Prof.

önder Kaçakerman

n Boğaziçi Camcılığının Ünlü Eserleri :

Çeşmibülbüller

IE Çeşmibülbül: the well-known art form of the

Bosphorus glassworks

Firdevs Sayılan
Güneydoğu Anadolu'nun Düş Dünyası :
Nemrud'un Tanrı Kralları
1be visionary world of southeastern Anatolia:
the god-kings of Nimrud.

Zahir Gavemli
Cumhuriyet Devri Sonras ı
Sanat Akımları

Art movements in the period of the Republic

Işık Soytürk
Antik Çağdan Günümüze
Gökçeada (İmbroz)

From antiquity to today: Gökçeada (İmbroz)

Sabiha Tansuğ
Bir Anadolu Geleneği:
Türkmenlerde Ölüm Töreni

An Anatolian tradition: Turkmen

fineral ceremonies

FOTOGRAFLAR :
Prof. Önder Küçükerman: 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9, 10, 11
Firdevs Sayılan: 12, 13, 14, 15. 16, 17, 18, 19, 20, 21, 22, 23, 24, 25
Zahir Güvemli : 28, 34
Işık Soyıürk: 40, 41, 43
Sabiha Tansuğ : 46, 47, 48; 49, 50

fÜRKİYEMİZ AKBANK' ı n hi r k ü It ü r h iz met idi r.

 YIL : 22 "iO: 66 Şl'llAT 1992
VOL: 22 '.1:0: 66 FEllRLARY 1992

·�
BU SAYlDA...
Türkiyemiz dergisi, bu sayı ile 22'nci yılına başlıyor. Bir
anlamda, Şubat sayımız yeni yılın ilk dergisi.
Kültür ve Sana t Dergisi Bir kültür ve sanat dergisinin 22 yıldan beri süregelmesi
okura ve onu yayımlayan kurnmun tutumuna bağlı. Bir
Magazine of Art and Culture başka gerçek ise "Uygarlık/ar ülkesi Anadolu toprağı"nın son­
suz birikimi...
öylesine kültürel yoğunluk ki her gün yeni bir konu ya­
ratabilirsiniz ya da yazılan konunun yeni belgelerini bula­
bilirsiniz.
Sahibi/Publisher:
Bu sayımızda da bu anlayışın bir uzantısı olarak deği­
Ak Yayınlan Ltd. Şirketi Adına şik konulara değiniyor yazarlanmız.
Nazmi Akıman Prof ônder Küçükerman titiz araştırmacılığı ve çizimle­
Yazı İşleri Müdürü riyle "Boğaziçi camcılığının ünlü eserleri: Çeşmibü/bü//er"i
tanıtıyor.
Etiltor:
Firdevs Sayılan, Nemrnd'un tann krallannı bir kez daha
Gürol Sözen gezerek yazdı ve göıüntü/edi.
Rcdaksiyon/Editing: Arkeolog Işık Soytürk, pek bilinmeyen lmbroz'u bugünkü
Aygen Sayraç adıyla Gökçeada'yı efsanelerden yola çıkarak anlatıyor.
Zahir Güvem/i, daha önceleri kitabında oluşturduğu ko­
Kapak ve sayfa düzeni . nunun özetini sunuyor bu kez: "Cumhuriyet devri sonrası
Cover and Layout: sanat akım/an".
Hakan Dölarslan Araştırmacı Sabiha Tansuğ ise uzmanlık alanı içindeki
Türkmenlere eğiliyor: Türkmen/erdeki ölüm törenlerine...
İngillzce Çeviri/Translation: Ni�e kültürlü günlere...
Emine Ünlüer
Yönetim yeri/Head Office: Gürol Sözen
Akbank T.A.Ş. Genel Müdürlüğü
Kültür ve Sanat Hizmetleri Bölümü
80180 Fındıklı-İstanbul iN THIS ISSUE .••

Dizgi/Type Setting: Türkiyemiz begins its twenty-second year of pub/ication

Art Servis with this issue. Our Febrnary issue is thus in one sense the
first issue of the new year. For a magazine on cu/ture and
Basıldığı yer/Printed at: the arts to have suroived for twenty-two years is not an easy
Tayf Basım Ltd. Şti. accomplishment in Turkey. it is certain that a magazine's
uninterrnpted endurance is a reflection of botb tbe reader
Flatı/Price: 15.000.- TL. (KDV Dahil)
and the publisher. And of course, there is another contribut­
Yıllık Abone: 30.000.- TL.(KDV Dahil)
ing factor- - the infinite treasures of ''Anatolia, the crad/e of
Yearly Subscription: $ 20. civilizations". A cultura/ treasure so vast that every day a
new subject is created, a new discovery casts light on an o/d
theme.
Our contributors this month have confirmed their aware­
ness of this in a variety of topics.
Prof ônder Küçükerman, with his exacting research
and illustrations, introduces us to "Çeşmibülbül: the well­
known art form of tbe Bosphorus glassworks".
Firdevs Sayılan writes and illustrates her impressions of
her /ast tour of the /and of the god-kings of Nimrnd.
Archeologist Işık Soytürk reports on /ittle-known lmroz,
recognized today as Gökçeada, beginning witb the legend of
the is/and.
Zahir Güvem/i gives us a summary of his book ''An Move
ments in the Period of the Republic".
Researcher Sabiha Tansuğ treats a topic in her own spe­
cialized area: the Turkmen people. She describes the Turk­
men funeral ceremonies...
Our best wishes for many more years of culture and
art...

Gürol Sözen

Kapak: Çeşmihülhül kase. (T.Ş.C.F. Arşivi)

Covcr: A Çeşmihülhül howl. (T.Ş.C.F. Archivesl
 BOGAZİÇİ CAMCILIGININ UNLU ESERLERİ:
ÇEŞMİBÜLBÜLLER
ürk camcılık tarihindeki
T
en önemli izleri bırakm ı ş
olan bu cam eserler,
acaba niçin böylesine
bir ün kazan mıştır? Asl ı na bakı lı r­
sa, önce "isim lendirilmesinden"
başlayan, daha sonra da "biçim­
lendirilmesinde" devam eden bir­
çok "sı r"ları vardı r çeşmibülbülle­
rin . . .
Ancak b u "s ı r"larının yanı sıra
kesinlikle bilinen şey şudur ki,
gerçekte çeşmibülbül yap ı m ı ,
geçmişte d e bugün d e cam sana­
yiinin ve sanat ı n ı n en büyük zor­
luklarla dolu olan bir ürünüdür.
Çünkü çeşmibülbül yapımı bir
yandan çok karmaşı k işlemler ge­
rektiren özel bir cam teknolojisi ile
iç içe, diğer yandan ise, yapımın
ilk hazırlıklarından son biçimini
alı ncaya kadar geçen bütün süre
içinde, çeşmibülbülün biçimlendi­
rilmesi tam bir sanatçı duyarlılığı
ve yeteneğini gerektirir . . .
İşte belki d e b u yüzden Boğa­
ziçi'ndeki son ikiyüzyıllık Türk
cam sanatı içinde, bir tek bu grup
ürün için, camların "fonksiyonları­
nın dışında özel bir isimlendirme"
yapılmıştır. Vazo, tabak, sürahi
gibi isimlendirmeler yerine, hepsi­
ne tek isim verilmiştir. Ve çeşitli
cam formlar elde edilebilen bu
tekniğe dayanan gruba belki de
4
Prof. önder Küçükerman
"Bugün çok özel tekniklerle
yapılan çeşmihülhüller, 200
yıllık Boğaziçi camcılıgı giri­
şimlerinin günümüze kadar
gelebilen önemli temsilcileri­
dir."
"çeşmibülbül" gibi kavramsal ve
şiirsel bir isim uygun bulunmuş­
tu . . .
ÇEŞMİBÜLBÜ L
YAP I M I N DAKİ OLAGANÜSTÜ
ZO � LL!KLA � I AŞABİLMEK İÇİN
_
BUYUK BiR CAM USTALIGI
GEREKİR.
Çeşmibülbülün tarih içindeki
ve günümüzdeki önemi, onun bi-
çimlendirilişinde kullanılan özel
camcılık teknolojisi kadar, özel
yaratıcılık gerektiren uzun ve kar­
maşık yapım ından da kaynaklan­
maktadı r.
Aslına bakı lırsa, çeşmibülbül­
leri tanımlayan, camın içindeki
"beyaz veya renkli çizgileri oluştu­
ran cam çubuklar"dır. Çok özel
bir teknikle "camın yapısı içine"
yerleştirilen bu çubuklar, cama
verilen biçime bağlı olarak ger­
çekten de çarpıcı görsel etkiler
vermektedir. Bu iş için, gerek özel
renkli cam çubukların önceden,
teknik bir doğrulukla üretilmesi,
hazırlanması, kalıp içinde düzen­
lenmesi, gerekse sıcak ve akıcı
biçimdeki camın içinde sanatkar­
ca yorumlarla biçimlendirilmesi,
ancak gerçek bir camcılık hüne­
riyle mümkün olabilmektedir.
Özellikle de biçimlendirme sı­
rasında cam ın formunun ustal ıkla
"burkulma"sı ile ortaya çı kan gör­
sel sonuçlar, gerçekten çeşmibül­
büllerin olağanüstü yanı olmuştur.
Çeşmibülbüllerin değişmez bir
kimliği olarak tanınmış olan bu
burkulma, aslına bakılırsa cam bi­
çimlendirmenin en temel ilkelerin­
den birisidir. Nitekim cam tarihinin
ilk günlerinde bile, eriyip bal akıcı­
lığına gelen cam, potadan bir çu-
1- Cam, tarihte ve bugün, hemen bütün çalışmaları döndürü /erek yapılır. (Önder Küçükerman Arşivi).
• Throughout the history of glassmaking and alması always today, glass is produced by spinning. (Archıves of Önder Küçükerman)

5
bukla alınd ığında, akıp gitmemesi
için bu çubuğu sürekli olarak dön­
dürmek gerekmişti. Bu durum her
türlü cam yapımında en vazgeçil­
mez özelliktir. Cam tarihi ndeki
hemen hemen bütün ürünler bu
ilk sıcak camın işlenmesi çalış­
maları, hep onu "döndürerek" ya­
pılmıştır ve bugün de öyle yapıl­
maktadır.
işte, camcılı ktaki bu teknik zo­
runluğun bir sanata dönüşmesi ,
genellikle i l k önce küçük boncuk­
larda, sonra daha büyük camlar­
da ve en sonunda ise en olağa­
n ü s t ü b o y u t l a rd a ç e ş m i b ü l ­
b ül l erde gerçekleştiri l m iştir. O
yüzden bir çeşmibülbül, ancak
cam sanatçısının kişisel yaratıcılı­
ğı, duyarlılığı, deneyi, el hüneri,
çok eski ve geleneksel bir camcı­
lık ustalığının sürdürülmesi ile ya­
ratılabilmektedir. Ve bu özel usta­
l ı k, ilk çeşmibülbül örneklerinden
bu yana yapı lmış olan bütün ör­
neklerin üzerinde "gizli bir imza"
gibi yapı mcısı n ı n yaratıcılığını
göstermektedir.
Ç EŞMiBÜLBÜLLER VE
AKDENiZ CAMCILIGI KIMLIGI
İLE BAGLANTI LARI
Çeşmibü lbül, bir diğer yönüyle
de, Akdeniz camcı lığının 3000 yıl­
l ı k tarihi kimliği ile bağlantılıdır. 2- Boğaziçi'nin eski usta camcı/arının çeşmibülbül tekniği
Camcılığın ilk beşiği olan Doğu ile yapmış olduğu bir cam tabak. (T.Ş.C.F. Arşivi).
• A glass dish produced by using the Çeşmibülbül technique
Akdeniz camcılığı ve daha sonra of the old glassmasters of the Bosphorus. (T.Ş.C.F. Archives).
da olağanüstü bir şekilde parla­
yan Venedik camcılığı, tarih için­ Aynı sıkıntıyı yaşayan Muranolu desteklerle yayıld ı .
de bizim çeşmibülbül olarak isim­ camcılar da o güne kadar bütün Aynı yıllarda Türk camcılığı da
lendirdiğimiz grubu çok büyük öl­ bilgilerini büyük bir titizlikle koru­ bu gibi düzenlemelere katılmış ve
çüde geliştirmiş ve zenginleştir­ yarak kendilerine saklad ıkları Murano'lu cam ustalarıyla çeşitli
miştir. halde, 1 9. yüzyıl başlarında Mu­ yakınlaşmalar içine girmeye baş­
1 985 y ı l ı nda, camc ı l ı ğ ı n rano'da yaşanan krizler nedeniyle lamışlardır.
"1 000. y ı l ı n ı kutlayan Venedik ve bütün Avrupa'ya dağıldılar . . . AVRUPA'DA 1 9. YÜZYILDA
Murana adası camcılık geleneği", Ve tabiidir ki, o dönemlerin BAŞLAYAN SANAYi D EVRiM i
bu tekniği olağanüstü yorumlara bütün kralları ve imparatorları bu iÇiN DEKi ÜLKELERARASI
ulaştırmıştı . Ve bu işin temeli ünlü cam ustaların ı , kendi ülkele­ CAMCILIK REKABETiNİN
olan, hassas kimya bilgisi ve rinin cam sanatını geliştirmek ve TÜRKIYE'YE YANSIMASI
camcılık tekniği ile Venedik'li usta önemli bir kaynak olarak kullan­ 1 9. yüzyıl ı n başlarında Av­
camcı lar 18. yüzyılda dünya cam­ mak için ülkelerine davet ettiler rupa'daki Endüstri Devrimi'nin
cılığına kendi kimliğini vurmuştu. ve onlardan önemli ölçüde yarar­ desteğinde gelişen yeni sanayi
Ancak ayn ı yıllarda, öncelikle ln­ landılar. Böylece yüzyıllar boyun­ kolları ve merkezleriyle rekabet
giltere'de başlayan büyük Sanayi ca her yönüyle bir kapalı kutu edebilmek için Türkiye'de gerek
Devrimi, bütün ülkelerdeki bu gibi olan ve her türlü bilgisini gizleyen devlet, gerekse özel kesim,
geleneksel üretim merkezlerini Venedik camcı lığı birden bire önemli girişimler yapmaktaydı .
ciddi darboğazlara sokmuştu. bütün Avrupa'ya en üst düzeydeki Öte yandan unutmamak gerekir
6
3- Boğaziçi camcılığının geçen yüzyıldaki örnekleri bugün müzelerin ve koleksiyonların baş köşesindedir. (T.Ş.C.F. Müzesi Arşivi)
• Samples of Bosphorus glassmaking ever the lası century are displayed in the main rooms of contemporary museums and collections.
(T.Ş.C.F. Museum Archives)

7
4- Dogu Akdenız ve Anadolu camcılıgının ılk günlerinde "sıcak ve erimış camı döndürerek biçimlendırme" ile yapılan boncuklar. (Önder Küçükem:
• Beads formed by twirling hot and melted glass in the early days of Eastern Mediterranean and Anatolian glassmaking. (Archives of Önder Küç

ki Venedik camc ı l ı ğ ı , İstanbul
camcılığı için uzun süreden beri
"önemli bir rakip"ti. Böyle bir reka­
beti sağlayacak fabrikaları n kurul­
masına uygun düz ve geniş arazi­
lere ve diğer şartlara sahip olan
Boğaziçi'ndeki Beykoz Çayı rı ve
çevresi de bu özelliğiyle yeni tek­
nolojilerin yerleşmesi için çok uy­
gundu.
8
Ayn ı yı llarda, daha önce dü­
zenli bir şekilde İstanbul surları­
n ı n ve eski Tekfur saray ı n ı n yan ı­
na yerleştirilmiş bul unan cam
atölyelerinin yan ısıra, Beykoz'da­
ki geniş düzlüklerde de camc ı l ı ­
ğ ı n başlad ı ğ ı n ı görüyoruz. Hatta
bu bölge, yapı lan çeşitli yatı rım­
larla, ülkenin ilk entegre sanayi
bölgesi gibi bir anlam kazanmaya
başlamıştı . O dönemin cam, por­
selen, tuğla, deri, ayakkab ı , ispir­
to, mum gibi sanayi kol ları n ı n "en
yeni teknolojileri ni taş ıyan fabrika­
lar" hep Beykoz ile Paşabahçe
aras ı nda kurul uyordu.
Bu fabrikan ı n kuruluşu, tam
Venedik camcılığ ının kendi krizle­
rini aşmak için d ı şa açı lma yı lları­
na rastlar. Ve nitekim 111. Sultan

