NEFT-QAZ QURĞULARININ

KORROZİYADAN
MÜHAFİZƏSİ
 NEFT-QAZ QURĞULARININ
KORROZİYADAN MÜHAFİZƏSİ
Dərs vəsaiti

Azərbaycan Memarlıq və İnşaat Universitetinin

Elmi-Metodiki Şurasının 15.XI. 2011-ci il
və “ST və MKS” fakültəsinin Elmi Şurasının
19.X. 2011-ci il tarixli (protokol 1)
qərarı ilə çap olunur.
Rəy verənlər: Eyvazov Eyvaz Mülki oğlu - texnika elmləri
doktoru, Azərbaycan Hidrotexnika və
Meliorasiya İnstitutu Elm-İstehsalat Birliyinin
“Drenaj” laboratoriyasının müdiri.
Aslanov Lətif Firudin oğlu - texnika elmləri
namizədi, “NeftqazLayihə” Elmi-Tədqiqat və
Layihə İnstitutunun “Texniki”şöbəsinin müdiri.
Zərbəliyev Mansur Sabir oğlu - texnika
elmləri namizədi, Azərbaycan Memarlıq və
İnşaat Universitetinin “HTQ və ekologiya
mühəndisliyi” kafedrasının dosenti
Elmi redaktor: Mansurov Məhəmmədəli Səfər oğlu - texnika
elmləri namizədi, Azərbaycan Memarlıq və
İnşaat Universitetinin “HTQ və ekologiya
mühəndisliyi” kafedrasının dosenti

Z.S.Musayev, K.M.Məmmədov, V. V.Məmmədova,

A.Ə.Mürsəlov. “Neft-qaz qurğularının korroziyadan
mühafizəsi” Dərs vəsaiti, Bakı, “Təhsil”NPM, 2011,164 səh.

Dərs vəsaitində korroziyanın növləri, müxtəlif mühitlərdə rast

gəlinən korroziyalar, radiasiya təsirindən dağılma nəticəsində korroziya
çatlaması, korroziya prosesində atmosfer tiplərinin nəzərə alınması,
rütubətin bu prosesə təsiri, qrunt mühitində, müxtəlif su mühitlərində
korroziya prosesinə baxılmışdır. Bununla yanaşı maqnit sahəsinin təsiri,
inhibitorlar, lak - boya və polimer örtüklər, onlara qoyulan tələblər
verilmişdir. Müasir dəniz neft-qazmədən hidrotexniki qurğularının metal
konstruksiyalarının korroziyası və mühafizəsi izah edilmişdir.
Dərs vəsaiti Təhsil Nazirliyinin təsdiq etdiyi proqram əsasında
yazılmışdır və 050605-“Dəniz neft-qaz hidrotexniki qurğularının tikintisi”
ixtisası üzrə təhsil alan tələbələr üçün nəzərdə tutulmuşdur. Dərs
vəsaitindən eləcə də elmi - tədqiqat və layihə institutlarında çalışan
mütəxəssislər istifadə edə bilərlər.
 MUSAYEV ZAKIR SƏMƏD oğlu
MƏMMƏDOV KAMRAN MƏMMƏD oğlu
MƏMMƏDOVA VÜSALƏ VAQIF qızı
MÜRSƏLOV AQIL ƏLI oğlu

NEFT-QAZ QURĞULARININ
KORROZİYADAN MÜHAFİZƏSİ
 Korroziya - latınca «Corrosio» sözündən götürülüb, mənası
yeyilmə, dağılma deməkdir. Metalların korroziyası - onların
kimyəvi, elektrokimyəvi, biokimyəvi təsir nəticəsində dağılaraq
yararsız hala düşməsidir. Konstruksiyanın sərbəst enerjisinin
azalması hesabına metalların termodinamiki davamsızlığ baş
verir. Konkret şəkildə korroziya- xarici mühitin təsiri ilə metal və
ərintilərinin dağılması deməkdir.
Bəzi metallarda dağılma prosesi təkcə metalın səthində
deyil, onun daxilində də baş verir. Bu isə metalın kristal qəfəsinin
dağılması ilə nəticələnir və metal özünəməxsus xassələri itirir.
Metalın tərkibində qarışıqlar çox olanda onun səthində qalvanik
cütlərin yaranması nəticəsində kiçik nöqtələr əmələ gəlir və
pittinq korroziyası baş verir, metal dağılmaya məruz qalır.
Korroziya nəticəsində müxtəlif ölkələrin iqtisadiyyatına
dəyən ziyanı bir neçə misalla göstərək: Le Metayepin məlumatına
görə 1953 - cü ildə Norveç iqtisadiyyatına korroziyadan dəyən
ziyan 180 milyon markaya çatırdı. 1964 - cü ildə Fransanın dəniz
qurğularına dəyən zərər 80 milyon frank olmuşdur. Hər il Avstra-
liyada bioloji korroziyadan dəyən zərər 25milyon dollar, Yeni Ze-
landiyada 5 milyon dollar təşkil edir. ABŞ -da bioloji örtüyün
gəmiçiliyə vurduğu ziyan ildə 10 milyon, yeraltı borularda sulfat
reduksiyaedici mikrobların vurduğu ziyan isə ildə 500-
2000milyon dollara çatır. Məşhur Eyfel qülləsini korroziyadan
qorumaq üçün hər üç ildən bir 70 ton xüsusi lak-boyaq maddəsi
istifadə edilir.
Ümumiyyətlə, metalın adi və korroziyaya uğramış səthləri
kəskin fərqlənir. Lakin elə korroziyalar var ki, onu adi gözlə
görmək mümkün olmur. Bu kristalarası korroziya (metalın
kövrəkləşməsi) adlanır və metalı təşkil edən kristal qəfəsin
pozulması ilə baş verir. Müxtəlif ekoloji şəraitlərdə - suda, atmos-
ferda, torpaqda, turşuda, qələvidə metalların korroziyaya uğraması
müşahidə olunur. Elektrokimyəvi korroziya prosesi metal - mühit
sərhəddində ikiqat elektrik təbəqəsinin əmələ gəlməsi nəticəsində
baş verir.
Bəzi hallarda kimyəvi təsir fiziki dağılma ilə müşahidə
olunur. Bu korroziya erroziyası və ya frettinq-korroziya adlanır.
Dəmir və onun ərintilərinin korroziyası zamanı əmələ gələn
oksidlərinin hidratlaşmış korroziya məhsullvarı hesabına
paslanma olur. Əlvan metallar korroziyaya uğrayır, lakin
paslanmır.
Çeşidli korroziya prosesi dağılmanın xüsusiyyəti və
yaranma şəraitinə görə təsnifatlanır. Baş vermə şəraitinin
müxtəlifliyinə görə korroziya prossesini aşağıdakı növlərə bölmək
olar:
- qaz korroziyası — metal materialların səthində atmosferdə
olan qızmış qazların hesabına gedən korroziya;
- atmosfer korroziyası — metal və polad materialların
səthində atmosferdə olan nəmli qazlardan gedən korroziya;
- maye korroziyası — şirin və duzlu sularda baş verən
korroziya;
- yeraltı korroziya — torpaqda və qrunt təbəqələrində olan
korroziya;
- quruluş korroziyası — metal materialların qeyri - bircins
olması zamanı baş verən korroziya;
- azmış və xarici cərəyan hesabına korroziya;
Korroziya hesabına baş verən dağılmalar xüsusiyyətinə
görə iki yerə ayrılır. 1) ümumi və ya tam korroziya; 2) yerli
yəni metal səthin ayrı ayrı hissələrində baş verən korroziya.
Ümumi və ya tam korroziya prosesi üç yerə ayrılır:
1. müntəzəm - korroziya metalın bütün səthi boyunja bə-
rabər sürətlə gedir. Məsələn, karbonlu poladın sulfat turşu-
sunda (H2S04) korroziyası;
2. qeyri-müntəzəm - korroziya metalın müxtələif səthlə-
rində qeyri-bərabər sürətlə gedir. Məsələn, karbonlu poladın
dəniz suyunda korroziyası;
3. seçmə -xəlitə və ya ərintinin yalnız bir quruluşu
korroziya nətijəsində dağılır. Məsələn, çuqunu təşkil edən
ferrit quruluşunun dağılması.
Yerli korroziya ləkələrlə (latunun dəniz suyunda
korroziyası), xoralarla (poladın qruntda korroziyası),
nöqtələrlə (paslanmayan poladın dəniz suyunda korroziyası),
kristallar arası (turş mühitdə paslanmayan poladın korro-
ziyası), ülgüjvari (qaynaq tikişlərinin korroziyası) müşahidə
olunur.
Korroziya hesabına baş verən itkilərin təsnifatı. Korroziya
probleminin araşdırılması üç göstəriji əsasında təyin edilir.
Бтщ iqtisadi baxışdır ki, məqsəd neft çənlərinin, istilik
qazanxana çənlərinin, gəmilərin, körpülərin, boru kəmərlə-
rinin, dəniz qurğularının və konstruksiyalarının və s.
korroziya nətijəsində maddi xərjlərin azaldılmasını
araşdırmaqdır. Ikinji korroziya nətijəsində dağılaraq iri həjmli
qəzalar törənməməsi üçün avadanlıqların və qurğuların
etibarlılığını yüksəltməkdir. Atom elektrik stansiyalarında,
radioaktiv tullantıların basdırılması sistesində, neft çənlərində,
xam neft və neft məhsulların nəql edən boru və avadanlıqlarda
konstruksiyanın etibarlığı ən vajib şərtdir. Üçünjü metal
fondunun qorunmasıdır. Yer kürəsində metal ehtiyatları
məhduddur və korroziya nətijəsində metal dağılması əlavə su
və enerci itkisinə səbəb olur.
Korroziyadan törənən itkilər birbaşa və dolayı olmaqla
ikiiyerə ayrılır:
- Birbaşa itkilərə zədələnmiş konstruksiyanın ayrı- ayrı
hissələlərinin dəyişdirilməsi xərçi, yararsız hala düşmüş
mexanizmlər və ya onların dağılmış elementlərinin əvəzlənməsi
aiddir. Amerika Birləşmiş Ştatlarının Milli Standartlar
Bürosunun məlumatına əsasən birbaşa itkilərin illik dəyəri
təqribən 70 milyard dollar və ya ümumi milli məhsulun 4,2%
təşkil edir. Hesablamalar göstərir ki, korroziya əleyhinə
mühafizə tədbirlərindən təkminləşmiş və mütəmadi şəkildə
istifadə olunarsa bu zərəri 15% azaltmaq olar.
-Dolayı itkilərə aşağıdakılar aiddir:
 1. Təjhizat dayanmaları - neft kəmərində korroziya
uğramış boruların dəyişdirilməsi zamanı dayanma Beynəlxalq
Birca qiymətinə görə saatda 20000 dollar, böyük bir elektrik
stansiyasının korroziya nətijəsində dağılmış kondensatorunun
dəyişdirilməsi isə gün ərzində 50000 dollar zərər verə biər;
2. Təmiz məhsulun itirilməsi - buraya korroziyadan
zədələnmiş sistemdən qazın, neft və ya neft məhsullarının,
təmiz suyun təmirarası dövrdə sızması aiddir. Qazın, neft, neft
məhsullarının, sızması xam məhsulun itkisi ilə bərabar yanğın
və ya partlayış kimi ağır fəsadlar da törədə bilər. Belə hallar
ərazinin ekoloci sabitliyinidə jiddi təhlükədə qoyur
3. Avadanlığın məhsuldarlığının aşağı düşməsi və ya güj
itkiləri - istilikxanalarda korroziya məhsulunun yığılması
nətijəsidə istilik mübadiləsi səthlərinin istilikkeçirməsi azalır.
Borularda ərpin yığılmasından keçidlərin en kəsikləri kiçilir və
nasosların güjünün artırılması məjburiyyəti yaranır.
4. Təmiz xammalın çirklənməsi - çox az miqdarda mis
latun və ya mis borunun korroziyası zamanı sabun hazırlanan
sistemin içərisinə düşərsə, bütöv bir partiya sabunu tələf edə
bilər. Misin duzları sabunun köhnəlməsinə və bununla da
onun saxlanma müddətinin qısaldılmasına səbəb olur.
Qurğuşun materiallardan hazırlanan avadanlıqlar (zərərli
qurğuşun duzlarına görə) qida məhsullarının hazrırlanması və
saxlanılmasında istifadə oluna bilməz. Qurğuşun borulardan
keçmiş təmiz, yumşaq su içmək üçün təhlükəli sayılır.
5. Detalların, konstruksiyaların, qurğuların
layihələndirilməsində korroziyanın buraxılabilən qiyməti -
korroziyanın süərti naməlum olduqda və onunla mübarizə
tam aydın olmadıqda optimal layihələndirmə aparmaq çox
çətindir. Korroziyanın sürəti haqqında etibarlı məlumatlar
qurğunun layihələndirilməsi və tikinisi zamanı artıq metal
sərfini xeyli azaldır. Korroziyanın buraxıla bilən qiymətinin
düzgün təyini yeraltı neft və neft məhsulların nəql edən boru
kəmərlərinin layihələndirilməsi və çəkilişi zamanı artıq metal
sərfini xeyli azaldır.
 Bəzi hallarda dolayı itkilər təkjə maddi ziyanla
qiymətləndirilmir. Məsələn korroziya nətijəsində
avtomiobillərdə, təyyarələrdə, qatarlarda baş verən qəzalar
insan tələfatı ilə nətijələnir.
I FƏSİL. KORROZİYANIN NÖVLƏRİ
Yerindən, istismar şəraitindən, mühitlə əlaqəsindən asılı
olmayaraq, təbiətdə olan metallar, onların ərintiləri və xəlitəri
ya kimyəvi, ya da elektrokimyəvi korroziyaya məruz qalırlar.
Korroziya uğrayan metal mühitin aqressiv tərkib hissəsi ilə
reaksiya girərək kimyəvi birləşmə əmələ gətirirsə, buna
kimyəvi korroziya deyilir. Belə korroziya əsasən yüksək
tempraturda qazlarda və elektrolit olmayan mühitdə əmələ
gəlir.
Elektrokimyəvi korriyazada oksidləşmə - reduksiya reak-
siyası baş verir. Bu isə metal atom elektronunun korroziya
mühitindəki oksidləşdirijiyə (molekula, atoma) keçməsi ilə nə-
tijələnir. İstənilən korroziya prosesi aşağıda göstrilən oksid-
ləşmə - reduksiyası reaksiyası şəkilində gedir:
Me ^ Men+ + ne~; Ox + ne~ ^ Red
Burada: Me - metal; Ox, Red- maddənin korroziya mühi-
tində malik olduğu oksidləşmə və reduksiya formasıdır.
Elektrik jərəyanı keçirməyən məhlullarda komyəvi korro-
ziyanın əmələ gəlməsinə misal olaraq, yüksək temperaturda
(200-4000J) sudan təmizlənmiş nefti, onun emal olunmuş məh-
sullarının, su ilə qatışığı olan hidrogen-sulfidin (H2S) metalla
kimyəvi təsirindən əmələ gələn korroziyasını göstərmək olar.
Kimyəvi korroziya nətijəsində əmələ gələn korroziya məh-
sulu bilavasitə korroziyaya uğrayan sahədə toplanır. Bu za-
man həmin məhsulun metalın bütöv, sıx və məsaməsiz örtük
əmələ gətirərsə, korroziyanın sürəti getdikjə azalar.
Elektrokimyəvi korroziya, metalların elektrik keçirən
mühitində qarşılıqlı təsiri nətijəsində öz - özünə dağılmasıdır.
Korroziyanın ən geniş yayılmış tipi elektrokimyəvi korro-
ziyadır. Bu korroziya sudan, duzun sulu məhlulundan, turşu-
dan, qələvidən, bir sözlə elektrolitin tipindən asılı deyil. Elek-
trokimyəvi korroziyada elektrolitin miqdarı da heç bir rol oy-
namır. Çünki korroziyanı qatılığı on milli mikron olan rütubət
təqəsi də əmələ gətirə bilir. Elektrokimyəvi korroziyanın əmələ
gəlmə səbəbi metalın korroziya şəraitidə termodinamiki jəhət-
dən dəyişkən olmasıdır. Elektrokimyəvi korroziyaya hidro-
texniki qurğuları, gəmilər, yeraltı boru kəmərləri, turşu və qə-
ləvi mühitində işləyən avadanlıqlar məruz qalırlar.

1.1 Elektrolitlərdə korroziya

Elektrolitlərdə korroziya, ən çox yayılmış korroziya
növlərindən biri olmaqla, təbii suların və sulu məhlulların
metal konstruksiyalara təsiri nətijəsində baş verir. Elektrolitlər
müxtəlif olduğu kimi, onların korroziya prosesindəki rolu da
müxtəlifdir. Metalların qələvi mühitdəki korroziyası elektro-
kimyəvi korroziyaya aiddir.buna misal olaraq natrium-
hidrooksidin (NaOH) 1-3 normal qatılığında baş verən kor-
roziya prosesini göstərmək olar. Qaynanmış suda NaOH -ın
miqdarı 3% - dən çox olduqda metalların korroziyası hidro-
genin ayrılması ilə aşağıdakı reaksiya üzrə gedir:
Fe + 2NaOH + 2H2O = Na2 [Fe (OH\ ]+H2
NaOH-ın 7000J də həll olması ilə Na3Fe2O3 əmələ gəlir və
dəmir -2 oksidə (FeO)qədər parçalanır. Oksigen olmayan qələ-
vi mühitdə jərəyan sıxlığının yüksək qiymətində anodun po-
lyarizasiyası zamanı altıvalentli dəmir birləşməsi - qırmızı fer-
rit əmlə gəlir. Oksigenli qələvi mühitdə dəmirin korroziyası ok-
sigenin depolyarizasiyası ilə və ya həll olan oksigenin iştirakı
ilə gedir.
Aerasiya, yüksək temperatur və yüksək qatılıqlıqlı xlorun
iştirakı, korroziya sürətini artırır. Qaynamış NaOH-ın10%-dən
artıq qatılığında polad da korroziyaya uğrayır. NaOH -ın 30%
li məhlulunda mühafizə örtüyünün əmələ gəlməsi ilə korroziya
zəifləyir.
Metalların turşu mühitindəki korroziyası elektrolitlərdə
olduğu kimi, elektrokimyəvi korroziyanın ginetikası üzrə ge-
dir. L.L. Faynqold və B.M. Novokovski göstərmişdilər ki, qatı
turşuda metalın dağılması üçün jərəyan sıxlığı potensialın 0,1-
0,7V qiymətində dəmir-sulfatın (FeS04) həll olması ilə dəyişir.
Tərkibinə və xassələrinə görə turşular müxtəlif olur. Bu səbəb-
dən də bu mühitdəkorroziyaya uğrayan metal konstruksiya və
qurğular da müxtəlif intensivlikdə dağılmaya məruz qalırlar.
Turşu mühitində dəmirin korroziyası hidrogenin depolyariza-
siyası ilə gedir və aşağıdakı kimi yazılır:
Fe = Fe2+ + 2e; 2H+ + 2e = H2; Fe + 2H = Fe2+ + H2
+

Reaksiyanın gedişində pH-ın artması reaksiyanın

elektrod potensialını aşağı salır və pH=7,5 olduqda hər iki
reaksiyanın qiyməti bərabərləşir, dəmirin korroziyası dayanır.
Qatı turşularda (HNO3, H2SO4,HF) korroziya metalların
passivləşməsi və ya turşuların zəif disssosiyası nətijəsində aşağı
düşür. Dəmirin korroziyası zamanı ayrılan hidrogen dəmirə
diffuziya edərək onda hidrogen kövrəkliyi yarada bilir.
məlumdur ki, hidrogen metalın tərkibindən 6000J tempraturda
belə çıxarmaq mümkün deyil. Durulaşmış turşu mühitində
korroziya prosesinin sürəti həll olmuş oksigenin və ya
oksidləşdiriji qatışığın (Fe2+, Cu2+) miqdarı ilə təyin olunur.
Korroziyanın sürəti oksigenin çoxalması ilə artır. Bu amilə
temperatur və turşunun hərəkət sürəti də təsir edir.
Xlorid turşusunda (HJT) karbonlu poladın korroziya
sürəti ilə hidrogen ionunnun aktivliyi arasında xətti asılılıq
müşahidə olunur. Sulfat turşusu (H2S04) hidrogen ionunun
ekvivalent miqdarında HJl kimi eyni korroziya aktivliyinə
malikdir. Oksigensiz üzvi turşularda isə dəmir korroziyaya
daha davamlı olur.
 Su, qələvi, turşu mühitlərində korroziya prosesləri
göstərir ki, belə mühitlərdə nidrogenin rolu çox böyükdür. Bu
element ən az elektron sayına malikdir və dünya evinin əsas «
kərpiji» hesab olunur. Hidrogen həm üzvi, həm də qeyri-üzvi
ktmyəvi birləşmələrin tərkibində iştirak edir. Onun protonu
daha fəaldır, nüvə ətrafında elektronları yoxdur və ionlarının
ölçüsü başqa elementlərin ionlarından 100 000 dəfə kiçikdir.
Elektron olmayanda protonun başqa molekullarla qarşılıqlı
təsiri sadələşir, bir birləşmədən digərinə keçəndə maneələrin
sayı azalır.
Metalın tərkibində hidrogen kövrəklik yaratmaqla
mikroskopik yarıq əmələ gətirir. Hidrogen metalın tərkibinə
ərimə prosesində, xromlaşdırma, qaynaq, tablaşdırma, habelə
termiki emal vaxtı daxil olur. Metallı hidrogen kövrəkliyindən
qorumaq üçün hazırda yeni tədbirlər axtarılır.
Xromlaşdırmadan sonra metalın tərkibindən hidrogeni
metalı 2500J qızdırıb, bir müddət saxlamaq yolu ilə çıxarırlar.
Bu proses zamanı hidrogen «dərinlikdən» üzə çıxır və
metaldan ayrılır. Bəzi proseslərdə metalın səthinə daha çox
hidrogen toplanaraq onun daha tez dağılmasına səbəb olur.
Bu hal sürtünmə nətijəsində hidrogenin ayrılması zamanı baş
verir. Buna səbəb isə protonunasan keçiji xassələriolmasıdır.
D.Qorkunov və A. Polyakov öyrənmişlər ki, şimalda me-
tallar daha tez yeyilməyə başlayırlar. Bu onunla izah olunur
ki, soyuq və nəmli havada hidrogen metalların səthini daha tez
dağıdır.
Ümumiyyətlə, metalın səthində hidrogen ən çox nəmli və
soyuq halda toplanır. Bu da kej-tez öz nətijəsini göstərərək,
korroziya ilə nətijələnir.

1.2. Maye axının korroziyaya təsiri. Kavitasiya eroziyası

Şirin sularda pH-ın qiyməti adətən böyük olur. Bu səbəb-
dəndə korroziyanın sürətinə ən əvvəl metalın səthinə oksigeni
daşıyan maye axının sürəti təsir göstərir. Maye axının böyük
sürətində qismən passivasiya(metalları korroziyadan qorumaq
üçün üzərində nazik oksidləşmiş qat əmələ gətirmək)üçün me-
talın səthinə lazımi miqdarda oksigen daxil olur. Əgər bu hal
baş verirsə, korroziyanın sürəti ilkin qalxmadan sonra yenidən
enməyə başlayır (şəkil 1.1).

-4
• Sİ

Şəkil 1.1. Azkarbonlupolad boruda korroziyaya axının sürətinin

təsiri. Təjrübə 48 saat ərzində, 210J aparılmışdır.

Əgər suyun axın sürəti getdikjə artarsa, onda passivasiya

örtüyünün və ya korroziya məhsullarının mexaniki dağılması
korroziyanın sürətinin böyüməsinə səbəb olar. Passivasiyanı
qabaqlayan korroziya sürətinin ilk maksimumu, metalın sət-
hinin kələ-kötüryünündən və sudakı qarışıqlardan asılı olan
axın sürətində müşahidə olunur. Məsələn, dəniz suyunda pas-
sivasiya axının heç bir sürətində olmur, korroziyanın sürətinin
artması axının sürətinin nəzərə çarpmayajaq dərəjədə azalma-
sında belə baş verir.
Maye axını atmosfer təzyiqindən aşağı olan təzyiq oblas-
tında olarsa, metal-maye sərhəddinin səthində partlayan qa-
barjıqlar əmələ gəlir. Bu hadisə kavitasiya adlanır. Kavitasiya
hesabına metalın dağılması kavitasiya eroziyası və ya kavita-
siya dağılması adlanır. Bu zaman metalnı səthi məsaməli və
«xoralı» olur. Metalın korroziya eroziyası sırf mexaniki dağıl-
ma formasında da ola bilər. Metlaın dağılması mexaniki və
kimyəvi amillərin təsiri altındada gedə bilər. Hətta mühafizə
örtükləri pozulduqda belə korroziya yüksək sürətlə gedir.
Kavitasiya eroziyasına nasosların rotorları, su ilə soyu-
dulan dizel mühərriklərin silindrləri məruz qalırlar. Elastiki
örtüklər, paslanmayan polad 18-8 (şəkil 1.2) kavitasiya eroziy-
asına nisbətdə davamlı sayılırlar.

Şəkil 1.2. Laboratoriya sınaqları nətijəsində metalların

kavitasiya eroziyasına davamlılığı.
Dizel mühərriklərinin silindrlərini dağılmadan effektiv
mühafizə etmək üçün soyuduju suyun tərkibinə 2q/l natrium
xromat əlavə edirlər.
1.3. Radiasiya təsirindən dağılma. Gərginlik altında
korroziya çatlaması
 Neytronların və ya yüksək enercili hissəjiklərlə kəskin
şüalanma zamanı metalın kristal qəfəsi, dərin soyuq
deformasiyanı xatırladan dəyişikliyə məruz qalır. Kristall
qəfəsdə boşluqlar əmələ gəlir, bu da aşqarlıq komponentlərinin
və ya səjiyyəvi qarışıqların diffuziyasını sürətləndirir. Şüalan-
ma prosesində «temperatur piki» adlanan temperaturun lokal
yüksəlməsi ola bilər. Temperatur pikinin iki növü mövjuddur:
qəfəsdəki bütün atomların yerində qalması ilə gədən terminiki
pik və atomların qəfəs düyünləri arasında yerinin köçürülməsi
ilə gedən yerdəyişdirmə piki.
Metalların korroziyalığına radiasiyanın təsiri barədə
çox az şey məlumdur. Şüalanmanın korroziyaya təsirini soyuq
deformasiyaya ilə müqayisə edirlər. Şüalanma zamanı korro-
ziya mühitində lokal yerdəyişdirmə piki və kimyəvi maddalər
(məs.: HNO3 və ya H2O2) yaranır ki, onların korroziyaya ikinji
dərəjəli təsir göstərir. Deməli, korroziya sürəti oksigen diffu-
ziyası ilə limitlənən metallarda möhkəmlik şüalanmadan sonra
da praktiki olaraq dəyişmir. Turşu mühitində şüalanmış pola-
dın korroziya sürəti artır, şüalanmış nikelin möhkəmliyi isə
dəyişməz qalır.
Polad müstəvi elastiklik həddinə yaxın olan dartılma gə-
rginliyinə məruz qaldıqda və eyni vaxta qatı qələvi və ya nitrat
məhlulu ilə təmasda olduqda, onun kristal qəfəs sərhədləri
arasında çatlama baş verir. Bu hal gərginlik altında korroziya
çatlaması (GKÇ) adlanır. İstehsalatda bu prosesə ilk dəfə bu-
xar qazanlarında rast gəlinib. Buxar qazanlarının aralıqlarında
qaynama zamanı suyun qatılığı gərginlik altında korroziya
çatlaması yaratma həddinə çatır. Bu zaman partlayışla müşa-
hidə olunan qəza baş verir. Korroziya yaradan səbəblərdən
biri qələvi olduğundan bu qəza qələvi kövrəkliyi adlanır.
Qələvi metallar kövrək olduğundan onlarda gərginlik
altında korroziya baş verir. Bu korroziyanın nəzəri əsaslarını
ilk dəfə Dike vermişdir. Sonralar Vaber, Makdonald və
Lanqtin Dikenin nəzəri fikirlərini daha da inkişaf etdirmişlər.
 Tədqiqatlar göstərir ki, poladın gərginlik altında
dağılması, əsasən xlorlu məhlullarla əlaqədardır. Adətən gərg-
inlik altında gedən proses metalların kristalarası korroziyasına
səbəb olur. İlk dəfə bu hadisə ABŞ hərbi dəniz donanmasında
sualtı qayıqların atom - istilik qazanlarının istismarı zamanı
qeydə alınmışdır. Müəyyən edilmişdir ki, həmin prosesin səbə-
bi dəniz suyunda xlorun miqdarının çox olmasıdır. Bu növ
korroziyada əsas dağıdıjı kimi Jl rolunu ilk dəfə Vilyams gö-
stərmişdir. O, müəyyən etmişdir ki, yüksək temperatur və
təzyiq altında paslanmayan poladın dağılmasına Jl yüksək qa-
tılığı səbəb olur.
Ümumiyyətlə, paslanmayan poladdan hazırlanmış müxtə-
lif qurğu və avadanlıqların ən çox dağılma ehtimalı həm Jl,
həm də təzyiqin yüksək olduğu hallarda müşahidə edilir. Bu
növ korroziyaya sərbəst oksigenin də müəyyən qədər təsiri var.
Prosesda əsas amil kimi zamanı və temperaturu da göstərmək
olar. Əgər metalın dağılması su qaynayan vaxt baş verirsə, bu
zaman temperatur həmin prosesin sürətlənməsinə kömək edir,
zaman isə korroziya prosesinin intensivliyini göstərir.
Buxar qazanlarının hazırlanması təkmilləşdirildikdən so-
nra belə qəzaya demək olar ki, rast gəlinmir. Tempratur
2250J- dən yüksək olduqda qazanxana suyunda olan silikatlar
və qələvilər gərginlik altında korroziya çatlaması prosesini
sürətləndirir. Aşağı tempraturlarda isə silikatlar inhibitor ro-
lunu oynayırlar. Polad zənjirlər, troslarda gərginlik altında
korroziya çatlamasına çox meyllidirlər. Məsələn, Portsmutda
(Ohaya) 12 il istismarda olan körpünün tərkibində 0,7% J olan
trosları əsasdan qırılmışdır. Bunun səbəbi isə qırılan hissəsiyə
tərkibində NH4N03 olan yağış suyunun yığılması olmuşdur.
Mexaniki emal paslanmayan poladlarda gərginlik altında
korroziya çatlamasına meyilliyi artırır. Analoci halı radiasiya
üçün də təxmin etmək olar. Devis və başqalarının tədqi-
qatlarında 17%oJr, 11%Ni, 2,5%Mo qarışığından ibarət pas-
lanmayan polad nümunə neytronlarla şüalandıqdan sonra
qaynar 42% MgJl2 məhlulanda 1 saat ərzinda dağılmışdır.
Halbuki, şüallanmayan eyni nümunənin dağılması üçün 10
saat lazım olmuşdur. Şüalanmadan sonrakı dağılma müddəti,
şüalanmadan əvvəlki zaman müddətindən fərqli olaraq tətbiq
edilmiş gərginlikdən (34-152MPa) asılı olur. Bu qalıq gərgin-
liklərin şüalanma nətijəsində yaranması və xariji gərginliyin
qismən ora əlavə olunması ilə izah edilir. üzərində oksid təbə-
qəsi ilə 20%Jr, 25%Ni, 1%Nb polad nümunə nə şüalanmadan
əvvəl, nə də sonra dağılmaya məruz qalmayıb.
Təjrübələr göstərir ki, soyuqda dərin deformasiyasiyalı
polad qaynar nitrat məhlullarındagərginlik altında korroziya
çatlamasına davamlıdır.
Gərginlik altında korroziya çatlamasınin qarşısını almaq
üçün aşağıda sadalanan tədbirlərdən istifadə etmək lazımdır:
- Soyuq dərin emal. Karbonlu poladın soyuq yayma üsusi
ilə qalınlığını 50% qədər azaltmaqla qaynar nitrat məhlulların-
da gərginlik altında korroziya çatlamasına qarşı möhkəmliyini
artırmaq. Bu möhkəmlik 100-2000J tespraturda 1000 saata
kimi qoruna bilir.
- İsti emal. Karbonlu polad gərginlik altında korroziya
çatlamasına qarşı möhkəmliyini 9500J dən 2500J yə tədrijən
soyudularaq alır. Belə möhkəmlik 4000J qısa müddətli (200
saat) olur. Lakin istismar tempraturu 3000J-dən aşağı oldu-
qduq poladın gərginlik altında korroziya çatlamasına qarşı
möhkəmliyini 1000 saata kimi yüksələ bilər.
- Səthi pərçimlənmə. Metaıln səthində onu korroziya
çatlamasından müdafiə edən bütöv və ümümi korroziya za-
manı dağılmayan sıxılma gərginliyi yaranır.
-Katod mühafizəsi. Şreder və Brek müşahidə etmişdilər ki,
qaynar Na0H-Na2Si03 məhlulunda gərginləşmiş poladın ka-
tod polyarlanması korroziya çatlamasını nəzərə çarpajaq də-
rəjədə azaldır və ya qarşısını alır.
- Xüsusi ərintilərdən və inhibitorlardan istifadə olunması.
Poladın Al, Ti, Ta, Nb aşqarlanması onu korroziya çatlama-
sına qarşı davamlı edir, lakin gərginlik altında korroziya
çatlamasının qarşısını almır.
 60%Ja(NO3)2+ 3%NH4N03+3%NaJl məhlulu karbornlu
poladın çatlamasma qarşı yaxşı inhibitor sayılır.

