ll

YÜKSEK LİSANS TEZ ÖZÜ

Türkiye Cumhuriyeti'nin şekillendiği, temellerinin atıldığı; 1923-1938 arası

dönem aynı zamanda, devrimierin halka benimsetildiği, yapılanma ve yaşatılma

savaşının verildiği bir dönemdir. Paul Gentizon'un deyimiyle, bu dönem

Türkiye'sinde gerçekleştirilen devrimierin dünyada bir eşi daha yoktur. Deyim
yerinde ise, bütün bir halk adeta "deri" değiştirmiştir.
.,
Türkiye Cumhuriyeti
kuruluş döneminde, muhafazakarların karşıt faaliyetleriyle karşılaşnııştır. Bunlar;

teokratik saltanattan; laik ve demokratik cumhuriyete geçilirken; açık veya gizli,

zayıf veya kuvvetli bir şekilde, devrim hareketlerini İslamcı açıdan yorumlayarak,
atılan adımları durdurmaya çalışmışlar, zaman zaman halk hareketleri
çıkarmaktan da geri durmamışlardır. Bunlara karşı, dönemin hükümeti, günün
şartlarına

Devrimlerio
göre gereken önlemleri
planlanmasında, W almış ve rejimi korumaya
yürütülmesinde ve topluma benimsetilmesinde
çalışmıştır.
IE
Mustafa Kemal Atatürk başöğretmen rolünü üstlenmiştir.

Tezimde, 1923-1938 arası dönem, üç bölümde incelenmiştir. Bunlar; siyasal

alanda yapılan devrimler; devlet ve toplum yapısında yapılan değişiklikler; sosyal
EV

ve kültürel alanda yapılan devrimler ve bunlara karşı tepkilerdir. Tezimi

hazırlarken, bu konularda basılmış resmi yayınlar, kitap ve makalelerin yanında,

bu tarihler arasında çıkan çeşitli dergi ve gazetelerden de yararlanılmıştır.

PR

Tezimin bu anlamda; eski-yeni; tutucu (muhafazakar)-devrimci ... v.b.,

zihniyetierin arka planlarını irdelemek ve bu büyük toplumsal projenin
gerçekleşme sürecini anlamak, anlamiandırmak ve bunlara karşı oluşan tepkileri
irdelemek amacını taşımıştır. Bu dönem içinde yeri olan konular hakkındaki

tespitiere rağmen Cumhuriyetin şekillendiği bu onbeş yıllık süreç içinde yaşanan

devrim hareketleri nedeniyle toplumun kazandığı değerler ve bunun etkileri yeni

araştırmacılar içinde bir yol açmasını dilerim.
 iii

ABSTRACT

The era of 1923- 1938 when republic of Turkey was formed and established was
also a phase of struggle in which Republican revolutions were constructed and
adopted to public. During the foundation period, The Republic of Turkey faced with
some reactions coming from conservatives and especially memberships of hierarchy
of leamed man (ilmiyye). In the duration of transition from theocratical sultanate to
secular and democratical republic, they barely or conceally tried to hinder all the
processes of revolutions by interprating the movements of revolution from the po int of
Islamic view. Hovewer, the govemment of that period took necessary precautons and
tried to defend the system. Mustafa Kemal Atatürk took on the role of the teaching

of them by the society.

W
leadership in the process of the planning and executing of the revolutions and adapting

In my thesis, the era of 1923-1938 is studied as three sub-divisions. These are

IE
the revolutions which has been made in the political area; the changes which have been
made in the structures of the unite state and the society; the revolutions which has been
EV

made in the social and cultural area and the given reactions to them. While this thesis
was being written, some periodicals and newspapers which are published in that era are
also been usedin addition to the published books and articles about these subjects.
PR

In this context, the dissertation aims to examine the background of traditional-

modem; conservative-revolutionary ete. mentalities, and to comprehend and explain
the process of this grand social project, and to examine the reactions against these.
Despite the stabilizations about the subjects in that period, I intend that this attempt of
re-examining of the foundation process in the first 15 years of Republican era and the
values that society gained canceming to this process and the effects of these values on
the society would open the path for the new researches.
 JÜRİ VE ENSTİTÜ ONA YI

Pakize YÖNTER'in "Devrimlere Karşı Tepkiler (1923-1938)" başlıklı tezi 27

Aralık 2002 tarihinde, aşağıdaki jüri tarafından Lisansüstü Eğitim Öğretim ve Sınav
Yönetmeliğinin ilgili maddeleri uyarınca, Tarih (Türkiye Cumhuriyet Tarihi) Anabilim
Dalında, yüksek lisans tezi olarak değerlendirilerek kabul edilmiştir.

W
IE
Üye (Tez Danışmanı) Prof.Dr.ihsan GÜNEŞ
EV

Üye Yrd.Doç.Dr.Kemal YAKUT

Üye Yrd.Doç.Dr.Zafer KOYLU

PR
 V

ÖNSÖZ

Atatürk, her bakımdan çökmüş Osmanlı İmparatorluğu'ndan, ulusal ve tam

bağımsız çağdaş bir devlet kurmuştur. Bu devletin şekillendiği, 1923-1938 arası dönem
aynı zamanda devrim ilkelerine bağlı genç kuşaklann da yetiştirildiği bir dönem
olmuştur. Böylece bu şekillenme süreci, gelecek kuşaklara da aktanlarak devrimin
devamlılığı sağlanmıştır. Cumhuriyetin yetiştirdiği Atatürkçü bir genç olarak, bu kadar
kısa bir sürede, bu kadar önemli adımıann atıldığı bu dönem, benim bu konuyu seçmem
de en büyük etken olmuştur. Araştırma sürecimde, edindiğim kaynaklarla öğrendiğim

bilgiler bu döneme karşı ilgimi daha da arttırmış ve bu alanda kendimi geliştirmem de

bir basamak oluşturmuştur.
Araştırma konumu kapsayan, 1923-1938 arası döneme ilişkin resmi belgelerin
çoğu yayınlanmıştır.

engeller ortadan
Ama buna
kaldınlmamıştır.
W
rağmen, bu kaynaklara
Bu resmi belgelerin
ulaşınada çeşitli

yanında, dönemin
bürokratik
önemli
IE
kamuoyu oluşturma araçlanndan olan gazete ve dergiler gerek dönemin düşünsel

boyutunu, gerekse siyasi arenasım görmem de en önemli kaynaklan oluşturmuştur.

Aynca o döneme damgasını vuran kişilerin anılan, çeşitli kitap ve makalelerde konuyu
EV

daha iyi kavramarnı sağlamıştır.

Beni bu alanda çalışmaya teşvik eden, araştırma ve değerlendirmelerimde bilgi

ve deneyimleriyle yardımını esirgemeyen; her zaman yol gösterici olan, Sayın Hocam,
PR

Prof.Dr.İhsan GÜNEŞ'e sonsuz teşekkür ve minnet borçluyum.

Çalışınam süresince, bir çok kurumda bürokratik engelleri aşmamda ve

çalışmamda manevi desteğini esirgemeyen Sayın Hocam, Prof.Dr.Cahit BİLİM'e; gerek
kaynaklara ulaşınarn da gerekse, tezimin hazırlık aşamasında, bilgi ve deneyimlerini
benimle paylaşarak yardımlannı esirgemeyen Sayın Hocam, Yard.Doç.Dr.Kemal
YAKUT' a sonsuz teşekkürlerimi sunanm.
Aynca çalışınam sırasında, gerekli yardımlannı ve desteklerini esirgemeyerek,
konuya ilgi gösteren, Yard.Doç.Dr.Sedat BİNGÖL'e, Ayla EFE'ye ve Aileme teşekkür
ederim.
Pakize YÖNTER
Eylül2002
 V ll

İÇİNDEKİLER

oz............................................................................................................................... ii
ABSTRACT ............................................................................................................. cı. iii
JÜRİ VE ENSTİTÜ ONAYI .................................................................................... iv
ONSOZ ....................................................................................................................... v
ÖZGEÇMİŞ .............................................................................................................. vi
. . .
IÇINDEKILER........................................................................................................ vii
GIRIŞ ........................................................................................................................ I

BİRİNCİ BÖLÜM

SİYASAL ALANDAYAPlLAN DEVRİMLER VE BUNLARA KARŞI

W
GÖSTERiLEN TEPKiLER
IE
1. SALTANATlN KALDIRILMASI VE BUNUN DOGURDUGU
TEPKİLER .. ... .... ....... .............. ........ .... ............... .. .............. ........... ......... ....... 6
EV

1. 1. Saltanatın Kaldınlması Ve Osmanlı İmparatorluğunun .Sonu.. ............. 6

ı .2. Saltanatın Kaldınldıktan Sonra, Padişahın Tutumu Ve Buna
Karşı Oluşan Tepkiler .. .... .. ................................. ........... ............... ..... ı3
PR

1.3. Saltanatın Kaldınlmasının İç Ve Dış Basındaki Yankılan ................... ı s

ı .4. Saltanatın Kaldınlmasına Karşı Gösterilen Tepkiler.......................... . ı8

2. ANKARA'NIN BAŞKENT SEÇİLMESİ VE BUNUN

DOGURDUGU TEPKiLER ............................. .. .............................. ..... 28
2. ı . Ankara'nın Başkent Seçilmesine Giden Süreçte, Başkent