şivi).
nan)
Selim döneminde Meh met Dede
isimli bir mevlevinin Venedik'te
eğitildiği ve Beykoz'da camcılığı
başlattığı da bilinmektedir. Bütün
bunlardan açıkça anlaşıl ıyor ki,
diğer Avrupa Krallıkları gibi, Os­
man l ı Devleti de o tarih lerin en il­
ginç sanayi ve sanat olayı olan
Venedik camcı lığı n ı , teknoloj isini
ülkeye getirmek ve onu olabildi-
ği nce geliştirmek için birçok giri­
şimler ve düzenlemeler yap­
m ıştı r.
1 9. YÜZYILDA "BOGAZİÇİ
CAM CI LIGl"NIN
GELİŞTİ RİLMESİ VE BU
YAR IŞIN GÜNÜ MÜZE KADAR
G ELEN ÜNLÜ B İ R PROJESİ :
"ÇEŞM İBÜLBÜLLER"
Bütün bu değerlendirmelerin
sonucunda açı kca anlaş ı l ı yor ki,
bugün müzelerimizin baş köşele­
rinde oturan ünlü çeşmibülbüller,
1 9. yüzyı ldaki bu devletler arası
cam sanayi yarı şmas ı n ı n günü­
müze kadar yaşayarak ve gelişe­
rek ulaşabilen çok öneml i bir pro­
jesinin ürünleridir. . . Kaynaklara
göre 1 85 1 Londra Uluslararası
Sergisi'nde ürünleriyle yer alan
"Beykoz Fabrika-i HümayCı­
nu"nun, sergi komitesinden ma­
dalya almış olduğu biliniyor. Ayrı­
ca 1 855 y ı l ı nda Paris 111. Uluslara­
rası Sergisi'nde de "İncirköy Fab­
rika-i Hümayunu"nun cam ve por­
selen eserleriyle yer alm ı ş olduğu
aynı kaynaklardan izlenebilmek­
tedir.
Ancak cam sanayii hemen her
zaman, aş ı lması kolay olmayan
çok yönlü teknik zorluklarla karşı
karşıyad ı r. Belki de camc" ı lığın en
zor tarafı yüksek derecelerde, po­
talarda "ergitilmiş olan ham mal­
zemenin bir anda son ürün şeklini
ald ığı" tek sanayi kolu olmasıdır.
Yani akıcı sıcak camı akıtmadan,
bozmadan, soğutup katılaştırın­
caya kadar geçen kısa süre için­
de biçimlendirmek gerekir. Büyük
bir olas ı l ı kla bu zorluklar nedeni
ile, Beykoz'daki cam üretiminin
hep sıkıntı lar içinde bulunmuş, ve
bu nedenle defalarca kapanıp
açılmış olduğu anlaşıl ıyor. Ama
cam sanat ı n ı n vazgeçilmezliği ne­
deniyle, bu iş hep devlet deste­
ğiyle yaşatılmıştır. Ayrıca hemen
eklemek gerekir ki camcılık çok
pahal ı bir iştir. Ve o yı llarda ciddi
pazarlama sorunları vard ı . Nite­
kim Sultan Mecid'in "bir hattı hü­
-
mayunu ile Paşabahçe'de de bir
destigah vücuda" geti rildiği bilin-
mekte, ama bu kuru luşun nerede
olduğu bulunamamaktad ır.
Arşivlere göre Boğaziçi'nde
çeşmibülbülün yapım yeri hakkın­
da bir başka bilgi de şöyledir.
"İncir Karyesi civarı nda Bursa Va­
lisi Mustafa Nuri Paşa'nın ( 1 798-
1 878) bir cam ve billur fabrikası
yapt ı r m ı ş " o l d uğ u a n l aş ı l ı yo r.
Daha sonra "paşan ı n rica ve ilti­
ması" üzerine fabrikan ı n padişah
tarafı ndan satın alı narak "Emlaki
hümayuna idhalen Darphane-i
Amire'den imal ve idaresi" için fer­
man çı karılm ışt ı r. Darphane nazı­
rı Tahir efendi de müdür olarak
tayin edilmiştir. İşte bu fabrikada
mükemmel şekilde cam eşya ve
çeşmibülbüller yapıld ığı ve örnek­
lerinin " 1 263 yılı muharrem ayın­
da devlet erkanına gösterilerek
takdire mazhar olduğu" anlaşılı­
yor. Ancak bütün belgelerde Çu­
buklu, Beykoz, Paşabahçe tan ım­
ların ı n karışıklık içinde olduğu gö­
rülmektedir.
Bu olayların gelişmesi sırasın­
da Tophane müşiri olan "Rodosi­
zfıde Ahmet Fethi Paşa"nın 1 845
y ı l ı nda açılan fabrikan ı n gerçek­
leşti rilmesinde çok büyük katkıları
ve destekleri bulunduğu bili nmek­
tedir. Ancak bu konuda da açık
o l m a y a n y ö n l e r va rd ı r . Ç ü n k ü
aynı tarihlerde, ayn ı bölgede por­
selen eşya üretimi için de çalış­
malar yapılmaktaydı .
1 899: PAŞABAHÇE'DE YENİ
BİR CAM FABRİKASI
Beykoz çevresinde birçok kere
başlatı l an ve büyük zorlukları
aşarak gelişen bu camcılık giri­
şi mleri arasında somut olarak yeri
bilinen ilk fabrika 1 899 yılında Pa­
şabahçe'de Saul Modiano isimli
bir İtalyan tarafı ndan kurulan cam
fabrikasıdır. Bu fabrika 1. Dü nya
Savaşı'na kadar çal ışmalarını
sürdürmüştür. Ancak bu girişimin
ürünleri hakkı nda da fazla bir bil­
giye sahip değiliz.
Bu girişim hakkında elde edi­
len s ı n ı rlı bilgilerden anlaşılıyor
ki, bu fabrika da dönemin ekono­
mik şartları yüzünden fazla başa-
9
rılı olamamış ve hatta bir süre
sonra kapanmak zorunda kal mış­
tır. Ancak 1902'1erde 500 kadar
işçi çalıştırmış olan bu cam fabri­
kası bambaşka bir açıdan, Boğa­
ziçi camcılığı için yararlı olmuştur.
Çünl\ü çalıştığı süre içinde Paşa­
bahçe ve çevresindeki camcılık
geleneğini, potansiyelini ve ustalı­
ğını büyük ölçüde canl ı tutmuş ol­
duğu kabul edilmelidir. En azı n­
dan, yüzlerce kişi bu fabrikada
çalışmıştı ve kapand ıktan sonra
da, yine o bölgede böyle bir cam
fabrikası açı lması fikrini canlı tut­
muştu.
1 934 YILI "BOGAZİÇİ
CAMCI LIGI VE
ÇEŞMİBÜLBÜL"ÜN YENİDEN
HAYATA GEÇEBİ LECEGİ
BİR FABRİKA:"PAŞABAHÇE
CAM FABRİKASI"
Beykoz ve Paşabahçe çevre­
sinde 1 8. yüzyıl sonlarından itiba­
ren başlayan Boğaziçi camcılığı
geleneğinin canlı tuttuğu bazı giri­
şimlerin sonuncusu olarak Paşa­
bahçe Cam Fabrikası 1 934 yı lın­
da "Vekiller Heyeti Kararıyla ve iş
Bankası tarafı ndan kurulmuştur.
Böylece çevredeki camcılık gele­
neği ve potansiyelinden yararla­
nan Paşabahçe Cam Fabrikası,
kuruluş yıllarında, öncelikle e n
önemli cam ürün ihtiyacını karşı ­
laması yanında Boğaziçi camcılı­
ğının bir kimlik ürünü halinde olan
"Çeşmibülbül"lere de sahip çıka­
rak, neredeyse 200 yıllık bir Bo­
ğaziçi camcılığı geleneğini bugü­
ne kadar getirmiştir. Bu açıdan
bakılırsa bugün çok özel teknik­
lerle ve büyük bir hünerle yapıl­
makta olan ve her kesimde çok
büyük beğeni kazanan çeşmibül­
büller "200 yıllık Boğaziçi camcılı ­
ğ ı girişimlerinin günümüze kadar
gelebilen önemli bir temsilcisidir".
Ve bugün bu çeşmibülbülleri
yapan usta camcılar tam 200 yıl
önce küçük atölyelerde pekçok
zorluklarla yaratılan olağanüstü
çeşmibülbüllerin usta camcı larını
büyük bir sayg ıyla anmaktadır­
lar . . .
10
11
 ÇEŞMİBÜLBÜL ware history, become so well work, a definite artistic sensitivity
THE WELL-KNOWN known? in essence, there are and skill.
ART FORM OF THE many secrets to the çeşmibülbül-­ And it is perhaps because of
BOSPHORUS from its name to its shape . . . this that in the two hundred year
GLASSWORKS history of glassmaking in the Bos­
But apart from these secrets,

Ç
önder Küçükerman
eşmibülbül . . . (pronoun­
ced cheshmibeulbeul,
translated as "eye of
the nightingale", Trans­
lator's note)
How have these works of
glass, which have left a most sig­
nificant imprint on Turkish glass-
one thing is certain and that is
that the manufacturing of
çeşmibülbül is, as it has been in
the past, one of the most difficult
processes in the glass industry
and in the art of glassware. This
is because the çeşmibülbül is
part of a very special and com­
plex glass technology which re­
quires, from the initial prepara­
tions to the final shaping of the
phorus, these works of glass are
the first product group to have
been given a special name out­
side of the scope of function. ln­
stead of object names such as
vase, plate or pitcher, the form it­
self, regardless of shape, was
given a single name. And it was a
conceptual and poetic name that
was found to be appropriate tor
this group of glassware of so
. many forms . . .

6- Çeşmibülbül tekniği ile yapılmış şekerlikler. (T.Ş. C.F. Arşivi).

• Candy bowls reflecting the Çeşmibülbül technique. (T ,Ş.C.F. Archives).

12
7- Boğaziçi cam ustalığı ve çeşmibülbül tekniği ile yapılmış
eski bir sürahi. (T.Ş.C.F. Arşivi).
• A pitcher produced by the glassmasters of the Bosphorus
using the technique of the Çeşmibülbül. (T.Ş.C.F. Archives).
ONLY A MASTER'S SKILL
CAN OVERCOME TH E
EXTRAORDINARY
DI FFICU LTIES ENCOUNTERED
iN TH E MAKING OF
ÇEŞMiBÜLBÜL
As much as the significance of
çeşmibülbül both throughout his­
tory and in our own day is based
on the special glass technology
required tor the art, it is also a
product of the long and complex
creative process involved.
Basically, the çeşmibülbül is
identified by the glass strips
which form white or colored lines
on the article. These strips, which
are set in place within the glass
by means of a special technique,
produce a very striking visual ef­
fect on the piece of glass, varying
according to the form of the work.
The procedure, from the meticu­
lous preparation of the specially
colored glass strips to their align­
ment within the mold, as well as
the forming of the hot and fluid
glass into artistic shapes are
feats of masterful glassmaking.
The eye-catching beauty
achieved by the "twirling" of the
glass during forming is certainly
the most extraordinary part of the
art of çeşmibülbül. This twirling,
which defines the unique identity
of ·the çeşmibülbül form, actually
encompasses one of the most
basic principles of glass shaping.
Even in the early days of glass­
making history, the melted glass,
fluid as honey, would have to be
continuously twirled around the
stick so that the fluid would not
flow off when taken up from the
ladle. This is the inevitable pecu­
liarity of all kinds of glassmaking.
Almost all glass products
throughout history have been pro­
duced at the initial hot qlass
stage by spinning and this is still
true today.
The technical difficulty in
glassmaking was first turneci into
an art with the production of little
beads, and later found an outlet
in larger glass pieces, finally ex­
hibiting its splendor in the extraor­
dinary art of çeşmibülbül. A work
of çeşmibülbül can only be creat­
ed through the personal skill of
the glassmaker himself, through
his sensitivity, his experience, his
manual skill and mastery of the
old and traditional art. it is this
special craftsmanship, bringing
forth the master's creativity, that
has engraved a "secret signature"
on all çeşmibülbül pieces from
the very first.
ÇEŞMiBÜLBÜL AND ITS
CONN ECTION WITH
M EDITERRANEAN
G LASSMAKING
Another aspect of çeşmibülbül
is its connection with the three
thousand year history of Mediter­
ranean glassmaking. The glass­
makers of the Eastern Mediterra­
nean, this region long considered
the cradle of the art, and later the
brilliant artisans of Venice, played
important roles in developing and
enriching the art referred to as
çeşmibülbül.
in 1 985, at the celebration of
the "1 OOOth anniversary of tradi­
tional glassmaking in Venice and
Murano'', an exceptional perspec­
tive was brought to the art. in the
eighteenth century the glassmas­
ters of Venice carved their own
names on world glassmaking with
13
20. yüzyıl başlarında Beykoz ve Paşabahçe'deki fabrikalar • Factories at Beykoz and Paşabahçe at the beginning of the twentieth century
1· Hünkar iskelesi • (Sultan's Pier) 2-Deri ve ayakkabı Fabrikaları • Leather and shoemaking factories 3- Kağıt Fabrikası.• Paper
factory 4- Dikimhane • Stitching shop 5-Paşabahçe vapur iskelesi • Paşabahçe boat pier 6-Şişe Fabrikası • The bottle factory
7- ispirto Fabrikası • 7he alcohol factory 8-Tuğla Fabrikası iskelesi • 7he brick factory pier 9· Tuğla Fabrikası • The brick factory
10· Bugün "Paşabahçe Cam Sanayii A.Ş"nin kurulduğu bölge. • The area where "Paşabahçe Glass lndustries" stands today.
(Önder Küçükerman Arşivi). (Archives of Önder Küçükerman).

their use of basic chemical princi­
ples and glassmaking skills. i n
the same cent!Jry, however, the
l ndustrial Revolution, its roots
particularly in England, threw the
traditional glass production cen­
ters of the European countries
into troublesome bottlenecks.
The Murana glassmakers, seri­
ously affected by the crisis and
after centuries of painstakingly
safeguarding their art, began to
disperse i nto the rest of Europe
at the beginning of the nineteenth
century.
14
it was only natural that the
sovereigns of the period would in­
vite these famous glassmasters
to their own countries to develop
their domestic glassmaking tech·
niques. Thus the art of Venetian
glassmaking, tor centuries locked
behi nd closed doors, suddenly
began to spread throughout Eu­
rope under the auspices of the
nobitity .
This development had its influ­
ence on Turkish glassmaking as
well as the Turkish artisans be­
gan to mingle with the masters of
Murana.
HOW I NTERNATIONAL
COMPETITION iN
GLASSWARE, INITIATED
DURING THE 1 9TH CENTURY
AT THE TiME OF THE
IN DUSTRIAL REVOLUTION iN
EUROPE, IN FLUENCED
TURKISH G LASSMAKING
At the beginning of the nine­
teenth century, state and private
investors in Turkey were making
an effort to enter new industrial
areas in order to be able to com­
pete with the various centers de-
 flatlands of Beykoz along the
Bosphorus as an addition to the
orderly glassware houses to be
found near the lstanbul city walls
and the old Tekfur palace. The
Beykoz area, as a matter of fact,
soon turned out to be the coun­
try's first integrated industrial re­
gion. in addition to glassware,
porcelai n, brick, leather, shoe, al­
cohol and candlemaking were in­
dustries established in the area of
Beykoz and Paşabahçe at the
time.
The time of the establishment
of the Beykoz/Paşabahçe glass­
works coincides with the years of
interaction with the Venetian
glassmakers who were turning to
the rest of Europe to overcome
their crisis. in fact, it is known that
"a dervish by the name of Meh­
met Dede was educated in Ven­
ice during the reign of Sultan Se­
lim 111" and that he was the one to
start glassmaking in Beykoz. We
understand from all of this that,
like the other European king-

9- Bugün Paşabahçe Cam Sanayii Fabrikası'ndaki usta camcılar eski ustalarının yaktığı
•

ateşi sürdürmektedir. (Önder Küçükerman Arşivi).• The glassmakers at the Paşabahçe

Glass lndustry Works keep the fires of the old masters burning. (Archives of Önder
Küçükerman)

veloped during Europe's lndustri­

al Revolution. it must not be
forgotten that Venetian glassmak­
ing had been a significant com­
petitor of lstanbul for some time.
it was a natural consquence that
a flat and spacious area of land
with features appropriate to the
building of a glass factory should
have been found in the Beykoz
fields along the Bosphorus and
that the new technology would
find its home there.
We see then the glass indus­
try developing in the expansive
15
 doms, the Ottoman Empire was
alsa active in bringing the artistic
phenomenon of Venetian glass­
making techniques into the coun­
try and was interested in develop­
ing the art as much as possible.
THE DEVELOPM ENT OF
"BOSPHORUS GLASSMAKING"
iN THE N I N ETEENTH
CENTURY AND A PROJECT
THAT HAS SURVIVED TO OUR
DAV: "ÇEŞMİBÜLBÜL"
procedure . lmportant marketing archives about the manufacturing
problems existed at the begin­ place of çeşmibülbül along the
ning. it is known that Sultan Me­ Bosphorus telis us that "it is un­
jid "established under mandate a derstood that the Governor of
support organization in Paşaba­ Bursa, Mustafa Nuri Pasha
hçe" although the location of this ( 1 798- 1 878), established a glass
institution has not as yet been and crystal factory in the vicinity
discovered. of incir". Later, upon the "request
Another excerpt from historical and patronage of the pasha", the
10- Boğaziçi'nin usta cam sanatçılarından çeşmibülbül tekniği ile yapılmış
bir vazo. (T.Ş.C.F.
• A vase made by the glass artists of the Bosphorus using
the technique of the Çeşmibülbül. (T.Ş.C.F. Archives).

