82030300902002

Polonistyka
Nr 2
LUTY 2009
433 (LVIII) indeks 369357
ISSN 0551-3707
nakład 3 000 egz.
Czasopisma
pedagogiczne CENA zł 11,90 (VAT 0%)

Komitet redakcyjny:
Bożena Chrząstowska (red. naczelny),
C Z A S O P I S M O D L A N AU C Z YC I E L I
Małgorzata Czermińska, Katarzyna
Kuczyńska-Koschany, Maria Kwiatkowska- W NUMERZE
Ratajczak, Anna Legeżyńska, Wioletta Michałek
(korekta), Michał Ratajczak (sekretarz redakcji), OD REDAKCJI
Piotr Śliwiński, Zenon Uryga, Wiesława Wantuch,
Seweryna Wysłouch. 5 Jerzy Borowczyk, Krzysztof Hoffmann,
Adres redakcji: Wymarzona przygoda
61-701 Poznań, ul. Fredry 10,
(Uniwersytet im. A. Mickiewicza HORYZONTY POLONISTYKI
IFP Collegium Maius), 7 Bożena Chrząstowska, Niezwykły
tel. 0604 214 091, polonistyka@interia.pl i nieznany poeta
Stały dyżur redakcyjny – czwartki, godz. 14-16.
14 Piotr Michałowski, Milczenie jako pamięć
Wydawca:
Dr Josef Raabe Spółka Wydawnicza Sp. z o.o., Zagłady
Wola Plaza, ul. Młynarska 8/12, 01-194 Warszawa,
TAJNIKI WARSZTATU
tel. 022 244 84 78; fax 022 244 84 76,
e-mail: raabe@raabe.com.pl, www.edupress.pl 20 Elżbieta Winiecka, „Język, ten żywy
NIP: 526-13-49-514, REGON: 011864960 instrument”
Sąd Rejonowy dla M.st. Warszawy w Warszawie,
XII Wydział Gospodarczy KRS 25 Michał Larek, „Białe szaleństwo” kilka
KRS 0000118704 objaśnień
Wysokość Kapitału Zakładowego: 50.000 PLN 30 Krzysztof Hoffmann, Racje istnienia
Prezes Zarządu: Michał Włodarczyk.
34 Marcin Jaworski, Na scenie (o
Dyrektor wydawniczy: Józef Szewczyk,
„Całowaniu” Marcina Świetlickiego)
tel. 022 244 84 70, j.szewczyk@raabe.com.pl.
Dział Obsługi Klienta: Anna Konon, 38 Łukasz Jeżyk, Spod spodu. O „Spoglądając
tel. 022 244 84 11, a.konon@raabe.com.pl. przez ozonową dziurę” Zenona Fajfera
Dyrektor marketingu: Anna Gryczewska, 42 Piotr Bogalecki, Mówisz miszmasz
a.gryczewska@raabe.com.pl.
47 Justyna Koszarska, Pociąg do melancholii
Kolportaż: Anna Niepiekło,
tel. 022 244 84 78, 51 Karolina Kutereba-Irzyk, Poezja poruszona
a.niepieklo@raabe.com.pl. 55 Magdalena Przybylska,
Reklama: Andrzej Idziak O niewystarczalności ekfrazy
tel. 022 244 84 77, 0692 277 761,
reklama@raabe.com.pl. SPOTKANIA
Skład i łamanie: Kinga Chudobiecka,
tel. 0503 90 25 35. 60 Socjolog bez grantu. Z Dariuszem
Druk i oprawa: Pabianickie Zakłady Graficzne SA, Sośnickim rozmawiają Jerzy Borowczyk
95-200 Pabianice, ul. Piotra Skargi 40/42. i Michał Larek
Inne informacje:
Redakcja nie zwraca nadesłanych materiałów
i zastrzega sobie prawo formalnych zmian
w treści artykułów, nie odpowiada za treść
płatnych reklam.
Fot. na okładce: PAP

