Dr.

Kıymet Giray

il Yirminci Yüzyılda Gerçekleşen Bir Akım:

Gerçeküstü

IE Sııreulisnı: Aı1 Moı•emeııt (f fhe Tu·e11tieth

Ceıztıı ry

Dr. Banu Mahir

Topkapı Saray Kütüphanesi'nin
Kuran Koleksiyonu

7he Koru11 Collectioız at the Topkapı Pu/ace

Lihraıy

Behzat Üsdiken
Paris 'ten İstanbul'a
Orient Express'in Öyküsü

From Paris to lstm1h11/: 1he Story (!/fhe

Orieızt E\press

UUa Tber
Polonya Soylusu Kont Raczynsky'nin
İstanbul Yolculuğu

7heJ011 mey to !stmzh11/ iız 1814 (!/ the Po/ish

uristocrut Co1111t hlıwrd Ruczyıısky

Şerife Atlıhan
Fethiye Yörüklerinde Yaşayan
Keçeler

r-r:ıt iVomudic Fe/ts (/Fethiıo

.1 . e
�

FOTOGRAFLAR :
Dr. Kıymeı Giray : 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9, 10, 11
Fikreı Yıldız : 12, 13, 14, IS, 16, 17, 18, 19, 20, 21, 22,
Erdal Aksoy: 23, 24, 25, 26, 27, 28, 29, 30, 31, 32, 33, 34
Ulla Ther: 35, 36, 37, 38, 39, 40, 41, 42
Şerife Aılıhan: 43, 45, 47. 48, 50
josephin Powel : 44
Harald Böhmer : 46, 51

TÜRKİYEMİZ A KB A N K 'ı n bir kü / t ü r h iz m et idi r .

 YIL 22 \O : 6- HAZIHA\ 1992
\'OL 22 \O <ı- .il '\E 1'!92

BU SAYIDA...
Dergimizin hu sayısında beş uzman yazar birbirinden
bağımsız beş değişik konuyu gündeme getiriyor.
Kültür ve Sana t Dergisi "Yirminci yüzyılda gerçekleşen bir akım: Gerçeküstü" ya­
zısında Dr. Kıymet Giray yazısına, 20. yüzyılı etkileyen Paul
Magazine of Art and Culture Eluard'ın dizeleriyle başlıyor ve gerçeküstü akımın öncüleri­
ni tanıtıyor bizlere.
Topkapı Sarayı Kütüphanesi uzmanı Dr. Banu Mahir
"Topkapı Saray Kütüpbanesi'nin Kur'an Koleksiyonu" başlık­
lı yazısında sizlere bir başka dünyanın kapılannı aralıyor,
Sahibi/Publisher:
ilginç dia örnekleriyle.
Ak Yayınları Ltd. Şirketi Adına
Behzat Üsdiken, Orient Express ile Paris'ten istanbul'a gi­
Nazmi Akıman zemli bir yolculuğun serüvenini dillendiriyor; içinde olmayı
Yazı İşleri Müdürü çok istediğimiz bir yolculuk bu.
Bir başka yolculuk ise 19. yüzyıl başlannda Kont
Editor:
Raczynsky'nin 11/stanbul Yolculuğu". U/la 7ber'in derlediği
Gürol Sözen
bu yazının üzerinden 178 yıl geçmiş. Dile kolay; üç ya da
Redaksiyon/Editing: dört kuşak...
Aygen Sayraç Son yazımızın konusu tümüyle bir başka geleneğine ait.
Konunun uzmanı, Marmara Üniversitesi Öğretim Üyesi Şeri­
Kapak ve sayfa düzeni fe Atlıhan "Fethiye Yörük/erinde Yaşayan Keçeler" yazısı ile
Cover and Layout: naif bir dünyanın nakışını sunuyor sizlere. Üstelik, keçelerin
Hakan Dölarslan Orta Asya'dan beri süregelen serüvenine de değinerek.
Ekim sayımızda buluşmak umuduyla...
İngilizce Çeviri/Trans lation:
Emine Ünlüer Gürol Sözen
Yönetim yerl/Head Office:
Akbank T.A.Ş. Genel Müdürlüğü
Kültür ve Sanat Hizmetleri Bölümü
80180 Fındıklı-lstanbul
Dizgi/Type Setting:
Art Servis

Basıldığı yer/Prlnted at: iN THIS ISSUE...

Tayf Basım Ltd. Şti.
in tbis issue of our magazine /ive experts write on five
Fiatı/Price: 15.000.- TL. (KDV Dahil) different subjects.
Yıllık Abone: 30.000.- TL. (KDV Dahil) in her article "Surrealism: A Movement of tbe Twentietb
Yearly Subscrlption: $ 20. Century", Dr. Kıymet Giray starts out witb tbe lines of Paul
Eluard and continues with her discussion of the other lead­
ing surrealists of our century.
Topkapı Palace Library expert Dr. Banu Mahir takes us
into a fascinating world witb her narrative and illustrations
in her article on 'The Koran Co/lection at the Topkapı Palace
Library".
Behzat Üsdiken detai/s for us tbe mystical journey of tbe
Orient Express ''From Paris to lstanbul", a trip ali of us would
have loved to take.
Another trip on the agenda is Count Raczynsky's 'Jour­
ney to lstanbul." U/la 7ber takes us back into tbe Count's me­
moirs, written 178 years, or tbree or four generations ago...
Our /ast article is about anotber of our traditional arts.
7be specialist on the subject, Marmara University Faculty
Member Şerife Atlıhan, takes us into a colorful world witb
her artic/e, inc/uding tbe adventurous history of felt-making
in tbe times of the Central Asian nomads.
Hoping to meet you again in our October issue...

Gürol Sözen

·llhtmlı tNitu•111i11tlt· A�un /J Ahtl11//11h al A"ımııltu;,, n'.).,,tWİ hutlıı ınz.

1111�· oltlrıJ.:11 1ı:ur'm1tlmı ıı(ılış .�<�ı:fi.ı.•'1_ '/'Si ·.A°IJı /.1 yr /)f.•ıay
· Tl:lf' <l{lt.'lliıı).!. /"'l·W '!/ıhc• A'ıırwı ı!fA�1111 IJ A'"ltı/Juh 11/ lı."tmıili. pn11./11

n•d ıu lhc• J/hııım· /H.'rioıl irı mıfr ı mi .q·n/ıt 17'.'11.ı'hmr:r 1-Uh n•11ı1111·
/Jt..•ıail
 YİRMİNCİ YÜZYILDA
GERÇEKLEŞEN BİR AKIM:
GERÇEKUSTU
Dr.
'' üneşin yeryüzünü ter­
G
kettiğini gördüm ve top-
rak uyuyan erkekler ve
kadınlarla doldu.
Gökyüzün ve denizin kum sa­
atlerini devrilirken gördüm.
Düşen ber eteğin kum saatini
ve ayağa dikilen çıplak bir gövde­
den açı k kapı dışarısıdır kral
Kulak zarı patlatı rcasına her
yerde şarkı söyler.
Rüzgara ası l ı r bir asma yapra­
ğ ı . Duvarlar boşlukla ve saydam
yalnızlıkla kapl ı . Yeni doğan ını
seyreden bir kadın gördüm
Bir çatıdan sökülmüş bir kire­
mit gibi
i nsanın ilerlemesi çocuk. "
Paul Eluard'ın dizeleri . . Yirmin­
ci yüzyıl başlarında sinemadan
resim sanatına, heykelden şiire
ve düzyazıya bütün sanat dalları­
nı etkisi altına alan bir akı mın
ünlü yazarıdı r Eluard . . Gerçeğin
üstündeki gerçekleri izlek seçen
bu akım dünya sanatı tarihine
"Surrealism" adı altında geçecek­
tir. 1 .Aralık.1 924 .. Bu tarih dünya­
nın en şaşırtıcı dergilerinden biri­
nin yayın tarihidir. "La Revolution
Surrealiste", "Gerçeküstü Devri­
mi". Breton'un Gerçeküstü Sanat
manifestosu bu derginin ilk sayı­
sında yer alacak ve gerçeküstü
sanatın varlığı ilk kez kaynaklarla
4
• •
Kıymet Giray
"Gerçeküstü anlayışı benim­
seyen sanatçılar herşeyin
ussal evrenimizde gerçekle­
şip sonuçlandığını savunur­
lar. Ussal evren duyularla,
duygularla, akılla, esinle,
düşlerle algılayabildiğimiz
her şeyi kapsamaktadır."
belgelenecektir.
"Sözle, yazıyla yada tamamen
başka bir biçimde düşüncenin ger­
çek işleyişini ortaya koymak için
kullanılan katıksız ruhsal otoma­
tizm. Akl ın hiçbir denetlemesi, hiç­
bir ahlaksal ve estetik tasa olma­
dan düşüncenin kendini ortaya
• •
koyması . "Breton manifestosunda
gerçeküstü sanatı bu satı rlarla ta­
n ı mlar. Bu görüş doğrultusunda
da birleşen yazar ve sanatçılar
Yaşamlarını sürdürdükleri Decar­
tes'ci dünyan ın yalan ve aldatma­
ca ile değerlendirildiğini bu ne­
denle karamsarl ık yarattığını ve
dayanı lmaz hale geldiğini savu­
narak bu değerlere başkald ırının
her çeşidini destekleyeceklerini
bildirirler. Klasik düşünceye içgü­
düleri ve.duyguları akl ın ve mantı­
ğın üstünlüğünü savunarak ez­
meye çalışanlara karşı çıkacak­
lard ı r. Yüzyıllar boyunca akıl için
belirlenen gizli güce karşı çıkıyor,
yeniden temellendirilmiş bir akıl
tan ı m ı , anlayışı benimsenmesi
için yeni bir insan hakları bildirisi­
nin gerekliliğini savunuyorlardı .
B u arada d a amacı bilinçdışı ya­
şamı irdelemek, anılar ve belge­
ler toplamak olan bir "Gerçeküs­
tü" araştırma bürosu Granelle so­
kağı 1 5 numarada 1 925 yılında
çalışmaya başlayacaktır.
Gerçeküstü anlayışı benimse­
yen sanatçılar her şeyin ussal ev­
renimizde gerçekleşip sonuçlan­
dığını savunurlar. Ussal evren du­
yularla, duygularla, akılla, esinle,
düşlerle algılayabildiğimiz her
şeyi kapsamaktadır. Düş metinle­
ri, Breton, Eluard, Aragon'un şiir­
leri, seyrik ve otomatik yazı, Miro
1· Mira. Kadın.kuş ve yıldız.
• Miro.Mujer Pajaro Estrello.

5
ve Kanguy'un yazı resimleri, Dali,
Magrit, Ernst gibi .ressamların re­
simleri bu temel görüşü paylaşır­
lar.
Bu akı mla Oneirik yada düşsel
fantaziler resim sanatına katılır.
Düşlerin resimle anlatılması ,
resim tarihi için yeni bir olgu de­
ğildir. Resim sanatının yüzyıllar
boyu süregelen gelişim çizgisi
içinde, mitolojik yada dinsel izlek­
lerin yan ısıra, simgelerle, çılgın­
lıklarla anlatım gücü kazanan sa­
yısız yapıt sanatçıları nın imgesel
yaratıların ı sergiler.
1 5. yüzyılın perili, cinli tahta
oymalarından Grünevald'ın Dü­
rer'in gravürlerine, ağaçbaskıları­
na; Flaman resminin canavar ve
sefaat resimlerinden Orsini için
yaratılan canavar heykellerine;
Hoffman'ın masallarından Rops­
'un fantastik oymalarına dönemle­
rinin gerçeküstü şaşırtmaları ola­
2- Bosch, "Zevkler Bahçesi, " Prado Müzesi.
rak bakılabilir. Gerçeküstü imge­
• Bosch. Gardan of Earthly Delights, Prado Museum.
ler arayan bir bakış açısı ile irde­
lendiğinde, örnekleri çoğaltmak
olasıdır. rico'da düş içeriğini yansıtma ara­ Eden Düşünce" adlı yapıtında da
Bu bağlamda Bosch'un resim­ yışına katılır. Bireysel dünyasını boşlukla ezici bir nesne kalabalı­
leri, kompozisyon kurgusu, konu değiştiren Chririco, metafizik iç­ ğının gerilimli sessizliği, şaşı rtıcı
tasarım ı simge ve renk çoşkusuy­ dünya betimlemelerine yönele­ bir perspektifle izleyicileri sarsar.
la, gerçeküstü anlatımı 1 6.'yyla cektir. İtalyan eleştirmen Soffici, Chirico'nun sanatı nda açıkseçik­
götüren öncül örnekler olarak de­ Chirico'nun resimlerini düşlerin likle ürkütücü , tehlikeli boşlukların
ğerlendirilebilir.Bosch'un yapıtları dili olarak tanımlamasının nedeni­ çağrıştırdığı bilinmeyen olaylar
onairizmi yada düşsel içeriği sa­ dir bu özellik. Apolliner de Soffi­ dürtüsü, uykuyla uyan ıklık arasın­
nata yansıtan ilk örneklerdir. ci'nin görüşüne katılmaktadır. da görülen ve huzuru kaçı ran
"Başlıca Günahların Tablosu" hı­ Chirico'nun resimleri gerçeküstü düşleri anımsat ı r.
rıstiyan inancı gereği büyük gü­ akımın geleceği ile ilgili önsezileri 1 9 1 0- 1 9 1 4 ve 1 923' den sonra
nahları betimleyen yedi sahneden yansıtı r. Onun yapıtlarında, kent­ Paris'te yaşayan Rus asıllı sanat­
oluşan döngüsel bir kompozis­ ler, geniş alanlar oluşturan boş­ çı Chagall, yaratıcı gerçekliğin
yondur. Köşelerde yer alan daire­ luklar, yontular, terzi makineleri, özgün boyutunu gerçekleştirir.
ler içinde tüm günahlar sergilenir trenler; ılık, çarpık bir akşam ışığı Apolliner Chagall'ın sanatını do­
ve şiddetin azap veren dönüşü ile aydınlatı larak gerilim yüklü bir ğaüstü olarak tan ı mlarken, Bre­
vurgulanır. "Zevk Bahçesi" gizem­ beklentiye itilir. Nesneleri anıtlaş­ ton eğretilmenin modern resme
li Bosch fantezisini sergileyen trit­ tıran ışık seli uzayan dev gölge­ girişinin Chagall'ın yapıtlarıyla
tikodur. Orta bölümde Lussu­ ler, Chirico'nun kuşkularıyla bes­ gerçekleştiğini açı klayacaktır.
ria'n ın öznel yorumu, zengin ka­ lenirler. Büyük boşluklar oluşturan Ch(!9all'ın gerçekle düş ara­
natlarda Hawa'nı n yaratı lışı ve geniş alanlarda karanl ık mekanla­ sı nda kurduğu köprü, gerçeküstü
cehennem sahneleri yer al ı r. Ya­ ra açılan kemerli yapılar, yapıla­ sanatı n izleyeceği yolu oluştura­
pıtın tümünde imgelem, sembolik rın önlerinde parlak gövdeli antik caktır. Yerçekiminden kurtulmuş
zenginliklerle beslenerek çekici yontularla boy ölçüşen muzların sevgililer, müzisyen eşekler,
bir gerçeküstü anlatıma evrilmek­ yarattığı garip bir cansız doğa iliş­ müzik araçlarıyla bütünleşmiş
tedir. kisi zaman ötesini çağrıştırır. Bu müzisyenler, renkli horozlar, kuş­
1 91 1 - 1 9 1 8 yıllarında ü rettiği aşamada hızla giden tren bir lar, burçların mistik yorumları ,
yapıtlarla "Metafizik Resim"in anda durmuş görünen yaşama gerçek konumları d ışına itilen ya­
ünlü sanatçıları arasına giren Chi- alışkanlık kazandı rır. "Tedirgin pılar, nesneler olağanüstü bir bü-
6
tünlük içinde betimlenirler. Kan­
dinsky'de Chagall gibi gerçek bir
gerçeküstücü olarak tanımlanma­
masına karşın lirik otomatizme,
düş anlatı larına yönelen sanatçı­
lar için esin kaynağ ı oluşturacak­
tır.
Gerçeküstü sanatın en güçlü
kaynağı Dada ve yarattığı akım­
dır. Dada ve gerçeküstü sanat bir
arada incelendiğinde ardarda
dünyayı etkileyen bu iki akımın
düşünce ve sanat alanındaki örtü­
şen ve ayrılan özelliklerini belirle­
mek olasıd ı r. 1 920-1 922 yı lları n­
da sanat dünyasını yerinden oy­
natan bir akım ı Tzara, Aragon ve
Breton gibi yazarlarla besleyerek
geliştirecektir Dada. Resimler
kadar yayınlar ve gösteriler de
Dada'nın kurulu düzen ideolojileri­
ne karşı başkald ı rısını sergiliyor
sağduyulu kişilerin büyük tepkileri
Tzara ve Dada'nın hedefledikleri
amaçlarının gerçekleşmesini ka­
nıtlayacaktır.
Dadan ın hazırladığı bu zemin­
de gerçeküstü sanat yeşerecek
ve 1 924 yılında ortaya çıkan akım
1 930 yıllarında Paris '!e dünyan ın
tüm merkezlerinde mimarl ı ktan si­
nemaya kadar tüm sanat dallarını
etkileyen bir akıma dönüşecektir.
1 925, 1 933, 1 936, 1 938 ve 1 947'de
Paris'te düzenlenen gerçeküstü
sanat sergileri; düzenleniş özellik­
leri ve yapıtların anlatım özgünlü­
ğü ile büyük yankılar uyandı ra­
caktır. 1 926 yıl ında açılan ilk ger­
çeküstü sanat galerisini diğerleri
izleyecektir. Gerçeküstü sanat
anlayışını benimseyen sanatçılar
için Aragon ve Breton gibi gerçe­
küstü yazarlar tarafından katalog­
lar düzenlenirken, gerçeküstücü
yazarların kitapları da ressamla­
rın çizimleriyle resimlenir. Ç ı kartı­
lan gerçeküstü dergiler ve yayın­
lar uluslararası yaygınlık kazan ır.
1 930 sonrasında New York,
Londra ve Brüksel sergileri gibi
uluslararası sergi etkinlikleri ger­
çekleşti.
Yeniliğin öncüsü olarak tan ım­
lanan Kübizmin yerini alan gerçe-
küstü sanat, modern sanatla ilgili
tüm "izm"leri, insan yaşamıyla il­
gısı olmayan çabalar olarak
yapay buluyor ve reddediyordu.
Bu sanatçılar fantazi, düş ve im­
gelemi, insanın doğal evreni ola­
rak benimsiyorlardı .
Gerçeküstü sanat anlayışı ger­
çeği ve mantığı sarsan yapıtlar
üretmeyi amaçlar. Usu aşan dü­
şüncenin sanata yeni boyutlar
kattığı benimsenir. Gerçeküstü
sanatın kaynağı hayal, sanrı ve
düştür. Sanatç ı lar bu kavramlarla
öznel yaklaşımlar kurarlar. Bu
bağlamda hayal olaylar bütünü
içinde beliren rastlantıdır. Anl ık
oluşumu gizemli gücü , yitirilmesi­
ne olanak tanı nmadan betimlen­
melidir. Gerçeküstücüler için san­
rı , gerçekle oynanan oyundur.
Sanrısalanlatımların en başarı lı
örnekleri anında oluşan kolajidr,
readymade (hazır yapım) yontu­ 3- Rene Magritte, insanın Yazgısı.
lar, fotograf-resimlerdir. Man • Rene Magritte. Fate of Man.
Ray' ı n fotoğraf resimleri kadar
Marcel Duchamp'ın Objet­ !emektedir. Bu resim 1 925 'de dü­
Dart'ları günlük raslantı lardan se­ zenlenen ilk gerçeküstü sergide
çilen nesnelerin şiirsel bir tasarı­ Miro'yu tan ıtır. Oysa serginin açıl­
mın itisiyle olağan yaşamın s ı ra­ dığı yı llarda Mira, büyük renk yü­
danlığı içinde bakma ve görme zeyleri üzerinde lekelerin anlatım
arası ndaki ince çizgiyi duyumsa­ gücünü araştırmaktadı r. Görsel
tır. bir gerçeklik kazanan lekeler, çiz­
1 922' de Paris'e gelen Ernst, giler sığ yüzeylerin boşluğuna da­
dinamik düş resimleriyle gerçek- ğ ı lırlar. Mira duvar karalamaların ı
üstü sanatçılar arasına katıla­ anımsatan resimlerinde zengin
caktır. Ernst, Chirico'nun mekan, bir simgesel anlatıma ağı rlık ver­
figür ve perspektif anlayışından mektedir her işaret bir nesne
etkiler alır. 1 92 1 - 1 922 arasında yada bir figür anlamını yüklenir.
Frataj (cilalama) tekniğini gelişti­ Yerleri yada tuvalleri değişse bile
rir. Yıpranmış tahta yüzeylerin im­ işaretler aynı anlamı taşırlar.
gesel etkisini yakalamaya yönelir. Tıpkı bir çin yazısı gibi . . Miro'nun
Dekalkomani tekniği ile "Yağmur­ resminde anlık oluşumların duru­
dan Sonra Avrupa" adlı ünlü res­ luğu, içtenliği yansır. Bu nedenle
mini üretir. İ kinci Dünya Sava­ Breton, Mira' yapıtlarını "bilinç al­
şı'nın acımasızl ığını çok yürekli tının en bozulmamış ürünleri "
bir anlatımla vargulayan E rnst olarak tan ımlar. "Eski Ayakkabıl ı
gerçekle düşün örtüşme noktası­ Natürmort" İ spanyol köylülerini
nı da en iyi yorumlayan sanatçı­ simgeler. Çatal batırılmış elma,
dır. Gerçeküstü sanatın bu ünlü ikiye bölünmüş bir somun ekmek
ustası 1 940 yılında Amerika'ya ve eski bir ayakkabıdan oluşan
gider. Amerika'da Miro'nun 1 941 natürmort, gerçeküstü anlatıma
sergisi de gerçeküstü sanatı tanıt­ evrilmektedir. Doğaüstü hayal
maktad ı r. "Çiftlik" Mira'nun Barse­ dünyasının şematizmi ile Klee'da
lona yakınlarında doğduğu ve re­ gerçeküstü sergilerinde yer ala­
simlerini ürettiği çiftliklerini betim- caktır.
7
4- Vassi/y Kandınsky izlenim.
• Vassily Kandinsky. lmpression.
Doğrudan bilinçaltını yansıtan
resimleriyle Dali, Gerçeküstü sa­
natın en ünlü temsilcisi olmuştur.
Dal'i gerçeküstünü bir yaşam biçi­
mi olarak benimser. Onun bilin­
çaltı, çılgınlıklarla dolu yaşam ı ,
resimleri Dali'nin s ı n ı r tanı mayan
dehasının göstergesidir. Dali
düşü, gerçeğin kusurlu olduğu za­
manlarda bir çı kış yolu olarak kul­
lanır. Düş gerçeğe ulaşmanın en
8
kesin yoludur. Dali düş dünyası­
nın yasalarına kaprislerine uygun
yapıtlar üretmek için öznel bir
çaba sarfeder. Uyanı kken görü­
len düşlerin sistamatize edilebil­
mesinin olanağını savunur. Dali
düş imgelerini tıpkı bilinçte doğ­
dukları gibi betimler. Bunun için
öznel bir yöntem kullan ı r. Boş
tuval daima yatağı nın karşısında­
dır. Gün başlarken ilk kez tuvalin-
le yüzyüze gelir. Gün bitimi gene
tuval yüzeyine bakarak son bulur.
Uyku anının aral ı klarında raslantı­
sal yada kısıtlı olarak tuvalle yüz­
yüze kalmak için özen gösterir.
Kurulan zihinsel bağlantı , imgele­
rin belirmesi ile betimleme anını
birleştirir.
"Ben yalnızca dünyanın gize­
mini resmederim. Tek yaptığım
şey, olabildiğince uyanık kalmak-
 anahtarı , , sözcüklerin kullanılışı,
nesneler ve tanı mlar arasındaki
ilişkileri altüst etmek amacıyla ya­
pılmış çalışmalardır. Magritte'e
göre düşüncenin anlam ı , dünya­
nın anlamı gibi zengin ve değiş­
ken kavramlarla doludur.
" İ nsanın Yazgısı" adlı resmin­
de, tuval içinde resimsel ikilem
söz konusudur. Mekana açılan
pencere ile sehpadaki tuval
özdeş görünümdedir. Bu, bir an­
lamda düşünsel çelişki yaratmak­
tadır. Tuval üzerinde yer alan
manzara, pencereden görünen
manzara ile ne denli özdeştir? . .
B u bağlamda sınırsız varsayı mlar
gider düşün katmanlarına. Çirkin
bir görünüm mü kapatılmıştır?
Pencere biçimsel bir boşluk
mudur? Yoksa aynı manzarayı m ı
resimlemiştir sanatçı? B u kesiş-
5- Rene Magritte, Kuşlar, Münih, Hate gallery of Modern Art.
• Rene Magritte. Birds, Münich State Gallery of Modern Art.
tır. "Bu açıklama Belçikalı sanatçı
Magritte'e aittir. "Doğacı" yada
doğrucu olarak tanı mlanan gerçek
üstücülerin en önemli temsilcisi­
dir Rene Magritte. Sanatçı istem
dışı betimlemelerden uzaktır.
Amacı, düşünceyi yansıtmakt ı r.
Sözlü şakalarla nesneleri tanımla­
yan dolayısıyla da yöneten doğal
yasalara karşı koymaktır
Seçilmiş ilişkiler, düşlerin
mede yeni varsayımlar da girer
devreye. Benzerlik ne oranda
gerçekleşmiştir? Sanatçının bi­
reysel görüşü ve yeteneği görü­
nen değerlere hangi ayrımları ge­
tirir? gibi sorular sonsuz tartışma­
lara başlangıç oluşturacaktır.
Magritte, gerçekle gerçeküstü
dürtüyü kolayca uyarmaktad ır.
1 920'1i yılların Fransa'sında
durgun düşünceye karşı başlatı­
lan yeni bir varoluş felsefesini be­
nimseyen gerçeküstü sanat, 1 946
yılında anlam ve hız değiştirmeye
başlayınca yeni bildirgeler yeni
bir kan kazanmaya yönelik son
çırpınmalar olarak ortaya çıkar;
Fakat ancak küçük kımıltılar yara­
tır. Ekim 1 946 tarihli Bildirgede
Magritte şu görüşlere ağı rlık ver­
mektedir.
"Gizemli varl ıklara ve güçlere
yönelik billurlaşmış inançlardan
oluşan bir dizge, başlangıçtaki
coşkunun yerini ald ı . Sözde ger­
çeküstücüler, hiç kuşkusuz yakın­
da bir başka dine geçmeye hazır­
lanı rken , "vatan aşkından" başla­
rını ald ıklarında, "sanat aşkı n ı "
bile sahipleniyorlar. Bu tür ger­
çeküstücülük günümüzde yalnız­
ca küçük uyan ı klarca, saf yada
yorgun kişilerce ve "sayfa başıı:ıa"
para alan tüccarlarca uygulan ı­
yor. İ lk öncülere gelince, onlar ya
huzurlu şöhretlerinden olmak iste­
miyorlar ya da savaşımı bı rakma­
yı kabullenmişler. Gelgelelim de­
ney güneşin aln ı nda sürüyor. "
Yirminci yüzyıl sanatına en
görkemli ve parlak serüvenini ya­
şatan "Gerçeküstü" sanatın son
çığlıklarıdır bunlar. . .

