Διασαφηνίσεις στην Κβαντομηχανική

Μέρος Ι: Η χρήση της έννοιας «αβεβαιότητα»

Α. Η αφορμή
Στην ομάδα «Φυσική Γ Λυκείου», ο συνάδελφος Αλέξανδρος Παπασπύρου κατέθεσε την α-
νησυχία του για την επικείμενη πανελλήνια εξέταση της Κβαντομηχανικής, ως εξής:
«...Ερωτήματα στην αβεβαιότητα θέσης, μετά από προτεινόμενες λύσεις ασκήσεων σε διά-
φορα συγγράμματα:
1. Σημειακό σώμα που μπορεί να κινηθεί πάνω σε μια διάμετρο κύκλου ακτίνας R, έχει αβε-
βαιότητα θέσης R ή 2R;
2. Μπάλα μπιλιάρδου ακτίνας r=5cm μπορεί να κινηθεί στη μια διάσταση ενός τραπεζιού
μπιλιάρδου μήκους 140cm. Η αβεβαιότητα της θέσης του είναι : 140cm, 70cm, 130cm ( η
μέγιστη απόσταση των 2 κέντρων), 65cm (το μισό της μέγιστης απόστασης των 2 κέντρων),
120cm (η απόσταση ανάμεσα στα 2 πιο κοντινά σημεία τους), ή 60cm (το μισό της απόστασης
ανάμεσα στα 2 πιο κοντινά σημεία τους); .... »
...........

Β. Η δομή της απάντησής μου

1ο βήμα:
Επειδή ο ορισμός της Αβεβαιότητας στην Κβαντική Φυσική είναι αυτός καθαυτός ο μαθημα-
τικός ορισμός της τυπικής απόκλισης (στατιστική) ξεκινώ με ένα παράδειγμα προσδιορισμού
τυπικής απόκλισης, το οποίο περιέχει μακροσκοπικές σφαίρες, ώστε να βρίσκομαι κοντά στις
δήθεν «ασκήσεις κβαντομηχανικής» που κυκλοφορούν σε εξωσχολικά βοηθήματα και που
ανησύχησαν τον Αλέξανδρο και μένα.

2ο βήμα:
Εξετάζω αν νομιμοποιούμαστε
i) να μιλάμε για (κβαντική) Αβεβαιότητα σε νευτώνεια κίνηση (μακροσκοπικών ή μη) σφαι-
ρών, επικαλούμενοι το γεγονός ότι έχει τον ίδιο τύπο με τη (στατιστική) τυπική απόκλιση
ii) να παραλληλίζουμε κβαντομηχανικές συμπεριφορές με νευτώνειες καταστάσεις

3ο βήμα:
Επισημαίνω
i) την ξεχωριστή αξία που έχει για τη σκέψη μας η έννοια της (κβαντικής) «Αβεβαιότητας»,
καθώς και τους λόγους που επέβαλαν τη διαφοροποίηση του ονόματός της από το μα-
θηματικό «τυπική απόκλιση».
ii) το σεβασμό με τον οποίο οφείλουμε να χειριζόμαστε την έννοια «Αβεβαιότητα», περι-

1
 γράφοντας το πλαίσιο στο οποίο αναφέρεται και μέσα από το οποίο καθιερώθηκε.
Ένα πλαίσιο γεμάτο με κβαντικές έννοιες, κβαντικές καταστάσεις και κβαντικά πλάσματα
(κβαντικά σωματίδια). Τελικά πλαίσιο με καινούριες καταπληκτικές συμπεριφορές.
iii) το γεγονός ότι η χρήση παλιών κλασικών λέξεων σε τόσο πρωτόγνωρα πράγματα, όπως
αυτά της Κβαντικής Φυσικής, κρατά δέσμια τη σκέψη μας σε παλιούς κλασικούς συλλο-
γισμούς και το χειρότερο δίνει αφορμή στη δημιουργία απαράδεκτων, εντελώς λανθα-
σμένων ασκήσεων, όπως αυτές που αναφέρθηκαν στην αρχή του κειμένου.

Γ. Η απάντηση
1) Ένα χαζό παιχνίδι
Δύο παίχτες Α και Β βρίσκονται μπροστά σε ένα μικρού πλάτους οριζόντιο (*) τραπέζι μή-
κους L. Κάθε φορά που ο Β θα γυρνά την πλάτη του στο τραπέζι (**) ο Α με έναν περίεργο
μηχανισμό θα ακουμπά τη σφαίρα σε μια τυχαία θέση.
Γυρνά λοιπόν ο Β την πλάτη του και ο Α ακουμπά τη σφαίρα στη θέση π.χ. Μ1 . Όταν ο Β
ξανακοιτά το τραπέζι βλέπει τη σφαίρα στη θέση Μ1 με συντεταγμένη x1 (σχήμα 1α).
Το παιχνίδι επαναλαμβάνεται:
Ο Β δεν κοιτά, ο Α παίρνει τη σφαίρα από την θέση Μ1 και τη βάζει
σε καινούρια θέση Μ2. Ξαναγυρίζει ο Β προς το τραπέζι και βλέπει
τη σφαίρα στη θέση Μ2 (σχήμα 1β).
Επειδή οι παίχτες δεν έχουν να κάνουν κάτι καλύτερο, παίζουν
αυτό το παιχνίδι αιωνίως (***) (σχήμα 1γ, 1δ, ....).
Όλες οι θέσεις του τραπεζιού μεταξύ 0 και L έχουν την ίδια πιθα-
νότητα να τοποθετηθεί σε αυτές η σφαίρα.
Καλείται ο Β να βρει την τυπική απόκλιση των πιθανών θέσεων
της σφαίρας.

