• ' 1 -

το ΕΓΧΕΙΡΙΔΙΟ ΤΟΥ ΚΑΛΟΥ ΕΡΕΥΝΗΤΚ

}J Ε ? Ε Υ J\J ;.\ Ν J Ε
E?Slϊ}JNJ;.\ϊOJ\O(J U
-r() Ε Γ;<Ε JΡ JΔ J() -r() Ί ;v\J\() Ί Ε ΡΕ Ί Jί- J·rί- J j\

}J Ε ? .Ε: 'f J J _;.\ J\/J .Ε:

.Ε:? SΣJ }J·JVJ;.\ϊ ΓJJ\ ΓJ JΓJ
-ro ΞΓ/ΞJ?J.ΔJCJ ϊCJΊ YJ.'J\CJΊ Ξ?ΞΊJJrJϊrJ
r
Γ Ξ, ~) _Ξ / : l- _ JII --~
. ,., (
,
1 .)
r ,
Γ'
__ _, J
ΓJ
1
/ ' , : i
J ....., .! _Γ
. ,~ ' )
i :Γ
J' -/ ~ j . . /i
1
r;
j' ') !/
J _.r1. --/ -
(
J Ι
J
r-' Γ
r' J'__)
__, Γ
r-'
. __,
jJ
1
11 1-r rJ
,1 JΓ J
1 1

ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ ΚΑΙ ΑΠΟΔΟΣΗ ΣΤΑ ΕΜΗΝΙΚΑ ΚΑΤΕΡΙΝΑ ΤΖΑΝΝΟΝΕ-ΤΖΩΡΤΖΗ

τνπωθ11'τω
Γιnrror ΔΑr ΑΝΟΣ
 Η ΕΡΕΥΝΑ ΜΕ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΛΟΓΙΟ

ρεί να αρκεστεί ο ερευνητής να ρωτήσει

τους νεοσύλλεκτους, οι οποίοι μόλις έχουν
κληθεί να υπηρετήσουν και είναι συγκεν­
τρωμένοι στα κέντρα εκπαίδευσης (με εξαί­
ρεση τους αξιωματικούς, εφέδρους κ.λπ.).
Όποια και αν είναι τα αίτια, που επηρεάζουν τον προσ­
διορισμό του πληθυσμού, είναι φανερό ότι αυτό το πρόβλημα
δε ρυθμίζεται α prίorί.

9. Έκτο στάδιο: κατασκευή του δείγματος

Είναι πολύ σπάνιο να λάβει χώρα μία έρευνα στο σύνολο των
ατόμων, που συνθέτουν ένα συγκεκριμένο πληθυσμό. Αυτό
συμβαίνει μόνο στην περίπτωση της απογραφής. Στις περισ­
σότερες περιπτώσεις προστρέχουμε στην τεχνική της δημο­
σκόπησης. Πρόκειται για μία «πραγματική έρευνα ψυχοκοι­
νωνικής φύσης, η οποία διεξάγεται σ' ένα υπολογισμένο δείγ­
μα ενός πληθυσμού, εφόσον καθίσταται αδύνατη μία γενικό­
τερη πάνω σ' όλο τον πληθυσμό λόγω του μεγέθους του» 8 .
Διακρίνουμε συνήθως δύο είδη δημοσκοπήσεων:
α) Ατομικές δrιμοσκοπήσεις: Τα δεδομένα, τα οποία μπορεί
να συγκεντρώσει κανείς με έρευνες στηριζόμενες σε τέτοια
δείγματα, δεν αφορούν παρά μεμονωμένα άτομα, αποσυν­
δεδεμένα από το κοινωνικό τους περιεχόμενο. Πρόκειται
κυρίως για δημοσκοπήσεις της κοινής γνώμης.
β) Ομαδικές δrιμοσκοπήσεις: Τα δεδομένα επιτρέπουν να ε­
κτιμήσουμε τη συμπεριφορά συγκεκριμένων κοινωνικών ο­
μάδων: η ατομική συμπεριφορά εντάσσεται σε μία γνωστή
«ειδική δομή» (Boudon). Σ' αυτή την περίπτωση, το δείγμα

8. Α. et. R. MUCHIELLI, Lexique des sciences sociales, Paris, Entreprise

moderne d'edition / Editions Sociales Francaises / 1969.

70
 11. ΤΑ ΣΤΑΔΙΑ ΤΗΣ ΕΡΕΥΝΑΣ ΜΕ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΛΟΓΙΟ

κατασκευάζεται με τέτοιο τρόπο , ώστε να μπορεί κάποιος

να επιτύχει κάτι τέτοιο. Παραδείγματος χάρη, αν ήθελε να
γνωρίσει τη γνώμη των οπαδών ενός κόμματος σχετικά με
τη συμμετοχή αυτού του κόμματος στην κυβέρνηση , θα ξε­
κινούσε την επιλογή του δείγματος από ομοσπονδίες, τοπι­
κά παραρτήματα και τέλος από οπαδούς επιλεγμένους μέ­
σα από την καρδιά των τοπικών τμημάτων.

Το να κάνουμε μία δημοσκόπηση σημαίνει, πρώτα απ'

όλα , να επιλέξουμε από την καρδιά του πληθυσμού έναν ορι­
σμένο αριθμό ατόμων, οι οποίοι μαζί θα συνθέτουν το επιθυ­
μητό αντιπροσωπευτικό δείγμα .
Η έννοια της αντιπροσωπευτικότητας του δείγματος είναι
κυρίως στατιστικής φύσης. Η Elisabeth Noelle, στο έργο της
9
Οι Δημοσκοπήσεις , θέτει ως εξής το πρόβλημα της δειγματο­
ληψίας:

Πρέπει να φανταστούμε με τον ακόλουθο τρόπο το στατιστικό

μοντέλο του αντιπροσωπευτικού δείγματος, πάνω στο οποίο
εργάζεται ο κοινωνιολόγος: το προς παρατήρηση σύνολο, το
οποίο καθορίζεται από την αρχή μιας μελέτης, αποτελείται
από άτομα διαφορετικών ηλικιών, επαγγελμάτων, κ.λπ., δια­
σκορπισμένων σε διαφορετικές περιοχές και κοινότητες. Το
αντιπροσωπευτικό δείγμα οφείλει να δώσει μία πιστή εικόνα
της σύνθεσης, ένα είδος μικρογραφίας τού προς παρατήρηση
συνόλου. Στο περιορισμένο αυτό μοντέλο, οι γνώμες και οι
κατηγορίες των απαντήσεων , που πρόκειται να μελετηθούν,
αντιπροσωπεύονται, εξίσου, από μία αναλογία ανταποκρινό­
μενη σ' αυτό το πρότυπο εφόσον, βέβαια, αυτό το τελευταίο
έχει κατασκευαστεί σωστά και σύμφωνα με τους προκαθορι­
σμένους κανόνες.

9. Paris, Editions Minuit, coll «Grands Documents» 1966.

71
 Η ΕΡΕΥΝΑ ΜΕ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΛΟΓΙΟ

Το στατιστικό πρόβλημα που προκύπτει από τη σύνθεση

ενός δείγματος περιλαμβάνει δύο πρωταρχικής σημασίας δια­
στάσεις:

1. Ποιο πρέπει να είναι το μέγεθος του δείγματος;

2. Πώς να επιλεγούν τα άτομα που συνθέτουν το δείγμα;

9.1. Μέγεθος του δείγματος

Αυτό το πρόβλημα συνήθως αποφεύγεται ν' αντιμετωπιστεί,

με τρόπο έντεχνο μάλιστα, από τα εγχειρίδια, που καταπιά­
νονται με τη μεθοδολογία των κοινωνικών επιστημών. Επειδή
όμως είναι αδύνατο να καταπιαστούμε με μακρές στατιστικές
μεθοδικές αναλύσεις, θα προσπαθήσουμε να είμαστε σαφείς
και να υποδείξουμε κάποιες βασικές αρχές. Όσοι ενδιαφέ­
ρονται για τη μαθηματική πλευρά, θα συμβουλευθούν, προς
όφελός τους, διάφορες εξειδικευμένες εργασίες και εγχειρίδια
και οπωσδήποτε:

-- J. DESABIE, Theorίe et pratίque des sondages, Dunod, Paris

1967.
- L. KISH, ίη L. FESTINGER - D. ΚΑΤΖ, Les methodes de re-
cherche dans les scίences socίales, Tome Ι, Chapitre V: «le
choix de l'echantillon», P.U.F., Paris 1963.
Η θεωρία της δειγματοληψίας στηρίζεται ιδίως στη μαθη­
ματική θεωρία των πιθανοτήτων και στο νόμο των μεγάλων
αριθμών.
Πρόκειται να επιλέξουμε* από ένα συγκεκριμένο πληθυσμό
ένα τμήμα, του οποίου τα διάφορα χαρακτηριστικά γνωρί­
σματα -των οποίων μάλιστα γνωρίζουμε τη συχνότητα μέσα
στον πληθυσμό- επανεμφανίζονται με την ίδια συχνότητα.

• Δεν πρόκειται για πραγματική «επιλογή» αλλά για μια τυχαία (μαθη­
ματική έννοια του όρου) δειγματοληψία.

72
 ΙΙ. ΤΑ ΣΤΑΔΙΑ ΤΗΣ ΕΡΕΥΝΑΣ ΜΕ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΛΟΓΙΟ

Παραδείγματος χάρη, αν στο γενικό πληθυσμό υπάρχουν

52% γυναίκες, πρέπει να βρούμε περίπου 52% γυναίκες και
στο δείγμα.
Πρέπει, λοιπόν, η σχετική συχνότητα ενός συγκεκριμένου
χαρακτηριστικού (η ηλικία, το ύψος, το χρώμα των μαλλιών,
το ύψος των αποδοχών κ.λπ.) να πλησιάζει στο δείγμα, όσο
γίνεται περισσότερο, την πιθανότητά του, δοσμένη από τη
σχετική του συχνότητα, μ' αυτήν δηλαδή, που παρουσιάζεται
σ' ολόκληρο τον πληθυσμό .
Αν η συχνότητα των γυναικών είναι 52% στον πληθυσμό,
η πιθανότητα του χαρακτηριστικού «γυναίκα» είναι 52 περι­
πτώσεις στις 100 ή p = 0,52. Επομένως πρέπει η σχετική συ­
χνότητα των γυναικών στο δείγμα να προσεγγίζει το 0,52 ή
52%.
Ο νόμος των μεγάλων αριθμών εξηγεί τις συνθήκες, κάτω
από τις οποίες μια τέτοια απαίτηση μπορεί να ικανοποιηθεί.
Ας δούμε ξανά τη διατύπωση του Cournot (στο έργο της
Elisabeth Noelle που προαναφέραμε):

1. Τα γεγονότα, των οποίων η συχνότητα είναι πολύ μικρή,

εμφανίζονται πολύ σπάνια.
2. Η πιθανότητα της σχετικής συχνότητας, στην οποία υπολο­
γίζεται από πριν το ποσοστό εμφάνισης ενός γεγονότος,
αυξάνεται ανάλογα με την επαναληπτικότητα του γεγονό­
τος.

Συμπέρασμα: Αν ο αριθμός των παρατηρήσεων είναι αρκε­

τά μεγάλος, η σχετική συχνότητα σπάνια αποκλίνει από την
πιθανότητα του γεγονότος πέρα από ένα κάποιο ποσοστό,
όσο μικρό και αν έχει δοθεί από πριν.

Το πρόβλημα που τίθεται λοιπόν είναι το εξής: «πόσα ά­

τομα πρέπει να επιλέξω, ώστε το δείγμα μου να είναι αντι­
προσωπευτικό;» Συμβαίνει, ενίοτε, ορισμένες δύσκολες κατα-

73
 Η ΕΡΕΥΝΑ ΜΕ ΕΡΩΤΗΜΑ ΤΟΛΟΓΙΟ

στάσεις να εμποδίζουν να δώσουμε μία μαθηματική απάντηση

σ' αυτό το ερώτημα. Όπως, π.χ., στην περίπτωση που δεν
υπάρχουν αριθμητικά δεδομένα, δηλαδή, όταν ο πληθυσμός
παραμένει άγνωστος ως προς τα χαρακτηριστικά, τα οποία
θα μπορούσαν να τον προσδιορίσουν στην έρευνα. Επιβάλλε­
ται λοιπόν ένας εμπειρικός τρόπος μελέτης, χωρίς να λησμο­
νούμε, βέβαια, πως η προσήλωσή μας σε μαθηματικές έννοιες
δεν εγγυάται υποχρεωτικά και μία καλή κοινωνιολογική επε­
ξήγηση αλλά ούτε και τα καλά αποτελέσματα μιας έρευνας.
Αν είναι δυνατό να απαντήσει κάποιος σ' αυτό το ερώτημα
με τη στατιστική μέθοδο, ο υπολογισμός του μεγέθους του
δείγματος θα γίνεται από εδώ και στο εξής με τον τρόπο επί­
λυσης ενός προβλήματος με το διάστημα εμπιστοσύνης.
Δε θα εκθέσουμε εδώ τις λεπτομέρειες ενός τέτοιου τρό­
που υπολογισμού, οι οποίες αναλύονται διεξοδικά σ' όλα τα
καλά εγχειρίδια της στατιστικής. Συνιστούμε, κυρίως, τον
τρόπο με τον οποίο παρουσιάζεται στο γνωστό βιβλίο του
Hubert Μ. Blalock, Jr., Sociai Statistics, σσ. 165-167 10 •
Όποιος και αν είναι ο τρόπος προσέγγισης του προβλή­
ματος του μεγέθους του δείγματος, οφείλουμε να λάβουμε υ­
πόψη και τις ακόλουθες σημαντικές παρατηρήσεις:

1. Κανένα δείγμα δεν πρέπει να περιλαμβάνει λιγότερα από

30 άτομα.
2. Όσον αφορά τον πληθυσμό, το δείγμα αντιπροσωπεύει κυ­
ρίως μία αναλογία τόσο μικρότερη, όσο περισσότερο ση­
μαντικός είναι ο πληθυσμός. Παρατίθενται πιο κάτω οι ε­
πιφυλάξεις ως προς αυτήν την πρόταση.
3. Ένα δείγμα δεν προσδιορίζεται, γενικά, από ένα μοναδικό
χαρακτηριστικό του πληθυσμού.
Μπορεί κάποιος, επομένως, να υπολογίσει το μέγεθός

10. London, New York, McGraw-Hill, 1960.

74
 ΙΙ. ΤΑ ΣΤΑΔΙΑ ΤΗΣ ΕΡΕΥΝΑΣ ΜΕ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΛΟΓΙΟ

του σύμφωνα με διάφορα διαδοχικά κριτήρια. Σ' αυτήν

την περίπτωση, θα επιλέξει το μέγιστο μέγεθος το οποίο
έχει προκύψει από υπολογισμούς.
Αρμόζει, λοιπόν, να αρχίζει κάθε φορά ξανά τον υπο ­
λογισμό για κάθε επιλεγμένο χαρακτηριστικό του πληθυ ­
σμού και να διαλέγει ύστερα το μέγιστο αριθμό μεταξύ αυ ­
τών στους οποίους κατέληξε.
4. Οι στατιστικές θεωρίες δεν πρέπει να τηρούνται πάντοτε
κατά γράμμα . Το πρόβημα του μεγέθους του δείγματος εί­
ναι δυνατό να επιλυθεί και με τρόπο περισσότερο εμπειρι­
κό. Σ ' ορισμένες περιπτώσεις, οι κοινωνιολόγοι γνωρίζουν
από πείρα προσωπική τα απαραίτητα μεγέθη των δειγμά­
των για την αντιμετώπιση ορισμένων κατηγοριών προβλη­
μάτων . Αρκεί να τηρούνται ορισμένοι κανόνες. Η παράδο­
ση, εδώ, παίζει ένα σπουδαίο ρ'όλο. Θα είναι φρόνιμο, ό ­
μως, να συγκεντρώνουμε τις πληροφορίες με πολλή σύνεση.
Κατά ένα γενικά παραδεκτό τρόπο, το μέγεθος ενός
δείγματος εξαρτάται από το βαθμό της επιθυμητής ακρί­
βειας καθώς και από το βαθμό ομοιογένειας του μελετώμε­
νου πληθυσμού.

