บทปฏิบัติการ วิชาเภสัชประกันคุณภาพ 1 (463341)

บทปฏิบัติการเรื่อง 1
การสอบเทียบการทำงานของเครื่องวัดพีเอช (pH meter calibration)
เรื่อง การสอบเทียบเครื่องวัดพีเอช (pH meter calibration)

วัตถุประสงค์
1. เพื่อให้นักศึกษาได้ทราบองค์ประกอบและหลักการทำงานของเครื่องวัดพีเอช
2. เพื่อให้นักศึกษาได้มีทักษะในการสอบเทียบ และการบำรุงรักษาเครื่องวัดพีเอช

หลักการ
pH meter คือ เครื่องมือวัดโวลต์ที่ถูกออกแบบให้มี impedance input สูง เพื่อรับสัญญาณที่ส่งมาจาก
pH electrode โดยมี ก ารออกแบบให้ ส ามารถแสดงค่ าเป็ น pH scale ซึ่ งอยู่ บ นพื้ น ฐานสมการของเนิ น สต์
(Nernst 's equation) ก่อนการใช้งานเครื่องมือ จะต้องสอบเทียบ (calibration) เครื่องมือก่อน

ฟังก์ชันสำคัญของ pH meter ได้แก่

1. Set buffer
1.1 Iso-potential point control
เป็ น การปรั บ ให้ pH meter สามารถอ่ านค่ าศั ก ย์ ไฟฟ้ าโดยไม่ มี ผ ลของอุ ณ หภู มิ เข้ า มา
เกี่ยวข้อง (ไม่แปรผันไปตามอุณหภูมิ)
1.2 Slope control (ให้ slope ที่วัดได้ เท่ากับ slope ตามทฤษฎี)
เป็ น การทำ Two point calibration เพื่อตรวจสอบดูว่าค่า slope ของ pH meter เป็น
เท่าใด มีความน่าเชื่อถือมากน้อยเพียงใด
2. Temperature compensation
2.1 Manual temperature compensation (MTC)
เป็นการชดเชยอุณหภูมิโดยใช้ตัวต้านทานปรับค่าได้ เมื่อผู้ใช้ปรับ ปุ่มอุณหภูมิบนเครื่องจะ
เป็ น การปรับค่าความต้านทานซึ่งสอดคล้ องกั บอุณ หภูมินั้น สัญ ญาณที่เกิดขึ้นจะส่งไปรวมกับ
สัญญาณที่ได้จาก electrode (ถ้าไม่เชื่อมต่อกับส่วนนี้ สามารถใช้เทอร์โมมิเตอร์จุ่มวัดค่าได้)
2.2 Automatic temperature compensation (ATC)
เป็นการชดเชยโดยใช้หัววัดอุณหภูมิ เช่น pt100 , pt1000 เป็นต้น จากหัววัดอุณหภูมิ จะ
ส่งไปรวมกับสัญญาณที่ได้จาก electrode

สารเคมี
1. สารละลายบัฟเฟอร์พีเอช 4 7 และ 9 หรือ 10
2. สารละลายโพแทสเซียมคลอไรด์อิ่มตัว (3 M)
 บทปฏิบัติการ วิชาเภสัชประกันคุณภาพ 1 (463341)

สารละลายบัฟเฟอร์ (Buffer solution)

2
เป็นสารละลายที่มีความสามารถในการต้านทานการเปลี่ยนแปลงพีเอชจากการเจือจางหรือการปนเปื้อน
ซึ่งสารละลายบัฟเฟอร์ทใี่ ช้เป็นสารมาตรฐานควรมีคุณสมบัติเบื้องต้น ดังนี้
1. Buffer capacity (Buffer value; β)
เป็นความสามารถของสารในการต้านการเปลี่ยนแปลงพีเอช เมื่อมีการเติมกรดแก่หรือเบสแก่ลงใน
สารละลายบัฟเฟอร์ โดยสารที่มีค่า β สูง จะเปลี่ยนแปลงค่าพีเอชน้ อย เมื่อเติมกรดแก่และเบสแก่
ปริมาณมาก
2. Dilution value; ∆pH1/2
แสดงการเปลี่ยนแปลงค่าพีเอชของสารละลายเมื่อสารละลายบัฟเฟอร์ถูกเจือจาง ด้วยน้ำ เป็นค่าที่
บอกถึงความไวของสารนั้นต่อการเปลี่ยนแปลงความเข้มข้น
3. Temperature coefficient; dpH/dT
แสดงถึงการเปลี่ยนแปลงค่าพีเอชจากการเปลี่ยนแปลงอุณหภูมิ

รูปแบบการสอบเทียบ (Calibration หรือ Standardization)

