Ko e tēkina holo ‘a e

Kalapu Fōfō’anga

Tevita Palu.
(a.k.a Tevita Inusima)

© ‘Aho 3 ‘o Okatopa, 2002.

1
Talateu.
Ko e kamata’anga ‘o e kalapu ‘oku ‘iloa ‘i onopooni ko e Kalapu Fōfō’anga, ko ha kau
faikava Tonga ‘i he ta’u 1958 nai pe ofi ki ai, pea na’e te’eki ke ‘iloa ia ko e Fōfō’anga
he taimi ko ia. Ko e kau kalapu faikava ‘api pe ia. Pea ko e ngaahi ‘api na’e fa’a fai ki ai
‘a e faikava ‘a e kau mātu’a ko eni, na’e kau ai ‘a e ‘api ‘o Samiu Kei, ‘api ‘o Kesomi
Tu’itupou mo Taufa Maile ‘i Kolomotu’a, ‘api ‘o Koli Funaki Longolongo, ‘api e fefine
ko Launoa mei Ha’afeva, na’e nofo Halaano, ‘api ‘o Teuhema, ‘api ‘o Tatafu Polota, ‘api
‘o Saia Makakaufaki, ‘api ‘o Mānoa Havea ‘i Maui. Ko e ngaahi ‘api fai’anga faikava ia
‘o e kau mātu’a na’a nau kamata hono fakanunu ‘o e fa’ahinga laumālie ko eni ‘oku ‘iloa
ko e Fōfō’anga.

Kau paionia ‘o e Kalapu Fōfō’anga.

Ko kinautolu na’e kau ki he kau ‘Ulumotu’a mo e paionia ‘o e Fōfō’anga, na’e kau ki ai
‘a Samiu Tonga (Kolofo’ou), Sione Fifita (na’e toe ‘iloa ko Sione Satana) mei Ha’apai
nofo kolofo’ou, ko ‘Usaleva Pasikala mei Neiafu nofo Kolofo’ou, ko Faka’osi Talakai
mei he kolo ‘o e kau kilia ‘i Vava’u, ka nofo kolomotu’a, Taani Sitani (‘a ē ‘oku toe ‘iloa
ko Taani Nge’esi kosi) mei Fasi-moe-afi, Taufa Nē mei Kolofo’ou, Tuai Mā’ulu mei
Kolofo’ou, ko Tevita Palu (a ē na’e toe ‘iloa ko Tevita “inusima”), ko Asitā lātu, Palei
Vuni, Lango Vuni, Poutele Vuni mei Kolofo’ou, ko Manu Siapani (ko e tokoua ia ‘o
Sione Malekamu Manu Sr), Falekava Manu mei Kolofo’ou nofo Onehunga ‘i Nu’u Sila,
ko Malakai Fā’one mei Hunga Vava’u nofo Kolomotu’a, ko Tu’ipulotu Afiulo mei
Hā’ano nofo Kolomotu’a, ko Siale Mā’ulu mei Haveluloto, ko Tevita Pamu mei
Haveluloto (kuo pekia), Tevita Tene Fonua mei Kolomotu’a, ko Viliami Faiva
(Fakapulia). Ko Noa mei Fasi, Tupouniua (pekia ‘i Amelika), ko Viliami Sione Kuli,
Fatai Nu’uhiva mei Kolofo’ou, Mosa’ati Siuta, Uliti Palu, Epalahame Santos, Sefo
Manukainiu mei Utulau, ko Tongatoutai Ma’u, Tangataolakepa Niumeitolu (nofo
‘Amelika). Ko ‘Ini Kutenipeili mo Etuate ‘Ini (ko hono foha) mei Malapo, Samiu
Kolokihakaufisi, Lasike (Saletili Tu’uhetoka, kuo pekia), Sikulu mei Vava’u, Palei heke.