Απάντηση του παίχτη Β Σχήμα 1

Η τυπική απόκλιση 𝜎𝑥 των πιθανών θέσεων x της σφαίρας ορίζεται (στα Μαθηματικά) ως η
τετραγωνική ρίζα της μέσης τιμής των τετραγώνων των αποκλίσεων των πιθανών θέσεων της
σφαίρας από τη μέση τιμή τους.
Για να αποφύγουμε αυτή την τρομακτική πρόταση γράφουμε απλά

𝜎𝑥 = √〈(𝑥 − 〈𝑥〉)2 〉 (1)

ή
(𝜎𝑥 )2 = 〈(𝑥 − 〈𝑥〉)2 〉 (2)

(*) Τον περιορισμό «οριζόντιο» τον έβαλα μόνο και μόνο για να μην κυλίσει η σφαίρα, γιατί ως σχήμα με βολεύει

(**)Ο λόγος που βάζω τον παίχτη Β να μην κοιτά τι κάνει ο Α είναι ΚΑΙ γιατί έχω στο μυαλό μου τα επόμενα
που θα γράψω. Κάτι κβαντικά πλάσματα που εμφανίζονται στα ξαφνικά χωρίς να έχουν προηγηθεί τροχιές.
(***) Η αιωνιότητα πάντα συνδεόταν και συνδέεται με το άπειρο οπότε οι άπειρες σε πλήθος κινήσεις του Α
θα κάνουν τις πιθανότητες να λειτουργήσουν ακριβώς πάνω στους ορισμούς τους

2
Από την (2) εύκολα αποδεικνύεται ότι

(𝜎𝑥 )2 = 〈𝑥 2 〉 − 〈𝑥〉2 (3)

όπου 〈𝑥〉 είναι η μέση τιμή των πιθανών θέσεων της σφαίρας

και 〈𝑥 2 〉 είναι η μέση τιμή των τετραγώνων των πιθανών θέσεων της σφαίρας

Αν 𝑎 = 𝜎𝜏𝛼𝜃 είναι η (γραμμική) πυκνότητα πιθανότητας των θέσεων της σφαίρας (μην ξε-
χνάμε ότι από υπόθεση όλες οι θέσεις είναι ισοπίθανες), τότε η πιθανότητα να εμφανιστεί η
σφαίρα στην τυχαία θέση x, δηλαδή στο διάστημα μεταξύ x και x+dx, είναι 𝑎𝑑𝑥 (σχήμα 2) (*)

Σχήμα 2

Με δεδομένο ότι η πιθανότητα να έχει τοποθετηθεί η σφαίρα κάπου ανάμεσα στο 0 και το L
είναι οπωσδήποτε 1, πρέπει
𝐿
∫0 𝑎𝑑𝑥 = 1

1
και συνεπώς 𝛼=𝐿

Από ορισμό, η μέση τιμή των πιθανών θέσεων x της σφαίρας είναι

𝐿 1 𝐿 𝐿
〈𝑥〉 = ∫0 𝑥𝑎𝑑𝑥 = ∫0 𝑥𝑑𝑥 =
𝐿 2

(αναμενόμενο λόγω του ότι όλες οι θέσεις μεταξύ 0 και L είναι ισοπίθανες)

Όμοια

𝐿 1 𝐿 𝐿2
〈𝑥 2 〉 = ∫0 𝑥 2 𝑎𝑑𝑥 = ∫0 𝑥 2 𝑑𝑥 =
𝐿 3

(*)Οι θέσεις από 0 έως L είναι άπειρες και συνεπώς η πιθανότητα να βρεθεί σε απόλυτα συγκεκριμένη θέση
ένα σώμα είναι μηδέν. Αυτός είναι ο λόγος που σε συνεχή δείγματα, όπως π.χ. διάστημα [0,L], χρησιμοποιούμε
την πυκνότητα πιθανότητας και βέβαια τα dx. Είναι ένας πολύ καλός τρόπος να χρησιμοποιήσουμε απειροστικό
λογισμό παρακάμπτοντας δυσκολίες συνδυασμού απείρου και μηδενός και αποφεύγοντας πιθανά άτοπα.

3
Λόγω της σχέσης (3) η διασπορά (𝜎𝑥 )2 των πιθανών θέσεων x της σφαίρας είναι

𝐿2 𝐿2
(𝜎𝑥 )2 = 〈𝑥 2 〉 − 〈𝑥〉2 = −
3 4

και συνεπώς η τυπική απόκλιση είναι

√3
𝜎𝑥 = 𝐿 ≈ 0,3𝐿
6

Παρατηρήσεις:
1) Η τυπική απόκλιση 𝜎𝑥 ≈ 0,3𝐿 δείχνει πόσο συγκεντρωμένες γύρω από τη μέση τιμή τους
𝐿
〈𝑥〉 = είναι οι πιθανές θέσεις «εμφάνισης» (τοποθέτησης) της σφαίρας. Όσο μικρότερη
2
είναι η 𝜎𝑥 τόσο πιο συγκεντρωμένες είναι οι πιθανές θέσεις.
Με άλλα λόγια:
Η τυπική απόκλιση 𝜎𝑥 ≈ 0,3𝐿 δίνει ένα μέτρο του εύρους γύρω από την μέση τιμή
𝐿
〈𝑥〉 = = 0,5𝐿
2
όπου υπάρχει μεγάλη πιθανότητα ο παίχτης Α να τοποθετήσει τη σφαίρα. Όσο μικρότερη
είναι η τυπική απόκλιση τόσο πιο μικρό είναι το εύρος γύρω από το L/2 μέσα στο οποίο θα
εντοπιστούν οι πιο «πολλές» πιθανές θέσεις (εμφανίσεις) της σφαίρας.

