magazine voor het onderwijs in de natuurwetenschappen

Broodje watervaren
39e jaargang
april 2014 nummer 4
Periodiek van de NVON
Nederlandse Vereniging voor het
Onderwijs in de Natuurwetenschappen

www.nvon.nl/nvox
Losse nummers E 5,50
Anw is cool
4
Onderzoekend leren in Universiteitsmuseum Utrecht

‘Technisch’ leren over warmte

REGISTER?
 inhoudsopgave 39e jaargang - april 2014 - nr 4

De volgende mode?
Met ingang van het nieuwe schooljaar
starten twaalf Nederlandse basisscholen
met tweetalig onderwijs. Staatssecretaris

160 Anw is cool: leerlingen werken hard

voor Het Beste Idee van 2014
Dekker heeft hiervoor toestemming gege-
ven. Hij onderbouwt deze beslissing met twee
argumenten, zo ver ik begrepen heb:

1. Versterking van de positie van Nederland in

de wereld.
In de klas 2. Kinderen kunnen op jonge leeftijd heel veel
160 Anw is cool: leerlingen werken hard voor Het Beste Idee van 2014 leren.
Hans Mulder
162 ‘Technisch’ leren over warmte David van Neer, Jos Severens, Jos Smits Met zijn eerste argument ben ik het helemaal
164 Interferentie van golven: een leerlingpracticum Koert van der Lingen oneens. Dat Nederland in een tijd van globalise-
166 Een bovenbouwles: elektriciteit (1), reuzen en midgets Hein Bruijnesteijn ring niet voldoende kansen benut door gebrek
168 Quantumlesje (1): superkleine details zien met supersnelle deeltjes: aan kennis van de Engelse taal, lijkt mij een
sprookje waar Dekker zelf ook niet in gelooft.
Inzicht in de relatie van de Broglie Hans van Bemmel en Lodewijk Koopman
169 Zo gek als een hoedenmaker Anneke Dote Zijn tweede punt onderschrijf ik voor 100%.
170 Biologiepracticum: van illustratief tot experimenteel (4): het effect van De nieuwsgierigheid van de kinderen in de
licht/donker op de plantengroei Marijke Domis en Maarten Foeken basisschoolleeftijd kan waarschijnlijk nog beter
172 Exoten in Nederland: van toeval tot opzet Maarten Foeken benut worden dan nu het geval is om hen spe-
lenderwijs allerlei zaken te laten leren.
Curriculum/examens Een paar jaar geleden was het zo dat in het
175 Biologieonderwijs in zes kernen gevat: toelichting op de indeling
basisonderwijs meer aandacht aan de basisvaar-
van de kernprogramma’s Herman Schalk en Lieke Meijs digheden besteed moest worden. Is het niveau
178 Overbruggen van onderzoek en onderwijs: practicum en van beheersing van rekenen en taal inmiddels
conceptmapping Martin Goedhart zodanig dat wij weer tijd vrij kunnen maken
181 Formatieve toetsing en feedback tijdens de les Ed van den Berg en Hanna voor andere zaken? Ik geloof graag in wonderen,
Westbroek maar dit lijkt mij toch wat al te onwaarschijnlijk. 159
183 Biologie en poëzie: de galwesp Marjan Bruinvels Het verhaspelen van de Nederlandse taal lijkt
mij een groter gevaar voor onze positie in de
wereld dan een onvoldoende beheersing van
mensen het Engels.
184 Het Einstein Meisje: interview met Annemarie Hagenaars
Arnoud Pollmann Als je dan toch iets wilt doen aan de concur-
186 Computers en social media in de klas: interview met Erno Mijland, rentiekracht van Nederland, lijkt het mij beter te
spreker op het NVON-minicongres Marianne Offereins investeren in out-of-the-boxdenken. Als het gas
op is of als wij het niet meer uit de grond willen
halen gezien de negatieve gevolgen, zullen wij
vmbo&onderbouw onze boterham met slimme innovaties moeten
188 Een onderbouwles: twee lampjes laten branden Hein Bruijnesteijn verdienen. Daarvoor is het nodig dat wij buiten
190 De WOW- factor van Teylers museum: samenwerking tussen museum de gebaande paden durven te treden. Juist
en onderwijs Fieke Kroon kinderen met hun nog niet getemde fantasie
192 Minididactiek Hein Bruijnesteijn kunnen daarin oefenen. En onze vakken lenen
zich bij uitstek om hen te leren vragen te stel-
en verder len. Daarom lijkt het mij veel beter daarin te
investeren. Het zal nog moeilijk genoeg zijn om
193 Onderzoekend leren in Universiteitsmuseum Utrecht: collectie verhalen
geschikt materiaal te ontwikkelen dat de nadruk
online: F.C. Donders, eerste oogheelkundige van Nederland Reina de Raat legt op het probleem en niet op de oplossing.
en Ineke Puijk
194 Het nut van chromatografie in de huidige samenleving Wouter Schuring, Bij het leren van een taal gaat het, naast het
Wim Staal en Ron Janssens verwerven van de juiste woordenschat, om het
196 Broodje watervaren: Azolla filiculoides als pioneersoort Anne Tazelaar leren van de structuur van die taal. Dat heb ik
198 Een ideaal leerboek 2.0 John v de Boogert nooit als een creatief proces ervaren. En het aan-
kweken van die creativiteit lijkt mij een eerste
vereiste.

rubrieken Ik kan tweetalig basisonderwijs dus niet anders

206 Media zien als wederom aanhollen achter de waan van
Boekrecensies de dag. Het vraagteken in de titel kan weg.
200 Jong NVON - Podium 209 Actueel
202 Vereniging Wetenschap Henk de Graaf
Opinie Berichten
Van de bestuurstafel 212 Colofon/aansteker
Van de vakbondstafel
Bijeenkomsten
Foto cover: Frits Kindt
april 2014 NVOX
 Anw is cool
Leerlingen werkt hard voor Het Beste Idee van 2014
“Anw is cool!” aldus Annemijn uit vwo 5. “Ik heb helemaal niet het gevoel dat ik met school bezig ben.” Ze
glundert van oor tot oor. Ik ben te gast bij het Augustinianum te Eindhoven waar zeven leerlingen uit vwo-5
en vwo-6 tot ver na schooltijd hebben gewacht om hun verhaal te kunnen doen. Ik ben reuze nieuwsgierig
naar wat ze te vertellen hebben. Het enthousiasme spat er bij de leerlingen vanaf. Dit is onderwijs op zijn best.

n Hans Mulder / ondersteuner NVON-bureau en docent biologie en anw in Roosendaal

Het Augustinianum is drie jaar geleden
gestart met een verzwaard curriculum na-
tuurwetenschappen voor alle leerlingen
uit het vijfde leerjaar van het vwo. Het
project getiteld Het Beste Idee van ... is een
van de praktische opdrachten binnen dit
curriculum. De opdracht is ieder jaar af-
komstig van een andere maatschappelijke
organisatie, zoals in dit jaar de Brandwon-
denstichting (zie kader). Voor dit ver-
zwaarde programma is er ruimte gevon-
160 den binnen anw. Maar het wordt al snel
duidelijk dat er ook buiten de reguliere
lessen aan de opdrachten gewerkt wordt.
“Een goed idee krijg je nou eenmaal niet
altijd tijdens de les, soms bedenk je iets als
je onder de douche staat”.
Ik ben straks op mijn zestiende
al uitvinder
Ik wil graag van de leerlingen horen wat
dit project zo succesvol maakt. Merel, de
Het Beste Idee van 2013: een insuline-pen met
ledverlichting. V.l.n.r.: Merel, Marieken en
Renske. Foto: Wilma Paulij.
winnares van vorig jaar en medebedenker
van de insuline-pen met ledverlichting
vertelt enthousiast: “Ik vond het erg leuk
dat de opdracht een doel had, dat je iets
deed om mensen echt te helpen.” “Het
was realistisch”, valt Marieken bij. “De
opdrachtgever was heel serieus en we
werden ook serieus behandeld. Men vond
het belangrijk wat we deden.”
Paul is een van de leerlingen die dit jaar
het beste idee hoopt binnen te slepen.
“De competitiedrang is erg groot. Je wilt
gewoon met je team winnen en door
de voorlichting die aan het project is
gekoppeld, ga je ook anders over dingen
nadenken. Wanneer een meisje komt Linda wordt gegrimeerd als brandwonden-
vertellen dat ze haar moeder bij een brand slachtoffer om vervolgens een wandeltochtje
is verloren en dat ze zelf onder de brand- door de stad te maken, waarbij de reacties
wonden zit, komt zo’n onderwerp wel van de omstanders worden gefilmd. Het
heel dichtbij. Dat motiveert enorm.” Voor uitgangspunt voor Het Beste Idee van 2014.
Annemijn spelen er ook andere motieven: Foto: Esther Arensman.
“Ik droom er al jaren van iets te mogen
timmeren, ik ben straks op mijn zestiende mensen te registeren. Dit materiaal werd
al uitvinder en brugklassers zullen naar het uitgangspunt voor de opdracht van
me opkijken als zij van Het Beste Idee.” De Het Beste Idee van 2014.
gulle lach die volgt, zet haar bijdrage aan
dit gesprek in het juiste perspectief. Wanneer ik de uitvinders van dit jaar
vraag om een tipje van de sluier op te
De manier waarop de opdracht geïn- lichten, wordt het stil. De concurrenten
troduceerd wordt, zorgt direct voor de luisteren immers mee. Bij het ter perse
juiste mindset. De opdracht van 2012, toen gaan van deze NVOX heeft de grote finale
vanuit de Diabetesvereniging Nederland, al plaatsgevonden en hebben de leerlin-
werd ingeleid met een toneelvoorstel- gen hun product aan een deskundige jury
ling waarin diabetes een rol speelde. Na gepresenteerd. Het winnende ontwerp
afloop van de voorstelling was er gelegen- vindt u terug op de website van het
heid om vragen te stellen en informatie Augustinianum: www.augustinianum.nl,
te verzamelen. De opdrachtgever van dit onder ‘Beste Idee’.
jaar maakte gebruik van videomateriaal Hebben de winnaars van vorig jaar een
dat door vwo-6-leerlingen vorig jaar was tip voor de leerlingen die dit jaar voor de
geproduceerd. Als lotusslachtoffers met Brandwondenstichting aan de slag gaan?
littekens na ernstige brandwonden zijn “Denk goed na over wat je wilt, verlies
zij door de stad gegaan om reacties van de randvoorwaarden niet uit het oog

NVOX april 2014

Meer dan een technasiumopdracht
Het anw-(science)programma dat het Augus-
tinianum heeft ontwikkeld is erop gericht om
alle leerlingen een degelijke start te geven
richting het wetenschappelijk onderwijs. “Wij
doen immers aan voorbereidend wetenschap-
pelijk onderwijs nietwaar?” Aan het woord
is Wilma Paulij, bètacoördinator en docent
biologie en anw. “Het programma dat we
hebben ontwikkeld bestaat uit zes clusters:
Introduction to science, fundamental science,
applied science, global science, science beyond our
earth en scientific communication. De leerlingen
werken deze periode (februari 2014) aan het
derde cluster van dit programma: wetenschap
in opdracht. Het begrip opdracht wordt heel
letterlijk genomen. Een maatschappelijke
organisatie introduceert zichzelf tijdens een
projectdag en deelt daarbij een opdracht
uit aan alle vwo-leerlingen, ongeacht hun
Wie wint Het Beste Idee van 2014? Vier
vertegenwoordigers van de in totaal 35 teams
strijden om de winst. Van links naar rechts:
Tom, Annemijn, Summer Michael en Paul. meer begaafden.”
Foto: Wilma Paulij.
en maak het jezelf niet te moeilijk. Een
simpel idee kan tot een heel praktische
oplossing leiden.”
Het Beste Idee vormt een van de zwaarte-
punten van het anw-curriculum. Rector
Maarten de Veth benadrukt dat deze
vorm van anw wel een beetje lijkt op een
technasiumopdracht, maar deze over-
stijgt: alle leerlingen en alle profielen doen
immers mee en met de uitwerking ervan
gaan ze echt de diepte in. “Leerlingen die
zich niet in de materie verdiepen, red-
den het niet. Dit is wat wij ‘betekenisvol
onderwijs’ noemen.”
De opdracht kwam in 2011 kwam vanuit
het Reumafonds. Het werd een spannende
tijd waarin de leerlingen onder andere te
maken kregen met patiënten in de klas,
met lessen in creatief denken en tech-
nisch ontwerpen.
Uiteindelijk werd L Homme du Thé door
een jury tot winnaar uitgeroepen. Een
theemuts die met beide handen kan
profiel. Dit jaar is de Brandwondenstichting
de opdrachtgever. Het Diabetesfonds en het
Reumafonds gingen hen voor.”
Van de circa 125 leerlingen wordt verwacht
dat zij wetenschappelijk onderzoek doen.
Daarbij hebben ze ook te maken met een
doelgroep, opdrachtgever, tijdsdruk, budget
en andere eisen. Op die manier maken de
leerlingen kennis met wetenschap zoals dit
in onze huidige maatschappij wordt uitge-
voerd. Maar alleen met kennis kom je er bij
dit soort opdrachten niet. Naast intelligentie
en creativiteit zijn ook competenties zoals
samenwerken en projectleiderschap erg
belangrijk. Er is bewust gekozen voor een
manier van werken die de leerlingen kennis
laat maken met specifieke problemen van
een maatschappelijke doelgroep binnen
worden vastgehouden waardoor de thee
gemakkelijker kan worden ingeschonken.
Daarnaast zorgt de warmteafgifte voor op-
warming van de gewrichten. Het Reuma-
fonds heeft de theemuts inmiddels in hun
informatiemateriaal opgenomen.
L Homme du Thé. Foto: Jeroen Dietz.
Vorig schooljaar zocht de school de
samenwerking op met het Diabetesfonds.
Het succes van Het Beste Idee was toen zo
mogelijk nog groter: de leerlingen bedach-
ten de hiervoor genoemde lichtgevende
insuline-pen waardoor diabetici ook insu-
line kunnen spuiten in het donker.
Wilma Paulij vertelt verder: “We leg-
gen de leerlingen uit wat de verschillen
zijn tussen een octrooi en een patent en
wat open source en intellectual property
betekenen. We bieden de leerlingen de
mogelijkheid om octrooi aan te vragen.
De eerste gedachte bij pubers is vaak: we
gaan hiermee geld verdienen. Als school
investeren we echter sterk in maatschap-
pelijk bewustzijn. It’s not all about money.
We stimuleren daarom de open source-
onze samenleving. Begrip is immers cruciaal
voor het bedenken van een goede oplossing.
De leerlingen worden daarbij gestimuleerd
om hun projectgroepen doordacht samen
te stellen, en niet automatisch te kiezen voor
de klasgenoten of vrienden. De leerlingen
moeten ervaren dat een goed team bestaat
uit leden met verschillende competenties. Zo
werkt het in het bedrijfsleven ook. Een team
met enkel specialisten is gedoemd te misluk-
ken. Wilma vervolgt: “Bij drietallen is er voor
iedereen werk en wordt het moeilijk om je
aan het groepsproces te onttrekken. Elk team
heeft een projectleider. Zodra de opdracht
bekend is gemaakt verandert mijn rol van
docent naar programmamanager. Ik overleg
dan met de projectleiders en nauwelijks met
de andere teamleden.”
gedachte: we zoeken de publiciteit op en
maken het winnend ontwerp wereldkun-
dig, waardoor een ander het niet meer
kan claimen. Het idee van de insuline-pen
is inmiddels enthousiast door diabetici
ontvangen en zal hopelijk binnen afzien-
bare tijd verder ontwikkeld worden.” Ze
vervolgt: “Ikzelf ben de enige docent (hard 161
werken dus) maar ik krijg wel alle sup-
port van alle secties. Iedereen is namelijk
blij dat anw bij ons zo goed loopt en als
spin-off zijn we reeds begonnen met een
bètaplusprogramma in leerjaar 4 voor de
Het laatste woord is aan Maarten de Veth,
rector aan het Augustinianum: “Deze
vorm van onderwijs, dit enthousiasme
van de leerlingen en de bevlogenheid
van de docenten is zo belangrijk en zo
inspirerend dat we anw in ieder geval in
ons curriculum houden – ongeacht wat ze
in Den Haag besluiten.”
2 Wilma Paulij promo-
veerde aan de Radboud
Universiteit te Nijmegen
en combineerde vervolgens
jarenlang het uitvoeren van
fundamenteel en toegepast
onderzoek met het geven van
onderwijs. Momenteel is zij bètacoördinator en
docent biologie en anw aan het Augustinianum
te Eindhoven. Meer informatie:
w.paulij@augustinianum.nl.
april 2014 NVOX
 ‘Technisch’ leren over warmte
Twee studenten techniek van de Fontys Lerarenopleiding Sittard hebben een project uitgevoerd.
Student techniek David van Neer heeft in het kader van zijn minor natuurkunde lesmateriaal
ontwikkeld dat leerlingen op een andere manier over het onderwerp warmte laat leren: dat gebeurt
aan de hand van een modelhuisje dat gebruik maakt van de zon als warmtebron. Het lesmateriaal
is met succes getest aan de school waar student Jos Severens werkzaam is: de vrije school voor
voortgezet onderwijs Bernard Lievegoed in Maastricht. Lerarenopleider natuurkunde en techniek Jos
Smits heeft het project vakinhoudelijk begeleid.
n David van Neer / Mad Science, Jos Severens / Bernard Lievegoed School Maastricht
en Jos Smits / Fontys Lerarenopleiding Sittard

verfstripper. Daarna gaan de leerlingen de

temperatuurdaling als functie van de tijd
meten. Op deze manier wordt het effect
van muurisolatie en het effect van dubbel
glas in een model met elkaar vergeleken.
De dimensionering van de experimenteer-
set is zodanig dat de temperatuurdaling in
een minuut of vier goed te zien is.

162 Het tweede model is een huisje waarvan

“Lekkere zonne-energie”: warme knakworstjes! Foto: Jos Severens.
Dat natuurkunde en techniek onlosma-
kelijk met elkaar verbonden zijn behoeft
geen betoog, dat heeft de geschiedenis al
vele malen bewezen. Om recht te doen
aan die hechte band is het eigenlijk van-
zelfsprekend dat ook duidelijk te maken
aan onze leerlingen. Daarmee was het
idee geboren om eens te experimenteren
met een technische benadering van het
natuurkundige onderwerp warmte. We
wilden graag antwoord op de vraag of je
leerlingen dan ook dezelfde vertrouwde
dingen kunt leren als: warmtetransport
door stroming, straling en geleiding en het
warmtegeleidend dan wel het warmte-iso-
lerend gedrag van materialen, reflectie en
absorptie van zichtbaar licht en omzetting
in warmtestraling. En we waren benieuwd
of het leerlingen zou aanspreken.
het dak is voorzien van een miniatuur
zonnecollector. Een bouwlamp fungeert
daarbij als kunstmatige zon en warmt
het water in het collectorsysteem op. De
leerlingen kunnen meten hoe snel dat
gebeurt. Daarbij kunnen ze het effectieve
oppervlak van de collector variëren en
ook de intensiteit van het opvallende
licht. Maar voordat ze dat gaan doen,
wordt van de leerlingen gevraagd om het
model goed te bekijken, de verschillende
componenten te benoemen en de functie
David van Neer is aan de slag gegaan en ervan aan te geven. De dimensionering
heeft een aantal modellen ontwikkeld van het model is zodanig dat een zevental
waarmee leerlingen kunnen experimente- minuten meten een bruikbare meetserie
ren. Zo heeft hij een experimenteerset ge- oplevert.
maakt waarmee leerlingen
zelf snel een goed of juist Een mini zonnecollectorsysteem. Foto: David van Neer.
slecht geïsoleerde ruimte
kunnen bouwen. De wan-
den zijn van enkelvoudig
of dubbelwandige platen
en de ruimte bij de dub-
belwandige uitvoering kan
opgevuld worden met iso-
latiemateriaal. Er zijn ook
wanden waarin een venster
met enkel of dubbel glas
zijn aangebracht. Er wordt
een hoeveelheid warmte in
de ruimte gebracht met een

NVOX april 2014


Leerlingen aan het werk met het systeem.
Foto: Jos Severens.
Met het derde model kunnen leerlingen
onderzoek doen naar een kooktoestel dat
werkt met zonlicht. Daarvoor wordt een
eenvoudige zelfgemaakte holle spiegel
gebruikt.
Een miniatuur zonneoven.
Foto: David van Neer.
Naast het experimentele onderzoek bevat
de lessenserie ook een ontwerpopdracht.
De leerlingen werd na het uitvoeren van
de expe-
rimenten
gevraagd om
een energie-
zuinig huis
te ontwerpen met behulp
van het computerprogramma
Sketchup. Dit ontwerp werd
in ontwerpteams gemaakt en
moest uiteindelijk worden gepresenteerd
aan de medeleerlingen. Het was daarbij
belangrijk dat elk ontwerpteam zijn
keuzes goed kon motiveren en daarbij kon
terugverwijzen naar het resultaat van de
eerder gedane proeven.
Twee leerlingen presenteren hun ontwerp van
een energiezuinige woning. Foto: Jos Severens.
Natuurlijk wil je aan het eind van de
lessenserie weten wat leerlingen ervan
gevonden hebben. Daarom hebben we de
leerlingen een korte enquête in laten vul-
len. Onder het motto dat een plaatje meer
zegt dan duizend woorden, hierbij drie
korte reacties.
We hopen dat we hebben laten zien dat je
natuurkunde en techniek op een zinvolle
manier met elkaar kunt verweven en
leerlingen actief aan het werk kunt zetten
Enthousiaste reacties van enkele leerlingen op
het project. Foto: David van Neer.
met onderzoeken èn ontwerpen door een
‘gewoon’ onderwerp eens op een andere
manier aan te pakken.
Wie geïnteresseerd is in het lesmateriaal
en bouwtekeningen van de gebruikte
modellen, kan contact opnemen met
David van Neer. Wie meer wil weten van
de lesorganisatie kan contact leggen met
Jos Severens.
2 David van Neer is docent techniek i.o., 163
werkzaam voor Mad Science.
d.vanneer@student.fontys.nl
2 Jos Severens is docent techniek i.o. bij de
Bernard Lievegoed School in Maastricht.
j.severens@student.fontys.nl
2 Jos Smits is lerarenopleider natuurkunde en
techniek bij Fontys Lerarenopleiding Sittard.
j.smits@fontys.nl
april 2014 NVOX
 Interferentie van golven:
een leerlingpracticum
Interferentie van golven en het kenmerkende interferentiepatroon wordt in een klas meestal
gedemonstreerd met een waterbak. Applets bieden een mogelijkheid om leerlingen zelfstandig
aan de slag te laten gaan met interferentieverschijnselen, maar vereisen de beschikking over
een computerlokaal. Met eenvoudige materialen is het echter mogelijk om leerlingen hun eigen
interferentiepatroon te laten maken. Vrijwel hetzelfde materiaal kan gebruikt worden om de proef van
Young te verduidelijken.

n Koert van der Lingen / CSG Het Streek Ede

Met behulp van wat papier, punaises en
schrijfmateriaal kunnen de leerlingen
hun eigen interferentiepatroon creëren.
Als eerste zijn twee puntbronnen ver-
eist. Hiervoor dienen de punaises.
Om de golven die de bronnen uitzenden
te illustreren, gebruiken de leerlingen
164 twee stroken papier. Iedere strook
bestaat afwisselend uit witte en zwarte
blokjes. Met de computer is een derge-
lijk patroon snel te creëren, maar wie
de leerlingen wil laten kleuren kan dat
natuurlijk doen. Een wit en zwart blokje
vormen samen een golflengte. In ieder
zwart blokje wordt met een perfora-
tor een gaatje gestanst. Een gatentang
werkt waarschijnlijk beter omdat iedere
afwijking vanuit het midden gelijk
zichtbaar is in het resulterende patroon.
Aangezien de bronnen dezelfde frequen-
tie moeten hebben is de grootte van de
blokjes voor iedere strook gelijk. Stroken
van 30 cm met een golflengte van 2 cm
werken prima. Voor de stevigheid zijn de
stroken op de gratis meetlinten van een
bouwmarkt geplakt.
Als scherm of ‘waterbak’ dient een vel
A2-papier dat op een stuk zachtboard
ligt. De papierstroken worden met de
De opstelling voor het interferentiepracticum.
punaises vastgezet op de korte as op
dezelfde afstand vanuit het midden.
De opstelling is klaar en de leerlingen
kunnen aan het werk.
Uitvoering
De leerlingen draaien de stroken zoda-
nig dat de gaten in de stroken over el-
kaar heen vallen. Allereerst met hetzelf-
de aantal ‘golflengtes’ vanaf de punaises.
In de gaten wordt nu een symbool
getekend. Daarna markeren ze met een
ander symbool één golflengte verschil
tussen de stroken. Ze herhalen dit voor
grotere faseverschillen. Vergeet niet dat
de leerlingen dit zowel links als rechts
van de middenlijn moeten doen en voor
en achter de bronnen. Het resultaat is te
zien op de foto.
Het resultaat van het practicum.
Laat verschillende groepjes leerlingen
de punaises op verschillende afstanden
plaatsen. De invloed van de afstand
tussen de bronnen op het patroon is
dan snel zichtbaar te maken door de
tekenvellen naast elkaar te leggen. Door
stroken te maken met verschillende
golflengte kan op vergelijkbare wijze
de invloed van de golflengte zichtbaar
gemaakt worden.
Proef van Young
Met een paar kleine wijzigingen kunnen
de leerlingen proef van Young simule-
ren. Een blokje hout wordt gebruikt als
simulatie van de spleten. Op regelma-
tige afstand is vanuit het midden een
markering aangebracht. De stroken
worden met punaises vastgemaakt op
het blokje hout. Ditmaal gebruiken we
stroken van 60 cm lang. Natuurlijk kan
ook het zachtboard gebruikt worden als
ondergrond en kunnen de stroken direct
op het papier vastgemaakt worden. De
leerlingen moeten dan hun eigen sple-
ten tekenen zoals op het blokje hout is
aangegeven.
De opstelling voor de proef van Young.
De leerlingen monteren de stroken op
gelijke afstand vanuit het midden en
leggen het blokje hout aan de korte zijde
van het A2-papier. Ze geven aan waar
het blokje ligt voor het geval het blokje
verschuift. Aan de overzijde worden de
maxima afgetekend. Dit keer gebruiken
de leerlingen hetzelfde symbool per

