Naum Celakoski

Verica Bakeva
Borivoje Miladinoviq
Jovo Stefanovski

ARSIMI I MESËM PROFESIONAL

PËR TË GJITHA DREJTIMET
 PARATHËNIA

Ky libër paraqet tekst nga matematika për vitin II të arsimit të mesëm profesional. Në të janë përpunuar të gjitha
përmbajtjet të parapara me programin mësimor për të gjitha drejtimet e arsimit të mesëm profesional.
Sipas programit mësimor, për çdo grup të profesioneve janë përpunuar temat përkatëse.
Çdo temë te libri për grupin përkatës të profesioneve është shënuar shenja në këtë mënyrë:

Shenja Grupi i profesioneve

elektroteknik, makineri, ndërtimtari-gjeodezi, komunikacion, kimiko-teknologjik, gjeologjike-xehtari,

T
metalurgji, shërbime personale, (optika e syve)
ekonomi-drejtësi dhe tregëti, tekstil-lëkura, hoteleri-turistike
E
mjekësi, bujqësore-veterinari, pylltari-drupunues dhe shërbime personale (profil: kozmetik teknik).
M

Çdo temë është shënuar me shenjë përkatëse për cilin profesion ose grup është dedikuar.
Te temat te të cilat janë paraparë për dy grupe të profesioneve, përmbajtjet mësimore (mësimet) janë shënuar për të cilin
profesion bëhet fjalë, kurse ato përmbajtje grupi tjetër i profesionit nuk i mëson.
Detyrat që janë shënuar në veçanti për një ose për dy profesione janë përkatësisht të shënuara ato nuk janë të
detyrueshme për profesionet tjera.
Libri përmban dhjetë tërësi tematike. Çdo temë fillon me pasqyrën e përmbajtjeve mësimore. Gjatë përpunimit të
përmbajtjeve do të hasish në këto gjëra:

Kujtohu! Domethënë, duhet të kujtohesh në disa kuptime dhe gjykime dhe tu përgjigjet kërkesve të dhëna.
Ajo do ta lehtëson të mësuarit e përmbajtjeve të reja.
Me këto shenja njësia mësimore është ndarë në pjesë (porcione) që është për ato kuptime të reja.
A ,
B ,...
Me këto shenja janë shënuar aktivitetet, pyetjet dhe detyrat që do t’i zgjidhish në orë në mënyrë
1 2 3
, , ,... të pavarur ose me ndihmën e arsimatrit.
Me këtë shenjë të drejtohet pyetje në të cilën duhet të japish përgjigje.
Me këtë shenjë është dhënë informata për sqarimin e kuptimit të ri.
Kjo të udhëzon në përkufizimin e kuptimit të ri ose të gjykimeve që vlejnë për atë kuptim.
Mbaj mend!

Në fund të çdo njësie mësimore janë dhënë detyra për punë të pavarur të shënuara me 1 , 2 ,...
Në fund të çdo teme mësimore janë dhënë detyra për përsëritje dhe përforcim të shënuara me 1 ,...
Çdo temë në fund përmban detyra për vetkontrollë të shënuara me 1 , 2 , 3 ,...
Te pjesa e dytë e librit janë dhënë përgjigje, udhëzime ose zgjidhje të të gjitha detyrave.
Do të na gëzon nëse ky libër të ndihmon të arrijsh sukses solid.

Autorët
TEMA 1 SISTEMI LINEAR I BARAZIMEVE ME DY TË PANJOHURA

për të gjitha drejtimet

PËRMBAJTJA E TEMËS

1 Barazimi linear me një të panjohur 5 Zgjidhja e sistemit linear me

(përsëritje) .......................................
2 Barazimi linear me dy
të panjohura ......................................
3 Sistemi i barazimeve lineare me dy
të panjohura...... ............................... 13
4 metodën e koeficientëve
të kundërtë ..................................... 20
6 Zgjidhja grafike e sistemit
9 të barazimeve lineare
me dy të panjohura........................... 24
7 Zbatimi i sistemit të barazimeve
lineare me dy të panjohura.............. 29

8 Detyra për përsësritje

4 Zgjidhja e sistemit linear me dhe përforcim................................... 32
metodën e zëvëndësimit................... 17
9 Detyra për vetkontrollë................... 33

3
 BARAZIMI LINEAR ME NJË TË PANJOHUR
1 (përsëritje)

Kujtohu! Barazim i dy shprehjeve, prej të cilave të

A paktën njëra është me ndryshore quhet
3 ⋅ 4 + 2; 42 − 2 ⋅ 6,5 + 9 : 3 janë shprehje numerike.
barazim. Ndryshoret në të quhen të panjohura.
y 3
3x + 2; 5 x 2 − ; a3b; x − 3 y + 2 z − 1;
2 4
4x −1 Nëse A ( x, y,..., z ) dhe B ( x, y,..., z ) janë poli-
; 2 x janë shprehje me ndryshore;
x +1 nome dhe të paktën njëri prej tyre i përmban
pesë shprehjet e para të tyre janë shprehje
ndryshoret x, y, ..., z, atëherë barazimi
racionale, kurse 2x është shprehje
A ( x, y,..., z ) = B ( x, y,..., z ) quhet
iracionale.
y 2 4 3 barazim algjebtik.
Shprehjet 3 x + 2; 5 x − a b janë
2
; ;
2 3 3
shprehje të plota racionale (ose polinome). Bashkësia e vlerave të lejuara quhet bashkësia
e përkufizimit të barazimit dhe shënohet me D.
Vëreve se te ato nuk ka pjesëtim me ndryshore.
2
Edhe konstantet, si për shembull , janë
3
polinome.
Nëse A ( x ) dhe B ( x ) janë shprehje të plota
4x −1
është shprehje racionale thyesore. racionale dhe të paktën njëra prej tyre përmban
x +1
Shprehjet me një ndryshore shënohen shkurtimisht ndryshore x, atëherë barazimi A ( x ) = B ( x )
me A ( x ), B ( x ), C ( x ) etj. quhet barazim algjebrik me një të panjohur.

Sipas shkallës më të lartë të të panjohurave, barazimet algjebrike janë: të shkallës së parë, të shkallës së dytë,
të shkallës së tretë etj..
Më tutje, në vend të „barazimit algjebrik”, do ta shfrytëzojmë kuptimin „barazim”.

1 Cakto llojin e barazimit të dhënë sipas numrit të të panjohurave dhe sipas shkallës:

a) 2 x − 3 = x + 5; b) 3 x − y = 2; c) x − 3 y + 2 z = 4; ç) x 2 − x = 8 + x;
d) x − xy = 6; e) x − x y − 5 = 0.
3 2 2

Zgjidhje. Barazimet a), b) dhe c) janë të shkallës së parë; ç) dhe d) janë të shkallës së dytë, kurse e) është e
shkallës së katërtë. Me një të panjohur janë: a) dhe ç); me dy të panjohura janë: b), d) dhe e); me tri të panjohura
është barazimi c).

Mbaj mend!

Çdo barazim i shkallës së parë (me një, me dy ose me më shumë të panjohura) quhet barazim linear.

Cilat prej barazimeve te detyra 1 janë lineare?

Vëre se te barazimi linear nuk ka shumëzim të të panjohurave.

4
 Çdo vlerë e ndryshores, për të cilën barazimi A ( x ) = B ( x ) kalon në barazim të saktë numerike, quhet
zgjidhje (ose rrënjë) e atij barazimi.

Për shembull, x = 4 është zgjidhje e barazimit x 2 − x = 8 + x, pasi 4 2 − 4 = 8 + 4 është barazim i saktë numerik.

Trego se edhe x = −2 është zgjidhje e tij.

Të zgjidhet një barazim domethënë të caktohen të gjitha zgjidhjet e tij, d.m.th. të caktohet bashkësia e
zgjidhjeve të atij barazimi.

Që të zgjidhim barazim të dhënë, atë e zëvëndësojmë me tjetër më të thjeshtë, por barazim ekuivalent me të.
Pastaj, barazimin e fituar e zëvëndësojmë edhe më të thjeshtë se ai etj., derisa nuk arrijmë deri te barazimi më i
thjeshtë zgjidhjet të të cilit janë të qarta.

Dy barazime janë ekuivalente nëse kanë bashkësi të njëjtë të përkufizimit dhe bashkësi të njëjtë të
zgjidhjeve.

Zëvëndësimi i barazimit të dhënë me barazim tjetër më të thjeshtë ekuivalent me të paraqet transformim

B të barazimit të dhënë. Transformimet realizohen në bazë të teoremave për barazime ekuivalente të
barazimeve dhe pasojave të tyre.

T. 1. Nëse në të dy anët e barazimit A ( x ) = B ( x ) shtohet një numër i njëjtë p ose shprehje P ( x ) që

është përkufizuar për të gjitha vlerat e lejuara të ndryshores, do të fitohet barazim i ri ekuivalent me
barazimin e dhënë, d.m.th.
A ( x ) = B ( x ) ⇔ A ( x ) + P ( x ) = B ( x ) + P ( x ).

Pasojat e teoremës janë:

P. 1. Çdo anëtar (mbledhës) i një barazimi mund të bartet prej një ane në anën tjetër të barazimit, nëse
shenja e tij ndryshon në të kundërtën.

P. 2. Nëse në të dy anët e një barazimi ka anëtar të njëjtë (mbledhësa), atëherë ato mund të hiqen,
d.m.th. të eleminohen.

Te detyrat që vijojnë do të tregojmë se si zbatohet teorema T.1 dhe pasojat P.1 dhe P.2 gjatë zgjidhjes së
barazimeve.

Zgjidhe barazimin: a) 3 x − 4 = 2 x + 5; b) ( x − 2 )( x − 3) = x + 2.
2
2

Zgjidhje. a) Me zbatimin e P.1 në anën e majtë i grupojmë anëtarët që e përmbajnë të panjohurën, kurse në
anën e djathtë anëtarët e njohur dhe kemi
3 x − 4 = 2 x + 5 ⇔ 3 x − 2 x = 5 + 4 ⇔ x = 9, pra x = 9 është zgjidhje e barazimit të dhënë.

5
b) ( x − 2 )( x + 3) = x + 2
2
Me kyerjen e operacioneve të shënuara, barazimin e dhënë e zëvëndësojmë me këtë

që A ( x ) = B ( x ) është ekuivalent me barazimin e dhënë.

⇔ x 2 + 3x − 2 x − 6 = x 2 + 2 Me zbatimin e P.2 anëtarin x2 e eleminojmë në të dy anët dhe e fitojmë barazimin.

⇔ 3x − 2 x − 6 = 2 Me zbatimin e P.1 kemi

⇔ 3 x − 2 x = 2 + 6,
⇔ x =8 pra është zgjidhje e barazimit.

3 Zgjidhe barazimin:
a) 5 ( x + 3) = 2 (2 x + 3); b) 2 ( x + 1) + 3 ( x − 1) = 4 ( x + 1) + 1;
c) ( x − 1)( x + 2 ) + 2 x = x 2 + 2; ç) ( x − 1) = x ( x − 3) + 2.
2

T. 2. Nëse të dy anët e barazimit A ( x ) = B ( x ) shumëzohen ose pjesëtohen me një numër të njëjtë p

( p ≠ 0 ) ose shprehje P ( x ) të përkufizuar dhe i ndryshueshëm prej zeros për vlerat e lejuara të të
panjohurës x, do të fitohet barazim ekuivalent me barazimin e dhënë, d.m.th.
A ( x ) = B ( x ) ⇔ A ( x )⋅ P ( x ) = B ( x )⋅ P ( x ).

Pasojat e teoremës T.2 që shfrytëzohen gjatë zgjidhjes së barazimeve janë:

P. 3. Nëse të dy anët e barazimit A ( x ) = B ( x ) shumëzohen me −1, atëherë anëtarët e tij marrin

shenja të kundërta.

P. 4. Nëse disa anëtarë të barazimit A ( x ) = B ( x ) kanë emërues, atëherë me shumëzimin e të dy

anëve të barazimit me SHVP të emëruesve, do të fitohet barazim pa emëruesa.

Vërejtje. Teoremat T.1 dhe T.2, si edhe pasojat e tyre, përkatësisht të përshtatura, vlejnë edhe për barazimet
me më shumë të panjohura, dhe atë jo vetëm për barazime algjebrike, por edhe për lloje tjera të
barazimeve.
3x − 1 x + 2 x + 2
4 Zgjidhe barazimi: a) 3 ( x − 2 ) − 4 (2 x + 3) = 2 x + 3; b) − = .
4 3 6
Zgjidhje.
3x − 1 x + 2 x + 2 Të dy ananët e barazimit i shumëzojmë me SHMP(4,3,6)=12.
b) − =
4 3 6
⇔ 3 (3x − 1) − 4 ( x + 2 ) = 2 ( x + 2 ) E kryejmë shumëzimin

⇔ 9x − 3 − 4x − 8 = 2x + 4 Me zbatimin e P.1. i grupojmë anëtarët

⇔ 9x − 4x − 2x = 4 + 3 + 8 I mbledhim monomët e ngjashëm

⇔ 3 x = 15 /: 3 Pjesëtojmë me koeficientët para të panjohurës, d.m.th. me 3, T.2

⇔ x = 5 është zgjidhje e barazimit.
Barazimi nën a) zgjidhe vet dhe në çdo hap shëno cilën e zbaton.

6
5 Me zbatimin e teoremave për barazimet ekuivalente dhe pasojat prej tyre trego se janë ekuivalente
brazimet:
a) x − 3 − x − 2 = x − 5 dhe x = 5; b) (x-2)(x+2)=x(x+2) dhe x=-2
4 6 6

Kujtohu!
C 6 Është dhënë barazimi
(2 x − 1)( x + 2 ) = 2 x 2 + 3.
Te shprehja ax + b, x paraqet ndryshore, kurse a
Kryej operacionet e shënuara dhe të gjitha
dhe b - koeficientë.
anëtarët barti në anën e majtë të barazimit.
Cakto koeficientët te shprehja me ndryshore x:

a) 2 x − 4; b) 3ax −
1
. Zgjidhje. (2 x − 1)( x + 2 ) = 2 x 2 + 3 ⇔
2
⇔ 2x2 + 4x − x − 2 = 2x2 + 3 ⇔
Barazimi 3x − 2 = x është linear, kurse barazimi ⇔ 3x − 5 = 0.
3 x + 4 x = 5 është katror.
2

Barazimi i dhënë është linear.

Mbaj mend!

Barazimi ax + b = 0 quhet forma e përgjithshme ose normale e barazimit linear me një të panjohur;
x është e panjohura, a është koeficienti para të panjohurës, kurse b është anëtar i lirë.
Çdo barazim linear mund të transformohet në formën e përgjithshme.

x − 2 2x − 3
7 Zgjidhe barazimin: a) − = x + 1; b) ( x − 3)( x − 2 ) = x ( x − 3).
3 6
x −3
8 Zgjidhe barazimin: a) x − 2 + = 1; b) 3x + 2 = 3 ( x + 4 ); c) 2 x − 6 = 2 ( x − 3).
2
Zgjidhe.
x −3 c) 2 x − 6 = 2 ( x − 3)
a) x − 2 + = 1/ ⋅ 2 b) 3 x + 2 = 3 ( x + 4 )
2
⇔ 2x − 4 + x − 3 = 2 ⇔ 3 x + 2 = 3 x + 12 ⇔ 2x − 6 = 2x − 6
⇔ 3x = 9 ⇔ 3 x − 3 x = 12 − 2 ⇔ 2x − 2x = 6 − 6
⇔ x = 3. ⇔ 0 ⋅ x = 10. ⇔ 0 ⋅ x = 0.

Vëre. Zgjidhja e barazimit nën a) është x = 3. Barazimi nën b) nuk ka zgjidhje, pasi prodhimi prej cilitdo numër
dhe numrit zero gjithmonë është i barabartë me zero. Zgjidhja e barazimit nën c) është çfarëdo numër real, pasi
për çdo numër real x ai kalon në barazim të saktë numerik. Prandaj, barazimi ax + b = 0 a ka zgjidhje ose nuk
ka zgjidhje varet prej vlerave të a dhe b.

7
 Mbaj mend!

Barazimi linear ax + b = 0 :
b
a) për a ≠ 0 ka zgjidhje të vetme x = − ;
a
b) për a = 0 dhe b ≠ 0 nuk ka zgjidhje, (d.m.th. është i pamundshëm, kundërthënës);

c) për a = 0 dhe b = 0 është i llojit 0 ⋅ x = 0, pra zgjidhje është çdo numër real, d.m.th. ka pakufi shumë
zgjidhje.

8 Provo cili prej barazimeve ka zgjidhje, por cili nuk ka zgjidhje: a) x − 3 = 3x − 2 ( x − 1);

2x −1 1
b) 2 ( x − 3) + 4 = x − 2; c) x + 6 = 7 x − 6 ( x − 1); ç) −1 = x − .
2 3
Detyra
1 Provo cili barazim është i saktë:
4 x − 3 3x − 1 5 x + 1 1
6 a) − = + ;
a) 8 ⋅ 3 − 4 = 5 ⋅ 4; b) 0 ⋅ 5 = 0 − 5; 2 4 3 2
15 − 9 5 − 3 2 x − 2 9 + 2x
c) (−5 ) ⋅ (−3) = −15; ç) = . b) x − − = .
6 2 3 2 3
2 Cilëtprej barazimeve janë ekuivalente:
7 Cakto cili prej barazimeve të dhënë ka zgjidhje të
a) x 2 + 3 x = 12 + x 2 dhe 3x = 12; vetme, që nuk ka zgjidhje, por cili barazim është
identitet:
b) 2 x 2 = 6 x dhe 2 x = 6;
a) x − 3 = 6 x − 5 ( x − 2 );
x x
c) + = 8 dhe x = 15?
3 5 b) 2 ( x − 3) + 2 = x − 4;

Zgjidhi barazimet (3 − 6 ) : 1 x+5

c) x + 6 = 77 − 6 ( x − 1); ç) x +1 = .
5 5
3 a) 10 x − 2 = 4; b) x − 7 − 9 x = 4 x − 3 − 8 x;
8 Për cilën vlerë të numrit m barazimi
x−2 (m − 3) x = m 2 − 3m :
c) = x + 1; ç) 3x 2 − (3 x − 2 )( x + 1) = 8.
3
a) ka zgjidhje të vetme;
a) ( x − 2 ) = x ( x + 2 ) − 2; b) është i pamundshëme;
2
4
c) ka pafund shumë zgjidhje?
b) ( x + 1) − ( x − 1) = 4;
2 2

3x − 2 4 − x
5 a) − = 2;
3 2
14 x − 1 2 x − 3 3x − 4
b) + = .
15 5 3

8
 2 BARAZIMI LINEAR ME DY TË PANJOHURA

Kujtohu! A 1 Shuma e dy numrave natyror është

19. Sa zgjidhje ka detyra?
Sipas numrit të panjohurave një barazim mund të jetë:
me një të panjohur, me dy të panjohura etj. Nëse të panjohurat i shënojmë me x dhe y,
atëherë mund të shkruajmë:
Sipas shkallës më të lartë të të panjohurës, barazimi x + y = 19, ku x, y ∈ 1.
mund të jetë: linear (barazim i shkallës së parë), katrore
Barazimi i fituar x + y = 19 është linear me dy
(barazim i shkallës së dytë), kubike (barazim i shkallës
të panjohura.
së tretë) etj..
Zgjidhjet e barazimit janë çifte të rregulluara
Sipas numrit të të panjohurave dhe shkallës së të (1, 18), (2, 17), (3, 16), ..., (18, 1), gjithësej 18
panjohurave cakto llojin e barazimit: zgjidhje.
a) 3x − 2 = 6; b) 2 x + y = 3; .
Vëre se çiftet (1, 18) dhe (18, 1) nuk janë të barabarta,
c) x = 2 x + 3;
2
ç) x + 2 xy − 3 = 0.
d.m.th. (1,18 ) ≠ (18,1).

Mbaj mend!

Barazimi i llojit ax + by = c, ku x dhe y janë të panjohura, kurse a, b dhe c janë numra real ose shprehje
të cilat nuk varen prej x dhe y, quhet forma e përgjithshme ose normale e barazimit linear me dy të
panjohura. Numrat a, b dhe c quhen koeficientë të barazimit.

Çdo çift i rregulluar i numrave real ( x0 , y0 ) për të cilën barazimi ax + by = c kalon në barazim të saktë
numerik ax0 + by0 = c quhet zgjidhje e barazimit, kurse bashkësia M prej atyre çifteve të rregulluara quhet
bashkësia e zgjidhjeve të barazimit.
{
Te detyra 1 bashkësia e zgjidhjeve është M = (1,18 ), (2,17 ), (3,16 ), (4,15 ),..., (18,1) . }
2 Provo çifti i rregulluar: a) (4, −6 ); b) (5,3) a është zgjidhje e barazimit
1
2 x − y = 10.
3
1
Zgjidhje. b) Barazimi është me të panjohurat x dhe y. Për x = 5 dhe y = 3 kemi 2 ⋅ 5 − ⋅ 6 = 10, d.m.th.
3
8 = 10, kurse ai është barazim numerik që nuk është i saktë. Domethënë, çifti (5,3) nuk është zgjidhje e
barazimit.
1
3 Cakto koeficientët e barazimit: a) 2 x − 3 y = 5; b) x + y = 0.
2
1
Barazimet janë të llojit ax + by = c, pra a) a = 2, b = −3, c = 5. b) a = 1, b = , c = 0.
2

9
 Kujtohu!
B Dy barazime lineare me dy të panjohura
janë ekuivalente nëse kanë bashkësi të
Çka thonë teoremat T.1 dhe T.2 dhe pasojat e tyre për njëjtë përkufizimit dhe bashkësi të barabarta të
barazimet ekuivalente? zgjidhjeve.

Çdo barazim linear mund të transformohet në barazim ekuivalent me të barazimit të llojit ax + by = c, me

ndihmën e teoremave T.1 dhe T.2 dhe pasojat e tyre.

2x − 3 x + y
4 Transformoje në formën normale barazimin + = 1.
3 2
Zgjidhje.
2x − 3 x + y
+ = 1/⋅ 6 Të dy anët e barazimit i shumëzojmë me SHMP (3, 2 ) = 6.
3 2
⇔ 2 (2 x − 3 ) + 3 ( x + y ) = 6 I kryejmë operacionet e shënuara.

⇔ 4 x − 6 + 3x + 3 y = 6 I grupojmë anëtarët e barazimit.

⇔ 4 x + 3x + 3 y = 6 + 6 I mbledhim monomet e ngjashëm.

⇔ 7 x + 3 y = 12.

5 Shkruaje në formën normale (nëse është e mundshme) barazimin:

a) 2 x + y − 3 = x + 3 y − 4; b) ( x − 3)( y − 2 ) − 1 = xy; c) ( x − 1)( y − 3) = 4 − 3x.
Zgjidhje. a) 2 x + y − 3 = x + 3 y − 4 ⇔ 2 x − x + y − 3 y = −4 + 3 ⇔ x − 2 y = −1;
b) ( x − 3)( y − 2 ) − 1 = xy ⇔ xy − 2 x − 3 y + 6 − 1 = xy ⇔ −2 x − 3 y = −5 ⇔ 2 x + 3 y = 5.

c) ( x − 1)( y − 3) = 4 − 3x ⇔ xy − 3 x − y + 3 = 4 − 3x ⇔ xy − y = 1.
Barazimi c) nuk është linear, pra nuk mund të shkruhet në formën ax + by = c.

C 6 Cakto zgjidhjet e barazimit 4 x + y = 6 për y ∈ {2, −3, −2}.

Zgjidhje. Për y = 2 kemi 4 x + 2 = 6 ⇔ 4 x = 6 − 2 ⇔ 4 x = 4 ⇔ x = 1. Domethënë, çifti (1, 2) është zgjidhje

9 1
e barazimit. Për y = −3 kemi 4 x + (−3) = 6 ⇔ 4 x = 6 + 3 ⇔ x = = 2 , domethënë çifti
4 4
⎛ 1 ⎞
⎜ 2 , −3 ⎟ është zgjidhje e barazimit.
⎝ 4 ⎠
Cakto zgjidhjen e barazimit për y = −2. Zgjedh tjetër vlerë për y dhe cakto zgjidhjen e barazimit.Çka
përfundon?
Vëre, nëse barazimi i llojit ax + by = c është vlerë e dhënë e njërës prej të panjohurave, atëherë mundemi ta
caktojmë vlerën edhe të panjohurës tjetër, d.m.th. të caktojmë një zgjidhje e barazimit.

10
 7 Cakto bashkësinë e zgjidhjeve të barazimit 2x + y = 3; x, y ∈ R.

Zgjidhje. Zgjedhim çfarëdo vlere të të panjohurës x. Për shembull x = 2. Atëherë kemi

2 ⋅ 2 + y = 3 ⇔ y = 3 − 4 ⇔ y = −1, pra çifti (2, −1) është një zgjidhje e barazmit.

Për x = −1, 2 ⋅ (−1) + y = 3 ⇔ y = 3 + 2 ⇔ y = 5, pra ( x, y ) = (−1,5) është zgjidhje e barazimit.

Në përgjithësi, nëse x është çfarëdo numër real, d.m.th. x = k, k ∈ R atëherë 2 k + y = 3 ⇔ y = 3 − 2 k , pra

bashkësia e zgjidhjeve të barazimit është M(2x+y=3)={(k,3-2k) | k ∈ R }.

Mbaj mend!

Barazimi linear ax + by = c ka pafund shumë zgjidhje nëse:

1. a ≠ 0 ose b ≠ 0 dhe 2. a = b = c = 0.
Nëse a = b = 0, kurse c ≠ 0, atëherë barazimi nuk ka zgjidhje.

Barazimin e dhënë ta zgjidhim me zgjedhjen e vlerave të të panjohurës y. Për shembull, për y = −1 kemi
2 x + (−1) = 3 ⇔ 2 x = 3 + 1 ⇔ x = 2, pra çifti ( x, y ) = (2, −1) është zgjidhje e barazimit. Në përgjithësi,
nëse y është çfarëdo numër real, d.m.th. y=n, n ∈ R atëherë
3− n
2x + n = 3 ⇔ 2x = 3 − n ⇔ x = , pra bashkësia e zgjidhjeve të barazimit është
2
⎛ 3− n ⎞
N (2x + y = 3) = { ⎜ , n⎟ n∈ R }
⎝ 2 ⎠

Bashkësia e zgjidhjeve M dhe N e barazimit 2 x + y = 3 janë shkruar në mënyra të ndryshme, por ato si bashkësi
e çifteve të rregulluara janë të barabarta.

8 Cakto bashkësinë e zgjidhjeve të barazimit:

a) x − 4 y = 2; b) 2 x − ( y + 1) = 2 ( x + 1); c) x + 2 y − 3 = 2 ( y + 1); ç) 2 x − y = 3 + 2 x − y.
Zgjidhje.
Çdo barazim e shkruajmë në formën ax + by = c.

b) 2 x − ( y + 1) = 2 ( x + 1) ⇔ 2 x − y − 1 = 2 x + 2 ⇔ 2 x − 2 x − y = 2 + 1 ⇔ 0 ⋅ x − y = 3 ⇔ 0 ⋅ x + y = −3.
Vëre se a = 0, b = 1, c = −3, pra x është cilido numër real, d.m.th. x=k, k ∈ R atëherë për shkak të 0 ⋅ x = 0
vijon se y = −3, pra bashkësia e zgjidhjeve është M={(k,-3)/ k ∈ R }.
ç) 2 x − y = 3 + 2 x − y ⇔ 2 x − 2 x − y + y = 3 ⇔ 0 ⋅ x + 0 ⋅ y = 3. Vëren se a = b = 0, c = 3, pra barazimi
nuk ka zgjidhje, d.m.th. M = ∅.

11
 Kujtohu!

y = ax + b quhet funksion linear sipas ndryshores Ç 9 Cakto bashkësinë e zgjidhjeve të

së pavarur x (ose argumenti), kurse a dhe b janë numra barazimit x + y − 2 = 0,
real. kurse pastaj paraqite grafikisht në sistemin kënddrejtë
Grafiku i funksionit linear është drejtëz. të koordinaatve.
Vizato grafikun e funksionit
Zgjidhjen tënde krahasoe me zgidhjen e dhënë.
y = −2 x + 1.

x + y − 2 = 0 ⇔ x + y = 2 ⇔ y = − x + 2. Nëse x = k, k ∈ R atëherë y = − k + 2, pra zgjidhja e barazimit

është bashkësia M(x+y-2=0)={(k,-k+2) | k ∈ R }.
Për shembull, për k = −1: y = − (−1) + 2 = 1 + 2 = 3, pra çift (−1, 3) është zgjidhje;
për k = 0 : y = 0 + 2 = 2, pra çifti (0, 2 ) është zgjidhje.
y
Vëren se me barazimin x + y − 2 = 0 është caktuar funksioni linear
3
y = − x + 2 grafiku i të cilit është paraqitur në vizatim.
2
x −1 0 3 1
x
y 3 2 1 −2 −1 0 −11 2 3

Çiftet e radhitura të bashkësisë M që janë zgjidhje të barazimit janë, në realitet, −2

−3
koordinatat e pikave të grafikut të funksionit y = − x + 2.

a c
Koordinatat e cilësdo pike të grafikut të funksionit y = − x + për b ≠ 0 janë zgjidhjet e barazimit
b b
a c
ax + by = c, pasi ax + by = c ⇔ y = − x+ .
b b
10 Vizato grafikun e funksionit linear të përcaktuar me barazimin:
a) x − 2 y = 4; b) 2 x + y = 0; c) 2 ( x − y ) = 2 x + 4; ç) x + 3 y = 3 (1 + y ).
Cakto bashkësinë e zgjidhjeve të çdonjërit prej barazimeve të dhëna.

Detyra
1 Cili prej barazimeve të dhëna është barazim linear me 3 Çdonjërin prej barazimeve shkruaje në formën e
dy të panjohura: përgjithshme (nëse mundet):
a) x + 5 = y − 3; b) y − 7 x = 10; a) 3 ( x + y ) = 2 x − 3;
c) 9 = 2 y; ç) 3x − 5 = 0; b) ( x + 3)( y + 2 ) − 3 = xy;
d) 2 x − 3 y = 4;
2
e) x − xy = 4? c) 3 ( x − 2 ) = y (4 − x );
2 Është dhënë barazimi 2 x + 3 y = 4. Cili prej çifteve
x + 3y x + y
të radhitura është zgjidhje e barazimit të dhënë: ç) − = 2 + x;
4 3
a) (1, 1); b) (−1, 2 ); c) (3, − 1); 1
d) 2 ( x + 1) − 3 ( y + 1) = + x.
ç) (5, − 2 ); d) (1, − 2 )? 2

12
4 Është dhënë barazimi 2 x − y = 3. Cakto zgjidhjen e 6 Vizato grafikun e funksionit të caktuar me barazimin:
barazimit nëse:
a) x = 1; b) x = −2; a) 2 x + y = 1; b) 3x − y + 6 = 0;

c) y = 1; ç) y = 2. c) 2 x + 4 y − 8 = 0; ç) 2 x − 3 = 0;

5 Cakto bashkësinë e zgjidhjeve të barazimit : d) y + 2 = 0.

1
a) x + 2 y = 3; b) x − y = 3;
2
c) x + 2 ( y − 1) = 3; ç) 2 x − 3 y = 3 (1 − y );

d) 2 ( x − 2 ) − y + 2 = 2 x.

SISTEMI I BARAZIMEVE LINEARE

3 ME DY TË PANJOHURA

Kujtohu! Le të jenë a1 x + b1 y = c1 dhe

Barazimi 2 x + y = 5 është barazim linear me dy të
panjohura.
Dy barazime lineare me dy të panjohura janë ekuivalente
nëse kanë bashkësi të njëjtë të përkufizimit dhe bashkësi
të barabarta të zgjidhjeve.
Çdo çift i rregulluar i numrave real ( x0 , y0 ) për çdo
barazim ax + by = c kalon në barazim numerik të saktë
ax0 + by0 = c quhet zgjidhje e barazimit.
A
a2 x + b2 y = c2 dy barazime lineare me dy
të panjohura.
Mbaj mend!
Bashkësia e dy barazimeve lineare me të
panjohurat e njëjtë për të cilët kërkohet zgjidhja
e përbashkët quhet sistemi i dy barazimeve
lineare me dy të panjohura.

Çdo sistem prej dy barazimeve lineare me dy të panjohura mund të sillet në sistem që është ekuivalent me të

⎧a1 x + b1 y = c1
në formën ⎨ , i cili quhet forma e përgjithshme ose normale shiko sistemin. Poashtu, x
⎩a2 x + b2 y = c2
dhe y janë të panjohurat kurse a1, b1, c1, a2, b2 dhe c2 janë numra real (koeficient) ose shprehje të cilat nuk
varen prej të panjohurave.
Madhisitë e ndryshme te barazimi të cilat nuk varen prej të panjohurave quhen parametra të barazimit, por
i shënojmë me a, b, c, k, p, m, n etj.

Gjatë sjelljes së një sistemi të barazimeve lineare në formë normale i shfrytëzojmë teoremat paraprake T.1,
T.2, pasojat e tyre dhe në këtë teoremë:

T. 3. Nëse cilido barazim i sistemit merret me barazimin ekuivalent me të fitohet sistemi i barazimeve
ekuivalente me barazimin e dhënë.

13
1 Sille sistemin në formën e përgjithshme dhe caktoi koeficientët:

⎧ 2x − y x
⎧⎪( x − 2 )( y + 3) = xy − 2 ⎪⎪ 3 − 2 x = 2
a) ⎨ ; b) ⎨
⎪⎩2 x + y = 3 ⎪3 ( x − y ) + 2 x = 1 .
⎪⎩ 2
Zgjidhje.

⎧⎪( x − 2 )( y + 3) = xy − 2 ⎧ xy + 3 x − 2 y − 6 = xy − 2 ⎧3 x − 2 y = 6 − 2 ⎧3 x − 2 y = 4
a) ⎨ ⇔⎨ ⇔⎨ ⇔⎨
⎩⎪2 x + y = 3 ⎩2 x + y = 3 ⎩2 x + y = 3 ⎩ 2 x + y = 3.
Koeficientët janë: a1 = 3, b1 = −2, c1 = 4, a2 = 2, b2 = 1, c2 = 3.

⎧ 2x − y x
⎪⎪ 3 − 2 x = 2 ⎪⎧2 (2 x − y ) − 6 ⋅ 2 x = 3x ⎧11x + 2 y = 0
b) ⎨ ⇔⎨ ⇔⎨
⎪3 ( x − y ) + 2 x = 1 ⎪⎩6 ( x − y ) + 2 ⋅ 2 x = 1 ⎩10 x − 6 y = 1.
⎪⎩ 2
Koeficientët janë: a1 = 11, b1 = 2, c1 = 0, a2 = 10, b2 = −6, c2 = 1.

2 Sille në formën normale sistemin e baazimeve:

⎧ 1 ⎧x− y y −3
⎪⎪3 x − 2 = y + 2 ⎪ + = x −1
a) ⎨ ; b) ⎨ 2 3
⎪x − 2 y = x ⎪( x − 1)( x + 1) − 2 y = ( x − 1)2 .
⎪⎩ 2 ⎩

Çdo çift i rregulluar i numrave real ( x0 , y0 ) për të cilën barazimet e sistemit kalojnë në barazime numerike
të barabarta a1 x0 + b1 y0 = c1 dhe a2 x0 + b2 y0 = c2 quhet zgjidhje e sistemit.

3 Provo çifti i rregulluar (−2,3) a është zgjidhje e sistemit të barazimeve :

⎧ x − y = −5 ⎧x + 2 y = 4 ⎧2 x − 3 y = 3
a) ⎨ ; b) ⎨ ; c) ⎨
⎩2 x + 2 y = −1 ⎩3x + 5 y = 9 ⎩ x + 5 y = 1.
Zgjidhje. Me zëvëndësimin për x = −2 dhe y = 3 në çdonjërin prej sistemeve të dhëna kemi:

⎧⎪−2 − 3 = −5 ⎧−5 = −5 ⎧ −5 = −5
a) ⎨ ⇔⎨ ⇔⎨ ;
⎩⎪2 ⋅ (−2 ) + 2 ⋅ 3 = −1 ⎩−4 + 6 = −1 ⎩2 = −1
Domethënë, çifti (−2,3) është zgjidhje e sistemit nën
⎧⎪−2 + 2 ⋅ 3 = 4 ⎧−2 + 6 = 4 ⎧4 = 4
b) ⎨ ⇔⎨ ⇔⎨ ; b). Pse çifti (−2,3) nuk është zgjidhje e sistemit a),
⎪⎩3 ⋅ (−2 ) + 5 ⋅ 3 = 9 ⎩−6 + 15 = 9 ⎩9 = 9
përkatësisht c)?
⎧⎪2 ⋅ (−2 ) − 3 ⋅ 3 = 3 ⎧−4 − 9 = 3 ⎧−13 = 3
c) ⎨ ⇔⎨ ⇔⎨
⎪⎩−2 + 5 ⋅ 3 = 1 ⎩−2 + 15 = 1 ⎩13 = 1.

14
 ⎧ 2 x + y = −1 ⎧3 x − y = −5 ⎧3x − y = −5
4 Është dhënë sistemi i barazimeve: a) ⎨ ; b) ⎨ ; c) ⎨
⎩x + y = 1 ⎩ 2 x + 3 y = −4 ⎩2 x + 3 y = 4.
Provo çifti (−1, 2 ) a është zgjidhje e tij.

Të zgjidhet sistemi i dhënë domethënë të caktohen të gjitha zgjidhjet e tij.

Dy sisteme prej dy barazimeve lineare me dy të panjohura janë ekuivalente nëse kanë bashkësi të
barabarta të zgjidhjeve.

⎧2 x + y = 4 ⎧2 x = 4 − y
5 Janë dhënë sistemet ⎨ dhe ⎨
⎩3x = 5 y + 6 ⎩3 x − 5 y = 6.
a) Provo çifti (2, 0 ) a është zgjidhje e dy sistemeve të barazimeve.
b) Sistemin e barazimeve të dhëna silli në formën e përgjithshme. Çka vëren? Si janë sistemet?

Mbaj mend!

Nëse me transformime ekuivalente sistemi i dhënë prej dy barazimeve lineare të transformohet në sistem
⎧x = k
ekuiavlent të formës ⎨ , atëherë çifti i rregulluar ( x, y ) = (k , p ) është zgjidhje e vetme e sistemit.
⎩y = p

⎧⎪3 x − 2 y = 2 ( x − y ) + 3 ⎧⎪ x = 3
6 Zgjidhe sistemin e barazimeve: a) ⎨ ; b) ⎨
⎪⎩ y = 2 ⎪⎩3 ( y − 2 ) = 5 x + 3.

⎪⎧3 x − 2 y = 2 ( x − y ) + 3 ⎧3 x − 2 y = 2 x − 2 y + 3 ⎧3 x − 2 x − 2 y + 2 y = 3 ⎧x = 3
Zgjidhje. a) ⎨ ⇔⎨ ⇔⎨ ⇔⎨
⎪⎩ y = 2 ⎩y = 2 ⎩y = 2 ⎩ y = 2,

pra zgjidhja e sistemit është çifti ( x, y ) = (3, 2 ).

⎧x = 3 ⎧x = 3 ⎧x = 3
b) ⎨ ⇔⎨ ⇔⎨
⎩3 y − 5 ⋅ 3 = 9 ⎩3 y = 9 + 15 ⎩ y = 8.

Domethënë, zgjidhje e sistemit është çifti ( x, y ) = (3,8).

⎧⎪ y = 2 ⎧⎪3 ( x − y ) − 1 = 2 − 3 y
7 Zgjidhe sistemin e barazimeve: a) ⎨ ; b) ⎨
⎪⎩2 x − 3 ( y + 2 ) = 6 ⎪⎩2 ( x + 2 y ) − 1 = x − 4.

15
 Detyra

Shkruaje në formën normale sistemin e barazimeve 7 Një kënd i brendshëm i trekëndëshit ABC është 520,
(1 − 4 ) : kurse ndryshimi i dy të tjerëve është 180.
⎧ x − 2 y + 5 = y − 2x
1 a) ⎨ ;
8 Provvo çifti i rregulluar a është:
⎩3 − x = y + 2
⎧2 x − y = 3
⎧5 − 2 x + y = x + 3 a) (3, 2 ) zgjidhje e sistemit ⎨ ;
b) ⎨
⎩ 2 x − 4 − y = x − 5 + y. ⎩x + y = 5
b) (−2,1) zgjidhje e sistemit
⎧⎪2 x − y = 3 y − x − 5
2 a) ⎨ ;
⎪⎩3 ( x − 2 ) = 2 ( y + 3) ⎧ 2 x + y = −3
⎨ ;
⎩x + 2 y = 0
⎧⎪2 x + y = 3 ( y − x ) + 5
b) ⎨
⎪⎩3 (2 x + y ) = 4 x − 2 y − 5. c) ⎛⎜ − , ⎞⎟ zgjidhje e sistemit
1 2
⎝ 2 3⎠
⎧x y
⎧
⎪⎪ 2 + =2 ⎧x y 1
3 ⎪ − = −1 ⎪x − y = −
3 a) ⎨ ; b) ⎨ 6 9 ; ⎨ 6
⎪x − y
=0 ⎪⎩ 2 x − 3 y = 4 ⎪⎩2 x + 3 y = 1.
⎪⎩ 2 3
Cakto zgjidhjen e sistemit të barazimeve (9 − 10 ) :
⎧x+ y
⎪⎪ 3 + x = 15
c) ⎨
⎪y − y − x = 6. ⎧2 x − y + 3 = 0
⎪⎩ 9 a) ⎨ ;
5 5 ⎩y = 3

⎪⎧( x − 2 ) + ( y − 1) = x + y − 1 ⎧2 x + 3 y = x + y − 2
2 2 2 2

4 a) ⎨ ; b) ⎨ ;
⎪⎩( x − 1) − ( x − 2 ) = 3x − y + 2
2 2
⎩x = 2

⎧⎪( y + 2 )2 − ( y − 1)2 = 2 ( x − y ) ⎧⎪ x + 2 y = 3 − 2 ( x − y )
b) ⎨ 10 a) ⎨ ;
⎪⎩( x + y ) − 3 = ( x − 2 )(2 y + 3) + x + y . ⎪⎩ x + y − 5 = 0
2 2 2

Formo sistem prej dy barazimeve lineare me dy të ⎧ 2x − y x 1

⎪ − = x
panjohura sipas fjalisë (5 − 7 ) : b) ⎨ 3 2 6
⎪( x − 2 y )( x + 1) = x 2 − 2.
⎩
5 Shuma e dy numrave është 64, kurse ndryshimi i tyre
është 40.

6 Numrin 32 zbërtheje në dy mbledhësa, ashtu që

mbledhësi i parë të shumëzohet me 5, kurse i dyti me
3 fitohen prodhime të barabarta.

16
 ZGJIDHJA E SISTEMIT TË BARAZIMEVE LINEARE ME
4 METODËN E ZËVËNDËSIMIT

Kujtohu!
A 1 Janë dhënë sistemet:
Nëse cilido barazim prej sistemit të barazimeve lineare
zëvëndësohet me barazimin tjetër ekuivalent me të
⎧2 x + y = 5 ⎧⎪ y = 5 − 2 x
fitohet sistem i ri që është ekuivalent me të dhënin. a) ⎨ ; b) ⎨
⎩ x − 3 y = −1 ⎪⎩ x − 3 (5 − 2 x ) = −1.
Cilët prej dy sistemeve të barazimeve janë ekuivalent?

Provo se çifti i rregulluar ( x, y ) = (3,1) a është Provo se çifti ( x, y ) = (2,1) a është zgjidhje e
zgjidhje e sistemit çdonjërit prej sistemeve të barazimeve.

⎧x − 2 y = 1 ⎪⎧ x = 2 y + 1
⎨ dhe ⎨
⎩2 x + y = 7 ⎪⎩2 (2 y + 1) + y = 7. Përcjelle zgjidhjen.
Zgjidhe barazimin 2 x + y = 3 sipas: Me zëvëndësimin për x = 2 dhe y = 1 në çdonjërin
a) të panjohurës x; b) të panjohurës y. prej sistemeve të dhëna kemi:

⎧2 ⋅ 2 + 1 = 5 ⎧5 = 5 ⎪⎧1 = 5 − 2 ⋅ 2 ⎪⎧1 = 5 − 4 ⎧1 = 1
a) ⎨ ⇔⎨ ; b) ⎨ ⇔⎨ ⇔⎨
⎩2 − 3 ⋅1 = −1 ⎩−1 = −1 ⎩⎪2 − 3 (5 − 2 ⋅ 2 ) = −1 ⎩⎪2 − 3 (5 − 4 ) = −1 ⎩−1 = −1.

Qartë, çifti i rregulluar (2,1) është zgjidhje e të dy sistemeve.

Shqyrtoi barazimet te sistemet e dhëna. Sigurisht vëreve se:

Barazimet e para të dy sistemeve janë ekivalent, d.m.th. 2 x + y = 5 ⇔ y = 5 − 2 x.

Te barazimi i dytë të sistemit të dytë e panjohura y është zëvëndësuar me shprehjen 5 − 2x të fituar prej
barazimit të parë.

Me këtë transformim fituam sistem që është ekuivalent me të dhënin, kurse këtë na mundëson kjo teoremë:

T. 4. Nëse prej njërit barazim të sistemit, një e panjohur (për shembull y) mundet njëvlerësisht të
shprehet nëpërmjet tjetrës, kurse pastaj me shprehjen e dhënë zëvëndësohet ajo e panjohur te
tjetra, atëherë barazimi i ri i fituar dhe barazimi i parë prej sistemit formojnë sistem të ri që është
ekuivalent me të dhënin.

Zbatimi i kësaj teoreme gjatë zgjidhjes së sistemit të barazimeve është e njohur me emrin metoda e
zëvëndësimit.

17
 ⎧3x − y = 2
2 Zgjidhe sistemin e barazimeve ⎨
⎩ x − 2 y = −1.
Zgjidhje.
Sistemi i barazimeve është dhënë në formën normale.
Me zbatimin e metodës së zëvëndësimit e shprehim të panjohurën para së cilës koeficienti është 1 ose −1,
nëse i atillë ekziston, pra kemi:

⎧3 x − y = 2 ⎪⎧3 (2 y − 1) − y = 2 ⎧6 y − 3 − y = 2 ⎧6 y − y = 2 + 3 ⎧5 y = 5
⎨ ⇔⎨ ⇔⎨ ⇔⎨ ⇔⎨ ⇔
⎩ x − 2 y = −1 ⎪⎩ x = 2 y − 1 ⎩x = 2 y −1 ⎩x = 2 y −1 ⎩x = 2 y −1

⎧y =1 ⎧y =1
⇔⎨ ⇔⎨
⎩ x = 2 ⋅1 − 1 ⎩ x = 1. Zgjidhja e sistemit është çifti ( x, y ) = (1,1).

⎧2 x + 3 y = 1
3 Zgjidhe sistemin e barazimeve ⎨
⎩3 x − 2 y = 8.
Zgjidhje. Koeficienti para çdo të panjohure është e ndrysueshme prej 1 dhe prej −1, pra kështu plotësisht cilën
të panjohur do ta shprehim nëpërmjet tjetrës. Në këtë rast kemi:

⎧ 1− 3y ⎧ 1− 3y
⎪ x= ⎪ x= ⎧ 1− 3y
⎧2 x + 3 y = 1 ⎧2 x = 1 − 3 y ⎪ 2 ⎪ 2 ⎪x =
⎨ ⇔⎨ ⇔⎨ ⇔⎨ ⇔⎨ 2 ⇔
⎩3 x − 2 y = 8 ⎩3 x − 2 y = 8 ⎪3 ⋅ 1 − 3 y − 2 y = 8 ⎪ 3 − 9 y − 2 y = 8 / ⋅2 ⎪⎩3 − 9 y − 4 y = 16
⎩⎪ 2 ⎩⎪ 2

⎧ 1− 3y ⎧ 1− 3y ⎧ 1 − 3 ⋅ (−1) Prandaj, zgjidhja është

⎪x = ⎪x = ⎪x = ⎧x = 2
⇔⎨ 2 ⇔⎨ 2 ⇔⎨ ⇔⎨
⎪⎩−13 y = 16 − 3 ⎪⎩ y = −1 ⎪ y = −1
2
⎩ y = −1. ( x, y ) = (2, −1).
⎩
⎧x + 2 y = 5 ⎧2 x − 3 y = 2
4 Zgjidhe sistemin e barazimeve: a) ⎨ ; b) ⎨
⎩3x − 2 y = 7 ⎩−4 x + 5 y = −10.
⎧( x − 1)( y + 3) = xy + 4
⎪
5 Zgjidhe sistemin e barazimeve ⎨ x − 2 x + y y − x
⎪ − = − 2.
⎩ 3 2 6
Sistemi nuk është dhënë në formën e përgjithshme, pra me një varg të transformimeve ekuivalente e sjellim
në formën e përgjithshme.
Zgjidhje.

⎧( x − 1)( y + 3) = xy + 4
⎪ ⎧⎪ xy + 3x − y − 3 = xy + 4 ⎧3x − y = 4 + 3
⎨x−2 x+ y y − x ⇔⎨ ⇔⎨ ⇔
⎪ − = − 2 / ⋅ 6 ⎩⎪2 ( x − 2 ) − 3 ( x + y ) = y − x − 2 ⋅ 6 ⎩2 x − 4 − 3x − 3 y = y − x − 12
⎩ 3 2 6

18
 ⎧3x − y = 7 ⎧3x − y = 7 ⎧3x − 2 = 7 ⎧x = 3
⇔⎨ ⇔⎨ ⇔⎨ ⇔⎨
⎩2 x − 3 x + x − 3 y − y = −12 + 4 ⎩−4 y = −8 ⎩y = 2 ⎩ y = 2.
Domethënë, zgjidhje e sistemit është çifti ( x, y ) = (3, 2 ).

⎧x y 1 ⎧x y−4 y+2
⎪⎪ 3 + 6 = 6 ⎪⎪ 3 + 2 = 6
6 Cakto zgjidhjen e sistemit: a) ⎨ ; b) ⎨
⎪ x −1 = y −1.
5 x y
⎪ + = −4
⎪⎩ 2 5 ⎪⎩ 2 3
Nëse pas kryerjes së transformimeve të sistemit të barazimeve të dhëna me të panjohurat x dhe y njëra prej
barazimeve është e llojit 0 ⋅ x = k (ose 0 ⋅ y = k ), ku k ∈ R \{0}, atëherë ai barazim nuk ka zgjidhje, pra
edhe sistemi i barazimeve nuk ka zgjidhje, d.m.th. ai është i pamundshëm ose kundërthënës.

Nëse, tani, sistemi nuk është kundërthënës, njëri rej barazimeve është i llojit 0 ⋅ x = 0 (ose 0 ⋅ y = 0),
atëherë ai barazim ka pafund shumë zgjidhje, pra edhe sistemi i barazimeve ka pafund shumë zgjidhje,
d.m.th. ai është i pa caktuar.
⎧x + 2 y = 3 ⎧3x + 2 y = 4
7 Zgjidhe sistemin e barazimeve: a) ⎨ ; b) ⎨
⎩x + 2 y = 5 ⎩6 x + 4 y = 8.
⎧x + 2 y = 3 ⎧x = 3 − 2 y ⎧x = 3 − 2 y ⎧x = 3 − 2 y
Zgjidhje. a) ⎨ ⇔⎨ ⇔⎨ ⇔⎨
⎩x + 2 y = 5 ⎩3 − 2 y + 2 y = 5 ⎩0 ⋅ y = 5 − 3 ⎩0 ⋅ y = 2.
Barazimi 0 ⋅ y = 2 nuk ka zgjidhje, pra edhe sistemi nuk ka zgjidhje, d.m.th. ai është i pamundshëm.
⎧ 4 − 2y
⎪ x= ⎧ 4 − 2y
⎧3 x + 2 y = 4 ⎪ 3 ⎪x =
b) ⎨ ⇔⎨ ⇔⎨ 3
⎩6 x + 4 y = 8 ⎪6 ⋅ 4 − 2 y + 4 y = 8 ⎪⎩0 ⋅ y = 0. Barazimi 0 ⋅ y = 0 ka pafund shumë zgjidhje
⎪⎩ 3
4 − 2k ⎛ 4 − 2k ⎞
d.m.th. për y=k, k ∈ R , x = pra zgjidhja është ( x, y) = { ⎜ ,k ⎟/ k ∈R }
3 ⎝ 3 ⎠

Mbaj mend!

Sistemi i dy barazimeve lineare me dy të panjohura mund:

- të ketë zgjidhje të vetme;
- të ketë pafund shumë zgjidhje, d.m.th. të jetë i pa përcaktuar;
- të mos ketë zgjidhje, d.m.th. të jetë i pamundshëm (ose kundërthënës).

Detyra
Zgjidhe me metodën e zëvëndësimit sistemtin e barazimeve:

⎧2 x − 3 y = x − 4 ⎧x = 3 ⎧x − 2 y = 3 ⎧3 x − 2 y + 7 = 0
1 a) ⎨ ; b) ⎨ 2 a) ⎨ ; b) ⎨
⎩y = 2 ⎩3 y − x = y + 2. ⎩ 2 x + y = −1 ⎩ x + 2 y + 1 = 0.

19
 ⎧3 x − 4 y = 5 ⎧5 x − 2 y − 2 = 0 ⎧x y +5 ⎧ x +1 y +1 x − y
3 a) ⎨ b) ⎨
⎪⎪ 3 + 2 = 1 ⎪⎪ 3 − 2 = 3
;
⎩4 x + 2 y = 3 ⎩3 x − 4 y + 10 = 0.
4 a) ⎨ ; b) ⎨
⎧ x − y 2x − y 7 ⎪ y = x +1 ⎪ x − 3 − y − 3 = 2 y.
⎪⎩ ⎪⎩ 4
⎪⎪ 4 + 2 = 4 2 2
5 a) ⎨ ;
⎪ 2x − 4 + x − 2 y = − 7 ⎧x − 2 y = 4 ⎧2 x − y = 3
⎪⎩ 3 5 5 6 a) ⎨ ; b) ⎨
⎩ −3x + 6 y = −12 ⎩ 4 x − 2 y = 5.
⎧⎪ 2 x + 3 = 3 y − 2
b) ⎨
⎪⎩ x (2 y − 5 ) − 2 y ( x + 3) = 2 x + 1.

ZGJIDHJA E SISTEMIT TË BARAZIMEVE LINEARE ME

5 METODËN E KOEFICIENTËVE TË KUNDËRTË

Kujtohu!
A 1 Shqyrto sistemin e barazimeve
Numrat 5 dhe −5; −12 dhe 12; 3,5 dhe −3,5 janë
numra të kundërtë.
⎧5 x − 3 y = 11 ⎧⎪5 x − 3 y = 11
Shuma e dy numrave të kundërtë është e barabartë me ⎨ dhe ⎨
zero, për shembull 5 + (−5 ) = 0; − 12 + 12 = 0. ⎩− x + 3 y = 5 ⎪⎩5 x − 3 y + (− x + 3 y ) = 11 + 5.
Monomi 2x është monom i kundërtë i monomit −2 x; i Trego se çifti i rregulluar ( x, y ) = (4,3) është
−5x i kundërtë është monomi 5x. zgjidhje e të dy sistemeve.
Sa është shuma e dy monomëve të kundërtë?
Me zëvëndësimin e x = 4 dhe y = 3 sigurisht
Provo çifti i rregulluar ( x, y ) = (2,0 ) a është zgjidhje
konstatove se çifti (4,3) është zgjidhje e të dy
e sistemeve
sistemeve.
⎧3 x + 2 y = 6 ⎧⎪3 x + 2 y = 6 Vëre barazimet e para te sistemet.
⎨ dhe ⎨
⎩x − 2 y = 2 ⎪⎩3 x + 2 y + ( x − 2 y ) = 6 + 2.
Barazimet e para te sistemi i dhënë janë të njëjtë.
Nëse a = b dhe c = d , atëherë a + c = b + d .

Barazimi i dytë i sistemit të dytë është fituar me mbledhjen e anëve të majta dhe të djathta të barazimit të
parë dhe të dytë prej sistemit të parë duke e shrytëzuar kushtin:
nëse a = b dhe c = d , atëherë a + c = b + d .
Me këtë transformim është fituar sistemi i barazimeve që është ekuivalent me të dhënin, kurse këtë na e
mundëson teorema:

⎧a1 x + b1 y = c1
T. 5. Sistemi i barazimeve ⎨ është ekuivalent me sistemin e barazimeve.
a
⎩ 2 x + b 2 y = c2

⎧⎪a1 x + b1 y = c1
⎨
⎪⎩a1 x + b1 y + k (a2 x + b2 y ) = c1 + kc2 , ku k është çfarëdo numër real ose shprehje që
nuk varet prej të panjohurave x dhe y.

20
 Zbatimi i kësaj teoreme gjatë zgjidhjes së sistemit të barazimeve njihet me emrin metoda koeficientëve të
kundërtë.
⎧4 x − 3 y = 2
2 Cakto zgjidhjen e sistemit të barazimeve ⎨ me metodën e koeficientëve të kundërtë
⎩ −4 x + 5 y = 8

Përcille zgjidhjen.
Sistemi i barazimeve të dhëna është në formën e përgjithshme.
Koeficientët para të panjohurës x janë numra të kundërtë, pra kemi:

⎧ 1
⎧4 x − 3 y = 2 ⎪⎧4 x − 3 y = 2 ⎧4 x − 3 y = 2 ⎧4 x − 3 ⋅ 5 = 2 ⎪x = 4
⎨ ⇔⎨ ⇔⎨ ⇔⎨ ⇔⎨ 4
⎩−4 x + 5 y = 8 ⎩⎪4 x − 3 y + (−4 x ) + 5 y = 2 + 8 ⎩2 y = 10 ⎩y = 5 ⎪⎩ y = 5.
⎛ 1 ⎞
Zgjidhje e sistemit është çifti ( x, y ) = ⎜ 4 , 5 ⎟ .
⎝ 4 ⎠

3 Me zbatimin e metodës së koficientëve të kundërtë zgjidhe sistemin e barazimeve:

⎧3x + 5 y = 19 ⎧2 x − y = 1
a) ⎨ ; b) ⎨
⎩2 x − 5 y = 6 ⎩3 x + y = 9.
⎧x + y = 5
4 Zgjidhe sistemin e barazimeve ⎨
⎩3x + 2 y = 4.
Zgjidhjen tënde krahasoe me këtë:
Sistemi i barazimeve është dhënë në formën e përgjithshme.
Koeficientët para të panjohurës së njëjtë jo me numra të kundërtë.
Njërin (ose të dy) barazim të sistemit e shumëzojmë me numër të zgjedhur, ashtu që koeficientët para të
panjohurës së njëjtëtë janë numra të kundërtë. Për këtë qëllim kemi:

⎧⎪ x + y = 5 /⋅ (−2 ) ⎧−2 x − 2 y = −10 ⎧ −2 x − 2 y = −10 ⎧ −2 x − 2 y = −10

⎨ ⇔⎨ ⇔⎨ ⇔⎨ ⇔
⎪⎩3 x + 2 y = 4 ⎩3 x + 2 y = 4 ⎩ −2 x − 2 y + 3 x + 2 y = −10 + 4 ⎩ x = −6

⎧⎪−2 ⋅ (−6 ) − 2 y = −10 ⎧ y = 11

⇔⎨ ⇔⎨
⎩⎪ x = −6 ⎩ x = −6. Zgjidhje e sistemit të barazimeve është çifti ( x, y ) = (−6,11).

Vëre se sistemin mund ta zgjidhish nëse barazimin e parë e shumëzon me −3.

Zgjidhe sistemin në këtë rast.

5 Me zbatimin e metodës së koeficientëve të kundërtë zgjidhe sistemin e barazimeve:

⎧2 x + 6 y = 3 ⎧0,5 x + 0, 2 y = 3
a) ⎨ ; b) ⎨
⎩3x + 2 y = −6 ⎩ x + y = 0.

21
 ⎧x y 1
⎪⎪ 2 − 3 = 3
6 Me metodën e koeficientëve të kundërtë zgjidhe sistemin e barazimeve ⎨
⎪ x −1 + y − 2 = 2 .
⎪⎩ 3 2 3
Përcille mënyrën.
Sistemin e dhënë tranformoe në formën normale dhe kemi:

⎧x y 1
− = /⋅ 6
⎪⎪ 2 3 3 ⎪⎧3 x − 2 y = 2 ⎧3 x − 2 y = 2
⎨ ⇔⎨ ⇔⎨
⎪ x − 1 + y − 2 = 2 /⋅ 6 ⎩⎪2 ( x − 1) + 3 ( y − 2 ) = 4 ⎩2 x + 3 y = 12.
⎪⎩ 3 2 3
Barazimin e parë e shumëzojmë me 3, kurse të dytën me 2 dhe fitojmë:

⎧ 30 ⎧ 32
⎪9⋅ − 6y = 6 ⎪ y=
⎧3 x − 2 y = 2 / ⋅ 3 ⎧9 x − 6 y = 6 ⎧9 x − 6 y = 6 ⎪ 13 ⎪ 13
⎨ ⇔⎨ ⇔⎨ ⇔⎨ ⇔⎨
⎩2 x + 3 y = 12 /⋅ 2 ⎩4 x + 6 y = 24 ⎩9 x − 6 y + 4 x + 6 y = 6 + 24 ⎪ x = 30 ⎪ x = 30 .
⎩⎪ 13 ⎩⎪ 13
⎛ 30 32 ⎞
zgjidhje e sistemit është çifti ( x, y ) = ⎜ , ⎟ .
⎝ 13 13 ⎠
Zgjidhe sistemin duke shumëzuar barazimin e parë me −2, kurse të dytin me 3.

7 Me metodën e koeficientëve të kundërtë zgjidhe sistemin e barazimeve:

⎧x y −4 y +2
⎧⎪( x − 1)( y + 3) = xy + 2 ⎪⎪ 3 + 2 = 6
a) ⎨ ; b) ⎨
⎪⎩( x + 5 )( y − 3) = xy + 2 ⎪ x −1 = y −1.
⎪⎩ 2 3
⎧mx + y = 1
8 Sistemin e barazimeve ⎨ zgjidhe me metodën e koeficientëve të kundërtë.
⎩2 x + y = 2
Zgjidhje.
Barazimi i parë te sistemi përmban parametër m.
Parametri është konstante që mund të ketë vlerë të ndryshme, varësisht prej kushtit të detyrës.

⎪⎧mx + y = 1/⋅ (−1) ⎧− mx − y = −1 ⎪⎧− mx − y = −1/⋅ (−1) ⎪⎧mx + y = 1

⎨ ⇔⎨ ⇔⎨ ⇔⎨ ⇔
⎩⎪2 x + y = 2 ⎩2 x + y = 2 ⎩⎪− mx − y + 2 x + y = −1 + 2 ⎩⎪(2 − m ) x = 1

⎧ 1 ⎧ m ⎧ 2 − 2m
m ⋅ + y = 1 y = 1 − y =
⎪⎪ 2 − m ⎪⎪ 2−m ⎪⎪ 2−m
⇔⎨ , (2 − m ≠ 0 ) ⇔ ⎨ ⇔⎨ , m ≠ 2.
⎪x = 1 ⎪x = 1 ⎪x = 1
⎪⎩ 2−m ⎪⎩ 2−m ⎪⎩ 2−m

22
 ⎛ 1 2 − 2m ⎞
zgjidhje e sistemit është çifti ( x, y ) = ⎜ , ⎟ , për m ≠ 2.
⎝ 2−m 2−m ⎠
Pse është i nevojshëm kushti 2 − m ≠ 0, d.m.th. m ≠ 2?
Nëse m = 2, atëherë barazimi (2 − m ) x = 1 është i llojit 0 ⋅ x = 1 që nuk ka zgjidhje, pra edhe sistemi për
m = 2 nuk ka zgjidhje, d.m.th. është kundërthënës.
⎧ax + y = 6
9 Zgjidhe sistemin e barazimeve ⎨ , ku a është parametër.
⎩2 x + y = a

Detyra
Zgjidhe sistemin e barazimeve me metodën e
koeficientëve të kundërtë:
⎧ 2x −1 3y + 2
⎧x + 2 y = 3 ⎧3 x + 4 y = −1 ⎪⎪ 5 + 4 = 2
1 a) ⎨ ; b) ⎨ ; 5 a) ⎨ ;
⎩5 x − y = 4 ⎩2 x − y = 3 ⎪ 3x + 1 − 3 y + 2 = 0
⎪⎩ 5 4
⎧ x − 2 y = −5
c) ⎨
⎩ −2 x + y = 1. ⎧⎪( x − 1)2 + 2 ( y − 1) = ( x − 2 )2 − 1
b) ⎨
⎪⎩( y − 1) − y ( y − 3) + x = 3.
2

⎧3 x = 2 y − 9 ⎧15 x + 23 y + 10 = 0
2 a) ⎨ ; b) ⎨
⎩x = 2 + y ⎩3x + 4 y + 2 = 0.
⎧⎪ x : ( x + 3) = ( y − 2 ) : ( y + 4 )
6 a) ⎨ ;
⎪⎩2 y − 5 x = 9
⎪⎧( x − 1)( y + 2 ) = ( x − 2 )( y + 5 )
3 a) ⎨ ; ⎧⎪( x − 1) : ( y + 2 ) = 1: 2
⎪⎩( x + 4 )( y − 3) − ( x + 7 )( y − 4 ) = 0 b) ⎨
⎪⎩ x : y = 3 : 4.
⎧⎪( x + 3)( x − 1) = x 2 + 4 y + 5
b) ⎨
⎪⎩(3 x + 2 )( x − 3) = 3 x − 14 y + 15. 7
2
Zgjidhe sistemin e barazimeve dhe shqyrto zgjidhjen
e tij varësisht prej parametrit:

⎧x y ⎧x y
+ =2 ⎪⎪ 6 − 9 = −1
⎪⎪ 2 3 ⎧ ax + y = 5a ⎧ ax + 2ay = 5
4 a) ⎨ ; b) ⎨ ; a) ⎨ ; b) ⎨ ;
⎪x − y
=0 ⎪ 5 x + 4 y = 15 1 ⎩ x + 2 y = 3a ⎩x + y = 3
⎪⎩ 2 3 ⎪⎩ 9 6 3
⎧x + y = k
c) ⎨
⎧ 6x + 5 y ⎩ kx + y = 1.
⎪⎪ =2
c) ⎨ 8
⎪ 6 x + y = 1.
⎪⎩ 8

23
 ZGJIDHJA GRAFIKE E SISTEMIT TË BARAZMEVE
6 LINEARE ME DY TË PANJOHURA

Kujtohu!
A 1 Në të njëjtin sistem koordinativ vizato
grafikonet e funksioneve lineare
Grafiku i funksionit linear y = ax + b është bashkësia
⎧2 x + y = 1
G = {( x, y ) / x ∈ R , y = ax + b} të përcaktuar me barazimet e sistemit ⎨
⎩ x − y = 4.
y = 2 x − 1 është funksion linear, kurse grafiku i tij
është paraqitur në vizatim.
Me barazimet e sistemit janë caktuar funksionet
y R ( y = 2 x − 1) lineare
x y
y = −2 x + 1 dhe y = x + 4.
−1 -3 0 x
−2 − 1 1 2 x y x y
0 −1 −1 0 1 0 4
1 1 −2 1 −1 −2 2
−3
Grafkonet e barazimeve janë dhënë te vizatimet.
Çdo barazim linear me dy të panjohura ax+bz=c, nëse
a ≠ 0 ose b ≠ 0 cakton funksion linear. y
4
M 3
Çka paraqet grafiku i barazimit linear me dy të
2
panjohura?
1
Çka paraqesin koordinatat e pikave të grafikut të 1 2 x
barazimit linear me dy të panjohura për atë barazim? −2 − 1
−1
p2 p1
−2

Bashkësia e zgjidhjeve të barazimit të parë prej sistemit të barazimeve të dhëna janë koordinatat e çdo pike
të drejtëzës p1, kurse bashkësia e zgjidhjeve të barazimit të dytë janë koordinatat e çdo pike prej drejtëzës
p 2.
Pika M (−1,3) është pikëprerja e drejtëzave p1 dhe p2, pra koordinatatat e saja i takojnë prerjes prej
bashkësisë së zgjidhjeve të dy barazimeve.
Prandaj, çifti ( x, y ) = (−1,3) është zgjidhja e vetme e sistemit të barazimeve të dhëna.

Që grafikishtë të zgjidhet sistemi i dy barazimeve lineare me dy të panjohura duhet:

- të paraqitet grafikisht funksioni linear i caktuar me barazimet e sistemit;
- të caktohen koordinatat e pikëprerjes së drejtëzave, nëse i atillë ekziston.

2 Zgjidhe grafikisht sistemin e barazimeve:

⎧x − y = 2 ⎧2 x + y = 5 ⎧3x − y = 2
a) ⎨ ; b) ⎨ ; c) ⎨
⎩2 x − y = 1 ⎩3 x − 2 y = 4 ⎩ x − 2 y = −1.

24
 Kujtohu!
Sistemi prej dy barazimeve lineare me dy të panjohura
dy drejtëza në rrafsh mund të : ka aq zgjidhje, sa pika të përbashkëta kanë grafikët e
- priten; funksioneve të dhënë me barazimet e tij.
- jenë paralele dhe të ndryshme;
- puthiten.

3 Grafikisht zgjidhe sistemin e barazimeve:

⎧x + 2 y = 5 ⎧x + 3y = 2 ⎧x + 2 y = 3
a) ⎨ ; b) ⎨ c) ⎨ ;
⎩ x − y = −1 ⎩ x + 3 y = −5. ⎩2 x + 4 y = 6
Përcille zgjidhjen.
p1 y p2
1 5 x −1 0 1
a) y = − x + . 1 M (1, 2 )
2 2 y 3 2 2 2
2
x −2 0 2 −2
y = x + 1. −1 1 x
y −1 1 3 −1

Grafikonet e funksioneve të dhëna me barazimet e sistemit janë drejtëzat p1 dhe p2 të cilat priten në pikën
M (1, 2 ), pra zgjidhja e sistemit është çifti ( x, y ) = (1, 2 ).
y
2− x x −1 0 2 p1
b) y = . 2
3 y 1 0 1
3 −2 4
−1 1 x
−5 − x x −2 0 4 p2 −1
y= .
3 y 5
−1 − −3
3
−3

Grafikonet e funksioneve të dhëna me barazimet e sistemit nuk kanë pika të përbashkëta, pra sistemi nuk ka
zgjidhje. p1 ≡ p2
y
1
c) y = −
3
x+ . x −1 0 1
2 2 3 2
y 2 1
2 6 2
y = − x+ ⇔
4 4 x −3 0 3
1 3 −3 −1 1 x
⇔ y =− x+ . y 3 3
0 −1
2 2 2

Grafikonet e funksioneve të dhëna me barazimet e sistemit puthiten, pra sistemi ka pafund shumë zgjidhje,

d.m.th. M = {(x, y) / x ∈ R, y = − 1 x + 3}.

2 2
25
 Vëre se zgjidhja e sistemit të barazimeve lineare me dy të panjohura varet prej raportit të koeficientëve para
të panjohurës së njëjtë dhe raportit të anëtarëve të lirë:
1 2 a b
a) ≠ , d.m.th. 1 ≠ 1 , sistemi ka zgjidhje të vetme;
1 −1 a2 b2
1 3 2 a b c
b) = ≠ , d.m.th. 1 = 1 ≠ 1 , sistemi nuk ka zgjidhje;
1 3 −5 a2 b2 c2
1 2 3 a b c
c) = = , d.m.th. 1 = 1 = 1 , sistemi ka pafund shumë zgjidhje.
2 4 6 a2 b2 c2

Mbaj mend!

⎧a1 x + b1 y = c1
Sistemi i barazimeve ⎨ :
a
⎩ 2 x + b 2 y = c2

a1 b1
- ka zgjidhje të vetme, d.m.th. është përcaktuar, nëse ≠ ;
a2 b2
a1 b1 c1
- nuk ka zgjidhje, d.m.th. është kundërthënës, nëse = ≠ ;
a2 b2 c2
a1 b1 c1
- ka pafund shumë zgjidhje, d.m.th. është i pamundshëm nëse = = .
a2 b2 c2

4 Me krahasimin e koeficientëve shqyrto i cilit lloj është sistemi i barazimeve:

⎧3 x − y = 2 ⎧x − 2 y = 2 ⎧2 x + 3 y = 4
a) ⎨ ; b) ⎨ ; c) ⎨
⎩ x + 2 y = −1 ⎩x − 2 y = 3 ⎩6 x + 9 y = 12.

a1 b1 3 −1
Zgjidhje. a) kemi: a1 = 3, b1 = −1, c1 = 2, a2 = 1, b2 = 2, c2 = −1, pra ≠ , d.m.th. ≠ .
a2 b2 1 2
Domethënë, sistemi i barazimeve ka zgjidhje të vetme.

a1 b1 c1 1 −2 2
b) = ≠ , d.m.th. = ≠ . Domethënë, sistemi i barazimeve nuk ka zgjidhje.
a2 b2 c2 1 −2 3

a1 b1 c1 2 3 4 1
c) = = , d.m.th. = = = , pra sistemi i barazimeve ka pafund shumë zgjidhje.
a2 b2 c2 6 9 12 3

⎧x − y = 2 ⎧2 x + y = 3 ⎧x + y = 3
5 Është dhënë sistemi i barazimeve: a) ⎨ ; b) ⎨ ; c) ⎨
⎩2 x − 2 y = 4 ⎩4 x + 2 y = 1 ⎩2 x − y = 0.

Me krahasimin e koeficientëve shqyrto i cilit lloj është sistemi i dhënë. Përgjigjen e fituar provoe me
zgjidhjen grafike të sistemit.

26
 6 Cakto vlerën e parametrit k ashtu që sistemi i barazimeve:

⎧⎪kx + (k + 1) y = 3
a) ⎨ të ketë zgjidhje të vetme;
⎪⎩2 x + 3 y = k − 1
⎧⎪(1 + 2k ) x + 5 y = 7 ⎧5 x + 3 y = k
b) ⎨ të mos ketë zgjidhje; c) ⎨ të jetë i pacaktuar.
⎪⎩(2 + k ) x + 4 y = 8 ⎩10 x + my = 8
Vëre zgjidhjen.
a1 b1 k k +1
a) Sistemi ka zgjidhje të vetme nëse ≠ , d.m.th. ≠ . Prej këtu vijon se
a2 b2 2 3
3k ≠ 2 (k + 1) ose 3k − 2k ≠ 2, d.m.th. k ≠ 2.
a1 b1 c1 1 + 2k 5 7 1 + 2k 5
b) Sistemi nuk ka zgjidhje nëse = ≠ , d.m.th. = ≠ . Prej = kemi
a2 b2 c2 2+k 4 8 2+k 4
4 (1 + 2k ) = 5 (2 + k ), d.m.th. k=2
a1 b1 c1 5 3 k 5 3
b) Sistemi është i pacaktuar nëse = = , d.m.th. = = . Prej = kemi m = 6, por
a2 b2 c2 10 m 8 10 m
5 k
prej = kemi k = 4.
10 8

7 T Prej vendit A nga vendi B niset treni që lëviz me shpejtësi vA = 110 km/h. Në të njëjtën kohë prej
vendit B nga A niset treni që lëviz me shpejtësi vB = 60 km/h. Në cilën largësi prej vendit A trenat
do të tejkalohen, nëse largësia prej A deri te B është 85 km? Përgjigjen paraqite grafikisht.

Zgjidhjen tënde krahasoe me këtë që vijon.

Le të jetë t koha e kaluar prej nisjes së trenave deri te tejkalimi i tyre. Për atë kohë njëri tren do të kalon rrugën
s A = 110 ⋅ t , kurse tjetri s B = 60 ⋅ t . Prej kushtit s A + sB = 85, d.m.th.
1 1 1
110t + 60t = 85 vijon se t = , pra s A = 110 ⋅ = 55. Domethënë, trenat do të tejkalohen pas h prej nisjes
2 2 2
dhe të largësisë 55 km prej vendit A.

Barazimi i lëvizjes është s = s0 ± v ⋅ t , ku s0 është pozita fillestare, v është shpejtësia dhe t është koha e
lëvizjes. Prandaj kemi:
xA = vA ⋅ t = 110t dhe xB = 85 − 60t.

t 0 1 t 0
1
1
4
xA 0 110
xA 85 70 25

27
 s (km) Vëren se grafikët e funksioneve të lëvizjes janë
110

t
10
drejtëza. Koordinatat e pikëprerjes së tyre i

=1
B 85 përcaktojnë momentet e tejkalimit dhe rrugën e kaluar

sA
deri te ai moment, d.m.th.
55 sB
= 1
85 t=
− h dhe s A = 5 5 km.
60 2
t

A 1 1 t (h)
4 2

Detyra 4 Me krahasimin e koeficientëve përkatës konstato

cili prej sistemeve të barazimeve është i caktuar, i
Grafikisht zgjidhe sistemin e barazimeve (1 − 2 ) : pacaktuar ose kundërthënës:

⎧x + y = 3 ⎧3 x − y = 2 ⎧4 x + 6 y = 3 ⎧2 x − 3 y = 4
1 a) ⎨ ; b) ⎨ ; a) ⎨ ; b) ⎨ ;
⎩2 x − y = 3 ⎩x + 2 y = 3 ⎩6 x + 9 y = 4,5 ⎩4 x + 6 y = 5

⎧x − y = 0 ⎧4 x − 6 y = 7
c) ⎨ c) ⎨
⎩ x + y = 2. ⎩8 x − 12 y = 15.

⎧x + y = 1 ⎧y + 2 = 3 5 Cakto vlerat e parametrit m për a ≠ 0 për të cilin

2 a) ⎨ ; b) ⎨ ;
⎩ x = −1 ⎩x − 2 y = 3 ⎧ x + my = 4
sistemi i barazimeve ⎨ :
⎧x = 2 ⎩x − 2 y = 3
c) ⎨ a) nuk ka zgjidhje;
⎩ y = −3.
b) ka zgjidhje të vetme; në këtë rast cakto zgjidhjen e
sistemit.
3 Me metodën grafike të zgjidhjes provo cili prej
sistemeve të barazimve të dhëna është caktuar, 6 Për cilën vlerë të parametrit a sistemi i barazimeve
kundërthënës ose i pacaktuar:
⎧x − 2 y = 3
⎨ është i pa përcaktuar?
⎧x + y = 1 ⎧− x + 2 y = 1 ⎩ x + ay = a + 5
a) ⎨ ; b) ⎨ ;
⎩ x + y = −2 ⎩ 2 x − 4 y = −2
⎧3x − ky = m
7 Është dhënë sistemi barazimeve ⎨ Për
⎧2 x + y = 3 ⎩ x + 2 y = 3.
⎪
c) ⎨ x − 1 y = 5 . cilat vlera të parametrave k dhe m sistemi i dhënë:
⎪⎩ 2 2
a) ka vetëm një zgjidhje;
b) nuk ka zgjidhje;

c) Ka pafund shumë zgjidhje?

28
 ZBATIMI I SISTEMIT TË BARAZIMEVE
7 LINEARE ME DY TË PANJOHURA

Shkruaj sistem barazimesh lineare me dy të panjohura që vijon prej fjalisë: „Shuma e dy numrave është 30,
kurse ndryshimi ndërmjet gjysmës së numrit të parë dhe të tretë të numrit të dytë është 5”.

Provo se çifti ( x, y ) = (18,12 ) a është zgjidhje

⎧ x + y = 30
⎪ e sistemit, përkatësisht numrat e kërkuar a janë
⎨x y është sistemi i barazimeve të kërkuara.
⎪⎩ 2 − 3 = 5. 18 dhe 12.

zgjidhja e detyrave të ndryshme nga matematika, shkenca tjera ose probleme nga praktika shpeshherë sillet në
parashtrimin dhe zgjidhjen e ndonjë sistemi të barazimeve lineare me dy të panjohura. Për këtë qëllim, në këtë
pjesë nëpërmjet disa detyrave do të tregojmë se si parashtrohen dhe zgjidhen disa probleme.

1 Nëse ndonjë numër pjesëtohet me numër tjetër do të fitohet herësi 2 dhe mbetja 2. Nëse, tani, shuma
e tyre pjesëtohet me ndryshimin e tyre, atëherë do të fitohet herësi 2 dhe mbetja 8. Cilat janë ato numra?

Përcille zgjidhjen. Le të jenë x dhe y numrat e kërkuar.

Prej kushtit të parë të detyrës kemi x : y = 2 dhe mbetja 2, d.m.th. x = 2 y + 2.
Prej kushtit të dytë të detyrës kemi ( x + y ) : ( x − y ) = 2 dhe mbetja 8, d.m.th. x + y = 2 ( x − y ) + 8.
Pasi për barazimet e fituara kërkohet zgjidhja e barazimeve të fituarara kërkohet zgjidhja e përbashkët e
formojmë sistemin e barazimeve:
⎧⎪ x = 2 y + 2 ⎧x = 2 y + 2 ⎧⎪ x = 2 y + 2 ⎧ x = 2 ⋅10 + 2 ⎧ x = 22
⎨ ⇔⎨ ⇔⎨ ⇔⎨ ⇔⎨
⎩⎪ x + y = 2 ( x − y ) + 8 ⎩− x + 3 y = 8 ⎩⎪− (2 y + 2 ) + 3 y = 8 ⎩ y = 10 ⎩ y = 10.
zgjidhje e sistemit është çifti ( x, y ) = (22,10 ).
Pas caktimit të zgjidhjes së sistemit të barazimeve duhet të provohet ajo zgjidhje a i kënaq kushtet e detyrës.

Prova: Prej 22 :10 = 2 dhe mbetjes 2 dhe (22 + 10 ) : (22 − 10 ) = 32 :12 = 2 dhe mbetja 8 vijon se kushti
është kënaqur, pra numrat e kërkuar janë 22 dhe 10.

2 Babai dëshiron fëmijve të tij tu ndan një sasi mollë. Nëse çdo fëmije i jep nga 5 molla, atëherë do t’i ngelin
3 molla, por nëse çdo fëmije i jep nga 6 molla, atëherë i mungon një mollë. Sa fëmijë ka babai, por sa
molla?

Zgjidhje. Nëse babai ka x fëmijë dhe y molla, atëherë:

⎧ x ⋅ 5 = y − 3 ⎧5 x − y = −3 ⎧ x = 4
⎨ ⇔⎨ ⇔⎨ Zgjidhje e sistemit është çifti ( x, y ) = (4, 23).
⎩x ⋅ 6 = y +1 ⎩6 x − y = 1 ⎩ y = 23.

29
Prova: Nëse 4 fëmijve u ndan nga 5 mollë, atëherë do të ndan gjithësej 4 ⋅ 5 = 20 molla, pra do t’i ngelin
23 − 20 = 3 mollë. Nëse, tani, çdo fëmije u jep nga 6 mollë, atëherë duhet të ndan 4 ⋅ 6 = 24 mollë, pra i
mungon një mollë. Prandaj, babai ka 4 fëmijë dhe 23 molla.

3 Në pyetjen sa vjet ka djali, babai u përgjigj: „Para 5 vjetë isha 5 herë më i vjetër se djali, kurse pas 3 vjet
do të jem 3 herë më i vjetër se ai”.
Sa vjet ka babai, kurse sa djali?
Vëre zgjidhjen. Babai le të ketë tani x vjet, kurse djali y vjet. Atëherë kemi:

⎧⎪ x − 5 = 5 ( y − 5 ) ⎧ x − 5 y = −20 ⎧ x = 45
⎨ ⇔⎨ ⇔⎨
⎪⎩ x + 3 = 3 ( y + 3) ⎩ x − 3 y = 6 ⎩ y = 13.
Prova: Para 5 vjet babai ka pasur 40 vjet, kurse djali 13 − 5 = 8 vjet, pra 5 ⋅ 8 = 40. Pas 3 vjet babai do të ketë
45 + 3 = 48, kurse djali 13 + 3 = 16, pra 3 ⋅16 = 48. Domethënë, tani babai ka 45 vjet, kurse djali 13 vjet.

4 T Barka me motor ka kaluar 63 km për 5 orë duke lëvizur përballë rrjedhjes së lumit. Gjithashtu
largësin nëpër rrjedhjen e lumit e ka kaluar 3 orë. Sa është shpejtësia e barkës, kurse sa është e
shpejtësia e ujit të lumit?
Zgjidhje. Le të jetë x shpejtësia e barkës, kurse y shpejtësia e lumit. Atëherë rruga e kaluar përballë rrjedhjes
së lumit është ( x − y )⋅ 5 = 63, kurse nëpër rrjedhjen e lumit ( x + y )⋅ 3 = 63. Prej këtu vijon se zgjidhje e
⎧⎪( x − y )⋅ 5 = 63
sistemit ⎨ , është çifti ( x, y ) = (16,8; 4, 2 ). Domethënë, shpejtësia është 16,8 km/h,
⎪⎩( x + y )⋅ 3 = 63
kurse e lumit është 4,2 km/h.

5 E Nëse përzihen 15 litra ujë i nxehtë me 5 litra të ftohët, atëherë përzierja do të ketë temperaturë 66
0
C. Nëse, tani, përzihen 12 litra ujë të nxehtë me 8 litra ujë të ftohët, atëherë përzierja do të ketë
temperaturë 57 0C. Sa është temperatura e ujit të nxehtë, por sa ësht e ujit të ftohët?

Zgjidhje. Detyrën do ta zgjidhim me barazimin e energjisë së nxehtësisë. Le të jetë x shkalla e nxemjes së ujit
të nxehtë, kurse y e ujit të ftohët, atëherë kemi:

⎧⎪15 ⋅ x + 5 ⋅ y = (15 + 5 )⋅ 66 ⎧3 x + y = 264 ⎧ x = 81

⎨ ⇔⎨ ⇔⎨
⎪⎩12 ⋅ x + 8 ⋅ y = (12 + 8 )⋅ 57 ⎩3 x + 2 y = 285 ⎩ y = 21.

Domethënë, uji i nxehtë ka 81 0C, kurse i ftohti 21 0C.

6 M Një barnatore disponon me dy lloje të hodrogjenit, njëri me forcë 7%, kurse tjetri 12%. Nga sa
duhet të merren prej çdo lloj nëse dëshiron të fiton një litër hidrogjen me forcë 10%?

30
Zgjidhje. Le të jetë x sasia e hidrogjenit me forcë 7%, kurse y me forcë 12%. Atëherë sistemi
⎧x + y = 1 ⎧x + y = 1
i barazimeve është ⎨ ⇔⎨
⎩ x ⋅ 0, 7 + y ⋅1, 2 = 0,1⋅1 ⎩7 x + 12 y = 10 ⎩ y = 0, 6.
Zgjidhja është çifti ( x, y ) = (0, 4;0,6 ). Sasitë e hidrogjenit të kërkuar janë 0, 4 A dhe 0, 6 A.
Detyra
1 Ndryshimi ndërmjet dy numrave është 28. Nëse prej
numrit që është 5 herë më i madh se numri i parë
zbritet numri që është 6 herë më i madh se numri i
dytë, atëherë do të fitohet numri 5. Cilët janë ato
numra?
2 Shuma e shifrave të një numri dyshifrorë është i
barabartë me 11. Nëse numrit të dhënë i shtohet
numri 27, atëherë do të fitohet numri dyshifror që
është shkruar me shifrat e njëjta, por në rendin e
kundërtë. Cili është ai numër dyshifror?
3 Në provimin me shkrim nxënësi duhet të përgjigjet në
20 pyetje. Për çdo përgjigje të saktë nxënësi merr 4
pikë, kurse për çdo përgjigje jo të saktë humb 2 pikë.
Një nxënës ka marrë 38 pikë. Në sa pyetje ai nxënës
është përgjigjur saktë?
4 Nëna dhe vajza së bashku kanë 37 vjet. Para 2 vjet
nëna ka qenë 10 herë më e vjetër se vajza. Sa vjet ka
nëna, kurse sa vajza?
5 T Vendet A, B dhe C gjenden me radhë në të
njëjtën rrugë dhe largësia ndërmjet A dhe B
është 80 km. Prej vendit A nga C niset motoçiklisti
që lëviz me shpejtësi 50 km/h. Njëkohësisht dhe në
të njëjtën kohë dhe në të njëjtën kahe prej vendit B
niset kamioni që lëviz me shpejtësi 30 km/h. Pas sa
kohe pas nisjes dhe në çfarë largësie prej vendit A
motoçiklisti do ta arrin kamionin? Zgjidhjen paraqite
grafikisht.
6 T Dy dhëmbëza përcjellëse kanë gjithësej 104
dhëmbëza, kuse numri i dhëmbëzave qëndrojnë
si 5 : 8. Nëse dhëmbëza më e madhe bën 50 rrotullime
në një minutë, atëherë sa rrotullime në një minutë bën
dhëmbëza më e vogël?
⎧ x = 0, 4
⇔⎨
7 T Lëvizja e një pike materiale përshkruhet me
barazimet y = 1 + 2t dhe x = 2 + t , ku largësia
x dhe y matet në metro, kurse koha t në sekonda.
a) Cakto barazimin e lëvizjes y = y ( x ).
b) Vizato trajektoren e lëvizjes në rrafshin
koordinativ xOy.
c) Cakto pozitën e pikës materiale për t = 0.
ç) cakto shpejtësinë e lëvizjes.
8 E Një mall me çmim prej 35 denarë për kilogram,
kurse tjetri me 48 denarë për kilogram. Sa
kilogram tregëtari duhet të merr nga njëri, kurse
sa nga malli tjetër që të fiton 260 kg përzierje që
shitet nga 40 denarë për kilogram? (Gjatë
përzierjes së mallërave me kualitet të ndryshëm
tegëtari nuk guxon të humb, as të fiton.)
9 E Një legurë prej zinku dhe argjendi përmban 76%
argjend, kurse legura tjetër përmban 88%
argjend. Sa duhet të merret prej legurës së parë,
kurse sa prej legurës së dytë, që të fitohet copë
prej 10,5 kg që do të përmban 84% argjend?
10 E Dy punëtor mund ta kryejnë një punë për 12
ditë. Pas 5 ditë punë të përbashkët, njëri punëtor
duhet vet ta kryen punën për 17,5 ditë. Për sa
ditë mund ta kryenë vet çdo punëtor?
31
11 E Një biznismen ka investuar gjithësej 120000 13 M Një farmacist disponon me dy lloje të hidrogjenit,
euro në dy kompani, në të parën me kamatë njëri me forcë 10%, kurse tjetri 15%. Sa duhet ta
vjetore prej10,5%, kurse te e dyta 12%. Në merr prej çdo lloj nëse dëshiron të fiton një litër
këtë mënyrë ka realizuar profit vjetor prej 13800 hidrogjen me forcë 12%?
euro. Çfarë shume ka investuar në çdnjërën
kompani?
14 M Një legurë përmban ar dhe argjend në raport 7 :
4, kurse në të ka 0,56 kg ar. Sa masë ka ajo
12 E Një ditë drejtori i hotelit e kas pyetur legurë?
recepcionerin: „Sa mysafir ka në hotel”?
15 t Një fermë ka livadhi në formë të drejtkëndëshit
Recepcioneri u përgjigje: „Nëse ikin 50 mysafir,
janë mbjellur me barë. Perimetri i livadhit është
atëherë gjysma e shtretërve do të jenë të
700 m, kurse gjatësia e të cilit është për 50 m më i
zbrazëta, por nëse vijnë 80 mysafir, atëherë për
madh se gjerësia. prej 1 ar prej livadhit fitohen 50 kg
30 mysafir nuk do të ketë vende”. Sa mysafir
bar, kurse për ushqim të një lope për një muaj
dhe sa shtretëra ka hoteli?
shpenzohen 150 kg bar. Sa kohë ferma mund të ushqen
15 lopë me ushqim të mbledhur prej livadhit?

8 DETYRA PËR PËRSËRITJE DHE PËRFORCIM

1 Është dhënë barazimi 2 x − 3 y = 5. Cili prej çifteve të radhitura është zgjidhja e barazimit të dhënë?
⎛1 ⎞
a) (4,1); b) ⎜ , 2 ⎟ ; c) (1, −1); ç) (−1,1).
⎝2 ⎠
2 Cakto vlerën e parametrit k, ashtu që çifti (2, −3) të jetë zgjidhje e barazimit
(2k − 1) x + 3 y = 1.
3 Është dhënë barazimi 3 x + 2 y = 6. Cakto vlerën e tij:
a) x, nëse y = 3; b) y, nëse x = −2.
y
4 Cakto bashkësinë e zgjidhjeve të barazimit: a) 2 x + y = −1; b) 2 x − y = + 1.
2

5 Vizato grafikun e funksionit të caktuar me barazimin:

a) 2 x + y + 1 = 0; b) x − 2 y − 1 = 0; c) y + 2 = 0.

6 Provo se pika A (3, −2 ) a shtrihet në grafikun e funksionit të dhënë me barazimin:

a) 2 x − y = 8; b) x + 2 y = 1.

⎧2
⎪⎪ 3 x + y = 5 ⎧ 3x − y x − 3 y 5
⎪ − = y−
7 Shkruaje në formën e përgjithshme sistemin e barazimeve: a) ⎨ ; b) ⎨ 3 6 2
⎪x − 2 = 1 y ⎪( x − 2 )( y + 3) = xy.
⎪⎩ 2 ⎩

32
 ⎧2 x − y = 3
8 Është dhënë sistemi i barazimeve ⎨ Cili prej çifteve të rregulluar është zgjidhje e?
⎩ x + 3 y = −2.
a) (−1,1); b) (1, −1); c) (−5,1).

Zgjidhe sistemin e barazimit (9 − 11) :

⎧ 5x − 5
⎪ − y=7
9 ⎨ 3 me metodën e zëvëndësimit.
⎪⎩3x + y − 24 = 0

⎧ x +1 y + 2 x − y
⎪ − =
10 ⎨ 3 4 6 me metodën e koeficientëve të kundërtë.
⎪( x − 2 )2 + 3 y = x 2
⎩
⎧2 x + y = 4
11 ⎨ me metodën grafike.
⎩x + 2 y = 5
12 Me krahasimin e koeficientëve të barazimeve provo cili prej sistemeve të barazimeve ka zgjidhje të vetme:
⎧2 x − 4 y = 4 ⎧2 x − 4 y = 4 ⎧2 x − 4 y = 4
a) ⎨ ; b) ⎨ ; c) ⎨
⎩ x − 2 y = −2 ⎩x + 2 y = 2 ⎩ x − 2 y = 2.

⎧⎪(k − 2 ) x + 3 y = 1
13 Cakto parametrin k ashtu që sistemi i barazmeve ⎨ :
⎪⎩ kx − y = 5
a) të ketë zgjidhje të vetme; b) të mos ketë zgjidhje.

14 M Njeri i moshës me rritje normale ka përafërsisht 6 litra gjak. Gjaku i njeriut përmban 83% lëng, kurse eshtrat
përmbajnë 22% ujë. Nëse në gjak dhe te të gjitha eshtrat të një njeriu ka gjithësej 8,5 litra lëng, atëherë sa është
masa e eshtrave te ai njeri?

15 E Një tregëtar për 6500 denarë ka blerë portokaj nga 20 denarë për kilogramë dhe mandarina me çmim prej 28
denarë për kilogramë. Prej portokajve ka hedhur 10%, kurse prej mandarinave 16%. Duke shitur portokajtë nga
40 denarë për kilogramë, kurse mandarinat 50 denarë për kilogramë, tregëtari kanë fituar 3940 denarë. Sa
kilogramë portokaj, kurse sa kilogramë mandarina ka blerë tregëtari?

9 DETYRA PËR VETKONTROLLË

1 Çifti i rregullar (2, y ) është zgjidhje e barazimit 2 x + y = 3 nëse y është:

a) 1; b) −1; c) −7 ; ç) 5. 1

2 Çifti i rregullar ( x, y ) = (−1, 2 ) është zgjidhje e barazimit 2 x − 3ky = 4 nëse vlera e parametrit k është:

a) 1; b) 2; c) −1; ç) 0. 1

33
 ⎧x + 2 y = 4
3 Zgjidhje e sistemit të barazimeve ⎨ është çifti i rregulluar:
⎩2 x − y = 3
a) (−2,1); b) (2, −1); c) (−2, −1); ç) (2,1). 1

⎧2 x − 3 y = 1
4 Sistemi i barazimeve ⎨ është: a) kundërthënës; b) i pacaktuar; c) i caktuar.
⎩ x + 3 y = −1 1
⎧ kx + 6 y = 2
5 Sistemi i barazimeve ⎨ është kundërthënës nëse parametri k është:
⎩ x + 3 y = −1
a) k = 2; b) k ≠ 2; c) k = −1; ç) k = 3. 1

⎧a1 x + b1 y = c1
6 Nëse grafikonët e funksioneve të caktuara me barazimet e sistemit ⎨ puthiten, atëherë
⎩a2 x + b2 y = c2
sistemi është: a) i caktuar; b) i pacaktuar; c) kundërthënës. 1

7 Dy barazime lineare me dy të panjohura janë ekuivalent nëse kanë bashkësi të zgjidhjeve

________________.
2

8 Barazimi linear ax + by = c nuk ka zgjidhje nëse __________________________. 2

9 Bashkësia e zgjidhjeve të barazimit −2 x + y = 1 është M = { }. 2

10 Nëse grafikët e barazimeve të sistemit priten, atëherë zgjidhje e sistemit është

2
_______________________________________________________________.
⎧a1 x + b1 y = c1
11 Sistemi i barazimeve ⎨ ka pafund shumë zgjidhje nëse koeficientët e
⎩a2 x + b2 y = c2
kënaqin kushtin ________________________________________. 2
2x − 3 x + y
12 Sille barazimin në formën e përgjithshme − = x − 2.
2 3 3
⎧⎪( x − 2 )( y + 3) = xy
13 Sille në formën e përgjithshme sistemin e barazimeve ⎨
⎪⎩( x − 1) + ( y + 1) = x + y .
2 2
3
2 2

⎧x + y = 5 − x
14 ⎪
Me metodën e koeficientëve të kundërtë zgjidhe sistemin e barazimeve ⎨ x − 2 y x− y 1
⎪⎩ 4 + 2 = 2 . 3

15 Janë dhënë dy numra. Ndryshimi i numrit të parë dhe të dytë është 5, kurse shuma e numrit të dytë dhe
numrit që është dy herë më i madh se numri i parë ësht 43. Caktoi ato numra. 3

16 Barka me motor lëviz nëpër rrjedhjen e lumit dhe largësin prej 150 km ndërmjet dy skeleve e kalon për 2 orë,
kurse largësinë e njëjtë përballë rrjedhjes së lumit e kalon për 3 orë. Cakto shpejtësinë e barkës dhe shpejtësinë 3
e lumit.

34
TEMA 2 RRËNJËZIMI T

PËRMBAJTJA E TEMËS

1 Kuptimi për rrënjën.............................. 36 6 Racionalizimi i emëruesit

të thyesës........................................... 53

2 Fuqia me tregues numër racional.

Vetitë e rrënjëve.................................. 40 7 Shprehjet iracionale.............................. 55

3 Transformimi i rrënjëve........................ 45
8 Detyra për përsëritje
dhe përforcim ..................................... 57
4 Mbledhja dhe zbritja
e rrënjëve............................................ 48
9 Dertyra për vetkontrollë........... .......... 58
5 Shumëzimi, pjesëtimi, fuqizimi
dhe rrënjëzimi i rrënjës......................... 50

35
 1 KUPTIMI PËR RRËNJËN

Kujtohu!
A 1 Syprina e një katrori është
16 cm 2 . Cakto gjatësinë e
Për a=2 dhe n ∈ {− 2, − 1,0,1, 2} cakto vlerën e x, nëse brinjës së katrorit.
x = an .
2 Vëllimi i një kubi është 125cm 3 . Cakto
Cilin operacion e shfrytëzove që ta caktojsh vlerën e
gjatësinë e tehut të kubit.
x?

Syprina e katrorit me brinjë a njehsohet me formulën S=a2, kurse vëllimi i kubit me teh a njehsohet me
formulën V = a 3 .
Që ta njehsojmë gjatësinë e katrorit, përkatësisht gjatësinë e tehut të kubit, duhet ta zgjidhim barazimin
a 2 = 16, përkatësisht barazimin a = 125.
3

Zgjidhja e barazimit a 2 = 16 është a = 4 ose a = −4, kurse zgjidhja e barazimit a = 125 është a = 5.
3

Prandaj, brinja e katrorit a = 4 cm, kurse brinja e kubit është a = 5cm.

Pse zgjidhja a = −4 e barazimit a 2 = 16 nuk është zgjidhje e detyrës, edhe pse (−4 ) = 16?
2

Zgjidhja e barazimit x 3 = 27 është x = 3, pasi 33 = 27; zgjidhje e barazimit x = −27 është x = −3, pasi
3

(− 3 )
3
= − 27.

Për zgjidhjet e barazimit x n = a vlen kjo teoremë themelore (të cilën e japim pa vërtetim).

Teorema. Për çdo numër real pozitiv a dhe çdo numër natyror n ekziston numër i vetëm real pozitiv x që
është zgjidhje e barazimit x = a.
n

Cili numër real pozitiv është zgjidhje e barazimit: a) x = 27; b) x = 64; c) x 2 = 49?
3 6

Teorema parapake nuk e përjashton mundësin te bashkësia e numrave negativ real ekziston numër që e kënaq
barazimin x = a.
n

3 Caktoi (rrënjët) zgjidhjet e barazimit:

b) x = 64; c) x = −32; ç) x = 125.
3
a) x = −64;
3 5 3

Zgjidhje. a) x = −4, pasi (−4 ) = −64;

3
ç) x = 5, pasi 53 = 125.

36
 Mbaj mend!

Për çdo numër real a dhe çdo numër natyror tek n = 2k + 1, k ∈ N ekziston numër i vetëm real x, ashtu që
x 2 k +1 = a.

Domethënë, kur n është numër natyror tek, gjithmonë ekziston numër i vetëm që është zgjidhje e barazimit
x n = a dhe atë numër e shënojmë me n
a.

Për shembull: a) Shënimi 3

27 paraqet rrënjën e tretë të numrit 27, kurse 3
27 = 3 pasi 33 = 27;

(−2 )
5
b) shënimi 5
−32 paraqet rrënjën e pestë prej −32, kurse 5
−32 = −2 pasi = −32.

Zgjidhje e barazimit x = 9 është x = 3 ose x = −3, pasi 32 = 9 dhe (−3) = 9. Zgjidhje të barazimit
2 2

x 2 = 25 janë x = 5 ose x = −5.

Mbaj mend!

Për çdo numër real a > 0 dhe çdo numër natyror çift n = 2k, k ∈N ekzistojnë dy numra real x dhe − x për
= (− x ) = a.
2k 2k
të cilët vlen x

Domethënë, për a > 0 dhe n = 2k, k ∈ N barazimi x 2k = a ka dy zgjidhje të cilat janë dy numra real të
kundërtë. Zgjidhjen pozitive e shënojmë n
a , kurse zgjidhjen negative e shënojmë me − n a .

Numri n (n ≥ 2 ) quhet treguesi i rrënjës, numri a quhet shprehja nënrrënjësore ose radikandi, kurse
është shenja për rrënjën.
Mënyra me të cilën përcaktohet n a quhet rrënjëzim.

Nëse treguesi i rrënjës n është numër çift dhe a > 0, atëherë rrënja n prej a është numër jonegativ x,
ashtu që x n = a. Ai numër x është njëvlerësisht i caktuar

Për shembull: Barazimi x2 =16 ka dy rrënjë reale të cilat janë dy numra të kundërtë. Rrënja pozitive është
16, kurse rrënja negative është − 16, d.m.th. x = 16 = 4 ose x = − 16 = −4.

Nëse a ≥ 0 dhe n = 2, atëherë në vend të 2

a shkruajmë a , kurse lexojmë rrënja katrore e numrit a.

37
 Nëse a = 0, atëherë ekziston rrënjë e vetme n prej 0, d.m.th. n
0 = 0 pasi 0n = 0 (dhe nuk ka numër
tjetër, ashtu që a = 0 ).
n

Sipas asaj që u përmend deri më tani kemi:

−64 = −4 pasi (−4 ) = −64;
3
a) 3
8 = 2 pasi 23 = 8; b) 3

ç) 49 = 7, pasi 7 2 = 49 dhe 7 është i vetmi numër

−1 = −1 pasi (−1) = −1;
5
c) 5
jonegativ për të cilin vlen barazimi.

Nëse a < 0, atëherë − a > 0, pra për n = 2 k + 1, k ∈ ` kemi 2 k +1

a = − 2 k +1 − a .

−32 = − 5 32, pasi (−2 ) = −25 = −32;

5
Për shembull: a) 5
−32 = −2 dhe − 5 32 = −2, d.m.th. 5

b) 3
−125 = − 3 125 = −5; c) 7
−1 = − 7 1 = −1 etj.

Barazimi a) x = −4, b) x = −81 a ka zgjidhje në bashkësinë \ ?

2 4

Pasi x 2 ≥ 0 dhe x 4 ≥ 0 për çdo numër real x, vijon se barazimet e dhëna në bashkësinë R, d.m.th. shprehjet
−4 dhe 4
−81 nuk janë numra real. Për këto shprehje themi edhe se nuk kanë kuptim në bashkësinë R.

Mbaj mend!

Rrënjëzhimi me tregues të rrënjës numër çift të numrit real negativ nuk është përkufizuar në bashkësinë
e numrave real.

4 Cilët prej shprehjeve të dhëna kanë kuptim: a) 9

−8; b) 12
0; c) 16
−256; ç) 4
−16 ?

(−2 ) (−2)
5 3 3 2
5 Sa është: a) 25 ; b) 23 ; c) 3 ; ç) ?

Vëreje përgjigjen.

(−2 ) (−2 )
3 2
a) 2; b) 2; c) 3
= 3 −23 = − 3 23 = −2; ç) është numër pozitiv, krse kjo do të thotë se

= 4 = 2. Pasi, (−2 ) = 4, vijon se (−2 ) (−2 )

2 2 2
(−2 ) = 22 = 2.
2
ka kuptim, pra

(−3) (−5)
4 2
Nga shkaqe të njëjta kemi 4 = 4 34 = 3, = 52 = 5 etj.

(−2 ) (−3) (−5)

2 4 2
Vëre se, =| −2 | = 2, 4 =| −3 | = 3, =| −5 | = 5, d.m.th. nëse a ∈ R, atëherë a 2 =| a | . Në

përgjithësi, nëse n është numër natyror çift, atëherë n

a n =| a | .

38
 Mbaj mend!

⎧ a, nëse n është numër tek

n
an = ⎨
⎩ a , nëse n është numër çift.

(−7 ) (−4 )
5 4
6 Cakto vlerën e shprehjes: a) 5 ; b)
3
93 ; c) 4 ; ç) 6
36 .

( 4 ) , ( 5 ) ? Zgjidhje. Pasi ( 4 ) = (2 ) ( 4)
2 3 2 2 2
Sa është: 3
= 4, vijon se = 4.

Për shkaqe të njëjta kemi ( 5 ) = 5, ( 15 ) = 15 etj.

3 7
3 7

( a)
n
Në përgjithësi, nëse n
a ka kuptim atëherë, kur n
= a.

( ) ( )
5 2
Për shembull, 5
−5 = −5, deri sa, tani, −3 ≠ −3, pasi −3 nuk ka kuptim.

Detyra

1 Cilët prej këtyre gjykimeve janë të sakta: 5 Njehso:

a) Numri 8 është rrënja katrore e16;
1 1
b) numri 8 është rrënja katrore e 64; a) 2 + 3 25 − 4 ;
4 16
c) rrënja e pestë e 32 është 2;
ç) rrënja e pestë e −32 është 2; b) 169 − 3 −125 + 4 16;
d) rrënja e katërtë e 81 është −3? c) 3
−8 − 36 − 5 −32.
2 Cilët prej shprehjeve të dhëna nuk kanë kuptim:
6 Cilat prej barazimeve të dhëna janë të sakta:
a) −9; b) 5
−1; c) 5
−32; ç) 4
−16;
(−3) (−3)
2 2
6
d) 0; e) − 25 ? a) 32 = 3; b) = −3; c) = 3;

(−4 ) (−6)
3 4
3 Për cilën vlerë të ndryshores x ka kuptim shprehja: ç) 3
= −4; d) 4
=| −6 |;

(−1)
3
e) 3
= 1?
a) x − 1; b) 3
x − 5; c) 4
6 − 2x ;
7 Për cilat vlera të ndryshores është i saktë barazimi:
ç) 5
1 − x; d) 6
x 2 + 1?
a) a2 = a; b) 3
a 3 = a;
4 Njehso:
(x − 2)
2
c) = x − 2;
a) 121; b) 3
64; c) 3
−64; ç) 4
81.
(1 − x )
4
ç) 4
=|1 − x | ?

39
 FUQIA ME TREGUES NUMËR RACIONAL.
2 VETITË E RRËNJËVE

Kujtohu!
A Duke e zgjeruar kuptimin për fuqi me
tregues zero dhe numër të plotë negativ,
Shprehja am , a ∈ R, m ∈ R quhet fuqi.
Nëse m ∈ R + atëherë
a = a⋅ a... ⋅ a, për m ≥ 2
m
treguam se operacionet me ato realizohen sipas
m
rregullave të njëjta të cilat vlejnë për fuqi me tregues
dhe a = a.
1
def
Nëse m = 0 dhe a ≠ 0 , atëherë a 0 = 1 . numër natyror.
Nëse m ∈ R − d.m.th. m = − k , k ∈ R dhe a ≠ 0 Tani do të kryejmë edhe një zgjerim të kuptimit për
def 1 fuqi, duke futur fuqin me tregues numër racional.
atëherë a m = a − k = .
ak

Mbaj mend!

m
Nëse a ∈ R + dhe ∈ R (ku m ∈ R, n ∈ N ), atëherë vlen
n
m
def
an = n am .
m
Poashtu a n quhet fuqia me tregues numër racional.

1 3 1
Sipas përkufizimit kemi: 4 2 = 4 = 2; 4 2 = 43 = 64 = 8; 27 3 = 3 27 = 3.

2 1
1 Njehso: a) 9 ; 0,5
b) 8 ; 3
c) 125 ; 3 ç) 0,010,5.

2 1
Zgjidhje. b) 8 = 8 = 4;3 3 2
ç) 0,01 0,5
= 0, 01 = 0,01 = 0,1.
2

1 1
− 1 1
Nëse m = 1, atëherë a n = n a , për m = −1: a n = 1
= .
n
a
an

2 Shkruaj në formë të rrënjës këto fuqi:

1 2 2 1 2
−0,5 −
a) 49 2 ; b) 100 ; c) a 3 ; ç) x 3 ; d) a 2 ⋅ b 3 ;

1 2 2 1 2
− 1 1
Zgjidhje. a) 49 2 = 49; c) a 3 = 3 a 2 ; ç) x 3
= 2
= ; d) a 2 ⋅ b 3 = a ⋅ 3 b 2 .
3
x3 x2

40
 m
E ke të njohur se shënimi i numrit të dhënë racional me ndonjë thyesë nuk është e njëvlershme. Për
n
m
3 6 9
shembull, = = = ... Përkufizimi i përvetësuar për fuqinë a n nuk varet prej asaj me cilën thyesë, të
4 8 12
m
barabartë me është shkruar treguesi racional i fuqisë. Prandaj vlen:
n
m m⋅k
a n = a n⋅k = nk amk , a ∈ R+ , m∈ R, n, k ∈ N

1 2 1 2
1 2
Për shembull, 8 3 = 3 8 = 2, kurse për = kemi 8 6 = 6 82 = 6 64 = 2. Domethënë, 8 3 = 8 6 etj.
3 6
Operacionet me fuqi treguesët e të cilëve janë numra racional realizohet sipas rrgullave të njëjta që vlejnë
për operacionet me fuqi treguesët e të cilave janë numra natyror.

m p
Për çdi a, b ∈ R + dhe çdo , ∈ R ku m, p ∈ R; n, q ∈ N vlen:
n q

p
p m p p m p m⋅ p
m + m − ⎛ mn ⎞
q
n ⋅q
0
1 . an ⋅a = a
q n q
; 0
2 . an :a = a q n q
; 0
3. a⎜ ⎟ =a ;
⎝ ⎠
m m
m m
m
⎛a ⎞n an
40. (a ⋅ b ) = n an ⋅b n ; 50. ⎜ ⎟ = m .
⎝b⎠
bn

3 Kryej operacionet e shënuara:

2 1
−
2 1 3 1
⎛ 1
⎞ 3 ⎛ 3 2 ⎞2
a) a3 ⋅ a2; b) x4 ⋅ x2 : x −1,5 ; c) ⎜ a ⋅ a 2 ⎟ ; ç) ⎜ x 4 ⋅ a 3 ⎟ .
⎜ ⎟
⎝ ⎠ ⎝ ⎠
3 1 3
+
1 ⎛ 3⎞
− − 3+ 2 + 6 11
2 ⎜⎝ 2 ⎟⎠
Përcjelle zgjidhjen. b) x 4 ⋅ x 2 : x −1,5 = x 4 =x 4 = x 4 = 4 x11 ;
2 2
− − 3 ⎛ 2⎞
⎛ 1
⎞ 3 ⎛ 1+ 1 ⎞ 3 ⋅ − ⋅
2 ⎜⎝ 3 ⎟⎠ 1
c) ⎜ a ⋅ a 2 ⎟ = ⎜a 2 ⎟ =a = a −1 = .
⎝ ⎠ ⎝ ⎠ a

4 Kryej operacionet e shënuara:

2
1
−
1
⎛ 2 1 ⎞3 1 1 ⎛ 32 0,5 ⎞
a) x ⋅ x : x
2 2 2
; b) ⎜ x ⋅ y 2 ⎟ ⋅ x 3 ; c) x
0,5
⋅ ( xy ) 2 : ⎜ x y ⎟.
⎝ ⎠ ⎝ ⎠
Rezultatet e fituara shkruaj në formë të rrënjës.

41
 Kujtohu!
B Krahasoi vlerat e rrënjëve 3
8 dhe 6
64.

m m⋅k 3
8 = 2, pasi 23 = 8; 6
64 = 6 26 = 2.
= , k ≠ 0.
n n⋅k
Domethënë, rrënjët 3 8 dhe 6 64 kanë vlerë të njëjtë:
m m:k
= , k ≠ 0. 3
8 = 6 64 = 2, d.m.th.
n n:k
3
23 = 6 2 6 .
m
Në përgjithësi, nëse a > 0 dhe m , n , k ∈ N atëherë
n
a m = a n , a > 0.

Shkruaj në formë të rrënjës këto fuqi: vlen

n
a m = n ⋅ k a m⋅ k .
1 2 1 3 m m ⋅k
32 , a3 , 2a 2 b 2 . pikërisht
n
a m
= an = a n⋅k = n⋅k a m ⋅k .
kjo veti quhet zgjerimi i rrënjëve.
Mbaj mend!

Nëse treguesi i rrënjës së shprehjes nën rrënjë i shumëzojmë me numër të njëjtë të ndryshueshëm prej
zeros, atëherë vlera e rrënjës nuk ndryshon.

2
5 Rrënjët 3, 3
2 dhe 4 zgjeroi me: a) 3; b) 4.
3
3
2⋅3 1⋅3 3⋅3 1⋅3 2 12 ⎛ 2 ⎞
Vëreje mënyrën. a) 3= 3 = 3 ;
6 3
2 9
= 2 ; 3 4 = ⎜ ⎟ .
3 ⎝3⎠

Zgjeroi me 2 rrënjët: a) ab 2 c3 , nëse a > 0, b > 0, c > 0.

5 3
6 a2 ; b) a 2b ; c) 4

( )
2
Zgjidhje. a) a 2 = 5⋅2 a 2⋅2 = 10 a 4 ; b) a 2b = 6 a 2b = 6 a 4b2 .
5 3

7 Silli në treguesin e njëjtë të rrënjës këto rrënjë: a) 2, 3

2, 4
2; b) 6
a, 4
a3 , 3
2 ab 2 .

Zgjidhje. Rrënjët i sjellim në tregues të njëjtë që shpeshherë është shumëfishi më i vogël i përbashkët i treguesëve.

a) SHVP (2,3, 4 ) = 12, pra b) SHVP (6, 4,3) = 12, pra

2 = 2⋅6 26 = 12 64, 6
a = 12 a 2 ,
3
2 = 3⋅4 2 4 = 12 16, 4
a 3 = 3⋅4 a 3⋅3 = 12 a 9 ,

2 = 4⋅3 23 = 12 8; ( )
4 4
3
2ab 2 = 3⋅4 2ab 2 = 12 24 a 4b8 .

8 Silli në treguesin e njëjtë të rrënjës këto rrënjë: a) 3

4, 3, 4
2; b) x, 3
xy 2 , 5
x2 y .

Edhe më tutje do të llogarisim se ndryshoret te shprehja nën rrënjë pranojnë vlera pozitive dhe se
shprehja nën rrënjë në tërësi është pozitive.

42
 C Krahasoi vlerat e rrënjëve
9
86 dhe 3
82 .

( ) ( ) ( ) ( )
6 9 2 3
9
86 = 9 23 = 9 218 = 9 22 = 22 = 4; 3
82 = 3 23 = 3 22 = 22 = 4.
9
Domethënë, rrënjët 86 dhe 3 82 kanë vlerë të njëtë, d.m.th. 9
86 = 3 8 2 .

9 Çdonjërën prej rrënjëve 12

3 6 , 6 3 3 dhe 3 shkruaj si fuqi me tregues numër racional dhe krahasoi .

m 6 3 1
6 3 1
Zgjidhje. Me zbatimin n
a m = a n kemi: 12
3 = 6
3 , 6
12 3 = 3 6
3 , 3= 3 2 Pasi = = , vijon se
6 3 1
12 6 2
312 = 36 = 3 2 , d.m.th. 12
36 = 6 33 = 3.

Në përgjithësi, vlen: Nëse a > 0 dhe m, n, k ∈ N atëherë

n
a m = n:k a m:k .
m:k m
n:k
pikërisht a m:k = a n:k = a n = n a m . Kjo veti quhet thjeshtimi i rrënjës.

Mbaj mend!

Nëse treguesin e rrënjës dhe treguesin e shprehjes nën rrënjë i pjesëtojmë me ndonjërin prej pjesëtuesëve
të përbashkët të tyre, atëherë vlera e rrënjës nuk ndryshon.

12
10 Thjeshto rrënjën: a) a8 ; b) 24
a18 ; c) 8
a 2b4 .
Zgjidhjen tënde krahasoe me këtë.

a) 12
a 8 = 12:2 a 8:2 = 6 a 4 = 6:2 a 4:2 = 3 a 2 ose
12
a8 = 12:4 a 8:4 = 3 a 2 ;
b) 24
a18 = 24:6 a18:6 = 4 a 3 ; c) Vëre, PMP (8, 2, 4 ) = 2, pra 8
a 2b 4 = 4 ab 2 .

11 Thjeshto rrënjën: a)
6
a4 ; b) 8
x4 y2 ; c) 6
x6 y 4 z8 .

Të thjeshtohet rrënja, domethënë të kryhet thjeshtimi i rrënjës.

n
Nëse te rrënja a m treguesi i rrënjës n është pjesëtues i treguesit m të shprehjes nën rrënjë, d.m.th. nëse
m = n ⋅ p, atëherë për çdo a ≥ 0, n
a m = n a n⋅ p = a p .

nëse n = 2k , n
a m = 2 k a 2 k ⋅ p =| a | p , për çdo a ∈ R ,

a m = 2 k +1 a (
2 k +1)⋅ p
nëse n = 2k + 1, n
= a p , për çdo a ∈ R .
6 3 3
⎛ 1⎞ 1 ⎛1⎞ 1
(−4 ) = (−4 ) = −64;
9 3
Për shembull: 56 = 53 = 125; 3
⎜− ⎟ = − =⎜ ⎟ = .
⎝ 2⎠ 2 ⎝2⎠ 8

43
 (x − 2) ;
4 5 3
12 Thjeshto shprehjen: a) x4 , x5 ; b) 3 c) x 2 − 4 x + 4.
Vëre zgjidhjen.
⎧ x , për x > 0
⎪ x 4 =| x | .
a) d.m.th.
4
4
x = ⎨ 0 , për x = 0
4
c) x2 − 4 x + 4 = (x − 2)
2
=| x − 2 | =
⎪ − x , për x < 0
⎩
⎧ x − 2, për x − 2 > 0 d.m.th. për x > 2
⎪
= ⎨ x − 2 = 0, për x = 2 d.m.th. për x = 2
(x − 2) = x − 2, për çdo x ∈ R .
3
b) 3
⎪ − ( x − 2 ), për x − 2 < 0 d.m.th. për x < 2
⎩

13 Krahasoi rrënjët: a) 6
8 dhe 6
5, b) 3
4 dhe 4
3, c) 5 dhe 3
11 ,

Zgjidhje. Prej dy rrënjëve me të njëjtin tregues të rrënjës vlerë më të madhe ka rrënja që ka shprhje më të
madhe nën rrënjë.

a) 6
8 > 6 5, pasi 8 > 5;

b) SHVP (3, 4 ) = 12, 3

4 = 12 44 , a 4
3 = 12 33 , pasi 44 > 33 vijon se 3
4 > 4 3;

c) SHVP (2,3) = 6, pra 5 = 6 53 = 6 125, kurse 3 11 = 6 112 = 6 121, domethënë 5 > 3 11.