2) Για το συγκεκριμένο παράδειγμα:

Στο διάστημα από 〈𝑥〉 − 𝜎𝑥 έως 〈𝑥〉 + 𝜎𝑥 δηλαδή από 0,2𝐿 έως 0,8𝐿 βρίσκονται «οι πιο
πολλές» πιθανότητες να τοποθετήσει ο παίχτης Α τη σφαίρα.
Διάλογος:
- Μα υπάρχουν κι άλλες πιθανές θέσεις της σφαίρας που είναι έξω από το 0,2𝐿 έως 0,8𝐿 .
Αφήνουμε πιθανές θέσεις έξω από τους υπολογισμούς μας;
- Έτσι ακριβώς συμβαίνει.
Η τυπική απόκλιση δεν επιδιώκει να καλύψει όλο το διάστημα των πιθανών θέσεων, το
οποίο σχεδόν πάντα το ξέρουμε (εδώ είναι ολόκληρο το L), αλλά να δώσει ένα μέτρο του
πόσο συγκεντρωμένες γύρω από τη μέση τιμή τους είναι οι πιθανές θέσεις.
Απλά ο περιορισμός «ισοπίθανες», που βάλαμε αρχικά για τις θέσεις, αφενός μεγάλωσε
τη διασπορά και αφετέρου άφησε έξω από το διάστημα 0,2𝐿 έως 0,8𝐿 πάρα πολλές
τιμές (άπειρες στο συγκεκριμένο παράδειγμα). Αλλιώς θα είχαμε καλύτερη, κατά μια
έννοια, συγκέντρωση πιθανών θέσεων και άρα μεγαλύτερη πιθανότητα να βρεθεί η
σφαίρα στο εν λόγω διάστημα. Αλλά δεν πειράζει.
Το πόσο πιθανή είναι η κάθε θέση x (δηλαδή το κάθε απειροστικό διάστημα μεταξύ x
και x+dx) το ξέρουμε. Είναι 𝑎𝑑𝑥 γιατί η πυκνότητα πιθανότητας είναι παντού α=σταθ.
Το «πόσες» και πού βρίσκονται οι πιθανές θέσεις επίσης το ξέρουμε.
Άρα ο λόγος που ορίστηκε η τυπική απόκλιση στη μαθηματική στατιστική-πιθανότητες
είναι να έχουμε στα χέρια μας ένα εύρος, ένα μέτρο δηλαδή, του πόσο συγκεντρωμένες

4
 είναι οι πιθανές θέσεις γύρω από τη μέση τιμή των πιθανών θέσεων, ώστε να ξέρουμε,
για παράδειγμα, σε ποιο διάστημα θα έχουμε τη μεγαλύτερη πιθανότητα να δει ο παί-
χτης Β τοποθετημένη τη σφαίρα.
Σου λέω και πάλι ότι ο περιορισμός «ισοπίθανες» είναι αυτός που σου δημιουργεί αυτή
την ανησυχία. Να θυμάσαι όμως ότι η τυπική απόκλιση στις πιθανές τιμές ενός μεγέθους
ορίζει ένα εύρος που δεν περιλαμβάνει υποχρεωτικά όλες τις πιθανές τιμές του μεγέ-
θους.

2) Μια νευτώνεια κίνηση

Πάνω σε ένα στενό (οριζόντιο) τραπέζι μήκους L κυλά χωρίς να ολισθαίνει και με σταθερή
ταχύτητα κέντρου μάζας υcm μια σφαίρα (ή κινείται ευθύγραμμα και ομαλά ένα υλικό ση-
μείο). Να βρεθεί η τυπική απόκλιση των πιθανών θέσεων της σφαίρας (ή του υλικού σημείου)

Απάντηση
Τι νόημα έχει μια τέτοια ερώτηση όταν ξέρουμε ακριβώς από πού ξεκίνησε η σφαίρα, πού
ακριβώς βρίσκεται κάθε χρονική στιγμή, πότε ακριβώς θα φτάσει στο τέλος του τραπεζιού,
πόση ταχύτητα έχει σε κάθε θέση και γενικά όταν βλέπουμε τη σφαίρα συνεχώς μπροστά
μας να αλλάζει θέσεις;
Η τυπική απόκλιση 𝜎𝑥 έχει να κάνει με τις πιθανές τιμές κάποιου μεγέθους που δεν είμαστε
ικανοί να προβλέψουμε την ακριβή τιμή του.
Εδώ έχουμε άριστη γνώση όλων των θέσεων της σφαίρας (ή του υλικού σημείου). Ξέρουμε
την ακριβή θέση της σφαίρας κάθε χρονική στιγμή. Είναι όλα ελέγξιμα και υπολογίσιμα.
Οποιαδήποτε κίνηση να έκανε η σφαίρα πάλι τα ίδια θα σου έλεγα. Στις νευτώνειες κινήσεις
η ακρίβεια της θέσης είναι δεδομένη. Άλλο η ακρίβεια μιας μέτρησης που έχει να κάνει με
την ικανότητα του πειραματιστή και την τεχνολογία των οργάνων που διαθέτουμε και άλλο
η νευτώνεια θεωρητική ακρίβεια, η οποία είναι «εξορισμού» απόλυτη, λόγω της δομής της
νευτώνειας Φυσικής.
Ίσως θα πρέπει να μονταριστεί αλλιώς η ερώτηση. Δεν έχει κανένα νόημα να ανακατέψουμε
διασπορά σε κάτι που δεν είναι «διεσπαρμένο» λόγω πιθανοτήτων, αλλά απόλυτα ακριβές.

3) Κβαντική αβεβαιότητα σε νευτώνεια κίνηση;

Να βρεθεί η αβεβαιότητα της θέσης της σφαίρας στις δύο παραπάνω περιπτώσεις

Απάντηση
Η ερώτηση δεν έχει κανένα απολύτως νόημα.
Ας το δικαιολογήσουμε με έναν διάλογο:
- Δεν έχει καμιά μα καμιά θέση η έννοια της αβεβαιότητας της Κβαντικής Φυσικής σε κλασι-
κές καθημερινές συνηθισμένες νευτώνειες καταστάσεις, όπως αυτή με σφαίρες και τραπέζια.

