Εισαγωγικές παρατηρήσεις

Οι έννοιες γραφή, αλφάβητο, γραμματεία/λογοτεχνία. χειρόγραφο, έγγραφο,

λογοτεχνικό έργο
&1. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
Λεξικά
1. F. Miklosich, Lexicon palaioslovenico-graeco-latinum, Vindobonnae (Wien) 1862-
1865 (repr. Aalen: Scientia Verl. 1977) /περιλαμβάνει υλικό από μεταγενέστερα
κείμενα, μετά την κλασική περίοδο της Παλαιοσλαβικής γλώσσας, υπάρχει στη
Βιβλιοθήκη της Φιλοσοφικής)
2. Краткий словарь шести славянских языков : un dictionnaire comparatif des
langues russe, vieux-slave, bulgare, serbe, tchéque et polonais, suivi des langues
francais et allemand / Franz von Miklosich, Amsterdam : Philo Press, 1885. (υπάρχει
στη Βιβλιοθήκη της Φιλοσοφικής)
2. И.И. Срезневский, Материалы для словаря древне-русского языка по
писменнымъ памятникамъ, Т. I-III, Санктпетербург (СПб.) 1893-1912 (repr.
Москва : Книга 1989)
3. R. Aitzetmüller, L. Sadnik, Handwörterbuch zu den Altkirchenslavischen Texten,
1955 (repr. Heidelberg: C. Wointer Iniversitätsverl., 1989)
4. Lexicon linguae palaeoslovenicae/ Slovník jazyka staroslověnského, Ed. J.
Kurz, P. 1-52, Prague (Praha) 1958 - .
5. Ҕ. Даничиђ, Рjечник из књижевних старина српских, Биоград, 1863 (repr.
Graz, 1962).
6. Старобългарски речник. Т. 1-2, София 1999-2009 (έκδοση της Βουλγαρικής
Ακαδημίας Επιστημών, περιλαμβάνει λεξιλόγιο κυρίως από την κλασική
Παλαιοσλαβική γλώσσα)
7. Για αρκετά κείμενα έχουν βγει τα λεγόμενα Λεξικά-Ευρετήρια (Индекс), που
περιέχουν το λεξιλόγιο του κάθε κειμένου. (π.χ. П. Пенкова, Речник-Индекс на
Синайския евхологий / Λεξικό ευρετήριο του Ευχολόγιου του Σινά. София:
Българска академия на науките (БАН), 2008.)
Γραμματικές
1. А. Leskien, Handbuch der altbulgarschen (altkirchenslavischen) Sprache
(Grammatik, Texte, Glossar). 1. Aufl., Weimar, 1871. 9 Aufl. Heidelberg, 1969.
2. A. Vaillant, Manuel du vieux Slave, Paris: Institut d’études Slaves, 1948.
3. Селищев, А.М., Старославянский язык, Ч.1. Введение, фонетика, Ч.2.Тексты,
словарь, очерки морфологии, Москва 1951.
3. Γ.Α. Хабургаев, Старославянский язык, Москва: Просвещение, 1974, 1986.
4. П. Ҕорҕиђ, Старословенски jезик, 1975.
5. R. Aitzetmüller, Altbulgarische Grammatik als Einführung in die Slavische
Sprachwissenschaft, Freiburg, 1978 [Monumenta linguae slavicae dialecti veteris.
Fontes et Dissertationes. T.12]
6. W.R. Schmalstieg, An introduction to Old Church Slavonic. 2nd ed., revised and
expanded, Indiana: Slavica Publ. (Indiana Univ.), 1983.
7. R. Večerka, Staroslověnština, Praha, 1984.
8. J.-Y. le Guillou, Grammaire du vieux bulgare, Paris 1984.
9. Граматика на старобългарския език. Фонетика, морфология, синтаксис./
Γραμματική της παλαιοβουλγαρικής γλώσσας, София : БАН, 1993 (έκδοση της
Βουλγαρικής Ακαδημίας Επιστημών).
10. H. G. Lunt, Old Church Slavonic Grammar, De Greyter 2001.
11. A. K. Поливанова, Старославянский язык: Грамматика. Словари. М.:
Университет Дмитрия Пожарского, 2013 (πολύ σύγχρονη πραγμάτευση, η οποία
βασίζεται στη δομική γλωσσολογία).
Άλλες μελέτες
1. Aspects of the Slavic Language Question.Vol.1: Church Slavonic- South
Slavic- West Slavic, R. Picchio, H. Goldblatt (eds.), [ Yale Russian and East
European Publications], New Haven 1984.
2. Keipert H., “Kirchenslavisch-Begriffe,” in: K. Gutschmidt, S. Kempgen, T.
Berger, P. Kosta, Hrsg., Die slavischen Sprachen. Ein internationales Handbuch zu
ihrer Struktur, ihrer Geschichte und ihrer Erforschung.= The Slavic languages. An
International Handbook of Their Strukture (sic!) , Their History and Their
Investigation, 2, Berlin, New York, 2014, 1212–1252 (Μετάφραση του ίδιου άρθρου
στα Ρωσικά στο περιοδικό Slověne №1 (2017), 8-75).

