Pro�f�i�e�l
Commissievoorzitter
NRC HANDELSBLAD�| LUX�ET�LIBERTAS
Inwoners�van�het�dorp�Anougal,�ongeveer�honderd�kilometer�ten�zuiden�van�Marrakech,�rouwen�tussen�verwoeste�huizen,�na�de�zware�aardbeving�die�het�gebied�vrijdag�trof.
REPORTAGE�REGIO�ROND�EPICENTRUM
In Anougal kun je de doden ruiken
Het Marokkaanse dorp Anougal, nabij het epicentrum, was dagenlang niet bereikbaar. De meeste inwoners zijn omgekomen.
Door�onze�correspondent
Oumaima�Abalhaj
ANOUGAL
I
n het dorpje Anougal kun je de lij-
ken ruiken. De meeste inwoners
van de Marokkaanse plaats, nabij
het epicentrum van de zware aard-
beving van vrijdag, zijn overleden en lig-
gen grotendeels nog onder het puin. Tot
maandagochtend was het dorp van en-
kele duizenden inwoners niet bereik-
baar voor hulpdiensten. Een deel van de
aangrenzende berg is op het dorp geval-
len en blokkeert de wegen.
Inmiddels zijn reddingswerkers uit het
Verenigd Koninkrijk, Qatar, Zweden en
Spanje bezig met een zoektocht naar
overlevenden. Maar met elk brokstuk
dat verwijderd wordt, slinkt het sprankje
hoop dat de inwoners nog hadden.
„Mijn dochters en man zijn overle-
den”, vertelt Hanane aït Hsen verdoofd.
Ze is gekleed in het wit, volgens een Ma-
rokkaanse traditie waarbij een weduwe
veertig dagen witte kleren draagt. „Het
heeft zo moeten zijn. Gelukkig heb ik
Allah nog. En ik hoop dat iedereen
kracht vindt om het verlies te verwer-
ken.” Haar lichtblauwe ogen vullen zich
met tranen. Haar zus Khadija toont een
NIEUWSBRIEVEN
De�hele�dag�op�de�hoogte
n�rc�.�n�l�/n�i�e�u�w�s�b�r�i�eve�n�/a�c�t�u�e�e�l
AARDBEVING�MAROKKO
verwoest huis en vertelt dat haar nicht-
jes Oumaima (2) en Zahira (4) naast hun
vader zijn gevonden. „Ze hadden elkaar
vast toen ze de lichamen vonden.”
Een paar meter verderop begint ie-
mand te krijsen. Als een domino-effect
begint iedereen te huilen en elkaar te
omhelzen. Een familie komt net aan in
het dorp en ziet de ravage. Ook krijgen
ze te horen dat al hun familieleden die
er woonden, zijn overleden. De 40-jari-
ge Brahim aït lhesni zakt in elkaar.
„Lwalida”, roept hij. Mama. Ze hebben
haar levenloze lichaam net onder het
puin vandaan gehaald. De vrouw van
Brahim knielt naast hem en probeert
hem te kalmeren, terwijl hun dochter
begint te huilen. Een Zweedse reddings-
werker schiet hen te hulp. Even later
worden meer lichamen onder het puin
vandaan gehaald.
Nog niemand er levend uitgehaald
„We hebben er vandaag nog niemand le-
vend uitgehaald”, zegt een Spaanse red-
dingswerker aangedaan. „We hebben al-
leen wat dieren kunnen redden. Kip-
pen, konijnen, maar de eigenaar van de
boerderij en zijn gezin zijn er niet meer.”
De hulpgoederen bereiken de dorpen
langzamerhand en medische teams, zo-
als Artsen zonder Grenzen, zijn gearri-
veerd en hebben een tentenkamp opge-
R�E�DACT�I�E A�B�O�N�N�E�M�E�N�TSV�R�AG�E�N
re�d�a�c�t�i�e�@�n�rc�.�n�l ga�voor�meer�informatie
n�rc�.�n�l�/ove�ro�n�s naar�n�rc�.�n�l�/s�e�r�v�i�c�e
Von der Leyen is volgens
critici té bedreven in
haar eigen pr
BUITENLAND�1�0�-11
zet. Overlevenden krijgen te eten en een
medische controle. Maar volgens de in-
woners komt de hulp te laat. „We zijn bij-
na 72 uur verder en nu pas komt de hulp
echt op gang. En moet je nagaan dat hier
verderop nog een dorp ligt dat onbereik-
baar is”, wijst Fadma Messoudi in de ver-
te. „We hebben gehoord dat daar maar
twee overlevenden zijn, maar God weet
het beter.” Ze laat haar huis zien. Het dak
ligt er half af en de muren zijn ingezakt.
Achtergesteld gebied
„Vanochtend hoorden we de imam nog
roepen”, vertelt de 26-jarige Hassan Ar-
bita, terwijl hij op de resten van zijn ou-
derlijke woning zit. „Toen de hulpdien-
sten eindelijk waren gearriveerd, was
hij al overleden. Dagenlang was hij aan
het roepen. Ik voelde me machteloos,
want graven met de hand is onmogelijk.
Ik heb met moeite mijn eigen moeder
eruit kunnen halen, moge God haar ziel
Frankrijk is hebben.” De ouders, zussen, ooms en
in Marokko grootouders van Hassan zijn allemaal
niet welkom overleden. „Zelfs de levenden zijn
PAG�I�N�A�4-5 dood. Onze ziel is gestorven met onze
familieleden die we hebben verloren.”
Het gesprek wordt onderbroken door
‘Vóór deze een dorpsgenoot die op hem afrent en
ramp was er huilend in zijn armen valt. „Iedereen is
al wanhoop’ weg, Hassan. Iedereen. Wat moeten we
PAG�I�N�A�5 nu? Gecondoleerd met het verlies van je
Deze�uitgave�komt�voort�uit PRIJS�€3,9�5
Algemeen�Handelsblad�(1828) Jaargang�53
en�Nieuwe�Rotterdamse no.�2�92
Courant�(1844)
BELGIË�€ 4�,6�5
D�I�N�S�DAG�12 SEPTEMBER 2�02�3
FOTO�JAMES�RAJOTTE
ouders en zusjes”, zegt Mohamed met
een hese stem. Hij komt net aan in het
dorp en ziet voor het eerst de ravage.
Zijn verdriet verandert in boosheid.
„Weet je wat het probleem is? Niemand
geeft een moer om dit gebied. Er zijn
geen ziekenhuizen hier en de huizen zijn
slecht gebouwd.” Een andere kennis, de
27-jarige Taïb Azjmar, komt erbij staan
en vult Mohamed aan. „We hebben hier
ook slecht bereik. Altijd al, maar nu met
de aardbeving kunnen we niemand bel-
len. En dat wanneer je een lichaam uit
het puin trekt en hulp nodig hebt.”
Het Atlasgebergte is net als het Rifge-
bergte een achtergesteld gebied. In bei-
de regio’s leven voornamelijk Amazigh-
volkeren (in Nederland bekend als ber-
bers). De overheid heeft weinig in het
gebied geïnvesteerd, waardoor inwo-
ners afhankelijk zijn van de grote ste-
den, honderden kilometers verderop.
„We hopen dat er nu iets gaat verande-
ren en dat de overheid dit als een teken
ziet dat deze regio moet worden opge-
knapt”, besluit Mohamed.
Een paar meter verderop zit een
vrouw op een stoel voor een kapot huis.
Marokkaanse reddingswerkers probe-
ren haar moeder en 11-jarig nichtje te
redden. Er zou nog teken van leven zijn.
Maar met elke minuut die verstrijkt,
wordt de sfeer somberder.
x(7B0EA4*KKKNQL( +?!%!_!$!%
 2 In het nieuws nrc
DINSDAG�12�SEPTEMBER�2�02�3
nrc
DINSDAG�12�SEPTEMBER�2�02�3 In het nieuws 3
C�O�LU�M�N

Acties�Extinction�Rebellion

Petra de Koning VIJF�VRAGEN�OVER�HET�D�E�M�O�N�ST�R�AT�I�E�R�EC�H�T

ACHTERGROND�MELDINGEN

Nee, Joost Eerdmans Vreedzaam ‘Demonstreren is

verhuist niet naar BBB
protest blijft geen vorm van

J kindermishandeling’
A21 heeft in de Tweede Kamer tien werkkamers, voor

onbestraft
drie Kamerleden en hun medewerkers. Op de vierde
verdieping, met uitzicht op het Haagse Bos. In de gang
van JA21 staan eikenhouten kasten, aan de muur han-
gen portretten van Ronald Reagan, Margaret Thatcher, De politie maakte bij Veilig onder druk gezet voelen om te stop-
Michiel de Ruyter, Willem Drees, Johan Rudolph Thor- Thuis melding van ouders pen met actievoeren, zegt Walter
becke, Pim Fortuyn. Fernandes, van Het Pedagogisch
BBB heeft twee kamers voor één Kamerlid, Caroline van der De politie dient door iedereen te worden die kinderen meenamen Collectief, een groep pedagogen die
Plas. Op de vijfde verdieping, aan het begin van de gang die
gehoorzaamd. Maar heeft het gezag wel iets naar Extinction Rebellion- Extinction Rebellion steunt. „We
naar de CDA-fractie leidt. Zij kijkt uit op de A12 en het ministe- vinden het een schandalige ontwik-
demonstraties.
rie van Landbouw. In de gang hangt een straatbordje, ‘Boer-
BurgerBinnenhof ’, naast de vlaggen van alle provincies. Er
in handen om de blokkades tegen te gaan? keling. Deze ouders maken de inge-
wikkelde morele keuze om met hun
staan veel planten. Door�onze�redacteur�Kim�Bos kinderen te demonstreren niet voor
Vorige week stapten drie Kamerleden over naar BBB: Lilian niks. Het gaat ze om hun toe-
Helder van de PVV en Nicki Pouw-Verweij en Derk Jan Eppink Door�onze�juridisch�redacteur treden. Het is geen blanco cheque of AMSTERDAM.�Veilig Thuis is „niet komst.”
van JA21. En op woensdagmiddag zit Eppink bij BBB aan de ta- Folkert�Jensma juridische joker, waarmee je tijdelijk blij” met meldingen die de politie Musetta Blaauw demonstreerde

D
fel waar meestal de stagiaires zitten. Het is krap. „Maar we de regels niet van toepassing ver- heeft gedaan van minderjarigen die afgelopen zaterdag met haar doch-
gaan verhuizen”, zegt hij opgewekt. De facilitaire dienst van de e A12-blokkades in Den klaart. Juist het overtreden van die de afgelopen dagen werden aange- ter van „bijna zeven”. „Toen er za-
Tweede Kamer heeft een ruil bedacht: Joost Eerdmans, die in Haag door Extinction Re- regels is het actiedoel. De rechter be- houden vanwege hun deelname aan terdag gedreigd werd met het wa-
zijn eentje overblijft bij JA21, krijgt de twee kamers van BBB, bellion (XR) stellen het schouwt burgerlijke ongehoorzaam- de demonstratie en A12-blokkade terkanon zijn mijn partner, dochter
en BBB die van JA21. Eppink is er blij mee. In zijn werkkamer recht op vrije vergadering heid als gewone vorm van demon- van Extinction Rebellion (XR). „We en ik vrijwillig uit de blokkade ver-

bij JA21 staan een paar honderd boeken, in twee boekenkasten. en betoging uit artikel 9 van de
Over internationale en Nederlandse politiek, Europa, de VS, Grondwet stevig op de proef, zeker
Duitsland, het VK. Hij had die allemaal in tasjes naar de Twee- als ze dagelijks plaatsvinden. Politie,
de Kamer gebracht, om een mooie achtergrond te hebben bij lokaal gezag en actievoerders hebben
tv-interviews. „Het ziet er veel beter uit dan zo’n kale muur.”
En nu kunnen zijn boekenkasten dus blijven staan.
dan houvast aan de Wet openbare
manifestaties waarop afspraken en
richtlijnen zijn gebaseerd, die wor-
den getoetst door de rechter. Toch
zorgen grote demonstraties vaak na
Bij BBB hadden ze afgesproken: we gaan níét afloop voor verontwaardiging en mis-
triomfantelijk doen over de fractie-uitbreiding verstanden, vooral op sociale media.
FOTO�NICK�DEN�ENGELSMAN
streren die ook in dát kader wordt hebben er met verbazing kennis van trokken”, zegt Blaauw. „We wilden
beoordeeld. Nee dus, juridisch is er genomen”, zegt woordvoerder
geen verschil. Onno Aerden. „We vinden het onno-
dig om zoiets bij ons te melden. De-
Mijn dochter wilde graag
2 Mag de politie geweld gebrui-
ken, ook als demonstranten dat
nadrukkelijk niet doen?
monstreren is geen vorm van kin-
dermishandeling.” Aerden zegt dat
Veilig Thuis, een advies- en meld-
aangehouden worden
Dit is een van de meest hardnekkige punt voor huiselijk geweld en kin-
Musetta�Blaauw�X�R-�d�e�m�o�n�s�t�ra�n�t
misverstanden, tevens bron van po- De�XR-demonstranten op�de�A12�werden�maandag�als�vreedzaam�ingeschat,�dus�werden�ze�niet�hardhandig�aangepakt. dermishandeling, niet van plan is
larisatie. ‘Toen deed de politie dit en om iets met de meldingen te doen.
nu gebeurt er dat, hoe kan dat?’ De „Als demonstreren de enige grond geen onnodig risico lopen.” Ze zegt

1 XR blokkeert de weg en legiti-

verwijten buitelden over elkaar heen
op sociale media. Er zou sprake zijn
stok, taser en zelfs het vuurwapen.
Of men kan het laten bij straattenue,
straties vaak óók zijn. De sfeer was
ontspannen, de politie was zelf geen 4 Waarom bestraft de rechter
vreedzame demonstranten die 5 Staat het OM nu met lege han-
den?
voor de melding is, vinden we dat
geen reden voor verder onder-
dat ze op de politieagenten af liepen
en dat een van hen aan haar dochter

B
ij BBB hebben ze met elkaar afgesproken dat ze niet tri- meert dat met een beroep op geweest van ongelijkheid en voorin- „mensen doorlopen!” roepen, een doelwit, er waren geen onvoorspel- een snelweg blokkeren of een Voorlopig wel. Het blokkeren van een zoek.” vroeg: „Ga je weg of moeten we je
omfantelijk gaan doen over de uitbreiding van hun frac- burgerlijke ongehoorzaam- genomenheid. Voor de een was de waterwerper op sproeistand en rol- bare of agressieve tegendemonstra- pand bezetten niet – en ver- snelweg of het bezetten van een kan- Tijdens de blokkades van XR wer- aanhouden?” Blaauw: „Mijn doch-
tie. „Waar de een wint”, had ambtelijk secretaris van heid. Is dat iets anders dan het waterstraal te hard, voor de ander brancards, zoals dit weekend. ties, die werden ook niet verwacht. volgt het OM dus ook niet? toor is nu niet meer dan een (lichte) den dit weekend volgens de politie ter wilde graag aangehouden wor-
BBB Henk Vermeer gezegd, „verliest de ander. Daar moet je recht op demonstratie? weer niet hard genoeg. De praktijk is weerbarstiger. Bij de De politie taxeert altijd de menigte. In de kern omdat het demonstratie- overtreding van de Wet openbare ma- „tientallen” minderjarige kinderen den, daar hadden we het al eerder
respectvol mee omgaan.” Voor Joost Eerdmans zal het verder Naast „milieunoodtoestand” is bur- In de rechtsstaat is het uitgangs- boerenprotesten was zowel sprake Is men georganiseerd, vijandig, recht toch zwaarder weegt dan de nifestaties, die de rechter als een klei- aangehouden die met hun ouders over gehad.”
weinig uitmaken. In de harde, statusgevoelige wereld van de gerlijke ongehoorzaamheid inder- punt dat het gezag zich beperkt tot van overmacht bij de demonstranten zwijgzaam, wat draagt men bij zich, hinder die het protest veroorzaakt en nigheid beoordeelt. Om toch nog wat waren komen protesteren. „Van
Haagse politiek is er niets wat je eer nog kan redden als je je he- daad een belangrijk argument van XR het faciliteren van demonstraties, als van stille sympathie onder sommi- waar gaat het eigenlijk over, zijn er het nadeel daarvan voor de ander. tegendruk te kunnen geven, zoekt vrijwel alle kinderen die zijn aange- Twee actievoerders vastgezet
le fractie in één keer kwijtraakt. Maar dan ook nog jouw gang om zich juist niet te hoeven houden ongeacht de inhoud. De politie ‘bege- ge politiemensen. Bij de nogal vijandi- meelopers die de politie kent van Weliswaar vindt de strafrechter het het OM het nu in het vervolgen we- houden, is een Veilig Thuis-melding De busrit naar het ADO-stadion –
met álle kamers afstaan aan die afsplitsers? Waardoor jíj je aan wettelijke demonstratieregels: je leidt’ dus, maar moet wel waken voor ge coronademonstraties werd de poli- eerdere confrontaties? Dat bepaalt de verwijderen van demonstranten gens opruiing van degenen die oproe- gedaan”, zegt Dick Goijert, woord- verzamelplaats voor aangehouden
spullen moet pakken en niet zij? demonstratie aanmelden (‘kennis ge- de eigen veiligheid en die van ande- tie zélf op de korrel genomen – er wa- politie-uitrusting en de bejegening. rechtmatig, maar de aanhouding, het pen naar zo’n verboden blokkade te voerder van politie Den Haag. Vol- XR-demonstranten – die volgde,
Als ik op donderdagmiddag langs ga bij Eerdmans, zit hij sa- ven’), in gesprek gaan met de ge- ren. En ze moet ook de opgelegde be- ren militante ‘Defend’-groepen aan- Het publiek op de A12 werd als lange oponthoud op het bureau en de komen. Of het vervolgen van dege- gens Goijert is het „standaardproce- verliep gemoedelijk, zegt Blaauw.
men met zijn woordvoerder zijn tekst te oefenen voor een onli- meente, beperkingen accepteren perkingen van de gemeente handha- wezig. De kern is dat de politie staats- vreedzaam ingeschat – het was ook vervolging, vindt hij toch een te grote nen die als eerste de weg oplopen. Die dure” bij „aanhoudingen en andere Maar tot haar verbazing kreeg ze ter
ne filmpje. Verhuizen? Welnee. „Ik ga hier niet weg. Dat zou de over locatie en duur. En daarna even- ven. Houden demonstranten zich rechtelijk de laatste linie vormt tegen niet met trekkers gekomen. Een inbreuk op het demonstratierecht. creëren dan een strafbare, want ge- situaties waarin kinderen in gevaar plekke van een agent te horen dat
omgekeerde wereld zijn.” tueel daartegen in bezwaar en beroep daar niet aan (of ontkennen ze die), anarchie. De politie vertegenwoordigt zachte aanpak dus. Behalve de minst Na een recente bezetting van een ge- vaarlijke, verkeerssituatie. Wie zich zijn, zoals verwaarlozing”. een melding bij Veilig Thuis zou
BBB hoort die middag van de facilitaire dienst dat er wordt gaan bij diezelfde gemeente en de dan volgen waarschuwingen. Het fei- het geweldsmonopolie van de staat en belastende, was dat ook de meest ef- bouw van het Pensioenfonds zorg en fysiek verzet tegen de politie was al- Aerden krijgt de indruk dat „een worden gedaan.
gezocht naar een andere oplossing. Niet JA21 maar de dienst onafhankelijke bestuursrechter. De telijk handhaven dat daarop volgt, dient ten slotte door iedereen te wor- ficiënte vorm van handhaving. Maar welzijn in Zeist door XR, vond de tijd al strafbaar. En wie graffiti spuit melding als een soort dreigement” Bij de blokkade op zaterdag wer-
Informatie en Archief, die nu nog op dezelfde gang zit als BBB, keus is vervolgens: of de beperkingen moet altijd proportioneel blijven: zo den gehoorzaamd – goedschiks of ook dan kan er iemand onderuit rechter in hoger beroep straf overbo- kan natuurlijk worden vervolgd voor wordt aangewend. Maar: „Een mel- den ruim 2.400 mensen aangehou-
zal gaan verhuizen. BBB krijgt er zes werkkamers bij. aanvaarden of de demo afgelasten. gematigd mogelijk. Daarin heeft het kwaadschiks. Niet iedere burger worden getrokken die zich wel ver- dig „gezien de vreedzame wijze” vernieling. Bij het OM wordt nage- ding doen bij Veilig Thuis is geen den, zondag 500. Na eerdere de-
Eerdmans belt met Henk Vermeer: had BBB om de JA21-ka- Burgerlijke ongehoorzaamheid is gezag beleidsvrijheid, met geweld als snapt dat of accepteert dat nog. zet, ook met de wapenstok. Geweld- waarop het ging, de beperkte over- dacht over het vervolgen van demon- strafmaatregel, en zo moet het ook monstraties is gebleken dat de rech-
mers gevraagd? Maar zo was het niet. Van Vermeer hoor ik later geen juridische term, maar een poli- allerlaatste mogelijkheid. Bij de ene loze demonstranten die zich niet last en het ontbreken van schade. Om stranten die bij herhaling de A12 blok- niet worden ingezet.” ter een aanhouding op zich al ge-
dat hij Eerdmans wel begrijpt. „Joost vindt dat Derk Jan het
ook wel even mag vóélen dat hij is weggegaan. Dus ik zei: we
laten hem zijn boeken een voor een wegbrengen.”
tiek moreel begrip waarmee die
rechtsregels juist worden ontkend.
Het vat situaties samen waarin in het
demonstratie kan dat – op basis van
de inschatting op straat – massale in-
zet zijn. Daarbij mag gekozen worden
3 Waarom treedt de politie de
ene keer zó veel harder op dan
de andere keer?
houden aan legitieme politie-in-
structies nemen dit risico zelf, al dan
niet bewust. Voor wie zich onjuist
dan 4,5 uur op het bureau te worden
vastgezet en vervolgens strafrechte-
lijk te worden vervolgd, gaat te ver.
keren. Maar vooralsnog is de vreedza-
me blokkerende demonstrant die
niet in de voorhoede staat, inciden-
‘Ingewikkelde morele keuze’
De politieprocedure begon de afge-
noeg straf vindt, daarom worden
demonstranten niet vervolgd.
Er zitten nog wel twee actievoer-
openbaar op transparante wijze en voor ME-uitrusting met helmen en Dat blijkt maatwerk. De XR-demon- bejegend voelt, staan er dan weer Dat ziet de rechter als een ‘verkillend teel meedoet en zich door de politie lopen dagen te leven in app-groe- ders vast voor het „creëren van ge-
Petra�de�Koning�(p.d�e�ko�n�i�n�g�@�n�rc�.�n�l�;@�p�d�e�ko�n�i�n�g�)�schrijft�elke met een duidelijk maatschappelijk bodygear, waterwerpers, politiepaar- stratie was meer een manifestatie klachtprocedures open, tot aan de effect’ op die zo belangrijke vrijheid laat wegsturen, wegkruien of meene- pen van Extinction Rebellion, onder vaarlijke situaties”, aldus het Open-
dinsdag�op�deze�plek�een�column. doel symbolisch de wet wordt over- den en -honden, traangas, wapen- dan een confrontatie, wat demon- rechter. van demonstratie. Er mag dus veel. men, buiten bereik van het strafrecht. ouders die zich door de meldingen baar Ministerie in een persbericht.

ST�R�E�M�M�I�N�G DUBAI N�O�O�DW�E�E�R

Gotthard-autotunnel voor
onbepaalde tijd afgesloten
Zoon van Ridouan Taghi op
verzoek van Nederland opgepakt
Storm Daniel leidt tot ravage in Libië, vrees voor vele doden
AMSTERDAM.�De Gotthard-autotunnel in Zwitser- A�M�ST�E�R�DA�M�.�De 22-jarige Faissal Taghi, zoon van A�M�ST�E�R�DA�M�.�Storm Daniel, die ken in Derna zijn verdwenen, met Al Bayda, waar huizen en wegen ver- door de VN erkende regering in Tri-
land is tot nader order gesloten omdat stukken rots Ridouan, is aangehouden in Dubai. Dat hebben de door het Middellandse Zeegebied hun inwoners (...) meegesleurd door woest werden. Of daar ook slachtof- poli. In het noordoosten zetelt de re-
uit het plafond op de rijbaan zijn gevallen. Dat meld- autoriteiten van de Verenigde Arabische Emiraten trekt, heeft in Libië veel schade aan- het water.” Hamad gaf geen bron- fers zijn gevallen, is niet bekend. gering van Hamad.
den lokale media maandag. Niemand raakte gewond (VAE) maandag bevestigd, meldt het Nederlandse gericht. Volgens een van de twee nen voor zijn uitspraken, die niet Vanwege de storm is de noodtoe- Storm Daniel begon in Grieken-
bij het incident. Wanneer de tunnel weer opengaat, Openbaar Ministerie. De arrestatie zou zijn verricht premiers van het land, Osama Ham- onafhankelijk geverifieerd zijn. Er stand uitgeroepen en een avondklok land en leidde daar tot vijftien do-
is nog niet duidelijk. De tunnel is met 16,9 kilometer op verzoek van Nederland. De VAE hebben een uitle- mad, zijn er door het noodweer ten zijn wel beelden van mensen die op ingesteld. Scholen, winkels en ande- den. Volgens Reuters is het de
de op vier na langste tunnel ter wereld en verbindt veringsverzoek van de verdachte in behandeling ge- minste tweeduizend doden geval- het dak van hun auto’s staan en re voorzieningen zijn gesloten in af- zwaarste storm die Libië sinds 1930
de Zwitserse Hoogvlakte met het zuiden van het nomen, aldus het OM. Nederland kent sinds 1 augus- len. Dat meldden internationale weggespoelde voertuigen. Eerder wachting van beter weer. „We in- meemaakte.
land. Nu deze route is afgesloten, zijn automobilis- tus verdragen met het land in het Midden-Oosten persbureaus maandag. waren er berichten over zeker 150 ventariseren de schade zodat we alle Intussen is de storm op weg naar
ten gedwongen om via de bochtige Gotthardpas te voor wederzijdse rechtshulp in strafzaken en uitle- Volgens Hammad, premier van doden. De Rode Halve Maan zei te- burgers kunnen compenseren, als Egypte. Daar zullen de steden Sal-
rijden, of via de San Bernardinotunnel, die zo’n twee vering. Faissal Taghi wordt verdacht van deelname het oostelijke deel van het land vie- gen persbureau Reuters dat dit zou hun huizen of boerderijen bescha- loum, Siwa, Matrouh en Alexandrië
uur verderop ligt. In 2001 overleden elf mensen door aan een criminele organisatie die zich bezighoudt len de dodelijke slachtoffers in de kunnen oplopen tot 250 dodelijke digd zijn”, zei de andere Libische getroffen worden, zo voorspelt het
een ongeval in dezelfde tunnel. Twee vrachtwagens met internationale drugshandel, witwassen en het noordoostelijke stad Derna. „Er zijn slachtoffers. „De toestand is cata- premier, Abdelhamid Dbeibah, eer- Egyptische Meteorologisch Insti-

FOTO�AFP
klapten op elkaar, waarna brand uitbrak. Momenteel voorbereiden van geweldsmisdrijven. Ridouan Taghi duizenden vermisten en meer dan strofaal”, aldus de hulporganisatie. der op maandag. tuut. Maandag had onder meer Caïro
is ook de nabijgelegen Gotthard-spoortunnel geslo- is de hoofdverdachte in het omvangrijke liquidatie- tweeduizend doden”, zei Hamad te- De storm trof ook andere steden Libië heeft twee regeringen. In al te maken met hoge windsnelhe-
ten. Een trein ontspoorde daar in augustus. (NRC) proces Marengo. (ANP) gen tv-station Al-Masar. „Hele wij- in Libië, zoals Benghazi, Sousse en Een�beeld�uit�de�stad�Derna. het westen van het land zetelt een den en opwaaiend zand. (NRC)
4 In het nieuws nrc
DINSDAG�12�SEPTEMBER�2�02�3
nrc
DINSDAG�12�SEPTEMBER�2�02�3 In het nieuws 5

AARDBEVING�MAROKKO

Internationale�hulp INTERVIEW�SYLVIE�BRUNEL�FRANSE�GEOGRAAF NA�DE�RAMP

‘Marokko weigert
Geld�en�goederen
In deze rubriek vertellen betrokkenen over de gevolgen van de aardbeving in
● Dodental�is�opgelopen�naar
Marokko. Vandaag: Rachida Azough. „Al vóór de ramp waren ze wanhopig.”

Franse hulp om
2.681,�meer�dan�2.500�gewon-
den.
De�Marokkaanse�autoriteiten�heb-
ben�het�dodental�na�de�aardbeving
van�vrijdagavond�opnieuw�naar

zich sterk te tonen’

boven�bijgesteld.�Het�ministerie
van�Binnenlandse�Zaken�zegt�dat
zeker�2.681�mensen�om�het�leven
zijn�gekomen.�Het�aantal�gewon-

FOTO�MOHAMED�MESSARA/EPA
den�wordt�geschat�op�2.501.

● Het�Nederlandse�Rode�Kruis
heeft�in�twee�dagen�tijd�zeker�1,2
miljoen�euro�opgehaald�voor
slachtoffers�van�de�Marokkaan-
se�aardbeving.
Het�geld�gaat�naar�de�Marokkaan-
se�tak�van�de�hulporganisatie,�de
Rode�Halve�Maan,�die�in�het�getrof-
fen�gebied�voedsel,�schoon�drink-
water�en�dekens�uitdeelt�en�medi-
sche�hulp�verleent.
De�donaties�zijn�binnengekomen
op�Giro�6868,�die�het�Rode�Kruis
Oud-bestuurder Frankrijk is voorlopig niet welkom om hulp te bieden in
Marokko. „Marokko wil laten zien dat het zelf kiest welke hulp het
accepteert”, zegt geograaf Sylvie Brunel, die jarenlang voor ngo’s werkte.
In�Talat�’n�Yacoub zoekt�een�stel�naar�bezittingen�te�midden�van�hun�verwoeste�huis.
een familieruzie. Marokko vindt dat „Daarom is het van belang om een
Door�onze�correspondent Frankrijk te veel naar Algerije is toe- bijna militaire coördinatie van de
Floor�Bouma
PA�R�I�J�S
getrokken, terwijl er flinke spannin-
gen bestaan tussen Marokko en Alge-
rije. Ze zijn het vooral oneens over de
hulp te hebben, en dat wil Marokko
zelf doen. Marokko wil laten zien dat
het vaker aardbevingen heeft gehad
‘Als je nu optelt, dan komen we
al op 37 overleden familieleden’

D
zaterdagmiddag�opende.�„De�juis- status van de Westelijke Sahara, dat en systemen heeft om daarmee om
te�hulp�verlenen,�is�geen�sprint, rie dagen na de dodelijkste Marokko ziet als zijn grondgebied te gaan. Daarbij speelt trots mee: het
aardbeving in decennia in terwijl Algerije de inwoners aanmoe- land wil niet worden gezien als een

maar�een�marathon”,�aldus�Derk
Segaar,�hoofd�Internationale�Hulp
van�het�Rode�Kruis.�„Dat�weten�we
ook�van�voorgaande�rampen.�We
brengen�in�kaart�welke�hulp�er�alle-
maal�nodig�is,�welke�goederen�er�al
in�Marokko�zijn�en�wat�er�uit�het
buitenland�moet�komen.”
● Europese�Unie�maakt�een�‘eer-
s�t�e’ miljoen�euro�vrij�voor�huma-
nitaire�hulp�in�Marokko
Om�de�zwaarst�getroffenen�in�Ma-
rokko�te�helpen�voorzien�„in�de
meest�urgente�behoeften” na�de
verwoestende�aardbeving,�heeft
de�Europese�Unie�een�„e�e�r�s�t�e” mil�-
joen�euro�vrijgemaakt.�De�EU�wil�dat
het�geld�via�hulporganisaties�waar-
mee�het�samenwerkt�in�Marokko�bij
de�slachtoffers�terechtkomt.
● Saoedi-Arabië�wil�een�luchtbrug
opzetten�om�hulpgoederen�voor
de�slachtoffers�van�de�aardbe-
ving�in�Marokko�aan�te�leveren.
Dat�meldde�het�staatspersbureau
SPA�maandag.�Eerder�boden�ko-
ning�Salman�en�kroonprins�Mo-
hammed�bin�Salman�hun�condole-
ances�al�aan�het�Marokkaanse�volk
aan.�Hoeveel�geld�er�gemoeid�is
met�de�levering,�is�niet�duidelijk.
● De�Marokkaanse�regering�heeft
Marokko, staat Frankrijk te
popelen om hulp te sturen
naar het land dat het vorige eeuw de-
cennialang als protectoraat bestuur-
de. Vanaf de G20-top in New Delhi
kondigde de Franse president Em-
manuel Macron afgelopen weekend
aan dat Franse hulptroepen klaar
staan om „te interveniëren”. Techni-
sche en veiligheidsteams zouden
hun tassen al hebben gepakt en enkel
wachten op groen licht uit Rabat.
Maar dat groene licht is nog steeds
niet gekomen. Tot dusver mochten
alleen Spanje, het Verenigd Konink-
rijk, Israël, Tunesië, de Verenigde
Arabische Emiraten en Qatar hulp
sturen naar het rampgebied. Volgens
de aan de universiteit van Paris-Sor-
bonne verbonden geograaf Sylvie
Brunel, die zeventien jaar lang voor
non-gouvernementele organisaties
werkte, toont dit de geopolitieke ver-
schuiving die gaande is, zegt ze tele-
fonisch.
Waarom ziet Frankrijk zich als het
aangewezen land om hulp te bie-
den?
„Frankrijk vindt dat het een bepaal-
de legitimiteit heeft als het gaat om
noodhulpverlening. Dat komt omdat
het idee van sans-frontièrisme (waar-
bij ngo’s mensen noodhulp verlenen
digt naar onafhankelijkheid te stre-
ven. Door naar Algerije toe te bewe-
gen – wat Frankrijk vooral doet om
redenen die te maken hebben met de
energievoorziening – beledigt Frank-
rijk Marokko, want dat land vindt dat
Frankrijk zijn positie zou moeten
aannemen.
„Andersom neemt Frankrijk het
Marokko kwalijk dat het niet mee-
werkt aan het terughalen van Marok-
kanen die in Frankrijk een uitzet-
tingsbevel hebben gekregen. Om die
reden verstrekt Frankrijk al jaren
minder visa aan Marokko, wat daar
niet gewaardeerd wordt. En sowieso
wil Marokko dat Frankrijk stopt zich
te gedragen als oudere zus: het wil
laten zien dat het een soeverein land
is dat zelf bepaalt wie mag komen.”
Marokko laat ook andere landen
vooralsnog niet toe, zoals de Vere-
nigde Staten. Waarom?
„Vooropgesteld moet worden dat het
niet zo is dat er helemaal geen hulp-
verleners uit andere landen worden
toegelaten – er zijn ngo’s aanwezig
die niet op statelijk niveau werken.
„Wat verder meespeelt is het risico
op opstoppingen. Als je hulp accep-
teert van alle landen en organisaties,
zullen die hulpverleners vooral naar
plekken gaan die makkelijk te berei-
‘A
derdewereldland dat liefdadigheid ch, Amina, wat heb ik me over háár
nodig heeft om deze crisis het hoofd een zorgen gemaakt. Geen ant-
te kunnen bieden.” woord op m’n appjes. Ik heb twee
dagen in de rats gezeten.”
Maar kan Marokko, met de hulp Voor Rachida Azough op tafel ligt een
van slechts een handvol landen, de- lijst met meisjesnamen. Ze gaat ze een voor
ze enorme crisis dan aan? een af met haar vinger: Aicha, Hajar, Nai-
„Nee. De problemen zijn te kolossaal ma, Fatima, Hasna. Het zijn huidige of
en Marokko heeft niet de technische voormalige bewoonsters van het studen-
en financiële middelen om eerst de tenhuis in Marrakech dat Azough met de
noodsituatie en daarna de wederop- stichting Moustaqbel bestiert. De meiden
bouw alleen af te handelen. Dat weet die hier wonen, komen uit afgelegen dor-
het ook, maar Marokko wil nu het pen in de Hoge Atlas – precies de regio in
signaal afgeven: we zijn ons bewust Marokko die het zwaarst getroffen is. Zelf
van de problemen, we gaan het op- waren ze op vrijdagavond, het moment
lossen en haast u zich niet.” van de aardbeving, „godzijdank” allemaal
in Marrakech, voor de introductieweek van
Waarom accepteert Marokko nu wel het nieuwe studiejaar. Van alle 41 meiden
al hulp van landen als Spanje, het op de lijst weet Azough inmiddels dat ze
VK, Qatar en de Verenigde Arabi- nog in leven zijn, op twee na. „Pas des nou-
sche Emiraten? velles”, staat er achter hun naam. Geen
„Door hulp te accepteren van deze nieuws.
landen laat Marokko zien dat het Dat geldt niet voor de familie van de stu-
niet tégen hulp is, maar dat het zelf dentes, thuis in hun geboortedorpen. In de
wil kiezen welke hulp. Het heeft de- spreadsheet die op tafel ligt, staan de gru-
ze landen uitgekozen omdat zij geo- welijke feiten koeltjes onder elkaar.
grafisch of geopolitiek gezien dicht- Zahra uit Talat ’n Yacoub: moeder en va-
bij liggen. U moet weten dat de VAE der overleden. Noura uit Ouirgane: groot-
tegenwoordig de grootste humani- ouders verloren. Aicha uit Talat ’n Yacoub:
taire hub van de wereld is – het land zus en dier twee kinderen overleden, plus
geeft meer dan 1,3 procent van hun twaalf familieleden. Azough is even stil.
bbp uit aan humanitaire hulp (in „Tja, wat moet je zeggen?”
Frankrijk is dat 0,5 procent). Het Vrijwel niemand is gespaard gebleven. De
land heeft de kennis en het materi- meiden die geen dierbaren verloren, heb-
dorpen is ze weleens geweest.
En nu? Alles kapot. Ook als ze geen fami-
lie hebben verloren, zijn de meeste meiden
in één klap jaren teruggeworpen in de tijd.
Rachida Azough schudt haar hoofd, ze is
plots geëmotioneerd. „De situatie was vóór
deze ramp voor de meesten al zo wanho-
pig”, zegt ze. „Dit is een regio waar een be-
tegeld muurtje al geldt als luxe. Kun je na-
gaan hoe wanhopig het nú is.”
Ze gaat verder met haar vinger langs de
lijst. Safia uit Talat ’n Yacoub: moeder en
broer verloren. Ibtissam uit Taddart: zeven
familieleden verloren. Fatima uit Imgdan:
óók zeven familieleden verloren. „Als je
het nu bij elkaar optelt”, zegt ze, „kom je al
op 37 overleden familieleden. En dat is wat
we nú weten.”
Het liefst, zegt Azough, zou ze meteen
naar Marrakech vliegen. Een arm om de mei-
den heen slaan, troost bieden, hoop geven
dat hun huizen weer opgebouwd kunnen
worden. Maar ze is ook hier in Nederland no-
dig. Geld inzamelen, informatie inwinnen,
zorgen dat het studentenhuis in de medina
van Marrakech zo snel mogelijk wordt on-
derzocht door een bouwtechnisch ingeni-
eur – de schade lijkt mee te vallen. Sinds vrij-
dagavond is Azough onafgebroken bezig.
En de studentes zelf? De meesten zitten
op dit moment in het tweede pand van de
stichting, buiten het centrum van Marra-
kech. Als het gebied weer toegankelijk is,
willen ze meteen afreizen naar hun dor-