1.4. Elektrokorroziya
Bu korroziya elektrokimyəvi korroziya növünə aid olub,
daimi jərəyanın xarijdən təsiri nətijəsində (azmış jərəyanın təsi-
rindən) əmələ gəlir. Ona ən çox elektriklənmiş dəmir yol xətlə-
rində, tramvay yollarında, elektroliz sexlərində, elektrik qay-
naq aparatlarında və s. yerlərdə rast gəlmək oalr. Azmış jərəy-
an əsasən reslərin torpaqdan pis təjrid edilməsi, elektroliz sex-
lərində işlədilən artıq duzun normadan olması ildə elektrolit
keçirijiliyinin əmələ gəlməsi və dəmir yol relslərinin ayrı ayrı
hissələrinin bir-birilə möhkəm birləşməməsi nətijəsində yara-
nır. Yeralı su kəmərlərinin azmış jərəyanla korroziyaya uğra-
ması təbiətdə tez - tez müşahidə olunur (şəkil 1.3).
Metal borular və kabellər azmış jərəyan zonasında
olduqda onlar jərəyanın paralel rabitəçisi rolunu oynayırlar.
Buna səbəb onların torpağa nisbətən daha böyük keçirijiliyə
malik olmalarıdır. Elektrik jərəyanı daxil olan yer katod
zonası, çıxan yer anod zonası, boru və kabelin orta hissə isə
neytral zona adlanır.

Səkil 1.3 Metal boru kəmərinə azmış jərəyanların təsiri

 Azmış jərəyanın şiddəti 10-200 A arasında olduqda elekt-
roikorroziya nətijəsində metal qurğuların dağılması sürətlə
gedir. Metal qurğuların izolyasiyası torpaqda dağılarkən anod
zonasının ayrı - ayrı hissəsində jərəyan sıxlığı çox böyük
qiymətə çatır ki, bu da torpağın yaxşı keçirijiliyə ilə
əlaqədardır.
Əgər polad anjaq anod sahəsində dağılırsa, onda atmosfer
xassəli metallar - Pb, Al və s. korroziya prosesinin oksigenin
depolyarizasiyası ilə getdiyindən mühiti qələviləşdirir və metal
katod sahəsində dağılır. Bəzi elektrokimyəvi istehsal
sahələrinin elektrokorroziyasının təsirindən həll olmayan
anodlar əlavə anod polyarizasiyası nətijəsində dağılır. Jl
ionunun təsiri ilə fəallaşan anod prosesi də bu korroziyanı
əmələ gətirə bilər. H2Ü2 istehsalında H2SÜ4 elektrolizi zamanı
Pt anodların anod dağılması baş verir. Belə ki, 1ton 100% -li
H2Ü2 almaq üçün gərəyan sıxlığının optimal - 0,6A/sm2 qiymə-
tində platin dağılması 10q/A çata bilər.
Belarus EA Metal Polimer Mexaniki İnstitutunun alimləri
sənaye qurğularının sürtünmə nətijəsində vaxtından əvvəl yeyi-
lib dağılmasının qarşısını almaq məqsədi ilə orcinal mühafizə
üsulu təklif etmişlər. Bu üsulun köməyi ilə onlar qurğunun la-
zımsız bir hissəsinə daimi jərəyan verməklə azmış elektronları
başqa səmtə yönəldirlər. Belə mühafizə daimi nəzarət və enerci
tələb etdiyindən alimlər başqa yol seçərək məjburi mühafizə
jərəyanı istehsal etməyə nail oldular. Bu sürtünən sahənin
özüdür. Həmin sürtülüb yeyilən konstruksiyaya metal - poli-
mer qarışığı əlavə edildiyindən sürtülən sahədə yaranan «elek-
trostansiya» istiliyi elektrik enercisinə çevrilir və qurğu dağıl-
madan xilas olur.

1.5. Bioloci korroziya

Açıq su hövzələrində, dənizlərdə, okeanlarda fəaliyyət
göstərən müxtəlif orqanizmlər, o jümlədən, bakteriyalar su ilə
təmasda olan hər hansı möhkəm bir səthin üzərinə toplanırlar,
nüfuz edir və çoxalırlar. Belə orqanizm topaları bioloci örtük
adlanır. Bu orqanizmlər fiziki xüsusiyyətlərinə, kimyəvi tərki-
binə və bioloci xassəsinə görə müxtəlif olub, mühitlərinin şərai-
tindən olduqja asılıdırlar.
Mikroorqanizmlərin metalların korroziya prosesinə təsiri
ilk dəfə 1891- ji ildə Herrat tərəfindən irəli sürülmüşdür. O,
göstərmişdir ki, qurğuşunun (Pb) korroziysına suyun təsiri ola
bilsin ki, bakteriyaların fəaliyyəti nətijəsində əmələ gələn am-
monyak, nitrit və nitratlar səbəb olur. 1910 - ju ildə Qaynes
belə qənaətə gəlmişdir ki, dəmir və polad konstruksiyaların
torpaqda korroziyası bakteriyaların inkişafı ilə baş verir.
Ekoloci şəraitdən asılı olaraq, korroziya prosesində
müxtəlif növ mikroorqanizmlər iştirak edir. Metalların mikrob
korroziyası aktual bir problem olan bioloci dağılmanın bir his-
səsidir.
Bioloci örtüyün əmələ gəlməsi mürəkkəb bir proses olub,
2500-ə yaxın müxtəlif mikro və makroorqanizmlərin iştirakı ilə
gedir. Gəminin su altında qalan hissəsində çəkisi 30 kq/m2 -ə
çatan bioloci örtüyə təsadüf edilmişdir. Bioloci örtük su ilə
gəminin gövdəsi arasında sürtünmə yaradır. Bu isə əlavə ya-
najaq işlədilməsinə səbəb olur, istismar göstərijiləri pisləşir, lak
- boyaq örtüyünün dağılmasına və korroziyanın sürətlənməsi-
nə səbəb olur. Batumi gəmi tərsanəsində aparılan tədqiqatlar
göstərmişdir ki, dəniz suyunda xəlitələrin korroziyaya davam-
lığı nə qədər yüksək olarsa, onlar bioloci örtüyün təsirinə bir o
qədər az məruz qalırlar.
Dövrü su təjhizatı sistemlərində bioloci örtük, mikroor-
qanizmlərin məjmusundan ibarət olub, istilik işlədiji aparatla-
rın səthində toplanır və inkişaf edir (şəkil 1.4).
Bioloci örtüyün əsas komponenti bakteriyalardır. Bu
örtük bakteriya təbəqəsinin əmələ gəlməsi ilə başlayır. Bakte-
riyalar sürətlə inkişaf etmək və çoxalmaq xassəsinə malikdir.
Onlar üçün əlverişli mühit olarsa bir sutka ərzində sayları
1151012 -yə çatır. Ümumiyyətlə, bioloci örtüyün inkişafı
zamanı dövr edən su janlı orqanizmlərin mexaniki qatışıqları
ilə müəyyən qədər zənginləşir. Suda bioloci örtüyün
çoxalmasını suyun oksidləşməsi ilə müəyyən etmək olur.
Suyun oksidləşməsi isə onun üzvü maddələrlə çirklənmə
dərəjəsini göstərir. Eyni şəraitdə oksidləşmə nə qədər çox
olarsa, bioloci örtüyün əmələgəlmə intensivliyi bir o qədər
sürətli olar.

Səkil 1.4. Müxtəlif növlü bioloci örtüklər (120

dəfə
böyüdülmüş )
Bioloci örtük mexaniki qatışıqların çoxalması ilə əlaqədar
olaraq, əsasən müntəzəm korroziya elementləri yaradaraq
nöqtəvi korroziyanı intensivləşdirir. Bəzi hallarda
sulfatreduksiya ediji bakteriyaların ikişafı ilə H2S ayrılaraq
nöqtəvi korroziyanı sürətləndirir. Bundan əlavə suda dəmirin
miqdarı 0,2 mq/l-dən çox olanda dəmir əşyalar üzərində
toplanan bakteriyalar inkişaf edərək Fe(OH)2-ni Fe(OH)3-ə
çevirir.
 Hazırda şirin su ehtiyatlarına qənaət etmək məqsədilə
sənayenin bir çox sahələrində soyuduju su sistemlərində dəniz
suyundan geniş istifadə edilir. Dəniz suyunun aqressivliyi,
onda həll olan duzların miqdarı, janlı orqanimzlərin, həll olan
qazların miqdarı, parçalanan üzvü maddələrin varlığı
korroziya prosesinin müxtəlif olması ilə səjiyyəvidir. Dəniz
suyunda bioloci korroziya sürəti, əsasən mikroorqanizmlərin
və bakteriyaların bilavasitə fəaliyyəti və qarşılıqlı təsiri ilə təyin
edilir (şəkil 1.5).
Uzun müddət aparılan
tədqiqatlar göstərir ki, dəniz ^ Kalıda
suyundan dövrü su təjhizatı
sistemlərində istifadə etdikdə
metallar üçün qorxulu olan
aqressiv bioloci örtüyün əmələ
gəlməsi aparat, qurğu, boru və
polad nasosların korroziyasını
daha da sürətləndirir. Bioloci
təbəqənin səthdə qeyri-bərabər
paylanması nətijəsində əmələ
gələn bu proses səthdə
elektrokimyəvi korroziyanın
baş verməsi ilə izah olunur.
Sənaye su təjhizatı sistemlərin-
də bioloci örtük əsasən 37-390J
temperatur intervalında inki- Səkil 1.5. Dəniz suyunda
metalın korroziyası zamanı
şaf edir. Su təjhizatı sistemlə- bioloci örtüyün təyin
rində bioloci örtük ən çox üstü edilməsi;
açıq sututarlarda, soyudulan istilikdəyişdiriji aparatların sət-
hində əmələ gələn korroziyanı sürətləndirir. Bioloci örtük su-
soyuduju hissələrin üzərində əmələ gələ bilir. Bəzi hallarda,
suyun yüksək axma sürətində səthə zəif yapışan bioloci
örtüklər qoparaq su borularına tökülür, nasosun en kəsiyinin
diametri azalır, faydalı iş əmsalı aşağı düşür. Bu isə öz növbə-
sində ümumi texnoloci prosesə olduqja mənfi təsir göstərir.
 Bioloci örtüyün bu mənfi xüsusiyyətlərini nəzərə alaraq
onun fiziki- kimyəvi və bioloci tərkibini öyrənmək məqsədi ilə
Xəzər dənizinin suyunda bir sıra tədqiqatlar aparılmışdır. Mə-
lum olmuşdur ki, Xəzər dənizində bioloci örtüyü əmələ gətirən
orqanizmlərin intensiv inkişafı dəniz suyunun temperaturu 20-
270J olduğu zaman (iyul, avqust, sentyabr ayının ilk günləri)
baş verir.
Bakteriyaların səthdə çökməsi adsorbsiya qanununa əsas-
lanır ki, bunun da nətijəsində səthin enercisi kifayət qədər aza-
lır. Açıq sututarlarda soyudulan istilikdəyişdiriji aparatların
səthində bioloci örtüklərin əmələ gəlməsinə səbəb suyun sis-
temdəki aşağı sürətli hərəkətidir. Sənaye su təjhizatı sistemlə-
rində dəniz suyundan istifadə etdikdə ən çox müşahidə edilən
bioloci örtük-köbələklər, molyuskalar, yaşıl yosunlardan iba-
rət olan infizorlardır.

1.6. Korroziyanın digər növləri

Təbiətdə ən çox təsadüf olunan korroziyanın əsas
növlərdən əlavə daha bir neçə başqa növü də mövjuddur.
Bunlardan qaz korroziyasını, torpaq, kontakt, yarıq, istilik
nətijəsində yaranan kontakt korroziyasını misal göstərmək
olar. Onların da təsiri ilə metallar korroziyaya məruz qalır,
qiymətli qurğu və avadanlıqlar çürüyərək sıradan çıxır.
Korroziyanı metalın səthində paylanma xüsusiyyətinə
görə müntəzəm və qeyri - müntəzəm korroziyaya ayırırlar.
Müntəzəm korroziya metalın səthində bərabər və qeyri -
bərabər paylana bilər. Korroziya metalın səthi boyunja
yayıldıqda buna müntəzəm korroziya dağılması deyilir.
Müntəzəm korroziya özü də bir neçə yerə ayrılır.
Metal səthinin bir neçə məhdudlaşmış hissəsində korro-
ziya baş verərsə və qalan səth hissələri bu zaman toxunulmaz
qalarsa, belə korroziya qeyri-müntəzəm adlanır.
Korroziya prosesində zədələnmə ləkə şəkilində olduqda, o
metal səthin ayrı - ayrı hissəsində baş verir. Zədələnmə dərin
olmur, lakin geniş sahəni əhatə edir. Hamar olmayan
(xoraşəkilli) korroziya metal səthində məhdud ölçüdə
zədələnmə əmələ gətirməsi ilə xarakterizə olunur. Səthdə
yaranan nöqtəşəkilli korroziya adətən həll olan oksigenin təsiri
ilə əlaqədar olub bütün qazanxana sistemlərində müşahidə
olunur. Bu zaman mühafizə Fe3ü4 əvəzinə Fe2ü3 əmələ gəlir.
Bu isə öz növbəsində boruların tez sıradan çıxmasına səbəb
olur. Qazanxanalardakı qazanlarda yararan şərait ərp və şlam
çöküntüləri ilə birlikdə oksigenin qatılığını daha da artırır. Bu
növ korroziyanın qarşısını almaq üçün oksigenin ən kiçik
miqdarını belə kənarlaşdırmaq lazımdır. Lakin bu halda da
metal suyun oksigeni ilə təmasda olur və NaüH ən yüksək
qatılığında nöqtəvi korroziya yaranır.
Metalın səthində olan çöküntünün, ərpin, şlamın və
korroziya məhsulunun altında olduqja təhlükəli olan nöqtəvi
çox səthaltı korroziya əmələ gəlir. Çöküntüsü olan yer anod
rolunu oynayaraq, korroziyanı sürətləndirir. Səth altında
korroziya əsasən metal səthindən başlayır, lakin daha çox səth
altında yayılması ilə fərqlənir. Səthaltı korroziya çox vaxt
metalı laylara ayırmaqla baş verir. Buna misal olaraq metal
lövhələrin kimyəvi üsulla ya yaxşı hamarlanmamasını, səthdə
korroziya prosesi zamanı qabarjıqların əmələ gəlməsini
göstərmək olar.
Metalların kristal-struktur quruluşunda dağılma baş ve-
rərsə, buna kristallararası korroziya deyilir. Bu halda jüzi xariji
təsir metalın mexaniki xassəsini jiddi dəyişir ki, bu da çox təh-
lükəli korroziya ilə nətijələnir.
Dağılma korroziyası müntəzəm korroziyanın tipik növü
olub əsasən dartılma gərginliyi altında gedir (şəkil 1.6).
 Səkil. 1.6 Tomaşova görə korroziyanın dağılma xarakteri.
1-bərabərpaylanma; 2- bərabər olmayan paylanma; 3-
ləkşəkilli;
4- xoraşəkilli; 5-nöqtəvi; 6- sapşəkilli; 7-səthaltı; 8-
kristalarası;
9- ülgüjvari; 10- dağılma.
Detallarda ağırlıq qüvvəsinin təsiri nətijəsində
kristallararası korroziya kimi jiddi korroziya baş verir. Belə
korroziya təyyarə pərlərində, maşın vallarında, yüksək təzyiq
altında işləyən qazanlarda əmələ gəlir. Əgər korroziya zamanı
metaldan hər hansı bir komponent məhlula keçdikdə metalın
səthində digər komponentlər tədrijən çoxalır. Buna misal
olaraq latunun üzərinin sink ilə örtülməsini və çuqunun
korroziyasını göstərmək olar.
Korroziya növlərinin analizi göstərir ki, müntəzəm
korroziya bütöv səth boyu yayılan korroziyaya nisbətən daha
təhlükəlidir. Müntəzəm korroziya nətijəsində oksidləşmənin
miqdarı bütöv səth boyu yayılan metaldakı oksidləşmə
miqdarından az olur. Boru kəmərlərinin, neft çənlərinin kiçik
bir hissəsinin xoraşəkilli və nöqtəvi korroziyaya məruz qalması
çox tghlükəli olub, onların qısa müddətdə istismardan
çıxmasını sürətləndirir. Bəzən isə metallarda bütöv səth
boyunja gedən korroziya daha təhlükəli vəziyyət yaradır.
Qaz korroziyası əsasən yüksək temperaturda - səthdə
rütubətin olmadığı şəraitdə gedir. Qaz korroziyasının
məhsulları müəyyən şəraitdə qoruyuju xassəyə də malik
olurlar.
Torpaq altında metalların korroziyası əsasən torpağın və
rütubətin tərkibindəki duzların hesabına gedir. Torpağın
metala qarşı aqressivliyi, onun nəmli olması, oksigenin
aerasiyası, pH-ın dəyişməsi, elektrikkeçirijiliyi və
mikroorqanizmlərin varlığı ilə müəyyən edilir.
Korroziyanın növləri arasında qurğu və avadanlıqlar
üçün daha təhlükəli olan kontakt və yarıq korroziyasıdır.
Qiymətli qurğular və avadanlıqlar bir deyil, bir neçə metalın
avadanlıqların ayrı-ayrı hissələri arasında texnoloci proses
zamanı kontakt yaranır, yarıq əmələ gəlir ki, nətijədə olduqja
təhlükəli sayılan korroziya baş verir. Bəzən metalların səthində
qüsurlar qat və yarıq şəkilində yaranır və ora elektrolit daxil
olur. Bu elektrolitlərin oradan çıxması üçün böyük təzyiq tələb
olunur ki, bu da metalın dağılmasına səbəb olur. Bir-birilə
kontaktda olan müxtəlif elektrik potensiallı bir neçə metal
elektrolitə salındıqda onlarda korroziya sürəti dəyişir.
Zəif metallarla aktiv metallar kontaktda olduqda zəif metallar
kontaktdan daha intensiv dağılmaya məruz qalırlar. Aktiv me-
tallar isə əksinə, passiv sürətlə dağılmaya başlayırlar. Kontakt
korroziyasına eyni metlalları bir-birilə lehimlədikdə, qaynaq
etdikdə və ya boltla bağladıqda da rast gəlmək olur. Məlum-
dur ki, qaynaq hissənin potensialı əsas metalın elektrokimyəvi
potensialından fərqlənir. Bu səbəbdən də qaynaq hissədə po-
tensiallar fərqi yaranır və korroziya başlanır.
Evans Al, Ju və paslanmayan poladın kontakt korroziya-
sını müşahidə edərək göstərir ki, potensiallar praktiki olaraq
eyni, olsa da, Al mislə kontaktda korroziyaya daha çox məruz
qalır. Lakin paslanmayan poladla kontaktda isə korroziya
nisbətən zəif gedir. Evans bunu həmin metalların katod kimi
eyni dərəjədə effektli işləməsi ilə əlaqələndirir.
Kontakt korroziyasının mexanizmi fırlanan elektrod löv-
hənin iş prinsipinə əsaslanır. İ.A. Rozenfildə görə dəniz suy-
unda metalların kontakt korroziyası əsasən katod prosesinin
sürəti ilə təyin edilir. Elektrod lövhənin fırlanma sürəti metal-
ların sabit potensialına təsir göstərir ki, fırlanan lövhənin
sürəti artdıqda əksər metallarda potensial müsbət tərəfə doğru
meyl edir. Müəyyən edilmişdir ki, elektrod lövhənin fırlanma
sürətinin metalın elektrokimyəvi prosesinə təsirindən dəniz
suyuna anod prosesi dəyişilmədiyi halda katod prosesinin
sürəti daha çox dəyişir.
Konstruksiyaların çoxu müxtəlif metalardan hazırlandıq-
ları üçün onları çoxelektrodlu sistem adlandırırlar. Bu sistemin
nəzəri əsasını ilk dəfə 1928 - ji ildə Q.V. Akimov tərəfindən
alüminiumun başqa metallarla kontaktı zamanı öyrənilmiş və
maraqlı nətijələr alınmışdır. Məqsəd çoxelektrodlu sahələrdə
sistemin tamamilə, yoxsa qismən qütbləşməsini ayırd etmək-
dən ibarətdir. Çoxelektrodlu konstruksiyaların etibarlı olması
üçün sistemdə hansı elektrodun anod olduğunu da bilmək zə-
ruridir.
Ən təhlükəli kontakt korroziyası dəniz və sənaye atmo-
sferi şəraitində baş verir.
Metalların məruz qaldıqları ən təhlükəli korroziya növlə-
rindən biri də yarıq, dəlik korroziyasıdır. Yarıq korroziyası me-
tal konstruksiyaların, atom reaktorlarının, memarlıq abidələ-
rinin dağılmasında müşahidə olunur. Belə korroziya nəinki
konstruksiüyanın özündə, habelə istismar zamanı yaranan ya-
rıq nahiyələrində də intensiv sürətdə artır. Bundan əlavə də-
nizdəki konstruksiyalar üzərində olan yarıqlardakı mikroor-
qanizmlər korroziyanı daha da sürətləndirir. Keyfiyyətsiz qay-
naq işləri də bu korroziya üçün əlverişli şərait yaradır. Digər
metallara nisbətdə latunda bu korroziya özünə məxsus xüsu-
siyyətlə gedir. Latunun ümumi səthində dağılmaya nisbətdə
yarıqda daha sürətli korroziya baş verir. Yəni burada suyun və
ya havanın təsiri ilə aerasiya baş verir, oksigenin səthə daxil
olması ehtimalı artır. Nazıik yarıq korroziyasından mühafizə-
də Na2HP04, K2Jr207 inhibitorları yaxşı nətijələr verir.

1.7. Korroziya yorğunluğu

Metalın dəyişən işarəli yüklərin, yaxud da periodiki
dinamiki yüklərin təsirindən çatlaması yorğunluq dağılması
adlanır. Hər dövrdə nə qədər çox gərginlik olarsa, metal bir o
qədər tez dağılır. Şəkil 1.7 - də S gərginliyinin N dağılmaya
qədər dövrlər sayıdan asılılığı verilmişdir.
Polad üçün real yorğunluq həddi dartılmada möhkəm-
liyin yarısına bərabərdir. İstənilən metalın yorğunluq möh-
kəmliyi - gərginliyin aşağı qiymətində verilmiş dövrlər sayında
metalın dağılmamasıdır. Əgər dövrlər sayı lazımi qədər çox-
dursa, dağılma tətbiq olunan istənilən yükün təsirindən baş
verə bilər.
Korroziya mühitinin və dəyişən işarəli yüklərin, yaxud da
periodiki dinamiki yüklərin təsirindən metalın çatlaması kor-
roziya yorğunluğu adlanır. Bu tipdən olan dağılmalar həmişə
ayrı - ayrılıqda korroziya və yorğunluq dağılmaları jəmindən
çox olur.
Korroziya yorğunluğunun çatları transkristaldır və onlar
əsas çatın yaxınlığında sıx budaqlanırlar (şəkil 1.8). Yorğunluq
çatları da (qalay və qurğuşun istisna olmaqla) transkristaldır,
lakin burda bir dən artıq əsas çata çox nadir hallarda rast
gəlmək olar.

Şəkil 1.7. Poladın periodik yüklənmədə S-N əyriləri.

Korroziya yorğununluğunda metalın səthində çatlar öz
başlanğıjlarını götürdükləri korroziya xoralı əmələ gəlir.
Korroziya yorğunluğu, hər bir metala məxsus ionlarla
törənən korroziya çatlamasından fərqli olaraq müxtəlif su
mühitlərində özünü göstərir. Korroziya yorğunluğunun təsiri
altında metallar həm şirin, həm də dəniz suyunda və digər
kimyəvi mühitlərdə dağılırlar. Ümumi korroziyanın sürəti bu
zaman nə qədər yüksək olarsa, korroziya yorğunluğundan
metalın dağılması daha intensivləşir.

Şəkil 1.8. Azkarbonlupolad lövhədə korroziya

yorğunluğu çatı
Korroziya yorğunluğu fəzada möhkəmlik həddində aşağı
yüklərin təsiri altında etibarlı işi hesablanmış vibrasiyalı
konsturksiyaların qəflətən dağılmasına səbəb olur. Neft
buruqlarından neft çıxaran nasosların polad ştanqları da
buruq sularında korroziya yorğunluğu hesabına çox tez
sıradan çıxırlar, bu da öz növbəsində neft sənayesi üçün
milyonlarla itkilər deməkdir. Buxar və ya isti neft məhsulları
nəql edən borular da periodik genişlənmə və yığılma (termiki
rəqs) ujbatından bu şəkildə dağılmaya məruz qalırlar.
 Bəzi mühitlərdə yorğunluq çatlaması daimi yük təsiri
olarsa GKÇ-la müşahidə olunur. Bu yüksək möhkəmlikli, az
aşqarlı poladın rütubətli və rütubətsiz şəraitdə sınaqları
zamanı müşahidə olunur. Möhkəmlik həddi 1140MPa-dan
yüksək olan poladlar suda, otaq temperaturunda GKÇ məruz
qalırlar və onların quru havada istismar müddəti rütubətli
havada istismar müddətindən daha yüksək olur. Daha aşağı
möhkəmlik həddinə malik olan poladlar suda GKÇ-yə daha
dözümlüdür, quru və rütubətli havada eyni yorğunluq
möhkəmliyi göstərir (şəkil 1.9)

Şəkil 1.9. 4140poladının 107dövrlər sayında 93% rütubətli

havada yorğunluq möhkəmliyi; dartılmada möhkəmliyi; axıjılıq
həddi; quru havada yorğunluq möhkəmliyi
 Korroziya-
£ Korroziya- yorğunluğu
0 yorğunluğu möhkəmliyi-
43 möhkəmliyi, nin yorğunluq
cr mPa həddinə nis-
Metal; emal bəti
0 £
* * *
O^ 3$ * * *
3$ 3$ 3$
c/0 c/0 c/0 c/0

s £
> O 3 3
Q £
H Q
Polad
0,11%J; bişirmə 172,2 110,2 - 0,64 -
0,16%J, kövrəkliyini azaltma 241,2 137,8 48,2 0,57 0,20
1,09% J; bişirmə 289,4 158,5 - 0,55 -
3,5%Ni, 0,3%J; bişirmə 337,6 199,8 - 0,59 -
0,09%Jr, 0,1%V, 0,5%J bişirmə 289,4 151,6 - 0,52 -
13,8%Jr, 0,1%J; kövrək. azaltma 344,5 241,1 124,0 0,70 0,36
17%Jr, 8%Ni, 0,2%J; isti yayma 344,5 344,5 172,3 1,00 0,50
98,96%Ni; 7600J-də bişirmə 227,4 161,9 148,1 0,71 0,65
Kupronikel (21%Ni, 78%Ju); 130,9 124,0 124,0 0,95 0,95
0
760 J-də bişirmə
Ju; 6500J-də bişirmə 67,5 68, 9 68,9 1,02 1,02
Al 99,4%; bişirmə 40,7 - 14,5 - 0,36
Düralüminium; kövrəkliyini azal- 117,1 53,1 44,8 0,45 0,38
tma
Latun 60-40; bişirmə 144,7 124,0 - 0,86 -
*- 2mq/l JaS04, 200mq/l JaJ03, 17mq/l MgJl2, 140mq/l NaJl
 Jədvəl 1.1-ə analoci olaraq bu nətijələrə gəlmək olar:
1. Dartılmada möhkəmliklə korroziya yorğunluğuna da-
vamlılıq arasında birbaşa asılılıq mövjud deyil.
2. Az aşqarlanmış poladlar azkarbonu poladlara nisbətən
korroziya yorğunluğuna qismən davamlıdırlar.
3. Termiki emal korroziya yorğunluğuna qarşı dayanıqlığı
artırmır.
4. Tərkibində Jr olan korroziyaya davamlı poladlar kor-
roziya yorğunluğuna qarşı digər poladlara nisbətdə daha
davamlıdırlar.
5. Bütün poladların duzlu sularda korroziya yorğunluğu-
na davamlılığı şirin sulardakından azdır.
Qarşısını alma tədbirləri. Korroziya yorğunluğuna meyl-
liyi azaltmaq üsulları mövjuddur. Karbonlu poladlar üçün
duzlu məhlulların əsaslı surətdə dearasiyası yorğunluq həddinə
havadakına qədər yüksəldir. Analoci nətijəni 0,49V potensial-
da katod mühafizəsi də verir. İnhibitorların tətbiqində də ef-
fektiv nətijələr alınır. Korroziya yorğunluğunun öyrənilməsi-
nin ilk vaxtlarında 1916-jı ildə Heyq tərəfindən dəniz suyu ilə
kontaktda olan polad yedək troslarının dağılmasının öyrənil-
məsində aparılmış tətdiqatlar nətijəsində məlum olmuşdur ki,
qalvanik örtüklər trosların xidmət müddətini xeyli artırır. Zn
və Al örtüklər Jd örtüklərdən fərqli olaraq daha yaxşı xidmət
göstərir. Qrunt təbəqəsində ZnJr04 inhibitorunun piqmenti
olarsa üzvü mühafizə örtükləri də yararlı sayılır.

1.8. Korroziya yorğunluğu mexanizmi

Havada korroziya yorğunluğunun əmələ gəlməsini

dəyişən işarəli yüklərin təsirindən metalların nüvəsində
lokallaşdırılmış müstəvilərin sürüşməsi nətijədə metalın
səthində sürüşmə pilləsinin əmələ gəlməsi ilə əlaqələndirirlər.
Uzunmüddətli sürüşmə nətijəsində metalın səthində girinti-
çıxıntı əmələ gətirən və yarıqların əmələ gəlməsinə imkan
yaradan sürüşmə zolaqlarının toplanması müşahidə olunur
(şəkil 1.10 ) .
 Səkil 1.10. Havada 6-105 dövrlər sayından sonra misin səthində əmələ gələn
girinti-çıxıntılar. Sınaqdan sonra nümunə gümüşlə örtülüb

Korroziya prosesinin yorğunluğa təsiri əsasən girinti-

çıxıntıların əmələ gəlməsin ilə müşahidə olunan plastiki
deformasiyanın təjili ilə ifadə edilir. Bu səbəbdəndə korroziya
yorğunluğundan dağılma korroziya və yorğunluğun qarışıq
təsirindən deyil, onların jəmindən həmişə artıq olur. GKÇ və
korroziya yorğunluğu müxtəlif mexanizmlərə malikdirlər.
Buna görədə təmiz metallar GKÇ dayanıqlı, korroziya
yorğunluğunun təsirinə olan meyillikləri isə ümumi
korroziyaya meylli olduqları qədərdir.
Güman edilir ki, metalda səthi qəfəsə vakansiyalarının
(boşluqları), əsasəndə vankansiya çütlərinin (divakansiyalar)
əmələ gəlməsi yolu ilə korroziya ondakı plastiki deformasiya
gərginliyini artırır. Divakansiyalar monovakansiyalara
nisbətdə adi otaq temperaturunda metalın nüvə və nüvə
sərhəddinə daha tez diffuziya edir. İlk dəfə Vaqner və
Pikerinq Äu-Ju xəlitəsində Ju, latunda isə Zn korroziyasını
divakansiyaların olması ilə əlaqələndirmişlər. Divakansiyalar
sürüşmə müstəvisi boyunja plastiki deformasiyanı yumşaldır.
Korroziya sürəti nə qədər çoxdursa, bir o qədər də
divakansiyaların, girinti-çıxıntıların əmələ gəlməsi və
yorğunluq prosesinin də inkişafı yüksəkdir. Korroziya
yorğunluğunun tətqiq zamanı məlum olmuşdur ki, korroziya
sürəti nə qədər böyükdürsə tədrijən gedən plastiki
deformasiyanın da(axıjılığın) sürəti də artır.

1.9. Frettinq - korroziya

Frettinq-korroziya-mexaniki gərginliyin nətijələrindən biri
olub, metalın yorğunluq və ya korroziya yorğunluğundan
dağılmasına səbəb olur. Bu dağılma kontaktda olan iki
metalsəthin arasında, əsasəndə bir metalik səthin digərinə, ya
da hər ikisinin bir - birinə nəzərən sürüşməsi hesabına baş
verir. Adətən sürüşmə titrəyişlər zamanı rəqsi xarakter daşıyır.
Bu tip dağılmaya sürtünmə zamanı oksidləşmə və korroziya
aşınmaları aiddir.
Frettinq-korroziya nətijəsində dağılma metalın səthinin
rəngsizləşməsi, rəqsi hərəkət olduqda isə yorğunluq çatları
yaranış ojağı olan xoraların əmələ gəlməsi ilə xarakterizə
olunur. metalın tez oksidləşməsi özü - özlüyündə
mexanizmlərin işlərində əngəllər törədir. Bu zaman ölçülərin
dəqiqliyi itir, korroziya məhsullarından isə tıxaj və ya
parçalanmalar ola bilər. Korroziya məhsulları sürtülmüş
səthlərin altından tökülür. Poladda bu məhsul a-Fe203
ibarətdir. Nikelin uzun mütddəli sınaqlarında korroziya
məhsulları NiO və az miqdarda Ni , mis üçün isə bu məhsullar
Ju20, az miqdarda JuO və Ju .
Rəqsi hərəkətin frettinq korroziyası zamanı metalın
səthinin kütlə itkisi şəkil 1. 11-ə əsasən aşağıdakı ifadə ilə təyin
edilir:
1

W = k0 L2 - k^L k2lLC, (1.1)

haradakı L-yük; J-tam dövrlərin sayı; /-yerdəyişmə; k0, k, k2-

sabitlərdir
 Şəkil 1. 11. Metalın səthinə frettinqin təsiri sxemi.
Fərz edilir ki, sürtünmə zamanı yaranan lokal qızmalar
metallı oksidləşdirir, sonra isə metalın oksid təbəqəsinin
buxarlanması prosesi baş verir. lakin bu dağılmada təkjə
yüksək tempraturun rol oynamadığını və digər amillərlərin də
təsiri göstərdiyi məlumdur. Laboratoriyada aparılmış sınaqlar
və təjrübələr nətijəsində məlum olmuşdur ki, poladda frettinq-
korroziynın getməsi üçün nəmlik yox, yalnız oksigen lazımdır.
Bu tip korroziya quru havada, nəmliyi havaya nisbətdə daha
aqressis gedir. Azotlu havada isə bu korroziya çox zəif gedir.
Frettinq-korroziyanın mexanizmi elektrokimyəvi deyil.
Sürtülmənin artması ilə frettinq-korroziya artır, əgər sürtülən
səthlərin arasında sürtkü yağı yoxdursa bu proses daha da
intensivləşir
Frettinq-korroziya çox vaxt vaqon resorlarının, titrəyişə
məruz qalan bir çox mexanizm və detalların dağılmasına səbəb
olur. Frettinq-korroziya qalaqlanmış metalın lövhələrin
daşınma zamanı rənginin itirilməsinə də səbəb olur və bu hala
qış aylarında daha çox rast gəlinir.
Qarşısını alma tədbirləri.
1.Kövrək metalın bərk metalla birləşdirilməsi. Olduqja
böyük yüklərin təsirində kövrək metallar səthlərini hava
təmasından qoruyurlar. Bundan əlavə kövrək metallar
kəsildikdə axa bilərlər, amma bu hissənin səthi üzərində
sürüşmürlər və bu da dağılmanı azaldır. Poladla təmas üçün
üzərinə Ag, Jd, İn örtüklər çəkilmiş metallar tövsiyyə olunur.
Latun - polad bağlantısı zamanı dağıntı, polad - polad bir-
ləşməsinə nisbətən daha az olur.
2.Sürtkü yağlarının tətbiqi. Əgər yük böyük deyilsə, aşağı
özlülüklü yağların tətbiqi fosfatla işlənmiş metal səthlər üçün
çox yaxşıdır. Bu yağlar sürtünmə zamanı metalın səthlərinə
çox rahat nüfuz edirlər.
3. Kobalt xəlitələrinin istifadəsi. Bu yalnız su və ya sulu
məhlullar olduqda mümkündür.
 4. Elastomer aralıqların və ya aşağı sürtünmə əmsallı mate-
rialların tətbiqi. Rezin rəqsi hərəkəti amartizasiya edərək metal
hissənin səthi üzərində sürüşmənin qarşısını alır. Politetrafto-
retilen (teflon) aşağı sürtünsə əmsalına malikdir ve frettinqi
zəiflədir.