Ο Russel Langley 11 , στο έργο του Practίcal Statίstίcs, ο­

ρίζει με τον πιο κάτω τρόπο και με τίτλο «δειγματοληπτικό
μέγεθος» (Sample Size), το πρόβλημα αυτό:

Σε μία περίπτωση τυχαίας δειγματοληψίας, όσο μεγαλύτε­

ρο είναι το δείγμα , τόσο μεγαλύτερη θα είναι η ακρίβεια
με την οποία θα αναπαράγονται τα χαρακτηριστικά του
αρχικού πληθυσμού. Αυτή η ακρίβεια αυξάνει με την τε­
τραγωγική ρίζα του μεγέθους του δείγματος, ούτως ώστε
ένα δείγμα να πρέπει να μεγαλώσει 100 φορές για να έχου­
με μία αύξηση της ακρίβειας κατά 10.

11 . Lon don, Pam Books, 1969.

75
 Η ΕΡΕΥΝΑ ΜΕ ΕΡΩΤΗΜΑ ΤΟΛΟΓΙΟ

Πρακτικά, ο παράγοντας, που καθορίζει το μέγεθος

του δείγματος, το οποίο απαιτείται, είναι η ζητούμενη α­
κρίβεια. Ένα δείγμα δύο q,νδρών θα ήταν ικανοποιητικό,
αν επιθυμούσαμε να γνωρίσουμε το μέσο βάρος των αν­
δρών στα 50 περίπου χιλιόγραμμα (100 λίτρα), αλλά αν θέ­
λαμε τη σωστή αναλογία στα 10 γραμμάρια περίπου, ένα
δείγμα σχεδόν 5.000 ανδρών θα ήταν απαραίτητο.
Ο συναφής προς τον πληθυσμό βαθμός μεταβλητότητας
είναι δυνατό να επηρεάσει εξίσου το μέγεθος του επιθυμη­
τού δείγματος. Ο ίδιος βαθμός ακρίβειας μπορεί να απο­
κτηθεί μ' ένα μικρό δείγμα λαμβανόμενο από έναν πληθυ­
σμό σχετικά ομοιόμορφο όπως, επίσης, μ' ένα μεγάλο δείγ­
μα επιλεγμένο από έναν πληθυσμό με μεγάλη μεταβλητότη­
τα. Οι ανειδίκευτοι εργάτες συνθέτουν μία ομάδα σχετικά
ομοιόμορφη όσον αφορά τις αποδοχές τους, αλλά, αν πρέ­
πει να ενδιαφερθεί κάποιος για την ηλικία τους, οφείλει
να υπολογίσει το δείγμα μ' ένα περιθώριο διαφοράς της
τάξης των 40 ετών και πάνω.
(... ] Ο βαθμός εμπιστοσύνης στις συγκεντρωμένες από
ένα δείγμα πληροφορίες εξαρτάται λοιπόν από την επιμέ­
λεια, με την οποία κατασκευάστηκε το δείγμα, από την ε­
φαρμογή των μαθηματικών κανόνων της τυχαίας δειγματο­
ληψίας καθώς και από το μέγεθος του δείγματος. Ας ση­
μειώσουμε ότι η εμπιστοσύνη εξαρτάται από το μέγεθος
του δείγματος αυτού καθ' αυτού και όχι από την αναλογία
του πληθυσμού, το οποίο το δείγμα αντιπροσωπεύει (εκτός
και αν αντιπροσωπεύει το 20% ή και περισσότερο του πλη­
θυσμού). Αυτό σημαίνει ότι ένα τυχαίο δείγμα 1.000 ατό­
μων, επιλεγμένο σε μία πόλη 6.000 κατοίκων δε θα χαρα­
κτηρίζεται από μία αισθητά μεγαλύτερη ακρίβεια απ' ό,τι
ένα παρόμοιου μεγέθους δείγμα, επιλεγμένο σε μία πόλη
2.000.000 κατοίκων. Φαίνεται περίεργο; Είναι το μέγεθος
του δείγματος αυτό καθ' αυτό που μετράει 12 •

12. Προσωπική ερμηνεία του συγγραφέα.

76
 ΙΙ. ΤΑ ΣΤΑ ΙΑ ΤΗΣ ΕΡ ΕΥΝΑΣ ΜΕ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΛΟ ΓΙ Ο

5. Σ' ορισμένες περιπτώσεις, για επιβεβαίωση αυτών που

προηγήθηκαν, ακολουθείται η διαδικασία μιας προέρευνας
(έρευνα-πιλότος), ώστε να προσδιοριστεί το απαιτούμενο
μέγεθος του δείγματος.
6. Οι παρουσιαζόμενες πιο πάνω στατιστικές υποδείξεις κα­
θώς και οι επόμενες εκτιμήσεις εφαρμόζονται αποκλειστι­
κά στα δείγματα , που έχουν κατασκευαστεί σύμφωνα με
τους στατιστικούς κανόνες , δηλαδή, εκείνα στα οποία μπο­
ρεί να εφαρμοστεί ο νόμος των μεγάλων αριθμών.

9.2. Τεχνικές δειγματοληψίας

Υπάρχουν διάφορες μέθοδοι κατασκευής δείγματος. Παρ' όλα

αυτά, ο επιδιωκόμενος αντικειμενικός σκοπός παραμένει πάν­
τα ο ίδιος: η αντιπροσωπευτικότητα του δείγματος. Το δείγμα
λοιπόν θα κατασκευαστεί σύμφωνα με τους νόμους των στατι­
στικών πιθανοτήτων. Αν ενεργήσουμε με τρόπο ώστε κάθε μο­
νάδα του πληθυσμού να έχει την (δια πιθανότητα να συμπερι­
λάμβάνεται στο δε ίγμα και αν δώσουμε στο δείγμα το μέγιστο
δυνατό μέγεθος, το οποίο καθορίσαμε , μπορούμε να είμαστε
βέβαιοι ότι η εφαρμογή του νόμου των μεγάλων αριθμών θα
δώσει , όποια και αν είναι η χρησιμοποιούμενη τεχνική, ένα
αντιπροσωπευτικό δείγμα, με τη στατιστική έννοια του όρου.
Επομένως, ένα δείγμα στατιστικά αντιπροσωπευτικό θα
είναι πάντα ένα δείγμα πιθανοτήτων. Στην πρακτική, παρ'
όλα αυτά, συμβαίνει ενίοτε να μην ακολουθούνται εντελώς οι
προϋποθέσεις εφαρμογής του νόμου των πιθανοτή των. Έχον­
τ ας πάντα κατά νου ένα ιδαν ικό πρότυπο , ανταποκρινόμενο
στις προαναφερόμενες συνθήκες στην αρχή αυτής της παρα­
γράφου, προτιθέμεθα να εργαστούμε.
Οι γνώμες μεταξύ των διαφόρων συγγραφέων διίστανται
αρκετά ως προς τις δειγματοληπτικές μεθόδους . Η καταγραφή
μας λοιπόν θα είναι αρκετά αμφισβητήσιμη.

77
 Η ΕΡΕΥΝΑ ΜΕ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΛΟΓΙΟ

9.2.1 Απλή δειγματοληψία (τυχαίο δείγμα)

Τα άτομα επιλέγονται από την καρδιά τού με σαφήνεια καθο­

ρισμένου πληθυσμού. Η επιλογή τους γίνεται στην τύχη (με
τη στατιστική έννοια του όρου) και πραγματοποιείται με μία
μόνο ενέργεια. Είναι δυνατό να προβούμε σ' αυτήν την επιλο­
γή με δύο γενικούς τρόπους έχοντας προηγουμένως, βέβαια,
ορίσει το μέγεθος του πληθυσμού:

1. Τυχαία κλήρωση: Όλα τα άτομα του πληθυσμού απαριθ­

μούνται και είτε αναγράφεται κάθε άτομο σ' έναν κλήρο
από το σύνολο των οποίων τραβάμε τον απαιτούμενο αριθ­
μό είτε, κάτι άλλωστε που συνηθίζεται περισσότερο, κατα­
σκευάζεται ένας πίνακας με τυχαίους αριθμούς, απ' όπου
επιλέγεται μία σειρά αριθμών «στην τύχη». Υπενθυμίζουμε
ότι μπορούμε να αρχίσουμε την επιλογή απ' οποιοδήποτε
σημείο του πίνακα και ότι πρέπει να σχηματίσουμε αρ ιθ­
μούς, που να έχουν τον ίδιο αριθμό σειρών με το πραγμα­
τικό μέγεθος του πληθυσμού (για ένα δείγμα 2.000 ατόμων:
τετραψήφιοι αριθμοί). Απορρίπτεται κάθε αριθμός ανώτε­
ρος από τον πραγματικό αριθμό του πληθυσμού ο οποίος
έχει επιλεγεί.
ΠΑΡΆΔΕΙΓΜΑ: Έστω ένα δείγμα 400 ατόμων, τα οποία
πρέπει να επιλέξουμε από την καρδιά ενός
πληθυσμού 2.000 ατόμων. Διαθέτουμε έναν
πίνακα τυχαίων αριθμών από τους οποίους
παρατίθεται εδώ ένα μέρος:

79409 67790 10353 36885 34317 44264 62994 23179 86523

40624 97378 15645 87183 08818 44776 41489 12313 88860
47740 49996 90997 40690 73062 99417 84362 36977 56369
76062 24841 77021 90894 16615 13830 51094 31691 97311
85552 39430 08275 29116 76537 95406 02098 86244 47511

78
 ΙΙ. ΤΑ ΣΤΑΔΙΑ ΤΗ Σ ΕΡΕΥΝΑΣ ΜΕ ΕΡΩΤΗΜΑ ΤΟΛΟΓΙΟ

Τα 2.000 άτομα του πληθυσμού έχουν απαριθμιστεί από

0.001 έως 2.000. Πρέπει να προβλέψουμε στον πίνακα τετρα­
ψήφιους αριθμούς. Ας υποθέσουμε ότι ξεκινάμε (τυχαία) από
τον αριθμό 1035. Θα έχουμε, επομένως, διαδοχικά τα άτομα
που φέρουν τους αριθμούς:

1035 - 3368 - 8534 - 3174 - 4264 - 6299 - 4231 - 7986 - 5234

0624 - 9737 - 8156 - 4587 - 1830 - 8818 - 4477 - 6414 - 8912
3138 - 8860 - 4774 - 0499 - 6909 - 9740 - 6907 - 3062 - 9941
Μόνον οι πλάγιοι αριθμοί συγκρατούνται διότι είναι μι­
κρότεροι του 2.000 13 •
2. Συστηματική δειγματοληψία (κλήρωση): Αν τα άτομα έχουν
ταξινομηθεί ανεξάρτητα από τα επιλεγμένα χαρακτηριστι­
κά του πληθυσμού της έρευνας, μπορεί κανείς να προχω­
ρήσει μ' απλό τρόπο ξεκινώντας από την κατασκευή ενός
πρώτου δείγματος, ύστερα ενός δεύτερου και ούτω καθ' ε­
ξής μέχρι την κατασκευή του τελικού επιθυμητού δείγματος .
Π ΑΡΆΔΕΙΓΜΑ: Έστω ότι θέλουμε να κατασκευάσουμε ένα
δείγμα 200 κοινοτήτων από ένα σύνολο 3.000
κοινοτήτων . Τα άτομα-κοινότητες μπορούν
να ταξινομηθούν με αλφαβητική σειρά εφό­
σον δεν υπάρχει καμιά σχέση μεταξύ του με­
γέθους, της τοποθεσίας, της δημογραφικής
σύνθεσης, κ.λπ. και του πρώτου γράμματος
του ονόματος της κοινότητας. Μπορούμε
λοιπόν να επιλέξουμε μία κοινότητα στις 15
(3000:200 = 15) ξεκινώντας από μία κοινό­
τητα επιλεγμένη στην τύχη , παραδείγματος
χάρη , την 3η, τη 18η, την 33η κ . λπ. Μερικές
διακυμάνσεις είναι δυνατό να βρεθούν με

13. Ο υπολογιστής, σήμερα, προσφέρεται γι' αυτό.

79
 Η ΕΡΕΥΝΑ ΜΕ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΛΟΓΙΟ

αυτό το σύστημα. Για παράδειγμα, αν το

δειγματοληπτικό ποσοστό στον πληθυσμό
των κοινοτήτων ήταν 10%, θα μπορούσαμε
να τραβήξουμε συστηματικά όλες τις κοινό­
τητες των οποίων ο αριθμός τελείωνε σε 3ή
6 ή 8, εφόσον το 10% του ολικού αριθμού
των κοινοτήτων μπορούν να έχουν έναν α­
ριθμό, ο οποίος να τελειώνει σ' ένα από τα
ψηφία του δεκαδικού συστήματος. Αν το
δειγματοληπτικό ποσοστό ήταν 20%, θα επι­
λέγαμε τους αριθμούς, οι οποίοι θα έληγαν
σε 4 και σε 6 ή σε 7 και 9, παραδείγματος
χάρη.

9.2.2 Δειγματοληψία κατά στρώματα

Αν ο πληθυσμός δεν είναι ιδιαίτερα ομοιογενής, τον υποδιαι­

ρούμε από πριν βάσει κάποιων χαρακτηριστικών σε στρώματα
περισσότερο ομοιογενή. Επιλέγουμε κατόπιν ένα δείγμα από
κάθε στρώμα σύμφωνα με μία μέθοδο εφαρμόσιμη στην περί­
πτωση της απλής τυχαίας δειγματοληψίας. Ύστερα ελαχιστο­
ποιούμε τη διασπορά τού υπό μελέτη χαρακτηριστ ικού σε
σχέση με τη διάμεσο τιμή.

ΠΑΡΆΔΕΙΓΜΑ: Σε μία χώρα όπως το Βέλγιο, αν θέλουμε να

πάρουμε ένα δείγμα από το σύνολο του Βασι­
λείου, αρμόζει καλύτερα σε πολλές περιπτώ­
σεις να κατασκευάσουμε προηγουμένως στρώ­
ματα, τα οποία θα ανταποκρίνονται στις δύο
γλωσσικές περιοχές της χώρας.
Το μέγεθος του δείγματος σε κάθε στρώμα
μπορεί να είναι ίδιο εφόσον το μέγεθος των
δειγμάτων είναι ικανοποιητικό . Είναι προτι­
μότερο να προσαρμόσουμε το μέγεθος κάθε

80
 ΙΙ. ΤΑ ΣΤΑΔΙΑ ΤΗΣ ΕΡΕΥΝΑΣ ΜΕ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΛΟΓΙΟ

δείγματος στο βαθμό ομοιογένειας του στρώ­

ματος. Όσο λιγότερο το στρώμα είναι ομοιο­
γενές τόσο η διασπορά τείνει να είναι μεγαλύ­
τερη, επομένως και το δείγμα θα πρέπει να εί­
ναι περισσότερο σημαντικό.
ΠΑΡΆΔΕΙΓΜΑ: Σχετικά με το χαρακτηριστικό «επίπεδο επαγ­
γελματικής εξειδίκευσης», ένα στρώμα «ελεύ­
θερα επαγγέλματα» είναι περισσότερο ομοιο­
γενές απ' ό,τι ένα στρώμα «βιομηχανικοί ερ­
γάτες».
Ο ολικός αριθμός των στρωμάτων θα πε­
ριορίζεται από το μέγεθος του όλου δείγματος.
Πρέπει κάθε στρώμα να είναι αρκετά πολυά­
ριθμο, ώστε ο νόμ0ς των μεγάλων αριθμών να
μπορεί να εφαρμοστεί.

9.2.3 Δειγματοληψία κατά δεσμίδες

Το δείγμα δεν κατασκευάζεται πλέον από μονάδες του πληθυ­

σμού αλλά από σύνολα ή δεσμίδες συγγενών ως προς τα χαρα­
κτηριστικά μεταξύ τους μονάδων, περισσότερο προσιτών απ'
ό ,τι τα άτομα , που βρίσκονται σε διασπορά . Εξετάζουμε στην
περίπτωση αυτή, όλα τα άτομα, που αποτελούν μέλη της δε­
σμίδας. Επομένως περιοριζόμαστε στην κατασκευή ενός δείγ­
ματος κατά δεσμίδες.
Παράδειγμα δεσμίδων : Δεσμίδες κοινοτήτων, επίπλων
εργοστασίων , σχολείων κ . λπ. Ένα δείγμα 400 κοινοτήτων
μπορεί να αντικατασταθεί από ένα δείγμα 80 δεσμίδων από 5
συναφείς κοινότητες η κάθε μία. Αντί να ρωτήσουμε 600 κα­
τοίκους διασκορπισμένους σ' όλη την έκταση μιας πόλης, εξε­
τάζουμε 600 άτομα επιλεγμένα από 20 διαφορετικά διαμερί­
σματα, από τα οποία, όμως, δεν εξαιρείται κανένας κάτοικος.