een�speciaal�fonds�opgericht
voor�de�slachtoffers�van�de
aardbeving,�meldt�de�Marok-
kaanse�nieuwssite�Hespress.
Uit�het�fonds�moet�onder�meer�de
reparatie�van�huizen�worden�be-
taald�en�voeding�en�andere�basis-
hoeften.�Het�geld�moet�komen�van
vrijwillige�donaties�van�burgers,
bedrijven�en�openbare�instellin-
gen.
● Het�HagaZiekenhuis�in�Den
Haag�en�de�Ziekenhuis�Groep
Twente�(ZGT;�Almelo�en�Henge-
lo)�doneren�medische�hulpmid-
delen�voor�Marokko.
Het�HagaZiekenhuis�doneert�on-
der�meer�„fixeerverband,�mond-
maskers,�steriele�deppers,�spuiten
en�medicijnen”.�ZGT�heeft�onder
meer�„overalls,�schoenen,�inconti-
nentiemateriaal,�handschoenen,
mondkapjes,�brancards�en�ver-
b�a�n�d�m�i�d�d�e�l�e�n” ingezameld.�Die
zijn�maandag�richting�Marokko�ge-
gaan.
ongeacht in welk land zij wonen red.)
zijn oorsprong vindt in Frankrijk.
Maar het komt in dit geval ook door
de historische banden tussen Frank-
rijk en Marokko. De landen vormen
een beetje dezelfde familie. Er is een
enorme Marokkaanse gemeenschap
in Frankrijk, en een grote Franse ge-
meenschap in Marokko.”
Volgens cijfers van het Franse Im-
migratie-observatorium wonen er
1,5 miljoen Marokkanen in Frank-
rijk, plus 670.000 met een dubbele
nationaliteit. Andersom vormen
Fransen in Marokko de grootste
groep buitenlanders: er wonen ruim
50.000 Fransen in het land. Opval-
lend genoeg was de koning van Ma-
rokko, Mohammed VI, ook in Frank-
rijk tijdens de aardbeving afgelopen
vrijdag. Hij laat zich daar behande-
len voor de auto-immuunziekte
waar hij al jaren aan lijdt.
Waarom laat Marokko Frankrijk nu
niet helpen?
„Er is al een aantal jaar sprake van
ken zijn – omdat het makkelijker en
goedkoper is om daar mensen te hel-
pen en omdat de media daar zitten.
Het risico is dat de hulpverleners el-
kaar in die gebieden voor de voeten
gaan lopen, terwijl meer afgelegen
gebieden – zoals in de bergen – geen
hulp krijgen.
Tussen Rabat
en Parijs
is sprake
van een
burenruzie
FOTO�’S�MOHAMED�MESSARA/EPA,�PHILIPPE�LOPEZ/AFP�EN�MIGUEL�PEREIRA/REUTERS
aal. ben in de volgende kolom bijna allemaal het pen, om te helpen. „Ze zijn de beste hulp-
„Dat Marokko deze landen kiest volgende zinnetje staan: „Ils ont perdu leur verleners die hun dorpen zich kunnen
laat voor mij ook zien dat de geschie- maison.” Ze zijn hun huis verloren. wensen”, zegt Azough. „Ze zijn slim, be-
denis zich aan het herschrijven is. Rachida Azough, geboren in Nederland trokken, kennen het gebied en hebben de
Marokko wil in Afrika een machtspo- als kind van gastarbeiders, werkt bij het contacten.”
sitie vergaren. Als je dan meteen naar Netherlands Institute for Advanced Stu- Sommige studentes zijn al afgereisd –
je voormalig overheerser kijkt voor dies (NIAS) en het Amsterdamse 4 en 5 mei bijvoorbeeld om familieleden te begraven.
hulp geef je het signaal af dat je niet comité. Een deel van het jaar brengt ze De berichten die Azough en haar collega’s
zonder hem kan. Europese landen door in Marrakech, waar ze zeven jaar gele- van ze ontvangen, klinken niet hoopvol. Ze
zullen moeten accepteren dat zij ook den Moustaqbel opbouwde. Tachtig stu- laat een voiceberichtje in het Arabisch ho-
gewoon landen zijn, zonder een of dentes wonen er, allemaal uit arme, achter- ren vanuit het dorp Talat ’n Yacoub. „Er is
andere voorrangspositie. Hoe jam- gestelde families met weinig toekomstper- geen hulp, mensen hebben honger en
mer dat ook is, want in dit geval gaan spectief. Bij Moustaqbel krijgen ze kost, in- dorst. Wie kan helpen, is hier welkom.”
daardoor waarschijnlijk levens verlo- woning en extra onderwijs. Ze worden na Over Amina, de oud-studente over wie
ren.” hun studie laborant, juridisch medewer- ze zich zo’n zorgen maakte, kreeg Azough
Wat verwacht u voor de komende
dagen?
ker, webdesigner – de trots van hun fami-
lie, die ze op deze manier een beetje kun-
nen bevrijden uit de armoede.
gelukkig wél goed nieuws. Uiteindelijk
wist ze via via in contact te komen met haar
broer. „Die appte me dat ze nog in leven is.”
„Ik denk dat Marokko alsnog de hulp Azough kent de studentes allemaal, ze
van Frankrijk zal aannemen omdat kent hun families. In bijna alle getroffen Thijs�Niemantsverdriet
het in Marokko’s voordeel is om uit-
eindelijk de relaties te herstellen. Zo-
als de Amerikaanse oud-minister van
Buitenlandse Zaken Condoleezza Ri- Rachida�Azough�(48) werkt�als�hoofd�communicatie�bij�het�NIAS�en�het
ce zei na de tsunami in Indonesië in Amsterdams�4�en�5�mei�comité.�Tussen�2015�en�2020�woonde�ze�de�helft
2004: grote catastrofes kunnen ook
geweldige kansen zijn.”
B�ove�n�:�een�reddingsteam�werkt�bij�een�ingestort�gebouw.�Midden:�hulpverleners�evacueren
een�gewonde.�Onder:�civiele�diensten�delen�hulpgoederen�uit�aan�overlevenden.
van�het�jaar�in�Marokko�en�had�ze�de�leiding�over�Moustaqbel,�een�stich-
ting�die�twee�studentenhuizen�voor�meisjes�bestiert�in�Marrakech.
6 In het nieuws
TWEEDE�KAMERVERKIEZINGEN�2023
Verbijstering over de D66-kieslijst
D66-lijsttrekker Jetten wachtte een „moeilijke puzzel”: kon hij iedereen te vriend te houden met minder plekken? Dat lukte niet.
Door�onze�redacteur
Philip�de�Witt�Wijnen
DEN�HAAG. Veel vragen, veel zorgen
en veel boosheid. ‘Waarom sta ik zó
laag op de lijst?’ ‘Waarom sta ik er
überhaupt niet op?’
De ingelaste fractievergadering van
D66, zondagochtend online, was
„heel heftig en emotioneel”, aldus
een betrokkene. Op de agenda maar
één punt: de conceptkandidatenlijst
voor de komende Tweede Kamerver-
kiezingen. De totstandkoming is voor
de regeringspartij in verval een lastig
verhaal. Afgelopen zaterdag zijn alle
sollicitanten gebeld en hebben ze te
horen gekregen óf ze op de lijst ko-
men en zo ja, hoe hoog.
Zeker achttien van de huidige 24
Kamerleden hadden gesolliciteerd,
maar voor de meesten van hen is er
geen verkiesbare plek op de kandida-
tenlijst. Na lijsttrekker Rob Jetten
hebben slechts vijf D66-Kamerleden
een plekje in de toptien gekregen – af-
gezet tegen de huidige peilingen zijn
die nog ‘verkiesbaar’ te noemen. Dat
zijn Jan Paternotte op 2, Anne-Ma-
rijke Podt op 4, Hanneke van der Werf
op 7, Joost Sneller op 9 en Salima Bel-
haj op 10. Dit bevestigen meerdere
bronnen rond de partijtop.
Twee Kamerleden vielen net bui-
ten de toptien: Tjeerd de Groot (popu-
lair en bekritiseerd om diens harde
lijn in het stikstofdebat) op 12, Wieke
Paulusma op 14 (campagneleider
voor de Europese verkiezingen). Een
paar anderen zijn door de zogeheten
lijstadviescommissie aanzienlijk la-
ger geplaatst dan waarop zijzelf had-
den gehoopt, onder anderen: Hülya
Kat op 18, Lisa van Ginneken op 22 en
Fonda Sahla op 25. En een aantal is
simpelweg afgeserveerd, onder wie
Kiki Hagen en Hind Dekker-Abdula-
ziz, die kregen te horen dat voor hen
geen plek is op de lijst.
Tijdens een digitale
‘uithuilsessie’ werden boos
enkele camera’s uitgezet
De meesten die gedrageerd zijn,
zijn vol onbegrip of woest; ze zitten
nog maar kort in de Kamer en waren
in hun eigen ogen nog lang niet klaar
met hun missie in de politiek. Raoul
Boucke liet zondagavond via X (voor-
heen Twitter) al weten zich niet nog
eens te kandideren voor de Tweede
Kamer. Hij wil zich nu (opnieuw) rich-
ten op de Europese verkiezingen van
volgend jaar. Ook andere teleurge-
stelde Kamerleden overwegen zich
nog terug te trekken voordat de kan-
didatenlijst publiek wordt gemaakt.
Om de onvrede te bespreken, was
het zondagochtend tijd voor een ‘uit-
huilsessie’ via een digitale fractiever-
gadering. Sommige Kamerleden wa-
ren zo verbolgen dat ze niet in beeld
wilden en hun camera hadden uitge-
zet. Fractievoorzitter Jan Paternotte
liet de leiding van het ingelaste over-
leg over aan Steven van Weyenberg,
het ervaren Kamerlid dat eerder deze
zomer al had laten weten niet langer
beschikbaar te zijn voor een nieuwe
termijn. Hij noteerde geduldig alle
vragen van verongelijkte fractiegeno-
Kamerlid�Hind�Dekker-Abdulaziz kreeg�te�horen�dat�voor�haar�geen�plek�is�op�de�D66-kandidatenlijst.
Rob�Jetten had�een�aantal�fractieleden�dit�weekend�al�gebeld�om�het�voor�hen�pijnlijke�nieuws�toe�te�lichten.
ten om door te sturen aan het partij-
bestuur. Kamerlid Tjeerd de Groot
vroeg bijvoorbeeld aandacht voor
„nazorg” voor vertrekkende Kamer-
leden, of ondersteuning bij het zoe-
ken naar een andere baan, „zodat dit
geen einde maar een begin is”.
Lijsttrekker Rob Jetten had niet bij
het overleg ingebeld. Wel had hij een
aantal fractieleden dit weekend al
persoonlijk gebeld met een toelich-
ting op het voor hen pijnlijke nieuws.
„Het was een ongelofelijk moeilijke
puzzel”, was Jettens uitleg.
En dat was het ook. Jetten, de kli-
maatminister die nog maar net tot
nieuwe partijleider is verkozen, en de
rest van de twintigkoppige lijstad-
viescommissie stonden voor de on-
mogelijke taak om met een gebalan-
ceerde kandidatenlijst te komen. Met
oog voor diversiteit, ervaring, exper-
tise, man-vrouwverhouding, regio-
nale vertegenwoordiging en het liefst
ook een paar nieuwe gezichten. Na
het kortstondige en bekritiseerde lei-
derschap van Sigrid Kaag wil Jetten
een nieuwe toon laten klinken. En dat
terwijl de peilingen voor D66 al weken
op een verschrompeling wijzen van
de huidige fractie tot minder dan tien
Kamerzetels. Probeer dan maar eens
iedereen tevreden te houden.
Aan nieuwe gezichten geen gebrek,
al zijn die nog niet allemaal bevestigd.
De Eindhovense mensenrechtenacti-
vist Mpanzu Bamenga, die eerder
voor D66 in de gemeenteraad zat,
FOTO�BART�MAAT
heeft een plek in de toptien. En als
hoogste nieuwe binnenkomer, op
plek 3, klinkt de naam van de Amster-
damse fractievoorzitter Ilana Rooder-
kerk. Fractiemedewerker en campag-
neleider Felix Klos staat ook op de
lijst, maar niet in de toptien.
Dubbele kandidatuur
De eerste prominente politicus die
zichzelf openlijk voor de kandidaten-
lijst meldde, is Hans Vijlbrief. De beju-
belde staatssecretaris van Mijnbouw
– hij krijgt alom lof toegezwaaid voor
de wijze waarop hij met het Groninger
gasdossier omgaat – gaf vrijdag al een
interview in De Telegraaf. Jetten kon
moeilijk om hem heen: Vijlbrief is de
enige bewindspersoon die gesollici-
nrc
DINSDAG�12�SEPTEMBER�2�02�3
FOTO�REMKO�DE�WAAL/ANP
teerd heeft. Al zou staatssecretaris
Gunay Uslu (Cultuur) beschikbaar
zijn als lijstduwer.
Een opvallende positie is inge-
ruimd voor het ervaren Kamerlid Sa-
lima Belhaj. Zij is door de lijstadvies-
commissie op 10 gezet, maar daar ging
wel interne discussie aan vooraf. Bel-
haj is namelijk ook kandidaat-lijst-
trekker voor de Europese verkiezin-
gen van volgend jaar, daartoe aange-
moedigd door de partijtop. Nu ze zich
ook weer voor de Tweede Kamer heeft
gemeld, zo luidt de kritiek binnen
D66, is ze kennelijk niet 100 procent
overtuigd van of gemotiveerd voor
haar missie in Europa. Of is Belhaj niet
gerust op de uitkomst van de interne
lijsttrekkersverkiezing, die donder-
dag begint? Ze heeft daarin twee ge-
duchte tegenstanders: de zittende Eu-
roparlementariër Samira Rafaela en
de voormalige Europarlementariër
Gerben-Jan Gerbrandy.
Belhaj’s eigen verklaring voor haar
dubbele kandidatuur is dat ze in de
Tweede Kamer op dit moment voor-
zitter is van de parlementaire en-
quêtecommissie Fraude en Dienst-
verlening. Het eindverslag daarvan
wordt nog wel voor de Tweede Ka-
merverkiezingen van 22 november
verwacht, maar de politieke nasleep
ervan pas in december of januari. Bel-
haj vindt dat ze daar als (opnieuw ge-
kozen) Kamerlid eigenlijk bij moet
zijn. In dat scenario zou ze na afron-
ding van de debatten over haar en-
quêterapport alsnog naar Brussel
kunnen, althans, als ze de komende
weken door de partijleden wordt ver-
kozen tot lijsttrekker.
Komende woensdag wordt de con-
ceptkandidatenlijst bekendgemaakt.
Daarna kunnen de leden van D66 er-
over stemmen.
nrc
DINSDAG�12�SEPTEMBER�2�02�3
PVDD
Machtsstrijd op ongelukkig moment
Collega-Kamerleden van
Esther Ouwehand vragen
zich af waarom haar het
lijsttrekkerschap is
ontnomen.
Door�onze�redacteuren
Petra�de�Koning�en�Eppo�König
DEN�HAAG. Voorzichtig en verbaasd
hebben de meeste fractieleden van
de Partij voor de Dieren (PvdD) na
anderhalve dag gereageerd op het
openlijke conflict tussen fractielei-
der Esther Ouwehand en het partij-
bestuur. Opvallend is dat Ouwehand
geen onvoorwaardelijke steun
krijgt, tegelijkertijd zijn er kritische
vragen over het handelen van het
bestuur.
PvdD-Kamerlid Frank Wassenberg
kan het besluit om Ouwehand het
lijsttrekkerschap te ontnemen op ba-
sis van „(onbewezen) meldingen van
integriteitsschendingen echt niet
plaatsen”, schrijft hij op X, voorheen
Twitter. Wassenberg zegt graag mee
te willen werken om een oplossing
voor de partij te kunnen vinden.
Ook Kamerlid Eva van Esch heeft
„veel vragen” over het besluit van het
partijbestuur, schrijft zij.
‘Geen partij kiezen’
„Ik kies nu geen partij”, reageert Ka-
merlid Lammert van Raan op X. „Ie-
dereen is onschuldig tot het tegen-
deel is bewezen.” Maar Van Raan
schrijft ook: „Vermeende integri-
teitsschendingen moeten zorgvuldig
worden onderzocht.” Kamerlid Leo-
nie Vestering, die in mei bekend-
maakte verlof te nemen wegens
„werkomstandigheden”, hoopt dat
de uitkomst van het onderzoek vóór
het congres op 24 september met le-
den kan worden gedeeld, schrijft
zij.
Partijvoorzitter Ruud van der Vel-
den maakte zaterdag bekend dat in
de tweede helft van augustus meer-
dere meldingen zijn binnengeko-
men, die volgens het bestuur wijzen
op „schendingen van integriteit”
door Ouwehand. Het bestuur is te-
D�E�N�K-�O�P�R�I�C�H�T�E�R
Tunahan Kuzu stopt na
verkiezingen als Kamerlid
A�M�ST�E�R�DA�M�.�Mede-oprichter
van Denk Tunahan Kuzu keert na
de verkiezingen niet terug als Ka-
merlid. Dat heeft hij maandag be-
kendgemaakt in een schriftelijke
verklaring die hij op sociale me-
dia heeft gedeeld. Kuzu schrijft
dat het „aan een nieuwe genera-
tie” volksvertegenwoordigers is
om het stokje over te nemen. Hij
zit sinds 2012 in de Kamer; de
eerste twee jaar namens de PvdA,
daarna namens Denk, de partij
die hij in 2015 mede oprichtte.
Met Kuzu vertrekt het laatste
vertrouwde gezicht bij Denk. Eer-
der maakte ook Farid Azarkan zijn
vertrek bekend, die sinds 2017
voor de partij in de Kamer zat en
Kuzu in 2020 nog opvolgde als
In het nieuws 7
FOTO�RAMON�VAN�FLYMEN/ANP
Fractievoorzitter�Esther�Ouwehand tijdens�het�partijcongres�van�de�Partij�voor�de�Dieren�in�de�RAI�Amsterdam�in�juni�vorig�jaar.
ruggekomen op het besluit Ouwe- actie van een „bizarre verklaring” Campagneleider Daan de Neef heeft collegiaal en onverkwikkelijk”.
hand op het congres voor te dragen waarmee het partijbestuur Ouwehand zijn werkzaamheden neergelegd, Het bestuur van de Partij voor de
als lijsttrekker, en kondigde een on- „aan de kant probeert te schuiven”. heeft hij maandagochtend op X laten Dieren staat door de kwestie onder
derzoek aan. Deze week zou het be- weten. grote druk. Op sociale media nemen
stuur een nieuwe lijsttrekker voor- Campagneleider opgestapt „Ik kan niet voor een bestuur wer- veel leden het op voor Ouwehand, die
dragen. Het lijkt logisch dat dit een De machtsstrijd binnen de partij komt ken dat Esther zo behandelt”, schrijft populair is in de partij. Er wordt opge-
bekend gezicht is, mogelijk een van op een ongelukkig moment nu de De Neef. Hij zegt dat het partijbestuur roepen op het congres van 24 septem-
de zittende Kamerleden van de par- campagne voor de landelijke verkie- er een „grote puinzooi” van heeft ge- ber te stemmen over een motie van
tij. zingen in november is begonnen. maakt, „hoogst onprofessioneel, on- wantrouwen tegen het bestuur.
Kritische brief
Ouwehand zelf heeft vrijdagavond A�d�ve�r�t�e�n�t�i�e
een lange, kritische brief aan het par-
tijbestuur geschreven, waarin zij
spreekt van „lasterlijke ondermij-
ning richting mijn persoon”. Een
vrouwelijk bestuurslid – wie is onbe-
kend – zou „kwaadaardige leugens”
over Ouwehand hebben verspreid.
Ouwehand zegt geen vertrouwen
meer in dit bestuurslid te hebben en
12.09.23—07.01.24
vraagt om maatregelen.
Ook vraagt Ouwehand het partij-
bestuur om een kandidatenlijst voor
de Tweede Kamer met mensen die
„te vertrouwen zijn met de zware
verantwoordelijkheid voor het Ka-
merlidmaatschap”. „Mensen die zich
bewezen onbetrouwbaar en onveilig
hebben getoond, kunnen onmogelijk
in dit team plaatsnemen.”
Tweede Kamerlid Christine Teu-
nissen schaarde zich zaterdag als eer-
ste direct en volledig achter Ouwe-
hand. Zij sprak in een schriftelijke re-
fractievoorzitter. De twee Denk-
SCHILDERS
coryfeeën stellen hun vertrouwen VAN DE MÉDITERRANÉE
LA GRANDE BLEUE
in voormalig Rotterdams raadslid
Stephan van Baarle, de nieuwe
lijsttrekker. Dogukan Ergin is de
nummer twee op de lijst. Hij is nu
nog wethouder in Schiedam en ad-
viseert de Tweede Kamerfractie.
Kuzu blijft nog wel nauw be-
trokken bij Denk, schrijft hij in de
verklaring. Dat doet hij de ko-
mende maanden als campagne-
leider. Na de Tweede Kamerver-
kiezingen zal hij „in raad en
daad” op de achtergrond actief
blijven. Ondanks zijn vertrek
noemt hij de aanwezigheid van
Denk in de Tweede Kamer „in een Bob Buys, Calanque de Sormiou (detail), 1952, olieverf op doek, 55 x 65 cm, Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed
periode van verrechtsing”, „be-
langrijker dan ooit”. (NRC)
8 Binnenland DINSDAG�12�SEPTEMBER�2�02�3
nrc nrc
DINSDAG�12�SEPTEMBER�2�02�3 Binnenland 9

B�AS�I�SS�C�H�O�L�E�N DOODSBEDREIGING

Kamer: verzet toets 12 jaar cel bedreiger Wilders

voor het carnaval Een Pakistaanse ex-cricket-
speler kreeg maandag
Vanaf komend jaar vindt de sprong katholieke feest valt uiterlijk twaalf jaar cel, omdat hij

doorstroomtoets, voorheen
de Cito-toets, begin februari
plaats. De toets overlapt in
2024 met carnaval.
AMSTERDAM.�Basisscholen in car-
navalsregio’s moeten een extra
week krijgen om de doorstroom-
toets, de vervanger van de Cito-
toets, af te nemen bij kinderen in
groep 8. Dat vindt een meerderheid
van de Tweede Kamer. Parlementa-
riërs van D66, CDA, SP, PVV, Groen-
Links en BBB stelden demissionair
onderwijsminister Mariëlle Paul
(VVD) maandag Kamervragen over
de doorstroomtoets, die in 2024
tussen 5 en 15 februari wordt afge-
nomen en daardoor overlapt met
carnaval. Het jaarlijkse feest valt ko-
mend jaar officieel op 11, 12 en 13 fe-
bruari.
De Cito-toets vond de afgelopen
jaren telkens plaats tussen 15 april
en 15 mei, en overlapte daardoor
begin maart. In 2022 werd de Wet
doorstroomtoetsen aangenomen,
die ervoor zorgt dat groep 8-kinde-
ren de toets komend jaar voor het
eerst in februari maken. Het idee:
leerlingen die van hun basisschool
een te laag schooladvies krijgen,
kunnen door de toets goed te maken
alsnog naar het „voor hen best pas-
sende niveau”. In plaats van voor de
toets, melden leerlingen zich vanaf
komend jaar aan nadat ze de toets
hebben gemaakt.
Het besluit om de toets naar fe-
bruari te verplaatsen, leidde tot ver-
bolgen reacties op basisscholen in
Noord-Brabant en Limburg. De vrij-
dag voorafgaand aan carnaval staat
bij basisscholen namelijk traditiege-
trouw in het teken van het feest. De
week erna zijn kinderen bovendien
vrij. Ook de Algemene Vereniging
Schoolleiders (AVS) en de PO-Raad,
de koepel van basisscholen, pleiten
voor de extra week. Zij stellen voor
om scholen de kans te geven om in
de week van 29 januari de toetsen af
geld had uitgeloofd voor het
ombrengen van politicus
Geert Wilders van de PVV.
Door�onze�medewerker
Veerle�Schyns
A�M�ST�E�R�DA�M�.�De Pakistaanse Khalid
Latif krijgt twaalf jaar cel voor het met
de dood bedreigen van politicus Geert
Wilders (PVV). Dat heeft de rechtbank
in Den Haag maandag besloten. „De
verdachte heeft mensen aangespoord
om Wilders te doden”, stelt de recht-
bank. Het Openbaar Ministerie eiste
eind augustus dezelfde straf. De 37-
jarige oud-cricketer was zelf niet aan-
wezig bij de uitspraak in de zwaarbe-
veiligde rechtbank op Schiphol.
Latif beloofde in augustus 2018 in
een filmpje op Facebook 3 miljoen
Pakistaanse roepie (destijds zo’n
22.000 euro) aan degene die PVV-
partijleider en Tweede Kamerlid
Geert Wilders zou ombrengen. Zijn
bedreiging volgde op de oproep van
PVV-leider�Geert�Wilders tijdens�strafzaak�tegen�Pakistaanse�cricketspeler.
gen van de profeet Mohammed in te
zenden voor een cartoonwedstrijd. In
Pakistan gingen tienduizenden men-
sen de straat op en verbrandden Ne-
derlandse vlaggen, omdat de actie als
blasfemie werd gezien. Wilders blies
de cartoonwedstrijd eind augustus
dat jaar plots af.
Identificatie
De PVV-leider ontvangt jaarlijks vele
doodsbedreigingen, maar omdat
deze vaak uit het buitenland komen,
slaagt het OM in de meeste gevallen
er niet in de verdachten in beeld te
krijgen en tot vervolging over te
FOTO�REMKO�DE�WAAL/ANP
kendheid geniet, kon hij wel geïden-
tificeerd worden op basis van andere
beschikbare beelden. De rechter
woog „in strafverzwarende zin mee
dat de verdachte ten tijde van het
plegen van de feiten een zekere (in-
ter)nationale bekendheid genoot”.
Volgens de rechtbank moet hij beseft
hebben dat van zijn bekendheid
„een extra aanzuigende werking”
uitgaat.
De kans dat Latif zijn straf zal uitzit-
ten, is klein. Hij heeft zich niet laten
vertegenwoordigen door een advo-
caat. Vermoedelijk woont hij nog in
Pakistan, waarmee Nederland geen

FOTO�HANS�VAN�RHOON/ANP
nooit met carnaval. Het van oor- te nemen. (NRC) Wilders eerder dat jaar om tekenin- gaan. Omdat Latif in Pakistan be- uitleveringsverdrag heeft.

A�d�ve�r�t�e�n�t�i�e

Grote Trappen en Tienduizenden Kraanvogels

Bewoners�van�de�Mathenesserweg�in�Rotterdam-West�Delfshaven�maken�hun�straat�schoon. Ze�zijn�zwerfvuil�aan�het�opruimen�in�het�kader�van�‘Team�Clean�Up.�Samen�houden�we�de�straat�schoon.’

B�U�RG�E�R�I�N�I�T�I�AT�I�E�F

NRC
reist
Buurtbarbecue liefst met vleug je opera
mee Gemeenten zijn gek op actieve burgers. Nog meer als initiatiefnemers van een buurtproject praktisch opgeleid zijn, zo blijkt uit
onderzoek. Alleen bemoeien ambtenaren zich er dan veel meer mee. Daar is niet iedereen van gediend: „Vieze machtsspelletjes.”

Door�onze�redacteur
Sheila�Kamerman
ROT�T �E �R �DA�M �.� Geveltuintjes aanleg-
gen, een straatbarbecue, een schoon-
maakactie in de straat, huiswerkbe-
geleiding in het buurthuis. Gemeen-
ten vinden het belangrijk dat burgers
zich inzetten voor hun wijk. Ze heb-
ben dan ook potjes om de beste initia-
tieven te financieren en proberen
burgers te motiveren om daar gebruik
Onder begeleiding van een vogelexpert van te maken.
Gemeenteambtenaren adviseren
Naast Grote Trappen kans op o.a. Kleine en vervolgens welke voorstellen geld
Wilde Zwaan, Smient, Wintertaling, Pijlstaart, krijgen. Socioloog Vivian Visser (32)
onderzocht waarom ze het ene voor-
Brandgans, Kolgans en een Roerdomp stel afwijzen en het andere omarmen.
Kleine groepen en vervoer per luxe mini bus Het gebied heeft een Ze promoveerde vorige week op haar
onderzoek Who is invited? aan de
dam. Die stad is voorloper in het belo-
nen en financieren van burgerinitia-
tieven die straten en wijken ver-
fraaien en mooier maken. De stad
noemt het ‘opzoomeren’, naar de Op-
zoomerstraat waar bewoners in de ja-
ren tachtig van de vorige eeuw samen
hun verloederde straat aanpakten.
Sinds die tijd bestaat onder meer het
‘opzoomer’-budget voor buurtinitia-
tieven. Ambtenaren uit andere ste-
den komen kijken om inspiratie op te
doen.
Schaduwzijde
Het is dan ook mooi, zegt Vivian Vis-
ser. Maar, er is ook een schaduwzijde.
Het zijn vooral bewoners met een
hoge sociaal-economische status die
de opzoomerweg bewandelen. „Men-
nen bekijken ze met argusogen en ze
stellen veel kritische vragen. Zo wil-
den ze van de indieners weten of de
aanvraag ten goede zou komen aan de
hele buurt of alleen een specifieke
groep. En ze wilden weten of ze de ac-
tiviteiten zelf zouden uitvoeren of
daarvoor iemand zouden inhuren.
„Ik had die houding vooraf niet ver-
wacht”, zegt Visser. „Ik had eerder ge-
dacht dat ze bij deze indieners zou-
den denken: dat zit wel goed.”
Bij de hogeropgeleiden
werd nooit genoemd dat
ze ervan zouden leren
leren. „Bij de hogeropgeleiden werd
nooit genoemd dat ze ervan zouden
leren”, zegt Visser. „Ze vinden het zo
belangrijk dat er een aanvraag komt
uit die groep [lageropgeleiden], dat
ze het bijna kritiekloos accordeer-
den.”
Vervolgens kregen lageropgeleide
aanvragers wel te maken met veel be-
moeienis. Ze kregen veel meer onge-
vraagde hulp voorgesteld dan hoger-
opgeleiden. Ambtenaren wilden hel-
pen met bijvoorbeeld het opstellen
van de begroting of aanvragen van
vergunningen. Ze bemoeiden zich
ook met de inhoud van de activiteit,
wat ze bij hogeropgeleiden nauwe-
lijks deden. Soms zelfs op een bele-
rende manier, zegt Visser. Zo werd de
initiatiefnemers van een straatfesti-
en tijd hebben om de aanvragen te
doen, zegt Visser.
Dat klopt, hoorde ook zij tijdens
interviews – maar er spelen meer
factoren mee. Zo hadden lageropge-
leide burgers geen zin om een aan-
vraag in te dienen, omdat ze ver-
wachtten niet serieus genomen te
worden. Ze wilden zich niet geklei-
neerd voelen in gesprekken met
ambtenaren die, zo veronderstelden
ze, uit een heel ander milieu komen.
Ze omschreven mensen uit dat mi-
lieu als ‘kakkers’ en ‘corpsballen’.
Dat zijn heel andere mensen, die zit-
ten op hockey en bespelen een in-
strument, zeiden ze.
Anderen wilden niets met de ge-
meente te maken hebben, omdat ze
die associëren met ‘vieze machtsspel-