Tartışmalan Ve İstanbul'un Konumu ................................................... 28

2.1.1. İstanbul 'un Konumunun Tartışılmaya Başlanması.. ...... .. ... .. ... 28

2. ı .2. Ankara'nın Başkent O luşuna Doğru Adımlar.......... .. ......... ..... 33
2. ı .3. Başkent Tartışmal an ................... ....................................... ..... 36
2.2. Ankara'nın Başkent O lması ...... ..................... ................. ............. .... .... 40
2.3. Ankara'nın Başkent Oluşunun Basındaki Yankıları .............................. 44
 V lll

2.4. Ankara'nın Başkent Oluşuna Karşı Batılı Ülkelerden Tepkiler .......... .47

3. CUMHURİYET'İN iLANI VE BUNUN DOGURDUGU

TEPKİLER ..... ...... ...... ... .......... ...... ..... ...... ............ ........ ........ ...... ............... .... 5 ı
3. ı . Atatürk ve Cumhuriyet ....... .................................................................. 5 ı
3.2. TBMM'nin Kuruluşu Ve İlanından Önce, "Cumhuriyet"
Tartışmalan ................ ....................... .. .... .. ............................... ........ .... 53
3.2.1. Teşkilat-ı Esasiye Kanunu Tartışmalan Ve Cumhuriyet.. .......... 53
3.2.2. İlanından Önce "Cumhuriyet" Tartışmalan ................................. 56
3.2.2.1. "Cumhuriyet" Kelimesi Tartışmalan ................................ 56
3 .2.2.2. Sistem Tartışmalan ............................................................ 6 ı
3.2.2.3. Cumhurbaşkanı'nın Yetkileri Sorunu ............................... 68

3.3.ı.
W
3.3. Cumhuriyetin ilanı ................... .. ............. .. ....... .. ............................. ..... . 71
Hükümet Bunalımı. ... .... .. .................. .. ...... ... ............................... 7ı
IE
3.3.2. Halk Fırkası Toplantısı. ..................................... ............... .......... 74

3.3.3. TBMM'nin Genel Kurul Toplantısı Ve Cumhuriyetin ilanı .. ..... 75

3.3.4. Cumhuriyetin İlanının Yankılan ....................... ...... .................... 77
EV

3.4. Cumhuriyetin İlanının Doğurduğu Tepkiler. ....................................... 79

3.4.1. Cumhuriyetin İlanma Karşı Gösterilen Olumlu Tepkiler. ........... 79
3.4.2. Cumhuriyetin İlanma Karşı Gösterilen Olumsuz Tepkiler. ......... 8 ı
PR

3.4.2.ı. Gazetecilerin Tepkisi ... ....... ............... ...... ............... ...... 81

3.4.2.2. TBMM Üyelerinin Tepkileri .... .. ......... .. ..... .... ............. .. 89
3.5. Cumhuriyetin İlanının Dış Basındaki Yankı lan ................................. 94

4. HALİFELİGİN KALDIRILMASI VE BUNUN DOGURDUGU

TEPKİLER ......... ..................... .... ... .............. ... .. .......................................... 98
4.1. Halifeliğin Kaldınlmasının Nedenleri ................................................ 98
4. ı .1. Saltanat Kaldınldıktan Sonra Halifeliğin Konumu .................... 98
4.1.2. Cumhuriyet İlanından Sonra Halifelik Sorunu ............................ ı 00
4. ı .2. ı . Lütfi Fikri Bey'in Halifeye Yazdığı Açık

Mektup Ve Bu Mektubun Yarattığı Tartışmalar. ....... ı 02

 ıx

4.1.2.2. İstanbul 'un Muhalefet Merkezi Haline Gelişi Ve

Hilafet Tartışmalan ............................................. ı 04
4.1.3. Ağa Han Ve Emir Ali'nin Mektubu Ve Bunun Türk
Kamuoyundaki Etkileri .. ................................... .. ....................... ı 06
4.1.3.1. İstanbul İstiklal Mahkemesinin Kurulması Ve
Çalışmalan ....................................................................... ı ı O

4. 1.3.2. Gazetecilerin Yargı lanması ............................................. ı13

4.ı.3.3. Lütfi Fikri Bey Davası.. ............... ... ................... ... ........... ıı8
4.2. Halifeliğin Kaldınlması.. .......... .. .................................................. ı2ı

4.2.1. Atatürk'ün İzmir Gezisi .................. ..................... ................. ı2ı

4.2.2. TBMM'de Bütçe Görüşmeleri .. .......................... .. .. .......... ...... ı27
4.2.3. Bütçe Görüşmelerinin Basındaki Yankılan Ve Hilafet

4.2.4. W
Tartışmalan ...................................................... .......... ..............

Halifeliğin Kaldınlması.............. ...... ..... ............. ... .. ...... ..

129
..... 13ı
IE
4.3. Halifeliğin Kaldınlmasının Basındaki Yankılan ... ........... ............. ı35

4.3.I. Türk Basınındaki Yankılan ................................................ .... ı35

4.3.2. Dış Basındaki Yankılan ................................................... .... ı40
EV

İKİNCİ BÖLÜM
PR

DEVLET VE TOPLUM YAPISINDA YAPILAN

DEGİŞİKLİKLERE YÖNELİK AYRlLlKÇI TEPKiLER

l.NASTURİ İSYANI ··· ······ ········· ······ ·········· ···· ··· ··· ······ ··· ··············· ·· ··········· ..... ı48
1.1. İs.nın Nedenleri ........................... ....... ........... ....... ......... .. ..... ........... ı48
1.2. İsyanın Başlaması Ve Gelişmesi .................................................... ı49
ı.3. İsyanın Bastınlması. .................................... .. ............................. .. ....... ı51

2.ŞEYH SAİT İSY ANI. .... .. .............. .... ......... ....... ......... ........ .. .................... ..... .. ı 52 \
2.ı.isyanınNedenleri ................................................................................... ı52 \
2.2.İsyanın Başlaması ............................................... ..................... .............. ı55 1

2.3 .İsyanın Hastınlması .. ................................................................ ...... ı56

 X

2.3.1. Alınan Yasal Önlemler ....... ................................................. ı 56

2.3.1.1. Sıkı Yönetim ilanı ................................................... ı56

2.3. ı .2. Hükümet Değişikliği Ve Takrir-i Sükun Kanunu ...... ı 57
2.3.2. Alınan Askeri Önlemler Ve İsyanın Bastınlması.. ..... .. ... ..... ..l63

2.4.Yargılamalar Ve Alınan Kararlar .... .. ... .. .. ..... ... ... .... .... ........... ....... ... ... .. ı65
2.4. 1. Şeyh Sait Ve Adamlannın Yargılanması.. ................. ............. ...1 65

2.4.2. Gazetecilerin Yargılanması .... ............... .............. .... .. ... ... .... .... ı 67
2.5.İsyanın Değerlendirilmesi ............ .......................................................... ı 70
2.5. 1. Türk Basının İsyanı Değerlendirmesi ... .... .. ........ ...... .. .. ....... ı 70
2.5.2. Türk Halkının isyana Bakışı. .... ........ .... ..... ..... .. ... .. ..... .......... ı 7ı

3.AGRI İSY ANI ......... .. ....... ... ... ... ............ ······ ··· ......... ... ······· ..................... ....... ı 73

W
3. ı .İs yanın Nedenleri .... .... .... .... .. ..... ............ ................. ..... ... ............ .. ... .... ... ı 73
3 . 2.İsyanın Başlaması, Gelişmesi Ve Bastınlması. ............... ...... ...... .. ..... ..... ı 74
3.3.İsyanın Değerlendirilmesi .......................... ........... .................... ........... .... ı 76
IE
4.DERSİM İSY ANI .. ................. .. ...... .. ...... ... ...... ............ ........ ... ... .. .... .. ....... . ı 77
EV

4. ı .İsyanın Nedenleri ........................................ ............. ... ............ ...... ... .... ı 77

4.2.İsyanın Başlaması Ve Bastınlması ..... ...... ....... ....... ............ ...... ....... ..... ı 83
PR

ÜÇÜNCÜ BÖLÜM

SOSYAL VE KÜLTÜREL ALANDA YAPILAN DEVRİMLER VE

BUNUN DOGURDUGU TEPKiLER

1. KILIK KIYAFET DEVRİMİ VE BUNA KARŞI TEPKiLER. .. .. .. ..... ..... ı89

ı . ı . Şapka Devrimi ............... ... ... ..... ...... ............... ... .. ..... .. .. .. ............... 189
1.1.1. Mustafa Kemal'in Kastamonu Gezisi Ve Şapka Devriminin
Başlaması. .......... ... .. ... ........................................ .. ............ ............ ı 9 1

1.1.2. Ş ap ka Kanunu İle İlgili Meclisteki Tartışmalar .......................... ı 93

1.1.3. Nurettin Paşanın Önergesi Ve Bunun Yankılan ... .. ..................... 196
ı .2. Ş ap ka Kanununun Kabulü Üzerine Yurtta Meydana Gelen Olaylar. ...... ı 98
 Xl

1.2.1. Sivas Olaylan ........... ..... .... .. .................. .... ... ..... ..... .... .... ....... .... . 198
1.2.2. Kayseri Olaylan ........................................................ ................. 199
1.2.3 . Erzurum Olaylan .... .......... ............ .. ....... ... .. ..... .. ......................... 200
1.2.4. Maraş Olaylan ....... .. ......................................................... .... ..... 201
1.2.5. Rize Olaylan .... ... ............................ ........... ........ ....................... 202
1.2.6. Giresun Olaylan ...................................................................... 204
1.3. Şapka Devriminin Dış Ülkelerdeki Yankı lan ............... .... .......... ........ 205
1.3.1. Avrupa Devletlerindeki Yankılan ............................................. 205
1.3.2. İslam Dünyasındaki Yankılan ..................................................... 206

2.TEKKE, ZA VİYE VE TÜRBELERiN KAPATILMASI VE

BUNUN DOGURDUGU TEPKİLER. ............ ... ........ ........ .. ............................. 208
2. 1. Tekke Ve Zaviyelerin Tarihsel
2 . 2.Kurtuluş Savaşı Sırasında W Gelişimi ............................ ...... ....... ...