14 Radhiti sipas madhësisë rrënjët: a) 3

10, 3 8, 3 43; b) 3, 3 6, 6 37.

Detyra
1 Shkruaj si rrënjë këto fuqi: 6 Zgjeroi me 3 këto rrënjë:
1 1 1
−
1 2 a) 3
2; b) 2a ; c)
3
2a 2 b ; ç) 4
3a 2 b3 .
a) x4 ; b) 2a 2 b 3 ; c) 3a 2b3 .
Silli rrënjët në tregues të përbashkët të rrënjëve (7 − 8) :
2 Shkruaj si rrënjë këto fuqi:
3 2
b 2 ⋅ a ; ç) a + a .
2
a) 4
a3 ; b)
4
2a 2 b3 ; c) 3
a) 4 a 3 dhe 6
a 5 , b) 3 2 x 2 dhe 6
ab 5 ,
7
3 Cakto vlerën e fuqisë: c) 3
2 a 2 b dhe 6
3a 2 b ,
3 1 1 2
− −
a) 92 ; b) 4 2; c) 49 2 ; ç) 161,5 ; d) 8 3.
8 a) 3 3 , 2 dhe 6
6, b) 3
a 2 b , 4 a dhe 8
ab 2 ,
1 2
0,5 −
⎛ 1⎞⎛ 1 ⎞2 ⎛ 8 ⎞ 3
4 Njehso: a) ⎜ ⎟ + ⎜ 2 ⎟ −⎜ ⎟ ; c)
2 xy 2 , 4 x 3 dhe
6 8
3y5 ,
⎝4⎠ ⎝ 4⎠ ⎝ 27 ⎠
Thjeshtoi rrënjët (9 − 11) :
b) 360,5 + 810,25 − 160,75 − 5, 60.
9 a) 3
26 ; b) 8
64; c) 5
32; ç) 0, 01.
2
−
1
1
1 1
⎛ 1 ⎞
5 Njehso: a) a3 ⋅a 3 ⋅a 3; b) b2 : ⎜⎜ b 3 ⋅ b −1 ⎟⎟ ;
6
⎝ ⎠ 10 a) 4
x2 ; b) 6
x4 ; c) 6
x3 ; ç) 12
x8 .
5
⎛ 1
3 ⎞
⎜⎛ 1
⎞ ⎟ −
4
11 a) 12 a 6b3 ; b) 4
25a 2b 2 ;
c) ⎜ ⎜ x : x ⎟
2
⎟ : x 5.
⎜⎜ ⎝ ⎠ ⎟⎟ c) 81x 2 y 2 ; ç) 12
64a9b3 .
⎝ ⎠

44
 3 TRANSFORMIMI I RRËNJËVE

Kujtohu!
A 1 Provo a është e saktë:
3 2
Rrënjën a shkruaje në formë të fuqisë me tregues
numër racional. 100 100
a) 64 ⋅ 25 = 64 ⋅ 25; b) = .
Fuqizo: 25 25
2 3
a) (a ⋅ b ) ; b) (a : b ) ; c) (a ⋅ b )3 ; ç) (a : b )4 .
2 2

Sigurisht konstatove se barazimet numerike të dhëna janë të sakta. Domethënë, rrënja katrore e prodhimit,
përkatësisht herësi i numrave pozitiv është e barabartë me prodhimin, përkatësisht me herësin e rrënjëve katrore
të atyre numrave.

Në përgjithësi vlen: 1
1
1 1 a ⎛ a ⎞n an n a
1
= ⎜ ⎟ = 1 = n , a ≥ 0, b > 0, n ∈ N
ab = (ab )n = a ⋅ b = a ⋅ b ;
n n n
n n n
b ⎝b⎠ b
bn
Këto janë rregulla rrënjëzimi i prodhimit, përkatësisht i herësit.

Këto rregulla vlejnë edhe në rastin kur shprehja nën rrënjë ka më shumë se dy shumëzuesë.

8 −32
2 Njehso: a) 3
8 ⋅ 64; b) 3 . 3 Njehso: a) 3 27 ⋅ (−64 ) ⋅ 125; b) 5 .
64 243

9 6 3 8a 3 b 6
4 Thjeshto shprehjen: a) 3
x y z ; b) 3 .
27 x 6 y 3

Zgjidhje. a) 3
x 9 y 6 z 3 = 3 x 9 ⋅ 3 y 6 ⋅ 3 z 3 = x 3 y 2 z.

5 Për cilat vlera të ndryshores x janë të sakta barazimet:

4
x x
a) 3 x ( x + 2 ) = 3 x ⋅ 3 x + 2; b) 4 = ?
x +1
2 4
x2 + 1
Vëre zgjidhjen.
a) Për çdo x ∈ R pasi rrënja me tregues tek të rrënjës është përkufizuar për çdo numër real.

b) Për x ≥ 0, pasi rrënja me tregues të rrënjës numër çift është përkufizuar vetëm për numra jonegativ, d.m.th.
numra që nuk janë më të mëdhej ose të barabartë me zero.

45
 x5 y 3
B 6 Thjeshto shprehjen: a) 2
16a b ; b) 5
32
.
Zgjidhje.
x5 y 3 x ⋅ y
5 5 5 3
x
a) 16a b = 16 ⋅ a ⋅ b = 4a b ;
2 2
b) = 5 = 5 y3 . 5
32 32 2
Transformimi i këtillë i rrënjës quhet nxjerrja e shumëzuesit para shenjës së rrënjës.

Nëse A = α n ⋅ β (α > 0, β > 0 ), atëherë n

A = n αn ⋅β = n αn ⋅ n β =α n β.

7 Nxirri shumëzuesët para shenjës së rrënjës:

4
a) 8; b) 3
192; c) a11 ; ç)
3
72a 7 b5 ; d) 4a 2 + 16.
Zgjidhje. a) 8 = 23 = 22 ⋅ 2 = 2 2; c) 4
a11 = 4 a8 ⋅ a 3 = a 2 ⋅ 4 a 3 ;
d) (
4a 2 + 16 = 4 a 2 + 4 = 2 a 2 + 4. )
Cilët shumëzuesë mund të nxirren para shenjës së rrënjës?
Para rrënjës nxirren vetëm shumëzuesët të shprehjes nënrrënjësore treguesët e të cilëve janë më të mëdhej
ose të barabartë me treguesin e rrënjës.

Le të jetë dhënë
n
a m . Nëse m > n dhe m = np + r , atëherë a m = a np + r = a np ⋅ a r . Prej këtu vijon se

n
a m = n a np ⋅ a r = a p ⋅ n a r .

8 Nxirri shumëzuesit para shenjës së rrënjës: a) 4

a 35 ; b) 5
x 7 y14 .

Zgjidhje. a) 4
a 35 = a 8 ⋅ 4 a 3 , pasi 35 = 8 ⋅ 4 + 3.

C 9 Shqyrto barazimin 12 = 2 2 ⋅ 3 = 2 3 prej të djathtës në të majtë.

Vëre, shumëzuesi 2 është futur nën shenjën e rrënjës, d.m.th. 2 3 = 2 2 ⋅ 3 = 12.

Ky tranformim quhet futja e shumëzuesit nën shenjën e rrënjës.

Nëse α > 0, β > 0, atëherë α n β = n αn ⋅β.

10 Futi shumëzuesit nën shenjën e rrënjës:

a 4 b2 1 2 x 27a
a) x ⋅ x ; b) ⋅
3 2
; c) 3a ⋅ 3 ; ç) ⋅ .
b a 9a 3 4x
2 x 27a 4 x 2 27a
Zgjidhje. ç) ⋅ = ⋅ = 3ax .
3 4x 9 4x
46
11 Pa e njehsuar vlerën e rrënjës krahasoi numrat:
a) 3 5 dhe 4 3; b) 2 3 3 dhe 3
25; c) 2 ⋅ 4 10 dhe 3 ⋅ 4 2.

Zgjidhje. a) 3 5 = 32 ⋅ 5 = 45; 4 3 = 42 ⋅ 3 = 48. Pasi 45 < 48, vjon se 3 5 < 4 3.

Mbaj mend!

Shumëzuesi futet nën shenjën e rrënjës, ashtu që ai fuqizohet me treguesin e rrënjës dhe kështu vlera
e fituar e fuqisë shumëzohet me shprehjen nën rrënjë.

Transformimet e deri tanishme të rrënjëve i kryenjim me qëllim prej më parë të parashtruara: thjeshtoe shprehjen,
sille shprehjen deri te ndonjë formë të dëshiruar etj. Ato transformime i realizojmë në bazë të vetive të opracioneve
dhe vet operacionet me rrënjë.
Njëra nga transformimet me rrënjë është sjellja e rrënjëve në formën normale.
25 4
Për shembull, rrënjët 2 2, 3ax , 3 4a 2b , a janë shkruar në formën normale.
3
Mbaj mend!

Një rrënjë është në formën normale nëse:

1o. Shprehja nën rrënjë nuk përmban numërues të ndryshueshëm prej 1.
2o. Shprehja nën rrënjë nuk përmban shumëzuesë që mund të nxirren para shenjës së rrënjës.
3o. Treguesi i rrënjës dhe treguesi i shprehjes nën rrënjë nuk kanë pjesëtues të përbashkët.

1
12 Pse rrënjët a) 18, b) 3a (a ≠ 1, a ≠ 0 ), c) 2a 4 a 2b2 nuk janë në formën normale?
a
Zgjidhje. a) 18 nuk është në formën normale, pasi 18 = 2 ⋅ 32 përmban shumëzuesë që mund të nxirret
para shenjës së rrënjës.
1
b) Shprehja nën rrënjë e rrënjës përmban emërues të ndryshueshëm prej 1.
a
c) 2a 4 a 2b 2 nuk është në formën normale pasi treguesi i rrënjës dhe treguesi i shpprehjes nën rrënjë kanë
pjesëtues të përbashkët 2, d.m.th. rrënja nuk është shkruar me tregues më të vogël të mundshëm.

1 3
13 Shkruaji në formën normale këto rrënjë: a) 48; b) ; c) 2 x .
2 x
Zgjidhje.
1 2 1 3 3⋅ x 3x 3x
a) 48 = 16 ⋅ 3 = 4 3; b) = = 2; c) 2 x = 2x = 2x 2 = 2x = 2 3x .
2 4 2 x x⋅ x x x2

Ndonjëherë rrënjën e transformojmë në formën normale me futjen e shumëzuesit nën shenjën e rrënjës. Atë
3 3
vëreje te shembulli c) nga detyra paraprake: 2 x ⋅ = 2 ⋅ x 2 ⋅ = 2 ⋅ 3x .
x x
47
 Detyra
1 Njehso: a) 16 ⋅ 121; b) 3 8 ⋅ (−27 ) ⋅ 64; 4 Futi shumëzuesët nën shenjën e rrënjës:
19 24 3 1 3x
c) 852 − 842 ; ç) 5 7 . a) 3 2; b) ; c) a ; ç) 2 xy .
32 3 2 a 2y
5 Pa njehsuar rrënjë krahasoi numrat:
2 Njehso: a) x2 ⋅ y4 ; b) 4
81x8 y12 ;
a) 2 3 2 dhe 23 3 b) 5 3 5 dhe 7 3 2
−32 x15
c) 5 . c) 3 3 2 dhe 2 3 3
y10
6 Silli në formën normale këto rrënjë:
3 1 12
Nxirri shumëzuesët para shenjë së rrënjës: a) 5 ; b) 3
54; c) 3a 2b5 ; ç) ab ;
3 ab
12a3b5
a) 108; b) 3
54 x 5 y 4 ; c) . 1 1 a 1 b
c4 d) 2 + ; e) 4a3 − 8a 2 ; f) − .
2 7 b a a2

4 MBLEDHJA DHE ZBRITJA E RRËNJËVE

Kujtohu!
A 1 Silli rrënjët në formën normale:

Cilët monom janë të ngjashëm?

Cili është koeficienti i monomit: 2 1
a) 4a 2 ⋅ 3 ; b) 8; c) ; ç) 50a 2
2a 2b; − xy; 0, 25 y 2 ? a2 2
Si mblidhen monomët? Përcille zgjidhjen.

2 2⋅a 1 1
a) 4a 2 ⋅ 3 = 4a 2 3 2 = 4a 2 ⋅ ⋅ 3 2a = 4a ⋅ 3 2 a ; b) 2 2; c) 2; ç) 5a 2.
a 2
a ⋅a a 2

Shumëzuesi racional para shenjës së rrënjës që është sjellur në formën normale quhet koeficienti i rrënjës.
Për shembull, koeficientët e rrënjëve: 5 ⋅ 3 a2 ; 7a ⋅ 4 b ; 3 ⋅ 2ab përkatësisht janë 5, 7a dhe 3.

Koeficientët e rrënjëve që janë sjellur në formën normale te detyra paraprake 1 përkatësisht janë 4a, 2, dhe
1
dhe 5a.
2

Mbaj mend!

Dy ose më shumë rrënjë në formën normale që ndryshojnë vetëm sipas koeficientëve quhen
rrënjë të ngjashme.

48
 13
Për shembull, rrënjët: 4a 2b ⋅ 3 2ab 2 , 2ab 2 , 2b ⋅ 3 2ab 2 , 3 2ab 2 janë të ngjashëm.
2
1
Koeficientët e rrënjëve përkatësisht janë: 4a 2b, , 2b, 1.
2
2 1 a 2
2 Trego se rrënjë të ngjashme janë: a) 8 dhe 32; b) dhe 6 ; c) dhe .
3 6 2 a
Zgjidhje.
2 2⋅ 3 6 1
a) 8 = 4 ⋅ 2 = 2 2, b) = = 2 = 6,
3 3⋅ 3 3 3
32 = 16 ⋅ 2 = 4 2; 1 1⋅ 6 1
6 =6 = 6⋅ 6 = 6;
a 1 2 1 6 6⋅ 6 6
c) = 2a dhe = 2a .
2 2 a a
1 3 8 1 x y
3 Trego se rrënjë të ngjashme janë: a) 3
16 dhe 3
54; b) + dhe − ; c) dhe .
2 4 9 3 y x

Kujtohu! B 4 Thjeshto shprehjen

1
Shkruaje vetinë distributive të shumëzimit në lidhje
2 3 − 3 3 +1 3.
2
me mbledhjen në R. Zgjidhje.
Me zbatimine vetisë distributive kemi:
Silli në formën normale këtë polinom
1 1
2ab − ab + 1 ab. 1 ⎛ 1⎞ 1
2 2 2 3 − 3 3 +1 3 = ⎜ 2 − 3 +1 ⎟ ⋅ 3 = 3.
2 ⎝ 2⎠ 2
Ky transfrmim quhet sjellja në rrënjë të ngjashme.

Vëre, mblidhen dhe zbriten vetëm rrënjët e ngjashme.

5 Njehso shumën: a) 5 5 + 7 20 − 2 45; b) 3 3 a + 5 3 8a − 3 27 a .

Zgjidhje. Çdonjëra prej shprehjeve të dhëna është shumë e tre rrënjëve. Ato së pari transformoi në formën
normale, kurse pastaj i sjelli në rrënjë të ngjashme.

a) 5 5 + 7 20 − 2 45 = 5 5 + 7 4 ⋅ 5 − 2 9 ⋅ 5 = 5 5 + 7 ⋅ 2 5 − 2 ⋅ 3 5 = (5 + 14 − 6 ) 5 = 13 5;

b) 3 3 a + 5 3 8a − 3 27 a = 3 3 a + 5 3 23 a − 3 33 a = 3 3 a + 5 ⋅ 2 3 a − 3 3 a = 10 3 a .

6 Thjeshtoe shprehjen: a)
3 3 4 2
a
a + b a;
b
b) 3
125 x − 3 8 x − ( 3
)
27 x − 3 64 x .

Zgjidhje. b) 3 125 x − 3 8 x − ( 3
)
27 x − 3 64 x = 5 3 x − 2 3 x − 3 3 x + 4 3 x = (5 − 2 − 3 + 4 ) 3 x = 4 3 x .

49
 Detyra
x 3 y
1 Provo a janë të ngjashme rrënjë: a) 2 dhe 8 , b) 18 , 50 dhe 98 , c) 3 , dhe 3
x −2 y −2 .
y2 x2
1
2 Njehso: a) 8 2 − 6 2 + 8 − 18; b) 25 0,2 + 2 1 − 3 20; c) 4 6 4 − 2 6 9 − 3 9 8;
4
1 ⎛ 1⎞ ⎛ 1 ⎞
ç) 12 − 27 + 48; d) ⎜⎜ 32 + 0,5 − 2 ⎟⎟ − ⎜⎜ − 27 ⎟⎟ .
2 ⎝ 3⎠ ⎝ 8 ⎠
b4 a
3 Njehso: a) 2 36a − 3 25a + 2 9a ; b) 2 a 3 a 4 b − 3a 3 ab 4 − a 2 3
2
+ 2b3 3 2 .
a b

4 Njehso: a) 4
a + 4 16a + 4 81a − 4 625a ; b) ( 9x − 3 8 y − ) ( 3 27 y − 16 x . )
SHUMËZIMI, PJESËTIMI, FUQIZIMI DHE
5 RRËNJËZIMI I RRËNJËS

A 1 Provo a është i saktë barazimi: a) 64 ⋅ 25 = 64 ⋅ 25; b)

100
25
=
100
25
.

Sigurisht konstatove se barazimet janë të sakta. Kjo veti është e sakt për çfarëdo rrënjë, d.m.th.
1 1
1 1 1 n
a an ⎛ a ⎞n a
n
a⋅ b=
n
an ⋅ bn = (ab ) = ab
n n
dhe = 1
=⎜ ⎟ = n .
n
b ⎝b⎠ b
bn
Në përgjithësi, të sakta janë këto gjykime:

Për çfarëdo a ≥ 0 , b ≥ 0 dhe n ∈ R . vlen:

n
a a
n
a ⋅ n b = n a⋅b dhe
n
=n .
b b

Këto gjykime shprehi me fjalë.

2 Njehso: a) 2 ⋅ 3; b) 5
x2 ⋅ 5 x2 ; c) 5
x3 y 2 : 5 x 2 y .

Zgjidhje. c) 5 x3 y 2 : 5 x 2 y = 5 x3 y 2 : x 2 y = 5 xy .( )
Vëre, shumëzohen, përkatësisht pjesëtohen vetëm rrënjët me të njëjtin tregues të rrënjës. Poashtu,
prodhimi, përkatësisht herësi i shprehjeve nënrrënjësore rrënjëzohen me të njëjtin tregues të rrënjës.

3 Njehso: a) 12 ⋅ 3; b) 2 3 25a 2 ⋅ 3 3 15a ; c) 48 : 3;

( )( )
3
a
ç) 4
27 a3 : 4 ; d) 3− 2 3+ 2 .
3
50
 4 Njehso: a) 3
a ⋅ b; b) 3
2x ⋅ 4 2x ⋅ 2x ; c) a : 3 a2 ; 3 3
ç) 2a b a b : ab a b .
2 3 3 2

Rrënjët janë me tregues të ndryshëm të rrënjës. Prandaj, së pari i sjellim në të njëjtin tregues të rrënjës, kurse
pastaj i zbatojmë rregullat për shumëzim dhe pjesëtim të rrënjëve me të njëjtin tregues të rrënjës.

Zgjidhje.

b) 3
2 x ⋅ 4 2 x ⋅ 2 x = 12 (2 x ) ⋅ 12 (2 x ) ⋅ 12 (2 x ) =
4 3 6
(
ç) 2a 3b ⋅ 3 a 2b3 : ab a 3b 2 = 2a 2 6 ) a 4b 6
a9b 6
=

4+ 3+ 6 1 2 6 a 1
= 12 (2 x ) = 12 (2 x ) = 2 x 12 2 x .
13
= 2a 2 6 5 = 2a 6
= 2 a 2 6 a = 2a 6 a .
a a a

1 2 ⎛3 2⎞ 13
5 Njehso: a) 3 5 15; b) 9 ⋅ : ⎜⎜ 2 ⎟⎟ ; c) a 2 2 x ⋅ 4x; ç) 3
4a 2 : 6 2a 3 .
3 27 ⎝ 2 3⎠ a

B ( ) ( )
2 3
6 Njehso: a) 3
2 ; b) a 2b .

( 2)
2
Zgjidhje. a) 3
= 3 2 ⋅ 3 2 = 3 2 ⋅ 2 = 3 22 ;
3

( ) ⎛ ⎞
1 3
= ⎜ (a 2b )2 ⎟ = (a 2b )2 = (a b )
3 3
b) ab2 2
= a 6 b 3 = a 3b b .
⎝ ⎠
m
⎛ 1n ⎞ 1 m
( a)
m ⋅m
Në përgjithësi, rregulla vlen për çfarëdo rrënjë, d.m.th.
n
= ⎜⎜ a ⎟⎟ = a = a n = n a m .
n

⎝ ⎠
Mbaj mend!

Rrënja fuqizohet ashtu që fuqizohet vetëm shprehja nënrrënjësore dhe fuqia e fituar rrënjëzohet
me të njëjtin tregues të rrënjës, d.m.th.
( a)
n
m
= n a m , a > 0, m, n ∈ N

( )
3

( 5) ; ⎛a ⎞
2 2
7 Njehso: a) b)
3
3x 2 ; c) ⎜ ab ⎟ .
⎝b ⎠

C 8 Provo a është i saktë barazimi numerik 3

64 = 6 64.

9 Njehso: a) 3
729 ; b) 4
ab3 .
1
1

( ) ⎛ ⎞2
1 1
Zgjidhje. b)
4
ab =3 4
ab 3 2
= ⎜ ab3 ( ) 4
⎟ = ab
3
( ) 8 = 8 ab3 .
⎝ ⎠ 1
1
⎛ 1 ⎞n 1
Në përgjithësi, vlen rregulla për çfarëdo rrënjë, d.m.th. n m
a = ( a)
m n
= ⎜⎜ a m ⎟⎟ = a m⋅n = m⋅n a .
⎝ ⎠

51
 Mbaj mend!

Rrënja rrënjëzohet ashtu që shprehja nënrrënjësore rrënjëzohet me prodhimin e treguesëve të

rrënjës, d.m.th.
m n
a = m ⋅n a , a > 0 ; m , n ∈ R .

10 Njehso: a) 3
8; b) 3 5
2 x3 y 4 ; c) x 3 2x .

Zgjidhje. c) x 3 2x = 3
x3 ⋅ 2 x = 3
2 x4 = 6 2 x4 .

Pas kryerjes së operacioneve me rrënjë rezultati i fituar është rrënjë, ajo gjithmonë duhet të sjellet në
formën normale.

3
11 Njehso: a) 2 2 2 ; b)
3
a 2 ⋅ 3 a ; c) a a ⋅ 3 a2 .

Detyra

Kryej operacionet e shënuara (1 − 10 ) :

1 a) 2 7 ⋅ 3 7; b) 8 ⋅ 18; c) 3 ⋅ 2 ⋅ 6. 7 a) a : 3 a 2 ; b) 3
4a 2 : 6 2a 3 ; c) 3a a 2 : 5 a 2 .

2 a) a ⋅ 5a ; b) 3 x ⋅ 27 x ; ⎛ 1 ⎞
8 a) ⎜ 2 6 + 27 − 2 3 + 2 12 ⎟ ⋅ 3 3;
⎝ 3 ⎠
c) 2 3 25a 5 ⋅ 3 3 5a 4 .
(
b) 5 50 − 10 18 + 25 98 : 5 2. )
3 a) a ⋅ 3 a ; b) 2 x ⋅ 3 3 x 2 y ⋅ 4 y 3 ;
4
⎛2 3⎞
( ) ( );
7 2
c) 2 x ⋅ 3 2 x ⋅ 4 2 x. 9 a) 8 a 2 b3 ; b) ⎜ 4 ⎟ ;
⎜3 2⎟
c) 3
3x 2
⎝ ⎠
5

( ) ⎞ ⎛ b⎞
3
d) ⎛⎜
6
2 ⎛3 2⎞ ç) 3
a 2 b3
a
ab ⎟ ⋅ ⎜
4 a) 48 : 3; b) 3
54 : 2; c) 9 ⋅
3
: ⎜⎜ 2 ⎟⎟ . ; ⎟ ;
75 ⎝ 2 3⎠ ⎝b ⎠ ⎜⎝ a ⎟⎠

( )
2
e) 2+ 3 .
2 ⎛1 3⎞
5 a) 3
4 : 2; b) 5
8 : 3 2; c) 1 : ⎜⎜ 6 3 ⎟⎟ .
3 ⎝3 8⎠
10 a) 3 3; b) 3 4
a3 ; c) a4 a ;
a3
6 a) 5a : a ; b) 3
3a 2 : 3 a 2 ; c) 4
27 a 3 : 4 . ç) x 3 xy : y xy ; d)
3
a a ⋅ 3 a2 .
3

52
 6 RACIONALIZIMI I EMËRUESIT TË THYESËS

10
Kujtohu!
A 1 Njehso vlerën e numrit
2
dhe
m m⋅k
= , (k ≠ 0 ). numrin 5 2 me saktësi në katër
n n⋅k dhjetore.
a ⋅ a = a = a, (a > 0 ).
2
Me ndihmën e kalkulatorit fituam:
n
a = a, (a > 0 ).
n
10 :1, 41421 = 7, 07108...; 5 ⋅ 1, 4 14 21 = 7 , 0 71 0 5.
Cilat shprehje quhen shprhje racionale algjebrike?

Me cilin operacion më lehtë do ta fitojsh rezultatin pa shfrytëzuar kalkulator?

10
Vëren se = 5 ⋅ 2, d.m.th. pjesëtimi me numër iracional i transformuar në shumëzim, kurse shumëzimi
2
sigurisht është operacion më i përshtatshëm.
Shprehjet te të cilat përveç operacioneve racionale është përfshi edhe operacioni i rrënjëzimit ose fuqizimi
me tregues numër racional quhen shprehje iracionale.
Shprehjet racionale dhe iracionale quhen shprehje algjebrike.

Mbaj mend!

Transformimi i shprehjeve në shprehje te të cilat emëruesi i thyesën e shprehjes racionale e transformojmë në

racionale quhet racionalizimi i emëruesit të thyesës.

4 12 a 2 − b2
2 Racionalizo emëruesin e thyesës: a) ; b) ; c) .
3 3
4 a+b
4 4 3 4 3 4 3
Zgjidhje. Me zgjerimin e thyesës kemi: a) = ⋅ = = .
3 3 3 32 3

b) Pasi 3
4 = 3 2 2 , që ta zbatojmë barazimin n
a n = a duhet thyesën ta zgjerojmë me 3
2.

12 12 3 2 12 ⋅ 3 2 12 ⋅ 3 2
Prandaj kemi: 3 = ⋅3 = = = 6 3 2.
4 3 2 2 3 3 2
2 2

c)
a 2 − b2
=
a2 − b2
⋅
a+b
=
(a2 − b2 )⋅ a+b
=
(a − b )(a + b ) a+b
= (a − b ) a + b .
( ) a+b
2
a+b a+b a+b a+b

( )
2
Këtu zbatuam: a+b ⋅ a+b = a+b dhe a 2 − b 2 = (a − b )(a + b ).

53
 A
3 Racionalizo emëruesin e thyesës , (n > m ), ku A është numër ose shprehje, kurse B është
n
Bm
numër pozitiv ose shprehje që pranon vetëm vlerë pozitive.

A A n
B n− m A n B n−m A n B n−m A n B n− m
Zgjidhje. = ⋅ = = = .
n
Bm n
Bm n
B n− m n
B m+ n−m n
Bn B
Nëse n < m, atëherë së pari rrënjën sjelle në formën normale, pra pastaj zbato mënyrën për racionalizim.

5 5 4a 2 − b 2 4
4 Racionalizo emëruesin e thyesës: a) ; b) ; c) ; ç) .
3 2 3
49 3
2a − b 3
16
Zgjidhje.
(2 a − b )
2
5 5
5 2 2 5 2 4a 2 − b 2 4a 2 − b 2 3
= (2 a + b ) 3 (2 a − b ) .
2
a) = ⋅ = = ; c) = ⋅
3 2 3 2 2 3 2 2 6 3
2a − b 3
2a − b (
3 2a − b 2
)
3
5 5 7 53 7 4 4 4 3 22 4 3 4 3
b)
3
= ⋅3 = ; ç) = = ⋅ = = 4.
16 3 24 2 3 2 3 22 2 ⋅ 2
3 7
49 72 7 3

Kujtohu! 5 Racionalizo emëruesin e thyesës:

(a − b )(a + b ) = a 2 − b2 ; a)
7
; b)
6
.
3+ 2 5− 3
(a − b )(a + b ) = a − ( b ) ;
2
2

( )( ) ( 2 ) , kemi:
2
Zgjidhje. Pasi 3 + 2 3 − 2 = 32 −
( a − b )( a + b ) = ( a ) − ( b ) ;
2 2

7
=
7
⋅
3− 2 7 3− 2
= =
7 3− 2
= 3 − 2;
( ) ( )
a)
( )
2
3+ 2 3+ 2 3− 2 9− 2 7

5+ 6( 5 + 3) 6 ( 5+ 3 )=3
b)
6
5− 3
=
6
⋅
5− 3 5+
3
=
3 ( 5) − ( 3)
2 2
=
2
( 5+ 3 . )
5− 3 2 3+ 2
6 Racionalizo emëruesin e thyesës: a) ; b) .
5+ 3 4 2 +3 3
Zgjidhje. b) Thyesën do ta zgjerojmë me 4 2 − 3 3, pasi

2 3+ 2 2 3 + 2 4 2 −3 3
(4 )( ) ( ) − (3 3 ) . Kemi:
2 2
2 +3 3 4 2 −3 3 = 4 2 = ⋅ =
4 2 +3 3 4 2 +3 3 4 2 −3 3

8 6 −6 9 + 4 4 −3 6
=
5 6 − 18 + 8
=
5 ( 6 −2 )= 6 − 2.
( ) ( ) ( 2) ( 3) 32 − 27
2 2 2 2
4 2 − 3 3 4 2
−3 2

54
 7 Racionalizo emëruesin e thyesës:
3 11 3
; ; a a 2 − 4b 2
a) 1 + 2 b) 3 5 + 2 3 c) ; ç) .
a− a a + 2b
Detyra
1− b a2 − b2 a −b
Racionalizo emëruesin e thyesës: 4 a) ; b) ; c) .
1− b a +b 3
a−b
20 4 33 4
1 a) ; b) ; c) ; ç) . 2 12 5
3 5 8 11 3
2 5 a) ; b) ; c) ;
2− 2 3+ 3 2 3+ 2

x y−y x
2 a)
2b
; b)
5a 2
; c)
2x
; ç)
2x
. ç) 2 − 3 ; d) 3 2 + 2 3 ; e) ;
b a 3
4 x2 4
x3 2+ 3 3 2−2 3 x− y

3 6 a b 2
3 a) ; b) ; c) ; ç) . f) .
3
18 4
8 4
a 3 5
b 3 3− 5

7 SHPREHJET IRACIONALE

Kujtohu!

Cilët janë shprehjet e plota racionale algjebrike, kurse

A 1 Cila prej shprehjeve është shprehje
racionale algjebrike?
cilat janë shprehjet racionale algjebrike thyesore?
1
Te shprehjet racionale algjebrike janë përfshirë c) x − 4 y;
2
a) ; b) 3; ç) 2 + a ;
operacionet: mbledhje, zbritje, shumëzim, pjesëtim dhe 2
fuqizim me tregues numër të plotë. Këto opracione 3x − y 4
1
−2
quhen operacione racionale algjebrike. d) ; e) ; f) 5a bc 3 .
xy 5
Si quhen numrat 2, 3, 5 ? Shprehje racionale janë a), c) dhe d).

Shprehjet iracionale që përfshijnë ndryshore do t’i shqyrtojmë vetëm për vlerat e ndryshoreve për të cilat
shprehja e dhënë ka kuptim.

2 Për cilën vlerë të ndryshores ka kuptim shprehja:

1
a) x 2 − x − 2; b) x2 + 1 − 3 x ; c) x + 1 − ( x + 1)3 ?
a) x 2 ka kuptim vetëm për çdo numër real, d.m.th. x ∈ (−∞, +∞ ), kurse x − 2 ka kuptim vetëm për
x − 2 ≥ 0, x ≥ 2, d.m.th. x ∈ [2, +∞ ). Prandaj, x ∈ (−∞,+∞) ∩ [2,+∞) = [2,+∞);
1
c) x + 1 ka kuptim për x ≥ −1, kurse ( x + 1)3 = 3 x + 1 ka kuptim për çdo numër real.
Prandaj, x ∈ [−1, +∞ ).

55
 3 Cakto vlerat e lejuara të ndryshores te shprehjet iracionale:
x−2
a) x − x ; b) 3 − x − 3 x; c) . (Ke kujdes, emëruesi nuk guxon të jetë zero.)
x+3
Në shqyrtimin e mëtutjeshëm, nëse ndryshe nuk është thënë, do të nënkuptojmë se rrënja gjithmonë ka kuptim .

4 Cilat prej shprehjeve të dhëna sillen në shprehje racionale:

a) 3
81; b) 5
32; c) 7 4; ç) 3
x3 y 6 ?
b) 5
32 = 2; ç) 3
x3 y 6 = xy 2 , pasi 2 dhe xy2 janë shprehje racionale.
Kur te shprehja e dhënë iracionale ndryshoret zëvëndësohen me disa numra real, mund të fitohet ose numër
racional ose numër iracional.

5 Cakto disa vlera të x dhe y për të cilat shprehja iracionale x + 2 y do të jetë shprehje racionale.

Zgjidhje. Për x = 1, y = 4 shprehja x + 2 y është racionale, pasi 1 + 2 ⋅ 4 = 9 = 3. Për x = 4,

y = 6 kemi: 4 + 2 ⋅ 6 = 16 = 4, etj.
Disa shprehje iracionale mund të transformohen në shprehje racionale ose ato të thjeshtohen. Transformacionet
e shprehjeve realizohen në bazë të rregullës për operacionet me rrënjë.

1 5 3
6 Thjeshto shprehjen: a) a 3 a ⋅ 3 a2 a ⋅ a ; b) 4 x + x2 + x ;
x x
1 1 5 −1 5 +1 a b
c) + ; ç) + ; d) + .
2+ 3 2− 3 5 +1 5 −1 a+ b a− b

Zgjidhje. a) a 3 a ⋅ 3 a2 a ⋅ a = 3
a3 a ⋅ 3 a 4 a ⋅ a = 6 a 4 ⋅ 6 a 5 ⋅ 6 a3 = 6 a12 = a 2 .
1 5 3 1⋅ x 5 2 1 5
b) 4 x + x2 + x = 2 x + x2 + x ⋅ x = 2 x + x2 ⋅ x + ⋅ x x = (7 + x ) x ;
x x x⋅ x x x x
Detyra
1 Caktoi vlerat e lejuara të ndryshores x te shprehja:
x −1 x+2
a) x + 2; b) x + 2 − x 2 + 1; c) x − 3 + 5 − x;
; ç) d) .
x+2 x −3
2 Cila prej këtyre shprehjeve nuk mund të sjellet në shprehje racionale:
a) x − x ; b) 5 − x 5; c) 2 x − x 2 ; ç) 3 − 3 x ⋅ 3 x 2 ; d) x − 3 8x3 ?

3 Thjeshtoi shprehjet, kurse pastaj cakto cila prej tyre është shprehje iracionale:

( )
23 4 3
a) 5
x 2 ⋅ 5 x3 ; b)
3
a 2 b ⋅ 3 ab 2 ; c) 8 : 16; ç) 36 : 2 3 ; d) a3b : ab ; e) −2 3 4 ; f) x 3 x2 ⋅ 6 x .
3 3
Thjeshto shprehjen (4 − 6 ) :

4 a) 60 − 3 135 + 10 15; b) 2 75 + 3 48 − 5 12 − 2 3.

56
 3 2 6 a− b a+ b ⎛ 5 x 3 x 2x ⎞ 2 x
5 − + . 6 a) − ; b) ⎜⎜ − − ⎟: .
10 − 7 3− 7 4 + 10 a+ b a− b ⎝ x −1 x + 1 x − 1 ⎠⎟ x − 1

8 DETYRA PËR PËRSËRITJE DHE PËRFORCIM

1 Cili prej këtyre gjykimeve është i vërtetë:

a) rrënja katrore e 0 është 0; b) rrënja e tretë e −343 është −7;
c) shprehja 3
−8 nuk ka kuptim; ç) rrënja e katërtë e 81 është 3?

2 Për cilën vlerë të x ka kuptim shprehja: a) 2x + 3 + 3 x ; b) 2 − x − x2 + 2 ?

2 1

3 Njehso vlerën e shprehjes: a) 3 25 − 2 3 −64 + 5 −32; b) 90,5 − 8 3 + 125 3 .

3 2
⎛ 12 ⎞ −
1
⎛ −1 32 ⎞
1

4 Kryej operacionet e shënuara: a) x ⋅ ⎜ x ⎟ : x 2 ;

2 2
b) 2a b : ⎜ a b ⎟ .
2

⎝ ⎠ ⎝ ⎠
1 1 2 1

5 Shkruaje në formë të rrënjës këtë fuqi: a) 3 2 ; b) 2a 2 b 3 ; c) 2 x + 3 y 2 .

6 Shkruaje si fuqi me tregues racional rrënjën : a) 4

2; b) 3
4; c) 2 3 ab 2 ; ç) 2 x − 3 x 2 y .

7 Sjelli në tregues të përbashkët të rrënjëve: a)

3
x2 , 6
xy 2 , 4
x 2 y ; b) a, 4
a 2b , 8
a 5b 3 .

8 Radhiti sipas madhësisë këto rrënjë 3 4

2, 3, 3.
y x6
9 Shkruaje në formën normale rrënjën: a) 200; b) 3
8 x5 y 7 ; c) 5 .
x y3
10 Njehso vlerën e shprehjes: a) 3 8 − 128 + 200; b) 3
x2 y 2 ⋅ 6 x2 y ; c) 4
a 2 b 3 : ab .
Kryej operacionet e shënuara (11 − 12 ) :

(
11 a) 3 2 + 2 8 ⋅ 2; ) b) ( 5
)
x3 y 4 − 5 x 4 y 3 : 5 x 2 y 2 .

( )⋅
2
12 a)
3
a a3 ; b) x x ⋅ 3 y2 ; c)
3
a 2b ab 2 .

13 Cilët prej shprehjeve të dhëna sjellen në shprehje racionale:

a) x − x ; b) 2 x − x 3 ; c) 3x − x 5; ç) x − 8 x ?
3 3 3

26 5− 3 x2 − y 2
14 Racionalizo emëruesin e thyesës: a) ; b) ; c) .
4− 3 5+ 3 x+ y

⎛ 15 12 ⎞
15 Thjeshto shprehjen ⎜
⎝ 6 +1
+
4
− ⎟⋅
6 −2 3− 6 ⎠
( 6 + 11 . )
57
 9 DETYRA PËR VETKONTROLLË

1
1 Shprehja x + 1 − ( x − 1)3 ka kuptim nëse ndryshorja x i takon intervalit:
a) (1, + ∞ ); b) [1, + ∞ ); c) [−1, + ∞ ); ç) (−1, + ∞ ). 1
2
2 Vlera e shprehjes 8 3 është: a) 64; b) 16; c) 4; ç) 2. 1

2
⎛ −1 1 ⎞ 1
3 −1
Vlera e shprehjest ⎜ a ⋅ a 2 ⎟ është: a) a ;
−2
b) a ; c) a; ç) a2.
⎝ ⎠

4 Pas thjshtimit të shprehjes a 3 a fitohet shprehja: a) 6

a ; b)
6
a 3 ; c) a 3 ; ç) 3
a2 . 1

5 Në shprehje racionale sjellet shprehja: a) 2 x 2 x ; b) 2 x x ; c) 3 − 3 8; ç) x − 8 x .

2 3 3 1

6 Nëse a është numër real dhe n është numër natyror tek, atëherë zgjidhja e barazimit x n = a sipas x në
bashkësinë R quhet______________________ e numrit a. 2

7 Mënyra me të cilën përcaktohet n

a quhet _________________________. 2

8 Rrënja e numrit negativ me _________________ treguesi i rrënjës nuk është përkufizuar në bashkësinë e
numrave real. 2

9 Dy ose më shumë rrënjë që janë në formën normale, që ndryshojnë vetëm sipas koeficientëve të tyre quhen
______________________________.
2

1 2
10 Njehso: 360,5 − 25 2 + 8 3 . 3

2
1 3
⎛1 3 1
⎞ 3
11 Njehso: 2a 2 b 2 ⋅ ⎜ a 2b2 ⎟ .
⎝2 ⎠
1 3
12 Njehso: 3 36a − 2 25a + 9a .
3

13 Njehso: a) 2 3 25a 5 ⋅ 3 3 5a 4 ; b)
3
4a 2 : 2a 3 . 3

14 Njehso: x 3 x 2 y 2 ⋅ 3 y 2 xy . 3

15 Racionalizo emëruesin e thyesës: a)

20
; b)
3 2
. 6
5+ 5 3 2 −2 3

58
TEMA 3 NUMRAT KOMPLEKS T, E

PËRMBAJTJA E TEMËS

1 T, E Zgjerimi i bashkësisë së 5 T Mbledhja dhe zbritja e numrave

numrave. Kuptimi për numrin.. 60 kompleks nëpërmjet rreze
vektorëve................................ 73
2 T, E Barasshmëria e numrave
6 T Vetitë e modulit të numrit
kompleks. Mbledhja dhe
kompleks................................. 76
zbritja e numrave kompleks ..... 64

7 Detyra për përsëritje

3 T, E Shumëzimi dhe pjesëtimi
dhe përforcim...................................... 79
i numrave kompleks.Moduli
i numrit kompleks.................. 66
8 Detyra për vetkontrollë.......... ............... 80

4 T Paraqitja gjeometrike
e numrave kompleks............... 70

59
 ZGJERIMI I BASHKËSISË SË NUMRAVE.
1 KUPTIMI PËR NUMRIN KOMPLEKS
T, E

Bashkësia e numrave natyror është bashkësia N={1, 2, 3, ... , n, n+1}. Kjo bashkësi është e mbyllur në lidhje me
A operacionet mbledhje dhe shumëzim, d.m.th. shuma, përkatësisht prodhimi i dy numrave natyror është numër
natyror.
Operacioni i zbritjes a është i mbyllur në N?

Përgjigje. Jo! Ndryshimi i çfarëdo dy numrave natyror nuk është gjithmonë numër natyror. Për shembull, 2 − 5 ∉ N . Prej
këtu vijon se ekzistojnë barazime të formës x + a = b të cilat nuk kanë zgjidhje në N. Të atilla janë barazimet
6 + x = 3, x + 3 = 1 etj.
Që të eleminohet kjo mangësi futet bashkësia e numrave të plotë, në këtë mënyrë që N zgjerohet me 0 dhe me numrat
negativ. Bashkësia e fituar quhet bashkësia e numrave të plotë dhe shënohet me Z. Domethënë, Z={...,-3, -2 -1, 0, 1, 2,
3, ...}.

1 Barazimi 2 x = 3 a ka zgjidhje në Z?

Përgjigje. Nuk ekziston numër i plotë x ashtu që 2 x = 3. Domethënë, barazimi nuk ka zgjidhje në bashkësinë
e numrave të plot..

Në rastin e përgjithshëm, ekzistojnë barazime të formës ax = b të cilat nuk kanë zgjidhje në Z, pasi operacioni
i pjesëtimit nuk është i mbyllur në Z. d.m.th. herësi i dy numrave të plotë jo gjithmonë është numër i plotë.
Prandaj bashkësia Z zgjerohet në bashkësinë e numrave racional Q , ku

⎧a ⎫
Q = ⎨ / a, b ∈ Z , b ≠ 0⎬.
⎩b ⎭

2
Zgjidhje e barazimit 2 x = 3 në Q është x = .
3

2 Barazimi x 2 = 3 a ka zgjidhje në Q?

Përgjigje. Nuk ekziston asnjë numër racional x ashtu që x 2 = 3, d.m.th. ky barazim nuk ka zgjidhje në bashkësinë
e numrave racional.

Nevoja për ekzistimin e zgjidhjes së barazimeve të formës x = a ( a > 0) sjell deri te futja e numrave të
n

ri të cilët quhen numra iracional. Bashkësia e numrave iracional shënohet me . Të atillë janë numrat
2 = 1,41421356! , π = 3,141592654! , 3 = 1,7320508 ! , etj.
Unioni i bashkësisë së numrave racional dhe bashkësisë së numrave iracional quhet bashkësia e numrave
real dhe shënohet me R. Domethënë, R = Q * J .

60
 Vëre se N ⊂ Z ⊂ Q ⊂ R.
Te të gjitha këto bashkësi, operacionet mbledhje dhe shumëzim janë komutative dhe asociative, kurse shumëzimi
është distributiv në lidhje me mbledhjen.

B 3 Te cilat bashkësi ka zgjidhje barazimi:

a) x + 3 = 5; b) x + 3 = 1; c) 2 x − 3 = 0; ç) x = 5; d) x 2 + 1 = 0?
2

Zgjidhje. a) x = 2, 2 ∈ N Domethënë, barazimi ka zgjidhje në N, por pasi N ⊂ Z ⊂ Q ⊂ R. ai ka zgjidhje

edhe në: Z, Q dhe R.

b) x = 1 − 3 = −2, - 2 ∈ Z , barazimi ka zgjidhje në Z, pra edhe në Q dhe R, por jo edhe në J, pasi, − 2 ∈ N .

3 3
c) x = , ∈ Q. barazimi ka zgjidhje edhe në R.
2 2
ç) x1 = 5, x2 = − 5; 5, − 5 ∈ dhe 5 ,− 5 ∈ Q.

d) Barazimi x 2 + 1 = 0 nuk ka zgjidhje në bashkësinë e numrave real. Pikërisht, barazimi mund të transformohet
në formën x = −1, kurse katrori i asnjë numri real nuk është numër negativ.
2

Prej këtu, paraqitet nevoja e zgjerimit edhe e bashkësisë së numrave real. Poashtu gjatë zgjerimit patjetër
duhet patur parasysh këtë:
1) bashkësia e re duhet t’i përmban numrat real;
2) bashkësia e re duhet të përmban një element katrori i të cilit është −1;
3) në bashkësinë e re të përkufizohen operacionet mbledhje dhe shumëzim dhe për ato të vlejnë vetia
komutative dhe asociative, si edhe vetia distributive e shumëzimit në lidhje me mbledhjen.

Që të plotësohet kërkesa e dytë, sipas përkufizimit fusim numër të ri të cilin e shënojmë me simbolin i, të
def
atillë që katrori i tij është −1, d.m.th. i 2 = − 1.

Mbaj mend!

def
Numri i quhet njësia imagjinare dhe katrori i tij është -1, d.m.th. i 2 = − 1.

Numri a + ib, ku a dhe b janë numra real të dhënë, kurse i është njësi imagjinare quhet numër
C kompleks. Bashkësia e të gjitha numrave të formës së këtillë quhet bashkësia e numrave kompleks
dhe shënohet me K . Nëse z = a + bi, atëherë numri a quhet pjesa reale e numrit z dhe shënohet
me Re(z), kurse numri b quhet pjesa imagjinare e numrit z dhe shënohet me Im(z).

61
 Megjithate, sipas përkufizimit 0 ⋅ i = 0, 1 ⋅ i = i, a + 0i = a , 0 + bi = bi ,

d.m.th. 0i, 1i, a + 0i, 0 + bi janë shënime tjera për 0, i, a , bi, përkatësisht.

4 Shkruaj numrat kompleks, nëse janë dhënë pjesët e tyre reale dhe imagjinare:
a) Re ( z ) = 4, Im ( z ) = −2; b) Re ( z ) = 0, Im ( z ) = 3;
c) Re ( z ) = 2, Im ( z ) = 0; ç) Re ( z ) = 0, Im ( z ) = 0.

Zgjidhje. a) z = 4 − 2i ; b) z = 0 + 3i = 3i ; c) z = 2 + 0i = 2; ç) z = 0 + 0i = 0.

Për numrin e dhënë kompleks z = a + bi vëre këtë që vijon:

Nëse Im ( z ) = b = 0, atëherë z = a + 0i = a, a ∈ R . Prej këtu vijon se çdo numër real është është edhe
kompleks, d.m.th. R ⊂ Q. Prandaj, kushti i parë për zgjerim e bashkësisë së numrave real është plotësuar.

Nëse Re ( z ) = a = 0, atëherë z = 0 + bi = bi; dhe nëse b ≠ 0, atëherë bi quhet numër imagjinar.

5 Cakto pjesën reale dhe imagjinare të çdonjërit prej numrave kompleks të dhënë:
a) 2 + 3i; b) 4 − 2i; c) 2; ç) 3 i .

Mbaj mend!

Numri kompleks − z = −a − bi quhet i kundërtë i numrit kompleks z = a + bi.

Numri kompleks z = a − bi quhet kompleks i konjuguar i numrit z = a + bi dhe
__
shënohet me z .

6 Shkruaj numrin kompleks të kundërtë dhe të konjuguar të numrave:

a) z = 4 − 2i ; b) z = 0 + 3i = 3i ; c) z = 2 + 0i = 2; ç) z = 0 + 0i = 0.
__
Zgjidhje. a) Numri i kundërtë i z është − z = −4 + 2i, kurse kompleks i konjuguar është z = 4 + 2i;
__ __ __
b) − z = 0 − 3i = −3i dhe z = −3i; c) − z = −2 − 0i = −2 dhe z = 2; ç) − z = 0 − 0i = 0 dhe z = 0 − 0i = 0.

= __
7 Nëse z = a + bi, Trego se: a) z = z; b) (− z ) = − z .

Zgjidhje. a) z = ( a + b i ) = ( a − b i ) = a + b i = z ;
b) (− z) = (−a − bi) = −a + bi = −(a − bi) = − z .

Rrënja katrorte prej cilitdo numër negativ a është numri imagjinar; me simbolin a do ta shënojmë numrin
imagjinar | a | i. Domethënë, për a < 0 : a = | a | i.
Për shembull, −4 = 4 i = 2i, −1 = 1 i = i.

62
8 Shkruaje numrin imagjinar: a) −9; b) −49.

Dy numra kompleks janë të barabartë nëse dhe vetëm nëse pjesët reale i kanë të barabarta dhe
Ç pjesët imagjinare i kanë të barabarta.

9 Për cilat vlera të x dhe y vlen barazimi x + 2i = 3 + yi ?

Përgjigje. Barazimi do të vlen nëse dhe vetëm nëse x = 3 dhe y = 2.

Mbaj mend!

Numrat kompleks a + bi dhe c + di janë të barabartë nëse dhe vetëm nëse a = c dhe b = d.

10 Për cilat vlera të x dhe y vlen barazimi ( x + 2 ) + ( y − 2 ) = 3 + 2i ?

⎧x + 2 = 3 ⎧ x =1
Zgjidhje. Barazimi do të vlen nëse dhe vetëm nëse ⎨ ⇔ ⎨ .
⎩y − 2 = 2 ⎩y = 4

Detyra

1 Cakto te cilat bashkësi numerike këto barazime kanë 4 Shkruaj numrat kompleks të kundërtë dhe të
zgjidhje: konjuguar për numrat:
a) x − 10 = 5; b) x + 5 = 2; a) 2 + 3i; b) −32 − 32i; c) 2; ç) 53i.
c) 4 x + 5 = 0; ç) x = 7.
2

5 Nëse z = 2 − 5i , cakto:
2 Shkruaj numrat kompleks, nëse janë dhënë:
a) Re ( z ) = −3, Im ( z ) = 12; a) z; b) (− z ).

b) Re ( z ) = 10, Im ( z ) = 0;
c) Re ( z ) = 2, Im ( z ) = 3; 6 Të caktohet: a) −81; b) −144.
ç) Re ( z ) = 0, Im ( z ) = −4.

7 Për cilat numra real x dhe y janë të sakta këto

barazime:
3 Shkruaj pjesën reale dhe imagjinare të numrit a) 6 + xi = 2 y + 4i;
kompleks: b) ( x + 5i ) + 6i = 2 + yi;
a) 1 − 3i; b) 3 − 32i; c) 5i; ç) 6. c) 3 x + xi − 12 y = 12 + iy − i;
ç) 3 x + 3 yi + xi − y = 12 − 4i ?

63
 2 MBLEDHJA DHE ZBRITJA E NUMRAVE KOMPLEKS T, E

Kujtohu! Te kjo njësi mësimore do të përkufizojmë

A shumën dhe ndryshimin e dy numrave
Numri i quhet njësia imagjinare dhe kompleks.
def
i2 = −1. Mbaj mend!
Cila është pjesa reale, kurse cila imagjinare e numrit
14 −12i ?
Nëse z1 = a + bi dhe z2 = c + di, atëherë shuma dhe
Cili është numri kompleks i konjuguar i numrit ndryshimi i këtyre dy numrave përkufizohet në këtë
z = 4 + 11i ?
mënyrë:
Provo a janë të barabarta këto thyesa: z1 + z2 = (a + bi) + (c + di) = (a + c)+(b + d)i
2 6 4 6 dhe
a) = ; b) = .
3 9 2 4 z1 - z2 = (a + bi) - (c + di) = (a - c)+(b - d)i.

Domethën, shuma e dy numrave kompleks është numër kompleks pjesa reale e të cilit është shuma e
pjesëve reale, kurse pjesa imagjinare është shuma e pjesëve imagjinare të atyre dy numrave.

Ndryshimi i dy numrave kompleks është numër kompleks pjesa reale e të cilit fitohet kur prej pjesës reale të
numrit të parë zbritet pjesa reale e numrit të dytë, kurse pjesa imagjinare fitohet kur prej pjesës imagjinare të
numrit të parë zbritet pjesa imagjinare e numrit të dytë.

3 Njehso shumën dhe ndryshimin e këtyre numrave:

a) z1 = 2 + 3i i z2 = 3 − 2i; b) z1 = 4 − 2i dhe z2 = 2i; c) z1 = 3 − 6i dhe z2 = 5.

( )
Zgjidhje. a) z1 + z2 = (2 + 3i ) + (3 − 2i ) = (2 + 3) + 3 + (−2 ) i = 5 + i,

z1 − z2 = (2 + 3i ) − (3 − 2i ) = (2 − 3) + (3 − (−2 ))i = −1 + 5i;

b) z1 + z2 = (4 − 2i ) + 2i = (4 + 0 ) + (−2 + 2 )i = 4, z1 − z2 = (4 − 2i ) − 2i = (4 − 0 ) + (−2 − 2 )i = 4 − 4i;

c) z1 + z2 = (3 − 6i ) + 5 = (3 + 5) − 6i = 8 − 6i, z1 − z2 = (3 − 6i ) − 5 = (3 − 5 ) − 6i = −2 − 6i.

4 Njehso shumën dhe ndryshimin e këtyre numrave:

a) z1 = 12 + 32i dhe z2 = 13 − 22i; b) z1 = 4 + 12 i dhe z2 = −8i.

5 Le të jetë z1 = 2 + 3i, z2 = −8i dhe z3 = 3 − 4i. Provo a është e saktë se:

a) z1 + z2 = z2 + z1 ; b) ( z1 + z2 ) + z3 = z1 + ( z2 + z3 ).

64
Zgjidhje. a) z1 + z2 = 2 − 5i = z2 + z1 ; b) ( z1 + z2 ) + z3 = (2 − 5i ) + (3 − 4i ) = 5 − 9i dhe
z1 + ( z2 + z3 ) = (2 + 3i ) + (3 − 12i ) = 5 − 9i. Domethënë, për numrat kompleks të dhënë vlejnë barazimet
z1 + z2 = z2 + z1 dhe ( z1 + z2 ) + z3 = z1 + ( z2 + z3 ).
Këto barazime vlejnë edhe për çfarëdo numra kompleks.

Në përgjithësi vlen:

Operacioni i mbledhjes në bashkësinë e numrave kompleks është komutativ dhe asociativ, d.m.th. për
çfarëdo numra kompleks z1, z2 dhe z3 vlen:
z1 + z2 = z2 + z1 (vetia komutative) dhe
( z1 + z2 ) + z3 = z1 + ( z2 + z3 ) (vetia asociative).

6 Njehso z + z dhe z − z , nëse z = 3 − 2i.

Zgjidhje. z + z = (3 − 2i ) + (3 + 2i ) = (3 + 3) + (−2 + 2)i = 6 ∈ Re,

z − z = (3 − 2i ) − (3 + 2i ) = (3 − 3) + (−2 − 2) = −4i.

Vlen në përgjihësi:

_
Për çfarëdo numër kompleks z = a + bi , shuma z + z = 2a është numër real, kurse ndryshimi
_
z − z = 2bi është numër imagjinar.

7 Për numrat kompleks z1 = 6 − 3i dhe z2 = 1 − i a është i saktë barazimi.

z1 + z 2 = z1 + z2 ?

Zgjidhje. z1 + z2 = (6 − 3i ) + (1 − i ) = 7 − 4i = 7 + 4i dhe z1 + z2 = (6 + 3i ) + (1 + i ) = 7 + 4i. Domethënë, për

__ __

numrat e dhënë është i saktë.

Vlen në përgjithësi:

Nëse z1 dhe z2 janë dy numra kompleks, atëherë z1 + z 2 = z1 + z 2 .

8 Njehso: −4 + −1 − −25.

Zgjidhje. −4 + −1 − −25 = 2i + i − 5i = −2i.

65
 Detyra

1 Njehso shumën dhe ndryshimin e numrave 3 Nëse z1 = 3 + 4i dhe z2 = 7 − 8i, provo a është i
________ __ __
kompleks: saktë barazimi z1 − z2 = z1 − z2 .
a) z1 = 4 + 3i dhe z2 = 4 − 8i;
4 Të provohet saktësia e barazimit
2 5 1 3
b) z1 = − i dhe z2 = − i; z1 + z2 = z1 + z2 , nëse z1 = 3 − 6i, z2 = 3 + 5i.
3 4 6 8
c) z1 = 2 + 3 i dhe z2 = 3 2 − 2 3 i.
5 Njehso:
2 Të njehsohet z + z dhe z − z nëse a) − 25 − −36 + −64 + 100;
2 3 b) −625 + −121 − −324 + −16.
a) z = 10 + i; b) z = − i;
4 7
c) z = 3 − 5i.

SHUMËZIMI DHE PJESËTIMI I NUMRAVE

3 KOMPLEKS. MODULI I NUMRIT KOMPLEKS
T, E

Kujtohu!
A Në këtë pjesë do të përkufizojmë
Cili është numri kompleks i konjuguar i numrit 3 − 5i ?
shumëzimin e numave kompleks.
Ajo sillet në shumëzimin e binomëve. Nëse numrat
z1 = a + bi dhe z2 = c + di shumëzohen në pajtim
Cakto prodhimin e binomëve (2x-3)(x+2).
me rregullën për shumëzimin e binomëve, fitohet :

(a + b i )(c + d i ) = a c + a d i + cbi + b d i 2 = (a c − b d ) + (a d + b c ) i .

Mbaj mend!

Nëse z1 = a + bi dhe z2 = c + di, atëherë prodhimi i këtyre numrave përkufizohet në këtë mënyrë:

z1 ⋅ z2 = (a + bi )(c + di ) = (ac − bd ) + (ad + bc )i.

1 Cakto prodhimin e numrave kompleks z1 = 3 + 4i dhe z2 = 3 − 5i.

Zgjidhje. z1 ⋅ z2 = (3 + 4i )(3 − 5i ) = 9 − 15i + 12i − 20i 2 = 9 − 15i + 12i + 20 = 29 − 3i.

2 Njehso prodhimin e numrave kompleks z1 = 1 − i dhe z2 = 2 + i.

66
 3 Le të jetë z1 = 2 + 3i, z2 = −8i dhe z3 = 3 − 4i. Provo a vlen:
z1 ⋅ z2 = z2 ⋅ z1, (z1 ⋅ z2) ⋅ z3 = z1 ⋅ (z2 ⋅ z3) dhe (z1 + z2) ⋅ z3 = z1⋅z3 + z2 ⋅ z3.

Zgjidhje. z1 ⋅ z2 = −16i + 24 = z2 ⋅ z1 ; ( z1 ⋅ z2 ) ⋅ z3 = (24 − 16i ) ⋅ (3 − 4i ) = 72 − 96i − 48i − 64 = 8 − 144i;

z1 ⋅ ( z2 ⋅ z3 ) = (2 + 3i ) ⋅ (−32 − 24i ) = −64 − 48i − 96i + 72 = 8 − 144i.

Prej barasshmërisë së anëve të djathta, vijon barasshmëria e numrave kompleks të dhënë të anës së majtë,
d.m.th. për numrat e dhënë kompleks vlen barazia ( z1⋅ z2) ⋅ z3 = z1 ⋅ (z2 ⋅ z3), pasi

( z1 + z2 ) ⋅ z3 = (2 − 5i) ⋅ (3 − 4i) = −14 − 23i; z1 ⋅ z3 + z2 ⋅ z3 = (18 + i) + (−32 − 24i) = −14 − 23i

Domethënë, për numrat kompleks të dhënë vlen barazimi ( z1 + z2) ⋅ z3 = z1⋅z3 + z2 ⋅ z3.
Këto tre barazime a vlejnë për çfarëdo numra kompleks?

Mbaj mend!

Operacioni i shumëzimit në bashkësinë e numrave kompleks është komutativ dhe asociativ, d.m.th. nëse z1,
z2 dhe z3 janë çfarëdo numra kompleks, atëherë vlejnë
z1 ⋅ z2 = z2 ⋅ z1 (vetia komutative) dhe
(z1 ⋅ z2) ⋅ z3 = z1 ⋅ (z2 ⋅ z3) (vetia asociative).
Gjithashtu, në bashkësinë e numrave kompleks, operacioni i shumëzimit është distributiv në lidhje me
operacionin e mbledhjes, d.m.th. për çfarëdo numra kompleks z1, z2 dhe z3 vlen
z1 ⋅ ( z2 + z3) = z1⋅z2 + z1 ⋅ z3 dhe (z1 + z2) ⋅ z3 = z1⋅z3 + z2 ⋅ z3 (vetia distributive).

B 4 Njehso z ⋅ z , nëse z = a + bi.

Zgjidhje. z ⋅ z = (a + bi )(a − bi ) = a 2 − abi + abi − b 2i 2 = a 2 + b 2 , ku a2 + b2 ∈ R .

Mbaj mend!

Për çfarëdo numër kompleks z = a + bi, prodhimi z ⋅ z është numër real. Rrënja katrore prej atij
numri shënohet me |z| dhe quhet moduli ose vlera absolute e numrit kompleks z. Domethënë,

| z |= z ⋅ z = a 2 + b 2 .

5 Njehso modulin e numrit kompleks: a) 1 + i; b) 2 − i; c) 4 − 3i.

Zgjidhje. a) 1 + i = 12 + 12 = 2; b) 2 − i = 2 2 + 12 = 5; c) 4 − 3i = 42 + 32 = 25 = 5.

67
 6 Trego se për numrat kompleks z1 = 6-3i dhe z2 = 1- i është i saktë barazimi
z1 ⋅ z 2 = z 1 ⋅ z 2 .
Zgjidhje.
z1 ⋅ z2 = (6 − 3i) ⋅ (1 − i) = 6 − 6i − 3i − 3 = 3 − 9i = 3 + 9i; z1 ⋅ z2 = (6 + 3i ) ⋅ (1 + i) = 6 + 6i + 3i − 3 = 3 + 9i.

Prej barasshmërisë së anëve të djathta te dy barazimet e fundit, vijon barasshmëria edhe anëve të majta,
d.m.th. për numrat e dhënë z1 = 6-3i dhe z2 = 1- i, barazimi është i saktë.

Vlen në përgjithësi:

Nëse z1 dhe z2 janë çfarëdo numra kompleks, atëherë z 1 ⋅ z 2 = z 1 ⋅ z 2 .

C Në këtë pjesë do të përkufizojmë operacionin e pjesëtimit të dy numrave kompleks z1 = a + bi dhe z2

= c + di (z2 ≠ 0). Duke pasur parasysh se prodhimi i një numri kompleks dhe i numrit kompleks të
z1 z
numrit të tyre kompleks të konjuguar është numër real, shprehja shumëzohet me 2 dhe në këtë mënyrë te
z2 z2
emëruesi fitohet numri real. Pikërisht,
z1 a + bi a + bi c − di ( a + b i )( c − d i ) ( a c + b d ) + ( − a d + b c )i
= = ⋅ = = .
z2 c + di c + di c − di c +d
2 2
c2 + d 2

Mbaj mend!

Nëse z1 = a + bi dhe z2 = c + di (z2 ≠ 0),atëherë herësi i këtyre dy numrave pëkufizohet në këtë mënyrë:

z1 ac + bd −ad + bc
= + i.
z2 c + d
2 2
c2 + d 2

3−i 2 + 3i 2 + 3i
7 Cakto herësat: a) ; b) ; c) .
2 + 3i 3 − 4i 3− 4i

3−i 3 − i 2 − 3i 6 − 9i − 2i − 3 3 − 11i 3 11
Zgjidhje. a) = ⋅ = = = − i;
2 + 3i 2 + 3i 2 − 3i 2 2 + 32 13 13 13

2 + 3i 2 + 3i 3 + 4i 6 + 8i + 9i − 12 −6 + 17i 6 17
b) = ⋅ = = = − + i;
3 − 4i 3 − 4i 3 + 4i 3 +4
2 2
25 25 25

2 + 3i 2 + 3i 2 + 3i 4 + 2 6i − 9 −1 + 2 6i −1 2 6
c) = ⋅ = = = + i.
2 − 3i 2 − 3i 2 + 3i ( 2) 2 + ( 3)2 5 5 5

68
 Vëren se që ta caktojmë herësin e dy numrave kompleks, numëruesi dhe emëruesi i thyesës duhet t’i shumëzojmë
me numrin kompleks të konjuguar të emëruesit.
3− i 3 + i
8 Cakto pjesën reale dhe imagjinare të numrit kompleks z = + .
3+ i 3 − i
3 − i 3 + i 3 − i 3 − i 3 + i 3 + i 9 − 2i − 1 9 + 2i − 1 8 − 2i 8 + 2i 16 8
Zgjidhje. + = ⋅ + ⋅ = + = + = = .
3+ i 3−i 3+i 3−i 3−i 3+i 9 +1 9 +1 10 10 10 5
Domethënë, Re ( z ) = 8/ 5, kurse Im ( z ) = 0.

C 9 Njehso (2 − 3i )(2 − 3i )(2 − 3i ).

Zgjidhje. (2 − 3i )(2 − 3i )(2 − 3i ) = (4 − 6i − 6i + 9i 2 )(2 − 3i ) = (−5 − 12i )(2 − 3i ) =

= −10 + 15i − 24i + 36i 2 = −46 − 9i.

Mbaj mend!

Për çfarëdo numër kompleks z dhe çfarëdo numër natyror n, fuqia zn përkufizohet me:

zn = 
z ⋅ z ⋅ ... ⋅ z
n herë

10 Njehso: a) z ; b) z , nëse z = 1− 2i.

2 3

Zgjidhje. a) z 2 = (1 − 2i )(1 − 2i ) = 1 − 4i + 4i 2 = −3 − 4i; b) z 3 = z 2 ⋅ z = (−3 − 4i )(1 − 2i ) = −11 + 2i.

11 Cakto fuqitë i n të njësisë imagjinare për çdo numër të plotë n.

Zgjidhje. Për treguesët pozitiv të i kemi:
i1 = i , i 5 = i 4 ⋅ i = 1 ⋅ i = i,
i 2 = −1, i 6 = i 4 ⋅ i 2 = 1⋅ (−1) = −1,
i 3 = i 2 ⋅ i = −1 ⋅ i = −i, i 7 = i 4 ⋅ i 3 = i 3 = − i,
i 4 = i 3 ⋅ i = −i ⋅ i = −i 2 = 1, i 8 = i 4 ⋅ i 4 = i 4 = 1 etj.
−1 1 i4 3 −2 −3 −4
Për treguesët negativ të i kemi: i = = = i = −i, i = −1, i = i, i = 1, etj.
i i
def
Për n = 0, sipas përkufizimit i = 1.
0

Vëre!

Për çdo numër të plotë n, i n ∈ {i, − 1, − i, 1} dhe poashtu nëse n = 4k + r (0 ≤ r ≤ 3), atëherë
in = i4k +r = ir .

69
Për shembull, i 35 = i 4⋅8+3 = i 3 = −i; i −35 = i −4⋅ 9+1 = i1 = i.

Njehso këto fuqi: a) (1 + i ) ; b) (1 − i ) .

2 8
12

Zgjidhje. a) (1 + i ) = (1 + i )(1 + i ) = 1 + i + i + i 2 = 2i;

2

(
b) (1 − i ) = (1 − i )
8 2 4
) = ((1 − i )(1 − i )) = (−2i ) = 16.
4 4

Detyra
1 Njehso prodhimin dhe herësin e numave 4 Të tregohet saktësia e barazimit
kompleks z1 dhe z2 nëse:
⎛ z1 ⎞ z1
a) z1 = 2 + 5i dhe z2 = 1 − 9i; ⎜ ⎟ = ,
b) z1 = 2 − 6i dhe z2 = 3 − i;
⎝ z2 ⎠ z2

c) z1 = 2 + 3i dhe z 2 = 3 2 − 2 3i nëse z1 = 1 − 2i, z2 = 3 + 4i.

2 Njehso këto fuqi:

5 Cakto vlerën e fuqisë së njësisë imagjinare:
(2 + 5i ) ; b) (2 − 6i )
3 4
a) ; c) ( 2 + 3i)3 . a) i54; b) i524; c) i-97; ç) i-486.

3 Njehso modulin e numrit kompleks: 6 Zgjidhi barazimet e dhëna dhe provo zgjidhjet:
a) z = 10 − 2i; b) z = 1 − 4i; a) x2 - 16 = 0; b) x2 + 16 = 0.
c) z = 3 − 5i.

4 PARAQITJA GJEOMETRIKE E NUMRAVE KOMPLEKS T

Kujtohu! Çdo numër kompleks z = a + bi është

A plotësisht i përcaktuar me pjesën reale të tij
Çdo pikë në rrafsh është përcaktuar me koordinatat e
a dhe pjesën imagjinare b, a, b ∈ R . Prandaj, numri
tija, d.m.th. me çiftin e rregulluar të numrave real.
kompleks z = a + bi mund të paraqitet me çiftin e
rregulluar të numrave real (a,b) dhe anasjelltas, çdo
Cakto koordinatate pikave A, B dhe C.
çift i rregulluar (a,b) mund të shkruhet si numër
kompleks z = a + bi.
3 B
2 Domethënë, ekziston korenspondencë njëvle-
1 rësisht reciproke ndërmjet numrave kompleks dhe
−2 çifteve të rregulluara të numrave real.
−3 −1 1 2 3
−1 C
Për shembull, z = 3 − 2i = (3, −2);
A −2
z = 5i = (0,5); z = 3 = (3, 0). Gjithashtu,
z = (2,3) = 2 + 3i; z = (1,0) = 1; z = (0, 2) = 2i.

70
 Nga ana tjetër, çdo çift i rregulluar (a, b ) i korenspondon saktë me një pikë M (a, b ) prej rrafshit koordinativ,
dhe anasjelltas, çdo pike N ( x, y ) prej rrafshit koordinativ i korenspondon një pikë saktë çift i rregulluar i
numrave real ( x, y ), d.m.th. ekziston korenspondencë e saktë e njëvlershme reciproke e çifteve të rregulluara
të numrave real të pikave nga rrafshi i koordinatave.

Prej këtu, mund të përfundohet se ekziston korenspondencë e njëvlershme reciproke ndërmjet numrave
kompleks dhe pikave të rrafshit koordinativ. Kjo do të thotë se çdo numri kompleks z = a + bi i korenspondon
një pikë M (a, b ) nga rrafshi koordinativ, dhe anasjelltas, çdo pike N ( x, y ) e rrafshit koordinatav i
korenspondon saktë një numër kompleks z = x + yi.

1 Paraqiti numrat kompleks z1 = 2+3i, z2 = 1- i, z3 = 3 dhe z4 = -3i në rrafshin koordinativ.

Zgjidhje.
4 Sipas asaj që u tha më lartë,

M 1 (2,3) z1 = 2 + 3i = (2,3),
3
z1 = 2 + 3i z 2 = 1 − i = (1, − 1),
2
z3 = 3 z3 = 3 = (3, 0),
1
M 3 (3, 0 )
z 4 = − 3i = (0, − 3).
−4 −3 −2 −1 1 2 3 4
−1 M 2 (1, −1) Vëreve se numrit real z3 = 3 i korenspondon pika
−2 z2 = 1 − i M1(3,0), e cila shtrihet në boshtin x, kurse numrit
imagjinar z4 = -3i i korenspondon pika M2(0,-3),
−3 M 4 (0, −3)
z4 = −3i
e cila shtrihet në boshtin y.
−4

Mbaj mend!

Rrafshi pikat e të cilit paraqesin numra kompleks quhet rrafshi kompleks ose i Gausit. Boshti i abshisave
i atij rrafshi quhet boshti real, kurse boshti i ordinatave quhet boshti imagjinar.

E dijmë se dy numra kompleks z1 = a + bi dhe z2 = c + di janë të barabartë nëse dhe vetëm nëse pjesët reale
i kanë të barabarta dhe pjesët imagjinare i kanë të brabarta, d.m.th. a = c dhe b = d. Prej këtu, (a,b) = (c,d).

2 Paraqiti në rrafshin kompleks numrat kompleks z1 = 2+3i, z2 = 2-3i, z3 = -2-3i. Vëre cilët prej tyre janë
simetrike në lidhje me boshtin x, kurse cilat në lidhje me fillimin e koordinatave.

71
Zgjidhje.. Vëre se pikat M1 dhe M2, të cilat u korens-
4
pondojnë numrave kompleks të konjuguar z1 dhe
3 M1 (2,3)
z2 janë simetrike në lidhje me boshtin x, pasi çiftet
z1 = 2 + 3i
2 e rregulluara (2,3) dhe (2,-3) janë simetrike në
lidhje me boshtin x.
1
−2
−4 −3 −1 1 2 3 4
−1 Nga ana tjetër, pikat M1 dhe M3, të cilat u korens-
−2 pondojnë numrave të kundërtë kompleks z1 dhe
−3 z3 janë simetrike në lidhje me filliin e koor-
M 3 (−2, −3) M 2 (2, −3) dinatave, pasi çifti i rregulluar (2,3) dhe (-2,-3)
−4
z3 = −2 − 3i z 2 = 2 − 3i janë simetrike në lidhje me fillimin e koordinatave.

Mbaj mend!

Pikat e rrafshit kompleks të cilat u korenspondojnë numrave kompleks të konjuguar janë simetrike në lidhje
me boshtin x, kurse ato pika të cilat u korenspondojnë pikave të numrave të kundërtë kompleks janë
simetrike në lidhje me fillimin e koordinatave.

Vektori fillimi i të cilit është në fillimin e koordinatave, kurse mbarimi është në pikën M (a, b ) quhet
B →
rreze vektor i pkës M dhe shënohet me OM.
Koordinatat e rreze vektorëve puthiten me koordinatat e M. Megjithatë, çdo pikë nga rrafshi është plotësisht i
përcaktuar me rreze vektorin e saj.
Pasi çdo numri kompleks i kornenspondon saktë një pikë nga rrafshi, kurse çdo pikë nga rrafshi është e
pëarcaktuar me rreze vektorin e saj, mund të përfundohet se ndërmjet numrave kompleks dhe rreze vektorve
ekziston korenspondencë e njëvlershme reciproke.

3 Paraqiti në rrafshin e koordinatave rreze vektorët:

→ → → 4
a = (2, 2), b = ( −2,1), c = (1, 0) dhe → d = (0, − 2).
3 M 1 (2, 2 )
Cilat numra kompleks i përcaktojnë rreze vektorët?
z1 = 2 + 2i
z 2 = −2 + i 2
M 2 (−2,1) →
a
→ 1
b z3 = 1
→ →
Zgjidhje. Rreze vektori a e përcakton numrin z1 = 2 + 2i, −4 −3 −2 −1 c 1 2 3 4
→ −1 →
→
vektori b e përcakton z2 = −2 + i, c numrin z3 = 1, kurse d
−2 z4 = −2i
→
d nmrin z4 =−2.i −3
−4

72
 Detyra
1 Paraqiti në rrafshin kompleks këto numra kompleks: 3 Cakto rreze vektorët përkatës të numrave kompleks
z1 = 2+4i, z2 = 1-5i, z3 = 2-6i dhe z4 = 3-i. z1 = 1-4i, z2 = 2+4i, z3 = 3-2i dhe z4 = 3+2i dhe
paraqiti në rrafshin kompleks.

2 Caktoi numrat kompleks të cilët i korenspondojnë

4 Cakto numrat real x dhe y që të jenë të barabartë
çiftit të rregulluar të numrave reeal (2,1), (-2,3),
numrat kompleks të paraqitur me rreze vektorët
(-2,-3), (4,0), (0,2), kurse pastaj paraqiti në rrafshin
kompleks. ( x + 3, −1) dhe (2,1 + y ).

MBLEDHJA DHE ZBRITJA E NUMAAVE KOMPLEKS

5 NËPËRMJET RREZE VEKTORËVE
T

Çdo numër kompleks z = a + bi mund të

Kujtohu!
A paraqitet me çiftin e rregulluar të numrave
Vektorët mblidhen me lidhjen ose sipas rregullës së real (a,b). Nëse z1 = a + bi dhe z2 = c + di janë dy
paralelogramit. numra kompleks, atëherë e dijmë se
→
→
→ z1 + z2 = (a + bi) + (c + di) = (a + c) + (b + d)i.
b
a+
b →
→
a+ →
a
a
Nëse te barazimi i fundit, numrat kompleks janë
→ → paraqitur nëpërmjet çifteve të rregulluara, barazimi e
b b
→ → → ka formën:
Ndryshimi a − b mund të caktohet nëse vektorit a i
→ (a, b) + (c, d) = (a + c, b + d).
shtojmë vektorin e kundërtë të vektorit b , d.m.th.
→ → → → →
a − b = a + (− b ). Me OM1 = (a, b ) e shënojmë rreze vektorin
Njehso shumën z1 + z2, nëse z1 = 2-i, z2 = 1+5i. përkatës të numrit kompleks z 1, kurse me
→
OM 2 = (c, d ) rreze vektorin përkatës të numrit
Njehso ndryshimin z1 - z2, nëse z1 = 1-i, z2 = 2+3i. kompleks z2.

y M
→
Atëherë, OM = (a + c, b + d ) është rreze vektor i shumës
→ → → d M2
së numrave z1 dhe z2, d.m.th. OM = OM 1 + OM 2 . Ajo mund

të vërehet prej këtij vizatimi, ku mbledhja është krye me

rregullën e paralelogramit.
b N
M1

Q x
P R
O c a

73
Mund të vërehet se trekëndëshat OPM2 dhe M1NM janë të puthitshëm. Për këtë shkak, përfudojmë se koordinatat
→
e vektorit OM , d.m.th. të pikës M janë M (OR , RM ), ku

OR = OQ + QR = OQ + OP = a + c; RM = RN + NM = RN + PM 2 = b + d .
→
Domethënë, koordinatat e vektorit OM janë (a + c, b + d), pra z1 + z2 = (a + c, b + d ).

1 Janë dhënë numrat kompleks z1 = 2+3i dhe z2 = 1-2i. Me zbatimin e paraqitjes vektoriale të numrave
kompleks, cakto shumën e këtyre numrave.

Zgjidhje. Sikurse që mund të shihet prej vizatimit, rreze vektori përkatës me y

4
z1 + z2 ka koordinata (3,1), që do të thotë se z1 + z2=3+i. Me të vërtetë, në
3
pajtim me përkufizimin e shumës së dy numrave kompleks z1 +z2 = (2+3i) +
(1-2i) = (2+1) + (3-2)i = 3+i. 2 z1

Në fizikë dhe shkencat teknike, forca paraqitet me rreze vektor. Prandaj, 1

z2 x
z1+
shuma e njumrave kompleks është rezultanta e rreze vektorëve që u
−1 1 2 3 4
korenspondojnë numrave kompleks z1 dhe z2 , të përcaktuar sipas rregullës −1 z2
së paralelogramit.
−2

Kujtohu! 2 Për çfarëdo numër kompleks z = a + bi,

të caktohet në mënyrë vektoriale dhe
Shuma e dy vektorëve me gjatësi të njëjtë, drejtim të njëjtë, __
por me kahe të ndryshme është vektor zero ose zero vektor. algjebrikisht shuma e z dhe numri i tij i kundërtë z .

Zgjidhje. Sikurse që nd të shihet prej vizatimit, rreze vektorët y

e z dhe -z janë vektor të cilat kanë të njëjtën gjatësi, drejtimin
b
e njëjtë, por kahe të kundërtë. Prej këtu, z + (-z)=0 +0i= 0.
−a x
Sipas përkufizimit për shumë, pra kemi: a
z +(-z) = (a + bi) + (-a-bi) = −b
= (a+(-a)) + (b + (-b)) = 0 + 0i = 0.

B Nëse z1 = a + bi dhe z2 = c + di janë dy numra kompleks, atëherë e dijmë se

z1 - z2 = (a + bi) - (c + di) = (a - c) + (b - d)i.

Nëse te barazimi i fundit, numrat kompleks janë paraqitur nëpërmjet çifteve të rregulluara, barazimin e ka
formën: (a, b) - (c, d) = (a - c, b - d).

74
 → y
d M2
Le të jetë OM 1 rreze vektor përkatës i numrit kompleks z1, kurse
→
OM 2 rreze vektor përkatës i numrit kompleks z 2. Atëherë z2
→ → → → R
b z1 M1
OM 1 − OM 2 = M 2 M 1 , por vektori M 2 M1 nuk është rreze vektor. Që
ta fitojmë rreze vektorin përkatës të ndryshimit të numrave kompleks x
O N
z1 dhe z2, veprojmë në këtë mënyrë. Pasi z1 − z2 = z1 + (− z2 ), vektorit c a
→ →
OM1 do t’ia bashkangjisim vektorin e kundërtë të vektorit OM2, pra
−z2 P M
→ → →
OM 1 + ( − OM 2 ) = OM .

Prej puthitshmërisë së trekëndëshave ONM dhe M1RM2, mund të përfundohet se

ON = M1R = a − c; NM = RM 2 = d − b,
→ → →
prej ku vijon se vektorët M 2 M 1 dhe OM janë të barabartë, d.m.th. OM është rreze vektor i ndryshimit
z1 − z2 .

y
3 Me zbatimin e paraqitjes vektoriale të numrave komplek, cakto 5
ndryshimin e numrave z1 = 2+3i dhe z2 = 1-2i. 4

2
z1 − z
3
Zgjidhje. Prej z1 − z2 = z1 + (− z2 ), vijon se mblidhen numrat kompleks
2
z1 = 2+3i dhe -z2 = -1+2i. Prej vizatimit shihet se rreze vektori përkatës me
-z2 1 z1
z1 - z2 ka koordinata (1,5), që do të thotë se z1 - z2 = 1 + 5i. Me të vërtetë, në
x
pajtim me përkufizimin për ndryshimin e dy numrave kompleks, kemi:
−1 1 2 3
z1 - z2 = (2 + 3i)- (1-2i) = (2-1) + (3-(-2))i = 1 + 5i. −1 z
2
−2
Detyra −3
1 Me zbatimin e paraqitjes vektoriale të numrave 2 Me zbatimin e paraqitjes vektoriale të numrave
kompleks të njehsohet shuma dhe ndryshimi i këtyre
kompleks të njehsohet z + z dhe z − z , nëse
numrave:
2 3
a) z1 = 4 + 3i dhe z2 = 4 - 4i; a) z = 3+i; b) z = − i;
4 7
b) z1 = 2 + i dhe z2 = 4; c) z1 = 2i dhe z2 = 3 - i;
c) z = 3 − 5 i .
ç) z1 = i dhe z2 = -2i;
Çka mund të përfundohet për vektorët e fituar për
2 5 1 3 shumën dhe ndryshimin e një numri kompleks me
d) z1 = − i dhe z 2 = − i.
3 4 6 8
numrin e tij kompleks të konjuguar?
e) z1 = -1 dhe z2 = 3;

75
 6 VETITË E MODULIT TË NUMRIT KOMPLEKS T

Kujtohu!

Për çfarëdo numër kompleks z = a + bi, prodhimi A Nmri kompleks z = a + bi le të jetë

z ⋅ z është numër real. Rrënja katrore e atij numri
paraqitur me rreze vektorin e tij.
shënohet me | z | dhe quhet moduli ose vlera abso-
lute e numrit kompleks z. y
M
Domethënë, | z |= z⋅z = a +b .
2 2
|
|z b
Cakto modulin e numrit kompleks z1 = 3 + 4i. x
O a

Në pajtim me teoremën e Pitagorës, gjatësia e rreze vektorit përkatës është në realitet

→
| OM | = a 2 + b 2 , d.m.th. gjatësia e atij rreze vektori është moduli i numrit kompleks z.

Është e qartë se a 2 + b 2 ≥ 0, pra mund të përfundohet se moduli i një numri kompleks është numër real
jonegativ, d.m.th. | z | ≥ 0. Megjithatë, | z |= a2 + b2 = 0 nëse dhe vetëm nëse a = b = 0, d.m.th. z = 0.

1 Njehso modulin e numrit kompleks −1 + 2i.

Zgjidhje. −1+ 2i = (−1)2 + 22 = 5.

Nëse x = x+0i, d.m.th. x është numër real, atëherë moduli i x është | x |= x2 + 02 = x2 =| x |.

Mbaj mend!

Moduli i çdo numri real puthitet me vlerën e tij absolute.

z1
2 Le të jetë z1 = 2 + 3i dhe z2 = 3 - 2i. Cakto modulin e numrit: z1, z2, z1 ⋅ z2 dhe .
z2
z1 2 + 3i 3 + 2i 13i
Zgjidhje. Së pari do të njehsojmë: z1 ⋅ z2 = (2+3i)⋅(3-2i) = 12+5i dhe = ⋅ = = i.
z 2 3 − 2i 3 + 2i 13

Pastaj, | z1 |= 22 + 32 = 13; z2 = 3 − 2i = 32 + 22 = 13;

z1
z1 ⋅ z2 = 12 + 5i = 122 + 52 = 13; = i = 02 + 12 = 1.
z2

76
 Vëre se për numrat kompleks z1 dhe z2 vlejnë barazimet
z1 | z1 |
| z1 ⋅ z 2 | = | z1 | ⋅ | z 2 | dhe = .
z2 | z2 |
Do ta kontrollojmë saktësinë e këtyre vetive për çfarëdo numra kompleks z1 dhe z2.

3 Le të jenë z1 dhe z2 çfarëdo numra kompleks. Kontrollo saktësinë e barazimit:

| z1 ⋅ z 2 | = | z1 | ⋅ | z 2 | .

Zgjidhje. Pasi | z |= z ⋅ z , Përfndojmë se | z | = z ⋅ z .

2

Prej | z1 ⋅ z 2 |2 = z1 ⋅ z 2 ⋅ z1 ⋅ z 2 = z1 ⋅ z 2 ⋅ z1 ⋅ z 2 , me zbatimin e vetisë asociative dhe komutative, fitohet:

| z 1 ⋅ z 2 | 2 = z 1 ⋅ z1 ⋅ z 2 ⋅ z 2 = | z 1 | 2 ⋅ | z 2 | 2 . Prandaj, | z1 ⋅ z 2 |= | z1 | ⋅ | z 2 | .

z1 | z1 |
4 Për çfarëdo numra kompleks z1 dhe z2, z2 ≠ 0, trego se = .
z2 | z2 |

z1 z z
Zgjidhje. Pasi z1 = z2 ⋅ , me zbatimin e rezultatit të detyrës paraprake, kemi se z1 = z 2 ⋅ 1 = z 2 ⋅ 1 .
z2 z2 z2
Prej këtu, pas pjesëtimit me |z2|, vijon saktësia e baraztimit të sipërm.

Mbaj mend!

Për çfarëdo numra kompleks z1 dhe z2, vlejnë këto barazime:

z1 |z |
| z1 ⋅ z 2 |= | z1 | ⋅ | z 2 | dhe = 1 , (z ≠ 0).
z2 | z2 | 2

Vetia paraprake për modulin nga prodhimi i dy numrave, mund të përgjithësohet te moduli i prodhimit të

n numrave. Pikërisht, z1 ⋅ z 2 ⋅ ! ⋅ z n = z1 ⋅ z 2 ⋅ ! ⋅ z n .
n
Nëse z1 = z2 = . . . = zn = z, atëherë barazimi e ka formën z = z .
n

Mbaj mend!

n
Për çfarëdo numër kompleks z dhe çfarëdo numër natyror n, vlen z = z .
n

B 5 Le të jetë z1 = 6 + 8i dhe z2 = 4 - 3i. Cakto modulin e këtyre numrave: z1, z2, z1+ z2 dhe z1-z2!
Pastaj, krahasoi numrat: | z1 | − | z2 |, | z1 + z2 |, | z1 | − | z2 | .

77
Zgjidhje. z1 = 6 + 8i = 62 + 82 = 10; z2 = 4 − 3i = 42 + 32 = 5.

z1 + z2 = (6 + 8i) + (4 - 3i) = 10 + 5i dhe z1 - z2 = (6 + 8i)-(4 - 3i) = 2 + 11i. Tani,

z1 + z2 = 10 + 5i = 102 + 52 = 5 5; z1 − z2 = 2 + 11i = 22 + 112 = 5 5.

Do të njehsojmë edhe: |z1| - |z2| = 5, |z1| + |z2| = 15.
Vëre se për numrat kompleks të dhënë z1 dhe z2 vlejnë këto jobarazime:

| z1 | − | z2 | ≤ | z1 + z2 | ≤ | z1 | + | z2 | dhe | z1 | − | z2 | ≤ | z1 − z2 | ≤ | z1 | + | z2 | .

6 Duke shfrytëzuar paraqitjen e numrave kompleks, për çfarëdo numra kompleks z1 dhe z2, provo saktësinë
e jobarazimeve:
| z1 | − | z2 | ≤ | z1 + z2 | ≤ | z1 | + | z2 | dhe | z1 | − | z2 | ≤ | z1 − z2 | ≤ | z1 | + | z2 | .

Zgjidhje. Shënojmë: z1 = OM 1 ; z 2 = OM 2 ;
y
z1 + z2 = OM dhe z1 − z 2 = M 2 M 1. Dihet se shuma e gjatësive të M
M2
çfarëdo dy brinjëve të një trekëndëshi është më e madhe se gjatësia e
brinjës së tretë. Prej trekëndëshit OM1M kemi OM 1 < OM + M 1M . Pasi
OM 2 = M1M , kemi
OM 1 < OM + OM 2 , t.e. OM 1 − OM 2 < OM . M1
x
Domethënë, OM 1 − OM 2 < OM < OM 1 + M 1M , d.m.th.
O
| z1 | − | z2 | < | z1 + z2 | < | z1 | + | z2 | .
Prej Δ OM 1 M 2 kemi OM1 < OM2 + M1M2 , d.m.th. OM1 − OM 2 < M1M 2 , dhe M1M 2 < OM1 + OM 2 . Prej
këtu, OM1 − OM 2 < M1M 2 < OM1 + M1M , d.m.th. | z1 | − | z2 | < | z1 − z2 | < | z1 | + | z2 | .

Te jobarazimi paraprak, shenja „ < ” do të kalon në shenjën „ = ”, vetëm nëse pikat O, M1 dhe M2 janë
kolineare.

Mbaj mend!

Për çfarëdo numra kompleks z1 dhe z2, vlejnë këto jobarazime:

| z1 | − | z2 | ≤ | z1 + z2 | ≤ | z1 | + | z2 | dhe | z1 | − | z2 | ≤ | z1 − z2 | ≤ | z1 | + | z2 | .

Detyra 2 Janë dhnë numrat z1 = 4+3i dhe z2 = 3-i. Njehso

modulin e numrave:
1 Cakto modulin e numrave kompleks:
a) z = 4+3i; b) z = 2+i; c) z = 2i ; z z 24
a) z1 ; b) z2; c) z1⋅z2 ; ç) 1 ; d) .
ç) z = i; d) z = -2i; e) z = -1. z2 z1

78
 2 4 Çka mund të thuhet për modulet e:
Cakto numrin kompleks z,nëse Re( z ) = , kurse
2 a) dy nmrave kompleks të konjuguar;
| z |= 3. b) dy numrave kompleks të kundërtë?

5 Cakto modulin e numrit kompleks: 6 Cakto modulin e numrit kompleks:

(1 − 2i)3 (2 − i)2 1+ 3i
a) z = ⋅ (1 + 2i)6 ; a) z= ; b) z= ;
(1 + i) 4
(1 + i) 2 (2 − 4i)5
(1 − 3i ) 2 i5
b) z = . c) z = .
(1 − 2i )3 ⋅ (1 − 5i ) 4 (3 + i) 6

7 DETYRA PËR PËRSËRITJE DHE PËRFORCIM

1 T,E Shkruaj numrat kompleks, nëse janë dhënë: a) Re(z)= -10, Im(z)=22;
b) Re(z)= -102, Im(z)=25; c) Re(z)=225, Im(z)= -3; ç) Re(z)=1, Im(z)= -1.
2 T,E Njehso shumën dhe ndryshimin e numrave z1 dhe z2 nëse:

a) z1 = 4+3i, z2 = 1-3i; b) z1 = 2 + 3 5i, z2 = 3 2 − 5 5i.

3 T,E Njehso numrat prodhimin dhe herësin e numrave z1 dhe z2 nëse:

a) z1 = 1-3i, z2 = 2+4i; b) z1 = 3 − 2 2i , z2 = 3 2 − 3i.

1 1 1 1
4 T,E Njehso vlerën e shprehjes: a) i + i 2 + i 3 + ! + i 20 ; b) + 2 + 3 + ! + 20 .
i i i i
5 T,E Kryeje fuqizimin dhe cakto modulin e numrit kompleks të fituar:
a) (2 + i)4; b) (1- 4i)3; c) ( 3 + 3i ) 2 .

2 − 3i (1 + 2i )3 + (3 + 3i) ⋅ 5i
6 T,E Thjeshto shprehjen: a) + (2 + i ) ⋅ (4 − i ) − (1 − i ) 2 ; b) .
6 + 8i (3 − 4i) 2
7 T,E Është dhënë numri kompleks z1 = 1- 2i. Cakto numrin kompleks z = x + yi, ashtu që Re(z⋅z1) = -4 dhe

⎛z⎞ 7
Im ⎜ ⎟ = − . .
⎝ z1 ⎠ 5

( ) ( )
6 6
8 T,E Provo saktësinë e barazimit: 3 −i + 3 +i = −128.

9 T Numrat kompleks z1=4-2i, z2=3+2i, z3=1-3i, z4=-4 i z5=-4i, paraqiti në rrafshin kompleks me:

a) me pika të rrafshit; b) me rreze vektor.

10 T Me zbatimin e paraqitjes vektoriale të numrave kompleks, njehso shumën dhe ndryshimin e numrave z1 = 1+i
dhe z2 = -2+4i.

11 T Me zbatimin e paraqitjes vektoriale të numrave kompleks, njehso shumën e numave z1 = 1+3i, z2 = -1-4i dhe
z3 = 2-5i.

79
 8 DETYRA PËR VETKONTROLLË

1 T,E Nëse Re(z) = -4 dhe Im(z) = 3, atëherë numri kompleks z është:

a) z=4-3i; b) z=-4-3i; c) z=-4+3i; ç) z=4+3i. 1

2 T,E Numrat z1 = b+3i dhe z2 = 1- ai janë të barabartë, nëse vlerat e a dhe b janë:
a) a = 1, b = 1; b) a = 3, b = 1; c) a = -3, b = 1; ç) a = 3, b = -1. 1

3 T,E Shprehja 2i⋅[(2+5i)+(1-i)] është e barabartë me:

a) 2i⋅(2+5i)+(1-i); b) 2i⋅(2+5i)+2i⋅(1-i); c) 2i⋅(3+4i); ç) (2+5i)+2i⋅(1-i). 1

4 T,E Vlera e fuqisë i1002 është: a) -1; b) 1; c) i; ç) -i. 1

5 T Moduli i një numri kompleks të paraqitur me rreze vektor në rrafshin kompleks është:
a) drejtimi i rreze vektorit; b) gjatësia e rreze vektorit;
c) kahja e rreze vektorit. 1

6 T,E Nmri kompleks i konjuguar i numrit z = 2 - 3i është numri ____________________. 1

7 T,E Nëse z1 = a1 + b1i , z2 = a2 + b2 i dhe z3 = a3 + b3i, atëherë:

Re ( z1 + z2 + z3 ) = ____________, kurse Im ( z1 + z2 + z3 ) = ____________ . 1

8 T,E Moduli i numrit kompleks z = a - bi është _____________________________. 1

9 T Me çka mund të paraqitet numri kompleks në rrafshin kompleks? 1

10 T Me çka është i barabartë moduli i prodhimit të dy numrave kompleks z1 dhe z2? 1

(1 + i )8 − (1 − i)8 5
11 T,E Thjeshto shprehjen z = dhe pastaj njehso modulin e tij.
(1 + i) − (2 − 3i )

12 T,E Caktoi të gjitha numrat kompleks, ashtu që z ⋅ z = 74 dhe pjesët e tyre reale dhe imagjinare janë
numra natyror.
5

( )
5
3 −i
13 T Cakto modulin e numrit kompleks z, nëse z = . 5
2

( ⎛3 ⎞
)
4
2 + 3i ⎜ − i ⎟
⎝4 ⎠
14 T Me zbatimin e paraqitjes vektoriale, njehso shumën dhe ndryshimin e numrave z1 = 2+5i dhe
z2 = 1-4i. 5

80
TEMA 4 BARAZIMET KATRORE

për të gjitha drejtimet

PËRMBAJTJA E TEMËS

1 Kuptimi për barazimin katror. 6 Zbatimi i formulave të

Llojet e barazimeve katrore .................. 82 Vietit ................................................. 97

2 Zgjidhja e barazimeve jo të 7 Zbatimi i barazimeve

plota katrore................ ....................... 86 katrore............................................... 100

3 Zgjidhja e barazimeve 8 Detyra për përsëritje dhe

katrore të plota..................................... 89 përforcim............................................ 104
4 Diskutimi për zgjidhjet e
Detyra për vetkontrollë ...................... 105
9
barazimit katror .................... 92

5 Lidhja ndërmjet zgjidhjeve dhe

koeficientëve të barazimit
katror................................................. 94

ax2 + bx + c = 0

−b + b2 − 4ac −b − b2 − 4ac
x1 = x2 =
2a 2a

b c
x1 + x 2 = − x1 ⋅ x2 =
a a

81
 KUPTIMI PËR BARAZIMIN KATROR.
1 LLOJET E BARAZIMEVE KATRORE

Kujtohu!
A Polinomi 2 x 2 + 3 x − 5,
1 2
x −x+4
2 x + 3 = 0, 3 y − 5 = 0, në përgjithësi ax + b = 0 2
ose në përgjithësi ax 2 + bx + c është polinom i
janë barazime lineare me një të panjohur.
shkallës së dytë me ndryshore x, d.m.th. trinom
Shuma e dy ose më shumë monomëve quhet polinom.
katrori.
Nëse trinomi katror barazohet me zero, fitohet
3x 2 + 4 xy + 5, 2 xy + x − 3 janë polinomë të shkallës barazim katror.
së dytë.
Për shembull, 3 x 2 − 4 x + 1 = 0, 5 + 2 x − 3 x 2 = 0
janë barazime katrore.
Mbaj mend!

Barazimi i llojit ax + bx + c = 0, ku x është e panjohura, kurse a, b dhe c janë numra realë të

2

dhënë, ku a ≠ 0 quhet barazim katror me një të panjohur.

Monomi ax2 quhet anëtar katror, bx - anëtar linear, kurse c - anëtar i lirë. Për shembull, te barazimi
3x 2 − 5 x − 4 = 0, 3x 2 është anëtar katror, − 5x është anëtar linear, kurse − 4 anëtar i lirë. Numrat a, b dhe
c quhen koeficientët e barazimit katror.
Për shembull, barazimi 3 x 2 − x + 2 = 0 koeficientët janë: a = 3, b = −1 dhe c = 2.

1 Cakto koeficientët e barazimit:

a) 5 x 2 − 6 x + 4 = 0; b) 5 − x + 2 x = 0;
2
c) ( )
2 x 2 − 2 + 3 x − 1 = 0.

Zgjidhje. Barazimin e dhënë e krahasojmë me barazimin ax 2 + bx + c = 0 dhe kemi:

a) 5 x2 − 6 x + 4 = 0 b) − x2 + 2 x + 5 = 0 c) ( )
2 x2 − 2 + 3 x − 1 = 0
ax + b x + c = 0
2
a x +bx+c=0
2
a x2 + b x + c = 0.

a = 5, b = −6, c = 4; a = −1, b = 2, c = 5; (
a = 2, b = − 2 + 3 , c = −1. )
Vëre, koeficientët a dhe b janë shumëzuesit përkatësisht të x2, dhe x, .

2 Cakto koeficientët e barazimit:

2 1 3 2
a) −3 x 2 + 5 x − 6 = 0; b) −5 − x + x 2 = 0; c) x − 0, 5 x + 0,1 = 0.
3 2 2
Kushti a ≠ 0 ka domethënie thelbësore, pasi nëse a = 0, atëherë barazimi nuk është katror. Për shembull,
barazimet 0 ⋅ x 2 − 3 x + 4 = 0, 0 ⋅ x 2 + 5 x − 6 = 0 nuk janë katrore.

82
 Kushti a , b , c ∈ R , a ≠ 0 lejon njërin prej koeficientëve b ose c të jetë i barabartë me zero.
B
3 Cakto koeficientët e barazimit:
a) 3 x 2 + 4 x = 0; b) 2 x + 5 = 0; c) 5 x 2 = 0.
2

Zgjidhje. a) a = 3, b = 4, anëtari i lirë mungon, domethënë c = 0; b) a = 2, anëtari i lirë mungon, domethënë

b = 0 dhe c = 5; c) a = 5, b = 0, c = 0.

4 Cakto koeficientët e barazimit:

a) ( )
3 − 1 x 2 − 2 3 = 0; b) 2 3 x +
2
( )
3 − 1 x = 0; c) 3 x 2 = 0.

Mbaj mend!

Nëse b ≠ 0 dhe c ≠ 0 (gjithësesi a ≠ 0 ), atëherë barazimi ax 2 + bx + c = 0 quhet barazim i plotë

katror.
Barazimet e formës ax 2 + bx = 0, b ≠ 0; ax 2 + c = 0, c ≠ 0 dhe ax 2 = 0 quhen
barazime katrore jo të plota.

Nëse njëri prej koeficientëve a, b ose c të barazimit ax 2 + bx + c = 0 varet prej ndonjë parametri, atëherë
ai barazim quhet barazim katror me parametra ose me koeficientë të përgjithshëm.

Parametri është konstanta vlera e së cilës varet prej kushtit të parashtruar te detyra.
Për shembull, barazimi (k − 2 ) x 2 + 2 (k + 3) x − k + 2 p = 0, k ≠ 2 është barazim katror me parametër, kurse
koeficientët janë: a = k − 2, b = 2 (k + 3) dhe c = − k + 2 p.

5 Cakto parametrin m, ashtu që barazimi (2m − 1) x 2 − 3 (m + 2 ) x − m + 5 = 0 të jetë: a) katror;

b) i llojit ax 2 + c = 0; c) i llojit ax 2 + bx = 0.

Zgjidhje. Koeficientët e barazimit janë: a = 2m − 1, b = −3 (m + 2 ), c = −m + 5.

1
a) Barazimi është katror a ≠ 0, d.m.th. 2 m − 1 ≠ 0, përkatësisht m ≠ .
2
b) Te barazimi duhet të mos jetë anëtari linear, domethënë b = 0, d.m.th. −3 (m + 2 ) = 0. Prej këtu vijon se
m = −2, pra barazimi është (2 ⋅ (−2 ) − 1) x − (−2 ) + 5 = 0, d.m.th. −5 x 2 + 7 = 0.
2

c) Në këtë rast c = 0, d.m.th. − m + 5 = 0, përkatësisht m = 5, kurse barazimi është 9 x 2 − 21x = 0.

Për cilën vlerë të parametrit k, barazimi (k + 3) x + 4 x − k + 2 = 0 është:

2
6
a) katror; b) i llojit ax 2 + bx = 0 ?

83
 C Barazimi ax 2 + bx + c = 0, a ≠ 0 quhet forma e përgjithshme e barazimit katror. Më tutje, do të
punojmë me barazim katror të formës së përgjithshme. Për këto shkaqe, çdo barazim katror do ta
sjellim në formën e përgjithshme.

7 Transformo barazimin në formën e përgjithshme dhe cakto koeficientët e tij:

a) 2 x ( x − 1) = x − 3; b) (3x − 2 )( x + 1) = x ( x − 3);

x − 2 (x − 2) x
ç) ( x − 3) = 10 − (1 − 2 x ) .
2 2
c) + = 2;
2 3
Zgjidhje. Që ta transformojmë barazimin në formën e përgjithshme, i kryejmë operacionet e shënuara i sjellim
në monomë të ngjashëm.

a) 2 x ( x − 1) = x − 3 ⇔ 2 x 2 − 2 x = x − 3 ⇔ 2 x 2 − 2 x − x = 3 = 0 ⇔ 2 x 2 − 3x + 3 = 0;
a = 2, b = −3, c = 3.
x − 2 (x − 2) x
c) + = 2 | ⋅6 ⇔ 3 ( x − 2 ) + 2 ( x 2 − 2 x ) = 12 ⇔ 2 x 2 − x − 18 = 0;
2 3
a = 2, b = −1, c = −18.

ç) ( x − 3) = 10 − (1 − 2 x ) ⇔ x 2 − 6 x + 9 = 10 − (1 − 4 x + 4 x 2 ) ⇔ 5 x 2 − 10 x = 0 ⇔ x 2 − 2 x = 0;
2 2

a = 1, b = −2, c = 0.
Barazimi katror te i cili a = 1 themi se është normal (ose forma e reduktuar) dhe zakonisht e shkruajmë
si x 2 + px + q = 0. Për shembull, barazimin −2 x 2 + 6 x − 5 = 0 do ta sjellim në formën normale nëse të
njëjtin e pjesëtojmë me koeficientin a, d.m.th. me −2, pra kemi:
−2 x 2 + 6 x − 5 = 0 / : (−2 ) ⇔ x 2 − 3x + 2,5 = 0. Megjithatë, p = −3, q = 2,5.
8 Shkruaje në formën normale këtë barazim:

b) x (2 x − 3) + ( x − 1)( x + 2 ) = 0; c) (2 x − 3 ) + ( x − 1)( x + 2 ) = 7.
2
a) 3 x 2 − 6 x + 5 = 0;

Kujtohu!
Ç 9 Është dhënë barazimi katror
Për x = 3, barazimi 2 x − 6 = 0 kalon saktë në x 2 − 2 x − 3 = 0.
barazim numerik. Nëse x ∈ {−2, −1,1, 2,3}, Atëherë cakto vlerat e x
Shqyrto për cilën vlerë të numrit {−6, −1, 1, 3, −3, 8} për të cilët barazimi i dhënë do të kalon në barazim
trinomi katror x 2 − 5 x − 6 është i barabartë me zero. numerik të saktë.

Me provë do të konstatojsh se për x = −1 ose x = 3 barazimi kalon në barazim numerik të saktë.

84
 Mbaj mend!

Vlera e të panjohurës x për të cilën barazimi ax + bx + c = 0 kalon në barazim numerik të saktë quhet
2

zgjidhje ose rrënjë e barazimit.

1
10 Shqyrto cili prej numrave: −1, − , 0, 1, 2 është zgjidhje e barazimit 3 x 2 − 2 x − 1 = 0.
3
11 Për cilën vlerë të parametrit k, numri 2 është zgjidhje e barazimit
(k − 2 ) x2 − 2kx + 3 − k = 0?
Zgjidhje. Me zëvëndësimin x me 2 te barazimi i dhënë kemi (k − 2 )⋅ 22 − 2k ⋅ 2 + 3 − k = 0 ⇔
⇔ 4k − 8 − 4k + 3 − k = 0 ⇔ − 5 − k = 0 ⇔ k = −5. Domethënë, për k = −5 barazimi i dhënë është i
formës −7 x 2 + 10 x + 8 = 0, d.m.th. 7 x 2 − 10 x − 8 = 0, kurse x = 2 është zgjidhje e tij.
1
12 Është dhënë barazimi (2m − 1) y 2 − 3 y + m − 2 = 0, m ≠ . Cakto parametrin m, ashtu që zgjidhja e
2
barazimit të jetë : a) y = 1; b) y = −2.

Detyra 5 Për cilën vlerë të parametrit p barazimi

( p − 3)t 2 − (2 p + 1)t = 2 p − 1 do të jetë:
1 Cili prej barazimeve të dhëna janë katrore: a) jo i plotë i llojit ax + c = 0;
2

a) 3 x 2 − 2 x + 5 = 0; b) 5 x − x = 0;
2
b) jo i plotë i llojit ax 2 + bx = 0?
2
c) 0 ⋅ x 2 + 3 x − 3 = 0; ç) − x 2 = 0; Transformoe në formën e përgjithshme barazimin (6 − 8) :
3
d) (k − 1) x 2 + (2k − 3) x + 4 = 0 për k = 1?
6 a) 2 x ( x + 3) = x − 5;
b) ( x − 3)( x + 2 ) = 3 − x;
2 Cakto koeficientët a, b dhe c të barazimit:
c) (3 x − 2 )( x + 1) = ( x + 2 )(2 x − 1).
a) 3 x 2 − 2 x + 3 = 0; b) x 2 − x 2 = 3;
c) 8 x = x ; ç) 6 x 2 = 0; d) − 2 − 3 x 2 = 0; 2 x − 1 ( x − 2 )( x + 1)
2

7 a) + = 1;
e) (k − 2 ) x 2 + 3kx − 2 + k = 0. 3 2
x−2
b) − ( x + 2 )( x + 3) = 0.
3 Për cilën vlerë të parametrit k , barazimi 3
(k − 2 ) x 2 + (k + 3) x − 2k + 1 = 0 është: (2 x − 3) − x + 1 − 5 = 0;
2

8 a)
a) linear; b) katror; 2 3
c) i llojit ax + bx = 0; b) ( x + 1) − ( x + 2 ) = ( x + 2 ) .
2 3 3 2

ç) i llojit ax + c = 0;
2

9 Është dhënë barazimi 2 x − 3x + 1 = 0. Provo

2

d) i llojit x + px + q = 0?
2
1 1
ndonjërin prej numrave 0,1, − , a është zgjidhje
4 Për cilën vlerë të parametrit m barazimi i dhënë do 2 2
e barazimit.
të jetë katror:
10 Për cilën vlerë të parametrit k , barazimi
a) (3m − 1) y − (2m + 1) y 2 = 5m;
(k + 2 )t 2 + (2k − 3)t − 5 = 0 ka zgjidhje:
b) 2my − (m + 1) y − (2m + 3) y = 0?
2
1
a) t = −1; b) t = 1; c) t = ?
2
85
 2 ZGJIDHJA E BARAZIMEVE KATRORE JO TË PLOTA

Të zgjidhet barazmi domethënë të caktohen

Kujtohu! A të gjitha zgjidhjet e tij.

Barazime katrore jo të plota janë: 1 Zgjidhe barazimin (2 x + 3)( x − 2 ) = 0.

ax = 0;
2

ax 2 + bx = 0, b ≠ 0; Zgjidhje. Për zgjidhjen e barazimit të dhënë (barazim

ax 2 + c = 0, c ≠ 0. - prodhim) do ta shfrytëzojmë faktin se prodhimi i dy
ose më shumë shumëzuesëve është i barabartë me
Për zbërthimin e polinomëve në shumëzuesë:
zero, nëse të paktën njëri prej shumëzuesëve është i
2 x 2 − 3 x = x (2 x − 3); x 2 − 4 = ( x − 2 )( x + 2 ).
barabartë me zero.
Prandaj kemi:
Prodhimi i dy numrave A dhe B është zero, nëse dhe
(2 x + 3)( x − 2 ) = 0 ⇔ 2 x − 3 = 0 ose x − 2 ⇔
vetëm nëse njëri prej tyre është zero, d.m.th.
A ⋅ B = 0 ⇔ A = 0 ose B = 0 3
⇔ x=− ose x = 2. Domethënë, zgjidhjet e
2
Rrënja çift prej numrit negativ është numër kompleks. 3
barazimit janë x1 = − , x2 = 2.
Për shembull, −4 = 2i; −25 = 5i. 2

2 Cakto zgjidhjet e barazimit:

a) ( x + 2 )(3 x + 5 ) = 0; b) (2 x + 1)( x − 3)(3 x − 4 ) = 0; c) 5 x 2 + 6 x = 0.

B 3 Zgjidhe barazimin katror jo të plotë: a) ax 2 + bx = 0; b) ax = 0.

2

Zgjidhje. a) Barazimi ax 2 + bx = 0 me zbërthim do ta shkruajmë në barazim - prodhim.

b
Kemi:ax2+bx=0 ⇔ x(ax+b)=0 ⇔ x=0 ose ax+b=0 ⇔ x=0 ose x= − Domethënë, zgjidhje e barazimit është
a
b
x1 = 0, x2 = − .
a
b) Nëse b = 0, atëherë barazimi ax 2 + bx = 0 kalon në barazim ax = 0 zgjidhjet e të cilit janë
2

0
x1 = 0, x2 = − = 0, d.m.th. x1 = x2 = 0. Në këtë rast themi se x1 = x2 = 0 është rrënjë e dyfishtë e
a
barazimit ax 2 = 0.

b) ( x − 2 ) = 4; c) ( x − 2 )(2 x − 3) = 6.
2
4 Zgjidhe barazimin: a) 2 x 2 − 3 x = 0;

86
Zgjidhje.
a) 2 x 2 − 3x = 0 b) x2 − 4 x + 4 = 4 c) 2 x 2 − 3x − 4 x + 6 = 6
x (2 x − 3) = 0 x (x − 4) = 0 x (2 x − 7 ) = 0
x=0 ose 2x-3=0 x=0 ose x-4=0 x=0 ose 2x-7=0
7
3 x1 = 0, x2 = 4. x1 = 0, x2 = .
x1 = 0, x2 = . 2
2

Mbaj mend!

b
Zgjidhjet e barazimit ax 2 + bx = 0, a ≠ 0, b ≠ 0 janë x1 = 0, x2 = − .
a
Zgjidhjet e barazimit ax 2 = 0 janë x1 = x2 = 0.

5 Cakto zgjidhjet e barazimit:

x (x − 2) x −1 1 − 4x
a) (5 x − 3)( x + 3) = 0; b) (2 x − 3)( x + 3) = x − 9; c) − = .
2 3 3

C 6 Zgjidhe barazimin: ax 2 + c = 0, a ≠ 0, c ≠ 0.

c
Zgjidhje. ax2 + c = 0 ⇔ ax2 = −c ⇔ x2 = − . Megjithatë kemi:
a
c
a) Nëse − > 0 (a dhe c janë me shenja të ndryshme), atëherë barazimi ka dy rrënjë të ndryshme
a
c c c
janë numra real të kundërtë: x1 = − , x2 = − − , d.m.th. x1/ 2 = ± − .
a a a
c
b) Nëse − < 0 (a dhe c janë me shenja të njëjta), atëherë rrënjët e barazimit nuk janë reale.
a

(2 x − 3)
2
7 Zgjidhe barazimin: a) 3 x 2 − 12 = 0; b) T, E 2 x 2 + 50 = 0. c) T, E = 12 x;

Zgjidhje. a) Mënyra e parë: 3x 2 − 12 = 0, d.m.th. x = 4; x1 = 2, x2 = −2.

2

Mënyra e dytë: 3 x 2 − 12 = 0, d.m.th. x 2 − 4 = 0; ( x − 2)( x + 2 ) = 0; x − 2 = 0 ose x + 2 = 0; x1 = 2, x2 = −2.

(2 x + 3)
2
b) 2 x 2 + 50 = 0, c) = 12 x,

2 x 2 = −50, 4 x 2 + 12 x + 9 = 12 x,
x 2 = −25, 9
4 x 2 = −9, x2 = − ,
4
x1 = 5i, x2 = −5i.
9 3 3
x=± − , x1 = i, x2 = − i.
4 2 2

87
 Mbaj mend!

Zgjidhjet e barazimit ax 2 + c = 0, a ≠ 0 janë:

c c
T, E 1. x1/ 2 = ± − , kur − c ≥ 0; 2. x1/2 = ± i , kur − c < 0.
a a a a

c
1. x1/ 2 = ± − , kur − c ≥ 0;
M a a
c
2. Nëse − < 0, atëherë barazimi nuk ka zgjidhje reale.
a

8 Cakto zgjidhjet e barazimit:

b) ( x − 1)( x + 2 ) = x; (2 x − 1)
2
a) 2 x 2 − 18 = 0; c) T, E = 2 − 4 x.

Për cilat vlera të parametrit k, barazimi (2k − 4 ) x + k − 3 = 0 do të ketë rrënjë reale?

2
9

Zgjidhje. Barazimi është i llojit ax 2 + c = 0 me koeficientë a = 2k − 4 dhe c = k + 3.

Barazimi do të ketë rrënjë reale nëse a dhe c janë me shenja të ndryshme.
⎧2 k − 4 > 0 ⎧2k − 4 < 0 ⎧k >2 ⎧k<2
Prej këtu vijon sistemi i barazimeve ⎨ ose ⎨ ⇔⎨ ose ⎨ .
⎩ k +3≤ 0 ⎩ k +3≥0 ⎩ k ≤ −3 ⎩ k ≥ −3

Sistemi i parë nuk ka zgjidhje, kurse prej të dytit kemi k ∈ [−3, 2 ). Domethënë, barazimi i dhënë do të ketë
rrënjë rale nëse k ∈ [−3, 2 ).

Detyra 6 a) x (2 − 3 x ) + 10 = 2 ( x + 5 );
b) x ( x − 3) + 2 x (2 − x ) = x − 16.
Cakto zgjidhjen e barazimit (1 − 7 ) :
a) ( x − 5 ) − 16 = (2 x − 3) − 10 x;
2 2
1 a) (2 x − 5)(3 − x ) = 0; 7
3 x 2 − 5 x 5 x 2 + 8 2 ( x − 3)
2
⎛ 3 ⎞⎛ 5 ⎞ b) − =
b) ⎜ − x + 2 ⎟⎜ x − 1⎟ = 0. .
⎝ 2 ⎠⎝ 4 ⎠ 2 4 3
2 a) x (2 x − 5) − x ( x + 4 ) = 0; b) ( x − 2 ) − 9 = 0.
2 8 Për cilat vlera të parametrit k barazimet që vijojnë
do të kenë rrënjë reale:

3 a) − 2 x 2 = 0;
4 a) 7 x −
2 14
3
x = 0;
c) 3x 2 + x 27 = 0.
5 a) 2 x 2 − 32 = 0;
c) 4 x 2 − 25b 2 = 0.
( )
b) 2 − 2 x = 0.
2 a) (k − 2 ) x 2 + 1 = 0; b) (k + 1) x 2 + k − 3 = 0?
9 Për cilat vlera të parametrit k, barazimi
b) 2 x + 5 x = 0;
2
(k 2 − 2 ) x2 + 2kx + 8 = 0 do të ketë rrënjë x = −2?
10 Te barazimi 3x 2 + 5 x + m 2 − 4 = 0 cakto parametrin
1 2 3 m nëse x1 = 0 është një zgjidhje e tij. Për vlerën e
b) x − = 0;
3 4 fituar m cakto zgjidhjen tjetër të barazimit.