Ga mee op natuurreis naar Duitsland onder begeleiding van kwart van de Grote Erasmus Universiteit in Rotterdam.
De reden voor haar onderzoek is
sen die het het minste nodig hebben,
vragen het meeste aan.” Stel, legt Vis-
Vivian�Visser�socioloog val verteld dat er niet alleen gerapt
moest worden, zoals het plan was.
letjes’. Visser: „Die groep loopt liever
de financiering mis, dan dat ze iets te
een natuur- en vogelexpert. Dit onbekende vogelgebied dat gemeenten veel verwachten van ser uit, ze vragen subsidie aan om hun Initiatieven van mensen met een Ambtenaren koppelden hen vervol- maken hebben met een ambtenaar.”
herbergt vele spectaculaire vogelsoorten, zoals een populatie Trappen populatie de initiatieven, zegt Visser. En bewo- stoep te vergroenen waardoor par- lagere sociaal-economische status gens aan een lokaal operagezelschap, Het zou beter zijn als de ambtena-
ners voelen zich betrokken bij hun keerplaatsen verdwijnen, dan is dat werden juist met open armen ont- zodat dat aspect van het muziekspec- ren die de beoordeling en begeleiding
Grote Trappen en vele interessante vogelsoorten zoals uit Noord-Europa buurt en meer verbonden met elkaar. in het nadeel van de mensen die dage- vangen. Ambtenaren waren over trum ook aan bod zou komen. doen, meer oog zouden hebben voor
Taiga-, Dwerg- en Roodhalsgans, Zeearend, Ruigpootbui- Daardoor voelen ze zich prettiger in lijks een auto nodig hebben om naar deze plannen veel minder kritisch en de leefwereld van de doelgroep waar-
de straat, die ook nog eens mooier hun werk in de haven te gaan. gingen er zonder meer van uit dat die Serieus genomen mee ze te maken hebben. Een diverse
zerd, Blauwe Kiekendief en Rode Wouw. In de bossen 20 & 26 oktober 2023 wordt door de initiatieven. Zo blijkt Ze interviewde negentien ambte- de hele buurt ten goede zouden ko- Visser sprak naast de ambtenaren ambtenarenploeg zou volgens Visser
zoeken we naar o.a. Zwarte Specht, Kleine Bonte Specht 4 dagen uit allerlei bewonersonderzoeken. naren na het indienen van fictieve men. En dat de indieners zelf de han- voor haar promotieonderzoek ook ook helpen. De meeste ambtenaren
en Appelvink en in de meer open gebieden de Klapekster. NRC natuurreis Duitsland Visser: „Maar geldt het voor álle be- voorstellen van Rotterdammers. Uit den uit de mouwen zouden steken. met praktisch opgeleide Rotterdam- zijn wit en hoogopgeleid. Visser:
Reissom: Vanaf € 1195,-p.p. woners? En worden álle burgers wel haar onderzoek bleek dat ambtena- De ambtenaren vertelden Visser dat mers; de burgers dus die nauwelijks „Zorg ook voor andere mensen in je
Ga naar www.nrcwebwinkel.nl/reizen bereikt? Zou dat nog beter kunnen? ren zich goed realiseren dat de meeste ze verwachtten dat het goed zou zijn een beroep doen op het potje geld organisatie, die dichter bij de doel-
Ga naar www.nrcwebwinkel.nl/reizen Dat wilde ik weten.” plannen door welvarende hogeropge- voor hun gevoel van eigenwaarde en voor buurtinitiatieven. Uit eerder on- groep staan. Dan bereik je die een
Haar onderzoek deed ze in Rotter- leiden worden ingediend. Die plan- de indieners zouden ervan kunnen derzoek blijkt dat ze te weinig kennis stuk makkelijker.”
10 Buitenland
PROFIEL�URSULA�VON�DER�LEYEN�VOORZITTER�VAN�DE�EUROPESE�COMMISSIE
EU-baas Von der Leyen kiest bij
crises voor ad-hoc-oplossingen
Met Ursula von der Leyen, die woensdag haar ‘State of the European Union’-rede uitspreekt, heeft Europa eindelijk ‘een president
met een grote P’. Nu het einde van haar eerste termijn nadert, klinkt er lof én kritiek. Vijf kanten van de commissievoorzitter.
Door�onze�correspondent
Clara�van�de�Wiel
B�RU�S S�E�L
A
ls Ursula von der Leyen vindt
dat iets klaar is, zegt ze ‘voilà’.
Ga je erop letten, dan hoor je het
vaak. Als een fotomoment voor-
bij is. Als een vergadering van start moet
gaan. Als ze een terloops gesprekje met
een collega-politicus afsluit. Voilà.
Von der Leyen heeft geen tijd voor op-
onthoud. Bijna vier jaar leidt ze de Euro-
pese Commissie als voorzitter. Een mo-
ment om uit te blazen kwam er in die pe-
riode nooit. Pandemie, economische
rampspoed en oorlog volgden elkaar snel
op, met op de achtergrond een grote kli-
maatopgave en toenemende mondiale
economische concurrentie.
Zo werd ze de crisispresident bij uitstek
– geprezen om de manier waarop ze de EU
met ad-hoc-oplossingen door noodweer
loodste. Maar nu het einde van haar ter-
mijn in zicht is en Brussel gonst van spe-
culaties over haar toekomst, klinkt er
naast veel lof soms ook twijfel over de ma-
nier waarop ze opereert.
Deze woensdag spreekt Von der Leyen
voor de vierde keer haar ‘State of the Eu-
ropean Union’ (SOTEU) uit, een jaarlijkse
toespraak die wordt gezien als een ijk-
punt in de Brusselse politiek. Von der
Leyen zal mogelijk hints geven, in aan-
loop naar de verkiezingscampagne vol-
gend jaar. In Brussel betwijfelen maar
weinigen dat ze door wil én kan als Com-
missievoorzitter. Tegelijk is het Europese
benoemingscircus afhankelijk van zoveel
factoren, dat verrassingen niet zijn uit te
sluiten.
Vijf kanten van Von der Leyen als ‘pre-
sident van Europa’ belicht.
VON�DER�LEYEN
de stoutmoedige
EU-ambtenaren verslikken zich in 2020
bijna, als de Commissievoorzitter het be-
drag noemt dat ze in gedachten heeft. 750
miljard – Von der Leyen vertelt het ze
ogenschijnlijk onbewogen. Europa zit
midden in een pandemie die niet alleen
dagelijks vele mensenlevens kost, maar
ook de economie in een ravijn heeft ge-
stort. Om te voorkomen dat de Europese
Unie uit elkaar scheurt, is een plan nodig
– liefst van ongekende ambitie.
Minder dan twee maanden nadat Von
der Leyen haar voorstel om als EU geza-
menlijk geld te lenen presenteert, zijn alle
27 lidstaten akkoord. Vanzelfsprekend
was dat niet: onderhandelingen over geld
zijn in de EU notoir taai en alleen al het
noemen van zogeheten ‘eurobonds’ was
in sommige lidstaten (waaronder Neder-
land) vloeken in de kerk.
Het grootschalige coronafonds was het
eerste ambitieuze plan dat de Von der Ley-
en oppakte, maar niet het laatste. Neem de
beslissing om de vaccinaankoop als Com-
missie naar zich toe te trekken. Of het
nauwgezet voorbereiden van sancties te-
gen Rusland, ver voordat evident was dat
Poetin zijn oorlog daadwerkelijk zou be-
ginnen. Recent volgden nog meer of min-
der uitgewerkte voorstellen voor de geza-
In een crisis menlijke aanbesteding van wapens, of het
confisqueren van Russische tegoeden.
heb je de Het toont Von der Leyens lef, zeggen
keuze tussen fans. Voorgangers „moesten een voorstel
top-down op de voorpagina van de Financial Times
lezen, voordat ze ermee aan de slag durf-
leiden, of niet den”, zegt een EU-ambtenaar. „Von der
leiden Leyen doet het gewoon.”
Kritiek klonk er ook geregeld. Bijvoor-
Ursula�von�der beeld toen de levering van vaccins traag op
Leyen�in�de�FT gang kwam, terwijl Von der Leyen de ver-
nrc
DINSDAG�12�SEPTEMBER�2�02�3
wachtingen zelf flink had opgevoerd. Niet
zelden zijn zelfs betrokkenen verrast als
Von der Leyen iets aankondigt, en tasten
ze lang in het duister over wat ze precies
bedoelt. Tijdens haar jaarlijkse toespraak
begon ze vorig jaar uit het niets over een
nieuw ‘soevereiniteitsfonds’. Maanden
leek er iets groots te komen, tot het fonds
deze zomer plots weer kromp tot een paar
herverdeelde geldpotjes. „Er gaat nogal
veel tijd op aan gebakken lucht”, vindt een
EU-ambtenaar.
Nog een groot waagstuk: Oekraïne het
vooruitzicht bieden op EU-lidmaatschap,
ruim voordat het belang van die bood-
schap in andere EU-lidstaten doordrong.
Toen Von der Leyen, staand in Kyiv, iets
meer dan een maand na de Russische in-
val Oekraïne een „Europese toekomst”
beloofde, knipperde menig Europese re-
geringsleider even met de ogen. Inmid-
dels staat EU-uitbreiding bovenaan de
politieke agenda.
„Ze heeft moed”, zegt Klaus Welle, tot
voor kort de hoogste ambtenaar van het
Europees Parlement en partijgenoot van
Von der Leyen. „Bij de kwestie-Oekraïne
heeft zij duidelijk de leiding genomen.
Duitsland en Frankrijk verloren het ver-
trouwen in de regio juist door hun aarze-
lende houding in het begin.”
nrc
DINSDAG�12�SEPTEMBER�2�02�3
Ursula�von�der�Leyen nadert�het�einde�van�haar�termijn.�Weinigen�twijfelen�eraan�dat�ze�door�wil�en�kan�als�voorzitter�van�de�Europese�Commissie.
VON�DER�LEYEN
de onderaannemer
Von der Leyen zit samen met de toenma-
lige Tunesische premier Najla Bouden
Romdhane en minister-president Mark
Rutte half juli in de lobby van het vlieg-
veld van Tunis. „Mon chèr Mark”, horen
de camera’s haar vragen – is het goed als
we het gesprek in het Frans voeren? „Als
jullie heel langzaam praten”, antwoordt
Rutte grijnzend.
In het Nederlandse regeringsvliegtuig
zijn Von der Leyen en Rutte naar Tunesië
gevlogen. Dat ze diezelfde zondag, met
de Italiaanse premier Giorgia Meloni, een
migratieakkoord sluiten met president
Saied Kassed wordt even later als een suc-
ces van ‘Team Europa’ gepresenteerd.
Maar tegelijk roept het bezoek al snel ook
vragen op: in Brussel, maar ook in andere
Europese hoofdsteden. Want namens wie
stond Von der Leyen daar eigenlijk?
Het sluit aan bij kritiek die je vaker
hoort, met name rond het Europees Par-
lement, maar ook in Commissiekringen:
Von der Leyen gedraagt zich wel heel
vaak als een soort onderaannemer van de
wensen van verschillende lidstaten. Ook
als die met eisen komen die onlogisch
zijn, of meer tijd en overpeinzing verei-
sen. „Ze schiet te snel in de houding”,
zegt een EU-ambtenaar.
En dus klinkt er bijvoorbeeld kritiek op
hoe Von der Leyen een haastig akkoord
met Tunesië sloot, of haar organisatie
halsoverkop aan het werk zette om met
een ‘prijsplafond’ voor de gasmarkt te ko-
men, of de subsidiesluizen openzette in
reactie op een Amerikaanse subsidiegolf.
Vreemd is die neiging niet. Lidstaten
zitten nu eenmaal zelf graag aan het stuur
en eisen steeds meer dat Commissie hun
wensen uitvoert – en snel een beetje.
Haar verdedigers zeggen: je kunt Von der
Leyen niet kwalijk nemen dat ze doet wat
lidstaten haar vragen. De Duitse heeft
haar benoeming bovendien te danken
aan de regeringsleiders en is ook voor een
mogelijke tweede termijn van hen afhan-
kelijk. Sommigen in Brussel denken daar-
naast dat het niet helpt dat Von der Ley-
en, anders dan de meeste van haar voor-
gangers, zelf nooit premier is geweest en
het zelfvertrouwen zou missen hen tegen
te spreken.
VON�DER�LEYEN
de ongenaakbare
Von der Leyens ogen glinsteren even van
verbazing. „Zijn we de eerste?”, zegt ze
opgewekt. „Ongelooflijk.” Het is januari
2020 en eerder dan alle politieke leiders
die haar hebben uitgenodigd voor regu-
lier overleg arriveert de Commissievoor-
zitter in het Europees Parlement. „Nou ja,
ze hebben nog drie minuten”, zegt Von
der Leyen – slechts half grappend.
Vroeger dan wie ook in Brussel begint
Von der Leyen steevast haar dag. Haar
reistijd is dan ook tot een minimum be-
perkt: al sinds haar aantreden woont ze in
een klein raamloos hoekje van haar kan-
toor. Op reizen zien medewerkers haar
tot laat stukken lezen en zelfs criticasters
moeten toegeven: ze werkt harder dan de
meesten in Brussel.
Von der Leyen drinkt niet, eet vegeta-
risch, staat zichzelf weinig vrije tijd toe.
Discipline eist ze ook van de mensen on-
der haar. Niet zelden worden hoge amb-
tenaren in het weekend opgetrommeld
voor lange overlegrondes. De werkdruk
is, ook door de steeds nieuwe taken die
de Commissie onder Von der Leyen naar
zich toe trekt, torenhoog. „We zijn inmid-
dels ook wel een beetje moe”, erkent een
Commissieambtenaar.
Hoe complex ook – van vaccinontwik-
keling tot gasmarkt: Von der Leyen wil elk
belangrijk dossier tot op detailniveau be-
grijpen. Het is een groot verschil met
voorganger Jean-Claude Juncker, die lou-
ter de grote lijnen in het oog hield. De er-
gernis die het soms oproept, lijkt niet he-
lemaal gespeend van seksisme. Als Von
FOTO�FOTO�THOMAS�BANNEYER/DPA/ANP
der Leyen, geschoold als arts, regerings-
leiders tijdens de pandemie met power-
pointpresentaties brieft over virusont-
wikkelingen en vaccindistributie, grinni-
ken diplomaten over de ‘kleuterjuf ’.
Ontmoetingen en vergaderingen verlo-
pen op háár voorwaarden. Op tijd, gestruc-
tureerd, zonder al te veel frivoliteit. Uit-
glijders of relletjes werden ermee tot een
minimum beperkt – weer een verschil met
bon-vivant Juncker. Interviews geeft Von
der Leyen zelden. Liever deelt ze vooraf
opgenomen filmpjes, een gewoonte waar-
van sommige ambtenaren hoopten dat ze
er na de pandemie mee op zou houden.
Persconferenties doet ze wel, steevast
met een grote glimlach. Maar niet zelden
is er na afloop twijfel over welke vraag Von
der Leyen nou eigenlijk heeft beantwoord.
VON�DER�LEYEN
de eindbaas
Het was nogal een besluit onlangs, om de
Slowaakse Eurocommissaris Maros Sef-
covic ook de taken van vertrekkend Euro-
commissaris Frans Timmermans te ge-
ven. Maar Sefcovic en zijn team hoorden
het pas vlak voor het persbericht de deur
uitging. Sommige medewerkers moesten
halsoverkop terugkomen van vakantie.
Von der Leyen nam het besluit zelf, zon-
der iemand in te lichten.
Verbazen doet het in Brussel al niet
meer. Von der Leyen leidt haar Commis-
Sommigen sie centralistisch, neemt besluiten het
denken dat liefst zelf of met een zeer klein clubje van
Von der Leyen adviseurs. Dat team is, erkent iedereen,
kundig en efficiënt. De professionalise-
het ring van de Commissietop is, zegt een ho-
zelfvertrouwen ge diplomaat „indrukwekkend”.
Maar de manier van werken levert on-
mist om vermijdelijk ook fouten op. Bijvoorbeeld
regeringsleiders begin 2021, als een haastig genomen be-
tegen te sluit over het beperken van vaccinexpor-
ten de zeer gevoelige Brexit-situatie in
spreken Noord-Ierland aan het wankelen brengt.
En dat Von der Leyen dingen niet graag
Buitenland 11
delegeert, betekent ook dat zaken soms
lang kunnen blijven liggen. Met andere
besluiten passeert ze juist collega-Com-
missarissen weer. „Het remt de creativi-
teit in de organisatie”, denkt een betrok-
kene. Dat ze tijdens de vaccincrisis direct
sms-contact had met Pfizer-baas Albert
Bourla, maar die berichten vervolgens
niet beschikbaar kwamen na WOB-ver-
zoeken, versterkt het beeld van iemand
die het dingen het liefst zelf regelt – zon-
der bemoeienis.
„In een crisis heb je de keuze tussen
top-down leiden, of niet leiden”, verklaar-
de Von der Leyen zichzelf onlangs in de
Financial Times. Ze sprak over een „brute
snelheid” en „kritieke kwesties waarbij je
echt aanwijzingen moet geven, het voor-
touw moet nemen en ervoor moet zorgen
dat er resultaten worden behaald”.
De vraag is, zegt Mujtaba Rahman, pro-
minent EU-analist van denktank Eurasia
Group, of de stijl van leidinggeven houd-
baar is op langere termijn. „Het heeft
soms wrok gecreëerd in zowel de organi-
satie, als in sommige lidstaten. Het kan
buiten crisistijden, als er minder politieke
dekking is, een groter probleem worden.”
VON�DER�LEYEN
de PR’esident
Von der Leyen heeft rubberlaarzen aange-
trokken, onder een roze blouse en parel-
oorbellen. Handenschuddend verplaatst
ze zich in mei van dit jaar door de straten
van het Italiaanse Cesena, ten zuiden van
Bologna. Daags ervoor is het stadje ge-
troffen door zware overstromingen en nu
bezoekt Von der Leyen het rampgebied.
Bewoners bedanken haar uitvoerig, met
applaus en bloemen. Iemand biedt haar
een lokaal broodgerecht aan. Af en toe
grijpt Von der Leyen iemand handen vast..
„Europa staat naast u”, zegt ze dan. Tegen-
over lokale media vertellen getroffenen na
afloop hoe warm de ‘president’ was.
Europa, hoor je in Brussel steeds vaker,
heeft ineens iets wat ze nog niet eerder
had: een president met een grote P. Een
soort staatshoofd, die bekendheid geniet
en naar Amerikaans voorbeeld kan ver-
binden in tijden van rampspoed. Al voe-
gen critici daaraan steevast toe: vooral
ook in de presidentiële PR is Von der Ley-
en uiterst bedreven.
Al vroeg in haar termijn ontstond er be-
scheiden ophef over de kosten die ze
maakte voor ‘social media’-advies. Ge-
combineerd met de vele filmpjes die ze
tijdens de pandemie opnam, leverde dat
haar al snel de kritiek op te veel met haar
eigen beeldvorming bezig te zijn. Tegelijk
zijn diplomaten, ambtenaren én Europar-
lementariërs vrijwel zonder uitzondering
blij met het gezicht dat Von der Leyen Eu-
ropa heeft gegeven.
Dat Von der Leyen schittert is daarbij
niet los te zien van de gedoofde ster van
die andere Europese president – Raads-
voorzitter Charles Michel. Dat hij in Brus-
sel inmiddels als ‘irrelevant’ wordt gezien,
is ook omdat zij hem dat heeft gemaakt.
Dat is ook internationaal inmiddels
duidelijk. De verhouding van Von der
Leyen met de Amerikaanse president Joe
Biden is hecht. Waar Washington decen-
nia in het duister tastte met wie ze in Eu-
ropa werkelijk zaken konden doen, is
daar nu eindelijk een Europese President
die ze kunnen bellen. Het maakte de af-
stemming van sancties uitermate soepel
en hield de rijen al sinds het uitbreken
van de Oekraïne-oorlog gesloten.
Met name vanuit Frankrijk klinkt in-
middels echter ook dat Von der Leyen wel
héél goed is met de Amerikanen. Daarbij
werpen de Amerikaanse verkiezingen
volgend najaar ook nu hun schaduw al
vooruit. Dat alle energie die Von der Ley-
en stak in goede betrekkingen in één klap
verloren is als Donald Trump de verkie-
zingen wint, is een scenario waarin men
in Brussel liever niet te veel denkt.
 (Reclame) nrc
DINSDAG�12�SEPTEMBER�2�02�3
NECROLOGIE�MANGOSUTHU�BUTHELEZI�(1928-2023)�O�M�ST�R�E�D�E�N�A�N�T�I�-A�PA�RT�H�E�I�D�SST�R�I�J�D�E�R
Zulu-leider verdeelde zwart Zuid-Afrika
Obligaties 6% rente Mangosuthu Buthelezi (95)
zette zich af tegen het witte
apartheidsregime, maar ook
Rendement uit duurzame infrastructuur tegen de werkwijze van het
ANC van Nelson Mandela.
Door�onze�redacteur
Fastned is een van de snelst groeiende bedrijven in de markt van opladen Jamila�Meischke
D
van elektrische auto’s en exploiteert inmiddels een netwerk meer dan 270
snellaadstations in Nederland, Duitsland, België, Frankrijk, Zwitserland en Verenigd e zaterdag op 95-jarige leef-
tijd overleden oud-Zulu-
Koninkrijk. Hiermee komt Fastned tegemoet aan de energievraag van het snel leider en politicus Man-
toenemende aantal elektrische auto’s. Fastned levert uitsluitend hernieuwbare gosuthu Buthelezi speelde
energie. U kunt nu bijdragen aan de energietransitie door te investeren in Obligaties een prominente, maar afwijkende rol
Fastned. Inschrijven kan tot en met 16 oktober, 12:00 uur. in de strijd tegen de apartheid in
Zuid-Afrika. Hij zette zich af het witte
regime, maar ook tegen de werkwijze
van het Afrikaans Nationaal Congres
(ANC) van Nelson Mandela. Een ge-
Kijk voor meer informatie, het prospectus en om te welddadig conflict tussen zijn partij
Inkatha en het ANC, en zijn dreiging
investeren op www.fastned.nl/nrc om de eerste eerlijke verkiezingen te
Heeft u vragen, mail dan naar obligaties@fastned.nl boycotten brachten de nieuwe Zuid-
of bel +31 (0)20 7055349 Afrikaanse democratie in de jaren ne-
gentig even in gevaar. Maar later
(ook ‘s avonds en in het weekend)
diende hij toch als minister van Bin-
nenlandse Zaken in Mandela’s rege-
ring. Verwijzend naar Buthelezi’s
Beleggen in welke vorm dan ook brengt financiële risico’s met zich mee. Door te ambivalente rol zei de huidige presi-
dent Cyril Ramaphosa na zijn dood
investeren in Obligaties Fastned loopt u het risico op verlies van (een gedeelte van) uw dat hij een uitmuntende leider was
inleg. Voordat u investeert dient u kennis te hebben genomen van de inhoud van het „inclusief de eb en vloed van onze
door de AFM goedgekeurde prospectus en volledig begrip te hebben van de potentiële bevrijdingsstrijd en de transitie die
risico’s en voordelen. De goedkeuring van het prospectus mag niet worden beschouwd onze vrijheid in 1994 veiligstelde”.
als aanprijzing van de aangeboden effecten. De directe link naar het prospectus is
KwaZulu Natal
www.fastned.nl/prospectus. Mangosuthu Buthelezi werd op 27
augustus 1928 geboren in wat nu de
Kwazulu-Natal provincie is. Land
van de Zulu’s, de grootste etnische
groep in Zuid-Afrika. Zijn moeder
was prinses Magogo kaDinzulu, de
zus van de Zulu-koning. Zijn vader
zou ongeveer veertig vrouwen heb-
ben gehad, maar als christen ging hij
niet mee met die Zulu-traditie. Hij
trouwde met Irene, een verpleeg-
kundestudent uit Johannesburg.
In 1954 benoemde Zulu-koning Cy-
prian Bhekuzulu kaSolomon hem tot
zijn traditionele premier. In de jaren
zeventig en tachtig werd hij leider
van KwaZulu, tijdens de apartheid
een van de ‘thuislanden’ bestemd
voor zwarte Zuid-Afrikanen. Door
ISRAËL
Waarschuwing over God steekt ultraorthodoxen
Premier Netanyahu raadde
pelgrims af naar Oekraïne te
gaan. God heeft de Joden er
niet altijd beschermd, zei hij.
Tot woede van orthodoxen.
Door�onze�redacteur
Floris�van�Straaten
AMSTERDAM.�De Israëlische premier
Netanyahu is zondag frontaal in bot-
sing gekomen met de ultraorthodoxe
gemeenschap, die deel uitmaakt van
zijn regeringscoalitie. De premier ont-
raadde de Haredim, zoals de gemeen-
schap zich noemt, uit veiligheids-
overwegingen op pelgrimstocht te
gaan naar het graf van de door hen
Mangosuthu�Buthelezi vorig�jaar�voorafgaand�aan�een�ceremonie�in�Zuid-Afrika.
een nieuwe grondwet kreeg hij alle
uitvoerende macht, waardoor de ko-
ning slechts een grotendeels ceremo-
niële rol hield. Hij richtte de partij In-
katha op, die opkwam voor de rech-
ten van de Zulu’s en streed tegen de
witte overheersing. Maar ook omdat
hij het niet eens was met de gewapen-
de strijd van het ANC tegen de apart-
vereerde rabbijn Nachman van
Bresov. Dit ligt midden in Oekraïne,
dat in oorlog verkeert met Rusland.
Netanyahu wees de pelgrims erop
dat ze op eigen risico naar Oekraïne
reizen en memoreerde dat er zelfs
voor de Oekraïense bevolking niet
voldoende schuilkelders zijn. Om zijn
waarschuwing kracht bij te zetten
verpakte hij die in religieuze termen.
„God heeft ons niet altijd beschermd,
niet op Europese bodem en niet op
Oekraïense bodem”, zei hij, verwij-
zend naar de holocaust, pogroms en
antisemitisme uit het verleden.
Deze opmerking was tegen het zere
been van de ultraorthodoxen, die een
onwankelbaar vertrouwen in hun
God hebben. Rabbijnen van Neta-
nyahu’s coalitiepartner Shas lieten di-
heid en diens alliantie met de Zuid-
Afrikaanse Communistische Partij.
Buthelezi was een groot voorstander
van marktwerking en lobbyde voor
het opheffen van de economische
sancties tegen Zuid-Afrika vanwege
het apartheidsregime. Hij benadruk-
te dat het zijn verantwoordelijkheid
was ervoor te zorgen dat zwarte kin-
FOTO�EPA
De�Israëlische�premier�N�e�t�a�nya�h�u�.
Buitenland 13
FOTO�MARCO�LONGARI/AFP
deren gevoed en gekleed werden.
Hierdoor was hij misschien wel
meer geliefd in het buitenland dan in
Zuid-Afrika. Vooral onder neoliberale
westerse leiders. Buthelezi werd ge-
prezen om zijn aanpak door de Britse
premier Margaret Thatcher, en hij
ontmoette onder meer de Ameri-
kaanse president Ronald Reagan en
rect een woedende verklaring uit-
gaan. „God heeft het Joodse volk altijd
tijdens vervolgingen beschermd, om
die reden is de Joodse natie de enige
die duizenden jaren wonderbaarlijk
heeft overleefd.” De ultraorthodoxe
journalist Aryeh Ehrlich verweet Ne-
tanyahu „schandelijke ketterij”.
Met zijn opmerking heropende Ne-
tanyahu - mogelijk ongewild - een oud
debat over de vraag waarom de God
van de Joden zijn eigen volk zozeer liet
lijden in Oost-Europa. Orthodoxen en
meer seculiere Joden als Netanyahu
verschillen hierover van mening. Vol-
gens veel Haredim gebeurde dit om de
Joden te straffen voor hun zonden.
Voor ultraorthodoxen blijft de pel-
grimage naar rabbijn Nachmans graf
bij de plaats Oeman belangrijk. De tra-
de Duitse bondskanselier Helmut
Kohl. Maar volgens anti-apartheids-
strijder Steve Biko en ANC-activisten
werd Buthelezi gebruikt door het
apartheidsregime. Later oordeelde de
Waarheids- en Verzoeningscomissie,
opgericht na de afschaffing van de
apartheid, dat hij wapens en geld ont-
Volgens ANC-activisten
werd Buthelezi gebruikt
door het apartheidsregime
ving van het witte regime in een strijd
tegen het ANC, waarbij volgens som-
mige schattingen twintigduizend
mensen omkwamen. Volgens de In-
katha-leider werkte hij samen met
het regime om het van binnenuit ka-
pot te maken.
Democratie
In 1994 was Buthelezi van plan de
historische verkiezingen van dat jaar
te boycotten, maar hij veranderde op
het laatste moment van gedachten.
Omdat de stembiljetten al waren ge-
drukt, moest Buthelezi’s foto met
een sticker op elk stembiljet worden
geplakt. Als gevolg van de nieuwe
grondwet van Zuid-Afrika die vereis-
te dat het ANC een meerpartijenrege-
ring moest vormen werd Buthelezi
benoemd tot minister van Binnen-
landse Zaken. Af en toe trad hij zelfs
op als president toen Nelson Mande-
la in het buitenland was.
Na de verkiezingen van 2004 keer-
de Inkatha – omgedoopt tot de In-
katha Freedom Party (IFP) – terug
naar de oppositie. Vijf jaar later ver-
loor het IFP electoraal terrein tegen
de nieuwe leider van het ANC, Jacob
Zuma, zelf een Zulu. De jeugdbewe-
ging van de partij in KwaZulu-Natal
pleitte voor een verandering van lei-
derschap en werd uitgezet. In 2019
kondigde Buthelezi aan dat hij zich
niet herkiesbaar zou stellen voor het
IFP-voorzitterschap. Hij trad af na 45
jaar in de functie. Wel bleef hij lid van
het Zuid-Afrikaanse parlement en tra-
ditioneel premier in KwaZulu-Natal.
ditie is deze plaats te bezoeken tij-
dens het Joodse feest Rosj Hasjana,
dat deze keer van 15 tot 17 september
valt. Ook vorig jaar, toen de oorlog al
woedde, trokken nog 20.000 Hare-
dim vanuit Israël naar Oekraïne. Ook
dit jaar worden er veel pelgrims ver-
wacht, ook al is Oeman wel eens door
de Russen gebombardeerd.
Netanyahu besprak de pelgrimage
vorige week ook telefonisch met de
Oekraïense president Zelensky. Oek-
raïne heeft de pelgrims in het verle-
den nooit veel in de weg gelegd, al
zorgt hun komst soms tot spanningen
met de lokale bevolking. Maar Oek-
raïne is wel verbolgen over het feit dat
Israël zich niet sterker achter Oek-
raïne heeft geschaard na de Russische
inval van vorig jaar.
14 Buitenland
IDEOLOGIE�IN�DE�KLAS
W
as het de inkleur-ma-
troesjka op pagina
351? Was die soms te
Russisch? Was het
omdat in een som
wordt gevraagd om
tortillas op te tellen? Of omdat de basket-
baller in een rekenvoorbeeld Aziatisch is
en de rechter (‘hoeveel seconden zit hij in
de lift?’) zwart?
Wie online bladert door de rekenboe-
ken van uitgeverij Big Ideas Learning,
zoekt zich suf naar aanstootgevende
bladzijden. En die moeten er zijn, anders
had het ministerie van Onderwijs van de
Amerikaanse staat Florida ze in april
2022 niet uit de roulatie gehaald. Deze
lesmethoden, en tal van andere, waren
volgens het ministerie „ontoelaatbaar
volgens de nieuwe standaarden van Flo-
rida” of ze „bevatten verboden thema’s”.
In totaal was 41 procent van de lesboeken
die uitgevers aan scholen wilden verko-
pen, afgewezen – „het hoogste aantal
ooit”, aldus het persbericht.
Het blijft, bijna anderhalf jaar later, on-
duidelijk waarom deze lesboeken voor de
basisschool werden ‘afgekeurd’. In mei dit
jaar gebeurde hetzelfde met boeken voor
het vak social studies, een weids begrip
dat disciplines als geschiedenis, aardrijks-
kunde, lezen en maatschappijleer beslaat.
Van de lesboeken voor dit vak keurde Flo-
rida 81 procent af. De woordvoerder van
de Republikeinse gouverneur Ron DeSan-
tis toonde een paar ongepaste bladzijden
op Twitter. Bijvoorbeeld een passage over
Amerikaanse symbolen. Ouders zouden
hun kinderen de vlag kunnen laten teke-
nen, of een spelletje doen wie de meeste
vlaggen ziet. Of ze zouden over het volks-
lied kunnen praten en dan aan de orde
O�ve�r stellen dat er mensen zijn die daar niet
staand, met de hand op het hart, naar luis-
d�e�ze teren, maar geknield, uit protest tegen po-
serie litiegeweld en racisme. Die suggestie had
de woordvoerder van DeSantis aange-
Waar�ligt�de�grens streept: aanstootgevend.
tussen�onderwijs
en�indoctrinatie? Indoctrinatie
Le�s�m�a�t�e�r�i�a�a�l Maar het zijn vooral de rekenboeken die
wordt�soms�ge- tot de verbeelding spreken. Hoe kun je in
kleurd�door�poli- hemelsnaam verboden thema’s in een
tieke,�religieuze�of sommetje frommelen voor kinderen van
m�a�a�t�s�c�h�a�p�p�e�l�i�j�ke vijf of zes jaar? Wat zijn dat voor thema’s?
ove�r�t�u�i�g�i�n�g�e�n�. Op 15 april 2022 maakte het ministerie
Ongewenste bekend dat in deze schoolboeken „onge-
zienswijzen�wor- vraagde strategieën” zijn aangetroffen
den�geweerd�uit die verband houden met „CRT” en „Com-
schoolboeken.�Bij mon Core” – waarover straks meer. Dit
het�begin�van�het riekt volgens gouverneur DeSantis in het
nieuwe�schooljaar persbericht naar „indoctrinatie” en „ras-
biedt�deze�serie essentialisme” – waarover ook straks
reportages�over meer. Nadere uitleg van de overheids-
het�onderwijs�in commissie ontbrak, terwijl in het persbe-
vier�landen. richt toch heel specifieke gegevens wer-
den genoemd. Zo zou „71 procent” van de
schoolboeken niet geschikt zijn voor leer-
1
Hongkong:�nieu- lingen in groep „K-5” (van vijf tot tien jaar
we�lesmethode oud), „20 procent voor groep 6-8” en „35
moet�rebelse�jon- procent voor de groepen 9-12”.
geren�temmen Veertien boeken waren niet toegelaten
tot de boekenlijst omdat ze „niet op ge-
2 paste wijze overeenkomen met de
B.E.S.T. standaarden [dat zijn „Florida’s
Polen:�dansende
priester�probeert Benchmarks for Excellent Student Thin-
de�katholieke�les- king”] en „verboden thema’s en onge-
sen�te�redden vraagde strategieën, inclusief CRT, bevat-
ten”. Maar een heldere aanwijzing over
3
Nederland:�BBB
op welke bladzijde wat precies stond wat
als ‘ras-essentialisme’ kan worden aange-
wil�boerderij-edu- merkt, ontbrak.
catie�verplichten De meeste uitgevers van de gewraakte
op�de�basisschool boeken wilden desgevraagd geen toelich-
ting geven. De enige die aanvankelijk wel
4 iets liet horen op vragen, was Savvas
Verenigde�Sta- Learning Company, met vijftien verwor-
ten:�Florida pen boeken de hardst getroffen uitgeve-
weert�‘linkse rij. „Ik ontving uw telefonische bood-
b�e�ï�nv�l�o�e�d�i�n�g�’ uit schap vandaag. Ik wil u laten weten dat
re�ke�n�b�o�e�ke�n wij op dit moment geen commentaar ge-
nrc
DINSDAG�12�SEPTEMBER�2�02�3
nrc
DINSDAG�12�SEPTEMBER�2�02�3
ILLUSTRATIE�FOKKE�GERRITSMA
REKENLESSEN�IN�DE�VS ven”, mailde Richard Weir, hoofd com-
municatie – en dat schreef hij dus bijna
Een verwijzing
anderhalf jaar na het besluit van het mi-
nisterie.
Verschillende uitgevers zijn volgens be-
richten in de media nog steeds in overleg
met het ministerie over zijn besluit. Het
naar racisme? Weg
kan zijn dat ze hopen er alsnog uit te ko-
men en zo hun economisch verlies te be-
perken. Het kan ook zijn dat ze bang zijn
voor de represailles van het regime-De-
Santis, dat op verschillende dossiers
met dat lesboek
heeft laten zien nogal wraakzuchtig te
zijn ingesteld.
In het onderwijs laat de kruistocht te-
gen politieke correctheid van gouverneur
DeSantis – inmiddels ook presidentskan-
didaat, met deze strijd als zijn belangrijk-
Presidentskandidaat Ron DeSantis, gouverneur van Florida, voert ste verkiezingsthema – zich het scherpst
een kruistocht tegen politieke correctheid in het onderwijs. Zelfs voelen. Scholen verkeren in angst en ver-
warring doordat de nieuwe wetten van de
rekenboeken bevatten ‘verboden thema’s’. Uitgevers van Republikeinse meerderheid in heel vage
bewoordingen zijn gesteld. Het lijkt be-
lesmateriaal moeten gissen naar de nieuwe normen. wust, want op verschillende beleidster-
reinen is de wetstekst zo ruim geformu-
Door�onze�redacteur�Bas�Blokker leerd dat de inwoners moeten gissen naar
de exacte reikwijdte. Zo hebben de on-
derwijzers en schoolbestuurders geen
heldere richtlijnen en moeten ze zelf be-
denken wat de staat bedoelt met ‘indoc-
trinatie’ of ‘ras-essentialisme’. Het leidt
op scholen tot zelfcensuur. Een inval-do-
cent werd ontslagen nadat hij een filmpje
op sociale media had gezet waarin hij een
vrijwel lege schoolbibliotheekkast liet
zien. De ‘verboden boeken’ waren er vol-
gens hem uit gewied. DeSantis noemde
het filmpje „fake”. Volgens het schoolbe-
stuur gaf de docent een „verkeerde voor-
stelling van zaken”.
Vrees te worden ontslagen
In april zei Karen Hamblin, leerkracht op
een middelbare school in Sarasota, tegen
NRC dat om haar heen steeds meer leer-
krachten ontslag nemen. De overblijvers
„zijn bang om hun mond open te doen uit
vrees te worden ontslagen”. Zij toonde
voorheen aan leerlingen Finding Forrester
en Remember the Titans, films waarin jon-
ge, zwarte mensen leren hoe te leren. Doet
ze niet meer. „Vanwege het ras-ding.”
Wat is het ras-ding? Wat is CRT? Wat is
Common Core? Belangrijk is daarbij dat
de definities daarvan ruim en vaag zijn –
ze kunnen zowel worden voorgesteld als
volkomen onschuldig of als een perfide
poging tot indoctrinatie. CRT staat voor
critical race theory, de aanduiding voor
een (universitaire) methode waarbij uit-
eenlopende onderwerpen worden beke-
ken door het prisma van structurele dis-
criminatie in de Verenigde Staten. Daarbij
zijn Amerikanen van kleur het slachtoffer
en witte Amerikanen bevoorrecht.
Sinds enkele jaren wordt de term CRT
vaker, en dan negatief, gebezigd door
conservatieve Republikeinen dan door
academici. Net als ‘woke’ of ‘marxistisch’
wordt het gebruikt om in brede streken
neer te zetten wat er fout is aan progres-
sieve Amerikanen. Activisten demonstre-
ren met borden waarop CRT is afgekort
als Creating Racial Tension – ‘veroorzaakt
spanning tussen rassen’.
Onder conservatieve, veelal witte Ame-
rikanen, heeft het idee postgevat dat het
land in de greep is van ‘omgekeerd racis-
me’, waarbij zij slachtoffer zijn van discri-
minatie. De beschuldiging van ‘ras-essen-
tialisme’ moet in dit licht worden gezien.
Daarmee verzetten conservatieven zich
tegen het idee dat in de Amerikaanse sa-
menleving witte kinderen door hun
huidskleur een voorsprong hebben op an-
dere. Het heeft tot een scala aan wetten in
door Republikeinen gedomineerde staten
geleid, waarin bijvoorbeeld wordt gesti-
puleerd dat een leerling zich niet ‘onge-
makkelijk’ mag voelen in lessen over het
slavernijverleden. In Florida moet tegen-
woordig worden onderwezen dat zwarte
Amerikanen ook „nuttige vaardigheden”
Buitenland 15
leerden terwijl zij waren onderworpen
aan de dwangarbeid van de slavernij.
Onder de Democratische president
Obama werd geprobeerd via het onder-
wijs de sociaal-economische kloof tussen
witte en niet-witte kinderen te verklei-
nen. Er werd een nationale standaard
voor het schoolcurriculum opgesteld, de
Common Core. Naast eisen voor rekenen
en taal ging dat ook over het aanleren van
een houding bij leerlingen. Om hen, onge-
acht hun achtergrond of niveau, zelfver-
zekerdheid bij te brengen. Het program-
ma heeft niet opgeleverd waar op was ge-
hoopt, daar zijn vriend en vijand het over
eens. Voor de vijanden, zoals in Florida, is
de associatie met Common Core inmid-
dels een verdachtmaking geworden.
„Het is ongelukkig dat verscheidene
uitgevers, zeker die voor de basisschool”,
schreef het Onderwijsministerie in zijn
persbericht van april vorig jaar, „hebben
geprobeerd lesmateriaal dat nog was ge-
baseerd op de standaarden van Common
Core, de klaslokalen van Florida binnen
te rommelen.”
Handreiking
Maar het persbericht eindigde met een
handreiking: „Uitgevers mogen het mate-
riaal dat ze hebben voorgelegd, wijzigen
om alsnog in aanmerking te komen voor
goedkeuring.” Dat heeft Ron Larson ge-
daan. De wiskundehoogleraar aan de
Penn universiteit in Erie, Pennsylvania, is
auteur van reken- en wiskundelesboeken
die worden uitgegeven door Big Ideas
Learning. Zeven van zijn boeken werden
aanvankelijk geweigerd door het ministe-
rie. In een e-mail schreef Larson aan NRC
dat de media in april 2022 wel heel veel
aandacht gaven aan het ministerieel be-
sluit. Volgens hem is het proces ter goed-
keuring van schoolboeken in Florida niet
anders dan in andere grote staten. „Wij
hebben onze boeken in concept voorge-
legd aan het ministerie. We kregen te ho-
ren dat men bezwaar maakte tegen een
niet heel belangrijk zinnetje in het voor-
woord.”
Wat was dat zinnetje? In het voorwoord
van onze boeken voor de basisschool,
schreef Larson, „verwezen we naar een
supplement bij onze methode dat kan
worden gebruikt voor ‘sociaal en emotio-
neel onderwijs’. Dit zinnetje bleek poli-
tiek gevoelig.”
Sociaal en emotioneel onderwijs – op-
nieuw een vaag begrip, dat vooral gaat
om het versterken van zelfvertrouwen bij
leerlingen. Daar ligt de associatie met
Common Core voor de hand. En dat kan
de verbetenheid verklaren waarmee con-
In Florida servatieve politici en lobbyisten dit
moet worden schijnbaar onschuldige streven aanval-
len. The New York Times citeerde Chris
onderwezen Rufo, verbonden aan de conservatieve
dat zwarte lobby-organisatie Manhattan Group. So-
ciaal-emotioneel leren klinkt misschien
Amerikanen wel „positief en niet-controversieel”, zei
ook „nuttige hij, maar „in de praktijk dient het als een
vaardigheden” vervoermiddel voor radicale pedagogiek,
zoals critical race theory”. Volgens Rufo
leerden toen is de bedoeling ervan „kinderen op een
zij waren emotioneel niveau weker te maken en
hun normale manier van doen te inter-
onderworpen preteren als een uitdrukking van ‘onder-
aan slavernij drukking’, ‘witheid’ of ‘geïnternaliseerd
racisme’ en daarna hun gedrag zo in te
stellen dat ze kunnen leven volgens het
dictaat van de linkse ideologie”.
Is dat wat Ron Larson in zijn boeken
stopt? Met de aanmoedigingen in de
kantlijn: „Blijf denken!” „Blijf positief!”
Met de Math Musicals waarin kinderen
naar het lied ‘Waar of Niet?’ kunnen luis-
teren en eerst een sommetje moeten ma-
ken dat klopt en dan eentje dat niet klopt.
Hoe staat het er nu voor met zijn Math &
You-methode in Florida? Larson: „We
hebben het zinnetje geschrapt en daarna
zijn onze boeken toegelaten.”
16 Wetenschap nrc
DINSDAG�12�SEPTEMBER�2�02�3
nrc
DINSDAG�12�SEPTEMBER�2�02�3 Opinie 17

BRIEVEN

Commentaar

DEMISSIONAIR�KABINET

De Kamer heeft debat

nodig over de eigen rol
in instabiele tijden

K�L�I�M�A�ATACT�I�V�I�S�M�E
Ontwrichting democratische rechtsorde is niet het doel
In het hoofdredactioneel commentaar (O&D, 9/9) sug-
gereert NRC dat Extinction Rebellion met wegblokka-
des de rechtsstaat en de democratische orde onder-
mijnt. Ook in geval van een noodsituatie is het volgens
de krant „van belang de wet te respecteren”. Zou de
FOTO�ROBIN�UTRECHT/ANP
den van NRC – het grootste vraagstuk van deze tijd.
Ontwrichting van de democratische rechtsorde is
nadrukkelijk niet het doel van de klimaatactivisten,
het aanzetten van de politiek tot noodzakelijk actie
wel. Dat de overheid tot nu toe jammerlijk faalt in de
H
et is weleens anders geweest. Er waren
tijdperken dat de Tweede Kamer volle-
dig vleugellam werd op het moment
dat een kabinet viel. Het ene na het an-
dere onderwerp werd ‘controversieel’
verklaard en afgevoerd van de parle-
mentaire agenda, tot de tijd dat er weer een nieuw ka-
binet zou aantreden. Het ging dan meestal om onder-
werpen die zo gevoelig waren dat ze beter even uitge-
steld konden worden tot een nieuw kabinet. Maar van
die terughoudendheid was de afgelopen week weinig
meer te merken in Den Haag. Vaste Kamercommissies
bogen zich over hun agenda, en stelden vast dat vrij-
wel alle onderwerpen gewoon behandeld moeten
worden. Honderden eigen onderwerpen, wetsvoor-
stellen en plannen van het gevallen kabinet-Rutte IV
blijven op de agenda. Dit was goed nieuws voor de vier
partijen die ooit het kabinet stutten: VVD, D66, CDA
en ChristenUnie. Vooral D66 had zich hard gemaakt
voor het gewoon behandelen van de onderwerpen die
nog op de rol staan, niets uitgezonderd. Democratisch

FOTO�RIJKSMUSEUM�VAN�OUDHEDEN
redactie dergelijke vermanende woorden ook hebben
uitgesproken tegen de suffragettes of de Amerikaanse
burgerrechtenbeweging? Die voorbeelden laten
immers zien dat burgerlijke ongehoorzaamheid soms
hard nodig is en de rechtsstaat zelfs kan dienen. De
vergelijking met Extinction Rebellion gaat hier op. De
beweging is geweldloos en de klimaatactivisten over-
treden publiekelijk de wet, niet uit welbegrepen eigen-
belang maar om aandacht te vragen voor – in de woor-
aanpak van de klimaatcrisis, is niet in de laatste plaats
te danken aan de succesvolle lobby van de meest ver-
vuilende bedrijven achter de schermen. Het helpt
evenmin dat de staat tot nu toe veel te weinig heeft
gedaan om het vonnis van de Hoge Raad in de Klimaat-
zaak van Urgenda na te komen. Als iets de rechtsstaat
en de democratische rechtsorde ondermijnt, dan toch
vooral dat.
Juliette�Schaafsma U�l�i�co�t�e�n
én partijpolitiek was dat een verstandige zet. Dat het
kabinet gevallen is over migratie, een val die om stra-
tegische redenen door de VVD lijkt te zijn uitgelokt,
betekent nog niet dat ‘gansch het raderwerk’ van het
parlement stil moet komen te staan. Er wachten be-
langrijke dossiers, die niet kunnen wachten tot er een
nieuw kabinet aantreedt: de toekomst van de land-
bouw, asiel, stikstof, medische ethiek. Deze onder-
werpen houden zich niet aan de toevallige omstandig-
heid van een demissionair kabinet.