81
6 JAVEAU C LA UI)E . Η ΈρΕυνα με Ερωτηματολ ό γιο
 Η ΕΡΕΥΝΑ ΜΕ ΕΡΩΤΗΜΑ ΤΟΛΟΓΙΟ

9.2.4 Δειγματοληψία κατά κυψέλες

Είναι μία παραλλαγή της προηγούμενης. Οι περιοχές της έ­

ρευνας διαιρούνται σ' έναν ορισμένο αριθμό τετραγώνων ( «τε­
τραγωνίζουμε» π.χ. μία πόλη σ' έναν υψηλό αριθμό τομέων:
500, 1.000, 2.000 ... ). Διαλέγουμε ορισμένα τετράγωνα στην
τύχη και ρωτάμε όλους τους κατοίκους του τετραγώνου, οι
οποίοι ανταποκρίνονται στον καθορισμένο από την έρευνα
πληθυσμό: όλους τους ιδιοκτήτες, τους εμπόρους, τους ενοί­
κους ... κ.λπ.

9.2.5 Δειγματοληψία πολλαπλών επιπέδων (κλιμάκων)

Εδώ πρόκειται να χρησιμοποιήσουμε διαδοχικά πολλές δια­

φορετικές δειγματοληπτικές μεθόδους .

ΠΑΡΆΔΕΙΓΜΑ: Ύστερα από την κατασκευή ενός δείγματος

κατά κυψέλες, επιλέγουμε στην καρδιά κάθε
κυψέλης τα άτομα με τυχαία κλήρωση . Επομέ­
νως δεν εξετάζουμε όλα τα άτομα της κυψέλης,
που ανταποκρίνονται στον πληθυσμό της έρευ­
νας που ορίσαμε. Η δειγματοληψία αυτή κα­
λείται δειγματοληψία δύο επιπέδων (σταδίων).
Άλλο παράδειγμα: Έστω μία έρευνα στο σύνολο του βελ­
γικού πληθυσμού. Μπορούμε να κατασκευάσουμε:
1. Δύο «γλωσσικά» στρώματα.
2. Σε κάθε στρώμα κάνουμε επιλογή ενός ίσου αριθμού «δε­
σμίδων» από 5 κοινότητες .
3. Σε κάθε δεσμίδα γίνεται συστηματική κλήρωση των ατό­
μων, που θα ερωτηθούν, με βάση τους εκλογικούς καταλό­
γους (αλφαβητικά).

Ένα τέτοιο δF.ίγμα θα είναι δείγμα τριών επιπέδων ή στα­

δίων.

82
 ΙΙ. ΤΑ ΣΤΑΔΙΑ ΤΗΣ ΕΡΕΥΝΑΣ ΜΕ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΛΟΓΙΟ

9.2.6 Ισομεγέθεις δειγματοληψίες

Εδώ πρόκειται για τη σε σμίκρυνση κατασκευή ενός μοντέλου

του πληθυσμού, από τον οποίο λαμβάνεται υπόψη ένας περιο­
ρισμένος αριθμός κύριων χαρακτηριστικών (συνήθως όχι πε­
ρισσότερα των 5). Επισημαίνουμε στους συνεντευκτές τον α­
ριθμό των ατόμων, τα οποία οφείλουν να ρωτήσουν σε κάθε
κατηγορία, που προκύπτει από το συνδυασμό των διαφορετι­
κών ιδιοτήτων των επιλεγμένων χαρακτηριστικών.

ΠΑΡΆΔΕΙΓΜΑ: Ο ερευνητής οφείλει να ρωτήσει Χ εν ενεργεία

γυναίκες άνω των 35 ετών, Υ άνδρες εν ενερ­
γεία μεταξύ 21 κα ι 35 ετών κ.λπ. Εφόσον τα
άτομα ανταποκρίνονται στις προκαθορισμένες
προϋποθέσεις, ο ερευνητής έχει όλη την ελευ­
θερία επιλογής . Όσον αφορά τα επιλεγμένα
χαρακτηρ ιστικά, το δείγμα οφείλει να παρου­
σιάζει την ίδια δομή με τον πληθυσμό.

ΠΑΡΆΔΕΙΓΜΑ: Αν σε μία πόλη 10.000 ατόμων βρίσκουμε 2.000

γυναίκες εργάτριες, 3.000 νοικοκυρές, 2.500
άνδρες εργάτες, 2.000 άνδρες υπαλλήλους και
500 μη εργαζόμενους άνδρες (π.χ. συνταξιού­
χους), ένα δείγμα 500 ατόμων θα πρέπει να πε­
ριλαμβάνει:

2.000 χ 500 100 εργάτριες

10.000

3.000 χ 500
150 νοικοκυρές
10.000

2.500 χ 500
125 εργάτες
10.000

83
 Η ΕΡΕΥΝΑ ΜΕ ΕΡΩΤΗΜΑ ΤΟΛΟΓΙΟ

2 .ΟΟΟχ 5 οο = 100 υπαλλήλους

10.000

500 Χ 500 = 25 μη εργαζόμενους άνδρες

10.000

Εδώ δεν έχουμε πια να κάνουμε μ' ένα πραγματικό δείγμα

πιθανοτήτων, εφόσον δε δίνουμε σε κάθε μονάδα του δείγμα­
τος την ίδια ευκαιρία να επιλεγεί. Αν , πράγματι, ο ερευνητής
είναι ελεύθερος να επιλέξει, υπάρχει ο κίνδυνος να σημειω­
θούν αρκετές σημαντικές παρεκκλίσεις από τους κανόνες έ­
ρευνας : μπορεί να περιοριστεί να ρωτήσει άτομα του περιβάλ­
λοντός του ή να επηρεαστεί , άθελά του , από κάποιο «παρασι­
τικό» χαρακτηριστικό των ατόμων, τα οποία πρόκειται να ε­
ρωτηθούν (κοινωνικότητα, ευχάριστη φυσική εμφάνιση, ανοι­
χτό μυαλό κ.λπ . ). Επιβάλλεται λοιπόν να θέσουμε στον συνεν­
τευκτή διάφορους όρους όπως :
- να του απαγορεύσουμε να διαλέξει άτομα από το περιβάλ-
λον του, '
- να του υποδείξουμε ένα μέρος για την έρευνα, με το οποίο
δεν είναι εξοικειωμένος,
- να του επιβάλουμε ένα δρομολόγιο: του υποδεικνύουμε
από πριν σε ποια μέρη πρέπει να πραγματοποιήσει τη συ­
νέντευξη. Σ' αυτήν την περίπτωση «η αντικειμενικότητα
του δείγματος θα εξαρτηθεί από το άτομο, που ετοιμάζει
τη δειγματοληψία, σε συναίνεση με την «τύχη» 14 .

14. R. ΡΙΝΤΟ - Μ. GRAWITZ, Methodes des scίences Socίales, Paris , Dal-

loz, 1964.

84
 ΙΙ. ΤΑ ΣΤΑΔΙΑ ΤΗΣ ΕΡΕΥΝΑΣ ΜΕ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΛΟΓΙΟ

9.2.7 Δειγματοληψίες πολλαπλών φάσεων (ή σταδίων)

Δεν πρόκειται καθαρά για μία δειγματοληπτική μέθοδο και

δεν πρέπει να τη συγχέουμε μ' εκείνη των πολλαπλών επιπέ­
δων. Συνδυάζουμε εδώ περισσότερες διαδοχικές δειγματολη­
ψίες που αφορούν διάφορα τμήματα του πληθυσμού . Παρα­
δείγματος χάρη, επιλέγουμε (τραβάμε στην τύχη) πρώτα ένα
μεγάλο δείγμα στο οποίο πραγματοποιούμε μία σύντομη έρευ­
να (πρώτη φάση)· ύστερα επιλέγουμε από την καρδιά αυτού
του δείγματος ένα μικρότερο δείγμα, το οποίο θα αποτελέσει
το αντικείμενο μιας περισσότερο εμπεριστατωμένης έρευνας
(δεύτερη φάση). Ενεργούμε μ' αυτόν τον τρόπο, όταν δεν έ­
χουμε στα χέρια μας ένα «ευρετήριο» ή έναν κατάλογο των
ατόμων που συνθέτουν τον προς μελέτη πληθυσμό, και θέλου ­
με να τον κατασκευάσουμε μόνοι μας τραβώντας ένα δείγμα
αρκετά ευρύ από άλλες ενότητες, όπου διαθέτουμε έναν κα­
τάλογο (νοικοκυριά, διαμερίσματα κ.λπ.).
Μία δειγματοληψία πολλαπλών φάσεων μπορεί επίσης να
είναι πολλαπλών «κλιμάκων».
ΠΑΡΆΔΕΙΓΜΑ: Ας υποθέσουμε μία έρευνα σχετική με ξένους
εργάτες σε μία πόλη. Δε διαθέτουμε έναν κα­
τάλογο αυτών των ατόμων αλλά ένα ευρετήριο
διαμερισμάτων (π.χ. σ' ένα χάρτη μεγάλης
κλίμακας).
Πρώτη φάση: Γίνεται μία τυχαία κλήρωση ενός μεγάλου
αριθμού διαμερισμάτων στα τετράγωνα (περιοχή), όπου κα­
τοικούν οι ξένοι εργάτες. Μία σύντομη έρευνα θα μας πληρο­
φορήσει σε ποια διαμερίσματα βρίσκονται κάποια άτομα.
Φτιάχνουμε έναν κατάλογο.
Δεύτερη φάση: Με βάση αυτό τον κατάλογο, κάνουμε μία
συστηματική ή τυχαία κλήρωση ενός μικρότερου δείγματος
των ξένων εργατών. Η πραγματική έρευνα λοιπόν θα διεξα­
χθεί πάνω σ' αυτό το δείγμα.

85
 Η ΕΡΕΥΝΑ ΜΕ ΕΡΩΤΗΜΑ ΤΟΛΟΓΙΟ

9.2.8 Δειγματοληψία ή «Χιονοστιβάδα» (ή συσσωρευτική)

Αυτή η μέθοδος, η οποία χρησιμοποιείται πολύ σπάνια ,

προϋποθέτει να αρχίσει κανείς μ' ένα δείγμα, που περιλαμβά­
νει έναν περιορισμένο αριθμό ατόμων στα οποία προσθέτει
άλλα άτομα, με τα οποία τα πρώτα βρίσκονται σε κάποια
σχέση και ούτω καθεξής, μέχρι να συμπληρωθεί το δείγμα .
Μία τέτοια μέθοδος είναι σχετ ικώς ο ικονο μ ική, αλλά εγκυμο ­
νεί κινδύνους παρερμηνείας στο στάδιο παρατήρησης και
σύλληψης των σχέσεων καθώς, τέλος, ο τρόπος , με τον οποίο
επισυνάπτονται οι σχέσεις μεταξύ των ατόμων, δεν πρέπει να
μας αφήνουν αδιάφορους.

9.2.9 Επιλογή μιας δειγματοληπτικής μεθόδου

Θα ήταν ψέμα να υποστηρίξουμε ότι όλες οι μέθοδοι αξίζουν.

Έτσι , η μέθοδος της « ισομεγέθους δειγματοληψίας» παρέχει ,
βέβαια, στην αρχή λιγότερες εγγυήσεις εγκυρότητας, αλλά πα­
ρασύρεται κάποιος εύκολα από την ταχύτητα και την οικονο ­
μία έκβασης της έρευνας, την οποία αυτή η μέθοδος προσφέ­
ρει .

Όντως, η εκλογή μιας δειγματοληπτικής μεθόδου δεν

πρέπει να επαφίεται στην προσωπική φαντασία του ερευνητή .
Ποικίλοι παράγοντες πρέπει να λαμβάνονται υπόψη από τους
οποίους κυρίως:

1. Η φύση των διαθέσιμων δεδομένων του πληθυσμού

Αν διαθέτουμε πρόσφατους καταλόγους, είναι εύκολο να
κατασκευάσουμε μίαν απλή δειγματοληψία , με τυχαία ή συ ­
στηματική κλήρωση.

ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑΤΑ: • Εκλογικοί κατάλογο ι κατατεθειμένοι

στα περιφερειακά αστυνομικά τμήματα
για τον πληθυσμό άνω των 18 ετών.
• Κατάλογος των κοινοτήτων του Βελ-

86
 ΙΙ. ΤΑ ΣΤΑΔΙΑ ΤΗΣ ΕΡΕΥΝΑΣ ΜΕ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΛΟΓΙΟ

γίου από το Εθνικό Βελγικό Στατιστι­

κό Ινστιτούτο.
• Μαθητικός κατάλογος σε κάθε σχολείο
ιδιαίτερα.

2. Ο βαθμός ομοιογένειας του πληθυσμού

Αν ο πληθυσμός δεν είναι αρκετά ομοιογενής από πλευράς
βασικών ερωτημάτων, που θέτει η έρευνα, είναι προτιμότε­
ρο να στρωματοποιήσουμε το δείγμα. Η στρωματοποίηση
πρέπει να προσαρμόζεται σε κάθε έρευνα ιδιαίτερα. Μία
τέτοια μέθοδος μπορεί να προσφέρεται για τη μελέτη των
πολιτικών πεποιθήσεων των πολιτών, αλλά δεν παρουσιά­
ζει κανένα ενδιαφέρον, αν θέλουμε να μελετήσουμε την κα­
τανομή του ενεργού πληθυσμού.
Για την κατασκευή στρωμάτων, είναι προτιμότερο να
διασταυρώσουμε περισσότερα ανεξάρτητα κριτήρια, από το
να πολλαπλασιάσουμε τον αριθμό των κατηγοριών, που
σχετίζονται μ' ένα μόνο κριτήριο. Αυτό προϋποθέτει και ε­
πιβάλλει να διαθέτουμε ικανοποιητικά αριθμητικά δεδομέ­
να πάνω στον πληθυσμό.
Αυτή η προϋπόθεση ισχύει και όταν επιθυμούμε να κα­
τασκευάσουμε ένα ισομεγέθες δείγμα.

3. Η έκταση του πεδίου έρευνας

Αν το πεδίο είναι πολύ ευρύ ή αν ο πληθυσμός βρίσκεται
σε διασπορά (π.χ. περίπτωση μεγαλούπολης), οι ερευνητές
θα χρειαστεί να μετακινούνται, κάτι το οποίο θα τους επι­
βαρύνει αρκετά. Σε παρόμοιες λοιπόν περιπτώσεις, θα ήταν
προτιμότερο να προβλέπεται μία δειγματοληψία «κατά δε­
σμίδες» (π.χ. δεσμίδες κοινοτήτων) ή κατά «κυψέλες» (π.χ.
στις μεγάλες πόλεις).