Na’e kau foki ki ai mo Pilisē Taufa mo Kivikivi Taufa mei Niua Toputapu nofo
Kolofo’ou. Finau ‘Otutoa (na’a nau kau ki he kau hiva ‘a e Kalapu Tau’atāina1). Ko
Uiliami Kapukapu, ‘Inoke ‘Akau’ola, Siosiua Holitei Fonua (Tau’atevalu). Ko Liufau
Samuela (Neiafu Vv), ko e taha ia ‘o e kau mu’aki memipa ‘o e kalapu ni. Ko Manase
Kamoto (Kolofo’ou) ‘a ia ko hono ‘api eni ‘oku tu’u ai ‘a e Kalapu “Lotu mo Ngaue”. Ko
Samiuela Puloka (kuo pekia) mo Taniela Puloka (Kolofo’ou). Ko Petelō Mafi (Kolofo’ou
nofo San Francisco) mo hono tehina (ko ???? ) mo Filipo Mafi (Kolofo’ou), ko Manase
Nau (Havelu) mo Fua Malungahu (nofo NZ ka kuo pekia). Ko Vili Ahio Vaipulu, Fine
Ulakai, Hingano Ulakai. Ko Semisi Mele Na’a (Kolofo’ou), ko Semisi Koloamatangi
(Kolofo’ou). Ko ‘Ahome’e (Vuna Tu’i’oetau), ko Tupou Mafi (Taoa nofo Kolofo’ou , ‘a
ē na’e toe ‘iloa ko Tupou ‘Uli), ko Holaki Makasini (NTT).

Ko Lofakaitamaki (ko e ‘uluaki palesiteni ia ‘o e kalapu he fokotu’utu’u ‘e Huluholo he

1969 nai pee ofi ki ai). Ko e ‘osi ia ‘a e ‘apitanga lahi he ha’u ‘a e ‘evangeliō ‘iloa ko
Alan Walker ‘o malanga faka’evangeliō ‘i Tonga ni. ‘I he ‘apitanga ko ia, na’e tokoni ai
1
Ko e kalapu eni ‘a e Tama Tu’ipelehake, na’e fai pee ia ‘i honau ‘api pea hiki mei ai ki Fasi.

2
‘a e kau Fōfō’anga he ngaahi ‘o e me’atokoni ki he ‘apitangata. ‘Oku pehē na’e langa pe
hanau fale tonga he loto ‘apiako teu [‘a eni kuo tu’u ai ‘a e ‘ofisi Siasi Uesiliana he
lolotonga ni] ‘o nau faikava pe ai mo fai e ngaohi me’atokoni ki he ‘apitanga. Pea na’e ai
foki mo ‘enau hiva, na’e fai ‘e Falekava Manu, pea ‘oku pehē ko e ‘uluaki fai ia ‘o e hiva,
“Ko e ‘aho ‘o e Tangi ko e ‘aho ‘o e tufa totongi” ‘i hono fai ‘e he kau hiva ‘a e
Fōfō’anga, he ‘apitanga ko eni. Kuo hū mai foki mo Malekamu Manu Sr. pea mo Sione
Manu ‘o kau ki he kalapu taimi ko eni.

Na’e kau foki mo e motu’a ko e Falame (mei Matalikufisi) [ofi nai ki he vaha’ata’u ‘o e
1970-77], na’a ne fakalele e kalapu ‘a Pila Uaiti ‘i Kolofo’ou he ‘api ‘o Tali Palavi (‘a
‘eni ‘oku tu’u ai e “Hotele Nuku’alofa” he lolotonga ni), na’e tu’u ai e falekai ‘o Pila
Uaiti. Pea na’e fa’a kātoa pe ki ai ‘a e kau Fōfō’anga ‘o faikava he kalapu ko ia, ‘o hangē
ai ia ha senitā ‘o e kau Fōfō’anga he taimi ko ia.