NVOX april 2014

meetserie en vermelden ze het nummer
van het maximum erbij. Sommige leer-
lingen geven uit zichzelf ook de minima
aan. Daaruit blijkt al dat het practicum
aanslaat.
De leerlingen maken een tweede en der-
de serie met andere afstanden tussen de
twee ‘spleten’. De invloed van de afstand
tussen de spleten is direct zichtbaar.
Resultaat van een groepje bij de proef van
Young.
Aan het eind van het practicum wordt
met de leerlingen het effect besproken
als we de golflengte zouden veranderen.
Vrijwel iedereen ziet in dat een langere
golflengte er voor zorgt dat de maxima
verder van het midden komen te liggen.
De link met het ontstaan van een spec-
trum is dan snel gelegd.
Leerlingen aan het werk met de proef van Young.
Afsluiting
Er zijn ongetwijfeld vele variaties op dit
practicum te bedenken, zowel in opstel-
ling als in onderzoeksdoel. Degenen die
geen grote stukken zachtboard wil-
len aanschaffen, kunnen splitpennen
gebruiken om de stroken vast te maken.
Zolang de stroken maar draaien en het
duidelijk is waar de bronnen zitten.
De 6-vwo-leerlingen die de proef van
Young simuleerden gaven aan het een
leuk practicum te vinden en ook erg
inzichtelijk. Missie geslaagd.
Graag wil ik mijn collega George Heus-
schen bedanken voor het oorspronke-
lijke idee voor een demonstratie van
interferentie.
Foto’s: Koert van der Lingen
2 Koert van der Lingen
heeft elektrotechniek gestudeerd
aan de TU Delft en is daar ook
gepromoveerd. Sinds 1996 is hij
werkzaam als eerstegraadsdo-
cent natuurkunde. Momenteel
geeft hij les op CSG Het Streek Ede. E-mail:
kli@hetstreek.nl. 165
april 2014 NVOX
 Een bovenbouwles
Elektriciteit (1), reuzen en midgets
Het is maandagmiddag, het vijfde uur. De
4-vwo-groep natuurkunde van deze brede
scholengemeenschap in een buitenwijk van
Amsterdam is niet zo groot. Veel ouders sturen
hun getalenteerde kinderen naar de havo/
vwo’s of gymnasia in de stad.
Ze komen nogal rumoerig binnen. Al zijn ze de
nerds van de school, het zijn nog wel pubers.
Door het aanschuiven van de tafels tot een
carré om de tafel van de docent neemt het
geluidsniveau nog wat toe.
Een meisje vraagt de docent of ze haar tele-
foon mag opladen en neemt een wandcon-
tactdoos in gebruik. De anderen, nog steeds
kwetterend, pakken van de practicumkar een
statief met een verwarmingselement, een
houten bak met spullen en gaan zitten.
166
De docent gaat rustig achter zijn tafel zitten en
wacht, zegt zachtjes wat tegen een duo rechts
van hem, kijkt welwillend en afwachtend rond,
maakt met zijn lichaamstaal duidelijk dat hij
wil beginnen en als het rumoer wat afneemt:
“Neem je schrift voor je.”
Ze zijn al twee lessen met het onderwerp elek-
triciteit bezig, voornamelijk door met doeken
te wrijven. In de eerste les wreef de docent een
opgeblazen ballon langs zijn wollen colbert en
‘plakte’ hem aan het plafond. Een andere bal-
lon gevuld met helium aan een touwtje boven
zijn tafel trok hij met een opgewreven pvc-
buis en met een opgewreven perspexstaaf
een beetje naar zich toe. “Meester, u maakt
ze statisch …” Losse lokjes haar van diverse
leerlingen trok hij met een statisch gemaakte
staaf omhoog. En toen kwamen de verhalen,
iedereen kende uit zijn dagelijks leven wel een
voorbeeld van statische elektriciteit.
In een practicum onderzochten de leerlingen
in tweetallen met acht staven van verschillend
materiaal en drie verschillende doeken welke
NVOX april 2014
combinaties na opwrijven papiersnippers
aantrekken.
In de les daarna werd een opgewreven staaf
in een haak gehangen en dan benaderd door
een andere opgewreven staaf. Trekken ze
elkaar aan of stoten ze elkaar af? Dat werd de
kwestie … ontdekten de leerlingen.
“Jullie hebben de vorige lessen metingen
gedaan, proefjes gedaan …staven opgewre-
ven … eh … wat is eigenlijk statisch?”
“Als iets geladen is!”
“Nou, een batterij is ook geladen … hoe zagen
we of een staaf statisch was … juist, als een
voorwerp papiersnippers aantrekt noemen we
dat statisch … schrijf dat op!”
“Oké, welke proef deden we toen … eh …
Xala?”
Zij bladert in haar schrift en vindt ’t: “We
wreven eboniet goed op en hingen die in een
haak en hielden er dan een andere opgewre-
ven staaf bij, soms stootte ’t af, soms trok ’t aan,
soms gebeurde er niks, dan moest je beter
opwrijven .. en.. eh … glas deed wel moeilijk.”
“Ja, klopt, ik heb jullie overzichtjes via de mail
ontvangen en die zagen er goed uit.”
“Kijk naar je tabel en denk even na … welke
conclusie kunnen we uit deze metingen trek-
ken?”
Na ongeveer een halve minuut geeft hij
Junior het woord: “Je hebt aantrek-statisch en
afstoot-statisch …”
Zijn buurman: “Nee, we noemen het plus en
min en die trekken elkaar aan.”
“We hebben het nog geen namen gegeven,
daar gaan we het straks over hebben … nu
even het volgende … bij afstoten of aantrek-
ken gaat het altijd over twee staven … kijk
maar in je tabel … probeer nu allemaal de zes
staven in twee groepen te verdelen … overleg
met je buur … noteer in je schrift.”
Hij loopt rond, zie het resultaat, bespreekt dat
hier en daar met een tweetal, loopt naar het
digibord en noteert de grootste gemene deler:
“Meester, pvc klopt bij ons niet zo goed.”
“Oké, glas is ook niet zo duidelijk … we gaan
het nog even testen … bouw de opstelling …
en zoek uit welke niet klopt!” Ze gaan aan de
slag en wrijven er weer vrolijk op los.
Met wol opgewreven eboniet en met zijde
opgewreven glas wordt nog eens goed
bekeken.
De tweedeling blijkt te kloppen, de haakjes
om glas kunnen wel weg.
“Hoe gaan we de twee soorten ‘statisch’ nu
noemen? Denk daar even over na!”
De ideeën rollen over elkaar:
“Plus en min, X en Y, A en B …”
“Kan het iets origineler?”
“Ajax en Feyenoord, Appel en Peer, Docent en
Leerling en … Reuzen en Midgets.”
Ze proeven duidelijk een tegenstelling tussen
beide soorten ‘statisch’. Het laatste namen-

paar werd door het duo op foto 8 bedacht en
door de docent met een minzame glimlach op
zijn gezicht tot voorlopige werknaam gebom-
bardeerd.
“Schrijf nu drie regels op … één … die hebben
we al opgeschreven … een voorwerp is sta-
tisch als het papiersnippers aantrekt … twee
… staven uit dezelfde groep stoten elkaar af
… drie … staven uit een verschillende groep
trekken elkaar aan!” …
“Volgende proef … statisch betekent stil-
staand… een geparkeerde auto is statisch …
een rijdende auto is … ja, precies … dyna-
misch … bewegend … wat er nu precies
stilstaat gaan we verder onderzoeken … kan
dat ook bewegen, dynamisch worden … we
leggen daartoe achtereenvolgens de houten,
ijzeren en perspex staaf op een bekerglas …
laat het kleine zwarte bolletje piepschuim aan
het draadje precies tegen een uiteinde van de
staaf hangen en houd een goed opgewreven
staaf dichtbij het andere uiteinde … en noteer
wat er gebeurt!”
Ze gaan aan de slag, zoeken het bolletje in de
houten bak, maken de opstelling en slaken
kreetjes van verwondering als het bolletje
een centimeter of twee opzij beweegt. Als de
opgewreven staaf aan de andere kant weg
wordt gehaald, valt het bolletje weer terug
tegen de staaf aan.
“Welke gaf het beste het ‘statische’ door? …
oké, ijzer … o, bij jullie hout ook een beetje
… en perspex ook? … oké, perspex niet …
noteer regel vier … ijzer geeft het ‘statische’
door, ijzer noemen we een geleider … en vijf
… perspex geeft het niet door, dat noemen we
een isolator …”
“We hebben nu een aantal regels opgesteld,
zo’n samenhangend stel regels noemen
we een model. We hebben de twee soorten
‘statisch’ reuzen en midgets genoemd … voor 167
volgende keer moeten jullie, iedereen apart,
het model beschrijven, een verhaal schrijven,
waarin je de proeven en regels verklaart met
behulp van de begrippen reuzen, midgets,
geleider en isolator … noteer dit huiswerk
… oké, de bel gaat zo, jullie kunnen inpakken
en zet de spullen bij weggaan op de kar, tot
vrijdag.
Wordt vervolgd.
2 Hein Bruijnesteijn
april 2014 NVOX
 Quantumlesje (1): superkleine
­details zien met supersnelle deeltjes
Inzicht in de relatie van de Broglie
De quantumwereld is interessant omdat quantumdeeltjes zich anders gedragen dan grote objecten.
Dit is niet alleen van belang als fundamentele beschrijving van de microscopische wereld, dit
quantumgedrag kom je ook tegen in allerlei toepassingen. In de serie ‘quantumlesjes’ presenteren we
lesideeën waarin context en concept hand in hand gaan.

n Hans van Bemmel en Lodewijk Koopman / nascholingsdocenten Quantumwereld

Dat elektronen, muonen, protonen,

quarks en met hen alle deeltjes zich niet
gedragen als botsende biljartballetjes, is
een empirisch feit. Je kunt je leerlingen
niet vanuit een theoretisch principe
vertellen dat het gedrag niet gewoon
168 klassiek is en dat je aan een deeltje met
impuls p een golflengte λ = h /p moet
toekennen. Dat is niet logisch of intuï-
tief te begrijpen, dat volgt uit proeven.
Er zijn proeven die je kunt beschrijven
zoals de proef van Davisson en Germer
met elektronen die verstrooien aan
een kristal, proeven die je in de klas
kunt demonstreren zoals het ontstaan
van een interferentiepatroon wanneer
elektronen door grafiet gaan, en er zijn
proeven die je als film of applet kunt
tonen, zoals het tweespletenexperiment
met elektronen.

Daarmee is het concept bekend: deeltjes

vertonen interferentie als ze door kleine
ruimtes gaan, je kunt ze niet beschrijven
als puntdeeltjes. Een quantumdeeltje
moet beschreven worden als een golfje
waarvan de golflengte wordt gegeven
door de relatie van de Broglie λ = h /p. Elektronenmicroscoop.

De context bij het concept van de
Broglie
Maar wie stuurt er nu een stroom elek-
tronen op een plaatje met twee spleten
af, waarom zou je dat doen? De relevan-
tie van het golfkarakter van deeltjes is
wel evident op fundamentele gronden,
want de microscopische wereld blijkt
te voldoen aan andere wetten dan de
macroscopische wereld. Maar hoe zit het
met de praktische relevantie? Die lijkt
verder weg, maar die is er wel degelijk.
Als je iets wilt bekijken, dan moet je
ervoor zorgen dat de golflengte van
datgene wat je er op af stuurt kleiner is
dan het object. Echoscopie doe je niet
met geluidsgolven van een paar honderd
hertz: golven met λ in de orde van me-
ters vormen geen beeld van een foetus.
Met een optische microscoop zie je op
zijn best objecten van een halve micro-
meter, omdat dat de orde van grootte van
de golflengte van licht is.
Goed, daarom ga je elektronen gebruiken
om het object af te tasten, in een elek-
tronenmicroscoop. Daarmee kijk je naar

NVOX april 2014

details van cellen. Als de elektronen punt-
deeltjes zouden zijn, zou het beeld perfect
zijn. Je zou de banen kunnen reconstru-
eren en zo op elke schaal weten hoe de
elektronen zouden zijn gebotst. Daarmee
zou je de positie van elk detail van het
object weten. De Broglie gooit roet in het
eten. Je kunt nooit details waarnemen
kleiner dan λ = h /p, want er is op elk
moment een kans het elektron aan te tref-
fen op alle plaatsen in een gebiedje van
die afmeting. De positie van iets waarop
het elektron botste, kun je dus nooit beter
weten dan tot op een nauwkeurigheid
van die orde van grootte.
Bij een elektronenmicroscoop komt nog
veel meer techniek kijken en prakti-
sche bezwaren beperken het oplossend
vermogen verder dan de grens die de
Zo gek als een hoedenmaker
En leuke lesideeën
Laatst vertelde een leerling mij dat hij
een vrouw kende die modieuze hoeden
maakt en dat ze die hoeden boven een
kwikbad stijf maakt. Of dat niet ongezond
is, vroeg hij, ze gebruikt namelijk geen
zuurkast of afzuigapparatuur. Hij ging de
mac-waarde opzoeken: 0,05 mg/m3. Dat
is niet veel. Dus we concludeerden dat ze
gevaarlijk bezig is.
Op Wikipedia las ik dat kwik inderdaad
voor het stijven van hoeden werd ge-
bruikt. Engeland stond vroeger bekend
om zijn hoedenindustrie. Hoedenmakers
hadden grote kans op kwikvergiftiging.
Door inademing kun je hersenbeschadi-
ging oplopen.
’s Lands wijs, ’s lands beroepsrisico. In
Nederland zeggen we dat iemand een
klap van de molen heeft gekregen als je
denkt dat iemand niet helemaal tof is. In
Engeland zeggen ze dan: he is as mad as a
hatter. De kwikvergiftiging had zeker vaak
toegeslagen. Hoedenmakersgekte blijkt
een klassiek geval van een beroepsziekte.
relatie van de Broglie geeft. Maar dit is
wel de reden waarom de elektronen in
een elektronenmicroscoop met vele
kilovolts worden versneld: dan wordt de
impuls groot en de de Broglie-golflengte
klein. Dat de deeltjes bij CERN enorm
worden versneld, ben je gewend te
beschouwen als het meegeven van veel
energie, wat tot een heftige botsing leidt.
Maar je kunt het ook zien als het zorgen
voor een kleine λ = h /p, zodat je naar de
details binnen een proton kunt ‘kijken’.
In de les
In de les kun je de standaardroute volgen
van het bespreken van nieuwe concepten
naar het bekijken van toepassingen. Je
kunt dit ook omdraaien: eerst de vraag op-
werpen waarom wetenschappers die naar
kleine dingen willen kijken hun elektro-
Kwik is een fantastische stof: een metaal,
vloeibaar en hartstikke zwaar. In het begin
van de twintigste eeuw werd volgens Wi-
kipedia in bepaalde kringen kwik ingeslikt
omdat het een kick gaf om het door je
darmen te voelen kronkelen. Zou het echt
waar zijn? Hoe lang zou je het kunnen
ophouden? Training van de kringspier lijkt
geboden. Kwik heeft volgens tabel 48 geen
last van het maagzuur, dus het zal er wel
weer heelhuids uitkomen, een kwikzilveren
stoelgang. Je moet niet net bruine bonen
gegeten hebben, het scheetjes laten is
dan niet meer vrijblijvend vanwege die
bovengenoemde mac-waarde. Zit daar een
praktische opdracht voor leerlingen in, het
kwikgehalte bepalen van ontsnappende
darmgassen? Een andere leuke opdracht
lijkt mij het ontwerpen van een wc-pot,
waarbij het kwik gescheiden wordt van de
rest van de ontlasting.
Voor plethysmografisch onderzoek, u weet
wel, wordt in laboratoria kwik gebruikt
in het zogenaamde ‘kwiktouwtje’, een
nen altijd zo opjutten en dan de relatie
van de Broglie illustreren met proeven. De
docent kan naar zijn eigen smaak en die
van de leerlingen hierin variëren.
2 Hans van Bemmel is
leraar in Leiden. Hij schreef de
module Quantumwereld.
2 Lodewijk Koopman is
leraar in Alphen aan den Rijn.
Hij schreef een proefschrift
over de didactiek van quantum-
mechanica.
Samen ontwikkelden Hans en
Lodewijk een nascholingscursus
Quantumwereld en schrijven
zij aan de vwo-bovenbouwdelen
van Nova.
169
rubber slangetje gevuld met kwik. Het
kwiktouwtje wordt dan bij experimenten
bijvoorbeeld om de penis gebonden en
de elektrische weerstand van het kwik
wordt dan gemeten. Wanneer een prikkel
wordt toegediend (bijvoorbeeld met een
al dan niet erotisch plaatje), kan de mate
van seksuele opwinding gemeten worden
omdat door opzwelling van de penis
de lengte van de kwikkolom groter, de
doorsnede kleiner en dus de elektrische
weerstand hoger wordt. Dit kan uiterst
precies worden vastgesteld.
In een poging aan te sluiten bij de leef- en
belevingswereld van jongens en wellicht
ook meisjes in de bovenbouw lijkt mij
dit een geschikt experiment voor een
vakoverstijgende praktische opdracht bij
natuurkunde en biologie, kan natuurlijk
ook bij nlt. Kies bij de groepsindeling voor
gemengde tweetallen, dan is er al veel
onderzoeksmateriaal bij de hand.
Anneke Dote
april 2014 NVOX
 Biologiepracticum: van illustratief
tot experimenteel (4)
Het effect van licht/donker op de plantengroei
Planten hebben, direct of indirect (bepaalde parasitaire soorten) energie uit licht nodig voor hun
levensprocessen, zoals ontwikkeling en groei. Er treden grote verschillen op tussen planten als
gevolg van een bepaald lichtregime (licht of donker) De mens maakt bij de voedselproductie gebruik
van deze meetbare verschillen. Gebrek aan licht leidt tot extreme celstrekking en een geremde
ontwikkeling van bladeren, chlorofyl- en anthocyaanvorming en voor zover van toepassing, beharing
(etiolering).

n Marijke Domis en Maarten Foeken / redactie NVOX

Plantenhormonen zijn stoffen, die in
de plant op een bepaalde plaats worden
gevormd, maar elders werkzaam zijn.
De werking ervan is afhankelijk van de
170 concentratie en de verhouding tussen de
plantenhormonen. Dat wil zeggen, dat
ze elkaar in hun werking versterken of
tegenwerken (antagonisme). In deze les-
brief wordt een eenvoudig uit te voeren
practicum besproken.
gaat onder andere onder invloed van de
zwaartekracht naar lager gelegen cellen,
die daardoor meer gaan strekken dan de
bovenste cellen, omdat de concentratie
hoger wordt in die cellen. Het delend
weefsel blijft dus in de toppen. Auxine
wordt wel afgebroken door ultraviolet
en blauw licht en daardoor buigt de
stengel juist naar het licht, omdat aan
die kant de concentratie IAA lager wordt
heid van deze stoffen, bijvoorbeeld door
afbraak als gevolg van rood licht of door
antagonisme blijven stengels korter en
gedrongen.
Fytokininen (cytokininen)
(groeistoffen)
Deze groep van stoffen beïnvloedt voor-
al de celdelingen (mitoses) en werken
dus in dezelfde richting als de auxinen.

Enkele voorbeelden in het kort De werking is afhankelijk van de concentratie en de verhouding

Tot de groeistoffen behoren auxines,
gibberelinen en cytokininen. In de groep
van de remstoffen is abscisinezuur (dor-
mine) de belangrijkste.
Indolazijnzuur (groeistoffen)
Auxine (IAA) wordt geproduceerd in de
toppen van stengels, bladeren en wortels
en is vooral verantwoordelijk voor de
celstrekking na de celdelingen. Auxine
tussen de plantenhormonen
dan aan de onbelichte kant. Er is daar
dan minder celstrekking. Gestrekte cel-
len delen zich niet meer.
Gibberellinen (groeistoffen)
Deze groep van stoffen beïnvloedt
onder andere vooral de lengte tussen
de stengelleden positief. Bij afwezig-
Abscisinezuur (dormine) (remstof)
Deze stof is de antagonist van bijvoor-
beeld fytokininen. Het is het hormoon
dat een rustperiode voor de plant
veroorzaakt. Okselknoppen lopen niet
meer uit, tenzij de concentratie van fyto-
kininen in het voorjaar weer toeneemt.
Ook zou deze stof betrokken zijn bij de

Zich ontwikkelende taugé-boontjes. Stengels van de aspergeplant.

Witlofstronkjes. Bron: eigen foto. Bron: eigen foto. Bron: eigen foto.

NVOX april 2014


De zichtbare invloed van het lichtregime op
de groei en ontwikkeling bij mosterd (links)
en bij de aardappel (rechts). Bij beide: links
met licht, rechts zonder licht.
Bron: A. Quispel.
waterhuishouding van de plant, blad-
val, bloemvorming, vruchtrijping en
kiemrust. Onder andere in de sierteelt
gebruikt men kunstmatig geproduceer-
de remstoffen om de stengellengte te
beïnvloeden van azalea’s en chrysanten.
Die blijven dan klein en gedrongen.
Een zichtbaar verschil tussen groeizone en strekkingszone van een wortel. Bron: Wikipedia.
In de klas
In de klas is het erg eenvoudig om met een
practicum de invloed van het licht op de
groei en ontwikkeling te demonstreren.
Practicumvoorschrift
Benodigdheden
Petrischalen + filtreerpapier
Kiemende bruine bonen
Zwarte of rode potjes met tuinaarde en
gaatjes in de bodem (tuincentra)
Microscoop + toebehoren
Scherp mesje
Werkwijze
Laat de bonen kiemen totdat het wortel-
tje verschijnt. Niet te lang wachten!
Verplant een aantal bonenplantjes in de
potjes met tuinaarde. Noteer de datum.
Plaats de helft daarvan in het donker
(bijvoorbeeld in een lichtdichte kast)
en laat de andere helft in het licht staan
Onder andere in de sierteelt maakt men gebruik van kunstmatig
geproduceerde remstoffen
(bijvoorbeeld bovenop een andere kast
of in de vensterbank)
Zorg wel steeds voor voldoende water
voor de bonenplantjes. Zet daarvoor een
petrischaaltje onder elk potje. Sluit zo
snel mogelijk de lichtdichte kast.
Bekijk het resultaat na een week en na
twee weken.
Noteer dan alle mogelijke verschillen
tussen de twee groepen.
Maak zo mogelijk van beide groepen
met een scherp mesje een lengtedoor-
snede van de stengels en tel het aantal
cellen in de lengterichting in het ge-
zichtsveld bij een vergroting van 100x.
Enkele voorbeeldvragen voor de leerlingen
Vraag 1: Hoe zijn eventuele lengtever-
schillen tussen beide groepen te verkla-
ren? Gebruik de termen celdeling en
celstrekking en gebruik de informatie
over de plantenhormonen.
Vraag 2: Maak een tabel met de waarge-
nomen overeenkomsten en/of verschil-
len.
Vraag 3: Welke voedselplanten worden
door de mens op dezelfde manier in het
donker gehouden en met welk doel?
Vraag 4: Geef duidelijk aan wat het ver-
schil is tussen groei en ontwikkeling.
Vraag 5: Wat houdt het begrip ‘etioleren’ 171
in?
Tot slot
Het is goed mogelijk de proef uit te brei-
den door het lichtregime te veranderen
en andere zaden te testen.
Meer informatie over de plantenhormo-
nen is via internet (Google) makkelijk te
verkrijgen door het intypen van de naam
van de plantenhormonen.
Bronnen
Pluym, J.E. et.al. (1977). Biothema deel 6.
Zutphen: Uitgeverij Thieme & Cie.
Quispel, A. en Stegwee, D. (1983). Plan-
tenfysiologie. Utrecht/Antwerpen: Uitge-
verij Bohn, Scheltema & Holkema.
april 2014 NVOX
 Exoten in Nederland
Van toeval tot opzet
In Nederland is nog steeds sprake van een grote biodiversiteit (meer dan 35.000 soorten). Van veel
soorten weten de meesten van ons niet of die inheems of uitheems zijn. De laatste tijd is er steeds
meer aandacht voor de gevaren, die de biodiversiteit bedreigen, onder andere door de introductie van
soorten, die hier niet op eigen kracht zijn gekomen. Dit artikel is een korte samenvatting van veel wat
er over gepubliceerd is. Het biedt mogelijkheden aan leerlingen om dit onderwerp tot een keuze voor
een werkstuk te maken.

n Maarten Foeken / adjunct-hoofdredacteur NVOX

Exoten zijn organismen, die zich door
toedoen van de mens zich in ons land
vestigen. Of ze na introductie uitbreiden
hebben hangt van veel factoren af. Soms
worden ze invasief: in het begin zijn er
weinig exemplaren, maar na verloop van
tijd neemt het aantal exponentieel toe,
waarna er mogelijk een evenwichtsitu-
172 atie kan ontstaan in de bestaande flora en
fauna. Wordt dat niet bereikt, dan spreekt
men van een probleemsoort, die allerlei
schade kan veroorzaken: in ecosystemen,
aan land- en tuinbouwgewassen, de volks-
gezondheid en de economie.
Er zijn ook soorten, die op eigen gelegen-
heid in ons land terecht komen, zoals
onlangs nog een wolf. Die introducties
komen in dit artikel niet aan de orde.
Hoe komen de exoten in ons land
In een definitie van wat exoten zijn:
de exoten komen hier alleen door het
handelen van de mens, die ze opzettelijk
of onopzettelijk meeneemt of invoert
(handel). De manier waarop mensen zich
verplaatsen, per schip, per auto, bus, trein
of vliegtuig speelt een belangrijke rol.
Ook komen soorten in ons land terecht
die bij toeval meeliften op andere soorten.
Die introducties zijn dus indirect ook aan
de mens toe te schrijven. De bestaande
biodiversiteit in een ecosysteem komt
daarmee onder druk te staan. In het
verleden waren verwante soorten vooral
door geografische en ecologische bar-
rières van elkaar gescheiden. Vallen deze
barrières weg, dan spreekt men wel van
bioglobalisering. Het gevolg kan zijn, dat
er hybridisatie tussen soorten optreedt,
overigens iets dat vaak voorkomt. Of de
hybriden vruchtbaar zijn is nog maar de te roepen dan wel introductie te voor-
vraag. In elk geval treedt er een verlies op komen, indien dit vereist is. Bij de hier
aan verschillen tussen vanouds geschei- genoemde exoten wordt daarvan melding
den, maar vergelijkbare ecosystemen. gemaakt. Ook wordt er gewerkt aan inter-
De draagkracht daarvan wordt onder nationale wet- en regelgeving.
andere bepaald door de complexiteit
van de relaties binnen dat systeem. Hoe
ingewikkelder, hoe kleiner de kans voor
exoten om zich blijvend te vestigen. Het
aanbod van het voedsel in het ecosysteem
speelt daarbij ook een rol. Is daarvan een
overmaat aanwezig dan hebben de exoten
meer kans.
Exoten in aantallen en soorten
Geschat wordt dat het aantal exoten in
de tienduizenden loopt, vooral als je alle
soorten meerekent die als hobby worden
gehouden, zoals planten- en dieren in
aquaria en terraria, in vijvers, dierentui- Hemelboom.
nen, plantsoenen, enzovoorts. Zolang Herkomst: China en omgeving. Gevolgen:
deze niet in de natuur terecht komen is gifstoffen in de bodem brengen en licht weg-
er nog niets aan de hand. Helaas komt nemen voor andere planten. Bestrijding: door
het vaak voor, dat overtollige planten en zaailingen te verwijderen en/of gebruik van
dieren volkomen ondoordacht in de zoge- herbiciden.
naamde ‘vrije natuur’ worden losgelaten,
met soms ernstige gevolgen. Een mogelijk
criterium om tot exoot te worden bestem-
peld is als deze zich meer dan tien jaar
zelfstandig heeft weten te handhaven.
Succesvolle exoten vinden we vooral bij
de insecten en de vaatplanten.
Risico’s
Het inschatten van de risico’s van exoten Smalle waterpest.
is van groot belang. Gedegen kennis van Herkomst: Noord-Amerika. Gevolgen: zeer
soorten en bijvoorbeeld de ecologie van snelle uitbreiding mogelijk. Afsterven leidt
de natuurgebieden is natuurlijk ook tot zuurstoftekort in het water als gevolg van
noodzakelijk. Er zijn diverse methodes bacteriële activiteit. Bestrijding: verwijderen,
ontwikkeld om de exoten een halt toe maar zeker niet versnipperen.

NVOX april 2014

Pontische rododendron.
Herkomst: Zuid-Europa/Zuidwest Azië. Ge-
volgen: giftig bladafval (ook voor mensen en
dier). Bestrijding: erg lastig vanwege stevige
bladeren, mechanisch verwijderen, zaailin-
gen verwijderen.
Robinia pseudoacacia.
Herkomst: Noord-Amerika. Gevolgen:
giftig, stikstofbinder, verrijking bodem met
als gevolg een ruig plantendek. Bestrijding:
herbiciden.
Sneeuwbes.
Herkomst: Centraal en Noord-Amerika.
Gevolgen: verdringing van andere soorten.
Bestrijding: herbiciden, geen tuinafval van
deze soort dumpen.
Vogelkers.
Herkomst: Centraal en Noord-Amerika. Ge-
volgen: verdringing van andere soorten. Ook
wel bospest genoemd. Bestrijding: zaailingen
verwijderen. Inzet van schapen. Afzagen.
Uitgraven.
Fazant.
Herkomst: China, Kaukasus. Gevolgen:
onbekend, vanwege voortdurende herintro-
ducties door de mens. Bestrijding: jacht (het
uitzetten voor de jacht mag niet meer).
Konijn.
Herkomst: Spanje, Portu-
gal. Gevolgen: bij te hoge
dichtheden schade aan
landbouwgewassen.
Bestrijding: jacht (heel
het jaar).
Wasbeer.
Herkomst: Noord Amerika. Gevolgen: nog
niet duidelijk, geldt mogelijk als predator op
veel inheemse soorten, schade aan gewassen.
Bestrijding: afschieten.
Brulkikker.
Herkomst: Oostelijk Noord-Amerika. Gevol-
gen: eet alles wat maar te eten valt, versprei-
der van een beruchte schimmelsoort voor
inheemse amfibieën. Bestrijding: importver-
bod en wegvangen.
Chinese wolhandkrab.
Herkomst: China en Korea. Gevolgen:
vernielen van oevers, tussengastheer van de
gevaarlijke longbot, vraat van waterplan-
ten. Bestrijding: wegvangen en verkopen,
want er is vraag naar.
173
Halsbandparkieten.
Herkomst: Afrika, India of Pakistan. Ge-
volgen: mogelijke concurrentie met andere
holenbroeders, mogelijk schade aan fruit-
bomen. Bestrijding: geen, eerder worden ze
bijgevoerd, vooral in de grote steden.
Waterhyacinth.
Herkomst: Amazonegebied van Zuid-Ameri-
ka. Gevolgen: grote drijvende vegetaties met
gevolgen voor andere waterplanten en ook
waterwegen (verstopping) Kans op zuurstof-
tekort als gevolg van afsterven. Bestrijding:
niet echt nodig, omdat de soort niet winter-
hard is. Restanten niet zomaar lozen op het
oppervlaktewater.
april 2014 NVOX
 Noot
Bij nader onderzoek is gebleken dat de
wolf toch niet op eigen kracht in Neder-
land is gekomen.

Vlinderstruik.
Herkomst: China. Gevolgen: nog niet echt
aantoonbaar. Zou inheemse soorten kunnen
verdrijven bij verdere uitbreiding. Bestrij-
ding: zaailingen verwijderen, uitgraven en
herbiciden.
Roodwangschildpad.

174
Herkomst: Noord-Amerika. Gevolgen: geen
informatie beschikbaar. Plant zich voorals-
nog niet voort. Bestrijding: importverbod in
de EU en niet meer dumpen in het oppervlak-
tewater.

Tot slot
Uit deze opsomming blijkt eens te meer
dat exoten niet zonder meer schadelijk
zijn en zelfs deel kunnen gaan maken
van de inheemse flora en fauna. Omge-
keerd zijn de pogingen om hier vrijwel
uitgestorven soorten te herintroduce-
ren, zoals otters, bevers, korhoenders,
hamsters (korenwolf), enkele soorten
dagvlinders en raaf lang niet altijd een
succes. Het lijkt beter de omgeving weer
geschikt te maken voor de soort dan al-
leen de soort proberen te beschermen.
Het zal duidelijk zijn, dat over dit
onderwerp nog vele profielwerkstuk-
ken te maken zijn voor geïnteresseerde
leerlingen. Ook een discussie in de klas
over de voor- en nadelen van natuur-
behoud en natuurbeheer kan leiden
tot meer inzicht in de kwetsbaarheid
en complexiteit van ecosystemen. Via
internet en Google intikken van: exoten
in Nederland is nog heel veel extra infor-
matie te vinden.