Ve Türkiye Cumhuriyetinde Tekke Ve

... .. 208
IE
Zaviyeler. ................................................ ......................................... ....... 21O
2.2. 1. Tekke, Zaviye Ve Türbelerin Kapatılması Ve Bunun
Toplumundaki Etkileri ...................................................... . 212
EV

3.MENEMEN OLAYI .......................................................................... ............ 216

3.1.Menemen Olayını Hazırlayan Nedenler. ....................................................... 216
PR

3.2.Menemen Olayının Başlaması Ve Bastınlması.. ..... ............... ...... ................. 218

3.2.1. Menemen Olayı Üzerine İlan Edilen Sıkı Yönetim Kanunu .............. 223
3 .2.2. S ıkı yönetim Mahkemesindeki Yargılamal ar. ...... ............ ... ................. 225

3.3. Menemen O layının Türk Basınındaki Yankı l an ......................................... 230

4.İBADETİN TÜRKÇELEŞTERİLMESİ VE BUNUN

DOGURDUGU TEPKİLER .............................................................................. 232
4.1.Türkçe Kuran, Hutbe Ve Namaz Tartışmalan .............. ......................... 232

4.1.1. Türkçe Namaz Tartışmalan ........................................ .......... 238

4.2.Ezan, Tekbir, Karnet Ve Salanın Türkçeleştirilmes i ....... ....... .. ..... .......... 241

4.3.Bursa Olayı ......... ........ ... ... ...... ... .. ..... ... ... ............................................... 242
4.4.İzmir Ve Salihli Olaylan ......... .. ........................................................... 246
 XH

S.HARF DEVRİMİ VE BUNUN DOGURDUGU TEPKİLER. ..................... 249

5.1.Cumhuriyet Dönemi Alfabe Tartışmalan .............................................. 250
5.1. ı. İzmir İktisat Kongresinde Alfabe Tartışmalan ....................... 250
5.1.2. TBMM'de Latin Harfleri Sorunu Ve Bunun Basındaki

Yankılan .. ..................... .......................... ... ..... ................... 25ı

5.1.3. Latin Harflerine Karşı Çıkanların Ve Savunanların Öne
Sürdüğü Tezler ........ ... .. .................... ... ... ................. .. ..... .. .... . 253
5.1.4. Türk Basınının Latin Harflerine Bakışı ..... .. ............... ......... . 255
5. ı .5. Dış Basınının HarfTartışmalanna Bakışı ........................... 259
5.2. HarfDevrimi ....................................................................................... 259
5.2. ı . Dil Encümeni .......................................... ..... .......... .. ........... 260
5.2.2. Atatürk'ün Sarayburnu'ndaki Söylevi Ve HarfDevrimi ........ 262

5.3 . Dış Basında W

5.2.3. HarfDevriminin Basma Yansıması ........... .. ................... ... 266
HarfDevriminin Yankılan ....................... .. ... ..................... 268
IE
6.TÜRK DEVRİMİ VE KADlN HAKLARI .. .... ..... ... ......... .. ... ..... ............... 270
EV

6.1.Türk Kadınının Eğitim Alanındaki Kazanımları ... ......................... ... ..... 270
6.2.Türk Kadınının Sosyal Alandaki Kazanımlan .................... ........ .. ........ 272
6.3.Türk Kadınının Hukuksal Alandaki Kazanımlan .... .... ............. .. ..... .. ...... 285

6.4.Türk Kadınının Siyasal Alandaki Kazanımlan ........................... ......... 287

PR

6.4.1. Yerel Yönetimlerde Kadınlar ............................................... 290

6.4.2. Mecliste Kadınlar .. ......... ..... :...... ................. ....... ............ . ..... 29ı

7.EGİTİM ALANINDAKİ GELİŞMELER VE BUNUN TÜRK

TOPLUMU ÜZERİNDEKİ ETKİLERİ ................................................... ..... 292
7.1.Tevhid-i Tedrisat Kanunu ......................................................... ... .... .... 294
7.2.Tevhid-i Tedrisat Kanununa Karşı Tepkiler .......................................... 295

SONUÇ ................... ................................................................................... 305

EKLER .......................................... .......... ............................... ... ............... 309
KAYNAKÇA ............. ........................................ ....................... ..... ... ........ . 330
 GİRİŞ

Osmanlı İmparatorluğu'nun siyasal sistemi, I ve ll. Meşrutiyet dönemleri dışında

Mutlak Monarşidir. Bunun etkilerini, siyasal, toplumsal, kültürel ve iktisadi yaşamda

yoğun bir şekilde hissetmiştir. Bu nedenle çağın gereksinimlerine uygun değişimleri

zamanında yapamamıştır. Değişim ihtiyaçlan karşısında oldukça yavaş yürüyen

evrimleşme süreci, aynı zamanda tutucu unsurların direnme güçlerini de arttıncı bir
nitelik taşımıştır. Osmanlı Kurumlan çağın ihtiyaçlarını karşılayamadığı halde,
imparatorluğun özünden kaynaklanan otokratiklik nedeniyle devletin geri kalma
nedenleri çoğu kez gündeme getirilememiştir. Osmanlı İmparatorluğu'nun çöküşünü
hızlandıran nedenlerin başında; yozlaşan toplumsal, ekonomik ve siyasal yapı ile;
"kapitülasyonlara" ek olarak, Batının teknik ve ekonomik ilerlemesi ve Fransız

devriminden sonra ortaya

kurumlarıyla birlikte Yeniçeri
çıkan

Wulusçuluk
Ocağı'nın da
akımı

bozulması
yer almıştır. Toplumun bütün
gerek toplumsal gerekse siyasal
IE
yaşam üzerinde son derece olumsuz etkiler yapmıştır. Bunun yanında, imparatorluğun

ekonomisi de gittikçe Batıya bağımlı hale gelmiştir. Bütün bu gelişmeler aynı zamanda
Batılılaşmayı da başlatmıştır. Lale Devrinde başlayan, Isiahat denilen düzeltim
EV

hareketleri, m. Selim'e kadar zayıf kalmıştır. 1789'da m . Selim'in tahta çıkmasıyla

Isiahat hareketleri, adeta devletin bir politikası biçimine dönüşmüştür. m . Selim,

"Nizam-ı Cedid" adıyla yeni bir düzen kurmuş (1793) ve bu düzen; ulema-asker
PR

işbirliği ile oluşturulan gerici bir isyan ile (Kabakçı Mustafa İsyanı, ı 807) ortadan

kaldınlmıştır. ll.Mahmut, m.Selim'in başlattığı Batılılaşma politikasını daha köklü

temellere oturtmuştur. ll.Mahmut, öncelikle yeniliklere engel olan, Yeniçeri Ocağı 'nı

ortadan kaldırarak ileriye dönük köklü girişimlerde bulunmuştur.

Batılılaşma çabaları, ı 839 yılında; "Tanzimat Fermanı"nın ilanma yol açmıştır.

Tanzimat Fermanı 1
, Osmanlı vatandaşlan için, temel insan haklannın sağlanmasını
öngörse de; sonraları, Batı ülkeleri tarafından, Osmanlı İmparatorluğunun içişlerine
kanşmak için bir araç olarak kullanılmıştır. Tanzimat Fermanından onyedi yıl sonra
(ı 856), Isiahat Fermanı yayınlanmıştır. Tanzimat Fermanı 'nın ilkelerini yineleyen,

1
Niyazi Berkes, Türkiye'de Çağdaşlaşma, (İstanbul: Doğu-Batı Yay., 1973); Enver Ziya Kara!,
Osmanlı Tarihi, (C.5-8; Ankara: TTK, 1998); Bemard Lewis, Modern Türkiye'nin Doğuşu, (Ankara:
TTK, 1998); Stanford J.Show-Ezel Kural Shaw, Osmanlı 'imparatorluğu ve Modern Türkiye,
(İstanbul: E Yay., 1983); Emre Kongar, imparatorluktan Günümüze, Türkiye'nin Toplumsal Yapısı,
(İstanbul: Bilgi Yay., 1979); Taner Timur, Osmanlı Toplumsal Düzeni, (Ankara: AÜSBF Yay. , 1979).
 2