De�stèle�van�Choe in�het�Rijksmuseum�van�Oudheden�in�Leiden.�De�gedenksteen�komt�uit�de�grote�tempel�bij�Abydos�van�Osiris,�god�van�het�hiernamaals.�Aan�de�bovenrand�een�hië�ro�g�l�y�f�e�n�i�n�s�c�r�i�p�t�i�e�.
K�L�I�M�A�ATACT�I�V�I�S�M�E
EGY�P�TO�LO�G�I�E Dit is politie treiteren
Met belangstelling de column van
B�E�STA�A�N�SZ�E�K�E�R�H�E�I�D
Belangrijke vertaalslag
Fijn dat mensen zoals Milio van de
minder theoretisch geschoolden.
Maar ook de theoretische scholing
moet veranderen. Theoretisch
geschoolden hebben thans vaak de
Mark Rutte (VVD) maakte eens de grap
dat hij als demissionair premier
machtiger is dan als gewoon premier

Een letter voor alle hiërogliefen

Martijn Katan gelezen met een hel- Kamp, Tim ’S Jongers, de Franse normen geïnternaliseerd van een
dere uitleg waarom hij gaat demon- schrijver Eduard Louis en andere maatschappelijk bestel dat wordt
streren bij de A12 (9/9). Decennia- ‘opwaartse migranten’ de vertaal- gedomineerd door een vrijemarkt-

D
lang heeft de overheid deze per- slag maken van de leefwereld van denken met als enige normen effi- at de Tweede Kamer assertiever is en niet lan-
verse subsidiëring van bedrijven, de minder geschoolden en maat- ciëntie en rendement. Deze wor- ger kiest voor een lange periode van passiviteit
die zelf vaak megawinsten scoren schappelijk achtergestelden naar den bereikt door onderlinge con- valt te prijzen. Tussen de val van Rutte III en
Egyptologen hebben eindelijk weer een standaard om de belangrijkste hiërogliefen om te zetten. Iedereen had zijn eigen systeem. en die subsidies dus helemaal niet die van de hoger geschoolden die currentie van burgers die hun eigen het aantreden van Rutte IV zat bijna een heel jaar. Lan-
nodig hebben, gecontinueerd. de dienst uitmaken in Nederland broek ophouden en dat bevordert ge formaties en instabiele kabinetten zijn helaas meer
De moraal van Katan is: het doel (De politiek is er niet voor mensen geen sociale instelling. Deze nor- regel dan uitzondering in de 21e eeuw. Zou de Kamer
Door�onze�medewerker nationaal fonetisch alfabet te gebrui- digitale databases en dan is het han- rol werd vervuld door een Waalse derd aanwezigen ook direct om een heiligt de middelen. Alle middelen? zoals mijn ouders, 9/9). Blijkbaar men worden nu niet alleen toege- alleen nog mogen meepraten en -beslissen in tijden
ken. In de loop van de twintigste eeuw dig als die allemaal op dezelfde ma- egyptoloog van de Universiteit van stemming gevraagd. Daarmee heb ik In een indringende reportage (11/9) missen de hoger opgeleiden inle- past in de financiële sector, waarin

I
Theo�Toebosch
n zaal 148 van het Lipsius-
gebouw van de Universiteit
Leiden heeft een wetenschap-
pelijke revolutie plaatsgevon-
den. Daar heeft een groepje in-
ternationale egyptologen af-
spraken gemaakt over de translitera-
tie van het hiërogliefenschrift. Voort-
aan zullen de zesentwintig eenletter-
tekens op een uniforme manier in het
Latijnse schrift worden omgezet. Die
tekens vormen de basis van het
schrift.
Drieënhalve week later kan hoogle-
zijn steeds meer mensen van Ermans
transliteratie gaan afwijken en heb-
ben ze eigen systemen ontwikkeld.
„In grote lijnen zijn een Duitse,
Franse en Engelse traditie te onder-
scheiden, maar daarbinnen zijn weer
allerlei verschillen. Een Duitse mas-
terstudente van me kreeg, toen ze in
München begon te studeren, door
twee docenten hun eigen van elkaar
verschillende transliteratiesystemen
onderwezen.”
Ruim een eeuw later zijn egyptolo-
gen eraan gewend dat elke geleerde
een eigen transliteratiesysteem kan
nier te doorzoeken zijn. Ook komt een
uniforme transliteratie van pas bij on-
derzoek door wetenschappers buiten
de egyptologie, die in egyptologische
data bijvoorbeeld onderzoek doen
naar woordgebruik en grammatica.”
Kaper besloot eerst zijn Duitse col-
lega Joachim Quack van de Universi-
Een studente in München
moest twee verschillende
systemen leren
Luik en een Duits-Nederlandse egyp-
toloog van het CNRS, het nationale
onderzoeksinstituut in Parijs. Allen
waren positief over het initiatief,
maar niemand had de illusie dat we er
ook werkelijk zouden uitkomen.”
Concessies gedaan
Om half vijf ’s middags begon de werk-
groep. „Aan het begin heb ik eerst nog
eens de urgentie benadrukt en aange-
geven dat we de kans hadden om iets
te veranderen. Daarvoor zouden con-
cessies gedaan moeten worden.” De
discussie draaide uiteindelijk om on-
van een kabinet dat ‘missionair’ is, dan wordt Neder-
ze wel een beetje overrompeld. En lezen we hoe de ordehandhavers vingsvermogen, wil tot begrip voor immoreel handelen gemeengoed land een democratie in deeltijd. Maar hier is niet alles
omdat de stemming met handopste- moeten omgaan met de methodiek de belemmeringen van de havenots is, maar ook op maatschappelijke mee gezegd. Het is ook ongemakkelijk, en staatsrech-
ken ging is het misschien ook niet van Extinction Rebellion (XR), die in deze maatschappij. En heeft activiteiten waarbij het sociale telijk te onhelder, wat de status van een actief meebe-
heel erg democratisch gegaan, maar met ‘vreedzaam demonstreren’ deze ‘elite’ tolken/vertalers nodig aspect de norm zou moeten zijn. sturende Kamer in demissionaire tijden is. De Kamer
uiteindelijk stemde maar één tegen zich het recht toe-eigenen de maat- om er iets van te begrijpen. Mijn Voorbeelden hiervan zijn zorgon- zal actief wetsvoorstellen blijven behandelen en de re-
en was er één onthouding.” schappij te ontwrichten om nobele hoop op een betere wereld ligt bij dernemers en private equity die gering blijven controleren. Maar onder welke voor-
De vijftien linguïsten die de uni- doelen te bereiken. De foto’s van de bovengenoemde stemmen. huisarts-, dierenarts- en tandarts- waarden? Mark Rutte (VVD) maakte in de Tweede Ka-
forme transliteratie tot stand hebben A12 laat een uitzinnige euforische Willemien�Boland Diemen praktijken en ook zorginstellingen mer eens de grap dat hij als demissionair premier
gebracht, hebben van de vergadering mensenmassa zien die maar één opkopen met als doel rendement machtiger is dan als gewoon premier. Dat komt, zei hij,
een mandaat gekregen om de ko- ding wil: de politie treiteren. Het is B�E�STA�A�N�SZ�E�K�E�R�H�E�I�D en winst. Die denkwijze dient te omdat de Kamer hem nu niet kan wegsturen. Een grap
mende twaalf maanden het systeem een soort uitje geworden: gaan we veranderen. Nu lijkt het nog nodig met een kern van waarheid: wat kan de Kamer doen
verder uit te werken, vertelt Kaper. naar Slagharen of gaan we de A12 Verander de denkwijze op de basisschool empathie-lessen als het kabinet niet levert? Kan een bewindspersoon
„Zaken als het gebruik van diakriti- bezetten en de politie treiteren? Het betoog van Milio van de Kamp te gaan geven om kinderen emotio- naar huis worden gestuurd die al demissionair ís?
sche tekens, het wel of niet schrijven Een club die zijn aanhangers cur- (O&D, 9/9) om de politiek menselij- neel en ethisch op te voeden. Ik Staatsrechtelijk kan het, maar slaat het nog ergens op?
van een halfklinker die bij zwakke sussen geeft hoe je het de politie zo ker te maken, ondersteun ik volle- hoop dat de hoger opgeleide

raar Olaf Kaper het nog steeds nauwe-
lijks geloven. „Al meer dan een eeuw
was er geen standaardtransliteratie
meer”, vertelt hij in zijn Leidse werk-
kamer. Hij schetst in het kort de ont-
wikkelingen: Jean-François Cham-
pollion zorgde in 1822 bij de ontcijfe-
ring van het hiërogliefenschrift voor
een eerste standaardisering; Richard
Lepsius, de eerste hoogleraar egypto-
logie in Berlijn, kwam in 1874 met een
nieuwe transliteratie. Veertien jaar la-
ter kwam Adolf Erman, ook een verte-
genwoordiger van wat de Berlijnse
school is gaan heten, met een verbe-
terde standaard. Omdat niet bekend
is hoe het Oud-Egyptisch werd uitge-
sproken was het onmogelijk het inter-
hanteren, vertelt Kaper. „Mijn eerste-
jaarsstudenten vertel ik vanaf het be-
gin dat woorden op verschillende ma-
nieren geschreven kunnen worden.
Zelf doe ik ook dingen buiten de con-
venties om: als ik Egyptische namen
omzet in Latijns schrift gebruik ik geen
hoofdletters, omdat die in het Oud-
Egyptisch ook niet werden gebruikt.”
Digitale databases
Het 13de Internationale Congres van
Egyptologen in Leiden was voor Ka-
per als een van de organisatoren aan-
leiding om te kijken of er toch niet
stappen ondernomen konden wor-
den om tot een uniforme translitera-
tie te komen. „Er komen steeds meer
teit Heidelberg, die hij goed kent, te
polsen. „Hij vond het de moeite van
het proberen waard. Daarna hebben
we dertien andere linguïsten die zich
voor het congres hadden opgegeven
uitgenodigd voor een besloten bij-
eenkomst. Onder hen zaten vertegen-
woordigers van verschillende linguïs-
tische projecten en digitale databa-
ses. Ook waren ze van verschillende
nationaliteiten: er waren onder meer
Nederlanders, Belgen, Britten, Duit-
sers en Egyptenaren, onder wie de
voorzitter van de International Asso-
ciation of Egyptologists. Toevallig
waren er geen Franse linguïsten: hun
geveer de helft van de 26 eenletterte-
kens. „Anderhalf uur later, toen de bel
aankondigde dat het gebouw ging
sluiten, schreef ik de laatste translite-
raties op het bord. Uiteindelijk heeft
iedereen concessies gedaan en iets
van zijn eigen systeem ingeleverd.”
Kaper geeft een voorbeeld: „Met name
Duitse egyptologen waren gewend
om het hiërogliefenteken met de dub-
bele rietstengels om te zetten naar een
j, maar ze hebben er mee ingestemd
om voortaan een y te gebruiken.”
Na de geslaagde sessie besloot Ka-
per om de resultaten voor te leggen
aan de afsluitende vergadering van de
internationale egyptologenvereni-
ging. „Ik heb de ongeveer driehon-
D
werkwoorden wel wordt uitgespro- moeilijk mogelijk maakt om je weg dig. Dat kan met nieuwe politici uit nieuwe politicus die de bestaande e macht van de Tweede Kamer is geen vanzelf-
ken, maar niet als hiëroglief wordt ge- te slepen, heeft een andere core alle lagen van de samenleving en orde gaat vervangen die lessen niet sprekendheid, en moet keer op keer worden be-
schreven, en het wel of niet gebruiken business: het gezag ondermijnen. meer nodig heeft. vochten. Deze eeuw heeft maar één kabinet de
van hoofdletters moeten nog worden En dat stralen al die feestelijke Pierre�M.J.�Coenegracht Glimmen rit uitgezeten: Rutte II (VVD en PvdA). Lange periodes
uitgewerkt. Ook moet er nog beslist mensen in badkleding uit: nee, niet van demissionaire kabinetten hebben gevolgen voor
worden over de precieze benaming de zorgen om het klimaat, maar C�O�R�R�ECT�I�E�S�/A�A�N�V�U�L�L�I�N�G�E�N de manier waarop het parlement functioneert. Er zijn
van het uniforme systeem. „Wat ik lekker stoeien met de politie. De alleen maar keuzes uit kwaden: óf de Kamer ligt voort-
een transliteratie noem, noemt een serieuze bezorgde mensen stonden Françafrique durend stil, of ze voert debatten zonder dat de rege-
Duitse collega een transcriptie. elders. In Het ‘weg met Frankrijk!’ galmt ring écht te controleren. Óf het kabinet functioneert
Daarom spreek ik voorlopig over The Een beklemmende vraag bekruipt door heel West-Afrika (2/9, Week- soms jaren niet, óf het regeert over het eigen graf.
Leiden unified transliteration/trans- me: stel dat de eis van XR onmid- XR heeft een end, p. 12) stond dat Nicolas Sar- Over dit dilemma, en over de gevolgen van de politie-
cription.” Later dit jaar verschijnt een dellijk ingewilligd wordt, wat is andere core kozy heeft gezegd dat Frankrijk ke instabiliteit voor de volksvertegenwoordiging, is
artikel met alle overwegingen van de dan hun volgende onderwerp om Afrika „niet meer” nodig heeft. Hij nooit een fundamenteel debat gevoerd, en dat wordt
internationale werkgroep. het ‘vreedzaam treiteren’ te kun- business: gezag zei: „Frankrijk heeft Afrika econo- hoog tijd. Tot dat moment is het verstandig dat de Ka-
Eén ding vindt Kaper wel jammer. nen blijven uitvoeren? Ik ben ondermijnen misch niet nodig.” Die uitspraak mer zo min mogelijk onderwerpen van de agenda af-
„Het Lipsiusgebouw, inclusief onze bezorgd om het klimaat, maar nog deed hij niet als president in 2007, voert. Het parlementaire proces is al meer dan vol-
‘historische’ zaal, zal worden afge- bezorgder om deze ontwikkeling. zoals er stond, maar als minister doende verstoord geraakt.
broken.” Hanna�van�der�Avert Le�i�d�s�c�h�e�n�d�a�m van Binnenlandse Zaken in 2006.
18 Opinie nrc
DINSDAG�12�SEPTEMBER�2�02�3
nrc
DINSDAG�12�SEPTEMBER�2�02�3 Opinie 19

N De poort naar
ederlandse me- om een boottocht te regelen richting te bewaken en resultaten van betere RUBEN�L.�OPPENHEIMER C�O�LU�M�N
dia kwamen af- Lampedusa. Dit Italiaanse eiland ligt uitrusting en nauwere samenwerking
gelopen week nog geen 200 kilometer van de Tune- van de EU met de Tunesische kust-
tot eenzelfde sische havenstad Sfax, waar vandaan wacht zullen pas over enkele jaren
conclusie: de de meeste boten vertrekken. Het is echt een verschil maken. Vraag maar

Tunesië – en
EU-Tunesië- de kortste verbinding naar Europa en aan de Italiaanse regering die samen-
deal is jammer- bepaald niet de duurste of gevaarlijk- werkt met de Libische kustwacht.
lijk mislukt. Het ste vergeleken met de Libiëroute. Eva Meijer

D
enorme aantal migranten dat deze Tot eind augustus zijn 225.000 mi- e berichten over migranten

Europa – staat
zomer vanuit Tunesië richting Italië granten op illegale wijze Europa bin- die zonder voedsel of water
vertrok, sinds het sluiten van de nen gekomen. Eén op de drie mi- over de grens met Libië wor-
deal, rechtvaardigde deze conclusie.
Maar de analyse van de werkelijke
oorzaak van de tienduizenden mi-
granten is uit Tunesië vertrokken.
Dat geeft aan hoe belangrijk effectie-
ve afspraken over migratie met de
den gedumpt zijn hartverscheurend.
Net zoals de spanningen tussen mi-
granten en de Tunesische bevolking.
Klimaatrechtvaardigheid
helemaal open gaat over mens én dier
granten die de gevaarlijke oversteek Tunesische regering zijn. Het gaat Maar die situatie is mede ontstaan
naar Italië wagen, ontbrak. Er was om bijna 75.000 irreguliere migran- door de massale ongecontroleerde

vooral veel aandacht voor de slechte
economische situatie in Tunesië, de
mensensmokkelaars en het vijandige
klimaat tegen Afrikaanse migranten.
Het feit dat het wel heel erg makke-
lijk is voor West-Afrikaanse migran-
ten om naar Tunesië te komen, werd
nergens genoemd. En precies daar
wringt de schoen. De poort naar Tu-
nesië, en daarmee naar Europa, staat
wagenwijd open en juist daarover
heeft de EU geen enkele afspraak ge-
maakt met de Tunesische regering.
Als de EU nog meer migratiedeals
gaat sluiten met Afrikaanse landen,
dan is Tunesië geen goed voorbeeld,
want de Tunesische president Kais
Saied heeft zich nergens in de over-
eenkomst gecommitteerd om irregu-
liere migratie naar Europa tegen te
gaan. En dat was toch het belangrijk-
ste doel van de afspraken die er zijn
D
ten, die voornamelijk uit West-Afri- instroom van migranten uit West-
kaanse landen komen, zoals Ivoor- Afrika. En de (onterechte) hoop die e klimaatcrisis roept praktische vragen op, zo-
kust en Guinee. Deze migranten be- mensen hebben op een beter bestaan als: hoe moeten we branden blussen die groter
sluiten vooral om economische rede- in Europa. Als we de spanningen in zijn dan ooit tevoren? Het roept ook vragen op
nen naar Europa te vertrekken. Tunesië daadwerkelijk willen ver- over rechtvaardigheid, zoals: wie heeft de om-
De oplossing voor het migratieprobleem zijn Meer dan tienduizend migranten minderen, evenals de druk op het standigheden veroorzaakt die tot die branden
visummaatregelen en meer mogelijkheden tot komen uit Tunesië zelf. Hoe slecht asielsysteem in Europa, dan moet leiden en wie moet ervoor zorgen dat ze niet
het in Tunesië in sociaal-economisch ook aan de grote jonge bevolkingen toenemen?
legale migratie, zegt Francesco Mascini. opzicht ook gaat, er is dus nog geen van West-Afrikaanse landen en Tu- Er is gelukkig steeds meer aandacht voor klimaatrechtvaar-
sprake van een massale uittocht van nesië perspectief worden geboden en digheid. Momenteel richt die zich echter op (een abstract
Tunesiërs richting Europa, maar ook moet de irreguliere migratie daad- beeld van) de mens. Dat sluit bepaalde groepen uit, want
daar is sprake van een toename. Het werkelijk worden tegen gegaan. Dat sommige mensen werden en worden meer als mens gezien
was het onbegrijpelijk dat migranten Inwoners van West-Afrikaanse lan- vizier dient echter allereerst gericht kan, door visummaatregelen te com- dan andere – witte stemmen klinken bijvoorbeeld luider dan
uit West-Afrikaanse landen er de den hoeven geen visum aan te vra- te worden op het tegengaan van irre- bineren met het vergroten van moge- niet-witte. Ook is een kleine groep rijken verantwoordelijk
voorkeur aan gaven om via Libië naar gen voor een verblijf in Tunesië. Tot guliere migratie uit West-Afrikaanse lijkheden voor legale migratie. Dat voor de grootste uitstoot van broeikasgassen, terwijl armen
Italië te vertrekken. Immers, de reis voor kort gold dat voor negentig da- landen. niet doen, gaat ten koste van veel wereldwijd het zwaarst worden getroffen. Rijken kunnen zich
door de woestijn was gevaarlijk, de gen, maar dit voorjaar werd die peri- Als dat laatste het doel is, dan moe- mensen die nodeloos risico nemen het beste aanpassen, en dat zal weer leiden tot grotere onge-
kans levensgroot dat een migrant in ode verlengd tot 180 dagen. Dat ten daarover ook duidelijke afspra- om naar Europa te komen. En dat lijkheid. Dit fenomeen wordt ‘klimaatapartheid’ genoemd.
een detentiecentrum in Libië ver- maakt een reis uit bijvoorbeeld Ivoor- ken gemaakt worden met de Tunesi- laatste willen we allemaal voorko- Door de gerichtheid op mensen worden ook de consequen-
zeild raakte met alle gevaren van kust naar Tunesië relatief eenvoudig. sche regering. Zij zal haar visumbe- men. ties van de klimaatcrisis voor andere wezens ontkend, zoals
dien. Tunisair vliegt op veel bestemmin- leid moeten wijzigen en alleen die in- niet-menselijke dieren en planten. Terwijl zij hun levens en
gen in West-Afrika en een retourtic- woners van West-Afrikaanse landen leefgebieden kwijtraken, bijvoorbeeld in die branden, die zijn

gemaakt tussen Europese Commis-
sievoorzitter Ursula von der Leyen,
de Italiaanse premier Giorgia Meloni
en premier Mark Rutte enerzijds en
de Tunesische regering anderzijds.
Jarenlang vertrokken er niet meer
dan tweeduizend migranten per jaar
vanuit Tunesië naar Italië. Eigenlijk
E
r moesten duizenden dollars
betaald worden aan mensen-
smokkelaars voor het maken
van de gevaarlijke overtocht. Het al-
ternatief via Tunis bestond wel, maar
werd nauwelijks gebruikt, ook omdat
er geen smokkelnetwerken in Tune-
sië actief waren. Wat is het geval?
ket kost zo’n achthonderd euro.
Bij aankomst op het vliegveld Tu-
nis/Carthago, krijg je een stempel in
je paspoort en wordt je verder niet
gevraagd naar het doel van je reis. Als
je al niet opgewacht wordt door men-
sensmokkelaars, dan kun je zo door-
reizen naar het zuiden van Tunesië
toelaten die of werk hebben in Tune- Francesco�Mas- veroorzaakt door menselijk handelen.
sië of daar komen studeren. Effectie- cini is�associate Mensgerichtheid verbloemt dus geweld. Maar het verspert
ve grensbewaking betekent afspra- fellow�bij�Clingen- ook de weg naar echt duurzame oplossingen. Antropocentris-
ken maken over het verstrekken van dael.�Van�2015- me ligt namelijk aan de basis van de klimaatcrisis. Wanneer
visa, anders is er geen houden aan. 2020�werkte�hij mensen zichzelf centraal stellen en de rest van de wereld als
Het is duidelijk dat de Tunesische au- op�de�Nederland- grondstof beschouwen om naar believen te gebruiken is uit-
toriteiten niet de middelen hebben se�ambassade�in buiting een logisch gevolg. Zolang het soortnarcisme niet
om hun maritieme grenzen afdoende Tu�n�i�s�. wordt doorbroken zijn strengere maatregelen alleen doekjes

Het verzet tegen het Iraanse

voor het bloeden.

regime verdient nog steeds steun De mens decentreren biedt een ander beeld
van floreren en samenleven
Vergeet niet dat Iran nu gevangenen executeert die werden opgepakt
tijdens protesten na de moord op Mahsa Amini, zegt Ehsan Kermani.
W
e hebben dus meersoortige rechtvaardigheid nodig.
Rechtvaardigheid werd in de westerse traditie lang

D
gezien als een begrip dat alleen op nu levende men-
eze dagen herdenken Ira- Daarnaast gebruikt de bevolking tieke gevangenen. Tussen 5 en 11 au- sen van toepassing is. Maar, betogen denkers als Danielle Ce-
niërs in Iran en wereld- uitdrukkelijk de alle belangrijkste gustus, dus in minder dan een week lermajer en Christine Winter, de klimaatcrisis laat juist zien
wijd de grote demonstra- symbolen van het sjiisme, de islam- tijd, werden er meer dan twintig op- dat mensen met anderen verbonden zijn. Met andere men-
ties tegen de religieuze richting in Iran, om aan het regime te hangingen gemeld. sen, andere levende wezens, het land en het water, onze
dictatuur die vorige jaar tonen dat de maat vol is. The New voorouders en degenen die nog komen. Een alternatief voor

Iran en de wereld in hoogste fase van
opwinding brachten. De demonstra-
ties begonnen na de arrestatie en de
gruwelijke moord op Mahsa Amini in
een politiecel. Zij was een jonge
vrouw uit een kleine stad uit Koer-
distan die vanwege overtreding van
de kledingregels in Teheran was op-
gepakt.
Haar moord was de directe aanlei-
ding voor grote demonstraties, die
maanden duurden en waren georga-
niseerd door vrouwen. Deze werden
neergeslagen met bruut geweld
waarbij honderden mensen werden
vermoord, twintigduizend mensen
York Times publiceerde onlangs een
artikel hoe de bevolking de viering
van asjoera aangreep om tegen het
regime te protesteren. Asjoera is de
veertigdaagse herdenking van de
martelaarsdood van imam Hoessein,
de kleinzoon van de Profeet Moham-
med. Volgens de NYT waren er dit
soort demonstraties in veel steden.
Dit is veelzeggend omdat de mensen
die deze viering serieus nemen beho-
ren tot het arme en meest conserva-
tieve religieuze deel van de bevol-
king die van oudsher het regime on-
dersteunden.
I
ntussen hoor je in Nederland nau-
welijks kritiek op deze schendin-
gen van de mensenrechten of een
woord van solidariteit met de onder-
drukte.
Blijkbaar leert men niet van de ge-
schiedenis. In Onze vriend op de pau-
wentroon beschrijft Maaike Warnaar
minutieus hoe Nederland in slaap ge-
sust werd over de verfoeide laatste
sjah terwijl alle signalen op rood ston-
den.
De situatie in Iran is op dit moment
duizend keer erger dan toen. Mis-
schien zijn de Nederlandse politici te
veel met zichzelf bezig en blijkbaar
de status quo vraagt erom relaties met die anderen rechtvaar-
dig in te richten. Voorbeelden van zo’n manier van denken en
handelen zijn overigens al te vinden bij bijvoorbeeld Aborigi-
nalgemeenschappen. De mens decentreren maakt een andere
toekomst zichtbaar, biedt een ander beeld van floreren en sa-
menleven.
Dit heeft ook consequenties voor klimaatactivisme, waarin
de toekomst van de mens nu het belangrijkste lijkt. Veel acti-
visten noemen bijvoorbeeld hun kinderen of kleinkinderen
als reden om zich in te zetten voor het klimaat. Dat is net zo-
iets als wanneer mannen zeggen dat ze tegen verkrachting
van vrouwen zijn omdat ze dochters hebben. Toekomstige
generaties en mensen elders worden soms genoemd, maar
daar houdt het wel op. Ook bij (klimaat)burgerberaden lijkt
het vanzelfsprekend dat de mensen bepalen hoe de toekomst
eruit moet zien, terwijl we de wereld met talloze anderen de-

werden gearresteerd en honderden
werden verblind omdat het regime
schiet met hagel.
De demonstraties die het regime
tot wankelen brachten zijn geluwd
maar het verzet leeft nog. Gecon-
fronteerd met barbaars geweld kiest
de bevolking naast demonstraties die
nog steeds regelmatig plaatsvinden
ook voor burgerlijke ongehoorzaam-
FOTO�CIRO�FUSCO�/�EPA
I
n Teheran organiseerde een
vrouw een maaltijd voor twee-
honderd familieleden. Als versie-
ring van de zaal plaatste zij foto’s van
door het regime gedode jongeren in
plaats van de gebruikelijke afbeeldin-
gen van imam Hoessein en de zijnen.
Zo’n demonstratie van afkeer is
vergelijkbaar met het ophangen van
posters van Lady Gaga of Beyoncé in
minder met de schendingen van
mensenrechten.
Maar waar blijven de columnisten,
commentatoren, kunstenaars, caba-
retiers en rappers, vrouwenorganisa-
ties en vakbonden om hun stem te
laten horen? Een woord van solidari-
teit met een gegijzeld volk dat er alles
aan doet om zich te bevrijden is nog
altijd nodig en noodzakelijk.
len die er net zo goed recht op hebben als wij.
Klimaatactivisten (waar ik mezelf ook toe reken) kunnen le-
ren van het dierenactivisme, waarin veel problemen die nu
spelen al langer bekend zijn. Denk bijvoorbeeld aan het nege-
ren van wetenschappelijk onderzoek, criminaliseren van acti-
visten, compassion fatigue en de vraag hoe te leven te midden
van grootschalig geweld. Ook tactisch: demonstreren is ont-
roerend en goed voor de motivatie, maar verandering vraagt
om meer, zoals activisme binnen culturele praktijken, de poli-
tiek, en kennisinstituties, en vooral om een lange adem.

heid. Wie de sociale media in Iran
raadpleegt ziet dat in vele steden
vrouwen ongesluierd de straat op-
gaan. Er worden ook dans- en mu-
ziekfeestjes op straat georganiseerd.
Je ziet dat groepen vrouwen op straat
muziek spelen, iets dat voorheen on-
Migranten�aan�boord�van�het�SOS�Méditerranee-schip�‘Ocean�Viking’,�dat�hen�uit�zee�oppikte,�arriveren�eind�augustus�in�Napels. mogelijk was.
een katholieke kerk in plaats van
beelden van Jezus. De vrouw zegt
dat deze jongeren onze helden en on-
ze martelaren zijn.
Zo te zien is de Iraanse revolutie
nog steeds springlevend. Dat is ook
de reden dat het regime bezig is met
het ophangen van gearresteerde poli-
Bovendien kan de gerichtheid op de ander die in het die-
renactivisme centraal staat inspiratie leveren voor meersoor-
Ehsan�Kermani�is tige rechtvaardigheid, en uiteindelijk voor rechtvaardigheid
tolk,�vertaler�en überhaupt. Want ‘rechtvaardigheid’ is een loos begrip als het
publicist. alleen op je eigen groep van toepassing is.
Eva�Meijer is�schrijver�en�filosoof.�Ze�schrijft�om�de�week�een�co-
lumn.
 nrc DINSDAG�12�SEPTEMBER�2�02�3

Eén? Twee ooglapjes voor

bondskanselier Olaf Scholz
O�N�L�I�N�E-�H�U�M�O�R�De Duitse bondskanselier was benieuwd naar de
memes, toen hij ruim een week geleden een ooglapje moest dragen.
Een greep uit de wat tamme online-grapjes over eenoog Scholz.

FOTO�SOTHEBY’S
N
a een val bij het hardlopen
draagt kanselier Olaf Scholz
(SPD) sinds een dag of tien
Geveild�‘w�ra�k�’:�door�zon�verbleekte�Harunobu-prent�van�M�e�rc�u�r�y. een zwart ooglapje. Op zijn
kin, jukbeen en wenkbrauw zitten
schaafwonden, zo was vorige week tij-
dens debatten in de Bondsdag goed te
zien.
Zijn zwarte ooglapje, zo noteerde
een politiek verslaggever van de
Frankfurter Allgemeine Zeitung, ver-
FOTO�TRUSTEES�OF�BRITISH�MUSEUM

leent de kanselier een vermetelheid

die in verbluffend contrast staat met
zijn kalme aard. Scholz met ooglapje is
een beetje alsof Angela Merkel in een
witte bontjas haar entree zou maken,
schreef een andere criticus.
Scholz draagt de oogbedekking om-
dat zijn rechteroog opgezwollen is. Hij
viel tijdens een hardlooprondje in zijn
thuisstad Potsdam. Volgens een enigs-
zins malicieus bericht in tabloid Bild
De�ongebleekte,�kleurrijke�prent�van�Suzuki�Harunobu,�1768. viel Scholz op het asfalt plat op zijn ge-
zicht omdat hij als kind sport haatte en
pas sinds een jaar of tien aan lichaams-
VEILING beweging doet. Door zijn late instap in
de sport zouden zijn reflexen onder-
ontwikkeld zijn, concludeerde Bild.
‘Kunstvernieler’ Freddie Mercury Al bij de eerste foto van Scholz’ tij-
delijke nieuwe verschijning schreef de
Queen-zanger Freddie Mercury kon mooi zingen, kanselier zelf dat hij zich „verheugt op
alle memes”. Volgzame sociale media
maar hij „vernielde zijn Japanse kunst”, aldus critici. gebruikers gingen direct aan de slag.