SURREALISM:
ART MOVEMENT OF THE
TWENTIETH CENTURY

Dr.Kıymet Giray
saw the sun leave the earth

I
And the world was full with
men and women sleeping.
1 saw the sky and sea in the
hourglass
. The hourglass of a falling skirt
And a naked body on its feet
The open door is the outside the
king
Sings songs everywhere so loud
it bursts the eardrums
A grape leaf hangs on the wind
The walls in the emptiness ·
Covered with a transparent loneli­
ness
1 saw a woman watching the new­
born
A brick fallen off a roof
Man's progress--the child .
(freely retranslated)
Lines from Paul Eluard . . .
Eluard is a well-known writer of a
movement that has influenced all
fields of art from films to painting,
from sculpture to poetry and
prose ever since the beginning of
the twentieth century. This move­
ment, seeking to find the reality
10
6- Gıorgıo Dechırıco, Şairin Kaygusu.
• Giorgio de Chirico. Anxiety of the Poeı.
beyond reality, was to be called
surrealism" in art history.
December 1 , 1 924 . . . The date
of publication of a magazine that
shocked the world--"La Revolu­
tion Surrealiste" (the surrealist
revolution). Breton's manifesto
was published in this magazine's
first issue, thus documenting tor
the first time the existence of sur­
realistic art. "Pure psychic auto­
matism through words, writing or
any other form by which it is in­
tended to express the real pro­
cess of thought. it is the dictation
of thought, free from any control
by the reason and of any aesthet­
ic or moral preoccupation . " These
are the sentences with which Bre-
ton defines surrealistic art in his
manifesto The writers and art­
ists uniting in this movement
agreed that the world in which
they lived, as defineci by Des
cartes, was a world of lies and
deception. The group intended to
support every form of rebellion
against the values of the existing
world. They were to oppose the
classic thinkers who tried to
crush instinct and emotions in
defense of mind and logic. They
rejected the concept of a pre­
defined inner power of the mind,
dictated over the centuries. They
believed in the need tor an en­
tirely new definition of thought
and maintained that a new dec-
laration of human rights was nec­
essary to nurture their philoso­
phy. in 1 925, a "Su rrealism Re­
search Office" was established at
Granelle Street, No. 1 5 to ana­
lyze the subconscious realm and
collect notes and documents on
the subject.
Surrealists believe that ali oc­
currences take place in the uni­
verse of our minds. The universe
of our minds encompasses feel­
ings, emotions, thought, anything
we perceive with our minds, with
our inspirations, or with our imag­
inations. Dream prose, the poetry
7- Bosch, Başlıca Günahların Tablosu
• Bosch. Seven Deadly Sins . .
of Breton, Eluard, Aragon,
chance and automatic writing,
the dream pictures of Miro and
Kanguy, the paintings of Dali,
Magritte and Ernst ali share the
same fundamental viewpoint. .
Oneiric or dream fantasies
are basic to the movement. De­
picting dreams with pictures is
not a new development in the
history of painting. Over the cen­
turies, countless artists have
used fantasy in their paintings,
reflecting mythological or reli­
gious symbolism as well as bi­
zarre imagery. The fairies and
demons in the wooden carvings
of the fifteenth century, the gca­
vures and engravings of Grüne­
wald and Dürer, the grotesque
statues created tor Orsini and in­
spired by the monsters of Flem­
ish art, the tales of Hofmann and
the fantastic etchings of Rops
are ali surrealistic examples of
their times. An analysis of paint­
ing from a surrealistic viewpoint
will bring out many more illustra­
tions.
in this context, the paintings
of Bosch with their masterful
composition and structure, their
11

8- Miro, Arp,
• Miro. Harp.
symbolic and colorful subject
matter must be cited as leading
examples of surrealistic expres­
sion in the sixteenth century. The
works of Bosch are the first
works of art to reflect images of
fantasy and dream in painting.
12
of violence. "Garden of Earthly
Delights" is a triptych of Bosch
fantasies. in the center of the
work is a subjective interpretation
of Lucifer, Eve's creation on
wings, and scenes of Hell. The
imagery in the painting is embel­
lished with rich symbolism creat­
ing an impressive surrealistic met­
aphor.
in the years 1 91 1 -1 9 1 8 De
Chirico, making his appearance
among the artists of "Metaphysi­
cal Painting", attempts to reflect
the material of his dreams in his
works. De Chirico, restless with
his own world, addresses himself
to the metaphysical inner world.
This is why the ltalian critic Soffici
defines De Chirico's art as the
language of dreams. Apollinaire
agrees with Soffici. De Chirico's
art is an anticipation of future sur­
realistic movements. in his works,
cities, wide and empty spaces,
sculptures, machines, trains are
lit up in the flood of the crooked
light of evening, caught in an aura
of suspense. The flood of light im­
prisoning De Chirico's objects, the
long and giant shadows of light
are nurtured by his distrust. The
arcades leading out into the dark
wide spaces of large vacuums,
the giant bananas almost as big
as the luminous antique sculp­
tures standing in front of the omi­
nous structures all call to mind a
strange and timeless fantasy of
nature. The charging train lends
fluidity to a life that seems to have
come to a standstill. With his work
"Distressing Thought" an oppres­
sive crowd of objects hanging in a
vacuum stuns the viewer with a
disquieting perspective and a sus­
penseful silence. The drive to dis­
cover the openly fearsome and
dangerous mystery of the un­
"Seven Deadly Sins" is a circu­ known is reminiscent of the unset­
lar composition of seven scenes tling dreams one experiences in
depicting the major sins accord­ the interval between sleep and
ing to Christianity. wakefulness.
Compartments of circles repre­ in the years 1 9 1 0- 1 9 1 4 and
sent the moral evils of man and after 1 923 Chagall, the Russian­
point to the agonizing continuity born painter living in Paris, brings
9- Salvador Dalli, Son Akşam Yemeği.
• Salvador Dali. Lası Supper.
a unique dimension to creative
reality. While Apollinaire de­
scribes Chagall's art as supernat­
ural, Breton points out that Cha­
gall was the first to introduce the
metaphor into modern art.
The bridge Chagall builds be­
tween dreams and reality is the
road surrealistic art will later fol­
low. Lovers defying gravity, don­
key musicians, players blending
in with their instruments, colorful
roosters, birds, mystical interpre­
tations of the figures of the Zodi­
ac, structures pushed beyond
their real forms, all objects are
described with extraordinary per­
ception. Kandinsky, too, although
not considered a surrealist, like
Chagall, has been a source of in­
spiration to artists of dream narra­
tives and lyrical automatism.
The most dominant influence
on surrealistic art is Dada and his
movement. There are both simi­
larities and differences between
the philosophies of Dada and the
Surrealists. Dada disrupts the
world of art during the years
1 920-22 in collaboration with writ­
ers such as Tzara, Aragon and
Breton. Dada's rebellion against
establishment ideologies was
supported with publications and
activities, as much as with paint­
ing. The reaction of people of
common sense to the movement
was only proof to Tzara and
Dada that their goals had been
realized .
Surrealistic art was to blossom
under Dada's influence in 1 924.
By the 1 930's, in Paris and in oth­
er world art centers, it had turned
into a movement that was to influ­
ence all fields of art, from archi­
tecture to film production. The
surrealistic art exhibits held in
Paris in 1 925, 1 933, 1 936, 1 938
and 1 94 7 were to arouse great in­
terest with their organizational
originality and unique character.
The first surrealistic art exhibit
held in 1 926 was soon to be fol-
lowed by others. Surrealist writ­
ers such as Aragon and Breton
compiled catalogues of artists
subscribing to the philosophy,
books of the surrealist writers
were illustrated with the drawings
of surrealist artists . The circula­
tion of magazines and publica­
tions on surrealism began to be
internationally widespread. After
1 930 surrealist international ex­
hibits were held in New York,
Landon and Brussels.
Surrealism, taking the place of
cubism, which had been the lead­
ing movement in modern art up
until that time, rejected all isms
and in fact all artificial human ef­
forts. For the surrealists, fanta­
sies, dreams, imagery comprised
man's natura! universe. Surrealis­
tic art aims to produce works that
disturb perceptions of reality and
logic. it accepts that thought ex­
isting beyond the mind can give
art new dimensions. The source
behind surrealistic art is illusion,
1"1
10- Y ağmurdan Sonra Avrupa".
• Max Ernst. Europe After the Rain.
hallucination and dreams. The
artist forms a subjective bond
with these concepts.ln this con­
text, illusions are coincidental
within the frame of events. The
mysterious power of momentary
illusion must be expressed before
it is lost. For surrealists hallucina­
tion is a game played wıth reality.
The most successful examples of
hallucinatory narratives are sud­
den collages, " ready-mades",
photograms. The poetic stimulus
of the photographs of Man Ray
and of the everyday objects of
Marcel Duchamp emphasize how
thin the line is between looking
and seeing.
in 1 922 Ernst, coming to Par­
is, joins the group of surrealists
with his dynamic dream imagery.
Ernst was influenced by De Chiri­
co's undestanding of space, fig­
ure and perspective. in the years
1 921 -22 he developed the frot­
tage technique with which he
tried to capture the imagery creat­
ed by old frazzled wooden surfac-
14
es. He produced his well-known
painting "Europe After the Rain"
with the technique of decalcoma­
nia. Ernst, who draws attention to
the mercilessness of World War i l
in his work, i s the artist who best
interprets the meeting point of re­
ality and fantasy. in 1 940 Ernst
goes to the United States.
Miro introduced surrealistic art
to the United States with his ex­
hibit in 1 941 . "The Farm" depicts
the farm near Barcelona where
Miro was bom and where he pro­
duced his paintings. This was the
piece that was to introduce Miro
at the first exhibit of the surreal­
ists in 1 925. At the time of this ex­
hibit, Miro was experimenting
with patches of color with stains
and lines of visual reality spread­
ing out into the void of shallow
spaces. in his pictures, resem­
bling wall scribblings, Miro makes
use of a rich symbolism. Every
sign, every object or figure is
weighted with meaning. Places or
canvasses may change but the
symbols remain the same. Just
like Chinese symbols. .. Miro's
forms reflect clarity, candor. This
is why Breton describes Miro's
works as "the purest products of
the subconscious". "Still Life with
Old Shoes" depicts Spanish vil­
lagers. The still-life, with the fork
piercing the apple, the loaf of
bread split into two and the old
shoes is a metaphor of surrealis­
tic expression.
With his visualization of the
world of. imagination, Klee also
takes his place among the sur­
realists.
Dali, however, is probably the.
most famous representative of
surrealistic art with the subcon­
scious imagery of his works. Dali
accepts surrealism as a way of
life. The realm of his subcon­
scious, his eccentric way of life
are as intriguing as his art. His
films, his sculpture and paintings
are all indications of Dali's infiite
genius. Dali uses dreams as an
escape at every inadequacy of
reality. Dreams to him are un­
questionably the surest road to
the truth. Dali spends extraordi­
nary efforts to bring up images
true to the laws and inconstan­
cies of the world of dreams. He
explores the possibility of system­
atizing dreams during wakeful­
ness. Dali's dream imagery ap­
pears exactly as it is bom in the
mind. His method is characteris­
tic. His blank canvas is always si­
tuated across from his bed. it is
the first thing he sees as the day
dawns. Likewise, it is the last
thing he sees at the end of the
day. He is careful to meet his
canvas face-to-face, either coinci­
dentally or deliberately in the in­
tervals between sleep. The con­
nection made with the mind alsa
connects the imagery with the
picture.
"I only depict the mystery of
the world in my art. The only
thing 1 do is stay awake as much
as 1 can. " These words belong to
the Belgian artist Magritte. Rene
Magritte is the most important
representative of the "natural" or
"realistic" surrealists. Magritte's
images reflect thought, aiming to
rebel against the natural laws that 1 1 - Salvador Dalli, "Escenografiya del Tenorio".
• Salvador Dali. Escenografia del Tenorio.
define and thus govern objects
with verbal fantasies. His work ty go? Which values have been thusiasm of the beginning. The
is to turn upside down accepted introduc�d by the artist's individu- so-called surrealists, undoubtedly
relationships between dreams, al viewpoint and talents? These planning to enlist in another phi­
images, words and objects. To questions are only a beginning losophy in the near future, are
Magritte, the concept of reason is to the endless discussions that still possessive "patriots" and
as rich and as variable as the could be carried on. Magritte very even more possessive "artists".
concept of the world. easily formulates the ambiguity This type of surrealism in our day
in his painting "The Fate of between the real and the surreal. can only be applied to certain
Man" a conflict is depicted on the Surrealism, embracing a new small profiteers, half-witted or
canvas. The window opening into existentialism that rebelled a­ worn-out characters or business­
the room and the canvas on the gainst the static philosophy pre­ men earning money on a per­
easel depict the same scene in a vailing in France in the 1 920's, page basis. As tor the original
contradiction of the mind. Can the began to lose momentum in leaders of the movement, they ei­
scene on the canvas be identical 1 946. As new artistic outlooks ther fear losing the comfort of
with the scene outside the win­ emerged, new blood was sought their renown or have resigned
dow? lnfinite assumptions tor the movement but only a mini­ themselves to giving up the strug­
abound within the tiers of mal interest could be aroused. in gle. But the experiment continues
thought. Has an ugly scene been the declaration of October 1 946, under the sun. "
hidden from view? Is the window Magritte says: ". .. A system of These are the last outcries of
a structural void? Or has the art­ crystalized beliefs about mysteri­ surrealism-the most dazzling and
ist depicted the exact same ous beings and powers has taken colourful adventure in twentieth­
scene? How far does the similari- the place of the characteristic en- century art.
1 ı:;
 TOPKAPI SARAY KÜTÜPHANESİ1nin
KUR'AN KOLEKSİYONU
ört yüz yıl boyunca Os­
D
manlı sulta�larının evi
ve Osmanlı l mparatorlu­
ğu'nun yönetim merkezi
olmuş olan Topkapı Sarayı, 1 924
yılında müze haline getirildiği
zaman, çeşitli köşk ve odalarda
bulunan el yazma eserler, birara­
ya toplanarak "Yeni Kütüphane"
oluşturulmuştur. Bugün, yeni kü­
tüphanede korunmakta olan
İ slam el yazmaları , dillerine göre,
Arapça, Farsça ve Türkçe olarak
tasniflidir ve hepsinin F.E. Karatay
tarafından hazırlanmış katalogları
1 960'1ı yıllarda basılm ıştır. Dört
cilt olan Arapça katalogların ilki ,
Kur'anlar ile Tefsir'e ait eserleri
içerir. Sarayı n çeşitli köşk, yapı
ve odalarından toplanmış olan ve
geldikleri yerin adıyla anı lan ki­
taplıklarda sın ıflandırılmış olan
Kur'an ve Tefsirlerin sayısı ikibin­
den fazladı r.
Dünyada eşine az rastlanacak
kadar zengin olan bu Kur'an ko­
leksiyonu, Arap, İ ran , Hint, Mag­
rib (Kuzey Afrika) , SelçukJu ve
Osmanlı toprakları üzerinde ha­
zı rlanmış, 7. yüzyıldan 1 9.yüzyıla
kadar tarihlenen mushaflardan
oluşmaktadı r. Hemen hepsini, ha­
zırlandıkları dönemin ünlü hattat­
ları yazmışlar, usta müzehhipleri
tezhiplemişler ve yetenekli mücel­
lidleri ciltlemişlerdir. Arapça kata-
1s
Dr. Banu Mahir
''Dünyada eşine az rastlana­
cak kadar zengin olan
Kur'an koleks�yonu, Arap,
İran, Hint, Magrip (Kuzey
Afrika), Selçuklu ve Osmanlı
topraklan üzerinde hazır­
lanmış. 7. yüzyıldan 19.
yüzyıla kadar tarihlenen
mushaflardan oluşmakta­
dır. "
logların ilk cildinde bulunan top­
lam binaltıyüz küsur Kur'an, halen
saray kütüphanesinin nadide eser­
leri olarak korunmaktadır. Bunlar
arası nda, Hz. Osman'ın eliyle ya­
zıldığına inanılan yedi, Hz. Ali'ye
atfedilen dokuz, Hz. Hasan ve
Hüseyin'e atfedilen iki Kur'an ol­
duğu gibi, Türkçe tercümeli yirmi­
bir, Farsça tercümeli otuzdokuz,
Uygurca tercümeli bir, Çağatayca
tercümeli iki Kur'an bulunmakta­
d ı r.
İ lk Kur'anlar, 7.-8. yüzyı llarda
parşömen üzerine ve Kufi denilen
an ıtsal bir yazı çeşidiyle yazılmış­
tır. İ slami öğretinin erken dönem
merkezlerinden Kuta şehrinden
adını alan bu yazı çeşidi, Arap
yazı çeşitleri içerisinde, desen
tarzındaki resme en yakın olanı­
dır. Yatay ve dikey hatların ege­
menliğiyle karakterize edilen kufi
yaz ı , 9. yüzyılda bölgesel özellik­
ler göstermiştir. İ ran kufisi ile
Bağdat ve Kuzey Afrika bölgeleri­
nin kufi yazı ları farklılık yansıtmış­
lar, Bağdat ve Kuzey Afrika böl­
gelerinin kufi yazıları daha dina­
mik ve hafif bir görünüşe sahip ol­
muştur.
İ lk örnekler olarak dikkat
çeken kufi hatlı Kur'anlar arasın­
da H. Osman'ın okurken şe hit
edildiği şeklinde atı fl ı olanın
(H .S.32) d ışında, yatay formda
Kur'anlar (M.3, M.74 gibi) önem
taşı rlar. Parşömenin dışında,
kalın esmer kağıt üzerine sepya
rengi mürekkeple ve ince kufi
hatla 9.-1 1 . yüzyıllar arasında ha-
12- İlhanlı döneminde Argun b. Abdullah al-Kamili'nin reyhani hatla yazmış olduğu Kur'an'dan açılış sayfası. TSM Ktp., 14. yüzyıl,
• The opening page of the Koran of Argun b. Abdullah al-Kamili, produced in the llhanic period in rayhani serip!, TPM Library, 1 4th century,

17
zırlanmış olan Kur'anlar da vardır
(E. H.20, R . 1 9, Y.Y. 752 gibi).
Magribi kufisi ile parşömen veya
kal ın esmer kağıt üzerine yazıl­
m ış, zahriyesi, serlevhası, sure
başları , hizib, aşır ve secde gülleri
tezhipli, Septe, Merakeş gibi
Kuzey Afrika kentlerinde 1 2.- 1 6.
yüzyıllar arasında hazırlanmış
Kur'anların seçkin örnekleri de,
yine saray koleksiyonundad ı r
(R.27, R.33, R.2 1 , R . 4 1 v b . gibi).
Kufi yazı, 1 0. yüzyılın içlerine
değin, Kur'an metninin kopya edil­
mesinde kullanılmış, İ ran'da doğu
kufisinin çeşitli biçimleri, 1 2. yüzyı­
la kadar sürmüştür. 1 1 . yüzyıldan
itibaren ise, Kur'an metninin yazı­
mında daha yuvarlak hatlı yazı çe­
şitleri kullanı lmaya başlanm ıştır.
Bu yazıların başında gelen ve kufi
yazının tam tersi bir görünüşe
sahip olan nesih yaz ı , 1 0. yüzyı lın
ilk on yılında İ bn-i Mukle adlı bir
hattatın, her harfi elif harfinin
uzunluğuna göre oranlamasıyla
karakter kazanmıştır. 1 1 . yüzyılın
başında ise, İ bn el-Bewab adlı bir
hattat, daha serbest bir nesih ya­
ratm ıştır. İ bn el-Bevvab 'dan sonra,
1 3. yüzyılda Abbasiler döneminde
Bağdat'da yaşayan Amasyalı bir
Türk olan Yakut el-Mustasimi, hat
sanatının altı yazı çeşidinin kural­
larını belirlemiştir Yakut'un yetiştir­
diği hattatlar, Kur'an yazımcılığın­
da, onun üslubunu bütün İ slam ül­
kelerinde yaym ışlardır. Bunlar ana
metinde: Nesih, muhakkak, rey­
han Sure başları , ketebeler ve 13· Reyhani hatla Mubarak Şah al Suyufi tarafından yazılmış Memluk Kur'anı 'ndan
serlevha, Ocak 1344 tarihli, TSM Ktp., Y. Y.365, y. 2a.
diğer eklemelerde: Tevki, rik'a,
• llluminated surah heading of a Mameluke Koran written by Mabarak Shah al-Suyufi in
sülüs ve kufi'dir. Rayhani serip!, TPM Library, Y.Y.365, y.2a.
1 3. yüzyılın ikinci yarısında rey­
hani hatla yazılmış Kur'anlar orta­ şitleridir. . Muhakkak hattın küçük çeşidi aynı yüzyılın ikinci yarısın­
ya çı kar, bunların hepsi 1 298'de reyhani hat ile buluştuğu örnekler dan sonra girebilmiştir.
ölmüş olan Yakut el Mu�tasimi'nin de, yine İ ran'da 1 2. yüzyıl sonla­ El yazma Kur'an yaz ı mcılığın­
nesihine benzer. Küçük ve iri rey­ rında ortaya ç ıkm ıştır. Bu teknik, da, hattatların yan ısı ra müzehhib­
haniler geç 1 4. yüzyıl İ ran İ ran ve Türkiye'de revaç bulmuşsa lerinde önemli rolü vardır .. İ slam
Kur'anlarında kullanılmalarına kar­ da, Arapça konuşan ülkelerde pek dünyasında 1 o. - 1 4. yüzyıllar
şın, Memluk Kur'anlarında olduk­ sevilmemiştir. arasında Abbasi, Fatimi, Eyyubi,
ça az sayıda uygulanmışlardır. 1 4. yüzyıl başlarında İ slam Muvahhid, Memluk, Selçuklu ve
Nesih ve reyhani yazının d ışında, dünyasında Kur'an metninin İ lhanlı dönemlerinde yaşamış ve
daha abidevi görünüşe sahip kopya edilmesinde kullanılan ye­ yazılan Kur'anları bezemiş olan
sülüs ve muhakkak 1 2. yüzyıl orta­ gane yazı çeşidi muhakkak hat müzehhibler çok renkli ve motifli
larından günümüze ulaşan Kur'an­ olmuştur. Ancak Memlukların tezhip kompozisyonları yaratmış­
larda sevilerek kullanılmış yazı çe- hüküm sürdüğü M ısır'a bu yazı lard ı r. Özellikle Memluk ve İ lhanlı
1e
14- 1 666-67 tarihli Derviş Ali eliyle nesih hatla yazılmış Osmanlı Kur'anı'ndan Bakara Suresi sayfası, TSM Ktp.. E.H.128, y. 2a .
• A Bakara Surah page !rom an Ottoman Koran written in Naskhi script by Der