Isiahat Fermanı, Hıristiyan uyruklann, ulusçuluk çabalanna destek olmuş ve

imparatorluğun dağılmasını hızlandırmıştır2 .
Batılılaşma, siyasal yaşamın bütün alanlannda etkisini göstermiştir. Kendilerine,
"Genç Osmanlılar", diyen bir grup genç aydın, ülkenin sorunlannı çözrnek için siyasal
yönetime karşı gizli örgütler kurmaya yönelrnişlerdir. Böylece Osmanlı Devleti'nde
grup dayanışması oluşmaya başlamıştır 3•
Asker-sivil; aydın ve yöneticilerin yoğun çabalan sonucu, 1876 yılında, Osmanlı

İmparatorluğu'nun ilk anayasası ilan edilmiştir. Bu anayasa, Osmanlı siyasal sisteminde

köklü değişimlere yol açrnarnış, eskiden olduğu gibi tüm yetkileri padişah kendinde
toplamıştır 4 .
II.Abdülharnid kısa bir süre sonra, çeşitli iç ve dış nedenleri bahane ederek,
Anayasayı uygulamadan kaldırması, Anayasal bir kurum olan, Meclis-i Mebusan'ı

kapatrnası,

aydınlar,
ülkede istibdat yönetimini
W başlatmıştır. Meclis
1876 Kanun-i Esasini, tekrar getirmek için, yurt içinde ve yurt
kapatıldıktan sonra, kimi
dışında açık ve
IE
gizli çeşitli örgütler kurmuşlardır. Ülkede oluşan tüm muhalefet örgütleri; "İttihat ve
Terakki Cemiyeti" adı altında toplanmıştır. Bu örgütlerin, yoğun çalışmalan sonucunda,
EV

II. Abdülhamid'in baskıcı yönetimi, 1908'de yıkılmıştır. Meşrutiyetin yeniden ilanı ile
özlemi çekilen, fakat tanımı bile bilinmeyen, "hürriyet", ülkeye getirilmiş ve böylece de
halk özgürlüğüne kavuşmuştur 5 .
İttihat ve Terakki'nin amacı, padişahın baskısından kurtulmak ve anayasayı yine
PR

yürürlüğe koymaktır. Böylece İmparatorluğun bütün dertlerine çözüm getirileceği umut

edilmiştir. Ancak, imparatorluğun karşı karşıya olduğu temel sorunlar ve kendilerinin

deneyimsizlikleri nedeniyle arnaçıanna ulaşarnarnışlardır 6 .

2 • .
Bkz., Tanzımat, (C.I-II, Istanbul: MEB Yay., 1994).
3
Genç Osmanlılar için Bkz., Alunet Bedevi Kuran. İnkılap Tarihimiz ve Jön Türkler, (İstanbul :
Kaynak Yay., 2000).; Şerif Mardin, Yeni Osmanlı Düşüncesinin Doğuşu, ( İstanbul: İletişim
Yay., 1998).
4
Bkz., Suna Kili- Şeref Gözübüyük, Türk Anayasa Metinleri, (Ankara: T.İ.B. Yay., 1985); Bülent
Tanör, Osmanlı-Türk Anayasal Gelişmeleri, (İstanbul :YKY, 1998).
Güneş, a.g.e., s.16-18.; Şükrü Hanioğlu, Bir Siyasal Örgüt Olarak "Osmanlı ittihad ve Terakki
5

Cemiyeti ve Jön Türklük", (İstanbul: İletişim Yay., 1986); Şerif Mardin, Jön Türklerin Siyasi
Fikirleri, (İstanbul: İletişim Yay., 1996); Feroz Aluned, İttihat ve Terakki, (İstanbul: Sander Yay.,
1977); Sina Akşin, Jön Türkler ve İttihat ve Terakki, (İstanbul: Gerçek Yay., 1980); A.B. Kuran,
İnkılap Tarihimiz ve Jön Türkler, (İstanbul: Kaynak Yay., 2000); Berkes, a.g.e., s.347 v.d.
Şevket Süreyya Aydernir, Enver Paşa-I, (İstanbul: Rernzi Kitabevi 1970), s.291. İttihat ve Terakki için
6

Bkz., M. Şükrü Hanioğlu, Bir Siyasal Örgüt olarak "Osmanlı İ ttihad ve Terakki Cemiyeti" ve Jön
Türklük, (İstanbul: İletişim Yay., 1986).; Feroz Alunad, İttihat ve Terakki, 1908-1914, (İstanbul:
Kaynak yay., 1995).
 3

II.Meşrutiyetin getirdiği özgürlüklerin bilincine varamayan kimi unsurlann

çıkardıklan iç kargaşalıklar; Trablusgarp ve Balkan savaşlarının olumsuz gidişatı İttihat

ve Terakki'nin yıpranmasına, muhalefetin güçlenmesine yol açmıştır. 1911 yılında

oluşan, "Hürriyet ve İtilaf', partisi ülkede tam bir cepheleşmeyi başlatmıştır. Mahmut

Şevket Paşa'nın öldürülmesi (1913), İ.T.C.'nin amaçladığı özgürlüklerin genişletilmesi

düşüncesini daraltmış, ülkede muhalefet susturulmuş, Divan-ı Örfıler kurularak baskıcı

bir yönetim dönemi başlatılmıştır. !.Dünya Savaşı boyunca bu baskıcı yönetim daha da
artmıştır. Ancak savaşın yenilgiyle bitmesi üzerine İttihat ve Terakki Yöneticileri
ülkeden kaçarken Osmanlı İmparatorluğu da sona yaklaşmıştır 7 •
30 Ekim 1918'de imzalanan Mondros Mütarekesiyle yeni bir dönem başlamıştır.
Genellikle mütareke dönemi olarak adlandırılan ve 1922'ye kadar süren bu dönemde bir
yandan Osmanlı İmparatorluğu hızlı bir şekilde yok olurken, onun yerine Mustafa
Kemal Atatürk'ün
yeni bir devlet kurulacaktır 8 . W
önderliğinde başlatılan, Ulusal Kurtuluş Savaşının kazanılmasıyla,
IE
30 Ekim 1918'de, imzalanan Mondros Mütarekesi, koşullarına aykırı olarak
ülkenin işgale uğraması ve bu işgallere karşı Osmanlı Hükümetinin gerekli önlemleri
almaması, ülkede yeni bir hareket doğurmuştur. Bu hareket, "Müdafaa-i Hukuk",
EV

hareketidir. Müdafaa-i Hukuk hareketinin dayanağı, yörelerini kurtarmak üzere

oluşturulan; "Müdafaa-i Hukuk", "Redd-i İlhak", "Redd-i İşgal", "İstihlas-ı Vatan" ...

gibi örgütlerdir. 19 Mayıs 1919'da; llLOrdu Müfettişi olarak Anadolu'ya geçen

PR

Mustafa Kemal, bu örgütlerin güçlendirilmesi için büyük bir çaba göstermiştir. Nitekim
bu tarihten sonra, Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti ülkenin en ücra noktalarına varıncaya

kadar yaygınlık kazanmıştır. Mustafa Kemal Paşa, bir yandan, Müdafaa-i Hukuk
Cemiyetlerini güçlendirmeye çalışırken; diğer yandan da, ülkenin içinde bulunduğu

durumu görüşmek üzere silah arkadaşlarıyla, Amasya'da bir araya gelerek, ülkenin
kurtanlması için gerekli olan yöntem saptanmaya çalışılmış ve Anadolu ihtilali'nin ilk

bildirisi yayınlanmıştır.

7
Bkz., Yusuf Hikmet Bayur, Türk İnkılabı Tarihi, (C.III, Ankara: TTK, 1997); Tarık Zafer Tunaya,
Türkiye'de Siyasal Partiler, (C.I, İstanbul: İletişim Yay., 1999); Berkes, a.g.e., s.357.
8
Bkz., Sina Akşin, İstanbul Hükümetleri ve Milli Mücadele, (C.II, Ankara: T.İ.B . Yay., 1998); Seha L.
Meray-üsman Olcay, Osmanlı İmparatorluğunun Çöküş Belgeleri, (Ankara: 1972); Selahattin Tansel,
Mondros'tan Mudanya'ya Kadar, (C.II, Ankara: 1973); Osman Özsoy, Kurtuluş Savaşı'nın Perde
Arkası, (İstanbul: Aksoy Yay., 1999).

.-~
bu
 4

Birbirinden habersiz olarak kurulan, bu cemiyetleri bir araya getirebilmek ve

büyük bir güç oluşturabilmek ancak, ı9ı9 yılı ortalannda başlayacaktır. Zira yöresel
amaçlı olarak kurulan bu cemiyetler, bölgesel kongrelerle birleştirilecek, Sivas
Kongresiyle de ulusal bir boyut kazanacaktır 9 .
Anadolu'da gelişen, ulusal harekata karşı çıkan; Damat Ferit Paşa Hükümeti'nin
yıkılarak yerine, Ali Rıza Paşa Hükümeti 'nin kurulması, İstanbul ile Anadolu ayrımını

geçici bir süre de olsa ortadan kaldırmıştır. Böylece 2ı Aralık ı9ı8'de kapatılmış olan,
Meclis-i Mebusan'ın toplanması sağlanmıştır. Mebuslar, ülke sorunlannı, Meclis-i
Mebusan'a taşımışlar ve Yeni Türkiye Devletinin temel taşlanndan biri olan, "Misak-ı

Milli"yi kabul ve ilan etmişlerdir. ı6 Mart ı920'de İstanbul'un işgali ve ulusalcı

mebuslann tutuklanması üzerine Meclis-i Mebusan'ın çalışmalanna ara verilmiştir.