Na’e faifai pea nau toki hiki mei ai ki he ‘api ‘o Ioane Lavaki, ‘i Kolofo’ou aipē. Ko e
kalapu ia ‘a Samiu Mosi pea mo Ioane na’e tu’u he ‘api ‘o Ioane ‘o nau fe’alu’aki aipē
mo e Fōfō’anga, ‘a ia ko e kalapu faikava pee ia.

Na’e toki fai leva ai, he lolotonga ia ‘o e tu’u ‘a e Kalapu Fōfō’anga he ‘api ‘o Ioane
Lavaki, ‘e Faifekau Dr. Huluholo Mo’ungaloa (‘a ē na’e toe ‘iloa ko “La’akulu”) ‘a e
fokotu’utu’u lakanga ko eni, ‘i Sepitema ‘o e 1969? nai pe ofi ki ai, ‘i he ‘api ‘o e
Talekita ako fakakalisitiani (‘a Fanga’otaha). Ko e Palesiteni ko Lofakaitamai ‘Uo?
Tokoni Palesiteni ‘a Sione “Satana” Fifita, Sekelitali ‘a Sione Takapautolo, tokoni
sekelitali ‘a Tevita “Inusima” Palu, Tauhi pa’anga ‘a Matāhina Tupou mei Vava’u.

Pea ‘i he ‘osi hifo, na’e kamata leva ke tātānaki ‘e he kau faikava ko eni ha pa’anga ko e
fakakaukau ke langa ha fale ‘o e Fōfō’anga, he kuo mahino eni ia, kuo kamata ke hoko ‘a
e kau faikava ko ha “kalapu”. Na’e a’u ki he sovaleni ‘e 600 tupu ‘a e pa’anga na’e
tātānaki ‘e he kau faikava ‘o e Fōfō’anga, ‘a ia ko ha silini lahi ia he lau ‘a e ‘aho ko ia.
Ka na’e hoko ai ha faka-Fōfō’anga, ‘o mole ai leva e pa’anga ‘a e kalapu ‘i he ngāue ‘a e
Tauhi pa’anga pea mo e Palesiteni ‘o e ‘aho ko ia pea mo ha ni’ihi pe ‘o e kau Fōfō’anga.
‘Oku pehē na’a nau ō ki he faifekau, ‘a Huluholo, ke fakangofua kinautolu ke toho ‘a e
pa’anga ke kamata ‘a e ngāue. Ko ia na’e fakangofua ai kinautolu ke nau toho ‘a e
pa’anga, ke fai ‘aki ‘a e langa fale. Na’e kamata leva ‘a e langa fale he ‘api ‘o
‘Ulukivaiola ‘i Kolofo’ou (‘a ‘eni ‘oku tu’u ai ‘a e Kalapu ‘Ulutea he ‘aho ni). Ka na’e
hoko leva ai ‘a e ki’i faka-Fōfō’anga kuo tau lea ki ai ‘i ‘olunga, he na’e mole ‘a e konga
lahi ‘o e pa’anga ki ha me’a kehe ia, ‘a ia na’e ‘ikai ko e taumu’a ia na’e fai ai ‘a e
tātānaki ‘o e pa’anga. Pea talu ai leva hono tuku ‘o ‘ikai toe hoko atu ‘a e langa na’e fai.
Pea ko e ‘uhinga ia na’e ‘ikai ai ke ai ha tu’u’anga ‘o e Fōfō’anga ‘i kolo. Na’e tu’unga
leva mei ai ‘a e fakakaukau ke ‘oua na’a toe fai ha fokotu’u lakanga, pe ha langa fale.
Na’e toki langa ki mui he tu’unga fale na’e kamata’aki ‘a e pa’anga ‘a e kau Fōfō’anga,
‘a e fale ‘o e Kalapu ‘Ulutea ‘a ‘eni ‘oku kei tu’u ai he ‘aho ni.