II FƏSİL. ATMOSFER KORROZİYASI

2.1. Korroziya prosesində atmosferin tiplərinin

nəzərə alınması

Havada rütubət olmadıqda dəmir jüzi sürətlə

korroziyaya uğrayır. Məsələn, səhrada polad məmulatlar uzun
müddət ərzində öz parlaqlığını qoruyub saxlaya bilir.
Yuxarıda qeyd etdik ki, korroziya prosesi elektrolitsiz gedə
bilməz; suyun donma temperaturundan aşağı qiymətlərdə
metalın səthində korroziya olduqja ləng gedir. Məlumdur ki,
buz zəif elektrik keçirijiliyinə malikdir. Lakin atmosferdə
metalların korroziyası yalnız rütubətdən deyil, metalın səthin-
də nəmliyi artıran toz və qaz qarışıqlarından da asılıdır.
Atmosfer əsas etibarı ilə nəmlik, temperatur və çirk-
lənməyə görə fərqləndirilir. Bu səbəbdən də müxtəlif ra-
yonlarda atmosfer korroziyasının sürəti müxtəlif olur. Dənizin
sahilyanı zonasında hava duzlarla, ən çox da NaJ-lal doymuş
olur. Sənaye rayonlarının havası sonradan H2S04 çevrilən
S02 ilə əhəmiyyətli dərəjədə zəngin olur. Bu havada az mi-
qdarda H2S, NH3,N02 və müxtəlif duzlar da var. Daxili yan-
ma mühərrikləri işləyən rayonların havasında N0 böyük mi-
qdarda müşahidə olunur, şəhərlərin havasında bu qazın qatı-
lığı bəzən lmq/l -ə çatır. Sənaye mərkəzlərindən kənarda olan
şəhərin havasında kükürdlü qazların qatılıqları jədvəl 2.1. - də
müqayisə edilir.
Korroziyaya qarşı dayanıqlı olan metal bir atmosfer
mühitində yaxşı, digərində isə tam əksinə olduqja pis nətijələr
 Qazlar Atmosfer
Səhər sə- kən-
nayesi ddə
Hidrogen sulfid H2S 15-5000 5-50
Karbonsulfid JS2 70-370 25-45
Dimetilsulfıd JH3SJH3 Məlumat 42-62
yoxdur
Kapbonilsulfid JOS 430-570 430-
570
Kükürd 4-oksid SO2 103-106 50-
120

Aqressivliyinə görə atmosferi aşağıdakı tiplərə ayırırlar:

dəniz, sənaye, tropik, arktik, şəhər və kənd. Dəniz atmosferində
okeana və ya dənizə yaxınlığından asılı olaraq eyni bir metal
müxtəlif korroziya sürətinə malik olur. Məsələn, okeandan
24m aralıda olan polad nümunə okeandan 240m aralı olan
nümunəyə nisbətdə 12 dəfə daha sürətli korroziyaya uğrayır.
Atmosfer şəraitində istifadə olunan metalların səthində
nəmlik təbəqəsi əsasən yağışdan və ya su buxarından əmələ
gəlir. Belə korroziyanın getməsi ən çox metalın üzərində əmələ
gələn nəmlik təbəqəsinin qalınlığından asılıdır. Əgər örtüyün
qalınlığı 100A0 olarsa, quru atmosfer korroziyası (bu kimyəvi
korroziyadır), örtüyün qalınlığı 100A0 dən 0,1mkm ^ 0,1mm-
dək olarsa sulu atmosfer korroziyası adlanır. Nəmli və sulu at-
mosfer korroziyası əsasən oksigenin depolyarizasiya üstünlüyü
şəraitində gedir. Sənaye çirkabları atmosferə yayılaraq həll
olur və fəal elektrolitə çevirilir. Bu zaman əmələ gəldən korro-
ziya məhsulu əhəmiyyətli dərəjədə korroziya sürətinə təsir gö-
stərir. Atmosfer şəraitində dəmir və poladın səth boyunja kor-
roziyası bərabər paylanır. Müəyyən edilmişdir ki, dəmir və po-
lad konstruksiyalar atmosfer təsirindən mühafizə edilmədikdə
korroziya nətijəsində 127-103 ton və ya 0,13% metal itkisinə
səbəb olur.
Toz və digər bərk çirkləndiriji maddələr də metallarda
korroziya əmələ gətirir. Təjrübələr göstərir ki, möhkəm lak-
boya ilə nümunələrdə korroziyadan dağılma daha zəif gedir.
Bu prosesdə toz təbəqəsinin özünün Günəş şüalarından müha-
fizə xüsusiyyətini nəzərə almaq vajibdir.
Tədqiqatlar göstərir ki, nisbətən yüksək rütubətli atmo-
sferdə korroziya təhlükəsinin yaranması həmişə yağıntının mi-
qdarın ilə müəyyən edilir. Bəzi hallarda metalın səthi daimi
olaraq nəmli hava ilə əhatələnir ki, bu onun səthinin intesiv
yeyilməsini, yəni korroziyasını sürətləndirir.
Atmosfer korroziyası zamanı metalın səthində əmələ gə-
lən korroziya məhsuluonun səthinə daha yaxşı yapışır, torpaq
və elekrolit korroziyası məhsulundan daha möhkəm olur. Bu
onunla izah olunur ki, metalı əhatə edən nazik elektrolit təbə-
qəsinin iştirakı ilə onun səthində gedən atmosfer korroziyası
elektrokimyəvi proses üzrə getsə də, metalın elektrolitə tamam
salınmış elektrokimyəvi korroziyasından fərqlənir.
Atmosfer korroziyasını azaltmaq üçün ilk növbədə metala
təsir edən faktorlar kompleksinin bu və ya digər üzvünü ta-
mamilə dəf etmək və ya onun hissəsini azaltmağa nail olmaq
lazımdır. Metalların dağılmasının qarşısını almaq üçün ən sər-
fəli üsullardan biri ərintilərin və ya xəlitələrin passivliyini ar-
tırmaqdır.

2.2. Atmosfer korroziyası məhsulunun örtükləri

 Atmosfer korroziyasından yaranan pas örtükləri mühafi-
zə xüsusiyyətinə malik olduğundan müəyyən müddətdə korro-
ziyanın sürətini aşağı salır (şəkil 2.1). Bu fikir qismən doğru-
dur. Təmiz dəmirdə korroziya sürəti tərkibində mis olan pola-
da və ya az aşqarlanmış polada nisbətən daha yüksəkdir. Bu
xəlitələrdə əmələ gələn atmosfer korroziyası məhsulunun
örtükləri sıx quruluşlu, amma təmiz dəmirdə isə bu örtük toz-
şəkilli lət kimi olur. Bir müddətdən sonra korroziya sürəti sa-
bit qiymət alır və getdikjə çox zəif dəyişir.

Səkil 2.1. Sənaye atmosferində poladın atmosfer

korroziyasının
zamandan asılılığı
Şəkil 2.1- də verilən əyrilər aşağıdakı tənliyə əsasən təsvir
edilir.
p=kf , (2.1)
 burada ^-nümunənin kütlə itkisi; /-zaman; k və n- sabit-
lərdir.
Yerləşməsindən asılı olaraq yağışdan islanan, lakin yuy-
ulmayan metal səthlər, tam açıq metal səthlərə nisbətən daha
sürətlə korroziyaya uğrayırlar. Buna səbəb aşağıda göstərilən
ardıjıqlıqla pasın sulfat turşunu absorbsiya etməsidir ki, bu da
korroziyanı intensivləşdirir.
—O2 + —H2SO4
H 2SO4 + ^O2 _2____2________^
Fe >FeSO4
ı t N. h2o
1
ı 3
^ - Fe 2 (SO )3 —-----------------------> - Fe O + - H SO
4 - 2 ,

Tərkibində sulfat turşusu olan pas korroziya uğrayaraq

sonrakı paslanmanı yaradır. Şikorr müşahidə etmişdir ki,
Berlin atmosferində Zn və Fe qışda yaya nisbətdə daha çox
korroziyaya uğrayır. Lakin sinkdən fərqili olaraq bərk
şaxtalarda dəmirin korroziya sürəti aşağı düşür. Buna səbəb
isə sadalanan bir neçə amil ola bilər: metalın səthində FeS04
məhlulunun donması; aşağı temperaturlarda FeSО4
oksidləşməsinin nəzərə çarpajaq dərəjədə zəifləməsi.

2.3. Atmosferin aqressivliyinə təsir edən amillər.

Tozların tərkibi

Atmosfer aqressivliyinə səjiyyəvi olan amillərə aiddir: təz,

qazlar və rütubət. Atmosferdə tozların əhəmiyyəti ilk dəfə Ver-
non tərəfində öyrənilmişdir. Bəzi atmosferlərdə toz kütləjə əsas
qarışıq sayılır. Adi şəhər havasında 2mq/m3 toz olur. sənaye
atmosferində tozluluğun maksimum qiyməti 1000mq/m3 və
daha çox olur. Metalın səthi ilə təmas edərək toz korroziyanın
sürətinə təsir göstərir. Sənaye atmosferidə karbon və karbon
birləşmələri, metal oksidləri H2S04, (NH4)2S04, NaJl və başqa
duzlar olur. Bu birləşmələr rütubətlə birləşərək qalvanik ele-
metlər və ya diferensial aerasiya elementləri əmələ gətirərək
korroziyaya şərait yaradır. Özlərinin hiqrosqopiklik (nəmçək-
mə) xüsusiyyətindən istifadə edərək metalın səthində elektrolit
yaradırlar.
Beləliklə, məlum olur ki, tozsuz havada korroziya olduqja
zəif sürətilə gedəjəkdir. Tozlanmış havada korroziya əhmiyyət-
li sürətlə gedir və tozda suda həll ola bilən H2S04 hissəjikləri
varsa bu proses daha intensivləşəjəkdir.

2.4 Atmosfer qazlarının yaratdığı korroziya

Vernon apardığı təjrübələrdə əsasında göstərmişdir ki, adi
miqdarda J02 daha möhkəm atmosfer korroziyası məhsulu
örtüyü yaradaraq korroziyanı zəiflədir. Atmosferin hidrogen
sulfidlə çirklənməsi Ag və Ju tutğunlaşmasına, Ag2S və Ju2S+
JuS+ Ju20 qatışığından ibarət olan örtüyün əmələ gəlməsinə
səbəb olur.
Sənaye atmosferində ən əhəmiyətli aqressiv qazı neftin və
kömürün yanması zamanı yaranan S02 qazı olur ki, havada
bu qazın və sulfat turşusunun yüksək miqdarı Zn, Ni, Fe olan
metal kontsruksiyaların xidmət müddətini əhəmiyyətli dərəjə-
də azaldır. Nyu-York şəhərində aparılan müşahidələr əsasən
məlum olmuşdur ki, qış fəsilində yanajağın çox işlədildiyində
görə atmosferin S02 çirklənməsi yay aylarına nisbətən daha
yüksək olur (şəkil 2.2).
 Səkil 2.2. Nyu-York şəhərinin atmosferinin SO2
çirklənməsinin
aylar üzrə qrafiki
Sənaye atmosfer havasında mis lövhələrin üzəri (qədim
memarlıq abidələrinin və binaların misdən olan ornamentləri)
JuSO43Ju(OH) 2 ibarət yaşıl paxırla örtülür. Dənizin sahilyanı
zonalarında mis lövhələrin üzərini örtən paxırın tərkibi əsasən
JuJl2 ibarət olur. Qredelin təjrübələrinə əsasən JOS və H2S
təsirində korroziya eyni sürətlə gedir. Suyun təsirindən JOS
parçalanma reaksiyası aşağıdakı kimidir:

JOS+H2O^H2S+ JO2
Sənaye atmosferi havada azot oksidəlrinin olması
hesabına xəlitələrin mis əsaslı gərginlikdən korroziya çatlaması
yarada bilər. Ni dəniz atmosferində korroziyaya olduqja
davamlıdır, lakin sənaye atmosferində havadaolan sulfat
turşusu hissəjiklərin çox həssasdır. Sənaye atmosferində onun
üzəri sulfat tərkibli paxırla örtülür.
 Sənaye atmosferində korroziya dəniz atmosferinə
nisbətdə daha sürtlə gedir. Müəyyən olunmuşdur ki, Nyu-
Yorkun sənaye atmosferində korroziyaLa-Jollanın dəniz
atmoferində ki, korroziyadan 30 dəfə, Steyt - Kollejin kənd
atmosferindəki korroziyadan isə 20 dəfə çoxdur.

2.5. Rütubət
Təmiz atmosferdə, sabit temperatur və 100% aşağı olan
nisbi rütubətdə saf səthi olan metal korroziyaya davamlıdır.
təjrübədə amma təbii temperatur dəyişmələri, atmosferdə olan
hiqroskopik qarışların hesabına yalnız nisbi rütubət yüksək
olduqda nəmin metalın səthinə kondensasiya etməməsinə əmin
olmaq olar. İlk dəfə Vernon korroziyanın zəif getməsi üçün
nisbi rütubətin böhran qiymətini təjrübələrə əsasən təyin
etmişdir. Polad, nikel, mis, sink üçün nisbi rütubətin böhran
qiyməti 50-70% intervalında dəyişir. Şəkil 2.3-də dəmirin kor-
roziyasının tərkibində SO2 qazı olan havanın nisbi rütubətində
asılılıq əyrisi verilmişdir.
Metalın atmosfer korroziyasına konkret şəraitdə
meyilliyini təyin edən amil, nisbi rübutətin böhran qiymətinin
aşmasına sərf olunan zaman sayılır. Bu period islanma müddəti
adlanır və korroziyaya uğrayan metal və platin elektrodlarının
nümunələrinin potensialları fərqi ilə təyin olunur.
Yağan yağıntı və ya kondensasiya hesabına metalın
səthində yaranan nəm örtüyü bu metal üçün elektrolit sayılır.
 Kuçer atmosfer kor-
roziyasının sürətinin təyini
üçün şəkil 2.4-də göstərilən
qurğunu təklif etmişdir.
B elementi yer sət-
hindən 1m yüksəklikdə 450
bujaq altında yerləşib.
Uzun zaman ərzində
elektron interqator elemen-
ti jərəyanın yaranmasını
qeydə alır. Elektroikimyəvi
ölçmələrin qiymətlərinin
paralel qravimetrik1 qiy-
mətlərlə tutuşdurulması
elektrokimyəvi üsulun kor-
roziyanın jəld sürət də-
yişməsini qiymətləndirmək
üçün yararlı olduğunu
göstərdi.
Metalların atmosfer
korroziyasına sınağı,
inşaatçı mühəndislər,
mühəndis hidrotexniklər və
memarlar üçün mühüm Səkil 2. 3. Fe korroziyasının
əhəmiyyət kəsb edir. tərkibində SO2 qazı olan
havanın
nisbi rütubətində asılılıq əyrisi

1
qravimetr -ağırlıq qüvvəsinin sürətlənməsini təyin edən jihaz
 Səkil 2.4. Atmosfer korroziyasının sürətinin təyini üçün
elektrokimyəvi yuvanın sxemi.
A-aşağı müqavimətli ampermetr (sxemi sağda göstərilib); B- elektrodlu (a)
və izolyatorlu (b) elektrokimyəviyuva;J- E.H.Q mənbəyi

Qarşısını alma tədbirləri.

1. Atmsofer korroziyasından qorunmaq üçün uçuju
inhibitorların və lak-boyaların tətbiqi məsləhət görülür;
2. Metalların aşqarlanması. Metallara az miqdarda Ju, P,
Ni, Jr vurularsa atmosfer korroziyasından effektiv müdafiəni
təmin etmək mümkündür. Ju vurulması tropik dəniz
iqlimindən çox, mülayim iqlim üçün məsləhət görülür.Ju və P
birlikdə Jr və Ni vurulması metalın atmosfer korroziyasına
möhkəmliyini həm tropik, həm də mülayim iqlim qurşağında
artırır.
Hal-hazırda körpülərin, binaların tikintisi və bəzədilməsi
üçün atmosfer korroziyasına davamlı sayılan karten adlanan
xüsusi polad materialdan istifadə olunur. Kartenlər rənglənmə
tələb etmir, qurğunun istismar müddəti ərzində xeyli izafi
material sərfinin qaşısını alır. Onların tipik sənaye tərkibi
belədir: 0,09%J; 0,4% Mn; 0,8%Jr; 0,3% Ni; 0,4%Ju; 0,09%P.
 III FƏSİL. QRUNT MÜHİTİNDƏ METALLARIN
KORROZİYASI

3.1. Qrunt mühitinin

aqressivliyinə
təsir edən amillər.

Metalların yeraltı korroziyasının öyrənilməsi olduqja

mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Belə ki, bəzi ölkələrdə yeraltı
neft, qaz, su nəft məhsulları nəql edən magistral boru kəmər-
lərinin uzunluğu milliyon kilmetrə çatır. Korroziyanın ujba-
tından bu kəmərlərin bəzi hissələrinin mütəmadi təmirə və dəy-
işdirilməsinə zərurət yaranır. 1975 - ji ildə ABŞ-da yeraltı bo-
ru kəmərlərinin korroziyasından yaranan maddi ziyan 158mln.
dollar idi.
Dəmirin və poladın qrunt mühitində korroziyası bəzi
xüsusiyyətlərinə görə onların su mühitində korroziyasını xatır-
ladır. Məsələn poladın tərkibi və strukturunda baş verən dəyi-
şikliklər korroziyaya dayanıqlığa təsir göstərmir. Azaşqarlan-
mış, tərkibində mis olan, azkarbonlu poladlar və döyülmüş
dəmir istənilən qurt mühitində təqribən eyni sürətlə korroziy-
aya uğrayır. Mexaniki və termiki emal da qrunt mühitində
korroziya sürətinə təsir göstərmir. Boz tökmə çuqun suda ol-
duğu kimi, qruntda da qravitasiyaya məruz qalır. Çuqunun və
ya poladın müxtəlif tərkiblərlə birləşməsi zamanı yaranan qal-
vanik gütlər su mühitində olduğu kimi burada da əhəmiyyətli-
dir.
Digər tərəfdən qrunt mühitində metalların korroziyası
xüsusiyyətlərinə görə atmosfer korroziyasını xatırladır, lakin
burada korroziya atmosferdəkinə nisbətən sürətlə gedir və
qruntun növünə, tərkibində pH olması, rütubət və digər amil-
lərə görə fərqlənir. Bu səbəbdən də bəzi qruntlarda yeraltı bo-
ru kəmərlərinin xidmət müddəti 50 il, bəzilərində isə 20 il olur.
 Qrunt mühitinin aqressivliyi 1) məsaməlilik (aerasiya);
2) elektrik keçirijiliyi və ya müqavimət; 3) depolyarizatorlar və
ya inhibitorlar daxil olmaqla əriyən duzların olması; 4) nəmlik;
5) qələvilik və ya turşuluq ilə təyin edilir. Bu amillərdən hər
biri qrunt mühitində metalın anod və katod xarakteristikasına
güjlü təsir göstərə bilər.
Məsaməli qrunt özündə nəmliyi çox saxlamaq qabiliyyəti
və ya daha intensiv aerasiya xüsusiyyətinə görə korroziyanın
ilkin sürətinin artmasına səbəb olur. Lakin digər tərəfdən yaxşı
aerasiyalı qruntlarda əmələ glən korroziya məhsulu örtükləri,
pis aerasiyalı qruntlarda layaranan örtüklərdən daha güjlü
mühafizə xüsusiyyətinə malikdirlər. Bir çox qruntlarda, əsasən
də pis aerasiyalı qruntlarda korroziya dərin xoraların əmələ
gəlməsi ilə gedir. Aydındır ki, yeraltı boru kəmrləri üçün
nöqtəvari korroziya, böyük sürətlə gedən müntəzəm
korroziyadan daha təhlükəlidir. Həmçinin yadda saxlamaq
lazımdır ki, pis aerasiyalı qruntlarda sulfatreduksiya edən
bakteriyalar olur ki, onlar da çox vaxt korroziyanın sürətinin
artmasına səbəb olurlar.
Aerasiyanın yeraltı korroziyaya təsiri Romanov tərəfin-
dən belə ümumləşdirilmişdir: «yaxşı aerasiyalı qruntlarda me-
talın oksidləşməsi hesabına onun səthində yaranan pittinq-
əmələ gətirməni zəiflədən dəmir hidroksid pərdəsinin mühafizə
xüsusiyyəitlərinə görə pittinq əmələgəlmənin sürəti yüksək
ilkin qiymətlərdən tez enir. Qruntun aqressivliyi pittinqin
dərinliyinin zamandan asılılıq əyrisinin meylliliyinə də təsir
göstərir. Pis aerasiyalı qruntlarda pittinq əmələ gəlmənin ilkin
sürəti olduqja ləng düşür. Bu halda oksidləşməyən korroziya
məhsulu torpağın dərinliyinə diffuziya nətijəsində nüfuz
edərək metalı sonrakı dağılmadan qorumur. Belə olduqda
hətta yaxşı aerasiyalı qruntlarda həll olun duzların izafi
qatılığımüdafiə məqsədli korroziya məhsulu örtüyünün əmələ
gəlməsinə mane olur və korroziyanın sürəti zaman keçdikjə
azalmır.»
 Qruntların aerasiyası oksigenin iştirakı mühafizə pərdələ-
rinin əmələ gəlməsində həm birbaşa, həm də dolayısı ilə iştirak
edə bilər. Dolayı iştirak zamnı oksigenlə reaksiyaya girən, bir
çox qruntalrda olan və lokal elementlərin işini güjləndirən
üzvü kompleks birləşmələrin və ya depolüatorların qatılığı
azalır. Sulfatreduksiya edən bakteriyalı qruntlarda, həll olan
oksigen hesabına bu bakteriyaların fəaliyyətnin zəifləməsi
aerasiyanın müsbət təsiri saılır.
Üzvü turşuları olan qruntlar polada, sinkə, qurğuşuna və
misə təsir aqressivliyinə görə fərqlənir. NaJ! və Na2S04 duzları
da qruntlara yüksək aqressiylik verir.
Elektrik keçirijiliyi aşağı olan qruntlar nəmliyin az olması,
həll olan duzların olması və ya hər iki amilin birlikdə iştirakına
görə, yüksək elektrik keçirijiliyi olan qruntlara nisbtdə daha
aqressivdir. Qruntların aqressivliyində təkjə onların elektrik
keçirijiliyi deyil, bu qrunt mühitində metalın anod və ya katod
polyarlaşması da mühüm əhəmiyyət kəsb edir.

3.2. Qrunt mühitində korroziyanın örənilməsində

beynəlxalq
laboratoriyalarda alınan nətijələr

Müxtəlif metalların və xəlitələrin təbii şəraitdə və demək

olar ki, bütün növ qruntlarda korroziyaya sınağı 1910 - ju ildə
Amerika Birləşmiş Ştatlarının Milli Standartlar Bürosunun
(MSB) əməkdaşı K.X. Loqen tərəfindən aparılmış və 1955 - ji
ilə kimi davam etdirilmişdir. Hal - hazırda da bu sınaqlar və
təjrübələr nətijəsində əldə olunan məlumatlar qrunt mühitində
metalların korroziyasının öyrənilməsi üçün böyük əhəmiyyət
kəsb edir və olduqja qiymətli sayılır.
Təjrübələr nətijəsində məlum olmuşdur ki, qurğuşun
polada nisbətdə orta hesabla az korroziyaya uğrayır. Bəzi
qruntlarda Zn dərin pittinqə məruz qalır. Üzvü turşuları
yüksək olan qruntlarda və ya az aerasiyalı qruntlarda
qurğuşunun korroziya sürəti orta sürət qiymətdən 4-6 dəfə
yüksək ola bilər.
 Poladda Jr-un yüksək olması müxtəlif qruntlar kütlə
itkisini aşağı salır. Jr>6% olarsa pittinqin dərinliyi artır.
Tərkibində 12% və 18% Jr olan polad nümunələrdə aparılan
14 illik təjrübələr nətijəsində pittinqlərlə dərin zədələnmələr
aşkarlanmışdır. Tərkibində 18% Jr, 8%Ni olan paslanmayan
polad isə demək olar ki, pittinqlə heç zədələnməmişdir. MSB -
nin məlumatına görə qrunt mühitində metalda pittinq əmələ
gəlməsinin azatmaq üçün sink örtüklər olduqda effektli sayılır.
Kültorpaqlar olduqja aqreesiv qruntlardan sayılırlar. Bu
qruntlarda aparılan 5 illik təjrübələrdə polad və sinkin
korroziya sürəti 5 dəfə, misinki 8 dəfə qurğuşunun korroziya
sürəti 20 dəfə və digər 13 qruntda olan eyni nümunələrdən
artıq olmuşdur.
Böyük Britaniyanın Milli Fiziki Laboratoriyasının
apardığı araşdırmalar və təjrübələrə əsasən məlum olmuşdur
ki, qara metallara qruntun aqressivliyini qruntun
müqavimətini və qruntda olan platin elektrodun doymuş
kalomel elektroda olan nisbəti ilə müqayisə edərək ölçmək
olar. Xüsusi müqaviməti aşağı olan (<2000Omsm) qruntlar
aqressivdir. pH=7 olduqda, potensialı <0,43V olan gil
qruntlar sulfatreduksiya edən bakteriyalar üçün əlverişli mühit
olduğundan aqressiv qrunt sayılırlar.

3.3. Pittinqin xarakteristikası

Qrunt mühitində pittinq böyüməsi aşağıdakı ifadə
əsasında təyin edilir:
P=ktn, (3.1)

burada P- t müddəti ərzində ən dərin pittinqin uzunlğu; k

və n- əmsallardır. Yaxşı aerasiyalı qruntlarda olan polad üçün
n=0,1; pis erasiyalı qruntlarda olan polad üçün n=0,9 qəbul
edilir. n=1 olduqda pittinq əmələgəlmənin sürəti sabit qiymət
alır, yəni məsaməlilik zamanla düz mütənasib olur.
 Pittinq bir qayda olaraq yeraltı boruların qruntla təmas
etdiyi aşağı hissələrində yaranır. Çökmə hesabına borunun yu-
xarı hissəsi qruntla boru arasında qalan boşluq qatı ilə təmas
olur. Bəzən borunun xidmət müddətini uzatmaq və pittinq
korroziyadan müdafiə etmək üçün onu 180 0 fırlatmaq kifayət-
dir.

3.4. Qrunt mühitində gərginlik altında korroziya

çatlaması

Qruntda gərginlik altında korroziya çatlaması çox vaxt

yeraltı qaz boru kəmərlərinin dağılmasına səbəb olur. Katod
mühafizəli borularda GKÇ borunun xariji səhində, çox vaxt
mühafizə örtüyünün zədələndiyi, dağıldığı hissələrdən başlayır.
Dağılma hissəsinin yaxınlığında zədələnmiş örtüyün altında
karbonat məhluluna, bəzən isə NaHJ03 kristallarına rast gəli-
nir. Mülahizə var ki, belə mühit gərginlik altında korroziya
çatlaması üçün çox əlverişlidir. Yeraltı boruların katod müha-
fizəsi borunun üzərində qələvi korroziya məhsulunun məsələn,
NaOH toplanmasına səbəb olur. Hidrogen ionları, Na+ və həll
olan oksigeni olan su mühafizə örtüyünün defektləri və boş-
luqlarından borunun katodlu hissələrinə miqrasiya edir. Aera-
siyalı, neytral məhlula yaxın olan boru səthində reaksiya
aşağıdakı kimi gedir:

O + 2H2O + 4e ^ 4OH~
Bitkilərdən ayrılaraq məhlula düşən və ya ətraf mühitdə
olan karbon 4-oksid hidroksid ionu ilə reaksiya girərək
karbonat və bikarbonat əmələ gətirir:

CO + OH - ^ HCO3;
HCO3 + OH - ^ CO\~ + HO
Karbonatlı məhlularda yaranan çatların əmələ potensialı-
nın qiymət diapozonu katod mühafizəsinin müsbət optimal
potensialı və mənfi korroziya potensialından asılıdır. Məsələn,
4CPJ temperaturda Na2J03+NaHJ03 normal məhlulunda olan
yüksək möhkəmliyə malik polad çatların inkişafı -0,31V-dan -
0, 46V potensialları intervalında olur. NaOH-in borunun sət-
hində toplanması hesabına çatların inkişafı daha mənfi poten-
siallarda da mümkün olur. Deməli, NaOH borunun katodla
«izafi müdafiə» olunan aşağı potensiallı hissələrində, karbo-
natlar isə daha yüksək potensiallı hissələrində dağılmalar əmə-
lə gətirir.

3.5. Qrunt mühitində korroziyanın qarşısının alınması

tədbirlər

Qeyri - üzvi və üzvi lak və boyalar. Lak və boyaq örtüklə-

rin atmosfer korroziyasından müdafiədə yaxşı nətijələrinə
baxmayaraq qrunt mühitində artıq bir neçə aydan sonra ya-
rarsız olurlar. Daş kömür qətranı tərkibli lak və boyaların
qrunt mühitində olan qurğular və yeraltı boru kəmərlərinin
korroziyasının qarşısının alınmasında istifadəsi məsləhət
görülür. Bu boyalar çox az maddi xərj tələb edir və qrunt kor-
roziyasından effektiv müdafiə edirlər.
Bitum örtükləri də etibarlı müdafiə yaradırlar. Bu
örtükləri hal-hazırda digər qoruyuju materiallarla birlikdə tət-
biq edirlər. Məsələn, yeraltı boruların korroziyadan qorunma-
sıda bu örtüklər 1mm qalınlığı olan epoksid qətranı və ya 5mm
qalınlıqlı polietilenlə birlikdə tətbiq olunurlar. Amerika Milli
Standartlar Bürosunun 11 illik təjrübəsi göstərmişdir ki, qalın-
lığı 6mm olan yumşaq rezin poladı korroziyadan çox yaxşı
mühafizə edir. Portland sementin və şüşəlifli emal qoruyuju-
nun poladı korroziyadan yaxşı qoruması çoxillik təjrübədən
məlumdur. Lakin hər iki müdafiə örtüyü çox kövrəkdir və me-
xaniki dağılmaya tez məruz qalırlar.
Metal örtüklər. Bu örtüklərdən sinkləmə yaxşı nətijə gö-
stərir. Metal örtüklər iri həjmli dəmir səthlər çox tez korroziy-
aya uğrayırlar. Bu zaman mühafizə örtüklərini izolyasiya edən
xüsusi süni materiallardan istifadə etmək məqsədyönlüdür.
Qruntun aqressivliyinin dəyişdirilməsi. Yüksək aqressivli
qruntlarda qurğuları çınqılla əhatələyirlər, bəzi qruntlarda isə
yeraltı boru kəmərlərinin səthində mikrobioloci korroziyanın
qarşısını almaq üçün borunun üzərinə JaJ03 (təbaşir) səpirlər.
Katod müdafiəsi. Sıx yaşayış ərazilərindən uzaqda olan
müasir yeraltı neft, qaz boru kəmərləri, çənləri üzvi örtüklü
katod mühafizəsi ilə təjhiz olunub. Bu bütün qrunt qnövlərin-
də effekti təsir göstərir.