N
De meest voorkomende variant is
iet iedereen is enthousiast over de spectaculaire veiling van die van Scholz met twéé in plaats van
de inboedel van Queen-zanger en rockster Freddie Mercury één ooglapje, dat uitdrukt waarvoor
(1949-1991) dezer dagen bij Sotheby’s in Londen. Met name Scholz zoal geen oog heeft of waarover
niet over de staat van zijn Japanse prenten, die maandag 11 hij doet alsof zijn neus bloedt. Zo
september bijna allemaal boven richtprijs geveild zijn. ‘Hoe een be- maakte Greenpeace Duitsland een va-
roemdheid Japanse kunst vernielde: de zaak van Freddie Mercury’, riant met de tekst: „De klimaatcrisis is
was onlangs de kop van een Instagram-post van de Leidse Japanse er! We moeten hem onder ogen zien.”
prentengalerie Hotei. De kleurige Japanse prenten van kunstenaars als En dan de blinde Scholz. Hij heeft ook
Harunobu en Koryusai die Mercury in de jaren zeventig in goede staat zogenaamd niks gezien als het gaat om
kocht, „zijn wrakken geworden”. Ze zijn allemaal verbleekt, bijna de CumEx-fraude, een grootschalige
kleurloos geworden, door zonlicht, blijkt op de Sotheby’s veilingsite. belastingfraude van een Hamburgse
Hoe de prent bedoeld is, laat Hotei-eigenaar Chris Uhlenbeck zien in bank in de tijd dat hij daar burgemees-
zijn Instagram-post. Hij zet twee versies van de houtsnede met twee ter was. Scholz kan zich van zijn af-
geliefden van Suzuki Harunobu uit 1768, Returning Sail at the Towel spraken met de topman van de bank
Rack naast elkaar: de bijna kleurloze, wit met lichtroze verschoten ver- niets meer herinneren, zegt hij. De af-
sie van Mercury – en de prent met zijn oorspronkelijke kleuren, vol faire sleept zich al jaren voort; opposi-
groen, oranje en paars, uit de collectie van het Brits Museum. Dergelij- tiepartij CDU/CSU wil een parlemen-
ke prenten zijn erg kwetsbaar. „Hoe groot Freddie Mercury ook was als taire enquête die de coalitiepartijen
muzikant, hoe hij voor zijn kunstschatten zorgen moest, wist hij niet. onder leiding van Scholz’ SPD tot nu
Of misschien kon het hem vanwege zijn rijkdom niet schelen”, aldus toe succesvol blokkeren.
de Hotei-post. De verschoten Harunobu-prent bracht maandag 8.890 De Duitse Piratenpartij vierde met
pond (10.368 euro) op (richtprijs 6.000 pond). „Terwijl die nu niet een tweet dat ze het eindelijk tot kan-
meer dan 400 euro waard is”, aldus Uhlenbeck. selier hebben geschopt. De Berliner
Zeitung maakte een grapje over de los-
Paul�Steenhuis lopende leeuwin die in zuidelijk Ber-
Memes�op�X:�Scholz als�‘k�l�i�m�a�a�t�b�l�i�n�d�e’ met�twee�ooglapjes,
volgens�Greenpeace,�en�als�kanselier�van�de�Piratenpartij.
lijn zou zijn gespot en de gemoederen
flink bezighield, totdat het een wild-
zwijn bleek te zijn.
En deze zondag werd de Duitse
voetbalbondscoach Hansi Flick welis-
waar ontslagen na een zoveelste dra-
matische nederlaag van ‘Die Mann-
schaft’, maar het Duitse basketbal-
team werd in een overwinning tegen
Servië wereldkampioen. Op platform
X moedigde de kanselier de basketbal-
lers ijverig aan. Misschien probeert
Scholz, onder invloed van de Duitse
basketbalkoorts, binnenkort nog eens
een nieuwe sport. Maar basketbal is
vast nóg iets blessuregevoeliger dan
zijn wekelijkse hardlooprondje.
Nynke�van�Verschuer

B�I�B�L�I�OT�H�E�E�K

ikje Op zoek naar stilte en concentratie ga

Lezers�zijn�de�auteurs
van�deze�rubriek.�Een�Ikje�is
een�persoonlijke�ervaring
of�anekdote�in�maximaal
120�woorden.
Insturen�via�i�k@�n�rc�.�n�l
ik naar de vierde verdieping van de
openbare bibliotheek. Ik ben op dit
vroege uur de enige bezoeker van de
zaal.
Als ik een half uurtje heb zitten
werken, gaat er een jonge student
vlak achter me zitten. Hij haalt zijn
telefoon te voorschijn en kijkt naar
een film, het geluid staat op de luid-
spreker.
Als ik hem zeg dat ik daar last van
heb, zegt hij verontwaardigd: „Het is
hier wel een bibliotheek, hè.”

Warna�Oosterbaan
 I�N�S�DAG�12 SEPTEMBER 2�02�3
| D�

In dit dorp wonen

gelukkige mensen
FOTO�MERLIN�DALEMAN

PAGINA�C6-7
 DINSDAG�12�SEPTEMBER�2�02�3�nrc
C3

cultuur&media
Recensie Opera
La�clemenza�di�Tito van�Mozart�door�Opera�Vlaande- Recensie Tentoonstelling
ren.�Regie:�Milo�Rau.�Muzikale�leiding:�Alejo�Pérez.�Ge-
zien:�10/9�Opera�Antwerpen;�herh.�t/m�21/9�(Antwer- Pe�t�ro�m�e�l�a�n�c�h�o�l�i�a�is�t/m�19/11�te�zien

IN HET NIEUWS
pen)�&�1-8/10�(Gent).�Inl.:�o�p�e�ra�b�a�l�l�e�t�.�b�e in�Brutus,�Rotterdam.�Info:�brutus.nl
*# 5 *# 3

Doemscenario’s
en stank, maar
ELLEN DECKWITZ
ook verrassing
Leer toch falen O�L �I�E �K U�N �ST
Hoe ziet de wereld eruit
elektrisch aangedreven kunstbloe-
men is origineel en ondanks de ernst
ook opgewekt.
‘Last�oil�barrel’ van�Alessandro�Balteo-Yazbeck.

V
voorbij de olie? Dat is de

FOTO�ANNEMIE�AUGUSTIJNS
Ook de Japanse kunstenaar Rumi-
orige week mocht ik aan de Rijksuniversiteit Groningen vraag van de expositie ko Hagiwara (1979) weet op een goeie
een lezing houden over de mogelijkheden van kunst- manier de absurde toekomst te van-
matige intelligentie. Na afloop kwam er een oud-stu- Petromelancholia in gen. In haar installatie gaat ze in op
diegenoot op me af die tegenwoordig aan de pabo do- Rotterdam. Shell: op een spiegelende schelp lig-
ceert. Ze verzuchtte dat haar studenten sinds de lance- gen allemaal kleine schelpjes en
ring van ChatGPT massaal teksten inleveren die duide- Door�onze�redacteur�Toef�Jaeger prullaria, daarboven draaien plastic

‘A
lijk door de chatbot geschreven zijn. wolkjes. En voor wie wil is er ook nog
„Hoe kan ik ze er in hemelsnaam van overtuigen dat het in Scène�uit ‘La�clemenza�di�Tito’ door�Opera�Vlaanderen. ltijd als het op is, is het de mogelijkheid tot participatie. De
hun eigen belang is om zélf te leren schrijven?”, vroeg ze. leeg’, luidden de wijze toeschouwer wordt namelijk uitge-
Ik antwoordde dat schrijven natuurlijk helpt om beter te le- woorden van Winnie de nodigd het ‘Shell-lied’ te zingen en
ren denken. Iedereen die ooit langer dan een week een dag- Poeh decennia geleden. De zichzelf te begeleiden met enkele rit-

Opera is een rauwe, magische

boek heeft bijgehouden, weet dat je er al pennende vaak pas woorden zijn alleen maar meer waar- mische instrumenten. Onder een ta-
achter komt wat je écht vindt, welke verlangens je hebt, en heid geworden, en ze zijn onvermin- melijk eenvoudige melodie-lijn be-
welke grenzen. Je leert je gedachten te ordenen en als het derd van toepassing op de tentoon- zing je de ‘toekomst’ van Shell: „Wel-
meezit ook nog eens zin van onzin te onderscheiden. stelling Petromelancholia, een expo- come. We are excited to update you on
Maar gaandeweg daagde ook een ander besef. Ik sta zelf al
jaren voor de klas en van het vmbo tot aan de universiteit zie
ik een grote angst om te beginnen met een tekst. Wanneer ik
machine in debuut van Milo Rau sitie waarin wordt ingegaan op de
vraag wat de gevolgen zijn van een
leven voorbij de olie(industrie).
how we are positioning Shell”, luiden
de eerste regels, waarna je een staal-
tje ‘greenwashing’ krijgt en een coda
de klas of collegezaal vertel dat zelfs ervaren auteurs daar last Zo eenvoudig als Winnie de Poeh waarin het vertrouwen wordt uitge-
van hebben, ontspannen ze een beetje, maar een zekere mate MOZARTS�'LA�CLEMENZA�DI�TITO' dacht over iets wat ‘op’ is, denken de sproken dat resultaten uit het verle-
van faalangst blijft, waardoor sommigen soms niet eens iets 32 hedendaagse internationale kun- den ‘hoop’ bieden over alle goede be-
durven inleveren. En dat is doodzonde, want een van de gro- Een goede opera verdraagt veel, zelfs een destructieve regie. Bij Opera stenaars in deze expositie er niet doelingen.

FOTO�’S�AAD�HOOGENDOORN
te meerwaardes van goed leren schrijven is dat je leert om je-
zelf teleur te stellen. Geen enkele eerste versie is volmaakt.
Vlaanderen maakt de theaterregisseur Milo Rau nu zijn operadebuut. NRC over. De inzet is hoog, blijkt uit de in-
troductie van de tentoonstelling: „In
Hagiwara en Youn zijn samen met
het kunstenaarsduo Leonhard Müll-
Het is juist de kunst om na een belabberde start door te ploe- reageert in de stijl van Raus theatermanifest: met een recensie in 10 punten. tegenstelling tot de vele tentoonstel- ner en Robin Klengel het verras-
teren en zo je onzekerheid aan te gaan. lingen die doemscenario’s bezingen sendst in hun bijdrage. De Oostenrij-
of open deuren intrappen over de kli- kers Klengel (1988) en Müllner (1987)
Door�onze�medewerker�Joep�Stapel ser. Om aan die waan tegemoet te ko- hoofdrolspelers met overgave hun maatcrisis, reflecteert Petromelan- maakten namelijk de video ‘Operati-
Een grote meerwaarde van goed leren men, gebruikt Mozart het verhaal van aria’s zingen. cholia op de erfenis van het olietijd- on Jane Walk’, een computerspel
schrijven is dat je leert jezelf teleur te stellen
1 Voor zijn laatste opera, La clemen-
za di Tito, componeerde Mozart
de vergevingsgezinde keizer Titus.
Milo Rau – die leeft voor het door-
8 Rau uitte in het verleden zijn
perk en de nieuwe betekenis die dit
verleden onherroepelijk zal krijgen.
waarin actiefiguren een stadswande-
ling maken. De actiefiguren bewegen

V
‘Rev�i�va�l�’ van�Rachel�Youn.
briljante muziek. De spraakmakende prikken van machtsdynamiek – stelt argwaan jegens ‘professionali- Wat heeft olie ons gebracht, zowel zich door een dystopisch New York
eel van mijn leerlingen en studenten hebben een opti- Zwitserse regisseur Milo Rau, die ca- vervolgens de vraag: wás die Titus teit’ (want ‘burgerlijk’); het operabe- materieel als vooral cultureel, en wat waar oliegeld de architectuur van de
malisatiefetisj. Ze willen alles zo goed en zo snel moge- nonieke teksten graag terugsnoeit tot wel zo nobel? Hij situeert het verhaal drijf is de meest geprofessionaliseer- zou kunnen verdwijnen of verande- stad heeft bepaald. waarbij in drie videowerken olie, ver- zijn afzonderlijk originele werken die wegwijs moet maken door de exposi-
lijk goed doen, en vergeten dan dat iets soms ook tijd een stompje, kiest er bij zijn operade- in de kunstwereld: Tito is hier een de van alle kunsten. Maar ook al de- ren?” voer en de leegte centraal staan, verrassend zijn, maar door de zwaar- tie, met een mooie knipoog naar Bar-
moet kosten, omdat je er anders niets van opsteekt. Ap- buut aan de Opera Vlaanderen voor sterkunstenaar die zijn engagement len hier hypergetrainde zangers de Inderdaad trapt niet iedereen open Barbie vraag je je af of de overvloed aan te van de theorie die boven de ten- bie. Om daarna te komen tot het
plicaties als ChatGPT zijn reuzehandig, maar als je er te Mozarts noten ongemoeid te laten. ‘speelt’ om zijn positie te behouden. bühne met ‘gewone’ mensen, het ge- deuren in. Al meteen aan het begin In deze drie werken mag dan nog beeld en geluid een statement is. On- toonstelling hangt, de bombast van standaard doemscenario waar juist
veel gebruik van maakt, raak je niet alleen afhankelijk Rau stelt zichzelf vervolgens de schiedt met bewondering en weder- van de expositie word je begroet wrange humor verborgen zitten, dat getwijfeld zijn ze bij elkaar gezet om- grote woorden en de stank van olie zo voor gevreesd werd in de opzet:
van een externe bron om je uit te drukken, maar loop je ook
een kans mis om in te zien dat het niet erg is als iets niet met- 2 Mozarts muziek bruist en leeft
bij Opera Vlaanderen, waar deze
vraag: doe ik als regisseur niet pre-
cies datzelfde? Maak ik mijn engage-
zijds respect. De liefde spat eraf. door swingende kunstbloemen: niet
de wind laat ze bewegen, maar dank-
geldt voor de meeste niet, zoals al-
leen al blijkt uit titels als ‘Suffocati-
dat er een verband tussen zit, maar
de overvloed werkt niet (tenzij dat
en plastic (tip: neem van tevoren wat
paracetamol in) houd je aan het slot
„Als het erger wordt zullen Barbie en
He-Man de mensheid overleven.
een lukt.
Schrijven gaat niet alleen om het eindresultaat, maar ook
om het proces. In tijden waarin het verleidelijk is om bij alles
productie nu voor het eerst live te
zien is, na de online-première in
2021 vanuit Genève. Muzikaal leider
ment niet te gelde met deze produc-
tie? Zo lopen het Romeinse verhaal,
de tijd van Mozart en 2023 voortdu-
9 Sowieso voelt Rau zich niet te
groot om tegen zijn eigen mani-
fest te zondigen. Zie punt 8: dit schit-
zij elektriciteit dansen ze rond, ver-
gezeld door disco-lichtjes. ‘Revival’
heet het werk van de Koreaans-Ame-
on’ (een stikkende vrouw in een plas-
tic zak), ‘Fontein der tranen’ of ‘What
remains at the ends of the earth?’
het statement is natuurlijk: over-
vloed is altijd slecht en dat kan je hier
letterlijk voelen, horen en zien).
toch vooral het idee over dat doem-
scenario’s wederom zijn bezongen
zoals ze steeds vaker worden bezon-
Plastic zal nog bestaan in een wereld
zonder zijn scheppers”, is het state-
ment erbij. Dat is waar natuurlijk,
meteen naar kunstmatige intelligentie te grijpen, zou je haast Alejo Pérez laat orkest en koor schit- rend in elkaar over, terwijl gele hes- terende draaischijfdecor, januskop rikaanse kunstenaar Rachel Youn Hetzelfde geldt voor de vele video- Het opentrappen van deuren gen. maar laten we hopen dat dat ook
vergeten dat de omweg meer kan opleveren dan de uitbeste- teren, deinst er niet voor terug schu- jes en paramilitairen huishouden op van kunstatelier en verwoeste stad, (1994). De absurditeit van de toe- werken waarin vaak havens en raffi- wordt helaas dan ook niet helemaal ‘Everything is plastic, it’s fantastic!’ geldt voor die kunstmatige disco-
ding. Dat snel resultaat niet automatisch goed resultaat is. En rende dissonanten uit te lichten en de bühne. past nooit in een bestelbusje. Voor ie- komst waarin de natuur bestaat uit naderijen terugkeren. In een zaal vermeden in deze expositie. Ja, er luidt een van de teksten die de kijker bloemen.
dat wie falen een kans geeft, zichzelf uiteindelijk leert om te bovenal: hij draagt zijn zangers. mand die continu hamert op collecti-
leren.

3 Mezzo Anna Goryachova is

groots als Sesto, de man die uit
liefde voor de machtsgeile Vitellia
bereid is zijn vriend, keizer Tito, te
vermoorden. Met haar diep-donkere
altregister bezorgt Goryachova je
kippenvel, haar parelende coloratuur
reikt ver voorbij het vertoon. Haar
Sesto, met zijn frêle, verscheurde
masculiniteit, is magnifiek.
6 De beeldenrijkdom in de voor-
stelling is overweldigend. Kunst
en werkelijkheid zwieren grimmig
viteit, diversiteit en de echte wereld,
is sowieso opvallend hoezeer pro-
ducties van Milo Rau over Milo Rau
om elkaar heen. Bijna elke scène ein- gaan. Ook de vorm van deze recensie GIESKES-STRIJBIS�PODIUMPRIJS�2023
digt met een iconisch (revolutie-)
beeld, dat als tableau vivant geënsce-
neerd wordt, zoals Rau eerder deed
gaat over Rau. Maar Rau doorziet dat
en pareert het hier met een voorstel-
ling die hem verre overstijgt.
Winnaars Well Made Productions en theatermaker Steef de Jong
met Het lam gods.
7 Als artistiek leider van NTGent
(2017-2023) publiceerde Milo Rau
10 Waarom moet ik dit zien? De
huiveringwekkende execu-
ties? Een kind dat voorzichtig aan het
Door�onze�cultuurredactie

AMSTERDAM.�De Gieskes-Strijbis
en cabaretier) en Nastaran Razawi
Khorasani (theatermaker en actri-
ce). Zij krijgen elk een geldbedrag
lecteerd door de Toneeljury voor het
Nederlands Theater Festival. Vol-
gens de Gieskes-Strijbisjury zijn ook
umkunstenlandschap. Zijn produc-
ties zijn uniek in Nederland, vanwe-
ge het lef en de durf om een stoffig
in 2018 een tien-punts-manifest over lijk van haar moeder schudt en er Podiumprijs 2023 is uitgereikt aan van tienduizend euro. Met ander- de toekomstplannen „overweldi- en overboord verklaard genre, de
Ellen�Deckwitz�schrijft�op�deze�plek�een�wisselcolumn�met
Marcel�van�Roosmalen. 4 Ook de andere rollen zijn gewel-
dig bezet: sopraan Anna Males-
za-Kutny (Vitellia): zelfs in hartvoch-
de toekomst van het theater. Met zijn
innovatieve documentaire-toneel,
ook in Nederland regelmatig te zien,
dan tegenaan kruipt? Waar is de
pseudo-romeinse salonintrige waar-
voor ik betaald heb? De revolutie en
creatief productiebureau Well Made
Productions en theatermaker Steef
de Jong. Ze krijgen de prijs voor hun
halve ton aan prijzengeld is de Gie-
skes-Strijbis Podiumprijs de groot-
ste podiumprijs van het land.
gend”: „Zowel binnen de podium-
kunsten als daarbuiten, in de film en
televisiewereld.”
operette, opnieuw urgentie te ge-
ven.”
In augustus ontving De Jong al de
tigheid wanhopig humaan. Jeremy wil hij de ‘echte’ wereld het theater het sterven bleven toch aan de koude bijdragen aan de kwaliteit en de di- Volgens de jury, onder leiding van Steef�de�Jong.�FOTO�RAUWKOST�FILM De jury roemt theatermaker, regis- Erik Vos Prijs en in mei de Johan
Ovenden (Titus): genereuze alfaman in halen door ook ‘gewone’ mensen kant van de poort? versiteit van de podiumkunsten in Martijn Buser, artistiek directeur bij seur, liedjesschrijver en beeldend Kaart Prijs. Zijn voorstelling De dap-
die de revolutie omarmt uit machts- te laten meespelen. Dat kan een gim- Ja, het is rauw. Maar dit is theater, Nederland. Beiden ontvangen zes- Gaudeamus, verdient Well Made kunstenaar Steef de Jong (1983) als pere Soldaat, een ironische operette,
Zo leest *#5 buitengewoon
behoud. De Nederlandse mezzo Ma- mick worden, maar hier werkt het. en theater is een magische machine, tigduizend euro, naar eigen inzicht Productions de prijs omdat hun pro- richt door creatieve producenten „een kunstenaar in hart en nieren, werd geselecteerd door de Toneelju-
*# 4 zeer�goed
u de NRC *# 3 goed ria Warenberg imponeert als Annio. Rau toont de buitenwereld in al waar de werkelijkheid groter is dan aan te wenden ten behoeve van hun ducties op een urgente manier „on- Samora Bergtop (1978) en Ellen Tjon met oorspronkelijke en eigenzinnige ry voor Het Nederlands Theater Fes-
waardering *# 2 matig zijn gruwel, schoonheid en kracht. ze lijkt. Het hart dat aan het begin uit artistieke ontwikkeling. bekende verhalen vanuit bi-cultu- A Meeuw (1975), mede verantwoor- ideeën. In zijn voorstellingen toont tival. Afgelopen vrijdag werd de
*# 1 z�wa�k
5 Mozart schreef zijn opera voor de
kroning (1791) van Leopold II, die
zich profileerde zich als verlicht heer-
Sommige figuranten zijn zichtbaar
geroerd als hun minidocu’s op het
scherm verschijnen, terwijl de
de borst van ‘de laatste Antwerpe-
naar’ wordt gesneden, gaat van hand
tot hand, en het blijft kloppen.
De drie overige genomineerden
waren Ilay den Boer (theater- en do-
cumentairemaker), Fresku (rapper
reel perspectief tonen aan het pu-
bliek.” Afgelopen seizoen was Well
Made Productions, in 2015 opge-
delijk voor de veelgeprezen voor-
stelling The Story of Travis, geregis-
seerd door Romana Vrede en gese-
hij het tegenovergestelde van de
werkelijkheid en biedt daarmee een
zeer welkom escapisme in het podi-
voorstelling nog uitgeroepen tot de
favoriet van De Wijkjury Jong Am-
sterdam.
C4 cultuur
Soutine gaf
dode dieren
een ziel
INTENSE�SCHILDERSROES
Of het nu haringen waren of dode runderen: alles
wat de Frans-Joodse schilder Chaïm Soutine
vastlegde kreeg een tijdloze ziel.
Door�onze�medewerker
K
Janneke�Wesseling
oortsachtig en in één
golf van energie ge-
schilderd, zo ogen de
landschappen, portret-
ten en stillevens van de
Joods-Franse kunst-
schilder Chaïm Soutine (1893 – 1943).
Ze zijn vanaf 1916 in een periode van
zo’n twintig jaar ontstaan. Dikke pen-
seelstreken en verfvlekken zijn grof
tegen elkaar aangezet en overlappen
elkaar. Hier en daar is er haastig over-
heen geveegd, soms is de verf direct
uit de tube op het doek geknepen.
Ondanks de intensiteit van de schil-
dersroes wist Soutine heel precies
wat hij beoogde.
Vaak was hij ontevreden over het
resultaat en veel werken vernietigde
hij daarom. Toch zijn er honderden
schilderijen overgebleven, die soms
door vrienden en kunsthandelaren
onder zijn handen zijn weggehaald.
Zestig daarvan zijn nu te zien in Düs-
seldorf, met een accent op het werk
uit de jaren twintig.
Vanaf 1919 schilderde Soutine en-
kele jaren in het kunstenaarsdorp Cé-
ret in de Franse Pyreneeën. Zijn ver-
blijf daar dankte hij aan de Parijse
kunsthandelaar Léopold Zborowski.
Soutine’s vriend Amedeo Modigliani
CULTUUR�IN�DEN�HAAG
Commissie: er ging heel veel fout bij de bouw van Amare in Den Haag
Cultuurhuis Amare is veel
duurder dan voorzien, en er
is nog geen geld voor
programmering die past bij
het ambitieuze gebouw.
Door�onze�redacteur
Elsje�Jorritsma
DEN� HAAG.� De conclusies van de
Haagse enquetecommissie liegen er
niet om. Amare, het in 2021 geopende
cultuurgebouw aan het Spui in Den
Haag, is 229 miljoen euro duurder ge-
worden dan voorzien bij het in 2014
genomen besluit om te bouwen. De
gemeenteraad is over de bouw onvol-
doende geïnformeerd en zelfs mis-
(1884 - 1920) had de jonge schilder in
drie jaar daarvoor aan Zborowski
voorgesteld. Er was een klik en
Zborowski besloot om Soutine een
dagelijkse toelage van vijf francs toe
te kennen – dat was net genoeg om in
leven te blijven – in ruil voor het ex-
clusieve recht op al het werk.
Soutine was vertrouwd met hon-
ger en ontberingen. Hij was het tien-
de kind in een gezin van elf kinderen,
zoon van een schoenmaker en gebo-
ren in een joods-orthodoxe gemeen-
schap in het huidige Wit-Rusland. In
1913 vertrok hij naar Parijs, waar hij
contact zocht met La Ruche, een ge-
meenschap van uit Oost-Europa
geïmmigreerde kunstenaars. Soutine
sprak uitsluitend Jiddisch. In die eer-
ste jaren logeerde hij elke nacht er-
gens anders, leed honger en ontwik-
kelde een maagzweer waaraan hij
uiteindelijk op vijftigjarige leeftijd
zou overlijden.
Gretigheid en angst
Uit deze periode dateert Stilleven met
Haringen (1915/16), een trefzekere
compositie van drie zilverwitte ha-
ringen op een donkergeel bord en
een lege witte kom. Het monochro-
me zwarte vlak helt naar voren, bijna
parallel aan het oppervlak van het
linnen. De schilder heeft het eten van
de haringen uitgesteld om het voed-
leid. En, misschien het meest onluis-
terend: er staat nu een indrukwek-
kend cultuurpaleis, maar er is geen
geld uitgetrokken om concerten en
voorstellingen te programmeren die
passen bij zo’n gebouw.
Dat is een aantal van de conclusies
van de enquêtecommissie van de
Haagse gemeenteraad in het rapport
Bijzonder Complex dat vrijdag aan
burgemeester Jan van Zanen werd
overhandigd. De commissie onder-
zocht de ontwikkeling en bouw van
Amare, dat het Residentie Orkest, het
Nederlands Dans Theater en het Ko-
ninklijk Conservatorium herbergt.
Het is de eerste keer dat de Haagse ge-
meenteraad gebruik maakt van het
zwaarste onderzoeksmiddel dat een
gemeenteraad heeft.
‘Stilleven�met�haringen’,�van�Chaïm�Soutine.
sel eerst te schilderen. Twee vorken
liggen als klauwen links en rechts op
het bord, klaar om de haringen met
hun grote zwarte ogen en open bek te
verscheuren.
Het stilleven is een fascinerende
vereenzelviging van de schilder met
de afgebeelde dieren: eten of gegeten
worden, de verschillende perspectie-
ven van subject en object vallen sa-
men in het beeld.
Al in de vroege stillevens zit de
ambivalentie die kenmerkend is voor
het oeuvre van Soutine: een combi-
natie van gretigheid en angst, van vi-
taliteit en diepe wanhoop. Het is
goed te zien in een reeks van drie
schilderijen van het op een heuvel
gelegen Zuidfranse stadje Cagnes-
sur-Mer, waar Soutine tot 1925 ver-
FOTO�ROBIN�UTRECHT�/�ANP
Cultuurpaleis�Amare�in�Den�Haag
bleef. De knalgele verwrongen hui-
zen wiebelen op een heuveltop,
monsters zijn het, net als bomen en
donkere schaduwen, de wereld
zweeft en stort in elkaar.
Het existentialistische levensge-
voel komt hier nog heviger tot uit-
drukking dan bij kunstenaars als Vin-
cent van Gogh en Edvard Munch. Het
is bekend dat Soutine niet kon schil-
deren zonder het landschap of het
model voor ogen te hebben, hij schil-
derde nooit uit het geheugen. Toch
zijn deze voorstellingen geen afbeel-
dingen van concrete gebeurtenissen
of onderwerpen, maar uitdrukkingen
van een emotionele staat van zijn op
dat moment.
In de winter van 1922/23 kwam de
grote doorbraak: de Amerikaanse
Tot nu toe zijn de kosten van Amare
520 miljoen euro; 265 miljoen is al uit-
gegeven, 255 zijn vastliggende toe-
komstige uitgaven zoals rente, onder-
houd en contractuele verplichtingen.
De commissie heeft ook uitgere-
kend hoeveel er nodig is om de pro-
grammering op peil te krijgen: jaarlijks
1 tot 4,8 (voor de ambitieuze variant)
miljoen euro extra subsidie van de in-
stellingen. Ook is jaarlijks een half mil-
joen euro nodig om de gewenste sa-
menwerking tussen de instellingen
tot stand te brengen en burgers meer te
betrekken. De totale financiële lasten
van Amare zouden daarmee oplopen
tot tussen de 548 en 658 miljoen euro.
De commissie is helder: het ge-
meentebestuur heeft indertijd niet
goed genoeg nagedacht over wat het
DINSDAG�12�SEPTEMBER�2�02�3�nrc
FOTO�GALERIE�LAROCK-GRANOFF
verzamelaar Alfred C. Barnes zag in
een café in Montparnasse Soutine’s
Patissier en kocht het, samen met
nog 51 doeken. Na zijn dood werd
Soutine ontdekt als de grote voorlo-
per van het Abstract Expressionisme
en werd hij zelfs het belangrijkste
voorbeeld voor hele generaties schil-
ders, van Willem de Kooning tot
Jackson Pollock en van Francis Ba-
con tot René Daniëls en Marlene Du-
mas.
Op de tentoonstelling Chaïm Sou-
tine is een aantal werken die Barnes
kocht te zien, waaronder de fraaie
Bakkersjongens – in witte jasjes en
met bakkersmuts op het hoofd. Strikt
genomen is van ‘wit’ geen sprake,
het is een amalgaam van blauw, geel,
paars, grijs, rood dat zich toch als wit
wil met dit complex: welk cultuur-
aanbod, voor wie, en van welk geld.
Het college, de ambtenarij en de ge-
meenteraad waren hierin nalatig,
concludeert de commissie. De eerste
aanbeveling in het 800-pagina’s tel-
lende rapport is dan ook, in al zijn
fundamentele eenvoud: nadenken
over „hetgeen de gemeente wil berei-
ken met Amare. Formuleer alsnog het
publiek belang dat met Amare wordt
beoogd en stel op basis daarvan de
toekomstige bekostiging vast.”
Er bleek ook weinig ruimte te zijn
geweest voor grondige besluitvor-
ming. Het besluit om Amare te bou-
wen was een politiek compromis na de
verkiezingen van 2013 waarin de
Haagse Stadspartij (HSP) sterk won.
Die sprak zich in de campagne uit te-
DINSDAG�12�SEPTEMBER�2�02�3�nrc
FOTO�WALTER�KLEIN
Chaïm�Soutine’s ‘Stilleven�met�fazant’
(19�19�)�.
Recensie Tentoonstelling
Chaïm�Soutine: Tegen�de�Stroom is�t/m
14/1�te�zien�in�Kunstsammlung�Nor-
drhein-Westfalen,�Düsseldorf.�Info:
ku�n�s�t�s�a�m�m�l�u�n�g�.d�e
*# 5
voordoet. De ogen zijn sterk asym-
metrisch en de ene wang knalgroen,
de andere oranje. De figuur lost als
een schim op in de verf. Zo ook De
Oude Actrice (1922), een meesterlijk
portret van een broodmagere vrouw
in zwarte jurk, waarin ouderdom en
in zichzelf gekeerd zijn getransfor-
meerd zijn tot een transparante
spookverschijning.
Tentoonstellingen in Parijs en New
York volgden en vanaf 1925 had Sou-
tine eindelijk in Parijs een eigen ap-
partement en groot atelier. Toch
bleef hij voortdurend van woning
wisselen en verhuisde hij minstens
twee keer per jaar. Soutine negeerde
de kunst van tijdgenoten, sloot zich
bij geen enkele kunstbeweging aan
en bestudeerde in het Louvre schil-
gen de bouw van het Spuiforum, het
cultuurgebouw dat aanvankelijk ge-
pland was. Als compromis bij de colle-
gevorming kwam daar Amare uit.
Het besluit Amare te bouwen was,
concludeert de commissie, „geen be-
sluit op basis van gedegen analyse”.
Sterker: er is „niet voldoende uitge-
werkt of de gemaakte politieke keuzes
haalbaar en/of wenselijk zijn”, en ook
later, toen problemen opdoken, was
er niet veel ruimte voor kritiek of her-
overweging van het politieke besluit.
Tegengeluiden van ambtenaren of
externe deskundigen waren niet wel-
kom, en de raad heeft zich te gedwee
opgesteld. Er was, zo concludeert de
commissie, een zogeheten wethou-
derscultuur ontstaan: wat de wet-
houder wil, gebeurt.
‘De�rog’ (1922).�FOTO�ADAGP
derijen van de oude meesters, zoals
het stilleven met een hangende rog
van de 18e eeuwse schilder Chardin.
Soutine schilderde een groot aantal
stillevens met morsdode dieren: een
fazant uitgespreid op een wit doek,
hangende geplukte kippen, roggen
opgespannen aan twee punten, met
opengesperde bek en bloederige dar-
men. Tijdloze schilderijen zijn het.
Rembrandt
Het bekendst zijn de schilderijen van
een geslachte os, waartoe de opge-
hangen os van Rembrandt de bron
van inspiratie was. De enige reis die
Soutine vanuit Frankrijk ondernam,
was naar het Rijksmuseum in Am-
sterdam om dit werk (later toege-
schreven aan Carel Fabritius) te zien.
Hoe maak
je duurzame
keuzes voor
kleding?
Onze
Slim Leven-gids
helpt je verder
Ga naar nrc.nl/slimleven
Op het atelier van Soutine hing da-
genlang een karkas. Toen het begon
te rotten en zwart werd, haalde hij bij
de slager vers bloed en gooide het
over het dier zodat hij verder kon
schilderen. Het gestroopte rund uit
1925 is zijn grootste schilderij (202 x
114 cm). Het opgehangen rund be-
dekt, tegen een donkerblauwe ach-
tergrond, omspant het hele doek.
Vlees is hier verf geworden.
Soutine’s gezondheid verslechter-
de in de laatste tien jaar van zijn le-
ven snel. Bovendien werd hij in 1943
als Russische Joodse vluchteling ge-
registreerd, waarmee hij voor de na-
zi’s vogelvrij was. Hij overleed als
een eenzame buitenstaander en als
de migrant die hij altijd was geble-
ven.
A�d�ve�r�t�e�n�t�i�e
FOTO GETTY IMAGES
cultuur C5
ZAP
BEELD�SBS�6
Anja�uit�het�rode�wandelteam�strikt�de�veters�van�Hein.
Waarom ik aan witte
bonen moest denken
O
p de een of andere manier zitten eten en televisiekijken
voor mijn gevoel in hetzelfde vakje. Zal iets met consu-
meren te maken hebben, met iets voorgeschoteld krij-
gen en dat – soms – gedachteloos naar binnen schrok-
ken. Soms is vol zitten lekker, in India schijnen er di-
verse woorden te bestaan die uitdrukken hoe gevuld de
maag is en hoe dat aanvoelt. Maar je kunt dus ook overvoerd
raken, dat zegt niet per se iets over de kwaliteit van het voed-
sel, wel over de mate waarin je het krijgt aangeboden.
Ik vertel dit om uit te leggen waarom ik aan witte bonen
moest denken toen ik naar You never walk alone keek zondag-
avond. Een wandelprogramma. Huh, op SBS6? Ja, op SBS6.
Klinkt saai, en dat is het ook, daarom is er een aantal elemen-
ten toegevoegd die er iets van spanning in moeten brengen.
En al kijkend schoot me te binnen hoe blij en tevreden ik met
mezelf was toen ik eindelijk iets had gevonden dat mijn oud-
ste dochter at. Ze zal twee geweest zijn en een kieskeurige
eter, om niet te zeggen moeilijk. Die bonen waren bingo. Hap
hap hap, bord leeg. Geweldig. En toen beging ik de fout het de
dag erna weer te presenteren en weer en weer, en ja, toen was
de lol er af.
Deze zomer aten we collectief zeven weken witte bonen.
B&B vol liefde, we konden er geen genoeg van krijgen. Acht
B&B-houders die elk een handvol potentiële geliefdes ontvin-
gen en dat werd ons in afgepaste porties voorgezet. Vlotte
voice over die de kijker van Portugal naar Frankrijk praatte en
erbij vertelde wat daar was gebeurd en te gebeuren stond.
Dan een kort tafereeltje van wat er zich daar tussen de deel-
nemers afspeelde. Direct gevolgd door een interviewtje met
de individuele deelnemers, die navertelden wat we net had-
den gezien en daarop reflecteerden. En door naar de volgen-
de B&B in een ander land, tafereeltje, interviewtje. Prima re-
cept, al moest ik na één aflevering een tijdje uitbuiken. Bin-
gen, zoals velen deden, is mij nooit gelukt.
W
aarmee zijn de grauwe bonen van het wandelpro-
gramma opgepiept? Voice over, tafereeltje, inter-
viewtje. Maar dat is, als er onderweg helemaal niks
gebeurt, nog steeds best saai. Dus zit er ook een wed-
strijdelement in, met drie teams die moeten samen-
werken, tijdsdruk en een te winnen prijs (50.000
euro). Een rood, wit en een blauw team lopen in twee weken
zeven etappes, over de Kastelenroute – 61 kilometer – deden
ze twee dagen. Zondag liep het blauwe team het snelst en
won – het verschil met de andere teams bedroeg vijf hele mi-
nuten.
Wandelen haalt het niet bij daten of survivallen en een
spanningsboog is er eigenlijk niet. Maar, de makers hebben er
toch iets van een verhaallijn uit geperst. In elk team wezen ze
een wandelaar aan „die het voor de rest moeilijk maakte”. In
het rode team zat Hein (68). En Hein liep niet meer zo snel.
Hij had ook blaren. Shai (27) vond Heins traagheid een „moei-
lijk puntje” en Anja (61) was meer van het motiveren. Zij riep
„broem broem” tegen Hein en „gas op de lolly”. Trage Hein
zei in zijn interviews dat „op tijd rust pakken” in zijn optiek
de beste strategie was voor het team. De teamleden zeiden
beurtelings wat een blok aan het been Hein was.
Dankzij de blaren van Jolanda uit team wit werd het nog
een wedstrijd. Zij wisselde haar gympen af met badslippers
en daarmee gleed ze ook nog uit. Zeker een halve minuut tijd-
verlies, haar team kwam als laatste aan en Jolanda werd door
haar teamleden naar huis gestuurd – sinds Expeditie Robinson
heet dat ingrediënt ‘elimineren’.
Het is te vaak en te veel van hetzelfde. Als je alles zo’n beet-
je door elkaar klutst, wordt het een smakeloze brei. Glijdt
makkelijk naar binnen, maar lekker is het niet. En ik ben echt
niet zo’n moeilijke eter.
Rinskje�Koelewijn
 DINSDAG�12�SEPTEMBER�2�02�3�nrc
C7