Na’e ‘ikai fuoloa he hili ‘a e me’a ko ia, he ta’u 1971 nai pe ofi ki ai, kuo mate ‘a e
‘uluaki Palesiteni ‘o e Fōfō’anga (pea ko e palesiteni pe ia ‘e taha ‘o e kalapu Fōfō’anga
Nuku’alofa), ‘a Lofakaitamaki ‘Uo. ‘Oku pehē na’a ne konā ‘i ha ‘aho Sāpate ‘e taha, pea

3
ne hopo he uafu Vuna ‘o lavea hono ‘ulu ‘i ha fo’i maka ai, ‘o ne pekia aipē. Na’e pekia
foki mo Viliami Matāhina he ta’u 1972 nai, ko e tui’i ‘e he me’alele, he toumu’a ‘o e
fahi’anga papa ‘a Uota Sikata, ‘a ē na’e tu’u ‘o hanga mai ki he ‘api ‘o Pasifiki Tonga ‘i
Maliletaha. Ko e tama ko Kali Vailahi na’a ne faka’uli he kā na’e sifā mai ‘o tui’i ‘a
Matāhina, he kauhala ‘o ne pekia aipē. ‘Oku pehē foki, ko e ongo tama eni na’a na
kaungāfakamo’oni he sieke ‘a e kau Fōfō’anga pea mo Huluholo pea na’a na oo ‘o kole
ki he faifekau ke ne fakamo’oni mai he sieke ke fai’aki ‘a e langafale, ka ne fai’aki ia ha
ki’i faka-Fōfō’anga ‘o nau oo kinautolu ‘o inu’aki ‘a e silini. ‘Oku ‘ikai foki te tau
faka’amu ke fakafekau’aki ‘a e pekia ‘a e ongo paionia ko eni ‘o e Kalapu pea mo e me’a
na’e hoko, ka ko e feinga pe eni ia ke fakamatala ki ha me’a mahu’inga ‘e ala lau ko e
taha ia ‘o e ngaahi ‘uluaki “afenga” ‘o e tuku’au mai ‘a e Kalapu ‘o a’u mai ki hono
tu’unga lolotonga.

Kaekehe, ‘oku pehē, na’e fokotu’u leva ai ‘e Huluholo ke ‘oua na’a toe fai ha fili
lakanga, pea ‘oku kei tauhi mai pe ‘a e tukufakaholo ko eni ‘e he Kalapu Fōfō’anga
Nuku’alofa. Neongo ‘oku fokotu’u ha ngaahi lakanga ia he ngaahi Fōfō’anga ‘i muli, ka
‘oku ‘ikai pehē ‘a e Kalapu Fōfō’anga ‘i Tonga ni. ‘I he kei lākoifie ‘a e Ta’ahine Kuini
‘ofeina ‘o Tonga ko Kuini Salote Tupou III, na’a ne finangalo ke ne hoko ko e Pataloni ‘o
e Kalapu ‘i Tonga ni. Pea na’e toe ‘āsili aipē ‘a e ma’u hifo ‘o e loto ‘o e kau Fōfō’anga,
‘o ‘ikai te nau faka’amu ke toe fokotu’u ha lakanga. Na’e tauhi mai pe ‘e Huluholo ‘a e
lakanga faifekau ‘o e kalapu ‘i Tonga ni, ‘o a’u ki he’ene pekia. Ko e lakanga pe na’e fa’a
fokotu’u, ko e Sekelitali, ke ne fai e fakahoko ‘o e ngaahi tu’utu’uni ke ‘ilo ki ai ‘a e kau
memipa ‘o e Kalapu.