These evaluations show clear­

ly that the çeşmibülbül pieces av­
idly displayed in the main rooms
of contemporary museums are
important products of the compe­
tition in glassware between coun­
tries in the nineteenth century
and are representatives of an art
which has survived and devel­
oped ever since. Sources teli us
that the articles of the "Beykoz
lmperial Factory" exhibited at the
1 851 Landon lnternational Exhibi­
tion were awarded a medal by
the exhibition committee. The
same source alsa informs us that
glass and porcelain ware from
the " İ ncirköy lmperial Factory"
were exh ibited at the Third lnter­
national Exhibition held in Paris in
1 855.
it is, however, a fact that glass
manufacturing is always face to
face with technical problems, diffi­
cult to overcome. Perhaps the
· most demanding part of glass­
making is that it is the only indus­
trial field where melted raw mate­
rial rapidly takes its final form.
That is, the hot glass must be
shaped into its final form in the
short period of time it takes tor it
to cool. it may be because of this
that glassmaking in Beykoz was
to face so many problems o ver
the years and why the factory
had to be closed down repeatedly
throughout its history . Bllt be­
cause of the inescapable demand
tor glass, the industry has always
been supported by the state. it is
alsa pertinent here to remember
that glassmaking is an expensive
16
11- Çeşmibülbül tekniği ile yapılmış bir tabak. (T.Ş.C.F. Arşivi).
• A dish produced in the Çeşmibülbül technique.
(T.Ş.C.F. Archives).
factory was bought by the sultan
and an imperial decree deemed it
l mperial Property, assigning its
administration to the Treasury.
The Minister of the Treasury was
appointed di rector of the factory.
it was here in these works that
the glass and çeşmibülbül articles
were produced which "won the
esteem of state officials during
the month of Muharrem in the
year 1 263." it is i�teresting, how-
ever, to note that the regions Çu­
buklu, Beykoz and Paşabahçe
appear to be mentioned inter­
changeably in the documents.
Meanwhile, it is known that
the field-marshal of Tophane,
"Ahmet Fethi Pasha of Rhodes"
contributed a great deal to the in­
auguration of the factory in 1 845.
There are, however, certain am­
biguous points since at the same
time a porcelain factory was alsa
in the process of establishment in
the same area.
1 899: NEW GLASSWORKS AT
PAŞABAHÇE
Several attempts were actual­
ly made to establish a first glass­
making factory in the Beykoz
area. Atter overcoming the many
adversities, the factory was finally
founded in 1 899 at Paşabahçe
under the supervision of an ltal­
ian glassmaker by the name of
Saul Modiano. This factory con­
tinued its activities until World
War 1. We do not, however, have
much information about exactly
what was produced here.
From the limited extracts of in­
formation culled on the subject, it
is understood that the factory was
unsuccessful due to the econom-
ic conditions of the period and
that it had to be closed down af­
ter a short time. However, the
factory, employing 500 workers at
the beginning of the century, did
make a significant contribution to
Bosphorus glassmaking from an
entirely different point of view.
This is the fact that the glass­
works managed, far as long as it
survived, to keep the tradition,
potential and expertise of glass­
making alive. in the very least, it
provided employment far hun­
dreds of people and even after it
closed, helped to nurture the idea
of a new glassworks in the area
at some future date.
1 934: BOSPHORUS
GLASSMAK I NG AND
ÇEŞMiBÜLBÜL COME TO
LiFE AGAIN iN ANOTH ER
FACTORY: PAŞABAHÇE
GLASSWORKS
As from the end of the eight­
eenth century, attempts to keep
the tradition of Bosphorus glass­
making alive in the Beykoz and
Paşabahçe regions finally result­
ed in the establishment of the Pa­
şabahçe Glassworks in 1 934 by
the iş Bank under decree of the
Cabinet of Ministers. it was in this
way that the Paşabahçe Glass­
works took full advantage of the
region's glassmaking tradition
and potential, firstly meeting the
important demand far glass pro­
ducts and in the same context,
laying claim to the characteristic
art of Bosphorus glassmaking,
the Çeşmibülbül and bringing the
two hundred year tradition down
to our day. From this standpoint
çeşmibülbül, stili skillfully under­
taken today using special tech­
niques, is the epitome of the two
hundred year history of Bospho­
rus glassmaking.
And today's glassmakers re­
spectfully endear the memories
of those exceptional masters
ııvho, two hundred years ago,
toiled so hard in their tiny work­
shops to produce the extraordi­
nary çeşmibülbül. ..
17
GUNEYDOGU ANADOLU1NUN DUŞ DUNYASI:
..._,
NEMRUD'UN TANRI
KRALLARI
'' dil Romal ı ların ve
A
Helenlerin dostu,
Kral Mithradetes
Kallinikos ile mu­
zaffer ve annesini seven Tanrı
Kral Antiochos'un kızı olan karde­
şini seven Tanrıça-Kraliçe Laodi­
ke'nin oğlu büyük Tanrı-Kral Anti­
ochos, Kahta Çayı kıyısındaki Ar­
sameia'da dokunulmaz bir anıta
ölümsüz bir mesaj emanet ede­
rek ataları ve tanrıların kararıyla
geçerli olan kendi kültürü için
edebi hatıra ve sarsılmaz bir ya­
sayı bundan sonraki çağlara
miras bıraktı . .. "
Bu sözler Kommagene Kralı 1.
Antiochos'un Kahta-Eski Kale (Ar­
sameia)'da kayalara yazdırdığı
Grekçe bir kült yazıtından alınma­
dır. Kral devam eder: "Ben ise
atalarım ı n bütün armağanlarını
onlara yakış ı r bi r saygı yla aldı­
ğ ı mdan daha büyük ve daha
güzel bir şekilde kendimden son­
rakilere bırakmaya niyet ettim.
Kent ve Hierothesion'la ilgili içim­
de iki yönlü bir arzu vard ı : Hem
atalarımın hem de babamın şere­
fini yükseltmek istiyordum. Zama­
n ı n şartları sonucu gözden kaçan
ve yı lların akışı içinde yıkılan ne
varsa herşeyi özenimle ya yeni­
den yaptırmış, ya da tamir ettir­
miş, ya büyütmüş ya da katkıda
bulunmuşumdur."
18
Firdevs Sayılan
"Adıyaman yöresi, güneydo­
ğu A nadolu gezisi yapmak
is teyenlerin il k durağı. Dün­
yanın dört bir yanından ge­
lenlerin mutlaka görmek is­
t ed i k l e r i yer i s e Nem r ud
dağı."
Gerçekte, bugün burada An­
tiochos'un ataları nın mirası ndan
hemen hemen hiç bir şey kalma­
mıştır. ama dünyan ın sayılı büyük
yazıtlarından biri olan G rekçe
yazıt i le Antiochos'un Herakles'le
selamlaşmasını gösteren stel, gö-
renleri etkilemeye devam et­
mektedir. Günümüzden tam 2050
yıl önce onun atalarından kalan
mirasa olan yaklaşımı ise ayrıca
üzerinde durulması gereken bir
konu olmalıdır. . .
Adıyaman yöresi, Güneydoğu
Anadolu gezisi yapmak isteyenle­
rin ilk durağ ı. Dünyanın dört bir
yanı ndan gelenlerin mutlaka gör­
mek istedikleri yer ise Nemrud
Dağ ı . Uzaklardan rahatlıkla seçi­
lebilen Nemrud'un doruğundaki
pramidal tümülüsdeki tanrı başla­
rını görmeden önce Arsameia
ören yerine ve Karakuş tepesine
de mutlaka uğramak gerekir.
Eski Kale-Kahta Arsameia'sı ,
Adıyaman'a 6 3 k m uzaklıktad ır.
Kahta Çayı'nın bir kolu olan Cen­
dere Çayı'nı geçtikten sonra ana
yoldan 1 2 km kadar bozuk bir
dağ yolu takip edildiğinde ören
yerine ulaşılıyor. 1 95 1 yılında
Alman Prof. Friedrich Kari Dör­
ner, keşif çal ışmaları sırasında o
büyük yazıtı bulmuş ve onu çöze­
rek kentin 1. Antiochos'un atala­
rı ndan Arsemes tarafından iki ka­
yalık tepeye kurulduğunu, surlarla
çevrildiğini ve Arsameia'nın kenar
semtinde bu Hierothesion (son
dinlenme yeri)'nun Kral Mithrade­
tes tarafından seçildiğini ortaya
ç ı k a r m ı şt ı r . Y a z ı t K o m m ag e ­
ne'lerin siyasal amaçları , dinsel
12- Cendere köprüsü.
• Jendere Bridge.

19
13- Nemrud dağının doğu terası.
• The east terrace on Mount Nimrud.
in açları , sosyal yaşantıları hak­
kında bilgiler içermektedir. Prof.
Dörner yaptığı araştırmalar sonu­
cunda sarayların, tapı nakların ve
diğer yapı ların varlığını da ortaya
ç ı karm ı ş t ı r. Yaz ı t ı n b u l u n d u ğ u
kutsal alanda Mitras' ı n kabartma
steli, tapınağı n ayn ı platformunda
anıtsal yazıtın üzerinde. Kral
20
Mith radates· Kallinikos ile Tanrı
Herakles'in selamlaşmas ı n ı gös­
teren yaklaşı k 3.5 metre boyutun­
daki kabartma ve tüneller önemli
kal ı ntı lardır. Büyük yazıtın hemen
altından başlayarak, şimdilik 1 50
metrelik kısmı açılan, basamak­
larla dağ ı n içine doğru inen tüne­
lin görüntüsü çarpıcıdır. Biraz iler-
de büyük bir mağaranı n içinde
dini amaçlarla kullan ıldığı tahmin
edilen ikinci bir tünel daha vard ı r.
Arsameia'n ı n yakınında Cen­
dere Çayı'nın en fazla daraldığı
yerde tek kemerli üç sütunlu
güzel bir köprü vard ır. Bu, çay ı n
hala kullanı lan tek köprüsüdür.
Önceleri dört sütunlu olan taş
 tadan kaldırıldığı sanılmaktadı r.
Nemrud Dağı'na çı kmadan
önce Arsameia'dan 1 o km kadar
uzakl ıktaki Karakuş Tepesi olarak
bilinen krallık kadınlarının gömül­
düğü tümülüsü de görmek gere­
kir. Kırma taşların yığı lmasıyla
oluşturulmuş 2 1 metre yükseklik­
teki tümülüsün eteğinde dört
yönde birer sütun bulunmaktadır.
Üstlerinde boğa, kartal, aslan
heykelleri ile selamlaşma sahne­
sinin tastir edildiği sütunlar görü­
lebilen kalıntı lardır.
Antik çağlarda Kommagene
olarak bilinen bölge Anadolu'nun
güneydoğusunda Toros dağları
ile Fırat nehri arasında yer alan
bölge idi. 1.Ö 69- i.S 72 yıllarında
egemenliklerini sürdüren Komma­
genelerin dünyaca ünlü en önemli
yapıtı 21 50 metre yüksekliğinde�i
Nemrud Dağı doruğundaki tümü­
lüsdür. Kommagene Kralı 1. Anti­
ochos'a ait olduğu yazıtından an­
laşı lan tümülüs kırma taşların 50
metre yükseklikte, 1 50 metre ça­
pında bir alana üst üste yığılma-

14- Herakles ile Kral Mithradates'in selamıaşma sahnesi.

• Greeting scene between Heracles and King Mithradates.

köprü, sütun ları üzerindeki Latin­

ce yazıta göre dört Kommagene
kenti tarafından, Septimus Se­
verius ile karısı Julia Domna ve
oğulları Caracalla ile Geta'nın
onuru na yapılmış, ancak Geta
onuruna dikilen sütun yok olmuş­
tur. Caracalla'n ı n kardeşi Geta'yı
öldürtmesinden sonra sütunun or-
21
15- Karakuş tepesindeki anıtsal sütunlar.
• The monumental columns of Karakuş Tepesi (81ackbird Hill).

sıyla oluşturulmuş, doğu ve batı

yönlerinde teraslarla çevrelenmiş­
tir. Kahta'dan yola çıkıldığında
inişli çıkışlı ve hayli virajl ı bir yol­
dan sonra Nemrud Dağı eteğin­
deki son yerleşim yeri olan köye
ulaşılır. 7 km.' lik dar yolu da tır­
mandıktan sonra araçları n bı­
rakıldığı dinlenme yerine varı lır.
Sonra kayalık ve taşlık patika yol­
dan 20 - 25 dakika süren tırman­
ma başlar. Bu yönden mezar pra­
midine doğru çıkıldığında birden­
bire doğu terasındaki taştan taht­
larında oturan Apollon-Mithras,
Tyche-Fort u n a , Zeus-Oromas­
dos, Antiochos ve Herakles­
Artagnes'in canland ırıldığı beş
kolosal tanrı heykeli ve her iki ta­
rafı nda aslan ve kartal heykelleri
ile karşılaşılır. Antiochos, otur­
duğu tahtın arkası na yazdırdığı
Grek dili ve Grek yazısıyla bura­
da da halkına söylev vermeye
devam eder.
"Hierothesion yapısını zama­
n ı n zararları na direnecek biçimde
göksel tahtın hemen yanıbaşında
kurdurmaya karar verince bu kut­
sal yeri bütün tanrıların ortak taht
yeri yapmaya da niyet ettim:
Benim görünüşümün yaşl ılığa
kadar iyi kalmış kalıbı , tanrının
sevdiği ruhu Zeus-Oromasdos'un
g ö k s e l t a h t ı n a g ö n d e rd i k t e n
sonra ölçüsüz zaman boyunca
burada dinlenecektir: Önü nde gör­
düğün yalnız atalarımın kahra­
man grubu değil, kutsal tepede
kutsanmış büyük egemen tanrı la­
rın heykelleri de benim dindarlığı­
ma burada tan ık olsun isterim"
Bu yazıtları okuyan Alman
Prof. Dörner ile Amerikalı Thera­
sa Goell'in yaptıkları sistemli
araştı rma ve kazılar sonucu tü­
mülüs ve Kommagene'ler hakkın­
da pekçok bilgi sahibi olmaktayız.
Fakat hala yığma taşların altında­
ki 1. Antiochos'un mezar odas ı n ı n
içine nas ı l girilebileceği konusu
açıklanabilmiş değildir. işte bu
yüzden burası bugüne kadar so­
yulmamış ender mezar yapı ların­
dan birisidir. Doğu terasındaki ko­
losal heykellerin tam karşısında
22
kutsal kurban ayınının yapıldığı
sunak bulunmaktadır. Anıtsal hey­
kellerle sunağı n arası nda dik
duran taşlardan oluşturulan alçak
duvarlar vard ı r. Parçalar halinde
yerlerde duran bu taşların ön yüz­
leri Antiochos'un Persli ve Make­
donyalı ataların ı tasvir eden ka­
bartmalarla süslenmiştir.
16· Batı terasının girişi.
• Entrance ta the west terrace
Batıya doğru tümülüs taşların­
dan oluşan yolda 5 dakikalık bir
yürüyüşten sonra bu kez, yerde
öylece duran, insana biraz da
hüzün veren daha görkemli baş­
larla karşılaşılır. Buradaki heykel­
lerin sıralanışı diğer terasta oldu­
ğu gibidir. Bereket Tanrıçası
Tyche'nin meyvelerle süslü başı
son yı llara kadar bedeninin üze­
rinde zamana karşı direnmeye
devam etmekteymiş. Şu anda o
da diğer başlar gibi yerden kaldı­
rı lacağı günün hüzünlü bekleyişi
içinde.
Batı terasta dik duran kabart­
ma taşlardaki tasvirlerden Antioc­
hos'un Tanrı larla el sıkışma sah-
23
neleri ile aslanl ı olanı ilginçtir.
Araştı rmacılar kabartmada görü­
len yıldızlar ve ay ı n , astronomik
simgeler olduğunu söylerler.
Günün ilk ışıkları ile son ış ıkla­
rında olağanüstü bir etki yaratan
Tanrı başlarına tek tek dokunarak
daha ayrınt ı l ı dolaşmak, Tanrı la­
rın katı nda Kommagenelerle bü­
tünleşmek ve gökyüzünün muhte­
şem kızıllığı n ı yaşamak tabii ki
elin izdedir. Fakat tüm bunları ya­
şayabilmek için turizm sezonunun
dışında kalabalıktan arı nmış bir
dönemi yeğlemeniz gerekecektir.
Bu gizemli yolcu luk süresince de
soğuk hava koşulları n ı göze al­
manız gerektiğini hatırlatmadan
geçmeyelim.
17- Arsemia'daki Grekçe yazıt.
• The Greek incription at Arsemeia.
24
THE VISIONARY WORLD
OFSOUTHEASTERN
ANATOLIA: THE
GOD-KINGS OFNIMRUD
Firdevs Sayılan
''
he great God-King
T
Antiochus, son of
the Goddess
Queen Laod i c e ,
she who loves h e r sister and i s
the daughter o f the friend t o the
just Romans and Hellenes and
the victorious God-King Antio­
chus, he who loves his mother,
has entrusted an immortal mes-
sage to the untouchable monu­
ment of Arsameia on the shores
ot the Kahta streams and, by de­
cree of the gods, has left a cultu r
al legacy to be forever remem­
bered in his memory as unshaken
law . . .
"
These words are from an an­
cient Greek cult inscription upon
the rocks of Kahta, or Old Fart
(Arsameia), ordered and written
by the King of Commagene, Anti­
ochus 1. The King continues: " I
have resolved to bequeath the
gifts 1 have respectfully inherited
from my ancestors to future ge­
nerations in more beautiful condi­
tion than 1 found them. 1 have al-
18.Bereket Tanrıçası Tyche
• The fertility goddess tyche.

25
ways had two desires concerning
the city and H ierothesion: 1 have
wished to pay homage to the glo­
ry of my ancestors and exalt the
honor of my father. 1 have always
strived to reconstruct or repair or
expand or contribute to restoring
whatever has fallen into ruin or
been destroyed by the conditions
of time."
in point of fact, although al­
most nothing of the legacy re­
mains to be seen here today, this
Greek i nscription, one of the few
remaining inşcriptions in the
world, and the stele depicting An­
tiochus and Heracles greeting
one another continue to awe the
eyes of the observer. This ap-
19- Arsemia"daki kutsal tünel.
• The sacred tunnel at Arsemia.
26
proach of Antiochus to his legacy,
which today is 2050 years old, is
indeed thought-provoking.
The Adıyaman region is the
first stop for those wishing to tour
Southeastern Anatolia. The one
place that everyone comes from
all over the world to see is Mount
Nimrud. Before visiting me god's
heads upon the pyramidal tumu­
l us on the summit of Nimrud,
quite visible from atar, a trip to
the ruins at Arsameia and the
mount of Karakuş is advisable.
Eski Kale - Kahta Arsameia
(Old Fart) is 63 km. away from
Ad ıyaman. The ruins can be
reached by crossing over the
Jendere Stream which is a
branch of the Kahta, and follow­
ing a rough mountain path 1 2 km
from the main road. in 1 951 the
German Professor Friedrich Kari
Dörner, who discovered the great
inscription during an expedition,
unravelled the narrative and as­
certained that the ancient city had
been established by Arsemes, an
ancestor of Antiochus 1, on two
rocky peaks surrounded by walls
and that the Hierothesion (last
resting place) at the skirts of Ar­
sameia had been chosen by King
Mithradates. The inscription con­
tains information about the Com­
magene's political objectives, their
religious beliefs, and their social
20- Batı terasında yer alan anıtsal Zeus başı.
• The monumental Zeus head on the West terrace

27
life. l nvestigations carried out by
Prof. Dörner have revealed the
existence of palaces, temples
and other structures. The stele
with a relief of Mithras in the
sanctuary where the inscription
was found, a relief, approximately
3.5 meters high , of King Mithra­
dates Callinicus and the god Her­
acles greeting each other on the
ritual platform of the temple
above the inscription, as well as
ancient tunnels are important
ruins of the area. One of the tun­
nels is formed by the steps lead­
ing down from the mountain, be­
ginning from the bottom of the
great i nscription, and of which
only 1 50 meters have so far been
cleared. Another striking tunnel is
further ahead inside a large cave
which is believed to have been
used tor rel igious rites.
At the narrowest part of the
Jendere Stream near Arsameia
stands a single-arched lovely
bridge on three columns. This is
the only bridge still used along
the waterway. This stone bridge,
21- Nemrud dağında köylüler.
• Villagers on Mount Nimrud.
28
originally standing on four col­
umns, was built, according to the
Latin inscription on the columns,
by four cities of Commagene in
honor of Septimus Severus, his
wife Julia Domna and their sons
Caracalla and Geta. The column
erected in honor of Geta, howev­
er, has disappeared. it is believed
that the column was destroyed af­
ter Caracalla had his brother
Geta killed.
A site to visit before climbing
Mount N imrud is the tumulus lo­
cated 1 O km away from Arsameia
at what is known as Karakuş Te­
pesi (Blackbird Hill, Trans. note),
where the women of the kingdom
are buried . Four pillars stand on
all four sides of the tumulus,
which is 2 1 meters high and com­
posed of heaps of fractured stone.
The bull, eagle and lion figures
and greeting scenes which deco­
rate these columns are part of the
visible ruins.
The Commagene of antiquity
was the region of southeastern
Anatolia lying between the Tau-
22- Gün batımında Nemrut tanrıları.
• The gods of Nimru\ al sunseı.
rus Mountains and the Euphrates
River. The most famous and im­
portant structure of the Comma­
genes, who dominated i n the
years 69-72 B . C . , is the tumulus
at the summit of the 2 1 50-meter
Mount Nimrud. in the inscriptions
traced to the King of Comma­
gene, Antiochus 1 , the tumulus is
described to be composed of frac-
tured stone, 50 meters high and
spread out to cover an area of a
diameter of 1 50 meters, surround­
ed on the east and west by terrac­
es. The road from Kahta, passing
over hills and sharp bends, leads
to the last village setlement at the
skirts of Mount Nimrud. After the 7
km narrow road uphill, there is a
resting place to park the car. At
this level, the climb over the rocky
and stony path begins- - a trek of
20-25 minutes. Scaling one's way
in the direction of the pyramidal
tomb, one suddenly encounters
on the east terrace five colossal
statues of Apollo-Mithras, Tyche­
Fortuna, Zeus-Oromasdos, Antio­
chus and Heracles-Artagnes sit­
ting on their thrones, flanked on
both sides by statues of a lion and
an eagle. Antiochus, in the in­
scription in the ancient Greek
script on the back of his throne,
continues his discourse to his
people:
"After deciding to erect the
structure of the Hierothesion here
beside this celestial throne, in a
position strong enough to with-
29
23- Nemrud dağının batı terasının genel görünümü.
• A general view of the west terrace of Mount Nimrud

stand the ruins ot time, 1 have
also resolved to make this sacred
site the common throne of all the
gods. The mold of my form, well
preserved until my old age, shall
be laid to rest here tor eternity
long after the gods' beloved soul
Zeus-Oromasdos has been sent
to his heavenly throne. 1 desire
that the tigures of not only my
courageous ancestors, but also of
the great rul ing gods who have
blessed this sacred hill, bear wit­
ness to my devotion."
Much of the information col­
lected about this tumulus and the
Commagenes stems from the
systematic research and archeo­
logical explorations carried out by
the German Professor Dörner
and the American Theresa Goell.
it has not, however, been possi­
ble as yet to reach the tomb of
Antiochus 1, buried beneath the
heaps of stone. As a result, this is
one of the few ancient graves not

24- Nemrud dağının etekleri.