88
 3 ZGJIDHJA E BARAZIMEVE KATRORE TË PLOTA

Kujtohu!
A 1 Zbërtheje në shumëzuesë polinomët:
Cilat formula për shumëzimin e shkurtuar i dinë?
a) x 2 + x − 6 ; b) x + 2 x − 3 .
2

Provo a janë të saktë barazimet:

Zgjidhje. a) x 2 + x − 6 = x 2 + 3 x − 2 x − 6 =
2
1 ⎛ 1⎞
a) x 2 − 4 x + 4 = ( x − 2 ) ; b) x + x +
2 2
=⎜x+ ⎟ ;
4 ⎝ 2⎠ = x ( x + 3) − 2 ( x + 3) = ( x + 3)( x − 2 ).
2 2
b ⎛1 b⎞ ⎛ b ⎞ b) Dy anëtarët e parë plotësoi deri në katror të plotë
c) x + x+⎜ ⋅ ⎟ =⎜x+ ⎟ .
2

a ⎝2 a⎠ ⎝ 2a ⎠
duke shtuar dhe zbritur 1, do të fitojsh:
Provo a janë të saktë barazimet
x 2 − 2 x − 8 = 0 është ndonjëri prej numave x 2 + 2 x − 3 = ( x 2 + 2 x + 1) − 1 − 3 = ( x + 1 ) − 4 =
2

−3, − 2, 0, 1, 4.
= ( x + 1 − 2 )( x + 1 + 2 ) = ( x − 1)( x + 3).

2 Barazimi x 2 + 3 x + 2 = 0 zgjidhe në dy mënyra:

a) duke e zbërthye në prodhim; b) duke e plotësuar deri në katror të plotë.

Përcille mënyrën.

a) x + 3 x + 2 = 0 ⇔ x + 2 x + x + 2 = 0 ⇔ x ( x + 2 ) + ( x + 2 ) = 0 ⇔ ( x + 2 )( x + 1) = 0,
2 2

x + 2 = 0 ose x + 1 = 0, d.m.th. x = −2 ose x = −1.

3
b) Anëtarin linear 3x mund ta shkruajmë si 2 x ⋅ , pra kemi
2
2 2 2
3 ⎛3⎞ ⎛3⎞ ⎛ 3⎞ 9
x + 3x + 2 = 0 ⇔ x + 2 ⋅ x ⋅ + ⎜ ⎟ − ⎜ ⎟ + 2 = 0 ⇔ ⎜ x + ⎟ − + 2 = 0 ⇔
2 2

2 ⎝2⎠ ⎝2⎠ ⎝ 2⎠ 4
2 2 2
⎛ 3 ⎞ 9 −8 ⎛ 3⎞ ⎛1⎞ ⎛ 3 1 ⎞⎛ 3 1⎞
⇔ ⎜x+ ⎟ − = 0 ⇔ ⎜ x + ⎟ − ⎜ ⎟ = 0 ⇔ ⎜ x + − ⎟⎜ x + + ⎟ = 0 ⇔
⎝ 2⎠ 4 ⎝ 2⎠ ⎝ 2⎠ ⎝ 2 2 ⎠⎝ 2 2⎠

⇔ ( x + 1)( x + 2 ) = 0 ⇔ x = −1 ose x = −2 , pra zgjidhjet janë x1 = −1, x2 = −2.

3 Çka duhet t’i shtohet shprehjes që çdonjëri prej tyre të jetë katror i plotë:
b
a) x 2 + 2 x; b) x − 4 x; c) x 2 +
2
x?
a

4 Zgjidhe barazimin e plotë katror ax 2 + bx + c = 0, a ≠ 0.

89
 b c b c
Zgjidhje. Barazimin e pjesëtojmë me a dhe kemi x 2 + x + = 0, d.m.th. x + x = − .
2

a a a a
2
⎛ b ⎞
Të dy anëve të barazimit të fundit u shtojmë ⎜ ⎟ dhe e fitojmë barazimin
⎝ 2a ⎠
2 2 2
b ⎛ b ⎞ ⎛ b ⎞ c ⎛ b ⎞ b 2 − 4ac
x2 + 2 ⋅ x ⋅ + ⎜ ⎟ = ⎜ ⎟ − , d.m.th. barazimi ⎜ x + ⎟ = . Prandaj zgjidhje e
2a ⎝ 2a ⎠ ⎝ 2a ⎠ a ⎝ 2a ⎠ 4a 2

b b2 − 4ac −b + b2 − 4ac −b − b2 − 4ac

barazimit ax 2 + c = 0 kemi x + =± , pra x1 = , x2 = janë
2a 4a 2 2a 2a
zgjidhje ose rrënjë të barazimit ax 2 + bx + c = 0. Të dy zgjidhjet së bashku i shkruajmë

−b ± b 2 − 4ac
me formulën x1/ 2 = .
2a

Mbaj mend!

Zgjidhjet e barazimit ax 2 + bx + c = 0, a ≠ 0 i caktojmë me formulën

−b ± b 2 − 4ac
x1/ 2 = .
2a

4 Zgjidhe barazimin katror: a) x 2 + x − 12 = 0; b) x 2 = 2 x + 1 me zbatimin e formulës së fituar.

Zgjidhje. a) Koeficientët a = 1, b = 1, c = −12 i zëvëndësojmë te formula

−b ± b2 − 4ac −1 ± 1 + 48
x1/ 2 = dhe kemi x1/ 2 = , d.m.th. x1 = 3, x2 = −4.
2a 2

b) Lloji i përgjithshëm i barazimit është x 2 − 2 x − 1 = 0, pra pasi a = 1, b = −2, c = −1 kemi

2± 4+4 2 ± 8 2±2 2
x1/ 2 = = , d.m.th. x1/ 2 = , pra x1 = 1 − 2, x2 = 1 + 2.
2 2 2

Formula për zgjidhjen e barazimeve të plota katrore mund të zbatohet edhe për zgjidhjen e barazimeve jo të plota
katrore.

5 Me zbatimin e formulës për zgjidhjen e barazimit katror, zgjidhi barazimet:

a) 7 x 2 = 0; b) 2 x 2 − 8 = 0; c) 7 x 2 − 4 x = 0; ç) 2 x 2 + 5 x − 12 = 0.

90
Zgjidhje.
a) a = 7, b = c = 0, pra b) a = 2, b = 0, c = −8, c) a = 7, b = −4, c = 0,

± −4 ⋅ 2 ⋅ (−8 ) (−4 )
2
−b ± b 2 − 4ac 4± − 4⋅7⋅0
x1/ 2 = , x1/ 2 = , x1/ 2 = ,
2a 2⋅2 2⋅7
0 ± 64 ± 8 4 ± 16
x1/ 2 = , d.m.th. x1/ 2 = = , x1/ 2 = ,
2⋅7 4 4 14

x1 = x2 = 0. x1 = 2, x2 = −2. 4+4 4 4−4

x1 = = , x2 = = 0.
14 7 14

Vëre se me zbatimin e formulës kemi:

Nëse b = c = 0, atëherë zgjidhjet e barazimit jo të plotë katror ax 2 = 0 janë x1 = 0, x2 = 0.

c
Nëse b = 0 , atëherë zgjidhjet e barazimit jo të plotë katror ax 2 + c = 0 janë x1/ 2 = ± − .
a
b
Nëse c = 0, atëherë zgjidhjet e barazimit jo të plotë katror ax 2 + bx = 0 janë x1 = 0, x2 = − .
2a

Kujtohu!
Zgjidhjet e barazimit katror
B
Cakto vlerën numerike të shprehjes ax 2 + bx + c = 0, (a, b, c ∈ R; a ≠ 0) i
b − 4ac, nëse a, b dhe c janë koeficientë të
2
caktojmë me formulën
barazimit x − 4 x + 3 = 0.
2

Është dhënë barazimi (k − 1) x 2 − kx + 1 = 0. Cakto −b ± b 2 − 4ac

vlerën e shprehjes b − 4ac, nëse a, b dhe c janë
2 x1/ 2 = .
2a
koeficientët e barazimit të dhënë.

Shprehja nënrrënjësore b 2 − 4ac shënohet me D, d.m.th. D = b 2 − 4ac dhe quhet diskriminanta e

−b ± D
barazimit katror, pra formula x1/ 2 = është, gjithashtu, formula për caktimin e zgjidhjeve të barazimit
2a
katror.

Është e dobishme të dijshë. 1) Nëse koeficientët a, b, c të barazimit katror janë numra real, atëherë

−b ± b 2 − 4ac
zgjidhe me zbatimin e formulës x1/ 2 = .
2a
2) Nëse ndonjëri prej koeficientëve a, b ose c është parametër ose shprehje, atëherë zgjidhe ashtu që së pari do
−b ± D
ta caktojsh diskriminantën D = b 2 − 4ac, kurse pastaj shfrytëzoe formulën x1/ 2 = .
2a

91
Për shembull, barazimin x 2 − ( )
3 + 2 x + 6 = 0 do ta zgjidhim ashtu që së pari ta caktojmë

( ) −4 ( 3) + 2 ( 2) −4
2 2 2
diskriminantën, d.m.th. D = b 2 − 4ac = 3+ 2 6= 6+ 6=

−b ± D
( 3) − 2 ( 2) = ( )
2 2 2
= 6+ 3 − 2 . Duke zëvëndësuar te formula x1/ 2 = kemi
2a

x1/ 2 =
3+ 2± ( 3− 2 ) , d.m.th. x = 3, x2 = 2.
1
2
Detyra
Zgjidhe barazimin (1 − 6 ) :
6 a) (5 x − 2 )(8 x − 1) − (3 x + 1)(4 x − 1) = 9;
1 a) 6 x 2 + x − 2 = 0; b) 4 x 2 − 12 x + 9 = 0;
x + 1 7 − 3x
c) x 2 − 4 x + 13 = 0. = ( x − 3) .
2
b) −
3 4
2 a) 6 z 2 − 7 z + 2 = 0;
7 Për cilat vlera të x, trinomi:
b) y ( y + 3) + 3 (2 − y ) − 5 y = 0. a) x 2 − 7 x + 5 ka vlerë 5;

3 a) 2 x 2 − 3 x = 0; b) 4 x − 25 = 0;
2 b) x 2 + 3 x − 7 ka vlerë të barabartë me binomi
2 x − 1?
c) 4 x 2 + 1 = 0.
Zgjidhe barazimin (8 − 9 ) :
4 a) ( x − 2 )(2 x − 3) = 6;
8 a) x 2 − 2 2 x − 1 = 0;
b) ( x + 3)( x − 2 ) + ( x + 2 ) = 3 x + 10.
2

b) x −
2
( )
7 + 5 x + 35 = 0.
x (x + 4 ) 7 x 5x − 4 a) x 2 − 5a x + 6a 2 = 0;
5 a) −3=− ; 9
2 4 6 b) x − 2m x + m − n = 0;
2 2 2

x (x − 2) x − 3
b) − = 1. c) ax 2 − (a + 1) x + 1 = 0.
4 3

DISKUTIMI PËR ZGJIDHJET E

4 BARAZIMIT KATROR

Kujtohu!

Shprehja D = b 2 − 4ac quhet diskriminanta e

A 1 Cakto zgjidhjet e barazimeve para-
prakisht duke caktuar diskriminantën:
barazimit katror ax + bx + c = 0.
2

a) x 2 − 4 x + 3 = 0;
Cakto diskriminantën e barazimit:
a) 2 x 2 − 3 x + 4 = 0; b) x 2 + 4 = 0. b) x 2 − 4 x + 4 = 0;
T, E Numrat 2 − 3i dhe 2 + 3i janë numra c) x 2 − 4 x + 5 = 0.
kompleks të konjuguar.
T, E Sa është: 4; −2 ?

92
Zgjidhje.
a) D = 16 − 4 ⋅1 ⋅ 3 = 4 = 22 > 0; b) D = 16 − 4 ⋅1 ⋅ 4 = 0; c) D = 16 − 4 ⋅1⋅ 5 = −4 < 0;
−b ± D 4 ± 2 4±0 Barazimi nuk ka zgjidhje
x1/ 2 = = , x1/ 2 = , d.m.th.
2a 2 2 reale.
t.e. x1 = 3, x2 = 1; x1 = 2, x2 = 2;
x1 , x 2 ∈ R dhe x1 ≠ x2 . x1 , x2 ∈ R dhe x1 = x2 .

Mbaj mend!

1) Nëse D > 0, atëherë zgjidhjet e barazimit katror janë numra real dhe të ndryshëm.
2) Nëse D = 0, zgjidhjet e barazimit katror janë numra real dhe të barabartë, d.m.th. barazimi
ka rrënjë të dyfishta.
Në përgjithësi, nëse D ≥ 0, atëherë zgjidhjet e barazimit katror janë numra real.
3) Nëse D < 0, atëherë barazimi nuk ka zgjidhje reale.

2 Pa i zgjidhur barazimet, cakto natyrën e zgjidhjeve të tyre:

a) x 2 − 5 x + 7 = 0; b) x 2 + 8 x + 16 = 0; c) − x 2 + x + 4 = 0.
Të caktohet natyra e zgjidhjes së barazimit të dhënë katror domethënë të caktohet a ka rrënjë reale të ndryshme,
rrënjë të barabarta ose nuk ka rrënjë reale.
Zgjidhje. a) D = (−5 ) − 4 ⋅1 ⋅ 7 = 25 − 28 = −3 < 0, domethënë brazimi nuk ka rrënjë reale.
2

b) D = 82 − 4 ⋅1 ⋅16 = 0, domethënë x1 , x 2 ∈ R dhe x1 = x2 .

c) D = 12 − 4 ⋅ (−1) ⋅ 4 = 17 > 0, domethënë x1 , x 2 ∈ R dhe x1 ≠ x2 .

3 Varësisht prej parametrit m, cakto natyrën e zgjidhjeve të barazimeve:
b) (m − 2 ) x + 2 x + 3 = 0.
2
a) x 2 − 2 x − m = 0;

Zgjidhje. a) E caktojmë diskriminantën e barazimit. D = (−2 ) − 4 ⋅ (− m ) = 4 + 4m, pra rrënjët janë:

2

1) reale dhe të ndryshme nëse D > 0, d.m.th. 4 + 4m > 0, m > −1, ose m ∈ (−1, +∞ );
2) reale dhe të barabarta nëse D = 0, d.m.th. 4 + 4m = 0, m = −1;
3) nuk ka rrënjë reale nëse D < 0, d.m.th. 4 + 4m < 0, m < −1, përkatësisht m ∈ (−∞, −1).
Vëre paraqitjen grafike të këtij diskutimi.

D=0
m < −1 ⇒ D < 0 m > −1 ⇒ D > 0
Nuk ka zgjidhje reale m = −1 x1 ≠ x2 , x1 , x2 ∈ \
x1 = x2 ∈ \

93
 Detyra 5 Cakto parametrint m ashtu që barazimi të mos ketë
1 Zgjidhe barazimin: a) x 2 − 8 x + 15 = 0 ; rrënjë reale:
1 a) (m − 2 ) x 2 − 4 x − 1 = 0;
T, E b) x + 2 x + 5 = 0; c) x − x + = 0.
2 2

b) x + 2 x + m = 0;
2
4
c) mx 2 + (2m − 3) x + m − 1 = 0.
2 Pa i zgjidhur barazimet, cakto natyrën e zgjidhjeve:
6 Për cilat vlera të parametrit a barazimi të ketë rrënjë
a) x 2 + x − 12 = 0; b) 4 x 2 − 12 x + 9 = 0;
reale:
c) x2 - 6x + 25 = 0.
a) x 2 − 2 ax + a 2 − a + 3 = 0;
3 Cakto parametrin k, ashtu që barazimi të ketë rrënjë të b) (a − 1) x 2 − 2 x − 2 = 0?
dyfishtë. 7 Për cilat vlera të parametrit m trinomi do të jetë katror
a) x + 3 x + k = 0; b) 3 x − 2kx + 3 = 0;
2 2
i plotë:
c) x + 2 (3 − k ) x + 2k − 3 = 0.
2
a) mx + 6 x + 1 = 0;
2

b) mx 2 − 8 x + 9m = 0?
4 Për cilat vlera të parametrit m barazimi ka rrënjë reale 8 Varësisht prej parametrit k cakto natyrën e rrënjëve
të ndryshme:
të barazimit:
a) x 2 − 2 x + 3k = 0; b) 2 x 2 − 8 x + k + 6 = 0;
a) x 2 − 2 x + k − 3 = 0; b) 3kx + 8 x − 5 = 0;
2

c) kx 2 − (2k + 3) x + k − 2 = 0? c) (k − 1) x 2 + 2 (k + 2 ) x + k − 3 = 0.

LIDHJA NDËRMJET ZGJIDHJEVE DHE KOEFICIENTËVE

5 TË BARAZIMIT KATROR

Cakto shumën dhe prodhimin e rrënjëve të

Kujtohu! A barazimit 2 x 2 + 3 x − 5 = 0.
Barazimi x 2 − 3 x + 4 = 0 është shkruar në formën −3 ± 32 − 4 ⋅ 2 ⋅ (−5 )
normale. Zgjidhje. x1/ 2 = , d.m.th.
2⋅2
Cakto p dhe q të barazimit
5 ⎛ 5⎞ 3
x 2 + 4 x − 3 = 0. x1 = 1, x2 = − , pra x1 + x2 = 1 + ⎜ − ⎟ = − ,
2 ⎝ 2⎠ 2
Zgjidhe barazimin 2 x 2 + 3 x − 5 = 0. 5
a x1 ⋅ x2 = − .
2
3 5
Barazimin i dhënë i shkruar në formën normale është x 2 +
x − = 0, kurse koeficientët janë
2 2
3 5 3 5
p = , q = − . Vëre se: x1 + x2 = − , d.m.th. x1 + x2 = − p, kurse x1 ⋅ x2 = q = − .
2 2 2 2

1 Barazimet katrore: a) 2 x 2 + 3 x + 7 = 0 , b) 3 x 2 − 4 x + 1 = 0 transformoi në formën normale, por

cakto koeficientët e tyre, shumën dhe prodhimin e rrënjëve të tyre.

94
 2 Cakto shumën dhe prodhimin e rrënjëve të barazimit ax 2 + bx + c = 0, a ≠ 0.

−b + b 2 − 4ac −b − b 2 − 4ac
Zgjidhje. E ke të njohur se x1 = , x2 = janë zgjidhje të barazimit,
2a 2a

−b + b 2 − 4ac −b − b 2 − 4ac b −b + b2 − 4ac −b − b2 − 4ac c

pra x1 + x2 = + ⋅
= − dhe 1 2
x x = ⋅ = .
2a 2a a 2a 2a a

Mbaj mend!

Nëse x1 dhe x2 janë rrënjë të barazimit ax 2 + bx + c = 0, a ≠ 0, atëherë vlejnë formulat

b c
x1 + x2 = − , x1 ⋅ x2 = .
a a
Ato quhen formulat e Vietit.

Formulat e Vietit për barazimin në formën normale x 2 + px + q = 0 janë:

x1 + x2 = − p dhe x1 ⋅ x2 = q.

3 Pa e zgjidhur barazimin: a) 3 x 2 − 4 x + 5 = 0 dhe b) x + (m + 1) x − 2m + 3 = 0, cakto shumën

2

dhe prodhimin e rrënjëve.

Zgjidhjen tënde krahasoe me këtë që vijon. a) Koeficientët e barazimit janë a = 3, b = −4

b −4 4 c 5
dhe c = 5, pra x1 + x2 = − =− = , x1 ⋅ x2 = = ;
a 3 3 a 3
b) Barazimi është në formën normale, pra x1 + x2 = − p = − (m + 1), x1 ⋅ x2 = q = −2m + 3.

4 Për numrat x1 dhe x2 le të vlen x1 + x2 = − p, x1 ⋅ x2 = q. Vërteto se x1 dhe x2 janë zgjidhje të

barazmit x 2 + px + q = 0.
Zgjidhje. Prej x1 + x2 = − p vijon p = − ( x1 + x2 ), pra barazimi është në formën normale
x 2 − ( x1 + x2 ) x + x1 ⋅ x2 = 0. Për x = x1 kemi: x1 − ( x1 + x2 )⋅ x1 + x1 ⋅ x2 = 0 ose
2

x1 − x1 − x1 ⋅ x2 + x1 ⋅ x2 = 0, d.m.th. 0 = 0. Domethënë, për x = x1 barazimi i dhënë kalon në barazim

2 2

numerik të saktë, d.m.th. x1 është zgjidhje e barazimit. Në mënyrë të ngjashme trego se gjykimi është i saktë
edhe për x = x2. Me këtë është vërtetua kjo teoremë:

b
Teorema. Numrat x1, x2 janë zgjidhje të barazimit ax 2 + bx + c = 0 nëse dhe vetëm nëse x1 + x2 = − dhe
a
c
x1 ⋅ x2 =.
a
Nëse barazimi është i llojit x 2 + px + q = 0, atëherë x1 + x2 = − p, x1 ⋅ x2 = q.

95
 5 Me zbatimin e formulave të Vietit konstatove cilët prej çifteve të rregulluara janë rrënjë të barazimeve
përkatëse:
a) 3 dhe 4 për x − 7 x + 12 = 0; b) 3 dhe −4 për x + 7 x − 12 = 0; c) 1 ± 2 për x 2 − 2 x − 1 = 0.
2 2

Zgjidhje. Numrat e dhënë janë zgjidhje të barazimit përkatës nëse i kënaqin formulat e Vietit.

a) x1 + x2 = − p = 7; x1 ⋅ x2 = q = 12. Pasi 3 + 4 = − (−7 ) = 7 dhe 3 ⋅ 4 = 12, numrat 3 dhe 4 janë rrënjë të

barazimit x 2 − 7 x + 12 = 0.

6 Le të jenë x1 dhe x2 rrënjët e barazimit x 2 + px + q = 0. Vërteto se x1 + x2 = p 2 − 2q.

2 2

Vërtetimi. Shprehjen x1 + x2 e plotësojmë deri në katror të plotë të binomit. Duke shtuar dhe zbritur 2x1 x2
2 2

kemi x1 + x2 = x1 + x2 + 2 x1 x2 − 2 x1 x2 = ( x1 + x2 ) − 2 x1 x2 . Sipas formulave të Vietit kemi x1 + x2 = − p

2 2 2 2 2

dhe x1 ⋅ x2 = q, pra x1 + x2 = (− p ) − 2q = p 2 − 2q.

2 2 2

x12 + x2 2 = ( x1 + x2 ) − 2 x1 x2 ,
2
Mbaje mend formulën d..m..th. x12 + x2 2 = p 2 − 2q.

7 Le të jenë x1 dhe x2 zgjidhjet e barazimit 3 x 2 − 2 x + 6 = 0. Pa e zgjidhur barazimin e dhënë, cakto

vlerën e çdonjërit prej shprehjeve:
1 1 x1 x2
a) + ; b) + ; c) 2 x1 − 3 x2 + 2 x2 − 3 x1 .
2 2

x1 x2 x2 x1

−2 2 6
Zgjidhje. Sipas formulave të Vietit kemi: x1 + x2 = − = dhe x1 ⋅ x2 = = 2. Çdonjërit prej shprehjeve të
3 3 3

dhëna shprehe transformimin në shprehje që do t’i përmban vetëm shumën x1 + x2 dhe prodhimin

x1 ⋅ x2 .
2
2 ⎛2⎞
x1 x2 x1 + x2 ( x1 + x2 ) − 2 x1 x2
2 ⎜ ⎟ − 2⋅2
1 1 x2 + x1 3 1
2 2
= ⎝ ⎠
3 16
a) + = = = ; b) + = = =− .
x1 x2 x1 ⋅ x2 2 3 x2 x1 x1 ⋅ x2 x1 ⋅ x2 2 9

( ) = 2 ⋅ 3 − 3 ⋅ ⎛⎜⎝ − 9 ⎞⎟⎠ =
2 32 36
c) 2 x1 − 3 x2 + 2 x2 − 3 x1 = 2 ( x1 + x2 ) − 3 x1 + x2 = 12.
2 2 2 2

96
 Detyra
1 Barazimin e dhënë shkruaje në formën normale dhe 5 Me zbatimin e formulave të Vietit cakto parametrin m
cakto p dhe q: dhe rrënjën tjetër të barazimit:
a) 3 x 2 − 6 x + 5 = 0; a) x2 - 5x + m = 0, nëse x1=-2;
b) mx − (m + 2 ) x − 5m = 0.
2
3
b) 2mx2 + mx - 1 = 0; nëse x1 =
2
2 Shkruaji formulat e Vietit për barazimin:
c) x2 - 2bx + m = 0, nëse x1= b-a.
a) 2 x 2 − 7 x + 5 = 0; b) x − 5 x = 0;
2

c) 2 x 2 + 4 = 0;
ç) (m − 2 ) x 2 − (2m + 3) x + 1 = 0; 6 Për cilën vlerë të parametrit k,rrënjët e barazimit
d) 2mx − x + m − 3 = 0.
2
x 2 + 6 x − k + 3 = 0 e kënaqin kushtin
x1 − x2 = 0?
3 Duke i shrytëzuar formulat e Vietit zgjidhe barazimin:
a) x 2 + 8 x + 15 = 0; b) x − 8 x + 15 = 0;
2
7 Cakto parametrin m ashtu që shuma e rrënjëve të
c) x 2 + 7 x + 12 = 0; ç) 2 x 2 − 7 x + 5 = 0. barazimit x2 + (2m + 1) x − 5 = 0 të jetë e barabartë
me 4. Për vlerën e fituar të m cakto rrënjët e barazimit.

4 Me ndihmën e formulave të Vietit konstato se çifti i

numrave të dhënë a është zgjidhje e barazimit përkatës: 8 Duke mos e zgjidhur barazimin cakto vlerën e shprehje:
a) 2 dhe 6, x2 - 8x + 12 = 0; 3 3
a) x1 x2 2 + x12 x2 ; b) + ;
b) -3 dhe 5, x2 - 2x - 15 = 0; x1 x2
c) -2 dhe 7, x2 - 9x + 14 = 0; 1 1
c) x12 + x2 2 ; ç) 2 + 2 .
ç) 3 + 2 dhe 3 − 2 , x + 6x + 7 = 0.
2 x1 x2

6 ZBATIMI I FORMULAVE TË VIETIT

Kujtohu!
Të mësuarit e deri tanishëm të barazimit
x1 = 3, x2 = 4 janë zerot e trinomit
A katror u njohe me: caktimin e rrënjëve të
x 2 − 7 x + 12, pra x 2 − 7 x + 12 = ( x − 3)( x − 4 ).
tij, llojet e rrënjëve, lidhja ndërmjet rrënjëve të barazimit
x1 = 4, x2 = −3 janë zerot e barazimit
etj.
x 2 − x − 12 = 0.
Tani do të parashtrojmë detyrën e anasjelltë.
Provo a është i saktë barazimi
( x − 4 )( x + 3) = x 2 − x − 12.

1 Formo barazim katror rrënjët e të cilit janë x1 dhe x2.

Zgjidhje. Sipas teoremës paraprake, x1 dhe x2 janë zgjidhje të barazimit x 2 + px + q = 0, ku

p = − ( x1 + x2 ), q = x1 ⋅ x2 .

97
 2 Formo barazimin katror rrënjë e të cilit janë x1 = 2, x2 = −7.

Zgjidhje. Barazimi i kërkuar është i formës x 2 + px + q = 0, ku p = − ( x1 + x2 ), q = x1 ⋅ x2 .

Duke i zëvëndësuar vlerat e dhëna kemi, p = − (2 + (−7 )) = 5, q = 2 ⋅ (−7 ) = −14, pra barazimi i kërkuar është

x 2 + 5 x − 14 = 0.

3 Formo barazimin katror me koeficient real nëse rrënjët e tij janë:

2
a) x1 = − , x2 = 0,5; b) x1 = 3 − 2, x2 = 3 + 2;
3
c) x1 = 5 − 4i, x2 = x1 ; ç) x1 = a + b, x2 = a − b.

( ) ( )(
Zgjidhje. b) p = − ( x1 + x2 ) = − 3 − 2 + 3 + 2 = −6, q = x1 ⋅ x2 = 3 − 2 3 + 2 = 7, pra barazimi )
është x − 6 x + 7 = 0; c) p = − (5 − 4i + 5 + 4i ) = −10, q = (5 − 4i )(5 + 4i ) = 25 − 16i = 41, pra barazimi
2 2

është x2 − 10 x + 41 = 0.

Mbaj mend!

Nëse numrat x1 , x2 janë rrënjë të barazimit katror, atëherë barazimi është i formës

x 2 + px + q = 0, ku p = − ( x1 + x2 ), q = x1 ⋅ x2 .

Nëse p = − ( x1 + x2 ) dhe q = x1 ⋅ x2 i zëvëndësojmë te barazimi x 2 + px + q = 0 zgjidhjet e të cilit janë

x1 , x2 , atëherë e fitojmë barazimin x 2 − ( x1 + x2 ) x + x1 ⋅ x2 = 0, d.m.th. është barazim
( x − x1 )( x − x2 ) = 0.
Domethënë, nëse numrat x1 , x2 janë rrënjë të barazimit katror, atëherë barazimin mund ta formojmë edhe me
zbatimin e barazimit ( x − x1 )( x − x2 ) = 0. Për shembull, nëse x1 = 3, x2 = −7 janë rrënjë të barazmit katror,
atëherë barazimi është ( x − 3)( x + 7 ) = 0, d.m.th. x 2 + 4 x − 21 = 0.

4 Për cilën vlerë të parametrit k, njëra rrënjë e barazimit x 2 − 12 x + k = 0 është dy herë më e madhe se
tjetra?
Zgjidhje. Prej x1 = 2 ⋅ x2 dhe x1 + x2 = 12 vijon se 2 x2 + x2 = 12, d.m.th. x2 = 4, pra x1 = 2 ⋅ 4 = 8.
Prej q = x1 ⋅ x2 dhe q = k vijon se k = 4 ⋅ 8 = 32.

Barazimi i dhënë mx − (2m + 2 ) x + 1 = 0. Cakto parametrin m, ashtu që

2
5
rrënjët x1 dhe x2 të barazimit të dhënë ta kënaq relacionin x1 ⋅ x2 + x1 ⋅ x2 = 4.
2 2

98
 − (2m + 2 ) 2m + 2 1
Zgjidhje. Sipas formulave të Vietit kemi: x1 + x2 = − = ; x1 ⋅ x2 = , m ≠ 0.
m m m
Prej x1 x2 + x1 x2 = 4 vijon x1 x2 ( x1 + x2 ) = 4, pra me zëvëndësim e fitojmë barazimin
2 2

1 2m + 2 1
⋅ = 4 ose 4m 2 − 2m − 2 = 0, d.m.th. 2m2 − m − 1 = 0, rrënjët e të cilit janë m = 1 ose m = − .
m m 2
Nëse përpiqesh ta zgjidhish detyrën në tjetër mënyrë, d.m.th. së pari t’i caktojsh rënjët e barazimit x1 dhe x2 të cilat
do t’i zëvëndësojsh te relacioni i dhënë, në këtë rast do të fitojsh barazim të përbërë deri te zgjidhja e së cilit vështir
arrihet.

Detyra

1 Formo barazim katror me ndryshore x rrënjët e të cilit 7 T, E Formo barazim katror me koeficienta real dhe
japin shumën p, kurse prodhimi q, nëse: me ndryshore x nëse një rrënjë e tij është:
1 2 2
a) p = −5, q = 6; b) p = , q = ; a) 3 − 2 3; b) 3 − 2i; c) .
2 3 3+i
1
c) p = −1, q = −2 .
2
8 Për cilën vlerë të parametrit k njëra rrënjë e barazimit
2 x 2 − 3 x + k − 2 = 0 është tre herë më e vogël se
Te detyrat (2 − 6 ) formo barazim katror me ndryshore
x rrënjët e të cilit janë: tjetra?

2 a) -3 dhe 2; b) 5 dhe -4; c) -6 dhe -1.

9 Cakto parametrin m nëse rrënjët e barazimit
1 2 3 1 x 2 − 4 x + m = 0 e kënaqin relacionin
3 a) 2 dhe − 3 ; b) − 4 dhe 2 ; c) − dhe -1 ;
2 1
3 4 x12 + x2 2 = 12.

4 T, E a) − 3 dhe − 4 3; b) − 2 dhe 5;
c) 5 - 2 dhe 5 + 2; 10 Cakto parametrin m te barazimin
x 2 − (m + 1) x + m + 3 = 0, ashtu që një rrënjë e tij
është dy herë më e madhe se tjetra.
5 T, E 1− 3 1+ 3
a) dhe ;
2 2
1 − 2i 1 + 2i
b) 2-3i dhe 2+3i; c) dhe ;
3 3
a b a b
6 a) dhe ; b)
a+b
dhe
a−b
;
b a

99
 7 ZBATIMI I BARAZIMIT KATROR

Në fusha të ndryshme të shkencës dhe teknikës, zgjidhja e numrit të madh të detyrave reduktohet në zgjidhjen
e barazimeve katrore. Në vazhdim do të tregojmë se si zgjidhen disa probleme me zbatimin e barazimeve
katrore.

1 Numrin 65 zbërtheje në dy mbledhësa prodhimi i të cilëve është 966.

Zgjidhje. Njëri mbledhës le të jetë x. Atëherë mbledhësi tjetër është 65 − x, pra sipas kushtit të detyrës e
formojmë barazimin (65 − x )⋅ x = 966, përkatësisht x − 65 x + 966 = 0, zgjidhja e të cilit është
2

x1 = 42, x2 = 23. Domethënë, mbledhësit e kërkuar janë 42 dhe 23.

2 Shuma e shifrave të një numri dyshifror është 9. Nëse ai numër shumëzohet me numrin të shkruar me
të njëjtat shifra, por në radhitje të kundërtë, do të fitohet 2268. Cili është ai numër?

Zgjidhje. Nëse shifra e njësheve është x, atëherë shifra e dhjetësheve është 9 − x, kurse numrat e shkruar në
formën pozicionale janë (9 − x ) x dhe x (9 − x ). Sipas kushtit të detyrës kemi:
(9 − x ) x ⋅ x (9 − x ) = 2268, përkatësisht (10 ⋅ (9 − x ) + x )⋅ (10 x + 9 − x ) = 2268, d.m.th. x 2 − 9 x + 18 = 0,
zgjidhjet e të cilit janë x1 = 3, x2 = 6. Numri dyshifror i kërkuar është 63 ose 36. Udhëzim. Këtu shfrytëzuam
të shkruarit e numrit prej formës pozicionale në formën polinomiale. Për shembull, 79 = 10 ⋅ 7 + 9.

3 Te cili shumëkëndësh numri i të gjitha diagonaleve është shtatë herë më i madh se numri i brinjëve të tij?

Zgjidhje. Numri i të gjitha diagonaleve te shumëkëndëshi me n brinjë njehsohet me formulën

n (n − 3 ) n (n − 3)
Dn = . Prej kushtit të detyrës kemi = 7n, d.m.th. n − 17 n = 0. Zgjidhjet
2

2 2
e këtij barazimi janë n1 = 0, n2 = 17. Prandaj, shumëkëndëshi i kërkuar ka 17 brinjë.

Kujtohu!
Zgjidhja e barazimeve katrore mundëson zgjidhjen e
Për caktimin e shumëfishit më të vogël të përbashkët të barazimeve të cilat me transformacione të caktuara
numrave ose polinomëve. reduktohen në katrore.

( )
SHVP x − 1, x − 1 = ( x − 1)( x + 1).
2

SHVP ( x − 4, x + 2, x − 3) =
2
4 Zgjidhe barazimin:
= ( x − 2 )( x + 2 )( x − 3).
2 ( x + 10 ) 15 8
Cakto SHVP të x + 2 x − 1, x − 1.
2 2
a) = 3 x + 8; b) + = 1.
x +1 x x−5

100
 Barazimet të cilat të paktën te njëri emërues i tyre përmban të panjohurën quhen barazime racionale
thyesore. Barazimet e atilla përkufizohen për vlerat e të panjohurës për të cilat çdo emërues te barazimi
është i ndryshueshëm prej zeros.

Zgjidhje. a) Barazimi është përkufizuarpër x + 1 ≠ 0, d.m.th. për x ≠ −1, pra bashkësia e përkufizimit është
D=R\{-1}. Barazimin e shumëzojmë me SHVP të emëruesve të tyre dhe kemi:

2 ( x + 10 )
= 3 x + 8 / ⋅ ( x + 1), 2 ( x + 10 ) = (3x + 8 )( x + 1), x 2 + 3x − 4 = 0.
x +1
Rrënjët e barazimit të fituar janë x1 = 1, x2 = −4, por pasi ato i takojnë bashkësisë D, vijon se të dy rrënjët janë
zgjidhje të barazimit të dhënë.

b) Barazimi është përkufizuar për x ≠ 0, x ≠ 5, d.m.th. D=R\{0,5}. Barazimin e shumëzojmë me

15 8
SHVP ( x, x − 5 ) = x ( x − 5 ), pra + = 1/⋅ x ( x − 5 ), 15 ( x − 5 ) + 8 x = x ( x − 5 ), d.m.th.
x x −5
x 2 − 28 x + 75 = 0. Zgjidhjet e barazimit të fituar janë x1 = 3, x2 = 25, pasi

3 ∈ D dhe 25 ∈ D.

2 x − 3 3x − 5 6 2 x−2
5 Zgjidhe barazimin: a) = ; b) − = .
x +1 2x −1 x −1 x −1 x +1
2

Kujtohu! 6 Trinomin katror x 2 − 7 x + 12

Si thonë formulat e Vietit për barazimin katror?
Për barazimin 2 x − 3 x + 4 = 0 kemi:
2
zbërtheje në shumëzues linear.
Zgjidhje. x 2 − 7 x + 12 = x 2 − 3 x − 4 x + 12 =
= x ( x − 3) − 4 ( x − 3) = ( x − 3)( x − 4 ).

b 3 c
x1 + x2 = − = dhe x1 ⋅ x2 = = 2. Vëren se x1 = 3, x2 = 4 janë zerot e trinomit katror
a 2 a
të dhënë.
Nëse x1 dhe x2 janë zerot e trinomit katror ax + bx + c (a ≠ 0, b ≠ 0, c ≠ 0 ), atëherë
2

⎛ c⎞
x1 + x2 = − , x1 ⋅ x2 = , pra ax 2 + bx + c = a ⎜ x 2 + x + ⎟ = a ( x 2 − ( x1 + x2 )⋅ x + x1 ⋅ x2 ) =
b c b
a a ⎝ a a⎠

= a ⎡⎣ x ( x − x1 ) − x2 ( x − x1 )⎤⎦ = a ( x − x1 )( x − x2 ), a ≠ 0.

7 Zbërtheje në shumëzuesë trinomin: a) 2 x 2 − 3 x − 5; b) x 2 − 5 x + 6.

101
 3 ± 9 − 4 ⋅ 2 ⋅ (−5 ) 3± 7
Zgjidhje. a) I caktojmë zerot e trinomit: x1/ 2 = = ,
2⋅2 4
5 ⎛ 5⎞
x1 = , x2 = −1, pra 2 x 2 − 3 x − 5 = 2 ⎜ x − ⎟ ( x + 1) = (2 x − 5 )( x + 1).
2 ⎝ 2⎠
5 ± 52 − 4 ⋅ 6
b) x1/ 2 = , x1 = 3, x2 = 2; x 2 − 5 x + 6 = ( x − 3)( x − 2 ).
2

Mbaj mend!

Trinomi katror ax 2 + bx + c zbërthehet në shumëzuesë linear sipas formulës së

ax 2 + bx + c = a ( x − x1 )( x − x2 ), a ≠ 0, ku x1 dhe x2 janë zerot e trinomit.

x2 − 2 x + 3 x − 4
8 Zgjidhe barazimin − = 0.
x 2 − 3x + 2 2 x − 4
Vëre hapat te zgjidhja.

1) Emëruesit i zbërthejmë në shumëzuesë: x 2 − 3x + 2 = ( x − x1 )( x − x2 ), a = 1;

3± 9 − 4⋅2
x1/ 2 = , x1 = 2, x2 = 1; x 2 − 3 x + 2 = ( x − 2 )( x − 1); 2 x − 4 = 2 ( x − 2 ).
2
2) SHVP (( x − 2 )( x − 1), 2 ( x − 2 )) = 2 ( x − 2 )( x − 1).
3) Barazimi është përkufizuar për x ≠ 2, x ≠ 1, d.m.th. D=R\{1,2}.

x2 − 2x + 3 x+4
4) Barazimin e shumëzojmë me SHVP, − = 0 /⋅ 2 ( x − 1)( x − 2 ),
( x − 2 )( x − 1) 2 ( x − 2 )
(x 2
− 2 x + 3)⋅ 2 − ( x + 4 )( x − 1) = 0. Pas rregullimit fitohet barazimi x 2 − 7 x + 10 = 0 zgjidhjet e të
cilit janë x1 = 5, x2 = 2. Pasi 2 ∉ D, zgjidhje e barazimit është vetëm x = 5.

9 T Shpejtësia e një barke me motor në ujë të qet është 15 km/h. Largësin prej 72 km barka e kalon
nëpër rrjedhjen e lumit për 2 orë më pak, se sa përballë rrjedhjes. Cakto shpejtësinë e ujit të lumit.

Zgjidhje. Le të jetë x km/h shpejtësia e ujit të lumit. Atëherë 15 + x është shpejtësia e barkës nëpër rrjedhjen
e lumit, kurse 15 − x përballë rrjedhjes. Prej s = v ⋅ t vijon se 72 = (15 + x )t1 dhe 72 = (15 − x )t2 .

72 72 72 72
Prej këtu vijon t1 = dhe t2 = . Prej t2 − t1 = 2 kemi − = 2.
15 + x 15 − x 15 − x 15 + x

102
Pas lirimit prej emëruesve, e fitojmë barazimin 72 (15 + x ) − 72 (15 − x ) = 2 (15 + x )(15 − x ), d.m.th.
barazimi x 2 + 72 x − 225 = 0 zgjidhja e të cilit është x1 = 3, x2 = −75.
Prandaj, shpejtësia e lumit 3 km/h. (Ke kujdes, x = −75 është zgjidhje e barazimit, por nuk është zgjidhje e
barazimit, pasi shpejtësia nuk mund të jetë negative).

10 M Dy tretje, prej të cilave a para përmban 0,8, kurse a dyta 0,6 thartirë të sulfurit të koncentruar janë
përzier dhe poashtu janë fituar 10 A tretje e re e thartirës sulfurike. Njehso sasinë e çdonjërs prej
tretjes së re, nëse te koncentrimi i tretjes së parë është 10% më shumë.

Zgjidhje. Le të jetë x sasia e tretjes së parë. Atëherë sasia e tretjes së dytë është 10 − x. Përqindja e tretjes
0,8 ⋅100 0, 6 ⋅100
në është p1 = , kurse te tretja e dytë është p2 = . Prej kushtit p1 − p2 = 10 kemi
x 10 − x
0,8 ⋅100 0, 6 ⋅100
− = 10. Prej këtu, pas reduktimit e fitojmë barazimin x 2 − 24 x + 80 = 0 zgjidhjet e të cilit
x 10 − x
janë x1 = 20, x2 = 4. Zgjidhja x1 = 20 nuk është zgjidhje e detyrës, pasi sasia e përgjithshme e tretjes është
10 A. Prandaj, prej tretjes së parë janë marrë 4 A, kurse prej të dytës 10 A − 4 A = 6 A.

11 E Për një shumë të parave, të afatizuara për një vit, një kursyes ka marrë 15 denarë kamatë. Ai shton
edhe 85 denarë dhe i afatizon në një vit me të njëjëtën kamatë. Pas skadimit të atij viti, banka
kursyesve u ka paguar gjithësej 420 denarë. Sa ka qenë shuma fillestare dhe sa është kamata
vjetore?
S⋅x
Zgjidhje. Shuma e investuar le të jetë S denarë, kurse kamata është x%. Atëherë = 15, d.m.th.
100
100 ⋅15 1500
S= . Domethënë, kursyesi në fillim ka investuar denarë. Në fillim të vitit të dytë ai në librezën
x x
1500 1500
e kursimit ka pasur + 15 + 85 = + 100 denarë. Në fund të vitit të dytë ai ka pasur
x x
⎛ 1500 ⎞ ⎛ 1500 ⎞ x
⎜ + 100 ⎟ + ⎜ + 100 ⎟ ⋅ denarë, kurse ajo shumë ka qenë 420 denarë. Prandaj e fitojmë barazimin
⎝ x ⎠ ⎝ x ⎠ 100
1500 + 100 x 1500 + 100 x x
+ ⋅ = 420, d.m.th. barazimi
x x 100

x 2 − 305 x + 1500 = 0 zgjidhjet e të cilit janë x1 = 5, x2 = 300. Prandaj, kamata është 5%, kurse shuma e
1500
investuar në fillim ka qenë = 300 denarë.
5
Pse x2 = 300 nuk mundet të jetë zgjidhje e detyrës?

103
 Detyra
6 Grupi i nxënësve duhej ndërmjet veti të mbledhin
1 Numrin 123 zbërtheje në dy mbledhësa prodhimi i të
6000 denarë duke dhënë shumë të njëjtë të parave.
cilëve është 3710.
Dy prej tyre janë larguar, prandaj të tjerët duhej të
2 Gjatësitë e brinjëve të një trekëndëshi janë 5 cm, 9
pagonjin edhe nga 150 denarë. Sa nxënës ka pasur
cm dhe 13 cm. Për cilën gjatësi të njëjtë duhet të
grupi?
vazhdohet çdonjëra prej tyre, që të fitohet trekëndësh
kënddrejtë?
7 Një punëtor punon vet në një punë 7 ditë, kurse
3 Shuma e katrorëve të dy numrave natyror të
pastaj i është shoqëruar një punëtor tjetër dhe punën
njëpasnjëshëm është 685. Cilët janë ato numra?
e kanë krye për 8 ditë. Për sa ditë çdonjëri prej tyre
4 A mundet numrat matës të brinjëve të trekëndëshit vet do ta kryen tërë punën, nëse punëtori i dytë e
kënddrejtë të jenë: kryen për 5 ditë më pak se punëtori i parë?
a) tre numra natyror të njëpasnjëshëm;
b) tre numra natyror çift të njëpasnjëshëm;
c) tre numra natyror tek të njëpasnjëshëm? 8 Një tren largësinë prej 650 km e kalon për tre orë më
pak se sa treni tjetër shpejtësia e të cilit është 15 km/
5 Zgjidhe barazimin: h më pak se shpejtësia e trenit të parë. Cakto
shpejtësitë e të dy trenave.
2 x − 3 3x − 5 6 2 x−2
a) = ; b) 2 − = .
x + 1 2x −1 x −1 x −1 x + 1

8 DETYRA PËR PËRSËRITJE DHE PËRFORCIM

1 Barazimi (k − 1) x 2 − 3kx + 1 = 0 është katror vetëm nëse:

a) k ≠ 0; b) k = 0; c) k ≠ 1; ç) k = 1.

2 Barazimi katror x 2 − k + 1 = 0 ka zgjidhje reale nëse k ∈ ___________ .

3 Shuma e zgjidhjeve të barazimit katror 4 x − 8 x + 5 = 0 është:

2

a) −8; b) −2; c) 2; ç) 8.
1 1
4 Le të jenë x1, x2 zgjidhjet e barazimit katror x + px + q = 0. Atëherë vlera e +
2
është:
x1 x2
p q p q
a) ; b) ; c) − ; ç) − .
q p q p

5 Numrat -1 dhe 3 janë rrënjët e barazimit x 2 − 2 x − 3 = 0. Ky barazim është ekuivalent me barazimin:

a) ( x − 1)( x + 3) = 0; b) ( x + 1)( x + 3) = 0; c) ( x + 1)( x − 3) = 0; ç) ( x − 1)( x − 3) = 0.

6 Zgjidhe barazimin: a) x 2 − 4 = 0; b) x + bx = 0;
2
c) x 2 − 1 = 0.

21
7 Cakto zgjidhjet e barazimit: a) 5 x − 3 x = 9 x + 7 x;
2 2
b) x 2 − x − 4 = 0.
5

104
8 Cakto natyrën e zgjidhjeve të barazimit katror:
a) x 2 − 8 x + 15 = 0; b) x − 10 x + 25 = 0; c) x 2 − 2 x + 9 = 0.
2

5 3
9 Formo barazim katror zgjidhjet e të cilit janë: a) x1 = −5, x2 = −9; b) x1 = , x2 = − .
8 4

10 Cakto vlerën e parametrit real m, ashtu që barazimi të jetë i formës ax 2 + bx = 0 :

a) x 2 + 3mx + 2m − 6 = 0; b) x 2 + (m − 2 ) x + 3m − 1 = 0?

11 Për cilën vlerët të parametrit m barazimi ka rrënjë të dyfishtë:

a) x + 10 x + m = 0; b) mx 2 + 6 x + m = 0?
2

8 8 6
12 Zgjidhe barazimin: a) x + = 6; b) − = 1.
x x −1 x + 1
13 Shuma e katrorëve të tre numrave natyror tek të njëpasnjëshëm është 251. Cilët janë ato numra?

14 Diagonalja e një drejtkëndëshi është 30 cm, kurse dimenzionet ndryshojnë për 6 cm. Sa është brinja e katrorit syprina
e të cilit është tre herë më e madhe se syprina e drejtkëndëshit?

15 M Nëpër dy gjylpëra të infuzionit A dhe B për tre orë rrjedh sasi e tretjes së infuzionit. Për sa kohë kjo sasi e tretjes
do të rrjedh vetëm nëpër gjilpërën A, nëse dihet se vetëm nëpër gjilpërën B e njëjta sasi e tretjes kalon për 8 orë
më pak se sa nëpër gjilpërën A?

40001
16 T Shuma e tensionit dhe vlerës së tij reciproke që vjen në një amvisëri është voltë. Cakto tensionin.
200

17 E Një ekonomi bujqësore ka mbjellur drith në tri parcela. Të ardhurat prej njërës parcelë janë për tre tonelata më
e madhe se të ardhurat prej parcelës së dytë, kurse për tre tonelata më pak se të ardhurat nga parcela e tretë .
Cakto të ardhurat e drithit të parcelave nëse ato janë treshe e numrave Pitagoriane.

9 DETYRA PËR VETKONTROLLË

1 Barazimi (3k − 5 ) x 2 − 4kx = 0 nuk është kator nëse vlera e parametrit k është: 1
3 3 5 5
a) ; b) − ; c) ; ç) − .
5 5 3 3

2 Barazimi katror x 2 − (k + 1) x + 2k − 2 = 0 ka një zgjidhje zero nëse k = ______ . 2

105
3 Barazimi katror ax2 + bx + c = 0 ( a, b, c ∈ R dhe a ≠ 0) nuk ka zgjidhje reale nëse diskriminanta D është
_________________. 2

4 Nëse njëra zgjidhje e barazimit katror x 2 + kx − 6 = 0 është x = 2, atëherë zgjidhja e dytë është:
1
a) −3; b) −2; c) 2; ç) 3.

1 1
5 Numrat m dhe (m ≠ 0 ) janë zgjidhje të barazimit katror: a) x 2 + mx + m = 0;
m
1
x + m = 0; c) mx 2 − (m 2 + 1) x + m = 0; 1
b) x −
2

m ( )
ç) x + m + 1 x + m = 0.
2 2

Zgjidhe barazimin (6 − 7 ) :
2 2
6 a) 3 ( x − 2 )( x + 2 ) = x − 10; b) ( x + 1) = (2 x − 1)( x − 1) + 5 x + 3.
2

x2 5x2 + 7 x 2 x2 − 9 x 2
7 a) − 3x = 0; b) − = 0.
8 4 2

8 Zgjidhe barzimin: a) 4 x 2 − 4 x + 1 = 0; b) x 2 + 13 x + 12 = 0. 2

9 Cakto natyrën e zgjidhjeve të barazimit:

a) 3 x 2 + 2 x + 1 = 0; b) 4 x 2 − 12 x + 9 = 0; c) x 2 + x − 3 = 0. 3

1 2 2
10 Formo barazim katror zgjidhjet e të cilit janë: a) x1 = 16, x2 = −1; b) x1 = , x2 = .
2 5

11 Zgjidhe barazimin racional thyesor:

15 8 1 3 5 x 8 4
a) 1 − = ; b) 1 − = ; c) + = .
x x−5 x−2 x+2 x − 2 x + 2 x2 − 4

12 Numrin 144 zbërtheje në dy shumëzuesë shuma e të cilëve është 30. 3

13 Sa garues kanë marrë pjesë në një turnir shahu, nëse dihet se çdo pjesëmarrës ka luajtur vetëm nga një lojë
me çdonjërin dhe se gjithësej janë luajtur 120 lojë? 3

14 Cakto vlerën e parametrit m, ashtu që bashkësia e zgjidhjeve të barazimit të dhënë të ketë vetëm një element:
3
a) x + mx + 36 = 0; b) x 2 − 3 x + 5m = 0.
2

106
TEMA 5 FUNKSIONI KATROR. JOBARAZIMI KATROR

për të gjitha drejtimet

PËRMBAJTJA E TEMËS

1 Kuptimi për funksionin katror ............. 108 5 Vetitë e funksionit katror ................... 124

2 Grafiku i funksionit f ( x ) = ax
2

dhe f ( x ) = ax 2 + c ........................ 112 6 Jobrazimet katrore............................... 128

3 Grafiku i funksionit
7 Detyra për përsëritje
f ( x ) = a ( x − α ) + β .................... 116
2

dhe përforcim ..................................... 131

4 Grafiku i funksionit
8 Detyra për vetkontrollë ....................... 132
f ( x ) = ax 2 + bx + c ........................ 120

107
 1 KUTPIMI PËR FUNKSIONIN KATROR

Kujtohu!
1
A 1 Në të njëjtin sistem koordinativ vizato
Cili prej funksioneve y = 2 x − 5, y = ose grafikun e funksionit linear:
x
y = x 2 − x është linear?
⎛ 2⎞ a) y = 2 x, y = 2 x + 2;
Cakto f (0 ), f (1) dhe f ⎜ − ⎟ nëse
⎝ 3⎠
f ( x ) = 3 x − 4. b) y = x + 2, y = − x + 2.
Në çfarë mënyre mund të paraqitet një funksion? Vëre zgjidhjen.

+2
a) Grafiku i funksionit linear është drejtëz. a)

2x
2x
Prandaj, për vizatimin e tij mjafton të caktojmë

y=
x

y=
dy pika të tij. Për këtë qëllim, te tabela zgjedhim 0 1
(0,2)
çfarëdo dy vlera për x dhe i njehsojmë vlerat 2x 0 2
përkatëse për y. Pastaj e vizatojmë grafikun. x
2x+2 2 4

Sigurisht vërejte se funksionet kanë

koeficienta të barabartë para argumentit,
kurse grafikët e tyre janë paraqitur me b)
drejtëza paralele. y
y=

2
x

x+
−x

0 1
+

y=
b) Veprojmë si nën a).
2

x+2 2 3 (0,2)
Vëren, anëtarët e lirë të funksioneve të x
dhëna janë të barabarta, kurse grafikët e tyre −x + 2 2 1
janë drejtëza që kalojnë nëpër pikën
A (0, 2 ).

Duhet të dish!

Funksioni f ( x ) = ax + b, ku a dhe b janë numra real (konstante) quhet funksion linear. Bashkësia e
përkufizimit është Df=R Grafiku i funksionit linear është bashkësia G f = {(x, y) / x ∈ R, y = f ( x) = ax + b, a, b ∈ R}
Bashkësia Gf e paraqitur në rrafshin koordinativ është drejtëz.

108
 Kujtohu!
B 2 Paraqite tabelarisht funksionin
f ( x ) = x 2 , nëse
Cakto vlerat f (0 ), f (1), f (3) e
D f = {−2, − 1, 0,1, 2}. Cakto bashkësinë e vlerave
funksionit f ( x ) = x − 2 x.
2

të funksionit.
Le të jetë f ( x ) = x + 1. Paraqiti në sistemin
2
Zgjidhje. Funksioni i paraqitur tabelarisht është:
kënddrejtë koordinativ pikat:
(1, f (1)), (0, f (0 )), (−1, f (−1)). x −2 −1 0 1 2
Grafiku i funksionit është bashkësia x 2
4 1 0 1 4
G f = {(−2, 4 ), (−1,1), (0,0 ), (1,1), (2, 4 )}, kurse y
gjeometrikisht është paraqitur me pikat e zeza te (−2, 4) (2, 4 )
sistemi i zgjedhur koordinativ.

Bashkësia e vlerave të funksionit është (−1,1) (1,1)

x
V f = {1, 0, 4,}, kurse ajo është bashkësia e numrave −2 −1 O 1 2
që janë ordinata të pikave të grafikut.

Mbaj mend!

Funksioni i dhënë me formulë f ( x ) = ax 2 + bx + c, ku a, b dhe c janë numra real të dhënë dhe a ≠ 0

quhet funksion katror . Fusha e tij e përkufizimit është D f =R. Ndonjë herë në vend të
f ( x ) = ax 2 + bx + c shkruajmë y = ax 2 + bx + c. Grafiku i funksionit katror është bashkësia
G f = {( x, y) / x, y ∈ R, y = ax 2 + bx + c, a ≠ 0}

Kujtohu!
C 3 Është dhënë funksioni
Cakto funksionin linear f ( x ) = ax + b, nëse f ( x ) = ax 2 + bx + c.
f (0 ) = 2 dhe f (2 ) = 0. Caktoi koeficientët a, b dhe c nëse
Cakto numrin real c te funksioni katror
f (0 ) = 0, f (3) = 45, f (2 ) = 20.
f ( x ) = 2 x 2 − 3x + c, nëse f (0 ) = 5.

⎧c = 0
⎪
Zgjidhje. Sipas kushteve të detyrës e formojmë sistemin ⎨9a + 3b + 0 = 45 , zgjidhja e të cilit është: a = 5,
⎪4a + 2b + 0 = 20
⎩
b = 0 dhe c = 0. Është dhënë funksioni f ( x ) = 5 x 2 .

4 Cakto funksionin katror f ( x ) = x 2 + bx + c, ashtu që grafiku i tij t’i përmban pikat A (2,0 ) dhe

B (−3, 0 ).

109
 Nëse b = c = 0, atëherë funksioni katror e ka formën f ( x ) = ax , a ≠ 0.
2

Nëse a = 1 fitohet funksioni katror më i thjeshtëvadratna funkcija y = x2.

5 Është dhënë funksioni y = x 2 . Bëne tabelën e vlerave të atij funksioni për

x ∈ {0; 1; − 1; 2; − 2; 3; − 3; 0,5; − 0,5; 1,5; − 1,5} dhe vizatoi pikat përkatëse prej grafikut te sistemi
koordinativ i zgjedhur. Pastj ta mendojsh pamjen gjeometrike të grafikut.

Zgjidhje. Tabela e kërkuar është:

x 0 1 −1 2 −2 3 −3 0,5 −0,5 1,5 −1,5

x2 0 1 1 4 4 9 9 0,25 0,25 2,25 2,25

Prej tabelës mund të vërehet se (0,0 ), (1,1), (2,4),(−2,4), ...., a) y

(−1,5;2,25) janë pika prej grafikut të funksionit y = x ; ato janë
2

futur te vizatimi i sistemit koordinativ i zgjedhur a).

Vëreve se: sa më shumë pika prej grafikut të funksionit janë

futur në sistemin koordinativ, aq parafytyrim më të mirë për
pamjen gjeometrike do të fitojmë.

Të paramendojmë se te sistemi koordinativ i zgjdhur janë futur x

të gjitha pikat ( x, y ), y = x dhe x ∈ R prej grafikut. Kështu
2 -3 -2 -1 0 1 2 3

pikat e radhitura formojnë një lakore, sikurse në vizatimin b),

e cila quhet parabola.
b)
y

Fillimi i koordinatave O (0,0 ) është pika më e ulët prej grafikut

dhe quhet kulmi i parabolës.

Për çdo pikë M ( x, y ) prej parabolës

{( x, y ) / y = x 2 dhe x ∈ D} ekziston pikë M ′ (− x, y ) prej M ′ (− x , y ) M (x,y)
asaj parabole e cila është simetrike në lidhje me boshtin y.

Boshti y është boshti i simetrisë (ose vetëm bosht) i asaj x

parabole. -3 -2 -1 0 1 2 3

110
 Detyra

1 Në të njëjtin sistem koordinativ vizato grafikun e 7 Cakto parametrin m, ashtu që grafiku i funksionit
funksionit f ( x ) = ax − 1, nëse: f ( x ) = x 2 + mx + 4 kalon nëpër pikën:
1
a) a = 1, a = 2, a = ; a) (1, 2 ); b) (−1,2 ); c) (3, − 2 ).
2
1
b) a = −1, a = −2, a = − .
2 8 Për cilat vlera të parametrit m do të jetë funksioni
katror:
2 Cakto funksionin linear f ( x ) = ax + b, nëse: a) f ( x ) = (m + 2 ) x 2 + 2 x − 5;
a) f (0 ) = 1, f (−1) = −1; b) f ( x ) = 2 x 2 + (m − 2 ) x + 3;
b) f (1) = 2, f (2 ) = 0. ( )
c) f ( x ) = m − 4 x + 3 x + 1 − m ?
2 2

3 Cili prej funksioneve të dhëna është funksion 9 Është dhënë funksioni f ( x ) = −2 x 2 + bx + c.

katror: Cakto b dhe c, nëse:
a) f ( x ) = 5 + 2 x − x 2 ; b) f ( x ) = x ( x − 1); a) f (0 ) = 2, f (1) = 3;
c) f ( x ) = x − x ;
2 3
ç) f ( x ) = 3 x 2 ? b) f (−1) = 3, f (2 ) = −6.
4 Cakto bashkësinë e vlerave të funksionit
f ( x ) = x 2 − 2 x, nëse:
10 Cakto funksionin f ( x ) = ax 2 + bx + c, nëse
a) D f = {−2,−1,0,1,2} ⊂ R. f (−1) = 6, f (1) = 2 dhe f (2 ) = 3.
b) D f = [ −2,2] ⊂ R.

5 Është dhënë funksioni f ( x ) = 2 x 2 − 5 x + 3. 11 Cakto funksionin f ( x ), nëse

Caktoi vlerat: f ( x + 1) = x 2 − 3 x + 2.
a) f (0 ); b) f (1); c) f (−2 ); ç) f (1,5 ).
12 Vërteto se për funksionin
6 Është dhënë funksioni f ( x ) = x . 2
f ( x ) = x 2 + x + c vlen f (c − 1) = c 2 .
1) Plotësoe tabelën.

x −3 −2 −1 −0,5 0 0,5 1 2 3
x2

2) Vizato grafikun e funksionit.

3) Duke e shfrytëzuar grafikun e funksionit të dhënë
krahasoi vlerat:
a) f(-3) dhe f(-2), b) f(-2) dhe f(1)
c) f(x1) dhe f(x2) nëse x1 < x2 < 0;
ç) f(x1) dhe f(x2) nëse 0 < x1 < x2 .

111
 2 GRAFIKU I FUNKSIONIT f ( x ) = ax DHE f ( x ) = ax + c
2 2

Kujtohu! A 1 Vizato grafikun e çdonjërit prej

funksioneve:
Si quhet grafiku i funksionit y = x ?
2
1 2
Cila pikë është kulmi i parabolës a) f ( x ) = x 2 , f ( x ) = 2 x 2 , f ( x ) = x ; dhe
2
y = x2 , x ∈ R ?
b) f ( x ) = 2 x , f ( x ) = −2 x ; te i njëjtë sistem
2 2
Cila drejtëz është boshti i simterisë (d.m.th. boshti) i
koordinativ. Çka vëren?
parabolës {(x, y) / y = x , x ∈ R}?
2

Zgjidhje. a) Funksionet i paraqesim tabelarisht dhe

kemi:

x −2 −1 0 1 2 M3 y
a=2
x2 4 1 0 1 4 a =1
2x 2
8 2 0 2 8
1 2 1 1
x 2 0 2 a=
1
2 2 2 2
M2
Sipas të dhënave prej tabelës, funksionet i paraqesim
grafikisht (shihe figurën).
Vëre koordinatat e pikave M1, M2 dhe M3 dhe M1
krahasoi gjatësitë e segmenteve AM1, AM2 dhe
A x
AM3. -3 -2 -1 0 1 2 3
Sigurisht vëreve se për vlerat më të mëdhaja të
koeficientit a fitohen edhe ordinata më të mëdhaja të
pikave të përmendura dhe anasjelttas.

Nëse a > 1, atëherë me rritjen e vlerave të koeficientit a zmadhohen edhe ordinatat e pikave për vlerat e
njëjta të argumentit x, d.m.th. grafiku i funksionit afrohet deri te boshti y.

x -2 -1 0 1 2
b) Funksionet i paraqesim tabelarisht. 2x 2 8 2 0 2 8

-2x 2 -8 -2 0 -2 -8

112
Në vizatim funksionet janë paraqitur grafikisht.
Vëre se ordinatet e pikave M1 dhe M2 janë numra të y
M1 a=2
kundërtë. Kjo tregon se grafiku i funksionit y = −2 x 2 mund
të fitohet prej grafikut të funksionit y = 2 x 2 me refleksion
në lidhje me boshtin x.

Vëre se funksionet y = 2 x 2 dhe y = −2 x 2 janë

simetrike në lidhje me boshtin x.

Mbaj mend! A
x
-2 -1 0 1 2

Grafiku i funksionit y = ax 2 , a ≠ 0 është lakore e cila

quhet parabolë. Pika më e ulët prej grafikut (kur a > 0 ),
përkatësisht pika më e lartë e grafikut (kur a < 0 ) quhet
kulmi i parabolës dhe ajo gjendet te fillimi i koordinatave.
Nëse a > 0, atëherë parabola është kthyer nga kahja
pozitive e boshtit y, por kur a < 0, atëherë parabola është
me hapje nga kahja negative e boshtit y. M2 a = −2

Për funksionin y = ax 2 , a ≠ 0 vlen: f (− x ) = f ( x ), kurse kjo do të thotë se grafiku i funksionit është

simetrike në lidhje me boshtin y.

Kujtohu!
B 2 Vizato grafikun e çdonjërit prej
funksioneve:
f ( x ) = x 2 , g ( x ) = x 2 + 2 dhe h ( x ) = x 2 − 3 në
Është dhënë pika M (2,1) në fillimin e sistemit
koordinativ në vizatimit. sistemin e njëjtë koordinativ dhe vëre disa lidhje
ndërmjet atyre grafikoneve.
y
Zgjidhje. Së pari bën tabelë të vlerave të funksioneve
M (2,1) të dhëna, sikurse tabela e dhënë.
1

2 x x f (x ) = x2 f (x ) = x2 + 2 f (x ) = x2 − 3

Me translacionin e pikës M në drejtim të boshtit y-janë −2 4 4 +2 = 6 4 −3 = 1

fituar pikat M1 dhe M2. −1 1 1 +2 = 3 1 −3 = −2
Caktoi koordinatat e pikave M1 dhe M2, nëse: 0 0 0 +2 = 2 0 −3 = −3
1 1 1 +2 = 3 1 −3 = −2
a) M1 - për 3 njësi lartë, 2,5 6,25 6,25 +2 = 8,25 6,25 −3 = 3, 25
b) M2 - për 4 njësi poshtë.
3 9 9 +2 = 11 9 −3 = 6

113
Kur do t’i krahasojsh vlerat e funksioneve katrore f ( x ) = x dhe g ( x ) = x + 2, mund të vërejsh se për çdo
2 2

vlerë reale të x, vlera e g ( x ) është për 2 më e madhe se f ( x ).

Në mënyrë analoge, vlera h ( x ) është për 3 më e vogël se f ( x ).

Kështu, grafiku i funksionit g ( x ) = x + 2 mund të

2

y
fitohet me zhvendosje, d.m.th. me translacion të grafikut

y = x2 + 2
të f ( x ) = x , kurse ajo është parabola {( x, x 2 ) / x ∈ R} ,
2

lartë për 2 njësi, sikurse në vizatim.

Prandaj, grafiku i funksionit

g ( x ) = x 2 + 2 është parabolë, e cila është simetrike në

−3
lidhje me boshtin y. Pika më e ulët e grafikut është pika

y = x2
y = x2
(0, 2 ) dhe ajo është kulmi i parabolës. 2
x
-3 -2 -1 0 1 2 3
Për grafikun e funksionit h ( x ) = x − 3 vlejnë
2

përfundimet analoge: grafiku është parabolë, e zhvendosur

posht për 3 njësi me pikën më të poshtme (0, −3) dhe -3
boshtit y si bosht të simetrisë.

1 2 1 3
3 Vizato grafikët e funksioneve y = − x + 2 dhe y = − x 2 − në të njëjtin sistem koordinativ dhe
2 2 2
vëre disa veti të tyre sikurse te detyra paraprake.

Zgjidhje.

x −0,5 x 2 −0,5 x 2 + 2 −0,5 x2 − 1,5

−2 −2 0 −3,5
−1 −0,5 1,5 −2 1
y = − x2 + 2
2
0 0 2 −1,5
1 −0,5 1,5 −2 − 32

2 −2 0 −3,5 1
y = − x2
2

1 3
y = − x2 −
2 2

Mbaj mend!

Grafiku i funksionit f ( x ) = ax + c është parabolë me kulm T (0, c ) , por fitohet me translacionin e

2

parabolës y = ax 2 për c njësi në kahen pozitive sipas boshtit y nëse c > 0, ose për c në kahen
negative sipas boshtit y nëse c < 0.
Boshti i parabolës puthitet me boshtin y.

114
 C Të vërejmë disa veti të funksionit f ( x ) = ax + c, a ≠ 0.
2

1) Funksioni është përkufizuar për të gjitha numrat real, d.m.th. D f = R .

2) Kulmi i parabolës është në pikën T (0, c ).

3) Nëse a > 0, atëherë kulmi T (0, c ) është pika më e ulët e grafikut. Domethënë, për x = 0, f ( x ) = c
është vlera më e vogël e funksionit. Prej këtu vijon se bashkësia e vlerave të funksionit është V f = [c, ∞ ).

Nëse a < 0, atëherë kulmi është pika më e lartë e grafikut. Domethënë, x = 0, f ( x ) = c është vlera më e
madhe e funksionit. Prandaj, bashkësia e vlerave të funksionit është V f = (−∞, c ].

4) Prej rastit paraprak vijon se funksioni te kulmi ka vlerë (ekstreme) më të vogël ose më të madhe, d.m.th.

nëse a > 0, ymin = c për x = 0,

nëse a < 0, ymax = c për x = 0.

5) Boshti i parabolës puthitet me boshtin y.

1 2 3
4 Shkruaj vetitë e funksionit y = − x − .
2 2
Zgjidhje. Grafiku i funksionit është paraqitur te vizatimi paraprak, kurse vetitë janë:

1
3) a = − < 0, domethënë funksioni ka maksimum,
1) D f = R . 2
3
⎛ 3⎞ ymax = − për x = 0.
2) T ⎜ 0, − ⎟. 2
⎝ 2⎠ 4) Grafiku i funksionit është simetrik në lidhje me
boshtin e ordinatave.
5 Janë dhënë funksionet y = 2 x − 1 dhe y = 2 x + 2.
2 2

a) Vizato grafikun e çdonjërit prej funksioneve me ndihmën e grafikut të funksionit y = 2 x 2 .

b) Shqyrto vetitë e atyre funksioneve.

Detyra

Vizato grafikët e funksioneve të dhëna (1 − 3) në të njëjtin

2 y = −2 x 2 + 1, y = −2 x 2 − 1, y = −2 x 2 + 3.
sistem koordinativ:
1 2
1 a) y = −2 x 2 , y = − x 2 , y = − x ;
2 1 2 1 1 3
1 2 3 y= x − 2, y = x 2 + 3, y = x 2 + .
b) y = x , y = 2 x , y = x ;
2 2
2 2 2 2
2
115
Vizato grafikët e funksioneve (4 − 6 ), por pastaj cakto
8 Cakto funksionin katror nëse:
kulmin, bashkësinë e vlerave dhe vlerën ekstreme të
f (−3) = f (3) = 5, f (0 ) = −4.
çdonjërit prej atyre funksioneve:

9 Cili funksion do të fitohet nëse ordinata e çdo pike

a) y = − x + 2; b) y = x − 3.
2 2
4
prej grafikut të funksionit y = ax janë: a) zvogëluar
2

1 2 për 2; b) zmadhuar për 3?

5 a) y = 2 x − 4; b) y = − x + 3.
2

2
10 Për sa njësi dhe në cilën kahe duhet të translatohet
3 2 1 3 parabola y = ax 2 − 1, që të fitohet parabola:
6 a) y = x + ; b) y = − x 2 − 3.
2 2 2
a) y = ax ; b) y = ax + 2; c) y = ax − 5?
2 2 2

7 Cakto funksionin f ( x ) = ax 2 + c, nëse:

a) f (0 ) = 2, f (2 ) = 0;
⎛1⎞ ⎛ 3⎞
b) f ⎜ ⎟ = −1, f ⎜ − ⎟ = 3.
⎝ 2⎠ ⎝ 2⎠

3 y = a (x − α ) + β
2
GRAFIKU I FUNKSIONIT

Kujtohu!
A 1 Vizato grafikun e çdonjërit prej
funksioneve
Është dhënë pika M (2,1) te sistemi koordinativ në
f ( x ) = x 2 , g ( x ) = ( x + 2 ) dhe h ( x ) = ( x − 3 )
2 2
vizatim.
Me translacionin e pikës M në y në të njëjtin sistem koordinativ dhe shqyrto disa lidhje
drejtim të boshtit x janë fituar pikat ndërmjet grafikëve.
M1 dhe M2: M (2,1)
1
a) M1 - për 3 njësi majtas, Zgjidhje. Së pari bën tabelë të vlerave për funksionet
b) M2 - për 1 njësi djathtas. 2 x
e dhëna, sikurse te tabela e dhënë.
Cakto koordinatat e pikave M1 dhe M2.
x x2 (x + 2)2 (x - 3)2
Funksioni y = ax + bx + c, a ≠ 0 dhe a, b, c ∈ R
2
-2 4 0 25
quhet funksion katror.
-1 1 1 16
Provo a janë funksione katrore këto funksione:
a) y = 2 ( x − 1) ;
2 0 0 4 9
b) y = − ( x + 2 ) + x − 1; 1 1 9 4
22

c) y = 3 ( x − 1) + 2.
2
2 4 16 1

116
 Grafiku i funksionit y = ( x + 2 ) është fituar me translacionin e grafikut të funksionit y = x 2 sipas boshtit
2

x për 2 njësi majtas.

Grafiku i funksionit
y = ( x − 3)
2
është fituar me
zhvendosjen e parabolës y = x 2
sipas boshtit x djathtas për 3 njësi.

Boshti i simetrisë është drejtëz që

kalon nëpër kulmin e parabolës dhe
është paralele me boshtin y.

Mbaj mend!

Grafiku i funksionit f ( x ) = a ( x − α ) është parabolë me kulmin në pikën T (α , 0 ), e cila mund të fitohet

2

me translacionin e parabolës f ( x ) = ax sipas boshtit të x për α njësi majtas nëse α > 0, ose α
2

njësi djathtas nëse α < 0.

Boshti i simetrisë së parabolës f ( x ) = a ( x − α ) është drejtëz x = α , e cila kalon nëpër kulmin e
2

parabolës dhe është paralele me boshtin e ordinatës.

1 1
Vizato grafikun e funksionit a) f ( x ) = − ( x − 1) ; (x + 2) .
2 2
2 b) y = −
2 2

3 Vizato grafikun e funksionit y = −2 x 2 + 4 x − 2 dhe shqyrtoi vetitë e tij.

Zgjidhje. Funksionin e transformojmë në formën kanonike y = −2 ( x − 1)2 . Formojmë tabelë
për funksionin y = −2 x 2 dhe e vizatojmë grafikun e tij.

Grafikun e funksionit y = −2 ( x − 1) do ta fitojmë me

2
x −2 −1 0 1 2
translatimin e parabolës y = −2 x sipas boshtit të x për një
2

−2x 2 −8 −2 0 −2 −8
njësi djathtas.
Vërej vetitë e funksionit:

1) D f = R . 2) T (1,0 ).
3) a = −2 < 0, funksioni ka maksimum ymax = 0 për
x = 1.

4) V f = (−∞,0 ].

5) Boshti i simetrisë është drejtëza x = 1.

117
 Kujtohu! Të shohim, tani, se si vizatohet grafiku i
B funksionit katror i formës
Si do të ndryshojnë koordinatat e pikës të fituar me
y = a (x − α ) + β .
2

translacionin e pikës së fituar M ( x, y ) : djathtas për

2, majtas për 3 njësi?
4 Do ta paraqesim grafikisht funksionin
Si do të fitohet grafiku i funksionit: 2
a) y1 = a ( x − α ) ; b) y2 = ax + c,
2 2 1⎛ 3⎞
y = ⎜ x − ⎟ + 2.
prej grafikut të funksionit y = ax ?
2
2⎝ 2⎠

x −2 −1 0 1 2
Zgjidhje. Së pari do të bëjmë tabelën e vlerave të
1 2 1 1
1 x 2 0 2
funksionit y1 = x 2 , por me ndihmën e pikave të 2 2 2
2
fituara në tabelë, do ta skicojmë grafikun e tij (ajo

2⎠⎟ + 2
është „parabola e kaltër” në vizatim).

2⎝⎜ x − 3⎞ 2
Pastaj e vizatojmë grafikun e funksionit

y = 1⎛
1 2
1⎛ 3⎞
2
y1 = x

2
y2 = ⎜ x − ⎟ me translacionin lartë grafikut të 2

⎞
2 ⎠⎟
2 ⎝⎜ x − 3
2⎝ 2⎠
1

= 1⎛
funksionit y1 = x 2 sipas boshtit x djathtas për
2

y2
3
njësi (ajo është parabola me „vijë të ndërprerë”
2
në vizatim).

Në fund, me zhvendosjen e asaj parabole për dy njësi në kahe pozitive të boshtit y, e fitojmë grafikun e funksionit
2
1⎛ 3⎞
y = ⎜ x − ⎟ + 2 (parabola me „vijën e plotë të zetë” në vizatim).
2⎝ 2⎠
⎛3 ⎞
Vëre se grafiku i funksionit të dhënë është parabolë kulmi i të cilës është në pikën T ⎜ , 2 ⎟ , por është
⎝2 ⎠
1
kthyer në kahen pozitive të boshtit y, pasi a = > 0.
2

Mbaj mend!

Shënimi f ( x ) = a ( x − α ) + β quhet forma kanonike e funksionit katror.

2

Grafiku i tij është parabolë. Kulmi i parabolës është pika T (α , β ), kurse boshti i simetrisë së parabolës
është drejtëza x = α .

118
 Vizato grafikun e funksionit y = 2 ( x − 3) + 4.
2
5

Zgjidhje. Duke krahasuar funksionin e dhënë y = a ( x − α ) + β vijon se α = 3, β = 4, pra kulmi është

2

T (3, 4 ).
Funksionin y1 = 2 x1 e paraqesim tabelarisht dhe grafikisht
2

në sistemin koordinativ.

x −2 −1 0 1 2
2x 2 8 2 0 2 8

Pastaj atë grafik e zhvendosim djathtas për 3 njësi

(α = 3), dhe në fund, grafikun e dytë e zhvendosim
në kahen pozitive të boshtit y për 4 njësi (β = 4 ),
me të cilën e fitojmë grafikun e funksionit të dhënë. T

Detyra

1 Cakto kulmin e parabolës: 5 Vizato grafikun e funksionit:

a) y = 5 ( x − 2 ) ;
2
c) y = ( x − 1) + 2;
2 2
1
1 a) y = − ( x − 3) − 4; ( x + 2 ) − 1;
2 2
b) y = − ( x + 3) ;
2 b) y = −
2 2
c) y = x − 2 x + 4.
2
ç) y = −2 ( x + 3) − 2.

2 Vizato grafikun e funksionit: 6 Cakto kulmin, boshtin e simetrisë dhe vlerën ekstreme
të parabolës të përcaktuar me funksionin:
1
a) f ( x ) = 2 ( x + 3) ; b) f ( x ) = (x − 2) ;
2 2
1
a) f ( x ) = ( x − 3) ; b) y = −2 ( x + 3) ;
2 2
2
1⎛ 3⎞
2 2
c) f ( x ) = ⎜x− ⎟ . 3
( x − 2 ) + 3.
2
2⎝ 2⎠ c) y =
2
3 Vizato grafikun e funksionit:
1
( x + 3) ; b) y = −2 ( x + 1) ; 7
2 2
a) y = − Për sa njësi dhe në cilën kahe duhet të zhvendoset
parabola y = 2 ( x − 1) , që të fitohet parabola:
2 2
2

3⎛ 1⎞
c) y = − ⎜ x − ⎟ . a) y = 2 x ;
2
2⎝ 2⎠
b) y = 2 ( x + 3) ; c) y = 2 ( x − 4 ) ?
2 2

4 Vizato grafikët e funksioneve në të njëjtin sistem

koordinaiv: 8 Në cilën kahe dhe për sa njësi duhet të zhvendoset
parabola y = 2 ( x − 3) , që të fitohet parabola:
2
a) f ( x ) = x , f ( x ) = ( x − 2 ) , f ( x ) = ( x + 3) ;
2 2 2

a) y = 2 ( x − 3) + 3; y = 2 ( x − 3) − 5;
2 2
b)
b) f ( x ) = − x , f ( x ) = − ( x − 2) , f ( x ) = − ( x + 3) ;
2 2 2

c) y = 2 ( x + 1) + 4?
2

119
 9 Cakto a dhe α të parabolës 10 Cakto funksionin grafiku i të cilit është simetrik në
y = a ( x − α ) nëse ajo kalon nëpër pikën:
2
lidhje me boshtin x me grafikun e funksionit:
a) M (1, −4 ) dhe e ka kulmin në pikën T (3,0 );
1 2
b) M (−4,1) dhe e ka kulmin në pikën T (−2,0 ). a) f ( x ) = − x ;
2
b) f ( x ) = 2 x − 5; c) f ( x ) = 2 ( x + 2 ) .
2 2

4 GRAFIKU I FUNKSIONIT f ( x ) = ax 2 + bx + c

Kujtohu!

Nëse barazimin ax 2 + bx + c = 0 e pjesëtojmë me

A 1 Transformoje në formën kanonike
funksionin y = 2 x 2 − 4 x + 6
b c
a ≠ 0, kemi: x 2 + x + = 0, d.m.th. dhe cakto kulmin e grafikut të tij.
a a
2
b b b2 c Zgjidhje.
x 2 + x + 2 − 2 + = 0,
a 4a 4a a
Koeficientin e anëtarit katror e nxjerrim para
ku tre anëtarët e parë përcaktojnë binom në katror,
2
(
kllapës dhe kemi y = 2 x − 2 x + 3 .
2
)
⎛ b ⎞
⎜x+ ⎟ .
⎝ 2 a⎠
Dy anëtarët e parë të shprehjes në kllapa i
Funksionin y = x 2 − 4 x e transformojmë në formën
plotësojmë deri në kator të plotë:
y = a (x − α ) + β .
2

y = 2 ( x 2 − 2 x + 12 − 12 + 3),
y = 2 ⎡( x − 1) + 2 ⎤ , d.m.th. y = 2 ( x − 1) + 4. Prej këtu vijon se
2 2
⎣ ⎦
α = 1, β = 4, kurse kulmi është T (1, 4 ).

2 Transformoje në formën kanonike këtë funksion y = ax 2 + bx + c dhe caktoi koordinatat e kulmit të

grafikut të tij (d.m.th. parabola).
Zgjidhje.
⎛ b c⎞
Koeficientin a e nxjerrim para kllapës dhe kemi y = a ⎜ x 2 + x + ⎟.
⎝ a a⎠
b b b
Anëtarin linear x të shprehjes në kllapa e shkruajmë si x = 2 ⋅ x.
a a 2a
⎛ 2 ⎛ b ⎞ ⎛ b ⎞ c⎞
2 2 2
⎛ b ⎞ b
Duke e shtuar dhe zbritur shprehjen ⎜ ⎟ kemi y = a ⎜⎜ x + 2 ⋅ x + ⎜ ⎟ ⎜ ⎟ + ⎟⎟ ,
−
⎝ 2a ⎠ ⎝ 2 a ⎝ 2a ⎠ ⎝ 2 a ⎠ a ⎠
2
⎛ b ⎞ 4ac − b 2
. Pasi krahasimi me funksionin y = a ( x − α ) + β kemi
2
d.m.th. y = a ⎜ x + ⎟ +
⎝ 2a ⎠ 4a

b 4ac − b 2
α =− , β= .
2a 4a

120
 Mbaj mend!

1) Grafiku i funksionit y = ax 2 + bx + c është parabolë.

⎛ b 4ac − b 2 ⎞
2) Kulmi i parabolës është T ⎜ − , ⎟.
⎝ 2a 4a ⎠
3) Transformimi paraprak zbatohet për sjelljen funksionit katror y = ax 2 + bx + c në formën
2
⎛ b ⎞ 4ac − b 2
, d.m.th. y = a ( x − α ) + β .
2
kanonike y = a ⎜ x + ⎟ +
⎝ 2a ⎠ 4a
4) Çdo funksion katror mund të sillet në formën kanonike.

Vizato grafikun e funksionit y = x − 2 x − 3.

2
3

Për vizatimin më preciz të parabolës y = ax + bx + c është e nevojshme të përcaktohen pikat e saja

2

karakteristike. Ato janë kulmi i parabolës dhe pikëprerjet e parabolës me boshtet e koordinatave.

b
Zgjidhje. Koeficientët e funksionit të dhënë janë a = 1, b = −2 dhe c = −3, pra prej α = − =
2a
4ac − b2 4 ⋅ (−3) − (−2 ) −12 − 4
2
−2
=− =1 dhe β= = = = −4 vijon se kulmi është T (1, − 4 ).
2 4a 4 ⋅1 4
Parabola është simetrike në lidhje me drejtëzën x = 1.
E përcaktojmë pikëprerjen e parabolës me boshtin e ordinatës, pra për x = 0 kemi
y = 02 − 2 ⋅ 0 − 3 = −3. Domethënë, ajo pikëprerje është A (0, −3). Grafikisht e përcaktojmë pikën A1 që
është simetrike me A në lidhje me boshtin e parabolës.

I përcaktojmë pikëprerjet e parabolës me boshtin x, pra

për y = 0 kemi:

2 ± 4 + 12
x 2 − 2 x − 3 = 0, x1/ 2 = , d.m.th.
2
x1 = 3, x2 = −1, kurse pikat janë B (3, 0 ), B1 (−1, 0 ).

Grafiku është paraqitur në vizatim.

Vëre, për të vizatuar parabolën duhet të përcaktohen më së

paku pesë pika të saja. Nëse barazimi ax 2 + bx + c = 0 nuk
ka zgjidhje reale, domethënë se parabola nuk e pren boshtin
x. Në këtë rast përcaktojmë më së paku edhe dy pika tjera
me çfarëdo zgjedhje të vlerave për argumentin.

121
Grafikun e funksionit të dhënë mund ta vizatojmë edhe me zhvendosjen e grafikut të funksioniut y = x .
2

Funksionin e dhënë e transformojmë në formën kanonike y = x2

dhe kemi y = ( x − 1) − 4,
2

(x −1 2
)
pra α = 1, β = −4.

y=
Funksionin y = x2 e paraqesim tabelarisht:

x −2 −1 0 1 2
x2 4 2 0 2 4

Parabolën y = x2 e zhvendosim djathtas sipas boshtit të

x për një njësi (α = 1).

Parabolën e dytë y = ( x − 1) e zhvendosim për katër

2

njësi (β = −4 ) sipas boshtit të y në kahen negative.

Kështu parabola e fituar është grafiku i funksionit
y = ( x −1) − 4
2

y = x − 2 x − 3.
2

4 Vizato grafikun e funksionit me përcaktimin e pikave karakteristike të parabolës:

1 2 5
a) y = − x + 2x + ; b) y = 2 x 2 + 4 x + 3.
2 2
1 5
Zgjidhje. a) Koeficientët janë a = − , b = 2, c = .
2 2
⎛ 1⎞ 5
4 ⋅ ⎜ − ⎟ ⋅ − 22
4ac − b 2
⎛ 9⎞
= ⎝
b 2 2⎠ 2 9
α =− =− = 2, β = = , kurse kulmi është T ⎜ 2, ⎟ .
2a ⎛ 1⎞ 4a ⎛ 1⎞ 2 ⎝ 2⎠
2⋅⎜ − ⎟ 4⋅⎜ − ⎟
⎝ 2⎠ ⎝ 2⎠
5 ⎛ 5⎞
Prerja me boshtin y. Për x = 0 kemi f (0 ) = , pra pikëprerja është A ⎜ 0, ⎟ .
2 ⎝ 2⎠
1 2 5
Prerja me boshtin x. Për y = 0 kemi − x + 2 x + = 0 ose x − 4 x − 5 = 0, pra x1 = −1, x2 = 5.
2

2 2
Parabola e pren boshtin x në pikat B (−1, 0 ) dhe C (5, 0 ).

⎛ 5⎞ ⎛ 5⎞
Pika A1 ⎜ 4, ⎟ është simetrike me pikën A ⎜ 0, ⎟ në lidhje me drejtëzën x = 2, e cila është boshti i
⎝ 2⎠ ⎝ 2⎠
simetrisë së parabolës.

122
 1
a=− < 0, parabola është me hapje poshtë, d.m.th. y
2 T
nga kahja negative e boshtit y.

Grafiku është paraqitur në vizatim.

A A1

b) Koeficientët janë a = 2, b = 4, c = 3.

4 4 ⋅ 2 ⋅ 3 − 42
α =− = −1, β = = 1, kurse T (−1,1). x
2⋅2 4⋅2 -2 -1 0 1 2 3 4 5

Për x = 0 kemi f (0 ) = 3, pra pika A (0,3) është

prerja e parabolës me boshtin y.

Prerjet me boshtin x. Barazimi

2 x 2 + 4 x + 3 = 0 nuk ka zgjidhje reale pasi y
B 9 C
D = −8 < 0. Domethënë, parabola nuk e pren boshtin
x.
Për vizatim preciz të grafikut, përcaktojmë më së paku
edhe dy pika. Për x = −3 kemi
f (−3) = 2 ⋅ (−3) + 4 ⋅ (−3) + 3 = 9, B (−3,9 );
2

për x = 1 kemi f (1) = 9, C (1,9 ).

A1 A
a = 2 > 0, parabola është kthyer me hapje lartë.
2
1
x = −1 është boshti i simetrisë së parabolës.
x
Grafiku është paraqitur në vizatim. -3 -2 -1 0 1 2 3

Detyra
1 Cakto kulmin e parabolës: 4 Vizato grafikun e funksionit me ndihmën e grafikut
të funksionit y = ax , nëse:
2
a) y = 3x − 6 x + 2; b) y = −2 x + 8 x;
2 2

a) y = x 2 − 2 x; b) y = −2 x − 4 x;
2
1 2
c) y = x − 3 x + 1.
2 1 2
c) y = x + 2 x + 8.
2 Shkruaje funksionin në formën kanonike: 2
1 2 5 Vizato grafikun e funksionit me ndihmën e pikave
a) f ( x ) = x 2 − 2 x; b) f ( x ) = x − 2 x + 2;
2 karakteristike, nëse:
c) f ( x ) = x − 5 x + 4; ç) f ( x ) = −2 x − 4 x.
2 2
a) f ( x ) = − x 2 + 3x; b) f ( x ) = 2 x + 2 x − 4;
2

c) f ( x ) = − x 2 + 2 x + 5.
3 Vizato grafikun e funksionit të dhënë në formën
kanonike: 6 Vizato grafikun e funksionit:
a) y = ( x − 2 ) + 3; b) y = − ( x + 2 ) + 4;
2 2
1 2
a) y = x − 4 x + 4; b) y = − x − x + 4;
2

1 3 2
( x − 1) + .
2
c) y = c) y = x − 2 x + 3.
2
2 2

123
 Për cilat vlera të p dhe q, pika T (4, −7 ) do të jetë
7 9
kulmi i parabolës y = x + px + q ?
2
Parabola y = a ( x + 2 ) + β kalon nëpër pikën
2
M (−4,1) dhe e ka kulmin në pikën T (−2, −3).

Caktoi a dhe β .
Parabola y = a ( x − α )
2
8 kalon nëpër pikën
10 Parabola y = a ( x − α ) + β kalon nëpër pikën
2
M (1, −1) dhe e ka kulmin në pikën T (3,0 ). Caktoi
a dhe α . M (3, −1) dhe e ka kulmin në pikën T (4, 2 ). Caktoi
a, α dhe β .

5 VETITË E FUNKSIONIT KATROR

Kujtohu!
A 1 Shqyrtoi vetitë e funksionit katror
y = ax2 + bx + c.
Cakto vlerën më të vogël të funksionit
1 2
y= x − 3. 1) Fusha e përkufizimit. Funksioni katror është
2
Edhe cilat veti i shqyrtuam për funksionin katror përkufizuar për të gjihë numrat real, d.m.th. D f = R
y = ax2 + c?
2
⎛ b ⎞ 4ac − b 2
2) Kulmi i parabolës. Funksionin e sjellim në formën kanonike y = a ⎜ x − ⎟ + , pra kulmi i
⎝ 2 a ⎠ 4 a
b 4ac − b 2
parabolës është T (α , β ); α = − ,β= .
2a 4a

3) Vlera ekstreme e funksionit.

Funksioni arrin vlerën më të madhe ose më të vogël te kulmi i saj varësisht prej shenjës së koeficientit a.

Për a > 0 parabola është e hapur nga kahja Për a < 0 parabola është e hapur nga kahja nega-
pozitive e boshtit y dhe ka minimum. tive e boshtit y dhe ka maksimum.

4ac − b 2 b 4ac − b 2 b
ymin = për x = − . ymax = për x = − .
4a 2a 4a 2a

124
 2 Cakto vlerën ekstreme të funksionit y = −2 x 2 − 4 x − 5.

Zgjidhje. Pasi a = −2 < 0, parabola është e hapur nga kahja negative e boshtit y pra funksioni ka maksimum
4ac − b 2 b
ymax = për x = − , d.m.th. ymax = −3 për x = −1.
4a 2a
3 Për cilën vlerë të parametrit k, funksioni y = kx − 2 x − 5 ka maksimum të barabartë me − 2?
2

4ac − b 2 4k (−5 ) − 4
Zgjidhje. Funksioni ka maksimum nëse k < 0 , ymax = = −2, përkatësisht = −2, prej
4a 4k
1
ku −20k − 4 = −8k , d.m.th. k = − .
3
4) Bashkësia e vlerave të funksionit. Vlerën ekstreme e përcakton bashkësia e vlerave të funksionit, të cilën
e shënojmë me V f .
Nëse a > 0, V f = [β , + ∞ ), por nëse a < 0, V f = (− ∞, β ].

Te detyra 3 bashkësia e vlerave është Vf = (−∞, −2].

4 Caktoi vlerat ekstreme dhe bashkësinë e vlerave të funksionit katror

1 2
y= x − 4 x.
2
1
Zgjidhje. Koeficienti a = > 0, parabola është e hapur nga kahja pozitive e boshtit y, pra funksioni ka
2
−b 2
minimum ymin = = −8 (c = 0 ), për x = 4.
4a
Bashkësia e vlerave është V f = [−8, +∞ ).

5) Zerot e funksionit. Zerot e funksionit y = ax2 + bx + c janë vlerat e argumentit x për të cilin y = 0. Zerot
e funksionit janë zgjidhjet e barazimit ax2 + bx + c = 0. Zerot e funksionit i përcaktojnë të gjitha abshisat e
pikëprerjeve të grafikut me boshtin x.

5 Cakto zerot e funksionit:

a) y = 2 x 2 + 3 x − 2; b) y = x 2 − 4 x + 4; c) y = 2 x 2 − 2 x + 5.

−3 ± 9 + 16
Zgjidhje. a) Prej y = 0 vijon se 2 x 2 + 3 x − 2 = 0. Zgjidhjet janë x1/ 2 = , d.m.th.
2⋅2
1 ⎛1 ⎞
x1 = , x2 = −2. Domethënë, grafiku i funksionit e pren boshtin x në pikat A ⎜ , 0 ⎟ dhe B (−2, 0 ).
2 ⎝2 ⎠
Zgjidhi detyrat b) dhe c). Çka vëren?
Nëse barazimi ax2 + bx + c = 0 nuk ka rrënjë reale, atëherë grafiku i funksionit y = ax + bx + c nuk e
2

pren boshtin x.

125
 Mbaj mend!

Le të jetë dhënë funksioni katror y = ax 2 + bx + c dhe le të jetë D = b 2 − 4ac është diskriminanta e barazimit
katror ax 2 + bx + c = 0.
1.Nëse D > 0, atëherë funksioni ka dy zero reale, d.m.th. parabola y = ax 2 + bx + c e pren boshtin x
në dy pika.
b
2. Nëse D = 0, atëherë zero e funksionit është x = − , d.m.th. parabola e prek boshtin x në pikën
2a
⎛ b ⎞
T ⎜ − , 0 ⎟.
⎝ 2a ⎠
3. Nëse D < 0, atëherë funksioni nuk ka zero reale, dm.th. parabola nuk ka pika të përbashkëta me boshtin
x.

Për cilat vlera të p dhe q grafiku i funksionit katror f ( x ) = x + px + q e pren boshtin e abshisës në
2
6
pikat A (1, 0 ) dhe B (3, 0 )?

6) Shenja e funksionit y = ax 2 + bx + c.
7 Cakto shenjën e funksionit katror
Kujtohu!
y f ( x ) = x 2 − 2 x − 3.
Është dhënë funksioni 1 ++++++ Të caktohet shenja e funksionit katror domethënë
x
y = x − 1, grafiku i të cilit -1 0 1 2 të caktohen intervalet te të cilat funksioni është
------
është paraqitur në vizatim. -1
pozitiv, përkatësisht negativ.
x = 1 është zero e funksionit.
y > 0, nëse x ∈ (1, + ∞ ). Zgjidhje.
y < 0, nëse x ∈ (− ∞,1).
Kulmi i parabolës është T (1, −4 ).

Prej y = 0, d.m.th. x 2 − 2 x − 3 = 0 vijon se x1 = −1, x2 = 3, pra

parabola e pren boshtin x në pikat (−1, 0 ), (3, 0 ).

Me të tre pikat e vizatojmë grafikun e funksionit dhe ai është

1
paraqitur në vizatim. ---------

Vërejmë se: f ( x ) > 0 për x ∈ (−∞, −1) * (3, + ∞ ), kurse

f ( x ) < 0 për x ∈ (−1, 3).
T (1, −4)

126
 Cakto shenjën e funksionit: a) y = x + 2 x + 3; b) y = −2 x − 6 x.
2 2
8

Zgjidhje. a) Kulmi i parabolës është T (−1, 2 ). Prej y = 0 vijon barazimi x 2 + 2 x − 3 = 0 i cili nuk ka
zero reale, d.m.th. parabola nuk e pren boshtin x, pasi D = −8 < 0.
Për x = 0, y = 3, pra parabola e pren boshtin y në pikën
y
A (0,3). Pika A1 (−2,3) është simetrike me pikën
A (0,3) në lidhje me drejtëzën x = −1.
Grafikun e vizatojmë me ndihmën e pikave T, A dhe A1. A1 A
Koeficienti a = 1 > 0, pra parabola është e kthyer me hapje
lartë. T
Prej këtu vijon se funksioni është pozitiv për çdo numër real,
d.m.th. x
y > 0 për çdo x ∈ (− ∞, + ∞ ). -2 -1 0 1 2

Në lidhje me kuptimin e funksionit katror shpeshherë parashtrohet kërkesa : „Vizato grafikun dhe
B cakto vetitë e funksionit katror...’’.
Si do të veprojsh?
Përgjigje.

1) Cakto fushën e përkufizimit Df të funksionit. 3) Cakto boshtin e parabolës.

4) Cakto prerjet e parabolës me boshtet e
2) Cakto kulmin e parabolës.
koordinatave.
Me këto të dhëna mund të vizatohet grafiku i funksionit, kurse pastaj cakto:
5) Vlera ekstreme e funksionit. 7) Shenja e funksionit.
6) Bashkësia e vleraver Vf të funksionit.

Vizato grafikun dhe cakto vetitë e funksionit y = x − 4 x + 3.

2
9
Zgjidhje.
1) Fusha e përkufizimit është D f = \.
b 4ac − b 2
2) Kulmi është T (α , β ) për α = − = 2, β = = −1 , d.m.th.
2a 4a
T (2, − 1), kurse y = ( x − 2 ) − 1.
2

3) Boshti i parabolës është drejtëza x = 2.

4)Për x = 0, y = 3; për y = 0, x1 = 1, x2 = 3; A (0,3), B (1, 0 ), C (3, 0 ).
+++++ +++++ x
5) a = 1 > 0, ymin = −1 për x = 2. ----

6) V f = [−1, + ∞ ). -1

7) f ( x ) > 0 për x ∈ (−∞,1) * (3, +∞ ), kurse f ( x ) < 0 për x ∈ (1,3).

127
 Detyra
1 Cakto vlerën ekstreme të funksionit: Cakto shenjën e funksionit (6 − 7 ) :

a) f ( x ) = x 2 − 8 x + 13; 6 a) f ( x ) = 2 x 2 − 7 x + 3;
b) f ( x ) = − x + 10 x − 21; b) f ( x ) = 2 x − x + 1;
2 2

1 2 c) f ( x ) = − x 2 + 2 x − 5.
c) f ( x ) = x − 2 x.
2
7 a) y = − x 2 + 6 x − 9; b) y = 2 x 2 − 6 x;
2 Cakto bashkësinë e vlerave të funksionit:
c) y = 4 x + 4 x + 1.
2
a) f ( x ) = −2 x 2 + 3 x;

b) f ( x ) =
1 2
x + 2 x − 1; c) f ( x ) = 2 x 2 − 3. 8 Në cilin interval është negativ funksioni:
2 a) y = x 2 − 4 x − 5; b) y = 5 x 2 − 3 x − 2;
3 Cakto zerot e funksionit: c) y = 3 x − x ?
2

a) f ( x ) = x 2 − 7 x;
9 Vizato grafikun e funksionit dhe cakto vetitë e tij:
b) f ( x ) = − x − 2 x + 15;
2

c) f ( x ) = 2 x 2 + 4 x + 2;
a) f ( x ) = − x 2 + x + 6;
b) f ( x ) = 2 x + 4 x;
2
ç) f ( x ) = −2 x 2 + 3x − 5.
c) f ( x ) = x − 4.
2

4 Është dhënë funksioni f ( x ) = 2 x 2 + bx + c. Cakto

b dhe c, nëse x1 = 2, x2 = −3 janë zero të funksionit.
2
10 Për cilën vlerë të x thyesa
5 Është dhënë funksioni f ( x ) = ax 2 + 3 x + c. Cakto −x + 6x + 2
2

a dhe c, nëse x1 = −1 është zero e funksionit dhe ka vlerë më të vogël? Caktoe atë vlerë.
nëse f (2 ) = 0.

6 JOBARAZIMET KATRORE

Kujtohu!
A 1 Zgjidhe jobarazimin katror
Për cilën vlerë të x ∈ {−1,3,5, 0} jobarazimi x 2 − 3 x − 10 < 0.
x 2 + x − 1 > 0 kalon në gjykim të vërtetë? Zgjidhje: Jobarazimin e zgjidhim duke zbërthye anën
e majtë (trinomin katror) në prodhim. Për këtë qëllim
Prodhimi a ⋅ b është pozitiv nëse të dy shumëzuesët kemi:
janë pozitiv ose të dy negativ, d.m.th.
3 ± 9 − 4 ⋅ (−10 )
⎧a > 0 ⎧a < 0 x1/ 2 = , pra x1 = 5, x2 = −2.
a ⋅b > 0 ⇔ ⎨ ose ⎨ . 2
⎩b > 0 ⎩b < 0
Prandaj ax + bx + c = a ( x − x1 )( x − x2 ) kemi
2
Çka është zgjidhje e jobarazimit?
Cila bashkësi është zgjidhje e jobarazimit x 2 − 3x − 10 = ( x + 2 )( x − 5), pra jobarazimi është
x − 5 > 0? ( x + 2 )( x − 5) < 0.

128
 ⎧x + 2 > 0 ⎧x + 2 < 0 ⎧ x > −2 ⎧ x < −2
Ky prodhim është ekuivalent me ⎨ ose ⎨ ⇔⎨ ose ⎨ .
⎩x − 5 < 0 ⎩x − 5 > 0 ⎩ x<5 ⎩ x>5
Zgjidhja e sistemit të parë është M1 = (−2,5), kurse i të dytit M 2 = ∅, pra zgjidhja e jobarazimit të dhënë
është M = M 1 * M 2 = (−2,5) * ∅ = (−2,5 ).

Shpeshherë gjatë zgjidhjes së jobarazimeve shfrytëzohet grafiku i funksionit përkatës.

Zgjidhja e jobarazimit katror x 2 − 3 x − 10 < 0 sillet në caktimin e vlerave të x për të cilët funksioni katror
y = x 2 − 3 x − 10 fiton vlera negative.

Zerot e funksionit janë x1 = −2, x2 = 5.

Koeficienti i anëtarit katror është pozitiv, pra parabola është e hapur
nga kahja pozitive e boshtit y. -2 ------- 5

Prej grafikut i lexojmë vlerat e argumentit x për të cilët funksioni është negativ, d.m.th. grafiku i tij është nën
boshtin x. Prandaj, x 2 − 3 x − 10 < 0 për x ∈ (−2, 5).

Mbaj mend!

Jobarazimi ax + bx + c > (≥, <, ≤ ) 0, ku a, b, c ∈ R ∧ a ≠ 0 quhet jobarazim katror.

2

( x − 1)
2
3− x
2 Caktoi zgjidhjet e plota të jobarazimit ≤ 1−
.
4 2
Zgjidhje. Pas rregullimit e fitojmë jobarazimin x 2 − 4 x + 3 ≤ 0.
Për a = 1 > 0, D = 4 > 0, x1 = 1, x2 = 3. Pozita e parabolës është
x
paraqitur në vizatim.
Prandaj, zgjidhja është M = {1, 2,3}.

3 Zgjidhi jobarazimet:
a) x 2 − 6 x + 9 > 0; b) x 2 − 6 x + 9 ≤ 0; c) x 2 + 2 x + 5 < 0; ç) − x 2 + 2 x + 5 < 0.

4 Cakto fushën e përkufizimit të funksionit f ( x ) = 3 − 2 x − x 2 .

Zgjidhje. Rrënja katrore ka kuptim, pra është numër real vetëm nëse shprehja nën rrënjë është numër jonegativ.
Prandaj, fusha e kërkuar e përkufizimit është bashkësia e zgjidhjeve të y
jobarazimit 3 − 2 x − x > 0. Kemi:
2
x
a = −1 < 0, D = 4 − 4 ⋅ 3 ⋅ (−1) = 16 > 0, x1 = 1, x2 = −3;
3 − 2 x − x 2 ≥ 0 për x ∈ [−3,1], D f = [−3,1].

129
 5 Cakto fushën e përkufizimit të funksionit:

a) f ( x ) = x 2 − 9; b) f ( x ) = x 2 − 3x + 7.

6 Cakto vlerën e parametarot k, ashtu që trinomi katror x − (k − 2 ) x + k − 2 të ketë zero reale.

2

Zgjidhje. Trinomi katror ka zero reale nëse diskriminanta është D ≥ 0, d.m.th. b 2 − 4ac ≥ 0. Me
zëvëndësimin kemi k 2 − 8k + 12 ≥ 0. Zerot e trinomit janë k1 = 2, k2 = 6.
Pasi a = 1 > 0, vijon se parabola është me hapje lartë.
Grafiku është paraqitur me vizatim. Prej këtu vijon se:
+++++ 3 +++++
2 ------ 6
k 2 − 8k + 12 ≥ 0 për k ∈ (−∞, 2] * [6, +∞).

Prandaj, trinomi katror i dhënë ka zero reale nëse k ∈ (−∞, 2]* [6, +∞).

Detyra
Zgjidhi jobarazimet katrore (1 − 6 ) :

1 a) x 2 − 16 < 0; b) x − 4 ≥ 0;
2
7 Cakto fushën e përkufizimit të funksionit:
c) 25 − x 2 > 0; ç) x − 1 ≥ 0.
2
a) f ( x ) = 2 x − x 2 ;
b) f ( x ) = x 2 − 9; c) f ( x ) = 36 − x 2 .
2 a) x 2 − 2 x − 15 ≤ 0; b) x 2 − 2 x > 0;
c) x 2 + 3 x + 4 > 0.
8 Zgjidhe jobarazimin duke e sjellur në jobarazim katror:

3 a) −2 x 2 + 3 x ≥ 0; b) − x 2 − 2 x + 3 < 0; x−2 2x − 1 x −3
a) ≥ 0; b) < 0; c) ≤ 0.
c) − x 2 + 3 x + 4 ≤ 0. 3 − 2x x+2 x+2

4 a) −2 x 2 + 2 x ≤ x − 1;
9 Për cilat vlera të parametrit k, barazimi
b) x (2 − x ) + 3 > x 2 − 3 x.
(k + 1) x 2 − 2 (k − 1) x + 2k − 5 = 0 ka zero reale?
a) ( x + 5 ) ≥ 0; b) ( x + 5 ) > 0;
2 2
5
c) ( x + 5 ) ≤ 0; ç) ( x + 5 ) < 0.
2 2

10 Për cilat vlera të parametrit k, trinomi

6 a) ( x − 2 )(2 x + 3) ≥ 0; (3k − 2 ) x 2 + 2kx + k nuk do të ketë zero reale?

b) 2 x (1 + x ) ≤ ( x − 3) .
2

130
 7 DETYRA PËR PËRSËRITJE DHE PËRFORCIM

1 Cili prej këtyre funksioneve është katrore:

3 x3
a) y = ; b) y = 2 x − 3; c) y = x ( x − 1); g) y = ( x ≠ 0 )?
x x
2 Grafiku i funksionit katror i paraqitur në rrafshin koordinativ është _________________.

Fusha e përkufizimit të funksionit katror y = 2 x + 3 është D f = ______________ .

2
3

Kulmi i parabolës y = −3 ( x + 2 ) është në pikën:

2
4
a) T (−3,0 ); b) T (2, −3); c) T (−2,0 ); ç) T (−2, −3).
5 Boshti i simetrisë së parabolës y = a ( x − α ) + β është drejtëza ___________________.
2

6 Funksioni katror y = ax + bx + c arrin maksimum ose minimum nëse x = α = _______ .

2

7 Vizato grafikun e funksionit katror f ( x ) = x 2 + c, nëse: a) c = 1; b) c = −4.

8 Cakto koordinatat e kulmit të parabolës të përcaktuar me funksionin katror:

a) y = 5 ( x − 1) + 4; b) y = −3 ( x + 2 ) − 3.
2 2

1
Vizato grafikun e fun ksionit katror: a) y = ( x − 2 ) − 1; ( x − 2 ) + 2.
2
9
2
b) y = −
2
10 Parabola y = a ( x − α ) + β kalon nëpër pikën M, kurse kulmi është në pikën T. Cakto a, α , β , nëse:
2

a) M (4, −1), T (2,1); b) M (1, −1), T (−1, −5 ).

11 Shkruaje në formën kanonike funksionin: a) f ( x ) = 2 x 2 + 4 x + 4; b) f ( x ) = x 2 − 2 x.

1 2
12 Vizato grafikun e funksionit: a) f ( x ) = −2 x 2 + 6; b) f ( x ) = x + x − 3.
4

13 Vizato grafikun dhe cakto vetitë e funksionit y = − x + 2 x + 3.

2

14 Cakto vlerën ekstreme të funksion: a) f ( x ) = x 2 − 3 x; b) f ( x ) = −3 x 2 − 6 x + 8.

15 Cakto bashkësinë e vlerave të funksionit: a) f ( x ) = − x 2 + 2 x − 1; b) f ( x ) = 2 x ( x + 3).

16 Zgjidhi jobarazimet katrore:

a) x 2 + x − 6 < 0; b) 6 x + x − 1 ≤ 0; c) x 2 − 16 ≥ 0.
2

131
 8 DETYRA PËR VETKONTROLLË

1 Vlera e funksionit f ( x ) = x 2 − x + 1 për x = −1 është: a) −3; b) −1; c) 1; ç) 3. 1

2 Bashkësia e vlerave Vf të funksionit y = 3x 2 − 5 është V f = ____________ . 2

1 2
3 Kulmi i parabolës y = x + 2 x − 3 është pika:
2
a) (−2,5 ); b) (2, −5 ); c) (2,5 ); ç) (−2, −5 ). 2

4 Boshti i simetrsë së parabolës y = −2 ( x + 3) është drejtëza e përcaktuar me barazimin:

2

a) x = −3; b) x = −2; c) x = 2; ç) x = 3. 1
5 Dihet se funksioni y = x + 3x − 5 ka minimum ymin = α − 3α − 5. Atë minimum e arrin për: a) x = −α ;
2 2

b) x = −5; c) x = α ; ç) x = 3. 1

Shënimi f ( x ) = a ( x − α ) + β paraqet _____________________________________

2
6
të funksionit katror f ( x ) = ax 2 + bx + c grafiku i të cilit është parabollë me kulm T (α , β ). 2

7 Grafiku i funksionit katror y = 2 x 2 − 4 x + 3 e pren boshtin y në pikën:

a) (6, −4 ); b) (0,0 ); c) (0,2 ); ç) (0,3). 1

8 Nëse T (α , β ) është kulmi i parabolës që është grafiku i funksionit y = ax 2 + bx + c, atëherë vlera e

f (α ) të atij funksioni është f (α ) = ____________ . 2

9 Cakto funksionin katror f ( x ) = ax 2 + c nëse:

⎛1⎞ ⎛ 3 ⎞ 11
a) f (0 ) = 2 dhe f (2 ) = 0; b) f ⎜ ⎟ = −1 dhe f ⎜ − ⎟ = . 3
⎝ 2⎠ ⎝ 2⎠ 5
Vizato grafikun e funksionit: a) f ( x ) = −2 ( x + 1) + 2; b) f ( x ) = ( x + 1) − 2. 3
2 2
10

Cakto a dhe β të funksionit y = a ( x − 2 ) + β , ashtu që grafiku i tij të kalon nëpër pikat M 1 (0, −2 ) dhe
2
11
M 2 (2,2 ). 3

12 Vizato grafikun e funksionit: a) f ( x ) = x 2 − 4 x; b) f ( x ) = −2 x 2 + 4 x + 6. 2

13 Zgjidhe jobarazimin: a) 2 x 2 − 3 x > 0; b) − x 2 − 5 x + 6 ≤ 0. 2

1 2
14 Cakto shenjën e funksionit f ( x ) = − x + 2 x. 2
2
15 Cakto fushën e përkufizimit të funksionit:

a) f ( x ) = x 2 + x − 12; b) f ( x ) = 16 − x 2 . 4

132
TEMA 6 SYPRINA DHE VËLLIMI I TRUPAVE GJEOMETRIK

për të gjitha drejtimet

PËRMBAJTJA E TEMËS

1 Prizma. Prerja e prizmës me rafsh......... 134 7 Syprina dhe vëllimi i

cilindrit ............................................. 156

2 Syprina dhe vëllimi i prizmës.................. 137 8 Koni. Prerjet e konit

me rrafsh .......................................... 160

3 Piramida. Prerjet e 9 Syprina dhe vëllimi

piramidës me rrafsh............................ 143 i konit ................................................ 164

4 Syprina dhe vëllimi 10 Syprina dhe vëllimi

i piramidës ........................................ 146 i konit të cunguar ................................ 168

5 Syprina dhe vëllimi 11 Detyra për përsëritje dhe

i piramidës së cunguar ........................ 150 përforcim .......................................... 172

Cilindri. Prerjet e 12 Detyra për vetkontrollë ....................... 173

6
cilindrit me rrafsh................................ 153

133
 1 PRIZMA. PRERJET E PRIZMËS ME RRAFSH

Kujtohu! A Në klasën e tetë mësove për prizmën dhe

piramidën.
Në vizatim është paraqitur prizma e drejtë trekëndore. Ato janë trupa gjeometrik të kufizuara me sipërfaqe
të cilat përbëhen vetëm prej shumëkëndëshave.
A1 C1 Trupat e atillë gjeometrik quhen trupa tehor ose
poliedra.
B1 Në vizatim janë paraqitur disa poliedra.
A C

B
Emërtoi bazat e tij. Çfarë pozite reciproke kanë rrafshet I II III
te të cilat shtrihen bazat?
Cilat janë tehet e bazës, kurse cilat tehet anësore të
prizmës?
IV V
Cili lloj i katërkëndëshave janë faqet anësore të prizmës?

Shumëkëndëshat që e formojnë sipërfaqen (d.m.th. „kufirin”) e poliedrit quhen faqe, brinjët e tyre - tehe,
kurse kulmet e tyre - kulme të poliedrit.

Te çdo kulm i poliedrit hasen të paktën tre tehe të tij, por çdo teh është brinjë e dy dhe vetëm dy faqeve të
tij.

1 A është poliedër: a) kubi; b) cilindri; c) topi? Pse?

Një poliedër quhet poliedër konveks nëse ai shtrihet në cilëndo faqe të tij.

Cili prej poliedrave I - V te vizatimi lartë janë konveks, kurse cilët nuk janë konveks?
Më tutje, „poliedër” do të jetë „poliedër konveks”.

E1
A1 D1
B Prizma është poliedër i kufizuar me dy
B1 Σ1
shumëkëndësha të puthitshëm që shtrihen në dy C1
rrafshe paralele, kurse faqet tjera janë paralelograme që kanë
nga një brinjë të përbashkët me çdonjërin prej dy E
A D
shumëkëndëshave.
B C Σ

134
 Të dy faqet që shtrihen në rrafshet paralele quhen baza, kurse tjerat - faqe anësore; të gjitha faqet anësore
e përbëjnë sipërfaqen anësore të prizmës. Brinjët e bazave quhen tehet e bazës, kurse të gjitha të tjerat -
tehet anësore të prizmës.
Largësia ndërmjet bazave quhet lartësia e prizmës.
Segmenti pikat e skajshme të të cilës janë dy kulme të prizmës të cilat nuk shtrihen në faqen e njëjtë quhet
diagonalja hapësinore ose vetëm diagonale e prizmës.
E1
2 Në vizatim është paraqitur prizma pesëkëndore.
A1 D1
Tehet e bazës janë: AB, BC, ..., A 1B1, B1C1, ...;
tehet anësore janë: AA1, BB1, ... B1 C1

Tehet përkatëse të bazave janë: AB dhe A1B1; BC dhe B1C1; etj. Si

janë ato ndërmjet veti?
E
Bazat e prizmës janë shumëkëndësha të puthitshëm.
A D
Sa faqe anësore ka një prizëm n-këndore?
Çfarë pozite reciproke kanë dhe si janë tehet anësore të prizmës B C
ndërmjet veti?
Segmenti AC1 është diagonale e prizmës. Emërto edhe disa (të paktën dy) diagonale të prizmës.

Nëse tehet anësore të një prizmi janë normale në bazat e tij, atëherë ajo prizëm quhet prizma e drejtë,
kurse në rastin e kundërtë - prizma e pjerrët.
Si janë ndërmjet veti tehet anësore dhe lartësia e prizmës së drejtë?
Prizma e drejtë bazat e të cilës janë shumëkëndësha të rregullt quhet prizma e rregullt.

3 a) Cili lloj i katërkëndëshave janë faqet anësore te prizma e rregullt?

b) Si janë ndërmjet veti faqet anësore te prizma e drejtë?
c) Nëse njëri prej faqeve anësore te ndonjë prizëm është drejtkëndësh, prej asaj a vijon se të gjitha faqet
e tij janë drejtkëndësha?

Nëse pjesa e përbashkët e një trupi gjeometrik dhe një rrafshi përmban edhe pika të brendshme prej
C trupit, atëherë ajo pjesë quhet prerja e trupit gjeometrik me rrafshin.

Varësisht prej pozitës së rrafshit Σ në lidhje me prizmën, dallojmë:

- prerja paralele, nëse Σ është paralele me bazat e prizmës (fig. a);

- prerja normale, nëse Σ është normale në tehet anësore të prizmës (fig. b);
- prerja diagonale, nëse Σ kalon nëpër dy tehe jofqinje të prizmës (fig. c);
- prerja e pjerrët, nëse Σ i pren tehet e prizmës dhe nuk është paralele me bazat (fig. ç).