NVOX april 2014

Biologieonderwijs in zes kernen gevat
Toelichting op de indeling van de kernprogramma’s
In NVOX 2 van dit jaar leverde Auke Cuiper forse kritiek op de indeling van de kernprogramma’s biologie
die door SLO zijn ontwikkeld. Graag willen we hier toelichten wat kernprogramma’s zijn en waarvoor SLO
ze in opdracht van het ministerie van OCW maakt. En we willen uitleggen voor welke zes kernen we voor
biologie gekozen hebben.
n Herman Schalk en Lieke Meijs / SLO
De bedoeling van kernprogramma’s is
om compact de kennis en vaardigheden
van het vakonderwijs van basisschool
tot en met de bovenbouw van het
voortgezet onderwijs te beschrijven. De
samenhang en de doorgaande lijnen
worden in beeld gebracht door de in-
houd van alle kernprogramma’s van één
vak te ordenen rond een beperkt aantal
‘kernen’. Een kernprogramma is dus een
compacte weergave van de doelen en
inhouden van een vak, bedoeld als steun
bij het maken van eigen keuzes (zie
kaders 1 en 2).
Ook voor biologie zijn er kernprogram-
ma’s geschreven, voor primair onder-
wijs, voor onderbouw en bovenbouw,
voor vmbo en voor havo/vwo. Om duide-
lijke doorgaande lijnen in de inhouden
te kunnen beschrijven is het nodig om
een ordening te gebruiken waarin het
onderwijs van al die onderwijssectoren
te vatten is. Maar welke indeling is daar-
voor geschikt?
Inzichtelijk en herkenbaar
Het moet een indeling zijn die inzich-
telijk en herkenbaar is en waar docen-
ten en andere experts goed mee uit de
voeten kunnen. Dat kan op vele manie-
ren, waarbij elke indeling een bepaalde
samenhang zal benadrukken en een
andere samenhang minder zal belichten.
Dat betekent dat een docent of educatief
ontwerper altijd ook zelf dwarsverban-
den tussen onderwerpen uit verschil-
lende kernen zal moeten maken om de
biologie als geheel recht te doen.
De meest complete, en waarschijnlijk
ook de meest doordachte indeling is ge-
maakt door de Commissie Vernieuwing
Wat is een kernprogramma?
Er zijn voor elk vak verschillende documen-
ten die de landelijke richtlijnen vormen voor
wat er op de verschillende niveaus geleerd
moet worden voor een vak of leergebied. Zo
zijn er kerndoelen voor primair onderwijs en
voor de onderbouw van het voortgezet on-
derwijs en eindtermen voor de bovenbouw
van het voortgezet onderwijs. Kerndoelen
en eindtermen hebben een voorschrijvend
karakter. Van deze wettelijke kaders zijn er
diverse uitwerkingen, zoals syllabi voor het
centraal examen, handreikingen voor het
schoolexamen, voorbeeldmatige uitwerkin-
gen van kerndoelen. De kernprogramma’s
van één vak geven al deze documenten
Kader 1.
Voor wie is een kernprogramma bedoeld?
Een kernprogramma is bedoeld voor lera-
ren, schoolleiders, onderwijsondersteuners,
opleiders, uitgeverijen en materiaalontwik-
kelaars, voor experts die keuzes maken voor
de invulling van onderwijs. Voor hen dient
het kernprogramma als bron om na te gaan
of de gemaakte keuzes voldoen aan ‘wat
mag en wat moet in het onderwijs’.
De kernprogramma’s zijn al voor meerdere
Kader 2.
BiologieOnderwijs (CVBO, zie Boersma
e.a., 2010). Daarin worden de eindter-
men geordend volgens vijf systeemcon-
cepten. Deze indeling ligt ten grondslag
aan de nieuwe examenprogramma’s
weer op een compacte wijze, geordend in
een doorlopende leerlijn van primair onder-
wijs naar bovenbouw voortgezet onderwijs.
De kernprogramma’s dekken de wettelijke
kaders, maar geven ook een nadere concre-
tisering daarvan.
Voor primair onderwijs en onderbouw 175
voortgezet onderwijs bevatten de kern-
programma’s nadere uitwerkingen van de
kerndoelen in de zogeheten tussendoelen;
voor de bovenbouw van het voortgezet
onderwijs een samenvatting van de eindter-
men en specificaties ervan uit de syllabi en
handreikingen.
doelen ingezet. Scholen die ter profilering
een eigen leerplan willen maken, onderwijs
op maat willen ontwikkelen of verdieping
zoeken voor uitdagend onderwijs, zetten
ze in als checklist naast hun eigen leerplan.
Vaksecties gebruiken ze als hulp bij het
formuleren van een vakleerplan, waarin de
aansluiting tussen onderbouw en boven-
bouw zichtbaar wordt.
biologie voor havo en vwo (zie kader
3). Maar die ordening maakt gebruik
van terminologie die voor leraren in de
onderbouw en zeker voor leerkrachten
in het basisonderwijs niet herkenbaar
april 2014 NVOX

Indeling van Toetswijzer
Wereldoriëntatie, primair onderwijs
Biologische eenheid
Instandhouding
Gedrag en interactie
Voortplanting
Groei en ontwikkeling
Indeling van Leerplan in Beeld,
onderbouw vo, vmbo
Biologische eenheid
Instandhouding en ontwikkeling
Interactie
Reproductie en evolutie
Dynamisch evenwicht
Domeinen van de examenprogramma’s
havo en vwo
Zelfregulatie
Zelforganisatie
Interactie
Reproductie
Evolutie
Kader 3.
bleek te zijn. Termen als zelfregulatie en
176 zelfrealisatie zijn daar geen gemeengoed.
Een ander lastig punt van die indeling is
de plaats van de ecologie. Theoretisch is
het goed te verdedigen dat ook ecosyste-
men zichzelf reguleren en ontwikkelen,
interactie vertonen, zich reproduceren
en evolueren. Maar voor veel leerkrach-
ten is dat een brug te ver. Zij plaatsen de
fysiologie en de ecologie niet makkelijk
onder één noemer.
Daarom hebben we ook gekeken naar
de indeling voor de Toetswijzer Wereld-
oriëntatie voor het basisonderwijs (Van
der Schee e.a., 2012) en naar een indeling
die al eerder bij SLO gemaakt was, voor
de kernprogramma’s voor biologie voor
de onderbouw havo/vwo en vmbo (te
vinden op de website Leerplan in Beeld,
www.leerplaninbeeld.slo.nl). Die laatste
is weer gebaseerd op een eerdere versie
van de ordening van Boersma e.a. (2007).
Het voordeel van de uiteindelijke inde-
ling is dat elke kern op elk onderwijs-
niveau samenhangende en herkenbare
biologische kennis bevat, waarmee
leerlijnen inzichtelijk kunnen worden
gemaakt.
Tweedimensionaal
De ordening van Boersma e.a. (2007,
2010) is een tweedimensionale ordening.
De ene dimensie wordt gevormd door
NVOX april 2014
elkaar opschrijft. Eindterm 2 komt na
eindterm 1, ook al hebben ze veel met
elkaar of met een andere eindterm te
maken.
Net zoals de eindtermen een eendimen-
sionaal pad door deze tweedimensionale
matrix volgen, volgen de kernprogram-
Kernen kernprogramma’s biologie en ma’s dat ook. Net zoals de eindtermen
Kennisbasis Natuurwetenschappen en
Techniek
Biologische eenheid Elke indeling zal een bepaalde
Instandhouding samenhang benadrukken en
Interactie
Voortplanting / Reproductie een andere minder belichten
Evolutie
Dynamisch evenwicht
is het kernprogramma geen inhouds-
opgave van een onderwijsmethode en
schrijft het geen volgorde voor. Het
kernprogramma is een samenvatting
onder andere bedoeld als navigator voor
docenten en andere experts om keuzes
te kunnen maken voor de ordening en
indeling van hun onderwijs. Dwars-
verbanden die er zijn – en die in het
onderwijs natuurlijk gelegd worden –
zijn niet in één oogopslag te zien, maar
de al genoemde systeemconcepten, de kunnen in een elektronische omgeving
andere door de biologische organisatie- zoals bovengenoemde website met links
niveaus en de daarbij horende biologi- zichtbaar worden gemaakt.
sche eenheden. Een kernprogramma is,
net als een examenprogramma of een Een compromis
schoolboek, echter eendimensionaal. De zes gekozen kernen zijn de grootste
Tenminste in de zin dat je alles achter gemene deler van de inhoudsomschrij-
Kernprogramma primair Kernprogramma’s onder- Kernprogramma tweede
onderwijs bouw en vmbo fase
Kennisbasis Natuurweten-
schappen en Techniek
Subkernen Subkernen Subkernen
vorm-functie
eiwitsynthese
celstofwisseling celstofwisseling
regeling regeling
ademhaling, bloedsomloop, stofwisseling van het orga- stofwisseling van het orga-
vertering en uitscheiding nisme nisme
stevigheid stevigheid stevigheid
gezondheid gezondheid afweer
Kader 4. Uitwerking van de kern Instandhouding voor de verschillende onderwijssectoren.
vingen van biologie in basisonderwijs,
onder- en bovenbouw van het voortgezet
onderwijs (zie kader 3). De kern Instand-
houding bijvoorbeeld, omvat inhouden
zoals bloedsomloop en beweging, die op
elk onderwijsniveau verder uitgewerkt
worden (zie kader 4). Sommige subker-
nen, zoals ‘eiwitsynthese’, komen alleen
in het programma van de tweede fase
voor. Andere subkernen echter in alle
sectoren, soms met een verandering van
naam, maar de doorgaande lijn is wel
waarneembaar. Zo krijgt ‘gezondheid’ in
primair onderwijs, onderbouw en vmbo
het vervolg ‘afweer’ in de tweede fase.
Nauw overleg
De uiteindelijke indeling is tot stand
gekomen in nauw overleg tussen SLO-
collega’s en andere vakexperts van de
verschillende onderwijssectoren. Ook
met de opstellers van de binnenkort
te publiceren Kennisbasis Natuurweten-
schappen en Techniek is nauw overlegd,
want die beschrijft (o.a.) ook de beoogde
biologische kennis en vaardigheden
voor de onderbouw van het voortgezet
onderwijs. Zowel de kennisbasis als de
kernprogramma’s voor primair onder-
wijs, onderbouw en bovenbouw is aan
verschillende experts voorgelegd. Voor
verreweg de meesten van hen was de
indeling herkenbaar en acceptabel. We
realiseren ons dat de grootste gemene
deler hier en daar wringt. Maar we zijn
tegelijkertijd van mening dat dit een
werkbare tussenweg is om doorgaande
lijnen in het Nederlandse biologieon-
derwijs zichtbaar en bespreekbaar te
maken.
Literatuur
Boersma, K.Th., Graft, M. van, Harteveld, A.,
Hullu, E. de, Oever, van den L. & Zande, P.A.M.
van der (2007). Vernieuwd Biologieonderwijs van
4 tot 18 jaar, Basisdocument van de Commissie
Vernieuwing Biologieonderwijs over ontwikkeling
en invoering van samenhangend biologieonderwijs.
Utrecht: CVBO.
Boersma, K.Th., Oever, L. van den, Kamp, M.A.
& Schalk, H.H. (2010). Naar actueel, relevant en
samenhangend biologieonderwijs. Utrecht: CVBO.
Cuiper, A. (2014). Systematiseren van het lande-
lijke biologieonderwijs. Een moeilijk verhaal?
NVOX 39(2), 74-76.
Schee, J.A. van der, Graft, M. van, Bakker, A.,
Herwaarden, F. van, Keissen, H., Notté, H. &
Wagenaar, H. (2012). Toetswijzer bij de centrale
eindtoets PO wereldoriëntatie. Utrecht: CvE.
2 Herman Schalk is leerplanontwikkelaar
biologie bij SLO. Daarvoor werkte hij bij de
lerarenopleiding aan de Vrije Universiteit
Amsterdam en was hij betrokken bij de pilot
van de nieuwe examenprogramma’s biologie
voor havo en vwo.
2 Lieke Meijs leerplanontwikkelaar maat-
schappijvakken bij SLO. Zij is projectleider van
het project Kernprogramma’s en leermiddelen.

177
A D V ER TE N TI E

U bepaalt ze
hoe u uw le lf
s
samenstelt
.
op uw
W is e s luit aan htwegen
Donor de luc
io lo g ie les over op. De gratis
b lo
loedsom eel informatie
en de b ie d t v
ule b ntatie
lesmod tie en transpla
n a n.
over do t leerlingen aa
e k
en spre

DonorWise.nl is de digitale lesmodule

over orgaan- en weefseldonatie voor
het voortgezet onderwijs.

transplantatiestichting.nl/onderwijs

april 2014 NVOX

 Overbruggen van onderzoek en
onderwijs (3)
Practicum en conceptmapping
Wat kunnen onderwijsonderzoek en onderwijs voor elkaar betekenen? Een derde artikel over
onderwijsonderzoek dat relevant is voor de onderwijspraktijk. Dit keer over het nut van practicum,
uitgezet tegen het nut van conceptmapping.
n Martin Goedhart / Instituut voor Didactiek en Onderwijsontwikkeling, RUG
Practicum is een belangrijk onderdeel
van de lessen in natuurwetenschap-
pelijke vakken. Leerlingen kunnen
veel opsteken van practicum. Ze leren
omgaan met instrumenten en materi-
alen die in het vak gebruikt worden.
Leerlingen kunnen inzicht krijgen
in de wijze waarop onderzoekers tot
178 kennis komen. En practicum maakt de
abstracte begrippen uit de theorielessen
tastbaarder. En natuurlijk is practicum
ook leuk. Practicum is dus een must.
Maar onder onderwijsonderzoekers is
er al tientallen jaren een debat over wat
practicum eigenlijk oplevert: wat leren
de leerlingen ervan?
Waarom practicum?
Practicumonderwijs is duur en kost re-
latief veel tijd. Dus de vraag wat het bij-
draagt aan het leerproces van leerlingen
is alleszins gerechtvaardigd. Over deze
vraag woedt al vanaf de jaren ’60 een
heftige discussie. Onderzoek toonde aan
dat de beoogde doelen van practicum­
Leerlingen gebruikten bij het beantwoorden van de vragen hun
conceptmap niet
onderwijs in veel gevallen niet worden
gehaald. Met name aan de rol van prac-
ticum bij het leren van begrippen werd
getwijfeld. Een verschil in leeropbrengst
tussen een instructie met practicum en
een instructie zonder practicum bleek
bijvoorbeeld vaak niet aantoonbaar.
Avi Hofstein en Vincent Lunetta1,2 heb-
ben diverse overzichtsartikelen (1984 en
2004) gepubliceerd waarin de stand van
NVOX april 2014
zaken van het onderzoek over dit onder-
werp wordt samengevat. Zij zijn kritisch
over de uitgevoerde onderzoeken, maar
zij tonen ook aan dat de huidige onder-
wijspraktijk nog onvoldoende ontwik-
keld is om de meerwaarde van practi-
cum ten volle te benutten. In een artikel
van Abrahams en Millar3 van recenter
datum wordt dit bevestigd. Zij obser-
veerden bij 25 leraren hoe zij practicum
gebruikten in hun lessen. Zij stellen
dat de leraren hun practicum te weinig
gebruikten om hun leerlingen relaties
te laten leggen tussen hun handelen en
waarnemen enerzijds en de achterlig-
gende theorie anderzijds.
Uit al deze onderzoeken blijkt dat de
relatie tussen theorie en practicum pro-
blematisch is. Er zijn tal van mogelijke
oorzaken hiervoor genoemd. Sommige
van de oorzaken werden gezocht in de
psychologische hoek. De cognitive load
theory bijvoorbeeld (John Sweller: “Leren
moet inspelen op de drie elementen van
het geheugen: het waarnemingsgeheu-
gen, het werkgeheugen en het langeter-
mijngeheugen”). Deze theorie verklaart
de frictie tussen theorie en practicum
vanuit de veronderstelling dat het werk-
geheugen van de leerlingen wordt over-
belast. Het omgaan met instrumenten
en materialen vraagt al zó veel, dat ze
niet toekomen aan de meer theoretische
zaken. Practicum is dan te veel gericht
op doen en te weinig op denken.
Andere onderzoekers zien een meer
didactische verklaring voor deze frictie.
Zij laten zien dat het teveel op doen en
te weinig op denken gericht zijn, veroor-
zaakt kan worden door een practicum
dat een te gesloten karakter heeft.
Practicum versus conceptmapping
Ik wil deze keer een recent artikel van
de Zweedse onderzoekers Hamza en
Wickman4 bespreken dat aan deze
discussie een bijdrage levert. Zij hebben
gekeken naar de gesprekken die tweetal-
len van leerlingen voeren tijdens hun
practicumactiviteit en die vergeleken
met de gesprekken bij het maken van
een conceptmappingactiviteit. Door die
gesprekken te analyseren wilden ze er
achter komen of en hoe tweetallen theo-
retische kennis gebruikten. Het ging hen
met name om de volgende vragen:
1. Helpt de door leerlingen reeds ver-
worven theoretische kennis hen bij het
uitvoeren van de activiteit?
2. Genereerde de activiteit voor de leer-
lingen nieuwe theoretische kennis?
Het onderzoek is uitgevoerd bij een
groep van 22 bovenbouwleerlingen
(vierdeklassers, 16-17 jaar). Het on-
derwerp was galvanische cellen. De
leerlingen hadden reeds het hoofdstuk
over redoxreacties gevolgd en waren op
de hoogte van de theorie van elektroche-
mische cellen. De groep werd in tweeën
verdeeld: de ene groep, bestaande uit
vijf tweetallen, maakte een conceptmap
over het onderwerp. De andere groep,
van zes tweetallen deed een practicum
waarin ze een werkende galvanische cel
moesten bouwen. Vervolgens moesten
de leerlingen drie vragen beantwoorden
over de werking van elektrochemische
cellen. De hypothese van de onderzoe-
kers was dat deze twee activiteiten zou-
den leiden tot verschillen in de gesprek-
ken, dat de leerlingen bij het uitvoeren
van hun activiteit verschillend zouden
refereren aan hun theoretische kennis
en deze ook verschillend zouden inzet-
ten bij de beantwoording van de vragen.
De onderzoekers gebruikten uitsluitend
kwalitatieve data, namelijk de uitge-
schreven gesprekken. In het artikel laten
ze voorbeelden zien van de wijze waarop
leerlingen theorie gebruikten bij het
bouwen van hun galvanische cel. Zo for-
muleerden leerlingen een – weliswaar
incorrecte – hypothese voor een van de
optredende redoxreacties, gebaseerd op
de waarneming van gasbelletjes bij een
van de elektroden. Een ander voorbeeld
is de manier waarop leerlingen bij het
bouwen van een cel de functie van een
glasfilter koppelden aan wat ze wisten
over zoutbruggen.

Een onverwacht resultaat
Uit de uitgeschreven gesprekken bleek
dat als de leerlingen actief bezig waren
met het bouwen van de cel, zij daarbij
hun kennis van het onderwerp gebruik-
ten. Dat gold ook voor hen die hun
conceptmappen aan het maken waren.
Het bleek echter ook dat er slechts spo-
radisch een koppeling plaatsvond met
andere wetenschappelijke ideeën, niet
direct gerelateerd aan de handelingen
van hun activiteit op zich. De hierboven
gegeven voorbeelden waren dus uitzon-
deringen. Opvallend is dat de spaarzame
momenten waarop een dergelijke kop-
peling wel plaatsvond, zich uitsluitend
voordeden bij practicum. Bij het con-
ceptmappen deed zich dat nooit voor.
Het was ook opvallend dat de leerlingen
bij het beantwoorden van de vragen hun
conceptmap niet gebruikten, terwijl dat
wel toege-
staan en
zinvol was.
De conclu-
sie van de
onderzoekers
is dat noch
practicum,
noch con-
ceptmappen
leerlingen
uitnodigen
om hun
Figuur 1. Een voorbeeldresultaat van het logisch ineenschuiven van 23 conceptbriefjes.
theoretische kennis uit te breiden of te
versterken, terwijl conceptmapping, de
naam zegt het al, veel meer gericht is
op het werken met concepten. Daarmee
komt de veelvuldig genoemde verkla-
ring dat practicum door het gebruik in-
strumenten en materialen leerlingen te
weinig tot nadenken over concepten zou
aanzetten op losse schroeven te staan,
in die zin dat zonder die handelingen
leerlingen ook niet met theorieopbouw
bezig hoeven zijn.
De onderzoekers geven overigens
weinig suggesties om hun observaties te
verklaren. Wel noemen zij een moge-
lijke oorzaak voor het gebleken verschil
tussen practicum en conceptmappen.
Bij practicum zouden waarnemingen
(zoals het optreden van gasbelletjes)
voor leerlingen als een trigger kunnen
fungeren om hun concepten in te zet-
ten. Dergelijke concrete triggers zijn bij
conceptmaps afwezig.
In de diverse artikelen over dit onder-
werp worden uiteenlopende conclusies
getrokken. Er zijn zowel voorbeelden te
vinden waarbij practicum en / of con-
ceptmappen wel positief effect hebben
op de begripsontwikkeling van leerlin-
gen, als voorbeelden waarbij dit niet het
geval is. Wat hier veel uitmaakt, is de
wijze van testen. Vaak wordt gekeken 179
naar de resultaten die leerlingen nader-
hand op toetsen behalen. In het artikel
van Hamza en Wickman is er echter
voor gekozen om gesprekken van leer-
lingen te analyseren: een directere wijze
van toetsen. Ook de wijze waarop het
practicum of het conceptmappen wordt
uitgevoerd kan een doorslaggevende
rol spelen. De genoemde onderzoekers
hebben een conceptmapactiviteit zo uit
laten voeren: de leerlingen kregen 23
gelabelde briefjes met de opdracht ze te
gebruiken om de werking van een elek-
trochemische cel uit te leggen (zie figuur
1 voor een voorbeeldresultaat).
De leerlingen hadden geen ervaring met
het zelf ontwerpen van een conceptmap.
Ook deze nieuwigheid kan een rol heb-
ben gespeeld.
Wat betekent dit?
Dit onderzoek geeft een mooi beeld van
hoe een kleinschalig en eenvoudig uit te
voeren onderzoek interessante gezichts-
punten kan opleveren. Onderwijsonder-
zoek hoeft niet grootschalig te zijn, op-
gezet met veel leerlingen, met getallen
en statistieken. Dit type onderzoek kan
daarom heel goed door een leraar in zijn
eigen lespraktijk worden uitgevoerd.
Onderzoekers kunnen daarbij hun erva-

april 2014 NVOX

 ring in data-analyse en het schrijven van
publicaties inbrengen.
Maar wat betekent dit onderzoek voor
de onderwijspraktijk? Moeten we het
practicum en het conceptmappen dan
maar afschaffen? Nou, nee. Er is in dit
artikel niet gekeken naar het nut dat
Waarnemingen kunnen voor leerlingen als trigger fungeren om
hun concepten in te zetten
deze activiteiten wél hebben. De bood-
schap van dit artikel is slechts dat twee
activiteiten, waarvan we denken dat ze
bijdragen aan begripsvorming, dat lang
niet altijd doen.
Een interessante vraag is nu op welke
wijze we in het onderwijs meer kunnen
profiteren van deze activiteiten. Hier
kunnen we nog geen antwoord op ge-
ven. Naar mijn mening kunnen we een
180
Van meester tot master: een investering
in jezelf die je op voorsprong zet!
Fontys biedt de masteropleidingen:
• Master of Education
• Master Special Educational Needs (SEN)
• Master Leren en Innoveren
Wel kennis vergroten maar geen tijd voor een
volledige opleiding?
Volg vrijblijvend korte cursussen van de opleiding Master of
Education bij Fontys Lerarenopleiding Tilburg.
Fontys Lerarenopleiding Tilburg is verkozen tot nr. 1 in de Keuzegids
Masters 2013 voor de opleidingen:
• Master of Education Biologie
• Master of Education Nederlands
NVOX april 2014
vraag die zo algemeen gesteld is ook niet
beantwoorden, want allerlei factoren
spelen een rol, zoals het onderwerp,
de voorkennis van leerlingen, de wijze
waarop activiteiten worden aangeboden,
de rol van de leraar, de wijze waarop
de activiteit wordt uitgevoerd, en ga zo
maar door. Het is net als met voetballen:
het verschil tussen winst of verlies zit
hem in de details.
Noten
1. Hofstein, A. en Lunetta, V.N. (1982). The role
of the laboratory in science teaching: Neglec-
ted aspects of research. Review of Educational
Research, 52(2), 201-217.
2. Hofstein, A. en Lunetta, V.N. (2004). The
A D V ER TE N TI E
‘De kennis die ik
opdoe, kan ik
direct toepassen
in mijn lessen.’
Avinash
Boedjarath,
Masterstudent
Biologie
laboratory in science education: Foundations
for the twenty-first century. Science Education,
88(1), 28-54.
3. Abrahams, I. en Millar, R. (2008). Does
practical work really work? A study of the
effectiveness of practical work as a teaching
and learning method in school science. In-
ternational Journal of Science Education, 30(14),
1945-1969.
4. Hamza, K.M. en Wickman, P.-O. (2013). Stu-
dent engagement with artefacts and scientific
ideas in a laboratory and a concept-mapping
activity. International Journal of Science Educa-
tion, 35(13), 2254-2277.
2 Martin Goedhart is oud-docent schei-
kunde, oud-vakdidacticus scheikunde en op dit
moment hoogleraar didactiek van de wiskunde
en natuurwetenschappen aan de Rijksuniversi-
teit Groningen (m.j.goedhart@rug.nl).
fontys.nl/flot
Formatieve toetsing en feedback
tijdens de les
Er zijn geen magische lesmethoden die succes garanderen. Monitor daarom leerresultaten via
formatieve toetsing tijdens de les met snelle formats (zie voorbeelden) en geef direct feedback.
n Ed van den Berg / VU en HvA en Hanna Westbroek / VU
De les van veertig jaar vakdidactische
studies is dat er geen magische lesme-
thoden bestaan die succes garanderen
maar dat het leerproces voortdurend
gemonitord moet worden en de di-
dactiek aangepast al naar gelang de
uitkomst. Maar hoe doe je dat, diag-
nostisch monitoren, zonder een extra
lading correctiewerk? Snelle diagnose
en gerichte feedback1! Hierin wordt
diagnostische toetsing direct gecombi-
neerd met remediatie. Leerlingen krijgen
korte vragen waarop allen schriftelijk
antwoorden met een grafiek, een schets,
een vergelijking, of een meerkeuze-
antwoord. De docent gaat rond en ziet in
één oogopslag welke fouten er gemaakt
worden en kan daar onmiddellijk op
reageren in een individuele of klassikale
uitleg. Via een serie vragen kunnen mis-
concepties worden afgetast, of kan een
begrip of vaardigheid in kleine stapjes
worden opgebouwd. Is dit een magische
methode? Nee, maar af en toe even een
conceptcheck van 2-3 minuten of enkele
conceptchecks gecombineerd in een
remediale oefening (10-15 minuten)
levert veel op: de docent ziet hoe de vlag
erbij hangt, de leerlingen zien zelf wat ze
wel of niet begrijpen en kunnen de eigen
vooruitgang in een serie vragen zien,
en de methode leidt spontaan tot peer
teaching.
Waarom feedback zo belangrijk is
Figuur 1. Veelvoorkomende fouten in een rekentoets voor tweede en vierde klassen voortgezet
onderwijs in de Filipijnen.
Figuur 1 laat voorbeelden zien van ant-
woorden op een eenvoudige rekentoets
die we voorlegden aan 567 leerlingen
uit de tweede en vierde klas van vijftien
middelbare scholen in de Filippijnen.
De klassen waren heterogeen, dus over
de hele breedte van vmbo tot vwo. De
systematische fouten zoals plaatswaarde
of positiewaarde (1a en 1c, tientallen,
ééntallen, en tienden niet netjes op hun
plaats zetten), aftrekken met inwisselen
– vroeger ‘lenen’ genoemd – (1b en 1c,
als 1-7 lastig is, dan doen leerlingen maar
7-1 in 1b en soortgelijk met 40-60 in 1c)
zouden in het basisonderwijs al lang
gedetecteerd en gecorrigeerd moeten
zijn, maar we zagen dat deze in het mid-
delbaar onderwijs nog veelvuldig voor
kwamen. Zonde toch dat deze leerlingen
de kans werd ontnomen om goed te re-
Be very, very careful what you put into that head, because you will
never, ever get it out
kenen? En hoe kon dat gebeuren in een
Filipijnse school? Allereerst, docenten
kijken niet mee over de schouder wan-
neer leerlingen rekenen en bij toetsen
wordt alleen een antwoord gevraagd en
niet de oplossingsmethode. Die toetsen
worden niet zelf nagekeken, maar door
leerlingen vanwege de grote klassen
(vaak 60 leerlingen per klas). Dan krijgt
een docent nooit inzicht in typische
fouten van leerlingen. Ten slotte wordt
er te weinig aandacht besteed aan het
ontwikkelen van getalbegrip. Als je 6,7
aftrekt van 42,13 moet er toch iets klei-
ners uitkomen en niet 44,63?
Dit soort systematische fouten moet op
tijd gedetecteerd worden. Kardinaal Wol-
sey2 zei het al: “Be very, very careful what
you put into that head, because you will never,
ever get it out.” Het is belangrijk voortdu-
rend te monitoren wat er in die leerling-
hoofden zit en dat kan binnen de les.
181
Simpele diagnose en feedback
Hoe kun je dat soort leerproblemen
voorkomen of tijdig remediëren? Door
tijdig ontdekken en regelmatig in de
klas leerlingwerk te bekijken en direct
feedback te geven. Ga rond, kijk eens
mee over de schouder, of gebruik een
diagnostische vraag die door allen
schriftelijk moet worden beantwoord en
waarvan het antwoord in een oogopslag
duidelijk is vanwege een visueel format
zoals een grafiek of diagram.
Vaak kunnen enkele opgaven met een
visueel antwoordformat veel helderheid
geven over achterliggende conceptuele
problemen. Een groepje tweedejaars na-
tuurkundestudenten van een Nederlandse
universiteit werd gevraagd de krachten op
een tennisbal te tekenen die in een boog
omhoog gegooid werd met verwaarlozing
van wrijving. Figuur 2 laat enkele ant-
woorden zien. Het is een beetje slordig dat
de opgave vraagt naar een opgegooide bal
en de tekening een steen laat zien, maar
het is duidelijk dat de vraag gaat over
april 2014 NVOX

Figuur 2. Typische fouten van studenten natuurkunde in Nederland.
een moment dat er geen contact meer is
tussen bal/steen en hand. Voor studenten
is het blijkbaar alsof de kracht van de
hand nog doorwerkt nadat de steen al los
is. Waarschijnlijk is dat een gebrek aan
onderscheid tussen impuls en kracht.
Eén van de studenten merkte op dat dit
verschil tussen impuls en kracht hem pas
na bespreken van deze opgaven duidelijk
werd. We hebben trouwens nooit begre-
pen hoe je tot een correct krachtbegrip
kunt komen zonder het af te zetten tegen
impuls (impuls ontbrak in het examen-
programma van 2007). Het correcte
antwoord in alle gevallen is een kracht mg
182 naar beneden plus – voor een nog beter
antwoord – een kleine wrijvingskracht
tegengesteld aan de bewegingsrichting.
Denk overigens niet dat deze kracht/
impulsverwarring in een paar minuten is
opgelost. Door middel van de krachtendi-
agrammen wordt voor leerlingen en do-
cent duidelijk dat er een probleem is. Het
wordt bespreekbaar, maar omschakeling
naar een correcte conceptualisatie van
kracht en impuls vereist tijd. Doe er een
paar weken later nog eens even een krach-
tendiagram tussendoor, ook als je dan al
een ander onderwerp geeft. Gewoon even
een paar minuten voor een krachtendia-
gram. Door een gecombineerde aanpak
van inslijpen en korte uitleg komen we
een eind verder.
Het grote voordeel van deze opgaven
met visuele respons is dat de docent in
één oogopslag het antwoord ziet en her-
kent welke fouten er gemaakt worden.
In tien seconden ziet de docent antwoor-
den van tien leerlingen en dit geeft een
aardig beeld van de klas. Bij veel foute
antwoorden volgt korte klassikale feed-
back en daarna een nieuwe soortgelijke
opgave om te zien of het nu beter gaat
of dat meer correctie en uitleg nood-
zakelijk is3. Bij slechts een enkel fout
antwoord kan de docent later tijdens
NVOX april 2014
zelfwerk van leerlingen terugkomen
voor individuele uitleg, of hulp inroepen
van een andere leerling (peer teaching).
Je kunt ook een serie van dit soort
vragen maken over krachten4 waarin je
stap voor stap de essentiële punten van
krachtbegrip langs loopt.
Snelle conceptcheck: bloedsomloop,
basisschool/onderbouw vo
Soortgelijke conceptchecks met een
visuele respons zijn natuurlijk ook
mogelijk in biologieonderwijs. Je kunt
denken aan grafieken en allerlei soorten
diagrammen die in de biologie vaak
gebruikt worden, zoals het diagram van
de bloedsomloop in figuur 3.
Figuur 3. Geef op verschillende plaatsen in
de figuur de richting en het zuurstofgehalte
(hoog of laag) van de bloedsomloop aan.
Na een les over bloedsomloop kun je ook
met één opgave snel controleren of de
basisinformatie goed is doorgekomen. In
figuur 3 wordt leerlingen gevraagd met
een pijl de richting van de bloedstroom
aan te geven en kleur blauw (zuurstof-
arm) of rood (zuurstofrijk) het zuurstof-
gehalte aan te geven. Dit is een activiteit
van 1 à 2 minuten en dan weet de docent
meteen hoe de vlag erbij hangt. Leerlin-
gen zelf weten ook meteen of ze het goed
of fout hebben en na zo’n oefening zijn
ze vatbaar voor een correctie.
Conceptchecks zijn ook mogelijk in
ordeningsformat. Bijvoorbeeld:
Zet op volgorde van klein naar groot:
Cel
Gen
Chromosoom
Atoom
Een volgorde van groot geschreven let-
ters D, B, C, A is gemakkelijk te herken-
nen op een leerlingwerkblad, evenals
frequent voorkomende afwijkingen. Een
snelle tocht door de klas geeft duidelijk-
heid over of er wel/geen problemen zijn.
Bij veel fouten, een korte uitleg en een
soortgelijke vraag waarin bijvoorbeeld
twee van de vier opties vervangen zijn
(bijvoorbeeld gebruik DNA en water-
molecuul als nieuwe opties) ziet de
docent of de uitleg gewerkt heeft. Bij een
meerkeuzeformat is het zelfs mogelijk te
antwoorden met mobiele telefoons via
de Socrative.com website met een on-
middellijk overzicht op de docentlaptop.
Chemisch evenwicht
Alle leerlingen zitten klaar met papier
en pen. Figuur 4a kan uitgedeeld worden
op een werkblad. De opgave is: stel we
hebben de reactie A+B ⇔ C+D. Wan-
neer de reactie in evenwicht is (figuur
4a), wordt de concentratie van stof D
ogenblikkelijk verminderd van 2 mol/L
tot 0,8 mol/L door weghalen van stof D.
Schets in grafiek 4a wat er vervolgens
gebeurt met de concentraties van A, B, C,
en D. Wederom kan de docent rond gaan
en in één oogopslag zien of leerlingen
begrijpen hoe chemisch evenwicht
in elkaar steekt en welke fouten voor
komen. De docent kan een korte uitleg
geven en dan opnieuw een variatie op
bovenstaande opgave aanbieden. Gaat
het nu wel goed?
Chemische reacties
Veel verschillende aspecten van chemi-
sche reacties kunnen verwerkt worden
tot fast feedback oefeningen, zoals het
kloppend maken van chemische reac-
ties. Laat voldoende ruimte over om co-
ëfficiënten met grote cijfers in te vullen
opdat antwoorden snel zichtbaar zijn.
1. CO(g) + O2(g) ➝ CO2(g)
2. N2O5(g) + H2O(l) ➝ HNO3 (aq)
 Biologie en poëzie
In de natuur is niet alles wat het lijkt. Het
onderstaande gedicht heeft een verrassende
ontknoping. Weet u ook zo’n gedicht dat je
in de les gebruiken kunt? Stuur het dan naar
m.bruinvels@gmail.com. Dank!