Ko e ta’u 1967-73, na’e toki hū mai ai ‘a Futa Helu (na’a ne toki foki mai he 1970 mei
he’ene ‘alu ako), ko Sio Tu’ilatai foki mo Sitili Tupouniua na’a kau fakataha mai ki he
kalapu he taimi ko eni. Na’e mu’aki fokotu’u ‘a e ‘apiako Atenisi ‘o Futa he ‘api ‘o
Siaosi Vuna ‘i Kolofo’ou he 1970 pe ofi ki ai. Pea na’e poupou ki ai ‘a Sio Tu’ilatai pea
mo Vili Ahio Vaipulu (Malapo). Na’e faiako he ‘apiako ni ‘a Liufau Samuela he
kamakamata mai ‘a Atenisi, ko e tama na’e fai makoni he taimi ko ia.

‘Oku fakafuofua ki he vaha’ata’u 1958 ki he 1960, na’e hū mai ai ‘a La’akulu, ‘a ē na’e

‘iloa ko Rev. Dr. Uiliami Huluholo Mo’ungaloa mei Kolovai, ‘o hoko ko e taki ‘o e kau
faikava pea mo honau faifekau. Mei he vaha’ata’u ‘o e 1959 ki he 61, kuo hoko leva ‘a e
kau faikava ko eni, ‘a ē na’a nau kamakamata ‘a e Fōfō’anga, pea kuo fokotu’u atu honau
hingoa ‘i ‘olunga, ko e kau Fōfō’anga. Na’e fokotu’utu’u leva ‘e Huluholo, ke hoko ‘a e
‘aho ‘alo’i ‘o e Ta’ahine Kuini kuo unga fonua, ko ha ‘aho na’e pau ke ō ai ‘a e Kalapu
Fōfō’anga ki Palasi ‘o fakame’ite he pō teuteu ki he ‘aho ‘alo’i, ‘aki ha faikava mo ha pō
hiva. Pea ‘oku fa’a lau na’e ‘i ai ha ngaahi taimi na’e fa’a ‘afio ai ‘a e Ta’ahine Kuini he
pō hiva ko ia.

Na’e kamata ‘a e me’a ni mei he ta’u 1961 ‘o fai fakata’u aipē, pea tupu ai leva ‘a e hoko
‘a e Ta’ahine Kuini kuo unga fonua, ko e Pataloni ‘o e Fōfō’anga. Na’e ‘ikai ko ha
talanoa fakafaikava pe ‘a e fakakoloa ko ia, ka ko ha me’a na’e fakahoko mai mei he
Ta’ahine, ‘e Ve’ehala (Leilua) pea kuo pehē hono tauhi mai ‘o a’u mai aipē ki he Tama
tu’i ‘o e lolotonga ni, ‘oku ne toe hoko pē mo ia foki ko e Pataloni, ‘o e Fōfō’anga.

4
Tupu’anga ‘o e hingoa Fōfō’anga.
Ko e kamata hono ui, ‘o e kau faikava na’a nau paionia’i ‘a e kalapu ni, ko e Fōfō’anga,
mei ha ongo tama ko Tupouniua (mei Vava’u?) mo Kaiongo Motu’apuaka (mei Te’ekiu).
Ko e ongo tama ko eni, na’e ‘ikai te na fu’u inukava lahi, ko ia na’a na fatongia’aki
(fokotu’u pe ‘e kinaua kinaua ki he lakanga ko ia) ‘a e ō ‘o fakasiosio holo he pō kotoa pe
na’e fai ai e faikava ‘a e kau mātu’a, ki he ‘ū ‘api ‘oku fai’anga faikava; ki he tokolahi ‘o
e kau faikava, lahi ‘o e kava, pea mo e lahi ‘o e tapaka ‘a e kau faikava taktaha, he kotoa
‘o e ngaahi faikava kotoa pe na’e fai ‘i Nuku’alofa he pō ko ia. Pea’ oku ‘alu holo pehē
he ngaahi faikava kotoa pe, ka kuo pau ke na fakafuofua mai ki he tuku ‘a e faikava ‘a e
kau mātu’a he feitu’u na’a nau faikava ai, koe’uhi ke nau ha’u ‘o līpooti mai ki he mātu’a
‘a e tu’unga ‘oku lolotonga ‘i ai ‘a e faikava takitaha, pea ‘e ‘ilo leva ai ‘e he kau mātu’a,
pe ko e fē he ngaahi faikava ‘oku kei lele ‘a e faikava ‘oku ngalingali ‘e fuoloa, koe’uhi
ke nau “tētē” atu ki ai, ‘o kau ki he feohi’anga ko ia; ‘o kau hono inu ‘enau me’i kava,
pea mo hono mama ‘enau fo’i tapaka, ka nau fakafeohi’aki ha ngaahi talanoa, pea taimi
‘e ni’ihi, ko e hū’aki pe ‘o e tāme’a ‘a e kau Fōfō’anga. Pea ko e hingoa “Fōfō’anga”, ko
hono ui ia ‘e he kau mātu’a paionia ‘o e Fōfō’anga, ‘a e ongo tama na’a na fa’a “tēkina”
holo he pō ‘oku nau faikava ai ‘o fakasio ‘a e faikava ‘e hiki atu ki ai ‘a e kau Fōfō’anga
‘o fai hono tāpalasia.