135
 a) b) c) ç)

Çfarë shumëkëndëshi është:

a) prerja paralele e prizmës dhe në çfarë raporti është me bazat;
b) prerja diagonale e prizmit të drejtë;
c) prerja diagonale e prizmit të pjerrët;
ç) prerja normale e prizmit të drejtë?

4 Cakto gjatësinë e diagonales së kuadrit me dimenzione a = 8 cm, b = 6 cm dhe c = 24 cm.

Zgjidhje. Të gjitha katër diagonalet e kuadrit: janë të barabarta ndërmje tyre, priten në një pikë dhe poashtu
përgjysmohen me atë pikë.
D1 C1
Vëre diagonalen BD1 të kuadrit prej vizatimit. Ajo është diagonalja e prerjes
diagonale BB1D1D, prandaj
A1 B1
2 2 2 2 2
BD1 = BD + DD1 . Pasi BD = a + b dhe DD1 = c , fitojmë se
2 2 2
d
d 2 = a 2 + b2 + c 2 , d.m.th.
c
D C
d = a2 + b2 + c2 . b
Domethënë, A a B

d = 82 + 6 2 + 242 = 676 = 26 cm.

5 Cakto diagonalen e kubit me teh 5 cm.

6 Largësia e teheve anësore të prizmit trekëndor janë 9 cm, 10 cm dhe 17 cm. Njehso syprinën e një
prerje normale të prizmës.
Zgjidhje. Shqyrto vizatimin. Faqet anësore të prizmës janë
paralelograme. Largësitë e dhëna janë lartësi të paralelogramëve,
pra Δ ABC është prerje normale e prizmës. Syprinën e tij do ta
njehsojmë me formulën e Heronit:
b C
A a
1
S= s ( s − a )( s − b )( s − c ) , s = ( a + b + c ) c B
2
1
s= ( 9 + 10 + 17 ) = 18 ; S = 18 ⋅ 9 ⋅ 8 ⋅ 1 = 36 cm 2 .
2

136
7 Tehet e bazës së një prizmi trekëndor të pjerrët janë 10 cm, 17 cm dhe 21 cm. Njehso syprinën e një
prerje paralele të prizmës.
Detyra
1 Sa faqe (s) mësë paku mund të ketë një poliedër? Sa 6 Baza e prizmit të pjerrët me diagonale 12 cm dhe 16
kulme (t) dhe sa tehe (r) ka poliedri i atillë? cm. Njehso perimetrin dhe syprinën e një prerje
paralele të prizmit.
2 Sa kulme (t), faqe (s), tehe (r), tehe anësore (b) ka:
a) prizma tekëndore; 7 Syprina e faqes anësore të prizmit të rregullt
b) prizma katërkëndore; gjashtëkëndore është e barabartë me Q. Njehso
c) prizma n-këndore? syprinën e çdo prerje diagonale të tij.

3 Diagonalja e prizmit të rregullt katërkëndore është
25 cm, kurse diagonalja e faqes anësore është 20
cm. Cakto lartësinë e prizmës.
4 Paralelopipedi kënddrejtë i ka dimenzionet 3 cm, 5
cm dhe 7,5 cm. Cakto gjatësinë e diagonales së tij.
8 Nëpër diagonalen e bazës së një kubi është vendosur
rrafsh. Çfarë shumëkëndësha janë prerjet e kubit, nëse
rrafshi kalon nëpër:
a) meset e dy brinjëve të bazës së sipërme;
b) një kulm të bazës së sipërme?

5 a)Sa diagonale hapësinore ka prizma gjashtëkëndore?

9 Kubi ka teh 1 m. Vizato prerje me rrafshin që kalon
b) Çdo teh e prizmit gjashtëkëndor e ka gjatësinë a.
nëpër një digonale të bazës dhe nëpër mesin e
Caktoi gjatësitë e diagonaleve të prizmës.
ndonjërit prej teheve të bazës tjetër. Pastaj cakto
syprinën e prerjes.

2 SYPRINA DHE VËLLIMI I PRIZMËS

Trekëndëshi
Kujtohu!

Njehsimi i syprinës b
h
Paralelogrami α
a c
h S = a⋅h
1 1
S= ah S = bc sin α
a Rombi 2 2

d1 1
d2 S= d1d 2 b a a a
2
b Trapezi c a
h a+b a2 3
S= ⋅h S = s( s − a)(s − b)(s − c) S=
2 4
a

137
 Syprina e një prizmi n-këndësh përbëhet prej: dy bazave (ato janë n-këndësha) dhe prej sipërfaqes
A anësore (ajo përbëhet prej n paralelogrameve).

Shuma e syprinave të bazave dhe faqeve anësore quhet syprina e prizmës.

Mbaj mend!

Syprina S e prizmës njehsohet me formulën

S = 2B + M ,

ku B është syprina e bazës, kurse M është syprina e sipërfaqes anësore (shkurtimisht, M quhet syprina
anësore) e prizmës.

1 Njehso syprinën e prizmës së rregullt katërkëndore me tehun e bazës

a = 5 cm dhe tehun anësor s = 12 cm.
Zgjidhje. S = 2B + M; B = a2; M = 4as; S = 2a2 + 4as Për vlerat konkrete
s
të a dhe s kemi:

S = 2 ⋅ 52 + 4 ⋅ 5 ⋅ 12, S = 290 cm2 . a

a

2 Shkruaj formulë për njehsimin e syprinës S të:

a) kuadrit me dimenzione a, b, c; b) kubit me teh a;
c) prizmit të rregullt gjashtëkëndor me tehun e bazës a dhe lartësinë H.

3 Prerja normale e një prizmi trekëndor të pjerrët është trekëndësh

me brinjë a1 = 8cm, b1 = 10 cm, c1 = 14 cm, kurse gjatësia e
tehut anësor është s = 30 cm. Njehso syprinën anësore M të A1
prizmit. b1 s
c1
Zgjidhje. Faqet anësore të prizmit janë paralelograme. Për baza të atyre B 1 a1
C1
paralelogrameve t’i zgjedhim tehet anësore; atëherë lartësitë përkatëse b
janë brinjët e prerjes normale, Δ A1 B1C1. Prandaj: c a

M = a1 ⋅ s + b1 ⋅ s + c1 ⋅ s = (a1 + b1 + c1 )⋅ s, d.m.th. M = P1 ⋅ s,
ku P1 është perimetri i prerjes normale. Për vlerat e dhëna të a1, b1, c1 dhe s kemi:
M = P1 ⋅ s = (8 + 10 + 14) ⋅ 30 = 960cm 2 ,

Mbaj mend!

Syprina anësore M e cilitdo prizëm n-këndor është e barabartë me prodhimin e perimetrit P1 të prerjes
normale dhe gjatësisë s të tehut anësor,
M = P1 ⋅ s,

138
Prerja normale e prizmit të drejtë është gjithashtu edhe prerja e tij paralele, kurse ai është i puthitshëm me bazën.
Prandaj, për syprinën anësore M të prizmit të drejtë vlen:

M = P ⋅ H,

ku P është perimetri i bazës dhe H është lartësia e prizmit.

4 Baza e një prizmi të drejtë është romb diagonalet e të cilit janë d1 = 8cm dhe d 2 = 6 cm. Cakto
syprinën anësore të prizmit nëse lartësia e tij është H = 10 cm.
2 2
⎛d ⎞ ⎛d ⎞
M = 4a ⋅ H ; a 2 = ⎜ 1 ⎟ + ⎜ 2 ⎟ = 42 + 32 = 25, a = 5 cm; M = 4 ⋅ 5 ⋅10 = 200 cm 2 .
⎝2⎠ ⎝ 2 ⎠

Kujtohu!

Cila është njësia themelore matëse për vëllimin?

B Me detyrën për matjen e vëllimit u njohe
më detalisht në klasën e tetë.
Cilat janë njësitë matëse më të vogla, kurse cilat më të
mëdhaja?
Cakto vëllimin e kuadrit me dimenzione Lirisht thënë, vëllimi i trupit gjeometrik është
a = 5cm, b = 3cm, c = 6cm.
madhësia e zonës së brendshme (hapësinore), e
Për dy trupa themi se janë të puthitshëm nëse
kufizuar me sipërfaqen e tij.
mundemi të paramendojmë të vendosen njëri në tjetrin
ashtu që sipërfaqet e tyre të puthiten.
Në vizatim janë paraqitur dy prizma me baza ndërmjet
Detyra për matjen e vëllimit të trupit gjeometrik
tyre të puthitshme dhe lartësi të barabarta.
qëndron në atë që çdo trupi t’i shoqërohet numër
i caktuar V, i quajtur vëllimi i trupit, ashtu që të
plotësohen këto veti:

Si janë ato prizma ndërmjet veti?

1. Vëllimi V është numër pozitiv real.

2. Trupat e puthitshëm kanë vëllime të barabarta.
3. Nëse trupi është ndarë në dy ose më shumë pjesë përbërëse, atëherë vëllimi i trupit është i
barabartë me shumën e vëllimeve të atyre trupave.
4. Për matjen e vëllimit është vëllimi i kubit me teh gjatësia e të cilit është njësia për matjen e
gjatësisë.

Sipas sistemit ndërkombëtar për matje SI, vëllimi i kubit me teh 1 m merret si njësi matëse themelore për
vëllimin dhe quhet metër kub, dhe shënohet me 1 m3.

5 Njehso vëllimin e kuadrit me dimenzione a = 4cm, b = 2cm, c = 3cm.

139
Zgjidhje. Vëreve se baza e kuadrit (në vizatim) mund të paraqitet
a ⋅ b = 4 ⋅ 2 = 8 katror me brinjë 1 cm. Nëse te çdonjëri prej
atyre katrorëve vendoset kub me teh 1 cm, do të fitohet shtresë c
që përmban 6 njësi vëllimesh. Te kuadri ka 8 njësi vëllimesh. Te
kuadri ka c = 3 shtresa të atilla, pra mund të vendosen gjithësej
(a ⋅ b )⋅ c = (4 ⋅ 2 )⋅ 3 = 24 njësi vëllimesh. Prandaj, vëllimi i
kuadrit është V = a ⋅ b ⋅ c; konkretisht, b
V = 4 ⋅ 2 ⋅ 3 (cm 3 ) = 24 cm 3 . a

Formula për njehsimin e vëllimit të kuadrit,

V = a ⋅b⋅c
është e saktë edhe në rastet kur dimenzionet a, b dhe c janë çfarëdo numra pozitiv real.
(Saktësin e këtij gjykimi nuk do ta vërtetojmë.)

6 Trego se vëllimi i kubit me teh a njehsohet me formulën V = a 3 .

Mbaj mend!

Vëllimi V i cilësdo prizëm është i barabartë me prodhimin B të bazës dhe lartësisë H të prizmit,

V = B ⋅ H.

Saktësia e kësaj formule vijon prej një gjykimi të matematikanit italian Bonaventura Kavalieri (1599 - 1647),
prandaj edhe sot e mban emrin e tij.

Principi i Kavalierit. Nëse dy trupa mund të vendosen në pozitë të atillë që prerjet e të dy trupave me
cilindo rrafsh, paralel me një rrafsh të dhënë, të jenë figura të cilat kanë syprina të barabarta, atëherë
vëllimet e të dy trupave janë të barabarta.

Duke krahasuar çfarëdo prizëm me kuadrin me

dimenzione a, b, c, të atillë që kanë lartësi të njëjta
H (= c ) dhe syprina të barabarta B (= ab ) të
bazave (sikurse në vizatim), do ta fitojmë formulën c
për vëllimin V të prizmit të dhënë:

V = B ⋅ H. B b
a

140
 7 Baza e një prizmi të pjerrët është kuadër me brinjë a = 10 cm. Projeksioni ortogonal i njërit prej teheve
anësore bjen mbi diagonalen dhe me të formon kënd prej 450, kurse gjatësia e tehut anësor është
s = 16 cm. Njehso vëllimit e prizmit.
Zgjidhje. Këndi ndërmjet drejtëzës dhe rrafshit është këndi ndërmjet
F1 E1
drejtëzës dhe projeksionit të tij ortogonal mbi rrafshin (nëse drejtëza nuk
është normale në rrafsh). Në vizatim, këndi ndërmjet drejtëzës CC1 dhe C1 D1
rrafshit te i cili shtrihet baza CDEF është ∠C1CT H
s
F E
Për vëllimin V duhet ta caktojmë lartësinë H të prizmës; ajo është lartësia 45
0
T
a
e paralelogramit CEE1C1 (në vizatim), që është prerja diagonale e C a D
prizmës.
H H 2
Prej Δ CTC1 kemi = sin 450 , d.m.th. = , pra H = 8 2 cm. Prandaj,
s 16 2
V = B ⋅ H = 102 ⋅ 8 2, V = 800 2 cm 3 .

8 Tehet anësore të një prizmi trekëndor janë nga 20 cm, kurse largësia ndërmjet tyre është 13 cm, 14 cm
dhe 15 cm. Njehso vëllimin e tij.

Zgjidhje. Vëllimi V i prizmës së pjerrët mund të njehsohet edhe me

formulën
E
V = B1 ⋅ s, a c s
F b G
ku B1 është syprina e një prerje normale, kurse s është gjatësia e një tehu
anësor të prizmës.

Në vizatim, Δ EFG është një prerje normale e prizmës. Gjatësitë e brinjëve të tij janë gjatësitë ndërmjet teheve
anësore, d.m.th. a = 13cm, b = 14 cm, c = 15 cm, pra syprina B1 e Δ EFG , sipas formulës së Heronit
është B1 = 21⋅ 8 ⋅ 7 ⋅ 6 = 84 cm 2 . Domethënë, V = 84 ⋅ 20 = 1680 cm3 .

6
9 T Prerja tërthore e një rrënze të hekurudhës së trenit është paraqitur
në vizatim; dimenzionet janë në metro. Njehso sa metër kub janë të
2,5
2,5

nevojshme për 1,3 km prej rrënzës.

10
Zgjidhje. Vëre se tehet për vëllimin e prizmës së drejtë me bazë trapez barakrahas
dhe lartësi H = 1300 m. Syprina e bazës është 6
10 + 6 2,5 h 2,5
B= ⋅ h, ku h 2 = 2,52 − 2 2 , d.m.th. h = 1,5 m, pra
2
2 10
B = 8 ⋅1,5 = 12 m 2 ; V = B ⋅ H = 12 ⋅1300 = 15600 m3 .

141
10 E Në një firmë për përpunimin e drurit janë blerë 1,5 m3 dërrasa pishe. Çdonjëra ka pasur gjatësi
3 m, gjerësi 25 cm dhe trashësi 2 cm. Sa dërrasa ka blerë firma?
Zgjidhje. Çdo dërrasë e ka formën e kuadrit me dimenzione 300 cm, 25 cm dhe 2 cm, pra vëllimi i tij është:
300 ⋅ 25 ⋅ 2 = 15000 cm3 . Pasi 1,5 m3 = 1500000 cm3 , kemi se 1500000 :15000 = 100, d.m.th. firma ka
blerë 100 dërrasa.

11 M Një hambar në formë të paralelopipedit kënddrejtë, me tehe të bazës

a = 2 m, b = 1,5 m dhe lartësi H = 1,8 m, ka
2 112112 121121121121 112112112
1234567890123456789012345678901212345678
112112112 121121121121 112112112
1234567890123456789012345678901212345678
12
12
drithë deri në e lartësisë. Sa kilogramë drithë ka 1212111 12
1
1234567890123456789012345678901212345678
1 12
12 12
1
1234567890123456789012345678901212345678
3 11 12
1234567890123456789012345678901212345678
12
1234567890123456789012345678901212345678
12
1234567890123456789012345678901212345678
H
112
1234567890123456789012345678901212345678
112
1234567890123456789012345678901212345678
hambari, nëse llogaritet se: 2 1234567890123456789012345678901212345678
12
1234567890123456789012345678901212345678
12
1234567890123456789012345678901212345678
H 1212
12
12
1234567890123456789012345678901212345678
12
1212
1212
121112
121112
1212
1212
12
121112
1234567890123456789012345678901212345678
12 1212
1234567890123456789012345678901212345678121112
12
12111112
12 1212
12
12
12
1 dm3 përmban 1 kg drithë? 3 11111212
1234567890123456789012345678901212345678
1234567890123456789012345678901212345678
12
12 1
1234567890123456789012345678901212345678
12
1234567890123456789012345678901212345678
b
a
2
V = a ⋅ b ⋅ H = 2 m ⋅1,5 m ⋅1, 2 m = 3, 6 m3 = (3, 6 ⋅1000 ) dm3 = 3600 dm3 . Domethënë, te hambari
3
ka pasur 3600 kg drithë.
Detyra
1 Për sa centimetër katror do të zmadhohet syprina e 6 T Që të bëhet muri i lartë 2,8 m dhe trashësi 40
kubit, nëse tehu i tij me gjatësi 1 m zmadhohet për cm, janë shpenzuar 2600 tjegulla. Dihet se për
1 cm? 1 m3 mur janë të nevojshme 400 tjegulla. Sa
është i gjatë muri?

2 Tehet e bazave të një prizmi trekëndor janë 25 dm, 7 M;E Një kooperativë teneqeje ka porositur
29 dm dhe 36 dm, kurse syprina është 1620 dm2. teneqe 50 kënaqe teneqeje, çdo kënaqe të
Njehso syprinën anësore dhe lartësinë e prizmit. jetë e hapur prej sipër, me bazë katrori brinja e të
cilit është 30 cm , kurse kënaqeja të nxen

3 Njehso syprinën dhe vëllimin e prizmit të rregullt

katërkëndor me diagonale 15 cm, kurse diagonalja e
një faqe anësore është 12 cm.
4 Baza e një prizmi është romb me diagonale 18 cm
dhe 24 cm, kurse prerja më e vogël diagonale ka
syprinë të barabartë me syprinën e bazës. Njehso
syprinën dhe vëllimin e prizmit.
5 Tehet e bazës së një prizmi trekëndor janë 3 cm, 5
cm dhe 7 cm, kurse një teh anësor është 8 cm, i cili
me rrafshin e bazës formon kënd prej 600. Njehso
vëllimin e prizmit.
( )
36 A = 36dm3 qumësht.
a) Sa dm2 teneqe është e nevojshme për një
kënaqe, nëse ka pasur 5% mbeturinë prej teneqes
së përdorur?
b) Sa denarë ka paguar për teneqen nëse
1 m2 teneqe kushton 400 denarë?
8 T;E Sa thasë çiment me nga 50 kg nevojiten që
të bëhet pend për liqe artificial të gjatë
360 m, të lartë 37,5 m, me gjerësi të bazës 25 m,
kurse skaji i sipërm është 5 m, dhe nëse për 1 m3
janë përdor 250 kg çiment? Sa euro kushton sasia
e çimentos, nëse një thes kushton 5 euro?

142
 3 PIRAMIDA. PRERJET E PIRAMIDËS ME RRAFSH

Kujtohu!
A Piramida është poliedër i kufizuar me një
shumëkëndësh konveks, kurse faqet tjera
Në vizatim është paraqitur piramida pesëkëndore
janë trekëndësha që kanë një kulm të përbashkët.
SABCDE .
S
Shumëkëndëshi quhet baza, trekëndëshat - faqet
anësore, kurse kulmi i tyre i përbashkët - maja
E
e piramidës.
A D
Largësia prej rrafshit të bazës quhet lartësia e
B C piramidës shënohet me H. Në vizatim: H = SO.
Çfarë figure është baza, kurse çfarë figure janë faqet
anësore?
Tehet anësore SA dhe SB janë fqinje. Si janë SA dhe
SC ? S

Sipas llojit të bazës, piramida është: trekëndore, katërkëndore,

pesëkëndore etj. D H
C
Piramida trekëndore quhet edhe tetraedri; për bazë mund të merret O
cilado faqe e tij. Tetraedri faqet e të cilit janë trekëndësha barabrinjës A B
quhet tetraedri i rregullt.

Mbaj mend!

Piramida baza e të cilit është shumëkëndësh i rregullt, kurse tehet anësore janë të barabarta ndërmjet veti
quhet piramida e rregullt.

S
1 Në vizatim është paraqitur piramida e rregullt katërkëndore SABCD.
a) Çfarë trekëndësha janë faqet anësore dhe si janë ndërmjet veti?
b) Çka paraqet projeksioni ortogonal O i majës S për bazën e piramidës
së rregullt? H h
D S

Lartësia e faqes anësore të piramidës së rregullt e lëshuar prej majës O N

quhet apotema e piramidës. A a B
Çfarë lidhje ekziston ndërmjet: apotemës h, lartësisë H dhe tehut të bazës a?
2
⎛a⎞
(Vëre Δ SON në vizatimin lartë dhe vëre se h 2 = ⎜ ⎟ + H .)
2

⎝2⎠

143
 2 a) Shumëkëndëshi i rregullt a mund të jetë baza e piramidës jo të rregullt?
b) Çdo piramidë ku çdonjëra nga tehet anësore a janë të barabarta ndërmjet veti te piramida e rregullt?

B Prerja e piramidës me rrafsh quhet: a) b)

- prerja paralele, nëse rrafshi është paralel me bazën

(shumëkëndëshi i ngjyrosur fig. a);
- prerja diagonale, nëse rrafshi kalon nëpër dy tehe anësore
jo fqinje (trekëndëshi i ngjyrosur te fig. b).

Për prerjet paralele vlen kjo teoremë.

10. Prerja paralele i ndan tehet anësore dhe lartësinë në segmente proporcionale.
20. Prerja paralele dhe baza janë shumëkëndësha të ngjashëm.
30. Syprina e prerjes paralele dhe syprinës së bazës qëndrojnë si katrorët e largësive të tyre deri te
maja e piramidës.

3 Lartësia e një piramide është H = 18 cm, kurse syprina e bazës së saj është Q = 675 cm 2 . Në cilën
largësi prej bazës gjendet prerja paralele që e ka syprinën Q1 = 75 cm 2 ?

Zgjidhje. Vëre se lloj i piramidës, këtu, nuk është i rëndësishëm. Prandaj S

është dhënë vizatimi i piramidës trekëndore.
Sipas vetisë 30 kemi:
A1 O1 C1
Q1 : Q = H12 : H 2 , ku H1 = SO1 dhe H = SO.
B1 C
Konkretisht, 75 : 675 = H 12 :182 , H1 = 6 cm, pra
A O
OO1 = H − H1 = 18 − 6 = 12 cm. Domethënë, prerja është në largësi
12 cm prej bazës. B
Të vërejmë se:

Pjesa e piramidës që gjendet ndërmjet bazës dhe një prerje paralele quhet piramida e cunguar.

Te vizatimi lartë, pjesa ABCA1B1C1 është piramida e cunguar.

4 Tehu i bazës së piramidës katërkëndore është a = 6 2 cm, kurse lartësia është H = 8cm. Një prerje
paralele e piramidës e ka syprinën Q1 = 18 cm 2 . Cakto gjatësinë e pjesës së tehut anësor prej prerjes
deri te maja e piramidës.

144
 5 Në vizatim është paraqitur piramida e rregullt katërkëndore SABCD me tehun e bazës a, diagonalen d
e bazës, lartësia H, apotema h, tehu anësor s, këndi α ndërmjet apotemës dhe bazës, këndi β ndërmjet
tehut anësor dhe bazës. Çfarë relacione ekziston ndërmjet elementeve të piramidës?

Zgjidhje. Vëre në vizatim trekëndëshat kënddrejtë:

Δ ABC , Δ SOT , Δ SOB , Δ STC dhe zbatoi: S
Teoremën e Pitagorës dhe funksionin trigonometrik sinus.

Prej Δ ABC : d 2 = a2 + a2 , d = a 2. s
s h
⎛a⎞
2
H H
Prej Δ SOT : h = H +⎜ ⎟ ,
2 2
h= .
⎝2⎠ sin α D C
2 d α
⎛d⎞ H
Prej Δ SOB : s2 = H 2 + ⎜ ⎟ , s= . 2 O β a T
⎝2⎠ sin β
2 2 A a B 2
Prej ⎛a⎞ ⎛a⎞
Δ STC : s = h + ⎜ ⎟ d.m.th. h 2 = s 2 − ⎜ ⎟
2 2

⎝ ⎠
2 ⎝2⎠
6 Tehu i bazës së piramidës së rregullt katërkëndore është a = 28 cm, kurse tehu anësor është s = 20 cm.
Njehso syprinën Q të prerjes diagonale dhe apotemës h.

Detyra
1 Lartësia e piramidës së rregult katërkëndore është 5 Ndërmjet madhësive a (tehut të bazës), H (lartësisë),
H = 9 cm, kurse tehu i bazës është a = 12 cm. h (apotema) te piramida e rregullt katërkëndore cakto
Njehso syprinën e prerjes paralele që është në largësi madhësinë e panjohur, nëse janë dhënë (në
r = 3cm prej majës. decimetra):
a) a = 18, h = 15, H = ?
b) a = 10, H = 12, h = ?
2 Syprina e bazës së një piramide është 150 cm2,
c) H = 21, h = 29, a = ?
syprina e një prerje paralele është 54 cm2, kurse
largësia ndërmjet tyre është 14 cm. Njehso lartësinë
6 Cakto syprinën e prerjes diagonale të piramidës së
e piramidës.
rregullt katërkëndore me tehun e bazës a, kurse tehu
anësor formon kënd β me bazën e piramidës.
3 Piramida trekëndore me tehet e bazës 6 cm, 11 cm
dhe 15 cm është prerë me rrafsh që është paralele
7 Baza e një piramide është katror. Njëri prej teheve
me bazën që kalon nëpër mesin e lartësisë. Njehso
anësore është normal në rrafshin e bazës. Tehu anësor
syprinën e prerjes.
më i madh e ka gjatësinë s (= 6dm ) dhe formon
kënd prej 450 me bazën. Njehso syprinën e bazës.
4 Tehu i bazës së piramidës së rregullt gjashtëkëndore
është a = 5cm, kurse tehu anësor me rrafshin e
bazës formon kënd prej 600. Njehso syprinën e prerjes
diagonale më të madhe.

145
 4 SYPRINA DHE VËLLIMI I PIRAMIDËS

Kujtohu!
Syprina e një piramide përkufizohet si
Cilat figura rrafshore e përbëjnë kufirin (d.m.th. A shumë e syprinave të faqeve anësore
sipërfaqen) e një piramide?
Çka është lartësia, kurse çka është apotema piramidës dhe syprinës së bazës.
së rregullt?

Mbaj mend!

Syprina S e piramidës njehsohet me formulën S = B + M

ku B është syprina e bazës, kurse M është syprina e sipërfaqes anësore (shkurtimisht: syprina anësore).

1 Piramida e rregullt katërkëndore e ka bazën a = 12 cm dhe apotema h = 8 cm. Njehsoi: a) syprinën e

piramidës; b) tehun anësor të piramidës.

Zgjidhje. a) Syprina e bazës është B = a 2 = 144 cm2 ; S

ah
syprina anësore është M = 4 ⋅ = 2 ⋅ 12 ⋅ 8 = 192 cm 2 ;
2
S = B + M = 336cm2. h
2 F E
2 2 ⎛a⎞
b) Prej Δ STC : s = ST + TC = h + ⎜ ⎟ = 100; s = 10 cm.
2 2
T
⎝2⎠ C a D

2 Mbulesa e një kumbanare është piramidë e rregullt katërkëndore me tehun e bazës a = 5m, kurse
lartësitë e faqeve anësore janë nga 6 m. Sa do të kushton mbulesa e kambanarisë me teneqe të zinkuar
nëse 1 m2 kushton 800 denarë?

Që të fitohet formula për njehsimin e vëllimit

B të piramidës, shpeshherë propozohet kjo
Kujtohu!
provë.
Le të bëhen dy enë prej teneqeje ose kartuçi, njëra
Vëllimi V i prizmit njehsohet me formulën V = B ⋅ H ,
në formë të (çfarëdo) prizme, kurse tjetra me
ku B është syprina e bazës, kurse H është lartësia
formë të (çfarëdo) piramide, të hapura prej lartë,
e piramidës.
por të puthitshme që të kenë baza me syprina të
barabarta (mundet: të puthitshme) dhe lartësi të
Si njehsohet vëllimi i piramidës?
barabarta (për shembull, sikurse në vizatim).

146
 Nëse enën me formë të prizmit e mbushim me rërë të imët (ose: oriz, sheqer,...) dhe veprojmë duke derdhur
në enën tjetër me formë të piramidës, do të vërejmë se rëra prej prizmës saktë tre herë do të mbushet
piramida.
Kjo provë tregon se vëllimi i
piramidës është tre herë më e vogël
se vëllimi i prizmës.

Pasi vëllimi i prizmës është e

barabartë me B ⋅ H , do të kemi:

Mbaj mend!

Vëllimi V i (cilësdo) piramide është i barabartë me një të tretën e prodhimit të lartësisë H dhe
syprinës B të bazës, d.m.th.
1
V= B ⋅ H.
3

Këtë gjykim e konstatuam me provën, mund të vërtetohet (por, na atë nuk do ta bëjmë).

3 Njehso vëllimin e piramidës së rregullt katërkëndore me diagonale

d = 16 cm të bazës dhe tehun anësor s = 17 cm.
s
H
2
1 d
Zgjidhje. V = B ⋅ H ; B= = 128 cm 2 ; d
3 2 2
2
⎛d ⎞ 1
H = s − ⎜ ⎟ = 289 − 64 = 225,
2 2
H = 15 cm; V = ⋅128 ⋅15, V = 640 cm3 .
⎝2⎠ 3

4 Njehso vëllimin e piramidës me tehet e bazës 17 cm, 25 cm, 26 cm dhe lartësi H = 20 cm.

5 Baza e një piramide është drejtkëndësh me brinjë a = 16 cm dhe b = 6 cm, rënza e lartësisë është në
prerjen e diagonaleve të bazës dhe vëllimi është 128 cm3. Cakto syprinën anësore M të piramidës.

147
Zgjidhje. S
Shqyrto vizatimin te i cili është paraqitur piramida SCDEF, baza e së
cilës është drejtkëndësh me dimenzione a dhe b dhe lartësi rënza e së
cilës është në prerjen e diagonaleve.
H
Vëre se faqet e kundërta anësore çift për çift janë trekëndësha F E
barakrahas të puthitshëm. Prandaj,
b
ah bh a
M = 2⋅ a + 2⋅ b , C D
2 2
ku ha është lartësia e Δ CDS , kurse hb është lartësia e Δ DES (i vizatimit të dytë).
1234
1234
1 1 S
1234
Prej V = a ⋅ b ⋅ H , d.m.th. 128 = ⋅16 ⋅ 6 ⋅ H kemi H = 4 cm. 1234
3 3 1234
1234
1234
1234
Prej trekëndëshit kënddrejtë SON kemi: 1234
2
1234
1234
⎛b⎞ 1234
1234 H hb
ha = H + ⎜ ⎟ = 4 2 + 32 = 25, kurse prej Δ SOT :
2 2
h1234
⎝2⎠ F 1234
a
1234 E
1234
1234
⎛a⎞
2
1234
1234O T
hb 2 = H 2 + ⎜ ⎟ = 42 + 82 = 80. D.m.th. ha = 5cm dhe hb = 4 5 cm,
⎝2⎠ C N D

( )
pra M = a ⋅ ha + b ⋅ hb = 16 ⋅ 5 + 6 ⋅ 4 5 = 80 + 24 5 cm 2 ≈ 133, 7 cm 2 .

6 Njehso vëllimin e piramidës baza e së cilës është romb me diagonale d1 = 16 dm, d 2 = 12 dm, prerja
më e vogël diagonale e ka syprinën Q = 18dm 2 , kurse rënza e lartësisë është në prerjen e diagonaleve.

7 Cakto syprinën e piramidës së rregullt trekëndore me tehun e bazës a, kurse syprina anësore është dy
herë më e madhe se syprina e bazës.
S
a2 3
Zgjidhje. Kemi: S = B + M = B + 2 B = 3B = 3 ⋅ kurse
4
h H
1 1 a2 3
V = B⋅H = ⋅ ⋅ H . Lartësin H do ta njehsojmë prej
3 3 4 O
2 T a
drejtkëndëshit SOT të vizatimit: H 2 = h 2 − TO . Poashtu
segmenti TO është një e treta e lartësisë v të bazës d.m.th.
a a a 3
1 a 3 v v=
TO = ⋅ , kurse h do ta caktojmë prej barazimit M = 2 B, d.m.th. 2
3 2 a
2 2
ah a2 3 a 3 ⎛a 3⎞ ⎛a 3⎞ a2 a2 a2
prej 3 ⋅ = 2⋅ ; h= . Domethënë, H 2 = ⎜⎜ −
⎟⎟ ⎜⎜ ⎟⎟ = − = , pra
2 4 3 ⎝ 3 ⎠ ⎝ 6 ⎠ 3 12 4

a 3a 2 3 1 a2 3 a a3 3
H= . Kështu, S = , kurse V = ⋅ ⋅ , V= .
2 4 3 4 2 24

148
 Detyra
1 Njehso syprinën e piramidës së rregullt katërkëndore:
a) me lartësinë 15 dm dhe syprinën e bazës 256 dm2;
b) me tehun anësor 37 cm dhe apotemën 35 cm.
2 Lartësia e një piramide është ndarë me një prerje
paralele në raport 3 : 4 (prej majës nga baza), kurse
syprina e prerjes është më e vogël se syprina e bazës
për 200 cm2. Cakto syprinën B të bazës.
3 Njehso syprinën anësore të piramidës së rregullt
trekëndor me lartësi H = 4 cm dhe apotemë
h = 8 cm.
4 Një piramidë baza e së cilës është drejtkëndësh me
brinjë a = 32 cm dhe b = 10 cm, kurse rënza e
lartësisë është te prerja e diagonaleve, e ka vëllimin
1280 cm3. Njehso syprinën anësore të piramidës.
5 Njehso syprinën S dhe vëllimin V të tetraedrit të
rregullt me tehun:
a) 6 cm; b) a.
6 T, E Sa gramë masë ka një trup me formë të
piramidës trekëndore lartësia e së cilës është
15 cm , kurse baza është trekëndësh
kënddrejtë me katetë 5,5 cm dhe hipotenuzë
7,3 cm, nëse dihet se trupi është bërë prej
bakri (dendësia specifike është 8,9 g/sm3).
7 E, M Sa denarë kushton pëlhura që është përdor
për të bërë shator në formë të piramidës së
rregullt katërkëndore (pa bazë) me tehun e
bazës 3 m dhe lartësi 2 m, nëse 1 m2
kushton 800 denarë?
8 T, E Njehso masën e trupit të bërë prej argjenti.
në formë të piramidës së rregullt katër-
këndore me tehun e bazës a = 3, 4 cm dhe
tehut anësor s = 7,5 cm, nëse dendësia
specifike e argjendit është 10,51 g/cm3?
9 T Çatia e ka formën e piramidës së rregullt
katërkëndore me tehun e bazës 5 m, kurse këndi
ndërmjet faqes anësore dhe bazës është 450.
Sa copa teneqe drejtkëndore me dimenzione
70 cm dhe 140 cm janë të nevojshme që të
mbulohet çatia, nëse për shkak të mbeturinave
duhet të shtohen 10% prej syprinës së çatisë?
10 E, M Arena e cirkut e ka formën e prizmit të
rregullt gjashtëkëndor me tehun e bazës
a = 8 m dhe lartësia 3 m, kurse mbulesa e
arenës është syprina anësore e piramidës
së rregullt gjashtëkëndore lartësia e së cilës
është 4 m. a) Sa shikues nxen arena nëse
për çdo shikues duhet të sigurohen më së
paku 3,5 m3 hapësirë? b) Sa metro kator
pëlhurë është blerë për arenën, nëse 10%
prej pëlhurës së përdorur është mbeturinë,
kurse dyshemeja e arenës është bërë prej
materialit tjetër?
149
 5 SYPRINA DHE VËLLIMI I PIRAMIDËS SË CUNGUAR

Syprina e trapezit barakrahas me baza a dhe b, lartësi h

dhe krahun c është:
Kujtohu!
b
a+b
Çka është prerje paralele e piramidës? S= ⋅h c h c
2
Çfarë shumëkëndësha ndërmjet veti janë baza dhe prerja 2 x a
⎛ a−b⎞ a −b
paralele e piramidës? h = c −⎜2
⎟ . x=
⎝ 2 ⎠ 2

Pjesa e piramidës që gjendet ndërmjet njërës prerje paralele të saj dhe bazës quhet piramida e
A cunguar.
Pjesa e piramidës prej prerjes deri te maja quhet plotësim i piramidës së cunguar.
S
Te vizatimi a) është paraqitur piramida
trekëndore SEFG dhe një prerje e saj paralele
E1F1G1, kurse në vizatimin b) në pjesën e ndarë E1 G1 E1 G1
është paraqitur piramida e cunguar trekëndore
F1 F1
EFGE 1F1G1. H
G G
Baza dhe prerja paralele e piramidës quhen E E
baza të piramidës së cunguar. F F
a) b)

Largësia ndërmjet rrafsheve te të cilat shtrihen bazat quhet lartësia e piramidës së cunguar dhe shënohet
me H.
Faqet të cilat nuk janë baza quhen faqet anësore dhe ato e përbëjnë sipërfaqen anësore të piramidës së
cunguar.
Çfarë lloj të katërkëndëshave janë faqet anësore të piramidës së cunguar?
Çka është syprina e piramidës së cunguar dhe si njehsohet?

Mbaj mend!

Syprina S e piramidës së cunguar njehsohet me formulën

S=B+B1+M,

ku B dhe B1 janë syprinat e bazave, kurse M është syprina e sipërfaqes anësore (shkurtimisht, M
quhet syprina anësore e piramidës së cunguar).

150
 1 Njehso syprinën e piramidës së rregullt të cunguar katërkëndore me tehet e bazave a = 16 cm dhe
a1 = 6 cm dhe lartësi H = 12 cm.
Zgjidhje. a) b)
S=B+B1+M; bazat janë katrorë, pra K1 a 1 G O T1
12345678901234 1 123456789012345
1
12345678901234
O1 123456789012345
B = a = 256 cm ; B1 = a1 = 36 cm , kurse të
2 2 2 2
E
12
12 T
12345678901234
12345678901234
12
12345678901234 1
12
123456789012345
12
123456789012345
12
123456789012345
1 12
12345678901234 12
123456789012345
12
12 F
12345678901234
12345678901234
12
123456789012345
12
123456789012345
katër faqet anësore janë trapeza barakrahas të 12
12
1
12345678901234
12345678901234
12
123456789012345
12
123456789012345
12
12345678901234
12
12345678901234
12
12345678901234
h H 12
12 h
123456789012345
123456789012345
12
123456789012345
puthitshëm me baza a dhe a1 (fig. a), pra K
12
12345678901234
12
12345678901234
12
12112121211212
12345678901234
12
123456789012345
12
123456789012345
1234567890
12
123456789012345
12
12345678901234
12
12345678901234
12
12345678901234
G 123456
12
1234567890
123456789012345
12
123456
1234567890
123456789012345
12
123456
1234567890
123456789012345
a + a1 121 12112
1211211212
121112 1112
1 112 121112
12 1112
12
1211
12345678901234
12 12
123456
1234567890
123456789012345
123456
1234567890
M = 4⋅ ⋅ h, O T O
123456
1234567890
N T
123456
1234567890
1234567890
2
ku h është lartësia e trapezave. a F
Te vizatimi b) pjesa e ndarë është paraqitur prerja e piramidës së cunguar që kalon nëpër prerjen e diagonaleve
të bazave dhe nëpër meset e teheve të bazave. Prej Δ TNT1 kemi:

2 2
2 2 ⎛ a − a1 ⎞
2 ⎛ 16 − 6 ⎞
h = TT1 = TN + NT1 = ⎜
2
⎟ +H =⎜
2
⎟ + 12 = 169, h = 13 cm.
2

⎝ 2 ⎠ ⎝ 2 ⎠
16 + 6
Kështu, M = 4 ⋅ ⋅13 = 572 cm 2 , pra S=864 cm2.
2

2 Tehet anësore të piramidës së rregullt katërkëndore të cunguar janë a = 18 m dhe

a1 = 5, 4 m, kurse tehu anësor është s = 10, 5 m. Njehso syprinën e asaj piramide.

Të gjejmë tani, formulë për njehsimin e

Kujtohu!
B vëllimit të piramidës së cunguar, me lartësi
Cilat janë vetitë e prerjeve paralele të piramidës? H dhe syprina B dhe B1 të bazave.

Me çka është i barabartë vëllimi i piramida?

Si qëndrojnë syprina B e syprinës së bazës B1 të prerjes
Piramida e cunguar (në vizatim) ta plotësojmë deri
paralele të një piramide? te piramida „e plotë”; lartësin e pjesës plotësuese
do ta shënojmë me x.

B1
Vëllimi V i piramidës së cunguar është e barabartë me ndryshimin e x
vëllimeve të piramidës së „plotë” dhe vëllimit të pjesës së plotësuese,

H
1 1 1 B
V = B ⋅ ( H + x ) − B1 ⋅ x, d.m.th. V = ⎡⎣ B ⋅ H + (B − B1 )⋅ x⎤⎦ . ( *)
3 3 3

Sipas vetisë 30 prej teoremës për prerjet paralele të piramidës, kemi:

151
B : B1 = ( H + x ) : x 2 ose
2
B : B1 = (H + x ) : x, d.m.th. x =
H B1
=
H B1 ⋅ ( B1 + B ).
B − B1 B − B1
Duke e zëvëndësuar këtë shprehje për x te formula ( * ), fitojmë se

V=
H
3
(
⋅ B + B1 + BB1 . )
3 Syprinat e bazave të një piramide të cunguar janë 294 cm2 dhe 150 cm2, kurse lartësia e piramidës „ së
plotë” është 28 cm. Njehso vëllimin e piramidës së cunguar.
Zgjidhje. Prej B : B1 = ( H + x ) : x 2 , d.m.th. prej 294 :150 = 282 : x 2 kemi x = 20 cm, pra
2

H = 28 − 20 = 8 cm. Kështu, V =
1
3
( )
294 + 150 + 294 ⋅150 ⋅ 8 = 218 ⋅ 8, V = 1744 cm 3 .

4 Syprinat e bazave të një piramide të cunguar janë B = 36 cm 2 dhe B1 = 16 cm 2 , kurse lartësia e saj
është H = 5 cm. Njehso vëllimin Vd të plotësimit të saj dhe vëllimin Vc e piramidës „së plotë”.

6 Lartësia e piramidës trekëndore të cunguar është

Detyra
H = 20 cm. tehet e njërës bazë janë a = 40 cm,
1 Njehso syprinën e piramidës së rregullt katërkëndore b = 37 cm dhe c = 13 cm, kurse perimetri i bazës
të cunguar me tehet e bazës 30 cm dhe 14 cm dhe tjetër është P1=36 cm.
lartësi 15 cm. Sa është vëllimi?

7 T, E Fondamenti prej hekurit të shkrirë e ka

2 Cakto syprinën e piramidës së rregullt katërkëndore
të cunguar me tehet e bazave 10 cm dhe 8 cm dhe
faqet anësore të mënjanuar nga baza më e madhe nën
këndin prej 600.
3 Cakto syprinën e sipërfaqes anësore të piramidës së
rregullt gjsdhtëkëndore të cunguar me tehe të bazave
a = 12 dm dhe a1 = 8 dm dhe lartësia H = 2 dm.
8 E
4 Njehso vëllimin e piramidës së cunguar, nëse syprinat
e bazave janë B = 128 cm 2 dhe B1 = 72 cm 2 ,
kurse lartësia e piramidës përkatëse „të plotë” është
12 cm.
5 Njehso vëllimin e piramidës së rregullt katërkëndore
të cunguar nëse syprinat e bazave janë 72 dm2 dhe
18 dm2, kurse syprina e prerjes diagonale është
45 dm2.
formën e piramidës së rregullt trekëndore
të cunguar me lartësi 1,5 m. Tehet e bazave janë 2 m
dhe 1 m. a) Sa masë ka fondamenti (dendësia
specifike e hekurit është 7,2 g/cm3)? b) Sa është
paguar për hekurin e përdorur, nëse çdo kg hekur
kushton 0,5 eura?
Një enë prej teneqeje me formën e piramidës
së rregullt katërkëndore të cunguar, me tehe të
bazave a = 12 dm dhe a1 = 30 dm (baza më e
madhe është prej lartë) është mbushur me miell. E
tëra sasi e miellit është shitur për 140400 denarë.
a) Sa dm3 ka ena nëse dihet se çdo kg miell është
shitur për 25 denarë dhe 1 dm3 përmban përafërsisht
1 kg miell?
b) Sa është e thellë ena?
c) Sa dm2 teneqe është përdor që të bëhet ena, pa
mbulesë (të bazës më të madhe)?

152
 9 M Duhet të gropohet gropë për mbledhjen e ujërave në formë të piramidës së rregullt katërkëndore të cunguar që
nxen 100 hektolitra. Gjerësia pranë majës të jetë 2,5 m, kurse poshtë te baza 2,2 m. Sa duhet të jetë e thellë
gropa?

6 CILINDRI. PRERJET E CILINDRIT ME RRAFSH

Kujtohu! A Në shkollën fillore mësove për cilindrin.

Në jetën e përditshme hasën sende që e kanë formën e
cilindrit, si për shembull: konzerva, fuçi për benzin etj.
Numëro edhe disa sende që e kanë formën e cilindrit.
Të përkujtohemi se si mund të fitohet trupi
i atillë gjeometrik.
Le të jenë dhënë: vija rrethore k dhe drejtëza p që
kalon nëpër një pikë T të vijës rrethore dhe është
normale në rrafshin te i cili shtrihet vija rrethore.

Të mendojmë se drejtëza k „rrëshqet” nëpër vijën rrethore duke mbetur paralele në pozitën e saj paraprake,
sikurse në figurën a).

a) b) c)

p O1 O1
Σ1 T1 k1
T1
H
T k
O O
Σ T k
T

Në këtë mënyrë drejtëza lëvizëse p duke përshkruar një sipërfaqe të lakuar e cila quhet sipërfaqe cilindrike.
Drejtëza lëvizëse quhet gjeneratrisë (ose përftuese), kurse vija rrethore nëpër të cilën lëviz drejtëza quhet
direktrisë e sipërfaqes cilindrike.
Ta prejmë sipërfaqen cilindrike me dy rrafshe, Σ dhe Σ1 , paralele me rrafshin e vijës rrethore k (fig. b).

Rrathët të cilat sipërfaqja cilindrike i pren prej rrafsheve Σ dhe Σ1 , dhe pjesa prej saj ndërmjet rrafsheve,
kufizojnë pjesë të hapësirës, d.m.th. formojnë një trup gjeometrik që quhet cilindri i drejtë rrethor,
kurse na do ta quajmë vetëm cilindër.

Në figurën c) është paraqitur pjesë e ndarë e atij cilindri.

153
 Për cilindrin:
të dy rrathët quhen baza;
pjesa e sipërfaqes cilindrike e kufizuar ndërmjet bazave quhet sipërfaqja anësore;
drejtëza që kalon nëpër qendrat O dhe O1 e rrathëve quhet bosht;
largësia ndërmjet bazave quhet lartësia dhe shënohet me H;
segmenti TT1 që e formon sipërfaqen anësore të cilindrit quhet gjeneratrisë (ose përftuese).

Cilindri mund të fitohet edhe kur drejtkëndëshi 123456789012

12345678901211
123456789012
rrotullohet rreth një brinje të tij ose rreth një boshti 123456789012
123456789012 11
123456789012
123456789012 11
të tij të simetrisë. 123456789012 11
123456789012
Prandaj, cilindri është trup rrotullues. 123456789012
123456789012 11
123456789012
111111111112111211121212112
123456789012 212
2112121
12
1211
123456789012
123456789012
12 1 12 12
12
112111121212111
123456789012

1 Drejtkëndëshi me brinjë a dhe b, rrotullohet rreth: 1) brinjës a; 2) brinjës b;

3) simetrales së brinjës b. Cila brinjë e drejtkëndëshit është rreze r e bazës, kurse cila - lartësi H e
cilindrit?

Kujtohu!
B Prerja e cilindrit me rrafsh:
Si janë ndërmjet veti baza dhe cilado prerje paralele e çka është prerja paralele me bazat quhet prerje
prizmit? paralele (fig. a);
Çfarë figura janë prerjet diagonale të drejtëzës së drejtë? çka kalon nëpër boshtin e cilindrit quhet prerje
boshtoe (fig. b).

Mbaj mend! a) b)
1234567890123456789
1234567890123456789
1234567890123456789
1234567890123456789
1234567890123456789
12
12345678
12345678
12
12345678
1234567890123456789 O 11212
12345678
12345678
1. Çdo prerje paralele e cilindrit me rrafsh është 12
12 12
12345678
12
12345678
12345678
12345678901234
12345678901234 12 12
12345678
12345678
12 12
12345678
rreth, i puthitshëm me bazat e cilindrit. 12345678901234 12 12
12345678
12345678
12345678901234
12345678901234
12
12 12
12345678
12
12345678
12345678
12
12 12
12345678
12
12345678
12345678
12 1
12
12345678
12345678
12
1
2. Çdo prerje boshtore e cilindrit është drejtkëndësh
1234567890123456789
1234567890123456789
1234567890123456789 12 1
12345678
12345678
12345678
1234567890123456789
1234567890123456789 1
12 O
12345678
12345678
1234567890123456789
brinjët e të cilit janë të barabarta me diametrin e
bazës dhe lartësisë së cilindrit.

2 Cakto rrezen r të bazës së cilindrit i cili e ka lartësinë H = 6 cm dhe diagonalen e prerjes boshtore
d = 7,5 cm.

154
 12345678901234567890123
12345678901234567890123
12345678901234567890123
1 2 2 2 A 12345678901234567890123
12345678901234567890123
1 12345678901234567890123
B1
Zgjidhje. Sipas vizatimit: r = AB; AB = AB1 − BB1 , d.m.th. 12345678901234567890123

2
d H
(2r )
2
= d 2 − H 2 = 7, 52 − 62 = 20, 25, 2r = 4, 5, r = 2, 25 cm.
123456789012345678901234
123456789012345678901234
123456789012345678901234
3 Prerja boshtore e një cilindri është katror me syprinë S=25cm2 cakto rrezen A
112112
12112 1121121121
123456789012345678901234
112112
12112 1121121121
123456789012345678901234
123456789012345678901234 B
dhe lartësinë e cilindrit. O r
123456789012345678901234
123456789012345678901234

Mbaj mend!

Cilindri prerja boshtore e të cilit është katror, d.m.th. diametri i bazës është i barabartë me lartësinë,
quhet cilindri barabrinjës.

4 Cilindri me lartësi H = 14 cm është prerë me rrafshin paralel me boshtin e cilindrit, në largësi 4 cm prej
saj, ku syprina e prerjes është 84 cm2. Njehso syprinën e bazës.

F12345
1234
12345
Zgjidhje. Syprina e bazës është B = r 2π . Pasi prerja është drejtkëndësh (te . Gr O
1234
12345
1234
12345
12345
figura ajo është CDEF) me brinjë H = 14 cm dhe 12345
12345 E
12345
12345
t = CD, do të kemi 14 ⋅ t = 84, t = 6 cm. Rrezen r = OF të bazës do ta 12345
12345
12345
12345
caktojmë prej trekëndëshit kënddrejtë FGO, për të cilin dijmë se 12345
12345
t .C t
12345
12345
OG = 4 cm, GF = = 3 cm; r 2 = 42 + 32 = 25, r = 5 cm. 12345
12345
2
D
Domethënë, B = 25π cm 2 . hb = 4 5 cm,

5 Lartësia e një cilindri është 7 cm, kurse rrezja e bazës është 5 cm. Njehso syprinën e prerjes që është
paralele me boshtin e cilindrit dhe është në largësi 3 cm prej tij.

Vërejtje. Në të njëjtën mënyrë sikurse

C fitohet cilindri i drejtë rrethor, fitohet edhe Σ1 T1 O1
p T1
cilindri i pjerrët rrethor, vetëm që „drejtëza lëvizëse”
e dhënë p nuk është normale (as paralele) në rrafshin
O
e vijës rrethore të dhënë, fig. a) dhe fig. b). Σ T k
O
T
a) b)

155
 Te cilindri i pjerrët rrethor çdo prerje paralele (d.m.th. prerja me rrafsh paralel me bazat) është rreth, është
i puthitshëm me bazat, kurse çdo prerje boshtore (d.m.th. prerja me rrafsh që kalon nëpër qendrat O dhe O1
të bazave) është romboid ose romb, (fig. b).
Më tutje, „cilindri” do të jetë „cilindri i drejtë rrethor”, nëse nuk është thënë ndryshe.
Detyra
1 Sa është gjatësia e diagonales të prerjes boshtore të
cilindrit me rreze 7,5 cm dhe lartësi 20 cm? 6 Te cilindri me lartësi 3 dm është brendashkruar
paralelopiped kënddrejtë diagonalja e të cilit është
2 Çfarë forme ka prerja boshtore e cilindrit që është 34 cm. Cakto rrezen e bazës së cilindrit.
brendashkruar te kubi? (Të brendashkruhet cilindri
te kubi domethënë: bazat e cilindrit të brendashkruhen
te dy faqe të kundërta të kubit.) 7 Në një cilindër, paralelisht me boshtin, është vendosur
rrafsh që prej vijës rrethore të bazës pren hark që i
përgjigjet këndit qendror prej 1200. Lartësia e cilindrit
3 Cilindri me lartësi 24 cm dhe diametër 40 cm është
është 10 cm, kurse largësia e boshtit deri te rrafshi i
prerë me rrafshin, paralel me boshtin e cilindrit, ashtu
prerjes është d = 2 cm. Njehso syprinën e prerjes.
që prerja është katror. Njehso largësinë prej rrafshit
deri te boshti.

4 Cila pikë prej boshtit të cilindrit është një lloj e larguar

8 Syprina e bazës së cilindrit qëndrojnë ndaj syprinës
prej të gjitha pikave të vijës rrethore prej bazave?
së prerjes boshtore si π : 4. Cakto këndin ndërmjet
Sqaro përgjigjen tënde.
diagonaleve të prerjes boshtore.
5 Cilindri është jashtashkruar rreth prizmës së rregullt
trekëndore (d.m.th. kulmet e prizmës shtrihen në vijat
rrethore të bazave të cilindrit) me tehun e bazës 6 cm
dhe lartësi 8 cm. Cakto syprinën e prerjes boshtore
të cilindrit.

7 SYPRINA DHE VËLLIMI I CILINDRIT

Çka ndodh me ndryshimin ndërmjet syprinës së n-

Kujtohu!
këndëshit të rregullt të brendashkruar dhe syprinës të
Çdo të thotë të brendashkruhet shumëkëndëshi në rreth? brendashkruar në rreth, kur numri n dyfishohet?

Si arritëm deri te kuptimi syprina e rrethit dhe deri te

formula për njehsimin e tij? Perimetri P dhe syprina S e vijës rrethore me rreze r
njehsohen me formulat:
P=2rπ, S=r2π.

Nëse P është perimetri i bazës, kurse H është lartësia e

prizmës së drejtë, sa është syprina anësore e prizmës?

156
 Kuptimi për syprinën dhe vëllimin e cilindrit futen në mënyrë analoge sikurse kuptimet perimetri dhe
A syprina e rrethit.
Për një prizëm themi se është e brendashkruar në cilindër nëse bazat e prizmës janë brendashkruar në
bazat e cilindrit.
Në cilindër (me rreze r dhe lartësi H ) në vizatim është brendashkruar prizma
e rregullt n-këndore.
Të supozojmë se numri n i brinjëve të bazës së prizmës e kemi përvetësuar, numri
i ri i brinjëve përsëri e kemi dyfishuar etj., duke fituar shumëkëndësha të rregullt të
brendashkruar në vijën rrethore. Sa më shumë zmadhohet numri i brinjëve, aq më
shumë baza e prizmës afrohet nga vija rrethore, kurse prizma aq më shumë i përngjan
cilindrit te e cila është brendashkruar. Prandaj, analogjikisht si për perimetrin dhe
syprinën e rrethit, do të përvetësojmë se:

10 Syprinat anësore të prizmave të atilla të brendashkruar tentojnë nga një numër dhe atë numër e
llogarisim për syprinë anësore të cilindrit.

20 Vëllimi i prizmës së atillë të brendashkruar tenton nga një numër dhe atë numër e llogarisim për
vëllim të cilindrit.

Duke e shfrytëzuar këtë, mund të nxirret formula për syprinën dhe formula për vëllimin e cilindrit.

Syprina anësore e prizmës së drejtë është prodhimi i perimetrit P të bazës dhe lartësisë H të prizmës, d.m.th.
P.H kurse vëllimi është prodhim prej syprinës B të bazës dhe lartësisë H, d.m.th. B ⋅ H .

Kur numri i brinjëve të bazës së prizmës së rregullt të brendashkruar „tenton në pakufi”, atëherë perimetri i
bazës tenton nga perimetri i rrethit, 2 rπ , kurse syprina B nga r 2π . Prandaj,

syprina anësore e cilindrit është M = 2rπ H ,

kurse vëllimi është V = π r2H.

Syprina S e cilindrit është e barabartë me shumën e syprinave të dy bazave dhe syprinës anësore: S=2B+M
Pasi B = π r 2 dhe M = 2π rH , për syprinën e cilindrit të drejtë e fitojmë formulën

S=2πr2+2πrH, d.m.th.
S=2πr(r+H).

1 Është dhënë cilindri me rreze të bazës 1 cm dhe lartësi 2,5 cm. Vizato rrjetën e cilindrit dhe cakto
syprinën e tij.

157
Zgjidhje. Nëse sipërfaqja e cilindrit prehet sipas një gjeneratrise dhe sipas periferisë të çdonjërës prej bazave,
do të fitohet rrjeti i cilindrit. 1234567890
1234567890
1234567890
1234567890
Kjo mund „të vendoset” në rrafsh sikurse në vizatim. Rrjeti i cilindrit përbëhet prej 1234567890
1234567890
1234567890
r
1234567890
123456789012345678901234
1234567890
dy rrathëve (bazave) dhe një drejtkëndëshi (sipërfaqja anësore). Prandaj, 123456789012345678901234
123456789012345678901234
M
123456789012345678901234
123456789012345678901234
H
123456789012345678901234
123456789012345678901234
123456789012345678901234
S = 2 B + M , B = πr 2 = π ⋅ 12 ≈ 3,14 cm 2 , 2 B ≈ 6,3cm 2 : P=2 r π
123456789012345678901234
123456789012345678901234
1234567890
1234567890
M = 2πrH ≈ 2 ⋅ 3,14 ⋅ 2,5 = 15,7 cm ; S ≈ 22cm .
2 2
r
1234567890
1234567890
1234567890
1234567890
1234567890
1234567890
1234567890

2 Cilindri me lartësi 4 dm e ka syprinë anësore 24 dm2 . Sa është rrezja e bazës?

B Në këtë pjesë do të shqyrtojmë disa detyra për syprinën dhe vëllimin e cilindrit.

3 Njehso syprinën e cilindrit me rreze të bazës r = 6 cm dhe syprina e prerjes boshtore Q = 180 cm 2 .

Q 180
Zgjidhje. S = 2πr (r + H ); Q = 2r ⋅ H , H = = = 15cm; S = 2π ⋅ 6(6 + 15) = 252πcm 2 .
2r 12
4 Sa metër katror teneqe prej hekuri është e nevojshme për përpunimin e një oxhaku cilindrik të fabrikës,
të lartë 24 m, nëse diametri i të cilit është 75 cm dhe nëse për mbeturinat janë paraparë 10% zmadhim?

5 Drejtkëndëshi me dimenzione a = 10 cm dhe b = 6 cm rrotullohet rreth brinjës më të madhe. Njehso

syprinën dhe vëllimin e trupit të atillë të fituar.

..
12345678901234567890123456
12345678901234567890123456
Zgjidhje. Trupi i atillë i fituar është cilindër i drejtë me rreze 12345678901234567890123456
...
12345678901234567890123456
12345678901234567890123456
12345678901234567890123456
12345678901234567890123456
r = b = 6 cm dhe lartësi H = a = 10 cm. Domethënë, ..
12345678901234567890123456
12345678901234567890123456
12345678901234567890123456
b=r
12345678901234567890123456
S = 2πr (r + H ) = 2π ⋅ 6(6 + 10) = 192πcm 2 .
..
a=H ..
..
V = π r 2 H = π ⋅ 62 ⋅10 = 360π cm 3 .

6 T Teli i bakrit i gjatë 125 m e ka masën 500 g. Njehso diametrin e telit nëse dendësia specifike e
bakrit është 8,9 g/cm3.

7 E, M Një fuçi në formë të cilindrit me diametër 80 cm dhe lartësi 1,5 m është mbushur me naftë. Sa
denarë është paguar për naftën në fuçi nëse 1A naftë kushton 50 denarë?

Zgjidhje. Vëllimi në fuçi është V = π r 2 H ; r = 4 dm, H = 15 dm;

V = π ⋅16 ⋅15 ≈ 753,98 2 dm3 , që do të thotë se në fuçi ka (përafërsisht) 754 A naftë.

E tëra sasi e naftës kushton 754 ⋅ 50 = 37700 denarë.

158
8 T Rezervuari në formë të cilindrit nxen 1000 m3 ujë, kurse diametri i tij është 25 m.
a) Sa është i thellë rezervuari?
b) Sa metër kub beton është shpenzuar që të bëhet muri rreth e përqark dhe baza nëse trashësia
e tij është 50 cm?

Vërejje. Vëllimi i cilindrit rrethor të pjerrët me rreze r të bazës dhe lartësi H (d.m.th. me lartësi H
C ndërmjet rrafsheve të bazave) njehsohet me formulën e njëjtë sikurse për cilindrin: V = π r 2 H . (Por,
syprina anësore nuk njehsohet me formulën M = 2rπ H . )

Detyra

1 Prej katrorit me bazë a (= 20 cm ) është mbështjellur
sipërfaqja e cilindrit. Njehso syprinën B të bazës.
2 T Kazani cilindrik me avull e ka diametrin 1
m dhe gjatësinë 4,5 m. Sa është forca e
avullit mbi tërë sipërfaqen të kazanit nëse
shtypja është 8 kg/m3?
3 E, M Sa sasi naftë (në tonelata) nxen cisterna
cilindrike me diametër 2 m dhe gjatësi 6
m nëse dendësia specifike e naftës është
0,85 g/cm3?
6 M, E Një sillos me formë të cilindrit me lartësi
15 m dhe diametër të bazës 4 m është
mbushur me drithë.
a) Sa tonelata drithë ka në sillos nëse
masa e 1 dm3 drithë është 1,17 kg?
b) Sa denarë kushton drithi në sillos nëse
1 kg drithë kushton 12 denarë?
7 T, M Prej drurit në formë të cilindrit diametri i
bazës së të cilit është 28 cm, kurse
gjatësia është 4,5 m, është gdhendur trarë
me prerje të katrorit me brinjë më të
madhe të mundshme. Sa përqind (prej
vëllimit të drurit) paraqet mbeturina?

4 T, M Një ekonomi bujqësore ka gropuar një pus të

8 T, E
thellë 7 m, me diametër të brendshëm 1,2 m
dhe trashësia e murit 30 cm. Me sa metër
kub gur është bërë muri i atij pusi?
5 T, M Trari në formë të cilindrit me diametër 60 cm
dhe gjatësi 6,4 m duhet të përpunohet në
formë të prizmës së rregullt gjashtëkëndore,
ashtu që të ketë sa më pak mbeturina. Sa metër
kub mbeturina do të ketë?
Gypi i hekurit me trashësi të murit 2 cm
dhe diametër të jashtëm 440 mm është i
gjatë 1,5 m, kurse dendësia specifike e
hekurit është 7,8 g/cm3.
a) Vlerëso a do të mundesh ta ngrejsh
gypin në duar (ti ose shoku yt i fuqishëm
i klasës).
b) Njehso masën e gypit.
c) Sa kg ngjyrë është e nevojshme që të
ngjyroset tërë sipërfaqja e gypit (duke
përfshirë edhe „sipërfaqen e brend-
shme”) nëse me 1 kg ngjyrë mund të
ngjyrosen 4 m2?

159
 8 KONI. PRERJET E KONIT ME RRAFSH

Kujtohu!
A Trupi gjeometrik me formë konike, d.m.th.
koni mund të fitohet në mënyrë të ngjashme
12345678901234
Në jetën e përditshme shpeshherë
12345678901234
12345678901234 sikurse fitohet cilindri.
12345678901234
hasen objekte me formë të konit.
12345678901234
12345678901234
12345678901234
12345678901234 Në vizatim është paraqitur vija rrethore k me
Numëro disa sende që e kanë 12345678901234
12345678901234 qendër O dhe rreze r në rrafshin Σ dhe pika S
12345678901234
12345678901234
formën e konit. që nuk shtrihet në Σ.
Si fitohet sipërfaqja cilindrike? S
Çka është gjeneratrisa, kurse çka është direktrisa e
sipërfaqes cilindrike?

Te vija rrethore k është zgjedhur pika X dhe është r O k

tërhequr gjysmëdrejtëza SX. Të mendojmë se pika Σ X
X lëviz nëpër vijën rrethore (d.m.th. gjysmëdrejtëza
SX „rrëshqet nëpër vijën rrethore”), duke kaluar tërë
vijën rrethore.

Në këtë mënyrë fitohet një sipërfaqe e cila quhet sipërfaqja konike. Gjysmëdrejtëza lëvizëse quhet
gjeneratrisa (ose përftuese), vija rrethore k - direktrisë, pika S - maja, kurse drejtëza SO - boshti i
sipërfaqes konike.

Pjesa e hapësirës e kufizuar me rrethin që e pren sipërfaqja konike prej rrafshit dhe me pjesën e
sipërfaqes konike prej majës deri te rrethi quhet kon.

Rrethi quhet baza, kurse pjesa e sipërfaqes konike - sipërfaqja anësore e konit.

a) b)
Nëse boshti SO është normal te baza, atëherë trupi i S S
fituar është koni i drejtë (fig. a); në rastin e kundërtë
ai është koni i pjerrët (fig. b).
s H
Më tutje me „kon” do të nënkuptojmë „koni i drejtë”,
O r
nëse ndryshe nuk është përmendur. r O
T
Largësia prej majës deri te baza (sikurse edhe vet segmenti SO) quhet lartësia e konit. Çdo segment pikat
e skajshme të të cilit janë maja S dhe çfarëdo pikë T prej vijës rrethore të bazës quhet gjeneratrisa ose
përftuese. Të gjitha gjeneratrisat e një koni janë të barabarta ndërmjet veti.

160
 Përftueset te koni i pjerrët nuk janë të barabarta ndërmjet veti. Gjatë të vizatuarit S
e konit të pjerrët më së shpeshti paraqiten përftuesja më e vogël (s1 ) dhe
s2 s1
përftuesja më e madhe (s2 ).
Nëse r është rrezja e bazës, H lartësia dhe s gjatësia e përftueses së konit të
drejtë, atëherë O T

r 2 + H 2 = s2.

1 Lartësia e një koni është 30 cm, kurse përftuesja

është 34 cm. Sa është diametri i bazës? a) b)
A F

Koni mund të fitohet edhe me rrotullimin e

trekëndëshit kënddrejtë rreth një katete të tij (fig.
a) ose me rrotullimin e trekëndëshit barakrahas
rreth boshtit të tij të simetrisë (fig. b). B D E
O O

2 Trekëndëshi barakrahas me krahun 9 cm dhe lartësi 7 cm nga baza e tij rrotullohet rreth boshtit të
simetrisë. Njehso syprinën B të bazës së konit të fituar.

B = r 2π ; r 2 = 92 − 7 2 = 32; B = 32π cm 2 .

Prerja e konit me rrafsh quhet:

Kujtohu!
B
Çka nënkuptojmë me prerjen e cilindrit me rrafsh?
prerja paralele, nëse rrafshi është paralel me
Cila prerje quhet paralele, kurse cila prerje boshtore te bazën e konit;
cilindri?
prerja boshtore, nëse rrafshi kalon nëpër boshtin
Si thotë teorema për prerjet paralele te piramida?
e konit.

Prerjet paralele të konit (por edhe të konit të a) b)

pjerrët) janë rrathë (fig. a), kurse prerjet boshtore S S
janë trekëndësha (fig. b).
T1
Çfarë lloj të trekëndëshave janë prerjet boshtore r1 O1

të konit? B
T O r O
Si janë ndërmjet veti prerjet boshtore të një koni? r
T

161
 3 Koni në vizatim është prerë me rrafshin Σ1 paralel me bazën. Në lidhje me prerjen paralele trego se:

S
2 2
a) ST : ST1 = SO : SO1 = TO : T1O1; b) r π : r1 π = SO : SO1 .
2 2

T1 Σ1
Zgjidhje. Shqyrto vizatimin dhe vërei trekëndëshat kënddrejtë TOS dhe T1O1S. r1 O1

Ato janë të ngjashëm (pse?), pra brinjët përkatëse janë proporcionale, d.m.th.
vlejnë barazimet nën a). T r O

Prej r = TO, r1 = T1O1 dhe barazimi TO : T1O1 = SO : SO1 prej a), pas kuadrimit vijon se
2 2 2 2
r 2 : r12 = SO : SO1 dhe r 2π : r12π = SO : SO1 , d.m.th. është i saktë barazimi nën b).
2 2
Barazimi i fundit mund të shkruhet edhe kështu: B : B1 = SO : SO1 ,

ku B është syprina e bazës, kurse B1 është syprina e prerjes paralele.

Me këtë e vërtetuam se vlen kjo teoremë (për prerjet paralele të konit).

Teorema. Nëse koni pritet me rrafsh që është paralel me bazën, atëherë:

10. Gjeneratrisa dhe lartësia janë ndarë me prerjen në raport të njëjtë.

20. Syprina e bazës dhe syprina e prerjes paralele qëndrojnë si katrorët e largësive të tyre deri te maja
e konit.

Kjo teoremë vlen edhe për konin e pjerrët.

4 Syprina e bazës së një koni është B = 54 cm 2 , kurse prerja paralele që është në largësi H1 = 8 cm
prej majës e ka syprinën B1 = 24 cm 2 . Cakto lartësinë H të konit.

B ⋅ H12 54 ⋅ 82
Zgjidhje. Sipas 20, prej B : B1 = H 2 : H12 fitohet se H = = = 12, H = 12 cm.
B1 24

5 Njehso syprinën Q të prerjes boshtore të konit me lartësi H = 20 cm dhe gjeneratrisën s = 25 cm.

Koni prerja boshtore e të cilit është trekëndësh barabrinjës, d.m.th.

s = 2r quhet kon barabrinjës. s = 2r

Çfarë lloj trekëndëshi është prerja boshtore e konit barabrinjës? 2r

O

6 Njehso syprinën Q e prerjes boshtore të konit barabrinjës nëse perimetri i prerjes është P=24 cm.

162

Zgjidhje. Prej P=24 cm, d.m.th. 3s = 24 cm, fitohet se s = 8 cm, pra S =
7 Cakto syprinën dhe lartësinë H të asaj prerje boshtore të konit të pjerrët që kalon nëpër përftuesen më
të vogël 13 dm dhe më të madhe 15 dm, nëse rrezja është 7 dm.
Zgjidhje. Prerja boshtore për të cilën bëhet fjalë te detyra është Δ SAB
(te vizatimi). Syprinën e tij Q do ta caktojmë me ndihmën e teoremës së
Heronit:
2r + s1 + s2 14 + 13 + 15
Q = s (s − 2r )(s − s1 )(s − s2 ),
s=
2 2
2r ⋅ H
Q = 21 ⋅ 7 ⋅ 8 ⋅ 6 = 84, Q = 84 dm 2 . Prej Q =
2
Q 84
H= = = 12 dm.
r 7
Detyra
1 Një kon e ka diametrin 2r (= 12 cm ) dhe prerjen
boshtore trekëndësh kënddrejtë (këndi i drejtë
është pranë majës së konit). Njehso syprinën Q
të prerjes.
2 Trekëndëshi barakrahas kënddrejtë me
( )
hipotenuzë s = 5 2 cm rrotullohet rreth njërës
katetë. Njehso syprinën Q të prerjes boshtore
të konit të fituar.
3 Raporti ndërmjet syprinës së bazës së një koni dhe
syprinës së prerjes boshtore është π . Njehso këndin
α nën të cilin është mënjanuar gjeneratrisa ndaj
bazës.
4 Njehso syprinën Q të prerjes boshtore të konit
me rreze r (= 15cm ) dhe gjeneratrisa e
mënjanuar ndaj bazës nën këndin α = 300.
5 Lartësia e konit është 15 cm, kurse perimetri i
prerjes boshtore është 90 cm 2. Cakto rrezen e
konit.
s2 3
= 16 3cm 2 .
4
123456789012345678901234567890
S1
123456789012345678901234567890
123456789012345678901234567890
123456789012345678901234567890
111
123456789012345678901234567890
111
123456789012345678901234567890
123456789012345678901234567890
12
12112
123456789012345678901234567890
123456789012345678901234567890
12
123456789012345678901234567890
12 12
123456789012345678901234567890
1 12
12 12
123456789012345678901234567890 s1
11 121
123456789012345678901234567890
s
123456789012345678901234567890
123456789012345678901234567890
121 11 H
2
= = 21, 123456789012345678901234567890
12 1112
123456789012345678901234567890
123456789012345678901234567890
123456789012345678901234567890
12121212
12
112
123456789012345678901234567890
12 1212
121211 11 112
12345
12
123456789012345678901234567890
12121212 11 12
12345
123456789012345678901234567890 1212
12 12
12345
123456789012345678901234567890
12 12345
123456789012345678901234567890
123456789012345678901234567890 B
vijon se A
123456789012345678901234567890
O
6 Lartësia e konit është 18 cm, rrezja e bazës është
6 cm, kurse syprina e një prerje paralele e konit
është 16π cm2 . Cakto largësinë e prerjes deri
te baza. Cili rezultat do të fitohet nëse në vend
të „konit” qëndron „koni i pjerrët”?
7 Lartësia e një koni është H. Në cilën largësi H1
prej majës së konit duhet të vendoset rrafshi
paralel me bazën që të jetë syprina S1 e prerjes
një e pesta e syprinës së bazës?
8 Rrezja e bazës së një koni është r (= 6cm ). Nëpër
pikën që e ndan lartësinë në raport 2 : 1 (prej majës
nga baza) është vendosur rrafsh paralel me bazën.
Njehso syprinën B1 të prerjes së fituar.
9 Cakto lartësinë e konit të pjerrët me rreze 5 dm dhe
syprina e asaj prerje boshtore të saj që kalon nëpër
përftuesen e madhe 8 dm dhe më e vogël 6 dm. Cili
lloj i trekëndëshit është prerja boshtore?
163
 9 SYPRINA DHE VËLLIMI I KONIT

Kujtohu!
A Kuptimet syprinë dhe vëllim të konit futet
në mënyrë analoge sikurse për cilindrin
Si arritëm deri te kuptimi për syprinën e cilindrit dhe
deri te formula për njehsimin e saj?
Për një piramidë themi se është brendashkruar
Perimetri i bazës së piramidës së rregullt n- te koni nëse baza e piramidës është brendashkruar
këndore është Pn=24cm, apotema është te baza e konit, kurse majat e tyre të puthiten.
hn = 5 cm.
Sa është syprina anësore Mn?
123456789012 12345678901234
123456789012
123456789012S 12345678901234
1234567890123456789
12345678901234
1234567890123456789
1234567890123456789
123456789012
123456789012 12345678901234
1234567890123456789
12345678901234
1234567890123456789
1234567890123456789
123456789012 12345678901234
Te koni me rreze r dhe përftuese s (në vizatim) është brendashkruar 1234567890123456789
123456789012 12345678901234
1234567890123456789
123456789012 12345678901234
1234567890123456789
1234567890123456789
123456789012 12345678901234
piramida e rregullt n-këndore. 1234567890123456789
123456789012 12345678901234
1234567890123456789
123456789012 12345678901234
1234567890123456789
1234567890123456789
123456789012 12345678901234
1234567890123456789
Të mendojmë se numrin e brinjëve të bazës së piramidës e kemi 123456789012 12345678901234
1234567890123456789
1234567890123456789
123456789012
1234567890123456789
123456789012 s
12345678901234
12345678901234
1234567890123456789
dyfishuar, numrin e ri përsëri e kemi dyfishuar etj., duke fituar 123456789012 12345678901234
1234567890123456789
H12345678901234
1234567890123456789
123456789012
1234567890123456789
123456789012 h
12345678901234
1234567890123456789
shumëkëndësha të rregullt të brendashkruar te vija rrethore që është 123456789012 12345678901234
1234567890123456789
1234567890123456789
123456789012 12345678901234
1234567890123456789
123456789012 12345678901234
1234567
1234567890123456789
1234567
1234567890123456789
123456789012 12345678901234
periferia e bazës së konit. 1234567
1234567890123456789
123456789012
1234567
1234567890123456789 1234
12345678901234
123456789012
r
1234567
1234567
1234567890123456789 1234
12345678901234
1234567890123456789
123456789012
123456789012 12345678901234
1234567
1234567890123456789
O 1234
12345678901234
1234567
1234567890123456789 1234
Çka ndodh me perimetrin Pn të bazës dhe me apotemën hn të 123456789012 12345678901234
1234567
1234567890123456789
1234567890123456789
12345678901234
1234567890123456789
1234567890123456789
piramidës së brendashkruar?

Në këtë mënyrë baza e piramidës „afrohet nga rrethi” te i cili është brendashkruar, apotema hn afrohet nga
përftuesja s e konit, pra piramida „kalon” në kon te i cili është brendashkruar. Prandaj do t’i përvetësojmë
këto dy qëndrime.

10 Syprinat anësore të piramidave të atilla të brendashkruara tentojnë nga një numër (ta shënojmë
me M ); atë numër do ta llogarisim si syprina anësore e konit.

20 Vëllimet e piramidave të atilla te prizmat e atilla të brendashkruara tentojnë nga një numër (ta
shënojmë me V ); atë numër do ta llogarisim për vëllim të konit.

Në bazë të kësaj, mund të nxjerrim formulë për njehsimin e syprinës anësore dhe formulë për vëllimin e konit.

Syprina anësore e piramidës së rregullt n-këndore të brendashkruar te koni (me rreze r dhe përftuese s)
është:
1
Mn = Pn ⋅ hn ,
2
ku Pn është perimetri i bazës, kurse hn është apotema e piramidës.

164
Kur n pakufi rritet (d.m.th. kur n „tenton në pakufi”), Pn tenton nga perimetri i bazës së konit, d.m.th. Pn → 2πr ,
kurse hn → s, pra
1 1
Mn = Pn ⋅ hn → 2πrs = πrs .
2 2
Prandaj, syprina anësore e konit me rreze r dhe përftuese s është

M = π rs.

1 Njehso syprinën anësore të konit me rreze r = 8 cm dhe lartësi H = 15 cm.

Zgjidhje. M = rπ s; s 2 = r 2 + H 2 = 82 + 152 = 289; s = 17 cm; M = π ⋅ 8 ⋅17 = 136π cm 2 .

Mbaj mend!

Syprina S e konit është shuma e syprinave B të bazës dhe syprinës anësore M:

S=πr2+πrs d.m.th. S=πr(r+s).

2 Njehso syprinën e konit me lartësi H = 30 cm dhe përftuese s = 34 cm.

Zgjidhje. S=πr(r+s); r 2 = s 2 − H 2 = 342 − 30 2 = 256; r = 16cm.

S = π ⋅ 16(16 + 34) = 16 ⋅ 50π = 800πcm 2 .

3 Lartësia e një koni është 1,4 dm, kurse perimetri i bazës është 9, 6π dm. Njehso syprinën e konit.

Nëse syprina e konit me rreze r dhe përftuesja s pritet sipas një gjeneratrise dhe α s
sipas vijës rrethore të bazës, mund të vërehet se rrjeta e konit përbëhet prej një
rrethi (bazës) dhe një segmenti rrethor (sipërfaqja anësore).
2π r

Duke e shfrytëzuar formulën për gjatësi të harkut rrethor, trego se

r
2π r
për këndin qendror α (në vizatim) vlen: α = rad.
s

Kujtohu!

Si arritëm deri te formula për njehsimin e cilindrit?

B Formula për njehsimin e vëllimit të konit
fitohet në mënyrë analoge sikurse për cilindrin.
Sa është vëllimi i piramidës me lartësi H dhe
syprina B e bazës?

165
 Sikurse përmendëm, me zmadhimin e numrit n të teheve të bazës, piramida „afrohet nga koni” dhe ndryshimi
ndërmjet vëllimeve tentojnë nga zero kur n
1
„tenton në pakufi”. Prej kësaj që vëllimi i piramidës është B ⋅ H , kurse B tenton
3
nga π r , vijon se vëllimi i konit është
2

1
V = π r2H.
3

(Me këtë formulë njehsohet vëllimi edhe i konit të pjerrët.)

4 Njehso vëllimin V të konit me rreze r = 7 cm dhe syprinën anësore M = 175π cm 2 .

1
V = π r 2 H ; H 2 = s 2 − r 2 ; M = π rs, 175π = π ⋅ 7 ⋅ s, s = 25 cm;
3
1
H = 252 − 7 2 = 576 = 24 cm, pra V = π ⋅ 7 2 ⋅ 24, V = 392π cm 3 .
3

5 a) Nxirri formulat për njehsimin e syprinës dhe vëllimit të konit barabrinjës.

b) Njehso vëllimin e konit barabrinjës me syprinë 36π cm 2 .

Zgjidhje. a) Pasi s = 2r dhe H = s 2 − r 2 = 4r 2 − r 2 = r 3, kemi:

1 1 3 3
S = πr (r + s ) = πr (r + 2r ) = 3πr 2 , V = π r2H = π r2 ⋅ r 3 = π r . Domethënë:
3 3 3

Për konin barabrinjës vlejnë formulat

3 3
S = 3πr 2 ; V = πr .
3

3 3
b) V = π r ; Prej S = 36πcm 2 , d.m.th. 3π r 2 = 36 π kemi r = 2 3 cm, pra
3

3
( ) = 24 π cm .
3
V= π⋅ 2 3 3

6 Njehso syprinën dhe vëllimin e konit gjeneratrisa e së cilës është për 2 cm më e madhe se lartësia, kurse
diametri i bazës është 1,6 dm.

166
 Detyra
1 Në çfarë raporti qëndrojnë syprina anësore dhe
syprina e bazës së konit me përftuese s dhe
rreze r ? Te cili kon ai raport është 2 : 1?
2 E, M Mbulesa e një sillosi e ka formën e konit.
Lartësia e mbulesës është 2,5 m, kurse
diametri është 6 m. Sa fletë teneqe janë
të nevojshme për mbulesën, nëse fleta e
ka formën e drejtkëndëshit me
dimenzione 0,8 m dhe 1,5 m dhe nëse
mbeturinat janë 10% prej teneqes së
përdorur?
3 E, M Një shator në formën e konit me lartësi
3,2 m dhe me perimetër të bazës 15,1 m
është mbuluar me ndonjë pëlhurë të
trashë. Sa denarë është paguar nëse 1
m2 pëlhurë kushton 160 denarë?
4 Në çfarë raporti qëndrojnë vëllimet e dy koneve
me lartësi të barabarta nëse diametrat e bazave
janë përkatësisht 68 cm dhe 1,36 m?
5 T Sa është masa e konit barabrinjës prej
argjendi me rreze të bazës 3 cm (nëse
dendësia specifike e argjendit është 10,51
g/cm3)?
6 M Sa metër kub ka një kopë bar në formë të
konit nëse perimetri i bazës është 12 m,
kurse përftuesja është 10 m?
7 Një prerje paralele e një cilindri të drejtë është marrë
për bazë të një koni maja e të cilit puthitet me qendrën
e bazës së sipërme të cilindrit. Cakto në çfarë raporti
ndahet lartësia me prerje paralele nëse sipërfaqja
anësore e konit e ndan cilindrin në dy pjesë me vëllime
të barabarta.
8 Sa gota në formë të konit me rreze r = 4cm dhe
s = 6cm mund të mbushen prej enës që përmban
5 A ujë?
9 Koni barabrinjës dhe cilindri barabrinjës nuk kanë
pika të brendshme të përbashkëta, por kanë bazë
të përbashkët me diametër 6 dm. Caktoi
a) syprinën S dhe b) vëllimin V të atij trupi
gjeometrik.
10 Trekëndëshi kënddrejtë me katete a = 15cm dhe
b = 20cm rrotullohet rreth hipotenuzës. Njehso
syprinën dhe vëllimin e trupit të atillë të fituar.
11 T Duhet të transportohen 20 grumbuj të
barabartë me rërë në formë të konit.
Perimetri i bazës së çdo grumbulli është 9,5
m, kurse lartësia e grumbullit është 2 m.
Masa e 1 m3 rërë është 1,5 t. Sa kamion
prej pesë tonelata janë të nevojshëm për
transport?
12 Përftuesja më e vogël e një koni është 9 cm,
kurse më e madhja 12 cm. Cakto vëllimin e atij
koni nëse prerja boshtore është trekëndësh
kënddrejtë katetet e të cilit janë përftueset e
dhëna.
167
 10 SYPRINA DHE VËLLIMI I KONIT TË CUNGUAR

Kujtohu!
S
A Te vizatimi a) është paraqitur koni me një
prerje të tij paralel, kurse te vizatimi nën
Në vizatim është paraqitur koni.
Çka është: baza, maja, gjenera-
b) është paraqitur pjesa e ndarë ndërmjet bazës dhe
trisa, sipërfaqja anësoredhe prerjes.
lartësia e konit? D

Çka është prerje paralele, kurse O

çka është prerje boshtore e C 123456789 123456789
konit? 123456789 123456789
O1
Njehso syprinën e trapezit barakrahas me T1 123456789
r O
123456789 T1 123456789
123456789
r
1 1 1

baza a = 14 cm, b = 8 cm dhe krah c = 5 cm. s H s H

b 123456789012345678901234567
123456789012345678901234567
123456789012345678901234567
123456789012345678901234567
123456789012345678901234567
c T 123456789012345678901234567
r
123456789012345678901234567
h O
123456789012345678901234567
123456789012345678901234567
123456789012345678901234567
a a)
123456789012345678901234567
123456789012345678901234567
123456789012345678901234567
123456789012345678901234567
123456789012345678901234567
T 123456789012345678901234567
r
123456789012345678901234567
O
123456789012345678901234567
123456789012345678901234567
123456789012345678901234567
b)

Pjesa e konit e kufizuar ndërmjet bazës dhe një prerje paralele të konit quhet koni i cunguar. Pjesa e konit
prej majës deri te prerja paralele quhet plotësimi i konit të cunguar.

Baza dhe prerja paralele e konit quhen baza, segmenti pikat e skajshme të të cilit janëqendrat e bazave
quhet boshti, largësia ndërmjet bazave - lartësia, pjesa e gjeneratrisës së konit të kufizuar ndërmjet bazave
quhet gjeneratrisa (ose përftuese) e konit të cunguar.

1234567890123456789012345678901
12345
Çdo prerje boshtore e konit është trapez barakrahas. F 12345 E
1234567890123456789012345678901
1234567890123456789012345678901
O1 12345
1234567890123456789012345678901
1234567890123456789012345678901
1234567890123456789012345678901
1234567890123456789012345678901
Koni i cunguar mund të fitohet edhe me rrotullimin e trapezit kënddrejtë 1234567890123456789012345678901
s
1234567890123456789012345678901
1234567890123456789012345678901
1234567890123456789012345678901
12345
1234567890123456789012345678901
krahut më të vogël (në vizatim trapezi ODEO1) ose me rrotullimin e 12345
1234567890123456789012345678901
12345
1234567890123456789012345678901
12345
1234567890123456789012345678901
12345
1234567890123456789012345678901
trapezit barakrahas rreth boshtit të simetrisë (në vizatim trapezi CDEF ). C O D

Cilat segmente gjatë rrotullimit i formojnë bazat, kurse cili segment e formon sipërfaqen anësore?

1 Njehso syprinën Q të prerjes boshtore të konit të cunguar me rreze të bazave r = 11 cm, r1 = 5 cm

dhe gjatësia e gjeneratrisës s = 10 cm.
r1
2r + 2r1
Zgjidhje. Q = ⋅ H ; H 2 = s 2 − (r − r1 ) = 102 − 62 = 64,
2

2 s H
H = 8 cm; Q = (r + r1 )⋅ H = 16 ⋅ 8, Q = 128 cm .
2 r
r − r1

168
 2 Lartësia e konit të cunguar është 12 cm, rrezja e bazës më
të madhe është 7 cm, kurse syprina e prerjes boshtore është
108 cm2. Njehso rrezen e bazës më të vogël. O1

Vërejtje. Pjesa e konit të cunguar që gjendet ndërmjte një prerje

paralele dhe bazës së konit quhet koni i pjerrët i cunguar. O

Kujtohu! Syprina e konit të cunguar është e

S B barabartë me shumën e syprinave të
Sqaro pse janë trekëndësha të
abazave dhe syprinës së sipërfaqes anësore:
ngjashëm TOS dhe T1O1S (në
vizatim). Si janë ndërmjet veti T1 O1
brinjët përkatëse të trekën-
S=B+B1+M,
dëshave të ngjashëm? T O

Me cilën formulë të përgjithshme njehsohet:

ku B = π r 2 , B1 = π r12 janë syprinat e bazave,
a) syprina e piramidës së cunguar;
b) vëllimi i piramidës së cunguar? kurse M është syprina anësore.

3 Syrina anësore M e konit të cunguar është ndryshimi ndërmjet tërë konit dhe syprinës anësore plotësuese.
Duke e shfrytëzuar këtë, cakto syprinën anësore M të konit të cunguar me rrezet e dhëna r dhe r1 të
bazave dhe përftueses s.
Zgjidhje. Shqyrto vizatimin dhe vijo zgjidhjen.
S
M = π r ⋅ ST − π r1 ⋅ ST1 = π r (s + s1 ) − π r1 s1 = π r s + π r s1 − π r1 s1 , d.m.th.
s1
M = π r s + π (r − r1 )⋅ s1. Trekëndëshat SOT dhe SO1T1 janë të ngjashëm, për
T1 r O
shkak të brinjëve të tyre përkatëse janë proporcionale, pra 1 1

r s1 + s s
= ,
s ⋅ r1 r1 s1 T O
r
prej ku s1 = . Duke e zëvëndësuar këtë te barazimi i fundit
r − r1
s r1
për M, fitohet M = π r s + π (r − r1 ) ⋅ = π r s + π r1 s, d.m.th. M = π (r + r1 ) s.
r − r1
Mbaj mend!

Syprina e konit të cunguar, S=B+B1+M, me të dhëna r, r1 dhe s1 mund të njehsohet me formulën

S= πr 2+ πr 12+ π(r+r 1)s, d.m.th. S=π (r 2+r 12+(r+r 1)s).

169
 4 Njehso syprinën S të konit të cunguar që fitohet me rrotullimin e trapezit barakrahas (rreth boshtit simetrija),
bazat e të cilit janë a = 14 cm, b = 8 cm, kurse lartësia është h = 4 cm.
Zgjidhje. S=π(r2+r12+(r+r1)s), ku r = 7 cm, r1 = 4 cm,
(r − r1 )
2 12345678901234567890123456789012123456
s= + h 2 = 32 + 42 = 5cm; S=π(72+4211.5), S=120πcm2.
Sipërfaqja anësore e konit të cunguar mund „të zbërthehet” dhe
të vendoset në rrafsh, sikurse në vizatim.
Atëherë ajo i përngjan „trapezit barakrahas të lakuar” me „baza”
P=2πr, P1=2πr1 dhe „lartësi” s, pra
r1
12345678901234567890123456789012123456
s h
12345678901234567890123456789012123456
12345678901234567890123456789012123456
12345678901234567890123456789012123456
12345678901234567890123456789012123456
12345678901234567890123456789012123456
r
12345678901234567890123456789012123456
12345678901234567890123456789012123456
r−r
12345678901234567890123456789012123456
12345678901234567890123456789012123456
12345678901234567890123456789012123456
1
12345678901234567890123456789012123456
12345678901234567890123456789012123456
12345678901234567890123456789012123456
12345678901234567890123456789012123456
12345678901234567890123456789012123456
12345678901234567890123456789012123456
12345678901234567890123456789012123456
12345678901234567890123456789012123456
12345678901234567890123456789012123456
12345678901234567890123456789012123456
s
12345678901234567890123456789012123456
P = 2πr1
12345678901234567890123456789012123456
12345678901234567890123456789012123456
r
12345678901234567890123456789012123456
1
1
12345678901234567890123456789012123456
12345678901234567890123456789012123456
12345678901234567890123456789012123456
12345678901234567890123456789012123456
12345678901234567890123456789012123456
12345678901234567890123456789012123456
12345678901234567890123456789012123456
12345678901234567890123456789012123456
P = 2πr
12345678901234567890123456789012123456
12345678901234567890123456789012123456
12345678901234567890123456789012123456
12345678901234567890123456789012123456

P + P1
⋅ s = π ( r + r1 ) ⋅ s = M .
2 r

5 Njehso syprinën anësore M, kurse pastaj edhe tërë syprinën S të konit të cunguar me rreze të bazave 10
cm dhe 5 cm, kurse përftuesja është 7 cm.

6 Njehso syprinën e konit të cunguar, nëse r = 20 cm, r1 = 13cm dhe H = 24 cm.

C Vëllimi i konit të cunguar (shiko vizatimin) është e barabartë me ndryshimin

e vëllimit të konit të plotë dhe vëllimit plotësues.
S
H1
T1 r O
1 1

7 Nxirre formulën për njehsimin e vëllimit V të konit të cunguar, me rreze të H

dhëna r, r1 të bazave dhe lartësisë H. T r O
Zgjidhje. Vëre vizatimin.

V = π r 2 ⋅ SO − π r12 ⋅ SO1 = π r 2 (H + H1 ) − π r 2 ⋅ H1 = π r 2 H + π (r 2 − r12 )⋅ H1.

1 1 1 1 1 1
3 3 3 3 3 3
r H + H1 rH
Prej ngjashmërisë së trekëndëshave SOT dhe SO1T1 kemi: = , prej ku H1 = 1 ,
r1 H1 r − r1
1 1 r1 H
pra V = π r 2 H + π (r − r1 )(r + r1 ) ⋅ , d.m.th.
3 3 r − r1

Hπ 2
V=
3
(r + r12 + r r1 ).

Vërejtje. Vëllimi i konit të pjerrët të cunguar njehsohet me ndihmën e të njëjtës formulë.

170
 8 Sa litra lëng mund të vendosen në enë që e ka formën e konit të cunguar, diametrat e bazave të të cilit
janë 0,8 m dhe 1,9 m, kurse lartësia është 1 m?
Hπ 2
Zgjidhje. V =
3
(r + r12 + r r1 ); r = 0,95 m, r1 = 0, 4 m, H = 1 m;

π π 4, 52
V = (0, 9025 + 0,16 + 0,38 ) = ⋅1, 4425 ≈ , V ≈ 1,51 m3 . Domethënë, ena mund të nxen rreth
3 3 3
1510 A lëng.

9 Njehso syprinën dhe vëllimin e konit të cunguar me lartësi H = 4,8 cm, syprina e bazës më të madhe
B = 100π cm 2 dhe r : r1 = 5 : 4.

Detyra

1 Rezet e bazave të konit të cunguar janë r = 7 dm 6 Trapezi barakkrahas me baza 20 cm dhe 12 cm

dhe r1 = 4 dm. Njehso syprinën anësore të atij
koni të cunguar nëse gjeneratrisa e tij është
mënjanuar ndaj rrafshit të bazës nën këndin prej
600.
7 E
2 Trapezi kënddrejtë me baza a = 14cm, b = 9cm
dhe krahun më të vogël c = 12cm, rrotullohet rreth
krahut më të vogël. Njehso syprinën e konit të
cunguar ashtu të fituar.
3 Njehso syprinën e konit të cunguar me rreze të bazave
9 cm dhe 6 cm, kurse lartësia e plotësuese 8 cm.
dhe syprinë 48 cm2 rrotullohet rreth boshtit të
simetrisë. Njehso syprinën dhe vëllimin e trupit
të fituar.
Një figurë me formë të konit të cunguar
me diametrat e bazave 6,4 cm dhe 4 cm
dhe përftuesen 3,7 cm, është bërë prej arit.
a) Sa është masa e figurës?
b) Sa denarë kushton ari prej asaj figure
nëse 1 g ar kushton 750 denarë, kurse
dendësia specifike e arit është 19,3 g/cm 3?

8 T Një govatë, është bërë prej teneqe, që e ka

formën e konit të cunguar me diametra të
4 Te një kon i cunguar rrezet e bazave janë 1 dm, 5 dm
bazave 24 cm dhe 40 cm dhe lartësi 35 cm.
dhe përftuesja është 5 dm. Cakto rrezen e cilindrit
a) Sa litra ujë nxen govata?
dhe syprinë anësore të konit të cunguar.
b) Sa metër katror teneqe është blerë për
përpunimin e 50 govatave të atilla nëse dihet
se 15% nga teneqeja e përdorur është
5 M Pjesa e trupit të pishës së gjatë 15,5 m e ka mbeturinë?
diametrin e të dy skajeve 22 cm dhe 28 cm. Që
9 Rezet e bazave të konit të cunguar dhe përftueseve
ta njehsojmë vëllimin, e kanë shumëzuar
qëndrojnë si 11 : 4 : 25, kurse vëllimi është 181π cm3 .
syprinën e prerjes së mesme paralele me
Njehso syprinën e konit të cunguar.
gjatësinë e trupit. Cakto gabimin që është bërë
me njehsimin e atillë.

171
 11 DETYRA PËR PËRSËRITJE DHE PËRFORCIM

1 Diagonalja e bazës së prizmës së rregullt katërkëndore e ka gjatësinë a = 6 2 cm, kurse diagonalja e

faqes anësore e ka gjatësinë b = 8cm. Njehso gjatësinë d të diagonales së prizmës.

2 Tehu anësor i një prizmi të pjerrët është b = 20cm dhe me rrafshin e bazës formon kënd α = 450. Cakto lartësinë e
prizmës.

3 Tehu i bazës së prizmit të rregullt gjashtëkëndor është a = 3m, kurse diagonalja e faqes anësore është d = 6 m.
Njehso vëllimin e prizmës.

4 T, M Rezervuari në formë të kuadrit i ka dimenzionet 15 m, 6 m dhe 2,5 m. Për sa kohë do të mbushet

rezervuari nëse derdhen 25A ujë në sekondë?

5 Në cilën largësi prej majës së piramidës së dhënë është bërë prerja paralele nëse lartësia e piramidës është 15 cm,
syprina e bazës është 18 dm2, kurse syprina e prerjes është 8 dm2?

6 Lartësia e piramidës së rregullt katërkëndore 14 cm, kurse syprina e prerjes diagonale është 112 2 cm 2 .
Njehso gjatësinë e tehut anësor dhe syprinën e bazës.
7 Njehso syprinën e sipërfaqes anësore të piramidës së rregullt gjashtëkëndore me tehun e bazës 1,8 m dhe
tehun anësor 4,1 m.
8 E, M Prej 12,8 m2 pëlhurë duhet të bëhet shator në formë të piramidës së rregullt katërkëndore me
syprinë të bazës 10,24 m2 (baza nuk duhet të mbulohet me pëlhurë). Sa do të jenë: lartësi H, tehu
anësor a dhe vëllimi V i shatorit?
9 Tehet e bazave të një piramide të rregullt trekëndore të cunguar janë 6 dm dhe 12 dm, kurse lartësia është 1 dm.
Njehso: a) syprinën anësore; b) vëllimin e piramidës së cunguar.

10 Njehso vëllimin e piramidës së rregullt katërkëndore të cunguar nëse diagonalja e saj është 9 cm, kurse
tehet e bazave janë 7 cm dhe 5 cm.

11 Syprina e prerjes boshtore të një cilindri të drejtë është 240 cm 2, kurse lartësia është 16 cm. Cakto rrezen
e bazës.
12 Një prerje e cilindrit, paralel me boshtin në largësi 4 cm prej saj, e pren harkun këndi qëndror i të cilit është
1200. Njehso syprinën Q të prerjes dhe syprinën B të bazës nëse lartësia e cilindrit është 5 3 cm.

13 T Kazan cilindrik me avull e ka lartësinë 3,5 m dhe syprinën anësore 11 m2. Cakto shtypjen që avulli e kryen në
fund të kazanit (d.m.th. në bazë).

14 T Trashësia e murit të një pusi, e ka formën e cilindrit është 40 cm, diametri i brendshëm është 13 dm,
kurse pusi është i thellë 12 m.
a) Sa metër kub truall janë gropuar?
b) Sa ujë ka në pus nëse lartësia e shtyllës ujore është 4,5 m?

172
15 Gjeneratrisa e një koni është mënjanuar ndaj bazës nën këndin prej 60 0 dhe e ka gjatësinë 10 cm. Njehso
syprinën Q e prerjes boshtore.

16 Lartësia e një koni është H. Në cilën largësi h prej bazës së konit duhet të vendoset rrafsh paralel me bazën, për
syprinën B1 të prerjes paralele që të jetë nëntë herë më e vogël se se syprina B e bazës?

17 Syprina e majës konike të një kulle-ndriçuese është 250 m , kurse perimetri i bazës është 28,28 m. Njehso lartësinë e
2

asaj maje konike.

18 E, M Kopa e barit e ka formën e cilindrit me majë konike. Njehso sa kushton bari i asaj kope nëse dihet se:
lartësia e pjesës cilindrike është 2,5 m, perimetri i bazës është 18,85 m, tërë lartësia e kopës është
4,5 m, masa e 1 m3 bar është 30 kg dhe 1 tonë bar kushton 5000 denarë.

19 M Sa litra ujë nxen ena që e ka formën e konit të cunguar me diametrat e bazave 22 cm dhe 40 cm dhe
lartësia 35 cm?

20 Te një kon i cunguar lartësia është H = 63dm, përftuesja është s = 65dm dhe syprina anësore është M = 26π m 2 .
Njehso rrezet e bazave.

12 DETYRA PËR VETKONTROLLË

1 Nëse tehu i kubit zmadhohet dy herë, atëherë syprina e tij zmadhohet:

a) 2 herë; b) 4 herë; c) 6 herë; ç) 12 herë. 1

2 Nëse tehu i bazës së piramidës së rregullt katërkëndore zmadhohet tre herë, kurse lartësia të zvogëlohet dy
herë, atëherë vëllimi i piramidës do të zmadhohet, :

a) 2 herë; b) tre herë e gjysëm; c) katër herë e gjysëm; ç) 7 herë. 1

3 Prerja boshtore e një cilindri është katror syprina e të cilit është Q. Syprina e bazës është:
Qπ Qπ 3Q 1
a) Q; b) ; c) ; ç) .
2 4 2

4 Syprina e prerjes boshtore të një cilindri me lartësi 6 dm ështël 36 dm2. Vëllimi i cilindrit është:

a) 216π dm 2 ; b) 54π dm 2 ; c) 36π dm 2 ; ç) 18π dm 2 .

1

5 Syprina e një koni barabrinjës është 48π dm2. Përftuesja e konit është e gjatë:
a) 12 dm; b) 16 dm; c) 4 dm; ç) 8 dm. 1

173
6 Rrezet e një koni të cunguar janë 1 m dhe 2 m, kurse lartësia është 3 m. Vëllimi i atij koni është:
a) 7π m3 ; b) 9 m3; c) 15 m3; ç) 21π m3 . 1

7 Lartësia e prizmës së drejtë quhet ______________________________________ ndërmjet

____________________________ te e cila shtrihen bazat. 2

8 Prerja paralele e piramidës i ndan tehet anësore dhe ________________________

në ________________________________ segmenta. 2

9 Syprina e bazës së konit dhe syprinës së prerjes së tij paralele qëndrojnë si _________________________
e tyre __________________ deri ________________ . 2

10 Çdo prerje boshtore e konit të cunguar është____________________________________ bazat e të cilit

janë __________________________________________________________, a krakot e

2
________________________________ të konit të cunguar.

11 Prerja tërthore e kanalit të gjatë 2 km e ka formën e trapezit barakrahas me baza 4 m dhe

3
8 m, kurse krahu 2,9 m. Sa m3 truall janë nxjerrë gjatë gropimit të tij?

12 Cakto lartësinë H dhe syprinën S të piramidës së rregullt katërkëndore tehu i bazës

3
së cilës është a = 4,5dm, kurse vëllimi është V = 67,50dm3 .

13 Sa përqind do të rritet vëllimi i cilindrit nëse lartësia rritet 20% dhe rrezja rritet 25%?
3

14 Lëngu me të cilën është mbushur një enë konike (me r = 12cm, H = 18cm ) është derdhur në
enë cilindrike me diametër të bazës 10 cm. Deri në cilën lartësi ka arritur lëngu në cilindër?
3

15 Një kovë teneqe nxen 15,1A, kurse diametri i poshtëm dhe i hapjes janë përkatësisht 18 cm dhe 32 cm.
Njehso:

a) Sa është thellësia e kovës?

b) Sa dm2 teneqe është blerë që të bëhet kovë, nëse mbeturinë ka pasur 12% nga terneqeja e përdorur?
3

174
TEMA 7 ZGJIDHJA E TREKËNDËSHIT TË PJERRËT T

PËRMBAJTJA E TEMËS

1 Sinusi dhe kosinusi për këndet prej

6 Teorema e sinusit .......................... 198
00 deri 3600 ...................................... 156

2 Përkufizimi i funksioneve trigonometrike 7 Teorema e kosinusit ....................... 203

tangens dhe kotangens për këndet prej
0O deri 360O .................................... 182
8 Zbatimi i teoremës së sinusit dhe
3 Varësitë themelore trigonometrike ..... 186 kosinusit ....................................... 206

9 Detyra për përsëritje dhe

4 Sjellja e funksioneve trigonometrike prej
përforcim ....................................... 210
çfarëdo këndi të funksioneve trigono-
metrike prej këndit të ngushtë............. 190
10 Detyra për vetkontrollë ..................... 211
5 Zgjidhja e trekëndëshit kënddrejtë....... 196

a
= ....
sin α

175
 1 SINUSI DHE KOSINUSI PËR KËNDE PREJ 00 DERI 3600

Kujtohu!
A Në këtë temë do t’i përkufizojmë
funksionet trigonometrike për këndet prej
B
Në vizatim është paraqitur këndi
α 0 0 deri 360 0 të cilët gjejnë zbatim të madh në
α = 110°
O A trigonometri, fizikë, mekanikë edhe në shkencat tjera.

Gjysmëdrejtëzat OA dhe OB janë krahët e këndit.

Për këtë qëllim këndin AOB do ta përkufizojmë si
Zona e brendshme e këndit është shënuar me harkun
rrethor. figurë ku krahët merren si çift i rregulluar (OA, OB).
Këndin α mund ta shënojmë edhe me
∠ AOB=1100 ose ∠ BOA=1100
Mbaj mend!
Këndi mund të matet në shkallë dhe radian.
Radiani është kënd qendror që i përgjigjet harkut
rrethor gjatësia e të cilit është e barabartë me rrezen e Këndi ku njëri krah është marrë për fillestar
vijës rrethore. (d.m.th. për krah të parë), kurse tjetri për të
1rad = 57°17 ’44,8"; mbarimit (d.m.th.) për të dytë) quhet kënd i
π π π kahëzuar ose i orientuar.
π = 180°; 2π = 360°; = 90°; = 60°; = 30°.
2 3 6

Këndi i kahëzuar ose orientuar mund të fitohet kur një gjysmëdrejtëz rrotullohet rreth pikës fillestar prej
ndonjë pozite fillestare, të marrë si krahë i parë i këndit, deri te pozita e mbarit, të marrë si krah të dytë të
këndit.
Nëse rrotullimi i gjysmëdrejtëzës OA është në kahe të kundërtë të lëvizjes së akrepave të orës, atëherë ai
përshkruan kënd të kahëzuar pozitiv (ose kënd pozitiv).
Në vizatim janë paraqitur kënde pozitive:
a) b) c)
B M
O P
O Q

O A N
Gjatë paraqitjes gjeometrike të këndeve të orientuara, kahjen e këndit e shënojmë me shigjetën prej krahut të
parë nga krahu i dytë i këndit.
Cili është krahu i parë, kurse cili krahu i dytë i këndeve të dhëna në vizatim.

Te vizatimi c) gjysmëdrejtëza OP pas rrotullimit është puthitur me pozitën fillestare, me të cilën është përcaktuar
këndi pozitiv ∠ POQ=+3600=3600=2π1100.
(Shenjën „+” më tutje nuk do ta shkruajmë.)

176
 Nëse gjysmëdrejtëza OA rrotullohet në kahen e lëvizjes së O A
akrepave të orës, atëherë ajo do të përshkruan kënd negativ. Në
vizatim është paraqitur kënd negativ
B
2π
∠ AOB=α=-120= - .
3
Këndit zero nuk do t’i përshkruajmë kurrfar kahe.

Vërejtje. Në këtë temë do të flasim vetëm për këndet e orientuar pozitiv.

1 Vizatoi këndet e orientuara: a) 30°; b) 120°; c) 210°; ç) 270°; d) 310°.

Zgjidhje
b) c) ç)
O
B P
O M

N
O A Q

Më tutje, me kënd do të nënkuptojmë kënd pozitiv të orientuar që fitohet me rrotullimin e OA rreth

pikës së fillimit O.

Kujtohu!
Sistemi koordinativ xOy e ndan rrafshin në katër
kuadrantë.
Çdo pikë A në rrafsh është përcaktuar me koordinatat e
saja, d.m.th. çifti i rregulluar i numrave real (x, y).
B 2 Vizatoi këndet: 600, 1500, 2400 dhe
3150 në sistemin koordinativ xOy,
ashtu që kulmi i këndit të jetë në fillimin e koordinatave,
kurse krahu i parë (d.m.th. fillestari) të puthitet me
pjesën pozitive të boshtit x.

kuadranti II y kuadranti I Zgjidhje.

A(x,y)
}
y
⎭⎪
⎬
⎪
⎫

O x x
O
kuadranti III kuadranti IV

Krahu i parë i këndit, d.m.th. pjesa pozitive e boshtit x, e përshkruan

këndin e kërkuar.
∠ AOB1=600; ∠ AOB2=1500; ∠ AOB3=2400; ∠ AOB4=3150
Vëre, krahu i dytë (d.m.th. krahu i fundit i këndit prej 60° është në kuadrantin e parë, këndi 150° është në
kuadrantin e dytë etj.

177
 Në përgjithësi, këndi i orientuar kulmi i të cilit është në fillimin e koordinatave, kurse krahu i parë puthitet me
pjesën pozitive të boshtit x themi se është në atë kuandrant te i cili kundrant gjendet edhe krahu i dytë, ku
kusht është që ai të mos shtrihet në boshtin x, përkatësisht boshtin y.

Këndi prej 60° është në kuadrantin e parë, këndi prej 150° është në kuadrantin e dytë, këndi prej 240°
është në kuadrantin e tretë dhe këndi prej 315° është në kuadrantin e katërtë.

3 Cakto intervalin e këndit që e përshkruan krahu i lëvizshëm në:

a) kuadrantin I; b) kuadrantin II; c) kuadrantin III; ç) kuadrantin IV.

4 Sa është këndi nëse krahu i dytë është në:

a) pjesën e simetrales së kuadrantit të parë dhe të tretë që gjendet në kuadrantin e parë, përkatësisht te
kuadranti i tretë;
b) pjesën e simetrales së kuadrantit të dytë dhe të katërtë që gjendet në kuadrantin e parë, përkatësisht
te kuadranti i katërtë;

Të vizatojmë vijë rrethore qendra e së cilës është në fillimin e koordinatave me rreze r = 1, segmenti njësi në
boshtin numerik.

Nëse kulmi i këndit është në fillimin e koordinatave, kurse krahu i parë y

N B
puthitet me pjesën pozitive të boshtit x, atëherë krahu i dytë i këndit e
pren vijën rrethore vetëm në një pikë. Vlen anasjelltas, nëse M është y
r N
çfarëdo pikë e zgjedhur prej vijës rrethore, atëherë mund të caktohet
këndi α një krah i të cilit është pjesa pozitive e boshtit të x , kurse C α A
x O x
krahu tjetër është caktuar me pikat O dhe M.

Nëse këndi α ndryshon prej 00 deri 360 atëherë ndërmjet pikave të

0
D
vijës rrethore dhe këndeve mund të vendoset korenspondencë
njëvlerësish e anasjelltë.

Për shembull koordinatat e pikave te e cila vija rrethore i pren boshtet e koordinatave janë:
A (1, 0 ), B (0,1), C (−1,0 ) dhe D (0, −1).

Mbaj mend!

Vija rrethore me qendër në fillimin e koordinatave dhe rreze me gjatësi 1 quhet vija rrethore
trigonometrike.

178
 Kujtohu!
C Vija rrethore trigonometrike na mundëson
t’i përkufizojmë funksionet trigonometrike
Te vizatimi ΔABC është kënddrejtë. Brinjët prej çfarëdo këndi.
AC = b, BC = a janë kateta, kurse AB = c është
hipotenuza e trekëndëshit. Le të jetë këndi α në kuadrantin e parë, kurse krahu
B i tij i dytë e pren vijën rrethore në pikën M me
β koordinata M ( xα , yα ).
c
a
y
α
A M ( xα , yα )
C b ⎭⎪

1
sin α
⎬

r=
kateta e përballshm e;
sin α = ⎪
α
hipotenuza
⎫
O cos α Mx x

}
kateta e pranshme ;
cos α =
hipotenuza

M x M yα OM x xα
Prej ΔOM x M Kemi: sin α = = = yα ; cos α = = = xα .
OM 1 OM 1

Prandaj koordinatat e pikës M, te i cili krahu i tij i këndit α e pren vijën rrethore trigonometrike janë
M (cos α ,sin α ).

Mbaj mend!

Sinusi prej çfarëdo këndi është i barabartë me ordinatën e pikës te e cila krahu i këndit e pren vijën
rrethore trigonometrike, d.m.th. sin α = yα .
Kosinusi prej çfarëdo këndi është i barabartë me abshisën e pikës te e cila krahu i këndit e pren vijën
rrethore trigonometrike, d.m.th. cos α = xα .

Prej përkufizimit vijon se funksionet sin α dhe cos α përkufizohen për çdo kënd α , 0 ≤ α ≤ 360 .
0 0

5 Duke e paraqitur vijën rrethore trigonometrike në fletën milimetrike cakto vlerat e funksioneve sin α
dhe cos α nëse këndi α është: a) 300; b) 1200; c) 3150.

179
Zgjidhje. Vëre koordinatat e pikave te të cilat krahu i dytë i y
N 1
këndit e pren vijën rrethore trigonometrike.

a) Për këndin α = 300 , pika M (0,86;0,5 ), domethënë 0,5

M (0,86;0,5 )
sin 30 = 0, 5; cos 30 = 0,86.
0 0

30°
b) Për këndin α = 1200 , pika N (−0,5;0,86 ), pra −1 O 0,86 1 x
cos120 = −0, 5; sin120 = 0,86.
0 0

c) Për këndin α = 3150 , pika P është me koordinata

P (0, 71; −0, 71), domethënë cos 3150 = 0,71, kurse P
−1
sin 3150 = −0, 71.

Vlerat e funksioneve prej të cilave i lexojmë prej vijës rrethore trigonometrike janë numra të përafërtë.

6 Cakto vlerat e funksioneve sin α dhe cos α nëse këndi α është: a) 00; b) 900; c) 1800;
ç) 2700; d) 3600.

Kujtohu! Ç Duke i zgjedhur detyrat paraprake vëren se

funksionet trigonometrike sin α dhe cos α
Le të jetë dhënë pika M me koordinata M ( x, y ).
për disa kënde janë pozitiv, kurse disa janë negativ.

Abshisa x > 0 nëse pika M është në kuadrantin I ose
IV, kurse x < 0 nëse pika M është në kuadrantin II
ose III.
Ordinata y > 0 nëse pika M është në kuadrantin I
ose II, kurse y < 0 nëse pika M është në kuadrantin
III ose IV.
Në cili kuadrant gjenden pikat:
M (−3, 2 ), N (−2, −3), P (3, −1) i Q (3, 2 ).
b) Këndi α = 1350 është në kuadranti e dytë, pra x < 0, y > 0, d.m.th. cos1200 < 0, kurse sin120 > 0.
7 Cakto shenjën e funksionit sin α dhe cos α
nëse këndi α është:
a) 600; b) 1350; c) 2700; ç) 3000.
Zgjidhje. Vizato këndet në vijën rrethore trigonomet-
rike:
a) Këndi α = 600 është në kuadrantin e parë, por
pasi koordinatatat e pikave në kuadrantin e parë janë
pozitiv, d.m.th. x > 0 dhe y > 0, domethënë
cos 600 > 0 dhe sin 600 > 0.
0

c) Krahu i dytë i këndit α = 270 puthitet me pjesën negative të boshtit y, pra pika M (0, −1) është pikëprerja
0

të këtij krahu me vijën rrethore trigonometrike. Domethënë cos 2700 = 0, kurse sin 270 = −1 < 0.
0

8 Cakto në cilin kuadrant gjendet këndi nëse:

a) sin α < 0; b) sin α > 0 dhe cos α < 0; c) sin α < 0 dhe cos α < 0.

Shenjat e funksioneve trigonometrike më së I II III IV

shpeshti i paraqesim me tabelë. sin α + + − −
cos α + − − +

180
 Detyra

1 Vizato këndin e orientuar α : 7 Cakto shenjën e funksionit pa e caktuar vlerën e tij:

a) 650; b) 1100; c) 1800; 0 0 0
a) sin 35 ; b) cos125 ; c) sin170 ;
ç) 290 ;
0
d) 360 .
0
0 0
ç) cos 250 ; d) cos 300 ; e) sin 3200.

2 Në cilin kuadrant është këndi:

a) 850; b) 1750; c) 2800;
ç) 185 ;
0
d) 359 ?
0
8 Cakto shenjën e shprehjes:
a) sin 130 0 ⋅ cos 210 0 ; b) sin 30 0 ⋅ cos180 0 ;
3 Nëse 0 < α < 900 , në cilin kuadrant është këndi:
a) 900 + α ; b) 1800 − α ; c) 900 − α ; ç) sin 309 ⋅ sin 90 ;
0 0
c) sin 900 ⋅ cos1000 ;
ç) 2700 − α ; d) 3600 − α ? cos 205 ⋅ cos180
0 0

d) sin120 ⋅ cos100 .
0 0

4 Te sistemi kënddrejtë koordinativ janë dhënë pikat: cos 200 ⋅ cos 300
0 0

A (−1,3); B (2, −3); C (2, 0 ); D (0, −3) dhe

E (−1, −5 ). Vizato kënd të orientuar ku krahu i dytë 9 Në cilin kuadrant gjendet këndi α , nëse:

kalon nëpër pikën e dhënë. Në cili kuadrant është a) sin α ⋅ cos α < 0; b) cos α ⋅ sin α > 0?

çdonjëri prej këndeve të fituara?

10 Nëse 0 < α < 900 , cakto shenjën e shprehjes:

5
(
a) sin 180 + α ;
0
)
Cakto vlerat e funksioneve trigonometrike sin α
dhe cos α , nëse krahu i dytë i këndit α kalon nëpër b) cos (360 − α );0

pikën:
c) cos (90 + α )⋅ sin (90 + α );
0 0

a) A (3, 0 ); b) B (−3, 0 ); c) C (0, 2 );

ç) cos (180 + α ) ⋅ sin (270 + α ).
0 0
ç) D (0, −3); d) E (−1, 0 ).

6 Në fletën milimetrike vizato vijë rrethore

trigonometrike dhe cakto vlerat e funksioneve sin α
dhe cos α për këndin α :
a) 450; b) 1500; c) 2100; ç) 2250;
d) 3100; e) 3600.

181
 2 TANGENSI DHE KOTANGENSI PREJ ÇFARËDO KËNDI

Kujtohu! A Në vitin e parë përkufizuam funksionet

trigonometrike tangensi dhe kotangensi dhe
Le të jenë a dhe b kateta, kurse c hipotenuza e trekëndëshit kënd të ngusht (shiko te pjesa kujtohu). Në këtë mësim
kënddrejtë.
do të përkufizojmë funksionet tangensi dhe kotangensi
Tangensi prej këndit të ngushtë α te trekëndëshi për këndet prej 00 deri 3600.
kënddrejtë është raporti i katetës së përballshme dhe
a Le të jetë këndi α në kuadrantin e dytë, kurse krahu
katetës së pranshme të atij këndi,d.m.th. tg α = .
b i dytë i këndit e pren vijën rrethore trigonometrike në
Kotangensi prej këndit të ngushtë α te trekëndëshi pikën M me koordinata M ( xα , yα ).
kënddrejtë është raporti i katetës së pranshme dhe
b
katetës së përballshme të atij këndi, d.m.th. ctg α = .
a y
sin α cos α
tg α = , ctg α = , M ( xα , yα )
cos α sin α }y
α
x
nëse α është kënd i ngushtë.

