Kalkulus 1 Thomas TR

THOMAS
CALCULUS
O N B ‹ R ‹ N C ‹ B A S K I
George B.Thomas, Jr.

Massachusetts Institute of Technology
Maurice D.Weir
Naval Postgraduate School
Joel Hass
University of California, Davis
Frank R. Giordano
Naval Postgraduate School
Çeviren: Recep Korkmaz

Yayın No : 2150
Teknik Dizisi : 134
11. Baskıdan çeviri 1. Baskı - Ağustos 2009 - İSTANBUL
ISBN 978 - 605 - 377 - 068 - 8
Authorized translation from the English language edition, entitled THOMAS’ CALCULUS, 11th Edition by
THOMAS, GEORGE B.; WEIR, MAURICE D.; HASS, JOEL; GIORDANO, FRANK R., published by
Pearson Education, Inc, publishing as Addison-Wesley, Copyright © 2005
TURKISH language edition published by BETA BASIM YAYIM DAĞITIM A.S. Copyright © 2009
All rights reserved. No part of this book may be reproduced or transmitted in any form or by any means,
electronic or mechanical, including photocopying, recording or by any information storage retrieval system,
without permission from Pearson Education, Inc.
Copyright© 2009 Bu kitabın Türkiye’deki yayın hakları BETA Basım Yayım Dağıtım A.Ş.’ye aittir. Her hakkı
saklıdır. Hiçbir bölümü ve paragrafı kısmen veya tamamen ya da özet halinde, fotokopi, faksimile, taranarak,
internet ortamında elektronik posta ile herhangi bir şekilde çoğaltılamaz, dağıtılamaz. Normal ölçüyü aşan
iktibaslar yapılamaz. Normal ve kanunî iktibaslarda kaynak gösterilmesi zorunludur.
Dizgi : Beta Basım A.Ş.

Sayfa Düzenleme : Gülgonca Çarpık
Baskı - Cilt : Kahraman Neşriyat Ofset San. Tic. Ltd. Şti. (Sertifika No: 12084)
Yüzyıl Mah. Matbaacılar Cad. Atahan No: 34 K: 4
Bağcılar/İstanbul (0-212) 629 00 01
Beta BASIM YAYIM DAĞITIM A.Ş.

Himaye-i Etfal Sokak Talas Han No. 13-15
Cağaloğlu - İSTANBUL
Tel : (0-212) 511 54 32 - 519 01 77
Fax: (0-212) 511 36 50
www.betayayincilik.com
İÇİNDEKİLER
Önsöz ix
1 Önbilgiler 1
1.1 Reel Sayılar ve Reel Doğru 1

1.2 Doğrular, Çemberler ve Paraboller 9
1.3 Fonksiyonlar ve Grafikleri 19
1.4 Fonksiyonları Tanımlamak; Matematik Modeller 28
1.5 Fonksiyonları Birleştirmek; Grafikleri Kaydırmak ve Ölçeklemek 38
1.6 Trigonometrik Fonksiyonlar 48
1.7 Hesap Makinesi ve Bilgisayarla Grafik Çizmek 59
TEKRAR SORULARI 68
PROBLEMLER 69
EK VE İLERİ ALIŞTIRMALAR 71
2 Limitler ve Süreklilik 73
2.1 Değişim Oranları ve Limitler 73

2.2 Limit Kurallarını Kullanarak Limitler Hesaplamak 84
2.3 Bir Limitin Kesin Tanımı 91
2.4 Tek Taraflı Limitler ve Sonsuzda Limitler 102
2.5 Sonsuz Limitler ve Dikey Asimptotlar 115
2.6 Süreklilik 124
2.7 Teğetler ve Türevler 134
TEKRAR SORULARI 141
PROBLEMLER 142
3 Türev 147
3.1 Bir Fonksiyon Olarak Türev 147

3.2 Türev Alma Kuralları 159
iii
iv ‹çindekiler
3.3 Bir Değişim Oranı Olarak Türev 171

3.4 Trigonometrik Fonksiyonların Türevleri 183
3.5 Zincir Kuralı ve Parametrik Denklemler 190
3.6 Kapalı Türetme 205
3.7 İlişkili Oranlar 213
3.8 Lineerizasyon ve Diferansiyeller 221
TEKRAR SORULARI 235
PROBLEMLER 235
4 Türev Uygulamalar› 244
4.1 Fonksiyonların Ekstremum Değerleri 244

4.2 Ortalama Değer Teoremi 255
4.3 Monon Fonksiyonlar ve Birinci Türev Testi 262
4.4 Konkavlık ve Eğri Çizimi 267
4.5 Uygulamalı Optimizasyon Problemleri 278
4.6 Belirsiz Şekiller ve L’Hôpital Kuralı 292
4.7 Newton Yöntemi 299
4.8 Ters Türevler 307
TEKRAR SORULARI 318
PROBLEMLER 318
5 ‹ntegrasyon 325
5.1 Sonlu Toplamlarla Tahminde Bulunmak 325

5.2 Toplam Notasyonu ve Sonlu Toplamların Limitleri 335
5.3 Belirli İntegral 343
5.4 Analizin Temel Teoremi 356
5.5 Belirsiz İntegraller ve Dönüşüm Kuralı 368
5.6 Değişken Dönüşümü ve Eğriler Arasındaki Alan 376
TEKRAR SORULARI 387
PROBLEMLER 388
6 Belirli ‹ntegrallerin Uygulamalar› 396
6.1 Dilimleyerek Hacim Bulmak ve Bir Eksen Etrafında Dönme 396

6.2 Silindirik Kabuklarla Hacim Bulmak 409
6.3 Düzlem Eğrilerin Uzunlukları 416
6.4 Momentler ve Kütle Merkezleri 424
6.5 Dönel Yüzey Alanları ve Pappus Teoremleri 436
6.6 İş 447
6.7 Akışkan Basınçları ve Kuvvetleri 456
‹çindekiler v
TEKRAR SORULARI 461

PROBLEMLER 461
7 Transandant Fonksiyonlar 466
7.1 Ters Fonksiyonlar ve Türevleri 466

7.2 Doğal Logaritmalar 476
7.3 Üstel Fonksiyon 486
7.4 a x ve loga x 495
7.5 Üstel Büyüme ve Bozunma 502
7.6 Bağıl Büyüme Oranları 511
7.7 Ters Trigonometrik Fonksiyonlar 517
7.8 Hiperbolik Fonksiyonlar 535
TEKRAR SORULARI 546
PROBLEMLER 547
8 ‹ntegrasyon Teknikleri 553
8.1 Temel İntegrasyon Formülleri 553

8.2 Kısmi İntegrasyon 561
8.3 Rasyonel Fonksiyonların Kısmi Kesirlerle İntegrasyonu 570
8.4 Trigonometrik İntegraller 581
8.5 Trigonometrik Dönüşümler 586
8.6 Integral Tabloları ve Bilgisayar Cebir Sistemleri 593
8.7 Sayısal İntegrasyon 603
8.8 Genelleştirilmiş İntegraller 619
TEKRAR SORULARI 633
PROBLEMLER 634
9 Integrasyonun Di¤er Uygulamalar› 642
9.1 Eğim Alanları ve Ayrılabilir Diferansiyel Denklemler 642

9.2 Birinci Mertebe Lineer Diferansiyel Denklemler 650
9.3 Euler Yöntemi 659
9.4 Otonom Diferansiyel Denklemlerin Grafik Çözümleri 665
9.5 Birinci Mertebe Diferansiyel Denklemlerin Uygulamaları 673
TEKRAR SORULARI 682
PROBLEMLER 682
vi ‹çindekiler
10 Konik Kesitler ve Kutupsal Koordinatler 685
10.1 Konik Kesitler ve Kuadratik Denklemler 685

10.2 Konik Kesitleri Dışmerkezliklerine Göre Sınıflandırmak 697
10.3 Kuadratik Denklemler ve Dönmeler 702
10.4 Konikler ve Parametrik Denklemler; Sikloid 709
10.5 Kutupsal Koordinatlar 714
10.6 Kutupsal Koordinatlarda Grafik Çizmek 719
10.7 Kutupsal Koordinatlarda Alanlar ve Uzunluklar 725
10.8 Kutupsal Koordinatlarda Konik Kesitler 732
TEKRAR SORULARI 739
PROBLEMLER 739
11 Konik Kesitler ve Kutupsal Koordinatlar 746
11.1 Diziler 747

11.2 Sonsuz Seriler 761
11.3 İntegral Testi 772
11.4 Karşılaştırma Testleri 777
11.5 Oran ve Kök Testleri 781
11.6 Alterne Seriler, Mutlak ve Koşullu Yakınsaklık 787
11.7 Kuvvet Serileri 794
11.8 Taylor ve Maclaurin Serileri 805
11.9 Taylor Serisinin Yakınsaklığı; Hata Tahmini 811
11.10 Kuvvet Serilerinin Uygulamaları 822
11.11 Fourier Serileri 833
TEKRAR SORULARI 839
PROBLEMLER 840
12 Vectörler ve Uzayda Geometri 848
12.1 Üç Boyutlu Koordinat Sistemleri 848

12.2 Vektörler 853
12.3 Nokta Çarpımı (Skaler Çarpım) 862
12.4 Vektörel Çarpım 873
12.5 Uzayda Doğrular ve Düzlemler 880
12.6 Silindirler ve Kuadrik Yüzeyler 889
TEKRAR SORULARI 899
PROBLEMLER 900
‹çindekiler vii
13 Vektör-De¤erli Fonksiyonlar ve Uzayda Hareket 906
13.1 Vektör Fonksiyonlar 906

13.2 Atış Hareketini Modellemek 920
13.3 Yay Uzunluğu ve Birim Teğet Vektör T 931
13.4 Eğrilik ve Birim Normal Vektör N 936
13.5 Burulma ve Birim Binormal Vektör B 943
13.6 Gezegen Hareketi ve Uydular 950
TEKRAR SORULARI 959
PROBLEMLER 960
14 K›smi Türevler 965
14.1 Çok Değişkenli Fonksiyonlar 965

14.2 Yüksek Boyutlarda Limitler ve Süreklilik 976
14.3 Kısmi Türevler 984
14.4 Zincir Kuralı 996
14.5 Doğrultu Türevleri ve Gradiyent Vektörler 1005
14.6 Teğet Düzlemler ve Diferansiyeller 1015
14.7 Ekstremum Değerler ve Eyer Noktaları 1027
14.8 Lagrange Çarpanları 1038
14.9 Kısıtlanmış Değişkenlerle Kısmi Türevler 1049
14.10 İki Değişken İçin Taylor Formülü 1054
TEKRAR SORULARI 1059
PROBLEMLER 1060
15 Katl› ‹ntegraller 1067
15.1 İki Katlı İntegraller 1067

15.2 Alan, Momentler ve Kütle Merkezleri 1081
15.3 Kutupsal Formda İki Katlı İntegraller 1092
15.4 Kartezyen Koordinatlarda Üç Katlı İntegraller 1098
15.5 Üç Boyutta Kütle ve Momentler 1109
15.6 Silindirik ve Küresel Koordinatlarda Üç katlı İntegraller 1114
15.7 Çok Katlı İntegrallerde Değişken Dönüşümü 1128
PROBLEMLER 1138
viii ‹çindekiler
16 Vektör Alanlar›nda ‹ntegrasyon 1143
16.1 Eğrisel İntegraller 1143

16.2 Vektör Alanları, İş, Dolaşım ve Akı 1149
16.3 Yoldan Bağımsızlık, Potansiyel Fonksiyonları ve Korunmalı Alanlar 1160
16.4 Düzlemde Green Teoremi 1169
16.5 Yüzey Alanı ve Yüzey İntegralleri 1182
16.6 Parametrize Yüzeyler 1192
16.7 Stokes Teoremi 1201
16.8 Diverjans Teoremi ve Bir Birleştirilmiş Teori 1211
PROBLEMLER 1223
Ekler EK-1
A.1 Matematik İndüksiyon EK-1

A.2 Limit Teoremlerinin İspatları EK-4
A.3 Sık Karşılaşılan Limitler EK-7
A.4 Reel Sayıların Teorisi EK-9
A.5 Kompleks Sayılar EK-12
A.6 Vectörel Çarpım İçin Dağılma Kuralları EK-22
A.7 Karışık Türev Teoremi ve Artma Teoremi EK-23
A.8 Bir Paralelkenarın Bir Düzlem Üzerine İzdüşümünün Alanı EK-28
A.9 Temel Cebir, Geometri, ve Trigonometri Formülleri EK-29
Cevaplar C-1
‹ndeks ‹-1
K›sa Bir ‹ntegral Tablosu T-1
Krediler K-1
Önsöz
G‹R‹fi Thomas Calculus’un 11.basımının hazırlanmasında önceki basımların tarzını ve

gücünü yakalamaya çalıştık. Amacımız, birçok kullanıcımızı ve eleştirmenimizi dikkatlice
dinleyerek Thomas Calculus’un klasik basımlarının en iyi özelliklerini tekrar ziyeret et-
mek oldu. Aklımızdaki bu yüksek standartlarla, alıştırmaları yeniden kurduk ve bazı zor
konuları aydınlattık. George Thomas’ın sözleri ile ‘‘Kitabı, olabileceği kadar açık ve ke-
sin olarak yazmaya çalıştık’’. Ek olarak, daha mantıklı ve standart müfredat programı ile
aynı hizada olması için içeriği yeniden yapılandırdık. Geriye bakmakla, mühendisler ve
bilim adamları için kullanışlı ve çekici bir calculus metni hazırlamakta bize yardımcı ola-
cak çok şey öğrendik.
On birinci basımda metin, öğrenciye sadece calculus’un yöntemlerini ve uygulamala-
rını değil ayrıca bir matematiksel düşünme yolu da tanıtır. Alıştırmalardan örneklere kav-
ramları geliştiren ve teoriyi okunabilir bir lisanla açığa çıkaran anlatıma, bu kitap matema-
tiksel fikirleri düşünme ve iletme hakkındadır. Calculus, matematiğin anahtar
örneklerinden bir çoğunu içerir ve fiziksel ve matematiksel konular hakkında doğru ve
mantıklı bir yolla nasıl düşünüleceğinin gerçek başlangıçlarını işaret eder
Materyale hakim olmaları ve gücünü kullanmak için gerekli matematiksel olgunluğa
ulaşmaları için öğrencilere yardım etmeyi deniyoruz. Derin bir bilgiden gelen kavrayışlar
gayrete değerdir. Bu kitabı tamamlayan öğrencilerin , bilimde ve mühendislikte bir çok
uygulamaya calculus kavramlarını uygulamak için ihtiyaç duyulan, matematiksel lisan ko-
nusunda oldukça bilgi edinmiş olmaları gerekir. Ayrıca, diferansiyel denklemler, lineer ce-
bir ve ileri analiz derslerine iyi bir şekilde hazırlanmış olmaları gerekir.
Onbirinci Bas›mdaki De¤ifliklikler

ALIfiTIRMALAR Alıştırmalar ve örnekler calculus öğrenmede çok önemli bir rol oynarlar.
Thomas Calculus’un önceki basımlarında yer alan ve o basımların muazzam gücünü oluş-
tan alıştırmalardan bir çoğunu bu yeni basıma dahil ettik. Her bölümde, hesaplamalı prob-
lemlerden uygulamalı ve teorik problemlere ilerleyen alıştırmaları konulara göre düzenle-
dik ve grupladık. Bu düzenleme öğrencilere, calculus yöntemlerini kullanma becerilerini
geliştirme ve değerlendirmelerini derinleştirmenin yanında calculus uygulamalarını ve
mantıklı matematiksel yapılarını anlamaları fırsatını verir.
ÖZEN Özen seviyesi, önceki basımlarla karşılaştırıldığında baştan sona daha tutarlıdır.
İkisi arasındaki farkı ortaya koymak için hem biçimsel ve hem de biçimsel olmayan tartış-
maları verdik. Ayrıca, kesin tanımları ve öğrencilerin anlayabileceği ispatları dahil ettik.
Metin, materiyalin gayri resmi olarak anlaşılabileceği şekilde düzenlenmiştir. Bu, öğret-
ix
x Önsöz
mene önemli derecede bir esneklik sağlar. Örneğin, kapalı ve sınırlı bir aralıkta sürekli
olan bir fonksiyonun bu aralıkta bir maksimumunun bulunduğunu ispat etmediğimiz halde
bu teoremi çok dikkatli bir şekilde ifade ettik ve takip eden çeşitli sonuçları ispat etmek
için bunu kullandık. Bundan başka, limitlerle ilgili bölüm, açıklığa ve kesinliğe karşı bü-
yük bir dikkatle önemli ölçüde yeniden düzenlenmiştir. Önceki basımlarda olduğu gibi li-
mit kavramı yine bir eğriye üzerindeki bir noktada teğet olan doğrunun eğimini elde etme
fikri ile motive edilmektedir.
‹ÇER‹K Bu basımın hazırlığı sırasında, Thomas Calculus’un önceki basımlarının kullanı-

cıları ve eleştirmenlerimizin önerilerine ve yorumlarına önemli ölçüde dikkat sarf ettik.
Bu, bazı bölümlerde büyük revizyonlara ve değişikliklere yol açtı.
• Önbilgiler Bölüm 1’i, temel fonksiyonların kısa bir incelemesi olarak tekrar yaz-
dık. Bir çok eğitimcinin bu bölümü atlamayı seçebilecek olmasına rağmen, bölüm
öğrenciye kolay bir referans ve inceleme olanağı sunar, notasyonu standart hale geti-
rir ve altyapı materyali olarak nelerin kabul edildiğine işaret eder. Ayrıca birçok öğ-
rencinin, bir hesap makinesine veya bilgisayara bir fonksiyonun grafiğini vermesi
konusunda tam olarak güvenmedeki tuzaklar gibi, görmemiş olabileceği bazı yar-
dımcı materyal içerir.
• Limitler Bölüm 2’de içerilenler, limitlerin epsilon-delta tanımları, birçok teoremin
ispatı, sonsuzda limitler ve sonsuz limitlerdir (ve bunların bir grafiğin asimptotları
ile ilişkileri).
• Ters türevler Türev ve önemli uygulamalarını, bütünlüğü sağlayan ters türev kav-
ramı ile sonuçlanan Bölüm3 ve Bölüm 4’te verdik.
• İntegrasyon Çeşitli sonlu toplam örneklerini tartıştıktan sonra Bölüm 5’te, eğrinin
altındaki alan, geleneksel çerçevesi içinde belirli integrali tanıttık. Türevleri ve ters tü-
revleri birbirine bağlayan Analizin Temel Teoremini işledikten sonra, integrasyon için
Değişken Dönüşümü’nün yanında belirsiz integrali tanıttık. Bunları, belirli integralin
uygulamaları hakkındaki alışılmış bölüm takip eder.
• İntegrasyon Teknikleri İntegrasyonun, sayısal integrasyonu da içeren temel tek-
nikleri Bölüm 8’de verilmektedir. Bunlar, bir integral olarak doğal logaitmayı ve
onun tersi olarak üstel fonksiyonu tanımladığımız transandant fonksiyonların tanıtı-
mını takip etmektedirler.
• Diferansiyel denklemler Temel diferansiyel denklemlerin çözümleri hakkındaki
materiyalin önemli kısmı, şimdi tek bir bölümde, Bölüm 9’da düzenlenmiştir. Bu dü-
zenleme, bu konuların kavranması açısından eğitimcilere önemli ölçüde esneklik
sağlar.
• Konikler Birçok kullanıcının isteği üzerine, konik kesitler hakkındaki Bölüm 10
tamamen yenilendi. Bu bölüm ayrıca, parabollerin, hiperbollerin ve sicloidlerin pa-
rametrizasyonlarını vererek parametrik denklemler hakkındaki materyali tamamlar.
• Seriler Bölüm 11’de, dokuzuncu basımda gözüken, serilerin yakınsaklık testleri-
nin daha bütün bir gelişimini yeniden düzenledik. Ayrıca, bölümün sonuna (atlana-
bilecek olan) Fourier serilerini tanıtan kısa bir bölüm ekledik.
• Vektörler Temel cebirsel ve geometrik fikirlerin tekrarından kaçınmak için, iki ve
üç boyutlu vektörlerin işlenmesini tek bir bölümde Bölüm 12’de birleştirdik. Bu ta-
nıtımı, düzlemde ve uzayda vektör-değerli fonksiyonlar hakkındaki bir bölüm takip
etti.
• Reel sayılar Calculus’a uyglanmasından dolayı Reel sayılar teorisi hakkında kısa
ve yeni bir ek yazdık
Önsöz xi
SANAT Şekillerin ve resimlerin calculus öğrenmede kritik bileşenler olduklarını fark et-
tik. Bu nedenle kitaptaki bütün şekillere yeni bir bakışı ele aldık. Var olan şekilleri düzen-
lerken ve yenilerini oluştururken, şekillerin resmettiği, ilişkilendirildikleri kavramların
berraklığını geliştirmeye çalıştık. Bu, özellikle derinliği, katmanları ve döndürmeleri daha
iyi belirtmeyi başarabildiğimiz üç-boyutlu grafiklerde çok açıktır (aşağıdaki şekillere ba-
kın). Ayrıca, renklerin tutarlı ve pedagojik bir kullanımını sağlamayı denedik ve tamam-
lanmış parçaların düzeltilmesine kendini adamış bir ekip bir araya getirdik.
y
fiEK‹L 6.11, sayfa 402

(a) bölgesinin y-ekseni etrafında 4
döndürülmesi ile üretilen cismin
x 2y
hacminin bulunması
y
1
R(y) 2y
x
0 2
(a)
y
4
x 2y
 2 , y
y 
y
0 R(y) 2y
2
x
(b)
y y
(x, R(x))
y
fiEK‹L 6.13, sayfa 403 (x, r(x))
Burada üretilen dönel
cismin dik-kesiteri 0 0
diskler değil y R(x)
0 x x
pullardır. a
y r(x) x x
x
b x
Pullar
Bölüm
1 ÖN B‹LG‹LER
G‹R‹fi Bu bölüm analize başlamak için bilmeniz gereken temel konuları tekrar eder. Bu
konular reel sayı sistemi, düzlemde kartezyen koordinatlar, düz çizgiler, paraboller, çem-
berler, fonksiyonlar ve trigonometridir.
1.1 Reel Say›lar ve Reel Do¤ru
Bu bölümde reel sayıların, eşitsizliklerin, aralıkların ve mutlak değerlerin tekrarı yapıl-

maktadır.
Reel Say›lar
Analizin büyük bir bölümü reel sayı sisteminin özellikleri üzerine kurulmuştur. Reel sayı-
lar, ondalık sayı olarak ifade edilebilen sayılardır; örneğin
3
- = -0.75000 Á
4
1
= 0.33333 Á
3
22 = 1.4142 Á
Sayıların sonlarındaki üç nokta Á ondalık basamak dizisinin sonsuza kadar devam ettiği-
ni gösterir. Her ondalık açılım bir reel sayıyı temsil eder, bazı sayıların iki temsili olsa da-
hi. Örneğin .999 Á ve 1.000 Á sonsuz ondalık açılımları 1 reel sayısını temsil ederler.
Benzer ifade ondalık açılımı .999 Á şeklinde olan her sayı için geçerlidir.
Reel sayılar goemetrik olarak reel doğru diye adlandırılan bir sayı doğrusunun üze-
rindeki noktalar şeklinde gösterilebilirler.
–2 –1 – 3 0 1 1 兹2 2 3p 4
4 3
⺢ sembolü ya reel sayı sistemini ya da buna eşdeğer olarak reel sayı doğrusunu ifade eder.
Reel sayı sisteminin özellikleri üç kategoride incelenir: cebirsel, sıralanma ve tamlık
özellikleri. Cebirsel özellikler reel sayıların, bilinen aritmetik kurallar altında başka reel
sayılar üretecek şekilde toplanabileceğini, çıkartılabileceğini, çarpılabileceğini ve (sıfır ile
olmamak üzere) bölünebileceğini söyler. Asla 0 ile bölemezsiniz.
1
2 Bölüm 1: Ön Bilgiler
Reel sayıların sıralanma özellikleri Ek 4 te verilmiştir. Aşağıdaki kullanışlı kurallar

onlardan elde edilebilir, Q sembolü ‘‘gerektirir’’ anlamındadır.
Eşitsizlik Kuralları
a, b ve c reel sayılar ise,
1. a 6 b Q a + c 6 b + c
2. a 6 b Q a - c 6 b - c
3. ve c 7 0 Q ac 6 bc
a 6 b and
4. a 6 b and
ve c 6 0 Q bc 6 ac
Özel durum: a 6 b Q -b 6 -a
1
5. a 7 0 Q a 7 0
1 1
6. a ve b’nin her ikisi de pozitif veya negatifse a 6 b Q 6 a
b
Bir eşitsizliğin bir sayı ile çarpımı kurallarına dikkat edin. Bir pozitif sayı ile çarpmak eşit-
sizliği korur; bir negatif sayı ile çarpmak eşitsizliği tersine çevirir. Ayrıca, aynı işaretli
sayılar için ters almak eşitsizliği tersine çevirir. Örneğin 2 6 5 dir fakat -2 7 -5 ve
1@2 ⬎ 1@5 dir.
Reel sayı sisteminin tamlık özelliğini tam olarak tanımlamak daha derin ve daha zor-
dur. Ancak, özellik, limit kavramı için gereklidir (Bölüm 2). Kabaca, hiçbir “boşluk” veya
“delik” kalmayacak şekilde, reel sayı doğrusunu “tamamlamaya” yetecek kadar reel sayı
bulunduğunu söyler. Reel sayı sisteminin tamlık özelliği olmasaydı analiz teoremlerinin
çoğu geçersiz olurdu. Bu konu daha ileri seviyede derslerin konusudur, fakat Ek 4, nelerin
içerildiği ve reel sayıların nasıl kurulduğu hakkında ip uçları vermektedir.
Reel sayıların üç özel alt kümesini ayırıyoruz.
1. Doğal sayılar, yani 1, 2, 3, 4, Á
2. Tamsayılar, yani 0, ;1, ;2, ;3, Á
3. Rasyonel sayılar, yani m ve n tamsayı ve n ⫽ 0 olmak üzere m@n gibi bir kesir şek-
linde yazılabilen sayılar; örneğin,
1 4 -4 4 200 ve 57
, - = = , , and 57 = .
3 9 9 -9 13 1
Rasyonel sayılar esas olarak ondalık açılımları ya
(a) sonlanan (sonsuz bir sıfır dizisiyle son bulan), örneğin
3
= 0.75000 Á = 0.75 veyaor
4
(b) tekrarlanan (sürekli olarak tekrarlanan bir sayı dizisiyle biten),örneğin
Üstteki çizgi
23
= 2.090909 Á = 2.09 tekrarlanan
11 basamakları gösterir.
şeklinde olan sayılardır.
Sonlanan bir ondalık açılım, sondaki sıfırlar tekrar ettiğinden, tekrarlanan ondalıkla-
rın bir özel halidir.
1.1 Reel Say›lar ve Reel Do¤ru 3
Rasyonel sayılar kümesi reel sayıların tüm cebirsel ve sıralanma özelliklerine sahip-
rasyonel doğruda 22 ’nin bulunması gereken yerde bir “boşluk” vardır.

tir, ancak tamlık özelliği yoktur. Örneğin, karesi iki olan bir rasyonel sayı yoktur; yani
silmeyen ve tekrarlanmayan olmalarıyla belirlenirler; örneğin p, 22, 2

Rasyonel olmayan reel sayılara irrasyonel sayılar denir. Ondalık açılımlarının ke-
3
5 , ve log10 3.
Her ondalık açılım bir reel sayıyı temsil ettiğinden şu açık olmalıdır, sonsuz tane irrasyo-
nel sayı vardır. Reel doğru üzerindeki herhangi bir noktaya yeterince yakın, hem rasyonel
hemde irrasyonel sayılar bulunur.
Küme gösterimi, reel sayıların özel bir alt kümesini belirlemede çok kullanışlıdır. Bir
küme bir nesneler topluluğudur, ve bu nesneler kümenin elemanları dır. S bir küme ise,
“a H S ” gösterimi “a, S’nin bir elemanıdır” anlamındadır ve a x S gösterimi “a, S’nin bir
elemanı değildir” anlamındadır. S ve T kümeler ise, S ´ T bunların birleşimi dir veya S
ye ya da T ye (veya herikisine) ait bütün elemanlardan oluşur. S ¨ T kesişimi hem S ye ve
hem de T’ye ait bütün elemanlardan oluşur. Boş küme ¤ eleman bulundurmayan küme
dir. Örneğin, rasyonel sayılar ve irrasyonel sayıların kesişimi boş kümedir.
Bazı kümeler, elemanları parantezler içinde listelenerek tanımlanabilir. Mesela, 6’dan
küçük doğal sayılar (veya pozitif tam sayılar ) kümesi A
A = 51, 2, 3, 4, 56.
şeklinde gösterilebilir. Bütün tamsayılar kümesi
50, ;1, ;2, ;3, Á 6.
şeklinde yazılır.
Bir kümeyi tanımlamanın başka bir yolu, kümenin bütün elemanlarını üreten bir
kuralı parantezler içine almaktır. Örneğin,
A = 5x ƒ x bir
is an ve 0 6 x 6 66
integer and
tamsayıdır
kümesi 6’dan küçük pozitif tam sayılar kümesidir.
Aral›klar
İçinde en azından iki sayı varsa ve elemanlarından herhangi ikisinin arasında bulunan
bütün reel sayıları içeriyorsa, reel doğrunun bir alt kümesi aralık adını alır. Örneğin,
x ⬎ 6 şeklindeki bütün x’lerin kümesi bir aralıktır, –2 ⱕ x ⱕ 5 şeklindeki bütün x’lerin
olduğu gibi. İçinde sıfır olmadığından; sıfırdan farklı bütün reel sayıların kümesi bir aralık
değildir, kümede (örneğin) –1 ile 1 arasındaki bütün reel sayılar bulunmamaktadır.
Geometrik olarak, aralıklar reel doğrunun yanısıra, reel doğru üzerindeki ışınlara ve
doğru parçalarına karşılık gelirler. Doğru parçalarına karşılık gelen sayı aralıklarına sonlu
aralıklar, ışınlara karşı gelenlere ise sonsuz aralıklar denir.
Sonlu aralıklar, iki uç noktalarını da içeriyorlarsa kapalı, tek uç noktalarını içeriyor-
larsa yarı-açık, iki uç noktalarını da içermiyorlarsa açık olarak adlandırılırlar. Uç nokta-
larına sınır noktaları da denir, bunlar aralığın sınırlarını oluştururlar. Aralığın diğer nok-
taları ise iç noktalar dır, birlikte aralığın içini oluştururlar. Sonsuz aralıklar, sonlu bir uç
nokta içeriyorlarsa kapalıdırlar, aksi halde açıktırlar. Bütün reel doğru ⺢, hem açık hem
kapalı olan sonsuz bir aralıktır.
Eflitsizliklerin Çözümü
x’in bir eşitsizliğini sağlayan aralık veya aralıkları bulma işlemine eşitsizliği çözme denir.
TABLO 1.1 Aral›k Çeflitleri
Notasyon Açıklama Tip Resim
Sonlu: (a, b) 5x ƒ a 6 x 6 b6 Açık

a b
[a, b] 5x ƒ a … x … b6 Kapalı
a b
[a, b) 5x ƒ a … x 6 b6 Yarı-açık
a b
(a, b] 5x ƒ a 6 x … b6 Yarı-açık
a b
Sonsuz: sa, q d 5x ƒ x 7 a6 Açık

a
[a, q d 5x ƒ x Ú a6 Kapalı a
s - q , bd 5x ƒ x 6 b6 Açık b
s - q , b] 5x ƒ x … b6 Kapalı b
s - q, q d ⺢ (bütün reel
sayılar kümesi) Hem açık
hem kapalı
ÖRNEK 1 Aşağıdaki eşitsizlikleri çözün ve çözüm kümelerini reel doğruda gösterin.
x 6
(a) 2x - 1 6 x + 3 (b) - 6 2x + 1 (c) Ú 5
3 x - 1
Çözüm
x
0 1 4 (a) 2x - 1 6 x + 3
(a)
2x 6 x + 4 İki tarafa da 1 ekleyin.
x x 6 4 İki taraftan da x çıkarın.
–3 0 1
7
Çözüm kümesi s - q , 4d aralığıdır (Şekil 1.1a).
(b)
x
x (b) - 6 2x + 1
0 1 11 3
5 -x 6 6x + 3 İki tarafı da 3 ile çarpın.
(c)
0 6 7x + 3 İki tarafa da x ekleyin.
fiEK‹L 1.1 Örnek 1 deki eşitsizliklerin -3 6 7x İki taraftan da 3 çıkarın.

çözüm kümeleri 3
- 6 x 7 ile bölün
7
Çözüm kümesi s -3>7, q d aralığıdır (Şekil 1.1b).

(c) 6@(x – 1) ⱖ 5 eşitsizliği ancak x ⬎ 1 için geçerli olabilir, çünkü öteki türlü 6@(x – 1)
tanımsız veya negatiftir. Dolayısıyla, iki tarafı da (x – 1) ile çarparsak eşitsizlik ko-
runacaktır.
6
Ú 5
x - 1
6 Ú 5x - 5 İki tarafı da (x – 1) ile çarpın
11 Ú 5x İki tarafa da 5 ekleyin.
11 11
Ú x. veya x ⱕ —–
5 5
Çözüm kümesi (1, 11@5] yarı-açık aralığıdır (Şekil 1.1c).
Mutlak De¤er
Bir x sayısının u x u ile gösterilen mutlak değeri
ƒxƒ = e
x, x Ú 0
-x, x 6 0.
formülü ile tanımlanır.
ÖRNEK 2 Mutlak De¤erleri Bulmak

ƒ 3 ƒ = 3, ƒ 0 ƒ = 0, ƒ -5 ƒ = -s -5d = 5, ƒ - ƒaƒƒ = ƒaƒ
Geometrik olarak x’in mutlak değeri, reel sayı doğrusu üzerinde x’ten 0’a olan
uzaklıktır. Uzaklıklar daima pozitif veya 0 olduklarından, her x reel sayısı için u x u ⱖ 0
兩–5兩 ⫽ 5 兩3兩 olduğunu görürüz. Ancak ve yalnız x = 0 ise u x u = 0 dır. Ayrıca,
–5 0 3 u x – y u= reel doğru üzerinde x ve y arasındaki uzaklık
2a sembolü daima a’nın negatif olmayan karekökünü belirttiği için, u x u ’in başka bir
dır (Şekil 1.2 ).
兩4 ⫺ 1兩 ⫽ 兩1 ⫺ 4兩 ⫽ 3
1 4
ƒ x ƒ = 2x 2 .
tanımı da
2a 2 = ƒ a ƒ . olduğunu unutmayın. a ⱖ 0 olduğunu kesin olarak bilmeden sakın 2a 2 = a

fiEK‹L 1.2 Mutlak değerin özellikleri
aşağıda verilmiştir (Alıştırmalarda bu
özellikleri ispat etmeniz istenmektedir). yazmayın.
Mutlak değerin özellikleri aşağıda verilmiştir (Alıştırmalarda bu özellikleri ispat et-
meniz istenmektedir).
Mutlak Değerin özellikleri

1. ƒ -a ƒ = ƒ a ƒ Bir sayı ve onun ters işaretlisinin mutlak değerleri
aynıdır.
2. ƒ ab ƒ = ƒ a ƒ ƒ b ƒ Bir çarpımın mutlak değeri mutlak değerlerin
çarpımıdır.
` ` =
a ƒaƒ Bir bölümün mutlak değeri mutlak değerlerin
3.
b ƒbƒ bölümüdür.
4. ƒa + bƒ … ƒaƒ + ƒbƒ Üçgen eşitsizliği. İki sayının toplamının mutlak
değeri, mutlak değerlerinin toplamından küçük
veya ona eşittir.
u –a u ⫽ –u a u olduğuna dikkat edin. Örneğin, u –3 u = 3’dür oysa –u 3 u = –3’dür. a ve b nin

işaretleri farklıysa u a + b u mutlak değeri u a u + u b u den küçüktür. Diğer bütün durum-
larda u a + b u ve u a u + u b u eşittir u –3 + 5 u gibi ifadelerde mutlak değer çizgileri paran-
tezler gibidir: mutlak değeri almadan önce içini hesaplarız.
a a ÖRNEK 3 Üçgen Eflitsizli¤ini Aç›klamak

–a x 0 a
兩x兩 ƒ -3 + 5 ƒ = ƒ 2 ƒ = 2 6 ƒ -3 ƒ + ƒ 5 ƒ = 8
ƒ3 + 5ƒ = ƒ8ƒ = ƒ3ƒ + ƒ5ƒ
fiEK‹L 1.3 uxu ⬍ a ifadesi x’in –a ile a ƒ -3 - 5 ƒ = ƒ -8 ƒ = 8 = ƒ -3 ƒ + ƒ -5 ƒ
arasında olması demektir.
u x u ⬍ a eşitsizliği, x’in sıfıra olan uzaklığını pozitif a sayısından daha küçük olduğu-
nu söyler. Dolayısıyla Şekil 1.3 te görüleceği gibi x sayısı, –a ile a arasında bulunmak zo-
rundadır.
Aşağıdaki ifadelerin hepsi mutlak değer tanımının sonuçlarıdır ve mutlak değer bu-
lunduran denklemleri veya eşitsizlikleri çözerken oldukça faydalıdırlar.
Aralıklar ve Mutlak Değerler

a herhangi bir pozitif sayı ise,
5. | x | = a ancak ve ancak x = ⫾a ise
6. | x | ⬍ a ancak ve ancak –a ⬍ x ⬍ a ise
7. | x | ⬎ a ancak ve ancak x ⬎ a veya x ⬍ –a ise
8. | x | ⱕ a ancak ve ancak –a ⱕ x ⱕ a ise
9. | x | ⱖ a ancak ve ancak x ⱖ a veya x ⱕ –a ise
3 sembolü, matematikçiler tarafından “ancak ve ancak” veya “ gerekir ve gerek-

tirir” anlamında sıklıkla kullanılır. Aynı zamanda “ifade eder ve ifade edilir” anlamındadır.
ÖRNEK 4 Mutlak De¤erli bir Denklemi Çözmek

u 2x – 3 u = 7 denklemini çözün.
Çözüm Özellik 5 ten, 2x – 3 = ⫾7 dir, şu halde iki olasılık vardır:

Mutlak değersiz
2x – 3 = 7 2x – 3 = –7 eşdeğer denklemler
2x = 10 2x = –4 Her zamanki gibi çözün.
x=5 x = –2
u2x – 3u = 7’nin çözümleri x = 5 ve x = –2’dir.
ÖRNEK 5 Mutlak De¤er ‹çeren Bir Eflitsizli¤i Çözmek
` 5 - x ` 6 1. eşitsizliğini çözün.
2
Çözüm
` 5 - x ` 6 1 3 -1 6 5 - x 6 1
2 2
Özellik 6
2
3 -6 6 - x 6 -4 5 çıkarın
1 1
33 7 x 7 2 – — ile çarpın
2
1 1
3 6 x 6 . terslerini alın.
3 2
Eşitsizlikler hakkındaki değişik kuralların burada nasıl kullanıldığına dikkat edin. Bir
negatif sayı ile çarpmak eşitsizliği tersine çevirir. Her iki tarafı da pozitif olan bir eşitsiz-
likte iki tarafın terslerini almak da aynıdır. Asıl eşitsizlik ancak ve ancak
(1@3) ⬍ x ⬍ (1@2) ise sağlanır. Çözüm kümesi (1@3, 1@2) açık aralığıdır.
ÖRNEK 6 Eşitsizlikleri çözün ve çözüm kümesini reel doğruda gösterin.
(a) u2x – 3u ⱕ 1 (b) u2x – 3u ⱖ 1
x Çözüm
1 2
(a) (a) u2x – 3u ⱕ 1
x –1 ⱕ 2x – 3 ⱕ 1 Özellik 8
1 2
2 ⱕ 2x ⱕ 4 3 ekleyin
(b)
1ⱕxⱕ2 2 ile bölün
fiEK‹L 1.4 Çözüm kümesi (a) [1, 2] ve (b) Çözüm kümesi [1, 2] kapalı aralığıdır (Şekil 1.4a).
s - q , 1] ´ [2, q d Örnek 6.
(b) u2x – 3u ⱖ 1
2x – 3 ⱖ 1 veya 2x – 3 ⱕ –1 Özellik 9
3 1 3 1
x - Ú veya
or x - … - 2 ile bölün
2 2 2 2
3
xⱖ2 veya xⱕ1 2
. ekleyin
Çözüm kümesi s - q , 1] ´ [2, q d (Şekil 1.4b).
ALIfiTIRMALAR 1.1
Ondal›k Gösterimler Eflitsizlikler

1. Tekrarlanan basamakların üzerine bir çizgi koyarak, 1@9’u tekrar- 3. 2 ⬍ x ⬍ 6 ise, x hakkında aşağıda verilen eşitsizliklerin hangileri
lanan bir ondalık olarak yazın. 2@9, 3@9, 8@9 ve 9@9’un ondalık doğru, hangileri yanlıştır?
gösterimleri nedir? a. 0 6 x 6 4 b. 0 6 x - 2 6 4
2. Tekrarlanan basamakların üzerine bir çizgi koyarak, 1@11’i x 1 1 1
c. 1 6 6 3 d. 6 x 6
tekrarlanan bir ondalık olarak yazın. 2@11, 3@11, 9@11 ve 2 6 2
11@11’in ondalık gösterimleri nedir? 6
e. 1 6 x 6 3 f. ƒ x - 4 ƒ 6 2
g. -6 6 -x 6 2 h. -6 6 -x 6 -2
4. –1 ⬍ y – 5 ⬍ 1 ise, y hakkında aşağıda söylenenlerden hangileri ‹kinci Dereceden Eflitsizlikler

doğrudur?
35–42 alıştırmalarındaki eşitsizlikleri çözün. Çözüm kümelerini
durumlarda 2a 2 = ƒ a ƒ sonucunu kullanın.

a. 4 6 y 6 6 b. -6 6 y 6 -4 aralıklar veya aralıkların birleşimi olarak ifade edin ve çizin. Uygun
c. y 7 4 d. y 6 6
y 35. x 2 6 2 36. 4 … x 2 37. 4 6 x 2 6 9
e. 0 6 y - 4 6 2 f. 2 6 6 3
2 1 1
1 1 1 38. 6 x2 6 39. sx - 1d2 6 4 40. sx + 3d2 6 2
g. 6 y 6 h. ƒ y - 5 ƒ 6 1 9 4
6 4
41. x 2 - x 6 0 42. x 2 - x - 2 Ú 0
5–12 alıştırmalarında, eşitsizlikleri çözüp çözüm kümelerini çizin.
5. -2x 7 4 6. 8 - 3x Ú 5 Teori ve Örnekler

43. | –a | = a gibi bir tuzağa düşmeyin. Hangi a reel sayıları
7. 5x - 3 … 7 - 3x 8. 3s2 - xd 7 2s3 + xd
için bu eşitlik doğrudur? Hangileri için yanlıştır?
1 7 6 - x 3x - 4
9. 2x - Ú 7x + 10. 6 44. | x – 1| = 1 – x denklemini çözün.
2 6 4 2
45. Üçgen eşitsizliğinin bir ispatı Üçgen eşitliğinin aşağıdaki is-
4 1 x + 5 12 + 3x
11. sx - 2d 6 sx - 6d 12. - … patındaki numaralanmış adımları açıklayacak nedenleri söyleyin.
5 3 2 4
ƒ a + b ƒ 2 = sa + bd2 (1)
Mutlak De¤er = a 2 + 2ab + b 2
13–18 alıştırmalarındaki denklemleri çözün. … a2 + 2 ƒ a ƒ ƒ b ƒ + b2 (2)
13. ƒ y ƒ = 3 14. ƒ y - 3 ƒ = 7 15. ƒ 2t + 5 ƒ = 4 = ƒaƒ2 + 2ƒaƒ ƒbƒ + ƒbƒ2 (3)
18. ` - 1` = 1
9 s = s ƒ a ƒ + ƒ b ƒ d2
16. ƒ 1 - t ƒ = 1 17. ƒ 8 - 3s ƒ =
2 2 ƒa + bƒ … ƒaƒ + ƒbƒ (4)
19-34 alıştırmalarındaki eşitsizlikleri, çözüm kümelerini aralıklar 46. Her a ve b sayısı için ƒ ab ƒ = ƒ a ƒ ƒ b ƒ olduğunu gösterin.
veya aralıkların birleşimi olarak ifade ederek çözün. Ayrıca, her 47. ƒ x ƒ … 3 ve x ⬎ –1@2 ise, x hakkında ne söyleyebilirsiniz?
çözüm kümesini reel doğruda gösterin.
48. u x u + u y u ⱕ 1 eşitsizliğini çizin.
19. ƒ x ƒ 6 2 20. ƒ x ƒ … 2 21. ƒ t - 1 ƒ … 3 49. ƒ(x) = 2x + 1 ve d 7 0 herhangi bir pozitif sayı olsun.
22. ƒ t + 2 ƒ 6 1 23. ƒ 3y - 7 ƒ 6 4 24. ƒ 2y + 5 ƒ 6 1 u x – 1 u ⬍ d’nın u ƒ(x) – ƒ(1) u ⬍ 2d yı gerektiğini gösteriniz. Bu-
25. ` - 1` … 1 26. ` z - 1` … 2 27. ` 3 - x ` 6

z 3 1 1 rada ƒ(a) notasyonu 2x + 1 ifadesinin x = a için değeridir. Bu
5 2 2 fonksiyon notasyonu Bölüm 1.3’te açıklanmaktadır.
28. ` x - 4 ` 6 3
50. ƒ(x) = 2x + 3 ve ⑀ ⬎ 0 herhangi bir pozitif sayı olsun.
2 1
29. ƒ 2s ƒ Ú 4 30. ƒ s + 3 ƒ Ú ⑀
2 | x – 0 | < — iken | ƒ(x) – ƒ(0) | < ⑀ olduğunu gösteriniz. Burada
2
33. ` ` Ú 1
r + 1 ƒ(a) notasyonu 2x + 3 ifadesinin x = a için değeridir. (Bölüm
31. ƒ 1 - x ƒ 7 1 32. ƒ 2 - 3x ƒ 7 5
2 1.3’e bakın)
34. ` - 1` 7
3r 2
5 5 51. Herhangi bir a sayısı için u –a u = u a u olduğunu ispat edin.
52. a herhangi bir pozitif sayı olsun ancak ve yalnız x ⬎ a veya
x ⬍ –a için | x | ⬎ | a | olduğunu ispat edin.
53. a. b sıfırdan farklı herhangi bir reel sayı ise u 1@b u = 1@u b u
olduğunu ispat edin.
b. herhangi a ≠ 0, b ≠ 0 reel sayılar için a = a olduğunu is-

b b
pat edin.
54. Matematik İndüksiyon yöntemini kullanarak (Bak Ek 1) herhangi

bir a sayısı ve herhangi bir pozitif n tamsayısı için | an | = | a |n
1.2 Do¤rular, Çemberler ve Paraboller 9
1.2 Do¤rular, Çemberler ve Paraboller
Bu bölümde, düzlemde koordinatlar, doğrular, uzaklık, çemberler ve paraboller tekrar-

y lanacaktır. Ayrıca, artım kavramı da tartışılacaktır.
b P(a, b) Düzlemde Kartezyen Koordinatlar

Pozitif y-ekseni
3 Önceki bölümde doğru üzerindeki noktaları, koordinatlar dediğimiz reel sayılar ile belirle-
dik. Düzlemdeki noktalar, sıralı reel sayı ikilileri ile belirtilebilir. Başlarken, 0 noktaların-
2 da kesişen birbirine dik iki koordinat doğrusu çizeriz. Bu doğrulara düzlemde koordinat
1
eksenleri denir. Yatay x-ekseninde, sayılar x ile gösterilir ve sağa doğru artarlar. Dikey
Negatif x-ekseni Orijin y–ekseninde ise, sayılar y ile gösterilir ve yukarı doğru artarlar (Şekil 1.5). Böylece ‘‘yu-
x karıya’’ ve ‘‘sağa’’ yönleri pozitif yönlerdir, buna karşılık ‘‘aşağıya’’ ve ‘‘sola’’ yönleri ne-
–3 –2 –1 0 1 2 a3
gatif yönlerdir. Koordinat sisteminin orijini O, aynı zamanda 0 ile de gösterilir, düzlem-
–1 de x ve y’nin her ikisinin de sıfır olduğu noktadır.
Pozitif x-ekseni
Negatif y-ekseni
–2
P düzleme herhangi bir nokta ise, tam olarak bir sıralı reel sayı ikilisiyle şu şekilde ko-
numlandırılabilir. P den iki koordinat eksenine dik doğrular çizilir. Bu doğrular eksenleri
–3 ve koordinatlı noktalarda keserler (Şekil 1.5). (a, b) sıralı ikilisi P noktası ile eşlenir ve
bu ikiliye P’nin koordinat çifti denir. Birinci sayı ‘‘a’’ P’nin x–koordinatı (veya apsisi)
dır; ikinci sayı ‘‘b’’ P’nin y – koordinatı (veya ordinatı ) dır. y–ekseni üzerindeki her nok-
fiEK‹L 1.5 Düzlemde Kartezyen tanın x–koordinatı 0 dır. x–ekseni üzerindeki her noktanın y–koordinatı 0 dır. Orijin (0, 0)
koordinatlar, orijinde dik kesişen iki eksene noktasıdır.
oturtulmuştur. Bir (a, b) sıralı ikilisi ile başlayarak, işlemi tersine çevirebiliriz ve düzlemde bu ik-
iliye karşı gelen bir P noktasına ulaşırız. Çoğu kez P’yi sıralı ikili ile tanımlar ve P(a, b)
y yazarız. Bazen “(a, b) noktası’’ olarak da adlandırırız ve (a, b)’nin reel doğru üzerinde bir
(1, 3)
açık aralığı değil de düzlemde bir noktayı gösterdiği sözün gelişinden anlaşılacaktır. Şekil
3 1.6 da koordinatları ile işaretlenmiş birkaç nokta gösterilmiştir.
Bu koordinat sistemine dik koordinat sistemi veya Kartezyen koordinat sistemi
İkinci dörtte Birinci dörtte denir (16.yy Fransız matematikçi René Descartes’den sonra). Bu koordinat veya
bir bölge 2 bir bölge
(, ) (, ) Kartezyen düzlemin koordinat eksenleri, düzlemi dörtte bir (quadrant) denen, Şekil 1.6
gösterildiği gibi saat yönünün tersine numaralanan, dört bölgeye ayırır.
1 x ve y değişkenlerine bağlı bir denklemin veya bir eşitsizliğin grafiği, koordinatları
(–2, 1) (2, 1) denklemi veya eşitsizliği sağlayan düzlemdeki bütün P(x, y) noktalarının kümesidir. Koor-
(0, 0)
(1, 0) dinat düzleminde veri çizerken veya değişkenlerinin birimleri farklı olan formüllerin
x
–2 –1 0 1 2 grafiklerini çizerken, iki eksen üzerinde aynı ölçeği kullanmak zorunda değiliz. Örneğin,
(–2, –1)
bir roket motoru için zaman- itme çiziyorsak, zaman ekseninde 1 sn’yi gösteren işareti, ori-
–1 jinden, itme ekseninde 1 lb’yi gösteren işaretle aynı uzaklığa koymak için bir neden yoktur.
Dördüncü dörtte
Üçüncü dörtte bir bölge Genellikle değişkenleri fiziksel büyüklükler temsil etmeyen fonksiyonların grafik-
bir bölge (, ) lerini çizerken, geometrilerini ve trigonometrilerini incelemek için düzlemde şekiller çiz-
(, ) –2
(1, –2) erken, eksenler üzerindeki ölçeği aynı almaya çalışırız. Böylece, bir dikey uzaklık birimi
ile yatay uzaklık birimi aynı gözükür. Bir ölçümcü haritasında veya ölçekli çizimde
fiEK‹L 1.6 xy-koordinat veya Kartezyen olduğu gibi, aynı uzunlukta olduğu kabul edilen doğru parçaları öyleymiş gibi gözükecek-
düzlem de işaretlenmiş noktalar. Eksenler tir ve eş olduğu kabul edilen açılar eş gözükecektir.
üzerindeki bütün noktaların koordinat Bilgisayar ekranları ve hesap makinesi ekranları ayrı bir sorundur. Makine ile üretilen
çiftleri vardır fakat genellikle tek bir reel grafiklerde dikey ve yatay ölçekler genellikle farklıdır ve buna bağlı olarak uzaklıklarda,
sayı ile gösterilirler, ( böylece x-ekseni eğimlerde ve açılarda bozukluklar vardır. Çemberler elips gibi, dikdörtgenler kare gibi,
üzerindeki noktası (1, 0) ile 1 dik açılar dar açı veya geniş açı gibi, vs. görünebilir. Bu ekran ve bozuklukları Bölüm 1.7
işaretlenmiştir). Dörtte bir bölgelerin de geniş ayrıntıları ile tartışıyoruz.
koordinat işaret modellerine dikkat edin.
y Art›mlar ve Do¤rular
C(5, 6)
6
Bir parçacık düzlemde bir noktadan diğerine hareket ederken, koordinatlarındaki
B(2, 5)
5 net değişikliklere artım denir. Başlangıç noktasının koordinatları bitiş
noktasınınkilerden çıkartılarak hesaplanırlar. x, x1 den x2 ye değişirse x teki artım
4
y –5,
x 0 Δx = x2 – x1
3
2 ÖRNEK 1 A (4, –3) noktasından B(2, 5) noktasına gidilirken x- ve y-koordinatlarındaki

y 8 artımlar
1
D(5, 1)
x Δx = 2 – 4 = – 2, Δy = 5 – (–3) = 8
0 1 2 3 4 5
–1 dir. C(5, 6)’dan D(5, 1)’e koordinat artımları
–2 Δx = 5 – 5 = 0, Δy = 1 – 6 = –5
–3 A(4, –3) dir. Bakınız Şekil 1.7.

(2, –3) Düzlemde P1(x1, y1) ve P2(x2, y2) noktaları verilmişse, Δx = x2 – x1 ve Δy = y2 – y1
x –2
artırımlarına sırasıyla P1 ve P2 arasındaki ilerleme ve yükselme denir. Böyle iki nokta
fiEK‹L 1.7 Koordinat artımları pozitif,
daima, bu noktalardan geçen tek bir doğru belirler. Doğruya P1P2 doğrusu adı verilir.
negatif veya sıfır olabilir (Örnek 1).
Düzlemde dikey olmayan herhangi bir doğrunun, doğru üzerinde seçilen her
P1(x1, y1) ve P2(x2, y2) noktası için geçerli olan bir özelliği
m = yükselme = Δy = 2 1
TARİHSEL BİYOGRAFİ* y –y
René Descartes ilerleme Δx x2 – x 1
(1596–1650) oranının aynı olmasıdır (Şekil 1.8). Bunun nedeni, benzer üçgenlerde karşılıklı kenarların
oranlarının aynı olmasıdır.
y
P2´ L
TANIM E¤im
m = yükselme = Δy = 2 1
P2 (x2, y2) y –y
ilerleme Δx x2 – x 1
∆y
(yükselme) ∆y´ sabitine dikey olmayan P1P2 doğrusunun eğimi denir.
P1 (x1, y1)
∆x Q(x2, y1)
(ilerleme)
P1´
Eğim bir doğrunun yönünü (yukarı, aşağı) ve dikliğini belirler. Eğimi pozitif olan bir
Q´
∆x´ doğru sağa doğru yukarı çıkar, eğimi negatif olan bir doğruysa sağa doğru aşağı iner
x
(Şekil 1.9). Eğimin mutlak değeri ne kadar büyük olursa, yükselme veya alçalma o kadar
0 hızlı olur. Dikey bir doğrunun eğimi tanımsızdır. Dikey bir doğru için Δx ilerlemesi sıfır
olduğundan, m eğim oranını hesaplayamayız.
fiEK‹L 1.8 P1 QP2 ve P1 ¿Q¿P2 ¿ üçgenleri Bir doğrunun yönü ve dikliği bir açıyla da ölçülebilir. x ekseninden geçen bir doğrunun
benzerdir dolayısıyla kenarlarının oranı, eğim açısı, x ekseninden doğruya saat yönünün tersine olan en küçük açıdır (Şekil 1.10).
doğru üzerindeki herhangi iki nokta için Yatay doğrunun eğim açısı 0° dir. Dikey doğrunun eğim açısı ise 90° dir. f bir doğrunun
aynıdır. Bu ortak değer doğrunun eğimidir. eğim açısıysa, 0 ⱕ f ⱕ 180° dir.
Tarihi portreler ve Calculus’un temel öğeleri ve konuları hakkında daha fazla bilgi için
www.aw-bc.com/thomas sayfasını ziyaret ediniz.
y Dikey olmayan bir doğrunun eğimi m ile doğrunun eğim açısı f arasındaki ilişki
L1 Şekil 1.11’de gösterilmektedir:
6 P4(3, 6) m = tan f
P1(0, 5)
L2 Doğruların denklemleri basittir. x-eksenindeki a noktasından geçen dikey doğru üz-
4 erindeki bütün noktaların x koordinatları a’dır. Yani, x = a dikey doğrunun denklemidir.
3 Aynı şekilde, y = b de y-eksenini b noktasında kesen yatay doğrunun denklemidir. (Şekil
P2(4, 2)
2 1.12 ye bakınız).
1 Eğimini ve üzerindeki bir P1(x1, y1) noktasının koordinatlarını biliyorsak, dikey ol-
0 1 2 3 4 5 6
x mayan bir L doğrusunun denklemini yazabiliriz. P(x, y) L üzerindeki herhangi bir başka
–1 noktaysa P1 ve P noktalarını
P3(0, –2) y - y1
m = x - x1
fiEK‹L 1.9 L1’in eğimi eğimini hesaplamak için kullanabiliriz, dolayısıyla

¢y 6 - s -2d 8 y – y1 = m(x – x1) veya y = y1 + m(x – x1)
m = = = .
¢x 3 - 0 3
dir. Yani, x 3 birim arttıkça, y 8 birim artar.
L2’in eğimi ise y = y1 + m(x – x1)
¢y 2 - 5 -3
m = = = .
¢x 4 - 0 4
denklemi (x1, y1) noktasından geçen ve eğimi m olan doğrunun nokta-eğim
dir. Yani, x 4 birim arttıkça, y 3 birim
denklemi dir.
azalır.
bu bu
ÖRNEK 2 (2, 3) noktasından geçen ve eğimi –3@2 olan doğrunun denklemini yazın.
x x
Çözüm Nokta-eğim denkleminde x1 = 2, y1 = 3 ve m = –3@2 yerleştirir ve
Ax - 2B,
bu değil bu değil
3 veya 3
y = 3 - or y = - x + 6.
2 2
fiEK‹L 1.10 Eğim açıları x-ekseninden saat
elde ederiz. x = 0 için y = 6 d›r. Dolay›s›yla do¤ru y-eksenini y = 6 da keser.
yönünün tersine ölçülür.
ÖRNEK 3 ‹ki noktadan geçen bir do¤runun denklemi

y (–2, –1) ve (3, 4) noktalarından geçen doğrunun denklemini yazın.
P2
L Çözüm Doğrunun eğimi
y -1 - 4 -5
m = = = 1.
P1 f -2 - 3 -5
x dir. Bu eğimle birlikte nokta-eğim denkleminde verilen iki noktadan birini kullanabiliriz:
y
m tan f
x sx1 , y1 d s2, 1d ile sx1 , y1 d s3, 4d ile
y = -1 + 1 # sx - s -2dd y = 4 + 1 # sx - 3d
x
y = -1 + x + 2 y = 4 + x - 3
y = x + 1 y = x + 1
fiEK‹L 1.11 Dikey olmayan bir doğrunun
eğimi, eğim açısının tanjantı dır. Aynı sonuç
Her iki şekilde de doğrunun denklemi y = x +1’dir (Şekil 13).
y Dikey olmayan bir doğrunun y-eksenini kestiği noktanın y koordinatına doğrunun

Bu doğru boyunca,
y-kesim noktası denir. Aynı şekilde, x-kesim noktası da yatay olmayan bir doğrunun
6 x=2 x-ekseninden geçtiği noktanın x koordinatıdır (Şekil 1.14). Eğimi m ve y-kesim noktası b
5 olan bir doğru (0, b) noktasından geçer ve denklemi
4 Bu doğru boyunca, y = b + m(x – 0) veya, daha basit olarak, y = mx + b
y=3
3 dir.
(2, 3)
2
1
x
0 1 2 3 4 y = mx + b
denklemine eğimi m ve y-keseni b olan doğrunun eğim-kesim noktası denklemi
fiEK‹L 1.12 (2, 3) ten geçen dikey ve yatay denir.
doğruların standart denklemleri x = 2 ve
y = 3 tür.
Denklemi y = mx şeklinde olan doğruların y-kesim noktaları 0’dır ve dolayısıyla orijinden

geçerler.
Ax + By = C (A ve B’nin ikisi birlikte 0 olmamak üzere)
y denklemine, x ve y’nin genel lineer denklemi denir, çünkü grafiği her zaman bir doğruyu
temsil eder ve her doğrunun denklemi (eğimi tanımlı olmayan doğrular da dahil) bu şekil-
4 (3, 4) dedir.
yx1
ÖRNEK 4 E¤imi ve y-kesimini bulmak
8x + 5y = 20 doğrusunun eğimini ve y-kesim noktasını bulun.
x
–2 0 1 2 3
–1 Çözüm Eğim-kesim noktası şekline sokmak için denklemi y’ye göre çözelim:
(–2, –1)
8x + 5y = 20
fiEK‹L 1.13 Örnek 3 teki doğru.
5y = -8x + 20
8
y = - x + 4.
5
Eğim m = –8@5 dir. y-kesim noktası b = 4’tür.
Paralel ve Dik Do¤rular

y
Paralel doğruların eğim açıları aynıdır. Yani eğimleri aynıdır (dikey birer doğru değillerse).
Tersine, eğimleri aynı olan doğruların eğim açıları aynıdır ve dolayısıyla paraleldirler.
b Dikey olmayan L1 ve L2 doğruları birbirine dikse, m1 ve m2 eğimleri m1m2 = –1
L eşitliğini sağlar, yani her eğim diğerinin çarpmaya göre negatif tersidir:
1 1
m1 = - m2 , m2 = - m1 .
x
0 a
Bunu görmek için, Şekil 1.15’teki benzer üçgenleri inceleyerek m1 = a@h ve m2 = –h@a
olduğuna dikkat edin. Dolayısıyla, m1m2 = (a@h) (–h@a) = –1 dir.
fiEK‹L 1.14 L doğrusunun x-kesimi a ve
y-kesimi b dir.
y Düzlemde Uzakl›k ve Çemberler

L1
L2 Düzlemdeki noktalar arasındaki uzaklık, Pisagor formülünden gelen bir formülle hesa-
planır (Şekil 1.16).
C
y Uzaklık
m1 eğimi f1 m2 eğimi
h f2
d⫽ 兹兩 x2 – x1兩2 ⫹ 兩 y2 – y1兩2
f1
y2 ⫽ 兹 (x2 – x1)2 ⫹ (y2 – y1)2dir. Q(x2, y2)
x 
0 A D a B 

兩 y2 ⫺ y1兩



fiEK‹L 1.15 ΔADC üçgeni ΔCDB P(x1, y1) 
y1 C(x2, y1)
üçgenine benzerdir. Dolayısıyla f1 aynı











zamanda ΔCDB üçgeninin üst açısıdır. 兩 x2 ⫺ x1兩
ΔCDB üçgeninin kenarlarından
x
tan f1 = a@h olduğu görülür. 0 x1 x2
fiEK‹L 1.16 P(x1, y1) ve Q(x2, y2), arasındaki

uzaklığı hesaplamak için, PCQ üçgenine
Pisagor Teoremini uygulayın.
Düzlemdeki Noktaların Arasındaki Uzaklık Formülü

P(x1, y1) ve Q(x2, y2) arasındaki uzaklık aşağıdaki gibidir:
d = 2s¢xd2 + s¢yd2 = 2sx2 - x1 d2 + s y2 - y1 d2 .
ÖRNEK 5 Uzakl›k Hesaplamak
(a) P(–1, 2) ile Q(3, 4) arasındaki uzaklık

2s3 - s -1dd2 + s4 - 2d2 = 2s4d2 + s2d2 = 220 = 24 # 5 = 225 .
(b) Orijinden P(x, y) noktasına olan uzaklık
2sx - 0d2 + s y - 0d2 = 2x 2 + y 2 .
y
P(x, y)
Tanım olarak; a yarıçaplı bir çember, bir C(h, k) merkezine uzaklıkları a olan bütün
a P(x, y) noktalarının kümesidir (Şekil 1.17). Uzaklık formülünden, ancak ve yalnız
2sx - hd2 + s y - kd2 = a,
C(h, k)
ise, P noktası çember üzerindedir. Dolayısıyla
(x ⫺ h)2 ⫹ (y ⫺ k)2 ⫽ a2
0
x (x – h)2 + (y – k)2 = a2 (1)
fiEK‹L 1.17 xy-düzleminde merkezi

dir.
(h, k)’da olan a yarıçaplı bir çember.
(1) denklemi (h, k) merkezli ve a yarıçaplı bir çemberin standart denklemidir. Yarıçapı
ve merkezi orijinde olan birim çember’ in denklemi
x2 + y2 = 1’dir.
ÖRNEK 6
(a) Merkezi (3, 4)’te olan 2 yarıçaplı çemberin standart denklemi
(x – 3)2 + (y – 4)2 = 22 = 4
tür.
(b) (x – 1)2 + (y + 5)2 = 3
çemberinde, h = 1, k = –5 ve a = √ 3 ’tür. Merkezi (h, k) = (1, –5) noktasıdır ve yarıçapı
a = √ 3 ’tür.
Bir çemberin denklemi standart şeklinde değilse, çemberin merkezini ve yarıçapını
denklemi önce standart şekle sokarak bulabiliriz. Bunu yapmak için gereken cebirsel yön-
teme kareyi tamamlama denir (Ek 9 a bakın).
ÖRNEK 7 Bir Çemberin Merkezini ve Yar›çap›n› Bulmak

Aşağıdaki çemberin merkezini ve yarıçapını bulun.
x2 + y2 + 4x – 6y – 3 = 0
Çözüm x ve y’nin karelerini tamamlayarak denklemi standart şekline döndürürüz:

x + y2 + 4x – 6y – 3 = 0
2 Verilen denklemle başlayın.
(x2 + 4x) + (y2 – 6y) = 3 Terimleri bir araya getirin. Sabiti

y sağ tarafa geçirin.
ax 2 + 4x + a b b + ay 2 - 6y + a b b =
Dış: (x h) 2 (y k) 2 a 2 2 2
4 -6 x’in katsayısının yarısının karesini
Üzeri: (x h) 2 (y k) 2 a 2 2 2 denklemin iki tarafında da ekleyin
Aynısını y için yapın. Sol taraftaki
3 + a b + a b
2 2
4 -6 parantez içindeki ifadeler artık
2 2 tam karelerdir.
a
k Her kareyi karesi alınmış lineer
(h, k) sx 2 + 4x + 4d + s y 2 - 6y + 9d = 3 + 4 + 9
açılımlar olarak yazın.
sx + 2d2 + s y - 3d2 = 16
Merkez (–2, 3) ve yarıçap a = 4 tür.
2 2 2
İç: (x h) (y k) a
(x – h)2 + (y – k)2 ⬍ a2
x
0 h eşitsizliğini sağlayan noktalar, merkezi (h, k) ve yarıçapı a olan çemberin içi denilen böl-
geyi oluştururlar (Şekil 1.18). Çemberin dışı
fiEK‹L 1.18 (x – h)2 + (y – k)2 = a2
çemberinin içi ve dışı (x – h)2 + (y – k)2 ⬎ a2
Paraboller
Genel parabollerin geometrik tanımı ve özellikleri bölüm 10.1 de incelenmektedir. Bu-
rada parabollere y = ax2 + bx + c şeklindeki eşitliklerin grafikleri olarak bakacağız.
y ÖRNEK 8 y = x 2 Parabolü
y x2
(–2, 4) (2, 4) y = x2 eşitliğini göz önüne alın. Koordinatları bu eşitliği sağlayan bazı noktalar
4
s0, 0d, s1, 1d, a , b, s -1, 1d, s2, 4d, ve (–2, 4)’tür. Bu noktalar (ve eşitliği sağlayan
3 9
3 , 9 2 4
2 4
bütün diğerleri) parabol denen düzgün bir eğri oluşturur (Şekil 1.19).
(–1, 1) 1 (1, 1)
y = ax2
x
–2 –1 0 1 2
şeklindeki bir denklemin grafiği, ekseni (simetri ekseni) y-ekseni olan bir paraboldür.
fiEK‹L 1.19 y = x2 parabolü
Parabolün tepe noktası (parabol ve eksenin kesiştiği nokta) orijinde bulunur. a ⬎ 0 ise
(Örnek 8)
parabol yukarı, a ⬍ 0 ise aşağı doğru açılır. u a u değeri ne kadar büyükse, parabol o kadar
dar olur (Şekil 1.20 ).
Genel olarak y = ax2 + bx + c eşitliğinin grafiği, y = x2 parabolünün grafiğinin
kaydırılmış ve uyarlanmış şeklidir. Grafiklerin kaydırılmasını ve uyarlanmasını daha de-
taylı olarak Bölüm 1.5 te inceleyeceğiz.
y = ax2 + bx + c, a ≠ 0’ın Grafiği

y = ax2 + bx + c, a ⫽ 0 denkleminin grafiği bir paraboldür. a ⬎ 0
y ise parabol yukarı, a ⬍ 0 ise aşağı doğru açılır. Ekseni
y = 2x 2
b
x = – —– (2)
x 2 2a
ekseni
y=
2
doğrudur. Parabolün tepe noktası eksen ve parabolün kesiştiği noktadır. Tepe
noktasının x-koordinatı x = –b@2a’dır; y-koordinatı ise parabol denkleminde
x2
y=
10 x = –b@2a konularak elde edilir.
1
x a = 0 ise y = bx + c doğru denklemini elde ettiğimize dikkat edin. (2) denklemi ile
–4 –3 –2 2 3 4
–1 verilen eksen, kareye tamamlama veya Bölüm 4.1 de incelenen bir teknikle bulunabilir.
Simetri
2
y = –x ÖRNEK 9 Bir parabolü çizmek
Orijinde 6
tepe
noktası 1 2
y = –x 2
y = - x - x + 4. denkleminin grafiğini çizin.
2
Çözüm Denklem, y = ax2 + bx + c ile karşılaştırılırsa

fiEK‹L 1.20 y = ax2 parabolünün açıldığı
yönü belirlerken a sayısı bir ölçü
1
faktörüdür. a sıfır’a yaklaştıkça parabol a = - , b = -1, c = 4.
2
genişler, | a | büyüdükçe parabol daralır.
olduğu görülür. a ⬍ 0 olduğundan parabol aşağıya doğru açılır. (2) denkleminden, eksen
b s -1d
x = - = - = -1.
2a 2s -1>2d
dikey doğrusudur.
  x = –1 için
Köşe –1, 9 ’dir y
2
1 9
y-kesim noktası y = - s -1d2 - s -1d + 4 = .
Kesim noktası y 4 2 2
simetrik nokta
dir. Tepe noktası (–1, 9@2) dir.
(–2, 4) (0, 4)
Eksen: x –1
1 x-kesim noktaları y = 0 olduğu yerdedir:

3 y – 2 x2 x 4
2 1 2
- x - x + 4 = 0
1 2
x x 2 + 2x - 8 = 0
–3 –2 0 1
sx - 2dsx + 4d = 0
x = 2, x = -4
Kesim noktaları
x –4 ve x 2’de Bazı noktaları işaretler, ekseni (silik olarak) çizer ve açılma yönünü kullanarak grafiği
tamamlarız (Şekil 1.21).
fiEK‹L 1.21 Örnek 9 daki parabol.
ALIfiTIRMALAR 1.2
18. 1@2 eğimiyle (2, –3) noktasından geçer.
Art›mlar ve Uzakl›k
19. (3, 4) ve (–2,5) noktalarından geçer.
İlk dört alıştırmada, bir parçacık koordinat düzleminde A’dan B’ye il-
erlemektedir. Parçacığın koordinatlarındaki Δx ve Δy artımlarını ve 20. (–8, 0) ve (–1, 3) noktalarından geçer.
A’dan B’ye olan uzaklığı bulun. 21. Eğimi –5@4 ve y-kesim noktası 6’dır.
22. Eğimi 1@2 ve y-kesim noktası –3’tür.
4. As 22, 4d, Bs0, 1.5d
1. As -3, 2d, Bs -1, -2d 2. As -1, -2d, Bs -3, 2d
3. As -3.2, -2d, Bs -8.1, -2d 23. 0 eğimle (–12, –9) noktasından geçer.
24. Eğimi yoktur ve (1@3, 4) noktasından geçer.
5–8 alıştırmalarındaki eşitliklerin grafiklerini tanımlayın. 25. y-kesim noktası 4 ve x-kesim noktası –1’dir.
5. x2 + y2 = 1 6. x2 + y2 = 2 26. y-kesim noktası –6 ve x-kesim noktası 2’dir.
A - 22, 2 B noktasından geçer ve 22x + 5y = 23 doğrusuna

7. x2 + y2 ⱕ 3 8. x2 + y2 = 0 27. (5, –1) noktasından geçer ve 2x + 5y = 15 doğrusuna paraleldir.
28.
E¤imler, Do¤rular ve Kesim Noktalar› paraleldir.
9–12 alıştırmalarindaki noktaları işaretleyin ve (varsa) eğimlerini bu- 29. (4, 10) noktasından geçer ve 6x – 3y = 5 doğrusuna diktir.
lun. Ayrıca AB doğrusuna dik doğruların ortak eğimlerini bulun. 30. (0, 1) noktasından geçer ve 8x – 13y = 13 doğrusuna diktir.
9. A(–1, 2), B(–2, –1) 10. A(–2, 1), B(2, –2) 31–34 alıştırmalarında, doğrunun x- ve y-kesim noktalarını bulun ve
11. A(2, 3), B(–1, 3) 12. A(–2, 0), B(–2, –2) bu bilgiyi kullanarak doğruyu çizin.
33. 22x - 23y = 26

31. 3x + 4y = 12 32. x + 2y = -4
13–16 alıştırmalarında, verilen noktalardan geçen (a) dik doğru ve (b)
yatay doğru için bir denklem yazın. 34. 1.5x - y = -3
A 22, -1.3 B
35. Ax + By = C1 ve Bx – Ay = C2 (A ≠ 0, B ≠ 0) doğruları arasındaki
15. A 0, - 22 B
13. s -1, 4>3d 14. ilişkinin bir özelliği var mıdır? Cevabınızın nedenlerini açıklayın.
16. s -p, 0d 36. Ax + By = C1 ve Ax + By = C2 (A ≠ 0, B ≠ 0) doğruları arasındaki
ilişkinin bir özelliği var mıdır? Cevabınızın nedenlerini açıklayın.
17–30 alıştırmalarında tanımlanan doğrunun denklemini yazın.
17. –1 eğimiyle (–1, 1) noktasından geçer.

Art›mlar ve Hareket 67. x 2 + y 2 + 6y 6 0, y 7 -3

37. Bir parçacık A(–2, 3) noktasından harekete başlar ve koordinatları 68. x 2 + y 2 - 4x + 2y 7 4, x 7 2
Δx = 5 ve Δy = –6 artımlarıyla değişir. Parçacığın yeni konumunu 69. Merkezi (-2, 1) ve yarıçapı √6 olan çemberin içinde bulunan nok-
bulunuz. taları tanımlayan bir eşitsizlik yazın.
38. Bir parçacık A(6, 0) noktasından harekete başlar ve koordinatları 70. Merkezi (-4, 2) ve yarıçapı 4 olan çemberin dışında bulunan nok-
Δx = –6 ve Δy = 0 artımlarıyla değişir. Parçacığın yeni konumunu taları tanımlayan bir eşitsizlik yazın.
bulunuz. 71. Merkezi (0, 0) ve yarıçapı √2 olan çemberin içinde veya üstünde
39. A(x, y)’den B(3, –3)’ye giderken, bir parçacığın koordinatları bulunan ve (1, 0)’dan geçen dikey doğrunun üstünde veya
Δx = 5 ve Δy = 6 olarak değişir. x ve y’yi bulun. sağında kalan noktaları tanımlayan bir eşitsizlik çifti yazın.
40. Bir parçacık A(1, 0) noktasından başlayarak orijin etrafında saat 72. Merkezi (0, 0) ve yarıçapı 2 olan çemberin dışında ve merkezi
yönünün tersine bir çember çizer ve A(1, 0)’a geri döner. Koordinat- (1, 3) olan ve orijinden geçen çemberin içinde kalan noktaları
larındaki net değişiklik nedir? tanımlayan bir eşitsizlik çifti yazın.
Çemberler Kesiflen Do¤rular, Çemberler ve Paraboller
41–46 alıştırmalarında verilen C(h, k) merkezli ve a yarıçaplı çembe-
rin denklemini bulun. Çemberi xy-düzleminde çizin ve merkezini gra- 73–80 alıştırmalarında, iki denklemi çizin ve grafiklerin kesiştikleri
fiğinizde belirtin. Ayrıca, varsa çemberin x ve y kesim noktalarını noktaları bulun.
koordinat ikilileriyle birlikte gösterin. 73. y = 2x, x2 + y2 = 1
a = 210 a = 22
41. Cs0, 2d, a = 2 42. Cs -3, 0d, a = 3 74. x + y = 1, sx - 1d2 + y 2 = 1
45. C A - 23, -2 B ,
43. Cs -1, 5d, 44. Cs1, 1d, 75. y - x = 1, y = x2
a = 2 46. Cs3, 1>2d, a = 5 76. x + y = 0, y = -sx - 1d2
47-52 alıştırmalarında denklemleri verilmiş olan çemberleri çizin. 77. y = -x 2, y = 2x 2 - 1
Merkezlerini ve varsa x ve y kesim noktalarını koordinat ikilileriyle 1 2
birlikte belirtin. 78. y = x , y = sx - 1d2
4
47. x 2 + y 2 + 4x - 4y + 4 = 0 79. x 2 + y 2 = 1, sx - 1d2 + y 2 = 1
2 2
48. x + y - 8x + 4y + 16 = 0 80. x 2 + y 2 = 1, x2 + y = 1
2 2
49. x + y - 3y - 4 = 0 Uygulamalar
50. x 2 + y 2 - 4x - s9>4d = 0 81. Yalıtım Şekildeki eğimleri ölçerek, derece@ft olarak (a) alçı du-
51. x 2 + y 2 - 4x + 4y = 0 vardaki, (b) fiberglas yalıtımdaki ve (c) tahta kaplamadaki sıcaklık
52. x 2 + y 2 + 2x = 3 değişimlerini bulunuz.
80°
Paraboller
Kaplama
53–60 alıştırmalarındaki parabolleri çizin. Her birinde tepe noktasını, Alçı duvar
70°
ekseni ve kesim noktasını belirtin.
53. y = x 2 - 2x - 3 54. y = x 2 + 4x + 3 60°

İki kaplama Kenar
55. y = -x 2 + 4x 56. y = -x 2 + 4x - 5 arasında
50° Oda fiberglas
57. y = -x 2 - 6x - 5 58. y = 2x 2 - x + 3 içindeki
hava
Isı (°F)
1 1
59. y = x 2 + x + 4 60. y = - x 2 + 2x + 4 40° 72°F
2 4 Dışarıdaki
hava 0°F
Eflitsizlikler 30°
61–68 alıştırmalarındaki eşitsizlikler ve eşitsizlik çiftleriyle tanımla-
nan bölgeleri açıklayın. 20°
2 2
61. x + y 7 7
10°
62. x 2 + y 2 6 5
63. sx - 1d2 + y 2 … 4
0°
64. x 2 + sy - 2d2 Ú 4 0 1 2 3 4 5 6 7
2 2 2 2 Duvar içindeki uzaklık (inç)
65. x + y 7 1, x + y 6 4
66. x 2 + y 2 … 4, sx + 2d2 + y 2 … 4 Alıştırma 81 ve 82 deki duvarda sıcaklık değişimleri.
82. Yalıtım Alıştırma 81’deki şekle göre, malzemelerden hangisi 88. Köşeleri A(0, 0), B A 1, 23 B , ve C(2, 0) noktalarında olan üç-
en iyi, hangisi en kötü yalıtkandır? Açıklayın. genin eşkenar olduğunu gösterin.
83. Su altı basıncı Su altındaki bir dalgıç tarafından hissedilen p 89. A(2, –1), B(1,3) ve C(–3, 2) noktalarının bir karenin köşeleri
basıncı dalgıcın derinliği d’ye, p = kd + 1 (k bir sabit) şeklinde olduğunu gösterin ve dördüncü köşeyi bulun.
bir denklemle bağlıdır. Yüzeyde basınç 1 atmosferdir. 100 metre-
90. Aşağıda gösterilen dikdörtgenin kenarları eksenlere paraleldir.
deki basınç ise 10.94 atmosfer civarındadır. 50 metredeki basıncı
Uzunluğu genişliğinin üç katıdır ve çevresi 56 birimdir. A, B ve C
bulun.
noktalarının koordinatlarını bulunuz.
84. Yansıyan ışık Bir ışık demeti ikinci bölgeden x + y = 1 doğrusu
boyunca gelir ve x ekseninden yansır (Şekle bakınız). Geliş açısı y
yansıma açısına eşittir. Yansıyan ışığın izlediği doğrunun den-
klemini yazınız.
A D(9, 2)
x
y 0
xy1
B C
1 Geliş Yansıma
açısı açısı
91. Üç farklı paralelkenarın köşeleri (–1, 1), (2, 0) ve (2, 3) nokta-
larındadır. Bunları çizin ve herbirinin dördüncü köşesini bulun.
92. Orijin çevresinde saat yönünün tersine 90°’lik bir dönme, Şekilde
x gösterildiği gibi (2, 0) noktasını (0, 2) noktasına ve (0, 3) nok-
0 1
tasını (–3, 0) noktasına götürür. Aşağıdaki noktalar bu dönme
altında hangi noktaya giderler?
Alıştırma 84’deki ışık demetinin yolu.
Geliş ve yansıma açıları dikey eksene a. (4, 1) b. s -2, -3d c. s2, -5d
göre ölçülürler. d. (x, 0) e. (0, y) f. (x, y)
g. (10, 3) noktasına gelen nokta hangisidir?
85. Fahrenheit ve Santigrad FC düzleminde, Fahrenheit ve santi-
grad sıcaklıkları arasındaki ilişkiyi veren y
5
C = sF - 32d (0, 3)
9
(0, 2) (4, 1)
denklemini çizin. Aynı garfik üzerinde C = F doğrusunu belirtin.
Santigrad ölçen termometrenin Fahrenheit ölçen bir termometrey- x
le aynı sayısal değeri gösterdiği bir sıcaklık var mıdır? Varsa, bu (–3, 0) (2, 0)
sıcaklığı bulun.
86. Washington Cog Tren Yolu İnşaat mühendisleri bir yol (–2, –3)
yatağının eğimini yükseldiği veya alçaldığı mesafenin yatayda
aldığı mesafeye oranı olarak ölçerler. Genellikle yüzde olarak
yazılan bu orana da yol yatağının mertebesi derler. Bir kıyı (2, –5)
boyunca, ticari tren yollarının mertebesi genellikle %2’den azdır.
Dağlarda ise %4’e kadar çıkabilir. Otoyolların mertebesi genel- 93. Hangi k değeri için 2x + ky = 3 doğrusu 4x + y = 1 doğrusuna dik-
likle %5’ten azdır. tir? Hangi k değeri için bu doğrular paraleldir?
New Hampshire’daki Washington Cog Tren Yolu’ nun en dik
kısmının mertebesi bir istisna olarak %37.1’dir. Yolun bu 94. (1, 2) noktasından ve x + 2y = 3 ve 2x – 3y = –1 doğrularının
kısmında, vagonun önündeki koltuklar arkasındakilerden 14 ft kesişim noktasından geçen doğruyu bulun.
daha yüksektir. Ön ve arka koltukların arasındaki uzaklık nedir? 95. Bir doğru parçasının orta noktası Koordinatları
a b
x1 + x2 y1 + y2
Teori ve Örnekler 2
,
2
87. Kenarlarının uzunluklarını hesaplayarak, köşeleri A(1, 2), B(5, 5)
ve C(4, –2) noktalarında bulunan üçgenin ikizkenar olduğunu olan noktanın P(x1, y1) noktasını Q(x2, y2) noktasına bağlayan
fakat eşkenar olmadığını gösteriniz. doğru parçasının orta noktası olduğunu gösterin.
96. Bir noktadan bir doğruya olan uzaklık Bir P(x0, y0) noktasından Bu adımları kullanarak, aşağıdaki her durum için P’den L’ye olan
bir L: Ax +By = C doğrusuna olan uzaklığı aşağıdaki adımları izle- uzaklığı bulun.
yerek bulabiliriz (Bölüm 12.5’te daha hızlı bir yöntem verilmekte- a. Ps2, 1d, L: y = x + 2
dir): b. Ps4, 6d, L : 4x + 3y = 12
1. P’den geçen ve L’ye dik olan M doğrusunun denklemini bulun c. Psa, bd, L : x = -1
2. M ve L doğrularının kesiştikleri Q noktasının koordinatlarını d. Psx0 , y0 d, L : Ax + By = C
bulun.
3. P ve Q arasındaki uzaklığı bulun.
1.3 Fonksiyonlar ve Grafikleri
Fonksiyonlar, analizde ele alınan temel öğelerdir çünkü onlar gerçek dünyayı matematik-
sel terimlerle tanımlamanın anahtarıdır. Bu bölümde fonksiyon kavramı, fonksiyonların
grafikleri ve gösterimleri tekrarlanmaktadır.
Fonksiyonlar; Tan›m ve De¤er Kümeleri

Suyun kaynadığı sıcaklık deniz seviyesinden yüksekliğe bağlıdır (yükseldikçe kaynama
noktası düşer). Bir yatırıma ödenen faiz, yatırımın ne kadar süreyle tutulduğuna bağlıdır.
Bir çemberin alanı çemberin yarıçapına bağlıdır. Doğru bir yolda, bir başlangıç noktasın-
dan hareket eden bir cismin kat ettiği yol, cismin hızına bağlıdır.
Her durumda, y olarak adlandırabileceğimiz bir değişken büyüklüğün değeri, x olarak
adlandırabileceğimiz başka bir değişken büyüklüğün değerine bağlıdır. y’nin değeri x’in
değeriyle kesin olarak belirlenebildiğinden dolayı, y’ye x’in bir fonksiyonu deriz. y değeri
genellikle, x değişkeninden nasıl hesaplanacağını söyleyen bir kural veya bir formülle ver-
ilir. Örneğin, A = pr2 denklemi, r yarıçapından, bir çemberin A alanını hesaplayan bir ku-
raldır.
Analizde, herhangi bir formülü olmayan, belirlenmemiş bir fonksiyona başvurmak
isteyebiliriz. ‘‘y, x’in bir fonksiyonudur’’ demenin sembolik yolu
y = ƒ(x) (“y, ƒ’te x’e eşittir”)
yazmaktır.
Bu gösterimde, ƒ sembolü fonksiyonu temsil etmektedir. Bağımsız değişken adı verilen
harfi ƒ’nin girdi değerini ve bağımlı değişken x ise ƒ’nin x’teki değerine karşılık gelen,
çıktı değerini göstermektedir.
TANIM Fonksiyon
Bir D kümesinden bir Y kümesine bir fonksiyon, D’deki her x elemanına Y’de
tek bir ƒ(x) elemanı karşılık getiren bir kuraldır.
Bütün olası girdi değerlerinin kümesi D’ye fonksiyonunun tanım kümesi denir. x, D
üzerinde değişirken bütün ƒ(x) değerlerinin kümesine fonksiyonun değer kümesi denir.
Değer kümesi Y’deki her elemanı içermeyebilir.
x f(x)
Bir fonksiyonun tanım ve değer kümeleri nesnelerden oluşan herhangi kümeler ola-
f
Girdi Çıktı bilirler. Ancak, analizde bunlar çoğu kez reel sayı kümeleridir (13–16 Bölümlerde birçok
(Tanım) (Değer) değişken dahil edilecektir).
Bir ƒ fonksiyonu, tanım kümesinden bir x değeri verdiğimizde değer kümesinde bir
fiEK‹L1.22 Bir fonksiyonun “makine”
ƒ(x) çıktısı oluşturan bir makine gibi düşünün (Şekil 1.22). Bir hesap makinesinin işlem
diyagramı
rindeki 2x tuşu, negatif olmayan bir x değeri girip 2x tuşuna bastığınızda bir çıktı de-
tuşları, bir fonksiyonun bir makine olarak örneğini verir. Örneğin, bir hesap makinesi üze-
ğeri verir (karekök). Ekranda gözüken çıktı değer genellikle x’in karekökünün bir ondalık
yaklaşımı dır. Bir x ⬍ 0 sayısı girerseniz, hesap makinesi bir hata bildirecektir çünkü:
makinesi üzerindeki 2x tuşu, sadece ondalık çıktılarla sınırlanmış olduğundan ve sadece

x ⬍ 0 fonksiyonun tanım kümesinde değildir ve bir girdi olarak kabul edilemez. Bir hesap
sonlu sayıda girdisi bulunduğundan, ƒsxd = 2x ile tanımlı tam matematiksel ƒ fonksiyo-
nu ile aynı değildir.
Bir fonksiyon bir ok diyagramı olarak da resmedilebilir (Şekil 1.23). Her ok, D tanım
kümesinin her elemanını Y kümesinde birtek elemana bağlar. Şekil 1.23 te oklar, ƒ(a) nın
a ile, ƒ(x)’in x ile vs. eşlendiğini gösterir.
x Bir fonksiyonun tanım kümesi konu gereği kısıtlanabilir. Örneğin, A = pp2 ile veri-
f (a) f (x)
a len alan fonksiyonunun tanım kümesi, r yarıçapının sadece pozitif olmasına izin verir. Bir
y = ƒ(x) fonksiyonunu bir formülle tanımlıyorsak ve tanım kümesi açıkça belirtilmemişse
D = tanım kümesi Y = değer kümesini
içeren küme veya konu gereği kısıtlanmamışsa, tanım kümesi, formülün reel y-değerleri vereceği en
büyük x-değerleri kümesi olarak kabul edilir ve doğal tanım kümesi adını alır. Tanım kü-
fiEK‹L 1.23 Bir D kümesinden bir Y mesinin bir şekilde kısıtlanmasını istiyorsak bunu belirtmemiz gerekir. y = x2 fonksiyonu-
kümesine bir fonksiyon D’deki her nun tanım aralığı bütün reel sayı kümesidir. Tanım kümesini, örneğin, pozitif x değerleri-
elemana Y’deki tek bir elemanı eşler. ne kısıtlamak istiyorsak, “y = x2, x ⬎ 0” yazmamız gerekir.
Bir formülün uygulandığı bir tanım kümesini değiştirmek genellikle değer kümesini
de değiştirir. y = x2 fonksiyonun değer kümesi [0, q )’dur. y = x2, x ⱖ 2 fonksiyonunun de-
ğer aralığı ise, 2’ye eşit veya ondan büyük sayıların karelerini alarak elde edilen bütün sa-
yıların kümesidir. Küme notasyonu ile, değer kümesi {x2 |x ⱖ 2} veya {y | y ⱖ 4} veya
[4, q )’dur.
Bir fonksiyonun değer kümesi reel sayılardan oluşuyorsa fonksiyona reel-değerli de-
nir. Bir reel değişkenin reel değerli fonksiyonu olan birçok fonksiyonun tanım ve değer
kümeleri, aralıklar veya aralıkların birleşimidir. Aralıklar açık, kapalı, yarı açık, sonlu ve-
ya sonsuz olabilirler.
ÖRNEK 1 Tan›m ve De¤er Kümelerini Belirlemek

Verilen fonksiyonların tanım ve değer kümelerini sağlayın.
Fonksiyon Tanım aralığı (x) Değer aralığı (y)
y = x2 s - q, q d [0, q d
2x
y = 1/x s - q , 0d ´ s0, q d s - q , 0d ´ s0, q d
24 - x
y = [0, q d [0, q d
21 - x 2
y = s - q , 4] [0, q d
y = [-1, 1] [0, 1]
Çözüm y = x2 formülü her x reel sayısı için reel bir y-değeri verir, dolayısıyla tanım
kümesi (– q , q ) dur. y = x2 nin değer kümesi [0, q ) dur çünkü herhangi bir reel sayının
karesi negatif olmayan bir sayıdır ve negatif olmayan her y sayısı kendi karekökünün kare-
sidir, y ⱖ 0 için y = (√ y )2 dir.
y = 1@x formülü x = 0 harici her x için reel bir y-değeri verir. Hiç bir sayıyı sıfır ile böle-
meyiz. y = 1@x ’in değer kümesi, yani 0 hariç bütün reel sayıların çarpmaya göre terslerinin
kümesi, y = 1@(1@y) olduğundan, sıfırdan farklı bütün reel sayılar kümesidir.
y = 2x formülü ancak x ⱖ 0 ise reel bir y-değeri verir. Negatif olmayan her sayı bir
başka sayının karekökü olduğu için (yani, kendi karesinin kareköküdür), y = 2x’in
değer kümesi [0, q d
y = 24 - x,’te ise, 4 – x negatif olamaz. Yani, 4 – x ⱖ 0 veya x ⱖ 4 olmalıdır. For-
mül, x ⱕ 4 için reel y- değerleri verir. 24 - x ’in değer kümesi [0, q d, yani bütün
y = 21 - x 2 formülü [–1, 1] kapalı aralığındaki her x için reel bir y-değeri verir.
negatif olmayan sayılar kümesidir.
karekökünün değerleri 0 ile 1 arasında değişir. 21 - x 2 ’nin değer kümesi [0, 1] dir.
Bu aralığın dışında, 1 – x2 negatiftir ve karekökü reel bir sayı değildir. 1 – x2’nin ve
Fonksiyonlar›n Grafikleri
Bir fonksiyonu göz önünde canlandırmanın bir başka yolu fonksiyonun grafiğidir. Tanım
kümesi D olan bir fonksiyon ƒ ise grafiği, Kartezyen düzlemde koordinatları ƒ için girdi-
çıktı çiftleri olan noktalardan oluşur. Küme notasyonu ile grafik
5sx, ƒsxdd ƒ x H D6.
kümesidir.
ƒ(x) = x + 2 fonksiyonunun grafiği, koordinatları y = x + 2 eşitliğini sağlayan (x, y)
noktalarının kümesidir. Grafiği, Şekil 1.24’te çizilmiştir.
Bir ƒ fonksiyonunun grafiği, onun davranışı hakkında kullanışlı bir resimdir. (x, y)
grafik üzerinde bir nokta ise y = ƒ(x) değeri x-noktasında grafiğin yüksekliğidir. Yüksek-
lik, ƒ(x)’in işaretine bağlı olarak pozitif veya negatif olabilir (Şekil 1.25).
y f(1)
f(2)
x
yx2 x
0 1 2
2 f(x)
(x, y)
x
–2 0
x y = x2 fiEK‹L 1.24ƒ(x) = x + 2’in grafiği fiEK‹L 1.25 (x, y) noktası ƒ’in grafiği
y = x + 2 denklemini sağlayan (x, y) üzerinde ise y = ƒ(x) değeri x noktasında
-2 4 noktalarının kümesidir. grafiğin yüksekliğidir (veya ƒ(x) negatif ise
-1 1 x noktasının altındaki yükseklik).
0 0
ÖRNEK 2 Bir Grafik Çizmek
1 1
3 9 [–2, 2] aralığında y = x2 fonksiyonunun grafiğini çizin
2 4
Çözüm
2 4 1. Fonksiyon kuralını, yani bu durumda y = x2 eşitliğini sağlayan xy-ikililerinin bir
tablosunu yapın.
2. Koordinatları tabloda görülen (x, y) 3. İşaretlenmiş noktalarda düzgün bir

noktalarını işaretleyin. Hesaplama eğri geçirin. Eğriyi denklemiyle
bakımından kolaylık için kesirler adlandırın.
kullanın
y y
(–2, 4) (2, 4)
4 4
y x2
3 3
3 , 9
2 2 4 2
(–1, 1) 1 (1, 1) 1
x x
–2 –1 0 1 2 –2 –1 0 1 2
Bilgisayarlar ve grafik çizen hesap y = x2 grafiğinin aşağıdaki eğrilerden biri gibi görünmediğini nereden biliyoruz?
makineleri grafikleri bu şekilde çizerler
- işaretlenmiş noktaları bir araya y y
getirerek - ve aynı soru akla gelir.
y x2? y x2?
x x
Bu soruyu cevaplamak için daha fazla nokta işaretleyebiliriz. Ancak bunları nasıl
birleştireceğiz? Temel soru hala karşımızdadır: İşaretlediğimiz noktalar arasındaki
grafiğin neye benzediğini kesin olarak nasıl bileceğiz? Sorunun cevabı, Bölüm 4’te
görüleceği gibi, analizde yatmaktadır. Orada işaretlenen noktalar arasındaki eğrinin
şeklini bulmak için türev kullanacağız. O zamana kadar, noktaları işaretlemek ve on-
ları elimizden geldiği kadar iyi birleştirmekle yetineceğiz.
p ÖRNEK 3 Bir Fonksiyonu Grafi¤inden Hesaplamak

350 Şekil 1.26. da bir meyve sineği nüfusunun p grafiği verilmiştir.
300 (a) 20 ve 45 gün sonraki nüfusları bulunuz.
250
200
(b) 0 ⱕ t ⱕ 50 zaman aralığında nüfus fonksiyonunun değer kümesi (yaklaşık olarak)
150 nedir?
100
50 Çözüm
0 t (a) Şekil 1.26 dan (20, 100) noktasının grafik üzerinde olduğunu görürüz, dolayısıyla, 20
10 20 30 40 50
Zaman (gün) de p nüfus değeri p(20) =100 dür. Benzer şekilde p(45) yaklaşık olarak 340 tır.
(b) 0 ⱕ t ⱕ 50 aralığında nüfus fonksiyonunun değer kümesi yaklaşık olarak [0, 345]
fiEK‹L 1.26 Bir meyve sineği nüfusunun dır. Ayrıca şunu gözleyebiliyoruz, zaman ilerledikçe nüfus giderek p = 350 değer-
zamana karşı grafiği (Örnek 3). ine yaklaşır gibi gözükmektedir.
Bir Fonksiyonu Say›sal Olarak Temsil Etmek

Bir fonksiyonun, cebirsel olarak bir formülle (alan fonksiyonu) ve görsel olarak bir gra-
fikle ( Örnekler 2 ve 3 ) nasıl temsil edilebildiğini gördük. Bir fonksiyonu temsil etmenin
bir başka yolu, bir değerler tablosundan sayısal gösterimdir. Sayısal gösterimler daha çok
mühendisler ve uygulamalı konularda çalışan bilim adamları tarafından kullanılır. Bir gra-
fik, uygun bir değerler tablosundan Örnek 2 de gösterilen yöntem kullanılarak, muhteme-
len bir bilgisayar yardımıyla, elde edilebilir. Sadece tablo noktalarının grafiğine dağınık-
çizim denir.
ÖRNEK 4 Tablo De¤erleri ile Tan›mlanm›fl Bir Fonksiyon

Müzik notaları, hava içinde kaydedilebilir basınç dalgalarıdır. Tablo 1.2 deki veriler bir
akor borusu tarafından üretilen bir müzik notasının, saniye olarak zamana karşı kaydedil-
miş basınç kaymasını vermektedir. Tablo, zaman üzerinde basınç fonksiyonunun bir gös-
terimini vermektedir. Önce dağınık bir grafik çizer ve sonra tablodaki (t, p) veri noktaları-
nı birleştirirsek Şekil 1.27 de gösterilen grafiği elde ederiz.
p (basınç)
TABLO 1.2 Akor Borusu Verileri
1.0
Zaman Basınç Zaman Basınç Veri
0.8
0.6
0.00091 -0.080 0.00362 0.217 0.4
0.2
0.00108 0.200 0.00379 0.480 t (sn)
0.001 0.002 0.003 0.004 0.005 0.006 0.007
0.00125 0.480 0.00398 0.681 –0.2
–0.4
0.00144 0.693 0.00416 0.810 –0.6
0.00162 0.816 0.00435 0.827
0.00180 0.844 0.00453 0.749 fiEK‹L 1.27 İşaretlenen noktalardan geçen düzgün bir doğru
0.00198 0.771 0.00471 0.581 Tablo 1.2 ile temsil edilen basınç fonksiyonunun bir grafiğini
0.00216 0.603 0.00489 0.346 verir.
0.00234 0.368 0.00507 0.077
0.00253 0.099 0.00525 -0.164
0.00271 -0.141 0.00543 -0.320
0.00289 -0.309 0.00562 -0.354
0.00307 -0.348 0.00579 -0.248
0.00325 -0.248 0.00598 -0.035
0.00344 -0.041
Dikey Do¤ru Testi

Çizdiğiniz her eğri bir fonksiyonun grafiği değildir. Bir ƒ fonksiyonu tanım aralığındaki
her x için tek bir ƒ(x) değerinden başkasını alamaz, dolayısıyla hiçbir dik doğru bir
fonksiyonun grafiğini bir kereden fazla kesemez. Yani bir çember bir fonksiyonun grafiği
olamaz, çünkü bazı dik doğrular çemberi iki kere keser (Şekil 1.28a). a bir ƒ fonksiyonu-
nun tanım kümesinde ise, x = a dikey doğrusu ƒ’nin grafiğini tek bir (a, ƒ(a)) noktasında
kesecektir.
ƒsxd = 21 - x 2 fonksiyonu ile tanımlı üst yarıçember ve gsxd = - 21 - x 2 fonksi-

Halbuki Şekil 1.28a’daki çember x’in iki fonksiyonunun grafiğini içermektedir;
yonu ile tanımlı alt yarıçember (Şekiller 1.28b ve 1.28c).

y y y
–1 1
x x x
–1 0 1 –1 0 1 0
(a) x2 y2 1 (b) y 兹1 x2 (c) y –兹1 x2
fiEK‹L 1.28 (a) Çember bir fonksiyonunun grafiği değildir; dik doğru testini sağlamaz. (b) üst yarıçember bir ƒsxd = 21 - x 2 . fonksiyonun
grafiğidir. (c) alt yarıçember bir gsxd = - 21 - x 2 . fonksiyonun grafiğidir.
y Parçal› Olarak Tan›mlanan Fonksiyonlar

y 兩x兩
y ⫽ –x 3 Bazen bir fonksiyon tanım aralığının farklı bölgeleri için değişik formüllerle verilebilir.
y⫽x
2 Bunlardan biri grafiği Şekil 1.29’da verilen mutlak değer fonksiyonu dur:
ƒxƒ = e
1 x, x Ú 0
x -x, x 6 0,
–3 –2 –1 0 1 2 3
Aşağıda bu tip fonksiyonlara birkaç örnek verilmektedir.
fiEK‹L 1.29 Mutlak değer
fonksiyonunun tanım kümesi ÖRNEK 5 Parçal› Olarak Tan›ml› Fonksiyonlar›n Grafiklerini Çizmek
s - q , q d ve değer kümesi [0, q d .
ƒsxd = •
-x, x 6 0
x 2, 0 … x … 1
1, x 7 1
y fonksiyonu bütün reel doğru üzerinde tanımlıdır, ancak değerleri x’in konumuna bağlı
y f(x) olan farklı formüllerle bulunur. ƒ’nin değerleri: x ⬍ 0 iken y = –x ile, 0 ⱕ x ⱕ 1 iken
y –x
2 y = x2 ile ve x ⬎ 1 iken y = 1 ile verilir. Halbuki fonksiyon, tanım kümesi bütün reel sayılar
y1
kümesi olan sadece bir fonksiyondur. (Şekil 1.30).
1
y x2
ÖRNEK 6 En Büyük Tamsay› Fonksiyonu
x
–2 –1 0 1 2
Herhangi bir x sayısındaki değeri x’ten küçük veya x’e eşit en büyük tamsayı olan fonksi-
yona en büyük tamsayı fonksiyonu veya tamsayı taban fonksiyonu denir. [ x ] veya ba-
fiEK‹L 1.30 Burada gösterilen zı kitaplarda [ x ] veya [[ x ]] ile gösterilir. Şekil 1.31’de grafiği görülmektedir.
:2.4; = 2, :1.9; = 1, :0; = 0, : -1.2; = -2,
y = ƒ(x) fonksiyonunu çizmek
:2; = 2, :0.2; = 0, : -0.3; = -1 : -2; = -2.

için, tanım aralığındaki farklı
kısımlara değişik formüller
uygularız (Örnek 5).
y fiEK‹L 1.31 En büyük tamsayı

yx fonksiyonu y = ⎢⎣ x ⎥⎦ ’in grafıği
3
y = x doğrusunda veya doğrunun
2 altında bulunur ve böylece x için bir
y x tamsayı tabanı oluşturur (Örnek 6).
1
x
–2 –1 1 2 3
–2
ÖRNEK 7 En Küçük Tamsay› Fonksiyonu

y Herhangi bir x sayısındaki değeri x’ten büyük veya x’e eşit en küçük tamsayı olan fonksi-
yona en küçük tamsayı fonksiyonu veya tamsayı tavan fonksiyonu denir. ⎡⎢ x ⎤⎥ ile gös-
y⫽x terilir. Şekil 1.32’de grafiği görülmektedir. Bu fonksiyon, x’in pozitif değerleri için örne-
3
ğin, bir saat için $1 alan bir park yerinde x saat kalmanın ederini gösteriyor olabilir.
2
y ⫽  x
1 ÖRNEK 8 Parçal› Olarak Tan›ml› Fonksiyonlar ‹çin Formüller Yazmak
x
–2 –1 1 2 3 Şekil 1.33 te, grafiği iki doğru parçasından oluşan y = ƒ(x) fonksiyonu için bir formül
–1 yazınız.
–2
Çözüm (0, 0)’dan (1, 1)’e ve (1, 0)’dan (2, 1)’e olan doğru parçaları için formüller bulur
ve bunları Örnek 5 teki gibi birleştiririz.
fiEK‹L 1.32 En küçük tamsayı
fonksiyonu y = ⎡⎢ x ⎤⎥ ’in grafıği (0, 0)’dan (1, 1)’e olan do¤ru parças›: (0, 0) ve (1, 1) den geçen doğrunun eğimi
m = (1 – 0)@(1 – 0) = 1 dir ve y-kesim noktası b = 0 dır. Eğim-kesim noktası denklemi
y = x doğrusunda veya doğrunun
y = x dir. (0, 0)’dan (1, 1)’e olan ve (0, 0) noktasını içeren fakat (1, 1) noktasını içermeyen
üstünde bulunur ve böylece x için
doğru parçası, 0 ⱕ x ⬍ 1 yarı-açık aralığına kısıtlanmış y = x fonksiyonunun grafiği dir,
bir tamsayı tavanı oluşturur.
yani fonksiyon
(Örnek 7).
y = x, 0ⱕx⬍1
dir.
y
(1, 0)’dan (2, 1)’e olan do¤ru parças›: (1, 0) ve (2, 1) den geçen doğrunun eğimi
y f(x) m = (1 – 0)@(2 – 1) = 1 dir ve (1, 0) noktasından geçer. Doğruya karşı gelen nokta-eğim
(1, 1) (2, 1) denklemi
1
y = 0 + 1 (x – 1) veya y = x – 1
dir. (1, 0)’dan (2, 1)’e olan ve her iki uç noktasını da içeren doğru parçası, 1 ⱕ x ⱕ 2 ka-
x palı aralığına kısıtlanmış y = x – 1 fonksiyonunun grafiği dir, yani fonksiyon
0 1 2
y = x – 1, 1ⱕxⱕ2
fiEK‹L 1.33 Soldaki doğru parçası
(0, 0) noktasını içerir fakat (1, 1) Parçal› formül Grafiğin iki parçası için elde edilen formüller birleştirilerek
ƒsxd = e
noktasını içermez. Sağdaki doğru
x, 0 … x 6 1
parçası ise her iki uç noktasını da
içerir (Örnek 8). x - 1, 1 … x … 2.
elde edilir.
ALIfiTIRMALAR 1.3
12. Bir karenin kenar uzunluğunu köşegen uzunluğu olan d’nin bir
Fonksiyonlar
fonksiyonu olarak ifade edin. Daha sonra karenin alanını köşegen
1–6 alıştırmalarında her fonksiyonun tanım ve değer kümelerini bu- uzunluğunun bir fonksiyonu olarak yazın.
lunuz.
2. ƒsxd = 1 - 2x
13. Bir kübün kenar uzunluğunu köşegen uzunluğu olan d’nin bir
1. ƒsxd = 1 + x 2 fonksiyonu olarak ifade edin. Sonra kübün alanını ve hacmini
14. Birinci bölgedeki bir P noktası ƒsxd = 2x . fonksiyonunun

köşegen uzunluğunun bir fonksiyonu olarak yazın.
2t 1 + 2t
1 1
3. F std = 4. F std =
5. g szd = 24 - z 2
grafiği üzerindedir. P’nin koordinatlarını, P’yi orijine bağlayan
24 - z 2
1
6. g szd = doğrunun eğiminin fonksiyonu olarak yazın.
7 ve 8 alıştırmalarında verilen grafiklerden hangileri x’in bir fonksi-

yonunun grafiğidir, hangileri değildir? Cevabınızı açıklayın. Fonksiyonlar ve Grafikler
7. a. y b. y 15-20 alıştırmalarındaki fonksiyonların tanım kümelerini bulun ve
grafiklerini çizin.
16. ƒsxd = 1 - 2x - x 2
17. g sxd = 2ƒ x ƒ 18. g sxd = 2-x
15. ƒsxd = 5 - 2x
19. F std = t> ƒ t ƒ 20. G std = 1> ƒ t ƒ

21. Aşağıdaki denklemlerin grafiklerini çizin ve neden x’in fonksi-
x x yonlarının grafikleri olmadıklarını açıklayın.
0 0
a. ƒ y ƒ = x b. y 2 = x 2
22. Aşağıdaki denklemlerin grafiklerini çizin ve neden x’in fonksi-
8. a. y b. y yonlarının grafikleri olmadıklarını açıklayın.
a. ƒ x ƒ + ƒ y ƒ = 1 b. ƒ x + y ƒ = 1
Parçal› Olarak Tan›mlanan Fonksiyonlar

23–26 alıştırmalarındaki fonksiyonların grafiklerini çizin.
23. ƒsxd = e
x x x, 0 … x … 1
0 0
2 - x, 1 6 x … 2
9. y = 2s1>xd - 1 . fonksiyonunu göz önüne alın. 24. g sxd = e

1 - x, 0 … x … 1
2 - x, 1 6 x … 2
a. x negatif olabilir mi?
25. F sxd = e
3 - x, x … 1
b. x = 0 olabilir mi?
2x , x 7 1
26. G sxd = e
c. x , 1’den büyük olabilir mi?
1>x , x 6 0
10. y = 22 - 1x . fonksiyonunu göz önüne alın.

d. Fonksiyonun tanım kümesi nedir?
x, 0 … x
27. Çizilmiş olan grafiklerin formüllerini bulun.
b. 2x 2’den büyük olabilir mi?

a. x negatif olabilir mi?
a. y b. y
c. Fonksiyonun tanım kümesi nedir? (1, 1)

1 2
Fonksiyonlar›n Formüllerini Bulma x t

0 2 0 1 2 3 4
11. Eşkenar bir üçgenin alanını ve çevresini, üçgenin kenar uzunluğu
olan x’in bir fonksiyonu olarak ifade edin.
28. a. b.
y y Teori ve Örnekler
2 3 37. Kenarları 14 ve 22 inç olan bir kartonun köşelerinden eşit kareler
(2, 1) kesip, kenarları katlayarak açık bir dikdörtgen kutu yapmayı plan-
2 lıyorsunuz. Kutunun hacmi V’yi x’in bir fonksiyonu olarak ifade
x
2 5 1 edin.
x
–1 1 2
–1 22
(2, –1)
–2 x x
x x
–3 14
x x
x x
29. a. y b. y
38. Aşağıda verilen şekil hipotenüsü 2 birim uzunluğunda bir ikizke-
(–1, 1) (1, 1) 2 nar dik üçgenin içine yerleştirilmiş bir dikdörtgeni göstermektedir.
1
x a. P’nin y koordinatını x cinsinden ifade edin (İşe, AB doğrusu
3 x
1 için bir denklem yazarak başlayabilirsiniz).
(–2, –1) (1, –1) (3, –1) b. Dikdörtgenin alanını x cinsinden ifade edin.
y
30. a. y b. y
(T, 1) B
1
A
t P(x, ?)
0 T T 3T 2T
2 2
x –A
0 T T A
2 x
–1 0 x 1
T 31. a. ƒ(x) = x@2 ve g(x) = 1 + (4@x) fonksiyonlarını grafiklerini

x 4
birlikte çizin ve 7 1 + x . eşitsizliğini sağlayan x değer- 39. Bir Koni Problemi (a) da gösterildiği gibi yarıçapı 4 inç olan
2
lerini bulunuz. dairesel bir kağıt parçası ile başlayınız. Yay uzunluğu x olan bir
b. (a) da bulduklarınızı cebirsel olarak doğrulayın. dilim kesip atınız. Geriye kalan parçanın kenarlarını, (b) de gös-
terildiği gibi yarıçapı r ve yüksekliği h olan bir koni elde etmek
T 32. a. ƒ(x) = 3@(x – 1) ve g(x) = 2@(x + 1) fonksiyonlarını grafiklerini için birleştiriniz.
3 2
birlikte çizin ve 6 . eşitsizliğini sağlayan x
x - 1 x + 1
değerlerini bulunuz.
b. (a) da bulduklarınızı cebirsel olarak doğrulayın.
En Büyük ve En Küçük Tamsay› Fonksiyonlar›
b. < x = = 0 ?
33. x’in hangi değerleri için
a. :x; = 0 ?
4 in.
34. Hangi reel x sayıları :x; = < x = ?eşitliğini sağlar?

4 in.
h
35. Bütün reel x’ler için < -x = = - :x; sağlanır mı? Nedenini x r
açıklayınız. (a) (b)
36.
:x;,
a. Koninin taban çevresinin neden 8p – x olduğunu açıklayınız.
ƒsxd = e
<x=,
x Ú 0
b. r yarıçapını x’in bir fonksiyonu olarak ifade ediniz.
x 6 0
c. h yüksekliğini x’in bir fonksiyonu olarak ifade ediniz.
fonksiyonunun grafiğini çizin. ƒ(x)’e neden x’in tamsayı kısmı denir? d. Koninin V hacmini x’in bir fonksiyonu olarak ifade ediniz.
40. Endüstriyel Maliyet Dayton Enerji ve Işık Şti.’nin Miami gittiğini kabul edin. Kablonun döşeme maliyetini x uzaklığı
Nehri Üzerinde nehrin 800 ft geniş olduğu bir noktada bir Enerji cinsinden veren bir C(x) fonksiyonu yazın.
İşletmesi vardır. Nehrin karşı kıyısında 2 mil aşağıdaki şehrin bir b. En ucuz maliyetli Q noktasının yerinin P den uzaklığı 2000 ft
yerine yeni bir kablo döşemenin maliyeti, nehir boyunca foot den daha mı az veya 2000 ft den daha mı fazla olduğunu be-
(ayak) başına $180, kıyı boyunca foot başına $100 dır. lirlemek için bir değerler tablosu oluşturun.
41. Bir eğrinin grafiğinin x-eksenine göre simetrik olması için gerek
2 mil
P x Q Dayton ve yeter şart (x, y) noktası grafik üzerinde ise (x, –y) noktasının
da grafik üzerinde olmasıdır. x-eksenine göre simetrik olan bir
eğrinin neden bir fonksiyonun (y = 0 fonksiyonu dışında ) grafiği
800 ft olmadığını açıklayın .
42. Bir sihirbazlık hilesi Şuna benzeyen bir sihirbazlık hilesi duy-
muş olabilirsiniz: Herhangi bir sayı seçin. 5 ekleyin. İkiyle çar-
Enerji ve Işık
pın. 6 çıkarın. İkiye bölün. 2 çıkarın. Şimdi bana sonucu söyleyin,
(Ölçekli değil)
ben de size seçtiğiniz sayıyı söyliyeyim. Bir sayı seçin ve bunu
deneyin.
a. Kablonun tesisten, karşı kenarda tesisin tam karşısındaki P Seçtiğiniz sayıyı x olarak alıp, sonucunuzu bir ƒ(x) formülü
noktasından x ft uzaklıktaki bir Q noktasına doğrudan haline getirecek şekilde adımları izlerseniz, bunun nasıl yapıldığı-
nı anlayabilirsiniz.
1.4 Fonksiyonlar› Tan›mlamak; Matematik Modeller
Analizde sıkça karşılaşılan birkaç önemli fonksiyon tipi vardır. Burada onları tanımlayıp
kısaca özetleyeceğiz.
Lineer Fonksiyonlar m ve b sabitler olmak üzere ƒ(x) = mx + b şeklindeki bir fonksiyona li-
neer fonksiyon denir. Şekil 1.34 te b = 0 için ƒ(x) = mx doğrularından bazıları görülmek-
tedir, yani bu doğrular orijinden geçerler. m = 0 eğimi için sonuç sabit foksiyondur (Şekil
1.35 ).
y
m –3 m2
y –3x
y 2x
m –1
m1
yx
y
y –x 1
m
2
1
y x
2
0 x 2 y3
2
1
x
0 1 2
fiEK‹L 1.34 y = mx doğrularının eğimleri m
dir ve hepsi orijinden geçerler. fiEK‹L 1.35 Bir sabit fonksiyonun
eğimi m = 0 dır.
1.4 Fonksiyonlar› Tan›mlamak; Matematik Modeller 29
Kuvvet Fonksiyonlar› Bir a sabiti için ƒ(x) = xa şeklindeki bir fonksiyona kuvvet fonksiyo-
nu denir. Dikkate alınması gereken birkaç önemli durum vardır.
(a) a = n, bir pozitif tam sayı.
n = 1, 2, 3, 4, 5 için ƒ(x) = xn’in grafikleri Şekil 1.36 da gösterilmektedir. Bu fonksiyonlar
x’in bütün reel değerleri için tanımlıdır. n kuvveti büyüdükçe eğrilerin (–1, 1) aralığında
x-eksenine doğru yassılaştığına, ayrıca u x u ⬎ 1 için daha dik yükseldiğine dikkat edin.
Her eğri (1.1) noktasından ve orijinden geçer.
y y y y y
yx y x2 y x3 y x4 y x5
1 1 1 1 1
x x x x x
–1 0 1 –1 0 1 –1 0 1 –1 0 1 –1 0 1
–1 –1 –1 –1 –1
fiEK‹L 1.36 n = 1, 2, 3, 4, 5 için ƒ(x) = xn’in grafikleri –⬁ ⬍ x ⬍ ⬁ için tanımlıdır.
(b) a = –1 veya a = –2.

ƒ(x) = x–1 = 1@x ve g(x) = x–2 = 1@x2 fonksiyonlarının grafikleri Şekil 1.37 de gösterilmiş-
tir. Her iki fonksiyonda her x ≠ 0 için tanımlıdır (asla sıfır ile bölemezsiniz). y = 1@x’in
grafiği, orijinden uzaklaştıkça eksenlere yaklaşan xy = 1 hiperbolüdür. y = 1@x2’nin grafi-
ği de koordinat eksenlerine yaklaşır.
y
y
1 1
y x y
x2
1
x
0 1 1
Tanım Kümesi: x 0 x
Değer Kümesi: y 0 0 1
Tanım Kümesi: x 0
Değer Kümesi: y 0
(a) (b)
fiEK‹L 1.37 (a) a = –1 ve (b) a = –2 için ƒ(x) = xa fonsiyonlarının

grafikleri.
1 1 3 2
(c) a = ve
, , , and .
2 3 2 3
ƒsxd = x 1>2 = 2x ve gsxd = x 1>3 = 2 3
x fonksiyonları sırasıyla karekök ve küpkök
fonksiyonlarıdır. Karekök fonksiyonunun tanım kümesi [0, q ) dur, fakat küpkök fonksi-
yonu bütün reel x’ler için tanımlıdır. Grafikleri, Şekil 1.38 de y = x3@2 ve y = x2@3’ün gra-
fikleri ile birlikte verilmiştir (x3@2 = (x1@2)3 ve x2@3 = (x1@3)2 olduğunu hatırlayın).
y y
y 兹x
3
1 y 兹x
1
x x
0 1 0 1
Tanım Kümesi: 0 ⱕ x Tanım Kümesi: – x
Değer Kümesi: 0 ⱕ y Değer Kümesi: – y
y x 3兾2
y x 2兾3
1 1
x x
0 1 0 1
Tanım Kümesi: 0 ⱕ x Tanım Kümesi: – x
Değer Kümesi: 0 ⱕ y Değer Kümesi: 0 ⱕ y
1 1 3 2
fiEK‹L 1.38 a = , , , ve . için ƒ(x) = xa fonksiyonlarının grafikleri.
2 3 2 3
Polinomlar n, negatif olmayan bir tam sayı ve a0, a1, a2, ... , an sayıları (polinomun kat-
sayıları denir) reel sabitler olmak üzere
p(x) = anxn + an–1xn–1 + ⋅⋅⋅ + a1x + a0
ile tanımlı p fonksiyonuna polinom denir. Bütün polinomların tanım kümeleri
(– q , q ) dur. İlk katsayı an ⫽ 0 ve n ⬎ 0 ise n’ye polinomun derecesi denir. m ≠ 0 ile li-
neer fonksiyonlar 1. dereceden polinomlardır. Genellikle p(x) = ax2 + bx + c şeklinde
yazılan 2. derece polinomlara quadratik fonksiyonlar denir. Benzer şekilde 3. dereceden
p(x) = ax3 + bx2 + cx + d polinomları kübik fonksiyonlar dır. Şekil 1.39 da üç polino-
mun grafikleri görülmektedir. Polinomların grafiklerinin nasıl çizildiğini Bölüm 4’te
öğreneceksiniz.
3 2
y x x 2x 1
3 2 3
y
4 y
y y (x 2)4(x 1)3(x 1)
y 8x4 14x3 9x2 11x 1
16
2 2
x
–1 1 2
x –2
–4 –2 0 2 4 –4 x
–1 0 1 2
–6
–2
–8
–10
–16
–4 –12
(a) (b) (c)
fiEK‹L 1.39 Üç Polinom fonksiyon grafiği.

Rasyonel Fonksiyonlar Bir rasyonel fonksiyon iki polinomun bölümü veya oranıdır:
psxd
p ve q polinomlar olmak üzere ƒsxd =
qsxd
Bir rasyonel fonksiyonun tanım kümesi, q(x) ⫽ 0 koşulunu sağlayan bütün x reel
sayılarının kümesidir. Örneğin,
2x 2 - 3
ƒsxd =
7x + 4
fonksiyonu, tanım kümesi {x u x ⫽ –4@7) olan bir rasyonel fonksiyondur. Grafiği, Şekil
1.40a da diğer iki rasyonel fonksiyon grafikleri Şekil 1.40b ve Şekil 1.40c ile birlikte
gösterilmiştir.
y
y 8
y = 11x3 + 2
y 2
5x + 8x – 3 2x – 1
4 y 6
3x 2 + 2
2
4
2x 2 3 5
2 y y doğrusu
7x 4 3
1 2
x x x
–4 –2 2 4 –5 0 5 10 –4 –2 0 2 4 6
–1 –2
–2
–4
–2 ÖLÇEKLİ DEĞİL
–4 –6
–8
(a) (b) (c)
fiEK‹L 1.40 Üç rasyonel fonksiyon grafiği.
Cebirsel Fonksiyonlar Bir cebirsel fonksiyon, polinomlardan, cebirsel işlemler kullanılarak

(toplama, çıkarma, çarpma, bölme ve kök alma), polinomlardan elde edilen bir fonksiyon-
dur. Rasyonel fonksiyonlar cebirsel fonksiyonların bir özel halidir. Şekil 1.41 de üç cebir-
sel fonksiyonun grafikleri görülmektedir.
Trigonometrik Fonksiyonlar Trigonometrik fonksiyonları Bölüm 1.6 da inceleyeceğiz.
sinüs ve cosinüs fonksiyonlarının grafikleri Şekil 1.42 de gösterilmiştir.
Üstel Fonksiyonlar Taban a ⬎ 0 pozitif bir sabit ve a ≠ 1 olmak üzere ƒ(x) = ax şeklindeki
fonksiyonlara üstel fonksiyonlar denir. Bütün üstel fonksiyonların tanım kümeleri
s - q , q d ve değer kümeleri (0, q ) dur. Dolayısıyla, bir üstel fonksiyon hiçbir zaman 0
değerini almaz. Bazı üstel fonksiyon grafikleri Şekil 1.43 te gösterilmiştir. Üstel fonksi-
yonların analizi Bölüm 7 de yapılmaktadır.
Logaritmik Fonksiyonlar Bunlar, a ≠ 1 pozitif bir sabit olmak üzere ƒ(x) = loga x şeklindeki
fonksiyonlardır. Üstel fonksiyonların ters fonksiyonları’dırlar ve bu fonksiyonlar Bölüm 7
y
y y x(1 x)2/5
y x1/3(x 4)
4
y 3 (x2 1)2/3
3 4
y
2 1
1
x x x
–1 0 4 0 0 5 1
7
–1
–2 –1
–3
(a) (b) (c)
fiEK‹L 1.41 Üç cebirsel fonksiyon grafiği.
y y
1 1 3p 5p
3p –p
2 2 2
x x
–p 0 2p 0 p
p
–1 –1 2
(a) f(x) = sin x (b) f(x) = cos x
fiEK‹L 1.42 Sinüs ve cosinüs fonksiyonlarının grafikleri.
y y
y 10x y 10–x
12 12
10 10
8 8
6 y 3–x 6
y 3x
4 4
2 2
y 2x y 2–x
x x
–1 –0.5 0 0.5 1 –1 –0.5 0 0.5 1
(a) y 2x, y 3x, y 10x (b) y 2–x, y 3–x, y 10–x
fiEK‹L 1.43 Üstel fonksiyonlarının grafikleri.
de incelenmektedir. Şekil 1.44 te değişik tabanlı dört logaritmik fonksiyon grafiği

görülmektedir. Her birinde tanım kümesi s0, q d ve değer kümesi (– q , q ) dur.
Transandant Fonksiyonlar Bunlar cebirsel olmayan fonksiyonlardır. Trigonometrik, ters
trigonometrik, üstel ve logaritmik fonksiyonlar ve (Bölüm 7 de incelenen hiperbolik
fonksiyonlar gibi) birçok başka fonksiyon içerirler. Transandant fonksiyona bir örnek bir
y y log2x catenary dir. Grafiği bir kablo şeklini alır, iki destek arasında asılı ve kendi ağırlığıyla
y log3x serbestçe sarkan bir telefon hattı veya TV kablosu gibi (Şekil 1.45).
1
ÖRNEK 1 Fonksiyonlar› Tan›mak
x
0 1
y log5x
Aşağıda verilen her fonksiyonu incelediğimiz fonksiyon tiplerinden biri olarak tanımlayın.
–1
Şunu unutmayın, bazı fonksiyonlar birden fazla kategoriye girebilir. Örneğin, ƒ(x) = x2
y log10x hem bir kuvvet fonksiyonu ve hem de ikinci dereceden bir polinomdur.
1 5
(a) ƒsxd = 1 + x - x (b) gsxd = 7x (c) hszd = z 7
2
fiEK‹L 1.44 Dört logaritmik fonksiyon
(d) ystd = sin Qt -
4R
grafiği. p
y
Çözüm
1 5
(a) ƒsxd = 1 + x - x 5. dereceden bir polinomdur.
2
(b) g (x) = 7x tabanı 7 olan bir üstel fonksiyondur. x değişkeninin kuvvet olduğuna dikkat
edin.
(c) h (z) = z7 bir kuvvet fonksiyonudur. (Taban z değişkenidir)
(d) ystd = sin Qt - R bir trigonometrik fonksiyondur.

1 p
4
x
–1 0 1
fiEK‹L 1.45 Catenary veya sarkan kablo Artan ve Azalan Fonksiyonlar

grafiği (Catena Latince’de “zincir”
Soldan sağa doğru hareket edildiğinde bir fonksiyonun grafiği tırmanıyorsa veya yük-
demektir)
seliyorsa fonksiyon artan dır deriz. Soldan sağa doğru hareket edildiğinde grafik aşağıya
iniyorsa veya alçalıyorsa fonksiyon azalan dır deriz. Artan fonksiyonların ve azalan
fonksiyonarın formel tanımlarını bölüm 4.3 te veriyoruz. O bölümde, bir fonksiyonun ar-
tan olduğu aralıkların ve azalan olduğu aralıkların nasıl bulunduğunu öreneceksiniz.
Aşağıda Şekil 1.36, 1.37 ve 1.38. den örnekler verilmiştir.
Fonksiyon Arttığı yer Azaldığı yer
y = x2 0 … x 6 q -q 6 x … 0
y = x3 -q 6 x 6 q Hiçbiryer
y = 1>x Hiçbiryer - q 6 x 6 0 ve 0 6 x 6 q
2x
y = 1>x 2 -q 6 x 6 0 0 6 x 6 q
y = 0 … x 6 q Hiçbiryer
y = x 2>3 0 … x 6 q -q 6 x … 0
Çift Fonksiyonlar ve Tek Fonksiyonlar: Simetri

Çift ve tek fonksiyonların grafiklerinin karakteristik simetri özellikleri vardır.
TANIMLAR Çift Fonksiyonlar, Tek Fonksiyonlar

Bir y = ƒ(x) fonksiyonu tanım kümesindeki her x için
ƒ(–x) = ƒ(x) ise çift fonksiyon

ƒ(–x) = –ƒ(x) ise tek fonksiyon
dur.
y Çift ve tek isimleri x’in kuvvetlerinden gelmektedir. y = x2 veya y = x4 te olduğu gibi

y x’in bir çift kuvveti ise bir çift fonksiyondur (çünkü (–x)2 = x2 ve (–x)4 = x4 tür). y = x
y x2 veya y = x3 te olduğu gibi y x’in bir tek kuvveti ise bir tek fonksiyondur (çünkü
(–x, y) (x, y)
(–x)1 = –x ve (–x)3 = –x3 tür).
Bir çift fonksiyonun grafiği y-eksenine göre simetriktir. ƒ(–x) = ƒ(x) olduğundan
ancak ve yalnız (–x, y) noktası grafik üzerinde ise (x, y) noktası da grafik üzerindedir
x (Şekil 1.46a). y-ekseninden bir yansıma grafiği değiştirmeden bırakır.
0
Bir tek fonksiyonun grafiği orijine göre simetriktir. ƒ(–x) = – ƒ(x) olduğundan an-
(a) cak ve yalnız (–x, –y) noktası grafik üzerinde ise (x, y) noktası da grafik üzerindedir
(Şekil 1.46b). Eşdeğer olarak, orijin etrafında 180° lik bir dönme grafiği değiştirmeden
y
bırakırsa grafik orijine göre simetriktir. Şuna dikkat edin, tanımlar x ve –x’in herikisinin
y x3
de ƒ’nin tanım kümesinde olmasını gerektirir.
(x, y)
ÖRNEK 2 Çift ve Tek Fonksiyonlar› Tan›mak

x
0 ƒ(x) = x2 Çift fonksiyon: her x için (–x)2 = x2; y-eksenine göre simetri.
ƒ(x) = x2 + 1 Çift fonksiyon: her x için (–x)2 + 1 = x2 + 1 ; y-eksenine göre
(–x, –y) simetri (Şekil 1.47a).
(b)
y y
y x2 1
fiEK‹L 1.46 (a) da y = x2’nin (bir çift
fonksiyon) grafiği y-eksenine göre
simetriktir. (b) de y = x3’ün (bir tek y x2 yx1
fonksiyon) grafiği orijine göre simetriktir
yx
1 1
x x
0 –1 0
(a) (b)
fiEK‹L 1.47 (a) y = x2 fonksiyonuna 1 sabit terimini eklediğimizde elde

edilen y = x2 + 1 fonksiyonu hala bir çift fonksiyondur ve grafiği hala
y-eksenine göre simetriktir. (b) y = x fonksiyonuna 1 sabit terimini
eklediğimizde elde edilen y = x + 1 artık bir tek fonksiyon değildir.
Orijin’e göre simetri kaybolmuştur (Şekil 2).
ƒ(x) = x Tek fonksiyon: her x için (–x) = –x; orijine göre simetri.
ƒ(x) = x + 1 Tek değil: ƒ(–x) = –x + 1, fakat –ƒ(x) = –x – 1. İkisi eşit değil.
Çift değil: her x ≠ 0 için (–x) + 1 ≠ x + 1 (Şekil 1.47b).
Matematik Modeller
Dünyamızı daha iyi anlamamıza yardımcı olması için, özel bir olayı çoğunlukla matema-
tiksel olarak tanımlarız (örneğin, bir fonksiyon veya bir eşitlik yardımıyla). Böyle bir ma-
tematiksel model gerçek-dünya olayını idealize etmektir ve nadiren tam olarak doğru bir
gösterimdir. Her modelin sınırlamaları olmasına rağmen, iyi bir model değerli sonuçlar ve
kararlar sağlayabilir. Şekil 1.48 de örneklendiği gibi, bir model sonuçlara ulaşmamızı sağ-
lar.
Gerçek-dünya Basitleştirme
Model
verisi
Sağlama Analiz
Tercihler/ Matematiksel
Açıklamalar sonuçlar
Yorum
fiEK‹L 1.48 Modelleme işleminde bir akış, gerçek-

dünya verisinin bir incelemesi ile başlar.
Çoğu modeller gerçekliği basitleştirir ve gerçek-dünya davranışına ancak

yaklaşabilir. Bir basitleştirme bağıntısı orantılı olmaktır.
TANIM Orant›l› Olmak

y ve x değişkenlerinden biri diğerinin daima bir sabit katı ise orantılı dırlar (bir-
birileri ile); yani, sıfırdan farklı bir k sabiti için
y = kx
ise
Tanım şunu söylemektedir, y’nin x’e bağlı grafiği orijinden geçen bir doğrudur. Bu
grafiksel gözlem, verilen bir veri kümesinin makul bir orantıyı kabul edip etmediğini test
etmekte kullanışlıdır. Orantı makul ise bir değişkenin diğerine göre grafiği orijinden
geçen bir doğruya yaklaşmalıdır.
ÖRNEK 3 Kepler’in Üçüncü Kanunu

17.yy başlarında alman astronom Johannes Kepler tarafından ortaya atılan meşhur bir
orantı, Kepler’in üçüncü kanunu (Periyotlar Kanunu) dur. Kepler şunu ileri sürmüştür;
Bir gezegenin güneş etrafındaki yörüngesini bir defa kat etme periyodu gün olarak T ve
gezegenin güneşe ortalama uzaklığı R ise T ile R’nin 3@2 inci kuvveti orantılıdır. Yani, bir
k sabiti için
T = k R3@2
dir.
Kepler’in kanununu Tablo 1.3 te 1993 World Almanac tan alınan verilerle karşılaştıralım.
TABLO 1.3 Yörünge periyotlar› ve gezegenlerin günefle ortalama uzakl›klar›
T R Ortalama uzaklık
Gezegen Periyot (gün) (milyon mil)
Merkür 88.0 36
Venüs 224.7 67.25
Dünya 365.3 93
Mars 687.0 141.75
Jupiter 4,331.8 483.80
Satürn 10,760.0 887.97
Uranüs 30,684.0 1,764.50
Neptün 60,188.3 2,791.05
Pluto 90,466.8 3,653.90
Bu örnekteki grafik çizme prensibi sizler için yeni olabilir. T’nin R3@2’ye bağlı
grafiğini çizmek için önce Tablo 1.3 teki her değer için R3@2 değerini hesaplarız. Örneğin,
3653.903@2 ≈ 220,869.1 ve 363@2 = 216. Yatay eksen R3@2 yi temsil eder (R değerlerini
değil) ve Şekil 1.49 daki koordinat sisteminde (R3/2, T) ikililerini işaretleriz. Sıralı ikilile-
rin bu şekilde işaretlenmesi periyodun ortalama uzaklığın kuvvetine göre grafiğini verir.
Şekildeki işaretli noktaların, orijinden çıkan, yaklaşık olarak bir doğru üzerinde bu-
lunduğunu gözleriz. Bu doğru üzerinde bulunan iki nokta seçerek, orantı sabiti olan eğimi
kolayca tahmin edebiliriz (gün @ mil ⫻ 10–4).
90, 466.8 - 88
k k==slope
eğim = L 0.410
220,869.1 - 216
Kepler’in üçüncü kanununun bir modelini T = 0.410 R3@2 olarak kestirebiliriz (seçtiğimiz
birimlere bağlı olarak). Şu konuda dikkatli olmamız gerekir; bu Kepler’in üçüncü ka-
nununun bir ispatı değildir.
90,000
Periyot (Gün)
60,000
30,000
0 R 3/2
0 80,000 160,000 240,000
(Mil × 10 –4 )
fiEK‹L 1.49 Kepler’in üçüncü kanununun orantı olarak

grafiği: T = 0.410R3@2 (Örnek 3).
Bazı örneklere sadece bakarak bir teoremi ispat edemeyiz veya gerçekleyemeyiz.
Bununla birlikte Şekil 1.49 Kepler’in üçüncü kanununun anlamlı olduğu hissini vermekte-
dir.
Örnek 3 te olduğu gibi, orantılı olma kavramı, iki değişken arasında var olduğu ileri
sürülen bir bağıntının makul olup olmadığını test etmenin bir yoludur. Aynı zamanda,
tamamıyla, derlenmiş bir veri tablosundan elde edilen deneysel bir modelin temelini
hazırlar.
ALIfiTIRMALAR 1.4
Fonksiyonlar› Tan›mak 6. a. y = 5x b. y = 5x c. y = x5
1– 4 alıştırmalarında, her fonksiyonu bir sabit fonksiyon, lineer fonk- y
siyon, kuvvet fonksiyonu, polinom (derecesini belirtin), rasyonel g
fonksiyon, cebirsel fonksiyon, trigonometrik fonksiyon, üstel fonksi-
yon veya logaritmik fonksiyon olarak tanımlayın. Bazı fonksiyonların
birden fazla kategoriye girebileceğini hatırlayın.
1. a. ƒsxd = 7 - 3x b. gsxd = 2
5
x h
x2 - 1 x
c. hsxd = d. rsxd = 8x 0
x2 + 1
2. a. Fstd = t 4 - t b. Gstd = 5t
c. Hszd = 2z 3 + 1 d. Rszd = 2
3 7
z f
3 + 2x
3. a. y = b. y = x 5>2 - 2x + 1
x - 1
c. y = tan px d. y = log7 x
4. a. y = log5 a t b
z5
2z + 1
1 Artan ve Azalan Fonksiyonlar
b. ƒszd =
7–18 alıştırmalarındaki fonksiyonların grafiklerini çizin. Grafiklerin,
d. w = 5 cos a + b
t p varsa, hangi simetrileri vardır? Fonksiyonun artan olduğu aralıkları ve
c. gsxd = 21>x azalan olduğu aralıkları belirleyin.
2 6
1
5 ve 6 alıştırmalarında, her denklemi grafiği ile eşleyin. Bir grafik 7. y = -x 3 8. y = -
aygıtı kullanmayın ve cevabınızın nedenini açıklayın. x2
1 1
9. y = - x 10. y =
11. y = 2ƒ x ƒ 12. y = 2 -x
5. a. y = x4 b. y = x7 c. y = x10 ƒxƒ
13. y = x 3>8
y
14. y = -42x
g
h 15. y = -x 3>2 16. y = s -xd3>2
17. y = s -xd2>3 18. y = -x 2>3
x Çift ve Tek Fonksiyonlar

0
19–30 alıştırmalarında, fonksiyonun çift, tek veya ne çift ne tek olup
f olmadığını söyleyin. Cevabınızın nedenini açıklayın.
19. ƒsxd = 3 20. ƒsxd = x -5
21. ƒsxd = x 2 + 1 22. ƒsxd = x 2 + x
3
23. gsxd = x + x 24. gsxd = x 4 + 3x 2 - 1
1 x 34. Ekim 2002, astronomlar, geçici olarak “Quaoar” adını verdikleri,

25. gsxd = 26. gsxd =
x2 - 1 x2 - 1 Neptün’den ötede güneş etrafında çembersel bir yörünge çizen
1 kayalık, buzul bir mini-gezegen keşvettiler. Yeni gezegen
27. hstd = 28. hstd = ƒ t 3 ƒ Dünyadan yaklaşık 4 milyar mil uzakta, güneş sisteminin, Kuiper
t - 1
Belt olarak bilinin bir dış kuşağında bulunmaktadır. Keplerin
29. hstd = 2t + 1 30. hstd = 2 ƒ t ƒ + 1 üçüncü kanununu kullanarak, Quaoar’un güneş etrafındaki
yörüngesini tam olarak bir defa katetmesi için geçen T zamanını
Orant› tahmin ediniz.
31 ve 32 alıştırmalarında, verilen data kümelerinin, ifade edilen orantı T 35. Yay Uzaması Bir yayın çeşitli yüklere karşı tepkisi, bir damperli
varsayımına uygun olup olmadığını değerlendirin. İncelemenize uy- kamyon, hizmet aracı veya yol koşullarına tercih edilen yönde
gun bir grafik çizin ve orantı varsayımı anlamlı gözüküyorsa orantı tepki gösteren lüks bir otomobil tasarlamak için model olarak
sabitini tahmin edin. kullanılacaktır. Yayın y uzamasını inç olarak, yayın üzerindeki
31. a. y, x ile orantılı sarım sayısı x’in bir fonksiyonu olarak ölçecek bir deney yaptık.
y 1 2 3 4 5 6 7 8 x (sarım
sayısı) 0 1 2 3 4 5
x 5.9 12.1 17.9 23.9 29.9 36.2 41.8 48.2
y (uzama
b. y, x1/2 ile orantılı
inç) 0 0.875 1.721 2.641 3.531 4.391
y 3.5 5 6 7 8
x (sarım
x 3 6 9 12 15 sayısı) 6 7 8 9 10
x
32. a. y, 3 ile orantılı y (uzama
y 5 15 45 135 405 1215 3645 10,935 inç) 5.241 6.120 6.992 7.869 8.741
x 0 1 2 3 4 5 6 7 a. y uzamasının, x sarım sayısıyla orantılı olduğu hipotezinin an-

lamlı olup olmadığını test etmek için bir çizim yapınız.
b. y, ln x ile orantılı
b. (a) da elde edilen grafikten orantı sabitini tahmin ediniz.
y 2 4.8 5.3 6.5 8.0 10.5 14.4 15.0 c. 13 sarımlı bir yayın uzamasını önceden söyleyiniz.
x 2.0 5.0 6.0 9.0 14.0 35.0 120.0 150.0 36. Ponderosa çamları Tabloda, x bir çam ağacının omuz
hizasından ölçülen çevresini inç olarak göstermektedir; y, sonuçta
T 33. Aşağıda verilen tablo, sürücünün frene basmak için harekete
geçtikten frene basana kadar geçen süre içinde ve frene bastıktan elde edilen kerestenin hacmini bf ‘‘board foot’’ (1 bf = 144 inç
sonra aracın kat ettiği mesafeyi göstermektedir. Mesafeler (feet küp) olarak göstermektedir.
olarak) aracın hızına bağlıdır (mil@saat). Verilen orantı x (inç) 17 19 20 23 25 28 32 38 39 41
varsayımlarının uygunluğunu test edin ve orantı sabitlerini tahmin
edin. y (bf) 19 25 32 57 71 113 123 252 259 294
a. reaksiyon mesafesi hızla orantılıdır. Şu iki modeli formüle ve test edin; kullanılabilir kereste hacmi
b. fren mesafesi hızın karesi ile orantılıdır. (a) çevrenin karesi ile ve (b) çevrenin kübü ile orantılıdır. Bir
model diğerine göre daha iyi bir açıklama sağlar mı?
Hız (mil@sa) 20 25 30 35 40 45 50 55 60 65 70 75 80
Reaksiyon
mesafesi (ft) 22 28 33 39 44 50 55 61 66 72 77 83 88
Fren
mesafesi (ft) 20 28 41 53 72 93 118 149 182 221 266 318 376
1.5 Fonksiyonlar› Birlefltirmek; Grafikleri Kayd›rmak ve Ölçeklemek
Bu bölümde yeni fonksiyonlar oluşturmak için fonksiyonları birleştirmenin veya dönüş-

türmenin temel yollarını göreceğiz.
1.5 Fonksiyonlar› Birlefltirmek; Grafikleri Kayd›rmak ve Ölçeklemek 39
Toplamlar, Farklar, Çarp›mlar ve Bölümler

Yeni fonksiyonlar üretmek için, fonksiyonlar da sayılar gibi toplanabilir, çıkarılabilir,
çarpılabilir ve bölünebilir (paydanın sıfır olduğu yerler dışında ). ƒ ve g fonksiyonlar ise,
hem ƒ’nin ve hem de g’nin tanım kümesindeki her x için (yani x ∈ D (ƒ) D(g) için), we
define functions ƒ + g, ƒ – g ve ƒg fonksiyonlarını şu formüllerle tanımlarız.
(ƒ + g)(x) = ƒ(x) + g(x)
(ƒ – g)(x) = ƒ(x) – g(x)
(ƒg)(x) = ƒ(x)g(x)
Şuna dikkat edin; birinci eşitliğin sol tarafındaki + işaretinin fonksiyonların toplama
işlemini göstermektedir oysa eşitliğin sağ tarafındaki + işareti ise ƒ(x) ve g(x) reel
sayılarının toplamı anlamındadır.
Ayrıca D (ƒ) D(g) nin g(x) ⫽ 0 olan herhangi bir noktasında ƒ@g fonksiyonunu şu
formülle tanımlayabiliriz.
a g bsxd =
ƒ ƒsxd
swhere
(g(x) gsxd
⫽ 0) Z 0d.
gsxd
Fonksiyonlar aynı zamanda sabitlerle çarpılabilirler: c bir reel sayı ise ƒ’nin tanım
kümesindeki her x için cƒ fonksiyonu
(cƒ)(x) = cƒ(x)
ile tanımlanır.
ÖRNEK 1 Fonksiyonlar› Cebirsel olarak Birlefltirmek
ƒsxd = 2x and
ve g sxd = 21 - x,
Formülleri ile tanımlanan fonksiyonların tanım kümeleri D(ƒ) = [0, q ) ve D(g) = (– q , 1]
dir. Bu tanım kümelerinin ortak noktaları
[0, q d ¨ s - q , 1] = [0, 1].
dir.
Aşağıdaki tablo bu iki fonksiyonun çeşitli cebirsel kombinasyonlarının formüllerini ve
tanım kümelerini özetlemektedir. Ayrıca ƒg çarpım fonksiyonu için ƒ ⭈ g yazıyoruz.
Fonksiyon Formül Tanım Kümesi
sƒ + gdsxd = 2x + 21 - x
sƒ - gdsxd = 2x - 21 - x
ƒ + g [0, 1] = Dsƒd ¨ Dsgd
sg - ƒdsxd = 21 - x - 2x
ƒ - g [0, 1]
sƒ # gdsxd = ƒsxdgsxd = 2xs1 - xd

g - ƒ [0, 1]
ƒ#g [0, 1]
g sxd = gsxd = A 1 - x
ƒ ƒsxd x
ƒ>g [0, 1) (x = 1 hariç)
A x
g gsxd 1 - x
g>ƒ sxd = = (0, 1] (x = 0 hariç)
ƒ ƒsxd
ƒ + g fonksiyonunun grafiği ƒ ve g nin grafiklerinden Şekil 1.50 deki gibi her

x ∈ D (ƒ ) D(g) için karşı gelen y-koordinatları ƒ(x) ve g(x) toplanarak elde edilir.
Örnek 1 deki ƒ + g ve ƒ ⭈ g nin grafikleri Şekil 1.51 de gösterilmiştir.
y
y
yfg
8 g(x) 兹1 x f(x) 兹x
1
y (f g)(x)
6
4 y g(x) 1
2
f(a) g(a) yf•g
2 g(a)
y f(x) f(a)
x
x 0 1 2 3 4 1
0 a 5 5 5 5
fiEK‹L 1.50 İki fonksiyonun grafik toplamı fiEK‹L 1.51 ƒ + g fonksiyonunun tanım kümesi
ƒ ve g, fonksiyonlarının tanım kümelerinin kesişimi,
x-ekseni üzerinde bu iki tanım kümesinin örtüştüğü
[0, 1] aralığıdır. Bu aralık aynı zamanda ƒ ⭈ g
fonksiyonunun tanım kümesidir ( Örnek 1 ).
Bileflke Fonksiyonlar
Fonksiyonları birleştirmenin bir başka yolu bileşke dir.
TANIM Fonksiyonlar›n Bileflkesi

ƒ ve g fonksiyonlarının ƒ° g (“ƒ bileşke g”) bileşke fonksiyonu
(ƒ ° g) (x) = ƒ(g(x))
ile tanımlanır.
ƒ ° g’nin tanım kümesi, g’nin tanım kümesindeki, g(x)’in ƒ’nin tanım kümesin-
de olmasını sağlayan, x’lerden oluşur.
Tanım, g nin değer kümesi ƒ nin tanım kümesi içinde ise ƒ° g nin oluşturulabileceğini
söylemektedir. (ƒ° g)(x)’i bulmak için önce g(x)’i ve sonra da ƒ(g(x))’i bulun. Şekil 1.52
ƒ° g yi bir makine diyagramı olarak resmetmekte, Şekil 1.53 de bileşkeyi bir ok diyagramı
olarak göstermektedir.
f g
f(g(x))
x
f
g
x g g(x) f f(g(x))
fiEK‹L 1.52 Bir fonksiyonun x teki değeri diğer

g(x)
fonksiyonun tanım kümesinde yer alıyorsa iki
fonksiyonun bileşkesi oluşturulabilir. Bileşke
ƒ° g ile belirtilir. fiEK‹L 1.53 ƒ° g için ok diyagramı.
ÖRNEK 2 Bir Fonksiyonu Bileflke Olarak Görmek

y = 21 - x 2 fonksiyonu, önce 1 – x2 yi hesaplamak sonra da sonucun karekökünü al-
mak olarak düşünülebilir. y fonksiyonu g(x) = 1 – x2 ve ƒsxd = 2x bileşkesidir.
1 – x2’nin negatif olamayacağına dikkat edin. Bileşkenin tanım kümesi [–1, 1] dir.
g° ƒ bileşke fonksiyonunu bulmak içn (tanımlı olduğunda) sırayı değiştiririz, önce

ƒ(x)’i sonra g(ƒ(x)) hesaplarız. g° ƒ’nin tanım kümesi, ƒ’nin tanım kümesindeki, ƒ(x)’in
g’nin tanım kümesinde olmasını sağlayan, x’lerin kümesidir. ƒ° g ve g° ƒ fonksiyonları
genelde oldukça farklıdırlar.
ÖRNEK 3 Bileflke için Formül Bulmak

ƒsxd = 2x ve g(x) = x + 1 ise
(a) (ƒ° g) (x) (b) (g° ƒ) (x) (c) (ƒ° ƒ) (x) (d) (g° g) (x)
fonksiyonlarını bulunuz.
Çözüm
(a) sƒ ⴰ gdsxd = ƒsg sxdd = 2g sxd = 2x + 1

Bileşke Tanım Kümesi
[-1, q d
(b) sg ⴰ ƒdsxd = g sƒsxdd = ƒsxd + 1 = 2x + 1 [0, q d
(c) sƒ ⴰ ƒdsxd = ƒsƒsxdd = 2ƒsxd = 21x = x 1>4 [0, q d
(d) sg ⴰ gdsxd = g sg sxdd = g sxd + 1 = sx + 1d + 1 = x + 2 s - q, q d
ƒ° g’nin tanım kümesinin neden [–1, ∞) olduğunu görmek için, g(x) = x + 1’in her x içn
tanımlı olduğunu fakat yalnızca x + 1 ⱖ 0, yani x ⱖ –1 iken ƒ’nin tanım kümesinde bu-
lunduğuna dikkat edin.
Bir Fonksiyonun Grafi¤ini Kayd›rmak

Bir y = ƒ(x) fonksiyonunun grafiğini yukarı kaydırmak için, y = ƒ(x) formülünün sağ
tarafına pozitif bir sabit ekleyin
Bir y = ƒ(x) fonksiyonunun grafiğini aşağı kaydırmak için, y = ƒ(x) formülünün sağ
tarafına negatif bir sabit ekleyin.
y = ƒ(x)’in grafiğini sola kaydırmak için, x’e pozitif bir sabit ekleyin. y = ƒ(x)’in
grafiğini sağa kaydırmak için, x’e negatif bir sabit ekleyin.
Kaydırma Formülleri
Dikey Kaydırma
y = ƒ(x) + k k ⬎ 0 ise ƒ’nin grafiğini k birim yukarı kaydırır,
k ⬍ 0 ise | k | birim aşağı kaydırır.
Yatay Kaydırma
y = ƒ(x + h) h ⬎ 0 ise ƒ’nin grafiğini h birim sola kaydırır.
h ⬍ 0 ise grafiği | h | birim sağa kaydırır.
y ÖRNEK 4 Bir Grafi¤i Kayd›rmak

y x2 2
y x2 1
(a) y = x + 1 elde etmek için y = x2 formülünün sağ tarafına 1 eklemek grafiği 1 birim
2
yukarı kaydırır (Şekil 1.54).

y x2
(b) y = x2– 2 elde için y = x2 formülünün sağ tarafına –2 eklemek grafiği 2 birim aşağı
kaydırır (Şekil 1.54).
y x2 2 (c) y = (x + 3)2 elde etmek için y = x2 formülünde x’e 3 eklemek grafiği 3 birim sola
kaydırır (Şekil 1.55).
2
1 birim (d) y = | x | te x’e –2 eklemek ve sonra sonuca –1 eklemek y = u x – 2 u – 1’i verir ve
1
grafiği 2 birim sağa ve 1 birim aşağı kaydırır (Şekil 1.56).
x
–2 0 2
–1 2 birim
–2 x’e pozitif bir x’e negatif bir
sabit ekleyin sabit ekleyin y
y
4 y 兩x – 2兩 – 1
fiEK‹L 1.54 ƒ(x) = x2’yi yukarı y (x + 3) 2 y x2 y (x 2) 2
(veya aşağı) kaydırmak için, ƒ’in
formülüne pozitif (veya negatif) bir 1
1 x
sabit ekleriz (Alıştırma 4a ve 4b). –4 –2 2 4 6
–1
x
–3 0 1 2
fiEK‹L 1.55 y = x2 nin grafiğini sola kaydırmak fiEK‹L 1.56 y = | x |’in grafiğini
için x’e pozitif bir sabit ekleriz. Grafiğini sağa 2 birim sağa ve 1 birim aşağı
kaydırmak için x’e negatif bir sabit ekleriz kaydırmak (Örnek 4d).
(Örnek 4c).
Bir Fonksiyonun Grafi¤ini Ölçeklemek ve Yans›tmak

Bir y = ƒ(x) fonksiyonunun grafiğini ölçeklemek, onu dikey veya yatay olarak esnetmek
veya sıkıştırmaktır. Bu, ƒ fonksiyonunu veya bağımsız x değişkenini uygun bir c sabiti
ile çarpmakla yapılır. Koordinat eksenlerinin bir tarafından diğer tarafına yansıtmalar
c = –1 olduğu özel hallerdir.
Dikey ve Yatay Ölçekleme ve Yansıtma Formülleri

c ⬎ 1 için
y = cƒ(x) ƒ’nin grafiğini bir c çarpanı kadar dikey olarak uzatır.
1
y = c ƒsxd ƒ’nin grafiğini bir c çarpanı kadar dikey olarak sıkıştırır.
y = ƒ(cx) ƒ’nin grafiğini bir c çarpanı kadar yatay olarak sıkıştırır.

y = ƒ(x@c) ƒ’nin grafiğini bir c çarpanı kadar yatay olarak uzatır.
c = –1 için
y = –ƒ(x) ƒ’nin grafiğini x-ekseninin diğer tarafına yansıtır.
y = ƒ(–x) ƒ’nin grafiğini y-ekseninin diğer tarafına yansıtır.
ÖRNEK 5 Bir Grafi¤i Ölçeklemek ve Yans›tmak

(a) Dikey: y = 3√ x elde etmek için y = √ x ’in sağ tarafını 3 ile çarpmak, grafiği dikey
olarak 3 çarpanı kadar uzatır, oysa 1@3 ile çarpmak grafiği 3 çarpanı kadar sıkıştırır.
(b) Yatay: y = 23x ’in grafiği, y = 2x ’in grafiğinin 3 çarpanı kadar sıkıştırılmışıdır
(Şekil 1.57).
y = 2x>3 yatay olarak 3 çarpanı kadar uzatılmasıdır (Şekil 1.58).

y = 23x = 23 2x olduğuna dikkat edin, dolayısıyla, bir yatay sıkıştırma farklı bir
ve
ölçekleme çarpanı ile bir dikey uzatmaya karşı gelebilir. Benzer şekilde, bir yatay
uzatma farklı bir ölçekleme çarpanı ile bir dikey sıkıştırmaya karşı gelebilir.
(c) Yansıma: y = - 2x’in grafiği, y = 2x x-ekseninin diğer tarafına bir yansıması-
dır, ve y = 2 -x, y-ekseninin diğer tarafına bir yansımadır (Şekil 1.59).
y y y
y 兹–x
5 y 3兹x 4 y 兹x
4 y 兹3 x 1
3
3 sıkıştırma
sıkıştırma y 兹x 2 y 兹x x
2 1 uzatma –3 –2 –1 1 2 3
y 3 兹x 1 y 兹x兾3
1 uzatma
–1
x x y –兹x
–1 0 1 2 3 4 –1 0 1 2 3 4
fiEK‹L 1.57 y = 1x grafiğinin dikey fiEK‹L 1.58 y = 1x grafiğinin yatay olarak 3 fiEK‹L 1.59 y = 1x grafiğinin
olarak 3 kat uzatılması ve sıkıştırılması kat uzatılması ve sıkıştırılması (Örnek 5b). eksenlerin diğer taraflarına yansıtılması
(Örnek 5a). (Örnek 5c).
ÖRNEK 6 Ölçekleme ve Yans›tmalar› Birlefltirmek

ƒ(x) = x4 – 4x3 + 10 fonksiyonu veriliyor (Şekil 1.60a),
(a) grafiği yatay olarak 2 kat sıkıştıran ve sonra da y-ekseninin diğer tarafına yansıtan
(Şekil 1.60b)
(b) grafiği dikey olarak 2 kat sıkıştıran ve sonra da x-ekseninin diğer tarafına yansıtan
(Şekil 1.60c)
y y 16x4 32x3 10 y y
f(x) x4 4x3 10
20 20 y – 12x4 2x3 5
10
10 10
x x x
–1 0 1 2 3 4 –2 –1 0 1 –1 0 1 2 3 4
–10 –10
–10
–20 –20
(a) (b) (c)
fiEK‹L 1.60 (a) ƒ’nin orijinal grafiği. (b) (a) daki y = ƒ(x)’in yatay olarak 2 kat sıkıştırılması ve ardından y-ekseninin diğer tarafına
yansıtılması. (c) (a)’daki y = ƒ(x)’in dikey olarak 2 kat sıkıştırılması ve ardından x-ekseninin diğer tarafına yansıtılması (Örnek 6).
Çözüm
(a) Aranan formül, ƒ’nin denkleminin sağ tarafında x yerine –2x yazmakla elde edilir
y = ƒ(–2x) = (–2x)4 – 4(–2x)3 + 10
= 16x4 + 32x3 + 10
(b) Formül
1 1
y = - ƒsxd = - x 4 + 2x 3 - 5.
2 2
Elipsler
Merkezi orijinde olan r yarıçaplı bir çemberin standart denkleminde x yerine cx yazmakla
c2x2 + y2 = r2 (1)
elde edilir.
0 ⬍ c ⬍ 1 ise (1) denkleminin grafiği, çemberi yatay olarak uzatır; c ⬎ 1 ise çember
yatay olarak sıkıştırılır. Her iki durumda da (1) denkleminin grafiği bir elipstir (Şekil
1.61).
Şuna dikkat edin, Şekil 1.61deki grafiklerin üçünün de y-kesim noktaları daima – r
ve r dir. Şekil 1.61b de, (⫾r@c, 0) noktalarını birleştiren doğru parçasına elipsin asal ek-
seni denir; (0, ⫾r) noktalarını birleştiren doğru parçası yedek ekseni dir. Şekil 1.61c de
elipsin eksenleri ters çevrilmiştir: (0, ⫾r) noktalarını birleştiren doğru parçası asal eksen,
(⫾r@c, 0) noktalarını birleştiren doğru parçası yedek eksen dir. Her iki durumda da daha
uzun olan doğru parçası asal eksendir.
y y y
r x2 y2 r2 r
c 2x 2 y 2 r 2
r c 2x 2 y2 r2
x x x
– 0 r r 0 r – cr 0 r
–c c c
r –r
–r –r
(a) çember (b) elips, 0 c 1 (c) elips, c 1
fiEK‹L 1.61 Bir çemberi yatay olarak uzatmak veya sıkıştırmak elips grafikleri üretir.
(1) denkleminin her iki tarafını r2 ile bölersek

x2 y2
+ = 1. (2)
a2 b2
elde edilir. Burada a = r@c ve b = r dir. a ⬎ b ise asal eksen yataydır; a ⬍ b ise asal ek-
sen dikeydir. (2) denklemi ile verilen merkezi orijindir ( Şekil 1.62 ).
y fiEK‹L 1.62 Elips grafiği

x2 y2
2
+ 2 = 1, a 7 b , asal eksen yataydır.
a b
b
Asal eksen
x
–a Merkez a
–b
Denklem (2) de x yerine x – h ve y yerine y – k yazmakla

sx - hd2 s y - kd2
+ = 1. (3)
a2 b2
elde edilir.
(3) denklemi merkezi (h, k) da olan bir elipsin standart denklemidir. Elipslerin
geometrik tanımı ve özellikleri Bölüm 10.1 de incelenmektedir.
ALIfiTIRMALAR 1.5
Toplamlar, Farklar, Çarp›mlar ve Bölümler 7. u(x) = 4x – 5, y(x) = x2 ve ƒ(x) = 1@x ise aşağıdakilerin formül-
lerini bulunuz.
Alıştırma 1 ve 2 de ƒ, g, ƒ + g ve ƒ ⭈ g’nin tanım ve değer kümelerini
a. u(y(ƒ(x))) b. u(ƒ(y(x)))
g sxd = 2x - 1
bulunuz.
c. (y(u(ƒ(x))) d. y(ƒ(u (x)))
2. ƒsxd = 2x + 1, g sxd = 2x - 1
1. ƒsxd = x,
8. ƒsxd = 2x, g sxd = x>4 , ve h(x) = 4x – 8 ise aşağıdakilerin for-

e. ƒ(u(y(x))) f. ƒ(y(u(x)))
Alıştırma 3 ve 4 te ƒ, g, ƒ@g ve g@ƒ’nin tanım ve değer kümelerini bu-
lunuz. müllerini bulunuz.
g sxd = x 2 + 1 a. h(g(ƒ(x))) b. h(ƒ(g(x)))
g sxd = 1 + 2x
3. ƒsxd = 2,
4. ƒsxd = 1, c. g(h(ƒ(x))) d. g(ƒ(h(x)))
e. ƒ(g(h (x))) f. ƒ(h(g (x)))
ƒsxd = x - 3, g sxd = 2x , hsxd = x 3 , ve j(x) = 2x olsun.
Fonksiyonlar›n Bileflkesi
5. ƒ(x) = x + 5 ve g(x) = x2 – 3 ise aşağıdakileri bulunuz.
Alıştırma 9 ve 10 daki her fonksiyonu, ƒ, g , h ve j fonksiyonlarından
a. ƒ(g(0)) b. g(ƒ(0))
9. a. y = 2x - 3 b. y = 2 2x
birini veya daha fazlasını içeren bir bileşke olarak ifade ediniz.
c. ƒ(g(x)) d. g(ƒ(x))
e. ƒ(ƒ(–5)) f. g(g (2)) c. y = x 1>4
e. y = 2sx - 3d
d. y = 4x
g. ƒ(ƒ(x)) h. g(g (x)) 3
f. y = s2x - 6d3
6. ƒ (x) = x – 1 ve g(x) = 1@(x + 1) ise aşağıdakileri bulunuz. 10. a. y = 2x - 3 b. y = x 3>2
a. ƒ(g(1@2)) b. g (ƒ(1@2)) c. y = x 9
e. y = 2 2x - 3 f. y = 2x 3 - 3
d. y = x - 6
c. ƒ(g(x)) d. g(ƒ(x))
e. ƒ(ƒ(2)) f. g(g(2))
g. ƒ (ƒ(x)) h. g(g (x))
11. Aşağıdaki tabloyu tamamlayın 16. Aşağıdaki şekil y = x2’nin grafiğini iki yeni konuma kaydırılmış
g(x) ƒ(x) (ƒ ⴰ g)(x) olarak göstermektedir. Yeni grafikler için denklemler yazınız.
2x
y
a. x - 7 Konum (a)
2x - 5 2x 2 - 5
b. x + 2 3x
c. y x2
x x 3
d.
x - 1 x - 1
1
e. 1 + x x
x
0
1 Konum (b)
f. x x
12. Aşağıdaki tabloyu tamamlayın

g(x) ƒ(x) (ƒ ⴰ g)(x)
–5
1 17. (a)-(d)’deki denklemlere Şekildeki grafiklerden hangilerinin
a. ƒxƒ ?
x - 1 karşılık geldiğini bulun..
x - 1 x a. y = (x – 1)2 – 4 b. y = (x – 2)2 + 2
b. ? x x + 1
2x
c. y = (x + 2)2 + 2 d. y = (x + 3)2 – 2
c. ? ƒxƒ y
d. 2x ? ƒxƒ
Konum 2 Konum 1
Alıştırma 13 ve 14 te, (a) ƒ º g ve g º ƒ birer formül bulunuz,
(b) tanım kümelerini ve (c) değer kümelerini bulunuz.
13. ƒ(x) = 2x + 1,
1 3
g (x) = x
2
g (x) = 1 - 2x
(–2, 2) (2, 2)
14. ƒ(x) = x , 2
Konum 3 1
x
–4 –3 –2 –1 0 1 2 3
Grafikleri Kayd›rmak Konum 4
15. Aşağıdaki şekil y = –x2’nin grafiğini iki yeni konuma kaydırılmış (–3, –2)
olarak göstermektedir. Yeni grafikler için denklemler yazınız.
y
(1, –4)
x 18. Aşağıdaki şekil y = –x2’nin grafiğini dört yeni konuma kaydırılmış
–7 0 4
olarak göstermektedir. Her yeni grafik için bir denklem yazınız.
y
(1, 4)
(–2, 3)
Konum (a) y –x 2 Konum (b)
(b) (a)
(2, 0)
x
(–4, –1)
(c) (d)
19-28 alıştırmalarında verilen denklemlerin hangi yönde kaç birim 50. Aşağıdaki şekil tanım aralığı [-4, 0], değer aralığı [-3, 0] olan g(t)
kaydırılacakları söylenmektedir. Kaydırılmış grafiğin denklemini fonksiyonu bulunmaktadır. Verilen fonksiyonların tanım ve değer
yazın. Orijinal ve kaydırılmış grafikleri denklemleriyle isimlendirerek aralıklarını bulun ve grafiklerini çizin.
birlikte çizin.
y
19. x2 + y2 = 49 Aşağı 3, sola 2
20. x2 + y2 = 25 Yukarı 3, aşağı 4 x
–4 –2 0
21. y = x3 Sola 1, aşağı 1
22. y = x2/3 Sağa 1, aşağı 1
y g(t)
23. y = √x Sola 0.81 –3
24. y = –√x Sağa 3
25. y = 2x – 7 Yukarı 7
1 a. g(–t) b. –g(t)
26. y = sx + 1d + 5 Aşağı
Down 5,
5, sağa
right11
2 c. g(–t) + 3 d. 1 – g(t)
27. y = 1@x Yukarı 1, sağa 1 e. g(–t + 2) f. g(t – 2)
2 g. g(1 – t) h. –g(t – 4)
28. y = 1@x Sola 2, aşağı 1
29–48 alıştırmalarındaki fonksiyonların grafiklerini çiziniz.
29. y = 2x + 4 30. y = 29 - x
Dikey ve Yatay Ölçekleme
51–60 alıştırmaları verilen fonksiyonların grafiklerinin ne oranda ve
33. y = 1 + 2x - 1 34. y = 1 - 2x
31. y = ƒ x - 2 ƒ 32. y = ƒ 1 - x ƒ - 1 hangi yönde uzatılacağını veya sıkıştırılacağını söylemektedir. Uzatıl-
mış veya sıkıştırılmış grafik için bir denklem yazınız.
35. y = sx + 1d2>3 36. y = sx - 8d2>3 51. y = x 2 - 1, dikey olarak
stretched 3 kat uzatılmış
vertically by a factor of 3
2>3 2>3
39. y = 2
37. y = 1 - x 38. y + 4 = x 2 yatay olarak 2 kat sıkıştırılmış
52. y = x - 1, compressed horizontally by a factor of 2
3
x - 1 - 1 40. y = sx + 2d3>2 + 1
1
53. y = 1 + , dikey
compressed
olarak 2vertically by a factor of 2
kat sıkıştırılmış
1 1 x2
41. y = 42. y = x - 2
x - 2
1
54. y = 1 + , yatay
stretched horizontally
olarak by a factor of 3
3 kat uzatılmış
1 1 x2
55. y = 2x + 1, yatay
43. y = x + 2 44. y =
x + 2
56. y = 2x + 1,
olarak 4horizontally
compressed kat sıkıştırılmış
by a factor of 4
1 1
57. y = 24 - x 2, yatay
45. y = 46. y = - 1 dikey olarak
stretched 3 kat uzatılmış
vertically by a factor of 3
sx - 1d2 x2 olarak 2 kat uzatılmış
58. y = 24 - x , compressed vertically by a factor of 3
stretched horizontally by a factor of 2
1 1 2 dikey olarak 3 kat sıkıştırılmış
47. y = + 1 48. y =
x2 sx + 1d2
59. y = 1 - x 3, yatay olarak 3horizontally
compressed kat sıkıştırılmış
by a factor of 3
49. Aşağıdaki şekil tanım aralığı [0, 2], değer aralığı [0, 1] olan ƒ(x) 3 yatay olarak 2 kat uzatılmış
fonksiyonunu göstermektedir. Verilmiş fonksiyonların tanım ve 60. y = 1 - x , stretched horizontally by a factor of 2
değer aralıklarını bulun ve grafiklerini çizin.
y Grafik Çizmek
61–68 alıştırmalarındaki fonksiyonların grafiklerini, noktaları işaret-
lemekle değil, Şekil 1.36–1.38 de grafiği verilen standart fonksiyon-
lardan biri ile başlayıp uygun dönüşümleri uygulamakla çizin.
1 y f(x)
61. y = - 22x + 1
A
x
62. y = 1 -
2
x
0 2 63. y = sx - 1d3 + 2 64. y = s1 - xd3 + 2
1 2
65. y = - 1 66. y = + 1
2x x2
67. y = - 2
a. ƒsxd + 2 b. ƒsxd - 1
3
c. 2ƒ(x) d. -ƒsxd x 68. y = s -2xd2>3
69. y = ƒ x 2 - 1 ƒ . fonksiyonunun grafiğini çiziniz.
70. y = 2ƒ x ƒ . fonksiyonunun grafiğini çiziniz.
e. ƒsx + 2d f. ƒsx - 1d
g. ƒs -xd h. -ƒsx + 1d + 1
Elipsler Çift ve Tek Fonksiyonlar

71–76 alıştırmalarında elips formülleri verilmektedir. Her denklemi 79. ƒ’nin bir çift fonksiyon ve g’nin bir tek fonksiyon olduğunu ve
standart forma getirin ve elipsi çizin. her ikisinin de bütün reel doğru ⺢ . üzerinde tanımlı olduğunu
varsayın. Aşağıdakilerden hangileri (tanımlı oldukları yerlerde)
71. 9x 2 + 25y 2 = 225 72. 16x 2 + 7y 2 = 112 çifttir? tektir?
c. g >ƒ
2 2
73. 3x + s y - 2d = 3 74. sx + 1d2 + 2y 2 = 4 a. ƒg b. ƒ>g
75. 3sx - 1d2 + 2s y + 2d2 = 6 2
d. ƒ = ƒƒ 2
e. g = g g f. ƒ ⴰ g
76. 6 ax + b + 9 ay - b = 54
2 2
3 1 g. g ⴰ ƒ h. ƒ ⴰ ƒ i. g ⴰ g
2 2
80. Bir fonksiyon hem çift ve hem de tek olabilir mi? Cevabınızı
77. 4 birim sola ve 3 birim yukarıya kaydırılmış olan
T 81. (Örnek 1 in devamı) ƒsxd = 2x ve g sxd = 21 - x fonksiyon-

açıklayın.
(x2@16) + (y2@9) = 1 elipsi için bir denklem yazınız. Elipsi çiziniz
ve merkezi ile asal eksenini belirtiniz.
larının grafiklerini (a) toplamlarının, (b) çarpımlarının, (c) her iki
78. 3 birim sağa ve 2 birim aşağıya kaydırılmış olan farklarını, (d) her iki oranlarının grafikleri ile birlikte çiziniz.
(x2@4) + (y2@25) = 1 elipsi için bir denklem yazınız. Elipsi çiziniz 2
ve merkezi ile asal eksenini belirtiniz. T 82. ƒ(x) = x – 7 ve g(x) = x olsun. ƒ ve g grafiklerini ƒ ° g ve g ° ƒ
grafikleri ile birlikte çizin.
1.6 Trigonometrik Fonksiyonlar
B' Bu bölümde radyan ölçü, trigonometrik fonksiyonlar, periyodiklik ve temel trigonometrik

s eşitlikler incelenmektedir. Trigonometrik fonksiyonlar periyodik, veya tekrarlı, olmaları
B
θ
ve bundan dolayı, doğal olarak ortaya çıkan birçok periyodik süreci modellemeleri sebe-
1 A' biyle önemlidirler.
C A
r
ri m Radyan Ölçü
Bi
be
r
çe m
ry
ar ıç r
Denizcilik ve astronomide, açılar derece ile ölçülür, ancak analizde daha ilerideki
a plı ç e m be hesaplamaları kolaylaştıracağı için radyan olarak adlandırılan birimleri kullanmak daha
iyidir.
fiEK‹L 1.63 ABC açısının radyan ölçüsü, Birim çemberin merkezindeki ACB açısının radyan ölçüsü (Şekil 1.63) ACB açısının
merkezi C de olan birim çember birim çemberden kestiği yayın uzunluğuna eşittir. Şekil 1.63 te, karşı gelen u açısı radyan
üzerindeki AB dairesel yayının u olarak ölçüldüğünde, r yarıçaplı bir çemberden kesilen yay uzunluğu nun s = ru olduğu
uzunluğudur. u değeri başka herhangi bir gösterilmektedir.
çemberden de s@r oranı olarak bulunabilir. Çemberin çevresi 2p ve bir çemberin bir tam deviri 360° olduğundan, radyan ile
Böylece, u radyan olarak ölçüldüğünde, derece arasındaki bağıntı
s = ru değeri r yarıçaplı bir çember
üzerinde yay uzunluğudur. p radyan = 180°
Örneğin, 45° nin radyan ölçüsü
Dönüşüm Formülleri 45 # p p
= rad,
π 180 4
1 derece = (≈ 0.02) radyan
180 ve p@6 radyan
π p # 180
Dereceden radyana: ile çarp›n = 30°.
180 6 p
180
1 radyan = (≈ 57) derece Şekil 1.64 te bir üçgenin açıları her iki ölçü biriminde görülmektedir.
π xy-düzlemindeki bir açının köşesi orijindeyse ve başlangıç ışını pozitif x-ekseni üz-
180 erindeyse, açı standart konumundadır denir (Şekil 1.65). Pozitif x-ekseninden saat
Radyandan dereceye : ile çarp›n
π yönünün tersine doğru ölçülen açılar pozitif, saat yönüne doğru ölçülen açılar negatiftir.
Derece Radyan
45 p
4
兹2 1 兹2 1
p p
45 90 4 2
1 1
y y
Bitiş ışını
p Başlangıç ışını
30
6 x
2 兹3 2 兹3 Pozitif Başlangıç ışını Negatif
ölçü Bitiş ışını ölçü
x
p p
60 90 3 2
1 1
fiEK‹L 1.64 Bir üçgenin açıları, derece ve fiEK‹L 1.65 xy-düzleminde standart konumda açılar.
radyan cinsinden.
Açılar saat yönünün tersine dönmeleri tanımlamakta kullanıldıklarında, ölçümlerimiz

2p radyanın veya 360°’nin çok dışına çıkabilirler. Aynı şekilde saat yönünde dönmelerin
de her büyüklükte negatif ölçüleri olabilir (Şekil 1.66).
y y
3p
x x
9p
4
y y
– 5p
2
x x
– 3p
4
fiEK‹L 1.66 Sıfırdan farklı radyan ölçüleri pozitif

veya negatif olabilir ve 2p’nin çok dışına çıkabilirler.
Açı Uyumu: Radyan Kullanın

hipotenüs Şu andan itibaren bu kitapta ölçülen bütün açılar, derece veya başka bir birim
karşı
açık olarak belirtilmedikçe, radyan olarak alınacaktır. p@3 açısından bahseder-
u ken, p@3 derece değil, p@3 radyan (60°) anlaşılacaktır. Analiz yaparken, hesap
komşu makinenizin modunu radyana ayarlayın.
karşı hipotenüs
sin u csc u
hipotenüs karşı
Alt› Temel Trigonometrik Fonksiyon
komşu hipotenüs
cos u sec u
hipotenüs komşu Büyük olasılıkla bir dar açının trigonometrik fonksiyonlarını bir dik üçgenin kenarları
tan u
karşı
cot u
komşu cinsinden tanımlamayı biliyorsunuzdur (Şekil 1.67). Bu tanımı geniş ve negatif açılara
komşu karşı genişletmek için, önce açıyı r yarıçaplı bir çember içinde standart konumuna yerleştirerek,
trigonometrik fonksiyonları açının bitiş ışınının çemberi kestiği P(x, y) noktasının koordi-
fiEK‹L 1.67 Bir dar açının natları cinsinden tanımlayacağız (Şekil 1.68).
trigonometrik oranları. y r
sinüs: sin u = r kosekant: csc u = y
x r
cosinüs: cos u = r sekant: sec u = x
y y x
tanjant: tan u = x kotanjant: cot u = y
P(x, y) Bu genişletilmiş tanımlar açı dar olduğunda dik-üçgen tanımlarıyla uyuşmaktadırlar

r (Şekil 1.69).
u
Ayrıca, bölüm tanımlı olduğunda, aşağıdaki tanımları not edin.
x
0 r sin u 1
tan u = cot u =
cos u tan u
1 1
sec u = csc u =
cos u sin u
fiEK‹L 1.68 Genel bir u açısının Görebileceğiniz gibi, x = 0 ise tan u ve sec u tanımlı değildirler. Yani, u’nın değeri
trigonometrik fonksiyonları x, y ve ⫾p@2, ⫾3p@2, … ise tanımsızdırlar. Aynı şekilde, cot u ve csc u da y = 0 olan u değer-
r cinsinden tanımlanır. leri, yani u = 0, ⫾p, ⫾2p, … için tanımlı değillerdir.
Bazı açılar için bu trigonometrik oranların tam değerleri Şekil 1.64 teki üçgenlerden
bulunabilir.
23
22
p 1 p 1 p
sin = sin = sin =
4 6 2 3 2
23
y
22
p 1 p p 1
cos = cos = cos =
4 6 2 3 2
= 23
hipotenüs
23
P(x, y) p p 1 p
r tan = 1 tan = tan
y karşı 4 6 3
u
x olduğunu görürüz.
0 x
komşu Temel trigonometrik fonksiyonların ne zaman pozitif veya negatif olduklarını hatırla-
manın bir yolu BSTK (Bütün Sınıf Tahtaya Kalkar) kuralıdır (Şekil 1.70). Örneğin, Şekil
1.71 deki üçgenden
23
= - 23 .
2p 2p 1 2p
sin = , cos = - , tan
3 2 3 2 3
fiEK‹L 1.69 Dar açı için yeni ve eski Benzer bir yöntem kullanarak Tablo 1.4 te gösterilen sin u , cos u ve tan u değerlerini
tanımlar uyuşur. elde ederiz.
cos 2 p , sin 2 p – 1 , 兹3 
 3 3  2 2 
y
y
P
S B 1
sin pos all pos 兹3 2p
2 3
x x
1
2
T K
tan pos cos pos
fiekil 1.70 BSTK kuralı, “Bütün fiEK‹L 1.71 2p@3 radyanın sinüs ve
Sınıf Tahtaya Kalkar” kosinüs’ünün hesaplandığı üçgen.
cümlesinden hatırlanabilir. Herbir Kenar uzunlukları, dik üçgenlerin
bölgede hangi fonksiyonların geometrisinden gelmektedir.
pozitif olduğunu söyler.
Hesap makineleri ve bilgisayarlar çoğunlukla, açı ister radyan ister derece olarak ve-
rilsin, bir açının trigonometrik oranlarını kolaylıkla verirler.
TABLO 1.4 Seçilmifl baz› u de¤erleri için sin u, cos u ve tan u de¤erleri
Derece –180 –135 –90 –45 0 30 45 60 90 120 135 150 180 270 360
3p p p p p p p 2p 3p 5p 3p
u (radyan) -p 0 p 2p
4 2 4 6 4 3 2 3 4 6 2
- 22 - 22 1 22 23 23 22 1
sin u 0 -1 0 1 0 -1 0
2 2 2 2 2 2 2 2
- 22 22 23 22 1 1 - 22 - 23
cos u -1 0 1 0 - -1 0 1
2 2 2 2 2 2 2 2
23 - 23
tan u 0 1 -1 0 1 23 - 23 -1 0 0
3 3
ÖRNEK 1 Trigonometrik Fonksiyon De¤erlerini Bulmak

tan u = 3@2 ve 0 ⬍ u ⬍ p@2 ise u nın diğer beş trigonometrik fonksiyonunu bulunuz.
çizeriz. Pisagor Teoremi hipotenüs uzunluğunu verir 24 + 9 = 213. Üçgenden diğer

Çözüm tan u = 3@2 den Şekil 1.72 deki yüksekliği 3 (karşı) ve tabanı 2 (komşu) olan üçgeni
beş trigonometrik fonksiyonun değerlerini yazarız:

213 213
213 213
2 3 2
cos u = , sin u = , sec u = , csc u = , cot u =
2 3 3
y
Trigonometrik Fonksiyonlar›n Periyodikli¤i ve Grafikleri
u ölçüsünde bir açı ile u + 2p ölçüsünde bir açı standart konumdaysalar, bitiş ışınları
çakışır. Dolayısıyla iki açının da trigonometrik değerleri aynıdır:
兹13
3 cos su + 2pd = cos u sinsu + 2pd = sin u tansu + 2pd = tan u
u secsu + 2pd = sec u cscsu + 2pd = csc u cotsu + 2pd = cot u
x
0 2
Benzer olarak, cos (u – 2p) = cos u , sin (u – 2p) = sin u vs. Bu tekrar etme davranışını,
altı temel trigonometrik fonksiyon periyodiktir şeklinde tanımlarız.
fiEK‹L 1.72 Örnek 1 deki trigonometrik

TANIM Periyodik Fonksiyon
fonksiyonların hesaplandığı üçgen.
Her x değeri için, ƒ(x + p) = ƒ(x) olacak şekilde bir p değeri bulunabiliyorsa,
ƒ(x) fonksiyonu periyodiktir. Böyle en küçük p değerine ƒ’nin periyodu denir.
Trigonometrik fonksiyonları koordinat düzleminde çizerken, genellikle bağımsız değişke-

ni u yerine x ile belirtiriz. Şekil 1.73’e bakın.
y
y ⫽ tan x
y y
y cos x y ⫽ sin x
x
x x – 3p – –p 0 p p 3p
–p 0 p 3p 2p –p 0 p 3p 2p 2 2 2 2
–p p –p p
2 2 2 2 2 2
y sinx
Tanım kümesi: –⬁ ⬍ x ⬍ ⬁ Tanım kümesi: –⬁ ⬍ x ⬍ ⬁ Tanım kümesi: x ⫽⫾ p , ⫾ 3p , . .
2 2
Değer kümesi: –1 ⱕ y ⱕ 1 Değer kümesi: –1 ⱕ y ⱕ 1
Değer kümesi: –⬁ ⬍ y ⬍ ⬁
Periyot: 2p Periyot: 2p
(a) Periyot: p
(b) (c)
y y y
y = sec x y = csc x y = cot x
1 1 1
x x x
– 3 p –p – p 0 p p 3p –p – p 0 p p 3p 2p –p – p 0 p p 3p 2 p
2 2 2 2 2 2 2 2 2 2
Tanım kümesi: x ⫽⫾ p , ⫾ 3 p , . . . Tanım kümesi: x ⫽ 0, ⫾p, ⫾2 p, . . . Tanım kümesi: x ⫽ 0, ⫾p, ⫾2 p, .

2 2 Değer kümesi: y ⱕ –1 ve y ⱖ 1 Değer kümesi: –⬁ ⬍ y ⬍ ⬁
Değer kümesi: y ⱕ –1 ve y ⱖ 1 Periyot: 2p Periyot: p
Periyot: 2p
(d) (e) (f)
fiEK‹L 1.73 Radyan ölçü kullanarak (a) kosinüs, (b) sinüs, (c) tanjant, (d) sekant, (e) cosekant ve (f) kotanjant
grafikleri. Gölgeli bölümler her bir fonksiyonun periyodunu belirtmektedir.
Şekil 1.73’ten gördüğümüz gibi, tanjant ve kotanjant fonksiyonlarının periyodu

Trigonometrik Fonksiyonlar›n Periyodu p = p’dir. Diğer dört fonksiyonun periyodu ise 2p’dir. Periyodik fonksiyonların önemi bi-
Periyot p: tan (x + p) = tan x limde incelenen davranışların çoğunun yaklaşık olarak periyodik olmalarından kaynaklan-
cot (x + p) = cot x maktadır.
Periyot 2p
p: sin (x + 2p) = sin x İleri analizden bir teorem şunu söyler: matematiksel modellemede kullanmak
cos (x + 2p) = cos x istediğimiz her periyodik fonksiyon sinüs ve kosinüslerin cebirsel bir kombinasyonu
sec (x + 2p) = sec x olarak yazılabilir. Bunun nasıl yapıldığını Bölüm 11.11 de göreceğiz.
csc (x + 2p) = csc x
Şekil 1.73’teki grafiklerdeki simetriler, kosinüs ve sekant fonksiyonlarının çift, diğer
dört fonksiyonun tek olduğunu göstermektedir.
Çift Tek
cos (–x) = cos x sin (–x) = –sin x

sec (–x) = sec x tan (–x) = –tan x
csc (–x) = –csc x
cot (–x) = –cot x
y
P(cos u, sin u) Ba¤›nt›lar

x2 y2 1
Düzlemdeki herhangi bir P(x, y) noktasının koordinatları, noktanın orijinden uzaklığı ve
OP ışınının pozitif x-ekseni ile yaptığı açı cinsinden ifade edilebilir (Şekil 1.69).
兩sin u兩 u
x@r = cos u ve y@r = sin u olduğundan
x x = r cos u, y = r sin u
兩cos u兩 1 bağıntıları vardır.
r =1 olduğunda Şekil 1.74 teki referans dik üçgene, aşağıdaki eşitliği elde etmek için
Pisagor teoremini uygulayabiliriz.
fiEK‹L 1.74 Genel bir u açısının cos2 u + sin2 u = 1 (1)

referans üçgeni
Her u değeri için doğru olan bu denklem, trigonometride en fazla kullanılan özdeşliktir.
Bu denklemi sırasıyla cos2 u ve sin2 u ile bölmek şu bağıntıları verir:
1 + tan2 u = sec2 u
1 + cot2 u = csc2 u
Aşağıdaki formüller her A ve B açısı için sağlanır (Alıştırma 53 ve 54).
Toplama Formülleri
cos (A + B) = cos A cos B – sin A sin B
(2)
sin (A + B) = sin A cos B + cos A sin B
cos (A – B) ve sin (A – B) için de benzer formüller bulunmaktadır (Alıştırma 35 ve

36). Bu kitapta ihtiyaç duyacağınız tüm trigonometrik bağıntılar (1) ve (2) denklem-
lerinden türemiştir. Örneğin, açı toplam formüllerinde hem A hem de B yerine u yazarsak
şu bağıntıları elde ederiz,
Çift -Açı Formülleri

cos 2u = cos2 u – sin2 u
(3)
cos 2u = 2 sin u cos u
cos2 u + sin2 u = 1, cos2 u – sin2 u = cos 2u

İki denklemi toplayarak 2 cos2 u = 1 + cos 2u ve ikinci denklemi birinciden çıkartarak
2 sin2 u = 1 – cos 2u elde ederiz. Buradan, integral hesapta kullanışlı olan aşağıdaki den-
klemleri elde ederiz.
Yarım-Açı Formülleri
1 + cos 2u
cos2 u = (4)
2
1 - cos 2u
sin2 u = (5)
2
Kosinüs Kural›
a, b ve c bir ABC üçgeninin kenarları ve u’da c’nin karşısındaki açıysa
c2 = a2 + b2 – 2 ab cos u (6)
denklemi elde edilir. Bu denkleme kosinüs kuralı denir.

Şekil 1.75’teki gibi, koordinat eksenlerinin orijinini C ’de alır ve pozitif x-eksenini üç-
y genin kenarlarından birine yerleştirirsek, bu kuralın neden doğru olduğunu görebiliriz.
A’nın koordinatları (b, 0), B’ninkiler (a cos u, a sin u)’ dır. Dolayısıyla, A ile B arasındaki
B(a cos u, a sin u)
uzaklığın karesi
c 2 = sa cos u - bd2 + sa sin ud2
c
a = a 2scos2 u + sin2 ud + b 2 - 2ab cos u
('')''*
u 1
x = a2 + b2 – 2ab cos u
C b A(b, 0)
olur.
flekil 1.75 A ile B arasındaki uzaklığın Kosinüs kuralı Pisagor teoremini genelleştirir. u = p@2 ise, cos u = 0 ve c2 = a2 + b2
karesi kosinüs kuralını verir. olur.
Trigonometrik Grafiklerin Dönüflümü

Kaydırma, uzatma, sıkıştırma ve yansıtma kuralları trigonometrik fonksiyonlara uygula-
nır. Aşağıdaki diyagram size, parametrelerin kontrolünü hatırlatacaktır.
Dikey uzatma veya sıkıştırma:

x-ekseninin diğer tarafına Dikey kaydırma
yansıtma, negatif ise
y = af (b(x + c)) + d
Yatay uzatma veya sıkıştırma: Yatay kaydırma

y-ekseninin diğer tarafına yansıtma,
negatif ise
ÖRNEK 2 Alaska’daki S›cakl›¤› Modelleme

Trans-Alaska boru hattının yapımcıları boru hattındaki sıcak petrolün ısısının alttaki
sürekli olarak donmuş bulunan toprağı eritmesini engellemek için yalıtıcı yastıklar kul-
lanmışlardır. Yastıklara şekil verebilmek için, yıl içindeki hava sıcaklığı değişimlerini
hesaba katmaları gerekmiştir. Değişimler,
ƒsxd = A sin c sx - Cd d + D,
2p
B
şeklinde genel bir sinüs fonksiyonu veya sinüzoid ile temsil edilmiştir. Burada | A |
genliği, u B u periyodu, C yatay kaymayı ve D dikey kaymayı göstermektedir. (Şekil 1.76)
y
y = A sin 2p (x ⫺ C) ⫹ D
D +A (B )
Yatay
kaydırma Genlik (A)
(C) Bu eksen y = D
doğrusudur
D
Dikey
kaydırma (D)
D –A
Bu uzaklık (B)
periyodudur .
x
0
fiEK‹L 1.76 Pozitif A, B, C ve D için y = A sin [(2p@B)(x – c)] + D genel

sinüs eğrisi (Örnek 2).
Şekil 1.77 böyle bir fonksiyonun sıcaklık verilerini temsil etmekte nasıl kullanılacağı-
nı göstermektedir. Şekildeki veri noktaları 1941’den 1970’e kadar Ulusal Hava Servi-
si’nden alınan verilere dayanan Fairbanks, Alaska için ortalama hava sıcaklıklarıdır. Veri-
lere uydurulan sinüs fonksiyonu, ƒ Fahrenheit cinsinden sıcaklık ve x yılın başından
itibaren geçen gün sayısı olmak üzere
ƒsxd = 37 sin c sx - 101d d + 25,

2p
365
ile verilmektedir. Bir hesap makinesi veya bilgisayar üzerinde sinüzoidal yaklaşım
seçeneği ile elde edilen uyum, sonraki bölümde tartışacağız, verinin gidişatını yakalamak
için oldukça iyidir.
60
Sıcaklık (°F)
40
20
20
Ocak Şubat Mart Nisan Mayıs Haziran TemmuzAğustos Eylül Ekim Kasım Aralık Ocak Şubat Mart
fiEK‹L 1.77 Fairbanks, Alaska, için normal ortalama hava sıcaklıkları veri noktaları olarak
işaretlenmiştir (lacivert). Sinus yaklaşım fonksiyonu (kahverengi)
ƒ(x) = 37 sin [(2p@365)(x – 101)] + 25
ALIfiTIRMALAR 1.6
6. Aşağıda verilen fonksiyon değerleri tablosunu doldurun. Verilen
Radyan, Derece ve Dairesel Yaylar
bir açıda fonksiyon tanımlı değilse, “TNSZ” yazın. Tablo veya
1. 10 m yarıçaplı bir çemberde, (a) 4p@5 radyanlık, (b) 110°’lik bir hesap makinesi kullanmayın.
merkez açıya karşılık gelen yayın uzunluğu ne kadardır?
2. 8 yarıçaplı bir çemberdeki merkez açı 10p uzunluğunda bir yaya U –3P@2 –P@3 –P@6 P@4 5P@6
karşılık gelmektedir? Açıyı radyan ve derece cinsinden bulun.
sin u
3. 12 inç çaplı bir çemberin çevresinde bir yay işaretleyip, yayın uç-
cos u
larından çemberin merkezine doğrular çizerek 80°’lik bir açı elde
tan u
etmek istiyorsunuz. Bir inçin onda biri hassasiyetle yayın uzunlu-
cot u
ğu ne olmalıdır?
sec u
4. 1 m çapında bir tekerleği yer seviyesinin 30 cm yukarısına döndü- csc u
rürseniz, tekerlek hangi açıyla döner? Cevabınızı radyan (1@10 has-
sasiyetle) ve derece (1 derecelik hassasiyetle) cinsinden veriniz.
7-12 alıştırmalarında sin x, cos x ve tan x’ten biri verilmiştir. x belir-
tilen aralıktaysa, diğer ikisini bulunuz.
Trigonometrik Fonksiyonlar› Hesaplamak
x 苸 c , pd x 苸 c0, d
5. Aşağıda verilen fonksiyon değerleri tablosunu doldurun. Verilen 3 p p
7. sin x = , 8. tan x = 2,
bir açıda fonksiyon tanımlı değilse, “TNSZ” yazın. Tablo veya 5 2 2
x 苸 c- , 0 d 10. cos x = - , x 苸 c , pd
hesap makinesi kullanmayın.
1 p 5 p
9. cos x = ,
3 2 13 2
x 苸 cp, d x 苸 cp, d
U –P
P –2P
P@3 0 P@2 3P
P@4
1 3p 1 3p
11. tan x = , 12. sin x = - ,
sin u 2 2 2 2
cos u
tan u Trigonometrik Fonksiyonlar› Çizmek
cot u 13-22 alıştırmalarındaki fonksiyonları çizin. Her fonksiyonun periyo-
sec u du nedir?
csc u 13. sin 2x 14. sin (x@2)
px 39. cos sp + xd 40. sin s2p - xd
15. cos px 16. cos
41. sin a 42. cos a
2
px 3p 3p
17. -sin 18. -cos 2px - xb + xb
3 2 2
19. cos ax - b 20. sin ax + b ’nin değerini sin a + b .’ü hesaplayarak bulun.
p p 7p p p
43. sin
2 2 12 4 3
21. sin ax - b + 1 22. cos ax + b - 1 ’nin değerini cos a + b .’ü hesaplayarak bulun.
p p 11p p 2p
44. cos
4 4 12 4 3
p
23-26 alıştırmalarındaki fonksiyonları ts-düzleminde (t yatay, s dikey 45. cos . ’nin değerini bulun.
12
eksen) çizin. Her fonksiyonun periyodu nedir? Grafiklerin simetrileri
nelerdir? 5p
46. sin . ’nin değerini bulun.
12
23. s = cot 2t 24. s = -tan pt
25. s = sec a b 26. s = csc a b

pt t
2 2 Çift Aç› Formüllerini Kullanma
47-50 alıştırmalarındaki fonksiyonların değerlerini bulun.
T 27. a. –3p@2 ⱕ x ⱕ 3p@2 için y = cos x ve y = sec x fonksiyonlarını
birlikte çizin. cos x’in işaretlerine ve değerlerine göre sec x’in p p
47. cos2 48. cos2
davranışını açıklayın. 8 12
b. –p ⱕ x ⱕ 2p için y = sin x ve y = csc x fonksiyonlarını bir- p p
likte çizin. sin x’in işaretlerine ve değerlerine göre csc x’in 49. sin2 50. sin2
12 8
davranışını açıklayın.
T 28. –7 ⱕ x ⱕ 7 için y = tan x ve y = cot x fonksiyonlarını birlikte Teori ve Örnekler
çizin. tan x’in işaretlerine ve değerlerine göre cot x’in davranışını
açıklayın. 51. Tanjant toplama formülü İki açının toplamının tanjantının
standart toplamı
29. y = sin x ve y = ⎢⎣sin x ⎥⎦ fonksiyonlarını birlikte çizin. ⎢⎣sin x ⎥⎦ ’in
tan A + tan B
değer ve tanım kümeleri nedir? tansA + Bd = .
1 - tan A tan B
30. y = sin x ve y = ⎡⎢sin x ⎤⎥ fonksiyonlarını birlikte çizin. ⎡⎢sin x ⎤⎥ ’in olarak verilir. Formülü çıkartın.
değer ve tanım kümeleri nedir? 52. (Alıştırma 51’in devamı) tan (A – B) için bir formül türetin.
53. Aşağıdaki şekildeki üçgene kosinüs kuralını uygulayarak
Ek Trigonometrik Ba¤›nt›lar cos (A – B) için bir formül türetin.
31-36 alıştırmalarındaki bağıntıları türetmek için açı toplama formül-
lerini kullanın. y
31. cos ax - b = sin x 32. cos ax + b = -sin x

p p 1
2 2
33. sin ax + b = cos x 34. sin ax - b = -cos x

p p
2 2 A
B
1
35. cos (A – B) = cos A cos B + sin A sin B (Alıştırma 53 farklı bir x
0 1
türetme tanıtmaktadır )
36. sin (A – B) = sin A cos B – cos A sin B
37. cos (A – B) = cos A cos B + sin A sin B bağıntısında B = A
alırsanız ne olur? Bu sonuç daha önceden bildiğiniz bir şeyle
uyuşuyor mu?
54. a. sin (A + B) için toplama formülünü elde etmek üzere
sin u = cos a - ub denklemine cos (A – B) formülünü
38. Açı toplama formüllerinde B = 2p alırsanız ne olur? Sonuçlar
daha önceden bildiğiniz bir şeylerle uyuşuyor mu? p
2
uygulayın.
Aç› Toplama Formüllerini Kullanma
b. Alıştırma 35 teki cos (A – B) formülünde B yerine –B yazarak
39-42 alıştırmalarında, verilen büyüklüğü sinx ve cosx cinsinden ifade
cos (A + B) için formül türetin.
edin.
55. Bir üçgenin iki kenarı a = 2, b = 3 ve bir açısı C = 60°’dir. 65. Fairbanks, Alaska’daki sıcaklık Genel bir
c kenarının uzunluğunu bulunuz.
ƒsxd = 37 sin a
56. Bir üçgenin iki kenarı a = 2, b = 3 ve bir açısı C = 40°’dir. c ke- 2p
sx - 101db + 25 .
narının uzunluğunu bulun 365
57. Sinüs kuralı a, b ve c bir üçgendeki A, B ve C açılarının sinüs fonksiyonunun (a) genliğini, (b) periyodunu, (c) yatay kay-
karşılarındaki kenarlarsa, sinüs kuralı
masını ve (d) dikey kaymasını bulun.
sin A sin B sin C
a = b = c . 66. Fairbanks, Alaska’daki sıcaklık Alıştırma 65’teki denklemi kul-
lanarak, aşağıdaki sorularda Şekil 1.77’de gösterilen Fairbanks,
olacağını söyler. Verilen şekilleri ve sin (p – u) = sin u bağıntı- Alaska’daki sıcaklık hakkında sorulanlara yaklaşık cevaplar bu-
sını kullanarak bu kuralı çıkarın. lun. Bir yılın 365 gün olduğunu varsayın.
A A
a. Görülen en düşük ve en yüksek ortalama günlük sıcaklık
nedir?
c h b c h b. Görülen en düşük ve en yüksek günlük ortalama sıcaklıkların
b
ortalaması nedir? Bu ortalama neden fonksiyonun dikey kay-
masıdır?
B a C B a C
B‹LG‹SAYARLI ‹NCELEMELER
58. Bir üçgenin iki kenarı a = 2, b = 3 ve bir açısı C = 60°’dir 67-70 alıştırmalarında, grafik olarak A, B, C ve D sabitlerinin değer-
(Alıştırma 55’teki gibi). Sinüs kuralını kullanarak B açısının lerlerini değiştirerek, genel
sinüsünü bulun.
ƒsxd = A sin a
59. Bir üçgenin bir kenarı c = 2 ve iki açısı A = p@4 ve B = p@3’tür. 2p
sx - Cdb + D
B
A’nın karşısındaki a kenarının uzunluğunu bulun.
60. sin x ⬇ x yaklaşımı x radyan olarak ölçüldüğünde, x’in küçük sinüs eğrisini inceleyeceksiniz. Alıştırmalardaki adımlar için bir BCS
T sayısal değerleri için, sin x ⬇ x olduğunu bilmek yararlıdır. veya bilgisayar grafik programı kullanın.
Bölüm 3.8’de, bu yaklaşımın neden doğru olduğunu göreceğiz. 67. Periyod B A = 3, C = D = 0 alın.
u x u ⬍ 0.1 ise, yaklaşımın hatası 5000’de 1’den azdır.
a. B = 1, 3, 2p, 5p değerleri için –4p ⱕ x ⱕ 4p aralığında ƒ(x)
a. Grafik çizicinizi radyan moduna ayarlarayarak, y = sin x ve fonksiyonunu çizin. Periyod arttıkça genel sinüs fonksiyonuna
y = x grafiklerini orijin yakınında birlikte çizin. x orijine ne olduğunu açıklayın.
yaklaştıkça ne gözlüyorsunuz?
b. B’nin negatif değerlerlerinde grafiğe ne olur? B = –3 ve
b. Grafik çizicinizi derece moduna ayarlayarak, y = sin x ve y = x B = –2p için deneyin.
grafiklerini orijin etrafında yine beraber çizin. Görüntünün
68. Yatay kayma C A = 3, B = 6 ve D = 0 alın.
radyan modunda elde edilenden farkı nedir?
a. C = 0, 1 ve 2 değerleri için –4p ⱕ x ⱕ 4p aralığında ƒ(x)’i çi-
c. Çabuk bir radyan mod kontrolü Hesap makineniz radyan
zin. C pozitif olarak artarken genel sinüs fonksiyonuna ne ol-
modunda mı? x’in orijine yakın bir değerinde, örneğin
duğunu açıklayın.
x = 0.1’de, sin x’i hesaplayın. sin x ≈ x ise, hesap makineniz
radyan modunda, yoksa değildir. Deneyin. b. C’nin negatif değerlerinde grafiğe ne olur?
c. Grafiğin yatay bir kayma göstermemesi için C’ye verilebile-
Genel Sinüs E¤rileri cek en küçük değer nedir? Cevabınızı çizerek gösterin.
ƒsxd = A sin a
2p 69. Dikey kayma D A = 3, B = 6 ve C = 0 alın.
sx - Cdb + D,
B a. D = 0, 1 ve 3 değerleri için –4p ⱕ x ⱕ 4p aralığında ƒ(x)’ i
çizin. D pozitif olarak artarken genel sinüs fonksiyonuna ne
için, 61–64 alıştırmalarındaki sinüs fonksiyonlarında A, B, C ve D’yi olduğunu açıklayın.
bulun ve grafiklerini çizin (Şekil 1.76 ya bakın).
b. D’nin negatif değerlerinde grafiğe ne olur?
1 1 70. Genellikle A B = 6, C = D = 0 alın.
61. y = 2 sin sx + pd - 1 62. y = sin spx - pd +
2 2
a. A pozitif olarak artarken genel sinüs fonksiyonuna ne olduğu-
63. y = - p sin a tb + p
2 p 1 L 2pt nu açıklayın. Cevabınızı A = 1, 5 ve 9 için ƒ(x)’i çizerek göste-
64. y = sin , L 7 0
2 2p L rin.
b. A’nın negatif değerlerinde grafiğe ne olur?
1.7 Hesap Makinesi ve Bilgisayarla Grafik Çizmek
Grafik çizen bir hesap makinesi veya grafik çizim programı olan bir bilgisayar, çok karma-
şık fonksiyonların grafiklerini büyük bir doğrulukla çizmemizi sağlar. Aksi halde bu fonk-
siyonların bir çoğu kolaylıkla çizilemez. Bununla birlikte, bu gibi araçları grafik çizmek
maksatlı kullanırken dikkatli olmak gerekir. Bu bölümde bu konulara yöneliyoruz. Bölüm
4 te, bir fonksiyonun grafiğinin bütün önemli özelliklerini doğru olarak gördüğümüze emin
olmamızda, analizin nasıl yardımcı olduğunu göreceğiz.
Grafik Çerçeveleri
Grafik çizim aracı olarak grafik çizen bir hesap makinesi veya bilgisayar kullanıldığında,
dikdörtgen bir ekranda veya görüntü çerçevesinde, grafiğin bir bölümü gösterilir. Ana
çerçeve çoğu kez grafiğin tam olmayan veya yanıltıcı bir resmini verir. Her iki eksende de
birimler veya ölçüler aynı olduğunda kare çerçeve terimini kullanırız. Bu, görüntü
çerçevesinin kendisinin şekil olarak kare olması demek değildir (genellikle dikdört-
gendir), x-biriminin y-birimine eşit olması demektir.
Bir grafik ana ekranda gösterildiğinde, grafiği ekrana uydurmak için x-birimleri
y-birimlerinden farklı olabilir. Ekrandaki görüntü çerçevesi, bağımsız ve bağlı değişken-
lerin minimum ve maksimum değerleri belirtilerek ayarlanır. Yani, bir a ⱕ x ⱕ b aralığı
ve bir c ⱕ y ⱕ d değer aralığı belirlenir. Makine, a ile b arasında eşit aralıklarla belirli
sayıda x değerleri seçer. x için bir ilk değerle başlayarak, grafiği çizilen fonksiyonun tanım
kümesinde yer alıyorsa ve ƒ(x), [c, d] değer kümesinde yer alıyorsa (x, ƒ(x)) noktası
işaretlenir. x, ƒ’nin tanım kümesinin dışında ise veya ƒ(x) belirlenen [c, d] değer aralığının
dışında ise bu durumda makine (x, ƒ(x)) noktasını işaretleyemediğinden bir sonraki x-
değerine geçer.
Makine bu yolla çok fazla sayıda (x, ƒ(x)) noktası işaretler ve işaretlenen her nokta ile
komşu nokta arasında, elle de yapabileceğimiz gibi, kısa bir doğru parçası çizerek grafiği
temsil eden eğriye yaklaşır. Genellikle, komşu noktalar birbirlerine o kadar yakındırlar ki
temsili grafik düzgün bir eğri görünümündedir. Bu işlem sırasında bazı şeyler ters gide-
bilir. Aşağıdaki örneklerde en çok karşılaşılan problemler gösterilmektedir.
ÖRNEK 1 Bir Görüntü Çerçevesi Seçmek

ƒ(x) = x – 7x2 + 28 fonksiyonunun grafiğini, aşağıdaki her bir ekran veya görüntü
3
çerçevesi içinde çizin.

(a) [–10, 10]’a [–10, 10] (b) [–4, 4]’a [–50, 10] (c) [–4, 10]’a [–60, 60]
Çözüm
(a) Çerçeve için, x-değerleri aralığını ve y-değerleri aralığını belirlemek için a = –10,
b = 10, c = –10 ve d = 10 seçeriz. Sonuç grafik Şekil 1.78a da gösterilmiştir.
Çerçevenin, grafiğin alt bölümünü kestiği ve x-değerleri aralığının çok geniş olduğu
gözükmektedir. Bir sonraki çerçeveyi deneyelim.
(b) Şimdi grafiğin daha çok özelliğini görüyoruz (Şekil 1.78b), fakat üst kısım kayıptır
ve x = 4 ten daha sağı görmeliyiz. Bir sonraki çerçeve yardımcı olacaktır.
(c) Şekil 1.78c grafiği yeni görüntü çerçevesi içinde göstermektedir. Bu çerçevede
grafiğin daha bütün bir resmini elde ettiğimize ve bunun 3. dereceden bir polinom
grafiğine uygun olduğuna dikkat edin. İyi bir görüntü çerçevesi seçmek bir deneme-
yanılma sürecidir ve bazı sorunları çözmeyi gerektirebilir.
10 10 60
–4 4
–10 10 –4 10
–10 –50 –60

(a) (b) (c)
fiEK‹L 1.78 Farklı görüntü çerçevelerinde ƒ(x) = x3 – 7x2 + 28’in grafiği (Örnek 1).
ÖRNEK 2 Kare Çerçeve

Bir grafik görüntülendiğinde Şekil 1.78b ve 1.78c.de olduğu gibi x-birimi y-biriminden
farklı olabilir. Sonuç, resimde yanıltıcı olabilecek bir bozulmadır.
Bir eksendeki birimleri, diğerindeki ölçeğe uydurmak için, sıkıştırarak veya uzatarak
görüntü çerçevesi doğru grafiği veren kare çerçeve yapılabilir. Çoğu sistemin içinde ekra-
nı “kare” yapacak fonksiyonlar bulunmaktadır. Sizinki kare değilse, bazı hesaplamalar ya-
parak ekran boyutunuzu elle kare haline getirmeniz veya gerçek çizimi önceden biliyor ol-
Şekil 1.79a da birbirine dik y = x ve y ⫽ -x + 322, doğruları ile y = 29 - x 2 ,

manız gerekir.
yarım çemberinin grafikleri, kare olmayan [–6, 6]’ya [–6, 8]’lik bir görüntü ekranında
görülmektedir. Bozulmaya dikkat edin. Doğrular dikmiş gibi gözükmemekte, yarım çem-
ber şekil olarak elips gibi gözükmektedir.
Şekil 1.79b de aynı fonksiyonların grafikleri, x-birimleri y-birimleri ile aynı olacak
şekilde ölçeklenmiş bir kare ekranda gözükmektedir. Her iki şekilde de [–6, 6]’ya
[–4, 4]’lük ekranındaki x-ekseninin aynı olduğuna, fakat Şekil 1.79b de ekranı kare yap-
mak için x-eksenindeki ölçeklemenin sıkıştırılmış olduğuna dikkat edin.
Şekil 1.79c, [–3, 3]’e [0, 4]’lük bir ekranda genişletilmiş bir görüntüyü kare içinde
vermektedir.
8 4 4
–6 6
–6 6
–3 3
–6 –4 0
(a) (b) (c)
fiEK‹L 1.79 Birbirine dik y = x ve y = -x + 3 22 , doğruları ve y = 29 - x 2 , yarım çemberinin grafikleri

(a) kare olmayan ekranda, (b) ve (c) kare ekranda (Örnek 2).
Bir rasyonel fonksiyonun paydası, görüntü ekranındaki bazı x-değerlerinde sıfır olu-
yorsa hesap makinesi veya bilgisayar grafik programı ekranın üstünden altına dikeye ya-
kın bir doğru parçası çizer. İşte bir örnek.
ÖRNEK 3 Bir Rasyonel Fonksiyonun Grafi¤i

1
y = . fonksiyonunun grafiğini çiziniz.
2 - x
Çözüm Şekil 1.80a grafiği [–10, 10]’a [–10, 10] luk bir kare çerçeve içinde göstermekte-
dir. x = 2 de neredeyse dikey olan doğru parçasına dikkat edin. O, aslında grafiğin bir
parçası değildir ve x = 2 fonksiyonun tanım kümesinde değildir. Bu doğru parçasını, dene-
me-yanılma yoluyla görüntü çerçevesini daha küçük olan ve daha iyi bir grafik veren
[–6, 6]’ya [–4, 4]’lük bir çerçeveye değiştirerek ortadan kaldırabiliriz (Şekil 1.80b).
10 4
–10 10 –6 6
–10 –4
(a) (b)
1
fiEK‹L 1.80 y = fonksiyonunun grafiği (Örnek 3).
2 - x
Bazen bir trigonometrik fonksiyonun grafiği çok hızlı salınır. Bir hesap makinesi veya
bilgisayar programı grafiğin noktalarını işaretleyip onları birleştirirken, maksimum ve mini-
mum noktalarının bir çoğu kaybolur. Neticede grafik çok yanıltıcıdır.
ÖRNEK 4 H›zla Sal›nan bir Fonksiyonun Grafi¤i

ƒ(x) = sin 100x fonksiyonunun grafiğini çizin.
Çözüm Şekil 1.81a ƒ’nin grafiğini [–12, 12]’ye [–1, 1]’lik bir görüntü çerçevesi içinde
göstermektedir. Sinüs eğrisinin –1 ile 1 arasında periyodik olarak salınması gerektiğinden
grafiğin çok tuhaf gözüktüğünü görüyoruz. Bu davranış Şekil 1.81a. da sergilenmedi. Da-
ha küçük, örneğin [–6, 6]’ya [–1, 1]’lik bir görüntü çerçevesi ile deneme yapabiliriz fakat
grafik daha iyi değildir (Şekil 1.81b). Zorluk şuradadır; ƒ(x) = sin 100x fonksiyonunun pe-
riyodu çok küçüktür (2p@100 ≈ 0.063). Çok daha küçük [–0.1, 0.1]’e [–1, 1]’lik görüntü
çerçevesini seçersek Şekil 1.81c de gösterilen grafiği elde ederiz. Bu grafik bir sinüs eğri-
sinin beklenen salınımlarını gösterir.
1 1 1
–12 12 –6 6 –0.1 0.1
–1 –1 –1
(a) (b) (c)
fiEK‹L 1.81 Üç görüntü çerçevesinde ƒ(x) = sin 100x fonksiyonunun grafikleri. Periyot 2p@100 ≈ 0.063 olduğundan,
hızla salınan bu fonksiyonun gerçek görünüşünü en iyi (c) deki küçük çerçeve gösterir (Örnek 4).
ÖRNEK 5 H›zla Sal›nan Baflka Bir Fonksiyon

1
y = cos x + sin 50x. fonksiyonunun grafiğini çizin.
50
Çözüm [–6, 6]’ya [–1, 1]’lik görüntü çerçevesinde, grafik daha çok üzerinde küçük, kes-
kin oynamalar olan kosinüs fonksiyonu gibi gözükmektedir (Şekil 1.82a). Çerçeveyi
önemli ölçüde küçülttüğümüzde, [–0.6, 0.6]’ya [0.8, 1.02]’lik çerçevede daha iyi bir görü-
nüş elde ederiz (Şekil 1.82b). Şimdi, kosinüs eğrisinin göreceli olarak daha büyük değerle-
rine eklenmiş, ikinci terim 1@50 sin 50x’in küçük fakat hızlı salınımlarını görüyoruz.
1 1.02
–6 6
–0.6 0.6
–1 0.8
(a) (b)
1
fiEK‹L 1.82 (a) da grafiği çizilmiş olan y = cos x + sin 50x fonksiyonun
50
(b) de yakın görüntüsünü görüyoruz. cos x terimi, kosinüs eğrisi boyunca
1
hızlı salınımlar üreten ikinci terim sin 50x ,’e göre baskındır (Örnek 5).
50
ÖRNEK 6 Kesirli Bir Tek Kuvvet Grafi¤i

1@3
y=x fonksiyonunun grafiğini çizin.
y = x 1>3 = 2
Çözüm Grafik çizim aygıtlarının çoğu Şekil 1.83a’daki grafiği gösterir. Şekil 1.38 deki
3
x grafiği ile karşılaştırdığımızda, x ⬍ 0 için sol kolun olmadığını görürüz.
Grafiklerin farklı olmalarının nedeni, çoğu hesap makinesi veya bilgisayar programının
2 2
–3 3 –3 3
–2 –2
(a) (b)
x # 1>3
fiEK‹L 1.83 y = x1@3’nin grafiği, sol kol eksik (a). (b) de ƒsxd = ƒxƒ
ƒxƒ
fonksiyonunun grafiğini her iki kolu da elde ederek çizdik. (Örnek 6 ya bakınız)
x1@3’ü e(1@3)ln x olarak hesaplamasıdır. (Üstel ve logaritmik fonksiyonlar Bölüm 7 de ince-

lenmektedir.) Logaritma fonksiyonu x’in negatif değerlerinde tanımlı olmadığından,
hesaplama aygıtı yalnızca x ⬎ 0 olduğu sağ kolu üretebilir.
Her iki kolu da gösteren tam resmi elde etmek için
x # 1>3
ƒsxd = ƒxƒ .
ƒxƒ
fonksiyonunun grafiğini çizebiliriz. Bu fonksiyon, x = 0 hariç (01@3 = 0 olmasına rağmen,
burada ƒ tanımsızdır ) x1@3’e eşittir. Şekil 1.83b de ƒ’nin grafiği gösterilmiştir.
Deneysel Modelleme: Toplanm›fl Verilerin E¤ilimini Yakalamak

Bölüm 1.4, Örnek 3 te, Kepler’in ‘‘bir gezegenin yörüngesinin periyodu, gezegenin
güneşe olan ortalama uzaklığının 3@2 kuvveti ile orantılıdır’’ hipotezinin makul olup ol-
madığını gerçekledik. Bir bağlı değişken ile bir bağımsız değişken arasındaki bir ilişkiyi
hipotezleştiremezsek, veri noktaları toplamalıyız ve bunlara uyan ve işaretli noktaların
eğilimini yakalayan bir eğri bulmaya çalışmalıyız. Veri noktalarına uyan bir eğri bulma
işlemine yaklaşım analizi ve eğriye bir yaklaşım eğrisi denir. Bir bilgisayar veya grafik
çizen hesap makinesi, eğri ile veri noktaları arasındaki dikey uzaklıkların kareleri
toplamını minimize eden özel bir eğri bularak, yaklaşım eğrisini bulur. Bu en küçük
kareler yöntemi Bölüm 14.7 alıştırmaları içinde incelenmektedir.
Birçok kullanışlı yaklaşım eğrisi tipi vardır: doğrular, kuvvet, polinom, üstel, logarit-
mik ve sinüzoidal eğriler gibi. Çoğu bilgisayar veya grafik çizen hesap makinesinin,
çeşitli yaklaşım eğrileri uyduran yaklaşım analizi özelliği vardır. Aşağıdaki örnek, Tablo
1.5’teki verileri lineer (doğrusal) bir denkleme uydurmak için, grafik çizen bir hesap
makinesinin lineer yaklaşım özelliğinin kullanılmasını göstermektedir.
ÖRNEK 7 Bir Yaklafl›m Do¤rusu Uydurmak

Tablo 1.5’teki verilerle başlayarak, posta pulu fiyatı için zamanın bir fonksiyonu olarak bir
TABLO 1.5 Bir A.B.D. posta model kurun. Modelin anlamlı olduğunu sağladıktan sonra 2010 yılındaki fiyatı tahmin
pulunun fiyat› etmekte kullanın.
Yıl x Fiyat y
Çözüm Bir pulun fiyatı için 1968 den itibaren bir model kuruyoruz. 1981de, birincisi üç
1968 0.06 sent ikincisi iki sent olan iki artış vardır. 1981 yılını listedeki diğer yıllarla karşılaştırıla-
1971 0.08 bilir kılmak için, bunları beş sentlik tek bir artış olarak, Tablo 1.6’daki datayı vermek üzere
1974 0.10 birleştiriyoruz. Şekil 1.84a, Tablo 1.6 için data çizimini vermektedir.
1975 0.13
1977 0.15
TABLO 1.6 Bir A.B.D. posta pulunun 1968 den itibaren fiyat›
1981 0.18
1981 0.20 x 0 3 6 7 9 13 17 19 23 27 30 34
1985 0.22 y 6 8 10 13 15 20 22 25 29 32 33 37
1987 0.25
1991 0.29 Data çizimi oldukça doğrusal olduğundan, doğrusal bir model ararız. Datayı bir hesap
1995 0.32 makinesine (veya bilgisayar programına) girdikten sonra lineer yaklaşım özelliğini
1998 0.33 seçerek yaklaşım doğrusunun
2002 0.37 y = 0.94x + 6.10
olduğunu buluruz.
60
Pulların fiyatları (sent)

50
40
30
20
10
x
0 10 20 30 40 50 60
1968 den sonra yıl
(a) (b)
fiEK‹L 1.84 (a) Tablo 1.6 daki (x, y) datasının çizimi. (b) Yaklaşım doğrusunun,
2010’daki pul fiyatını tahmin etmede kullanılması (Örnek 7).
Şekil 1.84b doğruyu ve data çizimini birlikte göstermektedir. Uyum dikkate değer ölçüde
iyidir, dolayısıyla model kabul edilebilir gözükmektedir.
Yaklaşım doğrusundan hesaplayarak 2010 (x = 42) da bir pulun fiyatının
y = 0.94(42) + 6.10 ⬇ 46 sent
olacağı sonucuna ulaşırız.
Öngörü, Şekil 1.84b’deki yaklaşım doğrusu üzerinde kahverengi nokta olarak işaretlen-
miştir.
ÖRNEK 8 Nüfus Tahmini ‹çin bir E¤ri Bulmak

Bir balık çiftliğinde, gelecekteki alabalık veya kedibalığı nüfusunu tahmin etmek isteye-
biliriz. Şekil 1.85’te bir besin içindeki maya hücreleri topluluğunun (biomass olarak
ölçülen) bir zaman içinde (saat olarak ölçülen) büyümesi hakkında R. Pearl tarafından
toplanan datanın çizimi görülmektedir.
y
300
250
Biomass
200
150
100
50
x
0 1 2 3 4 5 6 7
Zaman
fiEK‹L 1.85 Bir maya kültürünün geçen zamana

göre biomass büyüklüğü (Örnek 8).
(Data from R. Pearl, “The Growth of Population,” Quart. Rev.
Biol., Vol. 2 (1927), pp. 532–548.)
Noktaların çizimi, yukarı doğru eğrilme eğilimiyle oldukça düzgün gözükmektedir.

Bu eğilimi bir polinom (örneğin, y = ax2 + bx + c kuadratiği ile), bir kuvvet eğrisi
(y = axb) veya bir üstel eğri (y = aebx) uydurmakla yakalamayı deneyebiliriz. Şekil 1.86
bir kuadratik model uydurmak için bir hesap makinesinin kullanılması sonucunu göster-
mektedir.
y y = 6.10x2 – 9.28x + 16.43 kuadratik modelinin toplanan dataya oldukça iyi uyduğu
gözükmektedir (Şekil 1.86). Bu modeli kullanarak 17 saat sonraki nüfusu y(17) = 1622.65
250
olarak tahmin ederiz. Kuadratik modelimizin iyi bir model olup olmadığını görmek için
200 Pearl datasını biraz daha inceleyelim.
Biomass
150 Şekil 1.87 de bütün Pearl datasını gösterdik. Şimdi, y(17) = 1622.65 tahmininin gö-
100 zlenen 659.6 nüfusunu çok fazla aştığını görüyorsunuz. Kuadratik model daha doğru bir
50 değeri neden tahmin edememiştir?
x
0 1 2 3 4 5 6 7
Zaman y
2000
fiEK‹L 1.86 Pearl datasına bir kuadratik
uydurmak y = 6.10x2 – 9.28x + 16.43 1800
denklemini ve y(17) = 1622.65 tahmini 1600
verir (Örnek 8).
1400
1200
Maya Nüfusu
Gözlenen
Tahmin edilen
1000
800
600
400
200
x
0 4.5 9 13.5 18
Zaman (saat)
fiEK‹L 1.87 Pearl datasının geri kalanı (Örnek 8).
Problem, deneysel modeli kurmak için kullanılan datanın sınırları dışındaki değer-
lerde tahminde bulunmakta yatar (Bizim modelimizi oluşturan datanın sınırları 0 ⱕ x ⱕ 7
idi). Böyle ekstrapolasyon , özellikle seçilen model, temel oluşturan bir rasyonel öneri ile
desteklenmediğinde tehlikelidir. Bizim maya örneğimizde, nüfus artışını belirleyen
fonksiyonun neden kuadratik olmasını bekledik? Neden bir üstel fonksiyon değil? Bu du-
rum karşısında, gelecekteki değerleri nasıl tahmin ederiz? Çoğunlukla analiz yardım ede-
bilir. Bölüm 9 da nüfus artışını modellemede analizi kullanacağız.
Yaklafl›m Analizi
Yaklaşım analizinin dört adımı vardır:
1. Datayı çizin.
2. Bir yaklaşım denklemi bulun. Bir doğru için y = mx + b formunda, bir kua-
dratik için y = ax2 + bx + c formundadır.
2. Uyumu görmek için, yaklaşımın denkleminin grafiğini data grafiği üstüne
çizin.
4. Uyum tatmin edici ise tabloda olmayan x değerleri için y değerlerini tahmin
etmede yaklaşım denklemini kullanın.
ALIfiTIRMALAR 1.7
Bir Görüntü Çerçevesi Seçmek 31. x2 + 2x = 4 + 4y – y2 denklemi ile tanımlanan çemberin alt
yarısının grafiğini çizin.
1–4 alıştırmalarında, verilen görüntü çerçevelerinden hangilerinin, be-
lirtilen fonksiyon grafiğini en uygun gösterdiğini tespit etmek için 32. y 2 - 16x 2 = 1 . hiperbolünün üst kolunu çizin.
grafik çizen bir hesap makinesi veya bilgisayar kullanın. 33. ƒsxd = - tan 2x . fonksiyonunun dört periyodunu çizin.
4 2
1. ƒsxd = x - 7x + 6x x
34. ƒsxd = 3 cot + 1 . fonksiyonunun iki periyodunu çizin.
a. [–1, 1]’ye [–1, 1] b. [-2, 2]’ye [-5, 5] 2
c. [-10, 10]’ye [-10, 10] d. [-5, 5]’ye [-25, 15] 35. ƒsxd = sin 2x + cos 3x . fonksiyonunun grafiğini çizin.
3 2
2. ƒsxd = x - 4x - 4x + 16 36. ƒsxd = sin3 x . fonksiyonunun grafiğini çizin.
a. [-1, 1]’ye [-5, 5] b. [-3, 3]’ye [-10, 10]
Nokta Modunda Çizim
c. [-5, 5]’ye [-10, 20] d. [-20, 20]’ye [-100, 100]
Bir grafik çizim aracı kullanırken yanlış birleştirmelerden kaçınmanın
3. ƒsxd = 5 + 12x - x 3 bir başka yolu, sadece noktaları çizen ‘‘nokta modu”nu kullanmaktır.
a. [-1, 1]’ye [-1, 1] b. [-5, 5]’ye [-10, 10] Grafik aracınızda bu özellik varsa 37– 40 alıştırmalarındaki fonksi-
yonları çizmek için onu kullanın.
4. ƒsxd = 25 + 4x - x 2
c. [-4, 4]’ye [-20, 20] d. [-4, 5]’ye [-15, 25]
1 1
37. y = 38. y = sin x
x - 3
a. [-2, 2]’ye [-2, 2] b. [-2, 6]’ye [-1, 4] x3 - 1
c. [-3, 7]’ye [0, 10] d. [-10, 10]’ye [-10, 10] 39. y = x:x; 40. y = 2
x - 1
Yaklafl›m Analizi
Bir Görüntü Çerçevesi Belirlemek T 41. Tablo 1.7, inşaat işçilerinin yıllık ortalama tazminatlarını göster-
mektedir.
5–30 alıştırmalarında verilen fonksiyon için uygun bir görüntü çerçe-
vesi belirleyin ve bunu grafiği göstermek için kullanın.
x3 x2
5. ƒsxd = x 4 - 4x 3 + 15 6. ƒsxd = - - 2x + 1 TABLO 1.7 ‹nflaat iflçilerinin ortalama y›ll›k tazminat-
3 2
lar›
7. ƒsxd = x 5 - 5x 4 + 10 8. ƒsxd = 4x 3 - x 4
9. ƒsxd = x29 - x 2 10. ƒsxd = x 2s6 - x 3 d Yıllık Tazminat
Yıl (dolar)
11. y = 2x - 3x 2>3 12. y = x 1>3sx 2 - 8d
2>5
13. y = 5x - 2x 14. y = x 2>3s5 - xd 1980 22,033
15. y = ƒ x 2 - 1 ƒ 16. y = ƒ x 2 - x ƒ 1985 27,581
x + 3 1 1988 30,466
17. y = 18. y = 1 -
x + 2 x + 3
1990 32,836
x2 + 2 x2 - 1
19. ƒsxd = 20. ƒsxd = 1992 34,815
x2 + 1 x2 + 1
1995 37,996
x - 1 8
21. ƒsxd = 2 22. ƒsxd = 2 1999 42,236
x - x - 6 x - 9
2002 45,413
6x 2 - 15x + 6 x2 - 3
23. ƒsxd = 24. ƒsxd =
4x 2 - 10x x - 2
Kaynak: A.B.D Ekonomik Analiz Bürosu
25. y = sin 250x 26. y = 3 cos 60x
27. y = cos a b sin a b

x 1 x
28. y = a. Data için bir lineer yaklaşım denklemi bulunuz.
50 10 10
1 1 b. Yaklaşım doğrusunun eğimini bulunuz. Eğim neyi temsil
29. y = x + sin 30x 30. y = x 2 + cos 100x eder?
10 50
c. Lineer yaklaşım denkleminin grafiğini datanın nokta çizimi

üzerine yerleştirin. TABLO 1.9 Vas›ta durma mesafesi
d. Yaklaşım denklemini, inşaat işçilerinin 2010 daki yıllık orta-
lama tazminatlarını tahminde kullanın. Hız (mil/sa) Ortalama toplam durma mesafesi (ft)
T 42. Mevcut tek-aile evlerinin medyan fiyatı 1970 den beri sürekli
olarak artmıştır. Oysa, Tablo 1.8 deki data ülkenin çeşitli böl-
20 42
gelerinde farklılıklar olduğunu göstermektedir. 25 56
a. Kuzeydoğudaki ev fiyatları için bir lineer yaklaşım denklemi 30 73.5
bulunuz. 35 91.5
b. Yaklaşım doğrusunun eğimi neyi temsil eder? 40 116
c. Orta-batıdaki ev fiyatları için bir lineer yaklaşım denklemi bu- 45 142.5
lunuz. 50 173
d. Medyan fiyat nerede daha hızlı artar, Kuzeydoğuda mı veya 55 209.5
Orta-batıda mı?
60 248
65 292.5
70 343
TABLO 1.8 Tek-aile evlerinin medyan fiyat›
75 401
80 464
Kuzeydoğu Orta-Batı
Yıl (Dolar) (Dolar) Kaynak: A.B.D Kamu Yolları Bürosu
1970 25,200 20,100

1975 39,300 30,100 T 44. Stern dalgaları Bir gemiyi rotasına dik açılarla takip eden
stern dalgalarının gözlemi şunu ortaya çıkarmıştır: bu dalgaların
1980 60,800 51,900 tepeleri arasındaki mesafe (bunların dalga boyları) geminin
1985 88,900 58,900 hızıyla artmaktadır. Tablo 1.10 dalga boyu ile geminin hızı
1990 141,200 74,000 arasındaki bağıntıyı göstermektedir.
1995 197,100 88,300
2000 264,700 97,000
TABLO 1.10 Dalga boyu
®
Kaynak: Ulusal Emlakçılar Birliği Dalga boyu (m) Hız (km/h)
0.20 1.8
T 43. Vasıta durma mesafesi Tablo 1.9 bir otomobilin toplam 0.65 3.6
durma mesafesini hızının bir fonksiyonu olarak göstermektedir. 1.13 5.4
a. Tablo 1.9 daki data için kuadratik yaklaşım denklemi bulunuz. 2.55 7.2
b. Kuadratik yaklaşım denkleminin grafiğini datanın nokta çizi- 4.00 9.0
mi üzerine yerleştirin. 5.75 10.8
c. 72 ve 85 mil@sa hızları için ortalama toplam durma 7.80 12.6
mesafelerini tahmin etmede kuadratik yaklaşım denklemin
grafiğini kullanın. Cebirsel olarak doğrulayın. 10.20 14.4
d. Şimdi, 72 ve 85 mil@sa hızları için ortalama toplam durma 12.90 16.2
mesafelerini tahmin etmede lineer yaklaşım kullanın. 16.00 18.0
Yaklaşım doğrusunu datanın nokta çizimi üzerine yerleştirin. 18.40 19.8
Hangisi daha iyi uyumu verir, buradaki doğrumu yoksa (b)
deki grafik mi?
a. Tablo 1.10 daki data için x dalga boyu ve y geminin hızı ol- c. Kuvvet yaklaşım denkleminin grafiğini, dalga boyu 11m iken
mak üzere bir y = axb kuvvet yaklaşım denklemi bulunuz. geminin hızını tahmin etmek için kullanın. Cebirsel olarak
b. Kuvvet yaklaşım denkleminin grafiğini datanın nokta çizimi doğrulayın.
üzerine yerleştirin. d. Şimdi, dalga boyu 11m iken hızı tahmin etmek için lineer
yaklaşım kullanın. Yaklaşım doğrusunu datanın nokta çizimi
üzerine yerleştirin. Hangisi daha iyi uyumu verir, buradaki
doğrumu yoksa (b) deki grafik mi?
Bölüm 1 Tekrar Sorular›
1. Reel sayılar nasıl gösterilirler? Reel sayılar sisteminin özellikleri- 16. Fonksiyon nedir? Tanım kümesi nedir? Ya değerler kümesi? Bir
ni karakterize eden temel kategoriler nelerdir? Reel sayıların baş- fonksiyon için ok diyagramı nedir? Örnek verin.
lıca alt kümeleri nelerdir? 17. Reel değişkenli bir reel-değerli fonksiyonunun grafiği nedir?
2. Rasyonel sayılar, ondalık açılımlarla nasıl tanımlanırlar? İrrasyo- Dikey doğru testi nedir?
nel sayılar nelerdir? Örnek veriniz.
18. Parçalı tanımlı fonksiyon nedir? Örnek verin.
3. Reel sayıların sıralanma özellikleri nelerdir? Bunlar denklem
19. Analizde sık karşılaşılan önemli fonksiyon tipleri nelerdir? Her
çözmede nasıl kullanılırlar?
tipte bir örnek verin.
4. Bir sayının mutlak değeri nedir? Örnekler veriniz. | –a |, | ab |,
20. Grafiği bakımından, artan fonksiyon ne anlama gelir? Ya azalan
| a@b | ve | a + b |’nin | a | ve | b | ile ilişkileri nedir?
fonksiyon? Her birine örnek verin.
5. Mutlak değerler aralıkları veya aralıkların birleşimlerini tanımla-
makta nasıl kullanılırlar? Örnek verin. 21. Çift fonksiyon nedir? Ya tek fonksiyon? Böyle fonksiyonların ne
gibi simetri özellikleri vardır? Bunlardan nasıl yararlanabiliriz?
6. Kartezyen koordinat sistemini kullanarak düzlemdeki noktaları Ne tek ne çift olan bir fonksiyona örnek verin.
nasıl tanımlarız? x ve y değişkenlerine bağlı bir denklemin grafiği
nedir? 22. y, x ile orantılıdır demek ne demektir? Ya x3/2 ile? Orantılı ol-
manın geometrik açıklaması nedir? Bu açıklama ileri sürülen bir
7. Bir doğru üzerindeki iki noktanın koordinatlarını biliyorsanız, bu
orantılılığı test etmek için nasıl kullanılabilir?
doğrunun denklemini nasıl yazarsınız? Ya doğrunun eğimini ve
doğru üzerindeki noktalardan birini? Ya da doğrunun eğimini ve 23. ƒ ve g reel değerli iki fonksiyonsa, ƒ + g, ƒ – g, ƒg ve ƒ@g’nin
y-kesim noktasını? Örnek verin. tanım aralıkları ƒ ve g’ninkilere nasıl bağlıdır?
8. Koordinat eksenlerine dik doğruların standart denklemleri nedir? 24. Bir fonksiyonun bir diğeriyle bileşkesini almak ne zaman müm-
kündür? Bileşkelere ve değişik noktalardaki değerlerine örnekler
9. Aralarında dik doğruların eğimleri arasında nasıl bir ilişki vardır?
verin. Fonksiyonların bileşkesinin hangi sırada alındığının bir
Ya doğrular paralelse? Örnek verin.
önemi var mıdır?
10. Dikey olmayan bir doğrunun eğimi ile eğim açısı arasındaki ilişki
nedir? 25. Grafiğini k ⬎ 0 kadar yukarı veya aşağı, yahut sağa veya sola
kaydırmak için y = ƒ(x) fonksiyonunu nasıl değiştirirsiniz? Örnek
11. Koordinat düzleminde iki nokta arasındaki uzaklığı nasıl bulur- verin.
sunuz?
26. Grafiğini c ⬎ 1 kat sıkıştırmak veya uzatmak için y = ƒ(x)
12. Merkezi (h, k) ve yarıçapı a olan bir çemberin standart denklemi
fonksiyonunu nasıl değiştirirsiniz? Ya grafiği bir koordinat eks-
nedir? Birim çember ve denklemi nedir?
eninin diğer tarafına yansıtmak için? Örnek verin.
13. x2 + y2 + 4x – 6y + 12 = 0 çemberinin grafiğini çizmek için at-
27. Merkezi (h, k) olan bir elipsin standart denklemi nedir? Asal ek-
acağınız adımları açıklayın.
seni nedir? Yedek ekseni nedir? Örnekler verin.
14. Koordinat sisteminde merkezi (h, k) ve yarıçapı a olan çemberin
içindeki noktaları hangi eşitsizlik tanımlar? Ya çemberin içindeki 28. Radyan ölçü nedir? Radyandan dereceye nasıl geçersiniz? Ya
ve üzerindeki noktaları? Çemberin dışındaki noktaları? Ya da dereceden radyana?
çemberin dışındaki ve üzerindeki noktaları? 29. Altı temel trigonometrik fonksiyonu çizin. Bu grafiklerin simetri-
15. a, b ve c sabitler ve a ≠ 0 ise, y = ax2 + bx + c fonksiyonunun leri nelerdir?
grafiği hakkında ne söyleyebilirsiniz? Özel olarak, y = 2x2 + 4x 30. Periyodik bir fonksiyon nedir? Örnek verin. Altı temel
eğrisini nasıl çizersiniz? trigonometrik fonksiyonun periyotları nedir?
Bölüm 1 Tekrar Sorular› 69
31. sin2 u + cos2 u = 1 ve cos(A + B) ile sin(A + B)’nin formülleri bağlıdır? Örnekler verin. Genel sinüs eğrisini çizin ve A, B, C ve
kullanılarak, başka trigonometrik bağıntıların nasıl üretilebilece- D sabitlerini tanımlayın.
ğini gösterin. 33. Hesap makinesi veya bilgisayar grafik programı ile grafik çizer-
32. ƒ(x) = A sin ((2p@B)(x – C)) + D genel sinüs fonksiyonunun for- ken ortaya çıkan üç sorun söyleyin. Örnekler verin.
mülü, grafiğini kaydırma, uzatma, sıkıştırma ve yansıtma ile nasıl
Bölüm 1 Problemler
16. (–3, 6) ve (1, –2)den geçen
Eflitsizlikler
17. (0, 2) den geçen yatay doğru
1–4 alıştırmalarında eşitsizlikleri çözün ve çözüm kümelerini reel
doğru üzerinde gösterin. 18. (3, 3) ve (–2, 5) ten geçen
1. 7 + 2x Ú 3 2. -3x 6 10 19. eğimi –3 ve y-kesimi 3 olan
1 1 x - 3 4 + x 20. (3, 1) den geçen ve 2x – y = –2 doğrusuna paralel olan
3. sx - 1d 6 sx - 2d 4. Ú -
5 4 2 3 21. (4, –12) den geçen ve 4x + 3y = 12 doğrusuna paralel olan
22. (–2, –3) ten geçen ve 3x – 5y = 1 doğrusuna dik olan
Mutlak De¤er
23. (–1, 2) den geçen ve (1@2)x + (1@3)y = 1 doğrusuna dik olan
5–8 Alıştırmalarındaki denklemleri veya eşitsizlikleri çözün.
24. x-kesimi 3 ve y-kesimi -5 olan
5. ƒ x + 1 ƒ = 7 6. ƒ y - 3 ƒ 6 4
7. ` 1 - ` 7 8. ` ` … 5
x 3 2x + 7 Fonksiyonlar ve Grafikleri
2 2 3
25. Bir çemberin alanını ve çevresini çemberin yarıçapının fonksiyo-
nu olarak ifade edin. Sonra alanı çevrenin bir fonksiyonu olarak
Koordinatlar yazın.
9. Bir parçacık düzlemde A(–2, 5) noktasından y-eksenine Δy 26. Bir çemberin alanını ve çevresini çemberin yarıçapının fonksiyo-
3Δx’e eşit olacak şekilde ilerliyor. Parçacığın yeni koordinatları nu olarak ifade edin. Sonra alanı çevrenin bir fonksiyonu olarak
nedir? yazın.
10. a. A(8, 1), B(2, 10), C(–4,6), D(2, –3) ve E(14@3, 6) noktalarını 27. Birinci dörtte bir bölgedeki bir P noktası y = x2 parabolünün üze-
çizin. rindedir. P’nin koordinatlarını P’yi orijine bağlayan doğrunun
b. AB, BC, CD, DA, CE ve BD doğrularının eğimini bulun. eğim açısının bir fonksiyonu olarak yazın.
c. A, B, C, D ve E noktalarından herhangi dördü bir paralelkenar 28. Yerden yükselen bir sıcak hava balonu kalkış noktasından 500 ft
oluşturur mu? uzağa yerleştirilmiş bir tarayıcıyla izleniyor. Balonun yüksekliği-
d. Beş noktanın herhangi üçü aynı doğru üstünde midir? Nereden ni tarayıcıyla balon arasındaki doğrunun yerle yaptığı açının
biliyorsunuz? fonksiyonu olarak ifade edin.
e. Bu beş nokta tarafından belirlenen doğruların hangileri orijin- 29–32 alıştırmalarında, verilen fonksiyonun grafiğinin y-eksenine
den geçer? göre, orijine göre simetrik olup olmadığını veya her iki simetrininde
11. A(6, 4), B(4, –3) ve C(–2, 3) noktaları bir eşkenar üçgen oluştu- bulunmadığını belirleyin.
rur mu? Peki ya bir dik üçgen? Açıklayın. 29. y = x1@5 30. y = x2@5
12. y = 3x + 1 doğrusu üzerinde bulunan ve (0, 0) ile (–3, 4)’ dan eşit 2 2
31. y = x – 2x – 1 32. y = e–x
uzaklıkta olan noktanın koordinatlarını bulun.
33–40 alıştırmalarında, verilen fonksiyonun çift, tek olup olmadığını
Do¤rular veya her ikisinin de olmadığını belirleyin.
13–24 alıştırmalarında, belirtilen doğru için bir denklem yazın. 33. y = x 2 + 1 34. y = x 5 - x 3 - x
13. (1, –7)’dan geçen ve eğimi 3 olan 35. y = 1 - cos x 36. y = sec x tan x
4
14. (–1, 2) den geçen ve eğimi –1@2 olan x + 1
37. y = 38. y = 1 - sin x
x 3 - 2x
40. y = 2x 4 - 1
15. (0, –3) ten geçen dikey doğru
39. y = x + cos x
42. y = -2 + 21 - x
41–50 Alıştırmalarında, (a) tanım ve (b) değer kümelerini bulun. Mutlak değerli bileşkeler 65–68 alıştırmalarında, g1 ve g2 yi bir-
likte çizin. Sonra, g1 fonksiyonu uyguladıktan sonra mutlak değer al-
43. y = 216 - x 2
41. y = ƒ x ƒ - 2
mak grafiği nasıl etkiler açıklayınız.
44. y = 32 - x + 1
-x
45. y = 2e - 3 46. y = tan s2x - pd g1sxd g2sxd ƒ g1sxd ƒ
47. y = 2 sin s3x + pd - 1 48. y = x 2>5
50. y = -1 + 2
3
ƒ x3 ƒ
66. 2x ƒ 2x ƒ
65. x
3
49. y = ln sx - 3d + 1 2 - x
2
67. 4 - x ƒ 4 - x2 ƒ
Parçal› Tan›ml› Fonksiyonlar
68. x 2 + x 2
ƒx + xƒ
2-x,
51 ve 52 alıştırmalarında, (a) tanım ve (b) değer kümelerini bulun.
51. y = e
2x,
-4 … x … 0 Trigonometri
0 6 x … 4
69–72 alıştırmalarında, verilen fonksiyonun grafiğini çizin. Fonksiyo-
52. y = • x,
-x - 2, -2 … x … -1 nun periyodu nedir?
-1 6 x … 1
x
-x + 2, 1 6 x … 2 69. y = cos 2x 70. y = sin
2
53 ve 54 alıştırmalarında, fonksiyon için bir parçalı formül yazınız. px
71. y = sin px 72. y = cos
2
53. y 54. y
73. y = 2 cos ax - b . grafiğini çiziniz.
(2, 5) p
1 5 3
74. y = 1 + sin ax + b . grafiğini çiziniz.

p
x 4
0 1 2
x 75–78 alıştırmalarında, C açısı dik ve A, B ve C açılarının karşıların-

0 4 daki kenarları sırası ile a, b ve c olan bir ABC dik üçgeni veriliyor.
Fonksiyonlar›n Bileflkesi 75. a. c = 2 ve B = p@3 ise a ve b yi bulunuz.

55 ve 56 alıştırmalarında, b. b = 2 ve B = p@3 ise a ve c yi bulunuz.
a. sƒ ⴰ gds -1d . b. sg ⴰ ƒds2d . 76. a. a’yı A ve c cinsinden ifade ediniz.
c. sƒ ⴰ ƒdsxd . d. sg ⴰ gdsxd . b. a’yı A ve b cinsinden ifade ediniz.
bileşkelerini bulunuz. 77. a. a’yı B ve b cinsinden ifade ediniz.
2x + 2
1 1 b. c’yi A ve a cinsinden ifade ediniz.
55. ƒsxd = x , g sxd =
g sxd = 2
78. a. sin A’yı a ve c cinsinden ifade ediniz.
3
56. ƒsxd = 2 - x, x + 1 b. sin A’yı b ve c cinsinden ifade ediniz.
57 ve 58 alıştırmalarında, (a) ƒ ° g ve g ° ƒ için birer formül yazınız 79. Bir direğin yüksekliği Dikey bir direğin T tepesinden yerdeki
B ve C noktalarına iki tel geriliyor. C noktası direğin dibine B
g sxd = 2x + 2
ve her birinin (b) tanım kümesini (c) değer kümesini bulunuz.
57. ƒsxd = 2 - x 2, den 10 metre daha yakındır. BT teli yatayla 35° lik bir açı ve CT
58. ƒsxd = 2x, g sxd = 21 - x

teli yatayla 50° lik bir açı yapıyorsa direğin yüksekliği ne kadar-
dır?
Mutlak değerli bileşkeler 59–64 Alıştırmalarında, ƒ1 ve ƒ2 yi bir- 80. Bir su balonunun yüksekliği Aralarındaki uzaklık 2 km olan
likte çizin. Sonra, ƒ1 fonksiyonu uygulamadan önce mutlak değer A ve B noktalarındaki gözlemciler aynı anda bir su balonunun
fonksiyonunu uygulamak grafiği nasıl etkiler açıklayınız. yükseklik açısını sırasıyla 40° ve 70° olarak ölçüyorlar. Balon, A
ƒ1sxd ƒ2sxd ƒ1s ƒ x ƒ d ve B arasındaki doğru parçasının bir noktasının dikey olarak üz-
erinde ise balonun yüksekliğini bulunuz.
59. x ƒxƒ
3 T 81. a. ƒ(x) = sin x + cos (x@2) fonksiyonunu çiziniz.
60. x ƒ x ƒ3
b. Fonksiyonun periyodu ne olarak gözüküyor?
61. x 2 ƒ x ƒ2
c. (b) de bulduklarınızı cebirsel olarak doğrulayın.
1 1
62. x T 82. a. ƒ(x) = sin (1@x) fonksiyonunu çiziniz.
63. 2x 2ƒ x ƒ
ƒxƒ
b. ƒ’nin tanım ve değer kümeleri nelerdir?
64. sin x sin ƒ x ƒ c. ƒ periyodik midir? Cevabınızı açıklayınız.

Bölüm 1 Ek ve ‹leri Al›flt›rmalar 71
Bölüm 1 Ek ve ‹leri Al›flt›rmalar
Fonksiyonlar ve Grafikleri 12. a = 2, b = 3, C = p@4 ise c’yi bulun.
1. ƒ’nin grafiği veriliyor. Her bir fonksiyonun grafiğini çiziniz. 13. a = 2, b = 3, c = 4 ise sin B’yi bulun.
a. y = ƒ(–x) b. y = –ƒ(x) 14. a = 2, b = 4, c = 5 ise sin C’yi bulun.
c. y = –2ƒ(x + 1) + 1 d. y = 3ƒ(x – 2) – 2 Türetmeler ve ‹spatlar

y 15. Aşağıdaki bağıntıları ispatlayın.
1 - cos x sin x
a. =
sin x 1 + cos x
1 - cos x x
1 b. = tan2
1 + cos x 2
x
–1 16. Kosinüs kuralının aşağıda sözsüz olarak yapılan ispatını
açıklayın. (Kaynak: “Proof without Words: The Law of Cosines,”
Sidney H. Kung, Mathematics Magazine, Vol. 63, No.5, Dec.
2. [–3, 3] te tanımlı bir fonksiyonun grafiğinin bir parçası verilmiş- 1990, sayfa 342.)
tir. Fonksiyonun
a. çift b. tek 2a cos u b
olduğunu varsayarak grafiği tamamlayınız. ac
c b
y u
a a
(3, 2) a
2
1
x
0 1 2 3 17. ABC üçgeninin alanının (1@2)ab sin C = (1@2)bc sin A = (1@2)ca
–1
(1, –1) sin B ile verildiğini gösterin.
C
3. ƒ ° g = g ° ƒ olacak şekilde iki ƒ ve g fonksiyonu var mıdır?
Cevabınızın nedenini açıklayın.
b a
4. Aşağıdaki özelliği sağlayan iki ƒ ve g fonksiyonu var mıdır?
ƒ ve g’nin grafikleri doğrular değil, ancak ƒ ° g’nin grafiği bir
doğrudur. Cevabınızın nedenini açıklayın.
A c B
5. ƒ(x) tek bir fonksiyonsa, g(x) = ƒ(x) –2 hakkında ne söylenebilir?
Ya ƒ çiftse? Cevabınızın nedenini açıklayın.
2sss - adss - bdss - cd ile verildiğini gösterin.

18. ABC üçgeninin alanının
6. g(x), x’in butün değerleri için tanımlı bir tek fonksiyonsa, g(0)
hakkında bir şey söylenebilir mi? Cevabınızın nedenini açıklayın.
Burada s = (a + b + c)@2 üçgenin çevresinin yarısıdır.
7. | x | + | y | = 1 + x denklemini çizin.
19. Eşitsizliklerin özellikleri a ve b iki reel sayıysa, (ancak ve yalnız)
8. y + | y | = x + | x | denklemini çizin.
b – a pozitifse a b’den küçüktür deriz ve a < b yazarız. Bu tanımı
kullanarak aşağıda verilen eşitsizlik özelliklerini ispatlayın.
Trigonometri a,b ve c reel sayılarsa,
9-14 alıştırmalarında, ABC kenarları a, b ve c ve karşılarındaki açılar 1. a 6 b Q a + c 6 b + c
9. a = 23, A = p>3, B = p>4 . ise, b’yi bulun.

sırasıyla A, B ve C olan herhangi bir üçgendir.
2. a 6 b Q a - c 6 b - c
3. a 6 b ve c 7 0 Q ac 6 bc
10. a = 4, b = 3, A = p@4 ise, sin B’yi bulun.
4. a 6 b ve c 6 0 Q bc 6 ac
11. a = 2, b = 2, c = 3 ise cos A’yı bulun. (Özel durum: a 6 b Q -b 6 -a)
1 26. Aşağıdaki durumlarda y = a(x + b)3 + c grafiğine ne olur?

5. a 7 0 Q a 7 0
a. b ve c sabit kalırken a değişir.
1 1
6. 0 6 a 6 b Q 6 a b. b değişir (a ve c sabit, a ≠ 0)?
b
1 1 c. c değişir (a ve b sabit, a ≠ 0)?
7. a 6 b 6 0 Q 6 a
b 27. y = mx + 2 grafiğinin x-keseninin 1@2’den büyük olduğu bütün
20. Aşağıdaki eşitsizliklerin bütün a ve b reel sayıları için doğru eğimlerini bulun.
olduğunu gösterin.
Geometri
a. Ancak ve yalnız a2 ⬍ b2 ise | a | ⬍ | b |
28. Bir nesnenin kütle merkezi orijinden geçen bir doğru üzerinde sa-
b. | a – b | ⱖ || a | – | b || bit bir n hızıyla ilerlemektedir. Aşağıdaki şekil koordinat sistemi-
Üçgen eşitsizliğinin genelleştirilmesi Matematiksel tümevarımla ni ve hareket doğrusunu göstermektedir. Noktalar 1 saniye aralık-
aşağıdaki eşitsizliklerin herhangi n tane a1, a2, ... , an reel sayısı için lı konumları belirtmektedir. Şekildeki A1, A2, . . . , A5 alanları
geçerli olduğunu ispatlayın. (Matematiksel tümevarım Ek 1’de ele neden aynıdır? Kepler’in eşit alanlar kanunundaki gibi (Bölüm
alınmaktadır.) 13.6’e bakın), nesnenin kütle merkezini orijine bağlayan doğru
eşit zamanda eşit alanlar taramaktadır.
21. ƒ a1 + a2 + Á + an ƒ … ƒ a1 ƒ + ƒ a2 ƒ + Á + ƒ an ƒ
22. ƒ a1 + a2 + Á + an ƒ Ú ƒ a1 ƒ - ƒ a2 ƒ - Á - ƒ an ƒ y
23. ƒ hem tek hem de çiftse, ƒ’nin tanım aralığındaki her x için
ƒ(x) = 0 olduğunu gösterin. 10 t6
24. a. Tek-çift ayrışımları ƒ, tanım aralığı orijin etrafında simetrik, t5
yani x tanım aralığındaysa –x’in de tanım aralığında bulundu-
Kilometre
ğu bir fonksiyon olsun. ƒ’nin bir tek ve bir çift fonksiyonun A5 t
toplamı olduğunu gösterin: 5 A4
t
ƒ (x) = E(x) + O(x) A3
t2
A2
Burada E çift, O ise tek bir fonksiyondur (İpucu: A1 t1
E(x) = (ƒ(x) + ƒ(–x))@2 alın. E(–x) = E(x) olduğunu gösterin,
dolayısıyla E çiftir. Sonra O(x) = ƒ(x) – E(x) olduğunu gös- x
terin) 0 5 10 15
Kilometre
b. Teklik ƒ’yi bir tek ve bir çift fonksiyonun toplamı olarak
yazmanın tek bir yolu olduğunu gösterin. (İpucu: Bir yol (a)
29. a. Aşağıdaki şekildeki üçgenin AB kenarının orta noktası P’yi
şıkkında verilendir. Ayrıca, ƒ(x) = E1(x) + O1(x) ise (burada E1
orijine bağlayan doğrunun eğimini bulun (a, b ⬎ 0).
çift, O1 tektir), E – E1 = O1 – O olduğunu gösterin. Sonra y
Alıştırma 23’ü kullanarak, E = E1, O = O1 olduğunu gös-
terin.)
B(0, b)
Grafik Araflt›rmalar› - Parametrelerin Etkisi
25. Aşağıdaki durumlarda y = ax2 + bx + c grafiğine ne olur? P
a. b ve c sabit kalırken a değişir.
b. b değişir (a ve c sabit, a ≠ 0)? x
O A(a, 0)
c. c değişir (a ve b sabit, a ≠ 0)?
b. OP ne zaman AB’ye diktir?
BÖLÜM 1 Teknoloji Uygulama Projeleri
Mathematica ya Bir Bakış

Web sitesindeki Mathematica modullerini tamamlamak için Mathematica ya bir bakış yeterlidir.
Mathematica/Maple Module
Modeling Change:Yaylar, Sürüş Güvenliği, Radyoaktivite, Ağaçlar, Balıklar ve Memeliler.
Matematik modeller kurun ve yorumlayın, bunları analiz edin ve geliştirin ve bunları kullanarak tercihler yapın.
Bölüm
2 L‹M‹T VE SÜREKLL‹K
G‹R‹fi Limit kavramı, analizi cebir ve trigonometriden ayıran ana fikirdir. Bir eğriye teğet
bulmak veya bir nesnenin hızını bulmada temeldir.
Bu bölümde önce sezgisel, sonra da matematiksel olarak limiti geliştireceğiz. Limiti
bir ƒ fonksiyonunun nasıl değiştiğini tanımlamak için kullanırız. Bazı fonksiyonlar sürekli
olarak değişir; x’teki küçük değişiklikler ƒ(x)’te de küçük değişikliklere neden olur. Bazı
fonksiyonların değerleri kesikli veya çok hızlı değişiyor olabilir. Limit kavramı bu davra-
nışları ayırt etmek için kesin bir yol verir. Ayrıca, fonksiyon grafiklerinin teğet doğrularını
bulmakta da limiti kullanırız Bu geometrik uygulama bizi hemen bir fonksiyonun türevi
kavramına götürür. Bölüm 3’te derinlemesine inceleyeceğimiz türev bir fonksiyonun de-
ğerlerinin nasıl değiştiğini belirler.
2.1 De¤iflim Oranlar› ve Limitler
Bu bölümde ortalama ve anlık değişim oranlarını tanıtıyoruz. Bu da bizi bu bölümün ana

fikrine, limit fikrine götürecektir.
Ortalama ve Anl›k H›z

Hareket eden bir cismin bir zaman aralığındaki ortalama hızı katedilen mesafenin geçen
zamana bölünmesi ile bulunur. Ölçü birimi, uzunluk@birim zaman dır: kilometre@saat,
feet@saniye veya eldeki probleme ne uyuyorsa.
ÖRNEK 1 Bir Ortalama H›z Bulmak

Bir taş yüksek bir uçurumun tepesinden serbest düşmeye bırakılır.
(a) ilk 2 saniyedeki,
(b) birinci ve ikinci saniyeler arasındaki 1 saniyelik aralıktaki ortalama hızı nedir?
Çözüm Bu problemin çözümünde 16. yy sonlarında Galileo tarafından keşfedilen şu

gerçeği kullanırız: dünya yüzeyine yakın yerlerde durgun (hareketsiz) durumdan yere
doğru serbest düşmeye bırakılan bir katı cisim, geçen zamanın karesi ile orantılı bir yol
katedecektir (Cismi yavaşlatacak hava direncinin ihmal edildiği ve cisme etkiyen tek
73
74 Bölüm 2: Limit ve Süreklilik
TARIHSEL BIYOGRAFI* kuvvetin yer çekimi ivmesi olduğu kabul ediliyor. Bu tip harekete serbest düşme deriz). t
Galileo Galilei saniyede düşülen mesafe feet olarak y ise Galileo kanunu
(1564–1642) y = 16t2
dir. Burada 16 orantı sabitidir.
Verilen bir zaman aralığında taşın ortalama hızı, konumdaki değişiklik Δy’nin zaman
aralığı Δt’ye bölümüdür.
¢y 16s2d2 - 16s0d2 ft
(a) İlk 2 saniyede: = = 32 sec
sn
¢t 2 - 0
¢y 16s2d2 - 16s1d2 ft
(b) İlk saniyeden ikinci saniyeye = = 48 sec
¢t 2 - 1 sn
Şimdiki örnek, düşmekte olan bir cismin ortalama hızına gittikçe kısalan zaman
aralıklarında baktığımızda neler olduğunu incelemektedir.
ÖRNEK 2 Bir Anl›k H›z Bulmak

Düşmekte olan bir taşın t = 1 sn. ve t = 2 sn. zamanlarındaki hızını bulun.
Çözüm Uzunluğu Δt = h olan [t0, t0 + h] zaman aralığında taşın ortalama hızını
¢y 16st0 + hd2 - 16t0 2
= . (1)
¢t h
olarak hesaplayabiliriz.
Bu formülü, h = 0 alarak t0 = 0 anındaki “anlık” hızı hesaplamakta kullanamayız, çünkü 0
ile bölme yapamayız. Ancak, t0 = 1 ve t0 = 2 zamanlarında başlayan ve giderek kısalan za-
man aralıklarındaki ortalama hızları hesaplamada kullanabiliriz. Bunu yaptığımız zaman,
karşımıza belirli bir kalıp çıkar (Tablo 2.1).
TABLO 2.1 K›sa zaman aral›klar›nda ortalama h›zlar

Δy 16 (t 0 + h ) − 16t 0
2 2
Ortalama hız: =
Δt h
Zaman aralığının t0 1’de başlayan t0 2’de başlayan
uzunluğu h zaman aralığında h zaman aralığında
h ortalama hız ortalama hız
1 48 80
0.1 33.6 65.6
0.01 32.16 64.16
0.001 32.016 64.016
0.0001 32.0016 64.0016
t0 = 1 anında başlayan aralıklardaki ortalama hız, aralığın uzunluğu azaldıkça 32 gibi

bir sınır değere yaklaşıyor gibidir. Bu da t0 = 1 anında taşın 32 ft@sn hızla düştüğüne işaret
etmektedir. Bunu cebirsel olarak doğrulayalım.
Calculus’un tarihsel figürleri, esas elemanların gelişimleri ve konuları hakkında daha fazlasını öğrenmek
için www.aw-bc.com@thomas’ı ziyaret edin.
2.1 De¤iflim Oranlar› ve Limitler 75
Yukarıdaki (1) denkleminde t0 = 1 alır ve payı açıp kısaltmaları yaparsak

¢y 16s1 + hd2 - 16s1d2 16s1 + 2h + h 2 d - 16
= =
¢t h h
2
32h + 16h
= = 32 + 16h.
h
buluruz.
h’nin 0’dan farklı değerleri için iki taraftaki ifadeler özdeştir ve ortalama hız
32 + 16h ft@sn dir. Şimdi, h 0’a yaklaşırken ortalama hızın neden 32 + 16(0) = 32 ft@sn
gibi bir sınır değerinin var olduğunu görebliriz.
Aynı şekilde (1) denkleminde t0 = 2 almak, h’nin 0’dan farklı değerleri için
¢y
= 64 + 16h
¢t
verir. h gittikçe 0’a yaklaştğında t0 = 2 s deki ortalama hızın sınır değeri 64 ft@sn dir.
Ortalama De¤iflim Oranlar› ve Kirifller

Herhangi bir y = ƒ(x) fonksiyonu verilmişse, y’nin [x1, x2] aralığında x’e bağlı ortalama
değişimini y’deki değişim değeri Δy = ƒ(x2) – ƒ(x1)’i değişimin oluştuğu aralığın uzunluğu
Δx = x2 – x1 = h’ye bölerek hesaplarız.
TANIM Bir Aral›k Üzerinde Ortalama De¤iflim Oran›

y = f(x)’in [x1, x2] aralığında x’e bağlı ortalama değişiminin oranı
¢y ƒsx2 d - ƒsx1 d ƒsx1 + hd - ƒsx1 d
= x2 - x1 = , h Z 0.
¢x h
Geometrik olarak, [x1, x2] aralığında ƒ’nin ortalama değişim oranı P(x1, ƒ(x1)) ile
Q(x2, ƒ(x2)) noktalarından geçen doğrunun eğimidir (Şekil 2.1). Geometride, bir eğrinin
iki noktasını birleştiren doğruya eğrinin kirişi denir. Yani, ƒ’nin x1’den x2’ye ortalama
y
y ⫽ f (x)
değişim oranı PQ kirişinin eğimiyle aynıdır.
Deney yapan biyologlar çoğunlukla kontrollü laboratuvar ortamında toplulukların
Q(x 2, f(x 2 )) büyüme hızını bilmek isterler.
Kiriş
ÖRNEK 3 Bir Laboratuvar Toplulu¤unun Ortalama Büyüme Oran›
⌬y Şekil 2.2, 50 günlük bir deneyde bir meyve sineği (Drosophila) topluluğunun nasıl
p(x1, f(x1)) büyüdüğünü göstermektedir. Sinek sayısı belirli aralıklarla sayılmış, bulunan değerler za-
mana karşı işaretlenmiş ve noktalar düzgün bir eğriyle birleştirilmiştir (Şekil 2.2 de mavi
⌬x ⫽ h renkli). 23. günden 45. güne ortalama büyüme oranını bulun.
x
0 x1 x2
Çözüm 23. günde 150, 45. günde 340 sinek vardır. Yani, 45 – 23 = 22 günde sinek sayısı
340 – 150 = 190 artmıştır. Topluluğun 23. günden 45. güne kadar ortalama değişim oranı
fiEK‹L 2.1 y = ƒ(x) grafiğinin bir kirişi.
Eğimi Δy@Δx, ƒ’nin [x1, x2] Δp 340 − 150 190
Ortalama değişim oranı: = = ≈ 8.6 sinek@gün
aralığındaki ortalama değişim Δt 45 – 23 22
oranıdır.
350
Q(45, 340)
300
Sinek sayısı
250 ⌬p = 190
200 ⌬p
P(23, 150) ⬇ 8.6 sinek/gün
⌬t
150
⌬t = 22
100
50
t
0 10 20 30 40 50
Zaman (gün)
fiEK‹L 2.2 Kontrollü bir deneyde bir meyve sineği topluluğunun

büyümesi. 22 günde ortalama değişim oranı, kirişin Δp@Δt
eğimidir.
olarak bulunur. Bu ortalama, Şekil 2.2’deki grafiğin P ve Q noktalarından geçen kirişin

eğimidir.
Örnek 3’te hesaplanan 23. günden 45. güne kadarki ortalama değişim oranı 23. günde
topluluğun ne kadar hızlı değiştiğini belirtmez. Bunun için, söz konusu gün içindeki za-
man aralıklarını incelememiz gerekir.
ÖRNEK 4 23. Gündeki Büyüme Oran›

Örnek 3’teki topluluktaki sinek sayısının 23. gündeki büyüme hızı nasıldır?
Çözüm Bu soruyu yanıtlamak için, 23. günden başlayarak gittikçe küçülen zaman
aralıklarındaki değişim oranını inceleriz. Geometrik olarak, bu oranları eğri üzerinde
giderek P’ye yaklaşan bir Q noktaları dizisi için P’den Q’ya giden kirişlerin eğimlerini
hesaplayarak buluruz (Şekil 2.3).
PQ’nun eğimi = Δp@Δt B(35, 350)

350
Q (sinek@gün) Q(45, 340)
300
340 - 150 250
(45, 340) L 8.6
Sinek sayısı
45 - 23 200
330 - 150 P(23, 150)
(40, 330) L 10.6 150
40 - 23
100
310 - 150
(35, 310) L 13.3 50
35 - 23
265 - 150 t
(30, 265) L 16.4 0 10 20 30 40 50
30 - 23 A(14, 0) Zaman (gün)
fiEK‹L 2.3 Meyve sineği grafiğindeki P noktasından geçen dört kirişin konumları ve eğimleri (Örnek 4).
Tablodaki değerler Q’nun t koordinatı 45’ten 30’a düşerken kiriş eğimlerinin 8.6’dan
16.4’e yükseldiğini göstermektedir ve t 23’e giderken bu eğimlerin biraz daha artmasını
bekleriz. Geometrik olarak, kirişler P etrafında dönmekte ve şekildeki eğrinin P’den
geçtiği yönde giden kırmızı doğruya yaklaşmaktadır. İleride bu doğrunun P’deki eğrinin
teğeti olduğunu göreceğiz. Bu doğru (14, 0) ve (35, 350) noktalarından geçtiği için, eğimi
350 - 0 sinek@gün (yaklaşık olarak)
= 16.7 flies>day
35 - 14
bulunur. 23. günde, topluluk 16.7 sinek@gün gibi bir hızla artmaktadır.
Örnek 2’deki taşın t = 1 ve t = 2 anlarındaki düşüş oranlarına ve Örnek 4’ teki toplulu-

ğun t = 23 günündeki değişim oranına anlık değişim oranları denir. Örneklerin belirttiği
gibi, anlık oranları ortalama oranların sınır değerleri olarak buluruz. Örnek 4’te, nüfus eğ-
risinin 23. gündeki teğetinin kirişlerin bir sınır konumu olduğunu gördük. Yakından ilişki-
li olan anlık oran ve teğetler bir çok başka olayda da karşımıza çıkar. Bu ikisinden yapıcı
bir şekilde bahsetmek ve aralarındaki bağlantıyı daha iyi anlamak için, süreci sınır değer-
leri veya bundan sonra kullanacağımız adıyla limitler yardımıyla incelememiz gerekir.
Fonksiyon De¤erlerinin Limitleri

Örneklerimiz limitin kavramını akla getirmiştir. Yeterince ilerleyene kadar kesin tanımı er-
teleyerek şu gayrı resmi tanımla başlayalım.
ƒ(x), x0 civarında açık bir aralıkta tanımlı olsun (x0’da tanımlı olmayabilir). x0’a yete-
rince yakın bütün x için ƒ(x) L değerine keyfi derecede (istediğimiz ölçüde L’ye yakın)
yaklaşıyorsa, x x0’a yaklaşırken, ƒ L limitine yaklaşıyor deriz ve ‘‘x x0’a yaklaşırken
ƒ(x)’in limiti L dir’’ diye okunan
lim ƒsxd = L,
x:x0
yazarız. Aslında tanım şunu söyler: x x0’a yakın iken (x0’ın her iki tarafında ) ƒ(x) değer-
leri L sayısına yakındır.
Bu tanım gayrı resmidir, çünkü keyfi derecede yakın ve yeterince yakın gibi terim-
ler açık değildir; anlamları duruma göre değişir. Piston yapan bir işçiye göre yakın, bir
inç’in bir kaç binde biri anlamına gelebilirken, uzak galaksileri inceleyen bir astronom için
birkaç ışık yılı uzaklıkta anlamına gelebilir. Yine de, bu tanım belirli bazı fonksiyonların
limitini bulmamızı sağlayacak kadar açıktır. Ancak limit teoremlerini ispatlamaya koyul-
duğumuzda, Bölüm 2.3’teki daha açık tanıma gerek duyacağız.
ÖRNEK 5 Bir Fonksiyonun Bir Nokta Civar›ndaki Davran›fl›

x2 - 1
ƒsxd =
x - 1
fonksiyonu x = 1 civarında nasıl davranır?
Çözüm Verilen formül, x = 1 hariç bütün x reel sayıları için ƒ’yi tanımlı kılar. (0 ile böle-
meyiz). Herhangi bir x ≠ 1 değeri için, payı çarpanlarına ayırıp, ortak çarpanı sadeleştir-
erek formülü basitleştirebiliriz:
sx - 1dsx + 1d
ƒsxd = = x + 1, ≠1
xfor x Z 1.
x - 1
y Böylece ƒ’nin grafiği bir noktası, yani (1, 2), çıkartılmış olan y = x + 1 doğrusu olur. Bu
çıkartılmış nokta Şekil 2.4’te bir “boşluk” olarak gösterilmektedir. ƒ(1) tanımlı olmadığı
halde x’i 1’e yeterince yakın seçerek, ƒ(x)’in değerini 2’ye istediğimiz kadar yakın bula-
2
bileceğimiz açıktır (Tablo 2.2).
2
y ⫽ f(x) ⫽ x ⫺ 1
1 x⫺ 1
TABLO 2.2 x 1’e yaklaflt›kça, ƒ(x) = (x2 – 1) / (x – 1) 2’ye o kadar yaklafl›r.
x’in 1’in altında ve üstündeki x2 1

–1 0 1
x ƒ(x) x ⴙ 1, xⴝ1
değerleri x1
y
0.9 1.9
1.1 2.1
0.99 1.99
2
1.01 2.01
y⫽x⫹1
0.999 1.999
1
1.001 2.001
0.999999 1.999999
x 1.000001 2.000001
–1 0 1
fiEK‹L 2.4 ƒ’nin grafiği, ƒ’nin

tanımsız olduğu x = 1 dışında,
y = x + 1 doğrusuyla özdeştir x 1’e yaklaşırken ƒ(x) 2 limitine yaklaşır deriz ve bunu
(Örnek 5).
veya x2 - 1
lim ƒsxd = 2, or lim = 2.
x:1 x:1 x - 1
olarak yazarız.
ÖRNEK 6 Limit De¤eri Fonksiyonun x0’da Nas›l Tan›mland›¤›na Ba¤l› De¤ildir.