19
15- Parşömen üzerine kufi hatla yazılmış Kur'an'dan bir sayfa. 7.-8. yüzyıl. TSM Kip., M.3.
• A page !rom a Koran written on parchment in kufic serip!, 7th-8th century, Topkapı Palace Museum Library. M.3.
döneminin Kur'anlarının ya da
Kur'an cüzlerinin büyük boyutlu
oluşlarıyla, etkileyici tezhip tasa­
rımları birleşince, Kur'an-ı Kerim­
ler İ slam dünyasının en görkemli
sanat eserlerine dönüşmüştür.
Kur'an yazımcılığında tezhip
tasarımı geleneğinin 1 1 . yüzyılda
kurulduğu düşünülür. Çoğunlukla
1 1 . - 1 4. yüzyıllar arasında hazır­
lanan Kur'anlarda uygulanan tez­
hip tasarı mında, ilk sayfada sınır­
ları belirli kare veya dikdörtgen bir
alan ın sıvama bezenmesi yaygın
bir adet olmuştur. İ lk iki surenin
(Fatiha ve Bakara) yer aldığı say­
falarda sure metninin yazıldığı
alanı çepeçevre dolaşan çerçeve­
nin tezhiplenmesi ise, 1 4. yüzyıl­
da ortaya çıkm ıştır.
Saray kütüphanesinde koru­
nan , 1 1 . yüzyıl başlarında Selçuk­
lu Sultanı Tuğrul Bey'in veziri
20
Abul Kasım Ali b. Abdullah b. al­
H üseyin al-Bağdadi tarafından
yazılmış Kur'an ( H.S.89), zahri­
yesi, serlevhası , sure başları ve
güllerinin Selçuklu uslubunda tez­
hipli oluşuyla, dönemin Kur'an­
larının tezhip tasarım anlayışını
yansıtan en önemli örneklerden
biridir. Nesih hattın 1 3. yüzyıldaki
en usta sanatçısı Yakut el­
Mustasimi'nin eserleri de (özgün
bir örneği E.H .74) aynı değeri
taşır. Kütüphanedeki gerek Yakut
el Mustasimi'ye gerek 1 4. yüzyılın
nesih ustaları Abdullah Sayrafi ve
Argun Kamili'ye ait bazı Kur'an ve
cüzlerinin, 1 6. yüzyılda, Kanuni
döneminde Osmanlı lar tarafından
restore edildiği ve özenle tezhip­
lendiği de tespit edilmiştir. Bağ­
datlı Argun Kamili'nin sülüs ve
nesih hatları birlikte uygulayarak
yazdığı En'am suresi (R.69) ile,
reyhani hatla yazd ığı, Muham­
med Sayfeddin al Nakkaş'ın
tezhiplediği Kur'an da, zengin
renkli tezhip tasarımı ile dikkat
çekmektedir.
İ lhanlı hükümdarı Sultan Ol­
caytu zaman ında aherli kalın
kağıt üzerine altınla muhakkak
hat uygulanarak Musul'da yazıl­
mış Kur'an'ın 1 5. cüzü (E.H .232)
de, Kur'an yazımcılığının gelişimi­
ne ışık tutan eserlerden bir diğeri­
dir. lslam dünyasında 1 4. yüzyıl,
İ lhanlı ve Memluk nakkaşhanele­
rinin verimli olduğu bir yüzyıldır.
Memluk Kur'anlarının en seçkin
örnekleri 1 256-1 399 arasında ha­
zırlanmıştır. 1 4. yüzyıl başlarında
parlak renkli tezhiplere sahip İ l­
hanlı Kur'anları yaratılırken, Mem­
luk Mısır'ında ve Suriye'de Kur'an
tezhiplerinin tasarımında çok
renkliliğe geçiş, gecikerek, ancak
 16- 16. yüzyılda Osmanlılar tarafından restore edilerek yeniden tezhiplenmiş
Abdullah Sayrafi'nin (14. w ) 'nin Kur'andan bir sayfa, TSU. E. H. 49, y.4 a.
• A page !rom a 14 th century Koran of Abdullah Sayrafi, restored and regilded by the Ottomans
in the 16 th century, TPM. Library, E . H . 49, y. 4 a.

1 4.yüzyıl ortalarında grçekleşebil­

miştir. Saray kütüphanesinde ko­
runan Memluk Kur'anları , bu ge­
lişmeyi belgeleyecek niteliktedir.
Bunun gibi, 1 5. yüzyıl sonuna
doğru Herat'da Muhammed b.
Sultanşah al-Haravi'nin eliyle,
aherli kal ın kağıda sülüs ve
nesih hatlarla yazılmış Timuri
Kur'an (H.S.4) ile, İ ran nesihi ile,
1 5. yüzyılda Tebriz'de yazılmış
Türkmen Kur'anı (h. S.55), Kur'an
tasarı mının giderek nasıl zengin
renk ve motiflere kavuştuğunu
yansıtan önemli örneklerdendir.
1 6. yüzyılda İ ran'da Safevilerin
koruyuculuğu altında hazırlanmış
Kur'anlar arasında, saray kütüp­
hanesinde anılmaya değer olan­
lar (M. 1 O, H .S.25, K.28, E . H . 1 53,
E.H . 1 62, Y.Y.896, M.4 gibi), tasa­
rımları ve tezhipleri bakımından ,
Safevi Kur'anları nın üslup gelişi­
mini ve motif zenginliğini belgele­
yecek niteliktedir. Özellikle,
H.S.25 numaralı Kur'an, aherli ze­
refşan kağıt üzerine, sayfada ha­
rekeli talik yazıyla ünlü hattat Şah
Mahmud Nişapuri tarafından ya­
zı lmış görkemli bir eserdir.
Kuşkusuz, Osmanlı Kur'an­
larının tezhip ve yazılış tasarımla­
rı nın gelişimini yansıtan en güzel
örnekler, yine saray koleksiyo­
nunda korunmaktadı r. Osmanlı
Kur'an yazımcılığının esasları ,
1 5.yüzyıl sonu-1 6.yüzyıl başların­
da Amasyalı ünlü hattat Şeyh
Hamdullah'ın nesih hatla yazmış
olduğu Kur'anlarda belirlenmiştir.
Kur'an tezhipçiliğinde de, yine bu
yıllarda önemli gelişmeler kayde­
dilmiştir. Saray kütüphanesindeki tan önemli eserlerdir. Ahmed Ka­ yetişen ve hat sanatına katkıda
Şeyh Kur'anları (Y.Y.91 3, E. H.71 , rahisari'ye yakıştı rılan büyük bulunan sanatçılar ise, Kur'an ya­
E.H .72, A.5 gibi) dönemin üslubu­ ebattaki Kur'an da (H.S.5), olağa­ zımcılığının yanısı ra, celi sülüs,
nu yansıtan hepsi birbirinden gör­ nüstü zengin motifli tehip tasarım­ talik gibi farklı yazı türlerini dene­
kemli tezhiplere sahip eserlerdir.. ları na sahip görkemli bir el yaz­ mişler, daha çok evlerin duvarına
Abdullah b. İ lyas'ın nesih hatla madır. Osmanlı kitap sanatının asılmak üzere hazırlanan levha
yazdığı, Bayram b. Dervis'in tez­ baş yapıtı niteliğindeki bu eser, yaz ımcıl ığına rağbet etmişlerdir.
hiplediği E. H.58 numaralı Kur'an saray kütüphanesinin en değerli El yazma Osmanlı Kur'an yazım­
ile, Ahmet Karahisari'nin nesih­ yazmalarından biridir. cılığı da, 1 9.yüzyıl sonlarında,
sülüs hatla yazdığı ve müzehhib Sonraki yüzyıllarda Osmanlı önce rokoko, daha sonra neo­
Karamemi üslubunda tezhiplen­ hat sanatının ünlü isimlerinin seç­ klasik tezhip üsluplarıyla son bul­
miş Y.Y.999 numaralı Kur'anlar kin Kur'an-ı Kerim'leri, saray ko­ muştur. Koleksiyon bu tür örnek­
da, Osmanlı Kur'an yazı mcılığının leksiyonunu benzersiz kılar. 1 9. ler bakımından da zengindir.
1 6. yüzyıldaki aşamalarını yansı- yüzyılda ve 20.yüzyı l başlarında
21
 Osmanl ı padişahları nın yüzyıl­
lar içerisinde oluşturduğu bu gör­
kemli koleksiyon, küfi ve magribi
küfisi ile yazılmış örneklerinin sa­
yısal ihtişamı , İ slam dünyasının
ünlü hattatları Yakut, Abdullah
Sayrafi ve Argun Kamili gibi nice­
lerinin eserleri, seçkin Safevi
Kur'anları ve gerçekten benzersiz
olan Osmanl ı dönemi Kur'an-ı
Kerim'leri ile büyük değer taşı­
maktad ı r

THE KORAN COLLECTION

AT THE TOP KAPI PALACE
LI B RARY

Dr. Banu Mahir

hen the Topkapı Pal

W
ace, four hundred
years the home of
the Ottoman sul­
tans and the administrative cen­
ter of the Ottoman Empire, was
turned into a museum in 1 924,
the manuscripts found in the
many pavilions and rooms were
gathered together to form the
New Library. Today, the lslamic
manuscripts preserved in this
new library have been sorted out
1 7- 16. yüzyıl sonlarında sülüs-nesih hatlarla yazılmış bir Safevi Kur'anı "'ndan bir sayfa,
into categories of Arabic, Farsi
TSM Ktp., E.H. 1 62, y. 3b.
and Turkish. A complete cata­ • A page from a Safevi Koran written in thuluth-naskhi script, lale 16th century, TPM
logue was compiled and pub­ Library, E.H. 162 y.3b.
lished by F.E. Karatay in 1 960.
The first of the Arabic catalogues have been prepared by famous translation.
contains Korans and works of calligraphers, gilded by master The first Korans were written
Koranic commentary. These Ko­ gilders, and bound by the most on parchment in the 7th-8th cen­
rans and Commentaries, which capable bookbinders of the turies in a monumental type of
have been gathered from the var­ times. The 1 600 or more Korans script called kufic. This script,
ious pavilions, buildings and found in the first volume of the whose name is derived from
rooms of the Palace and are Arabic catalogue are preserved Kuta, an early lslamic center, is a
classified by the name of the lo­ in the Palace Library as rare style of Arabic script closest to
cation where they were found, books. Among these are seven pictorial design. Kufic script, most
number more than two thousand. believed to be inscribed by the characterized with its horizontal
The collection of Korans, the prophet Osman, nine accredited and vertical lines, showed region­
richest to be found anywhere in to the prophet Ali, two ascribed to al peculiarities in the 9th century.
the world, comprises texts of the the prophets Hasan and Hussein The kufic script of ıran differed
Koran inscribed during the 7th- as well as many translations. from the kufic of the regions of
1 9th centuries in Arabia, ıran, ln­ There are twenty-one Turkish Baghdad and North Africa. The
dia, Maghrib (North Africa) and translations, thirty-nine Farsi script used in Baghdad and North
the lands dominated by the Sel­ translations, twenty-one Chaga­ Africa was more dynamic and of
juks and Ottomans. Almost all tay translations and one Uygur a slighter dimension
22
 The first Korans written in ku­
fic script, besides the one be­
lieved to have been recited by the
prophet Osman at the moment of
his death (H.S.32), are the Ko­
rans written in vertical form (M.3
M.74, tor example). in addition to
those written on parchment, there
are those of the 9th- 1 1 th centu­
ries inscribed on thick dark paper
with sepia ink using delicate kufic
lines (E.H .20, R . 1 9, YY.752, tor
example) .
Also in the Palace collection
are Korans prepared in North Af­
rican cities such as Ceuta and
Marrakech between the 1 2th and
1 6th centuries. These are written
18- Selçuklu Kur'anı'ndan Zahriye sayfaları, 1 1. yüzyıl başı, TSM Ktp, H.S.89, y.2b-3a. -
• Frontispiece pages from a Seljuki Koran, beginning 1 1th century, TPM Library, H.S.89, Y.2b-3a.
on parchment on thick dark paper
in Maghribi kufic with gilded fron­
tispiece, illuminated surah head­
ings, surah titles. marginal ro­
settes and sajdah marks (R.27,
R.33, R.2 1 , R.41 , ete.).
Kufic script was used in copy­
ing the text of the Koran until the
middle of the tenth century. Ex­
amples of eastern l ranian kufic
continued to be seen until the
twelfth century. From the elev­
enth century onwards, a more
rounded type of script was used
in the writing of the Koranic text.
The main type of script character­
izing this new tendency was
naskhi, a style completely oppo-
site in appearance to kufic. This
script began to be characterized
in the first ten years of the tenth
century when a calligrapher
named lbn al-Muqla used the
length of the letter alif as a pro­
portional guide At the beginning
of the eleventh century another
calligrapher named lbn al­
Bawwab created a freer naskhi.
After lbn al-Bawwab, Yakut al­
Mustasimi, a Turk from Amasya
living in the Abbasid Baghdad of
the thirteenth century, specified
the rules tor six different scripts in
the art of calligraphy. The scribes
trained by Yakut spread his style
in Koranic script to all lslamic
23
19- Enderun 'da Hırka-i Şerif avadancıs Muhammed As'ade ve Bursalı Muhammed Tahir tarafından
yazılmış OSmanlı Kur'anı 'ndan açılış yaprağı. 186 2-63 tarihli TSM. Ktp, y. 2 a.
• Opening pafe of an Ottoman Koran written by the Keeper of the Prohet's Mantle, in !he
Women's Quarters, Muhammed As'ade and Muhammed Tahir of Bursa, dated 1 862-63, TPM.
Library. y. 2 a.
countries. The scripts he used in
the main text were naskhi, mu­
haqqaq, rayhani. in the surah ti­
tles and other additions tawqi,
riga, thuluth and kufic were used.
in the second halt of the thir­
teenth century Korans written in
rayhani script begin to appear. All
these resemble the naskhi of Ya­
kut al-Mustasimi(d . 1 298) Al­
though both small and large
styles of rayhani were used in lra­
nian Korans until the late four­
teenth century, this style was rare
in the Mameluke Korans. Besides
naskhi and rayhani scripts, the
more majestic thuluth and mu­
haqqaq scripts wera the stylas to
gain more popularity and appaar
mora fraquantly in tha Korans
that have come down to us from
tha twalfth century. Examplas
whara muhaqqaq script is used in
combination with rayhani appear
in ı ran at tha and of that century.
Although tha tachniqua was used
in both ı ran and Turkay, it was
not preferred by the Arabic­
spaaking countrias.
At tha baginning of the fourteenth
cantury the only script to be used
in copying tha Koranic taxt in tha
lslamic world was muhaqqaq. in
tha Egypt of tha Mamalukas,
howevar, this typa of script mada
its appearance only in the second
halt of the same cantury.
Gildars ware as important as
calligraphers in Koranic manu­
scripts. Throughout tha 1 Oth-1 4th
centurias tha gildars decorating
tha Korans of the Abbasid, Fati­
mi, Eyyubi, Muvahhid, Mameluka,
Seljuk and llhanic pariods craat­
ed colorful gilt arrangements us­
ing a variaty of motifs. The larga
Korans of tha Mameluka and 11-
hanic periods, with their impras­
siva gilt compositions, made the
Koran tha most magnificent work
of art in tha lslamic world.
The tradition of gilt designs in
Koranic inscription appaars to
hava been established in the
eleventh century. The most com-
24
20- Nesih hatla Berberzade lbrahim b. Muhammed eliyle yazılmış Osmanlı Kur'anı 'ndan sayfalar, 18. yüzyıl, TSM Ktp., E.H.62, y. 2b-3a.
• Pages from an Ottoman Koran written in Naskhi serip! by Berberzade lbrahim b. Muhammed, 1 8th century, TPM Library, E.H.62, y. 2b-3a ..
mon tradition of gilt design in the
Korans of the 1 1 th-1 4th centuries
was the complete decoration of a
designated square or rectangular
area on the first page of the text.
The gilding of the border around
the text of the first two surahs (Al­
Fatiha and Al-Bakara) appeared
in the fourteenth century.
The Koran of the eleventh
century written by Abul Kasım Ali
b.Abdullah b. al-hussein al­
Baghdadi, vizier to the Seljuk Sul­
tan Tuğrul Bey (H.S.89) , and pre­
served in the Palace Library to­
day, is an important example of
the period's Koranic gilding with
its frontipiece, illuminated surah
heading, surah titles and marks in
the gilt style of the Seljuks. The
works of the 1 3th century master
of the naskhi style, Yakut al­
Mustasimi, are just as valuable (a
typical example is E . H.74). it has
been discovered that the Korans
and Koranic sections written by
Yakut al-Mustasimi and the 1 4th
century naskhi masters Abdullah
Sayrafi and Argun Kamili were re­
stored and carefully gilded in the
time of the Ottoman Sultan Sulei­
man in the 1 6th century. The "Al­
An'am" surah in thuluth and ray­
hani script of Argun Kamili of
Baghdad (R .69), the gilt Koran in
rayhani script of Muhammed b.
Sayfeddin al-Nakkash are distin­
guishable for their rich and color­
ful design.
The 1 Sth section of the Koran
written on thick paper in gold mu­
haqqaq script (E. H.232) in Mosul
during the era of the l lhanic ruler
Sultan Olcaytu is another impor­
tant development in Koranic cal­
ligraphy. in the fourteenth century
the llhanic and Mameluke ateliers
were the most productive in the
lslamic world. The most distinc­
tive examples of Mameluke Ko­
rans were prepared in 1 256-1 399.
While bight colored gilt l lhanic Ko-
2s
21- 15. yüzyıl sonlarında Herat'ta yazılmış Timuri Kur'anı'ndan bir sayfa, TSM Ktp., H.S.4, y. 2a.
• A page from a Timuri Koran written in Herat, end 1 5th century, TPM Library, H.S.4, y. 2a.

26

22- Parşömen üzerine Magribi kufisi ile yazılmış bir Kur'an 'dan sayfa, 12. yüzyıl, TSM Ktp., R.27.
• A page from a Koran written on parchment in maghribi serip!, 12th century, TPM Library, R.27.
rans were being produced at the
beginning of the fourteenth centu­
ry, the transition to colorful design
in the Egypt of the Mamelukes
and in Syria came later towards
the middle of the same century.
The Mameluke Korans preserved
in the Palace Library are part of
this development. i n the same
way, the Timuri Koran (H.S.4)
written at the end of the 1 5th cen­
tury by Muhammed b. Sultanshah
al-Haravi of Herat and the Turk­
men Koran (H.S.55) written in the
fifteenth century at Tabriz are sig­
nificant for an understanding of
how Koranic design developed a
rich and colorful set of motifs.
Some valuable Korans in the
Palace Library were inscribed un-
• sign, is one of the most valuable
der the Safevids in ıran in the
1 6th century ( M . 1 O, H.S.25, K.28,
E . H . 1 53, E.H. 1 62, Y.Y.896, M.4,
for example). They are important
for their design and gilding as an
example of the development of
the Safevid Koranic style and the
elaborateness of motif. Particular­
ly Koran numbered H . S.25, with
its pages of dynamic taliq script,
is a magnificent work of the fa­
mous calligrapher Shah Mahmud
Nishapuri.
Undoubtedly the best exam­
ples reflecting the development of
gilding and calligraphy in the Otto­
man Korans are preserved in the
Palace Library. The fundamentals
of Ottoman Koranic script were
set down in the Korans produced
in naskhi by the famous calligra­
pher Sheikh Hamdullah at the
end of the 1 5th century and the
beginning of the 1 6th century. Ko­
ranic gilding developed in those
years as well. The Sheikh Korans
(Y.Y.91 3, E . H .71 , E. H.72, A.5, for
example) in the Palace Library
are all matchless examples of the
gilding style of the period.
The Koran written in naskhi
script by Abdullah b. llias and
gilded by Bayram b. Dervish
(E.H.58), the Koran written in a
combination of naskhi-thuluth
script by Ahmet Karahisari and
gilded in the style of the gilder
Karamemi (Y.Y.999) are both im­
portant works reflecting the stag­
es of Ottoman Koranic writing in
the sixteenth century. The large
Koran attributed to Ahmed Kara­
hisari (H.S.5) is a magnificent
manuscript incorporating rich mo­
tifs of gilt. This work, a major
masterpiece of Ottoman book de­
manuscripts in the Palace Library.
Some selected Korans pro­
duced by the well-known Ottoman
calligraphers of later centuries are
precious additions to the Library's
unique collection. The calligra­
phers and artists of the nine­
teenth and early twentieth centu­
ries experimented with different
script styles such as thluth and ta­
liq and preferred to produce deco­
rative wall inscriptions. The Otto­
man art of hand-copying Koranic
text eventually adopted a rococo
style and then exhibited neoclas­
sic gilding patterns. The Library
Collection is abundant with exam­
ples of these as well .
This magnificent assembly of
work was accumulated through
the individual collections of the
Ottoman Sultans tor hundreds of
years. The multitude of samples
of kufic and maghribi kufic script,
the works of the well-known ls­
lamic calligraphers Yakut, Abdul­
lah Sayrafi and Argun Kamili, the
exquisite Safevid Korans together
form a precious legacy.
27
 PARİS1TEN İSTANBUL1A
ORİENT EXPRESS'İN
OYKUSU
D
emiryolu taşımacılığın­
da, "altın" bir dönem
yaşatabilmiş olan "Ori­
ent Express"in doğuşu
"Wagons-Lits"nin yaşama geçe­
bilmesi sonucu olabilmişir. Bilindi­
ği gibi "Wagons-Lits" Şirketi, 1 872
yılı nda Brüksel'de "Le Compagnie
lnternationale de Wagons-Lits"
unvanı ile 1 845 yılı nda Liege'de
doğan "Georges Nagelmackers"
tarafından kurulmuş, süreç içinde
ve 1 876 yılı nda firman ı n adı Ge­
orges Nagelmackers tarafından
önce, " La Compagnie lnternatio­
nale des Wagons-Lits", 1 884 yı­
lında ise "La Compagnie l nterna­
tionale des Wagons-Lits et des
Grands Express Europeens" ola­
rak değiştirilmiştir.
"Orient-Express" ise, "Wa­
gons-Lits" şirketinin değişmez ve
lüks bir parçası olarak ilk kez 5
Haziran 1 883 günü, "Paris­
i stanbul" parkuru üzerinde çalış­
mağa başlamıştı. İ lk kez pu par­
kur üzerinde çalışan lüks tren üç
yatakl ı , bir yemekli ve iki furgon
vagonundan oluşmuştu. Önce
"Train Express-Orient" olarak ad­
landırılan, bu lüks tren süreç için­
de "Orient-Express" olarak ünlen­
di. 1 982 yılında yüzüncü yılını
duldurduğunda hala bu adla anılı­
yordu. Nitekim, yolcu taşımacılı- ,
ğ ında "altın" çağı başlatan bu
28
• • • •
Behzat Üsdiken
•�
'� ;
I
..
' "• l
' ·. �'
-
\ "Rusçuk" kentine geçiyorlardı .
\
"4 Ekim 1883 günü Paris 'ten
hareket eden Orient Express
yolcuları arasında diplomat­
�ar, politikacılar, demiryolla­
rında çalışan üst düzey bü­
rokratlar, gazeteciler ve ya­
zarlar vardı. "
ünlü ve lüks trenin tarihsel yoru­
muna geçmeden, 4 Ekim 1 883-9
Ekim 1 883 tarihleri arası nda ger­
çekleşen ve Paris'te başlayarak
İ stanbul'da son bulan ilk ve çok
lüks yolculuğunu anlatal ı m .
• •
masının 1 7 Mayıs 1 883 tarihinde
,,
"Train Express-Orient" adı altında
gerçekleştirmeği düşündüğü "Pa­
.
ris- Constantinople" parkuru şöyle
idi; "Paris garından kalkan, "Ori­
�·
f'�
ent-Express" Viyana-Budapeşte­
•,
Bükreş'i geçiyor, Romanya'nın
Tuna üzerindeki küçük bir liman
kasabası olan Giurgewo (bugün­
kü ad ı Giurgiu)'ya geliyordu.
Gelen yolcular burada trenden
iniyor ve bazı deniz araçları ile
karşı sahildeki Bulgaristan' ı n
Burada kendilerini bekleyen diğer
bir trene binerek, Karadeniz sahi­
lindeki Varna'ya yedi saatlik bir
yolculuktan sonra ulaşabiliyorlar­
d ı . Limanda kendilerini i stanbul'a
götürecek Avusturya - Macaris­
tan'a ait bir gemi haz ı r bulunuyor
ve bu eskimiş gemi ile onbeş saat
sonra İ stanbul' a varıyorlard ı . De­
ğişik vasıtalarla yapılan bu yolcu­
luk aşağı yukarı 82 saat sürüyor­
du.
O dönemler, "Lüks" Orient­
Express"; Paris'ten, salı ve cuma
günleri saat 1 9.30 da kalkıyor. cu­
martesi ve salı günleri sabah saat
07.00' de i stanbul'a varıyordu.
Asl ı nda önce "Train Expr.ess­
Orient" ve sonra"Orient-Express"
olarak ünlenen tren için 1 7 Mayıs
1 883 tarihinde bu parkur hazı rlan­
mış ise de bu ünlü trenin i stan-
23· 1 905 tarihli afişlerden biri.
• Poster, 1 905.