}
xα

Mbaj mend!

Tangensi prej çfarëdo këndi α (α ≠ 900 , α ≠ 2700 ) është i barabartë me herësin e ordinatës dhe

abshisës së pikës M që është në prerjen e krahut të dytë të këndit α me vijër rrethore trigonometrike
yα
d.m.th. tg α = , xα ≠ 0.
xα
Kotangensi prej çfarëdo këndi α , (α ≠ 00 , α ≠ 1800 , α ≠ 3600 ) është i barabartë me herësin e
abshisës dhe ordinatës së pikës M që është në prerjen e krahut të dytë të këndit α me vijër rrethore
xα
trigonometrike , d.m.th. ctg α = , yα ≠ 0.
yα

Prej përkufizimit për funksionin për sinus dhe kosinus prej çfarëdo këndi (sin α = yα , cos α = xα ) vijon se

sin α cos α
tg α = , α ≠ 900 , α ≠ 2700 , kurse ctg α = , α ≠ 00 , α ≠ 1800 , α ≠ 3600.
cos α sin α
yα x
Vlera e herësit , përkatësisht α nuk ndryshon nëse në vend të pikës M merret pikë tjetër M1 e cila
xα yα
shtrihet te krahu i dytë i këndit dhe është i ndryshëm prej kulmit të këndit.

182
 Tangjenta e vijës rrethore trigonometrike te pikëprerja me kahen pozitive të boshtit të x kahja e të cilit
puthitet me kahen e boshtit të ordinatës quhet boshti i tangensit.
y
1
Në vizatim drejtëza AT është boshti i tangensit.
(
T 1, AT )
⎭ M ( xα , yα )
Pikat e boshtit të tangensit janë me koordinata (1, y ). yα ⎬
α
⎫
A
Krahu i dytë OT i këndit α nuk shtrihet në boshtin e ordinatës,pra −1 O Mx 1 x

⎪⎭
⎬
⎪⎫
xα
ai (ose vazhdimi i tij) e pren boshtin e tangensit vetëm në një pikë
(në pjesën e saj pozitive ose negative).
P (1, y )

M x M yα AT M xM
Prej ΔOM x M kemi: tg α = = . Prej ngjashmërisë së ΔOAT dhe ΔOM x M kemi = ,
OM x xα OA OM x
AT yα y y y
d.m.th. = përkatësisht AT = α . Prej tg α = α dhe AT = α vijon tg α = AT , d.m.th. tg α
1 xα xα xα xα
është i barabartë me ordinatën e pikës te e cila krahu i dytë i këndit e pren boshtin e tangensit.

Mbaj mend!

Tangensi i çfarëdo këndi α (α ≠ 900 dhe α ≠ 2700 ) është ordinata yt e pikës te e cila krahu i dytë i këndit
α ose vazhdimi i tij e pren boshtin e tangensit, d.m.th.
tg α = yt .

B Në mënyrë të ngjashme do të veprojmë edhe për funksionin kotangens të çafrëdo këndi ndërmjet 00
dhe 3600.
Tangjenta e vijës rrethore trigonometrike te pikëprerja me kahen N ( x,1) y B T (B T , 1 )

pozitive me boshtin y kahja e të cilës puthitet me kahen e boshtit ⎪⎭ M ( xα , yα )

të abshisës quhet boshti i kotangensit. yα
⎬
⎪⎫
α
O x
⎭
⎬
⎫

Mx
Në vizatim drejtëza BT është boshti i kotangensit. xα

Pikat e boshtit të kotangensit janë me koordinata (x, 1).

Krahu i dytë OT i këndit α nuk shtrihet në boshtin e abshisës, pra ai (ose vazhdimi i tij) e pren boshtin e
kotangensit vetëm në një pikë (në pjesën e tij pozitive dhe negative).

OM x x
Prej ΔOM x M kemi ctg α = = α . Prej ngjashmërisë së ΔOM x M dhe ΔOTB kemi
M x M yα
OM x BT x BT x x
= , d.m.th. α = = BT . Prej ctg α = α dhe α = BT vijon se ctg α = BT .
MM x OB yα 1 yα yα

183
Domethënë, ctg α është i barabartë me abshisën e pikës ku krahu i dytë i këndit α e pren boshtin e kotangensit.

Mbaj mend!

Kotangensi i çfarëdo këndi α (α ≠ 0°, α ≠ 180°, α ≠ 360° ) është abshisa e pikës te e cila krahu i
dytë i këndit ose vazhdimi i tij e pren boshtin e kotangensit, d.m.th. ctg α = xt .

1 Cakto vlerat e:
y
a) tg 0°; b) ctg 45°; c) tg135°; M 1 (−0,57;1) B (0,1)
M (1,1)
ç) ctg120°; d) tg 210°; e) ctg 270°.
Zgjidhje. Vijën rrethore do ta vizatojmë në fletën milimetrike. 120° M 2 (1;0,57 )
210°
Cakto koordinatat e pikave ku krahu i dytë i këndit ose vazhdimi 45° x
i tyre e pren boshtin e tangensit, përkatësisht boshtin e O A (1, 0 )
kotangensit. 270°

a) Krahu i dytë i këndit α = 0° e pren boshtin e tangensit në

M 3 (0, −1)
pikën A (1,0 ), pra sipas përkufizimit tg 0° = 0.

b) Krahu i dytë i këndit α = 45° e pren boshtin e kotangensit në pikën M (1,1), pasi katërkëndëshi OAMB
është katror me brinjë r = 1, vijon ctg 45° = 1.
c) Për këndin α = 120°, M 1 (−0,57;1), pra ctg120° = −0, 57. ç) tg 210° = 0, 57. d) ctg 270° = 0.

2 Me ndihmën e vijës rrethore trigonometrike e vizatuar në fletën milimetrike cakto vlerat e funksionit:
a) ctg 90°; b) tg 45°; c) tg150°; ç) ctg 240°; d) tg 315°; e) ctg 315°.

Vëre, vlerat e funksioneve tg dhe ctgα për disa kënde janë pozitiv, kurse për disa kënde janë negativ.

Shenja e funksioneve tg dhe ctg α varet prej asaj te cili kuadrant është këndi a, d.m.th. pika te e cila krahu
i dytë i këndit ose vazhdimi i tij e pren boshtin e tangensit, përkatësisht të kotangensit.

Mbaj mend!

Funksioni tg α (përkatësisht ctg α ) nuk është përkufizuar për këndet ku krahu i dytë i këndit është
paralel me boshtin y (përkatësisht boshti x).

184
 3 Cakto shenjën e shprehjes pa e caktuar vlerën e saj numerike:
a) tg130°; b) tg 220°; c) ctg 300°; ç) ctg 200°;
d) tg 320° : ctg120°; e) ctg 220° ⋅ tg 60°.

Në tabelën që vijon është treguar shenja e funksionit trigonometrik në çdo kuadrant.

kuadranti I kuadranti II kuadranti III kuadranti IV

α ∈ (0 0 ,90 0 ) α ∈ (90°,180° ) α ∈(180°,270°) α ∈(270°,360°)
sin α + + − −
cos α + − − +
tg α + − + −
ctg α + − + −

4 Cakto shenjën e shprehjeve:

sin100°⋅ cos 200°
a) sin120° ⋅ ctg130°; b) tg 200° ⋅ cos 320°; c) .
tg 300°⋅ ctg150°
Zgjidhje. a) Këndet 1200 dhe 1300 janë te kuadranti i dytë, kurse sin120° > 0, ctg130° < 0,
a) sin120°⋅ ctg130° < 0; b) tg2000>0, cos3200>0 pra tg2000.cos3200.

5 tgα ⋅ ctgα
Te cili kuadrant është këndi, nëse: a) tg α ⋅ cos α > 0; b) ctg α ⋅ sin α < 0; c) < 0?
sin α

Detyra

1 Cakto vlerën e funksionit me ndihmën e vijës rrethore 4 Nëse 0 < α < 90°, cakto shenjën e shprehjes:
trigonometrike: a) sin (180° − α ) ⋅ tg (180 + α );
a) tg 60°; b) ctg150°; c) tg180°;
b) cos (180° + α ) ⋅ ctg (360° − α );
ç) tg 240°; d) ctg 300°.
sin (270 ° − α ) ⋅ cos (180 − α );
c)
2 Cakto shenjën e funksionit pa e caktuar vlerën e tij: tg (270 ° − α )
a) tg 70°; b) ctg30°; c) tg150°; tg (α + 18 0 ° ) ⋅ co s (α + 2 7 0 ° )
ç) .
ç) ctg 225°; d) tg350°. ctg (18 0 ° − α )

3 Cakto shenjën e prodhimit: 5 Te cili kuadrant gjendet këndi nëse:

a) sin15° ⋅ tg150°; b) cos100° ⋅ ctg100°;
a) tg α ⋅ sin α < 0; b) cos α ⋅ ctg α > 0;
c) tg 200° ⋅ sin 300°.
sin α ⋅ tg α
c) > 0?
ctg α

185
 3 VARËSITË THEMELORE TRIGONOMETRIKE

Kujtohu!
A 1 Cakto vlerat e funksioneve trigo-
nometrike prej 300,450 dhe 600.
Çka është: a) sinusi; b) kosinusi; c) tangensi;
ç) kotangensi i çfarëdo këndi?
Zgjidhje.
Lartësia e trekëndëshit barabrinjës me brinjë a, është Detyrën do ta zgjidhim me ndihmën e vijës rrethore
a 3 trigonometrike.
h= .
2 y

⎛ π⎞
Këndi α = 30°, ⎜ α = ⎟ është në kuadrantin I, M ( xα , yα )
⎝ 6⎠ 1
r=
pra pika M është me koordinata M ( xα , yα ). 30° Mx
O 30° x
Sipas përkufizimit të funksioneve trigonometrike të
çfarëdo këndi kemi sin α = yα , kurse cos α = xα . M1

1 1 1
Trekëndëshi OM1M është barabrinjës, OM 1 = M 1M = OM = 1, pra yα = MM 1 = ⋅1 = .
2 2 2
OM ⋅ 3 1 ⋅ 3 3
Pasi OM x = xα është lartësia e ΔOM1M , kemi xα = = = .
2 2 2
1 3
Prandaj: sin 30° = , cos 30° = . Prej përkufizimit të funksioneve tgα dhe ctgα prej çfarëdo këndi kemi:
2 2

yα sin 300 3 xα cos 300

tg300 = = = kurse ctg300
= = = 3.
xα cos 300 3 yα sin 300

2 Me ndihmën e vijës rrethore trigonometrike cakto vlerat të funksioneve trigonometrike

sin α , cos α , tg α dhe ctg α , nëse: a) α = 600 ; b) α = 450.

3 Njehso: a) 2 sin 30° − cos 60° + tg 45°; b) 3cos 30° + sin 60° − tg 60°.
Zgjidhje.
1 1 3 3 3
a) 2sin 300 − cos 600 + tg 450 = 2 ⋅ − + 1 = ; b ) 3cos 30 + sin 60 − tg 60 = 3 ⋅ + − 3 = 3.
0 0 0

2 2 2 2 2
4 Cakto vlerën numerike të shprehjeve: a) 3sin 45°⋅ cos 45° − 2 tg 45°;

tg π − tg α ⋅ sin α π
b) cos180° − 2sin 60° + ctg 30°; c) , nëse α = .
π 3
ctg + cos α ⋅ tg α
2
186
 Kujtohu!
B 5 Vërteto se për çfarëdo kënd α
vlejnë barazimet:
Për këndin e ngushtë α te trekëndëshi kënddrejtë
vlejnë barazimet:
a) sin 2 α + cos 2 α = 1;
a) sin α + cos α = 1;
2 2

sin α
sin α cos α b) tg α = , α ∉ {90°, 270°};
b) tg α = , ctg α = ; cos α
cos α sin α
cos α
c) tg α ⋅ ctg α = 1, c) ctg α = , α ∉ {0°,180°, 360°};
të cilat quhen varësitë thmelore trigonometrike, sin α
përkatësisht, identitetet.
ç) tg α ⋅ ctg α = 1, α ∉{0°,90°,180°, 270°,360°}.

Zgjidhje. Le të jetë këndi α çfarëdo kënd prej 00 deri 3600.

a) Le të jetë M ( xα , yα ) është pika ku krahu i dytë i këndit α e M r=
1
pren vijën rrethore trigonometrike, pra sin α = yα , kurse yα
α
cos α = xα . Prej ΔOMM x kemi: M x xα O

( yα ) + ( xα ) = OM , d.m.th. (sin α ) + (cos α ) = 1, pra

2 2 2 2 2

sin 2 α + cos 2 α = 1.

yα sin α
b) Prej përkufizimit tg α = , vijon se tg α = ;
xα cos α

xα cos α
c) Prej përkufizimit ctg α = , vijon se ctg α = ;
yα sin α

sin α cos α
ç) tg α ⋅ ctg α = ⋅ = 1, d.m.th. tg α ⋅ ctg α = 1.
cos α sin α

Vëre, identitetet themelore trigonometrike të këndit të ngushtë dhe për çfarëdo kënd, për të cilët janë përkufizuar
funksionet.

Prej sin 2 α + cos 2 α = 1, vijon cos 2 α = 1 − sin 2 α , sin 2 α = 1 − cos 2 α .

Prej tg α ⋅ ctg α = 1, vijon se tgα dhe ctgα të njëjtin kënd ku dy funksionet janë përkufizuar funksionet reciproke,

1 1
d.m.th. tg α = ; ctg α = .
ctg α tg α

5
5 Nëse është cos α = − , 180° < α < 270° cakto vlerat e sin α , tg α , ctg α .
13

187
 2
⎛ 5⎞ 25 144
Zgjidhje. Prej sin α + cos α = 1, vijon sin α = 1 − cos α ; sin α = 1 − ⎜ − ⎟ = 1 −
2 2 2 2 2
= , pra
⎝ 13 ⎠ 169 169
144 12
sin α = − = − , (pasi 1800 < α < 2700 dhe sin α < 0 );
169 13
sin α 12 ⎛ 5 ⎞ 12 5
tg α = =− :⎜− ⎟= , kurse ctg α = .
cos α 13 ⎝ 13 ⎠ 5 12
Vërejtje. Gjatë zgjidhjes së detyrave prej këtij lloj në mënyrë të detyrueshme jepet kushti te cili kuadrant
është këndi. Zgjedhja e shenjës „plus” ose „minus” para rrënjës varet prej shenjës së funksionit të
kërkuar në kuadrantin përkatës.

7 Cakto vlerat e funksioneve tjera trigonometrike, nëse:

8 ⎛ 3π ⎞ 3 1 3π
a) sin α = − , α ∈ ⎜ , 2π ⎟ ; b) sin α = , α ∈ (90°,180°); c) cos α = − , π < α < .
17 ⎝ 2 ⎠ 2 2 2
3
8 Le të jetë tg α = − , 90° < α < 180°. Cakto vlerat e funksioneve tjera trigonometrike.
4

1 4
Zgjidhje. Prej tg α ⋅ ctg α = 1, vijon ctg α = , d.m.th. ctg α = − .
tg α 3

Nëse të dy anët e identitetit sin 2 α + cos 2 α = 1 i pjesëtojmë me cos α ≠ 0,

2

sin2 α cos2 α 1 1 1
kemi + = d.m.th.tg2α = 2 kurse prej këtu vijon cos 2 α = ,
cos2 α cos2 α cos2 α cos α 1 + tg 2 α
2
1 16 4 ⎛ 4⎞ 3
cos α = = ose cos α = − . Prej sin α + cos α = 1 vijon sin α = 1 − ⎜ − ⎟ , sin α = .
2 2 2 2
2
⎛ 3 ⎞ 25 5 ⎝ 5⎠ 5
1+ ⎜ − ⎟
⎝ 4⎠
M
Nëse është dhënë vlera e funksionit tg α ose ctg α , atëherë α
⎫
⎪
2

funksionet sinα dhe cosα mund të caktohen me formulat (shiko

tg

⎬ tg α
1+

vizatimin: ⎪
α ⎭
O r =1 A
tg α 1
sin α = ; cos α =
± 1 + tg 2 α ± 1 + tg 2 α

Para rrënjës merret shenja përkatëse e funksionit për këndin e dhënë.

24 3π 10 cos α + 5sin α
9 Nëse është ctg α = , π <α < , cakto vlerën e shprehjes .
7 2 7 ctg α − 6 tg α
Me zbatimin e identiteteve themelore trigonometrike disa shprehje mund të thjeshtohen.

188
 sin α − sin 3 α sin α sin α
10 Thjeshto shprehjen: a) ; b) − .
cos 2 α 1 + cos α cos α − 1
sin α − sin 3 α sin α (1 − sin α ) sin α ⋅ cos 2
2

Zgjidhje. a) = = = sin α .
cos 2 α cos 2 α cos 2 α
sin α sin α sin α sin α sin α (1− cosα ) + sin α (1+ cosα ) 2sin α 2sin α 2
b) − = + = = = 2 = .
1+ cosα cosα −1 1+ cosα 1− cosα (1+ cosα )(1− cosα ) 1− cos α sin α sin α
2

Barazimet e këtilla quhen identitete trigonometrike. Ato vlejnë për këndin α për të cilin shprehjet e anës së
majtë dhe anës së djathtë të barazimit janë përkufizuar.

11 Vërteto identitetin:
a) (sin α − cos α ) + (sin α + cos α ) = 2;
2 2
b) tg 2 α − sin 2 α = tg 2 α ⋅ sin 2 α ;
1 sin α 1
c) + = .
1 + sin α cos α cos 2 α
2

Zgjidhje. Me zbatimin e identiteteve themelore dhe transformacioneve algjebrike kemi:

sin2 α − sin2 α ⋅ cos2 α sin α (1 − cos α ) sin2 α ⋅ sin2 α

2 2
sin2 α
b) tg α − sin α = − sin α = = = = tg2 α ⋅ sin2 α.
2 2 2

cos α
2
cos α
2
cos α
2
cos α2

1 sin α 1 sin α 1 − sin α + sin α 1

c) + = + = = .
1 + sin α 1 − sin α 1 + sin α (1 − sin α )(1 + sin α ) (1 − sin α )(1 + sin α ) cos 2 α
2

Detyra
1 Njehso vlerën e shprehjes: 4 Cakto vlerën e funksioneve tjera nëse:
a) 2sin 30° ⋅ cos 60° − tg 45°; 3 3π
a) tg α = − , < α < 2π ;
b) tg 60° ⋅ sin 30° − ctg 30°; 3 2
tg 45° − cos π 9 π
π π π b) ctg α = − , < α < π .
c) tg 2 + sin 2 − ctg 2 ; ç) . 40 2
3 6 3 3π π
sin + cos
2 3 5 Njehso vlerën e shprehjes
2 Cakto vlerën numerike të shprehjes: 3cos α + sin α 3
, nëse sin α = , 90° < α < 180°.
2sin2α π tg α ⋅ ctg α π 3ctg α − 4tg α 5
a) për α = ; b) për α = .
1− cos2α 6 1 + cos α 3 1 − sin 2 α
6 Thjeshto shprehjen: a) ;
3 Cakto vlerat e funksioneve tjera trigonometrike, nëse: sin α ⋅ cos α
3 ⎛ 3π ⎞ sin α − cos 2 α + 1
a) sin α = − , α ∈ ⎜π , ⎟; b) ;
2 ⎝ 2 ⎠ sin α + 1
20 π
b) cos α = − , < α < π. tg 2 α − 1 tg 2 α − 1
29 2 c) − .
tg α + 1 1 − tg 2 α

189
7 Vërteto identitetin duke pasur llogari për vlerat e 8 Vërteto identitetin:
lejuara të këndit a:
a) 1 + sin α + cosα + tg α = (1 + cosα )(1 + tg α );
1 − sin α cos α
a) = ;
cos α 1 + sin α sin α cos α 1
b) + = ;
b) ctg α − cos α = ctg α ⋅ cos α ;
2 2 2 2 1 + ctg α 1 + tg α sin α + cos α
tg α − sin α
c) = 1 − cos α ;
1 − tg 2 α tg α
c) = 1 − 2sin 2 α ;
1 + tg α
2
tg α ctg 2 α − 1
ç) ⋅ = 1.
tg α 1 − tg 2 α ctg α
ç) = sin 2 α .
tg α + ctg α

SJELLJA E FUNKSIONEVE TRIGONOMETRIKE

4 TË ÇFARËDO KËNDI TË NGUSHTË

Kujtohu! A 1 Cakto vlerat e funksioneve tri-

gonometrike për këndin prej 1200,
Te tabela janë dhënë vlerat e funksioneve trigo- pa shfrytëzuar kalkulatorin.
nometrike për 300, 450 dhe 600. Zgjidhje. Vlerat e kërkuara do t’i caktojmë me
ndihmën e vijës trigonometrike.
300 450 600
1 2 3
sin a
2 2 2 y
3 2 1 ctg1200 ctg 600
cos a tg 600
2 2 2 M N
⎪⎭
⎫⎪
sin120°

3 ⎬ sin 60°
tg a 1 3 ⎪⎫ 120° ⎬
3 60° ⎪⎭
3 x
}
}

ctg a 3 1 cos120° cos 60°

3
tg1200
Shenja e çdo funksioni trigonometrik për çdo kuadrant
është dhënë në tabelë.

kuad. I kuad. II kuad.III kuad.IV

sin a + + − − Krahët e dytë të këndeve prej 600 dhe 1200 e prejnë
cos a + − − + vijën rrethore trigonometrike në pikat N dhe M.
Ato janë simetrike në lidhje me boshtin y, d.m.th.
tg a + − + −
ka ordinata të barabarta, pra
ctg a + − + −
3
sin1200 = sin 600 = .
2
190
Prej simetrisë së pikave M dhe N në lidhje me boshtin y vijon se abshisat e tyre janë të kundërta, d.m.th.
1
cos1200 = − cos 600 = − .
2 0 0
Funksionet tg1200 dhe tg 600 , përkatësisht ctg120 dhe ctg 60 , gjithashtu, kanë vlera të kundërta (shiko
3
vizatimin), pra tg120 = − tg 60 = − 3, kurse ctg120 = − ctg 60 = −
0 0 0 0
.
3
Pasi 1200 = 1800 − 600 , kemi:

cos1200 = cos (1800 − 600 ) = − cos 600 = − ,

1
sin1200 = sin (1800 − 600 ) = sin 600 =
3
,
2 2

tg1200 = tg (1800 − 600 ) = − tg 600 = − 3 dhe ctg1200 = ctg (1800 − 600 ) = − ctg 600 = −
3
.
3

Cilido kënd që është në kuadrantin e dytë, të tretin ose të katërtin mundet përkatësisht të shkruhet si dhe

1800-α (ose π−α), 1800+α (ose π+α); 3600-α (ose 2π−α), 3600+α (ose 2π+α) ku α është kënd i ngushtë,

⎛ π⎞
d.m.th. 0 < α < 90 ⎜ 0 < α < ⎟ . Për shembull, 150 = 180 − 30 ose
0 0 0 0 0 0

⎝ 2⎠
π π
1500 = π − ; 2400 = 1800 + 600 ose 2400 = π + etj.
6 3

2 Njehso cos 2100 , sin 2100 , tg 2100 , ctg 2100.

Krahu i dytë i këndit të dhënë është te kuadranti i tretë, pra 210 0 = 1800 + 300.

Zgjidhje. Pikat M dhe N janë simetrike në lidhje me fillimin e koordinatave, pra koordinatat e tyre janë të

0
(0 0
)
kundërta, d.m.th. cos 210 = cos 180 + 30 = − cos 30 = −
0

2
3
,

sin 2100 = sin (1800 + 300 ) = − sin 300 = − ,

1
2

sin (1800 + 300 )

N
− sin 300
tg 210 = tg (180 + 30 ) =
3 ⎫⎪
0 0 0
= = tg 300 =
sin 30°

, 210°
cos (180 + 30 ) − cos 30
0 0 0 cos 210° ⎬
3 30° ⎪⎭
⎫
⎪
⎬
⎪⎭

⎭⎪
⎭⎪
⎬
⎪
⎫
sin 210°

⎬
⎫⎪ cos30°

ctg 2100 = ctg (1800 + 300 ) = ctg 300 = 3.

M

191
 Mbaj mend!

sin (1800 − α ) = sin α cos (1800 − α ) = − cos α tg (1800 − α ) = − tg α ctg (1800 − α ) = − ctg α ,

sin (1800 + α ) = − sin α cos (1800 + α ) = − cos α tg (1800 + α ) = tg α ctg (1800 + α ) = ctg α ,

sin (3600 − α ) = − sin α cos (3600 − α ) = cos α tg (3600 − α ) = − tg α ctg (3600 − α ) = − ctg α ,

⎛ π⎞
ku α është kënd i ngushtë, d.m.th.. 0 < α < 90 ⎜ 0 < α <
0 0 0
⎟.
⎝ 2⎠

Për zbatimin e këtyre formulave mjafton ta mbajsh mend këtë rregullë.

Gjatë reduktimit të funksionit trigonometrik të këndit që shtë i llojit 180 0 ± α ose 360 0 ± α të funksionit të
këndit të ngushtë α , funksioni ngel i njëjtë, të marrun me shenjën „ + ” ose „ − ” përkatësisht me shenjën e
funksionit të dhënë për këndin e dhënë, përkatësisht te kuadranti i dhënë.

Për shembull,

tg1350 = tg (1800 − 450 ) = − tg 450 = −1 (këndi prej 1350 është në kuadrantin II, pra tg1350 < 0 );

ctg 3400 = ctg (3600 − 200 ) = − ctg 200 (kuadranti IV, ctg 3400 < 0 );

cos1500 = cos (1800 − 300 ) = − cos 300 = − sin1600 = sin (1800 − 200 ) = sin 200.
3
;
2

3 Thjeshto shprhjen e dhënë nëse 00 < α < 90 0 :

cos (1800 − α ) + sin (1800 − α )

( ) ( )
a) tg 180 − α − tg 360 − α + sin 180 + α ;
0 0 0
( ) b)
cos (3600 − α ) + sin (1800 + α )
.

Zgjidhje. a) tg (1800 − α ) − tg (3600 − α ) + sin (1800 + α ) = − tg α − (− tg α ) − sin α = − sin α ;

cos (1800 − α ) + sin (1800 − α ) − cos α + sin α − (cos α − sin α )

b) = = = −1.
cos (360 − α ) + sin (180 + α )
0 0
cos α − sin α cos α − sin α

192
 Kujtohu! Nëse α është kënd i ngushtë, atëherë
B cilindo kënd tjetër prej 00 deri 3600 mund
Dy kënde shuma e të cilëve është 900 quhen kënde
ta shkruajmë në njërën prej këtyre mënyrave:
komplementar.

Pë çdo kënd të ngushtë α , këndi komplementar është

⎛π ⎞ ⎛ 3π ⎞
900 ± α ⎜ ± α ⎟ ose 2700 ± α ⎜ ± α ⎟.
900 − α . ⎝2 ⎠ ⎝ 2 ⎠
sin α = cos (900 − α ), cos α = sin (900 − α ), Për shembull,

tg α = ctg (900 − α ), ctg α = tg (90 0 − α ). 1200 = 900 + 300 , 2100 = 2700 − 600 ,
3150 = 2700 + 450 etj.
sin 30 = cos 60 ,
0 0
tg 50 = ctg 40 .
0 0

4 Cakto vlerat e funksioneve trigonometrike prej 1200, duke i sjellur në kënd të ngushtë si shumë të
900 + 300.
Zgjidhje. Te vija rrethore trigonometrike janë paraqitur këndet y
120 = 90 + 30 dhe 30 . Prej puthitshmërisë së trekëndëshave OMxM
0 0 0 0 M ⎭⎪ My
N

sin120°
dhe ONxN vijon se OM y = ON x dhe OM x = N x N .
⎬
⎫⎪

sin 30°
⎪ 120°
⎫ ⎬
O 30° ⎪⎭
Prej sin1200 > 0, cos1200 < 0, vijon se: Mx x

⎭⎪
⎬
⎪
⎫
⎪⎭
⎬
⎪⎫
cos120° cos30° Nx

3
sin1200 = OM y = ON x = cos 300 = ;
2
1
cos1200 = −OM x = − N x N = − sin 300 = − ;
2
sin1200 cos 300 cos1200 − sin 300 3
tg1200 = = = − ctg 30 0
= − 3; ctg120 0
= = = − tg 300 = − .
cos120 0
− sin 30 0
sin120 0
cos 30 0
3
Vëren se nëse këndi është i llojit 900 ± α ose 270 ± α , atëherë gjatë reduktimit të funksionit kalohet në
0

kofunksion të këndit të ngushtë α (d.m.th. sinusi në kosinus dh anasjelltas, kurse tangensi në kotangens dhe
anasjelltas).
0 0 0
(
Për shembull, cos150 = cos 90 + 60 = − sin 60 = −
0
) 2
3
, pasi cos1500 < 0;

tg 2400 = tg (2700 − 300 ) = ctg 300 = 3, pasi tg 2400 > 0.

Në përgjithësi.

Nëse këndi është i llojit 90 0 ± α ose 2700 ± α , atëherë gjatë reduktimit të funksionit kalohet në kofunksion
të këndit të ngushtë α me shenjë „ + ” ose „ − ” përkatësisht të shenjës së funksionit të dhënë për
këndin e dhënë, përkatësisht te kuadranti i dhënë.

193
 3π
5 Cakto vlerën: a) sin 3300 ; b) cos 2250 ; c) tg .
4
Zgjidhje. Vlerën e kërkuar do ta caktojmë duke reduktuar funksionin e dhënë prej çfarëdo këndi të ngushtë.
Këndin mund ta shprehim si 3600 − 300 ose 2700 + 600. Megjithatë do ta shprehim këndin e dhënë, rezultati
është i njëjtë.

ose sin 3300 = sin (2700 + 600 ) = − cos 600 = − ;

1
( )
a) sin 3300 = sin 3600 − 300 = − sin 300 = −
1
2 2
3π
( ) = tg1350 = tg (900 + 450 ) = − ctg 450 = −1.
2
b) cos 2250 = cos 2700 − 450 = − sin 450 = − ; c) tg
2 4

6 Reduktoi në kënd të ngushtë këto funksione sin α , cos α , tg α , ctg α , nëse këndi α është:
a) 1150; b) 2000; c) 3200.

( ) (
a) cos1150 = cos 900 + 250 = − sin 250 ; sin1150 = sin 1800 − 650 = sin 650. )
7 Pa kalkulator, cakto vlerën e funksionit:
4π
a) tg1500 ; b) ctg 2100 ; c) sin 2250 ; ç) cos .
3
0 0 0 0
8 Funksionet sin 75 , cos 35 , tg 83 , ctg 23 shprehi nëpërmjet funksioneve përkatëse të këndit
komplementar.

sin 750 = sin (900 − 150 ) = cos150 ; ctg 230 = ctg (900 − 67 0 ) = tg 67 0.

9 (
Thjeshto shprehjen 0 < α < 900 : )
( )
a) sin 900 + α + cos 1800 ( + α ) + tg (270 0
− α ) + ctg (3600 − α );

cos (π − α ) + sin (π − α ) sin (3600 − α ) sin (900 + α ) tg (2700 − α )

b) ; c) ⋅ ⋅ .
1 + tg (2π − α ) cos α tg (900 + α ) ctg (900 + α )

Zgjidhje. a) sin (90 + α ) + cos (180 + α ) + tg (270 − α ) + ctg (360 − α ) =

0 0 0 0

= cos α + (− cos α ) + ctg α + (− ctg α ) = 0;

cos (π − α ) + sin (π − α ) − cos α + sin α − cos α + sin α

b) = = = − cos α ;
1 + tg (2π − α ) 1 + (− tg α ) cos α − sin α
cos α

sin (3600 − α ) sin (900 + α ) tg (2700 − α ) − sin α cos α ctg α sin α

c) ⋅ ⋅ = ⋅ ⋅ =− = − cos α .
cos α tg (90 + α ) ctg (90 + α ) cos α − ctg α − tg α
0 0
tg α

194
 2 2
⎡ ⎛π ⎞ ⎤ ⎡ ⎛ 3π ⎞ ⎤
10 Vërteto identitetin ⎢sin ⎜ − α ⎟ + sin (π − α )⎥ + ⎢cos ⎜ − α ⎟ − cos (2π − α )⎥ = 2.
⎣ ⎝2 ⎠ ⎦ ⎣ ⎝ 2 ⎠ ⎦
2 2
⎡ ⎛π ⎞ ⎤ ⎡ ⎛ 3π ⎞ ⎤
Zgjidhje. ⎢sin ⎜ − α ⎟ + sin (π − α )⎥ + ⎢cos ⎜ − α ⎟ − cos (2π − α )⎥ =
⎣ ⎝2 ⎠ ⎦ ⎣ ⎝ 2 ⎠ ⎦

= [cos α + sin α ] + [− sin α + cos α ] =

2 2

= cos 2 α + 2 sin α ⋅ cos α + sin 2 α + sin 2 α − 2 sin α cos α + cos 2 α =

= 2 sin 2 α + 2 cos 2 α = 2 (sin 2 α + cos 2 α ) = 2 ⋅1 = 2.

Detyra
1
0 0
Cakto vlerën e funksionit trigonometrik: a) cos135 ; b) ctg 240 ; c) tg315 .
0

2 Cakto vlerën e shprehjes: a) sin 330 + cos 210 − tg 225 − ctg150 ;

0 0 0 0

5π 5π 5π 7π 3π 7π 5π 11π
b) sin + tg − ctg − ctg ; c) 2 tg − 2ctg + cos − sin .
6 3 6 4 4 4 3 6
3 Njehso vlerën e shprehjes:
2 sin α − sin 2α 2π tgβ − sin α 3 π π
a) , nëse sin α = . b) , nëse sinα = , α + β = , 0 < α < .
2 sin α + sin 2α 3 cos β + ctgα 5 2 2
Thjeshtoi shprehjet (4 − 7 ) :

4 a) 2sin 40 + cos130 − sin160 − cos110 ; b) sin160 ⋅ cos110 + sin 250 ⋅ cos340 + tg110 ⋅ tg340 .
0 0 0 0 0 0 0 0 0 0

cos 2 (3600 − α ) + sin 2 (2700 + α )

5 , 0 < α < 900.
tg (90 + α ) ⋅ ctg (270 + α )
2 0 2 0

sin (3600 − α ) ⋅ tg (900 + α ) ⋅ ctg (2700 − α ) sin (1800 + α ) ⋅ ctg1300 ⋅ cos3200 ⋅ sin 900
6 . 7 .
cos (3600 − α ) ⋅ tg (1800 + α ) cos (900 + α ) ⋅ sin1400 ⋅ ctg 500 ⋅ cos1800

Vërteto identitetin (8 − 10 ) :

cos (2700 + α ) ⋅ sin (1800 − α ) ⋅ tg (900 − α )

8 = sin α .
tg (2700 + α ) ⋅ ctg (900 − α ) ⋅ sin (900 − α )

⎛π ⎞
sin (π + α ) + cos ⎜ − α ⎟ + cos (2π − α ) cos (1800 + α ) ⋅ tg (1800 − α )
9 ⎝ 2 ⎠ = − cos α . 10 = tg α .
ctg (π + α ) ⋅ tg (π − α ) cos (2700 − α ) ⋅ tg (2700 + α )

195
 5 ZGJIDHJA E TREKËNDËSHIT KËNDDREJTË

Kujtohu! Zgjidhjen e trekëndëshit kënddrejtë do ta

A tregojmë në këtë detyrë.
Të zgjidhet trekëndëshi kënddrejtë domethënë të
caktohen të gjitha elementete e tij themelore: brinjët
dhe këndet 1 Zgjidhe trekëndëshin kënddrejtë nëse janë
Për trekëndëshin kënddrejtë ABC në vizatim kemi: dhënë: hipotenuza c = 36,5 cm dhe këndi
α = 330 25′.
B α + β = 90 0
B
β c
a a +b =c
2 2 2
β
1
1 α c
a
C b A
a b a b α 1
sin α = , cos α = , tg α = , ctg α = .
c c b a A b C

Zgjidhje. Prej Δ ABC (në vizatim) kemi:

a
sin α = , pra a = c ⋅ sin α = 36,5 ⋅ sin 33 25′, a = 36,5 ⋅ 0,5507 = 20,10055 ≈ 20,10 cm.
0

c
b
cos α = , kurse b = c ⋅ cos α = 36,5 ⋅ cos 330 25′ = 36,5 ⋅ 0,83468 = 30, 46610 ≈ 30, 47.
c
β = 900 − α , β = 900 − 330 25′ = 56035′.
Vërejtje. Kateta b mundet të caktohet edhe prej b 2 = c 2 − a 2 ose prej b = a ⋅ tg β , megjithatë në këtë rast
shfrytëzojmë element të njehsuar me vlerë të përafërtë. Për këto shkaqe, elementet e kërkuara duhet të
caktohen me elementet e dhëna. Rezultatin përfundimtar e përfundojmë. Vlerën sin 330 25′ e caktojmë
me kalkulator në këtë mënyrë:
1. Te displei zgjedhim DEG (këndin α të shprehur në shkallë).

2. Fusim 33.25 → DEG → sin dhe fitojmë 0,55072. Domethënë, sin 33 25′ = 0,55072.
0

Nëse te kalkulatori nuk ka DEG (opcioni që minutat i shndërron në shkallë), atëherë

0
⎛ 25 ⎞
33 25′ = 33 + ⎜ ⎟ = 330 + 0, 416660 = 33, 416660 → sin dhe fitojmë 0,55072.
0 0

⎝ 60 ⎠
Domethënë, sin 33 25′ = 0,55072.
0

2 Zgjidhe trekëndëshin kënddrejtë nëse b = 13, 2 dhe β = 400 45′.

3 Zgjidhe trekëndëshin kënddrejtë nëse b = 43, 5 cm, c = 62, 4 cm.

196
Zgjidhje. Prej Δ ABC (në vizatim te detyra 1) kemi: a 2 = 62, 42 − 43,52 = 2001,51; a = 2001,51,
d.m.th. a = 44, 73824 ≈ 44, 74 cm.

b 43,5
cos α = = = 0, 69712, α = 450 48′. β = 900 − 450 48′ = 44012′.
c 62, 4
Këndin α e caktojmë në këtë mënyrë:

cos α = 0, 69712 → 2nd → cos −1 → 2nd → DMS dhe fitojmë 45 48′13′′. domethënë, α = 450 48′13′′.
0

Më tutje, këndin do ta caktojmë vetëm në shkallë dhe minuta. Nëse te kalkulatori nuk ka DMS (që pjesa
dhjetore e shkallëve e shndërron në minuta dhe sekonda), atëherë

45,8096045 = 450 + 0,80960450 = 450 + (0,8096045 ⋅ 60 )′ = 450 + 48, 21645′ =

= 450 48′ + (0, 216715 ⋅ 60 )′′ = 450 48′12, 976′′ = 450 48′13′′.

4 Zgjidhe trekëndëshin kënddrejtë nëse a = 35 cm, b = 42 cm.

Zgjidhja e trekëndëshit kënddrejtë na mundëson të zgjidhim shumë detyra tjera nga gjeometria, fizika ose
shkencat tjera teknike.

5 Njehso perimetrin e drejtkëndëshit diagonalja e të cilit është d = 28, 5 cm, kurse këndi më i vogël që e
formojnë diagonalet është ϕ = 65030′.
Zgjidhje. Nëse a dhe b janë brinjët e drejtkëndëshit, atëherë D C
P=2(a+b). Pika O le të jetë prerja e diagonaleve (figura).
b
ϕ a
Atëherë ∠NOC = = 32 45Ê. 2
0
O 234 2
234
2 b ϕ
234 N
a
ϕ a ϕ
Prej Δ ONC : cos = 2 = , pra a = d cos =
2 d d 2 A B
a
2
b
ϕ b
= 28, 5 ⋅ cos 320 45′ = 28,5 ⋅ 0,84104; a = 23,97 cm; sin = 2 = , kurse b = 15, 42 cm,
2 d d
2
ϕ
kurse P=2(23,97+15,42)=78,78 cm. b = d sin = 28,5 ⋅ sin 320 45′;
2

6 Cakto perimetrin e trekëndëshit barakrahas me bazën a = 18, 6 cm dhe këndin pranë majës γ = 370 40′.

197
 7 Cakto lartësinë e drurit sipas të dhënave në vizatim.

h
Zgjidhje. tg 37 0 40′ = , h = 13,5 ⋅ tg 370 40′,
13,5
h
h = 13, 5 ⋅ 0, 7719 = 10, 42 m, kurse
37°40 Ê
H = h + 2, 5 = 12, 92 m. Domethënë, lartësia e ⎭⎪
13,5 m

2,5m
⎬
drurit është 12, 92 m. ⎪
⎫

Detyra

Zgjidhe trekëndëshin kënndrejtë (1 − 5 ) : 6 Caktoi këndet e trekëndëshit barakrahas me bazën

a = 48 cm dhe krahun b = 30 cm.
1 a) a = 15 cm, β = 380 ;
7 Bazat e trapezit barakrahas janë 15,2 cm dhe
b) b = 25 cm, α = 35 40′.
0

8,4 cm, kurse krahu është 10,5 cm. Cakto këndet

2 a) c = 27 cm, α = 40050′; e trapezit.
b) c = 63 cm, β = 65 30′.
0
8 Cakto këndet e trapezit me baza
20 cm dhe 6 cm, kurse krahët 13 cm dhe 15 cm.
3 a) c = 25 cm, b = 13 cm;
b) a = 23 cm, b = 35 cm. 9 Deri te cila lartësi do të prek shkalla e zjarfiksëve të
gjatë 20 m kur do të vëndohet në tokë nën këndin
4 a) b : c = 12 :13, a = 15 cm; prej 550?
b) a : b = 21: 20, c = 58 cm. 10 Oxhaku i fabrikës prej pikës M që është në
5 largësi 76 m të rënzës së tij shihet nën këndin
a) S Δ = 63cm 2 , b = 12 cm.
(në lidhje me tokën) prej 280. Cakto lartësinë e
b) SΔ = 180cm2 , b = 40cm. oxhakut.

6 TEOREMA E SINUSIT

Kujtohu! A 1 Njehso syprinën e Δ ABC nëse

janë dhënë brinjët
Syprina e cilitdo trekëndësh është e barabartë me
gjysmëprodhimin e brinjës dhe lartësisë përkatëse,
a = 12,5, c = 16, 2 dhe këndi β = 500 26′.
d.m.th. Zgjidhje. Sipas elementeve të dhëna, syprina është:
1 1 1
S= a ⋅ ha = b ⋅ hb = c ⋅ hc . C
2 2 2

1 h
S= c ⋅ hc Prej Δ CC1 B : sin β = c , hc = a sin β , pra a
2 a hc

1
a ⋅ c ⋅ sin β d.m.th. S =
1
S = ⋅ 12,5 ⋅ 16,2 ⋅ sin 500 26Ê= 78,05cm 2 . β
2 2
A C1 B

198
 Në përgjithësi, syprina e cilitdo trekëndësh është e barabartë me gjysmëprodhimin e çfarëdo dy brinjëve dhe
sinusit prej këndit ndërmjet tyre.
C
Formula e njëjtë vlen edhe nëse këndi i dhënë është i gjerë (si në

(
vizatim). Prej Δ ACC1 : sin 1800 − α = ) hc
b
, d.m.th.
a
hc b
hc = b ⋅ sin (1800 − α ) = b ⋅ sin α , pra
18
0°
1 −
S= c ⋅ b sin α . α

α
2 C1 A c B

1
Në të njëjtën mënyrë nxirret edhe formula S= ⋅ a ⋅ b ⋅ sin γ .
2

1 1 1
Prej S = a ⋅ c sin β = b ⋅ c sin α = c ⋅ b sin γ . Vijon se:
2 2 2
a b c a
a ⋅ c sin β = b ⋅ c sin α dhe c ⋅ b sin α = a ⋅ b sin γ ose = dhe = , d.m.th.
sin α sin β sin γ sin α
a b c
= = . Ky barazim është i njohur si
sin α sin β sin γ

Teorema e sinusit. Brinjët e trekëndëshit janë proporcionale me sinuset e këndeve të kundërta,

d.m.th.
a b c
= = .
sin α sin β sin γ

Teorema e sinusit zbatohet te këto dy detyra themelore:

1. Zgjidhja e trekëndështit nëse është dhënë një brinjë dhe dy kënde.
2. Zgjidhja e trekëndështit nëse janë dhënë dy brinjë dhe një kënd që shtrihet përballë njërës prej tyre.

Përveç këtyre dy rasteve, ekzistojnë edhe detyra tjera te të cilat elementet e dhëna janë të llojit më të
ndërlikuara, si për shembull: a , α , b + c; a , R , b + c; b, β , a − c; R , a + b + c, α etj.

Kujtohu!
2 Zgjidhe trekëndëshin të dhënë me:
Gjatë zgjidhjes së trekëndëshit duhet pasur parasysh
se: a = 63, 25 cm, α = 37 0 20′, β = 85030′.
Te cilido trekëndësh përballë brinjës më të madhe
shtrihet këndi më i madh.

199
Zgjidhje. Prej α + β + γ = 1800 vijon se γ = 1800 − (α + β ), d.m.th. γ = 57 010′. Me zbatimin e
a b c a b a
teorema e sinusit = = kemi = , b= ⋅ sin β ,
sin α sin β sin γ sin α sin β sin α
63, 25 63, 25
b= ⋅ sin 85030′, b = ⋅ 0,99668, b = 103,95 cm. Brinjën c do ta caktojmë me
sin 37 20′
0
0, 60645
a c a 63, 25
teorema e sinusit. Prej = vijon se c = ⋅ sin γ = ⋅ sin 57 010′,
sin α sin γ sin α 0, 60645
c = 87, 63 cm.
Me dy kënde të dhëna të trekëndëshit shuma e të cilit është më e vogël se 180 0 dhe një brinjë, detyra
gjithmonë ka zgjidhje të vetme.

3 Zgjidhe trekëndëshin nëse: a = 20, 6, β = 47030′, γ = 800 25′.

Kujtohu!
B 4 Zgjidhe trekëndëshin të dhënë me:
Nëse janë dhënë dy brinjë dhe këndi përballë brinjës
më të madhe, atëherë trekëndëshi është njëvlerësisht i a) a = 12, b = 15, β = 55030′;
përcaktuar.
b) a = 4, c = 13, α = 14015′;
Nëse janë dhënë dy brinjë dhe këndi përballë brinjës c) b = 5, c = 3, γ = 450.
më të vogël, atëherë trekëndëshi nuk është
njëvlerësisht i përcaktuar. Në këtë rast, detyra mund të a b
Zgjidhje. a) Prej = vijon se
ketë një zgjidhje, dy zgjidhje ose të mos ketë zgjidhje. sin α sin β
a sin β
b sin α = a sin β , d.m.th. sin α = ,
b
12 ⋅ sin 55030′ 12 ⋅ 0,824126
sin α = , sin α = = 0, 65930, pra α = 41014′.
15 15
Prej kushtit sin (180 − α ) = sin α vijon se ekziston kënd α1 = 180 0 − α =
0

= 1800 − 41014′ = 1380 46′, ashtu që sin α1 = sin α . Këndi α1 nuk mund të jetë kënd i trekëndëshit, pasi
në këtë rast α1 > β , kurse a < b që është e pamundshme. Domethënë, detyra ka zgjidhje të vetme.

γ = 1800 − (α + β ), γ = 1800 − (41014′ + 55030′ ), γ = 83016′. Prej

a c
= vijon se
sin α sin γ
a 12 ⋅ sin 83016′ 12 ⋅ 0,9931
c= ⋅ sin γ , c = , c= = 18, 08.
sin α sin 41 14′
0
0, 65913
a c c sin α 13 ⋅ sin14015′
b) Prej = vijon se a ⋅ sin γ = c ⋅ sin α , sin γ = = = 0, 799998,
sin α sin γ a 4

pra γ = 5308′.

200
 ( )
Këndi γ > α , por edhe c > a , pra prej sin 1800 − γ = sin γ vijon se këndi γ 1 = 1800 − γ mund të jetë
edhe i gjerë, d.m.th. γ 1 = 180 − γ = 180 − 53 8′ = 126052′. Pasi γ 1 > α e kënaq kushtin c > a, domethënë
0 0 0

detyra ka dy zgjidhje.
a b
( )
Për γ = 5308′, β = 1800 − (α + γ ) = 1800 − 14015′ + 5308′ , β = 112037′. Prej =
sin α sin β
kemi

a sin β 4 ⋅ sin112037′
b= , b= , b = 15.
sin α sin14015′
a sin β1 4 ⋅ sin 38053′ 4 ⋅ 0, 6277
Për γ 1 = 126 52′, β1 = 180 − (α + γ 1 ) = 38 53′, b1 = = = = 10,19.
0 0 0

sin α sin14015′ 0, 2462

Prandaj, njëra zgjidhje e detyrës është b = 15, β = 112037′, γ = 5308′, kurse e dyta:
b1 = 10,19, β1 = 38053′, γ 1 = 126052′.

Konstrukto trekëndësh me brinjë a = 4 cm, c = 13 cm dhe kënd α = 140. Sa zgjidhje ka detyra?

b c b sin γ 5 ⋅ sin 450

c) Prej = vijon se c sin β = b sin γ , por sin β = = = 1,1785 > 1. Detyra nuk
sin β sin γ c 3
ka zgjidhje, pasi sin α ∈ [−1,1].

Që të bindesh se detyra nuk ka zgjidhje, përpiqu të konstruktojsh trekëndësh me brinjë b = 5 cm, c = 3 cm

dhe kënd γ = 450.

5 Zgjidhe trekëndëshi nëse: a) a = 12, α = 77 0 , γ = 55030′;

b) a = 45, b = 53, α = 530 48′; c) b = 6, c = 4, γ = 600 ,

6 Vërteto se te cili trekëndësh brinja është e barabartë me prodhimin e diametrit të vijës rrethore të
jashtashkruar dhe sinusi i këndit të përballtë.
Zgjidhje. Le të jetë R rreze e vijës rrethore të jashtashkruar rreth çfarëdo trekëndëshi ABC (në vizatim).
Prej vetisë për këndin qendror dhe periferik vijon se ∠BOC = 2α , A
d.m.th. ∠ O1OC = α , pra prej trekëndëshit COO1 kemi: α
B
a
a
sin α = 2 = , d.m.th. a = 2R sin α . Në mënyrë analoge O
R 2R
α
vërtetojmë se b = 2 R sin β dhe c = 2 R sin γ . Prej këtu vijon se O1
a R
a b c 2
= = = 2 R.
sin α sin β sin γ
C
Trego se teorema e sinusit vlen edhe për trekëndëshin kënddrejtë.

201
7 Zgjidhe trekëndëshin ABC nëse: R = 8,125, a = 13, hb = 12.
hb
Zgjidhje. Prej trekëndëshit B1BC kemi: sin γ = , C
a
B1 γ
12
sin γ = = 0,92308, γ = 67 0 22′.
13 b a
hb
a b c a O
Prej = = = 2 R kemi: = 2 R, d.m.th.
sin α sin β sin γ sin α
α
a 13 c A c B
sin α = = = 0,8, α = 530 7′; = 2 R, d.m.th.
2 R 2 ⋅ 8,125 sin γ
c = 2 R sin γ = 2 ⋅ 8,125 ⋅ sin 670 22′, c = 15.

β = 1800 − (α + γ ), β = 1800 − (530 7′ + 67 0 22′ ) = 59031′;

b
= 2 R, b = 2 R sin β = 2 ⋅ 8,125 ⋅ sin 59031′ = 14.
sin β

Detyra

1 Zgjidhe trekëndëshin ABC të dhënë me një brinjë 4 Zgjidhe trekëndëshin ABC nëse janë dhënë:
dhe dy kënde: b = 4,8, c = 7, 2, γ = 850 45′.
a) a = 17, α = 48 20′, β = 56 36′;
0 0

b) b = 12, α = 77 , γ = 57 34′.
0 0
5 Zgjidhe trekëndëshin ABC të dhënë me:
a) R = 25, α = 700 , β = 850 ;
2 Zgjidhe trekëndëshin ABC të dhënë me dy brinjë
b) R = 8, a = 13, β = 48 36′.
0
dhe këndin përballë njërës prej tyre:
a) a = 12, b = 15, β = 48 35′;
0
6 Zgjidhe trekëndëshin ABC të dhënë me:
b) b = 25, 4, c = 15,8, γ = 74 ;
0
a) R = 23, a = 31, b = 28;
c) a = 14,5, c = 18, α = 48 30′. 0
b) R = 7 3, b = 24, hc = 12 3.

3 Zgjidhe trekëndëshin ABC të dhënë: 7 Njehso perimetrin dhe syprinën e paralelogramit

a) a = 16, c = 9,53, γ = 23 30′;
0 ABCD nëse:

b) a = 5,7, c = 9,5, α = 72 .
0 AB = 8, BD = 13, α = 600.

202
 7 TEOREMA E KOSINUSIT

Kujtohu! A 1 Cakto syprinën e trekëndëshit ABC

brinjët e të cilit janë:
1. Konstrukto trekëndësh ABC me brinjë të dhëna a, b
dhe c. a = 20 cm, b = 13 cm, c = 21 cm.
2. Konstrukto trekëndësh ABC me brinjë të dhëna b Zgjidhje. Syprinën e kërkuar mund ta caktojmë me
dhe c dhe kënd α .
formulën e Heronit ose me formulën
Detyra e parë ka zgjidhje nëse brinjët e kënaqin kushtin
| b − c | < a < b + c. c ⋅ hc
Detyra e dytë gjithmonë ka zgjidhje.
S= .
2

Le të jetë AC1 = x. Atëherë C1 B = c − x, pra prej Δ AC1C kemi hc 2 = b 2 − x 2 , kurse prej Δ CC1 B kemi
C
hc 2 = a 2 − (c − x ) . Prej këtu vijon
2

b 2 − x 2 = a 2 − (c 2 − 2cx + x 2 ), d.m.th. b 2 = a 2 − c 2 + 2cx ose

b a
c2 + b2 − a2 212 + 132 − 20 2 hc
x= , x= = 5, pra hc 2 = 132 − 52 ,
2c 2 ⋅ 21
α x c−x
1
hc 2 = 144, d.m.th. hc = 12; S = .21 ⋅ 12 = 126 cm .
2
A C1 c B
2
Ta shqyrtojmë edhe një herë barazimin b 2 = a 2 − c 2 + 2cx.
x
Prej Δ AC1C , cos α = , d.m.th. x = b cos α , pra b 2 = a 2 − c 2 + 2cb cos α , prej këtu vijon
b

a 2 = b 2 + c 2 − 2bc cos α .

Ky barazim vlen edhe nëse këndi α është i gjerë, d.m.th. 90 0 < α < 1800.

Le të jetë C1 A = x. Atëherë C1 B = x + c (fig.) Prej Δ C1 AC kemi: C

hc 2 = b 2 − x 2 , kurse prej Δ C1 BC kemi hc 2 = a 2 − ( x + c ) . Prej këtu,

2

a 2 − ( x 2 + 2cx + c 2 ) = b 2 − x 2 , d.m.th. a 2 = b 2 + c 2 + 2cx. a

hc b

(
Prej Δ C1 AC : cos 1800 − α = ) b
= , x = b cos (1800 − α ).
C1 A x
b
18
0°
−
α
( )
α

Prej cos 180 0 − α = − cos α vijon se x = −b cos α , pra C1 x A c B

a 2 = b 2 + c 2 − 2bc cos α . Ky gjykim është i njohur si

203
 Teorema e kosinuit. Katrori i cilësdo brinjë të trekëndëshit është i barabartë me shumën e
katrorëve të dy brinjëve tjera të zvogëluar për dyfishin e prodhimit të atyre dy brinjëve dhe
kosinusit të këndeve ndërmjet tyre, d.m.th.
a 2 = b 2 + c 2 − 2bc cos α , b 2 = a 2 + c 2 − 2ac cos β , c 2 = a 2 + b 2 − 2ab cos γ .

Vërtetimi e barazimit të dytë dhe të tretë nxirret në të njëjtën mënyrë.

Nëse njëri prej këndeve të trekëndëshit është i drejtë, për shembull β = 900 , atëherë
b 2 = a 2 + c 2 − 2ac cos 900 , përkatësisht b 2 = a 2 + c 2 , pasi cos 900 = 0. Domethënë, teorema e kosinusit
vlen edhe për trekëndëshin kënddrejtë.
Teorema e kosinusit zbatohet gjatë zgjidhjes së këtyre dy detyrave themelore:

1. Zgjidhja e trekëndëshit nëse janë dhënë dy brinjë dhe këndi ndërmjet tyre.
2. Zgjidhja e trekëndëshit nëse janë dhënë të tre brinjët e tij.
Me zbatimin e teoremës së kosinusit dhe sinusit mund të zgjidhen edhe detyra tjera te të cilat është dhënë ndonjë
relacion ndërmjet elementeve të trekëndëshit.

2 Zgjidhe trekëndëshin ABC të dhënë me: a = 17, c = 22, β = 56035′.

Zgjidhje. Është dhënë këndi β , pra e caktojmë brinjën b. Kemi: b 2 = a 2 + c 2 − 2ac cos β ,
b 2 = 17 2 + 222 − 2 ⋅17 ⋅ 22 ⋅ cos 56035′, b 2 = 298 + 484 − 748 ⋅ 0, 550723, b = 361, 05877 = 19.
Nëse janë dhënë të tre brinjët e trekëndëshit, atëherë prej a 2 = b 2 + c 2 − 2bc cos α vijon se

b2 + c2 − a2 a 2 + c 2 − b2 a2 + b2 − c2
cos α = , cos β = , cos γ = .
2bc 2ac 2ab

b2 + c2 − a2 19 2 + 222 − 17 2 556
cos α = , cos α = , cos α = , cos α = 0, 66507177, α = 48018′.
2bc 2 ⋅19 ⋅ 22 836

a 2 + b 2 − c 2 17 2 + 192 − 22 2 166
cos γ = = = = 0, 25697; α = 750 6′.
2ab 2 ⋅17 ⋅19 646
Vërejtje. Pas caktimit të brinjës së tretë (ose këndin nëse janë dhënë të tre brinjët), për caktimin e
elementeve të trekëndëshit mund të shfrytëzohet edhe teorema e sinusit.

3 Zgjidhe trekëndëshin ABC të dhënë me:

a) b = 42,5, c = 52, 4, α = 1100 25′; b) b = 15, a = 23, γ = 600.

204
 4 Zgjidhe trekëndëshin ABC të dhënë me:
a) a = 17, b = 15, c = 8; b) a = 13, 2 b = 17, 2 c = 23.

Zgjidhje. Janë dhënë të tre brinjët:

a 2 + b 2 − c 2 17, 22 + 13, 22 − 232 295,84 + 174, 24 − 529 −58,92

b) cos γ = = = = = − 0,129756871, por
2ab 2 ⋅17, 2 ⋅13, 2 454, 08 454, 08
a c
γ = 970 27′. Këndin α do ta caktojmë me teoremën e sinusit. Prej = vijon se
sin α sin γ
a ⋅ sin γ 13, 2 ⋅ sin 97 0 27′ 13, 2 ⋅ 0,991558
sin α = = = = 0,569068, α = 340 41′ .
c 23 23
Këndin β do ta caktojmë prej kushti α + β + γ = 1800 , pa β = 1800 − (α + γ ),

β = 1800 − 1320 48′, β = 47012′.

5 Zgjidhe trekëndëshin ABC të dhënë me:

a) a = 17, b = 12, c = 9; b) a = 2,3, b = 1, 7, c = 1, 5.

6 Zgjidhe trekëndëshin ABC të dhënë me a = 14, c = 12 dhe vija e rëndimit tc = 10.

2
⎛c⎞
a + ⎜ ⎟ − tc 2 2

c
Zgjidhje. Trekëndëshi C1BC është përcaktuar me brinjët , a dhe tc , pra cos β = ⎝2⎠ ,
2 c
2⋅a⋅
2

14 2 + 6 2 − 102
cos β = = 0, 785714, β = 38012′. C1
2 ⋅14 ⋅ 6
Prej Δ ABC : b 2 = a 2 + c 2 − 2ac cos β = 75,952; b = 8, 72.
b a
tc
b +c −a
2 2 2
cos α = = 0,11486; α = 830 24′.
2bc C β
1
1 1
1 1 2
2
γ = 180 − (α + β ) = 58 24′.
0 0 A c B

205
 Detyra

1 Cakto, pa kalkulator, brinjën e tretë të trekëndëshit 7 Pa e përdor kalkulatorin, njehso këndin α të

ABC, nëse: trekëndëshit ABC, nëse ndërmjet brinjëve të tij
a) a = 5, c = 7, β = 600 ; ekziston relacioni:
a) a 2 = b 2 + c 2 − bc;
b) a = 13, b = 8, γ = 120 .
0

b) a 2 = b 2 + c 2 + bc 2.
Zgjidhe trekëndëshin ABC :
8 Njehso gjatësinë e vijës së rëndimit tc të trekëndëshit
2 a) a = 17, b = 15, γ = 350 40′; ABC, nëse:
b) b = 13,5, c = 15, α = 54 40′. 0
a) a = 8, c = 6, β = 600 ;

a) a = 12, b = 13, c = 5; b) b = 12,3, c = 18,5, α = 57030′.

3
b) a = 13,5, b = 17, c = 21.
9 Njehso këndet dhe syprinën e paralelogramit ABCD,
4 a + b = 34, c = 7, γ = 120 .
2 2 0
nëse:
a = 7, b = 5, d1 = 6.
5 b = 16, c = 13, tb = 11.
10 Njehso këndet e ngushta të trapezit me baza
6 Pa e përdor kalkulatorin, njehso brinjët e panjohura a = 10, b = 3 dhe krahë c = 5, d = 4.
të trekëndëshit ABC, nëse:
a) a + b = 20, c = 15, β = 600 ;
b) c − a = 30, b = 33, γ = 120 .
0

8 ZBATIMI I TEOREMËS SË SINUSIT DHE KOSINUSIT

Trigonometria zbatohet në matematikë, fizikë dhe në të gjitha shkencat teknike. Nga këto shkaqe, është e
pamundshme të jepen të gjitha shembujt ku trigonometria zbatohet. Te detyrat që vijojnë do ta tregojmë zbatimin
e trigonometrisë në disa fusha.

1 Njehso diagonalet e delltoidit me brinjë a = 70, b = 80 dhe këndi ndërmjet tyre α = 1200.

206
Zgjidhje. Le të jetë ∠ABC = 1200 , AC = d1, BD = d2 Me zbatimin e teoremës së
A
kosinusit kemi:
a
d12 = a 2 + b 2 − 2ab cos1200 ; d12 = 70 2 + 80 2 − 2 ⋅ 70 ⋅ 80 ⋅ cos (1800 − 600 );
d2
B α D
d1 = 4900 + 6400 − 2 ⋅ 70 ⋅ 80 ⋅ (− cos 60 );
2 0

d1
1 b
d12 = 4900 + 6400 + 2 ⋅ 70 ⋅ 80 ⋅ = 16900; d1 = 16900 = 130.
2
1 C
Syprina S e delltoidit është S = 2 ⋅ S ABC ; S = 2 ⋅ ab sin 120 0 ;
2

1 1
S = 70 ⋅ 80 ⋅ 0,866 = 4849,74. Prej S = d1d 2 vijon se 4849, 74 = ⋅130 ⋅ d 2 , d.m.th.
2 2
d 2 = 74, 61.

2 Në një vijë rrethore janë dhënë kordat AB = 8 dhe AC = 5 të cilat formojnë kënd prej 600. Cakto
rrezen e vijës rrethore.

Zgjidhje. Rrezja e vijës rrethore të jashtashkruar rreth trekëndëshit C

a ⋅b⋅c 1 a
ABC është R = . Syprina e Δ ABC është S = b ⋅ c ⋅ sin 600 ; b R
4P 2
600 O
A B
1 3 c
S = 8⋅5⋅ = 10 3. Brinjën a do ta caktojmë me ndihmën e teoremës
2 2

së kosinusit dhe kemi: a 2 = b 2 + c 2 − 2b ⋅ c ⋅ cos 600 ;

1 7 ⋅5⋅8 7 3
a 2 = 52 + 8 2 − 2 ⋅ 5 ⋅ 8 ⋅ = 49, t.e. a = 49 = 7. Prandaj, R = = .
2 4 ⋅10 3 3

3 Dy çiklista nisen njëkohësisht prej vendit të njëjtë, vozitin me shpejtësi të njëjtë, por në drejtime të
ndryshme të cilët formojnë kënd prej 1050. Të dy vendet deri te të cilët duhet të arrijnë çiklistët gjenden
në prerjet e drejtimeve me drejtëzën që me drejtimin e çiklistit të parë formojnë kënd prej 500. Nëse
çiklisti i pari në shënjestër arrin për 70 minuta, atëherë për sa kohë te shënjestra e tij do të arrin çiklisti i
dytë?

207
Zjidhje. Le të jetë A pika nisëse, kurse B dhe C janë pikat e skajshme të çiklikstit të parë, përkatësisht të dytit
(vizatimi). Prej Δ ABC kemi: A
∠C = 180 0 − (105 0 + 50 0 ) = 25 0 , rruga e kaluar e çiklistit të 1050
s2 s1
parë është AB = s1 = v ⋅ 70, kurse e të dytit
AC = s2 = v ⋅ t2 , ku t2 është koha e lëvizjes së çiklistit të 250 500
dytë. Me zbatimin e teoremës së sinusit kemi: C B

s1 s2 BC s1 s2 s1
0
= 0
= 0
. Prej 0
= 0
vijon se s2 = 0
⋅ sin 500 , d.m.th.
sin 25 sin 50 sin105 sin 25 sin 50 sin 25
70v 70
vt2 = 0
⋅ sin 500 , pra t2 = ⋅ 0,766044 = 126,88 minuta. Domethënë, çilisti i dytë deri te
sin 25 0, 422618
shënjestra e tij do të arrin për 126 minuta dhe 53 sekonda.

→ → →
4 Cakto madhësinë e forcës F që është rezultanta e forcave F1 dhe F2 kahet e të cilave formojnë kënd
α.
→ →
Zgjidhje. I mbledhim forcat F1 dhe F2 sipas rregullës së paralelogramit. C B
→
Rezultanta e forcës është F (vizatimi) dhe madhësia e saj është OB. →
→ F
Prej ΔOAB me zbatimin e teoremës e kosinusit caktojmë: F2
→ → → → →
| F |2 = | F1 |2 + | F2 |2 − 2⋅ | F1 | ⋅ | F2 | ⋅ cos (1800 − α ). α π −α
→ → → → → O → A
| F |2 = | F1 |2 + | F2 |2 + 2⋅ | F1 | ⋅ | F2 | ⋅ cos α . F1

5 Në majën e një kodre, të lartë H m, është vendosur radiodhënësi i lartë 80 m. Prej pikës A që shtrihet në
rënzën e rrafshit horizontal të kodrës, maja e radiodhënësit shihet nën këndin e elevacionit prej 39030′,
kurse maja e kodrës shihet nën këndin prej 31030′. Cakto lartësinë e kodrës.

Vërejtje.
Këndi i ngushtë α i formuar prej drejtëzës horizontale
dhe gjysmëdrejtëzës te e cila vëzhguesi shikon ndonjë
objekt mbi drejtëzën horizontale quhet këndi i
elevacionit.
Këndi α i formuar prej drejtëzës horizontale dhe
gjysmëdrejtëzës që është nën drejtëzën horizontale
quhet këndi i depresionit.

208
 H C
Zgjidhje. Prej Δ ADB kemi sin 31030′ = ,
c γ
80 m
d.m.th. H = c ⋅ sin 31030′, por prej Δ ADC kemi 12345678901234567890123456
12345678901234567890123456
12345678901234567890123456
B
12345678901234567890123456
12345678901234567890123456
12345678901234567890123456
γ = 900 − 39030′ = 50030′. Prej Δ ABC : 0
12345678901234567890123456
12345678901234567890123456
12345678901234567890123456
8 12345678901234567890123456
12345678901234567890123456
c 12345678901234567890123456H
c 80 80 ⋅ sin 50030′ 12345678901234567890123456
12345678901234567890123456
= , c = , c = 443,5 m, 12345678901234567890123456
12345678901234567890123456
12345678901234567890123456
sin γ sin 80 sin 80 12345678901234567890123456
12345678901234567890123456
0 30’ 12345678901234567890123456
12345678901234567890123456
A 31 12345678901234567890123456
123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901212345
12345678901234567890123456
123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901212345
123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901212345
pra H = 443,55 ⋅ sin 31030′, H = 231,55 m . D
123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901212345
123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901212345
123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901212345
123456789012345678901234567890121234567890123456789012345678901212345

6 Aeroplani fluturon prej vendit A nga vendi B që është e larguar 300 km, kurse gjendet në perëndim prej
vendit të nisjes. Era fryen prej verilindjes me shpejtësi 40 km/h. Aeroplani duhet të arrin deri te caku për
30 minuta. Njehso shpejtësinë me të cilën duhet të fluturon aeroplani dhe cakto drejtimin e tij të fluturimit
të tij.

Zgjidhje. Nëse nuk fryen erë, atëherë aeroplani duhet → N

të fluturon me shpejtësi prej 600 km/h. Për shkak të v (avio
ni)
→ α
veprimit të forcës së erës, shpejtësia e aeroplanit do 450 vR 900 − α
A W E
të jetë e vogël, pra me zbatimin e teoremës së kosinusit B 450
(sipas vizatimit) kemi: )
ra
(e S
→v
v A 2 = vV 2 + vR 2 − 2 ⋅ vV ⋅ v A cos 450 ,

2
vA 2 = 40 2 + 600 2 − 2 ⋅ 40 ⋅ 600 ⋅ , v A 2 = 1600 + 360000 − 33941, kurse vA = 572, 41 km/h.
2
Përsëri e zbatojmë teoremën e kosinusit kemi vV = v A + vR − 2 ⋅ v A ⋅ vR cos 90 − α , d.m.th.
2 2 2 0
( )
v A2 + vR2 − vV2 686059
vV 2 = v A 2 + vR 2 − 2 ⋅ v A ⋅ vR sin α , pra sin α = = = 0,998787, kurse α = 87 010′.
2v AvR 686892
Detyra
1 Njehso syprinën dhe perimetrin e paralelogramit me 4 Gjatësitë e vijave të rëndimit nga katetet e
elementet e dhëna: trekëndëshit kënddrejtë janë ta = 45 cm dhe
a) a = 16, d1 = 19, β = 1200 ; tb = 30 cm. Njehso këndin ndërmjet tyre.
b) b = 12,3 d1 = 31, α = 730 20′. → →
5 Dy forca F1 = 25 kN dhe F2 = 17 kN veprojnë
2 Njehso gjatësinë e krahëve c dhe d dhe syprinën e
trapezit ABCD nëse: a = 13, b = 3, α = 82 25′
0 në të njëjtën kahje te pika e njëjtë A nën këndin
dhe β = 46 40′.
0 α = 980 48′. Cakto rezultantën e tyre dhe njehso
3 Vërteto se për brinjët a dhe b dhe diagonalet d1 dhe këndet që rezultanta i formon me çdonjërën prej
d2 të paralelogramit vlen: forcave të dhëna.
d12 + d 2 2 = 2 (a 2 + b 2 ).

209
6 Te rrafshi i mënjanuar nën këndin α = 36052′ është
vendosur ngarkesë me peshë Q = 220 N. Me çfarë
force duhet të veprohet te ngarkesa që të pengohet
rrëshqitja e tij nëpër rrafshin e mënjanuar?
7 Vëzhguesi gjendet në një breg deti të lartë 168,5
m. Në rrafsh në lartësi të bregut shihen dy anije,
njëri nën këndin e depresionit α = 24018′, kurse
tjetri nën këndin β = 8012′. Cakto largësinë
ndërmjet anijeve.
8 Në momentin kur lartmatësi në aeroplan tregon
lartësi 927 m, prej aeroplanit shihet baza e një
kulle nën këndin e depresionit α = 42037′, kurse
maja e tij nën këndin β = 39054′. Cakto lartësinë
e kullës.
9 Prej pikës A, që është e larguar 14 cm prej një pasqyrë
të rrafshit, bie rrezja e pasqyrës nën këndin
α = 440 25′, i njëjti reflektohet prej pikës B dhe
reflektohet në pikën C. Cakto largësinë ndërmjet
pikave A dhe C, nëse BC = 18 cm.

9 DETYRA PËR PËRSËRITJE DHE PËRFORCIM

4π π π 7π 5π 5π
1 Këndet: , , , , dhe shprehi në shkallë.
3 3 6 4 6 3
Cakto shenjën e shprehjes (2 − 3) :
5π 7π
2
0 0
a) tg 72 ; b) ctg352 ; c) sin ; ç) cos .
6 4
7π 3π 5π
3 a) sin120 cos120 ; b) sin1300 cos c) ctg ç) tg 2500 tg1000.
0 0
; tg ;
6 4 3
π
Thjeshto shprehjen nëse 0 < α < (4 − 5 ) :
2
⎛ 3π ⎞
4 ( ) (
a) sin 1800 + α cos 1800 − α ; ) ( ) (
b) sin 180 − α tg 270 − α ;
0 0
) c) ctg (π − α )cos ⎜ + α ⎟.
⎝ 2 ⎠

sin (2700 − α ) ⋅ tg (1800 + α ) ctg (900 + α ) ⋅ cos (900 − α )

5 a) ; b) .
cos (2700 + α ) ⎛ 3π
sin ⎜
⎞
− α ⎟ ⋅ tg (π + α )
⎝ 2 ⎠
Njehso vlerën e shprhjes (6 − 7 ) :
π π π π
6 a) 2sin 30 0 cos 600 + sin 900 ; b) tg − ctg + cosπ ; c) 4ctg − 2sin − 3cosπ .
6 3 2 2
π π π
cos300 + cos sin + cos
7 a) 3; b) 3 6.
π π π
cos − cos600 tg + ctg
6 3 6
8 3π
8 Cakto vlerën e funksioneve tjera trigonometrike nëse: a) sin α = − , π <α < ;
17 2
20 3 2 5 3π
b) cos α = , 2700 < α < 3600 ; c) tg α = − , 900 < α < 1800 ; ç) ctg α = − , < α < 2π .
21 3 15 2

210
9 Njehso vlerën e shprhjes:
3cos α + sin α 3 π 3cos α − 8sin α 5
a) , nëse sin α = , < α < π ; b) , nëse tg α = − , 900 < α < 1800.
3ctg α − 4 tg α 5 2 5ctg α − 6 tg α 12
10 Thjeshtoi këto shprehje duke pasur parasysh për vlerat e lejuara të argumentit te ato:
sin 2 α − sin 4
a) sin 3 α + sin α cos 2 α ; b) cos α + sin α cos α ; c)
4 2 2
;
cos 2 α − cos 4 α
sin α 1 1 + cos β − sin 2 β
+ d) (1 + tg α ) + (1 − tg α ) ;
2 2
ç) ; e) .
cos α 1 + sin α
2
1 + cos β

11 Vërteto identitetin:
tg α 1+ tg α
a) sin α + sin α cos α + cos α = 1;
2 2 2 4
b) = sin 2 α ; c) = tg α ;
tg α + ctg α 1 + ctg α

sin 2 α sin 2 α cos β − ctg β

ç) + = 2; d) = ctg β .
1 + cos α 1 − cos α sin β − 1

Njehso vlerën e shprehjeve pa shfrytëzuar kalkulatorin (12 − 13) :

3π 11π
12 a) cos 2100 ;
0
b) sin ; c) tg 225 ; ç) ctg .
4 6
13 a) sin 2100 ⋅ cos1500 ⋅ tg 600 ⋅ ctg1350 ; b) sin120 − 2cos 240 + tg 240 + ctg330 .
0 0 0 0

π
14 Vërteto identitetin nëse 0 < α <
0
:
2
( ) ( ) (
a) sin 1800 − α + cos 2700 − α − tg 1800 + α = tg α ; )
cos (2700 − α ) ⋅ sin (2700 + α ) ⋅ tg (2700 − α )
b) = cos α .
sin (1800 − α ) ⋅ ctg (1800 + α )

15 Zgjidhe trekëndëshin ABC të dhënë me:

a) a = 12,5, α = 430 25′, β = 650 40′; b) R = 12, α = 48 , β = 64 .
0 0

16 Zgjidhe trekëndëshin ABC të dhënë me:

a) a = 27, b = 13,2, γ = 670 25′; b) a = 30, b = 20, c = 25.

17 Dy pika, të cilat janë ndërmjet veti në largësi prej 10 cm, prej një pasqyre të rrafshët janë të larguara 5 cm dhe 7 cm.
Cakto këndin e ramjes të rrezes së dritës që kalon nëpër njërën pikë, kurse reflektohet nëpër pikën tjetër.

10 DETYRA PËR VETKONTROLLË

3 1 2 3 1
1 sin1200 është: a) − ; b) − ; c) ; ç) .
2 2 2 2

211
 3 1 2 1 1
2 cos 2100 është: a) − ; b) − ; c) − ; ç) .
2 2 2 2
5π 3 3 1
3 tg është: a) − ; b) − 3; c) −1; ç) .
3 3 2
4 ( )
Nëse α është kënd i ngushtë, atëherë sin 1800 + α është:a) sin α ; b) cos α ; c) − sin α ; ç) − cos α . 1

⎛ 3π ⎞ 1
5 Nëse α është kënd i ngushtë, atëherë cos ⎜ − α ⎟ është: a) − sin α ; b) − cos α ; c) sin α ; ç) cos α .
⎝ 2 ⎠
3π 1
6 sin − cos π është: a) −2; b) 0; c) 1; ç) 2.
2

7 Te vija rrethore trigonometrike sinusi prej çfarëdo këndi është _________________ të pikës në të cilën
krahu i dytë i këndit e pren_____________________________________. 2

8 Tangjenta e vijës rrethore trigonometrike është tërhequr nëpër pikëprerjen me kahen pozitive të boshtit x
quhet ___________________________________. 2

9 Kosinusi prej çfarëdo këndi te vija rrethore trigonometrike është pozitiv nëse krahu i dytë i këndit është në
_________________ ose kuadrantin _____________________. 2

10 Jobarazimi sin α ⋅ tg α < 0 është i saktë nëse këndi α është në _____________________ose në

kuadrantin___________________ të vijës rrethore trigonometrike. 2

11 Gjykimi: „Brinjët e trekëndëshit janë proporcionale me sinusët prej këndeve të përballtë” quhet
__________________________. 2

5 ⎛ 3π ⎞ 3
12 Le të jetë cos α = − ⎜π < α < ⎟ . Njehso vlerën e sin α , tg α , ctg α .
13 ⎝ 2 ⎠

2sin π − 2sin 300 6

13 b) sin150 + cos 240 − tg 315 .
0 0 0
Njehso vlerën e shprehjes: a) ;
tg π − ctg 450

sin (2700 − α ) ⋅ tg (1800 + α ) 3

14 Vërteto identitetin = − tg α .
cos (3600 − α )

15 Zgjidhe trekëndëshin ABC të dhënë me: a = 23,5, R = 12,5, γ = 370 30′ dhe cakto syprinën S të
trekëndëshit. 3

A 1234567890123456789012345678901
1234567890123456789012345678901 B
16 Cakto gjatësinë e urës nëpërmjet liqenit artificial, nëse
AC = 35 m, BC = 48 m, ϕ = 1000. 3
ϕ
C
212
TEMA 8 KOMBINATORIKA E

PËRMBAJTJA E TEMËS

1 Variacionet me përsëritje .............................. 214 5 Disa detyra të kombinuara ............................ 229

2 Variacionet pa përsëritje ............................... 215 6 Formula e binomit .......................................... 234

3 Permutacionet ................................................ 221 7 Detyra për përsëritje dhe

përforcim........................................................... 238

4 Kombinacionet................................................. 225 8 Detyra për vetkontrollë.................................. 240

.. .
=
)
n

b
+
(a

213
 1 VARIACIONET ME PËRSËRITJE

Kujtohu!
A 1 Cakto bashkësinë A × B ,
Prodhimi (direkt) i bashkësive A dhe B është nëse A = {1, 2,3} dhe B = {3, 4}.
bashkësia A × B që përbëhet prej të gjithë Zgjidhje.
çifteve të rregulluara (a, b ), ku a ∈ A dhe
A × B = {(1,3), (1, 4 ), (2,3), (2, 4 ), (3,3), (3, 4 )}.
b ∈ B, d.m.th. A× B = {(a, b) / a ∈ A dhe b ∈ B}.

2 Nëse A = {1, 2,3}, të caktohet prodhimi i dekartit A × A. Sa elemente ka prodhimi i dekartit?

{
Zgjidhje: A × A = (1,1), (1, 2 ), (1,3), (2,1), (2, 2 ), (2,3), (3,1), (3, 2 ), (3,3) . }
Numri i elementeve në A × A është 9 ( = 3 ⋅ 3 = 32 ).

Mbaj mend!

Le të jetë A bashkësia me n elemente. Çdo element prej prodhimit të dekartit A × A quhet variacion
me përsëritje prej n elementeve të klasës 2.

Le të jetë A bashkësi me n elemente. Sa elemente ka prodhimi direkt A × A, përkatësisht sa çifte të

rregulluara (a, b ) ekzistojnë, nëse a dhe b janë elemente prej bashkësisë A?
Vëre këtë që vojon:
Elementi a mund të jetë çfarëdo element prej bashkësisë A (në A gjithësej ka n elemente).

Nëse a e fiksojmë, elementi b mund të jetë përsëri çfarëdo element prej bashkësisë A, përkatësisht edhe b
mund ta zgjedhim në n mënyra.
Prej këtu, numri i elementeve te prodhimi direkt A × A është n ⋅ n = n 2 .

Mbaj mend!

2
Numri i të gjitha variacioneve me përsëritje prej n elementeve të klasës 2 shënohet me V n dhe ai
2
është i barabartë me V n = n 2 .

Le të jetë A bashkësi e dhënë. Prodhimi i dekartit i tre faktorëve A× A× A, të përbërë prej të gjithë tresheve
të rregulluara (a1, a2 , a3 ), ku a1, a2, a3 ∈A. d.m.th.
A × A × A = {(a1 , a2 , a3 ) | a1 , a2 , a3 ∈ A}.

214
 3 Le të jetë A = {1, 2}. Shkruaje në formë tabelare prodhimin e dekartit A × A × A. Sa elemente ka në
këtë bashkësi?
Zgjidhje. A × A ×A = {(1,1,1), (1,1,2), (1,2,1), (1,2,2), (2,1,1), (2,1,2), (2,2,1) , (2,2,2) }.
Bshkësia A × A × A ka 8 elemente ( = 2 ⋅ 2 ⋅ 2 = 23 ).

Mbaj mend!

Nëse A është bashkësi me n elemente, atëherë çdo element prej prodhimit të dekartit A × A × A
quhet variacion me përsëritje prej n elemente të klasës 3.
3
Numri i të gjitha variacioneve me përsëritje prej n elemente të klasës 3 shënohet me V n dhe ai numër
3
është i barabartë me V n = n3 .

Prodhimi i dekartit A × A × ... × A ( A paraqitet k herë si faktor) është bashkësia prej të gjitha n
B elementete të rregulluara (a1 , a2 ,..., ak ), ku a1 , a2 ,..., ak janë elemente të bashkësisë A; domethënë,
A × A × ... × A = {(a1 , a2 ,..., ak ) | a1 , a2 ,..., ak ∈ A}.

4 Le të jetë A = {c, d }. Shkruaje bashkësinë A× A× A× A në formën tabelare. Sa elemente ka në

bashkësi?

Zgjidhje. A × A × A × A = {(c,c,c,c), (c,c,c,d), (c,c,d,c), (c,c,d,d), (c,d,c,c), (c,d,c,d), (c,d,d,c),

(c,d,d,d), (d,c,c,c), (d,c,c,d), (d,c,d,c), (d,c,d,d), (d,d,c,c), (d,d,c,d), (d,d,d,c), (d,d,d,d)}
Numri i elementeve në A × A × A × A është 16 = 24. Vëre se 2 është numri i elementeve në bashkësinë A,
kurse 4 është numri i paraqitjes së bashkësisë A në prodhimin e dekartit.

Mbaj mend!

Nëse A është bashkësi me n elemente, atëherë çdo element prej prodhimit të dekartit A × A × ... × A
(A paraqitet k herë si faktor) quhet variacion me përsëritje prej n elementeve të klasës k.

k
Numri i të gjitha variacioneve me përsëritje të n elementeve të klasës k shënohet me V n dhe ai
k
është i barabartë me V n = n k .

Vëre!

(1,2,3) dhe (1,3,2) janë treshe të ndryshme të rregulluara, edhe pse ato përbëhen prej elementeve të
njëjtë. Prandaj, radhitja e elementeve në k është i rëndësishëm, d.m.th. radhitje të ndryshme të elementeve
japin k radhitje të ndryshme.

215
 Mbaj mend!

Radhitja (rregullimi) e elementeve në një variacion me përsëritje prej n elementeve të klasës k është i
rëndësishëm, d.m.th. me ndryshimin e radhitjes së elementeve në një variacion me përsëritje fitohet variacion
tjetër.

Në tekstin e më tutjeshëm variacioni me përsëritje do ta shkruajmë pa klapa dhe presje, Kështu,

variacionin (c, c, c, d) do ta shkruajmë si cccd.

5 Sa numra treshifrorë mund të formohen me shifrat 1, 2, 3, 4 ? Cilët janë ato?

Zgjidhje.
Vëre se pozita e një shifre te numri me shumë shifra është i rëndësishëm. Përkatësisht, 321 dhe 213
përbëhen prej shifrave të njëjta, por janë numra të ndryshëm.

Çdo numër k-shifror mund të shqyrtohet si k e radhitur, d.m.th. si variacion me përsëritje prej klasës k.

Prej këtu, numri i të gjithë numrave treshifrorë të përbërë me katër shifrat 1, 2, 3, 4 është, në realitet, numri
i të gjitha variacioneve me përsëritje prej 4 elementeve të klasës 3, d.m.th.
3
V 4 = 43 = 64.
Ato numra janë:

111 112 113 114 121 122 123 124 131 132 133 134 141 142 143 144
211 212 213 214 221 222 223 224 231 232 233 234 241 242 243 244
311 312 313 314 321 322 323 324 331 332 333 334 341 342 343 344
411 412 413 414 421 422 423 424 431 432 433 434 441 442 443 444

6 a) Sa numra katërshifror mund të formohen prej shifrave 1,2,3,4,5,6,7,8,9?

b) Sa prej tyre fillojnë me shifrën 6?
c) Sa prej numrave katërshifrorë të formuar janë çift?

Zgjidhje. a) Numrat e kërkuar katërshifrorë janë variacione me përsëritje prej 9 elementeve të klasës 4.
4
Numri i tyre është V 9 = 94 = 6561.

b) Nëse në pozitën e parë (mijshe) janë fiksuar shifrat 6, kurse 3 pozita tjera mund të shqyrtohen si variacione
3
me përsëritje prej 9 elementeve të klasës 3. Numri i tyre është V 9 = 93 = 729.

c) Një numër është çift nëse mbaron me shifrën çift. Nëse në pozitën e fundit (njëshe) janë fiksuar shifrat 2,
kurse 3 pozitat tjera mund të shqyrtohen si variacione me përsëritje të klasës 3 prej 9 elementeve. Njëjtë si më
parë, numri i tyre është V93 = 93 = 729.

216
 Numri i njëjtë i variacioneve fitohet edhe nëse në poziën e fundit janë fiksuar numrat 4 ose 6 ose 8.

Domethënë, në pozitën e fundit mund të jetë cilado prej katër shifrave çift 2,4,6 ose 8 dhe për çdo zgjedhje
të shifrës çift të pozitës së fundit (njëshe), pozitat tjera te numri mund të plotësohen në V93 = 93 = 729 mënyra.

Kështu, numri i përgjithshëm i çifteve të numrave katërshifror, të formuara prej shifrave 1,2,3,4,5,6,7,8 dhe
3
9 është 4 ⋅V 9 = 4 ⋅ 93 = 4 ⋅ 729 = 2916.

Detyra

1 Janë dhënë bashkësitë A = {a, b, c, d } dhe 7 Në përdhesen e një ashensori të ndërtesës

B = {1, 2,3}. Formo prodhimin e dekartit A × B.
2 Është dhënë bashkësia A = {a, b}. Shkruaj të gjitha
varacionet me përsëritje të klasës 5 prej elementeve
të bashkësisë A.
3 Sa është numri i të gjithë numrave treshifrorë te të
cilët nuk paraqiten shifrat 0 dhe 2?
katërkatëshe kanë hypur 6 njerëz. Në sa mënyra ato
mund të dalin prej ashensorit? (Çdonjëri mund të
dal te ndonjëri prej katër kateve.)
8 Në sa mënyra 5 letra mund të radhiten në 4 kutia të
ndryshme? (në një kuti mund të vendosen edhe më
shumë letra.)

4 Cakto numrin e të gjithë numrave katërshifrorë çift
9
të cilët mund të shkruhen me shifrat 1, 3, 4, 6 dhe 7.
5 Në sa mënyra mund të plotësohet tiketa e prognozës
sportive me 10 çifte? (Për çdo çift ekzistojnë 3
mundësi: 1 – fitimi i ekipit të parë, 2– fitimi i ekipit të
dytë, 0 – baras.)
Numri postal i vendeve të banuara në SHBA
përbëhet prej 5 shifrave, kurse në Kanadë përbëhet
prej 6 shenjave, dhe atë: shkronjë, shifër, shkronjë,
shifër, shkronjë, shifër. Sa numra postal të ndryshëm
janë të mundshëm në çdo shtet? (Numri i shkronjave
te abeceda, që shfrytëzohet në SHBA dhe Kanadë
është 26.)

6 Në mur gjenden 3 varëse. Në sa mënyra te ato mund

të varen 4 sako, nëse në një varëse mund të varen
edhe më shumë se një sako?

2 VARIACIONET ME PËRSËRITJE

Kujtohu!

Nëse A është bashkësia me n elemente, atëherë çdo element prej bashkësisë A × A × ... × A, ku A paraqitet k herë si
faktor quhet variacion me përsëritje prej n elementeve të klasës k.

217
 A 1 Cilat numra treshifrorë mund të formohen prej shifrave 1, 2, 3, 4? Sa është numri i tyre?

Zgjidhje
Numrat i forojmë në këtë mënyrë:
Paraprakisht përfunduam se çdo numër mund
123 124 132 134 142 143 të shqyrtohet si variacion prej n elementeve të
213 214 231 234 241 243 klasës k, ku n është numri i përgjithshëm i
312 314 321 324 341 342 shifrave prej të cilave formohen numrat, kurse k
412 413 421 423 431 432 është numri i shifrave te çdonjëri prej numrave
të formuar.
Numri i përgjithshëm i numrave treshifror prej
shifrave 1,2,3,4 me të gjitha shifrat e ndryshme
janë 24.

Mbaj mend!

Variacionet prej n elementeve të klasës k, te e cila të gjitha elementet janë të ndryshme quhet variacion
pa përsëritje prej n elementeve të klasës k.
Që të jenë të ndryshme të gjitha elementet në një variacion me përsëritje prej n elementeve të klasës k,
duhet të jetë i plotësuar kushti k ≤ n.

Le të jetë A bashkësi me n elemente prej të cilës është formuar variacioni. Çdo variacion prej n
B elementeve të klasës k mund të paraqitet në formën (a1,a2, ,ak), ku a1 , a2 ,..., ak ∈ A. Numri i të
gjitha variacioneve pa përsëritje prej n elementeve të klasës k shënohet me Vnk dhe përcaktohet në
këtë mënyrë.

Elementi a1 mund të jetë çfarëdo element prej bashkësisë A (gjithësej n mundësi).

Për çdo element të zgjedhur a1 në pozitën e parë, elementi a2 në pozitën e dytë mund të zgjedhen prej
elementeve tjerë n − 1 . Përkatësisht, ai mund të jetë cilido element prej n − 1 elementeve tjerë.

Domethënë, dy shifrat e para mund të zgjedhen në n (n − 1) mënyra.

Për zgjedhjen e elementit a3 ekzistojnë n − 2 mundësi, çdo element prej A prej n − 2 elementeve tjerë.

Prej këtu, tre shifrat e para mund të zgjedhen në n (n − 1)(n − 2 ) mënyra etj.

Mund të përfundohet se numri i përgjithshëm i zgjedhjeve të mundshme, përktësisht numri i përgjithshëm i

variacioneve pa përsëritje prej n elementeve të klasës k është

Vnk = n ⋅ (n − 1) ⋅ (n − 2 )⋅ ... ⋅ (n − (k − 1)).

218
 Mbaj mend!

Prodhimi i n numrave të parë natyror quhet „en–faktoriel” dhe shënohet me n !.

Domethënë, n! = n ⋅ (n −1)⋅ (n − 2) ⋅ ... ⋅ 2 ⋅1, për n = 2,3,!. Poashtu, 0! = 1,

def def
1! = 1.

Për shembull, 2! = 2 ⋅1, 3! = 3 ⋅ 2 ⋅1, 4! = 4 ⋅ 3 ⋅ 2 ⋅1 etj.

( )
Duke e shfrytëzuar shënimin e sipërm, numri Vn = n ⋅ (n − 1) ⋅ (n − 2 ) ⋅ ... ⋅ n − (k − 1) mund të transformohet
k

në këtë mënyrë:
n ⋅ (n − 1)⋅ (n − 2)⋅ ... ⋅ (n − (k − 1))⋅ (n − k ) ⋅!⋅ 2 ⋅1 n!
Vnk = = .
(n − k )⋅ (n − k −1)⋅ ... ⋅ 2 ⋅1 (n − k )!
Mbaj mend!

Numri i përgjithshëm i variacioneve pa përsëritje prej n elementeve të klasës k (n ≤ k ) mund të njehsohet

me formulën:

Vnk = n ⋅ (n − 1) ⋅ (n − 2 ) ⋅ ... ⋅ (n − (k − 1)) ose Vnk =

n!
.
(n − k )!

2 Sa numra katërshifrorë mund të formohen duke shfrytëzuar shifrat prej 1 deri 9, nëse numrat përbëhen
prej shifrave të ndryshme?
Zgjidhje. Pasi numrat duhet të përbëhen prej shifrave të ndryshme, numri i përgjithshëm i numrave katërshifrorë
të këtillë të përbërë prej shifrave 1 deri 9, është numri i të gjitha variacionave prej 9 elementeve të klasës 4 ,
përkatësisht
9! 9!
V94 = = = 9 ⋅ 8 ⋅ 7 ⋅ 6 = 3024.
(9 − 4 )! 5!
3 Sa numra pesëshifroë mund të formohen duke shfrytëzuar shifrat prej 0 deri 9, nëse numrat
përbëhen prej shifrave të ndryshme?
Zgjidhje.
Duhet pasur llogari se numri nuk guxon të fillon me 0. Për shembull, 01234 është numër katërshifrorë, por
jo numër pesëshifrorë. Për këtë qëllim, prej numrit të përgjithshëm variacionet pa përsëritje prej 10 elementeve
të klasës 5, zbritet numri i atyre variacioneve të cilat fillojnë me 0.

10! 10!
V105 = = = 30240.
Numri i përgjithshëm i variacioneve prej 10 elementeve të klasës 5 është (10 − 5 )! 5!
Numri i atyre variacioneve të cilat fillojnë me 0 do ta fitojmë nëse në pozitën e parë fiksojmë 0, kurse të
tjerat katër pozitat i plotësojmë me elementet 1 deri 9. Numri i përgjithshëm i mundësive është V94 = 3024.

219
 Domethënë, me shifrat 0 deri 9, mund të formohen gjithësej V105 − V94 = 30240 − 3024 = 27216 numra
pesëshifror me shifra të ndryshme.

4 Në 9 letra të ndryshme janë shënuar shifrat 1 deri 9, ashtu që çdo letër ka nga një shifër. Letrat janë
përzier mirë, kurse pastaj prej tyre janë nxjerrë 4 letra, një nga një dhe radhiten sipas radhës së tërheqjes.
Në sa mënyra mund të kryhet tërheqja që të fitohet numër katërshifror çift?

Zgjidhje.
Me çdo tërheqje të 4 letrave dhe radhitja sipas radhës, fitohet një variacion pa përsëritje prej 9 elementeve
të klasës 4. Por, të nevojshme janë vetëm ato variacione të cilat mbarojnë me shifrën:2, 4, 6 ose 8.

Nëse në pozitën e fundit është fiksuar shifra 2, tre pozitat paraprake mund të plotësohen me 8 shifrat tjera
8!
{1,3,4,5,6,7,8,9} në V83 = = 336 mënyra.
(8 − 3)!
Nëse në pozitën e fundit është fiksuar shifra 4, tre pozitat e para paraprake mund të plotësohen me 8 shifrat
tjera, gjithashtu, në 336 mënyra.
Numri i njëjtë fitohet nëse në pozitën e fundit është fiksuar njëra nga shifrat 6 ose 8.

Domethënë, kemi gjithësej 4 mundësi për zgjedhjen e shifrës në pozitën e fundit (pozita e njësheve) dhe për
çdo zgjedhje të një shifre në atë pozitë, tre mundësitë e para mund të plotësohen në 336 mundësi. Prej këtu,
numri i përgjithshëm i numrave katërshifrorë çift me shifra të ndryshme, të formuara me shifrat 1 deri 9 do
të jetë 4 ⋅ V83 = 4 ⋅ 336 = 1344.

5 Sa numra treshifrorë të ndryshëm mund të formohen prej shifrave 3 deri 7 nëse:

a) shifrat mund të përsëriten;
b) numrat përbëhen prej shifrave të ndryshme?
Detyra
5 Në një kartë gjeografike janë paraqitur 4 shtete dhe
10! çdonjëri prej tyre mund të ngjyroset me ndonjërën
1 Njehso: a) 5!; b) 7!; c) .
2! prej 9 ngjyrave të dhëna. Në sa mënyra të ndryshme
mund të bëhet ngjyrosja nëse çdo shtet ngjyroset
2 Njehso: a) V123 ; b) V155 . me ngjyrë të ndryshme?

3 Zgjidhe barazimin sipas të panjohurës n: 6 Sa është numri i të gjitha numrave pesëshifrorë të

3 përbërë prej shifrave të ndryshme të cilët mbarojnë
a) Vn2 = 72; b) 9 ⋅ V = 5 ⋅ V ;
3
me 67?
n n

ç) 5 ⋅ Vn = Vn .
2 2
c) Vn10 + Vn9 = 9 ⋅ Vn8 ; 7 Sa delegacione tre anëtarëshe mund të formohen
prej 12 personave, nëse çdo delegacion përbëhet
4 Në autobus te i cili ka 7 karrike të lira hyjnë 5 persona. prej kryetarit, sekretarit dhe arkatarit?
Në sa mënyra ato mund të ulen në karriket e lira?
8 Në një argëtim ka 5 vajza dhe 8 djem. Për të luajtur
valcer vajzat zgjedhin nga një djal. Në sa mënyra të
ndryshme mund të formohen çiftet për valcer?

220
 3 PERMUTACIONET

Kujtohu!
A 1 Cilët tre numra treshifrorë me shifra
Çka është variacioni me përsëritje prej n të ndryshme mund të formohen
elementeve të klasës k, por çka është variacion prej numrit të tyre?
pa përsëritje prej n elementeve të klasës k?

Zgjidhje. Vëre se numrat treshifrorë të kërkuar janë të gjitha variacionet pa përsëritje prej 3 elemente të klasës
3!
3. Numri i tyre është V33 = = 6. Ato janë këto numra:
(3 − 3)!
123 132 213 231 312 321

Mbaj mend!

Variacioni pa përsëritje prej n elemente të klasës n quhet permutacion pa përsëritje prej n elemente.

2 Formoi të gjitha permutacionet pa përsëritje prej elementeve a, b, c dhe d.

Vëre mënyrën e formimit të permutacioneve:

abcd abdc acbd acdb adbc adcb Vëre se permutacionet janë radhitur sipas
bacd badc bcad bcda bdac bdca renditjes së abecedes (leksikografisë) .
cabd cadb cbad cbda cdab cdba Gjithashtu, është i barabartë me numrin e
dabc dacb dbac dbca dcab dcba permutacioneve (sipas 6 permutacioneve) fillon
me çdonjërin prej elementeve të dhëna.

Vëre!

Permutacionet janë lloj i veçant i variacioneve, pra pasi radhitja (rregullimi) e elementeve është i
rëndësishëm te variacionet, ai është i rëndësishëm edhe te permutacionet, përkatësisht radhitje të
ndryshme të elementeve japin permutacione të ndryshme.

Numri i permutacioneve prej n elementeve shënohet me Pn dhe njehsohet me formulën

Pn = Vnn , d.m.th. Pn = n ⋅ ( n − 1) ⋅ ... ⋅ 2 ⋅ 1 = n!
Mbaj mend!

Numri i permutacioneve prej n elementeve është Pn = n !.

221
 3 Në sa mënyra mund të radhiten 4 libra të ndryshme në një raft nëse radhitja e librave është e
rëndësishme?

Zgjidhje. Bëhet fjalë për permutacionet pa përsëritje prej 4 elementeve (librave). Numri i tyre është P4 = 4! = 24.

4 Në një shportë ka një mollë, një dardhë, një pjeshkë, një banane, një ananas, një limon dhe një portokal.
Në sa mënyra mundet pemët tu ndahen 7 fëmijëve pa i prerë me thikë?

Zgjidhje. Ka 7 fëmijë dhe 7 pemë, ashtu që çdo fëmijë duhet të fiton nga një pemë. Radhitja e elementeve
është i rëndësishëm (fëmijët mund të shqyrtohen si pozitat të cilëve u ndahen pemë). Prej këtu, numri i mundësive
të ndarjes është P7 = 7! = 5040.

5 a) Sa numra katërshifrorë me shifra të ndryshme mund të formohen prej shifrave 3, 4, 5 dhe 6?

b) Sa prej tyre fillojnë me shifrën 4?
c) Te sa prej tyre 4 është shifra e parë, kurse 3 shifra e dytë?

Vëre mënyrën.

a) Numri i të gjithë numrave katërshifrorë me radhitje të ndryshme të shifrave 3, 4, 5 dhe 6 është, në realitet,
numri i të gjitha permutacioneve pa përsëritje prej 4 elementeve, d.m.th. P4 = 4! = 24.

b) Nëse shifra 4 fiksohet në pozitën e parë, të tre pozitat tjera të plotësohen me tre shifrat tjera, kurse numri i
mundësive është P3 = 3! = 6.

c) Nëse fiksohen 4 të pozitës së parë dhe 3 të pozitës së dytë, dy pozitat tjera mund të plotësohen me dy shifra
tjera, pra P2 = 2! = 2.

6 Cili është permutacioni 243 me radhë të formuar prej elementeve a, b, c, d, e, f ?

Zgjidhje. Vërejtëm se permutacionet formohen sipas radhitjes së abecedes dhe është i barabartë me numrin
e permutacioneve fillojnë me çdonjërin prej 6 elementeve të përmendura. Numri i përgjithshëm i permutacioneve
është P6 = 6! = 720. Domethënë, me çdo element fillojnë saktë 120 permutacione. Kështu, me a fillojnë 120
permutacionet e para, me b fillojnë 120 permutacionet e ardhshme, përkatësisht permutacionet me numrin e
radhës 121 deri 240, me c fillojnë 120 permutacionet e ardhshme. Domethënë, permutacioni i parë që fillon me
c është permutacioni 241. Ai është cabdef. Pas tij vijojnë cabdfe, cabedf.
Permutacioni i kërkuar është cabedf.

222
 B 7 Shkruaj permutacionet me elementet a, a, a, b, c.

Zgjidhje. Vëre se elementi a paraqitet 3 herë. Nëse shkruhen të gjitha permutacionet në mënyrën që e
përmendëm paraprakisht, disa prej tyre do të jenë të barabarta.

Permutacionet te të cilët disa elemente paraqiten më shumë se njëherë quhen permutacione me përsëritje.

Nëse të gjithë elementet janë të ndryshëm, numri i përgjithshëm i permutacioneve do të jetë P5 = 5! = 120.
Por, numri a paraqitet 3 herë, pra P3 = 3! = 6 permutacione prej të dhënëve janë, në realitet, permutacioni
i njëjtë.

Në pajtim me parapraken, numri i përgjithshëm i permutacioneve të ndryshme prej elementeve a, a, a, b,

120
c është = 20. Ato janë këto:
6

aaabc aaacb aabac aabca aacab aacba

abaac abaca abcaa acaab acaba acbaa
baaac baaca bacaa bcaaa caaab caaba
cabaa cbaaa

Mbaj mend!

Numri i permtacioneve me përsëritje prej n elemente prej të cilëve një element përsëritet k herë,
kurse të gjithë elementet tjerë paraqiten saktë njëherë dhe shënohet me Pn(k, 1, ,1) dhe ai numër
njehsohet me formulën
n!
Pn (k ,1,...,1) = .
k!

Le të jetë dhënë bashkësia A = {a1 , a2 ,..., am }. Do ta caktojmë numrin e atyre permutacioneve te të cilët
elementi a1 përsëritet k1 herë, a2 përsëritet k2 herë etj. am përsëritet km herë, ku k1 + k2 + ... + k m = n.

Nëse të gjithë elementet janë të ndryshme, numri i përgjithshme i permutacioneve do të jetë Pn = n !.

Por, elementi a1 përsëritet k1 herë dhe Pk1 = k1 !; elementi a2 përsëritet k2 herë dhe Pk2 = k 2 !, etj., kurse
elementi am përsëritet km herë dhe Pkm = km !.

Numri i permutacioneve të ndryshme fitohet kur numri i përgjithshme Pn = n ! të permutacioneve do të

zvogëlohet për k1 ! ⋅ k2 ! ⋅ ... ⋅ km ! herë.

223
 Mbaj mend!

a1,a2, ,am le të jenë m elemente të ndryshme. Çdo n radhitje e ndryshme te e cila a1 paraqitet k1 herë,
a2 paraqitet k2 herë etj. am paraqitet km herë (k1 + k2 + ... + km = n ) quhet permutacion me përsëritje
prej n elemente të llojit (k1 , k2 ,! , km ) . Numri i permutacioneve të atilla njehsohet me formulën
n!
Pn (k1 , k2 ,..., km ) = .
k1 !⋅ k 2 !⋅ ... ⋅ k m !

8 Sa permutacione të ndryshme mund të formohen prej shkronjave të fjalës PARALELA?

Zgjidhje. Kjo fjalë ka 8 shkronja, prej të cilave shkronjat P, R dhe E paraqiten nga njëherë, shkronja A
paraqitet 3 herë, kurse shkronja L paraqitet 2 herë. Prej këtu, numri i kërkuar i permutacioneve është
8!
P8 (1,1,1, 3, 2 ) = = 3360.
1! 1! 1! 3! 2!
9 a) Sa numra gjashtëshifrorë mund të formohen prej shifrave 2, 5 dhe 9, nëse shifra 2 paraqitet 3 herë,
shifra 5 paraqitet 2 herë, kurse shifra 9 njëherë?
b) Sa prej atyre numrave fillojnë me 5?
c) Sa prej atyre numrave fillojnë me 25?
Zgjidhje. a) Numri i përgjithshëm i numrave gjashtëshifrorë të përbërë prej 3 dysheve, 2 pesësheve dhe 1
6!
nëntëshe është P6 (3, 2,1) = = 60.
3! 2! 1!
b) Nëse në pozitën e parë janë fiksuar numri 5, pesë pozicionet tjera duhet të plotësohen me 3 dyshe, 1

5!
pesëshe dhe 1 nëntëshe. Numri i mundësive është P5 (3,1,1) = = 20.
3! 1! 1!
4!
c) P4 (2,1,1) = = 12.
2! 1! 1!
10 Në sa mënyra mund të radhiten rreth tavolinë së rrumbullakët 4 persona, nëse nuk është e rëndësishme
cili në cilën karrike ulet, por vetëm radhitja sipas të cilit ato janë radhitur?
Zgjidhje. Vëre se radhitjet e dhëna në vizatim janë të barabarta.
Që të fitohen të gjitha radhitjet e ndryshme, mjafton të fiksohet një
1 2
person në një karrike, kurse tre të tjerët të radhiten në të gjitha
mënyrat e mundshme të karrikeve tjera.
4 2 1 3

Numri i të gjitha permutacioneve me 3 elemente është P3 = 3!= 6.

3 4

Vëre se k persona mund të radhitet në tavolinën e rrumbullakët në (k-1)! mënyra. Përkatësisht, një fiksohet
në një karrike, kurse të tjerët janë radhitje në të gjitha mënyrat e mundshme.

224
 Detyra
1 Pesë udhëtar pushojnë në një qytet në të cilin
ka 5 hotele. Në sa mënyra ato mund të pushojnë
në hotelet, nëse në një hotel nuk pushojnë më
shumë se një udhëtar?
2 Në rendin e parë të një çfaqje shkollore ka 7
vende për tu ulur të rezervuara për drejtorin
dhe 6 arsimtar nga ekipi udhëheqës i shkollës.
Në sa mënyra ato mund të ulen në karriket e
rezervuara nëse drejtori gjithmonë ulet në
karriken e mesme?
3 Me çdo radhitje të katër luleve të freskëta (e kuqe, e
kaltër, e gjelbër dhe e verdhë) në tavolinë prej të
majtës në të djathtë jepet një signal. Sa signale të
ndryshme mund të jenë të dhëna?
4 Sa fjalë të ndryshme mund të formohen prej
shkronjave të fjalës LIBËR?
5 Cakto sipas radhës permutacionin 52 prej
shkronajve të fjalës LIBËR, nëse permutacioni
fillestar fitohet sipas radhitjes të alfabetit të
shkronjave të kësaj fjale.
6 Sa fjalë të ndryshme mund të formohen prej
shkronjave të fjalës:
a) MATEMATIKA; b) KOMBINATORIKA?
7 Sa numra gjashtëshifrorë mund të formohen prej
shifrave 1, 3, 3, 3, 4, 5?
8 Në sa mënyra mund të ndahen balona 4 të kuq, 2 të
kaltër dhe 3 të gjelbër 9 fëmijve ashtu që çdo fëmijë
të merr nga një balon?
9 Te grupi prej 6 personave vetëm dy njihen ndërmjet
veti. Në sa mënyra mund të vendoset ky grup në
tavolinën e rrumbullakët ashtu që personat e njohur
gjithmonë të ulen njëri pranë tjetrit?

4 KOMBINACIONET

A 1 Është dhënë bashkësia A = {a, b, c, d }. Cakto të gjitha nënbashkësitë e tij të cilët kanë nga tre
elemente.
Përgjigje. Nënbashkësitë e bashkësisë A të cilat kanë nga 3 elemente janë:
{a, b, c}, {a, b, d }, {a, c, d } dhe {b, c, d }.
Kujtohu se radhitja e elementeve në një bashkësi nuk është i rëndësishëm. Kështu, për shembull, {a, b, c}
dhe {b, a, c} është një bashkësi e njëjtë.

Mbaj mend!

Çdo nënbashkësi me k elemente prej një bashkësie me n elemente quhet kombinacion pa përsëritje
prej n elementeve të klasës k.

Vëre!

Çdo kombinacion prej n elementeve të klasës k është një nënbashkësi prej bashkësisë së dhënë.
Radhitja (rregullimi) i elementeve në një kombinacion nuk është i rëndësishëm, përkatësisht radhitje e
ndryshme e elementeve nuk jep kombinacion të ndryshëm.

225
2 Sa buqetë të ndryshëm prej tre luleve të ndryshme mund të aranzhohen roza, kala, gerber, lale dhe
hrizantemë nëse buqetët përmbajnë nga një lule prej çdo lloji?

Përcjelle zgjidhjen.
Radhitja e elementeve në një buqetë nuk është i rëndësishëm dhe buqetët duhet të formohen prej tre luleve
të ndryshme, prandaj bëhet fjalë për kombinimi pa përsëritje prej 5 elementeve të klasës 3.

Nëse i shfrytëzojmë shenjat e shkurtëra: R (roza), K (kala), G (gerber), T (tulipan), H (hrizantema), i

fitojmë këto buqetë
{R,K,G},{R,K,T},{R,K,H},{R,G,T},{R,G,H},{R,T,L},{K,G,T},{K,G,H},{K,T,H},{G,T,H}

Domethënë, numri i përgjithshëm i buqetëve të ndryshëm, përkatësisht numri i përgjithshëm i kombinimeve

pa përsëritje prej 5 elementeve të klasës 3 është 10.
Te detyra 2 mund të vërehet kjo:
Numri i variacioneve prej klasës 3 të elementeve të bashkësisë {R,K,G,P,H} është V53 = 5 ⋅ 4 ⋅ 3 = 60, kurse
numri i permutacioneve të elementeve të bashkësisë {R,K,G} është P3 = 3! = 6.

Vëre se, numri i kombinacioneve C53 = 10 fitohet kur numri i variacioneve V 53 pjesëtohet me P3 .

Kjo vijon nga ajo që nëse prej bashkësisë {R,K,G,P,H} zgjedhet nënbashkësi {R,K,G}, prej asaj nënbashkësie
mund të formohen 6 variacione të ndryshme, por vetëm një kombinacion, d.m.th. numri i variacionave prej
5 elemente të klasës 3 është 6 (= P3 ) herë më i madh se numri i kombinacioneve prej 5 elementeve të
klasës 3.

Kjo vlen edhe në përgjithësi.

Mbaj mend!

Numri i përgjithshëm i kombinacionve pa përsëritje prej n elementeve të klasës k shënohet me Cnk dhe
caktohet me formulën
Vnk n!
Cnk = d.mth. Cn =
k
, .
Pk k !(n − k )!

3 Prej 6 djemve dhe 8 vajzave duhet të formohet ekipë që përbëhet prej 7 anëtarëve. Në sa mënyra mund
të bëhet zgjedhja nëse:
a) nuk ka kufizime të numrit të kandidatëve të b) në ekip duhet të ketë saktë tre djem;
çdo gjinie; c) në ekip duhet të ketë të paktën gjashtë vajza?

226
Zgjidhje. Të gjithë anëtarët në ekip janë me rang të njëjtë, prandaj nuk është e rëndësishme radhitja e
anëtarëve d.m.th. bëhet fjalë për kombinacionet.

a) Nëse nuk ka kufizim për gjininë, ato janë kombinacione prej 14 elemente të klasës 7, pra
14!
numri i tyre është C14 = = 3432 mundësi të ndryshme për formimin e ekipit.
7

7!(14 − 7 )!

b) Nëse në ekip duhet numri i djemëve të jetë saktë 3, atëherë numri i vajzave duhet të jetë saktë 4. Prej 6

6!
djemëve mund të zgjedhen 3 në C63 = = 20 mënyra të ndryshme. Për çdo zgjedhje të 3 djemëve, 4 vajza
3! 3!
8!
prej gjithësej 8 mund të zgjedhen në C8 = = 70 mënyra. Prej këtu, numri i përgjithshëm i zgjedhjeve të
4

4! 4!
mundshme është C63 ⋅ C84 = 20 ⋅ 70 = 1400.

c) Në ekip do të ketë të paktën 6 vajza në këto dy raste:

8! 6!
i) 6 vajza dhe 1 djal (numri i mundësive është C86 ⋅ C61 = ⋅ = 28 ⋅ 6 = 168 );
6!(8 − 6 )! 1!(6 − 1)!
ii) 7 vajza dhe asnjë djal (numri i përgjithshëm i mundësive është C87 = 8 ).

Prej këtu, numri i përgjithshëm i ekipeve të ndryshme të paktën me 6 vajza është C86 ⋅ C61 + C87 = 168 + 8 = 176.

Mbaj mend!

⎛n⎞ ⎛n⎞
Numri i kombinacioneve Cnk shënohet me ⎜ ⎟ , lexohet „n mbi k”; Domethënë, Cnk = ⎜ ⎟ , k ≤ n.
k ⎝ ⎠ ⎝k ⎠
Për çdo numër natyror n të sakta janë këto barazime:

n! n! n! n ⋅ (n − 1)!
Cn0 = = 1, Cnn = = 1, Cn1 = = = n.
0!(n − 0 )! n !(n − n )! 1!(n − 1)! (n − 1)!

4 Trego se Cnk = Cnn − k .

n! n!
Zgjidhje. Cnk = = = Cnn − k .
k !(n − k )! (n − k )!(n − (n − k ))!

227
 B 5 Në një lulishte ka lule të rozës dhe krizantema. Sa buqeta të ndryshme me nga tre lule mund të
formohen nëse në buqetë mund të paraqiten edhe më shumë lule të llojit të njëjtë? Cilët janë ato
buqetë?

Zgjidhje Çdo buqet mund të shqyrtohet si grup prej 3 lulesh. Grupet e mundshme janë:
RRR RRH RHH HHH

Numri i përgjithshëm i grupeve të këtilla (buqetë)

është 4.

Mbaj mend!

Çdo grup prej k elemente nga bashkësia me n elemente, te e cila elementet mund të përsëriten, quhet
kombinacion me përsëritje prej n elemente të klasës k.

Në një grup, radhitja e elementeve nuk është e rëndësishme, pra prej këtu dhe në kombinacion me
përsëritje me n elemente të klasës k, radhitja e elementeve nuk është i rëndësishëm, përkatësisht
radhitja e ndryshme nuk jep kombinacion të ndryshëm me përsëritje.
k
Numri i të gjitha kombinacioneve të ndryshme me përsëritje prej n elemente të klasës k shënohet me C n
dhe njehsohet me formulën

⎛ n + k − 1⎞
Cnk = Cnk+ k −1 = ⎜ ⎟,
⎝ k ⎠

Për detyrën paraprake kemi: C23 = C23+3−1 = C43 = 4.

6 Në një ëmbëltore ka akullore prej vanile, çokolate, dredhëze, arra dhe lejthia. Sa pjata të ndryshme me
akullore me nga tre topa mund të bëhen nëse:
a) të gjithë topat në një pjatë janë me shije të ndryshme;
b) në pjatë mund të ketë edhe topa me shije të njëjtë?

Zgjidhje. Radhitja e topave të akullores në pjatë nuk është i rëndësishëm, prandaj bëhet fjalë për kombinacione
prej 5 elemente të klasës 3. Në rastin e parë, ato janë kombinacione pa përsëritje, kurse në rastin e dytë –
kombinacione me përsëritje.

5! 7!
a) C53 = = 10. b) C53 = C53+3−1 = C73 = = 35.
3!(5 − 3)! 3!4!

228
 Detyra

1 Shkruaji të gjitha kombinacionet pa përsëritje 7 Në sa mënyra prej 8 nxënësve mund të zgjedhen

prej 6 elementeve të klasës 4 prej elementeve të paktën 4?
të bashkësisë A = {a, b, c, d , e, f }.
2 Njehso: a) C62 ; b) C106 8 Sa kombinacione në loto 7 prej 37 duhet të
paguhen që të sigurohet fitim i sigurt?
C129
c) C62 ⋅ C54 ; ç) .
C84
3 Në sa mënyra prej 7 librave mund të zgjed- 9 Shkruaji të gjitha kombinacionet me përsëritje
hen 3? të klasës 4 prej elementeve të bashkësisë
A = {a, b, c}.
4 Në sa mënyra të ndryshme mundet prej 24
persona të formohen dy grupe me nga 12
persona? 10 Në një lulishte ka pesë ngjyra të ndryshme: të
5 Në sa mënyra 16 nxënës dhe 20 nxënëse mund kuqe, të kaltër, të verdhë, roze dhe të bardhë.
të radhiten në dy klasë ashtu që në çdo klasë të Në sa mënyra mund të formohet buqetë me 5
ketë 8 nxënës dhe 10 nxënëse? lule, nëse:
a) të githa lulet janë me ngjyrë të ndryshme;
6 Gjashtë djem dhe gjashtë vajza janë nominuar për b) në buqetë mund të ketë lule edhe me ngjyrë
zgjedhje të mis dhe mister në një argëtim mature. Në të njëjtë?
sa mënyra mund të zgjedhet mis, mister dhe dy
shoqërues, nëse shoqëruesët mund të jenë të cilësdo
gjinie?