&2. TΑ ΔΥΟ ΑΛΦΑΒΗΤΑ

Όπως είναι γνωστό, στο Μεσαίωνα υπήρχαν δύο σλαβικά αλφάβητα –
γκλαγκολιτικό και κυριλλικό. Η επιστήμη όμως ακόμα δεν έχει λύσει μερικά βασικά
ζητήματα της ιστορίας της σλαβικής γραφής, όπως ο τρόπος δημιουργίας της, το αν
υπήρχε σλαβική γραφή πριν τους αγίους Κύριλλο και Μεθόδιο, ποιο είναι το
παλαιότερο Σλαβικό αλφάβητο, γιατί δημιουργήθηκαν δύο αλφάβητα, ποιος
δημιούργησε το δεύτερο, ποιες είναι οι σχέσεις και οι επιδράσεις ανάμεσα στα δύο.
Ίσως μεγαλύτερη ομοφωνία υπάρχει στο θέμα της δημιουργίας του
γκλαγκολιτικού αλφαβήτου. Έχει γίνει γενικά αποδεκτό, ότι οι δημιουργοί του είναι ο
Κύριλλος και ο Μεθόδιος, καθώς αυτό επιβεβαιώνεται από όλες τις μεσαιωνικές
πηγές σχετικά με το θέμα. Η χρονολογία της δημιουργίας του πρέπει να τοποθετηθεί
πριν την αποστολή των δύο αδελφών στη Μοραβία (862/863).
Μεγάλη διαμάχη υπάρχει στο θέμα που αφορά τη χρονολογική σειρά της
εμφάνισης των δύο αλφαβήτων. Στα μέσα του ΙΘ’ αι. ο μεγάλος Τσέχος Σλαβολόγος
P.J. Shafarik διατυπώνει την άποψη ότι ο δημιουργός της γκλαγκόλιτσας είναι ο
Κύριλλος, ενώ η κυριλλική γραφή διαμορφώθηκε στη Βουλγαρία στα χρόνια του
Βούλγαρου βασιλιά Συμεών (893-927). Αυτή η άποψη είναι μία από τις
επικρατέστερες έως σήμερα.
 1. Γκλαγκολιτικό αλφάβητο
Η ονομασία ‘γλκαγκόλιτσα’ προέρχεται από τη σλαβονική λέξη ГЛАГОЛЪ
(λέξη).
Ο αριθμός των γραμμάτων κυμαίνεται από 38 έως 43, ανάλογα με τις
ιδιαιτερότητες του κάθε χειρογράφου.
Εικ.1. Το γκλαγκολτικό αλφάβητο