Bunun üzerine Mustafa Kemal, ulus egemenliğine dayanan yeni bir devletin temel
yapısını oluşturacak olağanüstü

başlatmıştır. Nitekim, 23 Nisan W

yetkilere sahip bir meclisin
ı920'de Ankara'da olağanüstü
oluşturulması çalışmalannı

yetkilere sahip TBMM

IE
açılmış ve yeni bir hükümet kurulmuştur 10
.

TBMM, "Olağanüstü yetkilerle" toplanmıştır. Mustafa Kemal ve arkadaşlan,

EV

ülkeyi o günkü duruma getiren, kurumlara, kurallara ve düşüncelere karşı alınalanna

rağmen, ı920'lerin sıcak ortamında bunu açıkça dile getirememişlerdir. Zira, "Misak- ı

Milli"yi gerçekleştirmek için oluşturulan birliğin, devletin yeniden yapılanması

konusunda, bozulacağından kaygı duymuşlardır. Mustafa Kemal Paşa, "Milli bir sır"
PR

olarak sakladığı, ulus egemenliğine dayalı yeni bir devlet tezini adım adım uygulamaya
koymuştur. 20 Ocak ı92ı 'de TBMM'de kabul edilen Teşkilat-ı Esasiye Kanunu bunun
en büyük göstergesi olmuştur 11
• Mustafa Kemal Paşa, Mayıs ı 92 ı' de Anadolu ve
Rumeli Müdafaa-i Hukuk Grubu'nu (Birinci Grup) kurmuştur. Bu grup oluşturulduktan

sonra meclis çalışmalan ivme kazanmıştır 12

. TBMM, aynı dönemde, düzenli bir ordu
kurarak işgalci güçlere karşı doğuda, güneyde ve batıda savaşmıştır.
Başkumandan Mustafa Kemal Paşa tarafından başanyla yürütülen Büyük
Taarruz sonucu Eylül ı922'de Yunan güçlerinin Anadolu'dan çıkanlmasıyla Mudanya

9
Mahmut Goloğlu, Sivas Kongresi, (Ankara: 1969); Mahmut Goloğlu, Erzurum Kongresi, (Ankara:
1968); Uluğ İğdemir, Sivas Kongresi Tutanakları, (Ankara: TTK, 1986); Bülent Tanör, Türkiye'de
Kongre iktidarları, (İstanbul: YKY, 1998).
Güneş, a.g.e., s.9-24.
10
11
Tanör, Osmanlı- Türk Anayasal Gelişmeleri, s.221 v.d.
12
Bkz., Ahmet Demirel, !.Mecliste Muhalefet, (İstanbul: İletişim Yay., 1998).
 5

Mütarekesi imzalanmış (ll Ekim 1922) ve , Doğu Trakya'nın boşaltılması da

sağlanmıştır. Böylece, banşa giden yol açılmıştır • 24 Temmuz 1923 'de Lozan
13

antlaşmasının imzalanmasıyla da Osmanlı İmparatorluğu'nun yerine Misak-ı Milli

sınırlan içinde 23 Nisan 1920'de kurulan yeni Türk Devleti Batılı devletlerce
tanınmıştır 14
•

Yeni Türkiye Devleti 'nin kuruluşu iki aşamada gerçekleşmiştir. Birinci

aşamada, işgal güçlerine, halife ve sultana karşı; ulusal bağımsızlığın sağlanması; ikinci
aşamada ise, geleneksel Osmanlı kurumlannın kaldınlarak yerine çağdaş yeni
kururulann oluşturulmasıdır 15
• Amaç Türk toplumunu çağdaş uygarlığın ötesine
geçirebilmektir. Bunun için de her alanda devrim yapmak zorunluydu. Nitekim, Türk
toplumu, Atatürk'ün önderliğinde, TBMM'nin onayıyla, 1920'den başlayarak çağdaş

dünyaya damgasını vuran büyük dönüşümü gerçekleştirmiştir.

W
IE
EV
PR

13
Türk İstiklal Harbi, İstiklal Harbi'nin Son Saflıası, (Ankara: Genel Kurmay Harb Tarihi Yay.,
1969), s.85-88; İsmail Soysal, Türkiye'nin Siyasal Antlaşmaları, (Ankara: TTK, 1989); Bülent Tanör,
Kurtuluş-Kuruluş, (İstanbul: Çağdaş Yay., 1998); Mahmut Goloğlu, Milli Mücadele Tarihi, (Ankara:
1971); Selahattin Selek, Milli Mücadele, (C.I-II, İstanbul: Kastaş Yay.,1965); Kazım Özalp, Milli
Mücadele (1919-1922), (Ankara: 1985-1989).
Taner Timur, Türk Devrimi ve Sonrası, (Ankara: imge Yay., 2001), s.59.
14
15
Ergun Aybars, "Ulusal-Laik Devlet Kurucusu; Atatürk", (C. II, İzmir: EÜSBFD, 1981 ), s. 1.
 BİRİNCİ BÖLÜM

SİYASAL ALANDA YAPILAN DEVRİMLER VE BUNLARA KARŞI

GÖSTERiLEN TEPKİLER

1. SALTANATlN KALDIRILMASI VE BUNUN DOGURDUGU TEPKiLER

1.1. Saltanatın Kaldırılması Ve Osmanlı İmparatorluğunun Sonu
Ulusal Kurtuluş Savaşı, başarıyla sonuçlandıktan sonra, imzalanan Mudanya
Mütarekesi'nden 16 sonra Refet Paşa, TBMM Hükümeti tarafından İstanbul ve
Trakya'nın Fevkalade Temsilcisi olarak görevlendirilmiştir. 19 Ekim 1922'de Refet
Paşa, İstanbul'a gelmiş, onbinlerce kişinin katıldığı büyük bir törenle adeta kurtarıcı
gibi karşılanmıştır. Gazetelerde Refet Bey'in İstanbul'a gelişi; "İstanbul'un ikinci defa
zulmün elinden kurtuluşu" diye yorumlanmıştır
karşılama, yıllardan beri kendi
W
topraklarında
17
. Paul Gentizon' a göre aslında bu
ezik, silik ve baskı içinde yaşayan
IE
Türklerin hem kurtuluşa hem de TBMM Hükümetinin İstanbul'da da yerleşmesine
18
duyulan sevincin ifadesidir .

Refet Paşa Mustafa Kemal'den aldığı talimat gereği 19

daha ilk günden itibaren
EV

kişisel saltanatın ortadan kalktığını, Osmanlı Ailesinin dini bir otorite olmaktan başka

bir güce sahip olmayacağını belirten açıklamalar yapmıştır. Örneğin kendisini Kabataş
iskelesi'nde karşılamaya gelen ve "padişah adına hoşgeldiniz" diyen Sultanın yaveri,
PR

Binbaşı Ali Nuri'ye: "Hilafet makamına dini duygulanını iletiniz" demiştir20 . Bu

konuşma İstanbul'da mevcut siyasi durumun değişeceğine kanıt olarak gösterilmiştir.

Bu sözler arasında padişahlğa yer verilmediği gibi halifenin şahsı dahi zikredilmemiş ve
sadece bir hilafet makamına işaret olunmuştur21 . Refet Paşa ayrıca Fatih türbesini
ziyareti sırasında İstanbul Şehremini Yusuf Ziya Bey; "İstanbul şehri narnma ve
Dahiliye Nazırı Müşir Ali Rıza Paşa narnma size arz-ı ta'zimat ederim" demiştir. Buna

Bkz.İsmail Soysal, Türkiye'nin Siyasal Antlaşmaları (C.I, Ankara: TTK, 1983), s.63-6-t.
16
17
Tank Mümtaz Göztepe, Osmanoğullarının Son Padişahı Sultan vahideddin Mütareke Gayyasında
(İstanbul: Sebil Yay., 1969), s.435-436.; Ali Fuat Cebesoy, Siyasi Hatıralar (l.Kısım, İstanbul:
1957)s.102.; Bkz. Tarık Zafer Tunaya, İnsan Derisiyle Kaplı Anayasa (İstanbul :Arba Yay., 1988),
5.211-217.
18
Paul Gentizon, Mustafa Kemal ve Uyanan Doğu, Çev:Fethi Ülkü, (Ankara: Bilgi Yay., 1992),
s.24-25.
19
Cebesoy, a.g.e., s.1 02.
20
Göztepe, a.g.e., s.438.; Şevket Süreyya Aydemir, Tek Adam (C.III., İstanbul: Remzi Kitapevi, 1981),
s.54.-59.
 7

karşılık Refet Paşa şu cevab vermişter; "İstanbul şehri narnma arzettiğiniz hissiyata çok

teşekkür ederim. Şahsi alinizle temsil olunan bu büyük, mütefekkir, münevver halka
arzı teşekkür ederim. Dahiliye Nazınnın ibraz ettiği nezakete teşekkür ederim.
Hükümetimiz tamamen halk tarafından milli saltanat ile idare olunan bir demokrat
hükümettir. Fakat ben hükümetim narnma Dahiliye Nazın tanımıyorum" 22 . Refet
Paşa'nın bu sözleri de Osmanlı Padişahlığının ve Babıa.li hükümetinin artık bir mazi
sayılabileceğinde şüphe bırakmamıştır. Re fet Paşa 20 Ekim' de yaptığı bir konuşmada

da Hakimiyet-i Milliye üzerinde durmuş " ... Artık her ne yapılırsa halk tarafından halk
narnma ve halk için yapılacaktır" demiş ve mevcut sisteme açıklık getirmiştir 23
•