5 DISA DETYRA TË KOMBINUARA

Kujtohu!
Çka është: variacion, permutacion, kombinacion?
Radhitja (renditja) e elementeve te kombinacionet nuk
është e rëndësishme, kurse te variacionet dhe permu-
tacionet radhitja e elementve është e rëndësishme.
Problemi më i madh gjatë zgjidhjes së detyrave
prej kombinatorikës është të konstatohet për cilën
kategori (kombinacioni, variacioni ose permu-
tacioni) bëhet fjalë gjatë zgjidhjes së detyrës
konkrete.

Përgjigjeja e kësaj pyetje mund të fitohet nëse përcillet algoritmi, të dhënë me këtë diagram.

229
 A është e rëndësishme
radhitja e elementeve?

Po Jo

A radhiten të gjithë
elementet

Po Jo

Permutacionet Variacionet Kombinacionet

A përsëriten elementet? A përsëriten elementet? A përsëriten elementet?

Po Jo Po Jo Po Jo

Permutacione Permutacione Variacione Variacione Kombinacione Kombinacione

me pa me pa me pa
përsëritje përsëritje përsëritje përsëritje përsëritje përsëritje

Domethënë, nëse përcillet algoritmi i paraqitur skematik, mënyra për njohjen e kombinacioneve, variacioneve
dhe permutacioneve shkon në këtë mënyrë.

Së pari parashtrohet pyetja: „Radhitja e elementeve është e rëndësishme?”

Nëse përgjigja është „Jo”, menjëherë mund të përfundohet se bëhet fjalë për kombinacione.

Nëse përgjigja është „Po”, atëherë punohet ose për variacione ose për permutacione, varësisht nga ajo a
radhiten të gjitha elementet ose jo.
Nëse radhiten të gjitha elementet, atëherë bëhet fjalë për permutacion, por përkundrazi, për variacion.

1 Në sa mënyra mundet prej kutisë me 12 lapsa të zgjedhen 3?

Zgjidhje. Radhitja e elementeve a është e rëndësishme? Jo!

230
Domethënë, bëhet fjalë për kombinacione. Elementet nuk përsëriten (nuk mundet një laps të zgjedhet shumë
herë se njëherë), prandaj kërkohet numri i të gjitha kombinacioneve pa përsëritje prej 12 elementeve të klasës
3. Ai numër është
12!
C123 = = 220.
3!(12 − 3)!

2 Arsimtari i matematikës ka pyetur katër nxënës dhe i ka notuar me notat 2, 3, 4, 5. Në sa mënyra mund
të radhiten notat nëse:
a) të gjithë notohen me nota të ndryshme;
b) nxënësi A merr gjithmonë notë të lartë se nxënësi B (përsëri të gjithë nxënësit janë notuar me nota të
ndryshme);
c) nxënësit notohen vetëm me 4 ose me 5?

Zgjidhje. Radhitja e notave është e rëndësishme (radhitja e ndryshme e notave të nxënësve jep mundësi të
ndryshme). Domethënë, bëhet fjalë ose për variacion ose për permutacion.

a) Në këtë rast 4 nota u janë radhitur 4 nxënësve, pra bëhet fjalë për permutacione pa përsëritje prej 4 elemente.
Numri i tyre është P4 = 4! = 24.

b) Që të caktohet numri i mundësive kur nxënësi A do të merr gjithmonë notë më të lartë se nxënësi B, mundet
të veprohet në këtë mënyrë.

Së pari bashkësia prej 4 notave {2, 3, 4, 5} zgjedhet nënbashkësi prej 2 notave: më e larta i jepet nxënësit
A, kurse më e ulëta B. Numri i nënbashkësive me 2 elemente prej bashkësisë 4 elemente është numër i
kombinacioneve pa përsëritje prej 4 elementeve të klasës 2. Ai numër është

4!
C42 = = 6.
2!2!

Për çdo zgjedhje të këtillë të dy notave për A dhe B, dy notat tjera mund tu radhiten dy nxënësve tjerë të
P2 = 2! = 2 mënyrave.
Prej këtu, numri i përgjithshëm kur nxënësi A do të merr notë më të lartë prej nxënësit B është C42 ⋅ P2 = 6 ⋅ 2 = 12.

c) Nëse të gjithë nxënësit notohen vetëm me 4 ose me 5, atëherë numri i të gjitha notimeve të këtilla është numri
i variacioneve me përsëritje të 2 elementeve (4 dhe 5) të klasës 4, d.m.th. ai numër është

4
V 2 = 24 = 16.

231
 3 Deri në fund të kampionatit në ligën e parë të futbollit, një klub do të duhej të luan edhe 6 ndeshje. Sipas
llogarive të trajnerit të ekipit ka qenë e nevojshme të fitojnë 7 pikë që të sigurojnë minimumin e nevojshëm
për të ekzistuar në ligë. Në sa mënyra mund të sigurohet ai minimum nëse fitorja sjell 3 pikë, rezultati
baras – një pikë, kurse humbja – zero pikë?

Zgjidhje. Minimumi i nevojshëm mund të fitohet në këto dy mënyra:

a) 2 fitore, 1 remi dhe 3 humbje; b) 1 fitore, 4 remi dhe 1 humbje.

Vëreve se radhitja e elementeve është e rëndësishme. Radhitja e ndryshme e fitoreve, të humbura dhe
baras, sjellë mundësi të ndryshme.

Poashtu, radhiten 6 elemente prej të cilëve disa përsëriten. Prandaj, bëhet fjalë për permutacion me përsëritje
të 6 elementeve.
Numri i përgjithshëm i mundësive është shumë prej numrit të mundësive në rastin e parë dhe të dytë, d.m.th.

6! 6!
P6 (2,1,3) + P6 (1, 4,1) = + = 90.
2!1!3! 1! 4!1!

4 Në një turnir janë luajtur 45 parti shah. Sipas rregullave të turnirit çdo shahist ka luajtur me çdonjërin me
nga një parti shah. Sa pjesëmarrës ka pasur?

Zgjidhje.

Radhitja e elementeve a është e rëndësishme?

Jo, pasi çdo dy prej tyre kanë luajtur vetëm nga një, por jo nga dy parti shah. Domethënë, bëhet fjalë për
kombinacione prej n elemente të klasës 2.

Numri i pjesëmarrësve n nuk dihet, por është dhënë se Cn2 = 45. Prej këtu kemi

n! n(n − 1)
= 45 ose = 45 , d.m.th. n 2 − n − 90 = 0. Domethënë, fitohet barazim katror, kurse
2!(n − 2)! 2

1 ± 1 + 4 ⋅ 90 1 ± 19
zgjidhjet e tij janë n1/ 2 = = , d.m.th. n1 = 10, n2 = −9. Zgjidhja e dytë eleminohet pasi
2 2
numri i pjesëmarrësve nuk mund të jetë numër negativ. Domethënë, numri i përgjithshëm i pjesëmarrësve në
turnir është 10.

5 Shqyrtohen gjashtëshet të përbëra prej shifrave 0, 1, 2. Të caktohet numri i atyre gjashtësheve te të cilat
0 qëndron në pozitën e parë.

232
Zgjidhje. Duke pasur parasysh se bëhet fjalë për gjashtëshe të përbëra vetëm prej 3 shifrave, është e qartë se
variacionet me përsëritje prej 3 elementeve të klasës 6. Numri i atyre gjashtësheve të cilat fillojnë me 0, mundet
të caktohet në këtë mënyrë: në pozitën e parë fiksohet 0; pesë pozitat tjera mund të plotësohen me cilindo prej
elementeve 0, 1, 2. Plotësime të atilla mund të bëhen në V35 = 35 = 243 mënyra.

6 Sa diagonale mund të tërhiqen te një dhjetëkëndësh?

Zgjidhje. Ta shqyrtojmë bashkësinë e kulmeve të dhjetëkëndëshit. Nëse lidhet çdo kulm me të gjitha të tjerat
do të fitohen të gjitha diagonalet dhe të gjitha brinjët e dhjetëkëndëshit. Çdo lidhje e dy kulmeve mund të
shqyrtohet si një kombinacion prej 10 elementeve të klasës 2 (radhita e elementeve nuk është e rëndësishme, dy
kulme përcaktojnë saktë një diagonale ose një brinjë).

10!
Numri i përgjithshëm i diagonaleve dhe brinjëve do të jetë C10 = = 45. Pasi dhjetëkëndëshi ka 10 brinjë,
2

2!8!
numri i diagonaleve do të jetë

C102 − 10 = 45 − 10 = 35.

Detyra

1 Prej pesë shifrave tek janë formuar numrat 4 Tre djem dhe tri vajza radhiten në rresht. Në sa
katërshifrorë. mënyra mund të kryhet radhitja nëse:
a) Sa numra katërshifrorë mund të formohen? a) të tre djemët të qëndrojnë njëri pranë tjetrit;
b) Te cili prej tyre sa shifra janë të ndryshme? b)dy vajza të caktuara duhet të qëndrojnë së bashku?
c) Sa mbarojnë me shifrën e cila plotpjesëtohet
me 3?
ç) Sa fillojnë dhe mbarojnë me shifrën e njëjtë?

5 Prej shpilit standard janë ndarë letrat me

fotografi (xhandar, dama dhe popi). Prej letrave
të tërhequra janë zgjedhur 3. Në sa mënyra
2 Në kampionatin botëror në futboll kanë marrë pjesë mund të zgjedhen të paktën dy letra me ngjyrë
16 reprezentacione. Në sa mënyra mund të ndahen të kuqe?
tre medalje (e arit, e argjendit dhe broinzit)?
6 Në raftin e një librarie gjenden 9 libra prej të cilave 7
janë nga matematika, kurse 2 janë nga informatika.
3 Sa permutacione të ndryshme fitohen prej
Në sa mënyra mund të kryhet zgjedhja e 4 prej këtyre
shifrave 0,1,2, ,9 te të cilët 1,2,3,4 janë katër
librave ashtu që ndërmjet tyre të ketë të paktën një
shifra të njëpasnjëshme:
libër të informatikës?
a) në radhitjen rritëse;
b) në çfarëdo radhitje?

233
 6 FORMULA E BINOMIT

Kujtohu! A Për çdo numër natyror n, numrat

Numri i kombinacioneve pa përsëritje prej n ⎛n⎞
elementeve të klasës k është ⎜ ⎟ (k =0, 1, , n) quhen koeficientët t binomit
⎝k ⎠
⎛ n⎞ n!
Cnk = ⎜ ⎟ = , për k=0, 1,..., n.
⎝ k ⎠ k !(n − k )! dhe ato i kanë këto veti:

Për çdo numër natyror n, të sakta janë këto ⎛n⎞ ⎛n ⎞

i) ⎜ ⎟ = ⎜ ⎟;
barazime: ⎝k ⎠ ⎝n−k ⎠
⎛n⎞ ⎛n⎞ ⎛n⎞ ⎛ n ⎞ ⎛ n − 1 ⎞ ⎛ n − 1⎞
Cn0 = ⎜ ⎟ = 1; Cnn = ⎜ ⎟ = 1; Cn1 = ⎜ ⎟ = n.
⎝0⎠ ⎝n⎠ ⎝1⎠ ii) ⎜ ⎟ = ⎜ ⎟+⎜ ⎟
⎝ k ⎠ ⎝ k − 1⎠ ⎝ k ⎠
Vetia i) vijon direkt prej detyrës 4 te mësimi për kombinacionet. Përkatësisht, atje është tregua se Cnk = Cnn − k .

Që të konstatohet saktësia e ii) niset prej anës së djathtë të barazimit dhe me transformacionet përkatëse
arrihet deri te ana e majtë. Pikërisht:

⎛ n − 1 ⎞ ⎛ n − 1⎞ (n − 1)! (n − 1)!
⎜ ⎟+⎜ ⎟= + =
⎝ k − 1⎠ ⎝ k ⎠ (k − 1)!(n − 1 − (k − 1))! k !(n − 1 − k )!

(n −1)! + (n −1)! = n −1 ! k + (n − k ) = (n −1)!n = n! = ⎛ n ⎞.

= ( ) ⎜ ⎟
(k −1)!(n − k )! k !(n −1− k )! k !(n − k )! k !(n − k )! k !(n − k )! ⎝ k ⎠
Prej formulës së binomit mund të formohet një ⎛0⎞
tabelë e cila quhet trekëndëshi i Pakalit.
⎜ ⎟
⎝0⎠
Për çdo n (n = 0,1, 2,...) rreshti n në tabelë ⎛1⎞ ⎛1⎞
⎜ ⎟ ⎜ ⎟
⎛n⎞ ⎝0⎠ ⎝1⎠
përbëhet prej koeficientëve të binomit ⎜ ⎟ , për
⎝k ⎠
k = 0,1, 2,..., n. 
⎛ 2⎞ ⎛ ⎞
2 ⎛2⎞
⎜0⎟ ⎜ ⎟ ⎜ ⎟
⎝ ⎠ ⎝1⎠ ⎝2⎠
Për shkak të saktësisë së barazimit ii), mund të
vërehet se çdo koeficient i binomit është shumë
 
e dy koeficientëve të cilët janë drejtpërdrejt mbi
⎛ 3⎞ ⎛ 3⎞ ⎛3⎞ ⎛ 3⎞
atë. ⎜0⎟ ⎜ ⎟ ⎜ ⎟ ⎜ ⎟
⎝ ⎠ ⎝1⎠ ⎝2⎠ ⎝ 3⎠
⁄... ⁄... ...
⁄ ...
⁄ ...⁄
234
Nëse njehsohen koeficientët e binomit, trekëndëshi i Paskalit e fiton këtë formë.


 


  

 
   

  
    

   
     
... ... ... ...⁄ ...⁄ ... ...
⁄

Vëren se trekëndëshi i Paskalit është barakrahas.

Në çdo rresht, koeficienti i parë dhe i fundit janë të barabartë me 1.

Koeficientët të cilët janë një lloj të larguar prej koeficientëve të skajshëm janë të barabartë, d.m.th. koeficientët
në trekëndësh janë simetrik në lidhje me lartësinë e trekëndëshit të tërhequr ndaj bazës. Ajo vijon direkt prej
vetisë i).

Kujtohu!
B Nga shembujt paraprak për fuqinë mund
të vërehet kjo:
(a + b )
0
= 1, a + b ≠ 0;

(a + b )
1
= a + b; Forma e zbërthyer e fuqisë së binomit është
polinom.
(a + b )
2
= a 2 + 2ab + b 2 ;
Numri i monomëve te polinomi është për 1 më i
(a + b )
3
= a + 3a b + 3ab + b ;
3 2 2 3
madh se fuqia e binomit.
Fuqia e çdo monomi është e barabartë me fuqinë
(a + b )
4
= a 4 + 4a 3b + 6a 2b 2 + 4ab3 + b 4 ; etj.. e binomit.

235
 Duke pasur parasysh koeficientët e binomit të paraqitur te trekëndëshi i Paskalit, mund të vërehet kjo:

⎛ 0⎞
(a + b) 0 = 1 = ⎜ ⎟
⎝ 0⎠ Mund të përfundohet se koeficientët e fuqive të

⎛1⎞ ⎛ 1⎞ zbërthyera të binomit a + b janë numrat, d.m.th.

(a + b)1 = ⎜ ⎟ a + ⎜ ⎟ b koeficientët e binomit paraqiten te trekëndëshi i
⎝0⎠ ⎝ 1⎠
Paskalit.
⎛ 2⎞ ⎛ 2⎞ ⎛ 2⎞
(a + b) 2 = ⎜ ⎟ a 2 + ⎜ ⎟ ab + ⎜ ⎟ b 2
⎝0⎠ ⎝1⎠ ⎝ 2⎠ Për shembull, koeficientët te zbërthimi i (a + b )
3

⎛3⎞ ⎛ 3⎞ ⎛ 3⎞ ⎛ 3⎞ gjenden në rendin e katërtë të trekëndëshit të

(a + b)3 = ⎜ ⎟ a 3 + ⎜ ⎟ a 2b + ⎜ ⎟ ab2 + ⎜ ⎟ b3
Paskalit.
⎝0⎠ ⎝1⎠ ⎝ 2⎠ ⎝ 3⎠
etj.

(a + b )
n
Kjo formulë mund të përgjithësohet dhe të nxirret formulë për zbërthimin e për çdo numër natyror n.

Mbaj mend!

Për çdo numër natyror n, vlen edhe ky barazim:

⎛n⎞ ⎛n⎞ ⎛n⎞ ⎛n⎞ ⎛n⎞

(a + b) n = ⎜ ⎟ a n + ⎜ ⎟ a n −1b + ⎜ ⎟ a n − 2b 2 + ! + ⎜ ⎟ a n − k b k + ! + ⎜ ⎟ b n .
⎝0⎠ ⎝1⎠ ⎝ 2⎠ ⎝k ⎠ ⎝n⎠

Kjo formulë quhet formula e binomit ose formula e Njutnit.

Me zbatimin e formulës së binomit, të njehsohet ( x + 2 ) .

5
1

⎛5⎞ ⎛5⎞ ⎛5⎞ ⎛ 5⎞ ⎛5⎞ ⎛ 5⎞

Zgjidhje. ( x + 2)5 = ⎜ ⎟ x5 + ⎜ ⎟ x 4 ⋅ 2 + ⎜ ⎟ x3 ⋅ 22 + ⎜ ⎟ x 2 ⋅ 23 + ⎜ ⎟ x ⋅ 24 + ⎜ ⎟ ⋅ 25.
⎝0⎠ ⎝1⎠ ⎝ 2⎠ ⎝ 3⎠ ⎝ 4⎠ ⎝ 5⎠
Koeficientët e binomit mund të njehsohen ose të lexohen prej rendit të gjashtë të trekëndëshit të Paskalit.
Fitohet kjo:

( x + 2)5 = x 5 + 5 ⋅ x 4 ⋅ 2 + 10 ⋅ x3 ⋅ 22 + 10 ⋅ x 2 ⋅ 23 + 5 ⋅ x ⋅ 24 + 25
= x 5 + 10 x 4 + 40 x3 + 80 x 2 + 80 x + 32.

Për vlera të mëdhaja të n, nuk është praktike të shkruhen n+1 rreshta të trekëndëshit të Paskalit.

236
Në rastet e atilla, më mirë është të njehsohen koeficientët e binomit

⎛n⎞ n! ⎛n⎞ ⎛ n ⎞
⎜ ⎟ = , duke shfrytëzuar poashtu se ⎜ ⎟=⎜ ⎟.
⎝ k ⎠ k !(n − k )! ⎝k ⎠ ⎝n−k ⎠

⎛n⎞ ⎛n⎞ ⎛n⎞

2 Për numrin e dhënë natyror n, të caktohet shuma ⎜ ⎟ + ⎜ ⎟ + ! + ⎜ ⎟ .
⎝0⎠ ⎝1⎠ ⎝n⎠
Zgjidhje.

⎛n⎞ ⎛n⎞
n −1 n−2 2 ⎛n⎞ n−k k ⎛n⎞ ⎛n⎞
Te formula e binomit (a + b) = ⎜ ⎟ a + ⎜ ⎟ a b + ⎜ ⎟ a b + ! + ⎜ ⎟ a b + ! + ⎜ ⎟ b ,
n n n

⎝0⎠ ⎝1⎠ ⎝ 2⎠ ⎝k ⎠ ⎝n⎠

⎛ n⎞ ⎛n⎞ ⎛n⎞
zëvëndësojmë a = b = 1. Fitohet 2 = ⎜ ⎟ + ⎜ ⎟ + ! + ⎜ ⎟ , pra shuma e koeficientëve te rreshti
n

⎝ 0⎠ ⎝1⎠ ⎝n⎠
n i trekëndëhit të Paskalit është 2 n.

Mbaj mend!

⎛n⎞ ⎛n⎞ ⎛n⎞

Për çdo numër natyror n, i saktë është barazimi ⎜ ⎟ + ⎜ ⎟ + ! + ⎜ ⎟ = 2 .
n

⎝0⎠ ⎝1⎠ ⎝n⎠

3 Cakto anëtarin e tretë te zbërthimi i fuqisë së binomit ( x + x ) 6 .

Zgjidhje.
⎛6⎞ ⎛6⎞ ⎛6⎞
Vëreve se anëtari i parë ka koeficientin e binomit ⎜ ⎟ , i dyti ⎜ ⎟ , kurse i treti ⎜ ⎟ .
⎝0⎠ ⎝1⎠ ⎝ 2⎠

⎛6⎞
( x)
2
Domethënë, anëtari i tretë do të jetë T3 = ⎜ ⎟ x 6− 2 = 15 x 4 ⋅ x = 15 x5 .
⎝ 2⎠

Mbaj mend!

Te zbërthimi i fuqisë (a + b)n ka n + 1 anëtar dhe anëtari (k + 1) sipas radhës anëtari është i barabartë
me
⎛n⎞
Tk +1 = ⎜ ⎟ a n − k ⋅ b k , k = 0,1,! , n.
⎝k ⎠
12
⎛ 1 ⎞
4 Cakto atë anëtar te zbërthimi i fuqisë së binomit ⎜ x + 2 ⎟ që nuk varet nga x.
⎝ x ⎠

237
 k
⎛12 ⎞ 12−k ⎛ 1 ⎞ ⎛12 ⎞ 12−k −2k ⎛12 ⎞ 12−3k
Zgjidhje. Kërkohet k, për të cilin Tk+1 nuk varet prej x. Tk +1 = ⎜ ⎟ x ⋅ ⎜ 2 ⎟ = ⎜ ⎟ x =⎜ ⎟x .
⎝k⎠ ⎝x ⎠ ⎝k ⎠ ⎝k⎠

⎛ 12 ⎞
Tk+1 nuk varet prej x nëse 12 - 3k = 0, d.m.th. k = 4. Prej këtu vijon se T5 = ⎜ ⎟ = 495.
⎝4⎠

5 Cakto koeficientin para a10b3 te zbërthimi i (a-b)13.

Zgjidhje. Pasi (a - b)13 = (a +(-b))13, te zbërthimi i fuqisë së këtij binomi do të paraqitet:

⎛13 ⎞ 13−3 3 ⎛ 13 ⎞ 10 3 13 ⋅12 ⋅11

⎜ ⎟ a (−b) = (−1) ⎜ ⎟ a b . Domethënë, koeficienti para a b është −
3 10 3
= −286.
⎝3⎠ ⎝3⎠ 3 ⋅ 2 ⋅1

Detyra
5 Njehso shumën e të gjithë koeficientëve të binomit
te:
Zbatoe formulën e binomit te zbërthimi i fuqisë së
binomit (1 − 2 ) : a) ( x + y ) ; b) ( x + y ) .
3 12

4
⎛x ⎞ 6 Koeficienti para x2 te zbërthimi i (1+2x)n është 264.
a) (2 x + 3 y ) ; b) ( x − 3 y ) ; c) ⎜ − 4 y ⎟ .
7
1
6

⎝2 ⎠ Cakto koeficientin para x5.

5
⎛ 1⎞
2 a) ⎜ x − ⎟ ; b) ( x + x )8 .
⎝ x⎠ 7 Cakto anëtarin që nuk përmban y te zbërthimi
n
⎛ 2 1 ⎞
3 Cakto koeficientin para x9 y3 te zbërthimi i fuqisë ⎜2y − 2 ⎟
së binomit: ⎝ y ⎠
nëse shuma e të gjithë koeficientëve të binomit
a) ( x + y ) ; b) ( x + 2 y ) ; c) (2 x − 3 y ) .
12 12 12
është 1024.
8
Shuma e tre koeficientëve të parë te zbërthimi
4 Cakto koeficientin para x te zbërthimi i fuqisë
4
n
⎛ 2 2 ⎞
⎛ 3⎞
8
i ⎜ x − 2 ⎟ është 97.
së binomit ⎜ x + ⎟ . ⎝ x ⎠
⎝ x⎠
Cakto koeficientin para x8.

7 DETYRA PËR PËRSËRITJE DHE PËRFORCIM

1 Në sa mënyra mund të plotësohet tiketi sportiv, nëse 3 çifte janë fiksuar, kurse për 3 të tjerët vijnë në konsiderim
vetëm dy mundësi?

2 Sa është numri i të gjithë numrave gjashtëshifrorë me shifra të ndryshme te të cilët shifra çift dhe tek vijnë në mënyrë
alternative?

238
3 Sa numra gjashtëshifrorë mund të formohen prej shifrave 0,1,3,5,7,8,9 te të cilët asnjë shifër nuk përsëritet?

4 Në autobus ka 6 vende të lira. Në sa mënyra mund të ulen:

a) 6 udhëtar; b) dy udhëtar; c) 8 udhëtar (2 gjithmonë qëndrojnë)?

5 Në sa mënyra 3 djem dhe 3 vajza mund të radhiten në 6 vende në një rresht ashtu që djemët të ulen në vendet tek të
pozitave tek?

6 Sa numra të ndryshëm pesëmbëdhjetëshifror mund të formohen me 2 dyshe, 3 treshe, 4 katërshe dhe 6 gjashtëshe?
Sa prej tyre janë tek?

7 Prej 4 çifteve bashkëshortore duhet të zgjedhen tre anëtar të komisionit. Në sa mënyra mnd të kryhet zgjedhja nëse
a) në komision mund të hyjnë cilëtdo 3 prej 8 personave;
b) komisioni duhet të përbëhet prej 2 femërave 1 burr;
c) në komision mund të jenë burr dhe grua të cilët janë në bashkëshortësi?

8 Në rrafsh ka 20 pika. Prej tyre 6 shtrihen në dretëzën e njëjtë. Poashtu, nëse zgjedhen cilatdo tri pika, prej të cilave të
paktën një nuk shtrihet në drejtëz, atëherë ato tri pika nuk janë kolineare. Sa drejtëza të ndryshme të drejtëzave janë
përcaktuar në rrafsh?

9 Për grupin prej 8 fëmijëve janë paraparë 16 çokolata. Në sa mënyra mund të ndahen çokolatat ashtu që:
a) çdo fëmijë të merr të paktën nga një çokolatë;
b) nuk është e rëndësishme të gjithë fëmijët a do të marrin çokolata?

9
⎛ 3 ⎞
10 Cakto anëtarin i cili nuk varet prej x te zbërthimi i fuqisë ⎜ 2 x − 2 ⎟ .
⎝ x ⎠
11 Shuma e koeficientëve të binomit gjatë zbërthimit të (1 + x)n + (1 + x)n+1 është 1536. Cakto koeficientin para x6.

( )
10
12 a) Cakto anëtarin e shtatë te zbërthimi i binomit x + 2 ;
14
⎛a ⎞
b) Cakto anëtarin e mesëm te zbërthimi i binomit ⎜ − x ⎟ .
⎝x ⎠
11 14
⎛ 1⎞ ⎛3 1 ⎞
13 Cakto anëtarin e gjashtë te zbërthimi i binomit: a) ⎜ 2 3 + ⎟ ; b) ⎜ 11 − 5 ⎟ .
⎝ 3⎠ ⎝ 11 ⎠
7
⎛ 1⎞
( )
8
14 Cakto anëtarin e pestë te zbërthimi i binomit: a) ⎜ 2 x − ⎟ ; b) a + 2b 2 .
⎝ 2⎠

239
 8 DETYRA PËR VETKONTROLLË

1 Çdo variacion me përsëritje të elementeve prej bashkësisë A ={1,2,3,4,5} klasa 3 është:

a) nënbashkësi e bashklësisë A; b) pesëshe e radhitur prej tre elementeve;
c) treshe e radhitur prej elementeve nga bashkësia A. 1

2 Le të jenë A ={a,b,c} dhe B ={1,2,3,4}. Rrethoi ato çifte të cilat i takojnë prodhimit të dekartit A × B: a)
(1,3); b) (2,a); c) (a, 2); ç) (c,1); d) (b,c). 1

3 Numri i variacioneve me përsëritje prej 8 elementeve të klasës 3 është:

a) 336; b) 40320; c) 512. 1

4 Te cilët prej kategorive të përmendura është e rëndësishme radhitja (renditja) e elementeve:

a) kombinacionet; b) permutacionet; c) variacionet? 1
⎛12 ⎞
5 Koeficienti i binomit para anëtarit të pestë te zbërthimi i binomit (a + c)12 caktohet me: a) ⎜ ⎟;
⎝5⎠
⎛12 ⎞ ⎛12 ⎞
b) ⎜ ⎟; c) 5; ç) ⎜ ⎟.
⎝4⎠ ⎝6⎠ 1

6 Numri i variacioneve pa përsëritje prej n elementeve të klasës k njehsohet me formulën

__________________________ 1

7 Permutacioni prej n elementeve është 1

________________________________________________
8 Kombinacioni pa përsëritje prej n elementeve të klasës k është _______________________ 1

9 Numri i kombinacioneve pa përsëritje prej n elementeve të klasës k njehsohet me formulën

__________________________
1

10 Shkruaje formulën e fuqisë së binomit (a+b)n.

1

11 Kodi i një lloj të prodhimit përbëhet prej 5 shkronjave prej abecedes angleze që ka gjithësej 26 shkronja dhe
pas tyre vargu prej 4 shifrave. Sa kode të ndryshme për llojin e prodhimit mund të bëhen?
5

12 Në një shtyllë janë radhitur 9 flamuj. Çdo radhitje e flamujve paraqet një signal të caktuar. Sa signale të
ndryshme mund të jepen nëse ka 3 të bardhë, 4 të verdhë dhe 2 të kuq?
5

13 Në audicion për rolet në një çfaqje teatrale janë paraqitur 3 aktor dhe 4 aktore. Në sa mënyra mund të kryhet
zgjedhja ashtu që të zgjedhen 4 persona prej të cilëve të paktën 3 aktore?
5
14 Cakto koeficientin para a3b2 te zbërthimi i binomit (3a - 5b)5. 5

240
TEMA 9 GJASA DHE STATISTIKA E E, M

PËRMBAJTJA E TEMËS

1 E Ngjarjet e rastësishme 9 E, Z Përpunimi elementar i të

dhe gjasa................................ 242 dhënave me numër të vogël të
Bashkësia e ngjarjeve vlerave të shënimit.................. 271
2 E
elementare. 10 E, Z Përpunimi elementar statistikor
Ngjarjet e rastësishme.............. 245 me grupimin e të dhënave në
3 E Operacionet me ngjarjet e intervale................................. 274
rastësishme............................ 249
11 E, Z Mesi aritmetik ........................ 279
4 E Përkufizimi klasik
i gjasës .................................. 254
12 E, Z Mediana dhe moda .................. 282
5 E Vetitë e gjasës........................ 259
13 E Masa për shpërdarjen e të
dhënave prej ekzemplarit.......... 285
6 E Gjasa kushtore ........................ 262

Rastet e pavarur të 14 Detyra për përsëritje dhe

7 E
ngjarjes së rastësishme............. 265 përforcim .......................................... 289

8 E, Z Popullata, shënimi, 15 Detyra për vetkontrollë ...................... 291

ekzemplari .............................. 269

241
 1 NGJARJET E RASTËSISHME DHE GJASA E

Çka nënkupton me eksperiment? Si mund të jetë rezultati (ecuria) e një eksperimenti?

A
Shqyrtoi këto shembuj të eksperimentit.

1. Një monedhë hedhet në ajër dhe pas ramjes së saj në tokë në faqen e sipërme të monedhës mund të
paraqitet „stema” ose „numri”. Me hedhjen e monedhës kemi krye një eksperiment dhe si rezultat i atij
eksperimenti mund të fitohet njëra prej këtyre ecurive: „në faqen e sipërme të monedhës paraqitet ,,stema”
ose „në faqen e sipërme të monedhës paraqitet numri”.

2. Nëse uji nxehet në 100 °C, atëherë ai do të fillon të nxehet. Këtu është bërë një eksperiment (nxemja e
ujit) dhe si rezultat i atij eksperimenti paraqitet ecuria „uji nxehet”.

3. Nëse kontrollohet prodhimi i drejtë në një fabrikë, atëherë merret nga një prodhim, kontrollohet kualiteti i
tij dhe konstatohet se a është i drejtë ose jo. Domethënë, eksperimenti është kontrollë e kualitetit, por të
mundshme janë ecuritë: „prodhimi është në rregull” dhe „prodhimi nuk është në rregull”.

4. Realizohet testi që të kontrollohet dituria e nxënësve. Notimi i testit bëhet me pikë prej 0 deri 100. Atëherë
eksperimenti është notimi i një nxënësi, kurse ecuritë e mundshme janë „nxënësi ka fituar i pikë”, ku
i = 0,1, 2,...,100.

Mbaj mend!

Eksperiment është çdo realizim i bashkësisë së kushteve të caktuara S.

Çdo rezultat (ecuri) në lidhje me eksperimentin S quhet ngjarje në lidhje me eksperimentin S.

Ngjarjet shënohen me shkronjat e mëdhaja të alfabetit latin: A, B, C,

Një eksperiment mund të jetë determinues (përcaktues) ose jodeterminues (jo i përcaktuar). Nëse ecuria e
një eksperimenti është prej më parë i njohur, atëherë ai eksperiment është determinues, në të kundërtën,
nëse ecuria nuk mund të jetë e sigurtë të dihet prej më parë, ai eksperiment është jo deteterminues.

1 Si janë paraqitur eksperimentet te shembujt 1, 2, 3 dhe 4?

242
B 2 Të kthehemi përsëri te eksperimenti i hedhjes së monedhës. Le të jenë krye 8 seri me nga 1000
eksperimente me kushte të barabarta.

Te çdonjëri prej eksperimenteve vërehet ngjarja A: „u paraqit stema”.

Me ni ( A ) shënohet numri i eksperimenteve prej serisë i te e cila është paraqitur ngjarja A. Rezultatet prej
këtyre tetë serive janë paraqitur në këtë tabelë:

ni ( A)
i ni ( A ) ni ( A )
n Te shtylla e fundit janë dhënë vlerat e herësit ,
n
1 502 0,502
ku n është numri i eksperimenteve të realizuara në
2 504 0,504
një seri. Në rastin tonë n = 1000.
3 492 0,492
Vëreve se të gjitha vlerat në këtë shtyllë janë afër
4 500 0,500
deri te 0,5. Poashtu, nëse numri i eksperimenteve në
5 510 0,510 një seri zmadhohet, atëherë ai herës afrohet aq më
6 490 0,490 shumë deri te 0,5.
7 493 0,493
8 509 0,509

Mbaj mend!

ni ( A )
Numri quhet frekuenca relative për ngjarjen A te seria i. Numri real rreth të cilit grumbullohen
n
këto frekuenca relative quhet gjasa statistikore (ose empirike) e ngjarjes A; e shënojmë me P(A).

Vëreve se nëse shqyrtohet seria me n eksperimente, atëherë numri i paraqitjes së ngjarjes A është më i
0 n( A) n n ( A)
vogël 0, kurse më i madh n, d.m.th. 0 ≤ n ( A ) ≤ n. Prej këtu, ≤ ≤ , pra 0 ≤ ≤ 1. Mundemi
n n n n
të përfundojmë se frekuenca relative e ngjarjes A është gjithmonë ndërmjet 0 dhe 1, pra edhe gjasa statistikore
e ngjarjes A është ndërmjet 0 dhe 1.

243
 Gjasa statistikore është masë objektive për paraqitjen e ngjarjes A.

Te eksperimenti hedhja e monedhës te detyra 2, gjasa statistikore e ngjarjes A: „paraqitet stema” është 0,5. Ai
është numri rreth të cilit grumbullohen frekuencat relative të paraqitura në tabelën paraprake.

Për ngjarjen e dhënë A në lidhje me eksperimentin S, mundet të zbatohet ky përkufizim i quajtur përkufizimi
statistikor i gjasës, nëse:

1. Eksperimenti S mundet të përsëritet me kushte të njëjta sa herë të dëshirojmë;

2. Frekuencat relative të ngjarjes A, te shumica e çdo serive të realizuara eksperimentale,

janë numra të cilët janë përafërsisht të barabartë.
Kushti 2 siguron stabilitet statistikor, kurse kushti 1siguron kontrollin e kushtit 2.

Nëse për eksperimentin S janë plotësuar kushtet 1 dhe 2, atëherë çdo ngjarje në lidhje me eksperimentin S,
quhet ngjarje e rastësishme.

C 3 T’i shqyrtojmë këto eksperimente dhe ngjarje në lidhje me ato.

a) Eksperimenti le të jetë hedhja e kubit. b) Eksperimenti është nxjerrja e topit nga kutia te e
Shqyrtohen ngjarjet: cila ka 5 topa të bardhë. Shqyrtohen ngjarjet:
A1: paraqitet numri prej 1 deri 6 dhe B1: është nxjerr top i bardhë dhe
A2: paraqitet numri 7. B2: është nxjerr top i zi.

c) Eksperimenti është notimi i zgjedhjes së nxënësit rastësisht. Shqyrtohen ngjarjet:

C1: nxënësi ka marrë notë prej 1 deri 5 dhe C2: Nxënësi ka marrë notë 12.
Çka mund të thuhet për ngjarjet e përmendura?
Përgjigje. Ngjarjet A1, B1 dhe C1 paraqiten gjatë çdo realizimi të eksperimentit përkatës, kurse ngjarjet A2, B2
dhe C2 nuk paraqiten asnjëherë gjatë realizimit të eksperimentit.

Ngjarja e sigurt në lidhje me eksperimentin e dhënë është ngjarje e cila paraqitet gjatë çdo realizimi të
atij eksperimenti.
Ngjarje e pamundshme në lidhje me eksperimentin e dhënë është ngjarje që nuk paraqitet asnjëherë
gjatë realizimit të eksperimentit të dhënë.

Domethënë, A1, B1 dhe C1 janë ngjarje të sigurta, kurse A2, B2 dhe C2 − ngjarje të pamundshme për ekspe-
rimentet.

244
 Ngjarja e sigurtë paraqitet në çdo eksperiment prej serisë së dhënë të eksperimenteve, kurse ngjarja e
n
pamundshme nuk paraqitet asnjëherë. Prandaj, frekuenca relative e ngjarjes së sigurt është = 1, kurse e
n
0
ngjarjes të pamundshme është = 0, për çafrëdo seri eksperimentesh.
n

Detyra

1 Eksperimenti le të jetë hedhja e kubit. Janë bërë
4 seri prej 50 hedhjeve dhe cakto gjasën
statistikore të paraqitjes së ngjarjve:
A: në faqen e siprëme të kubit paraqitet numri 2;
B: në faqen e siprëme të kubit paraqitet numër çift.
2 Eksperimenti është tërheqja e letrës prej shpilit me 52
letra. Realizo 5 seri prej 100 eksperimente. Pas çdo
tërheqje regjistro numrin dhe shenjën e letrës dhe
ktheje përsëri te shpili. Cakto cili është numri rreth të
cilit grumbullohen frekuencat relative të ngjarjeve:

A: paraqitet letra me numrin 10;

B: paraqitet letra me shenjën gjeth.

BASHKËSIA E NGJARJEVE ELEMENTARE.

2 NGJARJET E RASTIT
E

Ta shqyrtojmë eksperimentin hedhja e kubit. Disa prej ngjarjeve të rastit në lidhje me këtë eksperiment
A janë këto:

A: paraqitet numër çift; B: paraqitet numër i plotpjesëtueshëm me 3;

E1: paraqitet numri 1; E2: paraqitet numri 2; E3: paraqitet numri 3;
E4: paraqitet numri 4; E5: paraqitet numri 5; E6: paraqitet numri 6.

1 Vëre ndryshimin ndërmjet ngjarjeve E1, E2, E3, E4, E5 dhe E6 nga ana tjetër.

Zgjidhje.

Ngjarja A paraqitet nëse paraqitet njëra prej ngjarjeve E2, E4 ose E6, kurse ngjarja B paraqitet nëse paraqitet
ngjarja E3 ose nëse paraqitet ngjarja E6. Domethënë, ngjarja A mund të zbërthehet në ngjarjet E2, E4 dhe E6,
kurse ngjarja B mund të zbërthehet në ngjarjet E3 dhe E6.

Nga ana tjetë, ngjarjet E1, E2, E3, E4, E5 dhe E6 nuk mund të zbërthehen në ngjarje tjera. Prandaj, ato ngjarje
i quajmë ngjarje elementare. Ngjarjet elementare do t’i shënojmë me simbolin E me indeks 1,2,...

245
 Mbaj mend!

Ngjarje elementare në lidhje me eksperimentin e dhënë është çdo ecuri logjike që nuk mund të zbërthehet
në ngjarje tjera. Poashtu, gjatë çdo realizimi të eksperimentit paraqitet një dhe vetëm një ngjarje elementare.
Bashkësia e të gjitha ngjarjeve të këtilla në lidhje me një eksperiment quhet bashkësia e ngjarjeve
elementare dhe shënohet me W.

2 Cakto bashkësinë e ngjarjeve elementare për eksperimentin hedhja e kubit.

Zgjidhje. Gjatë çdo realizimi të eksperimentit paraqitet njëra dhe vetëm njëra prej ngjarjeve E1, E2, E3, E4, E5
dhe E6, prandaj bashkësia e ngjarjeve elementare në lidhje me këtë eksperiment është W = {E1, E2, E3, E4, E5,
E6}.

3 Cakto numrin e bashkësisë së ngjarjeve elementare për eksperimentin hedhjen e dy monedhave.

Zgjidhje. Gjatë hedhjes së një monedhe ecuria e mundshme është „paraqitja e numrit” ose „paraqitja e stemës”
(do të shkruajmë shkurtimisht „numër” ose „stema”). Por, eksperimenti përbëhet prej hedhjes së dy monedhave
së bashku, pra ecuritë e mundshme do të jenë çiftet e rregulluara, ku elementi i parë do ta shënon ecurinë e
monedhës së parë, kurse elementi i dytë ecurinë e monedhës së dytë. Me fjalë tjera, bashkësia e ngjarjeve
elementare është kjo:
W = {(numri, numri), (numri, stema), (stema, numri), (stema, stema)}.

4 Eksperimenti le të jetë hedhja e monedhës deri sa nuk paraqitet stema. Cakto bashkësinë e ngjarjeve
elementare.

Zgjidhje. Bashkësia e ngjarjeve elementare është e formës W = {E1, E2, }, ku

E1 = (stema), E2 = (numri, stema) etj. Në rastin e përgjithshëm, për fiks i = 2,3, , ngjarja elementare

Ei = {numri, numri,..., numri, stema}


i −1

dhe ai paraqitet nëse në hedhjet e para i-1 të monedhës paraqitet numri, kurse te hedhja i të paraqitet stema.
Në këtë rast, në mënyrë teoretike eksperimenti mundet asnjëherë të mos mbaron, pra bashkësia e ngjarjeve
elementare është bashkësi e pafundshme.

5 Cakto bashkësinë e ngjarjeve elementare për eksperimentin matja e lartësisë të njeriut rastësisht të
zgjedhur prej grupit të njerëzve të dhënë.
Zgjidhje. Nëse x është lartësia e personit të zgjedhur në centimetra, atëherë x ∈ [50,250], ku 50 është lartësia
minimale, kurse 250 lartësia maksimale që mund ta ketë një njeri. Tani, bashkësia e ngjarjeve elementare është
e formës W = {x | x ∈ [50, 250]} = [50, 250]. Në këtë rast, W është interval, pra përsëri W është bashkësi e
pafundshme.

246
 Prej shembujve paraprak mund të vërejmë se varësisht prej eksperimentit, bashkësia e ngjarjeve elementare
mund të jetë bashkësi e fundshme ose e pafundshme.

Te pjesa e mëtutjeshme e tekstit do të ndalemi te eksperimentet për të cilët bashkësia e ngjarjeve elementare
është e fundshme.

Te detyra 1 përfundojmë se ngjarja A do të paraqitet njëra prej ngjarjeve E2, E4 ose E6, kurse ngjarja B
B do të paraqitet nëse paraqitet ngjarja E3 ose nëse paraqitet ngjarja E6.

Prej këtu, ngjarjet A dhe B mund të shkruhen në këtë mënyrë A = {E2, E4, E6}, B = {E3, E6}. Të vërejmë se
ngjarjet A dhe B janë paraqitur si nënbashkësi prej bashkësive të ngjarjeve elementare W.

Mbaj mend!

Ngjarja e rastit është çfarëdo nënbashkësi e bashkësisë së ngjarjeve elementare W.

Do të themi se ngjarja A është paraqitur nëse është paraqitur ndonjëra prej ngjarjeve elementare të cilat i
takojnë nënbashkësisë përkatëse të ngjarjeve elementare.

6 Nëse eksperimenti është hedhja e dy monedhave, përshkruaje ngjarjen C: të paktën njëherë paraqitet
stema.

Përgjigje. Ngjarja C do të paraqitet nëse te njëra prej monedhave paraqitet stema, kurse te tjetra numri ose
nëse te të dya monedhat të paraqitet stema, d.m.th.
C = {(numri, stema), (stema, numri), (stema, stema)}.

7 Eksperimenti qëndron në hedhjen e dy kubeve. Të përshkruhet bashkësia e ngjarjeve elementare te

këto ngjarje të rastit:
A: te të dy kubet paraqitet numër çift;
B: te kubi i parë paraqitet numër çift, kurse te i dyti numër tek.

Zgjidhje. Bashkësia e ngjarjeve elementare për këtë eksperiment do të përbëhet prej çifteve të rregulluara ( x,
y), ku x është ecuria e kubit të parë, kurse y – ecuria e kubit të dytë, x, y ∈{1,2,3,4,5,6}. Prej këtu,
W = {(x, y) | x, y ∈ {1,2,3,4,5,6}}, d.m.th. W = {1,2,3,4,5,6}×{1,2,3,4,5,6}
Për ngjarjen A fitohet kjo: A = {( x, y ) | x, y ∈{2, 4, 6}}, ose në formën e zbërthyer
A = {(2, 2), (2, 4), (2, 6), (4, 2), (4, 4), (4, 6), (6, 2), (6, 4), (6, 6)},
kurse për ngjarjen B kemi: B = {( x , y ) | x ∈ {2, 4, 6}, y ∈ {1, 3, 5}}, ose
B = {(2, 1), (2, 3), (2, 5), (4, 1), (4, 3), (4, 5), (6, 1), (6, 3), (6, 5)}.

247
 Ngjarja e sigurt paraqitet gjithmonë kur realizohet eksperimenti, d.m.th. çdo ngjarje elementare sjell deri te
paraqitja e saj. Prandaj ajo shënohet me W. Ngjarja e pamundshme, pra, nuk paraqitet asnjëherë kur
realizohet eksperimenti, përkatësisht asnjë ngjarje elementare nuk sjell deri te paraqitja e saj. Prej këtu,
ngjarjen e pamundshme do ta shënojmë me ∅.
Detyra
1 Eksperimenti përbëhet së pari prej hedhjes së
monedhës. Pastaj nëse paraqitet stema, hidhet kubi
dhe regjistrohet numri i pikave në faqen e sipërme të
kubit, por nëse paraqitet numri, monedha hidhet edhe
njëherë. Të përshkruhet bashkësia e ngjarjeve
elementare.
2 Në një kuti ka 5 topa me numra prej 1 deri 5.
Në mënyrë të rastësishme nxirret nga një top
njëri pas tjetrit (pa e kthyer), deri sa nuk nxirret
topi me numër tek. Nëse regjistrohet numri i
topave të nxjerrur, të përshkruhet bashkësia e
ngjarjeve elementare.
3 Shenjtari 4 plumba i gjuan në shënjestër deri sa
nuk e qëllon dy herë njëpasnjë ose deri sa nuk
e humb shansën ta plotëson atë kusht. Të
përshkruhet bashkësia e ngjarjeve elementare
dhe këto ngjarje të rastit:
A: shënjestra është më e madhe të paktën dy
herë;
B: një plumb ka ngelur i pa shfrytëzuar;
C: ka pasur më shumë të qëlluara se sa
dështime.
248
4 Eksperimenti qëndron në hedhjen e tre kubeve.
Të përshkruhet bashkësia e ngjarjeve elemen-
tare dhe këto ngjarje të rastit: A: te dy kubet e
para paraqitet numrë çift, kurse te i treti numër
tek;
B: te të tre kubet paraqitet numër tek;
C: shuma e pikave te të tre kubet është çift;
D: te dy kubet e para paraqitet vlera e njëjtë;
E: te të tre kubet nuk paraqitet asnjë pesëshe;
F: te të tre kubet paraqitet të paktën një
pesëshe.
5 Në një tabelë të pikados gjenden fushat me
numrat 7,8,9,10. Një lojtar shënjestron me
shigjetat në pikado tre herë. Të caktohet
bashkësia e ngjarjeve elementare dhe këto
ngjarje të rastit:
A: tre herë është qëlluar numër çift;
B: dy herë është qëlluar numër çift, kurse një
herë numër tek;
C: te të dy gjuajtjet e para është qëlluar numër
çift, kurse te e treta numër tek;
D: shuma e numrave të qëlluar është 27.
 3 OPERACIONET ME NGJARJET E RASTIT E

Kujtohu!
Ngjarja elementare në lidhje me eksperimentin e dhënë
është çdo ecuri logjike që nuk mund të zbërthehet në
ngjarje tjera. Poashtu, gjatë çdo realizimi të
eksperimentit paraqitet njëra dhe vetëm njëra ngjarje
elementare.
Brinjët e një tetraedri të rregullt janë shënuar me
numrat 1,2,3,4.Tetraedri hidhet në sipërfaqe të
rrafshët dhe vërehet faqja me të cilën shtrihet në
sipërfaqe. Cila është bashkësia e ngjarjeve
elementare W për eksperimentin e dhënë?
Për eksperimentin paraprak, përshkruaje ngjarjen
A: „paraqitet numër jo më i madh se 3”, si
nënbashkësi prej W.
A 1 Eksperimenti le të përqëndrohet në
tërheqjen e letrës prej shpilit me 52
letra.
I shënojmë ngjarjet:
A: është tërhqur letra me numër 10;
B: është tërhqur letra pik.
Kur do të paraqitet ngjarja C: paraqitet letra me
numrin 10?
Paraqitjen e kësaj ngjarje si mund ta lidhish me
paraqitjen e ngjarjeve A dhe B?
Përgjigje. Vëreve se ngjarja C do të paraqitet
atëherë dhe vetëm atëherë kur do të paraqiten
njëkohësisht edhe ngjarjet A dhe B.

Mbaj mend!

Prodhimi i ngjarjeve A dhe B është ngjarje e cila paraqitet atëherë dhe vetëm atëherë do të
paraqiten edhe të dy ngjarjet A dhe B. Ajo ngjarje është përcaktuar me bashkësinë e ngjarjeve elementare
që është prerja e bashkësive të ngjarjeve elementare të ngjarjes A dhe të ngjarjes B. Prodhimi i dy
ngjarjeve A dhe B shënohet me A  B ose AB.

2 Eksperimenti le të jetë hedhja e kubit. I shqyrtojmë ngjarjet:

A: paraqitet numër më i vogël ose i barabartë me 3;
B: paraqitet numër i plotpjesëtueshëm me 3;
C: paraqitet numër më i madh se 4.
Të caktohet prodhimi i njarjeve A dhe B dhe prodhimi i ngjarjeve A dhe C.

Zgjidhje. Ngjarjet A, B dhe C përshkruhen në këtë mënyrë: A = {E1, E2, E3}, B = {E3, E6} dhe C = {E5, E6}.
Ngjarja A  B paraqet se është paraqitur numër që është më i vogël ose i barabartë me 3 dhe i ploltpjesëtueshëm
me 3, pra kështu A  B = {E3}. Ngjarja A  B paraqet se është paraqitur numër që është më i vogël ose i
barabartë me 3 dhe më i madh se 4, që është e pamundshme. Domethënë, ngjarjet A dhe C nuk mund të
paraqiten njëkohësisht, d.m.th. A  B = ∅.

249
 Mbaj mend!

Nëse dy ngjarje A dhe B nuk mund të paraqiten njëkohësisht, atëherë ato quhen ngjarje disjunkte.
prodhimi i tyre është i pamundshëm, d.m.th. A  B = ∅.

Mbaj mend!

Shuma e ngjarjeve A dhe B është ngjarje që paraqitet atëherë dhe vetëm atëherë kur do të paraqitet të
paktën njëra prej ngjarjeve A ose B. Ajo ngjarje është përcaktuar me bashkësinë e ngjarjeve elementare që
është union i bashkësive elementare të ngjarjes A dhe ngjarjes B.
Shuma e dy ngjarjeve A dhe B, në rastin e përgjithshëm, shënohet me A * B.
Përderisa ngjarjet A dhe B janë disjunkte, atëherë shumën e tyre do ta shënojmë me A + B.

Kur thuhet se paraqitet të paktën njëra prej ngjarjeve A ose B, atëherë nënkuptohet se paraqitet ose vetëm
ngjarja A, ose vetëm ngjarja B ose edhe të dy ngjarjet njëkohësisht.
Nëse ngjarjet A dhe B janë disjunkte, atëherë njëkohësisht paraqitja e të dy ngjarjeve është e pamundshme,
pra paraqitja e ngjarjes A * B nënkupton të paraqitet ose vetëm ngjarja A, ose vetëm ngjarja B. Prandaj, në
këtë rast, për shumën e dy ngjarjeve shfrytëzohet shënimi A + B. Domethënë, A + B = A * B, nëse
AB = ∅.

3 Cakto shumën e ngjarjeve A dhe B, si edhe të ngjarjeve A dhe C, nëse A, B dhe C janë ngjarjet të
përkufizuara te detyra 2.
Zgjidhje.
Ngjarjet A, B dhe C janë përcaktuar me: A = {E1, E2, E3}, B = {E3, E6} dhe C = {E5, E6}. Ngjarja A * B
paraqet se do të paraqitet numër më i vogël se 3 ose numër i plotpjesëtueshëm me 3, dhe ai mund të
përshkruhet në këtë mënyrë:
A * B = {E1 , E2 , E3 , E6 }.
Ngjarja A * C paraqet se do të paraqitet numër i cili nuk është më i madh se 3 ose numër i cili është më i
madh se 4. Gjithashtu, te detyra 2 vërejtëm se ngjarjet A dhe C janë disjunkte. Prej këtu, për shumën e tyre
fitohet A + C = {E1 , E2 , E3 , E5 , E6 }.

Mbaj mend!

Ngjarja e kundërtë e ngjarjes A është ngjarje që paraqitet atëherë dhe vetëm atëherë kur nuk paraqitet
ngjarja A. Kjo ngjarje shënohet me A . Bashkësia e ngjarjeve elementar të ngjarjes A është komplement
i bashkësisë së ngjarjeve elementare përkatësisht të ngjarjes A në lidhje me W.
Për çdo ngjarje A vlen: A  A = ∅ , A * A = Ω.

250
 4 Cakto ngjarjet e kundërta të ngjarjeve A dhe B prej detyrës 1.

Zgjidhje. Ngjarja A nuk do të paraqitet, nëse paraqitet njëra prej ngjarjeve E 4, E 5 ose E 6, prandaj
A = {E4 , E5 , E6 }, por përkatësisht B = {E1 , E2 , E4 , E5 }.

Mbaj mend!

Ngjarja A e tërheq ngjarjen B (shkruajmë A ⊆ B ), nëse gjithmonë kur paraqitet ngjarja A paraqitet edhe
ngjarja B.

5 Ta shqyrtojmë përsëri eksperimentin hedhja e dy monedhave. Le të jetë

A: paraqitet saktë një numër; B: paraqitet të paktën një numër.

Kemi se A = {(numër, stema), (stema, numër)}, B = {(numër, stema), (stema, numër), (numër, numër)}.

Vëreve se A dhe B shqyrtohen si bashkësi, atëherë A ⊆ B.

Nga ana tjetër, mund të vërehet se gjithmonë kur do të paraqitet ngjarja A paraqitet edhe ngjarja B, d.m.th.
në pajtim me përkufizimin paraprak ngjarja A e tërheq ngjarjen B.

Mbaj mend!

Nëse A ⊆ B dhe B ⊆ A, atëherë për ngjarjet A dhe B themi se janë të barabarta.

6 Përsëri, eksperimenti le të jetë hedhja e dy monedhave. Shqyrtohen këto ngjarje:

A: paraqitet të paktën një numër; B: paraqitet të paktën një stemë.
Përshkruaj ngjarjet A, B, A  B, A * B.

Pasi ngjarjet e rastit janë nënbashësi prej bashkësisë së ngjarjeve elementare në lidhje me një eksperiment,
për operacionet me ngjarje vlejnë ligjet e njëjta për operacionet me bashkësi. Në parashtrimet e mëtutjeshme
do t’i shfrtëzojmë këto ligje.

Kujtohu!

Ligjet distributive: Ligjet e De Morganit:

A ( B * C ) = AB * AC , A  B = A * B,
( A * B )C = AC * BC. A * B = A  B.

251
 Mbaj mend!

Ndryshimi i ngjarjeve A dhe B (shkruajmë A \ B ose AB ) është ngjarje e cila paraqitet atëherë dhe vetëm
atëherë kur do të paraqitet ngjarja A, por nuk paraqitet ngjarja B, d.m.th. paraqiten njëkohësisht ngjarja A dhe
ngjarja e kundërtë e ngjarjes B.

7 Të caktohet ndryshimi i ngjarjeve A dhe B, nëse A dhe B janë ngjarje të përkufizuara te detyra 1, d.m.th.
A: paraqitet numër më i vogël ose i barabartë me 3; B: paraqitet numër i plotpjesëtueshëm me 3 .
Zgjidhje. Ndryshimi A \ B i ngjarjeve A dhe B do të paraqitet nëse paraqitet numër më i vogël ose i barabartë me
3 që nuk plotpjesëtohet me 3. Prej këtu, A \ B = {E1, E2}.

Në këtë pjesë do t’i përgjithësojmë përkufizimet për shumë dhe prodhim për më shumë se dy ngjarje.
B
Mbaj mend!

Shuma e ngjarjeve A1, A2, , An është ngjarja e cila paraqitet atëherë dhe vetëm atëherë do të paraqitet të
paktën njëra prej ngjarjeve A1, A2, , An.
Kjo ngjarje shënohet me A1 * A2 * ! * An , kurse bashkësia e saj e ngjarjeve elementare është union prej
bashkësive të ngjarjeve përkatëse elementare të çdonjërës prej ngjarjeve A1, A2, , An.

Prodhimi i ngjarjeve A1, A2, , An është ngjarje që paraqitet atëherë dhe vetëm atëherë kur paraqiten
njëkohësisht të gjitha ngjarjet A1, A2, , An.
Kjo ngjarje shënohet me A1  A2 !  An (ose A1 A2 An), kurse bashkësia e saj e ngjarjeve elementare
është prerje e bashkësive të ngjarjeve përkatëse elementare të çdonjërës prej ngjarjeve A1, A2, , An.

8 Te shënjestra gjuhet tre herë. Shqyrtohen ngjarjet A1, A2 dhe A3 të cilat paraqesin të qëlluarit në shënjestër
në gjuajtjen e parë, të dytë dhe të tretë, përkatësisht. Me ndihmën e këtyre ngjarjeve, të përshkruhen
këto ngjarje të rastit:
B: janë arritur tre të qëlluara; E: është arritur të paktën një dështim;
C: shënjestra tre herë ka dështuar; F: janë arritur jo më shumë se dy të qëlluara;
D: është arritur të paktën një e qëlluar; G: deri te gjuajtja e tretë nuk ka të qëlluara.
Zgjidhje.
Ngjarja B do të paraqitet nëse paraqiten të tre ngjarjet A1, A2 dhe A3, njëkohësisht. Prej këtu, B = A1A2A3.

252
 Ngjarja C do të paraqitet nëse nuk paraqitet asnjëri nga ngjarjet A1, A2 dhe A3, d.m.th. nëse paraqiten
ngjarjet e tyre të kundërta, pra C = A1 A2 A3 .

Ngjarja D do të paraqitet të paktën njëri prej ngjarjeve A1, A2 dhe A3, pra D = A1 * A2 * A3 . Përkatësisht,
E = A1 * A2 * A3 .
Të vërejmë se ngjarja F do të paraqitet nëse paraqitet ngjarja E, dhe anasjelltas, paraqitja e ngjarjes F e
tërheq paraqitjen e ngjarjes E. Domethënë, F = E.

Ngjarja G do të paraqitet nëse nuk paraqiten ngjarjet A1 dhe A2, pra G = A1 A2 

9 Një anije ka një timon, 4 kazan me avull dhe 2 turbinë. I shënojmë këto ngjarje:

A: timoni është në rregull;

Bk : kazani me avull k është në rregull, k=1, 2, 3, 4;
Cj : turbina j është në rregull, j = 1, 2.
Ngjarja D: anija është në gjendje të mirë, paraqitet nëse janë në rregull timoni, të paktën një kazan me
avull dhe të paktën një turbinë. Të përskruhen ngjarjet D dhe D me ndihmën a ngjarjeve A, Bk dhe Cj.

Zgjidhje. me shfrytëzimin e operacioneve të ngjarjeve A, Bk dhe Cj, ngjarja D mund të përshkruhet si

D = A (B1 * B2 * B3 * B4 )  (C1 * C2 ). Ngjajen D do ta përshkruajmë duke shfrytëzuar ligjet e De Morganit .
( ) ( )
Kështu, D = A * B1  B2  B3  B4 * C1  C2 , pasi A * B = A  B.

Detyra
1 Dy shahist A dhe B luajnë turnir në shah. Turniri
përbëhet prej 4 lojërave, ku lojërat baraz nuk merren
parasysh. Fitues ai që do të arrin më shumë fitore.Në
rastin e rezultatit baraz (2:2) luhet loja e pestë
vendimtare. Të përshkruhen këto ngjarje:
D: fiton shahisti A;
E: fiton shahisti B;
F: luhet edhe loja e pestë.
2 Eksperimenti qëndron në hedhjen e tre
monedhave. Ngjarjet A1, A2 dhe A3, paraqesin
paraqitjen e stemës së monedhës së parë, të
dytës dhe të tretës, përkatësisht. Duke i
shfrytëzuarkëto ngjarje të përshkruhen këto
ngjarje të rastit.
B: stema paraqitet vetëm në monedhën e parë;
C: stema paraqitet në monedhën e parë dhe të
dytë;
D: stema paraqitet te tre monedhat;
E: stema paraqitet të paktën te dy monedha;
F: stema paraqitet vetëm te njëra monedhë;
G: stema paraqitet saktë te dy monedha;
H: stema paraqitet më së shumti te dy monedha.

253
3 Një nxënës merr test nga matematika me tre 4 Eksperimenti qëndron në zgjedhjen e tre
detyra. Me Ai e shënojmë ngjarjen se nxënësi prodhimeve prej një prodhimi serik. I shënojmë
dinë ta zgjidh detyrën i, i = 1,2,3. Me ndihmën e këto ngjarje:
këtyre ngjarjeve të përshkruhen këto ngjarje: A: të paktën njëri prej prodhime nuk është në
B: nxënësi din t’i zgjidh të gjitha detyrat; rregull;
C: nxënësi din të zgjidh të paktën një detyrë; B: të gjithë prodhimet janë në rregull.
D: nxënësi din të zgjidh të paktën dy detyra; Me çka janë të barabartë këto ngjarje:
E: nxënësi din të zgjidh më së shumti dy detyra;
a) A * B; b) AB; c) A ; ç) B ?
F: nxënësi nuk din t’i zgjidh të tre detyrat;
G: nxënësi nuk din të zgjidh asnjë detyrë.

4 PËRKUFIZIMI KLASIK I GJASËS E

Kujtohu!
Paraprakisht konstatuam se numri rreth të
A cilit grumbullohen frekuencat relative të
Çka është bashkësia e ngjarjeve elementare në lidhje
me eksperimentin e dhënë? ngjarjes së dhënë A quhet gjasa statistikore e ngjarjes
A dhe ajo është masë objektive për mundësinë e
Çka është ngjarje e rastit për eksperimentin e dhënë?
paraqitjes së ngjarjes A. Që të caktohet gjasa
Si përshkruhet ajo?
statistikore e ngjarjes A është e nevojshme të
Nëse realizohet seria prej 50 eksperimenteve të
realizohen numër më i madh i serive të
ngjarjes A paraqitet 30 herë, sa është frekuenca
eksperimenteve, në çdo seri, dhe të konstatohet rreth
relative e ngjarjes A në atë seri të eksperimentit?
cilit numër grumbullohen frekuencat relative të
ngjarjes A.
Cilat vlera mund t’i pranon frekuenca relative e ngjarjes
së dhënë?

Qëllimi ynë është të caktojmë ndonjë metodë që do të mundëson caktimin e gjasës, si masë për mundësinë e
paraqitjes së ngjarjes së dhënë gjatë një realizimi të eksperimentit.

254
 Duke pasur parasysh që frekuencat relative gjithmonë janë numra ndërmjet 0 dhe 1, për gjasën parashtrohen
këto kushte:
1. 0 ≤ P( A) ≤ 1, për çfarëdo ngjarje A;
2. P (Ω ) = 1, d.m.th. gjasa e ngjarjes së sigurt është 1.

Këto kushte imponohen në mënyrë natyrore prej vetive të frekuencave relative të ngjarjes së dhënë. Pikërisht,
frekuencat relative janë gjithmonë jonegative dhe frekuenca relative e ngjarje së sigurt për çfarëdo seri të
ksperimenteve është gjithmonë 1.

Le të jetë W={E1,E2, ,En} është bashkësia e ngjarjeve elementare në lidhje me eksperimentin S dhe le të
jenë p1, p2, , pn numra të dhënë real ndërmjet 0 dhe 1, d.m.th. 0 ≤ pi ≤ 1, ashtu që
p1 + p2 + + pn=1. Le të jetë pi gjasa e një ngjarje elementare Ei, i=1,2,...,n.

Gjasa e ngjarjeve elementare mundet prej më parë e dhënë ose mundet të jetë eksperimentalisht e përcaktuar
(gjasa statistikore).

Për shembull, nëse është dhënë se te një fabrikë 2% e prodhimeve janë defekt, ajo do të thotë se gjasa e një
2
prodhimi të jetë defekt është = 0, 02.
100

Shënojmë pi = P(Ei), për i = 1, 2, , n.

Le të jetë A ngjarje e dhënë e rastit në lidhje me eksperimentin e njëjtë. Le të jetë bashkësia A, si nënbashkësi
{ }
e W, përbëhet prej k ngjarjeve elementare. d.m.th. le të jetë e formës A = Ei1 , Ei2 ,..., Eik , ku k ≤ n.

Përkufizimi. Gjasa e ngjarjes A është shumë e gjasave të ngjarjeve elementare që përmbahen në ngjarjen
A. Kjo do të thotë se
P ( A ) = pi1 + pi2 + ... + pik . (1)

Për shembull, bashkësia e ngjarjeve elementare W={E1,E2,E3,E4} le të përbëhet prej 4 elementeve dhe gjasat
e ngjarjeve elementareve janë:
P(E1)=0,2; P(E2)=0,3; P(E3)=0,1 dhe P(E4)=0,4.
Nëse ngjarja A={E1,E2,E4}, atëherë gjasa e tij është
P(A)=P(E1)+P(E2)+P(E4)=0,2+0,3+0,4=0,9, kurse gjasa e ngjarjes B={E2,E3} është
P(B)=P(E2)+P(E4)=0,3+0,4=0,7.

255
 1 Një tabelë për pikado është ndarë në rrath koncentrik në zona të cilat kanë nga 10, 9, 8 dhe 7 pikë. Një
lojtar shënjestron në tabelë me shigjetat dhe e qëllon zonën e cila ka 10 pikë me gjasë 0,1, zona që ka 9
pikë me gjasë 0,2, zona 8 pikë me gjasë 0,3, ajo me 7 pikë me gjasë 0,3 dhe e dështon tabelën (arrin 0
pikë) me gjasë 0,1. Nëse lojtari shënjestron në pikado njëherë, cakto gjasën e këtyre ngjarjeve:

A: lojtari do të arrin më së paku 8 pikë; B: lojtari do të fiton më pak se 8 pikë .

Zgjidhje.
Gjatë çdo realizimi të eksperimentit „shënjestrimi i tabelës për pikado“ paraqitet një dhe vetëm një prej
këtyre ngjarjeve elementare:
E1: është qëlluar zona që ka 10 pikë; E2: është qëlluar zona që ka 9 pikë;
E3: është qëlluar zona që ka 8 pikë; E4: është qëlluar zona që ka 7 pikë;
E5: tabela aspak nuk është qëlluar.

Domethënë, bashkësia e ngjarjeve elementare W = {E1, E2, E3, E4, E5}, por prej kushteve të detyrës kemi se
p1 = P(E1) = 0,1, p2 = P(E2) = 0,2, p3 = P(E3) = 0,3, p4 = P(E4) = 0,3 dhe p5 = P(E5) = 0,1.

Tani, ngjarjet A dhe B mund të përshkruhen në këtë mënyrë:

A = {E1, E2, E3} dhe B = {E4, E5}.

Në pajtim me përkufizimin e gjasës (1), për gjasat e ngjarjeve përkatëse të kemi:

P(A) = p1 + p2 + p3 = 0,1 + 0,2 + 0,3 = 0,6, P(B) = p4 + p5 = 0,3 + 0,1 = 0,4.

Do të shqyrtojmë një rast special të përkufizimit të gjasës paraprake.

B Le të jetë W = {E1,E2, ,En} bashkësi e dhënë e fundshme e ngjarjeve elementare dhe le të jenë
të gjitha këto ngjarje elementare me gjasa të barabarta të paraqiten, d.m.th. pi = pj, për
1
i, j = 1, 2, , n. Prej kushtit p1 + p2 + + pn = 1, vijon se pi = , për të gjitha i = 1, 2, , n. Prej këtu, nëse
n

{
A = Ei1 , Ei2 ,..., Eik } është ngjarje e dhënë, për gjasën e saj kemi se
1 1 1 k
P ( A) = pi1 + pi2 + ... + pik = + + ... + = .
n n
 n n
k herë

256
 Mbaj mend!

Le të jetë W = {E1, E2, , En} bashkësi e dhënë e fundshme e ngjarjeve elementare dhe le të jetë
çdonjëra prej tyre ka gjasë të barabartë të paraqitet, d.m.th. P(Ei) = 1 / n, i = 1, 2, , n. Nëse A është

ngjarje rasti në lidhje me eksperimentin e dhënë te e cila përmbahen k ngjarje elementare, atëherë gjasa
k
e ngjarjes A caktohet me P ( A ) = .
n

Ky është i njohur si përkufizimi klasik i gjasës.

Ky përkufizim mund të zbatohet vetëm nëse ngjarjet elementare kanë gjasë të barabartë. kjo më së shpeshti
konstatohet prej kushteve të detyrës. Për shembull, eksperimenti le të jetë hedhja e kubit homogjen për të
luajtur. Për shkak të homogjenitetit të kubit, është normale të pritet se çdo faqe e kubit mund të paraqitet me
gjasë të barabartë, d.m.th. ngjarjet elementare Ei kanë gjasë të barabartë të paraqitjeve, i = 1, 2, , 6 dhe
ajo është pi=P(Ei)=1/6.

Të vërejmë se te përkufizimi klasik i gjasës, n është numri i përgjithshëm i ngjarjeve elementare, d.m.th.
numri i elementeve në W. Do të shkruajmë n = | W |, d.m.th. n është numri i elementeve në W. Çdo ngjarje
elementare mund ta interpretojmë si „rast i mundshëm” në lidhje me eksperimentin e dhënë. Nga ana
tjetër, k është numri i ngjarjeve elementare të cilët përmbahen te ngjarja A, d.m.th. k = | A | dhe çdo ngjarje
elementare prej A do ta interpretojmë si „rast i volitshëm” për paraqitjen e ngjarjes A. Në pajtim me
përkufizimin klasik, gjasa e ngjarjes së rastit të dhënë A është e barabartë me herësin e numrit të rasteve të
volitshme për paraqitjen e ngjarjes A dhe numrit të të gjitha rasteve të mundshme për eksperimentin e
dhënë, d.m.th.

| A|
P ( A) = .
|Ω|

2 Të caktohet gjasa gjatë hedhjes së kubit të fitohet numër çift.

Zgjidhje. Nëse eksperimenti është hedhja e kubit, bashkësia e ngjarjeve elementare

W = {E1, E2, E3, E4, E5, E6}, ku Ei është ngjarja: paraqitet numri i, i = 1, 2, , 6. Ngjarja A: paraqitet numër çift,
mund të përshkruhet me A = {E2, E4, E6}. Domethënë, numri i mundësive të volitshme për paraqitjen e ngjarjes
A është 3, kurse numri i përgjithshëm i mundësive gjatë realizimit të eksperimentit është 6. Prej këtu, sipas
përkufizimit klasik të gjasës, për gjasën e ngjarjes A kemi:

3
P ( A) = = 0,5.
6
257
3 Në një kuti ka topa 5 të bardhë dhe 4 të zi. Prej kutisë janë nxjerrë dy topa menjëherë. Të caktohet
gjasa se të dy topat e nxjerrur janë të bardhë.
Zgjidhje.
E shënojmë ngjarjen A: janë nxjerrë dy topa të bardhë. Numri i ecurive të mundshme të eksperimentit,
⎛9⎞
d.m.th. numri i përgjithshëm i ngjarjeve elementare është C92 = ⎜ ⎟ = 36, kurse numri i volitshëm i mundësive
⎝ 2⎠
⎛5⎞
që të paraqitet ngjarja A janë C52 = ⎜ ⎟ = 10. Domethënë, gjasa për paraqitjen e ngjarjes A është
⎝ 2⎠

10
P ( A) = = 0, 2778.
36

Detyra

1 Në një kuti ka 10 topa prej të cilëve 5 të bardhë, 5 Janë dhënë 5 segmenta me gjatësi 2,3,4,7,9
3 të zi dhe 2 gjelbër. Rastësisht janë zgjedhur centimetra. Të caktohet gjasa prej tre
tre topa. Të caktohet gjasa se të gjithë topat segmenteve rastësisht të zgjedhur që të mund
janë të bardhë. të konstruktohet trekëndësh.

2 Në një klasë ka 40 nxënës prej të cilëve 10 6 Një njeri ka blerë 7 llamba prej 40 W, 5 llamba prej
janë të shkëlqyeshëm. Klasa ndahet në dy 60 W dhe 3 llamba prej 100 W. Për rruge janë thyer
grupe me nga 20 nxënës. Të caktohet gjasa se tre llamba. Sa është gjasa se llambat e thyera kanë
në të dy grupet ka nga 5 nxënës të shkëlqyshëm. gjithësej 180 W?

3 7 Dhjetë libra rastësisht janë radhitur në një raft.

Numrat 1,2,3,4,5 janë shkruar 5 letra të
Të caktohet gjasa e këtyre ngjarjeve:
ndryshme. Rastësisht janë zgjedhur një nga një
A: tre libra të zgjedhura gjithmonë do të jenë
3 letra dhe radhiten sipas radhës së tërheqjes.
njëra pranë tjetrës;
Të caktohet gjasa të fitohet numër tek.
B: k libra fikse do të jenë njëra pranë tjetrës,
k = 2,3, ,10.

4 Në një lojë hidhen tre kube dhe fitimi realizohet

nëse shuma e pikave të tre kubeve është 11
ose 12. Të caktohet gjasa e këtyre ngjarjeve:
A: do të fitohet shuma 11;
B: do të fitohet shuma 12.

258
 5 VETITË E GJASËS E

Kujtohu!
A Në vazhdim do t’i shqyrtojmë vetitë
themelore të gjasës.
Si thotë përkufizimi klasik i gjasës?
Pasi çdo ngjarje A është nënbashkësi e bashkësisë
Në një kuti ka topa 5 të bardhë dhe 10 të zi. Sa është
gjasa të nxirret top i bardhë, kurse gjasa të nxirret top së ngjarjeve elementare W, vijon se 0 ≤ |A| ≤ |W|.
i zi? |A|
Prej këtu, 0 ≤ ≤ 1, d.m.th. 0 ≤ P ( A) ≤ 1.
|Ω |
Cilat kushte duhet t’i kënaq gjasa e ngjarjes së dhënë?

|Ω|
Për gjasën e ngjarjes së sigurt W kemi P (Ω) = = 1.
|Ω|

Domethënë, gjasa e përcaktuar sipas përkufizimit klasik të gjasës i kënaq kushtet e nevojshme 1 dhe 2 prej
mësimit paraprak.
∅ 0
Për gjasën e ngjarjes të pamundshme ∅ kemi P (∅ ) = = = 0, pasi numri i ngjarejeve elementare të
Ω Ω
cilat përmbahen te ngajrja e pamundshme është 0.

Le të jenë A = {Ei1 , Ei 2 ,..., Ei k } dhe B = {E j1 , E j 2 ,..., E j m } dy ngjarje disjunkte. Domethënë, A  B = ∅.

{
Atëherë, shuma e këtyre dy ngjarjeve, A + B = Ei1 , Ei2 ,..., Eik , E j1 , E j2 ,..., E jm } përmban k + m ngjarje
elementare. Për gjasën e tij kemi:
k +m k m
P( A + B) = = + = P ( A) + P ( B ).
n n n

Mbaj mend!

Për gjasën P vlejnë këto veti themelore:

1. Për çdo ngjarje A, 0 ≤ P ( A ) ≤ 1;
2. P (Ω ) = 1; P(∅) = 0;
3. Nëse A dhe B janë dy ngjarje disjunkte, atëherë P ( A + B ) = P ( A) + P ( B ).

1 Në një kuti ka topa 4 të bardhë, 5 të zi, 3 të kuq dhe 8 të kaltër. Prej kutisë është nxjerrë një top. Të
caktohet gjasa se topi i nxjerrë është i bardhë ose i kuq.

259
Zgjidhje. I shqyrtojmë ngjarjet: A: topi i bardhë i nxjerrur; B: topi i kuq i nxjerrur.
4 3
Për gjasën e këtyre ngjarjeve fitohet: P ( A) = , P( B) = .
20 20
Ngjarja „topi i bardhë i nxjerrur ose i kuq” është, në realitet, ngjarja A + B. Sipas vetisë 3 kemi:

4 3 7
P ( A + B ) = P ( A) + P ( B ) = + = .
20 20 20
Vetia 3 mund të përgjithësohet në këtë mënyrë:

4. Nëse A1, A2, , An janë ngjarje disjunkte, atëherë

P(A1 + A2 + + An) = P(A1) + P(A2) + + P(An).

2 Prej shpilit standard me 52 letra është tërhequr një letër. Të caktohet gjasa se letra e tërhequr është më
e vogël ose e barabartë me 4.
Zgjidhje. Letra Ai: e tërhequr le të jetë me numrin i, i = 1, 2, 3, 4. Prej çdo numri ekzistojnë nga 4 letra, pra

4
P ( Ai ) = , i = 1, 2,3, 4.
52
Ngjarjet A1, A2, A3, A4 janë disjunkte, pra sipas vetisë 4, për gjasën e ngjarjes A1+ A2+ A3+ A4 kemi:

4 4 4 4 16 4
P ( A1 + A2 + A3 + A4 ) = + + + = = .
52 52 52 52 52 13
| A| | B |
Nëse ngjarja A e tërheq ngjarjen B, d.m.th.A ⊆ B,atëherë |A| ≤ |B|,pra ≤ , prej ku vijon se P(A) ≤ P(B).
|Ω| |Ω|

5. Nëse A ⊆ B, atëherë P(A) ≤ P(B).

Pasi A + A = Ω, ssipas vetive 2 dhe 3 kemi se P ( A) + P( A) = P (Ω ) = 1, pra e fitojmë këtë veti:

6. Për gjasën e ngjarjes së kundërt A të ngjarjes së dhënë A vlen

( )
P A = 1 − P ( A).

3 Prej shpilit standard me 52 letra tërhiqet një letër. Të caktohet gjasa se letra e tërhequr është më e
madhe se 1.

260
 4
Zgjidhje. Gjasa e ngjarjes A: është tërhequr letër me numrin 1 , është P ( A) = . Ngjarja
52
„është tërhequr letër më e madhe se 1” është në realitet, ngjarja A, pra sipas vetisë 6, fitojmë se
4 48 12
P( A) = 1 − P( A) = 1 − = = .
52 52 13
Le të jenë A dhe B dy ngjarje në lidhje me një eksperiment, atëherë numri i elementeve në
A * B është i barabartë | A * B |=| A | + | B | − | A  B | . Prej këtu, vijon saktësia e këtij gjykimi:

7. Gjasa e shumës së dy ngjarjeve çfarëdo A dhe B në lidhje me eksperimentin e dhënë është

P ( A * B ) = P ( A) + P ( B ) − P ( AB ).

4 Në një sipërmarrje ka 100 të punësuar. Prej tyre 40 flasin anglisht, 30 flasin frengjisht, kurse 15 i dijnë të
dy gjuhët. Rastësisht zgjedhet një person. Të caktohet gjasa e këtyre ngjarjeve:

B: personi dinë vetëm gjuhë frenge; C: personi din vetëm gjuhë angleze;
D: personi i zgjedhur dinë të paktën një gjuhë; E: personi i zgjdhur nuk din asnjë gjuhë.

Zgjidhje. Do t’i shënojmë këto ngjarje: A: personi i zgjedhur flet anglisht dhe
F: personi i zgjedhur flet frengjisht.

Prej kushteve të detyrës mund të caktohet se

40 30 15
P ( A) = = 0, 4; P ( F ) = = 0,3 dhe P ( AF ) = = 0,15.
100 100 100
Për caktimin e gjasës së ngjarjes B, është e nevojshme të përcaktohet numri i atyreve që dijnë vetëm frengjisht.
Ai numër do të fitohet kur prej numrit të atyre që flasin frengjisht zbritet numri i atyre që i dijnë të dy gjuhët.
Kështu, numri i atyre të cilët dijnë vetëm

15
frengjisht është 30 − 15 = 15. Prej këtu, P ( B ) = = 0,15.
100
25
Analogjikisht, numri i atyre që dijnë vetëm anglisht është 40 − 15 = 25, pra P (C ) = = 0, 25.
100
Ngjarja D mund të paraqitet si D = A * F , pra duke e shfrytëzuar vetinë 7, kemi:
P (D ) = P ( A * F ) = P ( A ) + P ( F ) − P ( AF ) = 0, 4 + 0,3 − 0,15 = 0,55.
Në fund, të vërejmë se E = D, pra duke shfrytëzuar vetinë 6, kemi

P (E ) = 1 − P (D ) = 1 − 0,55 = 0, 45.

261
 Detyra
1 Në një tombol ka 100 loto të shënuara me
numrat 1 deri 100. Loto të fituara janë lotot
numrat e të cilave plotpjesëtohen edhe me 4
edhe me 5. Sa është gjasa e ngjarjeve:
A: gjatë blerjes së një loto do të fitohet e
qëlluara;
B: gjatë blerjes së dy lotove do të fitohet të
paktën një e qëlluar.
2 Le të jetë P(A) = 0,3, P(B) = 0,4, kurse P(AB)
= 0,1.
Të caktohet gjasa e ngjarjeve A * B, A B dhe
AB.
3 Të caktohet gjasa e ngjarjes AB, nëse
P(A)=0,6, P(B)=0,3, P ( A * B ) = 0, 7.
4 Në një sipërmarrje prej 100 të punësuarve, 40
flasin anglisht, 30 flasin frengjisht, 26 gjermanisht,
15 flasin anglisht dhe frengjisht, 10 flasin anglisht
dhe gjermanisht, 5 flasin frengjisht dhe
gjermanisht, kurse 3 flasin tre gjuhë. Rastësisht
zgjedhet grupi prej tre përfaqësuesve. Të
caktohet gjasa e këtyre ngjarjeve:
a) B: të tre flasin anglisht;
b) C: të tre flasin anglisht dhe frengjisht;
c) D: të tre flasin të paktën dy gjuhë;
ç) E: të tre flasin të paktën një gjuhë;
d) H: dy flasin dy gjuhë të hueja, kurse njëri nuk
flet asnjë gjuhë;
e) K: asnjëri nuk dinë anglisht dhe frengjisht,
por të gjithë flasin gjermanisht;
f) M: të paktën njëri prej tyre i flet të tre gjuhët.

6 GJASA KUSHTORE E

Kujtohu!
Le të jetë bashkësia e ngjarjve elementare
W = {E1, E2, , En} i P(Ei) = 1/n, për çdo i = 1,
2, , n. Sa është gjasa e ngjarjes së rastit A që
përmban k ngjarje elementare?
Nëse A dhe B janë ngjarje disjunkte, atëherë
P(A + B) = P(A) + P(B).
Shpeshherë ndodh gjasa për paraqitjen e
A një ngjarje të varet prej asaj se a do të
paraqitet ngjarje ose jo ngjarje tjetër. Të shqyrtojmë
këto ngjarje:
A: do të bie shi;
B: në qiell ka re.

Është e qartë se gjasa për paraqitje të ngjarjes A varet prej asaj se a do të paraqitet ose jo ngjarja B.
Pikërisht, informata se është paraqitur ngjarja B e zmadhon gjasën e paraqitjes së ngjarjes A. Prandaj,
paraqitet nevoja për përkufizimin e të ashtuquajturës gjasa kushtore. Gjasa kushtore e ngjarjes A me kusht
B është gjasa të paraqitet ngjarja A, nëse pëaraqitet ngjarja B. Këtë gjasë do ta shënojmë me P(A | B).

262
 Motivi se si kjo të përkufizohet gjasa kushtore vjen prej frekuencës relative si masë për mundësitë për
paraqitjen e ngjarjes së caktuar. Pikërisht, le të realizohen n eksperimente te të cilët mund të paraqiten
ngjarjet A dhe B. Le të jetë n(B) numri i eksperimenteve te të cilët paraqitet ngjarja B, kurse n(AB) është
n ( AB )
numri i eksperimenteve që është paraqit ngjarja AB. Atëherë është frekuencë relative e paraqitjes
n (B )
së ngjarjes A nëse paraqitet ngjarja B. Kemi,

n ( AB )
n ( AB ) n P ( AB )
= ≈ ,
n (B ) n (B ) P (B )
n
ku P(AB) është gjasa e prodhimit të ngjarjeve A dhe B.

Mbaj mend!

Gjasa kushtore e ngjarjes A me kusht B (nëse P(B) > 0) përkufizohet me:

P ( AB )
P (A | B) = ,
P (B )
P ( AB )
kurse gjasa kushtore e ngjarjes B me kusht A (nëse P(A) > 0) me P (B | A ) = .
P ( A)

1 Eksperimenti përbëhet në hedhjen e kubit. Të caktohet gjasa se është paraqitur numër çift, nëse është
dihet se është paraqitur numër që është më i vogël ose i barabartë me 4.

Zgjidhje. T’i shënojmë këto ngjarje: A: është paraqitur numër çift;

B: është paraqitur numër më i vogël ose i barabartë me 4 . Në këtë rast, ngjarja AB paraqet se është paraqitur
numër çift që është më së shumti 4. Gjasa e ngjarjeve B dhe AB është:

4 2 2 1
P (B ) = = ; P ( AB ) = = .
6 3 6 3
Në fund, gjasa P ( A | B ) sipas përkufizimit për gjasën kushtore, do të jetë:

1
P ( AB ) 1
P (A | B) = =3= .
P (B ) 2 2
3

Prej formulave për gjasën kushtore mund të shprehet gjasa për prodhim të dy ngjarjeve.

263
 Mbaj mend!

P ( AB ) = P ( A ) P ( B | A ) = P ( B ) P ( A | B ).

2 Në një kuti ka topa 4 të bardhë dhe 3 të zi. Prej kutisë janë tërhequr dy topa njëri pas tjetrit pa e kthye
prapa. Të caktohet gjasa se të dy topat e tërhequr janë të bardhë.

Zgjidhje. T’i shënojmë ngjarjet A1: te tërheqja e parë është fituar top i bardhë, A2: te tërheqja e dytë është fituar
top i bardhë. E kërkojmë gjasën e ngjarjes A1A2. Sipas vetisë paraprake kemi se P ( A1 A2 ) = P ( A1 ) P ( A2 | A1 ).

4 3 1
Poashtu, P ( A1 ) = , kurse gjasa P ( A2 | A1 ) = = , pasi nëse tërhiqet top i bardhë në
7 6 2
tërheqjen e parë, në kuti kanë ngelur 6 topa prej të cilëve 3 janë të bardhë. Prej këtu,

4 1 2
P ( A1 A2 ) = P ( A1 ) P ( A2 | A1 ) = ⋅ = .
7 2 7

Formula për gjasën e prodhimit të dy ngjarjeve mund të përgjithësohet për prodhim të n njarjeve të
B mënyrës që vijon:

P ( A1 A2 ... An ) = P ( A1 ) P ( A2 | A1 ) P ( A3 | A2 A1 )... P ( An | An −1 ... A2 A1 ).

3 Në një kuti ka topa 4 të bardhë dhe 5 të zi. Lojtari tërheq nga një top prej kutisë, pa e kthye prapa, derisa
nuk nxjerr top të bardhë. Të caktohet gjasa se ai do të tërheq saktë 4 herë.

Vëreje mënyrën.
Lojtari do të tërheq saktë 4 herë, nëse te 3 përpjekjet e para tërheq top të zi, kurse në përpjekjen e katërtë −
top të bardhë. Nëse Ai është ngjarja se lojtari do të tërheq top të bardhë në tërheqjen i, i =1, 2, 3, 4, atëherë e
kërkojmë gjasën e ngjarjes A1 A2 A3 A4 . Sipas vetisë paraprake, kemi:

P ( A1 A2 A3 A4 ) = P ( A1 ) P ( A2 | A1 ) P ( A3 | A1 A2 ) P ( A4 | A1 A2 A3 ).

( ) 5
Poashtu, P A1 = . Nëse te tërheqja e parë është tërhequr top i zi, atëherë te kutia kanë ngelur 4 topa të zi
9
(
prej gjithësej 8 topa, pra P A2 | A1 = ) 4 1
= .
8 2

264
Nëse te dy tërheqjet e para janë fituar dy topa të zi, në kuti do të ketë 3 topa të zi prej gjithësej 7 topa, pra

P ( A3 | A1 A2 ) = . Në fund, nga 3 tërheqja e topave të zi, në kuti ka 2 topa të zi dhe 4 topa të bardhë, pra
3
7
P ( A4 | A1 A2 A3 ) = = .
4 2
6 3
Kështu, P ( A1 A2 A3 A4 ) = ⋅ ⋅ ⋅ =
5 1 3 2 5
= 0,0794.
9 2 7 3 63

Detyra

1 Prej një kutie te e cila gjenden letra të shënuara me
numrat 1 deri 50 rastësisht është zgjedhur një. Të
caktohet gjasa se letra e tërhequr me numër tek,
nëse dihet se numri i letrës plotpjesëtohet me 3.
2 Prej një shpili prej 52 letra rastësisht tërhiqet
një.Të caktohet gjasa se numri i tërhequr më i
vogël se 5 nëse dihet se letra e tërhequr është
me ngjyrë të zezë.
3 Prej një shpili prej 52 letra rastësisht janë
tërhequr dy letra. Të caktohet gjasa se shuma
e dy letrave do të jetë 0 nëse dihet se edhe të
dyja janë më të mëdhaja se 3.
5 Gjasa një shënjestar ta qëllon cakun në gjuajtjen
e parë është 2/3. Nëse e ka qëlluar cakun në
përpjekjen e parë, fiton të drejtë në përpjekjen e
dytë. Gjasa ta qëllon cakun në të dy përpjekjet
është 0,5. Të caktohet gjasa ta qëllon cakun në
përpjekjen e dytë nëse ka fituar të drejtë për
përpjkje të dytë.
6 Një parapagues e ka harruar shifrën e fundit të numrit
të telefonit të mikut të tij dhe prandaj e ka zgjedhur
rastësisht.
a) Të caktohet gjasa se do ta qëllon në përpjekjen e
tretë.
b) Të caktohet gjasa e njëjtë nëse dihet se shifra të
cilën e ka harruar është numër çift.

4 Prej bashkësisë S = {1,2, , 20} në mënyrë të

rastësishme zgjedhet një numër. Të caktohet
gjasa se numri i tërhequr është numër çift nëse
dihet se është i plotpjesëtueshëm me 3.

7 PAVARSHMËRIA E NGJARJEVE TË RASTËSISHME E

Për ngjarjen A themi se është e pavarur

Kujtohu!
Si përkufizohet gjasa kushtore e ngjarjes A me kusht
B, kurse si gjasa kushtore e ngjarjes B me kusht A?
A prej ngjarjes B, nëse
P(A|B) = P(A).
Kjo do të thotë se paraqitja e ngjarjes B nuk e
ndryshon gjasën të paraqitet ngjarja A.

265
Nëse ngjarja A është e pavarur prej ngjarjes B, atëherë kemi

P ( AB ) P ( A | B ) P (B ) P ( A) P (B )
P (B | A) = = = = P ( B ),
P ( A) P ( A) P ( A)

kurse kjo do të thotë se edhe ngjarja B është e pavarur prej ngjarjes A. Atëherë për A dhe B themi se janë
ngjarje të pavarura. Në këtë rast, P(AB) = P(A|B)P(B) = P(A)P(B).

Anasjelltas, nëse barazimi i fundit është plotësuar, atëherë

P ( AB ) P ( A) P (B )
P (B | A) = = = P (B ),
P ( A) P ( A)

pra A dhe B janë ngjarje të pavarura. Me këtë është vërtetuar ky gjykim:

Teorema. Ngjarjet A dhe B janë të pavarura nëse dhe vtëm nëse

P(AB) = P(A)P(B).

Te disa raste pavarshmëria mund të vërehet prej vet kushteve të detyrës. Për shembull, nëse hedhen dy
kube dhe vëzhgohen ngjarjet:
A: te kubi i parë paraqitet gjashtëshi, B: te kubi i dytë paraqitet pesëshi,
atëherë është e qartë se A dhe B janë ngjarje të pavarura, pasi ecuria e njërës nuk ndikon në ecurinë e kubit
të dytë.
Por, në disa raste, është e domosdoshme të kontrollohet se a është plotësuar kushti për pavarshmëri prej
teoremës së fundit.

1 Prej shpilit me 52 letra është tërhequr një letër. T’i shqyrtojmë këto ngjarje:
A: është tërhqur letër te e cila është numri pesë; B: letra e tërhequr është gjeth.
Kontrollo se ngjarjet A dhe B a janë të pavarura.

Zgjidhje.
4 1 13 1 1 1 1
P ( A) = = , P (B ) = = , P ( AB ) = = ⋅ = P ( A) ⋅ P ( B ).
52 13 52 4 52 13 4

Domethënë, kushti për pavarshmëri është plotësuar, pra A dhe B janë ngjarje të pavarura, edhe pse në mënyrë
intuitive ajo nuk duket ashtu, prandaj ndërmjet letrave me shenjë gjeth ka pesëshe dhe ndërmjet katër pesësheve
ka pesëshe gjeth.

266
 2 Dy shenjtar gjuajnë në një cak pavarësisht njëri prej tjetrit. Gjasa e të parit prej tyre ta qëllon cakun
është 0,7, kurse i dyti 0,9. Të caktohet gjasa se caku do të jetë i qëlluar të paktën njëherë.

Zgjidhje. I shënojmë ngjarjet A: shenjtari i parë e qëllon cakun;

B: shenjtari i dytë e qëllon cakun. Prej kushteve të detyrës është e qartë se A dhe B janë ngjarje të pavarura pasi
të dy shenjtarët gjuajnë pavarësisht njëri prej tjetrit. Poashtu, P(A) = 0,7, kurse P(B) = 0,9. E kërkojmë gjasën e
ngjarjes A * B. Kemi:

P ( A * B ) = P ( A ) + P ( B ) − P ( AB ) = P ( A ) + P (B ) − P ( A ) P ( B ) = 0,7 + 0,9 − 0,7 ⋅ 0,9 = 0,97.

3 Për ngjarjet A dhe B pej detyrës 1 konstatuam se janë të pavarura. Kontrollo pavarshmërinë e çifteve
të ngjarjeve A dhe B; A dhe B; A dhe B.

4 1 13 1
Zgjidhje. Prej detyrës 1 kemi P ( A) = = dhe P ( B ) = = .
52 13 52 4
Ngjarja A B paraqet se është tërhequr letër me numrin 5 që nuk është gjeth. Ekzistojnë 3 mundësi të volitshme

( )
për këtë ngjarje, pra P A B =
3 1 3
= ⋅ = P ( A) P B .
52 13 4
( )
Domethënë, A dhe B janë ngjarje të pavarura. Përkatësisht, A B është ngjarje: letra e tërhequr me shenjë gjeth
te e cila është numri që është i ndryshueshëm prej 5. Ka 12 mundësi të volitshme për këtë ngjarje. Prej këtu,

( )
P AB =
12 12 1
( )
= ⋅ = P A P ( B ), d.m.th. edhe ngjarjet A dhe B janë të pavarura.
52 13 4

Në fund, A B është ngjarja: letra e tërhequr e cila nuk është pesëshe dhe nuk është gjeth. Mundësi të volitshme

( )
ka 36, pra P A B = = ⋅ = P ( A ) P ( B ). Prej këtu, edhe A dhe B janë ngjarje të pavarura.
36 12 3
52 13 4

Mbaj mend!

Nëse A dhe B janë ngjarje të pavarura, atëherë të pavarura janë edhe çiftet:
A dhe B ; A dhe B; A dhe B. .

B Kuptimi për pavarshmërinë e ngjarjeve mund të përgjithësohet për më shumë se dy ngjarje.

267
 Mbaj mend!

Ngjarjet A1, A2, , An janë të pavarurra në tërësi, nëse për çfarëdo zgjedhje të indeksave k (2 ≤ k ≤ n)
dhe për çfarëdo zgjedhje të indeksave i1 < i2 < < ik vlen

( ) ( )
P Ai1 Ai2 ... Aik = P ( Ai1 ) P ( Ai2 )... P Aik .

Domethënë, nëse A1, A2, , An janë ngjarje të pavarura, atëherë për gjasën e prodhimit të tyre fitohet se
është prodhim i gjasave të ngjarjve të veçanta, d.m.th.
P(A1 A2 An) = P(A1)P(A2) P(An).
Ngjashëm sikurse edhe për dy ngjarje tregohet se nëse ngjarjet janë të pavarura
A1, A2, A3, , B1, B2, B3, atëherë të pavarura janë edhe ngjarjet A1, A2, A3, , B1, B2 , B3,...

4 Në një kuti ka topa 6 të bardhë dhe 2 të zi. Lojtari tërheq një top, e shikon ngjyrën e tij dhe e kthen në
kuti. Të caktohet gjasa se topi i bardhë do të tërhiqet për herë të parë në tërheqjen e katërtë.

Zgjidhje. Ai le të paraqet tërheqjen i ku është fituar top i bardhë, i = 1,2, Pasi pas çdo tërheqje topi i
tërhequr ktheht përsëri në kuti, ecuria e çdo tërheqje nuk varet nga ecuria e tërheqjeve paraprake, d.m.th.
( )
ngjarjet Ai, i =1,2, , janë të pavarura. Poashtu, P(Ai) = 6/8 = 3/4, kurse P Ai = 1/ 4 për i = 1, 2, 3, Prej
këtu,

P ( A1 A2 A3 A4 ) = P ( A1 ) P ( A2 ) P ( A3 ) P ( A4 ) = ⋅ ⋅ ⋅ =
Detyra
1 Tre shenjtarë gjuajnë në të njëjtin cak. Gjasat ta
qëllojnë cakun janë 0,6; 0,7 dhe 0,5, përkatësisht.
Të caktohet gjasa se caku do të jetë i qëlluar të
paktën njëherë.
2 Dy shejtar gjuajnë në të njëjtën cak. Gjasa i pari prej
tyre ta qëllon cakun është 0,6, kurse i dyti 0,7. Të
caktohet gjasa e këtyre ngjarjeve:
A: saktë njëri prej shenjtarëve e ka qëlluar cakun;
B: të paktën njëri prej shenjtarëve e ka qëlluar cakun;
C: caku dy herë është qëlluar;
D: asnjëri prej shenjtarëve nuk e ka qëlluar cakun;
E: të paktën njëri prej shenjtarëve nuk e ka qëlluar
cakun.
3 Gjasa shenjtari i parë ta qëllon cakun është p,
kurse i dyti 0,7. Dihet se gjasa saktë njëri prej
shenjtarëve ta qëllon cakun është 0,38. Të
caktohet p.
1 1 1 3 3
.
4 4 4 4 256
4 Një punëtor shërben 4 makina. Gjasa se në një ditë
do të jetë e nevojshme ndreqja e çdonjërës prej
makinave është 0,1; 0,3; 0,2 dhe 0,1, përkatësisht.
Të caktohet gjasa se gjatë ditës nuk duhet të
intervenohet në asnjë makinë nëse makinat
funksionojnë pavarësisht njëra prej tjetrës.
5 Hidhen dy kube për të luajtur. Le të jetë a ecuria
e kubit të parë, kurse b është ecuria e kubit të
dytë. I shënojmë këto ngjarje:
A: a pjesëtohet me 2, kurse b me 3;
B: a pjesëtohet me 3, kurse b me 2;
C: a pjesëtohet me b; D: b pjesëtohet me a;
E:a+b pjesëtohet me 2;F:a+b pjesëtohet me 3.
Të caktohen:
a) të gjitha çiftet e ngjarjeve të cilat janë të
pavarura;
b) të gjitha treshet të cilat janë të pavarura;
c) ngjarjet e dhëna a janë të pavarura në tërësi?

268
 8 POPULLATA, SHËNIMI, EKZEMPLARI E, M

A Statistika matematikore është shkencë e cila në vete përfshin tre lloje të aktiviteteve:

1. mbledhja e të dhënave statistikore;

2. studimi i atyre të dhënave statistikore;
3. përpunimi i metodave të përgjithshme dhe rregulla për mbledhjen e të dhënave statistikore, studimi i tyre,
marrja e rezultateve të besueshme dhe zgjidhjet të cilat janë të bazuara në mënyrë shkencore.
Gjatë çdo studimi statistikor niset prej bashkësisë së objekteve të llojit të njëjtë të cilët kanë një ose më
shumë karakteristika të përbashkëta. Për shembull, në bashkësinë e të gjithë fëmijëve në Shkup të moshës
dhjetëvjeçare mund të hulumtohen këto karakteristika: lartësia, pesha, suksesi në shkollë, gjinia, nacionaliteti,
ngjyra e syve etj. Bashkësisë, pra, rrush, të blerë në një bodrum të verës mund të hulumtohen karakteristikat:
pesha, përqindja e sheqerit, përqindja e alkolit (nëse ka filluar të fermentohet) etj.

Në statistikë bashkësia e objekteve të llojit të njëjtë ose rezultatet e ndonjë operacioni të cilat kanë një ose
më shumë karakteristika të përbashkëta quhet popullacion. Karakteristika e përbashkët quhet shënim.

Popullacioni është kuptim themelor në statistikë dhe ai nuk përkufizohet. Popullacioni shënohet me  pasi
ajo është bashkësi prej të gjitha ecurive në lidhje me një eksperiment (bashkësia e ngjarjeve elementare).

Te shembujt e përmendur, për popullacionin „fëmijët në Shkup” shënimi janë: lartësia, pesha, suksesi, gjinia,
nacionaliteti, ngjyra e syve etj., kurse për populacionin „rrushi i blerë në një bodrum vere” shënime janë:
pesha, përqindja e sheqerit, përqindja e alkoolit etj.

Mund të vërehet se vlerën që e fiton shënimi mundet me siguri shënimi është madhësi e ndryshueshme dhe
ajo nuk mundet me siguri të parashikohet për njësin konkrete prej popullacionit. prandaja, do të llogarisim se
çdo shënim e pranon vlerën me gjasë të caktuar.
Shënimet mund të jenë kualitative ose kuantitative. Vlerat e shënimeve kuantitative janë numra realë.
Shënimet kuantitative janë: lartësia, pesha, suksesi (te popullata nxënës), ose përqindja e sheqerit, pesha,
etj. (te popullata e rrushi i blerë). Shënimet kualitative janë gjinia, nacionaliteti, ngjyra e syve etj.

Shënimet kuantitative mund të jenë diskrete dhe të vijueshme. Një shënim është diskret nëse pranon
vlera prej një bashkësie të fundshme ose bashkësi e numërueshme. Për shembull, shënimi suksesi te nxënësit
është diskrete, pasi pranon vlera 1, 2, 3, 4, 5, d.m.th. pranon vlera prej bashkësisë së fundshme {1,2,3,4,5}.
Një shënim është i vijueshëme nëse pranon vlera prej një intervali ose prej tërë bashkësisë së numrave
realë. Kështu për shembull, pesha e njerëzve është shënim i vijueshëm.

269
 Ai mund të jetë cilido numër i intervalit [1,250], ku mund të llogaritet se 1 është pesha minimale e fëmijës të
po sa lindur, kurse 250 pesha maksimale që mundet ta arrin një njeri. Është e qartë se jo çdo vlerë
e shënimit paraqitet me gjasë të caktuar. Pikërisht shumë është e gjasës se pesha e njeriut rastësisht të
zgjedhur do të jetë 80 kilogramë, se sa do të jetë 235 kiligramë.

Gjatë studimit të një popullate për të gjitha elementet e saja regjistrohen vlerat e një ose më shumë shënimeve.
Bashkësia e numrave të atillë të fituar quhet bashkësia e të dhënave statistike ose bashkësi statistikore.

Nëse për elementet e popullatës regjistrohen vlerat e një shënimi, atëherë fiktohet bashkësi statistike
njëdimenzionale, por nëse njëkohësisht regjistrohen vlerat për më shumë shënime, atëherë fitohet bashkësia
statistike shumëdimenzionale.

Në vazhdim do të shqyrtojmë bashkësi statistike njëdimenzionale.

B Më së shpeshti, gjatë hulumtimit statistik është e pamundshme të shqyrtohen të gjitha elementet nga
popullata. Ndodh hulumtimet të zgjasin gjatë, të jenë të lidhura me shpenzimet e mjeteve finansiare
ose, edhe aq më shumë, gjatë hulumtimit të objekteve të caktuara të arrin deri te zhdukja e tyre.

Prandaj, zgjedhet pjesë e popullatës te e cila kryhen të gjitha hulumtimet dhe poashtu duhet të sjellen përfundime
të cilat do të vlejnë për tërë popullatën me gjasë të caktuar.

Mbaj mend!

Pjesa e popullatës te e cila kryhen hulumtimet e nevojshme quhet ekzemplar.

Numri i elementeve te ekzemplari quhet madhësia e ekzemplarit.

Përfundimet të cilat do të sjellen në bazë të ekzemplarit duhet të vlejnë për tërë popullatën. Që të arrihet
kjo, është e nevojshme ekzemplari të jetë reprezentativ, d.m.th. të paraqet mini-model të popullatës. Që të
arrihet kjo, është e nevojshme çdo element prej popullatës të ketë shanse të barabarta të hyn te ekzemplari.
Prandaj, zgjedhja e çdo elementi duhet të jetë i pavarur dhe i rastësishëm.

Mbaj mend!

Ekzemplari i cili fitohet me vargun e eksperimenteve të pavarura dhe të barabarta quhet ekzemplari i
thjesht i rastësishëm.

Shmangëja prej parimit të zgjedhje së rastit mund të sjellë deri te gabime serioze. Ta shqyrtojmë këtë shembull
real.

270
 1 Revista Amerikane „Bilteni letrar” ka realizuar anketë për hulumtimin e mendimit publik rreth zgjedhjeve
të ardhshme të kryetarit në SHBA në vitin 1936. Kandidatë kanë qenë F. Ruzvelt dhe A. Lendon.

Për zgjedhjen e ekzemplarit revista e ka përdor listën e telefonit. Kanë qenë të zgjedhur 4 milionë adresa dhe
të gjithëve u është dërgua anketë me pyetjet rreth kandidatëve. Revista ka shpenzuar mjete të mëdhaja finansiare
për dërgimin e letrave dhe përpunimi i të dhënave dhe ka botuar se për kryetar do të zgjidhet A. Lendon.
Rezultati prej zgjedhjeve ka konstatuar se prognoza ka qenë e gabueshme. Ku është gabuar?

Përgjigje. Në këtë. rast, janë bërë dy gabime. Së pari, në atë periudhë ka qenë kriza ekonomike, telefonë kanë
pasur vetëm pasanikët. E dyta, në anketë, janë përgjigjur më së shumti njerëzit zyrtar të cilët, në realitet, kanë
pasur shprehi të përgjigjen në letra, por të gjithë ata e kanë mbështetur Lendon.

Nga ana tjetër, dy sociolog, rreth pyetjes së njëjtë, kanë bërë anketa me 4 mijë pyetësor dhe kanë ardhur në
përgjigjen e vërtetë. Shkak për atë është se ato jo vetëm që drejt e kanë formuar ekzemplarin, por janë nisur
prej asaj se shoqëria përbëhet prej shtresave të ndryshme dhe pjesa më e madhe prej përkatësive të një
shtrese përmban kandidatin e njëjtë. Kështu, me ndihmën e hulumtimit sipas shtresave sociale janë sjellur
përfundime të cilat vlejnë për tërë shtetin.

Sot metota të tilla të ngjashme për sjelljen e përfundimeve janë në përgjithsësi të kapshme.
Detyra
1 Ta shqyrtojmë popullatën llamba të prodhuara në
një ditë në një fabrikë. Përmend cilat prej këtyre
shënimeve janë kualitative, kurse cilat kuantitative:
forca e llambës, ngjyra, madhësia (në cm) dhe pesha.
2 Është dhënë popullata W = {2, 3, 4, 5}. Cilat
janë të gjitha bashkësitë e të gjitha ekzemplarëve të
mundshëm me madhësi 2 të cilët mund të jenë të
tërhequra duke i kthyer prej asaj popullate?
3 Rezistenca e një televizori matet me kohën e
punës së pandërprerë të një ekzemplari, të
ekranit. Që të vlerësohet rezistenca e televizorit
pjesë e tij (për shembull, ekranit) të prodhuara
në një fabrikë zgjedhen 100 televizorë dhe matet
koha e punës së pandërprerë të ekranëve të
tyre.
a) Cla është popullata që shqyrtohet?
b) cili është ekzemplari i shqyrtuar?
c) Shënimi që shqyrtohet a është kualitativ os
kuantitativ?

PËRPUNIMI ELEMENTAR I TË DHËNAVE ME

9 NUMËR TË VOGËL TË SHËNIMIT
E, M

Kujtohu!

Në statistikë bashkësia e objekteve të një llojta ose rezulateti prej ndonjë operacioni të cilët kanë një ose më shumë
karakteristika të përbashkëta quhet popullata. Karakteristika e përbashkët quhet shënim.

Si quhet pjesa e popullatës te e cila do të kryhen hulumtimet e nevojshme?

Si quhet numri i elementeve në ekzemplar?

271
 A 1 Le të shqyrtohet shënimi ,,nota e nxënësve nga matematika”. Është e qartë, ky shënim mund të
paranon përfundimisht shumë vlera, d.mth. vlera të bashkësisë {1,2,3,4,5}bëhet fjalë për shënim
diskret që pranon vetëm 5 vlera. Që të konstatohet suksesi i arsimtarit nga matematika në një klasë prej n=20
nxënës, do t’i shqyrtojmë notat e tyre nga matematika në fund të vitit shkollor. Me kontroll në ditar është fituar
ky shënim:

5, 4, 5, 3, 2, 1, 2, 4, 5, 5, 5, 4, 4, 3, 2, 1, 2, 3, 5, 2.
Mund të vërehet se njësha kanë marrë dy nxënës, d.m.th. elementi 1 paraqitet te ekzemplari saktë 2 herë,
dysh kanë marrë 5 nxënës, d.m.th. numri 2 paraqitet 5 herë, 3 paraqitet 3 herë, 4 paraqitet 4 herë dhe 5
paraqitet 6 herë.

Mbaj mend!

Numri i paraqitjeve të elementit a në ekzemplar quhet frekuenca (dendësia) e paraqitjes së elementit a

dhe shënohet me na.
na
Nëse n është madhësia e ekzemplarit, atëherë numri pa = quhet frekuenca relative (dendësi relative)
n
e paraqitjes së elementit a.

Frekuenca na e jep numrin e paraqitjes së elementit a te ekzemplari. Numri pa tregon çfarë pjese e të
dhënave janë të barabarta me elementin a, përkatësisht numri pa⋅100% tregon sa përqind prej të dhënave
janë të barabarta me elementin a.
Është e natyrshme frekuencat dhe frekuencat relative të paraqiten në tabelë e cila quhet tabela e frekuencave
ose tabela e dendësisë.
Për ekzemplarin të dhënë paraprakisht, tabela e Frekuenca dhe frekuenca relative i kanë këto veti.
frekuencave e ka këtë formë:

Mbaj mend!
Vlera e shënimit Frekuenca relative
Frekuenca Shënimi le të pranon r vlera dhe për atë shënimi
është dhënë ekzemplari me n elemente. Atëherë:
2
1 2 = 0,1
20 i) n1 + n2 + ! + nr = n;
5
2 5 = 0, 25 ii) 0 ≤ pi ≤ 1, i = 1, 2,! , r ;
20

3 3
3
= 0,15
iii) p1 + p2 + ! + pr = 1.
20
Gjykimi i) është i qartë, shuma e të gjitha
4
4 4 = 0, 2 frekuencave patjetër të jetë e barabartë me
20
madhësinë n të ekzemplarit.
5 6
6
= 0, 3 Që ta konstatojmë saktësinë e ii), të vërejmë
20 ni
se 0 ≤ ni ≤ n, pra 0 ≤ ≤ 1, d.m.th. 0 ≤ pi ≤1.
n

272
 ni
Duke pasur parasysh se pi = , kemi:
n
n1 n 2 n n + n2 + ! + nr n
p1 + p 2 + ! + p r = + +! + r = 1 = = 1,
n n n n n
me të cilën është tregua saktësia e iii) .

Në bazë të tabelave të frekuencave mund të bëhen paraqitje të ndryshme grafike të të dhënave nga
ekzemplari.

Mbaj mend!

Nëse në boshtin x në sistemin kënddrejtë koordinativ janë bartë vlerat e shënimit, kurse në boshtin y
frekuencat përkatëse dhe pikat e fituara lidhen me vijë të thyer fitohet poligoni i frekuencave.
Nëse në boshtin x të sistemin kënddrejtë koordinativ janë bartë vlerat e shënimit, kurse në boshtin y
frekuencat përkatëse relative dhe pikat e fituara lidhen me vijë të thyer fitohet poligoni i frekuencave
relative.

Në ekzemplarin e dhënë, poligoni i frekuencave dhe poligoni i frekuencave relative e kanë këtë formë:

ni fi
7 0,35
6 0,30
5 0,25
4 0,20
3 0,15
2 0,10
1 0,05
0 0
1 2 3 4 5 1 2 3 4 5
Poligoni i frekuencave Poligoni i frekuencave relativee

Mund të vërehet se forma e vijës së thyer është e njëjtë si te poligoni i dendësisë, ashtu edhe te poligoni i
dendësisë relative. Është i ndryshueshëm vetëm shkallëzimi në boshtin y. Te poligoni i dendësisë, koordinata
y e çdo pike është numër natyror, kurse te poligoni i dendësisë relative koordinata y e çdo pike është numër
ndërmjet 0 dhe 1.
Prej vizatimeve mund të vërehet se te klasa e numrit më të madh si të nxënësve të cilët kanë pesëshe, pastaj
vjen numri i nxënësve të cilët kanë dysha, kurse më i vogël është numri i nxënësve që kanë njëshe.

Mënyra e përgatitjes së tabelës së frekuencave dhe frekuencave relative quhet përpunimi i të dhënave
elementare statistike.

273
 2 Numri i fatkeqësive automobilistike në një autostradë është marrë si shënim. Rastësisht janë zgjedhur
30 ditë në vit dhe është konstatuar numri i fatkeqësive në ato ditë. Në bazë të kësaj është fituar ky
ekzemplar:
1,2,5,3,0,0,1,1,2,5,7,1,1,4,4,7,0,1,3,2,6,5,2,8,0,0,1,1,2,0.
Për ekzemplarin e dhënë të bëhet përpunimi statistik elementar.

Detyra
Për ekzemplarët e dhënë më posht të bëhet përpunimi statistik elementar.

1 Shënimi: „Numri i fituar gjatë hedhjes së kubit”. janë
relaizuar 50 hedhje.
1, 3, 1, 6, 2, 6, 4, 6, 3, 3, 4, 3, 3, 1, 4, 1, 4, 5, 3, 5,
4, 1, 1, 1, 5, 4, 3, 2, 1, 4, 6, 4, 3, 2, 2, 2, 3, 6, 1, 2,
2, 3, 5, 3, 1, 3, 6, 2, 4, 1.
3 Shënimi: „Numri i makinave të prishura në një repart
gjatë një dite”. Vështrimet janë bërë në periudhën
prej 4 ditëve.
2, 1, 0, 1, 3, 1, 1, 0, 2, 1, 2, 1, 0, 0, 0, 1, 1, 2, 2, 3,
2, 2, 3, 1, 1, 1, 0, 0, 2, 1, 2, 1, 0, 0, 2, 1, 1, 1, 0, 1.

2 Shënimi: „Numri i ditëve me shi në muajin maj”.
Vëzhgimet janë bërë në muajin maj gjatë 30 vjetëve.
21, 16, 18, 17, 22, 20, 17, 19, 19, 20,
16, 20, 20, 22, 21, 16, 17, 20, 21, 22,
15, 19, 16, 20, 18, 18, 19, 20, 17, 16.
4 Shënimi: „Numri i thirrjeve telefonike nëpërmjet
qendrës gjatë një dite prej orës 12 deri në orën 13”.
Vështrimet janë bërë në periudhën prej 30 ditëve.
24, 25, 29, 28, 27, 27, 28, 27, 30, 25,
25, 26, 26, 29, 28, 25, 30, 29, 28, 28,
24, 28, 29, 30, 30, 25, 26, 26, 27, 25.

PËRPUNIMI STATISTIKOR ELEMENTAR ME

10 GRUPIMIN E TË DHËNAVE NË INTERVALE
E, M

Kujtohu!

Numri i paraqitjeve të elementit a te ekzemplari quhet frekuenca (dendësia) e paraqitjes së elementit a dhe shënohet me
n a.
Tabela te e cila janë paraqitur frekuencat dhe frekuencat relative të paraqitjes së vlerave prej shënimit në ekzemplar
quhet tabela e frekuencës.

Vlerat e tabelës së frekuencave mund të paraqiten me poligon të frekuencave ose me poligon të frekuencave relative.

274
 A 1 Le të shqyrtohet shënimi „pikët të cilat nxënësi i ka marrë në testin e informatikës”. Testi është
bërë ashtu që nxënësi mund të ketë 1,2,...,100 pikë. Domethënë ky shënim mund të pranon 100
vlera, d.m.th. mund të pranon çfarëdo vlere prej bashkësisë {1,2,...,100}. Që të konstatohet suksesi në mësimin
e informatikës në klasën e dytë në një shkollë të mesme, janë zgjedhur 50 nxënës dhe shqyrtohen pikët e
marruna në testin e informatikës. Është fituar ky ekzemplar:

91 94 54 32 45 47 63 68 80 53
54 37 87 35 33 97 75 39 67 89
64 46 74 63 90 45 37 33 32 72
78 65 45 54 58 59 43 50 72 49
71 45 62 89 99 72 38 33 60 50
Nëse konstatohet frekuenca e çdonjërës prej vlerave që paraqiten në këtë ekzemplar dhe vizatohet poligoni
i frekuencave do të fitohet vija e paraqitur në këtë vizatim. Prej këtij grafikoni nuk mund të konstatohet
kurrfar ligjshmëri për paraqitjen e vlerave dhe frekuencat e tyre.

0
30 35 40 45 50 55 60 65 70 75 80 85 90 95 100
Në rastet e këtila, kur numri i vlerave të cilat i pranon shënimi është shumë më i madh se numri i të gjitha të
dhënave, atëherë i qaset grupimit të të dhënave në intervale.

Numri i intervaleve te të cilët grupohen të dhënat varet prej madhësisë së ekzemplarit, prej intervalit te i cili
gjenden të dhënat, të llojit të shënimit etj. Përgjigja e pyetjes:

„Sa duhet të jetë numri i intervaleve r te të cilët do të jenë të grupuara të dhënat”, nuk është e njëvlershme.
Me madhësi të dhënë n të ekzemplarit, ai numër mund të jetë përcaktuar sipas njërës prej këtyre formulave:

r ≈ n; r ≈ 1 + 3, 211⋅ log n; r ≈ 5 ⋅ log n.

Më së shpeshti e zgjedhim r sipas formulës së parë.
Intervalet duhet të jenë me gjatësi të njëjtë, pasi në të kundërtën, vështir mund të njehsohen karakteristikat
numerike të këtij shënimi.