Όσον αφορά τη διάδοση και τη χρήση της γκλαγκόλιτσας διαμορφώνονται οι

εξής περιοχές: η Νοτιοδυτική και Νότια Βουλγαρία και λιγότερο η Ανατολική
Βουλγαρία, η Δαλματία και η Ιστία (η μεγαλύτερη χερσόνησος στην Αδριατική, η
οποία σήμερα είναι μοιρασμένη ανάμεσα σε τρεις χώρες, Ιταλία, Σλοβενία και
Κροατία) και τα νησιά της Αδριατικής). Μετά τον Ι’ αι. η γκλαγκόλιτσα διατηρείται
για μεγαλύτερο διάστημα στην περιοχή της Αχρίδας και γενικά στη Νότια Βουλγαρία
λόγω του κύρους του έργου του αγίου Κλήμεντος της Αχρίδας, αλλά μετά τον ΙΒ’ αι.
υποχωρεί οριστικά σε όλες τις περιοχές της Βουλγαρίας.
Στη Ρωσία η γκλαγκόλιτσα χρησιμοποιήθηκε μόνο στα κρυπτογραφήματα. Η
γκλαγκόλιτσα της Κροατίας λέγεται και ‘τετραγωνισμένη’, λόγω της διαφορετικής
διαμόρφωσης των γραμμάτων σε σχέση με την κλασική γκλαγκόλιτσα.
2. Κυριλλικό αλφάβητο
Οι έρευνες για την προέλευση του κυριλλικού αλφάβητου είναι λιγότερες από
αυτές για τη γκλαγκόλιτσα.

Από τη Βουλγαρία η κυριλλική γραφή μεταφέρθηκε στη Σερβία και στη Ρωσία.
Για πέντε αιώνες (από τον ΙΔ’ έως τα τέλη του ΙΘ’ αι.) το κυριλλικό αλφάβητο
αποτελούσε λειτουργική και γραφειοκρατική γραφή και στη Βλαχία και στη
Μολδαβία, καθώς χρησιμοποιήθηκε για να γράφονται κείμενα και στη Ρουμανική
γλώσσα.

Εικ. 2. Ρουμανικό έντυπο ωρολόγιο από το 1874 (Μουσείο της μονής Νιάμτς,
Ρουμανία. Από το φωτογραφικό αρχείο της Ε. Μίνεβα).
3. Γράμματα του Κυριλλικού αλφαβήτου
Η μεσαιωνική κυριλλική γραφή αποτελείται από 24 γράμματα, δάνεια από το
ελληνικό αλφάβητο, και άλλα 12 που αποδίδουν ιδιαίτερους φθόγγους της σλαβικής
γλώσσας και λόγω της ομοιότητας του γραφήματός τους δείχνουν ότι είναι δάνεια
από το γκλαγκολιτικό. Στο γκλαγκολιτικό πηγές για τη δημιουργία αυτών των
γραμμάτων θεωρούνται άλλα αλφάβητα, όπως π.χ. το σημιτικό, το κοπτικό κ.α.
Α’. Προσοχή! Τα τελευταία τέσσερα γράμματα χρησιμοποιούνται
κυρίως για την απόδοση ξένων λέξεων, κυρίως βυζαντινής προέλευσης!:

ΚΥΡΙΛΛΙΚΟ ΑΛΦΑΒΗΤΟ
Γράμματα Φωνητική αξία Αριθμητική Ονομασία
αξία
а a (α) 1 Азъ (εγώ)
б b (μπ) Боукы (γράμμα)
в v (β) 2 Вѣдѣ (ξέρω)
г g (γκ) 3 Глаголи (μίλα)
д d (ντ) 4 Добро (καλό)
е e 5 Естъ (είναι)
ж ž (zh, παχύ ζ) Живѣте (ζείτε)
ѕ dz (ντζ) 6 Ѕѣло (πολύ)
з z (ζ) 7 Землѣ (γη)
їіꙇ i (ι) 10
и i (ι) 8 Иже (ο οποίος)
к k (κ) 20 Како (πως)
л l (λ) 30 Людье (άνθρωποι)
м m (μ) 40 Мыслите (σκέφτεστε)
н n (ν) 50 нашь (δικός μας)
о ο 70 Онъ (εκείνος)
п p (π) 80 Покои (ηρεμία)
р r (ρ) 100 Рьци (πες!)
с s (σ) 200 слово (λόγος)
т t (τ) 300 Твръде (γερά)
оу u (ου) 400 Оукъ
ф f 500 Фрьтъ
х h (χ) 600 Хѣръ
ц c (τσ) 900 Ци
ч č (ch, παχύ τσ) 90 Чрьвь (σκουλήκι)
ш š (sh, παχύ σ) шестoкрилатъ
(εξαπτέρυγος)
щ šτ (sh, παχύ στ) Ща
ъ ŭ (ανάμεσα στο ο και ου) Еръ
ь ȉ (ανάμεσα στο ε και ι) Ѥръ
ы y, yery Ѥры
ѣ/ ꙗ πολύ ανοιχτό е/ ya, για ꙗтъ
ю ju (you, γιου) Юже
ѥ je (ye, γιε)
ѧ en (εν) 900 Ѧсъ
ѫ on (ον) Ѫсъ
ѩ ien (γιεν) Ѩсъ
ѭ iοn (γι0ν) Ѭсъ
ѯ ks (ξ) 60 Кси
ѱ ps ψ 700 пси
ѳ θ 9 Ѳита
ѵ υ (i) 400 Ужица
ѿ ω 800 Отъ (από)
АлеѮандръ (Αλέξανδρος), Ѱалмъ (ψαλμός), муро (μύρο, δηλαδή αποδίδει το
ελληνικό ‘υ’), Ѯании (Ξάνθιος).

Β᾿. Τα γράμματα του αλφαβήτου έχουν αριθμητική αξία, όπως και

στο ελληνικό, αλλά και στο λατινικό αλφάβητο. Τα γράμματα
χρησιμοποιούνται ως αριθμοί, όπως και στα Ελληνικά, με τη βοήθεια
διακριτικών σημείων (στα Παλαιοσλαβικά συχνότερα σημειώνονται με
οριζόντια ή σπαστή γραμμή πάνω από το γράμμα).

Εικ.3. Παράδειγμα για τη χρήση γραμμάτων ως αριθμών από το σημείωμα του

κωδικογράφου του Ευαγγέλιου του Οστρομίρ (‘Οστρομίροβο’, ΙΑ’ αι.), όπου к᷉а =
21, και в᷉і =12.
Γ᾿. Άλλα σημαντικά χαρακτηριστικά των Παλαιοσλαβικών κειμένων
Πολύ συχνά, όπως και στα άλλα μεσαιωνικά κείμενα, στα Παλαιοσλαβικά
χρησιμοποιούνται συντμήσεις λέξεων. Η συντμήση γίνεται καθώς γράφονται μόνο τα
δύο πρώτα γράμματα ή το πρώτο και το τελευταίο γράμμα (ή και τα τελευταία δύο
γράμματα), τα οποία από πάνω έχουν μία οριζόντια γραμμή. Συχνότερα οι
συντμήσεις παρατηρούνται στις λεγόμενες ιερές συντομογραφίες (λατ. nomina sacra),
όπως Ги꙯ (=господи, κύριε) ап꙯лъ (апостолъ – απόστολος), Ха꙯ (хрьста – τον
Χριστό), Бц꙯ (= богородиц- , θεομητ -) κ.α.
Άλλο χαρακτηριστικό των παλαιοσλαβικών κειμένων είναι η χρήση βραχυγραφιών
με υπερκείμενα γράμματα, όπως μπορεί να δει κανείς στην εικ. 3 στις λέξεις, ή
βραχυγραφίες με αποκοπή.