De galwesp Diplolepis rosae

Figuur 4a. De opgave (zie tekst). Figuur 4b. Het antwoord.
3. PCl5(l) + H2O(l) ➝ H3PO4(aq) + HCl(aq)
4. CH4(g) + Br2(g) ➝ CBr4(l) + HBr(g)
5. C5H10O2(l) + O2(g) ➝ CO2(g) + H2O(l)
Met als bedoelde antwoorden:
1. 2CO(g) + O2(g) ➝ 2CO2(g)
2. N2O5(g)+H2O(l) ➝ 2HNO3 (aq)
3. PCl5(l) + 4H2O(l) ➝ H3PO4(aq) +
5HCl(aq)
4. CH4(g) + 4Br2(g) ➝ CBr4(l) + 4HBr(g)
5. 2C5H10O2(l) + 13O2(g) ➝ 10CO2(g) +
10H2O(l)
Ook hier is het belangrijk om de op-
gaven niet in een keer achter elkaar
te doen, maar tussentijds klassikaal
feedback te geven. De opgaven verschij-
nen één voor één op bord of scherm,
alle leerlingen antwoorden op papier,
de docent gaat rond en geeft klassikaal
feedback totdat de meeste leerlingen het
goed hebben.
3. Berg, E. van den (2001). Onmiddellijke Diag-
nose en Feedback in Natuur- en Scheikunde-
lessen. NVOX 26(8), 407-410.
Berg, E. van den (2007). Krachtendiagrammen,
begripsproblemen en snelle feedback. NVOX
32(8), 354-356.
2 Ed van den Berg is vakdidacticus natuur-
kunde aan de VU en lector natuur- en techniek-
onderwijs aan de Hogeschool van Amsterdam.
2 Hanna Westbroek is vakdidactica schei-
kunde aan de VU.
Eerder dacht ik aan een mos
En die gedachte liet mij niet meer los
Maar die zat dan op een rare plek
En dat was toch een beetje gek
Ook de kleur is anders dan verwacht
Wat is hier dan teweeggebracht?
Nooit had ik dit gezien
En het waren er ongeveer wel tien
Allemaal ergens op een rozentak
Schijnbaar met het grootste gemak
Het blijkt een rozengal te zijn
Een heel klein wespje blijkt voor de plant het
sein
om zo’n abnormaal weefsel aan te maken
een slimme aanpassing, om niet in de vernie-
ling te geraken
In de bloem worden de eitjes afgezet
en hebben larven in de vrucht een waar 183
buffet
Een speciaal stofje van de wesp deed dan wel
de rest
Maar een gal is voor de plant gelukkig niet
funest
Daar komt de ontwikkeling van de larven in
tot stand
En voor de rozebottel erg riskant als verplichte
fabrikant
Na verpopping komen jonge wespen uit de
gal
Ongetwijfeld optimistisch over wat de toe-
komst brengen zal
Maarten Foeken

Noten
1. Hattie, J., Timperley, H. (2007). The power of
feedback. Review of Educational Research 77(1),
81-112.
2. Thomas Cardinal Wolsey (1471 – 1530) http://
tinyurl.com/iw98. Rozengal, maar ook wel slaapgal, bedeguaargal
of mosgal (eigen foto).

april 2014 NVOX

 Het Einstein Meisje
Interview met sterrenkundige en actrice
Annemarie Hagenaars
Een van de workshops van de drukbezochte Woudschotenconferentie natuurkunde, in december 2012
te Noordwijkerhout, was een verrassend interessante en boeiende theatervoorstelling. Het Verhaal van
het Einstein Meisje, gaat over de buitenechtelijke, maar verzwegen dochter van Albert Einstein. Een
een-vrouws-voorstelling van de jonge actrice en sterrenkundige Annemarie Hagenaars. Wie is zij, en
wat inspireert haar?

n Arnoud Pollmann / redactie NVOX

Hoe kwam je ertoe om na je eindexamen in
2002 eerst geschiedenis en later sterrenkunde
in Leiden te studeren?   wat fascineerde je zo in de relativiteitstheorie
“Ik koos voor het Norbertuscollege in
Roosendaal, onder andere vanwege het
bestaan van de sterrenkundeclub daar en
de koepel bovenop het dak van de school.
184 In groep 8 van de basisschool speelde ik
toneel en schreef ik ook mijn eerste werk-
stuk getiteld Het Heelal. Sindsdien hebben
deze twee passies voortdurend naast
elkaar bestaan. Op het Norbertuscollege
werd ik lid van de toneelclub en van de
sterrenkundeclub. In de wintermaanden
gingen we iedere vrijdagavond om 19.00
u het dak van de school op om waarne-
mingen te doen door de sterrenkijker. Op
de dinsdagmiddagen na school
waren de wekelijkse bijeen-
komsten. Natuurkundedocent
Walter Wamsteker begeleidde
de club. Met zijn aanstekelijke
enthousiasme vertelde hij ons
niet alleen over sterren, plane-
ten en zwarte gaten, maar ook
over de belangrijke mensen ach-
ter de natuurkundige theorieën.
Mijn latere studiekeuze vond
ik erg lastig. Veel vakken waren
leuk. Ik begon met geschiedenis
en journalistiek in Leiden, maar
al gauw kreeg mijn exacte kant
niet voldoende aandacht. Een huisgenoot
in mijn studentenhuis studeerde ster-
renkunde en nam mij mee naar de Oude
Sterrenwacht in Leiden. Na de hele nacht
waarnemen, besloot ik de volgende dag de
overstap te maken van geschiedenis naar
sterrenkunde.”
Waarom ben jij zo diep gedoken in de historie
en de grondslagen van de natuurkunde? En
en in de quantummechanica?
“Ik wist al het een en ander over ster-
renkunde, omdat ik bij de sterrenkunde-
club van onze school zat, en later bij een
cursus van de Sterrenwacht Simon Stevin
in Hoeven. Ik ben grondslagen gaan
studeren, omdat ik tijdens mijn bachelor-
studie merkte dat ik zowel sommen
wilde maken als lezen over de levens van
bijzondere natuurkundigen, en nadenken
over hoe de theorieën ontstaan waren.
De natuurkunde die gaat over ruimte en
tijd heeft mij altijd geboeid. De relativi-
teitstheorie van Albert Einstein zorgde
Natuurkundedocent Walter Wamsteker in
de koepel van de sterrenkundeclub van het
Norbertuscollege.
Hij is de oprichter van deze club die onlangs
het 40-jarig (!) bestaan vierde, met onder
andere een geweldige lezing van astronaut
André Kuipers. Tegenwoordig is collega
Adrian Boom voorzitter1.
voor een heel andere kijk op ruimte
en tijd. In het dagelijkse leven merk je
er niet zoveel van, maar op kosmische
schaal is het een ander verhaal. Een van
mijn favoriete onderwerpen is het feno-
meen zwarte gaten. Niet voor niks is het
zwarte gat een belangrijk thema in mijn
theatervoorstelling. Over de quantum-
mechanica leerde ik in het tweede jaar
van mijn studie. Ik vond het een vreemde
theorie – nog steeds trouwens – en
het duurde even voordat ik er wat van
begreep. Tijdens mijn bachelor leerde ik
hoe er mee te rekenen, maar pas tijdens
mijn master in Utrecht snapte ik wat er
zo bijzonder was aan de quantummecha-
nica en waarom Einstein zich er de rest
van zijn leven tegen verzet heeft dat deze
compleet zou zijn. Het is geen intuïtieve
theorie, maar een wiskundige theorie. En
Einstein was juist erg intuïtief.”
Waarom koos je er voor om juist die onbe-
kende dochter van Albert Einstein zo centraal
te stellen?
“Tijdens mijn afstudeerfeestje in 2009
kreeg ik van een vriend een boek cadeau,
getiteld Het Einstein Meisje, geschreven
door Philip Sington. Ik was dolenthousi-
ast, wat een boek. Het gaat over een jonge
vrouw die bewusteloos in de bossen bij
Berlijn gevonden wordt. Wanneer ze
bijkomt in het ziekenhuis, blijkt dat ze
haar geheugen verloren heeft. Het boek
is geschreven vanuit het perspectief van
de psychiater die haar behandelt. Samen
gaan ze op zoek naar haar identiteit. Ze is
de buitenechtelijke dochter van Einstein
en Mileva Maric. Ze is geboren in 1902,

NVOX april 2014

terwijl Albert en Mileva een jaar later
trouwden. Ook wordt duidelijk waarom
ze in het bos gevonden werd en welke
traumatische gebeurtenis ervoor zorgde
dat ze haar geheugen kwijt raakte: de
ontmoeting met Albert Einstein in zijn
zomerhuis, en zijn ontkenning van haar
bestaan. Ik was nieuwsgierig naar de be-
levingswereld van de vrouw die haar ge-
heugen kwijt is en deze weer terug krijgt.
Alles wat ik leuk vind, komt er in samen:
geschiedenis, natuurkunde, psychiatrie.
Hier moest ik wat mee. Daarom schreef
ik de monoloog vanuit het perspectief
van Het Einstein Meisje.”
Hoe is je voorstelling opgebouwd?
“De kapstok van de voorstelling bestaat
uit twee grote metaforen. Bijna elke zin
van het script kan op meerdere manieren
geïnterpreteerd worden, maar de kern
van het verhaal gaat over twee vragen:
wat ervaar je als je je geheugen kwijt
bent en het langzaam maar zeker weer
terugkrijgt?
En: wat doe je als je er achter komt dat
je bij je echte ouders nooit gewenst was,
sterker nog, dat ze je ontkennen?
“De actrice is een interessant rolmodel die de kloof tussen exact
en artistiek overbrugt”
De belangrijkste metafoor van de voor-
stelling is die van het Zwarte Gat, die
ik gebruik om de eerste vraag theatraal
beeldend te maken. Het hoofd van
het meisje is het zwarte gat, waarin de
herinneringen als lichtstralen in haar
onbewuste opgesloten zitten. De waar-
nemingshorizon van het zwarte gat is de
Enkele reacties op de voorstelling:
“Voor wie niets van natuurkunde weet, gaat het
verhaal over identiteit, dualiteit van bestaan,
paradox van de tijd, verlating. Ik denk dat de
thema’s zeker voor jongeren dichtbij zijn.
Wie iets van natuurkunde weet, ziet ook: een
absolute tijdshorizon, onzekerheidsrelatie,
Schrödingers kat en dergelijke...”
“Hagenaars is een beroepsactrice met een
aangrijpend verhaal...”
“De actrice een interessant rolmodel die de
kloof tussen exact en artistiek overbrugt.” (Na-
grens tussen haar bewustzijn en haar on-
bewuste. Een zwart gat kan ook verdam-
pen (hawkingstraling). Dit gebeurt als er
steeds meer lichtstralen ontsnappen uit
het zwarte gat en ze haar geheugen weer
terug krijgt.
De tweede metafoor is uit de quantum-
mechanica. Einstein heeft een Nobelprijs
gekregen voor de grondslagen van de
quantummechanica (het foto-elektrisch
effect), en zegt later dat de wereld
krankzinnig is als die theorie klopt: “God
dobbelt niet”. Hij is de rest van zijn leven
op zoek naar het antwoord om de theorie
completer te maken en zijn intuïtieve
reactie tegen de quantummechanica te
kunnen onderbouwen. Hij heeft deze
echter niet gevonden. Hij heeft haar – de
quantummechanica / de dochter – op de
wereld gezet en nu wil hij haar onterven.
Hij zou willen dat ze nooit geboren was.
De ontkenning van de quantummecha-
nica is de metafoor voor de ontkenning
van zijn dochter.”
Je speelde de voorstelling behalve op de grote
conferentie voor natuurkundeleraren ook met
succes op een aantal scholen. Hoe waren de
reacties?
“Die waren natuurlijk heel gemengd. De
mooiste momenten zijn dat leerlingen na
afloop van je voorstelling en lezing naar
je toekomen en zeggen dat ze dingen
die ik in mijn verhaal vertel herkennen
bij zichzelf. Mijn studiekeuzeverhaal
biedt ze een ‘interessant rolmodel’ dat
ze vertrouwen kan geven in hun keuze
voor de bètawetenschappen als ze ook
creatief maatschappelijke interesses
hebben. Ik kreeg e-mails van blije ouders
tuurkundeleraar Johan van Kuilenburg)
“Het toneelstuk vonden wij heel origineel door
de combinatie van wetenschap met kunst.
Annemarie laat met dit project zien dat het niet
onmogelijk is om dit samen te laten smelten tot
één geheel. Wij kijken erop terug als een unieke
ervaring die we niet snel zullen vergeten!”
Demi en Sarah (5-vwo)
Sebastian de Haro: “Als natuurkundige erg
herkenbaar, ergens een beetje bevreemdend
om op toneel zoveel dingen uit het dagelijkse
leven terug te zien.”
die me bedankten omdat hun zoon heel
enthousiast thuis kwam na mijn les en
voorstelling.”
Jouw keuzes zijn ook bepaald door je docen-
ten. Wat maakt een docent inspirerend?
“De passie van een docent en hoe hij/
zij deze overbrengt op de leerling is het
allerbelangrijkste in het onderwijs. Je
kunt een goede school hebben, met een
goed curriculum, maar als de docenten
op deze school niet kunnen overbrengen
waarom hun vak zo mooi en belangrijk
is, dan kan de leerling niet maximaal pro- 185
fiteren van de opleiding. Dit geldt voor
alle onderwijsinstellingen. Op basisscho-
len, middelbare scholen en universitei-
ten. Docenten kunnen de interesse voor
een bepaald vak bij leerlingen maken of
breken. Maar geïnspireerd worden opent
het leerproces.”
Speel je je voorstelling nog? 
“Omdat het een monoloog is, kan ik hem
te allen tijde spelen. Ik speel de voorstel-
ling op scholen en vooraf geef ik een
introductieles over
de opbouw van de
voorstelling, over
Einstein, relati-
viteitstheorie en
quantummechanica.
Docenten kunnen
mij vinden via: www.
annemariehage-
naars.nl, of via Linke-
dIn of Facebook.”
Actrice Annemarie Hagenaars.
Foto: Adrienne Korzilius.
Noot
1. W
 ilt u op school ook zo’n club starten? Twee
scholen gingen u al voor. Ik geef graag tips:
Walter Wamsteker, wwamsteker@kpnmail.nl.
april 2014 NVOX
 Computers en social media
in de klas
Interview met Erno Mijland, spreker op het
NVON-minicongres
Een van de hoofdsprekers op het NVON-minicongres was Erno Mijland, hij schrijft, spreekt, traint,
adviseert over toekomstgericht onderwijs, sociale media, digitale didactiek, mediawijsheid. Als u zijn
lezing hebt gemist, is hier uw tweede kans.
n Marianne Offereins / ROC Midden Nederland
Erno Mijland is opgeleid als docent
Nederlands en Engels. Daarna werkte hij
bijna vijftien jaar voor Fontys Hogescho-
len als communicatieadviseur, bedrijfs-
journalist en docent Taal & Communica-
tie. Sinds 2007 is hij zelfstandig adviseur
186 op het gebied van eigentijds onderwijs.
In de tijd dat hij als docent werkte,
experimenteerde hij al met digitale mid-
delen.
“In die tijd kwam ik ook bij een tijd-
schrift terecht: Cos (Computers op
school). Langzamerhand werd ik hier
en daar ook gevraagd om te praten over
onderwijs en ICT. Daar kwamen weer
boeken uit voort en mijn laatste boek is
Erno Mijland. Foto: Nely van den Oetelaar.
NVOX april 2014
Smihopedia. Aan de slag met sociale media
in het onderwijs.
Op het moment adviseer ik scholen op
het gebied van ICT en ik geef trainingen
en workshops.”
Wat wil je?
“Zelf vind ik vooral belangrijk dat de
nieuwe generatie kinderen op een nut-
tige manier leert omgaan met media.
Dat ze ‘mediawijs’ zijn en dat ze er slim
en verstandig mee om kunnen gaan. Dat
betekent dat ze leren kritisch te zijn, en
te blijven, op het internet. Zeker op het
internet kun je vrij gemakkelijk worden
gemanipuleerd. Het is dus essentieel dat
je kinderen leert een gezond wantrou-
wen te hebben. Als iets te mooi is om
waar te zijn, is het dat meestal ook. Dus
leer ze niet alles te geloven. Train ze in
autonoom denken.”
Wat vind je de belangrijkste onderdelen van
jouw eigen opleiding?
“De liefde voor taal en voor het vak.
Ik lees nog steeds veel en graag en de
meeste vakliteratuur op mijn gebied is
in het Engels, dus dat houd ik dan met-
een goed bij.”
Waren er leraren/mentoren die invloed op je
hadden?
“Tsja, van iedereen leer je wel wat.”
Wat was het belangrijkste moment in je
carrière?
“Dat is lastig, waarschijnlijk wel mijn
eerste volledig zelf geschreven boek. Ik
heb veel gelezen van Edward de Bono
over creatief denken. Om zijn materie
voor ‘gewone mensen’ bereikbaar te
maken, schreef ik Leef met lef. Hoe creatief
denken je wereld kan verrijken (alleen nog
antiquarisch verkrijgbaar), dat gaat over
dingen durven uit te proberen en durven
te doen.”
Wat waren de grootste problemen die je op je
weg bent tegengekomen?
“Vooral toen ik in 1999 zelfstandig on-
dernemer werd, was de grootste uitda-
ging het ontwikkelen van de zakelijke
Het probleem bij
gameverslaving ligt meestal
niet in de game, maar in de
onderliggende problematiek bij
de persoon zelf
kant van mijzelf als ondernemer. Zo ben
ik ook een tijdje terug met mijn eigen
uitgeverij begonnen. Daar is inmiddels
een aantal boeken verschenen, waaron-
der vier van mijzelf, waarbij twee over
gameverslaving. Daarbij ligt overigens
het probleem meestal niet in de game,
maar in de onderliggende problematiek
bij de persoon zelf.”
Hoe heb je jouw werkveld gedurende je
loopbaan zien veranderen?
“Ik heb de indruk dat er nu eindelijk
beweging in het onderwijsveld komt.
Wat ik nu zie, is dat in het onderwijs zo
langzamerhand het besef komt dat een
aantal dingen niet meer zo goed bij de
samenleving past. De wereld is veran-
derd en daar zal het onderwijs zich op
moeten richten. Daar komt ook het idee
vandaan van de 21e-eeuwse vaardighe-
den. Welke bagage hebben kinderen van
nu nodig om te kunnen overleven over
dertig jaar. Dat gaat zeker niet alleen om
ICT, maar ook over andere zaken, zoals
kritisch denken.”
Wat is je grootste wens voor de toekomst als
het gaat om je werk?
“Ik heb ook een stuk geschreven over
mijn belangrijkste drijfveer: blijven le-
ren – en op anderen overbrengen wat ik
heb geleerd. Ik wil ook wel beter worden
in het geven van workshops en het ge-
ven van lezingen, bovendien heb ik nog
heel veel boekideeën. Alleen, schrijven
moet je doen vanuit liefhebberij. Rijk
word je er niet van.”
Wat zou je een jongere collega als belangrijk-
ste advies geven?
“Richt je op een T-profiel, dat betekent:
specialiseer je op een bepaald gebied, en
zoek daarbij naar verdieping, maar ook
naar verbreding. Met andere woor-
den, specialiseer je, maar zorg dat je
gemakkelijk met anderen kunt blijven
communiceren over je gebied en zorg
dat je breed inzetbaar bent.”
Vind je het noodzakelijk om actief leerlin-
gen te werven voor de exacte vakken?
“Ehhh, ja, in die zin dat veel latente be-
langstelling in het huidige onderwijs
niet altijd wordt gezien. Hier kan aan
twee kanten worden gewerkt: vanuit
de school, door de docenten, maar ook
ligt hier een grote taak voor organisa-
ties om zich aan het onderwijs te laten
zien. Je ziet dat bijvoorbeeld een vak
als natuurkunde op veel scholen nog
steeds vrij abstract wordt aangeboden,
terwijl er voldoende onderzoek is
waaruit blijkt dat kinderen veel meer
oppikken en de materie beter begrij-
pen als ze proefondervindelijk kunnen
werken. Belangrijk is ook om kinderen
te tonen hoe ze de vakken die ze op
school krijgen, later kunnen gebrui-
ken. Zo komt er ook meer diversiteit
in de keuze. Je moet ze niet overhalen,
maar verleiden en je moet ze zelf laten
ontdekken waar hun belangstelling
ligt.”
Is het nog nodig om aandacht aan te beste-
den aan vrouwen en natuurwetenschappen?
Of zijn we inmiddels voldoende geëmanci-
peerd?
“Het is altijd goed om iedereen bij het
onderwerp dat je behandelt te betrek-
ken en bij iedereen te kijken naar de
specifieke talenten en mogelijkheden.
Rolmodellen zijn daarbij essentieel. Dan
is er natuurlijk ook nog het vraagstuk
van nature versus nurture. Verschillen
zullen er altijd zijn, maar het is jammer
als je daardoor talenten moet missen.”
Laatste vraag: wat zou jij jezelf gevraagd
hebben als je mij was?
“Dat is een cryptische vraag. Wat ik zelf
belangrijk vind, is dat je als docent echt
een beeld hebt van de toekomst waarop
je de leerlingen voorbereidt en dat je
daar rekening mee houdt in je aanbod.”
187
april 2014 NVOX
 Een onderbouwles

Twee lampjes laten branden

“Meester, mag ik nog even naar de wc?”
“Eh … ja … supersnel!”
Ze zitten achter tafels in een U-opstelling, veel
tassen nog op tafel, veel sociaal gebabbel.
“Dames en heren, schriften, kom op, schriften
op tafel, kom op, kom op, kom op!!”
“Meester, mag ik hier blijven zitten … daar ga
ik veel meer praten …?” Lieftallig, bijna sme-
kend kijkt ze hem aan. Een kort klein knikje, hij
wil de les snel beginnen:
“Kijk op het bord, de titel van deze les: Schake-
lingen bouwen, waarnemen en tekenen.”
Het is meteen duidelijk voor ze, een lamphou-
dertje. Hij deelt het andere nieuwe element uit,
een apparaat met een stekker en een schake-
laar voor diverse standen, 2V – 3,5V …. 12V.
“Wat is dit voor een apparaat … wat betekent
die V? … Ja, volt, voltage… het is een span-
ningsbron … net zoals de batterij van vorige
keer, maar bij deze moet de stekker in het
stopcontact … hoeveel volt zette de batterij
van de vorige les op het lampje? …Nee, geen
9 … 4,5 volt … en … deze kan tot 12 volt …
we noemen het een variabele spannings-
bron omdat we het voltage kunnen variëren,
veranderen, laten toenemen van 0 tot 12 volt
… teken beide apparaten in je schrift, zet de
naam erbij en de verschillende standen voor
het voltage.”
brandt … noteer dat in je schrift en maak een
tekening van de schakeling.”
Ze zijn lekker bezig, hij deelt een tweede lamp-
houder met lampje en twee extra snoertjes uit
en geeft, als ze met de tekening klaar zijn, de
opdracht nu twee lampjes te laten branden.
“Laat de spanningsbron wel op 12 volt staan.”
“Meester, wij hebben maar één lampje…”
Hij kijkt verbaasd, loopt naar de kar en laat
daarna zijn blik langs alle tafels gaan en komt
tot de ontdekking dat hij een lampje tekort

188

De toiletbezoeker keert onopvallend terug.

Deze heterogene tweede klas is al twee lessen
bezig met elektriciteit. Ze hebben ontdekt
dat je een stroomkring nodig hebt om een
lampje te laten branden. En met een batterij,
lampje en snoertjes stoffen op hun geleidend
vermogen onderzocht, die stoffen ingedeeld
in geleiders en isolatoren.
Hij vraagt nu de klas wat je nodig hebt om een
lampje te laten branden, hij krijgt een bevredi-
gend antwoord.
“We gaan nu twee nieuwe elementen toevoe-
gen die je in een schakeling kunt gebruiken …
wat is dit? …waarvoor kun je dit gebruiken?”

“Vandaag gebruiken we andere lampjes …

lampjes van 12 volt … we gaan stroomkringen
bouwen van eenvoudig tot ingewikkeld … we
gaan dan waarnemen en tekenen … schema-
tisch tekenen … pak per tweetal één lampje,
lamphouder en twee snoertjes en maak met
de spanningsbron een stroomkring zodat het
lampje brandt!”

“Wat gebeurt er als je aan de knop draait? …

Juist, ja … hoe meer volt, hoe feller het lampje

NVOX april 2014


komt. Snel maakt hij van drie tweetallen twee
drietallen en ze kunnen verder.
“Hoe is dat mogelijk … bij jullie branden de
lampjes minder fel dan bij hun?”
“Zien jullie dat allemaal … de lampjes branden
op twee sterktes … bij de ene groep feller dan
bij de andere … hoe komt dat?”
“Het aantal volt wordt gedeeld .. eh … ik weet
het niet …”
“Hoeveel snoertjes hebben jullie gebruikt?”
Ze kijken, ze tellen, sommigen zien het verschil,
maar het komt ook voor dat met vier snoertjes
de lampjes toch minder fel branden, er zit dan
ergens een snoertje dubbel.
“Oké, laat met drie snoertjes de twee lampjes
branden en teken de schakeling!”
Ze zien dat nu de lampjes overal minder fel
branden.
“Nu met vier snoertjes … hetzelfde … ook
tekenen!”
Hij loopt rond.
“Nee, let goed op … geen snoertjes dubbel
schakelen!”
Hij helpt hier en daar en even later branden
alle lampjes fel. Ze maken ook hiervan een
tekening.
“Goed, als we het tekenen zien jullie wel het
verschil … daar komen we later op terug
… we gaan nu eerst afspraken maken over
hoe we allemaal een schakeling op dezelfde
manier kunnen tekenen, zoals ze dat ook in de
natuurkundeboeken doen, hier en overal in
de wereld … schematisch … kost ook minder
tijd.”
“Ook in China, meneer?”
“Dat weet ik niet, ik heb nog nooit een Chinees
natuurkundeboek gezien … wel in Slovenië,
VMBO&ONDERBOUW
waar ik vandaan kom …”
Hij loopt naar het bord en tekent achter
elkaar de symbolen van de onderdelen uit de
schakelingen. Hij geeft aan dat de snoertjes
alleen maar verticaal en horizontaal getekend
worden, met hoeken van 90° erin.
De leerlingen nemen het over in hun schrift.
Daarna laat hij op het bord de vertaling van
een tekening uit een schrift in een symbolen-
schema zien en vraagt een leerling het tweede
voorbeeld op het bord te maken.
“Dames en heren, het einde van de les nadert,
pak je agenda en noteer: de drie tekeningen
van schakelingen van deze les in een symbo-
lenschema om zetten … zoals Azra dat net op
het bord heeft gedaan.”
Na het opruimen blijken nog twee lampjes in
het specifieke lampenbakje te ontbreken. Hij
houdt de groep bij de deur tegen. Drie slimme 189
leerlingen kijken snel op de kar in de andere
bakken en vinden ze tussen de snoertjes. Hij
neemt ze met een tevreden glimlach op zijn
gezicht in ontvangst en stapt opzij: “Goed
gedaan, tot de volgende keer!!”
Hein Bruijnesteijn
april 2014 NVOX
 De Wow-factor van Teylers Museum
Samenwerking tussen museum en onderwijs
Wat staat er allemaal in de kasten van de Ovale Zaal van Teylers Museum? Gadgets natuurlijk! Dat
weten de leerlingen uit 3-vmbo natuurkunde van het Haarlem College wel zeker. Gebiologeerd
kijken ze naar de gigantische Maagdenburgerbollen, waar wel 24 paarden aan te pas kwamen om
ze uit elkaar te trekken. Het donderhuisje en -scheepje zijn ook fascinerend, want een heel concreet
voorbeeld van de noodzaak van een bliksemafleider. De zuil van Volta – de eerste batterij – is weer een
ander ongelooflijk voorwerp uit de brede collectie van ‘gadgets’ in Teylers Museum. Los daarvan zijn
ook de meteorieten, de fossiele hyenadrollen, het penisbotje van de holenbeer en de angstaanjagende
kaken van de Mosasaurus intrigerende fenomenen.

n Fieke Kroon / Teylers Museum

ons en onze eigen comfortabele leefwereld?