275
 Kufiri i poshtëm i intervalit dhe kufiri i sipërm i intervalit të skajshëm zgjedhen ashtu që të mos puthiten me
vlerën më të vogël, d.m.th me vlerën më të madhe të këtij ekzemplari, përveç këtij rasti kur vlera më e vogël
dhe më e madhe janë të barabarta.
Nëse ndonjëri prej të dhënave puthiten me kufijtë e intervaleve të brendshme, atëherë gjysma e të dhënave
i shtohen të parit, kurse gjysma tjetër e intervalit të dytë ose, pra, të gjitha vlerat i shtohen njërit, d.m.th.
intedrvalit tjetër. Por mënyra që do të zgjedhet për vendosjen e të dhënave kufitare te ndonjëri prej intervaleve
duhet të zbatohet te të gjithë intervalet.

Ekzemplarin të cilin e shqyrtojmë ka madhësi n = 50, pra numri i intervaleve te të cilët do t’i ndajmë të
dhënat do të jetë 7, pasi 7 ≈ 50.

Vlera më e vogl te ekzemplari është 32, kurse më e madhja 99. Do të zgjedhim kufirin e poshtëm të intervalit
të parë të jetë 30, kurse kufiri i sipërm i intervalit të fundit (të shtatit) të jetë 100. Gjthashtu, zgjedhim ashtu
nëse ndonjë e dhënë puthitet me ndonjërin prej kufijve të brendshëm të shtohet te intervali që vijon pas tij.
Kjo do të thotë se do t’i shqyrtojmë këto intervale: [30,40), [40, 50), [50,60), [60,70), [70,80), [80,90), [90,100).

Të përmendim se kufiri i poshtëm i intervalit të parë dhe kufiri i sipërm i intervalit të dytë mund të zgjedhen
në shumë mënyra. Është e rëndësishme vetëm të gjitha vlerat e ekzemplarit të jenë ndërmjet atyre dy
kufijve. Më së shpeshti i zgjedhim ashtu që mundemi më lehtë të punojmë me intervalet.

Tani mund të njehsohet frekuenca dhe frekenca relative e çdonjërit prej intervaleve. Frekuenca e çdo intervali
është numri i të dhënave prej ekzemplarit i cili përmbahet në atë interval, kurse frekuenca relative fitohet kur
frekuenca e çdo intervali do të ndahet pjesëtohet me madhësinë e ekzemplarit n.

Intervali Frekuenca Frekuenca relative

Vlerat e fituara mund të paraqiten në poligonn e
[30, 40 ) 10 0,2
frekuencave relative në atë mënyrë për përfaqësues
[40, 50 ) 8 0,16
i çdo intervali merret mesi i tij. Poligonet e
[50, 60 ) 8 0,16
frekuencave dhe frekenca relative e kanë këtë formë:
[60, 70 ) 8 0,16
[70,80 ) 7 0,14
[80, 90 ) 4 0,08
[90,100 ) 5 0,1

12 0,2
10 0,16
8
0,12
6
0,08
4
2 0,04
0 0
35 45 55 65 75 85 95 35 45 55 65 75 85 95
Poligoni i dendësisë Poligoni i dendësisë relative

276
 Por, në këtë rast, kur punohet për grupimin e të
10
dhënave në intevale, është e zakonshme që
8
frekuencat të mos paraqiten me poligone, por
me të ashtuaquajturën histograme të 6
dendësisë. Pikërisht, mbi çdo interval [a,b) 4
ngrihet drejtkëndësh me lartësi të barabartë me 2
numrin e të dhënave prej ekzemplarit të cilët 0
30 40 50 60 70 80 90 100
gjenden në këtë interval.
Histogrami i dendësisë

Kështu, në intervalin [30,40) ka 10 të dhëna, pra mbi këtë interval janë konstruktuar drejtkëndësha me lartësi
10, mbi intervalin [40,50), drejtkëndësh me lartësi 8, pasi në këtë interval ka 8 të dhëna, etj. Histogrami i dendësisë
është paraqitur më lartë në vizatim.
Ngjashëm, mund të paraqitet edhe histogrami i dendësisë relative.
Prej histogramit të dendësisë dhe dendësisë 0,25
relative mund të vërehet se numri më i madh
0,2
i nxënësve në test kanë marrë pikë ndërmjet
0,15
30 dhe 40, pastaj numri është i barabartë
0,1
me nxënësit që kanë marrë pikë në ndonjë
0,05
nga intervalet [40,50), [50,60) dhe [60,70)
etj. 0
30 40 50 60 70 80 90 100
Histogrami i dendësisë relative

B 2 Gjatësia e kohës(në muaj) gjatë mjekimit të gripit kjo sëmundje është regjistruar te 40 pacientë
dhe janë fituar këto të dhëna:

1,2 0,4 3,2 2,8 10,4 11,2 9,3 0,6 18,5 4,3
5,2 0,5 11,7 3,6 20,5 7,8 2,0 3,7 9,7 4,9
9,5 14,7 20,1 5,9 1,4 0,7 8,3 0,9 12,8 3,9
13,6 5,0 6,1 3,3 0,1 12,2 7,1 3,8 15,6 25,5
Të bëhet përpunimi statistik elementar.
Zgjidhje. Në këtë rast është e qartë se bëhet fjalë për shënim të vijueshëm. Gjithashtu, mund të vërehet se,
çdo vlerë paraqitet te ekzemplari njëherë, d.m.th. frekuenca e çdo vlere prej këtij ekzemplari është 1.
Vlera më e vogël te ekzemplari është 0,1, kurse më e madhja 25,5.
Nëse vizatohet poligoni i frekuencave fitohet vija e thyer te e cila koordinata y do të jetë 1, vetë për ato 40 vlera
që parqiten te ekzemplari, por për të gjitha vlerat tjera, koordinata y do të jetë 0. Prej poligonit të këtillë nuk
mund të nxirren kurrfar përfundime. Prandaj edhe në këtë rast, njëjtë sikurse te rasti paraprak, që të nxirren
ndonjë përfundim është e nevojshme të grupohen të dhënat në intervale. Numri i të dhënave është 40, pra të
dhënat mund të grupohen në 6 ≈ 40 intervale.

277
Kufiri i poshtëm i intervalit le të jetë 0, kurse kufiri i Histogrami i dendësisë është paraqitur në këtë
fundit është 27. Atëherë gjatësia e intervaleve do të vizatim.
jetë 4,5. Dendësitë dhe dendësitë relative të çdonjërit 18
prej intervaleve njehsohet njëjtë sikurse edhe 16
paraprakisht dhe ato janë paraqitur në këtë tabelët të 14
frekuencave. 12
10
8
6
Frekuenca 4
Intervali Frekuenca
relative 2
[0; 4, 5 ) 10 0,2 0
0 4,5 9 13,5 18 22,5 27
[4, 5; 9 ) 8 0,16
[9; 13, 5 ) 8 0,16 Prej histogramit të dendësisë shihet se numri më i
[13, 5; 18 ) 8 0,16 madh është te pacientët te të cilët sëmundja është
[18; 22, 5 ) 7 0,14 paraqitur përsëri ndërmjet 0 dhe 4,5 muaj. Pastaj,
[22, 5; 27 ) 4 0,08 sikurse rritet numri i muajve, ashtu zvogëlohet
numri i pacientëve te të cilët sëmundja është
paraqitur përsëri.

Detyra

Që të bëhet përpunimi elementar për ekzemlarët janë dhënë më posht.

1 Shënimi: „Fortësia e çelikut (në MPa)”. Janë realizuar

matje të 50 copave tel.
3 Shënimi: „Koha e shpenzuar për përmirsimin e një
makine (në orë)”. Është dhënë dhënë ekzermplari me
285, 341, 290, 304, 318, 283, 286, 300, 315, 326,
madhësi 30.
312, 322, 307, 289, 295, 292, 306, 310, 300, 291,
299, 307, 310, 331, 327, 319, 298, 288, 281, 303, 0,4 0,5 3,5 3,4 4,2 2,7 5,5 3,2 2,9 3,3
305, 331, 333, 340, 309, 319, 286, 297, 290, 310, 2,4 4,6 4,4 0,3 0,1 3,2 4,3 6,3 3,2 2,2
314, 323, 317, 329, 287, 300, 305, 315, 311, 289. 3,2 3,6 4,2 0,5 1,3 1,7 1,0 2,1 2,9 2,6

2 Shënimi: „Sasia vjetore e të reshurave të shiut

(në litër/m 2)”. Është dhënë seria në sasinë 4 Shënimi: „Masa e fëmijëve të posalindur (në
kilogramë)”. Është dhënë ekzemplari prej 40 fëmijve
vjetore të të reshurave në 40 vitet e
të posalindur.
njëpasnjëshme.
634, 637, 629, 545, 556, 780, 658, 547, 639, 790, 2,3 3,4 4,2 3,5 3,1 2,9 2,4 3,2 3,4 4,2
810, 514, 593, 610, 619, 789, 703, 742, 628, 599, 3,4 3,9 4,0 3,8 3,7 3,2 2,7 2,9 3,0 3,8
633, 710, 756, 724, 538, 643, 640, 712, 800, 725, 2,4 2,7 2,8 3,4 3,2 3,1 3,2 4,1 3,6 3,9
591, 609, 633, 701, 753, 802, 639, 622, 781, 739. 3,8 4,1 2,8 2,6 3,2 3,9 3,5 4,3 4,9 3,5

278
 11 MESI ARITMETIK E, M

Kujtohu!
Çka është frekuenca, kurse çka është frekuenca
relative e paraqitjes së elementit a në një
ekzemplar dhe si shënohen ato?
Si quhet tabela te e cila paraqiten frekuencat dhe
frekuencat relative?
A Me paraqitjen e të dhënave në tabela të
frekuencave, me poligon dhe me histogra-
me, mund të fitohet vizatimi fillestar për shpërdarjen
e të dhënave. Megjithatë, të jepet parafytyrim më të
saktë për shpërdarjen e të dhënave prej një
ekzemplari, është e nevojshme të njehsohet masa
numerike e nevojshme të cilët e caktojnë lokalitetin e
të dhënave prej ekzemplarit (parametrat e lokalitetit)
dhe masa të cilat do ta caktojnë shmangëjen e të
dhënave prej parametrave të lokalitetit.

Njëri nga parametrat më të rëndësishëm të pararametrave te lokaliteti është mesi aritmetik.

Mbaj mend!

Mesi aritmetik ose vlea mesatare e një ekzemplari me madhësi n është shuma e elementeve të
ekzemplarit të pjesëtuar me n, d.m.th. nëse x1, x2, ,xn është dhënë ekzemplar me madhësi n, atëherë
mesi aritmetik i atij ekzemplari është

1 1 n
x= ( x1 + x2 + ! + xn ) = ∑ xi .
n n i =1

1 Për shak të hulumtimit të shkaqeve kohore në Ohër janë zgjedhur rastësisht 20 vite mbi të cilat baza e
raporteve meteorologjike, është fituar numri i ditëve me diell gjatë viteve të zgjedhura:
190 169 189 200 201 188 184 197 174 185
192 195 180 199 178 165 187 164 162 194

Zgjidhje. Në pajtim me formulën për mesin aritmeti, caktojmë:

1
x20 = (190 + 169 + 189 + 200 + 201 + 188 + 184 + 197 + 174 + 185 +
20
+ 192 + 195 + 180 + 199 + 178 + 165 + 187 + 164 + 162 + 194)
= 184, 65.

279
Vëreve se të dhënat prej ekzemplarit janë numra të plotë, por mesi aritmetik është 184,65. Domethënë, mesi
aritmetik, në rastin e përgjithshëm, nuk është e thënë të jetë vlerë e cila mund ta pranon shënimin e shqyrtuar.
Por, mesi aritmetik mund të trajtohet si numër rreth të cilit grumbullohen vlerat e ekzemplarit të marrun për
shënimin e dhënë.

B Nëse ekzemplari është dhënë me tabelën e frekuencave, atëherë formula për mesin aritmetik mund
të jepet në këtë formë.

Kujtohu!

Nëse, x1, x2, ,xk janë vlerat e ekzemplarit me madhësi n edhe nëse te ekzemplari vlera xi paraqitet ni
herë (n1 + n2 + + nk = n), atëherë mesi aritmetik i atij ekzemplari caktohet me formulën:

1 1 k
x = (n1 x1 + n2 x2 + ! + nk xk ) = ∑ ni xi .
n n i =1

2 Të caktohet suskesi mesatar nga matematika për nxënësit e xi ni

vitit II5 në një shkollë nëse klasa ka 25 nxënës dhe notat e tyre
janë dhënë në këtë tabelë të frekuencave. 1 2
2 3
Zgjidhje. Suksesi mesatar i nxënësve nga matematika është , në 3 4
realitet, mesi aritmetik i të dhënave të dhëna.
4 6

Cakto mesin aritmetik, sipas formulës së sipërme, 5 10

mund të bëhet në vet tabelën e frekuencave.

xi ni n1 ⋅ xi
Pikërisht, mund të shtohet shtylla te e cila do të
njehsohet nixi, pastaj do të caktohet shuma e 1 2 2
elementeve në atë shtyllë dhe ajo shumë do të
2 3 6
pjesëtohet me madhësinë e ekzemplarit n .
3 4 12

Kështu, mesi aritmetik është 4 6 24

5 10 50
94 Σ 25 94
x25 = = 3, 76.
25

280
 C Në disa raste, ekzemplari mund të jetë dhënë jo me të gjitha vlerat të cilat i takojnë atij, por me të
frekuenca përkatëse te të cilat vlerat janë grupuar në intervale. Në këtë rast, mesi aritmetik i ekze-
mplarit nuk mund saktë të njehsohet, por që të fitohet parafytyrimi i caktuar për lokalitetin e të dhënave mundet
vlera të vlerësohet përafërsisht.

Vlera aritmetike e përafërtë fitohet kur për përfaqësues të çdo intervali merret mesi i tij.

Mbaj mend!

Nëse vlerat e ekzemplarit janë grupuar në k intervale dhe nëse xi është mesi i intervalit i, i = 1,2,...,k,
kurse frekuenca e atij intervali është ni atëherë vlera e përafërtë x n e mesit aritmetik përcaktohet me
formulën:
1 1 k
xn = (n1 x1 + n2 x2 + ! + nk xk ) = ∑ ni xi .
n n i =1

3 Në një sipërmarrjje, shpërdarja e rrogave për muajin janar ka qenë kështu (e shprehur në mijë denarë):

Rroga 7 deri 8 8 deri 9 9 deri 10 10 deri 11 11 deri 12 12 deri 13

Numri i të
1 5 9 18 12 5
punësuarve

Të caktohet përafërsisht rroga mesatare për muajin janar.

Zgjidhje. Njehsimet përsëri mund të bëhen në tabelë.

Intervali xi ni n1 ⋅ xi

[7,8) 7,5 1 7,5

Sipas formulës paraprake,
[8,9 ) 8,5 5 42,5 525
x50 = = 10,5.
[9,10 ) 9,5 9 85,5 50

[10,11) 10,5 18 189

Domethënë, rroga mesatare për muajin janar është
[11, 12 ) 11,5 12 138 përafërsisht 10 500 denarë.

[12, 13) 12,5 5 62,5

Σ 50 525

281
 Detyra

1 Është regjistruar numri i automjeteve të cilat kanë 2 Është matur kohëzgjatja e 20 llambave të prodhuara
kaluar nëpër një rrugë regjionale gjatë 21 ditëve. Janë në një fabrikë. Janë fituar këto rezultate (në ditë):
fituar këto vlera:
178 195 237 243 152 103 304 1567 1876 1987 2032 1987
245 287 156 146 190 255 232 2155 1987 1965 1643 1865
145 176 123 255 204 170 198 2045 2134 1589 1890 2134
Të caktohet numri mesatar i automjeteve të cilat kanë 1678 1970 1865 1853 1890
kaluar nëpër atë rrugë gjatë një dite. Të caktohet kohëzgjatja mesatare e një llambe.

3 Është matur pesha e 30 fëmijëve të posalindur gjatë një dite në spital.

2,3 3,4 4,2 3,5 3,1 2,9 2,4 3,2 3,4 4,2
3,4 3,9 4,0 3,8 3,7 3,2 2,7 2,9 3,0 3,8
2,4 2,7 2,8 3,4 3,2 3,1 3,2 4,1 3,6 3,9
Sa është masa mesatare e fëmijëve të posalindur?

4 Në bazë të regjistrimit të banorëve janë fituar të dhënat për numrin e banorëve në 50 fshatra të një zone :

Nmri i banorëve 500 − 1000 1000 − 1500 1500 − 2000 2000 − 2500 2500 − 3000

Numri i fshatrave 1 4 32 10 3

Të caktohet përafërsisht numri i banorëve sipas fshatrave në atë zonë.

5 Është matur lartësia e djemve dhe vajzave në një klasë. Janë fituar këto të dhëna:
djem: 168 176 180 165 160 178 179 169 186 176
vajza: 156 168 170 154 175 180 164 159 185 148 159 171
Të caktohet lartësia mesatare e djemve dhe vajzave, si edhe lartësia mesatare e tërë klasës.

12 MEDIANA DHE MODA E, M

Kujtohu!

Mesi aritmetik është njëri prej parametrave të lokalitetit. A 1 Është dhënë ky ekzemplar:

Nëse x1, x2, ,xn është ekzemplari i dhënë me madhësi 24 31 29 28 29

n, si përcaktohet mesi i tij aritmetik? 16 31 26 23

282
 Nëse të dhënat e këtij ekzemplari radhiten në radhën jo zvogëluese, fitohet:
16 23 24 26 28 29 29 31 31

Mund të vërehet se numri 28 gjendet në mesin e ekzemplarit, d.m.th. saktë te gjysma e të dhënave janë më
të vogla ose të barabarta, por saktë gjysma janë më të mëdhaja ose të barabarta me atë vlerë.

Në kët rast, numri i elementeve te ekzemplari është tek.

Çka ndodh nëse numri i elementeve te ekzemplari është çift?

2 Është dhënë ekzemplari:

14 34 25 28 39 11 41 26 23 50

Me rregullimn e të dhënave në radhitje jo zvogëluese fitohet:

11 14 23 25 26 28 34 39 41 50
Në këtë rast, numri i elementeve është çift dhe në mesin e ekzemplarit gjenden dy numra 26 dhe 28.

Mbaj mend!

Vlerat ekzemplarit le të radhiten në radhitje jo zvogëluese x(1) ≤ x(2) ≤ ! ≤ x( n ) , ku x ( i ) është elementi i

cili qëndron në pozitën i te ekzemplari i radhitur. Vlera Me e elementit që gjendet saktë në mesin e ekzemplarit,
ashtu që gjysma e të dhënave te ekzemplari janë më të vogla ose të barabarta, kurse gjysma tjetër janë më
të mëdhaja ose të barabarta prej asaj vlere quhet mediana.
Nëse madhësia e ekzemplarit është tek, n = 2k + 1, atëherë ekziston saktë një numër i cili gjendet në mesin
e ekzemplarit, pra ajo është mediana, d.m.th. Me = x ( k +1) .
Nëse madhësia e ekzemplarit është çift, n = 2k, atëherë ekzistojnë dy numra të cilët gjenden në mesin e
x( k ) + x( k +1)
ekzemplarit. Në këtë rast, mediana është vlera mesatare e tyre, d.m.th. Me = .
2

Të vërejmë se te detyra 1, Me = 28, kurse te detyra 2, Me = 27 = (26 + 28):2.

B 3 Cili element te ekzemplari që vijon ka frekuvencë më të madhe, d.m.th. paraqitet më së

shpeshti?
24 31 29 28 29 16 30 26 23
Përgjigje. Ai është elementi 29. Ai element paraqitet dy herë, kurse të gjithë elementet vetë nga një herë.

283
 Mbaj mend!

Moda Mo e ekzemplarit të dhënë është ajo vlerë e ekzemplarit që ka frekuencë më të madhe.

Një ekzemplar mund të mos ketë modë, të ketë një modë ose të ketë më shumë moda. Për shembull,
1,2,2,2,3,3,3,3,3,4,5,6 e ka modën 3
1,2,4,5,7,9,10 nuk ka modë
1,2,2,2,3,3,3,4,4,4,5,6,7 ka tre moda 2, 3 dhe 4

4 Shqyrtohet shënimi „numri i bisedave teëlefonime nëpërmjet një qendre për një orë”. rastësisht janë
zgjedhur 25 orë gjatë një jave dhe numri i bisedave të bëra në ato 25 orë janë këto:
24 35 29 28 29 16 31 26 23 33
25 24 32 23 16 17 23 27 27 26
24 22 23 13 30
Të caktohet mediana dhe moda e këtij ekzemplari.

Zgjidhje. Tabela e frekuencave për ekzemplarin e dhënë e ka formën:

xi 13 16 17 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 35
ni 1 2 1 1 4 3 1 2 2 1 2 1 1 1 1 1

Prej tabelës mund të vërehet se frekuenca më e madhe e ka vlerën 23, pra Mo = 23.
Ekzemplari e ka madhësinë 25 = 2⋅12 + 1, domethënë, mediana është x(12+1)= x(13)= 25.

Detyra

Për ekzemplarët e shënimeve të dhëna është të caktohet mediana dhe moda (nëse ekziston).

3 Shënimi: „Numri i ditëve me diell në muajin maj”.

1 Shënimi: „Numri i hedhjeve të fituara të kubit”.
Vëzhgimet janë krye në periudhën prej 30 vjetë.
janë realizuar 50 hedhje.
3, 3, 4, 6, 2, 6, 4, 6, 3, 3, 4, 3, 3, 1, 4, 1, 4, 5, 3, 5,
4, 1, 1, 1, 4, 4, 3, 2, 1, 4, 6, 4, 3, 2, 2, 2, 3, 6, 1, 2, 25, 10, 18, 13, 22, 20, 17, 19, 19, 20,
2, 3, 5, 3, 2, 3, 6, 2, 4, 1. 16, 20, 20, 22, 23, 16, 17, 20, 21, 22,
15, 20, 16, 20, 18, 24, 19, 20, 17, 15.

2 Shënimi: „Numri i makinave të prishura në një repart
gjatë një dite”. Vëzhgimet janë krye në periudhën
prej 40 ditë.
2, 1, 0, 1, 3, 1, 1, 0, 2, 1, 2, 1, 0, 0, 0, 1, 1, 2, 2, 3,
2, 2, 3, 1, 1, 1, 0, 0, 2, 1, 2, 1, 0, 0, 2, 1, 1, 1, 0, 1.
44 Shënimi: „Numri i nxënësve që mungojnë në orën
e matematikës”. Vëzhgimet janë krye në periudhën
prej 30 ditë.
0, 1, 2, 4, 3, 1, 0, 0, 0, 3, 1, 1, 1, 1, 1,
2, 1, 2, 2, 2, 3, 4, 0, 0, 0, 1, 4, 2, 0, 1

284
 MASAT PËR SHPËRDARJEN E TË
13 DHËNAVE TË EKZEMPLARIT
E

Kujtohu!

Mesi aritmetik dhe mediana janë dy parametra të lokalitetit.

Si caktohen ato?

A 1 Janë dhënë dy ekzemplar të cilët korenspondojnë në dy shënime të ndryshme:

Ekzemplari I : x1= 1, x2= 2, x3= 3, x4= 4, x5= 5;
Ekzemplari II : y1= 3, y2= 3, y3= 3, y4= 3, y5= 3.
Menjëherë mund të vërehet se të dy ekzemplarët kanë mesin aritmetik të njëjtë x5 = y5 = 3 dhe mediana të
njëjta Mex= 3 = Mey. Por, gjithashtu, është e zakonshme se të gjitha të dhënat nga shënimi i dytë janë
koncentruar në një pikë (që është mesi aritmetik dhe mediana e ekzemplarit), kurse në ekzemplarin e parë
ekziston shpërdarje e të dhënave prej mesit aritmetik. Poligonet e frekuencave për ekzemplarin e parë dhe
të dytë janë dhënë në këto figura.

5 5
4 4

3 3

2 2

1 1
0 0
1 2 3 4 5 1 2 3 4 5
Prandaj paraqitet nevoja të përkufizohen disa parametra të cilat do ta tregojnë shpërdajen e të dhënave. Do të
përkufizojmë tre masa për shpërdarjen: rangun, disperzionin dhe devijimin standard të ekzemplarit të dhënë.

Mbaj mend!

Rangu ose intervali i variacionit për ekzemplarin e dhënë është ndryshimi ndërmjet vlerës më të
madhe dhe më të vogël te ai ekzempëlar dhe ai shënohet me r.

Kështu, për ekzemplarin e parë të dhënë paraprakisht, rangu është rx = xmax − xmin = 5 −1 = 4, kurse për ekzemplarin
e dytë ry = ymax − ymin = 3 − 3 = 0. Domethënë, gjatësia e intervalit te i cili janë vendosur të dhënat e ekzemplarit të
parë është 4, kurse për ekzemplarin e dytë është 0, ku qartë tregon se ymax = ymin , pra të gjitha vlerat te
ekzemplari janë të barabarta.

285
 Vëre se rangu është gjithmonë jonegativ, por pranon vlerë 0, vetëm nëse vlera maksimale dhe minimale te
ekzemplari janë të barabarta, d.m.th. nëse të gjitha vlerat te ekzemplari janë të barabarta ndërmjet veti.

Parametri i shpërdarjes që vijon e mat shmangëjen e të dhënave prej mesit aritmetik të tyre. Quhet
B disperzioni ose varijanta e ekzemplarit të dhënë.

Mbaj mend!

2
Disperzioni sn i ekzemplarit të dhënë x1, x2, ,xn është masë për shmangëjen mesatare katrore të të
dhënave prej mesit të tyre aritmetik dhe pëcaktohet me këtë formulë:

1 n
sn2 = ∑
n i =1
( xi − xn ) 2 .

Për ekzemplarin e parë të dhënë në detyrën 1, disperzioni është:

1 10
( s52 ) x = ⎡ (1 − 3) 2 + (2 − 3) 2 + (3 − 3) 2 + (4 − 3) 2 + (5 − 3) 2 ⎦⎤ =
⎣ = 2,
5 5
kurse për ekzemplarin e dytë disperzioni është
1 0
( s52 ) y = ⎡⎣ (3 − 3) 2 + (3 − 3) 2 + (3 − 3) 2 + (3 − 3) 2 + (3 − 3) 2 ⎤⎦ = = 0.
5 5
Domethënë, në rastin e parë kemi disperzion të barabartë me 2; kurse te disperzioni i dytë është 0, prej të
cilës mund të përfundohet se të gjitha vlerat te ekzemplari janë të barabartë me mesin aritmetik, d.m.th. se
të gjitha vlerat janë të barabarta ndërmjet veti.
Për njehsimin e disperzionit më së shpeshti shfrytëzohet tjetër formulë, e cila fitohet prej mënyrës paraprak
që vijon:

1 n 1 n 2 1 n 2 1 n 1 n 2
sn2 = ∑ i n n∑
n i =1
( x − x ) 2
=
i =1
( xi − 2 x x
i n + xn
2
) = ∑ i n n∑
n i =1
x − 2 x ⋅
i =1
xi + ∑ xn
n i =1
1 n 2 1 1 n 2 2
= ∑ xi − 2xn ⋅ xn + ⋅ n ⋅ xn = ∑ xi − xn .
2

n i =1 n n i =1

Mbaj mend!

Disperzioni s2 i ekzemplarit të dhënë x1, x2, ,xn mund të njehsohet edhe me formulën:
1 n 2
s n2 = ∑
n i =1
x i − x n2 .

286
 Nëse ekzemplari është dhënë me tabelën e frekuencave ose, është përcaktuar tabela e saj e frekuencave,
atëherë formula për disperzionin mund të jepet në këtë formë.

Mbaj mend!

Nëse x1, x2, ,xk janë vlerat prej ekzemplarit me madhësi n dhe nëse te ekzemplari vlera xi paraqitet ni
herë (n1 + n2 + + nk = n), atëherë disperzioni i atij ekzemplari caktohet me formula:

1 k
s = ∑ ni ( x i − x n ) 2 ,
2
n
n i =1

ose në të njëjtën mënyrë si më parë mund të realizohet se disperzioni mund të njehsohet me formulën:

k
1
s n2 =
n
∑nx
i =1
i i
2
− xn .
2

Në këtë rast, njëjtë si edhe gjatë përcaktimit të mesit aritmetik, më të qartë është nëse njehsimet janë bërë në
tabelë.

2 Të caktohet disperzioni i notave nga matematika të nxënësve të vitit II 5 xi ni

në një shkollë nëse në klasë ka 25 nxënës dhe notat e tyre janë dhënë në 1 2
këtë tabelë të frekuencave. 2 3
3 4
Zgjidhje. Te tabela e dhënë do të fusim shtylla të reja të cilat do të njehsojmë 4 6
shprehjet të cilat paraqiten në formulën për disperzion.
5 10

xi ni x i2 ni xi ni xi2 Tani, mesi aritmetik i ekzemplarit është

1 2 1 1 k 94
2 2 x25 = ∑
n i =1
ni xi = = 3,76, kurse
25
2 3 4 6 12
disperzioni i këtij ekzemplari është
3 4 9 12 36
1 k
4 6 16 24 96 sn2 = ∑
n i =1
ni xi2 − xn 2 =
5 10 25 50 250
Σ 25 94 396 1
= ⋅ 396 − 3, 762 = 1, 7024.
25
Nëse ekzemplari është dhënë jo me të gjitha vlerat të cilat i takojnë atij, por me tabelë përkatëse të frekuencave
te e cila vlerat janë grupuar në intervale, atëherë një lloj sikurse mesi aritmetik, edhe disperzioni i ekzemplarit
nuk mundet saktë të njehsohet, por që të fitohet parafytyrim i caktuar për shpërdarje të të dhënave mundet
disperzioni të vlerësohet përafërsisht.

287
 Vlera e përafërtë e disperzionit fitohet kur për përfuqësues të çdo intervali merret mesi i tij.

Mbaj mend!

Nëse vlerat e ekzemplarit janë grupuar në k intervale dhe nëse xi është mesi i intervalit i, i = 1,2,...,k,
kurse frekuenca e atij intervali është ni atëherë vlera e përafërtë s n2 e disperzionit përcaktohet me
formulën:
1 k 1 k
sn2 = ∑
n i =1
ni ( xi − x n ) 2 ose sn2 =
n
∑ n x
i =1
i i
2
− x n ,
2

ku xn është vlera e përafërtë e mesit aritmetik të ekzemplarit.

3 Në një fabrikë është bërë analiza për vjetërsinë e të punësuarve. Për të dhënat e fituara është bërë kjo
tabelë e frekuenca:

Intervali [20, 30 ) [30, 40 ) [40, 50 ) [50, 60 ) Të njehsohet përafërsisht vjetërsia

mesatare dhe disperzioni për të punësuarit
ni 25 35 20 20 në atë fabrikë.

Zgjidhje. Shqyrto tabelën.

Vlera e përafërtë e mesit aritmetik të
ekzemplarit është
Intervali x1 ni x12 ni x1 ni x12

[20, 30 ) 25 25 625 625 15625 1 k 3850

x100 = ∑ ni xi = = 38,5.
[30, 40 ) 35 35 1225 1225 42875 n i=1 100
Për vlerën e përafërtë të disperzionit
[40, 50 ) 45 20 2025 900 40500 të këtij ekzemplari është:
[50, 60 ) 55 20 3025 1100 60500
1 k
Σ 100 3850 159500 sn2 = ∑
n i =1
ni xi2 − xn 2 =

1
= ⋅159500 − 38,52 = 112, 75.
100
C Parametri i shpërdarjes është devijimi standard i ekzemplarit.

Mbaj mend!

Devijimi standard sn i ekzemplarit të dhënë është rrënja katrore e disperzionit të atij ekzemplari.

Te detyra 2 kemi se disperzioni i ekzemplarit është sn2 = 1, 7024, pra devijimi standard i këtij ekzemplari është
sn = 1, 7024 = 1,3.

288
 Detyra
1 Të caktohet rangu, disperzioni dhe devijimi standard te detyrat 1 deri 5 nga mësimi 10 dhe detyrat 1 deri 4
nga mësimi 11.

14 DETYRA PËR PËRSËRITJE DHE PËRFORCIM

1 E Eksperimenti le të jetë tërheqja e letrës prej shpilit me 52 letra. Kryej 10 seri prej nga 40 eksperimente.
Pas çdo tërheqje, regjistro numrin e letrës dhe atë ktheje prapa në shpil. Cakto gjasën statistikore për
paraqitjen e ngjarjeve:
A: është tërhequr letra tref me numrin 10;
B: është tërhequr letra me numër tek (për numrin tek llogaritet edhe letra-dama).

2 E Eksperimenti është tërheqja e letrës prej shpilit te i cili ka nga katër letra me katër shenjat 1,2,3,4,5,6,7.
Bën 3 seri prej nga 70 eksperimente dhe cakto numrin rreth të cilit grumbullohen numrat e dendësisë
relative të këtyre ngjarjeve:
A: është tërhequr letër me numër jo më të madh se 5;
B: është tërhequr letër me numër më të madh ose të barabartë me 3;
C: është tërhequr letër me numër tek.

3 E Njëkohësisht hedhen monedha dhe tetraedri brinjët e të cilit janë shënuar me shkronjat a,b,c,d. Të
përshkruhet bashkësia e ecurisë elementare të këtij eksperimenti.
4 E Në një kuti ka 4 topa, me numrat 1, 2, 3 dhe 4. Në mënyrë të rastësishme tërhiqen topa një nga një, pa
e kthye në kuti. Tërheqja bëhet derisa nuk tërhiqet topi me numrin 1. Të përshkruhet bashkësia e
ngjarjeve elementare për eksperimentin e dhënë.

5 E Shenjtari gjuan te caku tre herë, ku janë regjistruar të qëlluarit ose dështimet e cakut. Të përshkruhet bashkësia
e ngjarjeve elementare dhe këto ngjarje të rastësishme:
A: te gjuajtja e parë është arritur goditja;
B: caku është dështuar dy herë;
C: te të gjitha gjuajtjet është arritue rezultat i njëjtë;
D: te dy gjuajtjet e para caku ka dështuar.
6 E Te kjo figurë është dhënë skema elektrike për
rrjedhjen e rrymës ndërmjet pikave M dhe N. b1
I fusim këto ngjarje:
A: elementi a prishet;
M a b2 N
Bk: elementi bk prishet, k =1,2,3.
Me këto ngjarje të përshkruhet ngjarja C që paraqet
ndërprerjen e rrjedhjes së rrymës elektrike. b3

7 E Një seri përmban 10 artikuj të një llojit prej të cilave 6 janë në rregull dhe 4 nuk janë në rregull. Prej
serisë zgjedhen rastësisht 5 objekte. Të caktohet gjasa se ndërmjet tyre 3 janë në rregull.
8 E Në një kuti ka gjithësej 8 topa të bardhë dhe të zi. Gjasa që të tërhiqen dy topa të bardhë është15/28.
Të caktohet numri i topave të bardhë në këtë kuti.

289
9 E Të caktohet gjasa se te zgjedhja e rastësishme e vitit në mujit gusht do të ketë saktë katër ditë të marta.

10 E Të shqyrtohen permutacionet pa përsëritje prej n elementeve. Sa është gjasa se në një zgjedhje të

rastësishme të permutacionit, dy elemente fikse a dhe b do të jenë njëri te tjetri?
11 E Një shpil përbëhet prej 52 letrave. Letrat rastësisht radhiten në një varg. Të caktohet gjasa e këtyre
ngjarjeve:
A: të katër njëshet do të jenë njëra pranë tjetrës;
B: njëshet do të jenë të radhitura në katër pozitat e para ose në katër pozitat e fundit.

12 E Çdo brinjë e kubit është ngjyrosur. Kubi është ndarë në 1000 kube të barabartë dhe ato mirë janë
përzier. Të caktohet gjasa se kubi i zgjdhur rastësisht do të ketë 2 brinjë të ngjyrosura.

13 E Hidhen dy kube. Të caktohet gjasa se:

a) janë paraqitur dy pesëshe, nëse shuma e vlerave që janë paraqitur plotpjesëtohet me 5;
b) janë paraqitur dy vlera çift, nëse shuma e vlerave që janëparaqitur plotpjesëtohet me 3.

14 E Në një kuti ka 12 topa për tenis. Për çdo lojë merren nga 3 topa prej kutisë dhe pas mbarimit të lojës
kthehen në të. Të caktohet gjasa se nga 4 lojë, të gjitha topat do të përdoren.

15 E Dy shahist janë pajtuar të luajnë me këto kushte: për fitore shahisti A patjetër të mbledh 12 pikë, kurse
shahisti B 6 pikë, që lojat baraz nuk merren parasysh. Shahisti A fiton dy herë më shumë se sa shahisti
B. Shahisti papritmas e ka ndërprerë lojën me rezultatin 8:4 për shahistin A. Ato vendosin që fitorja t’i
takoj atij shahisti që gjasa për fitore të jetë më e madhe. Kush është fituesi?

16 E.M Fabrika për automobilat Pezho ka për qëllim ta konstaton shpenzimin e benzinës të automobilave
prej modelit Pezho 407. Për këtë qëllim rastësisht janë zgjedhur 250 automobilë të këtillë dhe
shpenzimet e tyre në 100 km.
a) Cila është popllata e shqyrtuar?
b) Cili shënim shqyrtohet dhe a është kuantitative ose kualitative?
c) Çka formojnë të dhënat të cilat paraqesin shpenzimet në 100 km të 250 automobilave të
zgjedhur?
7 E.M Në një garë për inovacione, 40 nxënës marrin pjesë me shpikjet e tyre. Çdonjëra nga inovaconet
është 1 deri 10. Është fituar ky ekzemplar:
7 9 8 8 4 3 2 2 1 10
9 9 8 10 1 2 1 3 4 5
5 5 6 8 9 10 9 8 8 2
1 2 3 5 8 9 10 8 7 5
a) Të paraqiten të dhënat e dhëna në tabelën e frekuencave, kurse pastaj të vizatohen poligonet e
frekuencave dhe frekuencat relative.
b) Të njehsohet mesi aritmetik, mediana dhe moda e ekzemplarit të dhënë.
c) E Të njehsohet rangu, disperzioni dhe devijimi standard i këtij ekzemplari.

290
18 E.M Masa e 30 mollave të matura në gramë janë fituar këto rezultate:
86 101 112 75 98 103 89 99 100 85
98 95 102 111 119 87 88 95 96 102
112 108 120 96 93 88 92 100 101 105
a) Të paraqiten të dhënat e dhëna në tabelën e frekuencave me grupimin në intervale, por pastaj të vizatohen
histogramet e frekuencave dhe frekuencat relative.
b) Të njehsohen mesi aritmetik, mediana dhe moda e ekzemplarit të dhënë.
c) E Të njehsohen rangu, disperzioni dhe devijimi standard i këtij ekzemplari.

19 E.M Në një ditë të caktuar është matur koha e parkimit të automobilave në një parking të qytetit. Rezultatet e matjeve
janë dhënë ë këtë tabelë:

Koha e qëndrimit (min) [15,50) [50,85) [85,120) [120,155) [155,190) [190,225) [225,260) [260,295)
Frekuenca 10 15 18 29 30 22 17 9

a) Të paraqiten të dhënat e dhëna me histogramet e frekuencave.

b) Të njehsohen vlerat e përafërta të mesit aritmetik të këtij ekzemplari.
c) E Të njehsohen vlerat e përafërta të disperzionit dhe devijimi standard.

20 E.Z Tredhjetë nxënës garojnë në zgjidhjen e shpejtë të detyrave. Koha për çdonjërin prej tyre për të zgjidhur
detyrën e parë janë dhënë në këtë tabelë:

Koha e zgjidhjes (min) [5,10) [10,15) [15, 20 ) [20, 25) [25,30 )

Frekuenca 15 9 7 5 4

a) Të paraqiten të dhënat e dhëna me histogramet e frekuencave dhe frekuencave relative.

b) Të njehsohen vlerat e përafërta të mesit aritmetik.
c) E Të njehsohen vlerat e përafërta të disperzionit dhe devijimi standard i këtij ekzemplari.

15 DETYRA PËR VETKONTROLLË

1 E Ngjarja A * B do të paraqitet atëherë dhe vetëm atëherë kur do të paraqiten ngjarjet:

1
a) A dhe B; b) A ose B; c) A dhe B; ç) vetëm ngjarja A ose vetëm ngjarja B.
2 E Gjasa e ngjarjes së sigurt W është
a) 1; b) 1/3; c) 0; ç) varet prej eksperimentit. 1
Gjasa kushtoret P(A|B) e ngjarjes A me kusht B përcaktohet me formulën:
3 E
P ( AB ) P ( AB )
a) ; b) ; c) P ( AB ) P ( B ); ç) P ( A) P ( B ).
P ( A) P ( B) 1

4 E.M Nëse madhësia e ekzemplarit është çift dhe ekzemplari i radhitur është x(1) ≤ x(2) ≤ ! ≤ x(2 n ) , atëherë
x( n ) + x( n +1) x( n +1) − x( n ) 1
mediana e ekzemplarit është: a) x( n ) ; b) x( n +1) ; c) ; ç) .
2 2

291
5 E Nëse xmin është vlera minimale, kurse xmax vlera maksimale te ekzemplari i dhënë, atëherë
rangut i ekzemplarit është: a) xmax; b) (xmax +xmin)/2; c) xmin; ç) xmax - xmin. 1
6 E Bashkësia e ngjarjeve elementare për eksperimentin e dhënë është _________________________
_________________________________________________________________. 1

7 E Gjasa e shumës së çfarëdo dy ngjarjeve A dhe B në lidhje me eksperimentin e dhënë përcaktohet

me formulën: ____________________________________. 1

8 E Ngjarjet A dhe B janë të pavarura nëse dhe vetëm nëse 1

______________________________________.
9 E.M Çka është popullata? Përkfizoi kuptimet shënimi i ekzemplarit. 1

10 E Cila është lidhja ndërmjet disperzionit dhe devijimit standard të një ekzemplari? 1

11 E Merita jep provimin nga matematika, informatika dhe fizika. Gjasa se do ta jep matematikën
është 0.8, për informatikën 0.9, kurse për fizikën 0.7. I shënojmë ngjarjet:
E1: Merita do ta jep matematikën; E2: Merita do ta jep informatikën;
E3: Merita do ta jep fizikën
Me ndihmën e këtyre ngjarjeve, të përshkruhen ngjarjet A,B,C dhe D të dhëna më poshtë dhe
të caktohen gjasat e tyre:
A: Merita do t’i jep të tre provimet; B: Merita do të bie nga të tre provimet;
C: Merita do të jep të paktën dy provime; D: Merita do ta jep saktë një provim.
5

12 E Le të jenë A dhe B ngjarje të atilla që P(A)=1/2, P(B)=1/5, kurse P(A|B)=0.

5
a) Të caktohet P ( A * B ). b) A dhe B a janë ngjarje të pavarura?
13 E.M Pesëdhjetë persona në Shkup kanë qenë të anketuar me pyetjen sa i shikojnë programet e
stacioneve televezive lokale dhe nacionale. Në bazë të përgjigjeve të fituara është ky
ekzemplar:
5 9 7 8 6 10 13 9 4 1
8 7 7 6 5 4 2 10 12 11
13 12 11 9 9 10 1 2 2 3
9 8 7 4 5 6 2 3 3 4
5 9 8 7 10 9 6 8 4 1
a) Të paraqiten të dhënat e dhëna në tabelën e frekuencave, kurse pastaj të vizatohen poligonet
e frekuencave dhe frekuencat relative.
b) Të njehsohet mesi aritmetik, mediana dhe moda e ekzemplarit të dhënë.
c) E Të njehsohen rangu, disperzioni dhe devijimi standard i këtij ekzemplari.
5

14 E,M Në këtë tabelë është dhënë koeficienti i intelegjencës të 480 nxënësve të një shkolle fillore. Të njehsohen:
a) mesi aritmetik, mediana, moda, rangu i ekzemplarit të dhënë;
b) E disperzioni dhe devijimi standard i këtij ekzemplari.
5
Koeficienti i
intelegjencës
70 74 78 82 86 90 94 98 102 106 110 114 118 122 126

Frekuenca 4 9 16 28 45 66 85 72 54 38 27 18 11 5 2

292
TEMA 10 METALET E ÇMUARA Z

PËRMBAJTJA E TEMËS

1 Metalet e çmuara. 3 Caktimi i masës së metalit të njëjtë

Kuptimi për përsosshmmëri................ 294 në legurë............................................ 300

4 Detyra për përsëritje dhe

2 Të shprehurit e përsosshmërisë prej përforcim ................................... 303
mënyrës angleze në mënyrën promile
dhe anasjelltas.................................... 287 5 Detyra për vetkontrollë......... ............. 304

293
 1 METALET E ÇMUARA. KUPTIMI PËR PËRSOSSHMËRI

Metalet e çmuara janë ari, argjendi dhe platina. Ato janë të rralla, kanë veti të veçanta kimike dhe
A fizike, nuk kanë ngurtësi të mjaftueshme (të zgjatur), kimikisht janë të reziestueshmëm, nuk oksidojnë,
kurse disa prej tyre (ari dhe platina) në natyrë gjenden edhe në formë të vetlindur.
Për shak të vetive të këtilla, metalet e çmuara përzihen me metalet tjera, d.m.th. bëhen legura dhe me shtuarjen
bakrit, zinku, nikeli etj. Legurat e metaleve të çmuara shfrytëzohen për përpunimin e stolive, për veshjen e
instrumenteve medicinale dhe laboratorike etj.

1 Nataliteti i popullatës që jeton në një qytet

Kujtohu! është 32 0 00 .
Sa fëmijë do të lindin për një vit në qytetin nëse ai ka
Përqindja (%) është e qindta pjesë e ndonjë madhësie,
250000 banor?
1
d.m.th. (1% RG A) = A. Zgjidhje. Numri i fëmijëve të lindur është 32 0 00
100
5 32
5% prej 60 është ⋅ 60 = 3. Prej 250000, d.m.th. ⋅ 250000 = 8000.
100 1000
Promila (0 00 ) është e mijëta pjesë e ndonjë madhësie 2 Në një legurë me masë 2,5 kg ka 35% bakër,
42% zink dhe nikel. Sa kilogramë ka bakër,
1
d.m.th. 1% prej A = A. zink dhe nikel te legura?
1000
5
5% prej 60 është ⋅ 60 = 0,3.
1000
3 Në një legurë me masë 250 g ka 350 0 00 ar,
Fjala promil është fjalë latine që do të thotë „në njëmijë”.
420 0 00 argjend, kurse pjesa tjetër është nikel.

Sa gramë ar ka te legura, sa argjend, kurse sa nikel?

350 420
Zgjidhje. Ar ka 350 0 00 prej 250, d.m.th. ⋅ 250 = 87,5 g; argjend ⋅ 250 = 105 g, kurse
1000 1000
250 − (87,5 + 105) = 57,5 g nikel.
Gjatë përpunimit të ndonjë sendi prej legure që përmban metal të çmuar, është e nevojshme të dihet masa e
metalit të pastër të çmuar te tre legurat, pasi çmimi i shitjes të sendit nuk varet prej sasisë së metalit të çmuar.

Mbaj mend!

Raporti ndërmjet masës së metalit të pastër të çmuar te legura dhe masa e përgjithshme quhet
përsosshmëri e metalit të çmuar.

294
 Përsosshmëria e metaleve të çmuara shprehet në dy mënyra: promil dhe anglisht.

Mënyra promile tregon sa pjesë të barabarta të metalit të pastër të çmuar ka në 1000 pjesë të barabarta
prej legurës. Për shembull, nëse një send ka përsosshmëri 850 0 00 , domethënë në 1000 pjesë të legurës ka
850 pjesë të metalit të pastër të çmuar.

Në mënyrën angleze përsosshmëria e sendit të arit shprehet në karatë (shënohet me car),

1
1 car = . Për shembull, sendi i arit me përsosshmëri 18 car, do të thotë se 24 pjesë sendi i arit ka 18 pjesë
24
ar të pastër, por shënohet me 24/18.

Përsosshmëria e argjendit në mënyrë angleze shprehet në penivejs (prej fjalës angleze pennyweight), shënohet
1
me dwt, kurse 1 dwt = .
240
Njësia më e vogël prej karatit dhe penivejsi është gren (prej fjalës angleze grain), shënohet me gr dhe poashtu
1 car = 4 gr, kurse 1 dwt = 24 gr. Për shembull, sendi i argjend me përsosshmëri 225 dwt, domethënë se
në 240 pjesë të legurës ka 225 pjesë të argjendit të pastër, por shënohet me 240/225.
1
Ari i pastër shënohet me simbolin 1 - simboli i diellit, kurse argjendi i pastër shënohet me
1
simbolin - simboli i hënës.

Për përcaktimin e përsoshmërisë së legurave shfrytëzohen edhe ari standard (përsosshmëria prej 22 car,shënohet
me 24/22) dhe argjendi standard (përsosshmëria prej 222 dwt, shënohet me 240/222 ).

Vëre se me mënyrën angleze të përsosshmërisë nuk shprehet direkt, por caktohet sa karat ar të pastër
përmban sendi i arit, përkatësisht sa penivejs argjend të pastër përmban sendi i argjendit.

Mbaj mend!

Me përsosshmërinë të shprehur në mënyrën angleze tregon sa karatë sendi i arit është më i mirë ose më
i keq se ari standard, përkatësisht për sa penivejs sendi i argjend është më i mirë ose më i keq prej
argjendit standard.

Për shënimin e përsosshmërisë më i mirë ose më i keq i sendit prej ari ose argjendi shfrytëzohen shënimet:

(prej fjalës amgleze Better), domethënë më i mirë se ari standard( St ),

„B m,,n”
përkatësisht argjendi standard (St 1\ ).
(prej fjalës angleze Worse), domethënë më i keq se ari standard ( St ),
„W m,,n” 1
përkatësisht argjendi standard ( St 1 ).
Me m shënohet numri i karateve ose penivejs, kurse me n numri i gren për sa që sendi i arit, sendi i argjend është
më i mirë ose më i keq prej arit përkatësisht argjendit standard.

295
 4 Cakto përsosshmërinë e sendit të arit që ka shenjën B1,,2.

Zgjidhje. Shënimi B1,,2 paraqet sendin që është me përsosshmëri më të mirë për 1 car dhe 2 gr prej arit
standard, d.m.th. sendi është me përsosshmëri 22 car + 1car 2 gr = 23car 2 gr, ose në shënimin dhjetor
2
23 = 23,5car. Domethënë, në 24 pjesë të sendit të arit ka 23,5 pjesë të arit të pastër,
4
por shënohet me 24/23,5.

5 Cakto përsosshmërin e:
a) sendit të arit me shënim B0,,3; b) stolia e argjendit me shënim B10,,6.

6 Cakto përsosshmërin e sendit të argjendit me shënimin W10,,6.

Zgjidhje. Shënimi W10,,6 tregon se sendi i argjendit është me përsosshmëri të keqe prej argjendit standard për
10 penivejs dhe 6 gren. Prandaj kemi:
18
222 dwt − 10 dwt 6 gr = 221dwt 24 gr − 10 dwt 6 gr = 211dwt 18gr = 211 dwt = 211, 75 dwt,
24
pasi 1 penivejs ka 24 gren. Kjo do të thotë se prej 240 pjesë të sendit të argjend të pastër janë 211,75 pjesë, kurse
shënohet me 240/211,75.

7 Sa pjesë të arit të pastër përmban sendi i arit që ka shenjën:

a) W2,,3; b) W3,,1; c) B0,,2?

Zgjidhje. a) Sendi është me përsosshmëri më të keqe për 2 car 3 gr prej arit standard, pra ai është me
1
përsosshmëri: 22 car − 2 car 3gr = 21car 4 gr − 2 car 3gr = 19 car 1gr = 19 car = 19, 25car. Domethënë,
4
në 24 pjesë ka 19,25 pjesë ar të pastër (24/19,25).

8 Sa pjesë të sendit të argjend ka stolia e argjend që e ka shenjën:

a) B15,,12; b) W15,,12; c) W0,,20?
12
Zgjidhje. a) St + B15,,12 ose 222 dwt + 15 dwt + 12 gr = 237 dwt 12 gr ose 237 = 237,5 dwt.
24
Domethënë, në 240 pjesë stolia ka 237,5 pjesë argjend të pastër (240/237,5).

Detyra

1 Një send i arit është shënuar me: 2 Shprehe në mënyrën angleze përsosshmërin e
a) B1,,1; b) B0,,3; c) B1,,0. sendit të arit me shënimin:
Cakto në mënyrë angleze pësosshmërinë e sendit të a) W3,,2; b) W10,,3; c) W7,,0.
arit.

296
 3 Sa pjesë të argjendit të pastër ka në sendin e argjend
me shënimin: 5 Përsosshmërin standarde të sendit të arit shprehe në
përsosshmërinë promile.
a) B5,,20; b) B12,,12; c) B10,,5?

4 Shprehe në mënyrën angleze përsosshmërinë e sendit 6 Përsosshmërin standarde të sendit të argjend shprehe
të argjend që shënohet me: në përsosshmërinë promile..
a) W5,,10; b) W12,,18; c) W6,,20.

TË SHPREHURIT E PËRSOSSHMËRISË PREJ MËNYRËS

2 ANGLEZE NË MËNYRAT PROMILE DHE ANASJELLTAS

Kujtohu!

Në llogari promile marrin pjesë këto madhësi:

- konstanta 1000,
- vlera kryesore ose themelore ( S ),
- promila ( p ),
- sasia promile ( P ).
Pasi madhësitë e përmendura janë në proporcion të drejtë, lidhja ndërmjet tyre është:

të tërësisë S (tërë legura) përgjigjet pjesa P (metal i pastër)

në 1000 pjesë të legurës përgjigjet promila p

p : P = 1000 : S ose p ⋅ S = P ⋅1000

1
Duke i zgjidhur detyrat 5 dhe 6 nga mësimi paraprak sigurisht fitove se St 1 është me përsosshmëri
A
22 ⋅ 1000
promile p = = 916 ,7 0 / 00 , kurse St 1
24
222 ⋅1000
me përsosshmëri p = = 925 0 00 .
240
1 Shprehe në mënyrë promile përsosshmërinë e sendit të arit të shënuar me B1,,1.

Zgjidhje. Sendi i arit është me përsosshmëri më të mirë prej arit standard d.m.th. me përsosshmëri
1
22 + 1,,1 = 23,,1 = 23 = 23, 25car. Domethënë, te 24 prej sendit të arit ka 23,25 pjesë të arit të pastër, pra
4

24 pjesë të legurës 23,25 pjesë të arit të pastër

1000 pjesë të legurës i përgjigjet promila p

23, 25 ⋅1000
p : 23, 25 = 1000 : 24, ose p = = 968, 75 0 00 .
24
297
 2 Caktoe në promila përsosshmërinë e sendit të argjendit me shënimin B10,,12.

3 Cakto përsosshmërinë promile të sendit të argjend me përsosshmëri 225 dwt 20 gr.

Zgjidhje. Për përsosshmërinë e sendit kemi:

20
225dwt 20 gr = 225 dwt = 225,83dwt; 240/225,83. Prandaj:
24
në 240 pjesë të legurës 225,83 pjesë të argjendit të pastër
1000 pjesë të legurës përgjigjet promila p

225,83 ⋅1000
Prej p : 225,83 = 1000 : 240 vijoln se p = = 940,96 0 00 .
240

Vëre, përsosshmëria promile e legurës të metaleve të çmuara fitohet kur përsosshmëria e legurës do të
shumëzohet me 1000.

22,5
Për shembull, sendi i arit me përsosshmërit 24/22,5 ka përsosshmëri promile ⋅1000 = 937,5 0 00 .
24

4 Cakto përsosshmërin promile të stolisë së argjend me shënim W12,,15.

Zgjidhje. Stolia është me përsosshmëri të keqe tëj argjendit standard, nëse është dhënë përsosshmëria e tij
9
222 − 12,,15 = 221,, 24 − 12, ,15 = 209,,9 = 209 dwt 9 gr = 209 = 209, 375dwt. Prandaj,
24
209,375
p= ⋅1000 = 872, 40 0 00 .
240

Gjatë përcaktimit të përsosshmërisë së metalit të çmuar në mënyrën angleze, nëse është dhënë
B përsosshmëria e tij, e shfrytëzojmë skemën e njëjtë si për llogarinë promile. Në këtë rast e caktojmë
sasinë promile P.

5 Një send i arit e ka përsosshmërinë 975 0 00 . Këtë përsosshmëri shprehe në mënyrën angleze.

Zgjidhje. në 24 pjesë të legurës P pjesë të arit të pastër

në 1000 pjesë të legurës 975 pjesë të arit të pastër
975 ⋅ 24
P : 975 = 24 :1000 ose P ⋅1000 = 975 ⋅ 24, d.m.th. P = = 23, 4 car = 23car + 0, 4 car =
1000
= 23car 0, 4 ⋅ 4 gr = 23car 1, 6 gr. Domethënë, sendi është për 1 car 1,6 gr më i mirë se ari standard, d.m.th.
ai është me shënim B1,,1,6 ose 24/23,4.

298
 6 Sendi i argjend e ka përsosshmërinë 802,5 0 00 . Shprehe përsosshmërinë e sendit në penivejs.

Zgjidhje. në 240 pjesë të legurës P pjesë të argjendit të pastër

në 1000 pjesë të legurës 802,5 pjesë të argjendit të pastër
802,5 ⋅ 240
P : 802,5 = 240 :1000, d.m.th. P = = 192, 60 dwt. Domethënë, në 240 pjesë të legurës ka
1000
192, 6 = 192 dwt + 0, 6 ⋅ 24 gr = 192 dwt 14 gr pjesë të argjendit të pastër. Sendi është me përsosshmëri të
keqe prej argjendit standard për 222 dwt − 192 dwt 14 gr = 221dwt 24 gr − 192 dwt 14 gr =
= 29 dwt 10 gr dhe është me shënim W29,,10 ose 240/192,6.

Vëre, nëse është dhënë përsosshmëria promile e legurës, atëherë përsosshmëria angleze fitohet kur
përsosshmëria e sendit do të shumëzohet me 24 për ar, përkatësisht me 240 për argjendin.

7 Një send argjendi e ka masën e përgjithshme 480 g dhe përmban 450 g argjend të pastër. Shprehe në
mënyrën angleze përsosshmërinë e atij sendi.
450 ⋅1000
Zgjidhje. Përsosshmëria promile e sendit është = 937, 5 0 00 . Përsosshmëria angleze është
480
937, 5
⋅ 240 = 225dwt (penivejs). Sendi është për 225dwt − 222 dwt = 3dwt më i mirë se argjendi stan-
1000
dard dhe është me shënim B3,,0.

Detyra
Shprehi (1 − 2 ) në përsoshmërinë promile:
6 Stolia e argjend e ka përsosshmërinë promile:
1 Sendin e arit me përsosshmëri: a) 945 0 00 ; b) 925 0 00 ; c) 800 0 00 .
a) W5,,2; b) B1,,2; c) 21 car.
Shprehe përsosshmërinë e dhënë në mënyrën angleze
2 Sendin e arit me përsosshmëri: dhe cakto shenjën e sendit.
a) 235 dwt 10 gr; b) B8,,5; c) W13,,20.
7 Një stoli ari e ka masën 120 g dhe përmban 115 g ar
3 Një send i arit e ka përsosshmërin : të pastër. Cakto përsosshmërinë e sendit në:
a) 815 0 00 ; b) 940 0 00 ; c) 956, 25 0 00 . a) mënyrë promile; b) mënyrën angleze.
Shprehe përsosshmërinë në mënyrën angleze.

8 Një stoli ari e ka masën 150 g dhe përmban 90 g ar

4 Sendi i argjend e ka përsosshmërinë:
të pastër. Cakto përsosshmërinë e sendit në mënyrën
a) 825 0 00 ; b) 900 0 00 ; c) 956, 25 0 00 .
angleze.
Shprehe përsosshmërinë e dhënë në mënyrën angleze.
9 Sendi i argjend e ka masën 600 g dhe përmban 550 g
5 Stolia e arit e ka përsosshmërinë promile: ar të pastër. Cakto përsosshmërinë e sendit në:
a) 980 0 00 ; b) 900 0 00 ; c) 850 0 00 . a) mënyrë promile; b) mënyrën angleze.
Shprehe përsosshmërinë e dhënë në mënyrën angleze
dhe cakto shenjën e sendit.

299
 PËRCAKTIMI I MASËS SË METALIT
3 TË PASTËR NË LEGURA

Për caktimin e masës së arit të pastër ose argjendit të pastër te ndonjë legurë duhet të dihet masa e
A përgjithshme e legurës dhe përssosshmëria.

Caktimi i masës së metalit të pastër sillet në caktimin e sasisë promile P dhe llogarinë promile.

1 Sa gramë ar të pastër ka te sendi i arit masa e të cilit është 350 g dhe përsosshmërinë 820 0 00 ?

Zgjidhje. në 350 g legurë P g ar të pastër

në 1000 g legurë 820 g ar të pastër

350 ⋅ 820
P : 820 = 350 :1000 ose P = = 287 g ar të pastër.
1000

2 Sa argjend të pastër ka në sendin e argjendit me masë 600 g dhe përsosshmëri 900 0 00 ?

Zgjidhje. në 600 g legurë P g argjend të pastër

në 1000 g legurë 900 g argjend të pastër

600 ⋅ 900
P : 900 = 600 :1000 ose P = = 540 g argjend të pastër.
1000

3 Sa gramë ar të pastër ka në sendin e argjendit me masë 120 g dhe përsosshmëri 204 dwt?

4 Sa gramë ar të pastër ka në sendin e arit me masë 620 g dhe përsosshmëri W4,,3?

Zgjidhje. Sendi i arit është me përsosshmëri të keqe prej arit standard. Përsosshmëria e tij është
22 − 4, ,3 = 21,, 4 − 4,, 3 = 17,,1 = 17, 25 car. Domethënë, në 24 pjesë të legurës ka 17,25 pjesë të arit të
pastër. Prandaj kemi:

në 620 g legurë P g ar të pastër

në 24 car legurë 17,25 car ar të pastër

620 ⋅17, 25
P :17, 25 = 620 : 24 ose P = = 445, 625 g ar të pastër.
24

Vëre, masa e metalit të pastër te legura fitohet ashtu që masa e legurës shumëzohet me përsosshmëri të saj
(promile ose angleze).

300
 Për caktimin e masës së një legure duhet të dihet masa në të njëjtin metal dhe përsosshmëria e
B legurës.

5 Cakto masën e sendit të arit përsosshmëria e të cilit është 800 0 00 i cili përmban 480 g ar të pastër.

Zgjidhje. Në këtë shembull të llogarisë promile e panjohur është vlera themelore S, pra
legura ka S g 480 g ar të pastër
në 1000 g legurë 800 g ar të pastër
480 ⋅1000
S :1000 = 480 : 800 ili S = = 600 g.
800
6 Një send i argjendit e ka përsosshmërinë 800 0 00 dhe përmban 630 g argjend të pastër. Cakto masën e
atij sendi.
7 Një send i argjendit e ka përsosshmërinë W20,,16 dhe përmban 480 g argjend të pastër. Cakto masën
e atij sendi
8
Zgjidhje. Përsosshmëria e sendit të argjendit është 221,, 24 − 20, ,16 = 201, ,8 = 201 = 201,33dwt.
24
S përgjigjet 480
240 201,33
480 ⋅ 240
S : 240 = 480 : 201, 33 ose S = = 572,19 g.
201,33
Vëre, masa e një legure fitohet kur herësi i masës së metalit të pastër dhe përsosshmëria e legurës do të
shumëzohet me 1000, 24 ose 240, varësisht prej asaj që është shprehur përsosshmëria e legurës përkatësisht,
promile, karate ose penivejs.

8 Një send i arit është përpunuar prej këtyre legurave: 30 g ari me përsosshmërin 900 0 00 ; 50 g ar me
përsosshmëri 920 0 00 ; 1 troz ar i pastër (1troz = 31,1035 g ); 9,8565 g bakër.
Njehso:
a) masë e sendit të arit dhe masë e arit të pastër në të;
b) përsosshmëria e legurës së mënyrën promile dhe në mënyrën angleze;
c) masa e bakrit që duhet të shtohet, pra përsosshmëria e legurës të jetë 780 0 00 .

Zgjidhje. a) Masa e përgjithshme Masa e arit të pastër

30 g ar me përsosshmëri 900 0 00 30 ⋅ 0, 9 = 27 g
50 g ar me përsosshmëri 920 0
00 ; 50 ⋅ 0, 92 = 46 g
31,1035 g ar i pastër 31,1035 g
9,8565 g bakër 0g

120,96 g legurë ar i pastër 104,1035 g

301
 104,1035 104,1035
b) p = ⋅1000 = 860, 64 0 00 ose ⋅ 24 = 20, 65car.
120,96 120,96

Duke i shtuar bakrit (ka 0 0 00 ar), përsosshmëria e legurës zvogëlohet, pra madhësitë janë në proporcion të
zhdrejtë.

c) 120,96 g legurë ka përsosshmëri 860,64

x g legurë e re ka përsosshmëri 780

120,96 ⋅ 860, 64
x :120,96 = 860, 64 : 780 x= = 133, 46 g. Domethënë, nëse në legurë futen
780
edhe 133, 46 − 120,96 = 12,5 g bakër, atëherë legura e re do ta ketë përsosshmërin 780 0 00 .

Detyra

1 Sendi i arit e ka masën 35 g dhe përsosshmërin
940 0 00 . Sa gramë ar të pastër përmban ai send?
2 Funta sterling e arit e ka masën 6,889 g dhe ka
përsosshmëri standarde. Sa gramë ar të pastër
ka funta?
3 Sa gramë argjend të pastër përmban sendi i
argjendit me masë 920 g dhe përsosshmëri
B12,,12?
4 Trofeu i arit me përsosshmëri 920 0 00 e ka
masën 16 troz (1 troz = 31,1035 g). Sa gramë ar
të pastër ka te trofeu?
5 trofeu i argjend me përsosshmëri W10,,0 e ka
masën 18 troz. Sa gramë argjend të pastër ka
trofeu?
6 Sa është masa e sendit të arit me përsosshmëri
standard nëse ai përmban 120 g ar të pastër?
8 Një send është përpunuar prej: 60 g ar me
përsosshmëri 900 0 00 , 110 g ar me përsosshmëri
960 0 00 dhe 60 g ar me përsosshmëri W5,,1.
Cakto masën dhe përsosshmërinë e sendit.
9 Stolia e argjend është bërë prej 1 kg argjend me
përsoshmëri 800 0 00 , 650 g argjend me
përsoshmëri B15,,10 dhe 500 g argjend me
përsoshmëriW4,,6.
Cakto përsosshmërinë e stolisë në mënyrë
promile dhe në mënyrën angleze.
10 Stolia e arit është bërë prej këtyre legurave:
25 g ar me përsosshmëri 912 0 00 ; 50 g ar me
përsosshmëri W5,,3; 1 troz ar të pastër dhe
8,735 g bakër.
a) Njehso masën e stolisë dhe cakto sa gramë
ar të pastër përmban stolia.
b) Cakto përsosshmërinë e stolisë me përsos-
shmëri në mënyrë promile dhe angleze.
c) Sa gramë bakër duhet të shtohen që stolia të
jetë me përsosshmëri W4,,2?

7 Sendi i argjendit me përsosshmëri standarde

përmban 400 g argjend të pastër. Cakto masën
e atij sendi.

302
 4 DETYRA PËR PËRSËRITJE DHE PËRFORCIM

1 Çka është përsosshmëria e legurës të metalit të çmuar?

2 Me cilat njësi shprehet në mënyrë angleze përsosshmëria e : a) arit; b) argjendit?

3 Te një sendi i arit qëndron shenja W4,,2. Çka tegon ajo shenjë?

4 Sendi i arit e ka shenjën B1,,3. Cakto përsosshmërinë e atij sendi në:

a) mënyrën angleze; b) mënyrë promile.

5 Sendi i argjend e ka shenjën W8,,15. Cakto përsosshmërinë e atij sendi në:

a) mënyrën angleze; b) mënyrën proemile.

6 Cakto mënyrën angleze të përsosshmërisë së sendit të argjend të shprehur në:

a) 780 0 00 ; b) 930 0 00 ; c) 980 0 00 .

7 Cakto mënyrën angleze të përsosshmërisë së sendit të arit përsosshmëria promile e të cilit është :
a) 780 0 00 ; b) 930 0 00 ; c) 980 0 00 .

8 Send i arit me masë 80 g përmban 65 g ar të pastër. Cakto përsosshmërinë e sendit në:

a) promil; b) karat.

9 Sendi i argjendit me masë 180 g përmban 150 g ar të pastër. Cakto përsosshmërinë e sendit në :
a) promil; b) penivejs.

10 Cakto masën e sendit të arit me përsoshmërit W6,,2, i cili përmban 300 g ar të pastër.

11 Cakto masën e sendit të argjendit me përsosshmërit B9,,12, që përmban 500 g ar të pastër.

12 Te një ordinancë stomatologjike për ndreqjen e koronkave shfrytëzohet ari (ar dhëmbësh) me përsosshmëri
20 car. Sa gramë ar është i nevojshëm për të bërë 28 koronka, nëse mesatarisht për një koronkë është e
nevojshme 1,90 g? Sa kushton ari i përdorur nëse çmimi i blerjes është 850 denarë për 1 g?

303
 5 DETYRA PËR VETKONTROLLË

1 Ari standard është me përsosshmëri: a) 22 car; b) 23 car; c) 24 car; ç) 24 car 3 gr. 1

2 Argjendi standard është me përsosshmëri: a) 200 dwt; b) 220 dwt; c) 221 dwt 24 gr; ç) 240 dwt. 1

3 Stolia e arit e ka shenjën B1,,2 e cila paraqet se stolia ka:

a) përsosshmëri më të mirë prej arit standard për 1 car;
b) përsosshmëri më të mirë prej arit standard për 1 car 2gr;
c) përsosshmëri më të keqe prej arit standard për 1 car;
ç) përsosshmëri më të keqe prej arit standard për 1 car 2gr. 1

4 Stolia e argjendit me përsosshmëri 222 dwt e ka përsosshmërin promile:

a) 1000 0 00 ; b) 950 0 00 ; c) 930 0 00 ; ç) 925 0 00 . 1

5 Shënimi W5,,1 i sendit të arit tregon se sendi është me ______________ përsosshmëri prej arit
standard për _____________________. 2

6 Shënimi B10,,10 i sendit të argjendit tregon se sendi është me ______________ përsosshmëri

prej argjendit standard për _____________________. 2

7 Njësia më e vogël se karate, përkatësisht penivejsi është gren (me shenjën gr), ku:
a) 1car = ________ gr; b) 1dwt = ________ gr. 2

8 Stolia e argjendit me përsosshmëri 935 0 00 . Shprehe këtë përsosshmëri në mënyrën angleze . 3

9 Stolia e arit me masë 200 g përmban 180 g ar të pastër. Shprehe këtë përsosshmëri të sendit:
a) në promil; b) në mënyrë angleze. 3

10 Sa masë ka stolia e argjendit me përsosshmëri standarde dhe që përmban 250 g argjend të pastër? 3

304
 ZGJIDHJA E DETYRAVE

TEMA 1 SISTEMI I BARAZIMEVE LINEARE ME DY TË PANJOHURA

4 7
1 3 a) x = −9; b) x = 6; c) x =
3
; ç) x = 1. 7 a) x = − ; b) x = 3. Ke kujdes, nuk guxon të
6

pjesëtojsh me x − 3, pasi për x = 3, x − 3 = 0, barazimi i fituar nuk është ekuivalent me barazimin e dhënë.

9 a) nuka ka zgjidhje; b) ka zgjidhje; c) ka zgjidhje; ç) nuk ka zgjidhje.

1 Të sakta janë a) dhe ç). 2 a) dhe c). 3 a) x = 0, 6; b) x = −1; c) x = −2, 5; ç) x = −6. 4 a) x = 1; b) x = 1.

3x − 2 4− x 1
5 a) 6 ⋅ −6⋅ = 2 ⋅ 6 ⇔ 2 (3 x − 2 ) − 3 (4 − x ) = 12 ⇔ x = 3 ; b) x = −2. 6 a) x = −5; b) x = −16.
3 2 9

7 a) nuk ka zgjidhje; b) x = 0; c) x = 11; ç) barazimi është identitet. 8 a) (m − 3) x = m (m − 3), x = m për m ≠ 3;

b) nuk ekziston numër i atillë m; c) m = 3, kurse barazimi është i llojit 0 ⋅ x = 0.

2 8 a) M(x-4y)={(2+4k,k)/ k ∈ R }; c) M(x=5)={(5,k)/ k ∈ R }

10 a) {(4+2k,k)/ k ∈ R }; b) {(k,-2k)/ k ∈ R } ; c) {(k,-2)/ k ∈ R }; ç) {(3,k)/ k ∈ R }.

1 a) dhe 2 b) dhe ç). 3 a) x + 3 y = −3; b) 2 x + 3 y = −3; c) nuk mundet, 3x − 4 y + xy = 6 nuk është barazim linear;
b).

ç) 3 ( x + 3 y ) − 4 ( x + y ) = 12 (2 + x ) ⇔ 13 x − 5 y = −24; d) 2 x − 6 y = 3. 5 a) (1, −1); b) (−2, −7 ); c) (2,1); ç) (2,5;2 ).

5
a) Nëse y = k , atëherë x = 3 − 2k , pra M(x+2y=3)={(3-2k,k)/ k ∈ R }; b) 2 x − y = 6, pra nëse x = k , atëherë

5− x
y = 2k − 6, kuse bashkësia e zgjidhjeve është M(2x-y=6)={(k,2k-6)/ k ∈ R }; c) x + 2 y = 5, y = , pra nëse x = k ,
2
5−k ⎧⎛ 5 − k ⎞ ⎫
atëherë y = , kurse M ( x + 2 y = 5) = ⎨⎜ k , ⎟, k ∈ R}⎬ ç) 2 x − 3 y = 3 (1 − y ) ⇔ 2 x − 0 ⋅ y = 3, për y=k, k ∈ R .
2 ⎩⎝ 2 ⎠ ⎭
⎧ 3 ⎫
, pra M (2x = 3) = ⎨⎛⎜ , k ⎞⎟, k ∈ R}⎬ d) 2 ( x − 2 ) − y + 2 = 2 x ⇔ 0 ⋅ x − y = 2
3
kemi 2 x − 0 ⋅ k = 3 ⇔ 2 x = 3 ⇔ x =
2 ⎩⎝ 2 ⎠ ⎭

⇔ y = −2, pra x = k , kurse M(y=-2)={(k,-2), k ∈ R }.

305
 3 d) y + 2 = 0 ⇔ 0 ⋅ x + y = −2 ⇔ y = −2
6 a) y = 1 − 2 x. ç) 2 x = 3 ⇔ 2 x + 0 ⋅ y = 3 ⇔ x = ,
2
\
për x = k , k ∈ . M = {(k , −2 ) | k ∈ \}.
x −1 0 1 ⎧⎛ 3 ⎞ ⎫
për x = k , k ∈ \, M (2 x − 3 = 0 ) = ⎨⎜ , k ⎟ , k ∈ \ ⎬ .
y 3 1 −1 ⎩⎝ 2 ⎠ ⎭
y
y
x

3
2
y

x=
1 1 2
y = 1 − 2x −1 y = −2
1 2 x −2
x
3
Drejtëza x = është paralele me boshtin y. Drejtëza y = −2 është paralele me boshtin x.
2

⎧6 x − 2 y = 5 ⎧3 x + y = 0
3 1 a) ⎨
⎩ x − 4 y = 0
; b) ⎨
⎩ x − y = 1.
4 a) jo; b) jo; c) po. 5 a) po; b) barazimet te sistemet

e dhëna janë ekuivalente, pra edhe sistemet janë ekuivalente. 7 a) (9, 2 ); b) (1, −1).

⎧3 x − 3 y = − 5 ⎧3 x − y = 2 ⎧3 x − 4 y = − 5 ⎧5 x − 2 y = 5
1 a) ⎨ ; b) ⎨ 2 a) ⎨ ; b) ⎨
⎩x + y = 1 ⎩ x − 2 y = −1. ⎩3 x − 2 y = 12 ⎩ 2 x + 5 y = −5.

⎧3 x + 2 y = 12 ⎧3 x − 2 y = −18 ⎧ 4 x + y = 45 ⎧⎪( x − 2 )2 + ( y − 1)2 = x 2 + y 2 − 1

3 a) ⎨ ; b) ⎨ ; c) ⎨ 4 a) ⎨ ⇔
⎩ 3 x − 2 y = 0 ⎩ 2 x − 3 y = 4 ⎩ x + 4 y = 6. ⎪⎩( x − 1) − ( x − 2 ) = 3x − y + 2
2 2

⎧⎪ x 2 − 4 x + 4 + y 2 − 2 y + 1 = x 2 + y 2 − 1 ⎧2 x + y = 3 ⎧2 x − 8 y = 3
⇔⎨ 2 ⇔⎨ ; b) ⎨ 5 Nëse numrat janë x dhe y, atëherë siste-
⎪⎩ x − 2 x + 1 − ( x 2
− 4 x + 4 ) = 3 x − y + 2 ⎩ x − y = − 5 ⎩3 x − 4 y = 3.

⎧ x + y = 64 ⎧ x + y = 32 ⎧⎪α + β = 1800 − 520

mi i barazimeve është ⎨ 6 ⎨ 7 Le të jetë γ = 520 , atëherë ⎨
⎩ x − y = 40. ⎩5 x = 3 y . ⎪⎩α − β = 18 .
0

⎧2 ⋅ 3 − 2 = 3 ⎧4 = 3
8 a) Për x = 3, y = 2 kemi ⎨ ⇔⎨ , domethënë çifti (3, 2 ) nuk është zgjidhje; b) po; c) jo.
⎩3 + 2 = 5 ⎩5 = 5

⎧2 x − y + 3 = 0 ⎧x = 0
9 a) ⎨ ⇔⎨ , pra zgjidhje e sistemit është çifti ( x, y ) = (0,3); b) ( x, y ) = (2, −2 ).
⎩ y = 3 ⎩y = 3

⎧x + 2 y = 3 − 2x + 2 y ⎧x + 2 y + 2 y + y = 3 ⎧x = 1 ⎧x = 1
10 a) ⎨ ⇔⎨ ⇔⎨ ⇔⎨ , pra zgjidhje e sistemit të barazimeve
⎩x + y − 5 = 0 ⎩ x + y − 5 = 0 ⎩1 + y − 5 = 0 ⎩y = 4

⎧ 2x − y x 1
⎪ − = x ⎧y = 0 ⎧y = 0
është çifti ( x, y ) = (1, 4 ); b) ⎨ 3 2 6 ⇔⎨ ⇔⎨ , pra zgjidhje e sistemit të
⎪( x − 2 y )( x + 1) = x 2 − 2 ⎩ x + 2 y − 2 xy = −2 ⎩ x = −2
⎩

barazimeve është çifti ( x, y ) = (−2, 0 ).

306
 4 4 a) (3,1); b) (10, 6 ). 6 a) (−2,5 ); b) (3, 4 ).

⎛ 5⎞ ⎛1 7⎞ ⎛ 1⎞ ⎛ 1⎞
1 a) (2, 2 ); b) ⎜ 3, ⎟ . 2 a) ⎜ , − ⎟ ; b) ⎜ −2, ⎟ . 3 a) ⎜1, − ⎟ ; b) (2, 4 ).
⎝ 2⎠ ⎝5 5⎠ ⎝ 2⎠ ⎝ 2⎠

⎧x y+5
+ = 1 ⎧2 x + 3 y + 15 = 6
⎪⎪ 3 ⎪ ⎧ x = −3 ⎛ 32 ⎞
⇔ ( x, y ) = (−3, −1); b) (−13, −1).
2
4 a) ⎨ ⇔⎨ x +1 ⇔⎨ 5 a) ⎜ −5, − ⎟;
⎪y = x +1 ⎪⎩ y = ⎩ y = −1 ⎝ 3 ⎠
⎪⎩ 2
2

⎧x − 2 y = 4 ⎧⎪ x = 4 + 2 y ⎧x = 4 + 2 y
b) (−1,1). 6 a) ⎨ ⇔⎨ ⇔⎨ Prandaj, sistemi i barazimeve ka
⎩ −3x + 6 y = −12 ⎩⎪ −3 (4 + 2 y ) + 6 y = −12 ⎩0 ⋅ y = 0.

pafund shumë zgjidhje për y = k , k ∈ R d.m.th. (x, y) = {(4 + 2k, k) / k ∈ R}

⎧2 x − y = 3 ⎧⎪ y = 2 x − 3 ⎧ y = 2x − 3
b) ⎨ ⇔⎨ ⇔⎨ Ky sistem nuk ka zgjidhje, pasi barazimi 0 ⋅ x = −1 është
⎩4 x − 2 y = 5 ⎩⎪4 x − 2 (2 x − 3) = 5 ⎩0 ⋅ x = −1.
i pamundshëm.

⎛ 4⎞ ⎛ 3⎞ ⎛ 1 1⎞
5 3 a) ⎜ 5, ⎟ ; b) (2,3).
⎝ 5⎠
5 a) ⎜ −3, ⎟ ; b) (10, −10 ).
⎝ 2⎠
7 a) ⎜ 3 ,5 ⎟ ; b) (3, 4 ).
⎝ 2 2⎠

⎛ 6 − a a 2 − 12 ⎞
9 a) ⎜ , ⎟ , për a ≠ 2. Nëse a = 2, atëherë sistemi nuk ka zgjidhje, d.m.th. është i pamundshëm.
⎝a−2 a−2 ⎠
⎛ 2 ⎞ a) (5,7 ); b) sistemi nuk ka zgjidhje.
1 a) (1,1); b) (1, −1); c) (1,3). 2 a) (−13, −15); b) ⎜ − , 0 ⎟ . 3
⎝ 3 ⎠

4 a) (2,3); b) (6,18 ); c) (1, 2 ). 5 a) (3, 2 ). b) Sistemi i dhënë i barazimeve është ekuivalent me sistemin

⎧x + y = 2
⎨ që ka pafun shumë zgjidhje. Nëse x = k , atëherë y = 2 − k, k ∈ R pra zgjidhja është
⎩x + y = 2
( x, y) = {(k ,2 − k ) / k ∈ R} 6 a) Me zbatimin e vetive a : b = c : d ⇔ a ⋅ d = b ⋅ c, sistem i dhënë i barazimeve

⎪⎧ x ( y + 4 ) = ( x + 3)( y − 2 )
është ekuivalent me sistemin e barazimeve ⎨ zgjidhja e të cilit është çifti (−5, −8); b) (6,8).
⎪⎩ 2 y − 5 x = 9,

⎧ 7a ⎧ 7a
⎪⎪ x = 2a − 1 ⎪⎪ x = 2a − 1
⎧⎪ ax + y = 5a | ⋅ (−2 ) ⎧−2ax − 2 y = −10a ⎧ x − 2ax = −7a ⎨ ⇔⎨ ,
7 a) ⎨ ⇔⎨ ⇔⎨ ⇔ ⎪ 7a ⎪ 3a 2 − 5a për
⎪⎩ x + 2 y = 3a ⎩ x + 2 y = 3a ⎩ x + 2 y = 3a + 2 y = 3a y=
⎪⎩ 2a − 1 ⎪⎩ 2a − 1

1 1 6a − 5 5 − 3a
2 a − 1 ≠ 0, d.m.th. për a ≠ . Nëse a = , atëherë sistemi është i pamundshëm.b) x = ,y = për a ≠ 0. Nëse a = 0,
2 2 a a

307
 ⎧x + y = k ⎪⎧ x + y = k ⎪⎧ x + y = k
atëherë sistemi është i pamundshëm. c) ⎨ ⇔⎨ ⇔⎨ ⇔
⎩ kx + y = 1 ⎩⎪( x + y ) (
− kx + y ) = k − 1 ⎩⎪ x (1 − k ) = k − 1

⎧ y = 1 + k , k ∈ N \ {0} ⎧x + y = 1
⇔⎨ .Nëse k = 1, atëherë sistemi është i llojit ⎨ dhe është i pacaktuar, d.m.th. ka
⎩ x = 1, për k − 1 ≠ 0, d.m.th.k ≠ 1 ⎩x + y = 1

pakufi shumë zgjidhje. Nëse x = m, m ∈ N , atëherë y = 1 − m, pra zgjidhje është çifti ( x, y) = {(m,1 − m) / m ∈ R}

6 2 Vizato grafikët e funksioneve lineare të dhëna me sistemin e barazimeve lineare. a) (−1, −3);

b) (2,1); c) (1,1). 5 a) i pacaktuar; b) i pamundshëm; c) i caktuar.

1 Vizato grafikët e funksioneve të përcaktuar me barzimet e sistemit.

⎧ y = 3x − 2
⎧ y = −x + 3 ⎧x = 2 ⎪ ⎧x = 1 ⎧y = x ⎧x = 1
a) ⎨ ⇔⎨ ; b) ⎨ 1 3⇔⎨ ; c) ⎨ ⇔⎨
⎩ y = 2x − 3 ⎩y =1 ⎪⎩ y = − 2 x + 2 ⎩y =1 ⎩ y = −x + 2 ⎩ y = 1.

⎧ y = −x +1 y
2 a) ⎨ , ( x, y ) = (−1, 2 ). a) M (−1, 2 ) c) y
⎩ x = −1
1 1 2 x
1 2 x 0
−1 0 −1

x=2
⎧x = 2
c) ⎨ ( x, y ) = (2, −3). −1 y = −x +1
x = −1

, −2
⎩ y = −3
y = −3 −3 M (2, −3)

3 a) I pamundshëm; b) i pacaktuar; c) i caktuar.

4 6 3 2 −3 2 −6 7
4 a) = = , i pacaktuar; b) ≠ , i caktuar; c) = ≠ , i pamundshëm.
6 9 4,5 4 6 8 − 12 12

1 m 1 m ⎛ 3m + 8 1 ⎞ 1 −2 3
5 a) = , m = −2; b) ≠ , m ≠ −2, ( x, y ) = ⎜ , ⎟ , m ≠ −2. 6 Prej = = kemi
1 −2 1 −2 ⎝ m+2 m+2⎠ 1 a a+5

3 −k 3 −k m
−2 (a + 5 ) = 3a, pra a = −2. 7 a) ≠ , k ≠ −6, m ∈ R. b) = ≠ , k = −6, m ≠ 9;
1 2 1 2 3
3 −k m
c) = = , k = −6, m = 9.
1 2 3

7 1 Nëse x është numri i parë, kurse y është numri i dytë, atëherë e formojmë sistemin e barazimeve
⎧ x − y = 28
⎨ zgjidhja e të cilit është ( x, y ) = (163,135 ), pra numrat e kërkuar janë 163 dhe 135.
⎩5 x − 6 y = 5 ⎧ x + y = 11
2 Le të jetë x shifra e dhjetësheve, y është shifra e njësheve.Atëherë ⎪⎨ ,numri i kërkuar është 47.
⎪⎩ xy + 27 = yx
⎧⎪ x + y = 37
3 Saktë është përgjigjur në 13 pyetje. 4 ⎨ . Nëna ka 32 vjet, kurse vajza 5 vjet.
⎪⎩ x − 2 = 10 ( y − 2 )

308
 s (km)
5 Barazimi i rrugës së kërkuar është s = s0 + vt , pra s A = 50t , kurse sB = 80 + 30t. 200 M
30t
Prej s A = sB Vijon se t = 4 orë, pra s A = 50 ⋅ 4 = 200 km. 0+
=8

t
50
sB

=
100

sA
80 B
t 0 1 2 t 0 1 2
50
sA 0 50 100 sB 80 110 140
A t (h)
6 80. Udhëzim. Numri i dhëmbëzave dhe numri i rrotullimeve janë në proporcion të zhdrejtë.

7 a) y = 2 x − 3; c) (2,1); ç) v 2 = vx 2 + v y 2 = 22 + 12 = 5, v = 5 m/s. 8 160 kg dhe 100 kg.

⎧ x + y = 10,5
9 Le të ketë x kg në legurën e parë, kurse y kg në të dytën, pra prej ⎨ fitojmë se
⎩ x ⋅ 0, 76 + y ⋅ 0,88 = 10, 5 ⋅ 0,84

x = 3,5 kg dhe y = 7 kg. 10 Nëse punëtori i parë vet mund ta kryen punën për x ditë, kurse i dyti për y ditë,

1 1
atëherë çdonjëri prej tyre për një ditë do të kryen , përkatësisht të punës. Prandaj kemi:
x y

⎧12 12 ⎧12 12 ⎧ 60 60 ⎧12 12

⎪ x + y =1 ⎪ x + y = 1/⋅ (−5 ) ⎪− x − y = −5 ⎪ x + y = 1 ⎧ x = 20
⎪ ⎪ ⎪ ⎪
⎨ ⇔⎨ ⇔⎨ ⇔⎨ ⇔⎨
⎪ 5 + 5 + 17,5 = 1 ⎪ 5 + 22,5 = 1/⋅12 ⎪ 60 + 270 = 12 ⎪ 210 = 7 ⎩ y = 30.
⎪⎩ x y y ⎪⎩ x y ⎪⎩ x y ⎪⎩ y

Punëtori i parë vet mund ta kryen punën për 20 ditë, kurse i dyti për 30 ditë. 11 40000 dhe 80000 eura.

12 200 shtretër dhe 150 mysafir. 13 0, 6 A dhe 0, 4 A. 14 Le të jetë x = 0, 56 kg ar, kurse y kg argjend. Atëherë prej

x : y = 7 : 4 vijon se 0,56 : y = 7 : 4, d.m.th. y = 0,32 kg. Legura ka 0,56 + 0, 32 = 0,88 kg.

12 6 muaj 20 ditë.

⎧⎛ 4k − 2 ⎞ ⎫
8 1 a). 2 3. 3 a) x = 0; b) y = 6. 4 a) {( k , −2 k − 1 / k ∈ R} b) ⎨⎜ k ,
⎩⎝ 3 ⎠
⎟ / k ∈ R⎬
⎭

⎧ 2 x + 3 y = 15 ⎧ x − y = −3
6 a) Po; b) jo. 7 a) ⎨ ; b) ⎨ 8 b). 9 (7,3). 10 (1, 0 ). 11 (1, 2 ).
⎩2 x − y = 4 ⎩3 x − 2 y = 6.

1 1
12 b). 13 a) k ≠ ; b) k = . 14 16 kg. 15 115 kg portokal dhe 150 kg mandarina.
2 2

9 1 b). 2 c). 3 ç). 4 c). 5 a). 6 b). 7 Të barabartë. 8 Pafund shumë

a1 b1 c1
19 {( k ,2k + 1) / k ∈ R} . 10 Koordinatat e pikës së përbashkët. 11 = = .
a2 b2 c2

12 2 x + 2 y = 3. 13 ⎧3 x − 2 y = 6
⎨
14 (2,1). 15 16 dhe 11. 16 vbarka = 62,5km / h.vlumi = 125km / h.
⎩ x − y = 1.

309
 TEMA 2 RRËNJËZIMI

1 4 a) dhe b). 6 a) −7; b) 9; c) | −4 | = 4; ç) 3.

1 b), c). 2 a) dhe ç). 3 a) x ≥ 1; b) për çdo x ∈ R c) 6 − 2 x ≥ 0 ⇔ x ≤ 3; ç) për çdo x ∈ R .

1 1
d) për çdo x ∈ R . 4 a) 11; b) 4; c) −4; ç) 3. 5 a) 2 ⋅ + 3 ⋅ 5 − 4 ⋅ = 15; b) 13 − (−5) + 2 = 20;
2 4
c) −2 − 6 − (−2 ) = −6. 6 a), c), ç) dhe d). 7 a) a ≥ 0; b) a ∈ R c) x ≥ 2; ç) x∈ R .

7 3 1 5 1
1 a) x 3 ; b) x 3 y 3 = x 5 y ; c)
4
2
3 3
1 a) 3; c) 5. 2 b) . 3 a) a 6 ; ç) x 8 a 3 . x.
10

16
5 b) 8
81, 12
16, 16 . 8 a) 12
44 , 12
36 , 12
23 ; b)
30
x15 , 30
x10 y 20 , 30
x12 y 6 .
81

11 a) 3
a 2 ; b) 4
x 2 y ; c) 3
x3 y 2 z 4 . 14 a) 3
8, 3
10, 3
43; b) 3 = 6 27, 3
6 = 6 36, 6
37.

3 1 2
3 3 b2 2 1
1 a) x ; b) 2 a ⋅ 3 b ; c) 2 a) a 4 ; b) (2a b )4 ; c) b 3 a 2 ; ç) a + a 3 .
4 2 3 2
.
a
3 3 3
1 1 1 3 9 1
3 a) 9 2 = (32 )2 = 3
2⋅
2
= 33 = 27; b) ; c) 7; ç) 64; d) . 4 a) + − = − ; b) 0;
2 4 2 2 4 4
5 7

6
12
5 a) a 3 ; b) b 6 ; c) x.
6
a) 3
2 = 9 23 = 9 8; b) 8a3 ; c) 9
8a 6 b3 ; ç) 27a 6b9 .

7 a) 4 a3 = 12 a9 dhe 6 a 5 = 12 a10 ; b) 6 4x 4 dhe ab5 ; c)

6 12 12
16a8b 4 dhe 27 a 6b3 .

8 a) 6 32 , 6 23 dhe 6 6; b) 24
a 4 b2 , 24 a 6 dhe 24
a3b6 ; c) 24
24 x 4 y 8 , 24
x18 , 24
33 y15 .

10 a) 3 3
9 a) 22 = 4; b) 8 64 = 4 8; c) 2; ç) 0,1. x ; b) x 2 ; c) x ; ç) x2 .

4
11 a) 4 a 2b ; b) 25a b = 5 a b = 5ab ; c) 9 | xy |; ç) 4a b .
4 2 2 4 2 2 2 3

1 2 2ab 2
3 2 a) 23 ⋅ 43 = 2 ⋅ 4 = 8; b) 3 a) −60; b) − . 4 7
3
. b) . b) 4 3 3;
2 3 3x 2 y

a3
ç) 2a b 9ab . 8 10 a) x 5 ; b) ; c) 11 24 < 3 25; c) 4 160 < 4 162.
3 3
2 3 2 b) xy
2 5
x2 y4 . 4
3a 2 . b)
3
b2

310
 19 243 3
1 a) 4 ⋅11 = 44; b) 2 ⋅ (−3) ⋅ 4 = −24; c) 13. (85 − 84 )(85 + 84 ) = 1⋅169 = 13; ç) 5 7 = 5 = .
32 32 2

−2 x3 2ab2
2 a) xy 2 ; b) 3x 2 y 3 ; c) . 3 a) 108 = 36 ⋅ 3 = 62 ⋅ 3 = 6 3; b) 3 xy 3 2 x 2 y ; c) 3ab .
y2 c2

8
4 a) 3 2 = 32 ⋅ 2 = 18; b) 4 ; c) a ; ç) 6 x3 y . 5 a) 2 3 = 22 ⋅ 3 = 12, 3 2 = 32 ⋅ 2 = 18, pra
27

4 2
6 a)
3
2 3 < 3 2; b) 5 3 5 < 7 3 2, pasi 3
625 < 3 686; c) 3 3 2 > 2 3 3. 3; b) 3 2; c) ab 3b ; ç) 2 3ab ;
3

1 1 7+2 1 3 1
d) 2 + =2 = 2⋅3 = 14; e) 4a3 − 8a 2 = 4a 2 (a − 2 ) = 2a a − 2; f) a − b.
2 7 14 14 7 b

1 1 1 1
4 3 a) 2 3 2 dhe 3 3 2; b)
2
5 dhe
3
5; c)
y
xy dhe
x
xy . 6 a) 7 a .

1 3 1 1 3 17 7
1 a) po; b) po; c) po, ⋅ xy ; 3 xy ; xy . 2 a) 2; b) 0; c) 3 2 − 2 3 3; ç) 3; d) 2+ 3.
y x xy 4 3

3 a) 3 a ; b) 2 (a − b ) ⋅ 3 ab .
2
4 a) 4
a b) 7 x − 5 3 y .

5 a) 6; b) 30a 3; c) 4; ç) 3; d) 1. a −1 .
6
2 3 4
5 6
a) 6; b) x4 . 3
a) a 2 b3 ; b)

a4
5 a) 5; b) 1; c) 2a 6
2 x 5 ; ç) 6
8a . 7 a) 5; b) x 3 9 x ; c) ab . 9 a) 3. 10 a) 2;
b2

b)
18
a13 . 11 a) 8
27 ; b) a ; c) 18
a13 . 1 a) 42; b) 12; c) 6. 2 a) a 5; b) 9x; c) 30a3.

3
4 a) 4; b) 3; c) 5 . 6 a) 5;
6 5 2
3 a) a ; b) 6 xy 12 x y ; c) 2 x 2 x . 5 a) 6 2; b)
12 15
16; c) 10.

1 8
3; c) 3. 7 a) 6 a 5 ; b) 6 8a ; c) 3a a3 . 8 a) 18 2 + 42; b) 34. 9 a) ab 2 8 a 6b5 ; b)
5
b) 3 ;
a 27

1 12 5 5
4 6 2
c) x 3 9 x ; ç) a b ; d) a b; e) 5 + 2 6. 10 a) 8 27; b) 4 a ; c) 8 a5 ; ç) x y ; d) 18 13
a .
y

a+ a
6 6 a) 4 − 15. 7 a) 3 ( )
2 − 1 ; b) 15 − 2; c)
a −1
; ç) (a + 2b ) ( a − 2b . )

311
 4 13
1 a) 5; b) 2; c) 3 11; ç) 2 3 4. 2 a) 2 b ; b) 5a a ; c) 3 2 x ; ç) 2 4 x . 3 a) 12;
3 2

b) 3 4 2; c) 4
a ; ç) 5
b2 . 4 a) 1 − b ; b) (a − b ) a + b ; c) 3 (a − b )2 . 5 a) 2 + 2; b) 2 3 − 3 ; ( )
2 2 3+ 5 2 3+ 5
c)
1
( )
2 3 − 2 ; ç) 7 − 4 3; d) 5 + 2 6; e) xy ; f) = ⋅ = = 3 + 5.
( )
2 2
3− 5 3− 5 3+ 5 3 − 5
2

7 2 c) x ∈ [−1, +∞ ). 3 a) x ≥ 0 ose x ∈ (0, + ∞ ); b) 3 − x ≥ 0 ⇔ x ≤ 3 ose x ∈ (− ∞, −3);

( ) ( 5 + 1)
2 2

5 −1 5 +1 5 −1 + a+b
c) x + 3 > 0 ⇔ x > −3 ose x ∈ (−3, + ∞ ). 6 c) 4; ç) + = = 3; d) .
5 +1 5 −1 ( 5 − 1)( 5 + 1) a −b

1 a) x + 2 ≥ 0, x ≥ −2 ose x ∈ [−2, ∞ ); b) x ∈ [−2, ∞ ), pasi x2 + 1 është përkufizuar për çdo x ∈ R ;

⎛ 3⎞
c) x − 3 ≥ 0 dhe 5 − x ≥ 0, x ∈ [3,5]; ç) x − 1 ≥ 0 dhe x + 2 ≠ 0, x ∈ [1, ∞ ); d) x + 2 ≥ 0 dhe x − 3 ≠ 0, x∈[ − ,3 ) ∩ ⎜ 3, ⎟
⎝ 4⎠

1
2 a); b). 3 a) x; b) ab; c) ⋅ 2; ç) 1; d) a; e) −32; f) x. Shprehje iracionale është vetëm c).
2
4 ab
4 a) 3 15; b) 10 3. 5 a) 1; 6 a) ; b) 4.
b−a

5
⎡ 3 ⎞ −

8 1 2 a) x ∈ ⎢ − , +∞ ⎟ ; b) x ∈ (− ∞, +2]. 3 a) 21; b) 4. 4
4
a), b) dhe ç). a) x 4 ; b) 2a b 6 .
⎣ 2 ⎠
1 1 1 1 1

6 a) 2 4 ; b) 4 3 ; c) 2 (ab )3 ; ç) 2 x 2 − ( x y )3 . 7 a) 12 x8 ,
2 2
5 a) 3; b) 2 a 3 b2 ; c) 2 x + 3 y . 12
x 2 y 4 dhe

8 9
2
12
x 6 y 3 ; b) 8
a4 , 8
a 4b2 , 8
a 5b3 . 4
3 = 12 27, 2 = 12 64, 3
3 = 12 81. a) 10 2; b) 2 xy 3
x 2 y ; c) 5
xy 2 .

10 a) 8 2; b) x 6 y ; c) 4 b . 11 a) 14; b) 5 xy 2 − 5 x 2 y . 13 a) a ; b) x 9 y 4 ; c) ab 6 a 5b 4 . 13 b) dhe ç).

5 6 5 12

( )
14 a) 2 4 + 3 ; b) 4 − 15; c) ( x + y ) ( x− y . ) 15 −115.

9 1 c). 2 c). 3 a). 4 ç). 5 b), c, ç). 6 Rrënja n . 7 Rrënjëzimi. 8 Çift

1 72 52
9 10 5. 11 12 9 a . 13 a) 30a ; b) 6 8a . 14 xy 6 y .
3
Rrënjë të ngjashme. a b .
2

15 a) 5 − 5; b) 3 + 6.

312
 TEMA 3 NUMRAT KOMPLEKS

1 5 a) Re(z) = 2, Im(z) = 3; b) Re(z) = 4, Im(z) = -2; c) Re(z) = 2, Im(z) = 0; ç) Re(z) = 0, Im(z) = 3.

8 a) 3i; b) 7i. 1 a) x=15, 15 ∈ R .Barazimi ka zgjidhje në R, por pasi N ⊂ Z ⊂ Q ⊂ R ai ka

zgjidhje edhe në Z, Q dhe R. b) x=-3 ∈ R, Barazimi ka zgjidhje në R por pasi N ⊂ Z ⊂ Q ⊂ R ai ka

5 5
zgjidhje në Q dhe R c) x = − ,− ∈ Q . Barazimi ka zgjidhje në Q, pra edhe në R, ç) x1 = 7, x2 = − 7;
4 4
7, − 7 ∈ . Barazimi ka zgjidhje në , pra edhe në R. 2 a) z = -3 + 12i; b) z =10; c) z = 2 + 3i; ç) z = -4i.

3 a) Re(z) = 1, Im(z) = −3; b) Re(z) = 3, Im(z) = -32; c) Re(z) = 0, Im(z) = 5; ç) Re(z) = 6, Im(z) = 0.

4 a) − z = −2 − 3i, z = 2 − 3i; b) −z = 32 +32i, z = −32 + 32i; c) − z = −2, z = 2; ç) − z = −53i, z = −53i.

5 a) z = (2 + 5i ) = 2 − 5i = z ; b) (− z ) = (−2 + 5i ) = −2 − 5i = −(2 + 5i ) = − z . 6 a) 9i; b) 12i.

8 5 16 12
7 a) x = 4, y = 3; b) x = 2, y =11; c) x = − ; y = − ; ç) x = ; y = − .
3 3 5 5

2 4 a) z1 + z2 = 25 + 10i, z1 - z2 = -1 + 54i; b) z1 + z2 = 4 + 4i, z1 - z2 = 4 + 20i.

5 13 1 7
1 a) z1 + z 2 = 8 − 5i , z1 − z 2 = 11i; b) z1 + z2 = − i, z1 − z2 = − i; c) z1 + z2 = 4 2 − 3 i,
6 8 2 8
6
z1 − z2 = −2 2 + 3 3 i. 2 a) z + z = 20; z − z = −2i; b) z + z = 1; z− z = i ; c) z + z = 2 3; z − z = 2 5 i.
7

3 z1 − z2 = −4 − 12i = z1 − z2 . 4 z1 + z 2 = 6 + i = z1 + z 2 .

5 a) − 25 − − 36 + − 64 + 100 = − 5 − 6i + 8i + 10 = 5 + 2i; b) 22i.

3
z1 43 23 z1 6 8
2 z1 ⋅ z2 = 3 − i. 1 a) z1 ⋅ z2 = 47 −13i, = − + i. b) z1 ⋅ z2 = −20i, = − i.
z2 82 82 z2 5 5

z1 6
2 a) (2 + 5i)3 = −142 − 65i. b) (2 − 6i) = 448 + 1536i. c) ( 2 + 3 i ) = −7 2 + 3 3 i.
4 3
c) z1 ⋅ z2 = 12 + 6 i, = i.
z2 6
⎛ z1 ⎞ 1 2 z1
3 a) |10 − 2i |= 2 26. b) |1 − 4i |= 17. c) 3− 5i = 2 2. 4 ⎜ ⎟=− + i= .
⎝ z2 ⎠ 5 5 z2

5 a) i 54 = i 4⋅13+ 2 = i 2 = −1. b) i
524
= i 4⋅131+ 0 = i 0 = 1. c) i − 97 = i − 4⋅ 25 + 3 = i 3 = −i. ç) i − 486 = i − 4⋅121+ 2 = i 2 = −1.

313
 6 a) Barazimi mund të shkruhet në formën x2 = 16, kurse prej këtu vijon se zgjidhjet e tij janë x = 4 ose

x = -4, pasi 42 = 16 dhe (-4)2 = 16. b) Prej (4i)2 = 42 ⋅ i2 = 16 ⋅ (-1) = -16 dhe (-4i)2 = (-4)2 ⋅ i2 =16 ⋅ (-1) = -16, vijon se

zgjidhjet e barazimit x2 + 16 = 0, d.m.th. x2 = -16 janë x = 4i ose x = -4i.

1 y
4 4 M 1 (2, 4 ) 2
z2 = −2 + 3i
4 y
z1 = 2 + 4i
3 M 2 (−2,3) 3
z5 = 2i z1 = 2 + i
2
M 5 (0, 2 ) M1 (2,1)
z4 = 4
1 1
x M4 (4,0)

−4 −3 −2 −1 1 2 3 4 −4 −3 −2 −1 1 2 3 4 x
−1 M4 (3, −1) −1
−2 z4 = 3 − i
z3 = −2 − 3i
−2
−3 M 3 (−2, −3) −3
−4 −4
−5 M2 (1, −5); z2 = 1 − 5i

−6 M3 (2, −6)
z3 = 2 − 6i

y
3 4 M 2 (2, 4 )
z2 = 2 + 4i
5 1 a) z1 + z 2 = 8 − i , z1 − z 2 = 7 i .
y
3
M 4 (3, 2 ) 7 M 4 (0, 7 )
z3 = −2 + i 2 z1 − z 2 = 7 i
M 3 (−2,1) z4 = 3 + 2i
6
1
x 5
z1 - z1

1 2 3 4 4
−1 M 1 (4,3)
M 3 (3, −2 ) 3 z1 = 4 + 3i
−2
z3 = 3 − 2i 2
−3 z1
−z2
M 1 (1, −4 ) 1
−4
z1 = 1 − 4i x
1 2 3 4 5 6 7 8
−1 z1 + z
4 x = −1, y = −2. 1
M 3 (8, −1)
−2 z2 z1 + z2 = 8 − i
−3
−4 M 2 (4, −4 )
z2 = 4 − 4i
−5

314
b) z1 + z 2 = 6 + i , z1 − z2 = −2 + i. c) z1 + z2 = 3 + i, z1 − z2 = −3 + 3i. ç) z1 + z 2 = − i , z1 − z 2 = 3i.
5 13 1 7 y
d) z1 + z2 = − i, z1 − z2 = − i. e) z1 + z2 = 2, z1 − z2 = −4.
6 8 2 8 4
Përcaktimi vektorial i shumës dhe ndryshimit të detyrave b) - e) është
3
analoge sikurse te detyra nën a). __
2 z − z = 2i
2 a) z + z = 6, z − z = 2i. Shuma e z edhe të z është numër
1 z __
real, kurse ndryshimi është numër imagjinar (shiko figurën). −z z+ z =6 x
z1 2 3 4 5 6
__
6
b) z + z = 1, z−z = − i . c) z + z = 6, z − z = − 1 0 i. −1
7

6 1 a) | 4 + 3i |= 5. b) | 2 + i |= 5 . c) | 2 i | = 2 . ç) | i | = 1 . d) | −2i |= 2. e) | − 1 |= 1.

z 9 13 z1 10
2 a) | z1 |= 5. b) | z 2 |= 10. c) z1 ⋅ z 2 = 15 + 5i , | z1 ⋅ z 2 |= 5 10. ç)
1
= + i, = .
z2 10 10 z2 2

z 24 176 468 z1 2 10 2 10
d) =− − i, = 20. 3 z1 = + i, z2 = − i. 4 a), b) janë të barabartë.
z1 25 25 z2 2 2 2 2

135 5 3 5 2 1
.
5 a) | z |= . b) | z |= . 6 a) 2 ; b) 800 ; c) 1000
4 81

7 1 a) z=-10+22i; b) z=-102+25i; c) z=225-3i; ç) z=1-i. 2 a) z1 + z 2 = 5, z1 − z 2 = 3 + 6 i ;

z1 1 1
b) z1 + z2 = 4 2 − 2 5 i, z1 − z2 = −2 2 + 8 5 i. 3 a) z1 ⋅ z 2 = 14 − 2 i , = − − i ; b) z1 ⋅ z2 = 6 − 15i,
z2 2 2
z1 5 6 3
= − i. 4 a) 0; b) 0. 5 a) (2 + i)4 = −7 + 24i; | −7 + 24i |= 25; b) (1 − 4i )3 = −47 + 52i;
z2 21 7
444 183 26 143
| −47 + 52i |= 17 17; c) ( 3 + 3i ) = −6 + 6 3 i; | −6 + 6 3 i |= 12.
2
6 a) + i; b) − − i.
50 50 125 125

7 z = 2 − 3i. 8 Barazimi është i saktë. 9 y

4
3
M 2 (3, 2 )
2
z 2 = 3 + 2i
z4 = −4 1
M 4 (−4, 0 )

−4 −3 −2 −1 1 2 3 4 x
−1
−2 M 1 (4, −2 )
M 3 (1, − 3 )
z1 = 4 − 2i
−3 z 3 = 1 − 3i
M 5 (0, − 4 )
−4
z5 = −4i

315
10 z1 + z2 = −1 + 5i, z1 − z2 = 3 − 3i. 11 z1 + z 2 + z 3 = 2 − 6 i . Udhëzim: Në fund të rreze-vektorit përkatës i z1
bartet fillimi i reze-vektorit përkatës i z2, kurse në skajin e tij bartet rreze-
vektori përkatës i z3. Vektori, fillimi i të cilit është në fillimin e koordinatave,
y kurse mbarimi është në fund të vektorit z3, është rreze-vektor i shumës z1+z2+z3.
Në figurën z1+z2+z3 është vektori i vizatuar me vijë të zezë.
4
3 y
z1 + z 2

z2 2 3
1 z 2
1
x
1
−4 −3 −2 −1 1 2 3 4 x
−1
z1 −4 −3 −2 −1 1 2 3 4
−2 −
z −1
−z2 2

−3 −2
−4 −3
z1 + z2 + z3
−5 −4
−5

−6

8 1 c). 2 c). 3 b). 4 a). 5 b). 6 2 + 3i.

y
9 M 4 (1,9 )
z1 − z2 = 1 + 9i
7 Re( z1 + z2 + z3 ) = a1 + a2 + a3 ; Im( z1 + z2 + z3 ) = b1 + b2 − b3 . 8
7
8 | z |= a 2 + ( −b) 2 = a 2 + b 2 . 9 Me pikë dhe rreze vektor. 6
M 1 (2,5 )
10 | z1 ⋅ z2 |=| z1 | ⋅ | z2 | . 5
z1 = 2 + 5i
z1 − z2

4
11 0. Udhëzim. (1 + i ) − (1 − i ) = ((1 + i ) ) −
8 8 2 4
3 z1 z2
−z2
−((1 − i ) 2 ) 4 = (2i )4 − (−2i ) 4 = 0. 12 z1 = 5 + 7i; z2 = 7 + 5i. 2
M 3 (3,1)
1 + z2 z1 + z2 = 3 + i
512 z1
13 | z |= . 14 Zgjidhja është dhënë te figura.
625
1 2 3 4 x
−1
z2
−2
−3
M 2 (1, −4 )
−4
z2 = 1 − 4i

316
 TEMA 4 BARAZIMET KATRORE

1 2 3
1 2 a) a = −3, b = 5, c = −6; b) a =
2
, b = − , c = −5; c) a =
3 2
, b = −0,5, c = 0,1.

4 a) a = 3 − 1, b = 0, c = −2 3; b) a = 2 3, b = 3 − 1, c = 0; c) a = 3, b = 0, c = 0.

6 a) k ≠ −3; b) c=0, d.m.th. c=-k+2, k=2. 7 b) x 2 + 2 x − 1 = 0, a = 1, b = 2, c = −1.

5 2 2 11 1
8 a) x − 2 x +
2
= 0; b) x 2 − x − = 0; c) x 2 − x = 0. 10 x=− ose x =1.
3 3 3 5 3

12 a) m = 2; b) m = 0. 1 a), b), ç). 2 a) a = 3, b = −2, c = 3; b) a = 1, b = − 2, c = −3;

c) a = 1, b = −8, c = 0; ç) a = 6, b = c = 0; d) a = −3, b = 0, c = −2; e) a = k − 2, b = 3k , c = −2 + k .

1 1
3 a) k = 2; b) k ≠ 2; c) k = ; ç) k = −3; d) k = 3. 4 a) m ≠ − ; b) m ≠ −1.
2 2

1 1
5 a) p = − ; b) p = 6 a) 2 x 2 + 5 x + 5 = 0; b) x 2 − 9 = 0; c) x − 2 x = 0.
2
.
2 2

7 a) 3 x 2 + x − 14 = 0; b) 3x 2 + 14 x + 20 = 0. 8 a) 12 x 2 − 38 x − 5 = 0; b) 4 x 2 + 13 x + 11 = 0.

1 24
9 x1 = 1, x2 = . 10 Barazimi është katror nëse k ≠ −2. a) k = 0; b) k = 2; c) k = .
2 5

5 1 4 6 3
2 21 a) −2, − ; b) −
3 2
, 3, ; c) 0, − .
3 5
5 a) x1 =
5
, x2 = −3; b) x1 = 0, x2 = −1;

1 5 4 4
c) x1 = x2 = 0. 8 a) x1/ 2 = ±3; b) x1/ 2 = ± 2; c) x1/ 2 = ± . 1 a) x1 = , x2 = 3; b) x1 = , x2 = .
2 2 3 5

2 a) x1 = 0, x2 = 9; b) x1 = 5, x2 = −1. Udhëzim. ( x − 2 ) − 9 = 0 ⇔ ( x − 2 + 3 )( x − 2 − 3) = 0.
2

3 a) x1 = x2 = 0; b) x1 = x2 = 0. 4 a) x1 = 0, x2 =
3 5b
5 a) x1/ 2 = ±4; b) x1/ 2 = ± ; c) x1/ 2 = ± . 6
2 2
2 5
; b) x1 = 0, x2 = − ; c) x1 = 0, x2 = − 3.
3 2
a) x1 = x2 = 0; b) x1 = x2 = ±4. 7 a) x1 = 0, x2 = 4;

⎧ k +1> 0 ⎧ k +1< 0
b) x1 = 0, x2 = −6. 8 a) k ∈ (−∞, 2 ); b) k ∈ (−1,3). Udhëzim.a=k+1,c=k-3, ⎨ ose ⎨
⎩k − 3< 0 ⎩k − 3> 0.

5
9 k1 = 0, k2 = 1. 10 Barazimi ka një zgjidhje zero ( x1 = 0 ) nëse c = 0. c = m 2 − 4 = 0, m = ±2; x2 = − .
3

317
 2
⎛ b ⎞
3
2 1 3
3 a) 1; b) 4; c) ⎜ ⎟ . 1 a) x1 = − , x2 = ; b) x1 = x2 = ; c) nuk ka zgjidhje reale.
⎝ 2a ⎠ 3 2 2

2 1 3 5 5
2 a) z1 = , z2 = ; b) y1 = 3, y2 = 2. 3 a) x1 = 0, x2 = ; b) x1 = − , x2 = ; c) nuk ka zgjidhje reale.
3 2 2 2 2
7 11 10
4 a) x1 = 0, x2 = ; b) x1 = −3, x2 = 2. 51 a) x1 = −4, x2 = ; b) x1 = 0, x2 = .
2 6 3

3 25
6 a) x1 = − , x2 = 1; b) x1 = 5, x2 = . 7 a) për x = 0 ose x = 7; b) për x = −3 ose x = 2.
14 12

8 a) x1 = 2 + 3, x2 = 2 − 3; b) x1 = 7, x2 = 5. 9 a) x1 = 3a, x2 = 2a; b) x1 = m + n, x2 = m − n;

1
c) x1 = 1, x2 = .
a

4 3 b) D = 48 − 12m, pra për m < 4 barazimi ka rrënjë reale dhe të ndryshme, për m = 4 ka rrënjë reale dhe të
barabarta, por për m > 4 nuk ka zgjidhje reale.

1 a) x1 = 5, x2 = 3; b) nuk ka zero reale. 2 a) D > 0, reale dhe të ndryshme; b) D = 0, reale dhe të barabarta;

9 1
c) D < 0, nuk ka zgjidhje reale. 3 a) k = ; b) k = 3 ose k = −3; c) k = 6 ose k = 2. 4 a) k < ;
4 3

9 9 1
b) k < 2; c) k > − . 5 a) m < −2; b) m > 1; c) m > . 6 a) a ≥ 3; b) a ≥ . 7 a) Për D = 0, d.m.th.
20 8 2

4 4 8 a) Për k < 4 ka zgjidhje reale dhe të ndryshme, për k = 4 ka zgjidhje

m = 9; b) për D = 0, d.m.th. m = ose m = − .
3 3
16 16
reale dhe të barabarta, kurse për k > 4 nuk ka zgjidhje reale; b) për k > − ka reale dhe të ndryshme, për k = − ks reale dhe
15 15
16 1 1
të barabarta, por për k < − nuk ka zgjidhje reale; c) reale dhe të ndryshme për k > − , reale dhe të barabarta për k = − , kurse
15 8 8
1
nu ka zgjidhje reale për k < − .
8

5
3 7 3 7 3 7 4 1 4 1
1 a) x 2 + x + = 0, p = , q = , x1 + x2 = − , x1 ⋅ x2 = ; b) x − x + = 0, p = − , q = ;
2

2 2 2 2 2 2 3 3 3 3

4 1 5 5 m+2 m+2
x1 + x2 = , x1 ⋅ x2 = . 1 a) x − 2 x +
2
= 0, p = −2, q = ; b) x 2 − x − 5 = 0, p = − , q = −5.
3 3 3 3 m m

7 5 2m + 3 1
2 a) x1 + x2 = , x1 ⋅ x2 = ; b) x1 + x2 = 5, x1 ⋅ x2 = 0; ç) x1 + x2 = , x1 ⋅ x2 = ;
2 2 m−2 m−2

1 m−3 5
d) x1 + x2 = , x1 ⋅ x2 = . 3 a) x1 = −5, x2 = −3; b) x1 = 3, x2 = 5; c) x1 = −4, x2 = −3; ç) x1 = 1, x2 = .
2m 2m 2

318
 1
4 a) Po; b) po; c) jo; ç) jo. 5 a) x1 = −14, x2 = 7; b) , x2 = −2; c) b 2 − a 2 , x2 = b + a. 6 k = −6.
6

5 3 1 3 1 3
m = − , x1 = −1, x2 = 5. 8 a) Zgjidhje. − p = , q = , x1 x2 + x1 x2 = x1 x2 ( x1 + x2 ) = − p ⋅ q = ⋅ = ;
2 2
7
2 4 2 4 2 8
−3 p 9 7 p 2 − 2q 7
b) = ; c) p 2 − 2q = − ; ç) =− .
q 2 16 q2 4

6
1 2
2 a) p = − (−3 + 2 ) = 1, q = −3 ⋅ 2 = −6,
5
a) x 2 + 5 x + 6 = 0; b) x − x + = 0; c) x 2 + x − = 0.
2
1
2 3 2
1 1 1 3
x 2 + x − 6 = 0; b) x − x − 20 = 0; c) x + 7 x + 6 = 0.
2 2
3 a) x +
2
x − = 0; b) x 2 + x − = 0;
6 3 4 8

c) x +
2 23
12
5
x + = 0.
6
4 a) x 2 − 5 3 x + 12 = 0; b) x −
2
( )
5 − 2 x − 10 = 0; c) x 2 − 10 x + 23 = 0.