• The skirts ol Mount Nimrud.

30
25- Batı terasının aslan ve kuş heykelleri.
• The lion and bird statues on the west terrace.
to have been pillaged. Exactly
across from the colossal statues
on the east terrace is the temple
where the sacred sacrificial rites
were performed. Between the
monumental statues and the tem­
ple are low walls of perpendicular
stones. The façades of these
stones, lying on the ground in
pieces, are decorated with reliefs
of the Parthian and Macedonian
ancestors of Antiochus.
After a 5-minute walk towards
the west along the path of stones
leading from the tumulus, one
comes across more imposing
god's heads which somehow ap-
pear more plaintive to the eye.
The arrangement of statues is as
it is on the other terrace. The fer­
tility goddess Tyche, her head
embellished with fruits, continues
to resist the forces of time. As
with the other heads, Fortuna too
seems to be waiting sadly far the
day she will be taken away from
this, her home ground.
Among the upright stones with
reliefs of Antiochus shaking
hands with the gods, the one with
the lion is intriguing. Researchers
tel l us that the stars on the lion's
body and in the background are
lunar astronomical symbols.
Here you are free to touch
each one of the god's heads,
their forms catching the sun's
rays in spectacular splendor from
morning till dusk. You can choose
to become one with the Comma­
genes in the presence of the
gods, and rejoice in the magnifi­
cent reddish glow of the sky. To
be able to experience all of this,
we suggest, however, that you
select a convenient time away
from the crowds of the tourist
season. it may be useful to re­
member as well that you may
have to brace yourself against
the cold.
31
 CUMHURİYET DEVRİ SONRASI
SANAT AKIMLARI
umhuriyet devri, yani
C
1 923'ten sonraki sanat
akımları denilince şöyle
böyle bir elli yıllık devri
kastederiz. Bu devri kastetmek,
bir evvelki devre göz atmakla
başlar. Çünkü plastik sanatlar bir
önceki devir üstüne kurulmuştur.
Resim alanında, 1 923'ün he­
men sonrasına hakim olan iki
görüş vardır: Realist resim ve
empresyonist resim. Realist, ya
da yaygı n deyişle gerçekçi resim
Osman Hamdi-Hoca Ali Rıza zin­
cirinin anladığı resimdir. Hakiki
anlamı yla tam bir gerçekçilik söz
konusu değildir. Nasıl ki empres­
yonist resim dediğimiz zaman da
yine tam bir empresyonizm kas-
tetmeyiz: Birinci Dünya Sava­
şı'ndan sonra Avrupa'dan dönen
kuşağı ve o tesirle yetişenleri kas­
tederiz. Akım adı olarak bizde de
bu tabirler az çok yanlış olarak
verilmiştir ama, ne yapalım ki
öyle kullanı lagelmektedir.
1 923'ten sonra yetişenler çer­
çeveyi kı rmağa çal ıştılar. Arala­
rında, nazari olarak bir birlik kur­
dular.
1 923'te memlekette Osmanl ı
Ressamlar Cemiyeti'nden muad­
del bir Türk Ressamlar Derneği
vard ı . Herkes, üye olsun olmasın,
bu derneğin temsil ettiği sanat gö­
rüşüne uyard ı . Esasen bizde sa-
32
Zahir Güvemli
"Cu mhuriyetle beraber yetiş­
k in sanatçılar im paratorl u k­
tan devraldık/an mirası
"Gı"izel Sanatlar Birli/1,i"ne
deurettiler. B u n 11 n yaparken
hey kel µ, ibi başka sanat kolla­
n m da kapsamlan na aldı­
lar. "
nat akı mları cemiyetlerle, dernek­
lerle temsil edilmiştir. Mahiyeti iti­
bariyle yeni bir dernek, cemiyet,
evvelkine bir tepki olarak ortaya
çıkar. Cumhuriyetin kuruluş yı lla­
rına hakim olan görüş, her ne
kadar Osman Hamdi-Hoca Ali
Rıza çizgisindeyse de onların
eski bildikleri düşünüşlerinden
pek de farkl ı bir görüş getirme­
mişti : Yine az çok fotografik bir
desen anlayışı, yine az çok nes­
nel bir renk anlayışı sü rüp gidiyor­
du, Birinci Dünya Savaşı'nın orta­
lığı alt üst eden değer hükümleri
bize pek yansımamıştı.
Cumh uriyetle beraber yetişkin
sanatçı lar, imparatorluktan dev­
raldıkları mirası "Güzel Sanatlar
Birliği"ne devrettiler. Bunu yapar­
ken heykel gibi başka sanat kolla­
rını da kapsamlarına aldı lar.
Böylece bizdeki tercüme sanat
akımları geleneği de kurulmuş
oldu. Yani her yeni cemiyet, der­
nek veya akı m , Avrupa'da misyo­
nunu bitirmiş olan bir cereyan ı n .
ismen dahi olan kopyası , tercü­
mesi olacaktı. O yıllarda her sene
Galatasaray Lisesi salonlarında
bir sergi açmak geleneği de kurul­
muş oldu .
Bu sergilerde görmeğe al ıştı­
ğımız imzalar Çal lı İbrahim, Fey­
haman Duran, Nazmi Ziya, Hik­
met Onat, Şevket Dağ, Nam ı k İs­
mail, Ruhi, Ali Sami'dir. Fakat
daha sonraları katı lanlarla de­
vamlı kan tazelemiş, ara sıra baş­
kanlarını değiştirmek suretiyle gü­
nümüze kadar gelmiştir.
Cumhuriyet beş yaşı na bastığı
sı rada sanat hayatımızda bir ye-
26- Eren Eyüboğlu (1913- 1 988). "Köylü Kadınları. " Tuval üzerine yağlıboya.
• Eren Eyüboğlu ( 1 91 3-1 988). Village women. Oils on canvas.

33

27- Mihri Müşfik (1886- 1 954), "Bir kadın figürü. " Yağlıboya.
• Mihri Müşfik ( 1 886- 1 954). Figure of a woman. Oils.
n i l e ş m e g ö r ü l d ü . 1 928 y ı l ı nd a
"Müstakil Ressamlar ve Heykel­
traşlar Birliği" meydana geldi. Bu
yeni birlik, adı n ı Fransa'daki ben­
zeri bir kuruluştan alıyordu: "Les
Artistes lndependantes" (Müsta­
killer) . Sebep: resmi sergilere ka­
tılmamak . . . Esasen bu ressamlar
kısmen daha önce bağlandı kları
Türk Ressamlar Cemiyeti'nden
çıkmadı lar. Bu birliğe dahil sanat­
çılar arası nda Muhittin Sebati,
Hale Asaf, Saim Özeren, Şeref
Akdik, Cevat Dereli, Refik Epik­
man , Turgut Zaim , Ali Avni Çele­
bi, Zeki Kocamemi, Hamit (Nec­
det) Görele . . vard ı . Ama bazı ları
da sonradan ortaya çıkan dernek
veya birliklere katılmaktan çekin­
mediler. Zaten kendilerini bağla­
yan belirli bir görüş yoktu : Zeki
Kocamemi ve Ali Avni Çelebi gibi
Hoffmann atölyesinden yetişen
34
konstrüktivist ( inşacı) ressam­
larla Turgut Zaim veya Muhittin
Sebati'nin ne gibi bir ilişkisi olabi­
lirdi? Hepsini birleştiren hamur,
belki, gençliğin verdiği heyecanla
reaksiyoner olmaktı. Tipik bir
örnek Hamit Necdet'in Galatasa­
ray sergilerinden birine koyduğu
"Hazret'i Muhammed" portresidir.
Ne bizim halk sanatında, ne de
minyatürlerde din uluları nın resmi
ya hiç yapı lmaz, ya da peçeli ya­
pıl ı r. Gelenek budur. Hamit Nec­
det ise sırf bu geleneğe karşı çık­
mak için peygamberin resmini,
alalade bir insan şeklinde yapmış
ve tabii o zamanki basında kıya­
met kopmuştu . . .
Bundan beş y ı l sonra, gördü­
ğümüz cemiyetlerin dördüncüsü
olduğu için "D" grubu ad ı n ı alan
cemiyet kuruldu. "D" grubu aynı
zamanda b i r fikir etrafında birle-
şen ilk gruptur. Başlangıçta Nu­
rullah Berk, Abidin Dino, Zeki
Faik lzer, Cemal Tol lu, Elif Naci
ve heykeltraş Zühtü Müridoğ­
lu'ndan kuruluydu. Birkaç y ı l ara­
larına kimseyi almadılar. Fakat
kısa zamanda kadrosu gen işledi .
Mesela Bedri Rahmi Eyüboğlu
gibi, çağdaş resmi temsil eden,
gerçekten serbest çal ışan değerli
ressamları araları na aldı lar. İlk
defad ır ki, çağdaş anlayış, resim
sanatım ıza geliyordu.
"D" grubu, ilk sergisini istan­
bul'da, Tünel'deki Narmanl ı Yur­
du'nun altındaki bir şapkacı dük­
kan ında açt ı . Sergi açacak resmi
bir salon olmadığından , onlar da
bu şapkacı dükkanını kiralayıp bir
müddet için boşalttı lar, ilk sergile­
ri desenlerden ibaretti. Herkes
kendi görüşüne göre desen çiz­
mişti. "D" grubu mensupları n ı n
böylece sanat görüşleri d e ortaya
çıkıyordu: Resimde esas, desen­
di. O zamana kadar belki Sangu­
in'le yapılmış bir kaç desen dışın­
da böyle toplu bir gösteri yapı lma­
mıştı hiç. Desen, resmin başlan­
gıcı olduğundan, teşhir edilmezdi.
Bu yüzden epey eleştirildiler.
Ama grubun hareketi ve hareke­
tin dinamiği tutundu.
"D" grubundan sonra birçok
dernek ve birlik kurulmak isten­
mişse de bunlar yeni ve tutarl ı bir
fikir getirmediği için ömürlü ol­
mamıştır. Ta ki akademide ye­
nileşme başlayı ncaya kadar . . .
istanbul'daki Güzel Sanatlar
Akademisi'nde bir yenileşme ha­
reketi görülünce, yeni fikirlerin ya­
nısıra yeni imzalar da görülmeğe
başlandı , Leopold Levy, akademi ­
ye hoca olarak getirildikten sonra
Bedri Rahmi Eyüboğlu'nu da ya­
nına ald ı : Evvela tercüman ola­
rak, sonra da asistan olarak.
Bedri Rahmi, Avrupa'dan yeni
dönmüştü. Orada serbest çal ış­
may ı , kimsenin esirinde kalma­
mayı öğrenmişti . Akademiye öğ
retim görevlisi olunca o da öğren­
cilerini aynı usu lde yetiştirmeğe
başladı .
B u atölyeden yetişmiş bazı
28- Leyla Gamsız ( 1 920- ! Portıı•
• Leyla Gams ı z ( 1 920- ). Portraıı