190
30 januari 2014 waren de leerlingen van
het Haarlem College op bezoek in Teylers
Museum om the Wow-factor te beleven.
Hun gingen in december 2013 al vijftig
leerlingen uit Groningen voor! Sinds het
schooljaar 2013-2014 is een programma
natuurkunde & techniek beschikbaar voor
leerlingen natuurkunde en techniek van
3-vmbo/havo/vwo. Aan de lancering is een
jaar voorafgegaan van nauwe samenwer-
king tussen twee docenten natuurkunde
van het Haarlem College en de Daaf Ge-
lukschool in Haarlem en de medewerker
Educatie van Teylers Museum.
Aanleiding voor dit programma
Teylers Museum heeft een prachtige
collectie natuurkundige instrumenten.
Ze staan nog steeds in dezelfde kasten en
dezelfde zalen als toen het museum werd
geopend in 1784. Ze zijn uniek en authen-
tiek, maar tegelijkertijd ook onbegrijpelijk
en geheimzinnig. Hoe maak je aan jonge-
ren duidelijk wat die instrumenten daar
eigenlijk staan te doen? Wat je ermee kunt
onderzoeken?
Waarom ze zo belangrijk zijn geweest voor
Een ‘simpele’ rondleiding langs de instru-
menten is een mogelijkheid, maar voor vm-
bo-leerlingen werkt het beter als ze ergens
mee aan de slag kunnen gaan. Vandaar dat
we hebben gekozen voor de ontwikkeling
van een actief programma, waarin proefjes
zijn verwerkt die te maken hebben met de
oude instrumenten in het museum én met
het curriculum op school.
cipes kracht, licht, geluid en elektriciteit.
Zo gaan ze aan de slag met de breking
van licht door lenzen en prisma’s en het
principe van de lichtschijf, onderzoeken ze
isolatoren en geleiders en maken stroom-
kringen, ontdekken wat geluidsfrequenties
Inhoud Wow-factor en decibellen zijn, en ervaren aan den lijve
We zijn begonnen te zoeken naar instru- het gemak van katrollen en hefboomwer-
menten in het museum die passen in de king.
natuurkundelessen in de derde klas, én die De derde activiteit van de Wow-factor is wat
een goed uitvoerbaar experiment opleve- rustiger; leerlingen zoeken in een speciaal
ren. Zo kwamen we uit op de Maagdenbur- ontwikkelde app op een tablet achter-
gerbollen en de bel onder een stolp voor grondinformatie over Teylers Museum, het
vacuüm, de elektriseermachine en de zuil bezoek van Napoleon en enkele instrumen-
van Volta voor elektriciteit, en de anamor- ten zoals de Grote Elektriseermachine en
fose en spectrograaf voor licht. de Zuil van Volta.
De docenten hebben de practicumles voor
in de educatieve ruimte van het museum
uitgewerkt met deze proefjes.
In het al bestaande lab in de tuin kunnen
leerlingen experimenteren met de prin-

NVOX april 2014


Carrousel van actviteiten
Deze drie activiteiten volgen elkaar op in
een ‘carrousel’, waardoor een hele school-
klas in kleine groepjes de gelegenheid
krijgt in alle rust alles uit te proberen.
Bij elke activiteit is een medewerker van
het museum aanwezig om de leerlingen
bij de opdracht te begeleiden. Binnen de
activiteit in de educatieve ruimte en die in
het lab werken de leerlingen weer in een
carrousel aan vier practicumopdrachten.
Met een groep van 24 leerlingen werken ze
daar dan in tweetallen. Ten slotte sluiten ze
zich weer bij elkaar aan en gaan het echte
museum in. Daar krijgen ze een korte
rondleiding waarbij natuurlijk aandacht
wordt besteed aan de instrumenten die
dezelfde proeven kunnen doen als die ze
net zelf hebben gedaan. Maar een blik op
een paar gekke fossielen, zoals de hyenad-
rollen, het penisbotje, de mammoet en de
holenbeer, wordt hun vanzelfsprekend niet
onthouden.
Deze volgorde – drie activiteiten en een
afsluitende rondleiding – is met opzet zo
gekozen. De docenten voorzagen het al,
maar ook tijdens de pilot bleek het goed te
werken: leerlingen raken juist geïnteres-
seerd in de oude instrumenten als ze net
zelf ervaring met de betreffende experi-
menten hebben opgedaan. Ze kunnen
de voorwerpen dan beter plaatsen in een
geheel. Ook zien ze daardoor in dat er een
verband bestaat tussen de historische op-
stelling en de huidige wetenschap.
Leerlingervaringen
De leerlingen van 30 januari gaven het pro-
gramma een gemiddeld cijfer van 8,1! Wij
beschouwen dit als een groot compliment
van kritische, moderne jongeren J. In een
korte evaluatie hebben we ze gevraagd wat
ze van te voren van het bezoek verwachtten
en wat daarvan is uitgekomen:
Leuk en leerzaam – ja (Miguel de Jager,
Lorenzo Diderich).
Dat het gezellig zou zijn – het is wel leuk
(Khalid Noor, Mohammed Abdiwahi).
Precies wat we hebben gedaan – ik vind het
interessant (Mourad Lacabar).
Veel schilderijen – ik denk nu heel anders
over de wetenschap: het is leuk (Rajeev
Bikha).
Dat we heel veel experimenten gingen doen
– we hebben veel gedaan (Matthijs Grit).
Dat het saai werd – ik ben van mening
veranderd: het was best wel leuk (Ilyasse el
Mesbahi).
Ben al ooit hier geweest – een 10 (Quincy
Doorson).
Niet erg veel – het was interessant (Ivana
van Amsterdam, Jessie Veenings).
Interessant – hetzelfde (Luc Scholtmeijer).
Experimenten – het was leuk (Husin Mar-
dan).
Een museum – hetzelfde (John van de
Graaff).
Veel – goed (Jonas Parson).
Dat het saai was – ik vond het leuker dan
gedacht (Franco Soolsma).
Vooral de leerlingen die van te voren dach-
ten dat het saai zou zijn en die achteraf moe-
ten toegeven dat het toch best wel meeviel
– daar worden wij heel blij van!
We hebben ze ook gevraagd welk proefje ze
het leukst vonden en wat ze in het museum Onderwijsmateriaal > Dossiers
het meest trof:
De vacuümpomp en de bollen – de fossielen. zaken, tel.: 023-5160972, reserveringen@
Het stoeltje met de takel en de halve bollen teylersmuseum.nl.
– de fossielen.
Het proefje met de colabatterij – alles in de fkroon@teylersmuseum.nl
Ovale en Instrumentenzaal.
De opdrachten in het lab – de diamanten.
De Teslacoils – de schaal met het horloge
erin.
De bliksems van de Teslacoils – de botten
van de beesten.
VMBO&ONDERBOUW
Duidelijk is dat het spectaculaire einde in
het lab – de uitbarsting van de Teslacoils
die onder veel lawaai bliksems uitspugen
in een kooi van Faraday – veel indruk heeft
gemaakt. Verder valt op dat er een grote di-
versiteit aan belangstelling blijkt te bestaan
voor de verschillende onderdelen in het
museum. Fossielen, mineralen en instru-
menten: alles komt langs.
Conclusie
Zowel de samenwerking met de school als
het uiteindelijke product is wat ons betreft
zeer geslaagd. We hopen op veel bezoek en
vooral op heel veel enthousiaste, nieuws-
gierige en gegrepen leerlingen!
Ik was bij dit goed georganiseerde, leer-
linggerichte museumbezoek aanwezig 191
om foto’s te maken en zag de vmbo-
leerlingen enthousiast aan de slag. Met
het uitvoeren van de voorbereidende les
op school en een follow-up op school
van de onderwerpen die in het natuur-
kundecurriculum zitten, is zo een bezoek
een educatieve topactiviteit!
Praktische informatie
Teylers Museum
Spaarne 16
2011 CH Haarlem
T: 023-5160960
info@teylersmuseum.nl
Kosten programma: € 195,- (2,5 uur)
Docentenhandleiding inclusief voorbe-
reidende en verwerkingsles beschikbaar
op www.teylersmuseum.nl > Onderwijs >
Reserveren verplicht: Afdeling Publieks-
Fieke Kroon, medewerker Educatie,
Met dank aan Bart Blok (Haarlem College)
en Jeroen Kanters (Daaf Gelukschool).
Hein Bruijnesteijn
april 2014 NVOX
 Minididactiek
“Wat doen jullie hier?”
Vmbo-4 staat voor de deur van mijn lokaal,
ik kan soms een provocerende bui heb-
ben, met een gemaakt verontwaardigde en
fronsende blik stel ik de vragen.
“Wat komen jullie in hemelsnaam doen?”
“Nou, meneer, we willen ook wel naar huis
gaan als u ons niet als afwezig noteert.”
“Van mij hoeven jullie niet per se te komen,
maar doorgeven moet ik het wel, regel is
regel.”
Glimmende oogjes worden weer wat doffer.
Iris probeert er een positieve wending aan
te geven:
“Meneer, we willen wèl ons examen halen.”
Mijn gezicht wordt een tikkeltje milder,
waar Marcel meteen misbruik van maakt:
“Meneer, we komen voor een les met alleen
maar prachtige proeven en flitsende expe-
rimenten!”
Grijnzend maak ik de deur open:
“Nou het wordt een zure … eh … ook een ba-
sische les, beide kunnen bijtend zijn!!”
De groene fles schoonmaakazijn en de rode
192 ammonia staan al klaar op mijn tafel. Ik
pak de groene en vraag als ze zitten:
“Denk even vijf seconden na .. wat is het
hoofdbestanddeel van deze schoonmaak­
azijn … welke stof zit er het meest in?”
“Azijnzuur, meneer.”
In de les hiervoor hadden ze het nieuwe
hoofdstuk ter oriëntatie doorgeplozen op
onder andere zure stoffen, azijnzuur was
daar één van. Ik had de fles ijsazijn al achter
de hand, om preciezer te zijn achter mijn
tas op mijn tafel.
“Kijk, in deze fles is azijnzuur het hoofdbe-
standdeel, even kijken … 99% … nou, ruik
maar eens.”
Ik geef de schoonmaakazijn door, daar
kunnen ze vrolijk aan ruiken, en ga met
de geopende ijsazijnfles zelf de leerlingen
langs, zwaaiend met mijn hand over de
opening van de fles richting hun (wijs-)
neusjes. Meteen hun hoofd afwendend om
hun neus in veiligheid te brengen, drong
het verschil letterlijk tot ze door.
“Denk even na ... vingers … wat is nu echt
het hoofdbestanddeel van deze schoon-
maakazijn … welke stof zit er het meest in
… eh … Niek?”
“Water.”
“Juist, Niek, wat is het hoofdbestanddeel
van ammonia?”
“Water.”
“Juist, Niek, wat is het hoofdbestanddeel
NVOX april 2014
ZofB-stofffen, ZofB-oplossingen
van cola?”
“Water.”
“Juist, Niek, wat is het hoofdbestanddeel
van bier?”
“Water.”
“Juist, Niek, wat is het hoofdbestanddeel
van melk?”
“Water.”
“Juist, Niek, wat is het hoofdbestanddeel
van benzine?”
“Water.”
“Juist Nie … neeeeen Niek, in water zit geen
benzine … water en benzine … Niek?”
“Mengen niet, meneer, maar ik wou het
ritme niet verstoren, het ging net zo lekker,
zoiets kan ik een heel lesuur volhouden.”
“Je hebt gelijk, zo hadden we nog een
tijdje kunnen doorgaan … nu andersom …
allemaal weer even nadenken ... noem een
vloeibaar product … eh … geen olieachtig …
waarin water geen hoofdbestanddeel is?”
Yoghurt wordt er geopperd, sinaasappelsap,
allesreiniger, tomatenketchup, mayonaise.
“Is tomatenketchup of mayonaise vloei-
baar?”
“Ja, meneer, als je de fles op zijn kop houdt,
loopt het er uit!”
We zoeken het watergehalte op,
www.fooddata.nl: yoghurt 89%, sinaasap-
pelsap 88%, allesreiniger ± 80%, tomaten-
ketchup 68% en mayonaise 14%. Toevallig
staat er nog een halfvol potje mayonaise in
de koelkast in het kabinet. Ik haal de dop
er vanaf en houdt het op zijn kop, tergend
langzaam schuift de brei iets naar beneden.
“Nou, als je dit vloeibaar noemt … maar wel
weinig water en 81% vet … hoe zit het met
halvanaise?”
Alexandra zit achter de computer, kan
zo snel alleen maar het watergehalte van
halvarine vinden: 59%.
“Wat betekent dat halva? … Juist, de helft
van het vet is vervangen door water … vet
en water mengt niet … wat heb je dan extra
nodig? … klopt, emulgator.”
“Meneer, toen wij op wintersport in Oos-
tenrijk waren, kocht mijn vader een klein
flesje StrohRum 80, vindt ie lekker in de
thee, hij zei dat dat 80% alcohol bevat …”
“Klopt, dat is er één, een sterke drank met
meer dan 50% alcohol heeft automatisch
alcohol als hoofdbestanddeel … en water
dus niet … heb je ‘m geproefd?”
“Nee, het brandt je bek uit … de thee met
rum wel … niet zo lekker.” Mauritz moest er
een beetje van blozen.
“Goed, mensen, de zure en basische
schoonmaakmiddelen die we verleden
jaar besproken hebben, waren oplos-
singen met water als oplosmiddel en
hoofdbestanddeel en een zure of basische
stof als opgeloste stof … eh, even kijken ….
op twee na … wie weet welke? … Ja, soda,
natriumcarbonaat … en? … Niemand? …
Gootsteenontstopper! … Dat waren van
die pilletjes … natriumhydroxide … het zijn
beide basische stoffen, die we eerst moeten
oplossen om als schoonmaakmiddel te
gebruiken … alle natriumzouten zijn? ...
Yeah, goed oplosbaar.”
Daarna pakken ze hun schrift en pen om
een tabel te maken, ik maak de tabel met
twee kolommen ook op het bord, een
links-rechts-oefening: links ZofB-stof,
rechts ZofB-oplossing en ik noem achter
elkaar de volgende tweetallen, waarvan
de een links en de andere rechts geplaatst
moet worden:
• zoutzuur – waterstofchloride
• azijnzuur – azijn
• ammoniak – ammonia
• zuivere stof – mengsel
• citroenzuur – citroensap
• accuzuur – zwavelzuur
• salpeterzuur – zure regen
• heeft een pH – heeft geen pH
• rode spa – koolstofdioxide
• mierenzuur - brandnetelsap
• allesreiniger – zeep
• natriumhydroxide – natronloog
• aq – s, l of g
Ieder voor zichzelf vult de tabel in, daarna
check in duo’s, er vindt flink wat discus-
sie plaats, want er zijn onbekende termen
bij, maar een onbekende term staat altijd
tegenover een term die ze horen te ken-
nen of waarvan ze kunnen inschatten of
het een oplossing is of niet. Bij rondlopen
blijkt dat iedereen er ten slotte uit is, het
invullen van de tabel op het bord is niet
meer nodig.
Er volgt dan het standaardpracticum uit
het boek met indicatoren, zure en basische
oplossingen. De indicatortabel, tabel 36 uit
het nieuwe tabellenboek, komt ter sprake
en de opgaven uit het boek over die tabel
worden het huiswerk.
Hein Bruijnesteijn
Onderzoekend leren in het
Universiteitsmuseum Utrecht
Collectie verhalen online: F.C. Donders, eerste
oogheelkundige van Nederland
In het Universiteitsmuseum Utrecht neemt educatie een belangrijke plaats in. Onderzoekend leren
is hier het uitgangspunt. Leerlingen stellen vragen en gaan zelf op onderzoek uit. Een museum heeft
voor het onderwijs veel meer te bieden dan alleen tentoonstellingen en een lesprogramma. In NVOX
wordt steeds een ander aspect belicht.
n Reina de Raat en Ineke Puijk / Universiteitsmuseum Utrecht
De vriendelijke en veelzijdige Utrechtse
arts Franciscus Donders (1818-1889) was
wereldberoemd. Hij studeerde in Utrecht
geneeskunde. Na het afronden van zijn
studie werkt hij enige tijd als officier van
gezondheid. In 1842 werd hij docent aan
de school waar hij zelf als medicus opge-
leid is. Vijf jaar later werd hij gevraagd als
buitengewoon hoogleraar aan de ‘Utrecht-
sche Hoogeschool’, de latere Universiteit
Utrecht. Zonder duidelijke leeropdracht
richt hij zich in die periode vooral op de
‘gerechtelijke geneeskunde, algemeene
biologie en ophtalmologie’ (oogheelkun-
de). Na het overlijden van prof. Schroeder
van der Kolk werd Franciscus Donders
gewoon hoogleraar in de door hem zo
geliefde fysiologie.
Door zijn nieuwsgierigheid en fascinatie
voor alles wat met de natuur te maken
heeft, gaf hij zelfs tien jaar voordat
Darwin zijn Origin of Species schreef, een
Oogmodel volgens Ruete, circa 1852. Deze
ophthalmotroop demonstreert de werking
van de oogspieren. Foto: HetFotoAtelier, Peter
Rothengatter.
voorzet met zijn versie van ‘de afstam-
mingsleer’. Na zijn vertaling van het
Lehrbuch der Augenheilkunde van de Duitse
hoogleraar Ruete, werd Donders zo geïn-
spireerd dat hij zich volledig richtte op
de fysiologie van het oog. Zo onderzocht
hij met een doorgestoken kaartje bij het
licht van een olielamp ‘binnenoogsche
verschijnselen’.
Hoewel zijn grote verdienste ligt op het
gebied van de oogheelkunde, werd hij
nooit hoogleraar in de oogheelkunde.
Ooglijdersgasthuis
In 1858 richtte Donders samen met Her-
man Snellen het Ooglijdersgasthuis (Ne-
derlandsch Gasthuis voor Ooglijders voor
min- en onvermogenden), op. Door de
enorme concentratie aan patiënten kreeg
Donders de gelegenheid zijn ideeën over
bepaalde oogafwijkingen te onderzoeken.
Zijn bevindingen legde hij vast in zijn al
snel beroemde publicatie On the anomalies
of accommodation and refraction of the eye
(1864). Ook deed hij onderzoek naar de
oogbewegingen (wet van Donders). “Hoe
het oog ook draait of beweegt, we kunnen
altijd de juiste driedimensionale positie
vasthouden door de corrigerende werking
van de hersenen”.
Kleurenblindheid
Toen Donders te weten kwam dat een
treinongeluk in Zweden veroorzaakt
werd door een machinist die het rode sein
niet van het groene kon onderscheiden,
ontwikkelde hij een test om kleuren-
193
Twee kleuren wol op een kaartje: de kleuren-
blindheidstest volgens Donders.
blindheid op te sporen. De test voor het
kleurenzien werd een internationale
standaard.
5600 museumschatten op collectie-
website Universiteitsmuseum
In januari is de nieuwe collectiewebsite
van het Universiteitsmuseum Utrecht
gelanceerd. Ruim 5600 objecten zijn via
het web te bekijken en te doorzoeken. Tot
in detail kan er worden ingezoomd op de
meest bijzondere items uit 375 jaar on-
derzoek in onderwijs van de Universiteit
Utrecht. Naast objecten uit de collecties
zoölogie, oogheelkunde, tandheelkunde
staan er op de site ook collegeplaten, fo-
to’s en verhalen over bijzondere Utrechtse
hoogleraren. Het is een online schat aan
materiaal voor lessen in de bètavakken en
bijvoorbeeld voor leerlingwerkstukken.
Meer info: www.universiteitsmuseum.nl.
www.facebook.com/
universiteitsmuseumutrecht
april 2014 NVOX
 Het nut van chromatografie in de
huidige samenleving
Het Mollerlyceum te Bergen op Zoom fungeerde op 7 november als locatie voor een symposium over
chromatografie; zo’n zestig vertegenwoordigers van het bedrijfsleven en belangstellenden uit de
onderwijswereld ontmoetten hier elkaar.
n Wouter Schuring / Comenius Lyceum Amsterdam, Wim Staal / Hogeschool van Arnhem en Nijmegen en
Ron Janssens / Mollerlyceum Bergen op Zoom

De laatste twee jaar verschijnen er regel- Opvallend is ook dat alle sprekers de SPE laag niveau dat men deze stoffen kan
matig artikelen in NVOX met als thema (Solid Phase Extraction)-kolom (C18, aantonen in concentraties van parts
chromatografie. In die artikelen betogen omgekeerde fase/ apolair) als kernkolom per trillion! (NB: trillion bevat 12 nullen;
de auteurs dat de huidige moderne sa- in hun dagelijkse praktijk gebruiken! ons triljoen bevat 18 nullen!). Een mooi
menleving niet meer denkbaar is zonder Deze kolom blijkt grote gebruiksmoge- voorbeeld hiervan is de stof geosmin.
chromatografie. Waar wordt chroma- lijkheden te bieden. Deze stof geeft de grondsmaak aan
tografie onder andere voor gebruikt? het water. De menselijke neus is daar
Dit artikel geeft een paar voorbeelden. Voorbeeld 1 uit de praktijk: extreem gevoelig voor, we kunnen
Op dit op 7 november 2013 gehouden Aqualab Zuid concentraties beneden 5 ppt al proeven
symposium op het Mollerlyceum ston- Aqualab Zuid controleert de kwaliteit en ruiken. Dit vereist zeer nauwkeurige
den twee thema’s centraal: het nut van van het drinkwater dat uit Maaswa- en gevoelige apparatuur, waarbij het
194 chromatografie en het beroepsperspec- ter wordt gewonnen. Dit drinkwater apolaire C18-kolommetje een belang-
tief van mensen die chromatografie in wordt gebruikt door de bewoners van rijke rol speelt. Dit kolommetje wordt
hun ‘pakket’ hebben zitten. Het sympo- onder andere Rotterdam. Het is voor de gebruikt om de stoffen die mogelijk het
sium werd niet voor niets op deze plaats kwaliteit van dit drinkwater noodzake- drinkwater hebben vervuild vóór te con-
gehouden: het Mollerlyceum besteedt lijk dat schadelijke stoffen, zoals PAK’s centreren. Doet men dit niet, dan zal de
in het kader van het profielkeuzevak nlt (Poly Aromatische Koolwaterstoffen) identificatie door een massaspectrome-
ter niet lukken, omdat de sporen van de
Alle sprekers gaven aan dat chromatografie en stoffen beneden de detectiegrens liggen.
massaspectrometrie elkaar tegenwoordig naadloos aanvullen Voorbeeld 2 uit de praktijk:
het Rikilt
flink wat aandacht aan chromatografie. en sporen geneesmiddelen gedetecteerd Het Rikilt te Wageningen gebruikt
Alle sprekers, of hun voordracht nu kunnen worden. De detectiegrens van chromatografie voor de clean up van
handelde over vloeistofchromatografie de meetmethode ligt op een zodanig monsters. Op dit instituut zoekt men
of over gaschromatografie, gaven aan dat
chromatografie en massaspectrometrie
elkaar tegenwoordig naadloos aanvul- Impressie van het symposium.
len. Chromatografie dient om de stoffen
te scheiden en massaspectrometrie
dient om de gedetecteerde stoffen te
identificeren. Dat is vrij bijzonder want
een tafelmodel massaspectrometer kost
zo’n 40 tot 50 duizend euro. Daarmee
heb je dan wel een bibliotheek van
ongeveer honderdduizend verschillende
chemische stoffen. Voor een school is
dergelijke apparatuur veel te duur, maar
voor wat kapitaalkrachtigere bedrijven
is de aanschaf van een massaspectro-
meter wel een optie. Wat opviel is dat
alle sprekers zonder uitzondering het
belang van vastefase-extractie aangaven.

NVOX april 2014

 vakgebied dat nieuwe banen zal creëren.
De behoefte aan nano-HPLC-technieken
zal toenemen. Men kan dan zeer kleine
hoeveelheden monster van bijvoorbeeld
het ‘bloed’ van fruitvliegjes analyseren.
Fruitvliegjes zijn kleine modelorganis-
men en dientengevolge is de monster-
hoeveelheid ook klein.

Ten slotte
Deze dag op 7 november heeft de aan-
wezigen een keur van toepassingen van
chromatografie voorgeschoteld. Ieder-
een besefte dat chromatografie belang-
Enthousiaste toehoorders. rijk is in onze huidige maatschappij.
Wat betreft het beroepsperspectief: of er
onder andere naar sporen verboden stof- (grote) bedrijven die in de jaren ’60 en ooit grote tekorten aan geschoold perso-
fen in vet en vlees. Ook hier wordt weer ’70 zijn begonnen met chromatografie, neel zullen ontstaan zal de tijd ons leren.
gebruikgemaakt van het apolaire C18 binnenkort al hun in dit vak geschoolde Wel is er het gegeven dat chromatografie
SPE-kolommetje. De stoffen die je niet
wilt onderzoeken laat je op de kolom ach-
ter zoals de apolaire vetten en eiwitten,
terwijl de kolom de stoffen die je wel wilt
onderzoeken, zoals verboden antibiotica
en hormonen, doorlaat. Een moeilijkheid
is dat isomeren door een massaspectro-
meter niet zijn te onderscheiden; immers:
isomeren hebben de zelfde moleculaire
massa. Men moet de te onderzoeken 195
stoffen dan ook kapotmaken. Maar dan
doet zich het probleem voor van optische
isomeren: hoe herken je die? Immers:
aan de brokstukken kan men niet ‘zien’
met welke isomeer men te maken heeft
gehad. De techniek die hiervoor wordt ge-
bruikt, heet chirale kolomchromatogra-
fie. De gescheiden stoffen kunnen daarna
dan over een massaspectrometer geleid
worden om ze te identificeren. Zo detec-
teert men op het Rikilt dus hormonen
en antibiotica in vlees. Inmiddels is men
daar ook zover dat men met kolomchro-
matografie het verschil tussen scharrel- Geanimeerd samenzijn.
en legbatterijeieren kan aantonen!
personeel met pensioen zien gaan. Toch en detectie van stoffen wat betreft de
Beroepsperspectief is er op dit moment nog steeds geen technische mogelijkheden nog lang niet
Hoe zijn de kansen voor analisten en tekort aan deskundigen. Dit is in de uit-ontwikkeld is.
academisch opgeleide mensen die eerste plaats te danken aan de recessie.
geleerd hebben met chromatografie In de tweede plaats is veel geautoma- Foto’s: Wim Staal
om te gaan, voor het vinden van een tiseerd en in de derde plaats zijn veel
baan? Het drinkwaterlaboratorium kan onderzoeksprocessen gerationaliseerd.
op dit moment niet genoeg personeel Deze ontwikkelingen zorgen voor een 2 Wouter Schuring is toa op het Comenius
vinden en is daarom gedwongen om reductie in de vraag naar geschoold Lyceum te Amsterdam en heeft grote belang-
mensen uit Oost Europa aan te nemen. personeel. Daar staat tegenover dat de stelling voor chromatografie.
De VNCI (Vereniging van Nederlandse technische mogelijkheden steeds groter 2 Wim Staal is gastdocent aan de Hogeschool
Chemische Industrie) heeft becijferd worden en er dus weer meer vraag naar van Arnhem en Nijmegen en geeft cursussen
dat in 2020 er een tekort van 10.000 tot personeel ontstaat. Zo is in de nabije chromatografie.
20.000 analisten zal ontstaan. Of deze toekomst patroonherkenning van brok- 2 Ron Janssens is leraar scheikunde/nlt op
cijfers bewaarheid zullen worden zal de stukken van moleculen (het zogenaam- het Mollerlyceum te Bergen op Zoom.
toekomst leren. Feit is wel dat van alle de fingerprinting van isomeren) een

april 2014 NVOX

 Broodje watervaren
Azolla filiculoides als pioneersoort in een
biobased economy
Onderzoek naar planten kan soms de verbeelding voorbij gaan; hoe kunnen we kennis over
groeisnelheid, hitte- en pathogeenresistentie toepassen in de maatschappij? Het onderzoek naar
Azolla filiculoides is een goed voorbeeld van hoe kennis van planten essentieel kan zijn voor de
maatschappij.
n Anne Tazelaar / Universiteit Utrecht
De wereld staat grote veranderingen te
wachten. De groeiende wereldpopulatie
heeft steeds meer voeding nodig, terwijl
er geen geschikte landbouwgrond bij
komt. Hoewel kunstmest de productie
per hectare kan opschroeven, vervuilt
deze het milieu. Klimaatverandering
kan desastreuze gevolgen hebben voor
gewassen, die niet bestand zijn tegen
196 snelle veranderingen in hun omgeving.
Hoe kunnen we een duurzame oplos-
sing vinden? Hoe kunnen we op grote
schaal duurzaam produceren? Is er een
plant die kan voorzien in zowel mens-
als diervoeding met zo min mogelijk
gebruik van kostbare landbouwgrond en
schadelijke meststoffen? Met deze vra-
gen houdt de onderzoeksgroep Molecu-
laire Planten Fysiologie in Utrecht zich
dagelijks bezig. Gedurende mijn stage
die ik hier volg voor mijn masteroplei-
ding Science and Business Management
doe ik onderzoek naar een plant die een
antwoord geeft op deze vragen.
De geboorte van een nieuw gewas
In ons ecosysteem zijn planten de
belangrijkste en misschien wel de
meest interessante organismen. Zonder
planten is er geen zuurstof, geen veevoer
en dus ook geen biefstuk op ons bord.
Maar zonder planten zijn er ook geen
kleding en huizen. Kortom, planten zijn
een belangrijk onderdeel in ecosystemen
en de menselijke behoeften. Hoewel alle
planten in principe waardevol zijn voor
een functionerend ecosysteem, zijn som-
mige planten erg bijzonder. Zoals Azolla
filiculoides, de watervaren waar mijn col-
lega’s en ik wetenschappelijk onderzoek
naar doen. In dit onderzoek streven we
NVOX april 2014
ernaar genoeg kennis te ontwikkelen
om deze plant in de toekomst in te kun-
nen zetten als gewas en een antwoord
te bieden op vraagstukken zoals we
hierboven stelden.
Azolla filiculoides is een zoetwatervaren
die drijft in sloten en ander stilstaand water.
Ze vormen vaak dikke, rommelige matten die
rood kleuren als het kouder wordt buiten.
Azo-wat?
Azolla filiculoides is een plant die door
heel Europa in het wild voorkomt en
groeit in ondiep zoetwater zoals sloten.
De plant heeft veel goede eigenschappen
Productie loopt op tot 40 ton per hectare, dat is drie keer
zoveel als rijst
die geschikt zijn voor productiedoelein-
den. Zo bevat de Azolla hoge concentra-
ties hoogwaardige aminozuren1 en een
unieke lipidesamenstelling. Daardoor
kan Azolla verwerkt worden tot dier-
voeding, biobrandstof of voedingssup-
plementen. Azolla staat bekend om de
groeisnelheid; biomassa kan onder de
juiste omstandigheden verdubbelen in
twee dagen2 en de jaarlijkse oogst kan
oplopen tot 40 ton drooggewicht per ha
per jaar1. Dit is drie tot vier keer zoveel
als rijst, een van de belangrijkste gewas-
sen wereldwijd. Door de symbiose met
de stikstoffixerende cyanobacterie Nostoc
azollae gebeurt dit zonder stikstofbemes-
ting. Door Nostoc wordt stikstof ge-
fixeerd en kan Azolla als groenbemester
in rijstvelden gebruikt worden2. Azolla
is niet kieskeurig wat leefgebied betreft;
deze heeft geen warmte en schoon water
nodig zoals soja. Het is bestand tegen
verschillende soorten vervuiling en kan
zelfs ingezet worden als waterzuiveraar
in sterk vervuilde wateren3. In Neder-
land, waar het naar verwachting steeds
vochtiger zal worden, zal Azolla goed
groeien. In theorie is Azolla als nieuw
gewas een oplossing voor het tekort aan
landbouwgrond. Hoewel toepasbare mo-
gelijkheden van deze plant overduidelijk
zijn, staan veel praktische problemen
direct gebruik van deze plant in de weg.
Om een soort plant als gewas te gebrui-
ken is het belangrijk om de levenscyclus
van de plant te begrijpen. Je kunt name-
lijk pas een betrouwbare oogst garande-
ren als je invloed kunt uitoefenen op de
voortplanting en een efficiënte manier
hebt om nakomelingen te bewaren voor
het volgende seizoen. We moeten de
soort kunnen domesticeren. Zo zijn onze
huidige gewassen, die veelal behoren tot
de zaadplanten, ontstaan. Deze gewas-
sen zijn in de loop van de geschiedenis
van de mensheid gedomesticeerd en
veredeld. Het menselijke dieet bevat al
duizenden jaren vruchten en zaden, die
zijn gemakkelijk mee te nemen en op te
slaan. Om deze historische, praktische
en daardoor economische redenen is de
kennis van planten voornamelijk op die
van de zaadplanten gebaseerd. Azolla
behoort tot de varens en plant zich voort
door middel van sporen. Varens zijn om
deze reden nog niet gedomesticeerd. Het
is een waterplant en een nieuwkomer op
de markt waar landplanten domineren.
Hoe kun je Azolla als gewas op grote
schaal telen en in welke mate is Azolla
bestand tegen pathogene organismen?
namelijk het reguleren van de overgang
naar de geslachtelijke fase, moet dit eerst
experimenteel bewezen worden. Het is
al gelukt om op een relatief eenvoudige
manier sporen van de sporofyt te schei-
den en deze voor lange termijn gemak-
kelijk op te slaan door de sporen te dro-
gen en daarna in te vriezen. De sporen
overleven bevroren bij -80 °C meer dan
een jaar zonder verlies in levensvatbaar-
heid van de sporen en de cyanobacteriën
die ze bevatten. Ook is het gelukt de
plant te laten groeien zonder Nostoc azol-
lae, wat een heel nieuw spectrum aan
mogelijkheden geeft voor vervolgonder-
zoek4. Omdat het induceren van sporen-
vorming in de plant nog steeds van groot
belang is, proberen we in de volgende ex-
perimenten een omgevingsfactor of een
chemische stof te vinden die sporulatie
inzet. Een toelichting op de levenscyclus
van Azolla is te vinden op de website van
de NVOX als supplement bij dit artikel
(www.nvon.nl/nvox).