@ Zapraszamy do odwiedzenia naszej strony w Internecie www.edupress.pl

 HORYZONTY POLONISTYKI

Milczenie
jako pamięć
Zagłady
 Piotr Michałowski

Jerzy Ficowski, Kolejka pik może być rozumiany zarówno realistycz-

nie jak metaforycznie.
w moim miasteczku
przechrzta rudery Za czym kolejka ta stoi?
sklepik zabity
deskami Uwzględniając czas powstania utworu,
ma jeszcze mleko mgły warto wskazać najpierw te konteksty, które
na składzie wówczas mógł uruchamiać najsilniej, chociaż
rogalik księżyca dziś stały się niezrozumiałe, obce czy nawet
karpia głębokiej ciszy egzotyczne. Wiersz o kolejce przed sklepem
sterczą przed nim czytany w roku 1982 budził bowiem najwięk-
w kolejce sze emocje nie poprzez wspomnienie jakiejś
głody odległej historii, ale związek z aktualną sy-
młode i stare tuacją społeczno-polityczną. Kolejka była
okutane w pamięć czymś dotkliwie realnym w doświadczeniu
przestępują codziennym PRL-u, a zarazem, jak można
z nogi na nogę powiedzieć, oswojonym koszmarem gospo-
z dnia na dzień
darki socjalistycznej. Zwłaszcza – kolejka
z miejsca na
miejsce straceń przed sklepem pustym, dopiero czekająca na
nadziei dostawę towaru, zresztą do końca niepewną
co do godziny i asortymentu. Kolejki wielo-
Każdy motyw przemijania przywołuje rze- godzinne i kilkudziesięciometrowe wykształ-
czywistość rozdwojoną na stan teraźniejszy ciły nawet instytucję „stacza” – najczęściej
konfrontowany z przeszłym, a nałożone na dysponującego czasem emeryta, który za pie-
siebie czasy tworzą dramat diachronii. Naj- niądze lub inne przysługi zastępował poten-
częściej stwierdzaną zmianą jest utrata cze- cjalnego klienta na chodniku przed sklepem.
goś, zanik lub upadek, wyrażany w senty- Po towary „luksusowe” (a wówczas określe-
mentalnym westchnieniu: „było, ale już nie nie to obejmowało takie sprzęty jak: pralka,
ma”. Sytuacja przedstawiona w wierszu Je- lodówka i meble) formowała się grupa, któ-
rzego Ficowskiego jest bardziej złożona i uru- ra zyskała nazwę „kolejki społecznej”, a trwa-
chamia sensy wielowarstwowe – zarówno ła całą dobę lub dłużej, często sformalizowa-
konkretne, jak uogólnione. Nieczynny skle- na założonym specjalnie zeszytem, zawiera-