T
wee jaar geleden vluchtte
Fuat Altenbas (47) uit de
Turkse megastad Istanbul,
met 16 miljoen inwoners. Hij
woont nu in het Overijsselse
Hellendoorn, te midden van
zesduizend dorpsgenoten, sinds een half
jaar, met zijn echtgenote en hun vier kin-
deren.
Al gewend? „We hebben nog veel te
verwerken en te leren”, zegt Altenbas, in
zijn huurwoning net buiten het centrum
van het dorp. „Gelukkig hebben we buren
die ons helpen. Iemand die ons opving,
vertelde dat je hier, als nieuwe bewoners,
snel de buren bij je thuis uitnodigt. Ze
kwamen allemaal, met een cadeautje.
Een buurman helpt me met de tuin; ik
wist niks van tuinieren. Een buurvrouw
gaat eenmaal in de week wandelen met
mijn vrouw. We voelen ons hier veilig en
welkom. We komen weer tot rust.”
In dorpen wonen méér gelukkige men-
sen dan in steden, zeggen cijfers. Het
Centraal Bureau voor de Statistiek publi-
ceerde onlangs een onderzoek, Regionale
brede welvaart, dat een blikt gunt achter
economische cijfers over werk en inko-
men. Daaruit blijkt: in de rijkste regio’s
wonen niet de gelukkigste mensen.
Waar wel? Om precies te zijn: in Noord-
Friesland, de Flevopolder, de Zaanstreek
en in Salland. Hoogleraar Martijn Burger,
geluksonderzoeker (‘economics of happi-
ness’) in Rotterdam, kent deze conclusie
ook uit eigen en ander onderzoek. In 2017
was hij een van de auteurs van een Atlas
van Geluk, die een rangorde geeft van
welbevinden in de vijftig grootste Neder-
landse gemeenten (naar inwonertal).
Burger: „Geluk van mensen kun je op
Hellendoorn, met aan de westkant trou-
wens ook een ‘eigen’ berg, de Hellen-
doornse (40 meter).
De dorpskern laat zich in een uurtje be-
wandelen. Winkels stralen uit dat de kof-
fie er klaarstaat. De plaatselijke bakker is
tevens lunchroom. Midden in het filiaal
van Albert Heijn staat een massief houten
zithoek, bij een keukenblokje met koffie-
machine. Een plank boven het aanrecht is
goed gevuld met mokken, waarop foto’s
uit ‘de oude doos’ van Hellendoorn zijn ge-
print. Op tafel staat een bordje met het ver-
zoek zelf je nostalgische mok af te wassen.
Yke Kloosterman (17) werkt enkele da-
gen in de week in het Weidehuus, de land-
winkel van haar ouders, waar streekpro-
ducten (zuivel, vlees, groenten, koek,
enz.) te koop zijn. Net buiten het dorp
heeft de familie een veehouderij, met
koeien en varkens voor de slacht. Ook hier
staat een tafel midden in de zaak. „Soms
is dit net een praathuis”, zegt Klooster-
man. „De mensen wisselen graag de laat-
ste nieuwtjes met elkaar uit. Overal kom
je je vrienden en bekenden tegen. Je hebt
altijd wel iets te bespreken met elkaar.”
Hoe ziet zij haar toekomst? „Mijn
droom is: een eigen zorgboerderij begin-
nen.” Waar? „Hier in Hellendoorn, na-
tuurlijk.”
Hand in ’t krat
In een zijstraat van de Dorpsstraat woont
Koert Webbink (38), opgegroeid in het ca-
fé-restaurant-zalencentrum van zijn ou-
ders. Als student heeft hij in Enschede ge-
woond, en na zijn studie ook enkele jaren
in Deventer. „Maar mijn vriendenkring
heb ik altijd hier gehad. Elk weekend was Elk�jaar�viert�Hellendoorn�aan�het�einde�van�de�zomervakantie Heldersfees,�een�complete�feestweek.
ik terug in het dorp.” Acht jaar geleden

‘Je komt elkaar

verschillende manieren meten. Het
maakt ook uit welke groep mensen je on-
derzoekt. Op het niveau van gemeente-
grenzen kun je andere uitkomsten krijgen
dan wanneer je kijkt op de schaal van
heeft hij zich weer gevestigd in zijn ge-
boortedorp. De stilte is niet ingetreden na de dood Twente nogal achterdochtig, ‘bang voor
Hij werkt nu als gemeenteambtenaar in van deze Johanna. In 1981, bij haar hon- de baas’ – dat zit er diep in. Tukkers, zeg-
Hengelo. Veel van zijn vrienden doen derdste geboortedag, kreeg zij een stand- gen wij hier, zijn van ‘ja knikken en nee
technisch werk, in de bouw, onder ande- beeld naast de dorpskerk. Zij heeft haar doen’.”

stadswijken of dorpen. Maar gemiddeld
genomen kun je wel zeggen: in landelijke
streken kom je méér gelukkige mensen te-
gen dan in sterk verstedelijkte gebieden.”
De plek waar iemand woont, is één fac-
tor. Zo zijn er veel meer. Ze laten zich ra-
tegen, je hebt
re. „Hier wonen mensen die van aanpak- eigen ‘gedichtenmuseum’. Een prijs voor Van de Beld kent zijn dorpsgenoten als
ken weten”, typeert Webbink zijn dorps- literatuur in dialect is naar haar genoemd. „ontspannen en rechtdoorzee”. Soms is
genoten. „Praten om het praten – daar Haar naam klinkt in de eerste zin van het hij wel bezorgd of dit zo kan blijven. Het
zijn we snel klaar mee. We willen iets plaatselijke volkslied: ‘Oons dorp is be- hechte sociale weefsel begint hier en daar
dóén met elkaar, iets organiseren.” Bij kend deur Johanna van Buur'n.’ te slijten. Doorgeschoten huizenprijzen
kort werkoverleg hoort dan een biertje: De cultuur van levend verleden en hebben een eigen woning buiten het be-

den: gezondheid, werk, woning, inko-
men. Onderzoeker Burger noemt speci-
fiek ook de verschillen in leeftijdsgroepen
en relatievormen. De hoogste gelukssco-
res komen voor onder mensen die jonger
zijn dan 35 jaar en ouder dan 65. Mensen
in meerpersoonshuishoudens zijn geluk-
kiger dan alleenstaanden, waarbij een
vaste partner, gemiddeld genomen, méér
geluk brengt dan thuiswonende kinderen.
Nationaal park
Maar terug naar de geografie van het ge-
luk. Zou er zoiets bestaan als ‘het geluk-
kigste dorp van Nederland’? Op verzoek
van de Universiteit van Nederland maak-
te onderzoeker Burger een actueel rang-
lijstje. Op grond hiervan adviseert hij: „Ik
zou eens een bezoek brengen aan Hellen-
doorn, in Overijssel.”
De meeste dorpen in verstedelijkt Ne-
derland zijn vooral bekend dankzij
ANWB-borden, als afslagen op de snel-
weg. Hellendoorn niet. Wie de A50 (Apel-
doorn-Zwolle), of de A1 (Apeldoorn-Hen-
gelo) verlaat, is nog wel een half uur on-
derweg, voor een autorit die door een
groen en grazig cultuurlandschap voert.
Haast is dan af te raden, en uitstappen
sterk aanbevolen, om te wandelen op de
Sallandse Heuvelrug, die al ruim 100.000
jaar herinnert aan de voorlaatste ijstijd,
en nu ‘nationaal park’ heet. Juist ten
noorden daarvan, aan de voet van de Le-
melerberg (60 meter boven NAP), ligt
„Met de hand in ’t krat, zoals een vriend
dat noemt.”
Het ene festival na het andere sport-
evenement vult de kalender van het
dorp. Het seizoen begint in het voorjaar
met Palmpasen. En daarna: Koningsdag,
Muziek in de Tuin, Dauwpop, Hellen-
doorn Open Air, Geurenpop, Mountain
Bike Mania, Heksendorp – naast de fees-
ten die plaatselijke verenigingen ook jaar-
lijks organiseren. Met als hoogtepunt:
Heldersfees, een complete feestweek,
aan het einde van de zomervakantie.
Koert Webbink heeft dit jaar ook een ei-
gen manier gevonden om zijn dorpshart
sneller te laten kloppen. Hij maakt pod-
casts onder de titel Het DNA van Hellen-
doorn. Prominente dorpsgenoten laat hij
vertellen hoe en waarom zij verknocht zijn
geraakt aan ‘Heldern’ – zoals deze Salland-
se nederzetting in de volksmond heet.
In de kern gaan alle verhalen over eeu-
wenoud, immaterieel erfgoed: ‘noaber-
schop’ (nabuurschap). Hoewel dit Oost-
Nederlandse woord niet voortdurend
valt, volgen alle voorbeelden van een ge-
lukkige gemeenschap ditzelfde spoor.
Webbink omschrijft het als: „Je loopt even
binnen bij elkaar, je komt elkaar tegen in
het dorp, bij de sportclub, bij de muziek-
vereniging, op feesten. En als ik jou vraag
mij te helpen, dan doe je dat gewoon.”
Jorrit Eijbersen (48) is nu ruim ander-
half jaar burgemeester van de gemeente
Hellendoorn, waartoe ook Nijverdal be-
elkaar nodig’
DORPSLEVEN�Vooral in dorpen wonen gelukkige
mensen. Zoals in Hellendoorn. Daar heerst een hecht
gevoel van gemeenschapszin. „Als je gewoon
meedoet, rol je er vanzelf in.”
Tekst�Gijsbert�van�Es�Fo�t�o’s Merlin�Daleman
hoort. Hoe ervaart hij, met de blik van tuin zetten’, dan kun je maar beter niet
buiten, dit hechte gevoel van gemeen- reageren met: ‘Fijn dat je waarschuwt dat
schapszin? Per telefoon zegt hij: „Je leeft je herrie met machines gaat maken’. Dan Molenaar
hier met een glimlach op je gezicht. Dat is ben je uitgenodigd om te komen kijken en Jan van de
écht zo: iedereen groet elkaar op straat. In zo nodig even mee te helpen.”
het westen van het land, waar ik vandaan Tialda Haartsen, hoogleraar platte- Beld voelt zich
kom, maak je dat toch minder vaak mee.” landsgeografie in Groningen, is zelf opge- ‘bevoorrecht’
groeid in een dorp, in de eveneens boven-
Een nieuw schuurtje gemiddeld gelukkige Noordoostpolder.
dat hij op deze
Staan de dorpelingen ook open voor bui- Zij herkent de combinatie van weinig plek mag
tenstaanders? „Als je gewoon meedoet, woorden en veel doen uit haar eigen wonen
rol je er vanzelf in”, zegt de burgemees- jeugd: de mentaliteit van pioniers op de
ter. „Wel heeft het wat tijd nodig om te le- bodem van de vroegere Zuiderzee.
ren wat mensen precies bedoelen als ze Aan alles wat een gemeenschap hecht
iets vertellen. Wanneer iemand zegt: ‘Ik en gelukkig maakt, voegt Haartsen twee
ga zaterdag een nieuw schuurtje in mijn verklarende factoren toe: aanprutsen en
affectie. „Een dorpsgemeenschap geeft je
fysiek en mentaal de ruimte om lekker je
eigen gang te gaan. De mensen wonen er
niet op elkaars lip. Tegelijk kennen ze el-
kaar, wat maakt dat ze elkaar ook wat
gunnen. In een stad klagen mensen al-
gauw over wat je doet in je achtertuin. In
een dorp loop je dan even langs en schuif
je aan bij de koffie.”
En affectie, wat bedoelt onderzoeker
Haartsen daarmee? „Dat is een gevoel van
trots op de plek waar je woont: ‘Mijn dorp
is het beste dorp’ – die emotie. Het kan
evenzogoed een stadswijk zijn: de oude
Jordaan in Amsterdam, de Oosterpoort in
Groningen. Meestal zijn het plekken met
een bijzondere geschiedenis, met een ei-
gen verhaal.”
Oude verhalen beklijven als regel het
beste met lokale iconen in de hoofdrol.
Tante Leen in de Amsterdamse Jordaan.
Jan van Schaffelaar in Barneveld. Kaat
Mossel in Rotterdam.
Zo koestert ook Hellendoorn een heldin:
Johanna van Buren (1881-1962), nooit ge-
huwd geweest, altijd sober geleefd en al-
om geliefd dankzij meer dan duizend ge-
dichten in de streektaal, die een Twentse
krant van haar publiceerde tussen 1927 en
1961: ‘(..) ’t Is alles röstig um miej too/ Det
dut weldoadig an./ ’t Wödt binnen in miej
röstig ook,/ ’t Wödt stille in mien gemood.’
‘noaberschop’ is niet uniek voor oostelij-
ke dorpen. In Friesland wortelt deze tra-
ditie ook, als ‘mienskip’ (gemeenschap).
Het Planbureau Fryslân heeft dit feno-
meen in 2020 uitgediept in een onder-
zoek onder de titel De Friese Paradox.
Schijnbare tegenstelling
‘Arm én gelukkig’ – dat zou de schijnbare
tegenstelling zijn. Wat is het geheim voor
dit welbevinden? De Friese onderzoekers
komen tot een mix van een zevental in-
grediënten. Waaronder: de rust en ruimte
in het landschap; het gevoel van ons-
kent-ons; de eigen taal, de geschiedenis
en cultuur. En vooral ook: ‘de egalitaire
samenleving’ – iedereen voelt zich rijk
door ongeveer even arm te zijn. Met prot-
serige rijkdom kom je in deze streken niet
zo ver.
In Hellendoorn, van achter de toon-
De meeste bank van zijn korenmolen De Hoop, kiest
dorpen in molenaar Jan van de Beld (61) ongeveer
dezelfde woorden als de Friese onderzoe-
verstedelijkt kers. Hij voelt zich „bevoorrecht” dat hij
Nederland op deze plek mag wonen, dankzij de Sal-
landse natuur, die het dorp omsluit.
zijn vooral De grens van de streek luistert nauw
bekend van voor hem. Nee, die maakt voor hem géén
de borden deel uit van Twente. Dat begint aan de
andere kant van grensrivier de Regge, die
van de ANWB oostelijk langs Hellendoorn stroomt. „In
Twente heb je rangen en standen. Daar
had je meer textielarbeiders dan hier, die
uitgebuit zijn. Daardoor zijn mensen in
reik van eigen jongeren gebracht. Huur-
woningen worden te weinig bijgebouwd.
En als er al nieuwbouw gereed komt, dan
zijn het meestal dure koopappartemen-
ten, aangeschaft door rijke senioren van
buiten de regio. „We zitten hier echt niet
te wachten op mensen die zichzelf op-
sluiten in hun mooie woningen”, waar-
schuwt Van de Beld.
Marianne Nijmeijer-Maris (61) ver-
woordt het subtieler. Zij is bestuurslid
van ‘Oald Heldern, de Noaberschop’, een
stichting die in het dorp onder meer een
museumboerderij, Erve Hofman, be-
heert. „Bij noaberschap hoort een werk-
woord”, zegt zij: „Annoaberen.” Zij zoekt
een vertaling in het Nederlands, en die is
niet eens zo makkelijk te vinden. Aanslui-
ten misschien? „Ja, dat komt in de buurt,
maar het betekent meer.”
Nijmeijer en echtgenoot hebben jaren-
lang in Afrika en Zuid-Amerika gewoond.
In 2007 zijn ze teruggekeerd in haar ge-
boortedorp. Haar overtuiging is: „Mensen
moeten geworteld zijn. Om een goede
toekomst tegemoet te gaan, moet je in
verbinding zijn met je verleden. Veel
mensen leven nu te jachtig, te materialis-
tisch. Hier leven wij voor onze jeugd en
onze dorpskern. Je komt elkaar tegen, je
hebt elkaar nodig, je helpt elkaar. Zo wil-
len wij leven, hier in Hellendoorn.”
Aanstaande�zaterdag�in�Leven�het�Weekend
een�reportage,�Terug�naar�je�dorp.
 C8 leven DINSDAG�12�SEPTEMBER�2�02�3�nrc DINSDAG�12�SEPTEMBER�2�02�3�nrc
leven C9

OPGEVOED Uit onderzoek blijkt dat je van fulltime thuiswerken op de langere termijn dommer wordt én slechter werk gaat
leveren. En dus gaat verstokte thuiswerker Japke-d. Bouma maar weer halsoverkop naar kantoor.
Elke week legt Annemiek Leclaire een
lezersvraag voor aan deskundigen.

Japke-d. denkt mee

Mijn ouders

Mijn zoontje is bij mijn partner

zelfstandiger

ILLUSTRATIE�MARTIEN�TER�VEEN
M
oeder: „Over het algemeen lijkt
ons zoontje van 4,5 jaar – we heb-
ben nog een kind van 1,5 jaar – in
aanwezigheid van zijn vader zelf-
verzekerder en zelfstandiger. Als ik met hem
alleen ben, durft hij minder, bijvoorbeeld
klimmen of dieren aaien. En hij huilt sneller
en langer, bijvoorbeeld als hij zich heeft be-
zeerd, zijn zin niet krijgt of bij het douchen
water in de ogen krijgt. Hij is minder zelfstan-
dig met bijvoorbeeld tandenpoetsen en Lego
in elkaar zetten. Ook doet hij soms alsof hij
me gaat slaan. Dat doet hij bij zijn vader
nooit. Als de vader met hem alleen is, luistert
hij beter, huilt hij minder snel, durft hij meer.
Zodra ik erbij kom, zegt mijn partner, schijnt
zijn gedrag van het ene op het andere mo-
ment te veranderen. Daarbij moet gezegd
worden dat mijn partner beduidend strenger
is, soms te streng naar mijn mening. Ik wor-
stel hiermee. Ik begrijp dat kinderen zich bij Naam�is�bij�de�redactie�bekend.�(Deze�rubriek�is

‘Ze waren dwangarbeiders

verschillende personen iets anders gedragen anoniem,�omdat�moeilijkheden�in�de�opvoeding

ILLUSTRATIE�TOMAS�SCHATS
omdat bij de een nou eenmaal meer kan dan gevoelig�liggen.)�Wilt�u�een�dilemma�in�de�opvoe-
bij de ander, maar het verschil lijkt me in dit ding�voorleggen?�Stuur�uw�vraag�of�reacties�naar

toen ze elkaar leerden kennen’ geval te groot.” o�p�g�e�vo�e�d�@�n�rc�.�n�l

Op de foto: Paulina Toppen (1947) met ouders Sijtze de Groot

(1923-2005) en Uljana Kowalenko (1923-2001), broer Jan en zus Jenny. Vertrouwen uitstralen Gevoel ruimte geven
Wim De Mey: „Ik ben benieuwd wat moeder Patty Leijten: „Het is een misverstand dat ou-

Hallo verstokte thuiswerkers.

onder ‘streng’ verstaat. Kan het zijn dat vader ders dezelfde opvoedstijl moeten hebben. Be-

P
aulina Toppen: „Mijn ouders,
Sijtze uit Friesland en Uljana
uit Oekraïne, uit de buurt van
Tsjernobyl, hebben elkaar ont-
vader en zijn vriendin was er niet. Het een wat duidelijker en steviger figuur is? Juist langrijker is dat je een goed team vormt, waarin
handigst was een baan en een huis te die houding kan een kind helpen zelfvertrou- je elkaar steunt en versterkt. Hier kunnen kinde-
zoeken of een winkel beginnen. Eerst wen te ervaren. ren veel van leren. Van deze vader kan het kind
namen ze in Reduzum een winkel in „Misschien schrikt moeder van deze reac- leren doorzetten, van moeder dat het emoties

Jullie moeten weer naar kantoor

moet in Duitsland toen ze daar tijdens
de Tweede Wereldoorlog dwangarbei-
ders waren. Voor de Arbeitseinsatz
werden jonge mannen uit Nederland
opgehaald en meisjes uit onder andere
Wit-Rusland, Oekraïne en Polen. Ne-
galanterieën over. Uiteindelijk kocht
mijn vader dit winkelpand in Leeuwar-
den: sigarenmagazijn ’t Hoekje, terwijl
ze geen van tweeën rookten.
Mijn moeder studeerde geneeskun-
de, tot het transport naar Duitsland. Nu
ties van haar kind. Onzekere ouders kunnen
angsten van kinderen versterken. Ouders die
het bijvoorbeeld moeilijk vinden om van hun
kind afscheid te nemen als ze het voor het
eerst naar school brengen – het tien keer een
zoentje geven, en nog vijf keer een knuffel, ge-
mag uiten. Dat lijkt me een mooie combinatie.
„Moeder kan haar zoon helpen zijn emoties te
reguleren door ze te benoemen: ik zie dat je ver-
drietig, bang of boos bent. En begrip te tonen: ik
snap je gevoelens. Zo leert een kind emoties te
herkennen. Het is goed om waakzaam te zijn om

gentien waren ze allebei. Veel vertel-
den mijn ouders er niet over. Mijn va-
der werd tewerkgesteld op een boeren-
bedrijf, als koeienmelker, mijn moeder
in een conservenfabriek, iets met vis.
Hij had meer vrijheid en gaf door een
hek eten aan meisjes die aan de andere
kant stonden, onder wie mijn moeder.
Na de oorlog kwam ze met mijn va-
der mee naar Nederland. Terugkeer
naar haar geboorteland zou waar-
schijnlijk Siberië hebben betekend, of
werken in de wederopbouw. Thuisge-
komen bij mijn grootouders – opa had
een klompenmakerij – waren er nog
zes jongens, dus veel ruimte voor mijn
runde ze de winkel, die ook een sociale
functie had, en leerde ze Fries. Zij had
meerdere vriendinnen, ook voormalige
dwangarbeidsters die met een jongen
naar Nederland waren gekomen. Soms
kwam ik thuis uit school en stonden er
twee lege theekopjes op tafel. Eén thee-
kopje stond omgekeerd op het schotel-
tje: dan wist ik dat tante Stephanie op
de thee was geweest. De gewoonte van
een Poolse vriendin.”
Opgetekend�door�Ward�op�den�Brouw
Fo�t�o’s�van�ouders�zijn�welkom�via
m�i�j�n�o�u�d�e�r�s�@�n�rc�.�n�l�.
ven de boodschap mee: mamma of pappa is er
kennelijk niet gerust op dat hier alles oké is.
Een ouder die uitstraalt: ik heb er alle vertrou-
wen in dat jij hier je draai zult vinden, en
vriendelijk maar kordaat gedag zwaait, helpt
een kind gerust te zijn.
„Dat wil niet zeggen dat moeder niet empa-
thisch hoeft te zijn; als zij ziet dat haar kind
een slechte dag op school heeft gehad, is het
goed om te benoemen dat ze dit ziet en om tijd
te maken voor het verhaal van haar kind. Zo-
lang ze maar laat zien dat ze gerust is dat dit
goedkomt.”
M
angsten niet te versterken, wat kan gebeuren als
een kind iets waar het bang voor is niet hoeft te ijn hardcore fans
doen. Van vermijding kunnen kinderen juist ang- gaan zich nu een
stiger worden. Toon daarom na de erkenning van hoedje schrikken, en
het gevoel ook vertrouwen dat het kind de situatie hun zou ik dan ook
aankan. Daarbij kan moeder putten uit recente willen adviseren om
voorbeelden: ‘Weet je nog hoe dapper je laatst was even te gaan zitten
toen je in dat rek klom? En hoe goed dat ging?’” voordat jullie verder lezen, maar ik ga
het tóch gewoon zeggen: jullie moeten
Wim�De�Mey is�als�gasthoogleraar�verbonden�aan terug naar kantoor.
de�vakgroep�Ontwikkelingspsychologie�van�de�Uni- Ik zeg dit niet tegen de mensen die al
versiteit�Gent.�Ook�heeft�hij�een�klinische�praktijk geregeld op kantoor werken. Nee, deze
voor�kinderen�met�gedragsproblemen. column is voor alle mensen die sinds
Patty�Leijten�doet�als�universitair�hoofddocent�aan corona fulltime thuiszitten omdat ze
de�Universiteit�van�Amsterdam�onderzoek�naar�ge- daar zo lekker productief zijn. Tegen
zinsinteracties�bij�dwars�en�opstandig�gedrag. die mensen zeg ik: schop onder jullie
goed onderbouwd verhaal. Geen me-
ningen, maar feiten.
Dus toen de directeur van dát insti-
tuut, Jacqueline Schlangen, laatst op
een congres vertelde dat op de lange
termijn de gevolgen van thuiswerken
nadelig uitpakken voor zowel werkge-
vers áls werknemers, moest ik schoor-
voetend mijn mening over thuiswerken
bijstellen.
Tuurlijk, op de korte termijn heeft
fulltime thuiswerken veel voordelen,
dat vertelde Schlangen ook: autono-
mie, minder reistijd, meer concentra-
tie, meer aandacht voor de ‘work-life
ring blijkt bij de koffieautomaat slim en
scherp. Je werkt zoveel prettiger samen
als je naast elkaar op de vrijmibo hebt
staan kotsen – ik noem maar wat wille-
keurige voorbeelden.
Als je fulltime thuis blijft werken,
werk je misschien lekker door, maar blijf
je in je eigen kringetje ronddraaien,
word je onverschilliger, en gaat de kwali-
teit van je werk langzaam achteruit. „Als
we niet ingrijpen werken we onszelf col-
lectief de put in”, zei Schlangen op het
congres. Als je fulltime thuis blijft, ben je
uiteindelijk zelf de verliezer.

kont en hup weer eens naar kantoor. Ja,
ik schrik er zelf ook van!
A�d�ve�r�t�e�n�t�i�e Want ik was zelf ook zo’n verstokte
thuiswerker. Nog nooit zo productief
balance’ (ik noem dat altijd de ‘wykh’ –
wasjes, yoga, kinderen en huisdieren).
Maar als we zo doorgaan worden we
dommer, zuurder, slechter in ons werk,
E
n dus ging ik vorige week van
schrik meteen maar weer eens
naar kantoor. Voor een ‘training
diversiteit en inclusie’, voor een lunch

Colleges Koers
van
Korting geweest, nog nooit zo lekker in m’n vel, en asociale, chagrijnige collega’s – ik met een dierbare collega, voor een ver-
nog nooit zoveel rust om me te kunnen zeg het nu even in mijn eigen woorden. gadering over m’n nieuwe podcast,
oor
€25,- v concentreren op m’n werk, nooit meer Schlangen zegt dat uiteraard genuan- voor een lezing van de hoofdredactie

van de kunst lezers

tussen de prikkels op de redactie en
NRC- nooit meer in de treinspits – heerlijk.
Maar daarvan ben ik vorige maand
teruggekomen. Waarom? Omdat het
Creatieve steden, van Athene tot New York Center for People and Buildings zegt
Florence is bijna synoniem geworden voor Renaissance en Barcelona kun je niet dat ik weer eens naar kantoor moet
los zien van Antoni Gaudí. Deze steden zijn verbonden met kunst, net als bijvoor- gaan. En als het Center for People and
beeld Brugge, New York en Athene. Maar waarom uitgerekend die plaatsen? Buildings het zegt, dan is het zo.
Want bij dat Center, daar werken
In deze tien hoorcolleges ligt de focus op de steden waar de kunst tot een ongekende
mijn helden. Het is een degelijk weten-
ceerder. Zij zegt dat je thuis in je eentje
„minder leert, innoveert en ontwik-
kelt”. Dat je thuis misschien productie-
ver bent, maar dat je ook vereenzaamt,
alles op dezelfde manier blijft doen, de
weg steeds minder goed kan vinden in
je bedrijf én amper meer iets leert om-
dat je minder met collega’s praat als je
thuis in je badjas zit te werken.
over het nieuwe journalistieke seizoen,
voor een borrel met de hele redactie. Ik
zat te dutten in de trein terug, maar had
wel weer een miljoen ideeën voor co-
lumns, voelde dat ik ergens bij hoorde
en had weer een paar nieuwe gezichten
leren kennen. Ik ga volgende week
weer!
Ik dacht: misschien moeten we kan-
toor meer gaan zien als school: als pu-

W
bloei kwam en kunstgeschiedenis werd geschreven. We reconstrueren de sfeer
schappelijk kennis- en onderzoekscen- ant het mag dan lijken of je ber blijf je liever in je bed liggen, maar
van hun bloeitijd en laten je kennismaken met de smaakmakers van die plaats.
trum, gelieerd aan de TU Delft, dat al geen spat uitvoert op een dertig jaar later blijk je er meer geleerd
Je ontmoet lokale kunstenaars en architecten, maar ook vorsten en burgemeesters,
geldschieters en oproerkraaiers. Door de steden in chronologische volgorde ver voor corona mijn orakel was als het drukke kantoordag en alleen te hebben dan je ooit gedacht had.
te behandelen volgt vanzelf het verloop van de westerse kunstgeschiedenis: ging om de vraag: welke kantoren zijn maar wat hebt zitten kletsen, lunchen, Maar ik dacht ook, en daar ben ik heel
van de Griekse oudheid tot moderne kunst, van Athene tot New York! het best en welke factoren dragen bij vergaderen, bellen en rondhangen, in eerlijk in: wat heerlijk dat ik de rest van
aan werkgeluk? Daar doen ze onder- werkelijkheid leer je op zo’n dag ‘onbe- de week thuis mag werken.
10-weekse collegereeks 35 locaties en online zoek naar. wust’ meer dan je denkt, zegt Schlan- Heb ik nog niet tegen het Center for
Start vanaf september 2023 of januari 2024 Ze weten dus hoe het zit met de scha- gen. People and Buildings gezegd.
Van 299,- delijke effecten van te veel prikkels op Je leert wie de nieuwe chef AI is, een

274,-
Voor meer informatie en om de collegereeks je werk, over de desastreuze gevolgen collega leert je een handig trucje om
te boeken met exclusieve korting
van veel te volle kantoortuinen – stress, een klus efficiënter uit te voeren. De Hoe�was�jouw�week?�Tips�voor�Japke-d.
Ga naar nrcwebwinkel.nl/kunstgeschiedenis burn-out – en ze kwamen altijd met een jongen die nooit iets zegt in de vergade- Bouma�via�Tw�i�t�t�e�r�en�L�i�n�ke�d�I�n�.
C10 leven
WAT�MAAKT�HET�LEVEN�DE�MOEITE�WAARD? Het liefst zou kistenmaker Radboud Spruit
(62) iedereen die hij liefheeft eigenhandig naar het graf dragen. Zelfs als dat betekent dat
hij helemaal alleen overblijft. „Het zou me oprecht gelukkig maken.”
Tekst�Annemarie Haverkamp� Fo�t�o’s Merlijn�Doomernik
‘Ik ben begonnen met
een kist voor mezelf’
H
ij maakte
een check-
list voor de
doe-het-
zelf-uit-
vaart. Eer-
ste punt:
bel de huis-
arts zodra
de persoon
om wie het
gaat, is
overleden. Komt de dood onaangekon-
digd, bel dan 112. Wat niet nodig is – en
veel mensen niet weten – is een uitvaart-
ondernemer te alarmeren. Kistenmaker
Radboud Spruit is een groot voorstander
van de doe-het-zelfuitvaart. Waarom?
Omdat het helend werkt om het afscheid
van een dierbare helemaal zelf af te han-
delen. „Mensen zijn vaak bang om iets
fout te doen. Om het lichaam te laten val-
len, of zo. Ik zeg dan: je kunt niets fout
doen. Je moeder voelt geen pijn meer, en
ze zal ook echt niets breken. Het ergste is
al gebeurd, ze is overleden.”
Honderden doden heeft hij voorbij zien
komen in zijn carrière, en nog nooit viel
er eentje op de grond.
We zitten aan een tafel in zijn werk-
plaats in hartje Utrecht. Al is tafel een
groot woord, het zijn twee schragen met
een plank erop. De draagbaar waar hij net
nog aan werkte, heeft hij voor de gelegen-
heid even rechtop tegen de muur gezet.
Op een vliering daarboven staan drie kis-
ten van het type Petronella (vernoemd
naar zijn moeder, over wie later meer)
met handgeschreven naamkaartjes erop.
Deze ruimte, die aangenaam ruikt naar
zaagsel, is de plek waar Spruit iedereen
ontvangt. Mensen die een kist voor zich-
zelf willen laten maken of nabestaanden
die namens een familielid op zoek zijn.
Zijn laptop staat op de tafel, de telefoon
ligt ernaast. „Soms begeleid ik mensen
een hele week bij een doe-het-zelf-uit-
vaart via WhatsApp. Terwijl ik hier ge-
woon aan het werk ben, beantwoord ik
vragen. Of mijn telefoon staat op de spea-
ker en ik help iemand met het invullen
van de vragenlijst van het crematorium.
Ik zeg altijd: als het nodig is, kom ik. Maar
dat hoeft nooit.”
Organisatorisch gezien stelt een uit-
vaart niet zoveel voor, zegt Spruit, het is
vooral emotioneel iets groots. De rituelen
kunnen angst inboezemen en wie er geen
zin in heeft, moet er vooral niet aan be-
ginnen. Maar nabestaanden die het juist
wel willen, kunnen alles zelf en zullen
daar later een goed gevoel aan overhou-
den. „De verzorging na het overlijden is
niet heel anders dan de verzorging van de
zieke daarvoor.” Spruit heeft allerlei
hulpmiddelen in huis, te leen of te huur.
Denk aan een schaarwagen om de kist op
te vervoeren, of een kinsteun. „Al vol-
staat een opgerolde handdoek ook.” Hij
beschikt over een koelplaat en een mo-
biele airco, maar het is niet verplicht om
een lichaam thuis te koelen. Hij kwam
eens bij een familie die de overledene
koud hield met behulp van colaflessen uit
de vriezer. Ging ook prima. „Al ligt het er
natuurlijk wel aan hoe warm het buiten is
en hoelang je iemand wilt laten liggen.
Belangrijkste is dat je de buik koel houdt,
want in die organen begint het ontbin-
dingsproces.”
Radboud Spruit is een praktische man.
Zo begon hij zijn kistenmakerij ook ooit,
simpelweg omdat hij met zijn handen
wilde werken. Hij had toen, na het afron-
den van zijn vwo en een poging om
bouwkunde te studeren, al verschillende
baantjes gehad. Van vrachtwagenchauf-
feur tot begeleider van verstandelijk ge-
handicapten tot daklozenwerker. Op zijn
motor had hij heel Europa doorkruist en
hij voelde zich stoer en vrij. „Maar dat
was ik eigenlijk helemaal niet. Voor de
buitenwereld misschien, maar echt vrij
voelde ik me pas toen ik mijn grootste
angst in de bek durfde te kijken. Dat was
de dood.”
De�verzorging�na�het�overlijden
is�niet�heel�anders�dan
de�verzorging�van�de�zieke�daarvoor
Waar kwam die angst vandaan?
„Vroeger was ik misdienaar. Dan stond ik
tijdens een afscheidsdienst met zo’n
kaars in de hand bij zo’n gesloten kist en
vroeg ik me huiverend af wat erin zou lig-
gen. Mijn moeder was ook vreselijk bang
voor de dood. Zij had kanker, maar
praatte niet over sterven. Sterker: ze zei
dat ze zou overleven. Punt. De laatste
twee jaar van haar leven werd ze een heel
alternatieve vrouw, ze ging helemaal op
de biologisch-dynamische tour. Ik denk
dat het haar beste jaren zijn geweest. Ze
had elke gedachte aan hoe het hoorde
overboord gegooid. Mijn broer, zus, vader
en ik hebben haar tot het einde toe ver-
zorgd en ook de uitvaart deden we zelf. Ik
wilde per se de auto besturen die haar
naar haar graf reed. In die tijd, veertig jaar
geleden, was dat nog iets heel vreemds,
maar we kregen het voor elkaar. Ik heb
heel positieve herinneringen aan die tijd.
Alleen de kist vond ik vreselijk. Ik vroeg
me af waarom ze zulke lelijke kisten
maakten. Hij deed ook pijn aan mijn han-
den tijdens het dragen.”
Toen ben je zelf kisten gaan maken?
„Niet meteen. Ik had een soort klusbe-
drijf met een kleine werkplaats. Het idee
om eens een kist te maken die er vriende-
lijk uitzag, had mijn hoofd nooit meer
verlaten. Toen ben ik begonnen met een
kist voor mezelf. Ik heb mijn neef opge-
meten, die hetzelfde postuur heeft. Ik
vond het zo waanzinnig mooi om aan die
kist te werken. Kippenvel! Het was een
heel excentriek ding, een cocon. De eer-
ste versie belandde in de houtkachel, de
tweede ook. Uiteindelijk had ik mijn co-
con. Er is later iemand in begraven, maar
al vrij snel had ik een handzamer model
bedacht, de Petronella, vernoemd naar
mijn moeder. Een kist van blank hout met
ronde vormen.”
Zijn ambitie om mooie dingen te maken in
combinatie met een fascinatie voor de
dood, maakten van Radboud Spruit defi-
nitief een kistenmaker. Zijn kisten tim-
mert hij altijd op maat. Laatst nog kwam
er een oude dame op bezoek, ze was onge-
neeslijk ziek en hechtte eraan haar eigen
kist uit te zoeken. Ze zag een Petronella
staan en vroeg zich af of ze erin zou pas-
sen. „Waarom probeert u het niet”, vroeg
Spruit. Dat vond zij een beetje raar. „Als u
het spannend vindt, kun u er ook alleen
even in gaan zitten”, zei hij. „Het gaat
vooral om de breedte van uw heupen.” In
zijn werkplaats ging ze in de kist zitten.
En ach, toen leunde ze ook maar achter-
over en lag ze er gewoon helemaal in.
„Daar geniet ik zó van”, zegt Spruit.
„Om te zien hoe mensen groeien op zo’n
moment. Dat zeg ik dan ook tegen zo’n
vrouw, dat ze een held is omdat ze haar
dood op deze manier onder ogen durft te
komen. Haar dochter was mee en die
werd natuurlijk emotioneel, want zo wil
je je moeder niet zien liggen. Maar daar-
door wordt de dood meteen bespreek-
baar.”
DINSDAG�12�SEPTEMBER�2�02�3�nrc
Zoals dat bij jou thuis dus niet het geval
was.
„Nee, totaal niet. Terwijl het zoveel helpt
als je erover kunt praten. Je moet er ver-
trouwd mee raken. Ik vraag ook altijd aan
nabestaanden: is er iets waar je tegenop
ziet? Misschien vind je het ongemakkelijk
om je vader of moeder tijdens de verzor-
ging naakt te zien. Dan kunnen we daar
rekening mee houden. Ik praat altijd zo
open mogelijk over de dood, en ik snap
het écht als mensen dingen eng vinden.”
Samen met zijn kameraad Bart van Riet
regelt Spruit ook sociale uitvaarten. Dat
zijn uitvaarten voor bijvoorbeeld daklo-
zen of mensen die geïsoleerd leven.
Meestal is er geen of nauwelijks geld be-
schikbaar en doen de twee vrienden alles
zelf. Spruit: „Ik vraag in zo’n geval of
mensen die aanwezig zijn, willen helpen.
Pas geleden overleed een zonderlinge
man, zijn buren waren ook twee kleur-
rijke types. We moesten het lichaam de
kamer uit tillen, maar dat was te zwaar
voor ons tweeën. Ik vroeg die andere
mannen of ze mee wilden dragen, dat
durfden ze eerst niet. Maar uiteindelijk,
nadat ik had voorgedaan hoe het moest –
twee armen er als een schep onder schui-
ven – stonden we met z’n vieren op een
rijtje die man te tillen. Kleine stapjes,
hoek om, gang door… Dat is zo mooi. Zo-
veel dode mensen zullen zij in hun leven
niet in hun armen houden, het is een er-
varing die ze nooit meer vergeten, maar
wel een positieve ervaring. Achteraf zijn
ze dan zo trots op wat ze hebben gedaan.” Over�deze
serie
Het�helpt�zoveel�als�je
We�leven,�zo�goed
over�de�dood�kunt�praten.�Je�moet�er en�zo�kwaad�als
vertrouwd�mee�raken het�gaat.�Maar
wat�maakt�het�de
Schoonheid biedt troost, luidt het motto moeite�waard?
van Radboud Spruit. Uit ervaring weet hij Niemand�die�het
hoe intens de periode rond een overlijden definitieve�ant-
is – veertig jaar na de dood van zijn moe- woord�kan�geven,
der kan hij de details nog moeiteloos op- maar�menigeen
lepelen. „Een vacuüm in je herinnering”, heeft�er�ideeën�of
noemt hij die dagen waarop de tijd stil- zelfs�sterke�ge-
staat. Daarom is het belangrijk die peri- voelens�over.
ode zo goed mogelijk in te vullen. Met Daarnaar�vragen
zachtaardige mensen, prettige muziek, we�in�deze�serie
een fijne ruimte om in te vertoeven, mis- ku�n�s�t�e�n�a�a�r�s�,
schien bloemen, en liefst een uitnodi- schilders,�dich-
gende kist. „Schoonheid is iets heel per- ters,�musici�en
soonlijks, wát die schoonheid is, bepaal je wetenschappers.
DINSDAG�12�SEPTEMBER�2�02�3�nrc
leven C11
Ik vroeg me
af: waarom
maken ze
de kisten
zo lelijk
helemaal zelf.” Voor doodgeboren baby’s
ontwierp hij het boswitje, een aaibare kist
van populierenhout in de vorm van een
tuinboon. Keuze uit 40 of 60 centimeter.
Waarom werkt het helend om rond een
overlijden dingen zelf te doen?
„Omdat op zo’n moment de bodem onder
je bestaan wordt weggeslagen. Vooral bij
een traumatische gebeurtenis als de dood
van een kind. Op het moment dat je gaat
handelen, en dan bedoel ik letterlijk je li-
chaam in beweging brengen en iets dóén,
krijg je weer een beetje het gevoel van con-
trole terug. Je maakt zelf keuzes en bepaalt
wat er gebeurt. Dat kan al iets kleins zijn als
iemand sokken aantrekken.”
Soms vraagt hij nabestaanden om een foto
van de overledene. Want voor hem lijken
alle doden op elkaar. Ze hebben allemaal
dezelfde gezichtsuitdrukking. Zelfs men-
sen die vermoord zijn of zelf uit het leven
stapten stralen een bepaalde tevredenheid
en rust uit, zegt Spruit. Hij kan er alleen
maar uit concluderen dat de overgang tus-
sen het leven en de dood een prettige ge-
waarwording is. Niets om bang voor te zijn.
„Door alle verhalen die ik hoor, ben ik me
er zeer bewust van dat je leven van het ene
op het andere moment compleet anders
kan worden.” Een paar weken geleden be-
leefde hij zelf zo’n moment toen hij op de
fiets werd aangereden. Met gewichten in
zijn fietstassen was hij aan het trainen voor
een fietstocht naar Zuid-Frankrijk in sep-
tember. Hij had nu ook een dwarslaesie
kunnen hebben, maar het bleef bij een paar
gekneusde ribben, waardoor hij het iets
rustiger aan moet doen met de kisten. So-
wieso maakt hij er minder dan een paar jaar
geleden, omdat hij 62 is en weet dat er
méér is in het leven dan werken. Over zijn
pensioen denk hij niet na, hij zal gewoon
stoppen als het niet meer gaat. Bij voorkeur
heeft hij tegen die tijd voor zijn vriendin en
zijn broer en iedereen van wie hij houdt al
een kist gemaakt. En, hij weet dat het gek
klinkt, het állerliefst zou hij ze allemaal
persoonlijk naar hun graf begeleiden, om-
dat hij ze stuk voor stuk een mooie uitvaart
gunt. „Dat zou me oprecht gelukkig maken,
al is het natuurlijk verdrietig dat ik dan als
laatste zou overblijven. Maar dat geeft niet,
ik ben niet bang voor eenzaamheid omdat
er heel veel leuke mensen op de wereld
zijn. Mijn dochter is de enige die ik niet zelf
wil begraven, dat verdriet wil ik niet mee-
maken.”
Werken bij de Raad voor
de Kinderbescherming,
is werken voor kwetsbare
kinderen in Nederland.
Kinderen hebben recht op een gezonde en stabiele ontwikkeling. Daar zetten wij ons
elke dag voor in. We geloven dat de verschillende perspectieven en achtergronden van
onze medewerkers helpen om ons werk zorgvuldig en doeltreffend te doen. Daarom
streven we naar diversiteit in de samenstelling van onze teams.