- Μα η (κβαντική) αβεβαιότητα, η (κβαντική) απροσδιοριστία αν θες, ορίζεται ΑΚΡΙΒΩΣ όπως

ορίζεται και η τυπική απόκλιση που ανέφερες και χρησιμοποίησες στο παράδειγμα 1.

5
Αφού λοιπόν η σχέση ορισμού της αβεβαιότητας είναι ακριβώς ίδια με εκείνη της τυπικής
απόκλισης, γιατί να μην ζητήσουμε να υπολογισθεί η αβεβαιότητα της θέσης της σφαίρας;

- Αν το κάνουμε θα είναι σα να λέμε ότι μια σφαίρα, που την βλέπω να κινείται νευτώνεια
και ξέρω ακριβώς τη θέση της κάθε χρονική στιγμή, έχει αβεβαιότητα θέσης.
Για παράδειγμα, αν πούμε ότι η αβεβαιότητα της θέσης της σφαίρας είναι π.χ. 0,3L, θα είναι
σα να λέμε το εξής αντιφατικό: Παρόλο που ξέρουμε την ακριβή θέση της σφαίρας τελικά
δεν ξέρουμε πού είναι η σφαίρα, αλλά το πιο πιθανό είναι, αν ψάξουμε, να τη βρούμε κάπου
ανάμεσα στο 0,2L και στο 0,8L.
Βλέπω τη σφαίρα να κινείται, ξέρω πού είναι ακριβώς και γω μιλάω για αβεβαιότητα; Και
μόνη της η κίνηση της σφαίρας αποκλείει αμέσως την χρήση της έννοιας «αβεβαιότητα».
Η αβεβαιότητα δεν συνδέεται με (νευτώνειες) κινήσεις, ούτε με τροχιές και με διαδοχικές
ακριβείς θέσεις. Ούτε με σφαίρες και τραπέζια. Δεν πρέπει να χρησιμοποιούμε τις προσεγ-
γιστικές ισότητες της Αρχής Αβεβαιότητας και να μιλάμε για τάξεις μεγέθους της πιθανής
θέσης της σφαίρας στο τραπέζι, τη στιγμή που ξέρουμε (νευτώνεια) ακριβώς που είναι η
σφαίρα.
.........
Μπορεί η τυπική απόκλιση και η αβεβαιότητα να έχουν την ίδια μαθηματική σχέση ορισμού,
αλλά αυτό δε σημαίνει ότι έχουν και την ίδια ποιότητα, την ίδια έννοια και την ίδια χρήση.
Ο Γιάννης Αντετοκούνμπο έχει ύψος 2,11 μέτρα. Αυτό δε σημαίνει ότι όπου βλέπουμε 2,11
μέτρα μπορούμε να το λέμε Γιάννη. Και ο μαντρότοιχος απέναντί μας έχει ύψος 2,11 μέτρα,
αλλά δεν είναι ο Γιάννης.
Το έργο στη Φυσική ορίζεται μέσα από ένα επικαμπύλιο ολοκλήρωμα. Αυτό δε σημαίνει ότι
όπου βλέπουμε επικαμπύλια ολοκληρώματα μπορούμε να τα χειριζόμαστε ως έργο.
Δε νομιμοποιείται να χρησιμοποιούμε το έργο σα να είναι ένα απλό επικαμπύλιο ολοκλή-
ρωμα, γιατί έχει άλλη ποιότητα˙ είναι έννοια συνδεδεμένη με την ενέργεια, δηλαδή με ένα
κορυφαίο φυσικό μέγεθος περιγραφής της Φύσης.
Η αβεβαιότητα της Φυσικής μπορεί να ορίστηκε ακριβώς όπως η τυπική απόκλιση των Μα-
θηματικών, αλλά δεν είναι πλέον μια γυμνή μαθηματική τυπική απόκλιση.
Στα Μαθηματικά έχουμε εντελώς «γυμνές» σχέσεις που η αποτύπωσή τους τελειώνει στην
αυστηρότητα της γραφής και στη συνέπεια.
Στη Φυσική όμως οι σχέσεις συνοδεύονται από πλήθος εννοιών δεμένων με τη Φύση και άρα
διαφοροποιούνται δραματικά όχι μόνο από τα Μαθηματικά, αλλά και από περίπτωση σε πε-
ρίπτωση ακόμη και μέσα στη Φυσική.
Ο ρόλος της Φυσικής δεν σταματά στην κατάστρωση και στον μαθηματικό χειρισμό των εξι-
σώσεων, όπως κάνουν τα Μαθηματικά, αλλά έχει την δύσκολη υποχρέωση να δώσει ερμη-
νεία σε αυτές και να τις χρησιμοποιήσει βάσει της πετυχημένης ερμηνείας που τις έδωσε.
Ο Φυσικός πρέπει να εξηγήσει τι βλέπει σε μια εξίσωση και τι εννοεί με τις ορολογίες που
χρησιμοποιεί και πώς αυτό που λέει και βλέπει σε μια εξίσωση συνδέεται με τη Φύση. Τέτοια
υποχρέωση δεν έχουν τα Μαθηματικά.

- Μπορείς γίνεις πιο σαφής;

- Η μαθηματική τυπική απόκλιση είναι η σχέση (1) που είδαμε παραπάνω. Χρησιμοποιείται
παντού, όπου έχεις πιθανότητες.