14 polonistyka

jącym numerowaną listę stojących, podzie-
lonych na dyżurujące zmiany.
Długa, rozdyskutowana kolejka przed pu-
stym sklepem mięsnym to obrazek codzien-
ny i urastający do metafory ustroju. W spo-
łeczeństwie ukształtowała się nawet swoista
„świadomość kolejkowa”, na która składał
się obyczaj z niepisanym prawem, poglądami
i folklorem z nieodłącznym dowcipem, któ-
ry prawie zawsze był „polityczny”, ponieważ
wszystkie uwagi o gospodarce godziły w sy-
stem i monopolistyczną władzę. Brak towa-
ru nazwano na przykład ironicznie „kiełbasą
japońską nagiehaki” – stwarzając tym samym
coś z niczego w mowie. Ten językowy sub-
stytut towaru zaskakująco przypomina dziu-
rę po piecu kaflowym Mirona Białoszewskie-
go, z której poeta wyczarował w jednym ze
swych wierszy brzmiącą również z japońska
„szaranagajamę”, choć o niej prości ludzie
wówczas raczej nie słyszeli.
Kolejka jako stały element rzeczywistości
musiała zostać zauważona również przez
poetów zaangażowanych społecznie, toteż
pojawiła się głównie w poezji „obywatel-
skiej” pokolenia 68. Najbardziej znany jest
cykl Stanisława Barańczaka Dojść do lady.
Wiersze nabywcze z drugoobiegowego tomu
Tryptyk z betonu, zmęczenia i śniegu (Paryż
1981), gdzie lingwistycznie preparowany ży-
wioł mowy kolokwialnej ukazuje zarówno
handlową codzienność, jak i alegorycznie
uogólnioną sytuację kraju. Prócz realistycz-
nych znane są również obrazy kolejki odre-
alnione, w postaci satyrycznej hiperboli czy
wręcz surrealistycznej wizji. W powieści Ta-
deusza Konwickiego Kompleks polski formu-
je się w kolejka, czekająca na dostawę wyro-
bów ze złota, ale zamiast niego zostają do-
starczone radzieckie samowary. Tu przypo-
mnieć warto, że gospodarka PRL przejawia-
ła się chronicznym brakiem towaru na pół-
kach, lecz niekiedy ta nędza była maskowana
substytutami, na przykład w postaci „wyro-
bów czekoladopodobnych”.
Zjawisko kolejki zostało uwiecznione tak-
że w malarstwie, a najsłynniejszy polski obraz
o tej tematyce jest dziełem Andrzeja Wrób-
2/2009
HORYZONTY POLONISTYKI
lewskiego z 1956 roku i nosi tytuł Kolejka
trwa. Przedstawia on ludzi na ustawionych
jedno za drugim krzesłach, pokazanych
z profilu. Taka nietypowa dla sytuacji han-
dlowej kolejka „siedząca” mogła się mieścić
w poczekalni przychodni albo urzędu. Na-
malowane twarze oczekujących wyrażają za-
równo cierpliwość i wytrwałość, jak zmęcze-
nie, rezygnację czy nawet apatię. Dzieło
Wróblewskiego uznano za alegorię tragizmu
egzystencji i ta oficjalna wykładnia była wy-
godna dla władzy, choć wtedy przestała już
obowiązywać doktryna realizmu socjalistycz-
nego, wedle której hasło „realizm” oznacza-
ło raczej rzeczywistość idealną niż empirycz-
ną.
Istota kolejki jednak pozostaje ta sama,
niezależnie od formy i konkretnego celu.
Określa ją zawsze oczekiwanie na coś, a więc
jakaś nadzieja: na pożywienie, na mieszka-
nie, na załatwienie sprawy urzędowej, na lep-
sze czasy. W PRL oznaczała sytuację bez wyj-
ścia, w której obywatel był uprzedmiotowio-
ny, zniewolony, pozbawiony mocy sprawczej,
skazany na łaskę i niełaskę władzy i bierną
wegetację bez żadnej alternatywy. Jego na-
dzieja, ukierunkowana przez elementarne
potrzeby i zminimalizowane marzenia, a do-
zowana odgórnymi decyzjami, często prze-
radzała się w poczucie beznadziei.
W 1980 r. na fali „Solidarności” odbyła
się premiera oratorium Ernesta Brylla Kolę-
da-nocka z najbardziej znaną piosenką wy-
konywaną przez Krystynę Prońko: Za czym
kolejka ta stoi? Jeśli jednak wymienione kon-
teksty odnieść do utworu Ficowskiego, trze-
ba wektor kolejki odwrócić, kierując go
w przeszłość i może zapytać parafrazując pio-
senkę: po czym kolejka ta stoi?
Pustka – coś z niczego
Jako jedno z odniesień historycznych
wiersza można wskazać powojenny los pol-
skiej „prywatnej inicjatywy”, w którym naj-
czarniejszy okres wyznacza „walka o handel”
z epoki stalinowskiej. Dziś, w nowych wa-
runkach kapitalizmu, obraz upadłego skle-
piku postrzegamy już całkiem inaczej, odnaj-
15
 HORYZONTY POLONISTYKI