โดยการสอบเทียบอิเล็กโทรดโดยใช้สารละลายบัฟเฟอร์ ดังนี้
1. One-point calibration โดยการวัดสารละลายบั ฟเฟอร์มาตรฐานที่ ทราบค่าพี เอช แล้ ว ปรับให้
เครื่องอ่านค่าพีเอชของเครื่องเท่ากับพีเอชของสารละลายบัฟเฟอร์มาตรฐาน
2. Two-point calibration โดยการวัดสารละลายบั ฟเฟอร์ม าตรฐานที่ ทราบค่าพีเอช แล้ วปรับ ให้
เครื่องอ่านค่าพีเอชของเครื่องเท่ากั บพีเอชของสารละลายบัฟเฟอร์มาตรฐาน แล้วนำสารละลาย
บัฟเฟอร์มาตรฐานอีกค่าพีเอชหนึ่งมาวัด (ซึ่งควรจะมีพีเอชใกล้เคียงกับค่าพีเอชของสารที่ต้องการจะ
วัด) แล้วปรับค่าความชันของกราฟค่าศักย์ไฟฟ้าของการวัดพีเอชสองค่าเพื่อให้ค่าที่ได้มีความถูกต้อง
มากขึ้น
3. Multipoint calibration

วิธีการทดลอง
1. การตรวจสอบสภาพของอิเล็กโทรด (Performances check on the electrode system)
1.1 Potential Slope
วิธีทำ
1. เปิดเครื่องทิ้งไว้ประมาณ 5 - 10 นาที หรือตามที่กำหนดไว้ในคู่มือ เพื่ออุ่นเครื่อง
2. เลือกโหมด (mode) วัดค่าความเป็นกรด-เบส และติดตั้งอิเล็กโทรด ล้างให้สะอาดด้วยน้ำกลั่น
และซับให้แห้งด้วยกระดาษนุ่ม
3. ปรับเครื่องให้พร้อมทำงานด้วย working standard buffer pH 7.0 และ 4.0
4. จุ่มอิเล็กโทรดในสารละลาย working standard buffer 4.0 กรณีใช้เครื่องมือที่มี probe วัด
อุณหภูมิต่างหาก ให้จุ่ม probe นั้นในสารละลายบัฟเฟอร์มาตรฐานด้วย บันทึกอุณหภูมิและ
ค่า potential
5. ทำซ้ำกับสารละลาย working standard buffer pH 7.0
6. คำนวณค่า measured slope และ relative slope
 บทปฏิบัติการ วิชาเภสัชประกันคุณภาพ 1 (463341)

การคำนวณ
3
Measured Slope =

Relative slope =

ตาราง ค่า Theoretical slope of pH electrode ที่ค่าอุณหภูมิต่าง ๆ

อุณหภูมิ (องศาเซลเซียส) Theoretical slope = 2.303 RT/nF (mV/pH)
20 58.16
21 58.36
22 58.56
23 58.76
24 58.95
25 59.16
26 59.35
27 59.55
28 59.75
29 59.95
30 60.15

1.2 Measurement of Junction Potential

วิธีทำ
1. เปิดเครื่องทิ้งไว้ประมาณ 5 - 10 นาที หรือตามที่กำหนดไว้ในคู่มือ เพื่ออุ่นเครื่อง
2. เลือกโหมด (mode) วัดค่าความเป็นกรด-เบส และติดตั้งอิเล็กโทรด ล้างให้สะอาดด้วยน้ำกลั่น
และซับให้แห้งด้วยกระดาษนุ่ม
3. ปรับเครื่องให้พร้อมทำงานด้วย working standard buffer pH 7.0 และ 4.0
4. จุ่มอิเล็กโทรดในสารละลาย working standard buffer 7.0 เพื่อบันทึกค่าความเป็นกรด -
เบส
5. ล้างอิเล็กโทรดให้สะอาดด้วยน้ำกลั่นและซับให้แห้งด้วยกระดาษนุ่ม
6. จุ่มอิเล็กโทรดใน working standard buffer pH 7.0 ที่ทำการ dilute ด้วยน้ำกลั่น 9 เท่า
บันทึกค่าความเป็นกรด - เบส
การคำนวณ
ค่าความแตกต่างของ pH = pHdiluted - pH7
 บทปฏิบัติการ วิชาเภสัชประกันคุณภาพ 1 (463341)