6
Για παράδειγμα η τυπική απόκλιση υπάρχει και στη Στατιστική Φυσική, όπου και χρησιμο-
ποιείται με το ίδιο ακριβώς όνομα με το οποίο χρησιμοποιείται και στα Μαθηματικά, γιατί
δεν υπάρχει λόγος να αλλαχτεί το μαθηματικό της όνομα.
Η τυπική απόκλιση υπάρχει και στη κβαντική φυσική, αλλά εκεί ονομάστηκε αβεβαιότητα
και ο λόγος αλλαγής του ονόματος είναι σοβαρότατος:
Ο όρος αβεβαιότητα αφορά κβαντικά πλάσματα και επιβάλλεται να συνοδεύεται με τα όσα
τον επέβαλαν ως όρο στην Κβαντομηχανική και με τα όσα ανέδειξαν την Κβαντομηχανική ως
μια καινούρια λογική, ασυμβίβαστη με την Κλασική Φυσική.
Ο κάθε Φυσικός, ο κάθε μαθητής, ο κάθε ακροατής κλπ πρέπει, όταν ακούει τη λέξη «αβε-
βαιότητα», να σκέφτεται ότι η Φύση είναι δομικά πιθανοκρατική και ότι αυτή η εντελώς
απρόσμενη δομή της Φύσης είναι που μας ανάγκασε να εγκαταλείψουμε την Κλασική Φυ-
σική, μιας και η τελευταία στάθηκε εντελώς ανίκανη να εξηγήσει οτιδήποτε είχε σχέση με τον
ατομικό και υποατομικό κόσμο.
Ο καθένας που ακούει τον όρο αβεβαιότητα επιβάλλεται να δείχνει τον απαιτούμενο χειρι-
στικό σεβασμό απέναντι στην κορυφαία γνώση μας που λέγεται Αβεβαιότητα και Αρχές Αβε-
βαιότητας και στην αποκάλυψη ότι ο Κόσμος μας είναι γεμάτος με κβαντικά πλάσματα που
έχουν μια συμπεριφορά η οποία είναι αδύνατο να αποδοθεί με κλασικούς όρους.
Η αβεβαιότητα δεν είναι μια απλή μαθηματική στατιστική τυπική απόκλιση, αλλά συνοδεύ-
εται από μια τεράστια εννοιολογική και θεωρητική ιερότητα και από μια εντελώς αδιανόητη
μέχρι χτες Φυσική Φιλοσοφία. Τελικά από μια υποδομή και μια τρομερή ερμηνευτική δύ-
ναμη (για τη Φύση), ασύλληπτη από τα Μαθηματικά των «γυμνών» εξισώσεων.
Η αβεβαιότητα, πανίσχυρη έννοια της Κβαντικής Φυσικής, δεν έχει να κάνει απολύτως τί-
ποτε με την ακρίβεια μιας μέτρησης και δεν είναι αποτέλεσμα κάποιας πειραματικής μας
αδυναμίας. Είναι αυτή που βάζει απαράβατα όρια στις δυνατότητες μέτρησης. Η αβεβαιό-
τητα δεν είναι η ακρίβεια μιας μέτρησης, αλλά τα αξεπέραστα όρια κάθε μέτρησης οσονδή-
ποτε υψηλής τεχνολογίας.
Η αβεβαιότητα υπάρχει είτε την παρατηρούμε εμείς είτε όχι, είτε την ορίσουμε όπως την
ορίσαμε εμείς είτε όχι. Και τούτο γιατί στη Φύση η πιθανότητα υπάρχει στις δομές της ανε-
ξάρτητα από τους ορισμούς μας και τον τρόπο με τον οποίο επιχειρούμε να περιγράψουμε
αυτό που βλέπουμε για τη Φύση.
Η Φύση δεν ενδιαφέρεται για τις δικές μας αδυναμίες ή δυνατότητες κατά το στήσιμο των
πειραμάτων μας. Η αβεβαιότητα δεν είναι απλά η αβεβαιότητά μας στην ακρίβεια μιας μέ-
τρησης, αλλά ΚΑΙ μέτρο του πλαισίου μέτρησης που θέτει η δομή της Φύσης.

- Άρα η χρήση της έννοιας «αβεβαιότητα» προϋποθέτει κβαντικά πλάσματα.

- Και βέβαια. Η έννοια «αβεβαιότητα» προϋποθέτει κβαντικά πλάσματα, κβαντικές οντότη-

τες (κβαντικά σωματίδια (*)) που είναι εφήμερες, παρουσιάζονται στα ξαφνικά και από το

(*)Ο όρος «κβαντικό σωματίδιο» είναι, κατά τη γνώμη μου, ακατάλληλος γιατί δυστυχώς μας παραπέμπει στα
κλασικά σωματίδια (μπαλίτσες) που έχουμε συνέχεια στο μυαλό μας. Αν οι κορυφαίοι Φυσικοί έπαιρναν τις
λέξεις λίγο πιο σοβαρά και συνέχιζαν να αντλούν ονόματα από τους θησαυρούς της ελληνικής γλώσσας, θα
είχαμε γλιτώσει από πολλές παρερμηνείες. Τώρα λέμε π.χ. κουάρκ και είναι σα να φτάσαμε σε ήχους σπηλαίων.
Δυστυχώς όμως ο όρος «κβαντικό σωματίδιο» είναι καθιερωμένος και δε μπορεί να αλλαχτεί. Αν και θα ήταν
τόσο όμορφο να λέμε π.χ. «κβαντικό πλάσμα» ή κάτι πιο ευφάνταστο που δεν θα παραπέμπει σε κλασικές
εμπειρίες. Κάνουμε σα να στερέψανε οι λέξεις και βάζουμε σε κίνδυνο τη σκέψη μας.