dując w nim jeszcze inne sensy, na przykład derze „zabitej deskami”. Mgła może się
problem wolnej konkurencji małych przed- wdzierać do nieszczelnego domu, ale i w tym
siębiorstw, wypieranej przez globalizm hiper- wypadku dosłowne odczytanie opisu nie ma
marketów, lecz w żadnym spośród pierw- większego sensu. Ważne wydaje się to, że
szych, najbardziej narzucających się skoja- pustka wnętrza zostaje zrekompensowana
rzeń z obrazem „kolejki” nie znajdzie się tra- pięknem otoczenia i w tym zabiegu możemy
gedia ukryta w tym wierszu. dostrzec pewną strategię narratora, który
W opisie wyróżnione zostały dwie części, zwodzi czytelnika, odwraca jego uwagę i za-
którym odpowiada podział na strofoidy: miast mówić wprost, krąży wokół tematu.
pierwsza zawiera obraz sklepiku, druga jego Najpierw opisem sklepiku zastępuje przemil-
otoczenia, które w ca- czaną historię jego wła­
łości zajmuje kolejka. W miejsce dawnych produktów: ściciela, potem pustkę
W obydwu strefach mleka, pieczywa i ryb znajdujemy wypełnia pejzażem,
mieszają się realia nienadające się do spożycia a w planie poetyki –
z wy­obrażeniami, do- po­sługuje się przenoś-
atrapy: mleko mgły, rogalik
słowność splata się nią zamiast dosłowno-
z metaforą, konkret księżyca i karpia głębokiej ciszy. ści.
z uogólnieniem, przez Oto poezja przemienia nic w coś, Zagadkowo brzmi
co przedstawiona sy- i to w coś pięknego. metafora trzecia: „karp
tuacja dokumentuje głębokiej ciszy”. Sko-
nie tylko pojedynczy los, ale dzieje całej spo- jarzenie ryby z ciszą jest oczywiste i nawet
łeczności. wsparte przysłowiem: ryby nie mają głosu.
Pustki nie da się opisać inaczej niż poety- Wybór „karpia” jako reprezentanta rybiej
cko. Brak towaru, a przede wszystkim nie- niemoty wydaje się jednak nieprzypadkowy,
obecność właściciela, o którym w ogóle nasuwa bowiem dwa inne skojarzenia. Dość
wiersz konsekwentnie milczy (z wyjątkiem popularną w Polsce potrawą rybną jest „karp
dedykacji), została przedstawiona metafo- po żydowsku”, przechowujący już tylko
rycznie, a nawet – wypełniona metaforami, w nazwie pamięć o nacji swych wynalazców
które zastępują materialny konkret na skle- i pierwszych konsumentów. Ponadto karp
powych półkach. Z jednej strony poeta do- jest oczywiście podstawowym daniem pol-
konuje swoistej estetyzacji pustki, z drugiej – skiej Wigilii, a więc „głęboka cisza” staje się
powiadamia o braku w sposób ironiczny. zarazem uroczysta. Te nałożone na siebie ko-
W miejsce dawnych produktów: mleka, pie- notacje słowa „karp” tworzą napięcie między
czywa i ryb znajdujemy nienadające się do dwiema tradycjami: żydowską a chrześcijań-
spożycia atrapy: mleko mgły, rogalik księży- ską. Tym samym są echem wcześniej użytego
ca i karpia głębokiej ciszy. Oto poezja prze- słowa „przechrzta”, które zaskakuje już na
mienia nic w coś, i to w coś pięknego. początku opisu, wprowadzając dyskretnie
Dwie pierwsze metafory można uznać za i okrężnie naszą wyobraźnię na inny trop hi-
zleksykalizowane i budzą narzucające się storii.
dość powszechnie wyobrażenia wizualne.
Gęsta biała mgła oczywiście przypomina bar- „Przechrzta rudery”
wą mleko, a księżyc przed nowiem ma kształt O tym, że nie jest to wiersz o przemijaniu
podobny do rogalika. Kłopot polega jednak w ogóle, ale o losie Żydów, świadczy właś-
na tym, iż przenośnie te opisują krajobraz, ciwie tylko ten jeden wyraz: przechrzta. Uży-
natomiast odnoszą się do wnętrza, do zawar- ty został niby przypadkiem – jak porzucony
tości budynku. Księżyc wprawdzie może od- klucz. Słowem tym określano wyznawców
bijać się w szybach okna, jednak wydaje się innych religii, którzy przyjęli chrześcijań-
to mało prawdopodobne, skoro mowa o ru- stwo, a głównie wyznawców judaizmu.