Ka ‘asi mai leva ‘a e ongo tama pea na’e fai ki ai ‘a e lea, ko e ongo ki’i “foofoo’anga”
ena, he ko ‘ena tētē atu ki he ‘api ko ē ‘o fakasiosio e faikava ko ia, pea pehē ‘ena tēkina
holo he ngaahi faikava’anga, ka na toki foki mai ‘o līpooti ki he kau mātu’a na’e faikava
‘a e ngaahi faikava na’e lahi ‘enau kava, koe’uhi kae tēkina atu ki ai ‘a e mātu’a kuo
faikava ‘o lī taula ai ‘oka hili ‘a ‘enau faikava. He’ikai te tau fakaanga ki hono
fehi’anekina ‘o e kau Fōfō’anga he taimi ko eni, he ‘okapau ko ‘enau to’onga mo’ui ia,
pea ‘oku tuha pe ia ke pehē. Ko e kau muiaki ‘o e fakasiosio faikava ko Tevita Manu Fasi
(‘a ē ‘oku toe ‘iloa ko “Pusi”) mo Viliami Naea, ko Lopeti Mā’ulu, ko kinautolu ia na’a
nau hoko atu ‘a e fatongia fakafofo’anga ‘o Tupouniua mo Kaiongo. Ka ‘osi leva ‘a e
faikava ‘i ha ‘api pe lipooti atu ‘e he ongo ‘foofoo’anga’ ki he toenga ‘o e kau
“foofoo’anga” ‘a e ngaahi faikava ‘oku kei toe lahi ‘enau kava mo e tapaka, pea hoko
leva ia ko e kāpasa ki he kau “makatēkina” ke tūkufua ki ai ‘enau hiki ki ai ‘o hoko atu
ai.2

2
‘Oku tatau ‘a e fakamatala ko eni mo ha fakamatala na’e fai ‘e Malakai Fā’one ‘i he Kalapu Lotu mo
Ngāue he pō faka’osita’u ‘o e ta’u 2000. ‘A ia na’a fefakamo’oni’aki ai pea mo Viliami Faiva he faikava ko
ia. ‘Oku kehekehe leva ia mo e ma’u ‘a Futa Helu ‘i ha’ane lea he Konivēsio II ‘a e Fōfō’anga, ‘a ia na’a
ne pehē ‘e ia ko e tupu ‘o e lea Fōfō’anga ko hono ‘ai ange kiate ia mo ha ni’ihi na’a nau nofo fakatamaiki
he taimi na’a ne kei ako ai he Ako Mā’olunga ‘o Tonga, ‘a ia na’a nau kau ki he kau faikava ‘o e
Fōfō’anga. ‘Oku mahino mei he ngaahi fakamatala kuo u ma’u, na’e toki kau mai ‘a Futa ia kimui ki he
kau faikava, pea ‘oku ‘ikai ha fekau’aki ‘a e tupu’anga ‘o e hingoa ia, pea mo e me’a ‘oku ne fakamatala ki
ai. Ko ia kuo fakapapau’i eni ‘oku mātu’aki ta’emo’oni ‘aupito ‘a e ma’u ko eni ‘a Futa. Ko e fakamatala
‘oku ou fai heni, ko e fakamatala tonu taha pe ia ki he tupu’anga ‘o e lea “Fōfō’anga” pea ‘oku fakamo’oni
ki ai ha kau tangata falala’anga na’a nau kau mai he kamata’anga ‘o e kalapu.