Şekil 2.5’teki ƒ fonksiyonu x = 1’de ƒ tanımsız olduğu halde, x → 1 iken limiti 2’dir.
2 ≠ g(1) olduğu halde, x → 1 iken, g fonksiyonunun limiti 2’dir. h fonksiyonu, x → 1 iken
y y y
2 2 2
1 1 1
x x x
–1 0 1 –1 0 1 –1 0 1
 x2 ⫺ 1 , x 1
2  ⫽
(a) f(x) ⫽ x ⫺ 1 (b) g(x) ⫽  x ⫺ 1 (c) h(x) ⫽ x ⫹ 1
x⫺ 1  1,
 x⫽1
fiEK‹L 2.5 x 1’e yaklaşırken ƒ(x), g(x) ve h(x) fonksiyonlarının hepsinin limiti 2 dir.
Halbuki, x = 1 de yalnız h(x)’in değeri limiti ile aynıdır (Örnek 6).
y limiti x = 1’deki değerine eşit olan tek fonksiyondur. h için, limx→1 h(x) = h(1) dir. Limitin
y=x ve fonksiyon değerinin bu şekilde eşitliği özel bir durumdur ve Bölüm 2.6’da buna
döneceğiz.
x0 Bazen limx→x0 ƒ(x) ƒ(x0) hesaplanarak bulunabilir. Örneğin, ƒ(x), ƒ(x0)’ın tanımlı
olduğu polinomların ve trigonometrik fonksiyonların cebirsel bir kombinasyonuysa, bu
geçerlidir (Bölüm 2.2 ve 2.6’te bunun hakkında daha çok şey söyleyeceğiz).
x
x0
ÖRNEK 7 ƒ(x0)’› Hesaplayarak Limit Bulmak
(a) Birim fonksiyon (a) lim s4d = 4
x:2
y (b) lim s4d = 4
x: -13
(c) lim x = 3
x:3
k y=k (d) lim s5x - 3d = 10 - 3 = 7
x:2
3x + 4 -6 + 4 2
(e) lim = = -
x: -2 x + 5 -2 + 5 3
x
0 x0
ÖRNEK 8 Birim ve Sabit Fonksiyonlar›n Her Noktada Limitleri Vard›r
(b) Sabit fonksiyon (a) ƒ birim fonksiyon ƒ(x) = x ise, x0’ın herhangi bir değeri için (Şekil 2.6a)
lim ƒsxd = lim x = x0 .
fiEK‹L 2.6 Örnek 8’deki fonksiyonlar x: x0 x: x0
(b) ƒ sabit fonksiyon ƒ(x) = k ise, (k sabit değerli fonksiyon) x0’ın herhangi bir değeri
için (Şekil 2.6b)
lim ƒsxd = lim k = k .
x:x0 x: x0
Örneğin,
lim x = 3 and
ve lim s4d = lim s4d = 4.
x:3 x: -7 x:2
tür. Bu sonuçları Bölüm 2.3 Örnek 3’te ispat edeceğiz.
Limitin var olmad›¤› birkaç durum fiekil 2.7’de gösterilmekte ve bir sonraki örnekte
incelenmektedir.
y y y
 0, x ⬍ 0 
1, x⫽0
y= y⫽x 1
 1, x 0 
1  0, x ⫽ 0
x x x
0 0 0 
 0, x0
y ⫽
 sin 1 , x ⬎ 0
 x
–1
(a) Birim basamak fonksiyonu U(x) (b) g(x) (c) f (x)
fiEK‹L 2.7 x 0’a yaklaşırken bu fonksiyonlardan hiç birinin limiti yoktur (Örnek 9).
ÖRNEK 9 Bir Fonksiyonun Tan›m Kümesindeki Bir Noktada Limiti Olmayabilir.

x → 0 iken aşağıdaki fonksiyonların davranışlarını inceleyin.
(a) Usxd = e
0, x 6 0
1, x Ú 0
1
x, x Z 0
(b) gsxd = L
0, x = 0
(c) ƒsxd = •
0, x … 0
1
sin x , x 7 0
Çözüm
(a) Sıçrar: Birim basamak fonksiyonu U(x)’in x → 0 iken limiti yoktur, çünkü değerleri
x = 0’da sıçrama yapar. x’in sıfıra yakın negatif değerleri için U(x) = 0’dır. x’in sıfıra
yakın pozitif değerleri içinse U(x) = 1’dir. x → 0 iken, U(x)’in yaklaştığı tek bir L
değeri yoktur (Şekil 2.7a).
(b) Çok büyür: x → 0 iken g(x)’in limiti yoktur, çünkü x → 0 iken g’nin değerleri mutlak
değer olarak çok büyür ve herhangi bir reel sayıya yaklaşmaz (Şekil 2.7b)
(c) Çok fazla salınır: x → 0 iken ƒ(x)’in limiti yoktur, çünkü fonksiyonun değerleri 0’ı
içeren bütün açık aralıklarda –1 ile +1 arasında salınır. x → 0 iken, değerleri herhangi
bir sayının yakınında kalmaz (Şekil 2.7c).
Limitleri Tahmin Etmek ‹çin Hesap Makinesi ve Bilgisayar Kullanmak

Tablo 2.1 ve Tablo 2.2, x x0’a yaklaştıkça bir limiti numerik olarak tahmin etmede bir he-
sap makinesi veya bilgisayar kullanımını göstermektedir. Bu prosedür Örnek 7 deki gibi
fonksiyonların limitleri için de başarılı olabilir (bunlar sürekli fonksiyonlardır ve Bölüm
2.6 da inceleneceklerdir). Ancak, hesap makineleri veya bilgisayarlar, bir noktada tanımlı
olmayan veya limiti olmayan fonksiyonlar için yanlış değerler verebilir veya yanlış izle-
nimlere yol açabilir. Bir fonksiyonun bir nokta civarındaki davranışı hakkında, bir hesap
makinesinin veya bir bilgisayarın ne zaman garip veya muğlak bilgiler verdiğini bilme-
mizde diferansiyel hesap bize yardımcı olacaktır (Bölüm 4.4 ve 4.6’ya bakın). Şimdilik,
bir limit değerini tahmin etmek için hesaplama araçları kullandığımızda gizli tuzakların
ortaya çıkabileceği konusunda basitçe dikkatli olmamız gerekir. İşte bir örnek.
ÖRNEK 10 Bir Limiti Tahmin Etmek

2x + 100 - 10
2
lim . limitini tahmin edin.
x:0 x2
Çözüm Tablo 2.3 te x = 0’a yakın bazı değerler için fonksiyonun değerleri listelenmiştir.
x, ±1, ±0.5, ±0.10 ve ±0.01 değerleri ile 0’a yaklaşırken fonksiyon 0.05 değerine yaklaşı-
yor gibi gözükmektedir.
x’in ±0.0005, ±0.0001, ±0.00001 ve ±0.000001 gibi daha küçük değerlerini alırsak
fonksiyon 0 değerine yaklaşıyor gibi gözükür.
Şu halde cevap nedir? 0.05 veya 0 mı yoksa başka bir değer mi? Hesap makinesi veya
bilgisayar değerleri muğlaktır. Fakat, sonraki bölümde tanıtılan limit teoremleri doğru li-
2x 2 + 100 - 10
TABLO 2.3 x = 0 civar›nda ƒ(x) ⫽ ’nin bilgisayar de¤erleri
x2
x ƒ(x)
;1 0.049876
;0.5 0.049969
t approaches
0.05’e yaklaşır?
0.05 ?
;0.1 0.049999
;0.01 0.050000
;0.0005 0.080000
;0.0001 0.000000
t approaches
0’a yaklaşır?0?
;0.00001 0.000000
;0.000001 0.000000
mit değerinin olduğunu doğrulayacaktır. Bu gibi problemler, birkaç gözlem yaparak elde
edebileceğimiz sonuçlar üzerine geliştirilen matematiksel muhakemenin gücünü gösterir.
Her iki yaklaşımın doğa gerçekleri karşısında avantajları ve dezavantajları vardır.
ALIfiTIRMALAR 2.1
3. Grafiği çizilen y = ƒ(x) fonksiyonu için aşağıdaki ifadelerden
Grafiklerden Limitler hangileri doğru, hangileri yanlıştır?
1. Grafiği çizilen g(x) fonksiyonu için, aşağıdaki limitleri bulun
a. lim ƒsxd vardır.
veya neden bulunmadıklarını açıklayın. x: 0
a. lim g sxd b. lim g sxd c. lim g sxd b. lim ƒsxd = 0 .
x: 1 x:2 x: 3 x: 0
c. lim ƒsxd = 1 .
y x:0
d. lim ƒsxd = 1 .
x: 1
y ⫽ g(x) e. lim ƒsxd = 0 .
1 x: 1
f. (–1, 1)deki her x0 için lim ƒsxd vardır.
x: x0
x
1 2 3 y
2. Grafiği çizilen ƒ(t) fonksiyonu için, aşağıdaki limitleri bulun 1 y ⫽ f(x)

veya neden bulunmadıklarını açıklayın.
a. lim ƒstd b. lim ƒstd c. lim ƒstd x
t: -2 t: -1 t: 0 –1 1 2
s
–1
1
s ⫽ f(t)
4. Grafiği çizilen y = ƒ(x) fonksiyonu için aşağıdaki ifadelerden
t hangileri doğru, hangileri yanlıştır?
–2 –1 0 1
a. lim ƒsxd yoktur.
–1 x:2
b. lim ƒsxd = 2 .
x:2
c. lim ƒsxd yoktur. 13. G(x) = (x + 6)@(x2 + 4x – 12) olsun.

x:1
d. (–1, 1) deki her x0 için lim ƒsxd vardır. a. x = –5.9, –5.99, –5.999,... noktalarında G’nin değerlerinin bir
x: x0
tablosunu yapın. Sonra limx→–6 G(x)’i tahmin edin. G’yi
e. (1, 3) teki her x0 için lim ƒsxd vardır.
x:x0 x = –6.1, –6.01, –6.001, ... gibi değerlerde hesaplarsanız ne
y bulursunuz?
y ⫽ f(x) b. (a)’da bulduklarınızı G’yi çizerek ve x → –6 iken grafikteki y-
1 değerlerini bulmak için ZOOM ve TRACE kullanarak
doğrulayın.
x
–1 1 2 3 c. limx→–6 G(x)’i cebirsel olarak bulun.
–1
14. h(x) = (x2 – 2x – 3)@(x2 – 4x + 3) olsun.
–2 a. x = 2.9, 2.99, 2.999, noktalarında h’nin değerlerinin
limx→3h(x)’i tahmin edin. h’yi x = 3.1, 3.01, 3.001, Á değer-
lerde hesaplarsanız ne bulursunuz?
Limitlerin Varl›¤› b. (a)’da bulduklarınızı h’yi x0 = 3 civarında çizerek ve x → 3
5 ve 6 alıştırmalarında limitlerin neden olmadığını açıklayın. iken grafikteki y değerlerini bulmak için ZOOM ve TRACE
x 1 kullanarak doğrulayın.
5. lim 6. lim
x: 0 ƒxƒ x:1 x - 1 c. limx→3 h(x) cebirsel olarak bulun.
7. Bir ƒ(x) fonksiyonu x = x0 hariç bütün reel x değerlerinde tanımlı 15. ƒsxd = sx 2 - 1d>s ƒ x ƒ - 1d . olsun.
olsun. limx→x0 ƒ(x)’in varlığı hakkında bir şey söylenebilir mi?
Yanıtınızı açıklayın. a. x0 = –1’e alttan ve üstten yaklaşan x değerleri için ƒ’nin değer-
lerinin bir tablosunu yapın. Sonra limx→–1 ƒ(x)’i tahmin edin.
8. Bir ƒ(x) fonksiyonu [–1, 1] aralığındaki bütün x değerlerinde
tanımlı olsun. limx→0 ƒ(x)’in varlığı hakkında bir şey söylenebilir b. (a)’da bulduklarınızı ƒ’yi x0 = –1 civarında çizerek ve x → –1
mi? Yanıtınızı açıklayın. iken grafikteki y-değerlerini bulmak için ZOOM ve TRACE
kullanarak doğrulayın.
9. limx→1 ƒ(x) = 5 ise ƒ x = 1’de tanımlı olmak zorunda mıdır?
Tanımlıysa, ƒ(1) = 5 midir? x = 1’de ƒ’nin değerleri hakkında c. limx→–1 ƒ(x) cebirsel olarak bulun.
herhangi bir sonuca varabilir miyiz? Açıklayın. 16. Fsxd = sx 2 + 3x + 2d>s2 - ƒ x ƒ d . olsun.
10. ƒ(1) = 5 ise, limx→1 ƒ(x) var olmak zorunda mıdır? Varsa, a. x0 = –2’ye alttan ve üstten yaklaşan x değerleri için F’nin
limx→1 ƒ (x) = 5 olmak zorunda mıdır? limx→1 ƒ(x) hakkında her- değerlerinin bir tablosunu yapın. Sonra limx→–2 F(x)’i tahmin
hangi bir sonuca varabilir miyiz? edin.
b. (a)’da bulduklarınızı F’yi x0 = –2 civarında çizerek ve x → –2
Limitleri Tahmin Etme
iken grafikteki y-değerlerini bulmak için ZOOM ve TRACE
T 11–20 alıştırmalarında grafik çizin bir hesap makinesi faydalı olabilir. kullanarak doğrulayın.
11. ƒ(x) = (x2 – 9)@(x + 3) olsun. c. limx→–2 F(x) cebirsel olarak bulun.
a. x = –3.1, –3.01, –3.001 ve hesap makinenizin izin verdiği
17. g(u) = (sinu)@u olsun.
uzunluktaki noktalarda ƒ’nin değerlerinin bir tablosunu yapın.
Sonra limx→–3 ƒ(x)’i tahmin edin. Bunun yerine ƒ’yi x = –2.9, a. u0 = 0’a alttan ve üstten yaklaşan u değerleri için g’nin değer-
–2.99, –2.999, ... gibi değerlerde hesaplarsanız ne bulursunuz? lerinin bir tablosunu yapın. Sonra limu→0 g(u) ’yı tahmin edin.
b. (a)’da bulduklarınızı ƒ’yi x0 = –3 civarında çizerek ve x→–3 b. (a)’da bulduklarınızı g’yi u0 = 0 civarında çizerek doğrulayın.
iken grafikteki y değerlerini bulmak için ZOOM ve TRACE 18. G(t) = (1 – cos t)@t2 olsun.
kullanarak doğrulayın. a. t0 = 0’a alttan ve üstten yaklaşan t değerleri için G’nin değer-
12. g sxd = sx 2 - 2d> A x - 22 B . olsun.

c. limx→–3 ƒ(x)’i cebirsel olarak bulun. lerinin bir tablosunu yapın. Sonra limx→0 G(t)’yi tahmin edin.
b. (a)’da bulduklarınızı G’yi t0 = 0 civarında çizerek doğrulayın.
a. x = 1.4, 1.41, 1.414 ve √2 ’nin artan ondalıklı değerleriyle 19. ƒ(x) = x1@(1–x) olsun.
g’nin bir tablosunu yapın. limx→√2 g(x)’i tahmin edin.
a. x0 = 1’e alttan ve üstten yaklaşan x değerleri için ƒ değer-
b. (a)’daki sonuçlarınızı g’yi x0 = √2 civarında çizerek ve lerinin bir tablosunu yapın. x → 1 iken ƒ’nin bir limiti var
x → √2 iken grafikteki y değerlerini bulmak için ZOOM ve mıdır? Varsa nedir? Yoksa, neden yoktur?
TRACE kullanarak doğrulayınız.
b. (a)’da bulduklarınızı ƒ’yi x0 = 1 civarında çizerek doğrulayın.
c. limx→√2 g(x)’i cebirsel olarak bulun.
20. ƒ (x) = (3x – 1)@(x) olsun. a. PQ1, PQ2, PQ3 ve PQ4 kirişlerinin eğimlerini, sırasıyla Şekil
2.3 teki gibi bir tablo düzenleyerek tahmin edin. Eğimlerin uy-
a. x0 = 0’a alttan ve üstten yaklaşan x değerleri için ƒ değer-
gun birimi nedir?
lerinin bir tablosunu yapın. x → 0 iken ƒ’nin bir limiti var
mıdır? Varsa nedir? Yoksa, neden yoktur? b. t = 20 s anında Cobra’nın hızını bulun.
b. (a)’da bulduklarınızı ƒ’yi x0 = 0 civarında çizerek doğrulayın. 36. Şekilde, ay yüzeyine 80 m mesafedeki bir indirme modülünden
düşen bir nesnenin zamana karşı düşülen mesafe (m) grafiği
Yerine Koyarak Limit Bulma görülmektedir.
21–28 alıştırmalarında değerleri yerine koyarak limitleri bulun. Eğer a. PQ1, PQ2, PQ3 ve PQ4 kirişlerinin eğimlerini, sırasıyla Şekil
mümkünse bir hesap makinesi veya bir graƒik programıyla yanıtları- 2.3 teki gibi bir tablo düzenleyerek tahmin edin.
nızı doğrulayın. b. Yüzeye çarptığında nesnenin hızı nedir?
21. lim 2x 22. lim 2x y
x: 2 x:0
-1 80 P
23. lim s3x - 1d 24. lim Q4
x: 1>3 x: 1 s3x - 1d
Düşülen mesafe (m)

60 Q3
3x 2
25. lim 3xs2x - 1d 26. lim
x: -1 x: -1 2x - 1 Q2
40
cos x
27. lim x sin x 28. lim Q1
x: p>2 x: p 1 - p 20
Ortalama De¤iflim Oranlar› 0 5 10

t
29–34 alıştırmalarında verilen aralık veya aralıklarda fonksiyonun or- Geçen zaman (saniye)
talama değişim oranını bulun.
29. ƒsxd = x 3 + 1 ; T 37. Küçük bir firmanın ilk beş yılındaki yıllık kâr tablosu aşağıda
verilmektedir:
a. [2, 3] b. [-1, 1]
2
30. g sxd = x ; Yıl 1000$ olarak kâr
a. [-1, 1] b. [-2, 0]
1990 6
31. hstd = cot t ;
1991 27
a. [p>4, 3p>4] b. [p>6, p>2] 1992 62
32. g std = 2 + cos t ; 1993 111
1994 174
33. Rsud = 24u + 1;
a. [0, p] b. [-p, p]
[0, 2] a. Kârları temsil eden noktaları yılın fonksiyonu olarak işaret-
34. Psud = u3 - 4 u2 + 5u; [1, 2] leyin ve olabildiğince düzgün bir eğriyle birleştirin.
35. Bir Ford Mustang Cobra’nın Hızı Aşağıdaki şekilde hareket- b. 1992 ve 1994 arasındaki ortalama kâr artış oranı nedir?
sizken ivmelenen bir 1994 Ford Mustang Cobra’nın zaman- c. Grafiğinizi kullanarak, 1992’de kârın hangi oranda değiştiğini
konum grafiği görülmektedir. bulun.
s
T 38. x = 1.2, x = 11@10, x = 101@100, x = 1001@1000, x = 10001@10000
P
650 ve x = 1 noktalarında F(x) = (x + 2)@(x – 2) fonksiyonunun değer-
600 lerinin tablosunu yapın.
Q4
500 Q3 a. Tablonuzdaki her x ≠ 1 için [1, x] aralığında F(x)’in ortalama
değişim oranını bulun.
Mesafe (m)
400 Q2
b. Gerekirse tablonuzu genişleterek, x = 1’de F(x)’in değişim
T 39. x Ú 0 .için g sxd = 2x olsun.

300 oranını bulmaya çalışın.
Q1
200
a. [1, 2], [1, 1.5] ve [1, 1 + h] aralıklarında g(x)’in x’e göre orta-
100 lama değişim oranını bulun.
t b. h’nin sıfıra yaklaşan değerlerinde, örneğin h = 0.1, 0.01,
0 5 10 15 20
Geçen zaman (saniye)
0.001, 0.0001, 0.00001 ve 0.000001 için, [1, 1 + h] aralığında d. T ikiye yaklaşırken, 2’den T’ye kadar olan aralıkta ƒ’nin t’ye
g(x)’in x’e göre ortalama değişim oranlarının bir tablosunu göre ortalama değişim oranının limitini hesaplayın. T = 2
yapın. almadan önce biraz hesap yapmanız gerekecektir.
c. Tablonuz g(x)’in x = 1’deki x’e göre değişim oranı hakkında ne B‹LG‹SAYARLI ‹NCELEMELER
söyler?
d. h sıfıra yaklaşırken, [1, 1 + h] aralığında g(x)’in x’e göre Limitlerin Grafiksel Tahminleri
ortalama değişim oranının limitini hesaplayın. 41-46 alıştırmalarında, aşağıdaki adımlar için BCS kullanın.
T 40. t ≠ 0 için, ƒ(t) = 1@t olsun. a. Yaklaşılan x0 noktası yakınında fonksiyonu çizin.
a. (i) t = 2’den t = 3’e, (ii) t = 2’den t = T’ye kadar olan b. Çiziminizden fonksiyonun limitini tahmin edin.
aralıklarda ƒ’nin t’ye göre ortalama değişim oranını bulun. x 4 - 16 x 3 - x 2 - 5x - 3
41. lim 42. lim
b. T’nin ikiye yaklaşan değerlerinde, örneğin T = 2.1, 2.01, x - 2 sx + 1d2
21 + x - 1
x: 2 x: -1
2.001, 2.0001, 2.00001 ve 2.000001 için, [2, T] aralığında 3
x2 - 9
2x 2 + 7 - 4
f(t)’nin t’ye göre ortalama değişim oranlarının bir tablosunu 43. lim x 44. lim
x:0 x: 3
yapın.
1 - cos x 2x 2
c. Tablonuz ƒ(t)’nin t = 2’deki t’ye göre değişim oranı hakkında 45. lim 46. lim
x: 0 x sin x x:0 3 - 3 cos x
ne söyler?
2.2 Limitleri Hesaplamak Limit Kurallar›n› Kullanmak
TARİHSEL DENEME* Bölüm 2.1 de limit değerlerini tahmin emek için grafikler ve hesap makineleri kullandık.
Bu bölüm limitlerin hesaplanmalarıyla ilgili teoremleri vermektedir. İlk üçü geçen
Limitler
bölümdeki Örnek 8’in sonuçlarını kullanarak polinomların, rasyonel fonksiyonların ve
kuvvetlerin limitlerini bulmamızı sağlar. Dördüncüsü ise daha ilerideki hesaplar için
hazırlık yapar.
Limit Kurallar›
Aşağıdaki teorem, limitlerini bildiğimiz fonksiyonların matematiksel kombinasyonları
olan fonksiyonların limitlerinin nasıl hesaplanacağını söyler.
TANIM 1 Limit Kurallar›

L, M, c ve k reel sayılar ve
lim ƒsxd = L and
ve lim gsxd = M, then
ise
x:c x:c
1. Toplama Kuralı: lim sƒsxd + gsxdd = L + M

x:c
İki fonksiyonun toplamının limiti limitlerinin toplamıdır.
2. Fark Kuralı: lim sƒsxd - gsxdd = L - M
x:c
İki fonksiyonun farklarının limiti limitlerinin farkıdır.
3. Çarpım Kuralı: lim sƒsxd # gsxdd = L # M
x:c
İki fonksiyonun çarpımının limiti limitlerinin çarpımıdır.
Calculus’un tarihsel figürleri, esas elemanların gelişimleri ve konuları hakkında daha fazlasını öğrenmek
için www.aw-bc.com@thomas’ı ziyaret edin.
2.2 Limitleri Hesaplamak Limit Kurallar›n› Kullanmak 85
4. Sabitle Çarpım Kuralı: lim sk # ƒsxdd = k # L

x:c
Bir fonksiyonun bir sabit katının limiti fonksiyonun limitinin sabit katıdır.
ƒsxd L
5. Bölüm Kuralı: lim = , M Z 0
x:c gsxd M
İki fonksiyonun bölümünün limiti, bölenin limitinin sıfır olmaması koşuluyla,
limitlerinin bölümüdür.
6. Kuvvet Kuralı: r ve s ortak çarpanı bulunmayan iki tamsayı s ≠ 0 ve ise
Lr@s’nin bir reel sayı olması koşuluyla,
lim sƒsxddr>s = L r>s
x:c
dir. (s çift ise L ⬎ 0 olduğunu varsayıyoruz)
Bir fonksiyonun herhangi bir rasyonel kuvvetinin limiti, bir reel sayı olması
koşuluyla, limitin o kuvvetidir.
Teorem 1 deki özelliklerin doğru olduğuna kendimizi ikna etmemiz kolaydır (bu
sezgisel iddialar ispat içermese de). Limitin gayri resmi tanımından, x c’ye yeterince
yakın ise ƒ(x) + g(x)’in L + M’ye; ƒ(x) – g(x)’in L – M’ye; ƒ(x)g(x)’in LM’ye; kƒ(x)’in
kL’ye ve M ⫽ 0 ise ƒ(x)@g(x)’in L@M’ye yakın olmaları anlamlıdır. Limitin kesin tanımına
dayanarak, toplam kuralını Bölüm 2.3 te ispat ediyoruz. 2–5 kuralları Ek 2 de ispat
edilmiştir. Kural 6 ise daha ileri düzeyde kitaplarda ispat edilmektedir.
Aşağıda, polinom fonksiyonların ve rasyonel fonksiyonların limitlerinin bulunmasın-
da Teorem 1’in nasıl kullanılabileceğini gösteren bazı örnekler verilmiştir.
ÖRNEK 1 Limit Kurallar›n› Kullanmak

Aşağıdaki limitleri bulmak için limx:c k = k ve limx:c x = c gözlemlerini (Bölüm 2.1,
Örnek 8) ve limit özelliklerini kullanın.
(c) lim 24x 2 - 3

x4 + x2 - 1
(a) lim sx 3 + 4x 2 - 3d (b) lim
x:c x:c x2 + 5 x: -2
Çözüm
(a) lim sx 3 + 4x 2 - 3d = lim x 3 + lim 4x 2 - lim 3 Toplam ve Fark Kuralları

x:c x:c x:c x:c
= c 3 + 4c 2 - 3 Çarpım ve Sabit Kat Kuralları
4 2
lim sx + x - 1d
x4 + x2 - 1 x:c
(b) lim = Bölüm Kuralı
x:c x2 + 5 lim sx 2 + 5d
x:c
lim x 4 + lim x 2 - lim 1
x:c x:c x:c
= Toplam ve Fark Kuralları
lim x 2 + lim 5
x:c x:c
c4 + c2 - 1
= Kuvvet veya Çarpım Kuralları
c2 + 5
(c) lim 24x 2 - 3 = 2 lim s4x 2 - 3d r@s = 1@2 ile Kuvvet Kuralı
= 2 lim 4x 2 - lim 3
x: -2 x: -2
Fark Kuralı
= 24s -2d2 - 3
x: -2 x: -2
= 216 - 3
Çarpım ve Sabit Kat Kuralları
= 213
Teorem 1’in iki sonucu polinomların ve rasyonel fonksiyonların limitlerini bulma işini
daha da basitleştirmektedir. Bir polinom fonksiyonun x c’ye yaklaşırken limitini hesapla-
mak için fonksiyonun formülünde x yerine basitçe c yazın. Bir rasyonel fonksiyonun x
c’ye yaklaşırken (paydanın sıƒır olmadığı bir c) limitini hesaplamak için fonksiyonun
formülünde x yerine basitçe c yazın (Örnek 1.a ve 1.b ye bakın).
TANIM 2 Polinomlar›n Limitleri De¤er Yerine Koyma ‹le Bulunabilir

Psxd = an x n + an - 1 x n - 1 + Á + a 0 , ise
lim Psxd = Pscd = an c n + an - 1 c n - 1 + Á + a 0 .
x:c
olur.
TANIM 3 Bölenin Limiti S›f›r De¤ilse, Rasyonel Fonksiyonlar›n

Limitleri De¤er Yerine Konularak Bulunabilir
P(x) ve Q(x) iki polinom ve Qscd Z 0, ise
Psxd Pscd
lim = .
x:c Qsxd Qscd
olur.
ÖRNEK 2 Bir Rasyonel Fonksiyonun Limiti
x 3 + 4x 2 - 3 s -1d3 + 4s -1d2 - 3 0
lim = = = 0
x: -1 x2 + 5 s -1d2 + 5 6
Bu sonuç, c = –1 ile Örnek 1 deki ikinci limite benzerdir. Burada bir adımda
hesaplanmıştır.
S›f›r Payday› Cebirsel Olarak Elemek

Ortak Çarpanlar› Belirlemek Teorem 3 sadece c limit noktasında paydası sıfır olmayan rasyonel fonksiyonlara uygu-
Q(x) bir polinom ve Q(c) = 0 ise lanır. Payda sıfır ise pay ve paydadaki ortak çarpanları kısaltmakla c noktasında paydası
Q(x)’in bir çarpanının (x – c) olduğu
sıfır olmayan bir kesir elde edilebilir. Böyle olursa sadeleştirilmiş kesirde yerine yazma
gösterilebilir. Böylece, x’in bir rasyonel
fonksiyonunun pay ve paydası bir c
ile limiti bulabiliriz.
için sıfır ise (x – c) ortak çarpanlarıdır.
ÖRNEK 3 Bir Ortak Çarpan› K›saltmak
x2 + x - 2
lim .
x:1 x2 - x
limitini hesaplayınız.
y Çözüm Paydayı sıfır yaptığından x = 1 yazamayız. x = 1 de payın da sıfır olup olmadığını

2
y⫽ x ⫹ x⫺2 görmek için pay’ı inceleriz. Pay sıfırdır, şu halde payda ile ortak (x – 1) çarpanı vardır.
x2 ⫺ x
(x – 1)’leri kısaltmak x ≠ 1 için değerleri orijinali ile aynı olan daha basit bir kesir verir.
(1, 3)
3
x2 + x - 2 sx - 1dsx + 2d x + 2
2
= = x , ifxx⫽Z1 1.
x - x xsx - 1d
x
Daha basit olan kesri kullanarak x → 1 için limiti yerine yazma ile buluruz:
–2 0 1
x2 + x - 2 x + 2 1 + 2
lim = lim x = = 3.
x:1 2
x - x x:1 1
(a)
y
Şekil 2.8’a bakınız.
y⫽x⫹2 ÖRNEK 4 Bir Ortak Çarpan Oluflturmak ve K›saltmak

x
2x 2 + 100 - 10
3 (1, 3)
lim .
x:0 x2
limitini hesaplayınız.
x
–2 0 1
Çözüm Bu, önceki bölümde Örnek 10 da ele aldığımız limittir. x = 0 yazamayız, ayrıca
2x 2 + 100 + 10 (karekökten sonraki işareti değiştirerek elde edilen) ifadesi ile çarparak
pay ve paydanın hemen görülen bir ortak çarpanı yoktur. Pay ve paydayı
(b)
bir ortak çarpan oluşturabiliriz. Basit bir hesap pay’ı rasyonel hale getirir:
2x 2 + 100 - 10 2x 2 + 100 - 10 # 2x 2 + 100 + 10
fiEK‹L 2.8 ƒsxd = sx 2 + x - 2d>sx 2 - xd
2x 2 + 100 + 10
grafiği (a) da ile g sxd = sx + 2d>x
=
grafiği (b) de f ’nin tanımsız olduğu x = 1 x2 x2
dışında aynıdır. x → 1 iken her iki
x A 2x 2 + 100 + 10 B
x 2 + 100 - 100
fonksiyonun limiti aynıdır (Örnek 3). =
2
x A 2x + 100 + 10 B
x2
= Ortak Çarpan x2
2 2
2x + 100 + 10
1
= . x ⫽ 0 için x2’yi kısaltın
2
Bu nedenle,
2x 2 + 100 - 10
2x + 100 + 10
1
lim 2
= lim
x:0 x x:0 2
20 2 + 100 + 10
1
=
x ⫽ 0’da payda
1 sıfır değidir;
= = 0.05. yerine yazın
20
Bu hesap, önceki bölümde Örnek 10’daki belirsiz bilgisayar sonuçlarına karşılık doğru
cevabı verir.
Sandöviç Teoremi
Aşağıdaki teorem ilerideki bölümlerde çeşitli limitleri hesaplamamızı sağlayacaktır. İsmi
Sandöviç Teoremidir, çünkü değerleri, c noktasındaki limitleri aynı ve L olan başka iki g
ve h fonksiyonunun değerleri arasına sıkıştırılmış bulunan ƒ fonksiyonundan bahsetmek-
y tedir. Değerleri L’ye yaklaşan iki fonksiyonun değerleri arasında sıkışmış olduğundan,
ƒ’nin değerleri de L’ye yaklaşmalıdır (Şekil 2.9). İspatını Ek 2’de bulabilirsiniz.
h
f
L
TEOREM 4 Sandöviç Teoremi

g
c’yi içeren bir açık aralıktaki bütün x’ler için, belki x = c hariç olabilir,
x gsxd … ƒsxd … hsxd olduğunu varsayalım. Ayrıca
0 c
lim gsxd = lim hsxd = L.
x:c x:c
fiEK‹L 2.9 g ve h fonksiyonlarının
olduğunu kabul edelim. Bu durumda limx→c ƒ(x) = L olur.
grafikleri arasına sıkıştırılmış f
fonksiyonunun grafiği.
y 2 ÖRNEK 5 Sandöviç Teoremini Uygulamak

y⫽1⫹ x
2
Her x ≠ 0 için
2
y ⫽ u(x) x2 x2
1 - … usxd … 1 + for all x Z 0,
4 2
1 2 veriliyor. limx→0 u(x)’i bulun, u ne kadar karmaşık olursa olsun.
y⫽1⫺ x
4
Çözüm
lim s1 - sx 2>4dd = 1 lim s1 + sx 2>2dd = 1,

x
–1 0 1
and
ve
x:0 x:0
fiEK‹L 2.10 Grafiği y = 1 + (x2@2) ve
olduğundan, Sandöviç Teoreminden limx→0 u(x) = 1 bulunur (Şekil 2.10).
y = 1– (x2@4) eğrileri arasındaki bölgede
bulunan bir u(x) fonksiyonun x → 0 iken
ÖRNEK 6 Sandöviç Teoreminin Baflka Uygulamalar›
limiti 1’dir. (Örnek 5)
(a) (Şekil 2.11a’ya bakınız) sin u’nın tanımından (Ek B3’e bakınız) her u için
- ƒ u ƒ … sin u … ƒ u ƒ olduğu görülür. Ayrıca, limu:0 s - ƒ u ƒ d = limu:0 ƒ u ƒ = 0, olduğun-
dan
lim sin u = 0 .
u:0
elde ederiz.
y
y y ⫽ u 
y ⫽ u  2
y ⫽ sin u
1 1
y ⫽ 1 ⫺ cos u
u u
–p p –2 –1 0 1 2
–1 y ⫽ – u  (b)
(a)
fiEK‹L 2.11 Sandöviç Teoremi (a) limu:0 sin u = 0 ve (b) limu:0 s1 - cos ud = 0
olduğunu doğrular (Örnek 6).
(b) (Şekil 2.11b’ye bakınız). cos u’nın tanımından, her u için 0 … 1 - cos u … ƒ u ƒ
olduğu görülür ve limu:0 s1 - cos ud = 0 veya
lim cos u = 1 .
u:0
dir.
(c) Herhangi bir ƒ(x) fonksiyonu için, limx:c ƒ ƒsxd ƒ = 0, ise limx:c ƒsxd = 0.dır.
Düşünce: - ƒ ƒsxd ƒ … ƒsxd … ƒ ƒsxd ƒ ve x → c iken - ƒ ƒsxd ƒ ve ƒ ƒsxd ƒ ’in limitleri 0
dır.
Limitlerin bir başka önemli özelliği aşağıdaki teoremde veriliyor. Sonraki bölümde
bir ispatı verilmektedir.
TEOREM 5 c’yi içeren bir açık aralıktaki bütün x’ler için (c’nin kendisi hariç
olabilir) ƒ(x) ⱕ g(x) ise ve x c’ye yaklaşırken ƒ ve g’nin her ikisinin de limitleri
varsa
lim ƒsxd … lim gsxd.

x:c x:c
dir.
Teorem 5 te küçük veya eşittir ⱕ eşitsizliğini kesin küçük ⬍ eşitsizliği ile

değiştirmekle elde edilen iddia yanlıştır. Şekil 2.11a her u ⫽ 0 için
- ƒ u ƒ 6 sin u 6 ƒ u ƒ , olduğunu fakat u → 0 limitinde eşitliğin sağlandığını göster-
mektedir.
ALIfiTIRMALAR 2.2
19–36 alıştırmalarında limitleri bulunuz.
Limit Hesaplamalar›
1–18 alıştırmalarında limitleri bulunuz. x - 5 x + 3
19. lim 20. lim
x: 5 x 2 - 25 x: -3 x 2 + 4x + 3
1. lim s2x + 5d 2. lim s10 - 3xd
x: -7 x: 12 x 2 + 3x - 10 x 2 - 7x + 10
21. lim 22. lim
2
3. lim s -x + 5x - 2d 4. lim sx 3 - 2x 2 + 4x + 8d x: -5 x + 5 x: 2 x - 2
x:2 x: -2
t2 + t - 2 t 2 + 3t + 2
5. lim 8st - 5dst - 7d 6. lim 3ss2s - 1d 23. lim 24. lim
t:6 s:2>3 t: 1 t2 - 1 t: -1 t2 - t - 2
x + 3 4 -2x - 4 5y 3 + 8y 2
7. lim 8. lim 25. lim 26. lim
x: 2 x + 6 x:5 x - 7
x: -2 x 3 + 2x 2 y: 0 3y 4 - 16y 2
2
y y + 2
9. lim 10. lim u4 - 1 y3 - 8
y: -5 5 - y y: 2 y 2 + 5y + 6 27. lim 28. lim
u3 - 1 y4 - 16
2x - 3
u :1 y:2
11. lim 3s2x - 1d2 12. lim sx + 3d1984
4x - x 2
2 - 2x
x: -1 x: -4
29. lim 30. lim
4>3 1>3 x: 9 x - 9 x: 4
2x 2 + 8 - 3
13. lim s5 - yd 14. lim s2z - 8d
y: -3 z:0
2x + 3 - 2
x - 1
23h + 1 + 1 25h + 4 + 2
3 5 31. lim 32. lim
15. lim 16. lim x: 1 x: -1 x + 1
2x + 12 - 4
h:0 h:0
23h + 1 - 1 25h + 4 - 2
2
2x + 5 - 3
x + 2
33. lim 34. lim
17. lim 18. lim x: 2 x - 2 x: -2 2
h:0 h h:0 h
2 - 2x 2 - 5 42. limx→2 p(x) = 4, limx→–2 r(x) = 0 ve limx→–2 s(x) = –3 olduğunu

5 - 2x 2 + 9
4 - x
35. lim 36. lim varsayın. Aşağıdaki limitleri bulun.
x: -3 x + 3 x: 4
a. lim spsxd + r sxd + ssxdd
x: -2
Limit Kurallar›n› Kullanmak b. lim psxd # r sxd # ssxd
x: -2
37. limx→0 ƒ(x) = 1 ve limx→0 g(x) = –5 olduğunu varsayın. Teorem
c. lim s -4psxd + 5r sxdd>ssxd
1’in, aşağıdaki işlemlerde (a), (b) ve (c) adımlarını x: -2
gerçekleştirmek için kullanılan, kurallarını belirtin.
2ƒsxd - g sxd lim s2ƒsxd - g sxdd Ortalama De¤iflim Oranlar›n›n Limitleri
x: 0
lim 2>3
= (a) Kirişler, teğetler ve anlık hızlarla olan ilişkileri yüzünden,
x: 0 sƒsxd + 7d lim sƒsxd + 7d2>3
x: 0
ƒsx + hd - ƒsxd
lim 2ƒsxd - lim g sxd lim
A lim A ƒsxd + 7 B B 2>3

x: 0 x: 0 h:0 h
= (b)
şeklindeki limitlerle analizde çok sık karşılaşılır. 43–48 alıştırmaların-
x: 0
2 lim ƒsxd - lim g sxd da verilen x değerleri ve ƒ fonksiyonları için bu limiti hesaplayın.
A lim ƒ(x) + lim 7 B

x: 0 x:0
= (c) 43. ƒsxd = x 2, x = 1 44. ƒsxd = x 2, x = -2
2>3
47. ƒsxd = 2x, 48. ƒsxd = 23x + 1,

x: 0 x: 0 45. ƒsxd = 3x - 4, x = 2 46. ƒsxd = 1>x, x = -2
s2ds1d - s -5d 7 x = 7 x = 0
= =
s1 + 7d 2>3 4
Sandöviç Teoremini Kullanmak
49. –1 ⱕ x ⱕ 1 için 25 - 2x 2 … ƒsxd … 25 - x 2 ise
38. limx→1 h(x) = 5, limx→1 p(x) = 1 ve limx→1 r(x) = 2 olduğunu
varsayın. Teorem 1’in, aşağıdaki işlemlerde (a), (b) ve (c)
lim 25hsxd
adımlarını gerçekleştirmek için kullanılan, kurallarını belirtin.
25hsxd
limx→0 ƒ(x)’i bulun.
x:1 50. Her x için 2 - x 2 … g sxd … 2 cos x ise limx→0 g(x)’i bulun.
lim = (a)
x:1 psxds4 - rsxdd lim spsxds4 - rsxddd 51. a. Sıfıra yakın bütün x değerleri için
2 lim 5hsxd
x: 1
x2 x sin x
1 - 6 6 1
A lim p(x) B A lim A 4 - r(x) B B

=
x:1
(b)
6 2 - 2 cos x
eşitsizliklerinin geçerli olduğu ispatlanabilir. Bu size
25 lim hsxd
x: 1 x: 1
x sin x
A lim p(x) B A lim 4 - lim r (x) B

x: 1 lim ?
= (c) x:0 2 - 2 cos x
2s5ds5d
x: 1 x: 1 x: 1 hakkında ne söyler? Yanıtınızı açıklayın.
5 T b. –2 ⱕ x ⱕ 2 için y = 1 – (x2@6), y = (x sin x)@(2 – 2 cos x) ve
= =
s1ds4 - 2d 2 y = 1 grafiklerini birlikte çizin. x → 0 iken grafiklerin davra-
nışını açıklayın.
39. limx→c ƒ(x) = 5 ve limx→c g(x) = –2 olduğunu varsayın. Aşağıdaki
limitleri hesaplayın. 52. a. Sıfıra yakın tüm x değerleri için
a. lim ƒsxdg sxd b. lim 2ƒsxdg sxd 1 x2 1 - cos x 1
x:c x: c - 6 6
2 24 x2 2
ƒsxd
c. lim sƒsxd + 3g sxdd d. lim eşitsizliklerinin doğru olduğunu düşünün (Bölüm 11.9’da
x:c x:c ƒsxd - g sxd
bunun geçerli olduğunu göreceksiniz). Bu size
40. limx→4 ƒ(x) = 0 ve limx→4 g(x) = –3 olduğunu varsayın. Aşağıdaki
limitleri hesaplayın. 1 - cos x
lim ?
a. lim sg sxd + 3d b. lim xƒsxd x: 0 x2
x:4 x:4
hakkında ne söyler? Yanıtınızı açıklayın.
g sxd
c. lim sg sxdd2 d. lim b. –2 ⱕ x ⱕ 2 için y = (1@2) – (x2@24) y = (1 – cos x)@x2 ve
x:4 x: 4 ƒsxd - 1
y = 1@2 grafiklerini birlikte çizin. x → 0 iken grafiklerin
41. limx→b ƒ(x) = 7 ve limx→b g(x) = –3 olduğunu varsayın. Aşağıdaki davranışını açıklayın.
limitleri hesaplayın.
a. lim sƒsxd + g sxdd b. lim ƒsxd # g sxd
x:b x: b
c. lim 4g sxd d. lim ƒsxd>g sxd
x:b x: b
2.3 Bir Limitin Kesin Tan›m› 91
ƒsxd
Teori ve Örnekler a. lim ƒsxd b. lim x ’i bulun.
4 2 x: -2 x: -2
53. [–1, 1]’deki bütün x’ler için x ⱕ ƒ(x) ⱕ x ve x ⬍ –1 ve x ⬎ 1
ƒsxd - 5
için x2 ⱕ ƒ(x) ⱕ x4 ise, hangi c noktalarında otomatik olarak 57. a. lim = 3 , ise, lim ƒsxd .’i bulun.
x: 2 x - 2 x:2
limx→c ƒ(x) limitini bulabilirsiniz? Bu noktalardaki limitin değeri
ƒsxd - 5
hakkında ne söyleyebilirsiniz? b. lim = 4 , ise, lim ƒsxd .’i bulun.
x: 2 x - 2 x:2
54. Her x ≠ 2 için g sxd … ƒsxd … hsxd ve
ƒsxd
58. lim 2 = 1 , ise
lim g sxd = lim hsxd = -5 . x: 0 x
x:2 x: 2
ƒsxd
olduğunu varsayın, ƒ, g ve h”nin x = 2’deki değerleri için bir şey a. lim ƒsxd b. lim x ’i bulun.
x: 0 x:0
söyleyebilir miyiz? ƒ(2) = olabilir mi? limx→2 ƒ(x) = 0 olabilir
mi? Yanıtınızı açıklayın. T 59. a. Orijine gerektiği kadar yaklaşarak, g sxd = x sin s1>xd
grafiğini çizip, limx→0 g(x) limitini tahmin edin.
ƒsxd - 5
55. lim = 1 , ise, lim ƒsxd . ’i bulun. b. (a)’daki yanıtınızı bir ispatla doğrulayın.
x:4 x - 2 x: 4
2 3
ƒsxd T 60. a. Orijine gerektiği kadar yaklaşarak, hsxd = x cos s1>x d
56. lim = 1 , ise grafiğini çizip, limx:0 hsxd , limitini tahmin edin.
x: -2 x2
b. (a)’daki yanıtınızı bir ispatla doğrulayın.
2.3 Bir Limitin Kesin Tan›m›
Gayri resmi tanımla sezgisel olarak çalışmak suretiyle limit kavramı hakkında biraz fikir
sahibi olduğumuzu düşünerek dikkatimizi limitin kesin tanımına çeviriyoruz. Gayrı resmi
tanımdaki “yeterince yakın” gibi terimleri herhangi özel bir örneğe uygulanabilecek özel
koşullarla değiştireceğiz. Bir kesin tanımla önceki bölümde verilen limit özelliklerini kesin
bir şekilde ispat edebileceğiz ve analiz çalışmada başka önemli limitleri saptayabileceğiz.
x → x0 iken ƒ(x)’in limitinin L’ye eşit olduğunu göstermek için x x0’a ‘‘yeterince yakın’’
tutularak ƒ(x) ile L arasındaki aralığın ‘‘seçtiğimiz kadar küçük’’ yapılabileceğini göster-
memiz gerekir. Bunun, ƒ(x) ile L arasındaki aralığın ölçüsünü belirlediğimizde ne gerek-
tireceğine bakalım.
ÖRNEK 1 Bir Lineer Fonksiyon

y = 2x – 1 fonksiyonunu x0 = 4 yakınında ele alalım. Sezgisel olarak, x 4’e yakın iken
y
y’nin 7’ye yakın olduğu açıktır, şu halde, limx:4 s2x - 1d = 7. Halbuki, y = 2x – 1’in
y = 2x – 1
y0 = 7’den, örneğin, 2 birimden daha az fark etmesi için x değeri x0 = 4’e ne kadar yakın
olmalıdır?
Üst sınır:
y=9
9 Çözüm Bize sorulan şu: x’in hangi değerleri için u y – 7 u ⬍ 2 olur? Yanıtı bulmak için
Bunu  önce u y – 7 u’yi x cinsinden açmalıyız.
sağlamak 7

için 5 ƒ y - 7 ƒ = ƒ s2x - 1d - 7 ƒ = ƒ 2x - 8 ƒ .
Alt sınır:
y=5
Soru artık şu hale gelir: Hangi x değerleri u 2x – 8 u ⬍ 2 eşitsizliğini sağlar?
Bulmak için, eşitsizliği çözeriz:
x
0 3 4 5
ƒ 2x - 8 ƒ 6 2



Buraya -2 6 2x - 8 6 2
kısıtla 6 6 2x 6 10
3 6 x 6 5
fiEK‹L 2.12 x’i x0 = 4’ün 1 birim
-1 6 x - 4 6 1.
yakınında tutmak y’yi y0 = 7’nin 2 birim
yakınında tutar (Örnek 1). x’i x0=4’ün 1 birim yakınında tutmak y’yi y0=7’nin 2 birim yakınında tutar (Şekil 2.12).
y Önceki örnekte bir fonksiyonun ƒ(x) çıktısının bir L limit değeri civarında belirlenmiş
bir aralıkta kaldığından emin olmak için x’in belirli bir x0 değerine ne kadar yakın olması
gerektiği belirledik. x → x0 iken ƒ(x)’in limitinin gerçekten L olduğunu göstermek için x’i
L⫹ 1 x0’a yeterince yakın tutmakla ƒ(x) ile L arasındaki aralığın, ne kadar küçük olursa olsun,
10
f (x)
f(x) burada kalır belirlenmiş herhangi bir hatadan daha küçük yapılabildiğini göstermeliyiz.
L
L⫺
1 Limitin Tan›m›
10
buradaki her
x ⫽ x0 için
x (x0 değerini almadan) x0’a yaklaşırken bir ƒ(x) fonksiyonunun değerlerini izlediğimizi
varsayalım. Elbette, x x0’ın d kadar yakınındayken ƒ(x) L’nin bir birimin onda biri kadar
d d yakınındadır diyebilmeyi istiyoruz (Şekil 2.13). Fakat bu kadarı da yeterli değildir, çünkü x
x
x x0’a yaklaşmaya devam ettikçe, ƒ(x)’i L’ye yaklaşmadan L – 1@10 ile L + 1@10 aralığında
0 x0 ⫺ d x0 x0 ⫹ d
salınmaktan ne alıkoyacaktır?
Hatanın 1@100 veya 1@1000 veya 1@10,000’den fazla olmaması istenebilir. Her de-
fiEK‹L 2.13 x’i sx0 - d, x0 + dd aralığı
fasında, x0 etrafında, x’i o aralık içinde tutmanın yeni bir hata değeri tanımlayacağı bir d-
içinde tutmakla f(x)’i
aralığı buluruz. Ve her defasında, ƒ(x)’in son anda L’den kaçma olasılığı vardır.
aL - b ? aralığının içinde
1 1
,L + Aşağıdaki şekiller problemi göstermektedir. Bunu bir şüpheci ile bir bilim adamı
10 10
arasındaki kavgaya benzetebilirsiniz. Şüpheci, limitin bulunmayacağını, veya varlığından
tutacak şekilde bir d ⬎ 0’ı nasıl kuşku duyulabileceğini ispatlamak için ⑀-değerleri ile meydan okur ve bilim adamı da her
tanımlamalıyız? meydan okumayı x0 etrafında bir d-aralığıyla yanıtlar.
Bu sonsuz gibi görünen meydan okuma ve yanıt dizisini nasıl durdurabiliriz? Meydan
y okuyanın üretebileceği her ⑀ hata değeri için, ƒ(x)’i L’den o hata kadar uzak bir aralık
içinde bulunduracak şekilde x’i x0’a “yeterince yakın” tutacak bir d uzaklığı
bulabileceğimizi, hesaplayabileceğimizi veya yaratabileceğimizi ispat ederek (Şekil 2.14).
L⫹⑀
Bu bizi limitin kesin tanımına götürür.
L f (x) burada kalır

f (x) TANIM Bir Fonksiyonun Limiti
L⫺⑀
f(x), x0 civarında (x0’da tanımlı olmayabilir) bir açık aralıkta tanımlı olsun.
Her ⑀ ⬎ 0 sayısına karşılık,
0 ⬍ u x – x0 u ⬍ d eşitsizliğini sağlayan bütün x’ler için | ƒ(x) – L | < ⑀
buradaki her
x ⫽ x0 için olacak şekilde bir d ⬎ 0 sayısı bulunabilirse, x x0’a yaklaşırken, ƒ(x) L limitine
d d yaklaşıyor der ve
x
x lim ƒsxd = L,
0 x0 ⫺ d x0 x0 ⫹ d x:x0
yazarız.
fiEK‹L 2.14 Limit tanımında d ile ⑀’nun
ilişkisi. Tanım hakkında düşünmenin bir yolu, yakın bir hata dahilinde bir jeneratör mili
yaptığımızı varsaymaktır. L çapına ulaşmayı deneyebiliriz, ama hiçbir şey mükemmel ol-
madığından L – ⑀ ile L + ⑀ arasında bir ƒ(x) çapıyla yetinmek zorunda kalabiliriz. d, milin
çapındaki bu hassaslığı garantilemek için x’in kontrol ayarında ne kadar hassas olmamız
gerektiğinin ölçüsüdür. Hata payı değiştikçe d’yı yeniden ayarlamak zorunda olduğumuza
dikkat edin. Yani, kontrol aralığınızın ne kadar olması gerektiğini söyleyen d değeri hata
payı ⑀’nun değerine bağlıdır.
Tan›m› Test Eden Örnekler

Limitin esas tanımı bir fonksiyonun limitinin nasıl bulunacağını söylemek yerine,
düşünülen bir limitin doğru olup olmadığını anlamamızı sağlar. Aşağıdaki örnekler belirli
y y y y
y ⫽ f (x) y ⫽ f(x) y ⫽ f (x) y ⫽ f(x)

1 1
L⫹ L⫹
10 10 1 1
L⫹ L⫹
100 100
L L L L
1 1
1 1 L⫺ L⫺
L⫺ 100 100
10 L⫺
10
x x x x
0 x0 0 x0 0 x0 0 x0
x 0 ⫺ d 1/10 x 0 ⫹ d1/10 x 0 ⫺ d 1/100 x 0 ⫹ d 1/100
Meydan okuma Yanıt Yeni Meydan okuma: Yanıt:
1 1
兩 f (x) – L 兩 ⬍ ⑀ ⫽ 10 兩 x ⫺ x 0 兩 ⬍ d 1/10 (bir sayı) 兩 f(x) – L 兩 ⬍ ⑀ ⫽100 兩 x ⫺ x 0 兩 ⬍ d 1/100
y y
y ⫽ f(x) y ⫽ f (x)
1 1
L⫹ L⫹
1000 1000
L L
1 1
L⫺ L⫺
1000 1000
x x
0 x0 0 x0
Yeni Meydan okuma: Yanıt:

⑀⫽ 1 兩 x ⫺ x0 兩 ⬍ d 1/1000
1000
y y y
y ⫽ f (x) y ⫽ f (x) y ⫽ f(x)
1 1
L⫹ L⫹
100,000 100,000
L L L
1 1
L⫺ L⫺
100,000 100,000
x x x
0 x0 0 x0 x0
0
Yeni Meydan okuma: Yanıt: Yeni Meydan okuma:
1
⑀⫽
100,000 兩 x ⫺ x 0 兩 ⬍ d1/100,000 ⑀ ⫽ ...
fonksiyonlar için bu tanımın nasıl kullanılacağını göstermektedir (İlk iki örnek Bölüm
2.1’deki 7 ve 8 örneklerinin bazı kısımlarına karşılık gelir). Ancak, tanımın asıl amacı bu
gibi hesaplamalar yapmak değil, belirli limitlerin hesaplanmasını kolaylaştıracak genel
teoremlerin ispatını sağlamaktır.
y ÖRNEK 2 Tan›m› Test Etmek

y ⫽5x ⫺3
lim s5x - 3d = 2.
2 ⫹⑀ x:1
2
Çözüm Limit tanımında x0 = 1, ƒ (x) = 5x – 3 ve L = 2 koyun. Verilen herhangi bir ⑀ ⬎ 0
2 ⫺⑀
için, x ≠ 1ve d ⬎ 0 ve x’in x0 = 1’e uzaklığı d’dan küçük ise, yani
0 6 ƒ x - 1 ƒ 6 d,
x
0 1 ⫺
⑀
1 1 ⫹
⑀ ise ƒ(x)’in L = 2’ye uzaklığı ⑀’dan küçüktür, yani
5 5
ƒ ƒsxd - 2 ƒ 6 P.
ifadesinin doğru olacağı uygun bir d bulmalıyız.
d’yı ⑀-eşitsizliğinden geriye doğru giderek buluruz:
–3 ƒ s5x - 3d - 2 ƒ = ƒ 5x - 5 ƒ 6 P
ÖLÇEKLİ DEĞİL 5ƒx - 1ƒ 6 P
ƒ x - 1 ƒ 6 P>5.
fiEK‹L 2.15 f (x) = 5x – 3 ise,
0 6 ƒ x - 1 ƒ 6 P>5 olması Böylece, d = ⑀@5 alabiliriz (Şekil 2.15). 0 ⬍ u x – 1 u ⬍ d = ⑀@5 ise,
ƒ ƒsxd - 2 ƒ 6 P olmasını garantiler ƒ s5x - 3d - 2 ƒ = ƒ 5x - 5 ƒ = 5 ƒ x - 1 ƒ 6 5sP>5d = P,
(Örnek 2).
dur ve bu limx→1(5x – 3) = 2 olduğunu ispatlar.
0 ⬍ u x – 1 u ⬍ d olmasının u 5x – 5 u ⬍ ⑀ olmasını gerektirdiği tek değer d = ⑀@5 de-
ğeri değildir. Daha küçük herhangi bir d da olur. Tanım “en iyi” pozitif d sormuyor, işe
yarayacak bir tane soruyor.
ÖRNEK 3 Birim ve Sabit Fonksiyonlar›n Limitleri

y İspatlayın:
y⫽x
x0 ⫹ ⑀
(a) lim x = x0 (b) lim k = k (k sabit).
x:x0 x:x0
x0 ⫹ d Çözüm
x0
x0 ⫺ d (a) ⑀ ⬎ 0 verilmiş olsun.
x0 ⫺ ⑀ 0 ⬍ u x – x0 u ⬍ d eşitsizliğini sağlayan her x için | x – x0| < ⑀
eşitsizliğinin sağlandığı bir d ⬎ 0 bulmalıyız. ⑀’a eşit veya daha küçük bir d için bu
x sağlanır (Şekil 2.16). Bu da limx→x0 x = x0 olduğunu ispatlar.
0 x0 ⫺ d x0 x0 ⫹ d
(b) ⑀ ⬎ 0 verilmiş olsun.
fiEK‹L 2.16 f (x) = x fonksiyonu için d ⱕ ⑀ 0 ⬍ u x – x0 u ⬍ d eşitsizliğini sağlayan her x için | k – k| < ⑀
iken 0 6 ƒ x - x0 ƒ 6 d olmasının eşitsizliğinin sağlandığı bir d ⬎ 0 bulmalıyız. k – k = 0 olduğundan herhangi bir pozi-
ƒ ƒsxd - x0 ƒ 6 P olmasını garantilediğini tif sayıyı d olarak kullanabiliriz (Şekil 2.17). Bu da limx→x0 k = k olduğunu ispat-
görürüz (Örnek 3a). lar.
Verilen Epsilonlar ‹çin Deltalar› Cebirsel Olarak Bulma

Örnek 2 ve 3’te, ƒ ƒsxd - L ƒ ’nin ⑀’dan küçük olduğu x değerleri aralığı x0 etrafında
simetrikti ve d’yı aralığın uzunluğunun yarısı olarak alabildik. Böyle bir simetri, genelde
y olduğu gibi, bulunmadığında, d’yı x0’dan aralığın en yakın uç noktasına olan uzaklık
olarak alırız.
y⫽k
k⫹⑀
k
ÖRNEK 4 Deltay› Cebirsel Olarak Bulmak
limx:5 2x - 1 = 2, limiti için, ⑀ = 1 olduğunda işe yarayacak bir d ⬎ 0 değeri bulun.
k⫺⑀
Yani, d ⬎ 0 eşitsizliğini sağlayan her x için

x 0 6 ƒx - 5ƒ 6 d Q ƒ 2x - 1 - 2 ƒ 6 1.
0 x0 ⫺ d x0 x0 ⫹ d
gerektirmesi sağlanacak şekilde bir d ⬎ 0 değeri bulun.

fiEK‹L 2.17 ƒ (x) = k fonksiyonu için,
herhagi bir pozitif δ için Çözüm Araştırmamızı, aşağıda verildiği gibi iki adımda gerçekleştiririz.
ƒ ƒsxd - k ƒ 6 P’un sağladığını görürüz
üzere ƒ 2x - 1 - 2 ƒ 6 1 eşitsizliğini çözün.

(Örnek 3b). 1. x0 = 5’i içeren ve içerdiği her x ≠ x0 için eşitsizliğin sağlandığı bir aralık bulmak
ƒ 2x - 1 - 2 ƒ 6 1
-1 6 2x - 1 - 2 6 1
1 6 2x - 1 6 3
1 6 x - 1 6 9
2 6 x 6 10
Eşitsizlik (2, 10) açık aralığındaki her x için geçerli olduğundan dolayı bu aralıktaki
her x ≠ 5 için geçerlidir (Şekil 2.19’a bakınız).
2. Merkezi x0 = 5 olan ve 5 – d ⬍ x ⬍ 5 + d aralığını (2, 10) aralığı içine yerleştiren bir
d ⬎ 0 değeri bulun. 5’ten (2, 10) açık aralığının en yakın uç noktasına olan uzaklık
0 ⬍ u x – 5 u ⬍ d eşitsizliği otomatik olarak x’i, ƒ 2x - 1 - 2 ƒ 6 1 olacak şekil-

3’tür (Şekil 2.18). d = 3 veya daha küçük herhangi bir pozitif sayı alırsak,
de, 2 ile 10 arasına yerleştirecektir (Şekil 2.19).
0 6 ƒx - 5ƒ 6 3 Q ƒ 2x - 1 - 2 ƒ 6 1.
Y ⫽ 兹x ⫺ 1
3
1
3 3
3 3
x x
2 5 8 10 0 1 2 5 8 10
ÖLÇEKLİ DEĞİL
fiEK‹L 2.18 x0 = 5 civarındaki 3
yarıçaplı bir açık aralık (2, 10) açık fiEK‹L 2.19 Örnek 4’teki fonksiyon ve
aralığının içinde kalacaktır. aralıklar.
Verilen, f, L, x0 ve P>0 De¤erleri ‹çin D’n›n Cebirsel Bulunuflu
0 6 ƒ x - x0 ƒ 6 d iken
Q ƒ ƒsxd - L ƒ 6 P
eşitsizliğinin geçerli olmasını sağlayacak bir d 7 0 sayısının bulunması iki
adımda gerçekleşir.
1. x0’ı içeren ve içerdiği her x ≠ x0 için eşitsizliğin sağlandığı bir (a, b) açık
aralığı bulmak üzere ƒ ƒsxd - L ƒ 6 P eşitsizliğini çözün.
2. Merkezi x0’da olan sx0 - d, x0 + dd açık aralığını (a, b) aralığı içine
yerleştirecek bir d ⬎ 0 değeri bulun. Bu δ-aralığındaki her x ≠ x0 için
ƒ ƒsxd - L ƒ 6 P eşitsizliği sağlanacaktır.
ÖRNEK 5 Deltay› Cebirsel Olarak Bulmak
ƒsxd = e
x 2, x Z 2
1, x = 2.
ise, limx:2 ƒsxd = 4 olduğunu ispat edin.
Çözüm Amacımız ⑀ ⬎ 0 verildiğinde, 0 ⬍ u x – 2 u ⬍ d eşitsizliğini sağlayan her x için

y | ƒ(x) – 4 | ⬍ ⑀
y ⫽ x2
olacak şekilde bir d ⬎ 0 bulunduğunu göstermektir.
4⫹⑀ 1. x0 = 2’yi içeren ve içerdiği her x ≠ x0 için eşitsizliğin sağlandığı bir açık aralık bul-
mak üzere ƒ ƒsxd - 4 ƒ 6 P eşitsizliğini çözün.
4 (2, 4) x ≠ x0 = 2 için, ƒ(x) = x2 ve çözülecek eşitsizlik u x2 – 4 u ⬍ ⑀’dur.
ƒ x2 - 4 ƒ 6 P
4⫺⑀
-P 6 x 2 - 4 6 P
4 - P 6 x2 6 4 + P
24 - P 6 ƒ x ƒ 6 24 + P
(2, 1)
24 - P 6 x 6 24 + P.
⑀ ⬍ 4 varsayımı; aşağıya bakın
x
0 2 x0 = 2 etrafında eşitsizliği çözen
兹4 ⫺ ⑀ 兹4 ⫹ ⑀
u ƒ(x) – 4 u ⬍ ⑀ eşitsizliği A 24 - P, 24 + P B açık aralığındaki her x ≠ 2 için geçer-

bir açık aralık.
fiEK‹L 2.20 Örnek 5 teki fonksiyon için

x = 2’yi içeren ve u ƒ (x) – 4 u ⬍ ⑀’un lidir (Şekil 2.20).
s2 - d, 2 + dd simetrik aralığını A 24 - P, 24 + P B . aralığı için yerleştirecek bir

sağlandığı bir aralık
2.
d’yı x0 = 2’den A 24 - P, 24 + P B .aralığının en yakın uç noktasına uzaklık olarak

d ⬎ 0 değeri bulun.
alın. Başka bir deyişle, d = min E 2 - 24 - P, 24 + P - 2 F , yani 2 - 24 - P

ve 24 + P - 2. değerinin en küçüğü olarak kabul edin. Eğer d’nın değeri bu veya bun-
u ƒ(x) – 4 u ⬍ ⑀ olacak şekilde, 24 - P ile 24 + P arasına yerleştirecektir.

dan küçük bir pozitif sayıysa, 0 6 ƒ x - 2 ƒ 6 d eşitsizliği otomatik olarak x’i,
0 ⬍ u x – 2 u ⬍ d eşitsizliğini sağlayan her x için

| ƒ(x) – 4 | < ⑀
olur. Böylece ispat tamamlanır.
⑀ ⬍ 4 olduğunu varsaymak neden doğrudur? Çünkü, x, 0 ⬍ u x – 2 u ⬍ d eşitsizliğinin

u ƒ (x) – 4 u ⬍ ⑀ ⬍ 4 anlamına geleceği bir d değeri bulurken, daha büyük ⑀ değerleri için
Son olarak, d = min E 2 - 24 - P, 24 + P - 2 F . seçerken kazandığımız özgür-

de geçerli olacak bir d değeri bulduk.
lüğü ele alalım. Hangisinin en küçük olduğunu düşünmek için hiç zaman harcamadık. Sa-
dece d’nın küçüğünü temsil ettiğini kabul edip, ispatımızı tamamladık.
Tan›m› Kullanarak Teorem ‹spatlama

Genelde, limitin esas tanımını deminki örneklerde olduğu gibi belirli limitlerin doğru
olduğunu göstermekte kullanmayız. Bunun yerine limit hakkındaki genel teoremlere,
özellikle de Bölüm 2.2’dekilere başvururuz. Tanım bu teoremleri ispatlamakta kullanılır
(EK 2). Bir örnek olarak, Teorem 1’in 1. bölümünü, Toplama Kuralını ispatlayalım.
ÖRNEK 6 Bir Toplam›n Limiti Kural›n›n ‹spat›

limx→c ƒ (x) = L ve limx→c g (x) = M veriliyor.
lim sƒsxd + gsxdd = L + M.
x:c
olduğunu ispatlayın.
Çözüm ⑀ ⬎ 0 verilmiş olsun.

0 ⬍ u x – c u ⬍ d eşitsizliğini sağlayan her x için | ƒ(x) + g(x) – (L + M) | < ⑀ olacak
şekilde bir d sayısı bulmak istiyoruz. Terimleri bir araya getirerek
ƒ ƒsxd + gsxd - sL + Md ƒ = ƒ sƒsxd - Ld + sgsxd - Md ƒ Üçgen eşitsizliği:
ƒa + bƒ … ƒaƒ + ƒbƒ
… ƒ ƒsxd - L ƒ + ƒ gsxd - M ƒ .
buluruz. limx→c ƒ (x) = L olduğundan,

0 ⬍ u x – c u ⬍ d1 eşitsizliğini sağlayan her x için | ƒ(x) – L | < ⑀ @2
olacak şekilde bir d1 ⬎ 0 sayısıda bulunabilir. Aynı şekilde, limx→c g(x) = M olduğundan
0 ⬍ u x – c u ⬍ d2 eşitsizliğini sağlayan her x için | g(x) – M | < ⑀ @2
olacak şekilde bir d2 ⬎ 0 sayısı da bulunabilir. d = min {d1, d2}, yani d1 ve d2’nin en
küçüğü olsun. 0 ⬍ u x – c u ⬍ d ise u x – c u ⬍ d1 ve dolayısıyla | ƒ (x) – L | < ⑀@2 olur ve
0 ⬍ u x – c u ⬍ d ise u x – c u ⬍ d2 ve | g(x) – M | < ⑀ @2 olacaktır. Buradan,
P P
ƒ ƒsxd + gsxd - sL + Md ƒ 6 2 + 2 = P.
bulunur. Bu da limx→c (ƒ (x) + g(x)) = L + M olduğunu gösterir.

Bölüm 2.2 deki Teorem 5’i de ispat edelim
ÖRNEK 7 limx→c ƒ (x) = L ve limx→c g(x) = M ve c’yi içeren bir açık aralıktaki bütün
x’ler (c’nin kendisi hariç olabilir) için ƒ(x) ⱕ g(x) olduğu veriliyor. L ⱕ M olduğunu is-
pat edin.
Çözüm Çelişki yöntemi ile ispatı kullanacağız. L ⬎ M olduğunu kabul edelim. Teorem 1
deki farkın limiti özelliğine göre,
lim s gsxd - ƒsxdd = M - L.
x:c
dir. Bu nedenle, her ⑀ ⬎ 0 için, 0 < | x – c | < d oldukça
u (g(x) – ƒ(x)) – (M – L) u ⬍ ⑀
olacak şekilde bir d ⬎ 0 vardır.
Kabulümüze göre L – M ⬎ 0 olduğundan özel olarak ⑀ = L – M alırız ve 0 ⬍ u x – c u ⬍ d
oldukça u (g(x) – ƒ(x)) – (M – L) u ⬍ L – M olacak şekilde bir d ⬎ 0 vardır. Herhangi bir a
için a ⱕ | a | olduğundan
0 ⬍ | x – c | ⬍ d oldukça u (g(x) – ƒ(x)) – (M – L) u ⬍ L – M
bulunur ve kısaltmalar yapılarak
g(x) ⬍ ƒ(x) oldukça 0 ⬍ u x – c u ⬍ d
elde edilir. Fakat bu, ƒ (x) ⱕ g(x) olması ile çelişir. Böylece, L ⬎ M eşitsizliği yanlış ol-
malıdır. Bu yüzden L ⱕ M dir.
ALIfiTIRMALAR 2.3
Bir Nokta Etraf›na Aral›k Yerlefltirme
9. 10.
1-6 alıştırmalarında, x-ekseninde x0 noktasını da içeren (a, b) aralığını y
f (x) ⫽ 兹x
çizin. Sonra, 0 ⬍ u x – x0 u ⬍ d eşitsizliğini sağlayan her x için y x0 ⫽ 1 f (x) ⫽ 2 兹x ⫹ 1
a ⬍ x ⬍ b olacak şekilde bir d ⬎ 0 değeri bulun. L⫽1 x0 ⫽3
L ⫽4
1. a = 1, b = 7, x0 = 5 ⑀ ⫽ 1 y ⫽ 兹x
5 4 ⑀ ⫽ 0.2
2. a = 1, b = 7, x0 = 2 4
1 y ⫽ 2 兹x ⫹ 1
3. a = -7>2, b = -1>2, x0 = -3 3 4.2
4 4
4. a = -7>2, b = -1>2, x0 = -3>2 3.8
5. a = 4>9, b = 4>7, x0 = 1>2
x 2
6. a = 2.7591, b = 3.2391, x0 = 3 0 9 1 25
16 16
Deltalar› Grafikten Bulma x
–1 0 2.61 3 3.41
7–14 alıştırmalarında, 0 ⬍ u x – x0 u ⬍ d eşitsizliğini sağlayan her x
ÖLÇEKLİ DEĞİL
için | ƒ(x) – L | < ⑀ olmasını sağlayacak d ⬎ 0 bulmak için grafik-
leri kullanın. 11. 12.
7. 8.
y y y y
f(x) ⫽ – 3 x ⫹ 3 f (x) ⫽ 4 ⫺ x 2
y⫽2x⫺4 2
x0 ⫽ –3 f (x) ⫽ x 2 x0 ⫽ –1
L ⫽ 7.5 x0 ⫽ 2 L⫽3
6.2 f (x) ⫽2x⫺4 L⫽4 ⑀ ⫽ 0.25 3.25
6 ⑀ ⫽ 0.15
x0 ⫽5 ⑀⫽1
5.8 L ⫽6 y ⫽ –3 x ⫹ 3 y ⫽ 4 ⫺ x2 3
⑀ ⫽ 0.2 2
7.65 y⫽ x2 5
2.75
7.5
x 4
7.35
0 5
4.9 5.1 3
ÖLÇEKLİ DEĞİL
x
0 2
兹3 兹5
x
–3 0 ÖLÇEKLİ DEĞİL x
–3.1 –2.9 兹5 –1 兹3 0
– –
ÖLÇEKLİ DEĞİL
2 2
ÖLÇEKLİ DEĞİL
13. 14.
Limit Üzerine Biraz Daha Al›flt›rma
y y 31-36 alıştırmalarında bir ƒ(x) fonksiyonu, bir x0 noktası ve bir pozitif
2 ⑀ sayısı verilmektedir. L = lim ƒsxd.’i ve 0 < | x – x0 | < d eşit-
f(x) ⫽ 1 x: x0
兹–x f (x) ⫽ x
x0 ⫽ –1
sizliğini sağlayan her x için | ƒ(x) – L | ⬍ ⑀ olmasını sağlayacak bir
L⫽2 x0 ⫽ 1 d ⬎ 0 sayısı bulun.
2.01 2
⑀ ⫽ 0.5 L⫽2 31. ƒsxd = 3 - 2 x, x0 = 3, P = 0.02
⑀ ⫽ 0.01
y⫽ 2 2 32. ƒsxd = -3x - 2, x0 = -1, P = 0.03
兹–x 2
x - 4
2.5 33. ƒsxd = , x0 = 2, P = 0.05
1.99 x - 2
2 x 2 + 6x + 5
y ⫽ 1x 34. ƒsxd = , x0 = -5, P = 0.05
x + 5
35. ƒsxd = 21 - 5x,
1.5
x0 = -3, P = 0.5
36. ƒsxd = 4>x, x0 = 2, P = 0.4
37–50 alıştırmalarındaki limitleri ispatlayın.
37. lim s9 - xd = 5 38. lim s3x - 7d = 2
39. lim 2x - 5 = 2 40. lim 24 - x = 2

x
x 0 1 x: 4 x: 3
–16 –1 – 16 0 1
2
1
9 25 2.01 1.99 x: 9 x: 0
ƒsxd = e
ÖLÇEKLİ DEĞİL
x 2, x Z 1
41. lim ƒsxd = 1 , if
x: 1 2, x = 1
ƒsxd = e
Deltalar› Cebirsel Olarak Bulma x 2, x Z -2
15–30 alıştırmalarının her birinde bir ƒ(x) fonksiyonu ile L, x0 ve ⑀ ⬎ 0 x: -2 1, x = -2
sayıları verilmektedir. Her bir durumda, x0 civarında | ƒ(x) – L | ⬍ ⑀
1
eşitsizliğinin sağlandığı bir açık aralık bulun. Sonra 0 ⬍ | x – x0 | ⬍ d 43. lim x = 1
x:1
eşitsizliğini sağlayan her x noktasında | ƒ(x) – L| ⬍ ⑀ eşitsizliğinin
geçerli olacağı bir d ⬎ 0 sayısı bulun. 1 1
x: 23
44. lim =
x2 3
15. ƒsxd = x + 1, L = 5, x0 = 4, P = 0.01
16. ƒsxd = 2x - 2, L = -6, x0 = -2, P = 0.02 x2 - 9 x2 - 1
17. ƒsxd = 2x + 1,
45. lim = -6 46. lim = 2
x: -3 x + 3 x: 1 x - 1
L = 1, x0 = 0, P = 0.1
18. ƒsxd = 2x, ƒsxd = e
4 - 2x, x 6 1
L = 1>2, x0 = 1>4, P = 0.1 47. lim ƒsxd = 2 , if
19. ƒsxd = 219 - x,
x:1 6x - 4, x Ú 1
ƒsxd = e
L = 3, x0 = 10, P = 1
20. ƒsxd = 2x - 7,
2x, x 6 0
L = 4, x0 = 23, P = 1 x:0 x>2, x Ú 0
21. ƒsxd = 1>x, L = 1>4, x0 = 4, P = 0.05
x0 = 23,
1
49. lim x sin x = 0
2 x: 0
22. ƒsxd = x , L = 3, P = 0.1
y
2
23. ƒsxd = x , L = 4, x0 = -2, P = 0.5
24. ƒsxd = 1>x, L = -1, x0 = -1, P = 0.1
2
25. ƒsxd = x - 5, L = 11, x0 = 4, P = 1
26. ƒsxd = 120>x, L = 5, x0 = 24, P = 1
y ⫽ x sin 1x
27. ƒsxd = mx, m 7 0, L = 2m, x0 = 2, P = 0.03 – 1 1
2p 2p
x
28. ƒsxd = mx, m 7 0, L = 3m, x0 = 3, 1
–p 1
p
P = c 7 0
29. ƒsxd = mx + b, m 7 0, L = sm>2d + b,
x0 = 1>2, P = c 7 0
30. ƒsxd = mx + b, m 7 0, L = m + b, x0 = 1,
P = 0.05
1 I’nın hedef değer I0 = 5’in 0.1 A civarında olması için R hangi

50. lim x 2 sin x = 0
x:0 aralıkta olmalıdır?
y
⫺
1 y ⫽ x2 V I R
⫹
x → x0 iken Ne Zaman L say›s› ƒ(x)’in Limiti De¤ildir?

y ⫽ x2 sin 1x
0 ⬍ | x – x0 | ⬍ d eşitsizliğini sağlayan her x için | ƒ(x) – L| ⬍ ⑀ ola-
x cak şekilde bir d ⬎ 0 bulunamayacağını gösteren bir ⑀ ⬎ 0 bularak
–1 – p2 0 2 1
p limx→x0 ƒ(x) ⫽ L olduğunu ispatlayabiliriz. Bunu, seçtiğimiz ⑀’na
karşılık her d ⬎ 0 için
0 6 ƒ x - x0 ƒ 6 d ve
and ƒ ƒsxd - L ƒ Ú P .
olacak şekilde bir x-değeri bulunduğunu göstererek yaparız.

–1 y⫽ –x2 y
y ⫽ f (x)
L⫹⑀
Teori ve Örnekler
51. lim g sxd = k . demenin ne anlama geldiğini açıklayın.
x: 0 L
52. İspatlayın; lim ƒsxd = L ve lim ƒsh + cd = L .
x:c h :0
53. Limitler hakkında yanlış bir ifade Örnek vererek aşağıdaki L⫺⑀
ifadenin yanlış olduğunu gösterin. f (x)
x x0’a yaklaşırken ƒ(x) L’ye yaklaşıyorsa, ƒ(x)’in x x0’a
yaklaşırkenki limiti L sayısıdır. x
0 x0 ⫺ d x0 x0 ⫹ d
Örneğinizdeki fonksiyonun limitinin x → x0 iken neden L ol-
madığını açıklayın. 0 ⬍ 兩 x ⫺ x 0 兩 ⬍ d ve 兩 f (x) ⫺ L 兩
54. Limitler hakkında yanlış bir ifade daha Örnek vererek olacak şekilde bir x değeri
aşağıdaki ifadenin yanlış olduğunu gösterin.
Let ƒsxd = e
Verilen bir ⑀ ⬎ 0 için, | ƒ(x) – L | ⬍ ⑀ olacak şekilde bir x bu- x, x 6 1
57. olsun.
lunuyorsa, L sayısı ƒ(x)’in x x0’a yaklaşırkenki limitidir. x + 1, x 7 1.
Örneğinizdeki fonksiyonun limitinin x → x0 iken neden L ol- y
madığını açıklayın. y⫽x⫹1
2
T 55. Motor silindiri yapma Kesit alanı 9 in ’lik bir motor silindiri
yapmadan önce, yarıçapı x0 = 3.385 inç olan ideal bir silindirin
çapından ne kadar sapma yapabileceğinizi ve istenen 9 in2’lik 2
alanın 0.01 in2 civarında bir alan elde edebileceğinizi bilmek y ⫽ f(x)
zorundasınızdır. Bunu bulmak için, A = psx>2d2 kabul edin ve 1
| A – 9| ⱕ 0.01 olabilmesi için x’i hangi aralıkta tutmanız
gerektiğini bulun. Hangi aralığı bulursunuz? x
1
56. Eletriksel direnç imal etme Şekilde gösterilen elektrik de-
vreleri gibi devreler için Ohm Kanunu V = RI olduğunu söyler.
y⫽x
Bu denklemde V sabit bir gerilim, I amper olarak akım ve R de
ohm olarak dirençtir. Firmanızdan V’nin 120 volt, I’nın da
5 ± 0.1 A olacağı bir devreye direnç hazırlaması istenmiş olsun.
a. ⑀ = 1@2 olsun. Hiçbir d ⬎ 0’ın aşağıdaki koşulu sağlamayaca- 60. a. Aşağıdaki grafik için limx→–1 g(x) ≠ 2 olduğunu gösterin.
ğını gösterin: b. limx : -1 g sxd var mıdır? Varsa limitin değeri nedir? Yoksa,
0 ⬍ | x – 1 | ⬍ d eşitsizliğini sağlayan her x için | ƒ(x) – 2| ⬍ 1@2 neden yoktur?
Yani, her d ⬎ 0 için,
y
0 ⬍ | x – x0 | ⬍ d ve | ƒ(x) – 2| ⱖ 1@2
olacak şekilde bir x değeri olduğunu gösterin.
2
Bu limx→1 ƒ(x) ⫽ 2 olduğunu gösterecektir.
b. limx→1 ƒ(x) ⫽ 1 olduğunu gösterin.
y ⫽ g(x)
c. limx→1 ƒ(x) ⫽ 1.5 olduğunu gösterin.
1
x 2, x 6 2
Let hsxd = • 3, x = 2 olsun.
58.
2, x 7 2.
x
y –1 0
4
y ⫽ h(x) B‹LG‹SAYAR ALIfiTIRMALARI
61–66 alıştırmalarında deltaları grafik yöntemlerle bulmaya çalışa-
3 caksınız. Aşağıdaki adımlar için BCS kullanın.
y⫽2 a. yaklaşılan x0 noktası civarında y = ƒ(x) fonksiyonunu çizin.
2
b. L limitinin değerini tahmin edin ve tahmininizin doğru olup
1 y ⫽ x2 olmadığını görmek için limiti analitik olarak bulun.
c. ⑀ = 0.2 değerini kullanarak. y1 = L – ⑀ ve y2 = L + ⑀ doğrularını x0
x civarında ƒ fonksiyonuyla birlikte çizin.
0 2
d. (c) şıkkındaki grafikten
Şunları gösterin.
0 ⬍ ux – x0 u ⬍ d eşitsizliğini sağlayan her x için
a. lim hsxd Z 4
x: 2 uƒ(x) – L u ⬍ ⑀
b. lim hsxd Z 3
x: 2 olacak şekilde bir d ⬎ 0 değeri bulun. Tahmininizi ƒ, y1, ve y2’yi
c. lim hsxd Z 2 0 ⬍ ux – x0 u ⬍ d aralığında beraber çizerek kontrol edin. Görüş
x: 2
59. Aşağıda grafiği verilen fonksiyon için, neden aralığı olarak x0 – 2d ⱕ x ⱕ x0 + 2d ve L – 2⑀ ⱕ y ⱕ L + 2⑀ aralı-
ğının dışına taşıyorsa, d değerini çok büyük seçmişsinizdir. Daha
a. lim ƒsxd Z 4
x: 3 küçük bir değerle yeniden deneyin.
b. lim ƒsxd Z 4.8
x: 3 e. ⑀ = 0.1, 0.05 ve 0.001 için (c) ve (d) şıklarını tekrarlayın.
c. lim ƒsxd Z 3
x:3 x 4 - 81
61. ƒsxd = , x0 = 3
olduğunu açıklayın. x - 3
y
5x 3 + 9x 2
62. ƒsxd = , x0 = 0
2x 5 + 3x 2
4.8 sin 2x
63. ƒsxd = , x0 = 0
4 3x
y ⫽ f(x)
3 xs1 - cos xd
64. ƒsxd = , x0 = 0
x - sin x
2
3
x - 1
65. ƒsxd = , x0 = 1
x - 1
0 3
x 3x 2 - s7x + 1d2x + 5
66. ƒsxd = , x0 = 1
x - 1
2.4 Tek Tarafl› Limitler ve Sonsuzda Limitler

y Bu bölümde limit kavramını, x x0’a sadece soldan (x ⬍ x0) veya sadece sağdan (x ⬎ x0)
yaklaşırkenki limitler olan tek taraƒlı limitlere genişletiyoruz. Ayrıca, x → ⫾ q iken be-
y⫽ x lirli rasyonel fonksiyonlar ve diğer bazılarının grafiklerini analiz ediyoruz.
兩x兩
1
Tek Tarafl› Limitler
x x c’ye yaklaşırken bir L limitinin olabilmesi için, bir ƒ fonksiyonunun a’nın iki taraƒında
0 da tanımlı olması ve x c’ye herhangi bir taraftan yaklaşırken ƒ(x) değerlerinin de L’ye
yaklaşması gerekir. Bu yüzden, normal limitlere bazen iki taraflı limitler de denir.
–1 ƒ’nin bir c noktasında iki-taraflı bir limitinin olmaması halinde bir tek-taraflı limiti,
yani yaklaşımın sadece tek taraflı olması durumunda bir limiti bulunabilir. Yaklaşım
sağdan ise limit bir sağdan limit dir. Soldan ise soldan limit.
ƒ(x) = x@uxu fonksiyonunun (Şekil 2.21) limiti, x sıfıra sağdan yaklaşırken 1, soldan
yaklaşırken –1’dir. Bu tek taraflı limit değerleri aynı olmadığından x sıfıra yaklaşırken
fiEK‹L 2.21 Orijinde farklı sağ ve sol taraflı ƒ(x)’in yaklaştığı tek bir değer yoktur. Dolayısıyla, ƒ(x)’in 0 da bir limiti (iki taraflı) yoktur.
limitler Sezgisel olarak , ƒ(x) fonksiyonu c ⬍ b olmak üzere bir (c, b) aralığında tanımlanmış
ise ve x c’ye bu aralığın içinde kalarak yaklaşıyorken ƒ(x) L’ye oldukça yakınlaşıyorsa,
ƒ’nin c’de sağdan bir L limiti vardır deriz ve
lim ƒsxd = L.
x:c +
yazarız.
“x → c+” sembolü, sadece x’in c’den daha büyük değerlerini göz önüne aldığımız anlamın-
dadır.
Benzer şekilde, ƒ(x) fonksiyonu a ⬍ c olmak üzere bir (a, c) aralığında tanımlanmış
ise ve x c’ye bu aralığın içinde kalarak yaklaşıyorken ƒ(x) M’ye oldukça yakınlaşıyorsa,
ƒ’nin c’de soldan bir M limiti vardır deriz ve
lim ƒsxd = M.
x:c -
yazarız.
“x → c–” sembolü, sadece x’in c’den daha küçük değerlerini göz önüne aldığımız anla-
mındadır.
Bu resmi olmayan tanımlar Şekil 2.22’de gösterilmiştir. Şekil 2.21’deki ƒ(x) = x @ | x |
fonksiyonu için
lim ƒsxd = 1 and
ve lim ƒsxd = -1. dir.
x:0 + x:0 -
y y
f(x) M
L f(x)
x x
0 c x 0 x c
(a) lim f(x) ⫽ L (b) lim f(x) ⫽ M
x→c⫹ x→c⫺
fiEK‹L 2.22 (a) x c’ye yaklaşırken sağdan limit. (b) x c’ye yaklaşırken soldan limit.
2.4 Tek Tarafl› Limitler ve Sonsuzda Limitler 103
y
ÖRNEK 1 Bir Yar›m Çember ‹çin Tek Tarafl› Limitler
y ⫽ 兹4 ⫺ x2 ƒsxd = 24 - x 2 fonksiyonunun tanım aralığı [–2, 2]’dir ve grafiği Şekil 2.23’teki yarım
çemberdir. Limitleri şu şekildedir:
lim 24 - x 2 = 0 and
ve lim 24 - x 2 = 0.
x: -2 + x:2 -
Fonksiyonun x = –2’de soldan bir limiti veya x = 2’de sağdan bir limiti yoktur. –2 veya 2’de
x iki taraflı bir limiti bulunmamaktadır.
–2 0 2
lim 24 - x 2 = 0 ve
Tek taraflı limitlerde Bölüm 2.2 Teorem 1’de verilen limit özelliklerinin hepsi bu-
fiEK‹L 2.23
lunur. İki fonksiyonun toplamının sağdan limiti fonksiyonların sağdan limitlerinin
lim 24 - x 2 = 0 (Örnek 1).
x:2 -
toplamıdır gibi. Sandöviç Teoremi ve Teorem 5 gibi, polinom ve rasyonel fonksiyonların
x: - 2 +
limitleriyle ilgili teoremler de tek taraflı limitler için geçerlidir.
Tek taraflı ve iki taraflı limitler arasındaki bağlantı aşağıdaki gibidir:
TEOREM 6
x c’ye yaklaşırken bir ƒ(x) fonksiyonunun, ancak ve yalnız o noktada
sağdan ve soldan limitleri varsa ve bu limitler eşitse, bir limiti vardır
lim ƒsxd = L 3 lim ƒsxd = L and
ve lim ƒsxd = L.
x:c x:c - x:c +
y ÖRNEK 2 fiekil 2.24’te Grafikleri Çizilen Fonksiyonlar›n Limitleri.

y ⫽ f(x) x = 0’da : limx:0+ ƒsxd = 1,
2
limx:0- ƒsxd ve limx:0 ƒsxd yoktur. Fonksiyon x ⫽ 0’ın solunda
1
tanımlı değildir.
x = 1’de : ƒs1d = 1, olduğu halde limx:1- ƒsxd = 0 ’dır.
0 1 2 3 4
x limx:1+ ƒsxd = 1,
limx:1 ƒsxd yoktur. Sağdan ve soldan limitler eşit değildir.
fiEK‹L 2.24 Örnek 2’deki fonksiyonun x = 2’de : limx:2- ƒsxd = 1,
grafiği.
limx:2+ ƒsxd = 1,
ƒs2d = 2. olduğu halde limx:2 ƒsxd = 1’dir.
x = 3’te : limx:3- ƒsxd = limx:3+ ƒsxd = limx:3 ƒsxd = ƒs3d = 2.
x = 4’te : ƒs4d Z 1, olduğu halde limx:4- ƒsxd = 1’dir.
limx:4+ ƒsxd ve limx:4 ƒsxd yoktur. Fonksiyon x = 4’ün sağında
tanımlı değildir.
[0, 4]’teki diğer bütün c noktalarında ƒ(x)’in limiti ƒ(c)’dir.
Tek Tarafl› Limitlerin Tam Tan›m›

Bölüm 2.3’teki iki taraflı limitin esas tanımı tek taraflı limitlere göre düzenlenebilir.
y
TANIMLAR Sa¤dan Limit, Soldan Limit
Her ⑀ ⬎ 0 sayısına karşılık
x0 6 x 6 x0 + d iken
Q ƒ ƒsxd - L ƒ 6 P.
L⫹⑀ olacak şekilde bir d ⬎ 0 sayısı bulunabilirse, ƒ(x)’in x0’da sağdan bir L lim-
f (x) iti vardır der ve
f(x) buradadır.
L lim ƒsxd = L (Şekil 2.25’e bakın)
x:x0 +
L⫺⑀
yazarız.
Her ⑀ ⬎ 0 sayısına karşılık
buradaki her
x ⫽ x 0 için x0 - d 6 x 6 x0 iken
Q ƒ ƒsxd - L ƒ 6 P.
d olacak şekilde bir d ⬎ 0 sayısı bulunabilirse, ƒ(x)’in x0’da soldan bir L lim-
x iti vardır der ve
x
0 x0 x0 ⫹ d
lim ƒsxd = L (Şekil 2.26’ya bakın)
x:x0 -
fiEK‹L 2.25 Sağdan limit tanımı ile ilgili yazarız.
aralıklar.
ÖRNEK 3 Delta Bulmak ‹çin Tan›m› Uygulamak
lim 2x = 0.
y
x:0 +
Çözüm ⑀ ⬎ 0 verilmiş olsun. Burada x0 = 0 ve L = 0’dır, dolayısıyla

L⫹⑀
f (x) 0 ⬍ x ⬍ d eşitsizliğini sağlayan her x için | √x – 0 | ⬍ ⑀
L f (x) buradadır. olacak şekilde veya
0 6 x 6 d iken
Q 2x 6 P.
L⫺⑀
gerektirmesi sağlanacak şekilde bir d ⬎ 0 bulmak istiyoruz.
buradaki her
x ⫽ x 0 için Her iki tarafın karesini alarak
d 0⬍x⬍d ise x ⬍ ⑀2
2
buluruz. d = ⑀ seçersek
2x 6 P,
x x
0 iken
x0 ⫹ d x0 0 6 x 6 d = P2 Q
veya
ƒ 2x - 0 ƒ 6 P.
fiEK‹L 2.26 Soldan limit tanımı ile ilgili
aralıklar 0 6 x 6 P2 iken
Q
Tanıma göre bu, limx:0+ 2x = 0 olduğunu gösterir (Şekil 2.27).

gerektirmesi sağlanır.
y
f(x) ⫽ 兹x
Şimdiye kadar incelenen örneklerde, ele alınan her noktada bir tür limit vardı.
Genelde bunun böyle olması gerekmez.
⑀
f(x)
ÖRNEK 4 Çok Fazla Sal›nan Bir Fonksiyon
y = sin (1@x)’in x iki taraftan da sıfıra yaklaşırken bir limitinin olmadığını gösterin (Şekil
x 2.28).
L⫽0 x d ⫽ ⑀2
fiEK‹L 2.27 Örnek 3’teki lim+ 1x = 0

Çözüm x sıfıra yaklaşırken, çarpmaya göre tersi, 1@x, sınırsızca büyür ve sin(1@x)’in
x:0 değerleri –1 ile 1 arasında gidip gelir. x sıfıra yaklaşırken fonksiyon değerlerinin giderek
x
0
y ⫽ sin 1x
–1
fiEK‹L 2.28 y = sin(1@x) fonksiyonunun x sıfıra yaklaşırken

sağdan veya soldan limiti yoktur (Örnek 4).
yaklaştıkları tek bir L sayısı yoktur. x’i sadece pozitif veya negatif değerlerle de sınırlasak,
bu durum geçerlidir. x = 0’da fonksiyonun sağdan veya soldan bir limiti yoktur.
(sin U)/U ‹çeren Limitler

(sin u)@u hakkındaki temel gerçek şudur: radyan ölçüde u → 0 iken limiti 1 dir. Bunu
Şekil 2.29 da görebilir ve Sandöviç Teoremi yardımıyla cebirsel olarak doğrulayabiliriz.
Bu limitin önemini, trigonometrik fonksiyonların anlık değişim oranlarının incelendiği
Bölüm 3.4’te göreceksiniz.
y
1 sin u (radyan)
y⫽
u
p u
–3 p –2 p –p 2p 3p
y
ÖLÇEKLİ DEĞİL
T
fiEK‹L 2.29 ƒ(u) = (sin u)@u’nın grafiği.
1
TEOREM 7
tan u
1 sin u
lim su in radiansd
= 1 (θ radyan ölçüde) (1)
sin u u:0 u
u cos u
x ‹spat Plan, sağdan ve soldan limitlerin her ikisinin de 1 olduğunu göstermektir. Bunun
O Q A(1, 0)
sonunda iki taraflı limitin de 1 olduğunu söyleyebiliriz.













1 Sağdan limitin 1 olduğunu göstermek için u’nın p@2’den küçük pozitif değerleri ile
başlıyoruz (Şekil 2.30).
fiEK‹L 2.30 Teorem 7’nin ispatındaki şekil
TA@OA = tan u fakat OA = 1 olduğundan Alan ΔOAP ⬍ OAP daire diliminin alanı ⬍ alan ΔOAT
TA = tan u’dır. olduğuna dikkat edin.
(2) denklemi radyan ölçünün çıkış Bu alanları u’ya bağlı olarak şu şekilde ifade edebiliriz:
noktasıdır: yalnızca u radyan olarak
ölçülürse OAP daire diliminin alanı Alan Δ OAP = 1 taban × yükseklik = 1 (1) (sin u) = 1 sin u
2 2 2
u@2’dir.
u
OAP daire diliminin alan› = 1 r2u = 1 (1 ) 2 u = (2)
2 2 2
Alan Δ OAT = taban × yükseklik = (1) (tan u) = 1 tan u
1 1
2 2 2
Böylece,
1 1 1
sin u 6 u 6 tan u.
2 2 2
dır.
0 ⬍ u ⬍ p@2 olduğundan, pozitif olan (1@2) sin u sayısı ile her üç tarafı da bölersek bu son
eşitsizlik doğru kalmaya devam eder:
u 1
1 6 6 .
sin u cos u
Çarpmaya göre terslerini alırsak
sin u
1 7 7 cos u.
u
buluruz. limu:0+ cos u = 1 olduğundan (Bölüm 2.2 Örnek 6b), Sandöviç Teoremine göre
sin u
lim = 1.
u :0 + u
bulunur.
sin u ve u fonksiyonlarının her ikisi de tek fonksiyonlar (Bölüm 1.4). Bu nedenle,
ƒ(u) = (sin u)@u fonksiyonu, grafiği y-eksenine göre simetrik olan bir çift fonksiyondur
(Şekil 2.29’a bakın). Bu simetri, 0 da soldan limitin var olduğunu ve sağdan limitle aynı
olduğunu gösterir:
sin u sin u
lim = 1 = lim+ ,
u:0 - u u:0 u
Şu halde Teorem 6’ya göre limu:0 ssin ud>u = 1 dir.
sin u
ÖRNEK 5 lim = 1 limitini kullanarak
u:0 u
cos h - 1 sin 2x 2
(a) lim = 0 ve (b) lim = .
h:0 h x:0 5x 5
Çözüm
(a) cos h = 1 – 2 sin2 (h@2) yarım açı formülünü kullanarak
cos h - 1 2 sin2 sh>2d

lim = lim -
h:0 h h:0 h
sin u
= - lim sin u u = h@2 olsun
u:0 u
= -s1ds0d = 0.
(b) (1) denklemi orijinal fonksiyona uygulanamaz. Paydada 5x’e değil bir 2x’e
ihtiyacımız vardır. Pay ve paydayı 2@5 ile çarparak bunu oluştururuz:
sin 2x s2>5d # sin 2x
x:0 s2>5d # 5x
lim = lim
y x:0 5x
2 sin 2x Şimdi, u ⫽ 2x ile (1)
= lim
4 5 x:0 2x denklemi uygulanır.
3 2 2
= s1d =
2 y ⫽ 1x 5 5
1
x x : — ˆ iken Sonlu Limitler
–1 0 1 2 3 4
–1 Sonsuzluk için kullanılan s q d sembolü bir reel sayı göstermez. q sembolünü bir
fonksiyonun tanım kümesindeki veya değer kümesindeki değerler her sonlu sınırı
aştığındaki davranışını tanımlamak için kullanırız. Örneğin, ƒ(x) = 1@x fonksiyonu her
x Z 0 için tanımlıdır (Şekil 2.31). x pozitif olarak giderek büyürken, 1@x giderek küçülür.
x negatif iken büyüklüğü giderek artarken, 1@x yine giderek küçülür. Bu gözlemleri,
x : ; q iken ƒ(x) = 1@x’in limiti 0 dır veya ƒ(x) = 1@x’in sonsuzda ve negatiƒ sonsuzda
limiti 0 dır diyerek özetleriz. Aşağıda kesin tanım verilmektedir.
fiEK‹L 2.31 y = 1@x’in grafiği
TANIMLAR x → ˆ veya x → ˆ iken Limitler

1. Her ⑀ ⬎ 0 sayısına karşılık,
x > M eşitsizliğini sağlayan bütün x’ler için | ƒ(x) – L | < ⑀
olacak şekilde bir M sayısı bulunabilirse x sonsuza giderken ƒ(x) fonksiyo-
nunun limiti L dir deriz ve
lim ƒsxd = L
x: q
yazarız.
2. Her ⑀ ⬎ 0 sayısına karşılık,
x > N eşitsizliğini sağlayan bütün x’ler için | ƒ(x) – L | < ⑀
olacak şekilde bir N sayısı bulunabilirse x eksi sonsuza giderken ƒ(x) fonk-
siyonunun limiti L dir deriz ve
lim ƒsxd = L
x: - q
yazarız.
Sezgisel olarak, x pozitif yönde orijinden giderek uzaklaşırken, ƒ(x) istenilen ölçüde L’ye
yaklaşıyorsa limx: q ƒsxd = L dir. Benzer şekilde, x negatif yönde orijinden giderek
uzaklaşırken, ƒ(x) istenilen ölçüde L’ye yaklaşıyorsa limx:- q ƒsxd = L dir. x : ; q
iken limit hesaplama stratejisi, Bölüm 2.2 deki sonlu limitlerdekine benzerdir. Orada önce
y = k sabit ve y = x birim fonksiyonların limitlerini bulduk. Sonra bu sonuçları, cebirsel
kombinasyonlarla ilgili bir teorem uygulayarak, diğer fonksiyonlara genişlettik. Burada
da, başlangıç fonksiyonlarının y = k ve y = x yerine y = k ve y =1@x olması dışında, aynı
şeyi yapacağız.
Pozitif ⑀ sayısı ne Esas tanımı uygulayarak gerçeklenmesi gereken temel şeyler:

y
olursa olsun, grafik
x = 1/⑀ da bu banda 1
girer ve burada kalır.
lim k = k ve
and lim x = 0. (3)
x: ; q x: ; q
y ⫽1
x dir.
y⫽⑀ İkinciyi burada ispatlayacak ve birincisini Alıştırma 71 ve 72’ye bırakacağız.

⑀
1
N ⫽ –⑀1 ÖRNEK 6 ƒsxd = x için Sonsuzda Limit
x
0
M ⫽ ⑀1 Şunları gösterin
y ⫽ –⑀
–⑀
1 1
(a) lim x = 0 (b) lim x = 0.
Pozitif ⑀ sayısı ne x: q x: - q
olursa olsun, grafik
x = –1/⑀ da bu Çözüm
banda girer ve (a) ⑀ ⬎ 0 verilmiş olsun.
burada kalır.
` x - 0 ` = ` x ` 6 P.
oldukça 1 1
x 7 M Q
fiEK‹L 2.32 Örnek 6’daki tartışmanın
arkasındaki geometri.
olacak şekilde bir M sayısı bulmamız gerekmektedir. M = 1@⑀ veya daha büyük her-
hangi bir pozitif sayı için bu önerme geçerlidir (Şekil 2.32). Bu da, lim x→∞(1@x) = 0
(b) ⑀ ⬎ 0 verilmiş olsun.
` x - 0 ` = ` x ` 6 P.
oldukça 1 1
x 6 N Q
olacak şekilde bir N sayısı bulmamız gerekmektedir. N = –1@⑀ veya –1@⑀ ’dan daha
küçük herhangi bir negatif sayı için bu önerme geçerlidir (Şekil 2.32). Bu da,
lim x→–∞(1@x) = 0 olduğunu ispatlar.
Sonsuzda limitlerin sonlu limitlere benzer özellikleri vardır.
TEOREM 8 x : — ˆ Durumunda Limit Kurallar›

L, M ve k reel sayılar ve
lim ƒsxd = L and
ve lim gsxd = M, isethen
ise
x: ; q x: ; q
1. Toplama Kuralı: lim sƒsxd + gsxdd = L + M
x: ; q
2. Fark Kuralı: lim sƒsxd - gsxdd = L - M
x: ; q
3. Çarpım Kuralı: lim sƒsxd # gsxdd = L # M
x: ; q
4. Sabitle Çarpım Kuralı: lim sk # ƒsxdd = k # L
x: ; q
ƒsxd L
5. Bölüm Kuralı: lim = , M Z 0
x: ; q gsxd M
6. Kuvvet Kuralı: r ve s ortak çarpanı bulunmayan tamsayılar ve s ≠ 0 ise
L r>s ’nin bir reel sayı olması koşuluyla
lim sƒsxddr>s = L r>s
x: ; q
dir. (s çift ise L ⬎ 0 olduğunu varsayıyoruz .)
Bu özellikler Bölüm 2.2’deki Teorem 1 ile aynıdır ve bunları aynı şekilde kullanırız.
ÖRNEK 7 Teorem 8’i Kullanma
(a) lim a5 + x b = lim 5 + lim x

1 1
Toplama Kuralı
x: q x: q x: q
= 5 + 0 = 5 Bilinen limitler
lim p23 # x # x
p23 1 1
(b) lim =
x: - q x2 x: - q
lim p23 # lim x #

1 1
= lim x Çarpma Kuralı
x: - q x: - q x: - q
= p23 # 0 # 0 = 0 Bilinen limitler
y 5 x2 ⫹ 8 x ⫺ 3 Rasyonel Fonksiyonlar›n Sonsuzdaki Limitleri

y⫽
3 x2 ⫹ 2 x → ⫾ q iken bir rasyonel fonksiyonun limitini belirlemek için, pay ve paydayı paydadaki
2
en büyük x kuvvetiyle böleriz. Bundan sonra ne olacağı polinomların derecesine bağlıdır.
y ⫽ 5 doğrusu
1 3
ÖRNEK 8 Pay ve payda ayn› derecede
x 5x 2 + 8x - 3 5 + s8>xd - s3>x 2 d
–5 0 5 10 lim = lim Pay ve paydayı x 2 ile
x: q 3x 2 + 2 x: q 3 + s2>x 2 d bölün.
–1
5 + 0 - 0 5
= =
–2 3 + 0 3 Şekil 2.33'e bakın
ÖLÇEKLİ DEĞİL
ÖRNEK 9 Pay›n derecesi paydan›n derecesinden küçük

fiEK‹L 2.33 Örnek 8’deki fonksiyonun
11x + 2 s11>x 2 d + s2>x 3 d
grafiği. | x | arttıkça grafik y = 5@3 lim = lim Pay ve paydayı x 3 ile
doğrusuna yaklaşır. x: - q 2x 3 - 1 x: - q 2 - s1>x 3 d bölün.
0 + 0
= = 0
y 2 - 0 Şekil 2.34’e bakın.
8 Payın derecesinin paydanın derecesinden büyük olması durumuna ait bir örneği bun-
11x ⫹ 2
y⫽
2x3 ⫺ 1 dan sonraki bölümde vereceğiz (Bölüm 2.5 Alıştırma 8).
6
4 Yatay Asimptotlar
Bir fonksiyonun grafiği ile belirli bir doğru arasındaki uzaklık, grafik üzerindeki bir nokta
2
orijinden çok fazla uzaklaştığında, sıfıra yaklaşıyorsa, grafik doğruya asimptotik olarak
x
yaklaşıyor ve doğru grafiğin bir asimptotudur deriz.
–4 –2 0 2 4 6 ƒ (x) = 1@x’e bakarak (Şekil 2.31’e bakın )
–2 1
lim x = 0
x: q
–4
olduğundan sağ tarafta
–6
1
lim x = 0.
x: - q
–8
ve ƒ (x) = 1@x olduğundan sol tarafta, x-ekseni eğrinin asimptotu dur.
fiEK‹L 2.34 Örnek 9’deki fonksiyonun
grafiği. | x | arttıkça, grafik x-eksenine
yaklaşır. x-ekseni ƒ(x) = 1@x’in grafiğinin bir yatay asimptotudur deriz.
TANIM Yatay Asimptot

lim ƒsxd = b or
veya lim ƒsxd = b.
x: q x: - q
ise, y = b doğrusu y = ƒ(x) fonksiyonunun grafiğinin bir yatay asimptotudur.
5x 2 + 8x - 3
ƒsxd =
3x 2 + 2
lim f(x) = 5 5
ve lim f(x) = olduğundan y = 5@3 doğrusu, grafiği Şekil 2.33’te çizilen
x→∞ 3 x→–∞ 3
(Örnek 8)
lim f(x) = 5 5
ve lim f(x) =
x→∞ 3 x→–∞ 3
ÖRNEK 10 Yeni Bir De¤iflkene Dönüflüm

lim sin s1>xd. limitini bulun.
x: q
Çözüm Yeni değişken t = 1@x’i tanımlayalım. Örnek 6’dan x : q iken t : 0 + olduğunu

biliyoruz (Şekil 2.31’e bakın ). Bu nedenle,
1
lim sin x = lim+ sin t = 0.
x: q t:0
dır. Benzer şekilde, x → ⫾ q iken ƒ(x)’i inceleyerek x → 0 iken y = ƒ(1@x)’in

davranışını araştırabiliriz.
Sandöviç Teoremine Tekrar Bir Bak›fl

Sandöviç Teoremi x → ± ∞ iken ki limitler için de geçerlidir.
ÖRNEK 11 Bir E¤ri Yatay Asimptotunu Kesebilir

Sandöviç Teoremini kullanarak
y
sin x
y = 2 + x .
y ⫽ 2 ⫹ sinx x eğrisinin yatay asimptotunu bulun.
2
Çözüm x → ± ∞ iken ki davranışlarla ilgileniyoruz.
0 … ` x ` … `x`
1 sin x 1
x
–3p –2p –p 0 p 2p 3p
ve limx→±∞ u 1@x u = 0 olduğu için, Sandöviç Teoremine göre limx:; q ssin xd>x = 0 olur.
Dolayısıyla,
fiEK‹L 2.35 Bir eğri, asimptotlarından
lim a2 + x b = 2 + 0 = 2,
birini sonsuz defa kesebilir (Örnek 11). sin x
x: ; q
olur ve y = 2 doğrusu eğrinin hem sağdan hem de soldan asimptotudur (Şekil 2.35).
Bu örnek, bir eğinin yatay asimptotlarından birini bir çok defa kesebileceğini
gösterir.
E¤ik Asimptotlar
Rasyonel bir fonksiyonun payının derecesi paydasının derecesinden bir fazla ise, grafiği-
nin bir eğik asimptotu vardır. ƒ’yi bir lineer fonksiyon ile x → ⫾ q iken sıfıra giden bir
kalanın toplamı olarak yazmak için payı paydaya bölerek asimptot için bir denklem bulu-
ruz. İşte bir örnek.
ÖRNEK 12 Bir E¤ik Asimptot Bulmak
2x 2 - 3
ƒsxd =
7x + 4
fonksiyonunun Şekil 2.36 daki grafiği için eğik asimptot bulunuz.
Çözüm Uzun bir bölme işlemiyle

y
2x 2 - 3
4 ƒsxd =
7x + 4
= a x - b +
2x2 ⫺ 3 2 8 -115
y⫽
2 7x ⫹ 4
7 49 49s7x + 4d
lineer fonksiyon g(x)
('')''* kalan
('')''*
linear function gsxd remainder
x
–4 –2 2 4
buluruz. x → ⫾ q iken, büyüklüğü ƒ ve g’nin grafikleri arasındaki dikey uzaklığı veren
–2 kalan, sıfıra gider ve
2 8
gsxd = x -
–4 7 49
eğimli doğrusu ƒ’nin grafiğinin bir asimptotu olur (Şekil 2.36). y = g(x) doğrusu hem
sağdan hem de soldan asimptottur. Gelecek bölümde, x paydanın sıfır olduğu –4@7’ye
fiEK‹L 2.36 Örnek 12’deki fonksiyonun bir yaklaşırken ƒ(x)’in mutlak değerce sınırsız arttığını göreceksiniz (Şekil 2.36).
eğik asimptotu vardır.
ALIfiTIRMALAR 2.4
a. lim ƒsxd = 1 b. lim- ƒsxd = 0
Limitleri Grafikten Bulma x: -1 + x: 0
1. Aşağıda grafiği verilen y = ƒ(x) fonksiyonu hakkında söylenen- c. lim- ƒsxd = 1 d. lim- ƒsxd = lim+ ƒsxd
x: 0 x: 0 x:0
lerden hangileri doğru, hangileri yanlıştır? e. lim ƒsxd exists
vardır. f. lim ƒsxd = 0
x: 0 x: 0
y g. lim ƒsxd = 1 h. lim ƒsxd = 1
y ⫽ f(x) x: 0 x: 1
1 i. lim ƒsxd = 0 j. lim- ƒsxd = 2
x: 1 x: 2
k. lim - ƒsxd yoktur.
does not exist .
yoktur. l. lim+ ƒsxd = 0
x: -1 x: 2
x
–1 0 1 2
2. Aşağıda grafiği verilen y = ƒ(x) fonksiyonu hakkında söylenen- a. limx→2+ ƒ(x), limx→2– ƒ(x)ve ƒ(2)’yi bulun.
lerden hangileri doğru, hangileri yanlıştır? b. limx→2 ƒ(x) var mıdır, varsa nedir? Yoksa, neden yoktur?
y c. limx→–1– ƒ(x) ve limx→1+ ƒ(x)’i bulun.
y ⫽ f(x) d. limx→–2 ƒ(x) var mıdır, varsa nedir? Yoksa, neden yoktur?
5. ƒsxd = •
2
0, x … 0
1 olsun.
sin x , x 7 0.
1
x y
–1 0 1 2 3
1
a. lim + ƒsxd = 1 b. lim ƒsxd yoktur.
x: -1 x: 2
c. lim ƒsxd = 2 d. lim- ƒsxd = 2
x:2 x:1
e. lim+ ƒsxd = 1 f. lim ƒsxd yoktur.
x: 1 x: 1 x
g. lim+ ƒsxd = lim- ƒsxd 0
x:0 x: 0 
0, x0
h. (–1, 1) aralığındaki her c noktasında lim ƒsxd y⫽ 1
x:c  sin x , x ⬎ 0
i. (1.3) aralığındaki her c noktasında lim ƒsxd 
x: c
–1
j. lim - ƒsxd = 0 k. lim+ ƒsxd yoktur.
x: -1 x: 3
3. ƒsxd = • x
3 - x, x 6 2
olsun.
+ 1, x 7 2. a. limx:0+ ƒsxd var mıdır, varsa nedir? Yoksa, neden yoktur?
2
b. limx:0- ƒsxd var mıdır, varsa nedir? Yoksa, neden yoktur?
y
6. g sxd = 2x sins1>xd . olsun.

c. limx:0 ƒsxd var mıdır, varsa nedir? Yoksa, neden yoktur?
y⫽3⫺x
3 x y⫽
2 y
1 y ⫽ 兹x
x
0 2 4
a. limx→2+ ƒ (x) ve limx→2– ƒ (x)’i bulun.

y ⫽ 兹x sin 1x
b. limx→2 ƒ (x) var mıdır, varsa nedir? Yoksa, neden yoktur?
c. limx→4– ƒ (x) ve limx→4+ ƒ (x)’i bulun.
1
d. limx→4 ƒ (x) var mıdır, varsa nedir? Yoksa, neden yoktur? 2p x
0 1 2 1
3 - x, x 6 2 p p
4. ƒsxd = d 2, x = 2 olsun.
x
, x 7 2.
2
–1 y ⫽ –兹x
y⫽3⫺x
3
a. limx:0+ g sxd var mıdır, varsa nedir? Yoksa, neden yoktur?
y⫽ x
2 b. limx:0- g sxd var mıdır, varsa nedir? Yoksa, neden yoktur?
x
–2 0 2 c. limx:0 g sxd var mıdır, varsa nedir? Yoksa, neden yoktur?
7. a. ƒsxd = e
x 3, x Z 1 sin U
0, x = 1.
’in grafiğini çizin. lim 1 ’i kullanmak
U:0 U
b. limx→1– ƒ (x) ve limx→1+ ƒ (x)’i bulun. 21–36 alıştırmalarındaki limitleri bulun.
c. limx→1 ƒ (x) var mıdır, varsa nedir? Yoksa, neden yoktur? sin 22u
22u
sin kt (k constantd
bir sabit)
21. lim 22. lim sk
8. a. ƒsxd = e
1 - x 2, x Z 1 u: 0 t:0 t
’in grafiğini çizin.
2, x = 1. sin 3y h
23. lim 24. lim-
b. limx→1+ ƒ (x) ve limx→1– ƒ (x)’i bulun. y:0 4y h:0 sin 3h
c. limx→1 ƒ (x) var mıdır, varsa nedir? Yoksa, neden yoktur? tan 2x 2t
25. lim x 26. lim
x: 0 t: 0 tan t
9 ve 10 alıştırmalarında verilen fonksiyonların grafiklerini çizin ve
aşağıdaki soruları yanıtlayın. x csc 2x
27. lim 28. lim 6x 2scot xdscsc 2xd
x:0 cos 5x x: 0
a. ƒ’nin tanım ve değer aralıkları nelerdir?
x + x cos x x 2 - x + sin x
b. Eğer varsa limx:c ƒsxd hangi c noktalarında vardır? 29. lim 30. lim
x:0 sin x cos x x: 0 2x
c. Hangi noktalarda sadece soldan-limit vardır?
sin s1 - cos td sin ssin hd
31. lim 32. lim
21 - x 2,
d. Hangi noktalarda sadece sağdan-limit vardır? 1 - cos t sin h
t: 0 h: 0
9. ƒsxd = • 1,
0 … x 6 1
sin u sin 5x
1 … x 6 2 33. lim 34. lim
u:0 sin 2u x:0 sin 4x
2, x = 2
tan 3x sin 3y cot 5y
x, -1 … x 6 0,veya 35. lim 36. lim
10. ƒsxd = • 1, x = 0
or 0 6 x … 1 x: 0 sin 8x y:0 y cot 4y
0, x 6 -1, veya
or x 7 1 x : — ˆ ‹ken Limit Hesaplama
37–42 alıştırmalarında verilen her fonksiyonun (a) x → ∞ iken ve (b)
x → –∞ iken limitini bulun. (Yanıtınızı bir grafik programı veya bil-
Tek Tarafl› Limitleri Cebirsel Olarak Bulma gisayar kullanarak doğrulayabilirsiniz.)
11–18 alıştırmalarındaki limitleri bulun. 2 2
37. ƒsxd = x - 3 38. ƒsxd = p -
x: -0.5 A x + 1 x: 1 A x + 2
11. lim -
x + 2
12. lim+
x - 1 x2
1 1
13. lim + a ba 2 b
39. g sxd = 40. g sxd =
x 2x + 5 2 + s1>xd 8 - s5>x 2 d
x: -2 x + 1 x + x -5 + s7>xd 3 - s2>xd
14. lim- a ba x ba b A 22>x 2 B
1 x + 6 3 - x 41. hsxd = 2
42. hsxd =
3 - s1>x d 4 +
x:1 x + 1 7
2h 2 + 4h + 5 - 25
43–46 alıştırmalarındaki limitleri bulun.
15. lim+ sin 2x cos u
h
26 - 25h 2 + 11h + 6
h:0 43. lim x 44. lim
x: q u: - q 3u
16. lim- 2 - t + sin t r + sin r
h:0 h 45. lim 46. lim
t: - q t + cos t r: q 2r + 7 - 5 sin r
ƒx + 2ƒ ƒx + 2ƒ
17. a. lim sx + 3d b. lim sx + 3d
x + 2 x + 2
22x sx - 1d 22x sx - 1d
x: -2 + x: -2 -
Rasyonel Fonksiyonlar›n Limitleri
18. a. lim+ b. lim- 47–56 alıştırmalarında her rasyonel fonksiyonun (a) x → ∞ iken ve
x: 1 ƒx - 1ƒ x:1 ƒx - 1ƒ
(b) x → –∞ iken limitini bulun.
fonksiyonu y = :x; y = ’in grafiğini kullanın Bölüm 1.3 Şekil 1.31.
Alıştırma 19 ve 20’deki limitleri bulmak için en büyük tamsayı
2x + 3 2x 3 + 7
: u; : u;
47. ƒsxd = 48. ƒsxd =
5x + 7 x - x2 + x + 7
3
19. a. lim+ b. lim- x + 1 3x + 7

u u
20. a. lim+st - : t; d b. lim-st - : t; d
u:3 u: 3 49. ƒsxd = 50. ƒsxd =
x2 + 3 x2 - 2
t:4 t: 4
7x 3 1
51. hsxd = 52. g sxd =
x - 3x 2 + 6x
3
x 3 - 4x + 1
10x 5 + x 4 + 31 71 ve 72 Alıştırmalarındaki limitleri doğrulamak için x : ; q limi-

53. g sxd = tin kesin tanımını kullanın.
x6
9x 4 + x 71. ƒsxd = k ,sabit fonksiyon ise lim ƒsxd = k . dır.
54. hsxd = x: q
2x + 5x 2 - x + 6
4 72. ƒsxd = k ,sabit fonksiyon ise lim ƒsxd = k . dır.
x: - q
3
-2x - 2x + 3
55. hsxd = Tek Tarafl› Limitlerin Kesin Tan›m›
3x 3 + 3x 2 - 5x
I ’nın içindeyse, 2x - 5 6 P .olsun. Hangi limit doğrulanmak-

73. ⑀ ⬎ 0 verilmişse, öyle bir I = (5,5 + d), d ⬎ 0 aralığı bulun ki, x
-x 4
56. hsxd =
x - 7x + 7x 2 + 9
4 3
tadır ve değeri nedir?
I’nın içindeyse, 24 - x 6 P . olsun. Hangi limit doğrulanmak-

74. ⑀ ⬎ 0 verilmişse, öyle bir I = (4 – d, 4), d ⬎ 0 aralığı bulun ki, x
Tamsay› Olmayan veya Negatif Kuvvetlerin Limitleri
tadır ve değeri nedir?
Rasyonel fonksiyonların limitlerini belirlemekte kullandığımız yön-
temleri x’in tamsayı olmayan veya negatif kuvvetlerini içeren oranlar Sağdan ve soldan-limitlerin tanımlarını kullanarak 75 ve 76 alıştırma-
için de kullanabiliriz. Pay ve paydayı paydadaki en büyük x kuvveti ile larındaki ifadeleri ispatlayın.
bölün ve işlemlere devam edin. 57–62 alıştırmalarındaki limitleri bu- x x - 2
lun. 75. lim- = -1 76. lim+ = 1
2 + 2x
ƒxƒ
x: 0 x:2 ƒ x - 2 ƒ
22x + x -1
2 - 2x
57. lim 58. lim 77. En büyük tam sayı fonksiyonu (a) limx→400+ ⎢⎣ x ⎥⎦ ve (b)
3x - 7
2 x - 2x
x: q x: q
3 5
limx→400– ⎢⎣ x ⎥⎦ ’i bulun ve limit tanımlarını kullanarak buldukları-
x -1 + x -4
2 x + 2x
59. lim 60. lim -2 nızı doğrulayın. (c) (a) ve (b)’de bulduklarınıza dayanarak
5 - x -3
2
x: - q 3 x: q x
3
limx→400 ⎢⎣ x ⎦⎥ hakkında bir şey söyleyebilir misiniz? Yanıtınızı
2x 5>3 - x 1>3 + 7
x 8>5 + 3x + 2x
x - 5x + 3
61. lim 62. lim açıklayın.
x: q x: - q 2x + x 2>3 - 4
78. Tek taraflı limitler ƒsxd = e
2x,
x 2 sin s1>xd, x 6 0
olsun.
Theori ve Örnekler x 7 0.
63. ƒ ’nin tanım aralığının içinde bir noktada limx→a+ ƒ(x) ve (a) limx→0+ ƒ(x) ve (b) limx→0– ƒ(x)’i bulun ve limit tanımlarını kulla-
limx→a– ƒ(x)’i biliyorsanız, bu limx→a ƒ(x)’i de biliyorsunuz de- narak bulduklarınızı doğrulayın. (c) (a) ve (b)’de bulduklarınıza daya-
mek midir? Yanıtınızın nedenlerini açıklayın. narak limx→0 ƒ(x) için bir şey söyleyebilir misiniz? Yanıtınızı açıklayın.
64. limx→c ƒ(x)’in var olduğunu biliyorsanız, limx→c+ ƒ(x)’i hesapla- Grafik Araflt›rmalar› - Sonsuzdaki Limitleri ‘‘Görmek’’
yarak değerini bulabilir misiniz? Yanıtınızın nedenlerini
Bazen, bir değişken dönüşümü yapmak tanıdık olmayan bir ifadeyi
açıklayın.
limitini bulmayı bildiğimiz bir ifadeye dönüştürebilir.
65. ƒ ’nin x’in bir tek fonksiyonu olduğunu varsayın. limx→0+ ƒ(x) = 3 Örneğin,
olduğunu bilmeniz size limx→0– ƒ(x) hakkında bir şey söyler mi? 1
Yanıtınızın nedenini açıklayın. lim sin x = lim+ sin u u = 1@x dönüşümü yapın
x: q u:0
66. ƒ ’nin x’in bir çift fonksiyonu olduğunu varsayın. limx→2– ƒ(x) = 7
= 0.
olduğunu bilmeniz size limx→–2– ƒ(x) veya limx→–2+ ƒ(x) hakkında
Bu, sonsuzdaki limitleri ‘‘görmek’’ için yaratıcı bir yol önerir.
bir şey söyler mi? Yanıtınızın nedenini açıklayın.
Prosedürü açıklayın ve bunu 79–84 alıştırmalarındaki limitleri belir-
67. ƒ(x) ve g (x)’in x’in polinomları olduklarını ve lemek için kullanın.
limx→⬁ (ƒ(x)@g(x)) = 2 olduğunu varsayın. limx→–⬁ (ƒ(x)@g(x))
1
hakkında bir şey söyleyebilir misiniz? Yanıtınızın nedenini 79. lim x sin x
x: ; q
açıklayın.
cos s1>xd
68. ƒ(x) ve g (x)’in x’in polinomları olduklarını varsayın. g (x) hiç bir 80. lim
1 + s1>xd
x: - q
zaman sıfır olmuyorsa ƒ(x)@g(x)’in grafiğinin bir asimptotu ola-
3x + 4
bilir mi? Yanıtınızın nedenini açıklayın. 81. lim
x: ; q 2x - 5
82. lim a x b
69. Verilen bir rasyonel fonksiyonun grafiğinin kaç tane yatay 1>x
1
70. lim A 2x 2 + x - 2x 2 - x B . limitini bulun.

asimptotu olabilir? Yanıtınızın nedenini açıklayın.
x: q
lim a3 + x b acos x b
x: q 2 1
83.
x: ; q
84. lim a - cos x b a1 + sin x b

3 1 1
x: q x2
2.5 Sonsuz Limitler ve Dikey Asimptotlar
Bu bölümde limit kavramını, limit teriminin öncekiler gibi olmayan biraz farklı olarak
tamamen yeni bir kullanımı, sonsuz limitlere genişletiyoruz. Sonsuz limitler, değerleri
pozitif veya negatif keyfi olarak büyüyen fonksiyonların davranışlarını tanımlamada, kul-
lanışlı semboller ve lisan sağlar. x’in sayısal olarak büyük değerleri için, dikey asimptotlar
ve baskın terimleri kullanarak, son bölümden rasyonel fonksiyonların grafiklerinin anal-
izine devam ediyoruz.
y
x’i 0’a yeterince Sonsuz Limitler
yakın alarak
istediğiniz kadar ƒ(x) = 1@x fonksiyonuna yeniden bakalım. x → 0+ iken ƒ’nin değerleri, her pozitif reel
yukarı çıkabilirsiniz.
B ne kadar yukarıda
sayıya ulaşıp aşacak şekilde, sınırsız artar. Yani, ne kadar büyük olursa olsun herhangi bir
B olursa olsun, grafik B pozitif reel sayısı verilmişse, ƒ’nin değerleri büyümeye devam eder ve B’yi aşar (Şekil
daha yukarıya çıkar. 2.37). Dolayısıyla, x → 0+ iken, ƒ’nin bir limiti yoktur. Buna rağmen, ƒ’nin davranışını
x : 0 + , iken ƒ(x) q ’a yaklaşıyor diyerek tanımlamak uygundur. Bunu
y ⫽ 1x
1
x0 x
x lim ƒsxd = lim+ x = q .
–B ne kadar x:0 + x:0
aşağıda olursa
olsun, grafik olarak yazarız. Bunu yazarken limitin var olduğunu söylemiyoruz. Bir q reel sayısı
x’i 0’a yeterince daha aşağıya iner.
yakın alarak –B olduğunu da söylemiyoruz, çünkü böyle bir sayı yok. Bunun yerine, limx:0+ s1>xd’in bu-
istediğiniz kadar lunmadığını, çünkü x → 0+ iken 1@x’in pozitif yönde çok fazla arttığını söylüyoruz.
aşağıya inebilirsiniz. x → 0– iken ƒ(x) = 1@x’in değerleri negatif yönde çok fazla artar. Herhangi bir negatif
-B sayısı verilmişse, ƒ’nin değerleri eninde sonunda –B’nin altında kalır (Şekil 2.37’a
fiEK‹L 2.37 Tek taraflı sonsuz limitler: bakın). Bunu
1 1
lim = q and
ve lim = -q 1
x:0 + x x: 0 - x lim ƒsxd = lim- x = - q .
x:0 - x:0
olarak yazarız. Yine, limitin var olduğunu veya – q sayısına eşit olduğunu söylemiyoruz.
y Bir – q reel sayısı yoktur. x → 0– iken değerleri negatiƒyönde çok ƒazla büyüdüğü için
limiti olmayan bir fonksiyonun davranışını tanımlıyoruz.
y⫽ 1
x⫺1
ÖRNEK 1 Tek tarafl› sonsuz limitler
1
1 1
lim ve lim . limitlerini bulun.
x x:1 + x - 1 x:1 - x - 1
–1 0 1 2 3
Geometrik Çözüm y = 1@(x – 1)’in grafiği y = 1@x grafiğinin sağa doğru bir birim kaydırılmış
halidir (Şekil 2.38). Dolayısıyla, y = 1@(x – 1) 1 civarında aynen y = 1@x’in 0 civarında
davrandığı gibi davranır:
1 1
lim = q ve
and lim = -q.
fiEK‹L 2.38 x = 1 civarında, y = 1@(x – 1) x:1 + x - 1 x:1 - x - 1
fonksiyonu, y = 1@x fonksiyonunun x = 0
civarında davrandığı gibi davranır. Grafiği, Analitik Çözüm x –1 sayısı ve çarpmaya göre tersini düşünün. x → 1+ iken, (x – 1) → 0+ ve
y = 1@x grafiğinin sağa doğru bir birim 1@(x – 1) → ∞, x → 1– iken, (x – 1) → 0– ve 1@(x – 1) → – ∞.
kaydırılmış halidir (Örnek 1).
y ÖRNEK 2 ‹ki tarafl› sonsuz limitler

B ne kadar 1
B yukar›da olursa (a) ƒsxd = nearxx==0 0,
’nin civarında ve
olsun, grafik daha x2
yukar›ya çıkar
1
(b) gsxd = nearxx==–3-3.
’nin civarındaki
f (x) ⫽ 12 sx + 3d2
x
davranışlarını açıklayın.
x
x 0 x Çözüm
(a) (a) x sıfıra iki taraftan da yaklaşırken, 1@x2’nin değerleri pozitiftir ve çok fazla büyürler
(Şekil 2.39a):
1 1
g(x) ⫽ y lim ƒsxd = lim = q.
(x ⫹ 3) 2 x:0 x:0 x2
5 (b) g(x) = 1@(x + 3)2’nin grafiği ƒ(x) = 1@x2 grafiğinin sola doğru 3 birim kaydırılmış şek-
lidir (Şekil 2.39b). Dolayısıyla, g fonksiyonu –3 civarında aynen ƒ’nin 0 civarında
4
davrandığı gibi davranır.
3
1
lim gsxd = lim = q.
2 x: -3 x: -3 sx + 3d2
1 y = 1@x fonksiyonu, x → 0 iken tutarlı bir davranış göstermez. x → 0+ ise
x 1@x → q ’dur, ancak x → 0– ise 1@x → – q olur. limx→0 (1@x) için söyleyebileceğimiz tek
–5 –4 –3 –2 –1 0 şey varolmadığıdır. y = 1@x2 fonksiyonu farklıdır. x sıfıra iki taraftan da yaklaşırken değer-
(b) leri sonsuza gider, bu yüzden imx→0 (1@x2) = q olduğunu söyleyebiliriz.
fiEK‹L 2.39 Örnek 2’deki fonksiyonların ÖRNEK 3 Rasyonel fonksiyonlar paydalar›n›n s›f›rlar›n›n civar›nda farkl› davranabilirler.
grafikleri. (a) x → 0 iken ƒ(x) sonsuza
yaklaşır. (b) x → –3 iken g(x) sonsuza sx - 2d2 sx - 2d2 x - 2
(a) lim = lim = lim = 0
yaklaşır. x:2 x2 - 4 x:2 sx - 2dsx + 2d x:2 x + 2
x - 2 x - 2 1 1
(b) lim = lim = lim =
x:2 x2 - 4 x:2 sx - 2dsx + 2d x:2 x + 2 4
x - 3 x - 3 x 2 civarında olmak üzere,
(c) lim = lim+ = -q
x:2 + 2
x - 4 x:2 sx - 2dsx + 2d değerler x > 2 için negatiftir.
x - 3 x - 3 x 2 civarında olmak üzere,

(d) lim- = lim- = q
x:2 x2 - 4 x:2 sx - 2dsx + 2d x < 2 için değerler pozitiftir.
x - 3 x - 3
(e) lim = lim yoktur.
does not exist. (c) ve (d)’ye bakın.
x2 - 4
x:2 x:2 sx - 2dsx + 2d
2 - x -sx - 2d -1
(f) lim = lim = lim = -q
x:2 sx - 2d3 x:2 sx - 2d3 x:2 sx - 2d2
(a) ve (b) şıklarında, x = 2’de paydadaki sıfırın etkisi pay’ın da orada sıfır olması ne-
deniyle sadeleşir. Böylece sonlu bir limit bulunur. Aynı şey, sadeleştirmenin paydada hala
bir sıfır bıraktığı (f) şıkkında geçerli değildir.
Sonsuz Limitlerin Kesin Tan›m›

Sonsuz limitlerin tanımları, x0’a yeterince yakın bütün x’ler için ƒ(x)’in sonlu bir L
sayısına keyfi olarak yakın olmasını gerektirmek yerine, ƒ(x)’in orijinden keyfi olarak
y uzak olmasını gerektirir. Bu değişiklik dışında, kullanılan dil daha önce gördüklerimizle
y ⫽ f(x) aynıdır. Şekil 2.40 ve 2.41 bu tanımları açıklamakadır.
TANIM Limit Olarak Sonsuz ve Negatif Sonsuz
B 1. Her pozitif B reel sayısına karşılık

0 6 ƒ x - x0 ƒ 6 d iken
Q f (x)ƒsxd
⬎ B 7 B.
olacak şekilde bir d ⬎ 0 sayısı bulunabiliyorsa, x x0’a yaklaşırken
x ƒ(x) sonsuza yaklaşıyor der ve
x0
0 x0 ⫺ d x0 ⫹ d lim ƒsxd = q ,
x:x0
yazarız.
2. Her negatif –B reel sayısına karşılık
fiEK‹L 2.40 x0 – d < x < x0 + d için ƒ(x)’in
0 6 ƒ x - x0 ƒ 6 d iken ⬍ –B6 -B.
< ƒsxd
f (x)
Qf(x) –B
grafiği y = B doğrusunun üst tarafında
kalır. olacak şekilde bir d ⬎ 0 sayısı bulunabilirse, x x0’a yaklaşırken
ƒ(x) eksi sonsuza yaklaşıyor der ve
y
lim ƒsxd = - q ,
x:x0
x0 ⫺ d x0 ⫹ d yazarız.
x0
x
0
x0’daki tek taraflı sonsuz limitlerin kesin tanımları da benzerdir ve alıştırmalarda verilmek-
tedir.
–B ÖRNEK 4 Sonsuz Limitlerin Tan›m›n› Kullanarak

1
lim = q . olduğunu ispat edin.
x:0 x2
y ⫽ f(x)
Çözüm B ⬎ 0 verilsin,
1
0 6 ƒx - 0ƒ 6 d implies
iken 7 B.
fiEK‹L 2.41 x0 – d < x < x0 + d için ƒ(x)’in x2
grafiği y = –B doğrusunun üst tarafında olacak şekilde bir d ⬎ 0 sayısı bulmak istiyoruz.
kalır.
Şimdi,
2B
1 1 1
Ancak ve yalnız x2 ⬍ veya buna denk olarak ƒ x ƒ 6 . ise 2 7 B dir. if and only if x 2
B x
Böylece, d = 1> 2B (veya daha küçük bir pozitif sayı) seçersek

1 1
ƒ x ƒ 6 d olmasının
implies 7 2 Ú B. ’yi gerektirdiğini görürüz.
x2 d
Bu nedenle, tanıma göre
1
lim = q.
x:0 x2
dir.
y Dikey Asimptotlar
Dikey asimptot y = 1@x fonksiyonunun grafiğinin üstündeki bir nokta ile y-ekseni arasındaki uzaklık,
nokta grafik üzerinde dikey olarak orijinden uzaklaştıkça, sıfıra yaklaşır (Şekil 2.42). Bu
davranış meydana gelir çünkü
y ⫽ 1x 1 1
Yatay asimptot
1 lim x = q ve
and lim x = - q .
x:0 + x:0 -
x
0 1 Yatay dir. x = 0 doğrusunun (y-ekseni), y = 1@x’in grafiğinin bir dikey asimptotu olduğunu söy-
Asimptot
y⫽0
leriz. Paydanın x = 0 da sıfır olduğuna ve fonksiyonun burada tanımlı olmadığına dikkat
edin.
Dikey asimptot
x⫽0 TANIM Dikey Asimptot
lim ƒsxd = ; q or
veya lim ƒsxd = ; q .
x:a + x: a -
fiEK‹L 2.42 Koordinat eksenleri y = 1@x ise, x = a doğrusu y = ƒ(x) fonksiyonunun bir dikey asimptotudur.
hiperbolünün her iki kolunun
asimptotlarıdır.
ÖRNEK 5 Asimtot Bulmak
y
Dikey Aşağıdaki eğrinin asimptotlarını bulun.
asimptot, 6
x + 3
x = –2 5 x⫹3 y = .
y⫽ x + 2
4 x⫹2
Yatay 3 ⫽1 ⫹
1 Çözüm x : ; q iken ve paydanın sıfır olduğu x → –2’deki davranışla ilgileniyoruz.
x⫹2
asimptot, 2 Rasyonel fonksiyonu (x + 3)’ü (x + 2)’ye bölerek elde edilecek kalanlı bir rasyonel
y=1
1 fonksiyon olarak yazarsak, asimptotlar daha kolay bulunur:
x 1
–5 –4 –3 –2 –1 0 1 2 3
–1 x + 2冄 x + 3
–2
x + 2
–3
1
–4
Bu y’yi yeniden yazmamızı sağlar:
1
fiEK‹L 2.43 y = 1 ve x = –2 doğruları
y = 1 + .
x + 2
y = (x + 3)/(x + 2) eğrisinin asimptotlarıdır
Bundan, sorudaki eğrinin y = 1@x eğrisinin 1 birim yukarı ve 2 birim sola kaydırılmış hali
(Örnek 5).
olduğu anlaşılır (Şekil 2.43). Asimptotlar, koordinat eksenleri yerine, artık y = 1 ve x = –2
doğrularıdır.
ÖRNEK 6 Asimptotlar ‹ki Tarafl› Olmak Zorunda De¤ildirler

Aşağıdaki eğrinin yatay ve dikey asimptotlarını bulun.
8
ƒsxd = - .
x2 - 4
Çözüm x : ; q ve paydanın sıfır olduğu x = → ±2 iken ki davranışlarla ilgileniyoruz.
ƒ’nin bir çift fonksiyon olduğuna ve dolayısıyla grafiğinin y-eksenine göre simetrik
olduğuna dikkat edin.
(a) x : ; q iken davranış. limx: q ƒsxd = 0, olduğu için, y = 0 doğrusu grafiğin sağ
taraftan bir asimptotudur. Simetriden dolayı, aynı zamanda soldan da asimptottur
y (Şekil 2.44). Eğrinin, x-eksenine yalnız negatif taraftan (veya attan) yaklaştığına dikkat
edin.
8 y ⫽ – 28
7 x ⫺4
6
(b) x → ⫾2 iken davranış.
5 Dikey asimptot, lim ƒsxd = - q and
ve lim ƒsxd = q ,
Dikey 4 x=2 x:2 + x:2 -
asimptot 3
x = –2
Yatay olduğu için x = 2 doğrusu hem soldan hem de sağdan bir asimptottur. Simetri
2 asimptot, y = 0 dolayısıyla, aynısı x = –2 için de geçerlidir.
1
x ƒ’nin başka her noktada sonlu bir limiti olduğu için, başka asimptotu yoktur.
–4 –3 –2 –1 0 1 2 3 4
ÖRNEK 7 Sonsuz Say›da Asimptotu Olan E¤riler
1 ve sin x
y = sec x = cos x and y = tan x = cos x
fiEK‹L 2.44 y = -8>sx 2 - 4d ’nin

. grafiği. eğrilerinin grafiklerinin ikisinin de cos x = 0 olduğu p@2’nin tek-tamsayı katlarında dikey
Eğrinin x-eksenine yanlız bir taraftan asimptotları vardır (Şekil 2.45).
yaklaştığına dikkat edin. Asimptotlar iki y y
taraflı olmak zorunda değildirler y ⫽ sec x y ⫽ tan x
(Örnek 6).
1 1
x x
0 0
– 3p –p – p p p 3p – 3p –p – p –1 p p 3p
2 2 2 2 2 2 2 2
fiEK‹L 2.45 sec x ve tan x fonksiyonlarının grafiklerinin sonsuz sayıda dikey

asimptotları vardır (Örnek 7).
1 cos x
y = csc x = ve
and y = cot x =
sin x sin x
eğrilerinin ikisinin de sin x = 0 olduğu p’nin tamsayı katlarında dikey asimptotları vardır
(Şekil 2.46).
y y ⫽ csc x y y ⫽ cot x
1 1
x x
–p –p 0 p p 3p 2p –p –p 0 p p 3p 2p
2 2 2 2 2 2
fiEK‹L 2.46 csc x ve cot x fonksiyonlarının grafikleri (Örnek 7).

ÖRNEK 8 Pay›n›n Derecesi Paydas›n›n Derecesinden Büyük Olan Bir

Rasyonel Fonksiyon
Aşağıdaki fonksiyonun asimptotlarını bulun.
x2 - 3
2 x
y ⫽ x ⫺ 3⫽ ⫹ 1 ⫹ 1 ƒsxd = .
2x⫺ 4 2 2x⫺ 4 2x - 4
y
x → ⬁ iken eğri ile doğru Çözüm x : ; q ve paydanın sıfır olduğu x → 2 iken ki davranışlarla ilgileniyoruz.
2
6 arasındaki dik uzaklık Önce (x – 3)’ü (2x – 4)'e böleriz:
sıfıra gider.
5 x
+ 1
4
2
Eğik
3
x⫽2
asimptot 2x - 4 冄 x 2 - 3
2 y⫽
x
⫹1
x 2 - 2x
2
1
2x - 3
x
2x - 4
–1 0 1 2 3 4 x 1
–1
–2 Dikey Bu bize
asimptot
–3 x⫽2 x2 - 3 x 1
ƒsxd = = + 1 + .
2x - 4 2
123
2x - 4
14243
lineer
linear kalan
remainder
fiEK‹L 2.47 ƒsxd = sx 2 - 3d>s2x - 4d
fonksiyonunun grafiğinin bir dikey olduğunu söyler. limx:2+ ƒsxd = q ve limx:2- ƒsxd = - q , olduğu için x = 2 doğrusu
asimptotu ve bir yatay asimptotu vardır iki taraflı bir asimptottur. x : ; q iken, kalan 0’a yaklaşır ve ƒ(x) → (x@2) + 1 olur.
(Örnek 8). y = (x@2) + 1 doğrusu hem sağdan hem de soldan bir eğik asimptottur (Şekil 2.47).
Örnek 8 de şuna dikkat edin, bir rasyonel fonksiyonun payının derecesi paydasının dere-
cesinden büyük ise, u x u büyürken limit, pay ve paydasının işaretlerine bağlı olarak, + q
veya – q dur.
Bask›n Terimler
Örnek 8’deki
x2 - 3
ƒsxd =
2x - 4
fonksiyonu hakkında çabucak yapabileceğimiz bütün gözlemlerden muhtemelen en yarar-
lısı
x 1
ƒsxd = + 1 + .
2 2x - 4
olduğudur. Bu bize derhal
x
ƒsxd L + 1 Büyük x’ler için
2
1
ƒsxd L 2’ye yakın x’ler için
2x - 4
olduğunu söyler. ƒ’nin nasıl davrandığını bilmek istiyorsak, bu şekilde bulabiliriz. x
sayısal olarak büyük olduğunda, y = (x@2) + 1 gibi davranır ve 1@(2x – 4)’ün ƒ’nin
toplam değerine katkısı önemsizdir. x 2’ye yakın olduğundaysa, 1@(2x – 4) gibi davranır,
yani baskın katkı 1@(2x – 4)’den gelir.
x sayısal olarak büyük olduğunda (x@2) + 1 baskın çıkar ve x 2 civarındayken
1@(2x – 4) baskın çıkar deriz. Bunlar gibi baskın terimler bir fonksiyonun davranışını ke-
stirmenin anahtarıdır. İşte bir başka örnek.
ÖRNEK 9 Büyük Ölçek Üzerinde Ayn› Gibi Gözüken ‹ki Grafik

ƒsxd = 3x 4 - 2x 3 + 3x 2 - 5x + 6 ve g(x) = 3x4 olsun. x’in sayısal olarak küçük değer-
lerinde ƒ ve g oldukça farklı olsalar da, çok büyük | x | değerlerinde neredeyse aynı
olduklarını gösterin.
Çözüm ƒ ve g’nin grafikleri orijin yakınında oldukça farklı davranırlar (Şekil 2.48a),
fakat büyük ölçekte neredeyse aynı gibi gözükürler (Şekil 2.48b).
y y
20 500,000
15
300,000
10
f(x)
5 100,000
g(x)
x x
–2 –1 0 1 2 –20 –10 0 10 20
–5 –100,000
(a) (b)
fiEK‹L 2.48 f ve g’nin grafikleri, (a) küçük | x | değerlerinde farklıdırlar ve büyük

| x | değerlerinde neredeyse aynıdırlar (Örnek 9).
Grafik olarak g ile temsil edilen, ƒ’deki 3x4 teriminin, x’in sayısal olarak büyük değer-
leri için ƒ polinomuna baskın olduğunu, x : ; q iken iki fonksiyonun oranlarını incele-
yerek test edebiliriz.
ƒsxd 3x 4 - 2x 3 + 3x 2 - 5x + 6
lim = lim
x: ; q gsxd x: ; q 3x 4
lim a1 - + 4b
2 1 5 2
= + 2 -
x: ; q 3x x 3x 3
x
= 1,
olduğunu ve dolayısıyla büyük | x | değerlerinde ƒ ve g’nin neredeyse aynı olduklarını bu-

luruz.
ALIfiTIRMALAR 2.5
Sonsuz Limitler x 2 - 3x + 2
21. lim as
x 3 - 2x 2
a. x : 0 + b. x : 2+
1 5
1. lim+ 2. lim- c. x : 2- d. x : 2
x: 0 3x x:0 2x
e. x → 0 iken ki limit hakkında bir şey söylenebilir mi?
3 1
3. lim- 4. lim+ x 2 - 3x + 2
x: 2 x - 2 x: 3 x - 3 22. lim as
x 3 - 4x
2x 3x
5. lim 6. lim a. x : 2+ b. x : -2+
x: -8 + x + 8 x: -5 - 2x + 10
c. x : 0 - d. x : 1+
4 -1
7. lim 8. lim e. x → 0 iken ki limit hakkında bir şey söylenebilir mi?
x: 7 sx - 7d2 x: 0 x 2sx + 1d
2 2 23–26 alıştırmalarındaki limitleri verilen durumlarda bulun.
9. a. lim+ b. lim-
23. lim a2 - b as
x: 0 3x 1>3 x:0 3x 1>3 3
2 2 t 1>3
10. a. lim+ b. lim-
x: 0 x 1>5 x: 0 x 1>5 a. t : 0 + b. t : 0 -
24. lim a
4 1 1
11. lim 12. lim + 7b as
x: 0 x 2>5 x:0 x 2>3 t 3>5
a. t : 0 + b. t : 0 -
25. lim a b as
1 2
+
13. lim -
tan x 14. lim +
sec x x 2>3 sx - 1d2>3
x:sp>2d x: s-p>2d
a. x : 0 + b. x : 0 -
15. lim- s1 + csc ud 16. lim s2 - cot ud
u: 0 u: 0 c. x : 1+ d. x : 1-
26. lim a b as
1 1
-
Ek Hesaplamalar x 1>3 sx - 1d4>3
17–22 alıştırmalarındaki limitleri verilen durumlarda bulun. a. x : 0 + b. x : 0 -

c. x : 1+ d. x : 1-
1
17. lim as
x2 - 4
Rasyonel Fonksiyonlar›n Grafiklerini Çizmek
a. x : 2+ b. x : 2-
27–38 alıştırmalarındaki rasyonel fonksiyonların grafiklerini çizin.
c. x : -2+ d. x : -2- Asimptot ve baskın terimlerin grafikleri ve denklemlerini de ekleyin.
x 1 1
18. lim as 27. y = 28. y =
x2 - 1 x - 1 x + 1
a. x : 1+ b. x : 1- 1 -3
+ 29. y = 30. y =
c. x : -1 d. x : -1- 2x + 4 x - 3
19. lim a - x b as
x2 1 x + 3 2x
31. y = 32. y =
2 x + 2 x + 1
a. x : 0 + b. x : 0 -
c. x : 22
x2 x2 + 1
33. y = 34. y =
3
d. x : -1 x - 1 x - 1
2
x - 1 x2 - 4 x2 - 1
20. lim as 35. y = 36. y =
2x + 4 x - 1 2x + 4
a. x : -2+ b. x : -2- x2 - 1 x3 + 1
37. y = x 38. y =
c. x : 1+ d. x : 0 - x2
Tanımı aşağıdaki durumları kapsayacak şekilde değiştirin.

De¤erler ve Limitlerden Grafik Yaratmak
39–42 alıştırmalarında, verilen koşulları sağlayan bir y = ƒ(x) fonksiyo- a. lim ƒsxd = q
x: x0 -
nunun grafiğini çizin. Formül gerekmemektedir – sadece koordinat ek-
b. lim ƒsxd = - q
senlerine isim verin ve uygun bir grafik çizin (Yanıtlar tek değildir, do- x:x0 +
layısıyla grafikleriniz cevaplar bölümündekilerle aynı olmayabilir). c. lim - ƒsxd = - q
x: x0
39. ƒs0d = 0, ƒs1d = 2, ƒs -1d = -2, lim ƒsxd = -1, ve Alıştırma 51’daki esas tanımları kullanarak 52–56 alıştırmalarındaki
x: - q
lim ƒsxd = 1 ifadeleri ispatlayın.
x: q
40. ƒs0d = 0, lim ƒsxd = 0, lim+ ƒsxd = 2, ve 1
x: ; q x: 0
52. lim+ x = q
x: 0
lim ƒsxd = -2
x:0 - 1
41. ƒs0d = 0, lim ƒsxd = 0, lim- ƒsxd = lim + ƒsxd = q , 53. lim- x = - q
x: 0
x: ; q x: 1 x: -1
lim+ ƒsxd = - q , and
ve lim - ƒsxd = - q 1
x: 1 x: -1 54. lim- = -q
x: 2 x - 2
42. ƒs2d = 1, ƒs -1d = 0, lim ƒsxd = 0, lim+ ƒsxd = q ,
x: q x: 0
ve lim ƒsxd = 1
lim- ƒsxd = - q , and 1
55. lim+ = q
x:0 x: - q x: 2 x - 2
Fonksiyon Yaratmak 56. lim-
1
= q
43–46 alıştırmalarında, verilen koşulları sağlayan bir fonksiyon bulun x: 1 1 - x2
ve grafiğini çizin (Yanıtlar tek değildir. Koşulları sağlayan herhangi
bir fonksiyon kabul edilebilir. Yardımcı olacaksa parçalı olarak Terimlerin Grafiklerini Çizmek
tanımlanmış fonksiyonlar kullanabilirsiniz). 57–60 alıştırmalarındaki fonksiyonlardan her biri iki terimin toplamı
43. lim ƒsxd = 0, lim- ƒsxd = q , and ve lim+ ƒsxd = q veya farkı olarak verilmektedir. Önce terimlerin grafiğini çizin (aynı
x: ; q x: 2 x:2
eksen takımında). Sonra bu grafikleri rehber olarak kullanarak,
44. lim g sxd = 0, lim- g sxd = - q , and
ve lim+ g sxd = q fonksiyonun grafiğini çizin.
x: ; q x:3 x: 3
45. lim hsxd = -1, lim hsxd = 1, lim- hsxd = -1, ve 1 p p
x: - q x: q x:0 57. y = sec x + x , - 6 x 6
lim+ hsxd = 1 2 2
x:0 1 p p
58. y = sec x - 2 , - 6 x 6
46. lim k sxd = 1, lim- k sxd = q , and
ve lim+ k sxd = - q x 2 2
x: ; q x:1 x: 1
1 p p
Sonsuz Limitlerin Esas Tan›m› 59. y = tan x + , - 6 x 6
x2 2 2
47–50 alıştırmalarındaki limitleri ispatlamak için tanımları kullanın. 1 p p
60. y = x - tan x, - 6 x 6
-1 1 2 2
47. lim 2 = - q 48. lim = q
x: 0 x x:0 ƒ x ƒ
-2 1 Grafikleri Formüllerle Karfl›laflt›rma

49. lim = -q 50. lim = q
x: 3 sx - 3d2 x: -5 sx + 5d2 61–64 alıştırmalarındaki eğrileri çizin ve eğrinin formülüyle gördük-
leriniz arasındaki ilişkiyi açıklayın.
Tek Tarafl› Sonsuz Limitlerin Esas Tan›m›
24 - x 2
x
51. Aşağıda sağdan sonsuz-limit tanımı bulunmaktadır. 61. y =
24 - x 2
-1
Pozitif her B reel sayısına karşılık, 62. y =
x0 < x < x0 + d iken f(x) > B 1

63. y = x 2>3 + 1>3
olmasını sağlayan bir d > 0 sayısı bulunabilirse, x x0’a x
64. y = sin a b
sağdan yaklaşırken ƒ(x) sonsuza gider deriz ve p
x2 + 1
lim ƒsxd = q ,
x: x0 +
yazarız.
2.6 Süreklilik
y
Laboratuvarda üretilen veya doğadan toplanan fonksiyon değerlerini işaretlerken, işaretle-
80
Q4
P nen noktaları genellikle, ölçüm yapmadığımız zamanlarda fonksiyonun değerlerinin neler
olabileceğini göstermek amacıyla, kesiksiz bir eğriyle birleştiririz (Şekil 2.49). Bunu ya-
Düşülen mesafe (m)
60 Q3
parken, sürekli bir ƒonksiyonla, yani değerleri verilerle sürekli olarak değişen ve aradaki
40 Q2 değerleri almadan bir değerden diğerine atlamayan bir fonksiyonla çalıştığımızı varsa-
yarız. Sürekli bir fonksiyonun, x bir c ye yaklaşırkenki limiti basitçe fonksiyonun c deki
Q1
20 değeri hesaplanarak bulunabilir. (Bunun, polinomlar için doğru olduğunu Bölüm 2.2 de
gördük.)
t
0 5 10 Tanım kümesi üzerinde grafiği, kalemi kaldırmadan tek bir sürekli hareketle çizilebilen
Geçen zaman (sn) herhangi bir y = ƒ(x) fonksiyonu sürekli bir fonksiyona bir örnektir. Bu bölümde bir
fonksiyonun sürekli olmasının ne anlama geldiğini daha kesin olarak inceleyeceğiz.
fiEK‹L 2.49 Serbest düşen bir cismin, çizilen Ayrıca, sürekli fonksiyonların özelliklerini çalışacağız ve Bölüm 1.2 de gösterilen
deneysel Q1 , Q2 , Q3 , Á veri noktalarını fonksiyon tiplerinin bir çoğunun sürekli olduklarını göreceğiz.
kesiksiz bir eğri ile birleştirmek.
Bir Noktada Süreklilik
Sürekliliği anlamak için, Bölüm 2.4 Örnek 2 de limitlerini incelediğimiz Şekil 2.50 deki
gibi bir fonksiyonu göz önüne almamız gerekir.
ÖRNEK 1 Süreklili¤i Araflt›rmak

y
Şekil 2.50 deki ƒ fonksiyonunun sürekli olduğu noktaları ve süreksiz olduğu noktaları bu-
y ⫽ f(x) lun.
2
Çözüm ƒ fonksiyonu [0, 4] tanım kümesi içinde, x = 1, x = 2 ve x = 4 dışındaki her nok-

1
tada süreklidir. Bu noktalarda grafikte kopukluklar vardır. Tanım kümesi içindeki her nok-
tada ƒ’nin limiti ile ƒ’nin değeri arasındaki ilişkiyi düşünün.
x
0 1 2 3 4
ƒ’nin sürekli olduğu noktalar:
fiEK‹L 2.50 Fonksiyon, [0, 4] üzerinde
x = 1, x = 2 ve x = 4 dışındaki noktalarda x = 0’da lim ƒsxd = ƒs0d.
x:0 +
süreklidir (Örnek 1)
x = 3’de lim ƒsxd = ƒs3d.
x:3
0 ⬍ c ⬍ 4, c ⫽ 1, 2’de, lim ƒsxd = ƒscd.
x:c
ƒ’nin süreksiz olduğu noktalar:
x = 1’de, lim ƒsxd yoktur.

Sağdan İki-taraflı x:1
süreklilik süreklilik Soldan
süreklilik x = 2’de, lim ƒsxd = 1, fakat 1 Z ƒs2d.
x:2
x = 4’te, lim ƒsxd = 1,fakat 1 Z ƒs4d.
y ⫽ f(x) x:4 -
c ⬍ 0, c ⬎ 4’te, bu noktalar ƒ’nin tanım kümesinde değildir.
x
a c b
Bir fonksiyonun tanım kümesinde bir noktadaki sürekliliği tanımlamak için, bir iç
fiEK‹L 2.51 a, b, ve c noktalarında noktadaki (iki-taraflı limit gerektiren ) ve bir uç noktadaki (tek taraflı bir limit gerektiren)
süreklilik. sürekliliği tanımlamamız gerekir (Şekil 2.51).
2.6 Süreklilik 125
TANIM Bir Noktada Sürekli

İç nokta :
lim ƒsxd = ƒscd.
x:c
ise, y = ƒ(x) fonksiyonu tanım kümesinin c iç noktasında süreklidir.

Uç nokta:
lim ƒsxd = ƒsad or
veya lim ƒsxd = ƒsbd, respectively.
x:a + x:b -
ise, y = ƒ(x) fonksiyonu tanım kümesinin sırasıyla, a sol uç noktasında sürek-
lidir veya b sağ uç noktasında süreklidir.
Bir ƒ fonksiyonu bir c noktasında sürekli değilse, ƒ fonksiyonu c’de süreksizdir ve c

noktası ƒ’nin bir süreksizlik noktasıdır deriz. c’nin ƒ fonksiyonunun tanım kümesinde
olması gerekmediğine dikkat edin.
y
Bir ƒ fonksiyonu için, limx→c+ ƒ(x) = ƒ(c) ise, fonksiyon tanım aralığının x = c nok-
y ⫽ 兹4 ⫺ x2 tasında sağdan-sürekli, limx→c– ƒ(x) = ƒ(c) ise, fonksiyon c noktasında soldan süreklidir.
2
Yani bir fonksiyon, a noktasında sağdan sürekliyse, tanım kümesinin sol uç noktası a’da
sürekli, b noktasında soldan sürekliyse, b sağ uç noktasında süreklidir. Tanım aralığının bir
x c iç noktasında sürekli olabilmesi için, c’de hem sağdan hem de soldan sürekli olması
–2 0 2 gerekir (Şekil 2.51).
fiEK‹L 2.52 Tanım kümesinin

ÖRNEK 2 Tan›m Kümesinin Tamam›nda Sürekli Bir Fonksiyon
ƒsxd = 24 - x 2 fonksiyonu [–2, 2] tanım aralığının her noktasında süreklidir (Şekil
her noktasında sürekli olan
bir fonksiyon (Örnek 2).
2.52). Bu, ƒ’nin sağdan sürekli olduğu x = –2 ve soldan sürekli olduğu x = 2 noktalarını da
y içerir.
y ⫽ U(x)
1 ÖRNEK 3 Birim Ad›m Fonksiyonunun S›çramal› Süreksizli¤i Vard›r
Şekil 2.53’te gösterilen U(x) basamak fonksiyonu x = 0’da sağdan sürekli, ancak o
0
x noktada soldan sürekli veya sürekli değildir. x = 0’da sıçramalı süreksizliği vardır.
Sürekliliği bir test şeklinde özetleyebiliriz.
fiEK‹L 2.53 Orijinde
sağdan sürekli fakat
soldan sürekli olmayan bir
Süreklilik Testi
fonksiyon. Burada bir
Bir ƒ(x) fonksiyonu asağıdaki üç koşulu da sağlıyorsa, x = c noktasında sürek-
sıçramalı süreksizliği
lidir:
vardır (Örnek 3).
1. ƒ(c) vardır (c ƒ’nin tanım kümesindedir)
2. limx:c ƒsxd vardır (x → c iken ƒ’nin limiti vardır)
3. limx:c ƒsxd = ƒscd (limit fonksiyon değerine eşittir)
Tek taraflı süreklilik ve bir uç noktada süreklilik için, testin 2. ve 3. kısımlarındaki limitler
uygun tek taraflı limitlerle değiştirilmelidir.
y
ÖRNEK 4 En Büyük Tamsay› Fonksiyonu
4 Bölüm 1’de tanıtılan y = :x; veya y = int x, fonksiyonunun grafiği Şekil 2.54’te
y ⫽ int x çizilmiştir. Her tamsayıda süreksizdir çünkü herhangi bir n tamsayısında limit yoktur:
veya
3
y ⫽ x lim int x = n - 1 ve
and lim int x = n
x:n - x:n +
2
dir, dolayısıyla x → n iken soldan ve sağdan limitler eşit değildir. int n = n olduğundan en
1 büyük tamsayı fonksiyonu her tamsayıda sağdan süreklidir (fakat soldan sürekli değildir).
En büyük tamsayı fonksiyonu, tamsayılardan farklı her reel sayıda süreklidir. Örne-
x
–1 1 2 3 4 ğin,
lim int x = 1 = int 1.5
x→1.5
–2
dir. Genel olarak, n bir tamsayı olmak üzere n – 1 ⬍ c ⬍ n ise
lim int x = n − 1 = int c
x→ c
fiEK‹L 2.54 En büyük tamsayı dir.
fonksiyonu, tamsayı olmayan her Şekil 2.55 süreksizlik tiplerinin bir kataloğudur. Şekil 2.55a’daki fonksiyon x = 0 da
noktada süreklidir. Her tamsayı sağdan süreklidir. Şekil 2.55b’deki fonksiyon için ƒ(0) = 1 olsaydı fonksiyon sürekli olurdu. Şekil
sürekli fakat soldan sürekli değildir 2.55c’deki fonksiyon için ƒ(0) = 2 yerine ƒ(0) = 1 olsaydı fonksiyon sürekli olurdu. Şekil
(Örnek 4). 2.55b ve Şekil 2.55c’deki süreksizlikler kaldırılabilir süreksizliklerdir. Her fonksiyonun
x → 0 iken bir limiti vardır ve ƒ(0)’ı bu limite eşit olarak tanımlamakla süreksizliği kaldı-
rabiliriz.
Şekil 2.55d’den ƒ’ye kadar olan süreksizlikler daha ciddidir: limx→0 ƒ(x) bulunma-
maktadır ve ƒ’yi 0 da değiştirerek durumu geliştirmenin bir yolu yoktur. Şekil 2.55d deki
birim adım fonksiyonunun bir sıçramalı süreksizliği vardır: tek taraflı limitler vardır fa-
kat değerleri farklıdır. Şekil 2.55e’deki ƒ(x) = 1@x2 fonksiyonunun bir sonsuz süreksizliği
vardır. Şekil 2.55f’deki fonksiyonun bir salınan süreksizliği vardır: fonksiyon çok fazla
salınmaktadır, dolayısıyla x → 0 iken limiti yoktur.
y y y y
2
y ⫽ f(x) y ⫽ f(x) y ⫽ f(x)
y ⫽ f(x)
1 1 1 1
x x x x
0 0 0 0
(a) (b) (c) (d)

y y
y ⫽ sin 2p
y ⫽ f(x) ⫽ 12 1 x
x
x
1 0
x
0
–1
(e) (f)
fiEK‹L 2.55 (a) daki fonksiyon x = 0 da süreklidir; (b) den (f) ye kadar olanlar değildirler.
2.6 Süreklilik 127
y Sürekli Fonksiyonlar
Bir fonksiyon, ancak ve yalnız bir aralığın her noktasında sürekli ise bu aralık üzerinde
y ⫽ 1x süreklidir. Örneğin, Şekil 2.52 de çizilen yarım çember fonksiyonu, tanım kümesi olan
[–2, 2] aralığının her noktasında süreklidir. Tanım kümesinin her noktasında sürekli olan
bir fonksiyon sürekli fonksiyondur. Bir sürekli fonksiyon her aralıkta sürekli olmak
x zorunda değildir. Örneğin, y = 1@x fonksiyonu [–1, 1] üzerinde sürekli değildir (Şekil
0
2.56), fakat (– q , 0) (0, q ) tanım kümesi zerinde süreklidir.
ÖRNEK 5 Sürekli Fonksiyonlar› Belirlemek

(a) y = 1@x fonksiyonu (Şekil 2.56), tanım kümesinin her noktasında sürekli
olduğundan, sürekli bir fonksiyondur. x = 0 da bir süreksizlik noktası vardır, ancak,
fiEK‹L 2.56 y = 1@x fonksiyonu x = 0 orada tanımlı değildir;
dışındaki her değerde süreklidir. x = 0 da
(b) Bölüm 2.3 Örnek 3’e göre ƒ(x) = x birim fonksiyonu ve sabit fonksiyonlar her yerde
bir süreksizlik noktası vardır.
süreklidirler.
(Örnek 5).
Sürekli fonksiyonların cebirsel kombinasyonları tanımlı oldukları her yerde sürek-
lidirler.
TEOREM 9 Sürekli Fonksiyonlar›n Özellikleri

ƒ ve g fonksiyonları x = c de sürekli ise, aşağıdaki kombinasyonları da x = c de
süreklidir.
1. Toplamlar: ƒ + g
2. Farkları: ƒ - g
3. Çarpımlar: ƒ#g
4. Sabite Çarpım: k ⭈ ƒ herhangi bir k için
5. Bölümler: ƒ>g , gscd Z 0 olmak koşuluyla
6. Kuvvetler: f r>s , r ve s tam sayılar olmak üzere, c’yi içeren bir
açık aralıkta tanımlı olması koşuluyla.
Teorem 9’daki sonuçların çoğu Bölüm 2.2 Teorem 1 deki limit kurallarıyla kolayca
ispatlanır. Örneğin, toplam kuralı için
lim sƒ + gdsxd = lim sƒsxd + gsxdd
x:c x:c
= lim ƒsxd + lim gsxd, Toplam kuralı, Teorem 1
x:c x:c
= ƒscd + gscd ƒ ve g’nin c deki sürekliliği
= sƒ + gdscd.
Bu, ƒ + g’nin sürekli olduğunu gösterir.
ÖRNEK 6 Polinomlar ve Rasyonel Fonksiyonlar Süreklidirler

(a) Her Psxd = an x n + an - 1x n - 1 + Á + a0 polinomu süreklidir çünkü: Bölüm 2.2
Teorem 2’ye lim Psxd = Pscd.
x:c
(b) P(x) ve Q(x) polinomlar ise Teorem 9’daki Bölüm Kuralına göre P(x) @ Q(x) rasyonel
fonksiyonu tanımlı olduğu her yerde süreklidir (Q(c) ⫽ 0).
ÖRNEK 7 Mutlak De¤er Fonksiyonunun Süreklili¤i

ƒsxd = ƒ x ƒ fonksiyonu x’in her değerinde süreklidir. x ⬎ 0 ise, ƒ(x) = x bir polinomdur.
x ⬍ 0 ise, ƒ(x) = –x başka bir polinomdur. Son olarak, orijinde limx:0 ƒ x ƒ = 0 = ƒ 0 ƒ .
olur.
Bölüm 2.2 Örnek 6’ya göre y = sin x ve y = cos x fonksiyonları x = 0 da süreklidirler.

Aslında, her iki fonksiyon da her yerde süreklidir (bkz. Alıştırma 62). Buna göre, Teorem
9’dan, altı trigonometrik fonksiyonun hepsinin, tanımlı oldukları her yerde sürekli olduk-
ları sonucu çıkar. Örneğin, y = tan x fonksiyonu … c (–p@2, p@2) c (p@2, 3p@2) c …
üzerinde süreklidir.
Bileflkeler
Sürekli fonksiyonların bütün bileşkeleri süreklidir. Fikir şudur: ƒ(x) x = c de sürekli ise
ve g(x) x = ƒ(c) de sürekli ise, g ⴰ f x = c de süreklidir (Şekil 2.57). Bu durumda x → c
iken limit g(ƒ(c)) dir.
g˚ f
c de süreklidir
f g
c de f(c) de
süreklidir süreklidir
c f (c) g( f (c))
fiEK‹L 2.57 Sürekli fonksiyonların bileşkeleri süreklidir.
TEOREM 10 Sürekli Fonksiyonlar›n Bileflkesi

f c’de sürekli ise ve g de f(c)’de sürekli ise, g ⴰ f bileşkesi c’de süreklidir.
Sezgisel olarak, Teorem 10 anlamlıdır çünkü x c’ye yakın ise ƒ(x) te ƒ(c)’ye yakındır
ve g ƒ(c)’de sürekli olduğundan g(ƒ(x)) g(ƒ(c))’ye yakındır sonucu çıkar.
Bileşkelerin sürekliliği herhangi sonlu sayıda fonksiyon için geçerlidir. Tek istenen,
her fonksiyonun uygulandığı noktada sürekli olmasıdır. Teorem 10’un ispatı için Ek 2’deki
Alıştırma 6’ya bakın.
ÖRNEK 8 Teorem 9 ve 10 u uygulamak

Aşağıdaki fonksiyonların kendi tanım aralıklarında sürekli olduklarını gösterin.
(a) y = 2x 2 - 2x - 5
x 2>3
(b) y =
1 + x4
(c) y = ` ` (d) y = ` `
x - 2 x sin x
x2 - 2 x2 + 2
2.6 Süreklilik 129
y Çözüm
(a) Karekök fonksiyonu üzerinde süreklidir çünkü [0, q d sürekli birim ƒ(x) = x fonksi-
ƒ(x) = x2 – 2x – 5 da polinomu ile gstd = 2t. karekök fonksiyonunun bileşkesidir.

0.4 yonunun bir rasyonel kuvvetidir (Teorem 9 Bölüm 6). Verilen fonksiyon
0.3
(b) Pay, birim fonksiyonun bir rasyonel kuvvetidir; payda heryerde pozitif bir polinom-
0.2
(c) sx - 2d>sx 2 - 2d oranı her x Z ; 22, için süreklidir ve verilen fonksiyon bu oran-
dur. Bu nedenle, bölüm süreklidir.
0.1
la sürekli olan mutlak değer fonksiyonunun bileşkesidir (Örnek 7).
x
–2p –p 0 p 2p (d) Sinüs fonksiyonu her yerde sürekli olduğundan (Alıştırma 62), pay’daki terimi x sin x
sürekli fonksiyonların çarpımıdır ve paydadaki x2 + 2 terimi her yerde pozitif olan bir
fiEK‹L 2.58 y = ƒ sx sin xd>sx 2 + 2d ƒ polinomdur. Verilen fonksiyon, sürekli fonksiyonların bir oranı ile sürekli olan mutlak
fonksiyonunun sürekliliğini değer fonksiyonunun bileşkesidir (Şekil 2.58).
düşündürmektedir (Örnek 8d).
Bir Noktaya Sürekli Genifllemeler
y = ssin xd>x fonksiyonu x = 0 dışındaki her noktada süreklidir. Bu anlamda y = 1@x
fonksiyonu gibidir. Fakat, x → 0 iken y = ssin xd>x’in sonlu bir limiti var olduğundan
(Teorem 7) bu anlamda y = 1@x’ten farklıdır. Bu nedenle, fonksiyonun tanım kümesi,
genişletilmiş fonksiyon x = 0 da sürekli olacak biçimde, x = 0 noktasını içerecek şekilde
genişletilebilir.
sin x
x , x Z 0
Fsxd = L
1, x = 0.
fonksiyonu F(x) da süreklidir x = 0 çünkü
sin x
lim
x:0 x = Fs0d
dır (Şekil 2.59).
y y
(0, 1) (0, 1)
f(x) F(x)
– p , 2 p , 2 – p , 2  p , 2
 2 p  2 p  2 p  2 p
p x p x
–p 0 –p 0
2 2 2 2
(a) (b)
fiEK‹L 2.59 -p>2 … x … p>2 için ƒsxd = ssin xd>x’in grafiği (0, 1) noktasını içermez
çünkü fonksiyon x = 0 da tanımlı değildir. (b) yeni F(x) fonksiyonunu F(0) = 1 ve başka her
yerde F(x) = f(x) olacak şekilde tanımlayarak grafikteki süreksizliği kaldırabiliriz. Şuna
dikkat edin, Fs0d = lim ƒsxd .
x: 0
Daha genel olarak, bir fonksiyonun (bir rasyonel fonksiyon gibi ) tanımlı olmadığı bir
noktada bile limiti olabilir. ƒ(c) tanımlı değil, fakat limx:c ƒsxd = L varsa,
Fsxd = e
ƒsxd, xifƒ’nin tanım
x is in aralığıysa
the domain of f
L, xif=xc = c.
kuralıyla yeni bir fonksiyon tanımlayabiliriz. F fonksiyonu x = c’de süreklidir. F(x)
fonksiyonuna ƒ’nin c’ye sürekli genişlemesi denir. ƒ rasyonel fonksiyonları için, sürekli
genişlemeler genellikle ortak çarpanlar sadeleştirilerek bulunur.
ÖRNEK 9 Bir Sürekli Geniflleme

x2 + x - 6
ƒsxd =
x2 - 4
fonksiyonunun x = 2’ye sürekli bir genişlemesi olduğunu gösterin ve bu genişlemeyi bu-
lun.
y
y⫽
x2 ⫹ x ⫺ 6 Çözüm ƒ(2) tanımlı olmadığı halde, x ≠ 2 ise
2
x2 ⫺ 4
x2 + x - 6 sx - 2dsx + 3d x + 3
1 ƒsxd = = = .
2
x - 4 sx - 2dsx + 2d x + 2
x
–1 0 1 2 3 4 buluruz.
(a)
y x + 3
Fsxd =
x 3 x + 2
y⫽ ⫹
2 x⫹2
5 fonksiyonu x ≠ 2 için ƒ(x)’e eşittir, fakat aynı zamanda x = 2’de süreklidir ve değeri
4 1 5@4’tür. Yani F fonksiyonu ƒ’nin x = 2’ye sürekli genişlemesidir ve
x
–1 0 1 2 3 4 x2 + x - 6 5
lim = lim ƒsxd = .
(b) x:2 2
x - 4 x:2 4
bulunur. ƒ’nin grafiği Şekil 2.60’ta verilmektedir. F sürekli genişlemesinin grafiği bunun
fiEK‹L 2.60 (a) ƒ(x)’in grafiği ve
aynısıdır, fakat (2, 5@4)’te deliği yoktur. Aslında F fonksiyonu x = 2’deki süreksizlik nok-
(b) F(x)’in sürekli genişlemesi
tası kaldırılmış ƒ fonksiyonudur.
grafiği (Örnek 9).
Sürekli Fonksiyonlar için Ara De¤er Teoremi

Aralıklarda sürekli olan fonksiyonların matematikte ve uygulamalarında özel bir yer tut-
malarını sağlayan özellikleri vardır. Bunlardan biri Ara Değer Özelliğidir. Bir fonksiyon,
aldığı iki değer arsındaki bütün değerleri alıyorsa fonksiyonun Ara Değer Özelliği vardır
denir.
TEOREM 11 Sürekli Fonksiyonlar için Ara De¤er Teoremi

[a, b] kapalı aralığında sürekli olan bir ƒ(x) fonksiyonu ƒ(a) ile ƒ(b) arasındaki
her değeri alır. Başka bir deyişle, y0 ƒ(a) ile ƒ(b) arasında herhangi bir değer
ise, [a, b] aralığındaki bir c için ƒ(c) = y0 dır.
2.6 Süreklilik 131
y
y ⫽ f(x)
f(b)
y0
f(a)
x
0 a c b
Geometrik olarak, Ara Değer Teoremi şunu söylemektedir: y-eksenini ƒ(a) ile ƒ(b)
sayıları arasında kesen herhangi bir y = y0 yatay doğrusu y = ƒ(x) eğrisini [a, b] aralığı üz-
erinde en az bir defa kesecektir.
Ara Değer Teoreminin ispatı reel sayı sisteminin bütünlük özelliğine dayanmaktadır
ve daha ileri seviyedeki kitaplarda bulunabilir.
y ƒ’nin aralık üzerindeki sürekliliği Teorem 11 için gereklidir. Şekil 2.61’deki
fonksiyonda olduğu gibi, ƒfonksiyonu aralığın tek bir noktasında bile süreksizse, teoremin
3 sonucu doğrulanmayabilir.
2 Grafikler ‹çin Bir Sonuç: Birlefltirilebilirlik Bir aralık üzerinde sürekli bir fonksiyonun
grafiğinin, aralık boyunca kesikli olamamasının nedeni Teorem 11’dir. Grafik, sin x’in
1 grafiği gibi birleşik, kesiksiz, tek bir eğri olacaktır. En büyük tamsayı fonksiyonu gibi
(Şekil 2.54) sıçramaları veya 1@x gibi (Şekil 2.56) ayrı kolları olmayacaktır.
x
0 1 2 3 4 Kök Bulma ‹çin Bir Sonuç ƒ(x) = 0 denkleminin çözümüne ƒ fonksiyonunun bir kökü veya
sıfırı deriz. Ara Değer Teoremi bize şunu söyler, ƒ sürekliyse ƒ’nin üzerinde işaret
fiEK‹L 2.61 değiştirdiği herhangi bir aralık fonksiyonun bir sıfırını içerir.
ƒsxd = e
2x - 2, 1 … x 6 2 Özel olarak, bir bilgisayar ekranında bir sürekli fonksiyonun grafiğinin yatay ekseni
3, 2 … x … 4 geçtiğini gördüğümüzde bunun atlayarak geçme olmadığını biliriz. Orada fonksiyon değe-
fonksiyonu ƒ(1) = 0 ve ƒ(4) = 3 rinin sıfır olduğu bir nokta gerçekten vardır. Bu sonuç, grafiklerini çizebildiğimiz herhan-
arasındaki her değeri almaz; 2 ile 3 gi sürekli fonksiyonların sıfırlarını tahmin etme işlemine götürür:
arasındaki hiçbir değeri almaz.
1. Sıfırlarının kabaca nerede olduğunu görmek için fonksiyonun grafiğini geniş bir
aralıkta çizin.
2. Sonra, x-koordinat değerini tahmin etmek için her sıfıra yaklaşın.
Grafik çizer hesap makinenizde veya bilgisayarınızda bu işlem üzerine pratik yapa-
bilirsiniz. Şekil 2.62’de x3 – x – 1 = 0 denkleminin grafik çözümündeki tipik adımlar
görülmektedir.
5 1
1 1.6
–1 2
–2 –1
(a) (b)
0.02 0.003
1.320 1.330 1.3240 1.3248
–0.02 –0.003
(c) (d)
fiEK‹L 2.62 f(x) = x3 – x – 1 fonksiyonunun bir sıfırına yakınlaşmak. Kök x = 1.3247

yakınındadır.
ALIfiTIRMALAR 2.6
5-10 Alıştırmaları aşağıdaki şekilde grafiği çizilen
Grafiklerden Süreklilik
1-4 alıştırmalarında, verilen grafiğin [–1, 3] aralığında sürekli olup ol- x 2 - 1, -1 … x 6 0
madığını söyleyin. Değilse, nerede ve neden değildir? 2x, 0 6 x 6 1
1. 2. ƒsxd = e 1, x = 1
y y -2x + 4, 1 6 x 6 2
0, 2 6 x 6 3
y ⫽ f(x) y ⫽ g(x)
2 2 fonksiyonu hakkındadır.
1 1 y
x x y ⫽ f(x)
–1 0 1 2 3 –1 0 1 2 3 (1, 2)
2
y ⫽ 2x y ⫽ –2x ⫹ 4
3. 4.
1 (1, 1)
y y
x
y ⫽ h(x) y ⫽ k(x) –1 0 1 2 3
2 2
y ⫽ x2 ⫺ 1 –1
1 1
5-10 Alıştırmalarındaki grafik
x x
–1 0 1 2 3 –1 0 1 2 3
2.6 Süreklilik 133
33. lim cos a b

5. a. ƒ(–1) var mıdır?
219 - 3 sec 2t
p
b. limx: -1+ ƒsxd var mıdır? t:0
lim 2csc2 x + 5 13 tan x

c. limx: -1+ ƒsxd = ƒs -1d ? midir?
34.
d. x = –1’de ƒ sürekli midir? x: p>6
6. a. ƒ(1) var mıdır?

Sürekli Genifllemeler
b. limx:1 ƒsxd var mıdır?
35. g sxd = sx 2 - 9d>sx - 3d’ün x = 3’te sürekli olmasını sağlaya-
c. limx:1 ƒsxd = ƒs1d ? midir? cak g(3) değerini bulun.
d. x = 1’de ƒsürekli midir? 36. hstd = st 2 + 3t - 10d>st - 2d’nin t = 2’de sürekli olmasını
7. a. x = 2’de ƒtanımlı mıdır? (ƒ’nin tanımına bakın.) sağlayacak h(2) değerini bulun.
b. x = 2’de ƒ sürekli midir? 37. ƒssd = ss 3 - 1d>ss 2 - 1d’in s = 1’de sürekli olmasını sağlaya-
8. Hangi x değerlerinde ƒsüreklidir? cak ƒ(1) değerini bulun.
9. Genişlemiş fonksiyonun x = 2’de sürekli olması için ƒ(2)’ye 38. g sxd = sx 2 - 16d> sx 2 - 3x - 4d’ün x = 4’te sürekli olmasını
hangi değer verilmelidir? sağlayacak g(4) değerini bulun.
10. Süreksizliği ortadan kaldırmak için ƒ(1)’in yeni değeri ne ol- 39. a’nın hangi değeri için
ƒsxd = e
malıdır? x 2 - 1, x 6 3
Süreklilik Testini Uygulamak 2ax, x Ú 3
Aşağıdaki alıştırmalarda fonksiyonlar hangi noktalarda sürekli her x değerinde süreklidir?

değildirler? Hangi noktalarda, mümkünse, süreksizlikler kaldırılabilir, 40. b’nin hangi değeri için
hangilerinde kaldırılamaz? Açıklayın.
g sxd = e
x, x 6 -2
11. Bölüm 2.4, Alıştırma 1 12. Bölüm 2.4, Alıştırma 2
bx 2, x Ú -2
13-28 alıştırmalarındaki fonksiyonlar hangi noktalarda süreklidir?
her x değerinde süreklidir?
1 1
13. y = - 3x 14. y = + 4 T 41–44 alıştırmalarında, orijinde sürekli bir genişlemesi olup olmadığı-
x - 2 sx + 2d2
nı görmek için ƒ fonksiyonunu çizin. Varsa, x = 0’daki genişleme
x + 1 x + 3 fonksiyonunun değerini bulun. Fonksiyonun sürekli bir genişlemesi
15. y = 16. y =
x 2 - 4x + 3 x 2 - 3x - 10 yok gibiyse, orijinde sağdan veya soldan sürekli olacak bir genişleme
1 x2 bulunabilir mi? Bulunabilirse, genişleme fonksiyonunun de-
17. y = ƒ x - 1 ƒ + sin x 18. y = -
ƒxƒ + 1 2 ğer(ler)inin ne olmasını beklersiniz?
cos x x + 2 10 x - 1 10 ƒ x ƒ - 1
19. y = x 20. y = cos x 41. ƒsxd = x 42. ƒsxd = x
px sin x
21. y = csc 2x 22. y = tan 43. ƒsxd = 44. ƒsxd = s1 + 2xd1>x
2x 4 + 1
2
ƒxƒ
x tan x
23. y = 24. y =
x2 + 1 1 + sin2 x
25. y = 22x + 3 26. y = 23x - 1
Theori ve Örnekler
4
45. Sürekli bir y = ƒ(x) fonksiyonunun x = 0’da negatif, x = 1’de pozi-
27. y = s2x - 1d1>3 28. y = s2 - xd1>5 tif olduğu biliniyor. x = 0 ile x =1 arasında, ƒ(x) = 0 denkleminin
neden en az bir çözümü vardır? Çizerek gösterin.
Bileflke Fonksiyonlar 46. cos x = x’in neden en az bir çözümü olduğunu açıklayın.
29-34 alıştırmalarındaki limitleri bulun. Fonksiyonlar yaklaşılan nok- 47. Bir kübiğin kökleri x 3 - 15x + 1 = 0 denkleminin [–4, 4]
talarda sürekli midirler? aralığında üç çözümünün olduğunu gösterin.
29. lim sin sx - sin xd 48. Bir fonksiyon değer F(x) = (x – a)2 ⭈ (x – b)2 + x fonksiyonunun
x: p
30. lim sin a

p x’in bazı değerleri için (a + b)/2 değerlerini aldığını gösterin.
cos stan tdb
49. Bir denklemi çözmek ƒ(x) = x3 – 8x + 10 ise, ƒ(c)’nin (a) p; (b)
- 23 ; (c) 5.000.000 değerlerine eşit olduğu c değerleri bu-
t:0 2
31. lim sec sy sec2 y - tan2 y - 1d
y:1 lunduğunu gösterin.
32. lim tan a
p
cos ssin x 1>3 db
x: 0 4
50. Aşağıdaki beş ifadenin neden aynı bilgiyi gerektirdiklerini 58. Bir lastik bandı germek Bir lastik bandı bir taraftan sağa, diğer
açıklayın. taraftan sola doğru gererken, banttaki bir noktanın yeniden eski
a. ƒ (x) = x3 – 3x – 1’in köklerini bulun. konumuna geleceği doğru mudur? Yanıtınızı açıklayın.
b. y = x3 eğrisinin y = 3x + 1 doğrusunu kestiği noktaların x 59. Sabit nokta teoremi Bir ƒ fonksiyonunun [0, 1] kapalı
koordinatlarını bulun. aralığında sürekli olduğunu ve [0, 1]’deki her x için
0 … ƒsxd … 1 olduğunu varsayın. [0, 1] aralığında, ƒ(c) = c ola-
c. x3 – 3x = 1 olan bütün x değerlerini bulun.
cak şekilde bir c sayısı bulunması gerektiğini gösterin (c’ye ƒ’nin
d. y = x3 – 3x eğrisinin y = 1 doğrusunu kestiği noktaların x sabit noktası denir).
koordinatlarını bulun.
60. Sürekli fonksiyonların işaret koruma özelliği ƒ fonksiyonu
e. x3 – 3x – 1 = 0 denklemini çözün. (a, b) aralığında tanımlanmış olsun ve ƒ’nin sürekli olduğu bir c
51. Kaldırılabilir süreksizlik x = 2 noktasında kaldırılabilir bir sü- değeri için ƒ(c) ≠ 0 olsun. c civarında ƒ’nin ƒ(c) ile aynı işaretli
reksizliği bulunan ve bunun dışında her yerde sürekli olan bir ƒ(x) olduğu bir sc - d, c + dd aralığı bulunduğunu gösterin. Bu
fonksiyonu bulun. ƒ’nin x = 2’de süreksiz olduğunu nasıl anladığı- sonucun ne kadar önemli olduğuna dikkat edin. ƒ fonksiyonu
nızı ve süreksizliğin neden kaldırılabileceğini açıklayın. (a, b)’de tanımlı olduğu halde, c dışındaki bir noktada sürekli ol-
52. Kaldırılamaz süreksizlik x = –1 noktasında kaldırılamaz bir ması gerekmemektedir. Bu ve ƒ(c) ≠ 0 olması ƒ’yi bütün aralık
süreksizliği olan ve bunun dışında her yerde sürekli olan bir ƒ(x) içinde (pozitif veya negatif) sıfırdan farklı yapmaya yeterlidir.
fonksiyonu bulun. ƒ’nin x = –1’de süreksiz olduğunu nasıl an- 61. Ancak ve yalnız
ladığınızı ve süreksizliğin neden kaldırılamayacağını açıklayın.
lim ƒsc + hd = ƒscd .
53. Her noktada süreksiz olan bir fonksiyon h :0
a. Boş olmayan her reel sayı aralığının hem rasyonel hem de ir- ise ƒ’nin c ’de sürekli olduğunu gösterin.
rasyonel sayılar içerdiği bilgisini kullanarak,
ƒsxd = e
1, xif rasyonel ise
x is rational 62. ƒ(x) = sin x ve g(x) = cos x’in her x = c noktasında sürekli olduk-
0, xif irrasyonel ise
x is irrational larını ispatlamak için Alıştırma 61’i ve
fonksiyonunun her noktada süreksiz olduğunu gösterin. sin sh + cd = sin h cos c + cos h sin c ,
b. ƒ herhangi bir noktada sağdan veya soldan sürekli midir? cos sh + cd = cos h cos c - sin h sin c
54. ƒ(x) ve g(x) fonksiyonları 0 ⱕ x ⱕ 1 aralığında sürekliyse, özdeşliklerini kullanın
ƒ(x)@g(x) [0, 1]’in herhangi bir noktasında süreksiz olabilir mi?
Yanıtınızın nedenini açıklayın. T Denklemleri Grafik Yöntemlerle Çözme
55. h(x) = ƒ(x) ⋅ g(x) çarpım fonksiyonu x = 0’da sürekliyse, ƒ(x) ve 63-70 alıştırmalarındaki denklemleri çözmek için grafik çizen hesap
g(x) de x = 0’da sürekli olmak zorunda mıdır? Yanıtınızın ne- makinesi veya bir grafik programı kullanın.
deninin açıklayın.
63. x 3 - 3x - 1 = 0
56. Sürekli fonksiyonların süreksiz bileşkesi x = 0’da bileşkeleri
64. 2x 3 - 2x 2 - 2x + 1 = 0
ƒ ⴰ g süreksiz, fakat kendileri sürekli olan ƒ ve g fonksiyonlarına
bir örnek verin. Bu Teorem 10’la çelişir mi? Yanıtınızı açıklayın. 65. x(x – 1)2 = 1 (tek kök)
66. x x = 2
67. 2x + 21 + x = 4
57. Daima sıfırdan farklı sürekli fonksiyonlar Bir aralıkta sıfır
değeri almayan sürekli bir fonksiyonun bu aralık üzerinde işaret
değiştirmeyeceği doğru mudur? Yanıtınızı açıklayın. 68. x3 – 15x + 1 = 0 (üç kök)
69. cos x = x (tek kök) Radyan mod kullanmaya dikkat edin.
70. 2 sin x = x (üç kök) Radyan mod kullanmaya dikkat edin.
2.7 Te¤etler ve Türevler
Bu bölümde, Bölüm 2.1’de başlanan kiriş ve teğet tartışmasına devam edilmektedir. Eğri-
lerin teğetlerini bulmak için kirişlerin eğimlerinin limitlerini hesaplıyoruz.
Bir E¤rinin Te¤eti Nedir?

Çemberler için teğet kavramı açıktır. Bir L doğrusu çemberin bir P noktasından P’deki
yarıçapa dik olarak geçiyorsa, L çembere P’de teğettir (Şekil 2.63). Böyle bir doğru çem-
bere sadece dokunur. Fakat bir L doğrusunun başka bir C eğrisine bir P noktasında teğet
2.7 Te¤et ve Türevler 135
çembere sadece dokunur. Fakat bir L doğrusunun başka bir C eğrisine bir P noktasında
P teğet olması ne demektir? Çemberin geometrisinden genelleştirerek, bunun aşağıdakiler-
L den biri anlamına geldiğini söyleyebiliriz.
O
1. L doğrusu P’den, P ile C’nin merkezini birleştiren doğruya dik olarak geçer.
2. L doğrusu C’nin tek bir noktasından, yani P’den geçer.
3. L doğrusu P’den geçer ve C’nin sadece bir tarafında bulunur.
fiEK‹L 2.63 L doğrusu, P’den OP
yarıçapına dik olarak geçerse
Bu ifadeler, C bir çemberse geçerliyken, daha genel eğriler için hiçbiri tutarlı olarak
çembere teğettir.
çalışmaz. Çoğu eğrinin bir merkezi yoktur ve teğet olarak adlandırmak istediğimiz bir
doğru C’yi başka noktalarda kesebilir veya teğet noktasında C’yi kesebilir (Şekil 2.64).
L C L
C
C L P
P
P
L doğrusu C ile yalnız L doğrusu C’ye P’de L doğrusu C’ye P’de

P’de buluşur fakat C’ye teğettir fakat C ile birkaç teğettir C’yi P’de geçerek
teğet değildir. noktada buluşur. C’nin iki tarafındadır.
fiEK‹L 2.64 Teğet doğrular hakkında söylenenlerin doğrulanmaması
TARİHSEL BİYOGRAFİ Genel eğrilerde teğet kavramını tanımlamak için, P’den ve eğri üzerinde giderek P’ye
Pierre de Fermat yaklaşan Q noktalarından geçen kirişleri de göz önüne alan dinamik bir yaklaşıma gerek
(1601–1665) vardır (Şekil 2.65). Bu yaklaşım şöyledir:
1. Hesaplayabildiklerimizle, yani PQ kirişinin eğimiyle işe başlarız.
2. Q eğri üzerinde P’ye yaklaşırken kiriş eğiminin limitine bakarız.
3. Limit varsa, bunu eğrinin P noktasındaki eğimi olarak alır ve eğrinin P noktasındaki
teğetini P’den bu eğimle geçen doğru olarak tanımlarız.
Bu yaklaşım Bölüm 2.1 deki serbest düşen taş ve meyve sineği örneklerinde yapmış
olduğumuz şeydir.
Teğet Kirişler
P P
Q Teğet
Kirişler
Q
fiEK‹L 2.65 Teğet kavramına dinamik yaklaşım. Eğrinin P noktasındaki teğeti, eğimi Q → P
ikenki kiriş eğimlerinin limiti olan, P’den geçen doğrudur.
ÖRNEK 1 Bir Parabole Te¤et Do¤ru

2
y = x parabolünün P(2, 4) noktasındaki eğimini bulun. Parabolün bu noktadaki teğetinin
denklemini yazın.
Çözüm P(2, 4) ve yakınındaki Qs2 + h, s2 + hd2 d noktalarından geçen bir kirişle işe
başlarız. PQ kirişinin eğimi için bir ifade bulur ve Q eğri üzerinde P’ye yaklaşırken ne
olduğuna bakarız.
Kiriş eğimi
¢y s2 + hd2 - 22 h 2 + 4h + 4 - 4
Secant slope = = =
¢x h h
h 2 + 4h
= = h + 4.
h
h ⬎ 0 ise, Q P’nin üst sağ tarafında bulunur (Şekil 2.66). h ⬍ 0 ise, Q P’nin sol tarafında
bulunur (gösterilmemiştir). Her iki durumda da, Q eğri üzerinde P’ye yaklaşırken, h sıfıra
ve kiriş eğimi 4’e yaklaşır:
lim sh + 4d = 4.
h:0
Parabolün P noktasındaki eğimini 4 olarak alırız.
Parabolün P’deki teğeti, P’den 4 eğimiyle geçen doğrudur:
y = 4 + 4sx - 2d Nokta-eğim denklemi
y = 4x - 4.
y
y ⫽ x2 (2 ⫹ h) 2 ⫺ 4
Kiriş eğimi ⫽h⫹4
h
Q(2 ⫹ h, (2 ⫹ h) 2 )
Teğet eğimi = 4
∆y ⫽ (2 ⫹ h)2 ⫺ 4
P(2, 4)
∆x ⫽ h
x
0 2 2 ⫹h
ÖLÇEKLİ DEĞİL
fiEK‹L 2.66 y = x2 parabolünün P(2, 4) noktasındaki eğimini bulunması (Örnek 1).
Bir Fonksiyonun Grafi¤inin Te¤etini Bulma

Bir eğriye teğet bulma problemi, onyedinci yüzyıl başlarının başlıca matematik problemi
idi. Optikte, bir ışık ışınının eğrisel bir merceğe girdiği açıyı teğet belirliyordu. Mekanik-
te, hareket eden bir cismin, yolu boyunca her noktadaki yönünü teğet belirliyordu. Ge-
ometride, iki eğrinin kesim noktasındaki teğetleri eğrilerin hangi açı ile kesiştiklerini be-
lirliyordu. Herhangi bir y = ƒ(x) eğrisinin P(x0, ƒ(x0)) noktasındaki teğetini bulmak için,
aynı dinamik yöntemi kullanırız. P’den ve bir Q(x0 + h, ƒ(x0 + h)) noktasından geçen kiri-
şin eğimini hesaplarız ve h → 0 iken eğimin limitini buluruz (Şekil 2.67). Limit varsa, bu-
na eğrinin P’deki eğimi deriz ve P’deki teğeti P’den bu eğimle geçen doğru olarak
tanımlarız.
y
y ⫽ f(x) TANIMLAR E¤im, Te¤et Do¤ru
Q(x0 ⫹ h, f(x0 ⫹ h)) y = ƒ(x) eğrisinin P(x0, ƒ(x0)) noktasındaki eğimi
ƒsx0 + hd - ƒsx0 d
f(x0 ⫹ h) ⫺ f(x0) m = lim (limitin olması koşuluyla)
h:0 h
P(x0, f(x0)) sayısıdır. Eğrinin P’deki teğeti ise, P’den bu eğimle geçen doğrudur.
0 x0 x0 ⫹ h
x Her yeni tanım yaptığımızda, istediğimiz sonucu verip vermediğini görmek için bunu
bildiğimiz şeyler üzerinde denemek yararlıdır. Örnek 2, eğimin bu yeni tanımının, dikey ol-
fiEK‹L 2.67 P deki teğet doğrunun eğimi
mayan doğrulara uygulandığında Bölüm 1.2’deki eski tanımla uyuştuğunu göstermektedir.
lim
h:0 h
. ’dir. ÖRNEK 2 Tan›m› Test Etmek
y = mx + b doğrusunun herhangi bir (x0, mx0 + b) noktasındaki teğetinin kendisi olduğunu
gösterin.
Çözüm ƒ(x) = mx + b yazar ve yapacaklarımızı üç adıma böleriz.

1. ƒ(x0) ve ƒ(x0 + h)’ı bulun.
ƒsx0 d = mx0 + b
ƒsx0 + hd = msx0 + hd + b = mx0 + mh + b
2. lim sƒsx0 + hd - ƒsx0 dd>h. eğimini bulun.

h:0
ƒsx0 + hd - ƒsx0 d smx0 + mh + bd - smx0 + bd
lim = lim
h:0 h h: 0 h
mh
= lim = m
h:0 h
3. Nokta-eğim denklemini kullanarak teğeti bulun. (x, mx0 + b) noktasındaki teğet şu
şekildedir:
y = smx0 + bd + msx - x0 d
y = mx0 + b + mx - mx0
y = mx + b.
Örnek 2 deki adımları özetleyelim.
y = f (x) e¤risinin (x0, y0) noktas›ndaki te¤etinin bulunmas›

1. ƒ(x0) ve ƒ(x0 + h)’ı hesaplayın.
2. Eğimi hesaplayın
m = lim .
h:0 h
3. Limit varsa, teğeti
y = y0 + msx - x0 d.
olarak bulun.
ÖRNEK 3 y = 1>x, x Z 0 ’›n e¤imi ve te¤eti

(a) y = 1@x eğrisinin x = a ≠ 0’daki eğimini bulun.
(b) Eğim nerede –1@4 olur?
(c) a değiştikçe, (a, 1@a)) noktasında eğrinin teğetine ne olur?
Çözüm
(a) Burada, ƒ(x) = 1@x’tir. (a, 1@a)’daki eğim ise
1 1
- a
ƒsa + hd - ƒsad a + h
lim = lim
h:0 h h:0 h
1 a - sa + hd
= lim
h:0 h asa + hd
-h
= lim
h:0 hasa + hd
-1 1
= lim = - 2.
h:0 asa + hd a
olarak bulunur. h = 0 yazıp limiti hesaplayabileceğimiz son adıma gelene kadar her
satırın başında “limh:0” yazmak zorunda olduğumuza dikkat edin. a sayısı pozitif
veya negatif olabilir fakat sıfır olamaz.
(b) x = a olduğu noktada y = 1@xy’in eğimi –1@a2’dir.
1 1
- = - .
a2 4
ise, eğim –1@4 olacaktır. Bu denklem a2 = 4, yani a = 2 veya a = –2’ye denktir.
(2, 1@2) ve (–2, –1@2) noktalarında eğrinin eğimi –1@4’tür (Şekil 2.68).
(c) a ≠ 0 ise -1>a 2 eğimi her zaman negatiftir. a → 0+ iken, eğim - q ’a yaklaşır ve
teğet giderek dikleşir (Şekil 2.69). a → 0– iken de bunu görürüz. a orijinden
uzaklaştıkça, eğim 0–’ye yaklaşır ve teğet yatay hale gelir.
y
y
y ⫽ 1x
1
y ⫽x
eğim – 1
a2
 1
eğim – 1 2, 2 
4 x
x 0 a
 1 eğim – 1
–2 , – 2  4
fiEK‹L 2.68 y = 1@x’ın eğimi –1@4 olan iki fiEK‹L 2.69 Orijine doğru dikleşen
teğeti (Örnek 3) teğetler, teğet noktası uzaklaştıkça
daha düz hale gelir.
De¤iflim Oranlar›: Bir Noktada Türev
h
ifadesine f ’nin x0’da h artımıyla fark bölümü adı verilir. Fark bölümünün h sıfıra
yaklaşırken bir limiti varsa, bu limite f ’nin x0’daki türevi denir. Fark bölümünü bir kirişin
eğimi olarak yorumlarsak, türev x = x0 noktasında eğrinin ve teğetinin eğimini verir. Fark
bölümünü, Bölüm 2.1’de yaptığımız gibi, ortalama bir değişim oranı olarak yorumlarsak,
türev x = x0 noktasında fonksiyonun x’e göre değişim oranını verir. Türev, analizde kul-
lanılan en önemli iki matematiksel araçtan biridir. Türevi Bölüm 3’de daha yakından in-
celeyeceğiz. Diğer önemli araç integraldir ve onun incelemesini Bölüm 5 te başlatıyoruz
ÖRNEK 4 Anl›k h›z (Bölüm 2.1’deki Örnek 1 ve 2’nin devam›)

Bölüm 2.1’deki Örnek 1 ve 2’de, dünya yüzeyi yakınında, durgun halden başlayıp serbest
düşen bir taşın hızını inceledik. İlk t saniye içinde taşın y = 16t2 ft düştüğünü bulduk ve
taşın t = 1 anındaki hızını tahmin etmek için giderek azalan aralıklarda bir dizi ortalama
hız dizisi kullandık. Bu anda taşın hızı tam olarak neydi?
Çözüm ƒ(t) = 16t2 olsun. Taşın t = 1 ve t = 1 + h saniye aralığındaki ortalama hızı

ƒs1 + hd - ƒs1d 16s1 + hd2 - 16s1d2 16sh 2 + 2hd
= = = 16sh + 2d.
h h h
idi. Taşın t = 1 anındaki hızı ise

lim 16sh + 2d = 16s0 + 2d = 32 ft>sec.
ft@sn
h:0
olur. Bu da başlangıçtaki 32 ft@sn’lik tahminimizi doğrular.
Özet
Eğrilerin eğimlerini, bir eğriye teğet olan doğruları, bir fonksiyonun değişim oranını, fark
bölümünün limitini ve bir fonksiyonun bir noktadaki türevini tartışıyorduk. Bu fikirlerin
hepsi aşağıda özetlenen aynı şeye götürür:
1. y = ƒ(x)’in x = x0’daki eğimi

2. y = ƒ(x) eğrisinin x = x0’daki teğetinin eğimi
3. ƒ(x)’in x = x0’daki x’e göre değişim oranı
4. ƒ’in x = x0’daki türevi
5. Fark bölümünün limiti, lim
h:0 h
ALIfiTIRMALAR 2.7
19–22 alıştırmalarında, eğrinin verilen noktadaki eğimini bulun.
E¤imler ve Te¤etler
19. y = 5x 2, x = -1 20. y = 1 - x 2, x = 2
1–4 alıştırmalarında, bölmeleri ve köşeleri kullanarak P1 ve P2 nokta-
larında (y-birim başına x-birim olarak) eğrinin eğimini kabaca bulun. 1 x - 1
21. y = , x = 3 22. y = , x = 0
Grafikler basımda kaymış olabileceklerinden, sonuçlarınız kitabın x - 1 x + 1
arkasındakilerden farklı olabilir.
Belirtilen E¤imde Te¤etler
1. y 2. y
23 ve 24 alıştırmalarındaki fonksiyonların grafiklerinin hangi nokta-
larında yatay teğet bulunur?
P2
2 23. ƒsxd = x 2 + 4x - 1 24. g sxd = x 3 - 3x
2 P2
25. Eğimleri –1 olan ve y = 1@(x – 1) eğrisine teğet olan bütün doğru-
1 ların denklemlerini bulun.
1 26. Eğimi 1@4 olan ve y = √x eğrisine teğet olan doğrunun denklemi-
x
–2 –1 0 1 2 ni yazın.
P1 P1 –1 De¤iflim Oranlar›
x
0 1
–2 27. Bir kuleden düşen cisim 100m yüksekliğinde bir kulenin te-
pesinden bir cisim bırakılıyor. Cismin t saniye sonra yerden yük-
sekliği 100 – 4.9t2 metredir. Bırakıldıktan 2 sn. sonra düşüş hızı
–1
nedir?
28. Bir roketin hızı Fırlatıldıktan t saniye sonra, bir roketin yük-
3. y 4. y sekliği 3t2 ft’ dir. 10 sn. sonra roketin yükselme hızı nedir?
4 29. Bir roketin hızı Yarıçapı r = 3 olduğunda bir çemberin alanının
sA = pr 2 d yarıçapına göre değişim oranı nedir?
2
3 30. Topun değişen hacmi Yarıçapı r = 2 olduğunda bir topun
hacminin sV = s4>3dpr 3 d yarıçapına göre değişim oranı nedir?
P2 2
1 P1 P1 P2 Te¤etleri Bulma
1 31.
ƒsxd = e
x 2 sin s1>xd, x Z 0
x x 0, x = 0
0 1 2 –2 –1 0 1 2
fonksiyonunun grafiğinin orijinde bir teğeti var mıdır? Yanıtınızı
açıklayın.
5–10 alıştırmalarında, verilen noktada eğrinin teğet denklemini bulun.
32.
g sxd = e
Eğriyi ve teğetini birlikte çizin.
x sin s1>xd, x Z 0
5. y = 4 - x 2, s -1, 3d 6. y = sx - 1d2 + 1, s1, 1d 0, x = 0
7. y = 2 2x,
1
s1, 2d 8. y = , s -1, 1d fonksiyonunun grafiğinin orijinde bir teğeti var mıdır? Yanıtınızı
x2 açıklayın.
a-2, - b
1 1
9. y = x 3, s -2, -8d 10. y = ,
x3 8 Dikey Te¤etler
lim h:0 sƒsx0 + hd - ƒsx0 dd>h = q veya - q ise, y = ƒ(x)
11–18 alıştırmalarında, verilen noktada fonksiyonun grafiğinin
eğrisinin x = x0 noktasında dikey bir teğeti vardır deriz.
eğimini bulun. O noktadaki teğetin denklemini yazın.
11. ƒsxd = x 2 + 1, s2, 5d 12. ƒsxd = x - 2x 2, s1, -1d x = 0’da dikey teğet: (Şekle bakınız)
x 8 ƒs0 + hd - ƒs0d h 1>3 - 0
13. g sxd = , s3, 3d 14. g sxd = , s2, 2d lim = lim
x - 2 x2 h:0 h h:0 h
15. hstd = t 3, s2, 8d 16. hstd = t 3 + 3t, s1, 4d
17. ƒsxd = 2x, 18. ƒsxd = 2x + 1,
1
= lim = q
s4, 2d s8, 3d h:0 h 2>3
y 34.
Usxd = e
0, x 6 0
y ⫽ f (x) ⫽ x 1兾3 1, x Ú 0
fonksiyonunun grafiğinin (0, 1) noktasında dikey bir teğeti var
x mıdır? Yanıtınızı açıklayın.
0
T a. 35–44 alıştırmalarındaki eğrileri çizin. Grafiklerin nerelerde
dikey teğetleri vardır?
b. (a)’daki sonuçlarınızı limit hesaplamalarıyla doğrulayın. Ama
önce alıştırma 33 ve 34’deki açıklamaları okuyun.
ORİJİNDE DİKEY TEĞET
35. y = x 2>5 36. y = x 4>5
1>5
37. y = x 38. y = x 3>5
x = 0’da dikey teğet yok: (aşağıdaki şekle bakınız)
39. y = 4x 2>5 - 2x 40. y = x 5>3 - 5x 2>3
g s0 + hd - g s0d h 2>3 - 0 2>3
- sx - 1d1>3
42. y = x 1>3 + sx - 1d1>3
- 2ƒ x ƒ , x … 0
lim = lim 41. y = x
43. y = e 44. y = 2 ƒ 4 - x ƒ
h:0 h h: 0 h
= lim
1 2x, x 7 0
1>3
h :0 h
B‹LG‹SAYAR ARAfiTIRMALARI
çünkü limit sağdan q , soldan ise - q ’dur.
y
Kiriflleri ve Te¤etleri Çizmek
45–48 alıştırmalarındaki fonksiyonlar için aşağıda verilen adımları
y ⫽ g(x) ⫽ x 2 兾3 gerçekleştirmek için bir BCS kullanın.
a. (x0 – 1@2) ⱕ x ⱕ (x0 + 3) aralığında y = ƒ(x) fonksiyonunu çizin.
b. x0’sabit tutularak, x0 daki
x ƒsx0 + hd - ƒsx0 d
0 qshd =
ORİJİNDE DİKEY TEĞET YOK h
farklar oranı h adım büyüklüğünün bir fonksiyonu haline gelir.
33. Bu fonksiyonu BCS’nizin çalışma alanına girin.
ƒsxd = •
-1, x 6 0 c. h → 0 iken q limitini bulun.
0, x = 0 d. h = 3, 2 ve 1 için y = ƒsx0 d + q # sx - x0 d kirişlerini tanım-
1, x 7 0 layın. (a)’da verilen aralıkta ƒ’yi ve teğeti ile birlikte çizin.
5
fonksiyonunun grafiğinin orijinde dikey bir teğeti var mıdır? 45. ƒsxd = x 3 + 2x, x0 = 0 46. ƒsxd = x + x , x0 = 1
Yanıtınızı açıklayın. 47. ƒsxd = x + sin s2xd, x0 = p>2
48. ƒsxd = cos x + 4 sin s2xd, x0 = p
1. g(t) fonksiyonunun t = a’dan t = b’ye kadar olan aralıktaki orta- 5. Limit bulunmadığında ne gibi fonksiyon davranışları görülebilir?
lama değişim oranı nedir? Örnekler veriniz.
2. g(t) fonksiyonunun t = t0’daki değişim oranını bulmak için hangi 6. Limit hesaplamak için hangi teoremler vardır? Teoremlerin nasıl
limit hesaplanmalıdır? kullanıldığına örnek verin.
3. lim ƒsxd = L ? limitinin gayri resmi veya sezgisel tanımı nedir? 7. Tek taraflı limitlerle limitlerin ilişkisi nedir? Bu ilişki bazen bir
x:x0
Tanım neden ‘‘gayri resmi’’ dir? Örnekler veriniz. limiti hesaplamada veya bir limitin var olmadığını ispatlamada
nasıl kullanılır? Örnek verin.
4. x x0’a yaklaşırken bir ƒ(x) fonksiyonunun limitinin varlığı ve de-
ğeri x = c’de ne olduğuna bağlı mıdır? Açıklayın ve örnek verin.
8. limu→0 ((sinu)@u) değeri nedir? u’nın radyan veya derece olarak 19. Hangi koşullar altında bir fonksiyonu x = c noktasında sürekli
ölçülmesine bağlı mıdır? Açıklayınız. olacak şekilde genişletebilirsiniz? Örnek verin.
9. limx:x0 ƒsxd = L tam olarak ne demektir? Limitin esas tanımında 20. Bir fonksiyonun bir aralıkta sürekli olması ne demektir?
verilen bir ƒ, L, x0 ve P 7 0 için bir d 7 0 değeri bulduğunuz bir 21. Bir fonksiyonun sürekli olması ne anlama gelir? Tanım kümesinin
örnek verin. tamamında sürekli olmayan bir fonksiyonun, tanım kümesi için-
10. Aşağıdaki ifadelerin esas tanımlarını verin. deki belirli aralıklarda sürekli olabileceğini gösteren örnekler ve-
a. limx:2- ƒsxd = 5 b. limx:2+ ƒsxd = 5 rin.
c. limx:2 ƒsxd = q d. limx:2 ƒsxd = - q 22. Süreksizliğin başlıca tipleri nelerdir? Her birine bir örnek veriniz.
Kaldırılabilir süreksizlik nedir? Bir örnek veriniz.
11. limx: q ƒsxd = L ve limx:- q ƒsxd = L tam olarak ne demektir?
Örnekler veriniz. 23. Bir fonksiyonun Ara Değer Özelliğini sağlaması ne anlama gelir?
Bir fonksiyonun, bir aralık üzerinde bu özelliği sağlanmasını,
12. limx: ; q k (k bir sabit) ve limx→±⬁ (1@x) nedir? Bu sonuçları hangi koşullar garanti eder?
diğer fonksiyonlara nasıl genişletirsiniz? Örnekler veriniz.
24. Genellikle kaleminizi kağıttan kaldırmadan grafiğini çizebildiği-
13. x → ±⬁ iken bir rasyonel fonksiyonun limitini nasıl bulursunuz? niz bir fonksiyonun sürekli olduğu söylenir. Bu neden doğrudur?
Örnekler veriniz.
25. Bir doğrunun bir C eğrisine P noktasında teğet olması ne demek-
14. Yatay, dikey ve eğik asimptotlar nelerdir? Örnekler veriniz. tir?
15. Bir fonksiyonun, tanım aralığının bir iç noktasında sürekli ola- 26. Aşağıdaki formülün önemi nedir?
bilmesi için hangi koşullar sağlanmalıdır? Bir uç noktasında?
ƒsx + hd - ƒsxd
16. Bir fonksiyonun grafiğine bakmak fonksiyonun nerede sürekli lim ?
olduğunu anlamanızda size nasıl yardımcı olur? h:0 h
17. Bir fonksiyonun bir noktada sağdan veya soldan sürekli olması ne 27. y = ƒ(x) eğrisinin, üzerindeki bir (x0, y0) noktasındaki teğetini
anlama gelir? Süreklilik ve tek taraflı süreklilik arasındaki ilişki nasıl bulursunuz?
nedir?
28. y = ƒ(x) eğrisinin x = x0’daki eğimi, fonksiyonun x = x0’daki x’e
18. Polinomlar, rasyonel fonksiyonlar, trigonometrik fonksiyonlar, göre değişim oranına nasıl bağlıdır? ƒ’nin x0’daki türevine?
fonksiyonların rasyonel kuvvetleri ve cebirsel kombinasyonları,
bileşke fonksiyonlar ve fonksiyonların mutlak değerlerinin
sürekliliği hakkında ne söylenebilir?
2. Alıştırma 1’dekileri aşağıdaki fonksiyon için tekrarlayın.

Limitler ve Süreklilik
0, x … -1
1.
1>x, 0 6 ƒxƒ 6 1
1, x … -1 ƒsxd = d
0, x = 1
-x, -1 6 x 6 0 1, x 7 1.
ƒsxd = e 1, x = 0
-x, 0 6 x 6 1 3. ƒ(t) ve g (t)’nin her t için tanımlı olduklarını limt→t0 ƒ(t) = –7 ve
1, x Ú 1. limt→t0 g(t) = 0 olduğunu varsayın. Aşağıdaki fonksiyonların
t → t0 için limitlerini bulun.
fonksiyonunun grafiğini çizin. x = –1, 0, 1 noktalarının her a. 3ƒ(t) b. sƒstdd2
birindeki limitleri, tek taraflı limitleri, sürekliliği ve tek taraflı
ƒstd
sürekliliği detaylı olarak tartışın. Süreksizliklerden herhangi biri c. ƒstd # g std d.
kaldırılabilir mi? Açıklayın. g std - 7
e. cos (g (t)) f. ƒ ƒstd ƒ
g. ƒstd + g std h. 1>ƒ(t)
Bölüm 2 Problemler 143
limx:0 ƒsxd = 1>2 ve limx:0 g sxd = 22 . olduğunu varsayın.

4. ƒ(x) ve g (x)’in tüm x değerleri için tanımlandığını x 2 - 4x + 8 1
23. lim 24. lim 2
x: - q 3x 3 x: q x - 7x + 1
Aşağıdaki fonksiyonların x → 0 için limitlerini bulun.
x 2 - 7x x4 + x3
a. -g sxd b. g sxd # ƒsxd 25. lim
x: - q x + 1
26. lim
x: q 12x 3 + 128
c. ƒsxd + g sxd d. 1>ƒ(x) (sIf
Biryou
grafik
haveçiziciniz varsa, grafiği the function
x: q :x;
sin x a grapher, try graphing
ƒsxd # cos x
27. lim
–5 ⱕ x ⱕ 5
for -5 … x … 5.dfonksiyonu için çizmeyi deneyin)
e. x + ƒsxd f. ( BirsIfgrafik
x - 1 you have a grapher, try graphing limiti
çiziciniz varsa, sonsuzdaki
cos u - 1 ‘‘görmek’’ için ƒ(x) = x(cos 1@x) – 1)’i orijin
Problem 5 ve 6’da, verilen ifadeler doğruysa limx:0 g sxd’in alması 28. lim ƒsxd = xscos s1>xd - 1d near the origin to
u: q u yakınında çizmeyi deneyin)
gereken değerleri bulun. “see” the limit at infinity.d
5. lim a b = 1 6. lim ax lim g sxdb = 2

4 - g sxd x + sin x + 22x x 2>3 + x -1
29. lim 30. lim
x:0 x x: -4 x: 0 x: q x + sin x x: q x 2>3 + cos2 x
7. Aşağıdaki fonksiyonlar hangi aralıklarda süreklidir?
Sürekli Genifllemeler
a. ƒsxd = x 1>3 b. g sxd = x 3>4
31. ƒsxd = xsx 2 - 1d> ƒ x 2 - 1 ƒ x = 1 veya –1’de sürekli olacak şek-
c. hsxd = x -2>3 d. ksxd = x -1>6
ilde genişletilebilir mi? Yanıtınızı açıklayın. (Fonksiyonu çizin -
8. Aşağıdaki fonksiyonlar hangi aralıklarda süreklidir? grafiğini ilginç bulacaksınız.)
a. ƒsxd = tan x b. g sxd = csc x 32. ƒ(x) = sin 1@x fonksiyonunun x = 0’a sürekli genişlemesinin ne-
den bulunmadığını açıklayın.
cos x sin x
c. hsxd = x - p d. ksxd = x T 33–36 problemlerinde, verilen a noktasına bir sürekli genişlemesi
olup olmadığını görmek amacıyla fonksiyonu çizin. Varsa, genişletil-
Limit Bulmak miş fonksiyonun a’daki değerini grafikten bulun. Fonksiyonun sürekli
bir genişlemesi yok gibiyse, sağdan veya soldan sürekli olacak şekil-
9–16 alıştırmalarında limitleri bulun veya niye olmadığını açıklayın. de genişletilebilir mi? Genişletilebilirse, genişletilmiş fonksiyonun
x 2 - 4x + 4 değeri ne olmalıdır?
9. lim
x + 5x 2 - 14x
3
x - 2x
x - 1 5 cos u
33. ƒsxd = , a = 1 34. g sud = , a = p>2
a. x → 0 iken b. x → 2 iken 4 4u - 2p
x2 + x x
10. lim 35. hstd = s1 + ƒ t ƒ d1>t, a = 0 36. k sxd = , a = 0
x + 2x 4 + x 3
5
1 - 2ƒ x ƒ
a. x → 0 iken b. x → –1 iken
1 - 2x x2 - a2
Kökler
11. lim 12. lim 3
x: 1 1 - x x: a x 4 - a 4 T 37. ƒ(x) = x – x – 1 olsun.
sx + hd2 - x 2 sx + hd2 - x 2 a. ƒ’nin –1 ile 2 arasında bir sıfırı olduğunu gösterin.
13. lim 14. lim b. ƒ(x) = 0 denklemini grafik olarak en fazla 10–8 hatayla çözün.
h:0 h x:0 h
c. (b)’deki çözümün tam değerinin
269 1>3 269 1>3
1 1
a b + a - b
- s2 + xd3 - 8
2 + x 2 1 1
15. lim x 16. lim x +
x: 0 x:0 2 18 2 18
olduğu gösterilebilir. Bu tam sonucu çıkarın ve (b)’deki
17–20 alıştırmalarında x belirtilen değere yaklaşırken g(x)’in limitini
değerle karşılaştırın.
bulun. 3
T 38. ƒ(u) = u – 2u + 2
1
x: 25
1>3
17. lim+ s4g sxdd = 2 18. lim = 2 a. ƒ’nin –2 ile 0 arasında bir sıfırı olduğunu gösterin.
x: 0 x + g sxd
b. ƒ(u) = 0 denklemini grafik olarak en fazla 10–4 hatayla çözün.
3x 2 + 1 5 - x2
2g sxd
19. lim = q 20. lim = 0 c. (b)’deki çözümün tam değerinin
x: 1 g sxd x: -2
a - a
A 27 A 27
1>3 1>3
19 19
- 1b + 1b
Sonsuzda Limitler
olduğu gösterilebilir. Bu tam sonucu çıkarın ve (b)’deki
21–30 alıştırmalarında limitleri bulun.
değerle karşılaştırın.
2x + 3 2x 2 + 3
21. lim 22. lim
x: q 5x + 7 x: - q 5x 2 + 7
Bölüm 2 Ek - ‹leri Al›flt›rmalar
T 1. 00’a değer vermek Üs kuralları, a sıfırdan farklı bir sayıysa,

a0 = 1 olacağını söyler. Ayrıca, n pozitif bir sayıysa, 0n = 0
olacağını da belirtirler.
Bu kuralları 00’ı da kapsayacak şekilde genişletirsek, akıl
karıştırıcı bir sonuçla karşılaşırız. İlk kural 00 = 1 verirken, ikin-
x
cisi 00 = 0 verecektir.
Çıkış oranı y ft 3兾dak.
Burada doğru veya yanlış bir soruyla uğraşmıyoruz.
Görüldüğü gibi iki kural da geçersizdir, dolayısıyla bir çelişki
yoktur. Aslında, başkalarını ikna edebilirsek, 00’ı istediğimiz
y = 2x>2 olduğunu varsayın.

değere sahip olacak şekilde tanımlayabiliriz.
00’ın değerinin ne olmasını isterdiniz? Aşağıda karar verm- Belirli bir tank için
enize yardımcı olabilecek iki örnek vardır. (Başka bir örnek için Neredeyse sabit bir akış hızı elde etmek için arada bir tanka bir
Alıştırma 4’e bakın.) hortumla su ekliyorsunuz. Akış hızını
a. x = 0.1, 0.01, 0.001 ve hesap makinenize sığacak kadar değer a. y0 = 1 ft3@dak hızının 0.2 ft3@dak civarında,
için xx’i hesaplayın. Her seferinde elde ettiğiniz değeri yazın. b. y0 = 1 ft3@dak hızının 0.1 ft3@dak civarında tutmak için, su
Ne gibi bir kalıp görüyorsunuz? yüksekliğini nasıl ayarlamalısınız?
b. 0 ⱕ x ⱕ 1 için, y = xx fonksiyonunu çizin. x ⱕ 0 için 5. Hassas bir alette ısıl genleşme Bildiğiniz gibi, çoğu metaller
fonksiyon tanımlı olmadığı halde, grafik sağdan y-eksenine ısıtıldıklarında genleşir, soğutulduklarında ise büzülürler. Bir lab-
yaklaşacaktır. Hangi y-değerine yaklaşmaktadır? Daha iyi oratuvar aletinin boyutları bazen o kadar önemlidir ki, yapıldığı
görebilmek için yakından bakın. Ne düşünüyorsunuz? yer ve kullanıldığı laboratuvardaki sıcaklığın değişmemesi
T 2. 00’ın 0 veya 1’den farklı bir şey olmasını istemeniz için bir ne- gerekir. 70°F’ta 10 cm genişliğindeki bir alüminyum çubuk yakın
den x pozitif değerlere doğru artarken, 1@x ve 1@(ln x) sayılarının bir t sıcaklığında
ikisi de sıfıra yaklaşır. x artarken y = 10 + (t – 70) ⫻ 10–4
ƒsxd = a x b
1>sln xd
1 santimetre genişliğinde olacaktır. Genişliği 10 cm’den en fazla
0.0005 cm farklı olabilecek bir yerçekimi dalgası dedektörüyle
çalıştığınızı varsayın. Bu hata payının aşılmaması için, sıcaklığı
sayısına ne olur? Bunu bulmanın iki yolu aşağıda gösterilmekte-
t0 = 70°F’tan en fazla ne kadar farklı olabilir?
dir.
6. Bir ölçü kabındaki çizgiler Tipik bir 1 litrelik ölçüm kabının içi
a. x = 10, 100, 1000 ve hesap makinenizin izin vereceği değer-
6 cm yarıçaplı bir dik silindirdir (Şekle bakınız). Bu nedenle kaba
lerde ƒ’yi hesaplayın. Ne gibi bir kalıp görüyorsunuz?
konan suyun hacmi, dolu kısmın h yüksekliğinin bir fonksiyonu
b. Orijini içeren çerçevelerde dahil olmak üzere, ƒ’yi değişik olacaktır:
çerçevelerde çizin. Ne görüyorsunuz? Grafik boyunca y
değerlerini okuyun. Ne buluyorsunuz? Bölüm 6’da neler olup V = p62h = 36ph
bittiği anlatılacaktır.
1 litre suyun (1000 cm3) hacmini en fazla %1’lik bir hata yaparak
3. Lorentz kısalması Görelik teorisinde bir cismin, mesela bir (10 cm3) ölçmek için h’yi ne kadar hassas ölçmeliyiz?
roketin, boyu bir gözlemciye, roketin gözlemciye göre hızına
bağlıymış gibi görünür. Gözlemci roketin boyunu hareketsizken
L0 olarak ölçmüşse, y hızında iken roketin boyu
B
y2
L = L0 1 - .
c2
gibi görünecektir. Bu denklem Lorentz kısaltma formülüdür. Bu- Çizgiler
rada, 3 × 108 m@sn ışığın vakumdaki hızıdır. y artarken L’ye ne yaklaşık
olur? Neden soldan limite ihtiyaç vardır? 1 mm
kalınlıkta
4. Bir su tankının akışını kontrol etme Toricelli kanunu
aşağıdaki gibi bir tanktan su akıtırsanız, suyun y akış hızının bir (a)
sabit kere suyun x derinliğinin karekökü olduğunu söyler. Bu-
radaki sabit çıkış musluğunun büyüklüğüne ve şekline bağlıdır.
Bölüm 2 Ek - ‹leri Al›flt›rmalar 145
r ⫽ 6 cm
18. Dirichlet cetvel fonksiyonu x rasyonel bir sayıysa, x iki tam-
sayının bölümü, m@n, olarak tek bir şekilde yazılabilir. Burada
n ⬎ 0 ve m ile n’nin tek ortak çarpanları birdir (Böyle bir kesire
sadeleştirilemez deriz. Örneğin, 6@4’ün sadeleştrilemez hali
3@2’dir). ƒ(x) [0, 1] aralığında
ƒsxd = e
Sıvının hacmi 1>n, xif=xm=@nm>n
sadeleştirilemez bir kesirin lowest terms
is a rational number
h V ⫽ 36ph 0, xifirrasyonel
x is irrational.
ile tanımlansın. Örneğin ƒs0d = ƒs1d = 1, ƒs1>2d = 1>2,
ƒs1>3d = ƒs2>3d = 1>3, ƒs1>4d = ƒs3>4d = 1>4 , ....
(b) a. ƒ’nin [0, 1] aralığındaki her rasyonel sayıda süreksiz olduğunu
gösterin..
(a) 1 litrelik bir ölçü kabı, (b) 6 cm yarıçaplı bir dik silindir şeklinde
b. ƒ’nin [0, 1] aralığındaki her irrasyonel sayıda sürekli olduğunu
modellenmesi
gösterin. (İpucu: ⑀ verilmiş pozitif bir sayıysa, [0, 1]’de
ƒ(r) ⱖ ⑀ olacak şekilde sonlu sayıda r rasyonel sayısı
Limitin Kesin Tan›m› bulunacağını gösterin.)
7–10 alıştırmalarında, fonksiyonun x0 noktasında sürekli olduğunu
c. ƒ’nin grafiğini çizin. Sizce ƒ’ye neden “cetvel fonksiyonu”
göstermek için limitin esas tanımını kullanın.
denilmektedir?
7. ƒsxd = x 2 - 7, 8. g sxd = 1>s2xd,
9. hsxd = 22x - 3, x0 = 2 10. Fsxd = 29 - x,
x0 = 1 x0 = 1>4
19. Zıt noktalar Dünyanın ekvatorunda her zaman sıcaklıkları aynı
x0 = 5 olan bir çift zıt (bir çapın iki ucunda olan) nokta bulunduğuna
11. Limitlerin tekliği Bir fonksiyonun bir noktada farklı limitleri inanmak için bir neden var mı? Açıklayın.
olamayacağını gösterin. Yani, limx→x0 ƒ(x) = L1 ve 20. lim sƒsxd + g sxdd = 3 ve lim sƒsxd - g sxdd = -1 , ise,
limx→x0 ƒ(x) = L2 ise, L1 = L2 olmalıdır. x: c x: c
lim ƒsxdg sxd . limitini bulun.
12. Limitin Sabitle Çarpım Kuralını ispat edin: x: c
21. Neredeyse lineer olan ikinci derece bir denklemin kökleri a
lim kƒsxd = k lim ƒsxd herhangi
for any
birconstant
k için. k .
x:c x: c bir sabit olmak üzere, ax2 + 2x – 1 = 0 denkleminin, a ⬎ –1 ve a
13. Tek taraflı limitler limx→0+ ƒ(x) = A ve limx→0– ƒ(x) = B ⫽ 0 ise, biri pozitif, diğeri negatif iki kökü vardır:
ise, aşağıdakileri bulun. -1 + 21 + a -1 - 21 + a

r+sad = a , r-sad = a .
a. limx:0+ ƒsx 3 - xd b. limx:0- ƒsx 3 - xd
a. a → 0 ve a → –1+ iken r+sad’ya ne olur?
c. limx:0+ ƒsx 2 - x 4 d d. limx:0- ƒsx 2 - x 4 d
b. a → 0 ve a → –1+ iken r-sad’ya ne olur?
14. Limitler ve süreklilik Aşağıdaki ifadelerden hangileri doğru,
hangileri yanlıştır? Doğruysa, nedenini söyleyin; yanlışsa karşıt c. r+sad ve r-sad’yı a’nın bir fonksiyonu olarak çizip
bir örnek (yani yanlışlığını ispatlayan bir örnek) verin. sonuçlarınızı doğrulayın. Gördüklerinizi açıklayın.
a. limx:a ƒsxd var, fakat limx:a g sxd yoksa, d. Daha fazla bilgi için, ƒ(x) = ax2 + 2x – 1’i a = 1, 0.5, 0.2, 0.1
limx:asƒsxd + g sxdd yoktur. ve 0.05 değerlerinde üst üste çizin.
b. limx:a ƒsxd ve limx:a g sxd limitlerinin ikisi de yoksa, 22. Bir denklemin kökleri x + 2 cos x = 0 denkleminin en az bir
limx:a sƒsxd + g sxdd yoktur. çözümünün olduğunu gösterin.
c. ƒ x’te sürekliyse, u ƒ u’de süreklidir. 23. Sınırlı fonksiyonlar Bir D kümesindeki bütün x değerleri için
ƒ(x) ⱕ N olacak şekilde bir N sayısı varsa, reel değerli ƒ fonksiyo-
d. u ƒ u a’da sürekliyse, ƒ’de süreklidir.
nu D’de üstten sınırlıdır. Varsa, N sayısı ƒ’nin D’deki üst sınırı adı-
15 ve 16 alıştırmalarında, limitin esas tanımını kullanarak fonksiyo- nı alır ve ƒ üstten N ile sınırlanmıştır denir. Benzer şekilde, D kü-
nun verilen x noktasına sürekli bir genişlemesi olduğunu ispatlayın. mesindeki bütün x değerleri için ƒ(x) ⱖ M olacak şekilde bir M
x2 - 1 x 2 - 2x - 3 sayısı varsa, ƒ fonksiyonu D’de alttan sınırlıdır deriz. Varsa, M sa-
15. ƒsxd = , x = -1 16. g sxd = , x = 3 yısı ƒ’nin D’deki alt sınırı adını alır ve ƒalttan M ile sınırlanmıştır
x + 1 2x - 6
denir. Hem alttan hem de üstten sınırlıysa, ƒfonksiyonu sınırlıdır.
17. Sadece tek noktada sürekli bir fonksiyon
a. Ancak ve yalnız D’deki bütün x değerleri için ƒ ƒsxd ƒ … B ola-
ƒsxd = e
x, x rasyonel
x, if x is rational
olsun. cak şekilde bir B sayısı varsa, ƒ fonksiyonunun D’de sınırlı
0, x irrasyonel
if x is irrational. olacağını gösterin.
a. x = 0’da ƒ’nin sürekli olduğunu gösterin.
b. ƒ’nin üstten N ile sınırlı olduğunu varsayın. limx→x0 ƒ(x) = L
b. Boş olmayan her reel sayı açık aralığının hem rasyonel hem de ise L ⱕ N olduğunu gösterin.
irrasyonel sayılar içerdiğini kullanarak x’in sıfırdan farklı bir c. ƒ’nin alttan M ile sınırlı olduğunu varsayın. limx→x0 ƒ(x) = L
değerinde ƒ’nin sürekli olmadığını gösterin. ise, L ⱖ M olduğunu gösterin.
24. Max 5a, b6 ve min 5a, b6 sin x 2 sin x 2 x2

lim x = 1 # 0 = 0 .
a. max 5a, b6 =
ƒa - bƒ b. lim x = lim
a + b x:0 x: 0 x 2 x:0
+
2 2
sin sx 2 - x - 2d sin sx 2 - x - 2d
ifadesinin a ⱖ b ise a’ya, b ⱖ a ise b’ye eşit olacağını gös- c. lim = lim #
x: -1 x + 1 x: -1 sx 2 - x - 2d
terin. Yani, başka bir deyişle, max{a, b} a ve b sayılarının
büyük olanını verir. sx 2 - x - 2d sx + 1dsx - 2d
lim = 1 # lim = -3 .
x + 1 x + 1
sin A 1 - 2x B sin A 1 - 2x B 1 - 2x
b. İki sayının küçük olanını veren min{a, b} için de benzer bir x: -1 x: -1
ifade verin.
1 - 2x
d. lim = lim =
x - 1 x - 1
A 1 - 2x B A 1 + 2x B
sin U x:1 x: 1
‹çeren Genellefltirilmifl Limitler
U
sx - 1d A 1 + 2x B sx - 1d A 1 + 2x B
1 # lim
1 - x 1
= lim =- .
limu:0 ssin ud>u = 1 formülü genelleştirilebilir. limx:c ƒsxd = 0 ve x: 1 x: 1 2
ƒ(x) noktasını içeren bir açık aralıkta (c’nin kendisi hariç olabilir)
x = c daima sıfırdan farklı ise
sin s1 - cos xd
sin 2x
sin x
sin ƒsxd 25. lim x 26. lim+
x: 0 x:0
lim = 1.
x:c ƒsxd
sin ssin xd sin sx 2 + xd
27. lim 28. lim
sin A 2x - 3 B
dir. x: 0 x x:0 x
Aşağıda bazı örnekler verilmiştir.
sin sx 2 - 4d
sin x 2 29. lim 30. lim
a. lim = 1. x: 2 x - 2 x: 9 x - 9
x:0 x 2
Bölüm 2 Teknoloji Uygulama Projeleri
Mathematica-Maple Modulü
Limite gelin
Bölüm I
Bölüm II (Sıfırın sıfırıncı kuvveti: Ne Anlama Gelir? )
Bölüm III (Tek Taraflı Limitler)
Grafik ve sayısal araştırmalarla limit kavramını gözünüzde canlandırın ve yorumlayın.
Bölüm IV (Bir Kuvvet Bir Farkı Ne Yapar )
x’in çeşitli kuvvetlerinde limitlerin ne kadar hassas olabileceklerini görün.
Mathematica-Maple Modulü
Sonsuza Gitmek
Bölüm I x : q veya x : - q iken fonksiyonların davranışlarını keşfetmek)
Bu modül, x : q veya x : - q iken bir fonksiyonun davranışını keşfetmek için dört örnek sunar.
Bölüm II (Büyüme Oranları)
Sürekli olmadığı halde sürekliymiş gibi gözüken grafikleri gözleyin. Sürpriz olarak görebileceğiniz bazı sonuçlar elde etmek için sürekliliğin
birkaç çıkarımı keşfedilmiştir.
Bölüm
3 TÜREV
G‹R‹fi Bölüm 2’de, bir eğrinin bir noktadaki eğimini kiriş eğimlerinin limiti olarak
tanımladık. Türev adını alan bu limit bir fonksiyonun değişme hızını ölçer ve analizdeki
en önemli fikirlerden biridir. Türevler hız ve ivme hesaplamada, bir hastalığın yayılma
oranını tahmin etmede, verimliliği maksimize edecek şekilde üretim seviyesini belir-
lemede, silindirik bir kutunun ideal boyutlarını bulmada, tarih öncesi bir sanat eserinin
yaşını belirlemede ve bir çok başka uygulamalar için kullanılır. Bu bölümde, türevleri
hesaplamayı kolaylaştıracak yöntemler geliştireceğiz ve türevlerin karmaşık fonksiyonlara
yaklaşımda nasıl kullanılacağını öğreneceğiz.
3.1 Fonksiyon Olarak Türev
Bölüm 2’in sonunda, bir y = ƒ(x) eğrisinin x = x0 noktasındaki eğimini

TARIHSEL DENEME lim .
h:0 h
Türev
olarak tanımlamıştık. Eğer varsa, bu limite ƒ’nin x0’daki türevi demiştik. Bu bölümde
türevi ƒ’nin tanım aralığındaki her nokta göze alınarak ƒ’den türetilmiş bir fonksiyon
olarak inceleyeceğiz.
TANIM Türev Fonksiyonu

Bir ƒ(x) fonksiyonunun x değişkenine göre türevi, x’teki değeri
ƒsx + hd - ƒsxd
ƒ¿sxd = lim ,
h:0 h
olan (limitin bulunması koşuluyla) ƒ¿ fonksiyonudur .
147
148 Bölüm 3: Türev
y f(x) Bağımsız değişken x’e göre türev aldığımızı belirtmek için, tanımda basitçe ƒ yerine
Kiriş eğimi
ƒ(x) notasyonunu kullanırız. ƒ⬘’nin tanım kümesi, ƒ’nin tanım kümesinde limitin var
f(z) f (x)
olduğu noktaların kümesi, ƒ’nin tanım kümesiyle aynı veya daha küçük olabilir. Belirli bir
Q(z, f(z)) zx x için varsa, ƒ’nin x’te bir türevi vardır (türevlenebilir) deriz. ƒ’nin tanım kümesinin her
noktası için ƒ⬘ varsa ƒ’ye türevlenebilir deriz.
Eğer z = x + h yazarsak h = z – x olur ve ancak ve yalnız z → x ise h → 0 dır. Bu ne-
P(x, f (x)) f (z) f (x)
denle, türevin bir eşdeğer tanımı aşağıdaki gibidir (bkz. Şekil 3.1).
h ⫽ z x
x z
f’nin x’teki türevi Türev İçin Alternatif Bir Formül
f (x h) f (x)
f´(x) lim
h→0 h ƒszd - ƒsxd
ƒ¿sxd = lim z - x .
f(z) f(x) z:x
lim zx
z→x
fiEK‹L 3.1 Bir ƒ fonksiyonunun türevi için

fark oranını yazma şekli ilgilendiğimiz
noktaları nasıl işaretlediğimize bağlıdır.
Tan›m› Kullanarak Türev Hesaplama
Bir türevi hesaplama işlemine türev alma denir. Türev almanın y = ƒ(x) fonksiyonuna
uygulanan bir işlem olduğunu vurgulamak için ƒ⬘(x) türevini göstermenin bir başka yolu
olan
d
ƒsxd
dx
notasyonunu kullanırız. Bölüm 2.7 Örnek 2 ve 3 işlemin y = mx + b ve y = 1@x’e uygulan-
masını gösterir. Örnek 2
d
smx + bd = m.
dx
olduğunu gösterir. Örneğin,
a x - 4b = .
d 3 3
dx 2 2
Örnek 3’de ise,
a b = - 2.
d 1 1
dx x x
olduğunu gördük. Aşağıda iki örnek daha bulunmaktadır.
ÖRNEK 1 Tan›m› Uygulamak

x
ƒsxd = . fonksiyonun türevini alın.
x - 1
x
Çözüm Elimizde ƒsxd =
x - 1
3.1 Fonksiyon Olarak Türev 149
ve
sx + hd
ƒsx + hd = , so
sx + hd - 1
bulunmaktadır, dolayısıyla
ƒsx + hd - ƒsxd
ƒ¿sxd = lim
h:0 h
x + h x
-
x + h - 1 x - 1
= lim
h:0 h
sx + hdsx - 1d - xsx + h - 1d
= lim #
1 a c ad - cb
- =
h:0 h sx + h - 1dsx - 1d b d bd
1 # -h
= lim
h:0 h sx + h - 1dsx - 1d
-1 -1
= lim = .
h:0 sx + h - 1dsx - 1d sx - 1d2
ÖRNEK 2 Karekök Fonksiyonunun Türevi

(a) x > 0 için y = 1x’in türevini bulunuz.
(b) y = 1x eğrisinin x = 4’teki teğetini bulunuz.
1x’in x ⬎ 0 için türevine çok ihtiyaç

Çözüm
duyacaksınız. (a) ƒ⬘’yü hesaplamak için eşdeğer formu kullanırız:
1x =
d 1 ƒszd - ƒsxd
. ƒ¿sxd = lim
dx 21x z - x
1z - 1x
z:x
= lim z - x
1z - 1x
z:x
A 1z - 1x B A 1z + 1x B
= lim
z:x
1z + 1x
1 1
= lim = .
y z:x 21x
y⫽ 1x1 (b) x = 4’te eğrinin eğimi
4
1 1
ƒ¿s4d = = .
(4, 2) y ⫽ 兹x 224 4
1
tür. Teğet, ( 4, 2) noktasından 1@4 eğimiyle geçen doğrudur (Şekil 3.2):
x
0 4 1
y = 2 + sx - 4d
fiEK‹L 3.2 y = 1x eğrisi ve (4, 2)’deki
4
1
teğeti. Teğetin eğimi, x = 4’teki türev y = x + 1.
4
y = 1x’in x = 0’daki türevini örnek 6 da ele alacağız.
hesaplanarak bulunur (Örnek 2).
Gösterim
Bağımsız değişkenin x ve bağlı değişkenin y olduğu bir y = ƒ(x) fonksiyonunun türevini
göstermenin bir çok yolu vardır. Bazı yaygın alternatif gösterimler şunlardır:
dy dƒ d
ƒ¿sxd = y¿ = = = ƒsxd = Dsƒdsxd = Dx ƒsxd.
dx dx dx
d>dx ve D sembolleri türev almanın bir işlem olduğunu belirtirler ve türev alma opera-
törleri olarak adlandırılırlar. dy@dx’i “y’nin x’e göre türevi” olarak, dƒ@dx ve (d@dx)ƒ(x)’i
de “ƒ’nin x’e göre türevi olarak okuruz. “Üs” gösterimleri y⬘ ve ƒ⬘ Newton’un türev için
kullandığı gösterimlerden gelir. d@dx gösterimleri Leibniz’in kullandıklarıyla aynıdır.
dy@dx sembolü bir oran olarak görülmemelidir (Bölüm 3.8 de ‘‘diferansiyel’’ kavramı tanı-
tılana kadar).
D(ƒ) notasyonunu, türev fonksiyonu ƒ⬘ yerine ƒ fonksiyonunun tanım kümesi (do-
main) ile karıştırmama konusunda dikkatli olun. Farklılık içerikten anlaşılmalıdır.
Bir türevin belirli bir x = a sayısındaki değerini belirtmek için şu notasyonları kul-
lanırız:
` ` ƒsxd `
dy df d
ƒ¿sad = = = .
dx x = a dx x = a dx x=a
Örneğin. Örnek 2b de şunları yazabilirdik
1x ` `
d 1 1 1
ƒ¿s4d = = = = .
dx x=4 21x x = 4 224 4
Bazen bir ifadeyi hesaplamak için di çizgi | yerine köşeli parantez ] kullanırız.
Türevin Grafi¤ini Çizmek

Eğimleri ƒ’nin grafiğinden tahmin ederek, çoğunlukla y = ƒ(x)’in türevinin makul bir çizi-
mini yapabiliriz. Yani, xy-düzleminde (x, ƒ⬘(x)) noktalarını işaretler ve düzgün bir eğri ile
onları birleştiririz. Bu eğri y = ƒ⬘(x)’i temsil eder.
ÖRNEK 3 Bir Türevin Grafi¤ini Çizmek

Şekil 3.3a’daki y = ƒ(x) fonksiyonunun türevini çizin.
Çözüm Sık aralıklarla ƒ grafiğine teğetler çizer ve teğetlerin eğimlerinden ƒ⬘(x)’in bu

noktalardaki değerlerini buluruz. Bunlara karşılık gelen (x, ƒ⬘(x)) çiftlerini işaretler ve
bunları Şekil 3.3b’de yapıldığı gibi düzgün bir eğriyle birleştiririz.
y = ƒ⬘(x) grafiğinden neler öğrenebiliriz? İlk bakışta şunlar görülebilir:
1. ƒ’nin değişim oranının pozitif, negatif veya sıfır olduğu yerler;
2. Herhangi bir x değerindeki büyüme oranının kabaca büyüklüğü ve bu büyüklüğün
ƒ(x)’in büyüklüğüyle ilişkisi;
3. Değişim oranının kendisinin artıp artmadığı.
ÖRNEK 4 Kan fiekeri Konsantrasyonu

23 Nisan 1988’de, insan gücüyle çalışan Daedalus uçağı Yunanistan’ın güney doğusunda,
Ege Denizi’ndeki Girit adasından Santorini adasına 119 km’lik rekor bir uçuş yaptı.
Eğim 0 y ⫽ f (x)
A
Eğim –1
10 
B  Eğim ⬇ 8 ⫽ 2 y-birim/x-birim
Eğim – 4  4
3 E
C 
 ⬇ 8 y-birim
5 D 

Eğim 0 






⬇ 4 x-birim
x
0 5 10 15
(a)
Eğim
4
y ⫽ f '(x)
3
2 E'
1
A' D'
x
5 10 15
–1 C'
B'
–2 Dikey koordinat –1
(b)
fiEK‹L 3.3 (a)’daki y = ƒ(x) grafiğinin eğimlerini işaretleyerek (b)’deki y = ƒ⬘(x)’in

grafiğini çizdik. Mesela, B⬘’nin dikey koordinatı B’deki eğimdir. ƒ⬘’in grafiği ƒ’nin
eğiminin x ile nasıl değiştiğinin görsel bir kaydıdır.
Uçuştan önceki 6 saatlik dayanıklılık testlerinde, araştırmacılar pilot adaylarının kan şeke-
ri konsantrasyonlarını ölçtü. Atlet pilotlardan birinin konsantrasyon grafiği, konsantrasyon
miligram@desilitre ve zaman saat olmak üzere, Şekil 3.4a’da görülmektedir.
Grafik veri noktalarını birleştiren doğru parçalarından yapılmıştır. Her parçanın sabit
eğimi ölçümler arasındaki konsantrasyonun türevini verir. Her parçanın eğimini
hesapladık ve türevi Şekil 3.4b’de bir basamak fonksiyonu olarak çizdik. Örneğin, ilk saat
için çizimi yaparken, konsantrasyonun 79 mg@dL’den 93 mg@dL’ye arttığını gözlemledik.
Net artma Δy = 93 – 79 = 14 mg@dL’dir. Bunu Δt = 1 saat ile bölerek, ortalama değişim
oranını buluruz:
¢y 14
= 14 mg>dL
= 14 mg/dL/saatte
per hour.
¢t 1
Konsantrayonun bir köşesinin bulunduğu ve eğiminin olmadığı t = 1, 2, …, 5 zaman-
larında konsantrasyonun değişim oranı hakkında bir tahminde bulunamadığımıza dikkat
edin. Türev basamak fonksiyonu bu zamanlarda tanımlı değildir.
y
Atina
Konsantrasyon, mg/dL
110 TÜRKİYE
YUNANİSTAN
Eg
e
100
De
ni
zi
90
80 SANTORINI
RODOS
t Girit Denizi
0 1 2 3 4 5 6
Zaman (sa)
(a) AKDENİZ Heraklion
0 50 100 150
GİRİT km
y´
23 Nisan 1988’de Daedalus’un uçuş rotası
mg/dL
sa
15
Konsantrasyonun değişim oranı,
fiEK‹L 3.4 (a) 6 saatlik uçuş öncesi dayanıklılık testi sırasında bir Daedalus pilotunun
10
kanındaki şeker konsantrasyonu. (b) Pilotun kan şekeri konsantrasyonunun türevinin
5 grafiği testin farklı aralıklarında konsantrasyonun ne kadar hızlı artıp düştüğünü
göstermektedir.
t
0 1 2 3 4 5 6
–5 Bir Aral›kta Türevlenebilirlik; Tek Tarafl› Türevler
–10 Bir y = ƒ(x) fonksiyonunun (sonlu veya sonsuz) bir açık aralığın her noktasında bir türevi
Zaman (sa) varsa, ƒ(x)’e bu aralıkta türevlenebilir denir. Bir [a, b] kapalı aralığının içi (a, b) açık
(b) aralığında türevlenebilirse ve uç noktalarında
ƒsa + hd - ƒsad
lim+ a’da sağdan türev
h:0 h
ƒsb + hd - ƒsbd
lim- b’de soldan türev
h:0 h
limitleri varsa, [a, b] kapalı aralığında türevlenebilirdir (Şekil 3.5).
Bir fonksiyonun tanım aralığının herhangi bir noktasında sağdan ve soldan türevler
tanımlanabilir. Tek taraflı ve iki taraflı limitler arasındaki ilişki bu türevler için de geçer-
lidir. Bölüm 2.4’teki Teorem 6 dolayısıyla, bir fonksiyonun, ancak ve yalnız bir noktada
sağdan ve soldan türevleri varsa ve bu tek traflı türevlerler eşitse o noktada türevi olabilir.
Eğim =
f (b h) f (b)
lim
h→ 0 h ÖRNEK 5 y = ƒ x ƒ Fonksiyonu Orijinde Türevlenebilir De¤ildir
Eğim =
f(a h) f(a) y = ƒ x ƒ fonksiyonunun s - q , 0d ve s0, q d aralıklarında türevlenebilir olduğunu, fakat
lim
h→ 0 h x = 0’da türevinin bulunmadığını gösterin.
y f (x) Çözüm Orijinin sağında,
s1 # xd = 1.
d d d d
sxd = sxd =
dx ƒ ƒ
smx + bd = m , ƒ x ƒ = x
dx dx dx
x ve solunda
a ah bh b
s -1 # xd = -1
h 0 h 0 d d d
sxd = s -xd =
dx ƒ ƒ dx dx ƒ x ƒ = -x
fiEK‹L 3.5 Uç noktalardaki türevler tek
taraflı limitlerdir.
y bulunur (Şekil 3.6). Orijinde türev olamaz, çünkü tek taraflı türevler bu noktada farklıdır:
y x 0 + hƒ - ƒ0ƒ
ƒ ƒhƒ
Right-hand0’da | x |’in sağdan
derivative of ƒ x ƒ attürevi
zero = lim+ = lim+
h:0 h h:0 h
y' –1 y' 1 h
= lim+ h > 0 ise, | h | = h
h:0 h
0
x = lim+1 = 1
h:0
x 0 da y' tanımlı değildir:
sağdan-türev soldan-türev
ƒ0 + hƒ - ƒ0ƒ ƒhƒ
Left-hand0’da | x |’in soldan
derivative of ƒ x ƒ attürevi
zero = lim- = lim-
h:0 h h:0 h
-h
fiEK‹L 3.6 y = ƒ x ƒ fonksiyonu, = lim- h < 0 ise, | h | = –h
h:0 h
grafiğinde bir “köşenin” bulunduğu = lim- - 1 = -1.
y = 1x , x = 0’da Türevlenebilir De¤ildir

orijinde türevlenemez. h:0
ÖRNEK 6
Örnek 2’de x ⬎ 0 için,
1x =
d 1
.
dx 21x
bulduk. x = 0’da türevin varlığını incelemek için tanımı uygularız:
20 + h - 20
h:0 1h
1
lim = lim+ = q.
h
Sağdan limit sonlu olmadığından, x = 0’da türev yoktur. Orijini y = 1x’in grafiği üze-
h:0 +
rindeki A h, 1h B noktasına birleştiren kirişlerin eğimleri q ’a yaklaşır. Grafiğin orijinde

bir dikey teğeti vardır.
Ne Zaman Bir Fonksiyonun Bir Noktada Türevi Yoktur?