16 polonistyka

Ochrzczeni Żydzi w procesie asymilacji sta-
wali się albo pełnoprawnymi członkami
wspólnoty chrześcijańskiej, albo byli nadal
traktowani jak obywatele drugiej kategorii
i w tym wypadku słowo „przechrzta” służy-
ło za kategorią wykluczającą, gdyż przypo-
minało o „gorszym” pochodzeniu.
Tu jednak słowo to nie określa wprost
człowieka, ale jest pseudonimem zniszczo-
nego budynku. O ile stanowi jedyną podpo-
wiedź tematu innego niż sugerują pozostałe
elementy opisu, o tyle sama metafora, w któ-
rej się pojawia, tworzy sens nieoczywisty. Je-
śli przyjąć, że „przechrzta” jest nośnikiem
metafory, której temat stanowi „rudera”
(a więc jest to metafora konfrontacyjna), to
„rudera” zostaje porównana do „przechrzty”,
a tym samym jej aktualny status „przechrzty”
oznacza degradację budynku. Natomiast jeśli
uznać, że to metafora ewokacyjna, której te-
matem właściwym jest sklepik, to zmiana
wiary przez chrzest, czyli przemiana w skle-
pik, oznacza awans rudery. Ambiwalencji
znaczenia tej figury jednak nie da się prze-
zwyciężyć, a więc nie wiadomo, czy do „prze-
chrzty” została porównana rudera, czy też
efekt jej przekształcenia. Czy zrujnowany
dom zyskał – niby przechrzta – nową tożsa-
mość, bo został odremontowany stając się
obiektem handlowym, czy też stało się na
odwrót: sklepik stał się ruderą? Taki rozbiór
sensu może się wydać nazbyt drobiazgowy,
ale przecież w kontekście dalszych partii opi-
su rozstrzygnięcie jest warunkiem interpre-
tacji współprzedstawionej historii.
Możliwy jest również następujący scena-
riusz: najpierw była rudera, która potem zo-
stała zaadaptowana na sklepik, ale ten póź-
niej podupadł i znów stał się ruderą. Może
rudera z czynnym sklepikiem stała się rude-
rą ze sklepikiem zamkniętym, a działalność
handlowa stanowiła zaledwie epizod świet-
ności w dziejach budynku – jak przemijająca,
„genialna epoka”, o której pisze Bruno Schulz
w Sanatorium pod klepsydrą, a także Ficow-
ski jako jego wnikliwy komentator.
Warto wreszcie się zastanowić nad innym
jeszcze kontekstem słowa „przechrzta”, któ-