Onderkant van sporulerende sporofyt.
Het onderzoek waar ik aan meewerk is
om die redenen een pioniersproject. Al-
les wat we doen is nieuw; het uitvoeren
en ontwikkelen van technieken die een
gunstige invloed hebben, zijn een uitda-
ging. Er komt flink wat creativiteit bij
kijken. De belangrijkste doelen zijn om
sporulatie te beïnvloeden en de aard van
de bijzondere symbiose tussen Nostoc en
Azolla beter te begrijpen.
Je kunt namelijk pas een betrouwbare oogst garanderen als je
invloed kunt uitoefenen op de voortplanting
Een gewas in kinderschoenen
De eerste stappen in het moleculaire
onderzoek werden gezet in september
2013. We analyseerden het mRNA van
de sporofyt, de mannelijke en vrou-
welijke sporocarpen om een idee te
krijgen van de belangrijkste genen en
signaalroutes. We vonden expressie
van genen die in zaadplanten het begin
van de bloei veroorzaken. Voordat we
deze genen in Azolla dezelfde functie
toe kunnen wijzen als in zaadplanten,
Volgende halte: Azolla-burger?
Terwijl ik hoop dat we in de nabije toe-
komst Azolla-burgers kunnen kopen in
de supermarkt op de hoek, weet ik dat er
nog een hoop werk verzet moet worden
om daar te komen. Desondanks zie ik
de toekomst zonnig in. Er is gelukkig
steeds meer oog voor de ontwikkeling
van duurzame productieprocessen. De
opkomst van zonnepanelen en elektri-
sche auto’s is daar een goed voorbeeld
van.
De mogelijkheid om Azolla voor meer-
dere doeleinden te gebruiken – voed-
sel, veevoer en biodiesel zijn slechts
enkele voor de hand liggende voor-
beelden – maakt het een zeer geschikt
nieuw gewas dat past bij de wensen
van de huidige maatschappij. Toch is
het ondanks zijn veelzijdigheid niet
het enige antwoord op de problemen.
In dit snel veranderende klimaat is het
belangrijk om niet afhankelijk te zijn
van één of enkele natuurlijke bronnen.
Voor sommige problemen zal een andere
oplossing misschien beter passen. Het is
daarom belangrijk te blijven investeren
in onderzoek naar verschillende duur-
zame oplossingen en naar mijn mening
is Azolla daar absoluut één van.
Kijk jij ook al uit naar een broodje Azolla en
zou je graag meer willen weten? Onze Azol-
la-film is sinds kort online te bekijken. De
video is te vinden op mijn LinkedInaccount, 197
of zoek via YouTube op ‘Project Azolla’.
Foto's: Frits Kindt, Universiteit Utrecht
Noten
1. Van der Werf, A., Schluepmann, H. (2013).
AzoFaSt Performance Report, Project perfor-
mance report pathfinder project “AzoFaSt”.
2. Wagner G. (1997). Azolla; a review on its
biology and utilization. The Botanical Review
63(1), 1-26, January-March 1997.
3. Sood, A., Uniyal, P.L., Prasanna, R., Ahluwalia,
A.S. (2012). Phytoremediation Potential of
Aquatic Macrophyte, Azolla. AMBIO (2012)
41,122–137.
4. Brouwer, P., Bräutigam, A., Külahoglu, C.,
Tazelaar, A.O.E., Kurz, S., Nierop, K.G.J., Werf,
A. van der, Weber, A.P.M., Schluepmann H.
(2014). Azolla domestication towards a bioba-
sed economy? New Phytologist February 2014.
2 Anne Tazelaar is eerstejaars masterstu-
dent Science and Business Management aan
Universiteit Utrecht. Ze doet onderzoek aan de
onderzoeksgroep Moleculaire Planten Fysio-
logie onder leiding van dr. Henriette Schlüp-
mann. LinkedIn: http://tinyurl.com/n9mpfwu.

april 2014 NVOX

 Een ideaal leerboek 2.0
Altijd weer lastig ... samen met je collega’s bepalen welke methode zal worden gebruikt
voor de komende jaren. Met de gekozen leerboeken zou elke individuele docent op
zijn/haar eigen manier optimaal moeten kunnen werken. Maar is zoiets wel mogelijk?
n John van den Boogert / Den Haag
De exameneisen zijn/worden aangepast.
Voor uitgevers is dat een prima reden om
hun leerboeken inhoudelijk weer eens af
te stoffen. Zeker nu de doctrine concept &
context steeds steviger in de leerstof wordt
verankerd.
Op veel scholen zal druk overleg zijn
gevoerd over de keuze van de methode die
de komende tijd in de verschillende leerja-
ren zal worden gebruikt. Dat is extra lastig
als het gaat om vakgenoten die bijvoor-
beeld verschillen in hun voorkeuren voor
didactische aanpak, tekstgebruik, type
opgaven, illustratiestijl en het gebruik van
ICT, om maar een paar variabelen te noe-
198 men. Je kunt je afvragen of het überhaupt
mogelijk is om een methode te vinden
die optimaal aansluit op alle mogelijke
docent/klas combinaties die op een school
voorkomen.
Docenten op één school kunnen veel van elkaar
verschillen, maar moeten toch dezelfde metho-
de gebruiken ... Bron: Corel Gallery, bewerkt.
Verleden
Het is een probleem van alle tijden. In
maart 1974 schreef ik voor de onderwijs-
rubriek van het Chemisch Weekblad een
column onder de titel Een ideaal leerboek?
NVOX april 2014
Het vraagteken is belangrijk. We had-
den op school net zo’n onbevredigende
methodekeuzediscussie achter de rug. In
het artikel vroeg ik me af welke kenmer-
ken een leerboek zou moeten hebben om
als ‘ideaal’ te kunnen worden beschouwd.
Ideaal in de zin dat docenten van verschil-
lende pluimage ermee zouden kunnen
werken. In het CW-artikel stelde ik dat elk
leerboek op het terrein van natuurweten-
schappen in principe dezelfde basisele-
menten heeft:
1. uitleg van principes en ideeën;
2. opgaven;
3. demo-experimenten;
4. practicumopdrachten;
5. duiding van de maatschappelijke rele-
vantie.
Wat betreft het gebruik van een leerboek
in de lespraktijk zullen individuele docen-
ten vooral verschillen in (a) de volgorde
waarin onderwerpen/hoofdstukken wor-
den behandeld en (b) het accent dat aan
elk van de onderwerpen wordt gegeven.
Daarnaast kunnen er nog belangrijke ver-
schillen zijn in doceerstijl: frontaal, onder-
wijsleergesprek, zelfstudie ... Kortom, er is
sprake van zoveel variabelen dat je zonder
enige terughoudendheid kunt stellen dat
er GEEN methode te vinden is waarmee
alle docenten binnen een school optimaal
kunnen werken. Het is goed om te besef-
fen dat er veertig jaar geleden gekozen kon
worden uit zeker twee keer zo veel leerme-
thoden. De keuze is er in de loop der tijd
dus niet gemakkelijker op geworden.
Om een leerboek aan te passen aan de
persoonlijke voorkeuren zou een docent
dat boek eigenlijk in stukken moeten
scheuren, de uitgescheurde restanten
vervolgens uitdunnen en herstructureren,
er eigen uitbreidingen (‘stencils’) aan toe
moeten voegen en ten slotte de hele zaak
weer aan elkaar binden. Een heel gedoe
en waarschijnlijk voor de leerlingen lastig
om mee te werken.
Practica in het leerboek?
Bron: Easy Computing SA.
Flexibel
In de CW-column van 1974 deed ik een
voorstel om leerboeken geschikter te
maken voor een grotere variëteit aan
docent/klas combinaties door die boeken
op een zogenaamde ‘flexibele’ manier
samen te stellen. Uitgangspunt is daarbij
het onderscheid tussen leerlingenmateri-
aal en docentenmateriaal. Beide ‘boeken’
zijn losbladig.
Het leerlingenmateriaal is een tamelijk
summiere verzameling ‘kennis’hoofd-
stukken, met leerstof die door vrijwel
elke docent zal worden gebruikt, on-
geacht de gehanteerde doceerstijl en
eventuele bijzondere accenten binnen
de leerstof. De hoofdstukken en zelfs de
paragrafen binnen elk hoofdstuk zouden
zo geschreven moeten worden dat er
geen sprake is van een ‘doorlopende’
tekst. Elke paragraaf en elk hoofdstuk is
een op zichzelf staande eenheid en begint
op een nieuwe (rechter-)pagina, zodat
de volgorde in principe kan worden
veranderd en aanvullend materiaal kan
worden tussengevoegd.
Het ‘aanvullend materiaal’ is aanwezig in
het docentenboek. Uitbreidingsteksten,
achtergrondinformatie, toepassingen,
practicumopdrachten, opgaven, allemaal
geschreven voor leerlingen en ook weer
in de vorm van zelfstandige eenheden,
beginnend op een nieuwe pagina. Het is
de bedoeling dat de docent uit het aanvul-
lende materiaal een keuze maakt voor de
teksten, opgaven, practica die hij graag
wil behandelen en die op de gewenste
plekken tussenvoegt in het ‘basis’leerlin-
genmateriaal. Het geselecteerde uitbrei-
dingsmateriaal wordt voor de leerlingen
gekopieerd.
Op deze manier kan elke docent binnen
één school op verschillende manieren
werken met dezelfde leermethode. Eerlijk
gezegd vind ik het zelf ook bijzonder pret-
tig dat het op die manier mogelijk is om
elk jaar voor een andere aanpak/volgorde/
verdieping te kiezen.
Eind jaren ’70 is het hierboven beschre-
ven ‘format’ uitgevoerd door uitgeverij
Malmberg in de vorm van de scheikunde-
methode Chemix-Chemax. Als experiment,
omdat zo’n uitgave voor een uitgeverij
weliswaar een productionele uitdaging is,
maar in principe financieel niet interes-
sant. De leerlingenboeken (Chemix), waar-
mee de omzet moet worden gemaakt, zijn
tamelijk dun. Daar kun je dus geen hoge
prijs voor vragen. Het docentenmateriaal
(Chemax) is weliswaar omvangrijk en mag
derhalve duurder zijn, maar de oplage is
uiterst beperkt, gezien het relatief kleine
aantal docenten in Nederland. Gebruikers
mochten het uitbreidingsmateriaal uit
het docentenboek rechtenvrij kopiëren
voor hun leerlingen, dus daar viel ook al
niks aan te verdienen. De docenten die
met de methode werkten waren enthou-
siast, maar voor de uitgeverij was het
financieel niet prettig.
Een eigen leerboek maken ...
Heden
We zijn nu veertig jaar verder dan die
oorspronkelijke publicatie in het Chemisch
Weekblad. Sindsdien zijn er leermetho-
den verdwenen en andere bijgekomen.
Inhoudelijk (lees: de exameneisen) is er
wel het een en ander aangepast, maar het
onderwijs is mijns inziens niet fundamen-
teel veranderd. Er hebben wel ingrijpende
veranderingen plaatsgevonden op het
gebied van communicatie en media. Eerst
kwamen er rekenmachines en niet veel
later zelfs ‘personal’ computers. Maar met
name de ontwikkelingen op het terrein
van internet, e-mail, smartphones en
WiFi in de periode 1995-2010 hebben
gezorgd voor een ware revolutie. De
‘gewone wereld’ is een informatiemaat-
schappij geworden, waarin communicatie
in allerlei uitingsvormen een centrale rol
speelt.
Heeft dat consequenties voor de varia-
belen van een ‘ideaal’ flexibel leerboek?
Ik denk dat het de zaak veel gemakke-
lijker en toegankelijker heeft gemaakt.
De ‘tools’, waarover we tegenwoordig
kunnen beschikken, bieden fantastische
mogelijkheden voor de ontwikkeling van
didactisch veel sterkere leermethoden dan
waarmee we tot nu toe hebben gewerkt.
Zo is het nu veel eenvoudiger dan vroe-
ger om regionaal (of wat mij betreft zelfs
nationaal) gebruikersgroepen op te zetten
voor het gezamenlijk ontwikkelen, sa-
menstellen en uitwisselen van materiaal
ter uitbreiding van het ‘basis’leerlingen-
materiaal. Daar hoeft geen uitgever meer
aan te pas te komen!
Een ander voordeel ten opzichte van de
situatie uit de jaren ’70 is de mogelijkheid
van printing-on-demand. Het ‘basis’leer-
lingenmateriaal kan in digitale vorm op
alle gewenste plekken worden aangevuld
met digitaal beschikbare uitbreidingen,
zonder dat je gebruik hoeft te maken van
ingewikkelde software. Je kunt als docent
dus je eigen ‘pakket’ voor elk leerjaar
digitaal samenstellen en dat on-demand
laten printen. Dat kan zelfs rechtstreeks
op de tegenwoordig in elke school aan-
wezige kopieermachines. En het is heel
simpel om voor een volgend schooljaar
een andere samenstelling te maken. Uit
eigen ervaring (ik heb nog nooit twee jaar
achter elkaar in een leerjaar hetzelfde
gedaan) kan ik zeggen dat een dergelijke
gedwongen evolutie van het gebruikte
leermateriaal heel stimulerend kan zijn
voor de docent. De leerlingen merken er
niet zoveel van, want die maken maar één
versie van het leermateri-
aal mee. De zittenblijvers
merken wel dat het bij
hun tweede ronde anders
toegaat in de les, maar dat is
alleen maar gunstig, want het geeft
hen niet de kans om simpelweg te
kopiëren wat ze het jaar daarvoor
hebben gedaan.
Bron: Corel Gallery.
Een nieuw ideaal?
Volgens mij is het hiervoor beschreven
principe van een ‘flexibel’ leerboek nog
steeds bruikbaar en zelfs veel gemakkelij-
ker uit te voeren dan veertig jaar geleden.
Maar uitgevers zullen er niet enthousiast
over zijn. Voor hen brengen de huidige 199
concepten (en ... veel concurrentie is
er overigens niet) veel meer geld in het
laatje.
Aan het einde van het CW-artikel uit 1974
schreef ik het volgende:
“Het zal duidelijk zijn dat het uitbrengen van
een dergelijke methode voor geen enkele uitge-
ver interessant is. Bovendien, wie garandeert
dat een dergelijke opzet door alle docenten als
ideaal wordt ervaren? Het zijn immers slechts
enkele ideeën die rondspoken in het hoofd van
één bepaalde docent.”
2 John van den Boogert is docent geweest
bij het middelbaar onderwijs, lerarenopleidin-
gen en universiteiten, in Nederland en ook in
het buitenland. Als projectmanager bij Teleac
was hij verantwoordelijk voor multimediale
educatieve tv-projecten. Hij
ontwikkelde een nieuwe
leermethode scheikunde,
schreef boeken en veel
artikelen. Zijn grote passie
is popularisering van
(natuur)wetenschappen.
E-mail: john.vd.boogert@
xs4all.nl.
april 2014 NVOX
 podium voor de beginnende docenten

JONG NVON
Door de ogen van een
docent

Conferentie Aankondiging
Skills voor de Toekomst
Jong NVON organiseert op 3 en 4 oktober voor jonge docenten een congres over de 21th century skills.
Deze 24-uurs bijeenkomst heeft als doel jonge docenten de kans te geven om elkaar te inspireren. Daarbij “Meneer, gaan we iets leuks doen?”
werk je aan je professionalisering. Tijdens de conferentie zijn er maar liefst vijf workshoprondes! Daar- “Ja, een proefje ofzo...” Vier havo, mijn
naast is er ruimte om met elkaar te netwerken en materialen en ideeën/ervaringen uit te wisselen. mentorklas, heeft er niet zo veel zin in,
Kijk voor een toelichting op het volledige programma op www.nvon.nl/jong in ‘gewoon’ les dan. Het onderwerp is
warmte en we hebben al wat demop-
Vrijdag Zaterdag roeven gedaan. Maar goed, een keer wat
16:00 Ontvangst 8:30 Ontbijt practica die ze zelf uit kunnen voeren
200 16:30 Openingswoord 9:30 Ontvangst zaterdag deelnemers
is niet zo gek. Maar... “Sorry jongens,
vandaag niet. Maar ik zal zorgen dat
17:00 Workshop actief leren met AR 10:00 Openingslezing 21st century skills
jullie volgende week wat proeven
19:00 Eenvoudige maaltijd 11:15 Workshop ronde 1
kunnen doen.” De week daarna is het
20:00 Workshop toneel spelen en gebruik van 12:30 Lunch miniroosterweek, wat inhoudt dat
emoties in de klas
13:15 Workshop ronde 2 de lessen 35 minuten duren en je dus
21:30 Show me what you’ve got: Uitwisseling
en demonstratie van verschillende proefjes 14:30 Netwerk pauze eigenlijk niet veel les kunt geven, maar
die je eenvoudig kan doen in de klas
15:00 Workshop ronde 3
een paar proefjes doen? Dat moet nog
22:00 Borrel wel lukken.
16:00 Afsluitende borrel
23:30 Sluiting
17:00 Diner
Het is zondag. Ik moet nog wat verzin-
Kosten:
Leden Niet Leden
Locatie: nen, ga ik veel verschillende proefjes
Vrijdagavond alleen €80,- €120,-* Utrecht doen en de groepjes laten rouleren of
Zaterdag €135,- €175,-* Exacte locatie volgt!
Vol programma** €190,- €230,-* ga ik één groot practicum doen? Dat
Contact:
*incl. 1 jaar gratis NVON lidmaatschap
Freek Pols wordt nog een hoop werk voor mij... Ik
** Overnachting in Utrecht inbegrepen
jong@nvon.nl tik op Google wat zoektermen in voor
Inschrijven kan tot 21 september via de website: 0621153564
www.nvon.nl/jong proefjes rond warmte. Ineens heb ik het!
Het kwartje valt wanneer ik de voorge-
stelde proefjes combineer: een technisch
ontwerpopdracht over het isoleren
Van Jong NVON van een colafles. Wie kan het beste een
colafles isoleren, de temperatuur van
Het programma is af! Bekijk het vol- groot netwerk op te bouwen, mee te het water in de fles op 90 graden Celsius
ledige programma hiernaast! Daarnaast helpen organiseren, of wil je je mening houden. Maar dit is nog niet voldoende,
hebben we regelmatig interessante laten horen… stuur dan een mailtje naar ik zie al flessen aankomen volledig in
lezingen die mee tellen als nascholing jong@nvon.nl. handdoeken gewikkeld. De dikte van
maar zeker ook gezellig zijn! Houd ons het isolatiemateriaal moet meegerekend
dus in de gaten! Namens Jong NVON, worden. De efficiëntie van isoleren
Freek Pols stel ik dan ook als: 1/(ΔT2 · d) met ΔT
Vind je het leuk om op een actieve het temperatuurverschil bereikt in 45
manier mee te denken, op een andere n Namens Jong NVON, minuten en d de dikte van het isolatie-
manier te werken aan je carrière en een Freek Pols materiaal. In drie lessen van 35 minuten

NVOX april 2014


mogen ze er dan aan werken, en ze moe-
ten ook nog nadenken over de formule!
Ga je extra goed isoleren of er juist voor
zorgen dat je materiaal niet te dik is...
Om er ook een competitie-element in
te gooien krijgt het beste groepje een
9, de twee volgende een 8 en zo verder.
Zij krijgen wat ze willen en ik heb in 15
minuten een practicum bedacht waar ik
niks voor hoef te doen en nog een goed
onderwerp voor een column erbij gekre-
gen ook! De verdere zondag is voor mij.
NOTE: Ik heb de lesbrief ook op de
NVON-site gezet, http://tinyurl.com/
qhtx7gt.
Ik stel me voor
[Plaats hierbij foto 30 02 Janneke Groen]
Dit jaar ben ik begonnen aan mijn eerste
‘grotemensenbaan’. Na de middelbare
school wist ik niet wat ik wilde worden.
Ik had wel wat open dagen bezocht van
onder andere de pabo, tandheelkunde,
aardwetenschappen en scheikunde
maar zeker van mijn zaak was ik niet.
Uiteindelijk heb ik ervoor gekozen om
mee te loten voor de studie tandheel-
kunde en als ik uitgeloot zou worden,
zou ik scheikunde gaan studeren. Ik
werd uitgeloot, dus ging ik scheikunde
aan de Vrije Universiteit in Amsterdam
studeren. Wat ik daar vervolgens mee
wilde worden wist ik niet maar dat was
een zorg voor later.
Ik kwam er snel achter dat onder-
zoek doen niet mijn ding was. Iedere
dag leek op de vorige waarbij steeds
weinig resultaat geboekt werd. Mijn
oude middelbare school het Martinus
College in Grootebroek nam ineens
contact met mij op. Er was een aantal
docenten scheikunde ziek, ze wisten dat
ik scheikunde studeerde, dus wilde ik
niet een paar uurtjes in de week schei-
kunde geven? Dat leek me wel een leuk
bijbaantje. Lesgeven had mij eerder wel
aangetrokken en hoe kom je er achter of
het wat voor je is? Juist, het proberen.
Erop terugkijkend, heb ik geen idee hoe
ik dat heb overleefd. Ik kwam op school,
werd voor een klas gezet en moest
het maar even doen in mijn uppie! Na
twee uurtjes lesgeven was ik kapot.
Thuis ging ik eerst douchen en daarna
een uurtje op de bank liggen om bij te
komen.
Na een jaar lesgeven merkte ik ineens
dat het naast vermoeiend ook ontzet-
tend leuk is. Die kids waren eigenlijk
best wel slim en grappig en voordat ik
het wist was de ochtend alweer om. Wat
een verschil met een dag op het lab!
Daarnaast kreeg ik van leerlingen en
collega’s te horen dat ik ook best goed
kan les geven. Ik heb toen gekozen om
mijn master scheikunde richting educa-
tie te doen.
Inmiddels gaf ik geen les meer in
Grootebroek omdat alle zieke docenten
weer terug waren. Mijn stage wilde ik
graag ergens anders doen. Dat werd het
Eerste Christelijk Lyceum in Haarlem.
Voordat ik het wist had ik daar ook
alweer een baan te pakken. Ook daar
heb ik zoveel geleerd en leuke ervarin-
gen opgedaan. Na mijn studie wilde ik
dan ook blijven, maar helaas waren er
onvoldoende uren om te kunnen blij-
VMBO&ONDERBOUW
ven. Daarnaast wilde ik weer terug naar
mijn roots in het mooie West-Friesland.
Ik heb gesolliciteerd voor een baan op
het Da Vinci College in Purmerend, niet
wetende dat dat om een baan zou gaan
waarbij ik de enige eerstegraadsdocent
scheikunde zou zijn. Ik zou dus zelf-
standig examenklassen moeten gaan
draaien. Die baan zou ik never nooit
krijgen, dacht ik. Tot mijn grote verba-
zing kreeg ik deze baan wel.
Natuurlijk heb ik hier en daar wel wat
onderhandeld. Zo heb je als startend
docent bijvoorbeeld recht op 20%
reductie op je werkzaamheden. Deze
regeling had ik niet eerder in kunnen
zetten aangezien mijn eerste baan een
vervangingsbaan was en mijn tweede
baan een onderdeel was van een werk-
leertraject. Daarentegen was het vier
jaar geleden dat ik begonnen was met
werken dus van de laagste looninscha-
ling was geen sprake. Het heeft erg
geholpen dat ik van te voren goed heb
uitgezocht wat mijn rechten zijn, zodat 201
ik kon onderhandelen.
Het leven van een beginnend docent
gaat niet over rozen want ik werk
gemiddeld toch wel 6 à 6,5 dag per
week. Maar wat heb ik het naar mijn
zin! Ik werk samen met een geweldig
team: drie docenten scheikunde alle-
maal onder de 30 jaar en een toa met
gelukkig wat meer ervaring. Ik hoop u
de komende tijd op de hoogte te houden
van mijn ervaringen tijdens die eerste
grotemensenbaan van mij en dat u daar-
van zult genieten.
n Janneke Groen
Het is altijd leuk om te schrijven voor
Jong NVON. Ik doe het met veel plezier!
Wil je een bijdrage leveren of heb je leuke
ideeën om over te schrijven? Graag
ontvangen we dan jouw bijdrage via
jong@nvon.nl met een cc naar
redactie@nvon.nl.
■ Freek Pols
april 2014 NVOX
 nederlandse vereniging voor het onderwijs in de natuurwetenschappen
opinie
De scheikundemethoden bereiden leerlingen
goed voor op het examen!
In NVOX 1 betoogt Huib van Drooge dat de
nieuwe schoolboeken leerlingen onvoldoende
voorbereiden op de nieuwe examens en dat
is Eugène Wijnhoven van uitgeverij Malmberg
(o.a. Nova) in het verkeerde keelgat gescho-
ten. “Je gelooft toch niet dat uitgevers boeken
op de markt brengen die leerlingen niet goed
voorbereiden op het examen”, zegt hij. Daar-
over zijn we met elkaar in gesprek in een rustig
cafeetje in Den Bosch. “Het lesmateriaal wordt
geschreven met de syllabus en de handreiking
voor het examen ernaast. We horen van nogal
veel docenten dat zij blij zijn dat er nog niet
zoveel aandacht wordt besteed aan de macro-
microproblematiek. Ze hebben die liever later,
als ze wat meer aan de veranderingen van het
scheikundeprogramma zijn gewend.”
Hoe vaak denk je dat het macro-microbegrip
en het heen-en-weerdenken tussen structuur
202 en eigenschappen in de methoden van klas 4
voorkomt?
“Weinig. Veel docenten kiezen de methode op
herkenbaarheid, dus in vergelijking met wat
ze vroeger deden. Als ze eenmaal gekozen
hebben, blijven ze voor de volgende jaren bij
deze methode en dan kunnen de auteurs in
die boeken de vernieuwing een grotere kans
geven.”
Huib heeft zijn opmerkingen over het tekort
van de scheikundemethoden vooral gemaakt
vanwege het macro-microbegrip. Want
macro-micro is één van de twee centrale con-
cepten voor de havo en het vwo. Vind je dat
NVOX april 2014
de boeken er genoeg aan doen?
“Macro-micro is de basis van het vak schei-
kunde. Chemici gebruiken macro en micro
vaak in één zin. Docenten doen dat ook, vaak
zonder het zich te realiseren en zonder het
te expliciteren. Dat laatste is voor leerlingen
jammer, want hun redenering is dan vaak niet
voor iedere leerling te volgen.”
Dus het gaat vooral om wat docenten met
de methode doen, en minder wat er in de
methode staat?
“Voor een deel wel. Als docenten bij het ver-
klaren van eigenschappen van een bepaalde
stof duidelijk aangeven dat ze daarvoor naar
het microniveau moeten afdalen, dan zijn we
al heel ver. Toch moet dat in de methode ook
opgenomen worden, omdat docenten het
expliciteren van hun gedachtegang moeten
leren. Verder moeten docenten ook secuurder
worden in hun taalgebruik, want bij macro
hoort over het algemeen andere taal dan bij
micro. Als je daarin als docent slordig bent,
raken leerlingen in de war.”
Worden leerlingen met Nova voldoende voor-
bereid op het centraal schriftelijk examen?
“Ik antwoord volmondig met ja. Kijk maar naar
de delen voor de vijfde klas. In deel 5 havo
komt het micro-macroniveau 44 keer aan de
orde in theorie en opgaven en in 5 vwo 27
maal.”
Maar hoe vaak gaat het om heen-en-weerden-
ken? Dus het opmerken van een eigenschap
van een bepaalde stof (macroniveau), het
afdalen naar het microniveau, het aanpassen
van het microniveau en teruggaan naar het
macroniveau om te zien in hoeverre de betref-
fende eigenschap is veranderd?
“Dat is misschien nog te weinig.”
Als je kijkt naar zelfherstellende materialen, in-
novatieve chemie bij uitstek, dan moeten leer-
lingen daarvan toch ook op de hoogte gesteld
worden van die prachtige chemie?
“Ik ben er een groot voorstander van dat leerlin-
gen een duidelijk beeld van het vak scheikunde
krijgen. We moeten daar nog wel wat aan doen
en werken daar ook nadrukkelijk aan.”
Wij willen als vakdidactici graag aanbieden jul-
lie daarbij te helpen want wij zijn erbij gebaat
dat de scheikundemethoden het beeld van
de hedendaagse chemie goed weergeeft. Ak-
koord?
“Ja graag.”
Tot slot gun ik Eugène het laatste woord. “Onze
auteurs doen hun uiterste best om de pracht
van de chemie voor het voetlicht te brengen en
tegelijkertijd leerlingen zo goed mogelijk voor
te bereiden op het examen”.
Bron: Aalsvoort, J. van der (2013). Micro-macro
in de Nieuwe Scheikunde. NVOX, 38(10). 48-
487.
■ Jan de Gruijter / Noot van de redactie
Met de reactie van Eugene Wijnhoven zijn de ver-
schillende standpunten duidelijk verwoord. Hier-
mee is tevens de discussie voor NVOX gesloten.
 203