Bir fonksiyonun grafiğindeki P(x0, ƒ(x0))’dan ve yakınındaki bir Q noktasından geçen kiriş-
lerin eğimleri, Q P’ye yaklaşırken bir limite gidiyorsa, fonksiyonun x0 noktasında türevi
vardır. Q P’ye giderken, kirişler bir limit konuma ulaşmadıklarında veya dikey oldukların-
da, türev bulunmaz. Böylece, türevlenebilirlik bir ƒ fonksiyonunun grafiği üzerinde ‘‘düz-
günlük’’ koşulu dur. Grafiği düzgün olan bir fonksiyonun ise birkaç sebepten dolayı bir
noktada türevi bulunmayabilir, grafiğinde aşağıdaki durumlar bulunuyorsa türevi yoktur:
1. Bir köşe, tek taraflı 2. Bir sivri uç, PQ kirişinin eğimi

türevler farklıdır. bir taraftan q ’a, diğer taraftan
- q ’a yaklaşır.
P P
Q
Q Q Q
3. bir dikey teğet, PQ kirişinin eğimi iki taraftan da q ’a veya iki taraftan da - q ’a
yaklaşır (Burada - q ’a yaklaşmaktadır).
Q
Q
4. Bir süreksizlik.
P P
Q
Q
Q Q
Türevlenebilir Fonksiyonlar Süreklidir

Bir fonksiyon, türevinin bulunduğu her noktada süreklidir.
TEOREM 1 Türevlenebilirlik Süreklili¤i Gerektirir

ƒ’nin x = c’de bir türevi varsa, ƒ fonksiyonu x = c’de süreklidir.
‹spat ƒ⬘(c)’nin var olduğu verilmiştir, limx→c ƒ(x) = ƒ(c) veya buna eşdeğer olarak
limh→0 ƒ(c + h) = ƒ(c) olduğunu göstermemiz gerekir. h ≠ 0 ise,
ƒsc + hd = ƒscd + sƒsc + hd - ƒscdd
ƒsc + hd - ƒscd
= ƒscd + # h.
h
yazılabilir.
Şimdi, h → 0 iken limit alalım. Bölüm 2.2’deki Teorem 1’den,

ƒsc + hd - ƒscd
lim ƒsc + hd = lim ƒscd + lim # lim h
h:0 h:0 h:0 h h:0
= ƒscd + ƒ¿scd # 0
= ƒscd + 0
= ƒscd.
bulunur.
Tek taraflı limitlerdeki ifadelerin benzerleri, ƒ’nin x = c’de bir taraftan (sağdan veya
soldan) türevi varsa, ƒ’nin x = c’de o taraftan sürekli olduğunu gösterir.
Sayfa 154’teki Teorem 1 şunu söyler: bir fonksiyonun bir noktada süreksizliği varsa
(örneğin sıçramalı bir süreksizlik) fonksiyon o noktada türevlenebilir olamaz. En büyük
tam sayı fonksiyonu y = ⎢⎣ x ⎥⎦ her tamsayısında x = n türevsizdir (Bölüm 2.6, Örnek 4).
D‹KKAT Teorem 1’in tersi yanlıştır. Örnek 5’te gördüğümüz gibi, bir fonksiyonun sürekli
y olduğu bir noktada türevinin olması gerekmez.
Türevlerin Ara De¤er Özelli¤i

y ⫽ U(x) İlk olarak, Fransız matematikçi Jean Gaston Darboux (1842-1917) tarafından, 1875 yı-
1
lında ispat edilen aşağıdaki teoremden görülebileceği gibi, her fonksiyon bir başka fonksiyo-
nun türevi olamaz.
x
0
TEOREM 2
fiEK‹L 3.7 Birim basamak a ve b, ƒ’nin türevli olduğu bir aralıkta iki noktaysa, ƒ⬘, ƒ⬘(a) ile ƒ⬘(b) arasındaki
fonksiyonunun ara değer özelliği her değeri alır.
yoktur ve reel doğruda bir
fonksiyonun türevi olamaz.
(İspatlamayacağımız) Teorem 2, bir aralıkta ara değer özelliğine sahip olmayan bir fonksi-
yonun, o aralıkta başka bir fonksiyonun türevi olamayacağını söyler. Örneğin Şekil 3.7
deki birim adım fonksiyonu, reel doğru üzerindeki hiçbir reel-değerli fonksiyonun türevi
olamaz. Bölüm 5 te her sürekli fonksiyonun, başka bir fonksiyonun türevi olduğunu göre-
ceğiz.
Bölüm 4.4’te, iki defa türevlenebilir bir fonksiyonun grafiğinde, ‘‘eğrilme’’ davranışı-
nın değiştiği bir noktada, neler olduğunu incelemek için Teorem 2’ye başvuracağız.
ALIfiTIRMALAR 3.1
k¿s -1d, k¿s1d, k¿ A 22 B

1 - z
Türev Fonksiyonlar›n› ve De¤erlerini Bulma 4. k szd =
2z
;
5. psud = 23u ;
Tanımı kullanarak, 1–6 alıştırmalarındaki fonksiyonların türevlerini
p¿s1d, p¿s3d, p¿s2>3d
6. r ssd = 22s + 1 ;
bulun. Sonra istenilen türev değerlerini bulun.
1. ƒsxd = 4 - x 2; ƒ¿s -3d, ƒ¿s0d, ƒ¿s1d r¿s0d, r¿s1d, r¿s1>2d
2. Fsxd = sx - 1d2 + 1; F¿s -1d, F¿s0d, F¿s2d 7–12 alıştırmalarında istenilen türevleri bulun.
g¿s -1d, g¿s2d, g¿ A 23 B

1 dy s3 dr
3. g std = ; 7. y = 2x3 ise — 8. — + 1 ise —
t2 dx 2 ds
9. s = t ds Grafikler
ise
2t + 1 dt 27–30 alıştırmalarında verilen grafikleri (a)–(d) şekillerinde çizilmiş
1 dυ olan türev grafikleriyle eşleştirin.
10. υ = t – ise
t dt y' y'
1 dp
11. p = ise
q+1 dq
1 dz
12. z = ise x
3w – 2 dw 0
x
0
13–16 alıştırmalarında, fonksiyonların türevini alın ve bağımsız değiş- (a) (b)
kenin verilen değerinde teğetin eğimini bulun. y' y'
9
13. ƒsxd = x + x , x = -3
1 x x
14. k sxd = , x = 2 0 0
2 + x
15. s = t 3 - t 2, t = -1
3
16. y = sx + 1d , x = -2 (c) (d)
17–18 alıştırmalarında, fonksiyonların türevlerini alın. Sonra fonksi- 27. y 28. y

yonun grafiği üzerinde belirtilen noktadaki teğetin denklemini bulun.
2x - 2
8
17. y = ƒsxd = , sx, yd = s6, 4d y ⫽ f1(x) y ⫽ f2(x)
18. w = g szd = 1 + 24 - z, sz, wd = s3, 2d x x

0 0
19–22 alıştırmalarında, türevlerin değerini bulun.
ds
19. s = 1 – 3t 2 ise
dt t = –1
20. y = 1 – 1 dy 29. y 30. y

ise
x dx x = 3 y ⫽ f3(x) y ⫽ f4(x)
2 dr
21. r = ise
4 –u du u = 0 x x
0 0
dw
22. w = z + z ise
dz z = 4
Türevler ‹çin Alternatif Formülü Kullanmak 31. a. Şekildeki grafik uç uca eklenmiş doğru parçalarından oluş-
23–26 alıştırmalarındaki fonksiyonların türevlerini bulmak için maktadır. [–4, 6] aralığının hangi noktalarında ƒ⬘ tanımlı de-
ğildir? Yanıtınızı açıklayın.
ƒszd - ƒsxd
ƒ¿sxd = lim z - x y
z: x
formülünü kullanın. (0, 2) (6, 2)

y ⫽ f(x)
1
23. ƒsxd =
x + 2
x
1 (–4, 0) 0 1 6
24. ƒsxd =
sx - 1d2
x
25. g sxd = (1, –2) (4, –2)
x - 1
26. g sxd = 1 + 1x
b. ƒ’nin türevini çizin. Grafiğin bir basamak fonksiyonu p

göstermesi gerekir.
32. Bir fonksiyonu türevinden bulmak 350
a. [–2, 5] kapalı aralığında ƒ fonksiyonunu çizmek için aşağıdaki 300

bilgileri kullanın. 250
i) ƒ’nin grafiği uç uca eklenmiş doğru parçalarından 200
oluşmaktadır.
ii) Grafik (–2, 3) noktasından başlamaktadır. 150
iii) ƒ’nin türevi şekilde verilen basamak fonksiyonudur. 100
50
y'
t
y' ⫽ f'(x) 0 10 20 30 40 50
1 Zaman (günler)
x
–2 0 1 3 5 b. Topluluk hangi günlerde en hızlı, hangilerinde en yavaş
artmaktadır?
–2
Tek Tarafl› Türevler
35–38 alıştırmalarındaki fonksiyonların P noktasında türevi ol-
b. (a) şıkkını grafiğin (–2, 3) yerine (–2, 0)’da başladığını madığını göstermek için sağdan ve soldan türevleri karşılaştırın.
varsayarak tekrarlayın. 35. y 36. y
33. Ekonomide büyüme Şekildeki grafikte 1983-1988 yılları y ⫽ f(x)
arasındaki U.S. büyük ulusal üretimin (GNP) ortalama yıllık y ⫽ 2x
yüzde değişimi y = ƒ(t) verilmektedir. dy@dt’yi çizin (tanımlı y⫽ x2 y ⫽ f(x)
y⫽2 2
olduğu yerlerde). (Kaynak: Statistical Abstracts of the United
States, 110. baskı, U.S. Ticaret Odası, s.427) P(1, 2)
y⫽x
1
7%
6 x x
P(0, 0) 0 1 2
5
4
37. y 38. y
3
2 y ⫽ f(x) y f(x)
1 y ⫽ 2x 1 P(1, 1)
0 1 y 1x
1983 1984 1985 1986 1987 1988
1 P(1, 1) x
1
34. Meyve Sinekleri (Bölüm 2.1, Örnek 3’ün Devamı) Kapalı or- y 兹x yx
tamlarda üretilen topluluklar, başlangıçta az üyeleri varken yavaş x
0 1
bir şekilde, üreyen bireyler arttıkça ve kaynaklar yeterli olduğu
sürece daha hızlı, en son olarak da çevrenin kaldırma kapasitesine
ulaşınca yeniden yavaş bir şekilde büyürler. Bir Aral›k Üzerinde Türevlenebilirlik ve Süreklilik
39–44 alıştırmalarındaki her şekil, bir fonksiyonun bir D kapalı
a. Örnek 3’teki grafik yöntemi kullanarak, Bölüm 2.1’de verilen
aralığındaki grafiğini göstermektedir. Tanım aralığının hangi
meyve sineği topluluğunun türevinin grafiğini çizin.
noktalarında fonksiyon
Topluluğun grafiği burada yeniden verilmiştir.
a. türevlenebilir?
b. süreklidir, fakat türevlenemez?
c. ne süreklidir, ne de türevlenebilir?
Yanıtlarınızı açıklayın. 51. Bir Parabole Teğet y = 2x 2 - 13x + 5 parabolünün eğimi –1

39. 40. olan bir teğeti var mıdır? Varsa, teğet için bir denklem ve değme
52. y 1x’e Teğet y = 1x eğrisinin herhangi bir teğeti x eksenini

y y
noktasını bulun. Yoksa, neden yoktur?
y ⫽ f(x)
D: –3 ⱕ x ⱕ 2 y ⫽ f(x)
2 2 D: –2 ⱕ x ⱕ 3 x = –1 noktasında keser mi? Kesiyorsa, teğet için bir denklem ve
değme noktasını bulun. Kesmiyorsa, neden kesmez?
1 1 53. En büyük tam sayı s - q , q d aralığında türevlenebilir her-
x x hangi bir fonksiyonun türevi y = | x| (bkz. Şekil 2.55) olabilir mi?
–3 –2 –1 0 1 2 –2 –1 0 1 2 3 Yanıtınızı açıklayın.
–1 –1 54. y = | x|’in Türevi ƒ(x) = | x| fonksiyonunun türevinin grafiğini çi-
–2 –2 zin. Sonra y = (| x| – 0)@(x – 0) = | x|@x’i çizin. Ne görüyorsunuz?
55. – ƒ’nin Türevi Bir ƒ(x) fonksiyonunun x = x0 noktasında türev-
lenebilir olduğunu bilmek –ƒ fonksiyonunun x = x0’da türevlene-
41. 42. bilirliği hakkında bir şey söyler mi? Açıklayın.
y y 56. Katların Türevi Bir g(t) fonksiyonunun t = 7 noktasında türev-
y ⫽ f(x) y ⫽ f(x) lenebilir olduğunu bilmek 3g fonksiyonunun t = 7’de türevlenebi-
D: –3 ⱕ x ⱕ 3 D: –2 ⱕ x ⱕ 3 lirliği hakkında bir şey söyler mi? Açıklayın.
3 57. Bir bölümün limiti g(t) ve h(t) fonksiyonlarının t’nin bütün
1 değerlerinde tanımlı olduklarını ve g(0) = h(0) = 0 olduğunu
2
x varsayın. limt:0 sg stdd>shstdd var olabilir mi? Varsa, sıfıra eşit ol-
–3 –2 –1 0 1 2 3
–1 1 mak zorunda mıdır? Açıklayın.
58. a. ƒ(x), –1 ⱕ x ⱕ 1 aralığında ƒ ƒsxd ƒ … x 2 koşulunu sağlayan
–2 x
–2 –1 0 1 2 3 bir fonksiyon olsun. ƒ’nin x = 0’da türevlenebilir olduğunu gös-
terin ve ƒ⬘(0)’ı bulun.
43. 44. b. x = 0’da
y y y ⫽ f(x) 1
x 2 sin x , x Z 0
y ⫽ f(x) D: –3 ⱕ x ⱕ 3
D: –1 ⱕ x ⱕ 2 4 ƒsxd = L
0, x = 0
59. 0 ⱕ x ⱕ 2 olan bir çerçevede y = 1> A 21x B fonksiyonunu çizin.

fonksiyonunun türevlenebileceğini gösterin ve ƒ⬘(0)’ı bulun.
1 2
T
Yine aynı ekranda, h = 1, 0.5, 0.1 için
1x + h - 1x
x x
–1 0 1 2 –3 –2 –1 0 1 2 3
y =
h
fonksiyonunu çizin. Sonra h = –1, –0.5, –0.1’i deneyin. Neler
Theori ve Örnekler olduğunu açıklayın.
45–48 alıştırmalarında, 60. –2 ⱕ x ⱕ 2, 0 ⱕ y ⱕ 3 olan bir çerçevede y = 3x2 fonksiyonunu
a. Verilen y = ƒ(x) fonksiyonunun ƒ⬘(x) türevini bulun. T çizin. Yine aynı ekranda, h = 2, 1, 0.2 için
b. y = ƒ(x) ile y = ƒ⬘(x)’i farklı koordinat eksenleri kullanarak sx + hd3 - x 3
yanyana çizin ve aşağıdaki soruları yanıtlayın. y =
h
c. Hangi x değerlerinde, varsa, ƒ⬘ pozitif? Sıfır? Negatiftir? fonksiyonunu çizin. Sonra h = –2, –1, –0.2’yi deneyin. Neler ol-
d. Hangi x değer aralıklarında, varsa, x-arttıkça y = ƒ(x) fonksiyonu duğunu açıklayın.
nu ƒ(x) = g nq= 0 s2>3dn cos s9npxd Weierstrass fonksiyonunun ilk

da artar, veya x-azaldıkça azalır? Bunun (c) şıkkında buldukları- 61. Weierstrass’ın hiçbir yerde türevlenemeyen sürekli fonksiyo-
nızla ilişkisi nedir? (Bu ilişkiyi Bölüm 4’te daha yakından incele- T
yeceğiz.) sekiz teriminin toplamı şöyledir:
45. y = -x 2 46. y = -1>x
47. y = x 3>3 48. y = x 4>4
g sxd = cos spxd + s2>3d1 cos s9pxd + s2>3d2 cos s92pxd
+ s2>3d3 cos s93pxd + Á + s2>3d7 cos s97pxd .
49. y = x3 eğrisinin negatif bir eğimi var mıdır? Varsa, nerede bu-
Bu toplamı çizin. İyice yakınlaştırın. Bu grafik ne kadar girintili
50. y = 2 1x eğrisinin yatay bir teğeti var mıdır? Varsa, nerede bu-
lunur? Yanıtınızı açıklayın.
çıkıntılıdır? Grafiğin baktığınız kısmının düzgün görüneceği bir
çerçeve belirleyin.
lunur? Yanıtınızı açıklayın.
3.2 Türev Kurallar› 159
B‹LG‹SAYAR ARAfiTIRMALARI f. (c)’de bulduğunuz formülü çizin. Değerlerinin pozitif, negatif

veya sıfır olmasının anlamı nedir? Bunlar (a) şıkkındaki
62–67 alıştırmalarındaki fonksiyonlara aşağıdaki adımları uygulamak
grafiğinizle uyuşuyor mu? Yanıtınızı açıklayın.
için bir BCS kullanın.
62. ƒsxd = x 3 + x 2 - x, x0 = 1
a. Fonksiyonun genel davranışını görmek için y = ƒ(x)’i çizin. 1>3 2>3
63. ƒsxd = x + x , x0 = 1
b. Herhangi bir h adım büyüklüğü için herhangi bir x noktasında q
farklar oranını tanımlayın. 4x x - 1
64. ƒsxd = , x0 = 2 65. ƒsxd = , x0 = -1
c. h → 0 için limitini alın. Bu hangi formülü verir? x2 + 1 3x 2 + 1
66. ƒsxd = sin 2x, x0 = p>2 67. ƒsxd = x 2 cos x, x0 = p>4
d. x = x0 alın ve y = ƒ(x) fonksiyonu ile bu noktadaki teğetini birlikte
çizin.
e. (c)’de elde edilen formüle x0’dan büyük ve küçük değişik değerler
verin. Ortaya çıkan sayılar grafiğinize bir anlam katıyor mu?
3.2 Türev Kurallar›
Bu bölüm, fonksiyon çeşitlerinden çok büyük bir bölümünün türevlerini almamızı

sağlayan birkaç kural tanıtmaktadır. Bu kuralları burada ispat etmekle, her seferinde
tanımı uygulamadan fonksiyonların türevlerini alabileceğiz.
Kuvvetler, Katlar, Toplamlar ve Farklar

Türev almanın birinci kuralı sabit her fonksiyonun türevinin sıfır olduğudur.
KURAL 1 Bir Sabit Fonksiyonun Türevi

ƒ sabit fonksiyon ƒ(x) = c ise,
dƒ d
= scd = 0.
dx dx
olur.
ÖRNEK 1
ƒ’nin değeri sabit ve ƒ(x) = 8 ise,
y df d
= s8d = 0.
dx dx
c (x, c) (x h, c)
y⫽c dır. Benzer şekilde,
a- b = 0 a23 b = 0.
d p d
ve
and
dx 2 dx
h
x dır.
0 x xh
Kural 1’in ‹spat› Türev tanımını, sonuçları sabit c değeri olan ƒ(x) = c fonksiyonuna uygu-
fiEK‹L 3.8 sd>dxdscd = 0 kuralı sabit larız (Şekil 3.8). Her x değerinde
fonksiyonların değerlerinin asla
ƒsx + hd - ƒsxd c - c
değişmediğini ve yatay bir doğrunun ƒ¿sxd = lim = lim = lim 0 = 0.
h:0 h h:0 h h:0
eğiminin her noktada sıfır olduğunu
söylemenin başka bir yoludur. olduğunu buluruz.
İkinci kural n pozitif bir tamsayı ise, xn’nin türevinin nasıl alacağını söyler.
KURAL 2 Pozitif Tamsay›lar ‹çin Kuvvet Kural›

n pozitif bir tamsayı ise,
d n
x = nx n - 1 .
dx
olur.
Kuvvet kuralını uygulamak için, orijinal üs (n)’den 1 çıkarır ve sonucu n ile çarparız.
ÖRNEK 2 Kural 2’yi Yorumlama

ƒ x x2 x3 x4 Á
ƒ¿ 1 2x 3x 2 4x 3 Á
TARİHSEL BİYOGRAFİ Kural 2’nin Birinci ‹spat›

Richard Courant
(1888–1972) z n - x n = sz - xdsz n - 1 + z n - 2 x + Á + zx n - 2 + x n - 1 d
formülü, sağ taraf çarpılarak sağlanabilir. Böylece, türev tanımının alternatif formundan
ƒszd - ƒsxd zn - xn
ƒ¿sxd = lim z - x = lim z - x
z:x z:x
= lim sz n - 1 + z n - 2x + Á + zx n - 2 + x n - 1 d
z:x
= nx n - 1
bulunur.
Kural 2’nin ‹kinci ‹spat› ƒ(x) = xn ise, ƒ(x + h) = (x + h)n olur. n pozitif bir tamsayı olduğun-
dan, Binom Teoremine göre (x + h)n yi açarak
ƒsx + hd - ƒsxd sx + hdn - x n

ƒ¿sxd = lim = lim
h:0 h h:0 h
cx n + nx n - 1h + + nxh n - 1 + h n d - x n
nsn - 1d n - 2 2 Á
x h +
2
= lim
h:0 h
nsn - 1d n - 2 2 Á
nx n - 1h + x h + + nxh n - 1 + h n
2
= lim
h:0 h
= lim cnx n - 1 + x h + Á + nxh n - 2 + h n - 1 d

nsn - 1d n - 2
h:0 2
= nx n - 1
buluruz.
Üçüncü kural, türevlenebilir bir fonksiyon bir sabitle çarpıldığında türevinin de aynı
sabitle çarpılacağını söyler.
KURAL 3 Sabitle Çarp›m Kural›

u x’in türevlenebilir bir fonksiyonu ve c bir sabit ise,
d du
scud = c .
dx dx
olur.
y Özel olarak, n pozitif bir tamsayı ise,

y ⫽ 3x 2 d
scx n d = cnx n - 1 .
dx
olur.
Eğim ⫽ 3(2 x)
ÖRNEK 3
⫽6x
(1, 3) (a)
3 Slope ⫽ 6(1) ⫽ 6
s3x 2 d = 3 # 2x = 6x
d
y⫽ x2 dx
2 türev formülü y = x2 grafiğini her y koordinatını 3 ile çarparak yeniden ölçeklersek, her
noktada eğimi 3 ile çarpacağımızı söyler (Şekil 3.9).
(b) Yararlı bir özel durum
Eğim ⫽ 2 x
1 Slope ⫽ 2(1) ⫽ 2 Türevlenebilir bir fonksiyonun negatifinin türevi fonksiyonun türevinin negatifidir.
(1, 1)
Kural 3’te c = –1 alırsak
s -1 # ud = -1 #
d d d du
s -ud = sud = - .
dx dx dx dx
x
0 1 2 elde ederiz.
fiEK‹L 3.9 y = x2 ve y = 3x2 grafikleri. Kural 3’ün ‹spat›

y-koordinatlarını üçle çarpmak eğimi üç
d cusx + hd - cusxd ƒ(x) = cu(x) ile türev
katına çıkarır (Örnek 3). cu = lim tanımı
dx h:0 h
usx + hd - usxd
= c lim Limit özelliği
h:0 h
du
= c u türevlenebilir
dx
Bir sonraki kural, iki türevlenebilir fonksiyonun toplamının türevinin, türevlerinin
toplamı olduğunu söyler.
Fonksiyonlar› u ve Y ile gösterme
Bir türev alma formülüne ihtiyaç
duyduğumuzda çalıştığımız
fonksiyonlar büyük olasılıkla ƒ ve g KURAL 4 Türev Toplama Kural›
gibi harflerle temsil edileceklerdir. u ve ν x’in türevlenebilir fonksiyonları ise, toplamları u + ν her ikisinin de
Formülü uygulamak istediğimizde, aynı türevlenebildiği her noktada türevlenebilirdir. Bu şekildeki noktalarda
harfleri farklı şekilde kullanmayı
istemeyiz. Bundan kaçınmak için, türev d du dy
su + yd = + .
alma kurallarındaki fonksiyonları dx dx dx
muhtemelen kullanılmayan u ve n gibi olur.
harflerle gösteririz.
ÖRNEK 4 Bir Toplam›n Türevi

y = x 4 + 12x
dy d 4 d
= sx d + s12xd
dx dx dx
= 4x 3 + 12
Kural 4’ün ‹spat› Türev tanımını ƒ(x) = u(x) + y(x)’e uygularız.
d [usx + hd + ysx + hd] - [usxd + ysxd]

[usxd + ysxd] = lim
dx h:0 h
= lim c d
usx + hd - usxd ysx + hd - ysxd
+
h:0 h h
usx + hd - usxd ysx + hd - ysxd du dy
= lim + lim = + .
h:0 h h:0 h dx dx
Toplam kuralını sabitle çarpım kuralıyla birleştirirsek, türevlenebilen fonksiyonların
farkının türevinin, türevlerinin farkı olduğunu söyleyen fark kuralını elde ederiz:
d d du dy du dy
su - yd = [u + s -1dy] = + s -1d = -
dx dx dx dx dx dx
Toplam kuralı ayrıca, toplamda sonlu sayıda fonksiyon bulunması şartıyla, iki
fonksiyondan fazla fonksiyonun toplamı için de geçerlidir. u1 , u2 , Á , un x’te
türevlenebiliyorsa, u1 + u2 + Á + un , de türevlenebilirdir ve şu sonucu buluruz:
d du1 du2 dun
su + u2 + Á + un d = + + Á + .
dx 1 dx dx dx
ÖRNEK 5 Bir Polinomun Türevi

4 2
y = x3 + x - 5x + 1
3
a x b -
dy d 3 d 4 2 d d
= x + s5xd + s1d
dx dx dx 3 dx dx
4 #
= 3x 2 + 2x - 5 + 0
3
8
= 3x 2 + x - 5
3
Örnek 5’deki polinomun türevini aldığımız gibi, herhangi bir polinomun türevini
terim terim alabileceğimize dikkat edin.
‹kiden Fazla Fonksiyonun Toplam› ‹çin Toplam Kural›n›n ‹spat›

d du1 du2 dun
su + u2 + Á + un d = + + Á +
dx 1 dx dx dx
ifadesini matematiksel indüksiyonla ispatlayacağız (Bkz. Ek l). İfade, demin ispatlandığı
gibi, n = 2 için doğrudur. Bu indüksiyonla ispatın ilk adımıdır.
Adım 2, ifadenin herhangi bir pozitif n = k, k ⱖ n0 = 2 sayısı için doğruysa, n = k + 1

için de doğru olacağını göstermektir. Bu yüzden,
d du1 du2 duk
su1 + u2 + Á + uk d = + + Á + . (1)
dx dx dx dx
olduğunu varsayın. Bu durumda,
d
(u1 + u2 + Á + uk + uk + 1)
dx (++++)++++* ()*
Bu toplamla tanımlanan Bu fonksiyona
fonksiyona u deyin. y deyin.
d duk + 1 d
= su1 + u2 + Á + uk d + dx
su + yd için Kural 4
dx dx
du1 du2 duk duk + 1
= + + Á + + . (1) denklemi
dx dx dx dx
olur.
Bu adımların tamamlanmasıyla, matematiksel indüksiyon prensibi toplam kuralını her
n ⱖ 2 tamsayısı için doğrulamıştır.
ÖRNEK 6 Yatay Te¤etleri Bulma

4 2
y y ⫽ x4 2x2 2 y = x – 2x + 2 eğrisinin yatay teğeti var mıdır? Varsa, nerededir?
Çözüm Varsa, yatay teğetler dy>dx eğiminin sıfır olduğu noktalarda bulunur. Şu halde,
dy d 4
(0, 2) = sx - 2x 2 + 2d = 4x 3 - 4x.
dx dx
dir.
1
(–1, 1) (1, 1) dy
Şimdi, x’için denklemini
= 0 for x: çözün.
dx
–1 0 1
x 4x 3 - 4x = 0
4xsx 2 - 1d = 0
fiEK‹L 3.10 y = x 4 - 2x 2 + 2 eğrisi ve x = 0, 1, -1.
yatay teğetleri (Örnek 6).
y = x4 – 2x2 + 2 eğrisinin x = 0.1 ve –1’de yatay teğetleri vardır. Eğri üzerinde bunlara
karşılık gelen noktalar (0, 2), (1, 1) ve (–1, 1) noktalarıdır. Şekil 3.10’a bakın.
Çarpma ve Bölmeler
İki fonksiyonun toplamının türevi türevlerinin toplamına eşitken, iki fonksiyonun çarpım-
larının türevi türevlerinin çarpımına eşit değildir. Örneğin,
d (x)⋅ d (x) = 1 ⋅ 1 = 1 iken d (x ⋅ x) = d (x 2) = 2x
dx dx dx dx
bulunur. İki fonksiyonun çarpımının türevi şimdi açıklayacağımız gibi iki çarpımın topla-
mına eşittir.
KURAL 5 ÇARPIM KURALI

u ve y x’te türevlenebilirlerse, çarpımları uy de türevlenebilir ve
d dy du
suyd = u + y .
dx dx dx
olur.
uy çarpımının türevi u kere y’nin türevi artı y kere u’nun türevidir. Üslü gösterimle,
Çarp›m Kural›n›n Gösterimi
(uy)⬘ = uy⬘ + yu⬘ yazılır. Fonksiyon notasyonu ile
u(x) ve y(x) pozitif ve x artarken
artıyorlarsa ve h ⬎ 0 ise, d
[ƒsxdgsxd] = ƒsxdg¿sxd + gsxdƒ¿sxd.
dx
y(x h) yazılabilir.
y u(x) y u y
ÖRNEK 7 Çarp›m Kural›n› Kullanma
y = x ax 2 + x b .
y(x)
1 1
u(x)y(x) y(x) u
fonksiyonunun türevini bulun.
0 u Çözüm u = 1@x ve y = x2 + (1@x) ile çarpım kuralını uygularız:
c ax + x b d = x a2x - 2 b + ax 2 + x b a- 2 b
u(x) u(x h)
d 1 2 1 1 1 1 1 d dy du ve
suyd = u + y , and
ve
resimdeki toplam renkli alan dx x dx dx dx
a b = - 2 by
x x d 1 1
usx + hdysx + hd - usxdysxd
1 1 dx x x
= usx + hd ¢y + ysx + hd = 2 - - 1 - 3
3 Bölüm 2.7, Örnek 3
¢u - ¢u¢y . x x
dir. Bu denklemin iki tarafını da h ile 2
= 1 - .
bölersek, x3
usx + hdysx + hd - usxdysxd
Kural 5’in ‹spat›
h
d usx + hdysx + hd - usxdysxd
¢y ¢u suyd = lim
= usx + hd + ysx + hd dx h:0 h
h h
¢y Bu kesri u ve y’nin türevlerinin farklar oranını içeren bir hale dönüştürmek için kesrin üst
- ¢u .
h tarafına u(x + h)y(x) ekler ve çıkarırız:
buluruz. d usx + hdysx + hd - usx + hdysxd + usx + hdysxd - usxdysxd
suyd = lim
dx h:0 h
h : 0 + , iken
= lim cusx + hd d
ysx + hd - ysxd usx + hd - usxd
¢u #:0#
¢y dy + ysxd
= 0, h:0 h h
h dx
elde ederiz ve böylece geriye ysx + hd - ysxd usx + hd - usxd
= lim usx + hd # lim + ysxd # lim .
d
suyd = u
dy du
+ y . h:0 h:0 h h:0 h
dx dx dx
h sıfıra yaklaşırken, u(x + h) u(x)’e yaklaşır, çünkü u, x’te türevlenebildiği için, x’te sürek-
kalır. lidir. İki kesir de dy@dx ve du@dx’in x’teki değerlerine yaklaşır. Kısacası,
d dy du
suyd = u + y .
dx dx dx
bulunur.
Aşağıdaki örnekte, elimizde sadece sayısal değerler vardır.
ÖRNEK 8 Say›sal De¤erlerden Türev

y = uy, u ve y fonksiyonlarının çarpımı olsun.
us2d = 3, u¿s2d = -4, ys2d = 1, ve
and y¿s2d = 2.
ise, y⬘(2)’yi bulun.
Çözüm
y¿ = suyd¿ = uy¿ + yu¿ ,
şeklinde yazılmış olan çarpım kuralından
y¿s2d = us2dy¿s2d + ys2du¿s2d

= s3ds2d + s1ds -4d = 6 - 4 = 2.
buluruz.
ÖRNEK 9 Bir Çarp›m›n Türevini ‹ki Yolla Bulma

y = (x2 + 1)(x3 + 3) fonksiyonunun türevini bulun.
Çözüm
(a) Çarpım kuralında, u = x 2 + 1 ve y = x 3 + 3, alırsak,
C A x 2 + 1 B A x 3 + 3 B D = sx 2 + 1ds3x 2 d + sx 3 + 3ds2xd
d
dx
= 3x 4 + 3x 2 + 2x 4 + 6x
= 5x 4 + 3x 2 + 6x.
(b) Bu özel çarpımın türevi ayrıca, y’nin orijinal ifadesindeki çarpımları yapıp ortaya
çıkan polinomun türevini almakla da bulunabilir (belki daha da iyi olur):
y = sx 2 + 1dsx 3 + 3d = x 5 + x 3 + 3x 2 + 3
dy
= 5x 4 + 3x 2 + 6x.
dx
Bu ilk sonucumuzla uyumludur.
İki türevlenebilir fonksiyonun çarpımının türevi türevlerinin çarpımları olmadığı gibi, iki
fonksiyonun bölümünün türevi de türevlerinin bölümü değildir. Bunun yerine olan şey
şudur:
KURAL 6 Bölüm Kural›

u ve y x’te türevlenebilir ve y(x) ⫽ 0 ise, u@y bölümü x’te türevlenebilir
ve sonuç
du dy
a b =
y - u
d u dx dx
.
dx y y2
olur.
Fonksiyon notasyonu ile:
c d =
d ƒsxd gsxdƒ¿sxd - ƒsxdg¿sxd
.
dx gsxd g 2sxd
ÖRNEK 10 Fark Kural›n› Kullanma

t2 - 1
y = .
t2 + 1
fonksiyonunun türevini bulun.
Çözüm
u = t2 – 1 ve y = t2 + 1 alarak bölüm kuralını uygularız:
st 2 + 1d # 2t - st 2 - 1d # 2t
a b =
dy d u ysdu>dtd - usdy>dtd
=
dt st 2 + 1d2 dt y y2
2t 3 + 2t - 2t 3 + 2t
=
st 2 + 1d2
4t
= .
st + 1d2
2
Kural 6’n›n ‹spat›

usx + hd usxd
a b = lim
-
d u ysx + hd ysxd
dx y h:0 h
ysxdusx + hd - usxdysx + hd
= lim
h:0 hysx + hdysxd
Son kesri u ve y’nin türevlerinin farklar oranını içeren bir kesre çevirmek için, kesrin üst
tarafına y(x)u(x) ekler ve çıkartırız. Bu durumda
a b = lim
d u ysxdusx + hd - ysxdusxd + ysxdusxd - usxdysx + hd
dx y h:0 hysx + hdysxd
usx + hd - usxd ysx + hd - ysxd
ysxd - usxd
h h
= lim .
h:0 ysx + hdysxd
buluruz. Bölünen ve bölenin limitini alarak, bölüm kuralını elde ederiz.
x’in Negatif Tamsay›lar Kuvvetleri

Negatif tamsayılar için kuvvet kuralı pozitif tamsayılarınkiyle aynıdır.
KURAL 7 Negatif Tamsay›lar ‹çin Kuvvet Kural›

n negatif tam bir tamsayı ise ve x ≠ 0 ise
d n
sx d = nx n - 1 .
dx
olur.
ÖRNEK 11
a b =
d 1 d -1 1
(a) sx d = s -1dx -2 = - 2 Bölüm 2.7, Örnek 3 ile uyuşur
dx x dx x
a b = 4 sx -3 d = 4s -3dx -4 = - 4
d 4 d 12
(b)
dx x 3 dx x
Kural 7’nin ‹spat› İspat bölüm kuralını kullanır. n negatif bir tamsayı ise, m pozitif bir tam-
sayı olmak üzere n = –m olur. Yani, xn = x–m = 1@xm olur ve
a b
d n d 1
sx d =
dx dx x m
xm # A 1 B - 1 # dx A x m B
d d
y dx
= u = 1 ve y = xm ile bölüm kuralı
sx m d2
y x 2x 0 - mx m - 1 m > 0 olduğundan,
= d m
x 2m m 7 0,
dx
sx d = mx m - 1
4 = -mx -m - 1
= nx n - 1 . –m = n olduğu için
3
(1, 3)
2 ÖRNEK 12 Bir E¤riye Te¤et
1 y ⫽ –x 4 2
y = x + x
x
0 1 2 3 eğrisinin (1, 3) noktasındaki teğetinin denklemini bulun (Şekil 3.11).
fiEK‹L 3.11 Örnek 12 deki Çözüm Eğrinin eğimi

y = x + (2@x) eğrisinin (1,3)’teki teğeti.
a b = 1 + 2 a- 2 b = 1 - 2 .
Eğrinin üçüncü dörtte bir bölgede burada dy d d 1 1 2
= sxd + 2
görülmeyen bir parçası vardır. Bunun gibi dx dx dx x x x
fonksiyonların grafiklerini çizmeyi Bölüm
olur. x = 1’deki eğim ise
4’te göreceğiz.
` = c1 - 2 d
dy 2
= 1 - 2 = -1.
dx x = 1 x x=1
olarak bulunur. (1, 3) noktasından –1 eğimi ile geçen doğru
y - 3 = s -1dsx - 1d Nokta-eğim denklemi
y = -x + 1 + 3
y = -x + 4.
doğrusudur.
Bir türev alma problemini çözerken hangi kuralların seçileceği ne kadar iş yapmanız
gerektiğine bağlıdır. Aşağıda bir örnek verilmektedir.
ÖRNEK 13 Hangi Kural›n Kullan›laca¤›n› Seçme
sx - 1dsx 2 - 2xd
y = ,
x4
fonksiyonunun türevini almak için bölüm kuralını kullanmak yerine kesrin üst tarafını
açın ve x4 ile bölün:
sx - 1dsx 2 - 2xd x 3 - 3x 2 + 2x
y = 4
= = x -1 - 3x -2 + 2x -3 .
x x4
Şimdi de toplam ve kuvvet kurallarını kullanın:
dy
= -x -2 - 3s -2dx -3 + 2s -3dx -4
dx
1 6 6
= - 2 + 3 - 4.
x x x
‹kinci ve Daha Yüksek Mertebe Türevler

y = ƒ(x) türevlenebilir bir fonksiyon ise ƒ⬘(x) türevi de bir fonksiyondur. ƒ⬘’de
türevlenebilirse, x’in yeni bir fonksiyonunu, ƒ⬙’yü elde etmek için ƒ⬘’nün türevini alabili-
riz. Böylece ƒ⬙ = (ƒ⬘)⬘olur. ƒ⬙ fonksiyonuna ƒ’nin ikinci türevi denir. Notasyonla
a b =
d 2y d dy dy¿
ƒ–sxd = = = y– = D 2sƒdsxd = D x2 ƒsxd.
dx 2 dx dx dx
D2 sembolü, türev alma işleminin iki defa uygulandığı anlamındadır.

y = x6 ise, y⬘ = 6x5’dir ve
A 6x 5 B = 30x 4 .
dy¿ d
y– = =
dx dx
olur. Böylece, D 2 A x 6 B = 30x 4 . dir.

y⬙ türevlenebilirse, türevi y‡ = dy–>dx = d 3y>dx 3, y’nin x’e göre üçüncü türevidir.
Verilen isimler, tahmin edebileceğiniz gibi, herhangi bir pozitif n sayısı için,
Türev Sembolleri Nas›l Okunur
y¿ “y üssü” d sn - 1d d ny
y snd = y = = D ny
y– “y iki üssü” dx dx n
d 2y
“d kare y bölü dx kare” y’nin x’e göre n.inci türevi olacak şekilde devam eder.
dx 2
y‡ “y üç üssü” İkinci Türevi, y = ƒ(x)’in grafiğinin her noktasındaki teğetinin eğiminin değişim ora-
y snd “y üssü n” nı olarak yorumlayabiliriz. Bir sonraki bölümde ikinci türev bize şunu gösterecektir: değ-
d ny me noktası hareket ettirilirken, eğri teğetten yukarıya doğru mu yoksa aşağıya doğru mu
“d üssü n y bölü dx üssü n” eğrilmektedir. Bir sonraki alt bölümde ikinci ve üçüncü türevleri, bir doğru üzerinde hare-
dx n
D n “D üssü n” ket bakımından yorumlayacağız
ÖRNEK 14 Yüksek Mertebe Türevleri Bulma

y = x - 3x 2 + 2’nin ilk dört türevi:
3
Birinci türev: y¿ = 3x 2 - 6x
İkinci türev: y– = 6x - 6
Üçüncü türev: y‡ = 6
Dördüncü türev: y s4d = 0.
Fonksiyonun, beşinci ve daha yüksek türevleri sıfır olmak üzere, her mertebeden türevi
vardır.
ALIfiTIRMALAR 3.2
37. p = a ba b
Türev Hesaplamalar› q2 + 3 q4 - 1 q2 + 3
38. p =
1–12 alıştırmalarında, birinci ve ikinci türevleri bulun. 12q q3 sq - 1d3 + sq + 1d3
1. y = -x 2 + 3 2. y = x 2 + x + 8
3
3. s = 5t - 3t 5
4. w = 3z 7 - 7z 3 + 21z 2 Say›sal De¤erleri Kullanma
4x 3
x 3
x x 2 39. u ve y’nin x’in x = 0’da türevlenebilir fonksiyonları olduğunu ve
5. y = - x 6. y = + +
3 3 2 4
us0d = 5, u¿s0d = -3, ys0d = -1, y¿s0d = 2 .
-2 1 4-1
7. w = 3z - z 8. s = -2t + 2 olduğunu varsayın. Aşağıdaki türevlerin x = 0’daki değerlerini bu-
t
lun.
9. y = 6x 2 - 10x - 5x -2 10. y = 4 - 2x - x -3
a b a b
d d u d y d
a. suyd b. c. d. s7y - 2ud
1
11. r = 2 -
5
12. r =
12 4 1
- 3 + 4 dx dx y dx u dx
3s 2s u u u
40. u ve y’nin x’in türevlenebilir fonksiyonları olduğunu ve
13–16 alıştırmalarında, y⬘ türevini (a) çarpım kuralını uygulayarak,
us1d = 2, u¿s1d = 0, ys1d = 5, y¿s1d = -1 .
(b) türevinin alınması daha kolay terimler elde etmek için çarpanları
açarak bulun. olduğunu varsayın. Aşağıdaki türevlerin x = 1’deki değerlerini bu-
2 3
13. y = s3 - x dsx - x + 1d 14. y = sx - 1dsx + x + 1d 2 lun.
15. y = sx 2 + 1d ax + 5 + x b 16. y = ax + x b ax - x + 1 b a b a b
1 1 1 d d u d y d
a. suyd b. c. d. s7y - 2ud
dx dx y dx u dx
17–28 alıştırmalarındaki fonksiyonların türevlerini bulun.

2x + 5 2x + 1
17. y = 18. z = 41. a. Bir eğriye normal y = x3 – 4x + 1 eğrisinin (2, 1) noktasındaki
3x - 2 x2 - 1
teğetine dik doğrunun denklemini bulun.
x2 - 4 t2 - 1
19. g sxd = 20. ƒstd = b. En küçük eğim Bu eğrinin en düşük eğimi nedir? Bu eğim
x + 0.5 2
t + t - 2
hangi noktadadır?
21. y = s1 - tds1 + t 2 d-1 22. w = s2x - 7d-1sx + 5d
1s - 1
c. İstenilen eğimde teğet Eğrinin eğiminin 8 olduğu noktalarda
1s + 1 2 1x
5x + 1 bulunan teğetlerin denklemlerini bulun.
23. ƒssd = 24. u =
1 + x - 4 1x
42. a. Yatay teğetler y = x3 – 3x – 2 eğrisinin yatay teğetlerinin
+ 2ub
26. r = 2 a
2u
1 denklemini bulun. Bu teğetlere teğet noktasında dik olan
25. y = x doğruların denklemlerini de yazın.
1 sx + 1dsx + 2d b. En küçük eğim Bu eğri üzerindeki en düşük eğim nedir?
27. y = 2 28. y = Eğri üzerindeki hangi noktada bu eğim vardır? Bu noktadaki
2
sx - 1dsx + x + 1d sx - 1dsx - 2d
teğete dik olan doğrunun denklemini yazın.
29 ve 30 alıştırmalarındaki fonksiyonların her mertebelerden türev- 43. (Aşağıda çizilmiş olan) Newton’un Yılanı’nın orijindeki ve (1, 2)
lerini bulun. noktasındaki teğetlerini bulun.
x4 3 x5
29. y = - x2 - x 30. y =
2 2 120 y
4x
31–38 alıştırmalarındaki fonksiyonların birinci ve ikinci türevlerini y⫽
x2 1
bulun. (1, 2)
2
3 2
x + 7 t + 5t - 1 1
31. y = x 32. s =
t2 x
0 1 2 3 4
su - 1dsu 2 + u + 1d sx 2 + xdsx 2 - x + 1d
33. r = 34. u =
u3 x4
35. w = a bs3 - zd
1 + 3z
36. w = sz + 1dsz - 1dsz 2 + 1d
3z
44. (Aşağıda çizilmiş olan) Agnesi’nin Cadısı’nın (2, 1) noktasındaki 52. Çarpmaya göre ters kuralı
teğetini bulun. a. Çarpmaya göre ters kuralı y(x) fonksiyonunun türev-
y lenebildiği ve sıfırdan farklı olduğu bir noktada
a b = - 2
y⫽ 8
x2 4 d 1 1 dy
.
dx y y dx
2
(2, 1) olduğunu söyler. Çarpmaya göre ters kuralının bölme kuralı-
1
x nın özel bir hali olduğunu gösterin.
0 1 2 3
b. Çarpmaya göre ters kuralı ile çarpma kuralının birlikte bölme
45. Birim fonksiyona kuadratik bir teğet y = ax2 + bx + c eğrisi kuralını verdiğini gösterin.
(1, 2) noktasından geçer ve y = x doğrusuna orijinde teğettir. a, b 53. Çarpım kuralının genelleştirilmesi Çarpım kuralı x’in iki
ve c’yi bulun. türevlenebilir fonksiyonunun uy çarpımının türevinin
46. Ortak teğeti bulunan kuadratikler y = x2 + ax + b ve
d dy du
y = cx – x2 eğrilerinin (1, 0) noktasında ortak bir teğetleri vardır. suyd = u + y
dx dx dx
a, b ve c’yi bulun.
47. a. y = x3 – x eğrisine (–1, 0) noktasında teğet olan eğrinin denk- olduğunu söyler.
lemini bulun. a. x’in türevlenebilir üç fonksiyonunun uyw çarpımının türevinin
T b. Eğriyi ve teğetini birlikte çizin. Teğet eğriyi başka bir noktada formülü nedir?
da kesmektedir. Bu noktanın koordinatlarını bulun b. x’in türevlenebilir dört fonksiyonunun u1 u2 u3 u4 çarpımının
c. İkinci kesişim noktası için bulduğunuz koordinatları eğri ve formülü nedir?
T
teğet denklemlerini birlikte çözerek kontrol edin (SOLVER c. x’in türevlenebilir sonlu n tane fonksiyonunun u1 u2 u3 Á un
tuşu). çarpımının formülü nedir?
48. a. y = x3 – 6x2 + 5x eğrisine orijinde teğet olan eğrinin denk- 54. Rasyonel kuvvetler
lemini bulun.
a. x 3>2’yi x # x 1>2 şeklinde yazarak ve çarpım kuralını kullanarak
A x B ’yi hesaplayın.
T b. Eğriyi ve teğetini birlikte çizin. Teğet eğriyi başka bir noktada d 3>2
da kesmektedir. Bu noktanın koordinatlarını bulun.
dx
T c. İkinci kesişim noktası için bulduğunuz koordinatları eğri ve
Kural. Cevabınızı x’in bir rasyonel kuvvetinin bir rasyonel
teğet denklemlerini birlikte çözerek kontrol edin (SOLVER
katı olarak ifade ediniz. (b) ve (c)’yi de benzer yöntemle
tuşu).
çözün.
d 5>2
Teori ve Örnekler b.
dx
sx d . ’yi bulun.
49. n. dereceden genel bir polinom an ≠ 0 olmak üzere
d 7>2
c. sx d . ’yi bulun.
Psxd = an x n + an - 1 x n - 1 + Á + a2 x 2 + a1 x + a0 dx
d. (a), (b) ve (c)’deki cevaplarınızda ne gibi bir yapı görüyorsu-
şeklindedir. P⬘(x)’i bulun.
nuz? Rasyonel kuvvetler Bölüm 3.6’nın konularından biridir.
50. Vücudun ilaca tepkisi Vücudun bir ilaç dozuna tepkisi bazen
55. Silindir Basıncı Bir silindir içindeki gaz sabit bir T sıcaklığında
R = M2 a - b ,
C M tutuluyorsa, P basıncı V hacmine
2 3
nRT an 2
P = - 2,
şeklinde bir denklemle tanımlanabilir. Burada C pozitif bir sabit V - nb V
ve M de kanda bulunan ilaç miktarıdır. Tepki kan basıncında bir şeklinde bir formülle bağlıdır. Burada, a, b, n ve R birer sabittir.
değişimse, R milimetre civa olarak ölçülür. Tepki ateşte bir dP@dV’yi bulun. (Şekle bakınız)
değişiklikse, R derece olarak ölçülür, …
dR@dM’yi bulun. M’nin bir fonksiyonu olan bu türeve
vücudun ilaca duyarlılığı denilir. Bölüm 4.5’te vücudun en du-
yarlı olduğu ilaç miktarının nasıl bulunduğunu göreceğiz.
51. Çarpım kuralımdaki y fonksiyonunun sabit bir c değeri olduğunu
varsayalım. Bu durumda çarpım kuralı ne verir? Bunun sabitle
çarpım kuralıyla ilişkisi nedir?
3.3 Bir De¤iflim Oran› Olarak Türev 171
56. Sipariş için en iyi miktar Envanter yönetiminin formül-

lerinden biri malların ortalama haftalık siparişinin, ödemesinin ve
depolanmasının maliyetinin
km hq
Asqd = q + cm + ,
2
olduğunu söyler. Burada q elinizdekiler azaldığında ısmarladığı-

nız şeylerin (ayakkabılar, radyolar, süpürgeler, veya her ne olursa)
miktarı, k bir sipariş vermenin maliyeti (aynısı, her ne kadar sık-
lıkta sipariş verirseniz verin), c bir malın maliyeti (bir sabit), m
her hafta satılan mal sayısı (bir sabit) ve h de mal başına haftalık
depolama maliyetidir (yer, sigorta, imkanlar ve güvenlik gibi şey-
leri de içeren bir sabit). dA@dq ve d2A@dq2’yi bulun.
3.3 Bir De¤iflim Oran› Olarak Türev
Bölüm 2.1 de ortalama ve anlık değişim oranlarının incelemesine başladık. Bu bölümde,

türevlerin, çevremizdeki dünyada değişen bazı şeylerin oranlarını modellemede
kullanıldığı uygulamaları araştırmaya devam ediyoruz. Bir doğru boyunca hareketin in-
celenmesini tekrar hatırlayıp başka uygulamalar inceleyeceğiz.
Değişimi, zamana göre değişim olarak düşünmek doğaldır, ancak başka değişkenler
de aynı şekilde incelenebilir. Örneğin, bir doktor bir ilacın miktarındaki değişikliklerin
vücudun ilaca tepkisini nasıl etkilediğini bilmek isteyebilir. Bir ekonomist, çelik üretim
maliyetinin, üretilen miktar ton sayısına bağlı olarak nasıl değiştiğini araştırmak isteye-
bilir.
Anl›k De¤iflim Oranlar›

sƒsx + hd - ƒsxdd>h fark bölümünü, ƒ’nin x’ten x + h’ye kadar olan aralık üzerindeki
ortalama değişim oranı olarak yorumlarsak, bu bölümün h → 0 iken limitini, ƒ’nin x’teki
değişim oranı olarak yorumlayabiliriz.
TANIM Anl›k De¤iflim Oran›

ƒ’nin x0’da x’e göre anlık değişim oranı
ƒ¿sx0 d = lim ,
h:0 h
türevidir (limitin var olması koşuluyla).
Böylece, anlık oranlar ortalama oranların limitleridir.

x zamanı temsil etmese bile anlık kelimesini kullanmak alışkanlık halini almıştır. An-
cak bu kelime genellikle ihmal edilir. Değişim oranı derken, anlık değişim oranını kast-
edeceğiz.
ÖRNEK 1 Bir Çemberin Alan› Çapa Ba¤l› Olarak Nas›l De¤iflir

Bir çemberin alanı A, çapa şu formülle bağlıdır:
p 2
A = D .
4
Çap 10 m olduğunda, alan çapa göre ne hızla değişir?
Çözüm Çapa bağlı olarak alanın (anlık) değişim oranı
= # 2D =
dA p pD
.
dD 4 2
dir. D = 10 m olduğunda, alan (p@2)10 = 5p m2@m hızıyla değişmektedir.
t ve daha sonraki bir t = ∆ t zamanındaki

konumu Bir Do¤ru Üzerinde Hareket - Yer De¤ifltirme, H›z, Sürat, ‹vme ve Çekme
∆s
s Bir cismin bir koordinat doğrusu (mesela bir s-ekseni) boyunca hareket ettiğini ve bu
s ⫽ ƒ(t) s ∆ s f (t ∆ t) doğru üzerindeki konumunu, s, zamanın, t, bir fonksiyonu olarak bildiğimizi varsayalım:
fiEK‹L 3.12 Bir koordinat doğrusunda s = ƒ(t)

hareket eden bir cismin bir t ve daha Cismin t ile t + Δt arasındaki zaman aralığında yer değiştirmesi (Şekil 3.12)
sonraki bir t + Δt zamanındaki konumu.
Δs = ƒ(t + Δt) – ƒ(t)
ve cismin bu zaman aralığındaki ortalama hızı
yer değiştirme ¢s
displacement ƒst + ¢td - ƒstd
yay = = = .
travelzamanı
gidiş time ¢t ¢t
dir.
Cismin tam t anındaki hızını bulmak için, t’den t + Δt’ye olan aralık üzerindeki orta-
lama hızın, Δt sıfıra giderken limitini alırız. Bu limit ƒ’nin t’ye göre türevidir.
TANIM H›z
Hız (Anlık hız) konumun zamana göre türevidir. Bir cismin t anındaki
konumu s = ƒ(t) ise, cismin t anındaki hızı
ds ƒst + ¢td - ƒstd
ystd = = lim .
dt ¢t:0 ¢t
ÖRNEK 2 Bir Yar›fl Otomobilinin H›z›n› Bulmak

Şekil 3.13’te bir 1996 model Riley&Scott Mk III – Olds WSC yarış otomobilinin konum-
zaman grafiği görülmektedir. PQ kirişinin eğimi t = 2 ile t = 5 sn arasındaki 3 sn’lik
aralıktaki ortalama hızıdır, yani burada 100 ft@sn veya 68 mil@sa.
P ’deki teğetin eğimi ise t = 2 sn’de hız göstergesinin okuduğu değer, yanı 57 ft@sn
veya 39 mil@sa’tir. Gösterilen periyotta, her saniye süresince ivme yaklaşık olarak sabit ve
800
700
600
500
Uzaklık (ft)
Kiriş eğimi,
t = 2’den t = 5’e
400
aralığı için Q
ortalama hız dır. Teğetin eğimi,
300 t = 2 s’de hız
göstergesinin
200
okuduğu (anlık
100 hız) dır.
P
0 t
1 2 3 4 5 6 7 8
Geçen zaman (sn)
fiEK‹L 3.13 Örnek 2 için zaman-konum grafiği.

P ’deki teğetin eğimi t = 2 sn.’deki anlık hızdır.
28.5 ft@sn’dir, bu da, g yerçekimi ivmesi olmak üzere yaklaşık 0.89g dir. Yarış otomo-
bilinin en yüksek hızı tahminen 190 mil@sa’tir. (Kaynak: Road and Track, Mart 1997).
Bir cismin hızı, cismin ne kadar hızlı hareket ettiğini göstermesinin yanı sıra
hareketin yönünü de göstermektedir. Cisim ileriye doğru hareket ederken (s artar), hız
pozitiftir; cisim geriye doğru hareket ederken (s azalır), hız negatiftir (Şekil 3.14)
s s
s ⫽ f (t) s ⫽ f (t)
ds ds
⬎0 ⬍0
dt dt
t t
0 0
s artar: pozitif s azalır: negatif
eğim hareket eğim hareket
ileriye geriye
fiEK‹L 3.14 Bir doğru boyunca s = ƒ(t) hareketi için y = ds@dt, s artarken
pozitif, s azalırken negatiftir.
Bir arkadaşın evine gidip dönerken 30 mil@sa ile gidiyorsak, hız göstergesi giderken
30 mil@sa gösterirken, dönerken, evden uzaklığımız azaldığı halde, –30 mil@sa göster-
meyecektir. Hız göstergesi her zaman hızın mutlak değeri olan sürati gösterir. Sürat yön-
den bağımsız olarak ileri gitme oranını ölçer.
TANIM Sürat
Sürat hızın mutlak değeridir.
Sürat = ƒ ystd ƒ = ` ds `
Speed
dt
ÖRNEK 3 Yatay Hareket

Şekil 3.15’te, bir koodinat doğrusu boyunca ilerleyen bir parçacığın hızı y = ƒ⬘(t)
görülmektedir. Parçacık ilk 3 saniye boyunca ileri doğru, sonraki 2 saniye boyunca geri
doğru hareket etmekte, bir saniye durmakta ve yine ileri doğru hareket etmektedir.
Parçacık en yüksek sürate t = 4 anında, geriye doğru giderken ulaşır.
İLERİYE GİDER TEKRAR

İLERİ
( y 0)
( y 0)
y f ⬘(t)
Sürat Sabit Sürat Sürat

artar ( y sabit) azalır artar
Durur
( y 0)
t (sn)
0 1 2 3 4 5 6 7
En büyük
sürat
Sürat Sürat
artar azalır
GERİYE GİDER
( y 0)
fiEK‹L 3.15 Örnek 3 için hız grafiği.
TARİHSEL BİYOGRAFİ Bir cismin hızının değişim oranına cismin ivmesi denir. İvme, bir cismin ne kadar
Bernard Bolzano çabuk sürat kazandığını veya kaybettiğini ölçer.
(1781–1848) İvmedeki ani bir değişime çekme denir. Bir otomobil veya bir otobüsteki yolculuk
sarsıntılı olduğunda bu, ilgili ivmelerin mutlaka büyük olmasından değil ivmedeki
değişimlerin ani olmasındadır.
TANIMLAR ‹vme, Silkinme

İvme hızın zamana göre türevidir. Bir cismin t anındaki konumu s = ƒ(t) ise, cis-
min t anındaki ivmesi şu şekildedir:
dy d 2s
astd = = 2.
dt dt
Silkinme ivmenin zamana göre türevidir:
da d 3s
jstd = = 3.
dt dt
Dünya yüzeyine yakın yerlerde bütün cisimler aynı sabit ivmeyle düşerler.
Galileo’nun serbest düşme ile ilgili deneyi (Bölüm 2.1, Örnek 1), s mesafe ve g de
dünyanın yerçekiminden doğan ivme olmak üzere, bizi
1 2
s = gt ,
2
denklemine götürür. Bu denklem hava tepkisinin bulunmadığı vakumda geçerlidir, ancak
kaya veya çelik aletler gibi yoğun, ağır cisimlerin, havanın tepkisinin onları yavaşlatmaya
başlamadığı düşüşünün ilk birkaç saniyesini de çok iyi modeller.
s = s1>2dgt 2 denklemindeki g’nin değeri t ve s’yi ölçmekte kullanılan birimlere
bağlıdır. t saniye (standart birim) iken, deniz seviyesindeki ölçümle tanımlanan g’nin
değeri, İngiliz birimiyle yaklaşık olarak 32@sn2 (fit bölü saniye kare) ve metrik birimle
g = 9.8 m@sn2 (metre bölü saniye kare) dir. (Bu yerçekimi sabitleri Dünyanın ağırlık
merkezinden uzaklığa bağlıdır ve örneğin Everest tepesinde birazcık daha azdır.)
Sabit olan yerçekimi ivmesinin (g = 32 m@sn2) silkinmesi sıfırdır:
d
j = sgd = 0.
dt
t (saniye) s (metre) Bir cisim serbest düşme sırasında sarsılmaz.

t⫽0 0
ÖRNEK 4 Serbest Düflmenin Modellenmesi
t⫽1 5
10 Şekil 3.16’da t = 0 sn anında düşmeye başlayan ağır bir bilyenin serbest düşmesi
görülmektedir.
15
t⫽2 20 (a) İlk 2 sn içinde bilye kaç metre düşer?
25 (b) Bu andaki hızı, sürati ve ivmesi nedir?
30
Çözüm
35
(a) Metrik serbest düşme denklemi s = 4.9 t2’dir. İlk 2 sn boyunca bilye
40
t⫽3 45 s(2) = 4.9(2)2 = 19.6 m
düşer.
(b) Herhangi bir t zamanında, hız yer değiştirmenin türevidir:
fiEK‹L 3.16 Serbest düşen bir bilge
d
(Örnek 4) ystd = s¿std = s4.9t 2 d = 9.8t.
dt
s t = 2 sa anında, hız aşağı doğru (artan s yönünde)

smaks y(2) = 19.6 m@sn
y=0
dir. t = 2 sa anındaki sürat ise:
Sürat = u y(2) u = 19.6 m@sn
dir. herhangi bir t anındaki ivme
Yükseklik (ft)
256 t⫽?
a(t) = y⬘(t) = s⬙(t) = 9.8 m@sn2
dir. t = 2 sa’de, ivme 9.8 m@sn2’dir.
ÖRNEK 5 Dikey Hareketin Modellenmesi

Bir dinamit patlaması ağır bir kayayı 160 ft@sn (yaklaşık 109 mil@sa) hızla yukarı doğru
s⫽0
fırlatır (Şekil 3.17a). t saniye sonra kaya 160t - 16t2 yüksekliğe ulaşır.
(a) (a) Kaya ne kadar yükseğe çıkar?

(b) Kaya yukarı çıkarken ve aşağı inerken yerden 256 ft yukarıda olduğunda kayanın hızı
s, y ve sürati nedir?
400 s ⫽ 160 t 16 t 2 (c) Kayanın (patlamadan sonraki) herhangi bir t zamanındaki ivmesi nedir?
(d) Kaya yere ne zaman çarpar?
160 Çözüm
(a) Seçtiğimiz koordinat sisteminde, s yerden yukarı doğru yüksekliği ölçmektedir, bu
t
0 5 10 yüzden hız yukarıya doğru pozitif, aşağıya doğru ise negatif olur. Taşın en yüksek
noktaya ulaştığı an uçuş sırasında hızın 0 olduğu tek andır. Dolayısıyla, maksimum
ds
–160 y= = 160 32 t yüksekliği bulmak için bütün yapmamız gereken ne zaman y = 0 olduğunu bulmak ve
dt
(b) bu zamanda s’yi hesaplamaktır:
Herhangi bir t anında hız
fiEK‹L 3.17 (a) Örnek 5’teki kaya. (b) s ve
ds d
y’nin, zamanın fonksiyonu olarak y = = s160t - 16t 2 d = 160 - 32t ft>sec.
sn.
dt dt
grafikleri; y = ds@dt = 0 olduğunda s olarak bulunur.
maksimumdur. s’nin grafiği kayanın
160 – 32t = 0 veya t = 5 san.
izlediği yol değildir: yüksekliğin zamana
karşı çizilmesidir. Burada bir doğru olarak olduğunda hız sıfırdır. t = 5 sn’de kayanın yüksekliği
çizilen eğim, kayanın hızını verir.
smaks = s(5) = 160(5) – 16(5)2 = 800 – 400 = 400 ft
olur. Şekil 3.17b’ye bakın.
(b) Kayanın yukarı çıkarken ve aşağı inerken yerden 256 ft yükseklikteyken hızını bul-
mak için
s(t) = 160t – 16t2 = 256
olmasını sağlayacak iki t değerini bulmamız gerekir. Bu denklemi çözmek için,
16t 2 - 160t + 256 = 0
16st 2 - 10t + 16d = 0
st - 2dst - 8d = 0
yazar ve
t = 2 sn, t = 8 sn
buluruz.
y (dolar) bulunmaktadır. Bu zamanlarda kayanın hızı

Eğim ⫽
marjinal maliyet y ⫽ c(x)
y(2) = 160 – 32(2) = 160 – 64 = 96 ft@sn.
y(8) = 160 – 32(8) = 160 – 256 = –96 ft@sn.
olur. Her iki zamanda da kayanın sürati 96 ft@sn’dir. y(2) ⬎ 0 olduğundan t = 2 sn de
kaya yukarıya doğru hareket eder (s artar); y(8) ⬍ 0 olduğu için de t = 8 sn de kaya
aşağıya doğru hareket eder (s azalır)
x
0 x xh (c) Patlamadan sonraki uçuşunun herhangi bir anında, kayanın ivmesi sabit ve
(ton/hafta)
dy d
a = = ft@sn22 .
s160 - 32td = -32 ft>sec
fiEK‹L 3.18 Haftalık çelik üretimi: c(x), dt dt
haftada x ton üretimin maliyetidir. İlave h
dir. İvme her zaman aşağıya doğrudur. Taş yukarı çıkarken yavaşlamakta, aşağı iner-
ton üretimin maliyeti c(x + h) – c(x) dir.
ken ise hızlanmaktadır.
(d) Kaya yere s’nin 0 olduğu pozitif bir t zamanında çarpar. 160t – 16t2 = 0 denklemi
çarpanlarına ayrılırsa 16t(10 – t) = 0 elde edilir, dolayısıyla çözümleri t = 0 ve t = 10
olur. t = 0’da patlama olmuş ve kaya yukarı fırlamıştır. Yere ise 10 sn. sonra
varmıştır.
Ekonomide Türevler
Mühendisler hız ve ivme gibi terimleri hareketi tanımlayan fonksiyonların türevlerini be-
lirtmek için kullanırlar. Ekonomistlerin de değişim oranları ve türevler için özel kelimeleri
vardır. Bunlara marjinaller derler.
Bir üretim işleminde, üretim maliyeti c(x) üretilen birim miktarı x’in bir fonksiyonu-
dur. Marjinal üretim maliyeti ise maliyetin (c) üretim seviyesine (x) göre değişim oranı,
dolayısıyla dc@dx’tir.
Örneğin, c(x) bir haftada x ton çelik üretmek için gereken dolar miktarı olsun. x + h
birim üretmek daha pahalı olacaktır ve h ile bölünmüş maliyet farkı bir haftada ton başına
maliyetteki ortalama artıştır:
csx + hd - csxd üretilen
average her toneach
costhof fazla
ofçeliğin
the additional
y = ortalama maliyeti
h h tons of steel produced.
y c(x)
Bu oranın h → 0 iken limiti, haftalık üretim x ton iken bir haftada daha fazla çelik
üretmenin marjinal maliyetidir (Şekil 3.18):
 csx + hd - csxd

dc dc
dx = lim = marjinal
marginalüretim
cost ofmaliyeti
production.
 c dx h:0 h

 Bazen, marjinal üretim maliyeti fazladan bir birim üretmenin maliyeti olarak da ta-
x 1
nımlanır:
¢c csx + 1d - csxd
= ,
¢x 1
Bu da yaklaşık olarak dc@dx’in x’teki değeridir. Bu yaklaşım, c’nin grafiği x yakınlarında
çok hızlı değişmiyorsa, kabul edilebilirdir. Bu durumda fark bölümü, limitine yani
x
0 x x1 dc@dx’e yakın olacaktır, bu da Δx = 1 ise teğetteki yükselmedir (Şekil 3.19). Yaklaşım,
büyük x değerlerinde daha iyi sonuç verir.
fiEK‹L 3.19 Marjinal maliyet dc>dx
üretimin ¢ x = 1 birim artmasıyla
oluşacak ¢c maliyetidir.
Ekonomistler, toplam maliyet fonksiyonunu genellikle

csxd = ax 3 + bx 2 + gx + d
şeklinde bir kübik polinomla temsil ederler. Burada d kira, ısınma, ekipman ve yönetim
giderleri gibi sabit maliyetleri temsil eder. Diğer terimler hammadde, vergiler ve işçilik
gibi değişken maliyetleri temsil ederler. Sabit maliyetler üretilen birim sayısından
bağımsızdırlar oysa değişken maliyetler üretim miktarına bağlıdırlar. Bir kübik polinom,
ilgili nicelik aralığında maliyet davranışını yakalamaya yetecek kadar karmaşıktır.
ÖRNEK 6 Marjinal Maliyet ve Marjinal Kar

8 ile 30 arasında radyatör üretilirken x radyatör üretmenin maliyetinin
csxd = x 3 - 6x 2 + 15x
dolar olduğunu ve x radyatör satılmasından elde edilen gelirin

rsxd = x 3 - 3x 2 + 12x
dolar olduğunu varsayın. Dükkanınız normal olarak günde 10 radyatör üretmektedir.

Günde bir radyatör daha üretmek maliyette ne kadar fark edecektir ve günde 11 radyatör
satmakla gelirdeki tahmini artış ne olacaktır?
Çözüm Normalde günde 10 radyatör üretilirken, bir radyatör daha fazla üretmenin
maliyeti c⬘(10) civarındadır:
A x - 6x 2 + 15x B = 3x 2 - 12x + 15
d 3
c¿sxd =
dx
c¿s10d = 3s100d - 12s10d + 15 = 195.
Ek masraf 195$ civarında olacaktır. Marjinal gelir
A x - 3x 2 + 12x B = 3x 2 - 6x + 12.
d 3
r¿sxd =
dx
dir. Marjinal gelir fonksiyonu da fazladan bir birim satıldığında elde edilecek geliri belirt-
mektedir. Günde 10 radyatör satarken satışınızı 11 radyatöre çıkarırsanız, gelirinizin
r¿s10d = 3s100d - 6s10d + 12 = $252
kadar artmasını bekleyebilirsiniz.
ÖRNEK 7 Marjinal Vergi Oran›

Marjinal oranların diline biraz alışmak için, marjinal vergi oranlarını ele alalım. Marjinal
gelir vergisi oranınız %28 ise ve geliriniz 1000$ artarsa, gelir vergisi olarak fazladan bir
280$ vergi vermek zorunda kalacağınızı düşünebilirsiniz. Bu toplam gelirinizin %28’ini
vergi olarak vereceğiniz anlamına gelmez. Sadece şu andaki I gelir düzeyinizde, gelire
göre T vergisindeki artış oranının dT@dI = 0.28 olacağını söyler. Kazandığınız fazladan her
dolar için 0.28$ vergi vereceksinizdir. Elbette, kazancınız daha fazla artarsa, vergi dilim-
iniz değişebilir ve marjinal oranınız artabilir.
De¤iflikli¤e duyarl›l›k
x’teki küçük bir değişim bir fonksiyonun değerinde büyük bir değişime yol açtığında,
fonksiyonun x’teki değişime karşı duyarlı olduğunu söyleriz. ƒ⬘(x) türevi bu duyarlılığın
ölçüsüdür.
ÖRNEK 8 Genetik Data ve De¤iflikli¤e Duyarl›l›k

Bezelyeler ve başka bitkilerle uğraşan Avusturyalı keşiş Gregor Johann Mendel (1822-
1884) melezlemenin ilk bilimsel açıklamalarını ortaya koymuştur.
Dikkatlice yapılmış kayıtları, p (0 ile 1 arasında bir sayı) bezelyelerdeki düzgün
kabuk geninin (baskın gen) sıklığı ve (1 – p) de bezelyelerdeki kıvrık kabuk geninin
(çekinik gen) sıklığıysa, düzgün kabuklu bezelyelerin topluluktaki oranının
y = 2p(1 – p) + p2 = 2p – p2
olduğunu göstermiştir. Şekil 3.20a’daki y – p grafiği y’nin değerinin, p’deki bir
değişikliğe, p’nin küçük değerleri için, p’nin büyük değerleri için olduğundan daha fazla
duyarlı olduğunu göstermektedir. Gerçekten de, bu, p 0 civarındayken dy@dp’nin 2’ye, p 1
civarındayken de 0’a yakın olduğunu gösteren Şekil 3.20b’deki türev grafiğiyle daha iyi
vurgulanmaktadır.
dy /dp
y
dy
2 2p
1 dp
y ⫽ 2p p2
p p
0 1 0 1
(a) (b)
fiEK‹L 3.20 (a) Düzgün bezelyelerin oranını belirleyen

y = 2p – p2 grafiği (b) dy@dp grafiği (Örnek 8).
Genetik için anlamı şudur: Oldukça çekinik bir topluluk içine biraz daha baskın gen
eklemek (kıvrık kabuklu bezelye sıklığının az olduğu yerde), oldukça baskın bir topluluk-
taki benzer artışa göre, sonraki jenerasyonlarda dramatik etkilere neden olacaktır
ALIfiTIRMALAR 3.3
Bir Koordinat Do¤rusu Üzerinde Hareket b. Zaman aralığının uç noktalarında cismin süratini ve ivmesini
1–6 alıştırmalarında, a ⱕ t ⱕ b aralığında, s metre ve t saniye olmak bulun.
üzere bir koordinat doğrusunda ilerleyen bir cismin s = ƒ(t) konumu c. Aralık boyunca hangi zamanlarda cisim yön değiştirir (eğer
verilmektedir. değiştirirse)?
a. Verilen zaman aralığında, cismin yer değiştirmesini ve ortalama 1. s = t 2 - 3t + 2, 0 … t … 2
hızını bulun.
2. s = 6t - t 2, 0 … t … 6 13. Pisa Kulesi’nden serbest düşme Galileo, Pisa Kulesi’nin te-

3 2 pesinden, yerden 179 ft yükseklikten bir top güllesini bıraksaydı
3. s = -t + 3t - 3t, 0 … t … 3
4. s = st >4d - t + t ,
4 3 2
düşüşten saniye sonra güllenin yerden yüksekliği s = 179 – 16t2
0 … t … 3 olacaktı.
25 5 a. t anında güllenin hızı, sürati ve ivmesi ne olurdu?
5. s = - t, 1 … t … 5
t2 b. Topun yere çarpması ne kadar sürerdi?
25 c. Yere çarpma anında topun hızı ne olurdu?
6. s = , -4 … t … 0
t + 5
14. Galileo’nun serbest düşme formülü Galileo serbest düşme sı-
7. Partikül hareketi t anında, s ekseninde ilerleyen bir cismin rasında bir cismin hızını veren bir formülü, gittikçe dikleşen ka-
konumu s = t3 – 6t2 + 9t m olarak verilmektedir. laslardan aşağı toplar yuvarlayarak, kalas dik olduğunda ve top
a. Hız her sıfır olduğunda cismin ivmesini bulun. serbest düştüğünde topun davranışını öngörecek bir limit formül
b. İvmenin her sıfır oluşunda cismin süratini bulun. arayarak geliştirmiştir; şekildeki (a) kısmına bakın. Kalastaki her-
hangi açıda, hareketin t anındaki topun hızının t’nin sabit bir katı
c. Cismin t = 0 ile t = 2 arasında aldığı toplam yolu bulun.
olduğunu görmüştür. Yani hız, y = kt şeklinde bir formülle veril-
8. Partikül hareketi t Ú 0 , anında, s ekseni boyunca ilerleyen bir mektedir. k sabitinin değeri kalasın eğim açısına bağlıdır.
cismin hızı y = t 2 - 4t + 3 . Modern gösterimle - şeklin (b) kısmı -, mesafe metre ve za-
a. Hız her sıfır olduğunda cismin ivmesini bulun. man saniye olmak üzere, Galileo’nun deneyerek bulduğu, herhan-
b. Cisim ne zaman ileriye, ne zaman geriye doğru gitmektedir? gi bir açıda yuvarlanmanın t anında topun hızının
c. Cismin ivmesi ne zaman artmakta, ne zaman azalmaktadır? y = 9.8(sin u)t m@sn
olduğudur.
Serbest Düflme Uygulamalar›
Serbest düşme
9. Mars ve Jüpiter’de serbest düşme Mars ve Jüpiter’in yüzey-
pozisyon
lerinde serbest düşme denklemleri (s metre ve t saniye olmak
üzere) Mars’ta s = 1.86t2 ve Jupiter’de s = 11.44t2’dir. Her iki
gezegende, serbest düşmeye bırakılan bir cismin 27.8 m@sn
(yaklaşık 100 km@sa) hıza ulaşması için ne kadar zaman geçecek- ?
tir?
θ
10. Ayın yüzeyinde dikey hareket Ayın yüzeyinde dikey olarak
yukarı doğru 24 m@sn (yaklaşık 86 km@sa) ilk hızıyla atılan bir (a) (b)
taş t saniyede s = 24t – 0.8t2 yüksekliğine ulaşmaktadır.
a. Taşın t anındaki hızını ve ivmesini bulun. (Buradaki ivme ayın a. Serbest düşme sırasında topun hız denklemi nedir?
yerçekimi ivmesidir.) b. (a) şıkkında bulduklarınızı kullanarak, dünyanın yüzeyi
b. Taşın en yüksek noktaya çıkması ne kadar sürer? yakınında serbest düşen bir cisme etkiyen sabit ivmeyi ne
olarak bulursunuz?
c. Taş ne kadar yükseğe çıkar?
d. Taşın maksimum yüksekliğinin yarısına çıkması ne kadar Grafiklerden Hareket Hakk›nda Sonuca Varma
sürer? 15. Aşağıdaki şekil, bir koordinat doğrusu boyunca ilerleyen bir cis-
e. Taş havada ne kadar kalır? min y = ds@dt = ƒ(t) m@sn hızını göstermektedir.
11. Ufak havasız bir gezegendeki g’yi bulmak Ufak havasız bir y (m/sn)
gezegendeki araştırmacılar 15 m@sn ilk hızıyla yerden dikey
olarak yukarı doğru bir çelik bilye atmak için bir yaylı ta- 3 y = ƒ(t)
banca kullanmışlardır. Gezegenin yüzeyindeki yerçekimi ivmesi
gs m@sn2 olduğu için, araştırmacılar bilyenin t saniye sonra t (sn)
0 2 4 6 8 10
s = 15t – (1@2)gst2 yüksekliğe çıkmasını beklemektedirler. Çelik
–3
bilye fırlatıldıktan 20 sn sonra maksimum yüksekliğine
ulaşmıştır. gs’nin değeri nedir?
12. Hızlı giden mermi Ayın yüzeyinden dik yukarı doğru fırlatılan a. Cisim ne zaman yön değiştirir?
45 kalibrelik bir mermi t saniye sonra s = 832t – 2.6t2 ft yük- b. Cisim (yaklaşık olarak) ne zaman sabit bir süratle ilerlemekte-
sekliğe ulaşacaktır. Dünyada ise, hava yokken, t saniye sonra yük- dir?
sekliği s = 832t – 16t2 ft olacaktır. İki durumda da, mermi ne
c. 0 ⱕ t ⱕ 10 aralığında cismin sürat grafiğini çizin.
kadar havada kalacaktır? Mermi ne kadar yükseğe çıkacaktır?
d. Tanımlı olduğunda, ivmeyi çizin.
16. Bir P parçacığı, aşağıda verilen şeklin (a) kısmında gösterilen g. İvme ne zaman sabittir? Bu anda değeri nedir (en yakın
sayı doğrusu üzerinde hareket etmektedir. Kısım (b) P’nin konu- tamsayı olarak)?
munu t zamanının bir fonksiyonu olarak göstermektedir. 18. Aşağıdaki şekilde bir koordinat doğrusu boyunca ilerleyen bir
parçacığın y = ƒstd hız grafiği görülmektedir.
P
s (cm)
0
(a)
y f(t)
s (cm)
t (sn)
0 1 2 3 4 5 6 7 8 9
s f (t)
2
t (sn)
0 1 2 3 4 5 6
–2 a. Parçacık ne zaman ileriye veya geriye doğru gider? Ne zaman
(6, 4) hızlanır veya yavaşlar?
–4
b. Parçacığın ivmesi nerede pozitif, negatif veya sıfırdır?
(b) c. Parçacık ne zaman en yüksek sürate ulaşır?
d. Parçacık ne zaman bir andan fazla hareketsiz kalır?
a. P ne zaman sağa doğru, sola doğru ilerlemekte veya durmak- 19. Düşen iki top Aşağıdaki şekilde çok parlamalı fotoğraf serbest
tadır? düşen iki topu göstermektedir. Dikey cetveller santimetre olarak
b. Parçacığın hızını ve süratini (tanımlıysalar) çizin. işaretlenmiştir. s = 490t2 (s santimetre ve t saniye olarak serbest
17. Bir roket fırlatmak Bir roket modeli fırlatıldığında, itici motor düşme denklemi) eşitliğini kullanarak aşağıdaki soruları yanıtla-
roketi yukarı doğru ivmelendirecek şekile birkaç saniye yanar. yın.
Yanmadan sonra, roket bir süre yukarı doğru gider ve düşmeye
başlar. Ufak bir patlayıcı yük sayesinde, roket düşmeye
başladıktan sonra bir paraşüt açılır. Paraşüt, yere düştüğünde
roketin parçalanmasını engeller.
Aşağıdaki şekilde bir roket modelinin uçuşunun hız verileri
görülmektedir.
a. Motor durduğunda roketin hızı nedir?
b. Motor kaç saniye yanmıştır?
200
150
100
Hız (ft / sn)
50
–5 0
–100
0 2 4 6 8 10 12
Fırlatmadan sonraki zaman (sn)
c. Roket en yüksek noktasına ne zaman ulaşır? O zamanki hızı

nedir?
d. Paraşüt ne zaman açılmıştır? O anda roketin düşüş hızı nedir?
e. Paraşüt açılmadan önce roket ne kadar süre düşmüştür?
f. Roketin en yüksek ivmesi nedir?
a. Topların ilk 160 cm’yi düşmeleri ne kadar sürmüştür? Bu süre y

içinde ortalama hızları nedir? A
b. 160 cm sınırına geldiklerinde toplar hangi hızla düşer? O
andaki ivmeleri nedir?
c. Işığın parlama hızı (saniyede parlama) nedir?
20. Hareket haline bir kamyon Aşağıdaki şekil bir otoyolda giden
bir kamyonun s konumunu göstermektedir. Kamyon t = 0’da yola t
çıkar ve 15 saat sonra t = 15’te geri döner. 0 B
a. Bölüm 3.1, Örnek 3’te tanımlanan yöntemi kullanarak
0 ⱕ t ⱕ 15 için kamyonun y = ds@dt hızını çizin. Aynı işlemi
hız eğrisine uygulayarak, dy@dt ivme grafiğini çizin.
b. (a). s = 15t2 – t3 olduğunu varsayın. ds@dt ve d2s@dt2
grafiklerini çizerek (a) şıkkındakilerle karşılaştırın. C
fiEK‹L 3.22 Alıştırma 22 için grafikler.

500
Konum, s (km)
400
Ekonomi
300 23. Marjinal maliyet x çamaşır makinesi üretmenin maliyetinin
dolar olarak c(x) = 2000 + 100x – 0.1x2 olduğunu varsayın.
200 a. İlk 100 çamaşır makinesini üretmenin ortalama makine başına
maliyetini bulun.
100
b. 100 çamaşır makinesi üretildiğindeki marjinal maliyeti bulun.
c. 100 çamaşır makinesi üretildiğindeki marjinal maliyetin,
0 5 10 15
Geçen zaman, t (sa)
yaklaşık olarak, 100 makine üretildikten sonra üretilecek olan
bir makinenin üretilmesinin maliyetine eşit olduğunu, ikinci
21. Şekil 3.21’deki grafikler bir koordinat doğrusu üzerinde hareket maliyeti doğrudan hesaplayarak bulun.
eden bir cismin s konumunu, y = ds@dt hızını ve a = d 2s>dt 2 24. Marjinal gelir x tane çamaşır makinesinin satılmasından elde
ivmesini t zamanının fonksiyonları olarak göstermektedir. Hangi edilen gelirin
grafik hangisidir? Yanıtınızı açıklayın.
rsxd = 20,000 a1 - x b
1
y dolar olduğunu varsayın.

a. 100 çamaşır makinesi üretildiğindeki marjinal geliri bulun.
A
B b. Üretimin haftada 100 çamaşır makinesinden 101 çamaşır
makinesine çıkartılmasıyla oluşacak gelirdeki artmayı tahmin
C etmek için r¿sxd fonksiyonunu kullanın.
c. x → q iken r¿sxd’in limitini bulun. Bu sayıyı nasıl yo-
rumlarsınız?
t
0
Ek Uygulamalar
25. Bakteri nüfusu Bakterilerin yetiştiği besleyici bir sıvıya bir
bakteri eklendiğinde, bakteri topluluğu bir süre büyümeye devam
etmiş, sonra da durmuş ve azalmaya başlamıştır. Topluluğun t
(saat) anındaki büyüklüğü b = 106 + 104t – 103t2 dir.
fiEK‹L 3.21 Alıştırma 21 için grafikler.
a. t = 0 saat
22. Şekil 3.22’deki grafikler bir koordinat doğrusu üzerinde ilerleyen b. t = 5 saat
bir cismin s konumunu, y = ds>dt , hızını ve a = d 2s>dt 2 c. t = 10 saat
ivmesini t zamanının fonksiyonları olarak göstermektedir. Hangi
lerindeki büyüme oranlarını bulun.
grafik hangisidir? Yanıtınızı açıklayın.
3.4 Trigonometrik Fonksiyonlar›n Türevleri 183
26. Bir tankı boşaltmak Boşaltılmaya başlandıktan t dakika sonra T 31–34 alıştırmalarında s-ekseninde ilerleyen bir cismin s = ƒ(t) kon-
bir tanktaki su miktarı (galon olarak) Q(t) = 200(30 – t)2 umu t zamanının bir fonksiyonu olarak verilmektedir. ƒ’yi, hız
dakikanın sonunda su hangi hızla dışarı akmaktadır? İlk 10 dakika fonksiyonu y(t) = ds@dt = ƒ⬘(t) ve a(t) = d2s@dt2 = ƒ ⬙ (t) ile birlikte
boyunca suyun ortalama akış oranı nedir? çizin. y ile a’nın değer ve işaretlerine bağlı olarak cismin davranışını
T 27. Bir tankı boşaltmak Altındaki musluğu açarak bir depoyu açıklayın. Açıklamanızda aşağıdaki bilgilere de yer verin.
boşaltmak 12 saat sürmektedir. Musluk açıldıktan t saat sonra de- a. Cisim ne zaman durmaktadır?
podaki sıvının y yüksekliği şu formülle verilir:
b. Ne zaman sola (aşağı) veya sağa (yukarı) gitmektedir?
y = 6 a1 - b m.
2
t c. Ne zaman yön değiştirir?
12
d. Ne zaman hızlanır ve yavaşlar?
a. t zamanında deponun boşalma oranı dy@dt (m@h)’yi (m@sa) e. Ne zaman en hızlı hareket eder (en yüksek)? En yavaş?
bulun.
f. Ne zaman eksen orijininden en uzaktadır?
b. Depodaki sıvı seviyesi ne zaman en hızlı, ne zaman en yavaş
31. s = 200t – 16t2, 0 ⱕ t ⱕ 12.5 (Dünya yüzeyinden dik yukarı
düşmektedir? Bu zamanlardaki dy@dt değerleri nelerdir?
doğru 200 ft@sn ilk hızla atılan ağır bir cisim)
c. y ve dy@dt grafiklerini beraber çizin ve y’nin dy@dt’nin değer
32. s = t 2 - 3t + 2, 0 … t … 5
ve işaretlerine bağlı olarak davranışını açıklayın.
3 2
33. s = t - 6t + 7t, 0 … t … 4
28. Bir balonu şişirmek Küresel bir balonun hacmi, V = (4@3)pr3,
yarıçapla değişir. 34. s = 4 - 7t + 6t 2 - t 3, 0 … t … 4
a. r = 2 ft olduğunda hacmin yarıçapa göre değişim oranı (ft @ft)3 35. Safkan Yarışı Bir yarış atı 10-furlong’luk bir yarış koşmaktadır.
nedir? (1 furlong 220 yarda ≈ 201 metredir, bu alıştırmada birimler
olarak furlong ve saniye kullanılacaktır). Yarışın başından
b. Yarıçap 2ft’ten 2.2 ft’e değiştiğinde hacim yaklaşık olarak ne
itibaren, yarış atı her furlong (F) işaretini geçtiğinde bir kahya,
kadar değişir?
tabloda gösterildiği gibi geçen zamanı (t) kaydetmektedir.
29. Bir uçağın kalkışı Bir uçağın kalkıştan önce pistte aldığı mesafe
D = (10@9)t2 ile verilir. Burada D başlangıçtan itibaren metre olarak F 0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10
ölçülen mesafe ve t saniye olarak frenlerin boşalmasından itibaren t 0 20 33 46 59 73 86 100 112 124 135
geçen zamandır. Uçak hızı 200 km@sa olduğunda havalanacaksa,
havalanması ne kadar sürer ve bu sürede ne kadar yol alır? a. Yarış atı yarışı ne kadar zamanda bitirir?
30. Volkanik lav akıntıları Hawaii adasındaki Kasım 1959 Kilauea b. İlk 5 furlong’ta atın ortalama sürati nedir?
Iki patlaması krater duvarı üzerinde akıntılar halinde başlamışsa c. 3. furlong işaretini geçerken atın yaklaşık sürati nedir?
da, hareket daha sonra kraterin tabanında tek bir kanalda
d. At, yarışın hangi bölümünde en hızlı koşar?
toplanmış ve buradaki tek bir noktadan havaya 1900 ft yüksek-
likte lav fırlatmıştır (bir dünya rekoru). Lavın çıkış hızı ft@sn ve e. At, yarışın hangi bölümünde en çabuk hızlanır?
mil@sa olarak nedir? (İpucu: y0 bir lav parçacığının çıkış hızı ise, t
saniye sonra yüksekliği s = y0t – 16t2 ft olacaktır. ds@dt = 0
olduğu zamanı bularak işe başlayın. Hava tepkisini ihmal edin).
3.4 Trigonometrik Fonksiyonlar›n Türevleri
Hakkında bilgi edinmek istediğimiz bir çok olay yaklaşık olarak periyodiktir (elektro-
manyetik alanlar, kalp atışları, gel-gitler, hava). Sinüslerin ve kosinüslerin türevleri periyo-
dik değişiklikleri tanımlamada anahtar rolü oynarlar. Bu bölüm altı temel trigonometrik
fonksiyonun türevlerinin nasıl alınacağını göstermektedir.
Sinüs Fonksiyonunun Türevi

x, radyan olarak ölçülmek üzere ƒ(x) = sin x fonksiyonunun türevini almak için, Bölüm
2.4’te Örnek 5a ve Teorem 7’deki limitleri, sinüs için açı toplama özdeşliği ile birleştiririz:
sin (x + h) = sin x cos h + cos x sin h
ƒsxd = sin x, ise

ƒsx + hd - ƒsxd
ƒ¿sxd = lim
h:0 h
sin sx + hd - sin x
= lim Türev tanımı
h:0 h
ssin x cos h + cos x sin hd - sin x
= lim Sinüs açı toplama özdeşliği
h:0 h
sin x scos h - 1d + cos x sin h
= lim
h:0 h
= lim asin x # b + lim acos x # b

cos h - 1 sin h
h:0 h h:0 h
= sin x # lim + cos x # lim

cos h - 1 sin h
h:0 h h:0 h
= sin x # 0 + cos x # 1 Bölüm 2.4, Örnek 5(a) ve
= cos x. Teorem 7
Sinüs foksiyonunun türevi kosinüs fonksiyonudur:

d
ssin xd = cos x.
dx
ÖRNEK 1 Sinüs ‹çeren Türevler

(a) y = x 2 - sin x:
A sin x B
dy d
= 2x - Farklı kuralı
dx dx
= 2x - cos x.
(b) y = x 2 sin x:
A sin x B + 2x sin x
dy d
= x2 Çarpma kuralı
dx dx
= x 2 cos x + 2x sin x.
sin x
(c) y = x :
x# A sin x B - sin x # 1
d
dy dx
= Bölme kuralı
dx x2
x cos x - sin x
= .
x2
Kosinüs Fonksiyonunun Türevi
Kosinüs için
cos sx + hd = cos x cos h - sin x sin h,
açı toplama formülünün yardımıyla,
d cossx + hd - cos x
scos xd = lim Türev tanımı
dx h:0 h
y scos x cos h - sin x sin hd - cos x
1 y ⫽ cos x = lim
h:0 h
Kosinüs açı toplama
– 0
x cos xscos h - 1d - sin x sin h özdeşliği
= lim
–1 h:0 h
y'
= lim cos x # - lim sin x #
y' ⫽ –sin x cos h - 1 sin h
1 h:0 h h:0 h
= cos x # lim - sin x # lim

x cos h - 1 sin h
– 0
–1 h:0 h h:0 h
= cos x # 0 - sin x # 1
fiEK‹L 3.23 y = cos x eğrisinin teğetlerinin = -sin x. Bölüm 2.4, Örnek 5(a)
eğimleri olarak y⬘ = –sin x eğrisi. ve Teorem 7
Kosinüs foksiyonunun türevi sinüs fonksiyonunun negatifidir:

d
scos xd = -sin x
dx
Şekil 3.23’te bu sonucu görmenin başka bir yolu gösterilmektir.

ÖRNEK 2 Cosinüs ‹çeren Türevler
(a) y = 5x + cos x:
A cos x B
dy d d
= s5xd + Toplama kuralı
dx dx dx
= 5 - sin x.
(b) y = sin x cos x:
A cos x B + cos x dx A sin x B

dy d d
= sin x Çarpım kuralı
dx dx
= sin xs -sin xd + cos xscos xd
= cos2 x - sin2 x.
cos x
(c) y = :
1 - sin x
A 1 - sin x B dx A cos x B - cos x dx A 1 - sin x B

d d
dy
= Bölme kuralı
dx s1 - sin xd2
s1 - sin xds -sin xd - cos xs0 - cos xd
=
s1 - sin xd2
1 - sin x
= sin2 x + cos2 x = 1
s1 - sin xd2
1
= .
1 - sin x
Basit Harmonik Hareket

Bir yayın ucunda serbestçe aşağı ve yukarı doğru salınan bir cismin hareketi basit har-
monik harekete bir örnektir. Aşağıdaki örnekte sürtünme veya esneklik gibi hareketi
–5
yavaşlatacak kuvvetlerin bulunmadığı bir durum tanımlanmaktadır.
Durağan ÖRNEK 3 Yay›n Hareketi

0
konum
Bir yaya asılı bir cisim (Şekil 3.24) başlangıç konumundan 5 birim uzatılır ve t = 0 za-
manında salınmaya bırakılır. t zaman sonraki konumu
t ⫽ 0 konumu
5 s = 5 cos t
s ile verilir. t anındaki hızı ve ivmesi nedir?
fiEK‹L 3.24 Dikey bir yay’a asılı bir cisim Çözüm

durağan konumundan yukarı-aşağı Konum: s = 5 cos t
salınıyor. Bu hareket trigonomerik ds d
fonksiyonlarla tanımlanır (Örnek 3). Hız: y = = s5 cos td = -5 sin t
dt dt
dy d
İvme: a = = s -5 sin td = -5 cos t.
dt dt
s, y Bu denklemlerden şunları öğreniriz:
y ⫽ –5 sin t 1. Zaman içinde, cisim s-ekseninde s = 5 ile s = –5 arasında gidip gelir. Hareketin
s ⫽ 5 cos t
genliği 5’tir. Hareketin periyodu ise, cos t’nin periyodu olan 2p’dir.
2. y = -5 sin t hız fonksiyonu en büyük değerini, 5, Şekil 3.25’teki grafiklerde görüldü-
ğü gibi, cos t = 0 olduğunda alır. Dolayısıyla cismin sürati, ƒ y ƒ = 5 ƒ sin t ƒ , her cos t = 0
p p 3p 2p 5p
t olduğunda, yani s = 0 iken (başlangıç konumunda), en büyüktür. sin t = 0 olduğunda,
0
2 2 2 cismin sürati sıfırdır. Bu durum, s = 5 cos t = ± 5 iken, yani hareket aralığının uç nokta-
larında gerçekleşir.
3. İvmenin değeri, daima konumun değerinin tam zıddı dır. Cisim başlangıç konumun-
dan yukarıda ise yerçekimi cismi aşağıya çeker; Cisim başlangıç konumundan
aşağıda ise yay cismi aşağıya çeker.
fiEK‹L 3.25 Örnek 3’teki cismin konum ve
4. İvme, a = –5 cos t, sadece cos t = 0 olduğu ve yerçekimi kuvveti ile yay kuvvetinin
hız grafikleri.
birbirini dengelediği başlangıç konumunda sıfırdır. Cisim başka bir yerdeyse, iki
kuvvet eşit değildir dolayısıyla ivme sıfırdan farklı dır. İvmenin büyüklüğü, orijinden
en uzak noktalarda, yani cos t = ± 1 olduğunda en büyüktür.
ÖRNEK 4 Silkinme
Örnek 3’teki basit harmonik hareketin silkinmesi
da d
j = = s -5 cos td = 5 sin t.
dt dt
dir. En büyük değerini, yer değiştirmenin extremlerinde değil, ivmenin yön ve işaret
değiştirdiği başlangıç konumunda, sin t = ± 1 olduğunda alır.
Di¤er Temel Trigonometrik Fonksiyonlar›n Türevleri

sinx ve cosx x’in türevlenebilir fonksiyonları oldukları için, bunlarla ilişkili
sin x cos x 1 ve 1
tan x = cos x , cot x = , sec x = cos x , and csc x =
sin x sin x
fonksiyonları da tanımlı oldukları bütün x değerlerinde türevlenebilirdirler. Bölüm

kuralıyla bulunan türevleri aşağıdaki formüllerle verilir. Kotanjant ve kosekant fonksiyon-
larının türev formüllerindeki eksi işaretine dikkat edin.
Diğer Trigonometrik Fonksiyonların Türevleri

d
stan xd = sec2 x
dx
d
ssec xd = sec x tan x
dx
d
scot xd = -csc2 x
dx
d
scsc xd = -csc x cot x
dx
Bunların nasıl hesaplandığını görmek için, tanjat fonksiyonunun türevini

çıkartacağız. Diğerlerinin çıkartılması Alıştırma 50’ye bırakılmıştır.
ÖRNEK 5
d(tan x)> dx’i bulun.
Çözüm
A sin x B - sin x dx A cos x B

A tan x B = dx a cos x b =
d d
cos x
d d sin x dx
Bölme kuralı
dx cos2 x
cos x cos x - sin x s -sin xd
=
cos2 x
cos2 x + sin2 x
=
cos2 x
1
= = sec2 x
cos2 x
ÖRNEK 6
y = sec x ise y⬙ ’nü bulun.
Çözüm
y = sec x
y¿ = sec x tan x
d
y– = ssec x tan xd
dx
A tan x B + tan x dx A sec x B

d d
= sec x Çarpım kuralı
dx
= sec xssec2 xd + tan xssec x tan xd
= sec3 x + sec x tan2 x
Trigonometrik fonksiyonların, tanım kümelerinin tamamında türevlenebilir olmaları,

tanım kümelerinin her noktasında sürekliliklerinin bir başka ispatıdır (Bölüm 3.1, Teorem
1). Dolayısıyla, trigonometrik fonksiyonların cebirsel kombinasyonlarının ve bileşkeleri-
nin limitlerini doğrudan yerine yazma ile hesaplayabiliriz.
ÖRNEK 7 Bir trigonometrik limit bulma
22 + sec x 22 + sec 0 22 + 1 23
lim = = = = - 23
x:0 cossp - tan xd cossp - tan 0d cos sp - 0d -1
ALIfiTIRMALAR 3.4
26. a. y = –2 sin x b. y = 9 cos x
Türevler (4) 4 4
ise y = d y@dx ’ü bulun.
1–12 alıştırmalarında dy@dx’i bulun.
3 Te¤etler
1. y = -10x + 3 cos x 2. y = x + 5 sin x
3. y = csc x - 4 1x + 7
27–30 alıştırmalarında, verilen aralıklarda eğrileri, verilen x değer-
1
4. y = x 2 cot x - lerindeki teğetleriyle birlikte çizin. Her eğriyi ve teğetini denklemiyle
x2
isimlendirin.
5. y = ssec x + tan xdssec x - tan xd
27. y = sin x, -3p>2 … x … 2p
6. y = ssin x + cos xd sec x
x = -p, 0, 3p>2
cot x cos x
7. y = 8. y = 28. y = tan x, -p>2 6 x 6 p>2
1 + cot x 1 + sin x
x = -p>3, 0, p>3
4 1 cos x x
9. y = cos x + 10. y = x + cos x 29. y = sec x, -p>2 6 x 6 p>2
tan x
2
11. y = x sin x + 2x cos x - 2 sin x x = -p>3, p>4
12. y = x 2 cos x - 2x sin x - 2 cos x 30. y = 1 + cos x, -3p>2 … x … 2p
x = -p>3, 3p>2
13–16 alıştırmalarında, ds@dt’yi bulun.
13. s = tan t - t 14. s = t 2 - sec t + 1 T 31–34 alıştırmalarındaki fonksiyonların grafiklerinin 0 ⱕ x ⱕ 2p
aralığında yatay teğetleri var mıdır? Varsa, nerede bulunur? Yoksa, ne-
1 + csc t sin t
15. s = 16. s = den yoktur? Bulduklarınızı bir grafik programında çizerek kontrol
1 - csc t 1 - cos t
edebilirsiniz.
17–20 alıştırmalarında dr@du’yı bulun. 31. y = x + sin x
2
17. r = 4 - u sin u 18. r = u sin u + cos u 32. y = 2x + sin x
19. r = sec u csc u 20. r = s1 + sec ud sin u 33. y = x - cot x
21–24 alıştırmalarında dp@dq’yu bulun. 34. y = x + 2 cos x
1 35. y = tan x, –p@2 ⬍ x ⬍ p@2 eğrisinde, teğetin y = 2x doğrusuna
21. p = 5 + 22. p = s1 + csc qd cos q paralel olduğu bütün noktaları bulun. Eğriyi ve teğet(ler)ini denk-
cot q
lemleriyle isimlendirerek birlikte çizin.
sin q + cos q tan q
23. p = cos q 24. p = 36. y = cot x, 0 ⬍ x ⬍ p eğrisinde, teğetin y = –x doğrusuna paralel
1 + tan q
olduğu bütün noktaları bulun. Eğriyi ve teğet(ler)ini denklem-
25. a. y = csc x b. y = sec x
leriyle isimlendirerek birlikte çizin.
ise y⬙’nü bulun.
37 ve 38 alıştırmalarında, eğrinin (a) P noktasındaki teğetinin, (b) Q 48.

g sxd = e
noktasındaki yatay teğetinin denklemlerini bulun. x + b, x 6 0
37. 38. cos x, x Ú 0
y y fonksiyonunu x = 0’da sürekli yapacak bir b değeri var mıdır?
Q Yanıtınızı açıklayın.
P  , 2
p
2 2  49. d999@dx999(cos x)’i bulun.
50. Aşağıdakilerin x’e göre türevlerinin formüllerini çıkarın.
a. sec x. b. csc x. c. cot x.
1
P  , 4
p
4 4  T 51. y = (cos x)’i –p ⱕ x ⱕ 2p aralığında çizin. Aynı ekranda,
h = 1, 0.5, 0.3 ve 0.1 için
x
sin sx + hd - sin x
0 1 p 2 y =
Q h
2
fonksiyonunu çizin. Başka bir çerçeve açarak, h = –1,–0.5, –0.3’ü
y 4 cot x 2csc x
deneyin. h → 0+ ve h → 0– iken ne olur? Burada gösterilmek iste-
x
0 p1 2 3 nen olay nedir?
4
T 52. y = –sin x’i –p ⱕ x ⱕ 2p aralığında çizin. Aynı ekranda,
y ⫽ 1 兹2 csc x cot x h = 1, 0.5, 0.3 ve 0.1 için
cos sx + hd - cos x
y =
Trigonometrik Limitler h
fonksiyonunu çizin. Başka bir çerçeve açarak, h = –1, –0.5,
–0.3’ü deneyin. h → 0+ ve h → 0– iken ne olur? Burada gösteril-
39. lim sin a x - b
1 1 mek istenen olay nedir?
2
21 + cos sp csc xd
x:2
T 53. Ortalanmış farklar oranı Ortalanmış farklar oranı
40. lim ƒsx + hd - ƒsx - hd
x: - p>6
41. lim sec ccos x + p tan a b - 1d

2h
p
4 sec x sayısal hesaplamalarda ƒ⬘(x)’e yaklaşım için kullanılır, çünkü (1)
x:0
h → 0 iken, limiti, ƒ⬘(x) varsa, ƒ⬘(x)’i verir, (2) verilen bir h
42. lim sin a b
p + tan x değeri için, Fermat’nın
x:0 tan x - 2 sec x
ƒsx + hd - ƒsxd
43. lim tan a1 - t b
sin t .
h
t:0
farklar oranından daha iyi bir yaklaşıklık sağlar.
44. lim cos a b
pu Aşağıdaki şekle bakın.
u:0 sin u
Basit Harmonik Hareket y

45 ve 46 alıştırmalarındaki denklemler bir koordinat doğrusu üzerinde Eğim f '(x)
hareket eden bir cismin s = ƒ(t) konum fonksiyonlarıdır (s metre, t f(x h) f (x)
saniye). Cismin t = p@4 sn’deki hızını, süratini, ivmesini ve silkin- Eğim
C h
mesini bulun. B
45. s = 2 - 2 sin t 46. s = sin t + cos t A

f (x h) f (x h)
Teori ve Örnekler Eğim
2h
47.
y f (x)
2
sin 3x
, x Z 0
x2
ƒsxd = L
c, x = 0
fonksiyonunu x = 0’da sürekli yapacak bir c değeri var mıdır? Ya- h h x
nıtınızı açıklayın. 0 xh x xh
a. ƒ(x) = sin x’in ortalanmış farklar oranının ƒ⬘(x) = cos x’e ne T 56. Kotanjant fonksiyonunun grafiği üzerinde eğimler y = cot x
hızla yakınsadığını görmek için, y = cos x ve ve türevini 0 ⬍ x ⬍ p aralığında birlikte çizin. Kotanjant fonksi-
yonunun grafiğinin en büyük veya en küçük bir eğimi var mıdır?
sin sx + hd - sin sx - hd Eğim hiç pozitif olur mu? Yanıtlarınızı açıklayın.
y =
2h
T 57. (sin kx) / x’i araştırmak y = ssin xd>x , y = ssin 2xd>x , ve
fonksiyonlarını, h = 1, 0.5 ve 0.3 değerleri için [-p, 2p] y = ssin 4xd>x grafiklerini –2 ⱕ x ⱕ 2 aralığında birlikte çizin.
aralığında beraber çizin. Sonuçlarınızı Alıştırma 51’de Her bir grafik y eksenini nerede keser gibi görünmektedir? Grafik-
bulduklarınızla karşılaştırın. ler eksenle gerçekten de kesişirler mi? y = ssin 5xd>x ve
y = ssin s -3xdd>x grafiklerinin x → 0 iken nasıl davranmalarını
b. ƒ(x) = cos x’in ortalanmış farklar oranının ƒ⬘(x) = –sin x’e ne
beklersiniz? Neden? Peki ya farklı k değerleri için y = ssin kxd>x
hızla yakınsadığını görmek için, y = –sin x ve
grafiği nasıl davranır? Yanıtınızı açıklayın.
cos sx + hd - cos sx - hd
y = T 58. Radyan ve derece: derece modunda türevler x radyan yerine
2h derece olarak ölçülürse, sin x ve cos x’in türevlerine ne olur?
Aşağıdaki adımları izleyerek bulun.
fonksiyonlarını, h = 1, 0.5 ve 0.3 değerleri için [–p, 2p]
aralığında beraber çizin. Sonuçlarınızı Alıştırma 52’de a. Grafik programınızı derece moduna ayarlayarak,
bulduklarınızla karşılaştırın. sin h
ƒshd =
54. Ortalanmış farklar oranları hakkında bir uyarı (Alıştırma h
53’ün devamı) fonksiyonunu çizin ve limh→0 ƒ(h)’yi tahmin edin. Tahminini-
zi p@180 ile karşılaştırın. Limitin p@180 olması için bir ne-
ƒsx + hd - ƒsx - hd
den var mıdır?
2h
b. Grafik programınız yine derece modunda olmak üzere,
farklar oranının, ƒ’nin x’te türevi olmadığında, h → 0 iken bir cos h - 1
limiti bulunabilir. Bir deneme olarak, ƒsxd = ƒ x ƒ alın ve lim .
h: 0 h
ƒ0 + hƒ - ƒ0 - hƒ limitini hesaplayın.
lim .
h:0 2h
c. sin x’in türevinin çıkartılışına geri dönün ve buradaki adımları
limitini hesaplayın. Göreceğiniz gibi, ƒsxd = ƒ x ƒ fonksiyonunun derece modunda limitler alarak tekrarlayın. Türev için nasıl bir
x = 0’da türevi olmamasına rağmen, limit vardır. Moral: Bir orta- formül bulursunuz?
lanmış farklar oranı kullanmadan önce türevin varlığından emin d. cos x’in türevini derece modunda limitler alarak bulun. Türev
olun. için nasıl bir formül bulursunuz?
e. Derece modundaki formüllerin dezavantajı daha yüksek
T 55. Tanjant fonksiyonunun grafiği üzerinde eğimler y = tan x ve
mertebe türevler alırken iyice belirginleşir. sin x ve cos x’in
türevini (–p@2, p@2) aralığında birlikte çizin. Tanjant fonksiyonu- ikinci ve üçüncü mertebe derece modundaki türevleri nedir?
nun grafiğinin en büyük veya en küçük bir eğimi var mıdır? Eğim
hiç negatif olur mu? Yanıtlarınızı açıklayın.
3.5 Zincir Kural› ve Parametrik Denklemler
y = ƒ(u) = sin u ve u = g(x) = x2 – 4 fonksiyonlarının türevlerini nasıl alacağımızı biliyo-

ruz, fakat F(x) = ƒ(g(x)) = sin(x2 – 4) gibi bir bileşkenin türevini nasıl alırız? Yani,
F(x) = ƒ ° g’nin türevini nasıl buluruz? Cevap, iki türevlenebilir fonksiyonun bileşkesinin
türevinin, iki fonksiyonun da uygun noktalarda alınmış türevlerinin çarpımı olduğunu söy-
leyen zincir kuralıdır. Zincir kuralı büyük olasılıkla matematikte en sık kullanılan türev al-
ma yöntemidir. Bu bölüm, kuralı ve nasıl kullanılacağnı tanımlamaktadır. Daha sonra ku-
ralı, düzlemde eğrileri ve teğetlerini başka yolla tanımlamak için kullanacağız.
3.5 Zincir Kural› ve Parametrik Denklemler 191
Bir Bileflke Fonksiyonun Türevi

Örneklerle başlıyoruz.
ÖRNEK 1 Türevleri ‹liflkilendirmek

3 1 1
y = x = s3xd fonksiyonu y = u ve u = 3x fonksiyonlarının bileşkesidir. Bu üç
2 2 2
fonksiyonun türevlerinin arasındaki ilişki nedir?
Çözüm
dy 3 dy 1 du
2 3 = , = , veand = 3.
dx 2 du 2 dx
= # 3, olduğundan,
1 3 1
olduğunu biliyoruz.
2 2
dy dy du
C: y dönüş B: u dönüş A: x dönüş = # .
dx du dx
buluruz.
fiEK‹L 3.26 A dişlisi x kere dönerken, B
dy dy du
dişlisi u kere, C dişlisi ise y kere döner. = # ?
Çevrelerini karşılaştırarak veya dişlerini dx du dx
sayarak, y = u@2 ( B’nin her bir dönüşü için, olması bir tesadüf müdür? Türevi bir değişim oranı olarak düşünürsek, şimdiye kadar
C yarım dönüş yapar ), u = 3x (A’nın her bir öğrendiklerimiz bu ilişkinin mantıklı olduğunu gösterir. y = ƒ(u) ve u = g(x) için, y u’nun
dönüşü için, B üç defa döner), yani y = 3x@2 yarısı kadar hızlı değişiyor ve u da x’in üç katı kadar hızlı değişiyorsa, y’nin x’in 3@2 katı
olduğunu görürüz. Dolayısıyla hızlı değişmesini bekleriz. Bu çoklu bir dişli sisteminin etkisiyle aynıdır (Şekil 3.26).
dy@dx = 3@2 = (1@2)(3) = (dy@du)(du@dx) olur.
ÖRNEK 2
y = 9x 4 + 6x 2 + 1 = s3x 2 + 1d2
y = u2 ve u = 3x2 + 1 fonksiyonlarının bileşkesidir. Türevleri hesaplarsak,
dy du
# = 2u # 6x
du dx
= 2s3x 2 + 1d # 6x
= 36x 3 + 12x.
olduğunu görürüz. Türevleri açık formülden hesaplarsak
A 9x 4 + 6x 2 + 1 B
dy d
=
dx dx
= 36x 3 + 12x.
elde ederiz. Bir kere daha
dy du
# = dy .
du dx dx
ile karşılaşırız.
ƒ(g(x)) bileşke fonksiyonunun x’teki türevi ƒ’nin g(x)’teki türevi çarpı g’nin x’teki
türevidir. Buna zincir kuralı denir (Şekil 3.27).
Bileşke f ° g
x’teki değişme oranı

f'(g(x)) • g'(x) tir.
g f
x’teki değişme g(x)’teki değişme

oranı g'(x)’tir. oranı f'(g(x)) tir.
x u ⫽ g(x) y = f (u) = f(g(x))
fiEK‹L 3.27 Değişim oranları çarpılır: ƒ ⴰ g ’ nin x’teki türevi ƒ’nin g(x)
noktasındaki türevi çarpı g’nin x’teki türevidir.
TEOREM 3 Zincir Kural›

ƒ(u) u = g(x) noktasında türevlenebiliyorsa ve g(x) de x’te türevlene biliyorsa,
sƒ ⴰ gdsxd = ƒsgsxdd bileşke fonksiyonu da x’de türevlenebilir ve bu türev
sƒ ⴰ gd¿sxd = ƒ¿sgsxdd # g¿sxd.
olur. Leibnitz gösterimiyle, y = ƒ(u) ve u = g(x) ise, bu
dy dy du
= # ,
dx du dx
olarak yazılır. Burada dy@du u = g(x)’te hesaplanmaktadır.
Zincir Kural›n›n Sezgisel ‘‘‹spat›’’:

x’teki Δx değişimine karşılık u’daki değişme Δu olsun, yani
¢u = gsx + ¢xd - gsxd
olsun. Buna karşılık y’deki değişme
¢y = ƒsu + ¢ud - ƒsud.
olur.
¢y ¢y ¢u
= # (1)
¢x ¢u ¢x
yazmak ve Δx → 0 iken limit almak ilginç olabilir:
dy ¢y
= lim
dx ¢x:0 ¢x
¢y ¢u
= lim #
¢x:0 ¢u ¢x
¢y
= lim # lim ¢u
¢x:0 ¢u ¢x:0 ¢x
¢y (g sürekli olduğundan ¢x : 0
= lim # lim ¢u için ¢u : 0 olduğuna dikkat
¢u:0 ¢u ¢x:0 ¢x
edin)
dy du
= .
du dx
Bu akıl yürütmedeki tek pürüz şu olabilir: (1) denkleminde Δu = 0 olabilir (Δu ⫽ 0 olduğu
halde) ve şüphesiz ki 0 ile bölemeyiz. İspat, bu pürüzün üstesinden gelmek için farklı bir
yaklaşım gerektirmektedir ve Bölüm 3.8 de tam ispatı vereceğiz.
ÖRNEK 3 Zincir Kural›n› Uygulamak

x-ekseni üzerinde hareket eden bir cismin her t ⱖ 0 zamanındaki konumu
x(t) = cos(t2 + 1) ile veriliyor. Cismin hızını, t’nin bir fonksiyonu olarak bulun.
Çözüm Hızın dx@dt olduğunu biliyoruz. Bu arada, x bir bileşke fonksiyondur: x = cos (u)
ve u = t2 + 1.
dx
= -sin sud x = cossud
du
du
= 2t. u = t2 + 1
dt
buluruz. Zincir kuralına göre,
dx dx # du
=
dt du dt
= -sinsud # 2t
dx
u’da hesaplanır.
du
= -sinst 2 + 1d # 2t
= -2t sin st 2 + 1d.
bulunur. Örnek 3’te gördüğümüz gibi, Leibniz notasyonundaki zorluk, türevlerin tam
olarak nerede hesaplandığını belirtmemesindedir.
“‹ç-D›fl” Kural›
Bazen zincir kuralını şu şekilde düşünmek yararlı olabilir: y = ƒ(g(x)) ise
dy
= ƒ¿sgsxdd # g¿sxd.
dx
dir. Yani, “dış” fonksiyon ƒ’nin türevini alın ve “iç” fonksiyon g(x)’e dokunmayın; sonra
da iç fonksiyon g(x)’in türeviyle çarpın.
ÖRNEK 4 D›fltan ‹çe Türev Almak

sin (x2 + x)’in x’e göre türevini alın.
Çözüm
sin (x 2 + x) = cos (x 2 + x) # (2x + 1)

d
dx (+)+* (+)+* (+)+*
inside
iç iç aynı derivative
inside için türeviof
bırakılmış
left alone the inside
Zincir Kural›n›n Üst Üste Kullan›lmas›

Bazen bir türevi bulabilmek için zincir kuralını iki veya daha fazla defa kullanmamız
gerekebilir. Aşağıda buna bir örnek verilmektedir.
TARİHSEL BİYOGRAFİ ÖRNEK 5 Üç Halkal› Bir ‘‘Zincir’’

Johann Bernoulli
g(t) = tan (5 – sin 2t) fonksiyonunun türevini bulun.
(1667–1748)
Çözüm Burada şuna dikkat edin, teğet 5 – sin 2t’nin fonksiyonudur. Oysa sinüs fonksiyo-
nu, kendisi de t’nin bir fonksiyonu olan 2t’nin fonksiyonudur. Bu nedenle Zincir Kura-
lı’ndan
A tan A 5 - sin 2t B B
d
g¿std =
dt
= sec2 s5 - sin 2td # A 5 - sin 2t B

d u = 5 - sin 2t olmak
dt üzere tan u’nun türevi
= sec2 s5 - sin 2td # a0 - cos 2t # A 2t B b

d u = 2t olmak üzere
dt 5 - sin u’nun türevi
= sec2 s5 - sin 2td # s -cos 2td # 2

= -2scos 2td sec2 s5 - sin 2td.
elde edilir.
Zincir Kural› ve Bir Fonksiyonun Kuvveti
ƒ, u’nun türevlenebilir bir fonksiyonu ve u da x’in türevlenebilir bir fonksiyonu ise,
dy dy du
= #
dx du dx
zincir kuralında y = ƒ(u) yazmak
d du
ƒsud = ƒ¿sud .
dx dx
formülüne götürür.
Nasıl çalıştığına dair bir örnek aşağıdadır: n bir tamsayıysa, pozitif veya negatif, ve
ƒ(u) = un ise, Kuvvet Kuralı ( 2 ve 7 Kuralları) ƒ⬘(u) = nun–1 olduğunu söyler. u , x’in
türevlenebilir bir fonksiyonu ise bunu, Zincir Kuralını Kuvvet Zincir Kuralı’na genişlet-
mek için kullanabiliriz:
A u n B = nu n - 1
d n du d
u = nu n - 1 .
dx dx du
ÖRNEK 6 Kuvvet Zincir Kural›n› Uygulamak
A 5x 3 - x 4 B
d d u = 5x 3 - x 4, n = 7
(a) s5x 3 - x 4 d7 = 7s5x 3 - x 4 d6
dx dx ile Kuvvet Zincir Kuralı
= 7s5x 3 - x 4 d6s5 # 3x 2 - 4x 3 d
= 7s5x 3 - x 4 d6s15x 2 - 4x 3 d
a b = s3x - 2d-1
d 1 d
(b)
dx 3x - 2 dx
d u = 3x - 2, n = -1 ile
= -1s3x - 2d-2 s3x - 2d
dx Kuvvet Zincir Kuralı
= -1s3x - 2d-2s3d
3
= -
s3x - 2d2
(b) şıkkında türevi bölme kuralıyla da bulabilirdik.
sinn x’in anlamı (sin x)n, n ≠ –1. ÖRNEK 7 Te¤et E¤imlerini Bulmak
5
(a) y = sin x eğrisine x = p@3 noktasında teğet olan doğrunun eğimini bulunuz.
(b) y = 1@(1 – 2x)3 eğrisine teğet olan her doğrunun eğiminin pozitif olduğunu gösterin.
Çözüm
dy
= 5 sin4 x #
d
(a) sin x u = sin x, n = 5 ile Kuvvet Zincir Kuralı
dx dx
= 5 sin4 x cos x
Teğet doğrusunun eğimi
23
` = 5a b a b =
dy 4
1 45
.
dx x = p>3 2 2 32
dy d
(b) = s1 - 2xd-3
dx dx
= -3s1 - 2xd-4 #
d
s1 - 2xd u = (1 – 2x), n = –3 Kuvvet Zincir Kuralı
dx
= -3s1 - 2xd-4 # s -2d
6
=
s1 - 2xd4
Eğri üzerindeki her (x, y) noktasında, x ⫽ 1@2 dir ve teğet doğrunun eğimi, pozitif iki
sayının oranı olan
dy 6
= ,
dx s1 - 2xd4
tür.
ÖRNEK 8 Radyan ve derece

sin x ve cos x’in türev formüllerinin x’in derece değil, radyan olarak ölçüldüğü varsayımı
altında çıkarıldığını unutmamak çok önemlidir. Zincir kuralı bu ikisi arasındaki farkı anla-
maya daha iyi yardımcı olur. 180° = p radyan olduğu için, x° = px@180 radyan olur.
Zincir kuralını kullanarak,
sin a b = cos a b =
d d px p px p
sin sx°d = cossx°d.
dx dx 180 180 180 180
buluruz. Şekil 3.28’e bakın. Aynı şekilde, cos(x°)’nin türevi –(p@180)sin(x°) olur.
Daha ilk türevde rahatsız edici görünen p@180 faktörü üst üste türev almayla daha da
belirginleşecekir. Bir bakışta radyan ölçü kullanmanın neden daha çekici olduğu
anlaşılmaktadır.
Parametrik Denklemler
Bir eğriyi, eğri üzerindeki bir P(x, y) noktasının y-koordinatını x’in bir fonksiyonu olarak
ifade etmekle tanımlamak yerine, bazen her iki koordinatı da bir üçüncü değişken t
cinsinden ifade etmek daha uygundur. Şekil 3.29 da bir cismin, bir çift denklem x = ƒ(t),
y = g(t), ile tanımlı yolu görülmektedir. Hareket incelemesinde t genellikle zamanı gös-
y
y ⫽ sin(x°) ⫽ sin px
180
1
180
y ⫽ sin x
fiEK‹L 3.28 sin x’in salınmasına karşın sin (xo) sadece π@180 defa fazla salınır. Maksimum
eğimi, x = 0 da π@180’dir (Örnek 8).
terir. Bu gibi denklemler, herhangi bir t anında parçacığın (x, y) = ƒ(t), g(t)) konumunu
verdikleri için bir kartezyen formülden daha iyidirler.
t anında parçacığın
konumu ( f(t), g(t))
TANIM Parametrik E¤ri

x ve y, bir t değerleri aralığında
x = ƒ(t), y = g(t)
fonksiyonları olarak verilmişse, bu denklemlerle tanımlanan (x, y) = (ƒ(t), g(t))
noktalarının kümesi bir parametrik eğridir. Denklemler, eğrinin parametrik
fiEK‹L 3.29 xy-düzleminde ilerleyen bir
denklemleridir.
parçacığın izlediği yol her zaman x’in
veya y’nin bir fonksiyonun grafiği
değildir.
t değişkeni eğrinin bir parametresi ve tanım kümesi I, parametre aralığıdır. I kapalı bir
aralıksa, a … t … b, (ƒ(a), g(a)) noktası eğrinin başlangıç noktası ve (ƒ(b), g(b)) nok-
y tası eğrinin bitiş noktasıdır. Düzlemdeki bir eğri için parametrik denklemleri ve parame-
x2 y2 1 tre aralığını verirsek, eğriyi parametrize ettiğimizi söyleriz. Denklemler ve aralık eğrinin
t p parametrizasyonunu verir.
2
P(cos t, sin t)
ÖRNEK 9 Bir Çember Üzerinde Saat Yönünün Tersine Hareket
Aşağıdaki parametrik eğrilerin grafiklerini çizin
tp t t0
0 (1, 0)
x (a) x = cos t, y = sin t, 0 … t … 2p.
(b) x = a cos t, y = a sin t, 0 … t … 2p.
Çözüm
t 3p (a) x2 + y2 = cos2 t + sin2 t = 1 olduğundan, parametrik eğri x2 + y2 = 1 çemberi üzerinde

2
dir. t 0’dan 2p’ye artarken (x, y) = (cos t, sin t) noktası (1, 0)’dan başlar ve saat
yönünün tersine olarak bütün çemberi çizer (Şekil 3.30).
fiEK‹L 3.30 x = cos t, y = sin t denklemleri
x2 + y2 = 1 çemberi üzerindeki hareketi (b) x = a cos t, y = a sin t, 0 ⱕ t ⱕ 2p için x 2 + y 2 = a 2 cos2 t + a 2 sin2 t = a 2 dir.
. Param-
tanımlarlar. Ok artan t yönünü etrizasyon, (a, 0) başlayıp x2 + y2 = a2 çemberini saat yönünün tersine bir defa kat
göstermektedir (Örnek 9). eden ve t = 2p’de (a, 0) noktasına dönen hareketi tanımlar.
y
y x2, x ⱖ 0 ÖRNEK 10 Bir Parabol Boyunca Hareket
xy-düzleminde ilerleyen bir parçacığın P(x, y) konumu
P(兹t, t)
x = 1t, y = t, t Ú 0.
t1 denklemleri ve parametre aralığıyla verilmektedir. Parçacığın izlediği yolu belirleyin ve
(1, 1) hareketi tanımlayın.
0 Harekete başlar
x Çözüm İzlenen yolu x = 1t ve y = t denklemleri arasında t’yi yok ederek bulmaya
t0 çalışırız. Şansımız varsa, bu x ile y arasında tanımlanabilir bir cebirsel bağıntı verecektir.
fiEK‹L 3.31 x = 1t ve y = t denklemleri

A 1t B 2 = x 2 .
Bu şekilde
y = t =
ve t ⱖ 0 aralığı, y = x2 parabolünün sağ
kolunda ilerleyen bir parçacığın buluruz. Bu, parçacığın konum koordinatlarının y = x2 denklemini sağladığını gösterir,
hareketini tanımlar (Örnek 10). dolayısıyla parçacık y = x2 parabolü boyunca hareket eder.
Ancak parçacığın izlediği yolun tüm y = x2 parabolü olduğunu düşünmek bir
hatadır—bu yol parabolün sadece yarısıdır. Parçacığın x koordinatı hiçbir zaman negatif
değildir. Parçacık t = 0 iken (0, 0)’dan harekete başlar ve t arttıkça birinci dörtte bir
bölgede yükselir (Şekil 3.31). Parametre aralığı [0, q d dur ve bir bitiş noktası yoktur.
ÖRNEK 11 Bir Do¤ru Parças›n› Parametrelemek

Uç noktaları (–2, 1) ve (3, 5) olan doğru parçasının bir parametrizasyonunu bulun.
Çözüm (–2, 1) noktasını kullanarak

x = –2 + at, y = 1 + bt
parametrik denklemlerini oluştururuz. Her iki denklemi t’ye göre çözer ve eşitlersek
x + 2 y - 1
a = b .
elde ederiz. Bu eşitlikten, denklemlerin bir doğruyu temsil ettiklerini görürüz. Bu doğru,
t = 0 iken (–2, 1) den geçer. t = 1 iken doğru (3, 5) noktasından geçecek şekilde a ve b
değerlerini belirleriz.
3 = -2 + a Q a = 5 t = 1 için x = 3
5 = 1 + b Q b = 4 t = 1 için y = 5
Bu nedenle,
x = -2 + 5t, y = 1 + 4t, 0 … t … 1
denklemleri, başlangıç noktası (–2, 1) ve bitiş noktası (3, 5) olan doğru parçasının bir pa-
rametrizasyonudur.
Parametrize E¤rilerin E¤imleri

ƒ ve g fonksiyonları t ’de türevlenebiliyorsa, parametrize x = ƒ(t), y = g(t) eğrisi de t’de
türevlenebilirdir. y’nin de x’in sürekli bir fonksiyonu olduğu türevlenebilir parametrize
bir eğrinin üzerindeki bir noktada dy@dt, dx@dt ve dy@dx türevleri Zincir Kuralı’na göre
bağlıdırlar:
dy dy dx
= # .
dt dx dt
dx@dt ≠ 0 ise, denklemin iki tarafını da dx@dt ile bölerek, dy@dx’i çözebiliriz.
dy/dx İçin Parametrik Formül

Her üç türev varsa ve dx@dt ≠ 0 ise
dy dy>dt
= . (2)
dx dx>dt
dir.
ÖRNEK 12 Parametre ile Türetmek
x = 2t + 3 ve y = t2 – 1 ise dy@dx’in t = 6’daki değerini bulun.
Çözüm (2) denklemi dy@dx’i t’nin bir fonksiyonu olarak verir.
dy dy>dt 2t x - 3
= = = t = .
dx dx>dt 2 2
t = 6 için dy@dx = 6 olur. Şuna dikkat edin, dy@dx türevini x’in bir fonksiyonu olarak da
bulabiliriz.
ÖRNEK 13 x2>a2 + y2>b2 = 1 Elipsi Boyunca Hareket

t anındaki konumu P(x, y)
ile verilen bir parçacığın hareketini tanımlayın. t = p@4 olduğu A a> 22, b> 22 B ,
x = a cos t, y = b sin t, 0 ⱕ t ⱕ 2p
noktasında eğriye teğet olan doğruyu bulun (a ve b sabitlerinin her ikisi de pozitiftir).
Çözüm
x y
cos t = a , sin t = .
b
denklemlerinden t’yi yok ederek, parçacığın konumu için bir Kartezyen denklem buluruz.
Bunu cos2 t + sin2 t = 1 bağıntısını kullanarak yaparız. Bu bağıntı
a a b + a b = 1,
x
2 y 2
x2 y2
or
veya + 2 = 1.
b a 2
b
verir. Parçacığın (x, y) koordinatları (x2@a2) = (y2@b2) = 1 denklemini sağlar, dolayısıyla
parçacık bu elips üzerinde hareket eder. t = 0 iken parçacığın koordinatları
x = a cos (0) = a, y = b sin (0) = 0
olur, dolayısıyla hareket (a, 0)’da başlar. t artarken, parçacık yükselir ve saat yönünün ter-
sine sola doğru hareket eder. Elipsi bir kere dolaşarak t = 2p iken başlangıç noktası
(a, 0)’a döner.
t = p@4 için elipse teğet olan doğrunun eğimi
` `
dy dy>dt
= Denklem (2)
dx t = p>4 dx>dt t = p>4
`
b cos t
=
-a sin t t = p>4
b> 22
-a> 22
b
= = -a.
dir.
Teğet doğru
= - a ax - b
22 22
b b a
y -
- a ax - b
22 22
b b a
y =
veya
y = - a x + 22b.
b
Parametrik denklemler y’yi x’in iki kere türevlenebilir bir fonksiyonu olarak
tanımlıyorsa, d2y@dx2’yi t’nin bir fonksiyonu olarak hesaplamak için Denklem (2) yi
dy@dx = y⬘’ye uygulayabiliriz:
d 2y d dy¿>dt
= s y¿d = . (2) denkleminde y yerine y⬘ yazılmış.
dx 2 dx dx>dt
d 2y/dx2 İçin Parametrik Formül

x = ƒ(t), y = g(t) denklemleri y’yi x’in iki kere türevlenebilir bir fonksiyonu
olarak tanımlıyorsa, dx@dt ⫽ 0 olan her noktada
d 2y dy¿>dt
2
= . (3)
dx dx>dt
ÖRNEK 14 Parametrize Bir E¤ri ‹çin d 2y>dx2’’yi Bulmak

x = t – t2 ve y = t – t3 ise d2y@dx2’yi bulun.
Çözüm
d 2y>dx 2’yi t cinsinden bulmak
1. y⬘ = dy@dx’i t cinsinden ifade edin. 1. y⬘ = dy@dx’i t cinsinden ifade edin:
2. dy⬘@dt’yi bulun.
3. dy⬘@dt’yi dx@dt ile bölün. dy dy>dt 1 - 3t 2
y¿ = = =
dx dx>dt 1 - 2t
2. y⬘’nün t’ye göre türevini alın:
a b =
dy¿ d 1 - 3t 2 2 - 6t + 6t 2
= Bölüm Kuralı
dt dt 1 - 2t s1 - 2td2
3. dy⬘@dt’yi dx@dt ile bölün.
d 2y dy¿>dt s2 - 6t + 6t 2 d>s1 - 2td2 2 - 6t + 6t 2
= = = Denklem (3)
dx 2 dx>dt 1 - 2t s1 - 2td3
ÖRNEK 15 Acil Yard›m ‹çin Erzak Atmak

Bir Kızılhaç hava aracı, bir felaket bölgesine acil yardım için yiyecek ve ilaç atmaktadır.
Hava aracı, erzağı 700 ft uzunluğundaki açık bir alanın hemen kenarının üzerinde
bırakırsa ve kargo
x = 120 t ve y = –16t2 + 500, tⱖ0
y yolunu izlerse kargo alan içine düşer mi? x ve y koordinatları feet olarak ve t parametresi
Bırakma anında hava aracının konumu
(bırakma dan itibaren) saniye olarak ölçülmektedir. Düşen kargonun yolu için bir
500
Atılan kargonun yolu
Kartezyen denklem bulun (Şekil 3.32) ve yere çarptığı anda alçalmasının ilerlemesine
oranını bulun.
Çözüm Kargo, y = 0 iken yere çarpar ve bu da t’nin
0 Açık alan ? 700

x -16t 2 + 500 = 0 y = 0 koyun
A 16
500 525
t = = sn
sec.
n t Ú 0
fiEK‹L 3.32 Örnek 15’teki atılan erzak 2
kargosunun izlediği yol
anında görülür. Bırakılma anında x-koordinatı x = 0 dır. Kargonun yere çarpması anında
x-koordinatı
x = 120t = 120 a b = 30025 ft.

525
2
dir. 30025 L 670.8 6 700, olduğundan kargo alan içine düşer.
Parametrik denklemler arasında t parametresini yok ederek kargo’nun yolu için bir
kartezyen denklem buluruz:
y = -16t 2 + 500 y’nin parametrik denklemi
= -16 a b + 500
2
x x = 120 t eşitliğinden
120 t’yi yerine yazın.
1 2
= - x + 500. Bir parabol
900
Kargo yere çarptığında alçalmasının ilerlemesine oranı
` `
dy dy>dt
= Denklem (2)
dx t = 525>2 dx>dt t = 525>2
`
-32t
=
120 t = 525>2
225
= - L -1.49.
3
dir. Böylece, kargo yere çarptığı anda 1 foot (ayak = 30.4 cm) ilerlemesine karşılık 1.5 feet
alçalıyordu.
TEKNOLOJ‹ KULLANMAK Dikey Bir Do¤ru Üzerindeki Hareketin Simülasyonu
xstd = c, ystd = ƒstd

Parametrik denklemleri x = c doğrusu üzerindeki noktaları aydınlatacaktır. ƒ(t), hareket
x (t) = 2 etmekte olan bir cismin t anındaki yüksekliğini gösteriyorsa, x(t), y(t)) = (c, ƒ(t))’yi
y (t) = 160 t –16 t 2 çizmek asıl hareketi simüle edecektir. Bunu, Bölüm 3.3, Örnek 5’teki kaya için, x(t) = 2
ve örneğin, y(t) = 160t – 16t2 ile nokta modunda t adımı için deneyin. Noktalar
ve
arasındaki boşluk değişiyor? Tepeye ulaşıldığında, grafik çizici neden stop etmiş gibi
x (t) = t gözüküyor? (0 ⱕ t ⱕ 5 ve 5 ⱕ t ⱕ 10 için ayrı çizimler deneyin.)
y (t) = 160 t –16 t 2 İkinci bir deney için,
nokta modunda x(t) = t ve y(t) = 160t – 16t2
parametrik denklemlerini, hareketin dikey simülasyonu ile birlikte yine nokta modunda
çizin. Bütün ilginç davranışı gösterecek bir çerçeve ölçüsü seçmek için, Örnek 5’teki
hesaplamalardan, kayanın davranışı hakkındaki bildiklerinizi kullanın.
Standart Parametrizasyonlar ve Türev Kuralları

x2 y2
ÇEMBER x2 + y2 = a2 : ELİPS 2
+ 2 = 1:
a b
x = a cos t x = a cos t
y = a sin t y = b sin t
0 … t … 2p 0 … t … 2p
FONKSİYON y = ƒsxd : TÜREVLER
x = t dy dy>dt d 2y dy¿>dt
y¿ = = , =
y = ƒstd dx dx>dt dx 2 dx>dt
ALIfiTIRMALAR 3.5
Türev Hesaplamalar› 22. s = sin a b + cos a b

3pt 3pt
2 2
1–8 alıştırmalarında, y = ƒ(u) ve u = g(x) verilmiştir. dy@dx =
ƒ ⬘ (g(x))g⬘(x)’i bulun. 23. r = scsc u + cot ud-1 24. r = -ssec u + tan ud-1
1. y = 6u - 9, u = s1>2dx 4 2. y = 2u 3, u = 8x - 1 25. y = x 2 sin4 x + x cos-2 x
1 x
26. y = x sin-5 x - cos3 x
3
3. y = sin u, u = 3x + 1 4. y = cos u, u = -x>3
s3x - 2d7 + a4 - b
-1
5. y = cos u, u = sin x 6. y = sin u, u = x - cos x 1 1
27. y =
21 2x 2
7. y = tan u, u = 10x - 5 8. y = -sec u, u = x 2 + 7x
a + 1b
4
1 2
9–18 alıştırmalarında, fonksiyonu y = ƒ(u) ve u = g(x) şeklinde yazın. 28. y = s5 - 2xd-3 +
8 x
dy@dx’i x’in bir fonksiyonu olarak bulun.
29. y = s4x + 3d4sx + 1d-3 30. y = s2x - 5d-1sx 2 - 5xd6
31. hsxd = x tan A 21x B + 7

9. y = s2x + 1d5 10. y = s4 - 3xd9
32. k sxd = x 2 sec a x b
11. y = a1 - b 12. y = a - 1b
-7 -10 1
x x
7 2
33. ƒsud = a b 34. g std = a b
2 -1
13. y = a + x - x b 14. y = a + b
4 5 sin u 1 + cos t
x2 1 x 1 1 + cos u sin t
8 5 5x
36. r = sec2u tan a b
16. y = cot ap - x b
1
1 35. r = sin su2 d cos s2ud
15. y = sec stan xd u
37. q = sin a b 38. q = cot a t b

2t + 1
t sin t
17. y = sin3 x 18. y = 5 cos-4 x
19. p = 23 - t 20. q = 22r - r 2

19–38 alıştırmalarındaki fonksiyonların türevlerini bulun.
39–48 alıştırmalarında dy@dt’yi bulun.
39. y = sin2 spt - 2d 40. y = sec2 pt
4 4 -4
21. s =
3p
sin 3t +
5p
cos 5t 41. y = s1 + cos 2td 42. y = s1 + cot st>2dd-2
44. y = cos a5 sin a b b

t Aşağıdaki kombinasyonların verilen x değerlerinde x’e göre
43. y = sin scos s2t - 5dd türevlerini bulun.
3
45. y = a1 + tan4 a bb A 1 + cos2 A 7t B B 3

t
3
1 a. 5ƒsxd - g sxd, x = 1 b. ƒsxdg 3sxd, x = 0
46. y = ƒsxd
48. y = 4 sin A 21 + 1t B
12 6
47. y = 21 + cos st 2 d
c. , x = 1 d. ƒsg sxdd, x = 0
g sxd + 1
e. g sƒsxdd, x = 0 f. sx 11 + ƒsxdd-2, x = 1
‹kinci Türevler g. ƒsx + g sxdd, x = 0
49–52 alıştırmalarında y– ’nü bulun. 61. s = cos u ve du@dt = 5 ise, u =3p@2 iken ds@dt ’yi bulun.
49. y = a1 + x b 50. y = A 1 - 1x B -1
1
3 62. y = x2 + 7x – 5 ve dx@dt = 1@3 ise, x = 1 iken dy@dt ’yi bulun.
Bileflke Seçimi
52. y = 9 tan a b
1 x Bir fonksiyonu bir bileşke olarak farklı şekillerde yazabiliyorsanız, ne
51. y = cot s3x - 1d
9 3 olur? Her seferinde aynı türevi bulabilir misiniz? Zincir kuralı böyle
olduğunu söyler. Bunu 63 ve 64 alıştırmalarındaki fonksiyonlarla
Türevlerin Say›sal De¤erlerini Bulma deneyin.
53–58 alıştırmalarında, verilen x değerinde sƒ ⴰ gd¿ ’nün değerini bu- 63. y = x ise y’yi aşağıdaki bileşkeler olarak kabul edip, zincir
u = g sxd = 1x,
lun. kuralını kullanarak dy@dx’i bulun.
53. ƒsud = u 5 + 1, x = 1 a. y = (u@5) + 7 ve u = 5x – 35
1 1 b. y = 1 + (1@u) ve u = 1/(x – 1)
54. ƒsud = 1 - u , u = g sxd = , x = -1
1 - x
64. y = x3@2 ise y’yi aşağıdaki bileşkeler olarak kabul edip, zincir
u = g sxd = 5 1x,
u = 1x
pu kuralını kullanarak dy@dx’i bulun.
55. ƒsud = cot , x = 1
10
a. y = u 3
b. y = 1u
ve
and
1 and
ve u = x3 .
56. ƒsud = u + , u = g sxd = px, x = 1>4
cos2 u
2u Te¤et ve E¤imler
57. ƒsud = 2 , u = g sxd = 10x 2 + x + 1, x = 0
u + 1 65. a. y = 2 tan (px@4) eğrisinin x = 1’deki teğetini bulun.
58. ƒsud = a b , u = g sxd = 2 - 1, x = -1
2
u - 1 1 b. Bir tanjant eğrisi üzerinde eğimler Bu eğrinin –2 ⬍ x ⬍ 2
u + 1 x aralığında alabileceği en küçük eğim değeri nedir? Yanıtınızı
59. ƒ ile g fonksiyonları ve türevlerinin x = 2 ve x = 3’teki değerleri açıklayın.
aşağıda verilmiştir. 66. Sinüs eğrisi üzerinde eğimler
x ƒ(x) g (x) ƒ ⴕ(x) gⴕ(x) a. y = sin 2x ve y = -sin sx>2d eğrilerinin orijindeki teğetleri-
nin denklemlerini bulun. Teğetlerin birbiriyle ilişkisinde bir
2 8 2 1>3 -3 özellik var mıdır? Yanıtınızı açıklayın.
3 3 -4 2p 5 b. y = sin mx ve y = -sin sx>md (m ≠ 0 bir sabit) eğrilerinin
orijindeki teğetleri hakkında bir şey söylenebilir mi? Yanıtınızı
Aşağıdaki kombinasyonların verilen x değerlerinde x’e göre açıklayın.
türevlerini bulun.
c. Verilen bir m için, y = sin mx ve y = -sin sx>md eğrilerinin
a. 2ƒsxd, x = 2 b. ƒsxd + g sxd, x = 3 teğetlerinin eğimlerinin alabileceği en büyük değerler nedir?
c. ƒsxd # g sxd, x = 3 d. ƒsxd>g sxd, x = 2 Yanıtınızı açıklayın.
e. ƒsg sxdd, x = 2 f. 2ƒsxd, x = 2 d. y = sin x fonksiyonu [0, 2p] , aralığında bir periyot,
h. 2f 2sxd + g 2sxd,
y = sin 2x fonksiyonu iki periyot, y = sin sx>2d fonksiyonu
g. 1>g 2sxd, x = 3 x = 2 ise yarım periyot tamamlar. y = sin mx fonksiyonunun
60. ƒ ile g fonksiyonları ve türevlerinin x = 0 ve x = 1’deki değerleri [0, 2p] aralığında tamamladığı periyot sayısıyla, bu eğrinin
aşağıda verilmiştir. orijindeki teğetinin eğimi arasında bir ilişki var mıdır? Yantını-
zı açıklayın.
x ƒ(x) g (x) ƒ ⴕ(x) gⴕ(x)
Parametrik Denklemlerden Kartezyen Denklemleri Bulmak
0 1 1 5 1>3 67–78 alıştırmaları, xy düzleminde ilerleyen bir parçacığın pa-
1 3 -4 -1>3 -8>3 rametrik denklemlerini ve parametre aralıklarını vermektedir.
Parçacığın izlediği yolu bir Kartezyen denklem bularak belirleyin.
Kartezyen denklemin grafiğini çizin. (Grafikler kullanılan denkleme y = 1t,

90. x = - 2t + 1, y = 23t,
89. x = t, t = 1>4
göre değişecektir). Grafiğin, parçacığın kat ettiği parçasını ve hareket t = 3
yönünü belirtin. 2 4
91. x = 2t + 3, y = t , t = -1
67. x = cos 2t, y = sin 2t, 0 … t … p
92. x = t - sin t, y = 1 - cos t, t = p>3
68. x = cos sp - td, y = sin sp - td, 0 … t … p
93. x = cos t, y = 1 + sin t, t = p>2
69. x = 4 cos t, y = 2 sin t, 0 … t … 2p
94. x = sec2 t - 1, y = tan t, t = -p>4
70. x = 4 sin t, y = 5 cos t, 0 … t … 2p
y = 9t 2, - q 6 t 6 q Teori, Örnekler ve Uygulamalar
72. x = - 1t,
71. x = 3t,
y = t, t Ú 0 95. Bir aleti çok hızlı çalıştırmak Bir pistonun aşağı yukarı hareket
73. x = 2t - 5, y = 4t - 7, -q 6 t 6 q ettiğini ve t anındaki konumunun, A ve b pozitif olmak üzere
y = 21 - t 2,
74. x = 3 - 3t, y = 2t, 0 … t … 1 s = A cos (2pbt)
76. x = 2t + 1, y = 1t,
75. x = t, -1 … t … 0 ile verildiğini varsayın. A’nın değeri hareketin genliği ve b de fre-
t Ú 0 kanstır (saniyede pistonun aşağı yukarı hareket etme sayısı). Fre-
77. x = sec2 t - 1, y = tan t, -p>2 6 t 6 p>2 kansın iki katına çıkarılmasının hız, ivme ve silkinme üzerindeki
etkisi ne olur? (Sonucu bulduğunuzda, bir aleti çok hızlı çalıştır-
78. x = -sec t, y = tan t, -p>2 6 t 6 p>2
dığınızda aletin neden bozulduğunu anlayacaksınız.)
Parametrik Denklemleri Belirlemek 96. Fairbanks, Alaska’da sıcaklıklar Şekil 3.33’teki grafik tipik bir
2 2 2 365 günlük yıl boyunca Fairbanks, Alaska’daki ortalama Fahren-
79. (a, 0) noktasından başlayan ve x + y = a çemberini çizen bir
heit sıcaklığı göstermektedir. x günündeki sıcaklığa
parçacığın hareketinin parametrik denklemlerini ve parametre
sx - 101d d + 25 .
y = 37 sin c
aralığını bulun. 2p
a. saat yönünde bir kere b. saat yönünün tersine bir kere 365
c. saat yönünde iki kere d. saat yönünün tersine iki kere denklemiyle bir yaklaşım yapılabilir.
(Bunu yapmanın bir çok yolu vardır, dolayısıyla yanıtlarınız a. Sıcaklık hangi günde en hızlı artmaktadır?
kitabın arkasındakilerle aynı olmayabilir.) b. En hızlı artışı sırasında, sıcaklık günde ortalama kaç derece
80. (a, 0) noktasından başlayan ve sx 2>a 2 d + sy 2>b 2 d = 1 elipsini artmaktadır?
çizen bir parçacığın hareketinin parametrik denklemlerini ve
parametre aralığını bulun. y
a. saat yönünde bir kere b. saat yönünün tersine bir kere
60 ...... ..... ........
. ... .. .
c. saat yönünde iki kere d. saat yönünün tersine iki kere .. ....
40 .. ....
...
Alıştırma 79’da olduğu gibi, bir çok doğru yanıt vardır.)
Sıcaklık (˚F)
...
. ...
81–86 alıştırmalarında, eğri için bir parametrizasyon bulun. 20 .. ... .
.. .. ...
... ...
81. Uç noktaları (–1, –3) ve (4, 1) olan doğru parçası ... .. .
0 .... .... x
.... ....
........ ....
82. Uç noktaları (–1, 3) ve (3, –2) olan doğru parçası ......
.. .......
–20
83. x - 1 = y 2 parabolünün alt yarısı
Şu k
M t
N rt
M n
H yıs
m n
ğu z
Ey s
Ek l
K m
A m
O ık
Şu k
M t
t
ba
lü
ba
ar
sto
A mu
ca
isa
Te ira
ca
a
i
ı
l
as
ra
a
O
az
84. y = x 2 + 2x parabolünün sol yarısı

85. Başlangıç noktası (2, 3) olan ve s -1, -1d noktasından geçen ışın fiEK‹L 3.33 Fairbanks, Alaska da hava sıcaklıkları normal
(yarım doğru) ortalaması, veri noktaları olarak çizilmiş ve sinüs yaklaşım
86. Başlangıç noktası s -1, 2d olan ve (0, 0) noktasından geçen ışın fonksiyonu (Alıştırma 96).
(yarım doğru)
cismin konumu, s metre ve t saniye olmak üzere, s = 21 + 4t ,

Parametrize E¤rilerin Te¤etleri 97. Parçacık hareketi Bir koordinat doğrusu üzerinde ilerleyen bir
87–94 alıştırmalarında verilen t değerinin tanımladığı noktada eğriye ile verilmektedir. t = 6 sn’de hız ve ivmeyi bulun.
teğet doğrunun denklemini bulun. Ayrıca, bu noktada d 2y>dx 2 ’nin
değerini de bulun. 98. Sabit ivme Düşen bir cismin hızının, başlangıç konumundan s
metre düştükten sonra y = k√s (k bir sabit) m@sn olduğunu
y = 23 cos t,
87. x = 2 cos t, y = 2 sin t, t = p>4 varsayın. Cismin ivmesinin sabit olduğunu gösterin.
88. x = cos t, t = 2p>3
99. Düşen meteor Dünyanın atmosferine giren ağır bir meteorun 107 ve 108 alıştırmalarındaki eğrilere Papyon eğrileri denmektedir.
hızı, dünyanın merkezinden s km uzaktayken √s ile ters Her bir durumda, birinci dörtte bir bölge içinde, eğrinin yatay
orantılıdır. Meteorun ivmesinin s2 ile ters orantılı olduğunu gös- teğetinin bulunduğu noktayı ve orijindeki iki teğetin denklemlerini
terin. bulun.
100. Parçacık ivmesi Bir parçacık x ekseninde dx@dt = ƒ(x) hızıyla T 107. 108.
ilerlemektedir. Parçacığın ivmesinin ƒ(x)ƒ⬘(x) olduğunu gösterin. y y
x ⫽ sin t x ⫽ sin 2t
101. Sıcaklık ve bir sarkacın periyodu Küçük genlikli salınımlar y ⫽ sin 2t 1 y ⫽ sin 3t
(kısa sallanmalar) için, basit bir sarkacın periyodu T ile boyu L
arasındaki ilişkinin
x x
A
L –1 1 –1 1
T = 2p g ,
–1
ile verildiğini söyleyebiliriz. Burada g salınımın bulunduğu yerdeki
sabit yerçekimi ivmesidir. g’yi santimetre bölü saniye kare olarak
ölçersek, L’yi santimetre ve T’yi saniye olarak ölçmemiz gerekir. Zincir Kuralını kullanarak, 109 ve 110 alıştırmalarındaki xn fonksi-
Sarkaç metalden yapılmışsa, uzunluğu, L’ye orantılı olarak, arta- yonları için sd>dxdx n = nx n - 1 kuvvet kuralının geçerli olduğunu gös-
cak veya azalacak şekilde sıcaklıkla değişir. Formülü, u sıcaklık ve
109. x 1>4 = 2 1x 110. x 3>4 = 2x1x
terin.
k oran sabiti olmak üzere
dL
= kL .
du B‹LG‹SAYAR ARAfiTIRMALARI
ile verilir. Bunu doğru varsayarak, periyodun sıcaklığa göre Trigonometrik Polinomlar
değişim oranının kT@2 olduğunu gösterin.
111. Şekil 3.34’te görüldüğü gibi,
102. Zincir Kuralı ƒ(x) = x2 ve g(x) = u xu olduğunu varsayın. Bu
durumda (g ° g)(x) = u xu2 = x2 ve (g ° ƒ )(x) = u x2 u = x2 bileşke s = ƒstd = 0.78540 - 0.63662 cos 2t - 0.07074 cos 6t
fonksiyonlarının ikisi de (g’nin x = 0’da türevlenememesine -0.02546 cos 10t - 0.01299 cos 14t
rağmen) x = 0’da türevlenebilir. Bu zincir kuralıyla çelişir mi?
trigonometrik “polinomu” [–p, p] aralığında s = g(t) testere dişi
Açıklayın.
fonksiyonuna çok iyi bir yaklaşımdır. ƒ’nin türevinin, dg@dt’nin
103. Teğetler u = g(x)’in x = 1’de ve y = ƒ(u)’nun u = g(1)’de tanımlı olduğu noktalarda g’nin türevine yaklaşımı ne kadar iyi
türevlenebildiğini varsayın. y = ƒ(g(x)) grafiğinin x = 1’de yatay
dir? Yanıt için, aşağıdaki adımları izleyin.
bir teğeti varsa, g’nin grafiğinin x = 1’deki teğeti veya ƒ’nin
grafiğinin u = g(1)’deki teğeti hakkında bir şey söyleyebilir a. [–p, p] aralığında dg@dt’yi (tanımlı olduğunda) çizin.
miyiz? Yanıtınızı açıklayın. b. dƒ@dt’yi bulun.
104. u = g(x)’in x = –5’te, y = ƒ(u)’nun u = g(–5)’te türevlenebildik- c. dƒ@dt’yi çizin. dƒ@dt’nin dg@dt’ye en iyi ve en kötü
lerini ve (ƒ ° g)⬘ (–5)’in negatif olduğunu varsayın. g⬘(–5) ve yaklaşımlar nerededir? Trigonometrik polinomlarla yapılan
ƒ⬘(g(–5)) hakkında bir şey söylenebilir mi? yaklaşımlar ısı ve salınım teorilerinde önemlidirler, fakat bir
sonraki alıştırmada göreceğimiz gibi, bunlara fazla
T 105. sin 2x’in türevi y = 2 cos 2x fonksiyonunu –2 ⱕ x ⱕ 3.5
aralığında çizin. Aynı ekranda, h = 1.0, 0.5 ve 0.2 için güvenemeyiz.
112. (Alıştırma 111’in devamı) Alıştırma 111’de, bir g(t) testere dişi
sin 2sx + hd - sin 2x
y = fonksiyonuna [–p, p] aralığında yaklaşımda kullanılan bir ƒ(t)
h
trigonometrik polinomunun, testere dişi fonksiyonunun türevine
fonksiyonunu çizin. Negatif değerler de alarak başka h değer- benzeyen bir türevi olduğunu gördük. Ancak, bir trigonometrik
lerini de deneyin. h → 0 iken ne olduğunu görüyorsunuz? Bu s
s ⫽ g(t)
davranışı açıklayın.
p s ⫽ f(t)
2 2
T 106. cos (x )’nin türevi y = –2x sin (x ) fonksiyonunu –2 ⱕ x ⱕ 3 2
aralığında çizin. Aynı ekranda, h = 1.0, 0.7 ve 0.3 için
cos ssx + hd2 d - cos sx 2 d t
y = –p 0 p
h
fonksiyonunu çizin. Negatif değerler de alarak başka h değerlerini
de deneyin. h → 0 iken ne olduğunu görüyorsunuz? Bu davranışı fiEK‹L 3.34 Bir testere dişi fonksiyonunun
açıklayın. bir trigonometrik “polinom” yaklaşımı
(Alıştırma 111).
3.6 Kapal› Türev Alma 205
fonksiyon bir fonksiyonu, türevi o fonksiyonun türevine yakla-

şıklık göstermeyecek bir şekilde temsil edebilir. Örnek olarak,
Parametrize E¤riler
Şekil 3.35’teki s = k(t) basamak fonksiyonunu temsil etmek üzere 113–116 alıştırmalarında aşağıdaki adımları gerçekleştirmek için bir
BCS kullanın.
s = hstd = 1.2732 sin 2t + 0.4244 sin 6t + 0.25465 sin 10t
a. Verilen t değerleri aralığında eğriyi çizin
+ 0.18189 sin 14t + 0.14147 sin 18t
b. t0 noktasında dy@dx ve d2y@dx2’yi bulun.
“polinomu” kullanılmıştır. Ancak h’nin türevinin k’nin türeviyle c. Eğrinin, verilen t0 değerinin belirttiği noktasındaki teğeti için
ilişkisi yoktur. bir denklem bulun. Eğriyi ve teğeti birlikte bir grafikte çizin
a. [-p, p] . aralığında dk@dt’yi (tanımlı olduğunda) çizin. 1 3 1 2
113. x = t , y = t , 0 … t … 1, t0 = 1>2
b. dh@dt’yi bulun. 3 2
c. dh@dt’yi çizip dk@dt’ye yaklaşımının ne kadar kötü olduğuna 114. x = 2t 3 - 16t 2 + 25t + 5, y = t 2 + t - 3, 0 … t … 6,
bakın. Gördüklerinizi açıklayın. t0 = 3>2
115. x = t - cos t, y = 1 + sin t, -p … t … p, t0 = p>4
s
s ⫽ k(t) 116. x = e t cos t, y = e t sin t, 0 … t … p, t0 = p>2
s ⫽ h(t)
1
t
–p –p 0 p p
2 2
–1
fiEK‹L 3.35 Bir basamak fonksiyonunun bir

trigonometrik “polinom” yaklaşımı
(Alıştırma 112).
3.6 Kapal› Türev Alma

Şimdiye kadar ilgilendiğimiz fonksiyonların bir çoğu, y’yi x değişkeni cinsinden açıkça
ifade eden y = ƒ(x) şeklindeki bir denklemle tanımlanmıştı. Bu şekilde tanımlanan
fonksiyonların türevlerini almak için kurallar öğrendik. Bölüm 3.5’te ayrıca, bir eğri
y
x = x(t) ve y = y(x) denklemleriyle parametrik olarak tanımlandığında dy@dx türevinin
y1 ⫽ 兹25 x2 nasıl bulunacağını örendik. Üçüncü bir durum
x2 + y2 – 25 = 0 , y2 – x = 0 veya x3 + y3 – 9xy = 0
şeklinde denklemlerle karşılaştığımızda ortaya çıkar (bkz. Şekil 3.37 ve 3.38). bu denk-
lemler x ve y değişkenleri arasında kapalı bir bağıntı tanımlarlar. Bazı durumlarda böyle
x bir denklemden y’yi x’in açık bir fonksiyonu olarak (veya belki birkaç fonksiyon) çözebi-
–5 0 5
liriz. Bir F(x, y) = 0 denklemini bildiğimiz şekilde türevini alabilmek için y = ƒ(x) haline
sokamadığımızda, kapalı türev alma yöntemiyle dy@dx’i yine de bulabiliriz. Bu, denkle-
(3, –4) min her iki tarafının da x’e göre türevini almaktan ve sonra sonuç denklemi y⬘’ye göre
çözmekten ibarettir. Bu bölümde bu yöntem anlatılmakta ve bu yöntem kullanılarak kuv-
y2 –兹25 x2 Eğim ⫽ – xy ⫽ 3 vet kuralı, tüm rasyonel üsleri kapsayacak şekilde genişletilmektedir. Bu bölümdeki ör-
4
neklerde ve alıştırmalarda verilen denklemlerin, daima y’yi x’in türevlenebilir bir fonksi-
yonu olarak tanımladıkları kabul edilmektedir.
fiEK‹L 3.36 Çember iki fonksiyonun
grafiklerini birleştirir. y2 grafiği alt yarı
çemberdir ve (3, –4) noktasından geçer. Kapal› Olarak Tan›ml› Fonksiyonlar
Bir örnekle başlıyoruz
y y2 ⫽ x ÖRNEK 1 Kapal› Olarak Türev Alma

Eğim ⫽ 1 ⫽ 1 2
y = x ise dy@dx’i bulun.
2y1 2兹x y1 ⫽ 兹x
tanımlar, yani y1 = 1x ve y2 = - 1x (Şekil 3.37). İkisinin de x ⬎ 0 için türevlerinin

P(x, 兹x) Çözüm y2 = x denklemi x’in türevlenebilir ve aslında bulabileceğimiz iki fonksiyonunu
x nasıl alınacağını biliyoruz:

0
dy1 1 dy2 1
Q(x, 兹x) = and
ve = - .
dx 21x dx 21x
y2 兹x
Eğim = 1 = – 1 Ama sadece y2 = x denkleminin y’yi x ⬎ 0 için x’in bir veya daha fazla türevlenebilir
2y2 2兹x fonksiyonu olarak tanımladığını bildiğimizi varsayalım (açık olarak bilmesek de). Hala
dy@dx’i bulabilir miyiz?
fiEK‹L 3.37 y2 – x = 0, veya genelde Yanıt evettir. dy@dx’i bulmak için, y = ƒ(x)’e x’in türevlenebilir bir fonksiyonuymuş
yazıldığı şekliyle y2 = x denklemi x ⱖ 0 gibi davranarak, y2 = x denkleminin iki tarafının da x’e göre türevini alırız:
aralığında x’in türevlenebilir iki
Ay B =
fonksiyonunu tanımlar. Örnek 1’de, y2 = x y2 = x d 2
Zincir kuralı
dx
C ƒ A x B D 2 = 2ƒsxdƒ¿sxd = 2y dx .
denklemini y’ye göre çözmeden bu dy dy
2y = 1 d
fonksiyonların türevlerinin nasıl dx dx
alınacağını göstermektedir. dy verir.
1
= .
dx 2y
Bu tek formül, y1 = 1x ve y2 = - 1x: açık
y
çözümlerinin ikisi için de bulmuş
y f1(x) olduğumuz türevleri vermektedir:
5
(x0, y1)
2 A - 1x B
A dy1 1 1 dy2 1 1 1
= = and
ve = = = - .
dx 2y1 21x dx 2y2 21x
x3 y3 9xy 0
y f2(x)
(x0, y2) ÖRNEK 2 Bir Çemberin Bir Noktadaki E¤imi
x 2 2
0 x0 5 x + y = 25 çemberinin (3, –4) noktasındaki eğimini bulun.
nun, y1 = 225 - x 2 ve y2 = - 225 - x 2 fonksiyonlarının grafiklerinin birleşimidir

Çözüm Çember x’in tek bir fonksiyonunun grafiği değildir. İki türevlenebilir fonksiyo-
(Şekil 3.36). (3, –4) noktası y2’nin grafiğinde bulunmaktadır, dolayısıyla eğimi açıkça he-
(x0, y3) y f3(x) saplayarak bulabiliriz:
` `
dy2
2 225 - x
-2x -6 3
= - = - = .
3 3
fiEK‹L 3.38 x + y – 9xy = 0 eğrisi x’in tek dx x = 3 2 x=3
2225 - 9 4
bir fonksiyonunun grafiği değildir. Ancak, Ancak, verilen çember denkleminin x’e göre kapalı olarak türevini alırsak, problemi daha
eğri x’in fonksiyonlarının grafikleri olan kolay çözebiliriz:
A x B + dx A y 2 B = dx A 25 B
ayrı yaylara bölünebilir. Folyum olarak
adlandırılan bu özel eğrinin geçmişi d 2 d d
1638’de Descartes’e kadar uzanır. dx
dy
2x + 2y = 0
dx
dy x
= -y.
dx
s3, -4d noktasındaki eğim - y `

x 3 3
= - = . ’tür.
s3, -4d -4 4
Sadece x ekseninin altındaki noktalarda geçerli olan dy2@dx formülünün aksine,

dy@dx = – x@y formülünün çemberin eğiminin bulunduğu her yerde geçerli olduğuna dikkat
edin. Ayrıca, türevin sadece bağımsız değişken x’i değil, x ve y değişkenlerinin ikisini de
içerdiğine dikkat edin.
Kapalı olarak tanımlanmış başka fonksiyonların türevlerini hesaplamak için, Örnek 1
ve 2’deki gibi ilerleriz: y’ye x’in türevlenebilir kapalı bir fonksiyonu gibi davranır ve bilinen
kuralları uygulayarak tanımlayıcı denklemin iki tarafının da türevini alırız.
y
ÖRNEK 3 Kapal› Olarak Türev Alma
y2 ⫽ x2 sin xy 2 2
4 y = x + sin xy ise dy@dx’i bulun (Şekil 3.39).
2 Çözüm
y 2 = x 2 + sin xy
A y B = dx A x 2 B + dx A sin xy B
x İki tarafında x’e göre
–4 –2 0 2 4 d 2 d d
türevini alın…
dx
= 2x + scos xyd A xy B
–2 …y’ye x’in bir fonksiyonu
dy d
2y gibi davranın ve zincir
dx dx kuralını kullanın.
= 2x + scos xyd ay + x b
–4
dy dy
2y xy’ye bir çarpı gibi davranın
dx dx
fiEK‹L 3.39 Örnek 3’teki
- scos xyd ax b = 2x + scos xydy
y2 + x2 + sin xy’nin denklemi. dy dy
2y dy@dx li terimleri bir araya toplayın...
Örnek, kapalı olarak tanımlanmış bu eğri dx dx
üzerinde eğimlerin nasıl bulunacağını dy
göstermektedir. s2y - x cos xyd = 2x + y cos xy Á ve dy@dx’i ortak paranteze alın.
dx
dy 2x + y cos xy
= Bölerek dy@dx’i bulun..
dx 2y - x cos xy
dy@dx formülünün, kapalı olarak tanımlanmış eğrinin eğiminin tanımlı olduğu her yere
geçerli olduğuna dikkat edin. Ayrıca, türevin sadece bağımsız değişken x’i değil, x ve y
değişkenlerinin ikisini de içerdiğine tekrar dikkat edin.
Teğet
ışık ışını Kapal› Türev Alma
Merceğin
yüzey
1. y’ye x’in türevlenebilir bir fonksiyonu gibi davranarak, denklemin iki
Normal eğrisi tarafının da x’e göre türevini alın.
doğru A 2. dy/dx’li terimleri eşitliğin bir tarafında toplayın.
Giriş noktası
P 3. dy/dx’i çözün
B
Mercekler, Te¤etler ve Normal Do¤rular

Bir merceğe girerken ışığın nasıl yön değiştirdiğini tanımlayan yasada, önemli açılar
fiEK‹L 3.40 Bir ışık ışınının, merceğin ışığın merceğe giriş noktasında merceğin yüzeyine dik olan doğruyla yaptığı açılardır
yüzeyinden geçerken kırılmasını gösteren (Şekil 3.40’taki A ve B açıları). Bu doğruya giriş noktasında yüzeyin normali adı verilir.
mercek profili. Şekil 3.40’taki gibi bir merceğin yandan görünüşünde, normal, eğrinin ışığın giriş nok-
tasındaki teğetine dik olan doğrudur.
y
t
ÖRNEK 4 Descartes Folyumunun Te¤eti ve Normali
ğe
Te (2, 4) noktasının x3 + y3 – 9xy = 0 eğrisi üzerinde olduğunu gösterin. Sonra, eğrinin bu-
4 radaki teğetini ve normalini bulun (Şekil 3.41).
No oğru
x3 y3 D
rm
9 xy 0
al
Çözüm (2, 4) noktası eğrinin üzerindedir çünkü koordinatları eğrinin denklemini sağlar:
23 + 43 - 9s2ds4d = 8 + 64 - 72 = 0.
x Eğrinin (2, 4)’teki eğimini bulmak için, önce kapalı türev kullanarak dy@dx’in for-
0 2 mülünü buluruz:
x 3 + y 3 - 9xy = 0
A x B + dx A y 3 B - dx A 9xy B A0B
d 3 d d d İki tarafında x’e göre
= türevini alın…
fiEK‹L 3.41 Örnek 4, Descartes folyumunun dx dx
- 9 ax + y b
…xy’yi bir çarpım ve y’ye
(2, 4)’teki teğetinin ve normalinin dy dy dx
3x 2 + 3y 2 = 0 x’in bir fonksiyonu gibi
denklemlerinin nasıl bulunacağını dx dx dx davranın.
göstermektedir. dy
s3y 2 - 9xd + 3x 2 - 9y = 0
dx
dy
3sy 2 - 3xd = 9y - 3x 2
dx
dy 3y - x 2
= . dy>dx’i çözün.
dx y 2 - 3x
Sonra (x, y) = (2,4) noktasında türevi hesaplarız:
` `
dy 3y - x 2 3s4d - 22 8 4
= 2 = 2 = = .
dx s2, 4d y - 3x s2, 4d 4 - 3s2d 10 5
(2, 4) noktasındaki teğet, (2, 4) noktasından 4@5 eğimiyle geçen doğrudur:
5A
x - 2B
4
y = 4 +
4 12
y = x + .
5 5
Eğrinin (2, 4) noktasındaki normali ise burada teğete dik olan doğru, (2, 4) noktasından
–5@4 eğimiyle geçen doğrudur:
5
y = 4 - sx - 2d
4
5 13
y = - x + .
4 2
Kuadratik formül, y 2 - 2xy + 3x 2 = 0 şeklindeki ikinci derece bir denklemden y’yi

x cinsinden çözmemizi sağlar. Üçüncü dereceden bir denklemin üç kökünü veren,
kuadratik formül gibi bir formül vardır fakat çok daha karmaşıktır. Eğer bu formül
x3 + y3 = 9xy denkleminden y’yi x cinsinden çözmek için kullanılsaydı, denklem
tarafından tanımlanan üç fonksiyon
C 2 B4 C 2 B4
3x3 x6 x3 x6
y = ƒsxd = +
- - 27x 3 + 3 - - - 27x 3
ve
c-ƒsxd ; 2 -3 a 3 - - 27x 3 b d.
C 2 B4 C 2 B4
1 x3 x6 x3 x6
y = + - 27x 3 - 3 - -
2
olurdu. Örnek 4’te kapalı türev almak, dy@dx’i yukarıdaki formüllerden herhangi birinden
doğrudan doğruya hesaplamaktan çok daha kolaydır. Daha yüksek dereceden denklem-
lerin tanımladığı eğriler üzerinde eğim bulmak genellikle kapalı türev alma gerektirir.
Yüksek Mertebe Türevler

Kapalı türev alma daha yüksek mertebeden türevler almak için de kullanılabilir. Aşağıda
bir örnek verilmiştir.
ÖRNEK 5 Bir ‹kinci Mertebe Türevi Kapal› Olarak Bulmak

2x – 3y = 8 ise d2y@dx2’yi bulun.
3 2
Çözüm Başlangıç olarak, denklemin iki tarafının da x’e göre türevini alarak,
y⬘ = dy@dx’i buluruz:
A 2x 3 - 3y 2 B = dx s8d
d d
dx
y’ye x’in bir fonksiyonu
6x 2 - 6yy¿ = 0 gibi davranın.
x 2 - yy¿ = 0
x2 y≠≠00 y Z 0
y¿ = y , ywhen y⬘ ’yü çözün
Şimdi y⬙’nü bulmak için Bölüm Kuralını uygularız.
ay b =
d x2 2xy - x 2y¿ x2
= y - 2 # y¿
2x
y– =
dx y 2
y
Son olarak y⬙’nü x ve y cinsinden yazabilmek için y¿ = x 2>y’yi yerine yazarız.
y– = y - 2 a y b = y - 3 ,
2x x2 x2 2x x4
y ≠0 0y Z 0
ywhen
≠
y y
Türevlenebilir Fonksiyonlar›n Rasyonel Kuvvetleri
d n
x = nx n - 1
dx
kuvvet kuralının n bir tamsayı olduğunda geçerli olduğunu biliyoruz. Şimdi bunun her
rasyonel n sayısı için de doğru olduğunu göstereceğiz.
TEOREM 4 Rasyonel Üsler ‹çin Kuvvet Kural›

p@q bir rasyonel sayıysa, xp@q, x(p@q)–1’in tanım kümesinin her iç noktasında
türevlenebilir.
d p>q p
x = q x sp>qd - 1 .
dx
ÖRNEK 6 Rasyonel Üs Kural›n› Kullanmak
A x B = 12 x -1>2 =
d 1>2 1
(a) x ⬎ 0 için
dx 21x
A x B = 23 x -1>3
d 2>3
(b) x ≠ 0 için
dx
A x B = - 43 x -7>3
d -4>3
(c) x ≠ 0 için
dx
Teorem 4’ün ‹spat› p ve q, q ⬎ 0 olmak üzere iki tamsayı olsun ve y = 2x p =x p>q .

q
olduğunu varsayın. Bu durumda
yq = xp
olur. p ve q’nun ikisi de tamsayı olduğu için (ki tamsayılar için kuvvet kuralını
ispatlamıştık), denklemin iki tarafının da x’e göre kapalı türevini alabiliriz:
dy
qy q - 1 = px p - 1 .
dx
y ≠ 0 ise, denklemin iki tarafını da qyq – 1 ile bölüp, dy@dx’i bulabiliriz:
dy px p - 1
=
dx qy q - 1
p xp-1
= q # p>q q - 1 y = x p>q
sx d
p xp-1
= q # p - p>q
p p
q sq - 1d = p - q
x
p
= q # x s p - 1d - s p - p>qd Bir üs kuralı
p
= q # x s p>qd - 1,
böylece kural ispatlanır.
Kuvvet Kuralı’nın sıfırdan farklı herhangi bir reel üs için ispatlandığı Bölüm 7 de,
Teorem 4’ün ispatında kullanılan türevlenebilirlik varsayımını kaldırabileceğiz (Bkz.
Bölüm 7.3).
Teorem 4’ün sonucunu Zincir Kuralı ile birleştirince Kuvvet Zincir Kuralının u’nun
rasyonel kuvvetlerine bir genişlemesini elde ederiz: p@q bir rasyonel sayıysa ve u x’in
türevlenebilen bir fonksiyonu ise up@q x’in türevlenebilen bir fonksiyonudur ve
d p>q p du
u = q u s p>qd - 1 ,
dx dx
dir. ((p@q) ⬍ 1 için u ≠ 0 olması koşuluyla). Bu kısıtlama zorunludur, zira takip eden
örnekte de görüleceği gibi, 0 up@q’nun tanım kümesinde olabilir fakat u(p@q)–1’in tanım
kümesinde bulunmayabilir.
ÖRNEK 7 Rasyonel Kuvvet ve Zincir Kurallar›n› Kullanmak

[-1, 1]’de tanımlı fonksiyon
A 1 - x 2 B 1>4 = 41 A 1 - x 2 B -3>4(-2x)
$++%++&
d
(a) u = 1 - x 2 ile Kuvvet Zinciri Kuralı
dx
2 A 1 - x 2 B 3>4
-x
=
(+++)+++*
yalnız (–1,
derivative 1) deonly
defined tanımlı
on stürev
-1, 1d
d 1 d
(b) scos xd-1>5 = - scos xd-6>5 scos xd
dx 5 dx
1
= - scos xd-6>5 s -sin xd
5
1
= ssin xdscos xd-6>5
5
ALIfiTIRMALAR 3.6
33–36 alıştırmalarında dr>du’yı bulun.
Rasyonel Kuvvetlerin Türevleri
34. r - 2 2u =
3 2>3 4
1–10 alıştırmalarında dy@dx’i bulun. 33. u1>2 + r 1>2 = 1 u + u3>4
2 3
1. y = x 9>4 2. y = x -3>5
3. y = 2 4. y = 25x
1
3
2x
4 35. sin sr ud = 36. cos r + cot u = r u
2
5. y = 72x + 6 6. y = -22x - 1
7. y = s2x + 5d -1>2
8. y = s1 - 6xd2>3 ‹kinci Mertebe Türevler
9. y = xsx + 1d2 1>2
10. y = xsx 2 + 1d-1>2 37–42 alıştırmalarında, önce dy@dx’i, sonra da d2y@dx2’yi bulmak için
kapalı türev alın.
11. s = 2t 2 12. r = 2u-3

11–18 alıştırmalarındaki fonksiyonların ilk türevlerini bulun.
7 4 37. x 2 + y 2 = 1 38. x 2>3 + y 2>3 = 1
2 2
39. y = x + 2x 40. y 2 - 2x = 1 - 2y
13. y = sin [s2t + 5d-2>3] 14. z = cos [s1 - 6td2>3]
15. ƒsxd = 21 - 1x
41. 21y = x - y 42. xy + y 2 = 1
16. gsxd = 2s2x -1>2 + 1d-1>3
17. hsud = 2
3 43. x + y = 16 ise, (2, 2) noktasında d2y@dx2’nin değerini bulun.
3 3
1 + cos s2ud 18. ksud = ssin su + 5dd5>4
44. xy + y2 = 1 ise, (0, –1) noktasında d2y@dx2’nin değerini bulun.
Kapal› Türev Alma
19–32 alıştırmalarında dy@dx’i bulmak için kapalı türev alın. E¤imler, Te¤etler ve Normaller
2
19. x y + xy = 6 2 3 3
20. x + y = 18xy 45 ve 46 alıştırmalarında verilen noktalarda eğimi bulun.
2
21. 2xy + y = x + y 3
22. x - xy + y = 1 3 45. y2 + x2 = y4 – 2x (–2, 1) ve (–2, –1) de
2 2
23. x sx - yd = x - y 2 2
24. s3xy + 7d = 6y2 46. (x2 + y2)2 = (x – y)2 (1, 0) ve (1, –1) de
x - 1 x - y 47–56 alıştırmalarında verilen noktanın eğrinin üzerinde olduğunu
25. y 2 = 26. x 2 =
x + 1 x + y doğrulayın ve verilen noktada eğrinin (a) teğetini ve (b) normalini bu-
27. x = tan y 28. xy = cot sxyd lun.
29. x + tan sxyd = 0 30. x + sin y = xy 47. x 2 + xy - y 2 = 1, s2, 3d
31. y sin a y b = 1 - xy 32. y 2 cos a y b = 2x + 2y

1 1 48. x 2 + y 2 = 25, s3, -4d
49. x 2y 2 = 9, s -1, 3d
50. y 2 - 2x - 4y - 1 = 0, s -2, 1d 61. Şeytan eğrisi (Gabriel Cramer [Cramer Kuralının Crameri],
1750) y4 – 4y2 = x4 – 9x2 denklemiyle verilen şeytan eğrisinin be-
A 23, 2 B
2 2
s -1, 0d
52. x - 23xy + 2y = 5,
51. 6x + 3xy + 2y + 17y - 6 = 0,
2 2
lirtilen dört noktadaki eğimlerini bulun.
y
y4 4y2 x4 9x2
53. 2xy + p sin y = 2p, s1, p>2d
54. x sin 2y = y cos 2x, sp>4, p>2d
55. y = 2 sin spx - yd, s1, 0d 2
(–3, 2) (3, 2)
2 2
56. x cos y - sin y = 0, s0, pd
57. Paralel teğetler Paralel teğetler x2 + xy + y2 = 7 eğrisinin x-ek- x
senini kestiği iki noktayı bulun ve bu noktalardaki teğetlerin para- –3 3
lel olduklarını gösterin. Teğetlerin ortak eğimi nedir?
(–3, –2) (3, –2)
–2
58. Koordinat eksenlerine paralel teğetler x2 + xy + y2 = 7
eğrisinin teğetinin (a) x-eksenine paralel olduğu ve (b) y-eksenine
paralel olduğu noktaları bulun. İkinci durumda dy@dx tanımlı
değildir, fakat dx@dy tanımlıdır. Bu noktalarda dx@dy’nin değeri
nedir? 62. Descartes’in folyumu (Bkz. Şekil 3.38)
59. Sekiz eğrisi Aşağıda gösterilen iki noktada y4 = y2 – x2 eğrisinin a. x3 + y3 – 9xy = 0 denklemiyle verilen Descartes’in fol-
eğimini bulun. yumunun (4, 2) ve (2, 4) noktalarındaki eğimini bulun.
b. Folyumun orijinden başka hangi noktada yatay bir teğeti
y vardır?
1 兹3 , 兹3  c. Şekil 3.38’de gösterilen ve folyumun dikey bir teğetinin
 4 2  bulunduğu A noktasının koordinatlarını bulun.
Kapal› Olarak Tan›mlanan Parametrizasyonlar
兹3 , 1 
 4 2 63–66 alıştırmalarındaki denklemlerin x ve y’yi kapalı olarak,
x = ƒ(t), y = g(t) türevlenebilir fonksiyonları olarak tanımladıkla-
y4 y2 x2
x rını varsayarak, x = ƒ(t), y = g(t) eğrisinin verilen t değerindeki
0 eğimini bulun.
63. x 2 - 2tx + 2t 2 = 4, 2y 3 - 3t 2 = 4,
64. x = 25 - 1t, y st - 1d = 1t,
t = 2
t = 4
65. x + 2x 3>2 = t 2 + t, y2t + 1 + 2t1y = 4, t = 0
–1 66. x sin t + 2x = t, t sin t - 2t = y, t = p
Teori ve Örnekler
60. Diocles’in sarmaşık eğrisi (M.Ö. 200 civarında) Diocles’in 67. ƒ⬙(x) = x–1@3 ise, aşağıdakilerden hangisi doğru olabilir?
sarmaşık eğrisi olarak adlandırılan y2(2 – x) = x3 eğrisinin
(1, 1)’deki teğet ve normalinin denklemlerini bulun. 3 2>3 9 5>3
a. ƒsxd = x - 3 b. ƒsxd = x - 7
2 10
y
1 3
y2(2 x) x3 c. ƒ‡sxd = - x -4>3 d. ƒ¿sxd = x 2>3 + 6
3 2
68. y2 = x3 ve 2x2 + 3y2 = 5 eğrilerinin (1, ±1) noktalarının teğetlerinin
bir özellikleri var mıdır? Yanıtınızı açıklayın.
y
1 (1, 1)
y2 x3
2x2 3y2 5
x
0 1 (1, 1)
x
0
(1, –1)
3.7 ‹liflkili Oranlar› 213
69. Normalini kesme x2 + 2xy – 3y2 = 0 eğrisinin (1, 1) noktasındaki grafiklerini de ekleyin. x4 + 4y2 = 1 grafiğine bakarak türev
normali eğriyi başka hangi noktada keser? grafiklerinin genel davranışını tahmin edebilir miydiniz?
70. Bir doğruya paralel normal xy + 2x – y = 0 eğrisininin Türev grafiklerine bakarak x4 + 4y2 = 1 grafiğinin genel
2x + y = 0 doğrusuna paralel olan normallerini bulun. davranışını tahmin edebilir miydiniz? Yanıtınızı açıklayın.
71. Bir parabole normal x = y2 parabolündeki (a, 0) noktasından 76. a. (x – 2)2 + y2 = 4 ise, dy@dx’i iki yoldan bulun: (1) y’yi çözüp,
aşağıda verilen üç normali çizmek mümkünse, a’nın 1@2’den çıkan fonksiyonların x’e göre türevlerini alarak ve (2) kapalı
büyük olması gerektiğini gösterin. Normallerden biri x-eksenidir. türev alarak. İki durumda da aynı sonucu buluyor musunuz?
Diğer iki normalin dik olması için a ne olmalıdır? b. (x – 2)2 + y2 = 4 denkleminden y’yi çözün ve çıkan
fonksiyonları birlikte çizerek (x – 2)2 + y2 = 4 denkleminin
y tam bir grafiğini oluşturun. Şeklinize bu fonksiyonların
x y2 birinci türevlerinin grafiklerini de ekleyin. (x – 2)2 + y2 = 4
grafiğine bakarak türev grafiklerinin genel davranışını tahmin
edebilir miydiniz? Türev grafiklerine bakarak (x – 2)2 + y2 = 4
grafiğinin genel davranışını tahmin edebilir miydiniz?
x Yanıtınızı açıklayın.
0 (a, 0)
77–84 alıştırmalarındaki adımlar için bir BCS kullanın.
a. Denklemi BCS’nin kapalı çizim programıyla çizin. Verilen P
noktasının denklemi doğruladığını kontrol edin.
b. Kapalı türev almayı kullanarak dy@dx türevi için bir formül
bulun ve bunu verilen P noktasında hesaplayın.
72. Örnek 6(b) ve Örnek 7(a)’daki türevlerin tanım kümeleri üz- c. (b) şıkkında bulduğunuz eğimi kullanarak, eğrinin P’deki
erindeki kısıtlamaların altında yatan geometri nedir? teğetinin denklemini bulun. Kapalı eğriyi ve teğeti tek bir
grafikte çizin.
T 73 ve 74 alıştırmalarında hem (y’ye x’in bir fonksiyonuymuş gibi
davranarak) dy@dx’i hem de (x’e y’nin bir fonksiyonuymuş gibi davra- 77. x 3 - xy + y 3 = 7, Ps2, 1d
5 3 2 4
narak) dx@dy’yi bulun. dy@dx ve dx@dy arasında ne gibi bir ilişki var 78. x + y x + yx + y = 4, Ps1, 1d
gibidir? Bu iklişkiyi grafikler cinsinden geometrik olarak açıklayınız. 2 + x
79. y 2 + y = , Ps0, 1d
73. xy 3 + x 2y = 6 74. x 3 + y 2 = sin2 y 1 - x
B‹LG‹SAYAR ARAfiTIRMALARI 80. y 3 + cos xy = x 2, Ps1, 0d
81. x + tan a x b = 2, P a1, b

y p
75. a. x4 + 4y2 = 1 ise, dy@dx ’i iki yoldan bulun: (1) y’yi çözüp, 4
çıkan fonksiyonların türevlerini her zamanki gibi alarak ve (2)
P a , 0b
kapalı türev alarak. İki durumda da aynı sonucu buluyor p
82. xy 3 + tan (x + yd = 1,
musunuz? 4
b. x4 + 4y2 = 1 denkleminden y’yi çözün ve çıkan fonksiyonları 83. 2y 2 + sxyd1>3 = x 2 + 2, Ps1, 1d
birlikte çizerek x4 + 4y2 = 1 denkleminin tam bir grafiğini 84. x21 + 2y + y = x 2, P s1, 0d
oluşturun. Şeklinize bu fonksiyonların birinci türevlerinin
3.7 ‹liflkili Oranlar›
Bu bölümde, bazı değişkenlerin değişim oranlarının sorulduğu problemlere bakacağız.

Her durumda oran, değiştiği bilinen başka bir değişkenin (belki birkaç değişkenin)
değişim oranından hesaplanması gereken bir türevdir. Bunu bulmak için, ilgili değişken-
leri birbirine bağlayan bir denklem yazar ve aradığımız oranı bildiğimiz oranlara bağlayan
bir denklem elde etmek için türevini alırız. Değişimini ölçebildiğiniz bazı oranlardan ko-
layca elde edemediğiniz bir oran bulma problemine ilişkili oranlar problemi denir.
‹liflkili Oranlar Denklemleri

Küresel bir balon içine hava pompaladığımızı varsayın. Balonun hem hacmi ve hem de
yarıçapı zamanla artar. Belirli bir anda balonun hacmi V ve yarıçapı r ise
4 3
V = pr .
3
olur. Zincir Kuralını kullanarak, İlişkili oranlar denklemi bulmak için türev alırız:
dV dV dr dr
= = 4pr 2 .
dt dr dt dt
Dolayısıyla, verilen belirli bir zaman anında balonun yarıçapını ve hacmin dV@dt artış ora-
nını biliyorsak, son denklemden dr@dt’yi çözebilir ve verilen anda yarıçapın ne kadar hız-
lı arttığını bulabiliriz. Hacmin artış oranının doğrudan ölçümünün, yarıçapın artış oranının
doğrudan ölçümünden daha kolay olduğuna dikkat edin. İlişkili oranlar denklemi dr@dt’yi
dV@dt’den hesaplamamızı sağlar.
Aşağıdaki örnekte gösterildiği gibi, çoğu zaman, bir ilişkili oranlar problemindeki de-
ğişkenleri ilişkilendirmenin anahtarı, değişkenler arasındaki geometrik ilişkileri gösteren
bir şekil çizmektir.
r ÖRNEK 1 Bir Tanktan D›flar› S›v› Pompalamak

Dikey bir depolama tankının içindeki sıvı seviyesi, sıvıyı 3000 L@dak hızla pompalarsak
ne hızla düşecektir?
dh ?

dt
Çözüm Bir kısmı dolu dik bir silindir tank çizer ve yarıçapını r, sıvının yüksekliğini ise h
h ile belirtiriz (Şekil 3.42). Sıvının hacmini ise V ile gösteririz.
Zaman geçtikçe, yarıçap sabit kalır, fakat V ve h değişir. V ve h’yı zamanın
türevlenebilir fonksiyonları olarak kabul eder ve zamanı t ile gösteririz. Bize
Sıvıyı dışarı 3000 L/dak hızla
dV –3000 L/dak
dV pompalarız. Oran negatiftir, çünkü
dt = -3000.
dt hacim azalmaktadır.
fiEK‹L 3.42 Bir silindirik tank içindeki sıvı olduğu verilmiştir ve bulmamız istenen
hacminin değişim oranı, tank içindeki sıvı
seviyesinin değişim oranına bağlıdır dh Sıvı seviyesi ne hızla düşecektir?
.
(Örnek 1). dt
dir. dh@dt’yi bulmak için önce h’yi V’ye bağlayan bir denklem yazarız. Denklem V, r ve h
için seçilen birimlere bağlıdır. V litre ve r ile h metre ise, silindirin hacmi için uygun denklem
V = 1000pr 2h
olacaktır, çünkü bir metreküpte 1000 litre bulunur.
V ve h t’nin türevlenebilir fonksiyonları oldukları için, V = 1000pr 2h denkleminin
iki tarafının da t’ye göre türevini alarak, dh@dt’yi dV@dt ile ilişkilendiren bir denklem bula-
biliriz:
dV dh
= 1000pr 2 . r bir sabittir.
dt dt
Bilinen dV@dt = –3000 değerini yerine koyar ve dh@dt’yi çözeriz:
dh -3000 3
= = - 2.
dt 1000pr 2 pr
Sıvı seviyesi 3@(pr2) m@dak. hızla düşecektir.

dh@dt = –3@pr2 denklemi sıvı seviyesinin düşüş oranının tankın yarıçapına nasıl bağlı
olduğunu göstermektedir. r küçükse, dh@dt büyük olacaktır; r büyükse, dh@dt küçük olur.
dh 3
r = 1 m: –— = – — < –0.95 m@dak = –95 m@dak
dt p
dh 3
r = 10 m: –— = – ——– < –0.0095 m@dak = –0.95 m@dak
dt 100p
‹liflkili Oranlar Problemlerini Çözme Stratejisi

1. Bir resim çizin ve değişkenlerle sabitleri isimlendirin. t’yi zaman için kul-
lanın. Bütün değişkenlerin zamanın fonksiyonu olduklarını varsayın.
2. Sayısal bilgileri yazın (seçtiğiniz sembolleri kullanarak).
3. Neyi bulmak istediğinizi yazın (genellikle bir türev olarak ifade edilen bir
orandır).
4. Değişkenleri birbirine bağlayan bir denklem yazın. Bilmek istediğiniz oranı
bildiğiniz oranlarla birleştirecek tek bir denklem yazmak için iki veya daha
fazla denklemi birleştirmeniz gerekebilir.
5. t’ye göre türev alın. Bilmek istediğiniz oranı değerini bildiğiniz oran ve
değişkenler cinsinden ifade edin.
6. Hesaplayın. Bilinen değerleri kullanarak bilinmeyen oranı bulun.
ÖRNEK 2 Yükselen Bir Balon

Yerden yukarı doğru yükselen bir sıcak hava balonu kalkış noktasından 500 ft uzaktaki bir
Balon
tarayıcı ile izlenmektedir. Tarayıcının balonla yaptığı açı p@4 olduğu anda, açı 0.14
u p/4 iken rad@dak. hızıyla artmaktadır. Balon o anda ne hızla yükselmektedir?
du
0.14 rad/dak
dt Çözüm Soruyu altı adımda yanıtlarız.
u p/4 iken
y dy 1. Bir resim çizin ve sabitlerle değişkenleri isimlendirin (Şekil 3.43). Resimdeki
? değişkenler
dt
u u = tarayıcının yer ile yaptığı açı (radyan),
Tarayıcı
500 ft y = balonun feet olarak yüksekliği
dir. t zamanı temsil eder ve u ile y’nin t’nin türevlenebilir fonksiyonları olduğunu varsa-
fiEK‹L 3.43 Balon yüksekliğinin değişim
yarız.
oranı telemetrenin yer ile yaptığı açının
Resimdeki tek sabit tarayıcının kalkış noktasına olan uzaklığıdır (500 ft). Buna özel
değişim oranına bağlıdır (Örnek 2).
bir sembol atamanın gereği yoktur.
2. Diğer sayısal bilgileri yazın.
π du p
θ= iken rad@dak.
= 0.14 rad>min when u =
4 dt 4
3. Neyi bulmamız gerektiğini yazın. u = p@4 iken dy@dt’yi istiyoruz.
4. y ve u değişkenlerini ilişkilendiren bir denklem yazın..

y
= tan u veya
or y = 500 tan u
500
5. Zincir kuralını kullanarak t’ye göre türev alın. Sonuç (aradığımız) dy@dt’nin
(bildiğimiz) du@dt ile ilişkisinin nasıl olduğunu gösterir.
dy du
–— = 500 (sn2u) —
dt dt
6. u = p@4 ve du@dt = 0.14 değerlerini yerine koyup dy@dt’yi bulun.
= 500 A 22 B 2s0.14d = 140 = 22

dy p
sec
sn
dt 4
Söz konusu anda, balon 140 ft@dak hızıyla yükselmektedir.

y
ÖRNEK 3 Otoyolda Takip
x ⫽ 0.8, y ⫽ 0.6
iken durum Kuzeyden dik açılı bir kesişime yaklaşan bir polis ekibi fazla hız yaparak köşeyi dönen ve
doğuya doğru giden bir arabayı izlemektedir. Ekip kesişimin 0.6 mil kuzeyinde ve araba
y ds
⫽ 20 0.8 mil doğusundayken, polis radarla kendileri ile araba arasındaki mesafenin 20 mil@saat
dy dt
⫽ –60 ile artmakta olduğunu tespit eder. Ekip ölçüm anında 60 mil@saat ile ilerliyorsa, arabanın
dt
x hızı nedir?
0 x
dx
⫽?
dt
Çözüm Pozitif x-eksenini doğuya giden otoyol ve pozitif y eksenini de güneye giden
otoyol olarak seçip, koordinat düzleminde arabayı ve ekibi çizeriz (Şekil 3.44). t’yi za-
fiEK‹L 3.44 Arabanın hızı, polis ekibinin
manı belirtmesi için seçer ve
hızına ve aralarındaki uzaklığın değişim
oranına bağlıdır ( Örnek 3). x = t zamanında arabanın konumu,
y = t zamanında ekibin konumu,
s = t zamanında ekip ile araba arasındaki mesafe
olarak tanımlarız. x, y ve s’nin t’nin türevlenebilir fonksiyonları olduklarını varsayarız.

dy ds
x = 0.8 mi,
mil, y = 0.6 mil,
mi, = -60 mil/saat
mph, = 20 mil/saat
mph.
dt dt
iken dx@dt’yi bulmak istiyoruz (dy@dt negatiftir, çünkü y azalmaktadır).

s2 = x2 + y2
Uzaklık denkleminin türevini alırız (s = 2x 2 + y 2 denklemi de kullanılabilirdi).
ds dx dy
2s = 2x + 2y
dt dt dt
= s ax + y b
ds 1 dx dy
dt dt dt
ax + y b.
dy
2x + y
1 dx
=
2 2 dt dt
elde ederiz.
Son olarak, x = 0.8, y = 0.6, dy@dt = –60, ds@dt = 20 değerlerini kullanın ve dx@dt’yi bulun.
a0.8 + A 0.6 B A -60 B b

2s0.8d + s0.6d
1 dx
20 =
2 2 dt
dx 202s0.8d2 + s0.6d2 + s0.6ds60d

= = 70
dt 0.8
Söz konusu anda, arabanın hızı 70 mil@saat’tir.
dV
9 ft3/dak
ÖRNEK 4 Konik Bir Tank› Doldurmak
dt
Konik bir tanka 9 ft3@dak hızla su akmaktadır. Tankın ucu yere doğru bakmaktadır ve yük-
5 ft sekliği 10 ft ve taban yarıçapı 5 ft’tir. Su derinliği 6 ft olduğunda, su seviyesi ne hızla art-
maktadır?
x
Çözüm Şekil 3.45 te kısmen dolu bir konik tank görülmektedir. Problemdeki değişkenler
y 6 ft iken V = t (dakika) zamanında tanktaki suyun hacmi (ft3)
dy 10 ft
? x = t zamanında suyun yüzeyinin yarıçapı (ft)
dt
y
y = t zamanında tanktaki suyun yüksekliği (ft)
olarak verilmiştir. V, x ve y’nin t’nin türevlenebilir fonksiyonları olduklarını varsayarız.
Sabitler tankın boyutlarıdır.
= 9 ft3>min.
fiEK‹L 3.45 Konik tankın geometrisi ve ve dV
y = 6 ft and dak.
suyun tankı doldurma oranı, su seviyesinin
dt
ne hızda yükseldiğini belirler ( Örnek 4).
iken dy@dt sorulmaktadır.
Su, hacmi
1
V = px 2y.
3
olan bir koni şeklindedir.
Bu denklemde V ve y’nin yanısıra x de bulunmaktadır. Söz konusu anda x ve dx@dt
hakkında bir bilgi verilmediği için, x’i ortadan kaldırmamız gerekir. Benzer üçgenleri kul-
lanarak (Şekil 3.45) x’i y cinsinden yazabiliriz:
x 5 y
y = 10 veya or x = .
2
Dolayısıyla,
pa b y =
1 y 2 p 3
V = y
3 2 12
ve
dV p # 2 dy p dy
= 3y = y2 .
dt 12 dt 4 dt
türevini buluruz.
Son olarak, dy@dt’yi bulmak için y = 6 ve dV@dt = 9 değerlerini kullanın.
A 6B2
p dy
9 =
4 dt
dy 1
= p L 0.32
dt
Söz konusu anda, su seviyesi yaklaşık olarak 0.32 ft@dak. gibi bir hızla artmaktadır.
ALIfiTIRMALAR 3.7
1. Alan Bir dairenin yarıçapı r ve alanı A = pr 2’nin t’nin b. Ne x ne de y sabit değilse, ds@dt, dx@dt ve dy@dt’ye nasıl
türevlenebilir fonksiyonları olduğunu varsayın. dA@dt’yi dr@dt’ye bağlıdır?
bağlayan bir denklem yazın. c. s sabitse, dx@dt, dy@dt’ye nasıl bağlıdır?
2. Yüzey Alanı Bir kürenin yarıçapı r ve yüzey alanı 8. Köşegenler x, y ve z dikdörtgen bir kutunun kenar
S = 4pr 2’nin t’nin türevlenebilir fonksiyonları olduğunu
2x 2 + y 2 + z 2 .’dir.
uzunluklarıysa, kutunun köşegenlerinin uzunlukları
varsayın. dS>dt’yi dr>dt’ye bağlayan bir denklem yazın.
3. Hacim Dik bir silindirin yarıçapı r ve yüksekliği h silindirin a. x, y ve z’nin t’nin türevlenebilir fonksiyonları olduklarını
hacmi V’ye V = pr 2h . formülüyle bağlıdır. varsayarak, ds@dt, dx@dt, dy@dt ve dz@dt’ye nasıl bağlıdır?
a. r sabitse, dV@dt dh@dt’ye nasıl bağlıdır? b. x sabitse, ds@dt, dy@dt ve dz@dt’ye nasıl bağlıdır?
b. h sabitse, dV@dt dr@dt’ye nasıl bağlıdır? c. s sabitse, dx@dt, dy@dt ve dz@dt arasındaki ilişki nedir??
c. Ne h ne de r sabit değilse, dV@dt dr@dt ve dh@dt’ye nasıl 9. Alan Kenar uzunlukları, aralarındaki u açısı ile a ve b olan bir
bağlıdır? üçgenin alanı şu şekilde verilir:
4. Hacim Dik bir koninin yarıçapı r ve yüksekliği h koninin hacmi
V ’ye V = (1@3)pr2h formülüyle bağlıdır. 1
A = ab sin u .
2
a. r sabitse, dV@dt dh@dt’ye nasıl bağlıdır?
b. h sabitse, dV@dt dr@dt’ye nasıl bağlıdır? a. a ve b sabitse, dA>dt du>dt’ye nasıl bağlıdır?
c. Ne h ne de r sabit değilse, dV@dt dr@dt ve dh@dt’ye nasıl b. Sadece b sabitse, dA>dt du>dt ve da>dt ’ye nasıl bağlıdır?
bağlıdır? c. e, a, b, ve u’nın hiçbiri sabit değilse u sabit değilse, dA@dt
5. Gerilim değiştirme Şekildeki gibi bir eletrik devresinin V geri- du@dt, da@dt ve db@dt’ye nasıl bağlıdır?
limi (volt), I akımı (amper) ve R direnci (ohm) arasındaki ilişki 10. Bir tabağı ısıtmak Dairesel bir metal tabak bir fırında
V = IR denklemi ile verilmektedir. I 1@3 Amper@sn hızıyla azalır- ısıtıldığında, yarıçapı 0.01 cm@dak. hızıyla artmaktadır. Yarıçap
ken, V’nin 1 V@sn hızıyla arttığını varsayın. t saniye olarak zama- 50 cm olduğunda, tabağın alanı hangi oranda artar?
nı göstersin.
11. Bir dikdörtgenin boyutlarını değiştirmek Bir dikdörtgenin
V
uzunluğu l 2 cm@sn hızla azalırken, genişliği w 2 cm@sn hızla art-
maktadır. l = 12 cm ve w = 5 cm iken, dikdörtgenin (a) alanının,
(b)çevresinin ve (c) köşegenlerinin uzunluklarının değişim oran-
I larını bulun. Hangi büyüklükler artmakta, hangileri azalmaktadır?
12. Dikdörtgen bir kutunun boyutlarını değiştirme Kapalı bir
R dikdörtgen kutunun kenar uzunlukları x, y ve z’nin aşağıdaki şek-
ilde değiştiklerini varsayın.
a. dV@dt’nin değeri nedir?
dx dy dz
b. dI@dt’nin değeri nedir? = 1m@sn
m>sec, = -2 m@sn
m>sec, = 1m@sn .
m>sec
dt dt dt
c. dR@dt’nin dV@dt ve dI@dt ile ilişkisi nedir?
ve (c) s = 2x 2 + y 2 + z 2 köşegen uzunluklarının hangi oranda

d. V = 12 V ve I = 2 Amper iken R’nin değişim oranını bulun. R x = 4, y = 3 ve z =2 iken, kutunun (a) hacminin, (b) yüzey alanının
artar mı, azalır mı?
değiştiklerini bulun.
6. Elektrik gücü Bir elektrik devresinin gücü P (watt) devrenin
direnci R’ye (ohm) ve akımı I’ya (amper) P = RI2 denklemi ile 13. Kayan bir merdiven 13-ft uzunluğunda bir merdiven, tabanı
bağlıdır. kaymaya başladığında bir eve dayanmaktadır. Taban evden 12 ft
a. Ne P R ve I’nın hiçbiri sabit değlise, dP@dt ne de I sabit uzaklığa geldiğinde, taban 5 ft@sn hızla kaymaktadır.
değilse, dP@dt, dR@dt ve dI@dt arasındaki ilişki nedir? a. O anda merdivenin üst tarafı ne hızla kaymaktadır?
b. P sabitse, dR@dt dI@dt’ye nasıl bağlıdır? b. Yer, duvar ve merdivenin oluşturduğu üçgenin alanı aynı anda
ne oranda değişir?
s = 2x 2 + y 2 de xy düzleminde (x, 0) ve (0, y) noktaları
7. Uzaklık x ve y t’nin türevlenebilir fonksiyonları ve
c. Merdivenle yer arasındaki u açısı aynı anda ne oranda değişir?
arasındaki uzaklık olsun.
a. y sabitse, ds@dt dx@dt’ye nasıl bağlıdır?
y a. Suyun derinliği 8 m iken, su seviyesi hangi oranda de-

ğişmektedir?
b. Suyun derinliği y m ise, su yüzeyinin yarıçapı r nedir?
y(t)
c. Suyun derinliği 8 m iken, r yarıçapı ne oranda değişir?
13-ft uzunluğunda 20. Büyüyen bir yağmur damlası Bir sis damlasının mükemmel
merdiven bir küre olduğunu ve sıkışmayla damlanın yüzeyiyle orantılı bir
hızla nem topladığını varsayın. Bu koşullar altında damlanın
u yarıçapının sabit bir oranla arttığını gösterin.
x
0 x(t) 21. Şişen bir balonun yarıçapı Küresel bir balon 100p ft3@dak.
hızla helyumla doldurulmaktadır. Yarıçap 5 ft olduğunda, balonun
14. Ticari hava trafiği İki ticari uçak yerden 40.000 ft yukarıda dik yarıçapı ne hızla artmaktadır? Yüzey alanı ne hızla artmaktadır?
bir açıyla kesişen düz rotalar izlemektedirler. A uçağı kesişim
22. Bir sandalı çekmek Bir sandal, iskelede bulunan ve sandaldan
noktasına 442 notluk (bir saatte deniz mili, bir deniz mili 2000
6 ft yukarıdaki bir makaraya bağlı bir iple çekilmektedir. İp
yarddır) bir hızla yaklaşmaktadır. B uçağı ise kesişim noktasına
2 ft@sn hızla çekilmektedir.
doğru 481 notla uçmaktadır. A kesişim noktasına 5 hava mili, B
ise 12 deniz mili uzaktayken iki uçak arasındaki uzaklık hangi a. İpin uzunluğu 10 ft iken kayık hangi hızla iskeleye
hızla değişir? yaklaşmaktadır?
15. Uçurtma uçurmak Bir kız 300 ft yükseklikte bir uçurtma uçur- b. u açısı ne oranda değişmektedir (şekle bakın)?
makta ve rüzgar uçurtmayı kızdan yatay olarak 25 ft@sn hızla uza-
İskelenin kenarındaki
klaştırmaktadır. Uçurtma kızdan 500 ft uzaktayken, kız uçurtmanın halka
ipini hangi hızla bırakmalıdır?
16. Bir silindirin çapını değiştirmek Lincoln Otomotiv’deki
tamirciler yeni bir pistona uyması için 6 inç derinliğinde bir
6'
silindirin çapını değiştirmek istiyorlar. Kullandıkları makine her 3
dakikada bir silindirin yarıçapını bir inçin binde biri kadar
arttırmaktadır. Silndirin çapı 3.800 inç olduğunda hacmi ne
oranda artar?
17. Büyüyen bir kum torbası Konik bir tepenin üzerine kayan bir 23. Bir balon ve bir bisiklet Bir balon düz bir yolun üzerinde dik
kemerden 10 m3@dak. hızla kum düşmektedir. Tepenin yüksekliği olarak 1 ft@sn sabit hızla yükselmektedir. Balon yerden tam 65 ft
her zaman taban yarıçapının sekizde üçüdür. Tepe 4 metreye yüksekteyken, altından 17 ft@sn sabit hızla bir bisiklet geçmekte-
ulaştığında (a) yükseklik, (b) yarıçap hangi hızla değişmektedir? dir. Bisikletle balon arasındaki mesafesi 3 sn sonra ne hızla artar?
18. Konik bir depoyu boşaltmak Taban yarıçapı 45 m ve yük- y
sekliği 6 m olan, ucu aşağı bakan bir konik depodan su 50 m3@dak
hızla dışarı akmaktadır.
a. Su 5 m derinliğindeyken, su seviyesi hangi hızla (dakikada
santimetre) düşmektedir?
b. Suyun yüzeyinin yarıçapı ne hızla değişmektedir? Cevabınızı y(t)
cm@dak. olarak verin.
19. Yarım küre şeklinde bir depoyu boşaltmak Yan kesidi aşağıda
gösterilen, 13 m yarıçapında yarım küre şeklinde bir depodan
6m3@dak hızla su akmaktadır. Yarıçapı R olan yarım küre şeklin-
deki bir depoda bulunan suyun derinliği y iken hacmi s(t)
V = sp>3dy 2s3R - yd dir. Aşağıdaki soruları cevaplayın.
Kürenin merkezi
13
Su seviyesi x
r 0 x(t)
y
24. Kahve yapmak Koni şeklinde bir filitreden silindirik bir çay- 26. Maliyet, kazanç ve kâr Bir şirket x adet malı c(x) dolar
danlığa 10 inç3@dak. hızla kahve damlamaktadır. maliyet, r(x) dolar satış kazancı ve p(x) = r(x) – c(x) dolar kâr
a. Konideki kahve 5 inç yüksekliğindeyken çaydanlıktaki kahve marjıyla üretebilmektedir (her şey binle çarpılacak). Aşağıdaki x
seviyesi ne hızla yükselir? ve dx@dt değerleri için, dc@dt, dr@dt ve dp@dt’yi bulun.
b. Konideki kahve seviyesi ne hızda azalır? a. x = 2 ise r(x) = 9x, c(x) = x3 – 6x2 + 15x ve dx@dt = 0.1
b. x = 1.5 ise, r(x) = 70x, c(x) = x3 – 6x2 + 45@x ve dx@dt = 0.05
27. Bir parabol üzerinde ilerlemek Bir parçacık, birinci dörtte bir
6" bölgede y = x2 parabolü üzerinde, x-koordinatı (metre) 10 m@sn
sabit hızla artacak şekilde ilerlemektedir. x = 3 m iken, parçacığı
28. Başka bir parabol üzerine ilerlemek Bir parçacık y = 1-x

orijine bağlayan doğrunun eğim açısı u ne hızla değişir?
6" parabolü üzerinde x koordinatı (metre) 8 m@sn hızla azalacak şek-

Bu seviye ilde sağdan sola doğru ilerlemektedir. x = –4 ise, parçacığı orijine
ne hızda bağlayan eğim açısı u nasıl değişir?
düşer?
29. Düzlemde hareket Metrik xy düzlemindeki bir parçacığın koor-
dinatları, dx@dt = –1 m@sn ve dy@dt = –5 m@sn ile, zamanın
türevlenebilir fonksiyonlarıdır. Parçacık (5, 12) noktasından
geçerken orijinden uzaklığı nasıl değişir?
30. Hareket eden bir gölge 6 ft boyunda bir adam yerden 16 ft
Bu seviye yüksekte olan bir sokak lambasına doğru 5 ft@sn hızla yürümekte-
ne hızda dir. Gölgesinin ucu hangi hızda ilerler? Adam ışıktan 10 ft uzak-
yükselir? tayken gölgesinin boyu ne hızla değişir?
6" 31. Başka bir hareket eden gölge 50 ft yüksekliğinde bir direğin
tepesinden bir ışık parlamaktadır. 30 ft uzaklıktaki bir noktadan,
ışıkla aynı yüksekten aşağı bir top bırakılır (şekle bakınız). 1@2 sn
25. Kan pompalanması 1860’ların sonunda, Würtzberg, Al- sonra topun yerdeki gölgesi ne hızla ilerler? (Topun t saniyede
manya’daki Tıp Fakültesinde bir fizyoloji profesörü olan Adolf s = 16t2 gibi bir mesafe düştüğünü varsayın.)
Fick, günümüzde de kalbin dakikada ne kadar kan pompaladığını
ölçmek için kullanılan bir yöntem geliştirmiştir. Bu cümleyi Işık
okurken kalbiniz ortalama dakikada 7 litre kan pompalamaktadır. t = 0 anında top
Dinlenirken ise kan pompalanması ortalama 6 L@dak. dir.
Eğitimli bir maraton koşucusuysanız, koşarken kalbinizin kan
1/2 s sonra
pompalaması dakikada 30 litreye kadar çıkacaktır.
50-ft
Kalbinizin kan pompalayış oranı
direk
Q
y = ,
D
Gölge
gibi bir formülle verilir. Burada Q dakikada soluduğunuz CO2 x
0 30 x(t)
miktarının mililitre sayısı, D ise kalbin ciğerlere pompaladığı
ÖLÇEKLİ DEĞİL
kandaki CO2 konsantrasyonu ile ciğerlerden geri dönen kandaki
CO2 konsantrasyonu (ml@l) arasındaki farktır. Q = 233 ml@dak. ve 32. Videoya kaydetmek Pistten 132 ft uzaktaki bir tribünden, 180
D = 97 – 56 = 41 ml@L iken, mil@sa (264 ft@sn) hızla ilerleyen bir arabayı izleyerek yarışı
videoya aldığınızı varsayın. Araba tam önünüzden geçerken kam-
y = 233 ml/dak. ≈ 5.68 L/dak. era açınız u hangi hızla değişir? Ya yarım saniye sonra?
41 ml/L
çoğu kişinin sahip olduğu taban (dinlenme sırasındaki) oranı
6 L@dak’ya çok yakındır. (Veriler: J. Kenneth Herd, M.D., Quillan
Tıp Fakültesi, East Tennessee State University.)
Q = 233 ve D = 41 iken, D’nin dakikada 2 birim hızla a-
zaldığını, fakat Q’nun sabit kaldığını bildiğimizi varsayalım. Kan
pompalama oranına ne olur?
Kamera 36. Yürüyüşçüler A ve B dik açıyla birleşen düz sokaklarda

yürümektedir. A köşeye 2 m@sn hızla yaklaşırkan, B köşeden 1
m@sn hızla uzaklaşmaktadır. A köşeden 10, B ise 20 m uzak-
u tayken u açısı hangi hızla değişir? Cevabınızı derece bölü saniye
olarak ifade edin.
132' A
u
Araba O B
33. Bir buz tabakasını eritmek 8 inç çaplı küresel bir demir top
her yerinde aynı kalınlıkta bir buz tabakasıyla kaplıdır. Buz 10 37. Beyzbol oyuncuları Bir Beyzbol alanı bir kenarı 90 ft olan bir
inç3@dak hızla eriyorsa, buzun kalınlığı 2 inç iken kalınlık ne karedir. Bir oyuncu birinci köşeden ikinci köşeye 16 ft@sn hızla
hızla azalır? Buzun dış yüzey alanı hangi hızla azalır? koşmaktadır.
34. Otoyol devriyesi Bir otoyol devriye uçağı düz bir yolun 3 mil yu- a. Oyuncu birinci köşeden 30 ft uzaktayken, oyuncunun üçüncü
karısında 120 mil@sa hızla uçmaktadır. Pilot gelen bir araba görür köşeye olan uzaklığı ne hızla değişmektedir?
ve radarla arabayla uçak arasındaki mesafe 5 mil iken, bu mesafe- b. Aynı anda u1 ve u2 açıları (şekle bakın) hangi hızla değişir?
nin 160 mil@saat hızla azaldığını belirler. Arabanın otoyoldaki hızı- c. Oyuncu ikinci köşeden 15 ft@sn hızla geçer. Oyuncu köşeye
nı bulun. ayak bastığında, u1 ve u2 açıları nasıl değişir?
35. Bir binanın gölgesi Güneşin doğrudan binanın üzerinden
geçeceği bir günün sabahında, 80 ft yüksekliğinde bir binanın
İkinci köşe
gölgesi 60 ft uzunluğundadır. Söz konusu anda, güneşin yerle
yaptığı u açısı 0.27°@dak hızla artmaktadır. Gölgenin kısalma hızı
nedir? (Radyan kullanmayı unutmayın. Cevabınızı inç bölü 90' u1 Oyuncu
dakika olarak verin.) u2
Üçüncü 30' Birinci
köşe köşe
Ev
38. Gemiler İki gemi birbirleriyle 120° açı yapacak şekilde bir O
80' noktasından uzaklaşmaktadırlar. A gemisi 14 not (deniz mili bölü
saat, bir deniz mili 2000 yarddır) hızla, B gemisi ise 21 not hızla
ilerlemektedir. OA = 5 ve OB = 3 deniz mili iken gemiler birbir-
u
lerinden ne hızla uzaklaşmaktadır?
3.8 Lineerizasyon ve Diferansiyeller
Bazen karmaşık fonksiyonlara, özel uygulamalar için istediğimiz hassaslığı veren ve

çalışılması daha kolay olan fonksiyonlarla yaklaşımda bulunuruz. Bu bölümde tartışılan
yaklaşım fonksiyonlarına lineerizasyonlar denir ve teğet doğrularını temel alırlar. Poli-
nomlar gibi, başka yaklaşım fonksiyonları Bölüm 11 de tartışılacaktır.
Diferansiyeller adı verilen yeni dx ve dy değişkenlerini tanıtacak ve bunları, türevin

dy@dx Leibniz gösterimine gerçek bir oran anlamı verecek şekilde tanımlayacağız. dy’yi
ölçümlerdeki hatayı ve bir fonksiyonun değişikliklere karşı duyarlılığı ölçmekte kul-
lanacağız. Bu fikirlerin uygulamaları Zincir Kuralını tam ispatını sağlayacaktır (Bölüm
3.5).
Lineerizasyon
Şekil 3.46’da göreceğiniz gibi, y = x2 eğrisinin teğeti değme noktası civarında eğriye ya-
kın bulunur. İki tarafta da kısa bir aralıkta, teğet doğrusu üzerindeki y değerleri eğri üze-
rindeki y değerlerinin oldukça iyi bir yaklaşımını verir. Bu olayı, her iki grafik üzerinde
değme noktasına yakından bakarak veya değme noktasının x-koordinatı yakınlarında ƒ(x)
ile teğeti arasındaki değer farkları tablosuna bakarak görebiliriz. Yerel olarak her türevle-
nebilir eğri bir doğru gibi davranır.
4 2
y = x2 y = x2
y = 2x – 1
y = 2x – 1 (1, 1)
(1, 1)
–1 3 0 2
0 0
(1, 1) de y = x2 ve teğeti y = 2x – 1. (1, 1)’in çok yakınında teğet ve eğri
1.2 1.003
y = x2 y = x2
y = 2x – 1
(1, 1) (1, 1)
y = 2x – 1
0.8 1.2 0.997 1.003
0.8 0.997
Teğet ve eğri gösterilen x-aralığının Teğet ve eğri hala yakın. Bilgisayar ekranı
tamamında çok yakındır bu x-aralığı üzerinde teğeti eğriden ayırt
edemiyor.
fiEK‹L 3.46 Bir fonksiyonun türevlenebilir olduğu bir noktadaki grafiğini büyüttükçe
grafik düzleşir ve teğetine benzerliği artar.
y y ⫽ f (x)
Eğim ⫽ f '(a)
(a, f (a)) Genel olarak, y = ƒ(x)’in türevlenebilir olduğu bir x = a noktasındaki teğeti (Şekil
3.47) (a, ƒ(a)) noktasından geçer, dolayısıyla nokta-eğim denklemi şu şekildedir:
y = ƒsad + ƒ¿sadsx - ad.
x
0 a Yani, teğet
Lsxd = ƒsad + ƒ¿sadsx - ad.
fiEK‹L 3.47 y = ƒ(x) eğrisinin x = a daki
teğet doğrusunun denklemi lineer fonksiyonunun grafiğidir. Doğru ƒ’nin grafiğine yakın kaldığı sürece, L(x) ƒ(x)’e
L(x) = ƒ(a) + ƒ⬘(a)(x – a)’dır. iyi bir yaklaşım verecektir.
TANIMLAR Lineerizasyon, Standart Lineer Yaklafl›m

ƒ fonksiyonu x = a’da türevlenebilirse,
Lsxd = ƒsad + ƒ¿sadsx - ad
yaklaştırma fonksiyonu, ƒ’nin a’daki lineerizasyonudur. ƒ’ye L tarafından
yapılan
ƒsxd L Lsxd
yaklaşımı ƒ’nin a’daki standart lineer yaklaşımıdır. x = a noktası yaklaşımın

merkezidir.
ÖRNEK 1 Bir Lineerizasyon Bulmak

ƒsxd = 21 + x ’in
at x x==00’daki lineerizasyonunu bulun (Şekil 3.48).
y
y 5 x
4 4
y1 x
2
2
y 兹1 x
1
x
–1 0 1 2 3 4
fiEK‹L 3.48 y = 21 + x’in grafiği ve x = 0 ve x = 3’teki

lineerizasyoları. Şekil 3.49 da y-eksenindeki 1 civarında
küçük bir çerçevenin büyütülmüş görüntüsü verilmiştir
Çözüm
A 1 + x B -1>2 ,
y1 x
2 1
1.1 ƒ¿sxd =
2
y 兹1 x olduğu için, ƒ(0) = 1 ve ƒ⬘(0) = 1@2’dir. Buradan
Ax - 0B = 1 + 2 .
1.0 x
1
Lsxd = ƒsad + ƒ¿sadsx - ad = 1 +
2
bulunur. Şekil 3.49’a bakın
Örnek 1’deki 21 + x L 1 + sx>2d yaklaşımının 0’a yakın x’ler için ne kadar doğru
0.9
–0.1 0 0.1 0.2
olduğuna bakın.
fiEK‹L 3.49 Şekil 3.48’deki çerçevenin
Sıfırdan uzaklaştıkça doğruluğu kaybederiz. Örneğin, x = 2 için, lineerizasyon √3
büyütülmüş görüntüsü.
için yaklaşım olarak 2’yi verir ki, bir ondalık basamağa kadar bile doğru değildir.
Bu hesaplamalarla lineerizasyonla bütün yapacaklarımızın bir hesap makinesiyle ya-
pılmasının daha iyi olacağı fikrine kapılmayın. Pratikte, asla belirli bir karekökü bulmak
için bir lineerizasyon kullanmayız. Bir lineerizasyonun yararı karmaşık bir fonksiyonu bü-
21 + x ile çalışmak zorundaysak ve ortaya çıkacak küçük bir hataya göz yumabilecek
tün bir değer aralığında daha basitiyle değiştirme becerisidir. 0’a yakın x değerlerinde
Yaklaşım Gerçek değer | Gerçek değer-Yaklaşım |
21.2 L 1 +
0.2
= 1.10 1.095445 610 -2
2
21.05 L 1 +
0.05
= 1.025 1.024695 610 -3
2
21.005 L 1 +
0.005
= 1.00250 1.002497 610 -5
2
durumdaysak, 1 + (x@2) ile çalışabiliriz. Elbette, bu durumda da hatanın ne kadar olduğu-

nu bilmemiz gerekir. Bölüm 11’de hata tahmini üzerine daha söyleyeceklerimiz var.
gösterdiği gibi, 21 + x L 1 + sx>2d yaklaşımı büyük olasılıkla x = 3 civarında yararlı

Normalde bir lineer yaklaşım merkezinden uzakta hassaslığını yitirir. Şekil 3.48’in
olamayacak kadar kaba olacaktır. O noktada, x = 3’teki lineerizasyona ihtiyacımız vardır.
ÖRNEK 2 Baflka Bir Noktada Bir Lineerizasyon Bulmak

ƒsxd = 21 + x ’in x = 3’teki lineerizasyonunu bulun.
Çözüm L(x)’i tanımlayan denklemi a = 3’te hesaplarız.
ƒ¿s3d = A 1 + x B -1>2 `
1 1
ƒs3d = 2, = ,
2 x=3 4
olduğu için,
Ax - 3B = 4 + 4 .
1 5 x
Lsxd = 2 +
4
x = 3.2’de, Örnek 2’deki lineerizasyon
21 + x = 21 + 3.2 L
5 3.2
+ = 1.250 + 0.800 = 2.050,
4 4
verir, ki bu da gerçek değer 24.2 L 2.04939 ’dan binde birden daha az bir oranda
değişir. Örnek 1’deki lineerizasyon
21 + x = 21 + 3.2 L 1 +
3.2
= 1 + 1.6 = 2.6,
2
ise gerçek değerden %25’ten daha fazla fark gösteren bir sonuçtur.
y
ÖRNEK 3 Kosinüs Fonksiyonu ‹çin Bir Lineerizasyon Bulmak
ƒsxd = cos x’in x = p>2’deki lineerizasyonunu bulun (Şekil 3.50).
Çözüm ƒsp>2d = cos sp>2d = 0, ƒ¿sxd = -sin x,ve ƒ¿sp>2d = -sin sp>2d = -1,
x
0 p olduğundan,
2 y ⫽ cos x
Lsxd = ƒsad + ƒ¿sadsx - ad
y ⫽ –x p
= 0 + s -1d ax - b
2
p
2
fiEK‹L 3.50 ƒ(x) = cos x’in grafiği ve
p
x = p@2’deki lineerizasyonu. x = p@2 = -x + .
2
yakınında cos x ≈ –x + (p@2) (Örnek 3).
buluruz.
Kökler ve kuvvetler için önemli bir lineer yaklaşım şudur:

(1 + x)k ⬇ 1 + kx (x 0’a yakın, k herhangi bir sayı)
(Alıştırma 15). Sıfıra yeterince yakın x değerlerinde iyi sonuç veren bu yaklaşımın geniş
uygulamaları vardır. Örneğin, x küçük ise,
21 + x L 1 +
1
x k = 1@2
2
1
= s1 - xd-1 L 1 + s -1ds -xd = 1 + x k = –1; x yerine –x
1 - x
2 1 + 5x 4 = s1 + 5x 4 d1>3 L 1 + A 5x 4 B = 1 + x 4
3 1 5
k = 1@3; x yerine 5x4
3 3
= s1 - x 2 d-1>2 L 1 + a- bs -x 2 d = 1 + x 2
21 - x 2
1 1 1
k = –1@2; x yerine –x2
2 2
Diferansiyeller
Bazen y’nin x’e göre türevini göstermek için dy@dx Liebniz notasyonunu kullanırız.
Görünüşünün tersine, bu bir oran değildir. Şimdi, oranları tanımlı olduğunda türeve eşit
olacak olan iki yeni değişken, dx ve dy tanıtacağız.
TANIM Diferansiyeller
y = ƒ(x) türevlenebilir bir fonksiyon olsun. dx diferansiyeli bağımsız bir
değişkendir. dy diferansiyeli
dy = ƒ⬘(x) dx
olarak tanımlanır.
Bağımsız değişken dx’in aksine, dy değişkeni her zaman bağımlı bir değişkendir. Hem x’e
hem de dx’e bağlıdır. dx belirli bir değerse ve x, ƒ fonksiyonunu tanım kümesinde özel
bir sayı ise dy’nin sayısal değeri tanımlıdır.
ÖRNEK 4 dy Diferansiyelini Bulmak

(a) y = x5 + 37x ise dy’yi bulun.
(b) x = 1 ve dx = 0.2 ise, dy’nin değerini bulun.
Çözüm
(a) dy = s5x 4 + 37d dx

(b) dy’nin ifadesinde x = 1 ve dx = 0.2 yazarsak;
dy = s5 # 14 + 37d0.2 = 8.4.
buluruz.
Diferansiyellerin geometrik anlamları Şekil 3.51 de gösterilmiştir. x = a olsun ve
dx = Δx koyun. Buna karşılık y = ƒ(x)’teki değişme
y
y ⫽ f (x)
⌬y ⫽ f (a dx) f (a)
L f'(a)dx
(a, f (a))
dx x
dx, x’te küçük bir değişim ise,
lineerizasyonda buna karşı gelen
Teğet değişim tam olarak dy dir
doğru
x
0 a a dx
fiEK‹L 3.51 Geometrik olarak, dy diferansiyeli ƒ’nin x = a’daki

lineerizasyonunun dx = Δx değişimine karşı gelen ¢L
değişimidir.
¢y = ƒsa + dxd - ƒsad.

Buna karşılık L teğet doğrusundaki değişim
¢L = L(a + dx) - L(a)
= ƒ(a) + ƒ¿(a)[(a + dx) - a] - ƒ(a)
(++++++)++++++* ()*
L(a ⫹ dx) L(a)
= ƒ⬘(a) dx
dir. Yani, x = a ve dx = Δx olduğunda ƒ’nin lineerizasyonundaki değişim tam olarak dy
diferansiyelinin değeridir. Bu nedenle dy, x’te dx = Δx kadar bir değişim meydana
geldiğinde, teğet doğrunun buna karşı gelen yükselmesini veya alçalmasını gösterir.
dx ≠ 0 ise, dy diferansiyelinin dx diferansiyeline oranı ƒ⬘(x) türevine eşittir çünkü:
ƒ¿sxd dx dy
dy , dx = = ƒ¿sxd = .
dx dx
olur. Bazen dy = ƒ⬘(x) dx yerine dƒ’e ƒ’nin diferansiyeli diyerek
df = ƒ¿sxd dx
2
yazarız. Örneğin, ƒ (x) = 3x – 6 ise
df = ds3x 2 - 6d = 6x dx.
gibi
dsu + yd du dy veya dssin ud du
= + or = cos u
dx dx dx dx dx
gibi her türev formülüne karşılık,
dsu + yd = du + dy veya
or dssin ud = cos u du.
şeklinde bir diferansiyel form karşılık gelir.

ÖRNEK 5 Fonksiyonlar›n Diferansiyellerini Bulmak

(a) dstan 2xd = sec2s2xd ds2xd = 2 sec2 2x dx
(b) d a b =
x sx + 1d dx - x dsx + 1d x dx + dx - x dx dx
= =
x + 1 sx + 1d2 sx + 1d2 sx + 1d2
Diferansiyellerle Tahmin Etme

Türevlenebilir ƒ(x) fonksiyonunun bir a noktasındaki değerini bildiğimizi ve bu değerin
çok yakındaki bir a + dx noktasına gittiğimizde nasıl değiştiğini tahmin etmek
istediğimizi varsayalım. dx küçükse, Şekil 3.51den ¢y’nin yaklaşık olarak dy diferansiye-
line eşit olduğunu görebiliriz, çünkü
ƒsa + dxd = ƒsad + ¢y,
olduğundan diferansiyel yaklaşımı dx = Δx olmak üzere
ƒsa + dxd L ƒsad + dy
verir. Böylece, ¢y L dy yaklaşımı, ƒ(a) biliniyorsa ve dx küçükse ƒsa + dxd’i hesapla-
mak için kullanılabilir.
dr ⫽ 0.1 ÖRNEK 6 Diferansiyellerle Tahmin Etme

Bir çemberin yarıçapı r, a = 10 m’den 10.1 m’ye artıyor (Şekil 3.52). Çemberin alanı A
’daki artışı tahmin etmek için dA’yı kullanın. Genişletilmiş çemberin alanını tahmin edin
a ⫽ 10 ve bunu gerçek alanla karşılaştırın.
Çözüm A = pr2 olduğu için, tahmin edilen artış

A ≈ dA ⫽ 2pa dr dA = A¿sad dr = 2pa dr = 2ps10ds0.1d = 2p m2 .
fiEK‹L 3.52 dr = 0.1 ve a = 10 bulunur. Böylece,

iken olduğu gibi, dr a ile As10 + 0.1d L As10d + 2p
karşılaştırıldığında küçükse,
= ps10d2 + 2p = 102p.
dA = 2pa dr diferansiyeli
r = a + dr yarıçaplı çemberin dir. Yarıçapı 10.1 m olan çemberin alanı yaklaşık olarak 102p m2 dir.
alanını tahmin için bir yol verir Gerçek alan
(Örnek 6).
As10.1d = ps10.1d2
= 102.01p m2 .
dir. Tahminimizdeki hata ΔA – dA farkı olan 0.01p m2 dir.
Diferansiyel Yaklafl›mdaki Hata

ƒ(x) fonksiyonu x = a da türevlenebilir olsun ve x’teki bir artma dx = Δx olsun. x a’dan
a + Δx’e değişirken ƒ’deki değişimi tanımlamanın iki yolu vardır:
The truedeğişim:
Gerçek change: ¢ƒ = ƒsa + ¢xd - ƒsad
Diferansiyel tahmin:
The differential estimate: dƒ = ƒ¿sad ¢x.
dƒ’nin Δƒ’e yaklaşımı ne kadar iyidir?
Yaklaşımdaki hatayı Δƒ’ten dƒ’i çıkararak buluruz:

Approximation error = ¢ƒ - dƒ
Yaklaşım hatası
= ¢ƒ - ƒ¿sad¢x
= ƒ(a + ¢x) - ƒ(a) - ƒ¿(a)¢x
(++++)++++*
⌬ƒ
= a
ƒ(a + ¢x) - ƒ(a)
- ƒ¿(a)b # ¢x
¢x
(+++++++)+++++++*
buna P deyin
= P # ¢x.
Δx → 0 iken
ƒsa + ¢xd - ƒsad
¢x
fark oranı ƒ⬘(a)’ya yaklaşır (ƒ⬘(a)’nın tanımını hatırlayın), dolayısıyla parantez içindeki
değer çok küçük bir sayı haline gelir (bu yüzden ona ⑀ dedik). Aslında, Δx → 0 iken
⑀ → 0’dır. Δx küçük ise ⑀ Δx yaklaşım hatası daha küçüktür.
¢ƒ = ƒ¿(a)¢x + P ¢x
()* (+)+* ()*
gerçek tahmini hata
değişim değişim
Hatanın tam olarak ne kadar küçük olduğunu bilmememize ve Bölüm 11’den önce bunun
üzerine fazla ilerleme yapmayacak olmamıza rağmen, burada bahsedilmeye değer bir şey
vardır, yani denklemin aldığı form.
x a yakınında y ƒsxd’teki değişim

y = ƒ(x) x = a’da türevlenebiliyor ve x a’dan a + Δx’e değişiyorsa, ƒ’deki Δy
değişimi
¢y = ƒ¿sad ¢x + P ¢x (1)
formunda bir denklemle verilir. Burada Δx → 0 iken ⑀ → 0 olur.
Örnek 6’da
¢A = p(10.1) 2 - p(10) 2 = (102.01 - 100)p = (2p + 0.01p) m2
()* ()*
dA hata
bulduk, dolayısıyla yaklaşım hatası ΔA – dA = ⑀ Δr = 0.01p ve ⑀ = 0.01p@Δr =

0.01p@0.1 = 0.1p m’dir.
(1) denklemi Zincir Kuralının ispatını başarılı bir şekilde sonlandırmamızı sağlar.
Zincir Kural›n›n ‹spat›

Amacımız ƒ(u) u’nun türevlenebilir bir fonksiyonu ve u = g(x) de x’in türevlenebilir
bir fonksiyonu ise, y = ƒ(g(x)) bileşkesi x’in türevlenebilir bir fonksiyonudur.
Daha açık olarak, g x0’da türevlenebiliyorsa ve ƒ de g(x0)’da türevlenebiliyorsa,
bileşke x0’da türevlenebilir:
`
dy
= ƒ¿s gsx0 dd # g¿sx0 d.
dx x = x0
Δx x’in bir artımı ve Δu ve Δy de u ve y’de buna karşılık gelen artımlar olsun. Den-
klem (1) i uygulamakla
¢u = g¿sx0 d¢x + P1 ¢x = sg¿sx0 d + P1 d¢x,
elde ederiz. Burada Δx → 0 iken ⑀1 → 0 olur. Aynı şekilde,
¢y = ƒ¿su0 d¢u + P2 ¢u = sƒ¿su0 d + P2 d¢u,
olur ve yine Δu → 0 iken ⑀2 → 0’dır. Ayrıca Δx → 0 iken Δu → 0 olduğuna dikkat edin.
Δu ve Δy denklemlerini birleştirmek
¢y = sƒ¿su0 d + P2 dsg¿sx0 d + P1 d¢x,
verir, dolayısıyla
¢y
= ƒ¿su0 dg¿sx0 d + P2 g¿sx0 d + ƒ¿su0 dP1 + P2P1 .
¢x
olur. Δx sıfıra giderken ⑀1 ve ⑀2 de sıfıra gittiği için, denklemin sağ tarafındaki dört terimin
üçü limitte sıfır olur ve
`
dy ¢y
= lim = ƒ¿su0 dg¿sx0 d = ƒ¿sgsx0 dd # g¿sx0 d.
dx x = x0 ¢x:0 ¢x
kalır. Böylece ispat tamamlanmış olur.
De¤iflime Karfl› Duyarl›l›k

dƒ = ƒ⬘(x) dx denklemi ƒ’nin çıktısının farklı x değerleri için girdilerdeki değişikliklere ne
kadar duyarlı olduğunu göstermektedir. ƒ⬘’nün x’teki değeri ne kadar büyükse, dx’e ver-
ilen bir değişikliğin etkisi de o kadar büyüktür. Bir a noktasından yakınındaki bir a + dx
noktasına giderken ƒ’deki değişimi üç şekilde tanımlayabiliriz.
Gerçek Tahmin edilen

Mutlak değişim ¢f = ƒsa + dxd - ƒsad df = ƒ¿sad dx
¢f df
Bağıl değişim
ƒsad ƒsad
¢f df
Yüzde değişim * 100 * 100
ƒsad ƒsad
ÖRNEK 7 Bir Kuyunun Derinli¤ini Hesaplamak

s = 16t2 denkleminden, attığınız ağır bir taşın suya ne kadar zamanda düştüğünü ölçerek
bir kuyunun derinliğini hesaplamak istiyorsunuz. Hesabınız zamanı ölçerken yapacağınız
0.1 sn’lik bir hataya ne kadar duyarlıdır?
Çözüm
ds = 32t dt
denkleminde ds’nin boyutu t’nin ne kadar büyük olduğuna bağlıdır.
Eğer t = 2 sn ise, dt = 0.1’in yol açacağı hata sadece

ds = 32s2ds0.1d = 6.4 ft.
olacaktır. Üç saniye sonra, t = 5 sn iken, aynı dt’nin yol açtığı hata
ds = 32s5ds0.1d = 16 ft.
olacaktır. Kuyunun tahmin edilen derinliğinin gerçek derinliğinden farkı, zaman ölçümün-
deki verilen bir hata için, atılan taşın aşağıdaki suya çarpmasına kadar geçen süre arttıkça
Opak büyür.
boya
Tıkanıklık ÖRNEK 8 T›kanm›fl Damarlar› Açmak
1830’ların sonunda, Fransız fizyolog Jean Poiseuille ("puasoy") günümüzde normal
akışına geri dönebilmesi için kısmen tıkalı bir atardamarın yarıçapının ne kadar
genişletilmesi gerektiğini tahmin etmek için kullandığımız formülü keşfetmiştir. Formülü,
Anjiografi
V = kr4
Opak bir boya, içerisinin x-ışınları altında
görülebilmesi amacıyla kısmen tıkalı bir sabit basınçta birim zamanda küçük bir boru veya tüpten akan akışkanın hacmi V’nin, bir
atardamara enjekte edilir. Bu tıkanıklığın yerini
ve ciddiliğini ortaya çıkarır. sabit kere tübün yarıçapı r’nin dördüncü kuvveti olduğunu söyler. r’deki %10’luk bir artış
V’yi nasıl etkileyecekir?
Kateter Çözüm r ve V’nin diferansiyelleri arasındaki ilişki şu formülle verilir:

üzerindeki
şişebilir dV
balon dV = dr = 4kr 3 dr.
dr
Dolayısıyla, V ’deki bağıl değişim
dV 4kr 3 dr dr
= = 4 r.
Anjioplasti V kr 4
Üzerine balon takılmış bir kateter tıkanık noktada bulunur. V’deki bağıl değişim r’deki bağıl değişimin 4 katıdır, dolayısıyla r’deki %10’luk
damarı genişletmek için atardamar içinde şişirilir.
bir artış, akışta %40’lık bir artış yaratacaktır.
ÖRNEK 9 Kütlenin Enerjiye Dönüflümü

Newton’un ikinci yasası,
d dy
F = smyd = m = ma ,
dt dt
kütlenin sabit olduğu varsayımına dayanarak kurulmuştur, ancak bunun tamamen doğru
olmadığını biliyoruz, çünkü bir cismin kütlesi hızla birlikte artar. Einstein’ın düzeltilmiş
formülünde, kütlenin değeri
m0
21 - y2>c 2
m = ,
olarak verilir. Burada “durgun kütle” m0 hareket etmeyen bir cismin kütlesini temsil eder
ve c 300.000 km@sn civarında olan ışık hızıdır. Eklenen y hızından kaynaklanan, kütledeki
Δm artışını tahmin etmek için
21 - x 2
1 1
L 1 + x2 (2)
2
yaklaşımını kullanın.
Çözüm y, c ile karşılaştırıldığında çok küçükse, c, y2@c2 sıfıra yakın olur ve
L 1 + a 2b
1 y2
21 - y2>c 2
1 y
x = c ile Denklem (2)
2 c
yaklaşımını kullanmak güvenlidir. Buradan,
L m0 c1 + a b d = m0 + m0 y2 a 2 b ,
m0 1 y2
21 - y2>c 2
1 1
m =
2 c2 2 c
veya
m y2 a 2 b .
1 1
m L m0 + (3)
2 0 c
(3) denklemi kütlede, eklenen y hızından kaynaklanan artışı ifade eder.
Enerji Yorumu
Newton fiziğinde (1@2)m0y2 cismin kinetik enerjisidir (KE), ve (3) denklemini
1
sm - m0 dc 2 L m y2 ,
2 0
şeklinde yeniden yazarsak,
1 1 1
sm - m0 dc 2 L m y2 = m0 y2 - m0s0d2 = ¢sKEd,
2 0 2 2
veya
(Δm)c2 < Δ(KE)
olduğunu görürüz. Başka bir deyişle, 0 hızından y hızına giderken kinetik enerjideki
değişim Δ(KE) yaklaşık olarak (Δm)c2’ye eşittir, kütledeki değişim kere ışık hızının
karesi. c ⬇ 3 × 108 m@sn’yi kullanarak, kütledeki küçük bir değişikliğin enerjide büyük
bir değişiklik yarattığını görürüz.
ALIfiTIRMALAR 3.8
mümkün olduğunca basitleştirmek için de, her lineerizasyonun mer-
Lineerizasyonlar› Bulmak kezini x0’da değil de, verilen fonksiyon ve birinci türevinin kolayca
1–4 alıştırmalarında ƒ(x)’in x = a’daki L(x) lineerizasyonunu bulun. hesaplanabileceği yakındaki bir x = a tamsayısında almak istiyorsu-
1. ƒsxd = x 3 - 2x + 3,
2. ƒsxd = 2x + 9,
a = 2 nuz. Her durumda hangi lineerizasyonu kullanırsınız?
2
a = -4 5. ƒsxd = x 2 + 2x, x0 = 0.1
1 6. ƒsxd = x -1, x0 = 0.9
3. ƒsxd = x + x , a = 1
4. ƒsxd = 2x,
7. ƒsxd = 2x 2 + 4x - 3, x0 = -0.9
3
a = -8 8. ƒsxd = 1 + x, x0 = 8.1
Yaklafl›m ‹çin Lineerizasyon 9. ƒsxd = 2

3
x, x0 = 8.5
Verilen x0 noktalarını içeren aralıklarda, 5–10 alıştırmalarındaki x

10. ƒsxd = , x0 = 1.3
fonksiyonların yerine geçecek lineerizasyonlar istiyorsunuz. İşinizi x + 1
Trigonometrik Fonksiyonlar›n Lineerlefltirilmesi y

y f (x)
11–14 alıştırmalarında, ƒ’nin x = a’daki lineerizasyonunu bulun. Li-
neerizasyonu ve ƒ’yi birlikte çizin.
11. ƒ(x) = sin x (a) x = 0, (b) x = p f f (x 0 dx) f(x 0 )
12. ƒ(x) = cos x (a) x = 0, (b) x = –p@2 (x 0 , f (x 0 )) df f '(x 0 ) dx

dx
13. ƒ(x) = sec x (a) x = 0, (b) x = –p@3
Teğet
14. ƒ(x) = tan x (a) x = 0, (b) x = p@4 x
0 x0 x 0 dx
s1 ⴙ xdk « 1 ⴙ kx Yaklafl›m› 31. ƒsxd = x 2 + 2x, x0 = 1, dx = 0.1

k
15. ƒsxd = s1 + xd ’nin x = 0’daki lineerizasyonunun L(x) = 1 + kx 32. ƒsxd = 2x 2 + 4x - 3, x0 = -1, dx = 0.1
olduğunu gösterin. 3
33. ƒsxd = x - x, x0 = 1, dx = 0.1
16. 0’a yakın x değerlerinde ƒ(x) fonksiyonuna bir yaklaşım bulmak
34. ƒsxd = x 4, x0 = 1, dx = 0.1
için s1 + xdk L 1 + kx formülünü kullanın.
35. ƒsxd = x -1, x0 = 0.5, dx = 0.1
6 2
a. ƒsxd = s1 - xd b. ƒsxd = 36. ƒsxd = x 3 - 2x + 3, x0 = 2, dx = 0.1
1 - x
d. ƒsxd = 22 + x 2
21 + x
1
c. ƒsxd = De¤iflimlerin Diferansiyel Tahminleri
a1 - b
37–42 alıştırmalarında, hacim veya yüzey alanında verilen değişimi
B
2
3 1
e. ƒsxd = s4 + 3xd1>3 f. ƒsxd = tahmin eden bir diferansiyel formül yazın.
2 + x
37. Yarıçap r0’dan r0 + dr’ye değişirken bir kürenin hacmi
17. Hesap makinesinden daha hızlı s1 + xdk L 1 + kx formülünü
V = (4@3)pr3’teki değişim.
b. 2
kullanarak aşağıdakileri tahmin edin.
a. s1.0002d50 3
1.009 38. Kenar uzunlukları x0’dan x0 + dx’e değişirken bir kübün hacmi
V = x3’teki değişim.
18. x = 0’da ƒ(x) = √x ƒ+ƒ 1 + sin x’in lineerizasyonunu bulun.
2x + 1 ve sin x’in tek tek lineerizasyonlarına nasıl bağlıdır?
39. Kenar uzunlukları x0’dan x0 + dx’e değişirken bir kübün yüzey
alanı S = 6x2’deki değişim.
koninin yan yüzey alanı S = pr 2r 2 + h 2’deki değişiklik

40. Yarıçap r0’dan r0 + dr’ye değişir ve yükseklik aynı kalırken dik bir
Diferansiyel Formda Türevler
19–30 alıştırmalarında, dy’yi bulun. 41. Yarıçap r0’dan r0 + dr’ye değişir ve yükseklik aynı kalırken dik bir
19. y = x 3 - 3 1x
silindirin hacmi V = pr2h’deki değişiklik.
20. y = x21 - x 2
42. Yükseklik h0’dan h0 + dh’ye değişir ve yarıçap aynı kalırken dik
3s1 + 1xd
2x 21x bir silindirin yan yüzey alanı S = 2prh’deki değişiklik.
21. y = 22. y =
1 + x2
23. 2y 3>2 + xy - x = 0 24. xy 2 - 4x 3>2 - y = 0 Uygulamalar
25. y = sin s51xd 26. y = cos sx 2 d 43. Bir çemberin yarıçapı 2.00’den 2.02 m’ye çıkarılmaktadır.
27. y = 4 tan sx >3d
3 2
28. y = sec sx - 1d a. Alanda meydana gelen değişikliği tahmin edin.
29. y = 3 csc s1 - 2 1xd 30. y = 2 cot a b

1x
1 b. (a)’daki tahmini çemberin esas alanının yüzdesi olarak ifade
edin.
44. Bir ağacın çapı 10 inçtir. Bir yıl içinde, çevresi 2 inç büyür.
Ağacın çapı ve kesit alanı yaklaşık olarak ne kadar büyümüştür?
Yaklafl›m Hatas›
45. Hacim tahmin etmek Yüksekliği 30 inç, yarıçapı 6 inç ve
31–36 alıştırmalarında, x x0’dan x0 + dx’e değişirken her ƒ(x) fonksi-
kalınlığı 0.5 inç olan silindir şeklindeki bir malzemenin hacmini
yonu değer değiştirir.
tahmin edin.
a. Δƒ = ƒ(x0 + dx) – ƒ(x0) değişimini;
b. dƒ = ƒ⬘(x0) dx tahmininin değerini; ve
c. u Δƒ – dƒ u yaklaştırma atasını
bulun.
0.5 in. P, V, d ve y sabitseler, W sadece g’nin bir fonksiyonu olur ve

denklem
b
W = a + g sa,
(a, b constantd
sabit) .
30 in. haline gelir. NASA’nın tıp ekibinin bir üyesi olarak, g’de uçuş
manevraları dolayısıyla oluşacak belirgin değişikliklere W’nun ne
kadar duyarlı olduğunu bilmek istiyorsunuz ve bu da g’nin
başlangıç değerine bağlıdır. Araştırmanızın bir parçası olarak,
verilen bir dg değişiminin g = 5.2 ft@sn2 olan aydaki etkisini aynı
6 in. değişimin g = 32 ft@sn2 olan dünyadaki etkisiyle karşılaştırmaya
karar veriyorsunuz. dWay’ın dWdünya’ya oranını bulmak için
46. Bir binanın yüksekliğini tahmin etmek Bir binanın tabanın- yukarıdaki basitleştirilmiş denklemi kullanın.
dan 30 ft uzakta duran bir ölçümcü, binanın tepesine olan yüksel- 52. Yerçekimi ivmesini ölçmek Bir saat sarkacının uzunluğu L
me açısını 75° olarak ölçüyor. Binanın tahmin edilen yüksekli- sıcaklığı kontrol edilerek sabit tutulduğunda, sarkacın periyodu T
ğindeki hatanın %4’ten az olması için açı ne kadar hassasiyetle yerçekimi ivmesi g’ye bağlıdır. Dolayısıyla periyot, saat dünya
ölçülmelidir? üzerinde bir yerden diğerine götürülürken g’deki değişime bağlı
47. Tolerans Dik bir silindirin yüksekliği ve yarıçapı aynıdır, dola- olarak biraz değişecektir. ΔT’yi izleyerek, T, g ve L’yi birbirine
yısıyla silindirin hacmi V = ph3 olur. Hacim, gerçek değerinden bağlayan T = 2p(L@g)1@2 denkleminden g’deki değişimi tahmin
en fazla %1 hata ile hesaplanacaktır. h’de izin verilebilecek en bü- edebiliriz.
yük hatayı yaklaşık olarak bulun ve h’nin bir yüzdesi olarak ifade a. L sabit ve g serbest değişken olmak üzere, dT’yi hesaplayın ve
edin. bunu (b) ile (c)’de soruları yanıtlamakta kullanın.
48. Tolerans b. g artıyorsa, T artar mı, azalır mı? Sarkaçlı bir saat ileri mi geri
a. 10 m yüksekliğinde silindirik bir tankın iç çapı tankın hacminin mi gider? Açıklayın.
%1 hatayla hesaplanabilmesi için hangi hatayla ölçülmelidir? c. 100 cm uzunluğunda sarkacı olan bir saat g = 980 cm@sn2 olan
b. Tankın dış çapı tankı boyamak için gereken boya miktarının bir yerden başka bir yere götürülüyor. Bu periyodu
%5 hatayla hesaplanabilmesi için hangi hatayla ölçülmelidir? dT = 0.001 sn kadar arttırıyor. dg’yi bulun ve yeni yerde g’nin
değerini belirleyin.
49. Bozuk para üretmek Bir üretici federal hükümet için bozuk pa-
ra yapmak üzere anlaşmıştır. Paraların ideal ağırlıklarından en 53. Bir kübün kenarı %1’lik bir hatayla 10 cm olarak ölçülmektedir.
fazla 1@1000 kadar farklı olmaları gerekiyorsa, paraların yarıçapı Kübün hacmi bu ölçümle hesaplanacaktır. Hacim hesabındaki
r’de ne kadar bir hataya göz yumulabilir? Kalınlığın değişmediği- yüzde hatayı bulun.
ni varsayın. 54. Alanı, gerçek değerinin %2’si kadar bir hatayla bulduğunuzdan
50. Bir kübün hacmindeki değişikliği çizmek. Kenarlarının uzun- emin olmak için, bir karenin kenarını ne hassaslıkta ölçmelisiniz?
luğu x olan bir kübün hacmi V = x3, x’teki Δx kadar artışla ΔV 55. Bir kürenin çapı 100 ± 1 cm olarak ölçülüyor ve hacmi de bu
kadar değişiyor. Bir resim çizerek ΔV’yi geometrik açıdan, aşağı- ölçümle hesaplanıyor. Hacim hesabındaki yüzde hatayı bulun.
da verilen hacimlerin toplamı olarak nasıl ifade edilebileceğini 56. Hacim hesaplanırken en fazla %3 hata yapılabilecekse, bir kürenin
gösterin. çapı D’yi ölçerken izin verilebilecek yüzde hatayı bulun.
a. Boyutları x × x × Δx olan üç dilim. 57. (Örnek 7’nin devamı) t’yi ölçerken yapılacak %5’lik bir hatanın
b. Boyutları x × Δx × Δx olan üç çubuk. s = 16t2 denkleminden s bulunurken %10’luk bir hataya neden
c. Boyutları Δx × Δx × Δx olan bir küp. olacağını gösterin.
dV = 3x2 dx diferansiyel formülü V’deki değişimi üç dilimi kulla- 58. (Örnek 8’in devamı) V ’yi %50 arttırmak için r hangi yüzdeyle
narak hesaplar. arttırılmalıdır?
51. Uçuş manevralarının kalbe etkisi. Kalbin ana pompalama Teori ve Örnekler
59. Orijindeki lineerizasyonu ile 21 + x ’e yapılan yaklaşımın
odacığı, sol karıncık, tarafından birim zamanda yapılan iş
Vdy2
W = PV + , x : 0 iken iyileşmesi gerektiğini
21 + x
2g
denklemiyle verilir. Burada W iş, P ortalama kan basıncı, V birim lim = 1.

x: 0 1 + sx>2d
zamanda pompalanan kanın hacmi, d kanın yoğunluğu, y çıkan
kanın ortalama hızı ve g de yerçekimi ivmesidir. limitini hesaplayarak gösterin.
60. Orijindeki lineerizasyonu ile tan x’e yapılan yaklaşımın x : 0 T 63. Grafiklerden türevleri okumak Türevlenebilir eğrilerin
iken iyileşmesi gerektiğini büyütüldüklerinde düzleştikleri düşüncesi belirli noktalarda
fonksiyonların türevlerinin değerlerini tahmin etmede kullanıla-
tan x bilir. Eğriyi gördüğümüz kısmının istenilen noktada düz bir
lim
x:0 x = 1.
doğru gibi görüneceği kadar büyütür ve ekranın koordinat dilim-
limitini hesaplayarak gösterin. lerini kullanarak eğrinin eğimini benzediği doğrunun eğimiymiş
gibi okuruz.
61. Lineerizasyon en iyi lineer yaklaştırımdır. (Lineerizasyonu
kullanmamızın nedeni budur.) y = ƒ(x)’in x = a’da a. İşlemin nasıl yürüdüğünü görmek için, önce x = 1’de y = x2
türevlenebildiğini ve g(x) = m(x – a) + c’nin de, m ve c sabit olmak fonksiyonu ile deneyin. Okuyacağınız eğimin 2 olması
üzere, lineer bir fonksiyon olduğunu varsayın. Eğer gerekir.
E(x) = ƒ(x) – g(x) hatası x = a civarında yeterince küçükse, b. x = 1, x =0 ve x = –1’de y = ex eğrisini deneyin. Her durumda,
L(x) = ƒ(a) + ƒ⬘(a)(x – a) lineerizasyonu yerine ƒ’ye lineer tahmin ettiğiniz türevin değerini ex ’in o noktadaki değeriyle
yaklaşım olarak g’yi kullanabiliriz. g üzerine aşağıdaki koşulları karşılaştırın. Ne gibi bir ilişki görüyorsunuz? Başka x değerle-
koyarsak, rini de deneyin. Bölüm 7’de neler olduğu açıklanacaktır.
1. Esad = 0 x = a’da yaklaşım hatası sıfırdır. 64. Türevlenebilir bir ƒ(x) fonksiyonunun x = a’da yatay bir teğeti
Esxd x – a ile karşılaştırıldığında hata ihmal olduğunu varsayın. ƒ’nin x = a’daki lineerizasyonu hakkında bir
2. lim x - a = 0 edilebilir. şey söylenebilir mi? Yanıtınızı açıklayın.
x:a
g(x) = ƒ(a) + ƒ⬘(a)(x – a) olduğunu gösterin. Yani, L(x) lineeriza- 65. Durmakta olan bir cismin kütlesini %1 arttırabilmek için hangi
syonu hatası hem x = a’da sıfır olan hem de x – a’ya göre ihmal bağıl hıza ivmelemek gerekir?
edilebilir tek lineer yaklaştırımı verir. T 66. Arka arkaya kök almak
a. Hesap makinenize 2 yazın ve kare-kök tuşuna sürekli basarak
L(x) lineerizasyonu: Başka bir lineer
y = f(a) + f '(a)(x – a) (veya arka arkaya 0.5 kuvvetini alarak) art arda karekök alın.
yaklaştırım, g(x):
y = m(x – a) + c Ne gibi bir kalıp görüyorsunuz? Neler olduğunu açıklayın.
Arka arkaya onuncu kökleri alırsanız ne olur?
y = f (x)
b. İşlemi, girdi olarak 2 yerine 0.5 alarak tekrarlayın. Şimdi ne
oluyor? 2 yerine herhangi bir pozitif x sayısı kullanabilir
(a, f (a))
misiniz? Neler olduğunu açıklayın.
x B‹LG‹SAYAR ARAfiTIRMALARI
a
Fonksiyonlar› Lineerizasyonlar› ile Karfl›laflt›rmak
62. Kuadratik Yaklaşımlar 67–70 alıştırmalarında belirli bir I aralığında fonksiyonun yerine li-
2
a. Qsxd = b0 + b1sx - ad + b2sx - ad ƒ(x)’in x = a da neerizasyonu kullanmaktan doğacak hatayı bulmak için bir BCS kul-
aşağıdaki özellikleri sağlayan bir kuadratik yaklaşımı olsun: lanacaksınız. Aşağıdaki adımları gerçekleştirin:
i. Qsad = ƒsad a. ƒ fonksiyonunu I aralığında çizin.
ii. Q¿sad = ƒ¿sad b. a noktasında fonksiyonun L lineerizasyonunu bulun.
iii. Q–sad = ƒ–sad c. ƒ ve L’yi tek bir grafikte birlikte çizin.
b0, b1 ve b2 katsayılarını belirleyin. d. I aralığındaki mutlak hata u ƒ(x) – L(x) u’i birlikte çizin ve maksi-
mum değerini bulun.
b. ƒ(x) = 1@(1 – x)’in x = 0’daki yaklaşımını bulun.
e. (d) şıkkındaki grafiğinizden, ⑀ = 0.5, 0.1 ve 0.01 için
T c. ƒ(x) = 1@(1 – x)’i ve x = 0’daki yaklaşımını çizin. Sonra her iki
grafikte (0, 1) noktasını yaklaştırın. Gördüğünüzü açıklayın. ƒx - aƒ 6 d Q ƒ ƒsxd - Lsxd ƒ 6 P
T d. g(x) = 1@x’in x = 1’deki yaklaşımını bulun. g’yi ve yaklaşmını koşulunu sağlayacak bulabildiğiniz en büyük d ⬎ 0 değerini bulun.
e. hsxd = 21 + x’in x = 0’daki yaklaşımını bulun. h’yi ve

birlikte çizin. Gördüğünüzü açıklayın. Sonra grafik olarak d tahmininizin doğru olup olmadığını kontrol
T edin.
yaklaşmını birlikte çizin. Gördüğünüzü açıklayın. 67. ƒsxd = x 3 + x 2 - 2x, [-1, 2], a = 1
, c- , 1 d, a =
f. (b), (d) ve (e) şıklarında, karşı gelen noktalarda ƒ, g ve h’nin x - 1 3 1
lineerizasyonları nelerdir? 68. ƒsxd =
4x 2 + 1 4 2
69. ƒsxd = x 2>3sx - 2d, [-2, 3], a = 2
70. ƒsxd = 1x - sin x, [0, 2p], a = 2
1. Bir ƒ fonksiyonunun türevi nedir? Türevin tanım aralığı ile ƒ’ nin 13. Bir fonksiyonun anlık ve ortalama değişim oranları arasındaki
tanım aralığı arasındaki ilişki nedir? Örnekler verin. ilişki nedir? Bir örnek verin.
2. Eğim, teğet ve değişim oranlarını tanımlamada türevin oynadığı 14. Hareketin incelenmesinde türevin rolü nedir? Bir cismin bir
rol nedir? doğru üzerindeki hareketi hakkında konum fonksiyonunu in-
3. Elinizde sadece bir fonksiyonun değerlerinin tablosu varsa, o celeyerek ne öğrenebilirsiniz? Örnekler verin.
fonksiyonun türevinin grafiğini nasıl çizersiniz? 15. Türevler ekonomide nasıl bir rol oynar?
4. Bir fonksiyonun açık bir aralıkta ve kapalı bir aralıkta türevlene- 16. Türevlerin diğer uygulamalarına örnek verin.
bilir olması ne anlama gelir? 17. limh:0 sssin hd>hd ve limh:0 sscos h - 1d>hd limitlerinin sinüs ve
5. Türevler ve tek taraflı türevler arasındaki ilişki nedir? kosinüs fonksiyonlarının türevleriyle ilişkisi var mıdır? Bu
6. Bir fonksiyonun bir noktada türevinin olmamasını geometrik fonksiyonların türevleri nedir?
olarak açıklayın. 18. sin x ve cos x’in türevlerini biliyorsanız, tan x, cot x, sec x ve csc x
7. Bir fonksiyonun bir noktadaki türevlenebilirliği ile o noktadaki fonksiyonlarının türevlerini nasıl bulabilirsiniz? Bu fonksiyon-
sürekliliği arasında nasıl bir ilişki vardır, eğer varsa? ların türevleri nedir?
8. Birim basamak fonksiyonu 19. Altı temel trigonometrik fonksiyon hangi noktalarda süreklidir?
Nereden biliyorsunuz?
Usxd = e
0, x 6 0 20. İki türevlenebilir fonksiyonun bileşkesinin türevini hesap-lama-
1, x Ú 0 nın kuralı nedir? Böyle bir türev nasıl hesaplanır? Örnekler verin.
21. x = ƒ(t), y = g(t) parametrik eğrisinin dy@dx eğimi için formül
[–1, 1] aralığındaki başka bir fonksiyonun türevi olabilir mi? nedir? Formül ne zaman uygulanır? Ne zaman d2y@dx2’yi bula-
Açıklayın. bilmeyi beklersiniz? Örnekler verin.
9. Türev hesaplamak için hangi kuralları biliyorsunuz? Bir kaç 22. u x’in türevlenebilir bir fonksiyonu ve n bir tamsayıysa,
örnek verin. (d@dx)(un)’yi nasıl hesaplarsınız? Peki ya, n rasyonel bir sayıysa?
d n Örnek verin.
10. a. sx d = nx n - 1
dx
23. Kapalı türev alma nedir? Buna ne zaman ihtiyaç duyarsınız?
d du
b. scud = c Örnek verin.
dx dx
24. İlişkili oranlar problemleri neden ortaya çıkar? Örnek verin.
d du1 du2 Á dun
c. su + u2 + Á + un d = + + + 25. İlişkili oranlar problemlerini çözmek için bir strateji tanımlayın.
dx 1 dx dx dx
Bir örneğe uygulayın.
formüllerinin bir polinomun türevini almamızı nasıl sağladığını
açıklayın. 26. Bir ƒ(x) fonksiyonunun x = a noktasındaki lineerizasyonu L(x)
nedir? Lineerizasyonun bulunabilmesi için ƒ’nin a’da nasıl
11. Onuncu sorudaki üç formüle ek olarak, rasyonel fonksiyonların
davranması gerekmektedir? Lineerizasyonlar nasıl kullanılır?
türevini almak için hangi formüle gerek vardır?
Örnek verin.
12. İkinci ve üçüncü mertebeden bir türev nedir? Bildiğiniz fonksi- 27. x, a’dan yakındaki bir a + dx değerine giderse, türevlenebilir bir
yonların kaç türevi verdır? Örnekler verin. ƒ(x) fonksiyonunun değerinde buna karşılık gelen değişimi nasıl
bulursunuz? Bağıl ve yüzde değişimlerini nasıl tahmin edersiniz?
Örnek verin.
Fonksiyonlar›n Türevleri 5. y = sx + 1d2sx 2 + 2xd 6. y = s2x - 5ds4 - xd-1
8. y = a-1 - - b
2
1–40 problemlerindeki fonksiyonların türevlerini bulun. csc u u2
7. y = su2 + sec u + 1d3
2 4
1t
1. y = x 5 - 0.125x 2 + 0.25x 2. y = 3 - 0.7x 3 + 0.3x 7
4. y = x 7 + 27x - 1 + 1t 1t - 1
1
1 9. s = 10. s =
3. y = x 3 - 3sx 2 + p2 d
p + 1
1 2
11. y = 2 tan2 x - sec2 x 12. y = - x ƒ(x) g(x) ƒⴕ(x) gⴕ(x)
sin2 x sin x
14. s = cot3 a t b
2 0 1 1 -3 1>2
13. s = cos4 s1 - 2td
1 3 5 1>2 -4
15. s = ssec t + tan td5 16. s = csc5 s1 - t + 3t 2 d
17. r = 22u sin u
20. r = sin A u + 2u + 1 B
Aşağıdaki kombinasyonların verilen x değerlerinde birinci türev-
19. r = sin 22u
18. r = 2u2cos u
lerini bulun.
22. y = 2 1x sin 1x
a. 6ƒsxd - g sxd, x = 1 b. ƒsxdg 2sxd, x = 0
1 2 2
21. y = x csc x ƒsxd
2
24. y = 1x csc sx + 1d3
c. , x = 1 d. ƒsg sxdd, x = 0
23. y = x -1>2 sec s2xd2 g sxd + 1
25. y = 5 cot x 2 26. y = x 2 cot 5x e. g sƒsxdd, x = 0 f. sx + ƒsxdd3>2, x = 1
27. y = x 2 sin2 s2x 2 d 28. y = x -2 sin2 sx 3 d g. ƒsx + g sxdd, x = 0
29. s = a b
-2 56. ƒ(x) fonksiyonu ve birinci türevinin x = 0 ve x = 1’deki değer-
4t -1
30. s = lerinin aşağıdaki gibi olduğunu varsayın.
t + 1 15s15t - 1d3
1x 2 2 1x
31. y = a b 32. y = a b
2 1x + 1
2
x ƒ(x) ƒⴕ(x)
1 + x
34. y = 4x2x + 1x
0 9 -2
B x2
x2 + x
33. y = 1 -3 1>5
35. r = a b 36. r = a b
2 2
sin u 1 + sin u
cos u - 1 1 - cos u Aşağıdaki kombinasyonların verilen x değerlerinde birinci türev-
a. 1x ƒsxd, b. 2ƒsxd,
lerini bulun.
37. y = s2x + 1d22x + 1 38. y = 20s3x - 4d1>4s3x - 4d-1>5
c. ƒs 1xd, x = 1
x = 1 x = 0
3
39. y = 40. y = s3 + cos3 3xd-1>3 d. ƒs1 - 5 tan xd, x = 0
s5x + sin 2xd3>2
2
f. 10 sin a b ƒ 2sxd,
ƒsxd px
e. , x = 0 x=1
2 + cos x 2
Kapal› Türev Alma
57. y = 3 sin 2x ve x = t2 + p ise, t = 0’da dy@dt’nin değerini bulun.
41–48 problemlerinde, dy@dx’i bulun.
58. s = t2 + 5t ve t = (u2 + 2u)1@3 ise, u = 2’de ds@du’nin değerini bu-
41. xy + 2x + 3y = 1 42. x 2 + xy + y 2 - 5x = 2
59. w = sin A 1r - 2 B ve r = 8 sin (s + p@6) ise, s = 0’da dw@ds’yi

lun.
43. x 3 + 4xy - 3y 4>3 = 2x 44. 5x 4>5 + 10y 6>5 = 15
45. 1xy = 1 46. x 2y 2 = 1 bulun.
A1 - x
47. y 2 =
x
48. y 2 =
1 + x 60. r = su2 + 7d1>3 ve u2t + u = 1 ise t = 0’da dr@dt’nin değerini bu-
x + 1 lun.
49 ve 50 problemlerinde dp@dq’yu bulun. 61. y3 + y = 2 cos x ise, (0, 1) noktasında d2y@dx2’nin değerini bulun.
49. p 3 + 4pq - 3q 2 = 2 50. q = s5p 2 + 2pd-3>2 62. x1@3 + y1@3 = 4 ise, (8, 8) noktasında d2y@dx2’nin değerini bulun.
51 ve 52 problemlerinde dr@ds bulun.