5
Na’e toki hū mai leva mo ha ni’hi he ta’u 1962 pe ofi ki ai pea na’e kau ai ‘a Saimone
Koloamatangi, ko Tonga Tuihele (‘a ia ‘oku toe ‘iloa ko “Maumau” pea ‘oku nofo
Aositelelia), pea mo Elone (nofo Aositelelia), ko Mosese Nika ‘One’one.

Na’e faifai pea toki hiki leva e faikava ‘a e kau Fōfō’anga ‘o fai ki he ‘api ‘o Saimone
Kolomatangi ki Fanga he ta’u 1966 nai pee 67.

‘I he ta’u 1965-69, na’e kau mai ai ki he kau Fōfō’anga ‘a Finau Maketi Tongilava
(Kolofo’ou), Timote Fonua (Kolofo’ou nofo ‘Eua), Rev. Taasi Kale (nofo Arizona USA),
kau foki ki ai ‘a Takilisi Nau, Sione Nau mo e ni’hi ‘o e faanau ‘a Manase Nau mei
Havelu na’a nau toki kau mai he taimi ko eni. Ko Laatuu Kamea (Fua’amotu nofo USA).
Malekamu Si’i (Manu) , Taniela Ulakai, Pateta Ulakai si’i (Kolofo’ou), Pepe Holani
(nofo Amelika), Lui Nomani (nofo LA, USA). Ko Sione Tupou (Ngele’ia). Ko Maile
Faletau (mei Kolofo’ou).

Kau Tāme’a ‘a e Kalapu Fōfō’anga mei hono kamata’anga.

Ko e taha foki ‘o ha me’a na’e ‘iloa ai ‘a e Kalapu Fōfō’anga, ko ‘enau fai e me’a ko e
tāme’a lea ‘o lelei ‘aupito. Pea na’e ai ha ni’ihi na’e tohoaki mai kinautolu ‘e he manako
ki he fanongo tāme’a ke nau ha’u ‘o kau ki he Kalapu Fōfō’anga. Ko e taha foki ‘o e
me’a na’e manakoa ai ‘a e taame’a ‘a e Fōfō’anga, he na’e ‘ikai ke ngata pe he ngaahi
hiva ‘anautolu na’a nau lava ‘o tā, ka na’e kau mo e toenga ‘o e ngaahi ‘a e kau tāme’a
kehekehe pe mei Tongatapu ‘o a’u ki Vava’u mo e ngaahi tapa kehekehe ‘o Tonga ni.

Ko e kau tāme’a ‘a e Kalapu he taimi na’e kamakamata mai ai, ko ‘Usaleva (tā fasi),
Samiu Tonga, Pilisee Taufa (veemi), kau ki ai mo Taani Sitani (Nge’esikosi), Tonga
Tuihele. Na’e toki huu mai kimui ‘a Saimone Koloamatangi ‘o kau ki he tāme’a pea ko
Saimone ‘oku ne tā e ngaahi fasi ‘a e Fōfō’anga he leetioo.

Ko e tēkina holo ‘a e Kalapu he ngaahi tu’u’anga kehekehe.