7
πουθενά πολλές φορές και το ίδιο ξαφνικά χάνονται. Αφορά σε οντότητες για τις οποίες δεν
έχει κανένα νόημα να ρωτάμε τι κάνουν τον «ελεύθερο χρόνο τους», όταν δηλαδή δεν τις
κυνηγάμε να τις παρατηρήσουμε.
Τα κβαντικά πλάσματα δεν έχουν τροχιές, δεν έχουν συγκεκριμένες θέσεις όπου δήθεν θα
κάθονται και θα μας κοιτάνε, όπως π.χ. οι σφαίρες στο πρώτο παράδειγμα.
Η έννοια «αβεβαιότητα» δε συνδέεται με την κίνηση, γιατί η κίνηση δεν είναι έννοια που
αφορά τα κβαντικά πλάσματα. Συνδέεται όμως ουσιαστικότατα με την εμφάνιση και εξαφά-
νιση (δηλαδή με την αλληλεπίδραση ή όχι) των κβαντικών πλασμάτων.
Κι αν σε κάποιο φυσικό σύστημα (δεν χρειάζεται να είναι πειραματική συσκευή) «εντοπι-
στεί» η θέση ενός κβαντικού πλάσματος, η αβεβαιότητα μας διαβεβαιώνει ότι δε θα «ξέρει»
ούτε και το ίδιο το πλάσμα πού, πώς και αν θα ξαναεμφανιστεί στη φυσική σκηνή.
Αυτά τα θαυμάσια πράγματα με τα οποία συνδέεται η θαυμάσια έννοια της αβεβαιότητας
δε συμβαίνουν με τα μακροσκοπικά αντικείμενα των καθημερινών μας εμπειριών.
Η λέξη «αβεβαιότητα» δεν είναι λοιπόν μια γυμνή τυπική απόκλιση (έστω κι αν ο μαθηματι-
κός τους τύπος συμπίπτει) αλλά υπενθυμίζει ότι η Φύση στις δομές της είναι πιθανοκρατική,
ότι δηλαδή η αλληλεπίδραση κάνει τα εφήμερα κβαντικά πλάσματα των δομών της να υπάρ-
χουν. Να γεννιούνται και με την ίδια ευκολία να χάνονται.

Το εννοιολογικό φορτίο της έννοιας αβεβαιότητας δεν είναι απλά υπέρογκο, αλλά συγκλο-
νιστικότατο!
Η διαφοροποίηση της «αβεβαιότητας» από την στεγνή μαθηματική «τυπική απόκλιση» δεί-
χνει και την κορυφαία γνώση που κρύψαμε πίσω από μια παλιά μαθηματική σχέση.
Αλλά το πιο σημαντικό από όλα είναι το ότι η λέξη «αβεβαιότητα» πρέπει να μας θυμίζει την
ακόμη πιο σπουδαία αποκάλυψή μας:
Οι αβεβαιότητες στη Φύση συνδέονται με νομοτελειακή μαθηματική σχέση («νόμος») με-
ταξύ τους, (ΔxΔp≥ℏ/2 κλπ) κάτι που «χρειάζεται» στη Φύση για να δημιουργεί όλο και πιο
σύνθετες δομές και να προστατεύει τις παλιές.
Αυτό δεν συμβαίνει με τις μαθηματικές τυπικές αποκλίσεις. Ούτε στην κλασική φυσική ούτε
στα μαθηματικά, εκτός αν τύχει σε συγκεκριμένο πρόβλημα.
Οι αβεβαιότητες συνδέονται δομικά μεταξύ τους, ενώ οι τυπικές αποκλίσεις δεν συνδέο-
νται.
Ο χειρισμός λοιπόν στη Φυσική μιας έννοιας, όπως είναι η αβεβαιότητα, προϋποθέτει ότι
χειρίζεσαι συγχρόνως και όλο το εννοιολογικό πλαίσιο που τη συνοδεύει.
Δεν είναι δυνατόν λοιπόν να μιλάμε για αβεβαιότητα μιας σφαίρας που μας «κοιτά» και την
κοιτάμε και που βλέπουμε τη θέση της και τις θέσεις από όπου περνά και την ταχύτητά της
και που είναι πλάσμα που μπορούμε να αγγίξουμε.
Ας μιλήσουμε για τυπική απόκλιση, εφόσον συντρέχουν λόγοι να το κάνουμε, αλλά όχι για
αβεβαιότητα. Το να μιλάμε για αβεβαιότητα μιας σφαίρας σε ένα τραπέζι είναι ισοπέδωση,
εκτροχιασμός και τελικά μια επικίνδυνη παρερμηνεία. Οδηγεί σε παραλογισμούς.

- Αφού ο ορισμός της αβεβαιότητας είναι ίδιος με εκείνον της τυπικής απόκλιση, μιλώντας
καθαρά μαθηματικά, θα πρέπει να περιμένουμε ότι πολλές πιθανές τιμές κάποιου φυσικού
κβαντομηχανικού μεγέθους (θέση, ορμή κλπ) βρίσκονται έξω από το εύρος των πιθανών τι-
μών που ορίζει η αβεβαιότητα της Κβαντομηχανικής γύρω από τη μέση τιμή.

8
- Και βέβαια. Η αβεβαιότητα δεν έχασε τις μαθηματικές της ιδιότητες. Πολλές πιθανές τιμές
κβαντικών μεγεθών είναι έξω από το εύρος πιθανών τιμών που θέτει η αβεβαιότητα.

- Δηλαδή τα κβαντικά φαινόμενα αφορούν μόνο τα ατομικά και υποατομικά συστήματα;

- Όχι. Υπάρχουν μακροσκοπικά συστήματα που τα κβαντικά φαινόμενα είναι καταφανέ-

στατα. Αλλά αυτά τα συστήματα δεν είναι κάτι καθημερινό ή απλό στη λειτουργία του και
την ερμηνεία του.
Η υπεραγωγιμότητα, η υπερρευστότητα κλπ. είναι φαινόμενα που παρατηρούνται στο μα-
κρόκοσμό μας. Βλέπεις π.χ. το ήλιο-4 με τις μποζονικές του ιδιότητες να σκαρφαλώνει σε
τοιχώματα δοχείων υπερνικώντας τη βαρύτητα, ενώ το ήλιο-3 δε μπορεί να το κάνει.
Αλλά αυτό δεν είναι συνηθισμένη κατάσταση, όπως αυτή με τα μπαλάκια και τα τραπέζια
για την οποία μιλάμε.