2/2009
HORYZONTY POLONISTYKI
re dotyczy zarówno sklepiku, jak jego właś-
ciciela. Wskazuje ono przecież tyleż na kul-
turę żydowską, co na jej zanik i utratę naro-
dowej odrębności. „Przechrzta” to przedsta-
wiciel mniejszości, który upodobnił się do
większości. Może więc mniej istotne jest py-
tanie, do czego upodobnił się sklepik: do ruin
czy do innych polskich sklepików. Ważniej-
sze brzmi: co się stało z właścicielem?
Głody zamiast ludzi
Świat przedstawiony jest wyludniony, lecz
w sposób szczególny. Nie ma w nim człowie-
ka, ale są zaznaczone, mniej albo bardziej
wyraźnie, jego ślady – nie tyle pozostawione,
ile wykreowane poetycko. Pozostało bowiem
nie tylko opuszczone miejsce, w którym sama
pustka stanowi jakiś, choć wątpliwy, dowód
materialny. Oto opisane obiekty pojawiają
się w formie zantropomorfizowanej, ukazane
jak osoby, które znikały, przekazując swe
ludzkie cechy przestrzeni i przedmiotom. Ten
kierunek poetyckich transformacji świata
najmocniej manifestuje znowu metafora
przechrzta rudery. Natomiast w opisie sytu-
acji przed sklepikiem, stanowiącej drugą
część wiersza, zamiast ludzi pojawia się na
prawach metonimii głód jako jedyny ich atry-
but. To skutek braku towaru w sklepiku, bo
jeśli nie bilansuje się nadmierny popyt z ze-
rową podażą, handel musi zamierać.
Współistnienie komplementarnych obra-
zów sklepiku i kolejki wydaje się z jednej
strony zrozumiałe jako logicznie uzasadnio-
ne i dające się zrekonstruować realistycznie,
z drugiej jednak niepokoi asymetrią, bo pa-
miętamy, że głód kontrastuje ze składzikiem,
którego pustkę postrzega się jako bogactwo.
Ale to paradoks pozorny, jeśli się zastanowić
nad tym, czym właściwie jest głód. Nie jest
on po prostu brakiem pożywienia, ale właś-
nie relacją, dysproporcją potrzeb i możliwo-
ści ich zaspokojenia. To stan naruszonej rów-
nowagi między oczekiwaniem a spełnieniem.
Głód nie istnieje bez myśli o jedzeniu, a myśl
ta stwarza pokarm, którego nie ma.
Tym, co zwraca uwagę w zestawieniu
dwóch obrazów, jest różny status ontologicz-
17
 HORYZONTY POLONISTYKI