2Q
bul'a ilk hareketi 5 Haziran 1 883
tarihinde gerçekleşmişti.
Ne ise , gelelim trenimizin
"Georges Nagelmackers" tarafın­
dan gerçekleştirilen ve uzun süre
Paris ve Brüksel sosyetesinin di­
linden düşmeyen çok lüks ve çok
ilginç yolculuğuna; 4 Ekim 1 883
günü Paris'ten hareket eden" Ori­
ent-Express"yolcuları arası nda,
diplomatlar, politikacılar, demir­
yollarında çalışan üst düzey bü­
rokratlar, gazeteciler ve yazarlar
vard ı .
Gazeteciler arasında bulunan
ve "Le Figaro" gazetesi tarafın­
dan özel olarak gönderilen Geor­
ges Bayer 20 Ekim 1 883 cumar­
tesi günkü "Le Figaro"da şunları
yazıyordu "Bugün ben 40 kadar
yolcu ile birlikte İ stanbul'a gidiyo­
rum.
4 Ekim 1 883, Paris'te "Gare
de 1 'Est" ten akşam 7 .30 da ha­
reket edecek ve yolculuk harici
Romanya'da bir gün, i stanbul'a
ise dörtbuçuk gün kald ıktan sonra
1 6 Ekim 1 883 günü saat 6.00 'da
Paris'e döneceğiz. " Edmond
About ise, katıldığı bu yolculuktan
döndükten sonra Hachette kitabe­
vi tarafından yayımlanan "De
Pontoise a Stamboul" adlı eserini
yazıyordu. Bilindiği gibi, "Edmond
About" 1 826 yılında "Dieuze" de
doğmuştu. Döneminin de en iyi
gazetecilerinden de biri idi. Bu
arada, yolculuğunu anlattığı Pon­
toise'dan i stanbul'a ait kısacık bir
bölümü aktaralım;

"Espero adl ı gemimizden Top­

nane rıhtım ına çıktık,burada bizi
on kadar araba bekliyordu. Eşya­
larımız ise arkamızdan hamalla­
rın sırtlarında otele kadar gele­
cekti. Kısa bir araba yolculuğun­
dan sonra, Grand Rue de Pera
üzerinde "Büyük Otel" de denen
"Hotel Luxembourg"a yerleştik."
Henri Opper de Blowitz de gaze­
teci olarak katılm ışt ı . Bohemyalı
olan Blowitz Paris'te "Landon
Times"in muhabirliğini yapıyor­
du."
30
24- 1905 tarihli afiş.
• Poster, 1905.
Alphonse Daudet'nin oğlu
Leon Daudet de yazarlar adı na
bu gezide yerini almıştı.
İşte böyle ünlülerin de katı lma­
sını sağlayan Georges Nagel­
mackers bu özel ve lüks yolculuk
için hiç bir masraftan kaçınma­
m ıştı. "Orient-Express" olarak ad-
land ırı lan trenimizde iki servis fur­
gonu vard ı . Birisi bagajlarla dolu
idi. Diğerinde de duş kabinleri,
personel odaları ve yiyeceklerin
konduğu bölümler bulunuyordu.
Furgonların arasında kırk yol­
cunun kalabildiği iki yataklı vagon
ve çok konforlu dört tuvalet kabini
vardı. Lokanta vagonu, Goblen
halılarla döşenmişti. Maroken kol­
tuklar "Cordoba" derisi ve Cenova
kadifeleri ile kaplanm ıştı . Geniş
bir yemek, bir kütüphane ve siga­
ra, ayrıca kadınlar için bir dinlert­
me salonu vardı. Bunlara bir ofis
ve şefin masasının bulunduğu
bölüm de eklenmişti. Vagonların
içi ise birer harikaydı . Lambriler
hintmeşesi ve akaju üzerine ya­
pılmış markütörilerden oluşuyor­
du. Yatak haline dönüşen kana­
peler, deri ile kaplanmışt ı . Perde­
ler özel" damasko"dan yapılmış,
kordonları ise ipekten örülmüştü.

Kullanılan battaniyeler özel İ n­

giliz yününden, üstlerindeki örtü­
ler ise halis ipekten yapılmıştı .
Tuvaletlerdeki etajerlerin üze­
rinde; kristal şişeler içinde kolon­
yalar, kokulu sabunlar, nefis hav­
lular ve çiçeklerle dolu dekoratif
vazolar vard ı . Yemek zamanı gel­
diği nde, personel gümüşten yapıl­
m ı ş bir çanı , kapıları n önünde tın­
gı rdatıyor ve" Bayanlar baylar
yemek hazır" diye sesleniyordu.
Vagon restoran da yemek, bir
rüya alemi içinde geçiyordu.
Yemek salonu, kristal ve bakır ka­
rışımından yapılmış gaz lambala­
rı ile aydınlatı lmışt ı . Trenin sallan­
tısı sonucu bu lambaların titreyen
25- Orient Ekspres 'in tarifelerinden biri
• An Orient Express Timetable.
26- Orient Ekspres 'in vagonlarının üzerinde yeralan amblemi. 1884.
• The emblem on the wagons of the Orient Express.
ışıkları, tavandaki, (güzel sanatlar
akademisi talebeleri tarafından
yapılmı ş) mitolojik resimleri hare­
ketlendirerek sanki canlandı rıyor­
du. " Delacroix"nın orijinal desen­
leri, küçük ve cici çerçeveler için­
de yemek masaları nın üzerlerine
konmuştu. Çatal ve bıçak takım­
ları , masif gümüşten yemek ve
servis tabakları en iyi porselen­
den ve markalı idi. "Menü" ise,
"Orient-Express"in bu "lüks" yol­
culuğu için özellikle hazırlanmıştı.
Ö rneğin; " Havyar, i stridye, i sta­
koz- her türlü av eti,kav'dan özel
şaraplar, şampanya-meyva" , ar-
kasından kahve ve havana puro­
ları . Yolcular yemeklerini yedikten
ve kahvelerini de içtikten sonra
yataklarına çekildiler. Gün ışıma­
dan tren "Strasbourg"a vard ı .
Yavaş yavaş kalkmağa v e haz ı r­
lanmağa başlayan yolcular lüks
trenin bir süre sonra " Sim­
bach"tan geçerek Avusturya­
Macaristan topraklarına girdiğini
gördüler. Öğleden sonra ise, ve
dünyan ın en ünlü müzik, sanat ve
vals kenti Viyana'ya lüks trenin,
sanki müziğe eşlik edercesine sü­
züldüğünü hissettiler. Zaten impa­
ratorluk orkestrası garda"Lüks
Treni" bekliyordu. Orkestranın
çaldığı parçalar, kad ınların kalple­
rinde ateşler yakarken, erkekler
ruhları nın derinliklerine inen bu
ilahi seslerle içmeden sarhoş ol­
muşlard ı . Hele, "Mavi Tuna", ina­
nılmaz bir şekilde gelen yolculara
göz yaşı döktürmüştü. Bu bulun­
maz güzellikten sarhoş olmuş yol­
cular, trenin hareketinden sonra
yerlerine oturmuş, iki vadi arasın­
da kıvırıla kıvrıla akan Tuna neh­
rini unutulmaz valsinden sonra
sindire, sindire seyrediyorlardı .
Viyana'daki bu sürprizden sonra
yolcuları "Szegedin"de çok deği­
şik bir olay daha bekliyordu.
Daha tren tam durmadan, bir
gurup Romanyalı çingene yöre­
sel giysileri ve başlarında orkest­
ra şefi Onody Kahnian olmak
üzere trene atlamışlar ve iki saat
süre ile, hem çalmış hem de
oynamışlardı. Tren bu güzel ve il-
�1
27- 1905 tarıhli afiş.
• Poster, 1 905.
ginç olaylardan sonra eserlere
konu olmuş "Dracula"nın memle­
ketinde yol alıyor, sabahtan baş­
layarak değişik ve güzel olaylara
tan ık olmuş yolcular, Avrupa'nın
küçük " Paris"i diye adlandırı lan
başkent Bükreşe ağı r, ağı r ulaşı­
yorlard ı . Yolcular burada bir süre
dinlendikten sonra, trenin ve ken­
dilerinin son durağı olan Giurge­
wo" ya hareket ettiler. Bu güzel
ve lüks trenle yapılan yolculuk bu­
rada şimdilik son buluyor ve yol­
cular Tuna nehrini aşarak karşı­
daki Rusçuk kentine kendilerini
götürecek ilkel bir deniz aracına
biniyorlardı . Derme çatma mav­
naya benzeyen bi motorla Rusçu­
ka geçen yolcuları , orada yedi sa­
atlik bir süre içinde Varna'ya ulaş-
32
tıracak normal bir tren bekliyordu.
Gerçekten yedi saat sonra yolcu­
lar, Avusturya-Macaristan'a ait
"Espero" adlı bir geminin güverte­
sinden Karadeniz'in maviliklerini
rüzgara karşı seyrediyorlard ı .
Onbeş saatlik bir yolculuk sonu­
cu, yolcular Karadeniz'in maviliği
yerine, Haliç ve İ stanbul'un çekici­
liğini gözlerinin önünde buluyor­
lardı. Artık yolculuk gerçekten
son bulmuş ve dünyanın en güzel
şehrine yolcular varmışlard ı . Ge­
miden Tophane sahiline çıkan
yolcular, Grand Rue de Pera ve
M . Flamand'ın yönettiği "Luxem­
bourg Oteli"ne yerleşmiş, ve
hemen kenti gezmeğe çıkmışlar­
d ı . İ şte Orient-Express'in bu ilk
lüks yolculuğu 9 Ekim 1 883 günü
İ stanbul'a varışla tamamlanmış
oluyordu.
Gelelim şimdi kısa da olsa
"Orient-Express"in"tarihi" yorumu­
na; Bilindiği gibi bu tren, raylar
üzerinde İ stanbul'a doğru yuvar­
lanmağa başladığı 5 Haziran
1 883 gününden, " İ stanbul Paris"
arasındaki 22 Mayıs 1 977 günkü
son seferine kadar değişik dö­
nemler yaşamıştır.
Örneğin;
1 883-1 906 Altı n çağ,
1 906-1 9 1 4 Simplon Exp-
ress'inin doğuşu,
1 91 4- 1 9 1 9 Birinci Dünya Sa­
vaşı devri ,
1 91 9- 1 939 İ kinci Dünya Sava­
şı'na kadar, ara devir,
 1 939-1 946 İ kinci Dünya Sava­ rak 1 885 yılında, Belgrad-Niş­ kınlarında haydutların sald ı rısına
şı dönemi, Sofia-Filibe'ye kadar "Orıent­ uğrad ı . Yolculardan 40.000. Ster­
1 946-1 962 Soğuk Savaş Dö­ Express" hattı nın uzatılması , 1 2 ling gaspeden haydutlar ayrıca
nemi, Ağustos 1 888 günü, Belgrad ve beş Alman yolcuyu da rehin aldı­
1 962- 1 977 Bir devrin kapan ı - Nis üzerinden "Selanik"e yeni bir lar. Daha sonra 8.000 Sterling
şı, parkurun eklenişi. 1 Haziran 1 889 karşılığında rehineleri serbest bı­
Bu dönemlerden kısa da olsa, tarihinde "Paris- İ stanbul seferinin raktılar. 12 Eylül 1 892 tarihinde
yorumlar yaparsak; 1 7 Mayıs "Gar'dan Gar'a" olarak, Budapeş­ ise "Orient-Express" kolera salgı­
1 883 tarihinde "Train Express­ te-Belgrad-Sofia üzerinde,n ilk nından dolay ı , ülke girişinde ka­
Orient" doğuş fikri. 5 Haziran olarak yapılmas ı . Bu yolculuk rantinaya alınd ı . Bu tarihten
1 883 ilk "Paris- İ stanbul yolculuğu, 31 86 kilometre olup tam tam ı na sonra kurulan "Compagnie lnter­
4 Ekim 1 883 İ stanbul'a Georges 67 saat 35 dakika sürüyor ve ilk nationale des Grands Hotels" ho­
Nagelmackers tarafından düzen­ yolculuğa göre 1 5 saat kadar kı­ telcilik şirketi, parkurlar üzerinde
lenen "lüks" yolculuk, 1 Haziran sal ıyordu. 31 Mayıs 1 891 günü, "Orient-Express" yolcuları için
1 884 tarihinde " Paris-Budapeşte" "Paris- İ stanbul seferini yapan lüks oteller yapım ına girişti. Ö rne­
hattının açılması Bunlara ek ola- "Orient-Express" Çerkesköy ya- ğin; Constantinople'de " Pera Pa­
laca", ve Tarabya da "Summer
28- Orient Ekspres'in tarifesi. 1 897. Palace", Paris'te "Elysee Palace" ,
• Orient Express Timetable, 1 897. Monte Carlo'da "Riviera Palace" ,
Kahire'de "Ghezirah Palace" ,
Nice'te "Cimiez Riviera Palace"
Lizbon'da "Avenida Palace", Os­

TRAINS EXPRESS D'lllEIT tende'de ''Royal Palace" gibi. Dö­

nemdeki bilet fiyatlarına gelince;
" Paris- İ stanbul arası gidiş-dönüş,
.&YIS .&'IJ' PVBLIC: 1 .Sınıf 58, 2. sınıf 44. Sterling
idi . 1 895 yılında "Ostende­
Viyana"parkuru açı ldı , bu hat
1 896'da "Salzbourg'a kadar uza­
tıldı. 1 900'da "Berlin-Buda-peşte"
parkuru hizmete girdi. 1 906 yıl ın­
da 20 kilometreye yaklaşan " İ s­
viçre- İtalya" arasındaki "Simplon"
tünelinin açılması üzerine "Cala­
is-Paris-Milano" parkuru ve
"Simplon-Express"i doğdu. 1 908
yılında bu parkur "Venedik"te son
buluyordu. 1 909 yıl ında hergün
yapılan "Paris-Budapeşte" parku­

·SJ M PLON � EXPRESS runa, günaşırı yapılan Paris­

Bükreş-Constantza" eklendi. Aynı
ALLER LONDRES RElOUR tarihte "Paris- İ stanbul yolculuğu
CALA I S 63 saate inmişti. 1 91 4 yılından
PARIS 1 91 9 şubatına kadar, Birinci
f"IILAN --· Dünya Savaşı nedeni ile, tüm
VENISE CALAIS tren seferleri durdu. 1 91 9 Şubat
· - -- ..-s

LOl'IDRES - MILı\N sw 10 heu.res

ayında, subaylar için lüks seferler
kondu.. 1 1 Nisan 1 91 9 yılı nda
D!:8\l\,T toua !et LUNDI •· MRRCREOI • SAM&D •
"Simplon Orient Exp­
A�
·
•
. · •

. DBPAIU" 1ıoa. iN t1ARDI • JRUOE • DIKANCH& ress"hizmete, girdi , Bu tren Tries­

te'ye geliyor, yolcular burada,
Bükreş-Atina veya İ stanbul için
yeniden bilet alarak yolculukları­
n ı , sürdürüyorlard ı .

33
 1 924 yılında, Avusturya'daki
1 0.250 km'lik tünelden dolayı
Paris'ten kalkan ve Münih üzerin­
den İ sviçre'ye geçen Orient Exp­
ress'e "Alberg Orient-Express"i
adı verildi. 30 Ocak 1 929 tarihin­
de, Paris'ten İ stanbul'a hareket
eden "Orient-Express" Çerkesköy
yakı nlarında kara saplandı ve
tam beş gün rötar yapt ı . 1 930 yı­
lı nda, "Taurus Express", "Simplon
Orient-Express"i ile bağlantılı ola­
rak, hem Tahran-Bağdat hem de
Beyrut-Hayfa-Kahire arasında
sefer yapmağa başladı . 1 2 Eylül
1 931 günü, "Orient-Express"e
Macaristan'da teröristler tarafın­
dan ateş açılması sonucu 20
yolcu hayatını kaybetti. Bu arada
1 928 yılında "Wagons-lits" şir­
keti, "Thomas Cook" firması ile
1 948 yılında son bulacak bir or­
takl ı k kurdu. 1 930 yılının başların­
da, "Wagons-lits"şirketi, "Orien­
Express yolcularına (özellikle
Simplon Orient-Express) İ stanbul
"Tokatl ıyan Otel"inde öğle yemeği
servisini hizmete soktu. 1 953 yı­
lında Türk-Bulgar sınırının kapa­
tılması üzerine "Orient-Express" ,
açık olan Türk-Yunan sını rından
geçerek İ stanbul'a varıyordu. 20
Mayıs 1 977 Paris'ten ve 22 Mayıs
1 977 günü İ stanbul'dan hareket
eden "Orient-Express" artık tarihe
karışıyor ve son seferlerini yapı­
yordu. 1 982 yılının sonbaharında
"Nostaljik" bir yolculuk sonucu
"Orient-express" bir daha İ stan­
bul'a geliyordu. ORIENT­
EXPRESS VE EDEB İ YATÇI LAR;
Orient-Express'in bazı eserlere
konu olduğu ve çeşitli yorumlar
yapı ldığı bilinmektedir. Ancak 29- 1905 tarihli afiş
bunlar arasında gerçekten ünle­ • Poster, 1 905.
nenler azdır. Ö rneğin;
Edmond About, 1 883 yılında Orlan "Sentimentalite mobile" de; muşlard ı r. Bunun sonucu bazı
katıldığı yoıculuktan ötürü, "De Bernad Frank "Reflexions sur le eserler "beyaz perdeye" aynen
Pontoise a lstanbul" adl ı yapıtını Wagon-Lits"deDr. Fritz Stökl " Les veya değiştirilerek aktarılmıştır.
yazdı . Paul Morand'ın "Le Voya­ Hotel Roulants" (Das Rollende ORI ENT-EXPRESS VE S İ N EMA;
ge" adl ı eserinde "Orient­ Hotels), Graham Green "Orient­ Sessiz sinemada "Orient-
Express" bölümü gerçekten il­ Express" te ve Agatha Christie Express"le ilgili filme rastlanma­
ginçtir. Emile Henriot, "La Rose "Le Crime de 1 Orient-Express"te maktadı r. Sesli sinema dönemin­
de Bratislava• da, Orient­ oldukça ilginç yaklaşımlarla "Ori­ de ise ilk olarak Graham Greene
Express'i düşünüldüğünden çok ent-Express"i yorumlamağa çalış­ in romanından esinlenerek. "Orı­
daha iyi yorumlar. Pierre Mac m ışlar ve gerçekten de başarılı ol- ent Express" filmi üç ayrı ülke ve
34
orijini ayrı olan üç yönetmen tara­
fından üç kez çevrilmiştir.
İ lki 1 934 yı lında, " Paul Mar­
tin"in yönetmenliğinde ve Heath er
Angel, Norman Foster" ve Ralph
Morgan tarafı ndan çevrilen Ame­
rikan yap ı m ı , ikincisi 1 944 yılında
Almanya'da sığınmış, beyaz Rus
deki ad ı ile "Orient-Express") hiz­ FROM PA R I S TO I STA N B U L :
mete sunulmuştu. "Orient­ THE STOR Y OF THE O R I ENT
Express"in ünlü yolcuları ise, Sir EXPRES S
Basil Zaharoff, kesinlikle "7" nu­
maralı kompartımanı kullanırd ı .
Kocasının ölümünü beklemek zo­
Behzat Üsdiken
runda kaldığı ve hayatının kadını
olarak kabul ettiği Marie Pilar­ he Orient Express, a

T
'
olan "Victor Tourjansky"nin yönet­ Angel-Patricimo Simona del Mar­ symbol ot the "golden
menliğinde, uçuncusu İ talyan quisoy Berrete ile Orient­ era" of railroad transpor­
stüdyolarında, yönetmen Carlo Express'te karşılaşmıştı. Bunun tation , owes its existence
Ludovico Bragaglio ve Silvana d ışında; Sadi Carnot, Sultan to the establishment of the com­
Pampanini ile Henri Vidal tarafın­ Abdül Hamid , Louis de Baviere, pany called "Wagons-Lits".
dan çevrilen filmler. . 1 938 yılında
. Avusturya-Macaristan İ mparatoru The name of the Wagon-Lits
Alfred Hitchcock yönetiminde François-Joseph, Sırbistan Kralı Company, tounded in 1 872 in
Margaret Lockwood ile Michael 1 .Alexander, Ferdinand de Bulga­ Brussels as "Le Compagnie lnter­
Redgrave ıncavirdiği "Une femme rie, Romanya Kralı 1 . Carol Mr. nationale de Wagons-Lits", was
disparait" (The Lady Vanishes). yüzde beş olarak bilinen Calouste changed first in 1 876 by Georges
(Ayn ı film 1 979 yılında yönetmen Gullbenkian, Liszt'in kızı Cosima, Nagelmackers to "La Compagnie
Anthony Page tarafından bir daha Wagner ve Ferdinand Bac, bu l nternationale des Wagons-Lits"
çekilmişti). 1 940 yılında Carol trenin ünlülerinden bir kaçı idi. and then later in 1 884 to " La
Reed'in yönetmenliğini yaptığı
Margaret Lockwood'un çevirdiği 30- Orient Ekspres tasvirli madalyon.
"Night Train to Munich" . . 1 945 ve
. • Medallion design of the Orient Express.
1 950 lerde ünlü yönetmenler ve
artistler tarafından çevrilen "Ori­
ent-Express" ile ilgili film yok. . .
Ancak 1 963 yılında Terence
Young'un yönettiği ve Sean Con­
nery ile Pedro Armendariz'in rolle­
ri paylaştığı "From Russia With
Love".
Bir süre sonra Sidney Lumet'in
Albert Finney, l ngrıd Bergmann,
Lauranne Baccall ve Sean Con­
nery'nin katkıları ile yaratılan il­
ginç bir film" Murder in the Orient­
Express" . Bunların dışı nda, Jac­
ques Deray' ın" Avec la peau des
autres" ve George Cukor'un "Tra­
vels with my aunt" filmleri de sa­
yılabilir. Evet, filmlere ve eserlere
konu olmayı sürdürecek olan
"Orient-Express"in bence en il­
ginç yanı , ülkemizde dahi bu tren
için özel bir "gar" ın yapımının söz
konusu olması Gerçekten 3
Kasım 1 890 günü, halen duran
Sirkeci Gar'ı özellikle "Orient­
Express"e hizmet verebilmek için
o gün açılmışt ı . Açı l ış için hiç bir
masraftan kaçın ılmamış, gar bay­
raklar ve çiçeklerle süslenmişti.
Büyük bir seyirci kalabalığı önün­
de konuşmalar yapılmış ve halen
yaşayan Sirkeci Gar'ı (O dönem-
35
Compagnie lnternationale des
Wagons-Lits et des Grands Ex­
press Europeens".