1 2 5 a 2 + b2
5 a) x 2 − x − = 0; b) x − 4 x + 13 = 0; c) x − x + = 0.
2 2
6 a) x 2 − x + 1 = 0;
2 3 9 ab

a 2 + b2 ab 6 2 91
b) x −
2
x+ 2 = 0. 7 a) x 2 − 6 x − 3 = 0; b) x − 6 x + 13 = 0; c) x −
2 2
x + = 0. 8 .
a 2 − b2 a − b2 5 5 32

9 Zgjidhje. x12 + x2 2 = ( x1 + x2 ) − 2 x1 x2 = p 2 − 2q, p 2 − 2q = 12, d.m.th. 16 − 2m = 12, pra m = 2.

2

m +1 2m + 2
10 Prej x1 + x2 = m + 1 dhe x1 = 2 x2 kemi x2 = , d.m.th. x1 = . Prej x1 ⋅ x2 = m + 3, e fitojmë barazimin
3 3

m + 1 2m + 2 5
⋅ = m + 3, d.m.th. 2m 2 − 5m − 25 = 0, prej ku m = 5 ose m = − .
3 3 2

7 5 a) x1 = 2, x2 = 4; b) x1 = 2, x2 = −1, por x2 = −1 nuk është zgjidhje pasi në këtë rast barazimi nuk është i
përkufizuar.

1 53 dhe 70. 2 18 dhe 19 ose − 18 dhe − 19. 3 7 cm. 4 a) Po, 3, 4 dhe 5; b) po, 6, 8 dhe10; c) jo.

5 a) x1 = 2, x2 = 4; b) x1 = 2. ( x2 = −1 nuk është zgjidhje pasi nuk i takon bashkësisë së përkufizimit).

6000 6000 7 Punëtori i parë për 25 ditë, kurse i dyti për 20 ditë.
6 Ka pasur 10 nxënës. Udhëzim. − = 150.
x−2 x

15 8 650 650
Udhëzim. + = 1. 8 65 km/h, kurse i dyti 50 km/h. Udhëzim. +3= .
x x −5 x x − 15

319
 8 1 c). 2 [1, ∞ ). 3 c). 4 c) 5 c) 6 c). x1 = 2, x2 = −2; b) x1 = 0, x2 = −b;

5 4
c) x1 = 1, x2 = −1. 7 a) x1 = 0, x2 = − ; b) x1 = 5, x2 = − . 8 a) D > 0, reale dhe të ndryshme; b) D = 0,
2 5
1 15
9 a) x 2 + 14 x + 45 = 0; b) x + x− = 0.
2
reale dhe të barabarta; c) nuk ka zgjidhje reale.
8 32
1
10 a) 2m − 6 = 0, m = 3; b) m = . 11 a) D = 0, m = 25; b) m = 3 ose m = −3. 12 a) x1 = 4, x2 = 2;
3

13 7, 9 dhe 11. Udhëzim. Numri më i vogël le të jetë x. Atëherë të tjerët janë x + 2 dhe x + 4. Prej kushtit të detyrës e

e fitojmë barazimin x + ( x + 2 ) + ( x + 4 ) = 251, d.m.th. x 2 + 4 x − 77 = 0, prej ku x1 = 7, x2 = −11. Pasi

2 2 2

x2 ∈ Z , numrat e kërkuar janë 7, 9 dhe 11. 14 Udhëzim. Nëse x është brinja më e madhe e drejtkëndëshit, atëherë

brinja më e vogël është x − 6, pra prej x + ( x − 6 ) = 30 vijon se x = 24. Syprina e drejtkëndëshit është 24 ⋅ 18, kurse e
2 22

⎛1 1 ⎞
katrorit është 3 ⋅ 24 ⋅18 = 362. Brinja e katrorit është 36 cm. 15 ⎜ + ⎟ ⋅ 3 = 1, x 2 − 14 x + 24 = 0. Prej këtu
⎝ x x −8⎠

kemi x1 = 12, x2 = 2. Vlen vetëm zgjidhja x1 = 12, pra nëpër gypin A tretja do të rrjedh për 12 orë.

1 40001
16 x + = , 200 x 2 − 40001x + 200 = 0. Tensioni është 200 voltë. 17 Të ardhurat janë 9, 12 dhe 15 tonelata.
x 200

9 1 c). 2 1 . 3 Më e vogla është zero. 4 a). 5 c) 6 a) x1 = 1, x2 = −1; b) nuk ka zgjidhje

1
reale. 7 a) x1 = 0, x2 = 24; b) x1 = 0, x2 = −25. 8 a) x1 = x2 = ; b) x1 = −1; x2 = −12.
2

9 a) D < 0, nuk ka zgjidhje reale; b) D = 0, reale dhe të barabarta; c) D > 0, reale dhe të ndryshme.

9 1
10 a) p = − (16 − 1) = −15, q = 16 ⋅ (−1) = −16, x 2 − 15 x − 16 = 0; b) x − x + = 0. 11 a) x1 = 25, x2 = 3;
2

10 5
b) x1 = 0, x2 = 4; c) Udhëzim. Barazimin e shumëzojmë me x − 4
2
( x ≠ ±2 ) dhe kemi x 2 + 3x + 2 = 0. Rrënjët
e këtij barazimi janë x1 = −1, x2 = −2, por pasi x2 ∉ D, zgjidhja e barazimit është vetëm x = −1.

12 Prej x (30 − x ) = 144 vijon se x 2 − 30 x + 144 = 0, kurse numrat janë 24 dhe 6.

x ( x − 1)
13 Zgjidhje. Le të jetë x numri i shahistëve. Atëherë numri i lojërave të luajtuara është = 120. Prej këtu vijon
2
se x 2 − x − 240 = 0, d.m.th. x = 16. Domethënë, në turnir marrin pjesë 16 shahistë.

9
14 Barazimi ka zgjidhje të barabarta nëse D = 0. a) m − 4 ⋅ 36 = 0, m = ± 12; b) m =
2
.
20

320
 TEMA 5 FUNKSIONI KATROR. JOBARAZIMI KATROR

1 4 Koordinatat e pikave i zëvëndësojmë në barazimin e dhënë dhe fitojmë:

⎧ 4 + 2b + c = 0 ⎧ −2b − c = 4 ⎧b = 1
⎨ ⇔⎨ ⇔⎨ , pra funksioni është f ( x ) = x 2 + x − 6.
⎩9 − 3b + c = 0 ⎩ −3b + c = −9 ⎩ c = −6
y
a=-2 a=2
1 a) x 0 2
b) x 0 2
a=-1
x −1 -1 1 −x −1 -1 -3 a=1
2x −1 -1 3 −2 x − 1 -1 -5 a=-1/2 1 a=1/2
1 1
x −1 -1 0 − x −1 -1 -2 -2 -1 0 1 2 x
2 2

⎧⎪ a ⋅ 0 + b = 1 ⎧a = 2
2 a) ⎨ ⇔⎨ , pra y = 2 x + 1; b) y = −2 x + 4.
⎩⎪ ( )
a ⋅ − 1 + b = −1 ⎩b = 1

3 a), b) dhe ç). 4 a) V f = {−1, 0,3,8}; b) V f = [−1, 8]. 5 a) f (0 ) = 2 ⋅ 02 − 5 ⋅ 0 + 3 = 3; b) 0; c) 21; ç) 0.

y
2)
6 1) x −3 −2 −1 −0,5 0 0,5 1 2 3
x2 9 4 1 0,25 0 0,25 1 4 9

3) a) f (−3) > f (−2 ); b) f (−2 ) > f (1); c) f ( x1 ) > f ( x2 );

x
f ( x1 ) < f ( x2 ). -3 -2 -1 0 1 2 3

7 a) Prej 2 = 1 + m ⋅1 + 4 kemi m = −3; b) m = 3; c) m = 5.

2
8 a) m ≠ −2; b) m∈R c) m ≠ −2 dhe m ≠ 2.

9 a) b = 3, c = 2; b) b = −1, c = 4. 10 a = 1, b = −2, c = 3. 11 Zgjidhje. Le të jetë x + 1 = t. Atëherë x = t − 1,

pra f (t − 1) = (t − 1) − 3 (t − 1) + 2 = t 2 − 2t + 1 − 3t + 3 + 2 = t 2 − 5t + 6. Domethënë, f ( x ) = x − 5 x + 6.
2 2

12 f (c − 1) = (c − 1) + c − 1 + c = c 2 − 2c + 1 + c − 1 = c 2 .
2
y y = 2 x2 + 2
y = 2 x2 − 1

2 5 a) Grafiku është paraqitur te figura. b) vetitë janë:

Për y = 2 x 2 − 1: 1) D f = R 2) T (0, −1); 3) a = 2 > 0, ymin = −1, për x = 0;

4) grafiku është simetrik në lidhje me boshtin e ordinatave.

Për y = 2 x 2 + 2 : 1) D f = R 2) T (0, 2 ); 3) a = 2 > 0, ymin = 2, për x = 0; x

-2 -1 1 2
4) grafiku është simetrik në lidhje me boshtin e ordinatave.

321
 1 a) x 0 ±1 ±2 a) b) y
y
−x 2
0 -1 -4 -2 -1 0 1 2 x
−2x 2 0 -2 -8
1 1
− x2 0 − -2
2 2

b) x 0 ±1 ±2
x 2
0 1 4 x
2x 2
0 2 8 -2 -1 0 1 2
1 2 1
x 0 2
2 2

2 x 0 ±1 ±2 y
y
−2x 2 0 -2 -8
−2 x 2 + 1 1 -1 -7
−2 x − 1 -1
2
-3 -9
−2 x + 3
2
3 1 -5 x

3 x 0 ±1 ±2
1 2 1
x 0 2
2 2 x
1 2 3
x − 2 -2 − 0
2 2
1 2 7
x +3 3 5
2 2
1 2 3 3 7
x + 2
2 2 2 2

4 a) T (0, 2 ), V f = (−∞, 2], ymax = 2; b) T (0, − 3), V f = [−3, +∞ ), ymin = −3. 5 a) T (0, − 4 ), V f = [−4, +∞ ),

⎛ ⎞ 1 ⎡ ⎞ 1 1
ymin = −4; b) T (0,3), V f = (−∞,3], ymax = 3. 6 a) T ⎜ 0, ⎟ , V f = ⎢ , +∞ ⎟ , ymin = ; b) T (0, − 3),
⎝ 2 ⎠ ⎣ 2 ⎠ 2

1 3
V f = (−∞, −3], ymax = −3. 7 a) a = − , c = 2; b) a = 2, c = − . 8 y = x 2 − 4.
2 2

9 a) y = ax 2 − 2; b) y = ax 2 + 3. 10 a) Për 1 njësi lartë; b) për 3 njësi lartë; c) për 4 njësi poshtë.

3
1 2
2 Vizato gafikun e funksionit y = − x dhe zhvendose: a) për një njësi djathtas; b) për dy njësi majtas.
2

1 a) T (2, 0 ); b) T (−3, 0 ); c) T (1, 2 ); ç) T (−3, −2 ). 2 a) Vizato gafikun e funksionit y = 2 x 2 dhe

322
 1 2
zhvendose për 3 njësi majtas; b) grafikun e funksionit f ( x ) = x zhvendose djathtas për 2 njësi;
2
1 2 1
c) grafikun e funksionit f ( x ) = x zhvendose djathtas për 1 njësi.
2 2
1
3 a)Parabolën f ( x ) = − x 2 zhvendose për 3 njësi majtas; b) parabolën y = −2 x 2 zhvendose për një
2
3 2
njësi majtjas; c) parabolën y = − x zhvendose për 0,5 njësi djathtas. 4 a) Vizato parabolën
2

y = x 2 , kurse pastaj zhvendose për 2 njësi djathtas, përkatësisht 3 njësi majtas; b) njëjtë sikurse nën a), vetëm që këtu

do ta zhvendosim parabolën y = − x .
2
5 a) Vizato grafikun e funksionit y = − x 2 , kurse pastaj zhvendose

1 2
për tre njësi majtas dhe katër njësi poshtë; b) grafikun e funksionit y = − x zhvendose për 2 njësi
2

majtas dhe një njësi poshtë; c) Udhëzim. y = x 2 − 2 x + 4 = x 2 − 2 x + 1 + 3 = ( x − 2 ) + 3. Domethënë, grafikun e

2

funksionit f ( x ) = x do ta zhvendosim për dy njësi djathtas dhe tre njësi lartë. a) T (3, 0 ), x = 3,
2
6

ymin = 0; b) T (−3, 0 ), x = −3, ymax = 0; c) T (2,3), x = 2, ymin = 3. 7 a) Për një njësi nga kahja negative e boshtit të

të x; b) për katër njësi nga kahja negative e boshtit të x; c) për një njësi nga kahja pozitive e

të boshtit x. 8 a) Për tre njësi nga kahja pozitive e boshtit të x; b) për pesë njësi poshtë;

1
c) për katër njësi majtas dhe katër njësi lartë. 9 a) a = 2, α = 3; b) a = − , α = −2.
2
1
10 a) f ( x ) = x 2 ; b) f ( x ) = −2 x 2 + 5; c) f ( x ) = −2 ( x + 2 ) .
2

⎛ 7⎞
4
1
a) T (1, −1); b) T (2,8 ); c) T ⎜ 6, − ⎟ . 2 a) y = ( x − 1) − 1; b) y = ( x − 2 ) ; c) Zgjidhje.
2 2
1
⎝ 2⎠ 2
2
⎛ 5 25 ⎞ 25 ⎛ 5⎞ 9
f (x ) = x2 − 5x + 4 = ⎜ x2 − 2 ⋅ x + ⎟ + 4 − = ⎜ x − ⎟ − ; ç) y = −2 ( x + 1) + 2.
2
3 a) Vizato gafikun e
⎝ 2 4 ⎠ 4 ⎝ 2⎠ 4

funksionit y = x dhe zhvendose për dy njësi djathtas dhe tre njësi lartë; b) parabola y = − x 2 zhvendose
2

1 2
për dy njësi majtas dhe katër njësi lartë; c) parabola y = x zhvendose për një njësi djathtas
2
3
dhe njësi lartë. 4 Udhëzim. Funksionet e dhëna shkruaj në formën kanonike: a) y = ( x − 1)2 + 1;
2
1
b) y = − ( x + 1) + 2; c) y = ( x + 2 ) + 6. Mëtutje vepro ngjashëm sikurse te detyra paraprake.
2 2

5 Pikat karakteristike janë kulmi i parabolës dhe prerjet e parabolës me boshtet e koordinatave.

323
 ⎛ b 4ac − b 2 ⎞ ⎛3 9⎞
a) a = −1, b = 3, y = 0, pra sipas T ⎜ − , ⎟ , kulmi i parabolës është T ⎜ , ⎟ . Për x = 0, y = 0, pra para-
⎝ 2a 4a ⎠ ⎝2 4⎠
bola e pren boshtin y në pikën (0, 0 ). Për y = 0 kemi: y
− x 2 + 3x = 0, − x ( x − 3) = 0, d.m.th. x1 = 0, x2 = 3, pra (0, 0 ) dhe (3, 0 ) janë

⎛ 1 9⎞
prerjet e parabolës me boshtin x. b) Kulmi është T ⎜ − , − ⎟ ,
⎝ 2 2⎠

zero janë x1 = −2, x2 = 1, kurse prerja me boshtin y është pika (0, −4 ).

x
c) T (1, 6 ); x1 = 1 − 6, x2 = 1 + 6, (0,5 ). Grafikonet e tre

funksioneve janë paraqitur te figura, dhe atë: a) ngjyra e kaltër; b) ngjyra

e zezë; c) ngjyra e zezë e ndërprerë.

6 Udhëzim. Grafikun vizatoe me ndihmën e pikave karakteristike. a) T (2, 0 ) është kulmi i parabolës,

A (0, 4 ) prerja e parabolës me boshtin y, kurse A1 (4, 4 ) është pikë prej parabolës që është simetrike me pikën A në

⎛ 9⎞
lidhje me boshtin e parabolës; b) T ⎜ −1, ⎟ , A (0, 4 ), A1 (−2, 4 ), B (−4, 0 ), C (2,0 ). c) T (1, 2 ), A (0,3), A1 (2,3).
⎝ 2⎠
Parabola nuk e pren boshtin x, domethënë se hapja është lartë. Grafikun vizatoe vet.

b 1
7 p = −8, q = 9. Udhëzim. − = 4, − p = 8a, p = −8. 8 a = , α = 3. 9 a = 1, β = 3.
2a 2
10 a = 3, α = 4, β = 2.

⎧1 + p + q = 0 ⎧ p + q = −1 ⎧ p = −4
5 6 p = −4, q = 3. Udhëzim. ⎨
⎩9 + 3 p + q = 0
⇔⎨
⎩3 p + q = − 9
⇔⎨
⎩q = 3.

2 a) β = , V f = ⎛⎜ −∞, ⎥⎤ ; b) β = −3,
9 9
1 a) α = +4, β = −3; b) α = 5, β = 4; c) α = 2, β = −2.
8 8⎝ ⎦
V f = [−3, +∞ ); c) β = −3, V f = [−3, +∞ ). 3 a) x1 = 0, x2 = 7; b) x1 = −5, x2 = 3; c) x1 = x2 = −1.

1
4 b = 2, c = −12. 5 a = −3, c = 6. 6 a) Zero janë x1 = 3, x2 = , por pasi a = 2 > 0, f ( x ) < 0 për
2
⎛1 ⎞ ⎛ 1⎞
x ∈ ⎜ ,3 ⎟ , kurse f ( x ) > 0 për x ∈ ⎜ −∞, ⎟ * (3, +∞ ); b) a = 2 > 0, nuk ka zero reale, pra f ( x ) > 0 për x ∈ (−∞, +∞ );
⎝2 ⎠ ⎝ 2⎠
c) a = −1 < 0, nuk ka zero reale, pra f ( x ) < 0 për x ∈ (−∞, +∞ ). 7 a) x1 = x2 = 3, a = −1 < 0, f ( x ) < 0 për

x ∈ R \ {3} ; b) x1 = 0, x2 = 3, a = 2 > 0, f ( x ) < 0 për x ∈ (0,3), kurse f ( x ) > 0 për x ∈ (−∞, 0 ) * (3, +∞ );

1 ⎧ 1⎫
c) x1 = x2 = − , a = 2 > 0, f ( x ) > 0 për x ∈ R \ ⎨ − ⎬. 8 a) Zero janë x1 = −1, x2 = 5, a = 1 > 0, f ( x ) < 0 për
2 ⎩ 2⎭

x ∈ (−1,5 ); b) x1 = − , x2 = 1, a = 5 > 0, f ( x ) < 0 për x ∈ ⎛⎜ − ,1⎞⎟ ; c) x1 = 0, x2 = 3, a = 3 > 0, f ( x ) < 0 për

2 2
5 ⎝ 5 ⎠

324
x ∈ (−∞, 0 ) * (3, +∞ ). 9 Grafikonet e funksioneve janë paraqitur te figurat.

a) y b) y c) y

x x x

⎛ 1 25 ⎞ 1
a) 1) D f = R 2) kulmi T ⎜ , ⎟ ; 3) boshti është x = 2 ; 4) prerja me boshtin y është pika A (0, 6 ), kurse prerjet me
⎝ 2 4 ⎠
25 ⎛ 25 ⎤
boshtin x janë pikat B (−2, 0 ) dhe C (3, 0 ); 5) ymax = ; 6) V f = ⎜ −∞, ⎥ ; 7) f ( x ) > 0 për x ∈ (−2,3), kurse f ( x ) < 0
4 ⎝ 4⎦
për x ∈ (−∞, −2 ) * (3, +∞ ). b) 1) D f = R 2) T (−1, −2 ); 3) x = −1; 4) A (0, 0 ), B (−2, 0 ), C (0, 0 ); 5) ymin = −2;

6) V f = [−2, +∞ ); 7) f ( x ) < 0 për x ∈ (−2, 0 ), kurse f ( x ) > 0 për x ∈ (−∞, −2 ) * (0, +∞ ). c) 1) D f = R 2) T (0, −4 );

3) x = 0; 4) A ≡ T , B (−2, 0 ), C (2, 0 ); 5) ymin = −4; 6) V f = [−4, +∞ ); 7) f ( x ) > 0 për x ∈ (−∞, −2 ) * (2, +∞ ), kurse
6 2 2
f ( x ) < 0 për x ∈ (−2, 2 ). 10 x = α = − = 3; = .
−2 −9 + 18 + 2 11

6 3 (
a) x ∈ R \ {3}; b) x = 3; c) x ∈ ∅; ç) x ∈ −∞,1 − 6 * 1 + 6, +∞ . ) ( )
1 a) x ∈ (−4, 4 ); b) x ∈ (−∞, −2 ) * (2, +∞ ); c) x ∈ (−5,5); ç) x ∈ (−∞, −1]* [1, +∞ ). 2 a) x ∈ [−3,5];

⎡ 3⎤
b) x ∈ (−∞, 0 ) * (2, +∞ ); c) x ∈ (−∞, +∞ ). 3 a) x ∈ ⎢0, ⎥ ; b) x ∈ (−∞, −3) * (1, +∞ ); c) x ∈ (−∞, −1) * (4, +∞ ).
⎣
2 ⎦
⎛ 1⎤ ⎛ 1 ⎞
4 a) 2 x 2 − x − 1 ≥ 0, x ∈ ⎜ −∞, − ⎥ * [1, +∞ ); b) 2 x 2 − 5 x − 3 < 0, x ∈ ⎜ − ,3 ⎟ . 5 a) x ∈ R \ {3}; b) x ∈ R \ { − 5}
⎝ 2 ⎦ 2 ⎝ ⎠
⎛ 3⎤
c) x = −5; ç) x ∈ ∅. 6 a) x ∈ ⎜ −∞, − ⎥ * [2, +∞ ); b) x + 8 x − 9 ≤ 0, x ∈ (−9,1). 7 a) D f = [0, 2];
2

⎝ 2 ⎦
3 ⎛3 ⎤
b) D f = (−∞, −3] * [3, +∞ ); c) D f = [−6, 6]. 8 a) Për x ≠ , ( x − 2 )(3 − 2 x ) ≥ 0, x ∈ ⎜ , 2 ⎥ ;
2 ⎝2 ⎦
⎛ 1⎞
b) për x ≠ −2, (2 x − 1)( x + 2 ) < 0, x ∈ ⎜ −2, ⎟ ; c) për x ≠ −2, ( x − 3)( x + 2 ) ≤ 0, x ∈ (−2,3].
⎝ 2⎠
2
9 Për k ≠ −1, 4 (k − 1) − 4 (k − 1)(2k + 5 ) ≥ 0, d.m.th. k 2 − k − 6 ≤ 0, k ∈ [−2,3] \ {−1}. 10 Për k ≠ ,
2

3
4k 2 − 4k (3k − 2 ) < 0, d.m.th. k 2 − k > 0, k ∈ (−∞, 0 ) * (1, +∞ ).

325
 7
b
1 c) dhe ç). 2 Parabola. 3 R. 4 (−2, 0 ). 5 x = α. 6 −
2a
. 7 Shiko fig. 1.

8 a) T (1, 4 ); b) T (−2, −3). 9 Shiko fig. 2. 10 a) a = −1, α = 2, β = 1; b) a = 2, α = −1, β = −5.

y = x2 − 4 y y = x2 + 1 y y

1 2
y= x + x−3
4

x x x
0
0

y = −2 x 2 + 6

fig. 1 fig. 2 fig. 3

y
11 a) 2 ( x + 1) + 2; b) ( x − 1) − 1. 12 Shiko fig. 3. 13 Shiko fig. 4.
2 2

9 ⎡ 9 ⎞
14 a) ymin = − ; b) ymax = 11. 15 a) V f = (−∞, 0]; b) V f = ⎢ − , +∞ ⎟ .
4 ⎣ 2 ⎠
x
⎡ 1 1⎤
16 a) x ∈ (−3, 2); b) x ∈ ⎢ − 2 , 3 ⎥ ; c) x ∈ (−∞, −4]* [4, +∞ ).
⎣ ⎦

fig. 4

8 1 ç). 2 [−5, +∞ ). 3 ç). 4 a). 5 a).

y
y
6 forma kanonike. 7 ç). 8 β.
1 1 2
9 a) a = − , c = 2, f ( x ) = −
x + 2;
2 2
8 7 8 2 7 x
b) a = , c = − , f ( x ) = x − . 10 Shiko fig. 5. x
5 5 5 5

11 a = −1, β = 2. 12 Shiko fig. 6.

⎛ ⎞ 3
13 a) x ∈ (−∞, 0 ) * ⎜ , +∞ ⎟ ; b) x ∈ (−∞, −6] * [1, +∞ ).
⎝2 ⎠ fig.5 fig.6

14 f ( x ) > 0 për x ∈ (0, 4 ); f ( x ) < 0 për x ∈ (−∞, 0 ) * (4, +∞ ). 15 a) x ∈ (−∞, −4] * [3, +∞ ); b) x ∈ [−4, 4].

326
 TEMA 6 SYPRINA DHE VËLLIMI I TRUPAVE GJEOMETRIK

1 1 a) Po. b) dhe c). Jo, pasi sipërfaqet me të cilat kufizohen, nuk janë shumëkëndësha

3 a) Drejtkëndësha. b) Të puthitshëm. c) Jo. Për shembull, prizma trekëndore e pjerrët, ku dy tehet anësore janë

normale në një teh të bazës, ka një faqe anësore që nuk është drejtkëndësh, por dy faqet tjera anësore nuk janë drejtkëndësha (por
janë romboida ose rombe).

5 5 3 cm. 7 84 cm2. 1 s = 4; t = 4, r = 6. 2 a) t = 6, s = 5, r = 9, b = 3; b) t = 8, s = 6, r = 12,

b = 4; c) t = 2n, s = n + 2, r = 3n, b = n. 3 5 7 cm. 4 9,5 cm. 5 a) 18. b) Dymbëdhjetë diagonalet kanë

gjatësi të barabarta 2a, kurse 6 diagonalet tjera kanë gjatësi të barabartë a 5. Udhëzim. Prej kulmit A (fig.)

E1
dalin tri diagonale: AC1, AD1 dhe AE1, ku AC1 = AE1 (kjo mund të vërtetohet me ndihmën e tre- D1

2 2 2
C1
këndëshave të puthitshëm). Poashtu, AD1 = AA1 + A1 D1 = a 2 + ( 2 a ) 2 = 5 a 2 ,
A1 E D
pra AD1 = a 5; AC1 mund të njehsohet prej trekëndëshit kënddrejtë F
C
A B
( ) +a
2 2 2 2
ACC1: AC1 = AC + CC1 = a 3 2
= 4a 2 , pra AC1 = 2a.

6 P = 40 cm, S = 96 cm2. 7 Syprina e prerjes më të vogël diagonale është Q 3, por më të madhit është 2Q.
E D
Udhëzim. Te gjashtëkëndëshi i rregullt ABCDEF te figura, katërkëndëshi ABCO është romb, pra
a
a 3
trekëndëshi AGO është kënddrejtë; kështu, AG = dhe AC = a 3. F O C
2
a G
Q a
Prej ku Q = aH , d.m.th. H = (H është lartësia e prizmës), për syprinën S1 e
a
A a B
Q
prerjes diagonale ACC1A1 fitohet: S 1 = AC ⋅ H = a 2 ⋅ , d.m.th. S 1 = Q 3 , kurse për
a

Q 9
syprinën S2 të perjes diagonale ADD1A1: S 2 = 2 a ⋅ , d.m.th. S2=2Q.
a
9 2
S= m .
8 Drejtkëndësh, trapez (barakrahas) dhe trekëndësh. 8

2 2 a) S=2(ab+ac+bc); b) S=6a2; c) S = 3 a 2 3 + 6 aH ,

4 Vëre se tehet anësore janë normale në bazën, kurse lartësia H është e barabartë me tehun anësor.

6 Kubi është kuadër special me dimenzione a = b = c, pra V = a ⋅ a ⋅ a = a 3 .

327
 1 Për 1206 cm2. 2 9 m2 dhei 1 m. 3 V = 243 7 ≈ 643 (cm3 ), S = 162 + 108 77 ≈ 447,7(cm2 ) . Udhëzim.

Prej 2a 2 + H 2 = 152 dhe a + H = 12

2 2 2
fitohet: a = 9 cm, H = 3 7 cm. 4 V = 2592cm3, S = 1152cm2.

5 45 cm3. Udhëzim. V = BH , B = 3, 75 3 cm 2 , H = 8sin 600 = 4 3 cm. 6 ≈ 5,8 m.

7 a) ≈ 60 dm 2 ; b) ≈ 12000 den. 8 1012500 thasë 5062500 euro.

3 1 a) Trekëndësha barakrahas, të puthitshëm ndërmjet veti. b) Qendra e vijës rrethore e brendashkruar dhe të jashtashkruar
rreth bazës.

2 a) Po. b) Nuk është e domosdoshme; për shembull, te piramida me bazë drejtkëndësh dhe maja projeksioni ortogonal i të cilës
është prerja e diagonaleve të drejtkëndëshit, të gjitha tehet anësore janë të barabarta ndërmjet veti, por ajo piramidë nuk është
e rregullt.

4 SA1 = 2,5cm. Udhëzim. Bëne vizatimin e piramidës së rregullt katërkëndore SABCD prerjen paralele

A1B1C1D1. Cakto syprinën Q të bazës (Q = a 2 = 72 cm 2 ), pastaj, me ndihmën 30, largësia

H1 prej majës deri te prerja (72 :18 = 8 : H1 , H1 = 2 cm ). Prej Δ SOA (O është qendra e bazës):
2 2
SA = H 2 + AO = 64 + 36, SA = 10 cm dhe, në fund, sipas vetisë 10, do të fitojsh SA1 : SA = H1 : H ,

SA1 = (10 ⋅ 2 ) : 8 = 2,5 cm.

1
6 Q = 56 cm2 , h = 2 51 cm. Udhëzim. Q = d ⋅ H ; d = 28 2 cm, H = 2 2 cm. 1 16 cm2.
2

2 H = 35 cm. Udhëzim. H = SO1 + 14; 150 : 54 = (SO1 + 14 ) : SO1 ; 5 : 3 = (SO1 + 14 ) : SO1 , SO1 = 21 cm.
2 2

3 5 2 cm 2 . 4 25 3 cm 2 . Udhëzim. Prerja më e madhe diagonale është trekëndësh brabrinjës me brinjë

1 2 s2
2a = 10 cm. 5 a) H = 12; b) h = 13; c) a = 40. 6
2
a tg β . 7
4
(= 9 dm2 ).

4 2 M = 60 m 2 ; 48000 den. 4 1360 cm3. 6 V = 96 dm3 ; H =

2Q 36
= , H = 3dm.
d 2 12

1 a) 800 dm 2 ; b) 2256 cm 2 . 2 B = 245 cm 2 . Udhëzim. B : ( B − 200 ) = 72 : 32. 3 M = 288 cm 2 .

2
3 ⎛1 a 3⎞
Udhëzim. M = ah; ⎜⎜ ⋅ ⎟⎟ = h − H ; a = 576, a = 24 cm.
2 2 2
4 M = 616 cm 2 ; H = 12 cm,
2 ⎝ 2 2 ⎠

5 a2 3 6 587,4 g;
ha = 13cm, hb = 20 cm. a) S = 36 3cm 2 , V =18 2 cm 3 , b) S = a 2 3, V = .
12
V = 66 cm 3 ; kateta tjetër është 4,8 cm. 7 12000 denarë; M = 15 m 2 . 8 ≈ 287, 6 g; V ≈ 27,36 cm 3 , H ≈ 7,1.

328
 2
⎛a⎞ a
9 ≈ 40 copë teneqe; M ≈ 3535dm . Udhëzim. M = 2ah, h = ⎜ ⎟ + H , H = = 25dm, h ≈ 35, 4 dm;
2 2 2

⎝ ⎠
2 2

M + 10% M ≈ 3888, 5 dm 2 ; një copë ka syprinë 7 dm x 14 dm = 98 dm2. 10 a) Rreth 205 shikues; b) 211,2 m2.

Udhëzim. a) Vëllimi V i arenës është shumë e vëllimit V1 të prizmës dhe S

vëllimit V2 të piramidës (në figurë është paraqitur „pjesë e arenës”).

O
h H2
x
O
1 6a 2 3 1 6a 2 3
V = V1 + V2 = BH1 + BH 2 = ⋅ H1 + ⋅ ⋅ H2 =
3 4 3 4 a 3
x= H1
3 1 2 a
= ⋅ 64 ⋅ 3 ⋅ 3 + ⋅ 64 ⋅ 4 ⋅ 3, V ≈ 720,53 m 3 . Arena mund të nxen
2 2
2
ah ⎛a 3⎞
rreth 205 (≈ 720,53 : 3,5 ) shikues. b) M = 6 ⋅ ; h 2 = ⎜⎜ ⎟⎟ + H 2 = 64, h = 8cm; M = 192 m ;
2 2

2 ⎝ 2 ⎠

10% ⋅ 192 = 19, 2 m 2 . Domethënë, për arenën janë blerë 211,2 m2 pëlhurë.

5 2 S=746,28 m2. Udhëzim. S=B+B1+M, B=182=324m2, B1==5,42=29,16m2.

2
a + a1 ⎛ a − a1 ⎞ 160 3
M = 4⋅ ⋅ h, h 2 = s 2 − ⎜ ⎟ = 70,56, h = 8, 4 m, pra M = 393,12 m .
2
4 VF = 180 cm 3 , VG = cm .
2 ⎝ 2 ⎠ 3
1
(
Udhëzim. Vëllimi Vp i piramidës së cunguar është VS = ⋅ 36 + 16 + 36 ⋅16 ⋅ 5 =
3
380 3
3
cm . Prej )
B : B1 = ( H + x ) : x 2 , d.m.th. 36 :16 = (5 + x ) : x 2 , ku x është lartësia e pjesës plotësuese, fitohet x = 10.
2 2

8
1 S = 2592cm2. 2 S=236cm2. Udhëzim. S=B+B1+M; B=100cm2,

10 + 8 1 h
B1 = 64 cm 2 , M = 4 ⋅ ⋅ h; = cos 60 , h = 2 cm;
0
M = 72 cm 2 .
2 h 600
a + a1 1 8 1
3 S = 240dm2. Udhëzim. M = 6 ⋅ ⋅ h = 60h.
2 1
a1 3
Që ta njehsojsh apotemën h, zgjedh prerje që kalon nëpër qendrat e bazave dhe 2

nëpër meset e dy brinjëve të përballta - do të fitojsh skicë sikurse në vizatim, prej h

H =2
këtu:
2
900
⎛1 1 ⎞
( )
2
h = H + ⎜ a 3 − a1 3 ⎟ = 2 2 + 2 3
2 2
= 16, pra h = 4 dm. 2 3
⎝ 2 2 ⎠
1
a 3
4 V = 296 cm . Udhëzim. Lartësia e piramidës së cunguar
3 2

është H = 12 − x, ku x lartësia e pjesës plotësuese ; B : B1 = 12 : x , prej ku x = 9 cm, pra H = 3cm.

2 2

5 V = 210 dm 3 . Udhëzim. Prej B = 72 dm 2 dhe B1 = 18 dm 2 , për diagonalet fitohet: d = 2 ⋅ 72 dhe

2

329
 d + d1
d12 = 2 ⋅18, d = 12 dm, d1 = 6dm, kurse prej ⋅ H = 45 fitohet H = 5dm. Vijon,
2

V=
1
3
( )
72 + 18 + 72 ⋅18 ⋅ 5 = 210 dm 3 . 6 V = 2496 cm 3 . Udhëzim. V =
1
3
( )
B + B1 + BB1 ⋅ H ;

B = s (s − a )(s − b )(s − c ), s = 45 cm, B = 240 cm 2 dhe P=90cm. Prej P:P1=a:a1 fitohet

( ) (
a1 = ( P1 ⋅a ):P = (36 ⋅40 ):90 =16 , a1 =16 cm . kurse prej B : B1 = a 2 : a12 vijon se B1 = B ⋅ a1 : a = 240 ⋅16 :40 =
2 2 2 2
)
= 38, 4 cm 2 . 7 V = 3, 5 m 3 . a) 25,2 t; b) 12600 euro. 8 a) 140400 : 25 = 5616 kg. V ≈ 5616 dm 3 ;

b) 5616 =
1
3
( )
144 + 900 + 144 ⋅ 900 ⋅ H , 5616 = 468 H , H = 12 dm; c) S=B+M; B=122=144dn2;

2
12 + 30 ⎛ a −a ⎞
M = 4⋅ h , h 2 = H 2 + ⎜⎜ 1 ⎟⎟ = 12 2 + 9 2 = 225 , h=15dm, M=1260dm2, S=1404dm2.
2 ⎝ 2 ⎠

9 H ≈ 181cm (1m 3
= 10 hA ).

6 1 1) r = b, H = a; 2) r = a, H = b; 3) r =
b
2
, H = a. 3 H = 5cm, r = 2,5cm. 5 56 cm2.

1 25 cm. 2 Katror. 3 16 cm. 4 Mesi i segmentit OO1, ku O dhe O1 janë qendrat e

bazave. Zgjidhje. Le të jetë S pikë prej segmentit OO1, kurse A dhe A1 janë çfarëdo pika prej

bazat (shiko vizatimin). Prej trekëndëshit kënddrejtë AOS, A1O1S dhe prej kushtit SA = SA1 , O1
2 2 2 2
fitohet barazimi SO + OA = SO1 + O1 A1 , prej ku SO = SO1 , d.m.th. S është mesi i OO1. A1

5 32 3 cm 2 . 6 8 cm. 7 40 3 cm
2
(≈ 70 cm ).
2
8 900. Zgjidhje.
r 2π : 2rH = π : 4, r : H = 1: 2, H = 2r ; domethënë, prerja është katror, pra diagonalet janë O
A
reciprokisht normale.

7 2 r = 0,96cm. 4 rreth 62 m2. 6 2r ≈ 0, 76 mm. Zgjidhje. π r 2 ⋅125 ⋅ 8,9 ≈ 500,

4
r2 ≈ ≈ 0,143, r ≈ 0,378 mm. 8 a) Thellësia H e rezervuarit është H ≈ 2, 04 m; b) ≈ 348 m 3 .
3,14 ⋅ 8,9
1000
Zgjidhje. a) r = 12,5 m; π r H = 1000, H = ≈ 2, 037, H ≈ 2, 04 m. b) Për faqen anërore: r12π ⋅ H − 1000 =
2

π r2
= 132 ⋅ 2, 04 ⋅ π − 1000 ≈ 83 m 3 ; fundi: r12π ⋅ 0,5 = 132 ⋅ 0,5 ⋅ π ≈ 265, 4 m3 ; gjithësej beton i shpenzuar: ≈ 348 m3 .
a 2 ⎛ 100 2 ⎞
1 B= ⎜= cm ≈ 31,8cm 2 ⎟ . Zgjidhje. B = π r 2 ; perimetri i bazës është S=a d.m.th. 2π r = a, pra
4π ⎝ π ⎠
a ⎛ 10 ⎞
r= ⎜ ≈ cm ⎟ .
2π ⎝ π ⎠

330
 2 Rreth 1257 t. Zgjidhje. S = 2πr(r + H), r = 50cm, H = 450 cm; S =π ⋅100 ⋅500 ≈1507079 cm 2 . .

S ⋅8 ≈1257 t . 3 Rreth 16 t; V ≈ 18,85 m3 . 4 Rreth 9,9 m3; V = R 2π H − r 2π H ; r = 0, 6 m, R = 0,9 m, H = 7 m.

5 Rreth 0,32 m3. Udhëzim. Vëllimi i cilindrit është Vc = π r 2 H = π ⋅ 0,32 ⋅ 6, 4 ≈ 1,81 m3 . Vëllimi i

3 2 3
prizmës është Vp = BH = r 3 ⋅ H ≈ ⋅ 0,32 ⋅1,73 ⋅ 6, 4 ≈ 1, 49 m3 , Vc − V p ≈ 0,32 m3 .
2 2

6 a) ≈ 220,5 t; b) ≈ 2646000 denarë. 7 ≈ 36, 3%. Udhëzim. Vc = π r 2 H , r = 14cm, H = 450cm;

Vc ≈ 277088cm3 ; Vp = a2 H ; a2 + a2 = (2r ) , a2 = 392; Vp = 176400cm3 ; Vc − Vp ≈ 100688cm3 ;

2 (V − V )⋅100 ≈ 36,3.
c p

Vc
8 a) Nuk do të mundet. b) ≈ 308 kg. c) ≈ 1kg. Zgjidhje. Gypin mund ta paramendojmë
si „cilindër në cilindër” (figura), prej të cilit ai me rreze më të vogël është „i zbrazët”. Për këtë shkak,
vëllimi i gypit është V = V1 − V2 , ku V1 është vëllimi i cilindrit me rreze më të madhe

(r1 = 220 mm = 22 cm ) , kurse V2 është vëllimi i cilindrit me rreze më të vogël (r2 = 200 mm = 20 cm ).
Gjatësia e gypit është lartësia e cilindrit, d.m.th. H = 1,5m = 150cm. Domethënë, V = π r12 H − π r2 2 H =

= (r12 − r2 2 )π H = (22 2 − 202 ) ⋅150π = 2 ⋅ 42 ⋅150π ≈ 39584 cm 3 , V ≈ 39, 584 dm 3 , pra masa Q e gypit është

Q = V ⋅ 7,8 ≈ 308,8 kg. b) S = 2 π r12 + 2 π r1 H + 2 π r2 H − 2 π r22 = 2 π ( r12 + r22 ) + 2 π H ( r1 + r2 ) = 2 π ( r1 + r2 )( r1 − r2 + H ) =

= 2π ⋅42 ⋅152 ≈ 4011 cm 2 , S ≈ 4 m 2 , S :4 m 2 /kg ) ≈1kg . ngjyra.

8 1 32 cm. 5 Q = 300 cm 2 . Udhëzim. Q = r ⋅ H ; r 2 = s 2 − H 2 = 625 − 400 = 225, r = 15 cm.

s2
1 Q = r 2 (= 36 cm 2 ). Udhëzim. Q = , ku s është katetë; s 2 = 2r 2 .
2 S
2
2 Q=
s
2
(= 25cm2 ). 3 α = 450. Zgjidhje. Prej B : Q = π ,

ku B = π r dhe Q = rH , kemi π r : rH = π , pra r : H = 1,

2 2 s
H
d.m.th. r = H . Domethënë, trekëndëshi kënddrejtë SOA (në vizatim)
r α
është barakrahas, pra α = 450.
O A

4 Q=
r2 3
3
( )
= 75 3 cm2 . Udhëzim. Shfrytëzoe vizatimin prej detyrës 3, duke vënduar α = 300 ; Q = rH ,
H
r
= tg 300 ,

3 H 5 H2 B H2
H = r⋅ . 5 20 cm. 6 6 cm. 7 H1 = ≈ 0, 45H . Udhëzim. B = 5 B1 ; 12 = 1 , H12 = .
3 5 H 5 B1 5
2
8 B1 = 4 π r 2 (= 16π cm 2 ). Udhëzim. B1 = π r12 ; B : B1 = H 2 : ⎛⎜ 2 H ⎞⎟ , π r 2 : π r12 = 1: 4 , r12 = 4 r 2 ; B1 = π ⋅ 4 r 2
9 ⎝3 ⎠ 9 9 9
⎛ 4π ⎞
Q = 24 dm 2 , H = 4,8 dm; trekëndëshi është kënddrejtë, pasi s12 + s2 2 = (2r ) .
2
⎜= ⋅ 36 = 16π cm 2 ⎟ . 9
⎝ 9 ⎠

331
 9 3 47, 04π dm 2 ≈ 147, 7 dm 2 . 6 S=200πcm2;V=320πcm3; H=15cm, s=17cm.

1 s : r; te barabrinjësi. 2 ≈ 34 copa. Udhëzim. M = π rs; r = 3 m, s 2 = r 2 + H 2 = 15, 25; s ≈ 3, 9 m;

M ≈ 36,8 m 2 ; një copë ka 0,8 m ⋅ 1,5 m = 1, 2 m 2 ; 36,8 :1, 2, ≈ 30, 67 plus 30, 67 ⋅10% ≈ 3, 07 copa.
15,1
3 ≈ 4825 denarë. Udhëzim. M = π rs; r = ≈ 2, 4 m, s 2 = r 2 + H 2 = 16, s = 4 m; M = π ⋅ 2, 4 ⋅ 4 ≈ 30 m 2 ;
2π
M ⋅160 ≈ 4825 denarë. 4 1: 4. (
5 ≈ 515g V ≈ 49 cm3 , H = 62 − 32 = 3 3 cm . ) 6 ≈ 30, 2 m 3 bar.

7 1: 3. Zgjidhje. Le të jetë H1 dhe H2 janë pjesët te të cilat lartësia është ndarë me prerjen paralele, kurse r është
rrezja e bazës së cilindrit (sikurse në vizatim). Të dy pjesët në të cilët është ndarë
1234567890123456789012
1234567890123456789012
cilindri me sipërfaqen anësore të konit kanë vëllime: 1234567890123456789012
1234567890123456789012
1234567890123456789012
1234567890123456789012
1234567890123456789012
1234567890123456789012
1 1 1234567890123456789012
V1 = π r 2 H1 + π r 2 H 2 dhe V2 = π r 2 H 2 − π r 2 H 2 . Prej kushtit V1 = V2 , d.m.th. 1234567890123456789012
1234567890123456789012
1234567890123456789012
H2
3 3 1234567890123456789012
1234567890123456789012
1234567890123456789012
1234567890123456789012
1234567890123456789012
1234567890123456789012
1 1 1 1 1234567890123456789012
π r 2 H1 + π r 2 H 2 = π r 2 H 2 − π r 2 H 2 fitohet H1 + H 2 = H 2 − H 2 , d.m.th. 1234567890123456789012
1234567890123456789012
1234567890123456789012
3 3 3 3 1234567890123456789012
1234567890123456789012 H1
1234567890123456789012
1234567890123456789012
1
H1 = H 2 . Prandaj, H1 : H 2 = 1: 3. r
1234567890123456789012
1234567890123456789012
1234567890123456789012
1234567890123456789012
3 1234567890123456789012
1234567890123456789012
1234567890123456789012

8 ≈ 67 gota; vëllimi i një gote është ≈ 75 cm 3 , pra 5000 (cm 3 ) : 75 (cm 3 ) ≈ 67 (gota).

9 a) S=63πdm2; b) V ≈ 218 ,6 dm 2 . Udhëzim. Në vizatim është paraqitur një prerje boshtore të s = 2r

trupit. a) Syprina është S=B+Mc+Mk , ku B është syprina e bazës, Mc është syprina anësore të
r
cilindrit, kurse Mk është syprina anësore e konit. b) Vëllimi V i trupit është shumë e vëllimit Vc

të cilindrit dhe vëllimin Vk e konit, d.m.th. V = VF + VN . H 1 = 2r

2r
A A
10 S=420πcm2; V=1200pcm3. Udhëzim. trupi i fituar përbëhet prej
dy koneve (shiko vizatimin) me rreze r të barabarta me lartësinë hc nga hipotenuza

të trekëndëshit kënddrejtë ABC , d.m.th. r = hc . Përftuesja e njërit kon b

q
është s1 = a = 15cm, kurse i tjetrit është s2 = b = 20 cm. Prej Δ ABC :
c2 = a2 + b2 , r r
C O C
ab chc 15 ⋅ 20 25 ⋅ hc
c = 25cm, kurse prej S Δ = = , kemi S Δ = = , p
2 2 2 2 a
r = 12cm. Syprina S e trupit rrotullues është e barabartë me shumën e syprinave
B B
të sipërfaqeve të fituara me rrotullimin e segmentave AC dhe BC të trekndëshit të
dhënë. Prandaj S=M1+M2=πrs1+πrs2=πr(s1+s2)=420πcm2.
1 2 1 1 1
Vëllimi: V = V1 + V2 = π r H1 + π r 2 H 2 == π r 2 ( H1 + H 2 ) = π r 2 c = 1200π cm 3 .
3 3 3 3

332
11 29 kamionë. 12 135π cm 3 . Zgjidhje. Vëllimi i konit të
S
pjerrët paraqitet me të njëjtën formë sikurse për konin e drejtë, d.m.th ∠ESF = 900
900
1
B ⋅ H . prej Δ SEF : s1 + s2 = 9 + 12 = 225,
2 2 2 2
V = s2
3 s1
1 1
EF = 15cm, r = 7,5cm, kurse prej S Δ SEF = s1 ⋅ s 2 = ⋅ EF ⋅ H .
2 2
r
1 1 E F
d.m.th. ⋅ 9 ⋅12 = ⋅15 ⋅ H fitohet H = 7, 2 cm. Kështu, O
2 2
1 2 π
V = π r H = ⋅ 7, 52 ⋅ 7, 2 = 135 π cm 3 .
3 3

10 2 2 cm. 5 M ≈ 330 cm 2 ; S ≈ 722 cm 2 . 6 1394π cm 2 . 9 S = 257 , 6 π cm 2 .

s = 5, 2 cm; V = 390, 4π cm 3 . 1 M = 2π (r 2 − r12 ) = 66π dm 2 . Udhëzim. M = π (r + r1 )⋅ s, s = r − r1 = 2 (r − r1 ).

cos 600

2 S = 576πcm2 3 S = 192 π cm 2 , H = 4 cm , s = 5 cm . 4 5dm. 5 rreth 4 dm 3 . 6 S = 216π cm2;

V = 196π cm 3 . 7 a) ≈ 1460g; b) ≈ 1095000 denarë. Udhëzim. Sipas vizatimit H

(te i cili është paraqitur një prerje boshtore e figurës me dimenzione të shënuara në cm), është e qartë
3,7 H

se H = 3, 7 − 1, 2 = 12, 25, d.m.th.

2 2 2
H = 3,5cm; vëllimi është V = 24, 08π cm ≈ 3

1,2 6,4
≈ 75, 65 cm 3 , masa e figurës është V ⋅19,3 ≈ 1460g, kurse çmimi është ≈ 1095000 denarë.

π π
8 a) ≈ 28, 7 A ujë; b) ≈ 23, 35 m teneqe. Udhëzim. a) V =
2

3
(12 2 + 20 2 + 12 ⋅ 20 ) ⋅ 35 = ⋅ 27440, V ≈ 28, 7 dm 3 ;
3
domethënë, kova nxen rreth 28,7 A ujë. b) Kova është e hapur (e zakonshme) prej nga ana më e gjerë, pra

S = B 1 + M = π r12 π ( r + r1 ). s ; s 2 = H 2 + ( r − r1 ) 2 ; s ≈ 35 , 9 cm ; S ≈ 40 , 6 dm 2 . teneqe për një kovë, kurse rreth 20,30 m2

≈ 3, 04 (m 2 ). Domethënë, gjithësej teneqe të blerë: përafërsisht 23,35 m2.

15
për 50 kova; për mbeturinë: 20,30 ⋅
100
E r
9 S = 128 cm 2 . Udhëzim. r = 11k , r1 = 4k , s = 25k , pra S = π ( r + r1 + ( r + r1 )⋅ s )) =
s H
= π (121k 2 + 16k 2 + 15 ⋅ 25k 2 ) = 512π k 2 . Prej vizatimit (te i cili është paraqitur prerja boshtore e
π C
konit të cunguar): H 2 = s 2 − (r − r1 ) , pra H = 24k . Prej V =
2
⋅ H (r 2 + r12 + r ⋅ r1 ), d.m.th. r − r1 D 6,4
3
π
⋅ 24k (121k 2 + 16k 2 + 44k 2 )
1 1
prej 181π = fitohet k = , pra k = dhe r = 5,5 cm, r1 = 2 cm, s = 12,5 cm.
3

3 8 2

11 1 d = 10 cm. 2 H = b sin α = 10 2 cm. 3 V = 121, 5 m 3 . Udhëzim. V = B ⋅ H ,

4 Për 2 orë dhe 30 minuta. (V = 225 m = 225000 A.)

3 2
B= a 3 = 13,5 3 m 2 , H = 3 3 m.
2
5 1 dm.
2
6 16,49 cm; 256 cm2. 7 21,6 m2. 8 H = 1, 2 m; a = 3, 2 m; V = 4, 096 m 3 .

333
 O1 E1 T1 O1
a + a1 C1
9 a) 54 dm2; b) 21 3 dm . Udhëzim. a) M = 3 ⋅ ⋅ h,
3
T1
2 D1 h H
H
( ) h
2
a = 12 dm, a1 = 6 dm , h 2 = H 2 + TO − T1O1 (shiko vizatimin)
C 3
E
T O T 2 3 O
1 1a 3 1a 3
TO = TE = = 2 3 dm, T1O1 = 1 = 3 dm; h = 2 dm. D
3 3 2 3 2
H ⎛ a 2 3 a12 3 aa1 3 ⎞ 9
b) V = ⎜⎜ + + ⎟⎟ = 21 3 dm .
3
10 V = 109 cm 3 . Udhëzim. Shqyrto H
3 ⎝ 4 4 4 ⎠
prerjen diagonale (në vizatim) - ai është trapez barakrahas me baza 7 2 cm 2 6 2

( )
2
dhe 5 2 cm dhe lartësi H; H = 9 − 6 2
2 2
= 9, H = 3 cm. 11 7,5 cm. 12 Q = 120 cm 2 ;

B = 64π cm 2 . Udhëzim. B = π r , Q = t ⋅ H ; t = CD (fig.), r = 2 ⋅ OE = 8 cm,

2
C
2 r 60 0
⎛t⎞ 2 4
⎜ ⎟ = r − OE , t = 8 3 cm.
2
13 ≈ 78,5 tonelata. 14 a) ≈ 41,5 m 3 ; b) ≈ 5, 97 m 3 .
⎝2⎠ C E D

Udhëzim. Rrezja e pusit të gropuar është r = 0, 65 + 0, 40 = 1, 05 (m ).

3
15 Q = 25 3 cm2 . Udhëzim. Sipas vizatimit: Q = rH ; H = s ⋅ sin 600 = 10 = 5 3 cm; s
2 H

r = s ⋅ cos 600 = 5 cm. 60 0

r
2
16 h = H . Udhëzim. Shfrytëzoe teoremën për prerjet paralele të konit B : B1 = H 2 : H 12 ; B = 9 B1 ,
3
H2 H H 2
pra 9 B1 : B1 = H 2 : H12 ; H12 = , H1 = ; h = H − H 1 = H − = H .
9 3 3 3

⎛ 28, 28 M 250 ⎞
17 ≈ 17,1 m ⎜ H 2 = s 2 − r 2 ; r = ≈ 4,5 m; s = = ≈ 17, 7 m ⎟ . 18 ≈ 13500 denarë. Udhëzim.
⎝ 2π π r π ⋅ 4,5 ⎠
1
V = 32 ⋅ 2, 5π + ⋅ 32 ⋅ 2π ≈ 89,535 m 3 ; V ⋅ 30 ≈ 2686 kg ≈ 2, 7 t; 2, 7 ⋅ 5000 = 13500 denarë. 19 Rreth 27 A ujë;
3
V = 8645π cm 3 ≈ 27,1dm 3 . 20 r = 28 dm, r1 = 12 dm. Udhëzim. M = 2600π dm 2 ;

π ⋅ (r + r1 ) ⋅ 65 = 2600π , r + r1 = 40; (r − r1 )2 = 652 − 632 (shiko vizatimin), d.m.th. r − r1 = 16; 65 63

sistemi i barazimeve r + r1 = 40, r − r1 = 16 ka zgjidhje: r = 28 dm, r1 = 12 dm. r − r1

12 1 b). 2 c). 3 c). 4 b). 5 ç). 6 a). 7 Largësia (ndërmjet) rrafsheve.

8 lartësia (e) proporcionale. 9 katrorët (e tyreve) largësi (deri) maja.

10 trapez barakrahas .... diametrat e bazave ... përftuesja. 11 25200 m 3 . 12 H = 10 dm;

2

13 87,5 %. Udhëzim. V = π r 2 H ; V1 = π ⎛⎜ r +
25 ⎞ ⎛ 20 ⎞
S =112 ,5 dm 2 ; h =10 , 25 dm . r⎟ ⋅⎜ H + H⎟=
⎝ 100 ⎠ ⎝ 100 ⎠

334
 87, 5
= π r 2 (1 + 0, 25 ) ⋅ H ⋅ (1 + 0, 2 ) = π r 2 H ⋅1, 5625 ⋅ 1, 2 = V ⋅ 1,875 = V + 0,875V , 0,875V = V . 14 ≈ 35 cm.
2

100
π
Udhëzim. Vëllimi i konit është V = ⋅12 2 ⋅18 ≈ 2714, 34 cm 3 , kurse vëllimi i pjesës së cilindrit që ka lëng është
3
2714,34 = 25π H1 , pra H1 ≈ 2714,34 : 78,54 ≈ 34,56 cm. 15 a) ≈ 30 cm; b) ≈ 30 dm 2 teneqe.

Udhëzim. a) V = 15,1 A = 15100 cm 3 ; π (r 2 + r12 + r ⋅ r1 ) = 15100, π ⋅ 481H = 15100, H = 30 cm.

3 3
b) S = B1 + M = 92 π + π (9 + 16)s; s 2 = H 2 + (r − r)2 = 302 + 72 = 949, s ≈ 30,8cm,S = 26,73dm2.
12
mbeturina është 26, 73 ⋅ ≈ 3, 2 dm 2 ose, gjithësej është blerë teneqe: ≈ 30 dm 2 .
100

TEMA 7 ZGJIDHJA E TREKËNDËSHI ME KËND TË PJERRËT

1 3 ( ) 0
(0
) ( )
a) 00 , 900 ; b) 90 ,180 ; c) 1800 , 2700 ; ç) 2700 ,3600 . ( ) 4 a) 450, 2250;

b) 1350 , 3150. 6 Cakto koordinatat e pikëprerjeve të boshteve të koordinatave me vijën rrethore trigonometrike

a) sin 00 = 0, cos 00 = 1; b) sin 900 = 1, cos 900 = 0; c) sin1800 = 0, cos1800 = −1; ç) sin 2700 = −1,

cos 2700 = 0; d) sin 360 = 0, cos 360 = 1.

0 0
8 ( 0
)
a) kuadranti III ose IV , d.m.th. α ∈ 180 , 360 ; b) kuadrantiII
0

(0 0
) 0
(
d.m.th. α ∈ 90 ,180 ; c) kuadranti III, d.m.th. α ∈ 180 , 270 .
0
) 2 a) kuadranti I ; b) kuadranti II ; c) kuadranti IV ;

ç) kuadranti III; d) kuadranti IV . 3 a) kuadranti II ; b) kuadranti II ; c)kuadranti I ; ç)kuadranti III ; d)kuadranti IV .

5 a) α = 00 ose α = 360 , pra sin 0 = sin 360 = 0, cos 0 = cos 360 = 1; b) α = 180 , sin180 = 0; cos180 = −1;
0 0 0 0 0 0 0 0

c) α = 900 , sin 900 = 1; cos 900 = 0; ç) α = 2700 , sin 2700 = −1; cos 2700 = 0; d) një lloj sikurse b).

7 Pozitiv: a), c) dhe d), por negativ: b), ç) dhe e). 8 a) sin1300 > 0, cos 2100 < 0, pra sin1300 ⋅ cos 2100 < 0;

b) negativ; c) negativ; ç) pozitiv; d) pozitiv. 9 a) kuadranti II ose IV , d.m.th.

α ∈ (900 ,1800 ) * (2700 ,3600 ); b) kuadranti I ose III , d.m.th. α ∈ (00 , 900 ) * (1800 , 2700 ).

10 Negativ: a) dhe c), pozitiv: b) dhe ç).

2 2 a) ctg 90 nuk ekziston, pasi funksioni ctg α nuk është përkufizuar për α = 900 ; b) 1; c) − 0, 57;
0

ç) 0,57; d) −1; e) −1. 3 Pozitiv: b), ç), d) dhe e); negativ: a) dhe c). 4 c) sin1000 > 0, cos 2000 < 0,

sin1000 > 0, cos 2000 < 0, tg 3000 < 0, ctg1500 , pra shprehja ka vlerë negative. 5 c) kuadranti I ose II ,

335
 ( ) ( ) ( ) (
d.m.th. α ∈ 00 ,900 * 900 ,1800 ; b) kuadranti II ose III, d.m.th. α ∈ 900 ,1800 * 1800 , 2700 ; c) kuadranti III ose IV , d.m.th. )
α ∈ (1800 , 2700 ) * (2700 ,3600 ). 1 a) 1,73; b) −1, 73; c) 0; ç) 1,73; d) −0, 57. 2 Pozitiv: a), b) dhe ç);

3 a) sin15 > 0, tg150 < 0, pra sin15 ⋅ tg150 < 0; b) pozitiv; c) negativ.
0 0 0 0
negativ: c) dhe d).

4 5 a) kuadranti II ose III, pra α ∈ (90 ,180 ) * (180 , 270 ); b) kuadranti I ose II
0 0 0 0
Pozitiv: a), b) dhe c); negativ: ç).

0
(
0 0 0
) ( )
d.m.th. α ∈ 0 , 90 * 90 ,180 ; c) kuadranti I ose II , d.m.th. α ∈ 0 ,90 * 90 ,180 .
0 0 0 0
( ) ( )

3
1 15 8 15 1
4 a) − ; b) −1; c) − 3. 7 a) cos α = , tg α = − , ctg α = − ; b) cos α = − ,
2 17 15 8 2

3 3 3 7 7 24
tg α = − 3, ctg α = − ; c) sin α = − , tg α = 3, ctg α = . 9 tg α = , sin α = − , cos α = − ,
3 2 3 24 25 25

44 1 − 3 35 2
kurse vlera e shprehjes është − . 1 a) − ; b) ; c) ; ç) −4. 2 a) 2 3; b) .
89 2 2 12 3
1 3 21 20 21 1
3 a) cos α = − , tg α = 3, ctg α = ; b) sin α = , ctg α = − , tg α = − . 4 a) sin α = − ,
2 3 29 21 20 2

3 40 9 40 9
cos α = , ctg α = − 3; b) sin α = , cos α = − ; tg α = − . 5 . 6 a) ctg α ; b) sin α ; c) tg α .
2 41 41 9 5

cos 2 α − cos 2 ⋅ α sin 2 α cos α (1 − sin α ) cos 2 α

2 2
cos 2 α
7 ctg α − cos α = sin 2 α − cos α = = = ⋅ cos 2 α = ctg 2 α cos 2 α .
2 2 2

sin 2 α sin 2 α sin 2 α

sin α cos α + sin α cos α + cos 2 α + sin α

8 a) 1 + sin α + cos α + tg α = 1 + sin α + cos α + = =
cos α cos α
cos α (1 + cos α ) + sin α (cos α + 1) (1 + cos α )(cos α + sin α )
= = = (1 + cos α )(1 + tg α ).
cos α cos α
cos α
2
cos α − cos ⋅ α sin α
2 2 2 cos 2
α (1 − sin 2 α ) cos 2 α
b) ctg α − cos α = − cos α = = = ⋅ cos 2 α = ctg 2 α cos 2 α .
2 2 2

sin 2 α sin 2 α sin 2 α sin 2 α

4 6
0 0
( 0 0
)
a) tg115 = tg 90 + 25 = − ctg 25 , ctg115 = tg 180 − 65 = − ctg 65 ;
0 0 0 0
( )
0
( 0
)
0 0 0 0 0 0
(
b) sin 200 = sin 180 + 20 = − sin 20 , cos 200 = cos 180 + 20 = − cos 20 , tg 200 = tg 180 + 20 = tg 20 ,
0 0 0 0
) ( )
ctg 2000 = ctg 200 ; c) sin 320 = − sin 40 ose sin 320 = − cos 50 , cos 320 = cos 40 ose cos 320 = sin 50 ,
0 0 0 0 0 0 0 0

3
tg 3200 = − tg 400 ose tg 3200 = − ctg 500 , ctg 3200 = − ctg 400 ose ctg 3200 = − tg 500. 7 a) − ; b) 3;
3

2 1 2 3 3 −3
c) − ; ç) − ; 8 cos 350 = sin 550 ; tg 830 = ctg 7 0. 1 a) − ; b) ; c) −1. 2 a) ;
2 2 2 3 2

3 π 3 ⎛3⎞
2
4
b) ; c) 1. 3 a) 3; b) prej α + β = vijon se cos β = sin α = , cos α = 1 − ⎜ ⎟ = , pra tg β = ctg α =
2 2 5 ⎝5⎠ 5

336
 4 3
−
cos α 4 tg β − sin α
4 a) sin 400 ; b) sin 200 ⋅ (− sin 200 ) − cos 200 ⋅ cos 200 +
11
= = , = 3 5= .
sin α 3 cos β + ctg α 3 + 4 29
5 3

+ (− ctg 200 ) ⋅ (− tg 200 ) = − sin 2 200 − cos 2 200 + 1 = 0. 5 2cos 2 α . 6 1. 7 ctg 400.

5 2 c = 17, 42; a = 11, 37; α = 49015′. 4 c = 54, 67; α = 390 48′; β = 50012′.

6 b = 28,89; P = a + 2b; P = 76,2 cm. 1 a) c = 19, 04, b = 11, 72, α = 520 ; b) β = 540 20′, c = 30, 77,

a = 17, 94. 2 a) β = 49010′, b = 20, 42, a = 17,65; b) α = 24030′, a = 26,13, b = 57,33. 3 a) α = 580 40′, a = 21,35

β = 310 20′; b) α = 33018′, c = 41,88, β = 56 0 42′. 4 a) β = 67 0 23, α = 220 37 ′, b = 36, c = 39; b) α = 46 24′,
0

β = 430 36′, a = 42, b = 40. 5 a) a = 10, 5, c = 15,95, α = 41010′, β = 480 50′; b) b = 9, c = 41, β = 120 41′,

α = 77019′. 6 α = β = 360 52′, γ = 106016′. 7 α = β = 710 6′, γ = δ = 1080 54′. 8 Lartësia e trapezit

h = 12 cm, α = 67 0 22′, β = 530 7′, δ = 1800 − α = 1120 38′, γ = 1800 − β = 1260 53′.

9 H = 16,38 m. 10 H = 40, 41 m.

6 3 α = 520 5′, b = 19, 25, c = 25, 75. 5 a) β = 47 0 30′, b = 9, 08, c = 10,15; b) β = 710 53′,

γ = 1800 − (α + β ) = 54019′, c = 45,30. Pasi β > α por edhe b > a, detyra ka dy zgjidhje: β1 = 1800 − β = 1080 7 ′,

b c 6 ⋅ sin 600
γ 1 = 1800 − (α + β1 ) = 1805′, kurse c1 = 17,31; c) Prej = vijona sin β = = 1,3 > 1, që nuk është e mundshme,
sin β sin γ c

detyra nuk ka zgjidhje. 1 a) γ = 750 04′, b = 19, c = 22; b) β = 450 43′, a = 16, 33, c = 14,15.

2 a) α = 360 52′, γ = 940 33′, c = 19,94; b) Detyra nuk ka zgjidhje, pasi sin β > 1; c) γ = 680 23′, β = 630 7′,

b = 17, 27. Pasi γ > α dhe c > a, domethënë detyra ka dy zgjidhje. Zgjidhja e dytë është γ 1 = 1800 − γ = 1110 37′,

β1 = 1800 − (α + γ 1 ) = 19053′, b1 = 6,58. 3 a) α = 420 , β = 1140 30′, b = 21, 75. Pasi α > γ dhe a > c, detyra

ka dy gjidhje α1 = 180 − 42 = 138 , β1 = 180 − (α1 + γ ) = 18 30′, b1 = 7,58; b) sin γ = 1,58 > 1, që nuk është e mundshme.
0 0 0 0 0

Detyra nuk ka zgjidhje. 4 β = 410 40′, γ = 520 35′, a = 5, 7. 5 a) γ = 250 , a = 2 R ⋅ sin α = 46, 98, b = 49,81,
a a
c = 21,13; b) Prej = 2 R, sin α = , α = 540 20′, b = 12, γ = 77 0 04′, c = 15, 6. 6 a) α = 420 22′,
sin α 2R
hc 3
β = 37 0 29′, γ = 1000 09′, c = 45, 28; b) β = 810 47′, prej sin α = = , α = 600 , γ = 38013′, c = 15, a = 21.
b 2

337
 BD AB AB ⋅ sin α 8 ⋅ sin 600
7 Prej ΔABD = vijon sin γ 1 = = , γ 1 = 32012′,
sin α sin γ 1 BD 13 D C
h γ1
β1 = 1800 − (α + γ 1 ) = 870 48′, b = 15. P=2(a+b)=2(8+15)=46, sin α = . b 13
b h
α β1
h = b ⋅ sinα = 15 ⋅
3 15 3
= , S = AB ⋅ h = 8 ⋅
15 3
= 60 3cm2 . A 8 B
2 2 2

7 3 a) a = 77,14, β = 300 38′, γ = 380 57′; b) c = 20, 23, β = 390 55′, α = 800 05′.

5 a) α = 107015′, β = 420 23′, γ = 300 22′; b) α = 910 41′, β = 47037′, γ = 400 42′. 1 a) b = 6, 25; b) c = 18, 35.

2 a) c = 9,98, β = 61010′, α = 83010′; b) a = 13,15, γ = 680 29′, β = 560 51′ . 3 a) α = 67 0 23′, β = 900 ,

γ = 220 37′; b) γ = 86013′, β = 530 53′, α = 390 54′. 4 c 2 = a 2 + b 2 − 2ab cos1200 , ab = 49 − 34 = 15,

⎧a 2 + b2 = 34 ⎧a 2 + b2 = 34 ⎪⎧a2 + 2ab + b2 = 64 ⎪⎧(a + b ) = 64 ⎧a + b = 8

2
⎧a = 5
⎨ ⇔⎨ ⇔⎨ 2 ⇔⎨ ⇔⎨ ⇔⎨ ; α = 38013′, β = 210 47′.
⎩ab = 15 ⎩2ab = 30 ⎩⎪a − 2ab + b = 4 ⎪⎩(a − b ) = 4 ⎩a − b = 2 ⎩b = 3
2 2

⎧b2 = a2 + c2 − 2ac cos β

5 α = 57 0 25′, β = 710 57′, γ = 500 38′, a = 14,18. 6 a) b = 13, a = 7. Udhëzim. ⎨ ⇔
⎩a + b = 20

⎧⎪b 2 = (20 − b )2 + c 2 − 2 (20 − b ) c ⋅ cos 600

⎨ ; b) a = 7, c = 37. 7 a) 60 0 ; b) 1350. 8 a) tc = 7; b) tc = 10, 7.
⎪⎩a = 20 − b

9 α = 57 0 07 Ê; β = 122 053Ê; S = a ⋅ b sin α = 29 ,39 . 10 α = 440 24′, β = 340 02′. Udhëzim. Zbatoe

teoremën e kosinusit për trekëndëshin AD1 D, DD1 & BC.

8 1 a) b = 5, P = 42, S = absin1200 = 40 3 . b) a = 32,23, S = 379,77, P = 89,06.

2 c = 12,77, d = 9,37, S = 74,30. 3 Prej d1 = a + b − 2ab cos α dhe d 2 2 = a 2 + b 2 − 2ab cos 1800 − α vijon
2 2 2
( )
d12 + d 2 2 = 2 (a 2 + b 2 ). 4
⎛b⎞
Prej a 2 + ⎜
2

= 2
dhe b 2
+
⎛a⎞
2

= t 2
vijon 2
=
(
4 ta 2 + tb 2 )
= 2340, c = 48,37;
⎟ t b ⎜ ⎟ a c
⎝2⎠ ⎝2⎠ 5

2 2 6 P
⎛2 ⎞ ⎛2 ⎞
⎜ ta ⎟ + ⎜ tb ⎟ − c
2

F2
cos ϕ = ⎝ ⎠ ⎝ ⎠
3 3
, ϕ = 1500.
8 F1
t a tb
9 α Q
( )
5 R = 30,04 kN , ∠ R , F1 = 34 28Ê, ∠( R, F2 ) = 56 20
0 0 0
S=Q.sinα=132N. (fig.)

338
 7 Prej kurse prej

vijon se

d.mth. 8

9 Prej kurse prej

x C
A

A1
B
Vizatimi i detyrës 7

9 1 2 a) b)

3 a) b) negativ; c) pozitiv; ç) negativ.

4 a) b) c) 5 a) b) 6 a) b) c) 1. 7 a)

b) 8 a) c)

9 a) b) 10 a) b) c) 1; ç) d) e)

12 a) b) c) 1; ç) 13 a) b) 15 a)

b) 16 a) b)

17

10 1 ç) 2 a). 3 b). 4 c). 5 a). 6 b). 7 Ordinata, vija trigonometrike

8 Boshti i tangensit. 9 I pari, i katërti. 10 I dyti, i treti. 11 Teorema e sinusit.

12 13 a) 1: b) 1. 15

S=263,31 16

339
 TEMA 8 KOMBINATORIKA

1 1 A × B={(a,1), (a,2), (a,3), (b,1), (b,2), (b,3), (c,1), (c,2), (c,3), (d,1), (d,2), (d,3)}.

2 aaaaa, aaaab, aaaba, aaabb, aabaa, aabab, aabba, aabbb, abaaa, abaab, ababa, ababb, abbaa, abbab, abbba,
abbbb, baaaa, baaab, baaba, baabb, babaa, babab, babba, babbb, bbaaa, bbaab, bbaba, bbabb, bbbaa, bbbab,
bbbba, bbbbb,

3 V83 = 83 = 512. 4 2 ⋅ V53 = 2 ⋅ 53 = 250. 5 V310 = 310. 6 V43 = 43 = 64. Udhëzim. Çdo sako i

shoqërohet nga një varëse te e cila do të varet. 7 V46 = 4096. Udhëzim. Çdo njeriu i caktohet nga një

kat që do ta lëshon ashensorin. 8 V45 = 1024. 9 SHBA: V105 = 105 = 100000; Kanada:

V263 V103 = 263 ⋅ 103 = 17 576 000.

2 5 V53 = 53 = 125; V53 =

5!
(5 − 3)!
= 60. 1 a) 120; b) 5040; c) 1 814 400. 2 a) 1320; b) 360 360.

7! 9!
3 a) 9; b) 6; b) n1=5 dhe n2=11; c) nuk ka zgjidhje. 4 V75 = = 2520. 5 V94 = = 3024. 6 V83 − V72 =
2! 5!
8! 7!
= − = 294. Udhëzim. Numri nuk mund të mbahet mend me shifrën 0. 7 V12 = 1320.
3
8 V85 = 6720.
5! 5!

3 1 P5= 5! =
120.
2 6! = 720. 3 4! = 24. 4 5! = 120. 5 BERIL.

10! 6!
6 a) P10 (2,3, 2,1,1,1) = = 151200; b) P12 (2, 2, 2, 2,1,1,1,1,1) = 29 937 600. 7 P6 (1,3,1,1) = = 120.
2!3!2!1!1!1! 3!
9!
8 P9 (4, 2,3) = = 1260. 9 2 ⋅ (5 − 1)! = 48. Udhëzim. Miqët shqyrtohen si një njeri, d.m.th. radhiten 5 njerëz,
4!2!3!
kurse pastaj merret se njëri të ulet majtas prej tjetrit ose anasjelltas (ekzistojnë dy mundësi).

4 1 {a,b,c,d}, {a,b,c,e}, {a,b,c,f}, {a,b,d,e}, {a,b,d,f}, {a,b,e,f},{a,c,d,e}, {a,c,d,f}, {a,c,e,f}, {a,d,e,f},

{b,c,d,e}, {b,c,d,f}, {b,c,e,f},{b,d,e,f}, {c,d,e,f}.

3 C73 = ⎛⎜ ⎞⎟ = 35.
7
2 a) 15; b) 210; c) 75; ç) 22/7. 4 C2412 = 2 704 156. 5 C168 ⋅ C20
10
= 2 377 809 720.
⎝ 3⎠
6 C ⋅ C ⋅ C = 1620.
1
6
1
6
2
10 7 C + C + C + C87 + C88 = 163.
4
8
5
8
6
8 8 C377 = 10 295 472.

9 aaaa aaab aaac aabb aabc aacc abbb 10 a) 1; b) C55 = C95 = 126.
abcb abcc accc bbcc bbbc bccc bbbb
cccc

5 1 a) V54 = 54 = 625; b) V54 = 120; c) 2 ⋅ V53 = 250; ç) 5 ⋅ V52 = 125. 2 V163 = 3360.

340
 3 a) 7! Udhëzim. 1234 shqyrtohen si një shifër; b) 7!×4! = 120 960.

4 a) P4× P3= 4! ×3! = 144; b) 2!×5! = 250. 5 C62 ⋅ C61 + C63 = 110. 6 C21 ⋅ C73 + C22 ⋅ C72 = 91.

6 1 a) (2x + 3y)6 = 64 x6 + 576x5y + 2160x4y2 + 4320x3y3 + 4860x2y4 + 2916xy5 + 729y5;

b) (x - 3y)7 = x7 - 21x6y + 189x5y2 - 945x4y3 + 2835x3y4 - 5103x2y5 + 5103xy6 - 2187y7;
4 5
⎛x ⎞ x4 ⎛ ⎞ 1 10 5 1
c) ⎜ − 4y⎟ = − 2 x 3 y + 24 x 2 y 2 − 128 xy 3 + 256 y 4 . 2 a) ⎜ x − ⎟ = x 5 − 5 x 3 + 10 x − + 3 − 5 ;
⎝2 ⎠ 16 ⎝ x ⎠ x x x

b) x + 8 x x + 28 x + 56 x x + 70 x + 56 x x + 28 x + 8 x x + x .
8 7 7 6 6 5 5 4 4
3 a) 220; b) 1760; c) 3041280.

4 252. 5 a) 23 = 8; b) 212 = 4096. 6 n = 12; 25344. 7 n = 10; - 8064. 8 n = 8; 112.

7 1 V23V34 = 23 ⋅ 34 = 648. 2 Udhëzim: Nëse numri fillon me shifër tek, atëherë shifrat tek për të parë,

e treta dhe e pesta mund të zgjedhen në V53 mënyra po në aq mënyra mund të zgjedhen edhe shifra për të dytën,
pozita e katërtë dhe e gjashtë. Nëse numri fillon me shifër çift, ajo mund të jetë njëra prej shifrave 2,4,6,8, atëherë pozita e tretë dhe
e pestë mund të plotësohen në V42 mënyra, kurse pozita e dytë, e katërtë në V53 mënyra. Gjithësej: V53 ⋅ V53 + 4 ⋅ V42 ⋅ V53 = 6480.

6!
3 6 ⋅ V6 = 6 ⋅
5
= 4320. 4 a) P6 = 6! = 720; b) C62 ⋅ 2 = 30; c) C82 ⋅ 6! = 20160. 5 P3⋅ P3= 3! ⋅3! = 36.
1!
6 Gjithësej P15 (2,3, 4, 6) = 6 306 300; Tek: P14 (2, 2, 4, 6) = 1 261 260. 7 a) C83 = 56; b) C42 ⋅ C41 = 24;
c) C43 + C43 + C42 ⋅ C21 + C42 ⋅ C21 = 4 + 4 + 12 + 12 = 32. Udhëzim. Mund të zgjedhen: tre meshkuj; tri femëra; dy meshkuj dhe një femër
e cila nuk është në jetë bashkëshortore me asnjërin prej tyre, dy femëra dhe një mashkull që nuk është në jetë bashkëshortore me asnjërën
prej tyre.

8 Udhëzim. Nëse çfarëdo tre prej 20 pikave janë jokolineare, numri i drejtëzave që mundet të përcaktohen është C202 = 190.
Por, 6 prej pikave shtrihen në një drejtëz, prandaj numri i përgjithshëm 190 zvogëlohet për numrin e atyre drejtëzave të cilat mund të

tërhiqen nëpër 6 pika cilatdo 3 prej tyre janë jokolineare. Në fund ai numër zmadhohet me drejtëzën e dhënë. Prej këtu, numri i kërkuar

është C20
2
− C62 + 1 = 176.
3432a 7
9 a) C = C = 6435; b) C = C
8 8 8 8
= 490 314. 10 −145152. 11 294. 12 a) 1680 x ; b) 4 .
8 15 16 23
x3 x
64
13 a) ; b) − 3 3 ⋅ 112. 14 a) x 4 ; b) 16 a 2 b 8 .
9

8 1 c). 2 c), ç). 3 c). 4 b), c). 5 b). 6 Vnk =

n!
(n − k )!
.

7 Variacioni prej n elemente të klasës n. 8 Nënbashkësia me k elemente të bashkësisë me n elemente.

9 Cnk = Cnk+ k −1 .
⎝0⎠
⎛n⎞
⎝1⎠
⎛n⎞
⎝2⎠
⎛n⎞
10 (a + b) n = ⎜ ⎟ a n + ⎜ ⎟ a n −1b + ⎜ ⎟ a n − 2 b 2 + ! + ⎛⎜⎝ kn ⎞⎟⎠ a n−k
bk + ! + ⎛⎜⎝ nn ⎞⎟⎠ b .
n

11 V265 ⋅ V104 = 265 ⋅10 4. 12 P9 (3, 4, 2) = 1260. 13 C43 ⋅ C31 + C44 = 13. 14 6750.

341
 TEMA 9 GJASA DHE STATISTIKA

1
1 1 1 1
1 P ( A) = ; P ( B) = . 2 P( A) = ; P( B ) = .
6 2 13 4

2 1 W = {(stema,1), (stema,2), (stema,3), (stema,4), (stema,5), (stema,6), (stema,numri), (numri,stema)}.

2 Ω = {(1),(3),(5),(2,1),(2,3),(2,5),(4,1),(4,3),(4,5),(2,4,1),(2,4,3), (2,4,5), (4,2,1),(4,2,3),(4,2,5)}.

3 Nëse 0 paraqet dështim, kurse 1 caku, atëherë:

W = {(1,1), (1,0,0), (1,0,1,1), (1,0,1,0), (0,1,1), (0,1,0), (0,0,0), (0,0,1,1), (0,0,1,0)}.
A = {(1,1), (1,0,1,1), (1,0,1,0), (0,1,1), (0,0,1,1) }; B={(1,0,0), (0,1,1), (0,1,0), (0,0,0)}.
C = {(1,1), (1,0,1,1), (0,1,1)}.

4 W={(x,y,z) | x,y,z∈{1,2,3,4,5,6}}, ku x është numri i pikave të kubit të parë, y – numri i pikave të kubit të dytë, kurse z –numri
i pikave të kubit të tretë.
A = {(x,y,z)|x,y∈{2,4,6},z∈{1,3,5}}, B = {(x,y,z)|x,y,z∈{1,3,5}},
C = {(x,y,z)|x,y,z∈{1,2,3,4,5,6},x + y + z∈{4,6,8,10,12,14,16,18}},
D = {(x,y,z) | x,y,z∈{1,2,3,4,5,6}, x=y}={(x,x,z) | x,z∈{1,2,3,4,5,6}},
E = {(x,y,z) | x,y,z∈{1,2,3,4,6}}, F = E .

5 Le të jetë x ecuria gjatë gjuajtjes së parë, y–gjatë të dytës, kurse z–gjatë të tretëse. Ndërsa 0 ecuria gjatë çdo gjuajtje paraqet se
shënjestra është e dështuar.
Ω = {(x,y,z) | x,y,z∈{0,7,8,9,10}}; A={(x,y,z) | x,y,z∈{8,10}};
B = {(x,y,z) | x∈{7,9}, y,z∈{8,10}} * {(x,y,z) | y∈{7,9}, x,z∈{8,10}} *
* {(x,y,z) | z∈{7,9}, x,y∈{8,10}}, C={(x,y,z) | x,y∈{8,10}, z∈{7,9}},
D = {(9,9,9),(8,9,10),(8,10,9),(9,8,10),(9,10,8),(10,8,9),(10,9,8)}.

3 6 A = {(numri,stema), (stema,numri),(numri,numri)}, B={(numri,stema), (stema,numri), (stema,stema)},

A  B={(numri, stema), (stema, numri)}, A * B=W.

1 Ai le të paraqet ngjarjen: në i-të rast ka fituar lojtari A, i = 1,2,3,4,5.

D = A1 A2 A3 A4 + A1 A2 A3 A4 + A1 A2 A3 A4 + A1 A2 A3 A4 + A1 A2 A3 A4 + A1 A2 A3 A4 A5
+ A1 A2 A3 A4 A5 + A1 A2 A3 A4 A5 + A1 A2 A3 A4 A5 + A1 A2 A3 A4 A5 + A1 A2 A3 A4 A5
E = D , F = A1 A2 A3 A4 + A1 A2 A3 A4 + A1 A2 A3 A4 + A1 A2 A3 A4 + A1 A2 A3 A4 A5 + A1 A2 A3 A4 A5

2 B = A1 A2 A3 , C = A1 A2 , D = A1 A2 A3 , E = A1 A2 ∪ A1 A3 ∪ A2 A3 , F = A1 A2 A3 + A1 A2 A3 + A1 A2 A3 ,
G = A1 A2 A3 + A1 A2 A3 + A1 A2 A3 , H = D .

342
 3 B = A1 A2 A3 , C = A1 * A2 * A3 , D = A1 A2 * A1 A3 * A2 A3 , E = A1 A2 A3 , F = E , G = A1 A2 A3 .

4 a) A * B = Ω; b) A  B = ∅; c) A = B ; ç) B = A ;

C53 1 C105 ⋅ C30

15
3 ⋅V42 3
4 1 3
= .
C10 12
2
C4020
= 0, 2836. 3
V53
= .
5

4 Ω={(x,y,z)|x,y,z∈{1,2,3,4,5,6}}, |Ω|=216.
A={(1,4,6),(1,5,5),(1,6,4),(2,3,6), (2,4,5), (2,5,4), (2,6,3), (3,2,6), (3,3,5), (3,4,4), (3,5,3), (3,6,2), (4,1,6),(4,2,5), (4,3,4), (4,4,3),
(4,5,2), (4,6,1),(5,1,5), (5,2,4), (5,3,3), (5,4,2), (5,5,1), (6,1,4), (6,2,3), (6,3,2), (6,4,1)}, P(A)=27/216. P(B)=25/216.

5 Numri i përgjithshëm i zgjedhjeve të mundshme të 3 prej të ofruara 5 gjatësi është C5

3
= 10 . Nëse A është ngjarja: prej tre
segmenteve të zgjedhura mund të formohet trekëndësh, atëherë A do të paraqitet nëse shuma e gjatësive të cilësdo prej dy
segmenteve është më i madh prej gjatësisë së segmentit të tretë. Prej këtu, mundësi të volitshme ka gjithësej 3. Ato janë:
{2,3,4},{3,7,9},{4,7,9}. Pra gjasa e kërkuar është 3/10.

6 C153 = 455 është numri i përgjithshëm i mundësive prej 15 llambave të zgjedhen 3 të cilat janë thyer. Le të jetë A ngjarje: llambat
e thyera kanë gjithësej 180W. Mundësi të volitshme për paraqitjen e ngjarjes A janë këto: janë thyer 2 llamba me nga 40 W dhe
1 llambë me 100 W; ose 3 llamba prej nga 60W. Prej këtu, mundësi të volitshme për paraqitjen e ngjarjes A ka gjithësej
73
C72C31 + C53 = 73. Kështu, P ( A ) = = 0.545.
455
8 ⋅ 3!7! 1
7 a) 10! = 15 ; Udhëzim: 8 është numri i përgjithshëm i pozitave te të cilat mund të vendosen i pari prej tre librave,
ato 3 libra mund të radhiten në 3! mënyra, kurse të tjerat 7, në 7! mënyra.
(10 − k + 1) ⋅ k !(10 − k )!
b) , k = 2,3, ,10.
10 !
5
5 1 Fituese janë lotot me numër rendor 20,40,60,80,100, pra P ( A) =
100
= 0.05. Gjasën e ngjarjes B do ta

C952
caktojmë nëpërmjet gjasësë së ngjarjes së kundërtë B : asnjëri prej dy lotove të blera nuk është fituese. P ( B ) = 2
= 0.902 .
C100
Tani, P(B)=0.098.

2 P ( A * B ) = P ( A) + P ( B ) − P ( AB ) = 0, 6; P ( A B ) = P ( A * B ) = 0, 4; P ( AB ) = 1 − P ( AB ) = 0, 9.

3 P( AB) = 0, 2. 4 I shënojmë këto ngjarje: A: personi i zgjedhur din anglisht, F: personi i zgjedhur din frengjisht,
3
C40 C153
G: personi i zgjedhur din gjermanisht. a) P( B) = 3
; b) P(C ) = 3
; c) Së pari do ta caktojmë numrin e atyre
C100 C100
që dijnë të paktën dy gjuhë. Për atë numër kemi:
A F \ ( A F G ) + A G \ ( A F G ) + F G \ ( A F G ) + A F G = 15 − 3 + 1 0 − 3 + 5 − 3 + 3 = 24 . Gjasa se të tre delegatët të
3
C24
zgjedhur prej tyre 24 personave është P( D) = 3
; ç) numri i atyre personave të cilët dijnë të paktën një gjuhë është:
C100
3
C 69
|A * F * G| = |A| + |F| + |G| - |AF| - |AG| - |FG| + |AFG| = 40 + 30 + 26 - 15 -10 -5 + 3 = 69, pra P ( E ) = 3
;
C 100

343
d) Nëse 69 persona dijnë të paktën një gjuhë të huaj, atëherë të tjerët 31 nuk dijnë asnjë gjuhë të huaj. Nga ana tjetër, numri i atyre të
cilët dijnë saktë dy gjuhë të hueja, caktohet në mënyrë analoge si paraprakisht, dhe ai numër është 21. Domethënë, gjasa se prej tyre 21
persona do të zgjedhin dy dhe prej tyre 31, të cilët nuk dijnë asnjë gjuhë, do të zgjedhet një ai është:
2
C 21 ⋅ C 31
1
P(H ) = 3
; e) Numri i personave të cilët dijnë vetëm gjermanisht është:
C100

C143
G \ ( AG ∪ FG ) = G − AG ∪ FG = G − AG − FG + AFG = 14 , pra P ( K ) = 3
; f) ngjarja M
C100
3
C97 C3
paraqet se asnjëri prej tre personave nuk i dijnë të tre gjuhët. P ( M ) = 3
, P ( M ) = 1 − 397 .
C100 C100

1 4 4
6 1
2
. 2 13
. 3
195
. Udhëzim. A: shuma e dy letrave është 9, B: të dy letrat janë

C 41C 41
më të mëdhaja se 3. P ( AB ) = (shuma e dy numrave më të mëdhej 3 është 9, nëse njëri prej tyre është 4, kurse tjetri 5).
C 522
2
C 40
P(B) = (ekzistojnë 40 letra më të mëdhaja se 3). 4 T’i shënojmë ngjarjet: A: numri i tërhequr është çift;
C 522
B: numri i tërhequr plotpjesëtohet me 3. Prandaj për përkufizimin e gjasës kushtore kemi:

P ( AB ) 3 / 20 1
P( A | B) = = = . 5 Le ë jetë Ai: shenjtori e ka qëlluar cakun te gjuajtja i, i = 1,2.
P(B) 6 / 20 2

P ( A1 A2 ) 3
Prej kushteve të detyrës P(A1) = 2/3, kurse P(A1A2)=0.5. Kërkohet gjasa kushtore P ( A2 | A1 ) = = .
P ( A1 ) 4

6 Shnojmë B: parapaguesi nuk e ka qëlluar shifrën e harruar te dy përpjekjet e para, por e ka qëlluar në përpjekjen e tetë.
Ai: parapaguesi e ka qëlluar shifrën e harruar në përpjekjen i, i = 1,2, Të vërejmë se ngjarjet Ai nuk janë të varura. Pikërisht, me çdo
përpjekje të qëlluarit e shifrës zvogëlohet numri i shifrave prej të cilëve zgjedhet. Ngjarja B do të paraqitet, nëse parapaguesi nuk e e
din shifrën te përpjekja e parë dhe te e dyta, por te i treti, d.m.th. B = A1 A2 A3 . Për gjasën në këtë ngjarje kemi:
P ( B ) = P ( A1 ) P ( A2 | A1 ) P( A3 | A1 A2 ) .
9
a) Shifra e harruar është njëra prej shirave 0,1,2, ,10. Gjasa që të dështon shifra te përpjekja e parë është P ( A1 ) = , pasi 9 shifra
10
8
janë të gabuara. Përkatësisht, P ( A2 | A1 ) = , pasi nëse ka dështuar në përpjekjen e parë, ngelin 9 shifra prej të cilave 8 janë të
9
1
gabuara. Në fund, P ( A3 | A1 A2 ) = , pasi pas dy përpjekjeve të dështuara, ngelin edhe 8 shifra të mundshme, por vetëm njëra është
8
e vërtetë. Me zëvëndësimin te formula paraprake, për gjasën e ngjarjes B fitohet P(B)=1/10. b) Parapaguesi dinë se shifra është çift,

4 3 1 1
pra zgjedh prej shifrave 0,2,4,6,8. Në mënyrë të njëjtë si paraprakisht P ( B ) = ⋅ ⋅ = .
5 4 3 5

344
 7 1 0,94. Udhëzim. Le të jetë Hi: gjuajtësi i e ka qëlluar cakun, i = 1,2,3, kurse D: caku ësht të paktën njëherë

i qëlluar. Pasi D = H 1 H 2 H 3 dhe ngjarjet Hi janë ngjarje të pavarura, fitohet se P ( D ) = 0, 06 , kurse

P(D)=0,94. 2 Le të jetë Hi, i = 1,2 janë ngjarjet e njëjta si te detyra paraprake. Atëherë A = H 1 H 2 + H 1 H 2 dhe

P(A) = 0,46. Ngjarja B=H1 * H2 dhe gjasa e tij është P(B) = 0,88. P(C)=P(H1H2)=0,42. P ( D ) = P ( B ) = 0,12 .

P ( E ) = P (C ) = 0, 58 . 3 Le të jetë Hi, i = 1,2 janë ngjarjet e njëjta si te detyra paraprake. Tani

p = P(H1), P(H1) = 0,7, P ( H 1 H 2 + H 1 H 2 ) = 0, 38. Domethënë, 0,3p + 0,7(1- p) = 0,38, prej ku fitohet se p = 0,8.

4 Nëse Ai: i-makina do të prishet, i = 1,2,3,4, atëherë P ( A1 A2 A3 A4 ) = 0, 4536 .

5 a) Të pavarura janë këto çifte të ngjarjeve: A dhe B; A dhe E; A dhe F; B dhe E; B dhe F; E dhe F. b) Të pavarura janë këto

treshe të ngjarjeve: A, E dhe F; B, E dhe F. c) Ngjarjet nuk janë të pavarura në tërësi.

8 1 Shënimet kunatitative janë: forca e llambës, madhësia (në cm.) dhe pesha, kurse kualitative janë:

ngjyra dhe rregullshmëria. 2 Ekzemplar i mundshëm me madhësi 2 janë: 2,2; 2,3; 2,4; 2,5; 3,2; 3,3; 3,4; 3,5; 4,2; 4,3; 4,4; 4,5; 5,2;
5,3; 5,4; ose 5,5. Vërejtje: me shenjën pikë-presje (;) janë ndarë ekzemplarët e ndryshëm.

3 a) Popullata është bashkësi prej të gjitha televizorëve në fabrikë. b) Ekzemplarët janë 100 televizorët e zgjedhur.

c) Kuantitative.

9 2

ni 0,30 fi
8

7 0,24

6
0,18
5

4
0,12
3

2 0,06
1

0 1 2 3 4 5 6 7 8 0 1 2 3 4 5 6 7 8

345
 Vlera e Frekuenca 1 Vlera e Frekuenca
Frekuenca relative Frekuenca
shënimit shënimit relative

0 6
6 1 11 0,22
= 0, 2
30 2 8 0,16
1 8
8
= 0, 266 3 12 0,24
30 4 9 0,18
2 5 5
= 0,167
5 4 0,08
30 6 6 0,12
2
3 2 = 0, 067
2 Frekuenca Frekuenca
30 Vlera e shënimit
relative
2 15 1 0,033
4 2 = 0, 067
30 16 5 0,167
3 17 4 0,133
5 3 = 0,1
30 18 3 0,1
1 19 4 0,133
6 1 = 0, 033
30 20 7 0,234
2 21 3 0,1
7 2 = 0, 067
30 22 3 0,1
1
8 1 = 0, 033
30

3 Frekuenca 4 Frekuenca
Vlera e shënimit Frekuenca Vlera e shënimit Frekuenca
relative relative
0 10 0,25 24 2 0,0667

1 17 0,425 25 6 0,2
26 4 0,133
2 10 0,25
27 4 0,133
3 3 0,075
28 6 0,2
29 4 0,133
30 4 0,133

10 1
12 histogrami i dendësisë
Frekuenca
Intervali Frekuenca relative 10
[280, 289 ) 7 0,14
8
[289, 298 ) 8 0,16

[298, 307 ) 10 0,20 6

[307, 316 ) 11 0,22
4
[316, 325 ) 6 0,12
[325, 334 ) 6 0,12 2
[334, 343 ) 2 0,04
0 280 289 298 307 316 325 334 343

346
2 Frekuenca 3 Frekuenca
Intervali Frekuenca relative Intervali Frekuenca relative

[500, 555 ) 4 0,1 [0;1,5) 7 0,233

[555, 610 ) 5 0,125 [1, 5; 3 ) 8 0,267

[610, 665 ) 14 0,35 [3; 4, 5 ) 12 0,4

[665, 720 ) 4 0,1 [4,5; 6) 2 0,067
[720, 775 ) 6 0,15 [6; 7, 5 ) 1 0,033
[775, 830 ) 7 0,175

4 Frekuenca
Frekuenca
Intervali relative

[2; 2, 5 ) 3 0,075 11 1 x21 = 199, 71. 2 x20 = 1905, 6.

[2, 5; 3 ) 7 0,175
x30 = 3,31. 4 x50 = 1850.
3
[3; 3, 5 ) 12 0,3
[3, 5; 4 ) 11 0,275 5 Lartësia mesatare e djemve është x10 = 173,3,
[4; 4, 5 ) 6 0,15 kurse e vajzave: y12 = 165,75. Lartësia mesatare e tërë klasës
është z22 = 169, 36.
[4, 5; 5 ) 1 0,025

12 1 Me = 3, Mo = 3. 2 Me = 1, Mo = 1. 3 Me = 19, 5; Mo = 20. 4 Me = 1, Mo = 1.

13 10 1 r = 201; s 2 = 2777,35; s = 52, 7. 10 2 r = 588; s 2 = 28628, 44; s = 169, 2.

10 3 r = 1,9; s 2 = 0, 28; s = 0,5296. 10 4 r = 3000 − 500 = 2500; s 2 = 140000; s = 374,166.

10 5 Për ekzemplarin prej djemve kemi: rx = 26; s x2 = 56, 61; s x = 7,52. Për ekzemplarin prej vajzave:

ry = 37; s 2y = 112, 69; s y = 10, 615. Ekzemplari përbëhet prej gjithë klasës: rz = 38; sz2 = 102,87; sz = 10,14.

11 1 r = 5; s 2 = 2,32; s = 1,52. 11 2 r = 3; s 2 = 0, 7775; s = 0,882.

11 3 r = 15; s 2 = 10,16; s = 3,187. 11 4 r = 4; s 2 = 1,5789; s = 1, 2565.

14 1 P( A) =
1
52
24 6
; P(B) = = .
52 13
2 P ( A) =
20 5
= ; P( B) =
28 7
20 5
= ; P (C ) =
28 7
16 4
= .
28 7

3 Nëse ecuritë e monedhave shënohen me stemë dhe numër, kurse ecuritë e tetraedrit me a, b, c, d, atëherë
W = {(stema,a), (stema,b), (stema,c), (stema,d), (numri,a), (numri,b), (numri,c), (numri,d)}.
4 Ω = {(1), (2,1), (3,1), (4,1), (2,3,1), (2,4,1), (3,2,1), (3,4,1), (4,2,1), (4,3,1), (2,3,4,1), (2,4,3,1), (3,2,4,1), (3,4,2,1), (4,2,3,1),
(4,3,2,1)}.

347
 5 Le të jetë Si shënjestra e cakut në i gjuajtje, i=1,2,3. A=S1, B = S1S 2 S3 + S1S 2 S3 + S1S 2 S3 ;
C63 ⋅ C42 10
C = S1S 2 S3 + S1S 2 S3 ; D = S1S 2 . 6 C = A * B1 B2 B3 . 7 = . 8 Në kuti le të ketë k topa të bardhë dhe
C105 21
Ck2
8-k topa të zi. Gjasa të nxirren dy topa të bardhë është dhe prej kushtit të detyrës, është e nevojshme
C82
Ck2 15
= . Fitohet barazimi k 2 − k − 30 = 0, zgjidhja e së cilës është k = 6. 9 p = 4/7. Udhëzim.
C82 28
Në 28 ditët e para të muajit sigurisht ka saktë 4 të marta, ashtu që e marta e pestë të bjen në një prej ditëve 29, 30 ose 31, por që të mos
vjen deri atje që të ekzistojnë 4 prej gjithësej 7 mundësive: 29 të jetë e mërkur, e enjte, e premte ose e shtun.

10 2/n. Udhëzim.Te ab mund të paraqitet si nën (n-1)! permutacione.

I njëjtë është numri te të cilët paraqiten ba. Domethënë, gjasa e kërkuar është 2(n-1)!/n!.

11 a) 49 ⋅ 4!⋅ 48! = 0, 00018. Udhëzim. Ekzistojnë 49 blloqe prej nga katër pozita ku mund të vendosen
52!
njësi (që të jetë njëra pranë tjetrës): prej 1,2,3,4 deri 49,50,51,52. Për çdo bllok ekzistojnë 4! radhitje të ndryshme të njësive dhe 48!

2 ⋅ 4!⋅ 48!
radhitje të ndryshe të letrave tjera. b) = 0, 0000074. Udhëzim. Katër njësi mund të jenë të vendosura në dy blloqe (në
52!
të parin ose te i fundit).

12 96/1000. Udhëzim. Prej çdo tehu të kubit do të fitohen nga 8 kube të cilët kanë nga dy anë të ngjyrosura.

Kubi ka 12 tehe, pra numri i përgjithshëm i kubeve të tillë është 96.

13 1/7. Udhëzim. W = {(x,y) | x,y∈{1,2,3,4,5,6}}, |W| = 36. a) I shënojmë ngjarjet: A: janë paraqitur dy pesëshe
B: shuma e vlerave të paraqitura janë të plotpjesëtushëm me 5. AB = {(5,5)}, B={(1,4), (2,3), (3,2), (4,1), (4,6), (5,5), (6,4)}.
P ( AB ) 1 / 36 3 / 36 1
P( A | B) = = = 1 / 7. b) P ( A | B ) = = . Udhëzim. Le të jetë A: janë paraqitur dy vlera çift, B: shuma e
P(B) 7 / 36 12 / 36 4

e vlerave të paraqitura plotpjesëtohet me 3. AB = {(2,4), (4,2), (6,6)}, B={(1,2), (1,5), (2,1), (2,4), (3,3), (3,6), (4,2), (4,5), (5,1), (5,4),
(6,3), (6,6)}.

14 Le të jetë Ai: i-loja luhet me topa të ri, i=1,2,3,4. Nga 4 lojë të gjitha topat do të përdoren,
nëse çdo lojë luhet me topa të ri. Prandaj, P ( A1 A2 A3 A4 ) = P ( A1 ) P ( A2 | A1 ) P ( A3 | A1 A2 ) P ( A4 | A1 A2 A3 ) =
C93 C63 C33
= 1⋅ ⋅ ⋅ = 0, 000158. 15 Le të jetë Ai ngjarje: lojtari A fiton në i-lojë, i = 1,2,3, Atëherë,
C123 C123 C123

2 1
Ai është ngjarja se do të fiton lojtari B në i lojë. Megjithatë, p = P ( Ai ) = , 1 − p = P ( Ai ) = , i = 1, 2,...
3 3
Nëse D paraqet se lojtari A ka fituar te loja atëherë D = A1 A2 A3 A4 + A1 A2 A3 A4 A5 + A1 A2 A3 A4 A5 +

112
+ A1 A2 A3 A4 A5 + A1 A2 A3 A4 A5 , kurse gjasa e tij është P ( D ) = p 4 + 4 p 4 (1 − p ) = . Gjasa se do të fiton B në lojën është
243
112 131
P(D) = 1 − = . Domethënë, fitues është lojtari B.
243 243

348
16 a) Popullata: të gjithë automobilat të prodhuar në fabrikën; b) shpenzuesit e lëndëve djegëse;
shënimi kuantitative; c) realizimi i ekzemplarit të rastit për shqyrtimine shënimit.

17 a)
ni 8 0,2
xi ni
n 7 0,175
1 4 0,1 0,15
6
2 5 0,125
5 0,125
3 3 0,075
4 0,1
4 2 0,05
5 5 0,125 3 0,075
6 1 0,025 2 0,05
7 2 0,05 0,025
1
8 8 0,2
9 6 0,15 0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10
10 4 0,1 Poligoni i frekuencave Poligoni i frekuencave relative

b) x40 = 5,85; Me = 6,5; Mo = 8; c) r = 9; s 2 = 9, 2775; s = 3, 0459.

18 a)
Intervali Frekuenca Frekuenca relative b) x30 = 98,533; Me = 98,5;

[70,81) 1 0,033 moda janë: 88, 95, 96, 98, 100, 101, 102, 112.

[81, 92 ) 6 0,2 c) r = 45; s 2 = 101,38; s = 10, 069.

[92,103 ) 15 0,5
[103,114 ) 6 0,2
[114,125 ) 2 0,067

0,6
16
0,5
14
12 0,4
10
0,3
8
6 0,2
4
0,1
2

0 70 81 92 103 114 125 0 70 81 92 103 114 125

Histogrami i dendësisë Histogrami i dendësisë relative

349
 19 a) 20 a)

16
35 14
30 12
25 10
20 8
15 6
10 4
5 2

0 15 50 85 120 155 190 225 260 195 0 5 10 15 20 25 30

Histogrami i dendësisë Histogrami i dendësisë

b) x150 = 156,87; c) s 2 = 4386; s = 66, 228. b) x40 = 14, 25; v) s 2 = 45, 6875; s = 6, 76.

15 1 b) 2 a) 3 b) 4 c) 5 ç) 6 Bashkësia e të gjitha ecurive në lidhje

me eksperimentin e dhënë me veti gjatë çdo realizimi të eksperimentit të paraqitet një dhe vetëm ele-

ment i asaj bashkësie. 7 P ( A * B ) = P ( A) + P ( B ) − P ( AB ). 8 P ( AB ) = P ( A) P ( B ).

9 Bashkësia e objekteve të një gjinie ose rezultati prej ndonjë operacioni që kanë një ose më shumë karakteristika të përbashkëta

quhet popullatë. Karakteristika e përbashkët quhet shënim. Pjesa e popullatës që kryen shqyrtimet e nevojshme

quhet ekzemplar.

10 Devijimi standard është rrënja katrore prej disperzionit.

11 A = E1 E2 E3 ; B = E1 E2 E3 ; C = E1 E2 E3 + E1 E2 E3 + E1 E2 E3 + E1 E2 E3 ; D = E1 E2 E3 + E1 E2 E3 + E1 E2 E3

P ( A) = 0,8 ⋅ 0,9 ⋅ 0, 7 = 0,504

P ( B ) = 0, 2 ⋅ 0,1 ⋅ 0,3 = 0, 006
P (C ) = 0,8 ⋅ 0,9 ⋅ 0,3 + 0,8 ⋅ 0,1 ⋅ 0, 7 + 0, 2 ⋅ 0,9 ⋅ 0, 7 + 0,8 ⋅ 0,9 ⋅ 0, 7 = 0,902
P ( D ) = 0,8 ⋅ 0,1 ⋅ 0,3 + 0, 2 ⋅ 0,9 ⋅ 0,3 + 0, 2 ⋅ 0,1 ⋅ 0, 7 = 0, 092

P ( AB) 1 1 3
12 Prej P ( A | B ) = = 0, vijon se P(AB) = 0. a) P ( A ∪ B) = P ( A) + P( B ) − P( AB) = − = ;
P( B) 2 5 10

b) P ( AB ) ≠ P ( A) P ( B ), A dhe B nuk janë ngjarje të pavarura.

350
 13 a) ni
xi ni
n
1 3 0,06
2 4 0,08 8
3 3 0,06
7
4 5 0,1
6
5 4 0,08
6 4 0,08 5
7 5 0,1 4
8 5 0,1 3
9 7 0,14
2
10 4 0,8
1
11 2 0,04
12 2 0,04 0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13
13 2 0,04 Poligoni i frekuencave

b) x50 = 6, 68; Me = 7; Mo = 9. c) r = 12; s 2 = 10, 78; s = 3, 283.

14 a) x480 = 95,9667; Me = 94; Mo = 94; b) r = 56; s = 109, 6; s = 10, 469.

2

TEMA 10 METALET E ÇMUARA

3
1 2 0,875 kg bakër; 1,05 kg zink; 0,575 kg nikel. 5 a) 22 car 3gr = 22
4
= 22, 75 car;

b) 232,25 dwt; 7 b) 18,75 car; c) 21,5 car. 8 b) 206 dwt 12 gr = 206,5 dwt; c) 221 dwt 4 gr = 221,17 dwt.

1 a) 23,25 car; b) 22,75 car; c) 23 car. 2 a) 18,50 car; b) 11,25 car; c) 15 car. 3 a) 227,83; b) 234,5;

22
c) 232,21. 4 a) 216,58 dwt; b) 209,25 dwt; c) 215,17 dwt. 5 ⋅1000 = 916, 67 0 00 . 6 925 0 00 .
24

P ⋅1000
2 2 968, 75 0 00 . 1 Kërkohet promila p prej p ⋅ S = P ⋅1000 vijon se p =
S
.

a) 687, 5 0 00 ; b) 979,16 0 00 ; c) 875 0 00 . 2 a) 980, 90 0 00 ; b) 959, 20 0 00 ; c) 867,36 0 00 . 3 a) Sasia e promilit

p⋅S 815 ⋅ 24
në karat është P = , ku S = 24 për ar, përkatësisht S = 240 për argjend. P = = 19, 56 car. Domethënë, në
1000 1000
24 pjesë , legura ka 19,56 pjesë të arit të pastër. Sendi është përsosshmëri 19 car 2.24 gr, por është me shënim W2,,1.76

ose 24/19,56. b) 22,56 car = 22 car 2,24 gr ; c) 22,95 car = 22 car 3,8 gr. 4 a) 198 dwt; b) 216 dwt;
c) 229,5 dwt = 229 dwt 12 gr. 5 a) 23,52 car = 23 car 2,08 gr; B1,,2.08 ose 24/23,52; b) 21,60 car = 21 car 2,4 gr;

W0,,1.6 ose 24/21,60; c) 20,4 car = 20 car 1,6 gr; W1,,2.4 ose 24/20,4. 6 a) 226,8 dwt = 226 dwt 19,2 gr;

351
B4,,19.2 ose 240/226,8; b) 222 dwt, argjendi standard, 240/222; c) 192 dwt; W30,,0 ose240/192.

7 a) 958, 3 0 00 ; b) 23 car; 8 14,4 car me shënim W7,,2.4 ose 24/14,4. 9 916, 67 0 00 ; 220 dwt, me shënim

W2,,0 ose 240/220.

120 ⋅ 204
3
630
3 P= = 102 g ar i pastër. 6 P= ⋅1000 = 787,5 g.
240 800

1 32,9 g. 2 6,315 g. 3 898,92 g. 4 457,8 g. 5 494,55 g. 6 130,91 g. 7 432,4 g.

60 ⋅ 900 110 ⋅ 960 60 ⋅16, 75

8 Te sendi i arit ka + + = 201, 475 g ar të pastër, kurse sendi ka masë 230 g
1000 1000 24
1000 ⋅ 800 650 ⋅ 237, 42 500 ⋅ 217, 75
dhe përsosshmëri 875,98 0 00 ose 21,02 car. 9 Sendi ka + + = 1896, 66 g
1000 240 240

argjend të pastër. Masa e sendit ka 2150 g, kurse përsosshmëria është 882,17 0 00 ose 211,72 dwt = 211 dwt 17,28 gr.

25 ⋅ 912 50 ⋅16, 25
10 Te stolia ka + + 31,1035 = 87, 75g ar i pastër, kurse masa e stolisë është 114, 84 g.
1000 24
Përsosshmëria promile është 764,1 0 00 , kurse përsosshmëria angleze është 18,34 car = 18 car 1,36 gr. Nëse x është masa e legurës së re

114,64 764,1
atëherë për shkak të përpunimit të madhësive proporcionale kemi: , prej ku
x 729,17
x :114,84 = 764,1: 729,17; x = 120,34g, por duhet të shtohen 120,34 − 114,84 = 5,5g bakër.

4 2 a) Karat (car); b) penivejs (dwt). 3 Sendi është me përsosshmëri të keqe për 4 car 2 gr nga
ari standard.

4 Sendi është me përsosshmëri më të mirë për 1 car 3 gr, kurse përsosshmëria e tij është 22car + 1car 3gr =

3
= 23 car = 23,75car, përkatësis ht
23,75
⋅1000 = 989,58 0 / 00 . 5 a) 222 dwt − 8dwt 15gr = 213dwt 9 gr = 213,375 dwt;
4 24

213, 375 6 a) 187,2 dwt; b) 223,2 dwt; c) 235,2 dwt. 7 a) 18,72 car; b) 22,32 car;
b) ⋅1000 = 889, 06 0 00 .
240
65 65
c) 23,52 car = 23 car 2,08 gr. 8 a) ⋅1000 = 812, 5 0 00 ; b) ⋅ 24 = 19, 5 car. 9 a) 833,33 0 00 ose 200 dwt.
80 80
10 Sendi është me përsosshmëri 22 − 6,, 2 = 15,5 car, kurse prej x : 24 = 300 :15,5 vijon se masa x e sendit

është 464,52 g. 11 Përsosshmëria e sendit është 222 + 9,,12 = 231,5 dwt, kurse masa është
500 ⋅ 240
= 518,36 g.
231,5
12 1,9 ⋅ 28 = 53, 2 g; 53, 2 ⋅ 850 = 45220 denarë.

5 1 a). 2 c). 3 b). 4 ç). 5 Më e keqe, 5 car dhe 1 gr. 6 Më e mirë, 10 dwt 10 gr.

250 ⋅ 240
7 a) 4 gr; b) 24 gr. 8 224,4 dwt = 224 dwt 9,6 gr. 9 a) 900 0 00 ; b) 21,6 car. 10 = 270, 27 g.
222

352
 PASQYRA E KUPTIMEVE

A GJ operacionet me ngjarjet
apotema,143 e rastit:
gjasa:
B -statistike,243 -prodhimi,240
barazimi katror: -klasike,257 -shuma,250
-i:plotë,83 -vetitë,259 P
-jo i plotë,83 -kushtore,203 pavarshmëria e ngjarjeve,266
-me parametra,83 gjeneratrisa,153 parametri,13
-forma e përgjithshme,84 H -parabola,110
-normale (e reduktuar),84 prerja boshtore:
histogrami,277
-zgjidhje (rrënjë),85 -cilindri,154,
-forma kanonike,118 K -koni,161
-jobarazimi,128 koni: prizma:
barazimi: -i drejtë,160 -e drejtë,135
-linear,4 -i pjerrët,160 -e rregullt,135
-algjebrik,4 -i cunguar,168 -syprina,138
-ekuivalent,5 -barabrinjës,162 piramida:
-me një të panjohur,4 -syprina,165 -trekëndore,143
-me dy të panjohur,9 komplekse të barabarta,63 -katërkëndore,143
-katror,82 kosinusi,179 -e rregullt,143
bashkësia e përkufizimit,4 kotangensi,184 -e cunguar,144
boshti: kombinacionet: -syprina,146
-real,71 -pa përsëritje,225 penovejs,235
-imagjinar,71 -me përsëritje,228 permutacionet:
-tangensit,183 kulmi i parabolës,110 -pa përsëritje,221
-kotangensit,183 M -me përsëritje,223
C moduli,67 poligoni:
cilindri: maksimumi,124 -i frekuencave,295
-i drejtë,153 minimumi,124 -frekuenca relative,273
-barabrinjës,155 mediana,263 përsosshmëria:
-rrethor i pjerrët,155 moda,284 -promile,295
-syprina,157, N -angleze,295
-vëllimi,157 popullata,269
ngjarjet elementare,245
D numrat kompleks: R
dikriminanta,91 -përkufizimi,62 rang,285
direktrisa,153 -kompleks i kundërtë,62 radikand,37
disperzioni,287 -kompleks i konjuguar,62 racionalizim,53
devijimi standard,288 -të barabartë,63 RR
-moduli,67
E -paraqitja gjeometrike,70
rrafshi:
eksperimenti,242 -kompleks,71
ngjarja e rastit,247 -gausit,71
ekzemplari,269
NJ rrethi trigonometrik,179
F njësia imagjinare,61 rrënja:
fuqia me tregues numër
racional,40 O -forma normale,36
-n,37
funksioni: operacionet me numrat
-zegjerimi,47
-linear,108 kompleks:
-thjeshtimi,43
-katror,109 -mbledhja,64
rrënjëzimi,52
-zbritja,64
G -shumëzimi,66
rrënja dyfishore,93
gren,295 -pjesëtimi,68
-fuqizimi,69 353
 S
sistemi i barazimeve lineare
është:
-i pacaktuar,19
-kundërthënës,19
-ekuivalent,15
sinusi,179
standard:
-ari,295
-argjendi,295
SH
shënimi,269
shprehja:
-algjebrike,53
-iracionale,53
racionale,55
T
tangensi,183
tehet:
-anësore,135
-e bazës,135
trupi rrotullues,154
teorema e sinusit,199
teorema e kosinusit,204
V
vlera ekstreme,124
veti:
-komutative,65
-asociative,65
-distributive,67
Z
zero,125
zgjerimi i rrënjës,49
zgjidhja e sistemit të barazimeve
lineare:
-metoda e zëvëndësimit,17
-metoda e koeficientëve
të kundërt,20
-grafike,24

354
 PËRMBAJTJA

TEMA 1 SISTEMI I BARAZIMEVE LINEARE ............................................... 3

për të gjitha drejtimet

TEMA 2 RRËNJËZIMI........................................................................................ 35
T

TEMA 3 NUMRAT KOMPLEKS

...........................................................................................................
T,E 59

TEMA 4 BARAZIMET KATRORE

........................................................................................
për të gjitha drejtimet 81

TEMA 5 FUNKSIONET KATRORE DHE JOBARAZIMET KATRORE 107

.për
. .të.gjitha
. . drejtimet

TEMA 6 SYPRINA DHE VËLLIMI I TRUPAVE GJEOMETRIK .................. 133

për të gjitha drejtimet

TEMA 7 ZGJIDHJA E TREKËNDËSHIT TË PJERRËT.................................. 175

T

TEMA 8 KOMBINATORIKA
.......................................................................................................
E 213

TEMA 9 GJASA DHE STATISTIKA

..................................................................................................................
E E,M 241

TEMA 10 METALET E ÇMUARA

........................................................................................................
M, T 293

PËRGJIGJE, UDHËZIME, ZGJIDHJET ........................................... 305

PASQYRA E KUPTIMEVE................................................................... 353

355
 Botues:

MINISTRIA E ARSIMIT DHE SHKENCËS E RPUBLIKËS SË MAQEDONISË

Rr. „Mito Haxhi Vasilev - Jasmin”, pn - Shkup

Komisioni recenzues:
D-r Zhaneta Popeska, kryetar
Jagoda Tamushoska, anëtar
Hamid Hebibi, anëtar

Redaktor i botimit
Jovo Stefanovski

Lektor gjuhësor
Suzana Stojkovska

Përpunimi kompjuterik dhe dizajni

Dragan Shopkoski, Milço Avramoski, Boban Avramoski

Përgatitja për shtyp

Jovo Stefanovski

Korekturën
Autorë

356
 Autorë: D-r Naum Cellakoski,
D-r Verica Bakeva,
Borivoje Miladinoviq,
Jovo Stefanovski
MATEMATIKA
Për vitin e dytë të arsmit profesional të mesëm për të gjitha drejtimet

Përkthyes
Muzafer Beqiri dhe Sadulla Kamberi

Redaktor profesional
Muzafer Beqiri

Lektor gjuhësor
Roland Poloska

Përpunimi kompjuterik dhe dizajni

Dragan Shopkoski, Milço Avramoski, Boban Avramoski

Korekturën
Muzafer Beqiri

Shtypi:
Grafiçki centar shpk, Shkup

Tirazhi:
3.950 copë

Me vendimin e Ministrit të arsimit dhe shkencës së Republikës së Maqedonisë

numër 22-4256/1 prej 28.07.2010, lejohet përdorimi i këtij teksti.

CIP -        

       „ .  “,  
51(075.3)

   :  !       /  " ...[ .]. -
  :          #   , 2010. - 257 . : . ; 25 
  :  ", $  % , %    &, '  * 

ISBN 978-608-226-050-1
1. ",  [   ]
COBISS. MK-ID 8429014