ΠΑΡΆΔΕΙΓΜΑ: Ας υποθέσουμε μία έρευνα γύρω από το σύνο­

λο των βελγικών νοικοκυριών. Το δείγμα είναι
2.000 μονάδες. Αν τα επιλέξει κάποιος με τυ -

87
 Η ΕΡΕΥΝΑ ΜΕ ΕΡΩΤΗΜΑ ΤΟΛΟΓΙΟ

χαία ή συστηματική κλήρωση και με βάση τους

πίνακες απογραφής του γενικού πληθυσμού
από το Εθνικό Ινστιτούτο Στατιστικής, ενδέχε­
ται να διεξαγάγει την έρευνα σ' όλη την έκτα­
ση του Βασιλείου. Είναι λοιπόν προτιμότερο
να κατασκευάσει δεσμίδες από 5 κοινότητες .
Ένας προτεινόμενος τρόπος για να λειτουρ­
γήσει είναι ο ακόλουθος:
- Σε κάθε περιφέρεια γίνεται τυχαία κλήρωση μιας ή δύο
κοινοτήτων (από τον κατάλογο των κοινοτήτων κατά
διοικητικό διαμέρισμα, Μοντέλο Ι του Εθνικού Στατι­
στικού Ινστιτούτου): μία κοινότητα αν η περιφέρεια πε­
ριλαμβάνει λιγότερα νοικοκυριά από την εθνική διάμε­
σο 44 περιφερειών , δύο κοινότητες αν η περιφέρεια
(διοικητικό διαμέρισμα) περιλαμβάνει περισσότερα νοι­
νοκυριά απ' αυτήν τη διάμεσο.
Αυτός ο τρόπος φαίνεται ίσως κάπως αυθαίρετος ,
αρκεί, όμως, να διατηρηθεί η ισορροπία του δείγματος
και να δοθούν ίσες ευκαιρίες αντιπροσωπευτικότητας
στην Α ή Β περιοχή παραδείγματος χάρη .
- Γύρω από κάθε επιλεγμένη κοινότητα εκλέγουμε τέσσε­
ρις συνεχόμενες κοινότητες (σύμφωνα με το χάρτη) και
οι δεσμίδες έχουν ήδη κατασκευαστεί.
- Συστηματική κλήρωση μεταξύ των νοικοκυριών, που
διαμένουν σ' αυτές τις 300 περίπου κοινότητες τις επι­
λεγμένες από 2.000 νοικοκυριά, που συνθέτουν το όλο
δείγμα.
Βέβαια αυτό το δείγμα 15 επιδέχεται κριτικές: θα

15 . Είναι περίπου η μέθοδος που χρησιμοποιήθηκε για την κατασκευή

του δείγματος των νοικοκυριών στην έρευνα «Projet International Budgets-
Temps», στην οποία συμμετείχε και το Βέλγιο, το 1966, η οποία οργανώθηκε
από το Centre Europeen de Coordination de Recherche et de Documentation
en Sciences Sociales, στη Βιέννη.

88
 ΙΙ. ΤΑ ΣΤΑΔΙΑ ΤΗΣ ΕΡΕΥΝΑΣ ΜΕ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΛΟΓΙΟ

μπορούσε κανείς από πριν να στρωματοποιήσει το δείγ­

μα (βλέπε 9.2.2) και να δημιουργήσει τις κατηγορίες
των κοινοτήτων σύμφωνα με το μέγεθός τους. Κατόπιν
θα είχε τη δυνατότητα να κατασκευάσει τις δεσμίδες
στο εσωτερικό κάθε κατηγορίας.

4. Τα υλικά μέσα τα οποία διατίθενται

Συχνά από αυτήν την προϋπόθεση εξαρτάται και η έκβαση
ή η υλοποίηση της έρευνας, όπως παρατηρήσαμε και πριν.
Είναι φανερό ότι ένα ισομεγέθες δείγμα κοστίζει λιγότερο
απ' ό,τι ένα απλό τυχαίο δείγμα, στην περίπτωση όπου ο
πληθυσμός είναι σκορπισμένος σε μεγάλη έκταση. Συχνά,
τους ερευνητές τους απασχολεί λοιπόν το κόστος και η δα­
πάνη του χρόνου που συνεπάγεται μία έρευνα.
α) Το κόστος: Η υποχρέωση να διασχίσει ο συνεντευκτής
απ' άκρη σ' άκρη μίαν έκταση, παραδείγματος χάρη, αν
ενδιαφέρεται για τις πλέον στοιχειώδεις μεθόδους, μπο­
ρεί να μας υποχρεώσει να προτιμήσουμε μία μέθοδο
φαινομενικά λιγότερο αυστηρή αλλά αισθητά περισσό­
τερο προσιτή. Υπάρχει επίσης ενδεχόμενο να είναι πε­
ριορισμένες οι δυνατότητες ανεύρεσης συνεντευκτών
καθώς και ο προϋπολογισμός, που διατίθεται για την
έρευνα. Αυτού του είδους οι προϋποθέσεις συχνά καθο­
ρίζουν την όλη πορεία της έρευνας.
β) Ο χρόνος: Αποτέλεσμα του προηγούμενου. Μία έρευνα,
βασισμένη σε μια μέθ-οδο δειγματοληψίας κατά κυψέλες
απαιτεί λιγότερο χρόνο απ' ό,τι αν πρέπει κάποιος να
μετακινηθεί στις πιο απόμακρες γωνιές μιας δεδομένης
περιοχής. Εξίσου, ένα ισομεγέθες δείγμα επιτρέπει να
κερδισθεί πολύτιμος χρόνος, καθόσον μ' αυτόν τον τρό­
πο μπορούν να καλυφτούν τυχόν αρνήσεις, απουσίες,
λάθη, που προκύπτουν από έναν εκτενή κατάλογο ατό­
μων, που πρόκειται να ερωτηθούν.

89
 Η ΕΡΕΥΝΑ ΜΕ ΕΡΩΤΗΜΑ ΤΟΛΟΓΙΟ

Πρέπει, επίσης, να σκεφτεί κανείς και την ποιότητα των

ερευνητών, τους οποίους διαθέτει. Αν η προετοιμασία τους
και η ενημέρωση είναι η στοιχειώδης ή αν για κάποιο λόγο
δε δείχνουν πολύ «σίγουροι», ένα ισομεγέθες δείγμα δε συν ι­
στάται καθόλου .
Οι συνθήκες πραγματοποίησης της έρευνας είναι κυρίως
αυτές, που θα καθορίσουν την επιλογή της δειγματοληπτικής
μεθόδου καθώς επίσης και οι τυχόν υπάρχουσες ευκολίες για
την εφαρμογή του δειγματοληπτικού σχεδίου, που πρέπει να
λαμβάνονται υπόψη, όπως: έγκαιρη προμήθεια ονομαστικών
καταλόγων, χάρτες μεγάλης κλίμακας κ.λπ.

5. Η φύση της έρευνας αυτή καθ' αυτή

Αυτός ο παράγοντας θα έπρεπε να κατέχει την πρώτη θέση.

Είναι άλλωστε τόσο αυτονόητο, ώστε δε χρειάζεται να επι­
μείνουμε. Θα επανέλθουμε, μεταξύ άλλων, σ' αυτό που ήδη
αναφέραμε όσον αφορά το πρόβλημα της στρωμάτωσης.
ΠΑΡΆΔΕΙΓΜΑ: Αν θέλουμε να γνωρίσουμε τη γνώμη των πολι -
τών όσον αφορά την προοπτική αύξησης των
φόρων, ένα ισομεγέθες δείγμα θα είναι αρκετά
ικανοποιητικό. Αντίθετα, μία μελέτη πάνω στην
επαγγελματική κατάρτιση του ενεργού πληθυ ­
σμού απαιτεί ένα δείγμα επιμελώς στρωματο­
ποιημένο.

9.3. Το πρόβλημα των σφαλμάτων έρευνας

Δε θα επεκταθούμε πολύ στη θεωρία των σφαλμάτων έρευνας,

για να μην υπεισέλθουμε σε πολύπλοκες στατιστικές θεωρίες.
Διακρίνουμε δύο είδη σφαλμάτων:

1. Το σφάλμα καταμέτρησης: Π ροέρχεται από ασάφειες του ε­

ρωτηματολογίου, από επαγγελματικά λάθη των ερευνητών
κ.λπ. Μπορεί να είναι συμπτωματικό (ένας ακατάλληλος

90
 ΙΙ. ΤΑ ΣΤΑΔΙΑ ΤΗΣ ΕΡΕΥΝΑΣ ΜΕ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΛΟΓΙΟ

ερευνητής) ή συστηματικό (μία ερώτηση άσχημα διατυπω­

μένη και δυσκολονόητη για όλο τον ερευνώμενο πληθυ­
σμό) .
2. Δειγματοληπτικό rΊ αστάθμητο λάθος: Αυτό εξαρτάται από το
βαθμό αντιπροσωπευτικότητας του δείγματος, δηλαδή στην
πραγματικότητα από το μέγεθός του, το οποίο εξαρτάται
άμεσα από το βαθμό ομοιογένειας του πληθυσμού σε σχέση
μ' ένα συγκεκριμένο χαρακτηριστικό. Η τυχόν διασπορά
αυτού του χα~ακτηριστικού είναι αυτή, που επιβάλλει το
μέγεθος του δ-είγματος. Το δειγματοληπτ ικό σφάλμα είναι
συνάρτηση του ζητούμενου βαθμού ακρίβειας, ο οποίος κι
αντός εξαρτάται από τους επιδιωκόμενους σκοπούς της έ­
ρευνας.

Επιλέγουμε από πριν μία κάποια πιθανότητα, ώστε το

δείγμα να είναι αντιπροσωπευτικό. Όσο μεγαλύτερη είναι η
πιθανότητα τόσο το μέγεθος του δείγματος θα πρέπει να είναι
μεγάλο. Συνήθως εργαζόμαστε με μία πιθανότητα αντιπροσω­
πευτικότητας της τάξης του 0,95, δηλαδή δεχόμαστε ότι υπάρ­
χουν 5 πιθανότητες στις 100 ώστε το δείγμα να μην είναι αν­
τιπροσωπευτικό. Αλλά για λόγους προληπτικούς και σωστό­
τερης ακρίβειας, μπορούμε να εργαστούμε με μία πιθανότητα
αντιπροσωπευτικότητας μικρότερη από 0,90, παραδείγματος
χάρη.
Το ολικό σφάλμα που προκύπτει από το συνδυασμό των
δύο τύπων σφάλματος, είναι κατώτερο από το άθροισμά τους .
Έχουμε, πράγματι, την ακόλουθη σχέση, ανάλογη μ' αυτή
που συναντάμε μεταξύ των πλευρών ενός ορθογώνιου τριγώ ­
νου (πυθαγόρειο θεώρημα) * :

Σχεδιάγραμμα από τη μεταφράστρια

σφάλμα -Νολικό
~αταμέτ~ησης σφάλμα
η παρατηρησης

σφάλμα δειγματοληψίας

91
 Η ΕΡΕΥΝΑ ΜΕ ΕΡΩΤΗΜΑ ΤΟΛΟΓΙΟ

E 2t = e 2m + e 2 a [συνολικό σφάλμα = (τυπικό σφάλμα) 2 +

(σφάλμα παρατήρησης)2].

όπου: Et = συνολικό σφάλμα

em = σφάλμα καταμέτρησης
ea = αστάθμητο σφάλμα

Υπενθυμίζουμε ότι δεν είναι δυνατό να εκτιμήσουμε το

αστάθμητο σφάλμα στην περίπτωση μιας ισομεγέθους δειγμα­
τοληψίας .

9.4. Περίληψη: η κατασκευή του δείγματος

Για να επιλυθεί ένα δειγματοληπτικό πρόβλημα οφείλουμε να

ακολουθήσουμε την εξής διαδικασία:

1. Να μελετήσουμε ποιο τύπο δειγματοληψίας η προβλεπόμε­

νη έρευνα επιβάλλει: έκταση πληθυσμού, ενημέρωση γύρω
από τον πληθυσμό (αριθμητικά δεδομένα και άλλα, περιο­
χή έρευνας, υλικά μέσα κ.λπ . ) .

2. Να υπολογίσουμε το μέγεθος του δείγματος, λαμβάνοντας

υπόψη τα κύρια χαρακτηριστικά του πληθυσμού, που σχε­
τίζονται με τους αντικειμενικούς σκοπούς της έρευνας (δη­
λαδή εκείνα τα οποία μπορούν να επιδράσουν σαν μετα­
βλητές στα αποτελέσματα).

3. Να κατασκευάσουμε το δείγμα, δηλαδή στις περισσότερες

περιπτώσεις να ετοιμάσουμε τον κατάλογο των προσώπων,
που θα ερωτηθούν. Οι πληροφορίες, που πρέπει να περιέ­
χονται σ' αυτόν, να είναι , όσο γίνεται περισσότερο ακρι­
βείς: όνομα, επίθετο, πλήρης διεύθυνση, ηλικία, επάγγελ­
μα, οικογενειακή κατάσταση κ.λπ.
Θα υπάρχουν τόσοι κατάλογοι, όσοι είναι και οι ερευνη­
τές . Συνιστάται να διατίθενται διπλοί κατάλογοι για τυχόν ε-

92
 11. ΤΑ ΣΤΑΔΙΑ ΤΗΣ ΕΡΕΥΝΑΣ ΜΕ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΛΌΓΙΟ

λέγχους, που θα χρειαστούν. Σημειωτέον ότι ο όρος «κατάλο­

γος» είναι όρος ευρύτερης σημασίας: παραδείγματος χάρη εί­
ναι δυνατό να διαθέτει κάποιος αντί καταλόγου «καρνέ» διευ­
θύνσεων, αλφαβητικό ευρετήριο, δελτία κ.λπ. ή οτιδήποτε άλ­
λο μπορεί να παρουσιάζει το δείγμα.
Ένα σημαντικό πρόβλημα, το οποίο πρέπει να προβλε­
φτεί, είναι αυτό των αναπληρωματικών ονομάτων. Σε περί­
πτωση προβαλλόμενων αρνήσεων, αντιρρήσεων, μετακομί­
σεων, απουσιών, πιθανών εξαφανίσεων η συγκέντρωση των
απαντήσεων απ' όλα τα άτομα, που βρίσκονται σημειωμένα
στους καταλόγους της έρευνας, καθίσταται αδύνατη. Αρμόζει
λοιπόν να προβλέψουμε αναπληρωματικά άτομα.
Ένας από τους πιο συνηθισμένους, επομένως, τρόπους
είναι να «διογκώσουμε» το δείγμα ώστε να προλάβουμε τις
τυχόν «απογοητεύσεις» (π.χ. να πάρουμε 1.500 ονόματα για
ένα δείγμα 1.200 ατόμων περίπου). Ή, ακόμα, από μία συ­
στηματική κλήρωση, μπορούμε να φτιάξουμε «δεσμίδες» πε­
ρισσότερων ονομάτων στη θέση του ενός μόνο ερωτώμενου.
Όπως και αν έχει, αυτό το πρόβλημα πρέπει να αντιμε­
τωπίζεται με μεγάλη σύνεση λαμβάνοντας υπόψη όλες τις συ­
νέπειες, τις οποίες θα μπορούσε να επιφέρει στην έρευνα ένας
κακός τρόπος επίλυσής του.

Σημαντική παρατήρηση

Οι σελίδες που προηγήθηκαν είναι αναγκαστικά επιγραμματι­

κές και δεν επιτρέπουν παρά μία σύντομη αναφορά στα προ­
βλήματα δειγματοληψίας. Ο αναγνώστης, που, ενδεχομένως,
ενδιαφέρεται για ορισμένες πτυχές περισσότερο αναλυμένες,
θα συμβουλευτεί ειδικά εγχειρίδια, από τα οποία ορισμένα
παρουσιάζονται στο τέλος αυτού του βιβλίου.

93
 Η ΕΡΕΥΝΑ ΜΕ ΕΡΩΤΗΜΑ ΤΟΛΟΓΙΟ

Γ. ΕΒΔΟΜΟ, 0ΓΔΟΟ ΚΑΙ ΕΝΑΤΟ ΣΤΑΔΙΟ

10. Έβδομο στάδιο: σύνταξη του σχεδίου

του ερωτηματολογίου

Τα προκύπτοντα προβλήματα από την κατασκευή των ερωτη­

ματολογίων είναι τόσο πολυάριθμα όσο και σύνθετα. Για άλ­
λη μια φορά, δε θα θίξουμε εδώ παρά τα βασικά τους σημεία,
ενδιαφερόμενοι κυρίως για την τρέχουσα πρακτική των ινστι­
τούτων κοινωνικής έρευνας σ' αυτόν τον τομέα. Θα εντείνου­
με τις προσπάθειές μας ιδίως στο να παρουσιάσουμε, όσο εί­
ναι δυνατό με περισσότερη σαφήνεια, τους πιο απλούς τρό­
πους διαδικασίας.

Αφού:

1. Οι προκαταρκτικές αναζητήσεις κατέληξαν στη διατύπωση

υποθέσεων εργασίας, αρκετά συγκεκριμένων, ώστε να είναι
δυνατή η διεξαγωγή μιας αποτελεσματικής διερεύνησης
2. αποφασίστηκε η διεξαγωγή της έρευνας με ερωτηματολό­
γιο, πρέπει να καταρτιστεί το σχέδιο του ερωτηματολογίου
ή καλύτερα τα διαδοχικά σχέδια. Συχνά, πράγματι, είναι
απαραίτητο να ξεκινήσουμε μ' ένα σχεδιάγραμμα grosso-
rnodo φτιαγμένο, το οποίο θα κριθεί από τους υπεύθυνους
της έρευνας ή άλλα αρμόδια πρόσωπα, για να καταλήξου­
με, ύστερα από έναν αριθμό λεπτομερών επεξεργασιών και
πάντα ακριβέστερων (οι οποίες υπόκεινται και αυτές σε
κριτική εξέταση), σ' ένα σχέδιο κατάλληλα δομημένο και
ευπαρουσίαστο, έτοιμο να παραδοθεί στους συμμετέχοντες
στην έρευνα-πιλότος.