april 2014 NVOX

 nederlandse vereniging voor het onderwijs in de natuurwetenschappen
van de bestuurstafel
Het bestuur heeft zich de afgelopen maand
onder meer beziggehouden met:
• heidag toa-sectie,
• kandidaten voor de vaststellingscommissie
biologie en nask1 CvE,
• nieuwe examenprogramma’s voor het
vmbo?,
• eindexamenbesprekingen,
• CE correctietrainingen,
• vakspecifieke regel 7 nask1,
• meerdere cursussen voor het vmbo,
• restyling NVOX.
Heidag toa-sectie
Enkele jaren geleden heeft de sectie toa voor
het eerst een dag gebrainstormd over haar
visie en missie. Dat beviel toen zo goed dat
204 werd besloten dit elk jaar te doen, met iedere
keer een ander onderwerp. Dit jaar had de
agenda drie HOT items:
• Positie van de toa’s
• Nieuwe (jonge) leden voor de sectie
• Jubileumcongres 2015
Voor het eerste onderdeel bogen deelnemers
zich over de inhoud van een algemene brief
die naar een breed scala van overheidsinstan-
ties, vakverenigingen en media verstuurd
zal worden. De sectie is van plan om op een
geschikt moment dit voorjaar een offensief
te starten om de positie van de toa landelijk
te promoten. Dit gebeurt door, bijvoorbeeld
op zaterdag, een interview in een landelijke
krant (onderwijskatern), met het direct daarop
volgende maandag versturen van bovenge-
noemde brief naar alle leden van de Tweede
Kamer die onderwijs in hun portefeuille
hebben en naar de natuurwetenschappelijke
vakbladen. Op deze wijze wil de sectie het be-
roep van technisch onderwijsassistent onder
de aandacht te brengen.
Het tweede onderwerp betrof de moge-
lijkheden om nieuwe jonge leden voor de
sectie te werven. De kernwoorden waren
hier: toa-congres, oproep in congresboekje,
mailing van ansichtkaart met pictogrammen,
moderne (social) media?
Tot slot is gesproken over het 15e toa-congres
dat in 2015 gehouden zal worden. Dit zal
een congres worden met een heel speciaal
karakter.
NVOX april 2014
Kandidaten voor de vaststellingscommissie
biologie havo/vwo en nask1 vmbo BB CvE
Het Cito ontwikkelt in samenwerking met
ervaren docenten in zogenaamde constructie-
groepen opgaven voor de centrale examens.
Deze opgaven, en de bij behorende correc-
tievoorschriften, worden door een vaststel-
lingscommissie van het CvE (College voor
Examens), bestaande uit een deskundige
voorzitter uit het naar boven aanpalende
onderwijs en twee of drie leden die ruime
ervaring hebben als vakdocent in examen-
klassen, beoordeeld op inhoud en niveau.
De leden worden voorgedragen door de
onderwijsbonden en de vakvereniging van
het desbetreffende vak.
Dit jaar kreeg de NVON het verzoek om
iemand voor de commissies biologie havo/
vwo en nask1 BB voor te dragen. De oproep in
o.a. de NVON-nieuwsbrief leverde negen zeer
goede kandidaten op. Het is gelukt, maar het
was voor de sollicitatiecommissie voorwaar
geen sinecure om twee kandidaten aan het
CvE voor te dragen.
Nieuwe examenprogramma’s voor het vmbo?
In 2011 heeft het bestuur van de NVON een
commissie ingesteld om in verband met de
vernieuwing in de bovenbouw onderzoek
te doen naar de wenselijkheid van aanpas-
singen van het examenprogramma. Begin
2013 kwam de commissie met een uitgebreid
rapport. Meer daarover is te lezen in het
aprilnummer (4) van NVOX, op pagina 180. De
commissie pleitte voor een contextrijk exa-
menprogramma, waarin voldoende aandacht
wordt besteed aan praktische basis- en on-
derzoeksvaardigheden. Ook bij de wiskunde
vakvereniging (NVvW) bestaat behoefte aan
een meer eigentijds examenprogramma.
Met betrekking tot de aanpassing van het
programma hield een aantal jaar geleden het
ministerie de boot af. Belangrijkste argument
daarvoor was dat men druk bezig was met de
verandering van de programma’s in BB (basis-
beroeps), BK (basiskader) en GL (gemengde
leerweg). Inmiddels zijn deze leerwegen
aangepast, en de bedoeling is dat in 2017
de eerste beroepsgerichte vmbo-examens
nieuwe stijl worden afgelegd. Inmiddels zijn
de besprekingen, samen met de NVvW, met
het ministerie gestart over de toekomst van de
vmbo-tl bèta-examenprogramma’s.
Eindexamenbesprekingen
De voorbereidingen voor de eindexamenbe-
sprekingen zijn in volle gang. Als het allemaal
een beetje meezit, liggen op elke locatie
certificaten voor leerlingen met uitzonderlijke
prestaties.
Op de NVON-site zijn de locaties te vinden. Le-
den hebben de mogelijkheid om op het forum
te reageren op de examens.
CE correctietrainingen groot succes
De in 2013 jaar gestarte CE correctietrainingen,
werden dit jaar voor alle drie de eindexamen-
vakken gegeven. Er zijn 6 natuurkunde havo/
vwo, 7 scheikunde havo/vwo, 7 biologie havo/
vwo en 7 nask vmbo en 2 biologie vmbo trainin-
gen gehouden. In totaal hebben bijna tweehon-
derd betalende docenten/docenten in opleiding
deelgenomen aan de trainingen. Cursisten en
trainers waren erg tevreden over de cursus en
over wat het opleverde. De trainingen op scho-
len zorgden voor een prettige informele sfeer,
waarbij de kosten laag bleven. De geanimeerde
en soms heftige discussies droegen bij aan een
goed resultaat, daarom mag het maximum
aantal cursisten per training zeker niet boven de
15 – 20 komen.
De meest deelnemers waren NVON-lid. Een
aantal niet-leden werd, mede door de cursus, lid.
Gezien het succes wordt de CE correctietraining
volgend jaar herhaald.
Vakspecifieke regel 7 in 2014 ongewijzigd
CvE: bij nask1 is er een vakspecifieke regel 7. Bij
de laatste examens bleek vanuit het veld dat
er vaak onenigheid is tussen eerste en tweede
corrector. Op grond daarvan heeft het CvE in de
septembermededeling aangegeven dat er mis-
schien een verandering van deze vakspecifieke
regel zou komen met ingang van het eindexa-
men 2014. Toen de NVON eind februari gekend
werd in de verandering, heeft de NVON het CvE
aangeraden om dit niet meer ingang van het
eindexamen 2014 te doen. Belangrijkste argu-
ment was dat de leerlingen en de docenten niet
goed voorbereid zouden zijn op die verande-
ring. Het CvE heeft uiteindelijk naar onze goede
argumenten geluisterd en in de maartmedede-
ling staat: “Bij de centrale examens van 2013 zijn
vragen gesteld over het toepassen van vakspe-
cifieke regel 7. De vakspecifieke regel geeft
ruimte aan de deskundigheid van correctoren
om antwoorden van kandidaten op hun merites
te beoordelen. Voor de centrale examens van
2014 is onderzocht of vakspecifieke regel 7 op
een verantwoorde wijze aangepast kan worden,
zodat er minder aanleiding is tot discussie over
correctoren. Dit bleek niet mogelijk zonder ook
de instructie aan de kandidaat aan te passen
van de vakbondstafel
De NVON als vakbond
Aanpassing wet medezeggenschap in het
po en vo
Omdat uit de evaluatie van de wet op de
medezeggenschap (WMS) in 2012 bleek dat rol
van de medezeggenschap moet worden ver-
sterkt. Daarom wil staatssecretaris Dekker in de
WMS regelen dat de medezeggenschapsraad
recht krijgt op vergoeding van de kosten die
redelijkerwijze door de MR worden gemaakt,
waaronder de kosten voor rechtsbijstand en
voor scholing. Tot nu toe had de medezeggen-
schapsraad alleen recht op deze vergoeding
als dat door het bestuur was vastgelegd in een
speciaal statuut. Door deze aanpassing van de
wet wordt voor alle medezeggenschapsraden
duidelijk geregeld welke kosten het schoolbe-
stuur moet vergoeden.
Ook wil de staatssecretaris in de WMS vastleg-
gen dat MR of bestuur bij nalevingsgeschillen
niet meer voor een uitspraak naar de Onderne-
mingskamer in Amsterdam hoeft, maar dat zij
hiervoor terechtkunnen bij de Landelijke ge-
schillencommissie WMS. Dit bespaart bestuur
en MR de gang naar de rechter. In de WMS zal
ook worden geregeld dat de MR de nietig-
heid van besluiten kan laten inroepen, als het
bestuur zich bij het nemen van het besluit niet
heeft gehouden aan verplichtingen om advies
of instemming van de MR te vragen.
Er worden verschillende stappen gezet om de
medezeggenschap verder te versterken. Door
MR-leden beter te informeren over hun rol en
de daarbij behorende rechten en plichten, kan
de positie van de MR als klankbord, adviseur en
belangenbehartiger sterker worden. Daarom is
aan de werkgevers- en werknemersorganisaties
gevraagd om samen een plan van aanpak op te
stellen voor betere en meer doelgerichte voor-
lichting. Naar verwachting kan dit plan van aan-
middels een erratum op de opgaven, wat tot de
nodige onrust onder kandidaten zou kunnen
leiden. Na overleg met de NVON is daarom
besloten om vakspecifieke regel 7 in 2014 niet
aan te passen.”
Diverse cursussen voor het vmbo
De cursussen theoretisch en praktisch ontwer-
pen schoolonderzoek voor het vmbo zijn door
100 deelnemers bezocht. Hulde aan cursusleider
Adri Niënkemper, hij zorgde voor veel tevreden
cursisten.
De cursus Getting Practical ging eind maart van
pak in de loop van 2014 worden uitgevoerd.
De motie van de Tweede Kamer om de mede-
zeggenschap het recht van instemming te ge-
ven op de hoofdlijnen van de begroting wordt
door de staatsecretaris niet gehonoreerd. Hij is
van mening dat van MR-leden niet kan worden
verwacht dat zij voldoende deskundigheid
hebben op financieel gebied om deze grote
verantwoordelijkheid op zich te nemen. Deze
verantwoordelijkheid behoort zijns inziens
bij het bestuur zelf te liggen. Deze moet zich
hierover ook verantwoorden. De MR heeft wel
het recht om het gesprek aan te gaan met het
bestuur over de begroting.
Functiemixtool
In 2008 is het ‘Convenant Leerkracht van
Nederland’ gesloten. Toenmalig onderwijsmi-
nister Plasterk maakte extra middelen vrij voor
onder meer de functiemix. Onderwijskundig
Nederland was tevreden. In 2014 zouden op
alle po, vo en mbo scholen in Nederland een
groot aantal docenten een hogere functie
hebben. Er werd een nulmeting gedaan en
binnen bepaalde bandbreedtes mocht men
eigen beleid ontwikkelen. Geen rekening was
gehouden met de financiële crisis en het ge-
wijzigde overheidsbeleid om personeel langer
te laten doorwerken. Gaandeweg kwamen er
signalen over problemen ten aanzien van de
betaalbaarheid van het Convenant voor indivi-
duele scholen. In de afgelopen maanden was
er intensief overleg tussen het ministerie, raden
en de vakbonden over een praktisch werkbare
oplossing. Ze hebben gezamenlijk een reken-
model ontwikkeld, dat een school inzicht geeft
in welk functiemixpercentage realiseerbaar is.
Wanneer blijkt dat de school de groeipercenta-
ges niet kan realiseren, dienen deze gegevens
start en werd eveneens goed bezocht.
Restyling NVOX
Na de NVON-site is NVOX toe aan een restyling.
Half maart bespraken de redactie en het DB het
resultaat van een projectgroep. Zoals het er nu
uitziet, ligt na de zomervakantie een gerestylede
NVOX op de deurmat.
Volgende maand meer.
Namens het bestuur,
■ Henry van Bergen / hoofd NVON-bureau,
hoofdbureau@nvon.nl
als uitgangspunt voor een maatwerkafspraak
die in overleg met de MR of de vakbonden tot
stand komt.
Uiterlijk half april is de functiemixtool voor het
vo beschikbaar.
Voor het basisonderwijs is de tool al in oktober
2013 gelanceerd op 205
www.hetkaninhetonderwijs.nl.
Estafettestaking mbo
In de vorige ‘van de vakbondstafel’ werd al
gemeld dat onderhandelingen over de mbo
vast dreigden te lopen en het buigen of
barsten was. Dat barsten is inmiddels gebeurd
en in maart en april zijn er landelijke estafet-
testakingen gehouden. FvOv onderhandelaar
Jan van den Dries: “De voorstellen van de MBO
Raad zijn volstrekt onvoldoende om de huidige
problemen rondom de werkdruk in de mbo-
scholen op te lossen. Nu hebben werknemers
vaak amper tijd om goed en actueel onderwijs
te verzorgen. Er komt steeds meer werk bij en
er gaat niets af. Dat is volstrekt onaanvaard-
baar.”
De vakbonden eisen een koerswijziging.
Landelijke afspraken over bestrijding van de
werkdruk en respect voor vakmanschap zijn
noodzakelijk. Daarnaast moeten onderne-
mingsraden op mbo-instellingen veel meer te
zeggen krijgen over de manier waarop bestuur-
ders met het beschikbare geld omspringen. Zij
moeten bijvoorbeeld kunnen afdwingen dat
het leeuwendeel van de middelen wordt uitge-
geven aan de kerntaak van het mbo: lesgeven.
Volgende maand meer.
Namens het bestuur,
■ Henry van Bergen / hoofd NVON-bureau,
hoofdbureau@nvon.nl
april 2014 NVOX
 nederlandse vereniging voor het onderwijs in de natuurwetenschappen

bijeenkomsten
Anw-conferentie Samen verder of indalen
Op vrijdag 28 maart organiseert de NVON in
samenwerking met SLO een conferentie over
de toekomst van anw, dat vanaf augustus 2015
ook in het vwo geen verplicht vak meer is.
Op 20 februari heeft de Tweede Kamer gestemd
over het wetsontwerp van staatssecretaris Dek-
ker. Er is nu duidelijkheid:
• Anw verliest per 1 augustus 2015 zijn positie
als verplicht eindexamenvak op het vwo;
• De staatssecretaris en een ruime Kamermeer-
derheid onderschrijven de doelen van anw;
• SLO krijgt de taak, in overleg met de NVON,
mogelijkheden te inventariseren en te ontwik-
kelen voor indaling van de anw-doelen bij
andere vakken in onderbouw en bovenbouw;
• Iedere school heeft nog steeds de vrijheid om
anw als vak aan te bieden in de vrije ruimte.
De conferentie is bedoeld om:
Ideeën uit te wisselen voor het handhaven van
206 anw op de eigen school, bijvoorbeeld:
• als vak in de vrije ruimte, al of niet voor alle
leerlingen, of voor alle M-leerlingen;
•g
 ekoppeld aan een of meer andere
bètavakken;­
•o
 pgebouwd vanuit de onderbouw.
 rgumenten en strategieën te verhelderen,
A Deelnemers ontvangen een exemplaar van de
bijvoorbeeld:
• wat is het belang van de anw-benadering,
voor collega-docenten en voor de schoollei-
ding?
• wat kan ik leren van anderen waar anw een
goede plaats heeft gekregen?
SLO te helpen om een goede indaling voor te
bereiden in de
• onderbouw: welke anw-aspecten kunnen via
de kennisbasis science een plaats vinden?
• bovenbouw N-profielen: hoe sluit anw aan bij
de inhoud, hoe verrijkt het de contexten?
• bovenbouw M-profielen: hoe sluit weten-
schapsoriëntatie aan bij de M-profielvakken?
SLO zal kijken naar inhoud, werkvormen, toets-
voorbeelden en de diverse organisatievormen.
We bespreken voorbeelden van verschillende
oplossingen voor de bovenbouw en voorstel-
len voor de onderbouw. Er zijn tafels met good
practices waar we materiaal kunnen uitwisselen.
Neem ook eigen materiaal mee! Er komt een
inspirerende lezing, een theatervoorstelling, een
forumdiscussie.
bundel Good Practice anw, met twintig recente
verhalen van scholen waar anw goed geland is.
Het programma staat op http://tinyurl.com/
pnp9jda.
De bijeenkomst is gratis, ook voor niet-NVON-
leden
Wel vragen we je een machtiging van €30, die
we alleen zullen innen als je zonder tijdige afmel-
ding (uiterlijk op 24 maart) niet op de conferen-
tie komt. Er worden namelijk wel kosten voor de
catering gemaakt. Bij aankomst bij de conferen-
tie krijg je deze no-show-machtiging terug.
Aanmelding is mogelijk tot en met 17 maart op
http://tinyurl.com/pnp9jda
We heten je van harte welkom, mede namens
SLO,
de bestuurscommissie anw van de NVON

boekrecensies
Smihopedie
Erno Mijland. Smihopedia. Aan de slag
met sociale media in het onderwijs.
Middelbeers: InnoDoks. 128 p.
ISBN 978-94-90484-0-2. €18,95.
Een aantal weken geleden
werd in Trouw de filosoof
Michel Serres geciteerd. Hij
schreef in zijn boekje De we-
reld onder de duim dat jongeren
“allang niet meer denken in
‘verkalkte instituten’, maar
in losse, flexibele, door ‘social
media’ onderhouden verban-
den.” En daar gaat dit boek
over.
“Sociale media veranderen
op dit moment ingrijpend de
manier waarop we met elkaar
communiceren, samenleven,
samenwerken en leren. Voor
het onderwijs betekent dat:
nieuwe uitdagingen, maar ook
nieuwe kansen. Zo kunnen we
sociale media-toepassingen
uitstekend inzetten ter onder-
steuning van verschillende
leeractiviteiten. Daarnaast
is er de opdracht te werken
aan de mediawijsheid van de
huidige generatie leerlingen
en studenten.” Om dat te kun-
nen – en niet hopeloos achter
te lopen bij de leerlingen –
zullen wij er ons in moeten
verdiepen. Daar kan dit boekje
een goede hulp bij zijn. In een
zestal korte hoofdstukken
geeft Mijland uitleg over so-
cial media en stipt hij moge-
lijkheden aan van het gebruik
in de klas.
De tijd gaat door en blijven
verbieden van alle apparatuur,
zoals telefoons, tablets, laptops
en dergelijke wordt op een
zeker moment onmogelijk.
En bovendien: je verbiedt de
telefoon, maar met de laptop
en de tablet kan minstens zo
gemakkelijk worden gecom-
municeerd. Als je die allemaal
verbiedt, moet je terug naar
potloodje en kladblok, je kunt
het proberen, maar of dat rea-
listisch is?? Dan kun je beter,
bijvoorbeeld uitgaand van een
boekje zoals dit, proberen je
lessen aan te passen.
O ja, en de titel is een samen-
trekking van ‘smiho’: Sociale
Media In Het Onderwijs, en
‘pedia’, het achtervoegsel dat
vaak voorkomt bij encyclope-
dieën op internet (vergelijk
wikipedia).
n Marianne Offereins