IV FƏSİL. OKSİDLƏŞDİRİJİLƏRİN TƏSİRİNDƏN

YARANAN KORROZİYA

4.1. Oksid təbəqəsinin əmələgəlməsinin ilkin mərhələsi

 Otaq və ya yüksək temperaturlarda oksidləşdiriji qazların
(məsələn, oksigen, kükürdün birləşmələri, hallogenlər) iştirakı
ilə metal maye elektrolitlər olmadıqda da korroziyaya uğraya
bilər. Bu jür korroziya «quru» korroziya adlanır. Qrunta və ya
suya batırılmış metalın dağılması isə «yaş» korroziya adlanır.
Quru korroziya zamanı metalın səthində reaksiya məhsulu
olan bərk örtük- yanıq örtüyü yaranır. Reaksiyanın davam
etməsi üçün bu yanıq örtüyündən ya metal, ya da korroziya
mühiti diffuziya etməlidir. Məlumdur ki, oksidlərin, sulfidlərin
və ya hallogenlərin bərk örtüyündən adtən atom yox, ionlar
diffuziya edirlər. Deməli, reaksiya məhsulunu elektrolit qəbul
etmək olar. Havadakı oksigenlə oksidləşən mis və zəhərli
atmosfer mühitində tutğunlaşan gümüş, uyğun olaraq bərk
elektrolitlər olan Ju2ü və Ag2S əmələ gətirir.
Təmiz metal səthi ilə oksigenin təması üç mərhələdə
gedir: 1) oksigenin adsorbsiyası; 2) nukleasiya, yəni nüvənin ya-
ranması; 3) bütöv oksid təbəqəsinin böyüməsi. Adsorbsiyanın
ilk mərhələlərində örtük oksigen atomlarından ibarət olur.
Belə ki, oksigen atomlarının sərbəst adsorbsiya enercisi onun
molekullarının dissosiasiya enercisindən yüksək olur.
Elektronların ləng difraksiyası metodu ilə müəyyən
olunmuşdur ki, bəzi metalların atomları adsorbsiya örtüyünün
tərkibinə girərək mənfi yüklənmiş oksigen və müsbət
yüklənmiş metal ionlarından ibarət nisbi sabit ikiölçülü
quruluş yaradır. Passivləşən örtüyə nəzərən monotəbəqəli
adsorbsiya örtüyü, metal oksidinə nisbətdə termodinamiki
jəhətdən daha sabitdir. Məsələn, nikeldə bu örtük, onun ərimə
qiymətinə qədər qalır. Sonrakı mərhələdə oksigen aşağı
təzyiqdə metalda ü2 molekullarının, ilkin monotəbəqəli
adsorbsiya örtüyündən keçən adsobrsiyasına gətirib çıxarır.
Oksigenin ikinji təbəqəsi, birinjiyə nəzərən zəif rabitəlidir və
dissosasiya olunmadan adsorbsiya olunur. Nətijədə yaranan
quruluş keçid metallarında daha sabitdir, nəinki digər metal-
larda. Digər yaranan təbəqələr daha da zəif olur və xariji
örtük temperatur yüksəldikdə çevik olur. Bu çeviklik amorf
quruluşu öyrənən rentgenoqammalarla təsdiqlənib. Məlum
olmuşdur ki, misin və gümüşün atomlarının səthi diffuziyası
adsobrsiyalı oksigenin iştirakı ilə daha sürətli gədir, nəinki on-
suz.
1 mol oksigenə düşən sərbəst adsorbsiya enercisi ad-
sorbsiyalı oksigenin miqdarının artması ilə azalır (oksigen ra-
bitəsi zəifləyir). Aşağıdakı reaksiyaya əsasən oksidin sərbəst
enercisi daha da mənfi olur:

2nMe + (nO2 ) • O ■ Meads ^ (2n + l)MeO

Bu səbəbdən də səthdə oksidin əmələ gəlməsi yüksək ad-

sorbsiya olan hissələrdən: səthi boşluqlarda, çıxıntılarda və
digər deffektlərdə başlayır. Metal və oksigen ionlarının jəld
səthi diffuziyası hesabına əlverişli şəraitdə burada oksid nüvəsi
yaranın (şəkil 4.1.) Temperatur artması ilə monotəbəqəli
adsorbsiya azalır, nətijədə nüvələrin müəyyən ölçüyə kimi
sürətlə böyüməsi başlayır.
Bütöv oksid təbəqəsinin böyüməsi elektronların metaldan
oksidə keçməsi və ya bəzi hallarda oksidin adsorbsiya
səthində, mənfi yüklənmiş oksigendən yaranan güjlü elektrik
sahəsinə metal ionların miqrasiyası hesabına olması fərz edilir.
 Səkil 4. 1. Oksigenin 13,3 Pa təzyiqində misin səthində
JU2O
nüvələri. Qara xətlər misin qəfəsində toplanan defektlərdir.
4.2. Yanıq örtüyün mühafizə xüsusiyyətləri
Oksidləşmənin sonrakı mərhələlərində reaksiyanın sürəti
yanıq örtüyünün qalınlığından, uzunluq boyunja tamlığından,
mühafizə xassələrini zəiflədən çatların, dəliklərin olmama-
sından asılıdır. Reaksiya məhsulunun örtüyü adətən kövrək və
azelastiki olur. Örtükdə çatların əmələ gəlməsi reaksiyaya
girən metalla, reaksiya məhsulunun həjmləri nisbətindən
asılıdır. Əgər aşağıdakı şərt ödənərsə, müdafiə məqsədli yanıq
örtüyü yaranır:
Mpp
^ > 1.
M
(4.1)
nmpö t r

Burada M və p6rt - uyğun olaraq yanıq örtüyünün mo-

lekulyar kütləsi və sıxlığıdır; m və pMe - uyğun olaraq metalın
atom kütləsi və sıxlığıdır; n- metal oksidi molekulunda metal
atomlarının sayıdır (məs.: V2Ü5 -də n=2).
(4.1) nisbəti vahiddən kiçik alınarsa, bu zaman yanıq
örtüyündə dartılma gərginliyi yaranır və metalı mühafizə edir.
Ja, Mg üçün bu nisbət kiçik qiymətə 0,64 və 0,79; Al, Jr üçün
1,3-dür. W bu nisbət 3,6 bərabərdir. WÜ3 yaxşı mühafizə
xüsusiyyətinə malikdir və 8000J kimi bu mühafizəni saxlaya
bilir. 8000J yüksək temperaturda bərk yanıq örtüyü
sublimasiya2 olunur.

4.3. Oksidləşməni xarakterizə edən riyazi tənliklər

İstənilən metalda mühafizə örtüyü və yanıq örtüyünün t
zamanından asılı olaraq inkişaf edən y qalınlığı üç əsas tənliklə
ifadə olunur: 1) xətti; 2) parabolik; 3) laqorifmik. Hər bir
konkret halda tənlik qismən MMp nisbəti ilə yanıq örtüyün
Me

nm
Pört
və ya korroziya məhsulu örtüyünün qalınlığından asılıdır
(şəkil 4.2).
Xətti asılılıqda oksidləşmə sürəti sabitdir və tənlik
aşağıdakı kimi ifadə olunur:

dy ,. ..
— = k və ya y = Kt + const (4. 2)
dt

2
bərk maddənin buxara çevrilməsi
 Səkil 4.2. Mühafizə qalınlığının (y) t zamanından asılı olaraq
inkişaf qrafikləri
1-xətti asılılıq; 2- parabolik asılılıq; 3-laqorifmik asılılıq; 4-
iki-
mərhələli laqorifmik asılılıq
(4.2.) tənliyi metalın səthində reaksiya sürəti sabit
olduqda doğrudur. Belə metallarda adətən P < ı olur.
M Me

Pört
nm

Xüsusi hallarda, korroziya məhsulu örtüyünün həm daxili,

həm də xariji sərhəd fazasında reaksiyanın sürəti sabitdirsə
xətti asılılığı ifadə edən (4. 2) tənliyi (4.1) şərti daxilində də
doğrudur. Məsələn, volfram (W) 700-1000°J intervalında
parabolik asılılığa görə oksidləşir. Xarijində W03 oksidindən
məsaməli təbəqə, daxilində isə nəməlum tərkibli sıx təbəqə
yaranır. Xariji və daxili təbəqələrin yaranma sürətləri
bərabərləşdikdə (4.2) tənliyini tətbiq etmək olar.
Parabolik asılılıqda örtüyün inkişaf sürəti yanıq örtüyü
təbəqəsindən ionların diffuziyası və ya elektronların
miqrasiyası ilə təyin edilir.
dy k'
— = — və ya y = İK’t + const. (4.3)
dt y
(4.3) tənliyi yaxşı mühafizə qabiliyyəti və (4.1) şərtinə
savab verən örtüklər üçün doğrudur. (4.3) tənliyi Fe, Ni, Ju,
Jr, Jo kimi metalların yüksək temperaturda oksidləşməsini
təyin etmək üçün tətbiq edilir.
Oksidləşmənin ilkin mərhələrində və ya aşağı
temperaturlarda oksidləşmə zamanı yaranan nazik mühafizə
örtükləri (4.4) tənliyi ilə ifadə olunur və laqorifmik asılılıq
adlanır:

— = — və ya y = k" ln f—t— +l\. (4.4)

dt y ^ const )
Laqorifmik asılılığın tənliyi ilk dəfə olaraq Tamman və
Kyöster tərəfindən alınmışdır. Onlar Ju,Fe, Zn, Ni, Pb, Jd, Sn,
Mn, Al, Ti, Ta üçün ilkin oksidləşmə mərhələsini bu asılılıq
vasitəsi ilə öyrənmişdilər.
Ju və Fe aşağı temperaturlarda oksidləşməsi əks
laqorifmik asılılıqla ifadə olunur:
— const - k ln t
= (4.5)
y
Nazik örtüyün öyrənilməsi (tərzi) qısa vaxtda baş
verdiyindən laqorifmik və əks loqarifmik asılılıqları ayırmaq
çətinlik törədir. Hər iki tənlik oksid örtüyünün əmələ gəlmə
kinetikasını yaxşı izah edir.
Nazik oksid örtüyünün əmələ gəlməsi kinetikası üçün
(4.4) və (4.5) tənlikləri ilə yanaşı (4.6) tənliyindən də istifadə
edilir:
 y3 =Kt + const. (4.6)
Bu tənliyə tabe olan verilənlər ikimərhələli loqarifmik
tənliklə də ifadə olunur. İki mərhələli loqarifmik tənlik kiçik
başlangıj sürətlə başlayan və sonra böyük sürətlə davam edən
prosesləri ifadə edir. Reaksiya sürətinin sonrakı artımı
yüklənmiş sahənin diffuziya fəzası hesabına olur.

4.4. Yüksək temperaturlu korroziya

Məlumdur ki, havada 75°°J oksidləşən 8% Äl-Ju xəlitəsi
Mo03 buxarının iştirakı ilə böyük sürətlə korroziyaya uğrayır.
Yüksək temperaturda işləyən qaz turbilərinin pərləri,
buxar qazanlarının boruları tərkibində çoxlu vanaduim olan
neft məhsullarının yanıqları ilə təmasda olduqda çox tez
dağılmaya məruz qalırlar. Vanadium tərkibli neftə bəzi yataq-
larda, əsasən Gənubi Amerikada rast gəlinir. Bu metal neftdə
həll olan üzvi kompleksin tərkibindədir və onu çıxarmaq ol-
duqja çətindir. Belə tərkibli neftin yanmasından əmələ gələn
külün tərkibində V205 65%, bəzən daha çox olur. Bu küldən
müşahidə olunan dağılma istiliyə davamlı materiallara əlavə
edilən vanadiumun korroziyası ilə oxşardır.
Bu növ dağılmaları katostrofik və ya sürətli oksidləşmə, ya
da külün təsirindən yüksək temperaturlu korroziya adlandırır-
lar. Belə dağılmaya səbəb aşağı temperaturda əriyən oksidin
əmələ gəlməsidir. Fe3041527°J-də əridiyi halda, V205, Mo03 və
B203 uyğun olaraq 658, 795 və 2950J - də əriyirlər.
 V FƏSİL. MÜXTƏLİF SU MÜHİTLƏRİNDƏ
KORROZİYA

5.1. Şirin sularda korroziya

Dəmir ilə su arasında termodinamik dayanıqlıq olmadığı-

na görə o elektrokimyəvi korroziyaya məruz qalır. Bu proses
oksigenin iştirak etdiyi mühitdə onun qatılığından asılı olaraq
müxtilif intensivlikdə gedir. Elektrolitə salınmış hər hansı me-
talın dağılması onun ionlarının məhlula keçməsi ilə başlayır.
Müsbət ionla yüklənmiş hissə katod, mənfi ionla yüklənmiş
hissə anod adlanır. Anodda metal ionu (Me+) məhlula keçir,
metal həll olur elektronlar sətbəstləşir. Metallarda elektro-
kimyəvi korroziya prosesi elektronların anod hissəsindən ka-
tod hissəsinə axması ilə gedir. Korroziya jütlərinin jərəyan
şiddzti yüksəldikjə korroziya da sürətlənir. Ümumi şəkildə
anod korroziyası aşağıdakı kimi gedir:

MeZ ■ 2e ^ MeZ + 2e

Korroziyanın katod prosesində intensiv getməsi üçün

elektronlar depolyarizatorla qarşılıqlı təsirdə olmalı və metalı
tərk etməlidir. Katod prosesini depolyarizatoru suda həll olan
oksigen və yüksək qatılıqlı hidrogen ola bilər. Katod
prosesində reaksiyanın gedişi aşağıdakı kimimdir:

Hidrogenin depolyarizasiyası ilə gedən reaksiya;

2e + 2H ^ H2;
Oksigenin depolyarizasiyası ilə gedən reaksiya.
4e + O2 +2H2O ^ 4OH
 Qarışıq depolyarizasiyada korroziyanın sürəti daha
yüksək olur. Buna su kəmərində həll olan J02 və О2 hesabına
gedən korroziyanı misal göstərmək olar. Bəzi hallarda həll
olan oksigen metalın korroziyasını zəiflədir. Metalın
korroziyası natrium fosfatlı mühitdə üzərində fosfat
örtüyünün əmələ gəlməsi ilə zəifləyir.
Suyun temperaturu 10(fJ olduqda oksigenin həll olması
azaldığı üçün korroziya sürəti adi temperaturda olduğu kimi
gedir.
Sənaye müəssisələrində içməli sudan istifadə ona olan tə-
ləbatı daha artırır. Sənaye su təjhizatı sistemləri qapalı, yarı-
qapalı və ya kompleks şəkilli olur. Əksər hallarda açıq dövrü
su təjhizatı sistemlərindən istifadə olunur. Şəkil 5.1 də bu sis-
temin sxemi göstərilmişdir.

Şəkil 5.1. Açıq dövrü su təjhizatının sxemi

1-soyuduju; 2- dövretdiriji nasos; 3-istilikdəyişdiriji
aparatlar

Belə sistemlərdə korroziya bir neçə amillərin iştirakı ilə

elektrokimyəvi proses üzrə gedir. Su mühitində metalın
elektrod potensialı dönən və dönməyən olmaqla iki növə
ayrılır. Metalın davamlılığını keyviyyət və kəmiyyətjə müəyyən
etmək üçün xüsusi norma və qaydalara uyğun olaraq (ÜİDS
5272-68) korroziyaya qarşı on ballı davamlıq şkalası tərtib
edilmişdir (sədvəl 5.1).
Möhkəmlik qrupu Korroziya sürəti, mm/il Б
al
üzrə
I Yüksək davamlı 0,009-dan az 1
II Nisbətən 0,009-0,0045 2
davamlı 0,0045-0,001 3
0,009-0,045 4
III Davamlı
0,045-0,09 5
0,09-0,45 6
IV Orta davamlı
0,45-0,9 7
0,9-4,5 8
V Az davamlı
4,5-9,1 9
1
VI Davamsız 9,1
0

Korroziya prosesinin kinetikasına görə korroziya ilk

anlardan artmağı başlayır və maksimum qiymətə jatdıqdan
sonra tədrijən azalır və müəyyən vaxtdan sonra tamamilə
dayanır.
Su borudan axan zaman orada əmələ gələn korroziyanı
dörd yerə bölmək olar:
1. başlanğıj mərhələdə borunun səthində örtük dağılması
baş verir və bundan sonra borunun korroziyası başlayır;
2. hidrat halına keçmiş dəmir oksidi suda yenidən oksid-
ləşərək dəmir üç oksidə çevrilir, korroziya davam edir;
3. korroziya məhsulu Fe(OH)3 və JaJ03 örtük əmələ gə-
tirməsi uzun proses olduğu üçün korroziya dava edir;
4. daimi recimdə korroziyanın sonunju mərhələsi demək
olar ki, dəyişməz qalır.
 Sənaye su təjhizatında su öz aqressivliyi ilə qısa bir
müddətdə soyuduju aparatları korroziyaya uğradaraq onları
sıradan çıxarır. Suyun aqressivlik dərəjəsini müəyyən etmək
üçün Lancelye suyun doyma müvazinəti anlayışını vermişdir:

JS = pHum -pHs, (5.1)

burada cs - doyma müvazinəti; pH^-təjrübə nətijəsində
təyin edilən suyun pH; pHs- doyma müvazinəti çox olan suy-
un pH.
pH< pHC olduqda cs in qiyməti mənfi olar. Bu isə suyun
metala qaşı aqressiv olmasını göstərir. pH> pHc olduqda c5 -
in qiyməti müsbət olar və belə su karbonat çöküntüsü əmələ
gətirmək xassəsinə malik olur. pH= pHc olduqda su müvazi-
nətli hesab olunur. Şirin sulu dövrü su təjhizatı sistemlərində
JO2 dəmir və hidrogenlə reaksiyaya girərək JO əmələ gətirir.
Sonra isə dəmir hidrokarbonat əmələ gəlir ki, bu da hidroliz və
oksidləşmə nətijəsində yenidən parjalanır.

Fe(OH)2 + 2CO2 ^ Fe(HCO3)2

4Fe(HCO3 )2 O2 H2O ^ 4Fe(OH)3 8CO2
+ + +

Aqressiv karbon qazı betonun tərkibində olan kalsiumu

həll edir və beton konstruksiyanı dağıdır. Suda xlor və sulfatın
qatılığı artdıqda korroziyanında sürəti artır.

5.2. Duzlu sularda (dəniz suyunda) korroziya

Dəniz suyu metallara qarşı son dərəjə aqressiv olması

ilə xarakterizə olunur. Bu su tipik elektrolit kimi elektro-
kimyəvi təbiətə malikdir. N.D. Tomaşov müasir elektrokimyə-
vi korroziya nəzəriyyəsi əsasında dəniz korroziyası mexaniz-
mini aşağıdakı kimi izah edir:
 J-l
C^Ş Duzların mqdarı. %
*3

Duzlar. ümumi
miqdarı. %
<

JaS04 MgS04 KJl NaJl MgJl2 JaJ03

Okean 3,94 6,40 1,69 78,32 9, 44 0,21 34,30

Qara dəniz 2,58 7,11 2,99 76,66 9,07 1,59 18,60
Xəzər dənizi 6,92 23,58 1,21 62,51 - 1,24 12,86
Aral dənizi 12,91 25,80 1,86 60,13 1,36 0,93 11,28

Dəniz suyu tərkibindəki aqressiv ionlar da korroziya pro-

sesində fəal rol oynayır. Xəzər dənizinin suyunda təsadüf edi-
lən ionlar özlərinin yükək qatılığı ilə xarakterizə olunur. Xəzər
dənizinin suyunun ion tərkibi %-lə belədir:
Cl- (41,67); SO42- (23,82); HCO- (0,86); Br- (0,08); Na+ (24,69);
Mg2+ (5,66); Ca 2+ (2.59); K+ (0.63)
 Əsas kationlar(Na +;Mg2+ ;Ca2+;K+), sərbəst yod ozon,
anionlar Cl ; SO2; HCO~; Br~; F) da korroziya prosesini
sürətiləndirir.
Xəzər dənizinin duzluluğunun hər yerdə eyni olmaması
məlumdur. Dənizin şimal hissəsiqdə duzluluq xeyli azdır.
Tədqiqatlar göstərir ki, dəniz suyunda olan Mg ionu kor-
roziya prosesini iki dəfə azalda bilir. Dəniz syunun korroziy-
aya təsiri oksigenin depolyarizasiyası ilə gedir və katod reak-
siyası aşağıdakı kimi yazılır:
4e + O2 + 2H2O ^ 4OH

Katod depolyarizasiyası, həmçinin Fe(OH)2 və ya Фе3О4 -

maqnetitin iştirakı ilə də gedə bilər:

Fe (OH)2 + e ^ Fe (OH)2 + OH -;
FeO + H2O + 2e ^ 3FeO + 2OH~.

Katod prosesində oksigenin qatılığının azalması katod

polyarizasiyasına səbəb olur. Dəmir və onun ərintilərinin
elektrokimyəvi korroziyası nətijəsində bəzən çətin həll olan
korroziya maddələri əmələ gəlir:

Fe mH2O + 2OH ^ mH2O + Fe(OH)2 i

+•
2

Çətin həll olan korroziya məhsulları və əmələ gələn

çöküntülər poladın səthinə oksigenin diffuziyasını çətinləşdirir
və ona görə də polad və onun ərintilərinin korroziyası vaxt
keçdikjə azalır. Lakin dənizin suyunda olan xlor və sulfat
ionları, poladın səthində yaranan mühafizə məqsədli oksid
örtüyünü dağıdır və dəmir ionu ilə biləşərək anod prosesini
sürətiləndirir.
Temperaturun yüksəlməsi ilə dəniz suyunda
elektrokimyəvi reaksiya sürətlənir, omik müqavimət azalır,
korroziya güjlənir. Elektrolitdə temperaturun 20°J-dən 40 0J -
yə qədər artması korroziya prosesini iki dəfə artırır. Sistemdə
suyun temperaturu 80°J-dən yuxarı qalxdıqda oksigenin mi-
qdarı azalır və korroziya zəifləyir. Suyun temperaturunun
artması karbonatla karbon qazı (J04) arasındakı tarazlığı po-
zur ki, bu da ərp bağlamaya səbəb olur.
Metalın dəniz suyu ilə təmasda olması şəraitindən asılı
olaraq korroziyanın təsir xarakteri müxtəlif olur. Dəniz suy-
unda metal konstruksiyanın korroziyadan dağılma intensivliyi
onun dənizdə hansı dərinlikdə yerləşməsindən asılıdır. Dəniz
suyuna salınmış metal nümunənin ən çox korroziyası su kəsimi
issəsində baş verir. Dalğa döyən zonada korroziyanın sürəti,
nümunənin tamam islanmış zonakı korroziya sürətindən 3-5
dəfə yüksək olur. Təjrübələr və müşahidələr göstərmişdir ki,
Xəzər dənizdə metal nümunə dalğa ilə vaxtaşırı görüşdüyü
yerdə (periodik islanma zonasında) korroziyaya ən çox məruz
qalır. Bu zonada korroziyadan zədələnmə metalların səthində
kiçik dəliklərin açılması ilə başlayır.
Hazırda bir sıra ölkələrdə və eləjədə respublikamızda
magistral su boruları, körpülər və digər iri həjmli qurğular
üçün alüminium ərintilərindən geniş istifadə edirlər. Bu ərinti-
lər dəniz şəraitində də sınaqdan keçirilmiş, tədqiqatlar dəniz
səviyyəsindən 7m yuxarı və 1,5-1m dərinlikdə (sualtı zonada)
aparılmışdır. Sınaq üçün A1M, APq-3M, AMq-3V markalı
nümunələr götürülmüşdür. Müəyyən edilmişdir ki, atmosfer
zonasında hər dörd ərinti nümunəsinin korroziya sürəti pola-
dın korroziya sürətindən 2 dəfə azdır, həmçinin bu halda kor-
roziya sürəti tez sabitləşir və 90 sutkadan sonra başlanğıj gö-
stərijidən 2-3 dəfə aşağı düşür. Periodik islanma zonasında
korroziya sürəti atmosfer korroziyasında olduğu kimidir və 3-
6 aydan sonra aşağı düşərək sabitləşir. Bu zaman nümunələr
üzərində kiçik nöqtələr əmələ gəlir və tez də itir. Nümunələrin
korroziya sürətinin mütləq qiyməti 0,2mk/il-dən artıq olmur.
Halbuki eyni şəraitdə olan poladın korroziya sürəti 0,5-
1,0mk/il-ə çatır. Sualtı zonada tədqiq olunan nümunələrin
korroziya sürəti vaxt keçdikjə azalır. Bu zaman bütün dörd
markadan olan nümunələrin mütləq korroziya sürəti 730 sutka
ərzində 8-10 mk/il olur. Bu şəraitdə poladın korroziya sürəti
650 sutka ərzində 38-40 mk/il olur.
Alüminium nümunələrinin səthindən korroziya məh-
sulunu təmizlədikdə müəyyən olunmuşdur ki, korroziya səth
boyu bərabər paylanır. Dənizin dibində bu ərintilərin dağılma-
sına səbəb xlor ionunun yüksək olmasıdır. Tədqiqatlar gö-
stərmişdir ki, poladın maksimum korroziyası periodik islanma
zonasında, alüminium ərintisinin korroziyasının isə sualtı zo-
nada baş verir.
Bütün bu müqayisələr göstərir ki, hər üç halda alüminium
ərintisinin korroziya sürəti poladın korroziya sürətindən ki-
çikdir. Lakin korroziyaya qarşı poladdan hazırlanmış xüsusi
tərkibli materiallar daha yaxşı nətijələr verir.

5.3. Distillə suyunda korroziya

Son vaxtlar içməli suya qənaət məqsədiiilə texnoloci pro-
seslərdə dəniz və okean sularından alınmış distillə suyundan
geniş istifadə edilir.
Tədqiqatlar göstərir ki, neytral sularda olduğu kimi distil-
lə suyunda da korroziya prosesi ilkin mərhələdə sürətlə getdiyi
halda, müəyyən müddətdən sonra azalır. Korroziya sürətinin
artmasına səbəb distillə suyunda karbonat çöküntüləri əmələ
gətirən komponentlərin az olmasıdır.
Dövrü su təjhizatı sistemlərində distillə suyundan istifadə
etdikdə metalın səthində olan zəif mühafizə pərdəsi suyun hə-
rəkət sürəti (0,5-2,0 m/s) ilə dağıldığı üçün korroziya sürəti də
artır.
Dövrü su təjhtzatı əsasən açıq sistemli olduğundan, bo-
ruya oksigenin daxil olması asanlaşır. Distillə suyunda pH
qiymətinin neytral suya nisbətən aşağı olması da korroziyanı
sürətləndirir.
 M A &
2£
HCO Cl - sol Ca Mg2+

miqdarv
A^

Ümumi
2+
3
75 •HJ O

Duz.
pH A

mq mqekv
mqekv mqekv ~T mq mq mq mq
~T ~T ~T ~T l
l l

6,5 0,03 2,1 1,7 5-20 0,03

0,08 2 0,12 2,28

Qeyd etmək lazımdır ki, distillə suyunun hərəkəti zamanı

poladın ümumi korroziya sürəti sükunət halında olduğundan
bir neçə dəfə yüksək olub, 0,07-0,0mm dərinlikdə nöqtəvi və
müntəzəm korroziya yaradır.

5.4. Mineral sularda gedən korroziya

Təbitədə olan mineral suların çoxu böyük müalijəvi əhə-
miyətə malikdir. Republikamızın Kəlbəjər, Lənkəran, Masallı
bölgələrində olan «İstisu» mədənləri mədə bağırsaq xəstəliklə-
 Korroziya sürəti 2880 saatlıq təjrübədə suyun aqres-
qm2/saat sivliyi və korroziya qiyməti
Poladın
Davam Suyun
növü 960 1020 2880 mm/il lıq, Korroziya
aqres-
xarakteri
balla sivliyi
Ct3 0,336 0,193 0,138 0,157 6 Bərabər orta
 paylanma
Ct10 0,344 0,237 0,175 0,200 6 «» orta
0 0
Ct 20 0,392 0,302 6 «» orta
,214 ,244
Bərabər
X12m 0,256 0,165 0,125 0,142 6 olmayan orta
paylanma
Bərabər
IX 19 H9T - - 0,000 0,001 2 zəif
paylanma

Mineral sulardan istifadə etdikdə metalların səthində

sidorit çöküntüsünün əmələ gəlməsi həmin sularda JaJ03 və
dəmirin bərabər paylanması hesabınadır. Belə suların
tərkibində güjlü təsirə malik kimyəvi qatışıqlar olduğundan su
hövzələrini və ətraf mühiti çirkləndirirlər.
Mineral suların qazsızlaşdırılması yolu ilə antropogenli
sulardan fenol və neft məhsulları, habelə turşu xassəli qazları
təmizləmək olar. Həmin suların tədqiqi göstərir ki, korroziya
prosesinə suyun minerallığı, temperaturu və orada həll olan J
və HJ qazları əsas amil kimi təsir göstərir.

5.5. Qrunt sularında korroziya

Neft avadanlıqlarının qrunt sularında hidrogen-sulfid
(H2S) təsirindən korroziyaya uğraması və bu korroziya
prosesi ilə mübarizə V.F. Neqreyev və İ.A. Məmmədovun
tədqiqatlarında öz əksini tapmışdır. Onlar göstərmişdilər ki,
su, qələvi, turşu mühitində gedən korroziya prosesində
hidrogenin rolu böyükdür və H2 S ən təhlükəli amildir. H2S
neftdə və qrunt sularında olması yeraltı neft avadanlıqlarının,
çənlərinin, qaz kəmərlərinin intensiv korroziyasına səbəb olur.
H2S poladın hidrogen kövrəkliyi, səthaltı korroziyasını
sürətləndirir. Tərkbində miqdarı H2S=300-400mq/l olan qrunt
suyunda karbonlu poladdan hazırlanmış nümunələrin bu suda
baş verən korroziyasına qarşı müxtəlif inhibitorların mühafizə
effektliyi yoxlanmışdır və nətijələr jədvəl 5.5 - də verilmişdir.
 1l qrunt suyu-
Korroziya sürəti Korroziya sürə-
na sərf edilən
İnhibitor tinin azalma
inhibitorun inhibitor- inhibitor-
faizi, %
miqdarı, mq suz lu
CP-10 100 6,73 0,56 91,3
LF-E12 200 7,2 0,60 91,6
4F 167E 8,5 200 6,6 0,40 94,0
OP -87 200 5,0 0,66 86,8

Qrunt sularında metal səthinin anod sahəsində

müntəzəm korroziya zədələrinin əmələ gəlməsi, orada yaranan
gərginliyin hesabına polad avadanlıqların dağılmasıdır.
Ə.H. İsmayılov göstərir ki, neft quyularındakı suyun
miqdarı ilə metal boruların korroziyası arasında müəyyən
nisbət var. Belə ki, neft quyularındakı suyun miqdarı 20% -ə
qədər olduqda korroziya müşahidə edilmir. Bu halda boru ilə
hərəkət edən mayenin əsasını neft təşkil etdiyindən meğalın
səthi su ilə az təmasda olur. Quyudakı su 40%-dən yuxarı
olduqda korroziya kəskin xarakter alır.
Qrunt sularında J02 və H2S olduqda borunun anod
sahəsində dəmir ionları həll olmayan birləşmə əmələ gətirir.
Bunun nətijəsində məhlulun qatılığı və metalın səthində anod
depolyarizasiyası çoxalır. Oksigenlə birlikdə hidrogen- sulfidin
korroziya mühitində iştirak etməsi metalın tez dağılmasına
səbəb olur.
 Z.A. İofa göstərmişdir ki, dəmirin hidrogen-sulfıdlə
ionlaşması anod reaksiyasında aşağıdakı mexanizm üzrə
getməlidir:

Fe + H2S + H2O ^ Fe(HS)ads + H3O +;

Fe(HS) ads ^ Fe(HS) + + 2e;
Fe (HS) + H3O + ^ Fe2+ + H2S + H2O
Alınmış kompleks birləşmə parçalanır və bunun nətijəsin-
də H2J regenerasiya olunur.
HJ katod reaksiyasına təsir mexanizmi belədir:
Fe + HS ^ Fe (HS) ^
Fe(HS) ads + HO ^ Fe(H - S - H)^ + H2O;
Fe (H - S - H) ads + e ^ Fe (HS) ^ + Hads
Burada hidrogen-sulfid katod reaksiyasında bilavasitə iş-
tirak etmir, anjaq hidrogen ionlarının yüklənməsində kataliza-
tor rolunu oynayır. Bərpa olunan hidrogen ionlarının bir his-
səsi metala diffuziya edərək orada hidrogen kövrəkliyi yaradır.
Mikrobioloci proseslər əsasən quyu laylarına çay, göl
və ya dəniz sularının vurulması şəraitində gedir. Həmin
sularda müxtəlif fizioloci qruplardan olan bakteriya növlərinin
çox olmasına baxmayaraq, korroziya prosesində əsas rolu
sulfatreduksiya ediji bakteriyalar oynayır. İstismar olunan
quyuların 80% korroziyadan dağılması bu bakteriyaların təsiri
nətijəsində baş verir.
Sulfatreduksiya ediji bakteriyalar öz həyat fəaliyyətləri
üçün hidrogn molekulunu oksidləşdirərək sulfat və sulfidi
hidrogen-sulfidə çevirir. Təbiətdə bu reaksiya belə baş verir:

2H + SOI + 4H2 ^ H2S + 4H2O

Suda hətta dəmirin izi olduqda belə bu, karbon qazın-
dan enerci mənbəyi kimi istifadə edən ferrobakteriyalann (də-
mir bakteriyaları) inkişafı üçün kifayət edir. Onlar boruların
divarına yapışaraq çöküntü əmələ gətirir.

VI FƏSİL. SUYUN MAQNİT EMALI

6.1. SUYUN XASSALƏRİNƏ MAQNİT SAHƏSİNİN

TƏSİRİ
Su və onun istifadə edildiyi sistemlərin maqnit emalı
diqqəti jəlb edən sahələrdən biridir. Belə ki, suyun maqnit
emalı istilik-elektrik probleminin həllini asanlaşdırır.
Maqnit sahəsinin suya təsiri çox qısa müddət ərzində öaş
verdiyindən oradakt proseslər dəqiq öyrənilə bilmir. Lakin
buna baxmayaraq, maqnitin su və onun iştirak etmdiyi proses-
lərə təsiri geniş tətbiq olunur. Təjrübi olaraq müəyyən edilmiş-
dir ki, maqnit sahəsi su ionlarının hidratlaşmasına nəzərə çar-
pajaq dərəjədə təsir edir.
V.S. Duxanin və N.Q. Klyuçnikov belə nətijəyə gəlmişdi-
lər ki, maqnit sahəsi suyun nizamlı quruluşunu müəyyən qədər
xaotikləşdirir.
Q.S.Bordi və c. Papeşi qeyd etmişdilər ki, su maqnit sahə-
sində hərəkət etdiyi zaman onun elektrik keçirijiliyi dəyişir.
Belə ki, maqnit sahəsi distillə suyunun elektrikkeçirijiliyinə tə-
sir etmir. Elzbutas, Xverensas və Sasnaukas distillə və içməli
suyu maqnit sahəsindən keçirmişlər. Müəyyən olunmuşdur ki,
içməli suyun dielektrikkeçirijiliyi daha çox dəyişir.
V.S. Duxanin əyani olaraq bir sıra dəqiq nətijələr almış-
dır. O, natriumlu volframın iştirakı ilə hidrogen - peroksidin
maqnit sahəsində parçalanmasını müşahidə etmişdir. Alınan
nətijələr göstərir maqnit sahəsinin təsirindən H202 -nin parça-
lanma sürəti nəzərəçarpajaq dərəjədə dəyişir.
Minenko içməli, distillə, habelə JaJl2 və NaJ! qatışığı
olan sularda, su fəvvarəsinə elektrik sahəsinin təirini öyrənən
təjrübələr aparmışdır. Alınan nətijələr göstərir ki, fəvvarə
damjıları gərginlik sahəsindən asılı olaraq dəyişir (şəkil 6.1).