Στο πρώτο σχεδιάγραμμα, γενικά, αρκούμεθα στο να συγ­

κεντρώσουμε, όπως-όπως και σε απλή γλώσσα, όλες τις ερω­
τήσεις που επιθυμούμε να θέσουμε κα ι οι οποίες ανταποκρί-

94
 11. ΤΑ ΣΤΑΔΙΑ ΤΗΣ ΕΡΕΥΝΑΣ ΜΕ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΛΟΓΙΟ

νονται στους προδιαγραμμένους σκοπούς των επιλεγμένων υ­

ποθέσεων εργασίας.
Σε μία μετέπειτα διεργασία , πολλαπλών διαδοχικών μάλι­
στα φάσεων εντάσσουμε το σύνολο των ερωτήσεων στην κα­
θαρά τελική μορφή του ερωτηματολογίου.
Πριν εξετάσουμε με ποιο τρόπο πρέπει να παρουσιάσουμε
ένα ερωτηματολόγιο, θεωρούμε αναγκαίο να δώσουμε τα α­
παραίτητα στοιχεία, που αφορούν το περιεχόμενο των ερωτη­
ματολογίων γενικά: τύπος ερωτήσεων, διαδοχική σειρά των ε­
ρωτήσεων, προκωδικογράφηση κ.λπ.

10.1. Τύπος των ερωτήσεων

Ο πλέον συνήθης τρόπος ερωτήσεων είναι αυτός των απευ­

θείας τιθέμενων ερωτήσεων - άμεσων ή έμμεσων (πόσα ... ,
γιατί. .. και «αναφέρατε τους λόγους ... »).
Αυτός, ο οποίος συντάσσει το ερωτηματολόγιο, έχει τη
δυνατότητα επιλογής μεταξύ διαφορετικών τύπων ερωτήσεων.
Παρ' όλα αυτά, αυτή η επιλογή δεν είναι τυχαία. Κάθε τύπος
ανταποκρίνεται σε ειδικές ανάγκες της έρευνας.

10.1.1 Κλειστές Ερωτήσεις

Οι απαντήσεις καθορίζονται από πριν και ο ερωτώμενος ο­

φείλει υποχρεωτικά να επιλέξει μεταξύ όλων αυτών, που προ­
τείνονται. Αυτός είναι ο πιο απλός τύπος. Θα τον χρησιμο­
ποιήσουμε, για να συγκεντρώσουμε ορισμένες κατηγορίες
πληροφοριών, για να κρίνουμε την επιδοκιμασία ή αποδοκι­
μασία μιας δεδομένης γνώμης, τη θέση των ατόμων σε μία σει­
ρά κρίσεων.

ΠΑΡ ΑΔΕΙΓΜΑ ΤΑ:

α) Ποια είναι η οικογενειακή σας κατάσταση;
- άγαμος (-η) □
- έγγαμος (-η) □
95
-------------
Η ΕΡΕΥΝΑ ΜΕ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΛΟΓΙΟ
ο
- χήρος (-ρα)
ο
- χωρισμένος (-νη)
ο
- σε διάσταση

β) Διαβάζετε έντυπα περιοδικά σ' άλλη γλώσσα εκτός από τη

δική σας;
ο
- συστηματικά
ο
- ευκαιριακά
ο
- σπάνια
-πα·& Q

Ύ) Η σrιμεριvfι νεολαία σας φαίνεται σε σχέση μ' εκείνη του

'50:
- πολύ περισσότερο ώριμη ο
- λίγο περισσότερο ώριμη ο
- το ίδιο ώριμη ο
- λιγότερο ώριμη ο
- πολύ λιγότερο ώριμη ο
- χωρίς γνώμη ο

Χαρακτηριστικά

1. Αυτός ο τύπος ερωτήσεων είναι εκείνος που προσφέρεται

καλύ_τερα για μία στατιστική ανάλυση και ανίχνευση. Όν ­
τως, έχοντας προβλέψει τις απαντήσεις, δεν αφήνονται πε­
ριθώρια διφορούμενων απαντήσεων λόγω αντίδρασης του
ερωτώμενου ατόμου. Μπορεί λοιπόν κάποιος να κατανεί­
μει τους διάφορους «απαντώντες» σύμφωνα με την απάντη­
ση που έδωσαν, χωρίς να χρειαστεί να περάσει από ενδιά­
μεσα στάδια ανάλυσης.
2. Αυτές οι ερωτήσεις παρουσιάζουν τον κίνδυνο να «υπαγο­
ρεύσουν» την απάντηση στην έρευνα, τη στιγμή κατά την
οποία, μη επιτρέποντας την έκφραση διφορούμενων απαν­
τήσεων, μπορούν να οδηγήσουν τον ερωτώμενο σε μία α-

96
 11. ΤΑ ΣΤΑΔΙΑ ΤΗΣ ΕΡΕΥΝΑΣ ΜΕ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΛΟΓΙΟ

πάντηση, που του φαίνετα ι να είναι όχι η πιο κοντινή στη

σκέψη του (και η οποία ίσως να μην υπάρχει μεταξύ αυτών
που έχει να επιλέξει), αλλά αυτή που ανταποκρίνεται περισ­
σότερο στις προσδοκίες αυτών, που διεξάγουν την έρευνα.
Μαντεύει λοιπόν κανείς αυτό το οποίο διάφοροι «επι­
δέξιοι» μπορούν να αποσπάσουν από αυτού του είδους τις
απαντήσεις, κατά κόρον μάλιστα σε δημοσκοπήσεις της
κοινής γνώμης. Τομέας, άλλωστε, στον οποίο δυστυχώς δε
σπανίζουν οι τέτοιου είδους ερασιτέχνες 16 •

3. Αυτές οι ερωτήσεις γίνονται εύκολα κατανοητές και είναι

συγχρόνως εύκολο να απαντηθούν [αρκεί να σημειώσει ο
ερωτώμενος μ' ένα σταυρό ( +) ή (χ) στο τετράγωνο την
απάντηση, που επιλέγει].

4. Εγγυώνται μία σχετική ανωνυμία.

5. Μπορούν να χρησιμεύσουν σαν ερωτήσεις φίλτρα, δηλαδή

μέσο διάκρισης, κατηγοριοποίησης των απαντώντων μετα­
ξύ ποικίλων μεταγενέστερων απαντήσεων.

ΠΑΡΆΔΕΙΓΜΑ «Ερώτησης - φίλτρο»

Ερώτηση 14: Είστε ιδιοκτήτης αυτοκινήτου;
ΝΑΙ □ ΟΧΙ □

Ερώτηση 15: Αν ΝΑΙ, πότε το αγοράσατε;

- αυτό το χρόνο □
- τον προηγούμενο χρόνο □
- πριν από 2 χρόνια □
- πριν από 3 χρόνια □
- πριν από περισσότερα από 4 χρόνια □

16. CI. JAVEAU et Β. LEGROS-BAWIN, Les sondages en questίon, Bruxel-

les, De Boeck, 1977.

97
7 JA\"EAU CLAUDE. Η Έρευνα με Ερωτηματολόγιο
 Η ΕΡΕΥΝΑ ΜΕ ΕΡΩΤΗΜΑ ΤΟΛΟΓΙΟ

Ερώτηση 16: Αν ΟΧΙ, θα επιθυμούσατε να αποκτήσετε αυ­

τοκίνητο ;
ΝΑΙ □ ΟΧΙ □

Παρατήρηση: Η ερώτηση , την οποία αυθαίρετα αριθμήσαμε

16, μπορεί επίσης να χρησιμεύσει με τη σειρά
της σαν «ερώτηση-φίλτρο».

6. Οι κλειστές ερωτήσεις δεν μπορούν καθόλου να χρησιμεύ­

σουν για τη συλλογή διφορούμενων απαντήσεων, που τυ­
χόν ανταποκρίνονται σε βαθιές στάσεις. Το πεδίο εφαρμο­
γής τους περιορίζεται λοιπόν στη συγκέντρωση αντικειμε­
νικών χαρακτηριστικών καθώς επίσης και «εύκολα ομολο­
γούμενων δεδομένων , που επιτρέπουν τη διάκριση μεταξύ
των ερωτώμενων»·.

10.1 .2 Ανοιχτές ερωτήσεις

Η απάντηση δεν προβλέπεται ούτε προκαθορίζεται ·και ο ερω­

τώμενος είναι ελεύθερος να εκφραστεί όπως θέλει. Στην περί­
πτωση των ανοιχτών ερωτήσεων, προβλέπεται στο ερωτηματο­
λόγιο διάστημα αρκετό, ώστε η απάντηση του ερωτώμενου να
μπορεί να σημειωθεί ολόκληρη .

ΠΑΡ ΑΔΕΙΓΜΑ ΤΑ:

α) Ποιος είναι, κατά την άποψή σας, ο καλύτερος τρόπος πι­
θανής εξέτασης στην πανεπιστημιακή εκπαίδευση;

* MUCCHIELLI.

98
 11. ΤΑ ΣΤΑΔΙΑ ΤΗΣ ΕΡΕΥΝΑΣ ΜΕ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΛΟΓΙΟ

β) Αναφέρατε τις διάφορες χώρες που μέχρι σήμερα έχετε επι­

σκεφθεί:

1. 6.
2. 7.
3. 8.
4. 9.
5. 10.
γ) Πώς θα χαρακτηρίζατε, σε μερικές γραμμές, τις σχέσεις
σας με τους συναδέλφους σας;

Χαρακτηριστικά

1. Αν οι ερωτήσεις έχουν διατυπωθεί με σωστό τρόπο, θα

μπορέσουμε να συγκεντρώσουμε πληροφορίες ικανοποιητι­
κές για κάθε θέμα .
2. Οι ανοιχτές ερωτήσεις είναι απαραίτητες για τη συγκέν­
τρωση πληροφοριών σε λεπτεπίλεπτα θέματα.
3. Η χρήση τους επιβάλλεται, όταν δεν είναι δυνατή η πρό­
βλεψη πιθανών απαντήσεων. Στην προκειμένη περίπτωση,
θα προσπαθήσουμε να σχηματίσουμε μία ημι-ανοιχτού τύ­
που ερώτηση (βλ . πιο κάτω) .
4. Η διατύπωση των ανοιχτών ερωτήσεων απαιτεί, πράγματι,
ιδιαίτερη προσοχή και λεπτότητα: πρέπει να είναι εύκολα
κατανοητές, να μην περικλείουν διφορούμενες ή αντιφατι­
κές έννοιες.
5. Η διεξοδική ανάλυσή τους καθίσταται δύσκολη. Ενδέχεται

99
 Η ΕΡΕΥΝΑ ΜΕ ΕΡΩΤΗΜΑ ΤΟΛΟΓΙΟ

να πρέπει να εφαρμόσουμε τις τεχνικές μιας ανάλυσης πε­

ριεχομένου στις συλλεγμένες απαντήσεις.

10.1.3 Ερωτήσεις η μι-ανοιχτές ή ημι-κλειστές - «Cafeteria»

Εδώ προβλέπονται οι κυριότερες πιθανές απαντήσεις όπως σε

μία κλειστή ερώτηση, αλλά αφήνεται εξίσου το περιθώριο να
προσθέσει ο ερωτώμενος, από μόνος του, και άλλες απαντή­
σεις έξω από τα καθοριζόμενα πλαίσια. Αυτού του είδους οι
ερωτήσεις καλούνται συχνά ερωτήσεις «cafeterίa».
ΠΑΡ ΑΔΕΙΓΜΑ ΤΑ
α) Για ποιους λόγους διαλέξατε τις σπονδές που ακολουθείτε
τώρα;
- διότι οδηγούν σε μια επικερδή μελλοντική αποκατά-
mα~ □
- διότι ανταποκρίνονται στα πνευματικά μου ενδια-
φέροντα □
- διότι διαρκούν μόνο δύο χρόνια Ο
- διότι αφήνουν πολύ ελεύθερο χρόνο Ο
- για λόγους οικογενειακής παράδοσης □

• 'Αλλοι λόγοι
1.
2. . . .
3. . . .
β) Ποια μουσικά όργανα διαθέτετε;
- κανένα □
- πιάνο
□
- βιολί
□
- κιθάρα
□
- φλάουτο □
- άλλα

100
 ΙΙ. ΤΑ ΣΤΑΔΙΑ ΤΗΣ ΕΡΕΥΝΑΣ ΜΕ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΛΟΓΙΟ

Χαρακτηριστικά

Οι ημι-ανοικτές ή ημι-κλειστές ερωτήσεις:

1. Διευκολύνουν, κυρίως, την ανίχνευση του ερωτηματολο­

γίου εφόσον ένας μεγάλος αριθμός απαντήσεων (οι οποίες
ανταποκρίνονται στις πιο συνηθισμένες και στα πλαίσια
των κεκτημένων γνώσεων από προηγούμενες αναζητήσεις)
έχει ήδη προβλεφτεί. Επιτρέπουν, επίσης, μία περισσότερο
ελεύθερη έκφραση στον ερωτώμενο σ' ορισμένες περιπτώ­
σεις.

2. Υπάρχει κίνδυνος να επηρεάσουν το ερωτώμενο άτομο με

την υποβολή απαντήσεων, οι οποίες μπορεί να φανούν είτε
περισσότερο συνήθεις είτε περισσότερο κατάλληλες ή ακό­
μα και «βολικές».
3. Οι κλειστές ερωτήσεις στο σύστημα των ερωτήσεων «cafe-
teria» πρέπει να γίνονται με ιδιαίτερη επιμέλεια και να βα­
σίζονται σε στοιχεία, που προκύπτουν από προηγούμενες
έρευνες (βλ. στάδιο 3), ώστε ένα σημαντικό μέρος των α­
παντήσεων να μη συγκεντρώνεται στη θέση των ανοιχτών
απαντήσεων «άλλες απαντήσεις», κάτι το οποίο θα αφαι­
ρούσε όλο το ενδιαφέρον αυτού του μοντέλου ερωτήσεων.

10.1.4 Σημαντικές παρατηρήσεις

α) Καλό είναι να προβλέψει κάποιος, για κάθε ενδεχόμενο,

την πιθανότητα «αναπάντητων ερωτήσεων». Η πρόταση
«χωρίς απάντηση» δεν είναι υποχρεωτικό να γράφεται στα
αυταπάντητα ερωτηματολόγια κάτω από τις άλλες προτά­
σεις (για να μην ωθεί τους ερωτώμενους έμμεσα σε μία τέ­
τοιου είδους επιλογή), αλλά πρέπει να υπολογίζεταί στην
κωδικογράφηση από πριν. Αυτή η πιθανότητα αφορά τις
τυχόν αρνήσεις απάντησης αλλά ακόμα και τις περιπτώ­
σεις παράλειψης είτε από τον ερευνητή είτε από τον απαν ­
τώντα.

101
 Η ΕΡΕΥΝΑ ΜΕ ΕΡΩΤΗΜΑ ΤΟΛΟΓΙΟ

β) Ενίοτε οι προτάσεις «δεν ξέρω», «χωρίς γνώμη» ή ακόμα

«άρνηση απάντησης», πρέπει να προβλέπονται. Δεν πρέπει
όμως, με κανένα τρόπο, να υπερβάλλουμε εισάγοντας συ­
χνά αυτές τις προτάσεις στο ερωτηματολόγιο, ώστε να μη
γενικευτεί από την πλευρά του ερωτώμενου η προσφυγή σ'
αυτές προς αποφυγή των λοιπών απαντήσεων ή κάποιας
«δέσμευσής» του.
γ) Οι ανοιχτές ερωτήσεις, όπως είδαμε, τίθενται μόνο σε πε­
ριπτώσεις, όπου ζητείται η γνώμη των ερωτώμενων. Ενί­
οτε, συμφέρει περισσότερο να αντικαταστήσει κάποιος μία
μεγάλη κλειστή ερώτηση με μία ανοιχτή ή ακόμα ημι-ανοι­
χτή . Όπως, παραδείγματος χάρη, στην περίπτωση όπου α­
παιτείται η ένδειξη του τόπου κατοικίας και το δείγμα κα­
τανέμεται σ' έναν. αυξημένο αριθμό κοινοτήτων ή περιο­
χών. Εξίσου, αν τα περιθώρια ηλικίας είναι πο_λύ μεγάλα
και δεν είναι εφικτή μία τέτοια κατηγοριοποίηση , απλά εί­
ναι προτιμότερο να ζητήσου_με από τους απαντώντες την
ηλικία τους ή ακόμα καλύτερα την ημερομηνία γέννησής
τους.