51. r cos 2s + sin2 s = p 52. 2rs - r - s + s 2 = -3
2 2
53. d y@dx ’yi kapalı türev alarak bulun.
Türev Tan›m›
2 63 ve 64 problemlerinde, tanımı kullanarak türevleri bulun.
a. x 3 + y 3 = 1 b. y 2 = 1 - x
54. a. x 2 - y 2 = 1 denkleminin türevini kapalı olarak alarak, 1
63. ƒstd = 64. g sxd = 2x 2 + 1
2t + 1
dy@dx = x@y olduğunu gösterin.
b. d2y@dx2 = –1@y3 olduğunu gösterin. 65. a. Aşağıdaki fonksiyonu çizin.
ƒsxd = e
x 2, -1 … x 6 0
Türevlerin Say›sal De¤erleri -x 2, 0 … x … 1.
b. ƒ, x = 0’da sürekli midir?
55. ƒ(x), g(x) fonksiyonlarının ve ilk türevlerinin x = 0 ve x = 1’deki
değerlerinin aşağıdaki gibi olduğunu varsayın. c. ƒ, x = 0’da türevlenebilir mi?
Yanıtınızı açıklayın. 77. Teğet parabol y = x 2 + C parabolünün y = x doğrusuna teğet

66. a. Aşağıdaki fonksiyonu çizin. olması için C ne olmalıdır?
ƒsxd = e
x, -1 … x 6 0 78. Teğetin eğimi y = x 3 eğrisinin herhangi bir sa, a 3 d
noktasındaki teğetinin, eğriyi, eğimi sa, a 3 d ’teki eğimin dört katı
tan x, 0 … x … p>4.
olan başka bir noktada kestiğini gösterin.
b. ƒ, x = 0’da sürekli midir? 79. Teğet eğri c’nin hangi değerinde y = c>sx + 1d eğrisi (0, 3)
c. ƒ, x = 0’da türevlenebilir mi? ve (5, –2) noktalarından geçen doğruya teğet olur?
Yanıtınızı açıklayın. 80. Çembere normal x 2 + y 2 = a 2 çemberinin herhangi bir nok-
67. a. Aşağıdaki fonksiyonu çizin. tasındaki normalinin orijinden geçtiğini gösterin.
ƒsxd = e
x, 0 … x … 1
2 - x, 1 6 x … 2. Kapal› Olarak Tan›mlanm›fl E¤rilerin Te¤etleri ve Normalleri
81–86 problemlerinde, eğrilerin verilen noktalardaki teğet ve normal
b. ƒ, x = 1’de sürekli midir?
denklemlerini bulun.
c. ƒ, x = 1’de türevlenebilir mi?
81. x 2 + 2y 2 = 9, s1, 2d
Yanıtınızı açıklayın.
82. x 3 + y 2 = 2, s1, 1d
68. m sabitinin hangi değer veya değerleri için,
83. xy + 2x - 5y = 2, s3, 2d
ƒsxd = e
sin 2x, x … 0 84. s y - xd2 = 2x + 4, s6, 2d
85. x + 1xy = 6,
mx, x 7 0
s4, 1d
a. x = 0’da süreklidir? 86. x 3>2 + 2y 3>2 = 17, s1, 4d
b. x = 0’da türevlenebilir? 3 3 2
87. x y + y = x + y eğrisinin (1, 1) ve (1, –1) noktalarındaki
Cevaplarınızı açıklayın. eğimini bulun.
88. Aşağıdaki grafik y = sin sx - sin xd eğrisinin x-ekseninde yatay
teğetleri olabileceğini belirtmektedir. Gerçekten var mıdır?
E¤im, Te¤et ve Normaller Yanıtınızı açıklayın.
69. Belirli eğimde teğetler y = sx>2d + 1>s2x - 4d eğrisinin,
eğimi –3@2 olan bir noktası var mıdır? Varsa, bulun. y
y ⫽ sin (x sin x)
70. Belirli eğimde teğetler y = x - 1>s2xd eğrisinin, eğimi 3 olan 1
bir noktası var mıdır? Varsa bulun.
71. Yatay teğetler y = 2x3 – 3x2 – 12x + 20 eğrisinin üzerinde teğetin x
x-eksenine paralel olduğu noktaları bulun. –2p –p 0 p 2p
72. Teğet Kesimleri y = x3 eğrisine (–2, –8) noktasında teğet olan

doğrunun x- ve y-eksenlerini kesim noktalarını bulun. –1
73. Verilen Doğrulara dik veya paralel teğetler

y = 2x 3 - 3x 2 - 12x + 20 eğrisinin üzerinde teğetin
a. y = 1 – (x@24) doğrusuna dik; Parametrik E¤rilerin Te¤etleri
b. y = 22 - 12x . doğrusuna paralel olduğu noktaları bulun. 89 ve 90 problemlerinde, verilen t değerine karşılık gelen noktada
eğriye teğet olan xy-düzlemindeki doğrunun denklemini bulun. Ayrıca
74. Teğetlerin Kesişimi y = sp sin xd>x eğrisinin x = p ve x = –p d2y@dx2’nin bu noktadaki değerini bulun.
noktalarındaki teğetlerinin dik kesiştiklerini gösterin.
89. x = (1@2) tan t, y = (1@2) san t, t = p@3
75. Bir doğruya paralel normaller y = tan x, –p@2 ⬍ x ⬍ p@2 2
90. x = 1 + 1>t , y = 1 - 3>t, t = 2
eğrisinin normalinin y = –x@2 doğrusuna paralel olduğu noktaları
bulun. Eğriyi ve normalleri denklemleriyle isimlendirerek birlikte
çizin.
Grafikleri ‹nceleme
76. Teğet ve normal doğrular y = 1 + cos x eğrisinin (p@2, 1) nok-
tasındaki normal ve teğetinin denklemlerini bulun. Eğriyi, nor- 91 ve 92 problemlerindeki şekillerin her biri, biri y = ƒ(x)
mali ve teğeti denklemleriyle isimlendirerek birlikte çizin. fonksiyonu, diğeri onun türevi ƒ⬘(x) olan iki grafiği
göstermektedir. Hangi grafik hangisidir? Nasıl anlarsınız?
91. y 92. y
Tavşan
A 4 sayısı
2 A 2000
3 İlk tavşan sayısı = 1000
İlk tilki sayısı = 40
2
1 (20, 1700)
1 B
1000
x x
–1 0 1 0 1 2
Tilki
sayısı
–1
0 50 100 150 200
B Time (days)
–2 (a)
93. Aşağıdaki bilgileri kullanarak –1 ⱕ x ⱕ 6 aralığında y = ƒ(x) 100

grafiğini çizin.
i. Grafik uc uca eklenmiş doğru parçalarından oluşur. 50
ii. Grafik (–1, 2) noktasından başlar. (20, 40)

0
iii. Tanımlı olduğunda, ƒ’nin türevi aşağıda gösterilen basamak
fonksiyonuyla uyuşur.
–50
y
–100
y ⫽ f'(x) 0 50 100 150 200
Zaman (günler)
1 Taşvan nüfusunun türevi
x (b)
–1 1 2 3 4 5 6
–1
fiEK‹L 3.53 Bir av-avcı topluluğundaki tavşan ve tilkiler
–2
sin r sin ssin ud

94. Grafiğin (–1, 2) yerine (–1, 0) noktasından başladığını düşünerek 99. lim 100. lim
r:0 tan 2r u: 0 u
Problem 93’ü tekrar edin.
4 tan2 u + tan u + 1
101. lim
95 ve 96 problemleri Şekil 3.53’teki grafiklerle ilgilidir. (a) u: sp>2d - tan2 u + 5
kısmındaki grafikler küçük bir topluluktaki tavşan ve tilki sayısını
1 - 2 cot2 u
göstermektedir. 200 günlük bir zaman içinde zamanın fonksiyonu 102. lim+ 2
u: 0 5 cot u - 7 cot u - 8
olarak işaretlenmiştir. Başlangıçta, tavşanlar ürerken, sayıları artmak-
tadır. Fakat tilkiler tavşanlarla beslenmektedir ve tilkilerin sayısı x sin x 1 - cos u
103. lim 104. lim
arttıkça, tavşan sayısı düşmeye başlamaktadır. Şekil 3.53b tavşan nü- x: 0 2 - 2 cos x u: 0 u2
fusunun türev grafiğini göstermektedir. Eğimleri işaretleyerek çizdik.
Problem 105 ve 106’da, fonksiyonların orijinde sürekli olacak şekilde
95. a. Tavşan sayısı en yüksek ve en düşük olduğunda, Şekil nasıl genişletileceğini gösterin.
3.53’teki tavşan nüfusunun türevinin değeri nedir?
tan stan xd tan stan xd
b. Türevi en yüksek ve en düşük olduğunda, Şekil 3.53’ teki 105. g sxd = 106. ƒsxd =
tan x sin ssin xd
tavşan topluluğunun büyüklüğü nedir?
96. Tavşan ve tilki topluluklarının eğrilerinin eğimi hangi birimle be- ‹liflkili Oranlar
lirtilmelidir?
107. Dik dairesel silindir Bir dik dairesel silindirin toplam yüzey
alanı S, taban yarıçapı r ile yükseklik h’ye S = 2pr2 + 2prh
Trigonometrik Limitler denklemiyle bağlıdır.
sin x 3x - tan 7x
97. lim 98. lim a. h sabitse, dS@dt dr@dt’ye nasıl bağlıdır?
x: 0 2x 2 - x x: 0 2x
b. r sabitse, dS@dt dh@dt’ye nasıl bağlıdır?
c. Ne r ne de h sabit değilse, dS@dt dr@dt ile dh@dt’ye nasıl

bağlıdır?
4'
d. S sabitse, dr@dt dh@dt’ye nasıl bağlıdır?
S, taban yarıçapı r ile yükseklik h’ye S = pr 2r 2 + h 2 .

108. Dik dairesel koni Bir dik dairesel koninin toplam yüzey alanı
r
denklemiyle bağlıdır.
a. h sabitse dS@dt, dr@dt’ye nasıl bağlıdır?
10'
b. r sabitse dS@dt, dh@dt’ye nasıl bağlıdır?
h
c. Ne r ne de h sabit değilse dS@dt, dr@dt ile dh@dt’ye nasıl
bağlıdır?
109. Dairenin alan değişimi Bir dairenin yarıçapı –2@p m@s hızla Çıkış hızı: 5 ft3/dak.
değişmektedir. r =10 m iken, dairenin alanı ne hızla değişir?
110. Küpün kenarlarının değişimi Bir küpün hacmi, kenarları 20 116. Bir makarayı çevirmek Bir caddedeki telefon direklerinden
cm iken 1200 cm3@dak. hızla artmaktadır. Aynı anda kenarlarının geçirilmek üzere büyük bir makaradan televizyon kablosu çeki-
değişim oranı nedir? lirken, kablo makaranın üzerindeki sabit yarıçaplı katlardan çö-
111. Paralel bağlı dirençler Bir elektrik devresinde bulunan R1 ve zülmektedir (Şekle bakınız). Kabloyu çeken kamyon 6 ft@s (4
R2 ohmluk iki direnç R-ohmluk direnç oluşturacak şekilde para- mil@saat’den biraz fazla) hareket ediyorsa, s = ru denklemini
lel bağlanmıştır. R’nin değeri kullanarak, 1.2 ft yarıçaplı kat çözülürken, makaranın hangi hız-
la döndüğünü bulun.
1 1 1
= + .
R R1 R2
1.2'
R1 R2 R

denklemiyle bulunur. R1 1 ohm@sn ve R2 0.5 ohm@sn hızla azalı-

yorsa, R1 = 75 ohm ve R2 = 50 ohm iken R hangi hızla değişir?
117. Işıldak ışınının hareketi Aşağıdaki şekil sahilden 1 km uzak-
(ohm), direnç R (ohm) ve reaktans X’e (ohm) Z = 2R 2 + X 2 .

112. Bir seri devrede empedans Bir seri devrede empedans Z ta, kıyıyı bir fenerle tarayan bir sandalı göstermektedir. Işık
du@dt = –0.6 rad@sn hızla dönmektedir.
denklemiyle bağlıdır. R 3 ohm@sn hızla artıyor ve X 2 ohm@s
a. A noktasına ulaştığında ışık hangi hızla ilerlemektedir?
hızla azalıyorsa, R = 10 ohm ve X = 20 ohm iken Z ne hızla
değişir? b. 0.6 rad@sn dakikada kaç dönüş demektir?
113. Bir parçacığın sürati Metrik xy düzleminde ilerleyen bir
parçacığın koordinatları dx@dt = 10 m@sn, dy@dt = 5 m@sn olmak
üzere zamanın türevlenebilir fonksiyonlarıdır. Parçacık (3, –4) x
noktasından geçerken orijinden ne kadar hızlı uzaklaşmaktadır?
u A
114. Bir parçacığın hareketi Bir parçacık, orijinden uzaklığı saniyede 1 km
11 birim artacak şekilde, y = x3@2 eğrisinin, birinci dörtte bir bölge-
deki parçası üzerinde ilerlemektedir. x = 3 iken, dx@dt’yi bulun.
115. Bir su tankını boşaltmak Aşağıdaki şekilde görülen konik
118. Koordinat eksenlerinde kayan noktalar A ve B noktaları
tanktan 5 ft3@dak. hızla su akmaktadır.
sırasıyla x ve y eksenlerinde, orijinden AB doğrusuna olan dik
a. Şekildeki h ve r değişkenleri arasındaki ilişki nedir? uzaklık (metre) sabit kalacak şekilde hareket etmektedirler.
b. h = 6 ft iken su seviyesi hangi hızla düşer? OB = 2r olduğunda ve B O’ya doğru 0.3r m@sn hızla ilerlerken,
OA ne hızla değişmektedir? Bu mesafe artar mı, azalır mı?
124. Hatayı kontrol etmek

Lineerizasyon
a. Bir kübün yüzey alanını en fazla %2’lik bir hatayla
119. Aşağıdaki fonksiyonların lineerizasyonunu bulun.
hesapladığınızdan emin olmak için kübün kenarını ne
a. tan x, x = –p@4 b. sec x, x = –p@4 hassaslıkta ölçmelisiniz?
Eğrileri ve lineerizasyonları birlikte çizin. b. Kenarın (a) şıkkında istenen hassaslıkta ölçüldüğünü
120. ƒ(x) = 1@(1 + tan x) fonksiyounun x = 0’da yararlı bir lineerizas- varsayın. Kübün hacmi bu kenar ölçümüyle hangi hassaslıkta
yonunu hesaplanabilir? Bunu bulmak için hacim hesaplanmasında
kenar ölçümünü kullanmaktan kaynaklanacak yüzde hatayı
1 tahmin edin.
L 1 - x ve
and tan x L x
1 + x
125. Hata Birleştirme Bir kürenin bir büyük çemberinin çevresi
yaklaşımlarını olası bir 0.4 cm’ lik hatayla 10 cm olarak ölçülüyor. Ölçüm daha
sonra yarıçapı kesaplamada kullanılıyor. Yarıçap da kürenin
1
L 1 - x. yüzey alanını ve hacmini hesaplamak için kullanılıyor.
1 + tan x
a. Yarıçapın
olacak şekilde birleştirerek elde edebiliriz. Bu sonucun
1@(1 + tan x)’in x = 0’daki standart lineer yaklaşımı olduğunu b. yüzey alanının
gösterin. c. hacmin
121. ƒ (x) = √1 ƒ+ƒ x + sin x – 0.5’in x = 0’da lineerizasyonunu bulun.
122. ƒsxd = 2>s1 - xd + 21 + x - 3.1’in x = 0’da lineerizasyo-
126. Yükseklik bulmak Bir ışık direğinin (şekle bakın)
yüksekliğini bulmak için direkten 20 ft uzaklığa 6 ft
nunu bulun. uzunluğunda bir çubuk yerleştiriyorsunuz ve gölgesinin
uzunluğu a’yı ölçüyorsunuz. A için bulduğunuz değer 15 ft, artı
De¤iflimin Diferansiyel Tahminleri eksi bir inçtir. Lamba direğinin uzunluğunu a = 15 ft değerinden
hesaplayın ve sonuçtaki olası hatayı bulun.
123. Bir koninin yüzey alanı Yükseklik h0’dan h0 + dh’ye değişir
ve yarıçap aynı kalırsa, dik bir dairesel koninin yüzey alanında
meydana gelecek değişikliği tahmin eden bir formül yazın.
h
h
6 ft
r 20 ft
a
V ⫽ 1 pr2h
3
S ⫽ pr兹r2 h2
(Yüzey alanı)
Bölüm 3 Ek – ‹leri Al›flt›rmalar
1. sin2 u + cos2 u = 1 gibi bir denkleme özdeşlik denir, çünkü her 2. sin sx + ad = sin x cos a + cos x sin a özdeşliğnin x’e göre
u değeri için geçerlidir. sin u = 0.5 gibi bir denklem ise özdeşlik türevi alınırsa, ortaya çıkacak denklem yine bir özdeşlik olur mu?
değildir, çünkü hepsinde değil, sadece belirli u değerlerinde Aynı prensip x2 – 2x – 8 = 0 denklemine de uygulanabilir mi?
geçerlidir. Bir trigonometrik özdeşliğin iki tarafının da u’ya göre Yanıtınızı açıklayın.
türevini alırsanız, ortaya çıkan denklem yine bir özdeşlik ola- 3. a. ƒ(x) = cos x ve g(x) = a + bx + cx2 denklemlerinin
caktır.
a. sin 2u = 2 sin u cos u ƒ(0) = g(0), ƒ⬘(0) = g⬘(0) ve ƒ⬙(0) = g⬙(0)
2 2
b. cos 2u = cos u - sin u koşullarına uymasını sağlayacak a, b ve c değerlerini bulunuz.
Bölüm 3 EK - ‹leri Al›flt›rmalar 241
b. ƒ(x) = sin(x + a) ve g(x) = b sin x + c cos x denklemlerinin 8. Bir gondol tasarlamak 30 ft yarıçaplı bir sıcak hava balonunun
imalatçısı, şekilde görüldüğü gibi, balonun 8 ft altına balonun
ƒs0d = g s0d ve
and ƒ¿s0d = g¿s0d .
yüzeyine teğet kablolarla bir sepet bağlamak istiyor. Şekilde
sepetin iki ucundan (–12, –9) ve (12, –9) noktalarına teğet olarak
koşullarına uymasını sağlayacak a, b ve c değerlerini bulunuz. çıkan iki kablo görülmektedir. Sepetin genişliği ne olmalıdır?
c. a, b ve c’nin bulduğunuz değerleri için, (a) ve (b) şıklarındaki
ƒ ve g’nin üçüncü ve dördüncü türevlerine ne olur? y
4. Diferansiyel denklemlerin çözümleri
x 2 y 2 225
a. y = sin x, y = cos x ve y = a cos x + b sin x (a ve b sabit)
denklemlerinin hepsinin
y⬙ + y = 0
x
0
denklemini sağladığını gösterin.
15 ft
b. (a) şıkkındaki fonksiyonları (–12, –9) (12, –9)
y⬙ + 4y = 0 Askı 8 ft
kabloları
olmasını sağlayacak şekilde nasıl değiştirirsiniz? Bu sonucu Sepet
genelleştirin. Genişlik
2 2 2
5. Dokunan bir çember sx - hd + s y - kd = a çemberini ÖLÇEKLİ DEĞİL
y = x2 + 1 parabolüne (1, 2) noktasında teğet olmasını ve her iki

eğri üzerinde d2y@dx2 ikinci türevlerinin o noktada aynı değerde 9. Pisa’dan paraşütle Aşağıdaki fotoğraf 5 Ağustos 1988’de Pisa
olmasını sağlayacak h, k ve a değerlerini bulun. Bunun gibi, bir Kulesi’nin üzerinden paraşütle atlayan Mike McCarthy’yi göster-
eğriye teğet olan ve teğet noktasındaki ikinci türevi eğrininkiyle mektedir. Atlayış sırasındaki süratinin grafiğinin şeklini kabaca
aynı olan çemberlere dokunan çemberler denir. Bu gibi çember- gösteren bir şekil çizin.
lerle Bölüm 13’te yine karşılaşacağız.
6. Marjinal kazanç Bir otobüs 60 kişi almaktadır. Yolculuk
başına otobüsü kullanan kişi sayısı x toplanan ücrete (p dolar)
p = [3 – (x@40)]2 denklemiyle bağlıdır. Otobüs şirketinin yolculuk
başına toplam kazancını, r(x), veren bir denklem yazın. Her yol-
culukta kaç kişi olmalıdır ki, dr@dx marjinal kazancı sıfır olsun.
Buna karşılık gelen ücret nedir? (Bu kazancın en yüksek olmasını
sağlayan ücrettir, yani otobüs şirketi ücret politikasını yeniden
gözden geçirse iyi our.)
7. Endüstriyel üretim
a. Ekonomistler “büyüme oranı” ifadesini genellikle mutlak
değil de, göreli terimler için kullanırlar. Örneğin, u = ƒ(t) bir t
zamanında bir endüstri kolunda çalışan insan sayısı olsun. (Bu
fonksiyon aslında tamsayı değerli bir basamak fonksiyonu
olduğu halde, türevlenebildiğini varsayacağız.)
y = g(t) zamanında iş gücü olarak kişi başına ortalama
üretim olsun. Dolayısıyla toplam üretim y = uy olur. İş gücü
yılda %4’lük bir oranda artıyorsa (du@dt = 0.04u) ve kişi
başına üretim yılda %5’lik bir oranda artıyorsa
(dy@dt = 0.05y) toplam üretim y’deki artış oranını bulun.
b. (a) şıkkındaki kişi başına üretim yılda %3 oranında artarken,
iş gücünün %2 oranında azaldığını varsayın. Toplam üretim
hangi oranda artar veya azalır?
Londra’lı Mike McCarthy Pisa Kulesi’nden atlamış ve paraşütünü

kendi deyişiyle yere en yakın paraşüt atlayışı olan 179 ft’te açmıştır.
Kaynak: Boston Globe, 6 Ağustos, 1988.
10. Bir parçacığın hareketi Bir koordinat doğrusunda ilerleyen bir 17. a. a ve b’nin hangi değerleri için
ƒsxd = e
parçacığın t Ú 0 zamanındaki konumu
ax, x 6 2
s = 10 cos (t + p@4) ax 2 - bx + 3, x Ú 2
ile verilmektedir.
a. Parçacığın başlangıç konumu nedir (t = 0)? fonksiyonu her x değerinde türevlenebilirdir?
b. Parçacığın, orijinin sağında ve solunda ulaştığı en uzaktaki b. Ortaya çıkan ƒ grafiğinin geometrisini tartışın.
noktalar hangileridir? 18. a. a ve b’nin hangi değerleri için
g sxd = e
c. Parçacığın (b) şıkkında bulduğunuz noktalardaki hızını ve ax + b, x … -1
ivmesini bulun.
ax 3 + x + 2b, x 7 -1
d. Parçacık ilk olarak orijine ne zaman varır? Bu anda hızı, sürati
ve ivmesi nedir? fonksiyonu her x değerinde türevlenebilirdir?
11. Bir ataşı fırlatmak Dünyada, bir ataşı bir lastikle rahatlıkla b. Ortaya çıkan g grafiğinin geometrisini tartışın.
64 ft yukarıya fırlatabilirsiniz. Fırlattıktan t saniye sonra, ataş 19. Türevlenebilir tek fonksiyonlar x’in türevlenebilir bir tek
elinizden s = 64t - 16t 2 ft yüksektedir. fonksiynunun türevinin bir özelliği var mıdır? Yanıtınızı açıkla-
a. Ataşın maksimum yüksekliğe ulaşması ne kadar sürer? Eliniz- yın.
den hangi hızla çıkar? 20. Türevlenebilir çift fonksiyonlar x’in türevlenebilir bir çift
b. Ayda, aynı ivme ataşı t saniyede s = 64t - 2.6t 2 ft yükseğe fonksiyonunun türevinin bir özelliği var mıdır? Yanıtınızı açıkla-
fırlatacaktır. Ataşın maksinum yüksekliğe ulaşması ne kadar yın.
sürer ve bu yükseklik nedir? 21. ƒ ve g fonksiyonlarının x0 noktasını içeren bir açık aralıkta
12. İki parçacığın hızları t saniye anında, bir koordinat eksenin- tanımlı olduklarını, ƒ’nin x0’da türevlenebildiğini ve ƒsx0 d = 0 ,
deki iki parçacığın konumları s1 = 3t 3 - 12t 2 + 18t + 5 m ve olduğunu ve g’nin x0’da sürekli olduğunu varsayın. ƒg çarpımının
s2 = –t3 + 9t2 – 12t m dir. Parçacıkların hızları ne zaman aynı x0’da türevlenebildiğini gösterin. Bu, örneğin, ƒ x ƒ, x = 0’da
olur? türevlenemezken, x ƒ x ƒ çapımının türevlenebileceğini gösterir.
13. Bir parçacığın hızı Sabit m kütleli bir parçacık x-ekseninde iler- 22. (Alıştırma 21’in devamı) Alıştırma 21’in sonucunu kullanarak
c. 2
lemektedir. Hızı y ve konumu x aşağıdaki fonksiyonların x = 0’da türevlenebildiklerini gösterin.
3
1 1 a. ƒ x ƒ sin x b. x 2>3 sin x x s1 - cos xd
msy 2 - y0 2 d = k sx0 2 - x 2 d ,
d. hsxd = e
2 2 x 2 sin s1>xd, x Z 0
denklemini sağlamaktadır. Burada, k, y0 ve x0 birer sabittir. y ≠ 0 0, x = 0
olduğunda,
23.
dy
hsxd = e
m = -kx .
dt x 2 sin s1>xd, x Z 0
olduğunu gösterin. 0, x = 0
14. Ortalama ve anlık hız fonksiyonunun türevi x = 0’da sürekli midir? Peki ya,
2
a. Hareket eden bir noktanın x koordinatı x = At + Bt + C gibi t k(x) = xh(x)’in türevi? Cevabınızı açıklayın.
zamanının ikinci dereceden bir fonksiyonu olarak verilmişse, 24. Bir ƒ fonksiyonunun her reel x ve y değerlerinde, aşağıdaki
herhangi bir [t1, t2] aralığındaki ortalama hızın zaman aralığı- koşulları sağladığını varsayın.
nın tam orta noktasındaki anlık hıza eşit olduğunu gösterin. i. ƒsx + yd = ƒsxd # ƒs yd .
b. (a) şıkkındaki sonucun geometrik önemi nedir? ii. ƒsxd = 1 + xg sxd , limx:0 g sxd = 1 .
15. Hangi m ve b değerlerinde
y = e
sin x, x 6 p Her x değerinde ƒ¿sxd türevinin var olduğunu ve ƒ¿sxd = ƒsxd .
mx + b, x Ú p
fonksiyonu 25. Genelleştirilmiş çarpım kuralı y = u1 u2 Á un türevlenebilir
a. x = p’de süreklidir? fonksiyonların sonlu bir çarpımıysa, y’nin bu fonksiyonların or-
b. x = p’de türevlenebilirdir? tak tanım aralığında türevlenebilir olduğunu ve
16. dy du1 Á du2 Á dun
= u un + u1 un + Á + u1 u2 Á un - 1 .
dx dx 2 dx dx
1 - cos x
x , x Z 0 olduğunu matematiksel indüksiyonla gösterin.
ƒsxd = L
0, x = 0
fonksiyonunun x = 0’da türevi var mıdır? Açıklayın.

Bölüm 3 Teknoloji Uygulama Projeleri 243
26. Çarpımların yüksek mertebe türevleri için Leibniz kuralı a. Periyodu T = 1 sn olan saat sarkacının uzunluğunu.
Türevlenebilir fonksiyonların çarpımlarının yüksek mertebe b. (a) şıkkındaki sarkaç 0.01 ft uzatılırsa T’deki dT değişimini.
türevleri için Leibniz kuralı
c. (b) şıkkındaki dT kadarlık periyot değişiminden dolayı saatin
d 2suyd d 2u du dy d 2y bir günde kazandığı ya da kaybettiği miktarı.
a. = y + 2 + u 2
dx 2 dx 2 dx dx dx 28. Eriyen buz küpü Bir buz kübünün erirken küp şeklini
3
d suyd d 3u d 2u dy du d 2y d 3y koruduğunu varsayın. Kübün kenar uzunluğuna s dersek, hacmi
b. = y + 3 + 3 + u
dx 3 dx 3 dx 2 dx dx dx 2 dx 3 V = x3 ve yüzey alanı 6s2 olur. V ve s’nin t zamanının
n
d suyd d nu d n - 1u dy Á türevlenebilir fonksiyonları olduğu varsayalım. Ayrıca kübün
c. n = n y + n + hacminin de yüzey alanıyla orantılı olarak azaldığını varsayalım.
dx dx dx n - 1 dx
(Bu son varsayım erimenin yüzeyde gerçekleştiğini düşünürsek
nsn - 1d Á sn - k + 1d d n - ku d ky oldukça mantıklıdır: Alan miktarını değiştirmek erimeye
+
k! dx n - k dx k bırakılan buzun miktarını değiştirir.) Matematiksel bir ifadeyle
n
d y
+ Á + u n. dV
dx = -k s6s 2 d, k 7 0.
dt
olduğunu söyler. (a) ve (b) denklemleri (c) denkleminin özel
durumlarıdır. (c) denklemini matematik indüksiyonla ve olur. Eksi işareti hacmin azaldığını belirtmektedir. Orantı sabiti
a b + a b =
m m k’nin sabit olduğunu kabul edelim. (Fakat gerçekte etraftaki ha-
m! m!
+ . vanın göreli nemliliği, hava sıcaklığı, kırılma veya güneş ışığı bu-
k k + 1 k!sm - kd! sk + 1d!sm - k - 1d!
lunmaması gibi bir çok dış etkene bağlıdır.)
eşitliğini kullanarak bulun. Son olarak, kübün ilk bir saat içinde hacminin 1@4’ünü kay-
bettiği bir dizi koşul bulunduğunu ve t = 0 anında hacmin V0
27. Bir saat sarkacının periyodu Bir saat sarkacının periyodu T olduğunu varsayın. Buz kübünün erimesi ne kadar sürer?
(ileri ve geri tam bir sallanma için gereken süre) T2 = 2p2L@g
formülüyle verilir. Burada L saniye olarak ölçülür,
g = 32.2 ft@sn2 olarak verilir ve L, sarkacın uzunluğu, ft ile
ölçülür. Aşağıdakileri yaklaşık olarak bulun.
Kiriş Eğimlerinin Türev Fonksiyonuna Yakınsamaları
Bir eğri üzerinde art arda gelen noktalar arasındaki kirişleri gözünüzde canlandıracaksınız ve aralarındaki uzaklık küçüldükçe neler olduğunu
gözleyeceksiniz. Fonksiyon, örnek noktalar ve kirişler tek bir grafikte çizilmiştir. İkinci bir grafik kirişlerin eğimleri ile türev fonksiyonunu
karşılaştırmaktadır.
Türevler, Eğimler, Teğet Doğrular ve Film Yapmak
Bölüm I–III. Bir noktada türevi, bir fonksiyonun lineerizasyonunu ve türev fonksiyonunu gözünüzde canlandıracaksınız. Aynı grafik üzerinde
grafiğin ve seçilmiş teğetlerinin nasıl çizildiğini öğreniyorsunuz.
Bölüm IV Birçok Teğet Çizmek)
Bölüm V (Film Yapmak). Modülün IV. ve V. Bölümleri bir fonksiyonun grafiği boyunca kayan teğet doğruları canandırmak için kullanılabilir.
Kiriş Eğimlerinin Türev Fonksiyonuna Yakınsamaları
Soldan ve Sağdan türevleri gözünüzde canlandıracaksınız.
Bir Doğru Boyunca Hareket: Konum → Hız → İvme
Konum, hız ve ivme fonksiyonları arasındaki türev bağıntılarının dramatik canlandırmalarını gözleyin. Metindeki şekiller canlandırılabilir.
Bölüm
4 TÜREV
UYGULAMALARI
G‹R‹fi Bu bölüm, türevlerin önemli bazı uygulamalarını incelemektedir. Fonksiyonların

ekstrem değerlerinin bulunmasında, grafiklerin şekillerinin belirlenmesinde ve incelen-
mesinde, pay ve paydası ikisi birden sıfıra veya sonsuza yaklaşan kesirlerin limitlerinin
bulunmasında ve bir fonksiyonun nerede sıfır olduğunun sayısal olarak bulunmasında
türevlerin nasıl kullanıldığını öğreniyoruz. Ayrıca, türevinden fonksiyonu bulma işlemini
ele alıyoruz. Bu başarıların bir çoğunun anahtarı, sonuçları Bölüm 5’teki integral analizine
giriş kapısını açan Ortalama Değer Teoremi dir.
4.1 Fonksiyonlar›n Ekstrem De¤erleri
Bu bölüm, sürekli fonksiyonların ekstrem değerlerinin, türevlerinden nasıl bulunup tanım-

lanacağını göstermektedir. Bunu yapabildiğimiz andan itibaren, bir çok optimizasyon
problemini çözebiliriz ki, bu problemlerde bazı şeyleri, verilen durumlarda optimal (en
iyi) şekilde yapmanın yolunu buluyoruz.
TANIMLAR Mutlak Maksimum, Mutlak Minimum

ƒ, tanım kümesi D olan bir fonksiyon olsun. Bu durumda,
D’deki her x için ƒ(x) ⱕ ƒ(c)
y ise, ƒ’nin D üzerinde, c noktasında bir mutlak maksimum değeri,
1 D’deki her x için ƒ(x) ⱖ ƒ(c)
y ⫽ sin x
y ⫽ cos x
ise, ƒ’nin D üzerinde, c noktasında bir mutlak minimum değeri vardır.
x
–p 0 p
Mutlak maksimum ve minimum değerlere mutlak ekstrema (Latincede ekstremum’un
2 2
çoğulu) denir. Mutlak ekstremler ayrıca, aşağıda tanımlanan yerel ekstremlerden ayırt et-
–1
mek için, global ekstrem diye de adlandırılır.
Örneğin, [–p@2, p@2] aralığında, ƒ(x) = cos x fonksiyonu maksimum değer olarak 1
değerini (bir kere) ve minimum değer olarak 0 değerini (2 kere) alır. Aynı aralıkta
fiEK‹L 4.1 sinüs ve kosinüs fonksi- g(x) = sin x fonksiyonu ise maksimum değer olarak 1, minimum değer olarak –1 değerini
yonlarının [–p@2, p@2] aralığı alır (Şekil 4.1).
üzerindeki mutlak ekstremumları. Bu Aynı kuralla tanımlanan fonksiyonların, tanım kümelerine bağlı olarak, farklı ekstrem
değerler fonksiyonun tanım kümesine noktaları olabilir.
bağlı olabilir.
244
4.1 Fonksiyonlar›n Ekstrem De¤erleri 245
ÖRNEK 1 Mutlak Ekstremleri Araflt›rmak
Aşağıdaki fonksiyonların tanım kümeleri üzerindeki mutlak ekstremleri Şekil 4.2 de

görülebilir.
y y
y ⫽ x2 y ⫽ x2
D ⫽ (–⬁, ⬁) D ⫽ [0, 2]
x x
2 2
(a) yalnız mutlak min. (b) mutlak maks. ve min.
y y
y ⫽ x2 y ⫽ x2
D ⫽ (0, 2] D ⫽ (0, 2)
x x
2 2
(c) yalnız mutlak maks. (d) maks. veya min. yok.
fiEK‹L 4.2 Örnek 1 için grafikler
Fonksiyon kuralı D Tanım kümesi D’deki mutlak ekstremler
(a) y = x 2 s - q, q d Mutlak maksimum yok.

x = 0’da mutlak minimum 0.
(b) y = x 2 [0, 2] x = 2’de mutlak maksimum 4

x = 0’da mutlak minimum 0
(c) y = x 2 (0, 2] x = 2’de mutlak maksimum 4

Mutlak minimum yok.
(d) y = x 2 (0, 2) Mutlak ekstrem yok.
TARİHSEL BİYOGRAFİ Aşağıdaki teorem, bir [a, b] kapalı aralığının her noktasında sürekli olan bir fonksi-
Daniel Bernoulli yonun, bu aralık üzerinde bir mutlak maksimum değerinin ve bir mutlak minimumu değe-
(1700–1789) rinin var olduğunu ileri sürer. Bir fonksiyonun grafiğini çizerken her zaman bu değerleri
ararız.
246 Bölüm 4: Türev Uygulamalar›
TEOREM 1 Ekstrem De¤er Teoremi

f, kapalı bir [a, b]aralığının her noktasında sürekli ise, bir mutlak maksimum
değer M’ye ve bir mutlak minimum değeri m’ye [a, b] içinde erişir. Yani,
[a, b]’da, ƒ(x1) = m ve ƒ(x2) = M olacak şekilde x1 ve x2 sayıları vardır ve
[a, b]’daki diğer her bir x için m … ƒsxd … M dir ( Şekil 4.3).
(x2 , M)
y f (x) y f (x)
M
M
x1 m
x x
a x2 b a b
m
Uç noktalarda
maksimum ve minimum
(x1 , m)
İç noktalarda maksimum
ve minimum
y ⫽ f (x)
y ⫽ f (x)
M M
m
m
x x
a x2 b a x1 b
Bir iç noktada maksimum, Bir iç noktada minimum,
bir uç noktada minimum bir uç noktada maksimum
y
En büyük değer yok fiEK‹L 4.3 Kapalı bir [a, b] aralığında sürekli bir fonksiyonun olası mutlak
1 maksimum ve minimumları
yx
0 ⱕx1
Ekstrem Değer Teoremi’nin ispatı reel sayı sistemi hakkında detaylı bilgi gerek-
0 1
x tirmektedir (Bkz. Ek 4), bunun için burada verilmeyecektir. Şekil 4.3 te, bir [a, b] kapalı
En küçük değer aralığında sürekli olan bir fonksiyonun, mutlak ekstrem değerlerinin olası konumları gös-
terilmektedir. y = cos x fonksiyonunda gözlediğimiz gibi, bir mutlak minimumun (veya
fiEK‹L 4.4 Süreksizliğin tek bir noktada mutlak maksimumun), aralığın iki veya daha fazla farklı noktasında bulunması olasıdır.
olması bile, bir fonksiyonun bir Teorem 1’deki, aralığın kapalı ve sonlu olması ve fonksiyonun sürekli olması koşulları
minimumunun veya maksimumunun anahtar bileşenleridir. Bunlar olmadan, teoremin sonuçlarının geçerli olması gerekmez.
olmasını engelleyebilir. Örnek 1, aralığın hem sonlu ve hem de kapalı olmaması durumunda bir mutlak ekstrem
y = e
x, 0 … x 6 1
değerin bulunmayabileceğini göstermektedir. Şekil 4.4, süreklilik şartının ihmal edile-
meyeceğini göstermektedir.
0, x = 1
fonksiyonu [0, 1] aralığının x = 1 dışındaki

her noktasında süreklidir, ama [0, 1]
Yerel (Göreceli ) Ekstremum De¤erler
aralığındaki grafiğinin en yüksek bir Şekil 4.5’te, bir fonksiyonun, [a, b] tanım aralığında beş noktada ekstremum değerleri
noktası yoktur. olan grafiği görülmektedir. e noktasında fonksiyonun değerinin, çevresinde bulunan her
Mutlak maksimum
ƒ’nin daha büyük değeri yok.
Ayrıca yerel bir maksimum.
Yerel maksimum
Yakınlarda ƒ’nin daha
büyük değeri yok.
Yerel minimum
y f (x) Yakınlarda ƒ’nin
daha küçük değeri
yok.
Mutlak minimum
Yakınlarda ƒ’nin Yerel minimum
daha küçük bir Yakınlarda ƒ’nin
değeri yok. Ayrıca daha küçük bir
bir yerel minimum değeri yok.
x
a c e d b
fiEK‹L 4.5 Maksimum ve minimumların sınıflandırılması
hangi bir noktada olduğundan, daha küçük olmasına rağmen, fonksiyonun mutlak mini-
mumu a noktasındadır. Eğri, c civarında solda yükselir ve sağda düşer böylece ƒ(c)’yi bir
yerel maksimum yapar. Fonksiyon mutlak maksimum değerini d noktasında alır.
TANIMLAR Yerel Maksimum Yerel Minimum

Bir ƒ fonksiyonunun, tanım aralığının bir c iç noktasında,
c’yi içeren bir açık aralıktaki her x için ƒ(x) ⱖ ƒ(c)
ise, bir yerel maksimum değeri vardır. Bir ƒ fonksiyonunun, tanım aralığının
bir c iç noktasında,
c’yi içeren bir açık aralıktaki her x için ƒ(x) ⱖ ƒ(c)
ise, bir yerel minimumu vardır
c uç noktasını içeren bir yarı açık aralıktaki her x için uygun bir eşitsizlik geçerliyse, ƒ’nin
c uç noktasında bir yerel minimumunu veya yerel maksimumunu tanımlayarak, yerel
ekstremum tanımını aralıkların uç noktalarını da kapsayacak şekilde genişletebiliriz. Şekil
4.5’te, ƒ fonksiyonunun c ve d noktalarında yerel maksimumları, a, e ve b noktalarında
ise yerel minimumları vardır. Yerel ekstremumlara göreceli ekstremumlar da denir.
Bir mutlak maksimum aynı zamanda bir yerel maksimumdur. Her yerdeki en büyük
değer olduğu için, en yakın komşuluğundaki en büyük değer de odur. Yani, bütün yerel
maksimumların kümesi aynı zamanda, varsa, mutlak maksimumu da içerecektir. Benzer
şekilde, bütün yerel minimumların kümesi aynı zamanda, varsa, mutlak minimumu da
içerecektir.
Ekstremumlar› Bulmak
Aşağıdaki teorem, bir fonksiyonun ekstrem değerlerini bulmak için neden genellikle
sadece bir kaç değeri incelememiz gerektiğini açıklamaktadır.
TEOREM 2 Yerel Ekstrem De¤erler ‹çin Birinci Türev Teoremi

Tanım aralığının bir c iç noktasında, ƒ’nin bir yerel maksimum veya minimumu
varsa ve c’de ƒ⬘tanımlıysa,
ƒ⬘(c) = 0
dır.
Yerel maksimum değer ‹spat ƒ ⬘ (c)’nin bir yerel ekstremumda sıfır olduğunu göstermek için, önce ƒ ⬘ (c)’nin pozi-
tif olamayacağını, sonra da negatif olamayacağını göstereceğiz. Ne pozitif ne de negatif
olmayan tek sayı sıfırdır, yani ƒ⬘(c) sıfır olmalıdır.
y f (x) Başlangıç olarak, ƒ’nin x = c’de, c’ye yeterince yakın her x değerinde
ƒsxd - ƒscd … 0 olacak şekilde bir yerel maksimum değeri olduğunu varsayın (Şekil
4.6). c, ƒ’nin tanım kümesinin bir iç noktası olduğu için, ƒ⬘ (c)
ƒsxd - ƒscd
lim x - c .
x:c
Kiriş eğimleri ⱖ 0 Kiriş eğimleri ⱕ 0
(asla negatif değil) (asla pozitif değil) iki taraflı limitiyle verilir. Bu, x = c’de hem sağdan hem de soldan limitlerin var olduğu ve
ƒ⬘ (c)’ye eşit olduğu anlamına gelir. Bu limitleri ayrı ayrı incelediğimizde
x ƒsxd - ƒscd
x c x sx - cd 7 0 ve
ƒ¿scd = lim+ x - c … 0. (1)
x:c ƒsxd … ƒscd olduğundan
fiEK‹L 4.6 Bir yerel maksimum değeri Aynı şekilde,
olan bir eğri. c’deki eğim, yani negatif
olmayan sayıların ve pozitif olmayan ƒsxd - ƒscd sx - cd 6 0 ve
ƒ¿scd = lim- x - c Ú 0. (2)
sayıların ortak limiti, sıfırdır. x:c ƒsxd … ƒscd olduğundan
(1) ve (2) birlikte ƒ⬘ (c) = 0 olmasını gerektirir.

Böylece yerel maksimumlarla ilgili teorem ispatlanmış olur. Yerel minimumlarla ilgili
teoremi ispatlamak içinse, (1) ve (2)’deki eşitsizlikleri koruyan ƒ(x) ⱖ ƒ(c) eşitsizliğini
kullanırız.
Teorem 2, bir fonksiyonun, bir yerel ekstremum değerinin bulunduğu ve türevinin
tanımlı olduğu bir iç noktada, birinci türevinin sıfır olduğunu söyler. Dolayısıyla, bir ƒ
fonksiyonunun bir ekstremum değerinin (yerel veya mutlak) bulunabileceği yerler
1. ƒ⬘ = 0 olduğu iç noktalar,
2. ƒ⬘’nün tanımlı olmadığı iç noktalar,
3. ƒ’nin tanım kümesinin uç noktaları
dır. Aşağıdaki tanım bütün bunları özetlemeye yardımcı olacaktır.
TANIM Kritik Nokta

Bir ƒ fonksiyonunun tanım kümesinin, ƒ⬘’nün sıfır veya tanımsız olduğu bir iç
noktası ƒ’nin bir kritik noktasıdır.
Böylece, bir fonksiyonun ekstrem değerler alabileceği noktalar sadece tanım kümesinin
kritik noktaları ve uç noktalarıdır.
Teorem 2’yi yanlış anlamamak için dikkatli olun, çünkü tersi doğru değildir.
Türevlenebilir bir fonksiyonun, bir yerel ekstremum değerinin bulunmadığı bir kritik nok-
tası var olabilir. Örneğin, ƒ(x) = x3 fonksiyonunun, orijinde bir kritik noktası vardır ve bu-
radaki değeri sıfırdır, fakat orijinin sağında pozitif ve solunda negatiftir. Dolayısıyla, ori-
jinde bir yerel ekstremum değeri bulunamaz. Onun yerine, burada bir dönüm noktası
vardır. Bu kavram, Bölüm 4.4’te tanımlanmakta ve daha fazla tartışılmaktadır.
Ekstremum noktaları bulma nedenlerinin en başında kapalı bir aralıkta sürekli bir
fonksiyonun mutlak ekstremlerini bulmak gelir. Teorem 1 böyle değerlerin var olduğunu
söyler; Teorem 2 ise bunların ancak kritik ve uç noktalarda bulunabileceğini belirtir.
Genellikle, bu noktaların bir listesini kolaylıkla yapabilir, hangilerinin en büyük ve en

küçük olduğunu ve nerede bulunduklarını bulmak için karşılık gelen fonksiyon değerlerini
hesaplayabiliriz.
Kapal› Sonlu Bir Aral›kta Sürekli Bir f Fonksiyonunun Mutlak Ekstremleri Nas›l Bulunur?
1. Bütün kritik ve uç noktalarda ƒ’yi hesaplayın.
2. Bu değerlerin en büyüğünü ve en küçüğünü alın.
ÖRNEK 2 Mutlak Ekstremleri Bulmak

2
ƒsxd = x ’nin [–2, 1] aralığında mutlak maksimum ve minimum değerlerini bulun.
Çözüm Fonksiyon tanım kümesinin tamamında türevlenebilirdir, dolayısıyla tek kritik

nokta ƒ¿sxd = 2x = 0,olduğu x = 0 noktasıdır. x = 0 ve x = –2 ile x = 1 uç noktalarında
fonksiyonun değerlerini kontrol etmemiz gerekir.
y
Kritik nokta değeri: ƒs0d = 0
(1, 7)
7 Uç nokta değerleri: ƒs -2d = 4
ƒs1d = 1
t
–2 –1 1 Fonksiyonun x = –2’de değeri 4 olan bir mutlak maksimumu ve x = 0’da değeri 0 olan bir
y 8t t4 mutlak minimumu vardır.
ÖRNEK 3 Uç Noktalarda Mutlak Ekstremumlar

4
g(t) = 8t – t ’ün [–2, 1] aralığında mutlak ekstremlerini bulun.
Çözüm Fonksiyon tanım kümesinin tamamında türevlidir, dolayısıyla kritik noktalar

(–2, –32)
sadece g ⬘ (t) = 0 olduğu yerlerde bulunur. Bu denklemi çözersek,
t = 2
–32
8 - 4t 3 = 0 veya or 3
2 7 1,
verilen tanım kümesinde bulunmayan bir nokta buluruz. Dolayısıyla, fonksiyonun mutlak
fiEK‹L 4.7 [–2, 1] aralığında ekstremleri uç noktalardadır: g(–2) = –32 (mutlak minimum) ve g(1) = 7 (mutlak maksi-
g std = 8t - t 4’ nin ekstrem değerleri mum) Şekil 4. 7’ye bakın.
(Örnek 3).
ÖRNEK 4 Bir Kapal› Aral›k Üzerinde Mutlak Ekstremumlar› Bulmak
ƒsxd = x 2>3’ün [–2, 3] aralığında mutlak ekstremlerini bulun.
Çözüm Fonksiyonu kritik noktalarda ve uç noktalarda hesaplarız ve değerlerin en büyüğü
ile en küçüğünü alırız.
2 2
ƒ¿sxd = x -1>3 =
3 32 3
x
birinci türevinin sıfırları yoktur, fakat x = 0’da tanımsızdır. ƒ’nin bu kritik noktadaki ve uç
noktalarındaki değerleri
ƒs -2d = s -2d2>3 = 2
Kritik nokta değeri: ƒs0d = 0
3
ƒs3d = s3d = 29.

Uç nokta değerleri: 4
2>3 3
dur.
y Bu listeden, mutlak maksimum değerin, sağ uç nokta x = 3’te bulunan 2 3

9 L 2.08,
y x 2/3 , –2 ≤ x ≤ 3
değerinin olduğunu görebiliriz. Mutlak minimum değeri ise x = 0 iç noktasında bulunan 0
değeridir. (Şekil 4.8).
Mutlak maksimum;
Yerel ayrıca yerel maksimum Bir fonksiyonun ekstremleri sadece kritik ve uç noktalarda bulunabilirken, her kritik
maksimum 2
veya uç nokta bir ekstrem değerin varlığını belirtmez. Şekil 4.9 bunu iç noktalar için gös-
1 terir.
Bu bölümü, çalışmış olduğumuz bu kavramların bir gerçek dünya problemini
x çözmede nasıl kullanıldıklarını gösteren bir örnekle tamamlıyoruz.
–2 –1 0 1 2 3
Mutlak minimum;
ayrıca yerel minimum
ÖRNEK 5 Bir Sondaj Makinesinden Bir Rafineriye Petrol ‹letmek
fiEK‹L 4.8 ƒsxd = x 2>3’ün [-2, 3] Kıyıdan 12 mil açıktaki bir sondaj makinesi, boru hattı ile kıyıda sondaj makinesi hizasın-
aralığındaki mutlak ekstrem değerleri dan doğrusal olarak 20 mil ilerideki bir rafineriye bağlanacaktır. Sualtı boru hattı maliye-
x = 0 ve x = 3’tedir (Örnek 4). ti mil başına 500.000$ ve yeryüzü boru hattı maliyeti mil başına 300.000$ ise, ikisinin
hangi kombinasyonu en ucuz bağlantıyı sağlayacaktır?
y
y x3 Çözüm Problemi hissetmek için birkaç deneme yapalım:
1
(a) En az miktarda sualtı hattı
x Sondaj makinesi
–1 0 1
–1
12
(a) Rafineri
20
y
Sualtı boru hattı çok pahalıdır, dolayısıyla olabildiği kadar az kullanalım. Doğrudan
1
kıyıya ulaşalım (12 mil), sonra rafineriye kadar (20 mil) yeryüzü hattı kullanalım.
y x1/3
Dolar maliyeti
Dollar cost = 12s500,000d + 20s300,000d
x
–1 0 1 = 12,000,000
(b) Bütün hat sualtı (en düz rota)
–1
Sondaj makinesi
(b)
fiEK‹L 4.9 Ekstrem değer bulunmayan 兹144 + 400

12
kritik noktalar. (a) y¿ = 3x 2 x = 0’da
sıfırdır, fakat y = x 3’ün burada ekstrem
Rafineri
değeri yoktur. (b) x = 0’da y¿ = s1>3dx -2>3
tanımsızdır fakat y = x 1>3’ün burada 20
ekstremumu yoktur.
Su altından doğrudan rafineriye gideriz.
Dolar cost = 2544 s500,000d
maliyeti
Dollar
L 11,661,900
Bu (a)’daki plandan daha ucuzdur.
(c) Bunların arasında bir şey
Sondaj makinesi
x
12 mil
Rafineri
20 – y y
20 mil
Şimdi, sualtı hat uzunluğu x’i ve yeryüzü hat uzunluğu y’yi değişkenler olarak
tanımlayalım. x ile y arasındaki ilişkiyi ifade etmenin anahtarı, sondaj makinesinin tam
karşısındaki dik açıdır. Pisagor teoremi
x 2 = 122 + s20 - yd2
x = 2144 + s20 - yd2 . (3)
verir. Bu modelde sadece pozitif kökün anlamı vardır.

Boru hattının dolar maliyeti
c = 500,000x + 300,000y
dir. c’yi tek bir değişkenin fonksiyonu olarak ifade edebilmek için (3) denkleminden x’i
yerine yazabiliriz:
cs yd = 500,0002144 + s20 - yd2 + 300,000y.
Şimdi, amacımız 0 ⱕ y ⱕ 20 aralığında c(y)’nin minimum değerini bulmaktır. Zincir

Kuralına göre c(y)’nin y’ye göre birinci türevi
1 # 2s20 - yds -1d

c¿s yd = 500,000 #
2 2144 + s20 - yd2
+ 300,000
20 - y
2144 + s20 - yd2
= -500,000 + 300,000.
dir. c⬘’yü sıfıra eşitlemek
500,000 s20 - yd = 300,0002144 + s20 - yd2
A 20 - y B = 2144 + s20 - yd2

5
3
A 20 - y B 2 = 144 + s20 - yd2

25
9
A 20 - y B 2 = 144
16
9
s20 - yd = ; # 12 = ;9
3
4
y = 20 ; 9
y = 11 veya y = 29
verir.
Yalnız y = 11 ilgili aralıktadır. c’nin bu tek kritik noktada ve uç noktalardaki değerleri

cs11d = 10,800,000
cs0d = 11,661,900
cs20d = 12,000,000
dir. En ucuz bağlantı 10,800,000 $ tutar ve hattı su atından rafinerinin 11 mil uzağına
götürerek bu sonuca ulaşırız.
ALIfiTIRMALAR 4.1
9. y 10. y
Ekstremumlar› Grafiklerden Bulmak
5 (1, 2)
1–6 alıştırmalarında, grafiklerden fonksiyonun [a, b] aralığında bir 2
ekstrem değeri olup olmadığını bulun. Yanıtınızın Teorem 1 ile olan
uygunluğunu açıklayın. x
–3 2
1. y 2. y
–1
y h(x) y f(x)
x
–2 0 2
11–14 alıştırmalarında tabloyu bir grafikle eşleyin

x x 11. 12.
0 a c1 c2 b 0 a c b x ƒⴕ(x) x ƒⴕ(x)
3. y 4. y
a 0 a 0
y f(x) b 0 b 0
y h(x) c 5 c ⫺5
13. 14.
x ƒⴕ(x) x ƒⴕ(x)
x x
0 a c b 0 a c b a yok a yok
b 0 b yok
5. y 6. y
c ⫺2 c ⫺1.7
y g(x)
y g(x)
x x
0 a c b 0 a c b a b c a b c
7-10 alıştırmalarında, exstremum değerleri ve nerede olduklarını bulun (a) (b)
7. y 8. y
2
1
x
–1 1 x a b c a b c
–1 –2 0 2
(c) (d)
Kapal› Sonlu Aral›klarda Mutlak Ekstremler Yerel Eksremumlar ve Kritik Noktalar

15–30 alıştırmalarında, her fonksiyonun verilen aralıkta maksimum 45–52 alıştırmalarında, her kritik noktada türevi bulun ve yerel
ve minimum değerlerini bulun. Sonra fonksiyonu çizin. Mutlak ekstremum değerleri belirleyin
ekstremlerin bulunduğu noktaları belirleyin ve koordinatlarını yazın. 45. y = x 2>3sx + 2d 46. y = x 2>3sx 2 - 4d
15. ƒsxd =
2
x - 5, -2 … x … 3 47. y = x24 - x 2
48. y = x 2 23 - x
49. y = e 50. y = e
3
4 - 2x, x … 1 3 - x, x 6 0
16. ƒsxd = -x - 4, -4 … x … 1
x + 1, x 7 1 3 + 2x - x 2, x Ú 0
51. y = e
17. ƒsxd = x 2 - 1, -1 … x … 2 -x 2 - 2x + 4, x … 1
2
18. ƒsxd = 4 - x , -3 … x … 1 -x 2 + 6x - 4, x 7 1
1 15
52. y = •
19. Fsxd = - 2 , 0.5 … x … 2 1 2 1
x - x - x + , x … 1
4 2 4
1 x 3 - 6x 2 + 8x, x 7 1
20. Fsxd = - x , -2 … x … -1
21. hsxd = 2
3 53 ve 54 alıştırmalarında, cevabınızı açıklayınız.
x, -1 … x … 8
53. ƒ(x) = (x – 2)2@3 olsun.
22. hsxd = -3x 2>3,
23. g sxd = 24 - x 2,
-1 … x … 1
a. ƒ⬘(2) varmıdır?
24. g sxd = - 25 - x , - 25 … x … 0
-2 … x … 1
2 b. ƒ’nin tek yerel ekstremum değerinin x = 2 de olduğunu
gösterin.
p 5p
25. ƒsud = sin u, - … u … c. (b) deki sonuç Ekstremum Değer Teoremi ile çelişir mi?
2 6
p p d. (a) ve (b) yi, 2’yi a ile değiştirerek ƒ(x) = (x – a)2@3 için
26. ƒsud = tan u, - … u … tekrarlayın.
3 4
p 2p 54. ƒ(x) = ux3 – 9xu olsun.
27. g sxd = csc x, … x …
3 3 a. ƒ⬘(0) var mıdır?
28. g sxd = sec x,

p
- … x …
p b. ƒ⬘(3) var mıdır?
3 6
c. ƒ⬘(–3) var mıdır?
29. ƒstd = 2 - ƒ t ƒ , -1 … t … 3 d. ƒ’nin bütün ekstremumlarını belirleyin.
30. ƒstd = ƒ t - 5 ƒ , 4 … t … 7
31–34 alıştırmalarında, fonksiyonun mutlak maksimum ve minimum-
Optimizasyon Uygulamalar›
larını ve bunların hangi noktalarda olduklarını bulun. Tek değişkenli bir fonksiyonu maksimize veya minimize ederken, si-
4>3 ze, çözdüğünüz probleme uygun bir tanım kümesi üzerinde fonksiyo-
31. ƒsxd = x , -1 … x … 8
nun grafiğini çizmenizi tavsiye ederiz. Grafik, hesaplamalarınıza baş-
32. ƒsxd = x 5>3, -1 … x … 8 lamadan önce olayın içyüzünü anlamanızı sağlayacak ve cevabınızı
3>5
33. g sud = u , -32 … u … 1 anlamanıza yardımcı olacak bir görsel kapsam sağlayacaktır.
34. hsud = 3u2>3, -27 … u … 8 55. Bir boru hattı kurmak Süper tankerler 4 mil açıktaki bir liman
tesisine petrol boşaltırlar. En yakın rafineri, liman tesisine en
Ekstremum De¤erleri Bulmak yakın kıyı noktasından 9 mil doğudadır. Liman tesisini rafineriye
35–44 alıştırmalarında, fonksiyonun ekstremum değerlerini ve bun- bağlayan bir boru hattı kurmak gerekmektedir. Boru hattı su
ların hangi noktalarda olduklarını bulun. altına kurulursa maliyeti mil başına 300,000$, yeryüzüne kuru-
lursa maliyeti mil başına 200,000$ dır
35. y = 2x 2 - 8x + 9 36. y = x 3 - 2x + 4
3
37. y = x + x - 8x + 52
38. y = x 3 - 3x 2 + 3x - 2 Liman Tesisi
39. y = 2x 2 - 1
21 - x 2
1
40. y = 4 mil
42. y = 23 + 2x - x 2
Kıyı
2
1
41. y =
3 A B Rafineri
1 - x2
x x + 1 9 mil
43. y = 2 44. y =
x + 1 x 2 + 2x + 2
a. B noktasını, kuruluş maliyetini minimize edecek şekilde yer- b. (a) da bulduğunuz değerleri, kutunun hacmine bağlı olarak yo-
leştirin. rumlayın
b. Yer yüzü kurulumunun maliyetinin sabit kalması beklenirken 60.
su altı kurulumun maliyetinin artması beklenmektedir. Hangi 200
Psxd = 2x + x , 0 6 x 6 q,
maliyette boru hattını doğrudan A noktasına kurmak optimal
(en uygun) hale gelir? fonksiyonu, boyutları x 100>x olan dikdörtgenin çevresini mo-
56. Bir ana yolu geliştirmek A köyünü B köyüne bağlayan bir dellemektedir.
anayol yapılması gerekmektedir. İki köyü birleştiren doğrunun 50 a. P ’nin ekstremum değerlerini bulunuz.
mil güneyinde geliştirilebilecek bir yol bulunmaktadır. Mevcut b. (a) da bulduğunuz değerleri, dikdörtgenin çevresine bağlı ola-
yolu iyileştirmenin maliyeti mil başına 300,000 $ dır, oysa yeni rak yorumlayın
bir anayol yapımının maliyeti mil başına 500,000 $ dır. İki köyü
bağlamanın maliyetini minimize edecek iyileştirme ve yeni 61. Bir dik üçgenin alanı Hipotenüsünün uzunluğu 5 cm olan bir
yapım kombinasyonunu bulun. Açıkçası, önerilen yolun konu- dik üçgenin mümkün olan en büyük alanı nedir.
mun belirleyin. 62. Bir spor sahasının alanı Bir spor sahası, uzunluğu x birim olan
ve iki ucu r yarıçaplı yarım çemberlerle sınırlı bir dikdörtgen şeklin-
150 mil de yapılacaktır. Saha, 400 m uzunluğunda bir parkurla çevrilecektir.
A B a. Sahanın dikdörtgensel kısmının alanını yalnız x’e bağlı olarak
veya yalnız r’ye bağlı olarak ifade edin. (siz seçin)
50 mil 50 mil b. x ve r’nin hangi değerleri için dikdörtgensel bölgenin alanı en
büyüktür.
Eski yol
63. Dikey olarak hareket eden bir cismin maksimum yüksekliği
Dikey olarak hareket eden bir cismin yüksekliği, s metre ve t
57. Bir pompa istasyonunu yerleştimek İki şehir, bir nehrin güney
saniye olmak üzere
tarafında kalmaktadır. İki şehre hizmet edecek bir pompa istasyo-
1
nu konumlandırılacaktır. Şehirleri pompa istasyonuna birleştiren s = - gt 2 + y0 t + s0, g 7 0,
2
doğrular boyunca birer boru hattı yapılacaktır. Pompa istasyonu- ile verilir. Cismin maksimum yüksekliğini bulun.
nu, boru hattı uzunluğunu minimize edecek şekilde yerleştirin.
64. Tepe akım Herhangi bir t (saniye) zamanında, bir alternatif
10 mil akım devresindeki akım i (amper), i = 2 cos t + 2 sin t ile verilir.
Bu devre için tepe akımı (en büyük genlikli akım) nedir?
2 mil P
A 5 mil Teori ve Örnekler

65. Türev yokken minimum ƒsxd = ƒ x ƒ fonksiyonu x = 0’da
türevlenemediği halde, fonksiyonun o noktada mutlak minimumu
B
vardır. Bu Teorem 2 ile uyuşur mu? Yanıtınızı açıklayın.
66. Çift fonksiyonlar Bir ƒ(x) çift fonksiyonunun x = c’de yerel bir
58. Bir halatın uzunluğu Bir kule 50 feet, bir diğeri 30 feet yük-
maksimum değeri varsa, ƒ’nin x = – c’deki değeri hakkında bir
sekliktedir. Kuleler 150 feet uzaklıktadırlar. A noktasından her iki
şey söylenebilir mi? Yanıtınızı açıklayın.
kulenin tepelerine bir halat çekilecektir.
67. Tek fonksiyonlar Bir g(x) tek fonksiyonunun x = c’de yerel bir
minimum değeri varsa, g’nin x = – c’deki değeri hakkında bir şey
söylenebilir mi? Yanıtınızı açıklayın.
50' 68. Kritik noktalardaki ve uç noktalardaki değerlerini inceleyerek,
30' sürekli bir ƒ(x) fonksiyonun ekstrem değerlerinin nasıl bulu-
A nacağını biliyoruz. Ya kritik nokta veya uç nokta yoksa, ne olur?
150' Böyle fonksiyonlar gerçekten var mıdır? Yanıtınızı açıklayın.
69. Kübik fonksiyonlar
a. A noktasını, halatın uzunluğu minimum olacak şekilde
yerleştirin ƒ(x) = ax3 + bx2 + cx + d
b. Genel olarak, kulelerin yüksekliğine bakılmaksızın, A’daki fonksiyonunu göz önüne alın.
açılar eşit ise halat uzunluğunun minimum olduğunu gösterin.
a. ƒ’nin 0, 1 veya 2 kritik noktasının olabileceğini gösterin.
59. V(x) = x(10 – 2x)(16 – 2x), 0 ⬍ x ⬍ 5 Düşüncenizi destekleyecek örnekler ve grafikler verin
fonksiyonu bir kutunun hacminin modelidir.
b. ƒ’nin kaç tane yerel ekstremum değeri bulunabilir?
a. V ’nin ekstremum değerlerini bulunuz.
4.2 Ortalama De¤er Teoremi 255
T 70. Uç noktalarda ekstremumları bulunmayan fonksiyonlar a. Genel davranışını görmek için, verilen aralıkta fonksiyonu çizin.
a. b. ƒ⬘ = 0 olan iç noktaları bulun. (Bazı alıştırmalarda bir çözüm
bulmak için sayısal denklem çözücüsü kullanmak zorunda
ƒ(x) = •
1
sin x , x 7 0
kalabilirsiniz.) ƒ⬘’nü de çizmek isteyebilirsiniz.
0, x = 0. c. ƒ⬘’nün bulunmadığı iç noktaları belirleyin.
fonksiyonun grafiğini çizin. ƒ(0) = 0’ın neden bir ekstremum d. (b) ve (c)’de bulunan bütün noktalarda ve aralığın uç noktalarında
değer olmadığını açıklayın. fonksiyonun değerini bulun.
b. Kendiniz, tanım kümesinin bir uç noktasında ekstremum e. Fonksiyonun aralık üzerindeki mutlak ekstremlerini bulun ve
değeri bulunmayan bir fonksiyon oluşturun. bunların hangi noktalarda bulunduklarını belirtin.
75. ƒsxd = x 4 - 8x 2 + 4x + 2, [-20>25, 64>25]
T 71–74 Alıştırmalarındaki fonksiyonların grafiklerini çizin. Sonra, 76. ƒsxd = -x 4 + 4x 3 - 4x + 1, [-3>4, 3]
fonksiyonun aralık üzerindeki ekstremum değerlerini bulun ve nerede
2>3
bulunduklarını söyleyin 77. ƒsxd = x s3 - xd, [-2, 2]
78. ƒsxd = 2 + 2x - 3x 2>3,
79. ƒsxd = 2x + cos x,
71. ƒsxd = ƒ x - 2 ƒ + ƒ x + 3 ƒ , -5 … x … 5 [-1, 10>3]
72. gsxd = ƒ x - 1 ƒ - ƒ x - 5 ƒ , -2 … x … 7 [0, 2p]
73. hsxd = ƒ x + 2 ƒ - ƒ x - 3 ƒ , -q 6 x 6 q 1
80. ƒsxd = x 3>4 - sin x + , [0, 2p]
74. ksxd = ƒ x + 1 ƒ + ƒ x - 3 ƒ , -q 6 x 6 q 2
75–80 alıştırmalarında, belirlenen kapalı aralıkta verilen fonksiyonun
ekstremlerini bulmak için aşağıdaki adımları izlerken bir BCS kullanın.
4.2 Ortalama De¤er Teoremi

y
Sabit fonksiyonların türevlerinin sıfır olduğunu biliyoruz, fakat türevleri sıfır olan bir çok
terimden oluşan karmaşık bir fonksiyon olabilir mi? Bir aralık üzerindeki türevleri özdeş
ƒ'(c) 0 olarak eşit olan iki fonksiyon arasındaki bağıntı nedir? Burada gerçekte sorduğumuz şey,
hangi fonksiyonların türevlerinin özel bir tipte olabildiğidir. Bunlar ve bu bölümde
y ƒ(x)
çalışacağımız bir çok soru, Ortala Değer Teoreminin uygulanmasıyla cevaplanır. Bu teo-
reme ulaşmak için önce Rolle Teoremine gereksinim vardır.
0 a c b
x Rolle Teoremi
(a) Bir fonksiyonun grafiğini çizmek, türevlenebilir bir fonksiyonun yatay bir doğruyu kestiği
herhangi iki nokta arasında, eğrinin teğetinin yatay olduğu en az bir nokta bulunduğuna
y dair güçlü geometrik kanıtlar verir (Şekil 4.10). Michel Rolle’nin (1652-1719) 300 yıllık
ƒ'(c3) 0 teoremi bunun gerçekten doğru olduğunu söyler. Daha kesin olarak, şu teoremi verebiliriz.
ƒ'(c1) 0
ƒ'(c2) 0 y ƒ(x)
TEOREM 3 ROLLE TEOREM‹

y = ƒ(x) fonksiyonunun [a, b] kapalı aralığının her noktasında sürekli ve (a, b)
x
0 a c1 c2 c3 b açık aralığının her noktasında türevlenebilir olduğunu varsayın.
(b) f (a) = f (b)
ise, (a, b)’da
fiEK‹L 4.10 Rolle Teoremi, türevlenebilir f ⬘ (c) = 0
bir eğrinin, yatay bir doğruyu kestiği iki
nokta arasında en az bir yatay teğeti olacak şekilde en az bir c sayısı vardır.
olduğunu söyler. Yatay teğet sayısı bir (a)
veya daha fazla (b) olabilir. ‹spat Sürekli olduğu için, [a, b] aralığında ƒ’nin mutlak maksimum ve minimum değer-
leri vardır. Bunlar sadece
TARİHSEL BİYOGRAFİ 1. ƒ⬘’nün sıfır olduğu iç noktalarda,

Michel Rolle 2. ƒ⬘’nün bulunmadığı iç noktalarda,
(1652–1719) 3. fonksiyonun tanım aralığının uç noktalarında, yani burada a ve b noktalarında bu-
lunurlar.
Hipoteze göre, ƒ’nin her iç noktada türevi vardır. Bu (2) şıkkını ortadan kaldırır ve geriye
ƒ⬘ = 0 olan iç noktalar ve iki uç nokta a ve b kalır.
Maksimum veya minimum a ve b arasındaki bir c noktasında ise, Bölüm 4.1’deki Teo-
rem 2’ye göre ƒ⬘(c) = 0’dır ve Rolle teoreminin bir noktasını elde ederiz.
Maksimumun ve minimumun her ikisi de uç noktalarda ise, ƒ(a) = ƒ(b) olduğundan,
her x ∈ [a, b] için ƒ’nin ƒsxd = ƒsad = ƒsbd ile sabit fonksiyon olması gerekir. Böylece,
ƒ⬘(x) = 0 olur ve c aralığının herhangi bir yerinde alınabilir.
Teorem 3’ün hipotezleri gerektir. Tek bir noktada bile geçerli değillerse, grafiğin
yatay bir teğeti bulunmayabilir (Şekil 4.11).
y y y
y f (x) y ƒ(x) y f (x)
x x x
a b a x0 b a x0 b
(a) [a, b] aralığının bir (b) [a, b] aralığının bir (c) [a, b] aralığında sürekli,
uç noktada süreksiz iç noktada süreksiz fakat bir iç noktada türev yok.
fiEK‹L 4.11 Rolle Teoreminin hipotezleri sağlamazsa yatay teğet bulunmayabilir.
y 3
(–兹3, 2兹3) y x 3x
3
ÖRNEK 1 Bir Kübik Polinomun Yatay Te¤etleri
Şekil 4.12’de çizili olan

x3
ƒsxd = - 3x
x 3
–3 0 3
polinom fonksiyonu [–3, 3] aralığının her noktasında sürekli ve (–3, 3) aralığının her nok-
tasında türevlidir. ƒ(–3) = ƒ(3) = 0 olduğundan, Rolle Teoremi, a = –3 ile b = 3 arasındaki
ƒ¿sxd = x 2 - 3, bu aralıkta x = - 23 ’te ve x = √3’te olmak üzere iki defa sıfır olur.
açık aralıkta ƒ⬘’nün en az bir defa sıfır olması gerektiğini söyler. Gerçekten de,
(兹3, –2兹3)
fiEK‹L 4.12 Rolle Teoreminin söylediği

ÖRNEK 2 Bir ƒ (x) = 0 Denkleminin Çözümü
gibi, bu eğrinin x-eksenini kestiği
noktaların arasında yatay teğetler vardır x 3 + 3x + 1 = 0
(Örnek 1).
Denkleminin tam olarak bir reel kökünün var olduğunu gösterin.
Çözüm y = ƒ(x) = x3 + 3x + 1 olsun.

ƒ¿sxd = 3x 2 + 3
türevi hiçbir noktada sıfır değildir (Çünkü daima pozitiftir).
y Şimdi, ƒ(x)’in sıfır olduğu sadece iki x = a ve x = b noktası bile olsaydı, Rolle Teoremi
(1, 5) bunlar arasında ƒ⬘’nün sıfır olduğu bir x = c noktasının varlığını garanti ederdi. Bu ne-
denle, ƒ’nin birden fazla sıfırı yoktur. Aslında, bir sıfırı vardır çünkü Aradeğer Teoremi,
y = ƒ(x)’in grafiğinin, x eksenini (y = –3 olduğu) x = –1 ile (y = 1 olduğu) x = 0 arasında
bir yerde kestiğini söyler. (Bkz. Şekil 4.13).
1 y x3 3x 1
Rolle Teoreminin asıl kullanımı Ortalama Değer Teoreminin ispatındadır.
x
–1 0 1
Ortalama De¤er Teoremi
İlk olarak Joseph-Louis Lagrange tarafından ifade edilen Ortalama Değer Teoremi, Rolle
(–1, –3) teoreminin biraz değiştirilmiş halidir (Şekil 4.14). Şekilde teğetin AB kirişine paralel
olduğu bir nokta vardır.
fiEK‹L 4.13 y = x 3 + 3x + 1
polinomunun tek reel sıfırı, eğrinin TEOREM 4 Ortalama De¤er Teoremi
x-eksenini –1 ile 0 arasında kestiği
y = ƒ(x) fonksiyonunun [a, b] kapalı aralığında sürekli ve (a, b) açık aralığında
yukarıda gösterilen noktadır.
türevlenebilir olduğunu varsayın. Bu durumda (a, b) aralığında
ƒsbd - ƒsad
= ƒ¿scd. (1)
b - a
olacak şekilde en az bir c noktası vardır.
‹spat ƒ’nin grafiğini düzlemde bir eğri olarak işaretler ve A(a, ƒ(a)) ve B(b, ƒ(b)) nokta-
larından bir doğru geçiririz (Bkz. Şekil 4.15). Bu doğru
y Kirişe paralel teğet
ƒsbd - ƒsad
gsxd = ƒsad + sx - ad (2)
Eğim f'(c) B b - a
ƒ(b) ƒ(a) fonksiyonunun (nokta-eğim denklemi) grafiğidir. x noktasında ƒ ve g grafiklerinin

Eğim arasındaki dikey uzaklık
ba
A
hsxd = ƒsxd - gsxd
x
0 a c b ƒsbd - ƒsad
= ƒsxd - ƒsad - sx - ad. (3)
y f (x) b - a
fiEK‹L 4.14 Geometrik olarak, Ortalama

dır. Şekil 4.16’da ƒ, g ve h grafikleri birlikte çizilmiştir.
Değer Teoremi A ve B arasında, eğrinin AB
h fonksiyonu [a, b] aralığında Rolle Teoreminin hipotezini sağlar. Hem ƒ hem de g,
kirişine paralel en az bir teğetinin
[a, b] aralığında sürekli ve (a, b) aralığında da türevlenebilir olduğundan dolayı, bu durum
bulunduğunu söyler.
h için de geçerlidir. Ayrıca, ƒ ve g grafiklerinin ikisi de A ve B noktalarından geçtikleri
için, h(a) = h(b) = 0 olur. Bu nedenle, (a, b) aralığındaki bir c noktasında h⬘ = 0 olur. Bu
B(b, f(b))
Denklem (1) için istediğimiz noktadır.
y f(x) Denklem 1’i doğrulamak için, Denklem (3)’ün iki tarafının da x’e göre türevini alır ve
x’i c’ye eşitleriz:
A(a, f(a))
ƒsbd - ƒsad
h¿sxd = ƒ¿sxd - Denklem (3)’ün türevi p
b - a
ƒsbd - ƒsad
h¿scd = ƒ¿scd - p x = c ile
b - a
ƒsbd - ƒsad
0 = ƒ¿scd - h¿scd = 0
x b - a
a b
ƒsbd - ƒsad
ƒ¿scd = , Yeniden düzenlenmiş hali
fiEK‹L 4.15 [a, b] aralığında f ’nin grafiği b - a
ve AB kirişi. Böylece ispatlamak istediğimiz eşitliği elde ederiz.
TARİHSEL BİYOGRAFİ y f(x) B

Joseph-Louis Lagrange h(x) y
(1736–1813) A y g(x)
y 兹1 x2, –1 ⱕ x ⱕ 1
1
h(x) f(x) g(x)

x
–1 0 1
x
fiEK‹L 4.17 ƒsxd = 21 - x 2

a x b
fiEK‹L 4.16 AB kirişi g(x) fonksiyonunun fonksiyonu, ƒ’nin –1 ve 1’de

grafiğidir. hsxd = ƒsxd - g sxd fonksiyonu türevlenememesine rağmen [-1, 1]
x noktasında ƒ ve g grafikleri arasındaki aralığında ortalama değer teoreminin
dikey uzaklıktır. hipotezini (ve sonuçlarını) sağlar..
y
Ortalama Değer Teoreminin hipotezinin ƒ’nin a veya b’de türevlenebilir olmasını
B(2, 4)
4 gerektirmediğine dikkat edin. a ve b’de süreklilik yeterlidir (Şekil 4.17).
ÖRNEK 3 ƒsxd = x 2 fonksiyonu (Şekil 4.18), 0 … x … 2 için süreklidir ve 0 ⬍ x ⬍ 2

3
için türevlidir. ƒ(0) = 0 ve ƒ(2) = 4 olduğundan, Ortalama Değer Teoremi, aralıktaki bir c
y x2 noktasında, ƒ¿sxd = 2x türevinin değeri (4 – 0)@(2 – 0) = 2 olmalıdır. Bu (istisna) durumda
2 c’yi 2c = 2 denkleminden c = 1 olarak buluruz.
1 (1, 1) Bir Fiziksel Yorum

sƒsbd - ƒsadd>sb - ad sayısına ƒ’nin [a, b] aralığındaki ortalama değişimi ve ƒ⬘(c)’ye
x anlık bir değişim olarak bakarsak, Ortalama Değer Teoremi, bir iç noktadaki anlık
A(0, 0) 1 2
değişimin bütün aralıktaki ortalama değişime eşit olduğunu söyler.
fiEK‹L 4.18 Örnek 3’te bulduğumuz gibi,

ÖRNEK 4 İlk hızı sıfır olan bir arabanın 352 ft yol alması 8 sn sürüyorsa, 8 saniyelik süre-
c = 1 teğetin kirişe paralel olduğu noktadır.
deki ortalama hızı 352@8 = 44 ft@sn’dir. Hızlanma sürecindeki bir anda, Ortalama Değer
Teoremine göre, hız göstergesi tam 30 mil@saat (44 ft@sn) gösterecektir (Şekil 4.19).
s Matematiksel Sonuçlar
s f (t)
400 Bu bölümün başında, ne tip bir fonksiyonun türevinin bir aralık üzerinde sıfır olduğunu
320 (8, 352) sormuştuk. Ortalama Değer Teoreminin ilk sonucu bu sorunun yanıtını verir.
Konum (ft)
240
160
Bu noktada
80 arabanın hızı
30 mil/sa’dır.
0 t
5 SONUÇ 1 Türevi S›f›r Olan Fonksiyonlar Sabittir
Zaman (s)
Bir (a, b) açık aralığının her x noktasında f ⬘(x) = 0 ise, C bir sabit olmak üzere,
fiEK‹L 4.19 Örnek 4’teki arabanın konum-
her x 苸 (a, b) için f(x) = C dir.
zaman grafiği
‹spat ƒ’nin aralığındaki değerinin sabit olduğunu göstermek istiyoruz. Bunu, x1 ve x2’da
herhangi iki nokta ise ƒ(x1) = ƒ(x2) olduğunu göstererek yapacağız. x1 ve x2, soldan sağa
doğru numaralanırsa x1 ⬍ x2 olur. Bu durumda, ƒ fonksiyonu [x1, x2] aralığında Ortalama
Değer Teoreminin hipotezini sağlar: [x1, x2] aralığının her noktasında türevlenebilir ve
dolayısıyla her noktasında süreklidir. Böylece x1 ve x2 arasında bulunan bir c noktasında
ƒsx2 d - ƒsx1 d
y x2 - x1 = ƒ¿scd
y x2 C C2
dir. (a, b)’nın her yerinde ƒ⬘ = 0 olduğundan, bu denklem
C1
ƒsx2 d - ƒsx1 d
x2 - x1 = 0, ƒsx2 d - ƒsx1 d = 0, ve
and ƒsx1 d = ƒsx2 d.
C0
haline dönüşür.
C –1 Bu bölümün başında, bir aralık üzerinde türevleri özdeş olarak eşit olan fonksiyonlar
arasındaki ilişkiyi da sormuştuk. Aşağıdaki sonuç, fonksiyonların söz konusu aralık üze-
C –2 rindeki değerlerinin bir sabit kadar fark ettiğini söyler.
2
1 SONUÇ 2 Türevleri Ayn› Olan Fonksiyonlar›n Aras›ndaki Fark Sabittir.

x Bir (a, b) aralığının her x noktasında ƒ⬘(x) = g⬘(x) ise öyle bir C sabiti vardır ki
0 her x ∈ (a, b) için ƒ(x) = g(x) + C dir. Yani, f – g farkı (a, b) üzerinde sabittir.
–1
–2
‹spat Her x ∈ (a, b) noktasında, h = ƒ – g fark fonksiyonunun türevi
fiEK‹L 4.20 Geometrik bir bakış açısıyla, h⬘(x) = ƒ⬘(x) – g⬘(x) = 0
Ortalama Değer Teoreminin 2. sonucu, bir olur. Dolayısıyla, Sonuç 1’e göre (a, b) üzerinde h(x) = C’dir. Böylece, (a, b) üzerinde
aralık üzerinde türevleri özdeş olarak eşit ƒ(x) – g(x) = C’dir, dolayısıyla ƒ(x) = g(x) + C bulunur.
olan fonksiyonlar arasındaki farkın sadece
bir dikey kayma olduğunu söyler. Türevi 2x Sonuç 1 ve Sonuç 2, (a, b) açık aralığının sonlu olmaması durumunda da geçerlidir.
olan fonksiyonların grafikleri, burada Yani, (a, q ), (– q , b) veya (– q , q ) aralıkları için de doğrudurlar.
değişik C değerleri için çizilmiş olan Sonuç 2, Bölüm 4.8 de ters türevleri tartışırken önemli rol oynar. Bize, örneğin,
y = x2 + C parabolleridir. (– q , q ) aralığında ƒ(x) = x2 fonksiyonunun türevi 2x olduğundan, (– q , q ) aralığında
türevi 2x olan başka herhangi bir fonksiyonun formülünün, C bir sabit olmak üzere
x2 + C olması gerektiğini söyler (Şekil 4.20).
ÖRNEK 5 Türevi sin x olan ve grafiği (0, 2) noktasından geçen ƒ(x) fonksiyonunu bulun.
Çözüm ƒ(x) ile g(x) = –cos x fonksiyonlarının türevleri aynı olduğu için, C bir sabit ol-
mak üzere, ƒ(x) = –cos x + C olduğunu biliyoruz. C’nin değerini ƒ(0) = 2 olması (ƒ’nin
grafiğinin (0, 2) noktasından geçmesi) koşulundan bulabiliriz:
ƒ(0) = – cos (0) + C = 2, dolayısıyla C = 3
ƒ’nin formülü ƒ(x) = –cos x + 3’tür.
‹vmeden H›z ve Konum Bulmak

Serbest düşen ve ivmesi 9.8 m/sn2 olan bir cismin hız ve konum fonksiyonlarının nasıl bu-
lunduğu aşağıda veriliştir.
y(t)’nin, türevi 9.8 olan bir fonksiyon olduğunu biliyoruz. Ayrıca, g(t) = 9.8t fonksi-
yonunun türevinin de 9.8 olduğunu biliyoruz. Sonuç 2’ye göre, C bir sabit olmak üzere,
y(t) = 9.8t + C
olur. Cisim serbest düştüğü için, y(0) = 0 olur. Buradan
9.8(0) + C = 0 ve C = 0
bulunur. Hız fonksiyonu y(t) = 9.8t ystd = 9.8t. olmalıdır. Peki, konum fonksiyonu s(t)
nedir?
s(t)’nin türevi 9.8t olan bir fonksiyon olduğunu biliyoruz. Ayrıca, ƒ(t) = 4.9t2 fonksi-
yonunun türevinin de 9.8t olduğunu biliyoruz. Sonuç 2’ye göre, C bir sabit olmak üzere,
s(t) = 4.9t2 + C
olur. Başlangıç yüksakliği, bulunduğu noktadan aşağıya doğru pozitif olarak ölçülen,
s(0) = h ise,
4.9(0)2 + C = h ve C = h
bulunur. Konum fonksiyonu s(t) = 4.9t2 + h olmalıdır.
Değişim oranlarından fonksiyonların kendilerini bulma kabiliyeti analizin en güçlü
araçlarından biridir. Görecek olduğumuz gibi, Bölüm 5’teki matematiksel gelişmelerin
kalbidir.
ALIfiTIRMALAR 4.2
9.
Ortalama De¤er Teoreminde c’yi Bulmak
ƒsxd = e
x, 0 … x 6 1
1– 4 alıştırmalarındaki fonksiyon ve aralıklar için, ortalama değer teo- 0, x = 1
remindeki
fonksiyonu x = 0 ile x = 1’de sıfırdır ve (0, 1) aralığında
ƒsbd - ƒsad
= ƒ¿scd türevlenebilir, fakat bu aralıktaki türevi hiçbir zaman sıfır
b - a
değildir. Bu nasıl olabilir? Rolle teoremine göre, türev (0, 1)
denklemini sağlayan c değer veya değerlerini bulun. aralığının bir noktasında sıfır olmak zorunda değil midir?
Açıklayın.
1. ƒsxd = x 2 + 2x - 1, [0, 1]
10. Hangi a, m ve b değerlerinde
2. ƒsxd = x 2>3, [0, 1]
c , 2d
ƒsxd = • -x 2 + 3x + a,
1 1 3, x = 0
3. ƒsxd = x + x ,
2 0 6 x 6 1
4. ƒsxd = 2x - 1, [1, 3] mx + b, 1 … x … 2
fonksiyonu [0, 2] aralığında ortalama değer teoreminin hipotez-

Hipotezleri Kontrol Edip Kullanmak lerini sağlar?
5–8 alıştırmalarındaki fonksiyonların hangileri verilen aralıkta Orta-
lama Değer Teoreminin hipotezini sağlar, hangileri sağlamaz?
Yanıtlarınızı açıklayın. Kökler (S›f›rlar)
5. ƒsxd = x 2>3, [-1, 8] 11. a. Aşağıdaki polinomların sıfırlarını ve türevlerinin sıfırlarını bir
4>5 doğru üzerinde gösterin.
7. ƒsxd = 2xs1 - xd,

6. ƒsxd = x , [0, 1]
[0, 1] i) y = x 2 - 4
ii) y = x 2 + 8x + 15
sin x
x , -p … x 6 0 iii) y = x 3 - 3x 2 + 4 = sx + 1dsx - 2d2
8. ƒsxd =
L iv) y = x 3 - 33x 2 + 216x = xsx - 9dsx - 24d
0, x = 0
b. Rolle Teoremini kullanarak 33–36 alıştırmalarında, türevi verilen ve grafiği P noktasından geçen
x n + an - 1x n - 1 + Á + a1 x + a0 ’ın her iki sıfırı arasında fonksiyonu bulun.
nx n - 1 + sn - 1dan - 1x n - 2 + Á + a1 . 33. ƒ¿sxd = 2x - 1, Ps0, 0d
fonksiyonunun bir sıfırı olduğunu gösterin. 1
34. g¿sxd = 2 + 2x, Ps -1, 1d
x
12. ƒ⬙’nün [a, b] aralığında sürekli olduğunu ve ƒ’nin bu aralıkta üç
P a , 0b
tane sıfırının bulunduğunu varsayın. ƒ⬙’nün (a, b) aralığında en p
35. r¿sud = 8 - csc2 u,
az bir sıfırının bulunduğunu gösterin. Bu sonucu genelleştirin. 4
13. Bir [a, b] aralığında ƒ⬙ ⬎ 0 ise, bu aralıkta ƒ⬘’nün en fazla bir 36. r¿std = sec t tan t - 1, Ps0, 0d
sıfırı olduğunu gösterin. Bu aralıkta ƒ⬙ ⬍ 0 ise ne olur?
14. Üçüncü dereceden bir polinomun en fazla üç tane reel kökü bu- H›zdan Konum Bulmak
lunabileceğini gösterin.
37–40 alıştırmalarında, bir koordinat ekseni üzerinde hareket eden bir
15–22 alıştırmalarındaki fonksiyonların verilen aralıkta tek bir cismin y = ds@dt hızı ve başlangıç konumu verilmektedir. Cismin t
sıfırlarının bulunduğunu gösterin. anındaki konumunu bulun.
15. ƒsxd = x 4 + 3x + 1, [-2, -1] 37. y = 9.8t + 5, ss0d = 10 38. y = 32t - 2, ss0.5d = 4
4 2 2t
16. ƒsxd = x 3 + 2 + 7, s - q , 0d 39. y = sin pt, ss0d = 0 40. y = p cos p , ssp2 d = 1
17. g std = 2t + 21 + t - 4, s0, q d
x
+ 21 + t - 3.1,
1
18. g std =
1 - t
s -1, 1d ‹vmeden Konum Bulmak
19. r sud = u + sin2 a b - 8, s - q , q d

41–44 alıştırmalarında, bir koordinat doğrusu üzerinde hareket eden
u
bir cismin, a = d2s@dt2 ivmesi, başlangıç hızı ve başlangıç konumu
20. r sud = 2u - cos2 u + 22, s - q , q d

3
verilmektedir. Cismin t anındaki konumunu bulun.
41. a = 32, ys0d = 20, ss0d = 5
1
21. r sud = sec u - + 5, s0, p>2d 42. a = 9.8, ys0d = -3, ss0d = 0
u3
22. r sud = tan u - cot u - u, s0, p>2d 43. a = -4 sin 2t, ys0d = 2, ss0d = -3
9 3t
44. a = cos p , ys0d = 0, ss0d = -1
Türevlerden Fonksiyonlar› Bulmak p2
23. ƒs -1d = 3 ve her x için ƒ¿sxd = 0 olduğunu varsayın. Her x için Uygulamalar
ƒsxd = 3 olmak zorunda mıdır? Yanıtınızı açıklayın.
45. Sıcaklık değişimi Bir termometrenin, buzdolabından çıkarılıp
24. ƒ(0) = 5 ve her x için ƒ¿sxd = 2 olduğunu varsayın. Her x için kaynar suya sokulmasıyla, –19°C’tan 100°C’a çıkması 14 saniye
ƒsxd = 2x + 5 olmak zorunda mıdır? Yanıtınızı açıklayın. sürmüştür. Bu süre zarfındaki bir anda, civanın 8.5°C@s hızla yük-
25. Her x için, ƒ¿sxd = 2x olsun. Şu durumlarda ƒ(2)’yi bulun. seldiğini gösterin.
a. ƒs0d = 0 b. ƒs1d = 0 c. ƒs -2d = 3 . 46. Bir kamyoncunun, hız limiti 65 mil@sa olan bir ücretli yolda bir
ücret gişesine uzattığı bilet, 2 saatte 159 mil yol kat ettiğini
26. Türevleri sabit olan fonksiyonlar hakkında ne söylenebilir? Yanı- göstermektedir. Kamyoncu hız nedeniyle uyarı almıştır. Neden?
tınızı açıklayın.
47. Klasik hesaplamalar, 170 kürekli bir savaş gemisinin (Eski Yunan
27–32 alıştırmalarında, verilen türevlere sahip olabilecek bütün fonksi- veya Roma savaş gemisi) 24 saatte 184 deniz mili yol aldığını
yonları bulun. söylemektedir. Bu yolculuğun bir anında, savaş gemisinin hızının
27. a. y¿ = x b. y¿ = x 2 c. y¿ = x 3 7.5 knot’u (saat başına deniz mili) neden aştığını açıklayın.
28. a. y¿ = 2x b. y¿ = 2x - 1 c. y¿ = 3x 2 + 2x - 1 48. Bir maraton koşucusu 26.2 millik New York maratonunu 2.2 sa-
atte koşmuştur. Koşu esnasında maratoncunun hızının en az iki
1 1 1 defa tam olarak 11 mil@saate eşit olduğunu gösterin.
29. a. y¿ = - b. y¿ = 1 - c. y¿ = 5 +
x2 x2 x2
49. 2 saatlik bir araba yolculuğunun bir anında, arabanın hız göster-
2 2x 2x 2x
1 1 1 gesindeki değerin yolculuğun ortalama süratine eşit olduğunu
30. a. y¿ = b. y¿ = c. y¿ = 4x -
gösterin.
t t 50. Ay’ da serbest düşme Ay’da yerçekimi ivmesi 1.6 m/sn2 dir. Bir
31. a. y¿ = sin 2t b. y¿ = cos c. y¿ = sin 2t + cos taş, derin bir uçuruma bırakılıyor, 30 sn sonra yere çarpmasından
2 2
b. y¿ = 2u c. y¿ = 2u - sec2 u
hemen önce ne kadar süratli gidiyordu?
32. a. y¿ = sec2 u
57. Türevlenebilir ƒ(x) ve g(x) fonksiyonlarının grafikleri düzlemde

Teori ve Örnekler aynı noktada başlıyorsa ve fonksiyonların değişim oranları her
geometrik ortalaması 2ab . ’dir. Ortalama Değer Teoreminin

51. a ve b’nin geometrik ortalaması İki pozitif a ve b sayısının noktada aynıysa, grafikler aynı olmak zorunda mıdır? Yanıtınızı
açıklayın.
ƒsxd = 1>x için c = 2ab . olduğunu gösterin.

sonucundaki c’nin, pozitif sayılardan oluşan [a, b] aralığındaki
58. Herhangi a ve b sayıları için, ƒ sin b - sin a ƒ … ƒ b - a ƒ
52. a ve b’nin aritmetik ortalaması İki a ve b sayısının aritmetik
59. ƒ’nin a ⱕ x ⱕ b üzerinde türevlenebildiğini ve ƒ(b) ⬍ ƒ(a)
ortalaması (a + b)@2 sayısıdır. Ortalama değer teoreminin sonu-
olduğunu varsayın. a ile b arasındaki bir noktada ƒ⬘’nün negatif
cundaki c sayısının, [a, b] aralığındaki ƒsxd = x 2 fonksiyonu için
c = (a + b)@2 olduğunu gösterin.
T 53. 60. ƒ, bir [a, b] aralığında tanımlı bir fonksiyon olsun.
ƒsbd - ƒsad
ƒ(x) = sin x sin (x + 2) – sin2 (x + 1) min ƒ¿ … … max ƒ¿ ,
b - a
fonksiyonunun grafiğini çizin. Grafik ne yapıyor? Neden sağlanmasını garanti etmek için ƒ üzerine hangi şartları koyarsınız.
fonksiyon bu şekilde davranıyor? Cevabınızı açıklayın. Burada, min ƒ⬘ ve max ƒ⬘, ƒ⬘’nün [a, b] aralığındaki minimum ve
maksimum değerlerini göstermektedir. Cevabınızı açıklayın.
54. Rolle Teoremi
T 61. 0 … x … 0.1 için ƒ⬘(x) = 1/(1 + x4 cos x) ve ƒ(0) = 1 ise ƒ(0, 1)’i
a. x = –2, –1, 0, 1 ve 2’de sıfırları bulunan bir ƒ(x) fonksiyonu
tahmin etmek için Alıştırma 60’taki eşitsizliği kullanın.
tanmlayın.
T 62. 0 … x … 0.1 için ƒ⬘(x) = 1/(1 + x4) ve ƒ(0) = 2 ise ƒ(0, 1)’i tah-
b. ƒ ve türevi ƒ⬘’nü birlikte çizin. Gördüğünüz, Rolle Teoremine
min etmek için Alıştırma 60’taki eşitsizliği kullanın.
nasıl bağlıdır?
63. ƒ’nin her x değerinde türevlenebildiğini, ƒ(1) = 1 olduğunu,
c. gsxd = sin x ve türevi g⬘, aynı olayı sergiler mi?
(– q , 1) aralığında ƒ⬘ ⬍ 0 ve (1, q ) aralığında ƒ⬘ ⬎ 0 olduğunu
55. Tek Çözüm ƒ’nin [a, b] üzerinde sürekli olduğunu ve (a, b) üz- varsayın.
erinde türevli olduğunu varsayın. Ayrıca, ƒ(a) ile ƒ(b)’nin zıt
a. Her x için ƒsxd Ú 1 olduğunu gösterin.
işaretli olduklarını ve a ile b arasında ƒ⬘ ⫽ 0 olduğunu kabul edin.
a ile b arasında tam olarak bir defa ƒ(x) = 0 olduğunu gösterin. b. ƒ⬘(1) = 0 olmak zorunda mıdır? Açıklayın.
56. Paralel teğetler ƒ ve g’nin üzerinde türevli olduklarını ve 64. ƒsxd = px 2 + qx + r kapalı aralığında tanımlanmış bir
ƒ(a) = g(a) ve ƒ(b) = g(b) olduğunu varsayın. a ile b arasında, ƒ fonksiyon olsun. (a, b) aralığında ƒ’nin Ortalama Değer Teoremi-
ve g’nin grafiklerinin teğetlerinin paralel veya aynı olduğu, en ni sağladığı tek bir nokta olduğunu gösterin.
az bir noktanın var olduğunu gösterin.
4.3 Monoton Fonksiyonlar ve Birinci Türev Testi
Türevlenebilir bir fonksiyonun grafiğini çizerken, bir aralık üzerinde nerede arttığını (sol-
dan sağa doğru yükseldiğini) ve nerede azaldığını (soldan sağa doğru alçaldığını) bilmek
faydalıdır. Bu bölüm, bir fonksiyonun bir aralık üzerinde artmasının veya azalmasının ne
demek olduğunu tam olarak tanımlar ve nerede arttığını, nerede azaldığını belirlemek için
bir test verir. Ayrıca, bir fonksiyonun kritik noktalarının, yerel ekstremum değerlerin
varlığı konusunda, nasıl test edildiğini göstereceğiz.
Artan Fonksiyonlar ve Azalan Foksiyonlar

Hangi tip fonksiyonların pozitif türevleri veya negatif türevleri vardır? Ortalama Değer
Teoreminin üçüncü sonucunun sağladığı cevap şudur: yalnızca pozitif türevli fonksiyonlar
artan fonksiyonlardır; yalnızca negatif türevli fonksiyonlar azalan fonksiyonlardır.
4.3 Monoton Fonksiyonlar ve Birinci Türev Testi 263
TANIMLAR Artan, Azalan Fonksiyonlar

ƒ, I aralığında tanımlı bir fonksiyon ve x1 ile x2 de I ’da herhangi iki nokta olsun.
1. x1 ⬍ x2 iken ƒ(x1) ⬍ ƒ(x2) ise, ƒ I ’da artandır denir.
2. x1 ⬍ x2 iken ƒ(x2) ⬍ ƒ(x1) ise, ƒ I ’da azalandır denir.
I ’da artan veya azalan bir fonksiyona I ’da monotondur denir.
y Artan ve azalan fonksiyonların tanımlarının, I ’daki her x1 ve x2 (x1 < x2) nokta çifti
için sağlanması gerektiğini fark etmek önemlidir. ‘‘⬍’’ eşitsizliği fonksiyonların değer-
y x2
4 lerini karşılaştırdığından, ⱕ değil, bazı kitaplar, ƒ, I aralığında kesin olarak artandır
veya azalandır derler. I aralığı sonlu veya sonsuz olabilir.
3 ƒsxd = x 2 fonksiyonu, grafiğinden görülebileceği gibi (Şekil 4.21) s - q , 0] üz-
Fonksiyon Fonksiyon
azalıyor artıyor
erinde azalır ve [0, q d üzerinde artar. ƒ fonksiyonu, s - q , 0] ve [0, q ) üzerinde mono-
2 tondur fakat (– q , q ) üzerinde monoton değildir. s - q , 0d aralığı üzerinde teğetlerin
y' 0 y' 0
eğimlerinin negatif olduğuna dikkat edin, dolayısıyla burada birinci türev daima negatiftir;
1 s0, q d için teğetlerin eğimleri pozitiftir, dolayısıyla birinci türev pozitiftir. Aşağıdaki
sonuç bu gözlemleri doğrulamaktadır.
x
–2 –1 0 1 2
y' 0 SONUÇ 3 Monoton Fonksiyonlar ‹çin Birinci Türev Testi
ƒ’nin [a, b] aralığında sürekli ve (a, b) aralığında türevlenebilir olduğunu
fiEK‹L 4.21 ƒsxd = x 2 fonksiyonu
varsayın.
s - q , 0] ve [0, q d , aralıklarında
monotundur, fakat s - q , q d .aralığında Her x 僆 (a, b) noktasında ƒ'(x) ⬎ 0 ise f, [a, b] aralığında artandır.
monoton değildir. Her x 僆 (a, b) noktasında ƒ'(x) ⬍ 0 ise f, [a, b] aralığında azalandır.
‹spat x1 ile x2, x1 ⬍ x2 olmak üzere, [a, b] aralığında iki nokta olsun. [x1, x2] aralığında
ƒ’ye Ortalama Değer Teoremi uygulanırsa, x1 ile x2 arasındaki bir c için
ƒsx2 d - ƒsx1 d = ƒ¿scdsx2 - x1 d
bulunur. Bu denklemin sağ tarafının işareti ƒ' (c)’nin işaretiyle aynıdır, çünkü x2 – x1 pozi-
tiftir. Dolayısıyla, (a, b) aralığında ƒ' pozitifse, ƒsx2 d 7 ƒsx1 d ve ƒ' negatifse,
ƒsx2 d 6 ƒsx1 d olur.
Bir fonksiyonun, nerede artan ve nerede azalan olduğunu bulmak için, Birinci Türev
Testinin nasıl uygulanacağı aşağıdadır. a ⬍ b bir ƒ fonksiyonunun iki kritik noktası ise
ve (a, b) aralığında ƒ' var ve sıfır olmuyorsa, ƒ'(a, b) aralığında pozitif veya negatif olmak
zorundadır (Bölüm 3.1, Teorem 2). ƒ'’nün (a, b) aralığındaki işaretini belirleyebileceği-
miz bir yol, basitçe (a, b) aralığındaki bir x için ƒ'’nü hesaplamaktır. Sonra, Sonuç 3’ü
uygularız.
ÖRNEK 1 Monoton Fonksiyonlar ‹çin Birinci Türev Testini Kullanmak

3
ƒsxd = x - 12x - 5’in kritik noktalarını bulun ve ƒ’nin arttığı ve azaldığı aralıkları be-
lirleyin.
Çözüm ƒ fonksiyonu her yerde sürekli ve türevlenebilirdir. Birinci türev

ƒ¿sxd = 3x 2 - 12 = 3sx 2 - 4d
= 3sx + 2dsx - 2d
y y x3 – 12x – 5 x = –2 ve x = 2 de sıfırdır. Bu kritik noktalar ƒ’nin tanım kümesini ƒ⬘’nün pozitif veya
negatif olduğu s - q , -2d, s -2, 2d, ve s2, q d aralıklarına böler. ƒ⬘’nün her bir alt
20
aralıktaki işaretini, ƒ’yi uygun bir noktada hesaplayarak buluruz. Sonra, her bir alt aralığa
(–2, 11) Sonuç 3 uygulanarak ƒ’nin davranışı belirlenir. Sonuçlar, aşağıdaki tabloda özetlenmiş ve
10 ƒ’nin grafiği Şekil 4.22 de verilmiştir.
x
–4 –3 –2 –1 0 1 2 3 4
Aralıklar - q 6 x 6 -2 -2 6 x 6 2 2 6 x 6 q
–10 Hesaplanmış ƒ⬘ ƒ¿s -3d = 15 ƒ¿s0d = -12 ƒ¿s3d = 15
ƒ⬘’nün işareti + - +
–20 ƒ’nin davranışı artan azalan artan
(2, –21)
fiEK‹L 4.22 ƒsxd = x 3 - 12x - 5 Sonuç 3, sonlu aralıklar için olduğu gibi sonsuz aralıklar için de geçerlidir ve bu
fonksiyonu üç ayrı aralık üzerinde gerçeği Örnek 1’deki incelemede kullandık.
monotondur (Örnek 1). Bir fonksiyonun nerede arttığını ve nerede azaldığını bilmek, yerel ekstremumların
tabiatını nasıl test edeceğimizi de söyler.
TARİHSEL BİYOGRAFİ Yerel Ekstremum De¤erler ‹çin Birinci Türev Testi

Edmund Halley
Şekil 4.23’te, ƒ’nin bir yerel minimum değerinin bulunduğu noktaların, hemen solunda
(1656–1742)
ƒ¿ 7 0 ve hemen sağında ƒ¿ 6 0 dır (Nokta bir uç noktaysa, göz önüne alınması gereken
sadece bir taraf vardır). Böylece, minimum değerin solunda fonksiyon azalan ve sağında
artandır. Benzer şekilde, ƒ’nin bir yerel maksimum değerinin bulunduğu noktaların, he-
men solunda ƒ¿ 7 0 ve hemen sağında ƒ¿ 6 0 dır. Böylece, maksimum değerin solunda
fonksiyon artan ve sağında azalandır.
Mutlak maksimum
f ' tanımsız
Yerel max
f'=0 y f(x) Ekstrem yok
f'=0
Ekstrem yok f' 0
f'=0
f' 0 f' 0 f' 0
f' 0
Yerel min Yerel min.

f' 0 f'=0
Mutlak min.
x
a c1 c2 c3 c4 c5 b
fiEK‹L 4.23 Bir fonksiyonunun birinci türevi, grafiğin nasıl yükseldiğini ve alçaldığını söyler.
Bu gözlemler, türevlenebilir bir fonksiyonun yerel ekstremum değerlerinin varlığı ve

tabiyatı için bir teste yol açar.
4.3 Monoton Fonksiyonlar ve Birinci Türev Testi 265
Yerel Ekstremum Değerler İçin Birinci Türev Testi

c’nin, sürekli bir ƒ fonksiyonunun bir kritik noktası olduğunu ve ƒ’nin, c’yi
içeren bir aralığın her noktasında (c’nin kendisi hariç olabilir) türevlenebilir
olduğunu varsayın. Soldan sağa, c’den geçerken.
1. ƒ⬘ c’de negatiften pozitife değişiyorsa, ƒ’nin c’de bir yerel minium değeri
vardır.
2. ƒ⬘ c’de pozitiften negatife değişiyorsa, ƒ’nin c’de bir yerel maksimum değeri
vardır.
3. ƒ⬘ c’de işaret değiştirmiyorsa (yani, ƒ⬘ c’nin iki tarafında da pozitif veya her
iki tarafında da negatif ise), ƒ’nin c’de bir yerel ekstremum değeri yoktur.
Uç noktalarda, yerel ekstremum değerler için test benzerdir, fakat göz önüne alınacak
yalnız bir taraf vardır.
‹spat Kısım (1). ƒ⬘’nün işareti c’de negatiften pozitife değiştiğinden, (a, c) üzerinde
ƒ¿ 6 0 ve (c, b) üzerinde ƒ¿ 7 0 olacak şekilde a ve b sayıları vardır. x H sa, cd, ise
ƒscd 6 ƒsxd dir, çünkü ƒ¿ 6 0 olması ƒ’nin [a, c] üzerinde azalan olmasını gerektirir.
x H sc, bd, ise ƒscd 6 ƒsxd dir, çünkü ƒ¿ 7 0 olması ƒ’nin [c, b] üzerinde artan olmasını
gerektirir. Bu nedenle, her x 苸 (a, b) için ƒsxd Ú ƒscd dir. Tanıma göre, ƒ’nin c’de bir ye-
rel minimumu vardır.
Kısım (2) ve (3) benzer şekilde ispatlanır.
ÖRNEK 2 Yerel Ekstremum De¤erler ‹çin Birinci Türev Testini Kullanmak

ƒ(x) = x1@3(x – 4) = x4@3 – 4x1@3
fonksiyonunun kritik noktalarını bulun. ƒ’nin arttığı ve azaldığı aralıkları belirleyin.

Fonksiyonun yerel ve mutlak ekstremum değerlerini bulun.
Çözüm ƒ fonksiyonu iki sürekli fonksiyonun, x1@3 ve (x – 4) çarpımı olduğundan her x te

süreklidir. Birinci türev
dx Q
- 4x 1>3R = x 1>3 - x -2>3
d 4>3 4 4
ƒ¿sxd = x
3 3
Qx - 1R =
4 -2>3 4sx - 1d
= x
3 3x 2>3
x = 1’de sıfır ve x = 0’da tanımsızdır. Tanım kümesinde uç noktalar yoktur, dolayısıyla yal-
nızca x = 0 ve x = 1 kritik noktaları ƒ’nin herhangi bir ekstremum değerinin bulunabilece-
ği yerlerdir.
Bu kritik noktalar x eksenini ƒ⬘’nün ya pozitif ya da negatif olduğu aralıklara böler.
ƒ⬘’nün işaretlerinin şekli ƒ’nin kritik noktalarda ve bu noktaların arasındaki davranışını
belirler. Bu bilgiyi aşağıdaki gibi bir resimle gösterebiliriz.
Aralıklar x 6 0 0 6 x 6 1 x 7 1
ƒ⬘’nün işareti - - +
ƒ’nin davranışı azalan azalan artan
y Ortalama Değer Teoreminin üçüncü sonucu, ƒ’nin (– q , 0) aralığında azaldığını,

4 (0, 1) aralığında azaldığını ve (1, q ) aralığında arttığını söyler. Yerel Ekstremum Değerler
İçin Birinci Türev Testi, ƒ’nin x = 0’da bir ekstremum değerinin bulunmadığını (ƒ⬘ işaret
y x1/3(x 4) değiştirmez) ve x = 1’de bir yerel minimumu bulunduğunu söyler (ƒ⬘ negatiften pozitife
2
değişir).
1 Yerel minimumun değeri ƒ (1) = 11@3(1 – 4) = –3’tür. Bu ayrıca mutlak bir minimum-
x dur, çünkü solda, fonksiyonun değerleri bu noktaya doğru düşerler ve sağda, yükselerek
–1 0 1 2 3 4
–1 bu noktadan uzaklaşır. Şekil 4.24 fonksiyonun grafiği ile bu noktayı gösterir.
–2 limx→0 ƒ⬘(x) = – q olduğuna dikkat edin, dolayısıyla, ƒ’nin grafiğinin orijinde bir
dikey teğeti vardır.
–3 (1, 3)
fiEK‹L 4.24 ƒsxd = x 1/3 sx - 4d x 6 1

iken azalır x 7 1 iken artar (Örnek 2).
ALIfiTIRMALAR 4.3
3 4
ƒⴕ Verildi¤inde ƒ ’yi ‹ncelemek 19. Hstd =
2
t - t6 20. Kstd = 15t 3 - t 5
22. g sxd = x 2 25 - x
Türevleri 1–8 alıştırmalarında verilen fonksiyonlarla ilgili aşağıdaki
21. g sxd = x28 - x 2
soruları yanıtlayın.
a. ƒ’nin kritik noktaları nedir? x2 - 3 x3
23. ƒsxd = , x Z 2 24. ƒsxd =
x - 2 2
3x + 1
b. ƒ, hangi aralıklarda artandır veya azalandır?
25. ƒsxd = x 1>3sx + 8d 26. g sxd = x 2>3sx + 5d
c. Varsa, hangi noktalarda ƒ yerel maksimum veya minimum
değerler alır? 27. hsxd = x 1>3sx 2 - 4d 28. k sxd = x 2>3sx 2 - 4d
1. ƒ¿sxd = xsx - 1d 2. ƒ¿sxd = sx - 1dsx + 2d
3. ƒ¿sxd = sx - 1d2sx + 2d 4. ƒ¿sxd = sx - 1d2sx + 2d2 Yar›-Aç›k Aral›klarda Ekstrem De¤erler
5. ƒ¿sxd = sx - 1dsx + 2dsx - 3d 29–36 alıştırmalarında:
6. ƒ¿sxd = sx - 7dsx + 1dsx + 5d a. Varsa, fonksiyonun verilen aralıktaki ekstrem değerlerini
7. ƒ¿sxd = x -1>3sx + 2d 8. ƒ¿sxd = x -1>2sx - 3d belirleyin ve bu değerlerin nerede bulunduklarını söyleyin.
b. Varsa, ekstrem değerlerin hangileri mutlaktır?
Verilen Fonksiyonlar›n Ekstrem De¤erleri c. Bulduklarınızı bir hesap makinesi veya bilgisayar kullanarak
T
9–28 alıştırmalarında: destekleyin.
a. Fonksiyonun artan ve azalan olduğu aralıkları bulun. 29. ƒsxd = 2x - x 2, - q 6 x … 2
b. Varsa, fonksiyonun ekstrem değerlerini belirleyin ve bu 30. ƒsxd = sx + 1d2, -q 6 x … 0
değerlerin nerede bulunduklarını söyleyin. 2
31. g sxd = x - 4x + 4, 1 … x 6 q
c. Varsa, ekstrem değerlerin hangileri mutlaktır?
32. g sxd = -x 2 - 6x - 9, -4 … x 6 q
T d. Bulduklarınızı bir hesap makinesi veya bilgisayar kullanarak 3
33. ƒstd = 12t - t , -3 … t 6 q
destekleyin.
34. ƒstd = t 3 - 3t 2, -q 6 t … 3
9. g std = -t 2 - 3t + 3 10. g std = -3t 2 + 9t + 5
x3
11. hsxd = -x 3 + 2x 2 12. hsxd = 2x 3 - 18x 35. hsxd = - 2x 2 + 4x, 0 … x 6 q
3
2 3 3
13. ƒsud = 3u - 4u 14. ƒsud = 6u - u
36. k sxd = x 3 + 3x 2 + 3x + 1, -q 6 x … 0
15. ƒsrd = 3r 3 + 16r 16. hsrd = sr + 7d3
17. ƒsxd = x 4 - 8x 2 + 16 18. g sxd = x 4 - 4x 3 + 4x 2
4.4 Konkavl›k ve E¤ri Çizimi 267
Hesap Makinesi veya Bilgisayarla Grafik Çizme c. x ≠ 1 için ƒ⬘(x) ⬎ 0 ise,

37–40 alıştırmalarında, d. x ≠ 1 için ƒ⬘(x) ⬍ 0 ise,
a. Varsa, fonksiyonun verilen aralıktaki ekstrem değerlerini çizin.
belirleyin ve bu değerlerin nerede bulunduklarını söyleyin. 44. Türevlenebilir bir y = ƒ(x) fonksiyonunun
T b. Fonksiyonu ve türevini beraber çizin. ƒ’nin davranışını ƒ⬘’nün a. (1,1)’de yerel minimumuyla (3,3)’te yerel maksimumu;
işaretlerine ve değerlerine bakarak açıklayın. b. (1,1)’de yerel maksimumuyla (3, 3)’te yerel minimumu;
x x c. (1, 1) ve (3, 3)’te yerel maksimumları;
37. ƒsxd = - 2 sin , 0 … x … 2p
2 2
d. (1, 1) ve (3, 3)’te yerel minimumları
38. ƒsxd = -2 cos x - cos2 x, -p … x … p varsa grafiğini çizin.
39. ƒsxd = csc2 x - 2 cot x, 0 6 x 6 p 45. Sürekli bir y = g(x) fonksiyonunun grafiğini aşağıdaki koşulları
-p p sağlayacak şekilde çizin.
40. ƒsxd = sec2 x - 2 tan x, 6 x 6
2 2 a. g(2) = 2, x ⬍ 2 için 0 ⬍ g' ⬍ 1, x → 2– iken g'(x) → 1–,
x ⬎ 2 için –1 ⬍ g' ⬍ 0 ve x → 2+ iken g'(x) → –1+;
Teori ve Örnekler
b. g(2) = 2, x ⬍ 2 için g' ⬍ 0, x → 2– iken g'(x) → –∞,
41 ve 42 alıştırmalarındaki fonksiyonların verilen u değerlerinde yerel x ⬎ 2 için g' ⬎ 0 ve x → 2+ iken g'(x) → ∞.
ekstrem değerleri olduğunu gösterin ve bu ekstrem değerlerin çeşidini
46. Sürekli bir y = h(x) fonksiyonunun grafiğini aşağıdaki koşulları
belirleyin.
sağlayacak şekilde çizin.
u
41. hsud = 3 cos , 0 … u … 2p, atu u= =
0’da veu =u 2p
0 and = 2p a. h(0) = 0, her x için –2 ⱕ h(x) ⱕ 2, x → 0– iken h'(x) → ∞ ve
2
x → 0+ iken h'(x) → –∞;
u b. h(0) = 0, her x için –2 ⱕ h(x) ⱕ 0, x → 0– iken h'(x) → ∞ ve
42. hsud = 5 sin , 0 … u … p, at uu = 0’da
0 and ve u=p
u = p
2 x → 0+ iken h'(x) → –∞;
43. (1, 1) noktasından geçen türevlenebilir bir y = ƒ(x) fonksiyonunun 47. x, c = 2 noktasından soldan sağa doğru geçerken,
grafiğini, ƒ⬘(1) = 0 ve ƒsxd = x 3 - 3x + 2 fonksiyonunun grafiği yükselir mi, alçalır
a. x ⬍ 1 için ƒ⬘(x) ⬎ 0 ve x ⬎ 1 için ƒ⬘(x) ⬍ 0 ise, mı? Yanıtınızı açıklayın.
b. x ⬍ 1 için ƒ⬘(x) ⬍ 0 ve x ⬎ 1 için ƒ⬘(x) ⬎ 0 ise, 48. ƒ(x) = ax2 + bx + c, a ≠ 0 fonksiyonun arttığı ve azaldığı aralıkları
bulun. Yanıtınızın nedenini açıklayın.
4.4 Konkavl›k ve E¤ri Çizimi
Bölüm 4.3’te, birinci türevin, bir fonksiyonun nerede artığını ve nerede azaldığını nasıl
söylediğini gördük. Birinci Türev Testi, türevlenebilir bir fonksiyonun bir kritik
noktasında bir yerel minimum veya bir yerel maksimum değer olup olmadığını, veya bu-
y rada grafiğin artmaya veya azalmaya devam ettiğini söyler.
y x3 Bu bölümde, türevlenebilir bir fonksiyonun grafiğinin nasıl büküldüğü veya döndüğü
hakkında, ikinci türevin nasıl bilgi verdiğini göreceğiz. Bu ek bilgi, bir fonksiyonun ve
AV
NK
grafiğinin davranışının ana yönlerini yakalamamızı ve sonra bu özellikleri bir grafikte

KO
göstermemizi sağlar.
RI
A
YU
K f' artar
x
f' azalır 0
AV Konkavl›k
K
ON
Şekil 4.25’te göreceğiniz gibi, y = x3 eğrisi, x artarken yükselir, fakat s - q , 0d ve s0, q d

IK
AĞ
aralıklarıyla tanımlanan bölgelerde farklı yönlerde döner. Eğriyi izleyerek soldan orijine
AŞ
doğru ilerlerken, eğri bizim sağımıza doğru döner ve teğetlerinin altına düşer. s - q , 0d
aralığında teğetlerin eğimleri azalırlar. Eğri üzerinde, orijinden sağa doğru uzaklaşırken,
fiEK‹L 4.25 ƒsxd = x 3’ün grafiği eğri solumuza doğru döner ve teğetlerinin üzerinde yükselir. s0, q d aralığında teğetlerin
s - q , 0d aralığında aşağı konkav, s0, q d eğimleri artar. Bu dönme ve bükülme davranışı eğrinin konkavlığını belirler.
aralığında ise yukarı konkavdır (Örnek 1a).
TANIM Yukar›ya Konkav, Afla¤›ya Konkav

Türevlenebilir bir y = ƒ(x) fonksiyonunun grafiği,
(a) bir I açık aralığı üzerinde, ƒ⬘ I üzerinde artan ise, yukarıya konkav,
(b) bir I açık aralığı üzerinde, ƒ⬘ I üzerinde azalan ise, aşağıya konkav,
dır.
y = ƒ(x)’in ikinci türevi varsa, Ortalama Değer Teoreminin üçüncü sonucunu uygulayarak
ƒ⬙ ⬎ 0 ise I üzerinde ƒ⬘’nün arttığı, ƒ⬙ ⬍ 0 ise ƒ⬘’nün azaldığı sonucunu çıkarırız.
Konkavlık İçin İkinci Türev Testi

y = ƒ(x) bir I aralığında iki kere türevlenebilir olsun.
1. I üzerinde ƒ⬙ ⬎ 0 ise, ƒ’nin I’daki grafiği yukarı konkavdır.
2. I üzerinde ƒ⬙ ⬍ 0 ise, ƒ’nin I’daki grafiği aşağı konkavdır.
y y = ƒ(x)’in ikinci türevi varsa, ikinci türevi gösterirken ƒ⬙ ve y⬙ notasyonlarını değişmeli

olarak kullanabiliriz.
4
y x2
ÖRNEK 1 Konkavl›k Testini Uygulamak
3
3
(a) y = x eğrisi (Şekil 4.25), y– = 6x 6 0 olduğu s - q , 0d aralığında aşağı konkav,
V
NKA
YUK
y'' = 6x > 0 olduğu s0, q d aralığında ise yukarı konkavdır.

O
2
RI K
ARI
(b) y = x2 eğrisi (Şekil 4.26), y⬙ = 0 daima pozitif olduğundan, s - q , q d üzerinde yukarı

KA
KO
konkavdır.
YU
N
1
KA
y'' 0 y'' 0
V
x ÖRNEK 2 Konkavl›¤› Belirlemek

–2 –1 0 1 2
y = 3 + sin x’in [0, 2p) üzerindeki konkavlığını belirleyin.
fiEK‹L 4.26 ƒ(x) = x2 fonksiyonun grafiği Çözüm y = 3 + sin x’in grafiği, y– = -sin x’in negatif olduğu (0, p) aralığında aşağıya
her aralıkta yukarı konkavdır (Örnek 1b). konkav, y– = -sin x’in pozitif olduğu (p, 2p) aralığında yukarıya konkavdır (Şekil
4.27).
y Büküm Noktalar›
y 3 sinx
4 Örnek 2’deki y = 3 + sin x eğrisinin konkavlığı (p, 3) noktasında değişir (p, 3) nok-
3 tasına eğrinin bir büküm (dönüm) noktası denir.
2
1 TANIM Büküm Noktas›
x Bir fonksiyonun teğetinin bulunduğu ve konkavlığın değiştiği noktaya büküm
0 p 2p
–1
y'' –sinx
noktası denir.
–2
Bir eğri üzerinde, bir noktanın bir tarafında y⬙ pozitif diğer tarafında negatif ise bu
fiEK‹L 4.27 y’nin konkavlığının nokta eğrinin bir büküm noktasıdır. Böyle bir noktada, y⬙ ya sıfır (çünkü türevlerin de ara
belirlenmesinde y⬙ grafiğinin kullanılışı değer özelliği vardır) ya da tanımsızdır. y iki kere türevlenebilen bir fonksiyonun bir
(Örnek 2). büküm noktasında y⬙ = 0’dır ve y⬘’nün bir yerel maksimum veya minimum değeri vardır.
y ÖRNEK 3 y– = 0 Oldu¤u Bir Noktada Büküm Noktas› Bulunmayabilir

y x4
4
2 y = x eğrisinin x = 0’da büküm noktası yoktur (Şekil 4.28). O noktada y– = 12x 2 sıfır
olduğu halde, işaret değiştirmez.
1
y'' 0 ÖRNEK 4 y– ’nün Bulunmad›¤› Bir Noktada Büküm Noktas› Bulunabilir
–1 0 1
x y = x 1>3 eğrisinin x = 0’da bir büküm noktası vardır (Şekil 4.29), fakat o noktada y⬙ yoktur.
ax 1>3 b = a x b = - x -5>3 .
d2 d 1 -2>3 2
fiEK‹L 4.28 y = x 4’ün grafiğinin, y– =
dx 2 dx 3 9
y– = 0 olmasına rağmen, orijine büküm
noktası yoktur (Örnek 3). Örnek 3’ten, ikinci türevin sıfır olduğu bir noktada her zaman bir büküm noktasının
bulunmayabileceğini gördük. Örnek 4’ten, ikinci türevin bulunmadığı noktalarda da
büküm noktalarının bulunabileceğni gördük.
y
Bir doğru üzerinde, zamanın bir fonksiyonu olarak hareket eden bir cismin hareketini
incelemek için, genellikle cismin, ikinci türevle verilen, ivmesinin nerede pozitif ve
y'' yok y x1/3
nerede negatif olduğunu bilmekle ilgileniriz. Cismin konum fonksiyonunun grafiği üz-
x erindeki büküm noktaları, ivmenin işaret değiştirdiği noktaları gösterir.
0
ÖRNEK 5 Bir Do¤ru Boyunca Hareketi ‹ncelemek
Bir parçacık, yatay bir doğru üzerinde
fiEK‹L 4.29 y⬙’nün bulunmadığı bir s(t) = 2t3 – 14t2 + 22t – 5, tⱖ0
noktada büküm noktası olabilir (Örnek 4). konum fonksiyonu ile hareket etmektedir. Hızı ve ivmeyi bulun ve parçacığın hareketini
tanımlayın.
Çözüm Hız,
y(t) = s⬘(t) = 6t2 – 28t + 22 = 2(t – 1)(3t – 11)
ve ivme
a(t) = y⬘(t) = s⬙(t) = 12t – 28 = 4(3t – 7)
dir. s(t) fonksiyonu artarken, parçacık sağa doğru gider; s(t) azalırken, parçacık sola doğru
gider.
t = 1 ve t = 11@3 iken birinci türev’in (y = s⬘) sıfır olduğuna dikkat edin.
Aralıklar 0 6 t 6 1 1 6 t 6 11>3 11>3 6 t

Y ⴝ s œ ’ün işareti + - +
s’nin davranışı artan azalan artan
Parçacağın hareketi sağa sola sağa
Parçacık, [0, 1) ve (11@3, q ) zaman aralıklarında sağa, (1, 11@3) aralığında sola gider.
t = 1 ve t = 11@3 te, bir an için durağandır.
t = 7@3 iken, astd = s–std = 4s3t - 7d ivmesi sıfırdır.
Aralıklar 0 6 t 6 7>3 7>3 6 t

a ⴝ s fl ’nün işareti - +
s’nin grafiği aşağı konkav yukarıya konkav
İvme kuvvetinin yönü, [0, 7>3] zaman aralığında sola doğru, t = 7@3 te bir anlık sıfır ve
bundan sonra sağa doğrudur.
Yerel Ekstremum De¤erler ‹çin ‹kinci Türev Testi

Bir kritik noktada ƒ⬘’nün işaret değişikliklerine bakmak yerine, bazen bir yerel
ekstremum değerin varlığını ve karakterini belirlemede aşağıdaki testi kullanabiliriz.
TEOREM 5 Yerel Ekstremum De¤erler ‹çin ‹kinci Türev Testi

ƒ⬙’nün x = c’yi içeren bir açık aralıkta sürekli olduğunu varsayın.
1. ƒ⬘(c) = 0 ve ƒ⬙(c) ⬍ 0 ise, ƒ’nin x = c’de bir yerel maksimumu vardır.
2. ƒ⬘(c) = 0 ve ƒ⬙(c) ⬎ 0 ise, ƒ’nin x = c’de bir yerel minimumu vardır.
3. ƒ⬘(c) = 0 ve ƒ⬙(c) = 0 ise, test sonuç vermez. Fonksiyonun bir yerel maksi-
mumu, bir yerel minimumu bulunabilir veya hiçbiri bulunmayabilir.
‹spat Kısım (1). ƒ⬙ (c) ⬍ 0 ise, ƒ⬙ sürekli olduğundan, c’yi içeren bir I açık aralık üz-
erinde ƒ⬙(x) ⬍ 0 dır. Bu nedenle, I üzerinde ƒ⬘ azalandır. ƒ⬘(c) = 0 olduğundan, c’de
ƒ⬘’nün işareti pozitiften negatife değişir ve dolayısıyla Birinci Türev Testine göre ƒ’nin
c’de bir yerel maksimumu vardır.
Kısım (2)’nin ispatı benzerdir.
Kısım (3) için, y = x4, y = –x4 ve y = x3 fonksiyonlarını düşünün. Her bir fonksiyon
f ' 0, f '' 0 f ' 0, f '' 0 için birinci ve ikinci türevler x = 0 da sıfırdır. y = x4 fonksiyonunun bu noktada bir yerel
⇒ yerel max ⇒ yerel min
minimumu, y = –x4 fonksiyonun bir yerel maksimumu vardır ve y = x3 fonksiyonu
x = 0’ı içeren her açık aralıkta artandır (burada ne bir maksimumu ne de bir minimumu
vardır). Böylece, test sonuç vermez.
Bu test, c’yi içeren bir aralıkta değil sadece c’nin kendisinde ƒ⬙ yü bilmemizi gerek-
tirir.
Bu, testi uygulamayı kolaylaştırır. Bu iyi haberdir. Kötü haber şudur: ƒ⬙ = 0 veya c’de
ƒ⬙ yoksa test sonuçsuzdur. Bu durumda yerel ekstremum değerler için Birinci Türev
Testi’ni kullanın.
ƒ⬘ ve ƒ⬙ birlikte, fonksiyonun grafiğinin şeklini, yani, kritik noktaların nerede olduk-
ları ve bir kritik noktada ne olduğunu, fonksiyonun nerede arttığını ve nerede azaldığını ve
konkavlığı ile tanımlandığı gibi, eğrinin nasıl döndüğünü ve büküldüğünü söylerler. Bu
bilgileri, fonksiyonun, başlıca özelliklerini gösteren, bir grafiğini çizmek için kullanırız.
ÖRNEK 6 ƒ’nin Grafi¤ini Çizmek ‹çin ƒ¿ ve ƒ– ’nü Kullanmak

Aşağıdaki adımları kullanarak
ƒsxd = x 4 - 4x 3 + 10
fonksiyonunun bir grafiğini çizin.
(a) ƒ’nin ekstremumlarının nerelerde olduklarını belirleyin.
(b) ƒ’nin artan olduğu aralıkları ve azalan olduğu aralıkları bulun.
(c) ƒ’nin grafiğinin nerede yukarıya konkav ve nerede aşağıya konkav olduğunu bulun.
(d) ƒ’nin grafiğinin genel bir şeklini çizin
(e) Yerel maksimum ve minimum noktalar, büküm noktaları ve eğrinin eksenleri kestiği
noktalar gibi özel bazı noktaları işaretleyin.
Çözüm ƒ¿sxd = 4x 3 - 12x 2 var olduğundan ƒ süreklidir. ƒ’nin tanım kümesi

(– q , q )’dur, ayrıca ƒ⬘’nün tanım kümesi de (– q , q ) dur. Böylece, ƒ’nin kritik nokta-
ları sadece ƒ⬘’nün sıfırlarında görülür.
ƒ¿sxd = 4x 3 - 12x 2 = 4x 2sx - 3d
olduğundan, birinci türev x = 0 ve x = 3’te sıfırdır.
Aralıklar x 6 0 0 6 x 6 3 3 6 x
ƒ⬘’nün işareti - - +
ƒ’nin davranışı azalan azalan artan
(a) Yerel ekstremumlar için Birinci Türev Testini ve yukarıdaki tabloyu kullanarak,
x = 0’da bir yerel ekstremum bulunmadığını ve x = 3’te bir yerel minimum bu-
lunduğunu görürüz.
(b) Yukarıdaki tabloyu kullanarak, ƒ’nin, s - q , 0] ve [0, 3] üzerinde azalan ve [3, q )
üzerinde artan olduğunu görürüz.
(c) ƒ–sxd = 12x 2 - 24x = 12xsx - 2d, x = 0 ve x = 2’de sıfırdır.
Aralıklar x 6 0 0 6 x 6 2 2 6 x
œ
ƒ ’nün işareti + - +
ƒ’nin davranışı yukarıya konkav aşağıya konkav yukarıya konkav
ƒ’nin, s - q , 0d ve (2, q ) aralıklarında yukarıya konkav, (0, 2) aralığında aşağıya konkav

olduğunu görürüz.
(d) Yukarıda iki tablodaki bilgileri özetleyerek şunları elde ederiz;
x<0 0<x<2 2<x<3 3<x
azalan azalan azalan artan

yukarıya konkav aşağıya konkav yukarıya konkav yukarıya konkav
Eğrinin genel şekli şöyledir;
azalan azalan azalan artan Genel şekil
yukarıya aşağıya yukarıya yukarıya

konkav konkav konkav konkav
0 2 3
büküm büküm Yerel

noktası noktası min
y (e) Eğrinin eksenleri kestiği noktaları ( mümkünse ), y⬘ ve y⬙’nün sıfır olduğu noktaları
y x 4 4 x 3 10 çizin. Ekstremum değerleri ve büküm noktalarını gösterin. Eğriyi çizmek için genel
20 şekli bir kılavuz olarak kullanın. (Gerektiğinde ilave noktalar çizin.) Şekil 4.30 ƒ’nin
15 grafiğini göstermektedir.
(0, 10)
büküm Örnek 6’daki adımlar, bir fonksiyonun ve grafiğinin başlıca özelliklerinin ortaya
10
noktası koyan grafik çiziminde bir prosedür vermesi bakımından yardımcı olurlar.
5
x
–1 0 1 2 3 4
–5 büküm (2, – 6)
noktası y = ƒ (x) Grafi¤ini Çizme Stratejisi
–10
1. ƒ’nin tanım kümesini ve olabilecek simetrileri belirleyin
–15
(3, –17)
2. y⬘ ve y⬙’nü bulun.
–2 0
Yerel 3. ƒ’nin kritik noktalarını bulun ve her birinde fonksiyonun davranışını belirleyin
minimum
4. Eğrinin nerede arttığını ve nerede azaldığını bulun.
fiEK‹L 4.30 ƒsxd = x 4 - 4x 3 + 10’un 5. Büküm noktalarını (varsa) bulun ve eğrinin konkavlığını belirleyin.
grafiği (Örnek 6). 6. Asimptotları tanımlayın.
7. Eksenleri kesim noktalarını ve 3–5 adımlarında bulunanlar gibi, özel
noktaları işaretleyin ve eğriyi çizin.
ÖRNEK 7 Grafik çizme Stratejisini Kullanmak

sx + 1d2
ƒsxd = .’in grafiğini çizin.
1 + x2
Çözüm
1. ƒ’nin tanım kümesi s - q , q d dur ve eksenlere veya orijine göre simetri yoktur
(Bölüm 1.4 ).
2. ƒ⬘ve ƒ⬙’nü bulun.
x-kesim x = –1’de,
sx + 1d2 y-kesim (y = 1) x = 0 da
ƒsxd =
1 + x2
s1 + x 2 d # 2sx + 1d - sx + 1d2 # 2x
ƒ¿sxd =
s1 + x 2 d2
2
2s1 - x d Kritik noktalar:
= x = -1, x = 1
s1 + x 2 d2
s1 + x 2 d2 # 2s -2xd - 2s1 - x 2 d[2s1 + x 2 d # 2x]
ƒ–sxd =
s1 + x 2 d4
4xsx 2 - 3d Biraz hesaptan sonra
=
s1 + x 2 d3
3. Kritik noktalarda davranış. ƒ⬘, tanım kümesinin her yerinde tanımlı olduğundan, kri-
tik noktalar yalnızca ƒ⬘(x) = 0 olduğu x = ⫾1 noktalarındadır (Adım 2).
ƒ⬙(–1) = 1 ⬎ 0 olduğundan İkinci Türev Testine göre x = –1 de, bir yerel minimum
vardır. ƒ⬙(1) = –1 ⬍ 0 olduğundan İkinci Türev Testine göre x = 1 de, bir yerel maksi-
mum vardır. Adım 6 da, ikisinin de aynı zamanda mutlak ekstremum olduklarını
göreceğiz.
4. Artanlık ve azalanlık. s - q , -1d aralığında ƒ⬘(x) ⬍ 0 olduğunu ve eğrinin azalan

olduğunu görürüz. (–1, 1) aralığında, ƒ⬘(x) ⬎ 0 dır ve eğri artandır; s1, q d
aralığında tekrar ƒ⬘(x) ⬍ 0 dır ve azalandır.
edin. İkinci türev, ƒ– , x = - 23, 0, ve 23. ’te sıfır olur. İkinci türev bu noktaların
5. Büküm noktaları. İkinci türevin paydasının (Adım 2 ) daima pozitif olduğuna dikkat
her birinde işaret değiştirir: A - q , - 23 B , üzerinde negatif, A - 23, 0 B , üzerinde

pozitif, A 0, 23 B , üzerinde negatif ve A 23, q B .üzerinde tekrar pozitiftir. Böylece,
A - q , - 23 B , üzerinde aşağıya konkav,
A - 23, 0 B , üzerinde yukarıya konkav, A 0, 23 B , üzerinde aşağıya konkav ve
her nokta bir büküm noktasıdır. Eğri,
A 23, q B . üzerinde tekrar yukarıya konkavdır.

6. Asimptotlar. ƒ(x)’in payını açarak ve sonra pay ve paydayı x2 ile bölerek
sx + 1d2 x 2 + 2x + 1
ƒsxd = = Payı açmak
1 + x2 1 + x2
y 1 + s2>xd + s1>x 2 d
x 兹3 = . x 2 ile bölmek
büküm noktası
s1>x 2 d + 1
(1, 2)
2
elde edilir. x : q iken ƒsxd : 1+ ve x → – q iken ƒsxd : 1- olduğunu görürüz.
1 y1 Böylece y = 1 doğrusu yatay asimptottur.
Yatay ƒ, s - q , -1d üzerinde azaldığından ve sonra (–1, 1) üzerinde arttığından,
asimptot
ƒs -1d = 0’ın bir yerel minimum olduğunu biliyoruz. ƒ, (1, q ) üzerinde azalmasına
x rağmen bu aralık üzerinde y = 1 yatay asimptotunu asla kesmez (asimptota üstten
–1 1
x 兹3 yaklaşır). Grafik asla negatif olmadığından, aynı ƒs -1d = 0 zamanda bir mutlak
büküm noktası minimumdur. Benzer şekilde, ƒs1d = 2 bir mutlak maksimumdur çünkü grafik
(– q , –1) üzerinde alttan yaklaştığı y = 1 yatay asimptotunu asla kesmez. Bu nedenle,
sx + 1d2 dikey asimptotlar yoktur (ƒ’nin değer kümesi 0 … y … 2 dir).
fiEK‹L 4.31 y = ’in grafiği
1 + x2
(Örnek 7). 7. ƒ’nin grafiği Şekil 4.31’de çizilmiştir. x → – q iken y = 1 yatay asimptotuna yaklaşan
grafiğin, nasıl aşağıya konkav olduğuna ve x → q iken y = 1’e yaklaşımında nasıl
yukarıya konkav olduğuna dikkat edin.
Türevlerden Fonksiyonlar Hakk›nda Bilgi Edinmek

Örnek 6 ve 7’de gördüğümüz gibi, iki defa türevlenebilir bir y = ƒ(x) fonksiyonu hakkında
neredeyse gereken her şeyi, birinci türevini inceleyerek öğrenebiliriz. Grafiğin nerede
yükselip alçaldığını ve yerel ekstremum değerlerin nerede olduklarını bulabiliriz. Yük-
selme ve alçalma aralıklarını geçerken grafiğin nasıl büküldüğünü öğrenmek için y⬘’nün
türevini alabiliriz. Fonksiyonun grafiğinin şeklini belirleyebiliriz. Türevden elde ede-
meyeceğimiz tek bilgi grafiği xy-düzlemine nasıl yerleştireceğimizdir. Fakat Bölüm 4.2’de
gördüğümüz gibi, grafiği yerleştirmek için gerekli olan tek ek bilgi ƒ’nin bir noktadaki
değeridir. Türev, limitler kullanılarak bulunan asimptotlar hakkında bize bilgi vermez
(Bölüm 2.4 ve 2.5).
y f (x) y f (x) y f (x)
Türevlenebilir ⇒ y' 0 ⇒ soldan y' 0 ⇒ soldan

düzgün, bağlantılı; sağa doğru yükselir; sağa doğru alçalır;
yükselip alçalabilir dalgalı olabilir. dalgalı olabilir.
veya veya
y'' işaret değiştirir

y'' 0 ⇒ yukarı y'' 0 ⇒ aşağı büküm noktası
konkav; dalga yok; grafik konkav; dalga yok; grafik
yükselip alçalabilir yükselip alçabilir
veya
y' işaret değiştirir ⇒ yerel bir noktada bir noktada

maksimum veya y' 0 ve y'' 0; y' 0 ve y'' 0;
yerel minimum Yerel maksimum Yerel minimum
ALIfiTIRMALAR 4.4
3. 4. y 9 x1/3(x2 7)
Grafikleri Çizilmifl Fonksiyonlar› ‹ncelemek y 3 (x2 1)2/3 14
4
1–8 alıştırmalarında grafikleri verilen fonksiyonların büküm nokta- y y
larını, yerel maksimum ve minimumlarını belirleyin. Fonksiyonların
aşağı konkav ve yukarı konkav oldukları aralıkları belirleyin.
1. 3 2 2. 4
y x x 2x 1 y x 2x2 4 0
x
0
x
3 2 3 4
y y
x
0
x
0
5. 6. y tan x 4x, – p x p
y x sin 2x, – 2p ⱕ x ⱕ 2p 2 2 yⴕ Biliniyorsa Genel fiekli Çizmek
3 3
y y
41–62 alıştırmalarının her biri sürekli bir y = ƒ(x) fonksiyonunun bi-
rinci türevini vermektedir. y– ’nü bulun ve sayfa 214’teki grafik çizme
yönteminin 2–4 adımlarını kullanarak ƒ’nin grafiğinin genel şeklini
x x bulun.
0
– 2p 0 2p
41. y¿ = 2 + x - x 2 42. y¿ = x 2 - x - 6
3 3
43. y¿ = xsx - 3d2 44. y¿ = x 2s2 - xd
2
45. y¿ = xsx - 12d 46. y¿ = sx - 1d2s2x + 3d
7. 8. 3p
y sin x , – 2 p ⱕ x ⱕ 2 p y 2 cos x 兹2 x, –p ⱕ x ⱕ 47. y¿ = s8x - 5x 2 ds4 - xd2 48. y¿ = sx 2 - 2xdsx - 5d2
2
y y p p
49. y¿ = sec2 x, - 6x6
2 2
x
x –p 0 3p p p
0 2
50. y¿ = tan x, - 6 x 6
2 2
u u
ÖLÇEKLİ DEĞİL 51. y¿ = cot , 0 6 u 6 2p 52. y¿ = csc2 , 0 6 u 6 2p
2 2
p p
Denklemlerin Grafiklerini çizmek 53. y¿ = tan2 u - 1, -
2
6 u 6
2
Sayfa 272’deki grafik çizme yönteminin adımlarını izleyerek 9–40
54. y¿ = 1 - cot2 u, 0 6 u 6 p
alıştırmalarındaki denklemlerin grafiğini çizin. Bütün yerel ek-
stremum ve büküm noktalarının koordinatlarını belirtin. 55. y¿ = cos t, 0 … t … 2p
2
9. y = x - 4x + 3 10. y = 6 - 2x - x 2 56. y¿ = sin t, 0 … t … 2p
3
11. y = x - 3x + 3 12. y = xs6 - 2xd2 57. y¿ = sx + 1d-2>3 58. y¿ = sx - 2d-1>3
-2>3
13. y = -2x 3 + 6x 2 - 3 14. y = 1 - 9x - 6x 2 - x 3 59. y¿ = x sx - 1d 60. y¿ = x -4>5sx + 1d
61. y¿ = 2 ƒ x ƒ = e
15. y = sx - 2d3 + 1 16. y = 1 - sx + 1d3 -2x, x … 0
4 2 2 2 2x, x 7 0
17. y = x - 2x = x sx - 2d
62. y¿ = e
-x 2, x … 0
18. y = -x 4 + 6x 2 - 4 = x 2s6 - x 2 d - 4
x 2, x 7 0
19. y = 4x 3 - x 4 = x 3s4 - xd
20. y = x 4 + 2x 3 = x 3sx + 2d
21. y = x 5 - 5x 4 = x 4sx - 5d
yⴕ ve y ⴖ Grafiklerinden y ’yi Çizmek
22. y = x a
4 63–66 alıştırmalarının her birinde bir y = ƒ(x) fonksiyonunun birinci
x
- 5b ve ikinci türevlerinin grafikleri verilmektedir. Resmi kopyalayın ve P
2
noktasından geçmek üzere, ƒ’nin yaklaşık grafiğini çizin.
23. y = x + sin x, 0 … x … 2p 63. y 64. y
24. y = x - sin x, 0 … x … 2p y f'(x)
25. y = x 1>5 26. y = x 3>5 P y f'(x)
2>5 4>5
27. y = x 28. y = x
29. y = 2x - 3x 2>3 30. y = 5x 2>5 - 2x x x
31. y = x 2>3 a
5 P
- xb 32. y = x 2>3sx - 5d y f''(x) y f''(x)
2
33. y = x28 - x 2 34. y = s2 - x 2 d3>2 65. y
2
x - 3 x3
35. y = , x Z 2 36. y = P y f'(x)
x - 2 2
3x + 1
37. y = ƒ x 2 - 1 ƒ 38. y = ƒ x 2 - 2x ƒ
2-x,
39. y = 2 ƒ x ƒ = e
x
2x,
x … 0 0
40. y = 2 ƒ x - 4 ƒ
x 7 0 y f''(x)
66. y Bir Doğru Boyunca Hareket 71 ve 72 alıştırmalarındaki

grafiklerde bir koordinat doğrusu üzerinde ileri geri ilerleyen
y f'(x) bir cismin s = ƒ(t) konumu görülmektedir. (a) Cisim ne zaman
orijinden uzaklaşır, ne zaman orijine yaklaşır? Yaklaşık hangi
x anlarda (b) hız sıfıra eşittir? (c) ivme sıfıra eşittir? (d) İvme ne
0
y f''(x) zaman pozitif, ne zaman negatiftir?
P 71. s
Yerdeğiştirme
Teori ve Örnekler
67. Aşağıdaki şekil iki kere türevlenebilir bir y = ƒ(x) fonksiyonunun s f (t)
grafiğinin bir parçasını göstermektedir. İşaretlenmiş beş noktada
y¿ ve y– ’nü pozitif, negatif veya sıfır olarak belirleyin. t
0 5 10 15
y Zaman (sn)
S
y f(x) 72. s
P R T
Yerdeğiştirme
Q
x s f(t)
0
t
68. Aşağıda verilenlerle düzgün birleştirilmiş bir y = ƒ(x) grafiği 0 5 10 15
çizin. Zaman (sn)
ƒ(–2) = 8, ƒ⬘ (2) = ƒ⬘ (–2) = 0,

ƒ(0) = 4, u x u ⬍ 2 için ƒ⬘ (x) ⬍ 0
73. Marjinal maliyet Aşağıdaki grafik x adet mal üretmenin
ƒ(2) = 0, x ⬍ 0 için ƒ⬙ (x) ⬍ 0 c = ƒ(x) hayali masrafını göstermektedir. Yaklaşık hangi üretim
u x u ⬎ 2 için ƒ⬘(x) ⬎ 0 x ⬎ 0 için ƒ⬙ (x) ⬎ 0 seviyesinde marjinal masraf azalmayı bırakıp artmaya başlar?
69. Aşağıda verilenlerle iki kere türevlenebilen bir y = ƒ(x) fonksiyo- c
nunun grafiğini çizin. Mümkün olduğu yerde koordinatları belirtin.
c f (x)
Masraf
x y Türevler
x 6 2 y¿ 6 0, y– 7 0
2 1 y¿ = 0, y– 7 0
x
2 6 x 6 4 y¿ 7 0, y– 7 0 20 40 60 80 100 120
Üretilen bin birim
4 4 y¿ 7 0, y– = 0
4 6 x 6 6 y¿ 7 0, y– 6 0 74. Aşağıdaki grafik Widget Şirketi’nin son 12 yıl içindeki aylık ka-
6 7 y¿ = 0, y– 6 0 zancını göstermektedir? Yaklaşık olarak hangi zaman aralıkların-
x 7 6 y¿ 6 0, y– 6 0 da marjinal kazanç artmakta, hangilerinde azalmaktadır?
y
70. (–2, 2), (–1, 1), (0, 0), (1, 1) ve (2, 2) noktalarından geçen ve ilk
iki türevi aşağıdaki işaret şekillerine uyan iki kere türevlenebilir y r(t)
bir y = ƒ(x) fonksiyonunun grafiğini çizin.
+ - + -
y¿:
-2 0 2
t
- + - 0 5 10
y–:
-1 1
75. y =ƒ(x) fonksiyonunun türevi 85. y = x 5 - 5x 4 - 240 86. y = x 3 - 12x 2

y⬘ = (x – 1)2(x – 2) 4 5
87. y = x + 16x 2 - 25
5
olduğunu varsayın. Varsa, hangi noktalarda ƒ’nin grafiğinin yerel
bir minimumu, yerel bir maksimumu veya bir büküm noktası x4 x3
88. y = - - 4x 2 + 12x + 20
vardır? (Yol gösterme: y⬘ için işaret tablosu çizin.) 4 3
76. y = ƒ(x) fonksiyonunun türevi 89. ƒsxd = 2x 4 - 4x 2 + 1 fonksiyonunu ve ilk iki türevini birlikte
çizin. ƒ⬘ ve ƒ⬙’nün işaretleri ve değerlerine bağlı olarak ƒ fonksi-
y⬘ = (x – 1)2(x – 2)(x – 4) yonunun davranışını yorumlayın.
olduğunu varsayın. Varsa, hangi noktalarda ƒ’nin grafiğinin yerel 90. ƒ(x) = x cos x fonksiyonunu ve ikinci türevini 0 ⱕ x ⱕ 2p
bir minimumu, yerel bir maksimumu veya bir büküm noktası aralığında birlikte çizin. ƒ⬙’nün işaretleri ve değerlerine bağlı
vardır? olarak ƒ fonksiyonunun davranışını yorumlayın.
77. x > 0 için, ƒ(1) = 0 ve ƒ⬘ (x) = 1@x olan bir y = ƒ(x) eğrisi çizin. 91. a. Ortak bir ekranda, k = 0 ve civarındaki negatif ve pozitif
Böyle bir eğrinin konkavlığı hakkında bir şey söylenebilir mi? değerler için ƒsxd = x 3 + k x fonksiyonunu çizin. k’nin
Yanıtınızı açıklayın. değeri grafiğin şeklini nasıl etkilemektedir?
78. Hiçbir yerde sıfır olmayan sürekli bir ikinci türeve sahip olan bir b. ƒ⬘(x)’i bulun. Göreceğiniz gibi, ƒ⬘(x) x’in kuadratik bir fonksi-
y = ƒ(x) fonksiyonunun grafiği hakkında bir şey söylenebilir mi? yonudur. Bu kuadratik denklemin diskriminantını bulun
Yanıtınızı açıklayın. (ax 2 + bx + c’nin diskriminantı b 2 - 4ac’dir). Hangi k de-
79. b, c ve d birer sabitse, hangi b değerinde y = x3 + bx2 + cx + d ğerlerinde diskriminant pozitif, hangilerinde sıfır veya negatif-
eğrisinin x = 1’de bir büküm noktası vardır? Yanıtınızı açıklayın. tir? Hangi k değerlerinde ƒ⬘’nün iki sıfırı ya da tek sıfırı var-
dır, hangilerinde hiç sıfırı yoktur? Şimdi k değerlerinin ƒ
80. Yatay teğetler Doğru mu, yanlış mı? Açıklayın.
fonksiyonunun grafiğinin şekliyle olan ilişkilerini açıklayın.
a. Çift mertebeli (en büyük üssü çift) her polinomun grafiğinin
c. Başka k değerlerini deneyin. k → – q ve k → q iken ne
en az bir yatay teğeti vardır.
olur?
b. Tek mertebeli (en büyük üssü tek) her polinomun grafiğinin
92. a. Ortak bir ekranda, k = – 4 ve civarındaki değerler için
en az bir yatay teğeti vardır.
ƒsxd = x 4 + kx 3 + 6x 2, -2 … x … 2 fonksiyonunu çizin.
81. Paraboller k’nin değeri grafiğin şeklini nasıl etkilemektedir?
a. y = ax2 + bx + c, a ≠ 0 parabolünün tepe noktasının b. ƒ⬙(x)’i bulun. Göreceğiniz gibi, ƒ⬙(x) x’in kuadratik bir fonksi-
koordinatlarını bulun. yonudur. Bu kuadratik denklemin diskriminantını bulun (Alış-
b. Parabol ne zaman yukarı konkav, ne zaman aşağı konkavdır? tırma 91(b)’ye bakın). Hangi k değerlerinde diskriminant po-
Yanıtınızı açıklayın. zitif, hangilerinde sıfır veya negatiftir? Hangi k değerlerinde
82. İki kere türevlenebilir bir y = ƒ(x) fonksiyonunun grafiğinin ƒ⬙(x)’in iki sıfırı ya da tek sıfırı vardır, hangilerinde hiç sıfırı
konkavlığının her ƒ⬙(x) = 0 olduğunda değiştiği doğru mudur? yoktur? Şimdi k değerlerinin ƒ fonksiyonunun grafiğinin şek-
Yanıtınızı açıklayın. liyle olan ilişkilerini açıklayın.
83. Kuadratik eğriler Bir y = ax2 + bx + c, a ≠ 0 kuadratik 93. a. y = x 2>3sx 2 - 2d fonksiyonunu –3 ⱕ x ⱕ 3 aralığında çizin.
eğrisinin büküm noktaları hakkında ne söyleyebilirsiniz? Ekranda konkavlık, yükselme ve alçalma ile ilgili gördük-
Yanıtınızı açıklayın. lerinizi analiz kullanarak doğrulayın (Grafik çizicinize bağlı
olarak, x’in negatif değerlerinde bir çizim elde etmek için
84. Kübik eğriler Bir y = ax3 + bx2 + cx + d, a ≠ 0 kübik eğrisinin
x 2>3’ü sx 2 d1>3 olarak yazmak zorunda kalabilirsiniz).
büküm noktaları hakkında ne söyleyebilirsiniz? Yanıtınızı
açıklayın. b. Eğrinin x = 0’da bir sivri ucu mu, yoksa sadece sağdan ve
soldan türevleri farklı olan bir köşesi mi vardır?
B‹LG‹SAYAR ARAfiTIRMALARI 94. a. y = 9x 2>3sx - 1d fonksiyonunu –0.5 ⱕ x ⱕ 1.5 aralığında
85–88 alıştırmalarında, fonksiyonunun grafiği üzerindeki (varsa) çizin. Ekranda konkavlık, yükselme ve alçalma ile ilgili
büküm noktalarını ve fonksiyonun bir yerel minimum veya bir yerel gördüklerinizi analiz kullanarak doğrulayın. Orijinin soluna
maksimum değerinin bulunduğu noktaların koordinatlarını bulun. doğru eğrinin konkavlığı nedir? (Grafik çizicinize bağlı
Sonra bu noktaların hepsinin aynı anda görülebileceği kadar büyük bir olarak, x’in negatif değerlerinin bir çizimini elde etmek için
bölgede fonksiyonun grafiğini çizin. Çiziminize fonksiyonun birinci x 2>3’ü sx 2 d1>3 olarak yazmak zorunda kalabilirsiniz).
ve ikinci türevlerini de ekleyin. Bu grafiklerin x-eksenini kestikleri b. Eğrinin x = 0’da bir sivri ucu mu, yoksa sadece sağdan ve
değerler ile fonksiyonun grafiği arasında nasıl bir ilişki vardır? Türev- soldan türevleri farklı olan bir köşesi mi vardır?
lerin grafikleri başka hangi yönlerden fonksiyonun grafiğiyle ilişki- 95. y = x 2 + 3 sin 2x eğrisinin x = –3 civarında yatay bir teğeti var
lidir? mıdır? Yanıtınızı açıklayın.
4.5 Uygulamal› Optimizasyon Problemleri
Bir şeyi optimize etmek demek onu bir yönden minimize veya maksimize etmek demektir.
Çevresi sabit olan maksimum alanlı bir dikdörtgenin boyutları nedir? Silindirik bir kutu
için en ucuz şekil nedir? En karlı üretim veriminin boyutu nedir? Diferansiyel hesap, bir
fonksiyonun maksimizasyonunu veya minimizasyonunu isteyen problemlerin çözümü için
x
güçlü bir araçtır. Bu bölümde, iş hayatından, matematikten fizik ve ekonomiden çeşitli op-
timizasyon problemler çözüyoruz.
12
‹fl ve Endüstriden Örnekler
ÖRNEK 1 Bir Kutu Üretmek
x
x x Üstü açık bir kutu 12 × 12 inç2’lik bir teneke levhanın köşelerinden eş büyüklükte küçük
12
kareler kesilip, kenarları kıvrılarak yapılacaktır. Kutunun mümkün olduğunca fazla şey
(a) alabilmesi için köşelerden kesilen kareler ne büyüklükte olmalıdır?
Çözüm İşe bir resimle başlarız (Şekil 4.32). Şekilde, kenar karelerinin köşeleri x inçtir.
Kutunun hacmi bu değişkenin bir fonksiyonudur:
Vsxd = xs12 - 2xd2 = 144x - 48x 2 + 4x 3 . V = hlw
x
12 2x Teneke levhanın kenarları sadece 12 inç uzunluğunda olduğu için, x ⱕ 6 ve V ’nin tanım
12 aralığı 0 ⱕ x ⱕ 6 aralığı olur.
12 2x x V’nin grafiği (Şekil 4.33) x = 0’da ve x = 6’da 0 değerli birer minimum ve x = 2
x
yakınında bir maksimum olduğunu gösterir. Daha fazlasını öğrenmek için, V ’nin x’e göre
(b) birinci türevini inceleriz:
dV
fiEK‹L 4.32 Kare şeklindeki ince bir = 144 - 96x + 12x 2 = 12s12 - 8x + x 2 d = 12s2 - xds6 - xd.
dx
teneke levhanın köşeleri kesilerek yapılan
açık kutu. Hacmi maksimize eden köşe x = 2 ve x = 6 köklerinden, sadece x = 2 fonksiyonun değer aralığında bulunur ve kritik
ölçüleri nedir (Örnek 1)? nokta listesini oluşturur. Bu tek kritik noktada ve iki uç noktada V ’nin değerleri şöyledir:
Kritik nokta değeri: V(2) = 128

Maksimum Uç nokta değerleri : V(0) = 0, V(6) = 0.
y
Maksimum hacim 128 inç3 olur. Kesilen karelerin bir kenarı 2 inç olmalıdır.
y x(12 – 2 x)2 ,
0ⱕ x ⱕ6
ÖRNEK 2 Rand›manl› Bir Silindirik Kutu Tasarlamak
Hacim
Bir dik silindir şeklinde bir 1 litrelik kutu yapmanız isteniyor (Şekil 4.34). Hangi boyut-
larda en az malzeme kullanılır?
min min
x
Çözüm Kutunun hacmi: r ve h santimetre olarak ölçülürse, kutunun hacmi cm3 olarak
0 2 6
ÖLÇEKLİ DEĞİL pr 2h = 1000. 1 L = 1000 cm3
olur.
fiEK‹L 4.33 Şekil 4.32’deki kutunun
hacminin, x’in fonksiyonu olarak grafiği Kutunun yüzey alanı: A = 2pr 2 + 2prh
()* ()*
dairesel dairesel
tabanlar duvar
4.5 Uygulamal› Optimizasyon Problemleri 279
2r “En az malzeme” terimini nasıl yorumlayacağız? Bir olasılık malzemenin kalınlığını ve üre-
timdeki artıkları göz ardı etmektir. Bu durumda, pr2h = 1000 koşulunu sağlayan ve toplam
yüzey alanını olabildiğince küçük yapan r ve h boyutlarını ararız.
Yüzey alanını tek değişkenin fonksiyonu olarak ifade etmek için, pr2h = 1000 den bir
değişkeni çözer ve bunu yüzey alanı formülünde yerine yazarız. h’yi çözmek daha ko-
h laydır:
1000
h = .
pr 2
Böylece A’nın formülü şu hale gelir:
fiEK‹L 4.34 Bu 1 litrelik kutu h = 2r A = 2pr 2 + 2prh
= 2pr 2 + 2pr a b
olduğunda en az malzeme gerektirir 1000
(Örnek 2). pr 2
2000
= 2pr 2 + r .
Amacımız, A’nın değerini minimize eden bir r 7 0 değeri bulmaktır. Şekil 4.35 böyle bir
değerin varlığını ileri sürer.
İnce ve
uzun kutu
Kalın ve
geniş kutu
A 2pr2 2000
—— , r 0
r
İnce ve uzun
min
r
0 3 500
p
Kalın ve geniş
fiEK‹L 4.35 A = 2pr 2 + 2000>r’nin grafiği yukarıya konkavdır.
Grafikte şuna dikkat edin: küçük bir r değeri için (bir boru parçası gibi ince uzun bir
kap), 2000@r terimi baskın çıkar ve A büyük olur. Daha büyük r değerlerinde (pizza tabağı
gibi kısa geniş bir kap), 2pr2 terimi baskındır ve A yine büyük olur.
A, uç noktaları bulunmayan bir aralık, r ⬎ 0 üzerinde türevlenebilir olduğundan,
sadece birinci türevinin sıfır olduğu yerde bir minimumu olabilir.
dA 2000
= 4pr -
dr r2
2000
0 = 4pr - dA@dr = 0 yazın
r2
4pr 3 = 2000 r2 ile çarpın
A p
r = 3 500 L 5.42 r’yi çözün.
r = 2
3
500>p? ’de ne olur?
İkinci türev
d 2A 4000
2
= 4p +
dr r3
konkavdır ve A’nın r = 2
A’nın bütün tanım aralığında pozitiftir. Bu nedenle, A’nın grafiği her yerde yukarı
3
500>p ’deki değeri bir mutlak minimumdur.
h’nin karşı gelen değeri (biraz işlemden sonra)
A
1000 500
h = = 2 3 p = 2r.
pr 2
dir. En az malzeme kullanılan 1-litrelik en randımanlı kutunun yüksekliği çapına eşittir,
burada r L 5.42 cm ve h L 10.84 cm.
Uygulamal› Optimizasyon Problemlerini Çözmek

1. Problemi okuyun. Anlayana kadar problemi okuyun. Neler verilmiştir?
Optimize edilecek bilinmeyenin niceliği nedir?
2. Bir resim çizin. Problem için önemli olabilecek noktaları isimlendirin.
3. Değişkenleri belirleyin. Resimdeki ve problemdeki her bağıntıyı bir denk-
lem veya cebirsel bir ifade olarak yazın ve bilinmeyen değişkeni tanımlayın.
4. Bilinmeyen nicelik için bir denklem yazın. Yapabiliyorsanız, bilinmeyenleri
problemdeki bir değişken cinsinden veya iki bilinmeyenli iki denklem şek-
linde ifade edin. Bu oldukça işlem gerektirebilir.
5. Tanım kümesindeki kritik noktaları ve uç noktalarını test edin. Fonksiyonun
grafiğinin şekli hakkında bildiklerinizi kullanın. Kritik noktaları belirlemek
ve sınıflandırmak için birinci ve ikinci türevleri kullanın.
Matematikten ve Fizikten Örnekler

ÖRNEK 3 Dikdörtgen yerlefltirmek
2 yarıçaplı bir yarı çemberin içine bir dikdörtgen yerleştirilecektir. Bu dikdörtgenin alanı
en fazla ne olabilir ve boyutları nedir?
y
dikdörtgenin köşesinin koordinatları sx, 24 - x 2 d olsun (Şekil 4.36). Bu durumda,

Çözüm Çemberin ve dikdörtgenin koordinat sistemine yerleştirilmesiyle elde edilen
x2 y2 4
x, 兹4 x2 dikdörtgenin uzunluğu, yüksekliği ve alanı sağ alt köşenin koordinatı x cinsiden ifade
 
edilebilir:
2 Uzunluk: 2x, Yükseklik: 4–x 2 , Alan: 2x ⋅ 4–x 2
x
x’in değerlerinin, dikdörtgenin seçilen köşesinin bulunduğu 0 ⱕ x ⱕ 2 aralığında olması
–2 –x 0 x 2 gerektiğine dikkat edin.
Amacımız, [0, 2] tanım kümesi üzerinde
Asxd = 2x24 - x 2
fiEK‹L 4.36 Örnek 3’teki yarım çember
içine çizilen dikdörtgen. fonksiyonunun mutlak maksimum değerini bulmaktır.
-2x 2
24 - x
dA
= + 224 - x 2
dx 2
türevi, x = 2 olduğunda tanımsız ve
-2x 2
24 - x
+ 224 - x 2 = 0
2
-2x 2 + 2s4 - x 2 d = 0
8 - 4x 2 = 0
± 22 ,
x2 = 2 veya x = -
olduğunda sıfırdır. İki kök x = 22 ve x = - 22 ,’den sadece x = 22 A’nın tanım
aralığında bulunur ve kritik nokta listesine katılır. A’nın uç noktalardaki ve bu tek nok-
tadaki değerleri şöyledir:
Kritik nokta değeri:
Critical-point value: A A 22 B = 22224 - 2 = 4
Endpoint values:
Uç nokta değerleri: As0d = 0, As2d = 0.
Dikdörtgenin yüksekliği 4 – x 2 = 2 ve uzunluğu 2x = 2 2 olduğunda, alanın maksi-
mum değeri 4 olur.
TARİHSEL BİYOGRAFİ ÖRNEK 4 Fermat Prensibi ve Snell Yasas›

Willebrord Snell van Royen Işığın hızı içinde dolaştığı ortama bağlıdır ve daha yoğun ortamlarda daha yavaş olma
(1580–1626) eğilimi vardır.
Optikteki Fermat prensibi ışığın her zaman bir noktadan diğerine en çabuk gide-
bileceği yoldan gittiğini söyler. Bir ışık demetinin, ışık hızının c1 olduğu bir ortamdaki A
noktasından hızının c2 olduğu bir ortamdaki B noktasına giderken izleyeceği yolu bulun.
Çözüm A’dan B’ye giden ışık bu işi en çabuk gidebileceği yoldan yaptığına göre, yolculuk
zamanını minimize edecek bir yol arayacağız. A ve B’nin xy-düzleminde bulunduklarını
ve iki ortamı ayıran doğrunun x ekseni olduğunu varsayacağız (Şekil 4.37).
Düzgün bir ortamda, yani ışığın hızının sabit kaldığı bir ortamda, “en kısa zaman”
“en kısa yol” anlamına gelir ve ışık demeti bir doğru izleyecektir. Dolayısıyla, A’dan B’ye
giden yol A’dan bir P sınır noktasına giden bir doğru parçası ve oradan da B’ye giden bir
başka doğru parçasından oluşur. Mesafe eşittir sürat çarpı zaman formülünden
y
mesafe
Geliş Zaman = ————
A açısı
Ortam 1
sürat
u1
a olarak bulunur. Işığın A’dan P’ye gitmesi için gereken zaman buradan
2a 2 + x 2
u1
P
x
0 x d AP
Kırılma t1 = c1 = c1 .
b u2 açısı
Ortam 2
şeklinde bulunur. P’den B’ye gitmesi için gereken zaman ise
2b 2 + sd - xd2
B
dx
PB
t2 = c2 = c2 .
fiEK‹L 4.37 Bir ortamdan daha yoğun bir
ortama geçerken kırılan (yolu değişen) bir
olur.
ışın demeti (Örnek 4).
A’dan B’ye gitmesi için gereken zaman bunların toplamıdır:

2a 2 + x 2 2b 2 + sd - xd2
t = t1 + t2 = c1 + c2 .
Bu denklem t’yi x’in, tanım aralığı [0, d] olan bir fonksiyonu olarak tanımlar ve biz de
t’nin bu kapalı aralıktaki minimumunu bulmak istiyoruz. Buradan
c1 2a + x c2 2b + sd - xd2
dt x d - x
= - .
dx 2 2 2
türevini elde ederiz. Şekil 4.37’teki u1 ve u2 açıları cinsinden

dt sin u1 sin u2
= c1 - c2 .
dx
bulunur. x’i 0 ⱕ x ⱕ d aralığına kısıtlarsak, t’nin x = 0’da bir negatif türevi ve x = d’de bir
pozitif türevi vardır. Dolayısıyla, Türevler İçin Ara Değer Teoremine göre (Bölüm 3.1)
dt/dx dt/dx dt/dx dt@dx = 0 olduğu bir x0 H [0, d] noktası vardır (Şekil 4.38). Böyle tek bir nokta bulunur,
negatif sıfır pozitif çünkü dt@dx x’in artan bir fonksiyonudur (Alıştırma 54’e bakın). Bu noktada
sin u1 sin u2
c1 = c2 .
x
x0
0 d
olur. Bu denklem Snell yasası veya Kırılma Yasasıdır ve optik teoride önemli bir prensip-
fiEK‹L 4.38 Örnek 4’teki dt@dx’in işaret tir. Işık demetinin izlediği yolu tanımlar
düzeni
Ekonomiden Örnekler
Bu örneklerde, analizin ekonomi teorisine katkıda bulunduğu iki noktaya dikkat çekmek
istiyoruz. İlki, kârı maksimize etmek için yapılması gerekenler, ikincisi ortalama maliyeti
minimize etmek için yapılması gerekler.
r(x) = x birim satmanın kazancı

c(x) = x birim üretmenin maliyeti
p(x) = r(x) – c(x) = x birim üretme ve satmanın kârı
olduğunu varsayın. Marjinal gelir, marjinal maliyet ve marjinal kâr

dr gelir,
= marjinal
marginalgelir
revenue,
dx
dc marjinal maliyet,
= marginalmaliyet
cost,
dx
dp
= marjinal
marginalkâr
profit.
dx
olarak verilir. İlk gözlem p kârının bu türevlerle olan ilişkisi hakkındadır.
r(x) ve c(x) her x ⬎ 0 için türevlenebiliyorsa ve p(x) = r(x) – c(x)’in maksimum bir
değeri varsa, bu p⬘(x) = 0 olduğu bir üretim seviyesinde ortaya çıkar. p⬘(x) = r⬘(x) – c⬘(x)
olduğundan, p⬘(x) = 0
r⬘(x) – c⬘(x) = 0 veya r⬘(x) = c⬘(x)
gerektirir.
Bu nedenle
Maksimum kâra yol açan üretim seviyesinde, marjinal gelir marjinal maliyete
eşittir (Şekil 4.39)
Maliyet c(x)
Gelir r(x)
Dolar
Eşitlik
Maksimum kâr, c´(x) r´(x)
B
Zarar için yerel maksimum (minimum kâr), c´(x) r´(x)

x
0 Üretilen birim
fiEK‹L 4.39 Tipik bir maliyet fonksiyonunun grafiği aşağı konkav başlar ve daha sonra yukarı
konkav olur. Eşitlik noktası B’de gelir eğrisini keser. B’nin solunda, şirket zararla çalışmaktadır.
Sağda ise şirket, maksimum kâr c⬘(x) = r⬘(x)’te gerçekleşmek üzere, kârla çalışmaktadır. Daha da
sağda, maliyet geliri geçer (belki pazar doyumu, işgücü artımı ve malzeme maliyetlerinin bir
birleşiminden dolayı) ve üretim seviyesi yine kârsız bir hale gelir.
ÖRNEK 5 Kâr› Maksimize Etmek

x, bin birimi temsil etmek üzere
r(x) = 9x ve c(x) = x3 – 6x2 + 15x
olsun. Kârı maksimize edecek bir üretim seviyesi var mıdır? Varsa, nedir?
y
Çözüm r⬘(x) = 9 ve c⬘(x) = 3x2 – 12x + 15 olduğuna dikkat edin.

c(x) = x3 – 6x2 + 15x
3x 2 - 12x + 15 = 9 c⬘(x) = r⬘(x) koyun.
3x 2 - 12x + 6 = 0
Kuadratik denklemin iki çözümü
12 - 272
= 2 - 22 L 0.586
r(x) = 9x
x1 = ve
and
6
12 + 272
Kâr için
= 2 + 22 L 3.414.
maksimum
x2 =
6
Zarar için yerel maksimum tür. En fazla kar için olası üretim seviyeleri x L 0.586 bin birim veya x L 3.414 bin birimdir.
x
psxd = r sxd - csxd’in ikinci türevi, r–sxd her yerde sıfır olduğundan p–sxd = -c–sxd
dir. Böylece, p–sxd = 6s2 - xd , x = 2 + 22 de pozitif ve x = 2 – 兹2苶 de negatiftir.
0 2 – 兹2 2 2 + 兹2
ÖLÇEKLİ DEĞİL
İkinci Türev Testine göre, yaklaşık olarak x = 3.414 yakınlarında bir maksimum kâr
fiEK‹L 4.40 Örnek 5 için maliyet ve gelir (gelirin maliyeti aştığı yer) ve yaklaşık olarak x = 0,586 yakınlarında maksimum zarar
eğrileri. gözükür. r(x)’in grafiği Şekil 4.40’ta gösterilmiştir.
y
c(x) = 5000 ÖRNEK 6 Maliyeti Minimize Etmek
x + 25x
Bir marangoz, her gün 5 mobilya üretmek için fidan-üretimi maun kullanmaktadır. Her bir
y = 25x tahta konteynerinin teslimatı 5000 $ iken bu malzemenin depolama ücreti gün başına bir
birim için 10$ dır. Bir birim, bir mobilya üretmek için gereken malzemedir. Teslimatlar
Maliyet
arasındaki üretim devresinde, günlük ortalama maliyeti minimize etmek için her defasında
ne kadar malzeme sipariş edilmelidir ve ne sıklıkta teslimat yapılmalıdır?
y = 5000
x Çözüm Her x günde bir teslimat yapılması istenirse, bu üretim devresinde yeterli malze-
menin bulunması için 5x birim sipariş edilmelidir. Ortalama depolama miktarı yaklaşık
x olarak teslimatın yarısı kadar, veya 5x@2 dir. Böylece, her bir devrenin teslimat ve depo-
x min
Devre uzunluğu
lama maliyeti yaklaşık olarak
Devre Cost
başına maliyet
per cycle == teslimat
deliverymaliyeti
costs + +storage
depolama maliyeti
costs
a b
fiEK‹L 4.41 Ortalama günlük maliyet c(x),
bir hiperbol ve bir lineer fonksiyonun Devre Cost
başınaper
maliyet
cycle = 5000 +
5x # x # 10
()* 2 ()* ()*
toplamıdır ( Örnek 6). teslimat ()* depolanan gün başına
maliyeti depolanan gün sayısı depolama maliyeti
ortalama miktar
Ortalama günlük maliyet c(x)’i devre başına maliyeti devredeki gün sayısı x’e bölerek
buluruz (Bkz. Şekil 4.41).
5000
csxd = x + 25x, x 7 0.
x → 0 iken ve x → q iken günlük ortalama maliyet çok büyür. Dolayısıyla bir minimum
olmasını bekleriz, fakat nerede? Amacımız, mutlak minimum maliyeti sağlayan, teslimat-
lar arası x gün sayısını belirlemektir.
Türevin nerede sıfır olduğunu belirleyerek kritik noktaları buluruz:
5000
c¿sxd = - + 25 = 0
x = ; 2200 L ;14.14.
x2
İki kritik noktadan sadece 2200 c(x)’in tanım kümesindedir. Ortalama günlük maliyetin
kritik nokta değeri
c A 2200 B =
2200
5000
+ 252200 = 50022 L $707.11.
dır. c(x)’in tanım kümesi s0, q d dur ve c–sxd = 10000>x 3 7 0. dır. Böylece,
x = ¬200 艐 14.14 gün de bir mutlak minimum vardır.
Marangoz, egzotik tahtadan her 14 günde 5(14) = 70 birim teslimatlık bir program
yapmalıdır.
Örnek 5 ve 6’da birim sayısı x’in herhangi bir pozitif reel sayı olmasına izin verdik.
Gerçekte, genellikle x ’in sadece pozitif tamsayı (veya sıfır) olması durumunda bir anlam
vardır. Cevabımızı yuvarlamamız gerekirse, yukarı mı yoksa aşağı mı yuvarlamalıyız?
ÖRNEK 7 Minimum Maliyetin Hassasiyeti

Örnek 6 da en iyi çözüm için, teslimatlar arasındaki gün sayısını yukarı mı yoksa aşağı mı
yuvarlamalıyız?
Çözüm 14.14 ten 14’e yuvarlarsak ortalama günlük maliyet yaklaşık olarak 0.03 $ kadar ar-
tar:
5000
cs14d = + 25s14d = $707.14
14
ve
c(14) – c(14.14) = $707.14 – $707.11 = $0.03
olur.
Öte yandan, c(15) = $708.33 dir ve yukarı yuvarlarsak maliyetimiz
$708.33 – $707.11 = $1.22 artar. Böylece, x’i aşağıya, 14 güne yuvarlamamız daha
iyidir.
ALIfiTIRMALAR 4.5
Tek değişkenli bir fonksiyonu maksimize veya minimize ederken, çöz- dörtgen kutu yapmayı planlıyorsunuz. Bu şekilde yapabileceğiniz
düğünüz probleme uygun bir tanım aralığında fonksiyonun grafiğini en büyük hacimli kutunun boyutları ve hacmi nedir?
çizmenizi tavsiye ederiz. Grafik hesaplamalarınıza bir öngörüş getire- 6. Birinci dörtte bir bölgenin köşesini (a, 0)’dan (0, b)’a giden 20 bi-
cek ve yanıtınızı anlamanıza yardımcı olacak görsel bir kapsam sağla- rim uzunluğunda bir doğru parçasıyla kapatmayı planlıyorsunuz.
yacaktır. Doğru parçasıyla çevrelenen üçgenin alanının a = b olduğunda
en büyük olduğunu gösterin.
Geometrik Uygulamalar
7. En iyi çit planı Dikdörtgen bir tarla parçası bir kenarından bir
1. Çevreyi minimize etmek Alanı 16 inç2 olan bir dikdörtgenin
nehir ve diğer üç kenarından elektrikli çitle çevrelenecektir. Elin-
olası en küçük çevresi ve boyutları nedir?
izde 800 m tel bulunuyorsa, en fazla ne kadar bir alanı çevreleye-
2. Çevreleri 8 m olan bütün dikdörtgenler arasında alanı en büyük bilirsiniz? Boyutları nedir?
olanının bir kare olduğunu gösterin.
8. En kısa çit 216 m2’lik dikdörtgen bir bezelye tarhı bir çitle
3. Aşağıda verilen şekil, hipotenüsü 2 birim uzunluğunda bir ikizke- çevrelenecek ve kenarlardan birine paralel başka bir çitle eşit iki
nar dik üçgenin içine yerleştirilmiş bir dikdörtgeni göstermektedir. parçaya ayrılacaktır. En küçük toplam çit uzunluğunu sağlamak
a. P’nin y koordinatını x cinsinden ifade edin (Yol gösterme: AB için dış dikdörtgenin boyutları ne olmalıdır? Ne kadar çit gereke-
doğrusu için bir denklem yazın). cektir?
b. Dikdörtgenin alanını x cinsinden ifade edin. 9. Bir tank tasarlamak Demir fabrikanız bir kağıt fabrikası için
c. Dikdörtgenin alabileceği en büyük alan ve boyutları nedir? 500 ft3 hacminde, kare tabanlı, üstü açık, bir dikdörtgen şeklinde
çelik tank yapmak için anlaşmıştır. Tank, paslanmaz çelik tabaka-
y
ların kenarlarından birbirlerine lehimlenmesiyle yapılacaktır.
Üretim mühendisi olarak işiniz tankın olabildiğince hafif ağırlık-
B ta olmasını sağlayacak taban ve yükseklik boyutlarını bulmaktır.
a. Fabrikaya kullanmaları için hangi boyutları bildirirsiniz?
b. Ağırlığı nasıl hesaba kattığınızı kısaca açıklayın.
P(x, ?)
10. Yağmur suyu toplamak 1125 ft3’lük üstü açık, tabanı bir kena-
rı x ft olan bir kareden oluşan ve y ft derinlikte dikdörtgen şeklin-
A
x de bir tank yağmur suyu toplamak için üstü yerle aynı seviyede
–1 0 x 1 olacak şekilde yapılacaktır. Tankın maliyeti sadece tankın yapıl-
dığı malzemeden değil, xy çarpımıyla orantılı kazma masrafından
da oluşmaktadır.
4. Bir dikdörtgenin tabanı x-ekseninde ve üst iki köşesi y = 12 – x2
parabolünün üzerine bulunmaktadır. Dikdörtgenin alabileceği en a. Toplam maliyet
büyük alan ve boyutları nedir? c = 5(x2 + 4xy) + 10xy
5. Kenarları 8 inç ve 15 inç olan dikdörtgen bir kartonun köşelerin-
den eş büyüklükte kareler kesip, kenarları katlayarak açık bir dik- ise, hangi x ve y değerleri bunu minimize eder?
b. (a) daki maliyet fonksiyonu için olası bir senaryo verin.
11. Bir poster tasarlamak Kenar payları yukarıda ve aşağıda 4-inç c. Maksimum hacmi bulmak için bir grafik yöntem kullanın ve
ve diğer iki kenarda 2-inç olmak üzere, 50 inç2 baskı içerecek bir bu değeri veren x’i bulun.
poster tasarımı yapıyorsunuz. Kullanılacak kağıdın miktarını d. (c) deki cevabınızı analitik olarak doğrulayın.
minimize edecek tüm boyutlar nedir?
T 17. Bir bavul tasarlamak 24-inç’e 36-inç bir karton tabaka, şekil-
12. 3 yarıçaplı bir kürenin içine oturtulabilecek en büyük dik koninin de gösterildiği gibi 24-inç’e 18-inç bir dikdörtgen elde edilecek
hacmini bulun. şekilde ikiye katlanıyor. Sonra, katlı dikdörtgenin köşelerinden
kenar uzunluğu x olan dört eş kare çıkarılıyor. Daha sonra karton
açılıyor ve altı çıkıntı, yanları ve bir kapağı olan bir kutu oluştur-
mak üzere yukarıya katlanıyor.
3
a. Kutunun hacmi için bir V(x) formülü yazın.
b. Problemdeki durum için V’nin tanım kümesini bulun ve bu
3 tanım kümesi üzerinde V’yi çizin.
y
c. Maksimum hacmi bulmak için bir grafik yöntem kullanın ve
x bu değeri veren x’i bulun.
d. (c) deki cevabınızı analitik olarak doğrulayın.
e. 1120 inç3 hacim veren bir x değeri bulun.
13. Bir üçgenin iki kenarının uzunlukları a ve b, ve aralarındaki açı
f. (b)’de ortaya çıkan durumu tanımlayan bir paragraf yazın.
u’dır. Hangi u değer üçgenin alanını maksimize eder? (İpucu:
A = s1>2dab sin u ).
.
14. Bir kutu tasarlamak 1000 cm3’lük bir hacim içerebilecek en x x
hafif (en az malzemeyle yapılmış), üstü açık, dik bir silindir kutu- x x
nun boyutları nedir? Buradaki sonucunuzu Örnek 2’deki sonuçla
karşılaştırın. 24" 24"
15. Bir kutu tasarlamak Üretim sürecindeki fireyi de hesaba kata-
x x
rak, 1000 cm3 hacimli dik silindirik kutu tasarımı yapıyorsunuz.
Yanlar için alüminyumu keserken fire olmamaktadır, ancak r ya- x x
rıçaplı taban ve tavan kenarları 2r uzunluğunda olan karelerden 36" 18"
kesilecektir. Dolayısıyla her kutu için kullanılacak toplam alü-
minyum miktarı Örnek 2’deki A = 2pr 2 + 2prh yerine Sonra karton tabaka açılıyor
A = 8r 2 + 2prh
olacaktır. Örnek 2’de en ekonomik kutu için h’nin r’ye oranı 2’ye
1’di. Şimdi bu oran nedir?
T 16. Kapaklı bir kutu tasarlamak Bir mukavva parçası 10 inç e 15 24" Taban
inç ölçülerindedir. Şekilde gösterildiği gibi ölçüsü 10 inç olan ke-
narın köşelerinden eş kareler çıkarılıyor. Çıkıntılar katlanarak ka-
paklı bir dikdörtgensel kutu elde edecek şekilde diğer köşelerden
eş dikdörtgenler çıkarılıyor.
36"
x x
x x 18. x = –p’den x = p’ye kadar y = 4 cos s0.5xd eğri yayının altına
ÖLÇEKLİ DEĞİL
bir dikdörtgen çizilecektir. En büyük alanlı dikdörtgenin boyut-

10" Taban Kapak ları ve en büyük alan nedir?
19. 10 cm yarıçaplı bir kürenin içine oturtulacak en büyük hacimli
x x dik dairesel silindirin boyutlarını bulun. En büyük hacim nedir?
x x 20. a. Amerikan Posta Servisi ancak, uzunluğu ve çevre mesafesinin
15" toplamı 108 inçi aşmayan kutuları yurtiçi taşıma için kabul et-
mektedir. Hangi boyutlar, uçları birer kare olan kutuya olası en
a. Kutunun hacmi için bir V(x) formülü yazı büyük hacmi verir?
b. Problemdeki durum için V’nin tanım kümesini bulun ve bu
tanım kümesi üzerinde V’yi çizin.
Çevre mesafesi 24. Aşağıdaki oluk gösterilen boyutlarda yapılacaktır. Sadece u açısı
değiştirilebilir. Hangi u değeri oluğun hacmini maksimize ede-
cektir?
u u 1'
1'
Uzunluk 1' 20'

Kare uç
T b. 108 inçlik (uzunluk artı çevre mesafesi 108-inç olacak) bir ku-
tunun hacminin grafiğini, uzunluğunun bir fonksiyonu olarak
çizin ve gördüklerinizi (a)’ daki yanıtınızla karşılaştırın. 25. Kağıt katlamak Aşağıda gösterilen 8.5’e-11-inçlik dikdörtgen
kağıt parçası düz bir yüzeye konulmuş ve köşelerinden biri, şekil-
21. (Örnek 20’nin devam.)
de gösterildiği gibi, karşısındaki uzun kenarın üzerine konmuş ve
a. Ucu kare olan bir kutu almak yerine, boyutları h × h × w ve kağıt düzleştirilirken orada tutulmuştur. Problemimiz katın ola-
çevre mesafesi 2h + 2w olacak şekilde kenarları kare olan bir bildiğince küçük olmasını sağlamaktır. Uzunluğa L deyin. Bunu
kutu aldığınızı varsayın. Bu durumda kutuya en büyük hacmi kağıt ile deneyin
sağlayacak boyutlar nedir?
a. L2 = 2x3@(2x – 8.5) olduğunu gösterin.
Çevre mesafesi
b. Hangi x değeri L2’yi minimize eder?
c. L’nin minimum değeri nedir?
D C
R
w 兹L2 x 2
L Kat Q (asıl konumu A’da)
h
T b. Hacmin grafiğini, h’nin bir fonksiyonu olarak çizin ve x

gördüğünüzü (a) daki çevabınızla karşılaştırın.
x
22. Bir pencere üzerine bir yarım çember konulmuş bir dikdörtgen- A P B
den oluşmaktadır. Dikdörtgen şeffaf camdan yapılmışken, yarım
çember birim alan başına şeffaf camın yarısı kadar ışık geçiren 26. Silindirler kurmak Aşağıdaki iki kurulum probleminin cevap-
buzlu camdan yapılmıştır. Toplam çevre sabittir. En fazla ışık ve- larını karşılaştırın.
recek pencere boyutlarını bulun. Çerçevenin kalınlığını dikkate a. Boyutları x cm’ye y cm ve çevresi 36 cm olan dikdörtgensel
almayın. bir kağıt, şekilde (a) kısmında gösterildiği gibi, bir silindir
yapmak üzere yuvarlanacaktır. x ve y’nin hangi değerleri en
büyük hacmi verir?
b. Aynı kağıt, şekilde (b) kısmında gösterildiği gibi, y uzunlu-
ğundaki kenarlarından biri etrafında, bir silindir tarayacak şe-
kilde döndürülecektir. x ve y’nin hangi değerleri en büyük
hacmi verir?
23. Bir silo (taban dahil değil) üzerine bir yarım küre oturtulmuş bir
x
silindirden oluşacak şekilde yapılacaktır. Yüzey alanının birim
Çevre = x x
kare başına yapım maliyeti yarım küre için silindir yan
y
duvarınınkinin iki katıdır. Hacim sabit ve yapım maliyeti mini-
mum olacaksa, kullanılması gereken boyutları bulun. Silonun y
kalınlığını ve yapımdaki fireyi dikkate almayın.
(a) (b )
27. Koniler Kurmak Hipotenüs 23 m uzunluğunda olan bir dik a. 12-inç-çaplı silindir şeklinde bir kütükten kesilebilecek en
üçgen, dik kenarlarından biri etrafında, bir dik dairesel koni elde kuvvetli kalasın boyutlarını bulun.
etmek üzere çevriliyor. Bu yolla yapılabilecek en büyük hacimli b. S’yi kalasın eni w’nun bir fonksiyonu olarak çizin. Orantı
koninin yarıçapını, yüksekliğini ve hacmini bulun. sabitini k = 1 olarak alın. Gördüklerinizi (a)’daki yanıtınızla
karşılaştırın.
c. Aynı ekranda, veya farklı bir ekranda, S’yi kalasın kalınlığı
h
兹3 d’nin fonksiyonu olarak çizin. Yine k = 1 alın. Grafiklerinizi
birbiriyle ve (a)’daki yanıtınızla karşılaştırın. k için başka bir
r
değer seçmenin etkisi ne olurdu? Deneyin.
28. Hangi a değerlerinde ƒsxd = x 2 + sa>xd fonksiyonunun

a. x = 2’de yerel bir minimumu vardır?
12"
b. x = 1’de bir büküm noktası bulunur? d
29. ƒsxd = x 2 + sa>xd fonksiyonunun hiçbir a değerinde bir yerel
maksimumu olamayacağını gösterin.
30. Hangi a ve b değerlerinde ƒsxd = x 3 + ax 2 + bx fonksiyonunun
w
a. x = –1’de bir yerel maksimumu, x = 3’te bir yerel minimumu
vardır?
T 35. Bir kalasın sertliği Bir kalasın sertliği S genişliği kere
b. x = 4’te bir yerel minimumu ve x = 1’de bir büküm noktası var- kalınlığının kübü ile orantılıdır.
dır?
a. 12-inç-çaplı silindir şeklinde bir kütükten kesilebilecek en sert
Fiziksel Uygulamalar kalasın boyutlarını bulun.
31. Dikey hareket Dikey olarak hareket eden bir cismin yüksekliği, b. S’yi kalasın eni w’nun bir fonksiyonu olarak çizin. Orantı
s feet ve t saniye olmak üzere sabitini k = 1 olarak alın. Gördüklerinizi (a)’daki yanıtınızla
bağdaştırın.
s = –16t2 + 96t + 112 c. Aynı ekranda, veya farklı bir ekranda, S’yi kalasın kalınlığı
ile verilmektedir. Aşağıdakileri bulun d’nin fonksiyonu olarak çizin. Yine k = 1 alın. Grafiklerinizi
birbiriyle ve (a)’daki yanıtınızla karşılaştırın. k için başka bir
a. cismin t = 0 anındaki hızını
değer seçmenin etkisi ne olurdu? Deneyin.
b. maksimum yüksekliğini ve zamanını
36. Bir doğru üzerinde hareket İki parçacığın s-ekseni üzerinde-
c. s = 0 iken hızını
ki konumları, s1 ve s2 metre, t saniye olmak üzere s1 = sin t ve
32. En çabuk rota Jane, kıyıdan 2 mil açıkta bir bottadır ve kıyı s2 = sin (t + p@3)’dir.
şeridinde bota en yakın noktadan 6 mil ileride bir sahil köyüne
a. 0 … t … 2p aralığının hangi an(lar)ında iki parçacık buluşur?
ulaşmak istemektedir. Saatte 2 mil hızla kürek çekebilmekte ve
saatte 5 mil hızla yürüyebilmektedir. Köye en kısa zamanda b. Parçacıklar arasındaki uzaklık en fazla ne olur?
ulaşabilmesi için, botla kıyıdaki hangi noktaya çıkmalıdır. c. 0 … t … 2p aralığında, parçacıklar arasındaki uzaklık ne
33. Kısa kalas Aşağıda gösterilen 8-ft’lik duvar binadan 27-ft zaman eh hızlı değişir?
uzaktadır. Duvarın dışındaki bir yerden binanın kenarına ulaşabi- 37. Sürtünmesiz araba Duvara bir yayla bağlı sürtünmesiz küçük
lecek en kısa kalasın uzunluğunu bulun. bir araba durgun konumundan 10 cm çekiliyor ve t = 0 anında
4 saniye için salınıma bırakılıyor. t anındaki konumu
s = 10 cos pt’dir.
a. Arabanın maksimum hızı nedir? Araba bu hıza ne zaman ula-
şır? O anda nerededir ve ivmesinin büyüklüğü nedir?
Kalas Bina
b. Araba, ivmesinin büyüklüğü maksimum olduğunda nerede-
dir? O anda arabanın sürati nedir?
8' duvar
27'
T 34. Bir kalasın kuvveti Dikdörtgen şeklinde tahta bir kalasın s

kuvveti S, genişliği kere kalınlığının karesi ile orantılıdır (Şekle 0 10
bakınız).
38. Yanyana yaylarla asılı olan iki kütlenin konumları s1 = 2 sin t ve Normal
s2 = sin 2t’dir. Işık
a. 0 ⬍ t aralığının hangi anında iki kütle birbirini geçer? alıcısı
Işık Gelme Yansıma B
(İpucu: sin 2t = 2 sin t cos t)
kaynağı açısı açısı
b. 0 … t … 2p aralığında hangi anda kütleler arasındaki dikey A
1 2
uzaklık en büyüktür? Bu uzaklık nedir?
(İpucu: cos 2t = 2cos2 t – 1)
Düzlem ayna
41. Teneke zehirlenmesi Metalik teneke 13.2°’nin altında tutuldu-

ğunda, zamanla kırılgan hale gelir ve gri bir toza parçalanır. Tene-
ke cisimler yıllarca soğuk bir iklimde tutulursa kendiliğinden bu
gri toza parçalanır. Yıllar önce kiliselerindeki teneke org boruları-
nın parçalandığını gören Avrupalılar bu değişikliğe teneke zehir-
m1
s1 lenmesi adını verdiler, çünkü zehirli gibi görünüyordu. Aslında
gerçekten zehirliydi, çünkü gri toz kendi oluşumunun katalizörü-
0
dür.
s2
m2 Bir kimyasal reaksiyonun katalizörü kendisi değişime uğra-
madan tepkime hızını kontrol eden bir maddedir. Bir otokatalitik
tepkime ürünü kendi oluşumunun katalizörü olan bir tepkimedir.
Böyle bir tepkime başlangıçta katalizör miktarı azsa yavaş gelişe-
s
bilir ve en sonunda da esas maddenin çoğu kullanıldığı zaman yi-
ne yavaşlar. Ancak, arada, hem madde hem de katalizör ürünü bol
bulunduğunda, tepkime daha hızlı ilerler.
39. İki gemi arasındaki uzaklık Öğleyin, A gemisi B gemisinin 12
Bazı durumlarda, reaksiyonun y = dx@dt hızı hem ortamda
deniz mili kuzeyindedir. A gemisi gün boyu güneye doğru 12 not
bulunan esas madde hem de ürün miktarı ile orantılıdır. Yani, y
(saatte deniz mili; bir deniz mili 2000 yardadır) hızla gitmektedir.
yalnızca x’in bir fonksiyonu olarak kabul edilebilir ve
B gemiside doğuya doğru 8 notla gitmektedir.
a. Zamanı öğleyin t = 0 olarak alın ve gemiler arasında uzaklık y = kx(a – x) = kax – kx2
s’yi t’nin bir fonksiyonu olarak ifade edin.
b. Öğle vakti ve 1 saat sonra gemiler arasındaki uzaklık hangi yazılabilir. Burada
hızla değişmektedir? x = ürün miktarı
c. O günkü görüş mesafesi 5 deniz milidir. Gemiler hiç birbirini a = başlangıçtaki madde miktarı
görebildi mi?
k = pozitif bir sabit.
d. –1 ⱕ t ⱕ 3 aralığında s ve ds@dt’nin grafiklerini t’nin fonksi-
T yonları olarak birlikte ve mümkünse farklı renklerde çizin. Hangi x değerlerinde y hızının bir maksimumu vardır? y’ nin
Grafikleri karşılaştırın ve gördüklerinizi (a) ve (b)’deki yanıt- maksimum değeri nedir?
larla bağdaştırın. 42. Uçağın iniş yolu Bir uçak, şekilde gösterildiği gibi, bir hava ala-
e. ds@dt’nin grafiğinin birinci bölgede yatay bir asimptotu var- nının, yatay olarak L uzaklığındaki pistine iniş için alçalmaya
mış gibi görünmektedir. Bu t → q iken ds@dt’nin bir limit başladığında H yüksekliğindedir. Uçağın iniş yolunun (rotası)
değere ulaştığını belirtir. Bu değer nedir? Bu değerin gemile- y = ax3 + bx2 + cx + d , y(–L) = H ve y(0) = 0 şeklinde bir kübik
rin tek tek hızlarıyla ilişkisi nedir? polinom fonksiyonun grafiği olduğunu varsayın.
40. Optikteki Fermat prensibi Optikteki Fermat prensibi ışığın bir a. x = 0 da dy@dx nedir?
noktadan diğerine giderken yolculuk zamanını minimize edecek
b. x = –L da dy@dx nedir?
bir yol izlediğini söyler. Bir A kaynağından çıkan ışık, şekilde
c. y sxd = H c2 a b + 3 a b d . olduğunu
3 2
gösterildiği gibi, bir düzlem ayna tarafından bir B noktasındaki x x
göstermek için
alıcıya yansıtılmaktadır. Işığın Fermat prensibini gerçekleştirmesi L L
için, gelme açısının yansıma açısına eşit olması gerektiğini göste- dy/dx’in x = 0’daki ve x = –L’deki değerlerini y(0) = 0 ve
rin. (Bu sonuç analiz kullanmadan da çıkartılabilir. İsterseniz ta- y(–L) = H ile birlikte kullanın.
mamen geometrik bir yaklaşım da vardır.)
İniş yolu y 48. Üretim seviyesi csxd = x 3 - 20x 2 + 20,000x fonksiyonunun x

adet mal üretmenin maliyeti olduğunu varsayın. x adet mal üret-
menin ortalama maliyetini minimize edecek bir üretim seviyesi
bulun.
H = Uçuş yüksekliği 49. Ortalama günlük maliyet Örnek 6’da, herhangi bir malze-
Hava alanı menin teslimatının d kadar bir maliyete maruz kaldığını varsayın,
x depolama maliyeti gün başına bir birim için s $ ve üretim oranı
L günde p birimdir.
a. Her x günde ne kadar teslimat yapılmalıdır.
‹fl ve Ekonomi b. Eşitliği gösterin
43. Her bir sırt çantasını üretmek ve dağıtmak size c dolara mal ol-
maktadır. Sırt çantalarının her biri x dolara satılıyorsa, satılan px
devre başına maliyet
cost per cycle = d + sx .
çanta sayısı, a ve b belirli pozitif sabitler olmak üzere, 2
a c. Teslimatlar arasındaki, teslimat ve depolamanın ortalama

n = x - c + bs100 - xd , günlük maliyetini minimize eden x* zamanını ve teslimat
miktarını bulun.
ile veriliyor. Hangi satış fiyatı maksimum kâr getirecektir?
d. x*’ın y = d@x hiperbolü ve y = psx@2 doğrusunun kesim
44. Aşağıdaki fiyatları öneren bir tur hizmeti veriyorsunuz. noktasında ortaya çıktığını gösterin.
50 kişi (turu gerçekleştirmek için minimum sayı) tura katılır- 50. Ortalama maliyeti minimize etmek x, bin birim olmak üzere
sa, kişi başı 200$. c(x) = 2000 + 96x + 4x3@2 olduğunu varsayın. Ortalama maliyeti
Maksimum toplam 80 kişiye kadar her ek kişi için, kişi başı fi- minimize edecek bir üretim seviyesi varmıdır?
yat 2$ azalır.
Turu yapmak 6000$ (sabit maliyet) artı kişi başına 32$ tutmakta-
dır. Kârınızı maksimize etmek için kaç kişi gereklidir? T›p
45. Vilson sipariş miktarı formülü Envanter yönetiminin formül- 51. İlaca duyarlılık (Bölüm 3.2, Alıştırma 50’nin devamı) dR/dM
lerinden biri malların ortalama haftalık siparişinin, ödemesinin türevini maksimize eden M değerini bularak vücudun en duyarlı
ve depolanmasının maliyetinin olduğu ilaç miktarını bulun. Burada
R = M2 a - b
km hq C M
Asqd = q + cm + , 2 3
2
olduğunu söyler. Burada q elinizdekiler azaldığında ısmarladığı- ile verilir ve C bir sabittir.
nız şeylerin (ayakkabılar, radyolar, süpürgeler, veya her ne olursa) 52. Nasıl öksürüyoruz
miktarı, k bir sipariş vermenin maliyeti (aynısı, her ne kadar sık-
a. Öksürdüğümüzde, trake (soluk borusu) dışarı çıkan havanın
lıkta sipariş verirseniz verin), c bir malın maliyeti (bir sabit), m
hızını arttıracak şekilde kasılır. Bu hızı maksimize etmek için
her hafta satılan mal sayısı (bir sabit) ve h de mal başına haftalık
ne kadar kasılması gerektiği ve öksürdüğümüzde gerçekten bu
depolama maliyetidir (yer, sigorta, imkanlar ve güvenlik gibi şey-
kadar kasılıp kasılmadığı sorusunu akla getirir.
leri de içeren bir sabit).
Soluk borusu duvarının esnekliği ve duvarın yakınlarında
a. Mağazanızın envanter müdürü olarak işiniz A(q)’yu minimize havanın sürtünmeyle nasıl yavaşlatıldığı hakkında yapılan
edecek miktarı bulmaktır. Bu nedir? (Yanıt bularak bulacağı- uygun varsayımlar altında, ortalama akış hızı y
nız formüle Wilson lot boyutu formülü denir). r0
y = csr0 - rdr 2 cm>sec,
cm@sn … r … r0 ,
b. Sipariş maliyetleri bazen sipariş miktarına bağlıdır. Böyle ol- 2
duğunda, k’yi, k ve q’nun sabit bir katının toplamı k + bq ile denklemiyle modellenebilir. Burada r0 trakenin cm olarak
değiştirmek daha gerçekçidir. Bu durumda, ısmarlanacak en yarıçapı ve c de değeri kısmen trakenin uzunluğuna bağlı olan
ekonomik miktar nedir? pozitif bir sabittir.
46. Üretim seviyesi Ortalama maliyetin en küçük olduğu üretim se- r = (2@3)r0 olduğunda, yani trake %33 oranında
viyesinin (varsa), ortalama maliyetin marjinal maliyete eşit oldu- kasıldığında y’nin en büyük olduğunu gösterin. Bunun en
ğu, seviyede olduğunu gösterin. güzel yanı, x-ışını fotoğraflarının öksürdüğümüzde trakenin
bu kadar kasıldığını doğrulamasıdır.
47. r(x) = 6x ve c(x) = x3 – 6x2 + 15x sizin gelir ve maliyet fonksiyon-
larınız ise, yapabileceğiniz en iyi şeyin başa baş kalmak (gelirle T b. r0 = 0.5 ve c = 1 olarak alın ve y’yi 0 ⱕ r ⱕ 0.5 aralığında
maliyetin eşit olması) olduğunu gösterin. çizin. Gördüklerinizi r = (2@3) r0 olduğunda y’nin maksimum
olduğu iddiasıyla karşılaştırın.
Teori ve Örnekler 59. a. y = 2x eğrisi (3>2 , 0) noktasına ne kadar yaklaşır?

(Yol gösterme: Uzaklığın karesini minimize ederseniz,
53. Pozitif tam sayılar için bir eşitsizlik a, b, c ve d pozitif tam-
T b. y = 2x’i ve uzaklık fonksiyonunu birlikte çizin ve gördükle-

kareköklerden kurtulursunuz)
sayılarsa, şu ifadeyi doğrulayın:
sa 2 + 1dsb 2 + 1dsc 2 + 1dsd 2 + 1d rinizi (a)’daki cevabınızla bağdaştırın.
Ú 16 .
abcd
y
54. Örnek 4’teki dt>dx türevi
a.
(x, 兹x)
2a + x
x
ƒsxd = ’nin y 兹x
2 2
x’in artan bir fonksiyonu olduğunu gösterin.

b. x
0  3 , 0
2b 2 + sd - xd2
d - x 2 
g sxd = ’nin
x’in azalan bir fonksiyonu olduğunu gösterin. 60. a. y = 216 - x 2 yarıçemberi A 1, 23 B ? noktasına ne kadar
yaklaşır?
T b. y = 216 - x 2’i ve uzaklık fonksiyonunu birlikte çizin ve
c.
c1 2a + x c2 2b + sd - xd2
dt x d - x
= - ’nin gördüklerinizi (a)’daki cevabınızla bağdaştırın.
dx 2 2 2
x’in artan bir fonksiyonu olduğunu gösterin. B‹LG‹SAYAR ARAfiTIRMALARI

55. ƒ(x) ve g(x) aşağıda şekilleri verilen türevlenebilir fonksiyonlar 61 ve 62 alıştırmalarında bir BCS kullanmak faydalı olabilir.
olsun. c noktası eğriler arasındaki dikey mesafenin en büyük ol-
61. Genelleştirilmiş koni problemi Yüksekliği h ve yarıçapı r olan
duğu yerdir. İki eğrinin c noktasındaki teğetlerinin bir özelliği var
bir koni, yarıçapı a inç olan yassı bir dairesel diskten, yay
mıdır? Yanıtınızı açıklayın.
uzunluğu x inç olan bir AOC dilimi çıkarılarak ve sonra OA ve OC
kenarları birleştirilerek yapılmıştır.
a. Koninin hacmi V’nin bir formülünü x ve a cinsinden bulun.
y f(x) b. a = 4, 5, 6, 8 için, maksimum hacimli konide r ve h’yi bulun.
y g(x) c. Maksimum hacimli koni için, r ve h arasında a’dan bağımsız
basit bir bağıntı bulun.
A
x
a c b x
a
4"
56. ƒsxd = 3 + 4 cos x + cos 2x fonksiyonunun hiç negatif olup ol- C h
O a
madığını bulmanız istensin. O A
a. Neden sadece [0, 2p] aralığındaki x değerlerini ele almanız r
gerektiğini açıklayın. C
b. ƒ hiç negatif olur mu? Açıklayın.
57. a. y = cot x - 22 csc x fonksiyonunun 0 ⬍ x ⬍ p aralığında
ÖLÇEKLİ DEĞİL
62. Bir elipsi sınırlamak P(x, a) ve Qs -x, ad (0, 5) merkezli

bir mutlak maksimumu bulunmaktadır. Bunu bulun.
x2 sy - 5d2
T b. Fonksiyonun grafiğini çizin ve gördüklerinizi (a)’daki + = 1
yanıtınızla karşılaştırın. 100 25
58. a. y = tan x + 3 cot x fonksiyonunun 0 ⬍ x ⬍ p@2 aralığında elipsin üst yarısı üzerinde iki nokta olsun. Elipsin P ve Q nokta-
bir mutlak minimumu bulunmaktadır. Bunu bulun. larındaki teğetler kullanılarak, şekilde gösterildiği gibi, bir RST
T b. Fonksiyonun grafiğini çizin ve gördüklerinizi (a)’daki yanıtı- üçgeni oluşturuluyor.
nızla karşılaştırın.
y b. A’nın tanım kümesi nedir? Grafiğin asimptotları problemin

R konusu ile nasıl ilişkilidir?
c. En küçük alanlı üçgenin yüksekliğini belirleyin. Elips
merkezinin y koordinatıyla nasıl ilişkilidir?
Q(–x, a) P(x, a) d. (a), (b) ve (c) şıklarını, (0, 13) merkezli
5
x2 sy - Bd2
+ = 1
S T
x C2 B2
elipsi için tekrarlayın. Yükseklik 3B iken, üçgenin alanının
a. y = ƒ(x) elipsin üst yarısını temsil eden fonksiyon olmak üze- minimum olduğunu gösterin.
re, üçgenin alanının
Asxd = -ƒ¿sxd cx - d ,
ƒsxd 2
ƒ¿sxd
4.6 Belirsiz fiekiller ve L’Hôpital Kural›

TARİHSEL BİYOGRAFİ Onyedinci yüzyılın sonlarında, John Bernoulli hem payları hem de paydaları sıfıra veya
Guillaume François + q giden kesirlerin limitlerini bulmak için bir yol keşfetti. Kural günümüzde, kuralın ilk
Antoine de l’Hôpital kez basılı olarak yayınlandığı ilk diferansiyel analize giriş kitabını yazan bir Fransız soy-
(1661–1704) lusunun, Guillaume François Antoine de l’Hôpital’in adıyla l’Hôpital Kuralı olarak bilin-
mektedir.
0/0 Belirsiz fiekli
ƒ(x) ve g(x) sürekli fonksiyonlarının ikisi de x = a’da sıfırsa,
ƒsxd
lim
x:a gsxd
x = a yazılarak bulunamaz. Bunu yazmak 0/0 verir ki bu da belirsiz form olarak
adlandırılan, hesaplayamadığımız anlamsız bir ifadedir. Bazen, fakat her zaman değil, be-
lirsiz formlara yol açan limitler kısaltma, terimleri yeniden düzenlenme veya başka ce-
birsel işlemler yardımıyla bulunabilir. Bu, Bölüm 2’den edindiğimiz tecrübedir. Bölüm
2.4’te limx→0 (sin x)@x’i bulmak önemli ölçüde analiz gerektirdi. Fakat türevleri
hesapladığımız ve x = a yazdığımızda her zaman 0/ 0’ın eşdeğerini veren
ƒsxd - ƒsad
ƒ¿sad = lim x - a ,
x:a
limitinde hatırı sayılır bir başarı gösterdik. l’Hôpital kuralı türevlerle sağladığımız
başarıyı, belirsiz formlara yol açan limitleri hesaplarken kullanmamızı sağlar.
TEOREM 6 L’Hôpital Kural› (Birinci fiekil)

f(a) = g(a) = 0 olduğunu, ƒ ⬘ (a) ve g⬘ (a)’nın var olduğunu ve g⬘ (a) ≠ 0 olduğunu
varsayın. Bu durumda
ƒsxd ƒ¿sad
lim = .
x:a gsxd g¿sad
olur.
4.6 Belirsiz fiekiller ve L’Hôpital Kural› 293
Dikkat ‹spat Kendileri de birer limit olan ƒ¿sad ve g¿sad’dan geriye doğru gidersek,
f@g’ye l’Hôpital Kuralını uygulamak ƒsxd - ƒsad ƒsxd - ƒsad
için, f’nin türevini g’nin türevine bölün. lim x - a
ƒ¿sad x:a x - a
f@g’nin türevini alma tuzağına = = lim
g¿sad gsxd - gsad x:a gsxd - gsad
düşmeyin. Kullanılacak bölüm lim
x:a x - a x - a
f ⬘@g⬘’dür, (f@g)⬘ değil.
ƒsxd - ƒsad ƒsxd - 0 ƒsxd
= lim = lim = lim .
x:a gsxd - gsad x:a gsxd - 0 x:a gsxd
buluruz.
ÖRNEK 1 L’Hôpital Kural›n› Kullanmak
`
3x - sin x 3 - cos x
(a) lim x = = 2
x:0 1 x=0
21 + x - 1
1
221 + x 3 1
(b) lim x = =
x:0 1 x=0
2
Bazen, bir türev alma işleminden sonra, Örnek 2 de gördüğümüz gibi, yeni pay ve
payda’nın ikisi birden x = a da sıfırdır. Bu durumda L’Hôpital Kuralının daha kuvvetli bir
şeklini uygularız.
TEOREM 7 L’Hôpital Kural› (Daha Kuvvetli fiekil)

ƒ(a) = g(a) = 0 olduğunu, ƒ ile g’nin a noktasını içeren bir I açık aralığında
türevlenebilir olduklarını varsayın. Ayrıca x ≠ a ise, I ’da g'(x) ≠ 0 olduğunu
varsayın. Bu durumda, sağdaki limitin var olması koşuluyla
ƒsxd ƒ¿sxd
lim = lim ,
x:a gsxd x:a g¿sxd
olur.
Teorem 7’yi ispatlamadan önce bir örneği inceleyelim.

ÖRNEK 2 L’Hôpital Kural›n›n Kuvvetli fieklini Uygulamak
21 + x - 1 - x>2 0
(a) lim
x:0 x2 0
s1>2ds1 + xd-1>2 - 1>2 0

= lim Hala ; tekrar türev alın.
x:0 2x 0
-s1>4ds1 + xd-3>2 1 0
= lim = - değil; limit bulundu.
x:0 2 8 0
x - sin x 0
(b) lim
x:0 x3 0
1 - cos x 0
= lim Hala
x:0 3x 2 0
sin x 0
= lim Hala
x:0 6x 0
cos x 1 0
= lim = değil; limit bulundu.
x:0 6 6 0
L’Hôpital Kuralının kuvvetli şeklinin ispatı, Cauchy’nin Ortalama Değer Teoremine da-
yanır. Bir fonksiyon yerine iki fonksiyon içeren bir Ortalama Değer Teoremi. Önce Cauchy
Teoremini ispat ediyoruz ve sonra nasıl L’Hôpital Kuralına yol açtığını gösteriyoruz.
TARİHSEL BİYOGRAFİ
TEOREM 8 Cauchy Ortalama De¤er Teoremi
Augustin-Louis Cauchy
ƒ ve g fonksiyonlarının [a, b] aralığında sürekli, (a, b)’de türevlenebilir olduk-
(1789–1857)
larını ve ayrıca (a, b)’de g¿sxd Z 0 olduğunu varsayın. Bu durumda, (a, b)’de
ƒ¿scd ƒsbd - ƒsad

= .
g¿scd gsbd - gsad
olacak şekilde bir c sayısı bulunur.
‹spat Bölüm 4.2’deki Ortalama Değer Teoremini iki kere uygularız. İlk olarak, g(a) ≠ g(b)
olduğunu göstermek için kullanırız. Eğer g(a) = g(b) olsaydı, Ortalama Değer Teoremi, a
ile b arasındaki bir c sayısı için
gsbd - gsad
g¿scd = = 0
b - a
verirdi. Oysa (a, b)’de g¿sxd Z 0 olduğu için, bu doğru olamaz.
Sonra, Ortalama Değer Teoremini
ƒsbd - ƒsad
Fsxd = ƒsxd - ƒsad - [ gsxd - gsad].
gsbd - gsad
fonksiyonuna uygularız. Bu fonksiyon ƒ ve g ile aynı yerlerde sürekli ve türevlenebilirdir
ve F(b) = F(a) = 0’dır. Dolayısıyla a ve b arasında F⬘(c) = 0 olduğu bir c sayısı vardır. ƒ ve
g cinsinden ifade edildiğinde bu denklem
ƒsbd - ƒsad
F¿scd = ƒ¿scd - [ g¿scd] = 0
gsbd - gsad
veya
y ƒ¿scd ƒsbd - ƒsad
= .
g¿scd gsbd - gsad
haline dönüşür.
Şuna dikkat edin, Bölüm 4.2’deki Ortalama Değer Teoremi, g(x) = x ile Teorem 8 dir.
Cauchy Ortalama Değer Teoremi’nin, x = (t) ve y = ƒ(t) parametrik denklemleri ile
(g(c), f(c)) (g(b), f(b)) tanımlanan bir C eğrisi için bir geometrik yorumu vardır. Bölüm 3.5 Denklem (2) den,
f(b) f(a) parametrik eğrinin t deki eğimi
Eğim
g(b) g(a) dy>dt ƒ¿std
= ,
dx>dt g¿std
(g(a), f(a)) ile verilir, bundan dolayı ƒ¿scd>g¿scd, t = c için eğrinin teğetinin eğimidir. C üzerindeki
x (g(a), ƒ(a)) ve (g(b), ƒ(b)) noktalarını birleştiren kirişin eğimi
0
ƒsbd - ƒsad
.
fiEK‹L 4.42 (g (c), ƒ(c))’deki teğetin gsbd - gsad
eğiminin, (g (a), ƒ(a)) ve (g(b), ƒ(b)) dır. Teorem 8, (a, b) aralığında, eğrinin (g(c), ƒ(c))’deki teğetinin eğiminin, (g(a), ƒ(a)) ve
noktalarını birleştiren kirişin eğimi ile aynı (g(b), ƒ(b)) noktalarını birleştiren kirişin eğimi ile aynı olduğu, bir c parametre değerinin
olduğu en az bir t = c, a ⬍ c ⬍ b var olduğunu söyler. Bu geometrik sonuç Şekil 4.42 de gösterilmiştir. Parametrenin, bu
parametre değeri vardır. şekilde birden fazla c değerinin olabileceğine dikkat edin.
Şimdi Teorem 7’yi ispat edelim.
L’Hôpital Kural›n›n Daha Kuvvetli fieklinin ‹spat› Önce limit denklemini x → a+ durumu için
gerçekleriz. Bu yöntemi x → a–’ye uygulamak için neredeyse hiç değişikliğe gerek yoktur
ve bu iki durumun birleştirilmesi sonucu verir.
x’in a’nın sağında bulunduğunu varsayın. Bu durumda g⬘(x) ≠ 0 olur ve a’dan x’e
kadar olan kapalı aralıkta Cauchy Ortalama Değer Teoremini uygulayabiliriz. Bu adım, a
ile x arasında
ƒ¿scd ƒsxd - ƒsad
= .
g¿scd gsxd - gsad
olacak şekilde bir c sayısı sağlar. Ama ƒ(a) = g(a) = 0’dır, dolayısıyla
ƒ¿scd ƒsxd
= .
g¿scd gsxd
olur. x a’ya yaklaşırken, c de a’ya yaklaşır çünkü x ile a arasındadır. Böylece
ƒsxd ƒ¿scd ƒ¿sxd
lim = lim+ = lim+ ,
x:a + gsxd c:a g¿scd x:a g¿sxd
olur. Bu l’Hôpital kuralını x’in a’ya üstten yaklaştığı durum için doğrular. x’in a’ya alttan
yaklaştığı durum ise Cauchy Ortalama Değer Teoremini [x, a], x ⬍ a, kapalı aralığına
uygulanarak ispatlanır.
Gerçek hayatta karşılaşılan bir çok fonksiyon ve bu kitaptaki bir çok fonksiyon, l’Ho-
pital kuralının koşullarını sağlar.
L’Hôpital Kuralını Kullanmak

ƒsxd
lim
x:a gsxd
limitini l’Hôpital kuralı ile bulmak için, x = a da 0@0 fomunu elde ettiğiniz
sürece ƒ ve g’nin türevlerini almaya devam edin. Fakat, bu türevlerden biri veya
öteki x = a da sıfırdan farklı olduğunda türev almayı durdururuz. Payın veya pay-
danın sıfırdan farklı sonlu bir limitinin olması durumunda l’Hôpital Kuralı uygu-
lanamaz.
ÖRNEK 3 L’Hôpital Kural›n›n Kuvvetli fieklinin Yanl›fl Uygulanmas›

1 - cos x 0
lim
x:0 x + x2 0
sin x 0 0
= lim = = 0 değil; limit bulundu
x:0 1 + 2x 1 0
Buraya kadar hesaplama doğrudur, fakat l’Hôpital kuralını bir kere daha uygulamak için
türev almaya devam edersek,
1 - cos x sin x cos x 1
lim = lim = lim = ,
x:0 x + x2 x:0 1 + 2x x:0 2 2
buluruz, ki bu da yanlıştır. L’Hôpital Kuralı sadece belirsiz şekiller veren limitlere uygu-
lanabilir ve 0@1 bir belirsiz şekil değildir.
Teorem 7’nin ispatından açıkça görüldüğü gibi, l’Hôpital kuralı, ayrıca tek taraflı limitlere
de uygulanır.
ÖRNEK 4 L’Hôpital Kural›n›n Tek-Tarafl› Limitlerle Kullanmak
sin x 0
(a) lim+
q ve + q ’un aynı şey demek x: 0 x2 0
cos x
olduğunu hatırlayın. = lim+ = q x ⬎ 0 için pozitif
x:0 2x
sin x 0
(b) lim-
x: 0 x2 0
cos x
= lim- = -q x ⬍ 0 için negatif
x:0 2x
ˆ > ˆ , ˆ # 0, ˆ ⴚ ˆ Belirsiz fiekilleri
q # 0 veya q – q gibi ne olduğu belirsiz ifadeler elde ederiz. Önce q > q formunu ele
Bazen, x = a yazarak x : a iken limit hesaplamaya çalıştığımızda, 0@0 yerine q @ q ,
Daha ileri seviyede kitaplarda l’Hôpital Kuralının 0@0’a olduğu gibi q > q ’a uygu-
alıyoruz.
landığı da ispatlanmaktadır. x → a iken ƒsxd : ; q ve gsxd : ; q ise, sağdaki limitin

var olması koşuluyla
ƒsxd ƒ¿sxd
lim = lim
x:a gsxd x:a g¿sxd
dir. x → a notasyonunda a sonlu veya sonsuz olabilir. Ayrıca, x → a ifadesi x → a+ veya

x → a– tek taraflı limitleri ile değiştirilebilir.
ÖRNEK 5 q > q Belirsiz fiekli ile Çal›flmak

sec x
(a) lim
x:p>2 1 + tan x
x - 2x 2
(b) lim
x: q 3x 2 + 5x
limitlerini bulun.
Çözüm
(a) Pay ve payda x = p@2’de süreksizdir, bu yüzden burada tek taraflı limitleri inceleriz.
L’Hôpital Kuralını uygulamak için, bir uç noktası x = p@2 olan herhangi bir I açık
aralığı seçebiliriz.
sec x q
lim soldan q
x:sp>2d - 1 + tan x
sec x tan x
= lim = lim sin x = 1
x:sp>2d -
sec2 x x:sp>2d -
Bir belirsiz şekil olarak s - q d>s - q d ile sağdan türevde 1 dir. Bu nedenle, iki taraflı
limit 1’e eşittir.
x - 2x 2 1 - 4x -4 2
(b) lim = lim = lim = - .
x: q 3x 2 + 5x x: q 6x + 5 x: q 6 3
Şimdi dikkatimizi q # 0 ve q – q belirsiz şekillerine çeviriyoruz. Bazen bu şekiller,

cebirsel işlemler yardımıyla 0>0 veya q > q belirsiz şekillerine dönüştürülmek üzere ele
alınabilir. Burada yine, q # 0’ın veya q - q ’un birer sayı olduğunu ileri sürmek ni-
yetinde değiliz. Bunlar sadece, limitleri düşünürken fonksiyonların davranışlarını tanımla-
yan notasyonlardır. Bu belirsiz şekillerle nasıl çalışmamız gerektiğini gösteren örnekler
aşağıdadır.
ÖRNEK 6 q # 0 Belirsiz fiekli ile Çal›flmak
lim ax sin x b
1
x: q
limitini bulun.
Çözüm
lim ax sin x b
1 q #0
x: q
= lim+ a sin hb
1
h = 1>x .
h:0 h
= 1
ÖRNEK 7 q - q Belirsiz fiekli ile Çal›flmak
lim a - xb.
1 1
x:0 sin x
limitini bulun.
Çözüm x → 0+ ise sin x → 0+ dir ve

1 1
- x : q - q.
sin x
olur. Benzer şekilde x → 0– ise sin x → 0–dir ve
1 1
- x : - q - s- qd = - q + q .
sin x
olur. İki şekilde limitte ne olduğunu göstermez. Limiti bulmak için, önce kesirleri birleşti-
ririz:
1 1 x - sin x
- x = ortak payda x sin x dir.
sin x x sin x
Sonra, sonuca l’Hôpital Kuralını uygularız:
lim a - x b = lim
1 1 x - sin x 0
x:0 sin x x:0 x sin x 0
1 - cos x 0
= lim Hala
x:0 sin x + x cos x 0
sin x 0
= lim = = 0.
x:0 2 cos x - x sin x 2
bulunur.
ALIfiTIRMALAR 4.6
31. Hangisi doğru, hangisi yanlıştır? Cevabınızı açıklayın.
Limitleri Bulmak
1–6 alıştırmalarında, limiti bulmak için l’Hôpital Kuralını kullanın. x - 3 1 1
a. lim = lim =
x: 3 x2 - 3 x: 3 2x 6
Sonra, limiti Bölüm 2’de öğrendiğimiz bir yöntemle hesaplayın.
x - 2 sin 5x x - 3 0
1. lim 2. lim b. lim = = 0
x x:3 x2 - 3 6
x: 2 x 2 - 4 x:0
32. ˆ / ˆ Şekli lim x: q ƒsxd = lim x: q g sxd = q olan ve
5x 2 - 3x x3 - 1
3. lim 4. lim aşağıdakileri sağlayan türevlenebilir iki ƒ ve g fonksiyonu bulun.
x: q 7x 2 + 1 3
x:1 4x - x - 3
ƒsxd ƒsxd
1 - cos x 2x 2 + 3x a. lim = 3 b. lim = 0
5. lim 6. lim x: q g sxd x: q g sxd
x: 0 x2 x: q x3 + x + 1
ƒsxd
c. lim = q
x: q g sxd
L’Hôpital Kural›n› Uygulamak
33. Sürekli genişleme Aşağıdaki fonksiyonu x = 0 da sürekli kıla-
7–26 alıştırmalarındaki limitleri l’Hôpital kuralıyla bulun.
cak bir c değeri bulun. c değerinizin neden işe yaradığını açıkla-
sin t 2 2x - p yın.
7. lim t 8. lim cos x
t: 0 x: p>2
9x - 3 sin 3x
ƒsxd = •
sin u 1 - sin x , x Z 0
9. lim 10. lim 5x 3
u: p p - u x:p>2 1 + cos 2x
c, x = 0
sin x - cos x cos x - 0.5
34. ƒsxd = e g sxd = e
11. lim 12. lim x + 2, x Z 0 x + 1, x Z 0
x: p>4 x - p>4 x: p>3 x - p>3 ve
and
- ax - btan x
0, x = 0 0, x = 0.
x + 7 2x
p 2x
13. lim 14. lim olsun.
2
2x 2 + 5 - 3
x: sp>2d x:0
2x 2 - s3x + 1d2x + 2 ƒ¿sxd ƒsxd

15. lim 16. lim a. lim = 1 fakat
but lim = 2.
x - 1
2asa + xd - a
x: 1 x: 2 x2 - 4 x: 0 g¿sxd x:0 g sxd
10ssin t - td
17. lim , a 7 0 18. lim olduğunu gösterin.
x: 0 x t:0 t3
xscos x - 1d sin sa + hd - sin a b. Bunun neden l’Hôpital Kuralı ile çelişmediğini açıklayın.
19. lim 20. lim
x: 0 sin x - x h:0 h T 35. 0/0 Şekli Grafik çizerek
n
asr - 1d
21. lim , n npozitif bir tam
a positive sayı
integer 2x 2 - s3x + 1d2x + 2
r:1 r - 1 lim
x - 1
23. lim sx - 2x 2 + xd
x:1
22. lim+ a x - b
2x
1 1
x: 0 x: q limiti için bir tahminde bulunun. Sonra tahmininizi l’Hôpital
Kuralı ile doğrulayın.
1 3x - 5
24. lim x tan x 25. lim T 36. ˆ ⴚ ˆ Şekli
a. ƒsxd = x - 2x 2 + x ’in grafiğini uygun, geniş bir x
x: q x: ; q 2x 2 - x + 2
sin 7x
26. lim değerleri aralığında çizerek
lim A x - 2x 2 + x B
x:0 tan 11x
x: q
Teori ve Uygulamalar
limiti için tahminde bulunun.
L’Hôpital Kuralının 27–30 alıştırmalarındaki limitlere yardımı olmaz.
yın. İlk adım olarak, ƒ(x)’i A x + 2x 2 + x B > A x + 2x 2 + x B
Deneyin; bir döngü içinde kalırsınız. Limitleri bir başka yolla bulun. b. Şimdi, limiti l’Hôpital Kuralı ile bularak tahmininizi doğrula-
29x + 1 2x
2x + 1 2sin x
27. lim 28. lim+ kesri ile çarpın ve yeni pay’ı sadeleştirin.
x: q x:0
sec x cot x
29. lim 30. lim+ csc x
x: sp>2d - tan x x: 0
T 1 - cos x 6 olsun. ƒ’nin bazı grafiklerinin lim Bunu geometrik olarak yorumlayın.
37. ƒsxd = . x→0 ƒ(x)
x 12 y
limiti hakkında neden yanlış bilgi verdiğini açıklayın. (İpucu:
[–1, 1]’e [–0.5, 1] çerçevesini deneyin ) C B(1, u)
38. Aşağıda verilen fonksiyonlar ve aralıklar için, Cauchy Ortalama
u
Değer Teoreminin sonucunu sağlayan bütün c değerlerini bulun. u
x
a. ƒ(x) = x, g(x) = x2, (a, b) = (–2, 0) P(x, 0) O D A(1, 0)
b. ƒ(x) = x, g(x) = x2, (a, b) keyfi
3
c. ƒ(x) = x @3 – 4x, g(x) = x2, (a, b) = (0, 3)
39. Şekilde, çemberin OA yarıçapı 1 dir ve AB çembere A da teğettir.
AC yayının radyan ölçüsü ve AB doğru parçasının uzunluğu u. B
ve C den geçen doğru, x-eksenini P(x, 0) noktasında kesmekte- 40. Bir dik üçgenin bir dik kenarının uzunluğu 1, diğerinin uzunluğu
dir. y ve hipotenüsünün uzunluğu r dir. y’nin karşısındaki açının
radyan ölçüsü u dir. u : p>2 iken aşağıdaki limitleri bulun.
a. PA uzunluğunun
a. r - y.
us1 - cos ud
1 - x = . b. r 2 - y 2 .
u - sin u
c. r 3 - y 3 .
b. lim s1 - xd . ’i bulun. r y
u: 0
c. lim [s1 - xd - s1 - cos ud] = 0. olduğunu gösterin.
u: q
u
1
4.7 Newton Yöntemi

TARİHSEL BİYOGRAFİ Matematiğin temel problemlerinden biri denklemler çözmektir. Kuadratik kök formülünü
Niels Henrik Abel kullanarak, x2 – 3x + 2 = 0 denklemini sağlayan bir noktayı (çözümü) nasıl bulacağımızı
(1802–1829) biliyoruz. Kübik ve dördüncü dereceden denklemleri (3. veya 4. dereceden polinomlar)
çözmek için de daha karmaşık formüller vardır, fakat Norveçli matematikçi Neils Abel
beşinci dereceden polinomları çözmek için basit formüllerin bulunmadığını gösterdi.
Ayrıca, sin x = x2 gibi, hem transandant fonksiyonlar ve hem de polinomlar veya başka ce-
birsel fonksiyonlar içeren denklemleri çözmek için de basit formüller yoktur.
Bu bölümde, Newton yöntemi, ya da Newton-Raphson yöntemi denen ve bir ƒ(x) = 0
denkleminin çözümüne yaklaşmak için bir teknik olan bir sayısal yöntem çalışacağız. As-
lında bu yöntem, ƒ’nin sıfır olduğu noktaların yakınlarında y = ƒ(x) grafiğinin yerine te-
ğetleri kullanır (ƒ’nin sıfır olduğu bir x değeri, ƒ fonksiyonunun bir kökü ve ƒ(x) = 0
denkleminin bir çözümüdür).
Newton Yönteminin ‹flleyifli

Bir ƒ(x) = 0 denkleminin bir çözümünü tahmin ederken Newton yönteminin amacı
çözüme yaklaşan bir yaklaşımlar dizisi üretmektir. Dizinin birinci sayısı x0’ı seçeriz.
Sonra, uygun koşullar altında, yöntem ƒ’nin grafiğinin x eksenini kestiği bir noktaya
doğru adım adım ilerleyerek geri kalanını halleder (Şekil 4.43).
y Yöntem, her adımda lineerizasyonlarından birinin sıfırı ile ƒ’nin sıfırına yaklaşır.
y f(x) Nasıl çalıştığı aşağıdadır.
Başlangıç tahmini, x0 grafik çizerek veya sadece tahmin edilerek seçilebilir. Yöntem
(x0, f(x0)) daha sonra y = ƒ(x) eğrisinin (x0, ƒ(x0)) noktasındaki teğetini, eğriye yaklaşımda bulun-
makta kullanır ve teğetin x eksenini kestiği noktaya x1 der (Şekil 4.43). x1 noktası genelde
çözüme x0’dan daha yakındır. Eğrinin (x1, ƒ(x1)) noktasındaki teğetinin x-eksenini kestiği
nokta olan x2 noktası dizideki bir sonraki yaklaşımdır. Her yaklaşımı bir sonrakini
hesaplamada kullanıp, köke yeterince yaklaşıp durabilecek noktaya gelene dek bu işe de-
(x1, f(x1)) vam ederiz.
Art arda yaklaşımları üretmek için aşağıdaki şekilde bir formül geliştirebiliriz. xn
(x2, f(x2)) yaklaşımı verilmişse, eğrinin (xn, ƒ(xn)) noktasındaki teğetinin nokta-eğim denklemi
Aranan
kök y = ƒsxn d + ƒ¿sxn dsx - xn d.
x dir. Teğetin x eksenini kestiği noktayı y = 0 yazarak buluruz (Şekil 4.44).
0 x3 x2 x1 x0
Dördüncü Üçüncü İkinci Birinci 0 = ƒsxn d + ƒ¿sxn dsx - xn d
YAKLAŞIMLAR
ƒsxn d
- = x - xn
fiEK‹L 4.43 Newton yöntemi bir x0 ƒ¿sxn d
başlangıç tahmini ile başlar ve (uygun ƒsxn d
x = xn - ƒ¿sxn d Z 0 ise
durumlarda) bir zaman aralığında tahmini ƒ¿sxn d
bir adım geliştirir.
x’in bu değeri bir sonraki yaklaşım olan xn + 1’dir.
Burada Newton’un metodunun bir özeti vardır.
y
y f(x)
Nokta: (xn, f(xn))
Newton Yönteminin ‹flleyifli
Eğim: f'(xn)
Teğet Denklemi: 1. ƒ(x) = 0 denkleminin bir köküne bir ilk yaklaşım için bir tahminde bulunun.
y f(xn) f'(xn)(x xn) Bir y = ƒ(x) grafiği size yardımcı olacaktır.
(xn, f(xn)) Teğet doğru 2. İlk yaklaşımı kullanarak bir ikincisini, ikinciyi kullanarak üçüncüsünü ve bu
(ƒ’nin xn’deki şekilde devam ederek kökü bulmak için aşağıdaki denklemi kullanın.
lineerizasyonunun
grafiği) ƒsxn d
xn + 1 = xn - , ƒ⬘(x
if ƒ¿sxn d 0Zise
n) ⫽ 0 (1)
ƒ¿sxn d
Aranan kök
x
0 xn
f(xn)
Newton Yöntemini Uygulama
xn1 xn
daha uygun hale getiren, çok sayıda sayısal hesaplamalar içerir. İlk örneğimizde 22’ye
f'(xn) Newton yönteminin uygulamaları genellikle, bunları bilgisayar veya hesap makinelerine
fiEK‹L 4.44 Newton yönteminin art arda ondalık yaklaşımları ƒ(x) = x2 – 2 = 0 denkleminin pozitif kökünü tahmin ederek bu-
adımlarının geometrisi. Eğri üzerinde lacağız. Yine de, hesaplamalar elle yapıldığında dahi (çok sıkıcı olabilir), denklemlerin
İlk örneğimizde ƒ(x) = x2 – 2 = 0 denkleminin pozitif kökünü tahmin ederek 22’ye

xn’den yukarı doğru çıkar ve teğeti aşağı çözümlerini bulmak için güçlü bir yol verirler.
doğru izleyerek xn + 1’i buluruz.
ondalık yaklaşımlar bulacağız.
ÖRNEK 1 2’nin Kare Kökünü Bulmak

ƒ(x) = x2 – 2 = 0
denkleminin pozitif kökünü bulun.
Çözüm ƒ(x) = x2 – 2 ve ƒ⬘(x) = 2x ile, (1) denklemi

xn 2 - 2
xn + 1 = xn -
2xn
xn 1
= xn - + xn
2
xn 1
= + xn .
2
halini alır.
xn 1
xn + 1 = + xn
2
denklemi, her yaklaşımdan bir sonrakine birkaç tuşa basarak ulaşmamızı sağlar. x0 = 1
basamağa kadar, 22 = 1.41421’dir).

başlangıç değeri ile, aşağıdaki tablonun ilk sütunundaki sonuçları elde ederiz (5 ondalık
Doğru
20
y x3 x 1 Hata rakam sayısı
15 x0 = 1 -0.41421 1
x1 = 1.5 0.08579 1
10 x2 = 1.41667 0.00246 3
x3 = 1.41422 0.00001 5
5
Newton yöntemi çok çabuk yakınsadığı için (bunun hakkında daha fazlası daha
x sonra) çoğu hesap makinesinin kök bulmakta kullandığı yöntemdir. Örnek 1’deki tablo-
–1 0 1 2 3
adım daha gitmek 22’yi 10 dan daha fazla ondalık basamağa kadar doğru verecekti.
daki aritmetik, 5 ondalık basamak yerine 13 ondalık basamağa kadar götürülseydi, bir
fiEK‹L 4.45 ƒsxd = x 3 - x - 1
fonksiyonunun grafiği x-eksenini bir defa
keser; bu bulmak istediğimiz köktür. ÖRNEK 2 Newton Yöntemini Kullanmak
(Örnek 2). 3
y = x – x eğrisinin y = 1 yatay doğrusunu kestiği noktanın x koordinatını bulun.
y x3 x 1
Çözüm Eğri doğruyu x3 – x = 1 veya x3 – x – 1 = 0 olduğunda keser. ƒ(x) = x3 – x – 1 ne za-
(1.5, 0.875) man sıfır olur? ƒ(1) = –1 ve ƒ(2) = 5 olduğundan, Ara Değer Teoremine göre aralığında
bir kökün var olduğunu biliyoruz (Şekil 4.45).
Aranan kök Newton yöntemini, x6 = 1 başlangıç değeri ile ƒ’ye uygularız. Sonuçlar Tablo 4.1 ve
x0 x2 x1 Şekil 4.6’da görülmektedir.
x n = 5 iken, x6 = x5 = 1.324717957 sonucuna ulaşırız. xn+1 = xn olduğunda (1) den-
1 1.5
klemi ƒ(xn) = 0 olduğunu gösterir. ƒ(x) = 0’ın 9 ondalık basamağa kadar çözümünü bulduk.
1.3478 Şekil 4.7’de Örnek 2’deki işlemin x0 = 3 ile eğri üzerindeki B0 (3, 23) noktasından
(1, –1) başlamış olabileceğini belirttik. B0 noktası x ekseninden oldukça uzaktır, fakat B0’daki
teğet x eksenini (2.12, 0) yakınında keser, dolayısıyla x1 x0’a göre daha gelişmiştir.
ƒ(x) = x3 – x – 1 ve ƒ⬘ (x) = 3x2 – 1 olmak üzere, (1) denklemini daha önceki gibi üst üste
fiEK‹L 4.46 Tablo 4.1’deki ilk üç x değeri
kullanırsak, 9 ondalıklı çözüm x7 = x6 = 1.3247 17957’yi yedi adımda doğrularız.
(dört ondalığa kadar).
TABLO 4.1 x0 = 1 ile ƒsxd = x3 - x - 1 fonksiyonuna Newton yöntemini uygulaman›n

sonuçlar›
ƒsxn d
n xn ƒ(xn) ƒⴕ(xn) xnⴙ1 ⴝ xn ⴚ
ƒ¿sxn d
0 1 -1 2 1.5
1 1.5 0.875 5.75 1.3478 26087
2 1.3478 26087 0.1006 82173 4.4499 05482 1.3252 00399
3 1.3252 00399 0.0020 58362 4.2684 68292 1.3247 18174
4 1.3247 18174 0.0000 00924 4.2646 34722 1.3247 17957
5 1.3247 17957 -1.8672E-13 4.2646 32999 1.3247 17957
y
Şekil 4.47’deki eğrinin x = -1> 23’te yerel bir maksimumu ve x = 1> 23’te yerel bir
mayabiliriz, fakat x = 1> 23 ’ün sağındaki herhangi bir noktadan başlayarak sonucu elde
25 minimumu vardır. x0 bu noktalar arasındayken Newton yönteminden iyi bir sonuç ala-
B0(3, 23)
ederiz. Bunu yapmak pek akıllıca olmaz ama B0’ın daha da sağından, örneğin x0 = 0’dan
20
da başlayabilirdik. Bu daha uzun sürerdi, fakat yine aynı sonuca yakınsardı.
y x3 x 1
15
Newton Yönteminin Yak›nsakl›¤›
Pratikte, Newton yöntemi genellikle etkileyici bir hızla yakınsar, fakat bu garantili ol-
10
madığından yakınsamanın gerçekten bulunduğunu test etmeniz gerekir. Bunu yapmanın
B1(2.12, 6.35) bir yolu fonksiyonu çizerek x0 için uygun bir başlama değeri bulmaktır. uƒ(xn)u ’e değer
5 Aranan kök vererek fonksiyonun bir sıfırına yaklaşıp yaklaşmadığınızı test edebilir, u xn – xn + 1 u ’i
hesaplayarak yöntemin yakınsayıp yakınsamadığını kontrol edebilirsiniz.
–1兾兹3 1兾兹3 x2 x1 x0
x
Ancak, teori biraz yardım sağlar. İleri analizin bir teoremi bir r kökü civarında bir
–1 0 1 1.6 2.12 3 aralıktaki her x için
` ` 6 1
fiEK‹L 4.47 x = 1> 23 ’ün sağındaki
ƒsxdƒ–sxd
(2)
sƒ¿sxdd2
herhangi bir x0 başlama değeri bizi köke
götürecektir. ise, yöntemin bu aralıktaki herhangi bir x0 başlama değeri için r’ye yakınsayacağını söyler.
ƒ’nin grafiği, x-eksenini kestiği noktanın yakınlarında çok yatay değilse bu koşulun
sağlandığına dikkat edin.
y f(x)
r ve x0 r ile arasında, ƒ(x0) ⬎ 0 iken ƒ’nin grafiği yukarıya konkav, ƒ(x0) ⬍ 0 iken
ƒ’nin grafiği aşağıya konkav ise Newton yöntemi daima yakınsar. (Bkz. Şekil 4.48.) Çoğu
durumda, r köküne yakınsamanın hızı
x max ƒ ƒ– ƒ
x0 r x'0
ƒ x+
n +)
1+ -+r* ƒ … 2 sabit # (+)+*
ƒ x - r ƒ = constant
2
ƒ xn - r ƒ , (3)
(+ 2 min ƒ ƒ¿ ƒ n
hata en⫹1 hata en
ileri analiz formülü ile ifade edilir. Burada maks ve min, r’yi içeren aralıktaki maksimum
ve minimum değerleri göstermektedir. Formül, n + 1. adımdaki hatanın, bir sabit kere n.
adımdaki hatanın karesinden büyük olmadığını söyler. Sabit, 1 den küçük veya eşit ise ve
fiEK‹L 4.48 Newton yöntemi iki başlama
u xn – ru ⬍ 10–3 ise uxn + 1 – ru ⬍ 10–6’dır. Formül bir adımda üç ondalık basamak doğru-
noktasından da r’ye yakınsayacaktır.
luktan altı ondalık basamağa ilerler ve her başarılı adımda, doğruluk basamak sayısı ikiye
katlanmaya devam eder.
(xn, f(xn)) Fakat ‹fller Kötüye Gidebilir

ƒ⬘(xn) = 0 ise, Newton yöntemi durur (Şekil 4.49). Bu durumda, yeni bir başlama noktası
deneyin. Elbette, ƒ’nin ve ƒ⬘’nün ortak bir kökü bulunabilir. Bunun böyle olup olmadığını
belirlemek için, önce ƒ⬘(x) = 0’ın çözümlerini bulabilir ve ƒ’yi bu değerlerde kontrol ede-
x bilirsiniz. Ya da ƒ ve ƒ⬘’nü birlikte çizebilirsiniz.
xn
Newton yöntemi her zaman yakınsamaz. Örneğin,
- 2r - x,
ƒsxd = e
2x - r,
x 6 r
fiEK‹L 4.49 ƒ⬘(xn) = 0 ise xn + 1’i
tanımlayacak bir kesim noktası yoktur. x Ú r,
ise, grafik Şekil 4.50’deki gibi olacaktır. x0 = r – h ile başlarsak, x1 = r + h buluruz ve art
y
arda yaklaşımlar bu iki değer arasında gidip gelecektir. Herhangi bir iterasyon sayısı bizi
aradığımız köke ilk tahminimizden daha fazla yaklaştırmaz.
y f(x) Newton yöntemi yakınsarsa, bir köke yakınsar. Yinede dikkatli olun. Yöntemin
yakınsar gibi göründüğü ancak orada bir kök bulunmadığı durumlar bulunmaktadır. Neyse
ki, böyle durumlar nadirdir.
r
0 x0 x1
x Newton yöntemi bir köke yakınsarsa, bu düşündüğünüz kök olmayabilir. Şekil 4.51
bunun olabileceği iki durumu göstermektedir.
y f(x)
Bulunan
Başlama y f(x)
kök
noktası
fiEK‹L 4.50 Newton yöntemi yakınsamaz. x x
x0 x1 x1 x2 x0
r’ye herhangi bir yaklaşma elde etmeden Aranan kök
Bulunan kök Aranan Başlama
x0’dan x1’ ve tekrar x0’a gidersiniz. kök noktası
fiEK‹L 4.51 Çok uzaktan başlarsanız, Newton yöntemi aradığınız kökü bulamayabilir.
Fraktal Havuzlar ve Newton Yöntemi

Newton yöntemiyle kök bulma işlemi kaotik olabilir, yani bazı denklemler için son çıktı
başlama değerinin yerine fazlasıyla bağlı olabilir.
4x4 – 4x2 = 0 denklemi buna bir örnektir (Şekil 4.52a). x-eksenindeki mavi bölgedeki
zı bölgedeki başlama değerleri ise C köküne giderler. ; 22>2 noktaları yatay teğetleri ve-
başlama değerleri A köküne giderler. Siyah bölgedeki başlama değerleri B köküne, kırmı-
rir. ; 221>7 noktaları “dönerler”, yani ikisi de birbirini verir (Şekil 4.52b).
221>7 ve 22>2 arasındaki aralık, C köküne giden noktaların açık aralıklarının
arasında bulunan sonsuz sayıda A köküne giden noktaların açık aralıklarını içerir (Şekil
lere gitmeyip, bir değerden diğerine dönüp dururlar. Üstelik, 221>7’ye sağdan yaklaşan
4.52c). Birbirini izleyen aralıkların sınır noktaları (bunlardan sonsuz sayıda vardır) kök-
mek oldukça güçleşir. 221>7’nin aynı tarafında, hedefleri birbirinden çok uzakta olan
noktaları seçtiğimizde, hangi noktaların A’ya, hangi noktaların C’ye gittiklerini ayırt et-
birbirlerine keyfi derecede yakın noktalar buluruz

Kökleri diğer noktaların “çekicileri” olarak düşünürsek, Şekil 4.52’deki renklendirme
çektikleri noktaların aralıklarını (“çekme aralıkları”) gösterir. A ve B kökleri arasındaki ara-
lıkların, ya A’ya ya da B’ye çekileceklerini düşünebilirsiniz, fakat gördüğümüz gibi, durum
böyle değildir. A ve B arasında C’ye çekilen noktaların sonsuz sayıda aralığı vardır. Aynı şe-
kilde, B ile C arasında da A’ya çekilen noktaların sonsuz sayıda aralığı bulunmaktadır.
Newton yöntemini kompleks z6 – 1 = 0 denklemini çözmek için kullandığımızda daha
–1, ve dört kompleks sayı, ;s1>2d ; A 23>2 B i.

dramatik bir kaotik davranış örneğiyle karşılaşırız. Bu denklemin altı çözümü vardır: 1,
y 4x4 – 4x2
A kökü – 兹21 B kökü

兹21
C kökü – 兹21 兹21
7 7 7 7
0
x x
–1 0 兹2 1 兹2
– 兹2
– 兹2 2 2 2
2
–1
(a) (b)
兹21 兹2
7 2
(c)
fiEK‹L 4.52 (a) A - q , - 22>2 B , A - 221>7, 221>7 B , veand A 22>2, q B ’ daki başlama değerleri sırasıyla A,
B ve C köklerini verir. (b) x = ; 221>7 değerleri sadece birbirini verir. (c) 221>7 and ve 22>2 , değerleri
aralığı bulunur. Bu davranış A - 22>2, - 221>7 B . aralığında da görülür.

arasında, C’ye giden noktaların açık aralıkları arasında yer alan sonsuz sayıda A’ya giden değerlerin açık
fiEK‹L 4.53 Bilgisayarla üretilen bu başlangıç değer portresi, z6 – 1 = 0 denklemini çözmek için
Newton yöntemi kullanıldığında, kompleks düzlemdeki farklı noktaların başlama değeri olarak
noktalar s1>2d + A 23>2 B i ,’ye, koyu mavi noktalar s -1>2d + A 23>2 B i ,’ye gider ve böyle devam
kullanıldıklarında nereye gittiklerini göstermek için renklendirilmiştir. Kırmızı noktalar 1’e, yeşil
eder. 32 adımdan sonra bir kökün 0.1 birim yakınına ulaşmayan diziler yaratan başlama noktaları
siyahla gösterilmiştir.
Şekil 4.53’ün (bundan önceki sayfada) gösterildiği gibi, altı kökten her birinin sonsuz
çekilirler, yeşil havuzdakiler s1>2d + A 23>2 B i, köküne çekilirler ve böyle devam eder.
sayıda çekim “havuzu” vardır (Ek 5). Kırmızı havuzlardaki başlama noktaları 1 köküne
Her havuzun karmaşık şekli art arda büyütmeler altında kendini sonsuza kadar tekrar eden
bir sınırı vardır.
ALIfiTIRMALAR 4.7
Kök Bulmak iii) y = x3 – 3x eğrisinin y = 1 yatay doğrusunu kestiği noktaların
x koordinatlarını bulun.
1. Newton yöntemini kullanarak x2 – x – 1 = 0 denkleminin çözüm-
lerini tahmin edin. Soldaki çözüm için x0 = – 1 ve sağdaki çözüm iv) g sxd = s1>4dx 4 - s3>2dx 2 - x + 5 fonksiyonunun türevi-
için x0 = 1 ile başlayın. Sonra, her iki durumda da x2’yi bulun. nin sıfır olduğu x değerlerini bulun.
2. Newton yöntemiyle x3 + 3x + 1 = 0 denkleminin tek reel kökünü 12. Bir gezegenin yerini bulmak Bir gezegenin uzay koordinatlarını
tahmin edin. x0 = 0 ile başlayın ve x2’yi bulun. bulmak için, x = 1 + 0.5 sin x gibi denklemleri çözmemiz gerekir.
3. Newton yöntemiyle ƒ(x) = x4 + x – 3 fonksiyonunun iki sıfırını ƒ(x) = x – 1 – 0.5 sin x fonksiyonunun grafiğini çizmek fonksiyo-
tahmin edin. Soldaki sıfır için x0 = –1 ve sağdaki sıfır için x0 = 1 nun x = 1.5 civarlarında bir kökü olduğunu gösterir. Bu tahmini ge-
ile başlayın. Sonra, her iki durumda da x2’yi bulun. liştirmek için Newton yönteminin bir uygulamasını kullanın. Yani,
4. Newton yöntemiyle ƒ(x) = 2x – x2 + 1 fonksiyonunun iki sıfırını x0 = 1.5 ile başlayarak x1’i bulun (Kökün değeri 5 ondalık basama-
tahmin edin. Soldaki sıfır için x0= 0 ve sağdaki sıfır için x0 = 2 ile ğa kadar 1.49870’tir). Radyan kullanmayı unutmayın.
başlayın. Sonra, her iki durumda da x2’yi bulun.
5. Newton yöntemiyle, 2’nin pozitif dördüncü kökünü x4 – 2 = 0 T 13. Bir grafik çizer üzerinde Newton yöntemini kullanmak için
denklemini çözerek bulun. x0 = 1 alın ve x2’yi bulun. bir program ƒ(x) = x3 + 3x + 1 olsun. Newton yöntemindeki
hesaplamalar için bir program
6. Newton yöntemiyle, 2’nin negatif dördüncü kökünü x4 – 2 = 0
denklemini çözerek bulun. x0 = – 1 alın ve x2’yi bulun. a. y0 = ƒ(x) ve y1 = NDER ƒ(x) olsun.
b. x’e x0 = –0.3 girin.
Teori, Örnekler ve Uygulamalar c. Sonra x’e x – (y0@y1) girin ve Enter tuşuna tekrar tekrar basın.
7. Bir kök tahmin etmek İlk tahmininizde şanslı olduğunuzu Sayılar ƒ’nin sıfırına yaklaşırken izleyin.
varsayın, yani x0 ƒ(x) = 0 denkleminin çözümü olsun. ƒ⬘(x0)’in d. Farklı x0’lar için (b) ve (c) adımlarını tekrarlayın.
tanımlı olduğunu ve 0 olmadığını varsayarak, x1’e ve daha son- e. Kendi denkleminizi yazın ve bunu Newton yöntemiyle çöz-
raki yaklaşımlara ne olur? mek için bu yaklaşımı kullanın. Cevaplarınızı, hesap makine-
nizin kendisinde bulunan, fonksiyonların sıfırlarını veren özel-
8. pi’yi tahmin etmek cos x = 0 denklemini çözmek için Newton liğin verdiği cevaplarla karşılaştırın.
yöntemini kullanarak p@2’yi beş ondalık basamak hassaslıkta bul-
mayı düşünüyorsunuz. Başlama değerinizin ne olduğu fark eder T 14. (Alıştırma 11’in devamı)
mi? Yanıtınızı açıklayın. a. ƒ(x) = x3 – 3x – 1’in iki negatif kökünü 5 ondalık basamağa
kadar bulmak için Newton yöntemini kullanın.
2x,
9. Salınım h ⬎ 0 ise
ƒsxd = e
b. ƒ(x) = x3 – 3x – 1’in grafiğini –2 ⱕ x ⱕ 2.5 aralığında çizin.
2-x, x 6 0
x Ú 0
ƒ’nin 5 ondalık basamağa kadar sıfırlarını tahmin etmek için
denklemine Newton yöntemini uygulamanın, x0 = h ise x1 = –h ve ZOOM ve TRACE kullanın.
x0 = –h ise x1 = h vereceğini gösterin. Tersliğin nerede olduğunu c. g (x) = 0.25x4 – 1.5x2 – x – 5’in grafiğini çizin. Uygun
gösteren bir resim çizin. ölçeklemeyle beraber ZOOM ve TRACE kullanarak 5 ondalık
10. Giderek kötüleşen yaklaşımlar x0 = 1 alarak ƒ(x) = x1@3 fonksi- basamağa kadar grafiğin yatay teğetlerinin bulunduğu x
yonuna Newton yöntemini uygulayın ve x1, x2, x3 ve x4’ü hesap- değerlerini bulun.
layın. ƒ xn ƒ .için bir formül bulun. n → ∞ iken, ƒ xn ƒ ’ye
. ne olur? T 15. Eğrileri Kesiştirmek y = tan x eğrisi y = 2x doğrusunu x = 0 ile
Neler olduğunu gösteren bir şekil çizin. x = p@2 arasında keser. Newton yöntemini kullanarak tam yerini
11. Aşağıdaki dört ifadenin neden aynı bilgiye gerek duyduğunu bulun.
açıklayın: T 16. Bir kuadratiğin gerçek çözümleri Newton yöntemini kullana-
3
i) ƒ(x) = x – 3x – 1’in köklerini bulun. rak x4 – 2x3 – x2 – 2x + 2 = 0 denkleminin iki reel çözümünü bu-
lun.
ii) y = x3 eğrisi ile y = 3x + 1 doğrusunun kesişim noktalarının x
koordinatlarını bulun. T 17. a. sin 3x = 0.99 – x2 denkleminin kaç çözümü vardır?
b. Bunları bulmak için Newton yöntemini kullanın.
T 18. Eğrileri Kesiştirmek a. Denizaltı ve detektör arasındaki mesafeyi minimize eden

a. cos 3x hiç x’e eşit olur mu? Yanıtınızı açıklayın. x değerinin x = 1@(x2 + 1) denkleminin çözümü olduğunu gös-
terin.
b. Newton yöntemini kullanarak nerede olduğunu bulun.
b. x = 1@(x2 + 1) denklemini Newton yöntemiyle çözün.
T 19. ƒ(x) = 2x4 – 4x2 + 1 fonksiyonunun 4 reel kökünü bulun.
27. Kökünde neredeyse düz olan eğriler Bazı eğriler o kadar düz-
T 20. pi’yi tahmin etmek x0 = 3 ile tan x = 0 denklemini çözmek
dür ki, pratikte, Newton metodu kökten doğru bir yaklaşım vere-
için Newton yöntemini kullanarak, hesap makinenizin gösterdiği
meyecek kadar uzak bir yerde durur. ƒ(x) = (x – 1)40 fonksiyonuna
basamağa kadar p’yi tahmin edin.
x0 = 2 başlama değeriyle Newton denklemini uygulayarak ma-
21. Hangi x değer(ler)inde cos x = 2x olur? kinenizin x = 1 köküne ne kadar yaklaştığına bakın.
22. Hangi x değer(ler)inde cos x = –x olur?
y
23. Bölüm 2.6’daki Ara Değer Teoremini kullanarak,
ƒ(x) = x3 + 2x – 4’ün x = 1 ve x = 2 arasında bir kökü olduğunu
gösterin. Kökü 5 ondalık basamağa kadar bulun.
24. Dördüncü meretebe polinomu çarpanlara ayırmak Aşağıdaki
çarpanlara ayırmada r1’den r4’e değerleri tahmin edin.
8x 4 - 14x 3 - 9x 2 + 11x - 1 = 8sx - r1 dsx - r2 dsx - r3 dsx - r4 d .
y y (x 1)40
y 8x4 14x3 9x2 11x 1
2 Eğim = –40 Eğim = 40
x 1 (2, 1)
–1 1 2
–2
–4
–6 Neredeyse düz
–8 x
0 1 2
–10 28.
nun üç kökü de Newton yöntemi, x = 221>7 . civarında başla-

–12 Aranan kökten başkasını bulmak ƒ(x) = 4x4 – 4x2 fonksiyonu-
T 25. Farklı sıfırlara yakınsama Verilen başlama değerlerini kulla- tılarak bulunabilir. Deneyin. (Şekil 4.52’ye bakın.)
narak ƒsxd = 4x 4 - 4x 2 fonksiyonunun sıfırlarını bulmak için
29. İyon konsantrasyonu bulmak Hidroklorik asit içinde doymuş
a. x0 = -2 ve x0 = -0.8 , A - q , - 22>2 B içinde

Newton yöntemini kullanın (Şekil 4.52).
bir magnezyum hidroksit çözeltisinin asitliliğini bulurken hidron-
A - 221>7, 221>7 B içinde

yum iyonu konsantrasyonu [H3O+] için
c. x0 = 0.8 ve x0 = 2 , A 22>2, q B içinde

b. x0 = -0.5 ve x0 = 0.25 ,
3.64 * 10 -11
= [H3 O+] + 3.6 * 10 -4
d. x0 = - 221>7 ve x0 = 221>7 de
[H3 O+]2
denklemini çıkarırsınız. [H3O+]’nin değerini bulmak için,
26. Ses detektörü problemi Denizaltı bulma problemlerinde, sık x = 104[H3O+] alır ve denklemi
sık bir denizaltının su altındaki bir ses detektörüne en yakın yak-
laşma noktasını (EYYN) bulmak gereklidir. Denizaltının y = x2 x3 + 3.6x2 – 36.4 = 0
parabolik yolunu izlediğini ve detektörün (2, –1@2) noktasında
haline getirirsiniz. Sonra da bunu Newton yöntemini kullanarak
bulunduğunu varsayın.
çözersiniz. x ve [H3O+] için ne bulursunuz? (2 ondalık basamağa
y kadar.)
30. Kompleks kökler Kompleks sayılarla aritmetik yapabilecek bir
T bilgisayar veya hesap makineniz varsa, z6 – 1 = 0 denklemini
y x2
Newton yöntemiyle çözmek için deneyler yapın. Kullanılacak
İki boyutta
denizaltının yolu
rekürans bağıntısı
1
EYYN z n6 - 1 5 1
zn + 1 = zn - veya
or zn + 1 = z + .
6z n5 6 n 6z n5
x
2, i, 23 + i .
0 1 2 olarak verilmektedir. (Diğerleri yanında) şu değerleri de kullanın
1
Ses detektörü 2, – 
2
4.8 Ters Türevler
Bir fonksiyonun türevinin nasıl bulunacağını öğrendik. Ancak, bir çok problem, bilinen
türevinden (bilinen değişim oranından) fonksiyonun bulunmasını gerektirir. Örneğin, belli
bir başlangıç yüksekliğinden düşmekte olan bir cismin hız fonksiyonunu biliyor olabiliriz
ve belirli bir periyot içinde herhangi bir anda cismin yüksekliğini bilmeye ihtiyacımız ola-
bilir. Daha genel olarak, bir F fonksiyonunu türevi olan ƒ’den bulmak istiyoruz. Böyle bir
F fonksiyonu varsa, buna ƒ’nin ters türevi denir.
Ters Türevleri Bulmak
TANIM Ters Türev

Bir I aralığındaki her x için F⬘(x) = ƒ(x) ise F’ye I aralığı üzerinde ƒ’nin bir ters
türevi denir.
F(x) fonksiyonunu, türevi olan ƒ(x)’ten bulma işlemine ters türev alma denir. Bir ƒ fonk-
siyonunun ters türevini göstermek için F, bir g fonksiyonunun ters türevini göstermek için
G vs. gibi büyük harfler kullanırız.
ÖRNEK 1 Ters Türevleri Bulmak

Aşağıdaki fonksiyonların her biri için bir ters türev bulunuz
(a) ƒsxd = 2x
(b) gsxd = cos x
(c) hsxd = 2x + cos x
Çözüm
(a) Fsxd = x 2
(b) Gsxd = sin x
(c) Hsxd = x 2 + sin x
Her cevap, türev alarak kontrol edilebilir. F(x) = x2’nin türevi 2x’dir. G(x) = sin x’in
türevi cos x ve H(x) = x2 + sin x’in türevi de 2x + cos x’dir.
Türevi 2x olan tek fonksiyon F(x) = x2 değildir. x2 + 1 fonksiyonunun türevi de

aynıdır. Herhangi bir C için x2 = C’nin de öyle. Başka var mıdır?
Bölüm 4.2 deki Ortalama Değer Teoreminin 2. Sonucu cevabı verir: Bir fonksiyonun
herhangi iki ters türevi bir sabit kadar fark eder. Bu nedele, C keyfi bir sabit olmak üzere
x2 + C fonksiyonları, ƒ(x) = 2x’in bütün ters türevlerini oluşturur. Daha genel olarak,
aşağıdaki sonuç geçerlidir.
F fonksiyonu bir I aralığı üzerinde ƒ’nin bir ters türevi ise ƒ’nin I aralığı üzerin-
deki en genel Ters Türevi, C keyfi bir sabit olmak üzere
Fsxd + C
dir.
Böylece, ƒ’nin I aralığı üzerindeki en genel ters türevi, grafikleri dikey olarak bir-
birinin ötelenmesi olan bir F(x) + C fonksiyon ailesidir. Bu aileden özel bir ters türevi,
C’ye belirli bir değer atayarak seçebiliriz. Böyle bir atamanın nasıl yapılabileceğini
gösteren bir örnek aşağıdadır.
ÖRNEK 2 Özel Bir Ters Türev Bulmak

ƒ(x) = sin x’in F(0) = 3 eşitliğini sağlayan bir ters türevini bulun
Çözüm –cos x’in türevi sin x olduğundan,

Fsxd = -cos x + C
genel ters türevi ƒ(x)’in bütün ters türevlerini verir. F(0) = 3 koşulu C için belirli bir değer
tanımlar. Fsxd = -cos x + C de x = 0 yazmak
F(0) = –cos 0 + C = –1 + C
verir. F(0) = 3 olduğundan, C’yi çözersek C = 4 buluruz. Böylece,
F(x) = –cos x + 4
F(0) = 3 eşitliğini sağlayan ters türevdir.
Değişik türev alma kurallarından geriye doğru çalışırken, ters türevler için formüller
ve kurallar geliştirebiliriz. Her bir durumda, verilen bir fonksiyonun bütün ters türevlerini
gösteren genel ifadede keyfi bir C sabiti vardır. Tablo 4.2, önemli birkaç fonksiyonun ters
türevlerini göstermektedir.
TABLO 4.2 Ters Türev Formülleri

Fonksiyon Genel ters türev
xn+1
1. xn + C, n Z -1, n rasyonel
n + 1
cos kx
2. sin kx - + C, kk bir sabit, k ≠k 0Z 0
a constant,
k
sin kx
3. cos kx + C, kkbir sabit, k ≠k0Z 0
a constant,
k
4. sec2 x tan x + C
5. csc2 x -cot x + C
6. sec x tan x sec x + C
7. csc x cot x -csc x + C
Tablo 4.2 deki kurallar, soldaki fonksiyonu elde etmek üzere, genel ters türev’in, türevi
alınarak kolaylıkla gerçeklenebilir. Örneğin, C sabitinin değeri ne olursa olsun,
tan x + C’nin türevi sec2 x dir ve bu, sec2 x’in en genel ters türevi formülünü saptar.
ÖRNEK 3 Tablo 4.2’yi Kullanarak Ters Türev Bulmak

Aşağıdaki fonksiyonların her birinin genel ters türevlerini bulunuz.
(a) ƒsxd = x 5
2x
1
(b) gsxd =
(c) hsxd = sin 2x

x
(d) isxd = cos
2
Çözüm
x6 n = 5 ile
(a) Fsxd = + C Formül 1
6
(b) gsxd = x -1>2 , bu yüzden
x 1>2 n = -1>2 ile
Gsxd = + C = 22x + C Formül 1
1>2
-cos 2x k = 2 ile
(c) Hsxd = + C Formül 2
2
sin sx>2d x k = 1>2 ile
(d) Isxd = + C = 2 sin + C
1>2 2 Formül 3
Diğer türev kurallarına karşılık da ters türev kuralları vardır. Ters türevleri toplayıp
çıkarabilir, bir sabitle çarpabiliriz.
Tablo 4.3’teki formüller, ters türevlerin türevleri alınarak ve sonucun orijinal fonksi-
yonla uyuştuğu gerçeklenerek, kolaylıkla ispatlanabilir. Formül 2, k = –1 ile Formül 1’in
özel halidir.
TABLO 4.3 Ters Türevlerin Lineerlik Kurallar›
Fonksiyon Genel ters türev
1. Sabit Çarpan Kuralı: kƒ(x) kF(x) + C, k bir sabit

2. Negatif Kuralı: –ƒ(x) -Fsxd + C,
3. Toplam veya Fark Kuralı: ƒsxd ; gsxd Fsxd ; Gsxd + C
ÖRNEK 4 Ters Türevler için Lineerlik Kurallar›n› Kullanmak
2x
3
ƒsxd = + sin 2x.
Fonksiyonunun genel ters türevini bulun.