&3. Η ΠΑΛΑΙΟΣΛΑΒΙΚΗ ΓΛΩΣΣΑ

Ως προς τις ονομασίες της γλώσσας που περιγράφεται εδώ, στην επιστήμη δεν
υπάρχει ομόφωνη γνώμη. Στην αγγλόφωνη και τη γερμανική επιστημονική
βιβλιογραφία συναντά κανείς τους όρους Altbulgarisch/ altslavisch, ακόμα και
altmakedonisch τώρα τελευταία!, και Old Church Slavonic για την κλασική περίοδο,
ενώ Church Slavonic, Altkirchenslavisch για την περίοδο μετά τον ΙΑ’αι. Στα Ρωσικά
χρησιμοποιούνται κυρίως δύο ονομασίες: старославянский (древнеславянский), ο
οποίος δηλώνει τη γλώσσα των παλαιότερων κειμένων, και церковнославянский, για
τη μεταγενέστερη εκκλησιαστική σλαβική γλώσσα. Τελευταία αρκετοί Ρώσοι
μελετητές τάσσονται υπέρ τη χρήσης μόνο του δεύτερου όρου, απορρίπτοντας τον
πρώτο ως ακατάλληλο και αντικαθιστώντας το με τον древнецерковнославянский.
Σαφής διαχωρισμός γίνεται και στη βουλγαρική επιστημονική ορολογία, όπου
старобългарски книжовен език με τις διάφορες παραλλαγές της αφορά τη γλώσσα
έως το ΙΣΤ’αι, ενώ църковнославянски език είναι η παλαιά εκκλησιαστική σλαβική
γλώσσα που χρησιμοποιήθηκε στη Ρωσία από το ΙΣΤ’αι. και έπειτα. Επομένως, είναι
αυτονόητο ότι η διχόνοια αυτή αντικατοπτρίζεται και στην ελληνική επιστήμη, όπου
η μελέτη της γλώσσας αυτής έχει ξεκινήσει πολύ αργότερα απ’ότι σε άλλες χώρες. Οι
ονομασίες οι οποίες απαντούν είναι παλαιοσλαβική, παλαιά εκκλησιαστική σλαβονική
γλώσσα, αρχαία εκκλησιαστική σλαβική (Λεξικό ΚΝΕ), παλαιά εκκλησιαστική
σλαβική, εκκλησιαστική σλαβική, εκκλησιαστική σλαβονική.
Η γλωσσολογική βάση της παλαιοσλαβικής γλώσσας είναι μια νοτιοανατολική
βουλγαρική διάλεκτος της περιοχής της Θεσσαλονίκης. Αυτό αποδεικνύεται από
ορισμένα φωνολογικά χαρακτηριστικά, αλλά και από τα ιστορικά γεγονότα, εφόσον
οι άγιοι Κύριλλος και Μεθόδιος έμαθαν τα Σλαβικά στη Θεσσαλονίκη, στην περιοχή
της οποίας κατοικούσαν Σλάβοι της Βουλγαρικής ομάδας Σλαβικών φυλών.
Η Κλασική Παλαιοσλαβική γλώσσα χρονολογείται από τον Θ΄ έως τα τέλη του ΙΑ’
αι. Από τις αρχές του ΙΑ’ αι. οι επιμέρους ομιλούμενες γλώσσες αρχίζουν να
επηρεάζουν πιο έντονα τη γραπτή γλώσσα, με συνέπεια να παρατηρούνται
αποκλίσεις και υποχώρηση προς τις ιδιαιτερότητες της κάθε γλώσσας. Οι διαφορές
αυτές αφορούν κυρίως τη φωνητική και επομένως αντικατοπτρίζονται στην
ορθογραφία, στο λεξιλόγιο και σε ορισμένους γραμματικούς τύπους. Λιγότερες είναι
οι αλλαγές στη μορφολογία και τη σύνταξη. Οι διαφορές και οι αποκλίσεις αυτές που
διαμορφώθηκαν με την πάροδο του χρόνο στις διάφορες σλαβικές χώρες ορίζονται
συνήθως στη Σλαβολογία ως ‘διασκευές’ (ρως., βουλγ. редакция, σερβ. редакциja
γαλλ. rédaction,γερμ. Redaktion, αγγλ. redaction/recension) 1 της κλασικής
Παλαιοσλαβικής:
- η μεσοβουλγαρική: από τον ΙΒ’αι.
- η σερβική: από τον ΙΒ’αι.
- η ρωσική: από το ΙΑ’ αι.
- η μολδοβλαχική διασκευή, η οποία εμφανίζεται το ΙΔ’αι. και είναι επηρεασμένη
από τη μεσοβουλγαρική, εφόσον στη Μολδαβία και τη Βλαχία για αρκετούς αιώνες η
Παλαιοσλαβική ήταν η γλώσσα της εκκλησίας, της διοίκησης και της γραμματείας.
Παλαιότερα μιλούσαν και για ‘μοραβική’ και ‘κροατική διασκευή’, αλλά σήμερα η
άποψη αυτή έχει αναθεωρηθεί και οι ερευνητές μιλούν για
«μοραβισμούς/παννονισμούς» (δηλ. μορφολογικά ή λεξιλογικά στοιχεία των δυτικών
σλαβικών γλωσσών) στην κλασική Παλαιοσλαβική γλώσσα.
&4. ΤΑ ΣΗΜΑΝΤΙΚΟΤΕΡΑ ΓΚΛΑΓΚΟΛΙΤΙΚΑ ΧΕΙΡΟΓΡΑΦΑ (ΚΩΔΙΚΕΣ)
ΚΑΙ ΦΥΛΛΑ
1. Φύλλα του Κιέβου (πρώτο μισό του 10ου αι.)
2. Codex Zographensis (Ευαγγέλιο του Ζωγράφου), σήμερα στην Κρατική Βιβλιοθήκη
της Πετρούπολης (10ος – 11ος αι.)
3. Codex Assemanius (Ευαγγέλιο του Ασεμάνη), σήμερα στο Βατικανό (τέλη 10ου -
αρχές 11ου αι.)
4. Codex Marianus (Ευαγγέλιο, Мариинско евангелие), σήμερα στην Εθνική
Βιβλιοθήκη της Μόσχας (11ος αι.)