The Orient Express, soon to

become an invariable and luxuri­
ous adjunct of the Wagons-Lits,
began its Paris- lstanbul run on
June 5, 1 883. The deluxe train on
the new route was composed of
three sleeping cars, a dining car
and two freight cars. lnitially
called the "Train Express-Orient",
this plush train soon became fa­
mous as "The Orient Express". it
was still being called by this name
on the centennial of its initial run
in 1 982. Betore going into the his­
tory of this lavish train, which sig­
nifies the "Golden Era" of railroad
passenger transportation, let us
describe its first luxurious journey
from Paris to its final destination
of lstanbul on October 4-0ctober
9, 1 883.
The Paris - lstanbul route of
the "Train Express-Orient" was
first planned by the Wagons-Lits
Company tor May 1 7, 1 883. "The
Orient Express" would depart
from the station at Paris, pass
through Vienna, Budapest and
Bucharest and arrive at a tiny
town called Giurgewo (Giurgiu to­
day) along the Danube in Roma­
nia. The passengers would dis­
embark here and take boats
across to the city of Ruse in Bul­
garia. There, another train would
be waiting tor them and after a
journey of seven hours, the group
would reach Varna on the shore
of the Black Sea. A ship under
the banner of Austria-Hungary in
wait tor them would be ready to
take them to lstanbul. After a voy­
age of fifteen hours, the passen­
gers would finally reach their des­
tination. The entire journey, using
so many modes of transportation,
would take approximately eighty­
two hours.
in those days, the "luxurious
Orient Express" would depart
from Paris on Tuesdays and Fri­
days at 1 9.30 hours. The train ar-
36
3 1 - Madalyonun diğer yüzü.
• The other side of the medallion.
rived at lstanbul on Saturdays
and Tuesdays at 7.00 hours in
the morning.
Although the first run of the
original "Train Express-Orient",
later to be known as "the Orient
Express", was planned tor May
1 7, 1 883, its first journey to lstan­
bul actually took place on June 5,
1 883.
Let us return to the sumptuous
and fascinating maiden run
launched by Georges Nagel­
mackers. This event was soon to
become the talk of Paris and
Brussels high society . . .
The passengers on board
"The Orient Express" leaving Par­
is on October 4, 1 883 included
diplomats, politicians, railroad ad­
ministrators, journalists and writ­
ers.
A journalist aboard, Georges
Bayer, who had been sent on the
jouney by "Le Figaro", wrote in
the October 20, 1 883 Saturday is­
sue of the newspaper: "Today 1
am going to lstanbul with 40 oth­
er passengers. We will be depart­
ing from "Gare de l 'Est" in Paris
on October 4, 1 883 at 7.30 p.m.
With one day of rest in Romania
and 4 1 /2 days in lstanbul, we will
return to Paris on October 1 6,
1 883."
Edmont About's book " De
Pontoise a Stamboul" was pub­
lished by Hachette upon his re­
turn from the same trip. About,
bom in Dieuze in 1 826, is known
as a leading journalist of his time.
Let us include here a small ex­
cerpt from "De Pontoise a Stam­
boul" where About describes his
journey: "We disembarked from
our boat "The Espero" at To­
phane pier where about ten cars
were waiting tor us. Our belong­
ings were to be carried by porters
to our hotels. After a short auto­
mobile trip we checked in at Hotel
Luxembourg on the Grand Rue
de Pera... Henri Opper de Blo­
witz, another journalist, was alsa
with us. Opper, a Bohemian, is
journalist tor the London Times in
Paris. . . Alphonse Daudet's son,
Leon Daudet, represented the
writers on the trip. . . "Georges
Nagelmackers spared no cost to
make this a very special and lux­
urious journey. The train called
"The Orient Express" had two
32- 1 905 tarihli afiş
• Poster. 1 90 5 .

37
 33- Orient Ekspres 'in tarifeli afişi. 1 890.
• An Orient Express limetable poster.

freight cars. One was filled with

baggage, the other housed show­
er cabins, personnel and food
storage compartments. Between
the freight cars were two sleeping
cars accommodating forty pas­
sengers and including four com­
fortable toilet facilities.
The dining car was carpeted
in tapestries. There were moroc­
co leather armchairs upholstered
in "Cordoba" fabric and Genoese
velvet. A spacious dining hali, a li­
brary and smoking compartment
as weli as a ladies' resting salon
were other features of the train.
i n addition, there was an office
and a special compartment tor
the Stationmaster.
The interior of the wagons
was splendid. The wood panel­
ling was embellished with mar­
quetry on lndian oak and maho­
gany. Armchairs that could be
converted into beds were uphol­
stered in leather. The curtains
were made of specially woven
damask with cords braided in silk.
The blankets were of distinctive
English wool, the covers, of pure
silk.

On the cabinets in the rest

rooms were crystal bottles of co­
logne as weli as fragrant soaps,
beautiful towels and vases filled
with decorative flowers.
At meal-time, waiters rang "a
beli of silver" in front of the com­
partment doors, announcing, "La­
dies and gentlemen, dinner is
served. The dinner in the wagon
•

restaurant was mesmerizing. The

dining car was alight with kero­
sene lamps of crystal and copper.
With the · vibrations of the train,
the rays of light emanatirıg from
the lamps would fail upon and an­
imate the mythological figures
painted on the walis, a composi­
tion that had been designed by
students of the Fine Arts Acade­
my. Original designs from Dela­
croix were placed on the dining
tables in smali, delicate frames.
The cutlery was of pure silver and
38
the tableware of the best brand of
porcelain.
The menu was prepared ex­
pressly and luxuriously: "Caviar­
Oysters-Lobster-All kinds of
Game-Special Wine from the
Wine Cellar - Cham pagne-Fruits,
followed by Coffee and Havana
Cigars".
After dinner and coffee, the
passengers retired to their sleep­
ing compartments. The train
reached Strasbourg before dawn.
The passengers awakening and
getting ready tor the new day saw
that their luxurious train had
passed Simbach and arrived in
Austria-Hungary.
in the afternoon, they watched
their train almost glide into Vien­
na, as if in the accompaniment of
music and song. Here in the city
of music, art, and the waltz, the
lmperial Orchestra was waiting at
the station tor the deluxe train.
The music playing lit fires in the
hearts of the women and intoxi­
cated the men with its reverent
tones. The "Blue Danube" es­
pecilally brought tears to every­
ones's eyes. The passengers, en­
rapt with the beauty of the mo­
ment, sat in their seats, looking
out at the Danube weaving its
way between the valleys. After
listening to the strains of its unfor­
gettable waltz, the real Danube
was a sight to remember.
The surprise in V.ienna was
followed by another delightful
event in Szeged. Betore the train
came to a full stop, a group of
Romanian Gypsy musicians in lo­
cal dress with Onody Kahnian as
their conductor jumped aboard
and began to play and perform.
After this impressive program of
entertainment, the train continued
on its way through the land of the
well-known fictional Dracula. The
passengers, exhilarated by their
experiences ever since the early
hours of the morning,tound them­
selves approaching Bucharest,
Europe's "little Paris".
After resting here tor a short
while, the train and its passen­
gers headed tor Giurgewo, the
last stop of the journey. The en­
chanting and elegant trip came to
a temporary elese here as the
passengers embarked a primitive
raft that would take them across
the Danube to the town of Ruse.
The raft, in effect a rambling
barge, crossed ever the water
where the passengers were to
board an ordinary train that would
take them to Varna in seven
hours time. lndeed seven hours
later, the passengers were stand­
ing against the wind and watch­
ing the clear waters of the Black
Sea on the deck of "The Espero",
a ship flying the banner of Aus­
tria-Hungary. After a 1 5-hour voy­
age, the view of the Black Sea
was replaced by the inviting aura
of the Golden Horn and lstanbul .
The journey had at last ended
and the passengers had arrived
in the world's mest magnificent
city. They disembarked on the
shore of Tophane and arrived at
the Luxembourg Hotel, managed
by M. Flamand on the G rand Rue
de Pera. Without delay, they set
out to explore the city. The first
luxurious run of the Orient Ex­
press had thus reached its desti­
nation on October 9, 1 883.
Let us now shortly review the
Orient Express from a historical
point of view. The Orient Ex­
press, from its initial journey to ls­
tanbul on June 5, 1 883 to its last
lstanbul-Paris run on May 22,
1 977, lived through many ditfer­
ent periods :
1 883-1 906 The Golden Era
1 906- 1 9 1 4 The birth of the
Simplon Express
1 9 1 4-1 91 9 The period of
World War 1
1 9 1 9-1 939 lntermediate peri­
od until World War i l
1 939-1 946 The period of
World War i l
1 946-1 962 The period of the
Cold War
1 962- 1 977 The elese of an
39
 era.
A short chronological review
will highlight:
May 1 7, 1 883 : The birth of
the idea of a "Train Express­
Orient".
June 5, 1 883: The first Paris­
İ stanbul run .
October 4 , 1 883: The first de­
luxe journey to lstanbul organized
by Georges Nagelmackers.
June 1 , 1 884: The opening of
the Paris-Budapest line.
i n 1 885, the Belgrade-Nis­
Sofia-Fillipo line was added to the
route of the Orient Express.
August 1 2, 1 888: Thessalloni­
ki is added to the Belgrade- Nis
route.
June 1 , 1 889: The first "station
to station" Paris- lstanbul trip via
Budapest-Belgrade-Sofia. This
journey of 3 1 86 kilometers took
exactly 67 hours and 35 minutes,
34- Afiş 1884.
1 5 hours less than the original • Poster, 1884.
run.
On May 31 , 1 891 the Orient
in 1 895 the Ostend-Vienna
Express was attacked by bandits line opened and was stretched in 1 924 the Orient Express,
near Çerkezköy on its Paris­ out until Salzburg in 1 896. i n departing from Paris and travel­
lstanbul route. The outlaws con­ 1 900 the Berlin-Budapeste line ing to Switzerland via Munich,
fiscated f 40,000 in cash and kid­ was put into service. in 1 906, was named "The Alberg Qrient­
napped five German passengers. with the opening of the Simplon Exress" after the 1 0,250-km tun­
They released their victims after tunnel, covering almost 20 km be­ nel it passed through in Austria.
a ransom of f 8,000 was paid. tween Switzerland and ltaly, the On January 30, 1 929 the Orient
On September 1 2, 1 892 the Calais-Paris-Milan line and the Express, bound tor lstanbul from
Orient Express was held back in Simplon-Express was bom . i n Paris, was . caught in a blizzard
quarantine at the border because 1 908, Venice became the final near Çerkezköy and was delayed
of an epidemic of cholera. destination of this line. The Paris­ by exactly five days! in 1 930, the
After this date, the hotel ad­ Bucharest - Constanta line was "Taurus Express", a connection
ministrators "Compagnie l nterna­ added on alternate days to the of the "Simplon Orient-Express" ,
tionale des Grands Hotels"began Paris-Budapeste line that was op­ began to operate on the Teheran­
the construction of elegant hotels erating daily in 1 909. At the same Baghdad and the Beirut-Haifa­
along the route of the Orient Ex­ time, travelling time on the Paris­ Cairo lines. On September 1 2,
press. These included lstanbul lstanbul line was cut down to 63 1 931 the Orient Express was at­
" Pera Palace" and the Tarabya hours. in 1 91 4 World War 1 tacked by terrorists in Hungary
"Summer Palace" , the "Elysee torced all railroads to halt their and twetıty passengers lost their
Palace" in Paris, the "Riviera Pa­ services u ntil February of 1 91 9. lives in the melee.
lace" in Monte Carlo, "Ghezirah in that month military officers be­ in the same period, the
Palace" in Cairo, "Cimiez Riviera gan to be offered deluxe servi­ *Wagons-Lits" company formed a
Palace" in Nice, "Avenida Palace" ces. On April 1 1 , 1 9 1 9 the Sim­ merger with the "Thomas Cook"
in Lisbon , and "Royal Palace" in plon Orient-Express was inaugu­ company in 1 928. This partner­
Ostend. rated. This train brought passen­ ship was to continue until 1 948.
The fare tor the Paris-lstanbul gers to. Trieste where those who At the beginning of 1 930 the
train trip was f 58, round trip, wished to continue could buy tick­ "Wagons-Lits" company started
First Class and f 44, Second ets tor Bucharest, Athens or ls­ the custom of serving lunch to the
Class. tanbul. passengers of the Orient Express
40

(and the Simplon Orient-Express)
at the Tokatl ıyan Hotel in lstanbul
in 1 953, upon the closing of
the Turkish-Bulgarian border, the
Orient Express began to enter ls­
tanbul through the open Turkish­
Greek border.
Departing from Paris on May
20, 1 977 and from lstanbul on
May 22, 1 977, the Orient Express
made its final run and entered the
annals of history.
in the autumn of 1 982, the Ori­
ent Express paid a nostalgic trib­
ute to lstanbul when it returned
one last time.
THE ORIENT EXPRESS i N
..
LITERATU RE
Many writers and chroniclers
have written about the Orient Ex­
press but only a few have be­
come well-known tor their efforts:
* Edmond About wrote "De
Pontoise a lstanbul" after his trip
in 1 883.
* Paul Morand's chapter on
the Orient Express in his " Le Voy­
age" is quite entertaining.
* Emile Henriot's portrayal of
the Orient Express in " La Rose
de Batislava" is an unexpectedly
successful account.
*We find very interesting ap­
proaches and interpretations of
the Orient Express in:
"Sentimentalite Mobile" by
Pierre MacOrlan,
"Reflexions sur le Wagon-Lit"
by Bernard Frank,
"La Madonne des Sleepings"
by Maurice Dekobra,
"Les Hotels Roulants" ("Das
Rollende Hotels") by Dr. Fritz
Stöckl , and in
"Murder on the Orient Ex­
press" by Agatha Christie.
Some efforts have been trans­
ferred in entirety or in part to the
screen.
THE OR İ E NT EXPRESS AND
THE MOVIES
The Orient Express does not
appear in the silent movie era.
lts first appearance is in a film
called "The Orient Express" ,
based o n a novel by Graham
Greene. This film was to be pro­
duced in three different countries
by three directors of different
backgrounds.
The first film starred Heather
Angel, Norman Foster and Ralph
Morgan under the direction of
Paul Martin in 1 934. The second,
in 1 944, was directed by Victor
Tourjansky, a white Russian refu­
gee living in Germany. The third
was produced in ltalian studios
starring Silvana Pampanini and
Henri Vidal, directed by Carlo Lu­
dovico Bragaglio. in 1 938, Alfred
Hitchcock directed Margaret
Lockwood and Michael Redgrave
in "The Lady Vanishes" (the
same film was produced again in
1 979 by director Anthony Page).
in 1 940 Carol Reed directed
"Night Train to Munich", starring
Margaret Lockwood . . .
There were n o movies b y fa­
mous directors or actors on the
subject of the Orient Express in
the late 1 940's or 1 950's . . .
in 1 963 Terence Young direct­
ed "From Russia With Love" , with
Sean Connery and Pedro Armen­
dariz sharing the starring roles.
Later, Sidney Lumet's intriguing
film "Murder on the Orient Ex­
press" starred Albert Finney, ln­
grid Bergman, Lauren Bacall and
Sean Connery.
Jacques Deray's "Avec la
peau des autres" and George
Cukor's "Travels With My Aunt"
deserve to be mentioned here as
well.
The most interesting aspect of
the Orient Express, which will un­
doubtedly remain a topic tor films
and books tor many years to
come, is that a special station
was seen fit to be constructed tor
the sole use of this particular
train.
lndeed, the Sirkeci train sta­
tion still in existence today was
first opened on November 3,
1 890 tor the exclusive purpose of
servi İı g the Orient Express. No
cost was considered too high tor
the project and the station (called
the Orient Express Station at the
time) on inaugration day was fes­
tive with banners and flowers. En­
thusiastic crowds listened to
speeches in honor of ·the occa­
sion.
Many celebrities were travel­
lers on the Orient Expres. Sir Ba­
sil Zaharoff, tor instance, always
travelled in Compartment Num­
ber 9. it was on the Orient Ex­
press that he met the woman of
his life, Marie Pilar-Angel-Patricimo
Simona del Margise y Barrette,
tor whose hand he had to wait
until her husband died.
Other famous personalities
who were passengers on the Ori­
ent Express inluded Sadi Carnot,
Sultan Abdul Hamid, Louis de
Baviere, Emperor Francis-Joseph 1
of Austria-Hungary, the Serbian
King Alexander 1, Ferdinand of
Bulgaria, the Romanian King Car­
ol 1, Calouste Gulbenkian, known
as Mr. Five Percent, Liszt's
daughter Cosima, Wagner and
Ferdinad Bac, to name only a
few.
41
 POLONYA SOYLUSU KONT RACZYNSKY'nin
İSTANBUL YOLCULUGU
ıl 1 81 4 . . bir Polonya
Y
soylusu olan Kont Edu­
ard Raczynsky, Polon­
ya'da bir iki çiftliğe uğra­
yıp dostlarını ziyaret ettikten
sonra, Odesa'ya gitmek üzere
Varşova'dan üç ayl ık bir yolculu­
ğa çıkar. Odesa'dan gemiyle Ka­
radeniz'i geçerek lstanbul'a vasıl
olur.
Kont bu yolculuğunu en ufak
ayrı ntısına kadar hazırlamış,
Homer'in iliada'sından, bir d' Ohs­
son ya da Tournefort'a kadar ne
kadar ünlü seyahatname varsa,
tüm kaynakları tek tek okumuştu.
Konta, yolculuğu sırasında Fuhr
mann adında bir ressam refakat
ediyordu. Fuhrmann gezip gördü­
ğü önemli yerlerin resimlerini ya­
pıyordu, bunlardan bakır üzerine
yapılmış 82'si büyük boy folyolara
basılmış olarak 1 82 1 yılında Po­
lonya'da yayı nlanm ıştı . Antik Çağa
ve uzak, bilinmeyen ülkelere
merak ve ilgi duymak o dönemin
tipik bir özelliğiydi. .. Romantik dö­
nemlerdi o zamanlar. Raczy­
nsky'nin seyahat yazıları öyle ilgi
topladı ki, 1 824'de yine büyük
folyo halinde Almanca baskısı ya­
pıld ı , hemen arkası ndan bu defa
birkaç metal gravürle daha ucuz
baskısı çıktı.
Raczynsky'nin antik döneme
olduğu kadar, 1 81 4 yılının olayla­
rına da gözü kapalı değildi, Türki-
42
UUa Ther
"1814 yılı Ağustos ayının ilk
günlerinde, içinde yolculuk
ettiği tahıl yüklü gemısı
Boğaz'a girdiğinde kıyıdaki
yalılara hayran olur. Bu
yolculuk dah a sonra küçük
bir yelkenl�yle Kadıköy'den
Prens adalanna doğrn
devam eder.
ye'de geçirdiği günlerini, gördük­
lerini ve yaşadı kları nı büyük bir
coşkuyla anlatıyordu.
1 8 1 4 yılı Ağustos ayının ilk
günlerinde, içinde yolculuk ettiği
tahıl yüklü gemi Boğaz'a girdiğin­
de, kıyıdaki o güzelim yalı lara
hayran olmuştu. geminin kaptanı ,
bir dostunu görmek için Arnavut-
köy'de karaya çıktı. Kaptan
akşam olup da gemiye dönmeyin­
ce Kont Eduard kiraladığı bir ka­
yıkla Sarayburnu'na kadar uzan­
d ı . Kont, kent, onun tarihi ve yapı­
ları hakkında çok kitap okumuştu
ama karşılaştığı gerçek bambaş­
kayd ı . Kendisine ne adı ne pasa­
portı.: sorulmuş, rahatça kayıktan
inip şehri dolaşmıştı . . . Akıl alacak
gibi değildi. Ziyaretinin diğer haf­
talarında normal gezi programını
uygulamaya koyuldu : "Altı mina­
reli" Mayi Camii" övgüye değerdi,
ona göre bu caminin kubbesi,
Ayasofya'nın çok daha basık olan
kubbesinden kat kat güzeldi.
"Mısır çarşısı" ve "Kapalıçarşı"yı
anlatırken, esnafın güven ve
namus anlayışına nasıl hayret et­
tiğine de değinmeden geçemiyor­
du, esnaf camiye namaza gider­
ken , dükkanlarının çevresine sa­
dece bir ip geriyorladı . "bu hemen
döneceklerine" işaretti . "kimse bir­
şey almaz" diyorlardı . bir şey ol­
sada, "ya bir Musevi, ya Rum, ya
Ermeni"ydi yapan . . .
Kont tarihi kalıntılar ve yapıt­
larla da ilgileniyordu. Ö rneğin at
meydanındaki Dikilitaş'ı n üzerin­
deki hiyeroglif yazılar. En çok ilgi­
sini çeken de su kemerleri ve tüm
su tesisleriyledi , bu nedenle Mavi
Camii yakınındaki sarnıçları ziya­
ret etmişti . Kontun binbir direk
sarnıçları için yazd ıkları ise ger-
35- Toplıapı Sarayı giriş avlusu.
• The courtyard at the entrance of lhe Topkapı Palace.

43
çekten çok ilginçti: Burasını bir
tüccar hükümetten kiralamış ve
1 000 işçinin çalıştığı bir ipek do­
kumhanesi yapm ıştı.
Ad ı sanı olmayan sı radan bir
yabancının o günler için hiç müm­
kün görünmeyen Topkapı Sarayı
ziyaterini de, tabii ihmal etmemiş­
ti. Ne varki saray, kubbeleri ve ku­
leleri ile deniz trafından ne kadar
güzel görünüyorsa, birinci avluya
girildiğinde o derece ürkütücüy­
dü . . . Avlunun önünde boş bakışl ı ,
duvar gibi yüzleriyle nöbet tutan
bir sürü adam parmaklıklar, du­
varlar ve burada öldürülmüş olan­
ların hayalleri . . . Raczynsky, nöbet
tutan bir yeniçeriye, Fuhr­
mann'nın, saraya giden ikinci av­
lunun önündeki alanı n ve büyük
kapının resmini yapmasına izin
verip veremiyeceğini sorduğunda
şu cebabı alm ıştı. "Buraya saygı
göstermeyen cüretkarın vay hali­
ne !" Kendinden -önce gelen diğer
36. Boğaziçi ve Tarabya
seyyahlar gibi Kont' da, ziyarete • Bosphorus and Tarabia
kapalı olan Harem'i çok merak
ediyordu. Ama içini gezjp göreme­
diği için, diğer yazarlar gibi o da va Paris ve Berlin'deki kadınlar Raczynsky'ye istanbul'da ev­
bol bol hayalini çalıştırd ı : ise o tarihlerde, kalçaları dolgun sahipliği yapanlardan biri de
Harem'in dış dünyaya kapalı dün­ görünsün diye, bedenlerini sıkı Fransız elçisi Kont Andreossi'ydi,
yasında yüzlerce kadın birarada, sıkı saran sağlıksız korselerle do­ kentin su gereksinimi , kont'a dahi­
"lezbiyen ilişkiler"le vakit geçiriyor laşıyorlad ı . Vücut çizgilerini orta­ yane bir fikir verdi: i stanbul'un nü­
ve kendi buluşları olan" çiçeklerin ya çı karan bu modaya , kat kat el­ fusu hakkında hiçbir resmiveri ol­
diliyle" bu yasak ilişkiyi sürdürü­ biseler giyerek, meraklı bakışlar­ madığı için, kont, kente her gün
dan kaçan Türk kadınları nda rast­ verilen su miktarından, kentin nü­
yorlardı . Raczynsky yazdığı kita­
ba bir küçük ek koyarak bu çiçek­ lamak mümkün değildi. fusunu hesap edecekti. Kaba bir
leri sergilemişti. Kont bu konuyla Raczynsky, lstanbul'da kaldığı hesapla adam başına günde 20
o kadar ilgilenmişti ki , daha sonra günlerde, Büyükdere'de birkaç litre su harcandığ ını çıkarm ış ve
Lesbos( (Midilli) adasına yaptığı hafta geçirmişti. Birgün tarihi su 660.000 rakam ını bulmuştu. Gün­
kısa ziyareti sırasında, orada lez­ kemerlerini görmek için Büyükde­ lük un tüketimine göre yaptığı bir
biyenlerin olup olmad ığını sor­ re'den, Belgrad Ormanları'na gitti. hesapla da aynı sonucu almıştı:
muştu. Ama kimse onun neden Gitmeden önce, oradaki eşkiya Kişi başına günde bir ekmek dü­
söz ettiğini anlamamıştı. sürüsünden kendisini koruması şüyor, sonuçta kent nüfusu yine
Kont, kadınlar hakkında pek için mutlaka yanına silahlı koru­ 660.000 olarak çıkıyordu.
fazla birşey öğrenemediğine, on­ macılar almasını sal ı k verdiler. Raczynsky notlarında dönüp .
larla birlikte olamadığına ve hatta Kont uyarıya uydu ama, oraya dolaşıp hep denizden, üzerinde
kadı nları göremediğine üzülüyor­ gidip de tek bir eşkıyaya bile rast­ gidip gelen kayıklardan ve kentin,
du. Tek yapabildiği, Göksu çayırı­ lamayınca, bu gereksiz tantanayı denizden bakıldığında görünen o
na pikniğe çıktıklarında, uslu uslu yaptığı na pişman olup, biraz büyülü güzelliğinden söz ediyor­
yanyana oturan bu peçeli güzele­ hayal kırıklığına uğrad ı . lstanbul du.
re kaçamak bir iki bakış atabil­ halkının su gereksinimini karşıla­ Yaşadığı en güzel olaylardan
mekti. Oysa, kadı nların alınlarını, yan böylesi hayati önemdeki su biri de, padişah iV Mahmut'un
çene ve yanakları n ı örten peçeyi tesislerine hayran kaldı ve tesisa­ saray maiyetiyle birlikte, Beyler­
aralayıp, atındaki güzelliği görme­ tın su boruların ı yapan Selçuklu beyi Camii'ndeki cuma namazına
yi ne çok isterdi Moskova, Varşo- ustalar için de övgü yazdı . gidişini seyretmesiydi: Maiyeti,
44