Çözüm Örnek 3’teki g ve h fonksiyonları ile, elimizde ƒsxd = 3gsxd + hsxd vardır.
Çarpan Kuralından, 3gsxd = 3> 2x. ’in bir ters türevi 3Gsxd = 3 # 22x = 62x dir.
Örnek 3b’den g(x)’in bir ters türevi Gsxd = 22x olduğundan, ters türevler için Sabit
Benzer şekilde, Örnek 3c’den hsxd = sin 2x. ’in bir ters türevinin Hsxd = s -1>2d cos 2x
olduğunu biliyoruz. Ters türevler için Toplam Kuralından, ƒ(x)’in genel ters türev for-
mülünü, C keyfi bir sabit olmak üzere
Fsxd = 3Gsxd + Hsxd + C
1
= 62x - cos 2x + C
2
olarak elde ederiz.

Ters türevler birkaç önemli rol oynar. Bunları bulmanın yöntem ve teknikleri analizin
başlıca bölümlerinden biridir (Bu, Bölüm 8’in konusudur).
Bafllang›ç De¤er Problemleri ve Diferansiyel Denklemler

Bir ƒ(x) fonksiyonu için bir ters türev bulma problemi,
dy
= ƒsxd.
dx
denklemini sağlayan bir y(x) fonksiyonu bulmakla aynıdır. Bilinmeyen bir y fonksiyonu-
nun türevini içeren bir denklem olduğundan, böyle bir denkleme diferansiyel denklem
denir. Bunu çözmek için, denklemi sağlayan bir y(x) fonksiyonu bulmamız gerekir. Bu
fonksiyon, ƒ(x)’in ters türevi alınarak bulunur. Ters türev alma işlemi sırasında ortaya çı-
kan keyfi sabiti, bir
y(x0) = y0
başlangıç koşulu belirleyerek saptarız. Bu koşul, x = x0 iken y(x)’in değeri y0’dır demektir.
Bir diferansiyel denklem ve bir başlangıç koşulu kombinasyonu başlangıç değer prob-
lemi adını alır. Böyle denklemler bütün bilim kollarında önemli roller oynarlar. Aşağıda
başlangıç değer problemi çözümüne bir örnek verilmiştir.
ÖRNEK 5 E¤im Fonksiyonundan ve Bir Noktas›ndan Bir E¤riyi Bulmak

(1, –1) noktasından geçmesi gereken ve (x, y) noktasındaki eğimi 3x2 olan eğrinin denkle-
mini bulun.
Çözüm Matematiksel lisanla, aşağıdakilerden oluşan başlangıç değer problemini çözme-

miz istenmektedir:
dy
Diferansiyel denklem:
The differential equation: = 3x 2 Eğrinin eğimi 3x 2’dir
.
dx
Başlangıç
The initial koşulu:
condition: ys1d = -1
1. Diferansiyel denklemi çözün: y fonksiyonu ƒ(x) = 3x2’nin bir ters türevidir, şu halde
y = x3 + C
dir. Bu sonuç bize, y’nin bir C değeri için x3 + C’ye eşit olduğunu söyler. Bu değeri,
y(1) = –1 başlangıç koşulundan buluruz.
y 2. C’yi hesaplayın.
y = x3 + C
C2
-1 = s1d3 + C ys1d = -1 başlangıç koşulu
y x3 C C1
2 C0 C = -2.
1
C –1 Aradığımız eğri, y = x3 – 2 dir (Şekil 4.54.)
C –2
ƒ(x) fonksiyonunun en genel ters türevi F(x) + C (Örnek 5’te x3 + C), dy@dx = ƒ(x) di-
x
0 feransiyel denkleminin y = F(x) + C genel çözümünü verir. Genel çözüm, denklemin bü-
(1, –1) tün çözümlerini (sonsuz tane vardır, her C içi bir tane) verir. Diferansiyel denklemi genel
–1
çözümünü bularak çözeriz. Sonra, y(x0) = y0 koşulunu sağlayan bir özel çözüm bularak
–2 başlangıç değer problemini çözeriz.
Ters Türev ve Hareket

Şunu öğrendik: bir cismin konumunun türevi, cismin hızını ve hızının türevi de cismin
ivmesini verir. Bir cismin ivmesini bilirsek, bir ters türev bulmakla cismin hızını ve hızının
fiEK‹L 4.54 y = x3 + C eğrileri koordinat ters türevinden de cismin konum fonksiyonunu ortaya çıkarabiliriz. Bu işlem, Bölüm 4.2
düzlemini üst üste gelmeden doldururlar. Sonuç 2 de bir uygulama olarak kullanılmıştır. Şimdi, ters türevler cinsinden bir termi-
Örnek 5’te, verilen (1, –1) noktasından nolojimiz ve kavramsal bir yapımız bulunduğuna göre, problemi, diferansiyel denklemler
geçen eğriyi y = x3 – 2 olarak tanımlarız. açısından bir kere daha ele alalım.
ÖRNEK 6 Yükselen Bir Balondan Bir Paket B›rakmak

Bir balon, 80 ft yükseklikten bir paket bıraktığında 12 ft@sn hızla yükselmektedir. Paketin
yere ulaşması ne kadar sürer.
Çözüm y (t) paketin t anındaki hızını ve s(t) de yerden yüksekliğini göstersin. Dünyanın
yüzeyi civarında yerçekimi ivmesi 32 ft@sn2’dir. Bırakılan pakete başka kuvvetlerin etki
etmediğini kabul ederek
dy yerçekimi ivmesi alçalma yönünde
= -32. etki ettiğinden negatiftir.
dt
buluruz. Bu bizi, paketin hareketi için matematik modelimiz olan, aşağıdaki başlangıç
değer problemine götürür:
Diferansiyel denklem: dy
Differential equation: = -32
dt
Başlangıç koşulu:
Initial condition: ys0d = 12,
Paketin hızını elde etmek için, başlangıç değer problemini çözeriz.
1. Diferansiyel denklemi çözün: –32’nin ters türevi için genel bir formül
y = –32t + C
dir. Diferansiyel denklemin genel çözümünü bulduğumuza göre, problemimizin
çözümü olan özel bir çözüm bulmak için başlangıç koşulunu kullanırız.
2. C’yi hesaplayın:
12 = -32s0d + C ys0d = 12 başlangıç koşulu
C = 12.
Başlangıç değer probleminin çözümü

y = –32t + 12
dir. Hız, yüksekliğin türevi olduğundan ve paketin bırakıldığı t = 0 anında paketin yük-
sekliği 80 ft olduğundan, ikinci bir başlangıç değer problemi elde ederiz:
Diferansiyel denklem: ds Son denklemde

Differential equation: = -32t + 12 y = ds>dt yazın
dt
Initial condition:
Başlangıç koşulu: ss0d = 80
Yüksekliği, zamanın bir fonksiyonu olarak bulmak için bu başlangıç değer problemini
çözeriz.
1. Diferansiyel denklemi çözün: –32t + 12’nin genel ters türevi aşağıdaki gibidir.
s = –16t2 + 12t + C
2. C’yi hesaplayın:
80 = -16s0d2 + 12s0d + C ss0d = 80 başlangıç koşulu
C = 80.
Paketin, t anında yerden yüksekliği

s = –16t2 + 12t + 80
dir.
Çözümü kullanın : Paketin ne kadar zamanda yere ulaşacağını bulmak için s yerine
sıfır yazar ve t’yi çözeriz:
-16t 2 + 12t + 80 = 0
-4t 2 + 3t + 20 = 0
-3 ; 2329
t = Kuadratik formül
-8
t L -1.89, t L 2.64.
Paket, balondan bırakıldıktan yaklaşık 2.64 sn sonra yere çarpar (Negatif kökün fiziksel
anlamı yoktur).
Belirsiz ‹ntegraller
Bir ƒ fonksiyonun bütün ters türevlerini göstermek için özel bir sembol kullanılır.
TANIM Belirsiz ‹ntegraller, ‹ntegrant

ƒ’nin bütün ters türevlerinin kümesine, ƒ’nin x’e göre belirsiz integrali denir ve
L
ƒsxd dx.
ile gösterilir. 1 sembolü bir integral işaretidir. ƒ fonksiyonu integralin inte-

grandı, x ise integrasyon değişkenidir.
Bu notasyonu kullanarak, Örnek 1’in çözümünü aşağıdaki gibi tekrar ifade ederiz:
L
2x dx = x 2 + C,
L
cos x dx = sin x + C,
L
s2x + cos xd dx = x 2 + sin x + C.
Bu notasyon, Bölüm 5’te incelenecek olan, ters türevlerin başlıca uygulamasıyla ilgilidir.
Ters türevler, sonsuz toplamların limitlerini hesaplamada anahtar rol oynar. Bölüm 5’in,
Analizin Temel Teoremi, denen ana sonucunda tanımlanan beklenmedik ve harika bir şek-
ilde faydalı bir rol.
ÖRNEK 7 Terim – Terime Yap›lan Belirsiz ‹ntegrasyon ve ‹ntegrasyon Sabitini Yeniden Yazmak
Hesaplayınız:
L
sx 2 - 2x + 5d dx.
Çözüm x2 – 2x + 5’in bir ters türevinin sx 3>3d - x 2 + 5x olduğunu hatırlarsak, integrali

Ters türev
$++%++&
x3
L
(x 2 - 2x + 5) dx = - x 2 + 5x + C.
3 ()*
keyfi sabit
olarak hesaplayabiliriz. Ters türevi hatırlamazsak, Toplam, Fark ve Sabit Çarpan kuralları
ile terim-terim ortaya çıkarabiliriz:
L L L L
sx 2 - 2x + 5d dx = x 2 dx - 2x dx + 5 dx
L L L
= x 2 dx - 2
x dx + 5 1 dx
= a + C1 b - 2 a + C2 b + 5sx + C3 d
x3 x2
3 2
x3
= + C1 - x 2 - 2C2 + 5x + 5C3 .
3
Bu formül olması gerektiğinden karmaşıktır. C1, –2C2 ve 5C3’ü tek bir

C = C1 – 2C2 + 5C3 keyfi sabitinde birleştirirsek, formül
x3
- x 2 + 5x + C
3
basit haline sadeleşir.
ve halâ bütün ters türevleri verir. Bu nedenle, terim terim integre etmeyi seçseniz bile
doğrudan son hale gitmenizi tavsiye ederiz.
L L L L
sx 2 - 2x + 5d dx = x 2 dx - 2x dx + 5 dx
x3
= - x 2 + 5x + C .
3
yazın. Her bir kısım için bulabildiğiniz en basit ters türevi bulun ve integrasyonun so-
nunda bir keyfi sabit ekleyin.
ALIfiTIRMALAR 4.8
Ters Türevleri Bulmak Belirsiz ‹ntegralleri Bulmak

1–16 alıştırmalarında her bir fonksiyon için bir ters türev bulun. Yapa- 17–54 alıştırmalarındaki en genel ters türevleri veya belirsiz integral-
bildiklerinizi akıldan yapın. Yanıtlarınızı türev alarak kontrol edin. leri bulun. Yanıtlarınızı türev alarak kontrol edin.
1. a. 2x b. x 2 c. x 2 - 2x + 1
L L
7
17. sx + 1d dx 18. s5 - 6xd dx
2. a. 6x b. x c. x 7 - 6x + 8
a3t 2 + b dt a+ 4t 3 b dt
3. a. -3x -4 b. x -4 c. x -4 + 2x + 3 t2
L L 2
t
19. 20.
x -3 2
4. a. 2x -3 b. + x2 c. -x -3 + x - 1
2
L L
21. s2x 3 - 5x + 7d dx 22. s1 - x 2 - 3x 5 d dx
1 5 5
5. a. 2 b. 2 c. 2 - 2
a 2 - x 2 - b dx a - 3 + 2xb dx
x x x
L x L 5
1 1 1 2
23. 24.
2 1 3 1 3 x
6. a. - 3 b. c. x - 3
x 2x 3 x
7. a. 2x c. 2x + L L
25. x -1>3 dx 26. x -5>4 dx
2 2x 2x
3 1 1
2x
b.
A 2x + 2 x B dx
2
a b dx
8. a. 2 c. 2x + L L 2x
3 2
27. 28. +
32 2
4 3 1 3 1 2
x b.
3
a8y - b dy a
- 5>4 b dy
3 3
x x
L L
2 1 1
2 1 1 29. 30.
9. a. x -1>3 b. x -2>3 c. - x -4>3 y 1>4 7 y
3 3 3
L L
1 -1>2 1 -3>2 3 -5>2 31. 2xs1 - x -3 d dx 32. x -3sx + 1d dx
10. a. x b. - x c. - x
t2t + 2t 4 + 2t
2 2 2
L L
11. a. -p sin px b. 3 sin x c. sin px - 3 sin 3x 33. dt 34. dt
p px px t2 t3
12. a. p cos px b. cos c. cos + p cos x
2 2 2
L L
35. s -2 cos td dt 36. s -5 sin td dt
2 x 3x
13. a. sec2 x b. sec2 c. -sec2
3 3 2
L L
u
3 3x 37. 7 sin du 38. 3 cos 5u du
14. a. csc x2
b. - csc2 c. 1 - 8 csc 2x 2 3
2 2
a- b dx
sec2 x
L L
px px 39. s -3 csc2 xd dx 40.
15. a. csc x cot x b. -csc 5x cot 5x c. -p csc cot 3
2 2
L L
px px csc u cot u 2
16. a. sec x tan x b. 4 sec 3x tan 3x c. sec tan 41. du 42. sec u tan u du
2 2 2 5
63. Her formülün doğru mu yanlış mı olduğunu söyleyin ve yanıtınızı

L L2
1
43. s4 sec x tan x - 2 sec2 xd dx 44. scsc2 x - csc x cot xd dx kısaca açıklayın.
s2x + 1d3
L L L
45. ssin 2x - csc2 xd dx 46. s2 cos 2x - 3 sin 3xd dx a. s2x + 1d2 dx = + C
3
L L L
1 + cos 4t 1 - cos 6t b. 3s2x + 1d2 dx = s2x + 1d3 + C
47. dt 48. dt
2 2
L L L
49. s1 + tan2 ud du 50. s2 + tan2 ud du c. 6s2x + 1d2 dx = s2x + 1d3 + C
(İpucu: 1 + tan2 u = sec2 u) 64. Her formülün doğru mu yanlış mı olduğunu söyleyin ve yanıtınızı
kısaca açıklayın.
L L 22x + 1 dx = 2x 2 + x + C
51. cot2 x dx 52. s1 - cot2 xd dx
L
a.
(İpucu: 1 + cot2 x = csc2 x)
22x + 1 dx = 2x 2 + x + C
L
L L
csc u b.
53. cos u stan u + sec ud du 54. du
A 22x + 1 B 3 + C
csc - sin u
22x + 1 dx =
u
L
1
c.
3
Ters Türev Formüllerini Kontrol Etmek
55–60 alıştırmalarındaki formülleri türev alarak doğrulayın. Bafllang›ç De¤er Problemleri
s7x - 2d4 65. Aşağıdaki grafiklerden hangisi
L
55. s7x - 2d3 dx = + C
28 dy
s3x + 5d-1 = 2x, xy ==14iken
wheny =x 4= 1 ?
L
dx
56. s3x + 5d-2 dx = - + C
3
başlangıç değer probleminin çözümünü gösterir?
L
1
57. sec2 s5x - 1d dx = tan s5x - 1d + C y y y
5
csc2 a b dx = -3 cot a b + C
L
x - 1 x - 1
58.
3 3
4 (1, 4) 4 (1, 4) 4 (1, 4)
L sx + 1d
1 1
59. dx = - + C
2 x + 1 3 3
3
L sx + 1d
1 x 2 2 2
60. dx = + C
2 x + 1
1 1 1
x x x
kısaca açıklayın. –1 0 1 –1 0 1 –1 0 1
x2
L
(a) (b) (c)
a. x sin x dx = sin x + C
2
L
b. x sin x dx = -x cos x + C 66. Aşağıdaki grafiklerden hangisi
dy
L
c. x sin x dx = -x cos x + sin x + C = -x, yx = –1 iken yx ==1 -1 ?
1 when
dx
başlangıç değer probleminin çözümünü gösterir?
y y y
kısaca açıklayın.
sec3 u
L
a. tan u sec2 u du = + C
3 (–1, 1) (–1, 1)
(–1, 1)
L
1 2 x x x
b. tan u sec2 u du = tan u + C 0 0 0
2
(a) (b) (c)
L
1
c. tan u sec2 u du = sec2 u + C
2 Yanıtınızı açıklayın.
67–86 alıştırmalarındaki başlangıç değer problemlerini çözün. 88. a. Aşağıdaki özelliklere sahip bir y = ƒsxd eğrisi bulun.
dy d 2y
67. = 2x - 7, y s2d = 0 i) = 6x
dx dx 2
dy ii) Grafiği (0, 1) noktasından geçer ve o noktada yatay bir
68. = 10 - x, y s0d = -1
dx teğeti vardır.
dy 1 b. Böyle kaç tane eğri vardır? Nereden biliyorsunuz?
69. = 2 + x, x 7 0; y s2d = 1
dx x Çözüm (‹ntegral) E¤rileri
dy
70. = 9x 2 - 4x + 5, y s -1d = 0 89–92 alıştırmalarında diferansiyel denklemlerin çözüm eğrileri veril-
dx mektedir. Her durumda, belirtilen noktadan geçen eğrinin denklemini
dy bulun.
71. = 3x -2>3, y s -1d = -5
dx 89. 90.
dy 1 4 y dy x 1
dy
y x1/3
2 2x
1 dx 3 dx
72. = , y s4d = 0
dx 2
1
ds (1, 0.5)
73. = 1 + cos t, s s0d = 4
dt 1
(–1, 1)
ds x
74. = cos t + sin t, s spd = 1 0 1 2
dt x
–1 0 1 2
dr –1
75. = -p sin pu, r s0d = 0
du
–1
dr
76. = cos pu, r s0d = 1 91. 92.
du
dy y dy 1
sin x cos x psin px
dy 1 dx dx 2兹x
77. = sec t tan t, y s0d = 1 y
dt 2
6
y a b = -7
dy p
78. = 8t + csc2 t,
dt 2 1
2 4
d y x
79. = 2 - 6x; y¿s0d = 4, y s0d = 1 0 2
dx 2 (1, 2)
(–p, –1)
d 2y 2
80. = 0; y¿s0d = 2, y s0d = 0
dx 2
`
d 2r 2 dr
81. = 3; = 1, r s1d = 1 0 1 2 3
dt 2 t dt t = 1
`
d 2s 3t ds –2
82. = ; = 3, s s4d = 4
dt 2 8 dt t = 4
Uygulamalar
d 3y
83. = 6; y–s0d = -8, y¿s0d = 0, y s0d = 5 93. Hızın bir ters türevinden yer değiştirmeyi bulmak.
dx 3
= 0; u–s0d = -2, u¿s0d = - , us0d = 22

a. s-ekseninde hareket eden bir cismin hızının
d3 u 1
84. ds
dt 3 2 = y = 9.8t - 3 .
dt
85. y s4d = -sin t + cos t ;
olduğunu varsayın.
y‡s0d = 7, y–s0d = y¿s0d = -1, y s0d = 0
86. y s4d = -cos x + 8 sin 2x ; i) t = 0 iken s = 5 alarak, t = 1’den t = 3’e kadar olan zaman
y‡s0d = 0, y–s0d = y¿s0d = 1, y s0d = 3 aralığında cismin yer değiştirmesini bulun.
ii) t = 0 iken s = –2 alarak, t = 1’den t = 3’e kadar cismin yer
E¤riler Bulmak değiştirmesini bulun.
87. xy-düzleminde, (9, 4) noktasından geçen ve her noktadaki eğimi iii) t = 0 iken s = s0 alarak, t = 1’den t = 3’e kadar cismin yer
32x . olan y = ƒsxd eğrisini bulun. değiştirmesini bulun.
b. Bir koordinat doğrusunda ilerleyen bir cismin konumu s’nin, 99. Sabit ivmeli hareket Bir koordinat doğrusu boyunca sabit bir
t’nin türevlenebilir bir fonksiyonu olduğunu varsayın. ds@dt a ivmesiyle haraket eden bir cismin s konumunun standart
hız fonksiyonunun bir ters türevini biliyorsanız, cismin denklemi
t = a’dan t = b’ye kadar yer değiştirmesini, bu anlardaki kesin
konumlarını bilmiyorsanız bile, bulabileceğiniz doğru mudur? a 2
s = t + y0 t + s0 , (1)
Yanıtınızı açıklayın. 2
94. Dünyadan ayrılmak Bir roket Dünya yüzeyinden 20 m@sn2’lik ile verilir. Burada y0 ve s0 cismin t = 0 anındaki hız ve konu-
sabit bir ivmeyle ayrılır. 1 dakika sonra roketin hızı nedir? mudur. Aşağıdaki başlangıç değer problemini çözerek, bu denk-
95. Bir arabayı zamanında durdurmak Karşınızda bir kaza görüp lemi türetin.
frenlere bastığınızda, otoyolda 60 mil@sa (88 ft@sn) sabit hızıyla d 2s
gidiyorsunuz. Arabanızı 242 ft sonra durdurmak için ne kadarlık Diferansiyel denklem:
Differential equation: = a
dt 2
bir sabit ivme gerekmektedir? Bunu bulmak için, aşağıdaki
adımları izleyin. BaşlangıçInitial
koşulları: t = 0 iken ds = y0 and
conditions: ve ss ==s0s0 when t = 0 .
dt
1. Aşağıdaki başlangıç değer problemini çözün:
d 2s 100. Bir gezegenin yüzeyi yakınında serbest düşme Yer çekimi

Differential equation: = -k (kskbir
(k bir sabit)
sabit)
constantd ivmesinin g uzunluk birimi@sn2 olduğu bir gezegeninin
dt 2
yüzeyinin yakınındaki serbest düşme için Alıştırma 99’daki (1)
BaşlangıçInitial
koşulları: t = 0 iken ds = 88 and
conditions: ve s ==00 when t = 0 . denklemi, s cismin yüzeyden yüksekliği olmak üzere,
dt
1 2
Zaman ve uzaklığı frene s = - gt + y0 t + s0 , (2)
2
basılmasından itibaren ölçerek
halini alır. Denklemde eksi işareti vardır, çünkü yerçekimi
2. ds@dt = 0 yapan t değerini bulun (Yanıt k’yı içerecektir). ivmesi azalan s yönünde aşağı doğru etki eder. t = 0 anında cisim
3. Adım 2’de bulduğunuz t değerinde s = 242 olmasını sağlayan k yükseliyorsa, y0 pozitif, cisim düşüyorsa negatiftir.
değerini bulun. Alıştırma 99’un sonucunu kullanmak yerine, (2) denklemini
uygun başlangıç değer problemini çözerek türetebilirsiniz. Bu
96. Bir motosikleti durdurmak Illinois Eyaleti Bisiklet Sürücü
hangi başlangıç değer problemidir? Doğru olduğundan emin ol-
Güvenliği Programı sürücülerin fren yaptıklarında 45 ft mesafede
mak için, adımlarınızı açıklayarak denklemi çözün.
hızlarını 30 mil@saatten (44 ft@sn) 0 mil@saate düşürmelerini
gerektirmektedir. Hangi sabit ivme bunu sağlar?
doğrusunda a = d 2s>dt 2 = 15 2t - A 3> 2t B , ivmesiyle, t = 1

97. Bir koordinat doğrusunda hareket Bir parçacık bir koordinat
Teori ve Örnekler
iken ds@dt = 4 ve s = 0 koşullarını sağlayacak şekilde hareket etmek- 101.
A 1 - 2x B
tedir.
d d
a. y = ds@dt hızını t cinsinden bulun. ƒsxd = ve
and g sxd = sx + 2d . olduğunu
dx dx
b. s konumunu t cinsinden bulun.
varsayın. Aşağıdakileri bulun
T 98. Çekiç ve tüy. Apollo 15’in astronotu David Scott vakumda bü-
L L
tün cisimlerin aynı (sabit) ivmeyle düştüklerini göstermek için ay- a. ƒsxd dx b. g sxd dx
da yerden 4 ft yükseklikten bir çekiç ve bir tüy bırakmıştır. Olayın
televizyon çekimi, çekiç ve tüyün dünya üzerinde, vakumda, 4 ft’i
L L
c. [-ƒsxd] dx d. [-g sxd] dx
sadece yarım saniyede düşeceklerken, daha yavaş düştüklerini
göstermektedir. Çekiç ve tüyün ayda 4 ft düşmeleri ne kadar sür-
L L
müştür? Bunu bulmak için, s’yi t’nin bir fonksiyonu olarak alıp, e. [ƒsxd + g sxd] dx f. [ƒsxd - g sxd] dx
aşağıdaki başlangıç değer problemini çözün. Sonra s’yi 0 yapan t
değerini bulun. 102. Çözümlerin tekliği Türevlenebilir y = Fsxd ve y = Gsxd
2 fonksiyonlarının ikisi de bir I aralığında
d s
Differential equation: ft@sn22
= -5.2 ft>sec
dt 2 dy
= ƒsxd, y sx0 d = y0 ,
dx
BaşlangıçInitial
koşulları: t = 0 iken ds = 0 and
conditions: ve ss==4 4 when t = 0
dt başlangıç değer problemini sağlıyorlarsa, I ’daki her x değerinde
Fsxd = Gsxd olmalı mıdır? Yanıtınızı açıklayın.
24 - x 2
B‹LG‹SAYAR ARAfiTIRMALARI 1
105. y¿ = , y s0d = 2
103–106 alıştırmalarındaki başlangıç değer problemlerini çözmek için
106. y– = x + 2x,
bir BCS kullanın. Çözüm eğrilerini çizin. 2
y s1d = 0, y¿s1d = 0
2
103. y¿ = cos x + sin x, y spd = 1
1
104. y¿ = x + x, y s1d = -1
1. Kapalı bir aralıkta sürekli olan bir fonksiyonun değerleri 13. Bir polinomun grafiğini çizmek için kullanacağınız adımları
hakkında ne söylenebilir? sıralayın. Bir örnekle gösterin.
2. Bir fonksiyonun tanım kümesinde bir yerel ekstremum değeri ve 14. Bir sivri uç nedir? Örnekler verin.
bir mutlak ekstremum değeri olması ne demektir? Yerel ve mutlak 15. Bir rasyonel fonksiyonun grafiğini çizmek için kullanacağınız
ekstremum değerler arasındaki ilişki nedir? Örnek verin. adımları sıralayın. Bir örnekle gösterin.
3. Sürekli bir fonksiyonun kapalı bir aralıktaki mutlak ekstremum- 16. Maks-min problemlerini çözmek için genel bir strateji tanımlayın.
larını nasıl bulursunuz? Örnek verin. Örnekler verin.
4. Rolle Teoreminin hipotezleri ve sonuçları nedir? Bu hipotezler 17. L’Hôpital Kuralını açıklayın. Kuralı ne zaman kullanıp ne zaman
gerçekten gerekli midir? Örnek verin. duracağınızı nereden biliyorsunuz? Bir örnek verin.
5. Ortalama Değer Teoreminin hipotezleri ve sonuçları nedir? Teo- 18. ⬁@⬁, ⬁ ⭈ 0 ve ⬁ – ⬁ belirsiz şekillerine yol açan limitleri bazen
remin fiziksel yorumu ne olabilir? nasıl ele alabilirsiniz? Örnekler verin.
6. Ortalama Değer Teoreminin üç sonucunu söyleyin. 19. Denklem çözümü için Newton yöntemini tanımlayın. Bir örnek
verin. Yöntemin ardındaki teori nedir? Yöntemi kullanırken
7. ƒ⬘’nü ve ƒ’nin bir x = x0 noktasındaki değerini bilerek bazen bir
dikkat etmeniz gereken şeyler nedir?
fonksiyonu nasıl tanımlarsınız? Örnek verin.
20. Bir fonksiyonun birden fazla ters türevi olabilir mi? Varsa, ters
8. Yerel ekstremum değerler için Birinci Türev Testi nedir? Nasıl türevler nasıl ilişkilidir? Açıklayın.
uygulandığına ilişkin örnekler verin.
21. Bir belirsiz integral nedir? Nasıl hesaplarsınız? Belirsiz integral-
9. İki kere türevlenebilir bir fonksiyonun grafiğinin nerede yukarıya leri bulmak için ne gibi genel formüller biliyorsunuz.
konkav, nerede aşağıya konkav olduğunu belirlemek için nasıl
22. dy@dx = ƒ(x) şeklindeki bir diferansiyel denklemi bazen nasıl çö-
test edersiniz? Örnekler verin.
zebilirsiniz?
10. Bir büküm noktası nedir? Bir örnek verin. Büküm noktalarının
23. Bir başlangıç değer problemi nedir? Nasıl çözersiniz? Bir örnek
bazen ne gibi fiziksel önem vardır?
verin.
11. Yerel Ekstrem Değerler için İkinci Türev Testi nedir? Nasıl uygu- 24. Bir koordinat doğrusu boyunca hareket eden bir cismin ivmesini,
landığına ilişkin örnek verin. zamanın bir fonksiyonu olarak biliyorsanız, cismin konum fonk-
12. Bir fonksiyonun türevleri size grafiğinin şekli hakkında ne siyonunu bulmak için daha ne bilmeniz gerekir? Bir örnek verin.
söyler?
Ekstremum De¤erlerin Varl›¤› 3. ƒsxd = s7 + xds11 - 3xd1>3 fonksiyonunun mutlak bir mini-
mum veya maksimumu var mıdır? Varsa, bunları bulun ya da ne-
1. ƒsxd = x 3 + 2x + tan x fonksiyonunun yerel maksimum veya
den bulunmadıklarını açıklayın. ƒ’nin bütün kritik noktalarını lis-
minimum değerleri var mıdır? Yanıtınızı açıklayın.
teleyin.
2. g sxd = csc x + 2 cot x fonksiyonunun yerel maksimum değerleri
var mıdır? Yanıtınızı açıklayın.
ax + b
4. ƒsxd = fonksiyonunun x = 3’te değeri 1 olan bir yerel Ortalama De¤er Teoremi
x2 - 1
ekstremum değerinin bulunmasını sağlayacak a ve b değerlerini 11. a. g std = sin2 t - 3t fonksiyonunun, tanım kümesi içindeki her
bulun. Bu ekstremum değer bir minimum mu yoksa bir maksi- aralıkta azaldığını gösterin.
mum mudur? Yanıtınızı açıklayın. b. sin2 t - 3t = 5 denkleminin kaç çözümü vardır? Yanıtınızı
5. Her x değerinde tanımlı ƒsxd = : x; , en büyük tamsayı fonksiyo- açıklayın.
nunun [0, 1) aralığının her noktasında 0 değerinde bir yerel maksi- 12. a. y = tan u fonksiyonunun tanım kümesi içindeki her aralıkta
mum değeri vardır. Bu yerel maksimumlardan bazıları aynı zaman- arttığını gösterin.
da ƒ’nin yerel minimumları da olabilir mi? Yanıtınızı açıklayın. b. (a) şıkkındaki yanıt gerçekten doğruysa, tan p = 0 değerinin
6. a. Bir ƒ fonksiyonunun bir x = c noktasında bir yerel minimum tan (p@4) = 1 değerinden ufak olmasını nasıl açıklarsınız?
veya maksimumu bulunmamasına rağmen birinci türevinin 13. a. x 4 + 2x 2 - 2 = 0 denkleminin [0, 1] aralığında kesin olarak
sıfır olmasına bir örnek verin. tek bir çözümünün olduğunu gösterin.
b. Bu, Bölüm 3.1’deki Teorem 2 ile nasıl uyuşur? Yanıtınızı
açıklayın. T b. Çözümü hesaplayabildiğiniz ondalık basamağa kadar bulun.
7. y = 1@x fonksiyonu 0 ⬍ x ⬍ 1 aralığında sürekli olmasına rağmen, 14. a. ƒsxd = x>sx + 1d fonksiyonunun, tanım kümesi içindeki her
bu aralıkta bir maksimum veya minimum değer almaz. Bu sürekli aralıkta arttığını gösterin.
fonksiyonlar için Ekstremum Değer Teoremiyle çelişir mi? Neden? b. ƒsxd = x 3 + 2x fonksiyonunun bir minimum veya bir maksi-
8. y = ƒ x ƒ fonksiyonunun –1 ⱕ x ⬍ 1 aralığındaki maksimum ve mum değerinin bulunmadığını gösterin.
minimum değerleri nedir? Aralığın kapalı olmadığına dikkat edin. 15. Bir depodaki su Sağanak yağış yüzünden, bir depodaki su
Bu sürekli fonksiyonlar için Ekstremum Değer Teoremiyle uyum- hacmi 24 saatte 1400 ar-ft artmıştır. Bu zaman aralığının bir anın-
lu mudur? Neden? da depo hacminin 225.000 galon@dak’dan fazla artıyor olduğunu
T 9. Bir fonksiyonun global davranışını gösterecek kadar büyük bir gösterin. (Bir ar-ft 43.560 ft3, yani bir ft derinliğinde bir ar alanı
dolduracak hacimdir. Bir ft3 7.48 galondur.)
ƒsxd = sx 8>8d - sx 6>2d - x 5 + 5x 3 fonksiyonunun grafiği buna
grafik önemli yerel davranışları göstermeyebilir.
16. F(x) = 3x + C formülü her C değeri için farklı bir fonksiyon verir.
bir örnektir. Ancak, bütün bu fonksiyonların x’e göre türevleri aynıdır. Türev-
a. –2.5 ⱕ x ⱕ 2.5 aralığında ƒ’nin grafiğini çizin. Grafiğin leri 3 olan türevlenebilir fonksiyonlar yalnızca bunlar mıdır?
nerelerde yerel ekstrem değerleri veya büküm noktaları var Başkaları bulunabilir mi? Yanıtınızı açıklayın.
gibi görünmektedir? 17.
b. ƒ¿sxd’i çarpanlarına ayırın ve ƒ’nin x = 2
yerel bir maksimumu ve x = ; 23 L ⫾1.73205’te yerel
3 x 1
5 L 1.70998 de Z - .
x + 1 x + 1
olduğu halde
c. Grafiği büyütün ve x = 25 ve x = 23 . ’te ekstremum
minimumları olduğunu gösterin.
a b = a- b
3
d x d 1
değerlerin varlığını gösteren bir çerçeve bulun. dx x + 1 dx x + 1
Buradaki ana fikir analiz olmadan üç ekstrem değerden iki- olduğunu gösterin. Bu Ortalama Değer Teoreminin ikinci sonu-
sinin varlığının büyük ihtimalle fark edilmeyeceğidir. Fonksiyo- cuyla çelişmez mi? Yanıtınızı açıklayın.
nun herhangi bir normal grafiğinde, değerler ekrandaki tek bir
18. ƒ(x) = x2@(x2 + 1) ve g (x) = –1@(x2 + 1) fonksiyonlarının birinci
noktaya karşılık gelecek kadar yakın olabilirler.
türevlerini hesaplayın. Bu fonksiyonların grafikleri hakkında ne
(Kaynak: Uses of Technology in the Mathematics Curricu-
gibi sonuçlar çıkartabilirsiniz?
lum, Benny Evans ve Jerry Johnson, Oklahoma State University,
National Science Foundation grant USE – 8950044 altında
Grafiklerden Sonuç Ç›kartmak
1990’da basılmıştır.)
19–20 alıştırmalarında soruları cevaplamak için grafikleri kullanın
T 10. (Alıştırma 9’un devamı)
a. ƒsxd = sx 8>8d - s2>5dx 5 - 5x - s5>x 2 d + 11 fonksiyonu-
19. ƒ’nin bütün ekstremum değerlerini ve nerelerde bulunduklarını
belirleyin.
nun grafiğini –2 ⱕ x ⱕ 2 aralığında çizin. Grafiğin nerelerde y
yerel ekstremum değerleri veya büküm noktaları var gibi gö- y f(x)
rünmektedir?
b. ƒ’i çarpanlarına ayırın ve ƒ’nin x = 25 L 1.2585’de bir
(1, 1)
yerel maksimumu ve x = 2
7
2, 1
3  2
2 L 1.2599 . ’da bir yerel x
0
c. Grafiği büyüterek x = 25 ve x = 22 . ’de ekstremum

minimumu olduğunu gösterin.
7 3
değerlerin varlığını gösteren bir çerçeve bulun.

20. y = ƒ(x) fonksiyonunun 37. y¿ = x 4 - 2x 2 38. y¿ = 4x 2 - x 4

a. artan
39–42 problemlerinde, her fonksiyonun grafiğini çizin. Fonksiyonun
b. azalan birinci türevini kullanarak gördüklerinizi açıklayın.
olduğu aralıkları belirleyin. 39. y = x 2>3 + sx - 1d1>3 40. y = x 2>3 + sx - 1d2>3
c. fonksiyonun yerel ekstremum değerlerinin nerelerde bulundu- 41. y = x 1>3 + sx - 1d1>3 42. y = x 2>3 - sx - 1d1>3
ğunu ve her birinin bir yerel maksimum mu yoksa minimum
mu olduğunu göstermek için ƒ⬘’nün verilen grafiğini kullanın. 43–50 problemlerindeki fonksiyonların grafiklerini çizin.
x + 1 2x
43. y = 44. y =
y x - 3 x + 5
(2, 3)
y f ' (x) x2 + 1 x2 - x + 1
45. y = x 46. y = x
(–3, 1)
x3 + 2 x4 - 1
47. y = 48. y =
x 2x x2
–1 x2 - 4 x2
49. y = 50. y =
x2 - 3 2
x - 4
–2
L’Hôpital Kural›n› Uygulamak

21 ve 22 problemlerindeki her grafik bir koordinat doğrusunda ilerle- 51–62 alıştırmalarındaki limitleri l’Hôpital kuralıyla bulun.
yen bir cismin s = ƒ(t) konum fonksiyonunu vermektedir (t zamanı be-
lirmektedir). Yaklaşık olarak hangi zamanlarda (varsa) her cismin (a) x 2 + 3x - 4 xa - 1
51. lim 52. lim
hızı sıfıra eşittir? (b) ivmesi sıfıra eşittir? Yaklaşık olarak hangi zaman x: 1 x - 1 x:1 xb - 1
aralıklarında cisim (c) ileri (d) geri doğru ilerler? tan x tan x
53. lim x 54. lim
21. s x:p x: 0 x + sin x
s f(t) sin2 x sin mx
55. lim 56. lim
x: 0 tan sx 2 d sin nx
58. lim+ 2x sec x
t x: 0
0 3 6 9 12 14
57. lim - sec 7x cos 3x
x: p>2 x: 0
60. lim a - 2b
1 1
22. s s f(t) 59. lim scsc x - cot xd
x4
61. lim A 2x 2 + x + 1 - 2x 2 - x B
x: 0 x:0 x
x: q
62. lim a b
t x3 x3
0 2 4 6 8 2
- 2
x: q x - 1 x + 1
Grafikler ve Grafik Çizme Optimizasyon

23–32 problemlerindeki eğrileri çizin.
23. y = x 2 - sx 3>6d
63. Negatif olmayan iki sayının toplamı 36’dır.
24. y = x 3 - 3x 2 + 3 a. kareköklerinin farkları en büyükse ve
25. y = -x 3 + 6x 2 - 9x + 3 b. kareköklerinin toplamı en büyükse
26. y = s1>8dsx 3 + 3x 2 - 9x - 27d bu sayıları bulun.
27. y = x 3s8 - xd 28. y = x 2s2x 2 - 9d 64. Negatif olamayan iki sayının toplamı 20’dir. Aşağıdaki durumlar-
29. y = x - 3x 2>3
30. y = x 1>3
sx - 4d da sayıları bulun.
31. y = x23 - x 32. y = x24 - x 2 a. Bir sayı ile diğerinin karekökünün çarpımı olabildiğince bü-
yükse.
33–38 problemlerinin her biri bir y = ƒ(x) fonksiyonunun birinci b. Bir sayı ile diğerinin karekökünün toplamı olabildiğince bü-
türevini vermektedir. (a) ƒ’nin grafiğinin hangi noktalarda, varsa, bir yükse.
minimumu, maksimumu veya büküm noktası bulunmaktadır?
(b) Grafiğin genel şeklini çizin. 65. Bir ikizkenar üçgenin bir köşesi orijindedir ve tabanı, köşeleri
2 2
y = 27 – x2 eğrisinin üzerinde, eksenin üst tarafında olmak üzere
33. y¿ = 16 - x 34. y¿ = x - x - 6 x-eksenine paraleldir. Üçgenin alabileceği en büyük alanı bulun.
35. y¿ = 6xsx + 1dsx - 2d 36. y¿ = x 2s6 - 4xd
66. Bir müşteriniz sizden üstü açık dikdörtgen şeklinde paslanmaz

çelik bir fıçı tasarlamanızı istedi. Çeyrek inçlik tabakadan kesile-
Newton Yöntemi
cek, tabanı kare ve hacmi 32 ft3 olacak ve gerektiğinden daha ağır 73. ƒ(x) = 3x – x3 olsun. ƒ(x) = –4 denkleminin [2, 3] aralığında bir
olmayacaktır. Hangi boyutları tavsiye edersiniz? çözümünün bulunduğunu gösterin ve bunu bulmak için Newton
yöntemini kullanın.
67. Yarıçapı √ 3 olan bir kürenin içine sığdırılabilecek en büyük dik
silindirin yarıçapını ve yüksekliğini bulun. 74. ƒ(x) = x4 – x3 olsun. ƒ(x) = 75 denkleminin [3, 4] aralığında bir
çözümünün bulunduğunu gösterin ve bunu bulmak için Newton
68. Aşağıdaki şekilde biri diğerinin içine ters olarak yerleştirilmiş iki
koni gösterilmektedir. İki taban paraleldir ve küçük koninin te-
pesi büyük koninin tabanının merkezindedir. Hangi r ve h değer- Belirsiz ‹ntegralleri Hesaplama
leri küçük koniye olası en büyük hacmi verecektir?
75–90 Alıştırmalarındaki belirsiz integralleri (en genel ters türevleri)
hesaplayın. Türev alarak cevaplarınızı kontrol edin.
L
75. sx 3 + 5x - 7d dx
a8t 3 -
12' t2
L
rr 76. + tb dt
2
a32t + b dt
L
4
77.
h t2
a - 4 b dt
6'
L 22t
1 3
78.
t
L
dr
79.
69. Lastik üretimi Firmanız günde x yüz tane A kalitesinde ve y sr + 5d2
yüz tane B kalitesinde lastik üretebilmektedir. Burada 0 … x … 4
L A r - 22 B 3
6 dr
ve 80.
40 - 10x
L
y = . 81. 3u2u2 + 1 du
5 - x
L 27 + u2
olarak verilmektedir. A kalitesindeki lastiklerdeki kârınız B kali- u
82. du
tesindeki lastiklerin kârının iki katıdır. Her iki cins için üretilmesi
gereken en kârlı sayı nedir?
L L
83. x 3s1 + x 4 d-1>4 dx 84. s2 - xd3>5 dx
70. Parçacık hareketi s-ekseni üzerindeki iki parçacığın konumları
L L
s1 = cos t ve s2 = cos (t + p@4)’tür. s
85. sec2 ds 86. csc2 ps ds
a. Parçacıklar arasındaki uzaklık en fazla ne olur? 10
csc 22u cot 22u du

L L
b. Parçacıklar ne zaman çarpışır? u u
87. 88. sec tan du
3 3
T 71. Üstü açık kutu Kenarları 10 ve 16 inç olan bir kartonun köşele-
L
x
rinden eşit kenar uzunluklu kareler kesip, kenarları yukarıya kat- 89. sin2 dx
layarak üstü açık bir dikdörtgen kutu yapmayı planlıyorsunuz. Bu 4
dx QYol gösterme: cos2 u = R

L
şekilde yapabileceğiniz en büyük hacimli kutunun boyutları ne- x 1 + cos 2u
90. cos2
dir? 2 2
72. Merdiven problemi Aşağıda gösterilen koridorun köşesinden
Bafllang›ç De¤er Problemleri
yatay olarak döndürebileceğiniz en uzun merdivenin ortalama bo-
yu (ft) nedir? Yanıtınızı virgülden sonra bir basamağa yuvarlayın. 91–94 problemlerindeki başlangıç değer problemlerini çözün.
dy x2 + 1
y 91. = , y s1d = -1
dx x2
= ax + x b ,
dy 2
1
92. y s1d = 1
dx
= 15 2t +
d 2r
2t
(8, 6) 3
6
93. ; r¿s1d = 8, r s1d = 0
dt 2
d 3r
0 x 94. = -cos t; r–s0d = r¿s0d = 0, r s0d = -1
8 dt 3
1. Bir aralıktaki minimum ve maksimum değerleri aynı olan bir a. Yerel maksimumları x = a’da olmak üzere, ƒ ve g pozitifse ve
fonksiyon için ne söyleyebilirsiniz? Yanıtınızı açıklayın. ƒ⬘ ve g⬘ a’da işaret değiştiriyorsa, h’nin a’da yerel bir
2. Süreksiz bir fonksiyonun kapalı bir aralıkta ne bir mutlak mini- maksimumu bulunur mu?
mumu ne de bir mutlak maksimumu bulunamayacağı doğru mu- b. ƒ ve g grafiklerinin x = a’da büküm noktaları varsa, h’nin
dur? Yanıtınızı açıklayın. grafiğinin a’da bir büküm noktası var mıdır?
3. Sürekli bir fonksiyonun bir açık aralıktaki ve bir yarı açık aralık- Her iki durumda da, yanıt evetse, ispatlayın. Yanıt hayırsa, bir
taki ekstremum değerleri hakkında bir sonuç çıkarabilir misiniz? örnek verin.
Yanıtınızı açıklayın. 11. Bir fonksiyon bulmak ƒ(x) = (x + a)@(bx2 + cx + 2) fonksiyo-
4. Yerel ekstremumlar ƒ’nin yerel maksimum ve minimum değer- nundaki a, b ve c değerlerini bulmak için aşağıdaki bilgileri kul-
lerinin bulunduğu noktaları tanımlamak için lanın.
i) a, b ve c’nin değerleri ya 0 ya da 1’dir.
df
= 6sx - 1dsx - 2d2sx - 3d3sx - 4d4 ii) ƒ’nin grafiği (–1, 0) noktasından geçer.
dx
iii) y = 1 doğrusu ƒ’nin grafiğinin bir asimptotudur.
türevinin işaret tablosunu kullanın.
12. Yatay teğet k sabitinin hangi değer veya değerlerinde
5. Yerel ekstremumlar
y = x 3 + kx 2 + 3x - 4 eğrisinin tek bir yatay teğeti bulunur?
a. y = ƒ(x) fonksiyonunun birinci türevinin
13. En büyük üçgen yerleştirmek A ve B noktaları birim çemberin
y¿ = 6sx + 1dsx - 2d2 . bir çapının uçlarında ve C noktası da çemberin üzerinde bulunur.
ABC üçgeninin alanının, üçgen ikizkenarsa en büyük olacağı
olduğunu varsayın. Varsa, hangi noktalarda ƒ’nin grafiğinin doğru mudur? Nereden biliyorsunuz?
bir maksimumu, minimumu veya büküm noktası bulunur? 14. İkinci türev testini ispat etmek Yerel maksimum ve minimum-
b. y = ƒ(x) fonksiyonunun birinci türevinin lar için İkinci Türev Testi (Bölüm 4.4) şunları söyler:
a. ƒ⬘(c) = 0 ve ƒ–scd 6 0 ise, ƒ’nin x = c’de bir yerel maksimum
y¿ = 6x sx + 1dsx - 2d .
değeri vardır.
olduğunu varsayın. Varsa, hangi noktalarda ƒ’nin grafiğinin b. ƒ⬘(c) = 0 ve ƒ⬙(c) ⬎ 0 ise, ƒ’nin x = c’de bir yerel minimum
bir maksimumu, minimumu veya büküm noktası bulunur? değeri vardır.
6. Her x için ƒ¿sxd … 2 ise, ƒ’nin değerleri [0, 6] aralığında en fazla ifadesini ispat etmek için, P = s1>2d ƒ ƒ–scd ƒ . alın. Daha sonra
ne kadar artabilir? Yanıtınızı açıklayın.
ƒ¿sc + hd - ƒ¿scd ƒ¿sc + hd
7. Bir fonksiyonu sınırlamak ƒ’nin [a, b] aralığında sürekli ve ƒ–scd = lim = lim
c’nin aralığın bir iç noktası olduğunu varsayın. [a, c)’de h:0 h h:0 h
ƒ¿sxd … 0 ve (c, b]’de ƒ¿sxd Ú 0 ise, ƒ(x)’in [a, b]’de ƒ(c)’den
daha küçük olamayacağını gösterin. olduğunu kullanarak, herhangi bir d ⬎ 0 için,
8. Bir eşitsizlik ƒ¿sc + hd
a. Her x için -1>2 … x>s1 + x 2 d … 1>2 olduğunu gösterin. 0 6 ƒhƒ 6 d Q 6 ƒ–scd + P 6 0 .
h
b. ƒ’nin, türevi ƒ⬘(x) = x@(1 + x2) olan bir fonksiyon olduğunu
varsayın. (a)’daki sonucu kullanarak her a ve b için olduğu sonucunu çıkarın. Yani, –d ⬍ h ⬍ 0 için ƒ⬘(c + h) pozitif
ve 0 ⬍ h ⬍ d için ƒ⬘(c + h) negatiftir. (b) ifadesini de benzer şek-
1 ilde ispatlayın.
ƒ ƒsbd - ƒsad ƒ …
2
ƒb - aƒ
15. Bir su deposundaki delik Aşağıda gösterilen tanka akan suyun
olduğunu gösterin. tanktan olası en uzak yere düşmesini sağlayacak bir yükseklikte
bir delik delmek istiyorsunuz. Deliği basıncın düşük olduğu üst
9. ƒ(x) = x2 fonksiyonunun türevi x = 0’da sıfırdır, fakat ƒ sabit bir tarafa doğru delerseniz, su yavaş çıkacak, ancak buna nazaran da-
fonksiyon değildir. Bu, türevleri sıfır olan fonksiyonların sabit ha fazla havada kalacaktır. Deliği alt tarafa yakın bir yerden deler-
olduklarını söyleyen Ortalama Değer Teoremi sonucuyla seniz, su daha yüksek bir hızla fışkıracak, fakat yere düşmesi
çelişmez mi? Yanıtınızı açıklayın. daha kısa sürecektir. Varsa, delik için en iyi yer neresidir? (İpucu:
10. Ekstremumlar ve büküm noktaları h = ƒg x’in türevlenebilir Çıkan bir su parçacığının y yüksekliğinden yere düşmesi ne kadar
iki fonksiyonunun çarpımı olsun. sürecektir?)
Tank dolu tutuluyor y 18. Bir parametreyi minimize etmek mx - 1 + s1>xd ’i bütün
Üst açık pozitif x değerlerinde sıfıra eşit veya sıfırdan büyük yapacak en
küçük pozitif m sabitini bulun.
19. Aşağıdaki limitleri hesaplayınız.
h
Çıkış hızı 兹64(h y)
2 sin 5x
a. lim b. lim sin 5x cot 3x
3x
c. lim x csc 22x
x: 0 x:0
y
2
d. lim ssec x - tan xd
x: 0 x: p>2
x - sin x sin x 2
e. lim f. lim
Yer x: 0 x - tan x x: 0 x sin x
0 x
Mesafe sec x - 1 x3 - 8
g. lim 2
h. lim 2
16. Bir saha golü atmak Bir Amerikan futbolu oyuncusu top sağ x:0 x x: 2 x - 4
saha çizgisi üzerindeyken bir saha golü atmak istiyor. Kale direk- 20. Aşağıdaki limitlerde l’Hôpital kuralı yararsızdır. Limitleri başka
yollardan bulun.
2x + 5
lerinin b ft aralıklı ve saha çizgisinin sağ kale direğinden a 7 0 ft
uzakta olduğunu varsayın (Aşağıdaki şekle bakın.) Kale direği
2x + 5
2x
çizgisinden vurucuya en büyük b açısını sağlayacak h uzaklığını a. lim b. lim
x: q x: q x + 72x
bulun. Futbol sahasının düz olduğunu varsayın.
21. Hafta başına x birim üretmenin, bir firmaya maliyetinin
Kale direkleri
y = a + bx dolar olduğunu varsayın. Hafta başına x birimi,
b a Kale direği çizgisi P = c – ex dolar birim fiyatından satabilmektedir. a, b, c ve e den
her biri pozitif bir sabiti göstermektedir. (a) Hangi üretim seviyesi
kârı maksimize eder? (b) Karşı gelen fiyat nedir? (c) Bu üretim
seviyesindeki haftalık kâr nedir? (d) Hükümet satılan her bir adet
için t dolar vergi koyarsa kârı maksimize etmek için her birimin
Sağ saha çizgisi satış fiyatı ne olmalıdır? Bu satış fiyatı ile vergiden önceki satış
h fiyatı arasındaki farkı yorumlayın.
22. Bölme yapmadan çarpmaya göre tersleri bulmak Bir a
sayısının çarpmaya göre tersinin değerini, ƒ(x) = (1@x) – a
fonksiyonuna Newton yöntemini uygularsanız, bölmeye gerek
kalmadan bulabilirsiniz. Örneğin, a = 3 ise, gereken fonksiyon
Futbol topu ƒ(x) = (1@x) – 3’tür.
17. Değişken yanıtlı bir maks-min problemi Bazen bir maks-min a. y = (1@x) – 3’ün grafiğini çizin. Grafik x eksenini nerede
probleminin çözümü, söz konusu şekillerin orantılarına bağlıdır. keser?
Buna örnek olarak, r yarıçaplı ve h yükseklikli bir dik silindirin b. Bu durumdaki rekürasyon bağıntısının
aşağıda gösterildiği gibi R yarıçaplı ve H yükseklikli bir dik
xn + 1 = xns2 - 3xn d ,
koninin içine yerleştirildiğini varsayın. Silindirin toplam yüzey
alanını (alt ve üst taban dahil olmak üzere) maksimize eden
23. x = 2a ,’yı bulmak için ƒ(x) = xq – a’ya Newton yöntemini
olduğunu gösterin. Bu durumda bölmeye gerek yoktur.
r yarıçapını (R ve H cinsinden) bulun. Göreceğiniz gibi, çözüm q
H ⱕ 2R veya H ⬎ 2R olmasına bağlıdır.
uygularız. Burada, a’nın bir pozitif reel sayı olduğunu ve q’nun
q–1
bir pozitif tamsayı olduğunu varsayıyoruz. x1’in x0 ve a@x0 ’in
‘‘ağırlıklı ortalaması’’ olduğunu gösterin ve
x1 = m0 x0 + m1 a q - 1 b,
a m0 7 0, m1 7 0,
r x0 m0 + m1 = 1.
q–1
H
olacak şekilde m0, m1 katsayılarını bulun. x0 ve a@x0 eşit ise
h hangi sonuca ulaşırsınız? Bu durumda x1 değeri ne olmalıdır?
24. y = ax + b (a ve b keyfi sabitler) doğru ailesi y⬙ = 0 ile karakterize
edilebilir. h ve r keyfi sabitler olmak üzere bütün
(x – h)2 + (y – h)2 = r2
çemberleri tarafından sağlanan benzer bir bağıntı bulun (İpucu:
R verilen denklem ve türev alarak elde edeceğiniz başka iki denk-
lemden h ve r yi eleyin).
25. Bir otomobilin frenlerinin sabit bir k ft@sn2’lik ivme ürettiğini 31. a ⬎ 0 ile ƒ(x) = ax2 + 2bx + c veriliyor. Minimumu göz önüne
varsayın. (a) Frene basıldığında, otoyolda 60 mil@sa (88 ft@sn) alarak, ancak ve yalnız b2 – ac ⱕ 0 ise her x için ƒ(x) ⱖ 0
sabit hızla giden bir otomobili 100 ft sonra durdurmak için k’nın olduğunu gösterin.
ne olması gerektiğini belirleyiniz? (b) Aynı k ile, 30 mil/sa hızla 32. Schwarz eşitsizliği
giden bir otomobil durmadan önce ne kadar yol alır?
a. Alıştırma 31 de
26. ƒ(x) ve g(x), ƒ⬘(x) = g(x) ve ƒ⬙(x) = –ƒ (x) bağıntılarını sağlayan
iki sürekli ve türevlenebilir fonksiyon ve h(x) = ƒ 2(x) + g2(x) ol- ƒsxd = sa1 x + b1 d2 + sa2 x + b2 d2 + Á + san x + bn d2 ,
sun. h(0) = 5 ise h(10)’u bulunuz. olsun.
27. d2y@dx2’nin her yerde sıfır olduğu ve x = 0, y = 0 iken dy@dx = 1
olan bir eğri var mıdır? Cevabınıza bir neden söyleyin. sa1 b1 + a2 b2 + Á + an bn d2
28. xy-düzleminde (1, –1) noktasından geçen ve x’teki eğimi daima … sa12 + a22 + Á + an2 dsb12 + b 22 + Á + bn2 d .
3x2 + 2 olan eğrinin denklemini bulunuz. Schwartz eşitsizliğini ispatlayın.
29. Bir parçacık x-ekseninde hareket etmektedir. İvmesi a = –t2 dir. b. Schwartz eşitsizliğindeki eşitliğin ancak ve ancak 1’den n’ye
t = 0 da parçacık orijindedir. Hareketi sırasında b ⬎ 0 olmak kadar her i için aix’i –bi’ye eşit yapacak bir x değeri varsa
üzere x = b noktasına ulaşmakta fakat b’den öteye gitmemektedir. sağlanacağını gösterin.
30. Bir parçacık a = 2t - A 1> 2t B . ivmesi ile hareket etmektedir.

t = 0 anındaki hızını belirleyin.
t = 0 iken hızının ␷ = 4@3 ve konumunun s = –4@15 olduğunu

varsayarak aşağıdakileri bulunuz.
a. y hızını t’ye bağlı olarak.
b. s konumunu t’ye bağlı olarak.
Bir Doğru Boyunca Hareket : Konum → Hız → İvme
Konum, hız ve ivme arasındaki türev ilişkilerinin canlandırılmış görüntüleri ile bir grafiğin şeklini gözleyeceksiniz. Konu içindeki şekiller
canladırılabilir.
Newton Yöntemi : p yi Tahmin Edin. Kaç Ondalık Basamağa Kadar ?
Newton Tekrarlama İşlemini kullanın. p, e ,ve 22 sayılarına yaklaşılmda bulunulmaktadır.

Bir fonksiyon çizin, bir kök gözleyin, kök yakınında bir başlangıç noktası alın ve köke istenilen doğruluk derecesine kadar yaklaşmak için
Bölüm
5 İNTEGRASYON
G‹R‹fi Klasik geometrinin muazzam başarılarından biri, üçgenlerin, kürelerin ve konilerin

alanları ve hacimleri için formüller elde etmekti. Bu bölümde, bunların ve başka daha
genel şekillerin alanlarını ve hacimlerini hesaplamak için bir yöntem öğreneceğiz.
Geliştireceğimiz yöntemin adı, alanlar ve hacimlerden çok daha fazlasını hesaplamak için
bir araç olan, integrasyon dur. İntegralin istatistik, ekonomi, bilim ve mühendislikte bir
çok uygulamaları vardır. Olasılıklardan enerji tüketim ortalamalarına ve bir baraj kapak-
larına uygulanan kuvvetlere kadar değişen büyüklükleri hesaplamamızı sağlar.
İntegrasyonun ardındaki fikir, bir çok büyüklüğü, onu küçük parçalara bölerek ve sonra
her parçanın katkısını toplayarak etkili bir şekilde hesaplayabileceğimiz fikridir. İntegral
teorisini, tabiatını açıkça gösterdiği alan belirlemede geliştiriyoruz. Sonlu toplamlar içeren
örneklerle başlıyoruz. Bunlar doğal olarak, daha çok terim toplandığında ne olduğu
sorusuna yol açarlar. Terimlerin sayısı sonsuza giderken limite geçmek bir integral verir.
İntegrasyon ve türev alma yakından bağlı oldukları halde, türevin ve ters türevin rollerini,
Bölüm 5.4 te ortaya çıkana kadar görmeyeceğiz. Analizin Temel Teoremi’nde içerilen
bağlılıklarının tabiatı, analizdeki en önemli fikirlerden biridir.
5.1 Sonlu Toplamlarla Tahminde Bulunmak
Bu bölüm, alana, ortalama değerlere ve zaman içinde bir parçacık tarafından alınan mesa-
y
feye sonlu toplamlarla nasıl yaklaşımda bulunulabileceğini göstermektedir. Sonlu toplam-
lar, Bölüm 5.3’teki integrali tanımlamanın temelleridir.
1
y 1 x2 Alan
Sınırı eğrisel olan bir bölgenin alanına, bir dikdörtgenler topluluğunun alanlarını topla-
0.5 yarak yaklaşımda bulunulabilir. Daha çok dikdörtgen kullanmak yaklaşımın doğruluk
R derecesini arttırır.
ÖRNEK 1 Alana Yaklafl›mda Bulunmak

x
0 0.5 1 x-ekseninin üstünde, y = 1 – x2’nin grafiği altında ve x = 0 ile x = 1 dikey doğruları ara-
sında kalan renkli R bölgesinin alanı nedir? (Bkz. Şekil 5.1) Bir mimar, şekli R ile tanımla-
fiEK‹L 5.1 R bölgesinin alanı basit nan özel bir pencerenin ağırlığını hesaplamak için bu alanı bilmek isteyebilir. Fakat ne ya-
bir geometri formülü ile bulunamaz zık ki, R bölgesi gibi eğrisel sınırları olan şekillerin alanlarını hesaplamak için basit bir
(Örnek 1). geometrik formül yoktur.
325
326 Bölüm 5: Integrasyon
y y
y1 x2
(0, 1) (0, 1)  1 , 15  y 1 x2
1 1  4 16 
1 , 3 1 , 3
2 4 2 4
3 , 7 
0.5 0.5  4 16 
R R
x x
0 0.5 1 0 0.25 0.5 0.75 1
(a) (b)
fiEK‹L 5.2 (a) R bölgesini içeren iki dikdörtgen kullanarak R’nin alanı için
aslından fazla bir tahmin elde ederiz. (b) Dört dikdörtgen daha iyi bir tahmin
verir. Her iki tahmin de alanın gerçek değerini aşar.
Henüz R’nin tam alanını belirlemek için bir yöntemimiz olmamasına rağmen, basit
bir şekilde yaklaşımda bulunabiliriz. Şekil 5.2a, birlikte R bölgesini içeren iki dikdörtgen
göstermektedir. Her dikdörtgenin genişliği 1@2 dir ve yükseklikleri soldan sağa 1 ve 3@4
tür. Her dikdörtgenin yüksekliği, [0, 1]’de dikdörtgenin tabanını oluşturan alt aralığının
sol uç noktasında ƒ’nin hesaplanmasıyla elde edilen, ƒ fonksiyonunun maksimum
değeridir. İki dikdörtgenin toplam alanı, R bölgesinin alanı A’ya bir yaklaşımdır.
A L 1# #
1 3 1 7
+ = = 0.875.
2 4 2 8
İki dikdörtgen R bölgesini içerdiğinden, bu tahmin gerçek alandan daha büyüktür. 0.875
bir üst toplamdır deriz çünkü, her bir dikdörtgenin yüksekliği, dikdörtgenin taban
aralığındaki bir x için ƒ(x)’in maksimum (en büyük) değeri olarak alınmıştır. Şekil 5.2b
de, her birinin genişliği 1@4 olan ve birlikte R bölgesini içeren daha ince dört dikdörtgen
alarak tahminimizi geliştiriyoruz. Bu dört dikdörtgen, R’yi içerdiklerinden dolayı hala A
dan büyük olan
A L 1# # # #
1 15 1 3 1 7 1 25
+ + + = = 0.78125,
4 16 4 4 4 16 4 32
yaklaşımını verir.
Bunun yerine, alanı tahmin etmek için Şekil 5.3a’daki gibi R bölgesinin içinde kalan
dört dikdörtgen kullandığımızı varsayın. Her dikdörtgenin genişliği önceki gibi 1@4 tür
fakat dikdörtgenler daha kısadır ve bütünüyle ƒ’nin grafiği altında kalırlar. ƒ(x) = 1 – x2
fonksiyonu [0, 1] de azalandır. Dolayısıyla, bu dikdörtgenlerden her birinin yüksekliği,
dikdörtgenin tabanını oluşturan alt aralığın sağ uç noktasında ƒ’nin değeri ile verilir.
Dördüncü dikdörtgenin yüksekliği sıfırdır ve bu yüzden alana katkısı yoktur. Yükseklik-
leri, taban aralıklarındaki birer x için ƒ(x)’in minimum değerleri olan bu dikdörtgenleri
toplamak alanın
A L
15 # 1
+
3 # 1
+
7 # 1
+ 0#
1
=
17
= 0.53125.
16 4 4 4 16 4 4 32
alt toplam yaklaşımını verir
Bütün dikdörtgenler R bölgesinin içinde kaldıklarından, bu tahmin A’nın gerçek
değerinden küçüktür. A’nın gerçek değeri bu alt ve üst toplamların arasında bir yerdedir:
0.53125 ⬍ A ⬍ 0.78125
y y
 1 , 63 
 8 64 
1
 1 , 15 
 4 16 
y 1 x2 1
 3 , 55 
 8 64  y 1 x2
1 , 3
2 4 
 5 , 39 
 8 64 
3 , 7 
0.5  4 16  0.5
 7 , 15 
 8 64 
x x
0 0.25 0.5 0.75 1 0 0.25 0.5 0.75 1
0.125 0.375 0.625 0.875
(a)
(b)
fiEK‹L 5.3 (a) R bölgesinin içindeki dikdörtgenler alan için gerçek değerin altında bir
y
tahmin verirler. (b) Orta nokta kuralı, yükseklikleri tabanlarının orta noktalarında
1 y = ƒsxd’in değerlerine eşit olan dikdörtgenler kullanır.
y 1 x2
Alt ve üst toplam yaklaşımlarının her ikisini birden göz önüne alarak, sadece alan için
tahminler değil, alanın gerçek değeri bunlar arasında kaldığından, aynı zamanda bu tah-
minlerdeki olası hatanın büyüklüğü için bir sınır elde ederiz. Burada hata 0.78125 –
0.53125 = 0.25’ten daha büyük olamaz.
Bir başka tahmin de, yükseklikleri tabanlarının orta noktalarında ƒ’nin değerlerine
eşit olan dikdörtgenler kullanarak elde edilebilir (Şekil 5.3b). Bu tahmin yöntemine, alan
tahmini için orta nokta kuralı denir. Orta nokta kuralı bir alt toplam ile bir üst toplam
x
arasında bir tahmin verir fakat alanın gerçek değerinden büyük mü yoksa küçük mü
0 1 olduğu açık değildir. Daha önceki gibi genişlikleri 1@4 olan dört dikdörtgen ile orta nokta
(a) kuralı R bölgesinin alanını
A L
63 # 1
+
55 # 1
+
39 # 1
+
15 # 1
=
172 # 1
= 0.671875.
y 64 4 64 4 64 4 64 4 64 4
1 olarak tahmin eder. Hesapladığımız her toplamda, ƒ’nin tanımlı olduğu [a, b] aralığı
y 1 x2
Δx = (b – a)@n eşit genişlikli (uzunluk da denir) n alt aralığa ayrılmış ve ƒ her bir alt
aralıktaki bir noktada hesaplanmıştır: birinci alt aralıkta c1, ikinci alt aralıkta c2 vs.
Böylece bütün sonlu toplamlar
ƒsc1 d ¢x + ƒsc2 d ¢ x + ƒsc3 d ¢x + Á + ƒscn d ¢x.
şeklindedirler. Her dikdörtgen öncekinden daha ince olacak şekilde daha çok dikdörtgen
almakla, bu sonlu toplamların R bölgesinin gerçek alanına çok daha iyi bir yaklaşımda bu-
lundukları görülmektedir.
Şekil 5.4a, R’nin alanı için eşit genişlikli 16 dikdörtgen kullanan bir alt toplam
x yaklaşımı göstermektedir. Bunların alanlarının toplamı, gerçek alana yakın gözüken fakat
0 1
dikdörtgenler R’nin içinde kaldıklarından gerçek alandan hala küçük olan 0.634765625 tir.
(b)
Şekil 5.4b, eşit genişlikli 16 dikdörtgen kullanan bir üst toplam yaklaşımı göster-
fiEK‹L 5.4 (a) Δx = 1@16 eşit genişlikli mektedir. Bunların alanlarının toplamı, dikdörtgenler birlikte R’yi içerdiklerinden, gerçek
16 dikdörtgen kullanan bir alt toplam. alandan bir şekilde büyük olan 0.697265625 tir. Orta nokta kuralı bu 16 dikdörtgen için
(b) 16 dikdörtgen kullanan bir üst 0.6669921875 toplam alanını verir fakat bu tahminin alanın gerçek değerinden büyük mü
toplam. yoksa küçük mü olduğu açık değildir.
TABLO 5.1 R’nin alan› için sonlu yaklafl›mlar
Alt aralıkların Orta nokta

sayısı Alt toplam kuralı Üst toplam
2 .375 .6875 .875

4 .53125 .671875 .78125
16 .634765625 .6669921875 .697265625
50 .6566 .6667 .6766
100 .66165 .666675 .67165
1000 .6661665 .66666675 .6671665
Tablo 5.1, R’nin alanına yaklaşım için 1000’e kadar dikdörtgen kullanan üst toplam
ve alt toplam yaklaşımlarının değerlerini göstermektedir. Bölüm 5.2 de, her bir dikdörtge-
nin genişliği sıfıra giderken ve dikdörtgenlerin sayısı sonsuza giderken limit alarak, R gibi
bölgelerin alanlarının gerçek değerlerinin nasıl elde edileceğini göreceğiz. Orada gelişti-
rilecek teknikle R’nin alanının tam olarak 2@3 olduğunu gösterebileceğiz.
Gidilen Mesafe
Bir otoyolda yönünü değiştirmeden ilerleyen bir otomobilin y(t) hız fonksiyonunu bildiği-
mizi ve t = a ile t = b zaman aralığında otomobilin ne kadar ilerleyeceğini bilmek istediği-
mizi varsayın. y(t) ’nin bir F(t) ters türevini biliyorsak, s(t) = F(t) + C yazarak otomobilin
konum fonksiyonu s(t)’yi bulabiliriz. Sonra, gidilen mesafe konumdaki değişiklik,
s(b) – s(a) hesaplanarak bulunabilir (Bkz. Bölüm 4.8 Alıştırma 93). Hız fonksiyonu, oto-
mobildeki hız göstergesinin değişik zamanlardaki kayıtlardan belirlenmişse, hız için bir ters
türev fonksiyonu bulabileceğimiz bir formül yoktur. Peki, bu durumda ne yapacağız?
y(t) hız fonksiyonu için bir ters türev bilmiyorsak, gidilen mesafeye aşağıdaki şekilde
yaklaşımda bulunabiliriz. [a, b] aralığını, her birinde hız’ın neredeyse sabit olduğu kısa
zaman aralıklarına böleriz. Her alt zaman aralığında gidilen mesafeye, bilinen
Mesafe = hız × zaman
uzaklık formülüyle yaklaşımda bulunur ve [a, b] boyunca bütün sonuçları toplarız.
Bölünen aralığın aşağıdaki gibi göründüğünü varsayın:
⌬t ⌬t ⌬t
t (sn)
a t1 t2 t3 b
Burada alt aralıkların hepsinin uzunluğu Δt’dir. Birinci alt aralıktan bir t1 noktası alın. Eğer
Δt hızın neredeyse sabit olacağı kadar kısaysa, birinci zaman aralığında otomobilin gittiği
mesafe yaklaşık y(t1) Δt kadardır. t2 ikinci alt aralıktaki bir nokta ise ikinci zaman
aralığında otomobilin gittiği mesafe yaklaşık y(t2) Δt kadardır. Bütün zaman aralıklarında
gidilen mesafelerin toplamı, n alt aralıkların toplam sayısı olmak üzere
D L yst1 d ¢t + yst2 d ¢t + Á + ystn d ¢t,
dir.
ÖRNEK 2 Bir Merminin Yüksekli¤ini Tahmin Etmek

Dik olarak havaya atılan bir merminin hızı ƒ(t) = 160 – 9.8t m@sn’dir. Tanımlanan toplama
tekniğini kullanarak merminin ilk 3 saniyede ne kadar yükseldiğini bulun. Toplamlar
gerçek sonuç 435.9 m’ye ne kadar yaklaşmaktadır?
Çözüm Farklı aralık sayılarında ve farklı hesaplama noktalarındaki sonuçları araştıraca-
ğız. ƒ(t)’nin azalan olduğuna dikkat edin, bu nedenle sol uç noktaları seçmek bir üst top-
lam tahmini; sağ uç noktaları seçmek bir alt toplam tahmini verir.
(a) f’nin sol uç noktalarda hesaplandığı 1 uzunluklu 3 alt aralık. Bir üst toplam:
t1 t2 t3
t
0 1 2 3
t
t = 0, 1 ve 2’de hesaplanmış ƒ ile
D L ƒst1 d ¢t + ƒst2 d ¢t + ƒst3 d ¢t

= [160 - 9.8s0d]s1d + [160 - 9.8s1d]s1d + [160 - 9.8s2d]s1d
= 450.6.
buluruz.
(b) f’nin sağ uç noktalarda hesaplandığı 1 uzunluklu 3 alt aralık. Bir alt toplam:
t1 t2 t3
t
0 1 2 3
t
t = 1, 2 ve 3’te hesaplanmış ƒ ile

D L ƒst1 d ¢t + ƒst2 d ¢t + ƒst3 d ¢t
= [160 - 9.8s1d]s1d + [160 - 9.8s2d]s1d + [160 - 9.8s3d]s1d
= 421.2.
buluruz.
(c) 1@2 uzunluğunda 6 alt aralıkla
t1 t2 t3 t4 t5 t6 t1 t2 t3 t4 t5 t6
t t
0 1 2 3 0 1 2 3
t t
buluruz.
Sol uç noktaları kullanan bir üst toplam: D 艐 443.25 sağ uç noktaları kullanan bir alt
toplam: D 艐 428.55.
Bu altı aralık tahminleri, üç aralık tahminlerinden biraz daha sonuca yakındır. Alt
aralıklar kısaldıkça sonuçlar daha da iyileşir.
Tablo 5.2’de görebileceğimiz gibi, sol uç nokta üst toplamları gerçek değer 435.9’a
yukarıdan yaklaşırlarken, sağ uç nokta alt toplamları alttan yaklaşır. Gerçek değer bu alt
TABLO 5.2 Gidilen mesafe tahminleri
Alt aralıkların Her alt aralığın Üst Alt

sayısı uzunluğu toplam toplam
3 1 450.6 421.2
6 1>2 443.25 428.55
12 1>4 439.57 432.22
24 1>8 437.74 434.06
48 1>16 436.82 434.98
96 1>32 436.36 435.44
192 1>64 436.13 435.67
ve üst toplamların arasında bir yerde bulunmaktadır. En yakın girdilerdeki hatanın

büyüklüğü 0.23, yani gerçek değerin ufak bir yüzdesidir:
Hata büyüklüğü = gerçek değer − hesaplanan değer

= 435.9 − 435.67 = 0.23
0.23
Hata yüzdesi = ≈ %0.05.
435.9
Tablodaki son girdilerden merminin uçuşun ilk üç saniyesinde 436 m civarında yükseldiği
sonucunu çıkarmak mantıklıdır.
Gidilen Mesafeye Karfl› Yerde¤ifltirme

Konum fonksiyonu s(t) olan bir cisim bir koordinat doğrusu üzerinde yönünü değiştirme-
den hareket ediyorsa t = a ile t = b zaman aralığında gitmiş olduğu toplam mesafeyi, Ör-
nek 2’deki gibi kısa aralıklar üzerinde gitmiş olduğu mesafeleri toplayarak bulabiliriz. Ci-
sim, hareketi süresince bir veya daha fazla defa yön değiştirirse, kat edilen toplam
mesafeyi bulmak için cismin y(t) hızının mutlak değeri olan ƒ ystd ƒ , süratini kullanmamız
gerekir. Örnek 2’deki gibi yalnızca hızı kullanmak, sadece cismin başlangıç ve bitiş ko-
numları arasındaki fark olan s(b) – s(a) yer değiştirmesinin bir tahminini verir.
Nedenini görmek için, [a, b] aralığını, cismin tk–1 den tk’ya hızının çok değişmediği,
yeteri kadar küçük Δt eşit aralıklarına bölelim. Bu durumda y(tk), bütün alt aralık boyunca
cismin hızının iyi bir yaklaşımını verir. Bundan dolayı, zaman aralığı boyunca cismin ko-
numunun koordinatındaki değişim yaklaşık olarak
y(tk) Δt
dir. y(tk) pozitif ise değişim pozitif, y(tk) negatif ise değişim negatiftir.
Her iki durumda alt aralık süresince gidilen toplam mesafe yaklaşık olarak
ƒ ystk d ƒ ¢t.
dir. Alınan toplam yol yaklaşık olarak
ƒ yst1 d ƒ ¢t + ƒ yst2 d ƒ ¢t + Á + ƒ ystn d ƒ ¢t.
toplamıdır.
y y
y g(x)
yc
c c
x x
0 a b 0 a b
(a) (b)
fiEK‹L 5.5 (a) ƒ(x) = c’nin [a, b] aralığı üzerindeki ortalama değeri,
dikdörtgen alanının b – a’ya bölümüdür. (b) g(x)’in [a, b] aralığı
üzerindeki ortalama değeri, grafiği altındaki alanın b – a’ya bölümüdür.
Negatif Olmayan Bir Fonksiyonun Ortalama De¤eri

n sayıdan oluşan bir x1, x2 , Á , xn kümesinin ortalama değeri, sayıların toplamını n’ye
bölmekle elde edilir. Fakat, sürekli bir ƒ fonksiyonunun [a, b] aralığı üzerindeki ortalama
değeri nedir? Böyle bir fonksiyon sonsuz sayıda değer alabilir. Örneğin, bir şehrin belirli
bir yerindeki sıcaklık, her gün yükselen ve alçalan sürekli bir fonksiyondur. Bir şehirde,
gün içinde ortalama sıcaklık 73 derecedir demek ne anlama gelmektedir?
Fonksiyon sabit olduğunda bu soruyu cevaplamak kolaydır. [a, b] aralığı üzerinde
değeri sabit ve c olan bir fonksiyonun ortalama değeri c dir. c pozitif ise fonksiyonun
[a, b] aralığı üzerindeki grafiği yüksekliği c olan bir dikdörtgen verir. Bu durumda
fonksiyonun ortalama değeri geometrik olarak, bu dikdörtgenin alanının b – a genişliğine
bölümü olarak yorumlanabilir (Şekil 5.5a).
Şekil 5.5b’deki gibi sabit olmayan bir g fonksiyonunun ortalama değerini bulmak is-
tersek ne olacak? Bu grafiği, x = a ve x = b duvarları ile sınırlı bir deponun içinde çalka-
lanmakta olan suyun yüksekliğinin bir fotoğrafı olarak düşünebiliriz. Su hareket ederken
y her noktadaki yüksekliği değişir fakat ortalama yüksekliği sabit kalır. Suyun ortalama
yüksekliğini elde etmek için, seviyesi ve yüksekliği sabit olana kadar durulmasını bek-
leriz. Sonuçtaki c yüksekliği g’nin grafiği altındaki alanın b – a’ya bölümüne eşittir.
6
Negatif olmayan bir fonksiyonun bir [a, b] aralığı üzerindeki ortalama değerini, grafiğinin
f(x) 3x altındaki alanın b – a’ya bölümü olarak tanımlarız. Bu tanımın geçerli olması için, bir
grafiğin altındaki alan ile neyin kastedildiğini tam olarak anlamamız gerekir. Bu, Bölüm
4 5.3’te elde edilecektir. Şimdilik iki basit örneğe bakalım.
ÖRNEK 3 Bir Lineer Fonksiyonun Ortalama De¤eri

ƒ(x) = 3x fonksiyonunun [0, 2] aralığı üzerindeki ortalama değeri nedir?
2
Çözüm Ortalama, grafiğin altındaki alanın aralığın genişliğine bölümüne eşittir. Bu du-
rumda, grafiğin altındaki alanı kestirmek için sonlu yaklaşımda bulunmak zorunda
x değiliz: yüksekliği 6 ve tabanı 2 olan bir üçgenin alanı 6 dır (Şekil 5.6). Aralığın genişliği
0 1 2 3 b – a = 2 – 0 = 2 dir. Fonksiyonun ortalama değeri 6@2 = 3 tür.
fiEK‹L 5.6 ƒ(x) = 3x ÖRNEK 4 x ’in Ortalama De¤eri

fonksiyonunun [0, 2] ƒ(x) = sin x fonksiyonunun [0, p].aralığı üzerindeki ortalama değerini kestirin.
aralığı üzerindeki ortalama
değeri 3 tür (Örnek 3). Çözüm Şekil 5.7’de sin x’in 0 ile p arasındaki grafiğine bakarak, ortalama yüksekliğinin
y y
f(x) sin x f(x) sin x
1 1
x x
0 p p 0 p p
2 2
(a) (b)
fiEK‹L 5.7 ƒ(x) = sin x’in [0, p] aralığı üzerindeki ortalama değerini
hesaplamak için 0 ile p arasında ƒ(x) = sin x’in altındaki alana (a) dört
dikdörtgen; (b) sekiz dikdörtgen kullanarak yaklaşımda bulunmak.
0 ile 1 arasında bir yerde olduğunu görebiliriz. Ortalamayı bulmak için grafiğin altındaki
A alanını bulmamız ve bu alanı aralığın uzunluğu p – 0 = p ile bölmemiz gerekir.
Alanı belirlemek için basit bir yolumuz yoktur, dolayısıyla sonlu toplamlarla
yaklaşırız. Bir üst toplam yaklaşımı elde etmek için, [0, p] üzerinde y = sin x’in altında ve
x-ekseninin üstündeki alanı birlikte içiren, genişlikleri eşit ve p@4 olan dört dikdörtgenin
alanlarını toplarız. Dikdörtgenlerin yüksekliklerini, her bir alt aralıkta sin x’in en büyük
değeri olarak alırız. Özel bir alt aralık üzerinde bu en büyük değer, sol uç noktada, sağ uç
noktada veya bunlar arasında bir yerde bulunabilir. Bir üst toplam için dikdörtgenin yük-
sekliğini bulmak amacıyla sin x’i bu noktada hesaplarız. Dikdörtgen alanlarının toplamı
toplam alanı kestirir (Şekil 5.7a):
A L asin b # + asin b # + asin b # + asin b #

p p p p p p 3p p
4 4 2 4 2 4 4 4
= a b # L s3.42d #
22 22
1 1 p p
+ 1 + 1 + L 2.69.
4 4
sin x’in ortalama değerini kestirmek için yaklaşık alanı p ile böleriz ve 2.69@p 艐 0.86
yaklaşımını elde ederiz.
Her biri y = sin x ’in grafiği üzerinde kalan (Şekil 5.7b), genişlikleri eşit ve p@8 olan
sekiz dikdörtgen kullanırsak
A L asin b
p p 3p p p 5p 3p 7p # p
+ sin + sin + sin + sin + sin + sin + sin
8 4 8 2 2 8 4 8 8
L s.38 + .71 + .92 + 1 + 1 + .92 + .71 + .38d # = s6.02d #

p p
L 2.365.
8 8
alan yaklaşımını elde ederiz. Bu sonucu aralığın uzunluğu olan p ile bölmek, daha doğru
olan 0.753 tahminini verir. Alana yaklaşım için bir üst toplam kullandığımızdan bu tah-
min, sin x’in [0, p] üzerindeki gerçek ortalama değerinden büyüktür. Her bir dikdörtgenin
giderek inceldiği daha çok dikdörtgen kullanırsak gerçek ortalama değere daha çok
yaklaşırız. Bölüm 5.3’teki tekniği kullanarak gerçek ortalama değerin 2@p 艐 0.64
olduğunu göreceğiz.
Daha önceki gibi, y = sin x’in grafiği altında kalan dikdörtgenler de kullanabilir ve bir
alt toplam yaklaşımı hesaplayabilirdik veya orta nokta kuralını da kullanabilirdik. Bölüm
5.3’te, yaklaşım dikdörtgenlerinin bir üst toplam, bir alt toplam veya arada bir toplam
verecek şekilde seçilmesinin önemli olmadığını göreceğiz. Her durumda, bütün dikdört-
genler yeteri kadar ince ise, yaklaşımlar gerçek alana yakındırlar. .
Özet
Pozitif bir fonksiyonun grafiği altındaki alana, yön değiştirmeyen bir cismin kat ettiği yo-
la ve negatif olmayan bir fonksiyonun bir aralık üzerindeki ortalama değerine sonlu top-
lamlarla yaklaşımda bulunulabilir. Önce aralığı, her bir alt aralıkta ƒ fonksiyonu neredeyse
sabit olacak şekilde, alt aralıklara böleriz. Sonra her alt aralığın genişliğini, fonksiyonun
bu alt aralıkta bir noktadaki değeri ile çarparız ve bu çarpımları toplarız. [a, b] aralığı, ge-
nişlikleri eşit ve Δx = (b – a)@n olan n alt aralığa bölündüyse ve ƒ(ck), fonksiyonun k. alt
aralıktan seçilen ck noktasındaki değeri ise bu işlem
ƒ(c1) Δx + ƒ(c2) Δx + ƒ(c3) Δx + ⋅⋅⋅ + ƒ(cn) Δx
şeklinde bir sonlu toplam verir. ck noktalarının seçimi, fonksiyonun k. alt aralıktaki
değerini maksimize veya minimize edebilir veya bu arada bir değer verebilir. Gerçek
değer, üst toplamlar ve alt toplamlarla verilen yaklaşımların arasında bir yerde kalır.
Gördüğümüz sonlu toplam yaklaşımları, daha ince ve daha çok alt aralık aldığımızda daha
iyi sonuçlar vermişlerdir.
ALIfiTIRMALAR 5.1
Alan
Zaman Hız Zaman Hız
1– 4 alıştırmalarında, fonksiyonun grafiği altında kalan alanı kestir-
(sn) (inç / sn) (sn) (inç. / sn)
mek için sonlu yaklaşımlar kullanın.
a. eşit genişlikli iki dikdörtgen ile bir alt toplam. 0 0 6 11
1 12 7 6
b. eşit genişlikli dört dikdörtgen ile bir alt toplam.
2 22 8 2
c. eşit genişlikli iki dikdörtgen ile bir üst toplam. 3 10 9 6
d. eşit genişlikli dört dikdörtgen ile bir üst toplam. 4 5 10 0
1. ƒ(x) = x2, x = 0 ve x = 1 arasında. 5 13
2. ƒ(x) = x3, x = 0 ve x = 1 arasında.
3. ƒ(x) = 1@x, x = 1 ve x = 5 arasında. 10. Akıntıya karşı alınan yol Kabaran bir nehrin kıyısında otur-
4. ƒ(x) = 4 – x2, x = –2 ve x = 2 arasında. muş, gelen dalganın bir şişeyi akıntıya karşı götürmesini izliyor-
sunuz. Bir saat boyunca her 5 dakikada bir akışın hızını aşağıda
Yükseklikleri, tabanının orta noktasındaki fonksiyon değeri ile
verilen tabloya kaydediyorsunuz. Şişe bu 1 saat içinde akıntıya
verilen (orta nokta kuralı) dikdörtgenler kullanarak, aşağıdaki
karşı ne kadar ilerlemiştir? 5 uzunluklu 12 aralık kullanarak
fonksiyonların grafikleri altındaki alanları, önce iki sonra dört
dikdörtgen kullanarak kestirin. a. sol uç değerlerde
5. ƒ(x) = x2, x = 0 ve x = 1 arasında. b. sağ uç değerlerde
3
6. ƒ(x) = x , x = 0 ve x = 1 arasında. bir tahminde bulunun.
7. ƒ(x) = 1@x, x = 1 ve x = 5 arasında.
8. ƒ(x) = 4 – x2, x = –2 ve x = 2 arasında. Zaman Hız Zaman Hız
(dak.) (m / sn) (dak.) (m / sn)
Mesafe
0 1 35 1.2
9. Kat edilen mesafe Aşağıdaki tablo 10 saniye süre ile bir yol 5 1.2 40 1.0
boyunca ilerleyen bir model tren motorunun hızını göstermekte- 10 1.7 45 1.8
dir. 1 uzunluklu 10 alt aralık kullanarak 15 2.0 50 1.5
a. sol uç nokta değerleri ile 20 1.8 55 1.2
b. sağ uç nokta değerleri ile 25 1.6 60 0
30 1.4
motorun aldığı yolu kestirin.
11. Bir yolun uzunluğu Siz ve bir arkadaşınız virajlı ve bozuk bir a. Dikdörtgenler kullanarak arabanın 142 mil@saat hıza çıkması
yolda, hız göstergesi çalışan, fakat mil göstergesi bozuk olan bir için gereken 36 saniyede ne kadar yol aldığını bulun.
arabayla yola çıkmak üzeresiniz. Bu belirli mesafenin ne kadar b. Arabanın yarı yola varması kabaca ne kadar sürer? O anda
olduğunu bulmak için, 10 saniyelik aralıklarla arabanın hızını arabanın hzı nedir?
ölçerek aşağıdaki tabloda gösterilen değerleri elde ediyorsunuz.
Yolun uzunluğunu H›z ve Mesafe
a. sol uç nokta değerlerini kullanarak, 13. Hava direnci ile serbest düşüş Bir cisim bir uçaktan aşağı doğ-
b. sağ uç nokta değerlerini kullanarak ru atılıyor. Cisim giderek hızlanıyor, ancak ivme hava direnci yü-
hesaplayın. zünden zamanla azalıyor. İvme ft@sn2 olarak ölçülüyor ve atılışın-
dan sonraki 5 s boyunca her saniyede bir aşağıdaki tabloya
Hız Hız işleniyor.
Zaman (ft / sn’ye çevrilmiş) Zaman (ft / sn’ye çevrilmiş)
(s) (30 mil / sa 44 ft / sn) (s) (30 mil / sa 44 ft / sn) t 0 1 2 3 4 5
0 0 70 15 a 32.00 19.41 11.77 7.14 4.33 2.63

10 44 80 22
20 15 90 35 a. t = 5 sn iken sürat için tahmini bir üst değer bulun.
30 35 100 44 b. t = 5 sn iken sürat için tahmini bir alt değer bulun.
40 30 110 30 c. t = 3 sn iken, düşülen mesafe için bir üst tahmin bulun.
50 44 120 35
14. Bir merminin aldığı yol Bir cisim deniz seviyesinden yukarı
60 35
doğru 400 ft@sn’lik bir ilk hızla atılmıştır.
a. Cisme etkiyen tek kuvvetin yerçekimi olduğunu varsayarak,
12. Hız datasından kat edilen mesafe Aşağıdaki tabloda 0 mil@saat- 5 sn geçtikten sonraki sürati için tahmini bir üst değer bulun.
ten hızlanarak 36 saniyede (bir saatin binde 10’u) 142 mil@sa hıza Yerçekimi sabitini g = 32 ft@sn2 olarak alın.
ulaşan bir yarış arabasının hız verileri bulunmaktadır.
b. 5 sn sonra gelinen yükseklik için bir alt değer bulun.
Zaman Hız Zaman Hız

Bir Fonksiyonun Ortalama De¤eri
(sa) (mil / sa) (sa) (mil / sa) 15–18 alıştırmalarında, sonlu bir toplam kullanarak ƒ’nin verilen
aralıktaki ortalama değerini aralığı eşit uzunluklu dört alt aralığa
0.0 0 0.006 116 bölerek ve ƒ’yi bu aralıkların orta noktalarında hesaplayarak bulun.
0.001 40 0.007 125 15. ƒsxd = x 3, [0, 2] 16. ƒsxd = 1>x, [1, 9]
0.002 62 0.008 132
0.003 82 0.009 137 17. ƒstd = s1>2d + sin2 pt, [0, 2]
0.004 96 0.010 142
y
0.005 108
y 1 sin2 pt
2
1.5
mil/sa 1
160 0.5
t
140 0 1 2
120
18. ƒstd = 1 - acos b , [0, 4]
4
pt
100 4
80
y 4
60 y 1 cos pt 
 4
1
40
20
saat t
0 0.002 0.004 0.006 0.008 0.01 0 1 2 3 4
5.2 Sigma Gösterimi ve Sonlu Toplamlar›n Limitleri 335
a. Bir ayın 30 gün olduğunu ve yeni gaz temizleyicilerin sadece

Kirlilik Kontrolü 0.05 ton@gün sızmaya izin verdiklerini varsayarak, Haziran so-
19. Su kirliliği Hasarlı bir tankerden denize yağ sızmaktadır. Tanker- nuna kadar sızan kirliliğin toplam tonajının üst değerini he-
deki hasar, aşağıdaki tabloya kaydedilen sızmanın her saat daha saplayın. Alt değer nedir?
da artmasından anlaşılacağı gibi artmaktadır.
b. En iyi durumda, yaklaşık olarak ne zaman toplam 125 ton
Zaman (sa) 0 1 2 3 4 zehirli madde atmosfere karışır?
Sızma (gal> sa) 50 70 97 136 190
Bir Çemberin Alan›
Zaman (sa) 5 6 7 8 21. Yarıçapı 1 olan bir çember içine bir düzgün n-kenarlı çokgen yer-
Sızma (gal> sa)

leştirin ve n’nin aşağıdaki değerleri için çokgenin alanını hesapla-
265 369 516 720 yın.
a. 5 saat sonra sızmış olan yağ miktarı için bir alt ve üst değer a. 4 (kare) b. 8 (sekizgen) c. 16
bulun. d. (a), (b) ve (c) deki alanları çemberin alanı ile karşılaştırın
b. (a) şıkkını 8 saat sonra sızmış olan yağ miktarı için tekrarla- 22. (Alıştırma 21’in devamı)
yın. a. Yarıçapı 1 olan bir çember içine bir düzgün n-kenarlı çokgen
c. ilk 8 saaten sonra tanker 720 gal@sa yağ sızdırmaya devam et- yerleştirin ve çokgenin köşelerine çizilen yarıçapların oluştur-
mektedir. Eğer tankerde başlangıçta 25.000 gal yağ varsa, en duğu n eş üçgenden birinin alanını hesaplayın.
kötü ve en iyi durumlarda bütün yağın boşalması için ortalama b. Çizilen çokgenin alanının limitini n → q iken bulun.
kaç saat daha geçmesi gerekir?
c. (a) ve (b) de yaptığınız hesaplamaları r yarıçaplı bir çember
20. Air pollution Bir güç santrali petrol yakarak elektrik üretmek- için tekrarlayın
tedir. Yanma işleminin sonucunda ortaya çıkan zararlı maddeler
duman bacalarında gaz temizleyicilerle temizlenmektedir. Za- B‹LG‹SAYAR ARAfiTIRMALARI
manla, temizleyiciler etkinliklerini kaybederler ve kirlilik geçerli 23–26 alıştırmalarında, aşağıdaki adımları gerçekleştirmek için bir
hükümet standartlarını aştığı zaman değiştirilmeleri gerekir. Kir- BCS kullanın.
lilik ölçümleri her ayın sonunda alınarak zehirli maddelerin ne
a. Verilen aralıkta fonksiyonları çizin.
hızla atmosfere yayıldıkları belirlenir. Aşağıdaki tabloda bu öl-
çümler verilmektedir. b. Aralığı n = 100, 200 ve 1000 alt aralığa bölün ve fonksiyonun
her alt aralığın orta noktasındaki değerini bulun.
Ay Oc. Şub. Mart Nis. May. Haz. c. (b) şıkkında üretilen fonksiyon değerlerinin ortalamasını
bulun.
Zehirli d. (c) şıkkında n = 1000 alt aralık için hesaplanan ortalama
hızı (ton> gün)

madde sızma 0.20 0.25 0.27 0.34 0.45 0.52 değeri kullanarak ƒ(x) = (ortalama değer) denklemi çözün.
23. ƒsxd = sin x , [0, p] 24. ƒsxd = sin2 x, [0, p]
25. ƒsxd = x sin x , c , p d

1 p
Ay Tem. Ağu. Eyl. Ekim Kas. Ara. 4
c , pd
Zehirli 1 p
26. ƒsxd = x sin2 x ,
hızı (ton> gün)
madde sızma 0.63 0.70 0.81 0.85 0.89 0.95 4
5.2 Sigma Gösterimi ve Sonlu Toplamlar›n Limitleri
Bölüm 5.1 de sonlu toplamlarla tahmin etmede çoğunlukla çok sayıda terim içeren top-
lamlarla (örneğin Tablo 5.1 de 1000’e kadar) karşılaştık. Bu bölümde çok sayıda terim içe-
ren toplamları yazmak için bir gösterim tanıtıyoruz. Gösterimi tanımladıktan ve birkaç
özelliğini belirttikten sonra terimleri sayısı sonsuza yaklaşan bir sonlu toplam yaklaşımına
ne olduğuna bakacağız.
Sonlu Toplamlar ve Sigma Gösterimi

Sigma Gösterimi, çok sayıda terimi olan bir sonlu toplamı
a ak = a1 + a2 + a3 +
n
Á + an - 1 + an .
k=1
şeklinde kısa olarak yazmamızı sağlar. Büyük Yunan harfi © ( Sigma’nın baş harfi S’ye
karşılık gelir) ve ‘‘toplam’’ anlamındadır. Toplama indisi k , toplamın nereden başladığını
( © sembolünün altındaki sayıdan) ve nerede sona erdiğini söyler ( © sembolünün üstün-
deki sayıda). İndisi göstermek için herhangi bir harf kullanılabilir fakat i, j ve k gelenek-
seldir.
k indisi k n da sonlanır.
n
Toplama sembolü
(Yunan harfi sigma)
∑
k1
ak ak , k terim için bir formüldür
k indisi k 1 den başlar.
Böylece,
12 + 22 + 32 + 42 + 52 + 62 + 72 + 82 + 92 + 10 2 + 112 = a k 2 ,
11
k=1
ve
ƒs1d + ƒs2d + ƒs3d + Á + ƒs100d = a ƒsid.

100
i=1
yazabiliriz. Bu eşitliklerin sağ tarafında kullanılan sigma gösterimi sol taraftaki toplam
ifadelerinden daha sadedir (daha bir bütündür).
ÖRNEK 1 Sigma Gösterimini Kullanmak
Sigma gösteriminde Toplamın açık hali, her Toplamın

toplam k değeri için bir terim değeri
ak
5
1 + 2 + 3 + 4 + 5 15
k=1
a s -1d k
3
k
s -1d1s1d + s -1d2s2d + s -1d3s3d -1 + 2 - 3 = -2
k=1
a k + 1
2
k 1 2 1 2 7
+ + =
k=1 1 + 1 2 + 1 2 3 6
a
5
k2 42 52 16 25 139
+ + =
k=4 k - 1 4 - 1 5 - 1 3 4 12
Toplamanın alt limiti 1 olmak zorunda değildir; herhangi bir tamsayı olabilir.
ÖRNEK 2 Farkl› ‹ndis Bafllang›ç De¤erleri Kullanmak

1 + 3 + 5 + 7 + 9 toplamını sigma gösteriminde yazın.
Çözüm Terimleri üreten formül toplamın alt sınırı ile değişir fakat üretilen terimler aynı
kalır. Çoğunlukla k = 0 veya k = 1 ile başlamak en basitidir.
1 + 3 + 5 + 7 + 9 = a s2k + 1d
4
kStarting
= 0 ile with k = 0:
başlamak:
k=0
1 + 3 + 5 + 7 + 9 = a s2k - 1d
5
= 1 ile with
kStarting başlamak:
k = 1:
k=1
1 + 3 + 5 + 7 + 9 = a s2k - 3d
6
= 2 ile with
k = 2:
k=2
1 + 3 + 5 + 7 + 9 = a s2k + 7d
1
= –3 ilewith
k = -3:
k = -3
Eğer,
a sk + k d
3
2
k=1
şeklinde bir toplam söz konusu ise terimleri aşağıdaki şekilde yeniden düzenleyebiliriz.
a sk + k d = s1 + 1 d + s2 + 2 d + s3 + 3 d
3
2 2 2 2
k=1
= s1 + 2 + 3d + s12 + 22 + 32 d Terimleri tekrar gruplama
= a k + a k2
3 3
k=1 k=1
Bu, sonlu toplamlar için genel bir kural gösterir:
a sak + bk d = a ak + a bk
n n n
k=1 k=1 k=1
Bu şekilde dört kural aşağıda verilmiştir. Bunların doğru olduklarının bir ispatı matematik
tümevarım yöntemi ile elde edilebilir (Bkz. Ek 1 ).
Sonlu Toplamlar için Cebir Kuralları
a (ak + bk) = a ak + a bk
n n n
1. Toplam Kuralı:
k=1 k=1 k=1
a (ak - bk) = a ak - a bk
n n n
2. Fark Kuralı:
k=1 k=1 k=1
a cak = c a ak
n n
3. Sabitle Çarpım Kuralı: # (Herhangi bir c sayısı)
k=1 k=1
ac = n c
n
4. Sabit Değer Kuralı: # (c herhangi bir sabit değer)
k=1
ÖRNEK 3 Sonlu Toplamlar için Cebir Kurallar›n› Kullanmak
(a) a s3k - k d = 3 a k - a k
n n n Fark kuralı ve
2 2 Sabitle çarpım
k=1 k=1 k=1 kuralı.
(b) a s -ak d = a s -1d # ak = -1 # a ak = - a ak

n n n n n = 4 ile (2) ve (1)
k=1 k=1 k=1 k=1

denklemleri
(c) a sk + 4d = a k + a 4
3 3 3
Toplam kuralı
k=1 k=1 k=1
= s1 + 2 + 3d + s3 # 4d Sabit değer
kuralı
= 6 + 12 = 18
(d) a n = n # n = 1
n Sabit değer kuralı
1 1
(1/n bir sabittir)
TARİHSEL BİYOGRAFİ k=1
Carl Friedrich Gauss Yıllar boyu insanlar sonlu toplamların değerleri için bir çok formül geliştirmişlerdir. Bunların
(1777–1855) en ünlüleri ilk n tamsayının toplamı (Gauss bunu 8 yaşındayken bulmuştur) ve ilk n
tamsayının kareleri ile küplerinin toplamı için olan formüllerdir.
ÖRNEK 4 ‹lk n Tamsay›n›n Toplam›

İlk n tamsayının toplamının
ak =
n
nsn + 1d
.
k=1 2
Çözüm: Formül, ilk 4 sayının toplamının
s4ds5d
= 10.
2
olduğunu söyler. Toplama bu iddiayı gerçekler:
1 + 2 + 3 + 4 = 10
Formülü genel olarak ispatlamak için toplamdaki terimleri iki defa yazarız, bir ileriye ve
bir de geriye doğru
1 + 2 + 3 + Á + n
n + sn - 1d + sn - 2d + Á + 1
Birinci sütundaki iki terimi toplarsak 1 + n = n + 1 elde ederiz. Benzer şekilde, ikinci sü-
tundaki iki terimi toplarsak 2 + ( n – 1) = n + 1 elde ederiz. Herhangi bir sütundaki iki ter-
imin toplamı n + 1 dir. n sütunu topladığımızda, her biri n + 1’e eşit olan n terim elde ed-
eriz ve toplam n(n + 1)’e eşittir. Bu istenen değerin iki katı olduğundan ilk n sayının
toplamı (n)(n + 1)@2 dir.
İlk n tamsayının kareleri ile küpleri toplamı için olan formüller matematik tümevarım
yöntemi ile ispatlanır (Bkz. Ek 1). Aşağıda bunları belirtiyoruz.
ak =
n
2 nsn + 1ds2n + 1d
İlk nfirst
The kare:n squares:
k=1 6
ak = a b
n
3 nsn + 1d 2
The
İlk nfirst
küp:n cubes:
k=1 2
Sonlu Toplamlar›n Limitleri

Bölüm 5.1’de ele alınan sonlu toplam yaklaşımları, terim sayısı arttırıldığında ve alt
aralıkların genişlikleri (uzunlukları) kısaldığında daha doğru hale geldiler. Aşağıdaki
örnek, alt aralıkların genişlikleri sıfıra giderken ve sayıları sonsuza giderken bir limit
değerinin nasıl hesaplanacağını göstermektedir.
ÖRNEK 5 Bir Alana Sonlu Yaklafl›mlar›n Limiti

Sayıları sonsuza ve genişlikleri sıfıra giden eşit genişlikli dikdörtgenler kullanarak,
y = 1 – x2’nin grafiğinin altında ve x-eksenin [0, 1] aralığının üst kısmındaki R bölgesinin
alanının alt yaklaşımlarının limit değerini bulun (Bkz. Şekil 5.4a).
Çözüm Genişlikleri eşit ve Δx = (1 – 0)@n olan n tane dikdörtgen kullanarak bir alt toplam
yaklaşımı hesaplarız ve n → q iken ne olduğuna bakarız. [0, 1] aralığını eşit genişlikli n
alt aralığa ayırmakla başlarız
c0, n d, c n , n d, Á , c n , n d .
1 1 2 n - 1
Her alt aralığın genişliği 1@n dir. 1 – x2 fonksiyonu [0, 1] aralığı üzerinde azalandır ve bir
alt aralıktaki en küçük değeri, alt aralığın sağ uç noktasındadır. Dolayısıyla,
[(k – 1)@n, k@n] alt aralığı üzerinde yüksekliği ƒ(k@n) = 1 – (k@n)2 olan dikdörtgenlerle
oluşturulan ve toplamı
ƒ an b an b + ƒ an b an b + Á + ƒ an b an b + Á + ƒ an b an b .
1 1 2 1 k 1 n 1
olan bir alt toplam elde edilir. Bunu sigma gösterimiyle yazar ve basitleştiririz
a ƒ a n b a n b = a a1 - a n b b a n b
n n 2
k 1 k 1
k=1 k=1
= a an - 3 b
n
1 k2
k=1 n
= a n - a 3
n n
1 k2
Fark Kuralı
k=1 k=1 n
= n # n - 3 a k2
n Sabit değer ve Sabit
1 1 Kat Kuralı
n k=1
= 1 - a 3b
1 sndsn + 1ds2n + 1d
İlk n Sayının Kareleri Kuramı
n 6
2n 3 + 3n 2 + n
= 1 - . Pay Açılmış
6n 3
Her n için sağlanan bir alt toplam ifadesi elde ettik. n → q için bu ifadenin limitini
alarak, alt aralıkların sayısı artarken ve alt aralıkların genişlikleri sıfıra giderken alt
toplamların yakınsadığını görürüz:
lim a1 - b = 1 - = .
2n 3 + 3n 2 + n 2 2
n: q 6n 3 6 3
Alt toplam yaklaşımları 2@3’e yakınsar. Benzer bir hesaplama üst toplam
yaklaşımlarının da 2@3’e yakınsadığını gösterir (Alıştırma 35). Bölüm 5.1’in sonundaki
özet anlamında, her sonlu yaklaşım da aynı 2/3 değerine yakınsar. Her sonlu yaklaşımının,
y f(x)
x
a b
fiEK‹L 5.8 Bir [a, b] kapalı aralığı üzerinde sürekli tipik bir y = ƒ(x) fonksiyonu.
alt toplam ile üst toplam yaklaşımları arasında sıkıştırılmış olduğu gösterilebileceğinden
bu doğrudur. Bu nedenle R bölgesinin alanını bu limit değer olarak tanımlarız. Bölüm
5.3’te bu şekildeki sonlu yaklaşımların limitlerini daha genel olarak çalışacağız.
Riemann Toplamlar›
Sonlu yaklaşımların limitleri teorisi, Alman matematikçi Bernhard Riemann tarafından
TARİHSEL BİYOGRAFİ kesinleştirilmiştir. Şimdi, bir sonraki bölümde incelenecek olan belirli integral teorisinin
Georg Friedrich altını çizen Riemann toplamı tanımını veriyoruz.
Bernhard Riemann Bir [a, b] kapalı aralığı üzerinde tanımlı keyfi bir ƒ fonksiyonu ile başlıyoruz. Şekil
(1826–1866) 5.8 de gösterilen fonksiyon gibi, ƒ’nin pozitif değerleri olduğu gibi negatif değerleri de
bulunabilir. [a, b] kapalı aralığını eşit genişlikte (veya uzunlukta) olması gerekmeyen alt
aralıklara ayırırız ve Bölüm 5.1’deki sonlu yaklaşımlar için yapıldığı gibi aynı yolla
toplamlar oluştururuz. Bunu yapmak için a ve b arasında
a 6 x1 6 x2 6 Á 6 xn - 1 6 b.
olacak şekilde n - 1 tane 5x1, x2 , x3 , Á , xn - 16 noktaları seçeriz. Notasyonu tutarlı yap-
mak için a’yı x0 ile ve b’yi de xn ile gösteririz:
a = x0 6 x1 6 x2 6 Á 6 xn - 1 6 xn = b.
P = 5x0 , x1, x2 , Á , xn - 1, xn6 kümesine [a, b]’nin bir bölünüşü denir.
P bölünüşü [a, b] kapalı aralığını n tane kapalı alt aralığa böler.
[x0 , x1], [x1, x2], Á , [xn - 1, xn].
Bu alt aralıklardan birincisi [x0, x1], ikincisi [x1, x2] ve k 1 ile n arasında bir tam sayı ol-
mak üzere, P’nin k. alt aralığı [xk - 1, xk], dır.
k alt aralık
x
x0 a x1 x2 ••• xk1 xk ••• xn1 xn b
Birinci [x0, x1] alt aralığının genişliği Δx1 ile, ikinci [x1, x2] aralığının genişliği Δx2 ile
gösterilir. k. alt aralığın uzunluğu Δxk = xk – Δxk–1’dir. Bütün alt aralıkların genişlikleri
eşitse ortak genişlik Δx, (b – a)@n dir.
x1 x2 xk xn

x
x0 a x1 x2 ••• xk1 xk ••• xn1 xn b
Her alt aralıkta bir nokta seçeriz. [xk–1, xk] alt aralığından seçilen noktaya ck denir.
Sonra her alt aralık üzerinde, x-ekseninden eğriye (ck, ƒ(ck)) noktasında değecek şekilde
uzanan bir dikdörtgen kurarız. Bu dikdörtgenler, ƒ(ck)’nın pozitif veya negatif olmasına
göre x-ekseninin üst tarafında veya alt tarafında bulunabilir veya ƒ(ck) = 0 ise x-ekseninde-
dir. (Şekil 5.9).
Her alt aralık üzerinde ƒ(ck) ⋅ Δxk çarpımını oluştururuz. Bu çarpım, ƒ(ck)’nın işare-
tine bağlı olarak pozitif, negatif veya sıfırdır. ƒ(ck) ⬎ 0 ise ƒ(ck) ⋅ Δxk çarpımı, yüksekliği
ƒ(ck) ve genişliği Δxk olan bir dikdörtgenin alanıdır. ƒ(ck) ⬍ 0 ise ƒ(ck) ⋅ Δxk çarpımı
negatif bir sayıdır, genişliği Δxk olan ve x-ekseninden negatif ƒ(ck) sayısına kadar uzanan
bir dikdörtgenin alanın negatifi.
Son olarak, bütün bu çarpımları
SP = a ƒsck d ¢xk .
n
k=1
toplamını elde etmek üzere toplarız.
y
y ⫽ f(x)
(cn, f(cn))
(ck, f(ck))
k. dikdörtgen
c1 c2 ck cn
x
0 x0 ⫽ a x1 x2 xk⫺1 xk xn⫺1 xn ⫽ b
(c1, f(c1))
(c2, f(c2))
fiEK‹L 5.9 Dikdörtgenler, y = f(x) fonksiyonunun grafiği ile x-ekseni arasındaki alana
yaklaşımda bulunurlar.
y SP toplamına [a, b] aralığı üzerinde ƒ fonksiyonu için bir Riemann toplamı denir.
Seçtiğimiz P bölünüşüne ve alt aralıklardan ck noktalarının seçimine bağlı olarak bu şekilde
birçok toplam vardır.
y f(x)
Bütün alt aralıkların genişliklerinin eşit ve Δx = 1@n olduğu Örnek 5’te, basitçe
dikdörtgenlerin sayısı n’yi arttırarak onları daha ince yapabildik. Bir bölünüş farklı
x genişlikli dikdörtgenlerden oluştuğunda, en geniş (en uzun) alt aralığın genişliğini kontrol
aralığın genişliği olarak tanımlarız ve 7P7 ile gösteririz. 7P7 küçük bir sayı ise P bölünüşün-
0 a b
ederek hepsinin ince olduğundan emin olabiliriz. Bir P bölünüşünün normu’nu, en geniş alt
deki bütün alt aralıkların genişlikleri küçüktür. Bu fikirlerin bir örneğine bakalım.
(a) ÖRNEK 6 Bir Kapal› Aral›¤›n Bölünüflü

y
P = {0, 0.2, 0.6, 1, 1.5, 2} kümesi [0, 2] aralığının bir bölünüşüdür. P’nin 5 alt aralığı
vardır [0, 0.2], [0.2, 0.6], [0.6, 1], [1, 1.5] ve [1.5, 2]:
y f(x)
x1 x2 x3 x4 x5
x x
0 a b 0 0.2 0.6 1 1.5 2
Alt aralıkların uzunlukları Δx1 = 0.2, Δx2 = 0.4, Δx3 = 0.4, Δx4 = 0.5 ve Δx5 = 0.5’tir. En
uzun alt aralığın uzunluğu 0.5 olduğu için, bölünüşün normu uuPuu = 0.5’tir. Bu örnekte, bu
(b) uzunlukta iki alt aralık vardır.
fiEK‹L 5.10 [a, b]’nin daha iyi Bir [a, b] kapalı aralığının bir bölünüşüne karşı gelen herhangi bir Riemann toplamı,
bölünüşlerindeki dikdörtgenlerle Şekil sürekli bir ƒ fonksiyonunun grafiği ile x-ekseni arasındaki bölgeye yaklaşımda bulunan
5.9’daki eğri. Daha iyi bölünüşler, artan bir dikdörtgenler tanımlar. Şekil 5.10’dan edinilen izlenime göre normu sıfıra yaklaşan
doğrulukla f ’nin grafiği ile x-ekseni bölünüşler, artan bir doğrulukla bu bölgeye yaklaşımda bulunan birer dikdörtgenler
arasındaki alana yaklaşan, daha kısa tabanlı topluluğu tanımlarlar. Takip eden bölümde, ƒ fonksiyonu [a, b] kapalı aralığı üzerinde
dikdörtgen kümeleri oluştururlar. sürekli ise bir Riemann toplamı oluşturmak üzere P bölünüşü ve alt aralıklarındaki ck
noktaları nasıl seçilirlerse seçilsinler, P bölünüşünün normu tarafından kontrol edilen alt
aralıkların genişlikleri sıfıra yaklaşırken, bir tek limit değerine yaklaşıldığını göreceğiz.
ALIfiTIRMALAR 5.2
8. Aşağıdakilerden hangisi 1 – 2 + 4 – 8 + 16 – 32 toplamını sigma
Toplam Notasyonu gösteriminde ifade eder?
1–6 1-6 alıştırmalarındaki toplamları sigma gösterimi kullanmadan
a. a s -2dk - 1 b. a s -1dk 2k c. a s -1dk + 1 2k + 2
6 5 3
yazın. Sonra hesaplayın.
1. a 2. a
2 3 k=1 k=0 k = -2
6k k - 1
9. Hangi formül diğer ikisine eşdeğer değildir?
k=1 k + 1 k=1 k
a. a b. a c. a
4 s -1dk - 1 2 s -1dk 1 s -1dk
3. a cos kp 4. a sin kp
4 5
k=2 k - 1 k=0 k + 1 k = -1 k + 2
k=1 k=1
10. Hangi formül diğer ikisine eşdeğer değildir?
5. a s -1dk + 1 sin 6. a s -1dk cos kp
3 4
p
a. a sk - 1d2 b. a sk + 1d2 c. a k 2
4 3 -1
k=1 k k=1
7. Aşağıdakilerden hangisi 1 + 2 + 4 + 8 + 16 + 32 toplamını sigma k=1 k = -1 k = -3

gösteriminde ifade eder?
a. a 2k - 1 b. a 2k c. a 2k + 1
6 5 4
k=1 k=0 k = -1
5.3 Belirli ‹ntegral 343
25. a ks3k + 5d 26. a ks2k + 1d

11–16 alıştırmalarındaki toplamları sigma gösteriminde ifade edin. 5 7
Yanıtınızın şekli toplamın alt limitindeki seçiminize bağlı olacaktır. k=1 k=1
27. a + a a kb 28. a a kb - a
11. 1 + 2 + 3 + 4 + 5 + 6 12. 1 + 4 + 9 + 16 5
k3 5 3 7 2
k3
7
1 1 1 1 k = 1 225 k=1 k=1 k=1 4

13. + + + 14. 2 + 4 + 6 + 8 + 10
2 4 8 16
1 1 1 1 1 2 3 4 5 Riemann Toplamlar› ‹çin Dikdörtgenler
15. 1 - + - + 16. - + - + -
2 3 4 5 5 5 5 5 5 29–32 alıştırmalarında, her ƒ(x) fonksiyonunu verilen aralıkta çizin.
Aralığı eşit uzunluklu dört alt aralığa bölün. Sonra çiziminize, ck k. alt
Sonlu Toplamlar›n De¤erleri aralığın (a) sol uç noktası, (b) sağ uç noktası ve (c) orta noktası olmak
üzere, © 4k = 1ƒsck d ¢xk , Riemann toplamıyla ilişkili dikdörtgenleri ek-
a ak = -5 ve a bk = 6 . olduğunu varsayın. Aşağıdaki top-
n n
17. leyin. (Her dikdörtgen kümesi için ayrı bir resim çizin.)
k=1 k=1
lamları bulun.
29. ƒsxd = x 2 - 1, [0, 2]
a. a 3ak b. a c. a sak + bk d
n n n
bk 30. ƒsxd = -x , 2
[0, 1]
k=1 k=1 6 k=1 31. ƒsxd = sin x, [-p, p]
d. a sak - bk d e. a sbk - 2ak d
n n
32. ƒsxd = sin x + 1, [-p, p]
k=1 k=1
33. P = {0, 1.2, 1.5, 2.3, 2.6, 3} bölünüşünün normunu bulun.
18. a ak = 0 ve a bk = 1 . olduğunu varsayın. Aşağıdaki toplam-
n n
34. P = {–2, –1.6, –0.5, 0, 0.8, 1} bölünüşünün normunu bulun.
k=1 k=1
ları bulun.
Üst Toplamlar›n Limitleri
a. a 8ak b. a 250bk
n n
35–40 alıştırmalarındaki fonksiyonlar için, [a, b] aralığını n tane eşit
k=1 k=1 alt aralığa bölmekle elde edilen üst toplam için bir formül bulunuz.
c. a sak + 1d d. a sbk - 1d
n n Sonra, aralığı üzerinde eğrinin altında kalan alanı hesaplamak için bu
toplamların n : q iken limitlerini alınız.
k=1 k=1
35. ƒsxd = 1 - x 2, [0, 1] üzerinde.
19–28 alıştırmalarındaki toplamları hesaplayın.
36. ƒsxd = 2x , [0, 3] üzerinde.
19. a. a k b. a k 2 c. a k 3
10 10 10
37. ƒsxd = x 2 + 1, [0, 3] üzerinde.
k=1 k=1 k=1
38. ƒsxd = 3x 2, [0, 1] üzerinde.
20. a. a k b. a k c. a k
13 13 13
2 3
39. ƒsxd = x + x 2, [0, 1] üzerinde.
k=1 k=1 k=1
40. ƒsxd = 3x + 2x 2, [0, 1] üzerinde.
21. a s -2kd 22. a
7 5
pk
k=1 k = 1 15
23. a s3 - k 2 d 24. a sk 2 - 5d
6 6
k=1 k=1
5.3 Belirli ‹ntegral
Bölüm 5.2 de, bir [a, b] kapalı aralığı üzerinde tanımlı bir fonksiyon için eşit (b – a)@n
genişlikli (veya uzunluklu) n tane alt aralık kullanarak oluşturulan bir sonlu toplamın limi-
tini araştırdık. Bu bölümde, daha genel Riemann toplamlarının limitlerini, [a, b]’nin bölü-
nüşlerinin normları sıfıra yaklaşırken ele alıyoruz. Genel Riemann toplamları için bölünüş-
lerin alt aralıklarının genişlikleri eşit olmak zorunda değildir. Bu durumda limit alma
işlemi, bir fonksiyonun bir [a, b] kapalı aralığı üzerindeki belirli integrali tanımına götürür.
Riemann Toplamlar›n›n Limitleri

Belirli integralin tanımı, bazı fonksiyonlar için, [a, b]’nin bölünüşlerinin normları sıfıra
yaklaşırken, karşı gelen Riemann toplamlarının bir I limit değerine yaklaştıkları fikrine
dayanmaktadır. Bu yakınsama fikriyle kastettiğimiz şey şudur: bir Riemann toplamı,

bölünüşünün normunun yeteri kadar küçük olması koşuluyla (ki, bütün alt aralıklarının
genişlikleri yeterince küçük olur), I sayısına yakın olacaktır. Riemann toplamının I
sayısına ne kadar yakın olması gerektiğini belirleyen ⑀ sembolünü küçük bir pozitif sayı
olarak ve bunun gerçekleşmesi için, bir bölünüşün normunun ne kadar küçük olması
gerektiğini belirleyen ␦ sembolünü de ikinci bir pozitif küçük sayı olarak tanıtıyoruz.
Kesin formülasyon aşağıdadır.
TANIM Riemann Toplamlar›n›n Limiti Olarak Belirli ‹ntegral

ƒ(x) bir [a, b] kapalı aralığında tanımlı bir fonksiyon olsun. Aşağıdaki koşullar
g nk = 1ƒsck d ¢xk Riemann toplamlarının limiti I dır deriz:

sağlanırsa, f ’nin [a, b] kapalı aralığı üzerindeki belirli integrali I dır ve
7P7 6 d koşulunu sağlayan her P = 5x0 , x1, Á , xn6 bölünüşü ve ck’nın

Verilen her P 7 0 sayısına bir d 7 0 sayısı karşılık gelir öyle ki, [a, b]’nın,
[xk–1, xk] aralığından her seçimi için
` a ƒsck d ¢xk - I ` 6 P.
n
k=1
sağlanır.
ihtiva eden bir notasyon tanıtmıştır. O, g nk = 1ƒsck d ¢xk Riemann toplamlarının, ƒ(x) fonk-
Leibniz, belirli integral için, Riemann toplamlarının bir limiti olarak oluşturulmasını
suz toplamı haline dönüştüğünü düşünmüştür. a sembolü limitte aslı ‘‘S’’ olan 1 ,integ-
siyon değerleri ile alt aralıkların ‘‘sonsuz küçük’’ dx genişliklerinin çarpımlarının bir son-
ral sembolü ile değiştirilir. ƒ(ck) fonksiyon değerleri ƒ(x) sürekli seçim değerleri ile
değiştirilir. Alt aralıkların Δxk genişlikleri dx diferansiyeli haline gelir. x, a dan b ye gider-
ken bütün ƒsxd # dx çarpımlarını topluyoruz gibidir. Bu notasyon bir integralin oluşturul-
masını ihtiva etmesine rağmen, belirli integrale tam anlamını veren, Riemann tanımıdır.
Notasyon ve Belirli ‹ntegralin Varl›¤›

Belirli integralin tanımındaki I sayısının sembolü, ‘‘a dan b ye kadar ƒ(x) de x integrali’’
veya bazen ‘‘a dan b ye kadar ƒ(x)’in x’e göre integrali’ ’diye okunan
b
La
ƒsxd dx
dir. Ayrıca integral sembolündeki bileşenlerin isimleri şöyledir:

Fonksiyon integranddır.
İntegralin üst sınırı
İntegral işareti ⌠
b x integrasyon değişkenidir.


f(x) dx
⌡a
İntegralin değerini
İntegralin alt sınırı







bulurken integrali
hesaplarsınız.
a dan b ye ƒ’nin integrali
Tanım sağlandığında, ƒ’nin [a, b] aralığı üzerindeki Riemann toplamları I = 1a ƒsxd dx

b
belirli integraline yakınsar deriz. Ayrıca, ƒ fonksiyonu [a, b] aralığı üzerinde integral-
lenebilir deriz. Normu sıfıra giden bir P bölünüşü için ve her bölünüşün ck noktaları için
birçok seçenek vardır. Hangi seçim yapılırsa yapılsın, daima aynı I limitini elde
ettiğimizde belirli integral vardır. Limit var olduğunda bunu belirli integral olarak yazarız:
lim a ƒsck d ¢xk = I =

n b
La
ƒsxd dx.
ƒ ƒ P ƒ ƒ :0
k=1
Her bölünüşün, genişliği Δx = (b – a)@n olan n tane eşit alt aralığı var olduğunda ayrıca
lim a ƒsck d ¢x = I =
n b
La
ƒsxd dx.
n: q k=1
yazarız. Limit, daima bölünüşlerin normları sıfıra giderken ve alt aralıkların sayısı sonsuza
giderken alınır.
Bir fonksiyonun herhangi belirli bir aralık üzerindeki belirli integralinin değeri,
bağımsız değişkeni göstermek için seçtiğimiz harfe değil, fonksiyonun kendisine bağlıdır.
x yerine t veya u kullanmaya karar verirsek integrali basitçe
b b b
f(x)dx yerine f (t) dt veya f (u) du

a a a
olarak yazarız. İntegrali nasıl yazarsak yazalım, hala Riemann toplamlarının limiti olarak
tanımlanan aynı sayıdır. Hangi harfi kullandığımızın önemi olmadığından integralinin
değişkenine sessiz değişken denir.
Bir Riemann toplamının limitini alırken yapılabilecek birçok seçenek bulunduğundan
böyle bir limitin varlığını göstermek zor olabilir. Ancak, hangi seçim yapılırsa yapılsın, bir
sürekli fonksiyona karşı gelen Riemann toplamları aynı limite yakınsar.
TEOREM 1 Belirli ‹ntegrallerin Varl›¤›

Bir sürekli fonksiyon integre edilebilir. Yani, bir f fonksiyonu bir [a, b] aralığı
üzerinde sürekli ise, [a, b] aralığında belirli integrali vardır.
Ekstremum Değer Teoremine göre (Bölüm 4.1, Teorem 1), ƒ sürekli olduğunda
[xk–1, xk] üzerinde ck’yı ƒ(ck) maksimum olacak ve bir üst toplam verecek şekilde seçebi-
liriz. ck’yı, bir alt toplam veren, ƒ’nin [xk–1, xk] üzerindeki minimum değerini verecek şe-
kilde seçebiliriz. ck’yı [xk–1, xk]’nın orta noktası olarak, en sağdaki noktası xk olarak veya
biliriz. Her durumda, uuPuu → 0 iken g nk = 1ƒsck d ¢xk limiti için aynı limiti elde ederiz. Teo-
rastgele olarak seçebiliriz. Bölünüşleri eşit genişlikli veya değişen genişlikli olarak seçe-
rem 1’in ardındaki fikir, bir bölünüşe karşı gelen bir Riemann toplamının bu bölünüşün
üst toplamından daha büyük ve alt toplamından daha küçük olamayacağıdır. uuPuu → 0 iken
alt ve üst toplamlar aynı değere yakınsarlar. Bütün diğer Riemann toplamları alt toplam ile
üst toplam arasına kalırlar ve aynı limiti yakınsarlar. Teorem 1’in bir ispatı, fonksiyonların,
bölünüşlerin ve limitlerin bu düşünce doğrultusunda dikkatli bir analizini içerir ve daha
ileri seviye derslere bırakılmıştır. Bu ispatın bir gösterimi Alıştırma 80 ve 81 de
verilmiştir.
Teorem 1, belirli integralin nasıl hesaplanacağı hakkında bir şey söylememektedir.

Ters türev alma işlemine bir bağlantı aracılığı ile Bölüm 5.4’te bir hesaplama yöntemi
geliştirilecektir.
‹ntegrallenebilen ve ‹ntegrallenemeyen Fonksiyonlar

Teorem 1, [a, b] aralığı üzerinde sürekli olan fonksiyonların burada integrallenebilir ol-
duklarını söylemektedir. Sürekli olmayan fonksiyonlar integrallenebilen veya integralle-
nemeyen olabilirler. İntegrallenebilen süreksiz fonksiyonlar, [a, b] aralığı üzerinde artan
fonksiyonları (Alıştırma 77) ve bu bölümün sonundaki Ek-Alıştırmalarda tanımlanan par-
çalı-sürekli fonksiyonları içermektedir. (İkinciler, sonlu sayıda nokta hariç [a, b] aralığı
içinde süreklidirler.) İntegrallenemeyen fonksiyonların, grafikleri ile x-ekseni arasındaki
alana, sayıca artan ince dikdörtgenlerle iyi bir yaklaşımda bulunulamayacak kadar çok sü-
reksizliklerinin bulunması gerekir. İntegrallenemeyen bir fonksiyon örneği aşağıdadır.
ÖRNEK 1 [0, 1] Üzerinde ‹ntegrallenemeyen Bir Fonksiyon
ƒsxd = e
1, xifrasyonel ise
x is rational
0, xifirrasyonel ise
x is irrational
fonksiyonunun [0, 1] aralığı üzerinde Riemann integrali yoktur. Herhangi iki sayı arasında
hem bir rasyonel sayı ve hem de bir irrasyonel sayı vardır. Böylece, fonksiyon [0, 1] üze-
rinde çok istikrarsız bir şekilde yukarı aşağı sıçrama yapar. Dikdörtgenler ne kadar ince
olursa olsun, grafiğin altında ve x-ekseninin üstünde kalan alana iyi bir yaklaşımda bulu-
nulamaz. Aslında, üst toplam yaklaşımları ile alt toplam yaklaşımlarının farklı limitlere
yakınsadığını göstereceğiz.
[0, 1]’in bir P bölünüşünü seçip ck noktasını ƒ’nin [xk–1, xk] üzerindeki maksimum de-
ğerini verecek şekilde seçersek, her [xk–1, xk] alt aralığı, ƒ(ck) = 1 olacak şekilde bir rasyo-
nel sayı içerdiğinden karşı gelen Riemann toplamı
U = a ƒsck d ¢xk = a s1d ¢xk = 1,

n n
k=1 k=1
g nk = 1 ¢xk = 1.. Dolayısıyla, bu şekildeki her Riemann toplamı 1’e eşittir ve bu seçimleri
olur. Bölünüşteki alt aralıkların uzunlukları toplamının 1 olduğuna dikkat edin,
kullanan Riemann toplamlarının bir limiti 1 dir.

Diğer taraftan, ck noktasını ƒ’nin [xk–1, xk] üzerindeki minimum değerini verecek şe-
kilde seçersek, her [xk–1, xk] alt aralığı, ƒ(ck) = 0 olacak şekilde bir irrasyonel sayı içerdi-
ğinden Riemann toplamı
L = a ƒsck d ¢xk = a s0d ¢xk = 0,

n n
k=1 k=1
olur. Bu seçimleri kullanan Riemann toplamlarının limiti sıfırdır. Limit, ck noktalarının se-
çimine bağlı olduğundan ƒ integrallenemeyen bir fonksiyondur.
Belirli ‹ntegrallerin Özellikleri

1a ƒsxd dx belirli integralini g k = 1ƒsck d ¢xk , toplamlarının bir limiti olarak tanımlarken
b n
[a, b] aralığı üzerinde soldan sağa doğru hareket ettik. Bunun yerine, x0 = b ile başlayan ve
xn = a da sona eren sağdan sola hareket etseydik ne olurdu? Riemann toplamındaki her
işaret değiştirirdi, xk – xk – 1 pozitif olmak yerine bu defa negatif olurdu. Her alt aralıktan
aynı ck noktalarını seçmekle herhangi bir Riemann toplamı işaret değiştirirdi. Dolayısıyla
limit ve 1b ƒsxd dx. integrali işaret değiştirirdi. Daha önce geriye doğru integral almaya
a
bir anlam vermiş olmadığımızdan şu tanımı veriyoruz:

a b
Lb La
ƒsxd dx = -
ƒsxd dx.
İntegralin başka bir genişlemesi a = b ile sıfır uzunluğundaki bir aralığıdır. Aralık
genişliği Δxk = 0 olduğunda ƒ(ck) Δxk sıfır olacağından
a
La
ƒsxd dx = 0.
olarak tanımlarız. Teorem 2, sağladıkları kurallar olarak verilen ve yukarıdaki iki özelliği
de içeren integrallerin 7 özelliğini ifade eder. Bu kurallar integralleri hesaplama sürecinde
çok yararlıdırlar. Hesaplamalarımızı basitleştirmek için bunlara tekrar tekrar başvuracağız.
2’den 7’ye kuralların, Şekil 5.11 de gösterilen geometrik yorumları vardır. Bu
şekillerdeki grafikler pozitif fonksiyonlara aittir fakat kurallar genel olarak integral-
lenebilen fonksiyonlara uygulanabilir.
TEOREM 2
f ve g integrallenebilir ise belirli integral Tablo 5.3’teki 1’den 7’ye kadar kural-
ları sağlar.
TABLO 5.3 Belirli ‹ntegrallerin Sa¤lad›¤› Kurallar
a b
Lb La
1. İntegrasyon Sırası: ƒsxd dx = - ƒsxd dx Bir tanım
La
2. Sıfır Genişliğinde Aralık: ƒsxd dx = 0 Başka Bir Tanım
b b
La La
3. Sabitle Çarpım: kƒsxd dx = k ƒsxd dx k herhangi bir sayı
b b
La La
-ƒsxd dx = - ƒsxd dx k = -1
b b b
La La La
4. Toplam ve Farklar: sƒsxd ; gsxdd dx = ƒsxd dx ; gsxd dx
b c c
La Lb La
5. Toplanabilirlik: ƒsxd dx + ƒsxd dx =
ƒsxd dx
6. Max-Min eşitsizliği: max ƒ ve min ƒ ƒ’nin [a, b] aralığındaki
maksimum ve minimum değerleri ise,
b
min ƒ # sb - ad … ƒsxd dx … max ƒ # sb - ad.
La
b b
La La
7. Baskınlık: [a, b]ƒsxd
üzerinde ƒ(x)onⱖ[a,
Ú gsxd g(x)
b] Q ƒsxd dx Ú gsxd dx
b
La
[a, b]ƒsxd Ú 0 on
üzerinde ƒ(x)[a,ⱖb]0 Q ƒsxd dx Ú 0 (Özel durum)
y y y
y 2f(x)
y f(x) g(x)
y f(x)
y g(x)
y f(x)
y f(x)
x x x
0 a 0 a b 0 a b
(a) Sıfır Genişliğinde Aralık: (b) Sabitle Çarpım: (c) Toplam:

a b b b b b
La La La La La La
ƒsxd dx = 0 . kƒsxd dx = k ƒsxd dx . sƒsxd + gsxdd dx = ƒsxd dx + gsxd dx
(Bir nokta üzerindeki alan 0 dır.) (k = 2 için gösterilmiştir) (Alanlar toplanır)

y
y y
y f(x) max f y f(x)

c
L
y f(x)
b
L
f(x) dx min f
f(x) dx b y g(x)
a
x x x
0 a b c 0 a b 0 a b
(d) Belirli integraller için toplanabilirlik: (e) Max-Min eşitsizliği: (f ) Baskınlık:

b c c b
min ƒ # sb - ad …
La Lb La La
ƒsxd dx + ƒsxd dx = ƒsxd dx ƒsxd dx [a, b] aralığında f(x) ≥ g(x)
b b
… max ƒ # sb - ad
La La
Q ƒsxd dx Ú gsxd dx
fiEK‹L 5.11
1 ve 2 kuralları tanımlar olduğu halde, 3’ten 7’ye kuralların ispatlanması gerekmekte-
dir. İspatlar, Belirli integrallerin, Riemann toplamlarının bir limiti olarak tanımlanmasına
dayanmaktadır. Bu kurallardan birinin ispatı aşağıdadır. Tablo 5.3’teki diğer özellikleri
sağlamak için benzer ispatlar verilebilir.
Kural 6’n›n ‹spat› Kural 6 ƒ’nin [a, b] aralığı üzerindeki integralinin hiçbir zaman ƒ’nin min-
imum değeri ile aralığın uzunluğu çarpımından küçük ve ƒ’nin maksimum değeri ile
aralığın uzunluğu çarpımından büyük olamayacağını söyler. Bunun nedeni, [a, b]’nin her
bölünüşünde ve ck noktalarının herhangi bir seçiminde,
min ƒ # sb - ad = min ƒ # a ¢xk a ¢xk = b - a

n n
k=1 k=1
= a min ƒ # ¢xk
n
Sabitle Çarpım Kuralı
k=1
… a ƒsck d ¢xk
n
min ƒ … ƒsck d
k=1
… a max ƒ # ¢xk
n
ƒsck d … max f
k=1
= max ƒ # a ¢xk
n
Sabitle Çarpım Kuralı
k=1
= max ƒ # sb - ad.
olmasıdır.
Kısaca, ƒ’nin [a, b] aralığındaki bütün Riemann toplamları
min ƒ # sb - ad … a ƒsck d ¢xk … max ƒ # sb - ad.

n
k=1
eşitsizliğini sağlarlar. Dolayısıyla limitleri, yani integral de bu eşitsizliği sağlar.
ÖRNEK 2 Belirli ‹ntegral Kurallar›n› Kullanmak

1 4 1
L-1 L1 L-1
ƒsxd dx = 5, ƒsxd dx = -2, hsxd dx = 7.
1 4
L4 L1
1. ƒsxd dx = - ƒsxd dx = -s -2d = 2 Kural 1
1 1 1
L-1 L-1 L-1

2. [2ƒsxd + 3hsxd] dx = 2 ƒsxd dx + 3 hsxd dx Kural 3 ve 4
= 2s5d + 3s7d = 31
4 1 4
L-1 L-1 L1
3. ƒsxd dx = ƒsxd dx + ƒsxd dx = 5 + s -2d = 3 Kural 5
ÖRNEK 3 Bir ‹ntegral ‹çin S›n›r Bulmak

10 21
1
+ cos x dx integralinin değerinin 3@2 den küçük olduğunu gösterin.
Çözüm Belirli integraller için Max-Min eşitsizliği (Kural 6), min ƒ # sb - ad’nın
1a ƒsxd dx için bir alt sınır olduğunu ve max ƒ # sb - ad bir üst sınır olduğunu söyler
b
[0, 1] aralığında 21 + cos x’in maksimum değeri 21 + 1 = 22 , ’dir, dolayısıyla
21 + cos x dx … 22 # s1 - 0d = 22.
1
L0
olur. 10 21 + cos x dx, üstten 22 (1.414….) ile sınırlı olduğundan integral 3@2 den
1
küçüktür.
Negatif Olmayan Bir Fonksiyonun Grafi¤inin Alt›ndaki Alan

Şimdi, giderek artan sayıda dikdörtgenlerle bir bölgeye yaklaşım fikrini içeren, sınırı
eğrisel olan bir bölgenin alanı kavramını kesinleştiriyoruz. Negatif olmayan sürekli bir
fonksiyonun grafiği altındaki alan bir belirli integral olarak tanımlanır.
TANIM Bir Belirli ‹ntegral Olarak Bir E¤ri Alt›ndaki Alan

y = ƒ(x) fonksiyonu negatif olmayan ve [a, b] kapalı aralığı üzerinde integral-
lenebilen bir fonksiyon ise [a, b] aralığı üzerinde y = ƒ(x) eğrisi altındaki
alan, ƒ’nin a’dan b’ye kadar integralidir.
b
La
A = ƒsxd dx.
y İlk defa olarak sınırları herhangi bir sürekli fonksiyonun grafiği olan bölgenin alanı
için kuvvetli bir tanımımız vardır. Şimdi bunu, yeni tanımımızın önceki alan kavramımızla
b
uyuştuğunu sağlayabileceğimiz basit bir örneğe, bir doğru altındaki alana uyguluyoruz.
yx
ÖRNEK 4 y = x Do¤rusu Alt›ndaki Alan

b
b
L0
x dx ’i hesaplayın ve [0, b], b ⬎ 0 aralığı üzerinde y = x altındaki A alanını bulun.
x
0 b
Çözüm Söz konusu bölge bir üçgendir (Şekil 5.12). Alanı iki yolla hesaplıyoruz.
fiEK‹L 5.12 Örnek 4’teki bölge

giden bölünüşler için lim ƒ ƒ P ƒ ƒ :0 g nk = 1ƒsck d ¢xk ’yı hesaplarız. Teorem 1’e göre norm-
(a) Belirli integrali Riemann toplamlarının limiti olarak hesaplamak üzere normları sıfıra
bir üçgendir.
ları sıfıra gittiği sürece bölünüşlerin veya ck noktalarının seçiminin bir önemi yoktur.
Bütün seçimler tam olarak aynı limiti verirler. Dolayısıyla, P bölünüşünün [0, b]
aralığını genişlikleri eşit ve Δx = (b – 0)@n = b@n olan n alt aralığa böldüğünü düşüne-
lim ve ck noktalarını her alt aralıkta sağ uç nokta olarak seçelim. Bölünüş
P = e 0, n , n , n , Á , n f ve ck = n . dir. Dolayısıyla,
b 2b 3b nb kb
a ƒsck d ¢x = a n n
n n
kb # b
ƒsck d = ck
k=1 k=1
= a 2
n
kb 2
k=1 n
n 2 ka
n
b2
= k Sabitle Çarpım Kuralı
=1
b 2 nsn + 1d
= 2 # İlk n Tamsayının Toplamı
n 2
b2 1
= s1 + n d
2
n : q ve uuPuu → 0 iken sağ taraftaki son ifadenin limiti b2@2’dir. Bu nedenle
b
b2
L0
x dx = .
2
dir.
(b) Alan, negatif olmayan bir fonksiyonun belirli integraline eşit olduğundan, taban
uzunluğu b ve yüksekliği y = b olan bir üçgenin alanı için alan formülünü kullanarak
10 x dx = b >2. buluruz.
belirli integrali hemen elde edebiliriz. Alan, A = (1@2) b ⭈ b = b2@2 dir. Yine,
b 2
Örnek 4, ƒ(x) = x’i herhangi bir [a, b], 0 ⬍ a ⬍ b kapalı aralığı üzerinde integre ede-
cek şekilde genelleştirilebilir.
b 0 b
La La L0
x dx = x dx + x dx Kural 5
a b
L0 L0
= - x dx + x dx Kural 1
2 2
a b
= - + . Örnek 4
2 2
Sonuç olarak, y = ƒ(x)’in integrali için şu kuralı buluruz:
b
b2 a2
La
x dx = - , a 6 b (1)
2 2
y Bu hesaplama bir yamuğun alanını verir (Şekil 5.13). (1) denklemi a ve b negatif iken de
b
geçerlidir. a ⬍ b ⬍ 0 iken belirli integralin değeri sb 2 - a 2 d>2 negatiftir, x-ekseninin
altında y = x doğrusuna kadar inen yamuğun alanının negatifidir. a ⬍ 0 ve b ⬎ 0 iken (1)
yx denklemi hala geçerlidir ve belirli integral iki alan arasındaki farkı verir; [0, b] üzerinde
b grafiğin altındaki alan eksi [a, 0] altında ve grafiğin üstündeki alan.
a Aşağıdaki sonuçlar da Örnek 4’tekine benzer bir Riemann toplamı hesabı kullanarak
a gerçeklenebilir (Alıştırma 75 ve 76).
x
0 a b
ba
b
La
fiEK‹L 5.13 Yamuğun alanı c dx = csb - ad, cc herhagi bir sabit
any constant (2)
A = (b2 – a2)@2 dir.
b
b3 a3
La
x 2 dx = - , a 6 b (3)
3 3
Bir Sürekli Fonksiyonun Ortalama De¤eri, Tekrar

Bölüm 5.1 de, bir [a, b] aralığı üzerinde negatif olmayan sürekli bir ƒ fonksiyonunun orta-
lama değerini tanıtmıştık ve bu ortalamayı y = ƒ(x)’in grafiği altındaki alanın b – a ile
bölümü olarak tanımlamıştık. İntegral notasyonu ile bunu
y b
b - a La
Ortalama 1
y f(x) Average = ƒsxd dx.
(ck, f(ck))
olarak yazarız. Bu formülü, herhangi pozitif, negatif veya ikiside olan sürekli (veya
x1 integrallenebilir) bir fonksiyonun ortalama değerinin tanımını kesin olarak vermek için
x kullanabiliriz.
0 x0 a ck Sırasıyla, aşağıdaki fikir yürütmeyi kullanabiliriz. n tane sayının ortalamasının
xn b
sayıların toplamının n ile bölünmesi olduğunu söyleyen aritmetik fikriyle başlayacağız.
Bir [a, b] aralığında sürekli bir ƒ fonksiyonunun sonsuz tane değeri olabilir, fakat bunları
sıralı bir şekilde örnekleyebiliriz. [a, b]’yi genişlikleri eşit ve ¢x = sb - ad>n olan n alt
aralığa böler ve ƒ’yi her alt aralıktaki bir ck noktasında hesaplarız (Şekil 5.14). Örneklenen
fiEK‹L 5.14 Bir fonksiyonun bir [a, b]
n değerin ortalaması
aralığı üzerindeki değerlerinin bir örneği.
= n a ƒsck d
ƒsc1 d + ƒsc2 d + Á + ƒscn d 1
n
n
k=1
b - a ka
n 1
¢x b–a Δx
= ƒsck d Δx = —–— , dolayısıyla — = ——–
n n b–a
=1
b - a ka
n
1
= ƒsck d ¢x
=1
dir.
Ortalama, ƒ’nin [a, b] üzerindeki bir Riemann toplamını (b – a) ile bölmekle elde
ortalama (1>(b - a)) 1a ƒsxd dx.’e yaklaşır. Her iki bakış açısı bizi aşağıdaki tanıma
edilir. Örneklerin boyutunu arttırır ve bölünüşün normunun sıfıra gitmesine izin verirsek,
b
götürür.
TANIM Bir Fonksiyonun Ortalama De¤eri

f, [a, b] aralığında integre edilebilirse, [a, b] üzerindeki ortalama değeri
b
b - a La
1
ort (ƒ) =
avsƒd ƒsxd dx.
ile verilir.
ÖRNEK 5 Bir Ortalama De¤er Bulmak

ƒsxd = 24 - x 2 ’nin [–2, 2] üzerindeki ortalama değerini bulun.
y
2 f(x) 兹4 x
2
yp Çözüm ƒsxd = 24 - x 2 ’yi grafiği, merkezi orijinde ve 2 yarıçaplı üst yarı çember olan
2
1 bir fonksiyon olarak tanıyoruz (Şekil 5.15).
–2 den 2’ye kadar yarı çember ile x-ekseni arasındaki alan
x
–2 –1 1 2
Alan = 1
Area # pr 2 =
1 # ps2d2 = 2p.
fiEK‹L 5.15 ƒsxd = 24 - x 2’nin
2 2
[-2, 2] üzerindeki ortalama değeri geometri formülünü kullanarak hesaplanabilir. ƒ negatif olmayan bir fonksiyon olduğun-
p>2 dir (Örnek 5). dan, alan aynı zamanda –2 den 2’ye ƒ’nin integralidir;
24 - x 2 dx = 2p.
2
L-2
Bu nedenle, ƒ’nin ortalama değeri
24 - x 2 dx = s2pd = .
2
2 - s -2d L-2
ort (f) = 1 1 p
avsƒd
4 2
dir.
ALIfiTIRMALAR 5.3
lim a
n
Limitleri ‹ntegral Olarak ‹fade Etmek 1
5. ¢xk , P [2, 3]’ün bir bölünüşü.
ƒ ƒ P ƒ ƒ : 0 k = 1 1 - ck
lim a 24 - ck2 ¢xk , P [0, 1]’in bir bölünüşü.

1–8 alıştırmalarındaki limitleri belirli integral olarak yazın n
lim a ck2 ¢xk , P [0, 2]’nin bir bölünüşü.

n
6.
1. ƒ ƒPƒ ƒ :0 k=1
ƒ ƒ P ƒ ƒ :0 k = 1
lim a ssec ck d ¢xk , P [-p>4, 0]’ın bir bölünüşü.
n
lim a 2ck3 ¢xk , P [-1, 0]’ın bir bölünüşü.

n
7.
2. ƒ ƒ P ƒ ƒ :0 k = 1
ƒ ƒ P ƒ ƒ :0
lim a stan ck d ¢xk , P [0, p>4]’ün bir bölünüşü.
k=1 n
lim a sck2
n
8.
3. - 3ck d ¢xk , P [-7, 5]’in bir bölünüşü. ƒ ƒ P ƒ ƒ :0 k=1
ƒ ƒ P ƒ ƒ :0 k = 1
lim a a ck b ¢xk , P [1, 4]’ün bir bölünüşü.

n
1
4.
ƒ ƒ P ƒ ƒ :0 k = 1
a + 3 b dx
4 3/2
L-2 L1/2
Özellikleri ve Bilinen De¤erleri Kullanarak Baflka ‹ntegralleri 15.
x
16. s -2x + 4d dx
2
Bulmak
29 - x 2 dx 216 - x 2 dx
3 0
L-3 L-4
9. ƒ ve g’nin integrallenebilir olduklarını ve 17. 18.
2 5 5
L1 L1 L1
ƒsxd dx = -4, ƒsxd dx = 6, g sxd dx = 8 . 1 1
L-2 L-1
19. ƒ x ƒ dx 20. s1 - ƒ x ƒ d dx
A 1 + 21 - x 2 B dx
olduğunu varsayın. Tablo 5.3’teki kuralları kullanarak aşağıdaki- 1 1
L-1 L-1
leri bulun. 21. s2 - ƒ x ƒ d dx 22.
2 1
L2 L5
a. g sxd dx b. g sxd dx 23–26 alıştırmalarında integralleri hesaplamak için alanları kullanın.
b b
L L0
2 5 x
L1 L2
23. dx, b 7 0 24. 4x dx, b 7 0
c. 3ƒsxd dx d. ƒsxd dx 0 2
b b
La La
5 5
L1 L1
25. 2s ds, 0 6 a 6 b 26. 3t dt, 0 6 a 6 b
e. [ƒsxd - g sxd] dx f. [4ƒsxd - g sxd] dx
10. ƒ ve h’nin sürekli olduklarını ve Hesaplamalar

9 9 9
27–38. denklem (1) ve (3)’ün sonuçlarını kullanarak, 27–38
L1 L7 L7
ƒsxd dx = -1, ƒsxd dx = 5, hsxd dx = 4 . alıştırmalarındaki integralleri hesaplayın.
22 2.5 2p
L1 L0.5 Lp
olduğunu varsayın. Tablo 5.3’teki kuralları kullanarak aşağıdaki- 27. x dx 28. x dx 29. u du
leri bulun.
27
3
9 9
L1 L7
522 0.3
L22 L0 L0
a. -2ƒsxd dx b. [ƒsxd + hsxd] dx 30. r dr 31. x 2 dx 32. s 2 ds
9 1
L7 L9
1/2 p/2 2a
L0 L0 La
c. [2ƒsxd - 3hsxd] dx d. ƒsxd dx 33. t 2 dt 34. u2 du 35. x dx
23a 2b
7 7
L1 L9
3
3b
e. ƒsxd dx f. [hsxd - ƒsxd] dx
La L0 L0
36. x dx 37. x 2 dx
x 2 dx 38.
11 ƒsxd
2
11. dx = 5 . olduğunu varsayarak aşağıdakileri bulun.
23ƒszd dz
2 2
39–50 alıştırmalarındaki integralleri hesaplamak için Tablo 5.3 ’teki
L1 L1
a. ƒsud du b. kuralları ve (1)–(3) Denklemlerini kullanın.
22 dx
1 -2
L3 L0
1 2 39. 7 dx 40.
L2 L1
c. ƒstd dt d. [-ƒsxd] dx
12. 1-3 g std dt = 22 . olduğunu varsayarak aşağıdakileri bulun.

2 5
L0 L3
0 x
41. 5x dx 42. dx
8
22
A t - 22 B dt
-3 0
L0 L-3
2
L0 L0
a. g std dt b. g sud du 43. s2t - 3d dt 44.
a1 + b dz
0 0 g srd
L-3 L-3 22
1 0
L2 L3
c. [-g sxd] dx drd. z
45. 46. s2z - 3d dz
13. ƒ’nin integrallenebilir olduğunu ve 10 ƒszd dz = 3 ve
2
3
10 ƒszd dz = 7 . olduğunu varsayarak aşağıdakileri bulun.

2 1
L1 L1/2
4 47. 3u 2 du 48. 24u 2 du
4 3
L3 L4
2 0
L0 L1
a. ƒszd dz b. ƒstd dt 49. s3x 2 + x - 5d dx 50. s3x 2 + x - 5d dx
14. h’nin integrallenebilir olduğunu ve 1-1 hsrd dr = 0 ve
1
1-1 hsrd dr = 6 . olduğunu varsayarak aşağıdakileri bulun.

3
Alan Bulmak
3 1 51–54 alıştırmalarında, [0, b] aralığında verilen eğri ile x-ekseni ara-
L1 L3
a. hsrd dr b. - hsud du sında kalan bölgenin alanını bulmak için bir belirli integral kullanın.
51. y = 3x 2 52. y = px 2
‹ntegralleri Hesaplamak ‹çin Alan Kullanmak x
53. y = 2x 54. y = + 1
15–22 alıştırmalarında integrandları çizin ve integralleri hesaplamak 2
için alanları kullanın.
Ortalama De¤er 71. x ⱖ 0 için geçerli olan sin x ⱕ x eşitsizliğini kullanarak,

10 sin x dx .’in değeri için bir üst sınır bulun.
1
72. sec x Ú 1 + sx 2>2d eşitsizliği (–p@2, p@2)’de geçerlidir. Bunu

55–62 alıştırmalarında, verilen aralıkta fonksiyonun grafiğini çizin ve
C 0, 23 D
ortalama değerini bulun.
kullanarak, 10 sec x dx . ’in değeri için bir alt sınır bulun.
1
55. ƒsxd = x 2 - 1 , on
x2 73. ort (ƒ) gerçekten [a, b] aralığında integre edilebilir ƒ(x)
56. ƒsxd = - , [0, 3] 57. ƒsxd = -3x 2 - 1 , [0, 1]
2 fonksiyonunun tipik bir değeriyse, ort (ƒ) sayısının [a, b] aralığın-
58. ƒsxd = 3x 2 - 3 , [0, 1] daki integralinin ƒ’nin o aralıktaki integraliyle aynı olması gere-
kir. Öyle midir? Yani
59. ƒstd = st - 1d2 , [0, 3] b b
La La
60. ƒstd = t 2 - t , [-2, 1] avsƒd dx = ƒsxd dx ?
61. g sxd = ƒ x ƒ - 1, a. [-1, 1] , b. [1, 3], c. [-1, 3] olur mu? Yanıtınızı açıklayın.
62. hsxd = - ƒ x ƒ , a. [-1, 0] , b. [0, 1], c. [-1, 1] 74. İntegre edilebilir fonksiyonların bir [a, b] aralığında aşağıdaki
koşullara uyması hoş olurdu:
Teori ve Örnekler a. ort (ƒ + g) = ort (ƒ) + ort (g)
63. Hangi a ve b değerleri b. ort (kƒ) = k ort (ƒ) (k herhangi bir sayı)
b
La
sx - x 2 d dx ? c. [a, b] aralığında ƒ(x) ⱕ g(x) ise ort (ƒ) ⱕ ort (g)
integralini maksimize eder? (İpucu: İntegrand nerede pozitiftir?) Bu kurallar geçerli midir? Yanıtınızı açıklayın.
64. Hangi a ve b değerleri 75. Denklem (2)’yi gerçeklemek için Örnek 4’teki gibi Riemann
toplamlarının limitlerini kullanın.
b
La
sx 4 - 2x 2 d dx ? 76. Denklem (3)’ü gerçeklemek için Örnek 4’teki gibi Riemann
toplamlarının limitlerini kullanın.
integralini minimize eder? 77. Artan fonksiyonlar için alt ve üst toplamlar
65. Max-Min Eşitsizliğini kullanarak a. Sürekli bir ƒ(x) fonksiyonunun grafiğinin, x bir [a, b] aralığı
1
L0 1 + x
1 boyunca soldan sağa doğru artarken, düzgün olarak yükseldi-
2
dx .
ğini varsayın. P [a, b]’nin Δx = (b – a)@n uzunluklu n tane alt
integralinin değerinin alt ve üst sınırlarını bulun. aralığa bölünüşü olsun. Aşağıdaki şekle bakarak, ƒ’nin bu bö-
66. (Alıştırma 65’in devamı) Max-Min Eşitsizliğini kullanarak lünüşteki alt ve üst toplamlarının arasındaki farkın boyutları
0.5 1 [ƒ(b) – ƒ(a)] ile Δx olan bir R dikdörtgeninin alanıyla grafik
L0 L0.5 1 + x
1 1 olarak temsil edilebileceğini gösterin. (İpucu: U – L farkı,
dx ve
and dx .
1 + x2 2
Q0 Q1, Q1 Q2 , Á , Qn - 1Qn köşegenleri eğri üzerinde bulunan
integrallerinin değerlerinin alt ve üst sınırlarını bulun. Bunları dikdörtgenlerin alanlarının toplamıdır. Bu dikdörtgenler yatay
toplayarak olarak R’ye kaydırılırsa, bir üst üste binme olmaz.)
1 b. [a, b]’nin bölünüşünün alt aralıklarının uzunlukları Δxk’lerin
L0 1 + x
1
2
dx . eşit olmak yerine değiştiklerini varsayın. ¢xmax P’nin normu
olmak üzere
integralinin değerini bulun. U - L … ƒ ƒsbd - ƒsad ƒ ¢xmax ,
67. 10 sinsx 2 d dx’in değerinin 2 olamayacağını gösterin.
1
ve dolayısıyla lim ƒ ƒ P ƒ ƒ :0 (U – L) = 0 olduğunu gösterin.
11 2x + 8 dx’in değerinin 2 22 L 2.8 ile 3 arasında olduğunu

0 y
68.
gösterin.
69. Negatif olmayan fonksiyonların integralleri. ƒ integre edile-
bilirse, Max-Min Eşitsizliğini kullanarak
y f(x)
b
La
[a, Ú 0f(x)onⱖ 0[a, b]
ƒsxdb]’de Q ƒsxd dx Ú 0 . f(b) f(a)
Q3 R
Q2
70. Pozitif olmayan fonksiyonların integralleri. ƒ integre edilebilirse, Q1
b
La
… 0f(x)onⱕ 0[a, b]
ƒsxdb]’de
[a, Q ƒsxd dx … 0 . ∆x
x
0 x0 a x1 x2 xn b
78. Azalan fonksiyonlar için alt ve üst toplamlar (Alıştırma 77’nin y

devamı)
a. Değerleri, x bir [a, b] aralığı boyunca soldan sağa doğru y f(x)
giderken, düzgün olarak azalan sürekli bir ƒ(x) fonksiyonu
için Alıştırma 77’deki gibi bir şekil çizin. P [a, b]’nin eşit
uzunluklu alt aralıklara bölünüşü olsun. U – L için Alıştırma
77(a)’da bulduğunuzdakine benzer bir ifade bulun.
b. [a, b]’nin bölünüşünün alt aralıklarının uzunlukları ¢xk ’lerin
eşit olmak yerine değiştiklerini varsayın. Alıştırma 77(b)’deki
U - L … ƒ ƒsbd - ƒsad ƒ ¢xmax x
0 a x1 x2 x3 xk1 xk xn1 b
eşitsizliğinin doğru ve dolayısıyla lim ƒ ƒ P ƒ ƒ :0sU - Ld = 0 .
olduğunu gösterin. y
79. x = 0’dan x = p>2’ye kadar y = sin x eğrisinin altında kalan alanı
sin h + sin 2h + sin 3h + Á + sin mh
cos sh>2d - cos ssm + s1>2ddhd
=
2 sin sh>2d
formülünü kullanarak iki adımda bulun:

a. [0, p>2] aralığını eşit uzunluklu n alt aralığa bölün ve bunlara
karşılık gelen U üst toplamını bulun.
x
b. n : q ve Δx = (b – a)@n → 0 iken U’nun limitini bulun. 0 a xk xk1 b
80. ƒ, sağdaki şekildeki gibi, [a, b] üzerinde sürekli ve negatif ol-
mayan bir fonksiyon olsun. y
x1, x2 , Á , xk - 1, xk , Á , xn - 1
noktalarını gösterildiği gibi ekleyerek [a, b] aralığını,
¢x1 = x1 - a, ¢x2 = x2 - x1, Á , ¢xn = b - xn - 1 , uzunlukları
eşit olması gerekmeyen n alt aralığa bölün.
a. mk = min { ƒ(x): x k. alt aralıkta} ise
L = m1 ¢x1 + m2 ¢x2 + Á + mn ¢xn
alt toplamı ile şeklin birinci bölümündeki renkli bölge arasın-
x
daki bağlantıyı açıklayın. 0 a xk xk1 b
b. Mk = max {ƒ(x): x k. alt aralıkta} ise
U = M1 ¢x1 + M2 ¢x2 + Á + Mn ¢xn ⑀
üst toplamı ile şeklin ikinci bölümündeki renkli bölge arasın- ba
daki bağlantıyı açıklayın.
c. U - L ile şeklin üçüncü bölümünde, eğri boyunca renkli böl- Pleacher, The Mathematics Teacher, Vol. 85. No.6, sayfa.
geler arasındaki bağlantıyı açıklayın. 445–446, Eylül 1992.)
81. Verilen her P 7 0 için, x1, x2 ⑀ [a, b] ve ƒ x1 - x2 ƒ 6 d iken B‹LG‹SAYAR ARAfiTIRMALARI
ƒ ƒsx1 d - ƒsx2 d ƒ 6 P . olacak şekilde bir d 7 0 bulunabilirse ƒ
fonksiyonu [a, b] üzerinde düzgün süreklidir denir. [a, b] üze- Riemann Toplamlar›n› Bulmak
rinde sürekli olan bir fonksiyonun düzgün sürekli olduğu gösteri- BCS’niz Riemann toplamlarıyla ilişkili dikdörtgenleri çizebiliyorsa,
lebilir. Bunu ve sağdaki şekli kullanarak, ƒ sürekli ise ve P 7 0 83–88 alıştırmalarındaki integrallere yakınsayan Riemann toplam-
verilmişse, Δxk’ların en büyüğünü yeterince küçük yaparak larıyla ilişkili dikdörtgenleri çizin. Her durumda eşit uzunluklu n = 4,
U - L … P # sb - ad yapılabileceğini gösterin. 10, 20 ve 50 alt aralık kullanın.
82. 150 millik bir yolculukta ortalama 30 mil/sa hız yapar ve aynı 150 1 1
L0 L0
1 4
mili ortalama 50 mil/sa hızla geri dönerseniz, yolculuktaki orta- 83. s1 - xd dx = 84. sx 2 + 1d dx =
2 3
lama hızınız ne olur? Yanıtınızı açıklayın. (Kaynak: David H.
p p/4 c. Fonksiyonun, (b) de elde edilen değerlerinin ortalama değerini

L-p L0
85. cos x dx = 0 86. sec2 x dx = 1 bulun.
1 d. n = 1000 bölünüşü ile (c) de hesapladığınız ortalama değeri kulla-
L-1
87. ƒ x ƒ dx = 1 narak ƒ(x) (ortalama değer) eşitliğinden x’i çözün.
2
L1
1 89. ƒsxd = sin x , on [0, p]
88. x dx (İntegralin değeri yaklaşık 0.693’tür.)
2
90. ƒsxd = sin x , on [0, p]
c , pd
1 p
Ortalama De¤er 91. ƒsxd = x sin x , on
4
89–92 alıştırmalarında aşağıdaki adımları gerçekleştirmek için bir
c , pd
1 p
BCS kullanın. 92. ƒsxd = x sin2 x , on
4
a. Fonksiyonları verilen aralıkta çizin.
b. Aralığı, eşit uzunluklu 100, 200 ve 1000 alt aralığa bölün ve
fonksiyonu her bir alt aralığın orta noktasında hesaplayın.
5.4 Analizin Temel Teoremi
Bu bölümde integral hesabın ana teoremi olan Analizinin Temel Teoremini tanıtıyoruz.
Teorem, integrasyon ile türev almayı birbirine bağlar ve bu bağlantı, integralleri Bölüm
5.3’te yaptığımız gibi Riemann toplamlarının limitlerini alarak hesaplamak yerine inte-
TARİHSEL BİYOGRAFİ grand fonksiyonun bir ters türevini kullanarak hesaplamamızı sağlar. Leibniz ve Newton
Sir Isaac Newton bu bağlantıyı keşfettiler ve sonraki 200 yıl için bilimsel devrimi ateşleyen matematiksel
(1642–1727) gelişmeyi başlattılar.
Yolumuz boyunca, integral hesabın önemli bir başka teoremi olan ve Temel Teoremi is-
pat etmek için kullanılan Ortalama Değer Teoreminin integral versiyonunu tanıtıyoruz.
y Belirli ‹ntegraller ‹çin Ortalama De¤er Teoremi
değerini, 1a ƒsxd dx belirli integralinin aralığın b – a uzunluğu veya genişliği ile bölümü
y f(x) Önceki bölümde, bir [a, b] kapalı aralığı üzerinde sürekli olan bir fonksiyonun ortalama
b
olarak tanımlamıştık. Belirli integraller için Ortalama Değer Teoremi, bu ortalama değerin
daima ƒ fonksiyonu tarafından aralık içinde en az bir defa aldığını ileri sürer.
f(c), ortalama
yükseklik
Şekil 5.16’daki grafik, [a, b] aralığı üzerinde tanımlı pozitif sürekli bir y = ƒ(x)
fonksiyonunu göstermektedir. Geometrik olarak, Ortalama Değer Teoremi şunu söyler;
x
0 a c b [a, b] aralığı içinde, yüksekliği fonksiyonun ƒ(c) ortalama değerine ve taban genişliği
ba b – a’ya eşit olan dikdörtgenin alanı tam olarak a’dan b’ye kadar ƒ’nin grafiği altındaki
bölgenin alanına eşit olacak şekilde bir c sayısı vardır.
fiEK‹L 5.16 Ortalama Değer Teoremin-
deki ƒ(c) değeri, bir bakıma, ƒ’nin [a, TEOREM 3 Belirli ‹ntegraller ‹çin Ortalama De¤er Teoremi
b] üzerindeki ortalama yüksekliğidir.
ƒ, [a, b] aralığında sürekli ise [a, b] içindeki bir c noktasında
ƒ ⱖ 0 iken, dikdörtgenin alanı a’dan
b
b - a La
b’ye kadar ƒ’nin grafiği altındaki 1
alandır,
ƒscd = ƒsxd dx.
b olur.
La
ƒscdsb - ad = ƒsxd dx .
‹spat Max-Min Eşitsizliğinin (Tablo 5.3, Kural 6) iki tarafını da (b – a) ile bölersek,
b
b - a La
1
min ƒ … ƒsxd dx … max ƒ.
y elde ederiz. ƒ sürekli olduğundan, Sürekli Fonksiyonlar İçin Ara Değer Teoremi (Bölüm
fonksiyon [a, b] aralığındaki bir c noktasında s1>sb - add 1a ƒsxd dx değerini almak
y f(x) 2.6) ƒ’nin min ƒ ile max ƒ arasındaki her değeri alması gerektiğini söyler. Dolayısıyla,
1 b
1 Ortalama değeri zorundadır.

2 1/2’dir. Burada ƒ’nin sürekliliği önemlidir. Süreksiz bir fonksiyon ortalama değerine hiçbir
x zaman eşit olmayabilir (Şekil 5.17).
0 1 2
fiEK‹L 5.17 Sürekli olmayan bir fonksiyon ÖRNEK 1 ‹ntegraller için Ortalama De¤er Teoremini Uygulamak
ortalama değerini almak zorunda değildir. ƒ(x) = 4 – x fonksiyonunun [0, 3] aralığındaki ortalama değerini ve ƒ’nin bu değeri
aralıktaki hangi noktada aldığını bulun.
y
Çözüm
4 ort (ƒ) b
b - a La
1
avsƒd = ƒsxd dx
y4x
s4 - xd dx = a
3 3 3
3 - 0 L0 3 L0 L0
5 1 1
= 4 dx - x dxb
2
= a4s3 - 0d - a - bb
1 32 02
Bölüm 5.3, Denk. (1) ve (2)
3 2 2
1
3 5
= 4 - = .
2 2
x
0 1 3 2 3 4
2 ƒ(x) = 4 – x fonksiyonunun [0, 3] aralığındaki ortalama değeri 5@2 dir. Fonksiyon bu
değeri 4 – x = 5@2 veya x = 3@2 iken alır. (Şekil 5.18)
fiEK‹L 5.18 Tabanı [0, 3] ve yüksekliği 5@2
(ƒsxd = 4 - x fonksiyonunun ortalama Örnek 1’de ƒ(x)’i hesaplanan ortalama değere eşitleyip x’i çözmekle gerçekten ƒ’nin
değeri) olan bir dikdörtgenin alanı 0’dan ortalama değerini aldığı bir c noktası bulduk. Her zaman c değerini bulmak kolay olmaya-
3’e kadar f ’nin grafiği ile x-ekseni bilir. İntegraller için Ortalama Değer Teoreminden başka neler öğrenebiliriz? Bir örnek
arasındaki alana eşittir (Örnek 1). aşağıdadır.
ÖRNEK 2 ƒ, [a, b] aralığında sürekli, a ≠ b ve

b
La
ƒsxd dx = 0,
ise, [a, b] aralığında en az bir kere ƒ(x) = 0 olacağını gösterin.
Çözüm [a, b] aralığında ƒ’nin ortalama değeri

b
#
b - a La
1 1
ort (ƒ) =
avsƒd ƒsxd dx = 0 = 0.
b - a
olur. Teorem 2 dolayısıyla, ƒ bu değeri [a, b]’deki bir c noktasında alır.
Temel Teorem, K›s›m 1

ƒ(t), sonlu bir I aralığı üzerinde integre edilebilir bir fonksiyon ise, herhangi sabit bir
a H I sayısından başka bir x H I sayısına kadar integrali, x’teki değeri
x
La
Fsxd = ƒstd dt. (1)
olan yeni bir F fonksiyonunu tanımlar. Örneğin ƒ negatif olmuyorsa ve x a’nın sağında bu-
lunuyorsa, F(x) a’dan x’e kadar grafiğin altında kalan alanı verir (Şekil 5.19). x değişkeni
y alan F(x) bir integralin üst sınırıdır, fakat F reel değişkenli reel değerli başka bir fonksiyon gibidir.
y f(t) Verilen her x değerinde, iyi tanımlı bir sayısal değer bulunur; buradaki durumda ƒ’nin
a’dan x’e integralidir.
(1) denklemi yeni fonksiyonlar tanımlamanın bir yolunu verir, fakat buradaki önemi,
integrallerle türevler arasında kurduğu ilişkidir. ƒ herhangi bir sürekli fonksiyonsa, Temel
Teorem şunu ileri sürer; F, x’in türevlenebilir bir fonksiyonudur ve türevi ƒ’nin kendisidir.
t
0 a x b Her x değerinde,
x
dx La
fiEK‹L 5.19 Denklem (1) tarafından tanım- d d
Fsxd = ƒstd dt = ƒsxd.
lanan F(x) fonksiyonu, f negatif olmayan dx
bir fonksiyon ve x > a olduğunda a’dan x’e
olur. Bu sonucun neden sağlandığını anlamak için arkasındaki geometriye bakalım.
kadar f ’nin grafiği altındaki alanı verir.
[a, b] aralığı üzerinde ƒ Ú 0 ise F¿sxd’in türevin tanımından hesaplanması, h → 0
iken
Fsx + hd - Fsxd
.
h
y
fark oranının limitini almak demektir. h ⬎ 0 için pay, iki alanın farkıdır. Dolayısıyla, x’ten
y f(t) x + h’ye kadar ƒ’nin grafiği altındaki alandır (Şekil 5.20). Yani,
Fsx + hd - Fsxd L hƒsxd.

f(x)
dir. Bu yaklaşımın her iki tarafını h ile bölmek ve h → 0 iken
t
0 a x xh b Fsx + hd - Fsxd
F¿sxd = lim = ƒsxd.
h:0 h
fiEK‹L 5.20 Denklem (1) de F(x) x’in
solundaki alandır. Ayrıca, Fsx + hd olmasını beklemek mantıklıdır. Bu sonuç, ƒ fonksiyonu pozitif olmasa bile geçerlidir ve
x + h’nin solundaki alandır. Bu durumda Analizin Temel Teoreminin birinci kısmını oluşturur.
[Fsx + hd - Fsxd]>h fark denklemi
yaklaşık olarak burada gösterilen
dikdörtgenin yüksekliği f(x)’e eşittir.
TEOREM 4 Analizin Temel Teoremi, K›s›m 1

f fonksiyonu [a, b] üzerinde sürekli ise, Fsxd = 1a ƒstd dt fonksiyonu
x
[a, b] üzerinde süreklidir ve (a, b)’de türevlenebilirdir ve türevi f(x)’dir;

x
dx La
d
F¿sxd = ƒstd dt = ƒsxd. (2)
Teorem 4’ü ispat etmeden önce ne söylediğini daha iyi anlamak için birkaç örneğe
bakalım.
ÖRNEK 3 Temel Teoremi Uygulamak

Aşağıdakileri bulmak için Temel Teoremi Kullanın
x
dx La
d
(a) cos t dt
dx L0 1 + t 2
d 1
(b) dt
dy 5
Lx
(c) if y = 3t sin t dt
dx
dy x2
L1
(d) dx if y = cos t dt
Çözüm
x
dx La
d
(a) cos t dt = cos x ƒ(t) = cos t ile Denklem (2)
dx L0 1 + t 2
d 1 1 1
(b) dt = 2
ƒstd = ile Denklem (2)
1 + x 1 + t2
(c) Bölüm 5.3, Tablo 5.3’teki integraller için Kural 1, Temel Teorem için bunu düzenler.
a- 3t sin t dtb
dy 5 x
dx Lx L5
d d
= 3t sin t dt = Kural 1
dx dx
x
dx L5
d
= - 3t sin t dt
= -3x sin x
(d) İntegrasyonun üst sınırı x değil, x2 dir. Bu y’yi

u
L1
y = cos t dt ve
and u = x2.
fonksiyonlarının bileşkesi yapar. Bu nedenle dy>dx’i bulmak için Zincir Kuralını

uygulamamız gerekir.
dy dy
= # du
dx du dx
= a
u
#
du L1
d du
cos t dtb
dx
= cos u # du
dx
= cossx 2 d # 2x
= 2x cos x 2
ÖRNEK 4 Verilen Türev ve De¤er ile bir Fonksiyon Kurmak

s -p>2, p>2d tanım kümesinde türevi
dy
= tan x
dx
olan ve ƒ(3) = 5 koşulunu sağlayan bir y = ƒ(x) fonksiyonu bulun.
Çözüm Temel Teorem, türevi tan x ve x = 3’teki değeri 0 olan bir fonksiyon kurmayı ko-
laylıkla yapar:
x
L3
y = tan t dt.
L3
ys3d = tan t dt = 0, olduğundan, x = 3’teki değeri 5 olan bir fonksiyon kurmak için
bu fonksiyona sadece 5 eklememiz gerekir:
L3
ƒsxd = tan t dt + 5.
Örnek 4’teki problemin çözümü istenen iki koşulu sağlamasına rağmen, kullanışlı bir
formda olup olmadığını sorabilirsiniz. Bu gün integrallere yakınsamada yetenekli bilgisa-
yar ve hesap makinelerimiz bulunduğundan cevap evet’tir. Bölüm 7’de Örnek 4’teki
çözümü tam olarak
y = ln ` cos x ` + 5.
cos 3
şeklinde yazmasını öğreneceğiz.

Şimdi, herhangi bir sürekli fonksiyon için Temel Teoremin bir ispatını verelim.
Teorem 4’ün ‹spat› Temel Teoremi, x ve x + h noktaları (a, b)’de iken türev tanımını
doğrudan F(x) fonksiyonuna uygulayarak ispat edeceğiz. Bu
Fsx + hd - Fsxd
(3)
h
farklar oranını yazmak ve (a, b)’deki her x için h → 0 iken limitinin ƒ(x) sayısı olduğunu
göstermek anlamına gelir.
Böylece
F⬘(x) = lim F(x + h) – F(x)
h→ 0 h
x +h x
= lim 1 ƒ(t)dt – ƒ(t)dt Tablo 5.3, Kural 5

h→ 0 h
a a
x +h
= lim 1 ƒ(t)dt
h→ 0 h
a
Belirli İntegraller İçin Ortalama Değer Teoremine göre, (4) denkleminin son ifadesin-
deki değer, x ve x + h arasındaki aralıkta ƒ’nin aldığı değerlerden biridir. Yani, bu
aralıktaki bir c sayısı için
x+h
h Lx
1
ƒstd dt = ƒscd. (4)
olur. Dolayısıyla, h → 0 iken x + h değeri x’e gider ve c’yi de x’e yaklaşmaya zorlar
(çünkü c, x ile x + h arasında sıkıştırılmıştır). ƒ fonksiyonu x’te sürekli olduğundan ƒ(c)
de ƒ(x)’e yaklaşır:
lim ƒscd = ƒsxd. (5)

h:0
Sonuç olarak
x +h
F ⬘(x) = lim 1 ƒ(t) d

h→ 0 h
a
= lim ƒ(c) Denklem (4)

h→ 0
= ƒ(x) Denklem (5)
buluruz. x = a veya b ise (3) denkleminin limiti sırasıyla h → 0+ veya h → 0– ile tek taraflı
bir limit olarak yorumlanır. Bu durumda Bölüm 3.1 deki Teorem 1, F ’nin [a, b]’deki her
nokta için sürekli olduğunu gösterir. Böylece ispat tamamlanır.
Temel Teorem, K›s›m 2 (Hesaplama Teoremi)

Şimdi Analizin Temel Teoreminin ikinci kısmına geldik. Bu kısım, Riemann toplamlarının
limitlerini hesaplamadan belirli integrallerin nasıl bulunacağını açıklamaktadır. Bir ters
türev bulur ve integralin üst ve alt sınırlarında hesaplarız.
TEOREM 4 (Devam) Analizin Temel Teoremi, K›s›m 2

f fonksiyonu [a, b] aralığının her noktasında sürekli ve F ’de f ’nin [a, b]
aralığındaki herhangi bir ters türevi ise
b
La
ƒsxd dx = Fsbd - Fsad.
olur.
‹spat Temel Teoremin 1. Kısmı, ƒ’nin

x
La
Gsxd = ƒstd dt.
gibi bir ters türevinin var olduğunu söyler. Dolayısıyla F, ƒ’nin herhangi bir ters türevi ise
bir C sabiti ve a 6 x 6 b için F(x) = G(x) + C’dir ( Bölüm 4.2, Türevler için Ortalama
Değer Teoremi, Sonuç 2 ). F ve G’nin her ikisi [a, b]’de sürekli olduklarından, tek taraflı
limitler alarak (x → a+ ve x → b–) x = a ve x = b iken de F(x) = G(x) + C’nin sağlandığı-
nı görürüz.
F(b) – F(a)’yı hesaplamakla,

Fsbd - Fsad = [Gsbd + C ] - [Gsad + C]
= Gsbd - Gsad
b a
La La
= ƒstd dt - ƒstd dt
b
La
= ƒstd dt - 0
b
La
= ƒstd dt.
buluruz.
Teorem şunu söyler: ƒ’nin [a, b] üzerindeki belirli integralini hesaplamak için bütün
yapmamız gereken:
1. ƒ’nin bir F ters türevini bulun ve
1a ƒsxd dx = Fsbd - Fsad. sayısını hesaplayın.
b
2.
Fsbd - Fsad için alışılmış notasyon, F’nin birden fazla teriminin olup olmamasına bağlı
olarak
Fsxd d cFsxd d ,
b b
veya
or
a a
dir.
ÖRNEK 5 ‹ntegralleri Hesaplamak
cos x dx = sin x d
p p
L0
(a) = sin p - sin 0 = 0 - 0 = 0
0
sec x tan x dx = sec x d = sec 0 - sec a- b = 1 - 22

0 0
L-p>4
p
(b)
-p/4 4
a 1x - 2 b dx = cx 3/2 + x d
4 4
L1
3 4 4
(c)
2 x 1
= cs4d3/2 + d - cs1d3/2 + d
4 4
4 1
= [8 + 1] - [5] = 4.
Örnek 5’teki işlem, bir Riemann toplamının hesaplanmasından çok daha kolaydır.
Temel Teoremin sonuçları, bize birkaç şey söylerler. Denklem (2)
x
dx La
d dF
ƒstd dt = = ƒsxd,
dx
olarak yazılabilir. Bu bize, ƒ’nin önce integralini alıp sonra sonucun türevini alırsak tekrar
ƒ fonksiyonunu bulacağımızı söyler. Benzer şekilde
x x
La dt La
dF
dt = ƒstd dt = Fsxd - Fsad
denklemi, F fonksiyonunu önce türetip sonra sonucun integralini alırsak tekrar F fonksi-
yonunu bulacağımızı söyler (bir intagrasyon sabiti ile). Bir anlamda, integrasyon ve türev
işlemleri birbirinin ‘‘tersi’’dir. Temel Teorem ayrıca şunu da söyler; her sürekli ƒ fonksi-
yonunun bir F ters türevi vardır. Ayrıca, dy>dx = ƒsxd diferansiyel denkleminin her sü-
rekli ƒ fonksiyonu için bir (y = F(x) ile verilen ) çözümü vardır.
Toplam Alan
Riemann toplamları, ƒ(ck) pozitif iken bir dikdörtgenin alanını veren ƒ(ck) Δk gibi terimler
içerirler. ƒ(ck) negatif olduğunda ƒ(ck) Δk çarpımı dikdörtgenin alanının negatifidir.
Negatif bir fonksiyon için böyle terimleri toplarsak eğri ile x-ekseni arasındaki alanın
negatifini elde ederiz. Sonra, mutlak değer alırsak gerçek pozitif alanı buluruz.
ÖRNEK 6 Ters Türevleri Kullanarak Alan Bulmak

x-ekseni ve y = 6 – x –x2 parabolü ile sınırlı bölgenin alanını bulun.
Çözüm
y = 0 = 6 - x - x 2 = s3 + xds2 - xd,
yazarak eğrinin x-eksenini nerede kestiğini buluruz;
y x = –3 veya x = 2
Eğri Şekil 5.21’de çizilmiştir ve [–3, 2] üzerinde negatif olmaz.
y 6 x x2 Alan
s6 - x - x 2 d dx = c6x - d
2 2
x2 x3
L-3
25
4 -
2 3 -3
= a12 - 2 - b - a-18 - + b = 20 56 .
8 9 27
3 2 3
x
–3 –2 –1 0 1 2 dır. Şekil 5.21’deki eğri bir parabol yayıdır ve böyle bir yayın altındaki alanın, tabanı kere
yüksekliğinin tam olarak üçte ikisi olduğunu not etmek ilginçtir:
s5d a b =
fiEK‹L 5.21 Bu parabolik yayın
2 25 125
alanı bir belirli integral ile = 20 56 .
3 4 6
hesaplanır (Örnek 6)
Bir y = ƒ(x) fonksiyonu ve x-ekseni ile sınırlı bölgenin alanını hesaplamak, fonksiyon
hem pozitif ve hem de negatif değerler alıyorsa daha çok dikkat gerektirir. [a, b] aralığını,
y fonksiyonun üzerinde işaret değiştirmeyeceği alt aralıklara bölmekte dikkatli olmalıyız.
Aksi halde pozitif ve negatif işaretli alanlar arasında kısalmalar meydana gelebilir ve bu
1 y sin x yanlış bir toplam alana neden olabilir. Doğru toplam alan, ƒ(x)’in işaret değiştirmediği her
bir alt aralık üzerindeki belirli integrallerin mutlak değerleri toplamı ile elde edilir. ‘‘Alan’’
Alan 2 terimi toplam alan anlamında alınacaktır.
x
0 p Alan 2p
–2 2
ÖRNEK 7 Alanlar› K›saltmak
–1 Şekil 5.22, ƒ(x) = sin x fonksiyonunun x = 0 ve x = 2p arasındaki grafiğini göstermekte-
dir. Aşağıdakileri hesaplayın.
(a) ƒ(x)’in [0, 2p] üzerindeki belirli integrali.
fiEK‹L 5.22 0 … x … 2p için y = sin x
ve x-ekseni arasındaki toplam alan, iki (b) [0, 2p] üzerinde ƒ(x)’in grafiği ve x-ekseni arasındaki alan.
integralin mutlak değerleri toplamıdır
(Örnek 7).
Çözüm ƒ(x) = sin x için belirli integral
sin x dx = -cos x d
2p 2p
L0
= -[cos 2p - cos 0] = -[1 - 1] = 0.
0
ile verilir. Belirli integral sıfıra eşittir çünkü grafiğin x-ekseninin üzerindeki ve altındaki
bölümleri birbirini götüren katkılar yaparlar.
[0, 2p] üzerinde ƒ(x)’in grafiği ile x-ekseni arsındaki alan, sin x’in tanım kümesini iki
parçaya ayırarak hesaplanır: negatif değer almadığı [0, p] aralığı ve pozitif değer almadığı
[p, 2p] aralığı.
sin x dx = -cos x d
p p
L0
= -[cos p - cos 0] = -[-1 - 1] = 2.
0
sin x dx = -cos x d
2p 2p
Lp
= -[cos 2p - cos p] = -[1 - s -1d] = -2.
p
İkinci integral negatif bir değer verir. Grafik ile x-ekseni arasındaki alan mutlak değerlerin
toplamı ile bulunur
Alan = u 2 u + u –2 u = 4
Özet:
[a, b] üzerinde y = ƒ(x)’in grafiği ile x-ekseni arasındaki alanı bulmak için
aşağıdakileri yapın:
1. [a, b] aralığını ƒ’nin sıfırlarından bölün.
y
2. Her bir alt aralıkta ƒ’yi integre edin.
Alan 5 y x3 x2 2x 3. İntegrallerin mutlak değerlerini toplayın.
12
x
–1 0 2
8 ÖRNEK 8 Ters Türevleri Kullanarak Alan Bulmak
Alan – 
3

8 x-ekseni ile ƒ(x) = x3 – x2 – 2x, –1 ⱕ x ⱕ 2 eğrisi arasında kalan bölgenin alanını bulun.
3
Çözüm Önce ƒ’nin sıfırlarını bulun.
ƒ(x) = x3 – x2 – 2x = x(x2 – x – 2) = x(x + 1)(x – 2)
olduğu için, sıfırlar x = 0, –1 ve 2’dir (Şekil 5.23). Sıfırlar [–1, 2] aralığını iki alt aralığa
fiEK‹L 5.23 y = x 3 - x 2 - 2x eğrisi ve böler: ƒ ⱖ 0 olan [–1, 0] ve ƒ ⱕ 0 olan [0, 2] alt aralıkları. ƒ fonksiyonunu her alt aralıkta
x-ekseni arasındaki bölge (Örnek 8). integre eder ve hesaplanan değerlerin mutlak değerlerini toplarız.
sx 3 - x 2 - 2xd dx = c - x2 d = 0 - c + - 1 d =
0 0
x4 x3
L-1
1 1 5
-
4 3 -1 4 3 12
sx 3 - x 2 - 2xd dx = c - x 2 d = c4 - - 4 d - 0 = -
2 2
x4 x3
L0
8 8
-
4 3 0 3 3
Sınırlanan toplam alan, hesaplanan integrallerin mutlak değerlerini toplamakla elde edilir,
+ `- ` =
5 8 37
Sınırlanan toplam area
Total enclosed alan = .
12 3 12
ALIfiTIRMALAR 5.4
sin x
L021 - t 2
‹ntegralleri Hesaplamak 35. y =
dt
,
p
ƒxƒ 6 2
1–26 alıştırmalarındaki integralleri hesaplayın.
a5 - b dx
0
Ltan x
0 4 dt
L-2 L-3
x 36. y =
1. s2x + 5d dx 2. 1 + t2
2
a3x - b dx
4 2
x3
L0 L-2
3.
4
4. sx 3 - 2x + 3d dx Alan
A x 2 + 1x B dx
1 5 37–42 alıştırmalarında, eğri ile x-ekseni arasındaki toplam alanını bu-
L0 L0
5. 6. x 3>2 dx lun.
32 -1 37. y = -x 2 - 2x, -3 … x … 2
L1 L-2
2
7. x -6>5 dx 8. dx 38. y = 3x - 3, 2
-2 … x … 2
x2
p p 39. y = x 3 - 3x 2 + 2x, 0 … x … 2
L0 L0
9. sin x dx 10. s1 + cos xd dx 40. y = x - 4x, 3
-2 … x … 2
p>3 5p>6 41. y = x 1>3, -1 … x … 8
L0 Lp>6
11. 2 sec2 x dx 12. csc2 x dx
42. y = x 1>3 - x, -1 … x … 8
3p>4 p>3
Lp>4 L0
13. csc u cot u du 14. 4 sec u tan u du 43–46 alıştırmalarındaki renkli bölgelerin alanlarını bulun.
0 p>3
43. y
L L-p>3
1 + cos 2t 1 - cos 2t
15. dt 16. dt y2
p>2 2 2
2
a4 sec2 t + b dt
p>2 -p>4
L-p>2 L-p>3
p
17. s8y 2 + sin yd dy 18. xp
t2
-1 23 y 1 cos x
L1 L-23
19. sr + 1d2 dr 20. st + 1dst 2 + 4d dt x
0 p
a - 5 b du a 3 - 4 b dy
1 1
u7
L22 L1>2 y
1 1 1
21. 22.
2 u 44. y
s + 2s 1 - 2u
y
22 2 4 y sin x
L1 L9 2u
23. ds 24. du 1
s2
4 p
L-4 L0 2
1
25. ƒ x ƒ dx 26. scos x + ƒ cos x ƒ d dx x
p 5p
6 6
‹ntegrallerin Türevleri
27–30 alıştırmalarındaki türevleri bulun 45. y 46. y
a. integrali hesaplayıp, sonucun türevini alarak 兹2 2
b. integralin doğrudan türevini alarak bulun.
1x sin x
dx L0 dx L1
d d y sec u tan u
27. cos t dt 28. 3t 2 dt
1u du
t4 tan u u 1
dt L0 du L0
d d –p 0 p
29. 30. sec2 y dy 4 4 y sec2 t
y 1 t2
31–36 alıştırmalarında dy>dx’i bulun. t
–p 0 1
21 + t 2 dt
x x –兹2 4
L0 L1 t
1
31. y = 32. y = dt, x 7 0
cos 1t dt
0 x2
L1x L0
33. y = sin st 2 d dt 34. y =
Bafllang›ç De¤er Problemleri Grafikten Hareket Hakk›nda Sonuç Ç›karmak

Aşağıdaki fonksiyonlardan her biri 47–50 alıştırmalarındaki başlangıç 59. ƒ’nin aşağıdaki grafikte gösterilen türevlenebilir fonksiyon oldu-
değer problemlerinden birinin çözümüdür. Hangi fonksiyon hangi ğunu ve bir koordinat ekseninde hareket eden bir parçacığın t (sa-
problemin çözümüdür? Yanıtlarınızı kısaca açıklayın. niye) anındaki konumunun
x x
L1 t L0
1 t
L0
a. y = dt - 3 b. y = sec t dt + 4 s = ƒsxd dx
x x
L-1 Lp
1
c. y = sec t dt + 4 d. y = metre şeklinde verildiğini varsayın. Aşağıdaki soruları yanıtlamak
t dt - 3
için grafikten yararlanın. Yanıtlarınızı açıklayın.
dy 1
47. = x, yspd = -3 48. y¿ = sec x, ys -1d = 4 y
dx
1 y f(x)
49. y¿ = sec x, ys0d = 4 50. y¿ = x , ys1d = -3 4
(3, 3)
51–54 problemlerindeki başlangıç değer problemlerinin çözümlerini 3
integral şeklinde yazın. (2, 2) (5, 2)
2
dy 1 (1, 1)
51. = sec x, ys2d = 3
dx x
= 21 + x 2,
0 1 2 3 4 5 6 7 8 9
dy –1
52. ys1d = -2
dx
–2
ds
53. = ƒstd, sst0 d = s0
dt
a. t = 5 anında parçacığın hızı nedir?
dy b. Parçacığın ivmesi t = 5 anında pozitif mi, yoksa negatif midir?
54. = g std, yst0 d = y0
dt
c. t = 3 anında parçacığın konumu nedir?
d. İlk 9 sn içinde s en büyük değerini ne zaman alır?
Uygulamalar
e. Yaklaşık olarak ne zaman ivme sıfırdır?
55. Paraboller için Arşimed alan formülü Arşimed (M.Ö. 287-
f. Parçacık ne zaman orijine doğru ilerlemekte, ne zaman orijin-
212), mucit, askeri mühendis, fizikçi ve batı dünyasının klasik za-
den uzaklaşmaktadır?
manlarının en büyük matematikçisi, bir parabolik yayın altındaki
alanın, taban kere yüksekliğin üçte ikisi olduğunu keşfetmiştir. h g. t = 9 anında parçacık orijinin hangi tarafında bulunmaktadır?
ve b’nin pozitif olduklarını varsayarak, y = h - s4h>b 2 dx 2, 60. g’nin aşağıdaki grafikte gösterilen türevlenebilir fonksiyon
-b>2 … x … b>2 , parabolik yayını çizin. Sonra analiz kullana- olduğunu ve bir koordinat ekseninde hareket eden bir parçacığın t
rak yay ile x-ekseni arasında kalan bölgenin alanını bulun. (saniye) anındaki konumunun
56. Marjinal gelirden gelir bulma Bir şirketin yumurta çırpıcı t
L0
üretimi ve satışından marjinal kazancının, r bin dolar ve x bin s = g sxd dx
birim olmak üzere
metre şeklinde verildiğini varsayın. Aşağıdaki soruları yanıtlamak
dr
= 2 - 2>sx + 1d2 , için grafikten yararlanın. Yanıtlarınızı açıklayın.
dx
y
ile verildiğini varsayın. Şirket x = 3 bin tane yumurta çırpıcı üreti-
minden ne kadar para beklemelidir? Bulmak için, marjinal 8 (7, 6.5)
6 (6, 6)
kazancı x = 0’dan x = 3’e kadar integre edin.
57. Marjinal masraftan masraf bulma x poster basılmışsa, bir 4 y g(x)
poster daha basmanın marjinal masrafı 2
x
2 1x
dc 1 3 6 9
= –2
dx
–4
dolardır. 2–100 tane poster basmanın masrafı c(100) – c(1)’i bu- –6
lun.
58. (Alıştırma 57’nin devamı) 101–400 tane poster basmanın masrafı
c(400) – c(100)’ü bulun.
a. t = 3 anında parçacığın hızı nedir? a. h x’in iki kere türevlenebilir bir fonksiyonudur.
b. İvme t = 3 anında pozitif mi, yoksa negatif midir? b. Hem h hem de dh>dx süreklidir.
c. t = 3 anında parçacığın konumu nedir? c. h’nin grafiğinin x = 1’de yatay bir teğeti vardır.
d. Parçacık orijinden ne zaman geçer? d. h’nin x = 1’de yerel bir maksimumu vardır.
e. İvme ne zaman sıfırdır? e. h’nin x = 1’de yerel bir minimumu vardır.
f. Parçacık ne zaman orijinden uzaklaşmakta, ne zaman orijine f. h’nin grafiğinin x = 1’de bir büküm noktası vardır.
doğru ilerlemektedir? g. dh>dx’in grafiği x-eksenini x = 1’de keser.
g. t = 9 anında parçacık orijinin hangi tarafında bulunmaktadır? T 69. Temel Teorem. ƒ sürekli ise,
x+h
Teori ve Örnekler
h Lx
1
lim ƒstd dt
h:0
61. k pozitif bir sabitse, x-ekseni ile y = sin kx eğrisinin bir yayı
arasında kalan alanın 2@k olduğunu gösterin. limitinin, Temel teoremin birinci kısmının ispatındaki gibi, ƒ(x)’e
62. eşit olmasını bekleriz. Örneğin, ƒ(t) = cos t ise,
x
t2
x L0 t + 1
1 x+h sin sx + hd - sin x
h Lx
lim dt . 1
x: 0 3 4 cos t dt = . (7)
h
limitini bulun.
63. 11 ƒstd dt = x 2 - 2x + 1 . olsun. ƒ(x)’i bulun.
x olur. (7) denkleminin sağ tarafı sinüsün türevinin farklar oranıdır
64. 10 ƒstd dt = x cos px . ise ƒ(4)’ü bulun.

ve h → 0 iken limitinin cos x olmasını bekleriz.
x
–␲ ⱕ x ⱕ 2␲ aralığında cos x’in grafiğini çizin. Sonra,
65. mümkünse başka bir renkle, (7) denkleminin sağ tarafını h = 2, 1,
x+1 0.5 ve 0.1 değerleri için x’in bir fonksiyonu olarak çizin. h → 0
L2
9
ƒsxd = 2 - dt iken bu eğrilerin kosinüs grafiğine nasıl yakınsadıklarına bakın.
1 + t
fonksiyonunun x = 1’deki lineerizasyonunu bulun. 2
T 70. Alıştırma 69’u ƒ(t) = 3t için tekrarlayın.
66.
x+h sx + hd3 - x 3
h Lx
x2 1
L1
g sxd = 3 + sec st - 1d dt lim 3t 2 dt = lim ?
h :0 h: 0 h
fonksiyonunun x = 1’deki lineerizasyonunu bulun. nedir? –1 ⱕ x ⱕ 1 aralığında ƒ(x) = 3x2’nin grafiğini çizin. Sonra
67. ƒ’nin her x değerinde pozitif bir türevi bulunduğunu ve ƒ(1) = 0 ssx + hd3 - x 3 d>h oranını h = 1, 0.5, 0.2 ve 0.1 değerleri için
olduğunu varsayın. x’in bir fonksiyonu olarak çizin. h → 0 iken bu eğrilerin 3x2’nin
x grafiğine nasıl yakınsadıklarına bakın.
L0
g sxd = ƒstd dt ?
fonksiyonu için aşağıda söylenenlerden hangileri doğrudur? Ya-
Fsxd = 1a ƒstd dt olsun. Bir BCS kullanarak, aşağıdaki adımları

nıtlarınızı açıklayın. 71–74 alıştırmalarında, belirlenmiş ƒ fonksiyonu ve [a, b] aralığı için
x
a. g x’in türevlenebilir bir fonksiyonudur.
gerçekleştirin ve soruları yanıtlayın.
b. g x’in sürekli bir fonksiyonudur.
a. ƒ ve F fonksiyonlarını [a, b] aralığında birlikte çizin.
c. g’nin grafiğinin x = 1’de yatay bir teğeti vardır.
b. F⬘(x) = 0 denklemini çözün. F⬘(x) = 0 olduğu yerlerde ƒ ve F’nin
d. g’nin x = 1’de yerel bir maksimumu vardır. grafikleri hakkında doğru olan neler görüyorsunuz? Temel
e. g’nin x = 1’de yerel bir minimumu vardır. Teoremin birinci kısmından gözlemledikleriniz, birinci türevden
f. g’nin grafiğinin x = 1’de bir büküm noktası vardır. edindiğiniz bilgilerle uyuşuyor mu? Yanıtınızı açıklayın.
g. dg>dx’in grafiği x-eksenini x = 1’de keser. c. Hangi aralıklarda (yaklaşık olarak) F fonksiyonu artmakta ve
azalmaktadır? Bu aralıklarda ƒ hakkında ne denebilir?
68. ƒ’nin her x değerinde negatif bir türevi bulunduğunu ve ƒ(1) = 0
olduğunu varsayın. d. ƒ⬘ türevini hesaplayın ve bunu F ile birlikte çizin. ƒ⬘(x) = 0
olduğu noktalarda, F hakkında doğru olan ne söyleyebilirsiniz?
x
L0
hsxd = ƒstd dt ? Temel Teoremin birinci kısmından gözlemledikleriniz, birinci
türevden edindiğiniz bilgilerle uyuşuyor mu? Yanıtınızı açıklayın.
fonksiyonu için aşağıda söylenenlerden hangileri doğrudur? Yanıtları-
nızı açıklayın.
71. ƒsxd = x 3 - 4x 2 + 3x, [0, 4] d. (a)–(c) şıklarındaki bilgileri kullanarak, y = F(x) fonksiyonunun
72. ƒsxd = 2x 4 - 17x 3 + 46x 2 - 43x + 12, c0, d

tanım kümesi içinde elle grafiğini çizin. Sonra F(x)’i BCS kulla-
9
ƒsxd = 21 - x 2
narak çizerek, grafikleri karşılaştırın.
2
usxd = x 2,
ƒsxd = 21 - x 2
75. a = 1,
x
73. ƒsxd = sin 2x cos , [0, 2p] 76. a = 0, 2
usxd = x ,
3
74. ƒsxd = x cos px, [0, 2p] 77. a = 0, usxd = 1 - x, ƒsxd = x 2 - 2x - 3
2
78. a = 0, usxd = 1 - x , ƒsxd = x 2 - 2x - 3
için Fsxd = 1a ƒstd dt olsun. Bir BCS kullanarak, aşağıdaki adım-
75–78 alıştırmalarında, belirlenmiş a değerleri ile u ve ƒ fonksiyonları
u(x)
79–80 Alıştırmalarında ƒ’nin sürekli olduğunu ve u(x)’in iki kere tü-
ları gerçekleştirin ve soruları yanıtlayın. revlenebilir olduğunu kabul edin.
usxd
dx La
d
a. F’nin tanım kümesini bulun. 79. ƒstd dt ’yi hesaplayın ve yanıtınızı bir BCS kullanarak
b. F⬘(x)’i hesaplayın ve sıfırlarını belirleyin. Tanım kümesinin hangi doğrulayın.
aralıklarında F artar, hangi aralıklarında azalır?
usxd
d2
dx 2 La
c. F´´(x)’i hesaplayın ve sıfırını belirleyin. F’nin yerel ekstremumla- 80. ƒstd dt ’yi hesaplayın ve yanıtınızı bir BCS kullanarak
rını ve büküm noktalarını tanımlayın.
doğrulayın.
5.5 Belirsiz ‹ntegraller ve Dönüflüm Kural›
Bir belirli integral, normu sıfıra giden sonlu, kapalı bir aralığın bölünüşleri ile
ilişkilendirilen Riemann toplamlarının limitini alarak tanımlanan bir sayıdır. Analizin
Temel Teoremi, sürekli bir fonksiyonun belirli integralinin, fonksiyonun bir ters türevi bu-
lunabilirse kolayca hesaplanabileceğini söyler. Ters türevleri bulmak, genelde türevleri
bulmaktan daha zordur. Ancak, integralleri hesaplamak için teknikleri öğrenmek gayrete
değerdir.
Bölüm 4.8’den ƒ fonksiyonunun bütün ters türevlerinin kümesine ƒ’nin x’e göre be-
lirsiz integrali dendiğini ve
L
ƒsxd dx.
ile sembolize edildiğini hatırlayın. Temel Teoremde ifade edilen, ters türevlerle belirli inte-
gral arasındaki bağıntı şimdi bu notasyonu açıklamaktadır. Bir ƒ fonksiyonunun belirsiz
integralini bulurken daima keyfi bir C sabitini içerdiğini hatırlayın.
Belirli ve belirsiz integralleri dikkatlice ayırmalıyız. Bir 1a ƒsxd dx belirli integrali bir
b
sayı dır. Bir 1 ƒsxd dx belirsiz integrali bir fonksiyon artı keyfi bir C sabitidir.
Şimdiye kadar sadece türev olarak açıkça tanıyabildiğimiz fonksiyonların ters türev-
lerini bulabildik. Bu bölümde, ters türevleri bulmak için daha genel teknikler geliştirmeye
başlayacağız. Geliştireceğimiz ilk integrasyon teknikleri, Kuvvet Kuralı ve Zincir Kuralı
gibi türev alma kurallarının tersine çevrilmesiyle elde edilirler.
‹ntegral Formunda Kuvvet Kural›

u x’in türevlenebilir bir fonksiyonu ve n, –1’den farklı bir rasyonel sayı ise Zincir Kuralı
bize
a b = un
d un+1 du
.
dx n + 1 dx
5.5 Belirsiz ‹ntegraller ve Dönüflüm Kural› 369
olduğunu söyler. Bu aynı denklem, başka bir bakış açısıyla, un + 1@(n + 1) fonksiyonunun
ters türevlerinden birinin un(du@dx) olduğunu söyler. Dolayısıyla,
au n b dx =
un+1
L
du
+ C.
dx n + 1
olur. Bu denklemin sol tarafındaki integral genellikle daha basit olan ve dx’lere sadeleştiri-
lebilen diferansiyeller gözüyle bakılarak elde edilen
L
u n du,
‘‘diferansiyel’’ formunda yazılır. Böylece aşağıdaki kuralı elde ederiz.
u türevlenebilir herhangi bir fonksiyonsa,
un+1
L
u n du = + C (nsn≠ –1, n rasyonel)
Z -1, n rationald. (1)
n + 1
olur.
Bölüm 7’de göreceğimiz gibi, (1) denklemi aslında herhangi bir n ≠ –1 reel kuvveti için
sağlanır.
(1) denklemini türetirken, u’nun x’in türevlenebilir bir fonksiyonu olduğunu
varsaydık, fakat değişkenin isminin önemi yoktur ve son formülde görünmez. Değişkeni
u, t, y veya herhangi başka bir harfle gösterebilirdik. (1) denklemi, bir integrali, u
türevlenebilir bir fonksiyon ve du onun diferansiyeli olmak üzere
L
u n du, sn Z -1d,
şeklinde yazabilirsek, integrali [un + 1@(n + 1)] + C şeklinde hesaplayabileceğimizi söyler.
ÖRNEK 1 Kuvvet Kural›n› Kullanmak
21 + y 2 # 2y dy = 1u # a b dy
L L
du
dy u = 1 + y2,
du>dy = 2y
L
= u 1>2 du olsun.
u s1>2d + 1
= + C n = 1>2 .ile (1)
s1>2d + 1
deklemini kullanarak
2 3>2 integre edin.
= u + C Daha basit şekil
3
2
= s1 + y 2 d3>2 + C u yerine 1 + y 2 .yazın
3
ÖRNEK 2 ‹ntegrand› bir sabit ile ayarlamak
24t - 1 dt = 24t - 1 # 4 dt
1#
L L 4
1u # a b dt
u = 4t - 1 , ve
4L
1 du
= du>dt = 4 .olsun.
dt
1/4 dışarı alındığında,
4L
1 integral standart şekline
= u 1>2 du
girer.
1 # u 3>2 n = 1/2 ile (1) denklemini

= + C kullanarak integre edin.
4 3>2
1 3>2
= u + C Daha basit şekil
6
1
= s4t - 1d3>2 + C u yerine 4t – 1 yazın.
6
De¤iflken Dönüflümü: Zincir Kural›n› Tersine ‹flletmek

Örnek 1 ve 2 deki dönüşümler aşağıdaki daha genel kuralın örnekleridir.
TEOREM 5 De¤iflken Dönüflümü Kural›

u = g(x) değer kümesi bir I aralığı olan türevlenebilir bir fonksiyon ise ve
ƒ, I üzerinde sürekli ise
L L
ƒsgsxddg¿sxd dx = ƒsud du.
olur.
‹spat Kural doğrudur çünkü, F ƒ’nin bir ters türeviyse, F(g(x)) de ƒsgsxdd # g¿sxd ’in bir
ters türevidir:
Fsgsxdd = F¿sgsxdd # g¿sxd

d
Zincir kuralı
dx
= ƒsgsxdd # g¿sxd. F¿ = ƒ olduğu için
u = g(x) dönüşümü yaparsak
L L
d
ƒsgsxddg¿sxd dx = Fsgsxdd dx
dx
= Fsgsxdd + C Temel Teorem
= Fsud + C u = gsxd
L
= F¿sud du Temel Teorem
L
= ƒsud du F¿ = ƒ
elde ederiz.
Değişken Dönüşümü Kuralı, ƒ ve g¿ fonksiyonları sürekli iken
L
ƒsgsxddg¿sxd dx,
integralini hesaplamak için aşağıdaki yöntemini verir.

1.
L
ƒsud du.
integralini elde etmek için u = gsxd ve du = g¿sxd dx yazın.

2. u’ya göre integre edin.
3. Sonuçta u yerine g(x) yazın.
ÖRNEK 3 De¤iflken Dönüflümü Kullanmak
cos u #
L L
1 u = 7θ + 5, du = 7 dθ,
cos s7u + 5d du = du
7 (1/7) du = dθ olsun.
7L
1 1/7 dışarı alındığında, integral
= cos u du standart şeklini alır.
1 u’ya göre integre edin,

= sin u + C Tablo 4.2.
7
1
= sin s7u + 5d + C u yerine 7u + 5 yazın.
7
Türev alarak ve cos (7u + 5) fonksiyonunu elde ettiğimizi kontrol ederek bu çözümü
gerçekleyebiliriz.
ÖRNEK 4 De¤iflken Dönüflümü Kullanmak
sin sx 3 d # x 2 dx
L L
x 2 sin sx 3 d dx =
sin u #
L
1 u = x3, du = 3x 2 dx,
= du
3 (1@3) du = x2 dx olsun.
3L
1
= sin u du
1
= s -cos ud + C u’ya göre integre edin..
3
1
= - cos sx 3 d + C u yerine x3 yazın.
3
ÖRNEK 5 Özdefllik ve De¤iflken Dönüflümü Kullanmak
L cos 2x L
1 1
2
dx = sec2 2x dx cos 2x
= sec 2x
sec2 u # du
L
1 u = 2x, du = 2 dx,
= dx = s1>2d du olsun.
2
2L
1
= sec2 u du
1 d
= tan u + C tan u = sec2 u
2 du
1
= tan 2x + C u = 2x
2
Değişken dönüşümü yönteminin başarısı hesaplayamadığımız bir integrali hesaplaya-

bileceğimiz bir integrale dönüştürecek bir dönüşüm bulunmasına dayanır. İlk değişken
dönüşümü işe yaramazsa, bir veya iki değişken dönüşümü daha yaparak, integrandı en ba-
sit hale getirmeye çalışırız (Bkz. Alıştırma 49 ve 50). Ya da baştan başlarız. Aşağıdaki ör-
nekte olduğu gibi başlangıç için birden fazla iyi yol olabilir.
ÖRNEK 6 Farkl› De¤iflken Dönüflümleri Kullanmak
L 2z 2 + 1
2z dz
3
.
integralini hesaplayın.
Çözüm Değişken dönüşümü yöntemini araştırıcı bir araç olarak kullanabiliriz: integran-
dın en karmaşık kısmı için bir değişken dönüşümü yapıp, işlerin nasıl gittiğine bakabiliriz.
Buradaki integral için, u = z2 + 1’i deneyebilir veya u’yu tüm küp kök olarak alabiliriz.
Her iki durumda da neler olduğu aşağıdadır.
Çözüm 1: u = z2 + 1 alın.
u = z 2 + 1,
L 2 L u 1>3
2z dz du
3 2
= du = 2z dz olsun.
z + 1
1 u du şeklinde
L
= u -1>3 du n
u 2>3
= + C u’ya göre integre edin.
2>3
3 2>3
= u + C
2
3 2
= sz + 1d2>3 + C u yerine z2 + 1 yazın.
2
Çözüm 2: u = 2z 2 + 1 alın.
3
u = 2
3 2
z + 1,
3u 2 du
L 2 L
2z dz
3 2
= u u = z 2 + 1,
3
z + 1 3uz2du = 2z dz olsun.
L
= 3 u du
u2
= 3# + C u’ya göre integre edin.
2
3 2
= sz + 1d2>3 + C u yerine (z2 + 1)1@3 yazın.
2
sin2 x ve cos2 x ‹ntegralleri

Nasıl hesaplayacağımızı bilmediğimiz integralleri, hesaplayabileceğimiz integrallere
dönüştürmek için bazen trigonometrik özdeşlikleri kullanırız. sin2 x ve cos2 x’in integral
formülleri ile uygulamalarda çok sık karşılaşılır.
ÖRNEK 7
L L
1 - cos 2x 1 - cos 2x
(a) sin2 x dx = dx sin2 x =
2
2
2L 2L 2L
1 1 1
= s1 - cos 2xd dx = dx - cos 2x dx
1 1 sin 2x x sin 2x
= x - + C = - + C
2 2 2 2 4
L L
1 + cos 2x 1 + cos 2x
(b) cos2 x dx = dx cos2 x =
2
2
x sin 2x (a) şıkkındaki gibi,
= + + C fakat işaret farkı var.
2 4
y
ÖRNEK 8 y = sin2 x E¤risinin Alt›ndaki Alan
1 y sin2 x Şekil 5.24, gsxd = sin2 x’in [0, 2p] aralığındaki grafiğini göstermektedir. Aşağıdakileri
bulun.
(a) gsxd’in [0, 2p] aralığındaki belirli integrali.
1
2 (b) [0, 2p] aralığında fonksiyonun grafiği ile x-ekseni arasındaki alan
Çözüm
(a) Örnek 7(a) dan belirli integral
x
sin2 x dx = c d = c d - c - d
0 p p 2p 2p 2p
L0
2 x sin 2x 2p sin 4p 0 sin 0
- -
2 4 0 2 4 2 4
fiEK‹L 5.24 [0, 2p] aralığında y = sin2 x = [p - 0] - [0 - 0] = p.
eğrisinin altındaki alan p birim karedir
(Örnek 8) (b) sin2 x fonksiyonu negatif olmaz dolayısıyla alan belirli integrale, p’ye eşittir
V ÖRNEK 9 Ev elektri¤i
Vmax V Vmax sin 120pt
Ev kablolarımızdaki gerilimi saniye birimiyle t zamanının bir fonksiyonu olarak
2Vmax
Vav p V = Vmax sin 120pt,volt
1 şeklinde ifade edebiliriz. Fonksiyon her saniyede 60 dönüş tamamlar (frekansı 60 hertz
60
0 1
t veya 60 Hz’dir). Pozitif Vmax sabiti tepe gerilimidir.
120 V’nin, 0 dan 1@120 sn’ye kadar olan bir yarım dönüşteki ortalama değeri (Şekil
5.25’e bakın) şöyle bulunur:
1>120
s1>120d - 0 L0
1
VVavort== Vmax sin 120pt dt
= 120Vmax c- cos 120pt d

1>120
fiEK‹L 5.25 Ev gerilimi 1
V = Vmax sin 120pt’nin tam bir dönüşü. 120p 0
Yarım dönüşteki ortalama değeri Vmax
2Vmax@␲’dir. Tam dönüşteki ortalaması ise = p [-cos p + cos 0]
sıfırdır (Örnek 9). 2Vmax
= p .
Tam bir dönüşte gerilimin ortalama değeri, Şekil 5.25’ten görebileceğimiz gibi, sıfırdır.
(Ayrıca Alıştırma 63’e bakın). Gerilimi standart bir hareketli sarım galvanometresiyle
ölçseydik, alet sıfır okurdu.
Gerilimi efektif olarak ölçmek için, geriliminin karesinin ortalama değerinin
karekökünü, yani
VV = 2sV 2 dav
okk =
rms ort.
değerini ölçen bir alet kullanırız. “okk” alt indisi “ortalama karenin karekökü”
anlamındadır. V 2 = sVmax d2 sin2 120pt’nin ortalama değeri
1>60 sVmax d2
s1>60d - 0 L0
1
(V22d)avort==
sV sVmax d2 sin2 120pt dt =
2
,
olduğu için (Alıştırma 63 c), okk gerilim
B 2
sVmax d2 Vmax
22
VVrms
okk = = .
olarak bulunur. Evlerde kullanılan akım ve gerilimler için verilen değerler her zaman okk
değerleridir. Yani, “115 V AC” okk gerilimin 115 olduğu anlamına gelir. Son denklemden
elde edilen tepe gerilimi,
Vmax = 22 Vrms
okk = 22 115 L 163 volt
# volts,
oldukça yüksektir.
ALIfiTIRMALAR 5.5
‹ntegral Hesaplama
L
1-12 alıştırmalarındaki integralleri, verilen değişken dönüşümlerini 3. sec 2t tan 2t dt, u = 2t
kullanarak standart hale getirip hesaplayın.
a1 - cos b sin dt,
2
L
t t t
L L
1. sin 3x dx, u = 3x 2. x sin s2x 2 d dx, u = 2x 2 4. u = 1 - cos
2 2 2
2cot y csc2 y dy
L L L 2sec z
sec z tan z
5. 28s7x - 2d-5 dx, u = 7x - 2 37. 38. dz
cos a t - 1 b dt cos s 1t + 3d dt
L Lt L 1t
1 1 1
6. x 3sx 4 - 1d2 dx, u = x4 - 1 39. 2
40.
9r 2 dr cos 2u
L 21 - r 3 L L 2u sin2 2u
7. , u = 1 - r3 1 1 1
41. 2
sin cos du 42. du
u u u
L L
8. 12s y 4 + 4y 2 + 1d2s y 3 + 2yd dy, u = y 4 + 4y 2 + 1 43. ss 3 + 2s 2 - 5s + 5ds3s 2 + 4s - 5d ds
1x sin2 sx 3>2 - 1d dx,

L L
9. u = x 3>2 - 1 44. su4 - 2u2 + 8u - 2dsu3 - u + 2d du
cos2 a x b dx,
Lx A
1 1 1
L L
10. u = -x x - 1
2 45. t 3s1 + t 4 d3 dt 46. dx
x5
x 3 2x 2 + 1 dx 3x 5 2x 3 + 1 dx
L L L
11. csc2 2u cot 2u du 47. 48.
a. u = cot 2u kullanarak, b. u = csc 2u kullanarak.
‹ntegralleri Ad›m Ad›m Basitlefltirmek
L 25x + 8
dx
12. Hangi değişken dönüşümünü yapmanız gerektiğini bilmiyorsanız, bir
b. u = 25x + 8 kullanarak.
deneme dönüşümü kullanarak integrali biraz basitleştirmek, başka bir
a. u = 5x + 8 kullanarak, dönüşümle biraz daha basite indirgemek yoluyla integrali adım adım
13–48 alıştırmalarındaki integralleri hesaplayın. basitleştirmeyi deneyin. 49 ve 50 alıştırmalarındaki dönüşüm dizisini
23 - 2s ds
izlerseniz, ne demek istediğimizi anlayacaksınız.
L L
13. 14. s2x + 1d3 dx 18 tan2 x sec2 x
L s2 + tan xd
49. 3 2
dx
L 25s + 4 L s2 - xd
1 3 dx
15. ds 16. 2 a. u = tan x , ardından y = u 3 , sonra w = 2 + y
b. u = tan3 x , ardından y = 2 + u
L L
4 2 3 2
17. u2 1 - u du 18. 8u2u - 1 du c. u = 2 + tan3 x
21 + sin2 sx - 1d sin sx - 1d cos sx - 1d dx

L
4y dy
L L 22y 2 + 1
19. 3y27 - 3y 2 dy 20. 50.
s1 + 1xd3
a. u = x - 1 , ardından y = sin u , sonra w = 1 + y2
L 1x s1 + 1xd L 1x
1
21. 2
dx 22. dx b. u = sin sx - 1d , ardından y = 1 + u 2
c. u = 1 + sin2 sx - 1d
L L
23. cos s3z + 4d dz 24. sin s8z - 5d dz
s2r - 1d cos 23s2r - 1d2 + 6
51 ve 52 alıştırmalarındaki integralleri hesaplayın.
L L L 23s2r - 1d2 + 6
25. sec2 s3x + 2d dx 26. tan2 x sec2 x dx 51. dr
sin 2u
L L L 2u cos3 1u
x x x x
27. sin5 cos dx 28. tan7 sec2 dx 52. du
3 3 2 2
r2 a - 1 b dr r 4 a7 - b dr
5 3
r3 r5
L L
29.
18
30.
10 Bafllang›ç De¤er Problemleri
53–58 alıştırmalarındaki başlangıç değer problemlerini çözün.
L L
31. x 1>2 sin sx 3>2 + 1d dx 32. x 1>3 sin sx 4>3 - 8d dx
ds
53. = 12t s3t 2 - 1d3, s s1d = 3
sec ay + b tan ay + b dy
dt
L
p p
33. dy
2 2
54. = 4x sx 2 + 8d-1>3, y s0d = 0
csc a b cot a b dy
dx
L
y - p y - p
= 8 sin2 at + b,
34.
2 2 ds p
55. s s0d = 8
dt 12
sin s2t + 1d
L L
6 cos t
35. 2
dt 36. dt
cos s2t + 1d s2 + sin td3
= 3 cos2 a - ub,
dr p p Üç integrasyon da doğru olabilir mi? Yanıtınızı açıklayın.
56. r s0d =
du 4 8 62. u = tan x dönüşümü
= -4 sin a2t - b, s¿s0d = 100, s s0d = 0

2
d s p u2 tan2 x
L L
57. sec2 x tan x dx = u du = + C = + C.
dt 2 2 2 2
2
d y
58. = 4 sec2 2x tan 2x, y¿s0d = 4, y s0d = -1 verir. u = sec x dönüşümü ise
dx 2
u2 sec2 x
L L
59. Bir doğru üzerinde ileri geri hareket eden bir parçacığın hızı her t sec2 x tan x dx = u du = + C = + C.
için y = ds@dt = 6 sin 2t m@sn’dir. t = 0 iken s = 0 ise, t = p@2sn 2 2
iken s’yi bulun. verir. Her iki integrasyon da doğru olabilir mi? Yanıtınızı
60. Bir doğru üzerinde ileri geri hareket eden bir parçacığın ivmesi açıklayın.
her t için a = d2s@dt2 = p2 cos pt m@sn2 dir. t = 0 iken s = 0 ve 63. (Örnek 9’un devamı)
y = 8 m@sn ise, t = 1 sn iken s’yi bulun.
a. V = Vmax sin 120 pt’nin tam bir dönüşteki ortalama değerinin
Teori ve Örnekler sıfır olduğunu
1>60
s1>60d - 0 L0
61. 2 sin x cos x fonksiyonunun x’e göre integralini üç ayrı şekilde 1
Vmax sin 120 pt dt
alabiliriz gibi görünmektedir:
L L
a. 2 sin x cos x dx = 2u du u = sin x , ifadesindeki integrali hesaplayarak bulun.
b. Elektrikli fırınınızı çalıştıran devre 240 V okk’ye ayarlıdır.
= u 2 + C1 = sin2 x + C1 İzin verilebilir gerilimin tepe değeri nedir?
L L
b. 2 sin x cos x dx = -2u du u = cos x ,
c.
1>60 sVmax d2
L0
= -u 2 + C2 = -cos2 x + C2 sVmax d2 sin2 120 pt dt = .
120
L L
c. 2 sin x cos x dx = sin 2x dx 2 sin x cos x = sin 2x
cos 2x
= - + C3 .
2
5.6 De¤iflken Dönüflümü ve E¤riler Aras›ndaki Alanlar
Bir belirli integrali değişken dönüşümü ile hesaplamanın iki yolu vardır. Birincisi değiş-
ken dönüşümü yaparak bir ters türev bulmak ve sonra Temel Teoremi uygulayarak belirli
integrali hesaplamaktır. Bu yöntemi önceki bölümde Örnek 8 ve 9 da kullandık. İkinci
yöntem, değişken dönüşümü işlemini doğrudan belirli integrallere genişletir. Burada tanı-
tılan bu yeni formülü iki eğri arasındaki alanı bulma problemine uygularız.
De¤iflken Dönüflümü Formülü

Aşağıdaki formülde, integrasyon değişkeni bir değişken dönüşümü ile değiştirildiğinde in-
tegrasyon sınırları değişir.
TEOREM 6 Belirli ‹ntegrallerde De¤iflken Dönüflümü

g¿ , [a, b] aralığında sürekli ise ve ƒ de g’nin değerler kümesinde sürekli ise
b gsbd
ƒsgsxdd # g¿sxd dx =
La Lgsad
ƒsud du
dir.
5.6 De¤iflken Dönüflümü ve E¤riler Aras›ndaki Alanlar 377
‹spat F, ƒ’nin herhangi bir ters türevi olsun. Bu durumda

d
ƒsgsxdd # g¿sxd dx = Fsgsxdd d

b x=b Fsgsxdd
dx
La
= F¿sgsxddg¿sxd
x=a = ƒsgsxddg¿sxd
= Fsgsbdd - Fsgsadd
= Fsud d
u = gsbd
u = gsad
gsbd Temel Teorem
Lgsad
= ƒsud du. 2. Kısım
Formülü kullanmak için, belirsiz integrali hesaplamakta kullanacağınız u = g(x) ve

du = g⬘(x) dönüşümünün aynısını yapın. Sonra, dönüşmüş integrali g(a) değerinden
(u’nun x = a daki değeri) g(b) değerine (u’nun x = b deki değeri) kadar u’ya göre integre
edin.
ÖRNEK 1 ‹ki Yöntemle De¤iflken Dönüflümü
3x 2 2x 3 + 1 dx. integralini hesaplayın.

1
L-1
Çözüm İki seçeneğimiz vardır.
Yöntem 1: İntegrali dönüştürün ve dönüştürülmüş integrali Teorem 6 da verilen dönüştürül-
müş sınırlarla hesaplayın.
3x 2 2x 3 + 1 dx
1
L-1
1u du
2 u = x3 + 1, du = 3x2 dx olsun.
L0
= x = –1 iken, u = (–1)3 + 1 = 0 olur.
x = 1 iken, u = (1)3 + 1 = 2 olur.
= u 3>2 d
2
2
Yeni belirli integrali hesaplayın.
3 0
c2 - 0 3>2 d = c222 d =
2 3>2 2 422
=
3 3 3
Yöntem 2: İntegrali belirsiz bir integrale çevirin, integre edin, x’e geri dönün ve orijinal x
sınırlarını kullanın.
3x 2 2x 3 + 1 dx = 1u du
L L
u = x3 + 1, du = 3x2 d alın.
2
= u 3>2 + C u’ya göre integre edin.
3
2 3 u yerine x3 + 1 yazın.
= sx + 1d3>2 + C
3
3x 2 2x 3 + 1 dx = sx + 1d3>2 d
1 1 x’in integrasyon sınırları ile
L-1
2 3
bulduğunuz integrali kullanın.
3 -1
css1d3 + 1d3>2 - ss -1d3 + 1d3>2 d

2
=
3
c2 - 0 3>2 d = c222 d =
2 3>2 2 422
=
3 3 3
Hangi yöntem daha iyidir— Teorem 6’yı kullanarak, dönüştürülmüş belirli integrali
dönüştürülmüş sınırlarla hesaplamak mı yoksa integrali dönüştürmek, integre etmek ve
geri dönüştürüp esas integrasyon sınırlarını kullanmak mı? Örnek 1’de, birinci yöntem
daha kolay gibidir, fakat durum her zaman böyle olmaz. Genel olarak, en iyisi iki yöntemi
de bilmek ve hangisi uygunsa onu kullanmaktır.
ÖRNEK 2 Dönüflüm Formülünü Kullanmak

p>2 0 u = cot u, du = -csc2 u du,
u # s -dud
Lp>4 L1
cot u csc2 u du = - du = csc2 u du.alın.
θ= –π/4 iken, u = cot(π/4) = 1 olur.
0 θ = π/2 iken, u = cot(π/2) = 0 olur.
L1
= - u du
= -c d
0
u2
2 1
= -c d =
s0d2 s1d2 1
-
2 2 2
Simetrik Fonksiyonlar›n Belirli ‹ntegralleri

Teorem 6’daki Dönüşüm Formülü, çift ve tek fonksiyonların (Bölüm 1.4) simetrik bir
[–a, a] aralığı üzerindeki belirli integrallerini basitleştirir (Şekil 5.26).
y y
0
–a a x
x
–a 0 a
(a) (b)
(a) ƒ çift, 1-a ƒsxd dx = 2 10 ƒsxd dx (b) ƒ tek, 1-a ƒsxd dx = 0

a a a
fiEK‹L 5.26
Teorem 7
f, [–a, a] simetrik aralığı üzerinde sürekli olsun.
a a
L-a L0
(a) ƒ çift ise ƒsxd dx = 2 ƒsxd dx.
L-a
(b) ƒ tek ise ƒ(x) dx = 0.
dir.
(a)’n›n ‹spat›
a 0 a Belirli İntegraller için
L-a L-a L0
ƒsxd dx = ƒsxd dx + ƒsxd dx Toplanabilirlik Kuralı
-a a
L0 L0
İntegrasyonun Sırası Kuralı
= - ƒsxd dx + ƒsxd dx
a a
u = –x, du = –dx olsun.
L0 L0
x = 0 iken u = 0
y = - ƒs -uds -dud + ƒsxd dx
x = –a iken u = a
Üst eğri a a
L0 L0
y f(x) = ƒs -ud du + ƒsxd dx
a a ƒ çifttir, dolayısıyla
L0 L0
a = ƒsud du + ƒsxd dx ƒ(–u) = ƒ(u)’dur.
x
b
a
L0
Alt eğri = 2 ƒsxd dx
y g(x)
(b)’nin ispatı tamamen benzerdir ve Alıştırma 86 da sizden istenmektedir.

fiEK‹L 5.27 y = ƒ(x) ile y = g(x) ve
x = a ile x = b doğruları arasındaki
Teorem 7’nin iddiaları ƒ’nin integre edilebilir bir fonksiyon (daha kuvvetli olan
bölge
sürekli olmak yerine) olması durumunda da geçerlidir, fakat ispatı biraz daha zordur ve
daha ileri seviyedeki derslere bırakmak daha iyidir.
y
y f(x)
ÖRNEK 3 Bir Çift Fonksiyonun ‹ntegrali
2
L-2
a x0 x1 xn1 sx 4 - 4x 2 + 6d dx. integralini hesaplayın.
x
x2 b xn
y g(x) Çözüm ƒsxd = x 4 - 4x 2 + 6, ƒ(–x) = ƒ(x) eşitliğini sağladığından [–2, 2] simetrik
aralığı üzerinde bir çift fonksiyondur, böylece
2 2
L-2 L0
fiEK‹L 5.28 Bölgeye x-eksenine dik sx 4 - 4x 2 + 6d dx = 2 sx 4 - 4x 2 + 6d dx
dikdörtgenlerle yaklaşımda
= 2 c - x 3 + 6x d
2
bulunuruz. x5 4
5 3 0
= 2 a
y 32 32 232
- + 12b = .
5 3 15
(ck, f(ck))
f(ck) g(ck)
E¤riler Aras›ndaki Alanlar
Üstten y = ƒ(x) eğrisi, alttan y = g(x) eğrisi, soldan ve sağdan x = a ve x = b doğruları ile
Ak
a ck sınırlı bir bölgenin alanını bulmak istediğimizi varsayın (Şekil 5.27). Bölge tesadüfen,
x
b alanını geometriyle bulabileceğimiz bir şekilde olabilir, fakat ƒ ve g rasgele sürekli
fonksiyonlarsa, genellikle alanı bir integralle bulmamız gerekir.
(ck, g(ck))
P = 5x0 , x1, Á , xn6 bölüşünde bulunan n dikey dikdörtgenle böleriz (Şekil 5.28). k.
İntegralin ne olması gerektiğini görmek için, önce bölgeyi tabanları [a, b] aralığının
xk
dikdörtgenin alanı (Şekil 5.29)

fiEK‹L 5.29 k. dikdörtgenin ΔAk alanı, f(ck)
– g(ck) yüksekliği ile Δxk genişliğinin ΔAk = yükseklik × genişlik = [ƒ(ck) – g(ck)] Δxk
çarpımıdır.
Bölgenin alanına n dikdörtgenin alanını toplayarak yaklaşımda bulunuruz:
A L a ¢Ak = a [ƒsck d - gsck d] ¢xk .

n n
Riemann Toplamı
k=1 k=1
储P储 → 0 iken, sağ taraftaki toplamlar 1a [ƒsxd - gsxd] dx limitine yaklaşırlar, çünkü ƒ
b
ve g süreklidirler. Bölgenin alanını bu integralin değeri olarak alırız. Yani,
A = lim a [ƒsck d - gsck d] ¢xk =

n b
La
[ƒsxd - gsxd] dx.
ƒ ƒ P ƒ ƒ :0 k=1
TANIM E¤riler Aras›ndaki Alanlar

ƒ ve g, [a, b] aralığı boyunca ƒsxd Ú gsxd olmak üzere, sürekli iseler a’dan b’ye
kadar y = ƒ(x) ve y = g(x) eğrileri arasındaki bögenin alanı (ƒ – g)’nin a’dan
b’ye kadar integralidir:
b
La
A = [ƒsxd - gsxd] dx.
Bu tanımı uygularken eğrilerin grafiklerini çizmek faydalıdır. Grafik, hangi eğrinin üst-
teki ƒ eğrisi ve hangi eğrinin alttaki g eğrisi olduğunu gösterir. Ayrıca, integral sınırları bil-
inmiyorsa integral sınırlarını bulmanıza yardımcı olur. İntegrasyon sınırlarını belirlemek
için eğrilerin nerede kesiştiklerini bulmak isteyebilirsiniz ve bu, ƒ(x) = g(x) denkleminin
çözümünü gerektirebilir. Daha sonra, kesişimleri arasındaki alanı bulmak için ƒ – g
fonksiyonunu integre edebilirsiniz.
y ÖRNEK 4 Kesiflen E¤riler Aras›ndaki Alan

(x, f(x)) y = 2 – x2 parabolü ve y = –x doğrusuyla sınırlanan bölgenin alanını bulun.
y2 x2
(–1, 1) x Çözüm Önce iki eğriyi çizeriz (Şekil 5.30). İntegrasyon sınırları y = 2 – x2 ve y = –x
denklemlerini birlikte çözerek bulunur:
x
–1 0 1 2 2 - x2 = -x ƒ(x) ve g(x)’i eşitleyin.
x2 - x - 2 = 0 Yeniden yazın.
(x, g(x))
sx + 1dsx - 2d = 0 Çarpanlarına ayırın.
y –x (2, –2)
x = -1, x = 2. Çözün.
fiEK‹L 5.30 Tipik bir yaklaşım Bölge x = –1’den x = 2’ye kadardır. İntegrasyon sınırları a = –1 ve b = 2’dir.
dikdörtgeni ile Örnek 4’deki bölge. Eğriler arasındaki alan
b 2
La L-1
A = [ƒsxd - gsxd] dx = [s2 - x 2 d - s -xd] dx
s2 + x - x 2 d dx = c2x + d
2 2
x2 x3
L-1
= -
2 3 -1
= a4 + - b - a-2 + + b =
TARİHSEL BİYOGRAFİ 4 8 1 1 9
Richard Dedekind 2 3 2 3 2
(1831–1916)
Çevreleyen bir eğrinin formülü bir veya daha fazla noktada değişiyorsa, bölgeyi formül
değişikliklerine karşılık gelen alt bölgelere böler ve her alt bölgeye eğriler arasındaki alan
formülünü uygularız.
4
L
(兹x x 2) dx ÖRNEK 5 S›n›r De¤iflikli¤ine Uydurmak ‹çin ‹ntegrali De¤ifltirmek
Birinci dörtte bir bölgede, üstten y = 1x, alttan ise x-ekseni ve y = x – 2 doğrusu ile
Alan
y 2
2
y 兹x
L
2 Alan 兹x dx (x, f(x)) sınırlanan bölgenin alanını bulun.
0
(4, 2)
B
(x, f(x)) Çözüm Çizim (Şekil 5.31) bölgenin üst sınırının ƒ(x) = √x ’in grafiği olduğunu göstermek-
yx2
1
tedir. Alt sınır, 0 ⱕ x ⱕ 2 için g(x) = 0’dan 2 ⱕ x ⱕ 4 için g(x) = x – 2’e değişmektedir
A (x, g(x)) (x = 2’de bir uyuşma vardır). Bölgeyi x = 2’de, Şekil 5.31’de gösterilen A ve B alt bölgeler-
x ine böleriz.
y0 2
Sağ taraftaki sınırı bulmak için y = 1x ve y = x – 2 denklemlerini birlikte çözeriz:

0 4
A bölgesi için integrasyon sınırları a = 0 ve b = 2’dir. B bölgesi için sol sınır a = 2’dir.
(x, g(x))
fiEK‹L 5.31 Çevreleyen bir eğrinin formülü 1x = x - 2 ƒ(x) ve g(x) eşitleyin.

değiştiğinde, burada Örnek 5 için
x = sx - 2d2 = x 2 - 4x + 4 İki tarafın karesini alın.
gösterildiği gibi alan integrali de buna
uyacak şekilde integrallerin toplamı olarak x 2 - 5x + 4 = 0 Yeniden yazın.
değişir. Her renkli bölge için bir integral. sx - 1dsx - 4d = 0 Çarpanlara ayırın.
x = 1, x = 4. Çözün.
Sadece x = 4 değeri 1x = x - 2. denklemini sağlar. x = 1 değeri ise kare almayla ortaya

çıkan konu dışı bir köktür. Sağdan sınır 4’tür.
ƒsxd - gsxd = 1x - 0 = 1x
ƒsxd - gsxd = 1x - sx - 2d = 1x - x + 2
0For … 2x için
ⱕ 0x ⱕ … 2:
2For … 4x için
ⱕ 2x ⱕ … 4:
A ve B alt bölgelerinin alanlarını toplayarak toplam alanı buluruz:
1x dx + s 1x - x + 2d dx
2 4
Toplam area == L0
Total alan L2
(')'* ('''')''''*
areaalanı
A’nın of A areaalanı
B’nin of B
= c x 3>2 d + c x 3>2 - + 2x d
2 4
2 2 x2
3 0 3 2 2
s2d3>2 - 0 + a s4d3>2 - 8 + 8b - a s2d3>2 - 2 + 4b

2 2 2
=
3 3 3
2 10
= s8d - 2 = .
3 3
y‘ye Göre ‹ntegrasyon

Bir bölgenin sınır eğrileri y’nin fonksiyonlarıyla tanımlanmışsa, yaklaşım dikdörtgenleri
dikey yerine yatay olur ve temel formülde x yerine y bulunur.
Bunlar gibi bölgeler için
y y y
d d d
x f(y) x g(y)
x f(y) x f(y)
x g(y) x
0
x g(y)
c c c
x x
0 0
aşağıdaki formülü kullanın:

d
Lc
A = [ƒs yd - gs yd] dy.
Bu denklemde, ƒ her zaman sağdaki eğriyi ve g de soldaki eğriyi temsil eder, dolayısıyla
ƒ(y) – g(y) negatif değildir.
y
ÖRNEK 6 Örnek 5’teki bölgenin alan›n› y’ye göre integre ederek bulun.
2 x y2 (4, 2)
(g(y), y) Çözüm Bölgeyi ve tabanı y değerleri aralığının bir bölüşünün üzerinde bulunan tipik bir
xy2
1 yatay dikdörtgen çizeriz (Şekil 5.32). Bölgenin sağ sınırı x = y + 2 doğrusudur, bu yüzden
y (f(y), y)
ƒ(y) = y + 2 olur. Sol sınır ise x = y2 eğrisidir, dolayısıyla g(y) = y2 olur. İntegrasyonun alt
f(y) g(y)
x sınırı y = 0’dır. Üst sınırı x = y + 2 ve x = y2denklemlerini birlikte çözerek buluruz:
0 y0 2 4 ƒs yd = y + 2 ve
y + 2 = y2 gs yd = y 2 .eşitleyin
fiEK‹L 5.32 x’e göre integre edersek, y2 - y - 2 = 0 Yeniden yazın.
bu bölgenin alanını bulmak için iki
s y + 1ds y - 2d = 0 Çarpanlarına ayırın.
integrasyon gerekir. y’ye göre integre
edersek, bir integrasyon yeterlidir y = -1, y = 2 Çözün.
(Örnek 6). Üst integrasyon limiti b = 2’dir (y = –1 değeri x-ekseninin altında bir kesişim noktası
verir).
Bölgenin alanı
b 2
La L0
A = [ƒs yd - gs yd] dy = [y + 2 - y 2] dy
L0
= [2 + y - y 2] dy
= c2y + d
y2 y3 2
-
2 3 0
4 8 10
= 4 + - = .
2 3 3
dir. Daha az çabayla, Örnek 5’teki sonucu bulduk.
y ‹ntegralleri Geometri Formülleriyle Birlefltirmek

(4, 2) Bir alanı bulmanın en kısa yolu analizle geometriyi birleştirmek olabilir.
2
y 兹x
ÖRNEK 7 Örnek 5’teki Bölgenin Alan›n›n En H›zl› fiekilde Bulunmas›
1 yx2 2
Alan 2
Örnek 5’teki bölgenin alanını bulun.
İstediğimiz alan, y = 1x, 0 … x … 4, eğrisi ile x-ekseni arasındaki alan eksi ta-
2
x
0 y0 2 4 Çözüm
fiEK‹L 5.33 Mavi bölgenin alanı y = 1x

banı 2 ve yüksekliği 2 olan bir üçgenin alanıdır (Şekil 5.33):
1x dx -
4
L0
Alan 1
parabolünün altındaki alan eksi üçgenin Area = s2ds2d
2
alanıdır (Örnek 7).
= x 3>2 d - 2
4
2
3 0
2 10
= s8d - 0 - 2 = .
3 3
5–7 Örneklerinin Sonuçlar› Bazen iki eğri arasında kalan alan x yerine y’ye göre integral
alınarak daha kolay bulunur. Ayrıca, analizle geometriyi birleştirmek de yararlı olabilir.
Bölgeyi çizdikten sonra, hangi yolun daha iyi olacağını bir düşünün.
ALIfiTIRMALAR 5.6
1 0
x3 x3
L0 2x 4 + 9 L-1 2x 4 + 9
Belirli ‹ntegralleri Hesaplama 10. a. dx b. dx
1–24 alıştırmalarındaki integralleri hesaplamak için Teorem 6’daki
p>6 p>3
L0 Lp>6
Dönüşüm Formülünü kullanın.
11. a. s1 - cos 3td sin 3t dt b. s1 - cos 3td sin 3t dt
2y + 1 dy 2y + 1 dy
3 0
L0 L-1
1. a. b.
a2 + tan b sec2 dt b. a2 + tan b sec2 dt
0 p>2
L-p>2 L-p>2
t t t t
12. a.
1 1 2 2 2 2
L0 L-1
2. a. r21 - r 2 dr b. r21 - r 2 dr
2p p
L0 24 + 3 sin z L-p 24 + 3 sin z

cos z cos z
p>4 0 13. a. dz b. dz
L0 L-p>4
2 2
3. a. tan x sec x dx b. tan x sec x dx
0 p>2
L-p>2 s3 + 2 cos wd L0
sin w sin w
p 3p 14. a. dw b. dw
L0 L2p
2
4. a. 2
3 cos x sin x dx b. 2
3 cos x sin x dx s3 + 2 cos wd2
2t 5 + 2t s5t 4 + 2d dt
1 4
L1 21y s1 + 1yd
dy
L0
1 1 15. 16.
L0 L-1
3 4 3 3 4 3 2
5. a. t s1 + t d dt b. t s1 + t d dt
27 cot5 a b sec2 a b du
p>6 3p>2
L0 Lp
u u
0 17. cos-3 2u sin 2u du 18.
L0 L-27
6. a. 2
t st + 1d 1>3
dt b. 2
t st + 1d 1>3
dt 6 6
p p>4
L0 L0
1 1
5s5 - 4 cos td1>4 sin t dt 20. s1 - sin 2td3>2 cos 2t dt
L-1 s4 + r d L0 s4 + r d
5r 5r 19.
7. a. 2 2
dr b. 2 2
dr
10 1y 10 1y
1
L0
1 4
L L
8. a. dy b. dy 21. s4y - y 2 + 4y 3 + 1d-2>3 s12y 2 - 2y + 4d dy
0 s1 + y 3>2 d2 1 s1 + y3>2 d2
23 23
1
L0
s y 3 + 6y 2 - 12y + 9d-1>2 s y 2 + 4y - 4d dy
L0 2x + 1 L-23 2x + 1
4x 4x 22.
9. a. dx b. dx
2 2
2 p2
2u cos2 su3>2 d du t -2 sin2 a1 + t b dt
3
-1>2 31. y
L0 L-1
1
23. 24.
(–2, 8) (2, 8)
8
Alan
y 2x2
25–40 alıştırmalarında renkli bölgelerin toplam alanını bulun.
25. 26.
y x4 2x2
y y
y (1 cos x) sin x
x
–2 –1 1 2
y x兹4 x2 –1
ÖLÇEKLİ DEĞİL
x x ÖLÇEKLİ DEĞİL
–2 0 2 0 p
32. y
1 x y3 (1, 1)
27. 28.
x y2
y y p (cos x)(sin(p psin x))
2 y
x
–p –2 –1 0
1 x
0 1
–1
x
–p – p –1 0 33.
–2 y
2
–1 1 x 12y2 12y3
–3
y 3(sin x)兹1 cos x
x 2y2 2y
x
29. 30. 0 1
y y
y 1 sec2 t 34. 35.
2
y1 2 y y
1
yx
1
y cos2 x 1 y1
y x2 1
x t 2
0 p p –p p
y x
2 3 0 3 4
x x
y –4sin2 t –1 0 1 0 1 2
–4
y –2x4
–2
36. 49. y = √Zx Z ve 5y = x + 6 (Kaç tane kesişim noktası vardır?)

y = sx 2>2d + 4
y
50. y = ƒ x 2 - 4 ƒ and
ve
1 xy2
y x2 51–58 alıştırmalarında doğrular ve eğrilerle sınırlı bölgelerin alan-
larını bulun.
51. x = 2y 2, x = 0, andve y = 3
x
0 1 2 2 ve
52. x = y and x = y + 2
53. y 2 - 4x = 4 ve 4x - y = 16
and
37. 38. 2
54. x - y = 0 and x + 2y 2 = 3
ve
y y
y –x2 3x 55. x + y 2 = 0 ve x + 3y 2 = 2
and
(–3, 5) (2, 2) 56. x - y 2>3 = 0 ve x + y 4 = 2
ve x = ƒ y ƒ 21 - y 2
5 2 and
2
x 57. x = y - 1 and
y x2 4 –2 –1 1 2
58. x = y 3 - y 2 ve x = 2y
and
59–62 alıştırmalarında eğrilerle çevrili bölgelerin alanlarını bulun.

y 2x3 x2 5x
x 59. 4x 2 + y = 4 ve x 4 - y = 1
and
–3 0 1
60. x 3 - y = 0 and
ve 3x 2 - y = 4
y –x2 2x (–2, –10) 2
61. x + 4y = 4 andve x + y 4 = 1, for
x ≥x0ⱖ 0Ú için
xiçin 0
–10
(1, –3) 62. x + y 2 = 3 and
ve 4x + y 2 = 0
(–3, –3)
–4
63–70 alıştırmalarında doğrular ve eğrilerle sınırlı bölgelerin alan-
larını bulun.
39. 40. y 63. y = 2 sin x ve y = sin 2x, 0 … x … p
and
y
6 (3, 6) 64. y = 8 cos x ve y = sec2 x, -p>3 … x … p>3
and
3 65. y = cos spx>2d andve y = 1 - x 2
(–2, 4)
4
2 y x x
y4x 3 ve y = x
66. y = sin spx>2d and
2 y x 67. y = sec2 x, y = tan2 x, x = -p>4, and
ve x = p>4
3
2 ve x = -tan2 y, -p>4 … y … p>4
69. x = 3 sin y 2cos y
68. x = tan y and
(3, 1)
x
x ve x = 0, 0 … y … p>2
and
–2 –1 1 2 3
–2 0 3
y –x 2 70. y = sec2 spx>3d ve y = x 1>3, -1 … x … 1
and
71. x – y3 = 0 eğrisi ve x – y = 0 doğrusu ile çevrelenen pervane şek-
–2, – 2 
 3 lindeki bölgenin alanını bulun.
72. x – y1@3 = 0 ve x – y1@5 = 0 eğrileri ile çevrelenen pervane şeklin-
–5 (3, –5)
deki bölgenin alanını bulun.
73. Birinci dörtte bir bölgede y = x doğrusu, x = 2 doğrusu, y = 1@x2
eğrisi ve x-ekseniyle sınırlı alanını bulun.
41–50 alıştırmalarında doğrular ve eğrilerle sınırlı bölgelerin alan-
larını bulun. 74. Birinci dörtte bir bölgede soldan y-ekseni ile sağdan y = sin x ve
y = cos x eğrileriyle sınırlanan “üçgensel” bölgenin alanını bulun.
41. y = x2 – 2 ve y = 2
75. Alttan y = x2 parabolü ve üstten y = 4 doğrusu ile sınırlanan bölge
42. y = 2x – x2 ve y = –3
y = c doğrusu ile kesilerek eşit alanlı iki bölgeye ayrılmak is-
43. y = x4 ve y = 8x teniyor.
44. y = x2 – 2x ve y = x a. Bölgeyi çizin ve uygun gibi görünen bir y = c doğrusu
45. y = x2 ve y = –x2 – 4x ekleyin. c cinsinden, parabolle doğru nerde kesişirler? Bu
46. y = 7 – 2x2 ve y = x2 + 4 noktaları da şeklinize ekleyin.
47. y = x4 – 4x2 + 4 ve y = x2
48. y = x2a 2 - x 2, a 7 0, ve
and y = 0
b. y’ye göre integral alarak c’yi bulun. (Bu c’yi integrasyon y

sınırlarına koyar.) y –x yx
c. x’e göre integral alarak c’yi bulun. (Bu c’yi integranda da 1
koyar.)
76. y = 3 – x2 eğrisi ile y = –1 doğrusu arasındaki bölgenin alanını a. x

–1 1
x’e, b. y’ye göre integre ederek bulun.
doğrusu, üstte soldan y = 1 + 1x , eğrisi ve üstte sağdan

77. Birinci dörtte bir bölgede soldan y-ekseni, alttan y = x>4 ,
–1
y = 2> 1x . eğrisiyle sınırlanan bölgenin alanını bulun.
78. Birinci dörtte bir bölgede soldan y-ekseni, alttan x = 2 1y , üstte

82. y = ƒsxd ve y = g sxd sürekli fonksiyonlarının grafikleri ile
x = a ve x = b dikey doğruları (a < b) arasındaki bölgenin alanı
soldan x = (y – 1)2 eğrisi ve üstte sağdan x = 3 – y doğrusuyla b
La
sınırlanan bölgenin alanını bulun. [ƒsxd - g sxd] dx .
y
ile verilir. Doğru, bazen doğru ya da asla doğru değil? Yanıtınızı
x (y 1)2
açıklayın.
2
x3y Teori ve Örnekler
83. ƒ(x) = (sin x)@x, x ⬎ 0 fonksiyonunun bir ters türevinin F(x)
1 olduğunu varsayın.
3
L1
x 2兹y sin 2x
x
x dx
0 1 2
integralini F cinsinden ifade edin.
84. ƒ sürekli ise,
79. Aşağıdaki şekil y = x2 parabolünden y = a2 doğrusu ile kesilen
parçanının içine oturtulan AOC üçgenini göstermektedir. a sıfıra 1 1
L0 L0
yaklaşırken üçgenin alanının parabolik bölgenin alanına oranının ƒsxd dx = ƒs1 - xd dx .
limitini bulun.
y olduğunu gösterin.
y x2 85.
1
L0
A C y a2 ƒsxd dx = 3 .
(–a, a2) (a, a2)
olduğunu varsayın. a. ƒ tek ve b. ƒ çift ise
0
L-1
ƒsxd dx
x
–a O a integralini bulun.
86. a. ƒ fonksiyonu [–a, a] üzerinde tek ise
80. Pozitif sürekli bir ƒ fonksiyonunun grafiği ile x-ekseni arasında a
L-a
x = a’dan x = b’ye kadar kalan bölgenin 4 birim kare olduğunu ƒsxd dx = 0 .
varsayın. x = a’dan x = b’ye kadar y = ƒ(x) ve y = 2ƒ(x) eğrileri
arasında olan bölgenin alanını bulun.
b. (a)’daki sonucu ƒ(x) = sin x ve a = p@2 ile test edin.
81. Aşağıdaki integrallerden hangisi, eğer varsa, aşağıda verilen
renkli bölgenin alanını hesaplar? Yanıtınızı açıklayın. 87. ƒ sürekli bir fonksiyonsa, u = a – x dönüşümünü yaparak ve or-
1 1 taya çıkan integrali I’ya ekleyerek
L-1 L-1
a. sx - s -xdd dx = 2x dx aƒsxd dx
L0 ƒsxd + ƒsa - xd
I =
1 1
L-1 L-1
b. s -x - sxdd dx = -2x dx
88. Bir dönüşüm kullanarak, tüm pozitif x ve y sayıları için, 89. Bir dönüşüm kullanarak (1) denklemini doğrulayın.
xy y 90. Aşağıdaki fonksiyonların her biri için, ƒ(x)’in [a, b]’de ve
Lx t dt = L1 t dt .
1 1 ƒsx + cd’nin [a - c, b - c]’de grafiklerini çizerek (1) Denklem-
inin mantıklı olduğuna kendinizi ikna edin.
a. ƒsxd = x 2, a = 0, b = 1, c = 1
c. ƒsxd = 2x - 4,
b. ƒsxd = sin x, a = 0, b = p, c = p>2
Belirli ‹ntegrallerin Kayma Özelli¤i
a = 4, b = 8, c = 5
Belirli integrallerin temel bir özelliği
b b-c B‹LG‹SAYAR ARAfiTIRMALARI
La La - c
ƒsxd dx = ƒsx + cd dx . (1) 91–94 alıştırmalarında, düzlemde kesişim noktalarını basit cebirle bu-
lamadığınız eğrilerin arasındaki alanı bulacaksınız. Aşağıdaki
denkleminin de gösterdiği gibi öteleme altında değişmezlikleridir. adımları gerçekleştirmek için bir BCS kullanın.
Denklem, ƒ integre edilebilir ve gerekli x değerlerinde tanımlı olduğu a. Neye benzediklerini ve kaç tane kesişim noktaları olduğunu
sürece geçerlidir. Örneğin aşağıdaki şekil görmek için eğrileri birlikte çizin.
-1 1
L-2 L0
b. Bütün kesişim noktalarını bulmak için BCS’nizdeki sayısal
sx + 2d3 dx = x 3 dx
denklem çözücüyü kullanın.
c. ƒ ƒsxd - g sxd ƒ ’i birbirini izleyen kesişim değeri çiftleri
olduğunu göstermektedir. Renkli bölgelerin alanları aynıdır. üzerinden integre edin.
y d. (c) şıkkında bulduğunuz integralleri toplayın.
x3 x2 1
91. ƒsxd = - - 2x + , g sxd = x - 1
y (x 2)3 y x3 3 2 3
x4
92. ƒsxd = - 3x 3 + 10, g sxd = 8 - 12x
2
93. ƒsxd = x + sin s2xd, g sxd = x 3
2
94. ƒsxd = x cos x, g sxd = x 3 - x
x
–2 –1 0 1
1. Alınan yol, alan, hacim ve ortalama değer gibi büyüklükleri 8. Belirli integrallerle çalışma kurallarını tanımlayın (Tablo 5.3) Ör-
bazen sonlu toplamlarla nasıl tahmin edebilirsiniz? Neden böyle nekler verin.
bir şey yapmak isteyesiniz? 9. Analizin Temel Teoremi nedir? Niye bu kadar önemlidir? Teore-
2. Sigma gösterimi nedir? Ne gibi avantajlar sağlar? Örnek verin. min her kısmını bir örnekle açıklayın.
3. Bir Riemann toplamı nedir? Neden böyle bir toplamı ele almak 10. ƒ sürekliyse, Temel Teorem dy@dx = ƒ(x), y(x0) = y0 başlangıç de-
isteyesiniz? ğer problemine nasıl bir çözüm sağlar?
4. Kapalı bir aralığın bölünüşünün normu nedir? 11. Değişken dönüşümü ile integrasyon Zincir Kuralına nasıl bağlı-
5. Kapalı bir [a, b] aralığında bir ƒ fonksiyonunun belirli integrali dır?
nedir? Var olduğundan ne zaman emin olabilirsiniz? 12. Bazen belirsiz integralleri değişken dönüşümüyle nasıl çözersi-
6. Belirli integraller ile alan arasındaki ilişki nedir? Belirli integral- niz? Örnekler verin.
lerin başka bazı yorumlarını tanımlayın. 13. Değişken dönüşümü yöntemi belirli integraller için nasıl çalışır?
7. Kapalı bir aralıkta integre edilebilen bir fonksiyonun ortalama Örnekler verin.
değeri nedir? Fonksiyonun ortalama değerini alması gerekir mi? 14. İki sürekli fonksiyonun grafikleri arasındaki alanı nasıl tanımlar-
Açıklayın. sınız ve hesaplarsınız? Bir örnek verin.
4. a ak = 0 ve a bk = 7 . ise aşağıdakileri bulun.

20 20
Sonlu Toplamlar ve Tahminler
k=1 k=1
1. Aşağıdaki şekil bir model roketin kalkıştan sonra ilk 8 saniyedeki
a. a 3ak b. a sak + bk d
hız (ft@sn) grafiğini vermektedir. Roket ilk 2 saniyede yukarı 20 20
doğru ivmelenmiş ve t = 8 sn anında maksimum yüksekliğine k=1 k=1
c. a a - b
erişmiştir.
d. a sak - 2d
20 20
1 2bk
200 k=1 2 7 k=1
150
Belirli ‹ntegraller
Hız (ft/sn)
100 5–8 problemlerindeki her limiti belirli bir integral olarak ifade edin.
Sonra limitin değerini bulmak için integrali hesaplayın. Her durumda,
50 P verilen aralığın bir bölünüşüdür ve ck sayıları P’nin alt
aralıklarından seçilmişlerdir.
0
lim a s2ck - 1d-1>2 ¢xk , P [1, 5]’in bir bölünüşü
2 4 6 8 n
Kalkıştan sonra zaman (sn) 5.

ƒ ƒPƒ ƒ :0 k=1
lim a cksck 2 - 1d1>3 ¢xk , P [1, 3]’in bir bölünüşü

n
a. Roketin yer seviyesinden fırlatıldığını varsayılırsa, ne kadar 6.
yükseğe çıkmıştır? (Bu, Bölüm 3.3, Alıştırma 17’deki rokettir, ƒ ƒPƒ ƒ :0 k = 1
lim a acos a bb ¢xk , P [-p, 0]’ın bir bölünüşü

n
fakat buradaki alıştırmayı yapmak için Alıştırma 17’yi ck
7.
yapmaya gerek yoktur.) ƒ ƒ P ƒ ƒ :0 k = 1 2
lim a ssin ck dscos ck d ¢xk , P [0, p>2]’nin bir bölünüşü

b. 0 ⱕ t ⱕ 8 için, roketin yerden yüksekliğinin grafiğini zama- n
nın bir fonksiyonu olarak çizin. 8.