Səkil 6.1 Maqnit sahəsinin təsiri nətijəsində distillə suyunda

fəvvarə şırnağının dəyişməsi
A- maqnit sahəsi olmayanda; B-maqnit sahəsi təsir etdikdə

Suda olan oksigenin qatılığına maqnit sahəsinin

təsirindən sonra həll olan oksigendə kitmyəvi fəallıq baş verir.
Bunu maqnitləşmiş suyun bakteriosid olması sübut edir.
Bir çox tədqiqatlarda göstərilir ki, hətta zəif maqnit sahəsi
janlı orqanizmlərdə güjlü təsir yaradır. A.B. Koqan və
başqaları müəyyən etmişdilər ki, suda olan infuzorların
hərəkətinə təsir edir. Maqnitləşmiş su məhlulları yeni bioloci
xassələrə malik olurlar.
 6.2. Maqnit və ərpbağlama

Maqnit aparatının geniş tətbiq olunduğu sahələrdən biri

də qazan qurğularında, istilikdəyişdiriji apartların səthində
əmələ gələn ərpin qarşısını almaq üçün istifadə edilməsidir.
Belə ki, temperaturun artması ilə həmin aparatların səthində
ərpbağlama və korroziya prosesi baş verir.
İlk baxışdan elə gəlir ki, ərpbağlama korroziya prosesinin
qraşısını ala bilər. Ərp məsaməli olduğundan korroziyadan
mühafizəedeji rolu ilkin mərhələdə mümkündür.
Qazan və istilikdəyişirijilərin məhsuldarlığını artıran kim
ərp təbəqəsi dağılır və avadanlığın səthinə su axaraq
korroziyanı intensivləşdirir. Əgər üzvi maddələr varsa, o bu
zaman ərp təbəqəsinin altına keçir və yüksək temperaturda
parçalanaraq turşu əmələ gətirir, korroziya prosesini
sürətləndirir.
Maqnit aparatının bir üsul kimi karbonat çöküntülərinə
qarşı tətbiqi ilk dəfə 1945-ji ildə Belçika alimi Vermayer
(Belçika patenti № 460560) tərəfindən irəli sürülmüşdür. Bu
aparatın tətbiq edilməsi nətijəsində kalsuim-karbonat kalsium-
hidrokarbonata çevrilir:
CaCO + H2O + CO4 ^ Ca(HCO3 )2
A.M. Ağalarov dəniz suyu ilə işləyən dövrü su təjhihatı
sistemlərinə maqnit apparatı tətbiq etməklə yaxşı nətijələr al-
mışdır. Təjrübələr Xəzərin suyunda aparılmışdır.
Dövrü su təjhizatı sisteminə uyğun olan model maqnit
apparatı qoşulduqdan sonra dəniz suyunda baş verən dəyişik-
liklər öyrənilmişdir (şəkil 6.2). Qurğu hidravliki recim və istili-
kötürmə kriteriyaları (Reynolds, Nüsselt və Prandtl) nəzərə
alınmaqla modelləşdirilmişdir.
Suyun maqnit sahəsində beş dəfə dövr etməsi maqnit
emalının optimal variantı hesab olunur. Bu emal zamanı suy-
un temperaturunun 500J -dək qalxması maqnit sahəsinin ef-
fektliyini artırır.
Neftli suyun maqnit emalı göstərir ki, bu, ərpi əmələ gəti-
rən duzların kristallaşmasına təsir göstərir. Belə ki, emaldan
sonra çöküntü yumşaq formada olur və sistemdən asanlıqla
ayırılır.

Şəkil.6.2. Maqnit apparatı qoşulmuş laboratoriya qurğusunun

sxemi:
1-dəniz suyunu saxlamaq üçün qab; 2,9- nasoslar; 3- ərpbağlama
üçün
nümunə; 4- soyuduju; 5-formalı boru; 6,7- uyğun olaraq
soyudujunun
soruju və alt hissələri; 8- qızdırıjı; 10- yayşəkilli istilik dəyişdiriji;
11 - sistemə əlavə verilən dəniz suyu üçün qab; 12- kontakt
Neftin sudakı qatılığı 80mq/l-ə çatanda sərbəst karbon
qazının miqdarı azalır, 0,5mq/l oluqda isə karbonat və
bikarbonat ionlarının tarazlığı pozulur və ərpbağlama prosesi
başlayır.
Ərpbağlamanın qarşısını almaq üçün inhibitorun turşu ilə
müəyyən nisbətdə qatışığı yaxşı nətijə verir. Maqnit və qatışıq
inhibitorların ayrı-ayrılıqda verdikləri effekt kifayət qədər olsa
da su təjhizatı sisteminin effektliyini artırmaq üçün maqnit
aparatının qatışıq inhibitorlara kompleks halında tətbiqi daha
məqsədə uyğundur. Belə olduqda ərpbağlama intensivliyi
4,2mm/ay-dan, 1,12mm/ay-a kimi azalır. Kompleks tədbirin
tətbiqi zamanı effektlik 74% -ə qədər artır, avadanlıqların is-
tismar müddəti isə xeyli uzanır.

6.3. Korroziya prosesinə maqnit sahəsinin təsiri

Maqnit aparatının tətbiq edildiyi sahələrdən biri də metal-
ların korroziya «xəstəliyi»dir. Maqnit sahəsi korroziya mühi-
tinə təsir edərək onun aqressivliyini qismən də olsa azaldır,
dağılma prosesini zəiflədir.
Klyuçnikov və Vericskaya maqnit apparatı tətbiq etməklə
sirkə, xlorid və sulfat turşularında karbonlu poladın kor-
roziyasını öyrənmişlir. Turşu məhlulları distillə suyunda hazır-
lanaraq maqnit sahəsindən keçirilmişdir. Maqnit sahəsinin or-
ta gərginliyi 8, 24, 40 və 56 kA/m olan dəyişən jərəyan qütblü
yeddi jür elektromaqnitdən ibarətdir. Bu təjrübələr «Pireks»
şüşə qabında aparılmışdır. Turşunun maqnit sahəsində axma
sürəti 2,5 m/dəq olmuşdur. Bu zaman Jt20 markalı karbonlu
poladın potensialı yoxlama müddətindən və elektrodun reak-
siya sürətindən asılı olaraq dəyişir. Təjrübənin nətijələri göstə-
rir ki, turşu məhlulları maqnit sahəsindən keçəndə jərəyanın
sıxlığı 1A/sm2 qiymətində və maqnit sahəsinin müəyyən edil-
miş gərginliyində katod polyarizasiyası aşağı düşür. Əksinə
başqa gərginlikdə polyarizasiya çoxalır. Buna uyğun olaraq
anod polyarizasiyası da müəyyən qədr dəyişir. Beləliklə, aydın
olur ki, maqnit sahəsi hər iki elektrod prosesinə təsir edir.
B.P. Tatarinov və M.P. Yovçev göstərirlər ki, maqnit sa-
həsində korroziya sürəti azalır. Yovçev bunu metalın səthində
sıx mühafizə örtüyünün əmələ gəlməsi ilə izah edir.
Maraqlı nətijələr A.İ. Şaxovun təjrübələri zamanı alın-
mışdır. O, öz təjrübəsində xloru çox olan distillə suyunu maq-
nit sahəsindən keçirmişdir. Məhlula karbonlu polad, mis, ha-
belə alüminiumun bürünjlə ərintisindən hazırlanmış nümunə-
lər salınmışdır. Bu zaman maqnit sahəsinin gərginlyi uyğun
olaraq 5kA/m, 100kA/m, 35kA/m olmuşdur. Korroziya pro-
sesinin azalması da mütənasib olaraq 25, 25,6 və 64,3% ol-
muşdur.

VII FƏSİL. KORROZİYADAN MÜHAFİZƏ

7.1. Aktiv mühafizə

Metallar korroziya nətijəsində dağılaraq texnoloci
recimlərin istehsalat ritmini pozur, qəzaların baş verməsinə
səbəb olur. Korroziyaya qarşı mühafizə üsullarının tətbiqi
nəinki iqtisadi, həm də sosioloci jəhətdən mühüm əhəmiyyət
kəsb edir.
Metalların aktiv mühafizəsi müxtəlif metod və üsullarla
həyata keçirilir. Belə üsullardan biri sənayedə gəniş tətbiq
olunan katod mühafizəsi üsuludr. Bu üsulun mahiyyəti ondan
iböarətdir ki, metal konstruksiya sabit jərəyan mənbəyinin
mənfi qütbünə birləşdirilir. Mənbəyin müsbət qütbünə isə
davamlı, həll olmayan elektrod anod birləşir. Beləliklə,
mühafizə olunan metal konstruksiya katod olur. Bu halda heç
bir kütlə itkisi olmur, anjaq mənbəyin müsbət qütbünə
birləşmiş əlavə elektrod anod rolunu oynayır və gərəyanın
təsiri nətijəsində öz kütləsini itirir. Jərəyan mənbəyinin mənfi
qütbünə birləşmiş metal konstruksiya xariji anod artan kimi
mühafizə olunan bütün səthi polyarizasiya olunur. Nətijədə
konstruksiyanın mikro-katod və anod korroziya jütləri
bərabərləşir və korroziya mikrojütlərinin potensiallar fərqi
sıfra çatır. Katod mühafizəsi düzgün tətbiq edildikdə həmişə
yaxşı nətijə verir (şəkil 7.1). Bu mühafizə zamanı jərəyan
sıxlığının və anod materiallarının seçilməsi və anodun düzgün
yerləşdirilməsi əsas məsələdir.
Ümumiyyətlə, katod mühafizəsi elektrokimyəvi
nəzəriyyəyə əsaslanır. Bu nəzəriyyəyə görə hər bir metalın
səthində müxtəlif potensiallı sahələr olur. Əgər metalın səthin-
də mühafizə potensialı yaradılarsa, o zaman korroziya tama-
milə dayanar.

Şəkil7.1. Korroziyadan qorunmağın katod üsulu

V.A. Pritula göstərir ki, torpaq mühitində metallar

mühifizə edildikdə potensialı minimum qiymətdə 0,28 ilə
0,30V arasında götürmək lazımdır.
Amerika Birləşmiş Ştatlarında katod mühafizəsi hələ
1938 -ji ildə sualtı borularda tətbiq olunmuşdur. Bu ölkədə
çən və tankerlərin korroziyasına qarşı maqnezium tətbiq
etməklə patent alınmışdır. Maqnezium tozu polad səthin
üzərinə tökülərək qalvanik elementlər əmələ gətirir ki, bu da
poladı mühafizə edir. Bu üsulun tətbiq nətijəsində korroziyanı
85-95% azaltmaq mümkündür.
Katod mühafizəsi dəniz neft-mədən hidrotexniki
qurğularının və avadanlıqlarının mühafizəsi zamanı geniş
tətbiq olunur. Dəniz şəraitində qurğular periodik islanma
zonasında korroziyaya uğradıqda katod mühafizəsi tətbiq
edilir. Belə mühafizə səthdə dəniz suyunun nazik qat ilə axması
zamanı həyata keçirilir. İlk dəfə V.F. Neqreyev tərəfindən irəli
sürülən həmin üsulun prinsipial sxemi şəkil 7.2.- də
göstərilmişdir.
 Şəkil 7.2. Periodik islanma zonasının katod mühafizəsi
1-sabit jərəyan mənbəyi; 2- tənzimləyiji reostat; 3-
fərdi
dayaq; 4-anod köynəyi; 5 - əhatə olunmuş qurğu.
Korroziya mühitində qurğuların elektrokimyəvi mühafi-
zəsinin biri də protektor mühafizəsidir. Katod mühafizəsində
olduğu kimi burada da metalların korroziyasına qarşı katod
polyarizasiyası tətbiq olunur. Bunun üçün mühafizə olunan
polad konstruksiya potensialı özünə nisbətən az və həm də
mənfi olan metal anodla birləşdirilir. Polad qurğu ilə protektor
arasında yaranan potensiallar fərqi hesabına konstruksiya sət-
hində katod polyarizasiyası baş verir. Əgər potensial mühafizə
qiymətinə bərabər olarsa, onda qurğu tamamilə mühafizə olu-
na bilər. Katod mühafizəsindən fərqli olaraq protektor müha-
fizəsi anod materialının sərfindən asılı olduğu üçün xüsusi jə-
rəyan mənbəyi tələb etmir.
Dəniz hidrotexniki qurğularını korroziyadan qorumaq
üçün Mg + 6%Al + 3%Zn + 0,2%Mn; Al + 5%Zn; Zn + 5%Al və
digər protektorlardan istifadə edirlər.
Ümumiyyətlə protektor mühafizəsinin effektliyi onun jə-
rəyanvermə xassəsindən və istismar müddətindən asılıdır. Bu
göstərijilər yüksək olduqda protektor mühafizəsi daha effektli
olur.

7. 2. Passiv mühafizə - inhibitorlar

İstehsalat təjrübəsində metalları korroziyadan mühafizə
etmək məqsədi ilə ən təhlükəsiz sayılın passiv mühafizə üsulu-
nu təmin edən inhibitorlardan geniş istifadə olunur. İnhibitor-
lar mürəkkəb xassəli olur, üzvi və qeyri - üzvi birləşmələrdən
ibarətdir. Onlar əsasən korroziya mühitinə əlavə edilir.
Inhibitor (latın sözü olub, «inhibere»- zəiflədiji deməkdir)
o maddəyə deyilir ki, aqressiv mühitdə metalların dağılma pro-
sesinin qarşısını ala bilsin.
İnhibitorlar öz təsir mexanizminə görə müxtəlifdirlər.
Qeyri- üzvi inhibitorlar əsasən neytral elektrolitlərdə tətbiq
olunurlar. Həmin elektrolitlərin tərkibində katod depolyariza-
toru (02) çıxarılmasa inhibitorun effektliyi aşağı düşər. Üzvi
inhibitorlar ən çox turşu mühitində tətbiq edilir. Lakin son
tədqiqatlar göstərir ki, onlar minerallı sularda da yaxşı nətijə
verirlər.
İnhibitorlar metalların korroziya prosesini müxtəlif jür
dayandırdıqları üçün onlara katod və anod inhibitorları da
deyirlər.
S.A. Balezin göstərmişdir ki, hər bir inhibitor mühitdən
asılı olaraq müxtəlif mühafizə effekti göstərir. Korroziya
mühiti, temperatur, suyun hərəkət sürəti, aqressivliyi və bir
çox başqa amillər inhibitorun effektliyinə təsir göstərir. Odur
k, bir mühitdə effektli sayılan inhibitor başqa mühitdə az ef-
fektli ola bilər.
İnhibitorlar metalın səthində fiziki örtük- adsorbsiya və
kimyəvi birlşmə - hemosorbsiya əmələ gətirirlər. Metalın sət-
hində fiziki örtük əmələ gəldikdə bu dönən proses, hemosor-
bsiya olduqda isə dönməyən proses adlanır. Hər bir şərait
üçün konkret inhibitor seçilməlidir, çünki, müxtəlif korroziya
mühitlərində eyni müsbət nətijəni verən universal inhibitor
yoxdur.
Sadə inhibitorlardan fərqli olaraq qatışıq inhibitorların
hazırlanması çətin və mürəkkəbdir. Sadə inhibitorlar yalnız bir
prosesi dayandırdıqları halda qatışıq inhibitorlar eyni zaman-
da həm katod, həm də anod prosesini dayandıra bilir ki, bu da
onların sinergetik xassəli olmasını göstərir.
İnhibitorun konkret şərait üçün düzgün seçilməsi və tət-
biqi metalların hidrogenlə təjhiz olunmasını azaldır və hidrog-
en «kövrəkliyini» aşağı salmaqla, onun mexaniki təsirə qarşı
müqavimətini artırır. Onlardan istifadə edilməsi artıq xərj tə-
ləb etmir, texnoloci jəhətdən asan yerinə yetirilir, effektliyi isə
bəzən 100% -ə çatır.
Keler öyrənmişdir ki, soyuduju sistemlərdə fosfat-xrom
qatışığı yaxşı nətijə verir. 40mq/l fosfat və 20mq/l xromat qatı-
şığı pH5-8 intervalında nöqtəvi korroziyanı dayandırır.
ABŞ -da natrium silikat soyudu su təjhizatı sistemlərində
geniş istifadə edilir.
İngilis alimləri soyuduju sularda inhibitor qarışıqlarının
tətbiqinə xüsusi əhəmiüyyət verirlər.
Bakı və Sumqayıt müəssisələrinin dövrü su təjhizatı sis-
temlərində istifadə olunan Jeyranbatan və Şollar sularında 10-
15 mq/l natriumheksametofosfat olduqda korroziyaya qarşı
daha yaxşı nətijə alınır.
İnhibitorun təsir effektliyini aydınlaşdırmaq üçün inhibi-
torlu və inhibitorsuz mühitdə metalın korroziya sürətlərini bir-
biri ilə müqayisə etmək tələb olunur. Metalın korroziya sürəti
(P0) adətən olun 1m2 səthindən lsaatda itən kütlənin qramlarla
ifadəsi ilə müəyyən olunur (q/m2saat). Korroziyanın nüfuzu
«H» metalın nazikləşməsi ilə müəyyən edilir:

n = (to - t)T, (7.1)

burada t0- metalın korroziyaya qədər olan qalınlığı, mm;
t- metalın korroziyadan sonrakı qalınlığı, mm; T - zaman, il.
Korroziyanın dərinlik göstərijisi kütlə itkisi yolu ilə təyin
edilir:
n
= m 760stpmet,
- )8
(7.2)
burada m0- nümunənin korroziyaya qədər olan kütləsi, q;
m- nümunənin korroziyadan sonrakı kütləsi, q; S- nümunənin
sahəsi, m2; pmet - metalın sıxlığıdır, kq/m3.
İnhibitorun təsir (mühafizə) effektliyi (7.3) ifadəsi ilə təy-
in edilir.:
A Z = A-3 •100; Z = 100 f 1----1 7 (7.3)
7 3’ A V7)

burada p0 - inhibitorsuz korroziya sürəti; p- inhibitorla

korroziya sürəti; 7 - inhibitorun dayandırılma əmsalıdır.

7.3. Korroziyanın kütlə itkisi ilə təyini üsulu

Korroziyanın kütlə itkisi ilə təyini üsulu metal nümunə-

nin aqressiv mühitdə qaldığı t müddəti ərzində kütlə itkisi
AP -in təyin edilməsinə əsasla nır. Korroziya sürətinin qiyməti
(7.4.) ifadəsinə əsasən tapılır.
3 = AP ; AP = P2 - P,, (7.4)
ST
burada P— təjrübəyə qədər metal nümunən kütləsi, q; P2-
metal nümunənin təjrübədən sonrkı kütləsi, q; S- nümunənin
sahəsi, m2; т - nümunənin aqressiv mühitdə qalma müddəti.
Təjrübəni aparmaq üçün əvvəljədən nümunə hazırlanır, səthi
padaqlandırılır, yuyulur, ölçüləri təyin olunur, yenidən spirtlə
yuyulur, qurudulur və eksikatorda saxlanılır. Bundan sonra
nümunəni spirtlə təmizləyib maqqaşla götürmək lazımdır.
Təjrübədən qabaq nümunə 0,0001 q dəqiqliyi ilə tərəzidə (me-
xaniki rəqsləri zəiflədən -dempferdə) çəkilir. Nümunənin çəkisi
jədvəldə yazılır. Təjrübə zamanı nümunələrin səhv düşməməsi
üçün onları nömrələyirlər. Çəkilmiş nümunələr şüşə qar-
maqjıqlar vasitəsi ilə korroziya mühitinə asılır. Təjrübənin baş-
langıj vaxtı dəqiq qeyd edilir və müəyyən edilmiş müddət sax-
lanılır. Təjrübə qurtarandan sonra nümunə korroziya mühi-
tindən ardıjıllıqla çıxarılır. Nümunəni su ilə dolu stəkana salır,
sonra axar suda yuyurlar. Süzgəj kağızı ilə qurudulduqdan so-
nra nümunənin səthindən rezin, yaxud inhibitorlaşdırılmış tur-
şu vasitəsii ilə korroziya məhsulu götürülür. Silinərək yenidən
çəkilir və sonrakı çəkisi yazılır. Nətijələrə əsasən (7.4.) ifadə-
sindən korroziyanın sürəti təyin olunur.

7.4. Elektrokimyəvi üsul

Su, məhlul və turşu mühitlərində metalların korroziyası
elektrokimyəvi proses üzrə baş verir. Metalların elektro-
kimyəvi xarakteristikasının öyrənilməsi ona görə lazımdır ki,
korroziya prosesinin mexanizmini və inhibitorun həmin
prosessə nejə təsir etdiyini aydınlaşdırmaq mümkün olsun.
Həmin tədqiqatın aparılması üçün korroziyanın potensialını
ölçmək, mühitin pH-nı təyin etmək və polyarizasiya əyrilərini
çıxarmaq tələb olunur. Bütün bu ölçmələr isə elektrik hərəkət
qüvvəsinin təyin edilməsinə əsaslanır.
Elektrokimyəvi korroziya prosesinin öyrənilməsi üçün
verilmiş jihazlarla işlədikdə mütləq onların iş qaydası ilə tanış
olmaq tələb olunur. Bütün mərhələlər üzrə işin gedişatı işçi
curnalda qeyd olunmalıdır. Tədqiq olunan metalın səthi
əvvəljədən təmizlənməli və hər bir nümunənin sahəsi m2 la
hesablanmalıdır. Bunun üçün nümunənin uzunluğu «/», eni
«b» və qalınlığı «d» ölçülür və metrə çevrilərək qeyd edilir.
Nümunədən bir-neçə dəfə istifadə etmək olar. Nümunənin
sahəsi belə hesablanır: S=2/b+2d(/+b), m2.
Dəniz suyu ilə işləyən dövrü su təjhizatı sistemlərinin iş
prinsipi şirin su ilə işləyən sistemlərin iş prinsipi ilə eynidir.
Lakin dəniz suyu duzlarla zəngin olduğundan, şirin suya
nisbətən soyuduju sistemdə soyudulduqda suyun 0,5%-i
buxarlanmaya, 0,5%-i damjı itkisinə, habelə buğlanmaya
məruz qaldığından sistemdə duzların miqdarı daha da artır.
Bu isə aparatı tez korroziyaya uğradır, istilikköçürməni
zəiflədir. Su təjhizatı sistemlərində işləyən istilikdəyişdiriji
qurğular iki səbəbdən dağıla bilərlər:
Laboratoriya şəraitində korroziya prosesinin öyrənilməsi
məqsədi ilə dövrü su təjhizatı sisteminə və onun texnoloci
reciminə uyğun model hazırlanmış və orada bir sıra təjrübələr
aparılmışdır (şəkil 7.3).
Modelə görə sistemdə soyudulan su öz-özünə axaraq su
təjhizatına, oradan da nasos vasitəsi ilə istilikdəyişdirijiyə
verilir. Spiralşəkilli istilikdəyişdiriji diametri 8mm olan miss
borudan hazırlanmışdır və termostat vasitəsi ilə qızdırılır. İsti
su sututara daxil olur və soyudulmaq üçün nasosla soyuduju
sistemə verilir. Sistemdən atılan və sistemə əlavə olunan su
kran vasitəsi ilə duruldujuya axıdılır. Modeldə korroziya
prosesini tədqiq etmək üçün poladdan hazırlanmış nümunələr
isti və soyuq su çənlərində yerləşdirilir. Sistemdə dövr edən
suyun sürəti aşağıdakı ifadə ilə təyin olunur:

3 = Q, (7.5)
m
Q- suyun sərfi, m3/s; m - borunun diametra len kəsik sahə-
sidir, m2.
 Şəkil 7.3. Sistemə inhibitor əlavə edilən zaman təklif olunan
qurğunun işləmə prinsipi.
1-soyuduju; 2- deşikli qarışdırıjı; 3- nasos; 4- elektromaqnit apparatı;
5- jərəyandüzləndiriji; 6 - istilikdəyişdiriji qurğu; 7- inhibitorun qızdırılması
üçün verilən buxar; 8- inhibitorun qatılığını tənzimləyən jihaz; 9- inhibitor
üçün tutum.

Texnoloci şərait əksər hallarda lak, boyaq və protektorla-

rın tətbiqinə də imkan vermir. Odur ki, son vaxtlar istər şirin,
istərsə də dəniz suyu ilə işləyən soyuduju sistemlərdə inhibitor-
lar geniş tətbiq olunur. Sənaye miqyasında geniş tətbiq olunan
bəzi effektli inhibitorların qısa xarakteristikası belədir: inhibi-
tor ANP-2 tərkibində 15 karbon atomu olan alifatik amin duz-
larının kation aktivli qarışığından ibarətdir. 0, yağlı sərbəst
aminlər şəkilində buraxılır, həm korroziya inhibitoru, həm də
neftin tərkibindən duz və suyun çıxarılmasında reagent kimi də
işlədilir. ANP-2 bakteriya və mikroböldürüjü xassəyə də ma-
likdir.
İKSQ-1 inhibitoru sulfoturşuların istehsalı zamanı alınan
turş qudronun kalsium duzudur. Suda həll olmur, lakin qis-
mən emulsiya verir, karbohidrogendə həll olur.
OP-87 inhibitoru anion fəallı texniki Na duzunun sulfat
turşu qatışığı olub, aromatik karbohidrogenlərin sulfolaşması
nətijəsində alınır.
Hakkerman göstərmişdir ki, tərkibində azot atomlarının
sıxlığı çox olan üzvü inhibitorlar metal səth tərəfindən daha
yaxşı adsorbsiya olunurlar. Dəniz suyunda xlor ionunun ol-
ması isə inhibitorun effektivliyi azaldır. Bu səbəbdən də qatışıq
inhibitorlara üstünlük verilir.
OP-87 inhibitoru ilə İKSQ-1 inhibitorunun qarışığından
ABF-3 inhibitoru alınır. Fərdi inhibitorlarla müqayisədə qarı-
şıq inhibitorların üstünlüyü bir də ondan ibarətdir ki, onların
optimal dozası 100mq/l-dən yüksək olmur.
İnhibitorların təsir mexanizmini öyrənmək üçün polyari-
zasiya metodundan da istifadə edilir. Bu metodun başqaların-
dan fərqi ondadır ki, o korroziya törədijisi olan ayrı-ayrı pa-
rametrləri tez və dəqiq müəyyən etməyə imkan verir. Polyari-
zasiya əyrilərini qurmaqla korroziya prosesinin kinetikasını
aydınlaşdırmaq mümkündür. A-5827 tipli potensiastatda po-
tensialın müxtəlif qiymətlərində çıxarılmışdır. Əyrilərdən
görünürr ki, (şəkil 7.4) inhibitorsuz mühitdə həm katod, həm
də anod prosesi zəifləmədən davam edir. Bunun səbəbi dəniz
suyunda olan xlor və sulfat ionlarının fəal iştirakı ilə poladın
ionlaşması nətijəsində anod reaksiyasının sürətlənməsidir.
MFA və EFA qarışıq inhibitorları katod və anod proseslərini
polyarizələşdirir. Əyrilərin meylindən görünür ki, hər iki inhi-
bitor katod və anod proseslərini eyni dərəjədə zəiflədir.
Şəkil 7.4. 60°J-də inhibitorlu və inhibitorsuz dəniz suyunda
katod və anod əyrilərinin çıxarılması
1- inhibitorsuz; 2- ÄNP-2 inhibitorunda; 3-ÄBF-3 inhibitorunda;
4- ÄBF-2 və ÄBF-1 inhibitorlarında
 Dəniz suyu ilə işləyən sənaye su təjhizatı sistemlərində
istifadə olunan inhibitorların adsorbsiya prosesi də öyrə-
nilmişdir. Bu prosesin köməyi ilə korroziyanın güjlənməsini və
ya zəifləməsini tənzim etmək olur. Bu məsələnin həlli üçün
ikiqat təbəqənin elektrik tutumunun təyini əsas məsələdir.
İkiqat elektrik təbəqəsi arasındakı tutumun təyin edilməsi
zamanı alınan nətiyəjə əsasən elektrod səthinin təyin edilməsi
zamanı alınan nətijəyə əsasən elektrod səthinin ötürülmə
dərəjəsi aşağıdakı ifadə ilə təyin olunur:

C-C
S C0 - C ’ (7.6)

burada J0- məhlulun diferensial tutumu; /-adsorbsiya

təbəqəsinin maksimum örtülməsi zamanı alınan tutumdur.
Alınan nətijələr göstərir ki, elektrodun səthinin maksimal
dərəjədə örtülməsi yalnız qatışıq inhibitorların tətbiqi zamanı
mümkündür. Bu vaxt adsorbsiya örtüyü yüksək müqavimətə
malik olur ki, bu da inhibitorun yüksək müqaviməti ilə üst -
üstə düşür. Qatışıq inhibitorlar əlavə etdikdə elektrod səthinin
örtülmə dərəjəsi 92-96 % təşkil edir. Bu isə dəniz suyunda
qatışıq inhibitorların daha yaxşı adsorbsiya xassəsinə malik
olduğunu göstərir.
Bioloci örtüyə qarşı universal, effektli sayılan mübarizə
üsullarından biri də ən çox azot tərkibli fərdi və qatışıq
inhibitorların tətbiqidir. Bas göstərmişdir ki, dördlü
ammonium duzları neftdə olan dispersiyalı birləşmələrə daha
effektli bakteriosid hesab olunur. Belə ki, kation xassəli dördlü
ammonium birləşmələri bakteriyaların molekulu üzərinə
adsorbsiya olunaraq onun qəfəs metobolizmini dağıdır. Fərdi
inhibitorlar az bakteriosid olurlar. Qarışıq inhibitorlar isə həm
sinergetik, həm də bakteriosid təsiri yüksək olur. ABF-2 və
ABF-3 qatışıq inhibitorları 20mq/l qatılıqda belə bioloci
örtüyün inkişafını ləngitmək üçün kifayətdir.
 VIII FƏSİL. KORROZİYADAN MÜDAFİƏ
ÖRTÜKLƏRİ VƏ ASTARLIQLARI

8.1. Lak-boya və polimer örtüklər.

Fosfatlı astarlıqlar
Boyalar - həll olmayan piqmentlərin birjinsli üzvü
birləşmədə və ya suda suspesiyasıdır. Piqmentlər əsasən metal
oksidlərindən, məsələn TiO, Pb304, Fe203 və ya digər
birləşmələrdən ZnJr04, PbJ03 ibarət olur. Bu piqmentləri
suspensiya halına gətirən birləşdirijilər kimi təbii yağlar
məsələn, kətan və ya tunq yağı götürülür. Havada tez
quruyan bu yağlar oksidləşir, polimerləşir və bərkiyir. Bu
prosesləri daha da sürətləndirmək üçün katalizator kimi az
miqdarda qurğuşun və kobalt sabunundan istifadə etmək olar.
Son vaxtlar təbii yağlardan çox sintetik qatrana üstünlük
verilir. Xüsusəndə, boyalar su ilə təmasda olan səthlərə
çəkildikdə və ya boyaların turşu, qələvi təsirinə və yüksək
temperatura davamlılığını yüksəltmək lazım olduqda sintetik
qatrandan istifadə olunur.
Yağlı boyalar əsasən tez quruyan yağlardan, həll olan
qatran və uçuju durulaşdırıjı qatışığından ibarət olur.
Laklar - uçuju durulaşdırıjılarda həll olunan qatranlardır.
Bəzən lakların tərkibində piqmentlər olur.
Sintetik qatrana ən yaxşı nümunə fenoloformaldehid
qatranını göstərmək olur. Bu qatran suyun qaynama və
ondanda yüksək temperaturlarında davamlıdır. Bu qatrandan
maşınqayırmada metal səthlərin mühafizəsi üçün istifadə
olunur.
Katod mühafizəsi ilə müdafiə olunan səthlərin
qorunmasında vinil qatranı effektlidir. Bu qatran qələvi
mühitdə yüksək davamiyyət göstərir.
Lak-boya örtükləri yeraltı qurğular üçün yarasız sayılır.
Sınaqlar göstərir ki, qruntla təmasda olduqda onların xidmət
müddəti o qədər çox olmur. Çoxlaylı daş kömür qatranı
(bitum) yeraltı qurğuların mühafizəsində çox praktiki sayılır.
Fosfatlı astarlıqlar. Bu astarlıq II Dünya Müharibəsi
dövründə alüminiumun boyanmasını asanlaşdırmaq məqsədi
ilə hazırlanmışdır. Sonradan məlum oldu ki, onu digər metal-
lara da tətbiq etmək məqsədəuyğundur. Astarlıq iki məhlulun
qarışığından alınır. Birinji məhlul təqribən 9% polivinilbutira-
lın və 9% sink tetraoksixromatın izopropil və butil spirtlərində
qatışığından ibarətdir. İkinji məhlul 18% H3PO4 ün izopropil
spirti ilə suyun qatışığında hazırlanır. Məhlulları 4:1 nisbətində
qarışdırırlar. Hazırlanmış fosfatlı astarlıq 8- 24 saat ərzində
işlənməlidir.
Bu astarlıqlar poladda, sinklənmiş poladda, alüminiumda
çox yaxşı nətijələr verirlər.