VI. Mehmet Vahidettin, TBMM'nin kendisi hakkında bundan sonrası ıçın

düşündüklerini en yetkili ağızdan öğrenmek amacıyla, Refet Paşa' yı 29 Ekim 1922'de

görüşmeye çağırmıştır. Görüşme sırasında Refet Paşa Vahidettin' den artık fiilen gereği

kabul etmemiş ve
W
kalmayan İstanbul Hükümeti'ni dağıtmasını istemiştir. Fakat padişah onun bu isteğini
şunlan söylemiştir; "Saltanatsız bir hilafet olamaz. Kuvve-i İcraiye ve
IE
teyidiyesi olmıyan böyle bir Hilafetin vücudu kabul edilse bile ben bunu kabul edemem.
Hanedanımız arasında da böyle bir hilafeti kabul edecek bir fert(in) mevcut
EV

bulunduğuna ihtimal veremem". Bunun üzerine Refet Bey, TBMM ve Hükümet

üyelerinin padişahın düşmanlada işbirliği yaptığı düşüncesini taşıdıklannı ve bu yüzden
kendisine karşı olduklannı, belki halifelik makamında bile bırakılmayacağını

söylemiştir
24
PR

Vahidettin' e karşı oluşan bu tepkilere rağmen yinede bir çok kesim saltanatın

kaldınlmasını düşünememiştir. Örneğin, Mustafa Kemal 'in en yakın arkadaşlanndan

Rauf Bey bile, Mustafa Kemal ile görüşmesinde saltanat ve hilafet makamının ortadan
kaldınlacağı düşüncesinden dolayı üzgün olduğunu ve bu bakımdan Meclise ve
25
kamuoyuna güven vermesi için Mustafa Kemal' e öneride bulunrnuştur .
Kamuoyunda bu tartışmalar olurken, Tevfik Paşa' nın, 17 Ekim' de Mustafa
Kemal Atatürk' e gönderdiği telgraf saltanatın kaldınlmasını hızlandırmıştır. Tevfik
Paşa, telgrafta, kazanılan zaferin, İstanbul ile Ankara arasındaki ikiliği kaldınp birliği

21
Göztepe, a.g.e., s.438.
22
y.a.g.e., s.439-440.
23
Hasan Türker, Türk Devrimi ve Basını, 1922-1925 (İzmir: Dokuz Eylül Yay., 2000), s.28-29.
24
Göztepe,a.g.e., s.446.; Gentizon, a.g.e., s.27-29; Bkz. Yılmaz Çetiner, Son Padişah Vahdettin
(İstanbul: 1993), s.260 v.d.;Kinross,a.g.e.,s.408-409.
25
Bkz. Mustafa Kemal Atatürk, Nutuk, Haz: Zeynep Korkmaz, (Ankara: AAM Yay., 1999), s.463-464.
 8

sağlayacağını belirtmiştir 26
. Mustafa Kemal Atatürk ise, 18 Ekim'de Tevfik Paşa' ya
verdiği yanıtta; "TBMM ordulannın kazandıklan kesin zaferin tabii sonucu olmak
üzere, toplanması yakın olan Barış Konferansı 'nda Türkiye Devleti yalnız ve ancak
TBMM Hükümeti'nce temsil olunur" diyerek görüşünü açıkça ve sertçe dile
getirmiştir27 .
Sadrazam Tevfik Paşa, 29 Ekim'de Mustafa Kemal Atatürk'e çektiği telgrafta
ise; "Yakında toplanması beklenen Barış Konferansına İstanbul ve Ankara delegelerinin
birlikte katılmasının uygun olacağını ve bu konuda bir öngörüşme yapmak üzere
Ankara'dan bir zatın İstanbul'a gönderilmesini" istemiştir 28
.

İstanbul gazeteleri bu telgrafı sütunlanna taşıyarak, İstanbul Hükümetinin

Lozan'a katılmasının bir yarar sağlamayacağını, boş yere masraf olduğunu

belirtmişlerdir. Arıcak ikiliğin ortadan kaldınlması ve ulusal bütünlüğün sağlanması,

İstanbul
olmuştur 29 .
Hükümetinin iradesine
W
bağlı değil, TBMM'nin vereceği karara bağlı
IE
Lord Kinross ise, bu durumu, "saltanatın kaldınlması için psikolojik an ge lmi ş

bulunuyordu" diye yoruml amıştır 30

. İstanbul hükümetinin kazanılan zafere ortak olması
EV

düşüncesi, Mustafa Kemal'in p l anladığı ve zamanı geldiğinde uygulanacak olan

devrimierin ilkinin de zamanını getirmiştir.

Tevfik Paşa' nın telgrafı 30 Ekim'de TBMM'nin gündemine gelmiştir.

Meclisteki oturuma Mustafa Kemal Atatürk başkanlık etmiştir. Önce Tevfik Paşa' dan
PR

gelen telgraflar okutulmuştur. Telgraf mecliste büyük bir heyecan uyandırmıştır. İlk
sözü Arıtalya Milletvekili Rasih Efendi almış ve "Zaferi kazananın barışı da yapmaya
hakkı olduğunu barışı da bu kararlı milletin yapacağını" söylemiştir 31
• Erzurum
Milletvekili Hüseyin Avni Bey ise "Makam-ı hilafetin mudafii de biziz, muhafızı da
biziz" 32
demiştir. Nafia vekili Fevzi Bey de, Bab-ı Ali'nin Sevr Antlaşmasını kabul
etmekle, milleti temsil hakkını kaybettiğini, hilafetin esaret altında olduğunu, bunu
ancak TBMM'nin koruyabileceğini belirtmiş ve "Osmanlı Saltanatı tarihe karışmıştır,

26
Nutuk (C.III., Ankara: TTK, 1984, Belge no: 260-2 10).
27
Nutuk (C.III., Belge no: 26 1-2 10).
28
TBMM Z.C. (Devre I., C.24), s.270.; Nutuk (C.III), s. 1236-1237.; Göztepe, a.g.e., s.44 1.
29
Türker, a.g.e., s.31-32.
Lord Kinross, Atatürk, Bir Milletin Yeniden Doğuşu, Çev: Necdet Sander, (1 2. b.s. İstanbul : Altın
30

Kitaplar Yay., 1994), s. 409.

31
TBMM Z.C. (D. 1, C.III), s.269.
32
y.a.g.e., s.273-276.
 9

millet artık Osmanlı Saltanatını tanımıyor" 33

diyerek, İstanbul'a bu konuda cevap bile
verilmemesi gerektiğini söylemiştir. Kırşehir Milletvekili Yahya Galip ise İstanbul
Hükümetinin bu cüretine şaşmadığını, çünkü yapılanıann başına kakılmadığını

belirterek, bu duruma karşı biran önce önlem alınmasını ve sultanın da zaten halife
sıfatına layık olmadığını belirtmiştir 34
. Mersin Mebusu Selahattin Bey ise saltanatın
kaldınlmasına karşı bir tavır takınmıştır. Selahattin Bey, konuşmasında İstanbul ve

Ankara'yı adeta ayrı birer devletmiş gibi tanımlamış ve fiilen meclisin o mıntıka

üzerinde kudrete sahip olmadığını, bu bakımdan saltanat hakkında bir karar almaya da
yetkili olmadığını iddia etmiştir. Saltanatı kurtarmak şeklindeki amacı da meşru ve
uyulması gereken bir amaç olarak ifade etmiştir 35
. Hakkari Milletvekili Mazhar Müfit
Bey ise İstanbul'un, oradaki halk ve hilafet için kurtanıdığını belirtmiştir 36
. Edirne
Milletvekili Kazım Karabekir, Kurtuluş Savaşı boyunca, vatana ihanet edenlerin ve
İstanbul'da suçlu
cezalandınlmasını istemiştir
bulunaniann
37
. W
biran önce İstiklal Mahkemeleri
Kırşehir Milletvekili Müfit Bey de bu telgrafın ana
aracılığıyla
IE
temasının, Türk-İslam aleminin birliğini bozmak olduğunu, bunun içinde itilaf
devletlerinin de olduğunu ve bu kişilerin Hıyanet-i Vataniye Kanununa göre
cezalandınlması gerektiğini belirtmiştir38 . Rauf Bey ise Ankara ve İstanbul arasındaki
EV

ikiliğin ortadan kaldınlması gerektiğini vurgulamış ve bu konuda önlem alınmasını

istemiştir 39
. Ali Fuat Paşa' da Rauf Beyle aynı görüşü dile getiren bir konuşma
yapmıştır 40
. Ali Fethi Bey de, bu ikiliğin ortadan kaldınlması gerektiğini, Türk ulusu
PR

adına söz söyleyebilecek tek yetkili kurumun TBMM olduğunun ilan edilmesi
gerektiğini, zayıf düşülebileceğini belirtmiştir •
41
yoksa konferansta Erzurum
Milletvekili Nusret Bey, saltanatla hilafetin ayrılma zamanın geldiğini, padişahın

cezalandınlması gerektiğini ve Tevfik Bey'in isteklerinin reddedilmesini istemiştir

42
.