ƒ ƒPƒ ƒ :0
9. 1-2 3ƒsxd dx = 12, 1-2 ƒsxd dx = 6 , ve 1-2 g sxd dx = 2 , ise,
k=1
2. a. Aşağıdaki grafikte s-ekseninde ilerleyen bir cismin t = 0’dan 2 5 5
t = 10 sn’ye kadar olan aralıkta hızı (m@sn) gösterilmektedir.
aşağıdakileri bulun.
Bu 10 saniye boyunca cisim ne kadar yol almıştır?
2 5
L-2 L2
b. 0 ⱕ t ⱕ 10 aralığında s(0) = 0 olduğunu varsayarak, s’nin a. ƒsxd dx b. ƒsxd dx
grafiğini t’nin bir fonksiyonu olarak çizin.
-2 5
L5 L-2
5 c. g sxd dx d. s -pg sxdd dx
a b dx
4 5 ƒsxd + g sxd
L-2
e.
5
Hız(m/sn)
3
10. If 10 ƒsxd dx = p, 10 7g sxd dx = 7 , ve 10 g sxd dx = 2 ,
2 2 1
ise,
2
aşağıdakilerin değerlerini bulun.
1 2 2
L0 L1
a. g sxd dx b. g sxd dx
22 ƒsxd dx
0 2 4 6 8 10 0 2
L2 L0
Zaman (sn) c. ƒsxd dx d.
3. a ak = -2 ve a bk = 25 . ise aşağıdakileri bulun.

10 10 2
L0
e. s g sxd - 3ƒsxdd dx
k=1 k=1
a. a b. a sbk - 3ak d
10 10
ak
k=1 4 k=1
Alan
c. a sak + bk - 1d d. a a - bk b
10 10
5 11–14 problemlerinde, ƒ’nin grafiği ile x-ekseni arasında kalan böl-
genin toplam alanını bulun.
k=1 k=1 2
11. ƒsxd = x 2 - 4x + 3, 0 … x … 3
12. ƒsxd = 1 - sx 2>4d, -2 … x … 3 Bafllang›ç De¤er Problemleri

13. ƒsxd = 5 - 5x 2>3,
14. ƒsxd = 1 - 1x,
-1 … x … 8 x
L1 t
1
0 … x … 4 33. y = x 2 + dt ’nin
15–26 problemlerindeki eğriler ve doğrularla çevrelenen bölgelerin d2 y 1

alanlarını bulun. = 2 - ; y¿s1d = 3, y s1d = 1 .
dx 2 x2
2
y = 1> 1x,
15. y = x, y = 1>x , x = 2
başlangıç değer problemini çözdüğünü gösterin.
17. 1x + 1y = 1,
16. y = x, x = 2
34. y = 10 A 1 + 2 2sec t B dt ’nin

x = 0, y = 0 x
= 2sec x tan x ;
y
d 2y
y¿s0d = 3, y s0d = 0 .
1 dx 2
başlangıç değer problemini çözdüğünü gösterin.

35 ve 36 problemlerindeki başlangıç değer problemlerinin çözüm-
兹x 兹y 1 lerini integral olarak ifade edin.
dy sin x
35. = x , y s5d = -3
dx
= 22 - sin2 x ,
x
0 1 dy
36. y s -1d = 2
dx
18. x3 + √y = 1, x = 0, y = 0, 0 ⱕ x ⱕ 10 için
y Belirsiz ‹ntegralleri Hesaplama
x3 兹y 1, 0 ⱕ x ⱕ 1 37–44 problemlerindeki integralleri hesaplayın.
1
L L
37. 2scos xd-1>2 sin x dx 38. stan xd-3>2 sec2 x dx
L
39. s2u + 1 + 2 cos s2u + 1dd du
a
x
L 22u - p
0 1 1
40. + 2 sec2 s2u - pdb du
at - t b at + t b dt
19. x = 2y 2, 20. x = 4 - y 2, st + 1d2 - 1
L L
x = 0, y = 3 x = 0 2 2
41. 42. dt
2
21. y = 4x, y = 4x - 2 t4
1t sin s2t 3>2 d dt sec u tan u 21 + sec u du

L L
22. y 2 = 4x + 4, y = 4x - 16 43. 44.
23. y = sin x, y = x, 0 … x … p>4
24. y = ƒ sin x ƒ , y = 1, -p>2 … x … p>2 Belirli ‹ntegralleri Hesaplama
25. y = 2 sin x, y = sin 2x, 0 … x … p 45–70 problemlerindeki integralleri hesaplayın.
26. y = 8 cos x, y = sec2 x, -p>3 … x … p>3 1 1
L-1 L0
2 45. s3x 2 - 4x + 7d dx 46. s8s 3 - 12s 2 + 5d ds
27. Soldan x + y = 2, sağdan y = x ve üstten y = 2 ile çevrelenen “üç-
gen” bölgenin alanını bulun. 2 27
L1 y L1
4
47. dy 48. x -4/3 dx
A 1 + 1u B 1>2
28. Soldan y = √x sağdan y = 6 – x ve alttan y = 1 ile çevrelenen “üç- 2
gen” bölgenin alanını bulun. 4 4
L1 t1t L1 1u
dt
3 2
29. ƒ(x) = x – 3x ’nin ekstremum değerlerini bulun ve ƒ’nin grafiği 49. 50. du
ile x-ekseni arasında kalan bölgenin alanının bulun. 1 1
L0 L0 2(7 - 5r) 2
36 dx dr
30. Birinci dörtte bir bölgeden x1@2 + y1@2 = a1@2 eğrisiyle kesilen böl- 51. 52.
s2x + 1d3 3
genin alanını bulun. 1 1>2
L1/8 L0
31. x = y2@3 eğrisi ile x = y ve y = –1 doğruları arasında kalan böl- 53. x -1>3s1 - x 2>3 d3>2 dx 54. x 3s1 + 9x 4 d-3>2 dx
genin toplam alanını bulun.
cos2 a4t - b dt
p p>4
L0 L0
32. 0 ⱕ x ⱕ 3p@2 aralığında y = sin x ve y = cos x eğrileri arasında p
55. sin2 5r dr 56.
kalan bölgenin toplam alanını bulun. 4
p>3 3p>4 hacimli gazın sıcaklığını 1°C arttırmak için gerekli ısı miktarıdır.
L0 Lp>4
57. sec2 u du 58. csc2 x dx Oksijenin özgül ısısı T ’ye bağlıdır ve
3p p
Lp L0
59. cot2
x
dx 60. tan2
u
du Cy = 8.27 + 10 -5 s26T - 1.87T 2 d .
6 3
0 3p>4
formülünü sağlar. 20° … T … 675°C için Cy’nin ortalama
L-p>3 Lp>4
61. sec x tan x dx 62. csc z cot z dz değerini ve bu değerin hangi sıcaklıkta alındığını bulun.
p>2 1
L0 L-1
63. 5ssin xd3>2 cos x dx 64. 2x sin s1 - x 2 d dx ‹ntegralleri Türetmek
cos-4 a b sin a b dx
p>2 2p>3 77–80 alıştırmalarında dy@dx’i bulun.
L-p>2 L0
x x
22 + cos t dt 22 + cos3 t dt
65. 15 sin4 3x cos 3x dx 66. x 7x2
L2 L2
2 2 77. y = 3
78. y =
p>2 p>4
sec2 x
L0 21 + 3 sin2 x L0
3 sin x cos x
67. dx 68. dx 1 2
Lx 3 + t Lsec x t + 1
s1 + 7 tan xd2>3 6 1
79. y = dt 80. y = dt
p >42 4 2
p>3
L0 22 sec u Lp2>36 2t sin 1t

tan u cos1t
69. du 70. dt
Teori ve Örnekler
Ortalama De¤erler 81. [a, b] aralığında türevlenebilen her y = ƒ(x) fonksiyonunun ken-
71. ƒ(x) = mx + b’nin ortalama değerini verilen aralıkta bulun. disinin [a, b]’de bir fonksiyonun türevi olduğu doğru mudur?
82. F(x)’in ƒsxd = 21 + x 4 . fonksiyonunun bir ters türevi
a. [-1, 1]
olduğunu varsayın. 10 21 + x 4 dx integralini F cinsinden ifade

b. [-k, k]
1
a. [0, 3] aralığında y = 23x

72. Verilen aralıkta fonksiyonların ortalama değerini bulun.
83. y = 1x 21 + t 2 dt . ise dy@dx’i bulun. Hesaplarınızdaki ana

edin ve yanıtınızı açıklayın.
b. [0, a] aralığında y = 2ax
1
adımları açıklayın.
84. y = 1cos x s1>s1 - t 2 dd dt . ise dy@dx’i bulun. Hesaplarınızdaki
73. ƒ [a, b] aralığında türevlenebilir bir fonksiyon olsun. Bölüm 2’de 0
ƒ’nin [a, b]’deki ortalama değişim oranını
ana adımları açıklayın.
ƒsbd - ƒsad
85. Yeni bir park yeri Park yeri ihtiyacını karşılamak için, kasaba-
b - a nız burada görülen alanı ayırmıştır. Kasaba mühendisi olarak, ka-
ve ƒ’nin x’teki anlık değişim oranını ise ƒ⬘(x) olarak tanımlamıştık. saba konseyi sizden park yerinin 11.000$’a yapılıp yapılamayaca-
Bu bölümde ise bir fonksiyonun ortalama değerini tanımladık. Yeni ğını bulmanızı istemektedir. Alanı temizlemenin masrafı ft2
ortalama tanımının eskisiyle tutarlı olması için, başına 0.10$’dır ve park yerinin inşaatı ft2 başına 2.00$ tutacaktır.
İşin tamamı 11.000$’a yapılabilir mi?
ƒsbd - ƒsad
= average value
ƒ⬘’nün [a, of ƒ¿ortalama
b]’deki on [a, b]değeri
. 0 ft
b - a
olması gerekir. Bu doğru mudur? Yanıtınızı açıklayın. 36 ft
74. İntegre edilebilir bir fonksiyonun 2 uzunluğunda bir aralıktaki or- 54 ft

talama değerinin fonksiyonun o aralıktaki integralinin yarısı
olduğu doğru mudur? Yanıtınızı açıklayın. 51 ft
T 75. 365 günlük bir yıl için 49.5 ft
ƒsxd = 37 sin a
2p Yatay mesafe 15 ft
sx - 101db + 25 54 ft
365
sıcaklık fonksiyonunun ortalama değerini hesaplayın. Bu Fair- 64.4 ft
banks, Alaska’daki yıllık ortalama hava sıcaklığını bulmanın bir
yoludur. Ulusal Hava Servisi’nin resmi rakamı, günlük normal or- 67.5 ft
talama hava sıcaklıklarının sayısal ortalaması, ƒ(x)’in ortalama 42 ft
değerinden biraz daha yüksek olan 25.7 °F’dir. Şekil 3.33 nedeni-
ni göstermektedir. İhmal edilir
T 76. Bir gazın özgül ısısı cal@°-mol (kalori bölü derece gram
molekül) birimiyle ölçülen özgül ısı Cy, verilen bir miktar sabit
86. A ve B paraşütçüleri 6400 ft yükseklikte bulunan bir helikopter- 87. Bir toptancı olarak, Tracey Burr Distributors her 30 günde bir
dedirler. A paraşütçüsü atlar ve paraşütünü açmadan önce 4 sn 1200 paket çikolata sevkiyatı teslim almaktadır. TBD çikolataları
düşer. Helikopter bu sırada 7000 ft’e çıkar ve orada kalır. A he- alıcılara düzenli bir şekilde dağıtmaktadır ve bir sevkiyat geldik-
likopterden ayrıldıktan 45 sn sonra, B atlar ve paraşütünü aç- ten t gün sonra, eldeki paketlerin envanteri I(t) = 1200 – 40t,
madan önce 13 s düşer. Paraşütleri açıkken, iki paraşütçü de 16 0 ⱕ t ⱕ 30 ile verilir. 30 günlük sürede TBD’nin ortalama günlük
ft@sn hızla düşerler. Paraşütleri açılmadan önce paraşütçülerin envanteri nedir? Bir paketi bir gün tutmanın masrafı 3¢ ise, gün-
serbset düştüklerini (etkin hava direnci yok) varsayın. lük ortalama tutma masrafı nedir?
a. A’nın paraşütü hangi yükseklikte açılır? 88. Bir kurabiye üreticisi olan Rich Wholesale Foods kurabiye kutu-
larını her 14 günde bir olan sevkiyata kadar havalandırmalı bir
b. B’nin paraşütü hangi yükseklikte açılır?
depoda tutmaktadır. Rich talepte zaman zaman görülen fırla-
c. Yere önce hangi paraşütçü iner? maları karşılamak için yedekte 600 kutu bulundurmaya çalışır,
dolayısıyla tipik bir 14 günlük envanter fonksiyonu
Ortalama Günlük Envanter I(t) = 600 + 600t, 0 ⱕ t ⱕ 14 olarak verilir. Her kutunun günlük
tutma masrafı 4¢’tir. Rich’in ortalama günlük envanterini ve orta-
Ekonomide ortalama değer ortalama günlük envanter gibi şeyleri in- lama günlük tutma masrafını bulun.
celemek için kullanılır. I(t) radyo, lastik, ayakkabı veya bir firmanın t
gününde elinde hangi ürün varsa onun sayısı ise (I ’ya envanter 89. Solon Container’a her 30 günde bir 450 silindirlik plastik saçma
fonksiyonu deriz), I ’nın bir [0, T] zaman aralığındaki ortalama değer- sevk edilmektedir. Envanter fonksiyonu (günün bir fonksiyonu
ine firmanın o aralıktaki ortalama günlük envanteri denir. olarak eldeki silindirler) I(t) = 450 – t2@2’dir. Ortalama günlük en-
vanteri bulun. Bir silindiri tutma masrafı günde 2¢ ise, ortalama
T
T L0
1 günlük tutma masrafını bulun.
Ortalama
Averagegünlük envanter = ort(I)
daily inventory avsId = Istd dt .
90. Mitchell Mailorder’a her 60 günde bir 600 kutu atlet çorabı sevk
Istd = 600 - 20 215t . ’dir. Ortalama günlük envanteri bulun.

h bir birim malı bir gün tutmanın masrafıysa, ort(I) ⋅ h o sürede orta- edilmektedir. Sevkiyat geldikten t gün sonra eldeki kutu sayısı
lama günlük tutma masrafıdır.
Bir kutuyu tutma masrafı günde 1@2¢ ise, ortalama günlük tutma
masrafını bulun.
Teori ve Örnekler d 2y dy dy
+ a 2y = ƒsxd, x = 0 iken=— and y = 0 when x = 0 .
0 ve
dx2 dx dx = 0 ve y = 0
1 1
L0 L0
1. a. ise
7ƒsxd dx = 7, does ƒsxd dx = 1 ?
başlangıç değer probleminin çözdüğünü gösterin. (İpucu:
1 sin (ax – at) = sin ax cos at – cos ax sin at)
L0
b. ve ƒsxd Ú 0, does
ƒsxd dx = 4 and ise, 4. Orantılılık x ve y’nin
2ƒsxd dx = 24 = 2 ?midir?
1 y
L0 L0 21 + 4t 2
midir? 1
x = dt .
Yanıtlarınızı açıklayın. denklemiyle birbirine bağlı olduklarını varsayın. d2y@dx2’nin y’ye

2 5 5
orantılı olduğunu gösterin ve orantı sabitini bulun.
L-2 L2 L-2
2. ƒsxd dx = 4, ƒsxd dx = 3, olsun.
g sxd dx = 2 . olsun.
5. Aşağıdaki durumlarda ƒ(4)’ü bulun.
Aşağıdaki ifadelerden, varsa, hangileri doğrudur? x2 ƒsxd
L0 L0
2 5 a. ƒstd dt = x cos px b. t 2 dt = x cos px .
L5 L-2
a. ƒsxd dx = -3 b. sƒsxd + g sxdd = 9
6. Aşağıdaki bilgilerle ƒ(p@2)’yi bulun.
c. -2 … x … 5 aralığında ƒsxd … g sxd. i. ƒ pozitif ve süreklidir.
3. Başlangıç değer problemi ii. x = 0’dan x = a’ya kadar y = ƒ(x) eğrisinin altında kalan alan
x şöyledir:
L0
1
y = a ƒstd sin asx - td dt
a2 a p
fonksiyonunun + sin a + cos a .
2 2 2
7. xy-düzleminde x-ekseni, y = ƒ(x), ƒ(x) ⱖ 0 eğrisi, x = 1 ve x = b y
2b 2 + 1 - 22 ’ye eşittir. ƒ(x)’i bulun.

doğruları ile sınırlanan bölgenin alanı her b ⬎ 1 değerinde
4
8.
a
x u x 3 y x2
L0 L0 L0
ƒstd dtb du = ƒsudsx - ud du .
2
olduğunu ispatlayın (İpucu: Sağ taraftaki integrali iki integralin
farkı olarak ifade edin. Sonra denklemin iki tarafının da x’e göre y1x
1
türevinin aynı olduğunu gösterin).
9. Bir eğri bulmak x’teki türevi her zaman 3x2 + 2 ise, (1, –1) nok- x
tasından geçen xy-düzlemindeki eğrinin denklemini bulun. –1 0 1 2 3
10. Shoveling dirt Bir çukurun dibinden yukarı 32 ft@sn ilk hızıyla y –1
–1
bir kürek dolusu çöp atıyorsunuz. Çöpün çukurun dışına çıka-
bilmesi için 17 ft yukarı çıkması gerekmektedir? İlk hız bunun
için yeterli midir, yoksa kafanızı saklamanız mı gerekir? fiEK‹L 5.34 Bunun gibi parçalı olarak sürekli
fonksiyonlar parça parça integre edilir.
Parçal› Olarak Sürekli Fonksiyonlar
Esas olarak sürekli fonksiyonlarla ilgilendiğimiz halde, uygulamalar-
11. ƒsxd = e
daki fonksiyonların çoğu parçalı olarak süreklidir. Bir ƒ(x) fonksiyo- x 2>3, -8 … x 6 0
2 -x,
nunun bir I kapalı aralığında sonlu sayıda süreksizliği varsa, I’nın her -4, 0 … x … 3
12. ƒsxd = e
iç noktasında -4 … x 6 0
ve lim+ ƒsxd
lim- ƒsxd and x 2 - 4, 0 … x … 3
13. g std = e
x: c x: c
t, 0 … t 6 1
limitleri var ve sonlu ise ve I’nın uç noktalarında uygun tek taraflı li-
21 - z,
sin pt, 1 … t … 2
mitler var ve sonlu ise ƒ fonksiyonu I kapalı aralığında parçalı ola-
14. hszd = e
rak süreklidir. Bütün parçalı olarak sürekli fonksiyonlar integre edi- 0 … z 6 1
lebilirdir. Süreksizlik noktaları I aralığını ƒ’nin sürekli olduğu açık s7z - 6d-1>3, 1 … z … 2
ve yarı açık alt aralıklara böler. Yukarıdaki limit kriterleri, her alt aralı-
15. ƒsxd = • 1 - x 2,
1, -2 … x 6 -1
ğın kapanışına ƒ’nin sürekli olarak genişlemesini garanti eder. Parçalı -1 … x 6 1
olarak sürekli bir fonksiyonu integre etmek için tek tek genişlemeleri
2, 1 … x … 2
integre eder ve sonuçları toplarız.
16. hsrd = • 1 - r 2,
r, -1 … r 6 0
ƒsxd = • x 2,
1 - x, -1 … x 6 0 0 … r 6 1
0 … x 6 2 1, 1 … r … 2
-1, 2 … x … 3
17. Şekildeki fonksiyonun ortalama değerini bulun.
fonksiyonunun (Şekil 5.34) [–1, 3] aralığındaki integrali y
3 0 2 3
L-1 L-1 L0 L2
ƒsxd dx = s1 - xd dx + x 2 dx + s -1d dx 1
= cx - d + c d + c-x d
0 2 3
x2 x3 x
2 -1 3 0 0 1 2
2
3 8 19 18. Şekildeki fonksiyonun ortalama değerini bulun.

= + - 1 = .
2 3 6
y
olur.
sd>dxd 1a ƒstd dt’nin sadece ƒ’nin sürekli olduğu x değerlerinde ƒ(x)’e

Temel Teorem parçalı olarak sürekli fonksiyonlara 1
x
eşit olacağı kısıtlamasıyla uygulanır. Aşağıdaki Leibnitz kuralında da x

benzer bir kısıtlama vardır. 0 1 2 3
11–16 alıştırmalarındaki fonksiyonların grafiklerini çizin ve
tanım kümelerinde integre edin.
tadır. Yani, A(x)

Leibniz Kural›
Uygulamalarda, bazen hem alt hem de üst integrasyon sınırları değiş- dy
ƒsysxdd .
ken olan integrallerle tanımlanan dx
x2 21x
Lsin x L1x
ƒsxd = s1 + td dt ve
and g sxd = sin t 2 dt , hızıyla artmaktadır. Aynı zamanda A(x) toplanan halının genişliği kere
du>dx hızı olan
şeklinde fonksiyonlarla karşılaşırız. Birinci integral doğrudan hesa- du
planabilirken ikincisi hesaplanamaz. Ama iki integralin de türevini ƒsusxdd ,
dx
Leibniz Kuralı denilen bir formülle hesaplayabiliriz:
hızıyla azalmaktadır. A’daki net değişim oranı
dA dy du
= ƒsysxdd - ƒsusxdd ,
Leibniz Kural› dx dx dx
ƒ, [a, b]’de sürekliyse ve u(x) ile y(x) x’in değerleri
olarak bulunur ki, bu da Leibniz kuralıdır.
[a, b]’de olan türevlenebilir fonksiyonlarıysa,
Kuralı ispatlamak için, F’yi ƒ’nin [a, b]’deki bir ters türevi olarak
ysxd
dx Lusxd
d dy du alalım. Bu durumda,
ƒstd dt = ƒsysxdd - ƒsusxdd
dx dx ysxd
Lusxd
ƒstd dt = Fsysxdd - Fsusxdd .
olur.
olur. Bu denklemin iki tarafının da x’e göre türevinin alınması bize
istediğimiz denklemi verir:
Şekil 5.35 Leibniz Kuralının geometrik bir yorumunu vermekte-
cFsysxdd - Fsusxdd d
ysxd
dx Lusxd
dir. Soldan toplanmasıyla aynı x anında sağdan serilen değişken ƒ(t) d d
ƒstd dt =
genişlikli bir halı görülmektedir (Bu yorumda zaman t değil x’tir). x dx
anında, yer u(x)’ten y(x)’e kadar kaplanmaktadır. Halının toplanma dy du
hızı du@dx, serilme hızı dy@d ile eşit olmak zorunda değildir. Verilen = F¿sysxdd - F¿susxdd Zincir Kuralı
dx dx
herhangi bir x anında, halının kapladığı alan
dy du
ysxd = ƒsysxdd - ƒsusxdd .
Lusxd
dx dx
Asxd = ƒstd dt .
ile verilir. Leibniz kuralını kullanarak, 19–21 alıştırmalarındaki fonksiyon-
ların türevini bulun.
x sin x
L1/x t Lcos x 1 - t
1 1
y 19. ƒsxd = dt 20. ƒsxd = 2
dt
Toplama 21y
L1y
21. g s yd = sin t 2 dt
f(u(x))
Serme 22. Leibniz kuralını kullanarak,
y f(t)
f(y(x))
x+3
Lx
0
t s5 - td dt .
u(x)
y(x) integralini maksimize eden x değerini bulun. Bu gibi problemler
L
A(x) f(t) dt
y(x) politik seçimlerin matematiksel teorisinde geçer. “The Entry
u(x)
t Problem in a Political Race”, Steven J. Brams ve Philip D. Straf-
fin, “Political Equilibrium”da, Peter Ordeshook ve Kenneth
fiEK‹L 5.35 Bir halıyı sermek ve toplamak: Leibnitz kuralının Shepfle, editörler. Kluwer-Nijhoff, Boston, 1982, sayfa
bir geometrik yorumu: 181–195’e bakın.
dA dy du
= ƒsysxdd - ƒsusxdd .
dx dx dx Sonlu Toplamlara ‹ntegrallerle Yaklaflmak
Analizin çoğu uygulamasında, sonlu toplamalara yaklaşımda bulum-
Kaplanan alan hangi oranda değişmektedir? x anında, A(x) serilen mak için integraller kullanılır—alışıldık şekilde integrallere sonlu
halının genişliği ƒ(y(x)) kere halının serilme hızı dy>dx ile artmak- toplamlarla yaklaşımda bulunmanın tersine olarak.
21 + 22 + Á + 2n . ’i bulun.
Örneğin, İlk n pozitif sayının kareköklerinin toplamı, 25. ƒ(x) sürekli bir fonksiyon olsun.
lim n cƒ a n b + ƒ a n b + Á + ƒ a n b d
1 1 2 n
1x dx =
n: q
x d =
1 1
L0
2 3>2 2 ifadesini belirli bir integral olarak ifade edin.
3 0 3
26. Alıştırma 25’in sonucuyla aşağıdakileri hesaplayın
integrali 1
a. lim s2 + 4 + 6 + Á + 2nd ,
n: q n2
An n + An
A
Sn =
1 #
1 Á
n +
1
+ n
n 2 # # 1
n 1
21 + 22 + Á + 2n
b. lim s115 + 215 + 315 + Á + n 15 d ,
n: q n 16
c. lim n asin n + sin n + sin n + Á + sin n b .

= .
n 3>2 1 p 2p 3p np
n: q
üst toplamlarının limitidir.
Aşağıdaki limitler hakkında ne söylenebilir?
1
y d. lim 17 s115 + 215 + 315 + Á + n 15 d
n: q n
y 兹x
1
e. lim s115 + 215 + 315 + Á + n 15 d
n: q n 15
27. a. r yarıçaplı bir daire içindeki n kenarlı düzgün bir çokgenin
alanı An’nin
nr 2 2p
An = sin n .
2
b. n → q iken An’nin limitini bulun. Bu bir dairenin alanı
x hakkında bildiklerinizle uyuşmakta mıdır?
28. Bir diferansiyel denklem y = sin x + 1x cos 2t dt + 1 ’ in
0 1 2 n1 1
n n n p
aşağıdaki iki koşulu da sağladığını gösteriniz.

Dolayısıyla, n büyük olduğunda, Sn 2/3’e yaklaşır ve
i. y– = -sin x + 2 sin 2x
sum == 21 + 22 + Á + 2n = Sn # n 3>2 L n 3/2 .
2 ii. x = p iken y = 1 ve y⬘ = –2
Root
Karekök toplamı 3
elde ederiz. Aşağıdaki tablo yaklaşımın ne kadar iyi olabileceğini gös- 29. Bir integralle tanımlanan fonksiyon Bir fonksiyonun grafiği,
maktadır. g sxd = 11 ƒstd dt . olsun.

termektedir. gösterildiği gibi, bir yarım çember ve iki doğru parçasından oluş-
x
n Kökler toplamı s2>3dn3>2 Bağıl hata

y
10 22.468 21.082 1.386>22.468 L 6%
50 239.04 235.70 1.4%
3
100 671.46 666.67 0.7%
1000 21,097 21,082 0.07% y f(x)
1
x
23. –3 –1 1 3
–1
15 + 25 + 35 + Á + n 5
lim
n: q n6
ifadesini, limitin
1 a. g(1)’i bulun. b. g(3)’ü bulun. c. g(–1)’i bulun.
L0
x 5 dx d. (–3, 4) açık aralığında g’nin bir yerel maksimumunun bulun-
duğu bütün x değerlerini bulun.
olduğunu göstererek ve integrali hesaplayarak bulun.
e. x = –1 de g’nin grafiğine teğet olan doğru için bir denklem ya-
24. Alıştırma 23’e bakın ve aşağıdaki ifadeyi hesaplayın. zın.
1 3 f. (–3, 4) açık aralığında g’nin grafiğinin her büküm noktasının
lim s1 + 23 + 33 + Á + n 3 d . x-koordinatını bulun.
n: q n4
g. g’nin değerler kümesini bulun.
Alanları, Hacimleri ve Eğrilerin Uzunluklarını Bulmak için Riemann Toplamlarını Kullanmak
Bölüm I de Alanları ve hacimleri göz önüne getirir ve yaklaşımda bulunur.
Riemann Toplamları, Belirli İntegraller ve Analizin Temel Teoremi
Bölümler I, II ve III Riemann toplamlarını ve belirli integralleri geliştirir. Bölüm IV, daha önce incelenen problemleri çözmek için, Temel
Teoremi kullanarak Riemann toplamlarını ve belirli integrali geliştirmeye devam eder.
Yamur Tutucular, Asansörler ve Roketler
Bölüm I, bir eğri altındaki alanın, bölümden alınan örnekler için bir dikdörtgen yaklaşımının alanı ile aynı olduğunu gösterir. Değişik şekillerdeki
havuzlarda toplanan suyun, havuz dolarken ve boşalırken, miktarını hesaplayacaksınız.
Bir Doğru Boyunca Haraket, Bölüm II
Konum, hız ve ivme arasındaki türev ilişkilerinin göz önünde canlandırılmasıyla bir grafiğin şeklini gözleyeceksiniz. Bu yazılım kullanılarak
metindeki şekiller canlandırılabilir.
Kirişleri Eğmek
Kirişlerin eğilmiş şekillerini inceler, maksimum sapmalarını, konkavlıklarını ve büküm noktalarını belirler ve sonuçları bir kirişin sıkışması ve
gerilmesi cinsinden yorumlar.
Bölüm
6 BELİRLİ İNTEGRALLERİN
UYGULAMALARI
G‹R‹fi Bölüm 5’te sonlu bir [a, b] kapalı aralığının bir P bölünüşüne karşı gelen
SP = a ƒsck d ¢xk
n
k=1
aralığı üzerinde sürekli bir fonksiyon için, bölünüşün normu 7P7 sıfıra yaklaşırken Sp’nin
Riemann toplamları ile integrasyon işlemi arasındaki bağıntıyı keşfettik. [a, b] kapalı
limitinin, ƒ’nin bir ters türevi F olmak üzere

b
La
ƒsxd dx = Fsbd - Fsad
sayısı olduğunu bulduk. Bunu, x-ekseni ile a ⱕ x ⱕ b için y = ƒ(x) fonksiyonunun grafiği
arasındaki alanı hesaplama ve iki eğri arasındaki alanı bulma problemlerine uyguladık.
Bu bölümde uygulamaları, hacimleri, düzlem eğrilerin uzunluklarını, ağırlık merkez-
lerini, dönel yüzeylerin alanlarını, iş ve sıvıların düzlemsel duvarlara karşı kuvvetlerini
bulmaya genişletiyoruz. Bütün bunları kapalı aralıklarda sürekli fonksiyonların Riemann
toplamlarının limitleri olarak – yani Analizin Temel Teoremini kullanarak hesaplanabilen
belirli integraller olarak tanımlıyoruz.
Dilimleyerek Hacim Bulmak ve Bir Eksen Etraf›nda Döndürme

6.1
Bu bölümde dik-kesitleri düzlemsel bölgeler olan katı cisimlerin hacimlerini tanımlıyoruz.
Bir S katı cisminin bir dik-kesiti, S’nin bir düzlemle arakesiti tarafından oluşturulan düz-
lemsel bölgedir (Şekil 6.1).
Şekil 6.1’deki gibi bir S katı cisminin hacmini bulmak istediğimizi varsayın. Bir
silindirin klasik geometrideki tanımını keyfi tabanlı silindirik katı cisimlere (Şekil 6.2)
genişleterek başlıyoruz. Silindirik katı cismin bilinen bir A taban alanı ve h yüksekliği
varsa silindirik katı cismin hacmi
Hacim = alan × yükseklik = A ⭈ h

olur.
Bu denklem, silindirik olmayan birçok katı cismin hacimlerini, dilimleme yöntemiyle
tanımlamanın temelini oluşturur.
[a, b] aralığındaki her x S katı cisminin dik-kesiti, alanı A(x) olan bir R(x) bölgesi ise
ve A(x), x’in sürekli bir fonksiyonu ise S katı cisminin hacmini bir belirli integral olarak
aşağıdaki yolla hesaplayabiliriz.
396
6.1 Dilimleyerek Hacim Bulmak ve Bir Eksen Etraf›nda Döndürme 397
y
Px A(x) alanlı R(x)

dik-kesiti
0
a
x
b x
fiEK‹L 6.1 S katı cisminin, [a, b] aralığındaki

bir x noktasında x-eksenine dik olan bir Px
düzlemi ve S’nin kesişimiyle oluşan dik-kesiti.
A Taban alan› h yüksek
Alanını bildiğimiz Bölge üzerinde silindirik katı cisim

düzlem bölge Hacim taban alan› × yükseklik Ah
fiEK‹L 6.2 Silindirik bir katı cismin hacmi daima taban alanı kere
yüksekliği olarak tanımlanır.
[a, b] aralığını, genişlikleri (uzunlukları) Δxk olan alt aralıklara böleriz ve katı cismi,
a = x0 ⬍ x1 ⬍ … ⬍ xn = b bölünüş noktalarında x-eksenine dik düzlemlerle, bir ekmeği dil-
imler gibi, dilimleriz. Bölünüş noktalarında x-eksenine dik olan Pxk düzlemleri, S’yi ince
y
‘‘dilimlere” ayırır (ince ekmek dilimleri gibi). Tipik bir dilim Şekil 6.3’te gösterilmiştir.
xk–1’deki düzlem ile xk’deki düzlem arasındaki dilime taban alanı A(xk) ve yüksekliği
Δxk = xk – xk–1 (Şekil 6.4) olan silindirik katı cisimle yaklaşımda bulunuruz. Bu silindirik
S katı cismin Vk hacmi, yaklaşık olarak dilimin hacmi ile aynı olan A(xk) ⭈ Δxk dır:
Volumek.ofdilimin slab L Vk = Asxk d ¢xk .
the k thhacmi
Bu nedenle bütün S katı cisminin V hacmine bu silindirik hacimlerin toplamı ile
yaklaşımda bulunulur.
V L a Vk = a Asxk d ¢xk .
0 n n
a
xk1
xk k=1 k=1
b x Bu, [a, b] aralığı üzerinde A(x) fonksiyonu için bir Riemann toplamıdır. [a, b]’nin
fiEK‹L 6.3 S katı cisminde tipik bir ince bölünüşünün normu sıfıra yaklaşırken bu toplamların yaklaşımlarının iyileşmesini bek-
dilim. leriz. Dolayısıyla, bunların limit halindeki belirli integrallerini S katı cisminin hacmi
olarak tanımlarız.
398 Bölüm 6: Belirli ‹ntegrallerin Uygulamalar›
y Tabanı R(xk) üzerinde

bulunan yaklaşım
xk1’deki düzlem silindiri TANIM Hacim
∆xk xk xk1 Bilinen integre edilebilir A(x) dik-kesitli bir katı cismin x= a’dan x = b’ye kadar
hacmi A’nın a’dan b’ye integralidir:
b
La
V = Asxd dx.
0 Bu tanım, A(x) sürekli iken veya daha genel olarak, integrallenebilir iken uygulanır.
xk1 xk’daki düzle Tanımdaki formülü bir katı cismin hacmini hesaplamakta kullanmak için aşağıdaki
xk adımları izleyin:
x
Silindirin taban
alanı A(xk) olan
R(xk) bölgesidir.
ÖLÇEKLİ DEĞİL
Bir Kat› Cismin Hacmini Hesaplama

fiEK‹L 6.4 Şekil 6.3’teki ince dilime alanı
A(xk) ve yüksekliği Δxk = xk – xk – 1 olan 1. Katı cismi ve tipik bir dik-kesit çizin.
R(xk) tabanlı silindirik cisim ile 2. Tipik bir dik-kesitin alanı A(x) için bir formül bulun.
yaklaşılmıştır. 3. İntegrasyon sınırlarını bulun.
4. Temel Teoremi kullanarak A(x)’i integre edin.
y
ÖRNEK 1 Bir Piramidin Hacmi
3 m yüksekliğinde bir piramitin tabanı, bir kenarı 3 m olan bir karedir. Piramidin uçtan
Tipik bir dik-kesit
x m aşağıda yüksekliğe dik olan dik-kesiti bir kenarı x m olan bir karedir. Piramidin
hacmini bulun.
x
0 3
Çözüm
x x
3 1. Bir resim. Piramidi, yüksekliği x-ekseninde ve ucu orijinde olarak çizer ve tipik bir
x (m) dik-kesit ekleriz (Şekil 6.5).
2. A(x) için bir formül. x’teki dik-kesit bir kenarı x m olan bir karedir, dolayısıyla alanı
3 şöyle olur:
A(x) = x2
fiEK‹L 6.5 Örnek 1’deki piramidin dik-

3. İntegrasyon sınırları. Kareler x = 0’dan x = 3’e kadar giderler.
kesitleri karelerdir. 4. Hacmi bulmak için integre edin.
d = 9 m3
3 3 3
x3
L0 L0
V = Asxd dx = x 2 dx =
3 0
TARIHSEL BIYOGRAFI
Bonaventura Cavalieri ÖRNEK 2 Cavalieri Prensibi
(1598–1647)
Cavalieri Prensibi, yükseklikleri eşit ve her yükseklikteki dik-kesitleri aynı olan katı
cisimlerin hacimlerinin eşit olacağını söylemektedir (Şekil 6.6). Bu, hacim tanımından
hemen elde edilir. Çünkü, dik-kesit alan fonksiyonu A(x) ve [a, b] aralığı her iki cisim için
aynıdır.
b Aynı hacim
Her seviyede
aynı dik-kesit alanı
fiEK‹L 6.6 Cavalieri Prensibi: Bu katı cisimlerin hacimleri aynıdır.

Bunu bozuk paralarla kendi kendinize görebilirsiniz (Örnek 2).
ÖRNEK 3 Bir Takozun Hacmi

3 yarıçaplı bir silindirden iki düzlemle eğri bir takoz kesilmiştir. Bir düzlem silindirin ek-
senine diktir. İkinci düzlem birinci düzlemi silindirin merkezinde 45°’lik açıyla kesmekte-
dir. Takozun hacmini bulun.
2兹9 x2 Çözüm Takozu çizer ve x-eksenine dik tipik bir dik-kesit ekleriz (Şekil 6.7). x’teki dik-
= sheightdswidthd = sxd A 229 - x 2 B

kesit alanı aşağıda verilen dikdörtgendir:
A(x) (yükseklik)(genişlik)
Asxd
y = 2x29 - x 2 .
x x Dikdörtgenler x = 0’dan x = 3’e kadar gider. Dolayısıyla,
45° 3 b 3
La L0
0
x V = Asxd dx = 2x29 - x 2 dx
s9 - x 2 d3>2 d
3 u = 9 - x 2,
–3 x, –兹9 x2  2
  = - du = -2x dx ,olsun, in-
3 0 tegre edin ve geriye
2 dönüştürün.
fiEK‹L 6.7 x-eksenine dik olarak = 0 + s9d3>2
3
dilimlenmiş Örnek 2’deki takoz. = 18.
Dik-kesitler dikdörtgendir. dir.
Dönel Cisimler: Disk Yöntemi
Düzlemsel bir bölgenin düzlem içindeki bir eksen etrafında döndürülmesiyle elde edilen
katı cisme dönel cisim denir. Şekil 6.8’deki gibi cisimlerin hacimlerini bulmak için,
sadece A(x) dik-kesit alanının, R(x) yarıçaplı diskin alanı olduğunu gözlemeliyiz. Burada
R(x) düzlemsel bölgenin sınırının dönme eksenine uzaklığıdır. Böylece, alan
A(x) = p(yarıçap)2 = p[R(x)]2 dir.
Dolayısıyla hacim tanımı
b b
La La
V = Asxd dx = p[Rsxd]2 dx.
verir.
y Bir dönel cismin hacmini hesaplamanın bu yöntemine, bir dik-kesit R(x) yarıçaplı bir
dairesel disk olduğundan, çoğunlukla disk yöntemi denir.
y 兹x
ÖRNEK 4 Bir Dönel Cisim (x-Ekseni Etraf›nda Dönme)
R(x) 兹x y = 2x, 0 … x … 4, eğrisi ile x-ekseni arasındaki bölge bir dönel cisim elde etmek
x
üzere x-ekseni etrafında döndürülüyor. Dönel cismin hacmini bulun.
0 x 4
(a) Çözüm Bölgeyi, tipik bir yarıçapı ve üretilen dönel cismi gösteren bir şekil çizeriz (Şekil
6.8). Hacim
y b
La
V = p[Rsxd]2 dx
p C 2x D dx
y 兹x
R(x) 兹x
Rsxd = 2x
4
L0
2
=
d = p
0 4
x2
4
s4d2
L0
x = p x dx = p = 8p
2 0 2
4
x
olarak bulunur.
Disk
ÖRNEK 5 Bir Kürenin Hacmi

(b) x2 + y2 = a2
çemberi bir küre elde etmek üzere x-ekseni etrafında döndürülüyor. Hacmini bulun.
fiEK‹L 6.8 Örnek 4’teki bölge (a) ve dönel
cisim (b).
Çözüm Bölgenin x-eksenine dik düzlemlerle ince dilimlere kesildiğini düşünelim (Şekil
6.9). –a ile a arasında tipik bir x noktasındaki dik-kesit alanı
A(x) = py2 = p(a2 – x2)
dir. Bu nedenle hacim
psa 2 - x 2 d dx = p ca 2x - d = pa 3 . olur.
a a a
x3
L-a L-a
4
V = Asxd dx =
3 -a 3
y
(x, y)
A(x) p(a2 x2)
–a
x
x
a
x
∆x
fiEK‹L 6.9 x 2 + y 2 = a 2 çemberini x-ekseni etrafında
Rsxd = y = 2a 2 - x 2 dir (Örnek 5)

döndürerek elde edilen küre. Yarıçap,
Takip eden örnekteki dönme ekseni x-ekseni değildir, fakat hacmi hesaplama kuralı
aynıdır: Uygun sınırlar arasında p(yarıçap)2’yi integre edin.
ÖRNEK 6 Bir Dönel Cisim ( y-Ekseni Etraf›nda Dönme)

y = 2x eğrisi ile y = 1 ve x = 4 doğruları arasındaki bölgenin y = 1 doğrusu etrafında
döndürülmesiyle üretilen dönel cismin hacmini bulun.
Çözüm Bölgeyi, tipik bir yarıçapı ve üretilen dönel cismi gösteren bir şekil çizeriz (Şekil
6.10). Hacim
4
L1
V = p[Rsxd]2 dx
p C 2x - 1 D dx
4
L1
2
=
C x - 22x + 1 D dx
4
L1
= p
= pc - 2 # x 3>2 + x d =
4
x2 2 7p
.
2 3 1 6
olarak bulunur.
R(x) 兹x 1
(x, 兹x)
y y 兹x
y 兹x 1
R(x) 兹x 1
y1
1
0 (x, 1)
1
y1
x x
0 1 x 4 4 x
(a) (b)
fiEK‹L 6.10 Örnek 6’teki bölge (a) ve dönel cisim (b).
y-ekseni ile bir x = R(y), c ⱕ y ⱕ d eğrisi arasındaki bölgenin y-ekseni etrafında

döndürülmesi ile üretilen bir dönel cismin hacmini bulmak için x yerine y yazarak aynı
yöntemi kullanırız. Bu durumda, dairesel dik-kesit alanı
A(y) = p(yarıçap)2 = p[R(y)]2
dir.
ÖRNEK 7 y-Ekseni Etraf›nda Dönme

y-ekseni ile x = 2@y, 1 ⱕ y ⱕ 4 eğrisi arasındaki bölgenin y-ekseni etrafında döndürülme-
siyle üretilen dönel cismin hacmini bulun.
y
Çözüm Bölgeyi, tipik bir yarıçapı ve üretilen dönel cismi gösteren bir şekil çizeriz (Şekil
6.11). Hacim
4
L1
4 V = p[Rs yd]2 dy
x 2y
p a y b dy
4 2
L1
2
y =
dy = 4p c- y d = 4p c d
1 4 4
L1
4 1 3
R(y) 2y = p
x y 2
1 4
0 2
= 3p.
(a)
dir.
y
ÖRNEK 8 Dikey Bir Eksen Etraf›nda Dönme
4 x = y2 + 1 parabolü ile x = 3 doğrusu arasındaki bölgenin x = 3 doğrusu etrafında
x 2y döndürülmesiyle üretilen dönel cismin hacmini bulun.
 2 , y
y  Çözüm Bölgeyi, tipik bir yarıçapı ve üretilen dönel cismi gösteren bir şekil çizeriz (Şekil
y 6.12). Hacim
1 22
L-22
V = p[Rs yd]2 dy
R(y) 2y
22
0
Rsyd = 3 - sy 2 + 1d
L-22
2
x = 2 2
p[2 - y ] dy = 2 - y2
fiEK‹L 6.11 Örnek 7’deki bölge (a) ve dönel 22
L-22
cisim bir kısmı (b). = p [4 - 4y 2 + y 4] dy
y 5 22
= p c4y - d
4 3
y +
3 5 -22
64p22
= .
15
olarak bulunur.
y R(y) 3 (y2 1) y
R(y) 2 y2
2 y2 x3
兹2 (3, 兹2) 兹2
y y
x x
0 1 3 5 0 1 3 5
x y2 1 x y2 1
–兹2 (3, –兹2) –兹2
(a) (b)
fiEK‹L 6.12 Örnek 8’deki bölge (a) ve dönel cisim (b).
y y
(x, R(x))
y
(x, r(x))
0 0
0 y R(x) x x
a
y r(x) x x
x
b x
Pullar
fiEK‹L 6.13 Burada üretilen dönel cisimlerin dik-kesitleri diskler değil pullar (rondela) dır dolayısıyla 1a Asxd dx
b
integrali biraz değişik bir formüle yol açar.
y Dönel Cisimler: Pul Yöntemi

(–2, 5) Bir dönel cisim oluşturmak için döndürdüğümüz bölge dönme ekseninde bitmez veya
dönme eksenini kesmezse, dönel cismin içinde bir boşluk olur (Şekil 6.13). Dönme ekse-
R(x) –x 3 nine dik-kesitler disk yerine pullardır. Tipik bir pulun boyutları
y –x 3
r (x) x2 1 (1, 2) Dış yarıçap: R(x)

y x2 1 İç Yarıçap: r(x)
–2 x 0
1 ve pulun alanı
İntegrasyon x
aralığı Asxd = p[Rsxd]2 - p[rsxd]2 = ps[Rsxd]2 - [rsxd]2 d.
(a)
olur. Sonuç olarak, hacim tanımı aşağıdaki belirli integrali verir
(–2, 5)
b b
La La
R(x) –x 3 V = Asxd dx = ps[Rsxd]2 - [rsxd]2 d dx.
(1, 2)
r (x) x 2 1
x
x
Bir dilim, dış yarıçapı R(x) ve iç yarıçapı r(x) olan dairesel bir pul olduğundan bir dönel
cismin hacminin hesaplanması için kullanılan bu yönteme pul yöntemi denir.
ÖRNEK 9 Bir Pul Dik-Kesit ( x-Ekseni Etraf›nda Dönme)

Pul dik-kesit
Dış yarıçap : R(x) –x 3 y = x 2 + 1 eğrisi ve y = -x + 3 doğrusu ile sınırlanan bölge x-ekseni etrafında
İç yarıçap : r (x) x 2 1 döndürülerek bir dönel cisim oluşturuluyor. Dönel cismin hacmini bulun.
(b)
Çözüm
fiEK‹L 6.14 (a) Örnek 9’da dönme eksenine
dik bir doğru parçası tarafından gerilen
1. Bölgeyi çizin ve üzerine dönme eksenine dik bir doğru parçası ekleyin (Şekil
bölge. (b) Bölge x-ekseni etrafında
6.14’deki lacivert doğru parçası).
döndürüldüğünde, doğru parçası bir pul 2. Bölgeyle birlikte x-ekseni etrafında döndürülseydi doğru parçasının tarayacağı pulun
(rondela) üretir. iç ve dış yarıçaplarını bulun.
Bu yarıçaplar doğru parçasının uçlarının dönme eksenine uzaklıklarıdır (Şekil 6.14)

Dış yarıçap: R(x) = –x + 3
İç Yarıçap: r(x) = x2 + 1
3. Şekil 6.14(a)’daki eğri ve doğrunun kesişim noktalarının x-koordinatlarını bularak in-
tegrasyon sınırlarını belirleyin.
x 2 + 1 = -x + 3
x2 + x - 2 = 0
y sx + 2dsx - 1d = 0
x = -2, x = 1
R( y) 兹y 4. Hacim integralini hesaplayın.
(2, 4)
4 b
La
y
r ( y) 2
V = ps[Rsxd]2 - [rsxd]2 d dx
İntegrasyon aralığı
L-2
y 2 ve 3 adımlarındaki
= pss -x + 3d2 - sx 2 + 1d2 d dx değerler
y 2x veya
y
x 2 1
L-2
= ps8 - 6x - x 2 - x 4 d dx
2
y x veya
= p c8x - 3x 2 - d =
1
x 兹y x3 x5 117p
-
0 2
x 3 5 -2 5
(a)
Bir bölgenin y-ekseni etrafında çevrilmesi ile oluşturulan bir cismin hacmini bulmak
için Örnek 9’daki aynı prosedürü kullanırız fakat x yerine y’ye göre integral alırız. Bu du-
y y rumda tipik bir pul tarayan doğru parçası y-eksenine (dönme ekseni) diktir ve pulun dış ve
r ( y) 2 R( y) 兹y iç yarıçapları y’nin fonksiyonlarıdır.
4 ÖRNEK 10 Bir Pul Dik-Kesit ( y-Ekseni Etraf›nda Dönme)

Birinci dörtte bir bölgede y = x2 parabolü ve y = 2x doğrusuyla sınırlanan alan y-ekseni
etrafında döndürülerek bir dönel cisim oluşturuluyor. Dönel cismin hacmini bulun.
y
Çözüm Önce bölgeyi çizin ve bölge boyunca dönme eksenine (y-ekseni) dik bir doğru
Doğru parçasının taradığı pulun yarıçapları Rs yd = 2y, rs yd = y>2’dir. (Şekil

parçası çizin. Şekil 6.15(a)’ya bakın .
y
x 2
6.15).
x 兹y Doğru ve parabol y = 0 ve y = 4’te kesişirler, dolayısıyla ,integrasyon sınırları c = 0
0
ve d = 4’tür. hacmi bulmak için integral alırız:
2
x d
Lc
(b) V = ps[Rs yd]2 - [rs yd]2 d dy
p a c2y d - c d b dy
4 2 y 2
L0
fiEK‹L 6.15 (a) Örnek 10’daki y-ekseni =
etrafında döndürülen bölge, pul 2
ay - b dy = p c - d = p
yarıçapları, integrasyon sınırları. (b) 4 y 2
y2 y3 4
L0
8
(a)’daki doğru parçasının taradığı pul. = p
4 2 12 0 3
Özet
tanımlansın, hacmin V = 1a Asxd dx belirli integrali olarak tanımlanması yaptığımız

Bütün hacim örneklerimizde, tipik bir dilimin dik-kesit alanı A(x) nasıl tanımlanırsa
b
hesaplamaların kalbidir.
ALIfiTIRMALAR 6.1
d. Dik-kesitler tabanları xy-düzleminde olan eşkenar üçgenlerdir.
Dik-Kesit Alanlar›
1 ve 2 alıştırmalarında katı cismin x-eksenine dik olan dik- kesit- y
lerinin A(x) alanları için formül bulunuz.
1. Cisim, x = –1 ve x = 1’de x-eksenine dik düzlemler arasında bu-
olan kesitler y = - 21 - x 2 yarı çemberinden y = 21 - x 2 .

lunmaktadır. Her durumda, bu düzlemler arasında x-eksenine dik 0
–1 1
yarı çemberine kadar gider. x
x2 y2 1
a. Dik-kesitler çapları xy-düzleminde olan disklerdir.
2. Cisim, x = 0 ve x = 4’te x-eksenine dik düzlemler arasında bu-

x2 y2 1
y = - 2x parabolünden y = 2x . parabolüne kadar gitmekte-

y lunmaktadır. Bu düzlemler arasında x-eksenine dik olan kesitler
dir.
0 a. Dik-kesitler çapları xy-düzleminde olan disklerdir.
–1 1
x y
b. Dik-kesitler tabanları xy-düzleminde olan karelerdir.
x y2
4
y x
b. Dik-kesitler tabanları xy-düzleminde olan karelerdir.

0
1
–1 y
x2 y2 1 x
karenin köşegeninin uzunluğu kenarlarının uzunluğunun 22

c. Dik-kesitler köşegenleri x-düzleminde olan karelerdir. (Bir
katıdır.)
x2 y2 1 x y2
y 4
x
c. Dik-kesitler köşegenleri xy-düxleminde olan karelerdir.

0 d. Dik-kesitler tabanları xy-düzleminde olan eşkenar üçgenlerdir.
1
–1
x
Dilimleyerek Hacim Bulma

3-10 alıştırmalarındaki cisimlerin hacimlerini bulun.
3. Cisim, x = 0 ve x = 4’te x-eksenine dik düzlemler arasında bu-
köşegenleri y = - 2x parabolünden y = 2x . parabolüne

y
lunmaktadır. 0 … x … 4 aralığında x-eksenine dik olan kesitler
kadar giden karelerdir.

4. Cisim, x = –1 ve x = 1’de x-eksenine dik düzlemler arasında bu- 0
lunmaktadır. x-eksenine dik olan kesitler çapları y = x2 parabolün- 1 x
den y = 2 – x2 parabolüne kadar giden disklerdir. x2 y2 1
y 11. Bükülmüş bir cisim Kenar uzunluğu s olan bir kare bir L
2 doğrusuna dik bir düzlemde bulunmaktadır. Karenin bir köşesi L
üzerindedir. Bu kare L boyunca h kadar ilerlerken, kare L’nin
etrafında dönerek kare dik-kesitli tirbüşon benzeri bir sütun oluştu-
0 y x2
rur.
y 2 x2
a. Sütunun hacmini bulun.
x
b. Kare bir yerine iki kere dönerse hacim ne olur? Yanıtınızı
5. Cisim, x = –1 ve x = 1’de x-eksenine dik düzlemler arasında bu- açıklayın.
olan kesitler tabanları y = - 21 - x 2 yarı çemberinden

lunmaktadır. Her durumda, bu düzlemler arasında x-eksenine dik
12. Cavalieri Prensibi Bir cisim x = 0 ve x = 12’de x-eksenine dik
y = 21 - x 2 . yarı çemberine kadar giden dikey karelerdir.

düzlemler arasında bulunmaktadır. x-eksenine dik düzlemlerden
oluşan kesitler, şekilde gösterildiği gibi y = x@2 eğrisinden y = x
6. Cisim, x = –1 ve x = 1’de x-eksenine dik düzlemler arasında bu- doğrusuna giden disklerdir. Cismin hacminin neden taban
olan kesitler köşegenleri y = - 21 - x 2 yarı çemberinden

lunmaktadır. Her durumda, bu düzlemler arasında x-eksenine dik yarıçapı 3 ve yüksekliği 12 olan bir koniyle aynı olduğunu
açıklayın.
y = 21 - x 2 . yarı çemberine kadar giden ka-relerdir.
7. Bir cisimin tabanı y = 2 2sin x eğrisi ile x-ekseni üzerindeki
y
yx
[0, p] aralığı arasında kalan bölgedir. x-eksenine dik olan kesitler
aşağıdadır.
a. Tabanları, şekilde gösterildiği gibi, x-ekseninden eğriye kadar
giden eşkenar üçgenler.
y y x
2
0
y 2兹sin x
12 x
x
Disk Yöntemiyle Hacim Bulmak
p
13–16 alıştırmalarında, renkli bölgenin verilen eksen etrafında
b. Tabanları x-ekseninden eğriye kadar giden kareler.
döndürülmesiyle üretilen dönel cismin hacmini bulun.
8. Cisim, x = -p>3 ve x = p>3 ’de . x-eksenine dik düzlemler
13. x-ekseni etrafında 14. y-ekseni etrafında
arasında bulunmaktadır. x-eksenine dik kesitler şöyledir:
y y
a. Çapları y = tan x eğrisinden y = sec x eğrisine kadar giden
diskler.
1 2
b. Tabanları y = tan x eğrisinden y = sec x eğrisine kadar giden 3y
x 2y 2 x
kareler. 2
9. Cisim, y = 0 ve y = 2’de y-eksenine dik düzlemler arasında bulun-
x = 25y 2 . parabolüne giden disklerdir.

maktadır. y-eksenine dik kesitler çapları y-ekseninden x x
0 2 0 3
10. Cisimin tabanı x2 + y2 ⱕ 1 diskidir. y-eksenine y = –1 ile y = 1

arasında dik düzlemlerden oluşan kesitler bir ayakları diskin üz-
erinde olan ikizkenar dik üçgenlerdir.
15. y-ekseni etrafında 16. x-ekseni etrafında 33–38 alıştırmalarındaki doğru ve eğrilerle sınırlı bölgelerin x-ek-
y y seni etrafında döndürülmesiyle üretilen cisimlerin hacimlerini bu-
y sin x cos x lun.
1
1 33. y = x, y = 1, x = 0 34. y = 22x, y = 2, x = 0
x tan  y  2 2
y = 22,
4  35. y = x + 1, y = x + 3 36. y = 4 - x , y = 2 - x
37. y = sec x, -p>4 … x … p>4
x x 38. y = sec x, y = tan x, x = 0, x = 1
0 0
2 39–42 alıştırmalarında, her bölgenin y-ekseni etrafında döndürülme-
siyle oluşan cismin hacmini bulun.
17–22 Alıştırmalarındaki doğru ve eğrilerle sınırlı bölgeleri x-ekseni
etrafında döndürerek üretilen cisimlerin hacmini bulun. 39. Köşeleri (1, 0), (2, 1) ve (1, 1)’de bulunan üçgenle sınırlanan bölge.
2 3 40. Köşeleri (0, 1), (1, 0) ve (1, 1)’de bulunan üçgenle sınırlanan bölge.
19. y = 29 - x ,
17. y = x , y = 0, x = 2 18. y = x , y = 0, x = 2
2 2 41. Birinci dörtte bir bölgede üstten y = x 2 , alttan x-ekseni ve sağ-
21. y = 2cos x,
y = 0 20. y = x - x , y = 0
dan x = 2 doğrusuyla sınırlanan bölge.
0 … x … p>2, y = 0, x = 0
x = 23 ,doğrusu ve alttan y = 23 doğrusuyla sınırlanan bölge.

22. y = sec x, y = 0, x = -p>4, x = p>4 42. Birinci dörtte bir bölgede soldan x2 + y2 = 3 çemberi, sağdan
23 ve 24 alıştırmalarında bölgenin verilen doğru etrafında

döndürülmesi ile üretilen cismin hacmini bulun. 43 ve 44 alıştırmalarında, her bölgenin verilen eksen etrafında döndü-
23. Birinci dörtte bir bölgede, üstten y = 22 doğrusu, alttan y = sec

rülmesiyle üretilen dönel cismin hacmini bulun.
x tan x eğrisi ve soldan y-ekseniyle sınırlı bölgenin y = 22

43. Birinci dörtte bir bölgede üstten y = x2 eğrisi, alttan x-ekseni ve
sağdan x = 1 doğrusuyla sınırlanan bölge, x = –1 doğrusu etrafında.
doğrusu etrafında döndürülmesiyle oluşan cisim.
44. İkinci dörtte bir bölgede üstten y = –x3 eğrisi, alttan x-ekseni ve
24. Birinci dörtte bir bölgede, üstten y = 2 doğrusu, alttan
soldan x = –1 doğrusuyla sınırlanan bölge, x = –2 doğrusu etra-
y = 2 sin x, 0 ⱕ x ⱕ p@2 eğrisi ve soldan y-ekseniyle sınırlı böl-
fında.
genin y = 2 doğrusu etrafında döndürülmesiyle oluşan cisim.
25-30 alıştırmalarındaki doğru ve eğrilerle sınırlı bölgelerin y-ekseni Dönel Cisimlerin Hacimleri
45. y = 2x eğrisi ile y = 2 ve x = 0 doğruları tarafından sınırlanan
25. x = 25 y 2,
etrafında döndürülmesi ile üretilen dönel cisimlerin hacmini bulun.
x = 0, y = -1, y = 1 ile sınırlı bölge bölgenin aşağıdaki eksenler etrafında döndürülmesiyle oluşan
26. x = y 3>2, dönel cismin hacmini bulun.
27. x = 22 sin 2y,
x = 0, y = 2 ile sınırlı bölge
a. x-ekseni b. y-ekseni
28. x = 2cos spy>4d,
0 … y … p>2, x = 0 ile sınırlı bölge
-2 … y … 0, x = 0 ile sınırlı bölge c. y = 2 doğrusu d. x = 4 doğrusu
46. y = 2x, y = 0 ve x = 0 doğrularıyla sınırlı üçgen bölgenin aşağıdaki
30. x = 22y>sy 2 + 1d,
29. x = 2>sy + 1d, x = 0, y = 0, y = 3
x = 0, y = 1 eksenler etrafında döndürülmesiyle oluşan dönel cismin hacmini
bulun.
a. x = 1 doğrusu b. x = 2 doğrusu
Pul Yöntemiyle Hacim Bulma
47. y = x2 parabolü ve y = 1 doğrusuyla sınırlı bölgenin aşağıdaki ek-
31 ve 32 alıştırmalarındaki renkli bölgelerin belirtilen eksenler senler etrafında döndürülmesiyle oluşan dönel cismin hacmini
etrafında döndürülmesiyle üretilen cisimlerin hacimlerini bulun. bulun.
31. x-ekseni etrafında 32. y-ekseni etrafında a. y = 1 doğrusu b. y = 2 doğrusu
y y c. y = –1 doğrusu
y 兹cos x
y1 48. Köşeleri (0, 0), (b, 0) ve (0, h)’de bulunan üçgen bölgenin
4 aşağıdaki eksenler etrafında döndürülmesiyle oluşan dönel cis-
x tan y
min hacmini integrasyonla bulun.
x a. x-ekseni b. y-ekseni
– 0
2 2
x
0 1 Teori ve Uygulamalar
49. Bir torusun hacmi. x 2 + y 2 … a 2 diski x = b sb 7 ad
doğrusu etrafında döndürülerek, torus adı verilen simit şeklinde bir
1-a 2a - y dy =
dönel cisim oluşturuluyor. Hacmini bulun. (İpucu: a yarıçaplı bir y (cm)
a 2 2
yarım çemberin alanı olduğu için,
pa2@2’dir.) x2 y2 162 256
50. Bir kâsenin hacmi Bir kâsenin şekli, y = x2@2’nin grafiğinin
y = 0 ve y = 5 doğruları arasındaki kısmının y-ekseni etrafında
çevrilmesi ile elde edilecek şekildedir.
0
a. kâsenin hacmini bulun x (cm)
–7
b. İlişkili oranlar Kâseye, 3 birim küp@sn oranı ile su doldu-
rursak, su 4 birim derinlikte iken su seviyesi ne hızla yük- Derinlik 9 cm
selmektedir?
–16
51. Bir kâsenin hacmi
56. Bir çekül tasarlamak Sizden 190 gr civarında bir ağırlığı olan
a. a yarıçaplı yarım küre şeklindeki bir kâse h derinliğinde su saç bir çekül tasarlanmanız istendiğinde, aşağıda gösterilen dönel
içermektedir. kâsenin içindeki suyun hacmini bulun. cisim gibi tasarlamaya karar veriyorsunuz. Çekülün hacmini bu-
b. İlişkili oranlar 5 m yarıçaplı yarım küre şeklindeki bir beton lun. Yoğunluğu 8.5 gr@cm3 olan bir saç belirlerseniz, çekülün
kâseye 0.2 m3@sn oranı ile su akmaktadır. Su 4 m derinlikte ağırlığı ne olur?
iken su seviyesi ne hızla yükselmektedir? y (cm) x
y
12
兹36 x2
52. Bir cismin tam üzerindeki bir ışığın oluşturduğu cisim gölgesinin
dönme eksenine paralel uzunluğunu ölçerek bir dönel cismin
hacmini nasıl tahmin edebileceğinizi açıklayın. 0
53. Bir yarıkürenin hacmi Aşağıdaki şekilde gösterildiği gibi, R 6
yarıçaplı bir yarıkürenin dik-kesitlerini, R yarıçaplı ve yüksekliği
x (cm)
R olan bir dik dairesel içi dolu silindirden taban yarıçapı R ve
yüksekliği R olan bir dik koni çıkararak elde edilen cismin dik-
kesitleri ile karşılaştırarak, yarıkürenin hacmini veren 57. Maks - Min y = sin x, 0 ⱕ x ⱕ p, yayı y = c, 0 ⱕ c ⱕ 1
V = (2@3)pR3 formülünü elde edin. doğrusu etrafında döndürülerek Şekil 6.16’daki cisim elde
ediliyor.
a. Cismin hacmini minimize eden c değerini bulun. Minimum
değer nedir?
兹R2 h2 b. [0, 1]’deki hangi c değeri cismin hacmini maksimize eder?
h T c. Cismin hacminin grafiğini c’nin bir fonksiyonu olarak önce

0 ⱕ c ⱕ 1 aralığında, sonra daha geniş bir tanım aralığında
h h çizin. c [0, 1]’den uzaklaştıkça, cismin hacmine ne olur?
R
R Bunun fiziksel bir anlamı var mıdır? Yanıtınızı açıklayın.
y
y sin x
54. Bir koninin hacmi Yüksekliği h ve yarıçapı r olan dik bir

koninin hacmini bulmak için analiz kullanın. c
55. Bir tava tasarlamak Kulpları olan küresel bir kap şeklinde bir
kızartma tavası tasarlıyorsunuz. Evde yaptığınız deneyler sizi, de-
rinliği 9 cm yapar ve küreye 16 cm’lik bir yarıçap verirseniz onun 0
3 L civarında sıvı tutacağı konusunda ikna ediyor. Emin olmak
için tavayı aşağıda gösterildiği gibi bir dönel cisim olarak yc
gözünüzde canlandırıyor ve hacmini bir integralle hesaplıyor-
sunuz. Bulduğunuz hacim santimetre küp olarak nedir? p
x
(1 L = 1000 cm3)
fiEK‹L 6.16
58. Yedek yakıt tankı Bir helikopterin uçuş mesafesini arttırmak a. Tank kaç ft3 yakıt alacaktır?
için gövdesinin altına sığacak yedek bir yakıt tankı tasarlıyorsu-
b. Bir ft3 7.481 galondur. Eğer helikopter bir galonla 32 mil
nuz. Çizim tahtanızda gerçekleştirdiğiniz deneylerden sonra, tan-
gidiyorsa, tank yerleştirildiğinde helikopter ne kadar ekstra
kı y = 1 – (x2@16), –4 ⱕ x ⱕ 4 eğrisinin x-ekseni etrafında döndü-
yol alabilecektir?
rülmesiyle üretilecek yüzey gibi şekillendirmeye karar
veriyorsunuz (boyutlar ft’tir).
6.2 Silindirik Kabuklarla Hacim Bulmak
Bölüm 6.1 de, A(x) bir S cisminin x = a’dan x = b’ye kadar integrallenebilir dik-kesit alanı
olmak üzere S cisminin hacmini,
b
La
V = Asxd dx,
belirli integrali olarak tanımladık. A(x) alanı, cismi x-eksenine dik bir düzlemle dilimleye-
rek elde edilmişti. Bu bölümde, hacim için aynı integral tanımını kullanıyoruz, fakat alanı
cismi farklı bir şekilde dilimleyerek elde ediyoruz. Bu defa cismi, kurabiye kalıpları gibi
giderek artan yarıçaplı dairesel silindirlerle dilimliyoruz. Cismi, silindirin ekseni y-ekse-
nine paralel olacak şekilde, yukarıdan aşağıya x-eksenine dik olarak dilimleriz. Her silin-
dirin dikey ekseni aynı doğrudur fakat silindirlerin yarıçapları her dilimde artar. Bu yön-
temle S cismi, ağaçlardaki yaş halkaları gibi, kalınlıkları eşit olan ve ortak eksenden
dışarıya doğru gittikçe büyüyen ince silindirik kabuklara dilimlenir. Bir silindirik kabuğu
açarsak, hacminin yaklaşık olarak alanı A(x) ve kalınlığı Δx olan dikdörtgensel bir dilimin
hacmine eşit olduğunu görürüz. Bu, önceden olduğu gibi, hacim için aynı integral tanımı-
nı uygulamamızı sağlar. Yöntemi genel olarak tanımlamadan önce biraz daha tecrübe ka-
zanmak için bir örneğe bakalım.
ÖRNEK 1 Kabuklar Kullanarak Bir Hacim Bulmak

x-ekseni ve y = ƒsxd = 3x - x 2 parabolü ile sınırlanan bölge x = –1 dikey doğrusu
etrafında döndürülerek bir dönel cisim oluşturuluyor (Şekil 6.17). Dönel cismin hacmini
bulun.
Çözüm Bölüm 6.1’deki pul yöntemini burada kullanmak zor olacaktır, çünkü parabo-
lün sol ve sağ kollarının x-değerlerini y cinsinden ifade etmemiz gerekecektir.
y
y
y 3x x 2
2
x x
–2 –1 0 1 2 3 0 3
–1
Dönme Dönme
ekseni –2 ekseni
x –1 x –1
(a) (b)
fiEK‹L 6.17 (a) Örnek 1’deki bölgenin grafiği, döndürülmeden önce. (a)’daki bölgenin
x = –1 dönme ekseni etrafında döndürülmesi ile oluşan cisim.
y (Bu x-değerleri tipik bir pulun, karmaşık formüllere yol açan iç ve dış yarıçaplarıdır.)
Δy kalınlığında yatay bir şerit döndürmek yerine Δx kalınlığında dikey bir şerit
döndürürüz. Bu döndürme, dikey şeridin tabanı içindeki bir xk noktasının üzerinde yk yük-
sekliğinde ve Δx kalınlığında bir silindirik kabuk oluşturur. Bir silindirik kabuk örneği
yk
Şekil 6.18 de renkli bölge olarak gösterilmiştir. Şekilde gösterilen silindirik kabuğun,
0 xk 3
x cisim boyunca yukarıdan aşağıya doğru dönme eksenine paralel ve bütün çevre boyunca
içteki deliğe yakın olarak kesilen bir dilime yaklaşımda bulunduğunu düşünebiliriz. Daha
sonra genişlemiş deliğin çevresi boyunca başka bir silindirik dilim keseriz ve sonra bir
x –1
daha ve böyle devam ederek n tane silindir elde ederiz. Silindirlerin yarıçapları aşamalı
olarak artar. Silindirlerin yükseklikleri parabolün şeklini takip ederler: kısadan uzuna ve
fiEK‹L 6.18 Δx kalınlığındaki bir dikey sonra geri kısaya (Şekil 6.17a).
şeridin x = –1 etrafında döndürülmesiyle Her dilim, x-ekseninin uzunluğundaki (genişliğinde) bir alt aralığı üzerinde oturmak-
elde edilen yk yüksekliğinde bir silindirik tadır. Yarıçapı yaklaşık olarak (1 + xk)ve yüksekliği yaklaşık olarak 3xk – xk2 dir. xk’daki
kabuk. Silindirin dış yarıçapı xk’dır ve bu silindiri açar ve düzleştirirsek kalınlığı Δx olan dikdörtgensel bir dilim haline (yaklaşık
noktada parabolün yüksekliği olarak) gelir (Şekil 6.19). k. silindirin dış çevresi 2p ⭈ yarıçap = 2p(1 + xk) dir ve bu da
yk = 3xk - x k2 dir (Örnek 1). açılan dikdörtgensel dilimin uzunluğudur. Hacmi ise yaklaşık olarak dikdörtgensel cismin
hacmidir,
= 2ps1 + xk d # A 3xk - xk2B # ¢x.

ΔVx = çevre × yükseklik × kalınlık
∆x Dış çevre = 2p ⋅ yarıçap = 2p (1 + xk )

Yarıçap = 1 + xk
(3x k x k 2 )
h (3x k x k 2 )
∆ x kalınlık
fiEK‹L 6.19 Bir silindirik kabuğu, (yaklaşık olarak) dikdörtgensel

düz bir cisim elde etmek için kesip açtığınızı hayal edin (Örnek 1)
[0, 3] aralığı üzerindeki silindirik kabukların ΔVk hacimlerini toplamak
a ¢Vk = a 2psxk + 1d A 3xk - xk B ¢x.

n n
2
k=1 k=1
Riemann toplamını verir.

¢x : 0 için limit almak hacim integralini verir:

3
L0
V = 2psx + 1ds3x - x 2 d dx
L0
= 2ps3x 2 + 3x - x 3 - x 2 d dx
L0
= 2p s2x 2 + 3x - x 3 d dx
= 2p c x 3 + x 2 - x 4 d
3
2 3 1
3 2 4 0
45p
= .
2
Şimdi Örnek 1’deki prosedürü genelleştirelim.
Kabuk Yöntemi
Negatif olmayan sürekli bir y = ƒ(x) fonksiyonunun grafiği ve x-ekseni tarafından, sonlu
[a, b] kapalı aralığı üzerinde sınırlanan bölgenin, x = L dikey doğrusunun sağında
kaldığını varsayalım (Şekil 6.20a). a ⱖ L olduğunu kabul ediyoruz. Dolayısıyla, dikey
doğru bölgeye dokunabilir fakat bölgenin içinden geçmez. Bu bölgeyi dikey L doğrusu
etrafında döndürerek bir S cismi üretiriz.
Dikey dönme
ekseni
Dikey dönme
ekseni y f(x)
y f(x)
ck
a Dikdörtgen
xk
xk1 b yüksekliği f(ck)
x
a ck b
xk1 xk ∆xk
xL x
(a) (b)
fiEK‹L 6.20 (a) da gösterilen bölge x = L dikey doğrusu etrafında döndürüldüğünde, si-
lindirik kabuklara dilimlenebilen bir cisim üretilir. Tipik bir kabuk (b) de gösterilmiştir.
[a, b] aralığının a = x0 ⬍ x1 ⬍ … ⬍ xn = b noktaları ile bir bölünüşü P ve [xk–1, xk]

aralığının orta noktası ck olsun. Şekil 6.20a’daki bölgeye [a, b] aralığının bu bölünüşü üz-
erine oturtulan dikdörtgenlerle yaklaşımda bulunuruz. Tipik bir yaklaşım dikdörtgeninin
yüksekliği ƒ(ck) ve genişliği Δxk = xk – xk – 1’dir. Bu dikdörtgen x = L dikey doğrusu
etrafında döndürülürse Şekil 6.20b’deki gibi bir kabuk süpürür. Geometriden bir formül,
dikdörtgen tarafından süpürülen kabuğun hacminin
ΔVx = 2p × ortalama kabuk yarıçapı × kabuk yüksekliği × kalınlık
= 2p # sck - Ld # ƒsck d # ¢xk .
olduğunu söyler.
S cisminin hacmine, P üzerine oturtulan n tane dikdörtgenin süpürdüğü kabukların hacim-

lerini toplayarak yaklaşırız:
V L a ¢Vk .
n
7P7 : 0 iken bu Riemann toplamının limiti, cismin hacmini bir belirli integral olarak verir:
k=1
La
kabuk kabuk
V = 2psshell
2π radiusdsshell heightd
dx dx.
yarıçapı yüksekliği
b
La
= 2psx - Ldƒsxd dx.
İntegrasyon değişkenine, burada x, kalınlık değişkeni olarak bakarız. İntegrand için bir for-
mül içeren ikinci integralden çok, kabuk yönteminin işleyişini vurgulamak için birinci integ-
rali kullanırız. Bu, yatay bir L doğrusu etrafında döndürmelere de izin verir.
Dikey Bir Doğru Etrafında Dönme İçin Kabuk Formülü

x-ekseni ile sürekli bir y = f(x) ⱖ 0, L ⱕ a ⱕ x ⱕ b fonksiyonunun grafiği
arasındaki bölgenin x = L dikey doğrusu etrafında döndürülmesi ile elde edilen
dönel cismin hacmi
2π a ba b dx.dx
b
shell shell
La
kabuk kabuk
V = 2p
radius height
dir.
ÖRNEK 2 y-Ekseni Etraf›nda Döndürme ‹le Silindirik Kabuklar

y = 2x, eğrisi, x-ekseni ve x = 4 doğrusu ile çevrelenen bölge y-ekseni etrafında
döndürülerek bir dönel cisim üretiliyor. Dönel cismin hacmini bulun.
Çözüm Bölgeyi çizin ve bölge boyunca dönme eksenine paralel bir doğru parçası ekleyin
(Şekil 6.21a). Doğru parçasının uzunluğunu (kabuk yüksekliği) ve dönme eksenine
uzaklığını (kabuk yarıçapı) belirleyin. (Şekil 6.21b’de kabuğu çizdik, fakat sizin bunu yap-
manıza gerek yoktur.)
Kabuk yarıçapı
y
y y 兹x
Kabuk yarıçapı x (4, 2)
2
y 兹x 兹x = Kabuk yüksekliği
2 Kabuk x
x
yüksekliği
4
f (x) 兹x x
0 İntegrasyon
x Aralığı
0 x 4 –4
integrasyon aralığı
(a) (b )
fiEK‹L 6.21 (a) Örnek 2’deki bölge, kabuk boyutları ve integrasyon aralığı. (b) (a)’daki dikey doğru
parçasının süpürdüğü Δx genişliğindeki kabuk.
Kabuk kalınlığı değişkeni x’dir, dolayısıyla kabuk formülünün integrasyon sınırları

a = 0 ve b = 4 tür (Şekil 6.20). Bu durumda hacim
2p a kabukb a kabuk b dx dx
b
La
shell shell
V =
radius height
2psxd A 2x B dx
4
L0
=
x 3>2 dx = 2p c x 5>2 d =
4 4
L0
2 128p
= 2p .
5 0 5
olur.
ÖRNEK 3 x-Ekseni Etraf›nda Döndürme ‹le Silindirik Kabuklar

y = 2x, eğrisi, x-ekseni ve x = 4 doğrusu ile çevrelenen bölge x-ekseni etrafında
döndürülerek bir dönel cisim üretiliyor. Dönel cismin hacmini bulun.
Çözüm Bölgeyi çizin ve bölge boyunca dönme eksenine paralel bir doğru parçası ekleyin
(Şekil 6.22a). Doğru parçasının uzunluğunu (kabuk yüksekliği) ve dönme eksenine
uzaklığını (kabuk yarıçapı) belirleyin. (Şekil 6.22’de kabuğu çizdik, fakat sizin bunu yap-
manıza gerek yoktur.)
Bu durumda kabuk kalınlığı değişkeni y dir. Dolayısıyla kabuk formülünün integras-
yon sınırları a = 0 ve b = 2 dir (Şekil 6.22’de y-ekseni üzerinde). Dönel cismin hacmi
2p a ba b dydydy
b
La
kabuk
shell kabuk
shell
V =
yarıçapı
radius yüksekliği
height
2
L0
= 2psyds4 - y 2 d dy
L0
= 2ps4y - y 3 d dy
= 2p c2y 2 - d = 8p.
y4 2
4 0
dir.
y
Kabuk yüksekliği
2
4 – y2
(4, 2)
y y y 兹x
4 – y2
Kabuk yüksekliği
2 x = y2 (4, 2) 0 y
integrasyon
aralığı
4
y
y Kabuk yarıçapı
İntegrasyon
x Aralığı
0 4
(a) (b)
fiEK‹L 6.22 (a) Örnek 3’teki bölge, kabuk boyutları ve integrasyon aralığı. (b) (a)’daki yatay
doğru parçasının süpürdüğü Δy genişliğindeki kabuk.
Kabuk Yönteminin Özeti

Dönme ekseninin konumuna bakılmadan (yatay veya dikey), kabuk yöntemini
uygulamanın adımları şunlardır
1. Bölgeyi çizin ve bölge boyunca dönme eksenine paralel bir doğru parçası
ekleyin. Doğru parçasının yüksekliğini veya uzunluğunu (kabuk yüksekliği)
ve dönme eksenine uzaklığını (kabuk yarıçapı) belirleyin.
2. Kalınlık değişkeninin integrasyon sınırlarını bulun.
3. Hacmi bulmak için 2p (kabuk yarıçapı)(kabuk yüksekliği) çarpımını uygun
değişkene göre (x veya y) integre edin.
Bir dönel cismin hacmini hesaplamada kabuk ve pul yöntemleri aynı sonucu verirler.
Bu sonucu burada ispat etmeyeceğiz fakat 33 ve 34 Alıştırmalarında gösterilmektedir.
Her iki hacim formülü, Bölüm 15’te çalışacağımız iki ve üç katlı integrallerdeki genel bir
hacim formülünün birer özel halidir. Oradaki genel formül, bölgelerin döndürülmesiyle
elde edilen cisimlerden başka cisimlerin de hacimlerini hesaplamamızı sağlar.
ALIfiTIRMALAR 6.2
1–6 alıştırmalarında, renkli bölgenin belirtilen eksen etrafında 5. y-ekseni 6. y-ekseni
döndürülmesiyle üretilen dönel cisimlerin hacimlerini bulmak için y y
kabuk yöntemini kullanın. 9x
y
5 兹x3 9
1. 2. 2
y y y 兹x2 1
2
y1 x y2 x
2
1 x 兹3
4 4
2
1 x
0 兹3 x
0 3
x x
0 2 0 2
y-Ekseni Etraf›nda Döndürme
3. 4. 7–14 alıştırmalarındaki eğri ve doğrularla sınırlı bölgelerin y-ekseni
y y etrafında döndürülmeleri ile üretilen bölgelerin hacimlerini bulmak
için kabuk yöntemini kullanın.
y 兹2 y 兹3
兹2 兹3 7. y = x, y = -x>2, x = 2
x y2
8. y = 2x, y = x>2, x = 1
x 3 y2 9. y = x2, y = 2 – x, x = 0 x ⱖ 0 için
x x
10. y = 2 - x 2, y = x 2,
y = 2x,
0 2 0 3 x = 0
11. y = 2x - 1, x = 0
12. y = 3> A 2 2x B , y = 0, x = 1, x = 4 y
13. ƒsxd = e
ssin xd>x, 0 6 x … p
olsun.
1, x = 0 1 x 12(y2 y3)
a. x ƒ(x) = sin x, 0 ⱕ x ⱕ p olduğunu gösterin.
b. Renkli bölgenin y-ekseni etrafında döndürülmesiyle üretilen
bölgenin hacmini bulun.
y
 sin x , 0 ⬍ x ⱕ 0 1
x
y x
1  1, x0
x 24. a. x-ekseni b. y = 2 doğrusu

0
c. y = 5 doğrusu d. y = -5>8 doğrusu
stan xd2>x, 0 6 x … p>4

14. g sxd = e olsun.
0, x = 0
y
a. x g(x) = (tan x)2, 0 ⱕ x ⱕ p@4 olduğunu gösterin.
y4 y2
b. Renkli bölgenin y-ekseni etrafında döndürülmesiyle üretilen x
4

2
2
bölgenin hacmini bulun. (2, 2)
y 2
 tan x , 0 ⬍ x ⱕ
4 y x 4 y2
x
 0, x0 2
x x
0 0 1 2
4
x-Ekseni Etraf›nda Dönme

Pul ve Kabuk Yöntemlerini Karfl›laflt›rmak
15–22 alıştırmalarındaki eğri ve doğrularla sınırlı bölgelerin x-ekseni
etrafında döndürülmeleri ile üretilen dönel cisimlerin hacimlerini bul- Bazı bölgeler için, bölgenin koordinat eksenleri etrafında döndürül-
meleri ile elde edilen dönel cisimler için hem pul yöntemi hem kabuk
15. x = 2y,
mak için kabuk yöntemini kullanın.
yöntemi kolaylıkla kullanılabilir, fakat durum her zaman böyle değil-
x = -y, y = 2 dir. Örneğin, bir bölge y-ekseni etrafında döndürüldüğünde ve pullar
2
16. x = y , x = -y, y = 2, y Ú 0 kullanıldığında y’ye göre integral almamız gerekir. Halbuki, integran-
17. x = 2y - y 2, x = 0 dı y cinsinden ifade etmemiz mümkün olmayabilir. Böyle bir durumda
kabuk yöntemi y yerine x’e göre integral almamızı sağlar. 25 ve 26
18. x = 2y - y 2, x = y
alıştırmaları biraz öngörüş sağlar.
19. y = ƒ x ƒ , y = 1
25. y = x ve y = x2 ile sınırlı bölgenin her bir koordinat ekseni
21. y = 2x,
20. y = x, y = 2x, y = 2 etrafında döndürülmesi ile elde edilen dönel cismin hacmini
22. y = 2x,
y = 0, y = x - 2 a. kabuk yöntemini b. pul yöntemini
y = 0, y = 2 - x kullanarak hesaplayın.
26. 2y = x + 4, y = x ve x = 0 doğrularıyla sınırlı üçgensel bölgenin
Yatay Bir Eksen Etraf›nda Dönme verilen eksen etrafında döndürülmesi ile elde edilen dönel cismin
23 ve 24 alıştırmalarında, renkli bölgelerin belirtilen eksenler hacmini belirtilen yöntemle hesaplayın
etrafında döndürülmeleri ile üretilen dönel cisimlerin hacimlerini bul- a. x-ekseni, pul yöntemi
mak için kabuk yöntemini kullanın. b. y-ekseni, kabul yöntemi
23. a. x-ekseni b. y = 1 doğrusu c. x = 4 doğrusu, kabul yöntemi
c. y = 8>5 doğrusu d. y = -2>5 doğrusu d. y = 8 doğrusu, pul yöntemi
Pul veya Kabuk Yöntemini Seçmek Disk, Pul veya Kabuk Yöntemini Seçmek
27–32 alıştırmalarında, bölgelerin verilen eksenler etrafında 35. Aşağıda gösterilen bölge x-ekseni etrafında döndürülerek bir
döndürülmesiyle üretilen dönel cisimlerin hacimlerini bulun. Verilen dönel cisim üretilecektir. Dönel cismin hacmini bulmak için
bir durumda pullar kullanmanın daha iyi olduğunu düşünürseniz, hangi yöntemi (disk, pul, kabuk) kullanırdınız? Her durumda kaç
istediğiniz yöntemi uygulayın. integral gerekir? Açıklayın.
y
27. Köşeleri (1, 1), (1, 2) ve (2, 2)’deki üçgen,
(1, 1)
a. x-ekseni b. y-ekseni x 3y2 2 1
x y2
28. y = 2x, y = 2, x = 0 ile sınırlı bölge,
c. x = 10>3 doğrusu d. y = 1 doğrusu
x
–2 0 1
c. x = 4 doğrusu d. y = 2 doğrusu 36. Aşağıda gösterilen bölge y-ekseni etrafında döndürülerek bir
29. Birinci dörtte bir bölgede x = y – y3 eğrisi ve y-ekseniyle sınırlı Dönel cisim üretilecektir. Dönel cismin hacmini bulmak için
bölge, hangi yöntemi (disk, pul, kabuk) kullanırdınız? Her durumda kaç
integral gerekir? Cevabınızı açıklayın.
a. x-ekseni b. y = 1 doğrusu
30. Birinci dörtte bir bölgede x = y – y3, x = 1 ve y = 1 ile sınırlı y
bölge,
1
y x2
31. y = 2x, y = x 2>8 ile sınırlanan bölge

c. x = 1 doğrusu d. y = 1 doğrusu
x
0 1
y –x4
32. y = 2x – x2 ve y = x ile sınırlı bölge,
a. y-ekseni b. x = 1 doğrusu –1
33. Birinci dörtte bir bölgede, üstten y = 1@x1@4 eğrisi, soldan x = 1@16
doğrusu ve alttan y = 1 doğrusuyla sınırlanan bölge x-ekseni
etrafında döndürülerek bir dönel cisim üretiliyor. Dönel cismin
hacmini
a. pul yöntemi b. kabuk yöntemi
34. Birinci dörtte bir bölgede üstten y = 1> 2x , eğrisi, soldan

ile bulun.
x = 1@4 doğrusu ve alttan y = 1 doğrusuyla sınırlı bölge y-ekseni

etrafında döndürülerek bir dönel cisim üretiliyor. Dönel cismin
hacmini
a. pul yöntemi b. kabuk yöntemi
ile bulun.
6.3 Düzlem E¤rilerin Uzunluklar›
Bir doğru parçasının uzunluğu ile ne demek istendiğini biliyoruz, fakat analiz olmadan,
genel bir eğrinin uzunluğu hakkında elimizde kesin bir kavram yoktur. Bir A noktasından
bir B noktasına giden bir eğrinin uzunluğuna, eğriyi birçok parçaya ayırıp ardışık ayırma
noktalarını doğru parçaları ile birleştirerek, yaklaşımda bulunma fikri eski Yunanlılara
TARİHSEL BİYOGRAFİ dayanır. Archimedes bu yöntemi, içine n kenarlı bir çokgen çizdiği ve sonra çevresini
Archimedes hesaplamak için geometri kullandığı, bir çemberin çevresine yaklaşımda bulunmak için
(287–212 B.C.) kullanmıştır.
6.3 Düzlem E¤rilerin Uzunluklar› 417
n4 n8 n 16
y
Pk fiEK‹L 6.23 Archimedes, bir çemberin çevresine yaklaşımda bulunmak için

çemberin içine yerleştirdiği çokgenin çevresini kullanmıştır. n = 96 için
yaklaşım yöntemi birim çemberin çevresi olarak p L 3.14103 verir.
Pk–1
B Pn
C (Şekil 6.23). Bu fikrin daha genel bir eğriye genişletilmesi Şekil 6.24’te gösterilmiştir.
Şimdi yöntemin nasıl çalıştığını açıklayacağız.
Parametrik Olarak Tan›mlanm›fl Bir E¤rinin Uzunlu¤u

A P0 P2
C eğrisi
P1 x = ƒ(t) ve y = g(t), aⱕtⱕb
x
0
denklemleri ile parametrik olarak tanımlanmış olsun. ƒ ve g fonksiyonlarının [a, b] aralığı
fiEK‹L 6.24 x = f(t) ve y = g(t), a ⱕ t ⱕ b üzerinde aynı anda sıfır olmayan sürekli türevlerinin var olduğunu kabul ediyoruz. Böyle
denklemleri ile parametrik olarak fonksiyonlara sürekli olarak türevlenebilir fonksiyonlar ve bunlarla tanımlı C eğrisine
tanımlanmış C eğrisi. Eğrinin A’ dan B’ye düzgün eğri denir. Eğriyi, t = a anında bulunduğu Şekil 6.24’ teki A = ƒ(b), g(b)) noktasın-
kadar uzunluğuna, A = P0 dan başlayıp P1’e dan B = ƒ(b), g(b)) giden bir parçacığın yolu olarak düşünmek faydalı olabilir. AB yolunu
giden ve bu şekilde devam edip B = Pn de (yayını) A = P0, P1, P2,…, Pn = B noktalarından n parçaya böleriz. Bu noktalar,
biten çokgensel bir yol ile (doğru a = t0 ⬍ t1 ⬍ t2 ⬍ … ⬍ tn = b ile [a, b] aralığının Pk = (ƒ(tk), g(tk)) olduğu bir bölünüşüne kar-
parçaları) yaklaşımda bulunulmaktadır. şı gelirler. Bu bölünüşün ardışık noktalarını doğru parçaları ile birleştirin (Şekil 6.24). Tem-
sili bir doğru parçasının uzunluğu
Lk = 2s¢xk d2 + s¢yk d2
= 2[ƒstk d - ƒstk - 1 d]2 + [gstk d - gstk - 1 d]2
dir (Şekil 6.25). Δtk küçük ise Lk uzunluğu yaklaşık olarak Pk–1Pk yayının uzunluğuna eşit-
y tir. Ortalama Değer Teoremine göre [tk – 1, tk] içinde
Pk (f(tk), g(tk)) ¢xk = ƒstk d - ƒstk - 1 d = ƒ¿stk* d ¢tk ,

¢yk = gstk d - gstk - 1 d = g¿stk**d ¢tk .
Lk ∆yk
* **
eşitliklerini sağlayan tk ve tk noktaları vardır. A’dan B’ye giden yol, t değeri t = a’dan
∆xk
t = b’ye artarken, geriye gidilmeden veya tekrar aynı yoldan geçmeden tam olarak bir defa
Pk–1 (f(tk–1), g(tk–1))
kat ediliyorsa, AB eğrisinin uzunluğuna sezgisel bir yaklaşım bütün Lk uzunluklarının
x toplamıdır:
0
a Lk = a 2s¢ xk d + s¢yk d
n n
uzunluğu Lk = 2s¢xk d2 + s¢yk d2 . olan

fiEK‹L 6.25 Yukarıda gösterilen ve 2 2
k=1 k=1
= a 2[ƒ¿stk* d]2 + [g¿stk** d]2 ¢tk .

doğru parçası ile Pk - 1 Pk yayına, n
yaklaşımda bulunulmaktadır.
k=1
Sağ taraftaki bu son toplam tam olarak bir Riemann toplamı olmasa da (ƒ⬘ ve g⬘ farklı
noktalarda hesaplandıkları için), ileri analizden bir teorem, bölünüşün normunun sıfıra
gitmesi durumunda limitinin
2[ƒ¿std]2 + [g¿std]2 dt.

b
La
belirli integrali olarak varlığını garanti eder. Bu nedenle, A’dan B’ye kadar eğrinin
uzunluğunu bu integral olarak tanımlamak anlamlıdır.
TANIM Parametrik Bir E¤rinin Uzunlu¤u

Bir C eğrisi, ƒ⬘ ve g⬘ türevleri [a, b] aralığı üzerinde sürekli ve aynı anda sıfır ol-
mamak üzere x = f(t) ve y = g(t), a ⱕ t ⱕ b denklemleri ile parametrik olarak
tanımlanmış ise ve t değeri t = a’dan t = b’ye artarken, C eğrisi tam olarak bir
defa kat ediliyorsa, C eğrisinin uzunluğu
2[ƒ¿std]2 + [g¿std]2 dt.

b
La
L =
belirli integralidir.
[a, b] zaman aralığı boyunca sƒ¿d2 + sg¿d2 7 0 olduğundan, düzgün bir C eğrisi
aralık üzerinde geriye dönmez veya yön değiştirmez.
x = ƒ(t) ve y = g(t) ise Leibniz notasyonunu kullanarak yay uzunluğu için aşağıdaki
sonucu elde ederiz:
b + a b dt.
a
La B dt
b 2 dy 2
dx
L = (1)
dt
Uzunluğunu bulmak istediğimiz C eğrisinin farklı iki parametrizasyonu varsa ne olur;
hangisini kullandığımız fark eder mi? Cevap, ileri analizden, seçtiğimiz parametrizasyon
C eğrisinin uzunluğunun tanımında ifade edilen koşulları sağladığı sürece, hayır (Bkz.
Alıştırma 29).
ÖRNEK 1 Bir Çemberin Çevresi

x = r cos t ve y = r sin t, 0 ⱕ t ⱕ 2p
denklemleri ile parametrik olarak tanımlanan r yarıçaplı çemberin çevresini bulun.
Çözüm t, 0’dan 2p’ye değişirken çember tam olarak bir defa kat edilir, dolayısıyla çevre
a b + a b dt.
B dt
2p 2 dy 2
L0
dx
L =
dt
dir.
dx dy
= -r sin t, = r cos t
dt dt
ve
a b + a b = r 2ssin2 t + cos2 td = r 2 .
2 dy 2
dx
dt dt
buluruz.
Şu halde,
2r 2 dt = r C t D 0 = 2pr.
2p
L0
2p
L =
bulunur.
ÖRNEK 2 Bir E¤rinin Uzunlu¤u ‹çin Parametrik Formülü Uygulamak

astroidinin uzunluğunu bulun (Şekil 6.26).
y x = cos3 t ve y = sin3 t, 0 ⱕ t ⱕ 2p
1 Çözüm Eğrinin, koordinat eksenlerine göre simetrisinden dolayı, uzunluğu birinci dörtte
x cos3 t bir bölgedeki uzunluğunun dört katıdır. Buradan,
y sin3 t
0 ⱕ t ⱕ 2p x = cos3 t, y = sin3 t
a b = [3 cos2 ts -sin td]2 = 9 cos4 t sin2 t

2
x dx
–1 0 1 dt
a b = [3 sin2 tscos td]2 = 9 sin4 t cos2 t

dy 2
dt
a b + a b = 29 cos2 t sin2 tscos

–1
B dt
2 dy 2
dx 2
t + sin2 td
dt ('')''*
fiEK‹L 6.26 Örnek 2’deki astroid. 1
= 29 cos2 t sin2 t
0 … t … p>2 için
= 3 ƒ cos t sin t ƒ cos t sin t ⱖ 0
= 3 cos t sin t.
bulunur. Bu nedenle
p>2
L0
Length
Birinci of first-quadrant
bölgedeki portion =
parçanın uzunluğu 3 cos t sin t dt
p>2 cos t sin t =
2 L0
3 s1>2d sin 2t
= sin 2t dt
cos 2t d
p>2
3 3
= - = .
4 0 2
olur. Astroidin uzunluğu bunun dört katıdır: 4(3@2) = 6
TARİHSEL BİYOGRAFİ Bir y = ƒsxd E¤risinin Uzunlu¤u
Gregory St. Vincent Sürekli olarak türevlenebilen bir y = ƒ(x), a ⱕ x ⱕ b eğrisi veriliyor, x = t parametre
(1584–1667) değerini atayabiliriz. Bu durumda ƒ fonksiyonunun grafiği, daha önce göz önüne
aldığımızın bir özel hali olan ve
x = t ve y = ƒ(t), a ⱕ t ⱕ b
denklemleri ile parametrik olarak tanımlanan C eğrisidir. Şu halde,
dx dy
= 1 ve
and = ƒ¿std.
dt dt
dir.
Bölüm 3.5’teki hesaplamalarımızdan,
dy dy>dt
= = ƒ¿std
dx dx>dt
elde ederiz ve bu da,
a b + a b = 1 + [ƒ¿std]2
2 dy 2
dx
dt dt
= 1 + a b
dy 2
dx
= 1 + [ƒ¿sxd]2 .
verir. (1) Denkleminde yerine yazmak, y = ƒ(x)’in grafiği için yay uzunluğu formülünü
verir.
y = ƒsxd, a … x … b’ nin Uzunluğu İçin Formül

ƒ fonksiyonu [a, b] kapalı aralığı üzerinde sürekli olarak türevlenebiliyorsa,
y = f(x) eğrisinin (grafiğinin) x = a’dan x = b’ye kadar uzunluğu şöyledir:
1 + a b dx = 21 + [ƒ¿sxd]2 dx.
La B
b dy 2 b
La
L = (2)
dx
ÖRNEK 3 Bir Grafik ‹çin Yay Uzunlu¤u Formülünü Uygulamak

Aşağıdaki eğrinin uzunluğunu bulun.
422 3>2
y = x - 1, 0 … x … 1.
3
Çözüm (2) denklemini a = 0, b = 1 ve

422 3>2
y = x - 1
3
dy
=
422 # 3 1>2
x = 222x 1>2
dx 3 2
a b = A 222x 1>2 B = 8x.

dy 2 2
dx
alarak kullanırız. Eğrinin x = 0’dan x = 1’e kadar uzunluğu
1 + a b dx = 21 + 8x dx
a = 0, b = 1
L0 B
1 dy 2 1
L0
L = ile (2) denklemi
dx
u = 1 + 8x,
s1 + 8xd3>2 d =
1 alın, nitegre edin
=
2 # 1 13
. ve u yerine
3 8 0 6 1 + 8x.yazın.
olur.
dy/dx’teki Süreksizliklerle U¤raflmak

Eğri üzerinde dy@dx’in bulunmadığı bir noktada, dx@dy bulunabilir ve eğrinin uzunluğunu
x’i y cinsinden ifade ederek ve (2) denkleminin aşağıda verilen dengini uygulayarak bula-
biliriz:
x = gsyd, c … y … d ’nin Uzunluğu İçin Formül

g fonksiyonu [c, d] aralığı üzerinde sürekli olarak türevlenebiliyorsa,
x = g(y) eğrisinin y = c’den y = d’ye kadar uzunluğu şöyledir:
1 + a b dy = 21 + [g¿s yd]2 dy.

Lc B
d 2 d
Lc
dx
L = (3)
dy
ÖRNEK 4 dy/dx Türevinde Bir Süreksizli¤i Bulunan Bir Grafi¤in Uzunlu¤u

2>3
y = sx>2d ’ün x = 0’dan x = 2’ye kadar uzunluğunu bulun.
Çözüm
= a b a b = ax b
dy -1>3 1>3
2 x 1 1 2
dx 3 2 2 3
türevi x = 0’da tanımlı değildir, dolayısıyla eğrinin uzunluğunu (2) denklemi ile bulamayız.
Bu nedenle eşitliği, x’i y cinsinden ifade edecek şekilde tekrar yazarız:
y = a b
2>3
x
2
İki tarafında 3/2.
x
y 3>2 = kuvvetini alın.
2
x = 2y 3>2 . x’i çözün
Buradan uzunluğunu bulmak istediğimiz eğrinin aynı zamanda x = 2y3@2’nin y = 0’dan

y = 1’e kadar grafiği olduğunu görürüz (Şekil 6.27).
y
= 2 a b y 1>2 = 3y 1>2
dx 3
x 2/3
y   ,0ⱕxⱕ2 dy 2
1  2
(2, 1) türevi [0, 1] aralığında süreklidir. Dolayısıyla eğrinin uzunluğunu bulmak için (3)
denklemini kullanabiliriz:
1 + a b dy = 21 + 9y dy
Lc B
d 2 1
L0
dx c = 0, d = 1 ile (3)
x L =
0 1 2 dy denklemi
s1 + 9yd3>2 d
1 u = 1 + 9y, du/9 = dy
1#2
2>3
fiEK‹L 6.27 y = sx>2d ’ün x = 0’dan = alın, integre edin ve
9 3
A 10210 - 1 B L 2.27.
0 değerleri yerine
x = 2’ye kadar grafiği aynı zamanda
2 koyun.
x = 2y 3>2’nin y = 0’dan y = 1’e kadar =
27
grafiğidir. (Örnek 4).
TARİHSEL BİYOGRAFİ K›sa Diferansiyel Formül

James Gregory
(1) denklemi genellikle türevler yerine diferansiyellerle yazılır. Bu, formel olarak karekök
(1638–1675)
dışına dt yazmak yerine karekök içine (dt)2 yazmakla ve sonrada
a b sdtd2 = a dtb = sdxd2

2 2
dx dx
dt dt
ve
a b sdtd2 = a dtb = sdyd2 .

dy 2 dy 2
dt dt
yazmakla yapılır. Ayrıca (dx)2 ve (dy)2 deki parantezleri kaldırmakta gelenek haline
gelmiştir. Bu nedenle (1) denklemi
2dx 2 + dy 2 .
L
L = (4)
olarak yazılır. İntegrallerin özelliklerini özetlemenin ve basitleştirmenin bir yolunun bu

diferansiyeller olduğunu düşünebiliriz. Diferansiyellerin kesin matematiksel tanımları
daha ileri seviyedeki kitaplarda verilmektedir.
Bir integral hesabı yapmak için, dx ve dy’nin her ikisi birden bir ve aynı değişken
cinsinden ifade edilmeli ve (4) denkleminde uygun integrasyon sınırları bulunmalıdır.
(4) denklemini hatırlamanın kullanışlı bir yolu
ds = 2dx 2 + dy 2
y
(5)
ds yazmak ve ds’ye, uygun sınırlar arasında bir eğrinin toplam uzunluğunu vermek üzere in-
tegre edilebilen bir yay uzunluğu diferansiyeli olarak bakmaktır. Şekil 6.28a, ds’nin (5)
dy
f denklemine karşı gelen tam bir yorumunu vermektedir. Şekil 6.28b tam olarak doğru
değildir fakat Şekil 6.28a’nın basitleştirilmiş bir yaklaşımı olarak düşünülebilir.
dx
Aklımızda (5) denklemi varken, yay uzunluğu formüllerini hatırlamanın en kısa yolu
x
0
L
(a) Yay uzunluğu
Arc length == ds.
y eşitliğini hatırlamaktır. L = 1 ds yazarsak ve y = ƒ(x) grafiğimiz varsa (5) denklemini

tekrar yazarak (2) denklemindeki sonucu elde ederiz:
ds = 2dx 2 + dy 2 = 1 + a b dx,
dy 2 dy 2
B B B
dy 2
dx 2 + dx 2 = 1 + dx =
ds dx 2
dx 2 dx
dy
f
dx Elimizde x = g(y) varsa (5) denklemini tekrar yazarak (3) denklemini elde ederiz.
x
ds = 2dx 2 + dy 2 =
0
dy = 1 + a b dy,
B B B
2
(b) dx 2 2 dx 2 dx
dy 2 + dy = 1 +
fiEK‹L 6.28 ds = 2dx 2 + dy 2 .
dy 2
dy 2 dy
denklemini hatırlamak için diyagram.

ALIfiTIRMALAR 6.3
x
L0
Parametrize E¤rilerin Uzunluklar› 23. y = tan t dt, 0 … x … p>6
2sec2 t - 1 dt,
1–6 alıştırmalarındaki eğrilerin uzunluklarını bulun.
y
L0
1. x = 1 - t, y = 2 + 3t, -2>3 … t … 1 24. x = -p>3 … y … p>4
0 … t … 23
2. x = cos t, y = t + sin t, 0 … t … p
3. x = t 3, y = 3t 2>2, Teori ve Uygulamalar
4. x = t 2>2, y = s2t + 1d3>2>3, 0 … t … 4
5. x = s2t + 3d3>2>3, y = t + t 2>2,
25. 0 ⱕ x ⱕ a aralığında uzunluğu her zaman √2a olan düzgün
0 … t … 3 (sürekli olarak türevlenebilen) bir y = ƒ(x) eğrisi var mıdır?
6. x = 8 cos t + 8t sin t, y = 8 sin t - 8t cos t, 0 … t … p>2 Yanıtınızı açıklayın.
26. Eğrilerin uzunluk formülünü çıkarmak için teğet omurgalar
E¤rilerin Uzunluklar›n› Bulmak kullanmak ƒ’nin [a, b]’de düzgün olduğunu varsayın ve [a, b]
7–16 alıştırmalarındaki eğrilerin uzunluklarını bulun. Bir grafik çizici- aralığını her zamanki gibi bölün. Her [xk–1, xk] alt aralığında
niz varsa, neye benzediklerini görmek için grafiklerini çizmek isteye- (xk–1, ƒ(xk–1) noktasında şekide gösterilen teğet omurgayı kurun.
bilirsiniz
2s¢xk d2 + sƒ¿sxk - 1 d ¢xk d2 . olduğunu gösterin.
a. [xk–1, xk] aralığındaki k. teğet omurganın uzunluğunun
7. y = (1@3)(x2 + 2)3@2 x = 0’dan x = 3’e kadar
8. y = x3@2, x = 0’dan x = 4’e kadar b. y = ƒsxd eğrisinin a’dan b’ye uzunluğunun
21 + sƒ¿sxdd2 dx ,
9. x = (y3@3) + 1@(4y), y = 1’den y = 3’e kadar
lim a slength
n b
La
(İpucu: 1 + (dx@dy)2 bir tam karedir) (k. teğetof k th tangent
omurga find= =
uzunluğu)
n: q k=1
10. x = (y3@2@3) – y1@2, y = 1’den y = 9’a kadar
(İpucu: 1 + (dx@dy)2 bir tam karedir)
11. x = (y4@4) + 1@(8y2) y = 1’den y = 2’ye kadar
(İpucu: 1 + (dx@dy)2 bir tam karedir) y f (x)
12. x = (y3@6) + 1@(2y), y = 2’den y = 3’e kadar
(İpucu: 1 + (dx@dy)2 bir tam karedir) Eğimi
13. y = s3>4dx 4>3 - s3>8dx 2>3 + 5, 1 … x … 8 f'(xk–1)
14. y = sx 3>3d + x 2 + x + 1>s4x + 4d,

(xk–1, f (xk–1)) olan teğet
0 … x … 2 omurga
2sec4 t - 1 dt,
y xk
L0
15. x = -p>4 … y … p>4
x
23t - 1 dt,
x xk–1 xk
L-2
4
16. y = -2 … x … -1
27. a. Uzunluk integrali
L1 A
4
1
T E¤rilerin Uzunluklar› ‹çin ‹ntegral Bulmak L = 1 +
4x
dx .
17-24 alıştırmalarında:
olan ve (1, 1) noktasından geçen bir eğri bulun.
a. Eğrinin uzunluğu için bir integral kurun.
b. Eğriyi çizerek neye benzediğine bakın. b. Kaç tane böyle eğri vardır? Yanıtınızı açıklayın.
c. Grafik programınızın veya bilgisayarınızın integral hesap- 28. a. Uzunluk integrali
layıcısıyla eğrinin uzunluğunu sayısal olarak bulun.
L1 A
2
1
17. y = x ,2
-1 … x … 2 L = 1 + dy .
y4
18. y = tan x, -p>3 … x … 0
olan ve (0, 1) noktasından geçen bir eğri bulun.
20. x = 21 - y 2,
19. x = sin y, 0 … y … p b. Kaç tane böyle eğri vardır? Yanıtınızı açıklayın.
-1>2 … y … 1>2 29. Uzunluk parametrizasyondan bağımsızdır Uzunluk için
2 bulduğumuz sayıların eğrilerimizi nasıl parametrize ettiğimize
21. y + 2y = 2x + 1 (–1, –1)’den (7, 3)’e kadar
22. y = sin x - x cos x, 0 … x … p bağlı olmadığını (daha önce bahsedilen hafif kısıtlamalar dışında)
göstermek için, y = 21 - x 2 yarım çemberinin uzunluğunu b. Doğru parçalarının uzunluklarını toplayarak, eğrinin uzunlu-
aşağıdaki iki farklı parametrizasyonla bulun. ğuna karşı gelen yaklaşımı bulun.
a. x = cos 2t, y = sin 2t, 0 … t … p>2 c. Eğrinin uzunluğunu bir integral kullanarak hesaplayın.
n = 2, 4, 8 için bulduğunuz yaklaşımlarınızı integralle elde
b. x = sin pt, y = cos pt, -1>2 … t … 1>2
ettiğiniz gerçek uzunlukla karşılaştırın. n arttıkça gerçek
30. Aşağıdaki şekilde gösterilen x = a(u – sin u) y = a(1 – cos u), uzunlukla yaklaşımlarınızın uyumu nasıldır? Cevabınızı açık-
0 ⱕ u ⱕ 2p sikloidinin bir yayının uzunluğunu bulun. Sikloid,
31. ƒsxd = 21 - x 2,
layın.
bir çemberi x-ekseni gibi bir doğru boyunca yuvarlarken çevresi
-1 … x … 1
üzerindeki bir noktanın takip ettiği yoldur. 1>3 2>3
0 … x … 22
32. ƒsxd = x + x , 0 … x … 2
33. ƒsxd = sin spx 2 d,
y
34. ƒsxd = x 2 cos x, 0 … x … p
x - 1 1
35. ƒsxd = , - … x … 1
2
4x + 1 2
P a
36. ƒsxd = x 3 - x 2, -1 … x … 1
x 1 3 1 2
0 2pa 37. x = t , y = t , 0 … t … 1
3 2
38. x = 2t 3 - 16t 2 + 25t + 5, y = t 2 + t - 3,
B‹LG‹SAYAR ARAfiTIRMALARI 0 … t … 6
31–36 alıştırmalarında kapalı aralık üzerinde verilen eğrilere 39. x = t - cos t, y = 1 + sin t, -p … t … p
aşağıdaki adımları uygulamak için bir BCS kullanın. 40. x = e t cos t, y = e t sin t, 0 … t … p
a. Eğriyi, aralık üzerinde n = 2, 4, 8 bölünüş noktaları için çok-
gensel bir yol yaklaşımı ile birlikte çizin. (Bkz. Şekil 6.24).
6.4
Momentler ve A¤›rl›k Merkezleri
Çoğu yapı ve mekanik sistem, kütleleri kütle merkezi adı verilen tek bir noktada
yoğunlaşmış gibi hareket ederler (Şekil 6.29). Bu noktanın yerini nasıl bulunacağını
bilmek önemlidir ve bunu bulmak temelde matematiksel bir olgudur. Şu anda bir ve iki
boyutlu cisimlerle uğraşmaktayız. Üç boyutlu cisimler en iyi olarak Bölüm 15’teki çok
katlı integrallerle çalışılır.
Bir Do¤ru Üzerindeki Kütleler

Matematiksel modelimizi aşamalarla geliştireceğiz. İlk aşamamız orijindeki bir destekle
desteklenen ve bükülmeyen bir x-ekseni üzerindeki m1, m2 ve m3 kütlelerini hayal etmektir.
x1 0 x2 x3
x
m1 m2 m3
Orijindeki
destek
Ortaya çıkan sistem dengede olabilir veya olmayabilir. Bu kütlelerin ne kadar büyük
olduklarına ve nasıl yerleştirildiklerine bağlıdır.
6.4 Momentler ve A¤›rl›k Merkezi 425
(b)
fiEK‹L 6.29 (a) Buzda kayan bu anahtarın hareketi, kütle merkezi düz bir çizgi üzerinde
ilerlerken, anahtarın merkezi etrafında döndüğünü farkedene kadar garip görünebilir.
(b) Güneş sistemimizdeki gezegenler, asteroidler ve kuyruklu yıldızlar toplu kütle
merkezlerinin çevresinde dönerler. (Bu merkez güneşin içindedir.)
Her mk kütlesi aşağı doğru kütle kere yerçekimi ivmesine eşit bir mkg kuvveti
(mk’nın ağırlığı) uygular. Bu kuvvetlerden her birinin, bir testereyi kullanırken yaptığı-
nız gibi, ekseni orijin etrafında döndürmeye eğilimi vardır. Tork denilen bu döndürme
etkisini, mkg kuvvetini, orijinden uygulama noktasına uzaklık (işaretiyle birlikte) olan
xk ile çarparak ölçeriz. Orijinin solundaki kütleler negatif (saat yönünün tersine) tork
uygularlar. Orijinin sağındaki kütleler ise pozitif (saat yönünde) tork uygularlar.
Torkların toplamı sistemin orijin etrafında dönme eğilimini ölçer. Bu toplama sistem
torku denir.
Sistem torku = m1gx1 + m2gx2 + m3gx3 (1)
Ancak ve ancak tork sıfır ise sistem dengeye gelir.

(1) denklemindeki g’yi dışarı çekersek, sistem torkunun
g # sm1 x1 + m2 x2 + m3 x3 d
" ('''')''''*
ortamın
a feature of the a sistemin
feature of
environment
bir özelliği theözelliği
bir system
olduğunu görürüz. Yani tork, sistemin içinde bulunduğu ortamın bir özelliği olan g ile sis-
temin kendisinin bir özelliğini oluşturan ve sistem nerede olursa olsun aynı kalan bir sabit
olan (m1x1 + m2x2 + m3x3) sayısının çarpımıdır.
(m1x1 + m2x2 + m3x3) sayısına sistemin orijin etrafındaki momenti denir. Tek tek
m1x1, m2x2, m3x3 kütlelerin momentlerinin toplamıdır.
MM0 =
0= Moment
Sistemin of system
orijin about
etrafında origin == a mk xk .
momenti
(a)
(Daha fazla terim içeren toplamları da hesaba katmak için sigma gösterimi kullanıyoruz.)
Genelde sistemi dengeye getirmek için desteği nereye koyacağımızı, yani hangi x
noktasına yerleştirirsek torku sıfır yapacağını bilmek isteriz.
x1 0 x2 x x3
x
m1 m2 m3
Denge için
özel konum
Bu özel konumda destek civarındaki her kütlenin torku

mk'nin x'den aşağı yönde
x civarındaki mk'lerin torku =
uzaklığı (işaretiyle) kuvvet
= sxk - xdmk g.
Bu torkların toplamının sıfır olduğunu söyleyen denklemi yazarsak, x’yi çözebileceğimiz
bir denklem elde ederiz:
a sxk - xdmk g = 0 Torkların toplamı sıfıra eşittir.
g a sxk - xdmk = 0 Toplamlar için Sabitle Çarpım kuralı
a smk xk - xmk d = 0 g ile bölünmüş, mk dağıtılmış durumda.
a mk xk - a xmk = 0 Toplamlar için fark kuralı
a mk xk = x a mk Yeniden düzenlemiş, yine Sabitle Çapım kuralı
a mk xk
a mk
x = . x çözülmüş.
Bu son denklem bize x ’yi sistemin orijin etrafındaki momentini sistemin toplam kütlesine
bölerek bulmamızı söyler:
a mk xk system moment sistem

orijin etrafında about origin
momenti
a k
x = = —————————————
system mass .
m sistemin kütlesi
x noktasına sistemin kütle merkezi denir.
Teller ve ‹nce Çubuklar

Çoğu uygulamada, bir çubuğun veya ince bir metal şeridin kütle merkezini bulmak is-
teriz. Kütle dağılımını sürekli bir fonksiyon olarak modelleyebileceğimiz böyle durum-
larda, formüllerimizdeki toplam işaretleri, şimdi tanımlayacağımız şekilde integrallere
dönüşürler.
x-ekseninde x = a’dan x = b’ye kadar uzanan uzun ince bir şerit düşünün ve [a, b]
aralığının bir bölünüşünü kullanarak bunu küçük Δmk kütlelerine ayırın. k. alt aralıktan
herhangi bir xk noktası seçin.
xk
x
a mk b
k.inci parça Δxk birim uzunluğundadır ve orijinden yaklaşık xk birim uzaklıkta bulunur.
Şimdi üç şey gözlemleyin.
İlk olarak, şeridin kütle merkezi x, her Δmk kütlesini xk noktasına bağlarsak bu-
lacağımız nokta kütle sisteminin kütle merkeziyle neredeyse aynıdır:
system
sistem moment
momenti
x L ———————
system mass .
sistem kütlesi
İkinci olarak, orijin etrafında her şerit parçasının momenti neredeyse xk Δmk’dir,
Yo¤unluk dolayısıyla sistem momenti yaklaşık olarak xk Δmk’ların toplamıdır:
moment L a xk ¢mk .
Bir malzemenin yoğunluğu birim
hacimdeki kütlesidir. Ancak, pratikte, Sistem
Systemmomenti
ölçebileceğimiz birimler kullanmayı
tercih ederiz. Teller, çubuklar, ince Üçüncü olarak, şeridin xk’deki yoğunluğu, birimi birim uzunluktaki kütle olarak ifade
şeritler için birim uzunlukta kütle olarak edilen d(xk) ise ve d sürekli ise Δmk yaklaşık olarak d(xk) Δxk’dir (birim uzunluktaki kütle
alırız. Düz plakalar ve tabakalar içinse kere uzunluk):
birim alanda kütle kullanırız.
¢mk L dsxk d ¢xk .
Bu üç gözlemi birleştirirsek aşağıdaki ifadeyi buluruz:
systemmomenti
sistem moment a xk ¢mk a xk dsxk d ¢xk
a ¢mk a dsxk d ¢xk
x L ———————
systemkütlesi
mass L L . (2)
sistem
(2) denkleminin son pay’ındaki toplam xd(x) sürekli fonksiyonunun [a, b] kapalı aralığın-
da bir Riemann toplamıdır. Paydadaki toplam ise bu aralıkta d(x) fonksiyonunun bir Ri-
eman toplamıdır. Şerit daha ince bölündüğünde, (2) denklemindeki yaklaşımların iyileş-
mesini bekleriz ve bunun sonucu olarak
b
La
xdsxd dx
x = b
.
La
dsxd dx
denklemini elde ederiz. x’yi bulmak için kullanacağımız formül budur.
x- Ekseni Boyunca Dsxd Yoğunluk Fonksiyonlu İnce Bir Çubuk veya Şeridin
Momenti, Kütlesi ve Kütle Merkezi
b
La
Moment about themoment:
Orijin etrafında origin: M0 = xdsxd dx (3a)
La
Mass:
Kütle: M = dsxd dx (3b)
M0
Kütleofmerkezi:
Center mass: x = (3c)
M
ab ÖRNEK 1 Sabit Yo¤unluklu fieritler ve Çubuklar

k.m. x
2 b
Sabit yoğunluklu düz, ince bir şerit veya çubuğun ağırlık merkezinin tam orta noktasında
fiEK‹L 6.30 Sabit yoğunluklu düz, ince bir
çubuk veya şeridin kütle merkezi uçlarının
Çözüm Şeridi x-ekseninin x = a’dan x = b’ye kadar ki kısmı olarak modelleriz (Şekil
ortasında bulunur. (Örnek 1)
6.30). Amacımız x = sa + bd>2, yani a ile b arasındaki orta nokta olduğunu göstermek-
tir.
Anahtar yoğunluğun değerinin sabit olmasıdır. Bu, (3) denklemlerindeki integrallerde

d(x) fonksiyonuna bir sabit olarak bakmamızı (d adını verin) sağlar ve
x dx = d c x 2 d = sb 2 - a 2 d
b b b
La La
1 d
M0 = dx dx = d
2 a 2
dx = d C x D a = dsb - ad
b b
La La
b
M = d dx = d
d 2
M0 sb - a 2 d
2
x = =
M dsb - ad
a + b x . formülünde d’lar
= . sadeleşir.
2
sonucunu buluruz.
ÖRNEK 2 De¤iflken Yo¤unluklu Çubuk

0 Şekil 6.31’de 10 m uzunluğundaki çubuk soldan sağa doğru, yoğunluğu sabit olmak yerine
d(x) = 1 + (x@10) kg@m olacak şekilde kalınlaşmaktadır. Çubuğun kütle merkezini bulun.
x (m)
10 Çözüm Orijin etrafında çubuğun momenti (3a denklemi)
x a1 + b dx = ax + b dx
10 10 10
x2
L0 L0 L0
fiEK‹L 6.31 Değişken kalınlıklı bir çubuğa x
M0 = xdsxd dx =
değişken yoğunluklu bir çubuk gibi 10 10
= c d = 50 +
davranabiliriz (Örnek 2). Moment birimi
2 3 10
kg # m.
x x 100 250 kütle × uzunluktur.
+ =
2 30 0 3 3
olarak bulunur. Çubuğun kütlesi ise (3b denklemi)
a1 + b dx = cx + d = 10 + 5 = 15 kg.
10 10 10
x2
L0 L0
x
M = dsxd dx =
10 20 0
olarak elde edilir. Kütle merkezi (3c denklemi)
M0 250 # 1 50
x = = = L 5.56 m.
M 3 15 9
noktasında bulunmaktadır.
Düzlemdeki Bir Bölgeye Da¤›lm›fl Kütleler
Kütleleri mk olan ve (xk, yk) noktalarına yerleştirilmiş sonlu bir kütle dizisi bulunduğunu
varsayalım (Şekil 6.32). Sistemin kütlesi
y
Sistem mass: M = a mk .
Systemkütlesi:
yk
xk
ile verilir. Her mk kütlesinin her eksen etrafında bir momenti vardır. x-ekseni etrafındaki
mk momenti mkyk, y-ekseni etrafındaki momenti mkxk’dir. İki eksen etrafında tüm sistemin
(xk, yk) momenti şöyledir:
0 yk x-ekseni
Momentetrafında moment:
about x-axis: Mx = a mk yk ,
xk y-ekseni
Momentetrafında moment:
about y-axis: My = a mk xk .
x
Sistemin kütle merkezinin x-koordinatı
a mk xk
fiEK‹L 6.32 Her mk kütlesinin her eksen
My
a mk
etrafında bir momenti vardır. x = = . (4)
M
y olarak tanımlanır. x’nin, tek boyutlu durumda olduğu gibi, bu şekilde seçimiyle sistem
x = x doğrusu etrafında dengelenir (Şekil 6.33).
do x
u
us
ge x
Sistemin kütle merkezinin y koordinatı
ğr
Mx a mk yk
a mk
en
y = = . (5)
D
y M
k.m.
yy ile tanımlanır. y’nin bu şekilde seçimiyle sistem y = y doğrusu etrafında da dengelenir.
Deng Kütlelerin y = y doğrusu etrafında uyguladıkları torklar birbirini götürür. Yani, denge söz
0 e
doğru
su konusu olduğu sürece, sistem bütün kütlesi tek bir ( x, y) noktasında gibi davranır. Bu nok-
x
taya sistemin kütle merkezi deriz.
x
‹nce, Düz Plakalar
fiEK‹L 6.33 İki boyutlu bir kütle dizisi kütle Çoğu uygulamada, ince, düz bir plakanın kütle merkezini bulmamız gerekir: örneğin bir
merkezi üzerinde dengelenir. alüminyum disk veya üçgen bir çelik plakası. Bu gibi durumlarda, kütle dağılımının
sürekli olduğunu varsayarız ve x ile y’yi hesaplamada kullandığımız formüllerde sonlu
toplamlar yerine integraller bulunur. İntegraller aşağıdaki şekilde ortaya çıkarlar.
xy-düzleminde bir yer kaplayan ve eksenlerden birine paralel inçe şeritlere ayrılmış
bir plaka düşünün (Şekil 6.34’teki y-ekseni). Tipik bir şeridin kütle merkezi (⬃ x,⬃ y)’dadır.
Şeridin kütlesi Δm’ye sanki ( x , y)’da yoğunlaşmış gibi bakarız. Bu durumda şeridin y-ek-
⬃ ⬃
seni etrafındaki momenti ⬃ x Δm olur. Şeridin x-ekseni etrafındaki momenti ⬃y Δm’dir. (4) ve
(5) denklemleri
a x ¢m a y ¢m
y ' '
m kütleli şerit My Mx
a ¢m a ¢m
x = = , y = = .
M M
şeridin
~ k.m.
halini alır. Tek boyutlu durumda olduğu gibi, toplamlar integrallerin Riemann
~ x ~~
y (x, y) toplamlarıdır ve plakanın ayrıldığı şeritler darlaştıkça limit değer olarak bu integrallere
yaklaşırlar. Bu integralleri sembolik olarak şöyle yazarız:
1 x dm 1 y dm
~
y ' '
1 dm 1 dm
x = and
ve y = .
~ x
0 x
fiEK‹L 6.34 y-eksenine paralel şeritlere xy-Düzleminde Bir Bölge Kaplayan İnce bir Plakanın Momentleri, Kütlesi ve
ayrılmış bir plaka. Tipik bir şeridin her Kütle Merkezi
L
eksen boyunca uyguladığı moment, kütlesi '
Momentetrafında
x-ekseni moment:
about the x-axis: Mx = y dm
Δm şeridin kütle merkezi (⬃ x,⬃y)’da
toplanmış olsaydı uygulayacağı momenttir.
L
'
Momentetrafında
y-ekseni moment:
about the y-axis: My = x dm (6)
L
Kütle:
Mass: M = dm
My Mx
Kütle merkezi:
Center of mass: x = , y =
M M
Bu integralleri hesaplamak için, plakayı koordinat düzleminde düşünür ve koordinat eksen-

lerinden birine paralel bir kütle şeridi çizeriz. Sonra, şeridin kütlesi dm ve şeridin kütle
merkezinin (⬃ x,⬃y) koordinatlarını x veya y cinsinden ifade ederiz. Son olarak, ⬃ x dm ve
y dm, ⬃
dm’yi plakanın düzlemdeki konumunun belirlediği integrasyon sınırları arasında integre ed-
eriz.
y (k.m.)
ÖRNEK 3 Sabit-Yo¤unluklu Plaka
2 (1, 2)
Şekil 6.35’te gösterilen üçgen plakanın d = 3 g@cm2’lik sabit bir yoğunluğu vardır.
(a) Plakanın y-ekseni etrafındaki momenti My’yi,
y 2x
(b) plakanın kütlesi M’yi ve
x1
(c) plakanın kütle merkezinin (k.m.) x-koordinatını bulun.
Çözüm
Yöntem 1: Dikey fleritler (Şekil 6.36)
x (k.m.)
0 y0 1 (a) My momenti: Tipik dikey şeridin özellikleri şunlardır:
' '
center
kütle of mass
merkezi sc.m.d:
(k.m.) s x , y d = sx, xd
fiEK‹L 6.35 Örnek 3’teki plaka. uzunluk:
length: 2x
genişlik:
width: dx
y
alan:
area: dA = 2x dx
dm = d dA = 3 # 2x dx = 6x dx
2 (1, 2)
kütle:
mass:
y 2x '
(x, 2x)
k.m.’nin y-axis: x = x.
of c.m. from uzaklığı:
distancey-ekseninden
Şeridin k.m. Şeridin y-ekseni etrafındaki momenti şudur:

ortadadır.
x dm = x # 6x dx = 6x 2 dx.
~ ~y) (x, x)
(x, '
x 2x
Dolayısıyla plakanın y-ekseni etrafındaki momenti şöyle bulunur:
6x 2 dx = 2x 3 d = 2 g # cm.
1 1
L L0
'
0 1
x My = x dm =
dx 0
Birimler santimetredir
(b) Plakanın kütlesi:
6x dx = 3x 2 d = 3 g.
fiEK‹L 6.36 Örnek 3’teki plakayı dikey 1 1
L L0
şeritlerle modellemek. M = dm =
0
(c) Plakanın kütle merkezinin x-koordinatı:

My 2 g # cm 2
x = = = cm.
y (k.m.) M 3g 3
2 (1, 2)
y Benzer bir hesapla, Mx ve ™y = Mx@M’yi bulabiliriz.
x
2 Şeridin k.m.
 y , y Yöntem 2: Yatay fleritler (Şekil 6.37)
2  ortadır.
~~  y 2 , y
y
(x, y) 
4  (a) My momenti: Tipik bir yatay şeridin kütle merkezinin y-koordinatı y’dir (şekle bakın),
1 dolayısıyla
2
y dy '
y = y.
olur. x-koordinatı üçgenin ortasındaki noktanın x-koordinatıdır. Bu onu y> 2 (şeridin
y
1 (1, y)
2
2
x (k.m.) soldaki x-değeri) ile 1’in (şeridin sağdaki x-değeri) ortalaması yapar:
0 1
' sy>2d + 1 y 1 y + 2
fiEK‹L 6.37 Örnek 3’teki plakayı yatay x = = + = .
2 4 2 4
şeritlerle modellemek.
Ayrıca elimizde şunlar vardır:

y 2 - y
uzunluk:
length: 1 - =
2 2
width:
genişlik: dy
2 - y
alan:area: dA = dy
2
2 - y
kütle:mass: dm = d dA = 3 # dy
2
' y + 2
distance
k.m.’nin y-ekseninden y-axis: x =
of c.m. touzaklığı: .
4
Şeridin y-ekseni etrafındaki momenti şöyledir:
y + 2 2 - y
'
x dm = #3# 3
dy = s4 - y 2 d dy.
4 2 8
Bir Taban›n Kütle Merkezi Nas›l Plakanın y-ekseni etrafındaki momenti ise şudur:
Bulunur?
s4 - y 2 d dy = c4y - d = a b = 2 g # cm.
2 y3 2
L L0
1. Plakanın xy-düzleminde ' 3 3 3 16
My = x dm =
resmini çizin. 8 8 3 0 8 3
2. Koordinat eksenlerinden
birine paralel bir kütle (b) Plakanın kütlesi:
(2 - y) dy = c2y - d = (4 - 2) = 3 g.
şeridi çizin ve boyutlarını 2 y2 2
L L0
bulun. 3 3 3
M = dm =
3. Şeridin kütlesi dm’yi ve 2 2 2 0 2
' '
kütle merkezi ( x , y )’yi (c) Plakanın kütle merkezinin x-koordinatı:
bulun.
' '
4. y dm, x dm ve dm’yi My 2 g # cm 2
x = = = cm.
integre ederek, Mx , My , M 3g 3
ve M’yi bulun.
5. Momentleri kütleye Benzer bir hesaplamayla, Mx’i ve y ’yi bulabiliriz.
bölerek x ve y’yi bulun.
İnce, düz bir plakanın kütle dağılımının bir simetri ekseni varsa, kütle merkezi bu ek-
sen üzerinde olacaktır. İki simetri ekseni bulunuyorsa, kütle merkezi ikisinin kesişiminde-
dir. Bunlar işimizi basitleştiren bilgilerdir.
ÖRNEK 4 Sabit-Yo¤unluklu Plaka

Sabit d yoğunluklu, üstten y = 4 - x 2 parabolü ve alttan x-ekseniyle sınırlı bölgeyi
kaplayan ince bir plakanın kütle merkezini bulun (Şekil 6.38).
Çözüm Plaka y-ekseni etrafında simetrik ve yoğunluğu sabit olduğu için, kütle dağılımı
y-ekseni etrafında simetriktir ve kütle merkezi y-ekseninde bulunur. Bu x = 0 anlamına
gelir. Geriye y =Mx@M’yi bulmak kalır.
Yatay şeritlerlerle bir deneme hesabı (Şekil 6.38a) aşağıdaki elverişsiz integrali verir:
4
L0
Mx = 2dy24 - y dy.
Bundan dolayı, kütle dağılımını dikey şeritlerle modelleriz (Şekil 6.38b).

y Tipik bir yatay şeridin özellikleri şöyledir:

4
s x , y d = ax, b
y 4 x2
' ' 4 - x2
centermerkezi
kütle sc.m.d::
of mass(k.m.)
2
dy (0, y) k.m.
2兹4 y uzunluk:
length: 4 - x2
genişlik:
width: dx
x
–2 0 2
alan:
area: dA = s4 - x 2 d dx
(a)
kütle:
mass: dm = d dA = ds4 - x 2 d dx
y
' 4 - x2
4 k.m.’nin x-ekseninden
distance from uzaklığı: y =
c.m. to x-axis: .
y 4 x2
2
Kütle merkezi
Şeridin x-ekseni etrafındaki momenti şöyledir:
~~ 4 x2
(x, y)  x, 2 
 
4 x2 4 - x2
y
'
y dm = # ds4 - x 2 d dx =
d
s4 - x 2 d2 dx.
2 2 2
x
–2 0 x 2
dx Dolayısıyla plakanın x-ekseni etrafındaki momenti şöyle bulunur:
(b)
2
L L-2
' d
fiEK‹L 6.38 Örnek 4’teki plakayı dikey Mx = y dm = s4 - x 2 d2 dx
2
şeritlerle (a) modellemek zahmetli bir
integrasyona neden olur, dolayısıyla yatay 2
2 L-2
d 256
şeritlerle (b) modelleriz. = s16 - 8x 2 + x 4 d dx = d. (7)
15
Plakanın kütlesi şudur:
L L-2
32
M = dm = ds4 - x 2 d dx = d. (8)
3
Dolayısıyla,
Mx s256>15d d 8
y = = = .
M s32>3d d 5
olur. Plakanın kütle merkezi
sx, yd = a0, b .
8
5
noktas›ndad›r.
ÖRNEK 5 De¤iflken Yo¤unluklu Plaka

Örnek 4’teki plakanın kütle merkezini (x, y)’deki yoğunluk d = 2x2 yani noktanın
y-eksenine uzaklığının karesinin iki katı olması durumunda bulun.
Çözüm Kütle dağılımı hala y-ekseni etrafında simetriktir, dolayısıyla x = 0 olur. d = 2x2
ile, (7) ve (8) denklemleri
2 2
L L L
' d
Mx = y dm = s4 - x 2 d2 dx = x 2s4 - x 2 d2 dx
-2 2 -2
2
L-2
2048
= s16x 2 - 8x 4 + x 6 d dx = (7’)
105
2 2
L L-2 L-2
M = dm = ds4 - x 2 d dx = 2x 2s4 - x 2 d dx
L-2
256
= s8x 2 - 2x 4 d dx = . (8’)
15
halini alırlar. Dolayısıyla,
Mx 2048 # 15 8
y = = = .
M 105 256 7
olur. Plakanın yeni kütle merkezi
sx, yd = a0, b .
8
7
noktasındadır.
y ÖRNEK 6 Sabit Yo¤unluklu Tel

Tipik bir küçük tel
parçasının kütlesi Sabit d yoğunluklu a yarıçaplı bir yarım çember şeklindeki telin kütle merkezini bulun.
Teli y = 2a 2 - x 2 yarım çemberiyle modelleriz (Şekil 6.39). Kütle dağılımı

dm ds adu’dir.
y 兹a2 x2
~ ~y)
(x, Çözüm
du
(a cosu, a sinu) y-ekseni etrafında simetriktir, dolayısıyla x = 0 olur. y’yi bulmak için, teli kısa parçalara
u
böldüğümüzü düşünürüz. Tipik bir parçanın özellikleri şöyledir (Şekil 6.39a):
x
–a 0 a length: ds = a du
uzunluk: birim uzunluktaki
kütle:
mass: dm = d ds = da du kütle kere uzunluk
(a)
'
k.m.’nin x-axis: y = a sin u.
of c.m. touzaklığı:
distancex-eksenine
y
Dolayısıyla,
1 y dm
'
10 a sin u da du
# da 2 C -cos u D 0
p p
2
1 10
a y = = p = = p a.
dm da du dap
c.m.  2 
0, a
buluruz. Kütle merkezi simetri ekseni üzerinde s0, 2a>pd, noktasında, orijinden tele olan
uzaklığın yaklaşık üçte ikisinde bulunmaktadır (Şekil 6.39b).
x
–a 0 a
(b) Merkezler
Yoğunluk fonksiyonu sabitken, x ve y formüllerinin pay ve paydalarından sadeleşir. Bu
fiEK‹L 6.39 Örnek 6’teki yarım çember bölümdeki neredeyse tüm örneklerde durum böyleydi. x ve y söz konusu olduğu sürece,
şeklindeki tel. (a) Kütle merkezini d = 1 bile olabilirdi. Yani, yoğunluk sabitken, kütle merkezinin konumu cismin yapıldığı
bulmakta kullanılan boyut ve değişkenler. malzemenin değil, cismin geometrisinin bir özelliğidir. Böyle durumlarda, mühendisler
(b) Kütle merkezi tel üzerinde değildir. kütle merkezine, “Bir üçgenin veya katı koninin merkezini bulun” derken olduğu gibi,
şeklin merkezi diyebilirler. Bunun için d’yı bire eşitleyin ve x ve y’yi daha önceki gibi,
momentleri kütleye bölerek, hesaplayın.
ALIfiTIRMALAR 6.4
‹nce Çubuklar 17. y-ekseni ve x = y - y 3, 0 … y … 1 eğrisiyle sınırlanmış bölge.
18. x = y 2 - y eğrisi ve y = x doğrusuyla sınırlanmış bölge.
1. 80 lb’lik bir çocukla 100 lb’lik bir çocuk bir tahtıravellide denge-
de durmaktadırlar. 80 lb’lik çocuk destekten 5 ft uzaklıktadır. 100 19. x-ekseni ve y = cos x, -p>2 … x … p>2 parabolleriyle
lb’lik çocuğun destekten uzaklığı nedir? sınırlanmış bölge.
20. x-ekseni ve y = sec2 x, -p>4 … x … p>4 eğrisiyle sınırlanmış
2. Bir kütüğün uçları iki teraziye konulmuştur. Bir terazi 100 kg, di-
bölge.
ğeri 200 kg okumaktadır. Kütüğün kütle merkezi nerededir?
21. y = 2x 2 - 4x ve y = 2x - x 2 parabolleriyle sınırlanmış bölge.
3. Uzunlukları eşit iki ince çelik çubuğun uçları kaynakla birleştiri-
lerek, dik açılı bir çerçeve yapılmıştır. Çerçevenin kütle merkezi- 22. a. Birinci dörtte bir bölgeden x2 + y2 = 9 çemberi ile kesilmiş
b. x-ekseni ve y = 29 - x 2 yarım çemberiyle sınırlanmış

nin yerini bulun. (İpucu: Her çubuğun kütle merkezi nerededir?) bölge.
y
bölge.
L Yanıtınızı (a) şıkkındaki yanıtla karşılaştırın.
23. Birinci dörtte bir dölgede x 2 + y 2 = 9 çemberi ve x = 3 ve
y = 3 doğruları arasında kalan “üçgen” şeklindeki bölge. (İpucu:
Alanı bulmak için geometri kullanın.)
Dik açılı kaynak 24. Üstten y = 1@x3 eğrisi, alttan y = –1@x3 eğrisi ve soldan ve sağdan
0 x = 1 ve x = a ⬎ 1 doğrularıyla sınırlanmış bölge. Ayrıca
x lima→∞ ™x’yi de bulun.
L
4. İki çelik çubuğun uçalarını kaynaklayarak dik açılı bir çerçeve

yapıyorsunuz. Çubuklardan birinin uzunluğu diğerinin iki katıdır.
De¤iflken Yo¤unluklu ‹nce Plakalar
Çerçevenin kütle merkezi nerededir? (İpucu: Her çubuğun kütle 25. Plakanın (x, y) noktasındaki yoğunluğu d(x) = x2 ise, x-ekseni ile
merkezi nerededir?) y = 2>x 2, 1 … x … 2 , eğrisi arasında kalan ince plakanın kütle
5-12 alıştırmalarında x-ekseninde değişik aralıklarda bulunan ince çu- merkezini bulun.
bukların yoğunluk fonksiyonları verilmektedir. (3a-c) denklemlerini 26. Plakanın (x, y) noktasındaki yoğunluğu d(x) = 12x ise, alttan
kullanarak, her çubuğun orijin etrafındaki momentini, kütlesini ve y = x 2 parabolü ve üstten y = x doğrusuyla sınırlı bölgeyi
27. y = ;4> 2x eğrileri ve x = 1 ve x = 4 doğrularıyla sınırlı bölge

kütle merkezini bulun. kaplayan ince plakanın kütle merkezini bulun.
5. dsxd = 4, 0 … x … 2
6. dsxd = 4, 1 … x … 3 y-ekseni etrafında döndürülerek bir dönel cisim üretiliyor.
7. dsxd = 1 + sx>3d, 0 … x … 3 a. Dönel cismin hacmini bulun.
b. Bölgeyi kaplayan ince plakanın (x, y) noktasındaki yoğunluğu
9. dsxd = 1 + A 1> 2x B ,
8. dsxd = 2 - sx>4d, 0 … x … 4
d(x) = 1@x ise plakanın kütle merkezini bulun.
1 … x … 4
c. Plakayı çizin ve çiziminizde kütle merkezini belirtin.
10. dsxd = 3sx -3>2 + x -5>2 d, 0.25 … x … 1
11. dsxd = e
28. y = 2>x eğrisi ve x = 1’den x = 4’e kadar x-ekseni ile sınırlı bölge
2 - x, 0 … x 6 1
x-ekseni etrafında döndürülerek bir dönel cisim üretiliyor.
x, 1 … x … 2
12. dsxd = e
a. Dönel cismin hacmini bulun.
x + 1, 0 … x 6 1
dsxd = 2x . ise plakanın kütle merkezini bulun.

2, 1 … x … 2 b. Bölgeyi kaplayan ince plakanın (x, y) noktasındaki yoğunluğu
Sabit Yo¤unluklu ‹nce Plakalar c. Plakayı çizin ve çiziminizde kütle merkezini belirtin.
13–24 alıştırmalarında, verilen bölgede bulunan sabit d yoğunluklu
ince plakanın kütle merkezini bulun. Üçgenlerin Merkezleri
13. y = x 2 parabalü ve y = 4 doğrusu ile sınırlanmış bölge.
29. Bir üçgenin merkezi üçgenin kenar ortaylarının kesişim nok-
14. y = 25 - x 2 parabolü ve x-ekseni ile sınırlanmış bölge. tasındadır (Şekil 6.40a) Bir üçgenin her kenarından karşısın-
15. y = x - x 2 parabolü ve y = –x doğrusu ile sınırlanmış bölge. daki köşeye olan uzaklığın üçte birinde bulunan noktanın üçgenin
16. y = x 2 - 3 ve y = -2x 2 parabolleriyle sınırlanmış bölge. üç kenarortayının kesiştiği nokta olduğunu hatırlayabilirsiniz. Üç-
genin merkezinin de kenar ortayların kesişim noktasında olduğu-
nu, merkezin de kenarlardan köşelere olan uzaklığın üçte birinde y

olduğunu göstererek ispatlayın. Bunu yapmak için, aşağıdaki
adımları izleyin.
ds
i. Üçgenin bir kenarını Şekil 6.40b’deki gibi x-eksenine x
yerleştirin. dm’yi L ve dy cimsinden ifade edin.
ii. Benzer üçgenler kullanarak L = (b@h)(h – y) olduğunu
y
gösterin. L’nin bu ifadesini dm formülünde yerine koyun.
iii. y = h@3 olduğunu gösterin.
x
iv. Diğer kenarlar için de aynısını uygulayın. 0
y
40. y = x2@(4p) denkleminde p ⬎ 0’ın değeri ne olursa olsun, aşağıda
gösterilen parabolik parçanın merkezinin y-koordinatı
y = (3@5)a’dır.
hy y
dy
2
h a y x
4p
L
Merkez y y3a
5
x
0
b x
0
(a) (b)
41. Merkezleri orijinde bulunan ve y-ekseni etrafında simetrik olan
fiEK‹L 6.40 Alıştırma 29’daki üçgen. (a) Kütle merkezi. (b) Kütle çembersel yaylar şeklindeki sabit yoğunluklu teller ve ince çu-
merkezini bulmak için kullanılacak boyut ve değişkenler. bukların kütle merkezlerinin y-koordinatı şöyledir:
a sin a ac
Alıştırma 29’un sonuçlarını kullanarak 30–34 alıştırmalarında y = a = s .
köşeleri verilen üçgenlerin kütle merkezlerini bulun. (İpucu: Önce her y
üçgeni çizin.)
30. s -1, 0d , (1, 0), (0, 3) 31. (0, 0), (1, 0), (0, 1) s
34. (0, 0), (a, 0), (a> 2, b)

32. (0, 0), (a, 0), (0, a) 33. (0, 0), (a, 0), (0, b) c.m.
h
d
A B
‹nce Teller
35. Sabit yoğunluk x = 0’dan x = 2’ye kadar y = 2x eğrisi üze-
a a
a a
x
rinde bulunan sabit yoğunluklu telin x-ekseni etrafındaki momen- c
tini bulun.
36. Sabit yoğunluk x = 0’dan x = 1’e kadar y = x3 eğrisi üzerinde bu- 42. (Alıştırma 41’in devamı)
lunan sabit yoğunluklu telin x-ekseni etrafındaki momentini bu- a. a küçük olduğunda, merkezden AB kirişine olan d uzaklığının
lun. yaklaşık olarak 2h@3 olduğunu (şekildeki gösterimle) aşağıda-
37. Değişken yoğunluk Örnek 6’daki telin yoğunluğunun ki adımları izleyerek gösterin.
d = k sin u olduğunu varsayın (k sabit). Kütle merkezini bulun. i.
d sin a - a cos a
38. Değişken yoğunluk Örnek 6’daki telin yoğunluğunun = a - a cos a . (9)
h
d = 1 + k ƒ cos u ƒ olduğunu varsayın (k sabit). Kütle merkezini
bulun. olduğunu gösterin.
T ii.
Mühendislik Formülleri ƒsad =
sin a - a cos a
a - a cos a
39–42 alıştırmalarındaki ifadeleri ve formülleri doğrulayın.
fonksiyonunun grafiğini çizin ve trace özelliğini kullanarak
39. Düzlemde türevlenebilir bir eğrinin merkezinin koordinatları şun-
lima→0+ ƒ(a) < 2@3 olduğunu gösterin.
1 x ds , 1 y ds
lardır:
b. Hata (d ile 2h@3 arasındaki fark) 45°’den büyük açılar için bile
x = , y = . küçüktür. Bunu (9) denkleminin sağ tarafını a = 0.2, 0.4, 0.6,
uzunluk
length uzunluk
length
0.8 ve 1.0 radyan için hesaplayarak kendiniz görün.
6.5 Dönel Yüzeylerin Alanlar› ve Pappus Teoremleri
İp atlarken, ip çevrenizde bir yüzey tarar, dönel yüzey olarak adlandırılan bir yüzey. Tah-
min edebileceğiniz gibi, bu yüzeyin alanı ipin uzunluğuna ve ipin her parçasının dönme
y ekseninden ne kadar uzağa gittiğine bağlıdır. Bu bölümde dönel yüzeylerin alanlarını
tanımlıyoruz. Daha karmaşık yüzeylerin alanları Bölüm 16’da verilecektir.
a
Yüzey Alan› Tan›mlamak
x Dönel yüzeyin alanı tanımının klasik geometrideki kürelerin, dairesel silindirlerin ve koni-
–a 0 a
lerin yüzey alanları için bilinen sonuçlarla uyumlu olmasını isteriz. Dolayısıyla, yukarıda-
ki atlama ipi, x-ekseni etrafında döndürülen a yarıçaplı bir yarı çember şeklini alırsa (Şekil
6.41), yüzey alanı 4pa2 olan bir küre üretir.
Genel eğrileri ele almadan önce, yatay ve eğimli doğru parçalarının x-ekseni etrafında
döndürülmeleri ile başlıyoruz. Uzunluğu Δx olan AB doğru parçasını (Şekil 6.42a) x-ek-
seni etrafında döndürürsek yüzey alanı 2pyΔx olan bir silindir üretiriz. Bu alan, kenar
yarıçaplı y = 2a 2 - x 2 yarı çemberini
fiEK‹L 6.41 Merkezi orijinde olan a
uzunlukları Δx ve 2py olan bir dikdörtgenin alanı ile aynıdır ( Şekil 6.42b). 2py uzunluğu
AB doğrusu üzerindeki (x, y) noktasının x-ekseni etrafında döndürülmesi ile üretilen y
döndürmek alanı 4pa2 olan küresel bir
yarıçaplı çemberin çevresidir.
yüzey üretir.
⌬x
y
⌬x
A B
2py
y
x
0 x
ÖLÇEKLİ DEĞİL
(a) (b)
fiEK‹L 6.42 (a) Uzunluğu Δx olan yatay AB

doğru parçasının x-ekseni etrafında
döndürülmesi ile üretilen silindirik yüzeyin
alanı 2pyΔx dir. (b) Silindirik yüzeyin kesilip
açılmış hali, bir dikdörtgen.
AB doğru parçasının uzunluğunun Δs olduğunu ve yatay olmak yerine eğimli

olduğunu varsayın. Bu defa AB doğru parçası x-ekseni etrafında döndürüldüğünde bir ke-
sik koni elde edilir Şekil (6.43a). Klasik geometriden, bu kesik koninin yüzey alanı, eğimli
AB doğru parçasının x-ekseninden ortalama yüksekliği y * = s y1 + y2 d>2 olmak üzere,
2py* Δs’dir. Bu yüzey alanı, kenar uzunlukları Δs ve 2py* olan bir dikdörtgenin alanı ile
aynıdır ( Şekil 6.43b).
Daha genel eğrilerin x-ekseni etrafında döndürülmeleri ile süpürülen yüzeylerin alan-
larını tanımlamak için bu geometrik prensipleri kullanalım. Negatif olmayan ve sürekli bir
y = ƒ(x), a ⱕ x ⱕ b fonksiyonunun grafiğinin x-ekseni etrafında döndürülmesi ile
süpürülen yüzeyin alanını bulmak istediğimizi varsayalım. Her zamanki gibi, [a, b] kapalı
aralığının bir bölünüşünü alırız ve bölünüş noktaları yardımıyla grafiği kısa yaylara
ayırırız. Şekil 6.44’te tipik bir PQ yayı ve ƒ’nin grafiğinin bir parçası olarak süpürdüğü
bant görülmektedir.
6.5 Dönel Yüzeylerin Alanlar› ve Pappus Teoremleri 437
∆s
∆s B 2py*
A
y2
y1 y*
x
0
ÖLÇEKLİ DEĞİL
(a) (b)
fiEK‹L 6.43 (a) Uzunluğu Δs olan eğimli AB doğru parçasının

x-ekseni etrafında döndürülmesi ile üretilen kesik koninin alanı
2py*Δs dir. (b) AB doğru parçasının x-ekseninden ortalama yüksek-
y1 + y2
liği y * = , için, dikdörtgenin alanı.
2
PQ yayı x-ekseni etrafında dönerken, P ve Q noktalarını birleştiren doğru parçası ek-

seni x-ekseninde bulunan bir kesik koni süpürür (Şekil 6.45). Bu kesik koninin yüzey ala-
y y f(x) nı, PQ yayı tarafından süpürülen bant’ın yüzey alanına yaklaşır. Şekil 6.45’te gösterilen
PQ kesik koninin yüzey alanı, P ve Q noktalarını birleştiren doğru parçasının x-ekseninden
ortalama yüksekliği y * ve uzunluğu L (önceki gibi ) olmak üzere, 2py*L’dir. ƒ ⱖ 0
y * = (ƒ(xk–1) + ƒ(xk))@2 olduğunu ve uzunluğun L = 2s¢xk d2 + s¢yk d2 . olduğunu

0 olduğundan, Şekil 6.46’dan, doğru parçasının ortalama yüksekliğinin
a
görürüz. Bu nedenle,
# 2s¢xk d2
xk1 x
k
ƒsxk - 1 d + ƒsxk d
area = 2p #
b x
Kesik konisurface
Frustum yüzey alanı + s¢yk d2
2
= psƒsxk - 1 d + ƒsxk dd2s¢xk d2 + s¢yk d2 .

fiEK‹L 6.44 Negatif olmayan bir dir.
y = ƒsxd, a … x … b , fonksiyonunun PQ yayı gibi yayların süpürdükleri bantların alanlarının toplamı olan orijinal yüzey
grafiğinin x-ekseni etrafında alanına, kesik konilerin alanlarının toplamı olan
döndürülmesi ile üretilen yüzey. Yüzey,
a psƒsxk - 1 d + ƒsxk dd2s¢xk d + s¢yk d .

PQ yayının süpürdüğü bant gibi bantların n
2 2
bir birleşimidir. (1)
k=1
P
Q ile yaklaşımda bulunulur. [a, b]’nin bölünüşünün noktaları arttıkça yaklaşımın
iyileşmesini bekleriz. Üstelik, ƒ fonksiyonu türevlenebilir ise, Ortalama Değer Teoremine
göre eğri üzerinde P ve Q noktaları arasında teğetin PQ doğru parçasına paralel olduğu
bir sck , ƒsck dd noktası vardır (Şekil 6.47). Bu noktada
xk1
xk
x ¢yk
ƒ¿sck d = ,
¢xk
fiEK‹L 6.45 P ve Q noktalarını birleştiren ¢yk = ƒ¿sck d ¢xk .

doğru parçası bir kesik koni süpürür. dir.
Doğru parçasının uzunluğu: Δyk yerine bu dönüşümü yapmakla (1) Denklemi

L 兹(xk)2 (yk)2
a psƒsxk - 1 d + ƒsxk dd2s¢xk d + sƒ¿sck d ¢xk d

P n
2 2
y f(x)
yk k=1
= a psƒsxk - 1 d + ƒsxk dd21 + sƒ¿sck dd2 ¢xk .

Q n
r1 f(xk – 1) (2)
k=1
r2 f(xk)
halini alır. Bu toplamlar herhangi bir fonksiyonun Riemann toplamları değildir çünkü,
xk – 1 xk xk–1, xk ve ck noktaları aynı değildir. Ancak, ileri analizden bir teorem şunu garanti eder:
xk
[a, b]’nin bölünüşünün normu sıfıra giderken (2) Denklemindeki toplamlar
b
La
fiEK‹L 6.46 PQ yayı ve doğru parçası ile
2pƒsxd21 + sƒ¿sxdd2 dx.
eşlenen boyutlar.
integraline yakınsarlar. Bu nedenle bu integrali, ƒ fonksiyonunun a’dan b’ye kadar

grafiğinin süpürdüğü yüzeyin alanı olarak tanımlarız.
(ck , f(ck ))
Kirişe paralel
P
yk teğet
Q
TANIM x-Ekseni Etraf›nda Dönme ‹çin Yüzey Alan›
ƒsxd Ú 0 fonksiyonu [a, b]’de sürekli olarak türevlenebilirse, y = ƒ(x) eğrisini
y f (x)
x-ekseni etrafında döndürerek üretilen yüzeyin alanı
1 + a b dx =
B
b dy 2 b
La La
xk – 1 ck xk
S = 2py 2pƒsxd21 + sƒ¿sxdd2 dx. (3)
xk dx
dir.
fiEK‹L 6.47 f düzgün ise, Ortalama Değer
Teoremi, teğetin PQ doğru parçasına (3) Denklemindeki karekök, Bölüm 6.3 Denklem (2)’de, yüzeyi üreten eğrinin uzunluğu
paralel olduğu bir ck noktasının varlığını formülünde gözüken karekökle aynıdır.
garanti eder.
ÖRNEK 1 Yüzey Alan› Formülünü Uygulamak
y = 22x, 1 … x … 2, eğrisinin x-ekseni etrafında döndürülmesiyle üretilen yüzeyin
alanını bulun (Şekil 6.48).
y
Çözüm
y 2兹x
1 + a b dx
(2, 2兹2)
B
b dy 2
La
(1, 2) S = 2py Denk. (3)
dx
formülünü
dy
2x
0 1
1 a = 1, b = 2, y = 22x, = ,
2 dx
x
1 + a b = 1 + a b
B B
dy 2 2
2x
1
dx
2x + 1
A A 2x
1 x + 1
= 1 + x = x = .
fiEK‹L 6.48 Örnek 1’de bu yüzeyin alanını
hesaplıyoruz alarak hesaplarız. Bu değerlerle, alan şu şekilde bulunur:
2x + 1
2x + 1 dx
2 2
2p # 22x
L1 2x L1
S = dx = 4p
sx + 1d3>2 d = A 323 - 222 B .

2
= 4p #
2 8p
3 1 3
y-Ekseni Etraf›nda Dönme

y-ekseni etrafında dönme için, (3) denkleminde x yerine y yazarız.
y-Ekseni Etrafında Dönme İçin Yüzey Alanı

x = gsyd Ú 0, [c, d]’de sürekli olarak türevlenebilirse, x = gsyd eğrisini y-ek-
seni etrafında döndürerek üretilen yüzeyin alanı
1 + a b dy =
B
d 2 d
Lc L
dx
S = 2px 2pgsyd21 + sg¿sydd2 dy. (4)
dy c
dir.
ÖRNEK 2 y-Ekseni Etraf›nda Dönme ‹çin Alan Bulmak

A(0, 1)
x = 1 - y, 0 … y … 1, doğru parçası y-ekseni etrafında döndürülerek Şekil 6.49’daki
xy1 koni üretiliyor. Yanal yüzey alanını bulun (taban alanı hariç).
Çözüm Bu bir geometri formülüyle kontrol edebileceğimiz bir hesaptır.

0
taban
baseçevresi
circumference
Yanal yüzey
Lateral alanıarea
surface = ——————
= ⫻× yanal *
ayırt uzunluğu
slant height = p22.
B(1, 0) 2 2
x
(4) denkleminin nasıl aynı sonucu verdiğini görmek için
fiEK‹L 6.49 AB doğru parçasını y-ekseni dx

c = 0, d = 1, x = 1 - y, = -1,
etrafında döndürmek yanal yüzey alanını dy
1 + a b = 21 + s -1d2 = 22
iki farklı şekilde hesaplayabileceğimiz bir
B
2
dx
koni oluşturur (Örnek 2).
dy
alır ve denklemi hesaplarız:
1 + a b
A
d 2 1
Lc L0
S = 2px dx dy = 2ps1 - yd22 dy
dy
= 2p22 c y - d = 2p22 a1 - b
y2 1 1
2 0 2
= p22.
Sonuçlar, olması gerektiği gibi, birbirini tutmaktadır.

Parametrize E¤riler
Döndürme hangi koordinat ekseni etrafında yapılırsa yapılsın, (3) ve (4) denklemlerinde
gözüken karekökler, Bölüm 6.3’te yay uzunluğu formüllerinde gözükenlerle aynıdır. ƒ ve g
[a, b] üzerinde sürekli olarak türevlenebilir fonksiyonlar olmak üzere, eğri x = ƒ(t) ve
y = g(t), a ⱕ t ⱕ b denklemleri ile parametrelenmişse yay uzunluğu formülünde karşı gelen
karekök
2[ƒ¿std]2 + [g¿std]2 = a b + a b .
B dt
2 dy 2
dx
dt
dir. Bu gözlem, düzgün parametrize eğrilerin döndürülmesi ile elde edilen yüzey alanları
için aşağıdaki formüllere yol açar.
Parametrize Eğriler İçin Dönel Yüzey Alanı

Düzgün bir x = ƒstd, y = gstd, a … t … b, eğrisi, t a’dan b’ye doğru artarken
sadece bir defa katediliyorsa, eğriyi koordinat eksenleri etrafında döndürerek
üretilecek dönel yüzeylerin alanları aşağıdaki gibidir.
1. x-ekseni etrafında dönme sy Ú 0d:
a b + a b dt
B dt
b 2 dy 2
La
dx
S = 2py (5)
dt
2. y-ekseni etrafında dönme sx Ú 0d:
a b + a b dt
B dt
b 2 dy 2
La
dx
S = 2px (6)
dt
Uzunlukta olduğu gibi, belirtilen kriteri karşılayan herhangi uygun bir parametrizasyonla
yüzey alanını hesaplayabiliriz.
ÖRNEK 3 Yüzey Alan› Formülünü Uygulamak

Çember y
x cos t xy-düzleminde merkezi (0, 1) noktasında olan 1 yarıçaplı çemberin standart parametrizas-
y 1 sin t
0ⱕtⱕ2 yonu
x = cos t, y = 1 + sin t, 0 … t … 2p.
ile verilir. Bu parametrizasyonu kullanarak, çemberin x-ekseni etrafında döndürülmesiyle
(0, 1)
süpürülen yüzeyin alanını bulun (Şekil 6.50).
Çözüm Formülü hesaplarız:

x-ekseni etrafında dönme
2py a b + a b dt
B dt
b 2 dy 2
La
x dx için (5) denklemi
S = y = 1 + sin t 7 0
dt
2p
L0
= 2ps1 + sin td2s -sin td2 + scos td2 dt
(''')'''*
1
2p
L0
= 2p s1 + sin td dt
fiEK‹L 6.50 Örnek 3’te bu parametrize eğri
= 2p C t - cos t D 0 = 4p2 .
tarafından süpürülen dönel yüzeyin alanını
2p
hesaplıyoruz.
K›sa Diferansiyel Form
1 + a b dx a b dy
B B dy
b dy 2 d 2
La Lc
ve dx
S = 2py and S = 2px
dx
denklemleri çoğunlukla ds = 2dx 2 + dy 2 yay uzunluk diferansiyeli cinsinden
b d
La Lc
S = 2py ds ve
and S = 2px ds.
şeklinde yazılır. Bunların birincisinde, y x-ekseninden ds yay uzunluğu elemanına olan

uzaklıktır. İkincisinde ise, x y-ekseninden ds yay uzunluğu elemanına olan uzaklıktır İki
integral de, r dönme ekseninden bir ds yay uzunluğu elemanına kadar yarıçap olmak üzere
L L
S = widthd == 2pr ds
2psradiusdsbandgenişliği)
2p(yarıçap)(bant (7)
şeklindedir (Şekil 6.51).

Herhangi belirli bir problemde, r yarıçap fonksiyonunu ve ds yay uzunluğu diferan-
siyelini ortak bir değişken cinsinden ifade eder ve bu değişken için integrasyon sınırlarını
bulursunuz.
y
b
L
S 2pr ds
A a ds
0 B
a r
b Dönme
ekseni
fiEK‹L 6.51 AB yayının burada gösterilen eksen etrafında

döndürülmesiyle taranan yüzeyin alanı 1a 2pr ds .’tir.
b
Kesin ifade r’nun ve ds’nin formüllerine bağlıdır.

y
1 ÖRNEK 4 Diferansiyel Formu Yüzey Alan› ‹çin Kullanmak
8
1 , 1
y x3 2 8 y = x3, 0 ⱕ x ⱕ 1@2 eğrisinin x-ekseni etrafında döndürülmesi ile üretilen yüzeyin alanını
0 bulun (Şekil 6.52).
–1 Çözüm İşe kısa diferansiyel formla başlarız:
8
1 x
L
2
S = 2pr ds
ÖLÇEKLİ DEĞİL x-ekseni etrafında dönme için,
L
0 ⱕ x ⱕ 1/2 üzerinde yarıçap
= 2py ds
fiEK‹L 6.52 y = x3, 0 ⱕ x ⱕ 1@2 eğrisini fonksiyonu r = y 7 0 on 0 … x … 1>2.
x-ekseni etrafında döndürerek üretilen
L ds = 2dx 2 + dy 2
yüzey bir şampanya kadehi tasarımı = 2py2dx 2 + dy 2 .
olabilir (Örnek 4).
Şimdi dy’yi mi dx cinsinden, yoksa dx’i mi dy cinsinden ifade edeceğimize karar veririz.
Denklemin orijinal hali, y = x 3 , dy’yi dx cinsinden ifade etmemizi kolaylaştırır,
dolayısıyla hesabımıza
y = x 3, dy = 3x 2 dx, ve
and 2dx 2 + dy 2 = 2dx 2 + s3x 2 dxd2
= 21 + 9x 4 dx.
ile devam ederiz. Bu değişiklikleri yaptığımızda, x integrasyon değişkeni olur ve
x = 1>2
Lx = 0
S = 2py2dx 2 + dy 2
2px 3 21 + 9x 4 dx
1>2
L0
=
u = 1 + 9x 4,
= 2p a b a bs1 + 9x 4 d3>2 d
1>2 du>36 = x 3 dx;
1 2
alın, integre edin
36 3 0 ve değerleri
c a1 + b - 1d
3>2 yerine koyun.
p 9
=
27 16
ca b - 1d = a
3>2
p 25 p 125
= - 1b
27 16 27 64
61p
= .
1728
bulunur.
Konik Bantlara Karfl› Silindirik Bantlar

Şekil 6.53’te önerildiği gibi, yüzey alanını neden konik bantlar yerine silindirik bantlarla
yaklaşım yaparak bulmayalım? Bu şekilde elde edeceğimiz Riemann toplamları da konik
bantlardan elde edilenler kadar iyi yakınsarlar ve ortaya çıkan integral daha basittir. Bu
durumda x-ekseni etrafında dönme için, (7) denkleminde yarıçap r = y ve bant genişliği
ds = dx’dir. Bu, (3) tanım denklemi yerine
b
La
S = 2pƒsxd dx (8)
(a)
integral formülüne yol açar. Bu yeni formüldeki problem, klasik geometrinin yüzey alanı
formülleri ile ve başlangıçta belirttiğimiz amaçlarımızla uyumlu sonuçlar vermemesidir.
Sadece hoş görünüşlü bir integral bulmamız bunun istediğimizi yapacağı anlamına gelmez
(Bkz. Alıştırma 40).
UYARI Yüzey alanı hesaplamak için (8) denklemini kullanmayın. Doğru sonucu vermez.
Pappus Teoremleri
(b) Üçüncü asırda, Pappus isminde İskenderiyeli bir Yunan kütle merkezlerini dönel yüzeyler
fiEK‹L 6.53 Yüzey alanına yaklaşımda ve dönel cisimler ile ilişkilendiren iki formül keşfetti. Bu formüller başka türlü çok uzun
bulunmak için (b) konik bantlar yerine sürecek hesaplamalar için kestirme yollar sağlar.
neden (a) silindirik bantlar kullanılmasın?
TEOREM 1 Hacimler ‹çin Pappus Teoremi

Düzlemdeki bir bölge düzlemdeki bölgenin içiyle kesişmeyen bir doğru etrafında
bir kere döndürülürse, üreteceği dönel cismin hacmi bölgenin alanı kere dönme
sırasında bölgenin merkezinin aldığı yola eşittir. r dönme ekseninden merkeze
olan uzaklıksa, hacim şu şekilde ifade edilir.
V = 2prA. (9)
y ‹spat R bölgesi birinci dörtte bir bölgede olmak üzere, dönme eksenini x-ekseni olarak
seçeriz (Şekil 6.54). y noktasında R’nin y-eksenine dik olan kesitinin uzunluğu L (y) olsun.
L(y)’nin sürekli olduğunu varsayıyoruz.
d Silindirik kabuklar yöntemiyle, bölgeyi x-eksen etrafında döndürerek üretilen dönel
cismin hacmi şöyle bulunur:
L(y)
y d d
kabuk kabuk
Lc Lc
V = 2psshell radiusdsshell heightd dy = 2p y Ls yd dy. (10)
R yarıçapı yüksekliği
c
R’nin merkezinin y-koordinatı
d d
Lc Lc
x '
0 y dA y Ls yd dy
'
y = = , y = y, dA = L( y)dy
A A
fiEK‹L 6.54 R bölgesi x-ekseni etrafında
(bir defa) döndürülerek bir dönel cisim olarak bulunur, dolayısıyla
üretilecektir. 1700 yaşındaki bir teorem
d
Lc
dönel cismin hacminin, bölgenin alanıyla
kütle merkezinin dönüş sırasında aldığı yol
y Ls yd dy = Ay.
çarpılarak hesaplanabileceğini söyler.
olur. (10) denklemindeki son integral yerine A y yazmak V = 2p yA verir. r yarıçapı
y’ye eşit olduğundan, V = 2prA buluruz.
Dönme ekseninden ÖRNEK 5 Bir Torus’un Hacmi

merkeze olan uzaklık
z
a yarıçaplı dairesel bir diski, merkezinden b Ú a kadar uzakta bir eksen etrafında
b döndürülmesiyle üretilen bir torusun (simit) hacmi
a
V = 2psbdspa 2 d = 2p2ba 2 .
ÖRNEK 6 Yar›m Daire fieklinde Bir Bölgenin Merkezini Bulun

Bölgeyi, y = 2a 2 - x 2 yarım dairesi (Şekil 6.56) ile x-ekseni arasındaki bölge
y
Çözüm
x olarak alırız ve bölgeyi x-ekseni etrafında döndürerek içi dolu bir küre ürettiğimizi varsa-
Alan: pa2
Çevre: 2pa yarız. Simetriden dolayı, merkezin x koordinatı x = 0’dır. (9) denkleminde r yerine y ko-
yarak
fiEK‹L 6.55 Pappus’un birinci teoremiyle,
V s4>3dpa 3 4
bir torusun hacmini integral almamız y = = = a.
2pA 2ps1>2dpa 2 3p
gerekmeden bulabiliriz (Örnek 5).
buluruz.
a
TEOREM 2 Yüzey Alanlar› ‹çin Pappus Teoremi
Bir düzgün düzlemsel eğri yayı, aynı düzlemde yayın içiyle kesişmeyen bir doğru
4 etrafında bir kere döndürülürse, yayın ürettiği yüzeyin alanı yayın uzunluğu kere
a Merkez
3 yayın merkezinin dönme sırasında aldığı yoldur. r dönme ekseninden merkeze
x olan uzaklıksa, yüzey şu şekilde bulunur:
–a 0 a
S = 2prL (11)
fiEK‹L 6.56 Pappus’un birinci teoremiyle,
yarım daire şeklinde bir bölgenin
merkezini integral almadan bulabiliriz Vereceğimiz ispat dönme eksenini x-ekseni olarak ve yayı x’in düzgün bir fonksiyonu
(Örnek 6). olarak modelleyebileceğimiz varsayımına dayanmaktadır.
‹spat Yay, birinci dörtte bir bölgede x = a’dan x = b’ye kadar uzanmak üzere, dönme ek-
y senini x-eksenini olarak seçeriz (Şekil 6.57). Yayın ürettiği yüzeyin alanı şöyle verilir:
ds x=b x=b
Lx = a Lx = a
S = 2py ds = 2p y ds. (12)
~ Yayın merkezinin y-koordinatı

y
x=b x=b
Lx = a Lx = a
'
y ds y ds
L = 1 ds yay uzunluğudur
0 a
y = = . '
x=b L ve y = y .’dir.
Lx = a
b x ds
olarak bulunur, dolayısıyla

fiEK‹L 6.57 Pappus’un alan teoreminin
x=b
Lx = a
ispatı için şekil y ds = yL.
olur. (12) denklemindeki son integral yerine yL yazmak S = 2p yL verir. r yarıçapı y,’ye
eşit olduğundan, S = 2prL buluruz.
ÖRNEK 7 Bir Torusun Yüzey Alan›

Örnek 5’teki torusun yüzey alanı
S = 2p(b)(2pa) = 4p2ba
olarak bulunur.
ALIfiTIRMALAR 6.5
Yüzey Alan› ‹çin ‹ntegral Bulma 2. y = x2, 0 ⱕ x ⱕ 2; x-ekseni etrafında

3. xy = 1, 1 ⱕ y ⱕ 2 y-ekseni etrafında
1–8 alıştırmalarında
4. x = sin y, 0 ⱕ y ⱕ p y-ekseni etrafında
a. Verilen eğrinin belirtilen eksen etrafında döndürülmesiyle
üretilen yüzeyin alanı için bir integral kurun. 5. x1@2 + y1@2 = 3, (4, 1)’den (1, 4)’e, x-ekseni etrafında
T b. Eğriyi çizerek neye benzediğine bakın. Yapabiliyorsanız, 6. y + 22y = x, 1 … y … 2; y-ekseni y-axis etrafında
y
L0
yüzeyi de çizin etrafında
y-eksenietrafında
7. x = tan t dt, 0 … y … p>3; y-ekseni
y-axis
T c. Grafik programınızın veya bilgisayarınızın integral hesap-
2t 2 - 1 dt, 1 … x … 25; x-ekseni
x
L1
layıcısıyla yüzeyin alanını sayısal olarak bulun.
8. y = x-ekseni etrafında
x-axis etrafında
1. y = tan x, 0 ⱕ x ⱕ p@4 x-ekseni etrafında
ds = 2dx 2 + dy 2’yi dy cinsinden ifade edin ve S = e 2py ds in-

Yüzey Alanlar›n› Bulmak 21. x = (y4@4 + 1@(8y2), 1 ⱕ y ⱕ 2; x-ekseni etrafında (İpucu:
9. y = x>2, 0 … x … 4 , doğru parçasının x-ekseni etrafında tegralini uygun sınırlarla hesaplayın.)

döndürülmesiyle elde edilen koninin yanal yüzey alanını bulun.
ds = 2dx 2 + dy 2’yi dx cinsinden ifade edin ve S = 1 2px ds
22. y = (1@3)(x2 + 2)3@2, 0 ⱕ x ⱕ √2; y-ekseni etrafında (İpucu
Yanıtınızı şu geometri formülüyle karşılaştırın:
Yanal yüzey alanı = P taban çevresi × yanal ayrıt uzunluğu
y = 2a 2 - x 2, -a … x … a ,
integralini uygun sınırlarla hesaplayın.)
10. y = x>2, 0 … x … 4 doğru parçasının y-ekseni etrafında 23. Yeni tanımı test etmek
döndürülmesiyle elde edilen koninin yanal yüzey alanını bulun. eğrisinin x-ekseni etrafında döndürülmesiyle üretilen yüzeyin
Yanıtınızı şu geometri formülüyle karşılaştırın: alanını (3) denklemiyle hesaplayarak a yarıçaplı bir kürenin
Yanal yüzey alanı = P taban çevresi × yanal ayrıt uzunluğu yüzey alanının hala 4pa2 olduğunu gösterin.
24. Yeni tanımı test etmek Yüksekliği h ve yarıçapı r olan bir
11. y = sx>2d + s1>2d, 1 … x … 3 , doğru parçasının x-ekseni
koninin yanal yüzey alanı pr2r 2 + h 2 , taban yarıçevresi kere
etrafında döndürülmesi ile üretilen kesik koninin yüzey alanını
yanal ayrıt uzunluğu, olmalıdır. y = sr>hdx, 0 … x … h , eğrisinin
bulun. Yanıtınızı aşağıdaki formülle karşılaştırın:
x-ekseni etrafında döndürülmesiyle üretilen yüzeyin alanını bu-
Kesik koni yüzey alanı = p (r1 + r2) × yanal ayrıt uzunluğu larak bunun hala böyle olduğunu gösterin.
12. y = sx>2d + s1>2d, 1 … x … 3 , doğru parçasının y-ekseni 25. y = cos x, -p>2 … x … p>2 , eğrisinin x-ekseni etrafında
etrafında döndürülmesi ile üretilen kesik koninin yüzey alanını döndürülmesiyle oluşan yüzeyin alanı için bir integral bulun. Bu
bulun. Yanıtınızı aşağıdaki formülle karşılaştırın: tip inegrallerin nasıl hesaplanacağını Bölüm 8.5’te göreceğiz.
Kesik koni yüzey alanı = p (r1 + r2) × yanal ayrıt uzunluğu 26. Bir astroidin yüzeyi x 2>3 + y 2>3 = 1 astroidinin aşağıda veri-
len kısmı x-ekseni etrafında döndürülerek üretilen yüzeyin alanını
13–22 alıştırmalarındaki eğrilerin belirtilen eksenler etrafında bulun. (İpucu: Önce birinci bölgedeki kısmını,
döndürülmeleriyle elde edilen yüzeylerin alanlarını bulun. Bir grafik y = (1 – x2@3)3@2, 0 ⱕ x ⱕ 1, x-ekseni etrafında döndürün ve
programınız varsa, eğrileri çizebilirsiniz.
13. y = x 3>9, 0 … x … 2; x-ekseni
sonra sonucunuzu iki ile çarpın.)
14. y = 2x, 3>4 … x … 15>4; x-ekseni

x-axis etrafında
y
etrafında
x-eksenietrafında
15. y = 22x - x 2,
x-axis
etrafında
x-eksenietrafında 1
16. y = 2x + 1,
0.5 … x … 1.5; x-ekseni
x-axis
x-ekseni
1 … x … 5; x-ekseni etrafında
x-axis etrafında
17. x = y 3>3,
x2/3 y2/3 1
0 … y … 1; y-ekseni etrafında
y-eksenietrafında
y-axis
3>2 1>2 etrafında
y-eksenietrafında
18. x = s1>3dy
19. x = 2 24 - y, 0 … y … 15>4; y-ekseni
- y , 1 … y … 3; y-ekseni
y-axis x
–1 0 1
y-ekseni etrafında
y-axis etrafında
y
 15 
T 27. Tavaları minelemek Şirketiniz Bölüm 6.1, Alıştırma 55’ te tasar-
15 ladığınız tavanın lüks şeklini piyasaya sürmeye karar vermiştir.
1, 4 
4 Planları tavanın içini beyaz mineyle, dışını kahverengi mineyle
x 兹4 y kaplamaktır. Her mine fırınlanmadan önce 0.5 mm kalınlığında ka-
planacaktır (aşağıdaki diyagrama bakın). Üretim bölümünüz 5000
tava için ellerinde ne kadar mine bulunması gerektiğini merak
0 ediyor. Onlara ne dersiniz? (Atıkları ve kullanılmayan malzemeyi
4 x ihmal edin ve yanıtınızı litre olarak verin. 1 cm3 = 1 mL ,
dolayısıyla 1 L = 1000 cm3 olduğun hatırlayın.)
20. x = 22y - 1, y-ekseni

5>8 … y … 1; y-ekseni etrafında
y-axis etrafında y (cm)
y x2 y2 162 256
1 (1, 1)
0
–7 x (cm)
x 兹2y 1
1 , 5 Derinlik 9 cm
5 2 8
8 0 –16
1
2 1 x
28. Ekmek kesmek Eğer küresel bir ekmek somununu eşit

L L
genişlikli parçalara bölerseniz, her dilimde aynı miktarda kabuk S = 2pr ds = 2p ƒ ƒsxd ƒ ds . (13)
gösterilen y = 2r 2 - x 2 yarıçamberini bir küre oluşturacak

bulunacağını biliyor muydunuz? Nedenini anlamak için, aşağıda mutlak değer formülüyle değiştiririz. (13) denklemini kullanarak
y = x, -1 … x … 2 , doğrusunun x-ekseni etrafında döndürülme-
şekilde x-ekseni etrafında döndürdüğümüzü varsayın. AB, x-ekse-
32. (Alıştırma 31’in devamı.) y = x 3>9, - 23 … x … 23 , eğri-

siyle üretilen çifte koninin yüzey alanını bulun.
ninde h uzunluklu bir aralığın karşısındaki yay olsun. AB yayının
taradığı alanın, aralığın bulunduğu yere bağlı olmadığını gösterin.
(Aralığın uzunluğuna bağlıdır.) sinin x-ekseni etrafında döndürülmesiyle üretilen yüzeyin alanını
S = 1 2pƒsxd ds ile hesaplamaya kalkarsanız, sizce ne olur?

bulun. (13) denkleminden mutlak değer işaretlerini atıp alanı
y
Deneyin.
y 兹r2 x2 A
B
Parametrizasyonlar
33–35 alıştırmalarındaki eğrilerin belirtilen eksenler etrafında döndü-
r rülmeleriyle üretilen yüzeylerin alanlarını bulun.
x
–r
34. x = s2>3dt , y = 2 2t, 0 … t … 23; y-ekseni

0 a ah 33. x = cos t, y = 2 + sin t, 0 … t … 2p; x-ekseni x-axis etrafında
x-eksenietrafında
h 3>2 y-ekseni etrafında
35. x = t + 22, y = st 2>2d + 22t, - 22 … t … 22; y-ek-
y-axis etrafında
29. Aşağıda gösterilen gölgeli bant h birim aralıklı paralel düzlem- y-axis
y-ek-
lerle R yarıçaplı bir küreden kesiliyor. Bandın yüzey alanının seni etrafında
2pRh olduğunu gösterin 36. x = a st - sin td, y = a s1 - cos td, 0 … t … 2p, eğrisinin
x-ekseni etrafında döndürülmesi ile üretilen yüzeyin alanını tem-
sil eden bir integral yazın fakat hesaplamayın.
37. Kesik koni (0, 1) ve (2, 2) nokalarını birleştiren doğru
parçası x-ekseni etrafında döndürülerek bir kesik koni üretiliyor.
x = 2t, y = t + 1, 0 … t … 1 ,. parametrizasyonunu kullanarak
h kesik koninin yüzey alanını bulun. Sonucunuzu şu geometri for-
mülüyle kontrol edin: Alan = p (r1 + r2)(yanal ayrıt uzunluğu).
38. Bir koni Orijini (h, r) noktasına bağlayan doğru parçası x-ek-
R seni etrafında döndürülerek h yükseklikli ve r yarıçaplı bir koni
üretiliyor. x = ht, y = rt, 0 … t … 1 ,. parametrizasyonunu kulla-
narak koninin yüzey alanını bulun. Sonucunuzu şu geometri for-
30. Aşağıda U.S. Ulusal Hava Servisi tarafından Bozeman, Mont’taki mülüyle karşılaştırın: Alan = pr (yanal ayrıt uzunluğu).
radarı çevrelemek için kullanılan 90 ft’lik bir kubbenin şeması 39. Yüzey Alanı Formülünün Alternatif Elde Edilişi ƒ’nin [a, b]
verilmektedir. üzerinde düzgün olduğunu kabul edelim ve [a, b]’yi her zamanki gi-
bi alt aralıklara bölelim. Şekilde gösterildiği gibi, [xk - 1, xk] alt aralı-
a. Boyanacak dış yüzey ne kadardır (tabanı saymadan)?
2
ğının mk = (xk–1 + mk)@2 orta noktasından eğriye bir teğet çizin.
T b. Yanıtınızı bir ft hassaslığında ifade edin. ¢xk ¢xk
a. r1 = ƒsmk d - ƒ¿smk d ve r2 = ƒsmk d + ƒ¿smk d .
2 2
Eksen
Lk = 2s¢xk d + sƒ¿smk d ¢xk d2 . olduğunu gösterin.

b. k. alt aralıktaki teğet doğru parçasının Lk uzunluğunun
2
45 ft Merkez y f(x)
Yarıçap
45 ft
22.5 ft
r2
31. Dönme eksenini kesen eğrilerle üretilen yüzeyler (3) denkle- r1

mindeki yüzey alanı formülü, grafiği yüzeyi oluşturan ƒ fonksiyonu- x
nun [a , b] aralığında negatif olmadığı varsayımı altında geliştirilmiş- xk–1 mk xk
tir. Dönme eksenini kesen eğriler için (3) denklemini xk
6.6. ‹fl 447
c. Teğet doğru parçasının x-ekseni etrafında dönerken taradığı Alıştırma 29’da gördüğünüz gibi, bir üçgenin merkezi kenar or-
kesik koninin yanal yüzey alanının tayların kesim noktasında, yani her kenarın orta noktasından karşı
2pƒsmk d21 + sƒ¿smk dd2 ¢xk . olduğunu gösterin. köşeye olan uzaklığın üçte birinde bulunur.)
d. y = ƒ(x) eğrisini [a, b] boyunca x-ekseni etrafında dön- 43. sx - 2d2 + y 2 = 1 çemberinin y-ekseni etrafında döndürül-
dürülmesiyle üretilen yüzeyin alanının mesiyle üretilen torusun hacmini bulun.
lim a a b =
n
lateralkesik
k.inci surface area
koninin b 44. Pappus teoremlerini kullanarak bir dairesel dik koninin yanal
La
2pƒsxd21 + sƒ¿sxdd2 dx . yüzey alanını ve hacmini bulun.
yanal yüzey alanı
n : k = 1 of k th frustum
q
alanının 4pa2 olduğunu kullanarak, y = 2a 2 - x 2 . yarım çem-

45. Pappus’un ikinci teoremini ve a yarıçaplı bir kürenin yüzey
40. Yüzey alanı modelleme y = x> 23, 0 … x … 23 , doğru
46. Alıştırma 45’ten, y = 2a 2 - x 2 yarım çemberinin merkezi
berinin merkezini bulun.
parçasını x-ekseni çevresinde döndürürek taranan koninin yanal
s1>2ds2pds2d = 2p . olmalıdır. ƒsxd = x> 23 ?alarak (8) denkle-

yüzey alanı (1@2) (taban çevresi)(yanal ayrıt uzunluğu) (0, 2a@p)’de bulunur. Yarım çemberin y = a doğrusu etrafında
döndürülmesiyle taranın yüzeyin alanını bulun.
mini kullanırsanız ne bulursunuz? 47. y = sb>ad2a 2 - x 2 yarım elipsi ile x-ekseni arasında kalan R
y
bölgesinin alanı (1@2)pab ve R bölgesini x-ekseni etrafında
y x , 0 ⱕ x ⱕ 兹3 döndürerek üretilen elipsoidin hacmi (4@3)pab2’dir. R’nin
兹3
48. Örnek 6’da bulunduğu gibi, x-ekseni ve y = 2a 2 - x 2 yarım

merkezini bulun. Konumun a’dan bağımsız olduğuna dikkat edin.
2 (兹3, 1)
0 1 çemberi ile sınırlanan bölgenin merkezi (0, 4a@3p)’dir. Bu böl-
genin y = –a doğrusu etrafında döndürülmesiyle üretilen dönel
cismin hacmini bulun.
兹3 x
49. Alıştırma 48’deki bölge y = x – a doğrusu etrafında döndürülerek
50. Alıştırma 45’ten, y = 2a 2 - x 2 yarım çemberinin merkezi

bir dönel cisim üretiliyor. Dönel cismin hacmini bulun.
Pappus Teoremleri (0, 2a@p)’dedir. Yarım çemberin y = x – a doğrusu etrafında

döndürülmesiyle üretilen Dönel cismin hacmini bulun.
41. Köşeleri (0, 2), (2, 0), (4, 2) ve (2, 4)’te olan kare şeklindeki
51. Örnek 6’daki yarım çembersel bölgenin x-ekseni etrafındaki mo-
bölge x-ekseni etrafında döndürülerek bir dönel cisim üretiliyor.
mentini bulun. Bildiğiniz sonuçları kullanırsanız, integre etmeniz
Dönel cismin hacmini ve yüzey alanını bulun.
gerekmez.
42. Pappus’un bir teoremini kullanarak, koordinat eksenleri ve
2x + y = 6 doğrusuyla sınırlanan üçgen bölgenin x = 5 doğrusu
etrafında döndürülmesiyle üretilen hacmi bulun. (Bölüm 6.4’teki
6.6 ‹fl
Günlük yaşamda iş, kas veya zihin gücü gerektiren faaliyetler anlamına gelir. Bilimde ise,
bu terim özel olarak bir cisme etki eden kuvveti ve cismin buna karşı gelen yerdeğiştirme-
sini belitmektedir. Bu bölüm işin nasıl hesaplanacağını göstermektedir. Uygulamalar va-
gon yaylarını şıkıştırmak ve yeraltı tanklarını boşaltmaktan elektronları bir araya getirmek
ve uyduları yörüngeye taşımaya kadar gider.
Sabit Bir Kuvvet Taraf›ndan Yap›lan ‹fl

Bir cisim sabit F büyüklüklü bir kuvvetin etkisi sonucunda bir doğru boyunca d mesafesi
kadar ilerlemişse, cisme etki eden kuvvetin yaptığı işi
W = Fd (İş için sabit kuvvet formülü) (1)
formülüyle hesaplarız.
(1) denkleminden, herhangi bir sistemdeki iş biriminin birim uzunlukla çarpılan birim
Jul kuvvet olduğunu görebiliriz. SI birimleriyle (SI Système International veya Uluslarası Sis-
J olarak kısaltılan jul, adını İngiliz fizikçi temin kısaltılmasıdır), kuvvet birimi bir newton, uzaklık birimi ise bir metre ve iş birimi
James Prescott Joule’den (1818-1889)
newton metredir (N⋅m). Bu kombinasyonla o kadar sık karşılaşılır ki, özel bir ismi vardır:
alır. Julü tanımlayan denklem
jul. İngiliz birim sisteminde iş birimi mühendisler tarafından çok sık kullanılan ft⋅lb’dir.
1 jul = (1 Newton) (1 metre)
olarak verilir. Sembolik olarak
1 J = 1 N ⋅ m’dir. ÖRNEK 1 Bir Otomobili Kald›rmak
Lastik değiştirmek için 2000 lb’luk bir otomobilin bir tarafını 1.25 ft kaldırırsanız
(yaklaşık 1000 lb’luk dikey bir kuvvet uygulamanız gerekir), otomobil üzerinde
1000 × 1.25 = 1259 ft⋅lb iş yapmış olursunuz. SI birimleriyle, 0.381 m’lik yol boyunca
4448 N’luk bir kuvvet uygulayarak 4448 * 0.381 L 1695 J ’lük iş yaparsınız.
De¤iflken Bir Kuvvetin Bir Do¤ru Boyunca Yapt›¤› ‹fl

Bir yay sıkıştırırken olduğu gibi, uyguladığınız kuvvet yol boyunca değişiyorsa, W = Fd
formülü F’deki değişmeyi de göz önüne alacak bir inetgral formülüyle değiştirilmelidir.
İşi gerçekleştiren kuvvetin x-ekseni olarak aldığımız bir doğru üzerinde etkidiğini ve
kuvvetin F büyüklüğünün, konumun sürekli bir fonksiyonu olduğunu varsayalım.
x = a’dan x = b’ye kadar olan aralık üzerinde yapılan işi bulmak istiyoruz. [a, b] aralığını
her zamanki gibi böler ve her [xk–1, xk] alt aralığından herhangi bir ck noktası seçeriz. Alt
aralık yeterince kısaysa, F sürekli olduğundan, xk–1den xk’ye kadar fazla değişmeyecektir.
Aralık boyunca yapılan iş yaklaşık olarak, F sabit olsaydı ve (1) denklemini uygulasaydık
bulacağımız iş olan, F(ck) kere Δxk uzaklığı kadar olurdu. Dolayısıyla, a’dan b’ye kadar
yapılacak toplam iş’e
İş L a Fsck d ¢xk .
n
Work
k=1
Riemann toplamı ile yaklaşımda bulunulur. Bölünüşün normu sıfıra giderken, yaklaşımın
iyileşmesini bekleriz, bundan dolayı kuvvetin a’dan b’ye kadar yaptığı işi F’ nin a’dan b’ye
kadar integrali olarak tanımlarız.
TANIM ‹fl
Değişken bir F(x) kuvveti tarafından x-ekseni boyunca x = a’dan x = b’ye kadar
yapılan iş
b
La
W = Fsxd dx. (2)
dir.
F newton ve x metre olarak verilirse, integralin birimi jul, F lb ve x ft olarak verilirse, in-
tegralin birimi ft-lb olacaktır. Dolayısıyla, Fsxd = 1>x 2 N’luk bir kuvvet tarafından x-ek-
seni boyunca x = 1 m’den x = 10 m’ye kadar yapılan iş
dx = - x d = -
10 10
L1
1 1 1
W = + 1 = 0.9 J.
x 2
1 10
dir.
6.6 ‹fl 449
Yaylar ‹çin Hooke Yasas›: F = kx

Sıkıştırılmış
F Hooke yasası, bir yayı doğal (gerilmemiş) konumundan x birim uzunlukta açmak veya
sıkıştırmak için gereken kuvvetin x ile orantılı olduğunu söyler:
x
F = kx (3)
x
0 Sıkıştırılmamış 1 Birim uzunluk başına kuvvet birimiyle ölçülen k sabiti, yayın kuvvet sabiti (veya yay
(a) sabiti) adı verilen bir özelliğidir. Hooke yasası (3 denklemi), kuvvet yaydaki metali boz-
F madıkça, oldukça iyi sonuç verir. Bu bölümdeki kuvvetlerin bunu yapamayacak kadar
küçük olduklarını varsayacağız.
Kuvvet (lb)
F 16x ÖRNEK 2 Bir Yay S›k›flt›rmak
x 0’dan x 0.25’e
Kuvvet sabiti k = 16 lb@ft ise, bir yayı doğal uzunluğu 1 ft’ten 0.75 ft uzunluğuna
4
kadar F’nin yaptığı iş sıkıştırmak için gereken işi bulun.
x (ft)
0 0.25 Çözüm Sıkıştırılmamış yayı, serbest ucu orijinde ve sabit ucu x = 1 ft’te olacak şekilde, x-
Sıkıştırılan miktar ekseni boyunca çizeriz (Şekil 6.58). Bu yayı 0’dan x’e kadar sıkıştırmak için gereken kuv-
(b) veti F = 16x formülüyle tanımlamamızı sağlar. Yayı 0’dan 0.25 ft’e sıkıştırmak için, kuvvet
F(0) = 16 ⋅ 0 = 0 lb’den F(0.25) = 16 ⋅ 0.25 = 4 lb’ye
fiEK‹L 6.58 Bir yay sıkıştırılırken, yayı
sıkışma altında tutmak için gereken F
bu aralıkta yaptığı iş kadar artmalıdır. F’nin
16x dx = 8x 2 d
kuvveti lineer olarak artar. (Örnek 2) 0.25 0.25
L0
W = = 0.5 ft-lb. a = 0, b = 0.25,
0
ve Fsxd = 16x ile
(2) denklemi.
olarak bulunur.
ÖRNEK 3 Bir Yay Germek

Bir yayın doğal uzunluğu 1 m’dir. 24 N’luk bir kuvvet yayı 1.8 m’ye germektedir.
(a) Kuvvet sabiti k’yi bulun.
(b) Yayı doğal uzunluğundan 2 m açmak için ne kadar iş gerekir?
(c) 45 N’luk bir kuvvet yayı ne kadar gerecektir?
Çözüm
(a) Kuvvet sabiti. Kuvvet sabitini (3) denkleminden buluruz. 24 N’luk bir kuvvet yayı
x0 0.8 m gerdiğine göre
24 = ks0.8d
k = 24>0.8 = 30 N>m. Eq. (3) with
0.8 bulunur. F = 24, x = 0.8
1 24 N
(b) Yayı 2 m germek için yapılan iş Gerilmemiş yayı serbest ucu x = 0’da olacak şekil-
de x-ekseninde asılıymış gibi düşünürüz (Şekil 6.59). Yayı doğal uzunluğundan x m
x (m) germek için gereken kuvvet, yayın serbest ucunu orijinden x birim çekmek için ge-
reken kuvvettir. k = 30 ile Hooke Yasası bu kuvvetin
fiEK‹L 6.59 24 N’luk bir ağırlık bu yayı
gerilmemiş uzunluğundan 0.8 m F(x) = 30x
uzatır(Örnek 3).
olduğunu söyler.
F’nin yay üzerinde x = 0 m’den x = 2 m’ye kadar yaptığı iş
30x dx = 15x 2 d = 60 J.
2 2
L0
W =
0
olarak bulunur.
(c) 45 N’luk bir kuvvet yayı ne kadar gerecektir? F = 30x denkleminde F = 45 koyarak
45 = 30x veya x = 1.5 m
olarak bulunur.
buluruz. 45 N’luk bir kuvvet yayı 1.5 m gerecektir. Bunu bulmak için analize gerek
yoktur.
İş integrali, ağırlıkları yükseklikleri ile değişen nesnelerin kaldırılmasında yapılan işi he-
saplamak için kullanışlıdır.
x
ÖRNEK 4 Bir ‹p ve Kova Kald›rmak
20
5 lb’lik bir kova 20 ft’lik bir iple sabit hızla çekilerek yerden kaldırılıyor (Şekil 6.60). İpin
ağırlığı 0.08 lb@ft’tir. Kovayı ve ipi kaldırmak için ne kadar iş yapılmıştır?
Çözüm Kovanın ağırlı sabittir, dolayısıyla sadece kovayı kaldırırken yapılan
iş ağırlık × mesafe lb-ft dir.
İp’in ağırlığı kovanın yüksekliği ile değişmektedir, çünkü daha azı serbestçe asılıdır.
Kova yerden x ft yüksekte iken, ip’in kalan parçası hala (0.08) ⋅ (20 – x) ağırlığı ile
0 asılıdır. Dolayısıyla ip’i kaldırırken yapılan iş
20 20
L0 L0
İp üzerinde
Workyapılan
on ropeiş = s0.08ds20 - xd dx = s1.6 - 0.08xd dx
= C 1.6x - 0.04x 2 D 0 = 32 - 16 = 16 ft-lb .

fiEK‹L 6.60 Örnek 4’teki kovayı kaldırmak .
20
kova ve ip üzerinde yapılan toplam iş

100 + 16 = 116 ft-lb
kadardır.
Kaplardan S›v› Pompalamak

Bir depodan sıvının hepsini veya bir kısmını pompalamak için ne kadar iş yapmak gere-
kir? Bunu bulmak için, sıvıyı her bir adımda ince bir tabaka olarak kaldırdığımızı ve her
y
tabakaya W = Fd denklemini uyguladığımızı düşünürüz. Sonra tabakaların incelmesi ve
y 2x veya x 1 y sayılarının artmasının yarattığı integrali hesaplarız. Elde ettiğimiz integral sıvının ağırlığı-
2
na ve deponun boyutlarına bağlıdır, fakat integrali bulma yöntemimiz hep aynıdır. Aşağı-
10 daki örnek neler yapılması gerektiğini göstermektedir.
10 y
8
(5, 10) ÖRNEK 5 Konik Bir Tanktan Zeytinya¤› Pompalamak
1y
y 2 Şekil 6.61’deki konik tank ağzından 2 ft aşağısına kadar 57 lb@ft3 ağırlığında zeytinyağıyla
doldurulmuştur. Zeytinyağını tankın ağzına kadar pompalamak için yapılması gereken iş
∆y ne kadardır?
0 Çözüm Zeytinyağının, [0, 8] aralığının bir bölünüşünün noktalarından y-eksenine paralel
x
5 düzlemlerle ince tabakalara bölündüğünü düşünelim.
y ile y + ¢y’deki düzlemler arasında kalan tipik bir tabakanın hacmi yaklaşık olarak
sthicknessd = p a yb ¢y = y 2 ¢y ft3 .
fiEK‹L 6.61 Örnek 5’teki zeytinyağı ve 2
1 p
tank. ΔV psradiusd22(kalınlık)
¢V==p(yarıçap)
2 4
olur.
6.6 ‹fl 451
Tabakayı kaldırmak için gereken F(y) kuvveti tabakanın ağırlığına eşittir:

ağırlık = birim hacim
57p 2
Fs yd = 57 ¢V = y ¢y lb. başına ağırlık × hacim
4
Bu tabakayı tankın ağzına kadar kaldırmak için F(y)’nin etkimesi gereken mesafe
yaklaşık (10 – y) ft’dir, dolayısıyla tabakayı kaldırmak için yapılması gereken iş yaklaşık
57p
¢W = s10 - ydy 2 ¢y ft-lb .
4
civarındadır. [0, 8] aralığının bir bölünüşüne karşı gelen n tabaka bulunduğunu ve Δyk
kalınlığındaki k. tabakaya karşı gelen düzlemin y = yk olduğunu kabul ederek, bütün
tabakaları kaldırırken yapılan işe
W L a
n
57p
s10 - yk dyk 2 ¢yk ft-lb .
k=1 4
Riemann toplamı ile yaklaşımda bulunabiliriz. Zeytinyağını tankın ağzına kadar pompala-
mak için yapılması gereken iş, bölünüşün normu sıfıra giderken bu toplamların limitidir:
8
L0 4
57p
W = s10 - ydy 2 dy
4 L0
57p
= s10y 2 - y 3 d dy
c d L 30,561 ft-lb .
3
57p 10y y4 8
= -
4 3 4 0
389 ft
120 ft 375 ft barajın
tabanından yükseklik ÖRNEK 6 Bir Tahliye Borusunda Su Pompalamak
325 ft, barajın Bir barajın tahliye borusu, su seviyesinin çok fazla yükselmesini önleyen dikey bir boşalt-
tabanından yükseklik
ma borusudur. Bir barajın tahliye borusunun üstü, baraj seviyesinden 14 ft aşağıda ve ba-
raj tabanından 375 ft yukarıdadır (Şekil 6.62). Mevsimlik birikimleri zaman zaman pom-
Boru 20 ft palamak için bu boru gereklidir.
genişlikte Şekil 6.62a’daki dik-kesitten, tahliye borusunun huni şeklinde bir kanal olduğunu görü-
yoruz. Huninin boğazı 20 ft genişliğinde ve ağzı 120 ft çapındadır. Şekil 6.62b de gösterildi-
ği gibi, üst kısmın dik-kesitinin dış sınırı 50 ft yarıçapında çeyrek çemberler şeklindedir.
(a) Tahliye borusu, bir dik-kesitin, merkezi etrafında döndürülmesi ile oluşturulmuştur. Sonuç
olarak, tahliye borusunun tamamı boyunca bütün yatay dik-kesitler dairesel disklerdir.
(a) borunun boğazından
(b) huni kısmından
r
Su pompalamak için gereken işi hesaplıyoruz.
50 ft Çözüm
yarıçapında
çeyrek çember (a) Boğazdan pompalamak. y ile y + ¢y’deki düzlemler arasında kalan tipik bir
tabakanın hacmi yaklaşık olarak
(b) 2 2
¢V
ΔV==psradiusd
p(yarıçap) (kalınlık) = ps10d2 ¢y ft3 .
sthicknessd
tür.
fiEK‹L 6.62 (a) Bir barajın tahliye
Tabakayı kaldırmak için gereken F(y) kuvveti tabakanın ağırlığına eşittir (su için yaklaşık
borusunun dik-kesiti ve (b) tahliye
borusunun üstü (Örnek 6) Fs yd = 62.4 ¢V = 6240p ¢y lb.
Bu tabakayı borunun üstüne kadar kaldırmak için F(y)’nin etkimesi gereken

mesafe yaklaşık (375 – y) ft’dir, dolayısıyla tabakayı kaldırmak için yapılan iş
¢W = 6240ps375 - yd ¢y ft-lb .
dir. Borudan su pompalamakla yapılan işe, bütün tabakaları kaldırmak için yapılan
işleri toplayarak ve sonra bölünüşün normu sıfıra giderken bu Riemann toplamının
limitini alarak yaklaşımda bulunabiliriz. Bu, aşağıdaki integrali verir.
325
L0
W = 6240ps375 - yd dy
= 6240p c375y - d
y 2 325
2 0
L 1,353,869,354 ft-lb .
y 375 (b) Huniden pompalamak. Borunun huni kısmından, y = 325’ten y = 375’e kadar, su
pompalamakta gereken işi hesaplamak için, Şekil 6.63’te gösterildiği gibi, hunideki
Çember yayı y
yaklaşım elemanı için ΔV’yi hesaplamamız gerekir. Şekilden görüleceği gibi,
tabakaların yarıçapları y yüksekliği ile değişmektedir.
y 325
33 ve 34 alıştırmalarında, suyu pompalamak için gereken toplam işi belirlemenin
fiEK‹L 6.63 Tahliye borusunun huni kısmı analizini tamamlamanız ve tahliye borusundan dışarıya pompalayabilmek için pompaların
gücü istenmektedir.
ALIfiTIRMALAR 6.6
a. Yayın kuvvet sabiti nedir?
Yaylar
b. Yayı ilk yarım inçe ve ikinci yarım inçe sıkıştırmak için ne
1. Yay sabiti Bir yayı doğal uzunluğu olan 2 m’den 5 m’ye germek kadar iş yapmak gerekir? En hassas şekilde lb olarak bulun.
için 1800 J’lük iş yapılmıştır. Yayın kuvvet sabitini bulun.
(New York City Transit Authority’ye 1985’ten 1987’ye kadar tes-
2. Bir yay germek Bir yayın doğal uzunluğu 10 inçtir. 800 lb’luk lim edilen metro vagonu yayları için Bombardier, Inc., Toplu
bir kuvvet yayı 14 inçe germektedir. Taşıma Bölümü tarafından derlenen veriler.)
a. Yayın kuvvet sabitini bulun. 6. Banyo tartısı Bir banyo tartısı üzerine 150 lb’luk birisi
b. Yayı 10 inçten 12 inçe germek için ne kadar iş yapılır? çıktığında 1@16 inç sıkışmaktadır. Tartının Hooke yasasına uyan
c. 1600 lb’lik bir kuvvet yayı doğal uzunluğundan ne kadar gere- bir yay gibi davrandığını varsayarsak, tartıyı 1@8 inç sıkıştıran
cektir? birisinin ağırlığı ne kadardır? Tartıyı 1@8 inç sıkıştırmak için ne
kadar iş yapılır?
3. Bir lastik bant germek 2 N’luk bir kuvvet bir lastik bandı 2 cm
(0.02 m) gerer. Hooke yasasının geçerli olduğunu varsayarsak, 4
N’luk bir kuvvet lastik bandı ne kadar gerer? Lastik bandı bu ka- De¤iflken Bir Kuvvetin Yapt›¤› ‹fl
dar germek için ne kadar iş yapılır?
4. Bir yay germek 90 N’luk bir kuvvet bir yayı doğal uzunluğun- 7. Bir ipi kaldırmak Bir dağcı 50 m uzunluğunda bir tırmanma ip-
dan 1 m geriyorsa, yayı doğal uzunluğundan 5 m germek için ne ini yukarı çekmek üzeredir. İp 0.624 N/m ağırlığındaysa, dağcı ne
kadar iş yapılması gerekir? kadar iş yapacaktır?
5. Metro vagonu yayları Bir New York City Transit Authority metro 8. Delik kum torbası Başlangıçta 144 lb ağırlığında olan bir
vagonundaki sarımlı yayı serbest uzunluğu 8 inç-ten tamamen sıkış- torba kum sabit hızla kaldırılmaktadır. Yukarı kalkarken, kum da
mış uzunluğu 5 inçe sıkıştırmak için 21.714 lb’lik kuvvet gerekmek- sabit hızla sızmaktadır. Torba 18 ft yukarı çekildiğinde, içindeki
tedir. kumun yarısı gitmiştir. Kumu bu yüksekliğe çekmek için ne kadar
6.6 ‹fl 453
iş yapılmıştır? (Torbanın ve kaldırma aletlerinin ağırlıklarını ih-

mal edin.)
Kaplardan S›v› Pompalamak
9. Bir asansör kablosunu kaldırmal Tepede bir motoru olan
elektrikli bir asansörün 4.5 lb@ft ağırlığında sarımlı bir ipi vadır. Suyun Ağırlığı
Asansör birinci kattayken, 180 ft kablo açılmıştır ve asansör en Dünyanın dönmesi ve yerçekimi alanındaki değişimlerden
üst kata vardığında 0 ft kablo açıktadır. Asansörü birinci kattan en dolayı, deniz seviyesinde 1 ft3 suyun ağırlığı, %0.5’lik bir
üst kata çıkarırken, motor sadece ipi taşıyarak ne kadar iş değişimle ekvatorda 62.26 lb’den kutuplarda 62.59 lb’a
yapmıştır? kadar değişebilir. Melbourne ve New York Şehri’nde 62.4 lb
ağırlığındaki 1 ft3 su Juneau ve Stockholm’de 62.5 lb
10. Çekme kuvveti m kütleli bir parçacık (x, 0)’dayken, büyüklüğü ağırlığında olacaktır. 62.4 tipik ve kitaplarda kullanılan bir
k@x2 olan bir kuvvetle orijine doğru çekilir. Parçacık harekete x = değer olsa bile, önemli bir değişim sözkonusudur.
b’den durgun olarak başlarsa ve üzerine başka bir kuvvet etkimiy-
orsa, x = a, 0 ⬍ a ⬍ b noktasına vardığında parçacık üzerinde ne
15. Su Pompalamak Aşağıda gösterilen, ağzı toprak seviyesinde
kadar iş yapılmış olduğunu bulun.
olan dikdörtgenler prizması şeklindeki tank yağmur suyu topla-
11. Gaz sıkıştırmak A kesit alanlı bir silindirdeki gazın bir pis- makta kullanılmaktadır. Suyun 62.4 lb@ft3 ağırlığında olduğunu
tonla sıkıştırıldığını varsayın. p gazın lb/inç2 olarak basıncı ve varsayın.
V inç3 olarak hacmiyse, gazı s p1, V1 d durumundan s p2, V2 d du- a. Tank tamamen dolduğunda, suyu yeniden dışarı pom-palaya-
rumuna sıkıştırmak için yapılması gereken işin rak tankı boşaltmak için ne kadar iş yapılması gerekir?
sp2, V2d b. Su dışarı (5/11) beygir gücünde (iş çıkışı 250 ft-lb@sn) bir mo-
Ls p1, V1d
İş =
Work p dV . torla pompalanırsa, dolu tankı boşaltmak ne kadar sürecektir
(dakika olarak)?
c. (b) şıkkındaki pompanın, pompalamanın ilk 25 dakikasında su
olduğunu gösterin. (İpucu: Şekilde verilen koordinatlarla
seviyesini 10 ft (yarısı) azaltacağını gösterin.
dV = A dx olur. Pistona karşı koyan kuvvet pA’dır.)
d. Suyun ağırlığı (a) ve (b) şıklarındaki yanıtlar suyun
y ağırlığının 62.26 lb/ft3 ve 62.59 lb/ft3 olduğu yerlerde ne olur?
12 ft
10 ft
Yer
x
seviyesi 0
y
∆y
12. (Alıştırma 11’nin devamı) Alıştırma 11’deki integrali kullanarak, 20

p1 = 50 lb@inç3 ise ve p ve V, pV1.4 = sabit gaz yasasına uyuyor-
larsa, gazı V1 = 243 inç3’ten V2 = 32 inç3’e sıkıştırmak için y
yapılan işi bulun.
16. Bir sarnıcı boşaltmak Aşağıda gösterilen dikdörtgenler prizması
13. Delik kova Örnek 4’teki kovanın sızdırdığını varsayın. 2 galon şeklindeki sarnıcın (yağmur suyu toplamakta kullanılan tank) ağ-
(16 lb) su ile başlar ve sabit bir hızla sızdırmaktadır. Tepeye zı yer seviyesinden 10 ft aşağıdadır. Şu anda dolu olan sarnıç de-
vardığı anda, kova boşalır. Sadece suyu kaldırmak için ne netleme için içindekiler yer seviyesine pompalanarak boşaltıla-
kadar iş yapılmıştır? (İpucu: İp ve kovayı dahil etmeyin ve yük- caktır.
seklik x ft iken su miktarını bulun. )
a. Sarnıcı boşaltmak için ne kadar iş yapılması gerekir?
14. (Alıştırma 13’ün devamı) Örnek 4’teki ve Alıştırma 13’teki
b. Suyun (1/2) beygir gücünde, 275 ft-lb@sn hızında bir motorla
işçiler, ellerindeki kovayı 5 galon (40 lb) su alan daha büyük bir
dışarı pompalanması ne kadar sürer?
kovayla değiştirdiler, fakat bu kovada daha büyük bir delik vardı,
öyle ki yeni kova da yukarı çıktığı anda boşalmıştı. Suyun sabit c. (b) şıkkındaki pompanın, sarnıcı yarıya kadar boşaltması ne
bir hızla sızdığını varsayarsak, sadece suyu yukarı çekerken ne kadar sürer? (Sarnıcı tamamen boşaltmak için gereken zama-
kadar iş yapılmıştır? (İpi ve kovayı hesaba katmayın.) nın yarısından daha az sürecektir.)
d. Suyun ağırlığı (a)-(c) şıklarındaki yanıtlar suyun ağırlığının
62.26 lb/ft3 ve 62.59 lb/ft3 olduğu yerlerde ne olur?
Yer seviyesi
0
10
10 ft
20
20 ft 12 ft
y
17. Yağ pompalamak Örnek 5’teki tank tamamen dolu ise tankta
bulunan yağı tankın ağzına kadar pompalamak için ne kadar iş
yapılması gerekir?
18. Yarı-dolu tanktan pompalamak Örnek 5’teki tankın, dolu ol-
mak yerine, yarı dolu olduğunu varsayın. Kalan suyu tankın ağzın- 24. Aşağıda gösterilen depolama tankının boşaltılması ve tamiri ile
dan 4 m yukarıya pompalamak için ne kadar iş yapılması gerekir? görevlisiniz. Tank 10 ft yarıçapında bir yarıküre şeklindedir ve 56
19. Bir tankı boşaltmak Dikey bir dairesel dik silindirik tank 30 ft lb/ft3 ağırlığında benzenle doludur. Başvurduğunuz bir firma
yüksekliğinde ve 20 ft çapındadır. 51.2 lb@ft3 ağırlığındaki kero- tankı ft-lb başına 1.2¢’e boşaltabileceğini söylüyor. Benzeni
senle doludur. Keroseni tankın ağzına kadar pompalamak için ne tankın iki ft yukarısındaki bir boşaltma musluğuna pompalayarak
kadar iş yapılması gerekir? tankı boşaltmak için ne kadar iş yapılması gerektiğni hesaplayın.
20. Aşağıda gösterilen silindirik tank, tankın tabanının 15 ft aşağısın- İş için bütçeniz 5000$ ise, firmayı tutmaya gücünüz yeter mi?
daki bir gölden su pompalanarak doldurulabilmektedir. Bunu y
yapmanın iki yolu vardır. Birisi, suyu tankın tabanındaki bir mus-
luğa takılı bir hortumla pompalamaktır. Diğeri ise hortumu tankın Boşaltma borusu
x 2 y 2 z 2 100
ağzına bağlamak ve suyu akıtmaktır. Hangi yol daha hızlıdır? Ya- 10 2 ft
nıtınızı açıklayın.
Açık ağız 0
2 ft
10 x
z
‹fl ve Kinetik Enerji
25. Kinetik Enerji Büyüklüğü F(x) olan değişken bir kuvvet m
6 ft
kütleli bir cismi x-ekseni boyunca x1’den x2’ye taşırsa, cismin hızı
y, dx/dt olarak yazılabilir (t zamanı göstermektedir). Newton’ un
İkinci Hareket Yasası F = m(dy@dt)’yi ve
dy dy dx dy
= = y
Tabandaki musluk dt dx dt dx
Zincir Kuralını kullanarak, kuvvetin cismi x1’den x2’ye taşıyarak
21. a. Süt pompalamak Örnek 5’teki konik tankta zeytinyağı yeri-
yaptığı işin
ne, 64.5 lb@ft3 ağırlığında süt bulunduğunu varsayın. İçindekileri
x2
Lx1
tankın ağzına kadar pompalamak için ne kadar iş yapmak gere- 1 1
W = Fsxd dx = my2 2 - my1 2 ,
kir? 2 2
b. Pumping oil Örnek 5’teki zeytinyağını tankın ağzının 3 ft olduğunu gösterin. Burada y1 ve y2, cismin x1 ve x2’deki hızları-
yukarısında bir seviyeye getirmek için ne kadar iş yapmak dır. Fizikte (1@2)my2 ifadesine y hızıyla ilerleyen bir cismin kine-
gerekir? tik enerjisi denir. Dolayısıyla, kuvvetin yaptığı iş cismin kinetik
22. Deniz suyu pompalamak Büyük bir paslanmaz çelik tankın iç enerjisindeki değişime eşittir ve işi bu değişimi hesaplayarak bu-
yüzeyini tasarlamak için, y = x2, 0 ⱕ x ⱕ 4 eğrisini y-ekseni etra- labiliriz.
fında döndürüyorsunuz. Boyutları metre olan depo 10,000 N@m3
ağırlığındaki deniz suyuyla doldurulacaktır. Suyu tankın ağzına 26–32 Alıştırmalarında, Alıştırma 25’in sonucunu kullanın
pompalayarak boşaltmak için ne kadar iş yapmak gerekir? 26. Tenis 2 onsluk bir tenis topu 160 ft@sn (yaklaşık 109 mil@sa)
23. Depodan su pompalamak Küresel depolardan pompalamayı hızla atılmıştır. Topun bu kadar hızlı gitmesini sağlamak için ne
da diğer depolarda olduğu gibi inetgrasyon eksenini kürenin kadar iş yapılmıştır? (Topun ağırlığından kütlesini bulmak için,
dikey ekseninde alarak modelleriz. Aşağıdaki şekli kullanarak, ağırlığı lb olarak ifade edin ve yerçekimi ivmesi 32 ft@sn2 ile
yarıçapı 5 m olan dolu bir yarıküre şeklindeki su deposunu, suyu bölün.)
deponun 4 m yükseğine pompalayarak boşaltmak için ne kadar iş 27. Beyzbol Bir beyzbol topunu 90 mil@sa ile fırlatmak için kaç
yapılacağını bulun. Suyun ağırlığı 9800 N@m3’tür. ft-lb’lik iş yapılır? Bir beyzbol topunun ağırlığı
5 ons = 0.3125 lb’dir.
6.6 ‹fl 455
28. Golf 1.6 onsluk bir golf topu başlangıç yerinden 280 ft@sn (yak- 36. Su kulesi Kasabanız su rezervlerini arttırmak için bir kuyu kaz-
laşık 191 mil@sa) hızla atılır. Topu havaya fırlatmak için kaç ft- maya karar vermiştir. Kasaba mühendisi olarak, dağıtıma gerekli
lb’lik iş yapılmıştır? basıncı sağlamak için bir su kulesinin gerekli olduğunu belirliyor-
sunuz ve burada gösterilen sistemi tasarlıyorsunuz. Su, 300 ft’lik
29. Tenis Pete Sampras’ın 1990 U.S. Açık erkekler tenis şampiyo- bir kuyudan 4 inçlik dikey bir boruyla çapı 20 ft ve yüksekliği 25
nasını kazandığı maç sırasında, Sampras 124 mil@sa ile gittiği öl- ft olan silindirik bir tankın tabanına pompalanacaktır. Tankın taba-
çülen bir servis attı. Sampras o hıza ulaştırmak için 2 onsluk top nı yerden 60 ft yüksekte olacaktır. Pompa 3 beygir gücünde, 1659
üzerinde ne kadar iş yapmıştır? ft ⋅ lb@sn hızındadır. Saat olarak, ilk defasında tankı doldurmak ne
kadar sürecektir? (Boruyu doldurmak için gereken zamanı da he-
30. Futbol Bir futbolcu 14.5 onsluk futbol topunu 88 ft@sn (60
saba katın.) Suyun ağırlığının 62.4 lb@ft3 olduğunu varsayın.
mil@sa) hızla atmıştır. Bu hıza erişebilmesi için top üzerinde ne ka-
dar iş yapılmıştır? 10 ft
31. Softball 132 ft@sn (90 mil@sa) hıza çıkması için, 6.5 onsluk bir 25 ft
softball topu üzerinde ne kadar iş yapılmalıdır?
32. Gülle 2 onsluk çelik bir gülle kuvvet sabiti k = 18 lb@ft olan dikey
Yer 60 ft
bir yaya asılmıştır. Yay 3 inç sıkıştırılır ve bırakılır. Gülle ne kadar
yükseğe çıkar?
33. Tahliye borusu hunisini boşaltmak (Örnek 6’nın devamı.)) 4 in.
a. Örnek 6’daki boşaltma borusunun (huni kısmının ) dik-kesi- 300 ft
tinin yarıçapını, su seviyesinden yükseklik olan y cinsinden Su yüzeyi
bulun (y = 325’ten y = 375’e kadar).
b. Tahliye borusunun huni kısmının kesiti için ΔV’yi bulun
(y = 325’ten y = 375’e kadar). Su altı pompası
c. Huni kısmının kesitini dışarı pompalamak için gerekli işi, uy-
ÖLÇEKLİ DEĞİL
gun belirli integrali formüle edip hesaplayarak bulun.
37. Bir uyduyu yörüngeye oturtmak Dünyanın yerçekimi alanı-
34. Tahliye borusudan su pompalamak (Alıştırma 33’ün devamı.) nın kuvveti dünyanın merkezinden uzaklık olan r ile değişir ve m
a. Boru ve huni kısımlarını boşaltmak için gereken işleri topla- kütleli bir uydunun fırlatılışı sırasında ve fırlatıldıktan sonra his-
yarak, boşaltma borusunu boşaltmak için gereken işi bulun. settiği yerçekimi kuvvetinin büyüklüğü
b. (a) daki cevabınız ft-lb cinsindendir. Motorlar beygir gücü ile mMG
Fsrd = .
derecelendirildiğinden, daha kullanışlı bir form beygir gücü- r2
saat tir. ft-lb den beygir gücü-saat’e dönüşüm için 1.98 × 106
ile verilir. Burada, M = 5.975 * 10 24 kg Dünyanın kütlesi,
G = 6.6720 * 10 -11 N # m2 kg-2 evrensel yerçekimi sabitidir ve r
ile bölün. Motorun tam kapasite ile çalıştığını varsayarsak,
1000 beygir gücündeki bir motorun tahliye borusunu
metre olarak ölçülür. 1000 kg’lık bir uyduyu Dünya yüzeyinden,
boşaltması kaç saat sürer?
dünyanın merkezinden 35.780 km uzaktaki dairesel bir yörüngeye
35. Kamıştan süt emmek Aşağıda gösterilen kesik koni şeklindeki çıkartmak için yapılması gereken iş aşağıdaki integralle verilir:
bardak 4@9 oz@inç3 ağırlığında çilekli süt ile doludur. Göre- 35,780,000
L6,370,000
1000MG jul.
bileceğiniz gibi, bardak 7 inç derinliğinde, tabanı boyunca 2.5 inç İş =
Work dr joules .
genişliğinde ve üst tarafta da 3.5 inç genişliğindedir (Boston’daki r2
İntegrali hesaplayın. İntegrasyonun alt sınırı Dünyanın, fır-
Brigham’ın standart boyutları). Kamış bardağın ağzından bir inç
latma rampasında, metre cinsinden yarıçapıdır. (Bu hesaplama
dışarı çıkmaktadır. Kamıştan sütü emmek için ne kadar iş
fırlatma aracını kaldırmak için gereken enerjiyi ya da uyduyu
yapılması gerekecektir (sürtünmeyi ihmal edin)? İnç-ons olarak yörünge hızına getirmek için gerekli enerjiyi hesaba katmaz.)
yanıtlayın.
y
38. Elektronları bir araya getirmek r metre uzaklıkta iki elektron
birbirlerini
8 y 14x 17.5 23 * 10 -29 newton
F = newtons
newton .
8y
7 r2
(1.75, 7)
y 17.5 kuvvetiyle iterler.

y 14 a. Bir elektronun x-ekseni üzerindeki (birimi metre) (0, 1) noktasın-
da sabit tutulduğunu varsayın. İkinci bir elektronu x-ekseni üze-
∆y
rindeki (–1, 0) noktasından orijine ilerletmek için ne kadar iş ya-
pılması gerekir?
0 b. (–1, 0) ve (1, 0) noktalarının her birinde bir elektronun sabit tu-
x
1.25 tulduğunu varsayın. Üçüncü bir elektronu x-ekseni boyunca (5,
inç olarak boyutlar 0)’dan (3, 0)’a ilerletmek için ne kadar iş yapılması gerekir?
6.7 Ak›flkan Bas›nçlar› ve Kuvvetleri
Barajların altını üstlerinden daha kalın yaparız (Şekil 6.64), çünkü üzerlerindeki
basınç derinlikle artar. Bir barajda, herhangi bir noktadaki basıncın barajın o noktada nasıl
eğimlendirildiğine değil de o noktanın derinliğine bağlı olması önemli bir gerçektir.
Basınç, yüzeyin h ft altında lb@ft2 olarak, her zaman 62.4 h’dir. 62.4 sayısı suyun lb/ft3
olarak ağırlık yoğunluğudur. Herhangi bir akışkanın yüzeyinden h ft aşağıdaki basıncı,
akışkanın ağırlık yoğunluğu kere h’dir.
fiEK‹L 6.64 Artan basınca dayanabilmeleri

Basınç-Derinlik Denklemi
için, barajların alt kısımları daha kalın
Hareketsiz duran bir akışkanda, h derinliğindeki p basıncı akışkanın ağırlık
yapılır.
yoğunluğu w kere h’dir:
p = wh (1)
Bu bölümde p = wh denklemini kullanarak bir akışkanın dikey veya yatay bir kap du-
varının bir kısmına veya tamamına uyguladığı toplam kuvvet için bir formül türeteceğiz.
A¤›rl›k yo¤unlu¤u Ak›flkan Kuvveti ‹çin Sabit-Derinlik Formülü

Bir akışkanın ağırlık yoğunluğu birim
hacimdeki ağırlığıdır. Bazı değerler Yatay tabanlı bir akışkan kabında, akışkanın tabana uyguladığı toplam kuvvet, taban
slb>ft3 d aşağıda verilmiştir. alanını tabandaki basınçla çarparak hesaplanabilir. Bunu yapabiliriz, çünkü toplam
kuvvet, birim alandaki kuvvet (basınç) kere alandır (Şekil 6.65’e bakın). F, p ve A sırası ile
Mazot 42
Civar 849
toplam kuvvet, basınç ve alansa,
Süt 64.5 F = toplam kuvvet = birim alandaki kuvvet × alan
Melas 100
Zeytinyağı 57
= basınç × alan = pA (1) denkleminden
= whA p = wh
Deniz suyu 64
Su 62.4
bulunur.
Sabit-Derinlikte Bir Yüzey Üzerindeki Toplam Kuvvet

F = pA = whA (2)
Örneğin, suyun ağırlık-yoğunluğu 62.4 lb@ft3’tür. Dolayısıyla, 3 ft derinliğinde ve

10 ft × 20 ft ölçülerinde dikdörtgen şeklindeki bir havuzun tabanındaki akışkan kuvveti
F = whA = (62.4 lb@ft3)(3 ft) (10 ⭈ 20 ft2)
h = 37,440 lb
dir.
Yukarıda incelemiş olduğumuz yüzme havuzunun tabanı gibi, yatay olarak batırılmış
düz bir levha için, sıvı basıncından dolayı üst yüzeyine aşağıya doğru etki eden kuvvet (2)
fiEK‹L 6.65 Bu kapların içinde aynı denklemi ile verilir. Halbuki, levha dikey olarak batırılırsa, farklı derinliklerdeki basınç
derinlikte su vardır ve taban alanları farklı olacaktır ve artık (2) Denklemi kullanılamaz (h değiştiğinden). Levhayı bir çok ince
aynıdır. Dolayısıyla her kabın dibindeki yatay bant’a veya şerite bölerek, limiti dikey olarak batırılmış levhanın yüzeyine etki eden
toplam kuvvet aynıdır. Burada kapların kuvvet olan, bir Riemann toplamı oluşturabiliriz. Prosedür aşağıdadır.
şeklinin önemi yoktur.
6.7 Ak›flkan Bas›nçlar› ve Kuvvetleri 457
y
De¤iflken Derinlik Formülü
Akışkanın yüzeyi
Ağırlık yoğunluğu w olan bir akışkanın içine batırılmış dikey bir plakanın bir tarafına
Batırılmış akışkanın uyguladığı kuvveti bulmak istediğimizi varsayalım. Bunu bulmak için, plakayı
dikey plaka Şerit xy-düzleminde y = a’dan y = b’ye kadar uzanan bir bölge olarak modelleyelim (Şekil
b
derinliği
6.66). [a, b] aralığını her zamanki gibi böler ve bölgenin, bölünüş noktalarından y-ekse-
y
nine dik düzlemlerle ince yatay şeritlere ayrıldığını varsayarız. y’den y + Δy’ye kadar olan
y
tipik bir şerit Δy birim genişliğinde ve L(y) birim uzunluğundadır. L(y)’nin y’nin sürekli
a bir fonksiyonu olduğunu varsayarız.
Basınç şerit boyunca yukarıdan aşağıya değişir. Fakat şerit yeterince ince ise basınç,
L(y) alt kenar değeri olan w × (şerit derinliği)’ne yakın kalacaktır. Akışkanın şeridin bir tarafına
y seviyesindeki şerit uzunluğu uyguladığı kuvvet
ΔF = (taban kenarı boyunca basınç) × (alan)
fiEK‹L 6.66 Bir akışkanın ince yatay bir
şeridin bir tarafına uyguladığı kuvvet = w ⋅ (şerit derinliği) ⋅ L(y) Δy
yaklaşık ΔF = basınç × alan = w × (şerit
civarında olacaktır. a … y … b bölünüşüne karşı gelen n tane şerit bulunduğunu ve
derinliği) × L(y) Δy’dir.
yk’nın, uzunluğu L(yk) ve genişliği Δyk olan k. şeridin alt kenarı olduğunu varsayalım.
Tüm plakaya karşı uygulanan kuvvete, her şeride etki eden kuvvetleri toplayarak
yaklaşımda bulunulur. Bu toplam bir Riemann yoplamı verir:
F L a (w
n
sw ⋅# (şerit depthdk # Ls
sstrip derinliği)k⋅yL(y )) Δy
k ddk¢y k. k (3)
k=1
(3)’teki toplam sürekli bir fonksiyonun [a, b] aralığındaki Riemann toplamıdır ve

bölünüşün normu sıfıra giderken yaklaşımların iyileşmesini bekleriz. Plakaya karşı uygu-
lanan kuvvet bu toplamların limitidir.
n→∞ ka
n b
(w ⋅# sstrip depthdk # Ls Fk . k== w ⋅# (şerit depthd # Lsyd
La
lim
F L sw (şerit derinliği) k ddk¢y
k ⋅ yL(y )) Δy sstrip derinliği) dy.Δy
⋅ L(y)
=1
TANIM Dikey Bir Levhaya Etki Eden Akışkan Basıncı İçin İntegral
Ağırlık yoğunluğu w olan bir akışkanın içine batırılmış bir plakanın y-ekseninde
y = a’dan y = b’ye kadar uzandığını varsayın. L(y), y seviyesinde plakanın yüzeyi
boyunca soldan sağa doğru ölçülen yatay şeridin uzunluğı olsun. Bu durumda,
plakanın bir tarafına akışkanın uyguladığı basınç şu şekildedir:
b
w ⋅# (şerit depthd # Lsyd
La
F = w sstrip derinliği) ⋅ L(y)
dy.Δy (4)
y (ft)
Havuz yüzeyi
y x veya x y
y5
ÖRNEK 1 Ak›flkan Bas›nc› ‹ntegralini Uygulamak
Derinlik: Tabanı 6 ft ve yüksekliği 3 ft olan bir ikizkenar dik üçgen plaka dikey ve tabanı yukarıda
xy y3
5y olacak şekilde, bir yüzme havuzunun yüzeyinin 2 ft altına yerleştiriliyor. Plakanın bir
y (3, 3)
tarafına suyun uyguladığı kuvveti bulun.
(x, x) (y, y)
y
x (ft) Çözüm Orijini plakanın alt köşesine koyup, y-eksenini plakanın simetri ekseni boyunca
0
yukarı doğru alarak çalışacak bir koordinat sistemi oluştururuz (Şekil 6.67). Havuzun yüzeyi
y = 5 doğrusu ve plakanın üst tabanı y = 3 doğrusu üzerindedir. Plakanın sağ kenarı, sağ
fiEK‹L 6.67 Örnek 1’de bulunan su altındaki köşesi (3, 3) noktasında olmak üzere, y = x doğrusu üzerindedir. y seviyesindeki ince bir
plakanın bir tarafına uygulanan kuvveti şeridin uzunluğu şudur:
bulmak için, buradaki gibi bir koordinat
sistemi kullanabiliriz. L(y) = 2x = 2y
Yüzeyin altındaki şeridin uzunluğu (5 – y)’dir. Dolayısıyla, plakanın bir tarafına suyun
uyguladığı kuvvet
w #⋅ a(şerit derinliği)
b Ls yd dy
b
strip #
La
F = w ⋅ L(y) Δy Denk. (4)
depth
3
L0
= 62.4s5 - yd2y dy
L0
= 124.8 s5y - y 2 d dy
= 124.8 c y 2 - d = 1684.8 lb.

5 y3 3
2 3 0
olarak bulunur.
Ak›flkan Kuvvetleri ve Merkezler
Akışkanın yüzey seviyesi Sıvıya batırılmış dikey bir plakanın merkezinin yerini biliyorsak (Şekil 6.68), plakanın bir
tarafına uygulanan kuvveti bulmak için kestirme bir yol kullanabiliriz. Bu yol (4) denkle-
h merkez derinliği minden çıkar:
b
La
F = w ×* (şerit
w sstripderinliği) L(y)
depthd *×Ls yd dy
Plakanın merkezi
b
La
= w sstrip
(şerit derinliği)
depthd * ×LsL(y) dy
yd dy
fiEK‹L 6.68 Plakanın bir tarafına uygulanan
= w × (plakanın kapladığı alanın yüzey seviye çizgisi etrafında moment)
kuvvet w ⭈ ™h ⭈ plaka alanıdır.
= w × (plakanın merkezinin derinliği) × (plakanın alanı)
Akışkan Kuvvetleri ve Merkezler

Ağırlık yoğunluğu w olan bir akışkanın sıvı altındaki dikey bir tabakaya uygu-
ladığı kuvvet w, plakanın merkezinden akışkan yüzeyine olan uzaklık h ve
plakanın alanının çarpımıdır:
F = whA. (5)
ÖRNEK 2 (5) Denklemini Kullanarak Ak›flkan Kuvveti Bulmak

(5) denklemini kullanarak Örnek 1’deki kuvveti bulun.
Çözüm Üçgenin merkezi (Şekil 6,67) y-ekseni üzerinde, tabandan köşeye olan uzaklığın
üçte birindedir, dolayısıyla h = 3 olur. Üçgenin alanı
1
A = sbasedsheightd
(taban) (yükseklik)
2
1
= s6ds3d = 9.
2
olarak bulunur. Dolayısıyla,
F = whA = s62.4ds3ds9d
= 1684.8 lb.
buluruz.
ALIfiTIRMALAR 6.7
Aşağıdaki alıştırmalar için akışkanların ağırlık-yoğunlukları sayfa 6. Döndürülmüş üçgensel plaka Alıştırma 5’teki plaka, AB
456’daki tablodan bulunabilir. doğrusu etrafında plakanın bir kısmı gölün dışına çıkacak şekilde
1. Üçgensel plaka Örnek 1’deki plakanın bir tarafına uygulanan 180° döndürülüyor. Artık akışkan plakanın bir tarafına ne kadar
akışkan kuvvetini buradaki koordinat sistemiyle bulun. kuvvet uygular?
y (ft)
3 ft
Yüzey
seviyesi
Havuzun yüzeyi 1 ft
x (ft) A B
0 5 4 ft
Derinlik y y 2
7. New England Akvaryumu Boston’daki New England Akvar-
(x, y) yumundaki tipik bir balık tankının dikdörtgen cam penceresinin
y x gözlem kısmı 63 inç genişliğindedir ve su yüzeyinin 0.5 inç altın-
–5 dan yüzeyin 33.5 inç aşağısına kadar uzanır. Pencerenin bu kısmı-
na uygulanan akışkan basıncını bulun. Deniz suyunun ağırlık-yo-
ğunluğu 64 lb@ft3’tür. (Merak ediyorsanız, cam 3@4 inç
kalınlığındadır ve balıkların dışarı atlamasını engellemek için
2. Üçgensel plaka Örnek 1’deki plakanın bir tarafına uygulanan tank duvarları suyun 4 inç yukarısına kadar çıkar.)
akışkan kuvvetini buradaki koordinat sistemiyle bulun.
8. Balık tankı Tabanı 2 × 4 ft ve yüksekliği 2 ft olan (iç boyutlar)
y (ft) yatay, dikdörtgen şeklinde bir tatlı su balık tankı tepesinden 2 ft
Havuz yüzeyi y 2’de aşağıya kadar su ile doludur.
a. Tankın yanlarındaki ve uçlarındaki akışkan kuvvetini bulun.
1
x (ft) b. Tank mühürlenir ve kare yüzeylerinden biri taban olacak şe-
–3 0 3 kilde üzerine kaldırılırsa (dökülmeden), dikdörtgen yüzeyler-
deki akışkan basıncına ne olur?
9. Yarım daire şeklinde bir plaka Çapı 2 ft olan yarım daire şek-
–3
linde bir plaka çapı yüzeyde olacak şekilde temiz suya daldırılıyor.
Plakanın bir tarafına suyun uyguladığı akışkan basıncını bulun.
3. Alçaltılmış üçgensel plaka Örnek 1’deki plaka suyun 2 ft daha
içine indiriliyor. Plakanın bir tarafındaki akışkan kuvveti şimdi 10. Süt tankeri Bir tanker 6 ft çapında yatay bir silindirik tankla
nedir? süt taşımaktadır. Tank yarı doluyken, süt tankın uçlarına ne ka-
dar kuvvet uygular?
4. Yükseltilmiş üçgensel plaka Örnek 1’deki plaka, üst kenarı ha-
vuzun yüzeyine gelecek şekilde kaldırılıyor. Bir tarafındaki akış- 11. Burada gösterilen kübik metal tankın vidalarla yerinde tutulan ve
kan kuvveti nedir? akıtmadan 169 lb’lik akışkan basıncına dayanabilecek parabolik
bir kapısı vardır. Depolamayı düşündüğünüz sıvının ağırlık yo-
5. Üçgensel plaka Burada gösterilen ikizkenar üçgen şeklindeki
ğunluğu 50 lb@ft3’tür.
plaka dikey olarak bir gölün yüzeyinin 1 ft altına koyuluyor.
a. Sıvı 2 ft derinliğindeyken, kapıya uygulanan akışkan kuvveti
a. Plakanın bir tarafındaki akışkan kuvvetini bulun.
nedir?
b. Su, temiz su yerine deniz suyu olsaydı, plakanın bir tarafında-
b. Bu kabın tasarım sınırlarını geçmeden doldurulabileceği
ki akışkan basıncı ne olurdu?
maksimum yükseklik nedir?
Yüzey seviyesi 4 ft
4 ft y (ft)
1 ft
A B (–1, 1) (1, 1)
4 ft 4 ft y x2
4 ft x (ft)
–1 0 1
Parabolik kapı Parabolik kapının
büyütülmüş görüntüsü
12. Burada gösterilen dikdörtgen tankın tabandan 1 ft yükseklikte 15. Uzunluğu a birim, genişliği b birim olan dikey dikdörtgen bir
1 ft * 1 ft’lik kare bir penceresi vardır. Pencere çatlamadan plaka uzun kenarları akışkanın yüzeyine paralel olacak şekilde
312 lb’lik bir akışkan basıncına dayanacak şekilde yapılmıştır. ağırlık yoğunluğu w olan bir akışkanın içine konuluyor. Plakanın
a. Tank 3 ft derinliğinde suyla doluyken, pencerenin karşı dikey boyutundaki basıncın ortalama değerini bulun. Yanıtınızı
koyacağı akışkan kuvveti ne kadardır? açıklayın.
b. Pencerenin tasarım sınırları aşılmadan tank hangi seviyeye 16. (Alıştırma 15’in devamı) Akışkanın plakanın bir tarafına uygu-
kadar doldurulabilir? ladığı kuvvetin, basıncın ortalama değeri (Alıştırma 15’te bu-
lunmuştur) kere plakanın alanı olduğunu gösterin.
17. Aşağıdaki tanka 4 ft3/dak hızla su dolmaktadır. Tankın dik-kesit-
4 ft leri 4 ft çaplı yarım dairelerdir. Tankın bir ucu hareketlidir, fakat
5 ft
hacimi arttırmak için ucu hareket ettirmek bir yayı sıkıştırır. Yay
7 ft sabiti k = 100 lb/ft’tir. Tankın ucu yayı 5 ft sıkıştırırsa, su dipteki
1 ft bir güvenlik deliğinden 5 ft3/dak hızla boşalacaktır. Hareketli uç,
1 ft tank taşmadan deliğe varabilir mi?
1 ft
Hareketli uç İçerideki su
y
13. Burada gösterilen oluğun uç plakaları 6667 lb’lik akışkan kuvve-
İçerideki 4 ft
tine dayanacak şekilde tasarlanmıştır. Bu sınırları aşmadan, tank
su
kaç ft3 su alabilir? Yanıtınızı yuvarlayın. 5 ft
Boşaltma Hareketli uç
y (ft) 8 ft deliği
Yandan görünüm
(–4, 10) (4, 10)
x
(0, h)
5
y 2x x2 y2 4
10 ft
2 ft
30 ft Boşaltma
x (ft)
0 deliği
Oluğun boyutsal
Oluğun uç görüntüsü görüntüsü
18. Sulama oluğu Bir sulama oluğunun dikey uçları, bir kenarı 3 ft
14. Burada gösterilen dikdörtgen havuza 1000 ft3/sa hızla su akmak- olan karelerdir.
tadır.
a. Oluk doluyken, uçlarındaki akışkan kuvvetini bulun.
a. 9 saatlik dolumdan sonra üçgen boşaltma plakasındaki akış-
kan basıncını bulun. b. Akışkan kuvvetini %25 azaltmak için, oluktaki su seviyesini
kaç inç azaltmalısınız?
b. Boşaltma plakası 20 lb’lik bir akışkan kuvvetine dayanacak şekil-
de tasarlanmıştır. Bu limiti aşmadan, havuzu hangi yüksekliğe ka- 19. Süt kartonu Dikdörtgen bir süt kartonunun tabanı 3.75 × 3.75
dar doldurabilirsiniz? inç ve yüksekliği 7.75 inçtir. Karton doluyken, sütün bir kenara
uyguladığı akışkan basıncını bulun.
20. Yağ tenekesi Standart bir yağ tenekesinin tabanı 5.75 × 3.5 inç
ve yüksekliği 10 inçtir. Teneke doluyken, tabana ve her kenara
50 ft 30 ft uygulanan akışkan basıncını bulun.
10 ft
21. Sulama oluğu Bir sulama oluğunun dikey uçları aşağıda gös-
Üçgen boşaltma plakası terildiği şekilde ikizkenar üçgenlerdir (ft olarak).
y (ft)
y (ft)
2 2 (2, 3)
(–1, 1) (1, 1)
3
y 32 x
x (ft) x (ft)
–1 0 1
0 2
Boşaltma plakasının büyütülmüş görüntüsü a. Oluk doluyken, uçlardaki akışkan kuvvetini bulun.
b. Uçlardaki akışkan kuvvetini yarıya indirmek için oluktaki su Su seviyesi set seviyesinde iken su basıncından dolayı sete etki
seviyesini kaç inç azaltmalısınız? (Yarım inç hassaslıkta eden kuvveti bulun.
yanıtlayın.)
c. Oluğun ne kadar uzun olduğunun önemi var mıdır? Yanıtınızı D
açıklayın.
22. Bir barajın set’i bir dikdörtgendir, ABCD ve boyutları 26 ft C
AB = CD = 100 ft, AD = BC = 26 ft dir. ABCD düzlemi dikey ol-
mak yerine şekilde gösterildiği gibi eğimlidir. Dolayısıyla setin A 24 ft
üst kısmı tabandan 24 ft yüksektedir.
100 ft

1. Dilimleme yöntemiyle cisimlerin hacimlerini nasıl tanımlar ve 8. İnce düz bir malzeme tabakasının kütle merkezini nasıl bulur-
hesaplarsınız? Bir örnek verin. sunuz? Örnek verin.
2. Hacim hesaplamak için disk ve pul yöntemleri dilimleme yönte- 9. Düzgün bir y = ƒ(x), a ⱕ x ⱕ b fonksiyonunun grafiğinin x-ek-
minden nasıl üretilir? Bu yöntemlerle hacim hesaplanmasına seni etrafında döndürülmesi ile süpürülen yüzeyin alanını nasıl
örnekler verin. tanımlar ve hesaplarsınız? Bir örnek verin.
3. Silindirik kabuk yöntemini açıklayın. Bir örnek verin. 10. Hangi koşullar altında bir x = ƒ(t), y = g(t), a ⱕ t ⱕ b eğrisinin
4. Düzgün bir x = ƒ(t), y = g(t), a ⱕ t ⱕ b, parametrize eğrisinin a. x-ekseni b. y-ekseni etrafında döndürülmesi ile üretilen
uzunluğunu nasıl tanımlarsınız? Düzgünlüğün uzunlukla ne ilgisi yüzeyin alanını bulabilirsiniz? Örnekler verin.
vardır? Eğrinin uzunluğunu bulmak için parametrizasyonla ilgili 11. Pappus’un iki teoremi ne der? Yüzey alanları ile hacimleri hesap-
başka ne bilmek gerekir? lamada ve merkezlerin yerini bulmada nasıl kullanıldıklarına dair
5. Kapalı bir aralıkta düzgün bir fonksiyonun grafiğinin uzunluğunu örnek verin.
nasıl bulursunuz? Bir örnek verin. Peki ya sürekli bir birinci 12. x-ekseninin bir bölümü üzerinde değişken bir kuvvetin yaptığı işi
türevi olmayan fonksiyonlar için ne diyebilirsiniz? nasıl tanımlar ve hesaplarsınız? Bir sıvıyı bir tanktan pompala-
6. Kütle Merkezi nedir? mak için yapılan işi nasıl hesaplarsınız? Örnekler verin.
7. İnce bir çubuğun veya bir malzeme şeridinin kütle merkezini na- 13. Dikey bir duvarın bir kısmı üzerine bir sıvının uyguladığı kuvveti
sıl bulursunuz? Örnek verin. Bir malzemenin yoğunluğu sabitse, nasıl hesaplarsınız? Bir örnek verin.
kütle merkezinin nerede olduğunu hemen söyleyebilirsiniz. Nere-
dedir?
Hacimler kesitleri, çapları y = x2 parabolünden y = √x parabolüne kadar

giden dairesel disklerdir.
1–16 alıştırmalarındaki cisimlerin hacimlerini bulun.
2. Cismin tabanı birinci bölgede y = x doğrusu ile y = 2√x parabolü
1. Cisim, x = 0 ve x = 1’de x eksenine dik düzlemler arasında bu- arasında kalan bölgedir. Cismin x-eksenine dikey olan dik-kesitleri,
lunmaktadır. Bu düzlemler arasında x-eksenine dikey olan dik- tabanları doğrudan eğriye uzanan eşkenar üçgenlerdir.
merkezinden geçen 23 ft yarıçaplı yuvarlak bir delik

3. Cisim, x = p@4 ve x = 5p@4’te x-eksenine dik olan düzlemler 15. Bir küre deliğinin hacmi 2 ft yarıçaplı içi dolu bir kürenin
arasında bulunmaktadır. Bu düzlemler arasındaki dik-kesitler
çapları y = 2 sin x eğrisinden y = 2 cos x eğrisine giden dairesel oyulmuştur. Küreden çıkarılan malzemenin hacmini bulun.
disklerdir. 16. Bir futbol topunun hacmi Bir futbol topunun profili aşağıdaki
4. Cisim, x = 0 ve x = 6’da x-eksenine dik düzlemler arasında bulun- elipse benzer. Topun hacmini inç3 olarak bulun.
maktadır. Bu düzlemler arasındaki dik-kesitler tabanları x-ekse-
ninden x1@2 + y1@2 = √6 eğrisine kadar giden karelerdir. y
y 4x2 y2
1
121 12
6
x
– 11 0 11
x1/2 y1/2 兹6 2 2
E¤rilerin Uzunluklar›
6 x 17–23 Alıştırmalarındaki eğrilerin uzunluklarını bulun
17. y = x 1>2 - s1>3dx 3>2, 1 … x … 4
5. Cisim, x = 0 ve x = 4’te x-eksenine dik düzlemler arasında bulun- 2>3
18. x = y , 1 … y … 8
maktadır. Cismin bu düzlemler arasında x-eksenine dikey olan
dik-kesitleri çapları x2 = 4y eğrisinden y2 = 4x eğrisine giden 19. y = s5>12dx 6>5 - s5>8dx 4>5, 1 … x … 32
dairesel disklerdir. 20. x = sy >12d + s1>yd,
3
1 … y … 2
6. Cismin tabanı xy-düzlemindeki y2 = 4x parabolü ile x = 1 doğrusu 21. x = 5 cos t - cos 5t, y = 5 sin t - sin 5t, 0 … t … p>2
arasında kalan bölgedir. x-eksenine dikey her dik-kesit bir kenarı 3
22. x = t - 6t , 2 3
y = t + 6t , 2
0 … t … 1
düzlemde olan bir eşkenar üçgendir (Üçgenlerin hepsi düzlemin
aynı tarafındadır). 3p
23. x = 3 cos u, y = 3 sin u, 0 … u …
2
24. Şekilde gösterilen x = t 2, y = st 3>3d - t kapalı halkanın
7. x-ekseni, y = 3x4 eğrisi, x = 1 ve x = –1 doğruları ile sınırlanan
uzunluğunu bulun. Halka, t = - 23 te başlayıp t = 23 . bit-

bölgenin (a) x-ekseni, (b) y-ekseni, (c) x = 1 doğrusu ve (d) y = 3
doğrusu etrafında döndürülmesiyle üretilen cisimlerin hacim-
lerini bulun. mektedir.
8. x = y2 + 1 eğrisi ile x = 1 ve y = 1@2 doğruları arasındaki “üçgen” y
bölgenin (a) x-ekseni, (b) y-ekseni, (c) x = 2 doğrusu ve t 0
1
(d) y = 4 doğrusu etrafında döndürülmesiyle üretilen cisimlerin
hacimlerini bulun.
9. Soldan x = y2 + 1 ve sağdan x = 5 doğrusuyla sınırlanan bölgenin
(a) x-ekseni, (b) y-ekseni ve (c) x = 5 doğrusu etrafında
döndürülmesiyle üretilen cisimlerin hacimlerini bulun.
t0 t ⫾兹3
10. y2 = 4x parabolü ve y = x doğrusu ile sınırlanan bölgenin (a) x-ek-
x
seni, (b) y-ekseni, (c) x = 4 doğrusu ve (d) y = 4 doğrusu etrafında 0 1 2 4
döndürülmesiyle üretilen cisimlerin hacimlerini bulun.
11. Birinci bölgede x-ekseni, x = p@3 doğrusu ve y tan x eğrisi ile
sınırlanan “üçgen” bölgenin x-ekseni etrafında döndürülmesiyle
üretilen cismin hacmini bulun.
12. y = sin x eğrisi ile x = 0, x = p ve y = 2 doğruları ile sınırlanan t ⬍0
–1
bölgenin, y = 2 doğrusu etrafında döndürülmesiyle üretilen cis-
min hacmini bulun.
13. x-ekseni ile y = x2 – 2x eğrisi arasındaki bölgenin (a) x-ekseni, (b) Merkezler ve Kütle Merkezleri
y = –1 doğrusu, (c) x = 2 doğrusu ve (d) y = 2 doğrusu etrafında
döndürülmesiyle üretilen cisimlerin hacimlerini bulun. 25. y = 2x2 ve y = 3 – x2 parabolleriyle çevrelenen bölgeyi kaplayan
ince, düz bir tabakanın merkezini bulun.
14. y = 2 tan x, y = 0, x = –p@4 ve x = p@4 ile sınırlanan bölgenin x-
ekseni etrafında döndürülmesiyle üretilen cismin hacmini bulun. 26. x-ekseni, x = 2 ve x = –2 doğruları ve y = x2 parabolü ile çevrele-
(Bölge birinci ve üçüncü bölgelerde bulunur ve eğri bir papyona nen bölgeyi kaplayan ince, düz tabakanın merkezini bulun.
benzer.)
27. Birinci bölgede bulunan ve y-ekseni, y = x2@4 parabolü ve y = 4 42. Bir rezervuardan su pompalamak (Problem 41’in devamı)
doğrusuyla çevrelenen “üçgen” bölgeyi kaplayan ince, düz Rezervuar 5 ft derinliğinde doludur ve su rezervuarın üstüyle aynı
tabakanın merkezini bulun. seviyeye pompalanacaktır. Ne kadar iş yapılır?
28. y2 = x parabolü ve x = 2y doğrusu ile çevrelenen bölgeyi kaplayan 43. Konik bir tanktan sıvı pompalamak 5 ft yarıçaplı ve 10 ft yük-
ince, düz tabakanın merkezini bulun. sekliğinde tepesi aşağıya doğru olan bir dairesel dik koni şeklin-
29. Yoğunluk fonksiyonu d(y) = 1 + y ise, y2 = x parabolü ve x = 2y deki bir depo ağırlık yoğunluğu 60 lb@ft3 olan bir sıvıyla doludur.
ile çevrelenen bölgeyi kaplayan ince, düz plakanın kütle Sıvıyı tankın 2 ft yukarısına pompalamak için ne kadar iş
merkezini bulun. (Yatay şeritler kullanın.) yapılması gerekir? Pompa 275 ft-lb@sn hızlı (1/2 bg) bir motorla
çalışıyorsa, depoyu boşaltmak ne kadar sürer?
30. a. x = 1’den x = 9’a kadar y = 3@x3@2 eğrisi ile x-ekseni arasındaki
bölgeyi kaplayan sabit yoğunluklu ince bir plakanın ağırlık 44. Silindirik bir tanktan sıvı pompalamak Bir depolama tankı
merkezini bulun. ekseni yatay olan 20 ft uzunluğunda ve 8 ft çapında bir silindirdir.
Tank yarısına kadar ağırlığı 57 lb/ft3 olan zeytinyağıyla doluysa,
b. Yoğunluğu sabit olmak yerine, d(x) = x ise, plakanın kütle
tankın dibinden tankın 6 ft yukarısına kadar çıkan bir boruyla yağ
merkezini bulun. (Dikey şeritler kullanın.)
boşaltılırken ne kadar iş yapılacağını bulun.
Dönel Yüzeylerin Alanlar›

Ak›flkan Kuvveti
31–36 Problemlerinde, eğrilerin verilen eksenler etrafında dön-
45. Su oluğu Aşağıda görülen dikey üçgen tabaka suyla dolu bir
31. y = 22x + 1, 0 … x … 3; x-ekseni
dürülmesiyle üretilen yüzeylerin alanlarını bulun.
oluğun uç kısmıdır (w = 62.4). Plakaya karşı olan akışkan kuvveti
x-axis
32. y = x 3>3,
nedir?
0 … x … 1; x-ekseni
33. x = 24y - y , 1 … y … 2; y-ekseni
x-axis
2
34. x = 2y, 2 … y … 6; y-ekseni

y-ekseni
y-axis y
35. x = t 2>2, y = 2t, 0 … t … 25; x-ekseni

y-ekseni
y-axis x
y 2
2
y = 4 2t, 1> 22 … t … 1; y-ekseni

x-ekseni
x-axis
36. x = t 2 + 1>s2td, y-ekseni
y-axis
x
–4 0 4
‹fl BİRİMİ FİT
37. Donanım kaldırmak Bir dağcı, arkasından sarkan ve her met-

resi 0.8 newton ağırlığındaki 40 metrelik bir ipte asılı olan 46. Akçaağaç şurubu oluğu Aşağıda gösterilen dikey yamuk şek-
100 N’luk (yaklaşık 22.5 lb) donanımı yukarı çekmek üzeredir. lindeki tabaka ağırlığı 75 lb@ft3 olan akçaağaç şurubuyla dolu bir
Ne kadar iş yapar? (İpucu: Yük ve ip için ayrı ayrı çözün ve topla- oluğun uç kısmıdır. Şurup 10 ft derinliğindeyken, oluğun uç
yın.) tabakasına uygulanan akışkan basıncı nedir?
38. Sızdıran tanker 800 galonluk bir tankeri Washington Dağı’nın y
eteğinden zirvesine kadar çıkardınız ve zirveye vardığınızda tan-
kın sadece yarıya kadar dolu olduğunu farkettiniz. Dolu bir tankla yx2
1
yola çıkmış, sabit hızla gitmiş ve 4750 ft’lik yükseklik farkını 50
dakikada almıştınız. Suyun sabit bir hızla sızdığını varsayarsanız, –2 0 2
x
suyu tepeye kadar çıkartmak için ne kadar iş yapmışsınızdır?
Kendinizi ve tankeri yukarı çıkarmak için yapılan işi saymayın.
Suyun ağırlığı 8 lb@Amerikan galonudur. BİRİMİ FİT
39. Bir yayı germek Bir yayı normal uzunluğundan 1 ft germek

için 20 lb’ lik bir kuvvet gerekiyorsa, yayı bu kadar germek için 47. Parabolik kapak üzerindeki kuvvet Bir barajdaki dikey düz
ne kadar iş yapmak gerekir? Peki ya 1 ft daha? bir kapağın şekli, birimler fit olmak üzere, y = 4x2 parabolü ile
40. Garaj kapısı yayı 200 N’luk bir kuvvet bir garaj kapısı yayını y = 4 doğrusu arasında kalan bölgenin şekli gibidir. Kapının te-
normal uzunluğundan 0.8 m uzatacaktır? 300 Nt’luk bir kuvvet pesi suyun yüzeyinin 5ft altındadır. Suyun kapağa uyguladığı
yayı ne kadar gerer? Yayı bu kadar germek için ne kadar iş yap- kuvveti bulun (w = 62.4).
mak gerekir? T 48. Taban kenarı 1 ft olan ve iç duvarları 40.000 lb’lik akışkan kuvve-
41. Bir rezervuardan su pompalamak Üstü 20 ft genişliğinde ve tine dayanabilecek dikey bir kare tankta civa (w = 849 lb@ft3) de-
derinliği 8 ft olan tepesi aşağıda dik bir koni şeklindeki bir rez- polamak istiyorsunuz. Herhangi bir zamanda tankta kaç ft3 civa
ervuar su doludur. Suyu rezervuarın 6 ft yukarısına pompala- depolayabilirsiniz?
mak için ne kadar iş yapmak gerekir?
49. Şekilde yandan görülen depo, ağırlık yoğunlukları w1 ve w2 . olan a. Bir integral hesaplayarak.
karışmayan iki sıvıyla doludur. Dikey ABCD kare plakasının bir b. Plakayı bir paralelkenar ve bir ikizkenar üçgene bölüp,
lunurlar ve karenin bir kenarı 6 22 ft’tir.

tarafındaki akışkan kuvvetini bulun. B ve D noktaları sınırda bu- merkezlerini hesaplayarak ve Bölüm 6.7’deki F = whA
denklemini kullanarak.
6
A 2
Sıvı 1:
6兹2 yoğunluğu w1
Merkezler
B D 6
Sıvı 2:
yoğunluğu w2
C
8
Boyutları fit
50. Aşağıda gösterilen yamuk palaka üst köşesi yüzeyin 4 ft altında
olacak şekilde su (w = 62.4) altına konuluyor. Plakanın bir
tarafındaki akışkan kuvvetini iki yoldan bulun:
Hacim ve Uzunluk tersiniz. NYNEX’ in sınıf 1.40 ft’lik tahta direklerinin çevresi
üstte 27 inç ve tabanda 43.5 inçtir. Kütle merkezi üstten ne kadar
1. y = ƒ(x) sürekli fonksiyonun grafiği, x-ekseni, x = a sabit doğrusu
uzaktadır?
ve x = b, b 7 a ., değişken doğrusu ile çevrelenen bölgenin x-ek-
seni etrafında döndürülmesiyle bir cisim üretiliyor. Hacim her b 7. Alanı A ve yoğunluğu sabit d olan ince metal bir tabakanın xy-
değeri için b2 – ab’dir. ƒ(x)’i bulun. düzleminde bir R bölgesini kapladığını varsayın ve My tabakanın
y-ekseni etrafındaki momenti olsun. Tabakanın x = b etrafındaki
2. y = ƒ(x) sürekli fonksiyonun grafiği, x-ekseni, x = 0 ve x = a
momentinin aşağıdaki şekilde olduğunu gösterin:
doğrularıyla sınırlanan bölgenin x-ekseni etrafında döndürülme-
siyle bir cisim üretiliyor. Hacim her a 7 0 ,değeri için a2 + a’dır. a. Tabaka doğrunun sağındaysa, My – bdA
ƒ(x)’i bulun. b. Tabaka doğrunun solundaysa, bdA – My
3. Artan ƒ(x) fonksiyonunun x ⱖ 0 için düzgün olduğunu ve 8. y2 = 4ax eğrisi ve x = a, a = pozitif sabit, doğrusu ile sınırlanan böl-
ƒ(0) = a olduğunu varsayın. s(x), (0, a)’dan (x, ƒ(x))’e kadar, geyi kaplayan ince bir tabakanın (x, y)’deki yoğunluğu doğrudan
x ⬎ 0, ƒ’nin grafiğini göstersin. Bir C sabiti için, s(x) = Cx ise (a) x ile ve (b) u y u ile orantılı ise, tabakanın kütle merkezini bulun.
ƒ(x)’i bulun. C’nin alabileceği değerler nedir? 9. a. Birinci bölgede, yarıçapları a ve b olan ve merkezleri orijinde
4. a. 0 6 a … p>2 ,için bulunan iki eşmerkezli çember ve koordinat eksenleri arasında
21 + cos2 u du 7 2a2 + sin2 a .

a kalan bölgenin merkezini bulun.
L0
b. a, b’ye yaklaşırken merkezin koordinatlarının limitini bulun
ve sonucun anlamını tartışın.
10. Kenarı 1 ft olan bir kareden üçgen bir köşe kesilmektedir.
b. (a)’daki sonucu genelleştirin.
Çıkarılan üçgenin alanı 36 inç2’dir. Kalan bölgenin merkezi oriji-
nal karenin bir kenarından 7 inç uzaktaysa, diğer kenarlardan ne
Moment ve Kütle Merkezleri kadar uzaktadır?
5. Alttan x-ekseni ve üstten y = 1 - x n , n bir pozitif çift tamsayı,
eğrisiyle sınırlanan bölgenin merkezini bulun. n → q iken, Yüzey Alan›
merkezin limit konumu nedir?
11. y = 22x , eğrisinin üzerindeki noktalarda, uzunlukları h = y
bakın). Bu dik doğruların (0, 0)’dan s3, 2 23d . ’e kadar oluştur-

6. Bir kamyonun arkasındaki iki tekerlekli bir römorkla bir telefon olan doğru parçaları xy-düzlemine dik olarak çizilmektedir (Şekle
direği taşırsanız, uygun bir “dil” ağırlığı sağlamak için tekerlek-
lerin direğin kütle merkezinin 3 ft kadar arkasında olmasını is- dukları yüzeyin alanını bulun.
y
‹fl
13. m kütleli bir parçacık t = 0 anında durgun konumdan harekete
başlamakta ve x-ekseni boyunca büyüklüğü F(t) = t2 olan
değişken bir kuvvete karşı x = 0’dan x = h’ye kadar sabit ivmeyle
2兹3
götürülmektedir. Yapılan işi bulun.
2兹x
(3, 2兹3) 14. İş ve kinetik enerji 16 onsluk bir golf topunun kuvvet sabiti
k = 2 lb@inç olan dikey bir yaya yerleştirildiğini varsayın. Yay 6
inç sıkıştırılır ve serbest bırakılır. Top (yayın denge konumundan)
y 2兹x
ne kadar yükseğe çıkar?
0
x
3 Ak›flkan Kuvveti
x
15. Üçgen bir ABC tabakası düzlemi dikey olacak şekilde suya batırı-
12. a yarıçaplı bir çemberin üzerindeki noktalarda, çemberin düzlem- lır. 4ft uzunluğundaki AB kenarı suyun 6 ft altındayken, C köşesi
ine dik doğru parçaları çizilmektedir. Her P noktasındaki dik suyun 2 ft altındadır. Suyun, tabakanın bir tarafına uyguladığı
doğrunun uzunluğu ks’dir. s çemberin (a, 0)’dan P’ye kadar saat akışkan basıncını bulun.
yönünün tersine radyan olarak ölçülen yay uzunluğu ve k de 16. Dikey bir dikdörtgen tabaka, üst kenarı akışkanın yüzeyine para-
aşağıda gösterildiği gibi bir sabittir. (a, 0)’dan başlayıp çemberi lel olacak şekilde bir akışkanın içine batırılmıştır. Akışkanın, ta-
bir kere dönen yay üzerindeki dik doğruların oluşturdukları bakanın bir tarafına uyguladığı kuvvetin tabakanın altındaki ve
yüzeyin alanını bulun. üstündeki basıncın ortalama değeri kere tabakanın alanını oldu-
ğunu gösterin.
17. Bir akışkan içine batırılmış bir tabakanın bir tarafındaki basınç
merkezi akışkanın uyguladığı toplam kuvvetin düzlemdeki her-
hangi bir eksen etrafındaki momenti değiştirmeyecek şekilde
uygulanabildiği nokta olarak tanımlanır. (a) h yükseklikli ve b
genişlikli dikey bir tabakanın üst kenarı akışkanın yüzeyindeyse
0 ve (b) h yükseklikli ve b tabanlı dikey bir üçgenin b kenarının
a y karşısındaki köşe akışkanın yüzeyinin a ft ve b tabanı akışkanın
yüzeyinin (a + h) ft altındaysa basınç merkezlerini bulun.
a
x
Alanları, Hacimleri ve Eğrilerin Uzunluklarını Kestirmek için Riemann Toplamlarını Kullanmak
Alanları ve hacimleri gözünüzde canlandırın ve yaklaşımda bulunun Kısım I ve Kısım II: Dönel Cisim Hacimleri; ve Kısım III: Eğrilerin
Uzunlukları.
Bir Bungee Atlayışını Modellemek
Bir bungee atlayıcısının harcadığı kuvveti modellemek için veri toplayın (veya önceden toplanmış veri kullanın ). Verilen bir atlayıcı ve verilen
bir bungee ipi uzunluğu için atlayıcının düşmüş olduğu mesafeyi hesaplamak için iş-enerji teoremini kullanın.
Bölüm
7 TRANSANDANT
FONKSİYONLAR
G‹R‹fi Fonksiyonlar iki büyük grupta sınıflandırılabilirler (Bkz. Bölüm 1.4). Polinomlar ve poli-
nomların toplamı, çarpımı, bölümü, kuvvetlerinin veya köklerinin alınması yoluyla elde edilen
fonksiyonlar cebirsel fonksiyonlardır. Cebirsel olmayan fonksiyonlara transandant fonksiyonlar
denir. Trigonometrik, üstel, logaritmik ve hiperbolik fonksiyonlar ve bunların ters fonksiyonları
transandant fonksiyonlardır.
Transandant fonksiyonlar, nüfus büyümelerini, titreşimleri ve dalgaları, bilgisayar algo-
ritmalarının verimlilikleri ve mühendislik yapılarının kararlılıklarını da içeren birçok analiz
konusunda ve uygulamalarda sıklıkla karşımıza çıkarlar. Bu bölümde önemli birkaç transan-
dant fonksiyon tanıtacağız ve bunların grafiklerini, özelliklerini, türevlerini ve integrallerini
inceleyeceğiz.
7.1 Ters Fonksiyonlar ve Türevleri
Bir ƒ fonksiyonun etkisini tersine çeviren veya yaptığının tersini yapan fonksiyona ƒ
fonksiyonunun tersi denir. Bir çok fonksiyonun, hepsinin olmasa da, bir tersi vardır. Ters
türevlerin formüllerinde ve diferansiyel denklem çözümlerinde sıklıkla önemli ters fonksi-
yonlar ortaya çıkar. Ayrıca, ters fonksiyonlar, bölüm 7.3 te göreceğimiz gibi, logaritmik ve
üstel fonksiyonların geliştirilmesinde ve özelliklerinde anahtar rolü oynarlar.
Bire-Bir Fonksiyonlar
Bir fonksiyon, tanım kümesindeki her elemana değer kümesinden bir değer atayan bir ku-
raldır. Bazı fonksiyonlar aynı değeri birden fazla tanım kümesi elemanına atayabilirler.
ƒsxd = x 2 fonksiyonu, –1 ve 1’in her ikisine 1’i karşılık getirir; p>3 ve 2p>3’ün sinüs-
lerinin ikisi de √3@2’dir. Bazı fonksiyonlar değer kümelerindeki bir değeri birden fazla al-
mazlar. Farklı sayıların karekökleri ve küpleri her zaman farklıdır. Bu fonksiyonlar değer
kümelerindeki herhangi bir değeri tam bir defa alırlar.
TANIM Bire-Bir Fonksiyon

D tanım kümesinde x1 Z x2 iken ƒsx1 d Z ƒsx2 d ise, ƒ(x) fonksiyonu D üzerin-
de bire-bir dir.
466
ÖRNEK 1 Bire-Bir Fonksiyonlar›n Tan›m Kümeleri

(a) ƒsxd = 1x fonksiyonu negatif olmayan sayılardan oluşan herhangi bir tanım kümesi
üzerinde bire-bir dir. Çünkü x1 ⫽ x2 iken 1x1 Z 1x2 olur.
(b) g(x) = sin x, [0, p] aralığında bire-bir değildir, çünkü sin (p@6) = sin (5p@6)’dır. An-
cak sinüs fonksiyonu [0, p@2] aralığında bire-bir dir, çünkü [0, p@2] üzerinde kesin
olarak artan bir fonksiyondur.
Bire-bir olan y = ƒ(x) fonksiyonunun grafiği verilen bir yatay eğriyi en fazla bir kere
kesebilir. Doğruyu bir kereden fazla keserse aynı y değerini birden fazla alır ve dolayısıyla
bire-bir olmaz (Şekil 7.1).
Bire-Bir Fonksiyonlar İçin Yatay Doğru Testi

y = ƒ(x) fonksiyonu ancak ve ancak, grafiği her yatay doğruyu en fazla bir kere
keserse bire-bir dir.
y y
y x3 y 兹x
x x
0 0
Bire-bir: Grafik her yatay

doğruyu en fazla bir kere keser.
y y x2
Aynı y değeri
y
Aynı y değeri
1
0.5
x x
–1 0 1 p 5p
6 6
y sin x
Bire-bir değil: Grafik bir ya da daha
fazla yatay doğruyu birden fazla defa
keser.
y = 1x’in tanım kümeleri s - q , q d ve [0, q )

fiEK‹L 7.1 Yatay doğru testini kullanarak, y = x3 ve
üzerinde bire-bir olduklarını fakat,

y = x2 ve y = sin x’in, tanım kümeleri olan
s - q , q d üzerinde bire-bir olmadıklarını
görürüz.
Ters Fonksiyonlar
Bire-bir olan bir fonksiyonun her çıktısı tek bir girdiden geldiği için, bire-bir olan bir
fonksiyonun etkisi, çıktıları geldikleri girdilere gönderecek şekilde tersine çevrilebilir.
468 Bölüm 7: Transandant Fonksiyonlar
TANIM Ters Fonksiyon

ƒ’nin tanım kümesi D ve değer kümesi R olan bire-bir bir fonksiyon olduğunu
varsayın. ƒ -1 ters fonksiyonu
ƒ(b) = a ise, ƒ–1(a) = b
ile tanımlanır. ƒ -1’in tanım kümesi R ve değer kümesi D dir.
ƒ ve ƒ–1’in tanım ve değer kümeleri yer değiştirir. ƒ’nin tersi için kullanılan ƒ–1
sembolü “ƒ’nin tersi” olarak okunur. ƒ–1’deki –1 bir kuvvet değildir: ƒ–1(x), 1@ƒ(x) an-
lamına gelmez.
Bir x girdi değerini ƒ(x)’e göndermek için f ’yi uygularsak ve ƒ–1’e ƒ(x)’i uygulayarak
devam edersek, başladığımız yer olan x’e geri döneriz. Benzer şekilde, ƒ’nin değer
kümesinden bir y sayısı alır ve buna ƒ–1’i uygularsak ve sonra ƒ–1(y) değerine ƒ’yi uygu-
larsak, başladığımız yer olan y’ye geri döneriz. Bir fonksiyonla tersinin bileşkesini almak,
hiçbir şey yapmamakla aynı etkiyi verir.
(ƒ–1 ° ƒ) (x) = x, ƒ’nin tanım kümesindeki her x için
(ƒ ° ƒ–1) (y) = y, ƒ–1’in tanım kümesindeki (f’nin değer kümesi) her y için
Yalnız bire-bir bir fonksiyonun tersi var olabilir. Nedeni şudur: x1 ve x2 farklı girdileri
için ƒ(x1) = y ve ƒ(x2) = y ise ƒ–1(y)’ye hem ƒ–1(ƒ(x1)) = x1 ve hem de ƒ–1(ƒ(x2)) = x2
sağlanacak şekilde bir değer atamanın yolu yoktur.
Bir aralık üzerinde, x2 ⬎ x1 iken ƒ(x2) ⬎ ƒ(x1) olan artan bir fonksiyon bire-bir dir ve
bir tersi vardır. Azalan fonksiyonlarında birer tersi vardır (Alıştırma 39). Her x değerinde
türevi pozitif olan fonksiyonlar artandırlar (Ortalama Değer Teoremi Sonuç 3, Bölüm 4.2)
ve dolayısıyla tersleri vardır. Benzer şekilde, her x değerinde türevi negatif olan fonksiy-
onlar azalandırlar ve tersleri vardır. Ne artan nede azalan olan fonksiyonlar da bire-bir ola-
bilirler ve bir tersleri var olabilir, Bölüm 7.7’deki sec–1 x gibi.
Ters Fonksiyonlar› Bulmak

Bir fonksiyonun ve tersinin grafikleri yakından ilgilidir. Bir fonksiyonun değerini gra-
fiğinden okumak için, x-ekseni üzerindeki bir x noktasından başlar, dikey olarak grafi-
ğe gider ve sonra yatay olarak y-eksenine gider ve karşılık gelen y-değerini okuruz. Bu
işlemi tersine çevirerek, grafikten ters fonksiyon okunabilir. y-ekseni üzerindeki bir y
noktası ile başlarız, yatay olarak grafiğe gideriz ve sonra değerini okumak için dikey
olarak x-eksenine gideriz x = ƒ–1(y) (Şekil 7.2).
ƒ–1’in grafiğini, fonksiyonlar için her zaman yaptığımız gibi, girdi değerleri y-ek-
seni üzerinde olmak yerine x-ekseni üzerinde olacak şekilde düzenlemek isteriz.
Bunu sonuçlandırmak için, 45°’lik y = x doğrusundan yansıtarak, x ve y eksenleri-
ni aralarında değiştiririz. Bu değişimden sonra ƒ–1’i temsil eden yeni bir grafik elde
ederiz. Şimdi ƒ–1(x)’in değeri, her zamanki gibi, x-ekseni üzerindeki bir x noktasından
başlayıp dikey olarak grafiğe giderek ve sonra ƒ–1(x)’in değerini bulmak için yatay ola-
rak y-eksenine giderek, okunabilir. Şekil 7.2, f ve ƒ–1’in grafikleri arasındaki ilişkiyi
göstermektedir. Grafikler, y = x doğrusundan yansıtılarak aralarında değiştirilir.
y y
ƒ–1’NİN TANIM KÜMESİ

ƒ’NİN DEĞER KÜMESİ
y f(x) x f–1(y)
y y
x x
0 x 0 x
ƒ–1’NİN DEĞER KÜMESİ
ƒ’NİN TANIM KÜMESİ
(a) f’nin x’teki değerini bulmak için, x’ten (b) ƒ’nin grafiği aynı zamanda ƒ–1’in grafiğidir,
başlar, eğriye gider ve y-eksenine geçeriz. fakat x ve y yer değiştirmiş olarak, y’yi vermiş
olan x’i bulmak için, y’den başlar, eğriye gider
ve x-eksenine ineriz. ƒ–1’in tanım kümesi ƒ’nin
değer kümesidir. ƒ–1’in değer kümesi ƒ’nin
tanım kümesidir.

x y

yx
y ƒ–1(x)
(a, b)
x f–1(y)
(b, a)
0 y x
0
ƒ–1’NİN TANIM KÜMESİ ƒ–1’NİN TANIM KÜMESİ
(c) ƒ–1’in grafiğini her zamanki (d) Sonra x ve y harflerini değiştiririz. Artık
gibi çizmek için, sistemi y = x ƒ–1’in x’in bir fonksiyonu olarak normal
doğrusundan yansıtırız. görünüşte bir grafiği vardır.
fiEK‹L 7.2 y = ƒ(x)’in grafiğinden y = ƒ–1(x)’in grafiğini belirlemek.
ƒ’den ƒ–1’e geçme işlemi iki adımlı bir işlem olarak özetlenebilir.
1. y = ƒ(x) denleminden x’i çözün. Bu, x’i y’nin bir fonksiyonu olarak ifade eden bir
x = ƒ–1(y) formülü verir.
2. x ve y’yi aralarında değiştirerek, ƒ–1’i geleneksel formatta, x’i bağımsız değişken y’yi
de bağlı değişken olarak, ifade eden y = ƒ–1(x) formülünü elde edilir.
ÖRNEK 2 Bir Ters Fonksiyon Bulmak

1
y = x + 1,’in tersini x’in bir fonksiyonu olarak bulun.
2
Çözüm
1
1. x’i y cinsinden çözün: y =
x + 1
2
2y = x + 2
x = 2y - 2.
y y 2x 2 2. x ve y’yi değiştirin: y = 2x - 2.
yx
ƒ(x) = (1@2)x + 1 fonksiyonunun tersi ƒ–1(x) = 2x – 2 fonksiyonudur. Kontrol etmek için,
iki bileşkenin de birim fonksiyonu verdiğini doğrularız:
ƒ -1sƒsxdd = 2 a x + 1b - 2 = x + 2 - 2 = x
y 1x1 1
2
2
1
1
x ƒsƒ -1sxdd = s2x - 2d + 1 = x - 1 + 1 = x.
–2 1 2
–2 Şekil 7.3’e bakın.
ÖRNEK 3 Bir Ters Fonksiyon Bulmak

fiEK‹L 7.3 ƒsxd = s1>2dx + 1 ve
2
ƒ -1sxd = 2x - 2’nin grafiklerini birlikte y = x , x ⱖ 0 fonksiyonunun tersini x’in bir fonksiyonu olarak bulun.
çizmek grafiklerin y = x’e göre simetrisini
gösterir. Eğimler, birbirinin çarpmaya Çözüm Önce x’i y cinsinden çözeriz:
göre tersidir (Örnek 2). y = x2
2y = 2x2 = ƒ x ƒ = x x ⱖ 0 olduğu için u x u = x
y
Sonra x ve y’nin yerini değiştiriz:
y = 1x
y x2, x ⱖ 0
y = x , x ⱖ 0 fonksiyonunun tersi y = 1x fonksiyonudur ( Şekil 7.4).

yx 2
y 兹x
Kısıtlanmış y = x2, x ⱖ 0 fonksiyonunun tersine, kısıtlanmamış y = x2 fonksiyonunun
bire bir olmadığına, dolayısıyla tersinin bulunmadığına dikkat edin.
Türevlenebilir Fonksiyonlar›n Terslerinin Türevleri

x Örnek 2’deki ƒ(x) = (1@2)x + 1’in ve tersi ƒ–1(x) = 2x – 2’nin türevlerini hesaplarsak şunu
0 buluruz:
fiEK‹L 7.4 y = 1x ve y = x 2, x Ú 0 , d
ƒsxd = a x + 1b =
d 1 1
fonksiyonları birbirinin tersidir (Örnek 3). dx dx 2 2
d -1 d
ƒ sxd = s2x - 2d = 2.
dx dx
y 1 b Türevler birbirlerinin çarpmaya göre tersidir. ƒ’nin grafiği y = (1@2)x + 1 doğrusu ve
y mx m
1 ƒ–1’in grafiği y = 2x – 2 doğrusudur (Şekil 7.3). Eğimleri birbirlerinin çarpmaya göre ter-
Eğim m yx sidir.
Bu özel bir durum değildir. Yatay olmayan veya dikey olmayan herhangi bir doğrunun
y = x doğrusuna göre simetriğini almak her zaman doğrunun eğimini tersine çevirir. Eğer
orijinal doğrunun eğimi m ≠ 0 ise (Şekil 7.5), simetriğinin eğimi 1@m’dir (Alıştırma 36).
ƒ ve ƒ–1’in eğimleri arasındaki çarpmaya göre terslik ilişkisi başka fonksiyonlar için
y mx b de geçerlidir. Fakat, birbirlerine karşı gelen noktalardaki eğimleri karşılaştırmaya dikkat
Eğim m
etmeliyiz. y = ƒ(x)’in (a, ƒ(a)) noktasındaki eğimi ƒ⬘(a) ise ve ƒ⬘(a) ⫽ 0 ise, y = ƒ–1(x)’in
x
0 buna karşılık gelen (ƒ(a), a) noktasındaki eğimi 1@ƒ⬘(a)’dır (Şekil 7.6). b = ƒ(a) yazarsak
1 1
fiEK‹L 7.5 y = x doğrusu etrafında sƒ -1 d¿sbd = = .
yansıtılan dikey olmayan doğruların
ƒ¿sad ƒ¿sƒ -1sbdd
eğimleri birbirlerinin çarpmaya göre olur. y = ƒ(x)’in (a, ƒ(a)) noktasında yatay bir teğeti varsa ƒ–1 ters fonksiyonunun
tersleridir. (ƒ(a), a) noktasında dikey bir teğeti vardır ve bu sonsuz eğim ƒ–1’in ƒ(a) da türevlenebilir
y y
y f (x)
b f(a) (a, b)
(b, a)
a f –1(b)
y f –1(x)
x x
0 a 0 b
1 1
Eğimler birbirini çarpmaya göre tersidir: ( f –1)'( b) veya ( f –1)'(b)
ƒ'(a) f '( f –1(b))
fiEK‹L 7.6 Ters fonksiyonların grafiklerinin karşılık gelen

noktalardaki eğimleri, çarpmaya göre birbirinin tersidir.
olmamasını gerektirir. Teorem 1, ƒ–1’in hangi koşullar altında, aynı zamanda f ’nin değer
kümesi de olan, tanım kümesi içinde türevlenebilir olduğunu vermektedir.
TEOREM 1 Ters Fonksiyonlar ‹çin Türev Kural›

f ’nin tanım kümesi I ise ve I üzerinde ƒ⬘(x) var ve hiç sıfır olmuyorsa, ƒ–1, tanım
kümesinin her noktasında türevlenebilir dir. ƒ–1’in tanım kümesinin bir b nok-
tasındaki (ƒ–1)⬘ değeri, ƒ⬘’nün a = ƒ–1(b)’deki değerinin çarpmaya göre tersidir.
1
sƒ -1 d¿sbd = -1
ƒ¿sƒ sbdd
veya
`
dƒ -1 1
=
`
(1)
dx x = b dƒ
dx x = ƒ -1sbd
Teoremin ispatını geçiyoruz, fakat görmenin bir başka yolunu veriyoruz. y = ƒ(x)
x = a’da türevlenebilir olduğunda ve x’i dx kadar küçük bir miktarda değiştirdiğimizde
y’de buna karşı gelen değişiklik yaklaşık olarak
dy = ƒ¿sad dx.
kadardır. Bu, x = a iken, y’nin yaklaşık olarak x’in değişim hızı kere ƒ⬘(a) kadar
değişmesi demektir ve dolayısıyla, y = b iken, x’nin yaklaşık olarak y’in değişim hızı kere
1@ƒ⬘(a) kadar değişmesi demektir. Bu nedenle, ƒ–1’in b’deki türevinin, f ’nin a’daki
türevinin çarpmaya göre tersi olması anlamlıdır.
ÖRNEK 4 Teorem 1’i uygulamak

ƒ(x) = x , x ⱖ 0 fonksiyonu ve tersi ƒ -1sxd = 1x’in türevleri ƒ⬘(x) = 2x
2
ve sƒ -1 d¿sxd = 1>s21xd. dir.

y Teorem 1, ƒ–1(x)’in türevinin

y x 2, x ⱖ 0 1
sƒ -1 d¿sxd = -1
ƒ¿sƒ sxdd
1
4 Eğim 4 (2, 4) =
2sƒ -1sxdd
2s 1xd
3 1 1
Eğim – = .
4
2 (4, 2) y 兹x
olduğunu öngörür. Teorem 1, karekök fonksiyonu için Kuvvet Kuralı’nı kullanarak
1 yaptığımız hesabımızla uyuşan bir türev verir.
Teorem 1’i özel bir noktada inceleyelim. x = 2 (a sayısı) ve ƒ(2) = 4 (b sayısı) alalım.
x
0 1 2 3 4 Teorem 1, ƒ’nin 2’deki türevi ƒ⬘(2) = 4 ve ƒ–1’in ƒ(2)’deki türevi (ƒ–1)⬘(4), çarpmaya göre
birbirinin tersidir der. Şunu ifade eder
fiEK‹L 7.7 ƒ -1sxd = 1x’in (4, 2) sƒ -1 d¿s4d =
1
=
1
=
1
`
1
= .
noktasındaki türevi ƒ(x) = x2’nin (2, 4) ƒ¿sƒ -1s4dd ƒ¿s2d 2x x = 2 4
noktasındaki türevinin çarpmaya göre Bkz. Şekil 7.7
tersidir (Örnek 4).
(1) Denklemi, bazı hallerde ƒ–1 için bir formül bilmeksizin dƒ–1@dx’in özel değerlerini
bulmamızı sağlar.
ÖRNEK 5 Ters Türevin Bir De¤erini Bulmak

y
y x3 2
6 (2, 6) Eğim 3x 2 3(2)2 12
ƒ(x) = x – 2 olsun. ƒ–1(x) için bir formül bulmadan dƒ–1@dx’in x = 6 = ƒ(2)’deki değerini
3
bulun.
Çözüm
` = 3x 2 `
1 dƒ
Ters eğim:
12 = 12
(6, 2)
dx x = 2 x=2
`
dƒ -1 1 1
= =
`
Denk. (1)
–2 0 6
x dx x = ƒs2d dƒ 12
dx x = 2
–2 Bkz. Şekil 7.8.
fiEK‹L 7.8 ƒ(x) = x3 – 2’nin x = 2’deki Ters Fonksiyonlar› Parametrelemek

türevi bize ƒ–1’in x = 6’daki türevini söyler Herhangi bir y = ƒ(x) fonksiyonunun grafiğini
(Örnek 5).
x = t ve y = ƒ(t)
şeklinde parametrik olarak çizebilir veya temsil edebiliriz. t ve ƒ(t)’yi aralarında
değiştirmek ters fonksiyon için parametrik denklemleri verir.
x = ƒ(t) ve y = t
(Bkz. Şekil 3.5).
Örneğin, bir grafik çizicide, ƒ(x) = x2, x ⱖ 0 bire-bir fonksiyonunun grafiğini, tersi
ve y = x, x ⱖ 0 doğrusu ile birlikte çizmek için, parametrik grafik seçeneğini
Graph
ƒ’ninof ƒ : x1 = t,
grafiği: y1 = t 2, t Ú 0
-1
Graph ƒ : x2 = t 2,
of grafiği:
ƒ ’in
–1
y2 = t
Graph y =
y =ofx’in x : x3 = t,
grafiği: y3 = t
ile kullanın.
ALIfiTIRMALAR 7.1
9. 10.
Bire-Bir Fonksiyonlar› Grafik Olarak Tan›mlamak
y y
1–6 alıştırmalarında grafikleri verilen fonksiyonların hangileri bire
y ⫽ f(x) ⫽ sin x, y f(x) tan x,
bir, hangileri değildir?
–pⱕxⱕp 1 –p⬍x⬍p
1. y 2. y 2 2 2 2
x x
y 3x3 –p 0 p
–p 0 p
2 2
2 2
–1
x x
0 –1 0 1
11. a. ƒsxd = 21 - x 2, 0 … x … 1.
y ⫽ x4 x2
fonksiyonunu çizin.
b. ƒ’nin tersinin kendisi olduğunu gösterin. (x ⱖ 0 ise 2x 2 = x

Grafiğinin nasıl bir simetrisi vardır?
3. y 4. y
olduğunu hatırlayın.)
y ⫽ int x 12. a. ƒ(x) = 1@x fonksiyonunu çizin. Grafiğinin nasıl bir simetrisi
vardır?
y ⫽ 2兩x兩 b. ƒ’nin tersinin kendisi olduğunu gösterin.
x
Ters Fonksiyonlar›n Formülleri
x
13-18 Alıştırmalarının her biri bir y = ƒ(x) fonksiyonunun formülünü
vermekte ve ƒ’nin ve ƒ–1’in grafiklerini göstermektedir. Her durumda
ƒ–1’in formülünü bulun.
5. y 6. y
13. ƒsxd = x 2 + 1, x Ú 0 14. ƒsxd = x 2, x … 0
y ⫽ 1x y
y ⫽ x1/3 y
x
x y ƒ(x)
0
y ƒ(x) 1
x
1 y ƒ–1(x) 0 1
Ters Fonksiyonlar›n Grafi¤ini Çizmek

0 1
x y ƒ–1(x)
7–10 alıştırmalarının her biri bir y = ƒ(x) fonksiyonunun grafiğini gös-
terir. Grafiği kopyalayın ve y = x doğrusunu çizin. y = x doğrusuna
göre simetriyi kullanarak çiziminize ƒ–1’in grafiğini ekleyin. (ƒ–1 için
bir formül bulmak gerekli değildir.) ƒ–1’in tanım ve değer kümelerini 15. ƒsxd = x 3 - 1 16. ƒsxd = x 2 - 2x + 1, x Ú 1
belirleyin. y y
y ƒ(x)
7. 8.
y y
y ƒ–1(x)
y f(x) 1 1x , x ⬎ 0 y ƒ–1(x)
y ⫽ f(x) ⫽ 2 1 , x ⱖ 0 1
x ⫹1
1
1 x 1 y ƒ(x)
0 1 x
–1 1
–1 x
0 1
x
0 1
17. ƒsxd = sx + 1d2, x Ú -1 18. ƒsxd = x 2>3, x Ú 0 33. Türevlenebilir y = ƒ(x) fonksiyonunun bir tersinin var olduğunu,
y y ƒ’nin grafiğinin (2, 4) noktasından geçtiğini ve bu noktadaki
eğiminin 1@3 olduğunu varsayın. dƒ–1@dx’in x = 4’teki değerini
y ƒ(x) y ƒ–1(x) bulun.
34. Türevlenebilir y = g(x) fonksiyonunun bir tersinin var olduğunu
ve orijinden 2 eğimiyle geçtiğini varsayın. g–1 ’in grafiğinin ori-
y ƒ–1(x) jindeki eğimini bulun.
1 y ƒ(x)
x Do¤rular›n Tersleri
–1 0 1 1
35. a. m sıfırdan farklı bir sabit olmak üzere, ƒ(x) = mx fonksiyonu-
–1 x nun tersini bulun.
0 1
b. Grafiği, sıfırdan farklı bir eğimle orijinden geçen bir doğru
19–24 alıştırmaların her biri bir y = ƒ(x) fonksiyonunun formülünü olan bir y = ƒ(x) fonksiyonunun tersi hakkında ne gibi bir
verir. Her durumda, ƒ–1(x)’i bulun ve ƒ–1’in tanım ve değer kümelerini sonuca varırsınız?
belirleyin. Kontrol için, ƒ(ƒ–1(x)) = ƒ–1(ƒ(x)) = x olduğunu gösterin. 36. m ve b sabitler ve m ⫽ 0 olmak üzere, ƒ(x) = mx + b ’nin tersinin
19. ƒsxd = x 5 20. ƒsxd = x 4, x Ú 0 grafiğinin eğimi 1@m ve y-kesim noktası –b@m olan bir doğru
21. ƒsxd = x 3 + 1 22. ƒsxd = s1>2dx - 7>2 olduğunu gösterin.
23. ƒsxd = 1>x 2, x 7 0 24. ƒsxd = 1>x 3, x Z 0 37. a. ƒ(x) = x + 1’in tersini bulun. ƒ’nin ve tersinin grafiklerini
birlikte çizin. y = x doğrusunu kesikli çizgi veya noktalarla
Ters Fonksiyonlar›n Türevleri çiziminize ekleyin.
25–28 Alıştırmalarında: b. ƒ(x) = x + b’nin (b sabit) tersini bulun. ƒ–1’in grafiğinin ƒ’nin
–1
a. ƒ (x)’i bulun. grafiğiyle ilişkisi nedir?
b. ƒ ve ƒ–1’in grafiklerini birlikte çizin. c. Grafikleri y = x doğrusuna paralel olan fonksiyonların tersleri
–1
hakkında ne gibi bir sonuç çıkarırsınız?
c. dƒ@dx’i x = a’da ve dƒ @dx’i x = ƒ(a)’da hesaplayarak bu nokta-
38. a. ƒ(x) = –x + 1’in tersini bulun. y = –x + 1 doğrusunun grafiğini
larda dƒ–1@dx = 1@(dƒ@dx) olduğunu gösterin.
y = x doğrusuyla birlikte çizin. Doğrular hangi açıyla kesişir?
25. ƒsxd = 2x + 3, a = -1 26. ƒsxd = s1>5dx + 7, a = -1
b. ƒ(x) = –x + b’nin (b sabit) tersini bulun. y = –x + b doğrusu
28. ƒsxd = 2x 2,
29. a. ƒ(x) = x3 ve g sxd = 1
27. ƒsxd = 5 - 4x, a = 1>2 x Ú 0, a = 5 y = x doğrusuyla hangi açıyı yapar?
3
x’in birbirlerinin tersi olduğunu gös- c. Grafikleri y = x doğrusuna dik olan fonksiyonların tersleri
terin. hakkında ne gibi bir sonuç çıkarırsınız?
b. f ve g’nin grafiklerini (1, 1) ve (–1, –1) noktalarındaki
kesişimleri gösterecek kadar büyük bir x-aralığında çizin. Artan ve Azalan Fonksiyonlar
Resmin y = x doğrusunda istenilen simetriyi göstermesine 39. Bölüm 4.3’teki gibi, bir I aralığının herhangi iki x1 ve x2
dikkat edin. noktasında
c. f ve g’nin grafiklerinin (1, 1) ve (–1, –1)’deki teğetlerinin x2 7 x1 Q ƒsx2 d 7 ƒsx1 d .
eğimlerini bulun (toplam dört teğet). ise ƒ(x) fonksiyonu I aralığında artan bir fonksiyondur. Aynı şe-
d. Eğrilerin orijindeki teğetleri hangi doğrulardır? kilde, I aralığının herhangi iki x1 ve x2 noktasında
30. a. h(x) = x3@4 ve k(x) = (4x)1@3’ün birbirlerinin tersi olduğunu x2 7 x1 Q ƒsx2 d 6 ƒsx1 d .
gösterin. ise, ƒ(x) fonksiyonu I aralığında azalan bir fonksiyondur. Artan ve
b. h ve k’nin grafiklerini (2, 2) ve (–2, –2) noktalarındaki kesi- azalan fonksiyonların bire bir olduklarını gösterin. Yani, I’daki
şimleri gösterecek kadar büyük bir x-aralığında çizin. Resmin herhangi x1 ve x2 noktası için, x2 ⫽ x1’nin ƒ(x2) ⫽ ƒ(x1) anlamına
y = x doğrusunda istenilen simetriyi göstermesine dikkat edin. geldiğini gösterin.
c. h ve k’nin grafiklerinin (2, 2) ve (–2, –2)’deki teğetlerinin Alıştırma 39’un sonuçlarını kullanarak 40–44 alıştırmalarındaki
eğimlerini bulun (toplam dört teğet). fonksiyonların kendi tanım kümelerinde terslerinin var olduğunu gös-
d. Eğrilerin orijindeki teğetleri hangi doğrulardır? terin. Teorem 1’i kullanarak dƒ–1@dx için bir formül bulun.
31. ƒ(x) = x3 – 3x2 – 1, x ⱖ 2 olsun. dƒ–1@dx’in x = – 1 = ƒ(3) 40. ƒsxd = s1>3dx + s5>6d 41. ƒsxd = 27x 3
noktasındaki değerini bulun. 42. ƒsxd = 1 - 8x 3 43. ƒsxd = s1 - xd3
2 –1
32. ƒ(x) = x – 4x – 5, x ⬎ 2 olsun. dƒ @dx’in x = 0 = ƒ(5) 44. ƒsxd = x 5>3
noktasındaki değerini bulun.