genç ressamlara, sonradan bir

isim yakıştı rıldı : Liman Ressamla­
rı . Yeniler Grubu denilen bu res­
samlara bu sonraki ad ın verilme­
sine sebep, sergilerinin konusunu
"Liman"ın teşkil etmesiydi: İstan­
bul Limanı'nın çeşitli sahnelerini
tasvir eden resimler. Böylece,
konu birliği, gruba ad olmuştu.
Gerçi bizim esin kaynağ ı m ız olan
Batı ressamları arasında da liman
resimleri yapanlar vard ı : Claude
Lorrain, Vande Velde , Zeeman ,
Backheysen gibi Holandal ı ların
da katı lmasıyla sık sık liman re­
simleri yapm ı şlard ı . Bunlara Gar­
neray, İsabey, hatta Constable,
Turner, Boudin , Marquet, Friesz,
Signac gibilerini de katmak müm­
kündür. Ama bunlar gruplaşma­
m ışlard ır. Sadece konuları liman­
la ilgili kalmıştır.
Oysa bizim Haşmet Akal,
Agop Arad, Avni Arbaş, Turgut
Atalay, Ferruh Başağa, Nuri
İyem, Fethi Karakaş, Nejat Melih,
Selim Turan , Mümtaz Yener gibi
"Yeniler", "Liman Ressamları"
olarak ilk onbeş yıl içinde on sergi
açtı lar. Giderek kalabalıklaştılar.
Ama konu birliği ne kadar süreyle
grubu bir arada tutabilirdi ki? Nite-
. kim Abidin Dino, Nejat, Selim
Turan, Avni Arbaş gibi ressamlar
İkinci Dünya Savaşı'nın sona er­
mesiyle Paris'e gittiler ve çalışma­
larını orada sürdürdüler. Bu da
grubun sonu oldu.
"Yeniler G rubu" ilk sergisini 28
Mart 1 940'ta İstanbul Gazeteciler
Cemiyeti'nin Beyoğlu'ndaki loka­
linde açm ıştı. Yeni bir topluluk,
"Onlar Grubu" ad ıyle 1 947 de ilk
sergilerini açtı lar. Bunlar da Bedri
Rahmi Eyüboğlu'nun atölyesin­
den gelmeydiler.
"Onlar Grubu" Mustafa Esir­
kuş, Leyla Gamsız, Nedim Gün­
sur, Orhan Peker, Mehmet
Pesen, Adnan Varınca'dan oluşu­
yordu. Beş sene kadar toplu ola­
rak çalıştılar. Ama 1 960'1ara ge­
lindiğinde çözülme başladı .
Cumhuriyet devrindeki sanat
akımları n ı , elbette gruplar halinde
belirlemek gerekir. Ama o grupla-
35
rı ayakta tutacak bir görüş birliği
yoktur. Bir araya gelmiş olmak
veya birlikte sergi açmı ş bulun­
mak gibi bir özellik o grubu topla­
mağa yetmiyor. Nitekim öyle res­
samlar var ki hiç bir gruba bağlı
olmadan belli bir sanat görüşü­
nün temsilcisi olmuşlardır. Bunlar
arası nda birkaç grup değiştirenler
olduğu gibi tek başına, sonuna
kadar bildiği yolda gidenler de
vardır: Turgut Zaim, folklor eğilim­
li, bu eğilimi bir grup kurmadan
sürdürmüş bir cumhuriyet devri
ressamıdır. Mahmut Cüda yalnız
başına gerçekçiliğini sürdürmüş­
tür. Eşref Üren, şiirli yolun ressa­
mı olmuştur.
Bir de, dışavurumcu (expressi­
oniste) ve gerçeküstücü (surrea­
liste) ressamlar var. Bu nlar, çağ­
daş akımların dümen suyunda
gitmeden resimlerine bu özelliği
sığd ı rmış, dı şavurumculuğu veya
gerçeküstücülüğü bir anahtar gibi.
taşı mışlardır.
Gerçeküstücülük Andre Bre­
ton'la, bir Fransız yazarıyla ku­
r a m s a m l aşt ı . i l k m a n i f e s t o y u
1 924'te yay ı nladı Breton. Yani
hemen hemen cumhuriyetle bera­
ber. O zamana kadar çağdaş
akı mları bile elli yıl gecikmeyle
takip eden bizim ressamları mız,
ilk defa gerçekten çağdaş oluyor­ 29- Elif Naci (1898- 1987). Yağlıboya.
• Elif Naci (1896-1987). Oils.
lard ı .
Gerçeküstücülüğün i l k ve en yazı ve resimler, "Yeni Adam" gösterirken, dışavurumcular, ak­
güzel tarifini, yine bir şair ve dergisinin 1 936 yılındaki sayıla­ sine insanın iç dünyas ı n ı , içinde
yazar olan Ahmet Haşim yapmış­ rı nda ve "Zahir Sıtkı" imzasıyla olan çatı şmaları , buhranları gös­
tı. "Frankfurt Seyahatnamesi"nin yayı nlanmış ve sonra Büyük termeye dikkat ederler. Bunun
başlangıç yazısında seyahatin Doğu dergisinin 1943'teki say ıla­ için dışavurumcu bir resmin gös­
harikuladeliğinden sözederken bir rında devam etmiştir. Resimde, terdiği karmaşık dünyayı aynen
örnek gösteriyordu . Mesela "Ağaç yani pentürde daha sonra görül­ algılamak yerine arkası ndaki de­
aleladedir" diyordu, "öküz de ale­ meğe başlar. Resimlerinde gerçe­ rinlemesine iç çatışmayı görmek
ladedir. Ama vaktaki öküz ağaca küstü özellikler bulunan ilk res­ lazımd ı r. Bu sebeple herhangi bir
çı kar, işte bu harikuladedir!" Se­ samlar B.R. Eyüboğlu ve Abidin resme d ışavurumcu damgası n ı
yahatin sürprizlerini anlatmak için Di no'dur. Daha sonra, onlardan vurmadan önce o eserin iyice tah­
verilen bu örnek, gerçeküstü­ görerek başka ressamlar da bu lil edilmesi, unsurlarına ayrı lmas ı ,
cülüğün en sade, en gü-zel tarifiy­ tarzda resim yaptı lar. Ama hiçbir detayların iyice özümsenmesi ge­
di. Bütün sanat tarihi boyunca zaman bir gerçeküstücü resim rekir. Gerçi bu, metod olarak her
gerçeküstü özellikler gösteren re­ akı mından söz edilmedi. türlü resim ve akı m için geçerlidir
simler bu tarife uyar: Ta mağara D ışavurumculuğa gelince, o, ama, bil hassa dışavurumcularda
devri resimlerinden başlayarak daha ziyade her ressamda bulu­ daha belirgin bir şekilde ön plana
Chagall'a gelinceye kadar. nan bir özellikti. Öteki akı mlar çıkar.
Bizde gerçeküstü denilecek ilk veya gruplar dış yap ısına özen Bizim burada yapmak isted iği-
36
miz şey, satırları n müsaadesi nis­
betinde genel bir tablo çizmektir.
Yoksa d ı şavurumcular hakkı nda
daha derin ve uzun analizler yapı­
larak ressamı n iç dünyas ı n ı açığa
çı karmak mümkündür.
D ışavurumcular için gerekli
olan, d ışarıda bir görünümün
resmi değildir. Dış görünüm belki
iç çalkalanmayı harekete geçiren
bir dürtü mahiyetindedir. Bu re­
simlerde gördüğümüzle yetinme­
yip o gördüğümüz şeyin bizde
uyandı rd ığ ı çalkantı üzerine dik­
katimizi yoğunlaştı rarak daha
doğru bir tanıya varabiliriz. Böyle­
ce resimden ziyade ressam ön
plana çıkmış olur. Maksat da za­
ten budur.
30- Nuri iyem (1915- ), "Köylü kızı. " Duralit-yağlıboya.
• Nuri iyem ( 1 9 1 5- ) . Village girl. Duralite. Oils.
ART MOVEMENTS iN THE
PERIOD OF THE
RE PUBLIC
Zahir Güvemli
hen we talk of the
W
art movements of
the Republican peri­
od , or the years af­
ter 1 923, we refer to a period of
something like fitty years. Before
considering this period, however,
we must examine the previous
period. l ndeed, the development
of plastic arts has its foundation
in the period before.
Two trends dominated paint­
ing immediately atter 1 923 : real­
ism and impressionism. This real­
ism was the realism expressed
by the chain of artists Osman
Hamdi-Ali Rıza. it is not an exact
realism just as what we refer to
as impressionism is not exactly
impressionism, but only the term
by which we allude to the genera­
tion of artists, returning from Eu­
rope atter World War 1, who were
trained there under the influence
of these trends. The terms have
regrettably been applied rather
loosely to the work of our artists
but nonetheless this is the way
they have been recognized.
The painters trained atter
37
1 923 tried to break away from the
dominating trends, forming an as­
sociation among themselves. The
"Turkish Artists' Association" was
a modified version of the "Otto­
man Artists' Association". Wheth­
er member or not, all artists
would comply with the artistic
viewpoint represented by this As­
sociation. in essence, art move­
ments in our country have always
been led by clubs or associa­
tions. By the nature of its estab­
lishment, a new club or associa­
tion comes into being as a
reaction to the existing one. The
viewpoint prevailing in the found­
ing years of the Republic, as rep­
resented by Osman Hamdi-Ali
Rıza, did not in effect signify an
altogether different outlook- - a
more or less photographic design
and an objective color perception
were widespread. The jolting ef­
fects on art of new values which
31- Şeref Akdik (1902- 1972), "Peysaj. " Yağlıboya.
• Şeref Akdik (1902-1972). Landscape, oils.
38
were generated by World War 1 mi Ziya, Hizmet Onat, Şevket
had not found an outlet in our Dağ, Nam ı k lsmail, Ru hi and Ali
country. Sami. New blood was constantly
added to the list of painters and
With the founding of the Repu­
the Association su rvived to this
blic, trained artists transferred the
day under the direction of many
inheritance bequeathed to them
presidents over the years.
by the Empire to the "Fine Arts
A fresh and new approach
Association". in the process of so
was seen in art in the fifth year of
doing, they incorporated into this
the Republic. in 1 928 , the "lnde­
new domain other art fields such
pendent Artists and Sculptors' As­
as sculpture. And it was thus that
sociation" was formed. The name
the tradition of interpretational art
of the new association was de­
began. Every new club or associ­
rived from that of a similar associ­
ation thereafter would put forth a
ation in France- - "Les artistes
rendition , or interpretation , of a
lndependentes". The members of
trend whose mission had been
the association agreed not to par­
completed throughout Europe. it
ticipate in official exhibits. in es­
was alsa in those years that a tra­
sence, some of these painters
dition of holding regular art exhib­
had been members of the "Turk­
its was initiated in the halis of
ish Artists' Association". Artists in­
Galatasaray Lycee.
cluded in the group were names
The signatures in view at such as Muhittin Sebati, Hale
these first exhibits were Çallı Asaf, Saim Özeren, Şeref Akdik,
lbrahim, Feyhaman Duran, Naz- Cevat Dedeli, Refik Epikman,
Turgut Zaim, Ali Avni Çelebi, Zeki
Kocamemi, Hamit (Necdet) Gö­
rele . . . Some in the group did not
refrain from joining other associa­
tions later on. There was no com­
mon viewpoint joining them to­
gether in any case. What could
constructivist painters from the
studios of Hoffmann such as Zeki
Kocamemi and Ali Avni Çelebi
have in common with Turgut
Zaim or Muhittin Sebati? Their
only common denominator per­
haps was their reactionary youth­
ful spirit. A typical example was
Hamit Necdet's contribution to
one of the exhibits at Galatasaray
- -his portrait of "The Prophet Mo­
hammed". Paintin gs of religious
figures have never been subjects
of either our folk art or of minia­
tures, or if they have, they have
been traditionally veiled.
Hamit Necdet, however, with
the sole objective of reacting
against tradition, produced his
painting of the prophet, going so
far as to depict him as an ordi­
nary person, and duly inciting an
uproar . . .
Five years later, the "D" G roup
was formed, the name signifying
its status as the fourth associa­
tion to be organized. The "D"
Group was the first group to gath­
er around a common perception.
Established in the beğinning by
Nurullah Berk, Abidin Dino, Zeki
Faik izer, Cemal Tollu, Elif Naci
and Scu lptor Zühtü M üridoğlu,
the group admitted no new mem­
bers tor several years. Soon,
however, it began to include art­
ists such as Bedri Rahmi
Eyüboğlu, a portrayer of modern
art and an independent painter.
This was the first time that con­
temporary concepts found their
way into Turkish painting.
The "D" Group held its first ex­
hibit i n a millinery shop beneath
the Narmanl ı House at Tünel
which had to be rented because
the group had no access to an of­
ficial exhibition hail. The first ex­
hibit of the group was composed
••
(
32- Nedim Günsur K(1924- ). uçurtmalar. ya{Jlıboya.
• Nedim Günsur ( 1 924- ) . Kites. Oils.
entirely of designs. Each rriember
produced his own interpretation
of design and the "D"s thus an­
nou nced their belief that design is
the basis of painting. Until that
time, apart from a few sanguine
designs, there had been no group
exhibit in this fashion. Designs
had never been exhibited since
they were considered elementary
to painting. The group was heavi­
ly criticized but the movement
and its artistic dynamism took
hold.
Although many attempts were
made to form other clubs and as­
sociations after the "D" Group,
these were shortlived because
they lacked novelty and consis­
tency. No new movement ap­
peared until the modernizing iti­
tiated by the Fine Arts Aca­
demy . . .
The modernizing movement at
the Fine Arts Academy of lstan­
bul introduced new signatures as
well as new concepts. When Leo­
pold Levy was hired by the Acad­
emy to teach , he took on Bedri
Rahmi Eyüboğlu, first as a trans­
lator and then as an assistant.
Bedri Rahmi had just returned
from Europe. He had learned
••
how to work independently and
had been trained not to be affect­
ed by particular trends. When he
later became an instructor at the
Academy himself, he transmitted
this knowledge to his students in
the same way.
Later on, a name was given to
the young artists trained in Bedri
Rahmi's atelier: The Harbor
Painters. These artists, known as
"The Moderns", based the theme
of their exhibits on the harbor, de­
picting many scenes from the
piers of lstanbul. Thus, a com­
mon theme had evolved into a
name for a group. it is true that
there were many artists in Eu rope
at the time painting on the theme
of the harbor and inspiring our
own painters- - names such as
Claude Lorrain and the Dutch
painters, van de Velde , Zeeman,
Backheysen and others, including
Garneray, lsabey, even Consta­
ble, Turner, Boudin, Marquet,
Friesz and Signac. These artists,
however, never formed a group.
Their themes remained only in
their paintings.
But our painters, "Moderns"
such as Haşmet Akal, Agop Arad,
Avni Arbaş, Turgut Atalay, Ferruh
39
Başağa, Nuri iyem, Fethi Kara­
kaş, Nejat Melih, Selim Turan
and Mü mtaz Yener were to hold
exhibits under a common name
("Harbor Painters") within the first
ten years of their association.
The group expanded in time. But
how long can a common concept
hold a group together? lnded,
painters such as Abidin Dino, Ne­
jat, Selim Turan , Avni Arbaş went
to Paris at the end of World War
i l and began working there. This
proved to be the end of the
group.
"The Moderns" had opened
their first exhibit on March 28,
1 940 at the Beyoğlu locale of the
lstanbul Press Association. A
new group, called "They" held
their first exhibit in 1 94 7. These
artists were from the atelier of
Bedri Rahmi Eyüboğl u .
"They" was composed o f Mus­
tafa Esirkuş, Leyla Gamsız, Ne­
dim Güngör, Orhan Peker, Meh­
met Pesen, Adnan Varınca. The
group worked collectively tor five
33- Hikmet Onat (1885- 1977), "Boğaziçi"nden, Yağlıboya.
• Hikmet Onat ( 1 885-1 977). From the Bosphorus. Oils.
40
years. By the beginning of the
1 960's the group had divided.
The artistic movements of the
Republican period must of course
be categorized by group. Howev­
er, no group is characterized by a
single binding concept. Gathering
together or participating in a col­
lective exhibit is no basis tor the
continuation of a group. There
are, in fact, ·independent artists
who have by themselves repre­
sented a particular movement.
There have been those who have
changed course and also those
who have gone their own way at
all times. Turgut Zaim, tor exam­
ple, is a Republican period artist
with an inclination towards
themes of folklore who has un­
dertaken his work without joining
a particular group. Mahmut CQda,
as well , has carried on his real­
ism independently. Eşref Üren
has formed a bond between art
and poetry.
Then there are the expres­
sionists and the surrealists.
34- Bedri Rahmi Eyüboğlu (1913- 1975), "Kırmızı
• Bedri Rahmi Eyüboğlu ( 1 9 1 3- 1 975). Red coff
These artists have managed to
introduce the concepts of these
trends into their paintings without
having to follow the dictates of a
particular contemporary move­
ment. Expressionism and realism
have been the key to their art.
Surrealism was institutional­
ized by the French writer Andre
Breton. Breton published his first
manifesto in 1 924 almost at the
time of the foundation of the Turk­
ish Republic. Our own surrealists,
who were usually fitty years be­
hind even in following contempo­
rary movements, finally joined the
ranks of modern artists then tor
the first time.
The .first and most appropriate
definition of surrealism in Turkey
was expressed by Ahı"1et Haşim.
in the preface to his "Frankfurt
Travel Diary", in speak ng of his
ı kahvesi. " Tuval üzerine yağlıboya.
ıouse. Oils on canvas.
enjoyable trip, he gives an exam­
ple. "A tree is ordinary," he writes,
"an ox is ordinary, but when an
ox cli mbs a tree this is spectacu­
lar!" This example, conveying the
surprises the writer has encoun­
tered on his trip, is a simple but
beautiful description of surreal­
ism. All art throughout history dis­
playing a surrealistic perception
is in harmony with this concept,
from the pictures on the walls of
prehistoric caves to the works of
Chagall.
The first examples of surreal
istic l iterature in our country were
published in the 1 936 issues of
"Yeni Adam" (New Man) maga­
zine, carrying the signature of Za­
hir Sıtk ı . Later, "Büyük Doğu"
(The Great East) magazine con­
tinued the trend in its issues of
1 943. The concept was to be
seen in painting later on. Artists
who used surrealistic themes in
their paintings were Bedri Rahmi
Eyüboğlu and Abidin Dino. Other
painters followed. Never, though.
was there reference to a surreal
istic movement.
As for expressionism, this was
a trend to be found in all artists.
While other movements and
groups place importance on the
outer form, the expressionists, on
the contrary, reflect inner emo­
tions, conflicts, wars. Because of
this, the confused world por­
trayed by an expressionist artist
must not be taken at its surface
value but the inner conflict in the
depths of the work must be dis­
covered. To claim that any work
of art is expressionist, it must first
be thoroughly analyzed, separat­
ed into its elements, its details ful-
ly assimilated. This is true of
course of any work of art but it is
a particular requirement for ex­
pressionistic art.
What we have tried to do here
is to draw a general picture as far
as space will allow. A deeper and
longer analysis will bring the in­
ner world of the expressionist into
view. The picture of an outer ap­
pearance is not what interests the
expressionist. Appearance is per-
haps a stimulus to bring out the
inner turmoil. As long as we are
not satisfied with what we see in
the picture and concentrate on
the unrest the picture arouses
within ourselves, we can arrive at
a more correct interpretation. it is
in this way that the painter, and
not the painting, comes to the
fore. And this, after ali, is the final
objective.
41
 ANTİK ÇAGDAN GÜNÜMUZE
GÖKÇEADA (İMBROZ)
ntik Çağ'da İmbroz ola-
A
rak tan ı nan Gökçeada
bu adı adada tapınılan
çorak toprakların Bere­
ket Tan rısı İmorasos'dan almıştır.
Adada zeytincilik ve bağcılık ya­
pılmakta beraber, gerçekten bu­
gün de adanın bir kısmı verimsiz
topraklarla kapl ıdır. Bu nedenle
adalıların bir diğer geçim kaynağı
hayvancı l ıktı r. Özellikle koyun ye­
riştirildiğinden adanın her yerinde
tepelerde, ovalarda, zeytinağaçla­
rının gölgelerinde onları görmek
olasıdır.
Mitolojiye göre İ mbroz'la (Gök­
çeada) Tenedos (Bozcaada) ara­
s ı nda, deniz tanrısı Poseidon'un
sarayı ve kanatlı atlarının ahırları
varmış. Homeros ilyada adl ı ese­
rinde bunu şöyle anlatır:
Denizin diplerinde ta uçurum­
larda
Tenedos'la kayalı k İmbroz ara­
s ı nda
Bir mağara vardı r geniş, koca­
man
Dinlendirirdi orada atlarını Po­
seidon, yeri sarsan.
Adanı n tarihçesine baktığımız
zaman İmbroz'un eski çağlardan
beri yerleşim yeri olduğunu görü­
rüz. Antik Çağ'da Ege denizindeki
diğer adalarla birlikte İmbroz'un
da yerli halkı Karlar ve Lelegler'di.
Sonraları Dor ve Akha göçleriyle,
42
Işık So_ytiirk
"A n tik Çağ 'da Ege denizin­
deki diğer adalarla birlikte
İmhroz 'un da yerli haklı
Karlar ve Lelegler 'di. So nra­
lan Dar ve A kha göçleriyle
yerli yeni gelenlerle zaman
içinde kaynaşmıştır .
yerli halk yeni gelenlerle zaman
içinde kaynaşmıştır.
M.Ö. 540 dolayları nda, Persler
Anadolu'ya girince tüm adayı da
ele geçirmişler, fakat Atinalı lar
İmbroz'u M . Ö. 494'de geri almış-
lar ve adaya yerleşmeye başla­
mışlard ı r. Bu tarihten itibaren ada
bir Atina kolonisine dönüşmeye
başlamış, fakat adal ı lar kendi
kimliklerini de korumaya devam
etmişler ve bir çeşit özgürlüğe
sahip olmuşlard ı r. Bunun so­
nucunda adalılar hem İmbrozlu,
hem Atinalı sayılmış ve bu özellik
babadan oğula geçmiştir. Örne­
ğin; Atina'da suç işleyen bir İmb­
rozlu hakkı nda açı lan mahkeme­
ye gitmemiş ve yakaland ığında
"ben o tarihte İmbroz'daydı m" de­
mekle cezalandırılmaktan kurtul­
muştur. Bu yüzden Atina hukuk
dilinde "İ mbrozlu" sözcüğü "dava­
dan kaçan - uyan ı k" anlamına
gelmektedir.
Roma imparatorluğu dönemin­
de de ada önemini korumuş, im­
paratorluğun ikiye bölünmesinden
sonra ise Bizans'ın bir eyaleti ol­
muştur. Bizans patriği Nikiforos
776 yılında İmbroz ve Semendirek
adaları nın Bulgar baskı nına uğra­
dığını ve iki adadan 2500 esirin
Bulgaristan'a götürüldüğünü yaz­
mıştı r. Ancak Bizans İmparatoru
V. Konstantin 779 yılında istenilen
fidyeyi ödeyip esirleri geri alm ıştı r.
Dördüncü haçlı seferi sı ras ı n­
d a 1 204 d e , Latinler istanbul'u ele
geçirince İmbroz Gelibolu Dükalı­
ğ ı'na bağlanmıştır. Latin işgali sı­
ras ında başkenti iznik'e taşı mış
35- Gökçeada'daki Aya Panaia kilisesi.
• Aya Panaia Church al Gökçeada.