Μ' άλλα λόγια αν δεν είναι δυνατό να θέσουμε την ε­

ρώτηση με τον ακόλουθο τρόπο:

• Σε ποια κατηγορία ηλικίας ανήκετε σήμερα ;

- λιγότερο των 20 □
- μεταξύ 20 και 29 □
- μεταξύ 30 και 39 [j
- μεταξύ 40· και 49 □
- μεταξύ 50 και 59 □
- από 60 και άνω □
θα θέσουμε την ερώτηση διαφορετικά:
• Ποια είναι η ημερομηνία γέννησής σας;
ημέρα μήνας χρόνος

1 9

102
 ΙΙ. ΤΑ ΣΤΑΔΙΑ ΤΗΣ ΕΡΕΥΝΑΣ ΜΕ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΛΟΓΙΟ

δ) Όταν μία ανοιχτή ερώτηση μπορεί να αντικατασταθεί από

μία ή περισσότερες κλειστές ερωτήσεις, διευκολύνεται πο­
λύ η διαδικασία ανάλυσης των δεδομένων. Αλλά η πληρο­
φορία που μας παρέχει, ίσως δώσει μία παραπλανητική ει­
κόνα εγκυρότητας επειδή ακριβώς προκαθορίζεται. Είναι
αλήθεια ότι οι κλειστές ερωτήσεις σ' ορισμένες περιπτώ­
σεις, όπου η έκταση των προσωπικών γνωμών μπορεί να
είναι πολύ μεγάλη, εξαιτίας των περιορισμών που θέτουν,
εγκυμονούν τον κίνδυνο επηρεασμού των απαντήσεων των
ερωτηθέντων ατόμων. Στερεί, λοιπόν, αυτός ο τύπος ερω­
τήσεων από τον συνεντευκτή το προνόμιο των αυθόρμητων
απαντήσεων των ερωτώμενων (με τις επιφυλάξεις που θα
εξετάσουμε παρακάτω). Συχνά, παρ' όλα αυτά, η εισαγω­
γή ερωτήσεων ημι - ανοιχτού τύπου είναι εφικτή. Επιπλέον,
με μία κατάλληλη επιλογή, μειώνονται αισθητά οι δυσκο­
λίες επεξεργασίας και ανίχνευσης του ερωτηματολογίου.
ε) Συγχρόνως με τη σύνταξη των ερωτήσεων, συνιστάται να
γίνεται και η κωδικογράφηση με βάση την οποία θα γίνει
ύστερα η επεξεργασία τους, τουλάχιστον για τις ημι-κλει­
στές ή κλειστές ερωτήσεις: ανταποκρινόμενοι σε μία τέτοια
αναγκαιότητα αποφεύγουμε αρκετά τις διφορούμενες δια­
τυπώσεις, καθώς επίσης γίνεται φανερή η αντικατάσταση
ορισμένων ανοιχτών ερωτήσεων από κλειστές, ευκολότερες
άλλωστε στην επεξεργασία. Το θέμα επεξεργασίας του κώ­
δικα εξετάζεται σε επόμενη ενότητα (15.1).

10.2. Η μέτρηση των στάσεων

Μερικές έρευνες προσανατολίζονται στη δημιουργία τυπολο­

γιών των ερωτώμενων ατόμων, στηριζόμενες σ' αυτό που κα­
λούμε, κατά γενικό τρόπο, μέτρηση των στάσεων. Η έννοια
των «στάσεων» δεν αφήνει αρκετά περιθώρια για διφορούμε­
να και ίσως δεν είναι απαραίτητο να πούμε ότι η- σκέψη να

103
 Η ΕΡΕΥΝΑ ΜΕ ΕΡΩΤΗΜΑ ΤΟΛΟΓΙΟ

μετρήσουμε τις στάσεις δεν έχει επιστημολογικό χαρακτήρα.

Γενικά , ο όρος «στάση» δηλώνει έναν αρκετά σταθερό
τρόπο σκέψης ή συμπεριφοράς ενός ατόμου απέναντι σε κά­
ποιο πρόβλημα ή συλλογικό θέμα. Με τη μέτρηση των στά­
σεων επιδιώκεται η αποκάλυψη στάσεων κατά βάθος «συντη­
ρητικών» ή «προοδευτικών», παραδείγματος χάρη . Σκοπός
μιας τέτοιας προσπάθειας είναι να τοποθετήσει κανείς το σύ­
νολο των ατόμων σε μία κλίμακα (κλίμακα στάσεων) , της ο­
ποίας ορισμένες ευδιάκριτες βαθμίδες θα αντιστοιχούσαν σε
κάποιο τύπο στάσης αρκετά προσδιορίσιμο.
Καταλήγουμε λοιπόν κάπως έτσι , σε έρευνες , που σκοπό
έχουν να κατανείμουν έναν πληθυσμό σ' έναν περιορισμένο
αριθμό κατηγοριών προσδίδοντάς τους κατάλληλους χαρα­
κτηρισμούς : οι «ανήσυχοι παραδοσιακοί» , οι «μετριοπαθείς
μοντερνιστές» , οι «υπέρμαχοι της ανεξαρτησίας» κ.λπ. Από τη
δική μας πλευρά, εκφράζουμε έντονες επιφυλάξεις ως προς
τον επιστημονικό χαρακτήρα τέτοιου είδους κατηγοριοποιή­
σεων. Χωρίς να μπούμε σε μία πολεμική , υπογραμμίζουμε ότι
η φανερή προτίμηση, που εκδηλώνουν προς αυτές τις διακρί­
σεις ορισμένες επιχειρήσεις της αγοράς με σκοπό την πελα­
τειακή διαχείριση κυρίως , αποδεικνύει την έλλειψη σοβαρότη­
τας και επιστημονικότητας του γνωστικού περιεχομένου τους.
Το ίδιο ισχύει και για τις περιπτώσεις εκείνες, όπου αυτές οι
«τυπολογίες» επιδιώκουν να διοχετεύσουν ένα κάποιο προπα­
γανδιστικό περιεχόμενο, να επικαλύψουν μία συγκεκριμένη
κατάσταση κοινωνικών σχέσεων κ . λπ.
Κα ιρός είναι να αναθεωρήσουμε και να τοποθετήσουμε σ'
άλλη βάση τον εκτενή διάλογο γύρω από τις στάσεις και τη
μέτρησή τους.

10.2.1 Στάση

«Νευροψυχολογική και πνευματική κατάσταση δημιουργούμε­

νη από τη δοκιμασία που ασκεί μία δυναμική επιρροή · πάνω

104
 11. ΤΑ ΣΤΑΔΙΑ ΤΗΣ ΕΡΕΥΝΑΣ ΜΕ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΛΟΓΙΟ

στο άτομο, προετοιμάζοντάς το ν' αντιδράσει σ' έναν ορισμέ­

νο αριθμό πραγμάτων και καταστάσεων» (Allport).
Πιο απλά, πρόκειται για ένα «μόνιμο τρόπο να ζει κά­
ποιος την καθημερινή εμπειρία και να απαντά (ή να μη συναι­
νεί) στις κοσμικές προκλήσεις», είναι ο «επιτακτικός παρά­
γοντας των ψυχολογικών αντιδράσεων» (Muchielli).
Θα 'λεγε κανείς, επίσης, πως «στάση» σημαίνει «υπολαν­
θάνουσα δομή της προσωπικότητας».
Στην πραγματικότητα η στάση διαφοροποιείται από τη
γνώμη επειδή είναι περισσότερο βαθιά, λιγότερο ορθολογική
και παρουσιάζει μία διάρκεια συχνά πολύ μεγάλη. Όσο για
τη γνώμη, αυτή είναι περισσότερο ορθολογική και συνιστά
μίαν αντίδραση συμπτωματική ή μεμονωμένη. Μπορεί να υπο­
στηρίξει κάποιος πως οι στάσεις είναι το υπόβαθρο των γνω­
μών και των λοιπών τυποποιημένων συμπεριφορών. Εδώ μας
ενδιαφέρουν ακριβώς σαν υπόβαθρο των γνωμών. Αποκαλύ­
πτουν, πράγματι, πολύ περισσότερο τη βαθιά προσωπικότητα
των ατόμων απ' ό,τι οι γνώμες, με τις οποίες άλλωστε μπο­
ρούν να έρθουν σ' αντίφαση. Για παράδειγμα, ένα άτομο μπο­
ρεί σ' ορισμένες περιπτώσεις να εκφράσει μίαν ευνοϊκή γνώμη
για μία εργατική απεργία και να διατηρεί γενικά μία συντηρη­
τική στάση απέναντι στα πολιτικά προβλήματα.
Οι στάσεις μπορούν να είναι αντικείμενο μεταβολών, αλ­
λά συνήθως παρουσιάζουν στοιχεία σταθερά, στα οποία αν­
ταποκρίνονται οι προκαταλήψεις και τα στερεότυπα.
Σχηματικά, θα μπορούσαμε να παρουσιάσουμε τις σχέσεις
μεταξύ γνωμών και στάσεων με τον ακόλουθο τρόπο:

Επίπεδο Ι: Συμπτωματικές γνώμες καθόλου χαρακτηριστι­

κές του ατόμου (ένα άτομο υποστηρίζει τη μία
μέρα κάτι και την επομένη το αναιρεί, υποστη ­
ρίζοντας το αντίθετο).

105
 Η ΕΡΕΥΝΑ ΜΕ ΕΡΩΤΗΜΑ ΤΟΛΟΓΙΟ

Ε π ί π ε δ ο ΙΙ: Σταθερές γνώμες, σχετικώς βάσιμες, χαρακτη­

ριστικές ενός ατόμου ( ένας «σοβινιστής» αντι­
δρά γενικά με τον ίδιο τρόπο, όταν ασκείται
κριτική για τη χώρα του) .

Επίπεδο ΠΙ: Στάσε ις: σύνολο σταθερών γνωμών συνδεδε­

μένων μεταξύ τους και ανταποκρινόμενων σε
μία σημαντική σύνθεση της προσωπικότητας .
Επίπεδο IV: Τύπος προσωπικότητας: εκφράζει τη ν αλληλε­
ξάρτηση των στάσεων· ένα άτομο , που εκδηλώ­
νει μία εθνικιστική στάση, θεωρείται πως είναι
το ίδιο υποστηρικτής της κοινωνικής διάρθρω ­
σης , της αυταρχικής οικογένειας, κ.λπ. Μπο ­
ρούμε να θεωρήσουμε ότι χαρακτηρίζεται από
μία συντηρητική προσωπικότητα.

Αυτό είναι το σχήμα του Eysenck (βρετανού ψυχο -κοινω ­

νιολόγου, γερμανικής καταγωγής) .

10.2.2 Τρόποι μέτρησης των στάσεων

Πρακτικά, προσπαθούμε να τοποθετήσουμε τους απαντώντες

σε μία κλίμακα, της οποίας κάθε βαθμίδα αντιστοιχεί σε μία
διαφορετική κατηγορία στάσεων . Το κυριότερο πρόβλημα στη
μέτρηση των στάσεων, είναι εκείνο της κατασκευής κατάλλη­
λων κλιμάκων για την εκάστοτε μελετώμενη στάση. Το δεύτε­
ρο κατά σειρά πρόβλημα είναι εκείνο του προσδιορισμού της
θέσης, την οποία καταλαμβάνει στην κλίμακα ο κάθε ερωτώ­
μενος. Διάφορες μέθοδοι χρησιμοποιούνται σ' αυτήν την πε­
ρίπτωση.

α) Τοποθέτηση από το υς εξε ταστές-κριτές

Ξεκινώντας από διάφορες πηγές πληροφόρησης, οι οποίες α ­

φορούν όλα τα άτομα που συνθέτουν ένα συγκεκριμένο πλη ­
θυσμό ( άμεσες παρατηρήσεις , περιεχόμενο μη σχεδιασμένων

106
 11. ΤΑ ΣΤΑΔΙΑ ΤΗΣ ΕΡΕΥΝΑΣ ΜΕ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΛΟΓΙΟ

συνεντεύξεων, προσωπικά στοιχεία, απαντήσεις σε ερωτημα­

τολόγια), οι κριτές ταξινομούν τα άτομα σύμφωνα με τις κα­
τηγορίες που είχαν προβλεφτεί για την έρευνα, δηλαδή τους
τοποθετούν σε μία συγκεκριμένη θέση της δημιουργούμενης
κλίμακας.
Συνιστάται να κρίνονται οι συγκεντρωμένες πληροφορίες
από πολλούς κριτές συγχρόνως, επειδή η εκτίμηση των δια­
φόρων πληροφοριών μπορεί να ποικίλλει σημαντικά από τον
έναν κριτή στον άλλο .
Κατά την εκπαίδευση των εξεταστών μπορεί κανείς, βέ­
βαια, να προσπαθήσει να τους «διοχετεύσει» ένα συγκεκριμέ­
νο τρόπο κρίσης, αλλά είναι αδύνατο, φυσικά, να προβλέψει
όλες τις περιπτώσεις, που τυχόν θα τους παρουσιαστούν.

β) Αυτοτοποθέτηση από τους ίδιους τους ερωτώμενους

Οι ερωτώμενοι καλούνται να τοποθετήσουν τους εαυτούς τους

σε μία κλίμακα κατασκευασμένη από πριν. Αυτή η κλίμακα
μπορεί να παρουσιαστεί ή με τη μορφή κλειστής παραδοσια­
κής ερώτησης ή με τη μορφή βαθμολογικής κλίμακας.

ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑΤΑ:
1. Κλειστή ερώτηση κλασικού τύπου:

Λαμβάνοντας κάθε τι υπόψη θεωρείτε τον εαυτό σας:

- μαχητικό υποστηρικτή της εργασίας των γυναικών; □
- υποστηρικτή της εργασίας των γυναικών εφόσον
αυτή δε συγκρούεται με την υποχρέωση ανατροφής
των παιδιών· □
- ούτε υποστηρικτή ούτε πολέμιο της εργασίας των
γυναικών- □
- πολέμιο της εργασίας τους εκτός και αν πρόκειται
να συντηρήσουν τον εαυτό τους . □
- απόλυτα πολέμιο της εργασίας των γυναικών·
Κάθε προτεινόμενη πρόταση εξαγγέλλεται με τη μορφή

107
 Η ΕΡΕΥΝΑ ΜΕ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΛΟΓΙΟ

μιας συστηματικής γνώμης ανταποκρινόμενης στις τάσεις που

συνήθως συναντάμε στην κοινή γνώμη.

2. Βαθμολογική κλίμακα

Αυτός ο τρόπος αυτοταξινόμησης επιτρέπει να αποδοθούν

καλύτερα οι αποχρώσεις της ατομικής τοποθέτησης του ερω­
τώμενου.
- Μπορείτε να τοποθετήσετε επακριβώς την πολιτική σας
γνώμη βάζοντας ένα Χ στο σημείο της βαθμολογικής κλί­
μακας, το οποίο θεωρείτε ότι ανταποκρίνεται στην προσω­
πική σας θέση ;

'Α κρα αριστερά Κέντρο 'Ακρα δεξιά

10 5 ο 5 10

(Το παράδειγμα αυτό ανήκει στον Muchielli).