Neonga na’e kamata ‘a e kalapu ni ko ha kau faikava ‘api pe, ka na’e faifai ‘o hoko ko ha
falukunga kakai fe’unga ke nau kamata ha kalapu. Fe’unga ia mo e kau mai ‘a e Faifekau
ko Dr.Huluholo Mo’ungaloa, pea ne ha’u mo ia ‘a e anga fokotu’utu’ume’a ‘o kau
Uesiliana, ‘o ne fakanofonofo ha ngaahi lakanga ‘o hangē kuo tau lea ki ai ‘anenai ange.
Ko ia ai na’e kamata ai pe ‘a e kalapu he ‘api ‘o e Talekita Ako Fakakalisitiani ‘a e Siasi
Uesiliana, ‘a ē na’e nofo ai ‘a Huluholo, ‘i he Fanga’otaha ‘o Uesilē, he Hala Tu’i.

Na’e hiki mei ai ki he ‘api ‘o Siaosi Ulukivaiola ‘i Kolofo’ou ‘a ia na’e tu’u ai ha fu’u
faletonga ‘o ngāue’aki ‘e he kalapu ‘Ulutea, pea na’e ngāue’aki aipē foki mo ia ‘e he kau
Fōfō’anga. Ko e taimi ia na’e fai ai ‘a e fakakaukau ke langa ha fale lelei he tu’u’anga ko
ia, ke fai ki ai ‘a e Kalapu, pea hoko ai ‘a e mole ‘a e pa’anga na’e tānaki, ‘a ia foki kuo
tau lau ki ai ‘i ‘olunga.

Na’e hiki mei ai ‘a e kalapu Fōfō’anga ki he ‘api ‘o ‘Ioane Lavaki ‘i Kolofo’ou, ‘o

fe’alu’aki ai ‘a e kau Fōfō’anga mo e kalapu ‘a Pila Uaiti, na’e tu’u he ‘api ‘o Tali Palavi
‘i Kolofo’ou (ma’u ‘e O.G. Sanft ‘a ‘eni ‘oku tu’u ai ‘a e Hotele Nuku’alofa) pea mo e
kalapu ‘Ulutea, he ‘api ‘o Siaosi ‘Ulukivaiola ‘i Kolofo’ou. Na’e ai foki mo e taimi na’e

6
fakalele ai ha Kalapu he ‘api ‘o Nuni Hapa (hanga hake ki he ‘Ulutea he ‘aho ni) ‘a ia
na’e ui ko e “Fekita” pea na’e kau mo ia he fe’alu’aki mo e Fōfō’anga.

Pea na’e toki hiki leva mei ai ki he ‘api ‘o Tuai Mā’ulu ‘i Kolofo’ou,

Na’e toe hiki mei ai ki he ‘api ‘o Saimone Koloamatangi.

Pea toki toe foki mai ki he ‘api ‘o Tuai he ngaahi ta’u ‘o e 1970, pea toki langa ai ‘a e
fale he 1977.

‘I he 1977-80, Na’e hū mai ai ‘a Dr. Taniela Lutui, ko Mafi Vakameilalo mo hono tehina,
ko Hon Dr. Viliami Tangi (Minista Mo’ui ‘o e ‘aho ni). Ko Kepulī Moala, Tali
Vakameilalo. Ko Tevita Tu’ipulotu (‘a ē na’e toe ‘iloa ko “Minoi”), ko Siaosi Maeakafa
Aleamotu’a (Kolomotu’a), ko Tākalafatu Aleamotu’a (nofo Salt Lake), ko Soloasa Fifita
(Aust). Ko Leiki Tu’ipulotu (‘ilamutu ‘o Minoi) pea mo Papani Lasitani (Kolofo’ou).

Pea kuo a’u ki he ‘aho ni, kuo tēkina atu ‘a e ngaahi mapakipaki’i Fōfō’anga ‘o lī taula he
ngaahi feitu’u kehekehe pe ‘i Tonga ni, mo muli na foki.