ny przedstawionych obiektów i związana różnych epok. W tym wypadku przechowu-

z nim antyrealistyczna, mało prawdopodob- je głody młode i stare – co może oznaczać
na sytuacja: chociaż sklep został zamknięty zróżnicowany wiek byłych klientów, ale ra-
(i to pewnie dość dawno), kolejka wciąż czej dotyczy różnych okresów historii, na co
przed nim tkwi. Trzeba założyć, że mimo wskazuje rzadko używana forma liczby mno-
przyjętej tu poetyckiej metody opisu (z me- giej rzeczownika „głód”. Trudno jednak usta-
taforycznym „towarem” zamiast żywności) lić, o jakie czasy chodzi: czy „stare” oznacza-
budynek istnieje realnie, natomiast głód wy- ją przedwojenną jeszcze biedę mieszkańców
stępuje tylko w formie metonimicznego wy- anonimowego miasteczka (podobnego do
obrażenia, przechowującego pamięć o daw- Schulzowskiego Drohobycza), a „nowe” nę-
nych klientach. Prawda materialna została dzę lat okupacji – może w getcie albo w jed-
jednak zrównana z prawdą psychologiczną nym z obozów zagłady? Czy też „nowe” od-
i rzeczywistość doznawana zmysłowo poja- noszą się do czasów już powojennych? Hi-
wia się na równych prawach z imaginacją storia została ujęta syntetycznie, niejako
i wspomnieniem. Ale zarazem to głód jest streszczona na uniwersalnej alegorycznej sce-
realny i podobnie jak nie wiersza, toteż nie
w wierszu Wisławy Sytuacja stania powtarza się sposób doszukiwać
Szymborskiej Obóz co dzień – kolejka trwa się konkretnych refe-
gło­dowy pod Jasłem to niezmiennie przez dziesięciolecia, rencji w chronologii
on przemienia krajo- dziejów.
toteż odbywa się w niej prawie
braz w żywność: mgłę Czy jednak wykre-
w mleko, a księżyc niedostrzegalna rotacja – wymiana owane obrazy poety-
w rogalik. pokoleń. ckie pozwalają na ja-
Głody są okutane kąkolwiek rekonstru­
w pamięć – i nawet to wyrażenie budzi wąt- kcję przebiegu wydarzeń? Zapewne tak, ale
pliwości: czy oznacza, że zostały przez kogoś zamiast prawdy jedynej uruchamiają kilka
zapamiętane i żyje ktoś, kto o nich pamięta, równie prawdopodobnych wersji historii.
czy też na odwrót – to one pamiętają o innych Według jednej z nich przed wojną jakaś ru-
wcześniejszych głodach jako swych poprzed- dera została przekształcona w sklep spożyw-
nikach i spadkobiercach? Przestępują / z nogi czy, następnie podczas wojny jej właściciel
na nogę – może z zimna, ale raczej z niecierp- zginął, a sklepik zamknięto. Według innej –
liwości długiego czekania. Wyrażenie okuta- handlarz splajtował jeszcze przed wojną.
ne w pamięć przywodzi na myśl jednak i zim- Możliwy jest wreszcie i taki wariant: sklepi-
no: porównuje pamięć do ciepłego ubrania, karz wyemigrował po wojnie, na przykład po
które pozwala długo przetrwać nieruchomo antysemickiej nagonce w roku 1968, kiedy
w miejscu. Sytuacja stania powtarza się co wielu polskich Żydów zostało pozbawionych
dzień – kolejka trwa niezmiennie przez dzie- obywatelstwa polskiego (bez przydzielenia im
sięciolecia, toteż odbywa się w niej prawie innego w zamian) i masowo opuściło nasz
niedostrzegalna rotacja – wymiana pokoleń. kraj. W tym samym zbiorze Ficowskiego
A widmowa świadomość „staczy” nadal pul- Gryps i Errata znajdujemy mówiący o tym
suje wahaniem między naprzemienną nadzie- exodusie wiersz Dworzec Gdański 1968, de-
ją a beznadzieją. dykowany pisarzowi Arnoldowi Słuckiemu.
W Kolejce natomiast nie wiadomo, o jakich
Niemożliwa rekonstrukcja dziejów faktach mowa, gdyż brak wyraźnych odnie-
Nierzeczywista kolejka to upiór przeszło- sień historycznych. Zatarcie śladów zdarzeń
ści. Zniszczony obiekt handlowy ewokuje konkretnych przenosi uwagę z dokumental-
czas miniony niby eksponat muzealny i po- nego upamiętnienia na sens etyczny, zawarty
dobnie jak on synchronicznie skupia ślady w uogólnionej wizji losu całej nacji.