Bij ons is iedereen welkom. Beschik jij over talenten en relevante werkervaring binnen
organisaties in het veiligheidsdomein, sociaal domein of zorgdomein? Dan vragen wij
jou om te solliciteren. Ga naar kinderbescherming.nl/welkom en zet je samen met ons
in voor kwetsbare kinderen in Nederland.
 AEX Olieprijs Philips
738,89 punten -0,03% $91,25 +0,6% €20,08 +2,9%

I�N�S�DAG�12 SEPTEMBER 2�02�3

| D�

Op zoek naar
klimaatkapitaal
De G20 schuift de Wereldbank naar
voren in de financiering van het
FOTO�FADEL�SENNA/AFP

klimaatbeleid. Daar zijn duizenden

miljarden voor nodig. PAGINA�E�6�-7

B�e�g�ro�t�i�n�g Re�p�a�ra�t�i�e Football�Leaks

Ambtenaren vinden het mooi Niet makkelijker, wel eerlijker: Portugese klokkenluider
geweest met de geldsmijterij van nieuw voorstel voor veroordeeld tot vier jaar
het kabinet vermogensbelasting gevangenisstraf
PAGINA�E3 PAGINA�E9 SPORT�PAGINA�E�11
E2 Economie nrc
DINSDAG�12�SEPTEMBER�2�02�3
nrc
DINSDAG�12�SEPTEMBER�2�02�3 Economie E3

STAKING�AUSTRALIË SUCCESVOLLE�TECHSTART-UP
Europese gasprijs stijgt
voor derde dag op rij Betaalbedrijf Mollie gaat
AMSTERDAM.�De Europese gasprijs is maandag verder gestegen
vanwege de staking bij productiefaciliteiten voor vloeibaar ge-
maakt aardgas (lng) in Australië en onderhoudswerkzaamheden
voor het eerst reorganiseren
aan Noorse gasvelden. De gasprijs stijgt nu al drie dagen op rij. De
prijs op de toonaangevende Amsterdamse gasbeurs klom maan- Volgens oprichter Adriaan
dagmiddag met circa 8 procent tot meer dan 37 euro per mega- Mol is Mollie zich aan het
wattuur. De installaties in Australië zijn goed voor circa 7 procent
van de wereldwijde lng-leveringen. Door werkzaamheden aan klaarmaken voor groei. „Dan
het grote Troll-gasveld voor de Noorse kust is de export van aard- kom je ook dingen tegen die
gas verminderd. Noorwegen is door de oorlog in Oekraïne de
grootste gasleverancier van Europa geworden. Wel zijn de Euro- niet efficiënt meer zijn.”
pese gasopslagen goed gevuld, terwijl West-Europa ook te maken
heeft met zonnig weer, wat de prijs kan drukken omdat de ver- Door�onze�redacteur
warming niet aangezet hoeft te worden. (ANP) Stijn�Bronzwaer
A�M�ST�E�R�DA�M�.�Het Amsterdamse be-
taalbedrijf Mollie, een van de succes-
volste Nederlandse start-ups, gaat na
jaren van groei reorganiseren. Dat be-
vestigt oprichter en grootaandeelhou-
der Adriaan Mol maandag na bericht-
geving in het Het Financieele Dagblad.
Een relatief klein aandeel – „mis-
schien 5 procent”, aldus Mol – van de
ruim zevenhonderd werknemers ver-
liest zijn baan. De betrokken werkne-
mers zijn anderhalve week geleden
geïnformeerd.
FOTO�REUTERS/CHEVRON
maken voor groei,” zegt Mol, „dan
kom je ook dingen tegen die niet effi-
ciënt meer zijn.”
Adriaan Mol richtte Mollie (ver-
noemd naar zijn bijnaam onder vrien-
den) op in 2004. Inmiddels helpt
Mollie meer dan 130.000 bedrijven in
Europa met hun digitale betalings-
verkeer, onder meer door het facilite-
ren van betalen via webwinkels.
Mollie leed vorig jaar 121
miljoen euro verlies op een
omzet van 123 miljoen euro
Mollie leed vorig jaar 121 miljoen euro
verlies op een omzet van 123 miljoen
euro. Dat geld gaat voor een groot deel
op aan personeel. Vorig jaar nam het
aantal werknemers van Mollie met
len, een van de grootste investerings-
rondes ooit voor een Nederlandse
start-up. De investering maakte het
bedrijf in één klap tot een van de
hoogst gewaardeerde niet-beursge-
noteerde fintechbedrijven in Europa.
Het is voor het eerst sinds de op-
richting dat Mollie reorganiseert.
Daarmee is het bedrijf geen uitzonde-
ring in de techsector, waar vrijwel alle
bedrijven de afgelopen twee jaar,
vaak meermaals, werknemers heb-
ben moeten ontslaan. Techbedrijven
zijn door investeerders jarenlang stel-
selmatig hoog gewaardeerd. Door de
stijgende rente zijn durfkapitalisten
terughoudend om in snelgroeiende,
verliesgevende techbedrijven te in-
vesteren. Deze bedrijven zijn ge-
dwongen hun kosten omlaag te bren-
gen en snijden daarom in hun perso-
neelsbestand.
Veteraan in de betaalsector

Mol benadrukt dat Mollie onlangs
ook vacatures heeft geopend, voor
technisch geschoolde specialisten.
„We zijn het bedrijf juist aan het klaar-
ruim driehonderd fulltimers toe.
In juni 2021 stak een groep inves-
teerders 665 miljoen euro in Mollie
voor ruim 10 procent van de aande-
Als onderdeel van de groeiplannen
trok Mollie twee jaar geleden de Ame-
rikaanse topman Shane Happach aan,
een veteraan in de betaalsector. Tech-
neut Mol, die eerder in NRC stelde de

FOTO�OLIVIER�MIDDENDORP
baas zijn „niet leuk” te vinden en „er
niet goed in te zijn” – kreeg een vrije
Bij�de�lng-installatie�van�C�h�ev�ro�n�in�Australië�wordt�gestaakt. rol. In januari dit jaar vertrok Hap-
pach. Hij werd vervangen door Mols
rechterhand Koen Köppen, die eerder
verantwoordelijk was voor Mollies
technische afdeling.
CBS MAX lang aan de grond Onlangs stelde Mol in een inter-
Export van moest blijven na twee onge-
vallen in korte tijd. Boeing
view met tech- en mediapodcast P OM
dat zijn bedrijf een „grove fout” had
Minister�van�Financiën�Sigrid�Kaag�bij�de�vorige�Prinsjesdag.�Ambtenaren�zijn�vooral�bezorgd�over�de�houdbaarheid�van�de�overheidsfinanciën�op�de�langere�termijn.

goederen gedaald is de productie van het type gemaakt door „veel te snel veel te veel
aan het opvoeren, al werd mensen aan te nemen”. Daardoor was A�N�A�LYS�E�STUDIEGROEP�BEGROTINGSRUIMTE
AMSTERDAM.�Nederlandse vorige week bekend dat er Mollie de laatste jaren „heel corpo-

Ambtenaren zien spilziek kabinet

bedrijven exporteerden in
juli opnieuw minder goede-
ren (-0,9 procent) dan een
jaar eerder. Dat meldt het
een probleem is bij een toe- rate” geworden, volgens de eigenaar.
leverancier van de vlieg- „We hebben veel dure mensen aan-
tuigbouwer waardoor de genomen die een aantal jaar bij Boo-
productie wordt gehinderd. king of Uber hebben gewerkt. Die
FOTO�PETER�HILZ/ANP/HH

Centraal Bureau voor de Sta-
tistiek (CBS). De krimp is on-
geveer hetzelfde als in juni.
Volgens het CBS werden er
vooral minder chemische
producten en metaalpro-
ducten uitgevoerd. De ex-
port van machines en appa-
raten nam wel toe. De im-
port van goederen steeg in
juli met 2,2 procent op jaar-
basis, na een daling met 2,5
Het Witte Huis liet weten hebben nog nooit een klant gespro-
dat de deal beide landen ken, komen dan binnen en gaan aller-
helpt. Zo zorgt de order voor lei dingen doen die nergens op slaan”, Er dreigt een gat van 17 miljard euro, waarschuwt een ambtelijke studiegroep. In plaats van subsidies kunnen er heffingen komen.
werkgelegenheid in de VS zei Mol. „Uiteindelijk draait het om
en helpen de vliegtuigen bij het product en de klant. Ik ben ergens
de groei van de reisindu- wel blij met die hele crisis. Daardoor Door�onze�redacteur begroting van toen een grotere hap. houdend van aard over de financiële Dat werd ook elders opgemerkt. In waard, komt daar nog een kritiekpunt
strie in Vietnam. (ANP) luisteren mensen weer wat beter naar Rik�Rutten Aan die harde bezuinigingsopera- mogelijkheden, terwijl de afgelopen 2019 zei Christine Lagarde, de presi- bij. De topambtenaren vragen zich af
Kantoor�van�Mollie�in�Amsterdam. mij. ” tie, met VVD’er Mark Rutte en PvdA’er kabinetten juist volop geld uitga- dent van de Europese Centrale Bank, of het nodig is beide problemen op te
DEN HAAG.�De verkiezingscampagne Diederik Samsom als architecten, ven. dat Nederland en Duitsland maar lossen met subsidies voor degenen
BRILLEN moet nog in volle hevigheid losbar- ging ook een advies van de Studie- Het ruimhartig begroten dat begon eens moesten ophouden met zuinig die zich aanpassen en geld voor
Pearle gaat Grand- sten, maar de formatiebijbel is er al.
Met slecht nieuws.
groep vooraf.
Het adviesrapport dat in juni 2012
tijdens Rutte III, kreeg in de pande-
mie een extra zetje en is bij Rutte IV
zijn. Dit jaar kreeg Nederland van de
Europese Commissie zelfs te horen
groene technologieën.
Een nieuw kabinet kan klimaat- en

procent in juni. Volgens het
CBS zijn de omstandighe-
den voor de export in sep-
tember ongunstiger, vooral
door krimp en negatiever
producentenvertrouwen in
Duitsland. Ook het oordeel
over buitenlandse orders
was negatiever. (ANP)
LU�C�H�T�VA�A�RT
Vietnam bestelt
91,25
Optical heten Maandag verschenen de adviezen verscheen, was onverbiddelijk. De tot een vaste waarde uitgegroeid. De dat het eigenlijk nog meer zou moe- milieudoelen ook halen door te „nor-
van de Studiegroep Begrotingsruimte. economische crisis hakte erin, de zor- begroting groeide door alle plannen ten investeren dan het nu al doet. meren en beprijzen”. Laat bedrijven
S�O�E�ST�E�R�B�E�R G�.�Honderd Dit team van financiële topambtena- gen over de overheidsfinanciën wa- van dit kabinet met 26 miljard euro. (en eventueel burgers) maar betalen
Nederlandse brillenwinkels ren komt altijd vóór de verkiezingen ren groot. De opstellers van het rap- Oververhitte economie voor hun CO2- of stikstofuitstoot, is
van GrandVision die nu nog
de naam Pearle Studio dra-
$ met voorstellen voor het nieuwe kabi-
net, en die worden traditiegetrouw tot
port – de hoogste ambtenaren van het
ministerie van Financiën en andere
De topambtenaren zitten in hun maag
met deze nieuwe gulheid. De frustra-
daarbij de gedachte, dan veranderen
ze vanzelf wel. Of stel een maximale
gen, gaan verder onder de
De�prijs�van�een�vat�B�re�n�t�-�o�l�i�e�bereikte�maandag�het�hoogste�niveau�in
op de laatste letter gelezen – en vaak ministeries en instellingen, zoals het Er zijn onvoldoende tie spat van de pagina’s in het nieuwe uitstootgrens in.
naam GrandOptical, die al is opgevolgd in de formatie. Centraal Planbureau – riepen op tot advies. „De afgelopen kabinetsperi- De topambtenaren zijn het meest
te vinden onder meer bijna�tien�maanden.�De�stijgende�olieprijs�doorkruist�pogingen�van�cen- Door de val van kabinet-Rutte IV in „latere pensionering en minder ar-
scherpe keuzes gemaakt ode zijn onvoldoende scherpe keuzes bezorgd over de lange termijn. De
Frankrijk, België en Luxem- trale�banken�om�de�inflatie�te�temmen. juli hadden de ambtenaren minder beidsongeschiktheid” en stelden gemaakt en is ervoor gekozen om zorg, de vergrijzing (die tot hogere
Studiegroep�Begrotingsruimte
burg. De winkels richten tijd dan ze hadden gehoopt. Toch voor de zorgkosten te temmen. maatschappelijke uitdagingen veelal AOW-kosten leidt) en klimaatveran-
zich op de wat duurdere heeft de Studiegroep naar eigen zeg- met extra geld op te lossen”, schrijven dering zullen de komende decennia
Den Haag luistert meestal
brillenmarkt. GrandOptical
AEX
gen genoeg gezien om harde conclu- De economie bleek dat verrassend ze. steeds meer geld gaan kosten. Daar-

vijftig Boeings
AMSTERDAM.�Luchtvaart-
maatschappij Vietnam Airli-
nes heeft een order geplaatst
bij Boeing voor vijftig vlieg-
tuigen van het type 737 MAX
tijdens het bezoek van de
Amerikaanse president Joe
Biden aan Vietnam. Met de
bestelling is een waarde ge-
moeid van miljarden dollars.
De order is een opsteker
voor Boeing omdat de 737
+�2�,9�%
valt evenals brillenketen Pe- sies te trekken. Volgens het advies is Er zijn ambtelijke adviezen die in la- goed aan te kunnen, en groeide zelfs Dit is iets heel anders dan de ingrij- voor moet het komende kabinet al
arle onder optiekconcern
738,89 punten -0,03% het huidige kabinet slecht met geld des verdwijnen, waar nooit meer over zo hard dat de staatsschuld onder de pende bezuinigingsronde van 2012, stappen zetten, zo luidt het advies.
GrandVision, dat weer een omgegaan en is een „koerscorrectie” gesproken wordt. Hoe anders dat ligt 50 procent van het bruto binnen- lijken ze te willen zeggen. Het kabinet Dat het komende kabinet wel wat
dochteronderneming is van Beleggers�kijken�deze�week�vooral Philips was�maandag�de�grootste nodig. Het volgende kabinet moet be- voor de Studiegroep , blijkt wel uit het lands product dook – ongekend heeft zoveel plannen gemaakt, en dat minder geld mag uitgeven, daarover
's werelds grootste brillen- uit�naar�de�rentevergadering�van stijger,�na�de�stevige�koersdaling duidend minder genereus worden. regeerakkoord dat eind 2012 ver- laag. in een oververhitte economie, dat het zijn veel partijen het eens, van links
concern EssilorLuxottica. de�Europese�Centrale�Bank�op van�vrijdag.�Het�concern�bracht Vanaf 2028 moet zelfs ieder jaar scheen. De AOW-leeftijd werd door Bovendien gaf het kabinet met zijn veel geld niet eens krijgt uitgegeven. tot rechts. Maar het enthousiasme
Met de naamswijziging van donderdag.�Een�nieuwe�rentever- donderdag�naar�buiten�een�ak- een gat van 17 miljard euro worden Rutte II versneld verhoogd. De regels nieuwe dadendrang gehoor aan de Geld voor wegen kan niet worden be- over een bezuinigingsronde als tien
de winkels wil GrandVision hoging�door�de�ECB�is�geen�uitge- koord�te�hebben�bereikt�over gevuld, aldus het rapport, door mid- voor arbeidsongeschikten werden roep van menig econoom in binnen- steed zolang de stikstofcrisis niet op- jaar terug lijkt ver weg. Zelfs in het
dat het onderscheid tussen maakte�zaak.�Een�hogere�rente schadevergoedingen�voor�klan- del van bezuinigingen of extra belas- strenger. En op de zorg werd 5 miljard en buitenland om te investeren. Het gelost is, de ministers van Defensie en strenge Studiegroep-advies.
beide ketens duidelijker drukt�de�aandelenkoersen.�Beleg- ten�in�de�VS�die�problemen�onder- tingen. Dat is een fors bedrag, op een euro per jaar bespaard. schrappen in dure investeringen van van Onderwijs kunnen op de krappe Het kabinet moet namelijk wel be-
wordt voor klanten. gers�leken�maandag�onzeker�te�zijn vonden�met�slaapapneu-appara- rijksbegroting van rond de 400 mil- Dus als de Studiegroep Begrotings- de eerste kabinetten-Rutte had een arbeidsmarkt nauwelijks het perso- ter op de portemonnee letten, aldus
GrandOptical zal met name over�wat�de�ECB-vergadering�zou ten�van�Philips.�Maandag�sloeg�de jard euro. Het ‘bezuinigingskabinet’ ruimte spreekt, wordt in Den Haag prijs, zeggen deskundigen: zo werd neel aantrekken waarvoor ze miljar- de ambtenaren, maar ook „onnodige
de luxere brillenmerken ver- o�p�l�e�ve�re�n�. stemming�over�het�bedrijf�om. Rutte II, van VVD en PvdA, bezui- geluisterd. Toch valt op de invloed het stroomnet niet op tijd uitgebreid den euro’s extra hebben gekregen. economische en maatschappelijke
kopen, zoals Dolce & Gabba- nigde tussen 2012 en 2016 16 miljard van de topambtenaren wel iets af te om de explosieve vraag bij te be- Voor het klimaatfonds en het stik- schade op korte termijn en in de toe-
na, Ray-Ban en Prada. (ANP) euro, al was dat uit de kleinere rijks- dingen. De adviezen zijn steevast be- nen. stoffonds, opgeteld 60 miljard euro komst vermijden”.
E4 Familieberichten nrc
DINSDAG�12�SEPTEMBER�2�02�3
nrc
DINSDAG�12�SEPTEMBER�2�02�3
O�ve�r�l�e�d�e�n
B�O�U�W�R�EG�E�L�S
Toch deels uitstel wet bouwkwaliteit
De Eerste Kamer en de
bouwsector zagen
problemen opdoemen door
nieuwe wet. Minister Hugo
de Jonge stelt die nu uit.
Door�onze�redacteur
Sjoerd�Klumpenaar
A�M�ST�E�R�DA�M�.�Demissionair minister
Hugo de Jonge (Volkshuisvesting,
CDA) laat wetgeving over kwaliteits-
borging voor het bouwen alsnog deels
later ingaan dan op 1 januari 2024, en
dus niet langer tegelijk met de Omge-
vingswet. Dat schrijft hij maandag in
een brief aan de Eerste Kamer. De
Jonge kreeg het begin deze zomer aan
de stok met de senaat, toen hij een
motie over de wetgeving rond kwali-
Geluk, emotie, herinnering
teitsborging naast zich neerlegde.
De Wet kwaliteitsborging voor het
bouwen (Wkb) regelt dat niet de op-
drachtgever, maar de bouwer straks
moet bewijzen dat aan alle kwaliteits-
eisen is voldaan. Het bouw- en wo-
ningtoezicht gaat van gemeenten
naar de private partijen. Kwaliteitbor-
Op een eenvoudige, snelle en zekere manier uw gers, wat marktpartijen zijn, gaan tij-
dens de bouw toezicht houden. Dit
familiebericht samenstellen en plaatsen in NRC moet het takenpakket van gemeen-
ten verlichten en de naleving van
kwaliteitseisen in de bouw verbete-
nrcadverteren.nl/familieberichten ren. De Jonge wilde de Wkb tegelijk
laten ingaan met de Omgevingswet,
die allerlei wetgeving rondom ruim-
telijke ordening samenvoegt. Kwali-
teitsborgen gaat erover dat de regels
van het Bouwbesluit (o.a. veiligheid,
materialen, afmetingen) worden ge-
volgd.
In de bouwsector leeft onvrede
over de Wkb. Er wordt gevreesd dat er
te weinig deskundige kwaliteitbor-
gers beschikbaar zullen zijn op 1 janu-
ari, als de Omgevingswet ingaat. Vol-
Soms vind je het beste lesmateriaal gens branchevereniging Bouwend
Nederland kan dat zorgen voor ver-
dere vertraging van de woningbouw
gewoon in NRC
en mogelijke prijsstijgingen voor par-
ticulieren. De werkgevers pleiten er-
voor dat de wet alleen zal gelden voor
nieuwbouw en niet voor verbouwin-
gen van bestaande gebouwen – het
leeuwendeel van de bouwactiviteit.
Zo zouden met name kleine bouwbe-
2 weken gratis
NRC.
Nieuwsmedia zijn prachtige bronnen voor het onderwijs. Wij helpen u een brug te slaan tussen Exclusief voor
Puur vakmanschap
docenten.
de lesstof en de werkelijkheid buiten school. Wilt u de actualiteit verwerken in uw lessen?
Gebruik dan de Nieuwsservice van Nieuws in de klas. Kijk even op nieuwsindeklas.nl/nrc
met krachtige prestaties
Deze HP Spectre x360, 13.5 inch 2-in-1 laptop heeft het allemaal
De nieuwsmedia.
Altijd in de perfecte stand te draaien door 360 graden ontwerp
De nieuwste technologie 13e generatie Intel® Core™ i7-processor, 16 GB geheugen en 1TB opslag
Hoofdsponsor van iedereen. Hoofdzaak voor docenten. capaciteit met een hoogwaardig OLED-display
Audio van Bang & Olufsen en een dynamische camera voor de beste kwaliteit videobellen
Duurzaam en hoogwaardig ontwerp met gerecycled plastic en gerecycled nachtzwart
aluminium met licht koperen accenten
50% korting voor NRC lezers op de HP MPP 2.0 Tilt Pen bij aankoop van deze HP laptop
Bestel deze HP laptop met exclusieve korting
Ga naar nrcwebwinkel.nl/HP
Minister Hugo�de�Jonge�(Volkshuisvesting,�CDA)�opende�in�juni�de�Dag�van�de�Bouw.�Ook�in�de�bouwsector�waren�er
twijfels�over�het�wetsvoorstel�van�De�Jonge�over�kwaliteitsborging�in�de�bou�w.
drijven die vooral verbouwingen
doen een ‘zachtere landing’ maken in
de nieuwe regels.
Alleen voor nieuwbouw
Hoewel de wet al door beide Kamers
was, ontstond er onrust in de Eerste
Kamer naarmate de ingangsdatum
dichterbij kwam. Het leidde in juli bij
een ingelast interpellatiedebat over
de Omgevingswet tot een politiek ge-
zien opmerkelijke samenwerking tus-
sen de senaatsfracties van Groen-
Links-PvdA en BBB. De twee grootste
partijen deelden de zorgen van de
bouwsector en dienden samen een
motie in waarin De Jonge werd ge-
sommeerd de invoering van de Wkb
op te schorten.
Aanvankelijk stelde De Jonge dat
de Wkb en de Omgevingswet „te ver
vervlochten” waren om ze los van el-
kaar in te laten gaan, en legde de mo-
tie naast zich neer – tot grote ergernis
van de Eerste Kamer.
Maar nu komt De Jonge terug op
Economie E5
FOTO�ROBIN�UTRECHT/ANP
zijn weigering. De demissionair mi-
nister laat maandag in een brief aan
de Eerste Kamer weten de zorgen van
de senaat te hebben gehoord. De op-
lossing is een ‘knip’ tussen nieuw-
bouw en verbouw, die wettelijk ge-
zien toch mogelijk blijkt. Voor nieuw-
bouw blijft de ingangsdatum van de
Wkb 1 januari. Maar wie een bestaand
pand wil verbouwen, kan tot 1 juli
2024 nog een vergunningsaanvraag
bij de gemeente doen – zoals nu ge-
bruikelijk is. Daarna moeten ze een
kwaliteitborger inschakelen om de
plannen te beoordelen.
Door het uitstel is de ‘zachte lan-
ding’ mogelijk die Bouwend Neder-
land voor zich ziet. Ook is er volgens
De Jonge zo meer tijd om ervaring op
te doen met kwaliteitborgers, en
nieuwe bedrijven te certificeren. De
branchevereniging noemt het uitstel
„positief ” en schrijft „iets meer ver-
trouwen te hebben” dat er genoeg des-
kundige kwaliteitborgers zullen zijn.
Opmerkelijke samenwerking
De knieval van De Jonge is een opste-
ker voor de senaatsfracties van BBB
en GroenLinks-PvdA. Hoewel ze op
standpunten als stikstof en klimaat
ver uit elkaar liggen, laten de twee
partijen zien op andere terreinen wel
degelijk te kunnen samenwerken. In
de Tweede Kamer vonden de opposi-
tiepartijen elkaar ook al op het gebied
van armoedebestrijding.
Door het uitstel is er meer
tijd om ervaring op te doen
met kwaliteitsborgers en
om nieuwe bedrijven te
certificeren
Dit voorjaar werd BBB de grootste
bij de Provinciale Statenverkiezin-
gen, waarbij de gecombineerde lijst
van GroenLinks-PvdA de tweede
fractie werd. Daarmee werden deze
partijen een politieke factor van bete-
kenis: het kabinet is sterk van hen af-
hankelijk om wetsvoorstellen de Eer-
ste Kamer door te krijgen.
Toch moet de kwestie van de Wkb
niet gezien worden als staaltje poli-
tiek powerplay, zo stelt Eerste Kamer-
lid Ferd Crone (GroenLinks-PvdA) in
een reactie op het besluit van De
Jonge. „We laten hiermee zien dat we
als Eerste Kamer niet bezig zijn met
politiek bedrijven, maar alleen toet-
sen op uitvoerbaarheid van wetten.
Als een wet niet uitvoerbaar is, moet
die worden tegengehouden. Het is
goed om te zien dat de minister daar
nu toch op terugkomt.”
A�d�ve�r�t�e�n�t�i�e
Van 1799,-
1599,-
E6 Economie
ONTWIKKELING�EN�KLIMAAT
Wordt Wereldbank
de mondiale
klimaatbank?
De G20-landen beloofden de Wereldbank financieel te versterken. De
behoefte aan klimaatfinanciering voor arme landen is groot en de rek is
er bij de ontwikkelingsbank nu wel uit.
Door�onze�redacteur
Mark�Beunderman
AMSTERDAM.�Tot veler verrassing lag er
afgelopen weekend in New Delhi opeens
een tekst van 37 pagina’s waarin álle G20-
leden zich konden vinden – van de EU tot
Rusland en van China tot de VS. Bij de
G20-top trok het diplomatieke succes van
het Indiase voorzitterschap veel aan-
dacht: de unaniem aangenomen slotver-
klaring kwam er ondanks de zware me-
ningsverschillen tussen het Westen en
Rusland over de Russische invasie van
Oekraïne.
De consensus had een politieke prijs: de
slotverklaring was milder over Rusland
dan de G20-verklaring van een jaar gele-
den. Daar tegenover staat dat alle G20-le-
den, die samen goed zijn voor ruim 80
procent van het wereldwijde bbp, iets van
een gemeenschappelijke basis formuleer-
den. Dit in een tijd waarin wereldwijde
problemen zich opstapelen. Denk aan de
toegenomen armoede na de pandemie, de
gestegen voedselprijzen en het toene-
mende natuurgeweld.
Iemand die zich erg verheugd toonde
over de consensus was Ajay Banga, sinds
juni voorzitter van de Wereldbank. Want
te midden van al die crises wil Banga, een
in India geboren Amerikaan, de ontwikke-
A�d�ve�r�t�e�n�t�i�e
4-pack T-shirts van katoen in zwart of wit 6-pack boxershorts in navy, grijs of zwart
lingsbank meer krediet laten verlenen.
Met precies die opdracht schoof het Witte
Huis eerder dit jaar Banga naar voren voor
de topfunctie.
De G20-leiders beloven in hun verkla-
ring „collectief meer financiële ruimte te
mobiliseren” om de Wereldbank in staat te
stellen om arme en opkomende landen te
helpen. Het „geeft mij wind in de zeilen”
om de Wereldbank „beter te laten wer-
ken”, zei Banga na afloop van de G20-top.
Klimaatfinanciering
Hoewel geopolitieke spanningen het werk
van de G20 voortdurend overschaduwen –
de Chinese president Xi Jinping liet in
New Delhi zonder uitleg verstek gaan – is
de groep in de eerste plaats bedoeld als fi-
nancieel-economisch overlegorgaan. De
G20 werd opgericht na de Aziatische fi-
De G20 zegt nanciële crisis van eind jaren negentig en
in feite dat de kreeg vleugels na de wereldwijde finan-
ciële crisis van 2008.
Wereldbank De laatste tijd hebben mondiale crises,
de leiding zoals de pandemie maar vooral het kli-
maatprobleem, hun intrede gedaan op de
moet nemen agenda van zowel G20 als Wereldbank.
bij financieren Door te beloven de Wereldbank financi-
van eel te versterken zegt de G20 in feite: deze
club moet de leiding nemen in de financie-
klimaatbeleid ring van klimaatbeleid in arme landen. Er
is heel veel geld nodig voor zowel de aan-
weekdeals
McGregor basics
footies Bekijk alle McGregor basics online
56%
korting
van 79,95
34,
95
voor
Bestel direct op nrcwebwinkel.nl/deals
nrc
DINSDAG�12�SEPTEMBER�2�02�3
nrc
DINSDAG�12�SEPTEMBER�2�02�3
Voorzitter�van�de�Wereldbank�Ajay�Banga (links)�poseert met�de�politieke�leiders�van
Brazilië,�India,�Zuid-Afrika�en�de�VS�op�de�G20-top�in�New�Delhi.
leg van duurzame energie-infrastructuur De particuliere sector zal in de eerste meer de VS, de EU en India.
als voor de aanpassing aan de opwarming plaats voor deze bedragen moeten op- De Wereldbank leent nu ruim 100 mil-
in ontwikkelingslanden. In de G20-verkla- draaien, zo vinden regeringen. Alleen: jard dollar per jaar uit aan ontwikkelings-
ring staat dat er tegen 2030 4.000 miljard veel klimaatprojecten zijn duur en riskant. landen en in opkomende landen. Dat geld
dollar per jaar (ongeveer het bbp van Denk aan de bouw van zonneparken of de gaat vooral naar projecten gericht op ar-
Duitsland) nodig is om duurzame energie- aanleg van elektriciteitsnetten in politiek moedebestrijding en economische ont-
projecten in arme landen te financieren. instabiele landen. Om particuliere par- wikkeling – de traditionele domeinen van
Dit om de klimaatdoelen van Parijs te ha- tijen aan boord te krijgen, zou de Wereld- de bank.
len. bank meer moeten doen, vinden onder Arme en opkomende landen willen niet
RENTEVERHOGING
Geldig t/m 17 september 2023 Rabobank verhoogt spaarrente en
introduceert nieuwe spaaroptie
Door�een�onzer�redacteuren
6-pack crew sokken, sneaker sokken of
AMSTERDAM.�Rabobank heeft voor
de derde keer in drie maanden een
renteverhoging doorgevoerd.
42% 49% Spaarders die tot 20.000 euro bij de
korting korting bank hebben gestald, ontvangen
daar vanaf maandag 1,7 procent
rente over. In juli verhoogde Rabo-
bank de variabele rente over spaar-
tegoeden nog naar 1,25 procent en
daarna naar 1,5 procent. Over
spaartegoeden van 20.000 euro tot
100.000 euro biedt Rabobank nu
1,6 procent rente. In de zomer van
vorig jaar trok de Europese Centrale
Bank (ECB) met renteverhogingen
van 59,95 van 38,95 ten strijde tegen de torenhoge infla-
34, 19,95
tie,Nederlandse banken durven
95 sindsdien weer rente op spaarte-
voor voor
goeden te bieden. Doordat de ECB-
rente hoger ligt dan die van Rabo-
bank, kon de winst van Rabobank
in de eerste helft van dit jaar ver-
dubbelen naar grofweg 2,5 miljard
euro. In vergelijking met online-
bank Bunq is de Rabobank-rente
dat klimaatfinanciering ten koste gaat van
projecten voor, bijvoorbeeld, onderwijs.
Tegelijk groeit het besef dat hitte, droogte
en natuurrampen het bereiken van ont-
wikkelingsdoelen alleen maar moeilijker
maken. Banga maakte dit in een interview
met de Indiase tv concreet: als er te weinig
regen valt, valt het inkomen van boeren
weg en halen ze hun kinderen, die als eer-
nog relatief laag. Bunq verhoogde
de rente in juli van 2,01 procent
naar 2,46 procent. De neobank pro-
beert zo (met succes) meer spaar-
geld aan te trekken. Ook buiten-
landse banken als Renault Bank
(Frankrijk, 2,4 procent) en Open-
bank (Spanje, 3 procent) zetten op
dit moment hogere beloningen te-
Van de grote Nederlandse
banken is Rabobank
koploper
genover spaartegoeden dan Rabo-
bank. Wat de de grote Nederlandse
banken betreft, is Rabobank koplo-
per. ASN Bank biedt 1,2 procent
over tegoeden tot 500.000 euro,
ING 1,25 procent over spaartegoe-
den tot 10.000 euro, daarboven 1,15
procent rente. Vanaf nu biedt de
IMF
Ook�roep�om�geld
Niet�alleen�de�Wereldbank,
ook�het�Internationaal�Mone-
tair�Fonds�aast�op�hogere
contributies�van�lidstaten.
Kristalina�Georgieva,�de�IMF-
voorzitter,�noemde�het�tijdens
de�G20-top�in�India�„van�vitaal
belang” dat�lidstaten�een�ak-
koord�bereiken�over�verhoging
van�zogeheten�quota,�waarbij
contributies�van�lidstaten�zijn
gekoppeld�aan�hun�stemge-
wicht.�Alleen�met�meer�geld�zou
het�fonds�effectief�kunnen�op-
treden�wanneer�landen�in�de
betalingsproblemen�komen.
IMF�en�Wereldbank�willen�nau-
wer�gaan�samenwerken�bij
s�c�h�u�l�d�e�n�p�ro�b�l�e�m�a�t�i�e�k�.
ste naar school gaan, weer naar huis om te
werken voor de familie. Dan worden de-
cennia aan vooruitgang in onderwijs „in
een paar jaar teruggedraaid”, zei Banga.
Verhogen van leencapaciteit
De G20-verklaring suggereert dat regerin-
gen de Wereldbank extra kapitaal gaan
verschaffen, om de uitleencapaciteit te
vergroten. Tot dusver lijken alleen de Ver-
FOTO�EVAN�VUCCI/REUTERS
enigde Staten daartoe (een beetje) bereid.
Het Witte Huis vroeg in augustus 3,3 mil-
jard dollar extra financiering voor de ont-
wikkelingsbank aan het Congres. Dit zou
de leencapaciteit van de Wereldbank moe-
ten vergroten met ruim 25 miljard dollar,
gemeten over een periode van tien jaar.
Overigens beoogt president Biden hier-
mee meer dan alleen extra geld voor het
klimaat. De Wereldbank moet aantrekke-
lijk blijven als financieel loket voor arme
landen, zeggen Bidens adviseurs. Anders
neemt China, de grote strategische rivaal
van de VS, de rol van de Wereldbank ei-
genhandig over. China verleende de voor-
bije jaren veel krediet aan arme landen om
strategische redenen, zoals het veilig stel-
len van de aanvoer van grondstoffen. Ove-
rigens moet het Amerikaanse Congres,
waarin de Republikeinse oppositie deels
de meerderheid heeft, Bidens extra mil-
bank een combinatie van een ‘ge-
wone’ spaarrekening en een ter-
mijndeposito.
Hogere rente Duitse spaarders
Banken die in Nederland actief zijn,
bieden aan spaarders in Duitsland
vaak fors hogere rentes dan in Ne-
derland. Dat meldt de financiële
vergelijkingssite Geld.nl op basis
van eigen gegevens. Zo moeten Ne-
derlandse klanten van ING het
doen met 1,25 procent rente op hun
spaarrekening en krijgen nieuwe
klanten in Duitsland wel 3,5 pro-
cent rente. Geld.nl onderzocht
veertien banken waar je als Neder-
lander een spaarrekening kunt ope-
nen.
Volgens Amanda Bulthuis van
Geld.nl zijn die renteverschillen
goed te verklaren. Zo zijn er in
Duitsland veel meer verschillende
spaarbanken actief dan in Neder-
land. Ze hebben dus meer concur-
rentie en moeten meer hun best
doen spaarders aan te trekken.
De wereld
moet bereid
zijn na te
denken over
een „grotere”
Wereldbank,
vindt Ajay
Banga
VO�E�D�S�E�LV�E�R�S�P�I�L�L�I�N�G
Wat Den Bosch in een jaar
eet, dat gooit de horeca weg
AMSTERDAM.�Hotels, cafés en res-
taurants verspillen op jaarbasis
meer dan 55 miljoen kilo aan voed-
sel, heeft de Rabobank becijferd.
Daarmee gooit de horeca ruim 9
procent minder weg dan in 2019,
maar er valt volgens de bank nog
veel te verbeteren. Een stad met de
omvang van Den Bosch zou van al
het verspilde voedsel nagenoeg
een heel jaar kunnen eten.
De kenners van de Rabobank
hebben uitgerekend dat het weg-
gooien van eten de sector 647 mil-
joen euro per jaar kost. Dit zou
vooral komen doordat horecaon-
dernemers bij hun pogingen om de
klant tevreden te stellen vaak te
weinig aandacht hebben voor
voedselverspilling.
Het vergroten van het bewust-
zijn over verspilling, is volgens de
Rabobank de beste manier om het
probleem aan te pakken. „Minder
verspilling is vooral een kwestie
van bewustzijn, het maken van
kleine aanpassingen en van me-
Economie E7
jarden voor de Wereldbank goedkeuren,
wat onzeker is.
Op aandringen van meerdere regerin-
gen is Banga eerst op zoek gegaan naar
mogelijkheden om op basis van het hui-
dige kapitaal meer uit te lenen. En dan
zónder de solide kredietstatus (AAA) van
de Wereldbank in gevaar te brengen. Want
op basis van die AAA-status kan de bank
tegen lage rentes lenen op de kapitaal-
markten.
Vlak voor Banga’s aantreden werd de
kapitaalratio van de bank al ietsje ver-
laagd. Daarnaast heeft Banga een aantal fi-
nanciële trucs voorgesteld, zoals het uit-
geven van speciale obligaties die moeten
werken als een „hefboom”. Lidstaten of
internationale organisaties zouden deze
kunnen kopen. Ook zouden rijke landen
vrijwillig garant kunnen staan voor be-
paalde Wereldbankleningen die arme lan-
den mogelijk niet terug kunnen betalen.
Het risico op wanbetaling verschuift dan
van de bank naar de rijke lidstaten.
Banga maakte met dat laatste voorstel
tegelijk duidelijk dat rijke landen het hei-
kele thema van kapitaalinjecties eigenlijk
niet kunnen ontlopen: geven ze geen extra
geld, dan moeten ze tenminste bereid zijn
risico’s van de bank over te nemen.
In een verklaring na de G20-top zei
Banga dat het „creatief denken” over uit-
leencapaciteit niet „het einde van de reis”
kan zijn. Nadat de bank „beter” zijn werk
doet, moet de wereld bereid zijn na te den-
ken over een „grotere” Wereldbank. Ofte-
wel, over een beter gekapitaliseerde bank
die meer uitleent.
De Amerikaanse econoom Larry Sum-
mers, oud-minister van Financiën, en de
Indiase econoom Nand Kishore Singh
noemden in een recent rapport voor de
G20 een algemene kapitaalinjectie voor
de Wereldbank „onvermijdelijk”. Extra
geld steken in de Wereldbank zou heel
voordelig zijn voor de lidstaten. Elke extra
dollar die je aan kapitaal verschaft, levert
zeker 15 dollar aan duurzame investerin-
gen op, zo rekenden de twee uit.
Het rondgaan met de pet ligt lastig in
een tijd waarin de rentekosten ook voor
overheden flink zijn gestegen en waarin
andere begrotingsposten, zoals defensie,
om extra uitgaven vragen. Maar Banga
heeft sinds afgelopen weekend wel iets
om mee te zwaaien: de hele G20 heeft nu
écht gezegd dat de Wereldbank financieel
moet worden versterkt.
ten”, bevestigt Jos Klerx, sectorm-
anager bij de Rabobank, na be-
richtgeving door de NOS.
Dat er minder wordt weggegooid
dan in 2019 heeft onder andere te
maken met de stijgende kosten
voor de horeca, stellen de onder-
zoekers. Hotels en restaurants zijn
op zoek gegaan naar manieren om
hun marges te verbeteren. Vooral
hotels zijn hiermee aan de slag ge-
gaan, aldus de Rabobank.
Volgens de Rabobank is het te-
gengaan van het onnodig weg-
gooien van voedsel ook belangrijk
voor het behalen van duurzaam-
heidsdoelen. Nederland heeft zich
onder meer aan een doelstelling
verbonden om in 2030 de helft
minder voedsel te verspillen. De
verspilling draagt ook nog bij aan
de CO2-uitstoot van de horeca. In
2019 waren de weggegooide
etenswaren nog goed voor 121.000
ton CO2-uitstoot, inmiddels is dat
gedaald tot ruim 110.000 ton.
(ANP)
E8 Economie nrc
DINSDAG�12�SEPTEMBER�2�02�3
nrc
DINSDAG�12�SEPTEMBER�2�02�3 Economie E9