Sonra W ve S fonksiyonlarının [a, b] aralığının bir noktasında

Teori ve Uygulamalar
uyuştuklarını ve [a, b]’de türevlerinin aynı olduğunu gösterin. Bö-
45. ƒ(x) bire-bir ise, g(x) = –ƒ(x) hakkında bir şey söylenebilir mi? O lüm 4.8, Alıştırma 102’de gördüğünüz gibi, bu [a, b] aralığındaki
da bire-bir midir? Yanıtınızı açıklayın. her t değerleri için W(t) = S(t) olmasını garantiler. (Kaynak:
46. ƒ(x) bire-bir ise ve ƒ(x) hiç 0 olmuyorsa, h(x) = 1@ƒ(x) hakkında “Disks and Shells Revisited,” Walter Carlip, American Mathema-
bir şey söylenebilir mi? O da bire-bir midir? Yanıtınızı açıklayın. tical Monthly, Vol. 98, No. 2, Şubat 1991, sayfa 154-156.)
47. g’nin değer kümesinin, ƒ ° g bileşkesi tanımlı olacak şekilde,
ƒ’nin tanım kümesi içinde olduğunu varsayın. ƒ ve g bire-bir ise, B‹LG‹SAYAR ARAfiTIRMALARI
ƒ ° g hakkında bir şey denebilir mi? Yanıtınızı açıklayın. 53–60 alıştırmalarında, bazı fonksiyonları ve terslerinin belirli nokta-
48. Bir ƒ ° g bileşkesi bire-bir ise, g bire-bir olmak zorunda mıdır? lardaki türevleri ve lineer yaklaşım fonksiyonlarıyla birlikte araştıra-
Yanıtınızı açıklayın. caksınız. BCS’nizi kullanarak aşağıdaki adımları gerçekleştirin.
49. ƒ(x)’in [a, b] aralığında pozitif, sürekli ve artan olduğunu varsa- a. y = ƒ(x) fonksiyonunun grafiğini verilen aralıkta türeviyle birlikte
yın. ƒ’nin grafiğini yorumlayarak çizin. Bu aralıkta f ’nin bire-bir olduğunu nereden bildiğinizi
b ƒsbd açıklayın.
La Lƒsad
ƒsxd dx + ƒ -1syd dy = bƒsbd - aƒsad . b. y = ƒ(x) denkleminden x’i y cinsinden çözün ve ortaya çıkan ters
fonksiyona g deyin.
50. c. Belirtilen (x0, ƒ(x0)) noktasında f ’nin teğetinin denklemini bulun.
ax + b d. g’nin 45° lik y = x doğrusuna (birim fonksiyonun grafiği) göre si-
ƒsxd =
cx + d metrik olarak yerleştirilen (ƒ(x0), x0) noktasındaki teğetinin denk-
kesirli fonksiyonunun tersinin olabilmesi için a, b, c ve d sabitleri lemini bulun. Teorem 1’i kullanarak bu teğetin eğimini bulun.
üzerindeki koşulları belirleyin. e. ƒ, g ve birim fonksiyonlarını, iki teğeti ve (x0, ƒ(x0)) ile (ƒ(x0), x0)
51. ƒ–1(x) yerine g(x) yazarsak, (1) denklemi noktalarını birleştiren doğru parçasını çizin. Ana köşegen üzerin-
de gördüğünüz simetrileri tartışın.
or g¿sƒsadd # ƒ¿sad = 1 .
1
53. y = 23x - 2,
g¿sƒsadd = , veya
ƒ¿sad 2
… x … 4, x0 = 3
3
şeklinde yazılabilir. Eğer a yerine x yazarsak,
g¿sƒsxdd # ƒ¿sxd = 1. 54. y =
3x + 2
, -2 … x … 2, x0 = 1>2
2x - 11
elde ederiz. Son denklem size Zincir kuralını anımsatabilir ve
gerçekten de aralarında bir ilişki vardır. 4x
55. y = , -1 … x … 1, x0 = 1>2
ƒ ve g’nin birbirlerinin tersi olan türevlenebilir fonksiyonlar x2 + 1
olduklarını varsayın, böylece (g ° ƒ)(x) = x olur. (g ° ƒ)⬘(x)’i g ve x3
ƒ’nin türevlerinin bir çarpımı olarak ifade etmek için zincir 56. y = 2
, -1 … x … 1, x0 = 1>2
x + 1
kuralını kullanarak, bu denklemin iki tarafının da x’e göre
türevini alın. Ne buluyorsunuz? (Bu Teorem 1’in ispatı değildir, 27
57. y = x 3 - 3x 2 - 1, 2 … x … 5, x0 =
çünkü burada teoremin g = ƒ–1’in türevlenebilir olduğunu 10
söyleyen sonucunu kabul ediyoruz.) 3
58. y = 2 - x - x 3, -2 … x … 2, x0 =
52. Hacim bulmak için pul ve kabuk yöntemlerinin denkliği ƒ, 2
a ⬎ 0 olmak üzere, a ⱕ x ⱕ b aralığında türevlenebilir ve artan 59. y = e x, -3 … x … 5, x0 = 1
olsun ve ƒ’nin türevlenebilir bir ƒ–1 tersinin var olduğunu kabul
p p
edin. ƒ’nin grafiği ile x = a ve y = ƒ(b) doğrularının sınırladığı 60. y = sin x, -… x … , x0 = 1
2 2
bölgeyi y-ekseni etrafında döndürerek bir cisim üretin. Bu du-
rumda, hacim için pul ve kabuk yöntemlerinin vereceği integral- 61 ve 62 alıştırmalarında, belirtilen aralıklarda verilen denklemlerle
lerin değerleri aynıdır: kapalı olarak tanımlanan y = ƒ(x) ve x = ƒ–1(y) fonksiyonları için yu-
ƒsbd b karıdaki adımları tekrarlayın.
Lƒsad La
p ssƒ -1s ydd2 - a 2 d dy = 2pxsƒsbd - ƒsxdd dx . 61. y 1>3 - 1 = sx + 2d3, -5 … x … 5, x0 = -3>2
1>5
Bunu göstermek için aşağıdakileri tanımlayın: 62. cos y = x , 0 … x … 1, x0 = 1>2
ƒstd
Lƒsad
Wstd = pssƒ -1s ydd2 - a 2 d dy
t
La
Sstd = 2pxsƒstd - ƒsxdd dx .
7.2 Do¤al Logaritmalar
Herhangi bir a pozitif sayısı için, x bir tamsayı veya rasyonel sayı iken ƒ(x) = ax fonksiyo-
nunun değerini tanımlamak kolaydır. x irrasyonel iken ax’in anlamı çok açık değildir. Ben-
zer şekilde, ƒ(x) = ax’in tersi olan loga x logaritma fonksiyonunun tanımı tamamen açık de-
ğildir. Bu bölümde, a sayısının önemli bir özel değer olduğu doğal logaritma fonksiyonunu
tanımlamak için integral hesabı kullanacağız. Bu fonksiyon, genel üstel ve logaritmik fonk-
siyonları, y = ax ve y = loga x tanımlamamızı ve incelememizi sağlar.
Logaritmalar başlangıçta aritmetik hesaplamalarda önemli roller oynamıştır. Tarihsel
olarak, beş, sekiz hatta daha fazla ondalık basamağa kadar doğru, uzun logaritma tablola-
rının hazırlanmasında oldukça büyük emek harcanmıştır. Modern çağın elektronik hesap
makinelerinden, bilgisayarlarından önce her mühendisin logaritmik ölçekli sürgülü hesap
cetvelleri vardı. Logaritmalarla hesaplamalar, onyedinci-yüzyılda denizcilikteki ve gökyü-
zü mekaniğindeki büyük gelişmelerin yapılmasını sağlamıştır. Bu gün, böyle hesaplama-
ların hesap makineleri veya bilgisayarlar kullanılarak yapıldığını biliyoruz. Fakat, logarit-
maların özellikleri ve pek çok uygulaması, şimdiye kadar olduğu gibi önemlidir.
Do¤al Logaritma Fonksiyonunun Tan›m›

Logaritmaları tanımlamanın ve anlamanın güvenilir bir yolu, Analizin Temel Teoremi
sayesinde bir integral olarak tanımlanan doğal logaritma fonksiyonunun bir incelemesiyle
başlar.
Bu yaklaşım dolaylı gözükse de logaritmik ve üstel fonksiyonların bildik özelliklerini
çabucak elde etmemizi sağlar. Şimdiye kadar incelediğimiz fonksiyonlar analiz teknikleri
kullanılarak incelenmiştir. Fakat, burada daha temel olan bazı şeyler yapıyoruz. Logarit-
mik ve üstel fonksiyonların tanımları için analiz kullanıyoruz.
Pozitif bir x sayısının ln x olarak yazılan doğal logaritması, bir integralin değeridir.
TANIM Do¤al Logaritma Fonksiyonu

x
L1 t
1
ln x = dt, x 7 0
x ⬎ 1 ise ln x, t = 1 den t = x’e kadar y = 1@t eğrisinin altındaki alandır (Şekil 7.9).
0 ⬍ x ⬍ 1 için ln x, x’ten 1’e kadar eğrinin altındaki alanın negatifini verir. Fonksiyon
x ⱕ 0 için tanımlı değildir. Ayrıca, belirli integraller için Sıfır Genişliğinde Aralık
kuralından
1
L1 t
1
ln 1 = dt = 0.
dir.
7.2 Do¤al Logaritmalar 477
y x 1
L t dt ⫽ L t dt
1 1
0 ⬍ x ⬍ 1 ise ln x ⫽
1 x
bu alanın negatifini verir.
x
L
1
x ⬎ 1 ise, ln x ⫽ t dt
1
bu alanı verir. y ⫽ ln x
1
1
y x
x
0 x 1 x
1
L
1
x 1 ise, ln x t dt 0 olur.
1
y ln x
fiEK‹L 7.9 y = ln x’in grafiği ve onun

y = 1>x, x 7 0 .fonksiyonuyla olan ilişkisi. x,
1’den sağa doğru ilerlerken, logaritmanın grafiği
x-ekseninden yükselir ve x, 1’den sola doğru
TABLO 7.1 ln x ’in tipik 2 basamakl› giderken eksenden aşağı iner.
de¤erleri
x ln x
Şekil 7.9’da y = 1@x’in grafiğini gösterdiğimizi, fakat integralde y = 1@t kullandığımı-
0 tanımsız za dikkat edin. Herşey için x kullanmak bize
0.05 -3.00 x
L1
0.5 -0.69 1
ln x = x dx,
1 0
2 0.69 verirdi ki, burada x iki farklı anlama gelmektedir. Dolayısıyla integrasyon değişkenini t’ye
3 1.10 değiştiririz.
Bölüm 5.1’deki gibi, t = 1 ve t = x arasında y = 1@t’nin grafiği altındaki alana sonlu
4 1.39
yaklaşımlar elde etmek için dikdörtgenler kullanarak ln x fonksiyonunun değerlerine
10 2.30 yaklaşabiliriz. Tablo 7.1 de birkaç değer verilmiştir. Doğal logaritması 1’e eşit olan önemli
bir sayı vardır.
TANIM e Say›s›
e sayısı, doğal logaritma fonksiyonunun tanım kümesinde
ln (e) = 1
eşitliğini sağlayan sayıdır.
Geometrik olarak e sayısı, x-ekseninde y = 1@t’nin grafiği altında ve [1, e] aralığı üz-
erindeki alanın tam olarak birim karenin alanına eşit olduğu noktaya karşı gelen sayıdır.
Şekil 7.9’daki renkli bölgenin alanı x = e iken 1 birim karedir.
y = ln x’in Türevi
Analizin Temel Teoreminin birinci kısmından (Bölüm 5.4)
x
dx L1 t
d d 1 1
ln x = dt = x .
dx
bulunur. Her pozitif x değerinde, ln x’in türevi şöyledir:
d 1
ln x = x .
dx
Bu nedenle, y = ln x fonksiyonu dy@dx = 1@x, x ⬎ 0, y(1) = 0 başlangıç değer probleminin

çözümüdür. Türevin daima pozitif olduğuna dikkat edin, bu nedenle doğal logaritma fonk-
siyonu artandır ve böylece bire-bir dir ve tersi vardır. Tersi, Bölüm 7.3’te incelenmektedir.
u, x’in, ln u’nun tanımlı olacağı şekilde değerleri pozitif olan türevlenebilir bir fonksi-
yonu ise, y = ln u fonksiyonuna
dy dy du
=
dx du dx
Zincir Kuralını uygulamak
ln u #
d d du 1 du
ln u = = .
dx du dx u dx
verir.
d 1 du
ln u = , u 7 0 (1)
dx u dx
ÖRNEK 1 Do¤al Logaritmalar›n Türevleri

d 1 d 1 1
(a) ln 2x = s2xd = s2d = x
dx 2x dx 2x
(b) u = x 2 + 3 ile (1) denklemi
d 1 # d 2 1 # 2x
ln sx 2 + 3d = 2 sx + 3d = 2 2x = 2 .
dx x + 3 dx x + 3 x + 3
verir.
Örnek 1a’daki kayda değer olaya dikkat edin. y = ln 2x fonksiyonunun türevi y = ln x’in
türevi ile aynıdır. Bu, her pozitif a sayısı için doğrudur:
d 1 # d 1 1
ln ax = saxd = ax sad = x . (2)
dx ax dx
Aynı türeve sahip olduklarından, y = ln ax ve y = ln x fonksiyonları bir sabit kadar fark ederler.
TARİHSEL BİYOGRAFİ Logaritmalar›n Özellikleri

John Napier Logaritmalar John Napier tarafından bulunmuştu ve modern bilgisayarlardan önce arit-
(1550–1617) metik hesaplamalardaki tek en önemli gelişmeydi. Onları bu kadar kullanışlı yapan şey,
logaritma özelliklerinin, pozitif sayıların çarpımının, logaritmalarını toplayarak yapılabil-
mesini, pozitif sayıların bölümünün, logaritmalarını çıkararak yapılabilmesini sağlaması
ve bir sayının kuvvetini almayı, sayının logaritmasını kuvvet ile çarparak yapılmasını
sağlamasındandır. Bu özellikleri Teorem 2’de bir kurallar zinciri olarak özetliyoruz. Şim-
dilik Kural 4’teki r kuvvetini rasyonel sayı olarak kısıtlıyoruz; kuralı ispatladığımızda
nedenini göreceksiniz.
TEOREM 2 Logaritmalar›n Özellikleri

Herhangi a ⬎ 0 ve x ⬎ 0 sayıları için, doğal logaritma şu kuralları sağlar:
1. Çarpım Kuralı: ln ax = ln a + ln x
a
2. Bölüm Kuralı: ln x = ln a - ln x
1
3. Çarpmaya Göre Ters Kuralı: ln x = -ln x a = 1 ile Kural 2
4. Kuvvet Kuralı: ln x r = r ln x r rasyonel
Bu kuralların nasıl uygulandığını örnekliyoruz.
ÖRNEK 2 Logaritmalar›n Özelliklerini Yorumlamak

(a) ln 6 = ln s2 # 3d = ln 2 + ln 3 Çarpım
4
(b) ln 4 - ln 5 = ln = ln 0.8 Bölüm
5
1
(c) ln = -ln 8 Çarpımaya göre ters
8
= -ln 23 = -3 ln 2 Kuvvet
ÖRNEK 3 Özellikleri Fonksiyon Formüllerine Uygulamak

(a) ln 4 + ln sin x = ln s4 sin xd Çarpım
x + 1
(b) ln = ln sx + 1d - ln s2x - 3d Bölüm
2x - 3
1
(c) ln sec x = ln cos x = -ln cos x Çarpmaya göre ters
(d) ln 2
3 1
x + 1 = ln sx + 1d1>3 = ln sx + 1d Kuvvet
3
Şimdi Teorem 2’nin ispatını veriyoruz. İspattaki adımlar, logaritma içeren problem-
lerin çözümünde kullanılanlara benzerdir.
ln ax = ln a + ln x’in ispat›: Açıklaması alışılmadıktır – ve şıktır. ln ax ve ln x’in türev-

lerinin aynı olduğunun (2 denklemi) gözlenmesiyle başlar. Bu durumda, Ortalama Değer
Teoreminin 2. Sonucuna göre, fonksiyonlar bir sabit kadar fark etmelidir, bu da herhangi
bir C sabiti için
ln ax = ln x + C
demektir.
Bu son denklem x’in bütün pozitif değerlerinde geçerli olduğundan, x = 1 için de
geçerli olmalıdır. Böylece:
ln sa # 1d = ln 1 + C
ln a = 0 + C ln 1 = 0
C = ln a.
bulunur. Yerine yazmakla
ln ax = ln a + ln x
sonucunu elde ederiz.
ln x r = r ln x’in ispat› (r’nin rasyonel oldu¤unu varsayarak) Yine eşit-türev fikrini kullanaca-
ğız. x’in bütün pozitif değerlerinde
d 1 d r
ln x r = r sx d u = x r ile (1) denklemi
dx x dx
1 r-1 İşte burası r’nin rasyonal olmasını
= rx istediğimiz yerdir, en azından şimdilik.
xr
Kuvvet kuralını sadece rasyonel sayılar
= r# x =
1 d için ispatladık.
sr ln xd.
dx
olur. ln xr’in ve r ln x’in türevleri aynı olduğundan dolayı, bir C sabiti için
ln xr = r ln x + C
olmalıdır. x’i bir almak C’yi sıfıra eşitler ve ispat tamamlanır.

Alıştırma 84’te Kural 2’yi ispatlamanız istenmektedir. Kural 3, Kural 2’nin bir özel ha-
lidir, a = 1 yazarak ve ln 1 = 0 olduğu not edilerek elde edilir. Böylece Teorem 2’nin bütün du-
rumlarını gösterdik.
Kural 4’ü irrasyonel r’ler için henüz ispat etmedik; bu duruma Bölüm 7.3’te
döneceğiz. Kural bütün r’ler için sağlanır, rasyonel veya irrasyonel.
ln x’in Grafi¤i ve De¤er Kümesi

d(ln x)@dx = 1@x türevi x ⬎ 0 için pozitiftir, dolayısıyla x’in artan bir fonksiyonudur.
İkinci türev, –1@x2 negatiftir, dolayısıyla ln x’in grafiği aşağı konkavdır.
y [1, 2] aralığında y = 1@x’in grafiği altındaki alanı düşünerek ln 2 değerini tahmin ede-
y 1x biliriz. Şekil 7.10’da [1, 2] aralığında yüksekliği y = 1@2 olan bir dikdörtgen grafiğin altına
uyar. Bu nedenle, ln 2’ye eşit olan grafiğin altındaki alan, dikdörtgenin alanı
1 1@2’den büyüktür. Yani, ln 2 ⬎ 1@2’dir. Bu kadarını bilmek,
ln 2n = n ln 2 7 n a b =
1 n
1
2 2 2
ve
x
ln 2-n = -n ln 2 6 -n a b = - .
0 1 2
1 n
2 2
fiEK‹L 7.10 Yüksekliği y = 1@2 olan
dikdörtgen y = 1@x aralığı için verir. Bunlardan da
1 ⱕ x ⱕ 2’in grafiğinin altına uyar.
lim ln x = q ve
and lim ln x = - q .
x: q x:0+
elde edilir. x ⬎ 0’i için tanımladık, dolayısıyla ln x’in tanım kümesi pozitif reel sayılar
kümesidir. Yukarıdaki sonuçlar ve Ara Değer Teoremi, değer kümesinin, Şekil 7.9’da gös-
terilen y = ln x’in grafiğini verecek şekilde, bütün reel sayılar kümesi olduğunu gösterir.
1 s1/ud du ‹ntegrali
(1) Denklemi, u pozitif türevlenebilir bir fonksiyon iken
L
1
u du = ln u + C (3)
integral formülüne yol açar, fakat ya u negatifse ne olur? u negatifse, – u pozitiftir ve
L L
1 1
u du = s -ud
ds -ud u yerine –u yazılmış (3) Denk.
= ln s -ud + C. (4)
elde edilir. Her durumda sağ taraftaki ifadenin ln u u u + C olduğuna dikkat ederek, (3)
ve (4) denklemlerini tek bir denklemde birleştirebiliriz. (3) denkleminde, u ⬎ 0 olduğu
için ln u = ln u u u; (4) denkleminde ise, u ⬍ 0 olduğu için ln(–u) = ln u u u olur. u ister
negatif, ister pozitif osun, 1@u) du’nun integrali ln u u u + C’dir.
Hiçbir zaman sıfır değerini almayan türevlenebilir bir u fonksiyonu için,
L
1
u du = ln ƒ u ƒ + C. (5)
dir.
(5) Denklemi, 1@u’nun tanım kümesinin herhangi bir yerinde uygulanabilir.

un + 1
L
u n du = + C, ve nrational
n Z -1 and rasyonel
n + 1
olduğunu biliyoruz.
(5) denklemi n = –1 olduğunda ne yapılacağını söyler. (5) denklemi, belirli formdaki inte-
grallerin logaritmaya yol açtığını söyler. u = ƒ(x) ise du = ƒ⬘(x) dx’dir ve
ƒ¿sxd
L L ƒsxd
1
u du = dx.
olur. Dolayısıyla (5) denklemi, ƒ(x) verilen tanım aralığında sabit bir işareti olan
türevlenebilir bir fonksiyon ise
ƒ¿sxd
L ƒsxd
dx = ln ƒ ƒsxd ƒ + C
verir.
ÖRNEK 4 (5) Denklemini Uygulamak
u = ln ƒ u ƒ d
2 -1 -1
L L
2x du u = x2 - 5, du = 2x dx,
(a) 2
dx =
0 x - 5 -5 -5 us0d = -5, us2d = -1
= ln ƒ -1 ƒ - ln ƒ -5 ƒ = ln 1 - ln 5 = -ln 5
p>2 5
L-p>2 L1
4 cos u 2 u = 3 + 2 sin u, du = 2 cos u du,
(b) du = u du
3 + 2 sin u us -p>2d = 1, usp>2d = 5
= 2 ln ƒ u ƒ d
5
= 2 ln ƒ 5 ƒ - 2 ln ƒ 1 ƒ = 2 ln 5
[–p@2, p@2] üzerinde u = 3 + 2 sin u’nın daima pozitif olduğuna dikkat edin, bu yüzden
(5) denklemi uygulanabilir.
Tan x ve cot x’in ‹ntegralleri

(5) denklemi bize en sonunda tanjant ve kotanjant fonksiyonlarının integrallerinin nasıl
alınacağını söyler. Tanjant fonksiyonu için
L L L
sin x -du u = cos x 7 0 on s -p>2, p>2d,
tan x dx = cos x dx = u du = -sin x dx
L
du
= - u = -ln ƒ u ƒ + C
1
= -ln ƒ cos x ƒ + C = ln + C Çarpmaya göre ters
ƒ cos xƒ
= ln ƒ sec x ƒ + C.
bulunur. Kotanjant içinse
L L L
cos x dx du u = sin x,
cot x dx = = u
sin x du = cos x dx
= ln ƒ u ƒ + C = ln ƒ sin x ƒ + C = -ln ƒ csc x ƒ + C.

elde edilir.
L
tan u du = -ln ƒ cos u ƒ + C = ln ƒ sec u ƒ + C
L
cot u du = ln ƒ sin u ƒ + C = -ln ƒ csc x ƒ + C
ÖRNEK 5
u = 2x,
p>6 p>3 p>3
tan u #
L0 L0 2 L0
du 1 dx = du>2,
tan 2x dx = = tan u du
2 us0d = 0,
ln sec u ƒ d
p>3 usp>6d = p>3 alın.
1 1 1
= = sln 2 - ln 1d = ln 2
2 ƒ 0 2 2
Logaritmik Türev Alma

Çarpım, bölüm ve kuvvet içeren formüllerle verilmiş olan pozitif fonksiyonların türevleri,
türev almadan önce iki tarafın da doğal logaritmasını alırsak, daha kolay bulunur. Bu, türev
almadan önce formülleri basitleştirmek için logaritma kurallarını kullanmamıza olanak
sağlar. Logaritmik türev alma adı verilen bu işlem aşağıdaki örnekte kullanılmaktadır.
ÖRNEK 6 Logaritmik Türev Almay› Kullanmak
sx 2 + 1dsx + 3d1>2
y = , x 7 1. ise dy@dx’i bulun.
x - 1
Çözüm İki tarafın da doğal logaritmasını alır ve sonucu logaritma özellikleri ile
sadeleştiririz:
sx 2 + 1dsx + 3d1>2
ln y = ln
x - 1
= ln ssx 2 + 1dsx + 3d1>2 d - ln sx - 1d Kural 2
= ln sx 2 + 1d + ln sx + 3d1>2 - ln sx - 1d Kural 1
1
= ln sx 2 + 1d + ln sx + 3d - ln sx - 1d. Kural 3
2
Daha sonra, sol tarafta (1) denklemini kullanarak, iki tarafın da x’e göre türevini alırız:
1 dy 1 # 1 # 1 1
y dx = x 2 + 1 2x + 2 x + 3
-
x - 1
.
Artık dy@dx’i çözebiliriz:
= ya 2 b.
dy 2x 1 1
+ -
dx x + 1 2x + 6 x - 1
Son olarak, y’yi yerine yazarız:
a 2 b.
dy sx 2 + 1dsx + 3d1>2 2x 1 1
= + -
dx x - 1 x + 1 2x + 6 x - 1
Örnek 6’da Bölüm ve Çarpım Kurallarını kullanarak yapılacak doğrudan hesaplama çok
daha uzun sürecektir.
ALIfiTIRMALAR 7.2
25. y = ussin sln ud + cos sln udd
Logaritmalar›n Özelliklerini Kullanmak
26. y = ln ssec u + tan ud
b. ln (4> 9) c. ln (1> 2)
1. Aşağıdaki logaritmaları ln 2 ve ln 3 cinsinden ifade edin.
1 1 1 + x
27. y = ln 28. y = ln
f. ln 213.5
a. ln 0.75 2 1 - x
x2x + 1
30. y = 2ln 1t
3
d. ln2 9 e. ln 322
1 + ln t
29. y =
a. ln (1> 125)
2. Aşağıdaki logaritmaları ln 5 ve ln 7 cinsinden ifade edin. 1 - ln t
2sin u cos u
32. y = ln a b
b. ln 9.8 c. ln 727
31. y = ln ssec sln udd
d. ln 1225 e. ln 0.056 1 + 2 ln u
33. y = ln a b
f. sln 35 + ln s1>7dd>sln 25d
C sx + 2d20
sx 2 + 1d5 sx + 1d5
21 - x
34. y = ln
3 ve 4 alıştırmalarındaki ifadeleri sadeleştirmek için logaritmaların
2x
ln 2t dt
özelliklerini kullanın. x2
3
3. a. ln sin u - ln a b b. ln s3x2 - 9xd + ln a b Lx2>2 L2x

sin u 1 35. y = 36. y = ln t dt
5 3x
1 ‹ntegrasyon
c. ln s4t 4 d - ln 2
2
4. a. ln sec u + ln cos u b. ln s8x + 4d - 2 ln 2 -2 0
L-3 L-1
3 2 dx 3 dx
c. 3 ln2t - 1 - ln st + 1d 37. x 38.
3x - 2
2y dy
L y - 25 L
Logaritmalar›n Türevleri 39. 40.
8r dr
2 2
5–36 alıştırmalarında, y’nin hangisi uygunsa x, t veya u’ya göre 4r - 5
p p>3
L0 2 - cos t L0
türevini bulun. sin t 4 sin u
41. dt 42. du
5. y = ln 3x 6. y = ln k x, k constant 1 - 4 cos u
2 4
7. y = ln st 2 d 8. y = ln st 3>2 d
L1 L2 x ln x
2 ln x dx
43. x dx 44.
3 10
9. y = ln x 10. y = ln x
4 16
L2 xsln xd L2
dx dx
11. y = ln su + 1d 12. y = ln s2u + 2d 45. 2
46.
2x2ln x
13. y = ln x 3 14. y = sln xd3 sec y tan y
3 sec2 t
L + 3 tan t L 2 + sec y
15. y = t sln td 2
16. y = t2ln t 47. dt 48. dy
6
x4 x4 x3 x3 p>2 p>2
L0 Lp>4
17. y = ln x - 18. y = ln x - x
4 16 3 9 49. tan dx 50. cot t dt
2
ln t 1 + ln t
19. y = t 20. y = p p>12
Lp>2 L0
t u
51. 2 cot du 52. 6 tan 3x dx
ln x x ln x 3
21. y = 22. y =
1 + ln x 1 + ln x
L 21x + 2x L 2ln ssec x + tan xd
dx sec x dx
53. 54.
23. y = ln sln xd 24. y = ln sln sln xdd
L1 A
2
Logaritmik Türev Alma L = 1 +
1
dx.
55–68 alıştırmalarında, y’nin verilen bağımsız değişkene göre türevini x2
55. y = 2xsx + 1d 56. y = 2sx + 1dsx - 1d

logaritmik türev alarak bulun. T 79. a. x = 1’den x = 2’ye kadar y = 1@x doğrusu ile x-ekseni arasında
2 2 kalan bölgenin merkezini bulun. Koordinatları iki ondalık ba-
samak hassaslıkla bulun.
At + 1 A t st + 1d
t 1
80. a. x = 1’den x = 16’ya kadar y = 1> 1x eğrisi ile x-ekseni
57. y = 58. y = b. Bölgeyi çizin ve merkezi çiziminizde belirtin.
59. y = 2u + 3 sin u 60. y = stan ud22u + 1 arasında kalan bölgeyi kaplayan sabit yoğunluklu ince bir
b. Yoğunluk sabit olmak yerine, dsxd = 4> 1x . ise kütle

1 tabakanın kütle merkezini bulun.
61. y = t st + 1dst + 2d 62. y =
t st + 1dst + 2d
2sec u
u + 5 u sin u merkezini bulun.
63. y = 64. y =
u cos u
81 ve 82 Alıştırmalarında başlangıç değer problemlerini çözün.
C s2x + 1d5
x2x + 1 2 sx + 1d10 dy 1
65. y = 66. y = 81. = 1 + x , y s1d = 3
sx + 1d2>3 dx
d 2y
B x2 + 1 Bsx 2 + 1ds2x + 3d
xsx - 2d xsx + 1dsx - 2d
67. y = 3
68. y = 3 82. = sec2 x, y s0d = 0 and ve y¿s0d = 1
dx 2
T 83. ln (1 + x)’in x = 0’da lineerizasyonu ln x’e x = 1 civarında yak-
Teori ve Uygulamalar laşımda bulunmak yerine, ln(1 + x)’e x = 0 civarında yaklaşımda
69. Aşağıdakilerin yerel ekstremumlarının yerlerini bulun ve bulunuruz. Bu yolla daha basit bir formül buluruz.
tanımlayın. a. x = 0’da ln(1 + x) ⬇ x lineerizasyonunu çıkarın.
a. ln (cos x), [–p@4, p@3] aralığında. b. [0, 0.1] aralığında ln(1 + x) yerine x almanın vereceği hatayı 5
b. cos (ln x), [1@2, 2] aralığında. ondalık basamağa kadar hesaplayın.
70. a. x ⬎ 1 için ƒ(x) = x – ln x’in arttığını gösterin. c. 0 ⱕ x ⱕ 0.5 için ln(1 + x) ve x’i beraber çizin. Varsa, farklı
b. (a) şıkkından, x ⬎ 1 ise ln x ⬍ x olduğunu gösterin. renkler kullanın. Hangi noktalarda ln(1 + x) yaklaşımı en iyi
ve en kötü görünmektedir? Grafiklerden koordinatları okuya-
71. x = 1’den x = 5’e kadar y = ln x ile y = ln 2x eğrileri arasında kalan rak, grafik çizicinizin izin verdiği hassaslıkta hata için bir üst
alanı bulun. sınır bulun.
72. x = –p@4’den x = p@3’e kadar y = tan x eğrisi ile x-ekseni arasında 84. Teorem 2’de 1 ve 4 Kurallarını ispatlamak için yaptığımız gibi,
kalan alanı bulun. logaritmaların Bölüm kuralını ispatlamak için yarı-türev
x = 2 N 2y + 1 eğrisi ile sınırlanan bölge y-ekseni etrafında

73. Birinci bölgede, koordinat eksenleri, y = 3 doğrusu ve düşüncesini kullanın.
74. x = p@6’dan x = p@2’ye kadar y = 2cot x eğrisiyle x-ekseni

döndürülerek bir cisim üretiliyor. Cismin hacmini bulun.
Grafik Araflt›rmalar›
arasında kalan bölge x-ekseni etrafında döndürülerek bir cisim 85. 0 ⬍ x ⱕ 10 için, ln x, ln 2x, ln 4x, ln 8x ve ln 16x’i (çizebildiğiniz
üretiliyor. Cismin hacmini bulun. kadarını) birlikte çizin. Neler oluyor? Açıklayın.
75. x = 1@2’den x = 2’ye kadar y = 1@x2 eğrisiyle x-ekseni ara-sında 86. 0 ⱕ x ⱕ 22, –2 ⱕ y ⱕ 0 penceresinde y = sin u x u’in grafiğini
kalan bölge y-ekseni etrafında döndürülerek bir cisim üretiliyor. çizin. Neler gördüğünüzü açıklayın. Yayları tersine döndürmek
Cismin hacmini bulun. için formülü nasıl değiştirirdiniz?
87. a. 0 ⱕ x ⱕ 23 aralığında, a = 2, 4, 8, 20 ve 50 için y = sin x ve
y = 9x N 2x 3 + 9 eğrisi ile x-ekseni arasında kalan bölgeyi y-ek-
76. Bölüm 6.2, Alıştırma 6’da, x = 0’dan x = 3’e kadar
y = ln (a + sin x) grafiklerini birlikte çizin.
seni etrafında döndürerek hacmi 36p olan bir cisim üretmiştik. b. a arttıkça eğriler neden düzleşir? (İpucu: u y⬘ u için a’ya bağlı
88. y = 1x - ln x, x 7 0 ,’in grafiğinin bir büküm noktası var

Bölgeyi x-ekseni etrafında döndürürseniz hacmi ne bulursunuz? bir üst sınır bulun.)
(Grafik için Bölüm 6.2, Alıştırma 6’ya bakın.)
77. Aşağıdaki eğrilerin uzunluklarını bulun. mıdır? Soruyu (a) grafiğini çizerek, (b) analiz kullanarak yanıtla-
a. y = sx 2>8d - ln x, 4 … x … 8 maya çalışın.
2
b. x = sy>4d - 2 ln sy>4d, 4 … y … 12
78. (1, 0) noktasından geçen ve x = 1’den x = 2’ye kadar uzunluğu
aşağıdaki gibi olan bir eğri bulun.
7.3 Eksponansiyel Fonksiyon
ln x fonksiyonunun teorisini geliştirirken, exp x = ex eksponansiyel fonksiyonunu ln x’in

tersi olarak tanıtıyoruz. Özelliklerini inceliyoruz, türevini ve integralini hesaplıyoruz.
Türevini kullanarak, n herhangi bir reel sayı iken, rasyonel veya irrasyonel, xn’nin türevini
almak için kuvvet kuralını ispat ediyoruz.
y ln x’in Tersi ve e Say›s›

8 y ln–1x Tanım kümesi s0, q d ve değer kümesi s - q , q d olmak üzere x’in artan bir fonksiyonu
veya olan ln x fonksiyonunun, tanım kümesi s - q , q d ve değeri kümesi s0, q d olan bir tersi,
7 x ln y
ln–1 x vardır. ln–1 x’in grafiği ln x’in grafiğinin y = x doğrusuna göre simetriğidir. Şekil
6 7.11’den Görebileceğiniz gibi,
5 lim ln-1 x = q ve
and lim ln-1 x = 0.
x: q x: - q
4 dır. ln–1 x fonksiyonu exp x ile de gösterilir.
Bölüm 7.2’de e sayısını ln (e) = 1 denklemi ile tanımladık, dolayısıyla
e (1, e) e = ln–1 (1) = exp(1) dir. Bir rasyonel sayı olmamasına rağmen, bu bölümün sonlarında
2 y ln x e’yi bir limit olarak ifade etmenin bir yolunu göreceğiz. Bölüm 11’de e’nin değerini bir
1
bilgisayarla, istediğimiz basamağa kadar doğruluk derecesi ile farklı bir formül kullanarak
hesaplayabileceğiz (Bölüm 11.9, Örnek 6). 15 basamağa kadar
x
–2 –1 0 1 2 e 4 e = 2.718281828459045
y = ex Fonksiyonu
e sayısının rasyonel bir r kuvvetini her zamanki gibi alırız:
e 1>2 = 2e,
–1
fiEK‹L 7.11 y = ln x ve y = ln x = exp x’in
e 2 = e # e,
1
grafikleri. e sayısı ln–1 1 = exp (1) dir. e -2 = ,
e2
gibi. e pozitif olduğu için er de pozitiftir. Bu er’nin bir logaritması olduğu anlamına gelir.
Logaritmasını aldığımız zaman,
ln er = r ln e = r ⭈ 1 = r
olduğunu görürüz. ln x bire-bir olduğundan ve (ln–1 r) = r olduğundan, bu denklem bize
er = ln–1 r = exp r, r rasyonel (1)
x
olduğunu söyler. Henüz, irrasyonel bir x için e ’e açık bir anlam verecek bir yol bulmadık.
Fakat ln–1 x’in her x için, rasyonel veya irrasyonel, bir anlamı vardır. Bu nedenle (1) denk-
ex’in Tipik De¤erleri lemi ex’in tanımını x’in irrasyonel değerlerine genişletmek için bir yol sunar. ln–1 x fonksi-
yonu her x için tanımlıdır, dolayısıyla bunu daha önce ex’in değerlerinin bulunmadığı yer-
x e x (yuvarlanmış) lerde ex’e değer vermekte kullanabiliriz.
-1 0.37
0 1 TANIM Do¤al Eksponansiyel Fonksiyon
1 2.72 Her x reel sayısı için, ex = ln–1 x = exp x, olarak tanımlanır.
2 7.39
10 22026 İlk defa olarak irrasyonel bir kuvvet için kesin bir anlam elde ettik. Eksponansiyel
fonksiyon exp x yerine genellikle ex ile gösterilir. ln x ve ex biribirilerinin tersleri olduk-
100 2.6881 * 1043
larından, aşağıdakileri yazabiliriz.
7.3 Eksponansiyal Fonksiyon 487
ex ve ln x İçin Ters Denklemler

eln x = x (her x ⬎ 0 için) (2)
x
ln(e ) = x (her x için) (3)
ln x’in tanım kümesi s0, q d ve değer kümesi s - q , q d dur. Dolayısıyla, ex’in tanım
Transandantal Say›lar ve
kümesi s - q , q d ve değer kümesi s0, q d dur.
Transandantal Denklemler
Rasyonel katsayılı polinom denklemlerin
çözümleri olan sayılara cebirsel denir: ÖRNEK 1 Ters Denklemleri Kullanmak
denklemini sağlar ve 23 cebirseldir,

–2 cebirseldir, çünkü x + 2 = 0 (a) ln e = 2 2
çünkü x2 – 3 = 0 denklemini sağlar. e ve (b) ln e -1 = -1
(c) ln 2e =
p gibi cebirsel olmayan sayılara 1
transandantal denir. 1873’te Charles 2
Hermite e’nin transandantallığını bizim
tanımladığımız anlamda ispatlamıştır. (d) ln e sin x = sin x
1882’de, C.L.F. Lindemann p’nin (e) e ln 2 = 2
transandantallığını ispatlamıştır. 2
Bugün, bir y = f(x) fonksiyonuna, P’ler

(f )e ln sx + 1d = x 2 + 1
3
x’in rasyonel katsayılı polinomları olmak (g) e 3 ln 2 = e ln 2 = e ln 8 = 8 Bir yol
üzere, (h) e 3 ln 2 = se ln 2 d3 = 23 = 8 Bir başka yol
Pn y + Á + P1 y + P0 = 0
n
diyoruz. y = 1> 2x + 1 cebirseldir,

şeklinde bir denklemi sağlıyorsa cebirsel ÖRNEK 2 Bir üssü çözmek
2k
çünkü (x + 1)y2 – 1 = 0 denklemini
e = 10 ise k’yi bulun.
sağlar. Burada polinomlar P2 = x + 1,
P1 = 0 ve P0 = –1’dir. Cebirsel olmayan Çözüm İki tarafın da doğal logaritmasını alın:
fonksitonlara transandantal denir. e2k = 10
ln e2k = ln 10
2k = ln 10 (3) denklemi
1
k = ln 10.
2
ax Genel Eksponansiyel Fonksiyonu

Her pozitif a sayısı için, a = eln a olduğu için, ax’i (eln a)x = ex ln a olarak düşünebiliriz. Bundan
dolayı aşağıdaki tanımı yaparız.
TANIM Genel Eksponansiyel Fonksiyon

Herhangi a ⬎ 0 ve x sayıları için, a tabanlı eksponansiyel fonksiyon
ax = ex ln a
dır.
a = e iken ax = ex ln a = ex ln e = ex ⭈ 1 = ex verir.
TARİHSEL BİYOGRAFİ ÖRNEK 3 Üstel Fonksiyonlar› Hesaplamak

23
= e 23 ln 2 L e 1.20 L 3.32
Siméon Denis Poisson
(a) 2
(1781–1840)
(b) 2p = e p ln 2 L e 2.18 L 8.8
Genel eksponansiyel fonksiyonların analizini ve terslerini gelecek bölümde inceliyo-
ruz. Burada, ex’in üs kurallarını incelemek için tanıma ihtiyacımız vardır.
Üs Kurallar›
ex, ln–1 x gibi dolaylı bir yoldan tanımlansa bile, cebirden bilinen tanıdık üs kurallarına
uyar. Teorem 3 bize bu kuralların, ln x ve ex’in tanımlarının sonuçları olduklarını söyler.
TEOREM 3 ex ‹çin Üs Kurallar›

Her x, x1 ve x2 sayıları için ex doğal eksponansiyel fonksiyonu aşağıdaki kuralla-
ra uyar.
1. e x1 # e x2 = e x1 + x2
1
2. e -x =
ex
e x1
3. = e x1 - x2
e x2
4. se x1 d x2 = e x1 x2 = se x2 d x1
Kural 1’in ‹spat›

y1 = ex1 ve y2 = ex2 (4)
olsun. Bu durumda,
x1 = ln y1 ve x2 = ln y2 (4) denklemlerinin
iki tarafının da
x1 + x2 = ln y1 + ln y2 logaritmasını alın.
= ln y1 y2 Çarpım Kuralı
x1 + x2 ln y1 y2
e = e Eksponansiyelini alın.
= y1 y2 e ln u = u
= e x1 e x2 .
bulunur.
Kural 4’ün ispatı da benzer şekildedir. Kural 2 ve 3, Kural 1’den çıkar (Alıştırma 78).
ÖRNEK 4 Üs Kurallar›n› Uygulamak

(a) e x + ln 2
= e x # e ln 2 = 2e x Kural 1
1 1
(b) e -ln x = ln x
= x Kural 2
e
e 2x 2x - 1
(c) e = e Kural 3
(d) se 3 d x = e 3x = se x d3 Kural 4
Teorem 3, a tabanlı eksponansiyel fonksiyon ax için de geçerlidir. Örneğin,

a x1 # a x2 = e x1 ln a # e x2 ln a ax’in tanımı
= e x1 ln a + x2 ln a Kural 1
= e sx1 + x2dln a ln a parantezi

x1 + x2
= a . ax’in tanımı
ex’in Türevi ve ‹ntegrali

Eksponansiyel fonksiyon türevlenebilirdir, çünkü türevi hiç sıfır olamayan türevlenebilir
bir fonksiyonun tersidir (Teorem 1). Türevini, Teorem 1’i ve ln x’in türevi hakkında bildik-
lerimizi kullanarak hesaplıyoruz:
f (x) = ln x ve y = ex = ln–1 x = f –1(x)
olsun. Bu durumda,
dy d x d -1
= se d = ln x
dx dx dx
d -1
= ƒ sxd
dx
1
= -1
Teorem 1
ƒ¿sƒ sxdd
1
= ƒ -1sxd = e x
ƒ¿se x d
1 1
=
a xb
z = ex ile ƒ¿szd = z with z = e x
1
e
= ex.
Yani, y = ex için, dy@dx = ex bulduk dolayısıyla, doğal eksponansiyel fonksiyonun türevi
kendisidir. Bölüm 7.5’te, bu şekilde davranan fonksiyonların sadece ex’in sabit katları
olduğunu göreceğiz. Özet olarak,
d x
e = ex (5)
dx
ÖRNEK 5 Bir Eksponansiyeli Türetmek
d d
s5e x d = 5 e x
dx dx
= 5e x
Zincir Kuralı (5) denklemini her zamanki gibi daha genel bir şekle genişletir.
u, x’in türevlenebilir herhangi bir fonksiyonu ise

d u du
e = eu . (6)
dx dx
ÖRNEK 6 Zincir Kural›n› Üslerle Uygulamak

d -x d
(a) e = e -x s -xd = e -x s -1d = -e -x u = –x ile (6) denklemi
dx dx
= e sin x ssin xd = e sin x # cos x

d sin x d
(b) e u = sin x ile (6) denklemi
dx dx
(6) denkleminin integral eşdeğeri şöyledir:
L
e u du = e u + C.
ÖRNEK 7 Üsleri ‹ntegre Etmek

ln 2 ln 8
eu #
L0 L0
1
(a) e 3x dx = du
3 u = 3x,
1
du = dx, us0d = 0 ,
ln 8 3
3 L0
1 usln 2d = 3 ln 2 = ln 23 = ln 8
= e u du
e d
ln 8
1 u
=
3 0
1 7
= s8 - 1d =
3 3
e sin x cos x dx = e sin x d

p>2 p>2
L0
(b) Örnek 6’daki ters türev
0
= e1 - e0 = e - 1
ÖRNEK 8 Bir Bafllang›ç De¤er Problemini Çözmek
x 7 23;
dy
ey
= 2x, ys2d = 0.
dx
başlangıç değer problemini çözün.
Çözüm Diferansiyel denklemin iki tarafını da x’e göre integre ederek

ey = x2 + C
elde ederiz.
C’yi bulmak için y(2) = 0 başlangıç koşulunu kullanırız::

C = e0 – (2)2
= 1 – 4 = –3
y
Bu e ’nin formülünü tamamlar:
ey = x2 – 3
y’yi bulmak için, iki tarafın da logaritmasını alırız:
ln e y = ln sx 2 - 3d
y = ln sx 2 - 3d.
Çözümün x 7 23. için geçerli olduğuna dikkat edin.
Çözümü esas denklemde yerine koyarak kontrol edelim.
dy d
ey = e y ln sx 2 - 3d
dx dx
2x
= ey ln (x2 – 3)’ün türevi
x2 - 3
2 2x
= e ln sx - 3d
y = ln sx 2 - 3d
x2 - 3
2x
= sx 2 - 3d 2
e ln y = y
x - 3
= 2x
buluruz. Çözüm doğrudur.
Bir Limit Olarak ‹fade Edilmifl e Say›s›

e sayısını, ln e = 1 eşitliğini sağlayan sayı olarak veya exp(1) sayıyısı olarak tanımladık. e
sayısının, logaritmik ve eksponansiyel fonksiyonlar için önemli bir sabit olduğunu görüyo-
ruz, fakat sayısal değeri nedir? Aşağıdaki teorem, e sayısını bir limit olarak hesaplamanın
bir yolunu göstermektedir.
TEOREM 4 Bir Limit Olarak e Say›s›

e sayısı
e = lim s1 + xd1>x .
x:0
limiti olarak hesaplanabilir.
‹spat f (x) = ln x ise ƒ¿sxd = 1>x, dir ve f ⬘ (1) = 1 dir. Fakat, türev tanımına göre,
ƒs1 + hd - ƒs1d ƒs1 + xd - ƒs1d
ƒ¿s1d = lim = lim x
h:0 h x:0
ln s1 + xd - ln 1 1
= lim x = lim x ln s1 + xd ln 1 = 0
x:0 x:0
= lim ln s1 + xd1/x = ln c lim s1 + xd1/x d ln süreklidir.

x:0 x:0
f⬘ (1) = 1 olduğundan,
ln c lim s1 + xd1>x d = 1
x:0
buluruz. Bu nedenle
lim s1 + xd1>x = e ln e = 1 ve ln bire-bir dir

x:0
y = 1@x yazmakla, Teorem 4’teki limiti
e = lim a1 + y b .
y
1
(7)
y: q
olarak ifade edebiliriz.

Bölümün başında, 15 basamağa kadar e = 2.718281828459045 olduğunu belirtmiştik.
Kuvvet Kural› Genel Hali

Artık xn’yi herhangi bir x ⬎ 0 ve herhangi bir n reel sayısı için xn = en ln x olarak tanımlaya-
biliriz. Dolayısıyla, ln xn = n ln x denklemindeki n artık rasyonel olmak zorunda değildir—
x ⬎ 0 olduğu sürece herhangi bir sayı olabilir:
ln x n = ln se n ln x d = n ln x ln eu = u, u keyfi
ax@ay = ax–y kuralı ve xn = en ln x tanımı, birlikte, türev alma için Kuvvet Kuralını son
haliyle yazmamızı sağlarlar. xn’nin x’e göre türevini almak
d n d n ln x
x = e xn, x > 0’ın tanımı
dx dx
= e n ln x #
d
sn ln xd eu için Zincir Kuralı
dx
= xn # x
n
Yine tanım
= nx n - 1 .
verir. Kısaca, x ⬎ 0 olduğu sürece
d n
x = nx n - 1 .
dx
olur. Zincir Kuralı bu eşitliği Kuvvet Kuralının son haline genişletir.
Kuvvet Kuralı ( Genel Hal)

u, x’in türevlenebilir pozititf bir fonksiyonu ve n herhangi bir reel sayı ise, bu
durumda un’de x’in türevlenebilir bir fonksiyonudur:
d n du
u = nu n - 1 .
dx dx
ÖRNEK 9 Kuvvet kural›n› ‹rrasyonel Kuvvetlerle Kullanmak

= 22x 22 - 1
d 22
(a) x sx 7 0d
dx
s2 + sin 3xdp = ps2 + sin 3xdp - 1scos 3xd # 3

d
(b)
dx
= 3ps2 + sin 3xdp - 1scos 3xd.
ALIfiTIRMALAR 7.3
2
Eksponansiyel ve Logaritmalarla Cebirsel Hesaplamalar 27. y = cos se -u d 28. y = u3e -2u cos 5u
29. y = ln s3te -t d 30. y = ln s2e -t sin td
2u
1–4 alıştırmalarındaki büyüklükler için basit ifadeler bulun.
31. y = ln a b 32. y = ln a b
1 + 2u
1. a. e ln 7.2 b. e -ln x
2
c. e ln x - ln y eu
2 2 1 + eu
2. a. e ln sx +y d
b. e -ln 0.3 c. e ln px - ln 2
3. a. 2 ln 2e
2
- y2 33. y = e scos t + ln td 34. y = e sin tsln t 2 + 1d
b. ln sln e e d c. ln se -x d
ln x e 2x
L0 Le41x
x
4. a. ln se sec u d b. ln se se d d c. ln se 2 ln x d 35. y = sin e t dt 36. y = ln t dt
Logaritmik veya Eksponansiyel Terimli 37–40 alıştırmalarında dy@dx’i bulun.

Denklemleri Çözmek 37. ln y = e y sin x 38. ln xy = e x + y
5–10 alıştırmalarında, y’yi t veya x cinsinden çözün. 39. e 2x = sin sx + 3yd 40. tan y = e x + ln x
5. ln y = 2t + 4 6. ln y = -t + 5
‹ntegraller
7. ln sy - 40d = 5t 8. ln s1 - 2yd = t
9. ln sy - 1d - ln 2 = x + ln x
L L
10. ln sy 2 - 1d - ln sy + 1d = ln ssin xd 41. se 3x + 5e -x d dx 42. s2e x - 3e -2x d dx
ln 3 0
Lln 2 L-ln 2
11 ve 12 alıştırmalarında k’yi çözün. 43. e x dx 44. e -x dx
11. a. e 2k = 4 b. 100e 10k = 200 c. e k>1000 = a
1
L L
12. a. e 5k = b. 80e k = 1 c. e sln 0.8dk = 0.8 45. 8e sx + 1d dx 46. 2e s2x - 1d dx
4
13–16 alıştırmalarında t’yi çözün. ln 9 ln 16
Lln 4 L0
47. e x>2 dx 48. e x>4 dx
1 sln 0.2dt
e 2r
-0.3t kt
13. a. e = 27 b. e = c. e = 0.4
2
e -2r
L 2r L 2r
49. dr 50. dr
1 1
14. a. e -0.01t = 1000 b. e kt = c. e sln 2dt =
10 2
15. e 2t = x 2 L L
2 4
2 51. 2t e -t dt 52. t 3e st d dt
16. e sx de s2x + 1d = e t
2
e 1>x e -1>x
L x L x
Türevler 53. 2
dx 54. 3
dx
17–36 alıştırmalarında, y’nin x, t veya u’ya göre, hangisi uygunsa. p>4 p>2
L0 Lp>4
türevini alın. 55. s1 + e tan u d sec2 u du 56. s1 + e cot u d csc2 u du
17. y = e -5x 18. y = e 2x>3
L
2
19. y = e 5 - 7x
20. y = e s41x + x d
57. e sec pt sec pt tan pt dt
21. y = xe x - e x 22. y = s1 + 2xde -2x
L
2
23. y = sx - 2x + 2de x
24. y = s9x 2 - 6x + 2de 3x 58. e csc sp + td csc sp + td cot sp + td dt
25. y = e ussin u + cos ud 26. y = ln s3ue -u d
ln sp>2d 2ln p y
ey e–y
Lln sp>6d L0
2 2
59. 2e y cos e y dy 60. 2x e x cos se x d dx x
2
er
L1 + e L
dx ln 2
61. r dr 62.
1 + ex

0
63–66 alıştırmalarındaki başlangıç değer problemlerini çözün. 1
x
dy
63. = e t sin se t - 2d, y sln 2d = 0
dt 75. a. b ln x dx = x ln x – x + C olduğunu gösterin.
dy b. ln x’in [0, e] aralığındaki ortalama değerini bulun.
64. = e -t sec2 spe -t d, y sln 4d = 2>p
dt
76. f (x) = 1@x’in [1, 2] aralığındaki ortalama değerini bulun.
d 2y
65. = 2e , -x
y s0d = 1 ve
and y¿s0d = 0 77. ex’in x = 0’da lineerizasyonu.
dx 2
a. x = 0’da ex ⬇ 1 + x lineer yaklaşımını elde edin.
d 2y 2t x
66. = 1 - e , y s1d = -1 ve
and y¿s1d = 0 T b. [0,0.2] aralığında e yerine 1 + x yazmanın getireceği hatayı 5
dt 2 ondalık basamak hassaslıkla bulun.
c. –2 ⱕ x ⱕ 2 aralığında ex ve 1 + x’i birlikte çizin. Varsa, farklı
Teori ve Uygulamalar T
renkler kullanın. Yaklaşım hangi aralıklarda ex’i fazla veya az
67. f (x) = ex – 2x’in [0, 1] aralığındaki mutlak maksimum ve mini- bulur?
mum değerlerini bulun. 78. Üs Kuralları
68. ƒsxd = 2e sin sx>2d periyodik fonksiyonu ekstremum değerlerini a. Konuda türetilen ex1ex2 = ex1+x2 denkleminden başlayarak, her-
nerelerde alır ve bu değerler nedir? hangi bir x reel sayısı için e–x = 1@ex olduğunu gösterin. Sonra,
y herhangi iki x1 ve x2 reel sayısı için ex1@ex2 = ex1–x2 olduğunu
gösterin.
y 2esin (x/2) T b. Herhangi iki x1 ve x2 sayısı için (ex1)x2 = ex1x2 = (ex2)x1 olduğu-
nu gösterin.
T 79. e’nin ondalık gösterimi ln x = 1 denklemini çözerek, e’yi hesap
x
0 makinenizin izin verdiği hassaslıkta bulun.
80. ex ile ln x arasındaki ters ilişkisi. Hesap makinenizin aşağıdaki
2
69. ƒsxd = x ln s1>xd’in mutlak maksimum değerini bulun ve bu bileşkeleri bulmada ne kadar başarılı olduğunu bulun.
değerin nerede alındığını söyleyin. eln x ve ln(ex)
T 70. ƒsxd = sx - 3d2e x fonksiyonunun ve türevinin grafiklerini bir- 81. Herhangi bir a ⬎ 1 sayısı için
likte çizin. f ’nin davranışının, f ⬘ ’nün işaretleri ve değerleriyle a ln a
L1 L0
ilişkisini yorumlayın. Grafiklerdeki önemli noktaları gerekirse e y dy = a ln a .
ln x dx +
analizle belirleyin.
71. Birinci bölgede, üstten y = e2x eğrisi, alttan y = ex eğrisi ve sağdan olduğunu gösterin. (Aşağıdaki şekle bakın.)
x = ln 3 doğrusu ile sınırlanan “üçgen” bölgenin alanını bulun. y
y ln x
x@2 –x@2
72. Birinci bölgede, üstten y = e eğrisi, alttan y = e eğrisi ve
sağdan x = 2 ln 2 doğrusu ile sınırlanan “üçgen” bölgenin ln a
alanını bulun.
73. xy-düzleminde orijinden geçen ve x = 0 ile x = 1 arasında x
0 1 a
uzunluğu aşağıdaki gibi olan bir eğri bulun.
L0 A
1
1 x
L = 1 + e dx .
4
74. x = se y + e -y d>2, 0 … y … ln 2 , eğrisinin y-ekseni etrafında 82. Geometrik, logaritmik ve aritmetik ortalama eşitsizliği.
döndürülmesiyle üretilen yüzeyin alanını bulun. a. ex’in grafiğinin bütün x-değerleri aralıklarında yukarı konkav
7.4 ax ve loga x 495
b. Aşağıdaki şekle bakarak, 0 ⬍ a ⬍ b ise, Burk, American Mathematical Monthly, Vol.94, No.6, June-
ln b
July 1987, sayfa 527-528’e bakın.)
e ln a + e ln b #
e sln a + ln bd>2 # sln b - ln ad 6
Lln a
e x dx 6 sln b - ln ad . y ex
2
F
c. (b)’deki eşitsizliği kullanarak
2ab 6
C
b - a a + b
6 .
ln b - ln a 2
E M
sonucunu çıkarın. Bu eşitsizlik, iki pozitif sayının geometrik B
ortalamasının logaritmik ortalamalarından onunda aritmetik A D
ortalamalarından daha küçük olduğunu söyler. x
ln a ln a ln b ln b
(Bu eşitsizlik hakkında daha fazla bilgi için, “The 2
Geometric, Logaritmic and Arithmetic Mean Inequality,” Frank ÖLÇEKLİ DEĞİL
7.4 a x ve loga x
Genel eksponansiyel fonksiyonları 2x, 10x ve px olarak tanımladık. Bu bölümde bunların

türevlerini ve integrallerini hesaplıyoruz. Ayrıca, log2 x, log10 x ve logp x gibi genel loga-
ritmik fonksiyonları ile türevlerini ve integrallerini tanımlıyoruz.
au’un Türevi
ax = ex ln a tanımı ile başlarız:
= e x ln a #
d x d x ln a d d u du
a = e sx ln ad e = eu
dx dx dx dx dx
= a x ln a.
a ⬎ 0 ise,
d x
a = a x ln a.
dx
olur. Zincir Kuralıyla daha genel bir form elde ederiz.
a ⬎ 0 ve u, x’in türevlenebilir bir fonksiyonu ise, au da x’in türevlenebilir bir

fonksiyonudur.
d u du
a = a u ln a . (1)
dx dx
Bu denklemler ex’in neden analizde tercih edilen eksponansiyel fonksiyon olduğunu gös-
terir. a = e ise, ln a = 1 olur ve ax’in türevi
d x
e = e x ln e = e x .
dx
haline sadeleşir.
x
y  1  y y 10x ÖRNEK 1 Genel Eksponansiyel Fonksiyonlar› Türetmek
10 
x y 3x
y 1 y 2x d x
3 (a) 3 = 3x ln 3
x dx
y 1
2
d -x d
(b) 3 = 3-x sln 3d s -xd = -3-x ln 3
dx dx
d sin x d
(c) 3 = 3sin x sln 3d ssin xd = 3sin x sln 3d cos x
y 1x dx dx
1
(1) denkleminden ax’in türevinin, ln a ⬎ 0 veya a ⬎ 1 ise pozitif, ln a ⬍ 0 veya

–1 0 1
x 0 ⬍ a ⬍ 1 ise negatif olacağını görürüz. Yani ax, a ⬎ 1 ise x’in artan bir fonksiyonu,
0 ⬍ a ⬍ 1 ise x’in azalan bir fonksiyonudur. Her durumda, ax bire-bir dir. İkinci türev,
fiEK‹L 7.12 Ekponansiyel fonksiyonlar d2 x d x
sa d = sa ln ad = sln ad2 a x
0 ⬍ a ⬍ 1 ise azalır, a ⬎ 1 ise artarlar. dx 2 dx
x → ⬁ iken, 0 ⬍ a ⬍ 1 ise, ax → 0, a ⬎ 1
ise ax → ⬁ buluruz. x → –⬁ iken,
her x için pozitiftir, dolayısıyla ax’in grafiği reel doğrunun her aralığında yukarı konkavdır
0 ⬍ a ⬍ 1 ise ax → ⬁ ve a ⬎ 1 ise,
(Şekil 7.12).
ax → 0 bulunur.
Di¤er Kuvvet Fonksiyonlar›
Pozitif sayıların keyfi reel kuvvetlerini alabilme olanağı x ⬎ 0 için xx ve xln x gibi fonksi-
yonları tanımlamayı sağlar. Bu tip fonksiyonların türevlerini, fonksiyonları e’nin kuvvetle-
ri şeklinde yeniden yazarak alırız.
ÖRNEK 2 Bir Genel Kuvvet Fonksiyonunu Türetmek

y = xx, x ⬎ 0 ise dy@dx’i bulun.
Çözüm xx’i e’nin bir kuvveti olarak yazın:
y = xx = ex ln x a = x ile ax
Sonra her zamanki gibi türev alın:

dy d x ln x
= e
dx dx
d
= e x ln x sx ln xd
dx
= x x ax # x + ln xb
1
= x x s1 + ln xd.
au’nun ‹ntegrali
a ≠ 1, yani ln a ≠ 0 ise, (1) denkleminin 2 tarafını da ln a ile bölerek
du 1 d u
au = sa d.
dx ln a dx
elde edebiliriz.
Artık x’e göre integral almak
L L L
du 1 d u 1 d u 1 u
au dx = sa d dx = sa d dx = a + C.
dx ln a dx ln a dx ln a
verir. İlk integrali diferansiyel formda yazarsak aşağıdaki ifadeyi buluruz.
au
L
a u du = + C. (2)
ln a
ÖRNEK 3 Genel Üstel Fonksiyonlar› ‹ntegre Etmek
2x
L
(a) 2x dx = + C a = 2, u = x ile (2) denklemi
ln 2
L
(b) 2sin x cos x dx
2u
L
= 2u du = + C u = sin x, du = cos x dx
ln 2
2sin x
= + C u’yu sin x ile değiştirin.
ln 2
a Tabanl› Logaritmalar
Daha önce gördüğümüz gibi, a sıfırdan farklı herhangi bir pozitif sayı ise, ax fonksiyonu
bire-bir dir ve hiçbir noktada sıfır olamayan bir türevi vardır. Dolayısıyla türevlenebilir bir
tersi de bulunur. Tersine x’in a tabanına göre logaritması der ve loga x ile gösteririz.
TANIM loga x
y Herhangi bir a ⫽ 1 pozitif sayısı için,
y 2x
loga x, ax’in ters fonksiyonudur.
yx
y = loga x’in grafiği, y = ax grafiğinin y = x doğrusuna göre simetriğini alarak elde

2 y log2x edilebilir (Şekil 7.13). a = e olduğunda loge x = ex’in tersi = ln x buluruz. loga x ve ax birbir-
1
lerinin tersi oldukları için, ikisinin herhangi bir şekilde bileşkesini almak birim fonksiyonu
x verir.
0 1 2
ax ve loga x İçin Ters Denklemler

a loga x = x sx 7 0d (3)
fiEK‹L 7.13 2x’in ve tersi log2 x’in

loga (ax) = x (her x için) (4)
grafikleri.
ÖRNEK 4 Ters Denklemleri Uygulamak

5
(a) log2 s2 d = 5 (b) log10 s10 -7 d = -7
(c) 2log2 s3d = 3 (d) 10 log10 s4d = 4
loga x’in Hesaplanmas›

loga x değeri ln x ’in sayısal bir katıdır. Bu gözlem loga x’in hesaplanmasını basitleştirir.
1 # ln x
loga x = ln x = (5)
ln a ln a
Bu denklemi (3) denkleminden türetebiliriz:

a loga sxd = x (3) denklemi
ln a loga sxd = ln x İki tarafın da doğal logaritmasını alın.
loga sxd # ln a = ln x Teorem 2’deki Kuvvet Kuralı
ln x
loga x = loga x’i çözün.
ln a
Örneğin,
ln 2 0.69315
log10 2 = L L 0.30103
ln 10 2.30259
loga x’in aritmetik özellikleri ln x’inkilerle aynıdır (Teorem 2). Tablo 7.2 de verilen bu ku-
rallar, doğal logaritma fonksiyonunda karşı gelen kuralların ln a ile bölünmesiyle ispat-
lanabilir. Örneğin,
TABLO 7.2 a tabanl› logaritmalar›n ln xy = ln x + ln y Doğal logaritmalar için Kural 1
özellikleri
ln xy ln x ln y
= + Á ln a bölünürse Á
Herhangi x ⬎ 0 ve y ⬎ 0 sayıları ln a ln a ln a
için loga xy = loga x + loga y. Á a tabanlı logaritmalar için Kural 1’i verir.
1. Çarpım Kuralı:
loga xy = loga x + loga y loga x ‹çeren Türevler ve ‹ntegraller
2. Bölüm Kuralı: a tabanlı logaritmaları içeren türevleri ve integralleri hesaplamak için, önce bunları doğal
logaritmalara çeviririz.
x
loga y = loga x - loga y u, x’in türevlenebilir pozitif bir fonksiyonuysa,
a b =
3. Çarpmaya Göre Ters d d ln u 1 d 1 # 1 du
Kuralı: sloga ud = sln ud = .
dx dx ln a ln a dx ln a u dx
1 olur.
loga y = -loga y
4. Kuvvet Kuralı:
loga x y = y loga x d 1 # 1 du
sloga ud =
dx ln a u dx
ÖRNEK 5
(a)
d
log10 s3x + 1d =
1 # 1 d
s3x + 1d =
3
dx ln 10 3x + 1 dx sln 10ds3x + 1d
log2 x
L L
1 ln x ln x
(b) x dx = ln 2 x dx log2 x =
ln 2
ln 2 L
1 1
= u du u = ln x, du = x dx
2
1 u2 1 sln xd sln xd2
= + C = + C = + C
ln 2 2 ln 2 2 2 ln 2
10 Tabanl› Logaritmalar
Çoğunlukla yaygın logaritma olarak adlandırılan 10 tabanlı logaritmalar çoğu bilimsel
formülde yer alır. Örneğin, deprem şiddeti genellikle logaritmik Richter ölçeği ile
bildirilir. Bu formül şu şekilde verilir:
Şiddet R = log10 a b + B,
a
Magnitude
T
Burada, a alıcı istasyondaki yer hareketinin mikron olarak genliği, T sismik dalganın saniye
olarak periyodu ve B de depremin merkezinden uzaklıklaştıkça sismik dalganın zayıfla-
masını hesaba katan gözlemsel bir faktördür.
ÖRNEK 6 Deprem fiiddeti

Alıcı istasyondan 10.000 km uzaktaki bir deprem için, B = 6.8’dir. Bildirilen dikey yer
hareketi a = 10 mikron ve periyot T = 1 s ise, depremin şiddeti
R = log10 a b + 6.8 = 1 + 6.8 = 7.8.

10
1
olarak bulunur. Bu şiddette bir deprem, merkezinin çevresinde çok büyük hasara neden
olabilir.
Bir çözeltinin asitliliğini ölçen pH ölçeği 10 tabanlı logaritmik bir ölçektir. Çözeltinin
pH değeri (hidrojen potansiyeli), çözeltinin hidronyum iyonu konsantrasyonu [H3O+]’nun
çarpımsal tersinin yaygın logaritmasıdır:
Ço¤u Yiyecek asitlidir (pH ⬍ 7) . 1
pH = log10 = -log10 [H3 O+].
[H3 O+]
Yiyecek pH Değeri
Hidronyum iyonu konsantrasyonu mol bölü litre olarak ölçülür. Sirkenin pH değeri 3,
Muz 4.5–4.7 steril suyun pH değeri 7, deniz suyununki 8.15 ve ev amonyağınınki ise 12 civarındadır.
Greyfurt 3.0–3.3 Bütün ölçek, normal hidroklorik asit için 0.1’den normal bir sodyum hidroksit çözeltisi
Portakal 3.0–4.0 için 14’e kadar gider.
Limon 1.8–2.0 Yaygın logaritmaların başka bir örneği gürültüyü ölçen desibel veya dB ölçeğidir. I
Süt 6.3–6.6 sesin metre kare başına watt olarak şiddetiyse, sesin seviyesi
Hafif içeçekler 2.0–4.0
Ispanak 5.1–5.7 Ses seviyesi = 10 log10 (1 × 1012) db (6)
dir.
Tipik Ses Seviyeleri Eğer müzik setinizin gücünü iki kat arttırdığınızda ses seviyesinin neden sadece birkaç de-
sibel arttığını merak ediyorsanız, (6) denklemi bu sorunun yanıtını verir. Aşağıdaki
Duyma Eşiği 0 db örneğin gösterdiği gibi, I’yı iki katına çıkarmak sadece 3 dB kadar artış sağlar.
Yaprak hışırtısı 10 db
Ortalama fısıltı 20 db ÖRNEK 7 Ses fiiddeti
Sessiz otomobil 50 db
Normal konuşma 65 db (6) denklemindeki I’yı iki katına çıkarmak 3 dB kadar bir artış sağlar. log10 yerine log
10 fit uzaktaki pnömatik 90 db yazarak (her zaman yapılır) aşağıdaki sonucu elde ederiz:
kazıcı I iki katına çıkınca ses seviyesi = 10 log (2I × 1012) I yerine 1I ile (6) denk.
Acı sınırı 120 db
= 10 log (2 ⭈ I × 1012)
= 10 log 2 + 10 log (I × 1012)
= esas ses seviyesi + 10 log 2
⬇ esas ses seviyesi + 3 log10 2 L 0.30
ALIfiTIRMALAR 7.4
15. y = x p 16. y = t 1 - e
ax ve loga x ‹le Cebirsel Hesaplamalar 22
17. y = scos ud 18. y = sln udp
1–4 alıştırmalarındaki ifadeleri sadeleştirin.
b. 8log822
19. y = 7sec u ln 7 20. y = 3tan u ln 3
1. a. 5log5 7 c. 1.3log1.3 75
e. log3 23 f. log4 a b
1 21. y = 2 sin 3t
22. y = 5-cos 2t
d. log4 16
4 24. y = log 3s1 + u ln 3d
26. y = log 25 e x - log 5 1x
23. y = log 2 5u
2. a. 2log2 3 b. 10 log10 s1>2d c. plogp 7 25. y = log 4 x + log 4 x 2
f. log3 a b 27. y = log 2 r # log 4 r 28. y = log 3 r # log 9 r
1
d. log11 121 e. log121 11
9
29. y = log 3 a a b b a b
B
ln 3 ln 5
3. a. 2log4 x b. 9log3 x c. log2 se sln 2dssin xd d x + 1 7x
30. y = log 5
2 x x - 1 3x + 2
4. a. 25log5 s3x d
b. log e se x d c. log4 s2e sin x
d
32. y = log 7 a b
sin u cos u
31. y = u sin slog 7 ud
5 ve 6 alıştırmalarındaki oranları doğal logaritmaların oranlarına çe- e u 2u
34. y = log 2 a b
virin ve sadeleştirin. x 2e 2
log 2 x log 2 x log x a 33. y = log 5 e x
5. a. b. c. 22x + 1
log 3 x log 8 x log x2 a
log210 x
38. y = t log 3 A e ssin tdsln 3d B
log 9 x log a b 35. y = 3log 2 t 36. y = 3 log 8 slog 2 td
log22 x
6. a. b. c. 37. y = log 2 s8t ln 2 d
log 3 x log b a
7–10 alıştırmalarındaki denklemlerden x’i çözün.
7. 3log3 s7d + 2log2 s5d = 5log5 sxd Logaritmik Türev Alma
8. 8 log8 s3d
- e ln 5 2
= x - 7 log7 s3xd 39–46 alıştırmalarında, y’nin verilen bağımsız değişkene göre türevini
bulmak için logaritmik türev alın.
9. 3log3 sx d = 5e ln x - 3 # 10 log10 s2d
2
39. y = sx + 1dx 40. y = x sx + 1d

41. y = s 1td 42. y = t 2t
-2 log4 sxd 1
10. ln e + 4 = x log10 s100d t
43. y = ssin xdx 44. y = x sin x

Türevler ln x
45. y = x 46. y = sln xdln x
11–38 alıştırmalarında, verilen bağımsız değişkene göre y’nin türevini
bulun. ‹ntegrasyon
11. y = 2x 12. y = 3-x 47–56 alıştırmalarındaki integralleri hesaplayın.
2s ss 2d
13. y = 5 14. y = 2
L L
47. 5x dx 48. s1.3dx dx
[H3O+] (mol> L) ile hidroksit iyonu konsantrasyonunun [OH–]

1 0 81. Herhangi bir solüsyonda, hidronyum iyonu konsantrasyonu
L0 L-2
2-u du 5-u du
(mol> L) çarpımı 10–14 civarındadır.
49. 50.
22
21x
4
L1 L1 1x
2
51. x2sx d dx 52. dx a. [H3O+]’nin hangi değeri S = [H3O+] + [OH–] konsantrasyonlar
toplamını minimize eder? (İpucu: Gösterimi değiştirin.
a b
p>2 p>4 tan t
L0 L0
1 x = [H3O+] olsun.)
53. 7cos t sin t dt 54. sec2 t dt
3
b. S’nin bu minimum değere sahip olduğu çözeltinin pH’si nedir?
4 2 ln x
L2 L1
2x 2 c. [H3O+]’nin [OH–]’ye hangi oranı S’yi minimize eder?
55. x s1 + ln xd dx 56. x dx
82. loga b, 1@logb a’ya eşit olabilir mi?
57–60 alıştırmalarındaki integralleri hesaplayın. 2 x
T 83. x = 2 ’in üç çözümü vardır: x = 2, x = 4 ve bir başkası. Üçüncü
3x 23 dx x 22 - 1 dx
çözümü grafik çizerek en hassas şekilde bulun.
L L
57. 58. ln 2 ln x
T 84. x , x ⬎ 0 için 2 ’e eşit olabilir mi? İki fonksiyonun grafiğini
s 12 + 1dx 12 dx
3 e çizin ve gördüklerinizi açıklayın.
L0 L1
59. 60. x sln 2d - 1 dx
85. 2x’in Lineerizasyonu
61–70 alıştırmalarındaki integralleri hesaplayın. a. f (x) = 2x ’in x = 0’daki lineerizasyonunu bulun. Katsayılarını
4 log x iki ondalık basamağa yuvarlayın.
log10 x
L L1
2
61. x dx 62. x dx T b. Lineerizasyonun ve fonksiyonun grafiklerini –3 ⱕ x ⱕ 3 ve
4 ln 2 log x e 2 ln 10 log x
–1 ⱕ x ⱕ 1 için birlikte çizin.
L1 L1
2 10
63. x dx 64. x dx 86. log3 x’in Lineerizasyonu
2 log sx + 2d 10 log s10xd a. f (x) = log3 x’in x = 3’teki lineerizasyonunu bulun. Katsayıları-
L0 L1>10
2 10
65. dx 66. dx nı iki ondalık basamağa yuvarlayın.
x + 2 x
9 2 log sx + 1d 3 2 log sx - 1d T b. Lineerizasyonun ve fonksiyonun grafiklerini 0 ⱕ x ⱕ 8 ve
L0 L2
10 2 2 ⱕ x ⱕ 4 pencerelerinde birlikte çizin.
67. dx 68. dx
x + 1 x - 1
Baflka Tabanlarla Hesaplamalar
L x log 10 x L xslog 8 xd
dx dx
69. 70. 2
T 87. Çoğu bilimsel hesap makinesinin log10 x ve ln x için tuşları vardır.
71–74 alıştırmalarındaki integralleri hesaplayın. Başka tabanlardaki logaritmaları bulmak için (5) denklemini kul-
ln x ex lanırız, loga x = (ln x)@(ln a).
L1 L1 t
1 1 Aşağıdaki logaritmaları 5 ondalık basamağa kadar bulun
71. t dt, x 7 1 72. dt
1>x x
a. log 3 8 b. log 7 0.5
L1 ln a L1 t
1 1 1
73. t dt, x 7 0 74. dt, x 7 0 c. log 20 17 d. log 0.5 7
e. log10 x = 2.3 ise ln x
Teori ve Uygulamalar f. log2 x = 1.4 ise ln x
75. y = 2x@(1 + x2) eğrisi ile x-ekseninin –2 ⱕ x ⱕ 2 aralığı arasında g. log2 x = –1.5 ise ln x
kalan bölgenin alanını bulun. h. log10 x = –0.7 ise ln x
76. y = 21–x eğrisi ile x-ekseninin –1 ⱕ x ⱕ 1 aralığı arasında kalan 88. Dönüşüm faktörleri.
bölgenin alanını bulun.
a. 10 tabanlı logaritmaları 2 tabanlı logaritmalara dönüştürme
77. Kan pH’si İnsan kanının pH’si normalde 7.37 ile 7.44 arasına denkleminin
düşer. Karşılık gelen [H3O+] sınırlarını bulun.
ln 10
78. Beyin sıvısı pH’si Beyindeki omurilik sıvısının hidroksiyum log 2 x = log10 x .
ln 2
iyonu konsantrasyonu [H3O+] = 4.8 × 10–8 mol bölü litre civarın-
dadır. pH nedir? olduğunu gösterin.
79. Ses amplifikatörleri Ses seviyesine 10 desibel eklemek için ses b. a tabanlı logaritmaları b tabanlı logaritmalara dönüştürme
amplifikatörünüzdeki sesin şiddeti I’yı hangi k faktörüyle çarp- denkleminin
malısınız? ln a
log b x = log a x .
80. Ses amplifikatörleri Müzik setinizin sesinin şiddetini 10 kat ln b
arttırdınız. Bu, ses seviyesini kaç desibel arttırır?
89. Ortogonal Eğri Aileleri T 92. Hangisi daha büyüktür, pe veya ep ? Hesap makineleri, bir za-
manların ilgi çekici sorusunun sırrının bir kısmını ortaya çıkardı
1 2
y = - x + k (doğrudan kontrol edin; sürpriz bir şekilde şaşıracaksınız). Buna
2
rağmen soruyu hesap makinesiz cevaplayabilirsiniz.
(k herhangi bir sabit) ailesindeki bütün eğrilerin, y = ln x + c (c a. y = ln x’in grafiğinin orijinden geçen teğeti için bir denklem
herhangi bir sabit) ailesindeki bütün eğrilere dik olduğunu gös- bulun.
teriniz. (Şekle bakınız. )
[–3, 6] ile [–3, 3]

x
T 90. e ile ln x arasındaki ters ilişki Hesap makinenizin b. Neden her pozitif x ≠ e için ln x ⬍ x@e olduğunu açıklamak
eln x ve ln (ex) için y = ln x’in ve teğetinin grafiklerine dayanan bir iddia
bileşkelerini hesaplamada ne kadar iyi olduğunu test edin. ortaya koyun.
91. e’nin ondalık gösterimi ln x = 1 denklemini çözerek, hesap c. Her pozitif x ≠ e için ln (xe) ⬍ x olduğunu gösterin.
T makinenizin yapabildiği basamağa kadar e’yi bulun.
d. Her pozitif x ≠ e için xe ⬍ ex sonucunu çıkarın.
e. Böylece hangisi daha büyüktür, pe veya ep?
7.5 Üstel Büyüme ve Bozunma
Eksponansiyel fonksiyonlar, serbest değişkenin değişimi ile çok hızlı artarlar veya
azalırlar. Doğal ve endüstriyel bir çok durumda büyüme veya bozunmayı tanımlarlar. Bu
fonksiyonlara dayandırılmış modellerin çeşitliliği, onların önemini kısmen gösterir.
Eksponansiyel De¤iflim Kural›

Bir çok gerçek-dünya durumunu modellemede, bir y niceliği verilen bir t zamanındaki ni-
celiği ile orantılı bir hızla artar veya azalır. Böyle niceliklere örnekler, bozunmakta olan
radyoaktif bir maddenin miktarını, bir banka hesabındaki faiz birikimini, bir nüfus büyük-
lüğü ve bir fincan kahve ile içinde bulunduğu odanın sıcaklıkları farkını içerir. Böyle nice-
likler, bu bölümde ele alacağımız eksponansiyel değişim kuralı’na göre değişirler.
t = 0 anında var olan miktara y0 denirse, aşağıdaki başlangıç değer problemini çözerek
y’yi t’nin bir fonksiyonu olarak bulabiliriz:
dy
Diferansiyelequation:
Differential denklem : = ky
dt
(1)
Başlangıç koşulu: t=0 iken y = y0
y pozitif ve artan ise k de pozitiftir ve büyüme hızının şimdiye kadar gerçekleşmiş olanla
orantılı olduğunu söylemek için (1) denklemini kullanırız. y pozitif ve azalan ise k
negatiftir ve bozunma hızının kalan miktarla orantılı olduğunu söylemek için (1) denklem-
ini kullanırız.
Sabit y = 0 fonksiyonunun (1) denkleminin bir çözümü olduğunu hemen görebiliriz.

Sıfırdan farklı çözümleri bulmak için, (1) denklemini y ile böleriz:
dy
1
y
# = k
dt
1 dy
L dt L
y dt = k dt t’ye göre integre edin:
ln ƒ y ƒ = kt + C 1 s1>ud du = ln ƒ u ƒ + C .
ƒ y ƒ = e kt + C Eksponansiyelini alın.
ƒyƒ = e C # e kt ea+b = ea # eb
y = ;e Ce kt ƒ y ƒ = r , ise y = ;r .
y = Ae . kt A, ±eC’nin kısa adıdır.
A’nın, ⫾eC’nin bütün olası değerlerinin yanı sıra 0 değerini almasına da izin verirsek,
y = 0 çözümünü de formüle katmış oluruz.
Başlangıç değer problemindeki gerçek A değerini y = y0 ve t = 0 iken A’ yı çözerek
buluruz:
y0 = Aek ⭈ 0 = A
Dolayısıyla başlangıç değer probleminin çözümü y = y0ekt ’dir.
Bu şekilde değişen niceliklere k ⬎ 0 ise eksponansiyel büyümeye, k ⬍ 0 ise
eksponansiyel bozunmaya maruzdur denir.
Eksponansiyel Değişim Kuralı

y = y0 e kt (2)
Büyüme: k ⬎ 0 Bozunma: k ⬍ 0
k sayısına denklemin oran sabiti denir.
(2) denkleminin çıkartılışı kendi türevleri olan fonksiyonların sadece eksponansiyel

fonksiyonun sabit katları olduğunu gösterir.
S›n›rs›z Nüfus Art›fl›

Doğruyu söylemek gerekirse, bir topluluktaki (örneğin insan, bitki, tilki, bakteri) bireylerin
sayısı zamanın süreksiz bir fonksiyonudur, çünkü kesikli değerler alır. Ancak, bireylerin sa-
yısı yeterince büyük olduğunda, nüfusa sürekli bir fonksiyonla yaklaşımda bulunulabilir.
Bir çok durumda yaklaşım fonksiyonunun türevlenebilirliği, nüfus büyüklüğünü modelle-
mek ve tahmin etmek için analiz kullanımına izin veren bir başka anlamlı hipotezdir.
Üreyen bireylerin oranının sabit olduğunu ve sabit bir verimlilik bulunduğunu varsa-
yarsak, herhangi bir t anındaki doğum oranı varolan bireylerin sayısı y(t) ile orantılıdır.
Ayrıca, ölüm oranının kararlı ve hali hazırdaki nüfus sayısı y(t) ile orantılı olduğunu da
varsayın. Dahası, gelenleri ve gidenleri ihmal edersek, büyüme hızı, dy@dt,
varsayımlarımız altında iki orantının farkı olan, doğum oranı eksi ölüm oranı olacaktır.
Başka bir deyişle, dy@dt = ky, yani y = y0ekt olur. Burada y0 nüfusun t = 0 anındaki büyük-
lüğüdür. Bütün büyüme şekillerinde olduğu gibi, çevreden gelen kısıtlayıcı koşullar olabi-
lir, fakat burada bunlarla ilgilenmeyeceğiz (Bu durum Bölüm 9.5’te incelenmektedir).
Aşağıdaki örnekte, verilen bir topluluk içinde bir hastalık bulaşmış bireylerin
sayısının, hastalık uygun bir şekilde tedavi edildiğinde, nasıl azaldığına bakmak için bu
nüfus modelini kabul ediyoruz.
ÖRNEK 1 Bulafl›c› Bir Hastal›k Vakalar›n› Azaltmak

Uygun şekilde tedavi edildiğinde hastalıkların ortadan kalkmasına dair bir model, hastalık
bulaşmış kişilerin sayısının değişim hızı olan dy@dt’nin y sayısıyla orantılı olduğunu varsa-
yar. Tedavi edilmiş insanların sayısı, hastalığı taşıyan insanların sayısı ile orantılıdır. Her-
hangi bir yılda hastalık vakalarının sayısının %20 azaldığını varsayın. Bugün 10.000 vaka
varsa, sayının 1000’e düşmesi için kaç yıl gerekir?
Çözüm y = y0ekt denklemini kullanırız. Bulmamız gereken üç şey vardır: y0’ın değeri,
k’nin değeri ve y = 1000 olmasını sağlayacak t değeri.
y0’ın değeri. Zamanı istediğimiz yerden başlatmakta serbestiz. Eğer bugünden
başlarsak, t = 0 iken y = 10.000, dolayısıyla y0 = 10.000’dir. Denklemimiz
y = 10,000 ekt (3)
halini alır.
k’nin değeri. t = 1 yıl iken, vakaların sayısı şimdiki sayının %80’i, veya 8000 ola-
caktır. Dolayısıyla,
8000 = 10,000e ks1d
t = 1 ve y = 8000 ile
e k = 0.8 (3) denklemi
ln se k d = ln 0.8 İki tarafın logaritması

k = ln 0.8 6 0.
bulunur. Herhangi bir t anında denklem
y = 10,000 e(ln 0.8)t (4)
olur.
y = 1000 olmasını sağlayan t değeri (4) denkleminde y yerine 1000 koyar ve t’yi çö-
zeriz:
1000 = 10,000e sln 0.8dt
e sln 0.8dt = 0.1
sln 0.8dt = ln 0.1 İki tarafın logaritması
ln 0.1 yıl.
t = L 10.32 years.
ln 0.8
Vakaların sayısını 1000’e indirmek için 10 yıldan biraz daha fazlası gerekmektedir.
Sürekli Bileflik Faizler
Sabit bir r (ondalık sayı olarak ifade edilir) yıllık faiz oranıyla A0 miktarında bir para
yatırırsanız ve faiz, yılda k kere hesabınıza eklenirse, t yıl sonra hesabınızdaki para
At = A0 a1 + b .
kt
r
(5)
k
olur.
Faiz, aylık (k = 12), haftalık (k = 52), günlük (k = 365) veya daha hızlı, mesela satte veya
dakikada bir hesabınıza eklenebilir (bankacılar buna “bileşik faiz” derler). Ancak bu şekil-
de ne kadar kazanabileceğinizin de bir sınırı vardır ve bu sınır
lim At = lim A0 a1 + b
kt
r
k: q k: q k
= A0 lim a1 + b
k # rt
r r
k: q k
= A0 B rlim a1 + b R
k rt
r r r
k → k∞: q,
iken :0
k :0
k k
= A0 c lim s1 + xd1/x d
rt
r
x = yazın
x:0 k
= A0 e rt Teorem 4
olarak bulunur. t yıl sonra hesabınızdaki paranın formülü bu durumda

A(t) = A0 ert (6)
olur. Bu formüle göre ödenen faize sürekli bileşke adı verilir. r sabitine ise sürekli faiz
oranı denir. Paranın t yıl sonraki miktarı, (6) Denkleminde verilen eksponansiyel değişim
kuralı ile hesaplanır.
ÖRNEK 2 Bir Tasarruf Hesab›

%6 sürekli bileşik faiz veren bir bankaya 621$ yatırdığınızı varsayın. 8 yıl sonra ne kadar
paranız olacaktır?
Çözüm A0 = 621, r = 0.06 ve t = 8 ile (6) denklemini kullanırız:

As8d = 621e s0.06ds8d = 621e 0.48 = 1003.58 Sent hassaslığında
Banka faizi üç ayda bir ödeseydi ((5) denkleminde k = 4), hesabınızda 1000.01$ olur-
du. Dolayısıyla sürekli bileşke faizin etkisi üç aylık bileşke faizden 3.57 $’lık bir artış ol-
muştur. Bir banka bu ek miktarın reklam edilmeye değer olduğunu düşünebilir: “Her sani-
ye, gece gündüz bileşik faiz veriyoruz—daha da iyisi sürekli bileşik faiz uyguluyoruz.”
Radyoaktivite
Bazı atomlar kararsızdırlar ve sürekli olarak kütle veya radyasyon yayabilirler.
Bu işleme radyoaktif bozunma denir ve atomları sürekli olarak bu işlemden geçen bir el-
emente radyoaktif adı verilir. Bazen bir atom, kütlesinin bir kısmını radyasyon olarak
dışarı verdiğinde, atomun geri kalanı yeniden yapılanarak yeni bir elementin atomunu
oluşturur. Örneğin, radyoaktif karbon-14 azota bozunur; radyum, radyoaktif ara adımlar-
dan sonra kurşuna bozunur.
Deneyler verilen herhangi bir zamanda bir radyoaktif elementin bozunma hızının
Radon-222 gazı için, t gün olarak
ölçülür ve k = 0.18 olarak verilir. Eskiden (birim zamanda değişen çekirdek sayısı olarak ölçülür) var olan radyoaktif çekirdek
geceleri parlamaları için saat kadranları sayısıyla orantılı olduğunu göstermiştir. Yani, bir radyoaktif elementin bozunumu
üzerine sürülen (tehlikeli bir uğraş) dy@dt = –ky, k ⬎ 0 ile tanımlanır. y’nin azaldığını belirtmek için burada k(k ⬍ 0) yerine
radyum-226 için, t yıl olarak ölçülür ve
k = 4.3 × 10–4’tür.
–k (k ⬎ 0) kullanmak gelenek olmuştur. y0, sıfır anında bulunan parçacıkların sayısı ise,
daha sonraki bir t anında kalan paracık sayısı şu şekildedir:
y = y0e–kt, k⬎0
ÖRNEK 3 Radyoaktif Bir Elementin Yar›-Ömrü

Radyoaktif bir elementin yarı-ömrü bir örnekte bulunan radyoaktif çekirdeklerin
yarısının bozunması için gereken zamandır. Yarı ömrün başlangıçta örnekte bulunan
radyoaktif çekirdek sayısına değil de sadece radyoaktif maddeye bağlı olması önemli bir
özelliktir.
Bunun nedenini anlamak için, y0 başlangıçta örnekte bulunan radyoaktif çekirdek
sayısı olsun. Böylece t anında kalan çekirdek sayısı y = y0e–kt olur. Çekirdek sayısının,
başlangıçtaki çekirdek sayısının yarısına eşit olduğu bir t değeri arıyoruz:
1
y0 e -kt = y
2 0
1
e -kt =
2
1 Logaritmalar için Çarpmaya
-kt = ln = -ln 2 Göre Ters Kural 1
2
ln 2
t =
k
Bu t değeri elementin yarı ömrüdür. Sadece k’nin değerine bağlıdır, y0 sayısı işin içine
girmez.
Yarı-ömür ln 2
Half-life = (7)
k
ÖRNEK 4 Polonyum-210’un Yar›-Ömrü

Polonyum-210’un etkin ömrü o kadar kısadır ki yıldan ziyade günle ölçeriz. Başlangıçta
içinde y0 radyoaktif atom bulunan bir örnekte t gün sonra kalan atom sayısı
–3 t
y = y0e–5×10
olarak verilir. Elementin yarı ömrünü bulun.
Çözüm
ln 2
Half-life ==
Yarı-ömür (7) denklemi
k
ln 2 Polonyumun bozunma
= denklemindeki k değeri
5 * 10 -3
⬇ 139 gün
ÖRNEK 5 Karbon-14 Tarihlendirmesi

Radyoaktif elementlerin bozunması bazen Dünyanın geçmişindeki olayları tarih-
lendirmede kullanılabilir. Yaşayan bir organizmada, radyoaktif karbonun, karbon-14, nor-
mal karbona oranı, organizmayı çevreleyen orana neredeyse eşit olduğu için, organiz-
manın ömrü boyunca değişmez. Ancak, organizmanın ölümünden sonra, yeni karbon
alınmaz ve organizmanın kalıntılarında kalan karbon-14 miktarı, karbon-14 bozunduğu

için azalır.
Karbon-14’le tarih ölçümü yapan kişiler yarı ömrü için 5700 yıl gibi bir sayı
kullanırlar (alıştırmalarda karbon-14’le ilgili daha fazla bilgi vardır). Başlangıçtaki
çekirdek sayısının %10’unun bozunmuş olduğu bir örneğin yaşını bulun.
Çözüm y = y0e–kt, bozunma denklemini kullanırız. Bulunacak iki şey vardır: k’nin değeri
ve y değeri 0.9y0’a eşit iken t değeri (Radyoaktif çekirdeklerin %90’ı hala var.) Yani,
y0e–kt = 0.9y0 veya e–kt = 0.9 iken t’yi bulun
k’nin değeri. Yarı ömür denklemi (7)’yi kullanırız:

k = ln 2 = ln 2 (yaklafl›k 1.2 × 10–4)
yar›-ömür 5700
e–kt = 0.9 yapan t değeri:

e -kt = 0.9
e -sln 2>5700dt = 0.9
ln 2
- t = ln 0.9 İki tarafın da logaritması
5700
5700 ln 0.9 866 yıl
t = - L years.
ln 2
Örnek yaklaşık 866 yaşındadır.
Is› ‹letimi: Newton’un So¤utma Yasas›

Teneke bir kapta bırakılan sıcak çorba, etrafını çevreleyen havanın sıcaklığına kadar soğur.
Suya batırılmış sıcak bir gümüş pota etrafını çevreleyen suyun sıcaklığına kadar soğur. Bu
gibi durumlarda, bir cismin herhangi bir zamanda sıcaklığının değiştiği oran kabaca ken-
disinin sıcaklığı ile çevresindeki ortamın sıcaklığı arasındaki farkla orantılıdır. Bu olaya
Newton’un soğuma kanunu denir, fakat aynı zamanda ısınmaya da uygulanabilir ve bir
denklemi vardır.
H, cismin t anındaki sıcaklığı ve HS de çevrenin sıcaklığı ise,
dH
= -ksH - HS d. (8)
dt
olur. (H – HS) yerine y yazarsak,
dy d dH d
= sH - HS d = - sH d
dt dt dt dt S
dH
= - 0 HS bir sabittir
dt
dH
=
dt
= -ksH - HS d (8) denklemi
= -ky. H – HS = y
buluruz.
Artık, dy@dt = –ky’nin çözümünün, y(0) = y0 olmak üzere y = y0e–kt olduğunu biliyoruz.
y yerine (H – HS) yazarak, t = 0’daki sıcaklık H0 olmak üzere
H – HS = (H0 – HS)e–kt (9)
elde edilir. Bu, Newton’un Soğuma Yasası denklemidir.
ÖRNEK 6 Kat› Olarak Piflirilmifl Bir Yumurtay› So¤utmak

98°C’de katı olarak pişirilmiş bir yumurta, içinde 18°C’de su bulunan bir kaba konuyor. 5
dakika sonra yumurtanın sıcaklığı 38°C oluyor. Suyun farkedilir şekilde ısınmadığını
varsayarak, yumurtanın sıcaklığının 20°C’ye inmesi için ne kadar zaman geçmesi
gerektiğini bulun.
Çözüm Yumurtanın 98°C’den 20°C’ye inmesi için ne kadar zaman geçmesi gerektiğini
bulur ve bundan zaten geçmiş olan 5 dakikayı çıkarırız. (9) denklemini HS = 18 ve H0 = 98
ile (9) denklemini kullanarak, yumurtanın kaba konduktan t dakika sonraki sıcaklığı
–kt –kt
H = 18 + (98 – 18)e = 18 + 80e
olarak bulunur. k’yi bulmak için, t = 5 iken H = 38 olduğu bilgisini kullanırız:
38 = 18 + 80e -5k
1
e -5k =
4
1
-5k = ln = -ln 4
4
1 (yaklaşık 0.28)
k = ln 4 = 0.2 ln 4 sabout 0.28d.
5
Yumurtanın t anındaki sıcaklığı H = 18 + 80e–(0.2 ln 4)t dir. Artık H = 20 olduğu t zamanını
bulalım:
20 = 18 + 80e -s0.2 ln 4dt
80e -s0.2 ln 4dt = 2
1
e -s0.2 ln 4dt =
40
1
-s0.2 ln 4dt = ln = -ln 40
40
ln 40 dakika
t = L 13 min.
0.2 ln 4
Yumurtanın sıcaklığı soğuması için suya konulduktan 13 dakika kadar sonra 20°C ola-
caktır. 38°C’ye ulaşması 5 dakika sürdüğü için, 20°C’ye gelmesi için 8 dakika kadar daha
gerekmektedir.
ALIfiTIRMALAR 7.5
Aşağıdaki alıştırmaların yanıtlarının çoğu logaritma ve eksponansiyel len dişlerin küçülmesi araştırması insan dişlerinin büyüklüğünün
içermektedir. Yanıtları ondalık sayı olarak ifade etmenizde bir hesap azalmaya devam ettiğini ve çoğu bilim adamının belirttiği gibi ev-
makinesi yardımcı olabilir. rimin 30.000 yıl önce sona ermediğini belitmektedir. Örneğin,
1. İnsan evrimi sürüyor Michigan Üniversitesinin Antropoloji Kuzey Avrupalılarda, diş büyüklüğünün azalması şu anda 1000
Müzesinde C. Loring Brace ve meslektaşları tarafından sürdürü- yılda %1 hızındadır.
a. t yıl olarak zamanı ve y de diş büyüklüğünü temsil ediyorsa, 6. Boşalan bir kondansatördeki gerilim Bir kondansatördeki
t = 1000 iken y = 0.99 y0 koşulunu kullanarak y = y0ekt elektriğin uçları arasındaki V gerilimine orantılı bir hızla
denklemindeki k’yi bulun. Sonra bu değeri kullanarak boşaldığını ve t saniye olarak ölçülürse,
aşağıdaki soruları yanıtlayın. dV 1
= - V.
b. Kaç yıl sonra insan dişleri şu andaki büyüklüklerinin %90’ı dt 40
büyüklüğünde olacaktır?
olduğunu varsayın. Bu denklemden, t = 0 iken V ’nin değeri ola-
c. Bugünden itibaren 20.000 yıl sonra ileriki nesillerin diş rak V0 kullanarak, V ’yi çözün. Gerilimin başlangıç değerinin
büyüklüğü (bugünkü diş büyüklüğünün bir yüzdesi olarak) ne %10’una düşmesi için ne kadar zaman gerekir?
olacaktır?
7. Kolera bakterileri Bir kolonideki bakterilerin eksponansiyel de-
(Kaynak: LSA Magazine, Spring 1989, Vol.12, No. 2, sayfa 19, ğişme kuralıyla kontrolsüz olarak ürediklerini varsayın. Koloni 1
Ann Arbor, MI.) bakteriyle başlar ve her yarım saatte bir ikiye katlanır. 24 saat so-
2. Atmosfer basıncı Dünyanın atmosfer basıncı p genellikle nunda koloni kaç bakteri barındırır? (Uygun laboratuvar koşulla-
p’nin deniz seviyesinden h yüksekliğiyle değişme oranı rında, kolera bakterilerinin sayısı her 30 dakikada bir ikiye katla-
dp@dh’nin p’ye orantılı olduğu varsayılarak hesaplanır. Deniz se- nır. Hastalanmış bir insanda, bakterilerin çoğu ölür, fakat bu örnek
viyesinde basıncın 1013 milibar (yaklaşık 14.7 pound bölü inç sabahleyin kendini çok iyi hisseden bir insanın neden akşama teh-
kare) ve 20 km yükseklikte basıncın 90 milibar olduğunu likeli bir şekilde hasta olduğunu açıklamaya yardımcı olur.)
varsayın. 8. Bakterilerin büyümesi Bir laboratuvarda ideal koşullarda bir
a. Aşağıdaki başlangıç değer problemini çözerek p’yi h bakteri kolonisi nüfusu zamanla eksponansiyel olarak artacak şe-
cinsinden ifade edin. kilde üretiliyor. 3 saat sonunda 10.000 bakteri vardır. 5 saat so-
Diferansiyel denklem: dp@dh = kp (k bir sabit) nunda 40.000 bakteri olur. Başlangıçta kaç bakteri vardır?
Başlangıç koşulu: h = 0 iken p = p0 9. Bir hastalığın gelişimi ((Örnek 1’in devamı) Herhangi bir yılda
vakaların %20 yerine %25 azaldığını varsayın.
Yükseklik-basınç verilerinden p0’ın değerini bulun.
a. Vakaların sayısını 1000’e indirmek ne kadar sürer?
b. h = 50 km’de atmosfer basıncı nedir?
b. Bu hastalığı yok etmek, yani vaka sayısını 1’in altına düşür-
c. Basınç 900 milibar olduğunda yükseklik nedir? mek için ne kadar zaman gerekir?
3. Birinci dereceden kimyasal tepkimeler Bazı kimyasal tepki- 10. A.B.D. nüfusu Boston’daki bilim müzesi A.B.D. nüfusu-nun
melerde, bir maddenin miktarının zamanla değişme oranı o anda sürekli değişen bir tablosunu sunmaktadır. 11 Mayıs 1993’te,
bulunan miktarla orantılıdır. Örneğin, d-glükono laktonun glüko- toplam nüfus her 14 saniyede bir kişi olarak artı-yordu. O gün
nik aside dönüşme oranı, t saat olarak, öğleden sonra saat 3:45’teki kişi sayısı 257.313.431’di.
dy a. Eksponansiyel büyümenin sabit bir oranda olduğunu
= -0.6y
dt varsayarak, nüfusun hız sabitini bulun (365 günlük yıl başına
kişi sayısı).
olarak verilir. t = 0 iken 100 gran d-glükono laktın varsa, ilk
saatin sonunda ne kadar kalacaktır? b. Bu hızla, 11 Mayıs 2008’de Boston zamanıyla öğleden sonra
3:45’te A.B.D. nüfusu ne olacaktır?
4. Şekerin dönüşümü Ham şekerin işlenmesinde “dönüşüm” adı
verilen ve şekerin moleküler yapısını değiştiren bir adım bulunur. 11. Petrol azalması Whittier, California’daki kanyon kuyula-
İşlem başladıktan sonra, ham şeker miktarının değişim oranı ka- rından birinden pompalanan petrol miktarının her yıl sürekli
lan ham şekerle orantılıdır. İlk 10 saat boyunca, 1000 kg ham şe- olarak %10 oranında düştüğünü varsayın. Kuyunun çıktısı ne za-
ker 800 kg kalıyorsa, bir 14 saat daha sonra ne kadar ham şeker man şu andaki değerinin beşte birine düşer?
kalacaktır? 12. Sürekli fiyat indirimi Müşterilerin 100 birimlik siparişler ver-
5. Su altında çalışmak Işığın okyanus yüzeyinin x fit altındaki mesini sağlamak için, şirketinizin satış bölümü birim fiyatı, sipa-
şiddeti L(x) riş edilen birim sayısı x’in bir p(x) fonksiyonu olmasını sağlaya-
cak şekilde sürekli bir indirim uyguluyor. İndirim fiyatı
dL ısmarlanan birim başına 0.01$ azaltmaktadır. 100 birimlik bir si-
= -kL .
dx parişte birim fiyatı p(100) = 20.09$’dır.
diferansiyel denklemini sağlar. Bir dalgıç olarak, deneyim- a. Aşağıdaki başlangıç değer problemini çözerek p(x)’i bulun.
lerinizden, Karayip Denizi’nde 18 fit dalmanın şiddeti yarıya in- Diferansiyel denklem: dp 1
Differential equation: = - p
direceğini biliyorsunuz. Şiddet yüzey değerinin onda birinin dx 100
altına düştüğünde, yapay ışık olmadan çalışamayacağınızı biliy- Başlangıç koşulu:
Initial condition: ps100d = 20.09.
orsunuz. Yapay ışıksız ne kadar derinlikte çalışmayı beklersiniz?
b. 10 birimlik bir siparişin p(10) birim fiyatını ve 90 birimlik bir Her zaman Franklin’in beklediği kadar çok alacaklı buluna-
siparişin p(90) birim fiyatının bulun. madı, fakat fonun yöneticileri ellerinden gelenin en iyisini
c. Satış bölümünüz indirimin, şirketin geliri, r(x) = x ⭈ p(x)’in yaptılar. Franklin’in hediyesinin alınışının yüzüncü yılının so-
gerçekte 100 birimlik bir siparişte 90 birimlik bir siparişten nunda, Ocak 1894’te, fon 1000 pounddan neredeyse tam 90.000
daha az olacağı kadar fazla mı olduğunu araştırmanızı istiyor. pounda çıkmıştı. 100 yılda ana para Franklin’in düşündüğü 131
x = 100 iken r’nin değerinin maksimum olduğunu göstererek kat yerine 90 kat artmıştı.
onları rahatlatın. Hangi sürekli bileşik faiz oranı Benjamin Franklin’in oriji-
nal anaparasını 100 yılda 90 kat arttırırdı?
T d. 0 ⱕ x ⱕ 200 için r(x) = xp(x) kazanç fonksiyonunun
grafiğini çizin. 16. (Alıştırma 15’in Devamı) Benjamin Franklin orijinal 1000
poundun 100 yılda 131.000 pounda çıkacağını hesaplarken, yıllık
13. Sürekli bileşik faiz Sürekli bileşik faiz olarak %4 veren bir
%5 faizden ve yılda bir kere faizin anaparaya katılmasından yola
bankaya A0 dolar yatırdınız.
çıkmıştı. Hangi sürekli bileşik faiz oranı Franklini’in anaparasını
a. Hesabınızda 5 yıl sonra ne kadar para olacaktır? 100 yılda 131 kat arttırırdı?
b. Paranızın iki ve üç katına çıkması için ne kadar zaman 17. Radon-222 Radon-222 gazının bozunma denklemi, t gün ol-
gerekir? mak üzere, y = y0e–0.18t olarak verilir. Mühürlü bir muhafazadaki
14. John Napier’in sorusu Logaritmaları icat eden İskoç soylusu bir hava örneğinde radonun orijinal değerinin %90’ına düşmesi
John Napier (1550-1617), %100 sürekli bileşik faizle bir miktar ne kadar sürer?
para yatırırsanız ne olur sorusuna yanıt veren ilk kişidir. 18. Polonyum-210 Polonyumun yarı ömrü 139 gündür, fakat
a. Ne olur? örneğinizde geldiği gün bulunan radyoaktif çekirdeklerin %95’i
çözündükten sonra örneğiniz işinize yaramayacaktır. Örneğinizin
b. Paranızı üçe katlamanız ne kadar sürer?
geldiği zamandan itibaren ne kadar süreyle polonyumu kullan-
c. Bir yılda ne kadar kazanırsınız? abilirsiniz?
Yanıtlarınızı açıklayın. 19. Bir radyaoktif çekirdeğin ortalama ömrü y = y0e–kt radyoaktivi-
15. Benjamin Franklin’in vasiyeti Boston’daki Franklin Teknik te denklemini kullanan fizikçiler 1@k sayısına bir radyoaktif çekir-
Enstitüsü, varlığını Benjamin Franklin’in vasiyetinin bir ekindeki değin ortalama ömrü derler. Bir radon çekirdeğinin ortalama ömrü
öngörüye borçludur. Ekin bir kısmı şöyledir: 1@0.18 = 5.6 gün civarındadır. Bir karbon-14 çekirdeğinin ortalama
ömrü ise 8000 yıldan fazladır. Başlangıçta bir örnekte bulunan rad-
yoaktif çekirdeklerin %95’inin üç ortalama ömür süresi içinde, ya-
Olabilirse, Ölümümden sonra bile Hem Boston’daki hem de
ni t = 3@k zamanında, çözüneceğini gösteriniz. Bu şekilde, bir çe-
Philadelphia’daki Ülkelerine yararlı olabilecek başka genç-
kirdeğin ortalama ömrü bir örneğin radyoaktifliğinin ne kadar
lerin oluşumları ve gelişimlerinde yararlı olmak istiyorum.
süreceğini belirlemenin çabuk bir yolunu verir.
Bu nedenle, aşağıda belirtilen ve açıklanan Kullanım, Yarar
ve Amaçlar İçin Fonda, bini Massachusetts’teki Boston 20. Kaliforniyum-252 Gramı 27 milyon dolar olan ve beyin
Kasabası Hemşehrilerine, bini de Philadelphia Şehri kanserinin tedavisinde, kömürün kükürt içeriğinin incelen-
Hemşehrilerine verilmek üzere İki Bin Pound Sterling mesinde ve bavullardaki patlayıcıları bulmakta kullanılan şey
bırakıyorum. nedir? Yanıt, Glenn Saeborg’un 1950’deki keşfinden sonra batı
dünyasında sadece 8 gram yapılabilmiş olacak kadar nadir olan
kaliforniyum-252’dir. İzotopun yarı ömrü 2.645 yıldır—yararlı
Franklin’in planı aşağıdaki koşullarla genç atılımcılara %5 faizle bir hizmet verebilecek kadar uzun ve birim kütlede yüksek bir
para ödünç vermekti. Ekteki öngörüye göre borçlular yıl boyunca radyoaktiviteye sahip olacak kadar kısa. İzotopun 1 mikrogramı
saniyede 170 milyon nötron salmaktadır.
…yıllık Faizle birlikte Anaparanın onda birini ödeyecekler. a. İzotopun bozunma denklemindeki k’nin değeri nedir?
Toplanan Faiz ve Anapara yeni Alacaklılara verilecek… Bu b. İzotopun ortalama ömrü nedir? (Alıştırma 19’a bakın.)
plan yüz Yıl boyunca kesilmeden uygulanır ve beklendiği gibi
başarılı olursa, Toplam o zaman yüz otuz bir bin Pound olacak c. Bir örnekteki radyoaktif çekirdeklerin %95’inin çözünmesi ne
kadar sürer?
ve Bağış Yöneticilerinin bu paranın yüz bin Poundunu kul-
lanımları için Boston Kasabasının Hemşehrilerine Halk 21. Çorba soğutmak Sıcaklığı 20°C olan bir odada sıcaklığı 90°C
İşlerinde kullanılması için vermesini sağlayacağım… Kalan olan bir kase çorbanın 10 dakikada 60°C’ye soğutulduğunu
otuzbir bin Pound’un yukarıda belirtilenle aynı şekilde bir Yüz varsayın. Aşağıdaki soruları yanıtlamak için Newton’un soğutma
Yıl daha Faizle ödünç verilmesini istiyorum.… İkinci vadenin yasasını kullanın.
bitiminde, talihsiz bir kaza operasyonu engellememişse, a. Çorbanın 35°C’ye soğuması daha ne kadar sürer?
Toplam Dört Milyon ve Altmış Bir Bin Pound olacaktır. b. Odada bırakılmak yerine, çorba kasesi sıcaklığı –15°C olan
bir dondurucuya koyuluyor. Çorbanın 90°C’den 35°C’ye
soğuması ne kadar sürer?
7.6 Ba¤›l Büyüme Oranlar› 511
22. Bilinmeyen sıcaklıkta bir çubuk Bir alüminyum çubuk 25. Crater Gölünün yaşı Oregon’daki Crater Gölünü yaratan vol-
dışarının soğuğundan sıcaklığı 65°’de tutulan bir makine kanik patlamada ölen bir ağacın kömüründe yaşayan maddedeki
dükkanına getiriliyor. 10 dakika sonra, çubuğun sıcaklığı 35°F, karbon-14’ün %44.5’i bulunmuştur. Crater Gölü yaklaşık kaç ya-
bir 10 dakika sonra ise 50°F oluyor. Newton’un soğutma yasasını şındadır?
kullanarak çubuğun ilk sıcaklığını bulun. 26. Karbon-14 tarihlsndirmesinin ölçümlere duyarlılığı Tarih-
23. Bilinmeyen sıcaklıklı ortam Sıcak su (65°C) dolu bir tava buz- lendirilen bir örnekteki karbon-14 miktarının hesaplanmasındaki
dolabına konuluyor. 10 dakika sonra suyun sıcaklığı 39°C, bir oldukça küçük bir hatanın etkisini anlamak için, aşağıdaki hayali
10 dakika sonra ise 33°C oluyor. Newton’un soğutma yasasını durumu düşünün.
kullanarak buzdolabının ne kadar soğuk olduğunu bulun. a. M.S. 2000 yılında İllinois merkezinde bulunan fosilleşmiş bir
24. Havada soğuyan gümüş Bir gümüş potanın sıcaklığı şu anda kemik orijinal karbon-14 içeriğinin %17’si ni bulundurmakta-
oda sıcaklığının 60°C üzerindedir. 20 dakika önceyse sıcaklığı dır. Hayvanın öldüğü yılı bulun.
oda sıcaklığının 70°C üzerindeydi. Aşağıdaki durumlarda gümüş, b. %17 yerine %18 alarak (a) şıkkını tekrarlayın.
oda sıcaklığının ne kadar üzerinde olacaktır?
c. %17 yerine %16 alarak (a) şıkkını tekrarlayın.
a. Şu andan itibaren 15 dakika sonra?
27. Sanat sahtekarlığı Orijinal karbon-14’ünün %96.2’sinden fazla-
b. Şu andan itibaren 2 saat sonra? sını içermemesi gereken Vermeer’e (1632-1675) atfedilen bir tab-
c. Gümüş ne zaman oda sıcaklığının 10°C üzerinde olacaktır? loda %99.5 karbon-14 bulunmaktadır. Taklit kaç yaşındadır?
Ba¤›l Büyüme Oranlar›

7.6
Matematikte, bilgisayar biliminde ve mühendislikte, x büyüdükçe x’in fonksiyonlarının
büyüme oranlarını karşılaştırmak önemlidir. Bu karşılaştırmalarda, çok hızlı büyümelerin-
den dolayı eksponansiyel fonksiyonlar ve çok yavaş büyümelerinden dolayı da logaritmik
fonksiyonlar önemlidirler. Bu bölümde, bu karşılaştırmaların sonuçlarını tanımlamak için
kullanılan küçük-o ve büyük-o notasyonunu tanıtıyoruz. Dikkatimizi, er geç pozitif olan
ve x → q iken pozitif kalan fonksiyonlara odaklıyoruz.
Fonksiyonlar›n Büyüme Oranlar›

2x ve ex gibi üstel fonksiyonların, x büyüdükçe polinomlar ve rasyonel fonksiyonlardan
çok daha hızlı büyüdükleri gibi gözüktüklerini fark etmiş olabilirsiniz. Bu eksponansiyel-
ler, x’in kendisinden kesinlikle daha hızlı büyürler. Şekil 7.14 te, x artarken 2x’in x2’den
daha hızlı büyüdüğünü görebilirsiniz. Aslında, x → q iken 2x ve ex fonksiyonları x’in
y
herhangi bir kuvvetinden daha hızlı büyürler, x1,000,000 dan bile (Alıştırma 19).
y ex y 2x x’in artması ile y = ex’in değerlerinin ne kadar hızlı büyüdüğü hakkında bir hiss edin-
160
mek için, eksenlerin santimetre ile ölçeklendiği büyük bir tahtada fonksiyonun grafiğini
140 çizdiğinizi düşünün. x = 1 cm de grafik, x-ekseninin e1 ⬇ 3 cm üstündedir. x = 6 cm de
120 grafik, e6 ⬇ 403 cm ⬇ 4 m yukarıdadır (tavana varmak üzeredir, daha önce varmadıysa).
100 x = 10 cm de grafik, e10 ⬇ 22,026 cm ⬇ 220 m yukarıdadır, bir çok binadan daha yüksek.
80
x =24 cm de grafik Ay’ın yarı yolundan daha ileridedir ve orijinden x = 43 cm ileride gra-
y x2 fik, güneşin en yakın yıldız komşusu, kızıl cüce Proxima Centauri’yi aşacak kadar yük-
60
sektir:
40
e43 ⬇ 4.73 × 1018 cm
20
x = 4.73 × 1013 km
0 1 2 3 4 5 6 7
⬇ 1.58 × 108 ışık-saniyesi Işık, boşlukta 300,000
x x 2 km/s ile ilerler.
fiEK‹L 7.14 e , 2 ve x ’nin grafikleri.
⬇ 5.0 ışık-yılı
y Proxima Centauri’nin uzaklığı yaklaşık olarak 4.22 ışık-yılı dır. x = 43 cm ile, grafik
y ex hala y-eksininin sağında eksene 2 feet’ten daha yakındır.
70 Buna karşılık, y = log2 x ve y = ln x gibi fonksiyonlar, x : q iken x’in herhangi bir
kuvvetinden çok yavaş büyürler (Alıştırma 21). Santimetre olarak ölçeklenmiş eksenlerle,
60 y = ln x’in grafiğinin y = 43 cm yüksekliğinde bir noktasını bulmak için, x-ekseni üzerinde
50
yaklaşık olarak 5 ışık-yılı ileriye gitmeniz gerekir. Şekil 7.15’e bakınız.
x : q iken bir f (x) fonksiyonunun başka bir g(x) fonksiyonundan daha hızlı büyü-
40 mesinin ne demek olduğu tanımlanarak, eksponansiyel, polinom ve logaritmik fonksiyon-
ların bu önemli karşılaştırmalarına açıklık getirilebilir.
30
20
TANIM x : q ‹çin Büyüme Oranlar›
10
y ln x
Yeterince büyük x’ler için ƒ(x) ve g(x) pozitif olsunlar.
x 1. x : q iken
0 10 20 30 40 50 60
ƒsxd
lim = q
x: q gsxd
fiEK‹L 7.15 ex ve ln x’in grafiklerinin ise, veya buna denk olarak
ölçülü çizimleri.
gsxd
lim = 0.
ƒsxd
x: q
ise, ƒ fonksiyonu g ’den daha hızlı büyür. Ayrıca, x : q iken g fonksiyonu
ƒ’den daha yavaş büyür de deriz.
2. L, pozitif ve sonlu olmak üzere x : q iken
ƒsxd
lim = L
x: q gsxd
ise ƒ ve g aynı oranda büyürler.
Bu tanımlara göre, y = 2x, y = x’ten daha hızlı büyümez. İki fonksiyon aynı oranda
büyür, çünkü
2x
lim = lim 2 = 2,
x: q x x: q
sonlu ve sıfırdan farklı bir limittir. Tecrübeyi görünüşte önemsememenin nedeni şudur; “ƒ,
g’den daha hızlı büyür” ile büyük x-değerleri için ƒ ile karşılaştırıldığında g ihmal
edilebilir, demek istiyoruz.
ÖRNEK 1 Büyüme Oranlar›n›n Birkaç Kullan›fll› Karfl›laflt›rmas›

(a) x : q iken ex x2’den daha hızlı büyür çünkü;
ex ex ex
lim 2 = lim = lim = q. l’Hopital Kuralını Kullanarak
x: q x x: q 2x x: q 2
q > q q > q
(')'* (')'*
dır.
(b) x : q iken 3x 2x’den daha hızlı büyür çünkü;
x = lim a b = q .
x
3x 3
lim
x: q 2 x: q 2
dur.
(c) x : q iken x2 ln x’ten daha hızlı büyür çünkü;

x2 2x
lim = lim = lim 2x 2 = q . Hopital Kuralı
x: q ln x x: q 1>x x: q
dır.
(d) x : q iken ln x x’ten daha yavaş büyür çünkü;
ln x 1>x
lim
x: q x = x:
lim
q 1
Hopital Kuralı
1
= lim x = 0.
x: q
dır.
ÖRNEK 2 Farkl› Tabanlarda Eksponansiyel ve Logaritmik Fonksiyonlar

(a) Alıştırma 1b de belirtildiği gibi, tabanları farklı eksponansiyel fonksiyonlar x : q
iken asla aynı hızla büyümezler. a ⬎ b ⬎ 0 ise, ax bx’ten daha hızlı büyür. (a@b) ⬎ 1
olduğu için
x = lim a b = q .
x
ax a
lim
x: q b x: q b
bulunur.
(b) Eksponansiyel fonksiyonların aksine, farklı a ve b tabanlı logaritmik fonksiyonlar
x : q iken aynı hızla büyürler:
loga x ln x>ln a ln b
lim = lim = .
x: q logb x x: q ln x>ln b ln a
Limit oran her zaman sonludur ve hiç sıfır olmaz.
x : q iken, f ile g aynı hızla büyüyorsa ve x : q iken g ile h aynı hızla büyüyor-
sa, x : q iken f ile h aynı hızla büyür. Bunun nedeni
ƒ g
lim g = L1 ve
and lim = L2
x: q x: q h
ifadelerinin
ƒ ƒ g
lim = lim g # = L1 L2 .
x: q h x: q h
anlamına gelmeleridir. L1 ve L2 sonlu ve sıfırdan farklıysa, L1L2 de sonlu ve sıfırdan
farklıdır.
ÖRNEK 3 Ayn› Oranda Büyüyen Fonksiyonlar

x : q iken, 2x 2 + 5 ve s21x - 1d2’nin aynı oranda büyüdüğünü gösterin.
Çözüm Fonksiyonların aynı oranda büyüdüklerini göstermek için, g(x) = x fonksiyonu

ile aynı oranda büyüdüklerini gösteririz:
2x 2 + 5
x: q A
5
lim x = lim 1 + 2 = 1,
x: q x
(2 1x - 1) 2
a b a2 b
1x 1x
21x - 1 2 1
2
lim x = lim = lim - = 4.
x: q x: q x: q
Mertebe ve O Gösterimi
Burada sayı teorisyenleri tarafından yüzyıl önce icat edilen ve şu anda matematiksel analiz
ve bilgisayar bilimlerinde yaygın olarak kullanılan “küçük o” ve “büyük o” gösterimlerini
tanıtacağız.
TANIM Küçük-o
ƒsxd
f ve g fonksiyonları için lim = 0. ise x : q iken f ’nin mertebesi g’den
gsxd
x: q
daha küçüktür. Bunu, ƒ os g d şeklinde yazarak belirtiriz.
x : q iken, f = osgd demenin x : q iken f ’nin g’den yavaş büyüdüğünü söylemenin

başka bir yolu olduğuna dikkat edin.
ÖRNEK 4 Küçük-o Notasyonunu Kullanmak

ln x
x:
(a) ln x =qosxd
ikenas
lnxx : q ’tir,because
= o(x) çünkü lim x = 0
x: q
x2
(b) xx2:
=q 3
osxiken 2 as x3 : q
+ x1d
= o(x + 1) ’tir, because
çünkü lim 3
= 0
x: q x + 1
TANIM Büyük-o
x yeterince büyükken, ƒ(x) ve g(x) pozitif olsunlar. x yeterince büyükken
ƒsxd
… M,
gsxd
olacak şekilde pozitif bir M tamsayısı varsa, f en fazla g mertebesindedir. Bunu
ƒ Os g d yazarak belirtiriz.
ÖRNEK 5 Büyük-o Notasyonunu Kullanmak

x + büyükken
sin x x + sin x
+ q
(a) xx : sin iken + sin as
x = xOsxd : q çünkü
x =xO(x)’tir, x yeterince
because x … 2————— ⱕ 2 olur.
for x sufficiently large.
x
2x 2
ex + x e + x
(b) xe x:+ qx 2iken
= Ose x
ex + xd2as q çünkü
x :x)’tir,
= O(e x : q iken
because : 1 as→
———— x: q.
1 olur.
ex ex
x iken ——x
(c) x : q iken
= Ose x
d asx x= : x
O(eq çünkü x : q
)’tir, because →q
x : 0 as xx : 0 olur.
.
e e
Tanımlara yeniden bakarsanız, yeterince büyük x değerlerinde pozitif olan fonksiyonlar
için ƒ = osgd’nin ƒ = Osgd anlamına geldiğini görürsünüz. Ayrıca, f ve g aynı oranda
büyüyorsa, ƒ = Osgd ve g = Osƒd olur (Alıştırma 11).
S›ral› ve ‹kili Arama

Bilgisayar bilimcileri bir algoritmanın etkinliğini çoğunlukla, algoritmanın bir şeyi yap-
ması için bilgisayarın gerçekleştirmesi gerektiği adım sayısını sayarak ölçerler. Aynı şeyi
yapmaları için tasarlanmış olsalar bile, algoritmaların etkinlikleri arasında belirgin farklar
olabilir. Bu farklar genellikle büyük-o gösterimiyle tanımlanırlar. Aşağıda buna bir örnek
vardır.
Webster’s Third International Dictionary’de a harfiyle başlayan 26.000 kelime vardır.
Bir kelimeyi bulmanın veya olup olmadığını öğrenmenin bir yolu, kelimeyi buluncaya
kadar veya olmadığına karar verene kadar listede bir kerede bir kelimeyi okumaktır. Sıralı
arama adı verilen bu yöntem kelimenin alfabetik sıralanmasını kullanmaz. Bir yanıt bu-
lacağınız kesindir, fakat bu 26.000 adım sürebilir.
Kelimeyi bulmanın veya olup olmadığını öğrenmenin başka bir yolu doğrudan lis-
tenin ortasına gitmektir (birkaç harf oynayabilir). Kelimeyi bulamazsanız, onu içeren
yarıya gider ve içermeyen yarıyı unutursunuz (Kelimenin hangi yarıda olduğunu biliyor-
sunuz, çünkü listenin alfabetik olduğunu biliyorsunuz). Bu yöntem tek bir adımda kabaca
13.000 kelimeyi eler. Kelimeyi ikinci denemede bulamazsanız, onu içeren yarının ortasına
atlayın. Kelimeyi bulana veya listeyi içinde hiç kelime kalmayacak şekilde ikiye bölene
kadar işleme devam edin. Kelimeyi bulana veya orada olmadığına karar verene kadar
listeyi kaç kere bölmeniz gerekir?
(26,000@215) ⬍ 1
olduğu için, en fazla 15 kere. Bu kesinlikle olası bir 26.000 adımdan daha iyidir.
n uzunluğunda bir liste için, sıralı bir arama bir kelimeyi bulmak veya orada ol-
madığını belirlemek için n mertebesinde adım gerektirir. İkili arama adı verilen ikinci yön-
tem ise log2 n mertebesinde adım gerektirir. Bunun nedeni, 2m–1 ⬍ n ⱕ 2m ise,
m – 1 ⬍ log2 n ⱕ m olması ve listeyi tek kelimeye indirgemek için gereken bölmelerin
sayısının en fazla m = ⎡⎢ log 2 n ⎤⎥ , log2 n’nin tamsayı tavanı olmasıdır.
Büyük-o gösterimi bunu söylemenin kısa bir yolunu verir. Düzenli bir listeyi sıralı
olarak aramak için O(n) adım sayısı gerekirken, ikili bir aramadaki adım sayısı
O(log2 n)’dir. Örneğimizde ikisi arasında büyük bir fark vardır (26.000 ve 15) ve n → q
iken, n log2 n’den daha hızlı büyüdüğü için aradaki fark sadece artar (Örnek 1d’deki gibi).
ALIfiTIRMALAR 7.6
ex Eksponansiyeliyle Karfl›laflt›rmalar x2 Kuvvetiyle Karfl›laflt›rmalar
1. x → ∞ iken aşağıdaki fonksiyonlardan hangileri ex’ten daha hızlı 3. x → ∞ iken aşağıdaki fonksiyonlardan hangileri x2’den daha hızlı
büyür? Hangileri ex’le aynı oranda büyür? Hangileri daha yavaş büyür? Hangileri x2’yle aynı oranda büyür? Hangileri daha yavaş
büyür? büyür?
b. x 3 + sin2 x a. x 2 + 4x b. x 5 - x 2
c. 1x c. 2x + x
a. x + 3
4 3
d. 4x d. sx + 3d2
e. s3>2dx f. e x>2 e. x ln x f. 2x
g. e x>2 h. log10 x 3 -x
g. x e h. 8x 2
2. x → ∞ iken aşağıdaki fonksiyonlardan hangileri ex’ten daha hızlı 4. x → ∞ iken aşağıdaki fonksiyonlardan hangileri x2’den daha hızlı
büyür? Hangileri ex’le aynı oranda büyür? Hangileri daha yavaş büyür? Hangileri x2’yle aynı oranda büyür? Hangileri daha yavaş
büyür? büyür?
a. 10x 4 + 30x + 1 a. x 2 + 1x b. 10x 2
c. 21 + x
b. x ln x - x
2 -x
4
d. s5>2d x c. x e d. log10 sx 2 d
e. e -x f. xe x e. x 3 - x 2 f. s1>10dx
g. e cos x
h. e x-1 g. s1.1d x
h. x 2 + 100x
14. Bölüm 2.4’te rasyonel fonksiyonların limitleri hakkında

ln x Logaritmas›yla Karfl›laflt›rmalar çıkardığımız sonuçlar x → ∞ iken polinomların birbirlerine göre
5. x → ∞ iken aşağıdaki fonksiyonlardan hangileri ln x’ten daha büyümeleri hakkında bize ne söyler?
hızlı büyür? Hangileri ln x’le aynı oranda büyür? Hangileri daha
yavaş büyür?
Di¤er Karfl›laflt›rmalar
c. ln 1x d. 1x
a. log3 x b. ln 2x
T 15. İnceleyin
ln sx + 1d ln sx + 999d
g. 1> x
e. x f. 5 ln x lim ve
and lim .
x: q ln x x: q ln x
h. e x
6. x → ∞ iken aşağıdaki fonksiyonlardan hangileri ln x’ten daha limitlerini inceleyin. Sonra l’Hôpital kuralıyla bulduğunuzu
hızlı büyür? Hangileri ln x’le aynı oranda büyür? Hangileri daha açıklayın.
yavaş büyür? 16. (Alıştırma 15’in devamı) a sabitine hangi değeri verirseniz verin
a. log2 sx d 2 ln sx + ad
c. 1> 1x
b. log10 10x lim
d. 1>x 2 x: q ln x
e. x - 2 ln x f. e -x limitinin değerinin değişmeyeceğini gösterin. Bu, ƒ(x) = ln (x + a)
İkisinin de x : q iken 1x ile aynı oranda büyüdüklerini

g. ln (ln x) h. ln s2x + 5d ve g(x) = ln x fonksiyonlarının bağıl hızları hakkında ne söyler?
göstererek, 210x + 1 and ve 2x + 1’in x : q iken aynı oranda

17.
Fonksiyonlar› Büyüme Oranlar›na Göre Dizmek
büyüdüğünü gösterin.
7. Aşağıdaki fonksiyonları x → ∞ iken en yavaş büyüyenden en
erek, 2x 4 + x and ve 2x 4 - x 3’ün x : q iken aynı oranda
18. İkisinin de x : q iken x2 ile aynı oranda büyüdüklerini göster-
hızlı büyüyene doğru sıralayın
a. e x b. x x büyüdüğünü gösterin.
c. sln xd x
d. e x>2 19. x : q iken, her n pozitif sayısı için ex’in xn’den, hatta
x1.000.000’dan bile, daha hızlı büyüdüğünü gösterin. (İpucu: xn’nin
8. Aşağıdaki fonksiyonları x → ∞ iken en yavaş büyüyenden en
n. türevi nedir?)
hızlı büyüyene doğru sıralayın
20. ex fonksiyonu her polinomdan daha fazla büyür x : q
a. 2x b. x 2 iken, ex fonksiyonunun her
c. sln 2dx d. e x an x n + an - 1 x n - 1 + Á + a1 x + a0 .
Büyük O ve Küçük O; Mertebe polinomundan daha hızlı büyüdüğünü gösterin.

21. a. Herhangi bir pozitif n tam sayısı için, x : q iken, ln x’in
9. x → ∞ iken doğru mu, yanlış mı?
x1@n’den, hatta x1@1.000.000’dan bile, daha yavaş büyüdüğünü gös-
a. x = osxd b. x = osx + 5d terin.
c. x = Osx + 5d d. x = Os2xd T b. x1@1.000.000’un değerleri ln x’i er geç geçse bile, bu gerçekleş-
e. e x = ose 2x d meden önce x-ekseninde bir hayli ilerlemeniz gerekir.
h. 2x 2 + 5 = Osxd
f. x + ln x = Osxd
x1@1.000.000 ⬎ ln x olacak şekilde 1’den büyük bir x değeri bu-
g. ln x = osln 2xd
lun. İşe, x ⬎ 1 iken, ln x = x1@1.000.000 denklemininin
10. x → ∞ iken doğru mu, yanlış mı? ln (ln x) = (ln x)@1,000,000 denklemine denk olduğunu göz-
= O ax b b. x + 2 = O a x b
1 1 1 1 1 lemleyerek başlayın.
a.
x + 3 x T c. x1@10’un bile ln x’i geçmesi uzun zaman alır. Bir hesap maki-
c. x - 2 = o a x b
nesiyle x1@10 ile ln x’in kesiştikleri veya buna eşdeğer olarak
1 1 1
d. 2 + cos x = Os2d ln x = 10 ln (ln x) olduğu x değerini bulmak için denemeler ya-
x pın. Kesişme noktasını 10’un kuvvetleri arasına alın ve art ar-
e. e x + x = Ose x d f. x ln x = osx 2 d da yarıya bölerek yaklaşın.
g. ln sln xd = Osln xd h. ln sxd = osln sx 2 + 1dd T d. (c şıkkının devamı) ln x = 10 ln (ln x) olduğu x değeri bazı
11. Pozitif ƒ(x) ve g(x) fonksiyonları x → ∞ iken aynı oranda büyü- grafik çizicilerin ve kök bulucuların tanımlayamayacakları ka-
yorlarsa, f = O(g) ve g = O(ƒ) olduğunu gösterin. dar uzaktadır. Elinizdeki aletlerle bunu deneyin ve neler oldu-
ğunu görün.
12. x → ∞ iken, bir ƒ(x) polinomu ne zaman bir g (x) polinomundan
daha küçük mertebededir? Yanıtınızı açıklayın. 22. ln x fonksiyonu her bir polinomdan daha yavaş büyür x : q
iken ln x’in sabit olmayan herhangi bir polinomdan daha yavaş
13. x → ∞ iken, bir ƒ(x) polinomu ne zaman bir g(x) polinomuyla en büyüdüğünü gösterin.
fazla aynı mertebededir? Yanıtınızı açıklayın.
24. Alıştırma 23’ü aşağıdaki fonksiyonlar için tekrar edin:

Algoritmalar ve Aramalar
23. a. Elinizde aynı problemi çözmek için üç farklı algoritma bu- n, 2n log2 n, slog2 nd2 .
lunduğunu ve her algoritmanın aşağıda verilen fonksiyonlar
T 25. Bir milyon madde içeren düzenli bir listede bir şey aradığınızı
mertebesinde adım içerdiğini varsayın: varsayın. Bunu bulmak sıralı bir aramayla kaç adım, ikili bir ara-
n log2 n, n3@2, n(log2 n)2 mayla kaç adım gerektirir?
Algoritmaların hangisi uzun vadede daha etkindir? Yanıtınızı T 26. 450.000 maddelik (Webster’s Third International Dictionary’nin
uzunluğu) bir listede bir şey aradığınızı varsayın. Bunu bulmak
açıklayın.
sıralı bir aramayla kaç adım, ikili bir aramayla kaç adım ge-
T b. Her birinin ne kadar hızlı büyüdükleri hakkında bir fikir rektirir?
edinmek için (a) şıkkındaki fonksiyonların grafiklerini bir
arada çizin.
7.7 Ters Trigonometrik Fonksiyonlar
Ters trigonometrik fonksiyonlar, üçgenlerin kenar ölçümlerinden açı hesaplamak istediği-

mizde ortaya çıkarlar. Ayrıca, yararlı ters türevler sağlarlar ve diferansiyel denklemlerin
çözümünde sıklıkla ortaya çıkarlar. Bu bölüm, fonksiyonların nasıl tanımlandığını, grafik-
lerinin nasıl çizildiğini ve nasıl hesaplandıklarını anlatmaktadır.
Ters Fonksiyonlar› Tan›mlamak

Altı temel trigonometrik fonksiyon bire-bir değildirler (değerleri periyodik olarak tekrar-
lanır), fakat tanım kümelerini bire-bir oldukları aralıklara kısıtlayabiliriz. Sinüs fonksiyo-
nu x = –p@2’deki –1 değerinden x = p@2’deki 1 değerine kadar artar. Tanım kümesini
[–p@2, p@2] aralığına kısıtlamakla sin–1 x gibi bir tersi var olacak şekilde bire-bir olması-
nı sağlayabiliriz (Şekil 7.16). Benzer tanım kümesi kısıtlamaları altı trigonometrik fonksi-
yonun her biri için uygulanabilir.
Trigonometrik fonksiyonlar› bire-bir yapan tan›m kümesi k›s›tlamalar›
Fonksiyon Tanım Aralığı Değer Aralığı

y
x sin y sin x [-p>2, p>2] [-1, 1] y sin x
y sin–1x
p
— Tanım
2 kümesi: –1 ⱕ x ⱕ 1 x
–p 0 p
Değer 2 2
kümesi: –p/2 ⱕ y ⱕ p/2
x
–1 1
cos x [0, p] [-1, 1] y
p
–— cos x
2
p p x
0
2
fiEK‹L 7.16 y = sin–1 x’in grafiği.
tan x s -p>2, p>2d s - q, q d y tan x
x
–p 0 p
2 2
cot x s0, pd s - q, q d y
cot x
p p x
0
2
sec x [0, p>2d ´ sp>2, p] s - q , -1] ´ [1, q d y sec x
p p x
0
2
csc x [-p>2, 0d ´ s0, p>2] s - q , -1] ´ [1, q d y

csc x
1
x
–p 0 p
2 2
Bu kısıtlanmış fonksiyonlar artık bire bir oldukları için, tersleri vardır ve bunları
aşağıdaki şekilde gösteririz:
y = sin–1 x veya y = arcsin x
y = cos–1 x veya y = arccos x
y = tan–1 x veya y = arctan x
y = cot–1 x veya y = arccot x
y = sec–1 x veya y = arcsec x
y = csc–1 x veya y = arccsc x
Bu denklemler “y eşittir x’in arksinüsü” veya “y eşittir arksinüs x” olarak okunur.
D‹KKAT Ters fonksiyonlardaki –1 üssü “ters fonksiyon” anlamına gelir. Çarpmaya göre
ters anlamına gelmez. Örneğin, sin x’in çarpmaya göre tersi (sin x)–1 = 1@sin x = csc x
olarak yazılır.
Altı ters trigonometrik fonksiyonun grafikleri Şekil 7.17 de gösterilmiştir. Bu grafik-
leri, Bölüm 7.1’deki gibi, kısıtlanmış trigonometrik fonksiyonların grafiklerinin y = x
doğrusuna göre simetriklerini alarak elde edebiliriz. Bu fonksiyonlara ve türevlerine daha
yakından bakalım.
Tanım aralığı: –1 ⱕ x ⱕ 1 Tanım aralığı: –1 ⱕ x ⱕ 1
Değer aralığı: – p ⱕ y ⱕ p Değer aralığı: 0 ⱕ y ⱕ p
2 2
y y
p p
2
y ⫽ sin–1x y ⫽ cos–1x
x p
–1 1 2
–p x
2 –1 1
(a) (b)
Tanım aralığı: – ∞ ⬍ x ⬍ ∞ Tanım aralığı: x ⱕ –1 veya x ⱖ 1

Değer aralığı: – p ⬍ y ⬍ p Değer aralığı: 0 ⱕ y ⱕ p, y ⫽ p
2 2 2
y y
p p
2 y⫽ tan–1x p y ⫽ sec–1x
x 2
–2 –1 1 2
–p
2 x
–2 –1 1 2
(c) (d)
Tanım aralığı: x ⱕ –1 veya x ⱖ 1 Tanım aralığı: –∞ ⬍ x ⬍ ∞

Değer aralığı: – p ⱕ y ⱕ p , y ⫽ 0 Değer aralığı: 0 ⬍ y ⬍ p
2 2
y y
p p
2 y ⫽ csc–1x
y ⫽ cot–1x
p
x 2
–2 –1 1 2
–p x
2 –2 –1 1 2
(e) (f)
fiEK‹L 7.17 Altı ters trigonometrik fonksiyonun grafikleri
Arksinüs ve Arkkosinüs
x’in arksinüsü, [–p@2, p@2]’de sinüsü x olan açıdır. Arkkosinüs ise [0, p]’de kosinüsü x
olan açıdır.
TANIM Arksinüs ve Arkkosinüs Fonksiyonlar›
y = sin–1 x, [–p@2, p@2] aralığında sin y = x olan sayıdır.

y = cos–1 x, [0, p] aralığında cos y = x olan sayıdır.
y
x sin y
y sin–1x
p Tanım aralığı: [–1, 1]
p p 2 Değer aralığı: [–p/2, p/2]
y y sin x, – 2 ⱕ x ⱕ 2
Tanım aralığı: [–p/2, p/2]
x
Değer aralığı: [–1, 1] –1 0 1
1
x –p
2
–p 0 p
2 2
–1
(a) (b)
fiEK‹L 7.18 y = sin x, –p@2 ⱕ x ⱕ p@2] , ve (b) tersi y = sin–1 x’in grafikleri. sin x’in
grafiğinin y = x doğrusuna göre simetriğinin alınmasıyla elde edilen sin–1 x’in
grafiği, x = sin y eğrisinin bir parçasıdır.
Arsinüs ve Arkkosinüsteki “Ark”
Aşağıdaki şekil, birinci bölgede radyan
açılar için y = sin–1 x ve y = cos–1 x’in y = sin–1 x’in grafiği (Şekil 7.18) orijine göre simetriktir (x = sin y’nin grafiği üzerinde bu-
geometrik bir açıklamasını vermektedir. lunur). Dolayısıyla arksinüs bir tek fonksiyondur:
Bir birim çember için s = ru denklemi
sin–1(–x) = –sin–1 x (1)
haline gelir ve böylece merkez açılar ve
gördükleri yayların ölçüsü aynı olur. y = cos–1 x’in grafiğinin (Şekil 7.19) böyle bir simetrisi yoktur.
x = sin x ise y, sinüsü x olan açı
olmanın yanı sıra sinüsü x olan açının y
gördüğü yayın uzunluğudur. Dolayısıyla
y’ye “sinüsü x olan yay” deriz. x cos y
p
y y cos x, 0 ⱕ x ⱕ p y cos–1x
y Tanım aralığı: [0, p] p Tanım aralığı: [–1, 1]
1 Değer aralığı: [–1, 1] 2 Değer aralığı: [0, p]
x2 y2 1 Sinüsü x olan yay
x
x –1 0 1
0 p p
Kosinüsü x –1 2
olan yay
Sinüsü x (a) (b)
olan açı
x
0 x 1
Kosinüsü x fiEK‹L 7.19 y = cos x, 0 ⱕ x ⱕ p , ve (b) tersi y = cos–1 x’in grafikleri.
olan açı cos x’in grafiğinin y = x doğrusuna göre simetriğinin alınmasıyla elde
edilen cos–1 x’in grafiği, x = cos y eğrisinin bir parçasıdır.
sin–1 x’in ve cos–1 x’in değerlerini bulmak için bilinen sin x ve cos x değerlerinin tersleri
alınabilir.
ÖRNEK 1 sin–1 x’in Bilinen De¤erleri.

y y
x sin-1 x sin–1 兹3 p sin–1 – 1  sin–1 – 兹2  – p
2 3  兹2  2  4
23>2
22>2
p>3 2 p 兹3
3 1
1> 2
p>4 x x
0 1 0 –p
p>6 4
兹2 –1
- 22>2
-1>2 -p>6
sin p 兹3 sin – p – 1
3 2  4
- 23>2
-p>4 兹2
-p>3
Açılar birinci ve dördüncü dörtte bir bölgelerden gelirler, çünkü sin–1 x’in değer aralığı
[–p@2, p@2]’dir.
ÖRNEK 2 cos–1 x’in Bilinen De¤erleri.

x cos-1 x
23>2
22>2
p>6 y y
cos–1 1 cos–1 兹2 p cos–1 – 1 2 p
2 4
1> 2
p>4 兹2  2 3
p>3 兹2 p 2 2 2p
1 兹3 3
- 22>2
-1>2 2p>3 4 x x
0 1 –1 0
- 23>2
3p>4
5p>6
cos p 1 cos  2 p – 1
4 兹2 3  2
y
Açılar birinci ve ikinci dörtte bir bölgelerden gelir, çünkü cos–1 x’in değer aralığı
cos–1(–x)
[0, p]’dir.
cos–1x
x Arksinüs ve Arkkosinüs ‹çeren Özdefllikler

–1 –x 0 x 1
Şekil 7.20’den de göreceğiniz gibi, x’in arkkosinüsü
cos–1 x + cos–1 (–x) = p (2)
veya
fiEK‹L 7.20 cos-1 x ve cos-1s -xd
bütünleyen açılardır (dolayısıyla cos–1 (–x) = p – cos–1 x (3)
toplamları p dir). özdeşliğini sağlar. Şekil 7.21’deki üçgenden ise x ⬎ 0 için
sin–1 x + cos–1 x = p@2 (4)
olduğunu görebiliriz. (4) denklemi x’in [–1, 1] aralığındaki başka değerlerinde de geçer-
lidir, ancak bunu Şekil 7.21’deki üçgenden çıkaramayız. Ancak, bu (1) ve (3) denklem-
1 cos–1x lerinin bir sonucudur (Alıştırma 131).
x
sin–1x
tanx, cot x, sec x ve csc x’in Ters Fonksiyonlar›
fiEK‹L 7.21 sin-1 x ve cos-1 x are tümleyen x’in arktanjantı tanjantı x olan bir açıdır. x’in arkkotanjantı ise kotanjantı x olan bir açıdır.
açılardır (dolayısıyla toplamları p@2’dir).
y tan–1x
TANIM Arktanjant ve Arkkotanjant Fonksiyonlar›
y
Tanım aralığı: (–∞, ∞)
Değer aralığı: (–p/2, p/2)
y = tann–1 x, (–p@2, p@2) aralığında tan y = x olan sayıdır.
p
2 y = cot–1 x, (0, p) aralığında cot y = x olan sayıdır.
x
0
–p Tanjant ve kotanjantın tanımlı olmadığı değerlerden kaçınmak için açık aralıklar kullanırız.
2 y = tan–1 x’in grafiği orijine göre simetriktir, çünkü orijine göre simetrik olan
x = tan–1 y grafiğinin bir dalıdır (Şekil 7.22). Cebirsel olarak bu
fiEK‹L 7.22 y = tan–1 x’in grafiği
tan–1(–x) = –tan–1 x
y anlamına gelir; arktanjant bir tek fonksiyondur. y = cot–1 x’in böyle bir simetrisi yoktur
y cot–1x (Şekil 7.23).
Tanım aralığı: (–∞, ∞) sec x ve csc x’in kısıtlanmış hallerinin tersleri Şekil 7.24 ve 7.25’te gösterilen fonksi-
Değer aralığı: (0, p)
p yonlar olarak seçilmiştir.
p D‹KKAT x’in negatif değerlerinde sec–1 x’in nasıl tanımlanacağı hakkında genel bir
2 anlaşma yoktur. Biz ikinci dörtte bir bölgedeki p@2 ve p arasındaki açıları seçtik. Bu
x seçim sec–1 x = cos–1 (1@x) olmasını sağlar. Ayrıca, bu seçim sec–1 x’i tanım aralığının her
0
yerinde artan bir fonksiyon yapar. Bazı tablolar x ⬍ 0 için sec–1 x’i [–p, –p@2) aralığında
seçerler, bazıları ise [p, 3p@2) aralığında kabul ederler (Şekil 7.26). Bu seçimler türev
fiEK‹L 7.23 y = cot–1 x’in grafiği formülünü basitleştirirler (bizim seçimimizde mutlak değer işaretleri gerekir), fakat
sec–1 x = cos–1 (1@x) sayısal denklemini sağlamazlar. Buradan, (4) Denklemini uygula-
yarak
sec-1 x = cos-1 a x b = - sin-1 a x b

y sec–1x 1 p 1
Tanım aralığı: x ⱖ 1 (5)
2
Değer aralığı: [0, p/2) 傼 (p/2, p]
y özdeşliğini elde edebiliriz.
Tanım aralığı: x ⱖ 1
p Değer aralığı: 0 ⱕ y ⱕ p, y p
2
p y
2
3p
x 2
–1 0 1 B
p
A
fiEK‹L 7.24 y = sec–1 x’in grafiği y csc–1x p
Tanım aralığı: x ⱖ 1 –1x 2
y sec
Değer aralığı: [–p/2, 0) 傼 (0, p/2]
x
y –1 0 1
–p
p 2
2 C
x –p
–1 0 1
–p – 3p
2 2
fiEK‹L 7.26 y = sec–1 x’in sol kolu için

fiEK‹L 7.25 y =csc–1 x’in grafiği
çeşitli mantıklı seçimler vardır. A seçimi ile
sec–1 x = cos–1 (1@x), kullanışlı bir özdeşlik,
birçok hesap makinesinde çalışır.
x tan-1 x ÖRNEK 3 Common Values of tan-1 x
23
y y
p>3 tan–1 1 tan–1 兹3 p tan–1 –兹3 – p
兹3 3 6 3
23>3
1 p>4 p
6 –p
- 23>3
p>6 2 3
1 1
-p>6 0 兹3
x
0
x
–兹3
- 23
-1 -p>4 2
-p>3
tan p 1 tan – p  –兹3
6 兹3  3
Açılar birinci ve dördüncü dörtte bir bölgeden gelirler çünkü tan–1 x’in değer aralığı
(–p@2, –p@2)’dir.
ÖRNEK 4
2
a = sin-1 .
3
ise cos a, tan a, sec a, scc a ve cot a’yı bulun.
Çözüm Yukarıdaki denklem sin a = 2@3 olduğunu söyler. a’yı, hipotenüsü 3 olan bir dik
üçgende, karşısındaki kenarı 2 olan bir açı olarak resmederiz (Şekil 7.27). Diğer kenarın
uzunluğu
2s3d2 - s2d2 = 29 - 4 = 25.
3
2 Pisagor Teoremi
a
olarak bulunur. Bu bilgiyi de şekle ekler ve sonra tamamlanmış üçgenden istediğimiz bil-
兹5 gileri okuruz:
25 25
25 25
fiEK‹L 7.27 a = sin–1 (3) ise, a’nin diğer 2 3 3
cos a = , tan a = , sec a = , csc a = , cot a = .
temel trigonometrik fonksiyonların 3 2 2
sec A tan-1 B .’ü bulun.

değerleri bu üçgenden okunabilir (Örnek
4). x
ÖRNEK 5
3
Çözüm u = tan-1 sx>3d alırız (sadece açıya bir isim vermek için) ve u’yı
tan u = karşı/komşu = x@3
olan dik üçgende resimlendiririz. Üçgenin hipotenüsünün uzunluğu
2x 2 + 32 = 2x 2 + 9 .
sec u 兹x 9
2
tan u x 3
3 兹x2 9
x x
u u
3 3
olarak bulunur. Böylece
sec atan-1 b = sec u

x
3
2x 2 + 9 Hipotenüs
= . sec u = ————
3 komşu
elde ederiz.
Şikago
ÖRNEK 6 Kayma düzeltmesi
179 Şikago’dan St. Louis’e bir uçak yolculuğunda, hava görevlisi uçağın rotasından Şekil
7.28’de görüldüğü gibi 12 mil sapmış olduğunu belirler. Orijinal, doğru rotaya paralel olan
Springfield 180 bir rota için a açısını, b açısını ve c = a + b düzeltme açısını bulun.
61 12
62 Çözüm
Uçak
St. Louis b
a 12
c a = sin-1 L 0.067 radian
radyan L 3.8°
180
12
b = sin-1 L 0.195 radyan
radian L 11.2°
fiEK‹L 7.28 Uzaklıklar mil olarak 62
yuvarlanmış şekilde kayma düzeltmesi c = a + b L 15°.
(Örnek 7) diyagramı (çizim ölçekli değil).
y = sin–1 u’nun Türevi

x = sin y fonksiyonunun –p@2 ⬍ y ⬍ p@2 aralığında türevlenebildiğini ve türevi kosinü-
sün bu aralıkta pozitif olduğunu biliyoruz. Bu nedenle Bölüm 7.1’deki Teorem 1, y = sin–1 x
ters fonksiyonun –1 ⬍ x ⬍ 1 aralığında türevlenebileceğini garantiler. x = 1 veya
y x = –1’de türevlenmesini bekleyemeyiz, çünkü bu noktalarda fonksiyonun grafiğinin te-
ğetleri dikeydir (Şekil 7.29).
y = sin–1 x’in türevini f (x) = sin x ve f –1(x) = sin–1 x ile Teorem 1’i uygulayarak bulu-
p y sin–1x ruz:
2 Tanım aralığı: –1 ⱕ x ⱕ 1
Değer aralığı: –p/2 ⱕ y ⱕ p/2
1
sƒ -1 d¿sxd = Teorem 1
–1 1
x ƒ¿sƒ -1sxdd
1
= ƒ¿sud = cos u
–p cos ssin-1 xd
2
cos u = 21 - sin2 u
21 - sin2 ssin-1 xd
1
=
21 - x 2
fiEK‹L 7.29 y = sin–1 x’in grafiği. 1
= sin ssin-1 xd = x
Teorem 1’i doğrudan uygulamak yerine, y = sin–1 x’in türevini kapalı

Alternatif Türetme:
türev kullanarak aşağıdaki gibi bulabiliriz:
sin y = x y = sin-1 x 3 sin y = x
d
ssin yd = 1 İki tarafın da x’e göre türevi
dx
dy
cos y = 1 Zincir Kuralı
dx
dy –p@2 ⬍ y ⬍ p@2 aralığında
1
= cos y cos y ⬎ 0 olduğu için bölebiliriz.
dx
cos y = 21 - sin2 y
21 - x 2
1
=
Hangi türetmeyi kullanırsak kullanalım, y = sin–1 x’in x’e göre türevi
21 - x 2
d 1
ssin-1 xd = .
dx
olarak bulunur.
uuu ⬍ 1 olmak üzere u, x’in türevlenebilir bir fonksiyonu ise, Zincir Kuralını uygulayarak
21 - u
d 1 du
ssin-1 ud = , ƒ u ƒ 6 1.
dx 2 dx
elde ederiz.
ÖRNEK 7 Türev Formülünü Uygulamak
#
21 - sx 2 d2 21 - x 4
d 1 d 2 2x
ssin-1 x 2 d = sx d =
dx dx
y = tan–1 u ’nun Türevi

y = tan–1 x’nun türevini, f (x) = tan x ve f –1(x) = tan–1 x ile Teorem 1’i uygulayarak bulu-
ruz. –p@2 ⬍ x ⬍ p@2 için tan x pozitif olduğundan Teorem 1 uygulanabilir:
1
ƒ¿sƒ -1sxdd
1
= ƒ¿sud = sec2 u
sec2 stan-1 xd
1
= sec2 u = 1 + tan2 u
1 + tan2 stan-1 xd
1
= tan stan-1 xd = x
1 + x2
Türev, bütün reel sayılar için tanımlıdır. u, x’in türevlenebilir bir fonksiyonu ise aşağıdaki
Zincir Kuralı formunu elde ederiz.
d 1 du
stan-1 ud = .
dx 1 + u 2 dx
ÖRNEK 8 Hareket Eden Bir Parçac›k

Bir parçacık x-ekseni üzerinde herhangi bir t ⱖ 0 anındaki konumu xstd = tan-1 2t.
olacak şekilde hareket etmektedir. t = 16 iken parçacığın hızı nedir?
Çözüm
tan-1 1t = # 1t = #
d 1 d 1 1
ystd =
dt 1 + (1t) 2 dt 1 + t 21t
t = 16 iken hız
ys16d =
1 # 1
=
1
.
1 + 16 2216 136
dır.
y = sec–1 u’nun Türevi
0 ⬍ x ⬍ p@2 ve p@2 ⬍ x ⬍ p için sec x’in türevi pozitif olduğundan Teorem 1, ters fonk-
siyonunun türevlenebildiğini söyler. Teorem 1’deki formülü doğrudan uygulamak yerine
y = sec–1 x, | x | ⬎ 1, fonksiyonun türevini kapalı türev Zincir Kuralını kullanarak aşağıda-
ki gibi alırız:
y = sec-1 x
sec y = x Ters Fonksiyon Bağıntısı
d d
ssec yd = x İki tarafın da x’e göre türevi
dx dx
dy
sec y tan y = 1 Zincir Kuralı
dx
ƒ x ƒ 7 1, y olduğundan
dy 1 s0, p>2d ´ sp>2, pd ve
= sec y tan y
dx sec y tan y ≠ 0
Sonucu x’e göre ifade etmek üzere

sec y = x ve
and tan y = ; 2sec2 y - 1 = ; 2x 2 - 1
bağıntılarını kullanarak
dy 1
= ; .
dx x2x 2 - 1
elde ederiz.
y
y sec–1x İşaret için (±) bir şey yapabilir miyiz? Şekil 7.30’a bakmak y = sec–1 x’in grafiğinin
p eğiminin daima pozitif olduğunu gösterir. Dolayısıyla
p 1
2
+ if x 7 1
d 2
sec-1 x = d x2x - 1
x dx 1
–1 0 1 - if x 6 -1.
x2x 2 - 1
bulunur. Mutlak değer sembolü ile “;” belirsizliğini ortadan kaldıran tek bir formül ya-
fiEK‹L 7.30 y = sec–1 x eğrisinin eğimi hem
zabiliriz:
x ⬍ –1, hem de x ⬎ 1 için pozitiftir.
ƒ x ƒ 2x 2 - 1
d 1
sec-1 x = .
dx
| u| ⬎ 1 olmak üzere u, x’in türevlenebilir bir fonksiyonu ise aşağıdaki ifadeyi buluruz:
2u
d 1 du
ssec-1 ud = , ƒ u ƒ 7 1.
dx u
ƒ ƒ 2
- 1 dx
ÖRNEK 9 Formülü Kullanmak
ƒ 5x ƒ 2s5x d - 1
d 1 d
sec-1 s5x 4 d = s5x 4 d
dx 4 4 2 dx
5x 4 225x 8 - 1
1
= s20x 3 d 5x 4 7 0
4
=
x225x 8 - 1
Di¤er Üçünün Türevleri

Diğer üç ters trigonometrik fonksiyonun – arkkosinüs, arkkotanjant ve arkkosekant –
türevlerini bulmak için aynı tekniği kullanabiliriz, fakat aşağıdaki denklemler sayesinde
çok daha kolay bir yol vardır.
Ters Fonksiyon–Ters Co-fonksiyon Özdeşlikleri

cos-1 x = p>2 - sin-1 x
cot-1 x = p>2 - tan-1 x
csc-1 x = p>2 - sec-1 x
Bu özdeşliklerden ilkini (4) Denkleminde görüyoruz. Diğerleri benzer yolla elde edi-
lir. Ters co-fonksiyonların türevlerinin, karşı gelen ters fonksiyonların türevlerinin negatif-
leri oldukları kolaylıkla görülebilir. Örneğin, cos–1 x’in türevi aşağıdaki gibi hesaplanır.
a - sin-1 xb
d d p
(cos-1 x) = Özdeşlik
dx dx 2
d
= - (sin-1 x)
dx
21 - x 2
1
= - arcsinüs’ün türevi
ÖRNEK 10 Arkkotanjant E¤risine Bir Te¤et

–1
y = cos x grafiğine x = –1’de teğet olan doğru için bir denklem bulunuz.
Çözüm Önce
cot-1 s -1d = p>2 - tan-1 s -1d = p>2 - s -p>4d = 3p>4.
olduğunu not edelim. Teğetin eğimi
` `
dy 1 1 1
= - = - = - ,
dx x = -1 1 + x 2 x = -1 1 + s -1d2 2
dir. Dolayısıyla teğetin denklemi y – 3p@4 = (–1@2)(x + 1) dir.
Ters trigonometrik fonksiyonların türevleri Tablo 7.3 te özetlenmiştir
TABLO 7.3 Ters trigonometrik fonksiyonlar›n türevleri
dssin-1 ud du>dx
21 - u 2
1. = , ƒuƒ 6 1
dx
dscos-1 ud du>dx
21 - u 2
2. = - , ƒuƒ 6 1
dx
dstan-1 ud du>dx
3. =
dx 1 + u2
dscot-1 ud du>dx
4. = -
dx 1 + u2
dssec-1 ud du>dx
ƒ u ƒ 2u 2 - 1
5. = , ƒuƒ 7 1
dx
dscsc-1 ud -du>dx
ƒ u ƒ 2u 2 - 1
6. = , ƒuƒ 7 1
dx
‹ntegrasyon Formülleri
Tablo 7.3’teki türev formülleri Tablo 7.4’teki üç yararlı integrasyon formülünü verir. For-
müller, sağ taraftaki fonksiyonların türevlerini alarak kolayca sağlanabilir.
TABLO 7.4 Ters trigonometrik fonksiyonlarla hesaplanan integraller
Aşağıdaki formüller herhangi bir a ≠ 0 sabiti için geçerlidir.
= sin-1 a a b + C
L 2a 2 - u 2
du u
1. ( u 2 6 a 2 için geçerli)
= a tan-1 a a b + C
La + u
du 1 u
2. 2 2
(Her u için geçerli)
L u2u 2 - a 2
du 1 u
3. = a sec-1 ƒ a ƒ + C ( ƒ u ƒ 7 a 7 0 için geçerli)
Tablo 7.3’teki türev formüllerinde a = 1’dir, fakat çoğu integrasyonda a ≠ 1’dir ve

Tablo 7.4’teki formüller daha yararlıdır.
ÖRNEK 11 ‹ntegral Formüllerini Kullanmak

23>2 23>2
= sin-1 x d
L22>2 21 - x 2
dx
22>2
(a)
23 22
= sin-1 a b - sin-1 a b =
p p p
- =
2 2 3 4 12
= tan-1 x d = tan-1 s1d - tan-1 s0d =

1 1
L0 1 + x
dx p p
(b) - 0 =
2
0 4 4
22 22
= sec-1 x d
L2>23 x2x - 1
dx p p p
(c) = - =
2 2>23 4 6 12
ÖRNEK 12 Dönüflüm ve Tablo 7.4’ü Kullanmak
= sin-1 a b + C
L 29 - x L 2s3d - x
dx dx x a = 3, u = x ile
(a) = Tablo 7.4, Formül 1
2 2 2 3
a = 23, u = 2x, and

L 23 - 4x 2 2 L 2a 2 - u 2
dx 1 du
(b) = ve du>2 = dx
sin a a b + C
1 -1 u
= Formül 1
2
sin a b + C
23
1 -1 2x
=
2
ÖRNEK 13 Tam Kareye Tamamlamak
L 24x - x 2
dx
.
Çözüm 24x - x 2 ifadesi Tablo 7.4’teki formüllerden hiçbirine uymaz, o yüzden önce
tam kareye tamamlama yöntemiyle 4x – x2’yi yeniden yazarız:
4x - x 2 = -sx 2 - 4xd = -sx 2 - 4x + 4d + 4 = 4 - sx - 2d2 .
Sonra a = 2, u = x – 2 ve du = dx koyarak
L 24x - x 2 L 24 - sx - 2d2
dx dx
=
L 2a 2 - u 2
du
= a = 2, u = x - 2, and
ve du = dx
= sin-1 a a b + C
u
Tablo 7.4, Formül 1
= sin-1 a b + C
x - 2
2
buluruz.
ÖRNEK 14 Tam Kareye Tamamlamak
L 4x + 4x + 2
dx
2
.
Çözüm 4x2 + 4x binom ifadesini tam kareye tamamlarız:
4x 2 + 4x + 2 = 4sx 2 + xd + 2 = 4 ax 2 + x + b + 2 -
1 4
4 4
= 4 ax + b + 1 = s2x + 1d2 + 1.
2
1
2
Sonra,
L 4x + 4x + 2 L s2x + 1d + 1 2L u 2 + a 2
dx dx 1 du
2
= 2
= a = 1, u = 2x + 1,
ve du/2 = dx
# tan-1 a a b + C
1 1 u
= Tablo 7.4, Formül 2
2 a
1
= tan-1 s2x + 1d + C a = 1, u = 2x + 1
2
buluruz.
ÖRNEK 15 Dönüflüm Kullanmak
L 2e
dx
.
2x
- 6
Çözüm
u = e x, du = e x dx,
du>u
a = 16
L 2e L 2u 2 - a 2
dx dx = du>e x = du>u,
=
2x
- 6
L u2u 2 - a 2
du
=
1 u
= a sec-1 ƒ a ƒ + C Tablo 7.4, Formül 3
sec-1 a b + C
ex
26 26
1
=
ALIfiTIRMALAR 7.7
- 23
Ters Trigonometrik Fonksiyonlar›n Bilinen De¤erleri sin-1 a b c. sin-1 a b
22
1
2
23
Örnek 1–3’teki gibi referans üçgenler kullanarak 1–12 alıştır-
4. a. sin-1 a b b. sin-1 a b c. sin-1 a b
22
malarındaki açıları bulun. 1 -1
b. tan-1s - 13d c. tan-1 a b
2 2
23 23
1
1. a. tan-1 1
a b a b c. cos-1 a b
22
1 -1
b. tan-1 23
-1 -1
c. tan-1 a b
5. a. cos b. cos
2 2
23 - 23
-1
2. a. tan-1s -1d
sin a 3.b a. 6. a. cos-1 a b b. cos-1 a b c. cos-1 a b
22
-1 -1 -1 1
2 2 2
7. a. sec-1s - 12d b. sec-1 a b

33. cos ssin-1 xd 34. tan scos-1 xd
23 35. sin stan 1x 2 - 2xd,
2
c. sec-1s -2d -1
x Ú 2
8. a. sec-1 22 b. sec-1 a b 36. sin atan-1 b 37. cos asin-1 b

23
-2 2y
2x + 1
c. sec-1 2 x
2 3
9. a. csc-1 22 b. csc-1 a b 38. cos asin b 39. sin asec-1 b

23
-2 y x
c. csc-1 2 -1
5 4
10. a. csc-1 s - 12d b. csc-1 a b 2x 2 + 4
40. sin sec-1 a b
23
2
c. csc-1 s -2d
x
s 13d c. cot-1 a b
23
-1 -1 -1
11. a. cot s -1d b. cot
Limitler
s - 13d a b
23
-1 -1 -1 1 41–48 alıştırmalarındaki limitleri bulun. (Şüpheye düşerseniz,
12. a. cot (1) b. cot c. cot
fonksiyonun grafiğine bakın.)
Trigonometrik Fonksiyon De¤erleri 41. lim- sin-1 x 42. lim cos-1 x
x: 1 x: -1 +
13. a = sin–1 (5@13) ise cos a, tan a, sec a, csc a, sec a ve cot a’yı 43. lim tan-1 x 44. lim tan-1 x
bulun. x: q x: - q
14. a = tan–1 (4@3) ise sin a, cos a, sec a, csc a ve cot a’yı bulun. 45. lim sec-1 x 46. lim sec-1 x
x: q x: - q
15. a = sec–1 (–√5) ise sin a, cos a, tan a, csc a ve cot a’yı bulun.
s - 113>2d , ise sin a, cos a, tan a, csc a, ve cot a’yı
47. lim csc-1 x 48. lim csc-1 x
-1 x: q x: - q
16. a = sec
bulun.
Türev Bulmak
Trigonometrik ve Ters Trigonometrik Fonksiyonlar› Hesaplama 49–70 alıştırmalarında, y’nin uygun değişkene göre türevini bulun.
17–28 alıştırmalarındaki değerleri hesaplayın.
22
49. y = cos-1 sx 2 d 50. y = cos-1 s1/xd
51. y = sin-1 22 t
17. sin acos-1 a bb 18. sec acos-1 b
1 52. y = sin-1 s1 - td
2 2
23
-1
53. y = sec s2s + 1d 54. y = sec-1 5s
19. tan asin-1 a- b b 20. cot asin-1 a- bb
1 55. y = csc-1 sx 2 + 1d, x 7 0
2 2 x
21. csc ssec-1 2d + cos stan-1 s - 13dd
56. y = csc-1
2
1 3
22. tan ssec-1 1d + sin scsc-1s -2dd 57. y = sec-1 t , 0 6 t 6 1 58. y = sin-1 2
59. y = cot-1 2t 60. y = cot-1 2t - 1

t
23. sin asin-1 a- b + cos-1 a- b b
1 1
2 2
61. y = ln stan-1 xd 62. y = tan-1 sln xd
24. cot asin-1 a- b - sec-1 2 b
1 -1 t
se d 64. y = cos-1 se -t d
66. y = 2s 2 - 1 - sec-1 s
63. y = csc
2
26. sec scot-1 13 + csc-1s -1dd
65. y = s21 - s 2 + cos-1 s
67. y = tan 2x - 1 + csc
25. sec stan-1 1 + csc-1 1d -1 2 -1
x, x 7 1
asec a- b b
69. y = x sin-1 x + 21 - x 2
-1 p
27. sec sThe answer
(Yanıt –p@6 değildir.)
is not -p>6.d 1
6 68. y = cot-1 x - tan-1 x
28. cot-1 acot a- bb

70. y = ln sx 2 + 4d - x tan-1 a b
p
sThe answer
(Yanıt –p@4 değildir.)
is not -p>4.d x
4
2
Trigonometrik ‹fadeleri Bulmak ‹ntegral Hesaplamak

29–40 alıştırmalarındaki ifadeleri hesaplayın. 71–94 alıştırmalarındaki integralleri hesaplayın.
29. sec atan-1 b
x
L 29 - x L 21 - 4x 2
30. sec stan-1 2xd dx dx
2 71. 72.
32. tan asec-1 b

2
y
31. tan ssec-1 3yd
L 17 + x L 9 + 3x
5 dx dx
73. 2
74. 2
L x225x 2 - 2 L x25x 2 - 4
dx dx Limitler
75. 76.
2x 2 - 1
1 322>4
L0 24 - s L0 29 - 4s
4 ds ds sin-1 5x
77. 78. 113. lim 114. lim+
2 2
x:0 x x: 1 sec-1 x
2 2
L0 8 + 2t L-2 4 + 3t
dt dt 2 2 tan-1 3x 2
79. 2
80. 2 115. lim x tan-1 x 116. lim
x: q x: 0 7x 2
-22>2 dy -22>3 dy
L-1 L-2>3
81.
2
82. ‹ntegrasyon Formülleri
y24y - 1 y29y 2 - 1
117–120 alıştırmalarındaki integrasyon formüllerini doğrulayın.
L 21 - 4sr - 1d2 L 24 - sr + 1d2

3 dr 6 dr
83. 84. tan-1 x tan-1 x
L x
1
117. dx = ln x - ln s1 + x 2 d - x + C
2 2
L 2 + sx - 1d L 1 + s3x + 1d
dx dx
85. 86. x4 x 4 dx
L L 21 - 25x 2
2 2 5
118. x 3 cos-1 5x dx = cos-1 5x +
4 4
L s2x - 1d2s2x - 1d2 - 4 ssin-1 xd2 dx = xssin-1 xd2 - 2x + 2 21 - x 2 sin-1 x + C

dx
87.
L
119.
L sx + 3d2sx + 3d2 - 25
dx
88.
L
x
120. ln sa 2 + x 2 d dx = x ln sa 2 + x 2 d - 2x + 2a tan-1 a + C
p>2 p>4
csc2 x dx
L-p>2 1 + ssin ud Lp>6 1 + scot xd
2 cos u du
89. 2
90. 2
ln 23 ep>4
e x dx
L0 L1
4 dt 121–124 alıştırmalarındaki başlangıç değer problemlerini çözün.
91. 92.
1 + e 2x ts1 + ln2 td dy
21 - x 2
1
y dy sec2 y dy 121. = , y s0d = 0
L 21 - y 4 L 21 - tan2 y
dx
93. 94.
dy 1
122. = 2 - 1, y s0d = 1
95–104 alıştırmalarındaki integralleri hesaplayın. dx x + 1
dy
L 2-x 2 + 4x - 3 L 22x - x 2
dx dx 1
95. 96. 123. = , x 7 1; y s2d = p
dx x2x 2 - 1
0 1 dy
L 23 - 2t - t 2 L 23 + 4t - 4t 2 21 - x 2
6 dt 6 dt 1 2
97. 98. 124. = - , y s0d = 2
-1 1>2 dx 1 + x2
dy dy
L y - 2y + 5 L y + 6y + 10
99. 2
100. 2 Uygulamalar ve Teori
2 4
125. Bir sınıfta duvar yanında oturarak sınıfın önünüdeki tahtaya ba-
L1 x - 2x + 2 L2 x - 6x + 10
8 dx 2 dx
101. 102.
2 2 kıyorsunuz. Tahat 12 ft uzunluğundadır ve yanında oturduğunuz
duvarın 3 ft ilerisinden başlar. Karşı duvardan x ft uzaklıktaysa-
L sx + 1d2x 2 + 2x L sx - 2d2x 2 - 4x + 3
dx dx
103. 104. nız görme açınızın
x x
a = cot-1 - cot-1
105–112 alıştırmalarındaki integralleri hesaplayın. 15 3
e sin
-1
x
e cos
-1
x olduğunu gösterin.
L 21 - x 2 L 21 - x 2
dx dx
105. 106.
ssin-1 xd2 dx 2tan-1 x dx

L 21 - x 2 L 1 + x
107. 108. 2
dy dy
L stan yds1 + y d L ssin yd21 - y 2
109. 110. 12'
Tahta
-1 2 -1
2 sec2 ssec-1 xd dx 2 cos ssec-1 xd dx
L22 L2>23 x2x 2 - 1
111. 112. Siz
x2x 2 - 1 a
3'
Duvar
x
126. y = sec–1 x ve x-ekseni arasında, x = 1’den x = 2’ye kadar olan y

y sec–1x
bölge (şekilde gösterilen) bir dönel cisim elde etmek üzere y-ek-
seni etrafında döndürülüyor. Dönel cismin hacmini bulun. p
y p
p –1
2
y sec x x
3 –x –1 0 1 x
x b. (Cebirsel) Aşağıdaki iki denklemi birleştirerek

0 1 2
sec–1(–x) = p – sec–1 x özdeşliğini elde edin.
127. Şekilde gösterilen koninin yanal yüksekliği 3 m dir. Koninin cos-1 s -xd = p - cos-1 x Denklem (3)
hacmini maksimize eden, belirtilen açı ne olmalıdır.
-1 -1
sec x = cos s1>xd Denklem (5)
Buradaki hangi
açı en büyük hacmi
verir? 131. sin-1 x + cos-1 x = p>2 Özdeşliği Şekil 7.21, 0 ⬍ x ⬍ 1 için
özdeşliği tespit eder. [–1, 1]’in geri kalanında özdeşliği sapta-
h mak üzere için doğrudan hesaplamayla x = 1, 0 ve –1 için
3 doğruluğunu gösterin. Sonra, x’in (–1, 0)’daki değerleri için
x = –a, a ⬎ 0 olsun. (1) ve (3) denklemlerini
sin–1(–a) + cos–1(–a) toplamına uygulayın.
r
132. tan-1 x + tan-1 s1>xd toplamının sabit olduğunu gösterin.
128. a açısını bulun. 133–136 alıştırmalarındaki ifadelerin hangileri tanımlıdır, hangileri

tanımlı değildir? Cevaplarınızı açıklayın.
133. a. tan-1 2 b. cos-1 2
134. a. csc-1 (1>2) b. csc-1 2
b. sin-1 22
65° -1
135. a. sec 0
136. a. cot-1 s- 1>2d b. cos-1 s -5d
21
a 137. (Alıştırma 125’in devamı) Görme açınız a’yı maksimize etmek
50 b
için duvar boyunca iskemlenizin yerini düzenlemek istiyorsu-
nuz. Odanın ön tarafından ne kadar uzakta oturmanız gerekir?
129. Aşağıda tan–1 1 + tan–1 2 + tan–1 3 = p eşitliğinin resmi olmayan 138. Hangi x-değeri aşağıda gösterilen u açısını maksimize eder? Bu
bir ispatı verilmiştir. Neler olduğunu açıklayın. noktada u ne kadar geniştir? u = p – cot–1 x – cot–1 (2 – x)
olduğunu göstermekle başlayın.
y
u
x
0 x 2
139. (a) ve (b)’deki integrallerin ikisi de doğru olabilir mi? Açıklayın.
L 21 - x 2
dx
a. = sin-1 x + C
L 21 - x 2 L 21 - x 2
dx dx
b. = - - = -cos-1 x + C
130. sec–1(–x) = p – sec–1 x Özdeşliğinin iki elde edilişi
a. (Geometrik) sec–1(–x) = p – sec–1 x’in resimli bir ispatı. 140. (a) ve (b)’deki integrallerin ikisi de doğru olabilir mi? Açıklayın.
Bakın, yapabilirseniz neler olduğunu söyleyin.
L 21 - x 2 L 21 - x 2
dx dx
a. = - - = -cos-1 x + C
L 21 - x L 21 - s -ud
dx -du x = -u, Dilimleyerek Hacim Bulma
b. = dx = -du
2 2
149 ve 150 alıştırmalarındaki cisimlerin hacimlerini bulun.
149. Cisim, x-eksenine x = –1 ve x = 1 noktalarında dik olan düzlem-
L 21 - u
-du
=
a. çapları y = -1> 21 + x 2 eğrisinden y = 1> 21 + x 2 .
2 ler arasındadır. x-eksenine dik olan dik-kesitleri
= cos-1 u + C eğrisine uzanan çemberlerdir;

= cos-1 s -xd + C u = -x
b. tabanları y = -1> 21 + x 2 eğrisinden y = 1> 21 + x 2 .
141.
150. Cisim x-eksenine x = - 22>2 ve x = 22>2 . noktalarında
eğrisine uzanan dikey karelerdir.
p
csc-1 u = - sec-1 u
2
a. çapları, x-ekseninden y = 2> 21 - x 2 . eğrisine uzanan
dik olan düzlemler arasındadır. x-eksenine dik olan dik-kesitleri
bağıntısını kullanarak sec–1 u’nun türev formülünden Tablo 4
7.3’teki csc–1 u’nun türev formülünü elde edin.
b. köşegenleri x-ekseninden y = 2> 21 - x 2 . eğrisine uzanan

çemberler;
142. y = tan–1 x’in türevinin formülü olan 4
dy 1 karelerdir.
=
dx 1 + x2
formülünü, buna denk olan tan y = x denkleminin iki tarafının da
Hesap Makinesi ve Grafik Araflt›rmalar›
türevini alarak çıkarınız. T 151. Aşağıdaki değerleri bulun.
143. Aşağıdaki formülü türetmek için Bölüm 7.1, Teorem 1’deki a. sec-1 1.5 b. csc-1 s -1.5d c. cot-1 2
Türev Kuralını kullanın: 152. Aşağıdaki değerleri bulun.
a. sec-1s -3d b. csc-1 1.7 c. cot-1 s -2d
2x
d 1
sec-1 x = , ƒ x ƒ 7 1.
dx x
ƒ ƒ 2
- 1 153–155 alıştırmalarında, her bir bileşke fonksiyonun tanım ve değer
kümelerini bulun. Sonra, bileşenleri ayrı ekranlarda çizin. Her du-
144. rumda grafikler anlamlı mıdır? Cevaplarınızı açıklayın. Gördüğünüz
p herhangi farklılıkları yorumlayın.
cot-1 u = - tan-1 u
2
153. a. y = tan-1 stan xd b. y = tan stan-1 xd
bağıntısını kullanarak tan–1 u’nun türev formülünden Tablo
154. a. y = sin-1 ssin xd b. y = sin ssin-1 xd
7.3’teki cot–1 u’nun türev formülünü türetin. -1
155. a. y = cos scos xd b. y = cos scos-1 xd
ve g sxd = 2 tan-1 1x ?
x - 1 156. y = sec (sec–1 x) = sec (cos–1 (1@x))’in grafiğini çizin. Ne
145. ƒsxd = sin-1 , x Ú 0, and
x + 1 gördüğünüzü açıklayın.
fonksiyonlarının özelliği nedir? Açıklayın.
157. Newton yılanı y = 4x@(x2 + 1) Newtom yılanının grafiğini
2x 2 + 1
-1 1 -1 1
146. ƒsxd = sin ve g sxd = tan
and x? çizin. Sonra, aynı çerçevede y = 2 sin (2 tan–1 x)’in grafiğini
çizin. Ne görüyorsunuz? Açıklayın.
fonksiyonlarının özelliği nedir? Açıklayın.
158. y = (2 – x2)@x2 rasyonel fonksiyonunu çizin. Sonra, aynı
147. Aşağıda gösterilen dönel yüzeyin hacmini bulun.
çerçevede y = cos (2 sec–1 x)’in grafiğini çizin. Ne görüyor-
y sunuz? Açıklayın.
–兹3
3 y 1 159. ƒsxd = sin-1 x’i, ilk iki türevinin grafiğiyle birlikte çizin. ƒ’nin
兹1 x2 davranışının ve grafiğinin şeklinin, ƒ⬘ ve ƒ⬙’nün işaret ve değer-
leriyle ilişkisini yorumlayın.
兹3
160. ƒsxd = tan-1 x’i, ilk iki türevinin grafiğiyle birlikte çizin. ƒ’nin
davranışının ve grafiğinin şeklinin, ƒ⬘ ve ƒ⬙’nün işaret ve değer-
leriyle ilişkisini yorumlayın.
x
148. Yay uzunluğu y = 21 - x 2, –1@2 ⱕ x ⱕ 1@2 eğrisinin

uzunluğunu bulunuz.
7.8 Hiperbolik Fonksiyonlar
Hiperbolik fonksiyonlar, ex ve e–x eksponansiyel fonksiyonlarının kombinasyonları ile

oluşturulurlar. Hiperbolik fonksiyonlar bir çok matematiksel ifadeyi basitleştirirler ve
uygulamalarda önemlidirler. Örneğin, bir elektrik iletim hattında olduğu gibi, iki ucundan
asılmış bir kablodaki gerilmeleri hesaplama gibi problemlerde kullanılırlar. Ayrıca, difer-
ansiyel denklemlerin çözümlerini bulmada önemli rol oynarlar. Bu bölümde, hiperbolik
fonksiyonların, grafiklerinin, türevlerinin nasıl hesaplandığının ve neden önemli ters
türevler olarak ortaya çıktıklarının kısa bir tanıtımını veriyoruz.
Eksponansiyel Fonksiyonun Çift ve Tek K›s›mlar›

Bölüm 1.4’teki çift ve tek fonksiyon tanımlarını ve grafiklerinin simetrilerini hatırlayın.
Bir çift fonksiyon ƒ(–x) = ƒ(x) bağıntısını sağlarken, bir tek fonksiyon ƒ(–x) = –ƒ(x)
bağıntısını sağlar. Merkezi orijinde olan bir aralıkta tanımlanan her ƒ fonksiyonu bir çift
fonksiyon ve bir tek fonksiyonun toplamı olarak tek bir şekilde yazılabilir. Ayrışma
ƒsxd + ƒs -xd ƒsxd - ƒs -xd
ƒsxd = + .
2
('')''* 2
('')''*
even part
çift kısım odd part
tek kısım
x
olarak yapılır. e ’i bu şekilde yazarsak,
e x + e -x e x - e -x
ex = + .
2
(')'* 2
(')'*
even part
çift kısım odd part
tek kısım
buluruz. ex’in, sırasıyla, kosinüs hiperbolik ve sinüs hiperbolik olarak adlandırılan çift ve
tek kısımlarının özel yararları vardır. Elastik cisimlerdeki dalga hareketlerini ve metal
soğutucu kanatlardaki sıcaklık dağılımlarını tanımlarlar. St. Louis’deki Batıya giden Gate-
way Arch’ın merkez doğrusu ağırlıklandırılmış bir hiperbolik kosinüs eğrisidir.
Tan›mlar ve Özdefllikler
Kosinüs hiperbolik ve sinüs hiperbolik fonksiyonları Tablo 7.5’teki ilk iki denklemle
tanımlanırlar. Tablo ayrıca tanjant, kotanjant, sekant ve kosekant hiperbolik fonksiyon-
larını da verir. Göreceğimiz gibi, hiperbolik fonksiyonlar isimlerini aldıkları trigonometrik
fonksiyonlarla bir çok benzerlik gösterirler. (Alıştırma 84’e de bakın.)
cosh x gösterimi genellikle “koş x” ve sinh x gösterimi “sinç x” olarak okunur.
Hiperbolik fonksiyonlar Tablo 7.6’daki özdeşlikleri sağlarlar. Bunlar işaret farkları
dışında, trigonometrik fonksiyonlardan bildiğimiz özdeşliklere benzerler.
İkinci denklem aşağıdaki şekilde elde edilir:
2 sinh x cosh x = 2 a ba b
e x - e -x e x + e -x
2 2
e 2x - e -2x
=
2
= sinh 2x.
TABLO 7.5 Alt› temel hiperbolik fonksiyon fiEK‹L 7.31
e x - e -x y
x’in sinüs hiperboliği: sinh x =
2 x 3
y e
2 2 y sinh x
1
–3 –2 –1 1 2 3 x
–1 –x
–2 y–e
2
–3
(a)
y y cosh x
e x + e -x
x’in kosinüs hiperboliği: cosh x =
2 3
–x 2 x
y e y e
2 1 2
x
–3 –2 –1 1 2 3
(b)
sinh x e x - e -x y
Tanjant hiperbolik: tanh x = = x
cosh x e + e -x y coth x
2
y1
y tanh x
x
–2 –1 1 2
cosh x e x + e -x –2
y –1
Kotanjant hiperbolik: coth x = = x
sinh x e - e -x y coth x
(c)
y
1 2
Sekant hiperbolik: sech x = = x
cosh x e + e -x 2
y1
x
–2 –1 0 1 2
TABLO 7.6 Hiperbolik fonksiyon y sech x
özdefllikleri
cosh2 x - sinh2 x = 1 (d)

sinh 2x = 2 sinh x cosh x
y
cosh 2x = cosh2 x + sinh2 x 1 2
Kosekant hiperbolik: csch x = = x
cosh 2x + 1 sinh x e - e -x 2
cosh2 x = 1
2
x
cosh 2x - 1 –2 –1 1 2
sinh2 x = –1
y csch x
2
tanh2 x = 1 - sech2 x
(e)
coth2 x = 1 + csch2 x
Diğer özdeşlikler, hiperbolik fonksiyonların tanımlarında dönüşümler ve cebir kulla-

narak benzer şekilde elde edilirler. Birçok standart fonksiyon gibi, hiperbolik fonksiyonlar
ve tersleri, hesap makineleri ile, bu amaca yönelik özel tuşlar veya temel tuşlardan oluşan
bir dizi kullanarak, kolaylıkla hesaplanırlar.
Türevler ve ‹ntegraller
Türevlenebilir ex ve e–x’in rasyonel kombinasyonları olan hiperbolik fonksiyonların
tanımlı oldukları her noktada türevleri vardır (Tablo 7.7). Burada da, trigonometrik
fonksiyonlarla benzerlikler vardır. Tablo 7.7’deki türev formülleri Tablo 7.8’deki integral
formüllerini verirler.
TABLE 7.7 Hiperbolik fonksiyonlar›n TABLE 7.8 Hiperbolik fonksiyonlar›n

türevleri integral formülleri
L
d du
ssinh ud = cosh u sinh u du = cosh u + C
dx dx
L
d du
scosh ud = sinh u cosh u du = sinh u + C
dx dx
L
d du sech2 u du = tanh u + C
stanh ud = sech2 u
dx dx
L
d du csch2 u du = -coth u + C
scoth ud = -csch2 u
dx dx
L
d du
ssech ud = -sech u tanh u sech u tanh u du = -sech u + C
dx dx
L
d du
scsch ud = -csch u coth u csch u coth u du = -csch u + C
dx dx
Türev formülleri, eu’nun türevinden elde edilirler:
a b
d d e u - e -u
ssinh ud = sinh u’nun tanımı
dx dx 2
e u du>dx + e -u du>dx
= e u’nun türevi
2
du
= cosh u cosh u’nun tanımı
dx
Bu, ilk türev formülünü verir.
a b
d d 1
scsch ud = csch u’nun tanımı
dx dx sinh u
cosh u du
= - Bölüm Kuralı
sinh2 u dx
1 cosh u du
= - Terimleri yeniden yazmak
sinh u sinh u dx
du
= -csch u coth u csch u ve coth u’nun tanımı
dx
Bu hesaplama da son formülü verir. diğerleri benzer şekilde elde edilirler.
ÖRNEK 1 Türevleri ve ‹ntegralleri Bulmak
A tanh 21 + t 2 B = sech2 21 = t 2 # dt A 21 + t 2 B
d d
(a)
dt
sech2 21 + t 2
21 + t 2
t
=
L L L
cosh 5x 1 du u = sinh 5x ,
(b) coth 5x dx = dx = u
sinh 5x 5 du = 5 cosh 5x dx
1 1
= ln ƒ u ƒ + C = ln ƒ sinh 5x ƒ + C
5 5
1 1
L0 L0
cosh 2x - 1
(c) sinh2 x dx = dx Tablo 7.6
2
scosh 2x - 1d dx = c - xd
1 1
2 L0
1 1 sinh 2x
=
2 2 0
Bir hesap makinesi
sinh 2 1 ile hesaplayın
= - L 0.40672
4 2
ln 2 ln 2 ln 2
e x - e -x
L0 L0 L0
(d) 4e x sinh x dx = 4e x dx = s2e 2x - 2d dx
2
= C e 2x - 2x D 0
ln 2
= se 2 ln 2 - 2 ln 2d - s1 - 0d
= 4 - 2 ln 2 - 1
L 1.6137
Ters Hiperbolik Fonksiyonlar

Altı hiperbolik fonksiyonun tersleri integrasyonda çok kullanışlıdır. d(sinh x)@dx = cosh x ⬎ 0
olduğundan, sinüs hiperbolik, x’in artan bir fonksiyonudur. Tersini
y = sinh–1 x
ile gösteririz. – q ⬍ x ⬍ q aralığındaki her x için, y = sinh–1 x’in değeri, sinüs hiper-
boliği x olan sayıdır. y = sinh x ve y = sinh–1 x’in grafikleri Şekil 7.32a’da gösterilmekte-
dir.
y = cosh x fonksiyonu, Şekil 7.31’deki grafiğinden görebileceğimiz gibi, bire-bir
değildir. Fakat kısıtlanmış y = cosh x, x ⱖ 0, fonksiyonu bire-bir dir ve dolayısıyla
y = cosh–1 x
ile gösterilen bir tersi vardır. Her x ⱖ 1 değeri için, y = cosh–1 x, 0 … y 6 q aralığında
hiperbolik kosinüsü x olan sayıdır. y = cosh x, x ⱖ 0 ve y = cosh–1 x fonksiyonlarının
grafikleri Şekil 7.32b’de gösterilmektedir.
y = cosh x gibi, y = sech x = 1>cosh x de bire-bir değildir, fakat x’in negatif olmayan
değerlerine kısıtlanmış şeklinin bir tersi vardır ve
y = sech–1 x
ile gösterilir. (0, 1] aralığındaki her x değeri için, y = sech–1 x, negatif olmayan ve sekant
hiperboliği x olan sayıdır. y = sech x, x ⱖ 0, ve y = sech–1 x’in grafikleri Şekil 7.32(c)’de
gösterilmektedir.
y y cosh x,
y y sinh x y x xⱖ0 yx y yx
8 y sech–1 x
7 (x sech y,
y sinh–1 x 6 3 y ⱖ 0)
(x sinh y) 5
2 4 2
1 3
x 2 y cosh–1 x 1 y sech x
–6 –4 –2 2 4 6
1 (x cosh y, y ⱖ 0) xⱖ0
x x
0 1 2 3 4 5 6 7 8 0 1 2 3
(b) (c)
(a)
fiEK‹L 7.32 Ters sinüs, kosinüs ve sekant hiperboliğin grafikleri. y = x doğrusuna göre simetrilere dikkat edin.
Tanjant, kotanjant ve kosecant hiperbolik fonksiyonları tanım aralıklarında bire-bir

dir ve
y = tanh–1 x, y = coth–1 x, y = csch–1 x
ile tanımlanan tersleri vardır. Bu fonksiyonların grafikleri Şekil 7.33’te verilmektedir.
y y y
x tanh y x coth y x csch y

y tanh–1x y coth–1x y csch–1x
x x x
–1 0 1 –1 0 1 0
(a) (b) (c)
fiEK‹L 7.33 Ters tanjant, kotanjant ve kosekant hiperboliğin grafikleri.
TABLO 7.9 Ters hiperbolik Yararl› Ba¤›nt›lar

fonksiyonlar için ba¤›nt›lar
Tablo 7.9’daki bağıntıları, sadece sech–1 x, csch–1 x ve coth–1 x’in değerlerini veren hesap
1 makinelerinde cosh–1 x, sinh–1 x ve tanh–1 x’in değerlerini hesaplamakta kullanırız. Bu
sech-1 x = cosh-1 x bağıntılar tanımların doğrudan birer sonucudur. Örneğin, 0 ⱕ x ⱕ 1 ise,
sech acosh-1 a x b b =
1 1 1 1
csch-1 x = sinh-1 x = = x
cosh acosh-1 a x b b ax b
1 1
-1 -1 1
coth x = tanh x
dir.
Bu nedenle, sekant hiperbolik (0, 1] üzerinde bire-bir olduğundan
cosh-1 a x b = sech-1 x
1
elde edilir.
Türevler ve ‹ntegraller
Ters hiperbolik fonksiyonların başlıca kullanımları Tablo 7.10’daki türev formüllerini ter-
sine çeviren integrasyonlarda yatar.
TABLO 7.10 Ters hiperbolik fonksiyonlar›n türevleri
dssinh-1 ud
21 + u
1 du
=
dx 2 dx
dscosh-1 ud
2u 2 - 1 dx
1 du
= , u 7 1
dx
dstanh-1 ud 1 du
= , ƒuƒ 6 1
dx 1 - u 2 dx
dscoth-1 ud 1 du
= , ƒuƒ 7 1
dx 1 - u 2 dx
dssech-1 ud -du>dx
= , 0 6 u 6 1
dx u21 - u 2
dscsch-1 ud -du>dx
ƒ u ƒ 21 + u 2
= , u Z 0
dx
tanh–1 u ve coth–1 u’nun türev formüllerindeki ƒ u ƒ 6 1 ve ƒ u ƒ 7 1 kısıtlamaları bu

fonksiyonların değerlerindeki doğal kısıtlamalardan gelir. (Şekil 7.33a ve b’ye bakın.)
ƒ u ƒ 6 1 ile ƒ u ƒ 7 1 arasındaki ayrım türev formüllerini integral formüllerine döndürdü-
ğümüzde önem kazanır. ƒ u ƒ 6 1 ise, 1>s1 - u 2 d’nin integrali tanh–1 u + C olur.
–1
ƒ u ƒ 7 1 ise, integral coth u + C olur.
Ters hiperbolik fonksiyonların türevlerinin nasıl bulunduğunu, d(coth–1 u)@dx’i
hesapladığımız Örnek 2’de gösteriyoruz. Diğer türevler benzer şekilde elde edilirler.
ÖRNEK 2 Ters Hiperbolik Kosinüs’ün Türevi

u, x’in değerleri 1’den büyük türevlenebilir bir fonksiyonu ise,
2u - 1 dx
d 1 du
Sonya Kovalevsky scosh-1 ud = .
(1850–1891)
dx 2
Çözüm Önce x ⬎ 1 için, f (x) = cosh x ve f –1(x) = cosh–1 x ile Teorem 1’i uygulayarak
f (x) = cosh–1 x’in türevini buluruz. 0 ⬍ x olduğundan Teorem 1 uygulanabilir.
1
ƒ¿sƒ -1 sxdd
1
= ƒ¿sud = sinh u
sinh scosh-1 xd
2cosh scosh-1 xd - 1
1
=
2 cosh2 u - sinh2 u = 1,
sinh u = 2cosh2 u - 1
2x 2 - 1
1
= cosh scosh-1 xd = x
Kısaca,
2x - 1
d 1
scosh-1 xd = .
dx 2
dir. Zincir Kuralı istenilen sonucu verir:
2u - 1 dx
d 1 du
scosh-1 ud = .
dx 2
Örnek 2’de olduğu gibi, Teorem 1’i doğrudan uygulamak yerine, kapalı türev alma ve Zin-
cir Kuralı’nı kullanarak da y = cosh–1 x , x ⬎ 1’ın türevini bulabiliriz:
y = cosh-1 x
x = cosh y Eşdeğer denklem
dy x’e göre türev alma ve

1 = sinh y Zincir Kuralı
dx
dy
2cosh2 y - 1
1 1 x ⬎1 olduğu için,
= =
dx sinh y y ⬎ 0 ve sinh y ⬎ 0
2x - 1
1
= . cosh y = x
2
Uygun değişken değişimleriyle, Tablo 7.10’daki türev formülleri Tablo 7.11’deki inte-
grasyon formüllerini verirler. Tablo 7.11’deki her formül, sağ taraftaki ifadenin türevini
alarak sağlanabilir.
ÖRNEK 3 Tablo 7.11’i Kullanmak

1
L0 23 + 4x 2
2 dx
.
TABLE 7.11 Ters hiperbolik fonksiyonlar› veren integraller
= sinh-1 a a b + C,
L 2a + u
du u
1. a 7 0
2 2
= cosh-1 a a b + C,
L 2u 2 - a 2
du u
2. u 7 a 7 0
a tanh a a b + C
1 -1 u uif2 ⬍ 2
u 2a 6isea 2
La - u
du
3. = d
a coth a a b + C,
2 2
1 -1 u uif2 ⬎
u 2a27isea 2
= - a sech-1 a a b + C,
L u2a 2 - u 2
du 1 u
4. 0 6 u 6 a
L u2a + u
du 1 u
5. = - a csch-1 ƒ a ƒ + C, u Z 0 ve a 7 0
2 2
Çözüm Belirsiz integral
a = 23
L 23 + 4x L 2a + u 2
2 dx du
= u = 2x, du = 2 dx,
2 2
= sinh-1 a a b + C
u
Tablo 7.11’deki formül
= sinh-1 a b + C.
23
2x
olarak bulunur. Dolayısıyla,
= sinh-1 a b d = sinh-1 a b - sinh-1 s0d

1 1
L0 23 + 4x 23 23
2 dx 2x 2
2 0
= sinh-1 a b - 0 L 0.98665.
23
2
bulunur.
ALIfiTIRMALAR 7.8
5–10 alıştırmalarındaki ifadeleri yeniden yazın ve sonuçları elinizden
Hiperbolik Fonksiyonlar›n De¤erleri ve Ba¤›nt›lar› geldiğince sadeleştirin.
1–4 alıştırmalarının her biri sinh x veya cosh x’in bir değerini verir. 5. 2 cosh (ln x) 6. sinh (2 ln x)
Tanımları ve cosh2 x – sinh2 x = 1 bağıntısını kullanarak diğer beş
7. cosh 5x + sinh 5x 8. cosh 3x - sinh 3x
hiperbolik fonksiyonu bulun.
4
9. ssinh x + cosh xd
3 4
1. sinh x = - 2. sinh x = 10. ln scosh x + sinh xd + ln scosh x - sinh xd
4 3
17 13
3. cosh x = , x 7 0 4. cosh x = , x 7 0
15 5
11.
Belirsiz ‹ntegraller
sinh sx + yd = sinh x cosh y + cosh x sinh y 41–50 alıştırmalarındaki integralleri hesaplayın.
cosh sx + yd = cosh x cosh y + sinh x sinh y
L L
x
41. sinh 2x dx 42. sinh dx
ifadelerini kullanarak aşağıdakileri gösterin. 5
6 cosh a - ln 3 b dx
L L
a. sinh 2x = 2 sinh x cosh x x
43. 44. 4 cosh s3x - ln 2d dx
2
b. cosh 2x = cosh2 x + sinh2 x .
L L 23
12. cosh x ve sinh x’in tanımlarını kullanarak x u
45. tanh dx 46. coth du
7
cosh2 x – sinh2 x = 1
sech2 ax - b dx
L L
olduğunu gösterin. 1
47. 48. csch2 s5 - xd dx
2
sech 2t tanh 2t dt
Türevler csch sln td coth sln td dt
L 2t L
13–24 alıştırmalarında y’nin uygun değişkene göre türevini bulun. 49. 50. t
x 1
13. y = 6 sinh 14. y = sinh s2x + 1d
3 2 Belirli ‹ntegraller
15. y = 2 2t tanh 2t
1
16. y = t 2 tanh t 51–60 alıştırmalarındaki integralleri hesaplayın.
ln 4 ln 2
17. y = ln ssinh zd 18. y = ln scosh zd
Lln 2 L0
51. coth x dx 52. tanh 2x dx
19. y = sech us1 - ln sech ud 20. y = csch us1 - ln csch ud
-ln 2 ln 2
L-ln 4 L0
1 1 53. 2e u cosh u du 54. 4e -u sinh u du
21. y = ln cosh y - tanh2 y 22. y = ln sinh y - coth2 y
2 2
p>4 p>2
23. y = sx 2 + 1d sech sln xd
L-p>4 L0
55. cosh stan ud sec2 u du 56. 2 sinh ssin ud cos u du
8 cosh 1x
(İpucu: Türev almadan önce, eksponansiyel cinsinden ifade edin
2 cosh sln td 4
1x
ve sadeleştirin.)
L1 L1
57. t dt 58. dx
24. y = s4x 2 - 1d csch sln 2xd
cosh2 a b dx 4 sinh2 a b dx
0 ln 10
L-ln 2 L0
x x
59. 60.
25. y = sinh-1 1x 26. y = cosh-1 2 2x + 1
25–36 alıştırmalarında, y’nin uygun değişkene göre türevini bulun. 2 2
27. y = s1 - ud tanh-1 u 28. y = su2 + 2ud tanh-1 su + 1d Ters Hiperbolik Fonksiyonlar› ve Bunlarla
29. y = s1 - td coth -1
2t 2
30. y = s1 - t d coth -1
‹lgili ‹ntegralleri Hesaplamak
32. y = ln x + 21 - x 2 sech-1 x
t
31. y = cos-1 x - x sech-1 x Bir hesap makinesinde hiperbolik fonksiyon tuşları yoksa, ters hiper-
a b
1
u bolik fonksiyonları aşağıdaki tabloda gösterildiği şekilde logaritmalar
33. y = csch-1 34. y = csch-1 2u cinsinden ifade edilerek hesaplanabilir.
2
35. y = sinh-1 stan xd
36. y = cosh-1 ssec xd, 0 6 x 6 p>2
‹ntegrasyon Formülleri
sinh-1 x = ln A x + 2x 2 + 1 B ,
37–40 alıştırmalarındaki integralleri doğrulayın.
-q 6 x 6 q
L cosh-1 x = ln A x + 2x 2 + 1 B ,
-1
37. a. sech x dx = tan ssinh xd + C x Ú 1
1 1 + x
tanh-1 x = ln , ƒxƒ 6 1
L 1 + 21 - x 2
b. sech x dx = sin-1 stanh xd + C 2 1 - x
sech-1 x = ln a b,
sech-1 x - 21 - x 2 + C
0 6 x … 1
x2 x
L
1
21 + x 2
38. x sech-1 x dx =
csch-1 x = ln a x + b,
2 2
1
x Z 0
x2 - 1
L
x ƒxƒ
39. x coth-1 x dx = coth-1 x + + C
2 2 1 x + 1
coth-1 x = ln , ƒxƒ 7 1
2 x - 1
L
1
40. tanh-1 x dx = x tanh-1 x + ln s1 - x 2 d + C
2
Bu tablodaki formülleri kullanarak 61–66 alıştırmalarındaki sayıları b. Cismin sınır hızı, limt→∞ y’yi bulun.
doğal logaritmalar cinsinden ifade edin. c. 160 lb’lik (mg = 160) bir paraşütçü için, zaman saniye ve
61. sinh-1 s -5>12d 62. cosh-1 s5>3d mesafe fit olarak verilmek üzere, k’nin tipik değeri 0.005’tir.
Paraşütçünün sınır hızı nedir?
63. tanh-1 s -1>2d 64. coth-1 s5>4d
66. csch-1 s -1> 13d
78. Büyüklükleri yerdeğiştirmeyle orantılı ivmeler t anında bir
65. sech-1 s3>5d koordinat ekseninde ilerleyen bir cismin konumunun
67–74 alıştırmalarındaki integralleri a. s = a cos kt + b sin kt
a. ters hiperbolik fonksiyonlar b. s = a cosh kt + b sinh kt
b. doğal logaritmalar cinsinden hesaplayın. olduğunu varsayın. İki durumda da, d 2s>dt 2 ivmesinin s ile
223 1>3 orantılı, fakat birinci durumda orijine yönelmişken ikinci du-
L0 24 + x L0 21 + 9x 2
dx 6 dx
67. 68. rumda orijinden uzaklaşıyor olduğunu gösterin.
2
2 1>2
79. Traktör römorkları ve traktriks Bir traktör römorku bir yan
L5>4 1 - x L0
dx dx caddeye veya yola geçerken, arka tekerlekleri aşağıdaki gibi bir
69. 2
70.
1 - x2 eğri izler (Bazen arka tekerleklerin kaldırıma çıkmalarının nedeni
3>13 2 budur). Arka tekerlekleri x-ekseninde, birim uzunluklu bir
L1>5 L1 x24 + x 2
dx dx
71. 72. çubukla orijindeki arabayı temsil eden P noktasına bağlanmış
2
x21 - 16x
p e
olan (1, 0) noktasındaki bir M kütlesi olarak kabul edersek, eğri
L0 21 + sin2 x L1 x21 + sln xd2

cos x dx dx için bir denklem bulabiliriz. P noktası y-ekseninde ilerlerken,
73. 74.
M’yi de arkasından sürükler. Latince “çekmek” anlamına gelen
tractrum kelimesinden türetilmiş traktriks adı verilen M’nin
izlediği eğrinin aşağıdaki başlangıç değer problemini çözen
Uygulamalar ve Teori y = ƒ(x) fonksiyonunun grafiği olduğu gösterilebilir:
75. a. Bir ƒ fonksiyonu orijin etrafında simetrik bir aralıkta dy
21 - x 2
Diferansiyel denklem: 1 x
tanımlıysa (yani ƒ x’te tanımlıysa –x’te de tanımlıdır), Differential equation: = - +
dx x21 - x 2
ƒsxd + ƒs -xd ƒsxd - ƒs -xd Başlangıç koşulu:
Initial condition: y = 0 when x = 1.
ƒsxd = + . (1)
2 2
Başlangıç değer problemini çözerek eğrinin denklemini bulun.
olduğunu gösterin. Sonra, sƒsxd + ƒs -xdd>2’nin çift, (Bir ters hiperbolik fonksiyona ihtiyacınız vardır).
sƒsxd - ƒs -xdd>2 ’nin tek olduğunu gösterin.
b. ƒ’nin kendisi (i) çift veya (ii) tek ise (1) denklemi oldukça y
76. sinh-1 x = ln A x + 2x 2 + 1 B , – q ⬍ x ⬍ q formülünü elde

basitleşir. Yeni denklemler nedir? Yanıtınızı açıklayın.
y f(x)
edin. Elde ederken karekökte neden eksi yerine artı işareti kul-
landığınızı açıklayın.
77. Paraşütle atlama Durgun konumdan yerçekiminin etkisi ile dü- P
şen m kütleli bir cisim hızının karesiyle orantılı bir dirençle karşı-
laşırsa, düşüşün t saniyesinde cismin hızı, k cismin aerodinamik
özeliklerine ve havanın yoğunluğuna bağlı bir sabit olmak üzere,
M(x, y)
dy
m = mg - ky 2 ,
dt
x
diferansiyel denklemini sağlar. (Düşüşün, havanın yoğunluğun- 0 (1, 0)
daki değişimin düşüşü etkilemeyecek kadar kısa olduğunu kabul
ediyoruz.
a. 80. Alan Birinci dörtte bir bölgede bulunan ve y = (1@a) cosh ax
eğrisi, koordinat eksenleri ve x = b doğrusu ile sınırlanan böl-
tanh a m tb
A k A
mg gk
y = genin alanının, yüksekliği 1@a ve s, x = 0’dan x = b’ ye kadar
eğrinin uzunluğu olmak üzere, uzunluğu s olan bir dikdörtgenin
ifadesinin diferansiyel denklemi ve t = 0 iken y = 0 başlangıç alanıyla eşit olduğunu gösterin.(Şekle bakın.)
koşulunu sağladığını gösterin.
y b. (a) şıkkındaki denklemin iki tarafının da u’ya göre türevini

alarak
y 1a cosh ax
1
A¿sud = .
2
s c. Bu son denklemden A(u)’yu çözün. A(0)’ın değeri nedir?
Çözümünüzdeki integrasyon sabiti C’nin değeri nedir? C
1 biliniyorsa, çözümünüz u ile A(u) arasındaki ilişki hakkında
a ne söyler?
x
0 b s y
81. Hacim Birinci dörtte bir bölgede bulunan bir bölge, üstten y
y = cosh x eğrisi, alttan y = sinh x eğrisi, soldan ve sağdan y-ekseni x2 y2 1
ot
pt
x2 y2 1 P(cos u, sin u)
sim
ve x = 2 doğrusuyla sınırlanmaktadır. Bölgenin x-ekseni etrafında
A
82. Hacim y = sech x, x-ekseni ve x = ; ln 23 doğrularıyla
döndürülmesiyle üretilecek cismin hacmini bulun. P(cosh u, sinh u)
u AOP bölgesinin
alanının iki katıdır.
sınırlanan bölge x-ekseni etrafında döndürülerek bir cisim x x
üretiliyor. Cismin hacmini bulun. O A u0 O A
u AOP bölgesinin u0
83. Yay uzunluğu (1@2 cosh 2x eğrisinin x = 0’dan x = ln √5 ’e alanının iki katıdır.
kadar olan parçasının uzunluğunu bulun.
A
sim
84. Hiperbolik fonksiyonlardaki hiperbolik Hiperbolik isminin
pt
nereden geldiğini merak ediyorsanız, yanıtı şudur: x = cos u ve
ot
y = sin u birim çember üzerindeki (x, y) noktalarıyla belir-
lenirken, x = cosh u ve y = sinh u fonksiyonları x2 – y2 = 1 birim Hiperbolik ve dairesel fonksiyonlar arasındaki benzerliklerden
hiperbolünün sağ taraftaki dalının üzerindeki (x, y) noktalarıyla biri bu iki diyagramla ortaya konur (Alıştırma 84).
belirlenirler.
85. Minimal bir yüzey y = 3 cosh (x@4), –ln 16 ⱕ x ⱕ ln 81,
y eğrisinin x-ekseni etrafında döndürülmesiyle taranan yüzeyin
alanını bulun.
∞
u→
1 P(cosh u, sinh u)
u0 y
y 4 cosh(x/4)
x
0 1 B(ln 81, 6.67)
A(–ln 16, 5)
4
u→
–1 x2 y2 1
−∞
x
–ln 16 0 ln 81
cosh2 u – sinh2 u = 1 olduğundan,
(cosh u, sinh u) noktası, her u değeri için,
x2 – y2 = 1 hiperbolünün sağ taraftaki
dalında bulunur (Alıştırma 84).
Şekildeki A ve B noktalarını birleştiren bütün türevlenebilir
Hiperbolik ve dairesel fonksiyonlar arasındaki başka bir fonksiyonların arasında, y = 4 cosh (x@4) eğrisinin en küçük
benzerlik de, x2 – y2 = 1 hiperbolünün sağ taraftaki dalının nokta- alanlı yüzeyi oluşturacağı gösterilebilinir. A ve B’deki uç çember-
larının (cosh u, sinh u) koordinatlarındaki u değişkeninin, şekilde- lerin telden yapılmış olduğunu ve bunları bir sabun-film çözelti-
ki AOP bölgesinin alanının iki katı olmasıdır. Bunun nedenini an- sine soktuğunuzu varsayarsanız, çemberleri birleştiren yüzey,
lamak için, aşağıdaki adımları gerçekleştirin. eğrinin taradığı yüzey olacaktır.
a. AOP bölgesinin alanının aşağıdaki formülle verildiğini
T 86. a. y = cosh x, –ln 2 ⱕ x ⱕ ln 2, eğrisinin merkezini bulun.
gösterin:
2x - 1 dx .
cosh u
b. Koordinatları 2 ondalık basamak hassaslıkta hesaplayın. Sonra
L1
1 2 eğriyi çizin ve merkezin eğriyle olan ilişkisini göstermek için
Asud = cosh u sinh u -
2 merkezi işaretleyin.
As›l› Kablolar y y H cosh w x

w H
87. Bir destekten diğerine uzanan ve serbetçe sarkan, telefon veya TV
kablosu gibi bir kablo hayal edin. Kablonun birim uzunluktaki
ağırlığı w ve en alt noktasındaki yatay gerilim, uzunluğu H olan
bir vektördür. Kablonun bulunduğu düzlem için, yatay eksen x- T
ekseni, yerçekimi kuvveti aşağı doğru, pozitif y-ekseni yukarı   f
doğru ve kablonun en alt noktası y-ekseni üzerindeki y = H@w A 0, H
w P(x, y)
noktasında olacak şekilde bir koordinat sistemi seçersek (Şekle T cos f
bakın), kablonun
H
H w
y = w cosh x . x
H 0
kosinüs hiperbolik eğrisi üzerinde bulunduğu gösterilebilir.

88. (Alıştırma 87’nin devamı) Alıştırma 87’nin şeklindeki AP yayının
y y H cosh w x uzunluğu, a = w@H olmak üzere, s = (1@a) sinh ax’ tir. P’nin koor-
w H
dinatlarının s cinsinden
Asılı
A
kablo 1 1
x = a sinh-1 as, y = s2 + .
a2
olarak ifade edilebileceğini gösterin.
H
H 89. Bir kablodaki sarkma ve yatay gerilim 32 ft uzunluğunda ve
w x
0 2 lb/ft ağırlığında bir kablo 30 ft aralıklı iki direğe aynı seviyede
bağlanmıştır.
a. Kabloyu
Böyle bir eğriye bazen zincir eğrisi veya Latince’de “zincir” an-
lamına gelen catena kelimesinden üretilmiş olan katener denir. 1
y = a cosh ax, -15 … x … 15 .
a. P(x, y) kablodaki herhangi bir noktayı temsil etsin. 2. Şekil
P’deki gerilimi, uzunluğu (büyüklüğü) T olan bir vektör olarak denklemiyle modelleyin. Alıştırma 88’deki bilgiyi kullanarak
göstermenin yanı sıra en alt A noktasındaki H gerilimini de a’nın aşağıdaki denklemi sağldığını gösterin.
gösterir. Kablonun P noktasındaki eğiminin aşağıdaki gibi 16a = sinh 15a (2)
olduğunu gösterin:
T b. (2) denklemini grafik olarak, y = 16a ve y = sinh 15a
dy w denklemlerinin ay-düzleminde nerede kesiştiklerini tahmin
tan f = = sinh x .
dx H ederek çözün.
b. (a) şıkkındaki sonucu ve P’deki gerilimin H’deki gerilime eşit T c. (2) denkleminden a’yı sayısal olarak çözün. Çözümünüzü (b)
olması gerektiğini (kablo hareket etmiyor) kullanarak, T = wy şıkkında bulduğunuz değerle karşılaştırın.
olduğunu gösterin. Bu P(x, y)’deki gerilimin kablonun y d. Kablonun en alt ucundaki yatay gerilimi hesaplayın.
biriminin ağırlığına eşit olduğunu gösterir. e. (c) de bulduğunuz a değerlerini kullanarak
T
1
y = a cosh ax
katenerini –15 ⱕ x ⱕ 15 aralığında çizin. Kablonun merke-

zindeki sarkmayı tahmin edin.
1. Hangi fonksiyonların tersi vardır? ƒ ve g gibi iki fonksiyonun bir- 3. x’i bir fonksiyonunun tersini, bazen x’in bir fonksiyonu olarak
birinin tersi olduğunu nereden biliyorsunuz? Birbirinin tersi olan nasıl ifade edebilirsiniz?
(olmayan) fonksiyonlara örnekler verin. 4. Hangi koşullar altında bir ƒ fonksiyonunun tersinin türev-
2. Fonksiyonların ve terslerinin tanım aralıkları, değer aralıkları ve lenebilir olduğuna karar verirsiniz? ƒ’nin ve ƒ–1’in türevleri
grafikleri arasındaki ilişki nedir? Örnek verin. arasındaki ilişki nedir?
5. Doğal logaritma fonksiyonu nedir? Tanım aralığı, değer aralığı ve 15. Hangisi daha etkilidir—sıralı yoksa ikili arama mı? Açıklayın.
türevi nelerdir? Hangi aritmetik özellikleri vardır? Grafiğini yo- 16. Ters trigonometrik fonksiyonlar nasıl tanımlanır? Bu fonksiyon-
rumlayın. ların değerlerini bulmak için bazen dik üçgenleri nasıl
6. Logaritmik türev alma nedir? Bir örnek verin. kullanırsınız? Örnekler verin.
7. Hangi integraller logaritma verir? Örnek verin. tan x ve cot x’in 17. Ters trigonometrik fonksiyonların türevleri nedir? Türevlerin
integralleri nedir? tanım aralıkları ile fonksiyonların türev aralıkları arasından nasıl
8. Eksponansiyel fonksiyon ex nasıl tanımlanır? Tanım aralığı, değer bir ilişki vardır?
aralığı ve türevi nedir? Hangi üs kurallarına uyar? Grafiğini yo- 18. Hangi integraller ters trigonometrik fonksiyonları verir?
rumlayın. Değişken değiştirme ve tam kareye tamamlama yöntemleri bu in-
9. ax ve loga x fonksiyonları nasıl tanımlanır? a üzerinde kısıtla- tegrallerin uygulamalarını nasıl genişletir?
malar var mıdır? loga x’in grafiği ile ln x’in grafiği arasında nasıl 19. Altı temel hiperbolik fonksiyon nedir? Tanım aralıklarını, değer
bir ilişki vardır? Aslında tek bir üstel fonksiyon ve tek bir logar- aralıklarını ve grafiklerini yorumlayın. Aralarındaki bazı
itma olduğu ifadesi neden doğrudur? bağıntılar nedir?
10. 10 tabanlı logaritmaların bazı uygulamalarını tanımlayın. 20. Altı temel hiperbolik fonksiyonun türevleri nedir? Bunlara
11. Eksponansiyel değişim yasası nedir? Bir başlangıç değer proble- karşılık gelen integraller nelerdir? Altı temel trigonometrik
minden nasıl türetilebilir? Yasanın bazı uygulamaları nelerdir? fonksiyonla ne gibi benzerlikleri vardır?
12. x → q iken pozitif fonksiyonların değişim oranlarını nasıl karşı- 21. Ters hiperbolik fonksiyonlar nasıl tanımlanır? Tanım aralıklarını,
laştırırsınız? değer aralıklarını ve grafiklerini yorumlayın. Bir hesap maki-
nesinin sech–1 x, csch–1 x ve coth–1 x tuşlarıyla cosh–1 x, sinh–1 x
13. Büyüme karşılaştırmalarında ex ve ln x fonksiyonlarının rolleri
ve tanh–1 x’i nasıl bulursunuz?
nedir?
22. Hangi integraller ters hiperbolik fonksiyonları verir?
14. Büyük o ve küçük o gösterimini tanımlayın. Örnekler verin.
Türev Alma 21. y = z sec-1 z - 2z 2 - 1,

22. y = 22x - 1 sec-1 1x
z 7 1
1–24 alıştırmalarında, y’nin uygun değişkene göre türevini bulun.
2. y = 22e 22x
23. y = csc-1 ssec ud, 0 6 u 6 p>2
1. y = 10e -x>5 -1
24. y = s1 + x 2 de tan x
1 4x 1 4x
3. y = xe - e 4. y = x 2e -2>x
4 16 Logaritmik Türev Almak
2 2
5. y = ln ssin ud 6. y = ln ssec ud 25–30 alıştırmalarında, logaritmik türev almayla y’nin uygun
7. y = log2 sx 2>2d 8. y = log5 s3x - 7d değişkene göre türevini bulun.
2sx 2 + 1d
2cos 2x A 2x - 4
9. y = 8-t 10. y = 92t 3x + 4
12. y = 22x
10
25. y = 26. y =
3.6 -22
11. y = 5x
27. y = a b ,
x+2 x>2 st + 1dst - 1d 5
13. y = sx + 2d
15. y = sin-1 21 - u 2,
14. y = 2sln xd t 7 2
st - 2dst + 3d
0 6 u 6 1
16. y = sin-1 a b,
2u2u
2u 2 + 1
2y
1 28. y =
y 7 1 17. y = ln cos-1 x
18. y = z cos-1 z - 21 - z 2 29. y = ssin ud2u 30. y = sln xd1>sln xd

1 ‹ntegrasyon
19. y = t tan-1 t - ln t
2
31-78 alıştırmalarındaki integralleri hesaplayın.
20. y = s1 + t 2 d cot-1 2t
L L
31. e x sin se x d dx 32. e t cos s3e t - 2d dt
-1 1
L L-2 L-1 4y + 4y + 4
2 dy 3 dy
33. e x sec2 se x - 7d dx 75. 2
76. 2
y + 4y + 5
L L st + 1d2t 2 + 2t - 8 L s3t + 1d29t 2 + 6t

dt dt
34. e y csc se y + 1d cot se y + 1d dy 77. 78.
L L
35. sec2 sxde tan x dx 36. csc2 x e cot x dx Logaritmik veya Eksponansiyel Terimler
1 e
2ln x ‹çeren Denklemleri Çözmek
L-1 3x - 4 L1
dx
37. 38. x dx
79–84 alıştırmalarında, y’yi çözün.
p 1>4
79. 3y = 2y + 1 80. 4-y = 3y + 2
L0 L1>6
x
39. tan dx 40. 2 cot px dx
3 81. 9e 2y
= x 2
82. 3y = 3 ln x
4 p>6
83. ln sy - 1d = x + ln y 84. ln s10 ln yd = ln 5x
L0 t - 25 L-p>2 1 - sin t
2t cos t
41. 2
dt 42. dt
Limit Hesaplamak
tan sln yd
L L y ln y
dy
43. y dy 44. 85–96 alıştırmalarındaki limitleri bulun.
10 x - 1 3u - 1
sln xd-3 ln sx - 5d 85. lim 86. lim
L L x - 5
45. dx 46. dx x: 0 x u: 0 u
x
2sin x - 1 2-sin x - 1
cos s1 - ln yd 87. lim 88. lim
L L
1 2 x x
x: 0 e - 1 x:0 e - 1
47. r csc s1 + ln rd dr 48. y dy
5 - 5 cos x 4 - 4e x
89. lim 90. lim
L L
x
xe x
2
x tan x 2 x: 0 e - x - 1
49. x3 dx 50. 2 sec x dx x: 0
7 32
t - ln s1 + 2td sin2 spxd
91. lim+ 92. lim
L1 L1
3 1
51. x dx 52. dx t:0 t2 x:4 ex-4 + 3 - x
5x
93. lim+ a t - t b
t
a b dx a - 2 b dx
e 1
4 8
94. lim+ e -1>y ln y
L1 L1
x 1 2 8
53. + 54. t: 0 y: 0
8 2x 3x x
95. lim a1 + x b 96. lim+ a1 + x b
x x
-1 0 3 3
L-2 L-ln 2
-sx + 1d 2w
55. e dx 56. e dw x: q x:0
ln 5 ln 9
L0 L0
57. e rs3e r + 1d-3>2 dr 58. e use u - 1d1>2 du Fonksiyonlar›n Büyüme Oran›n› Karfl›laflt›rmak
97. x → ∞ iken, ƒ g’den daha mı hızlı, daha mı yavaş yoksa g ile aynı
e e2
L1 Le x2ln x
1 -1>3 1 oranda mı büyür? Yanıtlarınızı açıklayın.
59. x s1 + 7 ln xd dx 60. dx
a. ƒsxd = log2 x, gsxd = log3 x
3 2 4
sln sy + 1dd
L1 L2
1
61. dy 62. s1 + ln tdt ln t dt b. ƒsxd = x, gsxd = x + x
y + 1
8
log4 u e
8 ln 3 log3 u c. ƒsxd = x>100, gsxd = xe -x
L1 L1
63. du 64. du
u u d. ƒsxd = x, gsxd = tan-1 x
3>4 1>5
e. ƒsxd = csc-1 x,
L-3>4 29 - 4x 2 L-1>5 24 - 25x 2
6 dx 6 dx gsxd = 1>x
65. 66.
f. ƒsxd = sinh x, gsxd = e x
2 3
L-2 4 + 3t L23 3 + t
3 dt dt 98. x → ∞ iken ƒ g’den daha mı hızlı, daha mı yavaş yoksa g ile aynı
67. 2
68. 2
oranda mı büyür? Yanıtlarınızı açıklayın.
dy 24 dy a. ƒsxd = 3-x, gsxd = 2-x
L y24y 2 - 1 L y2y 2 - 16
69. 70.
b. ƒsxd = ln 2x, gsxd = ln x 2
2>3 dy -26>25 dy c. ƒsxd = 10x 3 + 2x 2, gsxd = e x
L22>3 ƒ y ƒ 29y 2 - 1 L-2>25 ƒ y ƒ 25y 2 - 3
71. 72. -1
d. ƒsxd = tan s1>xd, gsxd = 1>x
-1
e. ƒsxd = sin s1>xd, gsxd = 1>x 2
L 2-2x - x 2 L 2 -x 2 + 4x - 1
dx dx
73. 74. f. ƒsxd = sech x, gsxd = e -x
99. Doğru mu, yanlış mı? Yanıtlarınızı açıklayın. y
+ 4 = O a 2b + 4 = O a 4b
1 1 1 1 1 1 1 2
a. 2
b. 2
y e–x
x x x x x x
c. x = osx + ln xd d. ln sln xd = osln xd
e. tan-1 x = Os1d f. cosh x = Ose x d
x
100. Doğru mu, yanlış mı? Yanıtlarınızı açıklayın. 0
= O a 2 + 4b = o a 2 + 4b
1 1 1 1 1 1
a. b. 110. Aşağıda gösterilen dikdörtgenin bir kenarı pozitif y ekse-ninde,
x4 x x x4 x x
bir kenarı pozitif x-ekseninde ve üst sağ kösesi y = (ln x)@x2
c. ln x = osx + 1d d. ln 2x = Osln xd eğrisinin üzerindedir. Hangi boyutlar dikdörtgenin alanını en
e. sec-1 x = Os1d f. sinh x = Ose x d büyük yapar ve bu alan nedir?
y
Teori ve Uygulamalar y ln2x
0.2 x
101. Türevlenebilir ve bire-bir olan ƒ(x) = ex + x fonksiyonunun
0.1
dƒ -1>dx’in değerini bulun.

türevlenebilir bir tersi, ƒ–1(x), vardır. ƒ(ln 2) noktasında
x
0 1
102. ƒ(x) = 1 + (1@x), x ≠ 0, fonksiyonunun türevini bulun. Sonra,
ƒ–1(ƒ(x)) = ƒ(ƒ–1(x)) = x ve 111. ƒ(x) = ln 5x ve g(x) = ln 3x fonksiyonları arasında sadece bir
`
-1 sabit farkı vardır? Bu sabit nedir? Yanıtınızı açıklayın.
dƒ 1
= . 112. a. (ln x)@x = (ln 2)@2 ise x = 2 olmak zorunda mıdır?
dx ƒsxd ƒ¿sxd
b. (ln x)@x = –2 ln 2 ise x = 1@2 olmak zorunda mıdır?
113. slog4 xd>slog2 xd bölümünün sabit bir değeri vardır. Bu değer
103 ve 104 alıştırmalarında, her fonksiyonun verilen aralıktaki mutlak nedir? Yanıtınızı açıklayın.
maksimum ve minimum değerlerini bulun.
T 114. log x s2d ve log2 sxd ƒ(x) = logx (2) ve g(x) = logx (x) nasıl kar-
c , d
1 e şılaştırılır? Bunu bulmanın bir yolu aşağıdadır?
103. y = x ln 2x - x,
2e 2 a. ƒ(x) ve g(x)’i doğal logaritma olarak ifade etmek için
104. y = 10xs2 - ln xd, s0, e 2] loga b = (ln b)@ln a denklemini kullanın.
105. Alan x = 1’den x = e’ye kadar y = 2(ln x)@x eğrisi ile x-ekseni b. ƒ ve g’nin grafiklerini birlikte çizin. ƒ’nin davranışının g’nin
arasında kalan alanı bulun. değer ve işaretleriyle ilişkisini yorumlayın.
106. Alan T 115. Aşağıdaki fonksiyonların grafiklerini çizin ve gördüklerinizi
a. x = 10’dan x = 20’ye kadar y = 1@x eğrisi ile x-ekseni arasında kullanarak ekstrem değerleri tahmin edin, büküm noktalarının
kalan alanın, x = 1’den x = 2’ye kadar eğri ile x-ekseni koordinatlarını belirleyin ve grafiklerin yukarı konkav ve aşağı
arasında kalan alana eşit olduğunu gösterin. konkav oldukları aralıkları tanımlayın Sonra, fonksiyonların tü-
a. y = sln xd> 1x
revleriyle çalışarak bulduklarınızı doğrulayın.
b. ka’dan kb’ye kadar y = 1@x eğrisi ile x-ekseni arasında kalan 2
alanın, a’dan b’ye kadar eğri ile x-ekseni arasında kalan b. y = e -x c. y = s1 + xde -x
alana eşit olduğunu gösterin. T 116. ƒ(x) = x ln x’in grafiğini çizin. Fonksiyonun bir mutlak mini-
107. Bir parçacık y = ln x eğrisi boyunca yukarı, sağa doğru hareket mum değeri var mıdır? Yanıtınızı analizle doğrulayın.
etmektedir. x-koordinatı (dx@dt) = √x m@s hızıyla değişmektedir. 117. Başlangıçtaki karbon-14 miktarının %90’ı bozunmuş olan bir
(e2, 2) noktasında y-koordinatı ne hızla değişir? örnek kaç yaşındadır?
108. Bir kız y = 9e–x@3 eğrisi şeklinde bir yokuştan kaymaktadır. 118. Turta soğutmak Fırından çıkarıldığında iç sıcaklığı 220°F olan
y-koordinatı (dy@dt) = (–1@4) √9ƒ –ƒ y ft@s hızla değişmektedir. derin bir elmalı turta kalıbı 40°F sıcaklıktaki pencere önüne
x = 9 ft’te yokuşun dibine vardığında, x-koordinatı yaklaşık hangi konulmuştur. On beş dakika sonra iç sıcaklığı 180°F’ye düşer.
hızla değişir? (e3’ü 20 olarak alın ve yanıtınızı en yakın tam- Turtanın 70°F’ye soğuması için ne kadar zaman geçer?
sayıya yuvarlayın.) 119. Bir güneş istasyonunun yerini belirlemek Aşağıda göste-
109. Aşağıda gösterilen dikdörtgenin bir kenarı pozitif y ekse-ninde rilen iki binanın arasındaki doğu-batı çizgisinde, toprak se-
2
ve üst sağ köşesi y = e–x eğrisi üzerindedir. Hangi boyutlar viyesinde bir güneş istasyonu kurmak için anlaşma yaptınız.
dikdörtgenin alanını en büyük yapar ve bu alan nedir? Güneşin tam tepeden geçtiği bir günde, güneşte kalacağı saat
sayısını maksimize etmek için istasyonu yüksek binadan ne 120. Yuvarlak bir su altı verici kablosu bakır tellerden oluşan bir
kadar uzağa yerleştirmelisiniz? çekirdek ve onları çevreleyen iletken olmayan bir yalıtımdan
oluşmaktadır. x, çekirdeğin yarıçapının yalıtımın kalınlığına
x 50 - x oranını belirtiyorsa, iletim sinyalinin süratinin y = x2 ln(1@x) ile
u = p - cot-1 - cot-1 .
60 30 verildiği bilinmektedir. Çekirdeğin yarı-çapı 1 cm ise, hangi h
yalıtım kalınlığı iletim süratini en büyük yapacaktır?
olduğunu gözlemleyerek işe başlayın. Sonra y’yı maksimize
eden x değerini bulun.
Yalıtım
Çekirdek h
x r r
60 m h
30 m
x
0 x 50 m

sin x
Limitler T 12. [0, 3p] aralığında ƒ(x) = (sin x) ’in grafiğini çizin. Gördük-
lerinizi açıklayın.
1–6 alıştırmalarındaki limitleri bulun. x
L2 1 + t
t
b x 13. ƒsxd = e gsxd ve g sxd = dt . ise, ƒ¿s2d’yi bulun.
L0 21 - x 2 L0
dx 1 4
1. lim- 2. lim x tan-1 t dt
b:1 x: q ex
3. lim+scos 1xd1>x L1
2 ln t
14. a. ƒsxd = t dt . ise, df@dx’i bulun.
4. lim sx + e x d2>x
x:0 x: q
5. lim a b
b. ƒ(0)’ı bulun.
1 1 1
+ + Á + c. ƒ’nin grafiği hakkında nasıl bir sonuç çıkarırsınız? Yanıtınızı
n: q n + 1 n + 2 2n
6. lim n A e 1>n + e 2>n + Á + e sn - 1d>n + e n>n B

açıklayın.
1
15. Aşağıdaki şekil
n: q
1 1 p
7. A(t), birinci bölgede koordinat eksenleri, y = e–x eğrisi ve dikey tan-1 + tan-1 = .
2 3 4
x = t, t ⬎ 0 doğrusuyla sınırlanan bölgenin alanı olsun. V(t) de bu
bölgenin x-ekseni etrafında döndürülmesiyle üretilen cismin olduğunun gayri resmi bir ispatıdır.
hacmi olsun. Aşağıdaki limitleri bulun. D
a. lim Astd b. lim Vstd>Astd c. lim+ Vstd>Astd
t: q t: q t: 0
A E
8. Bir logaritmanın tabanını değiştirmek C
a. a → 0+, 1–, 1+ ve ∞ iken lim loga 2’yi bulun.