43
olan Bizans İ mparatoru Paleolo­
gos, 1 261 'de istanbul'u geri al­
mış, bundan bir y ı l sonra i mbroz
yeniden Bizans yönetimine geç­
miştir.
1 453'de İstanbul'un fethiyle
halkın ı n çoğu kaçmış, Kritovulos
adlı bir soylu Fatih'e adanı n sos­
yal düzen inin devam etmesi rica­
sında bulunmuş ve buna karşılık
her yıl vergi ödemeyi vaat etmiş­
tir.
1 7 1 ?'deki Osman l ı -Vened i k
savaşı adan ı n çok yak ı n ı nda geç­
miş, Osmanlı lar bu savaşta Vene­
dik donanmasını yok etmişlerdir.
Ada Balkan savaşı sırası nda
1 9 1 2'de Yunanlı lar'ın, Çanakkale
savaşları sırasında İngilizlerin
eline geçmiş, Sevr Antlaşması'yla
Osman l ı İmparatorluğu adalar
üzerindeki hakları n ı kaybetmiş,
Lozan Antlaşması'yla tekrar Türk
yönetimine geçmiştir.
36- Gökçeada'nın en yüksek yerleşim alanlarından biri olan .Tepeköy.
• One of Gökçeada's highest points: Tepeköy.
44
Türklerin İmbroz'da etkinlikleri
1 5 . yüzyı l ortalarından itibaren
başlamakla beraber, bu etkinlik
güven lik açısı ndan elde bulundur­
mak şeklinde olmuş, ada halkı
özgür bir şekilde kendi sosyal dü­
zenini sürdürmüş. Türkler ise
adayı sürekli bir yerleşim yeri ola­
rak benimsememişlerdir. Lozan
Antlaşması'ndan sonra bile, hal­
kın ancak bürokrat kesimini Türk­
ler oluşturmuşlard ır. İlk resmi is­
kan 1 947'de Gökçeada'ya getiri­
len Sürmeneliler olmuş, 1 965'den
itibaren ise Milasl ılar ve Ispartalı­
lar adaya yerleştirilmişlerdir.
Bugün adaya, Çanakkale'den
hergün düzenli şekilde işleyen fe­
ritotlarla ulaşmak mümkündür.
Yolculuk üç saat sürüyor, fakat
daha kısa süreli yolculuk yapmak
isterseniz, Eceabat Kabatepe'den
bir buçuk saatte Gökçeada'ya ge­
çebilirsiniz. Feribot Kuzuliman ı'na
yanaşıyor. Buradan otomobiliniz­
le veya minibüslerle adan ı n mer­
kezine ve diğer köylerine gidebi­
lirsiniz. Adan ı n içlerine doğru iler­
lediğinizde, dağlık ve ovalık arazi­
nin birbirini izlediğini görürsünüz.
Bu coğrafi yapısından ötürü Ho­
meros da Gökçeada'yı "pepalces­
sa" (dalgalı ) olarak adlandı rm ı ştır.
Gökçeada; Merkez ( Panaia),
Tepeköy (Agridya), Zeytinliköy
(Aya Todori), Bademliköy (Gliki),
Dereköy (Sinudi), Kaleköy (Kast­
ro) , Uğurluköy ve Yeni Badem­
li'den oluşmaktadır.
Merkez ilçe Panaia'da mimari ,
1 965'den beri yenilen mektedir,
fakat ilçenin daracık sokakları n ı ,
tipik taş evlerini görmek isterseniz
Cami Mahallesi ve . Yeni Mahal­
le'ye gidebilirsiniz. Merkezde çi­
çekler içindeki bahçesiyle Met­
ropolitlik binası ve yanı ndaki Aya
Panaia Kilisesi de görül meye
değer. Biraz ötede ise Fatih Cami
karşın ıza çı kar. Merkezde kalmak
isterseniz otel ve pansiyonlar
mevcut olmakla birlikte, sempatik
Madam' ı n pansiyonu da önerilebi­
lir.
Adayı gezmeye devam eder­
seniz merkeze 5 km . uzaklıktaki
Kaleköy'e varırsın ız. Burada te­
pede harap durumdaki kaleyi gö­
rebilir, antik liman ın üzerine inşa
edilmiş limanda yürüyebilir, kıyı­
dan denize girebilir ve bir resto­
randa adanın lezzetli bal ıkların­
dan tadabilirsiniz. Kalmaya ni­
yetlenirseniz pansiyonlardan biri­
ni seçebilirsiniz.
Kaleköy'de bir de Su Ürünleri
istasyonu bulunuyor. Müdürle
yaptığımız görüşmede, Uğurlu ve
Kefalos kıyı ları nda deniz kaplum­
bağalarının varl ığını öğreniyoruz.
Bu da bize bu sevimli yaratıkların
sadece Dalyan, İçel ve Adana kı­
yı ları nda değil, daha derin olan
Kuzey Ege kıyı larında da yaşadı­
ğını göstermiş oluyor.
Zeytinlikler içinde bulunan ve
adı n ı da buradan olan Zeytinli­
köy, adanı n en tipik köyü olma
özelliğini sürdürüyor. Burada mi­
marinin eski dokusunu aynen ko­
ruduğunu görebilirsiniz. Hafif bir
yokuştan çıkarak köye girerken,
80 yaş ı n ı n üstünde olmasına rağ­
men hala tahta oymacılığıyla uğ­
raşan Panayot Usta, sizi yapıtları­
nı göstermek için atölyesine
davet ederse hiç şaşırmay ı n. Yo­
kuşu çı kmaya devam ederseniz,
kapı önlerine oturmuş dantel işle­
yen yaşlı Rum hanımları na da
rastlayabilirsiniz. Biraz daha iler­
lerseniz köy meydanındaki kah­
velere varırsın ız. Akşamüstleri, 37- Tepekôy'de bir sokak ve taş evler.
köy halkı kahvelerde toplan ıyor. • A street and stone houses in Tepeköy.
Kahvelerden en ilginci, hiç kuşku­
suz Madam Maria'nın kahvesi. Kahvenizi içtikten sonra köyü Köyden ayrı lırken yakı nları nı­
Özelliği , kahveyi hala dibekte gezmeye devam ederseniz zak­ za bir armağan götürmek isterse­
dövmesi. Nefis kahvenizi yudum­ kum ve limon çiçekleriyle süslü niz, köy meydanında satılan tipik
larken Madam Maria sizinle soh­ bu daracı k sokakların ve evlerin Gökçeada evlerinden alabilirsiniz.
bet eder ve eski günlerden söz tertemiz olduğunu da farkedersi­ Diğer bir sevimli yerleşim yeri
açar. Şimdilerde ise köyde sade­ niz. Adan ı n ünlü doktoru Dimitri Tepeköy, adına yaraşır şekilde,
ce yaşlıları n kald ı ğ ı n ı , gençlerin Foka da bu evlerden birinde otur­ adanın en yüksek konumda olan
yazları ziyarete geldiklerini anla­ makta ve görevini sürdürmekte­ köyüdür. Burada köylerin neden
tır. dir. tepelerde yerald ığı sorusu aklını-
45
38- Gökçeada'da Metropolit'in konutu.
• The Metropolitan House at Gökçeada.
za gelebilir. Bunun yanıtı ; Yüzyıl­
lar boyunca korsan tehtidi altı nda
yaşayan adal ı ların korsanlardan
uzak olmak, savunma kolaylığı ve
ovaların tarıma ayrılması düşün­
cesinde aranmalıdır.
Geçmişte meyve bahçeleriyle
ve bağlarıyla ünlü olan bu köy de ,
yer yer terkedilmiş durumda. Sa­
hipleri Yunanistan'a ya da Avru­
pa'ya gitmiş, ama bir kısmı evleri­
ni onartıyor ve yaz ı n tatile geliyor­
larmış. Bunları da şarap almak
için uğradığımız köyün bakkalı
Aleko'dan öğreniyoruz. Aleko
bize şarap v e peynir ikram ediyor.
Biz şarapları mızı içerken o, genç­
lik fotoğrafları n ı gösteriyor. Şa­
raplarımızı alıp ayrıl ı rken , Aleko
köy girişinde mesire yeri olan P ı -
46
narbaşı'na uğramamızı öğütlüyor
ve Ağustos ayı içinde her köyde
ayrı günlerde kutlanan panayırla­
ra davet ediyor.
Köyde gezintimize devam edi­
yoruz. Badem ay ıklayan iki ma­
dam çıkıyor karşım ıza. Onlar da
bize badem ve şarap ikram edi­
yorlar. Şarap hafif tatlımsı ve
içimi hoş. Bu madamlardan da
şarap al ıyoruz konukları mıza ik­
ram etmek ve Gökçeada'yı ha­
tı rlamak amacıyla.
Tepeköy'ün ilginç bir söylence­
si de var. 1 538'de Preveze Zaferi
sonrasında Barbaros Hayrettin
Paşa komutası ndaki Osmanlı do­
nanmas ı , yakalandığı fırtı nadan
korunmak amacıyla Tepeköy al­
tı ndaki koya sığ ınm ış. Barba-
ros'un gözdelerinden Kalyopi bu
bekleme sırası nda ölmüş, cenaze
leventler tarafı ndan taş ı narak Te­
peköy'e geti rilmiş ve köy halkı
Kalyopi'yi görkemli bir törenle
gömmüştür. Donanma istanbul'a
döndükten sonra, Tepeköy'de
gördüğü saygı ve ilgiden etkile­
nen Barbaros, Kanuni Sultan Sü­
leyman'dan İmbroz halkını ödül­
lendirmesini istemiş, padişah da,
adayı kendi vakfı ilan etmiş ve
vergiden muaf tutmuştur. İmbroz­
lular da kendilerine bu kadar yara­
rı dokunan öl üyü aziz ilan etmişler
ve adına bir manastır yaptırarak
"Aya Kalyopi" demişlerdir. Adalılar
cumhuriyet dönem ine kadar vergi
ödememişlerdir. Bugün de eski
tapu kayıtlarında "Kanuni Sultan
 bugün, terkedilmiş izlenimini ve­ FHOM ANTIQ UITY TO
riyor. Bu yüzden, Dereköy'de TODA Y: GÖKÇEADA
hüzne kapılmadan yola devam ( I MBHOZ)
ediyoruz ve Uğurlu'ya varıyoruz.

Uğurlu yeni bir yerleşim yeri ve
iki katlı bir örnek evlerden oluşu­
yor. Sakinleri de adaya yeni ge­
lenler yani Ispartalı lar ve Milaslı­
lar. Köyde üzüm, arpa, buğday
yetiştiriliyor. Köy den ize yakın ol­
ması nedeniyle, halkı pansiyoncu­
luk da yapıyor. Denize yakın ol­
·
mas ı Uğurlu'ya bir avantaj daha
sağlıyor. Yakı nda bir limana kavu­
şacak. Liman inşası bütün h ızıyla
sürüyor. İlerde buradan Limni ve
Semendirek adalarına vapur se­
ferleri düzenlenmesi de düşünülü­
yor. Böylelikle adaların yakı nlığı
i ki dost ülke halkının daha da ya­
kınlaşmasına olanak sağlamış
olacak.
1
1şık Soytürk
n ancient times the island of
lmbroz, now known as Gök­
çeada, was named tor the
fertility goddess lmorasos
worshipped on the island's arid
soil. Although olive-growing and
viniculture are practiced on the is­
land even today, part of the is­
land is stili barren. Far this rea­
son another livelihood of the
i s l a n d e rs i s stock-bree d i n g .
Sheep are the main stock and
these animals appear all over the
island - -on the hills, the plains, in
the shade of the olive trees.

39- Taş evlerin etkin olduğu Zeytinliköy sokakları.

• The streets of Zeytinliköy where stone houses predominate.

Süleyman Vakfıyesi'ndendir" ifa­

desi bulun maktad ı r.
Tepeköy'den ayrı l ı p Dereköy'e
giderken yolun iki yan ı ndaki çam
ağaçları göz alabildiğince uzan ı­
yor ve bize eşlik ediyor. Ormanlık
saha içi nde keklik ve tavşan bulu­
nuyor. Bu yöre bir süre önce yan­
gın geçirmiş, şimdilerde Orman
Genel Müdürlüğü'nün ağaç­
landı rma çal ışmaları sürüyor. Bu
alan içinde bir de geyik ü retim is­
tasyonu kurulmuş. Henüz bir dişi,
erkek ve yavru geyik bulunuyor
ve yol boyunca avlanman ı n yasak
olduğunu gösteren levhalar sırala­
nı yor.
Dereköy ana yolun iki yanı nda
yükseliyor, eskiden adan ı n en ka­
labal ı k köyü olmasına karşı n
47
 According to mythology, the
palace of the sea god Poseidon
and the stables of his winged
horses lay between the islands of
l mroz (Gökçeadea) and Tenedos
( Bozcaada). Homer in the l liad
says:
(Freely re-translated)
in the depths of the sea, deep in
the abysses,
Between T enedos and the rocky
l mbroz
There stands a cave, wide and
h uge
He would rest his horses there,
Poseidon, the mover of the earth.
A look at the history of the is­
land will show that lmroz has
been an area of settlement ever
since early eras. in antiquity the
aborigi nal peoples living on the
island of lmroz and the other is­
lands of the Aegean were Carian .
L a t e r , af t e r t h e D o r i a n a n d
Achaean migrations, the native
population soon melded in with
the newcomers.
Around 540 B.C. the Parthians
conquered ali of the Aegean is­
lands when they invaded Anatolia
but the Athenians retrieved lmroz
pire became a state of Byzan­
tium. The Byzantine Patriarch Ni­
cephorus wrote in the year 776
that the islands of lmroz and Se­
mendirek were raided by the Bul­
garians and that 2500 slaves
were taken from the island to Bul­
garia. The Byzantine Emperor
Constantine V, however, paid the
ransom demanded in 779 and re­
covered the slaves.
During the fourth crusade in
1 204, lmroz was annexed to the
Dukedom of Gallipoli when the
Latins captured lstanbul. The By­
zantine Emperor Palaeologus,
who had carried the capital of the
Empire to lznik during the Latin
siege, recaptured lstanbul in
1 261 and one year later, lmroz
came under Byzantine rule once
again.
With the conquest o f lstanbul
in 1 453 most of the islanders fled
and a nobleman by the name of
Critobulos appealed to Sultan
Mehmed the Conqueror to main­
tain the social order of the island,
promising taxes every year in re­
turn.
40- Tepeköy'ün kahvesi ve sokakları.
• Tepeköy's coffeehouse and streets
The Ottoman-Venetian war
took place close to the island and
the Ottomans destroyed the Ve­
netian fleet. The island was taken
over by the Greeks during the
Balkan War in 1 9 1 2, by the Eng­
lish during the Dardanelles Cam­
paign and the Ottomans lost their
right to the island with the Treaty
of Sevres. Later, however, the
Treaty of Lausanne was to bring
the island under Turkish rule
once more.
Although the Turkish influence
on lmroz started in the middle of
the fifteenth century, the interest
of the Turks in the island was
more a matter of security and the
island people were allowed to re­
sume their own social order. The
Turks accepted the island as a
place of settlement. Even after
the Treaty of Lausanne, the
Turks occupied only the bureau­
cratic administrative positions on
the island. The first authorized
settlement was carried out by the
natives of Sürmene who came to
Gökçeada in 1 947. From 1 965