1.3 Diaphragm of electrode

4
วิธีทำ
1. เปิดเครื่องทิ้งไว้ประมาณ 5 - 10 นาที หรือตามที่กำหนดไว้ในคู่มือ เพื่ออุ่นเครื่อง
2. เลือกโหมด (mode) วัดค่าความเป็นกรด-เบส และติดตั้งอิเล็กโทรด ล้างให้สะอาดด้วยน้ำกลั่น
และซับให้แห้งด้วยกระดาษนุ่ม ตั้งอุณหภูมิ 25 องศาเซลเซียสหรือตามที่กำหนดบนขวด
สารละลายบัฟเฟอร์มาตรฐานเลือกใช้
3. ปรับเครื่องให้พร้อมทำงานด้วย working standard buffer pH 7.0 และ 4.0
4. จุ่มอิเล็กโทรดในสารละลาย working standard buffer 9.0 หรือ working standard
buffer 10.0 ตามลักษณะของงาน ซึ่งบรรจุในภาชนะที่กวน (stir) ได้ และควรให้ระยะห่าง
ระหว่างอิเล็กโทรดกับ magnetic bar พอสมควร
5. วัดค่า pH ของสารละลายบัฟเฟอร์นั้นขณะที่มีการกวนสารละลาย (X1) เปรียบเทียบกับค่า pH
ขณะที่ไม่มีการกวนสารละลายบัฟเฟอร์ (X2)
การคำนวณ
ค่าความแตกต่างของความเป็นกรด เป็นเบส = X1 - X2

2. การตรวจสอบความแม่นของการวัด pH (Performances check on accuracy of pH

measurement)
วิธีทำ
1. เปิดเครื่องทิ้งไว้ประมาณ 5 - 10 นาที หรือตามที่กำหนดไว้ในคู่มือ เพื่ออุ่นเครื่อง
2. ติดตั้งอิเล็กโทรด ล้างให้สะอาดด้วยน้ำกลั่นและซับให้แห้งด้ว ยกระดาษนุ่ม ตั้งอุณหภูมิ 25 องศา
เซลเซียสหรือตามที่กำหนดบนขวดสารละลายบัฟเฟอร์มาตรฐานเลือกใช้
3. ปรับเครื่องให้พร้อมทำงานด้วย working standard buffer pH 7.0 และ 4.0
4. อ่านค่าความเป็นกรด-เบส ของ reference standard buffer pH 4.0 และ 7.0
5. ปรับเครื่องให้พร้อมทำงานด้วย working standard buffer pH 7.0 และ 9.0 หรือ 10.0
6. อ่านค่าความเป็นกรด-เบส ของ reference standard buffer pH 10.0 หรือ 9.0 และ 7.0
7. ปิดและเปิดเครื่องใหม่ ทำซ้ำข้อ 1 ถึง 6 อย่างน้อย 2 ครั้ง
8. หาค่าเฉลี่ยของ reference standard buffer pH แต่ละค่า , คำนวณค่า correction
การคำนวณ
ค่า correction = True value - Reading value

การเก็บรักษาอิเล็กโทรด
Reference electrode ให้จุ่มใน filling solution เช่น saturated KCl หรือ 3M KCl
Glass electrode จุ่มในบัฟเฟอร์ pH 4
Combine electrode ปลายอิเล็กโทรดแช่ใน filling solution ที่ผสมบัฟเฟอร์ pH 4 เล็กน้อย
 บทปฏิบัติการ วิชาเภสัชประกันคุณภาพ 1 (463341)

รายงานบันทึกผลการสอบเทียบ 5
ชื่อเครื่องมือ......................pH meter................................................รุ่น.......Metrohm 356.............................
หมายเลขเครื่อง/serial number………S123456789 (1/42)………………………………………………….....................
ผู้ตรวจสอบโดย............................................................................วันที่..........................................................

1. การตรวจสอบสภาพของอิเล็กโทรด (Performances check on the electrode system)

1.1 Potential Slope (ผ่านการทดสอบเมื่อค่า relative slope  95%)
Buffer pH Temperature ◦C Potential (mV) Result
4.0 29.5 112  Passed
7.0 29.6 -3  Fail
Measured slope
Relative slope

Measured Slope =

Relative slope =
 บทปฏิบัติการ วิชาเภสัชประกันคุณภาพ 1 (463341)

1.2 Measurement of Junction Potential (ผ่านการทดสอบเมื่อ Different pH อยู่ในช่วง 0.20±0.05

6
pH) หรือไม่เกิน 0.25
Buffer pH Reading pH Result
7.0 6.92  Passed
Diluted buffer 7.0 6.95  Fail
Different pH

1.3 Diaphragm of electrode (ผ่านเกณฑ์เมื่อค่าความแตกต่างในสองสภาวะไม่มากกว่า 0.01 หรือ IX1-X2I

ไม่เกินค่า resolution ของเครื่อง)

Buffer 9.0 (or 10.0) Reading pH Result

Static condition 9.98  Passed
Dynamic condition 9.97  Fail
Different pH

2. การตรวจสอบความแม่นของการวัดพีเอช (Performances check on accuracy of pH

measurement) โดยค่า Correction value ไม่เกิน 0.5
Temperature ________29.6_________◦C