8.2. Lak-boya örtüklərinə (LBÖ) qoyulan tələblər

Korroziya əleyhinə müdafiənin uğurla aparılması üçün
LBÖ aşağıdakı tələblərə javab verməlidir.
1. Məmulatın etibarlı qorunmasını təmin etmək (sipərlən-
mə). Bütün müasir boyalara bu və ya digər dərəjədə su və ok-
sigen diffuziya edir. Bunun qarşısını isə yalnız yüksək ilişkən-
liyi olan boyanı bir neçə qatdan ibarət olmaqla səthə çəkərək
defektləri və boşluqları bağlamaqla mümkündür. Piqmentlər-
dən suyun və oksigenin səthə diffuziyası çətinləşir. Puljuqlu-
axjalı formaya malik piqmentlər, məsələn alüminium tozu, ax-
çalı hematit xüsusən effektivdir.
2. Korroziyanın getməsinin inhibitorlaşdırılması. Astarlıq
boyalarda olan piqmentlər korroziyaya qarşı effektiv inhibi-
torlar olmalıdırlar. Onlar korroziyanın sürətini azaltmaq üçün
yaxşı həllolma xassəsinə malik olmalıdırlar. Astarlıq boyalar
üçün təklif olunan piqmentlərdən bir neçəsi korroziyaya qarşı
effektiv inhibitorlar sayılır. Effektli piqmentlərə qurğuşun
sülügəni- Pb304 aiddir. Bu qırmızı rəngli boyanın polada anti-
korroziya təsiri çoxsaylı təjrübələr əsasında sübut olunmuşdur.
 İnhibitorlayıjı piqment xüsusiyyətinə sink molibdat da ai-
dir. O, ağ rəngli və az zəhərlidir.
3. LBO xidmət müddəti və iqtisadi dəyəri. LBÖ-nin maddi
dəyəri onların istismar xarakteristikası ilə müəyyən olunur.
Əgər LBÖ məmulatın və ya qurğunun xidmət müddətinin 35%
və ya 5-7 il uzadırsa, onda bu örtüyü iqtisadi jəhətdən özünü
doğrultmuş hesab etmək olar.

8.3. Metalın səthinin çirkdən və yağdan təmizlənməsi

Metalın səthinin təmizlənməsi həlledijilərin və ya qələvi
məhlulların vasitəsi ilə həyata keçirilir.
Həlledijilər. Məmulat liqroinə, spirtə, efirlərə salınmaqla
emal edilir. Bu kateqoriyaya aid olan məhsulların arasında
Stoddardın həlledijisi ən yaxşılarda sayılır. Bu həllediji çox az
zəhərlidir, lakin yüksək alışqanlıq temperaturuna malik olması
(40-550J) onun yanğın təhlükəsizliyini minimuma endirir.
Xlorlu həlledijilər alışmasalarda, zəhərlidirlər. Digər bir
mənfi jəhət də emaldan sonra metalın səthində xlorlu birləşmə-
lərin izinin qalmasıdır. Bu isə sonradan korroziyaya səbəb ola
bilər. Bu həlledijələr yağsızlaşdırma məqsədi ilə istifadə olunur.
Əgər alüminium nümunənin yağsızlaşdırılması aparılajaqsa
mütləq xüsusi inhibitorldan, qatılığı saxlanılmaqla istifadə
olunmalıdır. Əks halda korroziya dağılması qaçılmazdır və
metal həllediji ilə birbaşa təmas edərsə partlayış ola bilər.
Qələvi məhlullar. Yağlı çirklərin dəf edilməsi üçün qələvi
məhlullardan istifadə olunması həlledijilərə nisbətən həm
maddi jəhətdən, həm də təhlükəsizlik baxımından olduqja əl-
verişlidir. Tətbiq olunan qələvi məhlulların tərkibində Na3PO4,
NaOH, Na2OnSiO2, Na2JO3 və isladıjı reagent olur. Təmiz-
lənmə tərkibində hər litrə 30-75q qələvi olan isti məhlula
(800J-dən məhlulun qaynama temperaturuna kimi) salınması
ilə həyata keçirilir. Bəzən daha da qatı məhlulları məmulatın
üzərinə səpmək də olar.
 Metalda yaymadan yanıq örtüyü yoxdursa, yekun yuy-
ulma xrom və fosfat turşularının qatışığında aparılır, bu da
səthdən qələvilərin təmizlənməsini təmin edir. Belə təmizlənmiş
səthə LBÖ çox yaxşı yapışır və korroziyadan ilkin müdafiəni
təmin edir.

8.4. Sapşəkilli korroziya

LBÖ çəkilmiş metalların səthində sapşəkilli dağılmalarla
müşahidə olunan korroziya prosesi gedə bilər. Bu növ dağılma
bəzən örtük altı dağılma adlanır. Bu növ dağılmanı Şarmon
sapşəkilli dağılma adlandırmışdır (şəkil 8.1). Bu korroziya
növü bir çox tədqiqatçılar tərəfindən öyrənilmiş və laborato-
riyalarda tədqiq olunmuşdur. Poladdın səthinda, boyanın al-
tında əmələ gələn sapların və ya damarjıqların eni adətən 0,1-
0,5 mm, sapın öz rəngi isəFe203-ə xas olan al qırmızı rəngdə
olur. Sapın başlığı ya mavi, yada yaşıldır. Bu rəng ikivalenti
dəmir ionunun olmasını xarakterizə edir. Hər bir sap sərbəst
istiqamətdə sabit sürətilə gün ərzində 0,4 mm artır. Əgər bir
sapın başı digər sapla toqquşursa o ya istiqamətini dəyişir, ya-
da böyüməsi dayanır.
Sapşəkilli korroziya işıqlanmadan, poladın xarakteritika-
larından, bakteriyalardan asılı deyil. Baxmayaraq ki, saplar
yalnız şəffaf lakların və boyaların altından görünür, güman ki,
onlar işıq buraxmayan boyaların da altında tez-tez əmələ gəlir-
lər. Sapşəkilli korroziya polad, sink, manqan, xromlanmış ni-
kel də daxil olmala müxtəlif metalların səthində və müxtəlif
boyaların altında müşahidə olunur. Poladda bu növ korroziya
havanın rütubəti 65-95% olduqda, yəni yüksək rütubətlərdə
müşahidə edilir.
Şəkil 8.1. Sapşəkilli korroziya
 Sapşəkilli korroziya zamanı baş verən proseslərin sxema-
tik görünüşü şəkil 8.2.- də verilib. Analizlər nətijəsində məlum
olmuşdur ki, sapın başlığı ikivalentli dəmirin qatı duz məhlulu
ilə dolur və bu hissədə havada olan suyun absorbsiyası başla-
nır. Bu zaman oksigen də lak örtüyünün altına diffuziya edir.
Başlığın mərkəzinə nisbətən perimetri boyunja oksigenin
yüksək qatılığı qeydə alınır və mənfi OH iolarının toplanması
başlayır. Örtüyün metalla təmas elən bütün səthi və sapın baş-
lığının kənarları katod rolunu oynayır.

Şəkil 8.2. Sapşəkilli korroziya prosesinin sxemi

Anod hissələr sapın başlığının mərkəzində və önündə

yerləşir. Bu sahələrdə Fe2+ ionunun əmələ gəlməsi baş verir.
Qələvi laylanması hesabına boyanın metalın səthində ayrılması
prosesi gedir. Boyanın laylanıb metaldan ayrılmasında OH
iolarının rolu böyükdür.
Fosfatlı və xromatlı astarlıqlardan istifadə eldilməsi sap-
şəkilli korroziyanın qarşısını tam almasada, bu prosesi
zəiflədir. Sapşəkilli korroziya ilə mübarizədə hələ də effektiv
mühafizə üsulu mövjud deyil.
 IX FƏSİL. DƏNİZ NEFT-QAZ MƏDƏN
HİDROTEXNİKİ QURĞULARININ METAL
KONSTRUKSİYALARININ KORROZİYASI

9.1. Ümumi məlumat

Aqressiv dəniz mühitində metalların korroziya nəzəriyyə-
sində xüsusi yer tutur. Bu problemin araşdırılması dəniz neft-
qaz mədən hidrotexniki qurğularının layihələndirilməsində
qarşıya çıxan sualların elmi və təjrübi həllərinin düzgün tapıl-
masında hədsiz vajibdir. Dənizdə metal konstruksiyaların kor-
roziyası neft çənlərinin və digər neft sənayesi obyektlərinin ta-
mamilə dağılaraq sıradan çıxması kimi ağır iqtisadi nətijələrə
gətirib çıxarır. Buna görə də korroziyadan dağılma problemi
xüsusən də müxtəlif amillərin təsirindən asılı olaraq korroziy-
anın həjminin, daha çox zədələnmiş sahələrinin təyini və kor-
roziyaya davamlı materialların seçilməsi, dəniz mühitdə metal-
ların korroziyadan mühafizə üsullarının təyini böyük iqtisadi
və inşaat əhəmiyyəti kəsb edir.
Dəniz neft-qaz mədən hidrotexniki qurğularının
(DNQMHTQ) tikintisinə, istismarına, iş şəraitinə və korro-
ziya əleyhinə tədbirlərin ijrasına görə müxtəlifdir, bir - birin-
dən fərqlənir. Dəniz neft sənayesi qurğularının mürəkkəb kor-
roziya prosesini araşdırarkən nəzərə almaq lazımdır ki, bu hid-
rotexniki qurğular olduqja aqressiv mühitdə istismar olunaraq
atmosfer və dəniz suyu korroziyasına məruz qalırlar. Qurğu-
nun dənizə salınma vəziyyətindən (tam, yarı, vater xəttə kimi)
asılı olaraq korroziya müxtəlif ölçü və şəraitdə gedir. Dəniz
mühitində dalğa, damla və lay (dib qruntundan) korroziyasına
rast gəlinir.
Beləliklə, demək olar ki, dəniz neft-qaz mədən hidrotex-
niki qurğuları istismar şəraitində müxtəlif növlü korroziya
dağılmalarına məruz qalırlar.
Elə amillər var ki, korroziya prosesinin sürətinə çox jiddi
təsir göstərə bilir. Həmin amillərin təsir güjü və mexanizmi isə
ekoloci şəraitdən asılı olaraq müxtəlif olur. Odur ki, amilləri
sistemləşdirmədən korroziya prosesi kimi çoxjəhətli və mürək-
kəb prosesi aydınlaşdırmaq çətindir. Bu amillərə ilk növbədə
aşağıdakılar aiddir:
Xariji amillər - havanın temperaturu, hakim küləklərin is-
tiqaməti və sürəti, dəniz suyunun kimyəvi tərkibi, yağıntının
miqdarı, havanın nisbi rütubəti, korroziyaya uğrayan səthin
yerləşmə vəziyyəti və s.
Daxili amillər - metalın kimyəvi tərkibi, qaynaq tikişləri-
nin keyfiyyəti və s.

9.2. Korroziyaya təsir edən xariji və daxili amillər

Xariji amillər. Məlumdur ki, metallar ən çox elektro-
kimyəvi proses nətijəsində dağılır. Onla görə də elektrolitlər-
dən jümlədən suyun xassələrindən asılı olan xariji amillər bu
prosesdə əsas rol oynayır.
Dəniz suyunda(neytral elektrolitlərdə) poladın korro-
ziyası əsasən oksigenin depolyarizasiyası ilə gedir. Bundan
başqa şirin sulardan fərqli olaraq dəniz suyunda Jl və S04 ion-
larının qatılığının yüksək olması metalın mühafizə örtüyünü
dağıdır və korroziyanın sürətini artırır. Lakin duzların qatı-
lığının artması oksigenin həllolma miqdarını azaldır ki, bu da
korroziyanın süətinin zəifləməsinə səbəb olur.
Digər tərəfdən isə elektrolitlərin qatılığı artdıqda duzla-
rın miqdarı çoxalır məhlulun elektrik keçirijiliyi artır və korro-
ziyanın sürəti yüksəlir. Şirin sudan fərqli olaraq dəniz suyunda
karbon qazının suda həll olması məhlulun turşuluğunu artırır
və korroziyanı sürətləndirir. Dəniz suyunda korroziyanın sürə-
ti şirin sudan fərqli olaraq pH-dan asılı deyildir.
Korroziya prosesinin güjlənməsinə mayenin axma sürə-
tinin təsiri olduqja böyükdür. İstər dəniz suyunda, istərsədə
şirin sularda korroziya prosesi oksigenin depolyarizasiyası ilə
gedir. Lakin dəniz suyunda bu daha sürətli olur. Bu ondan irə-
li gəlir ki, dəniz suyundakı xlor ionunun iştirakı metal səthinin
oksigenlə passivləşməsinə mane olur, mayenin axma sürəti
artdıqja metalın səthində oksigenli passivləşmə azalır və belə-
liklə də poladın korroziyası fasiləsiz olaraq güjlənir. Digər tə-
rəfdən metal oksidləşərkən, ilk anda əmələ gələn Fe 203 pərdəsi
dayanıqsız olduğundan səthdə çox qala bilmir. Bu da korro-
ziyanı sürətləndirir.
Korroziya prosesində temperatur bir xariji amil kimi
güjlü təsirə malikdir. Belə ki, temperaturun artması bir qayda
olaraq kimyəvi reaksiyanı sürətləndirir. Suyun temperaturu-
nun 25-300 artması isə korroziyanın sürətini iki dəfə çoxaldır.
Sistemdə temperaturun artması həmişə korroziya sürə-
tini artırmır. Əgər korroziya oksigenin depolyarizasiyası ilə
gedirsə, bu zaman temperaturun artması iki istiqamətdə təsir
edir. Bu halda o bir tərəfdən reaksiyanın sürətini artırır, diffu-
ziyanı və konveksiya jərəyanını güjləndirir, digər tərəfdən isə
havadakı oksigenin həllolma miqdarı azaltmaqla korroziya
sürətini zəiflədir.
Korroziya prosesini sürətləndirən amillərdən biri də
suda olan oksigendir. Bu element korroziya prosesində iki rol
oynayır. Bir tərəfdən depolyarizator kimi korroziya prosesini
sürətləndirir, digər tərəfdən isə mühafizə örtüyü əmələ gətirə-
rək korroziya prosesini zəiflədir.
Daxili amillər. Metalların elektrokimyəvi korroziya
prosesinin sürəti və xarakteri eyni vaxtda təsir edən bir çox
daxili amillərdən də asılıdır. Daxili amillərə metalın təbiəti,
quruluşu, səthinin vəziyyəti və bu səthdə əmələ gələn ilkin
örtüklər (təbəqələr), adsorbsiya olunmuş maddələr, mexaniki
deformasiya və metalın gərginliyi, habelə karbidlər, qarışıqlar və
diffuziya olunan atomar hidrogen aiddir.
Termodinamiki jəhətdən dayanıqlı olan metallar korro-
ziyaya məruz qalmır. Metalların korroziyaya qarşı davamlı
olmasında səthinin vəziyyətinin və işlənməsinin də böyük əhə-
miyyəti vardır. Metallarının səthinin yaxşı hamarlarlanması və
pardaxlanması korroziyaya qarşı davamlılığını artırır. Belə ki,
səthləri müxtəlif üsullarla işlənmiş polad nümunələr uzun
müddət neytral elektrolit məhlullarında qaldıqda belə korro-
ziyaya çox az uğrayırlar. Səth nə qədər hamar jilalansa da
səthə yenə də su buxarı hopur və metal atmosfer korroziyasına
uğrayır. Səth kələ-kötür olduqda isə su buxarı orada mayeləşə-
rək atmosferdə olan qarışıqları özündə həll etməklə elektrolit
məhlulu təbəqəsi əmələ gətirir ki, bu da prosesi daha da sürət-
ləndirir.
Metal üzərində qoruyuju pərdə bütöv olmadıqda da
korroziya gedə bilər. Bu xüsusi ilə elektrolit məhlullarında da-
ha təhlükəli hesab olunur. Çünki metalın açıq səthi oksid pər-
dəsi ilə qalvanik element əmələ gətirərək korroziya prosesinin
müəyyən qədər intensivləşməsinə səbəb olur.
Daxili gərilmə və xariji qüvvənin təsirindən deformasiy-
aya uğrayan metallar materialın kimyəvi dağılmasını sürətlən-
dirir. Daxili gərilmə çox zaman kristallararası korroziya yara-
dır.
Metalın tərkibində başqa qarışıqlar olduqda o korro-
ziyaya daha tez uğrayır. Bu onunla izah olunur ki, qarışıq me-
tallarda korroziyaya uğrayan metal səthin əsas hissəsi aktiv
anod, kiçik səthli qarışıqlar isə katod rolunu oynayır. Korro-
ziya prosesində ərintilərin anod sahəsinin daha çox dağılması
əsasən dəniz suyunda müşahidə olunur. Bu vaxt ərinti daha tez
dağılır, çünki korroziya metalın dərinliyinə keçir və katodu
təşkil edən hissəjiklər öz yerlərini anod hissəsi ilə dəyişir.
Ümumiyyətlə, elektrokimyəvi korroziyanın anod prose-
si metalın ionlaşması ilə gedir. Katod prosesində isə metalı ok-
sidləşdirən müxtəlif ion və molekullar iştirak edir. Korroziya
zamanı metal-elektrolit sərhəddində əmələ gələn potensiallı
sıçrayış elektrodun öz potensialına uyğun olur.

9.3. Korroziya zədələrinin paylanması

Dəniz neft-qaz mədən hidrotexniki qurğularının layihə-
ləndirilməsi, həmçinin istismar dövründə onların korroziyadan
mühafizə tədbirlərinin düzgün aparılması üçün qurğunun ele-
mentinin dəniz suyunun güzgü səthinə nəzərən yerləşmə və-
ziyyətinə görə bu elementdə korroziyanın paylanmasını mütləq
bilmək lazımdır.
Elementin həndəsi formasından asılı olaraq korroziya-
nın intensivliyinin, onun hakim küləklərə və günəş şüalarının
düşməsinə görə vəziyyətinin təyini də çox vajibdir.
Dəniz neft-qaz mədən hidrotexniki qurğularında pola-
dın korroziyasının öyrənilməsi üçün həm laboratoriya, həm də
natura şəraitində çox saylı təjrübələr aparılmışdır. Natura təd-
qiqatları polad konstruksiyaların korroziya ilə zədələnmiş ay-
rı-ayrı hissələrinin öyrənilməsi ilə yanaşı dənizdə xüsusi olaraq
quraşdırılmış korroziya stansiyasında aparılmışdır (şəkil 9.1 .)•

Şəkil 9.1. Dəniz korroziya stansiyası

«Neftqazelmitədqiqatlayihə» institutu tərəfindən Pirallahı

adasında açıq dənizdə qurulmuş dəniz korroziya stansiyasının
metallarda korroziya prosesinin öyrənilməsi və mühafizəsi
üçün bütün təjrübələri əsasında məlum olmuşdur ki,
korroziyanın sürətinin intensivliyi, zədələrin paylanması
metalın hakim küləklərin istiqaməti və günəş şüalarına nəzərən
vəziyyətindən, istismar şəraitindən asılıdır.

9.4. Yüksəklikdə korroziyanın paylanması

DNQMHTQ-nın istismarından və korroziyanın yüksək-
likdə olan hissələrdə ölçüsündən asılı olaraq paylanmasına
görə dəniz korroziyasını dörd əsas zonaya bölürlər.
İntensiv dağılmaya məruz qalan ən təhlükəli hissə dənizin
güzgü səthindən bir qədər yüksəklikdə olan, qurğunun
periodik olaraq dəniz suyu ilə islanan hissəsidir. Bu hissə pe-
riodik islanma zonası adlanır. Burada korroziyanın orta sürəti
0,4-0,6 mm/il-dir. Bu zonada metalın yüksək korroziya meyil-
liyi daimi oksigen axınından onun səthində yaranan nəm
örtüyünün mütəmadi yenilənməsi ilə izah olunur. Dalğanın
islatması ilə yaranan nəm örtüyünün havanın yüksək tempera-
turlarında buxarlanma sürəti də böyük əhəmiyyət kəsb edir.
Nəmin tez quruması təkjə diffuziyanın deyil, konveksiyanın da
hesabına metalın səthinə oksigen axını üçün şərait yaradır.
Dəniz suyundan yaranan nəm örtüyündə həll olan duzla-
rın olması onun elektrikkeçirijiliyini artırır. Metal və polad
səthlərin periodik islanmasından yaranan müəyyən qalınlıqlı
daimi nəm örtüyük ilin soyuq fəsillərində buxarlanmır və səthə
hava axının intensiv müdaxiləsinə mane olaraq, müəyyən də-
rəjədə korroziyanın sürətini azaldır. İlin isti fəsillərində yüksək
temperaturda buxarlanma nəzərə çarpajaq dərəjə artır. Bu
qurğunun polad və metal sətlərinə oksigen axını üçün yaxşı
şərait yaradır. Nətijədə hidrotexniki qurğunun periodik olaraq
dəniz suyu ilə islanan polad və metal hissələri ilin isti fəsillərin-
də korroziyaya, soyuq fəsillərə nisbətən daha çox məruz qalır.
Korroziyanın sürətinə periodik islanan zonada korroziya
məhsulu örtüyü də təsir göstərir (üçvalentli dəmirin hid-
ratlaşmsış oksidi, hansı ki, katod prosesinin aktiv depolyariza-
torudur). Maraqlı bir haldır ki, daima günəş şüaları altında
olan polad svayların səthi, kölgədə qalan svayların səthinə nis-
bətən daha çox korroziyaya məruz qalır.
Dəniz suyunun periodik islatmasında dağılmaya fərdi
əsasların və estakadaların dayaqları, həmçinin estakada day-
aqlarının uzununa və eninə bağları, fərdi əsasların qaynaq ti-
kişləri və çəp dayaqları məruz qalır. Konstruksiyanın bu ele-
mentləri əsas yükdaşıyıjı elementləri olduğundan daima istis-
mar yüklərinin və avadanlıqların ağırlığına məruz qalırlar. İs-
tismar dövründə fərdi əsasların və estakadaların svay dayaqla-
rı şaquli və üfüqi qüvvələrin əsaslı təsirinə məruz qalır.
Qeyd etmək lazımdır ki, xüsusi hallarda bu yüklər dina-
miki xarakter daşıyır. Dinamiki təsir nətijəsində metal dayaq-
larda dəyişən gərginlik yaranır. korroziyalı mühit və dəyişən
gərginlik metalda «korroziyalı-zəif» hal yaradır. Bu halda isə
metalın və poladın dağılması normal şəraitdə olan dağılmaya
nisbətən daha az gərginlikdə baş verir. Deməli, istismar yükü
təsirinə məruz qalan hidrotexniki qurğular, daha ağır, aqressiv
korroziya şəraitində olurlar və periodik islanma zonasına aid
olan qurğunun metal səthləri, polad hissələri xüsusi diqqət tə-
ləb edir.
Korroziyanın geniş yayıldığı sahələr dənizin sakit səth sə-
viyyəsindən 0,5- İm hündürlükdə götürülür. Dəniz xeyli dərin
akvatoriyalarında isə korroziyanın yayılma hündürlüyü 2,5-
3m olur. Korroziyanın maksimal yayılma ərazisinin sərhəddini
müəyyənləşdirmək üçün dəniz neft sənaye qurğularının tiki-
ləjəyi akvatoriyanın dalğa recimini də bilmək vajibdir.
Ikinji zona korroziya baxımından qismən az təhlükəli his-
sə qurğunun daima dəniz suyunda qalan zonasıdır. Bu zonada
korroziyanın sürəti ilkin perioda 0,10-0,15mm/il, sonra tədrijən
azalaraq 0,06-0,08mm/il-ə çatır. Lakin bu zonada mərkəzləşdi-
rilmiş korroziya zədələrinə rast gəlinir. Təbii şəraitdə qurğu-
larda aparılan müşahidələr göstərir ki, sualtı hissədə yerli kor-
roziyanın sürəti bəzən lmm/il-ə çatır. Yerli korroziya ojaqları-
nın yaranması metal yayma üzlüyün olması, dəniz janlılarının
və bikilərinin hesabına bioloci örüyün əmələ gəlməsi hesabına-
dır. İkinji zonada dayaqlar, estakadaların eninə və uzununa
bağlar yerləşir.
Dəniz atmosferi adlanan üjünjü zonada hidrotexniki qur-
ğuların su üstü hissəsi-fermalar, qəfəsəli-aşırımlı konstruksiy-
alar yeləşir. Bu zonada həmçinin dəniz neft-qaz sənayesinə
xidmət edən obyektlər, neftin, qazın, digər neft məhsullarının
saxlanması və nəqli üçün qurğular, çənlər parkı, yanalma
qurğuları və s. yerləşir.
Atmosfer korroziyası dəniz səviyyəsindən 3-4m yüksək-
likdə olur. Atmosfer korroziyası zamanı oksigen metalın sət-
hilə qeyri-məhdud təmas edir. Korroziyanın sürətinin əsas
amili sular, nəm örtüyün tərkibində olan əriyən duzlar və onun
qurumasıdır. Atmosfer korroziyasının inkişafına poladın sət-
hində oksigen axınından yaranan mühafizə oksid təbəqəsi də
kifayət qədər təsir göstərir. Nəm örtüyündə duzların olması
dəniz şəraiti üçün xarakterikdir. Bu duzlar poladın səthinin
passivliyini tormozlayaraq, korroziyanın sürətini artırır. At-
mosfer korroziyasının ölçüləri bir çox amillərdən asılıdır. Ən
çox təsir göstərən amil havada olan qaz qarışığıdır ki, sulu
örtükdə həll olaraq turşu məhlulları yaradır. Bu məhlullar ən
çox metalın səthində yaranan passiv mühafizə örtüklərinin qu-
ruluşlarına təsir göstərir.
Quru hava korroziya yaratmır. Korroziya rütubətli nəm
havada yaranır. Gözə çarpan aşkar korroziya havanın nəmliyi
böhran həddə çatanda, yəni havanın rütubəti 80-90% olduqda
başlayır.
Dordünjü ən az təhlükəli zona dənizin dib qruntudur, bura-
da dəniz hidrotexniki qurğularının dayaqları bərkidilir. Bu zo-
nada həmçinin su altı çəkilmiş neft və qaz boru kəmərləri də
dib qruntu ilə təmasda olur. Bu zonada korroziyanın sürəti
qruntun növündən, dənizin dərinliyindən və digər amillərdən
asılıdır.
Xəzər dənizinin dib qruntunun korroziya xüsusiyyətini
öyrənmək məqsədi ilə diametri 19mm, uzunluğu 10sm olan po-
lad çubuqlar vasitəsi ilə tədqiqatlar aparılmışdır. Pirallahı ada-
 Qruntun Nümunə götürülmüş yer- Çubuğun itiri-
Nümunə
nömrəsi

xarakteristikası də dənizin dərinliyi, m lən çəkisi, qr

1 Gilli, boz rəngli 0,5-2,0 4,04

2 Gilli, boz rəngli 2,0-5,0 2,77
3 Gilli, boz rəngli 9,0-10,0 7,09
4 Qumlu, boz rəngli 4,5-6,0 5,88
5 Qumlu, boz rəngli 5,0-10,0 6,68
6 Qumlu, sarı rəngli 0,5-5,0 9,50

Əgər çubuğun çəki itkisi 1q-dan az olarsa korroziya baxı-

mından qrunt təhlükəsiz, 1-3qr arasında olarsa təhlükəli, 3qr-
dan artıq olarsa olduqja təhlükəli sayılır.
Şəkil 9.2.-də müxtəlif zonalar üzrə korroziyanın təqribi
paylanması qrafiki göstərilir.

Şəkil 9.2. Müxtəlif zonalar üzrə korroziyanın paylanması

Zona- Korroziyanın Verilmiş zonada yerləşən Təklif olunan
lar ölçüsü, mm/il qurğunun elementləri tədbirlər
Sink və rezin
Estakada dayaqları, estaka-
I örtüklər, müha-
daların eninə və uzununa
0,4-0,6 fizə köynəkləri,
zona bağları, qaynaq tikişləri və
yaş səthə çəkilə
çəp dayaqlar
bilən boyaqlar
II I zonaya aid olanlar və su Katod və ya pro-
zona 0,10-0,15 altı boru kəmərləri tektor mühafizə
Bitum və lak
III örtüklərinin əv-
fermalar, qəfəsəli-aşırımlı və
0,03-0,06 vəljədən təmiz-
zona digər konstruksiyalar
lənmiş səthlərə
çəkilməsi
IV Estakadaların və digər qurğ-
Katod və ya pro-
uların dənizin dibinə çalın-
zona tektor mühafizə
0,01-0,03 mış dayaqlarının bir hissəsi

9.5. Dəniz neft-qaz mədən hidrotexniki qurğularının

korroziysına digər amillərin təsiri

Dəniz neft sənayesi qurğularının hündürlüyü boyunja

korroziyanın paylanmasının məlum qanunauyğunluqlarından
əlavə korroziyanın intensivliyinə digər amillər də təsir edir.
Korroziyanın intensivliyinin dəyişməsinə təsir edən amillərə
misal olaraq metal konstruksiyaların üst qatına təsir edən əra-
zinin hakim küləkləri, eləjədə metalın səthinin üfüqə nəzərən
vəziyyətini və günəş şüalarının istiqamətini də göstərmək olar.
Dəniz neft-qaz mədən hidrotexniki qurğularının daimi kölgə-
də, yaxud da günəş şüaları altında olması da korroziyanın in-
tensivliyinə təsir edir.
Qurğunun korroziya intensivliynin dəyişməsinin öyrənil-
məsi, onu yaradan amilləri əsas götürərək məlum qanuna-
uyğunluqlar çərçivəsində, təjrübi yolla tədqiq edilərək araşdı-
rılmalıdr. Korroziyanın intensivliyinin dəyişməsinə təsir göstə-
rən amillər aşağıdakılardır:
1. Konstruksiyanın elementlərinin həndəsi forması. Boruşə-
killi konstruksiyalar bujaq profilli konstruksiyalarla müqayi-
sədə daha axarlıdır və nəm toplayan hissəsi azdır. Bu səbəbdən
də səthin qoruyuju təbəqəsi gej zədələnir, daha az korroziya
ojağı yaradır;
2. Günəşə nəzərən elementin vəziyyəti. Kölgədə olan ele-
mentlər intensiv korroziyaya məruz qalır. Qurğunun kölgədə
olan hissəsində qoruyuju təbəqənin zədələnməsi, onun günəş
şüaları altında olan hissəsinə nisbətən nəzərə çarpajaq dərəjədə
tez korroziyaya uğrayır. Buna səbəb qurğunun gün döyməyən
hissəsində buxarlanmanın gej getməsi, nəmin tədrijən elemen-
tin qoruyuju qatını dağıdaraq birbaşa polada təsir edərək kor-
roziya yaratmasıdır;
3. Digər materiallarla birləşmə. DNQMHTQ-nın polad
elementləri digər materiallarla birləşən hissədə dağılmalar olur.
Məsələn, polad taxta materiallarla birləşən hissələrdə güjlü
korroziyaya məruz qalır;
4. DNQMHTQ-nın qeyri-qənaətbəxş istismar şəraiti. Də-
niz suyunun su ötürüjü şəbəkədən sızması nətijəsində polad
səthlər güjlü korroziya dağılmasına məruz qalır.
Yuxarıda sadalananlar dəniz neft-qaz mədən hidrotex-
niki qurğularında xarakterik amillərə görə müxtəlif zonalarda
məlum qanunauyğunluqlarla yaranan korroziyadır
Korroziya probleminin həlli məqsədi ilə DNQMHTQ-
nın layihələndirilməsi metalın korroziyadan mühafizəsini həm
tikinti, həm də istismar dövrü üçün nəzərə alınmaqla aparıl-
malıdır.
 9.6. Dəniz neft-qaz mədən
hidrotexniki
qurğularının mühafizə örtükləri

Xüsusi inşaat və istismar xüsusiyyətlərinə görə dəniz neft-

qaz mədən sənayesi qurğularında korroziya ilə mübarizə ol-
duqja çətindir. Bu çətinliklərə aşağıda sadalananlar aiddir: 1)
periodik islanma zonasında olan svaylara yaxınlaşma; 2) hazır
qurğuların mühafizəsində böyük həjmdə işlərin olması. Xüsu-
səndə mühafizə tədbirləri davamsız, qısa xidmət müddətli və
keyfiyyətsiz örtüklərlə aparıldıqda maddi məsrəf daha çox
olur; 3) tez-tez olan qasırğalı hava şəraitinə görə korroziya
tədbirlərinin aparılmasının çətinləşməsi və ya tamamilə day-
andırılması; 4) mühafizə örtüklü konstruksiya elementinin qu-
raşdırılma yerinə çatıdırılması zamanı və qaynaq prosesində
mühafizə örtüyünün dağılması. Qaynaq prosesindən sonra
örtük zədələnmiş yerdə yenidən bərpa olunmalıdır.
Dəniz qurğularının mühafizə örtükləri korroziyadan yaxşı
qorumalı, uzun ömürlü, çəkildikləri səthlə yüksək ilişkənlikli
və ətraf mühit üçün zərərsiz olmalıdır. Ayrılıqda zonalar üzrə
mühafizə üsullarına baxaq.
I. Dəniz atmosferində mühafizə daş kömür boyası (kuzbas
boya), perxlorvinil boyası və soyuq halda çəkilmiş bitum
örtüyü ilə aparılır. Alüminium tozu ilə piqmentlənmiş kuzbas
boya olduqja yüksək davamlılığa malikdir. Perxlorvinil boya-
nın kuzbas boya ilə qarışığının perxlorvinil lakı ilə qarışdırıl-
ması davamlılığa görə daha yaxşı örtük əldə etməyə imkan ve-
rir. Perxlorvinil lakları çox tez quruyur, lakin onlar qurğunun
səthinə çəkilərkən havanın rütubəti yüksək olmamalıdır. Per-
xlorvinil örtüklər estakada üstü qurğuların (neft çənləri, su
təmizləyiji stansiyanın avadanlıqları) mühafizəsi üçün istifadə
olunur.
Azərbayjanın dəniz neft qurğularında tərkibi rubreks və
petrolatum özlülü məhlulundan ibarət olan bitum örtüklər ge-
niş tətbiq olunur. Bu örtük soyuq halda çəkilir. Bitumdan olan
adi mühafizə örtüklərinə nisbətdə belə tərkibli örtüklər şaxtaya
çox davamlı olur.
Mühafizə örtüklərinin uzunömürlü olmasında elementin
səthinin ilkin hazırlığı və təmizlənməsi mühüm rol oynayır.
Səthin təmizlənməsi üçün qum şırnağı ilə emalı ən yaxşı üsul
sayılır. Bunun üçün yerli qumdan istifadə edilir. Qum sərfi və
təmizlənmənin məhsuldarlığı səthin vəziyyətindən (paslı, çirkli,
yağ ləkələri) asılıdır. Estakadada aparılan işlər göstərir ki,
fermanın İm2 səthini təmizləmək üçün 38-42kq qum sərf edilir.
Zavod şəraitində svaylar üçün yeni boruların təmizlənməsində
isə 1m2-ə 7-15kq qum lazımdır.
Qum şırnağı ilə emal aparıldıqdan sonra səthin soyuq
üsulla fosfatlanması həm bitum, həm də perxlorvinil örtüklərin
davamlılığını olduqja artırır. Fosfatlanma bir qədər baha başa
gəlsədə mühafizə örtüyünün xidmət müddəti ən azı 2-3 dəfə
uzanır.
Uçuju üzvü həlledijilərdə hazırlanmış polivinilbutirol və
fosfat turşusu məhlulundan ibarət qruntlar son vaxtlar ilkin
hazırlıqda geniş tətbiq edilir. Onlar poladın səthini passivləşdi-
rir.
II. Dəniz suyu ilə periodik islanan zonada korroziyadan
mühifizə iki əsas qrupa ayrılır:
1. Dayaqların quraşdırılmadan əvvəlki mühafizəsi;
2. Dayaqların quraşdırılmadan sonrakı mühafizəsi.
Birinji qrupa aiddir:
a) dayaqların termodiffuziya üsulu və ya tozlandırıb
yaymaqla sinklənməsi; b) dayaqların neftə davamlı yapışqalı
rezin təbəqə ilə örtülməsi; j)isti üsulla çəkilən, möhkəmləndi-
riji bağları olan bitum örtük; d) svayların çalınma səviyyəsinə
kimi qaynaq edilmiş polad köynəklər.
1949-ju ildə «Jənubi Artyom» estakadasında sinklənmiş
dayaq periodik islanma zonasında korroziyaya qarşı yüksək
effektivlik göstərmişdir. Termodiffuziya üsuli ilə sinklənmə
prosesi zavod şəraitində təmizlənmiş borunu xüsusi qatqıları
olan toza salmaqla 3800-4000J temperaturda bir neçə saat ər-
zində həyata keçirilir (şəkil 9.3).