in 494 B.C. and began to settle

there. After this date the island
evolved into an Athenian colony
but the islanders continued to
preserve their own identities and
lived independently. As a result,
the islanders were considered na­
tives of both lmroz and of Athens
and this peculiarity passed down
from father to son. An example of
this was an lmroz islander who
committed a erime in Athens and
refused to show up at his hear­
ing. When he was finally appre­
hended, the islander claimed that
he had been at lmroz at the time
of the erime and was duly re­
lieved of his sentence. This is
why in the language of Athenian
law the words "from lmroz" mean
"runaway" or "law evader".
The island maintained its im­
portance during the Roman age
. and after the division of the Em-
48
41- Bugünkü adıyla Gökçeada'nın en güzel yerleşim alanlarından biri olan Zeytinliköy.
• Zeytinliköy, one of the prettiest areas on the island known today as Gökçeada.
onwards, the island has been in­
habited mostly by people from Mi­
las and Isparta.
Today the island can be
reached by ferryboats operating
reg ularly from Çanakkale (the
Dardanelles). The journey takes
three hours but if a shorter trip is
desired, Gökçeada can also be
reached in one-and-a-half hours
via Ecabat Kabatepe. The ferry­
boat docks at Kuzulimanı . From
there one can travel to the center
of the island or to different villag­
es by car or minibus. As you trav­
el inwards, mountains and plains
alternate one after another. Be­
cause of this geographical pecu­
liarity Homer called Gökçeada
"pepaloessa" or "undulating".
Gökçeada is composed of the
Centrum (Panaia), Tepeköy (Ag­
ridia) , Zeytin liköy (Aya Theo­
dore), Bademliköy (Gliki), Dere-
köy (Sinudi), Kaleköy (Kastro),
Uğurluköy and Yeni Bademli.
The main district is Panaia.
The architecture of the region has
been undergoing restoration
since 1 965 but the typical narrow
streets and stone houses of the
town can stili be seen in the
neighborhoods of Cami Mahallesi
and Yeni Mahalle. The metropoli­
tan building in the midst of a flow­
er garden and the Aya Panaia
Church nearby are worth seeing.
A little farther off is the Fatih Con­
queror's Mosque. it you wish to
stay at the Centrum where there
are hotels and rooming-houses,
we suggest Madam's Pension, a
very pleasant place to stay.
it you continue your trip over
the island, you will come to Kale­
köy 5 km away from the Centrum .
Here you can see the ruins of the
fort on the hill, walk along the pier
constructed upon the aricient har­
bor, take a swim along the coast
and eat the tasty fish of the island
in one of the restaurants. it you're
there to stay you can choose one
of the rooming-houses.
There is also a water products
station at Kaleköy. From discus­
sions with the director, we learn
that there are turtles along the
coasts of Uğurlu and Kefalos.
Now we know that these lovable
creatures make their home not
only in Dalyan, lçel and Adana
but also along the coast of the
northern Aegean.
The region of Zeytinliköy, in,
the midst of olive-groves and'thus
appropriately named, is one of
the island's most typical villages.
Here you can see that the old ar­
chitectural style has been com­
pletely preserved. Climbing up
the hill to the village, don't be sur-
49
 prised if the old craftsman Panay­
ot, more than 80 years old and
stili carving wood, invites you into
his workshop. it you continue up
the hill you may come across old
Greek women sitting in front of
their door doing lacework. A little
further up and you reach the cof­
feehouses in the village square
where the village people gather in
the evenings. The most enthrall­
ing of these is certainly Madam
Maria's coffeehouse. Her distin­
guishing feature is that she still
grinds the coffee in the old char­
acteristic large mortar. Madam
Maria will chat with you while you
sip your delicious coffee and wili
tell you of the old days. She wili
teli you that nowadays the island
is a place where only the old live
and the young only come to visit
during the summer.
it you continue on your stroll
after your coffee you will notice
the narrow streets decorated with
oleander and lemon flowers and
wili catch a glimpse of how clean
the houses are kept. The island's
weli-known physician Dimitri
Foka lives in one of these houses
and actively carries on his profes­
sion.
lf you . wish to take a souvenir
back to your relatives as you
leave the village, you can buy a
typical Gökçeada model house
sold in the viliage square.
Another charming settlement 42- Gökçeada'da bir manav.
is Tepeköy which, true to its • A lruit and vegetable stand at Gökçeada.
name, is a village sitting on the is­
land's highest point. You may rope although some have their in every village on different days
wonder why the villages here houses repaired and come back in August.
have been built on top of hills. tor a vacation during the summer. We continue our tour of the vil­
The answer to that is that over This is what we learn from the vil­ lage. We encounter two madams
the many centuries of being ex­ lage grocerer Aleko whose shop shelling almonds. They too offer
posed to the danger of pirate we have stopped at to get wine. us something, this time almonds
raids, the hills proved to be an . Aleko offers us wine and cheese. and wine. The wine is slightly
appropriate haven of security and While we sit drinking, Aleko sweet and pleasant to drink. We
the plains were thus kept free tor shows us some photographs of buy wine from these ladies too to
cultivation. his youth. As we leave with the take to our friends back home as
Parts of the village of Tepe­ wine we have bought from him, a souvenir of Gökçeada.
köy, famous tor its orchards and Aleko suggests that we stop by There is an interesting legend
vineyards, have been abandoned P ı narbaşı , an excursion spot at about Tepeköy. in 1 538 after the
to their fate now. The landowners the entrance to the viliage and re­ Preveza Victory, the Ottoman
have gone to Greece or to Eu- minds us of the fairs that are held fleet, under the command of Bar-
so
baros Hayrettin Pasha, sought ref­
uge from a storm in a bay be­
neath Tepeköy. During the wait
there, Calliope, one of Barbaro's
favorites, died and his body was
carried by youths to Tepeköy
where the village folk gave Calli­
ope a magnificent burial ceremo­
ny. After the fleet returned to ls­
tanbul, Barbaros, who was very
moved by the respect and atten­
tion he had received at Tepe köy,
appealed to Sultan Suleiman the
Law-Maker to reward the people
of lmroz. The Sultan thereby pro­
ceeded to declare the island an
imperial trust and waived all tax­
es. Because of the good fortune
he brought to them, the people of
lmroz proclaimed Calliope a saint
and built a monastery, naming it
after him- - Aya Calliope. The is­
land continued to be exempt from
taxes until the era of the Repub-
43- Zeytinliköy"de dibek kahvesi yapılan "Madamın kahvesi".
• "Madam's cotfeehouse" in Zeytinliköy where mortar-ground coffee ıs served.
lic. Even today the words "lmperi­
al Trust of Sultan Suleiman the
Law-Maker" are to be found on
old deeds.
On the road from Tepe köy to
Dereköy the pine trees on both
sides of the road stretch out as
far as the eye can see and keep
us company along the way. in the
woods are partridge and rabbit.
The area suffered a fire a while
ago and the Forestry Department
is planting trees now. The region
also has a new deer-breeding
station which tor the time being
houses only one male, one fe­
male and a baby deer. All along
the road there are signs prohibit­
ing hunting.
Dereköy climbs up behind the
main road on both sides. Al­
though previously the island's
most populated village, now Dere
köy gives the impression that it
.
has been abandoned. Going
through Dereköy is a little sad­
dening and we go on to Uğurlu.
Uğurİu is a new region of set­
tlement and is comprised of two­
story identical houses. The inhab­
itants are newcomers to the is­
land- - natives of Isparta and Mi­
las. Grapes, barley and wheat
are produced in the village. Be­
cause of the proximity to the sea,
the population also operates
rooming-houses. There is anoth­
er advantage to being close to
the sea. Soon the village will
have access to a harbor whose
construction is rapidly underway.
it is expected that there will be
boat connections to the islands of
Limni and Semendirek. This way
the islands will be nearer to one
another and will bring the people
of two friendly countries even
closer together.
51
 BİR ANADOLU GELENEÔİ:
TÜRKMENLERDE ÖLÜM
TÖRENİ
Türkmenlerdeki ölüm tö­
T
renlerinin ve felsefesinin
anlamı n ı , en iyi, Yunus­
'un şiirleri dile getiriyor.
"Benim can ı m bir kuştur.
"Gövdem onun kafesidir.
"Dosttan haber geliceğiz.
"Bir gün uçar kuşum benim."
Türkmenler için ölüm, hem
yasdır hem şenlik. Onlar, ölümün
üzüntüsünü (eskilerden gelen ge­
leneksel törenleriyle) sanki bir
bayram havasına dönüştürürler.
Böylece ölüm acısını, korkusunu
"sı laya" (toprak anaya) kavuşma
fikrine çevirirler.
Aşık Veysel'in dediği gibi, on­
lar açısından:
"Benim hakikatli yarim kara
topraktır."
Aynı açıdan bakı ldığında, du­
rum , ilginç ve köklü bir kültür
olayı sayılabilir. ..
Genelde, mezarlar (önemli
günlerde) bayram havası içinde
ziyaret ediliyor. Sazlar çalınıyor,
"Samah" dönülüyor . . . Kundaktaki
bebeler, dedelerinin (ya da nene­
lerinin) mezarları üzerine yatırılı­
yor; "sana torununu getirdik" deni­
liyor ... Böylece çocuklar, ata me­
zarını ziyaret ede ede büyüyorlar.
işte ( Ege ve Marmara yörele­
rinde, Türkmen'lerin ölüm törenle­
riyle ilgili araştırıları mız sı rası) öğ­
rendiğimiz bilgilerle ve yerinde
52
Sabiha Tansuğ
"Tür kmenler son nefeslerini
samah yaparak vermek ister­
ler . Onlar için dua, nefesler
eşliğinde yapılan samah tö­
renleridir."
çektiğimiz fotoğraflarla, konuya,
biraz ışık tutmaya çal ışacağız . . .
1 984 Hıdrellez'inde, Edremit'in
Tahtakuşlar köyündeyiz.
6 Mayıs sabah ı saat 1 0:00'a
doğru, tüm köy halkı (akın akın)
köy mezarlığına (sinlaya) doğru
gitmeye başladı lar (bir tören ha-
vası içinde). Kadınlar, genç kız­
lar, kız çocukları (al l ı , pullu) gele­
neksel giysilerini giymişler, sabah
güneşine karşı yürüyorlard ı . Bir
ışık ve renk cümbüşü ; (gözümün
önünden) sanki akıyordu.
Genç kızların kollarındaki se­
petler, çiçek doluydu . . . Orta yaşlı
kadınların sı rtlarında (küçük küfe­
lerin içinde) yiyecek içecek
vardı . . .
Genç babaların kucaklarında,
bebeleri. .. delikanlıların ellerinde,
gül desteleri . . . Herkes yürüyordu
köy mezarlığına doğru ; yavaş,
yavaş . .
"Sabahı n sinl iye vardım.
"Gördüm cümle ölmüş yatur.
"Her biri çaresiz kalmış.
"Ömrün yavu kılmış yatur.
"Vard ı m bunların katına.
"Baktım ölüm heybetine.
"Nice yiğit muradına.
"Ermeyüben ölmüş yatur.
"Yemiş kurt kuş bunu keler.
"Nicelerin bağrın deler.
"Şol ufacık naresteler.
"Gül gibice solmuş yatur."
Köyün boşalması bir saat ka-
dar sürdü . . . Evlerde, yal nız hasta­
lar, "kırkı çı kmamış" lohusalar kal­
d ı lar. Sonunda, (gezgin bir konuk
olarak) biz de kabristanı n yolunu
tuttuk.
Oraya vardığ ı mızda, bizi genç
kızlar neşeyle karşılad ılar (bir
44- Türkmen takılarından "Kemerbest".
• "Kemerbest". a piece of Turkmen Jewelry

53
45- Hıdrellez sabahı Tahtakuşlar'da genç gelinler.
• Young brides of Tahtakuşlar on Hıdrellez (the beginning of summer) morning.

bayram havası içinde). Bardak
bardak ayran sundular (ölmüşleri­
nin ruhu için).
Gördüğümüz manzara ilginç­
ti. . .
Mezarlar yanına, ocaklar yakıl­
mış . . . Ateşe, kahve cezveleri sü­
rülmüş. . . Gelene, hemen kahve
sunuyorlar. . . Sunulan her fincan-
54
dan, ancak bir yudum alıp, kalanı­
nı kabirlerin üzerine dökdük top­
rak anaya (ölmüşlerin ruhu için) . . .
Herkes birbirine (taze meyveler,
kuru yemişler ikram ediyor. . .
(yenen yeniyor, yenmeyen . . . eve
götürmek için torbaya konuyor).
Çünkü, bunlar, bereketli bir yaz
geçmesi için, evin duvarına asıla-
cak . . .
Ögleye doğru , sofralar açı ld ı .
Çeşitli aşlar, sofraları donattı
(sanki kırda piknik yapılıyordu).
Sazlar çalmaya koyuldu. Yu­
nus'dan, Pir Sultan'dan şi irler
okundu. Kabirlerin üzeri (beyaz,
pembe) gü! yapraklarıyla kaplan­
m ıştı adeta . . .

Genç yaşta ölmüşlerin baş uç­
ları ndaki "hece tahtaları"na, gelin
da mat baş l ı k ları bağlan m ı şt ı
( renk renk yeni kreplerle, baş çe­
kileriyle) . . . Damat ve gelin başlık­
larına tutam tutam çiçek sokul­
muştu. Böylece, murat almadan
(gençliğine doyamadan) ölenlere
murat verilmek istenmişti . . .
Renk renk "yel bayrakları" ip­
lere çekilmişti. Sanki Gökkuşağı ,
mezarların üzerinden geçiyordu.
Ve biraz yel esince, bunlar uçuşu­
yordu.
"Bir hayal alemi bir rüya gibi.
"Geldi geçti ben im ömrüm.
"Bir yel esip geçmiş gibi.
"Miskin adem oğulları .
"Ekinlere benzer gider.
"Kimi biter kimi yiter.
"Yere tohum saçmış gibi.
"Bu dünyada bir nesneye.
"Yanar içim gögnür özüm.
"Yiğit iken ölenlere.
"Gök ekini biçmiş gibi."
Ayrıca, mezarları n yanına su
dolu testiler. . . Kuru ve yaş mey­
veler bırakılıyor . . .
Böylece, Hıdrellez gününde,
mezarlar çiçeklerle. . . renk renk
kreplerle bezeniyor. Çobanlar, aç
susuz kalan garipler yiyip içsinler
diye. . .
Tahtakuşlar köyünde, mezar
ziyareti ve mezar törenleri üç gün
sürdü.
Hıdrellez'in birinci günü (5
Mayıs) atalarının bu bölgeye ilk
geldiklerinde çad ır kurdukları yer­
deki "ata mezarları"na gidiyorlar . . .
İkinci gün, tören, köy mezarlı­
ğında sürüyor ...
Köy mezarlığının yanındaki
çaml ıklı tepede, bir düzlük var
(henk yeri) . Orada, köyün yetişkin
kızları ve delikanlıları Samah dö­
nüyorlar . . . Ve evlenmek isteyen
çiftler, kesin kararları nı burada
veriyorlar . . . Aileleri razı olmayan
kızlar, sevdikleri delikanlıyla "ka­
çacakları" günü kararlaştı rıyor­
lar. . . (Kararı , gençlerin kendileri
veriyorlar . . . )
Tahtakuşlar'da, bu Samah'a
zaten evlenmemiş gençler katılır­
lar. . . Bir tarafta (toprak altı nda
yatan) ataları . . . Öbür yanda, ba­
harla birlikte fışkıran doğa . . . Çam­
lar altında, kollar göğe doğru açı l­
m ı ş . . . Genç kuşak, dönüyor dönü­
yor (Dünya'n ı n dönüşü gibi .. )
Aşağılarda Edremit körfezinin
engin suları ... Öbür tarafta Kaz­
dağlıların (Kadim İda Dağı )nın
kutsal sayd ıkları "Sarı Kız" türbesi
birleşiyor genç gönüllerde.
Onlar için, Samah dönmek
Tanrı'ya kavuşmanın (doğayla
bütünleşmenin) yoludur . . .
Türkmenler, son nefeslerini
Samah yaparak . . . sazları , nefes­
leri dinleyerek vermek isterler.
Onlar için dua, nefesler eşliğinde
yapı lan Samahlar'd ır.
Köyün en yaşl ı kadını Bağdat
Ana, anas ı n ı n ölümünü anlatmıştı
gözleri .dola dola.
"Anam, çok güçlü , inançlı bir
kadınd ı . Öleceği günü bildi. So­
nuna kadar aklı yerindeydi. Ve,
hasta yatağ ı nda ellerini, başını
gücü yettiğince sallaya sallaya
Samah yaptı. .. Ölmüşlerinin adı n ı
tek tek m ı rı ldanarak; onları bir bir
Samah'a davet ederek son nefe­
sini verdi. . .
"Sazlar sustu. Anamın çenesi­
ni ak çekisiyle bağladım. Yüzü
mutluydu, uyur gibi. Ben de öyle
ölmek isterim . . .
"
Türkmenler, Hıdrellez'de, bazı
çamlı tepeleri, bazı ağaçlı yerleri
de (aynı şekilde) ziyaret ederler . . .
Ayn ı törenleri, oralarda d a uy­
gularlar. . . Buraları belki çok eski
çağlardan beri ziyaret edilir.)
Hala anı msarı m. 1 976 H ıdrel­
lezi'ni Bergama'nın Kozak Yayla­
sı'na cı karak kutlamıştık.
İlk, merkez Kapıkaya köyüne
uğradık. Orada, geleneksel giysi­
lerinden bana da giydirdiler. . . 6
Mayıs sabah ı , kutsal sayd ıkları
çamlı bir tepeye, köylülerle birlik­
te çıktık . . . Her aile, hemen orada
bir ocak yakıverdi. . . Kahveler,
çaylar pişirildi. .. Kurbanlar kesildi;
yenildi, içildi.
Öğleden biraz sonra, ben
köye döndüm . . . Akşama doğruy­
sa, köye dönen neneleri, dedeleri
izledim . . . Tepenin düzlüğünde, sa­
atlerce Samah dönmüşler, kutsal
duygular içinde . . . Durgun sular gi­
biydiler . . .
Sanki dünyayla ilişkileri kesil­
mişti ; konuşmuyorlard ı . . . Gözleri
hiç bir şey görmüyordu. Yüzlerin­
de huzurlu bir ifade vardı. Dünya
dertlerinden arı nmı şlard ı . Sanki
55
46- Genç bir gelin mezarı.
• The grave of a young bride.
yerde değil de gökteymişler
gibi. .. Evlerine çekildiler.
On an anlad ı m , bu kutsal töre­
ni, o felsefeyle yetişmiş olanlar
anlayabilirlerdi ancak.
Türkmenler ölümün 3.-7.-40.
günleri ve y ı l ı nda "hay ı r törenleri"
yaparlar. Tüm köy halkı , buna
davet edilir.
"Hayır" için , kurban kesilir . . .
Çeşitli aşlar pişirilir. . . B u aşlar
aras ı nda ölenin yaşamı nda sevdi­
ği yiyeceklerin bulunması da ge­
lenektendir.
Yenilir, içilir. Nefesler verilir,
Samah dön ülür. Böylece, ölüm
acısı (yas) kısmen alınmış olur.
Ayrıca, o gün, kadınlar ölenin
giysilerini bohçadan çıkarıp "dö­
kerler". Ağıt yakarak, ölünün
(güzel, mutlu) anı larını dile getirir­
ler . . .
Ağıtlardan sonra, mezara di-
kilecek "hece taşı "na ölünün giy­
silerini giydirirler ve odanı n bir kö­
şesine bunu koyarlar. . .
Ertesi gün, "taş"ın üzerindeki
56
giysiler alınır, tekrar bohçaya yer­
leştirilir. Sonra "taş'', kabre götü­
rülüp dikilir. . .
Türkmenlerde, giyim kuşam
inançlara bağlıdır. Bu nedenle,
eski mezar taşlarına giysiler, takı­
lar işlenmiştir. . .
Giyimle ilgili inançların bir
başka örneğiyse "don"dur. Ölen
kişi yıkan ı p yunulduktan sonra,
ona iç donu (külotu) giydiriliyor.
Nitekim Yunus şöyle der:
"Beş karış bezdendir donum
"Yı lan, çiyan yiye tenim
"Yı l geçe obrula tenim
"Unutulup kalam bir gün ."
Yine Yunus, kabrin (sinin) ba­
şına dikilen "hece tahtası"nı şöyle
anlatıyor:
"Baş ı ma dikeler hece
"Ne irte bilem ne gece
"Alemler umudu hoca
"Sana ferman olam bir gün."
Zaten, Türkmen kad ını, kutsal
saydıkları gelinlik giysileriyle gö­
mülür. Erkek, ak renk damatlık iç
çamaşırlarıyla . . .
Köyde bir delikan lı ölürse,
"köyün" genç kızları (ellerinde
renk renk bayraklarla, cenazenin
önünde yürürler. Bu, görülecek
bir olayd ır. Definden sonra (ölen
delikanlıyı seven bir kız varsa), o ,
elindeki bayrağı mezarın baş
ucuna diker. Bu hareketiyle "Onu
seviyordum" demiş olur. Ve me­
zarın başında, Yunus şiirleri oku­
nur.
"Ne acep olur şu adem oğlanı
"Öleceğin hiç gönlüne gele mi
"Azrail kanad ım vurup canına
"Alacağın hiç gön lüne gele mi
"Azrail alır bilcümle canları
"Toprağa düşürür nazik tenleri
"Geydireler sana yensiz donla-
rı
"Giyeceğin hiç gönlüne gele
mi."
işte, Türkmenler, Yunus'un
ölümü dile getiren şiirleri ni yazd ır­
mışlard ı r mezar taşlarına (bugün
bile) . . .
Türkmenlerin v e Yörük'lerin
ölümle ilgili felsefelerini (gelenek-
lerini) Yunus'un, Pir Su ltan Ab­
dal'ı n , Aşık Veysel'in şiirlerinde
bulabiliyoruz. Bu da, hala yaşa­
yan bir kültürün (bize kalm ı ş) mi­
rası sayı labilir.
Hem de arı , güzel bir Türkçe
yardı m ı yla.
A N A N ATOL I A N
T R A D ITION : T U R K M EN
F U N E R A L C E R E M ON I ES
Sabiha Tansuğ
he sign ificance and phi­
With the knowledge gleaned
from our research on the funeral
ceremonies of the Turkmen in the
Aegean and Marmara regions,
we will attempt to shed a little
more light on the subject, making
use of the photographs we have
taken in the area . . .
W e are i n the village of Tahta­
kuşlar in Edremit at the beginning
of summer (Hıdrellez) in 1 984.
On the 6th of May at around
1 O AM, the village people flow to-
47- Hece tahtasının arkadan görünüşü
• A rear view of the name slat.
wards the village cemetery
(called sinla) in a ceremonious
spirit. Women, young girls, nttle
girls, all wearing traditional
clothes, ornate with spangles,
walk together in the morning sun.
A jubilant mixture of light and col­
ors passes before me.
The young girls carry baskets
of flowers . . . Middle-aged women
carry food in little coffers on their
backs . . .
Babies in their young father's