1
Αυτός ο όρος, редакция, χρησιμοποιείται συνήθως στη Σλαβολογία, αν και αμφισβητείται τα
τελευταία χρόνια από ορισμένους μελετητές.
5. Glagolita Clozianus (απόσπασμα από ομιλία του Ιωάννη Χρυσοστόμου), φύλλα,
γνωστά στη σλαβολογία ως ‘Η συλλογή του Κλοτς’, σήμερα στο Triente και Insbruk
(11ος αι.)
6. Φύλλα της Αχρίδας, Οδησσός (Ευαγγέλιο (11ος αι.)
7. Psalterium Sinaiticum, Ψαλτήριο του Σινά (11ος αι.)
8. Τα φύλλα της Ρίλας (Παραίνεσις του Εφραίμ Σύρου), Μονή της Ρίλας, Βουλγαρία
(11ος αι.)
9. Euchologium Sinaiticum, Ευχολόγιο του Σινά (11ος αι.)

ΤΑ ΑΡΧΑΙΟΤΕΡΑ ΚΥΡΙΛΛΙΚΑ ΧΕΙΡΟΓΡΑΦΑ ΚΑΙ ΦΥΛΛΑ

1. Codex Suprasliensis (Συλλογή βίων αγίων και εορταστικών ομιλιών), σήμερα στη
Ljublana, Warsaw και την Κρατική Βιβλιοθήκη της Πετρούπολης (μέσα 10ου αι.)
2. Savina Kniga, το Βιβλίο του Σάβα (Ευαγγελιστάριο), στο Κρατικό αρχείο Μόσχας
(10ος -11ος αι.)
3. Φύλλα του Ουντόλσκι (Ευαγγελιστάριο), σήμερα στην Εθνική Βιβλιοθήκη της
Μόσχας (11ος αι.)
4. Praxapostolus codicis Eninensis, Πραξαπόστολος της Ένινας, Εθνική Βιβλιοθήκη της
Σόφιας (11ος αι.)
5. Φύλλα του Χιλανδαρίου (συλλογή κατηχήσεων του Κυρίλλου Αλεξανδρείας), στην
Κρατική Βιβλιοθήκη της Οδησσού (τέλη 10ου/ πρώτο ήμισυ 11ου αι.)