- Η αβεβαιότητα δεν εμπλέκει ποτέ συνηθισμένα μακροσκοπικά συστήματα;

- Μόνο αν θελήσουμε να εξηγήσουμε θεωρητικά π.χ. τη διατήρηση της ορμής ή κάποια άλ-
λες συμπεριφορές, σε πειραματικές π.χ. συσκευές. Αλλά αυτά είναι πράγματα θεωρητικού
ενδιαφέροντος. Δεν αφορούν στη συγκεκριμένη μας συζήτηση.

- Η αβεβαιότητα ενός μακροσκοπικού ή μικροσκοπικού σώματος δεν είναι το μήκος κύματος

του υλικού κύμα στο οποίο αντιστοιχεί;

- Η αβεβαιότητα δεν έχει καμιά μα καμιά απολύτως σχέση με τις ξεπερασμένες πλέον αντι-
λήψεις περί υλικών κυμάτων και κυματοσωματιδιακού δυϊσμού, οι οποίες το μόνο που κά-
νουν σήμερα είναι να μας δείχνουν την αγωνία των τότε κορυφαίων Φυσικών του κόσμου;
Το να χρησιμοποιούμε σήμερα, 21ος αιώνας, αναχρονιστικές έννοιες όπως είναι τα υλικά
κύματα, το μήκος κύματος σωμάτων (ηλεκτρονίων, πρωτονίων κλπ) και ο κυματοσωματιδια-
κός δυϊσμός είναι σκέτη ντροπή.

- Στο πρόβλημα π.χ. του τυχαίου μονοδιάστατου βηματισμού η κίνηση οδηγεί λόγω του πι-
θανοκρατικού της χαρακτήρα σε διασπoρά στη θέση και μοντελοποιεί την κίνηση Brown. Δεν
είναι αυτό ένα παράδειγμα του πως το θεωρητικό πλαίσιο του ερωτήματος επηρεάζει την
απάντησή μας!!

- Και βέβαια η κίνηση Brown είναι ένα πολύ καλό παράδειγμα εφαρμογής της (μαθηματικής)
τυπικής απόκλισης. Ουσιαστικά όμως παραμένει μια κλασική (νευτώνεια) απλή εφαρμογή
της μαθηματικής τυπικής απόκλισης χωρίς αυτή η τυπική απόκλιση να έχει καμιά ιδιαίτερη
εννοιολογική αξία. Αυτό δε μειώνει την τεράστια αξία της αντιμετώπισης της κίνησης Brown
από τον Αϊνστάιν και την καθιέρωση της γνώσης μας για ύπαρξη των ατόμων.
Η αντιμετώπιση της Brown δε θα μπορούσε να γίνει αλλιώς (να γίνει δηλαδή χωρίς τη μα-
θηματική στατιστική), αφού είναι ακόμη και θεωρητικά αδύνατο να καταστρωθούν τόσες
νευτώνειες εξισώσεις με κρούσεις (αριθμός μορίων της τάξεως του 1023), με πλήρη άγνοια
της ακριβής μορφής των δυνάμεων και τελικά να λυθούν όλες μαζί συγχρόνως.
Όμως εξαιτίας αυτού ακριβώς του γεγονότος, ότι δηλαδή κατά την αντιμετώπιση της κίνησης
Brown όλα παραμένουν νευτώνεια, η Στατιστική Φυσική δε χρειάστηκε να δώσει στην τυπική
απόκλιση κάποιο όνομα διαφορετικό από αυτό που έδωσαν τα Μαθηματικά.

9
Έμεινε ο όρος τυπική απόκλιση όχι μόνο στη κίνηση Μπράουν, αλλά και στον τυχαίο βηματι-
σμό και σε όλη σχεδόν την (κλασική) Στατιστική Φυσική για να θυμίσει τη νευτώνεια δομή
του θέματος ή την απλώς μαθηματική στατιστική του.

- Στο πρόβλημα σωματίδιο σε κουτί και στη μελέτη του μέσω της αρχής της Αβεβαιότητας
του Heisenberg, πουθενά δε γίνεται αναφορά στη μάζα του σωματιδίου ή στο μήκος του
κουτιού. Τα αποτελέσματα παράγονται με γενικότητα και εν συνεχεία εφαρμόζονται για μι-
κρά ή μεγαλύτερα σωματίδια.
Αυτό που κρίνει την αξιοπιστία των συμπερασμάτων είναι η τιμή της σταθεράς του Planck h.
Σε ένα διαφορετικό Σύμπαν όπου η σταθερά h θα είχε μια άλλη τιμή θα είχε νόημα μια ά-
σκηση με τραπέζια, σφαίρες κλπ. Η Γη γύρω από τον Ήλιο θα ήταν σαν το ηλεκτρόνιο του
ατόμου υδρογόνου.