T
losophy of the funeral
ceremonies of the Turk­
men people is best de­
scribed in the poetry of Yunus.
( Freely translated)
"My soul is a bird,
"My body is its cage,
"With a message from a friend
"üne day my bird will fly
away. "
For t h e Turkmen, death is an
event for both grieving and cele­
bration. With their traditional cere­
monies, the Turkmen turn the
sorrow of death into almost a joy­
ous festivity. And in this way the
pain , the fear of death is trans­
formed into a concept of returning
to "sı la" or home (the earth moth­
er).
For the Turkmen, as the folk­
poet Aşık Veysel says,
"My true love is the black soil . "
Looking from this point of
view, there appears before us an
interesting and well-established
cu ltural phenomenon . . .
Customarily the Turkmen visit
the graves of their dead on impor­
tant days in a spirit of celebration .
The "saz" is played and the twirl­
ing of the sama begins . . . Babies
in bunting are laid u pon their
grandfather's (or grandmother's)
graves- - "we have brought you
your grandchild" is the chant. . .
And this i s the way children grow
up among the Turkmen- - with
the tradition of visiting the graves
of ancestors.
57

48- Mezarlıkta açılan sofra.
• The meal prepared at the gravesite
arms... young men holding
bunches of roses. . . Everyone
walking slowly towards the village
cemetery . . .
(Freely translated)
"I reached the gravesite
"I saw all the dead lying there
"Each one helpless
"His life lost lying there.
58
"I went into their presence
"I looked at the stature of
death
"So many valiant heroes there
"Have died before their prime.
"Worms and birds have eaten
them
"Many have eaten out their
hearts
"The young, so very young
"Lying there, faded like the
rose."
The village continued to flow
out into the cemetery for the next
hour. Only the sick and the wom­
en in confinement (stili in the first
forty days after childbirth) stayed
at home. in the end, we too, as
visiting tourists, started up the
road to the gravesite.
When we got there, young
girls greeted us in an air of festivi­
ty. Glasses of ayran were offered
"for the sake of the spirits of the
dead".
The scene was quite intrigu­
ing . . .
Fires had been lit b y the
graves. . . Cotfee urns had been
set upon the fires . . . Everyone ap­
proaching the site was immedi­
ately otfered cotfee. . . But only
one sip was to be taken from
each cup, the rest to be poured
over the graves ("tor the spirits of
the dead") . . . Everyone was offer­
ing each other fresh fruit and
nuts . . . People were eating, those
who were not were putting the
food away in bags to take home.
The bags were to be hung up on
the walls to assure a fruitful sum­
mer.
Towards noon, meals were
set out. All kinds of dishes
decked the tablecloths as if all
were on a picnic in the woods.
lnstruments started their mu­
sic. Poetry from Yunus, from Pir
Sultan was recited . The graves
were almost completely covered
with white and pink rose petals . . .
At the graves o f those who
died an early death, colorful
crepe headbands, the traditional
headwear of the bride and bride­
groom, were tied to the "letter
slats" at the headstones. Sprigs
of flowers were used for decora­
tion. Those who departed this life
before fulfilling their desires, be­
fore being sated by the cup of
youth were thus given the chance
to do so . . .
Colorful "wind banners" were
49- Hece tahtasında çiçekler.
• Flowers on the name slat
strung up. it was as if the rainbow
had spread out over the graves.
The banners fluttered at every
breeze.
(Freely translated)
"A world of i llusion, like a
dream
"My life has come and gone
"As if only a year has passed
"Lazy sons of Adam
"Are like the crops
"Some appear, some disappear
"Like seeds scattered on the
ground.
"One thing in this world
" For which my soul blazes like
a fire
"Is the gallant dead
"Sown by the skies."
Jugs of water sitting on the
graves . . . dried and fresh fruit left
alongside . . .
Today on H ıdrellez day (the
beginning of summer) the graves
are decorated with flowers and
colorful pieces of crepe. This so
the shepherds and the hungry
and thi rsty can eat and drink their
fiil.
The visit of the graves and the
gravesite ceremonies went on tor
three days at the village of Tahta­
kuşlar.
On the first day of Hıdrellez
(May 5), the villagers visited the
graves of their ancestors on the
site where once they put up their
tents long ago. . .
O n the second day, the cere­
mony continues at the village ce­
metery . . .
There i s a piece of level
ground near the hill of pines
where the cemetery lies (henkye­
ri). There, the grown girls and
youths of the village twirl in the
sama. . . it is here that couples
wishing to get married decide
upon their wedding day. Girls
whose parents do not consent
plan their elopement . . . The deci­
sion is made by the young people
themselves.
it is only unmarried young
people who participate in the
sama . . .
O n o n e side, the ancestors ly­
ing underneath the ground . . . On
the other side, nature abloom
with spring. . . Beneath the pines,
arms outstretched towards the
sky. . . The younger generation,
twirling, twirling, turning like the
earth . . .
Down below, the majestic wa­
ters of the gulf of Edremit. . . On
the other side, the tomb of "Sarı
59
Kız" (Yellow girl) on Mount Kadim
lda in the Kazdağ mountain
chain.
For them, twirling the sama is
a way of reaching God, of becom­
ing one with nature . . .
The Turkmen hope t o breathe
their last while in the mystical
trance of the sama. For them,
prayer is the sama, accompanied
by music and song .
The oldest woman in the vil­
lage, Mother Bağdat (Bagdad),
tells the story of her mother's
death with tears in her eyes.
"My mother was very strong, a
believing woman. She knew the
day she was going to die. She
was herself until the very end.
And at her sick-bed, with her
hands over her head, she danced
the sama, swayi ng from side to
side as long as her strength al­
lowed. . . Murmuring the names of
each of her ancestors, inviting
them one by one to a sama- - this
was how she breathed her last . ..
"The music stopped. 1 bound
her ehin with her white handker­
chief. Her face was happy, as if
she were sleeping. This is the
way 1 wish to die as well . .. "
The Turkmen still visit the pine
covered hills, the woods j ust as 50- Mezarın başına kırmızı kap içinde kuruyemiş bırakılmış.
they have been doing since an­ • Nuts lef! in a red bowl on the grave
cient days . . . The same ceremo­
nies take place in just the same they had twirled in the sama, in a An animal is sacrified tor
way . . . holy trance . . . Now they were like "charity". . . Many different meals
1 still rememeber. W e celebrat­ the steady waters . . . are prepared . . . it is tradition that
ed the 1 976 H ıdrellez in the Ko­ i t was as i f they had been cut these meals should include the
zak plateau of Bergama. off from the world, unspeaking . . . favorite dishes of the loved one
First we stopped at the village Their eyes not seeing. A peaceful who has died.
of Kapıkaya at the Centrum . look on their faces, they looked Everyone eats and drinks. The
There they let m e wear the cere­ purified of the world's troubles. As music plays. The sama is twirled.
monial clothes too . . . On the it they were not on earth, but in And the grief of death fi nds per­
morning of May 6, we joi ned the the heavens . . . haps partial consolation.
villagers in their trip to the sacred i t was at that moment that 1 The same day , the women
hill of pines... Every family l it a understood what only those who take the dead person's garments
fire . . . Urns of coffee and tea were had lived with this sacred rite, out of its bundle (bohça) and
brewed. . . Animals were sacri­ with this philosphy could know. "spread them out". A lament
ficed, everyone ate and drank. The Turkmen hold ceremonies breaks out, good and happy
A little after noon 1 came back on the third , seventh, fortieth day memories of the dead are
to the village . . . 1 watched the after death and on the first anni­ brought to life . . .
grandmothers and the grandfa­ versary a "charity ceremony" is After the laments, the gar­
thers return at su ndown . . . There held. All of the village is invited to ments of the dead which are to
on the level ground on the hill this rite. be placed on the "letter stone" of
60
the grave are arranged and pre­
pared . . .
The next day, the garments
are taken from the stone and put
back into the bundle (bohça). The
stone is later taken to the grave
and planted there . . .
There are certain beliefs tied to
clothes among the Turkmen. This
is why garments and jewelry are
engraved on old tombstones . . .
üne example of this i s the
"clothing" rite. After the dead per­
son is washed and cleaned, tradi­
tion has it that he is dressed in
his underwear. Yunus says,
( Freliy translated)
"My clothing of five spans of
cloth
"Snakes and worms shali eat
my flesh
Years later my skin wili disap­
pear
"And 1 wili be forgotten one
day ."
Yunus describes the "name
slat" at the head of the grave:
"They'll plant a slat at my head
"l'li know no day or night
"Teacher of the world
"I shall be at your command
one day."
Turkmen women are buried in
their bridal garments which are
considered holy. Men are buried
in their wh ite bridegroom's under­
wear . . .
i t a young man should die in
the viliage, the viliage's young
girls walk in front of the proces­
sion with colored banners in their
hands. This is a moving sight. Af­
ter the burial, it there is a young
girl who loves the boy who died,
şhe is the one to plant her banner 5 1 - Türkmen kadınının "Semah"a hazırlığı
at the head of the grave. This is a • Turkmen women preparing lor sama
way of saying " I love you". And
the poetry of Yunus is recited ali? And the Turkmen stili engrave
once again at the grave. "Azrael (the angel of Death) the poetry of Yunus on their
"What would happen to takes ali souls gravestones even today. . .
Adam's son "And drops their frail flesh into The philosophy o f death
"it he thought about his dying the soil among the Turkmen and the
day "Makes them wear their cuff­ Yörük people is described in Yu­
"Would he think that Azrael less underwear nus, in Pir Sultan Abdal, in the
would hit his soul with his wing "Did you ever think that you poetry of Aşık Veysel. . . This is
"Would he think about this at too would wear them"? our heritage, our cultural legacy . . .
61
 3
t
f 19.YUZYIL
BEYOGLUSU
Yazar, araştırmacı ve sanat ta .
J..., rihçisi Mustafa Cezar'm " 1 9. Yüzyıl
Beyoğlusu " A kbank'm kültür yaym­
larmm 55. kitabı olarak çıktı. Geçtiği­
r::E miz aylar içinde yayınlanan bu kitap
Beyoğlu üzerine yazılmış en kapsam­
lı araştırma.
Mustafa Cezar kitabının önsö­
zünde şöyle diyor: "Bir şehrin, ya da
bir bölgenin insanları, savaşlar, sal­
gın hastalıklar, zorla göç ettirilme ha­
reketleri sonucu ortadan kalkabilir, ya
da orayı terkedebilirdi. Böyle hallerde
elbette insanlarla birlikte yörenin kül­
türel çehresi de değişirdi. Beyoğlu 'da
da bir sosya-kültürel değişim olgusu
yaşanmıştı, ama bunun nedeni ne
v::: ' ]
savaş, ne kitle halinde öldürücü bir
hastalık, ne de zora dayalı bir göç ha­
reketiydi.
F71E
Bu durumda 19. Yüzyıl Beyoğlu­
su'nu gerçek yüzüyle tanıtabilmek
için, kendi alanımızdan başka, siya­
set bilimcisinin, sosyoloğun, ekono­
mistin, şehircinin de bahçesine gir­
memiz gerekiyordu. Toy kimseler gibi
fazla cesur davranarak bu bahçelere
girerek bir şeyler topladık ama, diken
mi olduğunu ayırt etmede doğrusu
zorluk çektik. Evet, çeşitli alanlara
eğilmemiz sonucu, karışık malzemeli
aşure misali bir ürün koyduk ortaya.
Beyoğlu 'daki eski izler tam silinme­
den, bununla ilgili bir çalışma ile bi­
limse/ literatürümüze mütevazi bir
katkıda bulunmak dışında bir düşün­
cemiz olmadığından, aşure misali bir
eserle okuyucu karşısına 9ıkmayı
dahi bir hizmet saydık.
4 76 sayfadan oluşan- büyük boy
kitapta 464 adet siyah-beyaz ve renk­
li fotoğraf yer alıyor.
12 ana bölümden oluşan "19.
Yüzyıl Beyoğlusu " önemli bir belge­
ler kitabı niteliğini de taşıyor gelecek
kuşaklar için.
THE BEYOGLU OF THE
NINETEENTH CENTURY
"The Beyoğlu o f the Nineteeth
Century" by writer, researcher and art
historian Mustafa Cezar, is the 55th
publication of the Akbank series on
culture and art. The book is the
most comprehensive piece of re­
search to be published about Beyoğ­
lu over the /ast few months.
in his preface, Mustafa Cezar
says: "The population of a city or of a
particular region can be destroyed by
wars, epidemics, forced migration or
abandonment. Al/ of these conditions
will naturally result in social change
and a cultural upheaval. Beyoğlu,
too, lived through such a socio­
cultural transformation but the reason
was not war, not disease or mass de­
ath, not forced migration.
in order to produce an accurate
description of the Beyoğlu of the ni­
neteenth century, it was necessary
to wander around in the gardens of
knowledge of the politician, the socio­
logist and the city planner as well as
of our own field. We wandered in
these gardens with the daring of the
innocent, gathering pieces of know­
ledge but had difficulty sorting out the
thorns. lndeed, delving into so many
areas, we ended up with a 'mixed
pudding ' so to speak, of everything
put together. Since our original aim
was nothing else but to make a mod­
est contribution to the academic /iter-
ature about the district before the
imprints of old Beyoğlu are tost fore­
ver, we consider that our 'mixed pud­
ding' has served its purpose. "
The book, consisting of 4 76
pages, contains 464 black and white
and colored photographs.
"The Beyoğlu of the Nineteenth
Century", composed of 12 main top­
ics, is an important store of informati­
on tor future generations.
GELECEGİMİZİ
KORUYALIM
Geç olmakla birlikte doğaya sahip
olma bilinci, toplumumuzda yavaş
yavaş yaygınlaşmaya başladı.
Üç yanı denizlerle çevrili anadolu
toprağının havası ve suyu ile birlikte
hızla yokolma noktasına geleceğine
kimse inanmıyordu. Örneğin Akdeniz,
Ege, Marmara kirlenebilir mi?
Bugün Bağaziçi'nde denize gire­
bilmeyi bırakın, artık kıyısına ölü kuş­
lar. balıklar ve ziftler ve tüm pislikler
vuruyor.
Üç yanı denizle çevrili Anadolu
toprağı yalnızca doğal zenginliği ile
değil, kültürel birikimi ile de çok
önemli. Geçmiş uygarlığın hüküm sür­
düğü bir kent çoğu kez bir su kıyısın­
da kurulmuştur. Mavisi, yeşili ile o
kent bir kültür kentidir. Oysa bugü�.
artık yeni kentlerimiz değil,
kentlerimiz de tehlike sınırındadır.
tarihsel
Doğayı ve tarihsel mekan/an ko­
rumak, bir kültür olayıdır.
Doğayı ve tarihsel mekan/an ko­
rumak, geleceğimizi korumaktır.
Doğayı ve tarihsel mekan/an koru­
mak, şiiri, resmi, heykeli, müziği,
dansı, tiyatroyu, topluca sanatı . koru­
maktır. Çünkü sanatın besin kaynağı
doğa ve yaşadığımız çevredir.
Bir güvencinin dala konup, bizi
düş dünyasına götürmesi az şey mi?
Geleceğimiz, doğanın korunması­
na bağlıdır. . .
LET US PROTECT
OUR FUTURE
A n awareness about preserving
and protecting nature, however /ate it
has been in developing, is final/y
spreading slow/y throughout our soci­
ety.
Once no one cou/d believe that
the air and waters of Anatolia, sur­
rounded on three sides by seas,
could ever come to the point of ruin.
Could the Mediterranean, the Aege­
an, the Marmara ever become uncle­
an? Could the Bosphorus with its
endless currents, ever become po/lu­
ted?
Today, not only is swimming in
the Bosphorus a thing of the past,
dead birds and fish, dark pitch and al/
kinds of filth wash its coasts.
Anatolian soil, surrounded on
three sides by water, is not only an
important source of natura/ wealth, it
is also a cultural treasure. Cities of
past civilizations were very often es­
tablished along the sea coast. The
city, with its blue and its green, be­
came a center of culture. Today, how
ever, not only our new cities but our
ancient cities as well are in danger.
To protect nature and history is
cultural consiousness.
To protect nature and history is to
protect the future.
To protect nature and history is to
protect poetry, painting, sculpture,
music, dance, theater and al/ art. Be­
cause art is nurtured by nature and
the environment.
How can we underestimate the
beauty of a pigeon lighting on a
branch and taking us off into a world
of imagination ?
Our future depends on how much
we can protect and preserve nature. . .