Nusret Beyin konuşmasından sonra İsmet Paşa söz almıştır. İsmet Paşa' nın
konuşmasından sonra konuşmalar yeterli bulunarak önergelerin okunmasına geçilmiştir.

33
y.a.g.e. 5.276-277.
34
y.a.g.e., 5.277-278.
35
y.a.g.e., 5.282.
36
y.a.g.e., 5.278-279.
37
y.a.g.e., 5.281-282.
38
y.a.g.e., 5.284-285 .
39
y.a.g.e., 5.285.
40
y.a.g.e., 5.286.
41
y.a.g.e., 5.286-287.
42
y.a.g.e., 5.288-290.
 lO

Bazı milletvekilleri ise İstanbul Hükümetinin bu davranışının vatana ihanet

sayılarak cezalandınlması gerektiği yönünde önergeler vermişlerdir
43
• En ilginci ise
Diyarbakır Milletvekili Hacı Şükrü Efendi' nin teklifi dir. Hacı Şükrü Efendi; başta

Vahdettin olmak üzere telgrafı gönderen Tevfik Paşa' nın b esınele ile taşlanmasını

istemiştir 44 .
Bu önergelerden sonra: "Osmanlı İmparatorluğunun bitip tükendiğine, yeni bir
Türkiye Devleti 'nin doğduğuna, Anayasa gereğince egemenlik haklannın millete ait
olduğuna" dair aralannda Mustafa Kemal 'inde bulunduğu Sinop Milletvekili Dr. Rıza

Nur ve 80 arkadaşı aynı gün (30 Ekim 1922'de) TBMM Başkanlığına bir önerge
sunmuşlardır45 .
Önergenin başında, ülkenin hangi koşullardan nerelere geldiğine dair bir
açıklamadan sonra, 6 maddelik şu önerge açıklanmıştır.

2- "Türkiye Devleti namıyla

W
1- "Osmanlı İmparatorluğu otokrasi sistemiyle beraber münkariz olmuştur".
genç, dinç milli halk hükümeti esaslan üzerine
IE
müesses Büyük Millet Meclisi Hükümeti teşekkül etmiştir" .

3- "Yeni Türkiye Hükümeti münkariz Osmanlı İmparatorluğu yerine kaim olup

EV

onun hudud-u milli dahilinde yegane varisidir".

4- "Teşkilat-ı Esasiye kanuniyle hukuku hükümranİ milletin nefsine
verildiğinden, İstanbul'daki padişahlık mfıdfm ve tarihe müntekidir".

5- "İstanbul'da meşru bir hükümet mevcut olmayıp İstanbul ve civan da Büyük

PR

Millet Meclisi 'ne aittir. Binaenaleyh onlann um ur-u idaresi de TBMM

memurlanna tevdi edilmelidir".
6- "Türkiye Hükümeti hakk-ı meşru olan makam-ı hilafeti esır bulunduğu

ecnebiler elinden kurtaracaktır".

Bu önergeden sonra, Tunalı Hilmi Bey ve Hüseyin Avni Bey'in önergeleri de
okunmuş, Tevfik Paşa' nın telgraflanna yanıt verilmesini isteyen önerge oylamaya
konmuştur. Meclis, önergeyi reddederek, İstanbul'a yanıt verilmemesini
kararlaştırmıştır 46
. Daha sonra, padişah hakkında kanuni işlem yapılmasını içeren
önerge oya konmuş ve kabul edilmiştir 47
. Mustafa Kemal Atatürk, Rıza Nur ve

43
y.a.g.e., s.290.
44
y.a.g.e., s.29 1.
45
y.a.g.e., s.292-293.
46
y.a.g.e., s.294.
47
y.a.g.e., s.294.
 ll

arkadaşlannın önergesi oylamaya sunulmuştur. Oylamaya ı 36 milletvekili katılmıştır.

Önergeye 2 red, 2 çekimser, 132 kabul oyu verilmiştir. Karar yeter sayısı için 25
milletvekilinin eksik olduğu görülünce, bu konunun ı Kasım ı 922 gününe
bırakılınasına karar verilmiştir 48 .
Bu konudaki gelişmelerden rahatsız olan ikinci grup milletvekilleri meclisi terk
etmişler ve oylamaya katılmamışlardır. 3 ı Ekim günü, saltanatın kaldınlmasını isteyen
birinci grupla muhalefeti temsil eden ikinci grubu uzlaştırma çabalanyla geçmiştir 49
.

Bu konuda Kazım Karabekir aracı rolü oynamıştır 50

• Sorun Rıza Nur ve arkadaşlannın
sunduğu önergenin 6. maddesinde düğümlenmiştir ve bu maddede değişiklik kabul
edilmiştir. Muhalif grup saltanatla hilafetin birbirinden aynlamayacağını ileri
sürmüştür.

Sadrazam Tevfik Paşa'nın telgrafı ve meclisteki tartışmalar, basında büyük bir

yankı uyandırrnıştır.

"küstahça" bulmuş ve
Gazetelerin
Hıyanet-i
W
çoğu, Tevfik
Vataniye kanunu
Paşa' nın

gereğince
bu hareketini
haddinin bildirilmesini,
kınamış
IE
telgrafa cevap verilmemesini istemişlerdir 51
• Yeni Gün Gazetesi ise bu konuda şunlan
yazmıştır: "TBMM bugün kat' i bir karar vererek, saray ve sultan istibdatını Türk
milletinin tarihinde ebediyyen kaldınp atacaktır; bugün İstanbul'daki son menfur herif
EV

hal ediliyor ve artık millet saltanatı, millet hakimiyeti başlıyor. Bundan sonra
milletimizin hakimi, sultanı, padişahı ve her şeyi kendisidir"
52
.

1 Kasım 1922'de yapılan meclisteki oturuma Rıza Nur ve arkadaşlannın

PR

önergelerinin 6. maddesindeki değişikliğin okunmasıyla başlanmıştır. Değişiklik

önergesi şöyledir; "Hilafet Türklere, Hanedan- ı Al-i Osman'a aittir. Türkiye Devleti
Makam-ı Hilafetin istinatgahıdır. Halifeliğe TBMM tarafından bu hanedanın ilmen ve
ahlaken asialı ve erşed olunanı intihap olunur. TBMM Hükümeti hakk- ı meşru olan
Makam-ı Hi lafeti esir bulunduğu ecnebilerin elinden kurtaracaktır"
53
.

Daha sonra söz alan Mustafa Kemal Atatürk, hilafetin niteliği ve tarihi gelişimi

hakkında uzun ve doyurucu bir konuşma yapmıştır. Konuşmasında hilafet ve saltanatın

birbirinden aynlabileceğini, tarihi olaylara dayanarak kanıtlamaya çalışmıştır.

48
y.a.g.e., s.295 -297.
~ .
Bkz. Murat Bardakçı, Şahbaba (Istanbul: Pan Yay., 1998), s.234.
50
.Bkz. Uğur Mumcu, Kazım Karabekir Anlatıyor (İstanbul: Tekin Yay., 1993), s.54-64.
51
Bkz. Hakimiyeti Milliye (31 Ekim 1922).; Tevhid-i Efkar (2 Kasım 1922).
52
"Büyük Milletimizin Bugün Yeni ve Muhteşem Bir devreye Giriyor", Yeni Gün ( 1 Kasım 1922), s.l.
53
TBMM, Z.C. (D.I, C.III.), s.304.
 12

Konuşmasının sonunda saltanat-ı milliyenin TBMM'ye geçtiğini ve artık hilafetin

54
koruyuculuğunun da TBMM'ye ait olduğunu belirtmiştir •

Mustafa Kemal konuşmasını tamamladıktan sonra, Başkan önergeyi okutarak

ayrı ayrı oylamaya sunmuştur. Sonuçta önergeler Teşkilat-ı Esasiye, Şer'iye ve Adiiye
komisyonlanna gönderilmiştir. Üç komisyonunun birleşiminden meydana gelen ortak
komisyon oluşturulmuştur. Bu komisyonunun başkanlığına, Hoca Müfit Efendi
seçilmiştir. Komisyonda Şer'iye Encümenine bağlı kişilerin, saltanatın hilafetten
ayrılamayacağını ileri sürmeleri üzerine, Mustafa Kemal Atatürk söz alarak şu

konuşmayı yapmıştır: "Hakimiyet ve saltanat hiç kimse tarafından, hiç kimseye ilim
gereğidir diye, görüşme ve tartışmayla verilmez, hakimiyet, saltanat, kuvvetle kudretle
ve zorla alınır. Osmanoğullan, zorla Türk milletinin hakimiyet ve saltanatma el
koymuşlardı. Bu zorbalıklannı altı yüzyıldan beri sürdürmüşlerdir. Şimdi de Türk
milleti bu
kendi eline
saldınlara

almış
isyan ederek ve
W artık dur diyerek, hakimiyet ve
bulunuyor. Bu bir oldu bittidir. Söz konusu olan, millete
saltanatı fiilen
saltanatını,
IE
hakimiyetini bırakacak mıyız, bırakmayacak mıyız meselesi değildir. Mesele zaten oldu
bitti haline gelmiş olan bir gerçeği kanunla ifadeden ibarettir. Bu mutlaka olacaktır.

karşılarsa, sanırım
EV

Burada toplananlar, meclis ve herkes meseleyi tabii olarak ki uygun

olur. Aksi takdirde, yine gerçek, usulüne uygun olarak ifade edilecektir; fakat belki de
bazı kafalar kesilecektir."
Bu konuşma konuya açıklık kazandırmış, sorun ortak komisyon tarafından
PR

çözümlenmiştir 55
• Komisyonda hazırlanan mazbata genel kurula sevk edilmiştir.
Mazbata iki maddeden oluşmuştur 56 .
1- "Teşkilat-ı Esasiye kanunuyla Türkiye halkı, hukuk-u hakimiyet ve
hükümranİsini mümessil-i hakikisi olan TBMM'nin şahsiyet-i maneviyesinde gayr-i
kabili terk ve tecezzi ve ferağ olmak üzere temsile ve bilfiil istimale ve irade-yi
milliyeye istinad etmeyen hiçbir kuvvet ve heyeti tanımaya karar verdiği cihetle Misak-ı
Milli hudutları dahilinde TBMM Hükümetinden başka şekli hükümeti tanımaz .