Αυτή η διαδικασία αυτοτοποθέτησης παρουσιάζει δύο

σοβαρά μειονεκτήματα:
- Είναι δύσκολο να ταξινομήσουμε τους ερωτώμενους κατά
βαθμίδες, διότι «ο ίδιος βαθμός αποδοχής ή εκτίμησης από
την πλευρά του ερωτώμενου δεν ανταποκρίνεται πραγμα­
τικά στον ίδιο βαθμό «διαντίδρασης» όλων των ατόμων
(Muchielli). Είναι αλήθεια πως οι χρησιμοποιούμενες έν­
νοιες μπορούν να αποτελέσουν αντικείμενο πολύ διαφορε­
τικής νοηματ ικής σύλληψης από την πλευρά των απαντών­
των, κάτι το οποίο μας υποχρεώνει να αρκεστούμε σε γενι­
κού τύπου ταξινομήσεις και κατά συνέπεια σχετικά χον­
δρικές.
- Υποθέτουμε ότι κάθε γνώμη πορεύεται από το ένα άκρο
στο άλλο περνώντας από ένα νεκρό σημείο ή κάποιο μηδε-

Ι 08
 ΙΙ . ΤΑ ΣΤΑΔΙΑ ΤΗΣ ΕΡΕΥΝΑΣ ΜΕ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΛΟΓΙΟ

νικό σημείο, κάτι το οποίο δεν ανταποκρίνεται πάντοτε

στην πραγματικότητα.

γ) Η κατασκευή αντικειμενικών κλιμάκων

Επανερχόμαστε εδώ στο προ-αναφερόμενο πρόβλημα της κα­

τασκευής κατάλληλων κλιμάκων και αντίστοιχων προς το ε­
κάστοτε μελετώμενο αντικείμενο. Μόνιμη προσπάθεια αποτε­
λεί η δημιουργία «αντικειμενικών» κλιμάκων, δηλαδή η απο­
νομή μιας καθορισμένης αξίας ή βαθμού σε κάθε θέση της
κλίμακας, πάνω στην οποία η τελική βαθμολογία του κάθε α­
παντώντας συγκρίνεται.
Πριν όμως θίξουμε τους συνήθεις τρόπους κατασκευής
κλιμάκων, καλό είναι να αναφερθούμε πρώτα σ' ορισμένα γε­
νικά σημεία σχετικά με τις κλίμακες.

10.2.3 Γενικότητες πάνω στις κλίμακες

Στον τομέα των κοινωνικών επιστημών, διακρίνουμε συνήθως

τέσσερα είδη κλιμάκων.

α) Ονομαστικές κλίμακες
Πρακτικά, αυτές οι κλίμακες δε χρησιμεύουν καθόλου. για
τη μέτρηση των στάσεων. Κάθε όρος έχει την ίδια σπουδαιό­
τητα και μία τέτοια κλίμακα δεν είναι τελικά παρά μία αρίθ­
μηση αντικειμενικών πιθανοτήτων. Επιτρέπει μόνο να συγ­
κρίνουμε τις απαντήσεις τύπου «όμοιος» ή «διαφορετικός».
ΠΑΡΆΔΕΙΓΜΑ

- Ονομαστική κλίμακα εθνικοτήτων

1) Βέλγος
2) Γάλλος
3) Ολλανδός
4) Λουξεμβουργιανός
Καμιά θέση στην κλίμακα δεν είναι ανώτερη ή κατώτερη
από την άλλη.

109
 Η ΕΡΕΥΝΑ ΜΕ ΕΡΩΤΗΜΑ ΤΟΛΟΓΙΟ

β) Τακτικές κλίμακες
Αυτές οι κλίμακες επιτρέπουν μία ταξινόμηση των επιλογών,
που κάνουν τα άτομα. Εκτός όμως από την πιθανότητα να
προσδιοριστεί αυτό που είναι όμοιο κι αυτό που είναι διαφο­
ρετικό, όπως στις ονομαστικές κλίμακες, οι τακτικές επιτρέ­
πουν επίσης να προσδιορίσουμε τις «κατώτερες» ή «ανώτερες»
θέσεις. Απλό χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι αυτό της βαθ­
μολογίας της σχολικής επίδοσης.

- πολύ κακή
- κακή
- μέτρια
- καλή
- πολύ καλή

'Αλλο παράδειγμα τακτικής κλίμακας είναι αυτό της ταξι­

νόμησης της εκπαιδευτικής διαβάθμισης όπου κάθε περίπτω­
ση είναι ανώτερη από την προηγούμενη. Δηλαδή:

- Πρωτοβάθμια Εκπαίδευση (Δημοτικό)

- Δευτεροβάθμια Εκπαίδευση (Γυμνάσιο-Λύκειο)
- Τριτοβάθμια Ανώτερη ( ανώτερη μεταλυκειακή)
- Τριτοβάθμια Ανώτατη (Πανεπιστημιακή)

γ) Διαστημικές κλίμακες
Σ' αυτό το είδος κλίμακας, δε δίνεται η ευκαιρία ταξινόμησης
μόνο κατά βαθμίδα αλλά και αυτή του προσδιορισμού της α­
πόστασης ή διαστήματος μεταξύ δύο δεδομένων βαθμίδων.
'Αμεσο παράδειγμα είναι αυτό της χρονολογικής αρίθμη­
σης. Όντως, αν εξετάσουμε προσεκτικά την ακολουθία των
χρόνων, δε βρισκόμαστε μπροστά μόνον από μία τακτική κλί­
μακα (το 1824 είναι «κατώτερο», δηλαδή προγενέστερο του
1845), αλλά έχουμε ακόμα τη δυνατότητα να προσδιορίσουμε
το διάστημα, που κύλησε μεταξύ δύο ημερομηνιών, δηλαδή
την «απόσταση».

110
 11. ΤΑ ΣΤΑΔΙΑ ΤΗΣ ΕΡΕΥΝΑΣ ΜΕ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΛΟΓΙΟ

Εντούτοις , δεν είναι δυνατό να υπολογίσουμε τη σχέση

μεταξύ δύο θέσεων σε μία διαστημική κλίμακα: δεν μπορούμε,
δηλαδή, για παράδειγμα, να πούμε πως το έτος 1800 εμφανί­
στηκε δύο φορές πιο αργά από το έτος 900. Δε διαθέτουμε
ένα απόλυτο σημείο εκκίνησης εφόσον το έτος μηδέν δεν εί­
ναι , πράγματι, παρά η αρχή μιας περιόδου μεταξύ άλλων.

δ) Αναλογι κές κλίμακες

Εδώ μπορούμε ν ' ανακαλύψουμε τη σχέση μεταξύ δύο θέσεων
στην κλίμακα . Στην περίπτωση της ακολουθίας των ηλικιών
των ατόμων μπορούμε να υποστηρίξουμε με απόλυτη βεβαιό­
τητα ότι ο Χ, που είναι 60 ετών, είναι τρεις φορές μεγαλύτε­
ρος από τον Υ, που είναι 20 ετών. Όλες οι θέσεις προσδιορί­
ζονται φέροντας τις αποστάσεις από ένα απόλυτο μηδέν της
κλίμακας αποκλειστικά.

Π αρουσιάσαμε, λοιπόν , τους διάφορους τύπους κλίμακας

με μία αύξουσα σειρά συνθετότητας. Κάθε τύπος παρουσιάζει
εκτός από τα χαρακτηριστικά των προηγούμενων κλιμάκων
ένα επιπλέον στοιχείο επεξεργασίας.
Στις κοινωνικές επιστήμες ε ίναι περισσότερο συνηθισμένη
η χρήση των ονομαστικών ή τακτικών κλιμάκων και σπανιό­
τερα κλιμάκων περισσότερο σύνθετου τύπου. Κατά το πλεί­
στον , είναι γεγονός ότι είναι δυνατό να προσδιορίσουμε ποιος
ε ίναι περισσότερο ή λιγότερο αυταρχικός, περισσότερο ή λι ­
γότερο συντηρητικός, περισσότερο ή λιγότερο φιλόδοξος απ'
ό ,τι κάποιος άλλος δεν είναι, όμως, καθόλου δυνατό να πού ­
με ή να προσδιορίσουμε πόσο υψηλότερα βρίσκεται κάποιος
πάνω σε μία κλί μακα σε σχέση με κάποιον άλλο .
Για παράδε ιγμα, δεν μπορούμε να υποστηρίξουμε ότι ο Χ
είναι δύο φορές περισσότερο συντηρητικός από τον Υ ή ότι
ο Α είναι τρεις φορές λιγότερο ρατσιστής από τον Β.

111
 Η ΕΡΕΥΝΑ ΜΕ ΕΡΩΤΗΜΑ ΤΟΛΟΓΙΟ

Μια κλίμακα μπορεί να είναι ακόμα:

- Μονοδιάστατη: Το πεδίο , το οποίο καλύπτει, αποτελεί μίαν
αυτοτελή ολότητα και σε κάθε θέση δεν αντιστοιχεί παρά
μία μόνη πιθανότητα ερμηνείας. Για παράδειγμα: η κλίμα­
κα των ηλικιών είναι μονοδιάστατη, καθόσον η θέση «52
ετών» δηλώνει ότι ένα άτομο είναι 52 ετών και τίποτε πε­
ρισσότερο. Δηλαδή δεν περιλαμβάνει παρά μόνο μία διά­
σταση: την ηλικία.

- Πολυδιάστατη: Κάθε θέση ορίζεται από πολλά πεδία, τα ο­

ποία διαφέρουν ποιοτικά ή ακόμα από πολλές διαστάσεις.
Παραδείγματος χάρη: η κλίμακα των σχολικών αποτελε­
σμάτων στο τέλος της χρονιάς μπορεί να θεωρηθεί σαν πο­
λυδιάστατη, αν λάβουμε υπόψη ότι ένα κάποιο τελικό πο­
σοστό βαθμολογίας προκύπτει από το άθροισμα των απο­
τελεσμάτων των τελικών εξετάσεων, των διενεργούμενων
κατά τη χρονιά «τεστ», των πρακτικών φροντιστηριακών
ασκήσεων κ.λπ. Ενδεικτικά αναφέρουμε την περίπτωση
μαθητή με τελικό ποσοστό επιτυχίας 65% και ο οποίος είχε
καλούς βαθμούς κατά τη διάρκεια του έτους αλλά έπεσε
στις τελικές εξετάσεις. Ένας άλλος μαθητής με το ίδιο τε­
λιχό ποσοστό επιτυχίας (65%) μπορεί να αποτελέσει ένα
αντίστροφο παράδειγμα: κακή επίδοση κατά τη διάρχεια
της χρονιάς αλλά υψηλή επίδοση στις τελικές εξετάσεις .

Οι μερικές αυτές θεωρητικές παρατηρήσεις, κατά τη γνώ-

μη μας, ήταν απαραίτητες για να εντοπιστεί το πρόβλημα της
μέτρησης των στάσεων με τις κλίμακες.

10.2.4 Κατασκευή των κλιμάκων

Η δημιουργία μιας κλίμακας των στάσεων στηρίζεται κυρίως

στην ακόλουθη αρχή: ξεκινώντας από τις κρίσεις, που θα δια­
τυπώσουν οι ερωτώμενοι πάνω σ' ένα σημαντικό αριθμό προ-

112
 ΙΙ. ΤΑ ΣΤΑΔΙΑ ΤΗΣ ΕΡΕΥΝΑΣ ΜΕ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΛΟΓΙΟ

τάσεων σχετικών με το ή τα θέματα πάνω στα οποία διεξάγε­

ται η έρευνα, είναι δυνατό να εξαγάγουμε μία συναφή μορφή
απάντησης, η οποία θ' ανταποκρίνεται σε μία θέση στάσης
προσδιορισμένης με αρκετή ακρίβεια. Ξεκινάμε λοιπόν απσ
την έκφραση των γνωμών γ ι α να καταλήξουμε στις στάσεις.
Οι σαφείς δηλώσεις των απαντώντων θεωρούνται αρκετές για
να επεξηγήσουν αυτήν τη «συνισταμένη της προσωπικότητας»,
την οποία άλλοι ερευνητές προσπαθούν ν' ανακαλύψουν με
τις μεθόδους της ψυχανάλυσης, με την ανάλυση περιεχομένου
των κειμένων, που δίνονται από τα άτομα τα ίδια ή ακόμα
με την ανάλυση της συμπεριφοράς στο εσωτερικό των μικρών
ομάδων.
Αυτό μας υποχρεώνει να τονίσουμε από την αρχή ότι η
μεθοδολογία αυτή είναι αρκετά αμφισβητήσιμη. Στην πραγμα­
τικότητα, στηριζόμαστε στην ασυνείδητη- έκφραση σημαντι­
κών χαρακτηριστικών της προσωπικότητας μέσω των εκφερό­
μενων κρίσεων. Κάτι το οποίο μας αναγκάζει να μη λάβουμε
υπόψη τις «κανονιστικές προσδοκίες», παραδείγματος χάρη,
οι οποίες συχνά επιβάλλουν απαντήσεις στο πνεύμα των κοι­
νωνικών επιταγών.
Οι προτεινόμενες προτάσεις στους απαντώντες ανακοι­
νώνονται με τρόπο σταθερό, σαφή και όχι διφορούμενο, όπως
στο παράδειγμα:

- Όλοι οι πολιτικοί οφείλουν να εκθέτουν δημόσια τις

αποδοχές τους ή
- Μόνον οι «σνομπ» ενδιαφέρονται για τη σύγχρονη τέ­
χνη.

Ο «απαντών» καλείται να δώσει τη γνώμη του πάνω σ'

αυτά τα θέματα ή τις προτάσεις. Οι γνώμες αυτές των απαν­
τώντων μπορούν να συγκεντρωθούν με ποικίλους τρόπους.

113
8 JAVEAU CLAUDE, Η Έρευνα μ ε Ερωτηματολόγιο
 Η ΕΡΕΥΝΑ ΜΕ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΛΟΓΙΟ

α) Τρόποι συλλογής των απαντήσεων

Προτείνονται στους ερωτώμενους διάφοροι τύποι επιλογής:

1. Δυαδική επιλογή

Σ' αυτήν την περίπτωση , η οποία είναι και η πιο απλή, ο ερω­
τώμενος καλείται να επιλέξει μεταξύ δύο αντίθετων ως προς
την έννοια προτάσεων, παραδείγματος χάρη :

ΝΑΙ - ΟΧΙ
ΣΥΜΦΩΝΩ - ΔΙΑΦΩΝΩ
ΣΩΣΤΟ - ΛΑΘΟΣ

Αυτό το μοντέλο είναι αρκετά συνηθισμένο. Επιτρέπει

μία σχετικά άνετη ερμηνεία των αποτελεσμάτων.

ΠΑΡ ΑΔΕΙΓΜΑ
Τι νομίζετε για τις ακόλουθες προτάσεις;

• Οι άνδρες είναι καλύτεροι οδηγοί από τις γυναίκες.

ΣΩΣΤΟ □
ΛΑΘΟΣ □

• Οι Νέγροι σέβονται τις αρχές.

ΣΩΣΤΟ □
ΛΑΘΟΣ □

• Ένα ζευγάρι δεν μπορεί να διατηρήσει για πολύ τις σχέσεις

του, αν ο ένας από το υς δύο συντρόφους είναι πνευματικά
ανώτερος από τον άλλο.
ΣΩΣΤΟ □
ΛΑΘΟΣ □
2. Πολλαπλή Επιλογή

Ο ερωτώμενος καλείται να δώσει τη γνώμη του για κάθε πρό­

ταση χρησιμοποιώντας μία σωρεία απαντήσεων σε κλειστού
τύπου ερωτήσεις (κλασικός τύπος).

114
 ΙΙ. ΤΑ ΣΤΑΔΙΑ ΤΗΣ ΕΡΕΥΝΑΣ ΜΕ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΛΟΓΙΟ

ΠΑΡΆΔΕΙΓΜΑ
Δώσrε rη γνώμη σας στις επόμενες προτάσεις:

• Η Κυβέρνηση μιας χώρας θα έπρεπε να επαφίεται σε τεχνο-

κράτες:
Συμφωνώ απόλυτα □
Συμφωνώ εν μέρεί □
Αδιαφορώ □
Διαφωνώ εν μέρει □
Διαφωνώ απόλυτα □

• Το Κοινοβουλευτικό σ1'ιστημα έχει πλέον ξεπεραστεί:

Συμφωνώ απόλυτα □
Συμφωνώ εν μέρει □
Αδιαφορώ □
Διαφωνώ εν μέρει □
Διαφωνώ απόλυτα □
κ.λπ.

Η κατανομή των θέσεων σε μία τακτική κλίμακα πέντε ση­

μείων είναι αρκετά συνήθης. -Οι κατηγορίες των χρησιμο­
ποιούμενων κρίσεων αντιστοιχούν στις ακόλουθες θέσεις: α­
πόλυτη επιδοκιμασία, μερική επιδοκιμασία, αδιαφορία, μερι­
κή αποδοκιμασία, απόλυτη αποδοκιμασία.
Η υιοθέτηση μιας οριζόντιας παρουσίασης (αντί κάθετης)
μας οδηγεί στο ίδιο αποτέλεσμα. Είναι δυνατό, δηλαδή, να
παρατάξουμε τις διάφορες προτάσεις τη μία κάτω από την άλ­
λη και να ζητήσουμε τη γνώμη των ερωτώμενων.