süslü püslü gondollarla Boğaz'a
açı l ı rken, sı rtında, etrafı siyah tilki
postuyla çevrelenmiş yeşil kürk
kaftan ı n ı , başında, değeri en az
yarım milyon gümüş para eden
kıymetli taşlarla süslü iğnesi ve
cennetkuşu tüylerinden yapılmış
sorguçlu sarığı arabesk motiflerle
37- Kemerburgaz su kemerleri
• Aqueduct at Kemerburgaz
donanmış, altın kürekleri suya
değen kayığı ile giderdi. Belinde
ise, kabzası en kıymetli elmas
taşlarla işli bir hançer taşıyordu.
Raczynsky, iri kıyım, cüsseli kü­
rekçileri, maiyetin giydiği parlak
ipekten giysileri , beyaz ve esmer
tenli haremağaları nı, saray oğlan­
ları nı ve cüceleri, kayı klarıyla
konvoy halindeki gelişini anlatı­
yordu.
Bir Ramazan gecesi,
Raczynsky kayığında oturmuş,
denizden kentin romantik büyülü
güzelliğini seyrediyordu: "Rama­
zan geceleri, i stanbul'un deniz­
den görünümü insanı büyülüyor­
du. Kentin tüm sakinleri tek tek
evlerini ayd ı nlatmışt ı , yedi tepe
üzerinde kent alev alev yanıyor
gibiydi sanki. Minareler de renga­
renk ampullerle donatılmıştı. Gör­
düğüm bu manzara, bana Arap
peri masalları nı Anmsatıyordu.
Kiraladığım bir kayı kla deniz­
de kısa bir gezinti yapıp, bu güzel
ve kıpır kıpır gecenin büyüsünü
yaşamaya çal ıştım: Sahildeki
kahvehaneler ve diğer eğlence
yerlerinde, yaşamları nın tadını çı­
karan, yarım milyon insan ın oluş­
turduğu o neşeli kalabal ık çiçek­
lerle donanmış, bir o yana bir bu
yana yalpa vurarak yolalan gon­
doll<!rdaki kürekçilerin her suya
değişte küreklerinin çıkardığı şa-
pırtı, ışıl ışıl aydınlanmış, insanı
bir dost gibi kucaklayan bu ılık
gecede kafamı ve yüreğimi son­
suz bir hazla dolduruyor, beni öy­
lesine etkiliyordu."
Raczynsky kentte dört hafta kal­
dıktan sonra, Osmanlı İ mparator­
luğu'nun diğer bölgelerini de artık
görmek zaman ının geldiğini düşü­
nür. Marmara Denizi'nin çevresin­
de ve Ege kıyılarında gemiyle yol­
culuğa çıkar, Midilli (Lesbos) ada­
sına ve Bozcaada'ya (Tenedos)
uğrar. Gelibolu'dan da atıyla tek­
rar i stanbul'a döner.
Bu gezisi yaklaşık bir ay sürer.
Önce, mezarl ıkları pek ünlü olan
Üsküdar'ı ziyaret eder. Bu arada
bir kehanetten söz eder. Bu keha­
nete göre Türkler o zamana
kadar sahip oldukları Avrupa top­
rakları nı kaybedecekleri için, i s­
tanbul'un önde gelen varl ıklı aile­
leri, kentin Asya yakasındaki Ü s­
küdar'da mezarlarını yaptı rm ışlar­
dı.
Kontun bir küçük yelkenli ve
birkaç mürettebatla yaptığı deniz
yolculuğu, Kadıköy'den Prens
Adaları'na doğru devam eder. Bu
arada bir fırtınaya yakalan ı rlar ve
Ayastefano", bugünkü adıyla Ye­
şilköy'de bir limana sığınarak, ge­
ceyi orada bir çadırda geçirirler
Gittiği her yerde antik devirlerin
izlerini ve kal ıntıları nı arayan
Raczynsky Yeşilköy sakinlerinin
evlerinin bahçelerinde ve üzüm
bağlarında, porfir sütunlar ve
verdi antikoları buldukların ı yazar.
Yolculuğunun bundan sonraki
bölümünde de kont, gördüğü her
nehir, her ada ve her köyün antik
ve tarihi geçmişini araştı rı r.
Assos'un ören yerlerini ve gra­
nit kalıntıları nı görmek için uzun
süre burada kalır. Özellikle Truva
harabeleri onu büyüler. Durma­
dan çizen ve resim yapan Fuhr­
mann'la birlikte, engebeli bölgeyi
günlerce dolaşır. Bölge henüz ar­
keolojik olarak keşfedilmemiştir.
Ancak 60 yıl sonra Heinrich Schli­
emann burada kazılar yapacaktır.
Kont seyahatnamesinin bu bölü­
münde sayfalar dolusu Homer'in
" İ liada"sından söz eder.
45
 llık yaz gecelerinde kont, gemi
mürettebatıyla biraraya gelip
uzun uzun sohbet etmektedir. Bir
gün mürettebattan biri, Rum Ter­
cüman'a kontun yolculuğunun
amacını sorar. Rum, "Bu Polon-
ya'lı" diye yanıtlar. Tüccar değil.
Birşeyler öğrenmek h ı rsıyla bu ül­
kelere gelen İ ngilizler gibi, para
koleksiyonu da yapmıyor". Bunun
üzerine Raczynsky söze girerek
yanıtı tamamlar: " Benim tüm
arzum, senin vatanını tanımak."
Sonra da Türk kaptana iliada'nın
öyküsünü anlatır, hepsi ilgiyle din­
ler. Öykünün sonunda dümenci
bütün bunların ne kadar önce ol­
duğunu sorar. "3000 yıl önce"
diye yanıtlar Raczynsky. "Ama bu
mümkün değil". der Türk" çünkü o
zamanlar ne hı ristiyanlar vardı ne
de Yunanlar". 38- Büyükdere 'den.
İ stanbul'a dönüşünde, • Büyükdere.
Raczynsky, Çanakkale'ye tekrar
uğrar ve Çanakkale abidesini zi­ büyük kentlerindeki tüccarlar, por­ böye yangınlara, en ağ ı r sözcük­
yaret eder. Orada gördüğü toplar, selen takımları ve de özellikle lerle padişaha sayıp söven kad ın­
hele aralarında, güllesi 27 arşın kahve fincanların ı Saksonya'nın lar gelirmiş.
çapında, 2200 kilo ağırlığında Meissen kentinden getirtiyorlar. " Raczynsky Türkiye'de, alt ta­
olan bir tanesi, onu epey etkiler. Silivri, Büyük ve Küçük Çek­ bakadan gelen insanların , en yük­
Çanakkale'de zengin musevi mece'den sonra sonunda i stan­ sek mevkilere kadar yükselmele­
asıllı Rus konsolosun evinde bul'a gelir. Bundan sonraki seya­ rinin çok doğal karşıland ığnı, kan­
konuk edilir. Notlarında, verilen hat yazıları nda kontun kendi kişi­ disinin de bu duruma çok şaşıdı­
yemegı en küçük ayrıntısına sel gözlemleri ve yaşad ığı olay­ ğını anlatır. En çok garibine giden
kadar anlatır, sofra kumaş yerine larla birlikte, Osmanlı İ mparatorlu­ şey de, bu kişilerin geldikleri yeri
kocaman lake deri bir örtüyle ör­ ğu'nun ekonomisi, ticareti ile müs­ inkar etmeyip, açıkça itiraf etme­
tülmüştür. Çinko kaplar içinde ye­ lümanların karakter özellikleri leriymiş. Bu vesileyle kont "tarak­
mekler, fildişi kaşıklarla yenmek­ (müslümanların işlerinde ne çının oğlu" anlam ına gelen "şani­
tedir. Ardından yemeklerin uzun kadar dürüst, namuslu ve sad ık, zazde" adında birinden söz eder.
bir listesi ve bazıları nın da tarifleri bütün insanlra karşı da son dere­ İ stanbul bilgin diye ün yapmış
gelir. Listedekiler bugün hala her­ ce merhametli olduklarını yazar), olan bu adam, su gibi Fransızca
hangi bir Türk evinde konuğun Yeniçerilerin tarihi, Türk deniz fi­ konuşuyormuş, Prusya Kralı i l .
önüne konulan yemeklerin aynı ­ losunun gücü ve kapasitesi hak­ Frederich'in birçok yapıtını Türk­
d ı r. Gelibolu'da, kont gemiyle yol­ kında bazı genel bilgiler de yer al­ çe'ye çevirmiş, atalarından da
culuğunu tamamlar, bundan maktadır. hep coşkuyla söz edermiş. Bir
sonra yoluna atıyla devam eder. Kont'un i stanbul'a topu topu iki diğer örnek de, bir oduncunun
Bu arada yolsuzluk yaptığı zan­ haftası kalmıştır. Pera'da bir yan­ oğlu olan Vidin Paşa'sı , Pasava­
nıyla. 1 1 1 .Selim döneminde Gelibo­ gın olur, bu vesileyle de kitabının noğlu'ymuş." O da kazandığı za­
lu'ya sürgüne gönderilen Yusuf bir bölümünde kentin itfaiye teşki­ ferlerle üne kavuşmuş, böyle bir
Paşa'yı da ziyaret eder. latını anlatır. Kont'un anlattığına şey Avrupa'da en küçük bir devlet
Trakya'dan geçerken, bir ker­ göre, büyük yangınlarda, kentin memurunu bile utandı rmaya ye­
vansarayda konaklar ve burada ileri gelenleri ve hatta bazı özel terdi" diye yazar kont.
Türk kahvesinin yapı lışını ve ha­ durumlarda padişah ın kendisi Raczynks artık yavaş yavaş
zırlanışını öğrenir. Kahve servisi­ olay yerine gelirmiş, bir söyentiye ülkesine dönmeyi düşünmektedir.
nin yapıldığı porselen fincanlar göre, sırf padişahı görüp, istekle­ Onu Karadeniz'den ülkesine götü­
için şöyle yazar: " İ stanbul ve Os­ rini iletmek için, kasten yang ın çı­ recek buharlı gemiler henüz
manlı mparatorluğu'nun diğer kartanlar da olurmuş. Özellikle de yoktur. Bu yüzden, rüzgarın elve-
46
rişli olduğu bir günü fı rsat bilip 23
Ekim 1 8 1 4'de Arnavutköy'den
Odesa'ya gitmek üzere yola
çıkar. Serüvenli bir yolculuktur.
Raczynsky ve gemi mürettebatı
Bulgar sahillerinde güç bela bir
fırtınadan kurtulurlar. Aynı sahil­
de bir başka gemi karaya otur­
muş ve batık olarak dalgalardan
çıkarılmıştır. Denizcilerden kurtu­
lan olmamıştır.
5 Kasım günü Odesa liman ı na
girerler, ne yazıkki kont rahatça
gemiden inip evine gidemiyecek­
tir. Kenti veba korkusu sarm ıştır.
Odesa'daki büyük veba salg ını
günleri henüz belleklerden silin­
memiştir. 1 8 1 2- 1 3 yıllarında
2600'ün üzerinde insan salgında­
na ölmüştür. Salgının daima bir
39- A vrupalıların "tatlı Su" dedikleri Kağıthane deresi
• The Kağıthane Stream which the Europeans cali "Fresh water".
komşu ülkeden geldiğine dair yer­
leşmiş olan inanç, Odessa'dam
şöyle bir söylentinin yayı lmasına
yol açar: Bu korkunç belanın so­
rumlusu, bir Rus subayının i stan­
bul'lu bir tiyatro oyuncusu için, be­
raberinde getirip de karantina gö­
revlilerine saklattığı bir Türk'tür.
Böylece Raczynsky, yetkili
makamların kendisi için almış ol­
duğu katı önlemlereaei sabı rla
boyun eğmek durumunda kalır.
Bir memur gemi güvertesindeki
yolcuların pasaportları nı almaya
gelir. Bulaşıcı hastal ık korkusun­
dan, pasaportları uzunca bir kan­
cayla ucundan tutar ve
Raczynsky ve refakatçileri bir
hafta güvertede, ondan sonraki
1 7 gün de limandaki karantina bi-
nasında kalı rlar, ancak ondan
sonra doğduğu kent Varşova'ya
gitmesini izin verilir.
Kont Raczynsky'nin Osmanlı
İ mparatorluğu'nun bazı bölgeleri­
ne yapmış olduğu pitoresk yolcu­
luğun öyküsü burada sona er­
mektedir. Kont Antik Çağ ve Bi­
zans dönemine ait tarihi yerleri
öğrenmek için ve onlar hakkında
yazı yazmak için Türkiye'ye gel­
mişti. Ondan önce pek çok kişi
bunu yapmıştı. Kitabı nı ası l ilgiç
ve sevimli yapan onun çoğunluk
mizahi bir üslupla, bazen eleştire­
rek ama Türkiye ve Türkler için
her zaman duyduğu büyük bir
sempatiyle, kendi kişisel gözlem­
lerini ve yaşamış olduğu olayları
anlatmış olmasıd ır.
47
 TH E J O U R N E Y TO CONS­
TANTI N O P L E iN 1 8 1 4 OF
TH E PO LI S H ARISTOC RAT
COUNT E D UA R D
RACZYNSKY

Ul1a Ther

he year 1 8 1 4 . . . A Polish

T
aristocrat, Count Eduard
Raczynsky, visits some
friends on one or two
farms in Poland and then sets
aut on a three-month journey
from Warsaw to Odessa. He
boards a ship at Odessa, cross­
es the Black Sea and arrives in
lstanbul.
The Count has prepared tor
this trip to the tiniest detail. He
has read every1hing he could find
on the region , from Homer's lliad
to the work of famous travellers
such as d'Ohsson and Tournefort.
A painter named Fuhrmann ac­
companies the Count on the jour­
ney. Fuhrmann's pictures are full
of the important sites he has
seen. Eighty-two of his large foli­
os engraved upon copper were to
be distributed in Poland in 1 82 1 .
A characteristic of the era was a
curiosity about the age of antquity
and about unknown countries- - it
was the romantic age, after all.
Raczynky's travel notes met with
such great interest that in 1 824
his large folios were printed in
Germany and later produced as
more economical metal engrav­
ings.
Raczynsky was as interested
in the current events of 1 8 1 4 as
he was in the age of antiquity, He
wrote with enthusiasm about the
days he spent in Turkey and the
things he saw and experienced.
in the first days of August
1 81 4 Raczynsky fell in love with
the charming houses he saw
along the shore the moment his
grain-loaded freight ship entered
the waters of the Bosphorus. The
ship's captain went ashore to see
a friend in Arnavutköy. When the
48
40- Gelibolu'da bir kahvehane
• A coffehouse aı Gelibolu (Gallipoli).
Captain failed to return to the
ship by nightfaall, Count Eduard
set aut tor Sarayburnu (Seraglio
Point) in a rented rowboat. The
Count had read many books
about the citys history and archi­
tecture but what he encountered
was so much more spectacular.
No one asked tor his name, nar
tor his passport and he was free
to disembark and go about the
city at his will. it was unbelieva­
ble.
in the next weeks of his trip
Raczynsky took a tour of the city.
The six-minerated Blue Mosque
was splendid and to his eye, the
higher dome of this mosque was
much more beautiful than that of
the Hagia Sophia. in describing
the "Egyptian Bazaar" and the
"Covered Bazaar", he could not
help but mention the remarkable
trustworthiness and honesty of
the traders in the market. What
impressed him most was how,
when the traders went to the
mosque to pray, they would only
stretch a piece of rope across the
open doors of their shops, a sign
that they would return soon. "No
one will take anything" they would
say.
The Count was alsa interested
in ancient ruins and records as
tor example, the hieroglyphic
script on the obelisk at At Meyda­
n ı . The columns of the ancient
acqueduct fascinated him and he
visited the closed cisterns near
the Blue Mosque. He wrote an in­
teresting note about the Cisterns
of a Thousand and One Columns
relating low a merchant had rent­
ed the site from the göverment
and had constructed a silk weav­
ing factory housing 1 000 workers.
The Count alsa inluded in his
tour a visit to the Topkapı Palaca
(the Sultan's Seraglio) , a site no
ordinary foreigner could hopa to
see in those days. He found that
the palaca, its domes and towers
impressively magnificent when
viewed from the sea, seemed
rather intimidating from inside the

courtyard. Dozens of guards,
looking out through the railing
with hollow eyes and granite fac­
es, the ghosts of the past in every
corner. . . Upon asking a janissary
guard whether or not Fuhrmann
could be granted permission to
draw a picture of the second court­
yard aı:ıd the big gate, Raczynsky
was answered : "Woe be to the in­
solent one who shows no respect
to this site!"
As travellers before him, the
Count was also very curious
about the Harem, which was
closed to visitors. And like other
. write rs, because he was not al­
lowed to see it, he let his imagi­
nation go wild. He wrote that in
the closed world of the Harem,
hundreds of women spent their
time in "lesbian liaisons" that they
pusued in their own " language of
the flowers". Raczynsky even in·
cluded a small addition to the
book he wrote on the subject, dis­
playing these flowers. The Count
became so engrossed in this sub-
ject that he later visited the island
of Lesbos (Midilli) and asked
whether there were indeed lesbi­
ans there. No one knew what he
was talking about.
The Count was very dis­
tressed that he could not learn
much about the women in the
city, could not spend some time
with them and could not even see
them. The only thing he could do
was to cast furtive glances at the
veiled beauties sitting primly side
by side on a picnic in the Göksu
fields. He would have much de­
sired to be able to lift the veils
that hid their "foreheads, chins
and cheeks", to behold the beau­
ty underneath. The women in
Moscow and Warsaw at the time
were imprisoning their hips in
tight, unhealthy girdles to make
themselves more attractive. This
figure-revealing fashion was of
course impossible for Turkish la­
dies to adopt. Their bodies lay
beneath layers of clothing that hid
them from curious eyes.
Raczynsky spent a few weeks
at Büyükdere during his stay in
lstanbul. One day he went into
the Belgrade Woods to see the
historical aqueducts. He was ad­
vised to take armed guards with
him to protect him from the attack
of bandits. The Count took the
advice but upon not coming
across even one such bandit ,' he
regretted the unnecessary pre­
caution and even felt a little dis­
appointed. He marvelled at the
site, which. had been . built to
meet such an important need of
the people of lstanbul. He wrote
with praise of the great Seljuks
who were the constructors of this
masterpiece.
One of Raczynsky's hosts in
lstanbul was the French Ambas­
sador Count Andreossi . The Am­
bassador had a very ingenious
idea about calculating the city's
water requirement. Since there
were as yet no official statistics
on the population of lstanbul , the
Ambassador planned to calculate
tho population by the amount of
water distributed each day. Mak­
ing rough calculations, he arrived
at the result of roughly 20 liters of
water per person, signifying a
population of 660,000. He found
the same result by calculating the
consumption of flour: at one loaf
of bread per person, the popula­
tion of the city stili came out to
660.000.
Raczynsky writes repeatedly
in his notes of the sea, the row­
boats and the enthralling beauty
of the city when viewed from the
water. One of his most memora­
ble experiences was watching
Sultan Mahmut iV and his palace
entourage on their way to Beyler­
beyi Mosque for Friday prayers.
While the entourage put out to
sea in decorative gondolas, the
Sultan would be standing on a
raft with golden oars embellished
with arabesque motifs. There he
would be, d ressed in a green fur
kaftan bordered with black fox, a
turban decorated with a pin of va­
luable jewels worth at least halt a
million silver pieces with a plume
of bird-of-paradise feathers on his
head. On his belt he · would be
carrying a dagger, its hilt decorat­
ed with the most priceless dia­
monds, Raczynsky describes in
full detail the husky and rugged
oarsmen, the sparkling silk attire
of the members of the entourage,
the white and black-skinned eu­
nuchs of the harem, the palace
knaves and midgets as they ali
passed before him in a convoy of
opulence.
One night in Ramadan, as he
sat in his rowboat watching the
romantic and mystical beauty of
the sea, Raczynsky muses, "on
Ramadan evenings the view of
lstanbul from the sea is spell­
binding . All the residents of the
city have lit up their houses. The
city of seven hills seems to be
blaze with fire. The minarets are
decorated with colorful lights. The
scene brings to mind the tales of
Arabia. 1 took a short trip in a row-
49

4 1 - Sultan 'ın deniz gezintisi.
• The Sultan's excursion on the sea.
boat on the water and tried to
breathe in the spell of the night.
The coffee-houses and other en­
tertainment spots along the
shore, the happy crowd of halt a
million people living their lives in
pleasure, the hefty oarsmen, the
gondolas, decorated with flowers
and swaying from side to side,
the splashing of the oars in the
water, the warm, bright night em­
bracing one like a friend, all this
fills my head and my heart with
infinite joy, 1 am so impressed by
it ali ."
After four weeks in the city,
Raczynsky decides to continue
his travels to other parts of the
Ottoman Empire. He starts off
with the environs of the Marmara
and pays a visit to the islands of
Midilli (Lesbos) and Bozcaada
(Tenedos) . He returns to lstanbul
·
on horseback.
The trip takes about one month.
He visits the famous tombs of
Ü sküdar and writes about how,
because of a certain prophecy
predicting that the Turks are to
lose the lands in Europe that they
have captured throughout the
centuries, the leading families of
lstanbul have chosen Ü sküdar on
the Asian side of the Bosphorus
tor their cemetary.
50
The Count continues on a
short voyage in a small sailboat
with a few crew members. They
go on from Kadı köy to the Princ­
es' lslands. During the trip they
encounter a storm and seek re­
fuge at a port called 'Ayastefano",
now known as Yeşilköy, and
spend the night there in a tent.
Raczynsky searches tor the ruins
and imprints of antiquity wherever
he goes. He writes of porphyritic
columns and Verdun antiques in
the gardens and vineyards of the
homes at Yeşilköy.
in the next lap of his journey,
the Count investigates every river
and every island, studying the an­
tique history of every place he
sees. He remains tor same time
in the vicinity of Assos to see the
ruins and granite remains. He is
particularly fascinated by the
ruins of Troy. Together with the
artist Fuhrman, who is constantly
drawing and painting, they roam
over the rough terrain. The region
is as yet undiscovered. The first
archeological discoveries
take place sixty years later with
the expedition of Heinrich Schlie­
mann. The Count, in his narrative
of this part of his travels, fills pag­
es and pages with commentary
on Homer's lliad.
The Count passes the warm
summer nights in companionship
• with the ship's crew. One day one
of the crew asks the Count
through the Greek translator the
aim of his voyage. The G reek
says, "He is Polish, not a mer­
chant. He is not like the English
who come to these countries with
a passion to make money."At this
point Raczynsky interrupts by
saying," My only wish is to get to
know you and your country. He
continues to relate to the Turkish
captain the story of the lliad . Eve­
ryone listens avidly. At the end of
the story the helmsman asks how
long ago the story took place.
"Three thousand years ago", re­
plies Raczynsky. "That is impos­
sible," says the Turk, "because at
that time there were no Christians
and no Greeks."
On his return to lstanbul, Rac­
zynsky visits Çanakkale (the Dar­
danelles) once again and tours
the famous monument there. He
is tremendously excited by the
cannon, he sees, especially the
one with a cannonball of a diame­
ter of 27 yards, weighing 2200 ki- .
los.
At Çanakkale, he stays at he
home of the Russian Consulate,
a member of a wealthy Jewish
family. in his notes, Raczynsky
describes the dinner there to the
smallest detail. The table is cov­
ered not with a tablecloth but with
a huge lacquered leather cover­
ing. The meals are eaten out of
zinc dishes with ivory spoons. He
describes the long list on the
menu and even includes some
recipes. The menu contains
dishes that are stili made today in
Turkish homes.
The Count completes his voy­
will age at Geliboli (Gallipoli). Before
leaving , however, he visits "Yusuf
Pasha" , exiled at Gelibolu tor cor­
ruption by Selim 1 1 1 1 .
As h e continues on t o Thrace
Raczynsky stays at an inn (Ker­
vansaray) where he leams how to
make and prepare Turkish coffee.
He writes about the porcelain
cups in which the Turkish coffee
is served: "The merchants of ls­
tanbul and other big cities of the
Ottoman Empire import their por­
celain sets and especially their
coffea cups from Meissen in Sax­
ony."
'
Raczynsky returns to lstanbul
by way of Silivri, Büyük and
Küçük Çekmece. From this point
on, the Count includes in his trav­
et memoirs not only his own per­
sonal observations and experi­
ences, but also notes on the
economy and commerce of the
Ottoman Empire and on the per­
sonality and characteristics of
Moslems. He writes of how im­
pressed he is with the honesty,
integrity and loyalty of the Mos­
lems and of how merciful and hu­
manist they are. He also includes
some general information on the
history of the Janissaries and of
the power and capacity of the
Turkish fleet.
The Count has only two more
weeks to stay in lstanbul. A fire
breaks out at the Pera and in one
part of his book, Raczynsky ex­
plains in detail the organization of
the city's fire fighters. From his
narrative we learn that in the big
fires taking place in the city, lead­
ing personalities, in special cases
42- Gelibolu 'dan
• Gelibolu (Gallipoli).
sometimes even the Sultan him­
self, would came to the scene of
the fire. Rumour has it that peo­
ple would even start fires simply
to be able to have an audience
with the Sultan. in particular,
women were said to arrive at the
scene just tor the opportunity of
yelling and screaming at the Sul­
tan.
Raczynsky is amazed at how
natural it is tor people from the
lowest walks of life to reach the
highest positions. The oddest
thing to him is that people never
deny their backgrounds and in­
stead openly announce them. in
this context he mentions the
name of "Şanizade" (meaning
"son of the combmaker"), who is
a famous scientist in lstanbul and
who, speaking fluent French, is
the translator of many works of
the Prussian King Frederich i l .
Raczynsky i s impressed with how
Şanizade speaks with pride of his
ancestors. Another example is Vi­
din Pasha, the son of the wood­
cutter Pasavanoğlu: "He became
famous though his own victories,
and this is enough to shame even
the smallest government clerk in
Europe," says the Count.
Raczynsky finally decides to
return to his own country. There
are no steamships as yet to take
him back along the Black Sea.
Thus, on a good day when the
wind is right, on October 23,
1 81 4, he embarks at Arnavutköy
to sail to Odessa. This turns out
to be an adventurous voyage.
Raczynsky and the crew barely
survive a storm at sea along the
Bulgarian coast. Another ship has
run aground and sunk. The
waves bring it out to shore later.
All aboard are lost.
On November 5 the ship
reaches the port of Odessa. The
Count, unfortunately, is unable to
disembark and go home because
the city is afflicted with the
plague. The effects of the plague
in Odessa during the years 1 81 2-
1 3 are stil imprinted in the annals
of history. Killing over 2600, the
sickness was reputed to have
come from a neighboring country.
The rumor was that the one re­
sponsible tor importing it was a
Turk who was brought in and hid­
den from quarantine officers by a
Russian officer on behalf of an
actor from lstanbul.
Thus Raczynsky must patient­
ly await the measures taken by
the authorities. A clerk comes on
deck to collect the passports of
the passengers. For fear of con­
tamination, the passports are
held on the end of a hook. Rac­
zynsky and his companions
spend a week on deck, then sev­
enteen more days in the quaran­
tine building before they are al­
lowed to return to Warsaw, the
city of Raczynsky's birth .
The story of "the picturesque
journey şpent in some areas of
the Ottoman Empire" ends here.
Count Raczynsky came to Turkey
to see and report on the Age of
Antiquity and the Byzantine Era
as many others had done before.
What makes Raczynsky's book
so interesting is his sympathetic,
though sometimes critical feel­
ings towards Turkey and the
Turks and his predominantly hu­
morous outlook in relating his
personal observations and exper­
iences.
51
 FETHİYE YÖRÜKLERİNDE YAŞAYAN