Şəkil 9.3. Termodiffuziya üsulu ilə sinklənmiş svay.

Yapışqanlı rezin təbəqə də yaxşı mühafizə örtüyü sayılır.
Rezin «sevanit» kauçukundan hazırlanır. Bu kauçuk yüksək
neftədavamlılıq xüsusiyyətinə malikdir. Rezin mühafizə qatı-
nın qalınlığı 4-6 mm olmalıdır (şəkil 9.4).
Şəkli 9.4. Yapışqanlı rezin təbəqədən mühafizə örtüyü olan
estakada dayaqları.

Bitum mastikasıdan özəkli korroziya ilə mübarizədə isti

üsulla çəkilməklə istifadə edirlər. Bitum mastikalarının üstun
jəhəti maliiyə baxımından ujuz başa gəlməsidir. Mənfi jəhəti
isə isə örtüyün davamsız olması, daşınma və dəniz dibindəki
elementlərə çəkilməsi zamanı tez zədələnməsidir.
Polad köynəklər böyük möhkəmliyə malikdilər və əvvəlj-
ədən dayaqlara geyindirilərək qaynaq edilirlər. Periodik is-
lanma zonası üçün polad köykənlər 4m uzunluqda hazırlanır.
Polad köynəklərdən o zaman istifadə etmək olar ki, dayaqlar
qrunta layihə dərinliyi qədər çalınsın. Əks halda bu köynəklər
su səviyyəsinə nisbətdə düzgün yerləşməmiş olurlar.
Ikinji qrupa aiddir:
a) dayaqlar arasında sement tökməsi olan qoruyuju köy-
nəklər;
b) yaş səthə çəkilməsi mümkün olan üzvü mühafizə boya-
ları.
Mühafizə tədbirləri quraşdırılan svaylarda sadə, ijra olu-
na bilən, yaş səthə çəkilən və uzun ömürlü olmalıdır.
1955-ji ildə aparılan təjrübə göstərmişdir ki, sement tök-
məli qoruyuju köynəklər svaylarda korroziyanın sürətini 50-
70% azaldır (şəkil 9.5). Svayın səthinin təmiz emal olun-
mamasında və tökmənin tam aparılmaması zamanı bu üsul öz
effektivliyini itirir. Üsulun digər mənfi jəhəti hazırlanma pro-
sesinə nəzarətin məhdud olmasıdır. Bu səbəbdən də bu üsulun
digər rahat başa gələn və nəzarəti asan olan olan bilən bir üsul-
la əvəzlənməsi qəbul olundu.
Üzvi mühafizə boyalarının müsbət jəhəti onların metalın
səthinə hətta suyun altında belə çəkilməsi zamanı bərk
yapışmasıdır. Bu örtüklərin qalınlığı 0,35mm-dən az olmur.
İm2 sahəyə ççəkildikdə 1,3-1,5 kq boyan sərf edilir. Üzvi
boyaların xidmət müddəti 2-3 ildir. Bu müddət bitdikdən
sonra yenilənməlidirlər. Dalğanın mexaniki zərbəsini nəzərə
alaraq möhkəmlik sarğısı olan və dayağa spiralvari dolanan
lentşəkilli örtüklər də geniş tətbiq olunur.
Şəkil 9.5. Äzbest sement köynəkli dayaqlar
 X FƏSİL. DNQMHTQ-NIN ELEKTROKİMYƏVİ
MÜHAFİZƏSİ

lö.l.Dənizin dib zonasında olan poladın

korroziya zədələri

Sualtı zonada metal və poladın vəziyyətinə, korroziya

dağılmalarına nəzarət böyük çətinliklə həyata keçirilir. Bu
zonada korroziya özünə məxsus bir sıra xüsusiyyətlərə
malikdir. Daha təhlükəli zona sayılan periodik islanma
zonasının bəzi sahələrində korroziya müntəzəm sürətlə,
«xoralı» sahələrində isə 2-3 mm/il olur. Sualtı zonada sürət 0,1-
0,15 mm/il, «xoralı» sahələrində 1,5-2,0 mm/il-dir.
Dəniz neft sənayesi qurğularının sualtı hissəsində çoxsaylı
əlçatmaz zonalar var ki, burada korroziya əleyhinə tədbirlər
aparmaq olduqja çətindir. Bu səbəbdən də su altı konstruksiy-
aların mühafizə effektivliyi elementin vəziyyətindən asılı ol-
mamalıdır.
Dənizin dibində korroziyanın xüsusiyyəti bir neçə amillər-
lə təyin edilir:
1) poladın səthində yarımçıq oksid təbəqəsinin, korroziya
məhsullarının, şişən və su buraxan lak-boyaq örtüyünün olma-
sı;
2) ayrı-ayrı dayaqların polad tərkibinin fiziki-kimyəvi
müxtəlifliyi;
3) dayaqların su və qrunt mühiti ilə təmasda olması;
4) dayaqların bitki və bioloci örtük ilə qeyri-bərabər
örtülməsi.
Sadalanan bu amillər qurğunun su altı səthində korroziya
jütlərinin əmələ gəlməsinə səbəb olur ki, bu da öz növbəsində
anoda korroziya prosesini sürətləndirir.
Daha təhlükəli vəziyyət səthin tam oksid təbəqəsinin və
lak-boyaq örtüyünün zədələnməsi zamanı olur. Çatdırılma və
quraşdırılmada elementin oksid təbəqəsi və boyası xətti, ya da
zolaqvari zədələnə bilər. Zədələnən hissələrdə isə anod sahələri
əmələ gəlir və korroziya bu sahələrdə mərkəzləşərək dərin zə-
dələr yaradır. Şəkil 10.1. dəniz suyunda iki il qalmış svayın zə-
dəsinin xariji görünüşü verilib.

Səkil 10.1. Svay zədəsinin xariji göürünüşü (dairəvi çapıq)

Boyanın və oksid təbəqəsinin zədələnməsi 3mm dərinliyi

olan spiralvari xoralı korroziyanın yaranmasına səbəb
olmuşdur.
Şəkil 10.2-də kuzbasboya ilə rənglənmiş polad nümunənin
korroziyası verilib. Bu nümunənin mühafizə örtüyü qəstdən
zədələnərək 6 ay dəniz suyunda saxlanmışdır. Sınaq müddəti
ərzində zədə yerində xətti xoralı korroziya əmələ gəlmişdir.
 Şəkil 10.2. Boya örtüyün zədələnməsindən əmələ gələn xətti
xoralı korroziya

Məlumdur ki, molyuskalar paslı yumşaq səthlərə hamar

səthlərə nistbətən daha yaxşı toplanıb, yapışırlar. Qalın bioloci
örtüyün olmasına baxmayaraq svayda uzunsov xoralı kor-
roziya prosesi 0,5 mm/il sürətlə gedir.
Aşağı aralıq tamamilə janlı örtüklə örtüldüyündən orada
tıxaj yaradır və içəriyə oksigenin girməsinə mane olur. Bu
səbəbdən də polad köynəyin daxili səthi yaxşı qalır.
Müxtəlif metalların sərhəddində korroziya çapıqlarının
əmələ gəlməsi mümkündür. Belə çapıqlar üzlənmiş metalın
poladla sərhəddində və borulu svayların tikişlərinin aşqar-
lanmış elektrodla qaynağında yarana bilər (şəkil 10.5). Birinji
halda dağılma birbaşa qaynaq tikişində, ikinjisində isə svayın
tikişə yaxın metal səthi üzərində mərkəzləşir.
 Şəkil 10.3. Bioloci örtük altı korroziya

Şəkil 10.5. Qaynaq tikişlərinin korroziyası

a) tikişdə mərkəzləşdirilmiş korroziya; b) tikiş
yaxınlığında
metal səthdə korroziya
 10.2. Elektrokimyəvi mühafizənin mexanizmi
Bu mühafizənin mexanizmi korroziyalanan metalın
katod və anod potensialları fərqini sıfıra endirməklə korroziya
jütlərinin katodları və anodları arasında qalvanik jərəyanın
axmasının kəsilməsinə əsaslanır.
Korroziyalanan sistem çoxsaylı anod və katodlardan
təşkil olunur. Belə sistemin paylanması mürəkkəb prosesdir,
çünki, sistemin ayrı-ayrı elektrodlarının potensiallar fərqi
müxtəlifdir. Elektrokimyəvi mühafizə ikielektrodlu A 1-K1 sis-
teminə (şəkil 10.6.) daha mənfi potensiallı üçünjü elektrodu A 2
anodunun (protektor mühafizə) və ya mənbənin mənfi
qütbünün (hansının ki, müsbət qütbünə A2 anodu qoşulub)
sistemə bağlanmasına əsaslanır (katod mühafizə).

Şəkil 10.6. Protektor və katod mühafizəsi

Xariji polyarlaşmış jərəyanın artmasından anod
naqilindəki jərəyan azalır, katod naqilində jərəyan artır.
Polyarizasiya jərəyanı hesabına korroziyanın sürəti tədrijən
azalır.
Şəkil 10.7-də poladın dənizdə elektrokimyəvi mühafizəsi
üçün korroziyanın sürətinin ümumi polyarlaşdırıjı jərəyan
sıxlığından asılılığı verilib. Polyarizasiya jərəyanının sıxlığı 1,0-
1,5mA/dm2 artdıqda poladın korroziya sürəti 5-10 dəfə azalır.

Səkil 10.7. Dəniz suyundakı polad üçün kütlə itkisi

və
polyarizasiya əyriləri
Eyni vaxtda korroziyanın xüsusiyyəti də dəyişir. Bu
zaman lk növbədə daha aktiv anodların jərəyanları tarzlaşır,
yeni korroziyanın azalması hesabına korroziyaya davamlılıq
vəziyyəti yaxşılaşır.
Xoraların dərinliyi və potensial arasında asılılıq şəkil
10.8-də verilib.
Göründüyü kimi jərəyanın sıxlığı 1,0mA/dm 2 artıqda kor-
roziyanın orta sürəti 0,05-dən 0,02-ə kimi, yerli korroziyanın
dərinliyi isə ildə 1mm-dən-0.07mm kimi azalmışdır.
Mühafizəinin keyfiyyəti və korroziyanın sürəti metalın
üzərində anod və katodun yerləşmə vəziyyətindən asılıdır. Ka-
tod polyarlaşması zaman keçdikjə artır və anod səthlərinin və-
ziyyətini dəyişdirir ki, bu da katod səthini dəniz suyundan ay-
rılan Mg(OH)2, Ja(OH)2 və karbonatlardan ibarət örtüklə
sarıyır. Bu örtüyün təsirindən mikrckatcdlar korroziya zənji-
rində müqaviməti artırır.

Şəkil 10.8. Jərəyan sıxlığı funksiyasında korroziya dərinliyi

10.3. Sualtı konstruksiyaların katod mühafizəsi

DNQMHTQ olduqja böyük sualtı sahələrə malikdirldər.
Bu səbəbdən də bu sahələrin mühafizəsi üçün istifadə olunan
jərəyan yüzlərlə amperlə ölçülür. Belə böyük jərəyanı əldə
etmək üçün bir neçə yüz amperlə və 10-25V gərginliklə ölçülən
daimi nominal jərəyan mənbəyi lazımdır. Belə mənbənin
müsbət qütbü xüsusi olaraq dəniz suyunda yerləşdirilmiş
anoda, mənfi qütbü isə metal konstruksiyaya birləşdirilir.
Potensialların paylanmasına anod ətrafında yaranan jərəyan
sahəsi və estakada ətrafı potensial düşməsi təsir göstərir.
Anoddan uzaqlaşdıqja potensial azalır. Bu səbəbdən də jərə-
yan qurğuda qeyri-bərabər paylanır. Bunun baş verməməsi
üçün məjbüri şəkildə jərəyanı estakadanın ətrafında bərabər
paylayırlar.
Şəkil 10.9 da katod mühafizəsi olan estakadanın qrafiki
verilib. Göründüyü kimi mühafizə olunan bütün ərazidə po-
tensial, minimal mühafizə potensialından daha mənfidir.

Katod mühafizəsi təsirindən svay potensialları daha mənfi

tərəfə qatışır. Belə dəyişiklik svayın üzərində katod çökmə-
lərindən yaranan örtük hesabına olur. Katod mühafizəli səthdə
jərəyanın sıxlığının artırılması katod örtüyünün mexaniki
möhkəmliyini azaldır.
Təjrübələr göstərir ki, katod stansiyasının işi zamanı
əmələ gələn örtük svayları stansiya söndürüldükdən 2 ay
sonrada korroziyadan yaxşı mühafizə edir. Bu müddət bitdik-
dən sonra stansiya yenidən işə salınır (şəkil 10.10).
 Şəkil 10.10 Estakada üzərində katod stansiyasının xariji
görünüşü

Estakadanı mühafizə edən katod stansiyası özündə

nəhəng daimi jərəyan mənbəyi və bu mənbəni estakadanın
altında asılan anodlarla birləşdirən xətlərdən ibarətdir.
Anodların hazırlanması üçün isə çuqun, qrafit, ferrosilid
istifadə olunur. Ferrosilid anodların çatışmayan jəhəti onların
kövrək olmasıdır. Belə anodları estakadadan ayrıja polad
zənjirlərdə asırlar. Katod mühafizəsinin üstünlüyü nəzarəti
estakadanın döşəməsindən aparmağa imkan verməsidir.
Polad anodlar diametri 150-500mm, uzunluğu l,5-3m
olan borular şəkilində hazırlanır. Bu anodlar ya dənizin dibinə
yerləşdirilir, ya da polad zənjir və ya xüsusi ştanqa vasitəsi ilə
asılırlar (şəkil lO.ll).
 ...........U»l

..x

■ ■■ •".: • ’ • :'

VU.&v'*** • r'
'*$&*■ v'Xptii' v ' ■ J*t4est,ı.
wWjsSpSSiäıjŞiK

•:•-•: • •: İTWii
■••

f fj ^äg'.^g 'T; . : jfpRfK'<'

süs 4
^lif

şMgp
Ä<e-,v

5dAil 10.11. Polad anodun asılması

 Katod mühafizəsinin üçünjü əsaslı elementi anod və
sovuruju xətlər sayılır. Bu xətlər kabel xətləri kimi hazırlanır
və hava xətlərinin dayaqlarına bağlanır. Bu xətlərdə tətbiq
olunan aşağı gərginliklər onların tətbiqini xeyli sadələşdirir və
əlvan metala xeyli qənaət edilir.

10.4. Sualtı konstruksiyaların protektor mühafizəsi

Katod mühafizəsi daimi jərəyan mənbəyi olmayan yanğın
və parlayış təhlükəsi olan obyektlərdə tətbiq oluna bilməz.
Belə obyektlərə neft çənləri parkı, ada tipli əsaslar, qaz
anbarları aiddir. Katod mühafizəsi istisna olunan hallarda su-
altı konstruksiyalr protektor üsulu ilə mühafizə edilir.
Protektor mühafizədə qalvanik jütün kimyəvi enercisi
əsas enerci mənbəyi sayılır. Burada protektor anodu, mühafizə
olunan sualtı element katodu əvəzləyir. Xüsusi məftil vasitəsi
ilə protektor metal konstruksiyaya bağlanır. Bu jütün zənjirinə
ötürülən jərəyan protektorun əriməsinə səbəb olmaqla bəra-
bər, eyni zamanda sualtı konstruksiyasının dağılmasının qarşı-
sını alır.
Qalvanik jütün əmələ gəlməsi üçün mütləq iki əsas şərt
ödənilməlidir:
a) protektorun hazırlandığı material dəniz suyuna nisbət-
də daha yüksək olmalıdır, nəinki, mühafizə olunan konstruk-
siyanın metalı;
b) nə gərəyan təsiri altında, nə də zaman keçdikjə protek-
tor öz potensialını dəyişməməlidir.
Dəniz suyunda işləyən protektorların hazırlanmasında
aşağıdakı materiallara üstünlük verilir: 1) maqnezium və onun
ərintilərinə; 2) sink və ərintilərinə; 3) alüminium ərintilərinə.
Keçmiş SSRİ-də maqnezium ərintiləri daha geniş tətbiq
olunurdu. Bu ərintilərdən olan protektorlar çox kiçik elektrod
potensialına malik olurlar. Bu protektorların çatışmayan jəhəti
maqneziumun xüsusi keçirijiliyinin aşağı olmasıdr.
 Sinkli protektorlar da geniş tətbiq edilir. Onların mənfi
jəhəti poladın müdafiə potensialı ilə protektorun arasında po-
tensial fərqinin az olması və zaman keçdikjə üzərinin korro-
ziya məhsulları ilə örtülərək jərəyan ötürülməsinin azalması-
dır.
Material kimi alüminium protektor hazırlanması üçün əl-
verişsizdir. Onun dəniz suyunda potensialı poladın potensialı-
na yaxındır. Güjlü polyarlaşma alüminiumun uzərini oksid
təbəqəsi ilə örtür. Alüminiumdan olan ərintilərin potensialını
azaltmaq üçün ərintiyə Ja və Mg əlavə edirlər.
Protetorun xariji görünüşü şəkil 10.12-də verilmişdir.

Şəkil 10.12. Protektorun xariji görünüşü

Protektorun xariji diametri nə qədər böyük olarsa, xidmət
müddəti bir o qədər çox olar. Protektor nə qədər uzun olarsa
jərəyanı da yüksək olur.
Qısa xidmət müddəti və yüksək jərəyan keçirijiliyi olan
protektorlar uzun silindirlər şəkilində maqnezium ərintisində
hazırlanırlar. İkinji tip protektorlar kiçik uzunluqlu və böyük
diametrli şilindirlər şəkilində maqnezium ərintisindən, ya da
kiçik diametrli böyük uzunluqlu şilindirlər kimi alüminium
ərintilərdər hazırlanırlar. Çox vaxt müxtəlif ölçülü protek-
torların kombinasiyası tətbiq edilir. Protektorun kombinasi-
yalıtətbiq sxemi şəkil 10. 13-də göstərilir.

1-uzunmüddətili təsirə malik protektor; 2- qısa müddətli təsirə

malik
protektor; 3- zənjir.a) əlaqəsiz asılma sxemi; b) qarışıq asılma
Protektorlarm xidmət müddəti çox vaxt bir neçə ay olur.
Xüsusi hallarda bir neçə il xidmət müddəti olan protektorlar
da istehsal edilir.
 10.5. Su üstü hissənin elektrokimyəvi mühafizəsi
Elektrokimyəvi mühafizəni korroziya baxımından daha
təhlükəli sayılan periodik islanan zonada aşağıda sadalanan
üsullarla tətbiq etmək olar:
a) mühafizə olunan təbəqənin üzərinə protektor metalın
çəkilməsi ilə;
b) mühafizə üçün svayın sualtı hissəsinə axıdılan katod
mühafizə jərəyanın bir hissəsindən istifadə etməklə;
j) svayların üzərində fərdi mühafizə qurğularını yerləş-
dirməklə.
Sinkli protektorların tətbiqi müsbət nətijələr vermişdir.
Onların tətbiqinin üstünlüyü protektorun suda olan polada
nisbətdə daha mənfi potensiala malik olmasıdır.
Katod mühafizəsi jərəyanın bir hissəsindən su üstü müha-
fizədə istifadəsi üçün svayda «su köynəyi» yaratmaq lazımdır.
Bu köynəyi svayın ətrafında nəmi özünə çəkmə qabiliyyəti
olan hiqroskopik materialdan hazırlanmış örtüyün hesabına
yaratmaq olar. Bu hiqroskopik material suyu sovuraraq
svayın ətrayında su köynəyi yaradır. Belə köynəklər də metal
qabıqlarının hermetikliyinin mümkün olması və svay üçün
anod kimi fəaliyyət göstərən bu qabıqların əriməsi belə köy-
nəklərin tətbiqinə çətinlik yaradır.
Laboratoriya və naturada aparılan təjrübələr göstərdi ki,
kiçik qalınlıqlı (0,15mm qədər) örtüklərdə oksigenin bu örtük-
lərə intensiv diffuziya etməsinə görə mühafizəni həyata keçir-
mək üçün jərəyan sıxlığı 1,1A/m2 olmalıdır. Qalınlıq 0,50mm-ə
çatdıqda diffuziya çətinləşir və jərəyan sıxlığı 0,45A/m 2 -ə kimi
azalır. Bu örtüklər svayın yuxarı hissəsində dəniz suyu hesabı-
na sulanır və elektrolit rolunu oynayır. Bu örtüyün 0,50mm-
dən artıq qalınlaşması yenidən oksigenin diffuziya prosesini
sürətləndirir ki, bu da axında turblent recimin yaranması ilə
bağlıdır. Bu zaman mühafizə jərəyanının sıxlığı 0,55A/m2
yüksəlir.
 Modellərin dəniz korroziya stansiyasında 60 sutkalıq sı-
nağı göstərdiki anodla örtülmüş svayın su səviyyəsindən 1,1m
hündürlükdə, hava-su sərhəddində tətbiq olunmuş jərəyan sıx-
lığı hesabına korroziya 10-20 dəfə azalaraq 0,03-0,06mm/il ol-
muşdur, anod zonasında təqribən 1,1-1,7m hündürlükdə kor-
roziyanın tədrijən artması müşahidə olunub (şəkil 10.14).

Şəkil 10.14. Periodik islanma zonasında korroziyanın sürəti

1-katod mühafizəsi olduqda;2- katod mühafizəsi
olmadıqda
Svayların mühafizəsi üçün sərf olunan dəniz suyu 18-
20m /sutkaya bərabərdir. Aparılan sınaq təjrübələri və natura
3

müşahidələri elektrokimyəvi üsulun yüksək effektivliyini sübut

etmişdir.
10.6. Dəniz stasionar platformalarının (DSP)
korroziyadan qorunması
DSP-nin layihələndirilməsindən əvvəl, tətbiq olunajaq po-
ladın korroziyaya uğrama sürəti və korroziya yorğunluğu öy-
rənilməlidir. Metal konstruksiyalar üçün bujaq profili deyil,
korroziyaya az uğrayan başqa formalı elementlərdən istifadə
olunmalıdır. Boru formalı elemntlərdən qurulmuş metal kon-
struksiyaların təmizlənməsi və mühafizə örtüyünün çəkilməsi
daha asandır. Korroziya kontakt jütlərinin əmələ gəlməməsi
üçün DSP-nin layihələndirilməsində yalnız bir növlü polad-
dan istifadə olunmalıdır. Qurğunun dəniz korroziyasının 4
spesifik zonasında istismar olunajağı qabaqjadan, layihələndi-
rilmədə nəzərə alınmalıdır.
Periodik islanma zonasında dayaq bloklarının qaynaq
birləşmələri yerləşdirilməməlidir. Dəniz korroziya zonasının
aqressivlik dərəjəsi nəzərə alınmaqla mühafizə sistemi seçilmə-
lidir. Mühafizə örtükləri poladın korroziya yorğunluğunu da
azaltmağa xidmət etməlidir.
Dəniz sahilində və ya dəniz şəraitində metal konst-
ruksiyalara çəkiləjək lak-boya və ya polimer mastik örtüklər
dəniz atmosferi zonasında 5 ildən çox müddətdə qurğunu kor-
roziyadan müdafiə etməli, bakteriyalara davamlı olmalı,
+40°...+5°Jtemperatur intervalında, havanın rütubətliliyindən
asılı olmayaraq polad səthlərə çəkilə bilməlidirlər.
DSP-nin dayaq bloklarının su səthindən üstdə olan hissəsi
sex şəraitində metal-polimer örtüyü ilə mühafizə olunur.
Örtüyün metallik təbəqəsi polada nisbətən anod rolunu
oynayır. Bu jür örtüklə mühafizə olunmuş dayaq bloklarının
su üstü hissəsinə dənizdə su altından periodik islanma zona-
sına katod jərəyanı yayılır. Bu da poladı həm korroziyadan
mühafizə edir, həm də onun yorğunluğunu azaldır. Örtüyün
mühafizə müddəti 20 ildən az olmur, örtüyün üst polimer qatı
6-7 ildən sonra yenidən dəyişilirsə, onun işləmə müddəti 30
ildən az olmamalıdır.
DSP bloklarının su altı hissələri elektrokimyəvi üsulla
korroziyadan və korroziya yorğunluğunlan mühafizə olun-
malıdır.
 XI FƏSİL. MAGİSTRAL BÖRU KƏMƏRLƏRİNİN
TİKİNTİSİ VƏ İSTİSMARI DÖVRÜNDƏ KORROZİYA
MƏSƏLƏLƏRİ

ll.LBoru kəmərlərinin yeraltı və atmosfer korroziyalarından

qorunması
Boru kəmərlərinin layihələndirilməsi, çəkilməsi (tikinti-
si) zamanı, kəmərin qurğularının və boruların özüllərinin ətraf
mühitin təsirindən qorunması məsələləri öz həllini tapmalıdır.
Boru kəmərləri yeraltı və yerüstü (tökmədə) çəkilərkən
erroziyaya qarşı mübarizə tədbirləri kimi yeraltı materialladan
istifadə olunur. Yeraltı boru kəmərləri ilə kəsişmə yerində
subasmayan sahillərin bərkidilmə səviyyəsinin qaşı, 50 ildən bir
baş verə biləjək daşqın səviyyəsindən və eləjə də sahilə çırpılan
dalğaların təsirindən 0,5m yuxarıda olmalıdır.
Su basan sahillərin yamajlarından başqa digər
hissələrində l-5m uzunluğunda yamajlara birləşən sahələr
bərkidilməlidir. Sahillərin bərkidilən zolaqlarının eni geoloci
və hidrogeoloci şəraitdən asılı olaraq layihə əsasında tapılır.
Boru kəmərlərinin trassası sürüşmə rayonlarından keçərsə,
ətraf mühitin və kəmərin mühafizəsi üçün borular dayaq üstü
(çalınma, qazma - çalınma svaylar və dirəklərlə) keçirilməlidir.
Boru kəmərinin trassasına yaxınlıqdakı ərazilər erroziyaya
uğramış və çatlarla əhatə olunmuş haldadırsa, həmin sahələr
kəmərin çəkilişindən qabaq möhkəmləndirilir. Bununla da
gələjəkdə ətraf mühitin qorunması üçün qabaqlayıjı tədbirlər
görülmüş olur.
Boru kəmərlərinin konkret çəkilmə və istismarı
şəraitindən asılı olaraq onların korroziyadan müdafiə örtükləri
iki tipdə tətbiq olunur: güjləndirilmiş və normal. Müdafiə
örütüyünün güjləndirilmiş tipi 1020 mm diametrli və istənilən
diametrli döşənmə boru kəmərlərində aşağıdakı qaydada
tətbiq edilə bilər:
kəmər keçən trassa
 -jənubdan şimala doğru 500 - li bujaq altında yönəldikdə;
-ölkənin istənilən rayonun ərazisində münbit torpaq hissəsi
şoranlaşdıqda və şorakətlişdə;
-bataqlıq, qara torpaq və suvarılan ərazidən keçdikdə;
- sualtı keçid, çay məjrası, avtomobil və dəmir yolları ilə
kəsişdikdə;
- digər boru kəmərləri trassası ilə kəsişdikdə hər iki tərəf-
dən 20m məsafədə örtüklə müdafiə olunur;
- sənaye və məişət çirkab suları axan və zibil tullantıları
atılan ərazilərlə kəsişdikdə;
- 313 К (400J) temperaturunda maye nəql edən boru kəmə-
ri xətti ilə kəsişdikdə;
- çay, kanal, göl, su anbarı, həmçinin yaşayış məntəqəsi
yerləşən ərazidən 1000 m-dən az məsafədə olduqda.
Yerüstü çəkilən boru kəmərlərini atmosfer korroziya-
sından qorumaq üçün laklı boya, emal olunmuş şüşəli pambıq,
metal, yaxud konsistentli sürtgü örtüklərdən istifadə olunur.
Laklı boyanın ümumi qalınlığı 0,2mm - dən az, jərəyan keçi-
rijiliyi isə 1 kV - dan çox olmamalıdır.
Lak rəngləmədə nəzarət qalınlıqölçən «MT-41NÜ»,
«ТУ 25-06.2500-83» və «Крона -1R» tipli «TU 25-06.2515-83»
jihazları ilə yerinə yetirilir.
Emal olunmuş şüşəli pambıq boru kəmərinə «OJT 26-
01-1-90» avadanlığı ilə 0,5 mm - dən az olmayan qalınlıqda
sarınır. Şüşəli pambıq boru ətrafına həmçinin yuxarıda adları
çəkilən avadanlıqlarla da örtülə bilər.
Boru kəmərlərinin atmosfer korroziyasından qorun-
ması üçün temperaturu (-6Ü°J) -dən aşağı və +400 -dən yuxarı
olan ərazilərdə konsistentli sürtgu örtüyündən istifadə olunur.
Onun tərkibində çəkisinə görə 20% təşkil edən «РАК -3» və
«РАК-4» alüminium tozlu qarışıq vardır. Bu sürtgünün qalın-
lığı boru kəmərinin səthindən ərazidə havanın tem-
peraturundan asılı olaraq 0,2 -0,5 mm qəbul edilir.
Torpağın xüsu-
si elektrik
<5 5 +10 10 + 20 20 +100 > 100
müqaviməti,
Om.m
Torpağın kor- Çox
Yüksək Artırılmış Orta Aşağı
roziya fəallığı yüksək

Torpağın xüsusi elektrik müqavimətini təyin etmək üçün

müxtəlif metod və jihazlardan istifadə olunur. Bu metodlar
içərisində dörd elektrodlu metod daha geniş yayılmışdır. Bu
metodla xüsusi elektrik müqavimətini ölçmək üçün MS-08 tip-
li potensiometrdən istifadə olunur.
 11.2. Yeraltı boru kəmərlərində korroziyaya qarşı
qoruyuju örtüklər
Neft - qaz kəmərlərini və çənlərini mühafizə etmək üçün
müxtəlif konstruksiyalı materiallardan ibarət qoruyuju örtük
tətbiq olunur ki, bu da passiv mühafizə metodu adlanır.
Yeraltı magistral polad boru kəmərlərini korroziyadan
mühafizə etmək üçün iki növ qoruyuju örtükdən - normal və
güjləndirilmiş örtüklərdən istifadə olunur. Diametri 1000mm
və daha böyük olan neft - qaz kəmərində yalnız güjləndirilmiş
qoruyuju örtük tətbiq edilir. Bütün hallarda qoruyuju örtüklər
aqressiv şəraitdə yüksək kimyəvi dayanıqlığa, neytrallığa,
mexaniki möhkəmliyə, istiliyə davamlılığa, dielektriklik
xassəsinə, boru səthinə yaxşı yapışmaq və hidroizolyasiya
qabiliyyətinə malik olmalıdırlar.
Metal neft çənlərinin dibinin xariji səthləri bitum örtüyü
ilə mühafizə olunmalıdır. Əksər hallarda boru kəmərlərinin və
neft çənlərinin istismar müddətini artırmaq və normal
təhlükəsizliyini təmin etmək üçün onların xariji və daxili
səthləri həm qoruyuju örtüklə, həm də elektrik üsuli ilə
mühafizə olunurlar. Qoruyuju örtüyün zədə və nasaz yeri İP -
1-60 tipli zədəaxtarıjı jihazla aşkar edilir. Bu jihazın iş prinsipi,
onun iki nöqtəsi arasındakı potensiallar fərqinin ölçülməsinə
əsaslanır. Bu göstərijinin maksimal qiymətini bilavasitə zədə
üzərindəki elektrod göstərir. Minimal mühafizə potensialını
aşağıdakı düstur ilə təyin etmək olar:
U
ımn—t = Uımn—18(1 + PuAt)
burada, Umin-t - t°J temperaturda minimum mühafizə
potensialı; Umin-ıs - 180J temperaturda mühafizə potensialı;
Pu - potensialın temperatur əmsalı °-18°J temperatur üçün
(3U =°,°°3; 18 - 3°°J temperatur üçün (3U =0,01;
At = tr —18;
tr - boru kəmərinin divarının yaxınlığında temperaturdur.
 Magistral boru kəmərlərinin korroziyadan mühafizəsi
katod protektor və elektrodrenac qurğuları vasitəsi ilə mühafi-
zə olunur. Elektrik mühafizə metodu sərbəst mühafizə tədbiri
kimi ayrılqda tətbiq olunmur, çünki qurğunun güjü çox artar
və kəmərin mühafizə olunan sahəsinin uzunluğu çox sərt qısa-
lır. Ona görə də bu növ mühafizə elektrokimyəvi üsulu ta-
mamlayır.
Katod mühafizə üsulunda boru kəmərinin səthində mənfi
potensial yaradılır və onun səthindən elektrik jərəyanının çıx-
masının qarşısı alınır. Bu məqsədlə boru kəməri katoda çevrilir
və ona daimi jərəyanın mənfi qütbü, müsbət qütbü isə anoda -
yəni boru kəmərindən kənarda torpağa basdırılmış xüsusi
elektrod vasitəsilə birləşdirillir (şəkil 5.1). Nətijədə jərəyan
xüsusi elektroddan boru kəmərinin korroziyasının qarşısını
alır.