EUROPESE�UNIE

Groei EU vertraagt, Duitsland krimpt

De groeiverwachting voor
de EU dit jaar gaat van 1 naar
0,8 procent. Daling is er ook
in 2024: van 1,7 naar 1,4
procent. De inflatie daalt.
Door�onze�correspondent
Clara�van�de�Wiel
BRUSSEL.�De economische groei in
Europa zwakt af en zal ook volgend
jaar lager blijven dan eerder voor-
speld. Dat de Duitse economie – tradi-
tioneel motor van Europa – dit jaar
iets zal krimpen, wordt op veel plaat-
sen gevoeld. Ook voor Nederland
wordt de groeiverwachting flink bij-
gesteld: van de eerder voorspelde 1,8
procent naar 0,5 procent. Tegelijk be-
gint de inflatie voorzichtig af te ne-
men en blijft de arbeidsmarkt in de
Europese Unie sterk.
groeiverwachting voor de EU dit jaar taire beleid van de Europese Centrale
iets wordt verlaagd naar 0,8 procent, Bank, die afgelopen maanden de rente
tegenover de 1 procent die Brussel dit bleef verhogen. Die maatregelen om
voorjaar verwachtte. Ook in 2024 inflatie in te tomen beginnen, schrijft
blijft de groei beperkt: de prognose de Commissie, vruchten af te werpen.
gaat van 1,7 naar 1,4 procent. Brussel spreekt van een „scherpe ver-
Vooral de prognose voor Duitsland traging in de verstrekking van bank-
is somber, met een verwachte krimp kredieten” als gevolg van de hogere
van 0,4 procent. De Duitse economie rente. Die hogere rente moet leiden tot
blijft last houden van hoge energie- een afkoeling van de economie en
prijzen, zelfs nu die flink zijn gedaald daarmee tot lagere inflatie.
ten opzichte van vorig jaar. Hoge in-
flatie zorgt er daarnaast voor dat con- Werkloosheid blijft laag
sumenten minder uitgeven, waar- Dat lijkt te lukken, zij het langzaam.
door ook de dienstensector in Duits- In de eurozone verwacht Brussel dit
land met een stevige klap te maken jaar nog een inflatie van 5,6 procent,
heeft. Ook volgend jaar blijft de vergeleken met 8,4 procent vorig jaar.
Duitse groei beperkt, met een ver- Volgend jaar moet die verder zakken
wachte 1,1 procent. naar 2,9 procent. Nederland blijft
De Nederlandse economie doet het daar met een voorspelde inflatie van 3
eveneens slechter dan eerder voor- procent in 2024 iets boven. En hoe-
speld, vooral door de hoge prijzen, wel dat een stevige daling is ten op-
die consumptie remmen. Gecombi- zichte van de torenhoge inflatie van
neerd met lagere export en een vorig jaar, blijven die percentages

Het is een gemengd beeld, dat de
Europese Commissie maandag in haar
driemaandelijkse vooruitblik schetst.
De economie heeft weliswaar „mo-
mentum” verloren, maar toont tege-
lijk „veerkracht ondanks de enorme
schokken die zij de afgelopen jaren
FOTO�MICHAEL�PROBST/AP
krappe arbeidsmarkt blijft de groei dit flink boven de 2 procent waarop de
jaar steken op 0,5 procent. Volgend ECB met haar monetaire beleid mikt.
jaar verwacht Brussel dat de Neder- De werkloosheid in Europa blijft on-
landse economie ook trager blijft dertussen historisch laag op 5,9 pro-
groeien dan elders in Europa, met een cent. De verschillen tussen lidstaten
voorspelde 1 procent. zijn wel groot, met 11,6 procent werk-
De getemperde verwachtingen lozen in Spanje, tegenover 2,5 procent

FOTO�PHIL�NIJHUIS/ANP
heeft ondergaan”. Het betekent dat de hebben veel te maken met het mone- Door�hoge�inflatie�geven�consumenten minder�uit. in Malta en 2,8 procent in Polen.

A�d�ve�r�t�e�n�t�i�e

Demissionair�staatssecretaris�Marnix�van�Rij�(Fiscaliteit,�CDA)�op�het�Binnenhof,�voorafgaand�aan�de�eerste�ministerraad�na�het�zomerreces.

Bamboo Basics ondergoed NIEUWE�VERMOGENSBELASTING

Het ondergoed van Bamboo Basics voelt zijdezacht aan en is extreem comfortabel
om te dragen. De stof heeft een ademende werking en neemt tot wel 70% meer
vocht op dan katoen. Met het gebruik van bamboe als grondstof streeft Bamboo
Basics naar een duurzamere wereld. Het gebruik van bamboetextiel is namelijk
waterbesparend: bamboe heeft voldoende aan natuurlijke regenval en zorgt voor
minder verdamping. In vergelijking met traditionele textielsoorten bespaart de
productie van bamboetextiel 63% op de CO2 voetafdruk en 30% op landgebruik.
Ontdek de verschillende ondergoed- en T-shirt stijlen voor dames en heren.
Werkelijk rendement wordt basis
Het demissionaire kabinet dient toch voorstel in voor nieuwe manier van vermogens belasten. Wachten kost 400 miljoen per jaar.
Door�onze�redacteur obligaties en spaargeld is dat nog wel twee pijlers. De eerste betreft het ‘ge- vermogen (het onroerend goed dus) vermogensbezitters zeer omstreden.
Egbert�Kalse te doen, maar het grote probleem zat wone’ vermogen in box 3, zoals spaar- verkocht wordt (of als de belasting- In die zin is het verrassend dat het de-
hem in onroerend goed. De waarde- geld, aandelen en andere beleggin- plichtige overlijdt). Overigens stelt missionaire kabinet nu alsnog met
AMSTERDAM.�Niet leuker en makke- stijging van een woning kan dusdanig gen. Daarover moet in het nieuwe Van Rij voor ook bepaalde andere vor- een voorstel komt.
lijker, maar wel eerlijker en ingewik- groot zijn, dat de belasting daarover stelsel jaarlijks een vermogensaan- men van beleggen onder te brengen in Van Rij laat in zijn voorstel zien zich
kelder, dat is kortweg de samenvat- meer bedraagt dan de belastingbeta- wasbelasting worden betaald. Dat be- deze vermogenswinstbelasting. het bewust te zijn van zijn demissionaire
ting van het nieuwe voorstel voor een ler op de bank heeft staan. In het ui- tekent dat de daadwerkelijke stijging gaat dan om aandelen in familiebe- status. Dat hij nu toch met een consul-
belasting op vermogens dat demissio- terste geval zou een belastingbetaler of daling van de waarde van het ver- drijven, en in innovatieve start-ups en tatie start, moet wat hem betreft niet
nair staatssecretaris Marnix van Rij dus de woning moeten verkopen om mogen aan het eind van het jaar als scale-ups. De eigen woning die als gezien worden als teken dat zijn voor-
(Fiscaliteit, CDA) eind vorige week de belasting te kunnen betalen, of an- grondslag dient voor de belasting. woonadres wordt gebruikt valt overi- stel een voldragen wetsontwerp is.
wereldkundig maakte. Als het aan derszins geld vrijmaken om de belas- Ook als dat papieren waardestijgin- gens buiten de vermogensbelasting. Hij ziet het als bouwsteen en hulp-
hem ligt, dient een nieuw kabinet na ting te betalen over een winst die nog gen of -dalingen zijn. Eventuele ver- Die blijft net als nu in box 1. middel voor een nieuw kabinet. Des-
Vanaf 19,95 de verkiezingen zo snel mogelijk een niet contant gemaakt is. Dat, zo ziet liezen kunnen in latere jaren verre- ondanks hamert Van Rij erop dat een

16 95
wetsvoorstel in zodat vanaf 1 januari
2027 een nieuw box 3-stelsel in wer-
king kan treden. De kern: belasting
betalen over het daadwerkelijke ren-
dement op het vermogen.
Daarmee neemt Van Rij definitief
afscheid van de omstreden fictieve
rendementen zoals die nu nog gelden
in belastingbox 3. Dat stelsel, waarbij
mensen met vermogen belasting be-
taalden over een van tevoren door de
overheid vastgesteld verondersteld
rendement, werd twee jaar geleden in
het zogeheten Kerstarrest door de
Hoge Raad onderuit gehaald. On-
houdbaar, aldus de Raad. Sindsdien
zoekt het kabinet naar een nieuwe
vorm van vermogensbelasting die zo-
wel juridisch houdbaar als praktisch
uitvoerbaar moet zijn.
Aanvankelijk was Van Rij van plan
Bestel het ondergoed van Bamboo Basics met exclusieve korting bij NRC Webwinkel simpelweg belasting te gaan heffen
Ga naar nrcwebwinkel.nl/bamboobasics op de daadwerkelijke toename van
alle soorten van vermogen in een be-
paald jaar (de zogenoemde vermo-
gensaanwasbelasting). Met aandelen,
Van Rij nu ook, is onwenselijk.
Twee pijlers in box 3
Het nieuwe stelsel, dat de komende
maanden ter consultatie voorligt bij
belanghebbenden, omvat daarom nu
Geschiedenis�box�3
De�huidige�manier�van
belasten�van�vermo-
gens,�via�de�zogenoem-
de�vermogensrende-
mentsheffing,�stamt�uit
2001,�toen�ook�de�belas-
tingboxen�werden�inge-
voerd.�Destijds�werd�be-
sloten�dat�iedereen�met
vermogen�in�box�3�boven
een�bepaalde�vrijstellings-
grens�geacht�werd�over�dat
vermogen�minimaal�4�pro-
cent�rendement�te�halen,
kend worden met latere winsten. Snelheid geboden nieuw kabinet het voorstel – inclusief
De tweede pijler gaat voornamelijk De afgelopen jaren is eindeloos gede- alle opmerkingen die daarover zullen
over beleggingen in onroerende za- batteerd over welke vorm een nieuwe binnenstromen de komende twee
ken zoals woningen. Van Rij kiest daar vermogensbelasting zou moeten krij- maanden – snel moet gaan behande-
voor een vermogenswinstbelasting: gen. Veel voorstellen die op tafel la- len om invoering in 2027 nog door te
de belasting wordt pas geheven als het gen zijn voor verschillende groepen kunnen laten gaan. Om betrokkenen,
zoals banken en verzekeraars, op tijd
mee te krijgen, is een wetsafhande-
ling in de Tweede Kamer vóór 1 maart
2025 noodzakelijk.
Mocht dit niet lukken, bijvoorbeeld
vanwege een lange formatie na de ko-
het�fictieve�rendement.�Die weinig�geld�zouden�alleen basis�van�een�fictieve�in- mende verkiezingen van 22 novem-
4�procent�werd�vervolgens sparen,�mensen�met�grote- deling�en�een�fictief�ren- ber aanstaande, dan kan de teller hard
tegen�30�procent�belast. re�vermogens�zouden�een dement.�Vanaf�dat�mo- oplopen. Het uitblijven van een nieuw
Mensen�die�meer�rende- deel�daarvan beleggen.�De ment�is�de�werkelijke�ver- stelsel kost de staat op jaarbasis 395
ment�haalden,�waren�spek- veronderstelde�belegde mogensmix�de�basis�voor miljoen euro aan inkomsten, aldus
koper,�mensen�die�daaron- vermogens�werden�hoger het�belasten�van�vermo- Van Rij. Los daarvan kan ook de Hoge
der�zaten�hadden�pech. belast�dan�de�veronder- gens.�Als�verondersteld Raad andermaal zand in de raderen
stelde�spaarvermogens. rendement�wordt�uitge- strooien: de huidige overbruggingsre-
In�2017�werd�de�regeling gaan�van�een�historisch geling waarmee de staat belasting heft
aangepast:�afhankelijk Op�24�december�2021 gemiddeld�per�categorie. in box 3 is maar beperkt houdbaar, zo
van�de�hoogte�van�het�ver- haalde�de�Hoge�Raad Het�kabinet�zoekt�al�jaren waarschuwde de raad al eerder. Van
mogen,�ging�de�fiscus�uit een�streep�door�deze naar�een�goede�vervanger Rij zal de daadwerkelijke indiening
van�een�zogenoemde�for- dubbele�fictie:�de�fiscus van�de�in�2021�geschrapte van een nieuwe wet overlaten aan zijn
faitaire�mix.�Mensen�met mocht�niet�meer�heffen�op belasting. opvolger, zo herhaalde hij vrijdag.
E10 Sport nrc
DINSDAG�12�SEPTEMBER�2�02�3
nrc
DINSDAG�12�SEPTEMBER�2�02�3
K�LO�K�K�E�N�LU�I�D�E�R
Te�n�n�i�s
D�j�o�kov�i�c Hacker Football Leaks is
heeft�er�24
schuldig, maar blijft vrij
NEW�YORK.�De�oud-
ste�winnaar�bij�de
mannen�in�het�prof-
tijdperk;�voor�de�36- De Portugees Rui Pinto is
jarige�Novak�Djoko-
vic�was�het�bijvangst
veroordeeld voor illegaal
op�de�US�Open.�Veel hacken en poging tot
belangrijker�voor�de afpersing van een
Serviër�was�dat�hij
met�zijn�zege�op�de investeringsfonds.
Rus�Daniil�Medve-
dev�(6-3,�7-6�en�6-3) Door�onze�redacteuren
het�record�van�24 Tom�Kreling�en�Karlijn�Kuijpers
grandslamtitels�eve-
naarde�van�de�Au- AMSTERDAM.� De Portugese hacker
stralische�Margaret en klokkenluider Rui Pinto (34) is ver-
Court.�Djokovic,�die oordeeld tot vier jaar gevangenisstraf.
weer�de�nummer Dat heeft de Portugese rechter maan-
één�van�de�wereld�is, dag bepaald in een van de grootste
liet�weten�dat�hij�nog rechtszaken over klokkenluiders van
lang�niet�klaar�is�met Europa. Pinto stond aan de basis van
topsport.�„Ik�heb Football Leaks, een datalek dat finan-
geen�getal�in�mijn ciële transacties in het profvoetbal
hoofd�wat�betreft�het blootlegde en veel opschudding ver-
aantal�slams dat�ik oorzaakte in de sportwereld. Ook was
wil�winnen.�Maar�ik hij verantwoordelijk voor de zogehe-
zal�ze�blijven�be- ten Luanda Leaks, een datalek waar-
schouwen�als�de�be- uit bleek dat de Angolese presidents-
langrijkste�toernooi- dochter Isabel dos Santos zichzelf
en,�waar�ik�mijn�bes- verrijkte dankzij de positie van haar
te�tennis�wil�spelen.” vader.
Pinto hoeft overigens niet daad-
FOTO�MATTHEW�STOCK- werkelijk de cel in vanwege een am-
MAN/GETTY�IMA- nestieregeling voor jonge criminelen.
G�E�S�/A�F�P Wel moet hij zo’n 20.000 euro scha-
devergoeding betalen aan enkele ad-
vocaten en het investeringsfonds dat
centraal stond in Football Leaks.
Volgens de Portugese rechter is
Pinto schuldig aan het illegaal hacken
A�d�ve�r�t�e�n�t�i�e van de computersystemen van ver-
schillende organisaties, waaronder
de Portugese voetbalbond en het Por-
tugese openbaar ministerie. Pinto is
eveneens schuldig bevonden aan een
poging tot afpersing van het Doyen
Investment Fund, het investerings-
fonds waar Football Leaks om
ZO WAREN DE
draaide. Pinto vroeg het fonds, dat in-
vesteerde in voetbalclubs en spelers,
in 2015 om betaling van een half mil-
joen tot een miljoen euro om de publi-
caties van Football Leaks te stoppen.
MIDDELEEUWEN
De rechter oordeelt dat het pu-
blieke belang van de publicaties geen
reden is voor een strafvermindering.
„Het is ondenkbaar om een vermin-
dering van schuld te overwegen” in
ECHT
verband met het „vermeende pu-
blieke belang” van de Football Leaks-
publicaties, zei rechter Margarida Al-
ves. „Het recht op geheimhouding
prevaleert boven het recht op vrijheid
van meningsuiting.” Ook stelde de
rechter dat „de waarheid geen abso-
Wreed? Romantisch? De middeleeuwen waren wild, lute waarde is en tegen elke prijs on-
maar invloedrijker dan je misschien denkt. Acht personages derzocht hoeft te worden.” Boven-
dien handelde Pinto volgens de rech-
tonen hoe onze Europese beschaving écht ontstond. ter uit eigenbelang door het investe-
ringsfonds Doyen te chanteren.
Luister vanaf 13 september naar de podcast Wilde Eeuwen Het feit dat Pinto de documenten
deelde met journalisten en dat hij
geen strafblad had, is door de rechter
wel meegewogen in de uitspraak,
evenals de schuldbekentenis die
Pinto tijdens het proces deed.
Pinto’s advocaten schrijven in een
verklaring verheugd te zijn dat Pinto
niet de cel in hoeft, omdat hij een
ILLUSTRATIE JEEN BERTING
Wilde Eeuwen — Elke woensdag — NRC Audio app grote bijdrage heeft geleverd aan het
publieke belang – namelijk het ont-
hullen van misstanden in het profes-
sionele voetbal.
Ook te beluisteren via
NRC.nl/wilde-eeuwen FC Twente
Spotify & Apple Podcasts
Pinto werd in 2019 gearresteerd in
zijn woonplaats Boedapest in Honga-
rije. Hij bracht meer dan een jaar door
in een cel in Lissabon en werd later on-
Sport E11
IN�HET�MIDDEN
1 2 3
7
4 5 6
8
9 10 11 12
©�STUDIO�STEENHUIS,�STEENHUISPUZZELS.NL
13 14 15
16 17 18 19
20 21
22 23 24 25
26
27 28
Vul�in�en�ontdek�wie�of�wat�er�midden�in�het�nieuws�staat
Horizontaal:�1. Volgt�Philip�op�bij�De�Slimste Verticaal:�1. Arrogantie�2.�Tussen�pi�en�sig-
Mens 4.�‘Zoon�van�Ridouan�__�opgepakt�in ma�3.�Kritische�kijkers�4.�High�__�5.�Extract�6.
Dubai’ 7.�Opluchtingsgeluid�9.�De�kip�die Onhelder�als�een�natuurgebied�7.�Draaien�8.
over�de�soep�__,�Frans�Pointl�12.�B�re�n�g�t ‘Top�PvdD�draagt�__�niet�voor�als�lijsttrekker’
Mireille�en�Van�der�Poel�bij�elkaar�13.�Ze�l�f�- 10.�Boven�een�doelman�11.�Past�voor�niet�of
hulpgroep�14.�‘Biograaf�__�schetst�beeld�van fiets�15.�Is�Guterres�van�de�VN�16.�Spaghetti-
maniakale�ondernemer’ 20.�Is�vaak�met�anijs westernregisseur�17.�Studiegraad�18�.�Olym-
gekruid�21.�Herkenningsgeluid�22.�’Maas pisch�tussen�Londen�en�Tokio�19.�Clutch,
wordt�viezer�door�__�en�lozingen’ 24.�Ophef musette,�shopper�23.�Van�a�__�z�25.�Past�na
26.�Productiebedrijf�van�de�Bondfilms�2�7. veel�of�te�veel
Vindt�gemeenschappelijke�grond�28.�Nobel
of�Hitchcock
Oplossing�puzzel�11�september.�Horizontaal: 1.�BECKHAM�5.�ZEEF�8.�BEEF�10.�AFNEMEN
13.�APNEU�15.�VAALS�16.�PET�20.�EIS�21.�EXOOT�23.�MASAI�24.�EINDTIJD�25.�DOLL�26.�EEND
27.�DEEGROL�Ve�r�t�i�ca�a�l�:�1.�BLASFEMIE�2.�CANVASSEN�3.�ABELE�4.�MENSBEELD�6.�EENPIT-
TER�7.�FUUT�9.�FALLON�11.�EAU�12.�MADRID�14.�EED�17.�RIA�18.�EXILE�19.�EOD�22.�ADEL In�het
midden: F�R�AU�D�E�B�E�L�E�I�D
NRC_Next_4455
S�U�D�O�KU
FOTO�AP
Plaats�de�cijfers�1�tot
De�hacker�en�klokkenluider�Rui�Pinto�in�een�Portugese�rechtbank�(2020). 7 1 en�met�9�zo�in�het�dia-
gram�dat�elk�cijfer�pre-
cies�één�keer�voor-
7 4 9 NRC_Next_4455
komt�in�elke�rij,�kolom,
der huisarrest geplaatst. Uiteindelijk delijk door de KNVB voor drie jaar uit- de�negen� 7 vetomrande
1
werd hij aangeklaagd voor negentig gesloten van Europees voetbal. 2 6 1 8 3x3� 7vakken,�4 én�de�
9 vier
verschillende misdaden, waaronder Uit de documenten bleek ook hoe grijze�23x3�vakken.6 1 8
1 3
het onrechtmatig verkrijgen van toe- voetballers belasting ontweken door ©5 Peter� Ritmeester
gang tot informatie, schending van hun beeldrechten onder te brengen in
1 3 9
PZ�Z�L�.co�m 5 4
briefgeheim, en poging tot afpersing. landen met aantrekkelijke fiscale re- 3 5
Football Leaks resulteerde in 2016 gelingen. Er verscheen een verhaal 5 9 Onder:�
8 5 de�oplossing
van�gisteren.
2
8
uiteindelijk in meer dan duizend pu- over de Franse club Paris Saint-Ger-
4455
blicaties over misstanden, machts- main, die zou discrimineren in de 5 4 Oplossing nr. 4454
4 2 8 1 6 5 9 7 3
misbruik en corruptie in de voetbal- scouting van jonge spelers door de et- 9 1 3 2 8 7 5 4 6
wereld. De Portugees deelde meer niciteit van een speler mee te nemen 3 5 7 5 6 9 4 3 8 1 2
dan zeventig miljoen documenten in de afwegingen. In België werden er 1 8 4 7 3 2 6 9 5
met het Duitse weekblad Der Spiegel, invallen gedaan bij een aantal clubs 8 5 2 2 3 9 6 5 4 1 8 7
6 7 5 8 9 1 2 3 4
dat de documenten op zijn beurt weer na onthullingen over schimmige con-
5 9 2 3 7 8 4 6 1
deelde met het onderzoeksnetwerk structies met aandeelhouders. Ook 8 3 6 1 4 2 9 7 5 8
European Investigative Collaborati- lieten de documenten zien hoe som- 4455 8 4 7 5 1 6 3 2 9 4454
ons (EIC), waar ook NRC deel van uit- mige clubs de Financial Fair Play-re- Meer�puzzels�en�boeken�van�Peter�Ritmeester�op�www.pzzl.com
maakt. Door de onthullingen werden gels van de UEFA omzeilden door te Oplossing nr. 4454
goochelen met hun administratie.
Burgerplicht C�O
Football Leaks resulteerde In 2020 kwamen de Luanda Leaks via
4�LO�F2O�N 8 1 6 5 9 7 3
in 2016 in meer dan Pinto naar buiten. Dit datalek over Mediahuis�NRC�BV
Isabel dos Santos, de dochter van de
9 1 3 2 8 7 5 Bezorging�
Hoofdredacteur:�René�Moerland
4 6 en�abonnementen
Wij�streven�ernaar�N�RC�te�bezorgen
duizend publicaties voormalige president van Angola, be- Algemeen�directeur:�Dominic�Stas
stond uit 715.000 documenten, waar- 7 5 6 9 4 3 8 voor� 8.00�
7.00�uur,�op�zaterdag�voor
1uur.� 2W:�nrc.nl/service,
onder e-mails, contracten en bankre- Re�d�a�c�t�i�e T:�088-572�0572
in meerdere landen onderzoeken in- keningen, en werden gedeeld met een 1 opmerkingen�
Vragen,� 8 4 7of�suggesties? 3 2 6 (ma-vr� 9 8.00-17.00,�
5 za�9.00-13.00)
gesteld naar spelers, hun agenten, ad- internationaal collectief van onder- Mail�naar�re�d�a�c�t�i�e�@�n�rc�.�n�l�of�ga�naar
vocaten en belastingadviseurs. zoeksjournalisten. Pinto zei hiermee 2 3 9Postadres:�
nrc.nl/contact.� 6 Postbus 5 4 1 Omgang� 8 7persoonsgegevens
In Nederland speelde onder meer zijn burgerplicht te vervullen, want 20673,�1001�NR�Amsterdam, Mediahuis�NRC�BV�legt�van�abon-
FC Twente een rol in Football Leaks. volgens hem was niet alleen de bevol- 6rubriek,�
t.a.v� 7 redactie�
5 8of�persoon. 9 1 2 nees� 3 en�gebruikers�
4 van�online
Uit de documenten bleek hoe de club king van Angola de dupe van Dos San- T:�020�-�755�3000 (algemene�nummer) dienstverlening�gegevens�vast�voor
in de tang was gekomen van Doyen In- tos’ „complexe handelingen” maar is
vestment Fund, nadat het in 2013 met mogelijk ook „het algemene belang
5 9 2 3 7 8 4 de�
Ingezonden�brieven
6uitvoering�
1 van�een�(abon-
nee)overeenkomst�en/of�het�verle-
het investeringsfonds in zee was ge- van Portugal ernstig geschaad”. Reageren�op�artikelen?�Stuur�maximaal
gaan. De club verkeerde in financiële In een reeks publicaties werd ont- 3woorden�
250� 1 o�p4�i�n�i�e�@2�n�rc�.�n9�l�. 7 nen�
6 naar� 5van�worden�
kunnen�
diensten.�Deze�gegevens
8 gebruikt�om�u�te�in-
problemen en Doyen stak vervolgens huld hoe Dos Santos grote belangen Vermeld�naam,�adres�en�tel.�n�u�m�m�e�r. formeren�over�relevante�producten
5 miljoen euro in FC Twente. Het verwierf in onder meer olie, telecom 8 4 7 5 1 6 3 en�2diensten� 9 van�Mediahuis�NRC�BV
4454
fonds werd daarmee mede-eigenaar en diamanten en hoe ze zich had ver- A�d�ve�r�t�e�n�t�i�e�s (zie�ook�nrc.nl/privacyverklaring).
van zes spelers en kreeg invloed op het rijkt ten koste van Angola. Neder- T:�020�-�755�3049,�E:�sales@nrc.nl, Afmelden�kan�via�privacy@nrc.nl.
transferbeleid van de club. FC Twente landse bedrijven speelden daarbij een W:�adverteren.nrc.nl
moest bijvoorbeeld instemmen met belangrijke rol en tot op heden wor- Au�t�e�u�r�s�re�c�h�t�©�NRC,�2023.�Alle
transfers als een bod boven 50 procent den er procedures gevoerd over zake- Fa�m�i�l�i�e�b�e�r�i�c�h�t�e�n auteursrechten�en�databankrech-
van de marktwaarde van een speler lijke transacties van Dos Santos die T:�020�-�755�3052 ten�ten�aanzien�van�(de�inhoud�van)
lag en Doyen de verkoop wilde. Deze via Nederlandse bv’s liepen. Dos San- E:�familieberichten@nrc.nl deze�uitgave�worden�uitdrukkelijk
afspraken hield de club voor voetbal- tos heeft altijd ontkend dat ze haar voorbehouden.�Deze�rechten�be-
bond KNVB geheim. Nadat alle afspra- vermogen – ze werd de rijkste vrouw NRC�Webwinkel rusten�bij�Mediahuis�NRC�BV�c.q.�de
ken door Football Leaks naar buiten van Afrika genoemd – had vergaard T:�088�-�572�0202 betreffende�auteur.�Zie�voor�de�vol-
waren gekomen, werd de club uitein- door Angola te bestelen. E:�klantenservice@nrcwebwinkel.nl ledige�tekst:�nrc.nl