- Συμφωνώ ότι η σταθερά Planck είναι μια παγκόσμια σταθερά με τεράστια αξία. Διαμάντι
όπως και η G και η c και η k (ίσως) που οριοθετεί τις θεωρίες μας.
Όμως το γεγονός ότι δεν αναφέρεται η μάζα και το μήκος του κουτιού στις αρχές Αβεβαιότη-
τας δεν πρέπει να μας κάνει να ξεχνάμε τις περιοχές τις οποίες κλήθηκε να εξηγήσει η Κβα-
ντική Φυσική και οι Αρχές Αβεβαιότητάς της. Περιοχές όπου ολόκληρη η μέχρι τότε γνωστή
Φυσική (Νεύτωνας, Μάξγουελ, Αϊνστάιν) αποτύγχανε όχι εν μέρει, αλλά εντελώς και δραμα-
τικότατα. Σε αυτές τις περιοχές δεν υπάρχουν μάζες της τάξης του Kg, ούτε αποστάσεις της
τάξης του m.
Θέλω να πω τούτο:
i) Πάντα, έστω και βουβά, υπάρχουν τα όρια εφαρμογής των θεωριών μας.
ii) Τα όρια όμως αυτά δεν είναι πάντα ακριβώς συγκεκριμένα. Για παράδειγμα, δεν υπάρχουν
απόλυτα όρια στη μάζα, στην απόσταση κλπ ανάμεσα στις θεωρίες μας.
Αντίθετα οι θεωρίες μας συνδέονται μεταξύ τους με τα μαθηματικά όρια (lim) κάποιων με-
γεθών και με τις τάξεις μεγέθους. Η μία θεωρία πρέπει να δίνει την άλλη ως μαθηματικό της
όριο (lim).
Ας γίνω πιο σαφής:
Στη Νευτώνεια Μηχανική ούτε η ταχύτητα έχει όριο, ούτε η μάζα έχει όριο, ούτε η ακρίβεια
μέτρησης έχει όριο, ούτε το (χρονικό) «τώρα» έχει όριο αποστάσεων στις εφαρμογές του κλπ
Αυτό όμως δε μας νομιμοποιεί να αδιαφορούμε ότι υπάρχουν σχετικιστικοί και κβαντομηχα-
νικοί περιορισμοί (έστω και βουβοί), ώστε να μην οδηγηθούμε σε παραλογισμούς και τελικά
σε αδιέξοδα.
Για παράδειγμα, ασκήσεις με ταλαντώσεις όπου ένα σώμα στην άκρη ελατηρίου αποκτά τα-
χύτητες 5c μπορούν να κατασκευαστούν. Αλλά εμείς τι πρέπει να κάνουμε; Να τις λύσουμε
και να τις λανσάρουμε σε σχολικά ή φροντιστηριακά βιβλία και να λέμε ότι ο Νεύτωνας δεν
προβλέπει όριο ταχύτητας;
Κατά τον ίδιο τρόπο λοιπόν, ασκήσεις με μακροσκοπικά αντικείμενα όπου θα καλείται το
παιδί να εφαρμόσει (κβαντική) αβεβαιότητα είναι κάτι πολύ οδυνηρό για όλους μας. Όχι α-
πλά λανθασμένο και γεμάτο αδιέξοδα και παραλογισμούς (όπως διαπιστώσαμε παραπάνω),
αλλά οδυνηρότατο.

- Διατύπωσε το πρώτο παράδειγμα ώστε να νομιμοποιείται η χρήση της λέξης «αβεβαιό-

τητα».

10
- Ας πω κάτι γρήγορο και ίσως πρόχειρο:
Ηλεκτρόνια (κβαντικά πλάσματα δηλαδή) μπορούν να ανιχνευτούν στις θέσεις από 0 έως L
με ίση πιθανότητα για κάθε θέση. Να βρεθεί η αβεβαιότητα θέσης Δx των ηλεκτρονίων και
να βρεθεί η αβεβαιότητα Δpx της px-ορμής τους.
Η έννοια της αβεβαιότητας ανήκει στα κβάντα και στις κβαντικές διαδικασίες και όχι σε μα-
κροσκοπικά αντικείμενα. Τη δικαιούνται ως έννοια οι κβαντικές και όχι οι κλασικές συμπερι-
φορές.

- Και τότε γιατί υπάρχουν εξωσχολικά βοηθήματα με ασκήσεις με σφαίρες και βάζουν τα
παιδιά να υπολογίζουν αβεβαιότητες μακροσκοπικών αντικειμένων και άρα και την αβεβαι-
ότητα του εαυτού τους και το μήκος κύματός τους κλπ;

- Γιατί φταίνε αυτοί που μας βάζουνε να διδάξουμε την Κβαντομηχανική ως πανελλαδικά
εξεταζόμενο μάθημα από ένα παμπάλαιο σχολικό βιβλίο που την παρουσιάζει μέσα σε λάθη
και σε ξεπερασμένες ιστορικότητες. Φταίνε το σχολικό βιβλίο και οι θεματοδότες. Φταίει η
κυβέρνηση, το Υπουργείο Παιδείας και όλο το ηλιακό μας σύστημα.
Εμείς οι κατακαημένοι όμως που δεν αντιδράμε, αλλά βολευόμαστε μεγεθύνοντας τα λάθη
και τις τσαπατσουλιές των παραγοντίσκων δε φταίμε ποτέ μα ποτέ και σε τίποτε.

- Είναι κρίμα που η Κβαντική Φυσική, αιχμή της γνώσης των Ανθρώπων, κατάντησε μέσα σε
λίγους μήνες μια θλιβερή διαστρεβλωμένη λυκειακή ασκησιολογία γεμάτη λάθη. Οι λανθα-
σμένες ασκήσεις που κυκλοφορούν σε εξωσχολικά βοηθήματα πρέπει να μας προβληματί-
ζουν για την επικείμενη ασκησιολογική λυκειακή καταστροφή ΚΑΙ της Κβαντομηχανικής.

- Σίγουρα είναι κρίμα. Πρωτίστως για τα παιδιά και τη Φυσική, αλλά εμείς δε φταίμε ποτέ
μα ποτέ και σε τίποτε. Μόνο καρτεράμε σκυφτοί την επόμενη προχειρότητα του κάθε ΙΕΠ...

Τρίτη 30 Μαΐου 2023

Θρασύβουλος Κων. Μαχαίρας

Φυσικός

11