Şəkil 11.1. Boru kəmərinin katod mühafizəsinin sxemi

1-daimi jərəyan mənbəyi; 2- anod; 3- boru kəməri.
 Protektor mühafizə üsulu - boru kəmərlərini və digər
qurğuları, katod mühafizə üsulunu tətbiq etmək mümkün
olmayan hallarda, tətbiq olunur. Bu üsul mühafizə olunan
qurğuların yaxınlığında torpağa basdırılmış elektrodlar -
protektorlar vasitəsilə həyata keçirilir. Protektor müzhafizə
qurğusunun iş prinsipi elektrolitə batırılmış iki elektrodun
qapanması zamanı dövrədə əmələ gələn jərəyanın az mənfi
potensiallı elektroddan (anoddan) daha çox mənfi potensiallı
elektroda (katoda) doğru hərəkətinə əsaslanır.
Metal boru kəmərlərində korroziyaya qarşı UPDU -57
tipli elektromaqnit drenay qurğusu daha geniş tətbiq olunur.

11.3. Boru kəmərlərinin katod mühafizəsinin

hesablanması

Katod mühafizəsinin hesabatının əsas elementləri

aşağıdakılardır: katod stansiyası (daimi jərəyan mənbəyi),
anodun torpağa əlaqələndirilməsi və drenac elektrik xətti.
Katod mühafizəsinin hesabatı aşağıdakı ardıjıllıqla
aparılır.
1. İki qonşu katod qurğusu arasındakı məsafə (L) təyin
edilir:
L = Ml g-^ss-
(11.1)
a 0,5U_

burada, a- boru kəmərinin elektrik parametridir, [m1]

a= (11.2)

Rt - boru kəmərinin müqaviməti, [ Om m ];

R Pt
t
X{103 dn -ö)5 (11.3)
Kəmərin ölçüləri 325 529 x 720 x 1020 x
Dx8 ,mm
Rt 16,
13,69 10,03 7,061
x 10-6, üm-m 94

pt -boru kəmərinin xüsusi müqaviməti:

0,135 0'm ’
P m

dn- kəmərin xariji diametri, mm;

8 - kəmərin divarının qalınlığı, mm;
Rn- boru kəmərinin 1m uzunluğuna düşən qoruyuju
örtüyün müqaviməti, ümm;
Umax - süxurların vəziyyətindən asılı olaraq drenac
nöqtəsindəki potensiallar fərqi, V (nəm su-
xurlar üçün Umax=-0,627V; quru suxurlar üçün
Umax=-0,95V);
Umin- boru və torpaq arasında potensiallar fərqi,
V (Umln=-0,32V).
2. Katod mühafizəsi işin başlanğıj periodunda drenac
nöqtəsində jərəyan qüvvəsinin qiyməti (c) aşağıdakı düstur
ilə təyin edilir:
U
J= (11.4)
Pq ■ + z,
2n 0
y
burada, p - jərəyanın katod qurğusuna keçdiyi zonada su-
xurun xüsusi müqaviməti, suxurların vəziyyətindən asılı olaraq
Pqaz = 10 ^ 100 Om ■ m intervalında dəyişir;
 y- anodun yerlə birləşmə nöqtəsindən mühafizə olunan
boru kəmərinə qədər olan məsafədir və y=100+200m qəbul edi-
lir; zo- boru kəmərinin giriş müqaviməti, Om:
z JEK
0
2 (11.5)
3. Elektrodların ümumi sayı:

n = R, (11.6)
R
A V (

Burada: Rhor - horizontal elektrodun mqaviməti Om;

R=^
2
qəbul edilir.
Rjx- katod stansiyasının mühafizə sxemasının
ümumi müqavimətidir və hesablamalarda RJx=0,3 Om
götürülür;
?1e - qonşu elektrodla birlikdə işləyən elektrodun is-
tifadə əmsalıdır ^ = 0,7 .
Drenac xəttinin (kabelinin) en kəsik sahəsi, mm 2;

S = ^n
(11.7)
Rk
burada, p- drenac xəttin (kabelin) materialının xüsusi
. Om ■ mm1
müqaviməti ,--------------;
m
4 - drenac xəttin (kabelin) uzunluğu, le =100 - 200m qə-
bul edilir.
Rk- drenac xəttinin müqaviməti olub, təjrübü olaraq
Rk=RÄ qəbul edilir. Əgər drenac xəttinin en kəsiyi dairəvi
olarsa onda həmin xəttin tələb olunan minimal diametri
 d

olajaqdır.
4. Anodun yerlə birləşməsinin işləmə müddəti
(11.8)
gH
k J

Burada: G- yerlə birləşmə materialının kütləsi (G=1000-

1200 kq qəbul edilir);
k- istismar müddəti üçün anodun yerlə birləşməsi-
nin normal işini təmin etmək üçün ehtiyat əmsalı
k=1+1,3 qəbul edilir.
gk-əriyəbilən (həllolabilən) yerlə birləşmə materialının
kütləsidir.
5. Mühafizə sxemində gərginlik düşgüsü:
A
R
A + RK + Z0 + JkRx (11.9)
Ucx = Jk
2ny
6. Katod stansiyası şəbəkəsinin tələb olunan güjü:
W'
W = W- (11.10)
1
burada, W' - katod stansiyasının çıxışında güjü;
1- katod stansiyasının faydalı iş əmsalı:
1 = 0,8 - 0,85.
 XII FƏSİL. QURĞULARIN LAYİHƏLƏNDİRİLMƏSİ
VƏ KORROZİYA

12.1. DNQMHTQ-mn layihələndirilməsində

korroziyanın nəzərə alınması

Neft-qaz qurğularının dənizin aqressiv mühitində

layihələndirilməsi zamanı metal konstruksiyaların bu mühitdə
korroziyası əsas amil kimi daima diqqət mərkəzində olur.
Metalın korroziyasının qanunauyğunluqlarının düzgün
qiymətləndirilməsi böyük əhmiyyət kəsb edir və bəzi hallarda
qurğunun vaxtından əvvəl sıradan çıxmasının, ayrı-ayrı
konstruktiv elementlərinin dağılmasının qarşısının alınmasına
kömək edir. Bu məsələnin layihələndirilmədə düzgün həlli
korroziya əleyhinə tədbirlərin həm tikinti, həm də istismar
dövründə aparılmasını xeyli asanlaşdırır. Ən sonda
layihələndirilmədə korroziyanın düzgün qiymətləndirilməsi
xeyli metal qənaətinə səbəb olur.
Metal materialların korroziyasının öyrənilməsi ilə yanaşı
qaynaq tikişlərinin korroziyaya davamlılığını araşdırmaq üçün
təjrübələr aparılmışdır. Aydındır ki, dəniz hidrotexniki
qurğularının elementlərinin quraşdırılmasında qaynaq prosesi
mühüm yer tutur. Məlum olmuşdur ki, qaynağın su altında
qalan tikişi əsas metala nisbətən korroziyaya daha həssas olur
ki, bu da strukturun qeyri-birjins olması ilə izah olunur. Jədvəl
12.1-də qaynaq tikişində və əsas metalda dəniz atmosferi
şəraitində baş verən korroziyanın ölçüləri göstərilir.
Qaynaq tikişinin korroziyaya damalılığını yüksəltmək
üçün Q.V. Akimov tərəfindən aşağıdakılar tövsiyyə olunur:
a) qaynaq tikişini bajardıqja az oksidləşmiş, təmiz, hamar,
məsaməsiz etmək;
b) qaynaq tikişinin elektrod potensialını qaldıran xəlitə
komponentlərinin yanmamasına çalışmaq;
j) qaynaq üçün seçilmiş xəlitə qaynaqda öz sturukturunu
dəyişməsin.
Poladın Korroziya, q/m2saat
markası Qaynağın variantı Qaynaq tikişi Əsas me-
tal
əl ilə elektrodlarla elektro-
NL-2 0,14 0,17
qaynaq OMM-5 sürtgülü
əl ilə elektrodlarla elek-
NL-2 troqaynaq UONİ-13/55 0,18 0,18
sürtgülü
AN-346 təbəqəsi altında
St.3 0,15 0,17
avtoqaynaq

DNQMHTQ-nin layihələndirilməsinin korroziya ilə bağlı

məsələlərində dəniz qabarma və çəkilmələrini mütləq nəzərə
almaq lazımdır, çünki səviyyənin enməsi və ya qalxması hesa-
bına korroziya zonalı dəyişir.
Korroziyanın xüsusiyyəiləri və paylanması DNQMHTQ
layihələndirilməsinə aşağıdakı ardıjıllıq gözlənilməklə nəzərə
alınmalıdır:
1) material seçimində; 2) qurğunun ayrı-ayrı elementləri-
nin layihələndirilməsində; 3) qurğunun bütövlükdə layihələn-
dirilməsində.

12.2. DNQMHTQ-su üçün materialın seçilməsi

Layihələndirmə zamanı qurğu üçün material korroziyanın
zonalar üzrə paylanması nəzərə alınmaqla seçilməlidir. Bu mə-
sələdə qurğunun davamlılığı və material qənaəti xüsusi yer tu-
tur.
Tədqiqatlar göstərir ki, markasından asılı olaraq poladla-
rın dəniz mühitində korroziyasının intensivliyi müxtəlif olur.
Bu tədqiqatların nətijələri şəkil 12.1-də göstərilib və jədvəl
12.2- də sınaqları keçirilən poladdarın tərkibi verilir.
Poladın Kimyəvi tərkib, %
markası J Mn Si P S Jr Ni Ju Ti
Texniki
dəmir
0,025 izlər 0,014 0,014
0,020
0,014 - 0,18 -
St 3 0,14 0,52 0,21 0,012 0,012 -
- -
-
St 6 0,45 0,63 0,28 0,01 0,018 -
-0,55 -
-
N1-2 0,16 0,71 0,34 0,011 0,034 0,78 0,50
-
3%-li
N1-2
xlorlu
0,13
0,61
0,25 0,014 0,014 3,00
0,61
0,43 -
SXLF
SXLF-12
0,025
0,10
0,39
0,40
0,075
0,28
0,138
0,130
0,018
0,009
0,79
0,76
0,55
0,64
0,50
0,52
-0,04
12x6 0,11 0,06 0,29 0,026 0,026 5,98 0,35 0,20 -
 Qrafika əsasən demək olar ki, sınağın əvvəlində bəzi po-
ladların korroziyaya qarşı dayanıqlıq göstərməsinə baxmaya-
raq, uzun zaman keçdikdən sonra demək olar ki, hamısı eyni
qiymət alır.
Dəniz qurğularının dayaqları üçün polad markasının se-
çilməsi hesabi yüklərin təsiri və iqtisadi jəhətdən əlverişlilik
nəzərə alınmaqla aparılmalıdır.
Estakada tikintisində geniş tətbiq olunan NL-2 markalı
polada aşırımlı qurğuların layihələndirilməsində daha çox
üstünlük verilir.
St.3 markalı poladdan NL-2 markalı polada keçdikdə
konstruksiyanın səthinin korroziya əleyhinə qoruyuju işlənmə-
si xərji 19% azalır ki, bu da həm ilkin, həm də bərpa zamanı
qoruyuju boya və lak materiallarının xeyli qənaətinə səbəb
olur. Əgər St.3 markalı poladdan hazırlanmış fermanın səthi-
nin korroziya əleyhinə işlənmiş sahəsi 94,5m2-ə, NL-2 markalı
poladda bu sahə 77m2-dır. Bundan əlavə NL-2 markalı po-
laddan istifadə edildikdə qaynaqla bağlı xərjlər də xeyli azalır.
DNQMHTQ üçün təklif oluna bilən digər material me-
talla müqayisədə xeyli üstünlüyə malik olan dəmir-betondur.
Beton poladı korroziyadan qoruyaraq, aqressiv mühitdən izo-
lyasiya edir və polad-beton kontakt sərhəddində qələvi mühit
yaradır. Bu səbəbdən də armaturun betonda saxlanması, beton
örtüyünün sıxlığı, qalınlığı və tətbiq olunan sementin növün-
dən asılıdır. Təjrübələr göstərmişdir ki, əgər armaturun üzəri
tam təmizlənməyibsə, pas örtüyü varsa, onda onun korroziyası
betonda davam edəjəkdir.
İlkin hesablamalara əsasən dəmir-betonun dayaqa tətbiqi
sərf olunan metalın həjmini 4 dəfə azaldır. Dəmir-beton kon-
struksiyaların mənfi jəhəti onların metal konstruksiyalara nis-
bətən daha ağır çəkili olmasıdır. Bu isə qaynaq işlərini xeyli
çətinləşdirir.
 12.3. Dəniz neft-qaz mədən qurğularının istismar
müddəti
DNQMHTQ-nin layihələndirilməsi zamanı onların xid-
mət müddətinin uzadılması tədbirlərinə xüsusi diqqət verirlir.
Bu tədbirlər yatağın geoloci şəraitindən, işlənməsindən və dig-
ər amillərdən asılı olaraq təyin edilir.
Polad qurğunun xidmət müddətinin təyini olduqja çətin
məsələdir. Bu zaman təkjə metalın korroziya müddətini deyil,
həmçinin yatağın istismar müddətini, qurğunun ayrı-ayrı ele-
mentlərinə təsir edən yükləri də nəzərə almaq lazımdır.
Yatağın istismar müddətini nəzərə almadan, qurğunun
yalnız korroziyadan asılı xidmət müddətinə baxaq.
Korroziya baxımından ən çətin vəziyyətdə qurğunun po-
lad svay dayaqları sayılır. Şaquli yükləri və digər lazimi yüklə-
ri qəbul edərək onlar sıxılmaya işləyir. Küləkdən və dalğadan
yaranan üfüqü yüklər isə əyiji moment yaradır.
Qurğunun təhlükəsiz istismar müddəti aşağıdakı ifadə ilə
təyin oluna bilər:
e _____ e
-------rnm ,
t = ^_ (12. 1)
C
Z

haradakı,^. - boruşəkilli svayın divarının ilkin qalınlığı,

mm; 3 - qəbul edilmiş yüklərlə qurğunun təhlükəsiz istisma-
Mn

rını təmin edən svayın divarının minimum qalınlığı, mm; j z

-daha təhlükəli zonada korroziyanın sürəti, mm/ü.

Qurğunun istismar müddətini uzatmaq üçün j kəmiyyəti-z

nin qiymətini mümkün qədər aşağı salmaq lazımdır. Bu sada-

nan iki tədbirlə mümkündür:
a) korroziyaya davamlı metallardan istifadə etmək; b) pe-
riodik islanma zonasında və digər təhlükəli zonlarda yuxarıda
göstərilən effektiv antikorroziya tədbirlərini düzgün tətbiq et-
mək.
 12.4. Dəniz qurğusunun ayrı-ayrı elementlərinin
layihələndirilməsi

Layihələndirilmə zamanı konstruktiv məsələlər yalnız

hesabi yüklərin deyil, korroziya dağılmalarının forması, ele-
mentlərin ətraf mühitə nəzərən yerləşmə vəziyyətinə görə də
həll edilməlidir. Dəniz qurğusunun elementləri layihələn-
dirildikdə aşağıdakılar mütləq nəzərə alınmalıdır:
a) elementin en kəsiyinin tipinin korroziyanın sürətinə
təsiri;
b) elementin səthinin ətraf mühitdə yerləşmə vəziyyətinin
korroziya sürətinə təsiri;
j) korroziya əleyhinə tədbirlərin sadə və rahat üsullarla
həyata keçirilməsinin mümkünlüyünü.
Yerli və xariji mütəxəssislər tərəfindən dəniz qurğularında
aparılan müşahidələr göstərir ki, boruşəkilli elementlərdən
istifadə yayma üsulu ilə hazırlanmış müxtəlif profilli
elementlərə nisbətən daha məqsədəuyğundur. Boruşəkilli
elementlər küləklə yaxşı üfürülür və nəm saxlayan sahələri çox
az olur. Laboratoriya şəraitində aparılan xüsusi təjrübələr
göstərir ki, boruşəkilli elementlərə nisbətən ikitavr elementlər
30%, üfüqi elementlər isə 80% daha intensiv korroziyaya
uğrayır. Şəkil 12.2-də elementlərin en kəsik formalarından asılı
olaraq korroziyanın intensivliyi göstərilib.
 Şəkil 12.2. Müxtəlif en kəsikli elementlərdə korroziyanın
paylanması
Korroziyanın yayılma ölçülərinin azalmasından əlavə bo-
ruşəkilli elementlər digər üstün jəhətlərə malikdirlər. Bu ele-
mentlər korroziyadan mühafizəni lentşəkilli plastmass materi-
allarla güjləndirməyə imkan verir. Fermanın boruşəilli ele-
mentlərinin hermetik qaynağında korroziya yalnız xariji sət-
hdə baş verir. Digər profilli elementlərdə bu proses bütün pe-
rimetr boyunja gedir.
 Müstəvilərin üzlərinin yerləşmə və- Korroziya,
ziyyəti q/m2s
Səmaya baxan 1 müstəvisi 0,033
Dənizə baxan 1 müstəvisi 0,022
Şimala baxan 2 müstəvisi 0,036
Jənuba baxan 2 müstəvisi 0,026
Səmaya baxan 3 müstəvisi 0,051
Dənizə baxan 3 müstəvisi 0,028

Göründüyü kimi ən çox korroziya səmaya tərəf yönəlmiş

müstəvi səthlərdə olur ki, bu da nəmin daha çox yığılıb qal-
ması ilə izah edilir.
Şimala yönəlmiş səthlərdə də korroziyanın sürtəinin çox-
luğu ərazidə soyuq şimal küləklərinin hakim olması hesabına-
dır. Şəkil 12.3-də göstərilən vəziyyətdə müstəvilərin sınağı Xə-
zər dənizində «Neftqazelmitədqiqatlayihə» institutu tərəfindən
korroziya stansiyasında 140 sutka ərzində aparılmışdır.
Korroziya əleyhinə tədbirlərə qoyulan tələblərin düzgün
seçilməsi konstruksiyanın quruluşunun yaxşılaşdırılmasına tə-
sir edir. Məsələn, estaka tikintisində tətbiq olunan ferma
düyünün hazırlanmasının iki mümkün variantına baxaq (şəkil
12.4).
 Səkil 12.3 Ətraf mühitə nəzərən səthlərin yerləşmə vəziyyəti

Qəfəsəli konstruksiyanın fermalarının hazırlanmasında

bərəbəryanlı bujaqlıqdan istifadə edilir. İlk variantda bujaqlı-
qdan tavr şəkilli en kəsik düzəldilir (şəkil 12.4.a). Lakin bu va-
riantda əmələ gələn ensiz yarıq korroziya prosesi jün çox əlve-
rişli şərait yaradır. Bu çatışmamazlığı nəzərə alaraq daha
mükəmməl variantda, bujaqlıqları xaçvari en kəsikli layihə-
ləndirilməsinə qərar verildi (şəkil 12.4.b).
Şəkil 12.5-də estakada dayaqları üçün iki növdə eninə
bağlar göstərilib. Birinji halda (A) eninə bağ, suüstü üfüqü di-
rək və çəp dayaqdan, kiniji halda(B) isə eninə bağ yalnız sualtı
çəp dayaqdan ibarətdir. Bu variantları müqayisə etdikdə dəniz
mühitində korroziya şəraitində layihələndirmə baxımından
ikinji variant daha əlverişli sayılır.
 Şəkil 12.5. Estakada dayaqlarının bağları
Birinji variant aşağıda sadalanan mülahizələrə görə qeyri-
qənaətbəxşdir:
1. Sakit su səviyyəsindən 1m yüksəklikdə yerləşən üfüqi
dirək yüksək korroziyalı zonaya düşür;
2. Üfüqi dirəyin svaya bərkidilməsi düyünü bu zonada onun
korroziyadan mühafizəsini xeyli çətinləşdirir;
3. Bərkidilmə düyünü özü hiddətli korroziya ojağı yaradır.
Neft sənayesinin estakada qurğularının tikintisində qə-
fəsəli və bütöv divarlı aşırımlı tikililərdən istifadə edirlər. Bu
aşırımlı tikililərin korroziya ilə bağlı çatışmayan jəhətlərinə
baxaq. Qəfəsəli konstruksiyalar aşağıdakı mənfi xüsusiy-
yətlərə malikdir:
a) fermalarda çoxsaylı ensiz yarıqlar, dəliklər və nəmin
toplaşması üçün ojaqlar mövjuddur. Belə ojaqların və ya-
rıqların olması korroziyadan mühafizəni xeyli çətinləşdirir;
b) aşırımlı qurğuların qəfəsəli konstruksiyalarına mü-
hafizə qatının çəkilməsində mexanikləşdirilmiş üsuldaın isti-
fadə çətinlik törədir və izafi lak-boya sərfinə səbəb olur.
 Bütöv divarlı aşırımlı tikililərin çatışmayan jəhəti onlarda
təkrar korroziya əleyhinə tədbirlərin aparılmasının çətin
olmasıdır. Belə qurğularda təkrar mühafizə tədbirlərinin
aparılması üçün köməkçi konstruksiya - estakadaaltı gedişlər-
dən istifadə olunur ki, bu da metal və material sərfidir.
Dəniz svaylarının çalınma dərinliyinin və konstruksiya
aşırımının müxtəlifliyi də korroziya baxımından böyük maraq
doğurur. Dayaqların sayının azalması və aşırımın uzun-
luğunun artırılması ilə intensiv korroziya zonasında metalın az
səthi kiçilir. Nətijədə bu zonada svayın mühafizəsi üçün
korroziya əleyhinə tədbirlərinin həjmi də xeyli azalır.
Dayaqların sayının azalması katod mühafizəsinə sərf olunan
elektrik enercisinin həjmini də azaldır.
Bütövlükdə DNQMHTQ-nin layihələndirilməsində aşa-
ğıdakı nətijələrə gəlmək olar:
1. Bu qurğuların layihələndirilməsində, həm korroziya,
həm də konstruktiv məsələlər ayrılıqda deyil, qarşılıqlı
bağlılıqla həll edilməlidir;
2. Çalışmaq lazımdır ki, layihələndirmə zamanı qurğunun
ən məsuliyyətli elementi və ya hissəsi maksimal korroziya
zonasına düşməsin;
3. Tikilmiş DNQMHTQ-nin antikorroziya örtüklərinin
yenidən çəkilməsi və bərpası konstruktiv həldə öz əksini
tapmalıdır;
4. Rəngləmə və mühafizə örtüklərinin çəkilməsi üçün
çətinlik törədən nəmlik ojaqları yaradan düyünlərdən,
yarıqlardan layihələndirmədə mümkün qədər uzaq olmaq;
5. Layihələndirmədə DNQMHTQ-nin dayaqlarını imkan
daxilində sadə qəbul etmək;
6. Dəniz səviyyəsinin dəyişməsini və ərazinin hidro-
meteoroloci şəraitini layihələndirmədə mütləq nəzərə almaq;
7. Layihələndirmə zamanı boruşəkilli elementlərə
üstünlük vemək
8. Yüksək korroziyalı zonalar üçün korroziyaya davamlı
materialların tədqiqini daima davam etdirmək.
 9. Ə.Y. Abdullayev. Su və korroziya. ADN Bakı
1991, 144s
10. И.П. Кулиев Основные вопросы строительства
нефтяных скваъин в море Баку 1958г 290с
11. H.H. Uhlic, R.W. Revie. Corrosion and corro-
sion control. USA. 1985. 456s
12. Ə.Y. Abdullayev. Su və korroziya. ADN, Bakı,
1991, 144s.
13. И.П. Кулиев. Основные вопросы строительства
нефтяных скважин в море. Баку, 1958г, 290с.
14. H.H. Uhlic, R.W. Revie. Corrosion and corrosion
control. USA. 1985. 456s.
15. K.M.Məmmədov, Z.S.Musayev, M.K.Məmmədov.
Dəniz neft - qaz hidrotexniki qurğuları. Bakı:
“Təhsil” NPM, 2004, 308s.
16. K.M.Məmmədov, Z.S.Musayev, A.Ə.Mürsəlov,
V.V.Məmmədova. Neft yığan nəql edən mühəndis
qurğuları və avadanlıqları. Bakı: “Təhsil”NPM, 2009,
214s.
17. R.F.Abasov, K.M.Məmmədov, Z.S.Musayev. Dəniz
hidrotexniki qurğuları, neftin, qazın saxlanılması və
nəqli. Bakı, 2010, 448s.
18. Z.S.Musayev, K.M.Məmmədov, T.M.Nahmudov.
Hidravlika və hidravliki maşınlar. Dərslik, Bakı
2005, 420 s.
19. M.A.Kamilov və b. Neft qaz qurğuları və texnoloji
proseslər. Bakı, 2003, 490s.
20. R.M.Səttarov, R.M.Məmmədov, B.T.Mustafayev.
Qaz-neft kəmərləri üçün nümunəvi hesabatlar. Dərs
vəsaiti. Bakı, 1996.
21. Т.И.Тугунов и др. Типовые расчеты при
проектировании и эксплуатации нефтебаз и
нефтепроводоров. М.Недра, 1981.
22. С.А.Абдурашитов и др. Насосы и компрессоры.
М.Недра, 1974, 283с.
23. В.В.Бердюк и др. Строительство и монтаж
насосных и компрессорных станций
 магистральных трубопроводов. М., Недра, 1969,
283 с.
1. А.В.Бибишев, З.Я.Рабинович. Эксплуатация
оборудования магистральных газопроводов. М.,
Госоптехиздат, 1963, 431с.
2. А.М.Ибрагимов. Нефтегазо промысловы гидро-
технических сооружения. Недра, 1996.
3. А.М.Кадыров, В.С.Сапожников. Нефтепромыс-
ловые компрессоры. Баку, Азнефтииздат, 1952,
332с.
4. М.П.Калинушкин. Гидравлические машины и
холодильные установки. М., Госстройиздат, 1957,
219с.
5. В.И.Киселев. Насосы, компрессоры, вентиля-
торы. М. Металлургиздат, 1961, 400с.
6. Компрессоры воздушные и газовые. Каталог -
справочник. М., Машгиз, 1954, 166с.
7. Б.В.Конторович. Насосы и воздушные машины.
М. Металлургиздат, 1956, 166с.
8. Металлические конструкции. Под редакцией
Беленя., 1961г.
9. Металлические конструкции. Под редакцией
Беленя., 1985г.
10. К.П.Селезнев и др. Теория расчет трубокомп-
рессоров. М.»Машиностроение», 1968, 406с.
11. К.И.Страчович и др. Компрессорные машины.
М., Госторгиздат, 1961г.
12. СНиП 2.05.06 -85 Магистральные трубопроводы.
13. СНиП 2.04.12-86 Расчет на прочность стальных
трубопроводов.
14. Г.Н.Смирнов, Б.Ф.Горюнов, Е.В.Курлович,
С.Н.Левачов, А.Г.Сидоров. Порты и портовые
сооружения. Москва, Стройиздат, 1979, 608с.
 MUNDƏRICAT

MÜQƏDDIMƏ......................................................................... 3
Korroziya haqqında ümumi məlumat........................................ 5
I FƏSİL. KORROZIYANIN NÖVLƏRI..................................... 10
1.1. Elektrolitlərdəkorroziya............................................ 11
1.2. Maye axının korroziyaya təsiri. Kavitasiya eroziyası....... 14
1.3. Radiasiya təsirindən dağılma. Gərginlik altında korroziya
çatlaması.......................................................................................... 16
1.4. Elektrokorroziya..................................................................... 20
1.5. Bioloji korroziya..................................................................... 21
1.6. Korroziyanın digər növləri..................................................... 25
1.7. Korroziya yorğunluğu............................................................. 30
1.8. Korroziya yorğunluğunun mexanizmi.................................... 35
1.9. Fretting-korroziya................................................................... 37
II FƏSIL. ATMOSFER KORROZİYASI............................. 40
2.1. Korroziya prosesində atmosferin tiplərinin nəzərə
alınması...................................................................................... 40
2.2. Atmosfer korroziyası məhsulunun örtükləri.......................... 43
2.3. Atmosferin aqressivliyinə təsir edən amillər. Tozların
tərkibi......................................................................................... 44
2.4. Atmosfer qazlarının yaratdığı korroziya................................ 45
2.5. Rütubət................................................................................... 47
III FƏSIL. QRUNT MÜHITINDƏ METALLARIN 50
KORROZİYASI........................................................................
3.1. Qrunt mühitinin aqressivliyinə təsir edən amillər..... 50
3.2. Qrunt mühitində korroziyanın öyrənilməsində beynəlxalq
laboratoriyalarda alınan nəticələr........................................... 52
3.3. Pittinqin xarakteristikası................................................... 54
3.4. Qrunt mühitində gərginlik altında korroziya çatlaması .... 54
3.5. Qrunt mühitində korroziyanın qarşısının alınması
tədbirləri................................................................................. 55
IV FƏSIL. OKSIDLƏŞDIRICILƏRIN TƏSIRINDƏN
VƏ MÜXTƏLİF MÜHİTLƏRİNDƏ YARANAN
KORROZİYA...................................................................... 57
4.1. Oksid təbəqəsinin əmələgəlməsinin ilkin mərhələsi........ 57
4.2. Yanıq örtüyün mühafizə xüsusiyyətləri........................... 59
4.3. Oksidləşməni xarakterizə edən riyazi tənliklər................ 60
4.4. Yüksək temperaturlu korroziya........................................ 63
4.5. Şirin sularda korroziya..................................................... 64
4.6. Duzlu sularda (dəniz suyunda) korroziya........................ 67
4.7. Distillə suyunda korroziya............................................... 71
4.8. Mineral sularda gedən korroziya...................................... 73
4.9. Qrunt sularında korroziya................................................ 75
4.10. Suyun xassələrinə maqnit sahəsinin təsiri...................... 77
4.11. Maqnit və ərpbağlama.................................................... 79
4.12. Korroziya prosesinə maqnit sahəsinin təsiri.................. 81
V FƏSİL. KORROZİYADAN MÜHAFİZƏ....................... 83
5.1. Aktiv mühafizə................................................................. 83
5.2. Passiv mühafizə - inhibitorlar.......................................... 86
5.3. Korroziyanın kütlə itkisi ilə təyini üsulu.......................... 89
5.4. Elektrokimyəvi üsul......................................................... 90
Vİ FƏSİL. KORROZİYADAN MÜDAFİƏ
ĞRTÜKLƏRİ VƏ ASTARLİQLARI................................. 96
6.1. Lak - boya və polimer örtüklər. Fosfatlı astarlıqlar......... 96
6.2. Lak - boya örtüklərinə (LBÖ)qoyulan tələblər................ 97
6.3. Metalınsəthinin çirkdən və yağdan təmizlənməsi............ 98
6.4. Sapşəkilli korroziya......................................................... 99
VII FƏSIL. DƏNİZ NEFT-QAZ MƏDƏN HİDRO-
TEXNİKİ QURĞULARININ METAL KONSTRUK- 103
SİYALARININ KORROZİYASI.......................................................
7.1. Ümumi məlumat 103
7.2. Korroziyaya təsir edən xarici və daxili amillər 104
7.3. Korroziya zədələrinin paylanması................................... 107
7.4. Yüksəklikdə korroziyanın paylanması............................ 108
7.5. Dəniz neft-qaz mədən hidrotexniki qurğularının kor-
roziysına digər amillərin təsiri...................................................... 113
7.6. Dəniz neft-qaz mədən hidrotexniki qurğularının
mühafizə örtükləri......................................................................... 115
VIII FƏSIL. DƏNIZ NEFT-QAZ MƏDƏN HİDRO-
TEXNİKİ QURĞULARININ ELEKTROKIMYƏVI
MÜHAFİZƏSİ............................................................................. 122
8.1. Dənizin dib zonasında olan poladın korroziya
zədələri.......................................................................................... 122
8.2. Elektrokimyəvi mühafizənin mexanizmi............................ 125
8.3. Sualtı konstruksiyaların katod mühafizəsi.......................... 127
8.4. Sualtı konstruksiyaların protektor mühafizəsi................. 131
8.5. Su üstü hissənin elektrokimyəvi mühafizəsi....................... 134
8.6. Dəniz stasionar platformalarının (DSP)
korroziyadan qorunması............................................................... 136
IX FƏSİL. MAGİSTRAL BÖRU KƏMƏRLƏRİNİN
TİKİNTİSİ VƏ İSTİSMARI DÖVRÜNDƏ
KORROZİYA MƏSƏLƏLƏRİ................................................... 137
9.1. Boru kəmərlərinin yeraltı və atmosfer korrozi-
yalarından qorunması................................................................... 137
9.2. Yeraltı neft-qaz qurğularında metalın korroziyasına
təsir edən amillər.......................................................................... 139
9.3. Yeraltı boru kəmərlərində korroziyaya qarşı
qoruyucu örtüklər......................................................................... 140
9.4. Boru kəmərlərinin katod mühafizəsinin hesab-
lanması.......................................................................................... 143
X FƏSİL. QURĞULARIN LAYİHƏLƏNDİRİLMƏSİ
VƏ KORROZİYA........................................................................ 147
10.1. Dəniz neft-qaz mədən hidrotexniki qurğularının
layihələndirilməsində korroziyanın nəzərə alınması................ 147
10.2. DNQMHTQ-su üçün materialın seçilməsi........................ 148
10.3. Dəniz neft-qaz mədən qurğularının istismar
müddəti... 151
10.4. Dəniz qurğusunun ayrı-ayrı elementlərinin 152
layihələndirilməsi.....................................................................
ƏDƏBİYYAT.......................................................................... 159
MÜNDƏRICAT....................................................................... 161