Reference pH Value Reading value Average SD Correction

Standard from No. 1 No.2 No.3 value
calibration
pH 4.0 4.01 4.02 4.01 4.02
pH 7.0 6.99 7.00 6.98 6.99
pH 7.0 6.99 6.98 6.97 7.00
pH 10.0 9.98 9.99 10.0 9.98

ค่าเฉลี่ย = Xi
n

SD = ( Xi -X)2/(n-1)

Correction value = True value – Reading value

 บทปฏิบัติการ วิชาเภสัชประกันคุณภาพ 1 (463341)

การคำนวณ
7

สรุปผลการสอบเทียบ และวิธีแก้ไขกรณีสอบเทียบเครื่องมือไม่ผ่าน
..................................................................................................................................................................................
............................................................................................................................................................ ......................
..................................................................................................................................................................................
..................................................................................................................................................................................
................................................................................................................................... ...............................................
..................................................................................................................................................................................
..................................................................................................................................................................................
..................................................................................................................................................................................
..................................................................................................................................................................................
..................................................................................................................................................................................
..................................................................................................................................................................................
.............................................................................................................................................................. ....................
..................................................................................................................................................................................
..................................................................................................................................................................................
..................................................................................................................................... .............................................
 บทปฏิบัติการ วิชาเภสัชประกันคุณภาพ 1 (463341)

คำถามท้ายบท
8
1. ก่อนเริ่มงานใช้เครื่องมือควรปฏิบัติสิ่งใดก่อน เพื่อให้แน่ใจว่าเครื่องมือวัดที่จะนำไปใช้งานหรือใช้งานอยู่
แล้วมีค่าทีถ่ ูกต้องและเชื่อถือได้
..................................................................................................................................................................................
.................................................................................................................................................................................
.................................................................................................................................................................................
2. สารที่ถูกนำมาใช้งานร่วมกับเครื่องวัดพีเอชหรือเป็นสารที่ใช้ในการปฏิบัติในข้อ 1. คือสารมาตรฐานใด
.................................................................................................................................................................................
เพราะเหตุใดจึงใช้สารดังกล่าว.................................................................................................................................
....................................................................................................................... ..........................................................
.................................................................................................................................................................................
................................................................................................................................................................ .................
3. การทำงานของเครื่องวัดพีเอช ส่วนใดของเครื่องมือที่จัดเป็นส่วนสำคัญหลักหรือหัวใจของเครื่องมือ
..................................................................................................................................................................................
.................................................................................................................................................................................
............................................................................................................................................................. ....................
.................................................................................................................................................................................
4. ถ้าจะวัดพี เอชของตัว อย่ างสารละลายหนึ่ง ซึ่งทราบค่าพี เอชโดยประมาณ คือ pH 5-6 เมื่อจะสอบเที ยบ
อิเล็ กโทรดด้วยสารละลายบั ฟเฟอร์ มาตรฐาน pH 4, 7, 9 และ 10 โดยสอบเทียบแบบ 2 ค่า (two-points
calibration) จะสอบเทียบกับบัฟเฟอร์ pH ใดบ้าง และควรเริ่มสอบเทียบค่ากับบัฟเฟอร์ pH ใดก่อน เพราะ
เหตุใด
.................................................................................................................................................................................
.................................................................................................................................................................................
.................................................................................................................................................................................
................................................................................................................................................... ...............................
..................................................................................................................................................................................
5. จงบอกวิธีการเก็บและบำรุงรักษาอิเล็กโทรดเครื่องวัดพีเอช
..................................................................................................................................................................................
.................................................................................................................................................. ...............................
.................................................................................................................................................................................
.................................................................................................................................................................................
..................................................................................................................................................................................
..................................................................................................................................................................................
..................................................................................................................................................................................
..................................................................................................................................................................................
................................................................................................................................................................................ .
 บทปฏิบัติการ วิชาเภสัชประกันคุณภาพ 1 (463341)

เอกสารอ้างอิง
9
1. Beckett, A.H. and Stenlake, J.B. Practical Pharmaceutical Chemistry, Part II, 2nd ed.
London: Athlone Press; 1970.
2. Bower VE, Bates RG. Standards for pH measurements from 60 ºC to 65 ºC. J. Research
NBS 1957; 59(4); 261-263.
3. Chaiyasut C. Factors affecting the accuracy and precision of potentiometric titration of
weak acid mixtures by multiple linear regression analysis. Department of
Pharmaceutical Chemistry, Faculty of Pharmacy, Chulalongkorn University, 1996.
4. Connors, K.A. A Textbook of Pharmaceutical Analysis, 3rd ed. New York: John Wiley &
Sons; 1982.