18 polonistyka

Przemilczenie Zagłady
Znacznie wyraźniejsze niż motywy ży-
dowskie są dwa sygnały śmierci i zagłady.
Obydwa sytuują się na granicy istnienia i nie-
istnienia, nazwania i nienazwania, wypowie-
dzenia i przemilczenia. Obydwa są dwuzna-
czeniowe i mają status niepewny, zależny od
klauzuli, która otwiera je na dwa rozbieżne
sensy. Pierwszy sygnał to:
sklepik zabity
deskami.
Wyrażenie sklepik zabity nasuwa na myśl
śmierć właściciela, a więc może być metoni-
mią. Sklepik zabity / deskami jest natomiast
realistycznym opisem zamkniętego obiektu
handlowego i znaczy po prostu tyle co „nie-
czynny”. Groza implikowana przez wers
pierwszy zostaje niejako wyciszona w drugim,
w którym dopowiedzenie sprowadza wyraże-
nie do dosłowności. Podobna gra sensów to-
czy się na końcu wiersza, gdzie się pojawia:
miejsce straceń
nadziei.
Nie trzeba wyjaśniać, czym jest miejsce
straceń i na pewno pojęcie ogólne „stracona
nadzieja”, które odnieść można niekoniecz-
nie do życia i śmierci, jest wobec niego znów
złagodzeniem, choć tym razem następuje
przejście w kierunku przeciwnym niż po-
przednio: od konkretu do abstrakcji.
W obydwu sytuacjach można mówić o li-
tocie, także o jakiejś autokorekcie i autocen-
zurze, która nie pozwala wypowiedzieć wprost
zdania o Zagładzie i każe pozostawić ten te-
mat domysłowi odbiorcy. Poeta opóźnia swe
stwierdzenie, a nawet je odwołuje i można
widzieć w tej retardacji również jego wahanie
albo niepewność co do przebiegu domniema-
nych wydarzeń. Brak nie może świadczyć o hi-
storii, ale dowodzi tylko samego braku. Za-
demonstrowana ostrożność konstatacji albo
wynika z niewiedzy podmiotu mówiącego,
albo jest próbą moralnego poruszenia czytel-
nika poprzez celowe niedopowiedzenie.
W późniejszym zbiorze poetyckim Ficow-
skiego Odczytanie popiołów (1988) poeta
2/2009
HORYZONTY POLONISTYKI
już wprost wyraża świadomość, że opowieść
o Zagładzie często nie znajduje oparcia
w żadnym świadectwie, własnym ani cu-
dzym, a więc ani w pamięci, ani w źródłach
dokumentalnych, ani też w innych dowodach
rzeczowych. Nie da się już „odczytać popio-
łów” – ani spalonych zapisów, ani tożsamo-
ści kremowanych ciał. Nie można przywołać
również wydarzeń, ale jedynie, i to okrężnie,
wskazać ich ofiary, przedstawiając je w trybie
podwójnego przeczenia – jako tych, którzy
nie ocaleli z zagłady:
O już dawno wagony wagony wagony
przejechały tamten krajobraz na śmierć
a on pośmiertny do dziś trwa bezkarnie
nie ma świadków zginęli
trup mojego dzieciństwa
jechał między nimi
(Krajobraz pośmiertny)
Zagłada jako temat główny tego cyklu poe-
tyckiego zostaje więc ukazana również nieja-
ko na drugim planie, ustępując miejsca dra-
matowi zatartych śladów. Tytuły kolejnych
wierszy wskazują na tę właśnie dominantę:
nastąpiła Egzekucja pamięci, która spowodo-
wała Milczenie ziemi. Nie oznacza to jednak,
że jakakolwiek archeologia stała się na zawsze
niemożliwa. Była także niewygodna i nie-
chciana. Jeden z wierszy porusza drażliwy te-
mat warszawskiego Muranowa – dzielnicy
wybudowanej na terenie byłego getta, a prze-
chowującej ciągle szczątki poległych w fun-
damentach nowych bloków mieszkalnych.
Przyjęta w wierszu Kolejka zasada prze-
milczenia wskazuje natomiast na niewyrażal-
ność tragicznej historii, na to, że metodą,
jeśli nie jedyną, to najtrafniejszą w narracji
historycznej o Holokauście może być kon-
statacja braku i niedomówienie, gdyż najwy-
mowniejszym świadectwem tych wydarzeń
pozostają nie ślady, ale ich brak. Najlepszą
formą upamiętnienia jest więc cisza między
wierszami, która czasem potrafi opowiedzieć
o tym wszystkim, czego już nie ma.
Piotr Michałowski – teoretyk i historyk literatury, prof.
Uniwersytetu Szczecińskiego, zajmuje się poezją
współczesną i prozą latynoamerykańską.
19