Binaenaleyh Türkiye halkı, hakimiyet-i şahsiyeye müstenid olan İstanbul'daki şekl-i

hükümeti 16 Mart 1336'dan itibaren veebediyen tarihe müntakil addeylemiştir".

54
y.a.g.e., s.305-311.
55
Nutuk, s.467-46S.
56
TBMM Z.C., (D.I, C.III.), s.314.; Türk İstiklal Harbi (C.II., Kısım:6, Kitap:IV, Ankara: T.C. Genel
Kurmay Başkanlığı Harp Tarihi Dairesi Başkanlığı Resmi Yay., 1969), s.111 -112.
 13

2- "Hilafet, Hanedan-ı Al-i Osman'a ait olup, halifeliğe TBMM tarafından bu

hanedanın ilmen ve ahiakan erşed ve aslah olanı intihap olunur, Türkiye Devleti
Makam-ı Hilafetin istinatgahıdır".
Mazbatanın okunrnasından sonra, kanun teklifinin oylanmasına geçilmiştir.

Oturum başkanı kanun teklifinin oy birliğiyle kabul edildiğini duyurmuştur. Bu sırada,

Ziya Hurşid' in: "Ben muhalifim, binaenaleyh, ittifakla değil, ekseriyetle kabul
edilmiştir" 57
sözleri işitilrniştir. Böylece yüzlerce yıllık saltanat tarihe kanşmıştır.

1.2. Saltanat Kaldırıldıktan Sonra Padişahın Tutumu Ve Buna Karşı Oluşan

Tepkiler
Bu önemli adım sayesinde, Cumhuriyet yolundaki en büyük engel de ortadan
kaldınlmıştır. Karar aynı gün, İstanbul' da bulunan TBMM temsilcisi Re fet Bey

W
tarafından Yıldız Sarayında bulunan Sultan Vahdettin' e de bildirilmiştir 58 •
Tevfik Paşa, 4 Kasım 1922'de istifa etmiş ve aynı gün 59
Takvim-i Vekayi' de
IE
kapanmıştır60 . Bunun üzerine İstanbul' daki başta j andarına kumandanı, polis müdürü ve
belediye başkanı bütün askeri ve sivil erkan Refet Paşa' ya gelerek, Ankara'ya
EV

bağlılıklannı bildirmişlerdir. Refet Paşa son gelişmeleri 4 Kasım 1922'de Ankara'ya

TBMM Başkanı Mustafa Kemal'e çektiği telgrafla bildirmiştir. TBMM Hükümeti 5
Kasım 1922'de Refet Paşa' ya gönderdiği talimatla "İstanbul'un TBMM'nin bir vilayeti

olduğunu" belirtmiştir. Bu olay üzerine Vahdettin'in durumu daha da karmaşık bir hale
PR

gelmiştir6 1 . Milli hareketin başından beri muhalif olan Ali Kemal Bey'in
tutuklanmasından (5 Kasım 1922) ve halk tarafından linç edilmesinden (6 Kasım

1922) 62 sonra V ah dettin' in telaşı daha da artmıştır.

İstanbul ve memleketin birçok yerinde Vahidettin' in memleket dışına
çıkmasının bu meselenin kökünden halli için en az riskli veya en uygun yol olacağı

düşüncesi yerleşmeye başlamıştır. İstanbul'un en ağırbaşlı gazetelerinden biri; "Yeni

57
TBMM Z.C. (D.I., C.III.), s.325.
Bardakçı, a.g.e., s.224 v.d.; Göztepe,a.g.e., s.441 -442.
58

Bardakçı, a.g.e., s.647.

59
60
Osman Özsoy, Kurtuluş Savaşının Perde Arkası (İstanbul: Aksoy Yay., 1999), s.497-498.
61
Cebesoy, a.g.e., s.134.; Anadolu'da Yeni Gün (5 Kasım 1922).
62
Göztepe, a.g.e., s.443 v.d.; Çetiner, a.g.e., (İstanbul : 1993), s.265-273.; Ali Kemal hakkında Bkz., Ali
Kemal, Ömrüm, Haz:Zeki Kuneralp, (İstanbul: İsis Yay., 1985).
 14

Şark"ta 7 Kasım 1922 tarihinde Vahidettin' in çekilip gitmesi gerektiğine dair bir yazı

yayınlanmıştır 63 .
Saltanatın kaldınlmasından sonra, saray ile İngiliz ve Fransız temsilciler

arasında sürekli görüşmeler olmuştur. Temsilciler Vahdettin'e, TBMM'nin karannı

kabul etmemesini gerekirse bu konuda ona yardım edeceklerini söylemişlerdir 64

. Yeni
Gün Gazetesinin baş yazan Yunus Nadi, ı2 ve ı3 Kasım'da Vahdettin' i ve
İstanbul' daki işbirlikçilerini hedef alan iki makale yazarak bu kişilerin

cezalandınlmalannı istemiştir. 65
İngilizlerin bu konudaki başka bir teşebbüsü de General Harrington ile Baş
Tercümanı Ryan'ın hazırladıklan ve TBMM'nin saltanat ve hilafeti birbirinden ayınp,

bunlan ilgaya yetkili olmadığım ifade eden bir beyannamedir66 . Ankara bu

beyannameye karşı bir beyanname yazılıp yazılmayacağını görüşmüştür. İstanbul' da

Nurettin Paşa, burada daha güçlü bir W

ise, İngilizlerin bu kanşık durumdan faydalanmasını önlemek için I. Ordu Kumandanı
teşkilat yapılmasını ve kuvvetli bir şahsiyetin bu
IE
teşkilatın başına getirilmesini istemiştir 67
• Böyle kanşık bir ortamda ı ı Kasım ı 922 'de
V ahi d ettin, son Cuma selamlığına çıkmış ve çok az insanın katıldığını görmüş, Cuma
EV

hutbesinde sadece halife olarak ismi geçmiştir. Bu durum gerek İngilizler ve gerekse
V ah dettin için tam bir hayal kınklığı olmuştur 68
. Sonunda Vahi d ettin, hayatının
tehlikede olduğu yolunda General Sir Harrington' a bir açıklama yaparak, İngilizlerin
himayesini istemiş ve bu istek kabul edilerek, ı 7 Kasım ı 922 'de Malaya adlı bir İngiliz
PR

gemisi ile yurt dışına çıkmıştır 69 .

Vahdettin'in kaçışı aynı gün, Refet Paşa tarafından telgrafla Ankara'ya
bildirilmiştir • 70

63 .. .
Ayfer Ozçelik, "Saltanatın Kalduı lmasından Soma Istanbul'daki Durum, Felah Grubu Raporlarına
Göre", Atatürk Yolu, (C.3,5,9, Mayıs, 1992, Yıl:5,), s25.; Gentizon, a.g.e., s.35.
64
Özçelik, a.g.m., s.25.
65
Yunus N adi, "İki Düşman", Anadolu'da Yeni Gün (12 Kasım 1922), s. l.;Yunus N adi, "Fesat Ocağı"
Anadolu 'da Yeni Gün (13 kasım 1922), s. ı.
66
Özçelik, a.g.m., s.251.; "İngilizlerin Neşrettiği Beyanname", Anadolu'da Yeni Gün, (19 Kasım
1922), s. ı.
67
Özçelik, a.g.m., s.25.
68 ..
Ozsoy, a.g.e., s.498-499.; Bardakçı, a.g.e., s. 250.
69
Bkz., Bardakçı, a.g.e., s.251 v.d.; Seçil Akgün, Halifeliğin Kaldırılması ve Laiklik (Ankara: 1981),
s.85.; Bilal Şimşir, "Vahdettin'in Kaçışı ve Sonu" Cumhuriyet (28 Kasım 1973).; Naşit Hakkı Uluğ,
Halifeliğin Sonu (İstanbul: Türkiye İş Bank. Kültür Yay., 1975), s.76.; Harrington'un mektubu için Bkz.,
Nutuk ,s.469-470.
Vahdettinin Kaçısı ile ilgili Bkz,Uluğ, a.g.e., s.71-84.
70

Reproduced with permission of copyright owner. Further reproduction prohibited without permission.