KEÇELER
Şerife Atlı batı

Fethiye, Muğla ili'ne bağlı du. Keçe, tekstil türünün ilk örne­

F
bir ilçedir. Fethiye şehir
merkezi olarak, Akdeniz
ve Ege Denizi'nin birleşti­
ği köşede denize kıyısı olup, etra­
fında karaya doğru yayılan 90 ci­
varında köy ve mezraya sahiptir.
Köylerde oturan halkın büyük ço­
ğunluğunu, toprağa yerleşmiş
yörük kökenli obalar ve göç yo­
luyla çevre illerden gelen guruplar
oluşturmaktadır. Şimdi artık "Yörük"
kelimesi onlar için bir isimdir. Bir­
kaç küçük yörük gurubunun dışın­
da, birçoğunun yaşamları tama­
men değişmiştir.
KEÇEN i N TAN IMI:
Keçe, ekseriyetle koyun yü­
nünden, bunun yan ısıra da deve
tüyü, keçi kılı, at kılı, sığır tüyü
v.s.den elde edilen bir dokudur.
Bu dokuda, bildiğimiz dokumalar­
da olduğu gibi atkı-çözgü (argaç
eriş) bağlantısı söz konusu değil­
dir. Keçe, serbest yün elyafları n ı n
birbirine sürtünme suretiyle kay­
naştırılması yolu ile elde edilir.
Keçe, doku hammaddesinin yün
olması nedeniyle, diğer tekstil eş­
yalar kadar kullanımda önemli bir
yer tutar. İ nsanoğlunun keçeye
duyduğu gereksinim çok eski za­
manlara dayan ır. Günümüzde de
kullanılmaya devam edilmektedir.
Çünkü, soğuk geçirmez, su geçir-
52
"7Yirkleri11 keÇ(Tİ
Asya 'da çok eski zamanlar­
dan heri kullaı ıdıklan.
A ltay Daf!.lan 'nda yapılan
kazılarda ortaya çıkanlm ış­
tır. Bu mezarlarda tavan
keçeleri, at koşu takım/an.
kemerler ve elbiseler bulun­
muştur"
mez ve sıcak tutar. Bilhassa gö­
çebe topluluklarda vazgeçilmez
· bir dokudur. Keçe Çinlilerin gö­
zünde hep" yörük veya barbar ku­
maşı" olarak kalmıştır. Çünkü
Orta Asya göçebelerinde eski za­
manlarda, giyimden örtünmeye
kadar, kumaşın kullanıldığı yerler­
de kullan ılm ıştır. Hatta kumaş do­
kumalardan önce keçe tanı nıyor-
ğidir ve M . Ö . 600 yılından
önce- üretilmiştir. Çünkü bu tarih­
ten itibaren eğirme ve dokuma
icat edilmiştir. Keçe ise daha ön­
ceden biliniyordu."Keçe" kelimesi,
Anadolu'da ve Orta Asya'nı n batı­
sında bulunan Türkmen topluluk­
larında kullan ı lır. Diğer keçe kul­
lanan ve yapan topluluklarda
başka bir kelime olarak kullan ılır.
Keçe, ebatlarına ve kullanım yer­
lerine göre çeşitli türlerde üretil­
miş ve isimler almıştır.
TAR İ HÇES İ :
Çeşitli kaynaklardan edinilen
bilgiler, keçe kullanımının Bronz
Çağı'ndan daha önceye dayandı­
ğını gösterirler. Yazılı kaynakla�a
göre, Çin de keçe kullanımı M.0.
2300'e kadar gider. Kopenhag
Milli Müzesi (Natronal Museum of
Copenhagen)'nde bulunan keçe
parçaları M . Ö . 1 600 yılına tarih­
lenmiştir. Bu çağ Erken Bronz
Çağı'dır. Müzedeki bu parçalar,
North Slesvig'te ve Jutland'ta (Al­
manya) bulunmuştur. 4. M. Ö . 5-3.
yüzyıllara ait ilk örnekler Altay
dağları nda yapılan kazı larda Rus
arkeologlar tarafından bulunmuş­
lardır. Kazıda çıkarılan· keçelerin
birçoğu bugün Leningrad­
Ermitage Museum'da bulunmak­
tadır. Bu buluntu keçelerden en
büyüğü 650 x 4?0 cm. ölçülerin-
43- Fethiye-Paşalıkôy'den At Eyeri Keçesi.
Foto: Ş. Atlıhan 1 988
• A saddle felt piece. Paşalıköy.

53
 44- Topakev (Yurt) ve üzerine örtülen keçe. (Afyon yakınlarından). Foto: Josephin Powel 1 983
• A teni ("topakev" or "round house") near Afyon.
dedir. Bu keçe, Pazyryk bölgesin­
de Rus arkeologlardan Rudenko
ve Grjasnow tarafından V No'lu
kurganda buzlar içinde bulunmuş­
tur. Mezar zemininin buz olmas ı ,
b u keçeyi 2000 y ı l bozulmaktan
korumuştur. Diğer ikinci önemli
keçe, kuzey Moğolistan'da deniz
seviyesinden. 1 500m. yukarıda
bulunan 6 No'lu mezardan çıkarı­
land ı r. Tüm bu kazılardan
çıkan örnekler bize, Orta Asya'da
keçenin M. Ö . 500 yıllarında bile
teknik ve desenleme yönünden
geliştirilmiş keçeler olduğunu
gösteriyor. Fakat buna rağmen
keçenin ilk defa ne zaman ve ne­
rede kullan ılmaya başlandığı tam
olarak bilinmemektedir. i nsanoğ­
lunun konuşmaya hayvanları tak­
lit ederek başlamış olacağı bilim
adamlarınca kabul edilmektedir.
Bununla birlikte, giyiminden, sığı­
nak bulmaya ve kendini koruma
biçimine kadar, birçok davranışla­
rında da hayvanları kendine
örnek ald ığı bilinmektedir. Keçe
. dokusu da bu ihtiyaçlardan biri
olup, koyunun sırtı ndaki yünün
deriye yakın kısmında oluşan do­
kudan örnek alı narak yapılmaya
başlanm ış olabilir.
Türklerin ise, keçeyi Orta
54
Asya'da çok eski zamanlardan
beri kullandıkları Altay dağlarında
yapı lan kazı larda ortaya çıkarıl­
mıştır. Keçe konusunda uzun yıl­
lar araştı rma yapan Alman çift
B İ DDER'ler şöyle belirtiyorlar:
Keçe Çinlilerin çok kullanmaları­
na rağmen onların ürettiği birşey
değil, özellikle göçebe toplulukla­
rın ürünüdür. Tarihçilerin belirtti k­
lerine göre: Türkler Orta Asya'da
göçebe olarak yaşam ışlardır.
Diğer göçebe toplulukları gibi,
onlar da keçeyi yaşam koşulları .
gereği vazgeçilmez bir doku ola­
rak, çeşitli biçimlerde kullanmış­
lard ı r. Her göçebe Asyalı keçe
yapar, keçe evde yaşar, keçe el­
bise giyer. Doğu Türkistan'da
gö çebe " !Keçeinsan" demektir.
Sonuç olarak M.S. 7. yy.da sa­
vaşçı Türkler dokuma olarak sa­
dece keçeyi tan ıyorlar ve değer
veriyorlardı . Hunların M . Ö . 2. yy.
da diğer göçebe topluluklar gibi,
Çinliler ile temas kurdukları ve
Çinlilere değerli eşyalar arasında
keçeyi de hediye ettikleri bilin­
mektedir. Altay dağlarında bulu­
nan keçeler çeşitlidir. Bu mezar­
larda yer, tavan keçelerinin yan ı­
sıra at koşum takımları , kemerler,
kaytan şeritler ve elbiseler bulun-
muştur. Faruk Sümer bu konuda
şöyle belirtiyor: "Gerçekten islam
coğrafyacı larından Yakubi aynen
şöyle söylüyor. : Onlar (Türkler)
keçe yapımında en usta kavimdir.
Zira elbiseleri keçedendir." Bun­
dan başka, Orta Asya'da iken
Hunların (Hiungnular) deri elbise­
lerden başka keçe elbiseler giy­
diklerini bildiğimiz gibi. Bu kayıt­
lar; eski Türkler'in deri ve kürklü
elbiseler yan ında keçe elbiseler
de giydiklerini açıkça ortaya koyu­
yor. Selçuklu Tuğrul Bey'in Gaz­
neliler ile mücadeleleri esnasında
keçeden yapılmış çizmeler giydiği
de asıl kitapta kaydedilmiştir.
Türkler keçeyi sadece giysile­
rinde kullanmadılar. Orta Asya'da
iken kullanmaya başladıkları
yarım küre görünümündeki tek
mekanlı topakevlerini (Yurt) keçe
ile örttü ler, yere, duvarlarına, ka­
pısına gerdiler. Uyumak için altla­
rına keçe serdiler. Şamanizm'de
törenlerinde totemlerini keçe üs­
tüne resmettiler. "Orta Asya'da
Topakev ve keçe birbirlerine çok
sıkı bağlı olan iki vazgeçilmez
nesnedir. Bir başka araştı rmacı
şöyle diyor; " Keçe Orta Asya'nın
kuru ve soğuk kışları için çok
uygun bir örtüdür. Türkler Anado-
lu'ya gelirken topakevlerini de bir­
likte getirdiler ve kullanmaya
devam ettiler. Göçebe yaşamı
sürdüren insanlar için, bu sökülüp
kurulabilen ev çok elverişliydi.
Türkler bundan başka, kısa tüneli
andı ran tek mekanlı topakev ben­
zerini de kullanm ışlardır. Bu tip
eve "Alaçık", "Alaycık" , "Alacık"
gibi isimler verilmiştir. Fethiye yö­
resinde bu tip ev kullanılmıştı r ve
"Alacık" denir. Bu evin örtüsü de
keçedir. Türkler keçe yapma ve
kullanma geleneği ile birlikte,
keçe çeşitleri için kullanılan bazı
terimleri de beraberlerinde gittik­
leriyerlere götürmüşlerdir. "Yomud
Türkmenleri'nin duvar keçesi için
söyledikleri " Durluk" , çatı keçesi
için "üzük" terimleri, Kazdağı'nda
"Turluk" ve " Ü znük" veya " Ü zük"
diye de Bekdikler arasında bula­
biliriz. Fethiye yörükleri arasında
da bu çatı keçesine "Turluk"
denir.
KULLAN I M ALANLAR!:
Keçe Orta Asya'da olduğu
gibi, Anadolu'nun birçok yerinde
doğa koşulları ve yaşam koşulları
gereği çeşitli biçimlerde ve yarar­
larda kullanılm ıştır. Fethiye yöre­
sinde de çeşitli şekillerde kullanıl­
mış ve kullanılmaktad ı r. 1 988 yı­
lında yörede yaptığım tespitlerde,
seyrek de olsa halen kullanı lmak­
ta olan keçeler buldum. Resimler­
den üçü birarada ve tek olarak
gösterilen keçeler yaygı olarak
kullanılır durumdayd ı lar. Bunlar­
dan üçü birarada gösterilen keçe­
ler 20-30 yıl önce yapılmışlard ı r.
Diğer tek olan ise 5 yıl önce yapıl­
mıştır. Bilindiği gibi, birçok ürün
ona duyulan gereksinim sonucu
üretilmiştir ve üretilir. Gereksinim
duyulmayan bir nesne giderek
üretilmez olur. Fethiye yöresinde
keçe üretimi yaşam koşullarının
farklı laşması sonucu neredeyse
ortadan kalkmak üzeredir. Fethi­
ye köylerinde şimdi yerleşik haya­
ta geçmiş olan halklardan bir bö­
lümü, bundan 40-50 yıl öncesine
kadar göçebe olarak yaşamaktay­
d ı lar. Bunlar yaylalarında yaz za­
manı kurdukları Karaçad ı r' ı n top-
rak zeminine önce çul, onun üze­
rine de keçe sererdi. Şimdi halen
yaylaya çıkan obalarda aynı şekil­
de kullanıldığı görülmektedir. 40-
50 yıl öncesine kadar yörüklerin
birçoğunun "Kışla lak"ında sabit
evleri yoktu. "Kışlak"larda "Alacık"
kurarlar ve üzerini "Turluk" deni­
len keçe ile örterlerdi. Yörüklerde
keçe kullanımı bebeklerin kunda­
ğından başlar. Sürüsünün ard ın­
da yaya giden kadın, bebeğini
önce keçeye sarar ve sonra da
kolan ile arkası na bağlar. Keçe
sayesinde hem bebeğin vücudu
fazla bükülmez, hem de onu
sıcak tutar. Keçe ayrıca at, eşek
örtüsü olarak kullan ıldığı gibi,
eyer, semer, havut ve hatta yular
yapı m ı nda vazgeçilmez bir mal­
zemedir. Keçe aynı zamanda
dekor olarak da önemli bir yer
tutar. Atlarda eyer örtüsü olarak,
eyerin başından atın kuyruğuna
kadar olan kısmı örtecek büyük­
lükte renkli ve süslü yapılm ışlar­
d ır. Düğün bittiği gün, gelinin bi­
neceği at, bu eyer keçesi ile süs­
lenir. Gelinlerin at ile gittiği dö­
nemlerde yörüklerde eyer keçesi
üretiliyordu. Günümüzde Fethiye
yöresinde ata binme geleneği
kalkmıştır ve bu tür keçeler de
üretilmez olmuştur. Çobanlar "Ke­
penek" denilen giysiyi hala kul­
lanmaktadı rlar. Yaygı olarak her­
gün kullanılacak keçelerden
başka, misafir altına sermek için
45- Fethiye-Paşalıköy'de kullanılan keçelerden bir grup. Foto: $.Atlıhan 1988
• Felt pieces used at Fethiye-Paşalıköy.
çeşitli ölçülerde keçeler de yapıl­
mıştır. Böyle bir keçe resimlerde
verilmiştir. "Musafir Keçesi" yazısı
ayna görüntüsündeki gibi okun­
maktadır. Göçebe döneminde bir
çadırın içini kaplayacak kadar
keçe ve ayrıca misafir keçesi ,
yatak döşeği keçesi, minder ke­
çeler, eyerkeçesi gibi keçeler kız
çeyizlerinde bulunması gereken
keçelerdi. Bu gün yaşayan keçe­
ler onların kalıntılarıdır. Şimdi
artık 1 -2 parça keçe bazı aileler
tarafından yapıl ır. Birçok genç kız
keçe götürmez, gerekirse sonra
satın alınır.
Bugün bazı beton ve taş ta­
banlı evlerde keçelerin üzerine
kumaş kaplanarak tabanda kulla­
nılır. Bazen de diğer dokuma yay­
gıların (kilim v.s.) altına serilir. Bu
tür yeni keçeler, Afyon ve Konya
taraflarında yapılıp, Fethiye ve
çevresinde satılı rlar. Çünkü yerle­
şik halk artık çiftçidir, tarla işleri
yoğundur, seracılıkta bir hayli
yayg ın olduğundan, keçe pişirme­
ye zaman ve malzeme yoktur.
KEÇE YAPIMI (P İ Ş İ RME):
Keçe üretimi sadece Asya ve
Avrupa içinde sınırlanmıştır. Keçe
üretimi tamamiyle çoban halka ait
bir iştir. Tarımla uğraşan halklar­
da ( Hintliler, Yunanlar, Çinliler
için) keçe üretimi ikinci planda bir
iştir. Keçe yapımı, bölgelere göre,
değişik tekniklerde uygulanı r ve
isimler alır. İ ran'da keçe yapılır-
55
ken üzerinde silindir bir ağırlık yu­
varlanır. Bazen de silindire sarıl­
mış keçe, yük hayvanlarıyla çekil­
mek suretiyle yuvarlanarak yapı­
lır. Anadolu'nun birçok yerinde er­
kekler tarafı ndan ayakla tepilerek,
kadınlar tarafından dirseklerle yu­
varlanarak keçe yapılır. Bu iş
Anadolu'da genellikle kad ı n işidir.
İran'da ise erkek işidir. Yörükler­
de her kadının dokuma, eğirme
bilmesi gerektiği kuralı , Fethiye
yöresinde "Keçe Pişirme" için de
geçerlidir. Fakat her kadın usta
olamaz. Keçe pişiren kadın, keçe­
yi desenlerken ismini, bazen de
tarih yazmayı ihmal etmez.
Çünkü keçe pişirmek marifet
ister. Keçe yapımı , yöreler.e göre
değişik isimler al ı r, "Çırpma",
"Dövme", "Tepme", "Pişirme",
gibi. Fethiye yöresinde. Keçe
yapma işine " Pişirme" denir.
Keçe yapımı için, Ağustos sonu
Eylül başı koyundan kı rkılan yün­
ler en uygundur. Elyaf kısadır ve
incedir. Bazı kaynaklarda ilkbahar
kırkım ı yün (yapağı) iyidir denirse
de kullanımda yaygın olan güz
kırkımı yünlerdir. i nce ve zarif ke­
çeler, koyun yününden ve deve
tüyünden yapılanlardı r. Yurt örtü­
sü (topakev) , çizme ve buna ben­
zer sağlam olması gereken "keçe
eşyalar" için koyun yünü, at kıl ı ,
keçi kılı karışımı uygundur. Hatta
bazen kenevir tiftiğinden veya
sığır tüyünden bile keçe yapılabi­
lir. Keçe yapı lacak yünler haricen
bulaşan kir ve çöplerinden ayıkla­
nır. Fethiye'de keçe yapılacak
yünler hiç yıkanmadan yay ile atı­
lır. Yün çok kirli olursa su ile yıka­
nır, çünkü fazla kirli yünün yay ile
atılması güçtür. Kabartılan (atı­
lan) yünler, yapılacak keçenin bü­
yüklüğüne ve kalınlığına göre,
bir usta kadı n gözetiminde ıslak
çul üzerine her tarafı eşit olacak
şekilde üst üste döşenir. Döşenen
yünler üzerine su serpilir. Yörük­
ler arası nda soğuk su mu, yoksa
sıcak su mu dökülmesi gerektiği
konusunda görüş ayrılığı var.
Bazı obalar, keçeyi soğuk su dö­
kerek pişirdiklerini ve daha daya-
56
46- Karakolunlu Aşireti'nden keçe pişiren bir grup kadın (Aksu-Köklü Yaylası).
Foto: Harald Böhmer 1986
• Felting ("cooking" women.
nıklı olduğunu, bazı obalar da
sıcak su dökülmesi gerektiğini ve
keçenin daha sıkı olacağını belirt­
tiler. Bu obaların farklı bölgeler­
den gelen aşiretlere ait oldukları­
nı belirtmeliyim. Kaynaklara göre:
Orta Asya'da ve Anadolu'da ek­
seriyetle keçe, sıcak su ve bazı
bölgelerde sıcak su + sabun veya
sabunun yerini tutan maddeler
kullan ılarak yapılmaktadır. Fethi­
ye'de sıcak su ile pişirme yönte­
minde, eğer yünler önceden yı­
kanmışsa, kirli yün suyu biriktiril­
miş olarak ısıtı larak serpilir. Yün
yıkanmam ışsa normal sıcak su
serpilir. -Çünkü yün üzerindeki
hayvandan gelen doğal yağ ve
kirler güveye karşı yünü korudu­
ğu gibi, keçe yapımında yünlerin
(elyafların) birbirlerine iyi kaynaş­
masını sağlar. Ü zerine su serpi­
len yünler altta serilen çul dışta
kalacak şekilde silindir halinde
dürülür. Bundan sonra yuvarlanır.
Yuvarlama işleminde, biraraya ve
yanyana gelen kadı nlar diz çöke­
rek, el bileklerinden dirseklerine
kadar olan kısmı dürülen silindir
üzerinde bir ileri, bir geri hareket
ettirirler. Bu harekette önce bilek
silindir üzerindedir ve dirsek ileri­
ye doğru silindir yüzeyinde te­
masta olarak hareket eder, böyle-
ce de dürülen silindir hareket etti­
rilir. Dirseği tekrar kendine çeker­
se, silindir geri gelir. Bu hareket
yapılı rken aynı zamanda da silin­
dir bastırılır. Arada bir dürü açıla­
rak, her tarafa eşit miktarda sıcak
su serpilir, dürülür ve tekrar yu­
varlanır. İ leri geri hareketleriyle
elyaflar, birbiri içine girer ve ke­
netlenir. Yuvarlama işlemi bir
süre boyuna, enine ve her yönde
olmak üzere yapılır. keçenin yüzü
hafif kı rıştığı ve de çcıldan ayrıldı­
ğı zaman, keçen in pişirilmesi
tamam demektir. Sonra keçenin
yüzü sıcak su ve sabunla yıkanır,
yıkanı rken tokaçla vurulur ve ku­
rutulur.
KEÇELER İ N DESENLENME­
S: İ
Keçelerin desenlenmiş ilk ör­
nekleri Pazyryk kurganından kazı
sonucu bulunanlardır. Bu keçeler
M . Ö . 5-3 yy. arasına tarihlenmiş­
lerdir. Keçe desenleri, kimi
zaman inançlara bağlı olarak çe­
şitli hayvan ve doğa üstü yaratı k­
lardan oluşurken, kimi zaman da
o devir insan yaşamından al ın­
mıştır. Geometrik şekiller ve hele­
zoni şekiller . de desenlemede
büyük bir ye r tutar. Bazen de ge­
ometrik ve naturel figürler birara­
da kullanılm ıştır.
 1 . Aplike yöntemi: Düz keçe
zemini üzerine başka renkte ince
keçelerden kesilmiş figürler veya
geometrik şekiller, ya keçe yapı­
lı rken birbirlerine yüzeylerden
kaynaştırılarak, ya da keçeye di­
kilerek desenlenir.
2. Yün tutamlarıyla desenle­
me: Keçe yapı l ı rken önce renkli
yün tutamları, keçe yapılacak ze­
mine yerleştirilir, üzerine zemini
oluşturacak yünler döşenir. Keçe
pişirilirken elyaflar birbirine yapı­
şır.
3. İ şletme yöntemi: �işirilmiş
keçe üzerinde iplik, metal iplik
gibi malzeme ile dikişleme sure­
tiyle (işleme) desenlenir. Bu tür
desenleme Orta Asya'da Noin
Ula'da çıkarılan keçede görül­
mekte ve 2000 yıl öncesinde ya­
pıldığı anlaşılmaktadır.
4. Bitmiş keçe üzerine haricen
boyamak suretiyle yapılan desen-
47- Fethiye-Boğalar yörüklerinde bir Karaçadır içi.
Foto: Ş. Atlıhan 1 990
• lnterior of a black teni of the Fethiye nomads.
leme yöntemi. Renkler, mineral
tozları ve bitkilerden elde edilir.
5. Mozaik aplike yöntemi:
Tüm keçe yüzeyini oluşturacak
desenler; renk renk ve ayrı ayrı
kesilerek yapıştırma veya dikme
suretiyle keçe yüzeyine sabitleşti­
rilir.
Fethiye yöresinde 2. yöntem
uygulanmıştır. Keçe yüzeyleri,
renklendirilmiş tutam halindeki
yünlerin asıl keçeye iliştirilmesi ile
desenlenir. Bu iliştirme, dikme
veya yapıştı rmayla olmamaktadı r.
Desenlemede kullanı lacak renkli
yünler, önceden boyanır ve keçe­
nin döşeneceği ıslatılmış çul üze­
rine, istenilen desene göre önce­
den yerleştirilir. Sonra onun üzeri­
ne zemini oluşturacak olan beyaz
kirli yün döşenir. Keçe pişirilirken
bu renkli yünler beyaz zemine
kaynamış olarak bitişir. Yazı ve
isimler okunuş yönünde yerleştiri-
lirse, keçe yüzeyin aynada görün­
düğü gibi okunurlar.
Eyer keçesinde değişik renkli
yünlerden yapılan desenler yok­
tur. Keçeye tutturulan kırm ızı­
beyaz lekeli püsküller süslemeyi
·
yaparlar. Püsküller, paralel halde
tiftik tutamları veya ilkbahar kırkı­
m ı (yapağı) yünün uzun kısımla­
rından çekilmiş elyaf tutamlardır.
Tutamlar, keçeye birleşecek kı­
sımlar açı kta kalacak şekilde
diğer kısımları bez parçalarıyla sı­
kıca bağlanır. Püsküller, önce çul
üzerinde konacakları yere göre
yerleştirilir, açıkta kalan uçları
yassı ltı larak döşeme s ı rasında
döşenen zemin olacak yünler ara­
sına sokulurlar. Keçe pişirildikten
sonra püsküllerin bağları çözülür
ve beyaz bırakılacak yerler, tek­
rar bağlan ı r. Keçe yün boyama­
larda kullanılan reçeteye göre ka­
zanda boyanı r. "Eyer keçesi" Fet-
57
hiye yöresinde kırmızıya boyanır.
Püsküllerin bağı çözüldüğünde,
bağlanan kısı mlar beyaz kal ır. Bu
bir tür bağlama batiktir.
r'J o ıvt :\ D t c ru :rs oı :
I +H I İ Y E
ethiye is a district of the
processes. The word "keçe" was
used among the Turkmen living
in Anatolia and in the western
parts of Central Asia. The word is
also part of the language of other
peoples who have produced and
used felt. Names tor felt have
been created according to the re­
gion of production and in regard
to size.
HISTORY OF FELT
sian archeologists Rudenko and
G rjasnow at Sepulcher No. 5.
The ice in the base of the uncov­
ered tomb preserved this piece of
felt tor 2000 years. The second
most important felt piece to be
found was the one uncovered in
Sepulcher No. 6 situated 1 500
m above sea level in northern
Mongolia. All of the samples from
these digs show that felt produc­