115
 Η ΕΡΕΥΝΑ ΜΕ Ε ΡΩΤΗΜΑ ΤΟΛΟΓΙΟ

ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑ
Τι νομίζετε για τις επόμενες προτάσεις:

Οι γυναίκες δεν πρέπει να εργάζον­

ται ποτέ έξω από το σπίτι .
Μόνο ο άνδρας είναι αυτός, που
πρέπει ν' αποφασίζει για τον τόπο
της συζυγικής κατοικίας .

Δ εν είναι σωστό μία γυναίκα να έχει

περισσότερες αποδοχές από τον άν­
δρα της .
Η γυναίκα οφείλε ι ν' ακολουθεί τον
άντρα της.

Εναλλαγή του προηγούμενου τύπου επιλογής αποτελεί και

η κατασκευή διανύσματος, το οποίο προτείνουμε στον ερευ­
νώμενο πληθυσμό , όπου υπάρχουν σημειωμένοι βαθμοί , οι ο­
nοίοι αντιστοιχούν ο καθένας σ' έναν ορισμένο τύπο κρίσης.
Ας πάρουμε το παράδειγμα:
Τι σκέπτεστε για την ακόλουθη πρόταση:
«Να πεθάνει κανε ίς για την πατρίδα ε ίναι η πιο γλυκιά
τιμή » .
Σημειώστε την απάντησή σας πάνω στον ακόλουθο άξονα
όπου το σημείο -2 αντιστοιχεί σε μία πλήρη αποδοκιμασία
σας, το σημείο Ο σας βρίσκει αδιάφορο, το σημείο +2 αντι­
στοιχεί σε μια πλήρη επιδοκιμασία σας.

-2 -1 ο +1

116
 ΙΙ. ΤΑ ΣΤΑΔΙΑ ΤΗΣ ΕΡΕΥΝΑΣ ΜΕ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΛΟΓΙΟ

Ο άξονας θα μπορεί να είναι διαβαθμισμένος και από το

1 ως το 5, παραδείγματος χάρη:

Ακόμα, είναι δυνατόν ο άξονας να φέρει ένα μεγαλύτερο

αριθμό διαβάθμισης όπως στην περίπτωση των αυτοσημειού­
μενων διαβαθμισμένων κλιμάκων. Κατ' αυτόν τον τρόπο ο ε­
ρωτώμενος έχει τη δυνατότητα επιλογής μιας θέσης μέσα από
ένα μεγαλύτερο διάστημα.

3. Επιλογή προδιαβαθμισμένων προτάσεων

Στην προηγούμενη περίπτωση είδαμε ότι οι προτάσεις έφεραν

ένα συγκεκριμένο βαθμό, που δήλωνε το βαθμό έντασης (διά­
θεσης) απέναντι σ' ένα συγκεκριμένο πρόβλημα (για παρά­
δειγμα ο ρατσισμός: αυξάνουσα ένταση από την πλήρως αντι­
φυλετική στάση στην πιο φανατική ρατσιστική).
Δεν είναι, όμως, απαραίτητο οι προτάσεις να παρουσιά­
ζονται στους ερωτώμενους με τη σειρά του βαθμού έντασης,
που ήδη φέρουν, για να μην επηρεάζεται η κρίση τους. Μπο­
ρεί λοιπόν να επιλέξει κάποιος σαν μέθοδο την τυχαία δια­
βάθμιση (χρησιμοποιώντας για παράδειγμα έναν πίνακα τυ­
χαίων αριθμών) ή επίσης κάθε πρόταση να αναγραφεί σε μία
ατομική κάρτα· το δε σύστημα της κάρτας να παρουσιάζεται
στους απαντώντες με τρόπο ανεξάρτητο από τη σειρά του
βαθμού έντασης. Αυτοί περιορίζονται στο να επιλέξουν τις
προτάσεις που συμφωνούν με τις απόψεις τους.
Τσεκάρουν το αντίστοιχο «κουτάκι» από τον κατάλογο, ο
οποίος τους παρουσιάζεται ή επιλέγουν από τις παρουσιαζό­
μενες κάρτες εκείνες, των οποίων το περιεχόμενο συμπίπτει
με την άποψή τους.

117
 Η ΕΡΕΥΝΑ ΜΕ ΕΡΩΤΗΜΑ ΤΟΛΟΓΙΟ

β) Κατασκευή των προτάσεων

Καθώς είδαμε οι στάσεις μετρώνται συγκεντρώνοντας τις συλ­

λεγμένες απαντήσεις του ερευνώμενου πληθυσμού σε προτά­
σεις, που τους παρουσιάζονται με τη μορφή πάγιων και συ­
στηματοποιημένων «γνωμών». Το περιεχόμενο των προτάσεων
ποικίλλει βέβαια ανάλογα με το προς μελέτη θέμα. Όμως , εν­
δείκνυται να τηρείται ένας αριθμός κανόνων, που σκοπεύουν
να καταστήσουν, όσο είναι δυνατό, περισσότερο αποτελεσμα­
τικές τις προτάσεις αναφορικά με τον τρόπο διατύπωσης και
έκφρασής τους . Δεν ανακοινώνονται οι προτάσεις με οποιο­
δήποτε τρόπο και έστω ακόμα και αν δεν είναι εύκολο να
προβλεφτούν από πριν όλες οι περιπτώσεις, που μπορεί να
προκύψουν, είναι δυνατό να δοθεί ένας αριθμός οδηγιών, οι
οποίες πρέπει, όσο· γίνεται , να τηρηθούν και ν' αποτελέσουν
αντικείμενο σεβασμού.
Ο Ρο! Debaty , στο βιβλίο του Η μέτρηση των στάσεων 17 ,
λαμβάνοντας υπόψη τις δεκατέσσερις οδηγίες, που απευθύ­
νονται στους κατασκευαστές προτάσεων για την περισυλλογή
γνωμών, προτάσεις επεξεργασμένες από τον Edward, τις συ­
νοψίζει ο ίδιος σε πέντε κύρια σημεία τα οποία, δανειζόμενοι
από εκείνον, αναφέρουμε:

1. Η πρόταση πρέπει να εκφράζει μία γνώμη, όχι ένα γεγο­

νός.
2. Η πρόταση πρέπει να είναι σύντομη, απλά εκφρασμένη,
προσαρμοσμένη στη γλώσσα των ατόμων προς τα οποία α­
πευθύνεται.
3. Η πρόταση πρέπει να εκφράζει μία πλήρη σκέψη (προσοχή
στα επιφωνήματα, στις ερωτήσεις, οι οποίες συχνά υπερτο­
νίζουν κάποιες γνώμες).

17. P.U.F. , Paris, Collection, «SUP», 1967, p. 202.

118
 ΙΙ. ΤΑ ΣΤΑΔΙΑ ΤΗΣ ΕΡΕΥΝΑΣ ΜΕ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΛΟΓΙΟ

4. Η πρόταση πρέπει να διατυπώνεται στην ενεργητική φωνή,

η δε τοποθέτηση να είναι προσωπική.
5. Το αντικείμενο της μετρούμενης στάσης πρέπει να αποτελεί
και το θέμα της φράσης.

Από την πλευρά μας, θα προσθέσουμε πως η πρόταση δεν

πρέπει να διατυπώνεται με τρόπο τέτοιο, που να κλονίζει τον
ερωτώμενο στις πεποιθήσεις του. Προέχει να λαμβάνεται στα
σοβαρά ο πίνακας των γνωμών από τον ερευνώμενο πληθυ­
σμό, στον οποίο οφείλουμε να μη δημιουργούμε ανασταλτικά
συναισθήματα ως προς την εξωτερίκευση των απόψεών του,
κάτι που θα έβλαπτε άλλωστε την αποτελεσματικότητα της ε­
ρευνητικής διαδικασίας.

γ) Η σημείωση των ερωτηθέντων

Σκοπός της κατασκευής κλιμάκων είναι να προσδιοριστεί η

θέση κάθε ερωτώμενου ατόμου πάνω στην κλίμακα με βάση
κάποιο βαθμό ή κάποιο ανώτατο όριο (Score), προσδιορισμέ­
νο από τις απαντήσεις του στις ερωτήσεις, όπου έχει εφαρμο­
στεί μια συγκεκριμένη διαδικασία ποσοτικής διαβάθμισης.
Αυτό το πρόβλημα είναι ανάλογο μ' εκείνο της τοποθέτησης
στα τεστ της ατομικής ψυχολογίας.
Η ποσοτική διαβάθμιση των απαντήσεων αποτελεί την
κυριότερη δυσκολία στην κατασκευή των κλιμάκων στάσεων.
Ένας συνήθης τρόπος για την αντιμετώπιση αυτής της δυσκο­
λίας είναι να δοθεί μία συγκεκριμένη, σταθερή αξία (βαθμός)
σε κάθε πιθανή επιλογή, π . χ.:
ΣΩΣΤΟ: 1 ΛΑΘΟΣ: 2
ή ακόμα
Συμφωνώ απόλυτα: 2
Συμφωνώ μερικώς: 1
Αδιαφορώ: Ο
Διαφωνώ μερικώς: -1
Διαφωνώ απόλυτα: -2

119
 Η ΕΡΕΥΝΑ ΜΕ ΕΡΩΤΗΜΑ ΤΟΛΟΓΙΟ

Το άθροισμα των διαφόρων βαθμών, που έχουν δοθεί από

το ερωτώμενο άτομο σε κάθε πρόταση, δίνει την τελική βαθ­
μολογία του. Αλλά ένα τελικό score μπορεί ν' αντιστοιχεί σε
ποικίλους συνδυασμούς απαντήσεων και δεν μπορούμε να εί­
μαστε βέβαιοι ότι η αποδιδόμενη σε κάθε ερώτηση-πρόταση
σημασία είναι ομόφωνα αποδεκτή, μοναδική. Εάν, παραδείγ­
ματος χάρη, σε μία πρώτη πρόταση ένα άτομο απάντησε ΣΩ­
ΣΤΟ (= 1) και σε μια δεύτερη ΛΑΘΟΣ (= 2), η τελική βαθμο­
λογία του, έστω 3, θα είναι ίδια μ' εκείνη κάποιου άλλου α­
τόμου, το οποίο θα έχει επιλέξει ΛΑΘΟΣ στην πρώτη πρόταση
και ΣΩΣΤΟ στη δεύτερη.
Οι διάφοροι ερευνητές, οι οποίοι πρότειναν τις κλίμακες
και μάλιστα ύστερα από μεγάλη επεξεργασία, δεν κατάφερναν
πάντα ν' αποφύγουν αυτόν το σκόπελο. Πρόκειται, κυρίως,
για την περίπτωση της κλίμακας του Likert, την οποία παρου­
σιάζουμε, όπως και άλλους τύπους κλιμάκων στο παράρτη­
μα ΙΙ.

Η σπουδαιότερη όμως κριτική από μεθοδολογικής πλευ­

ράς, την οποία μπορούμε ν' ασκήσουμε σ' αυτού του τύπου
τις αυτοτοποθετήσεις, είναι ότι στηρίζεται σε μία αναλογικο­
ποίηση των ονομαστικών κλιμάκων, η οποία δεν μπορεί να
θεωρηθεί ότι ευσταθεί. Μ' άλλα λόγια, πώς ν' αποδείξεις πως
το «Συμφωνώ απόλυτα» π.χ. αξίζει δύο φορές το «Συμφωνώ
μερικώς», αν έχει προσδώσει ο ερωτώμενος στη μία και στην
άλλη απάντηση τους ίδιους πόντους όπως στο παραπάνω πα­
ράδειγμα; Κατά την άποψή μας, γίνεται κατάχρηση της ποσο­
τικής βαθμολογίας, ενδεικτική της «παράφρονης τάσης για
ποσοτικές αναλύσεις και έρευνες», όπως κάποτε τη χαρακτή­
ρισε ο Sorokin. Η μέτρηση των στάσεων, στηριζόμενη σε μία
τέτοια μεθοδολογική διαδικασία, επισκιάζεται εφόσον η επι­
φανειακή της αντικειμενικότητα δε στηρίζεται, πραγματικά,
παρά σε μία δεξιοτεχνία κωδικογράφησης.

120
ΟΙ ΕΡΕΥΝΕΣ ΑΣΦΑΛΩΣ ΔΕΝ ΜΠΟΡΟΥΝ ΝΑ ΣΥΓΚΡΟΤΗΣΟΥΝ ΕΝΑ

ΙΣΧΥΡΟ tl<EΛETO ΟΠΟΥ ΠΑΝΩ ΤΟΥ ΘΑ ΧΤΙΣΤΕΙ ΟΛΟΚΛΗΡΟ το οι

ΔΟΜΗΜΑ ΤΗΣ ΚΟΙΝΩΝΙΟΛΟΓΙΑΣ - ΜΠΟΡΟΥΝ ΟΜΩΣ Ν' ΑΠΟΤΕΛ

ΣΟΥΝ ΕΝΑΝ ΔΙΑΚΡΙΤΙΚΟ ΚΑΙ ΣΥΝΑΜΑ ΔΙΕΙΙΔΥΤΙΚΟ ΚΑΘΡΕΦli

ΤΗΣ ΑΝΘΡΩΠΙΝΗΣ ΕΤΕΡΟΓΕΝΕΙΑΣ. ΜΠΟΡΟΥΝ ΝΑ ΜΑΣ ΒΟΒΘΗΣΟΥ

ΝΑ ΔΟΥΜΕ ΚΑΤΩ (ΕΣΤΩ ΚΑΙ ΛΙΓΟ ΠΙΟ ΚΑΤΩ, ΜΟΝΟ) Αι;JΟ ΤΟΝ ΠΟΛ

ΧΡΩΜΟ ΙΣΤΟ ΤΗΣ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗΣ ΠΑΝΣΠΕΡΜΙΑΣ. ΑΡΚΕΙ ΑΠΛΩΣ

ΕΡΕΥΝΗΤΕ.Σ. ΝΑ ΝΩΡΙΖΟΥΝ ΚΑΛΑ ΤΑ ΑΚΡΙΒΗ ΟΡΙΑ ΚΑΙ ΤΟΥΣ ΚΑΝ

ΝΕΣ ΤΗΣ ΔΟΥΛΕ.:ΙΑΙ ΤΟΥΣ. ΣΤΟ ΠΑΡΟΝ -ΕΥΚΟΛΟ ΣΤΗΝ ΑΝΑΓΝΩΣ

ΚΑΙ Πi XPHlH- ΒΙΒΛΙΟ ΑΝΑΛΥΟΝΤΑΙ ΤΑ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΑ ΚΑΙ

ΜΓΙΟΔΙΑ ΠΟΥ ΘΑ ΣΥΝΑΝΤΗ ΟΥΝ ιτ,ο ΔΡΟΜΟ ΟΥΣ ΟΙ ΥΠΟΨΗΦΙ

(ΑΛΛΑ ΑΚΟΜΑ ΚΑΙ ΟΙ ΠΑΛΑΙΟΤΕΡΟΙ) ΕΡΕΥΝΗΤΕΙ, ΚΑΙ ΠΑΡΕΧΟΝΤ

ΟΛ Σ ΟΙ ΓΝΩΙΕΙΣ ΓΙΑ ΤΙΣ ΒΑΙΙΚΕΣ ΤΕΧΝΙΚΕΣ ΠΟΥ ΘΑ ΥΠΟΣ Η

=ovN ΟΥΣΙΑΣΤΙΚΑ ΤΗΝ ΟΡΘΗ ΕΡΕ:ΥΝΑ ΜΕ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΛΟΓΙΟ

ΩΙΤΕ ΝΑ ΠΑΨΕΙ. ΚΑΠΟΙΑ ΣΤΙΓΜΗ, Ο ΕΡΕΥΝΗΤΗΣ-ΚΟΙΝΩΝΙΟΛΟΓΟ

ΝΑ ΑΠΟΚΑΛfΙΤ ΑΙ , ΔΕΣΜΟΦΥΛΑΚΑΣ > ΤΗΣ ΣΥΓΧΡΟΝΗΣ