NVOX april 2014

 boekrecensies
Het complete
kaasboek
Michael H. Tunick. The Science of Cheese.
Oxford: Oxford University Press, 2013, 281
p., div.ill. z.w. ISBN 978-0-19-992230-7.
£19.99.
Bijna had ik als titel gekozen
Het volmaakte kaasboek,
maar daarvoor staan er net te
veel onnauwkeurigheden in,
met name als het de chemie
betreft. Maar Tunick, professor
in de kaaskunde (tyrologie?),
komt wel erg dicht bij de
volmaaktheid. Hij begint met
de oudst bekende kaas, min
of meer bij toeval gevonden,
8000 jaar geleden ergens in de
Vruchtbare Halve Maan, en
gaat door tot het heden met
zijn minstens 2000 soorten
kaas. Andere oude gegevens
zijn de gorgonzola (839),
roquefort (1070) en cheddar
(1500), nog steeds de popu-
lairste kaas in de Verenigde
Staten. Want van daaruit en
daarop gericht is dit boek wel
geschreven, met de tempera-
tuur in graden Fahrenheit
uitgedrukt (er zijn conver-
sietabellen, ook voor lengte-
eenheden en volumes). Het
boek begint overigens met een
leuk periodiek systeem van
kazen (B is brie, C camembert,
Li is Limburger, enz.). Er is veel
aandacht voor taal, tot en met
fonetische weergave van kaas-
soorten: het Griekse woord
voor hoofdkaas, kefalotyri,
wordt weergegeven als ‘keh-
feh-low-TEE-ree’, waarbij de
kapitalen de klemtoon aandui-
den. De verschillende kaasty-
pen worden, in samenhang
met hun bereiding, netjes be-
handeld. Ondertussen strooit
Tunick er ‘boxes’ met lessen in
chemie tussendoor, en daarbij
glijdt hij een enkele keer uit.
Zo geeft hij voor propanol de
formule weer van hexanol.
Over de specifieke chemie en
fysica van kaas sta ik als onwe-
tende voor zijn kennis. Maar
alle soorten komen aan bod,
met de streken van herkomst.
En ieder hoofdstuk van de
achttien wordt ingeleid met
een leuk citaat. Je kunt het zo
gek niet bedenken of Tunick
heeft er iets over te melden, of
het nu gaat over de afmetin-
gen van de messen waarmee
de wrongel wordt gesneden
of over vervalsingen, of over
zelf maken van kaas: hij heeft
er een meest appetijtelijk (om
in stijl te blijven) stukje over.
Het gaat tot de definities voor
kazen uit velerlei landen, de
PDO (protected designation of
origin). Van ons land komen
er PDO’s voor zes soorten voor,
waarbij ik aanneem dat ‘kan-
teromijnekaas’ ten onrechte
van een k is beroofd. Tunick
noteert: Nederlandse kazen
worden meest van koemelk
bereid, en door dat ‘meest’ ont-
snapt hij net aan het verwijt
dat onze groeiende geiten-
kaasindustrie niet is vermeld.
Wat wel in het boek staat
is ‘tenenkaas’, en dit omdat
Nederlandse onderzoekers die
ontdekten dat anopheles-mug-
gen meest tot voeten, tenen en
hun geur worden aangetrok-
ken, hebben geopperd dat je
die steekmuggen wellicht met
Limburgse kaas zou kunnen
lokken. U ziet: er is weinig
dat aan Tunicks aandacht is
ontsnapt!
Wat moet je met zo’n boek? Ja,
natuurlijk voor het landbouw-
onderwijs een zeer nuttige
achtergrondinformatie. En
voor de docent die eens wat
anders wil: aanbevolen.
n Hans Bouma
Vogels in de stad
tellen en beschermen
Jip Louwe Kooijmans. Stadsvogels in hun
domein. Utrecht: KNNV Uitgevrij, 2014.
96 p. ill. kleur. ISBN: 9789050114660.
€ 14,95.
Steden zijn belangrijke
leefgebieden voor vogels;
weinig mensen weten dat.
Dit boek laat je kennis
maken met achttien stadse
vogelgemeenschappen in
verschillende wijktypen. Deze
wijktypen zijn: historische
kern, arbeiderswijk, tuinwijk,
uitbreidingswijk (naoorlogse
woonwijk, het nieuwe bou-
wen (van de tijd daarna met
hoogbouw), vinex en nieuwe
stedelijke gebieden, moderne
nieuwbouw (van na 1990 met
variërende huizen), bedrij-
venterrein en stadspark. En
die worden zeer duidelijk en
herkenbaar beschreven, apart
voor laag Nederland en hoog
Nederland. Iedereen woont of
komt er. Elke wijksoort heeft
zijn eigen vogelgemeenschap.
Aan het tot stand komen van
de referentiebeelden van de
vogelgemeenschappen lig-
gen jaren van systematisch
telwerk ten grondslag. In 2007
startte Sovon Nederland met
het Meetnet Urbane Soorten
(MUS): welke vogelsoorten
komen er voor en in welke
aantallen? Je kunt je eigen
woonwijk vergelijken met het
landelijk gemiddelde. Scoort
die onder of boven het lan-
delijk gemiddelde? Waarom
ontbreken sommige vogels?
En wat kunnen we daaraan
doen? De stadsvogels worden
ingedeeld in zeven ‘stadsvogel-
gildes’ (huizenbroeders, (half)
holenbroeders, struikvogels,
boomvogels, park- en tuinvo-
gels, water- en moerasvogels
en pioniers). Ook heel duide-
lijk. Om je eigen waarneming
te helpen zijn er uitklapkaar-
ten, waar alle stadsvogels
getekend staan, ingedeeld in 207
die stadsgildes.
Daar kun je wel iets mee als
bewoner van die wijk, of als
docent met je leerlingen in een
wijk waar de school staat of in
een wijk waar ze zelf wonen.
In ieder geval inventariseren
en vergelijken met de referen-
ties. Maar als wijkbewoner
kun je samen met andere
wijkbewoners en de gemeente
verder gaan: beschermen en
monitoren.
Nieuwe inzichten hierin
helpen ons om nog bewuster
met stadsnatuur om te gaan.
En steeds beter weten welke
invloed de stedelijke omge-
ving op vogels heeft. Want wie
voelt zich niet prettiger als in
het voorjaar de vogels weer
beginnen te zingen en druk
bezig zijn?
Ik wel, en ik neem het maar
op de koop toe dat ze van mijn
hele tuin een zooi maken
met oude bladeren en van het
dak of uit de dakgoot gepikte
mospollen.
n Marijke Domis
april 2014 NVOX
 boekrecensies
Het verhaal van de
mens in schepping
en evolutie
J.L.J. van Bellen. Darwin in de hof van
Eden. Zoetermeer: Free Musketeers,
2013. 178 p., ill.zw.w. en kleur.
ISBN: 9789048430451. €17,95.
208
De auteur schrijft vrijwel maan-
delijks de column Mijnheer,
gaan we iets leuks doen? waarin
hij gedachten over zijn lesgeven
en het onderwijs uit. Hij schreef
er ook een boek over onder de-
zelfde titel. Maar dit boek is van
een heel ander kaliber. Hij buigt
zich hier over vragen als: waar
ligt de oorsprong van de mens?
Wat is het doel van het Bijbelse
scheppingsverhaal en hoe ver-
houdt zich dit tot de moderne
wetenschappelijke inzichten
en de evolutietheorie? Kan een
modern mens nog wel in God
geloven of heeft de materialis-
tische mensvisie God volledig
overbodig gemaakt? Kan een
mens in de eenentwintigste
eeuw, waarin wetenschap en
techniek de samenleving steeds
meer beheersen, überhaupt nog
in God geloven?
Zijn antwoord op deze vragen
komt na een uitvoerige uiteen-
zetting van geschiedenis van de
wetenschap in al zijn facetten.
Het wordt toegespitst op de evo-
lutietheorie en de evolutie van
de mens. Hier is duidelijk de
NVOX april 2014
bioloog en wetenschapper aan
het woord. Het is een helder ver-
haal, geschreven voor een groot
publiek. Je mist dat heel vaak
in publicaties waarin uitgelegd
wordt om welke redenen je aan
(een) God zou moeten geloven.
Volgens de auteur is het zo dat
veel mensen tegenwoordig
denken dat een ziel en een geest
niet bestaan. Een mechanisti-
sche visie dus. Van Bellen is een
andere mening toegedaan en
licht dat ook toe.
Het prettige aan dit boek is dat
het zeer goed gedocumenteerd
is. En dat helpt je om over de
vragen na te denken. Volgens
mij helpt het ook gelovigen
om de evolutietheorie en de
evolutie van de mens zoals hij
nu beschouwd wordt door de
wetenschap te accepteren.
n Marijke Domis
Evolutie en
­gezondheid
Frans Verstappen. De evolutie naar
gezondheid. Van oerknal tot obesitas.
Hilversum: Lias. 226 p., ill. ISBN 978 90 8803
052 9. € 34,95.
Arts-fysioloog Frans Verstap-
pen (1946) was lange tijd als
universitair hoofddocent
verbonden aan de faculteit Ge-
zondheidswetenschappen van
Universiteit Maastricht. Na zijn
emeritaat heeft hij een deel van
zijn tijd besteed aan het schrij-
ven van dit fraai geïllustreerde,
ruim 200 pagina’s tellende
boek, waarin hij zijn visie op de
evolutie weergeeft.
Hij stelt daarbij een groot
aantal vragen aan de orde die
hij op, voor een breed publiek
toegankelijke wijze, weet te
beantwoorden. Zo behandelt hij
de ontwikkeling van het heelal,
de ontwikkeling van het leven
op aarde, de ontwikkeling van
de mens en de evolutie van zijn
gezondheid. Ook gaat Verstap-
pen in op de reden waarom de
mens in vergelijking tot veel
diersoorten zo succesvol is in
het overleven op aarde.
In zijn inleiding gaat de auteur
in stappen met een vermenig-
vuldigingsfactor tien terug in
de geschiedenis. Vervolgens
begint hij in het eerste hoofd-
stuk weer met de ontwikkeling
van het heelal en de oerknal,
waarover hoe langer hoe meer
duidelijkheid begint te komen,
getuige de laatste berichten in
de media. In hoofdstuk twee
behandelt hij de ontwikkeling
van de aarde en in hoofdstuk
drie en vier de ontwikkeling
van het leven en de ontwikke-
ling van de mens. Hoofdstuk
vijf is gewijd aan het verband
tussen gezondheid en evolutie.
Daarna volgen de synopsis, een
verklarende woordenlijst en na-
tuurlijk een literatuuropgave,
een illustratieverantwoording
en – zo handig – een index.
Dit boek verschilt van veel
van wat over de evolutie is
geschreven, doordat Verstappen
uitgebreid ingaat op de gezond-
heidsaspecten van de evolutie
en op de essentiële rol die de
gezondheid van de mens hierin
heeft gespeeld.
Het boek eindigt met een
verwijzing naar Inferno van
Dan Brown: de voorzienbare
problematiek van de overbevol-
king in de naaste toekomst. Die
moet ik dan toch nog maar eens
uitlezen.
n Marianne Offereins
Bordspel over de
­bètawereld
Stichting C3. Future4U – Ontdek de
­bètawerelden. Bordspel. Den Haag: Stich-
ting C3. Te bestellen tegen verzendkosten.
Voor veel NVON-leden is C3
een bekend begrip. Ieder jaar
weer komt deze instelling met
leuke, interessante en bruik-
bare gadgets en lesmaterialen,
gericht op het onderwijs en op
het vergroten van de kennis
met betrekking tot scheikunde
en natuurwetenschap in het
algemeen.
“Met het bordspel Future4U
- Ontdek de bètawerelden!
ontdekken onderbouw- en
bovenbouwleerlingen de zeven
bètawerelden en de opleidings-
en beroepsmogelijkheden
hierin. Het spel is geschikt voor
groepjes van maximaal acht
leerlingen van twaalf jaar en
ouder en bestaat uit omschrijf-,
teken- en kennisopdrachten.
Om er een complete les van te
maken bevat de doos een docen-
teninstructie, reflectieformulier
en zeven flyers.”
Het spel kan zowel in de onder-
bouw als de bovenbouw van
alle onderwijstypen gespeeld
worden en kan een goede hulp
zijn bij het voorbereiden van
een latere beroeps- (of pakket)
keuze van de leerlingen.
Het spel is verkrijgbaar via
http://onderwijsmiddelen.C3.nl.
(Maximaal vier spellen per
docent.)
n Marianne Offereins
 wetenschap
Op zoek naar buitenaards
leven
Aan het IR-spectrum van een verre planeet
moet je de atmosferische druk op het opper-
vlak kunnen aflezen. En daarmee de kans
dat er leven is, beweren onderzoekers van de
University of Washington in het tijdschrift
Astrobiology. Het idee is dan dat moleculen
in zo’n atmosfeer dimeren kunnen vormen,
die door vanderwaalskrachten bij elkaar
worden gehouden. Zo’n dimeer vertoont
een eigen absorptieband in het spectrum,
die duidelijk afwijkend is van die van de
afzonderlijke moleculen. De dimeren vor-
men zich alleen in detecteerbare hoeveel-
heden als de druk hoog genoeg is. Boven die
waarde kun je aan de intensiteit van de band
wellicht de druk min of meer aflezen.
De publicatie focust zich op (O2)2, of O4, een
dimeer van twee zuurstofmoleculen. O4
geeft onder meer een absorptieband bij 1,06
micrometer, een golflengtegebied waar je
nauwelijks banden van andere moleculen
tegenkomt. De belangrijkste band van O2
zit bij 0,76 μm, dus een heel eind verderop.
Modelproefjes doen vermoeden dat die 1,06
μm pas goed detecteerbaar wordt als de
atmosferische druk èn het zuurstofpercen-
tage de helft zijn van die op aarde. En als je
dergelijke waarden meet, kun je er (volgens
de onderzoekers) bijna zeker van zijn dat er
leven is op de planeet in kwestie. Ten eerste
heb je het dan over een druk die het bestaan
van vloeibaar water op het planeetopper-
vlak mogelijk maakt. Ten tweede ontstaan
zulke zuurstofhoeveelheden voor zover
bekend nooit spontaan in het heelal; met
de huidige kennis is fotosynthese de enige
logische verklaring. Overigens is de huidige
meetapparatuur nog niet goed genoeg om
die dimeren überhaupt te detecteren. Maar
de onderzoekers hopen dat de James Webb
Space Telescope, die in 2018 wordt gelan-
ceerd, er wel toe in staat zal zijn.
■ Bron: Bulletin C2W geciteerd uit University
of Washington
Achterhaald!
In een vorig NVOX-nummer lieten we op
gezag van de universiteit van Sjanghai zien
welke ranglijst wereldwijd universiteiten
innamen. Maar inmiddels is er jongere infor-
matie gekomen met als gunstig nieuws dat
de TU Delft op plaats 45 staat, met Amster-
dam, Leiden en Utrecht ook bij de top-100.
Alleen Wageningen is daaruit verdwenen,
en Leiden is ongeveer twintig plaatsen
gedaald. Aldus de Reputation Ranking van
Times Higher Education van 6 maart.
De ranglijst van THE opent met Harvard en
MIT, gevolgd door Cambridge en Oxford.
■ Bron: ND 6 maart 2014
VLT ontdekt grootste gele
hyperreuzenster
Exotische dubbelster opgespoord door
oude en nieuwe waarnemingen te com­
bineren
Met de Very Large Telescope Interferometer
is een ster opgespoord die de grootste gele
ster blijkt te zijn die we kennen. Hij behoort
zelfs tot de tien grootste sterren die tot nu
toe zijn ontdekt. De hyperreus is meer dan
1300 keer zo groot als de zon en vormt,
samen met een andere ster die zo dichtbij
staat dat de twee elkaar raken, een dubbel-
stersysteem. Waarnemingen die zich over
meer dan zestig jaar uitstrekken, sommige
door amateur-waarnemers, geven aan dat dit
zeldzame en opmerkelijke object heel snel
verandert en tijdens een zeer kortstondige
levensfase is betrapt.
■ Bron: persbericht ESO 12 maart 2014; Het
persbericht, de afbeeldingen en de video’s
zijn te vinden op: http://tinyurl.com/
nlcq27y.
Twee toppublicaties uit Delft
Een publicatie in Science en binnen een
week nog een, in Nature. De auteur is de
Delftse seismoloog dr. Lászlo Evers. Direct
na het ontploffen van een meteoor boven
Rusland, op 15 februari, logde hij in op het
dichtstbijzijnde seismische meetstation, in
Kazachstan. Samen met collega’s recon-
strueerde hij in Science schokgolven die de
ontplofte meteoor had veroorzaakt. En in
Nature rekende hij met een andere groep
onderzoekers uit, dat dergelijke meteoren
de aarde gemiddeld eens in de veertig jaar
bestoken, en niet eens in de honderd jaar,
zoals aanvankelijk was gedacht.
■ Bron: Delft Integraal 2013 – 5
(Lijkt me een telfout van de redactie)
Grafschriften van natuur­
geleerden
Lise Meitner (1867-1968)
Een natuurkundige die nooit haar humani-
teit heeft verloren.
William Herschel (1738-1822)
Cælorum Perripuit Claustra (Hij doorbrak
de kluisters van de hemelen).
Jack Horkheimer (astronoom, 1938–2010)
Keep Looking Up was my life’s admonition;
I can do little else in my present position.
René Descartes (1596-1650)
Hij bracht de geheimen der natuur samen
met de wetten der wiskunde en hoopte
daarmee in staat te zijn de raadsels van beide
op te lossen met dezelfde sleutel.
Ludolf van Ceulen (1540-1610), Leids hoogle-
raar
3,14159265358979323846264338327950
(hij rekende π uit tot in 36 decimalen; het
grafschrift vind je op een zuil in de Pieters-
kerk). 209
Ludwig Boltzmann (1844-1906)
S = k log Ω (op zijn steen in het Weense
Zentralfriedhof).
■ Bron: Chemistry in Action!
Gedenkdagen in 2014
Petrus Jacobus Kipp (5 maart 1808, Utrecht – 3
februari 1864, Delft)
Wie kent niet de naam van de Delftse apo-
theker en handelaar in chemicaliën? In 1862
ontwikkelde hij zijn toestel om er gassen
mee te bereiden en in afpasbare hoeveel-
heden te kunnen hanteren, als ze uit een
vaste stof en een vloeistof kunnen worden
gemaakt.
Franciscus Sylvius (of Franciscus de le Boë
Sylvius) (15 maart 1614, Hanau – 14 of 16
november 1672, Leiden)
Hoogleraar medicijnen in Leiden en over-
tuigd aanhanger van Paracelsus was hij
de initiator in Leiden van het vak (iatro-)
chemie en stichter van een universiteitsla-
boratorium in 1669.
Walther Nernst (25 juni 1864, Briesen – 19
november 1941, Ober-Zibelle)
april 2014 NVOX
 Nernst heeft met zijn fundamentele werk
(samen met Arrhenius, Ostwald en Van ’t
Hoff) ertoe bijgedragen dat de fysische che-
mie een zelfstandig vak werd. De vergelij-
king van Nernst voor de redoxpotentiaal
leidde hij in 1889 af. In 1905 formuleerde
hij zijn warmtetheorema, ook wel de
Derde Hoofdwet van de thermodynamica
genoemd, en stelde hij vast dat de entro-
pie van gecondenseerde stoffen bij het
absolute nulpunt gelijk is aan nul. In 1920
ontving hij de Nobelprijs voor chemie.
Richard Laurence Millington Synge (28
oktober 1914, Liverpool – 18 augustus 1994,
Norwich)
Samen met A.J.P. Martin, toen hoogleraar
in Eindhoven, ontwikkelde hij in 1941 de
verdelingschromatografie, nu een effectie-
ve analytische methode. Zij kregen samen
de Nobelprijs voor scheikunde in 1952.
berichten
210
Tube4proof
Jaarlijks organiseert www.science
space.nl de videowedstrijd tube4proof.
Hierbij maken leerlingen van de middel-
bare school een videofilmpje waarin een
proef centraal staat. De leerlingen probe-
ren zo origineel, spectaculair, humoris-
tisch en duidelijk mogelijk een onderwerp
in beeld te brengen uit de natuurkunde,
scheikunde, biologie, wiskunde of tech-
niek.
De wedstrijd tube4proof wordt in 2014
voor de vierde keer georganiseerd. Uit eer-
dere jaargangen is inmiddels een aardige
verzameling filmpjes ontstaan, allemaal te
vinden op www.sciencespace.nl. Zo zijn er
onder andere filmpjes over de sterkte van
eieren, de buis van Rubens, het implode-
ren van een blikje of de sterkte van haren.
In de meeste gevallen werken de leerlin-
gen in groepjes aan een film. De deelne-
mers zijn min of meer gelijk verdeeld
tussen onder- en bovenbouw. In 2013 is
tube4proof gewonnen door Mariah Kes en
Marjolein Roos van het Don Bosco College
in Volendam. Zij maakten een filmpje over
het pletten van een blikje onder invloed
van de luchtdruk.
Uiteraard is het leuk om een filmpje te
maken, maar bij het werken er aan wordt
NVOX april 2014
Mariah Kes en Marjolein Roos, de winnaars van tube4proof 2013.
direct duidelijk dat het zonder gedegen
voorbereiding niet gaat lukken. Er moet
goed nagedacht worden over de essentie
van een proef en de leerlingen moeten
zorgvuldig werken. Dat betekent dat de
leerlingen op een andere manier naar de
exacte vakken kijken. Er wordt een beroep
gedaan op hun creativiteit en organisatie-
vermogen. Het werken met een goed story-
board kan daarbij een goede hulp zijn: dit
gaat verder dan alleen een werkplan voor
het practicum.
Als de proef eenmaal gedaan is en goed op
beeld staat, begint het verwerken van de
meetresultaten. Een spectaculaire proef
is leuk, maar voor tube4proof is het van
belang dat er ook een stuk uitleg bij komt.
Dat mag de illustratie van een fenomeen
zijn of de bepaling van een bepaalde groot-
heid. Het proefje en de toelichting worden
door de leerlingen op een creatieve manier
in het filmpje geplakt. Het spreekt voor
zich dat de vakinhoud hierbij in orde moet
zijn, een humoristische insteek maakt een
filmpje extra de moeite waard.
Na inzending beoordeelt een deskundige
en onafhankelijke jury de verschillende
bijdragen en wordt de winnaar gekozen.
De uitslag wordt bekend gemaakt via de
website www.sciencespace.nl en uiteraard
krijgt de winnaar persoonlijk bericht.
In voorgaande jaren werd een reis uitge-
keerd als prijs, voor 2014 is gekozen om
een geldbedrag beschikbaar te stellen. Ten-
minste een deel van het prijzengeld moet
besteed worden aan een educatief doel.
Denk hierbij bijvoorbeeld aan een nieuwe
tablet voor school, een serie educatieve
dvd’s of een hogesnelheidscamera. Op het
inschrijfformulier geven de deelnemers
hun bestemming voor het prijzengeld aan.
Dit is een van de criteria waarop de inzen-
dingen mede beoordeeld worden.
Inzenden kan tot 15 mei 2014, zie voor
meer informatie http://tinyurl.com/
nr2g9ye.
Denk er als docent eens over na om in uw
lessen tijd in te ruimen voor tube4proof en
moedig uw examenleerlingen aan om een
filmpje van hun PWS te maken. Wie weet
behoort een van uw leerlingen dan straks
tot de prijswinnaars.
■ Pjotr Nijenhuis / Revius, Doorn
Schoolproject in Nepal
Mijn bridgeclub in Berkel-Enschot spon-
sort via onze voorzitter een schoolproject
in Nepal. Hij gaat er dit jaar voor de derde
jaar heen met geld en zijn eigen handen
om verder te bouwen aan de school. De
school zou enorm geholpen zijn met de
inrichting van een natuur- en scheikunde-
lokaal met lesmateriaal. De chemie is een
opkomende industrie in Nepal en de vraag
naar onderwijs voor leerlingen tussen 13-
16 jaar op dit gebied is groot. Er is vooral
behoefte aan practicummateriaal voor
natuurkunde, scheikunde en biologie.
Dus als u nog iets heeft dat toch niet meer
gebruikt wordt en dreigt te worden weg-
gegooid, meld mij dit dan.
Marijke Domis, marijke.domisl@planet.
nl, tel.: 013-5332926
Leerkrachten gezocht voor
jury Eureka!Day
Hoe krijgt Schiphol alle koffers op tijd
in het juiste vliegtuig? De havo/vwo-
leerlingen die meedoen aan de Eureka!Cup
bedenken voor opdrachtgever IBM een
innovatieve oplossing! Ook voor Rijks-
waterstaat, de Koninklijke Landmacht,
EDCO, ASML en Océ werken jongeren uit
de onderbouw aan de uitvindingen van
de toekomst. Dit jaar op het gebied van
transport en logistiek.
De beste teams mogen hun prototypes
presenteren en testen op de Eureka!Day, de
landelijke finaledag op dinsdag 20 mei in
het Klokgebouw op STRIJP-S in Eindho-
ven. Dit gebeurt onder het kritische oog
van een deskundige jury uit het bedrijfsle-
ven en onderwijsveld.
Benieuwd naar de innovatieve ideeën van
de leerlingen? Heb je affiniteit met trans-
port en logistiek? Kom dan jureren tijdens
de Eureka!Day! We zoeken nog juryleden
voor de beoordeling van het prototype, het
proces van begin tot eindproduct en voor
het teamwork. Voor meer informatie en
aanmelden mail helpen@techniekpro-
motie.nl of bel Susan van der Pasch op 040-
2474921. Eureka!Cup is een programma
van WOW! Stichting Techniekpromotie.
De Eureka!Day vindt plaats tijdens de
Dutch Technology Week. Professionals,
scholieren, studenten en technologielief-
hebbers ervaren deze week op diverse lo-
caties in Eindhoven hoe leuk en spannend
het is om te werken aan uitvindingen die
de wereld veranderen.
Kijk ook op: www.eurekacup.nl
Wereldnatuurfonds
Al twee jaar geen stroperijgevallen in
Nepal
In 2013 is in Nepal opnieuw geen enkele
neushoorn of tijger gestroopt. Dit grote
succes is te danken aan een combinatie
van antistroperijmaatregelen, samen-
werking tussen rangers en politie, lokale
gemeenschappen en natuurbeschermings-
organisaties.
In 2012 meldden de autoriteiten dat voor
het eerst in 29 jaar geen neushoorn was ge-
stroopt door stropers. Dat was opmerkelijk
nieuws, zeker vergeleken met de dieptere-
cords in Zuid-Afrika waar afgelopen jaar
zelfs ruim 1000 neushoorns zijn gedood
voor hun hoorn.
Ook landen als Nepal en India hadden ja-
ren achtereen te kampen met stroperij. De
Indische neushoorn (wereldwijde popula-
tie circa 2600) komt in Nepal nog in twee
beschermde gebieden voor. De soort staat
hier zwaar onder druk want er zijn naar
schatting nog amper 534 exemplaren.
Tijgers profiteren ervan dat ze de laatste
jaren niet worden gedood voor de illegale
handel. Uit de laatste tijgertelling van de
Nepalese overheid (2013) bleek dat er zo’n
198 tijgers in het wild leven.
De handhavende instanties werken veel
beter samen dan vroeger dankzij het speci-
ale Wildlife Crime Control Bureau dat werd
opgezet naar aanleiding van de Tijgertop
in 2010 toen Nepal beloofde zich in te zet-
ten voor een verdubbeling van het aantal
tijgers in 2022.
Het WNF en Nepal werken nauw samen
op het gebied van natuurbescherming. Ne-
pal is het eerste land waar op initiatief van
WNF is getest met eco-drones, onbemande
vliegtuigjes in de strijd tegen stropers.
WNF-Rangers geven koraal
Caribisch Nederland kleur
“Gezond koraal? Help allemaal!” riepen
vele honderden kinderen in Burgers’ Zoo.
Daarmee gaven zij het startsein voor de
WNF-Rangeractie 2014 die dit jaar als doel
heeft zoveel mogelijk geld in te zamelen
voor betere bescherming van onze eigen
Nederlandse koraalriffen.
Weinig mensen weten dat Nederland
tropisch koraal binnen de grenzen heeft.
Dat komt doordat Bonaire, Saba en Sint
Eustatius sinds 2010 bijzondere gemeen-
ten zijn. De koraalriffen rond de eilanden
behoren tot de mooiste en gezondste in
het Caribische gebied. Ze barsten van het
leven en zijn belangrijk voor tropische
vissen, schildpadden, dolfijnen en haaien.
Toch neemt de druk op de kwetsbare on-
derwaterwereld toe. Vervuiling, kustbe-
bouwing, verkeerde visserij en scheep-
vaart tasten het koraal van Caribisch
Nederland aan. Ook is er te weinig geld
om de beschermde zeegebieden rond de
eilanden goed te beheren. Tot eind mei
houden vele duizenden WNF-Rangers en
andere kinderen leuke en originele inza-
melingsacties voor dit bijzondere stukje
Nederland. Ook hebben veel scholen het
gratis lespakket over koraal aangevraagd.
De WNF-Rangeractie loopt tot en met 31
mei. Iedereen die actie voert voor het ko-
raal in Caribisch Nederland ontvangt een
leuke beloning. Eén actievoerder wint
een reis naar Bonaire om met eigen ogen
te zien hoe bijzonder het Nederlandse ko-
raal is. Hij of zij mag ook meehelpen aan
bescherming van zeeschildpadden. Daar-
naast winnen zes kinderen die ludieke
acties hebben gehouden een verzorgde
dag achter de schermen in Burgers’ Zoo.
211
Blauwe vinvis krijgt
­bescherming bij Chili
De Chileense regering heeft een van de
meest waardevolle kusten bij Chili uit-
geroepen tot een beschermd zeegebied.
Natuurbeschermingsorganisaties, waar-
onder het WNF, hebben zich vijftien jaar
lang ingezet om dit te bereiken. In het
beschermde kustgebied Tic-Toc komt
onder meer de ernstig bedreigde blauwe
vinvis voor.
Tic-Toc heeft een oppervlakte van 900
vierkante kilometer (bijna even groot
als de Veluwe) en bevindt zich aan de
zuidkust van Chili. Het uitroepen van
Tic-Toc tot een beschermd zeegebied
geeft de bescherming van bedreigde
walvissen, dolfijnen en andere plant- en
diersoorten in de regio een enorme im-
puls. De blauwe vinvis gebruikt Tic-Toc
’s zomers bijvoorbeeld als kraamkamer
en om voedsel te verkrijgen. In het ge-
bied bevinden zich ook twee bedreigde
ottersoorten en verschillende dolfijnen-
soorten zoals de kortsnuitdolfijn en de
dolfijn van Peale.
De Chileense regering heeft naast Tic-
Toc ook een gebied verder in het zuiden
aangewezen als beschermd zeegebied.
Hierdoor kan een netwerk ontstaan van
beschermde zeegebieden bij Chili.
april 2014 NVOX
 Aansteker
Kunststof uit
koeienscheten?
Een Amerikaans bedrijf is erin geslaagd
om uit afvalgas een bioplastic te ma-
ken. Het bedrijf Newlight Technologies
is trots op het verkrijgen van diverse
innovatieprijzen en het zogenoemde
PHA-bioplastic werd Biomaterial of the
Year 2013.
Hoe kun je uit afvalgas van een koeien-
stal plastic bereiden?
Het was al bekend dat een kweek van
het micro-organisme Alcaligenes eu-
trophus in een geschikt medium met de
juiste voedingsstoffen heel snel verme-
nigvuldigt. Als het micro-organisme
voldoende is opgekweekt wordt de voe-
dingssamenstelling veranderd waardoor
het organisme gedwongen wordt een
polyester of te wel een polyhydroxyal-
kanoaat (PHA) te produceren.
212
colofon
NVOX is een uitgave van de Nederlandse Vereniging voor
het Onderwijs in de Natuurwetenschappen (NVON)
Redactie:
Hoofdredacteur: W.T.W. Vis (hfdrd-nvox@nvon.nl)
Adjunct-hoofdredacteur: M. Foeken (adj.hfdrd-nvox@
nvon.nl) Eindredacteuren: H. van Bemmel, natuur-
kunde (h.vanbemmel@gymnasiumleiden.nl),
M. Domis-Hoos, biologie (marijke.domisl@planet.nl);
J. de Gruijter, scheikunde (h.degruijter@fontys.nl);
A. Pollmann, anw (arnoudpollmann@gmail.com);
H. Jorna, nlt (harriejorna@hotmail.com); H. Bruijne­
steijn, vmbo&onderbouw. (h.bruijnesteijn@gmail.com),
W. Schuring, toa (w.schuring@comeniuslyceum.nl).
Redacteuren:
J. Arts, H. Bouma, M. Bruinvels, A. Cuiper, J.E. Frederik,
M. Metselaar, T. Mortier (België), F. Pols, E. Rem,
W. Sonneveld, J.T. van der Veen, M. Vleugels,
P. Walravens (België).
Redactieadres voor vakinhoudelijke kopij:
Stationsweg 44, 7941 HE Meppel
E-mail redactie@nvon.nl . Tel. 050-8538517 (di en do).
Internetadres: www.nvon.nl/nvox
Kopij voor de rubrieken Forum, Vereniging, Media
en Actueel kunt u aanleveren bij
adj.hfdrd-nvox@nvon.nl tot:
Nr. 01-14 13-12-13; Nr. 02-14 17-01-14
Nr. 03-14 14-02-14; Nr. 04-14 14-03-14
Nr. 05-14 11-04-14; Nr. 06-14 13-05-14
Nr. 07-14 20-06-14; Nr. 08-14 19-09-14
Nr. 09-14 17-10-14; Nr. 10-14 14-11-14
NVOX april 2014
De structuurformule van een polyhydroxyal­
kanoaat, namelijk polyhydroxybutanoaat.
De opbrengst aan PHA kan wel 80% van
het droog gewogen organisme bedragen.
De biosynthese van PHA wordt meestal
veroorzaakt door een bepaald gedwon-
gen tekort, bijvoorbeeld een tekort
aan fosfor, stikstof, sporenelementen
of zuurstof en een grote overmaat aan
koolstofbronnen (methaan). De polyes-
ter wordt in de vorm van granulen in de
cellen afgezet. De granulen komen vrij
door de cellen open te breken.
Zo kan het zijn dat het onderzoekers
van het bedrijf Newlight Technologies
is gelukt uit micro-organismen cruciale
enzymen te isoleren die koolstofrijke
bronnen als methaan en misschien zelfs
CO2 in PHA omzetten.
Maar daarmee heb je nog geen groene
plasticfabriek. Dat is Newlight Techno-
logies gelukt. Althans als we alle pu-
Verschijningsdata 2014:
23 jan., 20 feb., 20 mrt., 17 apr., 15 mei, 19 juni, 25 sept.,
23 okt., 20 nov., 18 dec.
De redactie is niet verantwoordelijk voor de inhoud
van artikelen en berichten in NVOX.
Artikelen kunnen niet zonder schriftelijke toestem-
ming van de hoofdredacteur (tel. 079 3165569,
e-mail: hfdrd-nvox@nvon.nl) worden overgenomen,
gekopieerd, elektronisch worden doorgegeven of op
welke wijze dan ook vermenigvuldigd. Een uitzon-
dering wordt gemaakt voor het niet-commercieel
gebruik door leden ten behoeve van hun schoolwerk.
Klachten over de bezorging van het blad indienen
bij ledenadministratie@nvon.nl.
Basisvormgeving:
FIZZ reclame + communicatie, Meppel.
Druk: drukkerij Ten Brink, Meppel.
Advertentie-exploitatie: Bureau Van Vliet,
postbus 20, 2040 AA Zandvoort (tel. 023 5714745,
fax 023 5717680, e-mail: zandvoort@bureauvanvliet.com;
site: www.bureauvanvliet.com)
Dagelijks bestuur NVON: H. van Drooge, voorzitter
(voorzitter@nvon.nl), mw. M.I.C. Offereins, secretaris
(secretaris@nvon.nl), J.Chr. Nolthenius,
penningmeester (penningmeester@nvon.nl),
P. Backer, algemeen lid (p.backer@reviusdoorn.nl).
Hoofd NVON-bureau: H. van Bergen (tel. 013-2140838)
(hoofdbureau@nvon.nl)
blicaties daarover mogen geloven. Op de
website van het bedrijf staat vermeld dat
ze een stoel gaan fabriceren voor het grote
Amerikaanse bedrijf KI. Een product
verkoopt tegenwoordig veel als je erbij
kunt vermelden dat je stoel uitermate mi-
lieuvriendelijk is. Newlight Technologies
spreekt zelfs over koolstofnegatief, dat
wil zeggen dat het plastic meer koolstof
vastlegt dan er voor de fabricage wordt
uitgestoten!
Prototype van de stoel die wordt vervaardigd
van PHA-bioplastic.
Jan de Gruijter
Bron: Chemie Magazine februari 2014, 40-41.
Algemeen Bestuur: het DB aangevuld met de
sectievoorzitters biologie mw. B. Lobregt (lobregtb@
gmail.com), natuurkunde vacant, mw. R. Janssen
(m.janssen@canisiuscollege.nl), scheikunde J.P. van
Lune (jan.vanlune@stellingwerfcollege.nl), toa A.
van der Vaart (ton@vt-solutions.nl).
Het lidmaatschap kan maandelijks ingaan en wordt
jaarlijks automatisch verlengd. Opzeggen is moge-
lijk tot uiterlijk 2 maanden vóór het einde van het
lidmaatschap.
NVON-secretariaat / ledenadministratie:
mw. H. Tangenberg, Stationsweg 44, 7941 HE
Meppel, tel. 0522-243347 (maandag, dinsdag en
donderdag), fax 0522-243349
secretariaat@nvon.nl (algemene vragen)
ledenadministratie@nvon.nl (aanmelding, opzeg-
ging, adreswijziging e.d.)
NVON-ledenservice (voor het bestellen van boeken
en overige uitgaven): IBAN NL40 INGB 0000 6198 09
t.n.v. NVON, ledenservice@nvon.nl
Internetadres: www.nvon.nl. Hier treft u alle
informatie omtrent het lidmaatschap, bijbehorende
contributie en een aanmeldingsformulier aan, en ook
de adressen van de bestuursleden, van de leden van de
secties en de commissies en van de NVOX-redactie.
 Aansteker
Kunststof uit koeienscheten?
De lucht van grote koeienstallen bevat veel methaan van koeienscheten. Methaan is een broeikasgas, dus zomaar lozen van
deze lucht in onwenselijk. Hergebruik is aan te bevelen. Ook waterzuiveringsinstallaties en vuilnisbelten produceren veel
­methaan. Voldoende bronnen om methaan bevattende lucht te gebruiken voor de productie van bioplastic.
Nu alleen nog een zodanig procedé bedenken dat er voldoende bioplastic van constante kwaliteit wordt geproduceerd.

Jan de Gruijter

Bron afbeelding: Truus Wijnen.

213

Aanstekers zijn beschrijvingen van korte experimenten met mogelijkheden voor nader onderzoek.
Een korte beschrijving staat op pagina 212 in dit nummer van NVOX.

Bijdragen voor deze rubriek zijn welkom. Zend uw Aansteker aan redactie@nvon.nl

Agenda 2013 - 2014

datum doelgroep organisatie/onderwerp plaats/tijd in nummer
april
16 docenten, toa's NVON / NVON-minicongres roc Midden Nederland, Utrecht 6

mei
16 docenten, vmbo/ Nibi/NVON-1e biologieconferentie Lunteren 3
onderbouw h/v

NVOX april 2014

 Beheer de chemicaliën op uw
school op verantwoorde wijze

Beter management van de gevaren en risico’s op uw school

Met het online systeem beschikt u altijd en overal over de actuele status van de aanwezige
chemicaliën. Met aparte logins voor gebruikers en eindverantwoordelijke directies.

Veiligheid door actualiteit en overzicht

Altijd up-to-date met alle verplichte informatie en een direct toegankelijk calamiteitenscherm
per chemische stof met bijbehorende EHBO voorschriften.

Beheersbaar op verschillende apparaten

Een intuïtieve applicatie om eenvoudig uw chemicaliën bij te houden, vindplaatsen
aan te maken en omverpakte chemicaliën te voorzien van het juiste etiket.

Verbeterde productiviteit
Snel de juiste etiketten printen, uitgebreide zoekfuncties en eenvoudig
bestellijsten maken. Nederlandstalig en geen software nodig.

Ondanks de noodzaak om duidelijk inzicht te hebben wat er aan chemicaliën op scholen beschikbaar is, blijkt nog al te vaak dat dit
niet het geval is. Eurofysica heeft daarom in samenwerking met het onderwijs en professionals een applicatie ontwikkeld om scholen
daarbij te ondersteunen. De Chemicaliënmanager is een online applicatie om het beheer van chemicaliën op een overzichtelijke en
verantwoorde wijze uit te voeren. Diverse functionaliteiten zorgen ervoor dat zowel de school als eventuele hulpdiensten snel kunnen
beschikken over de aanwezige voorraad en de juiste procedures bij calamiteiten. www.chemicalienmanager.nl

Eurofysica B.V. | Stadionlaan 161 | 5246 JT Rosmalen | Postbus 3435 | 5203 DK ’s-Hertogenbosch | tel.: +31(0)73 623 26 22 | fax: +31(0)73 621 97 21