F
province of Muğla. The Many sources show that the tion was advanced in technique
center of the town is situ­ use of felt goes back to betore and design even in the Central
ated on the shore where the Bronze Age. Written referenc­ Asia of 500 B.C. in spite of this,
the Mediterranean and Aegean es trace the use of felt in China however, it is stili difficult to as­
Seas m eet. Approximately ninety back to 2300 B.C. The pieces of certain where and tor what exact
villages and fields belonging to felt at the National Museum of purpose felt was first used. Scien­
the district spread out inland. Copenhagen have been dated tists accept that man may have
Most of the popylation in the vil­ back to the Bronze Age, or 1 600 first learned to speak by imitating
lages originate from nomadic B.C. These pieces were tound in the sounds of animals. in the
tribes who have settled here, mi­ North Schleswig and Jutland in same way, man can be said to
grating from surrounding provinc­ Germany. The first samples were have been influenced by animals
es. The word "yörük" or "nomad" found by Russian archeologists in in many other aspects such as
is no more than a name tor most the digs carried out in the Altai adopting clothing to keep warm,
of the settlers now. Outside of a Mountains, and have been dated finding shelter and protection.
few small tribal families, these back to the 5th-3rd centuries B.C. Producing felt may be an exam­
people live an entirely different Most of the pieces found there ple of this as an attempt to imitate
kind of life today. are now in the Eremitage Mu­ the texture of the wool tound
DESCRIPTION OF FELT OR seum in Leningrad. The largest in close to the skin on a sheep.
"KEÇE" the group is 650 cm x 450 cm Archeological findings in the
Felt, or "keçe" is a fabric creat­ and was tound beneath the ice in Altai Mountains have revealed
ed primarily from sheep's wool . it the Pazyryk region by the Rus- that the Turks of Central Asia
may also be made from the fibers
of hair of the camel, goat, horse, 48- Fethiye-Fürmedere köyünde kullanılan yeni bir keçe. Foto: Ş.Atlıhan 1988
ox or any other animal . Unlike • An example of a felt piece.
other fabrics, felt is not produced
by the interweaving of weft and
warp but by the interlocking and
fusion of free woolen fibers. Be­
cause felt is basically wool, it has
an important place among tex­
tiles. This is because felt keeps
out the cold, keeps one warm ,
and is waterproof. it is a particu­
larly invariable part of nomadic
life. Felt was recognized by the
Chinese as "a tribal or barbaric
material" because in the old
tribes of Central Asia, felt was
used tor every purpose, from
making clothes to coverings. in
fact, felt was actually known be­
fore cloth. Felt may be called the
first textile. The first piece of felt
was produced before 600 B.C.
Spinning and weaving were later
58
used felt since very early times.
The German couple Bidder, who
have spent long years of re­
search on this subject, point out
that although felt was widely used
by the Chinese, it was originally a
product of the nomads. Historians
have determined that the Turks
of Central Asia lived as nomadic
tribes. As in other nomadic socie­
ties, the Turks adopted felt as an
inescapable part of their daily life
and used it in many forms. All
Asian nomads produced felt,
lived in felt houses, wore clothes
of felt. in the language of Eastern
Turkistan the word "nomad"
means "man of felt".
So it was that . the warrior
Turks of the 7th century A.D.
knew and valued only felt as a
material. it is also known that the
Huns, like other nomadic tribes,
had dealings with the Chinese as
far ·back as the 2nd century B.C.
and included felt among the valu­
able gifts they offered in· their .
contacts.
The felt pieces found in the Al­
tai Mountains are varied. The
qigs have revealed floor and ceil­
ing coverings as well as harness­
es, belts, braids, cords and
dresses of felt. Faruk Sümer re­
lates what the lslamic geogra­
pher Yakubi has written: "The
Turks were masters in felt­
making. All their clothing was of
felt. We also know that the Huns
wore clothing of felt and of leath­
er." Thus it can be seen that the
early Turks used felt in addition
to leather and tur. There are re­
cords of the Seljuk Tuğrul Bey
wearing boots of felt during a bat­
tle with the Ghaznavids.
The Turks used felt not only in
their clothing but also in the
domed one-room structures
called "topakev" - - "round house"
or "yurt"• - "home" that they be­
gan to use in Central Asia. These
tents were wrapped in felt, the
material hung on the walls and
door and was laid on the ground.
in shamanistic rites the totems
49- Keçe yapımı
• Felting.
were affixed on felt. in Central
Asia the "topakev" and the "keçe"
were inseparable. As another re­
searcher says, "Felt is a very ap­
propriate protection against the
dry and cold winters of Central
Asia. The Turks brought their
tents ("topakev") with them to An­
atolia and continued to live in
them there. This sort of portable
house was very convenient tor
such a nomadic people. The
Turks also used another type of
tent, a tunnel-like structure re­
sembling the "topakev", calling it
names such as "alaçık", "alaycık"
or "alacık". This type of house
was also used in the Fethiye re­
gion and is still called "alacık".
The covering of this tent house
was felt as well.
in addition to the · tradition of
producing and using felt, the
Turks also took with them where­
ever they went a specific termi­
nology tor the various types of
felt fabric. The Yomud Turkmen
called the felt wall covering "dur­
luk", the felt roof covering "üzük".
To the Kaz Dağı nomads the
same objects were "turluk" or
"üznük". The Bekdik's called the
latter "üzük". The felt roof cover­
ing was called "turluk" among the
Fethiye nomads.
USE OF FELT
As in Central Asia, felt was
put to a variety of uses in many
parts of Anatolia in answer to the
needs of daily life. it was used
and is still being used in the
Fethiye region . in the research 1
carried out in 1 988 1 found only a
few samples in the �egion. The
group of three in the picture and
the one standing by itself 1 found
being used as coverings. The
three shown together were made
20-30 years ago. The one by it­
self was made only 5 years ago.
Naturally, products are created in
answer to a specific need. Con­
sequently, something no longer
needed ceases to be produced_
That is why the production of felt
is almost obsolete in the region of
Fethiye today. Some people who
are now settled in Fethiye were
nomads until 40-50 years ago. i n
the summertime they would settle
on the plateaus, spread their
"Black Tents" and their mats of
horsehair and covers of felt on
the earth floor of their
tents.Tribes ın the plateaus do
the same today. Up until 40-50
years ago, many nomads had no
permanant winter homes. The
59
winter settlement, or "kışlak" , was
covered with "alacak" and "turluk"
type felts.
The nomads' use of felt be­
gins in the cradle. Women walk­
ing behind their flock of sheep
wrap their babies in felt and carry
them on their backs. The felt
helps to keep the baby from
bending and keeps it warm as
well. Felt is alsa used as a cover­
ing tor horses and donkeys and
plays an inevitable role in the
making of harnesses, saddles,
packsaddles and halters.
Felt is alsa decorative. Big
pieces of felt, decorated in color­
ful styles, are used to adorn hors­
es, covering the animal from
head to tail. The horse carrying
the bride after the wedding was
traditionally decorated with a har­
ness felt. These harness felts
were made by the nomads in the
times when brides rode out on
horses. Horse-back riding is a
thing of the past in Fethiye today
so this type of felt covering is no
longer produced. Shepherds stili
use the felt cloak known as
"kepenek" however. Besides its
use as a covering, many different
sizes of felt have been made to
be used as guest mats. As seen
in the picture, the words "guest
felt" are read as a mirror reflec­
tion. in the time of the nomads,
felt coverings big enough to cov­
er the inside of the tent, guest
mats, bedding felts, cushion felts
and floor mats were the types of
felt pieces every girl was required
to have in her trousseau. The ob­
jects of felt today are remnants of
those pieces. Today, very few
families produce felt and those
who do make only one or two
pieces. Many young girls no long­
er include felt pieces in their
trousseaus, choosing to buy
them instead when they feel the
need.
Today some houses on bases
of concrete or stone use felt floor
matting, covered with other mate­
rial. Sometimes felt is used be-
60
50- Keçe doku yüzeyinden yakın detay ve keçe ustasının ismi. Foto: Ş. Atlıhan 1 988
• A close-up of a felt piece with inscribed name of craftsman.
neath other woven coverings,
such as kilims. The type of new
felt mat is made in the Afyon and
Konya regions and only sold, not
produced , in Fethiye and its envi­
ron�. The people of Fethiye today
are farming people now, working
on the fields and in their green­
houses. They have neither the
time nor the material with which
to make their own felt.
THE MAK İ NG OF FELT (FEL­
TING)
Felt is made exclusively in
Asia and Europe. it is a product
of sheep breeders. in societies
where agriculture is the main live­
lihood (such as the l ndians,
Greeks and Chinese), feltmaking
is a secondary area of produc­
tion. Felt-making is carried out
using different techniques and
under different regional .names.
ın ı ran a cylindrical weight is
used to roll over the material dur­
ing the process. Sometimes the
material is wrapped on a cylinder
and rolled as it is pulled by pack
animals. in many parts of Anato­
lia felt is produced by men stomp­
ing on the material or women rol­
ling their elbows over the fibers.
The craft is mainly a woman's job
in Anatolia. in ı ran it is the men
who make felt. Among the no­
mads, every woman would be re­
quired to know how to weave and
spin . in the Fethiye region, they
were alsa required to be familiar
with felting. Every woman, how-
ever, cannot be a master of the
art. The woman supervising the
felting signs her name and some­
times records the date on the
piece of felt she is designing. A
piece of felt is a work of art. Felts
in different regions are called by
various names: "Çırpma"
(flapped) , "Dövme" (beaten),
"Tepme" (trampled), "Pişirme"
(fused, or "cooked").
i n ·the region of Fethiye, feltirig
is called "pişirme" or "cooking" .
The best wool tor making felt is
the wool sheared at the end of
August or the beginning of Sep­
tember when the wool fibers are
short and thin. Some, however,
prefer the wool sheared in the
spring months but the usual cus­
tom is to use the wool of the fail
clipping. The finest and most at­
tractive felt pieces are those
made from sheep's wool or from
camel's hair. The best type of felt
tor the covering of the "topakev"
or "round house" tent, and tor
sturdy goods such as boots is the
felt made from a mixture of
sheep's wool, horse and goat
hair. Sometimes felt is alsa made
from mohair or oxhair. The wool
to be used tor felt is first cleaned
and cleared of refuse. in Fethiye
the wool is tossed about un­
washed with a bow. The tossed
and fluffy wool is then carefully
and symmetrically laid upon a
·
wet piece of horsecloth under the
watchful eye of the expert wom-
en. Water is sprinkled over the
wool. The nomads differ as to
whether hot or cold water should
be sprinkled over the wool at this
point. Some tribes believe that
the material will be sturdier if it is
"cooked" (felted) with cold water.
Others claim that hot water is ne­
cessary to make the felt firmer. it
must be mentioned here that the
difference in opinion come� from
tribes of different nomadic re­
gions. Sources tell us that in
Central Asia and Anatolia the felt
is usually washed with hot water
and even with hot water and
soap or soap substitutes in some
regions. in the hot water treat­
ment used in Fethiye, if the wool
has been washed beforehand,
the dirty water is saved and heat­
ed to be sprinkled over the wool
later. lf the wool has not been
pre-washed, plain hot water is
used. The animal's body oils
serve as a natural protection
against moths and also help the
fibers to fuse together. After the
wool is sprlnkled with water, it is
wrapped up with the horsecloth it
lies upon to form a cylinder and
rolled . in the rolling proceess,
women lined up on their knes roll
their arms over the c ylinder,
pressing down from wrist to el­
bow, back and forth. in this
movement, the wrist is first to
come into contact with the cylin­
der and as the elbow is brought
down, the cylinder is rolled over.
As the elbow is brought back, the
cylinder moves back as well.
Pressure is applied with the
movement and every so often,
the cloth ' is unrolled, sprinkled
with hot water, rolled up again
and the movement is repeated.
The back and forth movement
causes the fibers to interlock and
fuse together. The rolling process
is carried out lengthwise, width­
wise and in all directions. The
"cooking" (felting) of the material
is complete when the piece of felt
is wrinkled and separates from
the horsecloth beneath. At this
5 1 - Çoban ve kepeneği (Manisa- Yuntdağ)
Foto: Hara/ Böhmer 1 985
• A shepherd's cloak.
point, the right side of the felt is
washed with hot water and soap,
beaten with a stick and dried.
FORMING PATTERNS ON THE
FELT
The first examples of patterns
on felt are the ones found in the
Pazyryk Sepulcher dated to the
5th-3rd centuries B.C. Felt pat­
terns, sometimes depicting vari­
ous animals and supernatural
beings in accordance with reli­
gous beliefs, were also inspired
by the life of the times. Geometri­
cal designs and spiral figures are
predominant. Sometimes geomet­
rical patterns and natural figures
were used together.
There are several methods of
design. According to the Bidder's
list:
1 . The appl igue method. Slim
pieces of felt cut in the desired
figures and forms are placed
upon the plain felt base, either
fused in during felting or sewn
onto the material.
2. Patterning with patches of
wool. During felting, patches of
colored wool are arranged on the
base of the felt, on top of which is
placed the wool that will be form­
ing the background. The fibers
fuse together during the felting
process.
3. The embroidery method.
Patterns are embroidered with fi­
ber or metal thread upon the felt­
ed material. This type of design
can be seen on the felt retrieved
from Noin Ula in Central Asia,
which appears to be a work of
some 2000 years ago.
4. Patterns painted on the fin­
ished product. The coloring is ob­
tained from mineral salts and
plants.
5. The mosaic appl igue meth-
od. The designs are prepared, in
color and in separate pieces, to
fit the whole of the fabric, cut and
fixed upon the felt either by past­
ing or sewing.
The Fethiye region commonly
uses the second method. The felt
pieces are patterned by attaching
colored patches of wool to the
original piece by either sewing or
pasting. The colored wool to be
used in the design is predyed
and laid out on the wet horse­
cloth in the desired pattern. The
white unwashed wool to form the
background is placed on top of
this. During felting, the colored
pieces of wool fuse into the white
background. lf the words and
names are arranged from left to
right, the felt is read as a mirror
reflection.
There are no designs of co­
lored pieces of wool in saddle
felts. The decoration used here is
the red and white stained tassels
attached to the fabric. The tas­
sels are the patches of fiber laid
out parallel to each other that are
pulled out from the lenger parts
of the wool of the spring gather­
ing. The fibers to be tied to the
felt piece are tightly attached to
the material. The tassels are first
laid out on the horsecloth and
then the dangling ends are flat­
tened and pressed in between
the fibers of the background
wool. After felting, the tassels are
untied and the parts to be left
white are tied into knots again.
The felt is dyed in a cauldron ac­
cording to the usual recipe. The
saddle felt is dyed red in the Fet­
thiye region . When the knots on
the tassels are untied, the parts
that \Yere tied remain white. This
is a kind of tie-dying or batik.
61
 rak Heykeller, Çömlekçilik, Mühürcü­
DARGA'NIN lük, Taş Heykel Sanat ı , Şehir kapıları
heykelciği gibi . . .
" HİTİT SANATI" Prof. D r . Muh ibbe Darga " Hitit Sa­
natı" adlı kitabın amac ı n ı şöyle açı klı­
yor: "Amac ı m ı z, okurlarım·ıza yakla­
ş ı k bin y ı l süre gelmiş Hitit uygarl ı ğ ı ­

, ..
Akbank Kültür ve Sanat Hizmetle­ n ı n sanat ürünlerini tanıtmak, bilgi ak­
ri Bölümü yeni bir kitabı yayına haz ı rl ı ­ tarmak ve sevdirmek . . Ü l kemizde son
yor. A k Yayınlar kapsam ında ç ı kacak on y ı l içinde YÖK'ün varettiği yeni
olan bu kitap Prof. Dr. M uhibbe üniversitelerde gözlenen bilgi, eğitim

r:xa Darga'nın " H itit Sanatı " .

Uzun bir zaman diliminde yazılan
" H itit Sanat ı " bu konuda yayı nlanan
en kapsamlı kitaplardan biri. 400 say­
faya yakın " H itit Sanatı "nda "Eski Hitit
Kral l ı k Çağ ı " , "Yeni Hitit Krallığı
Büyük Hitit Krallık Çağ ı " , " Geç Hitit
Krallığı Çağ ı " ana bölümleri yer alı­
yor. Bu bölümlerde kendi içinde ayrı­
lıyor. Örneğin; Mimarl ı k , Heykelcilik,
Maden Hayvan Heykeller, Pişmiş top-
karmaşası içinde yetişen ve mesleği­
miz için gerekli yabancı dil bilmeyen
(daha doğrusu yabancı dil öğrenme­
sine olanak sağlanmayan) genç mes­
lek arkadaşlarıma ve arkeolog aday­
I larına, Tü rkçe yayınlar dizisine bir
halka ekleyerek yararlı olmak. İ lerde
onlara bu konuda yazmak, çok daha
iyisini yazmak için bir dürtü olabilirse
ou kitap, bu beni s ı n ı rsız mutll: ede­
cektir."

ı Boğa heykeli : Hattuşa. Büyükkale'de bulunmuştur.

Statue of a bul/. Found at Büyükkale
Hitit aslanı-imparatorluk dönemi
Hittite Lion The Great Hittite Kingdom.

350 renkli ve siyah-beyaz fotoğra­ book in the Ak Publication series cal­
fın yer aldığı " H itit Sanat ı " kitabı , Ana­ led , " H itit Sanatı " ("H ittite Art") by
dolu uygarl ı kları aç ı s ı ndan önemli bir Prof. Dr. Muhibbe Darga.
boşluğu da doldu racak. " Hittite Art", long in preparation, is
Bu kitabın yayını planlanı rken one of the most comprehensive
amac ı m ı z , kendi toprakları m ı zdaki works on the subject. The book of
geçmiş uygarlıkların ürünlerini sağlık­ close to 400 pages incluaes the
l ı . bir şekilde günümüze aktarmaktı . following main topics: "The Ancient
Dünden bugüne ve yarınlara kalabile­ Hittite Kingdom", "The New H ittite
cek kültür birikimlerimize ışık tutmak­ Kingdom!The G reat Hittite Kingdom",
tı. "The Late Hittite Kingdom . "
Yayınlanmış ve ileride de yayınla­ topic includes divisions on such sub­
nacak kitapları m ı z ı n tüm amacı; kül­ topics as architecture, sculpture, ani·
tür ve sanat ı m ı za katkıda bul unmak. mal metal sculpture, baked
sculpture, earthenware, seal-making,
Not: Türkiyemiz dergisinin 66. sa­ stone sculpture, city gate sculpture . . .
yısı nda araştı rmacı I ş ı k Soytürk'ün Prof. Dr. M uhibbe Darga,
Gökçeada ( İ mbroz) başlıklı yazısında de-scribing the a i m o f her book, says,
yer alan tarihçe bölümleri Say ı n Erol "We hope to introduce our readers to
Sayg ı ' n ı n 1 988'de Serhat Yayınları the works of art of the ancient Hitti­
tarafı ndan yayınlanan "Gökçeada­ tes, a civilization that prevailed for
İ mbroz" kitabından al ı n m ı ştır. Düzel­ approximately one thousand years.
tir, özü r dileriz. Our aim is to provide information and
insight into the era. Another objective
is to add another link in the chain of
have not obtained (mo;e correctly,
have not been given the opportunity
to obtain) the knowledge of a foreign
language so necessary to our profes­
sion. lf this book can prove to be a
stimulus for writing more books, and
better books on the subject, this will
certainly be a source of g reat joy to
me."
"H ittite Art", which contains 350
Each pages in color and in black-and­
white, is an i mportant contribution to
studies of Anatolian civilizations. Our
earth own objective in planning the publ ica­
tion of this book is to bring down to
the p resent day the works of the
in great civilizations which have lived on
our soil through the centuries. We
hope to shed a little more light on the
cultural legacy that links yesterday,
today and tomorrow.
The object of ali of our publica­
tions has been and continues to be
contributing to the development of
our cultu re and art.

DARGA'S helpful Turkish publications, especi­

ally for the use of those young p ro­
Correction: The historical notes in
Researcher Işık Soyturk's article on

" HITTITE ART" fessionals and students

Akbank's Culture and Arts Servi­
ces Department is publishing a new
heology who, in the midst of the edu­
of
cational chaos created �y the new
university system of the YOK ( U niver­
sity Council) over the last ten years,
arc­ Gökçeada { l mbroz) i n lssue 66 were
excerpts from the book "Gökçeada­
İ m roz" by Erol Sayg ı , published i n
1 988 by Serhat Publications. We
amend and apologize for the error.