B
b. 0 ⬍ a ⱕ 4 aralığında y = loga 2’nin grafiğini, a’nın bir fonksi-
T
yonu olarak çizin. Bu nasıl anlatılabilir? (Kaynak: “Behold! Sums of Arctan,” Ed-
ward M. Harris, College Mathematics Journal, Vol. 18, No. 2,
Teori ve Örnekler March 1987, sayfa. 141.)
9. x = 1’den x = e’ye kadar y = 2(log2 x)@x ve y = 2(log4 x)@x eğri- 16. Pe<eP
leri ile x-ekseni arasında kalan bölgelerin alanlarını bulun. Büyük
a. Şekil, (arka sayfada) neden pe ⬍ ep olduğunu “ispatlar”?
alanın küçüğüne oranı nedir?
(Kaynak: “Proof Without Words,” Fouad Nakhil, Mathematics
10. –5 ⱕ x ⱕ 5 için ƒ(x) = tan–1 x + tan–1 (1@x)’in grafiğini çizin. Magazine, Vol.60, No.3, June 1987, sayfa 165.)
T
Analiz kullanarak gördüklerinizi açıklayın. ƒ’nin [–5, 5] aralığı-
b. Şekil (arka sayfada) ƒ(x) = (ln x)@x fonksiyonunun x = e’de bir
nın dışında nasıl davranmasını beklersiniz? Yanıtınızı açıklayın.
(xx) x x
mutlak maksimum değeri olduğunu varsayar. Gerçekten
11. Hangi x ⬎ 0 için, x = (x ) olur? Yanıtınızı açıklayın. bulunduğunu nasıl anlarsınız?
y 19. Çift-tek ayrışımları

a. g’nin bir çift, h’nin ise bir tek fonksiyon olduğunu varsayın.
ln e Her x için g(x) + h(x) = 0 ise, her x için g(x) = 0 ve h(x) = 0
e
ln p b. (a) şıkkındaki sonucu kullanarak, ƒÇ (x) bir çift fonksiyon ve
p
ƒT (x) bir tek fonksiyon olmak üzere ƒ(x) = ƒÇ (x) + ƒT (x) ise
y lnx x
ƒÇ (x) = (ƒ(x) + ƒ(–x))@2 ve ƒT (x) = (ƒ(x) – ƒ(–x))@2
c. (b) şıkkındaki sonucun önemi nedir?

x
0 1 e p 20. g, orijini de içeren açık bir aralıkta türevlenebilir bir fonksiyon ol-
ÖLÇEKLİ DEĞİL sun. g’nin aşağıdaki özelliklere sahip olduğunu varsayın.
17. Aşağıdaki şekli kullanarak
i. g’nin tanım aralığındaki her reel x, y ve x + y sayısı için,
p>2 1
L0 L0
p
sin x dx = - sin-1 x dx . g sxd + g syd
2 g sx + yd = ’dir.
1 - g sxdg syd
olduğunu gösterin. ii. lim g shd = 0
y h:0
g shd
p iii. lim = 1
2 y sin–1 x h :0 h
a. g(0) = 0 olduğunu gösterin.
1 b. g⬘(x) = 1 + [g(x)]2 olduğunu gösterin.
y sin x
c. (b)’deki diferansiyel denklemi çözerek g(x)’i bulun.
x
Uygulamalar
0 1 p
2
21. Kütle merkezi Birinci ve dördüncü bölgelerde,
y = 1>s1 + x 2 d ve y = -1>s1 + x 2 d eğrileri ile x = 0 ve x = 1
18. Napier eşitsizliği Aşağıda doğrularıyla sınırlanan bölgeyi kaplayan sabit yoğunluklu ince
22. Dönel cisim x = 1@4’ten x = 4’e kadar y = 1>s2 1xd eğrisi ile
1 ln b - ln a 1 plakanın kütle merkezini bulun.
b 7 a 7 0 6 6 a.
Q
b b - a
olduğunun iki resimli ispatı bulunmaktadır. Her durumda x-ekseni arasındaki bölge x-ekseni etrafında döndürülerek bir
neler olduğunu açıklayın. dönel cisim üretiliyor.
a. y
L3
a. Cismin hacmini bulun.
y ln x b. Bölgenin merkezini bulun.
23. 70 kuralı (0.69314 Á yerine) ln 2 L 0.70 yaklaşımını kul-
L2 lanırsanız, “Sürekli bileşik % r faizle yatırdığınız bir miktar
x paranın iki katına çıkması için kaç yıl gerektiğini tahmin etmek
0 a b
üzere, 70’i r’ye bölün,” diyen bir kural türetebilirsiniz. Örneğin,
L1 %5 sürekli faizle yatırılan bir para yaklaşık 70@5 =14 yılda iki
katına çıkacaktır. Paranın 10 yılda iki katına çıkmasını istiyor-
sanız 70@10 = %7 faizle yatırmanız gerekir. 70 kuralının nasıl
b. y
türetildiğini gösterin. (70 kuralı yerine benzer bir 72 kuralı da
y 1x kullanılır, çünkü daha fazla tamsayı basamağı vardır.)
24. Ondördüncü yüzyılda serbest düşme Ondördüncü yüzyılın or-
tasında, Saksonyalı Albert (1316-1390) düşen bir cismin hızının
düşülen mesafeyle orantılı olduğunu varsayan bir serbest düşme
x modeli önerdi. 20 ft düşmüş olan bir cismin 10 ft düşmüş olan bir
0 a b
cisimden iki kat hızlı hareket etmiş olabileceğini düşünmek
(Kaynak: Roger B. Nelson, College Mathematics Journal, Vol. mantıklıydı. Ayrıca, o zaman kullanılan araçların hiçbirisi bunun
24, No. 2, March 1993, sayfa 165.) aksini ispatlayacak kadar hassas değildi. Bugün, Saksonyalı Al-
552 Chapter 7: Transcendental Functions
bert’in modelinin gerçeklerden ne kadar uzak olduğunu, modelin-

deki kapalı başlangıç değer problemini çözerek görebiliriz. Prob- olur. Toplam kayıp L’yi u’nın bir fonksiyonu olarak ifade edebiliriz:
lemi çözün ve sonucunuzu s = 16t2 denklemiyle grafik olarak
L = ka b.
karşılaştırın. Başlangıçta çok yavaş ilerleyen, sonra çok kısa za- a - b cot u b csc u
+
manda gerçek olamayacak kadar fazla hızlanan bir hareketi R4 r4
tanımladığını göreceksiniz.
25. Borular ve kan damarları için en iyi dallanma açıları Bir akış a. dL>du’nın sıfıra eşitlendiği kritik değerin
sisteminde, büyük bir borudan daha ince bir boru dallanırsa, işin
r4
enerji tasarrufu yönünden bakılınca en uygun açıda ayrılmasını uc = cos-1 .
isteriz. Örneğin, aşağıdaki şekilde AOB hattı boyunca sürtünme- R4
den doğan enerji kaybının minimum olmasını isteyebiliriz. Bu di- olduğunu gösterin.
yagramda, B ince borunun ulaşması gereken verilmiş bir nokta, A
büyük boruda akışın yolunda bir nokta ve O da dallanmanın oluş- b. Boru yarıçapları oranı r@R = 5@6 ise, (a) şıkkında verilen
tuğu noktadır. Poiseuille’den gelen bir teorem türbülans olmayan optimal dallanma açısını en yakın dereceye kadar hesaplayın.
bir akıştaki sürtünmeden doğan enerji kaybının yolun uzunluğu Burada tanımlanan matematiksel analiz bir hayvanın vücudun-
ile orantılı ve yarıçapın dördüncü kuvvetiyle ters orantılı olduğu- daki damarların dallandıkları açıları tanımlamakta da kullanılır.
nu söyler. Yani, kayıp AO boyunca (kd1)@R4 ve OB boyunca (Introduction to Mathematics for Life Scientists, İkinci Baskı, E.
(kd2)@r4’tür. Burada k bir sabit, d1 AO’nun uzunluğu, d2 OB’nin Batschelet [New York:Springer-Verlag, 1976]’ya bakın.)
uzunluğu, R büyük borunun yarıçapı ve r de ince borunun yarıça-
T 26. Grup kan testi II. Dünya Savaşı sırasında, çok sayıda askerin
pıdır. u açısı bu iki kaybın toplamını minimize edecek şekilde se- kan testinin yapılması gerekliydi. N kişiye kan testi uygulamanın
çilir: iki standart yöntemi vardır. Yöntem 1’de, her kişi ayrı ayrı test
d1 d2 edilir. Yöntem 2’de, x kişinin kanları karıştırılır ve tek bir örnek
L = k 4
+ k . olarak test edilir. Test negatifse, bu tek test x kişi için yeterlidir.
R r4
Test pozitifse, x kişinin her biri ayrı ayrı test edilir ve toplam x + 1
test gerekir. İkinci yöntem ve biraz olasılık teorisi kullanılarak,
B ortalama olarak toplam test sayısı y’nin
y = N a1 - q x + x b .
d2 1
b d2 sin u
A u
olacağı gösterilebilinir. q = 0.99 ve N = 1000 alarak, y’yi mini-
C
d1
O
d2 cos u mize eden x’in tamsayı değerini bulun. Ayrıca y’yi maksimize
a eden x’in tamsayı değerini de bulun. (İkinci sonuç gerçek hayat-
taki durumlarda önemli değildir.) Grup testi yöntemi II. Dünya
savaşında bireysel test yönteminden %80 daha verimli olarak kul-
Modelimizde, AC = a ve BC = b’nin sabit olduklarını varsayıyo-
lanıldı, fakat verilen q değeriyle değil.
ruz, dolayısıyla
d1 + d2 cos u = a d2 sin u = b
bağıntılarını buluruz ve böylece

d2 = b csc u
d1 = a – d2 cos u = a – b cot u
Bölüm
8 İNTEGRASYON
TEKNİKLERİ
G‹R‹fi Temel Teorem, ters türevlerle belirli integrali birbirine bağlar.
L
ƒsxd dx
integralini hesaplamak, F⬘(x) = ƒ(x) olacak şekilde bir F fonksiyonu bulmak ve sonra
bir C sabiti eklemekle eşdeğerdir.
L
ƒsxd dx = Fsxd + C.
Bu bölümde, daha önce gördüklerimizden daha karmaşık olan belirsiz integrallerin

bulunması için önemli tekniklerden bir kısmını göreceğiz. Bu bölümün amacı
tanımadığımız integralleri, tanıdığımız, tablolardan bulabileceğimiz veya bilgisayarla
hesaplayabileceğimiz integrallere nasıl dönüştürüldüğünü göstermektir. Ayrıca, belirli
integral kavramını, integrandın integrasyon aralığında sınırlı olmayabildiği veya aralığın
sınırlı olmadığı, genelleştirilmiş integrallere genişletiyoruz.
8.1 Temel ‹ntegrasyon Formülleri
Önceki bölümlerde yaptığımız gibi, belirsiz integralleri bulmada bize yardımcı olması
için, türev formüllerini tersine çevirerek bir integral formülleri tablosu hazırlamak fay-
dalıdır. Sonra, bizi standart tiplerden birisi ile karşılaştıran bir integrale uymaya çalışırız.
Bu, Değişken Dönüşümü Kuralını kullanmanın yanı sıra genellikle birkaç cebirsel işlem
gerektirir.
Bölüm 5.5’teki Dönüşüm Kuralını hatırlayın:
L L
ƒsgsxddg¿sxd dx = ƒsud du
Burada, u = g(x) değer kümesi bir I aralığı olan türevlenebilir bir fonksiyon ve de I üzerin-
de sürekli bir fonksiyondur. İntegrasyondaki başarı, çoğu kez bilinen bir formülü uygula-
mak için integrandın hangi kısmına u deneceğini seçebilmeye dayanır. Bu seçim, du da
bulunabilecek şekilde olmalıdır. Bunun anlamı şudur; integrasyonda beceri için ilk şart tü-
rev formüllerinde tam bir hakimiyettir.
553
554 Bölüm 8: ‹ntegrasyon Teknikleri
Tablo 8.1, şimdiye kadar hesapladığımız temel integral formlarını göstermektedir. Bu

bölümde, bu tabloyu kullanmakta bize yardımcı olacak birkaç cebirsel veya değişken
dönüşümü yöntemini tanıtıyoruz. Kitabın arkasında, kullanımını Bölüm 8.6’da
göreceğimiz daha kapsamlı bir tablo vardır.
TABLO 8.1 Temel ‹ntegrasyon Formülleri
L L
1. du = u + C 13. cot u du = ln ƒ sin u ƒ + C
= -ln ƒ csc u ƒ + C
L
2. k du = ku + C sany number
(herhangi bir kkd
sayısı
L
14. e u du = e u + C
L L L
3. sdu + dyd = du + dy
au
L
n+1 15. a u du = + C sa 7 0, a Z 1d
L
u ln a
4. u n du = + C sn Z -1d
n + 1
L
16. sinh u du = cosh u + C
L
du
5. u = ln ƒ u ƒ + C
L
17. cosh u du = sinh u + C
L
6. sin u du = -cos u + C
= sin-1 a a b + C
L 2a - u
du u
18.
L
2 2
7. cos u du = sin u + C
= a tan-1 a a b + C
La + u
du 1 u
19.
L
2 2
8. sec2 u du = tan u + C
= a sec-1 ` a ` + C
L u2u 2 - a 2
du 1 u
20.
L
9. csc2 u du = -cot u + C
= sinh-1 a a b + C
L 2a + u
du u
sa 7 0d
L
21.
10. sec u tan u du = sec u + C 2 2
= cosh-1 a a b + C
L 2u - a
du u
L
11. csc u cot u du = -csc u + C 22. su 7 a 7 0d
2 2
L
12. tan u du = -ln ƒ cos u ƒ + C
= ln ƒ sec u ƒ + C
Bir integrali standart bir formüle uydurmak için genellikle integrali yeniden düzenle-
memiz gerekir.
ÖRNEK 1 Sadelefltirici Bir De¤iflken Dönüflümü Yapmak
L 2x 2 - 9x + 1
2x - 9
dx.
8.1 Temel ‹ntegrasyon Formülleri 555
Çözüm
L 2x - 9x + 1 L 1u
2x - 9 du
dx = u = x2 - 9x + 1,
2
du = s2x - 9d dx.
L
= u -1>2 du
u s-1>2d + 1 Tablo 8.1, n = -1>2

= + C ile Formül 4
s -1>2d + 1
= 2u 1>2 + C
= 22x 2 - 9x + 1 + C
ÖRNEK 2 Kareye Tamamlama
L 28x - x 2
dx
.
Çözüm Kareye tamamlayarak kök içindeki ifadeyi şu şekilde yazarız:
8x - x2 = -sx2 - 8xd = -sx2 - 8x + 16 - 16d
= -sx2 - 8x + 16d + 16 = 16 - sx - 4d2 .
Sonra
L 28x - x2 L 216 - sx - 4d2

dx dx
=
L 2a - u2
du
=
2 a = 4, u = sx - 4d,
du = dx
= sin-1 a a b + C
u
Tablo 8.1, Formül 18
= sin-1 a b + C.
x - 4
4
buluruz.
ÖRNEK 3 Bir kuvveti açmak ve tirgonometrik bir ba¤›nt› kullanmak
L
ssec x + tan xd2 dx.
Çözüm İntegrandı açar ve
ssec x + tan xd2 = sec2 x + 2 sec x tan x + tan2 x.
buluruz. Sağ taraftaki ilk iki terim eski dostlardır; onları hemen integre edebiliriz. Peki ya
tan2 x? Onu da sec2 x ile ilişkilendiren bir bağıntı vardır:
tan2 x + 1 = sec2 x, tan2 x = sec2 x - 1.

tan2 x yerine sec2 x – 1 yazar ve
L L
ssec x + tan xd2 dx = ssec2 x + 2 sec x tan x + sec2 x - 1d dx
L L L
= 2 sec2 x dx + 2
sec x tan x dx - 1 dx
= 2 tan x + 2 sec x - x + C .
ÖRNEK 4 Bir karekökten kurtulmak
21 + cos 4x dx.
p>4
L0
Çözüm
1 + cos 2u
cos2 u = , veya
or 1 + cos 2u = 2 cos2 u.
2
bağıntısını kullanırız. u = 2x alırsak, bu
1 + cos 4x = 2 cos2 2x
halini alır. Dolayısıyla
21 + cos 4x dx = 22 2cos2 2x dx
p>4 p>4
L0 L0
= 22 2u2 = ƒ u ƒ
p>4
L0
ƒ cos 2x ƒ dx
= 22
p>4 [0, p@4] üzerinde cos 2x ⱖ 0
L0
cos 2x dx bu nedenle ƒ cos 2x ƒ = cos 2x .
= 22 c d
p>4
sin 2x Tablo 8.1, u = 2x ve
2 0 du = 2 dx ile Formül 7
22
= 22 c - 0d =
1
.
2 2
buluruz.
ÖRNEK 5 Bir Bileflik Kesri Basitlefltirmek

3x 2 - 7x
L 3x + 2
dx.
Çözüm İntengrand basit olmayan bir kesirdir (payın derecesi paydanın derecesinden
x - 3 büyük veya ona eşit). İntegre edebilmek için, önce böler ve bir bölüm artı basit bir kesir
3x + 2 冄 3x 2 - 7x olan bir kalan elde ederiz:
3x 2 + 2x
3x 2 - 7x 6
-9x = x - 3 + .
3x + 2 3x + 2
-9x - 6 Buradan da
ax - 3 + b dx =
+ 6
3x 2 - 7x x2
L 3x + 2 L
6
dx = - 3x + 2 ln ƒ 3x + 2 ƒ + C.
3x + 2 2
buluruz.
Uzun bir bölmeyle bir bileşik kesri sadeleştirmek (Örnek 5) her zaman doğrudan inte-
gre edebileceğimiz bir ifade vermez. Bu durumda ne yapmamız gerektiğini Bölüm 8.5’te
göreceğiz.
ÖRNEK 6 Bir Kesri Ayr›flt›rmak
L 21 - x 2
3x + 2
dx.
Çözüm Önce integrandı ayırarak
L 21 - x L 21 - x L 21 - x 2
3x + 2 x dx dx
dx = 3 + 2 .
2 2
elde ederiz. Bu yeni integrallerin birincisinde

1
u = 1 - x 2, du = -2x dx, ve
and x dx = - du.
2
dönüşümü yapar ve
s -1>2d du
L 21 - x L 1u 2L
x dx 3
3 = 3 = - u -1>2 du
2
3 # u 1>2
= - + C1 = -321 - x 2 + C1
2 1>2
buluruz. İntegrallerden ikincisi standart formdadır:
L 21 - x 2
dx
2 = 2 sin-1 x + C2 .
Bu sonuçları birleştirerek ve C1 + C2 toplamına C diyerek,
L 21 - x 2
3x + 2
dx = -321 - x 2 + 2 sin-1 x + C.
elde ederiz.
Bu bölümün son örneği, integrali integre edebileceğimiz bir hale dönüştürmek için
integrandı 1’in bir formu ile çarpmaktan ibaret olan cebirsel teknikle önemli bir integrali
hesaplamaktadır.
ÖRNEK 7 y = sec x ’in integrali; 1 ile çarpmak
George David Birkhoff
(1884–1944)
L
sec x dx.
Çözüm
sec x #
L L L
sec x + tan x
sec x dx = ssec xds1d dx = dx
sec x + tan x
sec2 x + sec x tan x
L
= dx
sec x + tan x
L
du u = tan x + sec x ,
= u du = ssec2 x + sec x tan xd dx
= ln ƒ u ƒ + C = ln ƒ sec x + tan x ƒ + C.
Sekant ve tanjant yerine kosekant ve kotanjantla, Örnek 7’deki yöntem kosekantın in-
tegrali için benzer bir formüle yol açar (Alıştırma 95’e bakın).
TABLO 8.2 Sekant ve kosekant integralleri
L
1. sec u du = ln ƒ sec u + tan u ƒ + C
L
2. csc u du = -ln ƒ csc u + cot u ƒ + C
İntegrallerle Temel Formülleri Eşleştirme Prosedürleri

PROSEDÜR ÖRNEK
2x - 9x + 1 1u
2x - 9 du
Sadeleştirici bir değişken dx =
2
dönüşümü uygulamak
Kareye tamamlama 28x - x 2 = 216 - sx - 4d2
Trigonometrik bir bağıntı ssec x + tan xd2 = sec2 x + 2 sec x tan x + tan2 x
kullanmak = sec2 x + 2 sec x tan x
+ ssec2 x - 1d
= 2 sec2 x + 2 sec x tan x - 1
Bir kare kökten kurtulmak 21 + cos 4x = 22 cos2 2x = 22 ƒ cos 2x ƒ
3x 2 - 7x 6
Bir bileşik kesri = x - 3 +
3x + 2 3x + 2
sadeleştirmek
21 - x 2 21 - x 2 21 - x 2
3x + 2 3x 2
Bir kesri ayrıştırmak = +
sec x = sec x #
sec x + tan x
1 ile çarpmak
sec x + tan x
sec2 x + sec x tan x
=
sec x + tan x
ALIfiTIRMALAR 8.1
Temel Dönüflümler
3 2sin y cos y dy
1–36 alıştırmalarındaki integralleri, standart formlarına dönüştürecek
L L
değişken dönüşümleri yaparak hesaplayın. 3. 4. cot3 y csc2 y dy
1 p>3
sec2 z
L0 Lp>4
16x dx
L 28x 2 + 1 L 21 + 3 sin x
16x dx 3 cos x dx 5. 6. dz
1. 2. 2 tan z
8x + 2
L 1x s 1x + 1d L x - 1x
dx dx Trigonometrik Özdefllikler
7. 8.
43–46 alıştırmalarındaki integralleri trigonometrik özdeşlikler kulla-
narak ve standart forma gelmeleri için değişken dönüşümleri yaparak
L L
9. cot s3 - 7xd dx 10. csc spx - 1d dx hesaplayın.
L L
cot s3 + ln xd ssec x + cot xd2 dx scsc x - tan xd2 dx
L L
43. 44.
11. e u csc se u + 1d du 12. x dx
L
45. csc x sin 3x dx
L L
t
13. sec dt 14. x sec sx 2 - 5d dx
3
L
46. ssin 3x cos 2x - cos 3x sin 2xd dx
L L
1 1
15. csc ss - pd ds 16. 2
csc du
u
u Bileflik Kesirler
2ln 2 p 47–52 alıştırmalarındaki integralleri, bileşik kesri sadeleştirerek ve
L0 Lp>2
2
17. 2x e x dx 18. ssin yde cos y dy (gerekliyse) standart forma sokmak için değişken dönüşümü kulla-
e 1t dt
narak hesaplayın.
L L 1t
e tan y sec2 y dy x2
L Lx + 1
19. 20. x
47. dx 48. dx
x + 1 2
2lnx
L L
3 3
2x 3 4x 2 - 7
L22 x - 1 L-1 2x + 3
21. 3x + 1 dx 22. x dx 49. dx 50. dx
2
21w dw 4t 3 - t 2 + 16t 2u3 - 7u 2 + 7u

L 2 1w L L L
23. 24. 10 2u du 51. dt 52. du
t2 + 4 2u - 5
Kesirleri Ayr›flt›rmak
L 1 + 9u L 1 + s2x + 1d
9 du 4 dx
25. 2
26. 2
53–56 alıştırmalarındaki integralleri, kesirleri ayrıştırarak ve (gerek-
1>6 1 liyse) standart forma sokmak için değişken dönüşümü yaparak hesap-
L0 21 - 9x L0 24 - t 2
dx dt layın.
27. 28.
x + 2 2x - 1
2
L 21 - x L
1 - x
53. dx 54. dx
L 21 - s L x21 - 4 ln x
2s ds 2 dx 2
2x2x - 1
29. 30.
4 2
p>4 1>2
L0 L0
1 + sin x 2 - 8x
55. dx 56. dx
L x225x 2 - 1 L r2r 2 - 9
6 dx dr cos2 x 1 + 4x 2
31. 32.
1 ile Çarpmak
dy
Le + e L 2e 2y - 1
dx 57–62 alıştırmalarındaki integralleri, 1’in bir formu ile çarparak ve
33. x -x 34.
(gerekli ise) standart forma sokmak için değişken dönüşümü yaparak
ep>3 hesaplayın.
L1 L
dx ln x dx
35. 36.
x cos sln xd x + 4x ln2 x
L L
1 1
57. dx 58. dx
1 + sin x 1 + cos x
Kareye Tamamlama
L L
1 1
37–42 alıştırmalarındaki integralleri, kareye tamamlayarak ve standart 59. du 60. du
sec u + tan u csc u + cot u
forma gelmelerini sağlayacak değişken dönüşümleri kullanarak he-
L 1 - sec x L 1 - csc x
saplayın. 1 1
61. dx 62. dx
2 4
L1 L2
8 dx 2 dx
37. 38.
x 2
- 2x + 2 x 2
- 6x + 10 Kareköklerden Kurtulmak
63–70 alıştırmalarındaki integralleri, karaköklerden kurtularak hesap-
L 2-t 2 + 4t - 3 L 22u - u2
dt du
39. 40. layın.
21 - cos 2x dx
L0 A
2p p
L0
1 - cos x
L sx + 1d2x 2 + 2x L sx - 2d2x 2 - 4x + 3
dx dx 63. dx 64.
41. 42. 2
b. 1 cot5 u du’yı 1 cot3 u du . cinsinden ifade edin.

21 + cos 2t dt 21 + cos t dt
p 0
Lp>2 L-p c. 1 cot7 u du’yı 1 cot5 u du . cinsinden ifade edin.

65. 66.
d. k pozitif bir tamsayı olmak üzere, 1 cot2k + 1 u du ,’yı

21 - cos2 u du 21 - sin2 u du
0 p
L-p Lp>2 1 cot

67. 68. 2k - 1
u du . cinsinden ifade edin.
21 + tan2 y dy 2sec2 y - 1 dy
p>4 0
L-p>4 L-p>4
69. 70.
Teori ve Örnekler
87. Alan Üstten y = 2 cos x ve alttan y = sec x, –p@4 ⱕ x ⱕ p@4
Kar›fl›k ‹ntegraller ile sınırlı bölgenin alanını bulun.
71-82 alıştırmalarındaki integralleri, hangi yöntemi uygun buluyor- 88. Alan Üstten ve alttan y = csc x ve y = sin x, –p@6 ⱕ x ⱕ p@6
sanız onunla hesaplayın. eğrileri ve soldan x = p@6 doğrusuyla sınırlı “üçgensel” bölge-
nin alanını bulun.
3p>4 p>4
Lp>4 L0
71. scsc x - cot xd2 dx 72. ssec x + 4 cos xd2 dx 89. Hacim Alıştırma 87’deki bölgenin x-ekseni etrafında döndürül-
mesiyle üretilen cismin hacmini bulun.
a1 + x b cot sx + ln xd dx
90. Hacim Alıştırma 88’deki bölgenin x-ekseni etrafında döndürül-
L L
1
73. cos u csc ssin ud du 74.
mesiyle üretilen cismin hacmini bulun.
91. Yay uzunluğu y = ln (cos x), 0 ⱕ x ⱕ p@3 eğrisinin uzunluğu-
L
75. scsc x - sec xdssin x + cos xd dx nu bulun.
3 sinh a
92. Yay uzunluğu y = ln (sec x), 0 ⱕ x ⱕ p@4 eğrisinin uzunluğunu
L
x bulun.
76. + ln 5b dx
2
93. Kütle merkezi x-ekseni, y = sec x eğrisi ve x = –p@4, x = p@4
L 1ys1 + yd
6 dy
L x24x 2 - 1
dx doğrularıyla sınırlı bölgenin kütle merkezini bulun.
77. 78.
94. Kütle merkezi x-ekseni, y = csc x eğrisi ve x = p@6, x = 5p@6
doğrularıyla sınırlı bölgenin kütle merkezini bulun.
L sx - 1d2x 2 - 2x - 48 L s2x + 1d24x 2 + 4x
7 dx dx
79. 80.
95. csc x’in integrali Kofonksiyonları kullanıp Örnek 7’deki türet-
meyi tekrarlayarak
L L x23 + x 2
dx
81. sec2 t tan stan td dt 82.
L
csc x dx = -ln ƒ csc x + cot x ƒ + C .
Trigonometrik Kuvvetler
83. a. 1 cos3 u du . hesaplayın. (İpucu: cos2 u = 1 - sin2 u . )
96. Farklı dönüşümler kullanmak
b. 1 cos5 u du .’yı hesaplayın.

c. İntegrali gerçekten hesaplamadan, 1 cos9 u du . ’yı nasıl L
ssx2 - 1dsx + 1dd-2>3 dx
bulacağınızı açıklayın.
84. a. 1 sin3 u du .’yı hesaplayın. (İpucu: sin2 u = 1 - cos2 u .) integralinin aşağıdaki değişken dönüşümlerinden herhangi biriyle
b. 1 sin5 u du .’yı hesaplayın.

hesaplanabileceğini gösterin.
c. 1 sin7 u du .’yı hesaplayın.

a. u = 1>sx + 1d
d. İntegrali gerçekten hesaplamadan, 1 sin13 u du .’yı nasıl

b. u = ((x – 1)@(x + 1)k k = 1, 1@2, 1@3, –1@3, –2@3 ve –1 için
c. u = tan-1 x
d. u = tan-1 1x
bulacağınızı açıklayın.
85. a. 1 tan3 u du’yı 1 tan u du . cinsinden ifade edin. Sonra e. u = tan-1 ssx - 1d>2d
1 tan u du .’yı hesaplayın. (İpucu: tan u = sec u – 1)

-1
3 2 2 f. u = cos x g. u = cosh-1 x
b. 1 tan5 u du’yı 1 tan3 u du . cinsinden ifade edin. İntegralin değeri nedir? (Kaynak: “Problems and Solutions,” Col-
c. 1 tan7 u du’yı 1 tan5 u du . cinsinden ifade edin.

lege Mathematics Journal, Vol. 21., No.5, Nov.1990, sayfa 425-
d. k pozitif bir tamsayı olmak üzere, 1 tan2k + 1 u du ,’yı

426.)
1 tan
2k - 1
u du . cinsinden ifade edin.
86. a. 1 cot3 u du’yı 1 cot u du . cinsinden ifade edin. Sonra
1 cot u du .’yı hesaplayın. (İpucu: cot u = csc u - 1 .)
3 2 2
8.2 K›smi ‹ntegrasyon 561
8.2 K›smi ‹ntegrasyon
L
1 2
x dx = x + C
2
ve
L
1 3
x 2 dx = x + C,
3
olduğundan
x # x dx Z x dx #
L L L
x dx.
olduğu açıktır. Başka bir deyişle, bir çarpımın integrali genelde integrallerin çarpımı
değildir:
#
L L L
integrali
ƒsxdgsxd dx is not equal to ƒsxd dx gsxd dx. çarpımına eşit değildir.
Kısmi integrasyon,
L
ƒsxdgsxd dx.
şeklinde integralleri basitleştirmek için bir tekniktir.

Yöntem, ƒ’nin tekrar tekrar türevinin alınabildiği ve g’nin de zorlanılmadan tekrar tekrar
integre edilebildiği hallerde kullanışlıdır.
L
xe x dx
böyle bir integraldir, çünkü ƒ(x) = x iki kere türevlenerek sıfır olur ve g(x) = ex zorlanıl-
madan tekrar tekrar integre edilebilir. Kısmi integrasyon ayrıca, tekrar tekrar integrasyon-
dan veya türev alamdan sonra integrandın her parçasının yeniden göründüğü
L
e x sin x dx
şeklindeki integrallerde de kullanılabilir.

Bu bölümde, kısmi integrasyonu tanımlayacak ve nasıl uygulandığını göstereceğiz.
‹ntegral Formu ‹çin Çarp›m Kural›

ƒ ve g x’in türevlenebilir fonksiyonları ise, Çarpım Kuralı
d
[ƒsxdgsxd] = ƒ¿sxdgsxd + ƒsxdg¿sxd.
dx
olduğunu söyler. Belirsiz integraller cinsinden bu eşitlik
L L
d
[ƒsxdgsxd] dx = [ƒ¿sxdgsxd + ƒsxdg¿sxd] dx
dx
haline gelir
veya
L L L
d
[ f sxdgsxd] dx = ƒ¿sxdgsxd dx + ƒ(x)g¿(x) dx.
dx
Bu son eşitlikte terimleri yeniden düzenlemekle
L L L
d
ƒsxdg¿sxd dx = [ f sxdgsxd] dx - ƒ¿(x)g(x) dx
dx
elde ederiz. Bu eşitlik kısmi integrasyon formülüne yol açar.
L L
ƒsxdg¿sxd dx = ƒsxdgsxd - ƒ¿sxdgsxd dx (1)
Formülü diferansiyel formda yazarsak bazen hatırlamak daha kolay olur. u = ƒ(x) ve
y = g(x) olsun. Bu durumda, du = ƒ⬘(x)dx ve dy = g⬘(x)dx olur. Dönüşüm Kuralını kulla-
narak kısmi integrasyon formülü aşağıdaki şekle dönüşür.
Kısmi İntegrasyon Formülü
L L
u dy = uy - y du (2)
Bu formül, e u dy gibi bir integrali e y du gibi ikinci bir integral cinsinden ifade eder.
u ve y’nin özel bir seçimi ile ikinci integralin hesabı birinciye göre daha kolay olabilir.
Formülün kullanımında u ve dy için çeşitli seçimler söz konusu olabilir. Aşağıdaki örnek-
ler yöntemi açıklamaktadırlar.
ÖRNEK 1 K›smi ‹ntegrasyonu Kullanmak
L
x cos x dx.
integralini bulun.
Çözüm
u = x, dy = cos x dx,
du = dx, y = sin x. cos x’in en basit ters türevi
ile
L L
u dy = uy - y du formülünü kullanırız.
Bu durumda
L L
x cos x dx = x sin x - sin x dx = x sin x + cos x + C .
Örnek 1’de, u ve dy olarak alınabilecek seçimleri inceleyelim.
ÖRNEK 2 Örnek 1’e Geri Dönüfl
L L
x cos x dx = u dy
integraline kısmi integrasyon uygulamak için, dört olası seçimimiz vardır.

Bunlar
1. u = 1 ve dy = x cos x dx 2. u = x ve dy = cos x dx
3. u = x cos x ve dy = dx 4. u = cos x ve dy = x dx
seçenekleridir. Her birini tek tek inceleyelim.
Seçim 1 işe yaramayacaktır, çünkü y’yi bulmak için dy = x cos x’i nasıl integre
edeceğimizi bilmiyoruz.
Seçim 2, Örnek 1’de gördüğümüz gibi işe yarar.
Seçim 3
u = x cos x, dy = dx,
du = scos x - x sin xd dx, y = x,
verir ve yeni integral
L L
y du = sx cos x - x 2 sin xd dx.
olur. Bu başlangıçtaki integralden de kötü bir integraldir.
Seçim 4
u = cos x, dy = x dx,
du = -sin x dx, y = x 2>2,
verir ve yeni integral
x2
L L 2
y du = - sin x dx.
olur. Bu da çok kötüdür.
bir 1 u dy integralinden hesaplayabildiğimiz bir 1 y du integraline gitmektir. Genellikle,

Kısmi integrasyonla integral almanın amacı, nasıl hesaplayacağımızı bilmediğimiz
önce integrandın, dx’i de içeren ve kolayca integre edebileceğiniz olabildiği kadar geniş
bir bölümünü dy olarak seçin; u, geriye kalan kısımdır. Kısmi integrasyonun her zaman
işe yaramadığını aklınızdan çıkarmayın.
ORNEK 3 Do¤al Logaritman›n ‹ntegrali
L
ln x dx.
integralini bulun.
1 ln x dx integrali 1 ln x 1 dx, olarak yazılabileceğinden,

Çözüm #
u = ln x Türevi alındığında basitleşir dy = dx İntegre edilmesi kolay
1
du = x dx, y=x En basit ters türev
ile 1 u dy = uy - 1 y du formülünü kullanırız. Böylece
x # x dx = x ln x -
L L L
1
ln x dx = x ln x - dx = x ln x - x + C.
buluruz.
Bazı hallerde kısmi integrasyonu bir kereden fazla kullanmak zorunda kalırız
ORNEK 4 Arka Arkaya Kullan›m
L
x 2e x dx.
Çözüm u = x2, dy = ex dx, du = 2x dx ve y = ex

ile
L L
x 2e x dx = x 2e x - 2 xe x dx.
buluruz. Yeni integral başlangıçtakine göre daha kolaydır çunkü x’in derecesi bir
azalmıştır. Sağdaki integrali hesaplamak için kısmi integrasyonu u = x ve dy = ex dx ile
bir kere daha kullanırız. Bu durumda du = dx ve y = ex olur ve
L L
xe x dx = xe x - e x dx = xe x - e x + C .
buluruz. Böylece,
L L
x 2e x dx = x 2e x - 2 xe x dx
= x 2e x - 2xe x + 2e x + C.
elde edilir.
1 e dx integrali
Örnek 4’teki teknik, n herhangi bir pozitif tam sayı olmak üzere herhangi bir
x n x
için çalışır çünkü xn’nin türevlerini alarak eninde sonunda sıfıra
x
ulaşırız ve e ’i integre etmek kolaydır. Bu bölümde daha ileride, tablolu integrasyonu in-
celerken bu konuda daha fazla şey söyleyeceğiz.
Aşağıdaki örnekte verilen integral gibi integraller elektrik mühendisliğinde ortaya
çıkar. İntegrallerin hesaplanması, iki defa kısmi integrasyon ile elde edilen denklemden
bilinmeyen integralin çekilmesini gerektirir.
ORNEK 5 Bilinmeyen ‹ntegrali Çekmek
L
e x cos x dx.
Çözüm u = ex ve dy = cos x dx olsun. Bu durumda, du = ex dx ve y = sin x olur. Bunlar
L L
e x cos x dx = e x sin x - e x sin x dx.
verir. İkinci integral, cos x yerine sin x bulunması dışında birincisinin aynısıdır. Bunu
hesaplamak için,
u = ex, dy = sin x dx, y = – cos x, du = ex dx
ile kısmi integrasyon uygularız. Böylece
e x cos x dx = e x sin x - a-e x cos x -

L L
s -cos xdse x dxdb
L
= e x sin x + e x cos x - e x cos x dx.
elde ederiz.
Bilinmeyen integral artık denklemin iki tarafında da bulunmaktadır. İntegrali iki tarafa da
eklemek ve integrasyon sabitini ilave etmek
L
2 e x cos x dx = e x sin x + e x cos x + C1 .
verir. 2 ile böler ve integrasyon sabitini yeniden isimlendirirsek,

e x sin x + e x cos x
L
e x cos x dx = + C.
2
elde ederiz.
Belirli ‹ntegralleri K›smi ‹ntegrasyonla Hesaplamak

Belirli integralleri kısmi integrasyonla hesaplamak üzere (1) Denklemindeki kısmi inte-
grasyon formülü, Temel Teoremin 2. Kısmı ile birleştirilebilir. ƒ⬘ ve g⬘’nün ikisinin de
[a, b] aralığı üzerinde sürekli olduklarını varsayarsak, Temel Teoremin 2. Kısmı
Belirli İntegraller İçin Kısmi İntegrasyon Formülü
ƒsxdg¿sxd dx = ƒsxdgsxd D a -
b b
La La
b
ƒ¿sxdgsxd dx (3)
verir. (3) denklemini uygularken normalde, Denklem (2)’deki u ve y notasyonunu

kullanırız, çünkü hatırlaması daha kolaydır. Aşağıda bir örnek verilmektedir.
y ORNEK 6 Alan Bulmak
1 –x
y = xe eğrisi ile x-ekseni arasındaki bölgenin, x = 0’dan x = 4’e kadar alanını bulun.
0.5 y xe–x Çözüm Bölge, Şekil 8.1’de renkli olarak gösterilmiştir. Alanı,
4
L0
x xe -x dx.
–1 0 1 2 3 4
dir.
–0.5 u = x, dy = ex dx, y = – ex ve du = dx olsun. Buradan,
xe -x dx = -xe -x D 0 -
4 4
L0 L0
4
–1 s -e -x d dx
4
L0
fiEK‹L 8.1 Örnek 6’daki bölge. = [-4e -4 - s0d] + e -x dx
= -4e -4 - e -x D 0
4
= -4e -4 - e -4 - s -e 0 d = 1 - 5e -4 L 0.91.
bulunur.
Tablolu ‹ntegraller
ƒ’nin sıfır verecek şekilde art arda türevinin alınabildiği ve g’nin zorluk çıkarmadan art
arda integre edilebildiği e ƒ(x)g(x) dx şeklindeki integrallerin, kısmi integrasyonun doğal
adayları olduklarını gördük. Ancak çok fazla tekrar gerekliyse, hesaplamalar zahmetli ola-
bilir. Bu gibi durumlarda, hesaplamaları bir sürü zahmetten kurtulacak şekilde düzenle-
mek mümkündür. Buna tablolu integrasyon denir ve aşağıdaki örneklerde nasıl yapılaca-
ğı gösterilmektedir.
ORNEK 7 Tablolu ‹ntegrasyon Kullanmak

Tablolu integrasyonla
L
x 2e x dx.
integralini bulun.
Çözüm ƒ(x) = x2 ve g(x) = ex ile aşağıdaki listeyi yaparız.
ƒ(x) ve türevleri g(x) ve integralleri
x2 s+d ex
2x s-d ex
2 s+d ex
0 ex
Oklarla birleştirilmiş fonksiyonların çarpımlarını ortadaki işaretlerle birbirlerine ekleyerek
L
x 2e x dx = x 2e x - 2xe x + 2e x + C.
elde ederiz. Bunu, Örnek 4’teki sonuçla karşılaştırın.

ÖRNEK 8 Tablolu ‹ntegrasyon Kullanmak
Tablolu integrasyonla
L
x 3 sin x dx.
integralini bulun.
Çözüm ƒ(x) = x3 ve g(x) = sin x ile aşağıdaki listeyi yaparız.
ƒ(x) ve türevleri g(x) ve integralleri
x3 s+d sin x
3x 2 s-d -cos x
6x s+d -sin x
6 s-d cos x
0 sin x
Yine, oklarla birleştirilmiş fonksiyonların çarpımlarını aradaki işaretlerle birbirlerine ekle-
yerek
L
x 3 sin x dx = -x 3 cos x + 3x 2 sin x + 6x cos x - 6 sin x + C.
elde ederiz.
Bu bölümün sonundaki Ek Alıştırmalar, ƒ’nin veya g’nin sıfır elde edilecek şekilde
art arda türetilemediği durumlarda Tablolu İntegrasyonun nasıl kullanıldığını göstermek-
tedir.
Özet
Değişken dönüşümü işe yaramadığında kısmi integrasyonu deneyin. İntegrand’ın iki
fonksiyonun çarpımı şeklinde olduğu bir integralle başlayın,
L
ƒsxdgsxd dx.
(Örnek 3’teki gibi, g’nin sabit fonksiyon 1 olabileceğini hatırlayın.) dy’yi ƒ(x) veya g(x)
ile birlikte dx’i de içerecek şekilde seçerek, İntegrali
L
u dy
formuna uyarlayın.
L L
u dy = uy - y du.
formülünün sağ tarafını elde etmek için, dy’yi kolayca integre ederek y’yi bulabilmemiz
gerektiğini hatırlayın. Sağ taraftaki yeni integral baştaki integrale göre daha karmaşık ise, u ve
dy için farklı seçenekler deneyin.
ÖRNEK 9 Bir ‹ndirgeme Formülü
L
cosn x dx
integralini cos x’in daha küçük bir kuvvetinin integrali olarak ifade eden bir indirgeme
formülü bulun.
Çözüm cosn x’i cosn – 1 x ⭈ cos x olarak düşünebiliriz. Sonra

n–1
u = cos x ve dy = cos x dx
olarak alalım.
du = (n – 1) cosn – 2 x (–sin x dx) ve y = sin x
olur. Böylece,
L L
cosn x dx = cosn - 1 x sin x + sn - 1d sin2 x cosn - 2 x dx
L
= cosn - 1 x sin x + sn - 1d s1 - cos2 xd cosn - 2 x dx,
L L
= cosn - 1 x sin x + sn - 1d cosn - 2 x dx - sn - 1d cosn x dx.
buluruz. Bu eşitliğin her iki tarafına
L
sn - 1d cosn x dx
eklersek
L L
n cosn x dx = cosn - 1 x sin x + sn - 1d cosn - 2 x dx.
buluruz. Her iki tarafı da n ile bölerek sonucu elde ederiz;

cosn - 1 x sin x
L L
n - 1
cosn x dx = n + n cosn - 2 x dx.
Bu sonuç, cos x’in kuvvetini 2 düşürür ve çok kullanışlı bir formüldür. n’nin pozitif tam-
sayı olması durumunda
L L L
cos x dx = sin x + C veya
or cos0 x dx = dx = x + C.
integrallerinden birini elde edene kadar formülü tekrar tekrar kullanabiliriz.
ÖRNEK 10 Bir ‹ndirgeme Formülünü Kullanmak
L
cos3 x dx.
Çözüm Örnek 9’daki sonuçtan,

cos2 x sin x
L 3L
2
cos3 x dx = + cos x dx
3
1 2
= cos2 x sin x + sin x + C .
3 3
ALIfiTIRMALAR 8.2
K›smi ‹ntegrasyon
L L
1–24 alıştırmalarındaki integralleri hesaplayın. 13. sx 2 - 5xde x dx 14. sr 2 + r + 1de r dr
L L
x
1. x sin dx 2. u cos pu du
L L
2
15. x 5e x dx 16. t 2e 4t dt
L L
3. t 2 cos t dt 4. x 2 sin x dx
p>2 p>2
L0 L0
2 e
17. u 2 sin 2u du 18. x3 cos 2x dx
L1 L1
3
5. x ln x dx 6. x ln x dx
2 1>22
L2>23 L0
19. t sec-1 t dt 20. 2x sin-1 sx2 d dx
L L
-1 -1
7. tan y dy 8. sin y dy
L L
21. e u sin u du 22. e -y cos y dy
L L
9. x sec2 x dx 10. 4x sec2 2x dx
L L L L
11. x 3e x dx 12. p 4e -p dp 23. e 2x cos 3x dx 24. e -2x sin 2x dx
De¤iflken Dönüflümü ve K›smi ‹ntegrasyon 33. Hacim bulmak Birinci bölgede, koordinat eksenleri, y = ex
eğrisi ve x = ln 2 doğrusu ile sınırlanan bölgenin x = ln 2 doğrusu
25–30 alıştırmalarında kısmi integrasyondan önce bir değişken dönü- etrafında döndürülmesiyle üretilen cismin hacmini bulun.
şümü kullanın.
34. Hacim bulmak Birinci bölgede, koordinat eksenleri, y = ex
23s + 9
1
L L0
25. e ds 26. x21 - x dx eğrisi ve x = 1 doğrusu ile sınırlanan bölgenin
a. y-ekseni, b. x = 1 doğrusu
p>3
L0 L
27. 2
x tan x dx 28. 2
ln sx + x d dx etrafında döndürülmesiyle üretilen cismin hacmini bulun.
35. Hacim bulmak Birinci bölgede, koordinat eksenleri ve y = cos x,
L L
29. sin sln xd dx 30. zsln zd2 dz 0 ⱕ x ⱕ p@2, eğrisiyle sınırlanan bölgenin
a. y-ekseni, b. x = p@2 doğrusu
etrafında döndürülmesiyle üretilen cismin hacmini bulun.
Teori ve Örnekler
36. Hacim bulmak x-ekseni ve y = x sin x, 0 ⱕ x ⱕ p, eğrisiyle
31. Alan bulma y = x sin x eğrisi ve x-ekseni arasındaki bölgenin sınırlanan bölgenin
(şekle bakın) alanını
a. y-ekseni b. x = p eğrisi
a. 0 ⱕ x ⱕ p b. p ⱕ x ⱕ 2p c. 2p ⱕ x ⱕ 3p
etrafında döndürülmesi ile üretilen cismin hacmini bulun. (Grafik
için bulun. için Alıştırma 31’e bakın.)
d. Nasıl bir kalıp görüyorsunuz? n negatif olmayan keyfi bir 37. Ortalama değer Aşağıdaki şekilde, bir vurma paneliyle sem-
tamsayı olmak üzere, np ⱕ x ⱕ (n + 1)p için eğri ile x-ekse- bolize edilen bir geciktirici kuvvet, ağırlıklandırılmış yayın
ni arasında kalan bölgenin alanı nedir? Yanıtınızı açıklayın. hareketini, kütlenin t anındaki konumu
y
y = 2e–t cos t, tⱖ0
10 y x sin x olacak şekilde yavaşlatır. 0 ⱕ t ⱕ 2p aralığında y’nin ortalama
değerini bulun.
5
y
x
0 p 2p 3p
–5
32. Alan bulma y = x cos x eğrisi ile x-ekseni arasındaki bölgenin
(şekle bakın) alanını
a. p>2 … x … 3p>2 b. 3p>2 … x … 5p>2 0
c. 5p>2 … x … 7p>2 y Kütle
için bulun.
d. Ne gibi bir kalıp görüyorsunuz? n negatif olmayan keyfi bir
tamsayı olmak üzere Vurma paneli
a bp … x … a bp ,
2n - 1 2n + 1
2 2
aralığında eğri ile x-ekseni arasında kalan bölgenin alanı ne-

dir? Yanıtınızı açıklayın.
y 38. Ortalama değer Alıştırma 37’deki gibi bir yay-kütle-vurma pa-
neli sisteminde, kütlenin t anındaki konumu
10
y x cos x
y = 4e–t (sin t – cos t), tⱖ0
x
0 p 3p 5p 7p olarak verilmektedir. 0 ⱕ t ⱕ 2p aralığında y’nin ortalama
2 2 2 2 değerini bulun.
–10
43-46 alıştırmalarındaki integralleri hesaplamak için,

‹ndirgeme Formülleri
L L
39–42 alıştırmalarında, indirgeme formülünü doğrulamak için kısmi ƒ -1sxd dx = xƒ -1sxd - ƒs yd dy y = ƒ -1sxd (4)
integrason kullanın.
formülünü kullanın. Yanıtlarınızı x cinsinden ifade edin.
L L
39. x n cos x dx = x n sin x - n x n - 1 sin x dx
L L
43. sin-1 x dx 44. tan-1 x dx
L L
40. x n sin x dx = -x n cos x + n x n - 1 cos x dx
L L
45. sec-1 x dx 46. log2 x dx
n ax
L L
n ax x e n n - 1 ax
41. x e dx = a - a x e dx, a Z 0
ƒ–1(x)’i integre etmenin başka bir yolu (tabii ƒ–1 integre
edilebiliyorsa), u = ƒ–1(x) ve dy = dx ile kısmi integrasyon kul-
L L
42. sln xdn dx = xsln xdn - n sln xdn - 1 dx lanarak, ƒ–1’in integralini
x a ƒ -1sxdb dx.
L L dx
d
Fonksiyonlar›n Terslerini ‹ntegre Etmek ƒ -1sxd dx = xƒ -1sxd - (5)
Kısmi integrasyon, fonksiyonların terslerini integre etmek için genel-
olarak yeniden yazmaktır.
likle iyi sonuç veren bir kurala yol açar:
47 ve 48 alıştırmaları (4) ve (5) denklemlerini kullanmanın sonuçlarını
y = ƒ-1sxd, x = ƒs yd karşılaştırmaktadır.
L L
ƒ -1sxd dx = yƒ¿s yd dy dx = ƒ¿s yd dy
47. (4) ve (5) denklemleri cos–1 x’in integrali için farklı formüller
u = y, dy = ƒ¿s yd dy verir:
L
= yƒs yd - ƒs yd dy ile kısmi integrasyon
L
a. cos-1 x dx = x cos-1 x - sin scos-1 xd + C (4) Denklemi
L cos-1 x dx = x cos-1 x - 21 - x 2 + C
= xƒ -1sxd - ƒs yd dy
L
b. (5) Denklemi
Ana fikir integralin en karmaşık kısmını almak, ki bu durumda İki denklem de doğru olabilir mi? Yanıtınızı açıklayın.
ƒ–1(x)’dir, ve ilk önce onu basitleştirmektir. ln x’in integrali için
y = ln x, x = e y
48. (4) ve (5) denklemleri tan–1 x’in integrali için farklı formüller
L L
ln x dx = ye y dy dx = e y dy verir:
L
= ye y - e y + C a. tan-1 x dx = x tan-1 x - ln sec stan-1 xd + C (4) Denklemi
tan-1 x dx = x tan-1 x - ln 21 + x 2 + C (5) Denklemi

L
= x ln x - x + C .
–1
b.
buluruz. cos x’in integrali içinse
İki denklem de doğru olabilir mi? Yanıtınızı açıklayın.
L L
cos-1 x dx = x cos-1 x - cos y dy y = cos-1 x
49 ve 50 alıştırmalarındaki integralleri (a) (4) denklemiyle ve (b) (5)
denklemiyle hesaplayın. Her bir durumda, cevabınızın x’e göre
= x cos-1 x - sin y + C
türevini alarak yaptıklarınızı kontrol edin.
= x cos-1 x - sin scos-1 xd + C .
L L
49. sinh-1 x dx 50. tanh-1 x dx
elde ederiz.
8.3 Rasyonel Fonksiyonlar›n K›smi Kesirlerle ‹ntegrasyonu
Bu bölüm, bir rasyonel fonksiyonun (polinomların bir kesri), kısmi kesirler denen ve ko-
laylıkla integre edilebilen daha basit kesirlerin toplamı olarak nasıl yazılabildiğini göster-
mektedir. Örneğin, (5x – 3)@(x2 – 2x – 3) kesri
5x - 3 2 3
= + ,
x 2 - 2x - 3 x + 1 x - 3
8.3 Rasyonel Fonksiyonlar›n K›smi Kesirlerle ‹ntegrasyonu 571
olarak yeniden yazılabilir. Bunu, sağ taraftaki kesirleri (x + 1)(x – 3) ortak paydası altında
toplayarak cebirsel olarak doğrulayabiliriz. Rasyonel fonksiyonları böyle bir toplam
olarak yazmakta elde edilen başarı, diğer konularda da kullanışlıdır (örneğin, diferansiyel
denklemleri çözerken belirli dönüşümler kullanıldığında). Yukarıdaki ifadenin sol
tarafındaki (5x – 3)@(x + 1)(x – 3) kesrini integre etmek için, basitçe sağ taraftaki kesir-
lerin integrallerini toplarız:
L L L
5x - 3 2 3
dx = dx + dx
sx + 1dsx - 3d x + 1 x - 3
= 2 ln ƒ x + 1 ƒ + 3 ln ƒ x - 3 ƒ + C.
Rasyonel fonksiyonları, daha basit kesirlerin bir toplam olarak, yeniden yazma yön-
temine kısmi kesirler yöntemi denir. Yukarıdaki örnek durumunda
5x - 3 A B
= + . (1)
2
x - 2x - 3 x + 1 x - 3
olacak şekilde A ve B sabitlerini bulmaktır. (Bir an için A = 2 ve B = 3’ün işe yarayacağını

bilmediğimizi varsayın.) A@(x + 1) ve B@(x – 3) kesirlerine kısmi kesirler deriz, çünkü
paydaları esas payda x2 – 2x – 3’ün parçalarıdır. A ve B’ye, uygun değerlerini buluncaya
kadar, belirsiz katsayılar diyeceğiz.
A ve B’yi bulmak için, (2) denklemini kesir halinden çıkararak,
5x - 3 = Asx - 3d + Bsx + 1d = sA + Bdx - 3A + B.
şeklinde yazarız. Bu, ancak ve ancak iki tarafta da x’in kuvvetlerinin katsayıları eşitse bir
özdeşlik olacaktır:
A + B = 5, –3A + B = –3
Bu denklemleri bir arada çözersek, A = 2 ve B = 3 buluruz.
Yöntemin Genel Tan›m›

Bir ƒ(x)@g(x) rasyonel fonksiyonunu kısmi kesirlerin bir toplamı olarak yazmanın başarısı
iki şeye bağlıdır:
• ƒ(x)’in derecesi g(x)’in derecesinden küçük olmalıdır. Yani kesir, basit kesir olmalıdır.
Değilse, ƒ(x)’i g(x) ile bölün ve kalan terimiyle çalışın. Bu bölümde Örnek 3’e bakın
• g(x)’in çarpanlarını bilmeliyiz. Teorik olarak, reel katsayılı herhangi bir polinom reel
lineer çarpanların ve reel kuadratik çarpanların bir çarpımı olarak yazılabilir. Pratikte,
çarpanları bulmak zor olabilir.
Aşağıda, g’nin çarpanlarının bilinmesi durumunda, bir ƒ(x)@g(x) basit kesrinin kısmi ke-
sirlerinin nasıl bulunacağı açıklanmaktadır.
Kısmi Kesirler Yöntemi (ƒ(x)> g(x) Basit)

1. x – r , g(x)’in lineer bir çarpanı olsun. (x – r)m’nin x – r’nin g(x)’i bölen en
büyük kuvveti olduğunu varsayın. Sonra, bu çarpanı aşağıdaki gibi m tane
kısmi kesre atayın:
A1 A2 Á + Am
x - r + sx - rd2 + sx - rdm
.
Bunu g(x)’in farklı her lineer çarpanı için tekrarlayın.

2. x2 + px + q, g(x)’in indirgenemez bir kuadratik çarpanı olsun. Bu çarpanın
g(x)’i bölen en büyük kuvvetinin (x2 + px + q)n olduğunu varsayın. Sonra bu
çarpana aşağıdaki gibi n tane kısmi kesrin toplamını karşılık getirin:
B1 x + C1 B2 x + C2 Bn x + Cn
2
+ 2 2
+ Á + 2 .
x + px + q sx + px + qd sx + px + qdn
Bunu g(x)’in reel katsayılı lineer çarpanlara ayrılamayan her farklı kuadratik
çarpanı için tekrarlayın.
3. Orijinal ƒ(x)@g(x) kesrini bütün bu kısmi kesirlerin toplamına eşitleyin. Or-
taya çıkan denklemi kesirlerden arındırın ve terimleri x’in azalan kuvvetleri
şeklinde düzenleyin.
4. x’in kuvvetlerinin katsayılarını birbirine eşitleyin ve ortaya çıkan denklem-
lerden belirlenmemiş katsayıları çözün.
ÖRNEK 1 Farkl› Lineer Çarpanlar
x 2 + 4x + 1
L sx - 1dsx + 1dsx + 3d
dx
integralini kısmi kesirler kullanarak bulun.
Çözüm Kısmi kesirlere ayrıştırma
x 2 + 4x + 1 A B C
= + + .
sx - 1dsx + 1dsx + 3d x - 1 x + 1 x + 3
şeklindedir. A, B ve C belirsiz katsayılarını bulmak için paydaları eşitler ve

x2 + 4x + 1 = Asx + 1dsx + 3d + Bsx - 1dsx + 3d + Csx - 1dsx + 1d
= sA + B + Cdx2 + s4A + 2Bdx + s3A - 3B - Cd.
elde ederiz. Eşitliğin iki tarafındaki polinomlar özdeştirler. Aynı kuvvetteki x’lerin katsayıla-
rını eşitleyerek
x2’nin katsayıları: A+ B+C=1
x1’in katsayıları: 4A + 2B =4
x0’ın katsayıları: 3A – 3B – C = 1
elde ederiz.
A, B ve C bilinmeyenleri için böyle bir denklem sistemini çözmenin, bilinmeyenleri ele-

mek veya bir hesap makinesi ve bilgisayar kullanmak gibi birkaç yolu vardır. Hangi yön-
tem kullanılırsa kullanılsın, çözüm A = 3@4, B = 1@2 ve C = –1@4’tür. Böylece,
c d dx
x2 + 4x + 1
L L
3 1 1 1 1 1
dx = + -
sx - 1dsx + 1dsx + 3d 4 x - 1 2 x + 1 4 x + 3
3 1 1
= ln x - 1 ƒ + ln ƒ x + 1 ƒ - ln ƒ x + 3 ƒ + K,
4 ƒ 2 4
Burada K integrasyon sabitidir (belirsiz katsayı C ile karıştırmaktan kaçınmak için)
ÖRNEK 2 Tekrar Eden Bir Lineer Çarpan
L sx + 2d
6x + 7
2
dx.
Çözüm Önce integrandı belirsiz katsayılarla kısmi kesirlerin bir toplamı olarak ifade
ederiz.
6x + 7 A B
= +
sx + 2d2 x + 2 sx + 2d2
6x + 7 = Asx + 2d + B
Her iki tarafı (x + 2)2 ile çarpın
= Ax + s2A + Bd
x’in aynı kuvvetteki katsayılarını eşitlemek,
A=6 ve 2A + B = 12 + B = 7 veya A = 6 ve B = –5
verir. Dolayısıyla
a b dx
L L
6x + 7 6 5
dx = -
sx + 2d2 x + 2 sx + 2d2
L + 2 L
dx
= 6 - 5 sx + 2d-2 dx
x
= 6 ln ƒ x + 2 ƒ + 5sx + 2d-1 + C
ÖRNEK 3 Bir Bileflik Kesri ‹ntegre Etmek
2x 3 - 4x 2 - x - 3
L
dx.
x 2 - 2x - 3
Çözüm Önce payı paydaya bölerek bir polinom artı bir basit kesir elde ederiz.
2x3 – 4x2 – x – 3 x – 2x – 3
2x3 – 4x2 – 6x 2x
5x – 3
Sonra bileşik kesri bir polinomla bir basit kesrin toplamı olarak yazarız
2x 3 - 4x 2 - x - 3 5x - 3
= 2x + 2
x 2 - 2x - 3 x - 2x - 3
Sağ taraftaki kesrin kısmi kesirlere ayrılışını giriş örneğinde bulmuştuk. Dolayısıyla,
2x3 - 4x2 - x - 3
L L L x - 2x - 3
5x - 3
dx = 2x dx + dx
x2 - 2x - 3 2
L Lx + 1 Lx - 3
2 3
= 2x dx + dx + dx
= x2 + 2 ln ƒ x + 1 ƒ + 3 ln ƒ x - 3 ƒ + C.
buluruz.
Kuadratik bir polinom, reel katsayılı lineer iki çarpanın çarpımı olarak yazılamazsa, poli-
noma indirgenemez polinom denir.
ÖRNEK 4 Paydada Kuadratik ‹ndirgenemez Bir Çarpan
L
-2x + 4
2
dx
sx + 1dsx - 1d2
Çözüm Paydada tekrarlanan bir çarpanın yanısıra, indirgenemez bir çarpan da bulun-
maktadır, dolayısıyla
-2x + 4 Ax + B C D
= 2 + + . (2)
sx 2 + 1dsx - 1d2 x + 1 x - 1 sx - 1d2
yazarız. Denklemi kesirlerden arındırmak

-2x + 4 = sAx + Bdsx - 1d2 + Csx - 1dsx2 + 1d + Dsx2 + 1d
= sA + Cdx3 + s -2A + B - C + Ddx2
+ sA - 2B + Cdx + sB - C + Dd.
verir. Aynı kuvvetten terimlerin katsayılarını eşitlersek,
x3’ün katsayıları : 0 = A + C
x2’nin katsayıları : 0 = -2A + B - C + D
x1’in katsayıları : -2 = A - 2B + C
x0’ın katsayıları : 4 = B - C + D
verir. Bu denklemleri birlikte çözerek, A, B, C ve D’nin değerlerini buluruz:
-4 = -2A, A = 2 İkinci denklemden dördüncü denklemi çıkartın.
C = -A = -2 Birinci denklemden
B = 1 Üçüncü denklemde A = 2 ve C = –2
D = 4 - B + C = 1. Dördüncü denklemden
Bu değerleri (2) denkleminde yerine koyarsak,

-2x + 4 2x + 1 2 1
= 2 - + .
2
sx + 1dsx - 1d2
x + 1 x - 1 sx - 1d2
buluruz. Son olarak, yukarıdaki açılımı kullanarak integrali bulabiliriz:
a 2 b dx
L L
-2x + 4 2x + 1 2 1
dx = - +
sx2
+ 1dsx - 1d2
x + 1 x - 1 sx - 1d2
a b dx
L
2x 1 2 1
= + 2 - +
x2 + 1 x + 1 x - 1 sx - 1d2
1
= ln sx2 + 1d + tan-1 x - 2 ln ƒ x - 1 ƒ - + C.
x - 1
ÖRNEK 5 Tekrar Eden Kuadratik ‹ndirgenemez Bir Çarpan
L
dx
2
.
xsx + 1d2
Çözüm Kısmi kesirlere ayırma
1 A Bx + C Dx + E
= x + 2 + 2
xsx 2 + 1d2 x + 1 sx + 1d2
şeklindedir. x(x2 + 1)2 ile çarparak
1 = Asx2 + 1d2 + sBx + Cdxsx2 + 1d + sDx + Edx
= Asx4 + 2x2 + 1d + Bsx4 + x2 d + Csx3 + xd + Dx2 + Ex
= sA + Bdx4 + Cx3 + s2A + B + Ddx2 + sC + Edx + A
buluruz. Katsayıları eşitlersek
A + B = 0, C = 0, 2A + B + D = 0, C + E = 0, A=1
denklem sistemini elde ederiz. Sistemi çözerek A = 1, B = –1, C = 0, D = –1 ve E = 0 bu-
luruz. Böylece,
cx + 2 d dx
L xsx + 1d L
dx 1 -x -x
2 2
= + 2
x + 1 sx + 1d2
L Lx + 1 L sx + 1d
dx x dx x dx
= x - 2
- 2 2
u = x2 + 1,
L L L
dx 1 du 1 du du = 2x dx
= x - 2 u - 2 u2
1 1
= ln ƒ x ƒ - ln ƒ u ƒ + + K
2 2u
1 1
= ln ƒ x ƒ - ln sx2 + 1d + + K
2 2sx2 + 1d
ƒxƒ
2x + 1
1
= ln + + K.
2 2sx2 + 1d
bulunur.
TARİHSEL BİYOGRAFİ Lineer Çarpanlar ‹çin Heaviside “Örtme” Yöntemi

Oliver Heaviside
ƒ(x) polinomunun derecesi g(x)’in derecesinden küçük ve
(1850–1925)
gsxd = sx - r1 dsx - r2 d Á sx - rn d
her birinin kuvveti bir olan n farklı lineer çarpanın bir çarpımı ise, ƒ(x)> g(x)’i kısmi kesir-
lere ayırmanın çabuk bir yolu vardır.
ÖRNEK 6 Heaviside Yöntemini Kullanmak

Aşağıdaki kısmi kesir açılımında A, B ve C’yi bulun:
x2 + 1 A B C
= + + . (3)
sx - 1dsx - 2dsx - 3d x - 1 x - 2 x - 3
Çözüm (3) denkleminin iki tarafını da (x – 1) ile çarparsak,
x2 + 1 Bsx - 1d Csx - 1d
= A + +
sx - 2dsx - 3d x - 2 x - 3
ve x = 1 alırsak, ortaya çıkan denklem A’nın değerini verir:
s1d2 + 1
= A + 0 + 0,
s1 - 2ds1 - 3d
A=1
Yani, A’nın değeri, orijinal
x2 + 1
(4)
sx - 1dsx - 2dsx - 3d
denkleminde(x – 1) çarpanının üstünü örtüp, geri kalanını x = 1’de hesaplarsak bulacağı-

mız değerdir:
s1d2 + 1 2
A = = = 1.
冷 sx - 1d 冷 s1 - 2ds1 - 3d s -1ds -2d
y
Örtün
Aynı şekilde, (3) denklemindeki B’nin değerini, (4) denklemindeki (x – 2) çarpanının

üstünü örtüp, geri kalanını x = 2’de hesaplayarak bulabiliriz:
s2d2 + 1 5
B = = = -5.
s2 - 1d 冷 sx - 2d 冷 s2 - 3d s1ds -1d
y
Örtün
Son olarak C de (4) denkleminde (x – 3) örtülüp, geri kalanı x = 3’te hesaplanarak bulunur:
s3d2 + 1 10
C = = = 5.
s3 - 1ds3 - 2d冷 sx - 3d 冷 s2ds1d
y
Örtün
buluruz.
Heaviside Yöntemi
1. g(x)’i çarpanlarına ayırıp, bölümü yazın:
ƒsxd ƒsxd
= .
gsxd sx - r1 dsx - r2 d Á sx - rn d
2. g(x)’in (x – ri) çarpanlarını, her defasında bir tanesi olmak üzere, örtün ve
örtülmemiş x’lerin yerine ri yazın. Bu her ri kökü için bir Ai sayısı verir:
ƒsr1 d
A1 =
sr1 - r2 d Á sr1 - rn d
ƒsr2 d
A2 =
sr2 - r1 dsr2 - r3 d Á sr2 - rn d
o
ƒsrn d
An = .
srn - r1 dsrn - r2 d Á srn - rn - 1 d
3. ƒsxd>gsxd’in kısmi kesir açılımını
ƒsxd A1 A2 An
= + + Á + .
gsxd sx - r1 d sx - r2 d sx - rn d
şeklinde yazın.
ÖRNEK 7 Afla¤›daki integrali hesaplay›n.
L
x + 4
3
dx.
x + 3x 2 - 10x
Çözüm ƒ(x) = x + 4’ün derecesi g(x) = x3 + 3x2 – 10x’in derecesinden küçüktür ve g(x)’i
çarpanlarına ayırırsak,
x + 4 x + 4
3 2
= .
x + 3x - 10x xsx - 2dsx + 5d
buluruz. g(x)’in kökleri, r1 = 0, r2 = 2 ve r3 = –5’tir. Buradan
0 + 4 4 2
A1 = = = -
冷 x 冷 s0 - 2ds0 + 5d s -2ds5d 5
y
Örtün
2 + 4 6 3
A2 = = =
2 冷 sx - 2d 冷 s2 + 5d s2ds7d 7
y
Örtün
-5 + 4 -1 1
A3 = = = - .
s -5ds -5 - 2d 冷 sx + 5d 冷 s -5ds -7d 35
y
Örtün
buluruz.
Dolayısıyla,
x + 4 2 3 1
= - + - ,
xsx - 2dsx + 5d 5x 7sx - 2d 35sx + 5d
ve
L
x + 4 2 3 1
dx = - ln ƒ x ƒ + ln ƒ x - 2 ƒ - ln ƒ x + 5 ƒ + C.
xsx - 2dsx + 5d 5 7 35
olur.
Katsay›lar› Belirlemenin Baflka Yollar›

Kısmi kesirlerde ortaya çıkan katsayıları belirlemenin bir başka yolu, aşağıdaki örnekte
olduğu gibi, türev almaktır. Bir diğeri ise, x’e sayısal değerler vermektir.
ÖRNEK 8 Türev Almak

Aşağıdaki denklemde A, B ve C’yi bulun:
x - 1 A B C
= + + .
sx + 1d3 x + 1 sx + 1d2 sx + 1d 3
Çözüm Önce kesirlerden kurtuluruz:

x – 1 = A(x + 1)2 + B(x + 1) + C
x = –1 koymak C = –2 verir. Sonra iki tarafın da x’e göre türevini alarak
1 = 2A(x + 1) + B
elde ederiz. x = –1 yazmak B = 1 olduğunu gösterir. Yine türev alarak, 0 = 2A, yani A = 0
buluruz. Dolayısıyla
x - 1 1 2
3
= 2
- .
sx + 1d sx + 1d sx + 1d3
bulunur.
Bazı problemlerde, A, B ve C cinsinden denklemler elde etmek için, x’e x = 0, ±1, ±2
gibi ufak değerler vermek diğer yöntemlerden hızlı bir alternatif sağlar.
ÖRNEK 9 x’e Say›sal De¤erler Vermek

Aşağıdaki denklemde A, B, C ve D’yi bulun.
x2 + 1 A B C
= + + .
sx - 1dsx - 2dsx - 3d x - 1 x - 2 x - 3
Çözüm Kesirlerden kurtularak,
x 2 + 1 = Asx - 2dsx - 3d + Bsx - 1dsx - 3d + Csx - 1dsx - 2d.
elde edin.
Sonra sırasıyla A, B ve C’yi bulmak için x = 1, 2, 3 alın:

x = 1: s1d2 + 1 = As -1ds -2d + Bs0d + Cs0d
2 = 2A
A = 1
x = 2: s2d2 + 1 = As0d + Bs1ds -1d + Cs0d
5 = -B
B = -5
x = 3: s3d2 + 1 = As0d + Bs0d + Cs2ds1d
10 = 2C
C = 5.
Sonuç:
x2 + 1 1 5 5
= - + .
sx - 1dsx - 2dsx - 3d x - 1 x - 2 x - 3
ALIfiTIRMALAR 8.3
x 2 dx
L sx - 1d L sx - 1dsx + 2x + 1d
Kesirleri K›smi Kesirlere Açmak dx
19. 2 2
20. 2
1-8 alıştırmalarındaki kesirleri kısmi kesirlere ayırın.
1.
5x - 13
2.
5x - 7 ‹ndirgenemez Kuadratik Çarpanlar
sx - 3dsx - 2d x 2 - 3x + 2 21-28 alıştırmalarında, integrandları kısmi kesirlerin bir toplamı
x + 4 2x + 2 olarak ifade edin ve integralleri hesaplayın.
23
3. 4. 2
sx + 1d2 x - 2x + 1 1
3t 2 + t + 4
L0 L1
dx
21. 2
22. dt
z + 1 z sx + 1dsx + 1d t3 + t
5. 6.
z 2sz - 1d z 3 - z 2 - 6z 2
y + 2y + 1 8x 2 + 8x + 2
L L s4x + 1d
2 4 23. dy 24. dx
t + 8 t + 9 sy + 1d 2 2 2 2
7. 8.
t 2 - 5t + 6 t 4 + 9t 2
s 4 + 81
L ss + 1dss - 1d L sss + 9d
2s + 2
25. ds 26. ds
Tekrarlanmayan Lineer Çarpanlar 2 3 2 2
9-16 alıştırmalarında, integrandları kısmi kesirlerin bir toplamı olarak 2u3 + 5u2 + 8u + 4
L su + 2u + 2d
ifade edin ve integralleri hesaplayın. 27. 2 2
du
L L
dx dx
9. 10. u4 - 4u3 + 2u2 - 3u + 1
L
1 - x2 x 2
+ 2x 28. du
su2 + 1d3
L L
x + 4 2x + 1
11. dx 12. dx
x 2
+ 5x - 6 x 2
- 7x + 12 Bileflik Kesirler
8 y dy 1 y + 4 29–34 alıştırmalarında, integranda uzun bölme uygulayın, basit kesri
L4 y - 2y - 3 L1>2 y + y
13. 2
14. 2
dy kısmi kesirlerin bir toplamı olarak yazın ve sonra integrali hesaplayın.
2x 3 - 2x 2 + 1 x4
L t + t - 2t L 2x - 8x L Lx - 1
dt x + 3 29. dx 30. dx
15. 3 2
16. 3
dx x2 - x 2
9x 3 - 3x + 1 16x 3
L L 4x - 4x + 1
Tekrarlanan Lineer Çarpanlar 31. dx 32. dx
x3 - x2 2
17-20 alıştırmalarında, integrandları kısmi kesirlerin bir toplamı ola-
y4 + y2 - 1 2y 4
L Ly - y + y - 1
rak ifade edin ve integralleri hesaplayın. 33. dy 34. dy
1
x 3 dx
0
x 3 dx y3 + y 3 2
L0 x + 2x + 1 L-1 x - 2x + 1
17. 2
18. 2
‹ntegral Hesaplamak T 48. 2 ondalık basamak hassaslıkla, aşağıdaki bölgenin merkezinin

x-koordinatını bulun.
e t dt e 4t + 2e 2t - e t
Le L
y
35. 36. dt
2t
+ 3e t + 2 e 2t + 1 (3, 1.83) 2
y ⫽ 4x3 ⫹ 13x ⫺9
cos y dy
L sin y + sin y - 6 L cos u + cos u - 2
sin u du x ⫹ 2x2 ⫺ 3x
37. 2
38. 2
(5, 0.98)
2 -1 3
sx - 2d tan s2xd - 12x - 3x
L
39. dx
s4x 2 + 1dsx - 2d2 x
0 3 5
sx + 1d2 tan-1 s3xd + 9x 3 + x
L
40. dx
s9x 2 + 1dsx + 1d2 T 49. Sosyal difüzyon Sosyologlar bazen “sosyal difüzyon” terimini
bilginin bir toplulukta nasıl yayıldığını tanımlamakta kullanırlar.
Bafllang›ç De¤er Problemleri Bilgi bir söylenti, kültürel bir olay veya teknik bir yenilik
41–44 alıştırmalarındaki başlangıç değer problemlerinden x’i t’nin bir hakkında haber olabilir. Yeterince büyük bir toplulukta, bilgiye
fonksiyonu olarak çözünüz. sahip olan kişilerin sayısı x’e t zamanının bir fonksiyonu olarak
bakılır ve difüzyon hızı, dx@dt’nin bilgiye sahip insanların sayısı
dx
41. st 2 - 3t + 2d = 1 st 7 2d, xs3d = 0 kere bilgisi olmayan insanların sayısıyla orantılı olduğu
dt
= 2 23, xs1d = -p23>4

varsayılmaktadır. Bu, N topluluktaki kişilerin sayısı olmak üzere,
dx
42. s3t 4 + 4t 2 + 1d dx
dt = kxsN - xd ,
dx dt
43. st 2 + 2td = 2x + 2 st, x 7 0d, xs1d = 1
dt denklemine yol açar.
dx t’nin gün, k = 1@250 olduğunu ve t = 0 anında N = 1000
44. st + 1d = x2 + 1 st 7 -1d, xs0d = p>4
dt kişilik bir toplulukta iki kişinin bir söylenti başlattığını varsayın.
a. x’i t’nin bir fonksiyonu olarak bulun.
Uygulama ve Örnekler
b. Ne zaman topluluğun yarısı söylentiyi duyar? (Bu söylentinin
45 ve 46 alıştırmalarında, renkli bölgenin belirtilen eksen etrafında
en hızlı yayılacağı zamandır.)
döndürülmesiyle üretilen cismin hacmini bulun.
45. x-ekseni etrafında T 50. İkinci derece kimyasal reaksiyonlar Çoğu kimyasal reaksiyon
yeni bir ürün ortaya çıkaracak şekilde bir değişiklik geçiren iki
3 molekülün etkileşmesinin sonucudur. Reaksiyon hızı tipik olarak
y⫽
y 兹3x ⫺ x2 iki molekül tipinin konsantrasyonlarına bağlıdır. t = 0 anında, A
maddesinin miktarı a ve B maddesinin miktarı b ise, ve x de t
(0.5, 2.68) (2.5, 2.68)
anındaki ürünün mikrtarı ise, x’in oluşum hızı
2 dx
= ksa - xdsb - xd ,
dt
veya
x 1 dx
0 0.5 2.5 = k,
sa - xdsb - xd dt
46. y-ekseni etrafında.
diferansiyel denklemiyle verilebilir. Burada k reaksiyon sabitidir.
y y 2 Bu denklemin iki tarafını da x’e göre integre ederek, (a) a = b ve
(x ⫹ 1)(2 ⫺ x) (b) a ≠ b ise x ile t arasında bir bağıntı kurun. Her durumda, t = 0
iken x = 0 olduğunu varsayın.
51. p sayısını 22> 7’ye bağlayan integral.
1
1 x 4sx - 1d4
L0
a. dx .’i hesaplayın.
x2 + 1
b. p < 22/7 yaklaşımı ne kadar iyidir? Bunu a
22
x - pb ’yi
0 1 7
p’nin bir yüzdesi şeklinde ifade ederek bulun.
T 47. 2 ondalık basamak hassaslıkta, birinci bölgede, x-ekseni,
y = tan–1 x eğrisi ve x = √ 3 doğrusuyla sınırlanan bölgenin kütle
merkezinin x-koordinatını bulun.
8.4 Trigonometrik ‹ntegraller 581
x 4sx - 1d4 52. P(0) = 1, P⬘(0) = 0 ve

c. 0 ⱕ x ⱕ 1 aralığında y = fonksiyonunun
x2 + 1 Psxd
L x sx - 1d
grafiğini çizin. y-ekseninin ölçeğini önce 0 ile 1 arasına, sonra 3 2
dx
0 ile 0.5 arasına, sonra da grafiğin görülebileceği kadar
küçülterek deneyler yapın. Eğrinin altında kalan alan rasyonel bir fonksiyon olmak üzere, ikinci derece P(x) polino-
hakkında nasıl bir sonuç çıkarırsınız? munu bulun.
8.4 Trigonometrik ‹ntegraller
Trigonometrik integraller, altı temel trigonometrik fonksiyonun cebirsel kombinasyon-

larını içerirler. Prensip olarak, böyle integralleri sinüs ve kosinüs cinsinden daima ifade
edebiliriz, fakat çoğunlukla
L
sec2 x dx = tan x + C.
integralinde olduğu gibi diğer fonksiyonlarla çalışmak daha basittir. Genel fikir, bulmak
istediğimiz integralleri, çalışması daha kolay olan integrallere dönüştürmek için özdeşlik-
ler kullanmaktır.
Sinüs ve Kosinüs Kuvvetlerinin Çarp›mlar›

m ve n negatif olmayan ( pozitif veya sıfır ) tamsayılar olmak üzere
L
sinm x cosn x dx,
formundaki integrallerle başlıyoruz. İşi üç duruma ayırabiliriz.

Durum 1 m tek ise, m’yi 2k + 1 olarak yazar ve
sinm x = sin2k + 1 x = (sin2 x)k sin x = (1 – cos2 x)k sin x (1)
elde etmek için sin2 x = 1 – cos2 x özdeşliğini kullanırız. Sonra, tek kalan sin x’i integral-
deki dx ile birleştirerek sin x dx yerine –d(cos x) yazarız.
Durum 2 e sinm x cosn x dx integralinde m çift ve n tek ise, n’yi 2k + 1 olarak yazar ve
cosn x = cos2k + 1 x = (cos2 x)k cos x = (1 – sin2 x)k cos x
elde etmek için cos2 x = 1 – sin2 x özdeşliğini kullanırız. Sonra, tek kalan cos x’i integral-
deki dx ile birleştirerek cos x dx yerine d (sin x) yazarız.
Durum 3 e sinm x cosn x dx integralinde hem m ve n hem de çift ise
1 - cos 2x 1 + cos 2x
sin2 x = , cos2 x = (2)
2 2
dönüşümlerini kullanırız.
ÖRNEK 1 m Tek
L
sin3 x cos2 x dx.
Çözüm
L L
sin3 x cos2 x dx = sin2 x cos2 x sin x dx
L
= s1 - cos2 xd cos2 x s -d scos xdd
L
= s1 - u2 dsu2 ds -dud u = cos x
L
= su4 - u2 d du
u5 u3
= - + C
5 3
cos5 x cos3 x
= - + C.
5 3
ÖRNEK 2 m Çift n Tek
L
cos5 x dx.
Çözüm
L L L
m = 0
cos5 x dx = cos4 x cos x dx = s1 - sin2 xd2 dssin xd
L
u = sin x
= s1 - u2 d2 du
L
= s1 - 2u2 + u4 d du
2 3 1 2 1
= u - u + u5 + C = sin x - sin3 x + sin5 x + C.
3 5 3 5
ORNEK 3 m ve n’nin Her ‹kisi de Çift
L
sin2 x cos4 x dx.
Çözüm
a ba b dx
2
L L
1 - cos 2x 1 + cos 2x
sin2 x cos4 x dx =
2 2
8L
1
= s1 - cos 2xds1 + 2 cos 2x + cos2 2xd dx
8L
1
= s1 + cos 2x - cos2 2x - cos3 2xd dx
C x + 21 sin 2x - (cos2 2x + cos3 2x) dx D .

L
1
=
8
cos2 2x’i içeren terim için
L 2L
1
cos2 2x dx = s1 + cos 4xd dx
ax + sin 4xb .
1 1 Sonuca kadar integrasyon
= sabitini ihmal ederek
2 4
kullanırız. cos3 2x’i içeren terim için
L L
u = sin 2x,
cos3 2x dx = s1 - sin2 2xd cos 2x dx du = 2 cos 2x dx
s1 - u2 d du = asin 2x - sin3 2xb .

2L
1 1 1 C’yi tekrar
=
2 3 ihmal ederek
Her şeyi birleştirmekle
ax - sin 4x + sin3 2xb + C .

L
1 1 1
sin2 x cos4 x dx =
16 4 3
elde ederiz.
Kare Köklerden Kurtulmak
Aşağıdaki örnekte bir kare kökten kurtulmak için cos2 u = (1 + cos 2u)@2 özdeşliğini kul-
lanıyoruz.
ÖRNEK 4
21 + cos 4x dx.
p>4
L0
Çözüm Kare kökten kurtulmak için
1 + cos 2u
cos2 u = , veya
or 1 + cos 2u = 2 cos2 u.
2
özdeşliğini kullanıyoruz. u = 2x ile
1 + cos 4x = 2 cos2 2x
elde ederiz. Bu nedenle,
21 + cos 4x dx = 22 cos2 2x dx = 22 2cos2 2x dx

p>4 p>4 p>4
L0 L0 L0
= 22 ƒ cos 2x ƒ dx = 22
p>4 p>4
L0 L0
cos 2x dx cos 2x Ú 0
on [0, p>4]
22 22
= 22 c d
p>4
sin 2x
= [1 - 0] = .
2 0 2 2
tan x ve sec x ’in Kuvvetlerinin ‹ntegralleri

tanjant, sekant ve karelerinin integrallerinin nasıl integre edildiğini biliyoruz. Daha büyük
kuvvetlerini integre etmek için tan2 x = sec2 x – 1 ve sec2 x = tan2 x + 1 özdeşliklerini kul-
lanarak, büyük kuvvetlerden küçük kuvvetlere indirgeme gerekirse kısmi integrasyonla in-
tegre ederiz.
ÖRNEK 5
L
tan4 x dx.
Çözüm
tan2 x # tan2 x dx = tan2 x # ssec2 x - 1d dx

L L L
tan4 x dx =
L L
= tan2 x sec2 x dx - tan2 x dx
L L
= tan2 x sec2 x dx - ssec2 x - 1d dx
L L L
= tan2 x sec2 x dx - sec2 x dx + dx.
İlk integralde,
u = tan x, du = sec2 x dx
alırız ve
L
1 3
u 2 du = u + C1 .
3
elde ederiz. Diğer integraller standart formdadırlar, dolayısıyla
L
1 3
tan4 x dx = tan x - tan x + x + C.
3
bulunur.
ÖRNEK 6
L
sec3 x dx.
Çözüm Kısmi integrasyonla integre ederiz:
u = sec x, dy = sec2 x dx, y = tan x, du = sec x tan x dx
Buradan
L L
sec3 x dx = sec x tan x - stan xdssec x tan x dxd
tan2 x = sec2 x - 1
L
2
= sec x tan x - ssec x - 1d sec x dx
L L
= sec x tan x + sec x dx - sec3 x dx.
Sekant küp integrallerini birleştirerek
L L
2 sec3 x dx = sec x tan x + sec x dx
ve
L
1 1
sec3 x dx = sec x tan x + ln ƒ sec x + tan x ƒ + C.
2 2
elde edilir.
Sinüs ve Kosinüslerin Çarp›mlar›

Matematik ve bilimde, problemlere trigonometrik fonksiyonların uygulandığı birçok
yerde
L L L
sin mx sin nx dx, sin mx cos nx dx, ve
and cos mx cos nx dx
integralleri ortaya çıkar. Bu integralleri kısmi integrasyonla hesaplayabiliriz, fakat her bir
durumda iki integrasyon gerekir. Aşağıdaki özdeşlikleri kullanmak daha basittir.
1
sin mx sin nx = [cos sm - ndx - cos sm + ndx], (3)
2
1
sin mx cos nx = [sin sm - ndx + sin sm + ndx], (4)
2
1
cos mx cos nx = [cos sm - ndx + cos sm + ndx]. (5)
2
Bunlar, sinüs ve kosinüs için açı toplamı formüllerinden gelir (Bölüm 1.6). Ters türevleri
kolayca bulunan fonksiyonlar verirler.
ÖRNEK 7
L
sin 3x cos 5x dx.
Çözüm m = 3 ve n = 5 ile (4) eşitliğinden
L 2L
1
sin 3x cos 5x dx = [sin s -2xd + sin 8x] dx
2L
1
= ssin 8x - sin 2xd dx
cos 8x cos 2x
= - + + C.
16 4
buluruz.
ALIfiTIRMALAR 8.4
p>2 p>6
L-p>2 L0
Sinüsler ve Kosinüslerin Kuvvetlerinin Çarp›mlar› 3. cos3 x dx 4. 3 cos5 3x dx
1–14 Alıştırmalarında integralleri hesaplayın.
p>2 p>2
L0 L0
p>2 p
L0 L0
x 5. sin7 y dy 6. 7 cos7 t dt
1. sin5 x dx 2. sin5 dx
2
p 1 p p>2
L0 L0 L-p L0
7. 8 sin4 x dx 8. 8 cos4 2px dx 35. sin 3x sin 3x dx 36. sin x cos x dx
p>4 p p p>2
L-p>4 L0 L0 L-p>2
9. 16 sin2 x cos2 x dx 10. 8 sin4 y cos2 y dy 37. cos 3x cos 4x dx 38. cos x cos 7x dx
p>2 p
L0 L0
11. 35 sin4 x cos3 x dx 12. sin 2x cos2 2x dx Teori ve Örnekler
p>4 p>2
39. Yüzey alanı Aşağıdaki yayın x-ekseni etrafında döndürülmesi
L0 L0
13. 3
8 cos 2u sin 2u du 14. 2
sin 2u cos 2u du 3 ile elde edilen yüzeyin alanını bulunuz.
x = t 2>3, y = t 2>2, 0 … t … 2,
Kareköklü ‹ntegraller
40. Yay uzunluğu Aşağıdaki yayın uzunluğunu bulunuz
21 - cos 2x dx
y = ln scos xd, 0 … x … p>3 .
A
2p p
L0 L0
1 - cos x
15. dx 16.
2 41. Yay uzunluğu Aşağıdaki yayın uzunluğunu bulunuz
21 - sin t dt 21 - cos u du
p p
L0 L0
17. 2
18. 2 y = ln ssec xd, 0 … x … p>4 .
21 + tan2 x dx 2sec2 x - 1 dx
p>4 p/4 42. Çekim Merkezi x-ekseni, y = sec x eğrisi ve x = –p@4,
L-p>4 L-p/4
19. 20. x = p@4 doğruları tarafından sınırlanan bölgenin çekim
merkezini bulunuz.
p>2 p
L0 L-p
21. u21 - cos 2u du 22. s1 - cos2 td3>2 dt 43. Hacim y = sin x eğrisinin bir yayının, x-ekseni etrafında
21 + cos 4x, 0 … x … p .
döndürülmesi ile elde edilen hacmi bulunuz.
44. Alan x-ekseni y= eğrisi
Tan x ve Sec x’in Kuvvetleri arasındaki alanı bulunuz.
45. Ortogonal fonksiyonlar 1a ƒsxdgsxd dx = 0 . ise ƒ ve g fonk-
23–32 alıştırmalarındaki integralleri hesaplayın. b
0
L-p>3 L
siyonlarına a … x … b aralığı üzerimde ortogonal dirler (dik)
23. 2 sec3 x dx 24. e x sec3 e x dx
denir.
p>4 p>12
a. m ve n tamsayılar ve m2 ≠ n2 olmak üzere, 2p uzunluğunda-
L0 L0
25. sec4 u du 26. 3 sec4 3x dx
ki herhangi bir aralık üzerinde sin mx ve sin nx fonksiyonları-
p>2 p nın ortogonal olduklarını ispat edin.
Lp>4 Lp>2
u
27. csc4 u du 28. 3 csc4 du b. Aynısını cos mx ve cos nx için ispat edin.
2
p>4 p>4
c. Aynısını, m = n dahil sin mx ve cos nx için ispat edin.
L0 L-p>4
29. 4 tan3 x dx 30. 6 tan4 x dx 46. Fourier Serileri Sonlu bir Fourier serisi
ƒsxd = a an sin nx
p>3 p>2 N
Lp>6 Lp>4
31. cot3 x dx 32. 8 cot4 t dt
n=1
= a1 sin x + a2 sin 2x + Á + aN sin Nx

Sinüs ve Kosinüslerin Çarp›mlar›
33–38 alıştırmalarındaki integralleri hesaplayın. ile verilir. m. katsayı am’nin
p
L-p
0 p>2 1
L-p L0
33. sin 3x cos 2x dx 34. sin 2x cos 3x dx am = p ƒsxd sin mx dx .
formülü ile bulunduğunu gösterin
8.5 Trigonometrik Dönüflümler
Trigonometrik dönüşümler, 2a 2 - x 2, 2a 2 + x 2 , ve 2x 2 - a 2 içeren integralleri

doğrudan hesaplayabildiğimiz integrallere dönüştürmekte etkili olabilir.
8.5 Trigonometrik Dönüflümler 587
Üç Temel De¤iflken Dönüflümü

En yaygın değişken dönüşümleri x = a tan u, x = a sin u ve x = a sec u’dır. Bunlar Şekil
8.2’deki referans üçgenlerinden gelirler.
x = a tan u ile
a2 + x2 = a2 + a2 tan2 u = a2s1 + tan2 ud = a2 sec2 u.
x = a sin u ile
a2 - x2 = a2 - a2 sin2 u = a2s1 - sin2 ud = a2 cos2 u .
x = a sec u ile
x2 - a2 = a2 sec2 u - a2 = a2ssec2 u - 1d = a2 tan2 u .
elde edilir.
兹a2 ⫹ x2 a x
x x 兹x2 ⫺ a2
u u u
a 兹a2 ⫺ x2 a
x ⫽ a tan u x ⫽ a sin u x ⫽ a sec u
u
兹a2 ⫹ x2 ⫽ a兩sec u兩兹a2 ⫺ x2 ⫽ a兩cos u兩兹x2 ⫺ a2 ⫽ a兩tan u兩
p
2
fiEK‹L 8.2 Her bir dönüşüm için x ve a ile işaretli kenarları tanımlayan
u ⫽ tan–1 ax
x referans üçgenler.
0 a
Bir integrasyonda kullandığımız herhangi bir değişken dönüşümünün, daha sonra esas
–
p değişkenlere dönebilmemiz için tersinir olmasını isteriz. Örneğin, x = a tan u ise, inte-
2 grasyon yapıldıktan sonra u = tan–1(x@a) yazabilmeyi isteriz. x = a sin u ise, işimiz bittikten
sonra u = sin–1(x@a) yazabilmeyi ve aynı işlemleri x = a sec u için de yapabilmeyi isteriz.
u Bölüm 7.7’den bildiğimiz gibi, bu değişken dönüşümlerindeki fonksiyonların sadece
p u ⫽ sin–1 ax seçilmiş u değerleri için tersleri bulunur (Şekil 8.3). Tersinirlik için,
2
x = a tan θ, – π ⬍ θ ⬍ π olmak üzere θ = tan –1 x gerektirir.
2 2 a
x
–1 0 1 a x = a sin θ, – π ⱕ θ ⱕ π olmak üzere θ = sin –1 x gerektirir.
2 2 a
0 ⱕθ⬍ π x ⱖ 1 ise
p
– 2 a
2
x = a sec θ, olmak üzere θ = sec –1 x gerektirir.
π ⬍θⱕπ x ⱕ –1 ise a
u
2 a
p
u ⫽ sec–1 ax
x = a sec u değişken dönüşümündeki hesaplamaları kolaylaştırmak için, bunun
p kullanımını x@a ⱖ 1 olan integrallerle sınırlayacağız. Bu u’yı [0, p@2] aralığına kısıtlayacak
2x 2 - a 2 = 2a 2 tan2 u = ƒ a tan u ƒ = a tan u, sonucunu elde ederiz.

2 ve tan u ⱖ 0 yapacaktır. Böylece, a ⬎ 0 kabulü ile, mutlak değerlerden bağımsız,
x
–1 0 1 a
ÖRNEK 1 x = a tan u Dönüflümünü Kullanmak
fiEK‹L 8.3 x> a’nın arktanjantı, arksinüsü ve
arksekantı’nın grafikleri (x> a’nın L 24 + x 2
dx
.
fonksiyonu olarak çizilmiş).
Çözüm
p p
x = 2 tan u, dx = 2 sec2 u du, - 6 u 6 ,
2 2
4 + x 2 = 4 + 4 tan2 u = 4s1 + tan2 ud = 4 sec2 u.
兹4 ⫹ x2 alırız. Bu durumda
x
u
2 sec2 u du sec2 u du
L 24 + x L 24 sec u L ƒ sec u ƒ
dx
2sec2 u = ƒ sec u ƒ
2 = =
2 2
fiEK‹L 8.4 x = 2 tan u için (Örnek 1)

L
referans üçgeni:
= sec u du p p
– — ⬍ u ⬍ — için sec u ⬎ 0
2 2
x
tan u = = ln ƒ sec u + tan u ƒ + C
2
24 + x2
= ln ` + ` + C
ve
24 + x 2
x
sec u = . 2 2 Şek. 8.4’ten
= ln ƒ 24 + x2 + x ƒ + C¿ .
2
C¿ = C - ln 2 alarak
buluruz. ln ƒ sec u + tan u ƒ ’yı x cinsinden nasıl ifade etiğimize dikkat edin: Orijinal
x = 2 tan u dönüşümü için bir referans üçgeni çizdik (Şekil 8.4) ve oranları üçgenden
okuduk.
ÖRNEK 2 x = a sin u Dönüflümünü Kullanmak
x 2 dx
L 29 - x 2
.
Çözüm
p p
x = 3 sin u, dx = 3 cos u du, - 6 u 6
2 2
9 - x 2 = 9 - 9 sin2 u = 9s1 - sin2 ud = 9 cos2 u.
alırız. Bu durumda
x2 dx 9 sin2 u # 3 cos u du
L 29 - x L
=
2 ƒ 3 cos u ƒ
p p
– — ⬍ u ⬍ — için cos u ⬎ 0
L
3 2 2
x = 9 sin2 u du
u
L
1 - cos 2u
兹9 ⫺ x2 = 9 du
2
au - b + C
fiEK‹L 8.5 x = 3 sin u için (Örnek 1) 9 sin 2u
referans üçgeni: =
2 2
x
sin u = 9 sin 2u = 2 sin u cos u
3 = su - sin u cos ud + C
2
x 29 - x2
ve
29 - x 2 =
9
asin-1 - #
x
b + C
Şekil 8.5
cos u = . 2 3 3 3
3
- 29 - x2 + C.
9 -1 x x
= sin buluruz.
2 3 2
ÖRNEK 3 x = a sec u Dönüflümünü Kullanmak
L 225x - 4
dx 2
, x 7 .
2 5
Çözüm Önce karekökün içini x2 – a2 şekline sokmak için karekökü
225x2 - 4 = 25 ax2 - b
B
4
25
x2 - a b
C
2
2
= 5
5
olarak yazarız. Sonra aşağıdaki değişken dönüşümünü yaparız:
2 2 p
x = sec u, dx = sec u tan u du, 0 6 u 6
5 5 2
x2 - a b =
2
2 4 4
sec2 u -
5 25 25
4 4
= ssec2 u - 1d = tan2 u
25 25
x 2 - a b = ƒ tan u ƒ = tan u.
C
2 0 6 u 6 p>2
2 2 2
için tan u ⬎ 0
5x 5 5 5
兹25x2 ⫺ 4
Bu dönüşümlerle
u
s2>5d sec u tan u du
L 225x - 4 L 52x - s4>25d L 5 s2>5d tan u
2 dx dx
2
=
2
= #
fiEK‹L 8.6 x = (2@5) sec u 0 ⬍ u ⬍ p@2 ise,
5L
1 1
u = sec–1(5x@2) x = s2>5dsec u, = sec u du = ln ƒ sec u + tan u ƒ + C
5
225x 2 - 4
olur ve u’nın diğer trigonometrik
ln ` ` + C.
fonksiyonlarının değerlerini bu 1 5x
= + Şekil 8.6
dik üçgenden okuyabiliriz (Örnek 3). 5 2 2
elde ederiz.
Bir trigonometrik değişken dönüşümü bazen aşağıdaki örnekte olduğu gibi kuadratik
bir binomiyelin tamsayı katlarını içeren integralleri hesaplamaya da yardımcı olur.
ÖRNEK 4 Bir Dönel Cismin Hacmini Bulmak

y = 4@(x2 + 4) eğrisi, x-ekseni ve x = 0, x = 2 doğrularıyla sınırlanan bölgenin x-ekseni
Çözüm Bölgeyi çizer (Şekil 8.7) ve disk yöntemini kullanırız:

2 2
L0 L0 sx + 4d
dx 4
V = p[Rsxd]2 dx = 16p 2 2
. Rsxd =
x2 + 4
İntegrali hesaplamak için,

x
x = 2 tan u, dx = 2 sec2 u du, u = tan-1 ,
2
x 2 + 4 = 4 tan2 u + 4 = 4stan2 u + 1d = 4 sec2 u
y y⫽ 4
x2 ⫹ 4
y 4
1 x2 ⫹ 4
0
2 x
x
0 2
(a) (b)
fiEK‹L 8.7 Örnek 4’teki bölge (a) ve dönel cisim (b).
Bu dönüşümlerle,
兹x2 ⫹ 4 2
L0 sx + 4d
x dx
V = 16p 2 2
u
2
p>4
2 sec2 u du
L0
x = 0 iken, u = 0;
= 16p x = 2 iken, u = p@4
fiEK‹L 8.8 x = 2 tan u için referans üçgeni s4 sec2 ud2
(Örnek 4).
p>4 p>4
2 sec2 u du
L0 L0
= 16p = p 2 cos2 u du
16 sec4 u
s1 + cos 2ud du = p cu + d
p>4 p>4
L0
sin 2u
= p 2 cos2 u = 1 + cos 2u
2 0
= pc + d L 4.04.
p 1
4 2
buluruz.
ÖRNEK 5 Bir Elipsin Alan›n› Bulmak

y
Aşağıda verilen elipsin sınırladığı alanı bulunuz
x2 y2
b + = 1
a2 b2
x Çözüm Elips her iki eksene göre de simetrik olduğundan, toplam alan A, birinci
–a 0 a bölgedeki alanın dört katıdır Şekil 8.9. Denklemi y ⱖ0 için çözersek
–b y2 x2 a2 - x2
2
= 1 - 2
= ,
b a a2
veya
y = a 2a 2 - x 2
x2 y2 b
fiEK‹L 8.9 Örnek 5’teki 2
+ 2 = 1 0 … x … a
a b
elipsi. elde ederiz.
Elipsin alanı
a 2a - x dx
a
L0
b 2 2
A = 4
p>2 x = a sin u, dx = a cos udu
a cos u # a cos u du
L0
b
= 4a x = 0 iken, u = 0
x = a iken u = p@2
p>2
L0
= 4ab cos2 u du
p>2
L0
1 + cos 2u
= 4ab du
2
= 2ab cu + d
p>2
sin 2u
2 0
= 2ab c + 0 - 0 d = pab.
p
2
olarak bulunur. a = b = r olursa r yarıçaplı çemberin alanı buluruz, pr2.
ALIfiTIRMALAR 8.5
Temel Trigonometrik Dönüflümler s1 - x2 d3>2 s1 - x2 d1>2
L L
23. 6
dx 24. dx
1–28 alıştırmalarındaki integralleri hesaplayın. x x4
L L
dy 3 dy 8 dx 6 dt
L 29 + y 2 L 21 + 9y 2
1. 2. 25. 2
26.
s4x + 1d2 s9t 2
+ 1d2
y 2 dy s1 - r 2 d5>2
L s1 - y 2 d5>2 L
2 2
L-2 4 + x L0 8 + 2x
dx dx 27. 28. dr
3. 2
4. 2 r8
3>2 1>222 29–36 alıştırmalarında, bir değişken dönüşümü yapın, sonra integral-
L0 29 - x2 L0 21 - 4x2
dx 2 dx
5. 6. leri hesaplamak için trigonometrik dönüşüm kullanın.
ln 4 ln s4>3d
e t dt e t dt
225 - t dt 21 - 9t dt L0 2e Lln s3>4d
29. 30.
L L
7. 2
8. 2 2t
+ 9 s1 + e 2t d3>2
1>4
1t + 4t1t
e dy
L1>12 L1 y21 + sln yd2
2 dt
31. 32.
L 24x 2 - 49 L 225x 2 - 9
dx 7 5 dx 3
9. , x 7 10. , x 7
2 5
2y 2 - 49 2y 2 - 25 L x2x 2 - 1 L1 + x
dx dx
33. 34.
L L
2
11. y dy, y 7 7 12. dy, y 7 5
y3
L 2x 2 - 1 L 21 - x 2
x dx dx
35. 36.
L x 2 2x 2 - 1 L x 3 2x 2 - 1
dx 2 dx
13. , x 7 1 14. , x 7 1
x 3 dx
L 2x 2 + 4 L x 2 2x 2 + 1
dx 37–40 alıştırmalarındaki başlangıç değer problemlerinde y’yi x’ in bir
15. 16.
fonksiyonu olarak bulun.
29 - w 2
= 2x 2 - 4, x Ú 2, ys2d = 0
dy
L w 2 24 - w 2 L
8 dw 37. x
17. 18. dw dx
w2
23>2
38. 2x 2 - 9
1 dy
4x 2 dx = 1, x 7 3, ys5d = ln 3
L0 L0 s4 - x2 d3>2
dx
19. 20. dx
s1 - x 2 d3>2
dy
x 2 dx 39. sx 2 + 4d = 3, ys2d = 0
L L sx 2 - 1d5>2
dx dx
21. , x 7 1 22. , x 7 1
= 2x 2 + 1,
2
sx - 1d3>2 dy
40. sx 2 + 1d2 ys0d = 1
dx
Uygulamalar Son olarak, x = 2 tan–1 z’dir, dolayısıyla

41. Birinci bölgede, y = 29 - x2>3 . eğrisi ve koordinat eksen- 2 dz
dx = . (4)
leriyle çevrelenen bölgenin alanını bulun. 1 + z2
42. Birinci bölgede, koordinat eksenleri, y = 2@(1 + x2) eğrisi ve x = 1
doğrusuyla sınırlanan bölgenin x-ekseni etrafında döndürülme-
Örnekler
siyle üretilen cismin hacmini bulun. 1 + z2 2 dz
L L 2 1 + z
1
a. dx =
1 + cos x 2
z = tan sx>2d Dönüflümü
L
x = dz = z + C
z = tan (1)
2
= tan a b + C
dönüşümü, sin x ve cos x içeren rasyonel bir fonksiyonun integrasyo- x
nu problemini z’nin bir rasyonel fonksiyonunu integre etme problemi- 2
ne indirger. Bu da kısmi kesirlerle hesaplanabilir.
1 + z2
L L
1 2 dz
b. dx =
P(cos x, sin x) 2 + sin x 2 + 2z + 2z 2
1 + z2
L L
dz dz
1 sin x = 2
= 2
x z + z + 1 sz + s1>2dd + 3>4
x
2
Lu + a
A du
1 0 cos x = 2 2
= a tan-1 a a b + C
1 u
23 23
Yukarıdaki şekilden 2 2z + 1
= tan-1 + C
x sin x
tan = .
2 1 + cos x 1 + 2 tan sx>2d
23 23
2
= tan-1 + C
bağıntısını çıkarabiliriz. Dönüşümün etkisini görmek için, aşağıdaki
hesapları gerçekleştiririz:
(1)–(4) denklemlerindeki dönüşümleri kullanarak 43–50 alıştır-
cos x = 2 cos2 a b - 1 =
x 2 malarındaki integralleri hesaplayın. Bunlara benzer integraller, giriş
- 1
2 sec2 sx>2d ve çıkış şaftları aynı seviyede olmadıklarında, evrensel bir birleşmenin
2 2 çıkış şaftının ortalama açısal hızını hesaplamakta kullanılır.
= - 1 = - 1
1 + tan2 sx>2d 1 + z2
L 1 - sin x L 1 + sin x + cos x
dx dx
43. 44.
2
1 - z
cos x = , (2) p>2 p>2
L0 Lp>3 1 - cos x
1 + z2 dx dx
45. 46.
1 + sin x
ve p>2 2p>3
L0 Lp>2
du cos u du
# cos2 a x b
sin sx>2d 47. 48.
x x 2 + cos u sin u cos u + sin u
sin x = 2 sin cos = 2
2 2 cos sx>2d 2
L L - cos t
dt cos t dt
2 tan sx>2d 49. 50.
- cos t 1
= 2 tan #
x 1 sin t
=
2 sec2 sx>2d 1 + tan2 sx>2d z = tan (u@2) dönüşümünü kullanarak 51 ve 52 alıştırmalarında-
2z ki integralleri hesaplayın.
sin x = . (3)
1 + z2
L L
51. sec u du 52. csc u du
8.6 ‹ntegral Tablolar› ve Bilgisayar Cebir Sistemleri 593
8.6 ‹ntegral Tablolar› ve Bilgisayar Cebir Sistemleri
Görmüş olduğumuz gibi, integrasyonun temel teknikleri değişken dönüşümü ve kısmi in-
tegrasyondur. Tanımadığımız integralleri tanıdığımız veya bir tablodan bulabileceğimiz
şekildeki integrallere çevirmek için bu teknikleri uygularız. Fakat tablolardaki integraller
nereden gelir? Bunlar değişken dönüşümü ve kısmi integrasyon uygulamaktan veya
(Tablo 8.1’i oluştururken yaptığımız gibi) pratikte veya uygulamalarda ortaya çıkan
önemli fonksiyonların türevlerini almak ve sonuçlarını tablolamaktan gelirler. Bir integral,
tablodaki bir integrale uyarsa veya cebir, trigonometri, değişken dönüşümü ve analizin uy-
gun bir karışmıyla tablodaki integrallerden birine dönüştürülebilirse, elimizdeki prob-
lemin hazır bir cevabı var demektir.
Bir integrali hesaplamak için ayrıca bir Bilgisayar Cebir Sistemi (BCS) de kullanıla-
bilir (böyle bir sisteminiz varsa). Ancak şuna dikkat edin, sin (x2) veya 1@ln x gibi birçok
nispeten basit fonksiyonun açık ters türev formülleri, en güçlü bilgisayarlar tarafından bile
bulunamaz çünkü böyle formüller yoktur.
Bu bölümde, tabloların ve bilgisayar cebir sistemlerinin, integral hesaplamak için
nasıl kullanıldığını inceleyeceğiz.
‹ntegral Tablolar›
Kitabın sonunda indeks’ten sonra kısa bir integral tablosu vardır. (Daha geniş tablolar, bin-
lerce integral içeren CRC Matemetiksel Tablolar gibi derlemelerde bulunabilir.) İntegrasyon
formülleri a, b, c, m, n vs. gibi sabitler cinsinden ifade edilmektedir. Bu sabitler genelde her-
hangi bir reel değer alırlar ve tamsayı olmaları gerekmez. Değerlerinde bazen gören kısıtla-
malar formüllerde belirtilmiştir. Örneğin, Formül 5 n ≠ –1 olmasını gerektirirken, Formül 11
n ≠ 2 olmasını gerektirir.
Formüller ayrıca sabitlerin sıfırla bölme veya negatif sayıların çift kuvvetlerini al-
mayı gerektirmeyecek değerler aldıklarını varsayar. Örneğin, Formül 8 a ≠ 0 olduğunu
varsayar ve Formül 13(a) ve ( b), b pozitif olmadıkça kullanılamaz.
Bu bölümdeki 1-5 Örnekleri, cebirsel işlemler, dönüşümler veya kısmi integrasyon
kullanılarak hesaplanabilir. Burada, Kısa İntegral Tablosu kullanılarak integrallerin nasıl
bulunduğunu gösteriyoruz.
L
ÖRNEK 1 xs2x + 5d-1 dx.’i bulun.
Çözüm Formül 8’i (n ≠ –1 olmasını gerektiren Formül 7’yi değil) kullanırız:
L
x b
xsax + bd-1 dx = a - 2 ln ƒ ax + b ƒ + C.
a
a = 2 ve b = 5 ile,
L
x 5
xs2x + 5d-1 dx = - ln ƒ 2x + 5 ƒ + C.
2 4
buluruz.
L x22x + 4
dx
ÖRNEK 2 .’ü bulun.
Çözüm Formül 13(b)’yi kullanırız:

2ax + b - 1b
ln ` ` + C,
L x2ax + b 1b 2ax + b + 1b
dx 1
= ⬎b0 7
b if ise0.
a = 2 ve b = 4 ile,
22x + 4 - 24
ln ` ` + C
L x22x + 4 24 22x + 4 + 24
dx 1
=
22x + 4 - 2
ln ` ` + C.
22x + 4 + 2
1
=
2
elde ederiz.
b ⬍ 0 olmasını gerektiren Formül 13(a) burada uygun olmazdı. Ancak, aşağıdaki
örnekte uygundur.
L x22x - 4
dx
ÖRNEK 3 .’ü bulun.
Çözüm Formül 13(a)’yı kullanırız:
L x2ax - b 1b A b
dx 2 ax - b
= tan-1 + C.
a = 2 ve b = 4 ile,
L x22x - 4 24 A A 2
dx 2 2x - 4 x - 2
= tan-1 + C = tan-1 + C.
4
buluruz.
L x 22x - 4
dx
ÖRNEK 4 2
.
Çözüm Formül 15’le işe başlarız:

2ax + b
L x 2 2ax + b 2b L x2ax + b
dx a dx
= - - + C.
bx
a = 2 ve b = – 4 ile,
22x - 4
L x 22x - 4 2 4 L x22x - 4
dx 2 dx
= - + # + C.
2 -4x
buluruz. Sonra, sağdaki integrali hesaplamak için Formül 13(a)’yı kullanarak (Örnek 3)
22x - 4
L x 2 22x - 4 A 2
dx 1 x - 2
= + tan-1 + C.
4x 4
elde ederiz.
L
ÖRNEK 5 x sin-1 x dx.’i bulun.
Çözüm Formül 99’u kullanırız:

xn+1 x n + 1 dx
L n + 1 L 21 - a 2x 2
a
x n sin-1 ax dx = sin-1 ax - , n Z -1.
n + 1
n = 1 ve a = 1 ile,
x 2 -1 x 2 dx
L 2 L 21 - x 2
1
x sin-1 x dx = sin x - .
2
elde ederiz. Sağ taraftaki integral tabloda Formül 33 olarak görülür:
sin a a b - x2a 2 - x 2 + C.
x2 a 2 -1 x
L 2a 2 - x 2
1
dx =
2 2
a = 1 ile,
x 2 dx
L 21 - x
1 -1 1
= sin x - x21 - x 2 + C .
2 2 2
buluruz. Sonuçları bir araya getirirsek,
sin x - a sin-1 x - x21 - x2 + Cb

x2 -1
L
1 1 1
x sin-1 x dx =
2 2 2 2
= a - bsin-1 x + x21 - x2 + C¿ .
x2 1 1
2 4 4
elde ederiz.
‹ndirgeme Formülleri
Art arda kısmi integrasyon için gereken zaman bazen
L L
1
tann x dx = tann - 1 x - tann - 2 x dx (1)
n - 1
L L
sln xdn dx = xsln xdn - n sln xdn - 1 dx (2)
sinn - 1 x cosm + 1 x
L m + nL
n - 1
sinn x cosm x dx = - + sinn - 2 x cosm x dx sn Z -md.
m + n
(3)
gibi formüller uygulayarak kısaltılabilir. Bu gibi formüllere indirgeme formülleri denir,

çünkü bir fonksiyonun herhangi bir kuvvetini bulunduran bir integrali aynı formda kuvveti
indirgenmiş bir integrale dönüştürürler. Böyle bir formülü üst üste uygulayarak, orijinal
integrali doğrudan hesaplanabilecek kadar düşük bir kuvvet cinsinden ifade edebiliriz.
ÖRNEK 6 Bir ‹ndirgeme Formülü Kullanmak
L
tan5 x dx.
Çözüm n = 5 ile (1) denklemini uygular ve
L L
1 4
tan5 x dx = tan x - tan3 x dx.
4
elde ederiz. Sonra n = 3 ile (1) denklemini yeniden uygulayarak kalan integrali hesaplarız:
L L
1 2 1
tan3 x dx = tan x - tan x dx = tan2 x + ln ƒ cos x ƒ + C.
2 2
Sonuçları birleştirirsek,
L
1 4 1
tan5 x dx = tan x - tan2 x - ln ƒ cos x ƒ + C¿ .
4 2
buluruz.
Formlarından görüldüğü gibi, indirgeme formülleri kısmi integrasyonla bulunur.
ÖRNEK 7 Bir ‹ndirgeme Formülünü Elde Etmek

Herhangi bir pozitif n tamsayısı için
L L
sln xdn dx = xsln xdn - n sln xdn - 1 dx.
Çözüm
dx
u = sln xdn, du = nsln xdn - 1 x , dy = dx, y = x,
ile
L L
u dy = uy - y du
kısmi integrasyon formülünü kullanarak
L L
sln xdn dx = xsln xdn - n sln xdn - 1 dx.
elde ederiz.
Bazen iki indirgeme formülü gerekebilir.
L
ÖRNEK 8 sin2 x cos3 x dx.’i bulun.
Çözüm 1 n = 2 ve m = 3 ile (3) denklemini uygulayarak

sin x cos4 x
L 2 + 3L
1
sin2 x cos3 x dx = - + sin0 x cos3 x dx
2 + 3
sin x cos4 x
5L
1
= - + cos3 x dx.
5
elde ederiz. Geriye kalan integrali Formül 61’le (başka bir indirgeme formülü) hesaplaya-
biliriz:
cosn - 1 ax sin ax
L L
n - 1
cosn ax dx = na + n cosn - 2 ax dx.
n = 3 ve a = 1 ile,
cos2 x sin x
L 3L
2
cos3 x dx = + cos x dx
3
cos2 x sin x 2
= + sin x + C .
3 3
elde ederiz. Sonuçları birleştirirsek,
+ a
sin x cos4 x 1 cos2 x sin x
L
2
sin2 x cos3 x dx = - + sin x + Cb
5 5 3 3
sin x cos4 x cos2 x sin x 2
= - + + sin x + C¿ .
5 15 15
buluruz.
Çözüm 2 (3) denklemi tablodaki 68 denklemine karşılık gelir, fakat kullanabileceğimiz
başka bir formül, yani Formül 69 vardır. a = 1 ile, Formül 69
sinn + 1 x cosm - 1 x
L m + nL
m - 1
sinn x cosm x dx = + sinn x cosm - 2 x dx.
m + n
verir. Bizim durumumuzda, n = 2 ve m = 3’tür, dolayısıyla
sin3 x cos2 x
L 5L
2
sin2 x cos3 x dx = + sin2 x cos x dx
5
+ a b + C
sin3 x cos2 x 2 sin3 x
=
5 5 3
sin3 x cos2 x 2
= + sin3 x + C.
5 15
buluruz. Gördüğünüz gibi, Formül 69’u kullanmak daha hızlıdır, fakat çoğunlukla önce-
den işlerin nasıl yürüyeceğini söyleyemeyiz. “En iyi” formülü bulmak için zaman harca-
mayın. İşe yarayacak bir tane bulun ve hesabınızı yapın.
Ayrıca Formül 68 (Çözüm 1) ve Fomül 69’un (Çözüm 2) farklı sonuçlar verdiğine
de dikkat edin. Trigonometrik integrallerde buna çok sık rastlanır ve endişelenecek bir
neden yoktur. Sonuçların ikisi de eşdeğerdir, dolayısıyla hangisini istersek onu kullana-
biliriz.
Temel Olmayan ‹ntegraller

Ters türevleri sembolik hesaplamalarla bulan hesap makinelerinin ve bilgisayarların
gelişimi hangi ters türevlerin temel fonksiyonların (bizim incelediğimiz fonksiyonlar)
sonlu kombinasyonları olarak ifade edilebileceğini ve hangilerinin edilemeyeceğini belir-
leme isteği doğurmuştur. Temel ters türevleri olmayan fonksiyonların integrallerine temel
olmayan integraller denir. Hesaplanmaları için sonsuz seriler (Bölüm 8) veya sayısal
yöntemler gerekir. Temel olmayan integraller arasında
x
2p L0
2 2
erf sxd = e -t dt
hata fonksiyonu ile mühendislikte ve fizikte karşılaşılan
21 + x 4 dx
L L
sin x 2 dx and
ve
gibi integraller vardır.

Bunlar ve
ex
L L L x L L
x 1 sin x
x dx, e se d dx, dx, ln sln xd dx, x dx,
ln
21 - k 2 sin2 x dx,
L
0 6 k 6 1,
gibi bir çok integral o kadar basit görünürler ki, bizi ne olacağını görmeyi denemeye
kışkırtırlar. Ancak, bu integralleri temel foksiyonların sonlu kombinasyonları olarak ifade et-
menin bir yolu yoktur. Aynı şey değişken dönüşümüyle böyle integrallere çevrilen integraller
için de geçerlidir. İntengrandların ters türevleri vardır—ne de olsa, süreklidirler— fakat ters
türevlerin hiçbiri temel değildir.
Bu bölümde hesaplamanız istenen integrallerden hiçbiri bu kategoride değildir, fakat
başka çalışmalarınızda zaman zaman böyle integrallerle karşılaşabilirsiniz.
Bir Bilgisayar Cebir Sistemi (BCS) ile ‹ntegrasyon

Bilgisayar Cebir Sistemlerinin güçlü bir özellikleri sembolik olarak hesap yapa-
bilmeleridir. Bu, sistemin kendine özgü integre et komutu (Örneğin, Maple’da int, Math-
ematica’da Integrate) ile gerçekleştirilir.
ÖRNEK 9 ‹simlendirilmifl Bir Fonksiyon ‹le Bir BCS kullanmak
ƒsxd = x 2 2a 2 + x 2 .
fonksiyonunun belirsiz integralini hesaplamak istediğinizi varsayın. Maple kullanarak,
önce fonksiyonu tanımlarsınız veya isimlendirirsiniz:
7 ƒ:= x ¿2 * sqrt sa ¿2 + x ¿2d;
Sonra integrasyon değişkenini tanımlayarak, ƒ’ye integre et komutunu uygularsınız:
7 intsƒ, xd;
Maple’ın yanıtı şöyle olur:
xsa2 + x2 d3>2 - a2x2a2 + x2 - a4 ln sx + 2a2 + x2 d.

1 1 1
4 8 8
Yanıtın sadeleştirilip sadeleştirilmeyeceğini merak ediyorsanız,
7 simplifys%d;
yazın. Maple’ın yanıtı şöyledir:
a x2a 2 + x 2 + x 3 2a 2 + x 2 - a 4 ln A x + 2a 2 + x 2 B .
1 2 1 1
8 4 8
0 ⱕ x ⱕ p@2 için belirli integrali istiyorsanız,
7 intsƒ, x = 0..Pi>2d;
formatını kullanabilirsiniz. Maple (Version 5.1) şu ifadeyi verir:
1 1 2 1
ps4a 2 + p2 ds3>2d - a p24a 2 + p2 + a 4 ln s2d
64 32 8
- a 4 ln A p + 24a 2 + p2 B +
1 1 4
a ln sa 2 d.
8 16
Ayrıca, belirli integrali a sabitinin özel bir değeri için de bulabilirsiniz:

⬎ a:= 1
⬎ int(ƒ, x = 0..1)
Maple’ın sayısal yanıtı şöyledir:
22 + ln A 22 - 1 B .
3 1
8 8
ÖRNEK 10 Fonksiyonu ‹simlendirmeden Bir BCS Kullanmak
L
sin2 x cos3 x dx.
integralini bulmak için bir BCS kullanın.
Çözüm Maple’la,
7 int sssin ¿2dsxd * scos ¿3dsxd, xd;
girersek, hemen Örnek 8’deki
1 1 2
- sinsxd cossxd4 + cossxd2 sinsxd + sinsxd.
5 15 15
sonucunu alırız.
ÖRNEK 11 Bir BCS Kapal› Formda Bir Çözüm Vermeyebilir
L
scos-1 axd2 dx.
integralini bulmak için bir BCS kullanın.

Çözüm Maple kullanarak,
7 intssarccossa * xdd¿2, xd;
ifadesini gireriz ve Maple kapalı formda bir çözüm olmadığını belirtmek için
L
arccossaxd2 dx,
ifadesini verir. Bölüm 11’de, seri açılımının böyle bir integrali hesaplamaya nasıl yardıncı
olabileceğini göreceksiniz.
Bilgisayar Cebir Sistemleri integrasyonları nasıl yaptıklarına göre ayrılırlar. 9–11
alıştırmalarında Maple kullandık. Mathematica 4 biraz farklı sonuçlar verebilirdi:
1. Örnek 9’da
In [1]:= Integrate [x ¿2 * Sqrt [a ¿2 + x ¿2], x]
yazarsak Mathematica, sonucu basitleştirmeye gerek bırakmayan
Out [1]= 2a 2 + x 2 a b - a 4 Log C x + 2a 2 + x 2 D

a2 x x3 1
+
8 4 8
yanıtını verir.
Yanıt integral tablolarındaki Formül 22’ye yakındır.
2. Örnek 10’daki
In [2]:= Integrate [Sin [x]¿2 * Cos [x]¿3, x]
integraline Mathematica’nın yanıtı
Sin [x] 1 1
Out [2]= - Sin [3 x] - Sin [5 x]
8 48 80
hem Maple’ın hem de Örnek 8’deki yanıtlardan farklıdır.
3. Mathematica Örnek 11’deki
In [3]:= Integrate [ArcCos [a * x]¿2, x]
integrali için bir çözüm verir, a ≠ 0 kabul ederek:
221 - a 2 x 2 ArcCos [a x]
Out [3]= -2x - a + x ArcCos [a x]2
BCS oldukça güçlü olduğu ve zor problemleri çözmemizde yardım ettiği halde, her
BCS’nin kendi kısıtlamaları vardır. Bir BCS’nin problemi daha da karmaşıklaştırdığı
(verdiği sonucun kullanmasının veya yorumlanmasının çok zor olması bakımından) du-
rumlar da vardır. Diğer yönden, kendi kendinize yapacağınız biraz matematiksel düşünme
problemi başa çıkması çok kolay bir hale getirebilir. Alıştırma 111’de buna bir örnek
veriyoruz.
ALIfiTIRMALAR 8.6
‹ntegral Tablolar›n› Kullanmak

r2
L 24 - r 2 L 2s 2 - 2
ds
Kitabın arkasındaki integral tablosunu kullanarak 1–38 alıştır- 17. dr 18.
malarındaki integralleri hesaplayın.
L 5 + 4 sin 2u L 4 + 5 sin 2u
du du
L x2x - 3 L x2x + 4
dx dx 19. 20.
1. 2.
L 2x - 2 L s2x + 3d3>2 L L
x dx x dx 21. e 2t cos 3t dt 22. e -3t sin 4t dt
3. 4.
L L L L
5. x22x - 3 dx 6. xs7x + 5d3>2 dx 23. x cos-1 x dx 24. x tan-1 x dx
29 - 4x
L s9 - s d L s2 - u d
ds du
L L x 24x - 9
dx 25. 26.
7. dx 8. 2 2 2 2
24x + 9 29x - 4
x2 2
2x - x 2
L L L L
9. x24x - x 2 dx 10. dx 27. dx 28. dx
x x2 x2
23t - 4 23t + 9
L x27 + x L x27 - x L L
dx dx 29. dt 30. dt
11. 12. t t
2 2
24 - x 2x 2 - 4 tan-1 x
L L x
2
L L
13. dx 14. dx 31. x 2 tan-1 x dx 32. 2
dx
x x
225 - p 2 dp q 2 225 - q 2 dq
L L L L
15. 16. 33. sin 3x cos 2x dx 34. sin 2x cos 3x dx
L L L L
t t t
35. 8 sin 4t sin dt 36. sin sin dt 69. csc5 x dx 70. sec5 x dx
2 3 6
L L L L
u u u
37. cos cos du 38. cos cos 7u du 71. 16x 3sln xd2 dx 72. sln xd3 dx
3 4 2
De¤iflken Dönüflümleri ve ‹ntegral Tablolar› x’in Kuvvetleri Kere Eksponansiyeller

39–52 alıştırmalarında, bir değişken dönüşümüyle integralleri tabloda 73–80 alıştırmalarındaki integralleri tablodaki 103–106 formüllerini
bulabileceğiniz bir hale getirin. Sonra çözün. kullanarak hesaplayın. Bu integraller ayrıca tablolu integrasyonla da
çözülebilir (Bölüm 8.2).
x3 + x + 1 x 2 + 6x
L sx + 1d L sx + 3d
39. dx 40. dx
L L
2 2 2 2
xe 3x dx xe -2x dx
cos-1 1x
73. 74.
sin-1 1x dx
L L 1x
41. 42.
L L
dx
75. x 3e x>2 dx 76. x 2e px dx
1x 22 - x
L 21 - x L 1x L L
43. dx 44. dx 77. x 2 2 x dx 78. x 2 2-x dx
x222x dx
L L L
45. cot t21 - sin2 t dt, 0 6 t 6 p>2 79. xp x dx 80.
dy
L tan t24 - sin t L y23 + sln yd2
dt ‹ndirgeme Formülleriyle De¤iflken Dönüflümleri
46. 47.
2
81–86 alıştırmalarındaki integralleri bir değişken dönüşümü (muhte-
melen trigonometrik) yapıp, sonra bir indirgeme formülü kullanarak
L 25 + sin2 u L 29r 2 - 1
cos u du 3 dr
48. 49. hesaplayın.
csc3 2u
cos-1 1x dx L L 2u
3 dy
L 21 + 9y 2 L
50. 51. 81. e t sec3 se t - 1d dt 82. du
23>2
2 2x 2 + 1 dx
1y dy
1 dy
L0 L0
83. 84.
L
52. -1
tan s1 - y 2 d5>2
2 sr2 - 1d3>2 1>23
L1 L0
dt
85. dr 86.
‹ndirgeme Formülleri Kullanmak r st2 + 1d7>2
53–72 alıştırmalarındaki integralleri hesaplamak için indirgeme for-
mülleri kullanın.
Hiperbolik Fonksiyonlar
87–92 alıştırmalarındaki integralleri hesaplamak için integral tablosu
L L
u
sin5 2x dx sin5 kullanın.
cosh4 1x
53. 54. du
2
L8 L 1x
1
87. sinh5 3x dx 88. dx
L L
4 5
55. 8 cos 2pt dt 56. 3 cos 3y dy
L L
89. x 2 cosh 3x dx 90. x sinh 5x dx
L L
57. sin2 2u cos3 2u du 58. 9 sin3 u cos3>2 u du
L L
91. sech7 x tanh x dx 92. csch3 2x coth 2x dx
L L
59. 2 sin2 t sec4 t dt 60. csc2 y cos5 y dy
Teori ve Örnekler
tan4 a b dx
L L
x
61. 4 tan3 2x dx 62. 93–100 alıştırmaları kitabın sonundaki integral tablosundan alınmıştır.
2
93. u = ax + b değişken dönüşümüyle
L L
63. 8 cot4 t dt 64. 4 cot3 2t dt
L
x
dx .
sax + bd2
L L
1 x
65. 2 sec3 px dx 66. csc3 dx
2 2 integralini hesaplayarak Formül 9’u çıkarın.
L L
u
67. 3 sec4 3x dx 68. csc4 du
3
94. Bir trigonometrik değişken dönüşümüyle a. Aşağıdaki şeklin gösterimiyle, depoyu bir d derinliğine kadar
dolduran mazot hacminin
L sa + x d
dx
2r 2 - y 2 dy .
2 2 2
. -r + d
L-r
V = 2L
integralini hesaplayarak Formül 17’yi çıkarın.
95. Bir trigonometrik değişken dönüşümüyle
2a 2 - x 2 dx .
L
b. İntegrali hesaplayın.
y
integralini hesaplayarak, Formül 29’u çıkarın.
96. Bir trigonometrik değişken dönüşümüyle
Ölçüm çubuğu
L x 2 2x 2 - a 2
dx
. r
integralini hesaplayarak, Formül 46’yı çıkarın.

97. Kısmi integrasyonla 0
L
x n sin ax dx d mazotun
–r derinliği
integralini hesaplayarak Formül 80’i çıkarın. L
98. Kısmi integrasyonla
L 2x - x 2 dx
x n sln axdm dx b
La
107.
integralini hesaplayarak Formül 110’u çıkarın.
99. Kısmi integrasyonla integralinin herhangi a ve b değerleri için alabileceği en büyük
değer nedir? Yanıtınızı açıklayın.
L
x n sin-1 ax dx b
La
108. x22x - x 2 dx
integralini hesaplayarak Formül 99’u çıkarın.
100. Kısmi integrasyonla integralinin herhangi a ve b değerleri için alabileceği en büyük
değer nedir? Yanıtınızı açıklayın.
L
x n tan-1 ax dx
y = 2x + 2, 0 … x … 22 , eğrisinin x-ek-
integralini hesaplayarak Formül 101’i çıkarın. 109–110 alıştırmalarında, integrasyon için bir BCS kullanın.
2
101. Yüzey alanı 109. Aşağıdaki integralleri heaplayın.
y = x 2, 0 … x … 23>2 . eğrisinin uzunluğu-

seni etrafında döndürülmesiyle üretilen yüzeyin alanını bulun.
L L L
a. x ln x dx b. x 2 ln x dx c. x 3 ln x dx .
102. Yay uzunluğu
d. Nasıl bir kalıp görüyorsunuz? 1 x 4 ln x dx için bir formül
103. Kütle Merkezi Birinci bölgeden, y = 1> 2x + 1 eğrisi ve
nu bulun.
öngörün ve bunu bir BCS ile hesaplayarak doğru tahmin edip
x = 3 doğrusuyla kesilen bölgenin kütle merkezini bulun. edemediğinize bakın.
e. 1 x n ln x dx, n Ú 1 ?’in formülü nedir? Yanıtınızı bir BCS ile
T
104. y-eksenine göre moment Sabit d = 1 yoğunluklu ince bir
plaka, birinci bölgede, y = 36@(2x + 3) eğrisi ve x = 3 doğrusuyla kontrol edin.
çevrelenen bölgeyi kaplamaktadır. Plakanın y-ekseni etrafındaki
momentini bulun. 110. Aşağıdaki integralleri hesaplayın.
L x L x L x
105. Bir integral tablosu ve hesap makinesi kullanarak y = x2, ln x ln x ln x
a. 2
dx b. 3
dx c. 4
dx .
–1 ⱕ x ⱕ 1, eğrisinin x-ekseni etrafında döndürülmesiyle
üretilen yüzeyin alanını 2 ondalık basamak hassaslıkta bulun.
106. Hacim Firmanızın muhasebe bölümünün şefi, şirketin depola- d. Nasıl bir kalıp görüyorsunuz?
rındaki mazotun yıl sonu envanterini hesaplamak için bir bilgi-
L x
sayar programında kullanabileceği bir formül bulmanızı iste- ln x
5
dx
mektedir. Tipik bir depo, gösterildiği gibi yatay olarak
yerleştirilmiş r yarıçaplı ve L uzunluklu bir dik silindirdir. Veri-
ler muhasebe bölümüne santimetrelere bölünmüş dikey bir öl- için bir formül öngörün. Bir BCS ile kontrol edin.
çüm çubuğundan alınan derinlik ölçümleri olarak ulaşmaktadır.
8.7 Say›sal ‹ntegrasyon 603
e. Aşağıdaki integralin formülü nedir? b. Sonra, integrali n = 1, 2, 3, 5, 7 için bulun. Sonuçların

karmaşıklığını yorumlayın.
L x
ln x
n dx, n Ú 2? c. Şimdi x = sp>2d - u alarak yeni ve eski integralleri top-
layın.
Bir BCS ile cevabınızı kontrol edin. p>2
sinn x
L0
111. a. n keyfi bir pozitif tamsayı olmak üzere, dx ?
sin x + cosnx
n
p>2
sinn x
L0
dx integralinin değeri nedir?
sin x + cosnx
n
Bu alıştırma, biraz matematiksel dehanın bir BCS’nin hemencecik

integralini hesaplamak için bir BCS kullanın. BCS’niz bulamadığı bir problemi nasıl çözdüğünü göstermektedir.
sonucu buluyor mu?
8.7 Say›sal ‹ntegrasyon
Daha önce gördüğümüz gibi, bir 1a ƒsxd dx belirli integralini hesaplamanın ideal yolu
b
maktır. Fakat bazı ters türevlerin bulunması zordur ve sin (x2), 1@ln x ve 21 + x 4 ,
ƒ(x)’in ters türevlerinden biri için bir F(x) formülü bulmak ve F(b) – F(a) sayısını hesapla-
gibi fonksiyonların ters türevlerininki gibi bazılarının da elemanter formülleri yoktur.

Başka bir durum da, deneysel olarak elde edilen verilerden oluşan bir tablo ile
fonksiyonun tanımlanmasıdır. Böyle bir durumda fonksiyon için bir formül bile bulun-
mayabilir.
Neden ne olursa olsun, belirli bir integrali bir ters türevle hesaplayamıyorsak, bu
bölümde tanımlanan Yamuklar Kuralı ve Simpson Kuralı gibi sayısal yöntemlere başvuru-
ruz. Bölüm 5.1 ve 5.2 de tanıtılan değişik dikdörtgen kuralları ile karşılaştırıldığında, bu
kurallarla doğru sonuçlar elde etmek için integrasyon aralığını çok daha az sayıda alt
aralıklara ayırmak yeterlidir. Ayrıca, bu yaklaşım yöntemlerini kullanırken elde edilen
hatayı da tahmin ediyoruz.
Yamuklarla Yaklafl›mlar
İntegre etmemiz gereken ƒ fonksiyonu için çalışılabilir bir ters türev bulamadığımızda, in-
tegrasyon aralığını parçalara böler, her alt aralıkta ƒ fonksiyonu yerine uygun bir polinom
yazar, polinoları integre eder ve sonuçları toplayarak ƒ’nin integraline bir yaklaşım bulu-
ruz. Bizim çalışmamızda ƒ’nin pozitif olduğunu varsayıyoruz, fakat ƒ üzerindeki tek koşul
[a, b] integrasyon aralığında sürekli olmasıdır.
Bir belirli integralin değeri için, Yamuklar Kuralı, Şekil 8.10 da olduğu gibi bir eğri ile
x-ekseni arasındaki bölgeye, dikdörtgenler yerine yamuklarla yaklaşımda bulunmak teme-
line dayanır. Şekildeki x0, x1, x2, … , xn bölünüş noktalarının eşit olarak yerleştirilmeleri
gerekmemektedir, fakat aralıklar eşit olursa sonuçta elde edilen formül basit olur. Bu ne-
denle her alt aralığın uzunluğunun
b - a
¢x = n .
olduğunu varsayıyoruz. ∆x = (b – a)@n uzunluğuna adım büyüklüğü denir. i. alt aralık
üzerindeki yamuğun alanı, yi – 1 = ƒ(xi – 1) ve yi = ƒ(xi) olmak üzere
¢x a b =
yi - 1 + yi ¢x
sy + yi d,
2 2 i-1
dir.
y f(x)
Yamuk Alanı
1
(y ⫹ y2)∆x
2 1
y1 y2 yn⫺1 yn
x
x0 ⫽ a x1 x2 xn⫺1 xn ⫽ b
∆x
fiEK‹L 8.10 Yamuklar Kuralı y = ƒ(x) eğrisinin kısa

yaylarına doğru parçalarıyla yaklaşımda bulunur. ƒ’nin
a’dan b’ye integralini tahmin etmek için, doğru
parçalarının uçlarından x-eksenine doğrular uzatılarak elde
edilen yamukların alanlarını toplarız.
Bu alan, yamuğun yatay ‘‘yüksekliği’’ ∆x ile iki dikey tabanının ortalaması çarpımıdır.
(Şekil 8.10’a bakın.) y = ƒ(x) eğrisinin altında ve x-ekseninin üstündeki alana, bütün ya-
mukların alanlarını toplayarak bir yaklaşımda bulunulur:
1 1
T = s y + y1 d¢x + s y1 + y2 d¢x + Á
2 0 2
1 1
+ s yn - 2 + yn - 1 d¢x + s yn - 1 + yn d¢x
2 2
= ¢x a y0 + y1 + y2 + Á + yn - 1 + yn b
1 1
2 2
¢x
= s y0 + 2y1 + 2y2 + Á + 2yn - 1 + yn d,
2
Burada
y0 = ƒsad, y1 = ƒsx1 d, ..., yn - 1 = ƒsxn - 1 d, yn = ƒsbd. dir.
Yamuklar Kuralı, ‘‘ƒ’nin a’dan b’ye integralini bulmak için T’yi kullanın’’ der.
Yamuklar Kuralı
1a ƒsxd dx,’e yaklaşımda bulunmak için,
b
ay0 + 2y1 + 2y2 + Á + 2yn - 1 + yn b .

¢x
T =
2
kullanın. Burada y’ler, ∆x = (b – a)@n ler, olmak üzere, fonksiyonun
x0 = a, x1 = a + ¢x, x2 = a + 2¢x, Á , xn - 1 = a + sn - 1d¢x, xn = b,
bölünüş noktalarındaki değerleridir.
y ÖRNEK 1 Yamuklar Kural›n› uygulamak

11 x dx.
2 2
integralini hesaplamak etmek için Yamuklar Kuralını n = 4 alarak kullanın.
Bulduğunuzu integralin geçek değeriyle karşılaştırın.
Çözüm [1, 2] aralığını eşit uzunluklu dört alt aralığa bölün (Şekil 8.11). Sonra her
y x2 bölünüş noktasında y = x2’yi hesaplayın (Tablo 8.3).
Bu y değerlerini, n = 4 ve ∆x = (2 – 1)@4 = 1@4 ’ü Yamuklar Kuralında kullanarak
ay0 + 2y1 + 2y2 + 2y3 + y4 b

¢x
T =
2
a1 + 2 a b + 2 a b + 2 a b + 4b
4 1 25 36 49
=
8 16 16 16
49
75
16 = = 2.34375.
36 32
16
25
16 buluruz. İntegralin gerçek değeri
d = - = .
1 2 2
x3
L1
8 1 7
x 2 dx =
x 3 1 3 3 3
0 1 5 6 7 2
4 4 4
olarak bulunur. T yaklaşımı integralin gerçek değerinin yaklaşık olarak yüzde yarımı
kadar fazla tahmin vermektedir. Hata yüzdesi (2.34375 – 7@3)(7@3) < 0.00446 veya
fiEK‹L 8.11 x = 1’den x = 2’ye kadar y = x2
%0.446’dır.
grafiğinin altındaki alana yamuklarla
yapılan yaklaşım, alanın biraz fazlasını Şekil 8.11’in geometrisini göz önüne alarak, Yamuklar Kuralının Örnek 1’deki integral
verir. için fazla tahmin vereceğini öngörebilirdik. Parabol yukarıya konkav olduğundan yakla-
şım doğruları eğrinin üstünde kalır ve her yamuk eğrinin altında, karşı gelen şeridin ala-
TABLO 8.3
nından biraz daha fazla alan verir. Şekil 8.10’da eğrinin aşağıya konkav olduğu aralıklarda
doğru parçalarının eğrinin altında kaldıklarını görürüz. Bu aralıklarda Yamuklar Kuralı in-
x y = x2 tegralin değerinden daha az bir tahmin verir.
1 1 ÖRNEK 2 Ortalama S›cakl›k

5 25
4 16 Bir gözlemci, öğleden gece yarısına kadar dış sıcaklığı ölçüp aşağıdaki tabloya kaydet-
mektedir.
6 36
4 16 Zaman Ö 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 G.Y.
7 49 Sıcaklık 63 65 66 68 70 69 68 68 65 64 62 58 55
4 16
12 saatlik periyot için ortalama sıcaklık nedir?
2 4
Çözüm Bir birim uzaklıkta ayrık zamanlardaki değerlerini bildiğimiz sürekli bir fonksi-
yonun (sıcaklık) ortalama değerini arıyoruz. ƒ(x) için bir formül olmadan
b
b - a La
1
avsƒd = ƒsxd dx,
değerini bulmamız gerekiyor. Bununla birlikte, tablodaki sıcaklıkları 12-saatlik aralığın

(∆x = 1 ile ) 12-alt aralıklı bir bölünüşünün noktalarındaki fonksiyon değerleri olarak kul-
lanmakla, Yamuklar Kuralı ile integrale yaklaşımda bulunabiliriz.
ay0 + 2y1 + 2y2 + Á + 2y11 + y12 b
¢x
T =
2
a63 + 2 # 65 + 2 # 66 + Á + 2 # 58 + 55b
1
=
2
= 782
T’yi 1a ƒsxd dx,’ye yaklaşım için kullanarak

b
1 # 1 #
avsƒd L T = 782 L 65.17.
b - a 12
buluruz. Verilen girdilerin doğruluk hassasiyetine uygun olarak yuvarlamakla ortalama
sıcaklığı 65 derece olarak buluruz.
Yamuklarla Yaklafl›mda Hatay› Kontrol Etme

n artarken ve ∆x = (b – a)@n adım büyüklüğü sıfıra yaklaşırken, T, 1a ƒsxd dx. inte-
b
gralinin gerçek değerine yaklaşır. Nedenini görmek için
T = ¢x a y0 + y1 + y2 + Á + yn - 1 + yn b
1 1
2 2
1
= s y1 + y2 + Á + yn d¢x + s y0 - yn d ¢x
2
= a ƒsxk d¢x + [ƒsad - ƒsbd] ¢x.

n
1
k=1 2
n → q ve ∆x → 0 iken
a ƒsxk d¢x :
n b
La
ve 1
ƒsxd dx and [ƒsad - ƒsbd]¢x : 0.
k=1 2
dır. Bu nedenle
b b
La La
lim T = ƒsxd dx + 0 = ƒsxd dx.
n: q
bulunur. Bunun anlamı şudur; Teoride n’yi yeteri kadar büyük alarak ve sadece ƒ’nin in-
tegre edilebildiğini kabul ederek, T ile integral arasındaki farkı istediğimiz kadar küçük
yapabiliriz. Bununla birlikte, pratikte, verilen bir tolerans için n’nin ne kadar büyük olma-
sı gerektiğini nasıl söyleriz?
Bu soruyu ileri analizden, ƒ⬙ türevi [a, b] üzerinde sürekli ise a ile b arasındaki bir c
için
b
b - a #
La
ƒsxd dx = T - ƒ–scds¢xd2
12
olduğunu söyleyen bir sonuçla cevaplarız. Böylece, ∆x sıfıra yaklaşırken
b - a#
ET = - ƒ–scds¢xd2
12
ile tanımlanan hata, ∆x’in karesi gibi sıfıra yaklaşır.
max ifadesi [a, b] aralığında söz konusu olmak üzere
b - a
ƒ ET ƒ … 12 max ƒ ƒ–sxd ƒ s¢xd2 ,
eşitsizliği, hatanın büyüklüğü için bir üst sınır verir. Pratikte, genellikle max ƒ ƒ–sxd ƒ ’in tam
değerini bulamayız ve onun yerine bir üst sınır tahmininde bulunuruz. M, [a, b] üzerinde
ƒ ƒ–sxd ƒ … M olacak şekilde, ƒ ƒ–sxd ƒ ’nin [a, b] üzerindeki değerleri için herhangi bir üst
sınır ise
b - a
ƒ ET ƒ … 12 Ms¢xd2 .
dir.
∆x yerine (b – a)@n koyarsak

Msb - ad3
ƒ ET ƒ … .
12n 2
elde ederiz. Bu, normalde ƒ ET ƒ ’yi tahmin etmekte kullandığımız eşitsizliktir.
Bulabildiğimiz en iyi M’yi buluruz ve buradan ƒ ET ƒ ’yi tahmin ederiz. Bu dikkatsizce
gibi gözükebilir, fakat işe yarar. Verilen bir ƒ ET ƒ ’ye karşı M’yi küçük yapmak için sadece
n’yi büyütürüz.
Yamuklar Kuralı İçin Hata Tahmini

ƒ⬙ sürekliyse ve ƒ ƒ– ƒ ’nin [a, b] aralığındaki değerlerinin herhangi bir üst sınırı
M ise, ƒ’nin a’dan b’ye integrali için, n adımlı, yamuklarla yaklaşımdaki ET
hatası aşağıdaki eşitsizliği sağlar
Msb - ad3
ƒ ET ƒ … .
12n 2
ÖRNEK 3 Yamuklar Kural› Hatas›n› S›n›rlamak

n = 10 adım ile Yamuklar Kuralı kullanılarak
p
L0
x sin x dx
integralinin değerinin tahmininde ortaya çıkan hata için bir üst sınır bulun (Şekil 8.12).
y
Çözüm a = 0, b = p ve n = 10 ile hata tahmini
2
y x sin x Msb - ad3 p3
ƒ ET ƒ … =
1200
M.
12n 2
1
verir. M, [0, p] aralığında ƒ(x) = x sin x’in ikinci türevinin büyüklüğünün herhangi bir üst
sınırı olabilir. Olağan bir hesaplama
x
0 1 2 p ƒ–sxd = 2 cos x - x sin x,
verir, dolayısıyla
fiEK‹L 8.12 Örnek 3’teki integrandın
grafiği ƒ ƒ–sxd ƒ = ƒ 2 cos x - x sin x ƒ
ƒ cos x ƒ ve ƒ sin x ƒ
… 2 ƒ cos x ƒ + ƒ x ƒƒ sin x ƒ asla 1’i geçmez ve
… 2 # 1 + p # 1 = 2 + p. 0ⱕxⱕp
bulunur. Rahatlıkla M = 2 + p alabiliriz. Buradan

p3 p3s2 + pd Yuvarlatılmış değer
ƒ ET ƒ … 1200 M = 1200
6 0.133.
elde ederiz. Mutlak hata 0.133’ten büyük değildir.

Daha fazla hassaslık için, M’yi daha iyi bulmaya değil, daha fazla adım almaya
çalışmalıyız. Örneğin, n = 100 adımda
s2 + pdp3
ƒ ET ƒ … 6 0.00133 = 1.33 * 10 -3 .
120,000
bulunur.
ÖRNEK 4 Belirli Bir Hassasiyet ‹çin Kaç Ad›m Gerekti¤ini Bulmak

y
2
L1
1
y 23 ln 2 = x dx
x
2 (1, 2)
integraline, mutlak değeri 10–4’ten küçük bir hatayla yaklaşımda bulunmak için Yamuklar
Kuralında kaç alt aralık (adım) alınmalıdır?
1 Çözüm a = 1 ve b = 2 ile tahmini hata

1, 1 
 4 Ms2 - 1d3 M
ƒ ET ƒ … = .
12n 2 12n 2
x
0 1 2
dir. Bu durum bir M üst sınırı ayarlamak yerine max ƒ ƒ– ƒ ’i gerçekten bulabileceğimiz en-
der durumlardan biridir. ƒ(x) = 1@x ile
fiEK‹L 8.13 y = 2@x3 sürekli fonksiyonunun
üzerindeki maksimumu [1, 2] de x = 1 dir. d 2 -1 2
ƒ–sxd = sx d = 2x -3 = 3 .
dx 2 x
y buluruz. [1, 2] üzerinde, y = 2@x3 bir y = 2 maksimumundan bir y = 1@4 minimumuna

doğru düzgün olarak azalmaktadır. Bu nedenle M = 2 dir, ve
2 1
Parabol ƒ ET ƒ … 2
= .
y ⫽ f(x) 12n 6n 2
y0
y1 y2 yn⫺1 yn bulunur. Dolayısıyla,
h h
10 4
26
x 1 100
0 a ⫽ x0 x1 x2 h xn⫺1 xn⫽ b 6 10 -4, 6 n 2, 6 n, veya
or 40.83 6 n.
6n 2 6
fiEK‹L 8.14 Simpson Kuralı eğrinin kısa ise hatanın mutlak değeri 10–4’ten küçük olacaktır.
yaylarına parabollerle yaklaşımda bulunur. 40.83’ten sonraki ilk tamsayı 41’dir. n = 41 alt aralık alarak, ln 2’yi büyüklüğü 10–4’ten
küçük bir hatayla hesaplamayı garantileyebiliriz. Daha büyük bir n sayısı da işe yarar.
Simpson Kural›; Parabollerle Yaklafl›m
y
Riemann toplamları ve Yamuklar Kuralı, kapalı bir aralık üzerinde sürekli olan bir
(0, y1) fonksiyonun integraline anlamlı yaklaşımlar verirler. Küçük n değerleri için daha iyi
(–h, y0) (h, y2)
y ⫽ Ax2 ⫹ Bx ⫹ C bir yaklaşım verdiğinden Yamuklar Kuralı daha etkilidir ve sayısal integrasyon için
daha hızlı bir algoritmadır.
Başka bir kural, bir sürekli fonksiyonun belirli integraline yaklaşım için, yamuklar
y0 y1 y2 üreten doğru parçaları yerine, paraboller kullanmakla elde edilir. Önceki gibi, [a, b]
aralığını eşit h = ∆x = (b – a)@n uzunluklu n alt aralığa böleriz, fakat bu defa n’nin bir
çift sayı olmasını gerekli kılarız. Her ardışık aralık çifti üzerinde, y = ƒ(x) ⱖ 0 eğrisine,
x Şekil 8.14’te gösterildiği gibi, bir parabolle yaklaşımda bulunuruz. Tipik bir parabol, eğri
–h 0 h
üzerindeki (xi – 1, yi – 1), (xi, yi) ve (xi + 1, yi + 1) ardışık noktalarından geçer.
Ardışık üç noktadan geçen bir parabol altındaki renkli alanı hesaplayalım.
fiEK‹L 8.15 –h’den h’ye integre etmekle Hesabımızı basitleştirmek için önce, h = ∆x = (b – a)@n olmak üzere x0 = –h, x1 = 0 ve
renkli alanı x2 = h (Şekil 8.15) olduğu durumu alırız. y eksenini sola veya sağa kaydırırsak, parabol
h altındaki alan aynı kalacaktır. Parabolün
s y + 4y1 + y2 d.
3 0
y = Ax2 + Bx + C
olarak buluruz.
formunda bir denklemi vardır.
Dolayısıyla, x = –h’den h = 2’ye kadar altındaki alan

h
L-h
Ap = sAx2 + Bx + Cd dx
+ Cx d
h
Ax3 Bx2
= +
3 2 -h
2Ah3 h
= + 2Ch = s2Ah2 + 6Cd.
3 3
dir. Eğri, (–h, y0), (0, y1) ve (h, y2) noktalarından geçtiğinden, ayrıca
y0 = Ah2 – Bh + C, y1 = C, y2 = Ah2 + Bh + C
dir. Buradan,
C = y1,
Ah2 - Bh = y0 - y1,
Ah2 + Bh = y2 - y1,
2Ah2 = y0 + y2 - 2y1 .
elde ederiz. Böylece, Ap alanını y0, y1 ve y2 cinsinden ifade etmekle
h h h
Ap = s2Ah 2 + 6Cd = ss y0 + y2 - 2y1 d + 6y1 d = s y0 + 4y1 + y2 d.
3 3 3
buluruz. Şimdi, parabolü yatay olarak Şekil 8.14’teki renkli konumuna kaydırmak altında-
ki alanı değiştirmez. Böylece, Şekil 8.14’teki (x0, y0), (x1, y1) ve (x2, y2) noktalarından ge-
çen parabolün altındaki alan halâ
h
s y + 4y1 + y2 d.
3 0
dir. Benzer şekilde, (x2, y2), (x3, y3) ve (x4, y4) noktalarından geçen parabolün altındaki
alan
h
s y + 4y3 + y4 d.
3 2
tür. Bütün parabollerin altındaki alanları hesaplayıp sonuçlarını toplamak
b
La
h h
ƒsxd dx L s y + 4y1 + y2 d + s y2 + 4y3 + y4 d + Á
3 0 3
h
+ sy + 4yn - 1 + yn d
3 n-2
h
= s y + 4y1 + 2y2 + 4y3 + 2y4 + Á + 2yn - 2 + 4yn - 1 + yn d.
3 0
TARİHSEL BİYOGRAFİ yaklaşımını verir. Sonuç, Simpson Kuralı olarak bilinir ve herhangi bir y = ƒ(x) sürekli
fonksiyonu için geçerlidir (Alıştırma 38). Fonksiyonun, bizim çıkardığımızdaki gibi pozi-
Thomas Simpson tif olması gerekli değildir. Her parabolik yay iki alt aralık kullandığından, kuralı uygula-
(1720–1761) mak için n sayısı çift olmak zorundadır.
Simpson Kuralı
1a ƒsxd dx, ’e yaklaşımda bulunmak için,
b
¢x
S = s y0 + 4y1 + 2y2 + 4y3 + Á + 2yn - 2 + 4yn - 1 + yn d.
3
kullanın. y’ler ƒ’nin
x0 = a, x1 = a + ¢x, x2 = a + 2¢x, Á , xn - 1 = a + sn - 1d¢x, xn = b.
bölünüş noktalarındaki değerleridir. n sayısı çifttir ve ∆x = (b – a)@n’dir.
Yukarıdaki kuralda katsayıların düzenine dikkat edin: 1, 4, 2, 4, 2, 4, 2, Á , 4, 2, 1.

TABLO 8.4
ÖRNEK 5 Simpson Kural›n› Uygulamak
10 5x dx.
x y = 5x 4 2 4
integraline yaklaşımda bulunmak için n = 4 ile Simpson kuralını kullanın.
0 0
Çözüm [0, 2] aralığını dört alt aralığa bölün ve y = 5x4’ü bölünüş noktalarında
1 5 hesaplayın (Tablo 8.4). Sonra, n = 4 ve ∆x = 1@2 ile Simpson Kuralını kullanın :
2 16
ay0 + 4y1 + 2y2 + 4y3 + y4 b
¢x
1 5 S =
3
3 405
a0 + 4 a b + 2s5d + 4 a b + 80b
2 16 1 5 405
=
6 16 16
2 80
1
= 32 .
12
Bu yaklaşım gerçek değerden (32) sadece 1@12 kadar fark etmektedir. Sadece dört alt
aralıkla binde-üç ten daha küçük bir hata yüzdesi.
Simpson Kural› ‹çin Hata Tahmini

Simpson kuralındaki hatayı tahmin etmek için, ileri analizden, ƒ(4) türevi sürekli ise a ile b
arasındaki bir c noktası için
b
b - a # s4d
La
ƒsxd dx = S - ƒ scds¢xd4
180
olduğunu söyleyen bir sonuç ile başlıyoruz. Böylece, ∆x sıfıra yaklaşırken,
b - a # s4d
ES = - ƒ scds¢xd4 ,
180
hatası da ∆x’in dördüncü kuvveti gibi sıfıra yaklaşır (Bu, Simpson Kuralının Yamuklar
Kuralına göre neden daha iyi sonuçlar verdiğini açıklamakta yardımcı olur.)
max ifadesi [a, b] aralığında söz konusu olmak üzere
b - a
ƒ ES ƒ … 180 max ƒ ƒs4dsxd ƒ s¢xd4
eşitsizliği, hatanın büyüklüğü için bir üst sınır verir. Yamuklar Kuralında, hata formülün-
deki max ƒ ƒ– ƒ için olduğu gibi genelde max ƒ ƒs4dsxd ƒ ’in tam değerini bulamayız ve bunu
bir M üst sınırı ile değiştirmemiz gerekir. ƒ ƒs4d ƒ ’ün [a, b] aralığındaki değerleri için her-
hangi bir üst sınır ise
b - a
ƒ ES ƒ … 180 Ms¢xd4 .
olur. Bu son ifadede ∆x yerine (a – b)@n yazmak

Msb - ad5
ƒ ES ƒ … .
180n 4
verir. Bu, Simpson Kuralındaki hatayı tahmin etmekte genellikle kullandığımız formüldür.
M için kabul edilebilir bir değer buluruz ve oradan ƒ ES ƒ hatasını bulmak için devam ede-
riz.
Simpson Kuralı İçin Hata Tahmini

ƒs4d sürekli ise ve ƒ ƒs4d ƒ ’ün [a, b] aralığındaki değerlerinin herhangi bir üst sınırı
M ise, ƒ’nin a’dan b’ye integrali için, n adımlı, Simpson Kuralı yaklaşımındaki
ES hatası aşağıdaki eşitsizliği sağlar.
Msb - ad5
ƒ ES ƒ … .
180n 4
Yamuklar Kuralındaki gibi, çoğunlukla M için mümkün olan en küçük değeri bula-
mayız. Bulabildiğimiz en iyi değeri bulur ve oradan devam ederiz.
ÖRNEK 6 Simpson Kural›ndaki Hatay› S›n›rlamak

Simpson Kuralı ile n = 4 alarak, 10 5x 4 dx integralini hesaplamada ortaya çıkan hata için
2
bir üst sınır bulun (Örnek 5).
Çözüm Hatayı hesaplamak üzere, önce 0 ⱕ x ⱕ 2 aralığında ƒ(x) = 5x4’ün dördüncü tü-
revinin büyüklüğü için bir M üst sınırı buluruz. Dördüncü türevin değeri, ƒ(4)(x) = 120,
sabit olduğundan, M = 120 alırız. b – a = 2 ve n = 4 ile Simpson Kuralı için hata tah-
mini
Msb - ad5 120s2d5 1
ƒ ES ƒ … = = .
180n 4 180 # 44 12
ÖRNEK 7 Yamuklar Kural› ve Simpson Kural› Yaklafl›mlar›n› Karfl›laflt›rmak

Bölüm 7’de gördüğümüz gibi, ln 2’nin değeri
2
L1
1
ln 2 = x dx.
11 s1>xd dx
2
integrali ile hesaplanabilir. Tablo 8.5, integralinin çeşitli n’ler kullanan
yaklaşımlarının T ve S değerlerini göstermektedir. Simpson Kuralının Yamuklar Kuralına
göre nasıl öne çıktığına dikkat edin. Özel olarak, n’nin değerini iki katına çıkardığımızda
(bunun sonucu h = ∆x’i yarıya düşürdüğümüzde), T hatasının 2’nin karesi’ne bölündüğüne,
oysa S hatasının 2’nin dördüncü kuvvetine bölündüğüne dikkat edin.
TABLO 8.5 ln 2 = 11 s1>xd dx ’ in Yamuklar Kural› Yaklafl›mlar› (Tn) ve Simpson Kural› Yaklafl›mlar› (Sn)
2
u Hata u u Hata u
n Tn …dan küçük Sn …dan küçük
10 0.6937714032 0.0006242227 0.6931502307 0.0000030502

20 0.6933033818 0.0001562013 0.6931473747 0.0000001942
30 0.6932166154 0.0000694349 0.6931472190 0.0000000385
40 0.6931862400 0.0000390595 0.6931471927 0.0000000122
50 0.6931721793 0.0000249988 0.6931471856 0.0000000050
100 0.6931534305 0.0000062500 0.6931471809 0.0000000004
Bunun, ∆x = (2 – 1)@n küçüldükçe dramatik bir etkisi vardır. n = 50 için Simpson

yaklaşımı, 7 ondalık basamağa kadar doğru olur. n = 100 için ise 9 ondalık basamağa
kadar doğru olur.
ƒ(x) derecesi dörtten küçük bir polinom ise dördüncü mertebeden türevi sıfırdır ve
b - a (4) b - a
ES = - f scds¢xd4 = - s0ds¢xd4 = 0.
180 180
olur. Böylece, ƒ’nin herhangi bir integralinin Simpson yaklaşımında hata olmayacaktır.
Başka bir deyişle, ƒ bir sabit ise, bir lineer fonksiyon ise, kuadratik veya kübik bir poli-
nom ise, alt aralıkların sayısı ne olursa olsun, Simson Kuralı ƒ’nin herhangi bir inte-
gralinin değerini tam olarak verecektir. Benzer şekilde, ƒ bir sabit ise veya bir lineer
fonksiyon ise ikinci mertebeden türevi sıfırdır ve
b - a b - a
ET = - ƒ–scds¢xd2 = - s0ds¢xd2 = 0.
12 12
olur. Bu nedenle, Yamuklar Kuralı ƒ’nin herhangi bir integralinin değerini tam olarak vere-
cektir. Yamuklar grafiğe kusursuzca uyduğundan bu sürpriz değildir. Teoride, ∆x adım
büyüklüğünü küçültmek, Simpson ve Yamuklar yaklaşımlarındaki hatayı küçültmesine
rağmen pratikte bu olmayabilir.
∆x çok küçük iken, örneğin ∆x = 10–5, bilgisayar veya hesap makinesi, S ve T’yi
hesaplamak için gereken aritmetikteki yuvarlama hatalarını öyle bir dereceye kadar birik-
tirebilir ki hata formülleri neler olduğunu açıklayamaz hale gelir. ∆x’i belirli bir ölçünün
altına küçültmek işleri daha da kötüye götürebilir. Bu kitabın bir konusu olmamakla bir-
likte, yuvarlama hatalarıyla ilgili problemleriniz olursa, alternatif yöntemler için nümerik
analiz konusunda bir kitaba başvurmalısınız.
ÖRNEK 8 Simpson Kuralı ile
L0
x 3 dx
integralini tahmin edin.

Çözüm ƒ(x) = x3’in dördüncü mertebeden türevi sıfırdır, dolayısıyla Simpson Kuralının,
herhangi (çift) sayıda adımla integralin değerini tam olarak vermesini bekleriz. Gerçekten,
n = 2 ve ∆x = (2 – 0)@2 = 1 ile
¢x
S = s y0 + 4y1 + y2 d
3
1 12
= ss0d3 + 4s1d3 + s2d3 d = = 4,
3 3
olurken,
d =
2 2
x4
L0
16
x 3 dx = - 0 = 4.
4 0 4
tür.
ÖRNEK 9 Bir Batakl›¤› Kurutmak

Bir kasaba küçük, kirli bir bataklığı kurutup doldurmak istemektedir (Şekil 8.16). Bataklık
146 ft
122 ft
ortalama 5 ft derinliğindedir. Bataklık kurutulduktan sonra doldurulması için ne kadar

yard küp çöp gerekecektir?
76 ft
54 ft
İhmal
40 ft
edilmiş Çözüm Bataklığın hacmini hesaplamak için, yüzey alanını tahmin eder ve 5 ile çarparız.
30 ft
Alanı tahmin etmek için, ∆x = 20 ft ve y’ler, Şekil 8.16’da gösterildiği gibi, bataklığın ke-
13 ft
narları arasında ölçülen uzaklıklar olmak üzere Simpson Kuralını kullanacağız.

Yatay aralık = 20 ft ¢x
S = s y0 + 4y1 + 2y2 + 4y3 + 2y4 + 4y5 + y6 d
3
fiEK‹L 8.16 Örnek 9’daki bataklığın 20
= s146 + 488 + 152 + 216 + 80 + 120 + 13d = 8100
boyutları 3
Hacim yaklaşık olarak (8100)(5) = 40.500 ft3 veya 1500 yd3’tür.
ALIfiTIRMALAR 8.7
‹ntegral Hesaplama
1–10 alıştırmalarındaki integraller için verilenler iki kısımdır: biri Ya- c. uES u’yi integralin gerçek değerinin bir yüzdesi olarak bulmak
muklar Kuralı, diğeri Simpson Kuralı için. için (uES u@(gerçek değer)) ⫻ 100 formülünü kullanın.
2 3
L1 L1
I. Yamuk kuralını kullanmak
1. x dx 2. s2x - 1d dx
a. n = 4 adımla integrali tahmin edin ve uET u için bir üst sınır
bulun. 1 0
L-1 L-2
3. sx 2 + 1d dx 4. sx 2 - 1d dx
b. İntegrali doğrudan hesaplayın ve uET u’yi bulun.
c. uET u’yi integralin gerçek değerinin bir yüzdesi olarak bulmak 2 1
L0 L-1
için (uET u@(gerçek değer)) ⫻ 100 formülünü kullanın. 5. st 3 + td dt 6. st 3 + 1d dt
II. Simpson Kuralını kullanmak 2 4
L1 s L2 ss - 1d
1 1
a. n = 4 adımla integrali tahmin edin ve uES u için bir üst sınır 7. 2
ds 8. 2
ds
bulun.
p 1
L0 L0
b. İntegrali doğrudan hesaplayın ve uES u’yi bulun. 9. sin t dt 10. sin pt dt
11–14 alıştırmalarında, integrandın tabloda verilen değerlerini kulla- p>2
Lp>4
narak integrali (a) Yamuklar Kuralı ile ve (b) Simpson Kuralı ile n = 8 14. scsc2 yd2cot y dy
adım alarak hesaplayın. Cevaplarınızı 5 ondalık basamağa
yuvarlayın.Sonra, (c) integralin gerçek değerini ve ET veya ES y scsc2 yd2cot y
yaklaşım hatasını bulun.
0.78540 2.0
1
L0
2 0.88357 1.51606
11. x21 - x dx
0.98175 1.18237
1.07992 0.93998
x 21 - x 2
1.17810 0.75402
x
1.27627 0.60145
1.37445 0.46364
0 0.0
1.47262 0.31688
0.125 0.12402
1.57080 0
0.25 0.24206
0.375 0.34763
0.5 0.43301 Minimum Alt Aral›k Say›s›
0.625 0.48789 15–26 alıştırmalarında, (a) Yamuklar Kuralı ile ve (b) Simpson Kuralı
0.75 0.49608 ile büyüklüğü 10–4’ten küçük bir hatayla integrali tahmin edin. (15–22
0.875 0.42361 alıştırmalarındaki integraller 1–8 alıştırmalarındaki integrallerdir.)
1.0 0 2 3
L1 L1
15. x dx 16. s2x - 1d dx
3 1 0
L0 216 + u2 L-1 L-2

u 17. sx 2 + 1d dx 18. sx 2 - 1d dx
12. du
U> 216 + U
2 1
L0 L-1
2 19. st 3 + td dt 20. st 3 + 1d dt
U
2 4
L1 s L2 ss - 1d
0 0.0 1 1
21. 2
ds 22. 2
ds
0.375 0.09334
2x + 1 dx
0.75 0.18429 3 3
L0 L0 2x + 1
1
1.125 0.27075 23. 24. dx
1.5 0.35112
1.875 0.42443 2 1
L0 L-1
2.25 0.49026 25. sin sx + 1d dx 26. cos sx + pd dx
2.625 0.58466
3.0 0.6 Uygulamalar
27. Bir yüzme havuzundaki suyun hacmi Dikdörtgen şeklindeki bir
p>2 yüzme havuzu 30 ft genişliğinde ve 50 ft uzunluğundadır. Tablo,
L-p>2
3 cos t
13. dt havuzun bir ucundan diğerine 5 ft aralıklarla h(x) derinliğini
s2 + sin td2 göstermektedir. Yamuklar Kuralını n = 10 ile
50
30 # hsxd dx .
L0
t s3 cos td>s2 + sin td2 V =
-1.57080 0.0 integraline uygulayarak havuzdaki suyun hacmini tahmin edin.

-1.17810 0.99138
-0.78540 1.26906 Konum (ft) Derinlik (ft) Konum (ft) Derinlik (ft)
-0.39270 1.05961 x h(x) x h(x)
0 0.75 0 6.0 30 11.5
0.39270 0.48821 5 8.2 35 11.9
0.78540 0.28946 10 9.1 40 12.3
1.17810 0.13429 15 9.9 45 12.7
1.57080 0 20 10.5 50 13.0
25 11.0
28. Bir balık gölünü doldurmak Kasabanızın balıkçılık komisyo- 30. Aerodinamik direnç Bir aracın aerodinamik direnci kısmen
nu başkanı olarak, kasaba gölünü avlanma sezonuna kadar ba- kesit alanı ile belirlenir ve, diğer bütün şeyler eşitse, mühendisler
lıkla doldurmak zorundasınız. Gölün ortalama derinliği 20 bu alanı olabildiğince küçük yapmaya çalışırlar. Simpson Kuralı-
ft’tir. Ölçekli bir harita kullanarak, şekilde gösterildiği gibi, nı kullanarak James Worden’ın MIT’deki güneş gücüyle çalışan
200 ft aralıklarla gölün bir kıyısından diğerine uzunluklar ölçü- Solectria arabasının kesit alanını bulun (Aşağıdaki diyagramı kul-
yorsunuz. lanın).
a. Gölün hacmini tahmin etmek için Yamuklar Kuralını kullanın.
b. Sezona 1000 ft3’te bir balık ile başlamayı planlıyorsunuz. Se-
3"
zon sonunda gölde açılış gününde bulanan balık miktarının en
azından %25’inin kalmasını bekliyorsunuz. Lisans başına or-
talama sezonluk av sayısı 20 balık ise, kasabanın satabileceği 26"
18.75"
18.75"
24"
26"
24"
maksimum lisans sayısı kaçtır? 20"
24"
0 ft
520 ft
800 ft
1000 ft
1140 ft
1160 ft
1110 ft
860 ft
0 ft
Dikey aralık 200 ft
29. Ford® Mustang Cobra™ Aşağıdaki tablo durgun konumdan

130 mph’ye ivmelenen bir 1994 model Ford Mustang Cob-
ra’nın zamana karşı süratini vermektedir. Bu sürate eriştiğinde,
Mustang ne kadar yol almıştır? 31. Kanat dizaynı Yeni bir uçağın tasarımı her kanatta sabit kesit
alanlı bir yakıt tankı gerektirmektedir. Bir kesit ölçekli olarak
Sürat Değişimi Saniye aşağıda görülmektedir. Tank yoğunluğu 42 lb/ft3 olan yakıttan
5000 lb taşımalıdır. Tankın uzunluğunu tahmin edin.
Sıfırdan 30 mph 2.2
40 mph 3.2
50 mph 4.5
60 mph 5.9 y1 y2 y3 y4 y5 y6
y0
70 mph 7.8
80 mph 10.2
90 mph 12.7 y0 1.5 ft, y1 1.6 ft, y2 1.8 ft, y3 1.9 ft,
100 mph 16.0 y4 2.0 ft, y5 y6 2.1 ft Yatay aralık 1 ft
110 mph 20.6
120 mph 26.2
130 mph 37.1 32. Bir jeneratörün yağ tüketimi Bir dizel jeneratör, filtrelerini
değiştirmek için geçici olarak durdurulana kadar sürekli olarak
Kaynak: Car and Driver, Nisan 1994. çalışmakta ve aşamalı olarak artan bir oranda yağ tüketmektedir.
Jeneratörün bir hafta boyunca tükettiği yağ miktarını tahmin et- c. (a) şıkkında bulduğunuz hata sınırını (b)’de bulduğunuz
mek için Yamuklar Kuralını kullanın. değerin bir yüzdesi olarak ifade edin.
34. Hata fonksiyonu (The error function)
(litre> h)
Yağ tüketim oranı x
2p L0
Gün 2 2
erf sxd = e -t dt ,
Pazar 0.019
Pzt. 0.020 hata fonksiyonu, olasılıkta, ısı akışı ve sinyal transferi teorilerinde
2
Salı 0.021 önemlidir ve e–t ’nin ters türevi için elemanter bir ifade bulun-
Çarş. 0.023 madığından sayısal olarak hesaplanmalıdır.
Perş. 0.025 a. n = 10 ile Simpson Kuralını kullanarak erf(1)’i bulun.
Cuma 0.028 b. [0, 1]’de
Cmt. 0.031
` ae -t b ` … 12 .
Pazar 0.035 d4 2
dt 4
Teori ve Örnekler dir. (a) da bulduğunuz yaklaşımın hata büyüklüğü için bir üst
33. Sinüs integral fonksiyonunun kullanılabilir değerleri Sinüs sınır bulun.
integral fonksiyonu, 35. (Örnek 3’ün devamı) ET ve ES için hata sınırları “en kötü” tah-
x minlerdir ve Yamuklar ile Simpson kuralları genelde bu sınırların
L0
sin t belirttiğinden daha kesindir. Örnek 3’teki
Sisxd = t dt, “x’in sinüs integrali”
p
L0
x sin x dx x x sin x
mühendisliğin formülleri basitleştirilemeyen birçok fonksiyonun-
dan biridir. (sin t)@t’nin elemanter bir ters türevi yoktur. Ancak, 0 0
Si(x)’in değerleri sayısal integrasyonla kolayca hesaplanabilir. integraline Yamuklarla yak-
laşım buna bir örnektir. s0.1dp 0.09708
Gösterim açıkça belirtmese de, integre edilen fonksiyon (sin s0.2dp 0.36932
t)@t’nin [0, x] aralığına sürekli genişletilmesi olan a. n = 10 ile Yamuklar s0.3dp 0.76248
Kuralını kullanarak s0.4dp 1.19513
sin t integralin değerine
ƒstd = • t
, t Z 0 s0.5dp 1.57080
yaklaşımda bulunun. s0.6dp 1.79270
1, t = 0, Sağdaki tablo gerekli s0.7dp 1.77912
y değerlerini s0.8dp 1.47727
vermektedir. s0.9dp 0.87372
fonksiyonudur. Fonksiyonun tanım aralığının her noktasında her p 0
dereceden türevi vardır. Grafiği düzgündür ve Simpson Kuralı-
nın iyi sonuçlar vermesini bekleyebilirsiniz. b. İntegralin değeri ve p, ile (a) şıkkında bulduğunuz yaklaşım ara-
sındaki farkın büyüklüğünü bulun. Farkın Örnek 3’te hesapla-
y
nan üst sınır 0.133’ten çok daha küçük olduğunu göreceksiniz.
x
c. Örnek 3’te ƒ ET ƒ için bulunan 0.133 üst sınırı, [0, p] aralığında
L0
sin t dt T
Si (x)
sin t 1 t
y t ƒ ƒ–sxd ƒ = ƒ 2 cos x - x sin x ƒ
t için daha iyi bir üst sınır bulunarak iyleştirilebilirdi. Kullanı-
⫺p 0 x p 2p
lan üst sınır 2 + p’ydi. [0, p] aralığında ƒ⬙’nün grafiğini çizin
a. [0, p>2] aralığında ƒ ƒ s4d ƒ … 1 olduğunu kullanarak, ve TRACE veya ZOOM kullanarak bu üst sınırı iyileştirin
Bulduğunuz üst sınırı M yerine kullanarak, daha iyi bir
Si a b =
p>2 ƒ ET ƒ değeri bulun. (a)’da bulduğunuz Yamuklar Kuralı
L0
p sin t
2 t dt yaklaşımının bu iyileştirilmiş değerden de daha iyi olduğuna
dikkat edin.
integrali n = 4 alınarak Simpson Kuralıyla hesaplanırsa T 36. (Alıştırma 35’in devamı)
oluşacak hataya bir üst sınır bulun. a. ƒ(x) = x sin x fonksiyonunun dördüncü türevinin
b. Simpson Kuralıyla n = 4 ile Sisp>2d’yi hesaplayın.
ƒ(4)(x) = –4 cos x + x sin x
olduğunu gösterin. TRACE veya ZOOM kullanarak [0, p] b. [–1, 1]’e [–3, 3] penceresinde y = ƒ⬙(x)’i çizin.
aralığında ƒ ƒ s4d ƒ ’ün değerlerinin bir M üst sınırını bulun. c. –1 ⱕ x ⱕ 1 için (b)’deki grafiğin neden ƒ ƒ–sxd ƒ … 3 önerdi-
b. (a)’da bulduğunuz M değerini kullanarak n = 10 adımlı ğini açıklayın.
Simpson Kuralıyla d. Bu durumda, Yamuklar Kuralı için hata tahmininin
p
L0
x sin x dx s¢xd2
ƒ ET ƒ … 2
.
integralinin değeri hesaplanırken yapılan hatanın büyüklüğü haline geldiğini gösterin.

için bir üst sınır bulun. e. ∆x ⱕ 0.1 ise Yamuklar Kuralında hata büyüklüğünün 0.01
den küçük veya eşit olacağını gösterin.
Kuralını kullanarak 10 x sin x dx’i bulun.
c. Alıştırma 35’teki tablodaki verileri ve n = 10 ile Simpson
p
f. ∆x ⱕ 0.1 olması için n ne kadar büyük olmalıdır?
46. 1-1 sin sx 2 d dx . integralini göz önüne alın.
1
d. (c)’deki sonucunuz ile integralin geçek değeri p arasındaki far-
kın büyüklüğünü 6 ondalık basamak hassaslıkla bulun. (b)’de a. ƒ(x) = sin (x2) için ƒ(4) türevini bulun (Bir BCS’niz varsa ce-
bulunan hata değerinin oldukça iyi olduğunu göreceksiniz. vabınızı kontrol edebilirsiniz).
37. [a, b] aralığında sürekli ƒ fonksiyonunun 1a ƒsxd dx integrali için
b
b. [–1, 1]’e [–30, 10] penceresinde y = ƒ(4)(x)’ü çizin.
Yamuklar Kuralındaki T toplamının bir Riemann toplamı c. –1 ⱕ x ⱕ 1 için (b)’deki grafiğin neden ƒ ƒs4dsxd ƒ … 30 öner-
olduğunu ispat ediniz. (Yol gösterme: [xk – 1, xk] alt aralığında diğini açıklayın.
ƒ(ck) = (ƒ(xk – 1, xk) + ƒ(xk))@2 eşitliğini sağlayan bir noktasının
bulunduğunu göstermek için Ara Değer Teoremini kullanın.) d. Bu durumda, Simpson Kuralı için hata tahmininin
38. [a, b] üzerinde sürekli ƒ fonksiyonunun 1a ƒsxd dx integrali için s¢xd4

b
ƒ ES ƒ … 3
.
Simpson Kuralındaki S toplamının bir Riemann toplamı olduğunu
gösterin. (Alıştırma 37’ye bakın.) haline geldiğini gösterin.
e. ∆x ⱕ 0.4 ise Simpson Kuralında hata büyüklüğünün 0.01 den
T Say›sal ‹ntegrasyon küçük veya eşit olacağını gösterin.
Bu bölümün başında bahsettiğimiz gibi, birçok sürekli fonksiyonun be- f. ∆x ⱕ 0.4 olması için n ne kadar büyük olmalıdır?
lirli integrali Analizin Temel Teoremi ile hesaplanamaz, çünkü ters türev-
T 47. Bir vazo Bir çiçek vazosunun hacmini, sadece bir hesap makine-
lerinin elemanter formülleri yoktur. Sayısal integrasyon çoğunlukla te- si, bir ip ve birde cetvel kullanarak hesaplamak istiyoruz. Vazo-
mel olmayan integraler denilen bu integrallerin değerlerinin tahmin nun yüksekliğini 6 inç olarak ölçüyoruz. Sonra, yarım inç aralık-
edilmesi için pratik bir yol sunar. Hesap makinenizin veya bilgisayarını- larla vazonun çevresini bulmak için (inç olarak) ipi ve cetveli
zın bir sayısal integral hesaplama fonksiyonu varsa, bunu 39–42 alıştır- kullanıyoruz. (Bunları yukarıdan aşağıya vazonun resmine karşı
malarındaki integralleri hesaplamakta kullanın. gelecek şekilde listeliyoruz.)
21 + x 4 dx
1
L0
Newton’un araştırmasında ortaya
39. çıkan temel olmayan bir integral.
6
Çevre
Alıştırma 33’deki integral. Sıfırla böl-
p>2
L0
sin x meyi engellemek için, integrasyona 0 5.4 10.8
40. x dx yerine 10–6 gibi küçük bir pozitif sa- 4.5 11.6
yıyla başlayabilirsiniz.
p>2
4.4 11.6
L0
Işığın kırılmasıyla ilgili bir 5.1 10.8
41. sin sx2 d dx
integral. 6.3 9.0
sx2>25d + sy2>9d = 1
40 21 - 0.64 cos2 t dt elipsinin uzunluğu
p>2 0 7.8 6.3
L0
42. 9.4
T 43. 10 sin x dx . integralini göz önüne alın.

p
a. n = 10, 100 ve 1000 için Yamuklar Kuralı yaklaşımlarını bulun. a. Verilen çevrelere karşı gelen dik kesitlerin alanlarını bulun.
b. Yazabildiğiniz basamağa kadar hassaslıkta hataları kaydedin. b. Vasonun hacmini [0, 6] aralığı üzerinde y’ye göre bir integral
olarak ifade edin.
c. Nasıl bir düzen görüyorsunuz.
c. Yamuklar Kuralını n = 12 ile kullanarak integrale yaklaşımda
d. ET’nin hata sınırının bu düzen için neler anlattığını açıklayın.
bulunun.
T 44. (Alıştırma 43’ün devamı) Alıştırma 43’ü Simpson Kuralı ve ES ile d. Simpson Kuralını n = 12 ile kullanarak integrale yaklaşımda
tekrarlayın.
45. 1-1 sin sx 2 d dx . integralini göz önüne alın.
bulunun. Hangi cevabın daha doğru olduğunu düşünüyorsu-
1
nuz. Cevabınızın nedenini açıklayın.
a. ƒ(x) = sin (x2) için ƒ⬙’nü bulun.
21 - e2 cos2 t dt ,
T 48. Bir yelkenlinin yerdeğiştirmesi Bir yelkenli tarafından yer
p>2
L0
değiştirilen suyun hacmini bulmak için ortak uygulama, su Length == 4a
Uzunluk
çizgisini eşit uzunluklu 10 alt aralığa bölmek, her bölünüş nok-
tasında gövdenin su altındaki bölümünün A(x) dikey kesit alanını olarak karşımıza çıkar. Bu formüldeki integrale bir eliptik integral
ölçmek, sonra da su çizgisinin bir ucundan diğerine A(x)’in inte- denir. e = 0 veya 1 dışında elemanter değildir.
gralini hesaplamak için Simpson Kuralını kullanmaktır. a. a = 1 ve e = 1@2 iken elipsin uzunluğunu hesaplamak için,
b. ƒstd = 21 - e 2 cos2 t ’nin ikinci türevinin mutlak değerinin

Aşağıdaki tablo, 0’dan 10’a kadar ‘‘İstasyonlar’’ denen bölünüş Yamuklar Kuralını n = 10 ile kullanın.
noktalarında, şekilde gösterilen Pipedream yelkenlisi için alan
ölçümlerini listelemektedir. Ortak alt aralık uzunluğu (ardışık is- 1’den küçük olduğunu kullanarak (a) daki hesabınızdaki hata
tasyonlar arasındaki uzaklık) ∆x = 2.54 ft dir (yaklaşık 2 ft. 6-1@2 için bir üst sınır bulun.
inç., imalatçıya uygunluk için seçilmiş ).
T 50. y = sin x eğrisinin bir yayının uzunluğu
21 + cos2 x dx .
p
L0
L =
ile verilir. Simpson Kuralını n = 8 ile kullanarak L’yi bulun.

T 51. Metal üretim şirketiniz yanda gösterilen gibi kıvrımlı demir çatı
kaplaması plakaları yapmak için bir anlaşma yapmak üzeredir.
–1 0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 Kıvrımlı plakaların dik kesitleri
3p
y = sin x, 0 … x … 20 in .
a. Pipedream’in yerdeğiştirdiği hacmi ft. küp hassalığında 20
bulun. eğrisine uymak zorundadır. Eğer çatı kaplamaları düz plakalardan
malzmeyi germeyecek bir işlemle sıkıştırılarak yapılacaksa, orijinal
İstasyon Su altındaki alan ft2 malzemenin genişliği ne olmalıdır? Bulmak için, sinüs eğrisine 2
ondalık basamak hassaslıkla yaklaşımda bulunmak üzere sayısal
0 0 integrasyon kullanın.
1 1.07
Orijinal plaka y Kıvrımlı plaka
2 3.84
3 7.82
4 12.20
5 15.18
6 16.14 20 in.
7 14.00 0
8 9.21
20 x (in.)
9 3.24 y sin 3π x
20
10 0
T 52. Mühendislik firmanız aşağıda görülen tüneli inşa etmek için tek-
b. Tablodaki figürler 64 lb/ft3 ağırlığındaki deniz suyu içindir. lif vermektedir. Tünel 300 ft uzunluğunda ve tabanda 50 ft
Pipedream tarafından yer değiştirilen su kaç pounds dur? genişliğindedir. Dik kesiti y = 25 cos (px@50) eğrisinin
(Yerdeğiştirme, küçük gemiler için pounds olarak büyük yaylarından birinin şeklindedir. Tamamlandığında, tünelin iç
gemiler için ise büyük ton (1 büyük ton = 2240 lb) olarak yüzeyine (yol hariç) uygulaması 1.75 $@ft olan bir su geçirmez
verilir.) (Veriler Skene’s Elements of Yacht Design by Francis kaplama yapılacaktır. Kaplamayı uygulamanın masrafı nedir?
S. Kinney (Dodd, Mead, 1962.) den.) (İpucu: Kosinüs eğrisinin uzunluğunu bulmak için sayısal inte-
grasyon kullanın.)
c. Prizmatik katsayılar Bir geminin prizmatik katsayısı, yer-
değiştirme hacminin, yüksekliği su çizgisinin uzunluğuna ve y y 25 cos (px/50)
tabanı geminin en büyük su altı kesitinin alanına eşit olan bir
prizma hacmine oranıdır. En iyi yelkenlilerin prizmatik katsa-
yıları 0.51 ile 0.54 arasında değişir. Su çizgisinin uzunluğu
25.4 ft ve en geniş su altı kesitinin alanı 16.14 ft2 (6. İstasyon-
da) olduğuna göre Pipedream’in prizmatik katsayısını bulun. –25
T 49. Elliptic integrals Eliptik integraller 0 300 ft
x = a cos t, y = b sin t, 0 … t … 2p 25
elipsinin uzunluğu, e elipsin dışmerkezliği olmak üzere x (ft)
ÖLÇEKLİ DEĞİL
8.8 Genellefltirilmifl ‹ntegraller 619
Yüzey Alan› Fonksiyon De¤erlerini Tahmin Etmek

53–56 alıştırmalarında verilen eğrilerin x-ekseni etrafında döndürül- 0.6
L0 21 - x 2
dx
meleri ile üretilen dönel cisimlerin yüzey alanlarını iki ondalık basa- 57. sin-1 0.6 = . değerini hesaplamak için sayısal
mağa kadar.
53. y = sin x, 0 … x … p integrasyon kullanın. Referans için, sin–1 0.6 = 0.64350.
54. y = x2>4,
1
L0
0 … x … 2 1
58. p = 4 dx . değerini hesaplamak için sayısal
55. y = x + sin 2x, -2p>3 … x … 2p>3 (Bölüm 4.4, Alıştırma 1 + x2
integrasyon kullanın.
5’teki eğri)
236 - x 2, 0 … x … 6 (Bölüm 6.1, Alıştırma 56’daki

x
56. y =
12
çekül yüzeyi)
8.8 Genellefltirilmifl ‹ntegraller
Şimdiye kadar, belirli integrallerimizin iki özelliği olmasını istedik. Birincisi, [a, b] inte-
grasyon aralığının sonlu olmasıydı. İkincisi ise, bu aralıkta intengrandın değer aralığının
sonlu olmasıydı. Ancak pratikte, çoğunlukla bu koşulların birini veya ikisini de
sağlamayan integrallerle karşılaşırız. Sonsuz integral aralığına bir örnek olarak, x = 1’den
8.17a). Sonsuz değer aralığına bir örnek olarak ise, x = 0’dan x = 1’e kadar y = 1> 1x
x = q ’a kadar y = (ln x)@x2 eğrisinin altında kalan alan integralini ele alabiliriz (Şekil
eğrisinin altındaki alan integralini düşünebiliriz (Şekil 8.17b). Her iki durumdaki inte-
grallere de genelleştirilmiş integraller denir ve limit olarak hesaplanırlar. Bölüm 11’de,
bazı sonsuz serilerin yakınsaklıklarının incelenmesinde, genelleştirilmiş integrallerin
önemli bir rol oynadıklarını göreceğiz.
y
y
y 0.2 y ln2x y 1
x 兹x
0.1 1
Alan 2
x x
0 1 2 3 4 5 6 0 1
x (a) (b)
(a) fiEK‹L 8.17 Bu sonsuz eğrilerin altındaki alanlar sonlu mudur?

y
Sonsuz ‹ntegrasyon S›n›rlar›
Birinci bölgede y = e–x@2 eğrisi altında kalan sonsuz bölgeyi göz önüne alın (Şekil 8.18a).
Alan ⫺2e–b/2 ⫹ 2
Bu bölgenin alanının sonsuz olduğunu düşünebilirsiniz, fakat bu alana karşılık getirilecek
değerin sonlu olduğunu göreceğiz. Bu alana bir değerin nasıl karşılık getirildiği aşağıda-
dır. Önce bölgenin sağdan x = b ile sınırlı kısmının alanı A(b)’yi bulun (Şekil 8.18b)
x
e-x>2 dx = -2e-x>2 d = -2e-b>2 + 2

b b b
L0
(b) Asbd =
0
fiEK‹L 8.18 (a) Birinci bölgede y = e–x@2 Sonra, b → q iken A(b)’nin limitini bulun.
eğrisinin altındaki alan (b) birinci tipte bir
genelleştirilmiş integraldir. lim Asbd = lim s -2e-b>2 + 2d = 2
b: q b: q
0’dan q ’a kadar eğrinin altındaki alana karşılık getireceğimiz değer

q b
L0 b: q L
e-x>2 dx = lim e-x>2 dx = 2.
0
dir.
TANIM I. Tip Genellefltirilmifl ‹ntegraller
İntegrasyon sınırları sonsuz olan integrallere I. Tip genelleştirilmiş integraller
denir.
1. ƒ(x) fonksiyonu [a, q ) aralığında sürekliyse,
q b
La b: q L
ƒsxd dx = lim ƒsxd dx.
a
2. ƒ(x) fonksiyonu (– q , b] aralığında sürekliyse,

b b
L- q a: - q L
ƒsxd dx = lim ƒsxd dx.
a
3. ƒ(x) fonksiyonu (– q , q ) aralığında sürekliyse, c bir reel sayı olmak üzere

q c q
L- q L- q Lc
ƒsxd dx = ƒsxd dx + ƒsxd dx,
Her bir durumda, limit sonluysa genelleştirilmiş integralin yakınsadığını ve bu

limit değerinin genelleştirilmiş integralin değeri olduğunu söyleriz. Eğer limit
yoksa, genelleştirilmiş integral ıraksar.
gun bir seçimle 1- q ƒsxd dx’i hesaplayabilir veya yakınsaklığını veya ıraksaklığını be-
Tanımın 3. şıkkındaki
q
c’nin seçiminin önemli olmadığı gösterilebilir. Herhangi uy-
lirleyebiliriz.
Tanımdaki herbir integral, integrasyon aralığı üzerinde ƒ ⱖ 0 ise bir alan olarak yo-
rumlanabilir. Örneğin, Şekil 8.18’deki genelleştirilmiş integrali bir alan olarak yorum-
ladık. Söz konusu durumda alanın değeri sonlu ve 2 dir. ƒ ⱖ 0 ise ve genelleştirilmiş inte-
gral ıraksarsa eğrinin altındaki alan sonsuzdur deriz.
ÖRNEK 1 [1, q d Üzerinde Bir Genellefltirilmifl ‹ntegral Hesaplamak

y
x = 1’den x = q ’a kadar y = sln xd>x2 eğrisinin altındaki alan sonlu mudur? Sonluysa,
0.2 y ln2x
x nedir?
0.1
Çözüm x = 1’den x = b’ye kadar eğrinin altında kalan alanı bulur ve b → q iken limitini
inceleriz. Limit sonluysa, bunu sonsuz eğrinin altındaki alan olarak kabul ederiz (Şekil
x 8.19). 1’den b’ye kadar alan şöyledir:
0 1 b
dx = csln xd a- x b d - a- x b a x b dx
b b b
L1 x L1
ln x 1 1 1 u = ln x, dy = dx>x 2,
fiEK‹L 8.19 Bu eğrinin altındaki alan bir 2
1
du = dx>x, y = -1>x.
genelleştirilmiş integraldir. ile kısmi integrasyon.
- cx d
b
ln b 1
= -
b 1
ln b 1
= - - + 1.
b b
b : q iken bölgenin alanı ise

q b
L1 b: L
ln x ln x
2
dx = lim dx
x q 1 x2
= lim c- - + 1d
ln b 1
b: q b b
= - c lim d - 0 + 1
ln b
b: q b
= - c lim d + 1 = 0 + 1 = 1.
1>b
l’Hôpital’s Kuralı
b: q 1
olarak bulunur. Böylece, genelleştirilmiş integral yakınsaktır ve değeri 1 dir.
ÖRNEK 2 s - q , q d Üzerinde Bir ‹ntegral Hesaplamak

Aşağıdaki integrali hesaplayın
q
L- q
dx
.
1 + x2
Çözüm Tanıma göre (3. Kısım)
q 0 q
L- q L- q 1 + x L0
dx dx dx
2
= 2
+ .
1 + x 1 + x2
TARİHSEL BİYOGRAFİ yazabiliriz. Şimdi, eşitliğin sağ tarafındaki her iki genelleştirilmiş integrali hesaplayalım.
Lejeune Dirichlet 0 0
L- q 1 + x a: - q L
dx dx
(1805–1859) 2
= lim
a 1 + x2
lim tan-1 x d
0
=
a: - q a
lim stan-1 0 - tan-1 ad = 0 - a- b =

p p
=
a: - q 2 2
q b
L0 b: q L
dx dx
= lim
1 + x2 0 1 + x
2
= lim tan-1 x d
y b
b: q 0
p p
y 1 = lim stan-1 b - tan-1 0d = - 0 =
1 ⫹ x2 Alan ⫽ p b: q 2 2
Böylece,
x q
L- q
0 dx p p
= + = p.
ÖLÇEKLİ DEĞİL 1 + x2 2 2
fiEK‹L 8.20 Bu eğrinin altındaki alan bulunur. 1@(1 + x2) ⬎ 0 olduğundan genelleştirilmiş integral, eğrinin altında ve x-ekseni-
sonludur (Örnek 2). nin üstündeki (sonlu) alan olarak yorumlanabilir ( Şekil 8,20).
L1
dx
‹ntegrali
xp
y = 1@x fonksiyonu, integrandı y = 1@xp formunda olan yakınsak ve ıraksak genelleştiril-
miş integraller arasındaki sınırdır. Aşağıdaki örnekte görüldüğü gibi, genelleştirilmiş in-
tegral, p ⬎ 1 ise yakınsak ve p ⱕ 1 ise ıraksaktır.
ÖRNEK 3 Yak›nsakl›¤› Belirlemek

p’nin hangi değerleri için 11 dx>x p integrali yakınsar? İntegral yakınsak olduğunda
q
değeri nedir?
Çözüm p≠1
d = a p - 1 - 1b .
b b
x -p + 1
L1
dx 1 1 1
p = sb -p + 1 - 1d =
x -p + 1 1 1 - p 1 - p b
dir. Böylece,
q b
L1 b: q L
dx dx
= lim
xp 1 x
p
= lim c a p - 1 - 1b d = • p - 1
1
1 1 , p 7 1
b: q 1 - p b
q, p 6 1
olur, çünkü
= e
1 0, p 7 1
lim
b: q b p-1 q, p 6 1.
dir.
Bu nedenle, p ⬎ 1 ise integral 1@(p – 1) değerine yakınsar ve p ⬍ 1 ise ıraksar.
p = 1 ise integral yine ıraksaktır:
q q
L1 L1
dx dx
= x
xp
b
b: q L
dx
= lim x
1
= lim ln x D 1
b
b: q
= lim sln b - ln 1d = q .
b: q
Dikey Asimptotu Bulunan ‹ntegrandlar

Genelleştirilmiş integrallerin başka bir tipi, integrandın, bir integrasyon sınırında veya
integrasyon sınırları arasındaki bir noktada bir dikey asimptotu var olduğunda—bir
sınırsız süreksizlik—ortaya çıkar. İntegrasyon aralığı üzerinde ƒ integrandı pozitif ise
genelleştirilmiş integrali yine, integrasyon sınırları arasında ƒ’nin grafiğinin altında ve
x-ekseni üzerindeki alan olarak yorumlayabiliriz.
y Birinci bölgede, x = 0’dan x = 1’e kadar y = 1> 1x eğrisi altında kalan bölgeyi
düşünün (Şekil 8.17b). Önce a’dan 1’e kadar olan kısmının alanını bulalım (Şekil 8.21)
y 1
= 21x d = 2 - 21a
兹x
La 1x
1 1
dx
a
Alan 2 ⫺ 2兹a
Sonra, a → 0+ iken bu alanın limitini buluruz:
= lim+ A 2 - 21a B = 2.
La 1x
1
dx
1 lim+
a:0 a:0
Eğrinin altında, 0’dan 1’e kadar olan alan sonludur ve

x
L0 1x a 1x
1 1
a:0 L
0 a 1 dx dx
= lim+ = 2.
dir.
fiEK‹L 8.21 Bu eğrinin altındaki alan
a b dx = 2 ,
1
La 2x
1
lim+ TANIM II. Tip Genellefltirilmifl ‹ntegraller
a: 0
İntegrasyon aralığının bir noktasında sonsuz olan fonksiyonların integrallerine
dir. İkinci tip bir genelleştirilmiş integral. II Tip genelleştirilmiş integraller denir.
1. ƒ(x) fonksiyonu (a, b] aralığında sürekli ve a’da süreksiz ise,
b b
La Lc
ƒsxd dx = lim+ ƒsxd dx.
c:a
2. ƒ(x) fonksiyonu [a, b) aralığında sürekli ve b’de süreksiz ise,

b c
La La
ƒsxd dx = lim- ƒsxd dx.
c:b
3. ƒ(x) fonksiyonu bir c, a ⬍ c ⬍ b, noktasında süreksiz ve [a, c) ∪ (c, b]

üzerinde sürekli ise,
b c b
La La Lc
ƒsxd dx = ƒsxd dx + ƒsxd dx.
Her bir durumda, limit sonluysa genelleştirilmiş integralin yakınsadığını ve bu

limit değerinin genelleştirilmiş integralin değeri olduğunu söyleriz. Eğer limit
yoksa, genelleştirilmiş integral ıraksar.
Tanımın 3. şıkkında, eşitliğin sağındaki her iki integral de yakınsak ise sol taraftaki intag-
ral yakınsak, aksi halde ıraksaktır.
ÖRNEK 4 Iraksak Bir Genellefltirilmifl ‹ntegral

1
L0
1
dx.
1 - x
İntegralinin yakınsaklığını inceleyin.
y
1 Çözüm ƒ(x) = 1@(1 – x) integrandı [0, 1) üzerinde süreklidir fakat x = 1’de süreksizdir
y
1⫺x ve x : 1- iken sonsuz olmaktadır (Şekil 8.22).
dx = lim- C -ln ƒ 1 - x ƒ D 0
b
L0 1 - x
1 b
lim-
b:1 b:1
= lim- [-ln s1 - bd + 0] = q .
b:1
1 olarak hesaplarız. Limit sonsuzdur, dolayısıyla integral ıraksar.
ÖRNEK 5 Bir ‹ç Noktada Dikey Asimptot

x 3
L0 sx - 1d2>3
0 b 1 dx
.
fiEK‹L 8.22 Limit yoktur:
Çözüm İntegrandın x = 1’de bir dikey asimptotu vardır ve [0, 1) ile (1, 3] aralıklarında
a b dx = lim-
1 b
süreklidir (Şekil 8.23). Yukarıdaki tanımın 3. kısmına göre,
L0 b:1 L
1 1
dx = q .
1 - x 0 1 - x
3 1 3
L0 sx - 1d L0 sx - 1d L1 sx - 1d2>3
dx dx dx
[0, 1) için eğrinin altında ve x-ekseninin 2>3
= 2>3
+ .
üstünde kalan alan bir reel sayı değildir
(Örnek 4). dir. Şimdi bu eşitliğin sağ tarafındaki her iki integrali hesaplayalım.
1 b
L0 sx - 1d2>3 b:1 L
dx dx
= lim- 2>3
0 sx - 1d
= lim- 3sx - 1d1>3 D 0

b
b:1
y
= lim- [3sb - 1d1>3 + 3] = 3

b:1
y⫽ 1
(x ⫺ 1)2/3 3 3
L1 sx - 1d2>3 c:1 L
dx dx
= lim+ 2>3
c sx - 1d
= lim+ 3sx - 1d1>3 D c

3
c:1
1
= lim+ C 3s3 - 1d1>3 - 3sc - 1d1>3 D = 32
3
2
c:1
Buradan
= 3 + 32
x 3
L0 sx - 1d2>3
0 b c 3 dx 3
1 2.
fiEK‹L 8.23 Örnek 5
sonucunu çıkarırız.
dx = 3 + 32
3
L0 sx - 1d2>3
1 3
2, ÖRNEK 6 Yak›nsak Bir Genellefltirilmifl ‹ntegral
İntegralinin yakınsaklığını göstermektedir. Aşağıdaki integrali hesaplayın.
Dolayısıyla, eğrinin altındaki alan vardır q
L2
x + 3
(bir reel sayıdır) dx.
sx - 1dsx 2 + 1d
Çözüm
q b
L2 b: q L
x + 3 x + 3
dx = lim dx
sx - 1dsx 2 + 1d 2
2 sx - 1dsx + 1d
a b dx
b
b: q L
2 2x + 1 Kısmi kesirler
= lim - 2
x - 1 x + 1
= lim C 2 ln sx - 1d - ln sx 2 + 1d - tan-1 x D 2
2
b
b: q
= lim cln d
sx - 1d2 -1
b
Logaritmaları birleştirin.
- tan x
b: q x2 + 1 2
= lim cln a b - tan-1 b d - ln a b + tan-1 2

sb - 1d2 1
b: q 2
b + 1 5
p
= 0 - + ln 5 + tan-1 2 L 1.1458
2
Ters türevde logaritmaları b → q iken limiti hesaplamadan önce birleştirdiğimize
dikkat edin. Böyle yapmasaydık,
lim s2 ln sb - 1d - ln sb 2 + 1dd = q - q .
b: q
belirsiz formuyla karşılaşırdık. Elbette, belirsiz formdan kurtulmanın yolu logaritmaları
birleştirmektir, o yüzden sonuç olarak aynı yanıtı bulacaktık.
Bilgisayar Cebir Sistemleri birçok yakınsak genelleştirilmiş integrali hesaplayabilir.
Örnek 6’daki integrali Maple ile hesaplamak için
⬎ ƒ:= (x + 3)@((x – 1) * (x^2 + 1))
girin. Sonra,
⬎ int(ƒ, x = 2..infintity)
integral komutunu kullanın. Maple’in cevabı
1
- p + ln s5d + arctan s2d.
2
olur. Sayısal bir değer elde etmek için evalf hesaplama komutunu kullanın ve basamak
sayısını
⬎ evalf(%, 6)
şeklinde belirleyin. % sembolü bilgisayara ekrandaki son ifadeyi, bu durumda
(–1@2p) + ln (5) + arctan (2), hesaplaması için talimat verir. Maple’in cevabı 1.14579 olur.
Mathematica kullanarak,
In [1]:= Integrate [sx + 3d>ssx - 1dsx ¿2 + 1dd, 5x, 2, Infinity6]
girmek,
-Pi
Out [1]= + ArcTan [2] + Log [5].
2
cevabını verir. Altı basamaklı sayısal bir sonuç elde etmek için ‘‘N[%,6]’’ komutunu girin;
burada da sonuç 1.14579 olur.
y
ÖRNEK 7 Sonsuz Bir Kat› Cismin Hacmini Bulmak
2 Şekil 8.24’teki katı borunun x-eksenine dik kesitleri, çapları x-ekseninden y = ex,
– q ⬍ x ⱕ ln 2, eğrisine kadar uzanan dairesel disklerdir. Borunun hacmini bulun.
y ex
1
Çözüm Tipik bir dik kesitin alanı
psradiusd22 == p a yb = e 2x .
b 2
1 p
0 Asxd ==p(yarıçap)
A(x)
x
2 4
ln 2
olarak bulunur. Borunun hacmini b : - q iken b’den ln 2’ye kadar olan kısmın hacmi
fiEK‹L 8.24 The calculation in Example 7 olarak tanımlarız. Bölüm 6.1’de olduğu gibi (dilimleme yöntemi), bu kısmın hacmi
e dx = e 2x d
shows that this infinite horn has a finite ln 2 ln 2 ln 2
Lb Lb
volume.
p 2x p
V = Asxd dx =
4 8 b
p p
= se ln 4 - e 2b d = s4 - e 2b d.
8 8
bulunur. b : - q iken e2b → 0 ve V → (p@8)(4 – 0) = p@2 olur. Borunun hacmi
p@2’dir.
ÖRNEK 8 Yanl›fl Bir Hesaplama

3
L0
dx
.
x - 1
Çözüm İntegrandın, integrasyon aralığı içindeki x = 1 de süreksiz olduğunu fark
etmediğimizi varsayın. İntegrali sıradan bir integral olarak hesaplarsak
= ln ƒ x - 1 ƒ d = ln 2 - ln 1 = ln 2.
3 3
L
dx
0 x - 1 0
buluruz. Bu sonuç yanlıştır çünkü integral bir genelleştirilmiş integraldir. Doğru hesapla-
ma limitler kullanır:
3 1 3
L0 L0 L1
dx dx dx
= +
x - 1 x - 1 x - 1
dir. Burada
= lim- ln ƒ x - 1 ƒ D 0
1 b
L L
dx dx b
= lim-
0 x - 1 b:1 0 x - 1 b:1
= lim- sln ƒ b - 1 ƒ - ln ƒ -1 ƒ d
b:1
= lim- ln s1 - bd = - q . b → 1– iken 1 – b → 0+
b:1
dur. 10 dx>sx - 1d ıraksak olduğundan, 10 dx>sx - 1d integrali ıraksaktır.

1 3
olabileceğini göstermektedir. Bir 1a ƒsxd dx integrali ile karşılaştığınızda [a, b] üzerinde

Örnek 8, bir genelleştirilmiş integrali sıradan bir integralle karıştırırsak nelerin yanlış
b
ƒ fonksiyonunu incelemeniz ve sonra integralin genelleştirilmiş olup olmadığına karar

vermeniz gerekir. ƒ fonksiyonu [a, b] üzerinde sürekli ise sıradan bir integraldir.
y
Yak›nsakl›k ve Iraksakl›k Testleri
1
y e–x
2 Bir genelleştirilmiş integral doğrudan hesaplanamazsa yakınsak veya ıraksak olup olma-
dığını belirlemeye çalışırız. İntegral ıraksak ise yapılacak bir şey yoktur. İntegral yakınsak
ise değerine yaklaşımda bulunmak için sayısal yöntemler kullanabiliriz. Yakınsaklık ve
ıraksaklık için temel testler Doğrudan Karşılaştırma Testi ve Limit Karşılaştırma Testi dir.
(1, e–1)
ÖRNEK 9 Yak›nsakl›¤› Araflt›rmak
11
y e–x q 2
e -x dx integrali yakınsak mıdır?
x
0 1 b
Çözüm Tanımdan
-x 2 q b
fiEK‹L 8.25 x ⬎ 1 için e ’nin grafiği
L1 b: q L
2 2
e–x’in grafiğinin altında kalır (Örnek 9). e -x dx = lim e -x dx.

1
olur. İkinci integrali doğrudan hesaplayamayız, çünkü temel değildir. Fakat b : q iken
limitinin sonlu olduğunu gösterebiliriz. 11 e -x dx’in b’nin artan bir fonksiyonu olduğunu
b 2
biliyoruz. Bu yüzden, b : q iken ya sonsuz olur ya da sonlu bir limiti vardır. Sonsuz ol-
2
maz: Her x ⱖ 1 değeri için, e -x … e -x olur (Şekil 8.25), böylece
b b
L1 L1
2
e -x dx … e -x dx = -e -b + e -1 6 e -1 L 0.36788.
olur. Böylece
q b
L1 b: q L
2 2
e -x dx = lim e -x dx
1
integrali belirli bir sonlu değere yakınsar. 0.37’den daha küçük olduğu dışında, bu değer
hakkında hiçbir şey bilmiyoruz. Burada, Ek 4’te incelenen reel sayıların tamlık özelliğine
güveniyoruz.
2
Örnek 9’daki e -x ve e -x karşılaştırılması aşağıdaki testin bir özel halidir.
Karl Weierstrass TEOREM 1 Do¤rudan Karfl›laflt›rma Testi
(1815–1897) ƒ ve g fonksiyonları [a, q ) aralığında sürekli olsunlar ve x ⱖ a için
0 ⱕ ƒ(x) ⱕ g(x) olsun.
q q
La La
1. ƒsxd dx yakınsarsaif
converges gsxd dx de yakınsar.
converges
q q
La La
2. gsxd dx ıraksarsaif
diverges ƒsxd dx dediverges
ıraksar. .
Teorem 1’i kuran düşüncenin arkasındaki akıl yürütme Örnek 9’dakine benzerdir.
x ⱖ a için 0 ⱕ ƒ(x) ⱕ g(x) ise
b b
La La
ƒsxd dx … gsxd dx, b 7 a.
dir.
Buradan, Örnek 9’da olduğu gibi

q q
La La
yakınsarsaif
fsxd dx converges de yakınsar
gsxd dx converges.
sonucu çıkarılabilir.
Bunu tersine çevirmek şunu söyler:
q q
La La
gsxd dx diverges
ıraksarsaif fsxd dx de ıraksar.
diverges .
ÖRNEK 10 Do¤rudan Karfl›laflt›rma Testini Kullanmak

q
sin2 x
L1
(a) dx convergesçünkü
yakınsar, because
x2
∞
2
[1, ∞) aralığında sin x ⱕ 1 dir ve 1 dx yakınsar.
Örnek 3
x2 x2 1 x2
q
L1 2x 2 - 0.1
1
(b) dx divergesçünkü
ıraksar, because
∞
1
ⱖ 1 dir ve 1 dx ıraksar.
[1, ∞) aralığında Örnek 3
x – 0.1 x
2
1
x
TEOREM 2 Limit Karfl›laflt›rma Testi

Pozitif ƒ ve g fonksiyonları [a, q d aralığında sürekli iseler ve
ƒsxd
lim = L, 0 6 L 6 q,
x: q gsxd
ise
q q
La La
ƒsxd dx ve
and gsxd dx
integrallerinin ikisi de yakınsar veya ikisi de ıraksar.
Teorem 2’nin bir ispatı ileri analizde verilmektedir.

İki fonksiyonun a’dan q ’a genelleştirilmiş integralleri yakınsak olmalarına rağmen
bu, aşağıdaki örneğin de belirttiği gibi, integrallerinin değerlerinin aynı olacağını göster-
mez.
ÖRNEK 11 Limit Karfl›laflt›rma Testini Kullanmak

11
q 2
s1>x d dx. ile karşılaştırarak
q
L1
dx
1 + x2
integralinin yakınsadığını gösterin. İki integralin değerlerini bulun ve karşılaştırın.
Çözüm ƒ(x) = 1@x2 ve g(x) = 1@(1 +x2) fonksiyonları [1, q ) üzerinde pozitif ve sürek-
lidirler. Ayrıca,
ƒsxd 1>x 2 1 + x2
lim = lim 2
= lim
x: q gsxd x: 1>s1 + x d
q x: q x2
= lim a
1
+ 1b = 0 + 1 = 1,
x: q x2
q q
L1 L1
dx dx
y pozitif sonlu bir limittir (Şekil 8.26). Bu nedenle yakınsar, çünkü
1 + x2 x2
1 y ⫽ 12 yakınsar.
x
Ancak integraller farklı değerlere yakınsarlar.
q
L1
dx 1
= = 1 Örnek 3
x2 2 - 1
y 1
1 ⫹ x2 ve
q b
L1 b: q L
dx dx
= lim
x 1 + x2 1 1 + x2
0 1 2 3
p p p
= lim [tan-1 b - tan-1 1] = - =
b: q 2 4 4
fiEK‹L 8.26 Örnek 11’deki fonksiyonlar
ÖRNEK 12 Limit Karfl›laflt›rma Testini Kullanmak

q
L1
3
dx
ex + 5
integralin yakınsadığını gösterin
Örnek 9’dan 11 e -x dx = 11 s1>e x d dx’in yakınsadığını görmek kolaydır.

q q
Çözüm
Üstelik,
= lim a + b = ,
1>e x ex + 5 1 5 1
lim = lim x
x: q
x
3>se + 5d x: q 3e x: q 3 3e x 3
pozitif sonlu bir limittir. Genelleştirilmiş integralin yakınsaklığı söz konusu olduğu sürece
3@(ex + 5) fonksiyonu 1@ex gibi davranır.
Bu Bölümde Tartışılan Genelleştirilmiş İntegral Tipleri

SONSUZ İNTEGRASYON SıNıRLARı: I. TIP İNTEGRAND SONSUZ OLUR: II. TIP
1. Üst sınır 4. Üst uç nokta
q b
L1 L1 x
ln x ln x 1 b
dx = lim dx
L0 L0
2 2 dx dx
x b: q
2>3
= lim-
sx - 1d b:1 sx - 1d2>3
y
y 1
y⫽
y ⫽ ln2x (x ⫺ 1)2/3
x 1
x x
0 1 0 1 3
2. Alt sınır 5. Alt uç nokta
0 0
L- q 1 + x a: - q L
dx dx
= lim 3 3
L1 Ld
2
1 + x2 dx dx
a
2>3
= lim+
sx - 1d d:1 sx - 1d2>3
y
y
y⫽ 1
1
y⫽ 1 (x ⫺ 1)2/3
1 ⫹ x2 1
x
0 x
0 1 3
3. Her iki sınır

6. İç nokta
q 0 c
L- q b: - q L c: q L
dx dx dx
= lim + lim 3 1 3
1 + x2 2 2
L0 L0 L1
b 1 + x 0 1 + x dx dx dx
2>3
= 2>3
+
sx - 1d sx - 1d sx - 1d2>3
y
y
1 y⫽ 1
y 1 (x ⫺ 1)2/3
1 ⫹ x2
1
x
0 x
0 1 3
ALIfiTIRMALAR 8.8
p p>2
L0 2p - u L-p>2 sp - 2ud1>3
Genellefltirilmifl ‹ntegralleri Hesaplamak 37.
sin u du
38.
cos u du
1–34 alıştırmalarındaki integralleri tablo kullanmadan hesaplayın.
ln 2
L0 1x
1 -1x
L0
q q e
x -2e -1>x dx
L0 L1
dx dx 39. 40. dx
1. 2.
x2 + 1 x 1.001
L0 1t + sin t
p
1 dt
1x
4
L L0 24 - x
dx dx 41.
3. 4.
0
1
L0 t - sin t
1 1 dt
L-1 x 2>3 L-8 x 1>3

dx dx 42. (İpucu: t Ú 0 için t Ú sin t )
5. 6.
2 2
L0 L0
1 1 dx dx
L0 21 - x L0 r
dx dr 43. 44.
7. 8. 0.999 1 - x 2 1 - x
2
1 1
L-1 L-1
-2 2
L- q x - 1 L- q
2 dx 2 dx 45. ln ƒ x ƒ dx 46. -x ln ƒ x ƒ dx
9. 2
10.
x2 + 4 q q
L1 L4 1x - 1
q q dx dx
L2 L2
2 2 dt 47. 48.
11. dy 12. x3 + 1
y2 - y t2 - 1 q q
L2 2y - 1 L0
q q dy du
L- q L- q
2x dx x dx 49. 50.
13. 14. 1 + eu
sx + 1d2
2
sx + 4d3>2
2
q q
L0 2x 6 + 1 L2 2x 2 - 1
1 2 dx dx
L0 2u2 + 2u L0 24 - s 2
u + 1 s + 1 51. 52.
15. du 16. ds
2x + 1
q q
L1 L2 2x 4 - 1
q q x dx
L0 s1 + xd1x L1 x2x 2 - 1
dx 1 53. dx 54.
17. 18. dx x2
q q
Lp Lp
q q 2 + cos x 1 + sin x
16 tan-1 x
L0 s1 + y ds1 + tan yd L0
dy 55. x dx 56. dx
19. 2 -1
20. dx x2
1 + x2 q q
L4 L2
0 q 2 dt 1
L- q L0
u -u 57. 58. dx
21. ue du 22. 2e sin u du t 3>2 - 1 ln x
q q
ex
L1 Lee
0 q
L- q L- q
- ƒxƒ -x2 59. x dx 60. ln sln xd dx
23. e dx 24. 2xe dx
q q
L1 2e - x L1
1 1 1 1
L0 L0
61. dx 62. dx
25. x ln x dx 26. s -ln xd dx x e x - 2x
q q
L- q 2x 4 + 1 L- q e + e
2 1 dx dx
L0 24 - s 2 L0 21 - r 4
ds 4r dr 63. 64. -x
27. 28. x
2 4
L1 s2s 2 - 1 L2 t2t 2 - 4
29.
ds
30.
dt Teori ve Örnekler
65. Her integralin yakınsak olduğu p değerini bulun.
4 2
L-1 2 ƒ x ƒ L0 2 ƒ x - 1 ƒ
dx dx 2 q
L1 L2
31. 32. dx dx
a. p b.
xsln xd xsln xd p
66. 1- q ƒsxd dx, lim 1-b ƒsxd dx’e eşit olmayabilir.
q q q
L-1 u + 5u + 6 L0 sx + 1dsx + 1d
du dx b
33. 34.
2 2 b: q
q
L0
2x dx
Yak›nsakl›¤› Test Etmek x2 + 1
35–64 alıştırmalarında, integrasyon, Doğrudan Karşılaştırma Testi ve
Limit Karşılaştırma Testi kullanarak integrallerin yakınsaklığını test integralinin ıraksadığını ve bundan dolayı
edin. Birden fazla yöntem uygulanabiliyorsa, istediğinizi kullanın. q
L- q
p>2 p>2 2x dx
L0 L0
35. tan u du 36. cot u du x2 + 1
integralinin de ıraksadığını gösterin. Sonra Ancak, cismin hacmini veren
p a x b dx
q 2
L1
b 1
b: q L
2x dx
lim 2
= 0.
-b x + 1
olduğunu gösterin. integrali yakınsar. (a) İntegrali hesaplayın. (b) Bu dönel cisim
67–70 alıştırmaları birinci dörtte bir bölgedeki y = e–x eğrisi ve x-ek- bazen kendi içini boyayacak kadar boya alamayan bir kap olarak
seni arasında kalan sonsuz bölgeyle ilgilidir. tanımlanır. Bir an için bunu düşünün. Sağduyu sonlu miktarda
67. Bölgenin alanını bulun. boyanın sonsuz bir yüzeyi boyayamayacağını söyler. Fakat
boruyu boyayla doldurursak (sonlu bir miktar), sonsuz bir yüzeyi
68. Bölgenin kütle merkezini bulun.
kaplamış oluruz. Bu açık tezatı açıklayın.
69. Bölgenin y-ekseni etrafında döndürülmesiyle üretilen cismin hac-
mini bulun. 75. Sinüs-integral fonksiyonu sinüs-integral fonksiyonu denen
x
70. Bölgenin x-ekseni etrafında döndürülmesiyle üretilen cismin hac-
L0
sin t
mini bulun. Si sxd = t dt ,
71. x = 0’dan x = p@2’ye kadar y = sec x ve y = tan x eğrilerinin ara-
sında kalan bölgenin alanını bulun. integralinin optikte önemli uygulamaları vardır.
72. Alıştırma 71’deki bölge x-ekseni etrafında döndürülerek bir cisim a. t ⬎ 0 için (sin t)@t’yi çizin. Si fonksiyonu her yerde artan yada
üretiliyor. azalan mıdır? x ⬎ 0 için Si (x) = 0 olacağını düşünürmüsünüz?
T Si (x)fonksiyonunu 0 ⱕ x ⱕ 25 için çizerek cevabınızı kontrol
a. Cismin hacmini bulun.
edin.
b. Cismin iç ve dış yüzeylerinin alanlarının sonsuz olduğunu q
L0
sin t
gösterin. b. t dt . ’nin yakınsaklığını inceleyin. Yakınsak ise değeri
73. Tanım aralığı sonsuz olan yakınsak bir genelleştirilmiş integ-
ralin değerini tahmin etme. nedir?
a. q 76. Hata (error) fonksiyonu Hata fonksiyonu denen
L3
1
e -3x dx = e -9 6 0.000042 , x
2e -t
2
L0 2p
3 erf sxd = dt ,
olduğunu ve dolayısıyla 13 e -x dx 6 0.000042 . olduğunu
q 2
gösterin. Bunun, 10 e dx yerine 10 e -x dx yazmanın

q -x 2 3 2
fonksiyonunun olasılık ve istatistikte önemli uygulamaları vardır.
neden 0.000042’den daha büyük bir hata değeri vermeyeceği a. 0 ⱕ x ⱕ 25 için hata fonksiyonunu çizin.
anlamına geldiğini açıklayın. q 2
2e -t
10 e dx’i L0 2p
3 -x 2 b. dt . ’nin yakınsaklığını inceleyin. Yakınsak ise
T b. sayısal olarak hesaplayın.
74. Sonsuz boya kabı veya Gabriel’in borusu Örnek 3’te gösteril-
diği gibi, 11 sdx>xd integrali ıraksar. Bu aynı zamanda, y = 1@x,
q değeri ne olarak gözüküyor? Bölüm 15.3 Alıştırma 37 de
T tahmininizin nasıl doğrulanacağını göreceksiniz.
1 ⱕ x, eğrisinin x-ekseni etrafında döndürülmesiyle üretilen dönel 77. Normal olasılık dağılım fonksiyonu
cismin yüzey alanını ölçen
e -2 A B
q
L A
1 1 1 1 x-m 2
2p x 1 + 4 dx , ƒsxd = s
1 x s22p
integralinin de ıraksadığını gösterir. İki integrali karşılaştırarak, fonksiyonuna normal olasılık yoğunluk fonksiyonu denir. burada
her sonlu b ⬎ 1 sayısı için m ortalama ve s da standart sapma dır. m, dağılımın merkezinin
A
b b
L1 L1
1 1 1 neresi olduğunu söyler. s’da ortalamanın etrafındaki ‘‘dağılma’’yı
2p x 1 + dx 7 2p x dx .
x4 ölçer.
olduğunu görebiliriz. Olasılık teorisinden
y q
L- q
y 1x ƒsxd dx = 1 .
olduğu biliniyor. Aşağıdakilerde m = 0 ve s = 1 olsun.

0
1 a. ƒ’nin grafiğini çizin. ƒ’nin artan olduğu aralıkları, ƒ’nin aza-
b
lan olduğu aralıkları, yerel ekstremum değerlerini ve nere-
de ortaya çıktıklarını bulun.
x
T b. n = 1, 2, 3 için b. İntegraller yakınsıyorsa,

1- q ƒsxd dx + 1a ƒsxd dx = 1- q ƒsxd dx + 1b ƒsxd dx
a q b q
n
L-n
ƒsxd dx
80. a. ƒ çiftse ve gerekli integraller varsa,
integralini hesaplayın. q q
L- q L0
q ƒsxd dx = 2 ƒsxd dx .
L- q
c. ƒsxd dx = 1 . olduğuna dair inandırıcı bir fikir söyleyin.
(İpucu: 1 ⬎ x için 0 6 ƒsxd 6 e -x>2 olduğunu ve b ⬎ 1 için, b. ƒ tekse ve gerekli integraller varsa
b → q iken q
L- q
q
ƒsxd dx = 0 .
Lb
-x>2
e dx : 0 as b: q.
doğrudan hesaplama, karşılaştırma testleri ve Alıştırma 80’deki
olduğunu gösterin.) sonuçları uygun şekilde kullanarak, 81-88 alıştırmalarındaki integral-
78. Aşağıda ln 3’ün q – q ’a eşit olduğunu gösteren bir fikir lerin yakınsaklığını veya ıraksaklığını belirleyin. Birden fazla yöntem
yürütme bulunmaktadır. Fikir yürütme nerede yanlıştır? Yanıtınızı uygulanabiliyorsa, istediğinizi kullanın.
açıklayın.
q q
L- q 2x 2 + 1 L- q 2x 6 + 1
dx dx
1 81. 82.
ln 3 = ln 1 + ln 3 = ln 1 - ln
3 q q
e -x dx
= lim ln a b - ln L- L- x + 1
dx
b - 2 1 83. 84.
q e x
+ e -x q
2
b: q b 3 q q
L- q L- q sx + 1d
dx
= lim cln x d
b 85. e - ƒ x ƒ dx 86.
x - 2 2
b: q q
ƒ sin x ƒ + ƒ cos x ƒ
L- q
3
87. dx
= lim cln sx - 2d - ln x d
b
ƒxƒ + 1
b: q 3 (İpucu: ƒ sin u ƒ + ƒ cos u ƒ Ú sin2 u + cos2 u .)
a - x b dx
q
L- q sx + 1dsx + 2d
b x dx
b: q L
1 1 88.
= lim 2 2
3 x - 2
a - x b dx
q
L3
1 1
=
x - 2
q q B‹LG‹SAYAR ARAfiTIRMALARI
L3 L3
1 1
= dx - x dx
x - 2 x p ln x ‹ntegrallerinin ‹ncelenmesi
= lim cln sx - 2d d - lim cln x d
b b
89–92 alıştırmalarındaki integralleri bir BCS kullanarak p’nin değişik
b: q 3 b: q 3 değerleri için (tamsayı olmayan değerler de dahil) araştırın. Hangi p
= q - q. değerleri için integraller yakınsar? Yakınsadığında integralin değeri
nedir? İntegrandın grafiğini değişik p değerlerinde çizin.
79. ƒ(x) her reel sayı aralığında integre edilebiliyorsa ve a ile b, e q
L0 Le
a ⬍ b olmak üzere, reel sayılarsa, aşağıdakileri gösterin. 89. x p ln x dx 90. x p ln x dx
1- q 1a
a q
a. Ancak ve yalnız ƒsxd dx ve ƒsxd dx’in ikisi de ya- q q
1- q 1b L0 L- q
q
kınsarsa,
b
ƒsxd dx ve ƒsxd dx’in ikisi de yakınsar. 91. x p ln x dx 92. x p ln ƒ x ƒ dx
1. Hangi temel integrasyon formüllerini biliyorsunuz? 4. Kısmi integrasyon formülünü uygularken, u ve dy’yi nasıl
2. İntegralleri temel formüllere bağlayacak hangi prosedürleri bili- seçersiniz? e ƒ(x) dx şeklinde bir integrale kısmi integrasyonu
yorsunuz? nasıl uygularsınız?
3. Kısmi integrasyon formülü nedir? Nereden çıkar? Neden bu for- 5. Tablolu integrasyon nedir? Bir örnek verin.
mülü kullanmak isteyesiniz? 6. Kısmi kesirler yönteminin amacı nedir?
7. Bir ƒ(x) polinomunun derecesi bir g(x) polinomunun derecesin- 12. İntegral tabloları nasıl kullanılır? Hesaplamak istediğiniz özel bir
den küçükken, g(x) aşağıdaki şekilde bir fonksiyonsa, ƒ(x)@g(x)’i integral tabloda yoksa ne yaparsınız?
bir kısmi kesirler toplamı olarak nasıl yazarsınız? 13. Bir indirgeme formülü nedir? İndirgeme formülleri genelde nasıl
a. g(x) farklı lineer çarpanların bir çarpımıdır. türetilirler? İndirgeme formülleri nasıl kullanılırlar? Bir örnek ve-
b. g(x) tekrarlanan lineer çarpanlardan oluşur. rin.
c. g(x) indirgenemez bir kuadratik çarpan içerir. 14. Sayısal integrasyon için kısa bir ‘‘nasıl-yapılır’’ el kitabı hazırlı-
yorsunuz ve Yamuklar Kuralı hakkında yazıyorsunuz. (a) Kuralın
ƒ’nin derecesi g’nin derecesinden küçük değilse ne yaparsınız?
kendisi ve nasıl kullanıldığı hakkında ne söylersiniz? Doğruluğu
8. Bir integrand m ve n negatif olmayan tamsayılar olmak üzere nasıl sağladığı konusunda? (b) Simpson Kuralı hakkında yazıyor
sinn x cosm x şeklinde bir çarpım ise integrali nasıl hesaplarsınız? olsaydınız ne söylerdiniz?
Her durum için özel bir örnek verin.
15. Simpson Kuralı ve Yamuklar kuralının ilgili değerlerini nasıl kar-
9. sin mx sin nx, sin mx cos nx ve cos mx cos nx’in integrallerini şılaştırırsınız?
hesaplamak için hangi dönüşümler yapılır? Her duruma bir örnek
16. I. Tip bir genelleştirilmiş integral nedir? Ya II. Tip? Değişik genel-
10. 2a 2 - x 2, 2a 2 + x 2 , ve 2x 2 - a 2 içeren integralleri doğru-

verin.
leştirilmiş integral çeşitlerinin değerleri nasıl hesaplanır? Örnek-
ler verin.
dan hesaplanabilen integrallere dönüştürmek için bazen hangi dö-
17. Doğrudan hesaplanamayan genelleştirilmiş integrallerin yakın-
nüşümler kullanılır? Her duruma bir örnek verin.
saklık ve ıraksaklıklarını belirlemek için hangi testler vardır?
11. Değişken dönüşümlerinin tersinir olduklarından (terslerinin bu- Kullanımlarına örnekler verin.
lunduğundan) emin olmak için, üç temel trigonometrik dönüşüm-
deki değişkenler üzerine hangi kısıtlamaları koyabilirsiniz?
L L
De¤iflken Dönüflümüyle ‹ntegrasyon 19. e u sin se u d cos2 se u d du 20. e u sec2 se u d du
1–82 Problemlerindeki integralleri hesaplayın. Her integrali tanınabi-
L L
lir temel bir forma sokmak için, cebirsel değişken dönüşümü, kareye 21. 2x - 1 dx 22. 5x22 dx
tamamlama, kesirleri ayırma, uzun bölme veya trigonometrik değiş-
ken dönüşümü gibi bir veya birden fazla yöntem kullanmak gerekebi-
L y ln y L ys2 + ln yd
dy dy
lir. 23. 24.
sin-1 x
L L L sx + 1ds2 + tan xd L 21 - x 2
dx
1. x24x 2 - 9 dx 2. 6x23x 2 + 5 dx 25. 2 -1
26. dx
L L L 21 - 4x 2 L 249 - x 2
2 dx dx
3. xs2x + 1d1>2 dx 4. xs1 - xd-1>2 dx 27. 28.
L 28x 2 + 1 L 29 - 4x 2 L 216 - 9t 2 L 29 - 4t 2
x dx x dx dt dt
5. 6. 29. 30.
y dy y 3 dy
L 25 + y L4 + y L9 + t L 1 + 25t
dt dt
7. 2
8. 4
31. 2
32. 2
L 29 - 4t 4 L L 5x225x - 16 L x24x 2 - 9
t dt 2t dt 4 dx 6 dx
9. 10. 4
33. 34.
t + 1 2
L L L 24x - x 2 L 24x - x 2 - 3
dx dx
11. z 2>3sz 5>3 + 1d2>3 dz 12. z -1>5s1 + z 4>5 d-1>2 dz 35. 36.
dy
L s1 - cos 2ud L s1 + sin ud1>2 L y - 4y + 8 L t + 4t + 5
sin 2u du cos u du dt
13. 2
14. 37. 2
38. 2
L L + sin 2t L sx - 1d2x 2 - 2x L sy + 1d2y 2 + 2y

sin t cos 2t dx dy
15. dt 16. dt 39. 40.
3 + 4 cos t 1
L L L L
17. sin 2x e cos 2x dx 18. sec x tan x e sec x dx 41. sin2 x dx 42. cos2 3x dx
cos-1 a b dx
L L L L
u x
43. sin3 du 44. sin3 u cos2 u du 85. tan-1 3x dx 86.
2 2
L L L L
45. tan3 2t dt 46. 6 sec4 t dt 87. sx + 1d2e x dx 88. x 2 sin s1 - xd dx
L L L L
dx 2 dx
47. 48. 89. e x cos 2x dx 90. e -2x sin 3x dx
2 sin x cos x cos2
x - sin2 x
2csc2 y - 1 dy 2cot2 t + 1 dt
p>2 3p>4
Lp>4 Lp>4
49. 50. Trigonometrik De¤iflken Dönüflümleri
21 - cos2 2x dx
91-110 Problemlerindeki integralleri (a) trigonometrik dönü-
A
p 2p
L0 L0
x
51. 52. 1 - sin2 dx şüm kullanmadan ve (b) trigonometrik dönüşümle hesaplayın
2
21 - cos 2t dt 21 + cos 2t dt L L
p>2 2p x dx x dx
L-p>2 Lp
53. 54. 91. 2
92. 2
x - 3x + 2 x + 4x + 3
L xsx + 1d L x sx - 1d
2
x3 dx x + 1
Lx + 4 L9 + x
x 93. 94. dx
55. dx
2
56. 2
dx 2 2
L cos u + cos u - 2 L sin u + sin u - 6

4x 2 + 3 sin u du cos u du
L 2x - 1 L - 4
2x 95. 96.
57. dx 58. dx 2 2
x
3x 2 + 4x + 4
L L
2y - 1 y + 4 4x dx
Ly + 4 Ly + 1
59. dy 60. dy 97. dx 98.
2 2 x3 + x x 3
+ 4x
2t 2 + 21 - t 2
s3y - 7d dy
L 2y - 8y L sy - 1dsy - 2dsy - 3d
y + 3
L 24 - t L
t + 2 99. dy 100.
61. dt 62. dt 3
2
t21 - t 2
L t + 4t + 3 Lt - t - 2
dt t dt
L L
tan x dx cot x 101. 102.
63. 64. dx 4 2 4
2
tan x + sec x cot x + csc x
x + x2
3 3
Lx + x - 2 Lx - x
x + 1
L L
65. sec s5 - 3xd dx 66. x csc sx 2 + 3d dx 103. 2
dx 104. 3
dx
cot a b dx
x 3 + 4x 2 2x 3 + x 2 - 21x + 24
L L L x + 4x + 3 L
x 105. dx 106. dx
67. 68. tan s2x - 7d dx 2
x 2 + 2x - 8
4
L x A 32x + 1 B L xA1 + 2 xB
dx dx
L L
69. x21 - x dx 70. 3x22x + 1 dx 107. 108.
3
2z 2 + 1 dz Le - 1 L 2e s + 1
ds ds
L L
71. 72. s16 + z 2 d-3>2 dz 109. s 110.
dy dy
L 225 + y L 225 + 9y 2
73. 74. Trigonometrik De¤iflken Dönüflümleri
2
111–114 Problemlerindeki integralleri (a) trigonometrik dönüşüm
x 3 dx
L x 21 - x 2 L 21 - x 2
dx kullanmadan ve (b) trigonometrik dönüşümle hesaplayın.
75. 76.
2
y dy
L 216 - y L 24 + x 2
x dx
24 - x 2 dx
111. 112.
x 2 dx
L 21 - x 2 L
2
77. 78.
L4 - x L 24t 2 - 1
x dx t dt
113. 114.
L 2x 2 - 9 L sx 2 - 1d3>2
dx 12 dx 2
79. 80.
2w 2 - 1 2z 2 - 16 Kuadratik Terimler
L L
81. w dw 82. z dz
115–118 Problemlerindeki integralleri hesaplayın.
L9 - x L xs9 - x d
x dx dx
K›smi ‹ntegrasyon 115. 2
116. 2
83–90 Problemlerindeki integralleri kısmi integrasyonla bulun.
L9 - x L 29 - x 2
dx dx
117. 118.
L L
2
83. ln sx + 1d dx 84. x 2 ln x dx
ortalama hava sıcaklıklaının sayısal ortalaması, ƒ(x)’in ortalama

Trigonometrik ‹ntegraller değerinden biraz daha yüksek olan 25.7°F’dir.
119–126 Problemlerindeki integralleri hesaplayın.
132. Bir gazın özgül ısısı cal@°mol (kalori bölü derece gram
L L
119. sin3 x cos4 x dx 120. cos5 x sin5 x dx molekül) birimiyle ölçülen özgül ısı Cy verilen bir miktar sabit
hacimli gazın sıcaklığını 1°C arttırmak için gerekli ısı
miktarıdır. Oksijenin özgül ısısı T’ye bağlıdır ve
L L
121. tan4 x sec2 x dx 122. tan3 x sec3 x dx
Cy = 8.27 + 10–5 (26T – 1.87T2)
L L
123. sin 5u cos 6u du 124. cos 3u cos 3u du formülünü sağlar. 20° ⱕ T ⱕ 675 °C için Cy’nin ortalama
değerini ve bu değerin hangi sıcaklıkta alındığını bulun.
21 + cos st>2d dt e t 2tan2 e t + 1 dt
L L
125. 126. 133. Yakıt verimliliği Bir otomobil bilgisayarı dijital göstergede saat
başına galon olarak yakıt tüketimini vermektesir. Bir yolculuk
sırasında, bir yolcu bir saat boyunca 5 dakikada bir yakıt tüketi-
Say›sal ‹ntegrasyon mini kaydetmiştir.
Gal> s Gal> s
127. Simpson kuralının hata sınırı formülüne göre,
3 Zaman Zaman
L1
1
ln 3 = x dx
0 2.5 35 2.5
–4
değerini Simpson kuralıyla hatanın mutlak değeri en fazla 10 5 2.4 40 2.4
olacak şekilde hesapladığınızdan emin olmak için kaç tane alt 10 2.3 45 2.3
aralık kullanmanız gerekir? (Simpson kuralında alt aralıkların
15 2.4 50 2.4
128. Kısa bir hesap, 0 ⱕ x ⱕ 1 ise, ƒsxd = 21 + x 4 fonksiyonunun
sayısının çift olması gerektiğini unutmayın.)
20 2.4 55 2.4
ikinci türevinin 0 ile 8 arasında bulunduğunu gösterir. Buna gö- 25 2.5 60 2.3
re, ƒ’nin 0’dan 1’e kadar integralini yamuklar kuralıyla hatanın 30 2.6
mutlak değeri 10–3’ten büyük olmayacak şekilde hesaplamak
için kaç alt aralık kullanmanız gerekir? a. Bir saat boyunca tüketilen toplam yakıta yaklaşımda bulun-
129. Doğrudan bir hesap mak için Yamuklar Kuralını kullanın.
p b. Otomobil bir saatte 60 mil yol aldıysa, yolculuğun bu bölü-
L0
2 sin2 x dx = p . mündeki yakıt verimliliği neydi (mil başına galon olarak)
134. Yeni bir park yeri Park yeri ihtiyacını karşılamak için, kasa-
olduğunu gösterir. n = 6 alarak Yamukler ve Simpson kurallarını banız aşağıda görülen alanı ayırmıştır. Kasaba mühendisi olarak,
kullanırsanız, bu sonuca ne kadar yaklaşırsınız? Deneyin ve bu- kasaba konseyi sizden park yerinin 11.000$’a yapılıp yapılamay-
lun. acağını bulmanızı istemektedir. Alanı temizlemenin masrafı ft
130. Simpson kuralını kullanarak, başına 0.10$’dır ve park yerinin inşaatı ft başına 2.00$ tutacaktır.
2 İşin tamamı 11.000$’a yapılabilir mi?
L1
ƒsxd dx 0 ft
36 ft
integralinin değerini 10–5’ten küçük bir hatayla bulmayı tasarlı-
yorsunuz. İntegrasyon aralığında ƒ ƒ s4dsxd ƒ … 3 olduğunu belir- 54 ft
lediniz. İstenen hassaslığı yakalamak için kaç tane alt aralık kul-
lanmanız gerekir? (Simpson kuralında alt aralıkların sayısının 51 ft
çift olması gerektiğini unutmayın.)
49.5 ft
131. Ortalama Sıcaklık 365 günlük bir yıl için Dikey mesafe = 15 ft
ƒsxd = 37 sin a A x - 101 B b + 25

54 ft
2p
365 64.4 ft
sıcaklık fonksiyonunun ortalama değerini hesaplayın. Bu Fair- 67.5 ft

banks, Alaska’daki yıllık ortalama hava sıcaklığını bulmanın bir
yoludur. Ulusal Hava Servisi’nin resmi rakamı, günlük normal 42 ft
İhmal edilir.
L cos x L sr + 1d2r 2 + 2r
Genellefltirilmifl ‹ntegraller tan x dr
171. 2
dx 172.
135–144 alıştırmalarındaki genelleştirilmiş intergalleri hesaplayın.
sr + 2d dr y dy
L 2 -r 2 - 4r L4 + y
3 1
L0 29 - x 2 L0
dx 173. 174.
135. 136. ln x dx 4
L L
1 dy 0 sin 2u du dx
L-1 y L-2 su + 1d3>5

du 175. 176.
137. 2>3
138. s1 + cos 2ud2 sx 2
- 1d2
21 + cos 4x dx
p>2
Lp>4 L
q q
s15d2x + 1 dx
L3 L1
2 du 3y - 1 177. 178.
139. 140. dy
21 - y 2
u 2 - 2u 4y 3
- y2
L 22 - x L
q 0 x dx
L0 L- q
179. 180. dy
141. x 2e -x dx 142. xe 3x dx y2
ln 2x - 1 dx
dy
L y - 2y + 2 L
q q
L- q 4x + 9 L- q x + 16
dx 4dx 181. 182.
143. 2
144. 2
2
L L 28 - 2x 2 - x 4
x dx
183. u2 tan su3 d du 184.
Yak›nsakl›k veya Iraksakl›k
L z sz + 4d L
z + 1 2
145–150 alıştırmalarındaki genelleştirilmiş integrallerden hangileri 185. 22
dz 186. x 3e sx d dx
yakınsaktır, hangileri ıraksaktır?
21 + cos 5u du
q q p>10
L 29 - 4t 2 L0
t dt
L6 2u2 + 1 L0
du 187. 188.
145. 146. e -u cos u du
q q
1t
e -t
L1 L1
ln z tan-1 x
L 1 + sin u L x
147. 148. cot u du
z dz dt 189. 190. dx
tan 1y
2 2
q q
L- q L- q x s1 + e d
2 dx dx e t dt
L 21y L e + 3e + 2
149. 150. 191. dy 192.
e + e -x
x 2 x 2t t
Kar›fl›k ‹ntegraller u2du

L4 - u L 1 + cos 2x
1 - cos 2x
193. 2
194. dx
151–218 alıştırmalarındaki integralleri hesaplayın. İntegraller karışık
cos ssin-1 xd
L 21 - x 2 L
sıradadır. cos x dx
195. dx 196. 3
sin x - sin x
L 1 + 1x
x3 + 2
L4 - x
x dx
151. 152. dx 2
L L sx + 2d
2 x x x - x + 2
cos 1x
197. sin cos dx 198. dx
2 2 2 2
L xsx + 1d L 1x
dx
153. 154. dx
e t dt
L1 + e L
2 2
199. t 200. tan3 t dt
st - 1d dt
L 2-2x - x 2 L 2t 2 - 2t
dx
155. 156. q
ln y 3 + sec2 x + sin x
L1 y L
201. dy 202. dx
3 tan x
L 21 + u 2 L
du
157. 158. e t cos e t dt
L ln sin y L s2x - 1d2x 2 - x

cot y dy dx
203. 204.
sin2 u
L L cos u
2 - cos x + sin x
e u 23 + 4e udu
159. dx 160. du
L L
sin2 x 2
205. e ln1x dx 206.
L L + sin x
9 dy cos x dx
161. 162.
L L 2e
81 - y4 1 2 sin 5t dt dy
207. 208.
q 1 + scos 5td2 2y
- 1
L L2 sx - 1d
dx
163. u cos s2u + 1d du 164.
L L
2
3u + 1 5
209. s27d du 210. x sin x dx
x 3 dx
L x - 2x + 1 L 21 + 1u
du
165. 166.
L 1 + 1r
4x 3 - 20x
L x - 10x + 9
2 dr
2 sin 1x dx
211. 212. 4 2
dx
L 1x sec1x
x 5 dx
L x - 16
167. 168. 8 dy st + 1d dt
L y s y + 2d L st 2 + 2td2>3
4
213. 3
214.
dy
L sin y cos y L u - 2u + 4
du
169. 170.
L m249m 2 - 4
2 8 dm
215.
Aşağıdaki integrali kısmi integrasyonla hesaplayın.

L ts1 + ln td2sln tds2 + ln td
dt
216.
3p>2
3sx - 1d2 a 21 + st - 1d4 dtb dx Lp>2

1 x ƒsxd dx .
L0 L0
217.
q 220. Aşağıdaki eşitliği sağlayan pozitif bir a değeri bulun.
4y 3 + y - 1
L2 y sy - 1dsy + 1d
218. 2 2
dy
a q
L0 1 + x La
dx dx
= .
219. Belirli bir ƒ fonksiyonu için şunların bilindiğini varsayın: 2
1 + x2
cos x
ƒ¿sxd = x , ƒsp>2d = a, ve
and ƒs3p>2d = b .
Bölüm 8 Ek-‹leri Al›flt›rmalar
U¤raflt›r›c› ‹ntegraller 18. Hacim bulmak Birinci bölgede x-ekseni, y = 5> A x25 - x B ,
eğrisi, x = 1 ve x = 4 doğrularıyla çevrelenen bölge x-ekseni
etrafında döndürülerek bir cisim üretiliyor. Cismin hacmini bu-
L
1. ssin-1 xd2 dx lun.
19. Hacim bulmak Birinci bölgede koordinat eksenleri, y = ex eğrisi
L xsx + 1dsx + 2d Á sx + md
dx ve x = 1 doğrusuyla çevrelenen bölge y-ekseni etrafında
2.
döndürülerek bir cisim üretiliyor. Cismin hacmini bulun.
sin-1 1y dy
20. Hacim bulmak Birinci bölgede üstten y = ex – 1 eğrisi, alttan x-
L L
3. x sin-1 x dx 4. ekseni ve sağdan x = ln 2 doğrusu ile sınırlanan bölge x = ln 2
ln A 1x + 21 + x B dx
doğrusu etrafında döndürülerek bir cisim üretiliyor. Cismin
L L
du hacmini bulun.
5. 6.
1 - tan2 u
21. Hacim bulmak R, birinci bölgede üstten y = 1 doğrusu, alttan
s2e 2x - e x d dx
L t - 21 - t 2 L 23e 2x - 6e x - 1
dt y = ln x eğrisi ve soldan x = 1 doğrusu ile sınırlanan “üçgensel”
7. 8.
bölge olsun. R’nin
Lx + 4 Lx - 1
dx dx a. x-ekseni b. y = 1 doğrusu
9. 4
10. 6
22. Hacim bulmak (Alıştırma 21’in devamı) R bölgesinin
Limitler a. y-ekseni b. x = 1 doğrusu
11 ve 12 alıştırmalarındaki limitleri hesaplayın. etrafında döndürülmesiyle elde edilen cisimlerin hacimlerini
x 1 bulun.
x: q L x: 0 L
cos t
11. lim sin t dt 12. lim+ x dt 23. Hacim bulmak x-ekseni ve
-x x t2
y = ƒsxd = e
0, x = 0
13 ve 14 alıştırmalarındaki limitleri, onları birer belirli integral olarak
tanımlayıp sonra integralleri hesaplayarak bulun. x ln x, 0 6 x … 2
13. lim a ln 1 + n 14. lim a

A
n n-1 eğrisi arasında kalan bölge x-ekseni etrafında döndürülerek aşağı-
2n - k
n k 1
n: q k = 1 n: q k=0 2 2 da gösterilen cisim üretiliyor.
a. ƒ’nin x = 0’da sürekli olduğunu gösterin.
Teori ve Uygulamalar b. Cismin hacmini bulun.
15. Yay uzunluğu bulmak Aşağıdaki eğrinin uzunluğunu bulun.
y
2cos 2t dt,
x
y x ln x
L0
y = 0 … x … p>4 .
x
16. Yay uzunluğu bulmak y = ln (1 – x2), 0 ⱕ x ⱕ 1@2 eğrisinin 0 1 2
uzunluğunu bulun.
17. Hacim bulmak Birinci bölgede x-ekseni ve y = 3x21 - x
eğrisi ile sınırlanan bölge y-ekseni etrafında döndürülerek bir
cisim üretiliyor. Cismin hacmini bulun.
Bölüm 8 Ek-‹leri Al›flt›rmalar 639
24. Hacim bulmak Birinci bölgede koordinat eksenleri ve 36. Aşağıdaki ifadeyi ispatlayın.
p 22
y = –ln x eğrisi ile sınırlanan sonsuz bölge x-ekseni etrafında 1
L0 24 - x 2 - x 3
döndürülerek bir cisim üretiliyor. Cismin hacmini bulun. p dx
6 6 .
6 8
25. Bir bölgenin kütle merkezi Birinci bölgede alttan x-ekseni, üst-
ten y = ln x eğrisi ve sağdan x = e doğrusu ile sınırlanan bölgenin (İpucu: 0 ⬍ x ⬍ 1 için, 4 – x2 ⬎ 4 – x2 – x3 ⬎ 4 – 2x2 olduğuna
kütle merkezini bulun. dikkat edin. Sol taraf x = 0 için, sağ taraf da x = 1 için bir eşitliğe
26. Bir bölgenin kütle merkezi y = ⫾(1 – x2)–1@2 eğrileri ile x = 0 dönüşür.)
ve x = 1 doğrularıyla sınırlı bölgenin kütle merkezini bulun. 37. Hangi a değeri veya değerleri için
a b dx
27. Bir eğrinin uzunluğu y = ln x eğrisinin x = 1’den x = e’ye q
L1
ax 1
kadar olan uzunluğunu bulun. -
x2 + 1 2x
28. Yüzey alanı bulmak Alıştırma 27’deki eğrinin y-ekseni etrafın-
yakınsar? Karşılık gelen integral(ler)i hesaplayın.
38. Her x ⬎ 0 için, Gsxd = 10 e -xt dt . olsun. Her x ⬎ 0 için,
da döndürülmesi ile oluşturulan yüzeyin alanını bulun. q
2@3 2@3
29. Bir astroidin uzunluğu x + y = 1 denkleminin grafiği
yıldıza benzer şekillerinden dolayı astroid (“asteroid” değil) de- xG (x) = 1 olduğunu ispatlayın.
nilen bir eğri ailesinden biridir (Şekle bakın). Bu özel astroidin 39. Sonsuz alan ve sonlu hacim Hangi p değerlerinde aşağıdaki
uzunluğunu bulun. özellik bulunur: y = x -p, 1 … x 6 q , eğrisi ve x-ekseni
arasında kalan bölgenin alanı sonsuzdur, fakat bölgenin x-ekseni
y
etrafında döndürülmesiyle üretilen cismin hacmi sonludur.
1 40. Sonsuz alan ve sonlu hacim Hangi p değerlerinde aşağıdaki özel-
x2/3 ⫹ y2/3 ⫽ 1 lik bulunur: Birinci bölgede y = x–p eğrisi, y-ekseni, x = 1 doğrusu
ve x-eksenindeki [0, 1] aralığı ile sınırlanan bölgenin alanı sonsuz-
dur, fakat bölgenin koordinat eksenlerinden biri etrafında
x
–1 0 1 döndürülmesiyle üretilen cismin hacmi sonludur.
Tablolu ‹ntegrasyon
–1 Tablolu integrasyon fonksiyonlardan herhangi birinin sıfır olana kadar
art arda türevinin alınamadığı durumlarda da, e ƒ(x)g(x) dx şeklindeki
integrallere uygulanabilir. Örneğin,
30. Bir astroidin oluşturduğu yüzey Alıştırma 29’daki eğrinin x-ek-
L
seni etrafında döndürülmesiyle üretilen yüzeyin alanını bulun. e 2x cos x dx
31. Orijinden geçen ve uzunluğu integralini hesaplamak için, önceki gibi e2x’in art arda türevlerini ve
cos x’in art arda integrallerini içeren bir tabloyla işe başlarız:
L0 A
4
1
1 + dx .
4x
e 2x ve cos x ve
olan bir eğri bulun. türevleri integralleri
32. İntegrallerden hiçbirini hesaplamadan, neden e 2x (+) cos x
21 - x 2 dx =
1 1
L-1 L-1 21 - x 2
2x
2
dx
. 2e (-) sin x
4e 2x " -cos x Burada durum: Satır çarpım
(+)
olduğunu açıklayın. ; sabitleri dışında (solda 4,
sağda –1) birinci satırın
x
T 33. a. ƒ(x) = e(x – e ), –5 ⱕ x ⱕ 3 fonksiyonunun grafiğini çizin. aynısıdır.
q
L- q
Sabit çarpanlar dışında birinci satırla aynı olan bir satıra rastlar rastla-
b. ƒsxd dx’in yakınsadığını gösterin ve değerini bulun.
maz türev almayı ve integre etmeyi bırakırız. Tabloyu
ny n - 1
1
n: q L L
34. lim dy .’yi bulun. e 2x cos x dx = +se 2x sin xd - s2e 2xs -cos xdd
0 1 + y
35. Aşağıdaki integral formülünü elde edin.

A 2x 2 - a 2 B L
+ s4e 2x ds -cos xd dx .
x A 2x 2 - a 2 B dx =
n+2
L
n
+ C, n Z -2 .
n + 2
diyerek yorumlarız. Köşegen oklarla gösterilen işaretlendirilmiş çar- y

pımları alır ve son yatay ok için de işaretlendirilmiş bir integral yaza-
rız. Sağdaki integrali sol tarafa geçirmek 3
y ⌫(x)
L
2x 2x 2x
5 e cos x dx = e sin x + 2e cos x 2
veya 5 ile bölüp integrasyon sabitini ekledikten sonra 1

2x 2x
L
e sin x + 2e cos x x
e 2x cos x dx = + C, –3 –2 –1 0 1 2 3
5
–1
verir.
41–48 alıştırmalarındaki integralleri hesaplamak için tablolu integ- –2
rasyon kullanın.
–3
L L
41. e 2x cos 3x dx 42. e 3x sin 4x dx
L L
43. sin 3x sin x dx 44. cos 5x sin 4x dx
fiEK‹L 8.27 Euler’in gamma fonksiyonu
L L
45. ax
e sin bx dx 46. ax
e cos bx dx ⌫(x), her pozitif n + 1 tamsayısı için değeri
n! olan, x’in sürekli bir fonksiyonudur. ⌫’yı
tanımlayan integral sadece x > 0 için
L L
47. ln saxd dx 48. x 2 ln saxd dx
tanımlıdır, fakat Alıştırma 49’un konusu
olan ⌫(x) = (⌫(x + 1))@x formülüyle, ⌫’yı
Gamma Fonsiyonu ve Stirling Formülü x’in negatif tamsayı olmayan reel
Euler’in gamma fonksiyonu ≠sxd (“gamma x”; ≠ Yunanca büyük harf değerlerine genişletebiliriz.
g’dir) faktoriyel fonksiyonunu negatif olmayan tamsayılardan diğer
reel değerlere genişletmek için bir integral kullanır. Formül
olduğunu ve dolayısıyla büyük x değerleri için
q
L0 ≠sxd = a e b
≠sxd = t x - 1e -t dt, x 7 0.
A x
x
x 2p
s1 + Psxdd, →q
x Psxd 0 as ⑀x(x)
:iken :→ q0. (2)
ile verilir. Her pozitif x için ⌫(x), tx – 1 e–t’nin 0’dan q ’a kadar t’ye
göre integralidir. Şekil 8.27 ⌫’nın orijin civarındaki grafiğini gösterir. olduğunu gösterdi. Psxd’i ihmal etmek
Bölüm 15’teki Ek Alıştırma 31’i yaparsanız, ≠s1>2d ’nin nasıl hesap-
≠sxd L a e b
A x
x
landığını göreceksiniz. x 2p
(Stirling formülü)
(Stirling’s formula) . (3)
49. n negatif olmayan bir tamsayı ise, ≠sn + 1d = n!’dir. yaklaşımına yol açar.
a. ⌫(1) = 1 olduğunu gösterin. a. n! için Stirling yaklaşımı (3) denklemini ve n! = n⌫(n)
b. ⌫(x + 1)’in integraline kısmi integrasyon uygulayarak olduğunu kullanarak
n! L a e b 22np
⌫(x + 1) = x⌫(x) olduğunu gösterin. Bu n
n
≠s2d = 1≠s1d = 1 (Stirling yaklaşımı)
(Stirling’s approximation) . (4)
≠s3d = 2≠s2d = 2 olduğunu gösterin. Bölüm 11.1’deki Alıştırma 64’ü ya-
≠s4d = 3≠s3d = 6 parsanız göreceğiniz gibi, (4) denklemi
2n! L e .
o
n
≠sn + 1d = n ≠snd = n! (1) (5)
n
verir. yaklaşımını verir.

c. Matematiksel indüksiyon kullanarak (1) denklemini negatif
olmayan her n tamsayısı için doğrulayın. T b. Hesap makinenizin n! için verdiği sonuçları,
n = 10, 20, 30, …, hesap makinenizin izin verdiği ölçüdeki
50. Stirling formülü İskoç matematikçi James Stirling (1692–1770) değerlerde, Stirling yaklaşımının verdiği sonuçlarla
lim a b
karşılaştırın.
A 2p
x
e x
≠sxd = 1 , c. (2) Denkleminin düzenlenmesi
x: q x T
≠sxd = a e b
A x
x
x 2p 1>s12xd
e s1 + Psxdd ,
veya
≠sxd L a e b
A x
x
x 2p 1>s12xd
e
verir, ki bu da bize
n! L a e b 22np e 1>s12nd .
n
n
(6)
olduğunu söyler. 10! için hesap makinenizin, Stirling yaklaşımı-

nın ve (6) denkleminin vereceği sonuçları karşılaştırın.
Mathematika> Maple Module

Riemann,Yamuklar ve Simpson Yaklaşımları
I. Kısım: Bir eğri altındaki alana yaklaşım için Riemann toplamları kullanmanın içerdiği hatayı gözünüzde canlandırın.
II. Kısım: Bir değerler tablosu kurun ve hatanın bağıl büyüklüğünü, ∆x adım büyüklüğünün bir fonksiyonu olarak hesaplayın.
III. Kısım: Türev fonksiyonunun hata üzerindeki etkisini araştırın.
IV ve V. Kısım: Yamuklar Kuralı yaklaşımları.
VI. Kısım: Simpson Kuralı yaklaşımları.
Şans Oyunları: Sayısal İntegrasyon için Monte Carlo Olasılıksal Yöntemini Araştırmak
Belirli integrallere Monte Carlo yaklaşımı yöntemini grafik olarak araştırın.
Genelleştirilmiş İntegrallerle Olasılıklar Hesaplamak
Belirli integrallere Monte Carlo yaklaşımı yöntemini grafik olarak araştırın.
Bölüm
9 İNTEGRASYONUNUN DİĞER
UYGULAMALARI
TARİHSEL BİYOGRAFİ G‹R‹fi Bölüm 4.8 de, y türevi alınan bilinmeyen bir fonksiyon olmak üzere dy@dx = ƒ(x)
Carl Friedrich Gauss şeklindeki diferansiyel denklemleri tanıttık. Sürekli bir ƒ fonksiyonu için y(x) genel
(1777–1855) çözümünü integrasyonla bulduk: y(x) = eƒ(x) dx (Belirsiz integralin ƒ’nin bütün ters
türevlerini temsil ettiğini hatırlayın. Dolayısıyla bir ters türev bulunduğunda eklenmesi
gereken bir +C sabitini içerir). Bilimde, mühendislikte ve ekonomide bir çok uygulama
daha da genel diferansiyel denklemler ile formüle edilen modeller içerir. Örneğin, Bölüm
7.5’te eksponansiyel büyüme ve bozunma’nın, bir k ⫽ 0 sabiti için dy@dx = ky şeklinde
bir diferansiyel denklemle modellendiğini bulduk. Henüz dy@dx = y – x gibi diferansiyel
denklemleri göz önüne almadık. Lakin böyle denklemler, uygulamalarda sık sık ortaya
çıkar. Bu bölümde, dy@dx = ƒ(x, y) formunda birkaç diferansiyel denklem inceleyeceğiz.
Burada ƒ hem bağımsız ve hem de bağlı değişkenin bir fonksiyonudur. Bu diferansiyel
denklemleri çözmek için belirsiz integrasyon teorisini kullanacağız. Ayrıca, analitik,
grafiksel ve sayısal çözüm yöntemlerini araştıracağız.
9.1 E¤im Alanlar› ve Ayr›labilir Diferansiyel Denklemler

TARİHSEL BİYOGRAFİ Türevleri kapalı olarak türev alma ile hesaplarken (Bölüm 3.6), dy@dx türev ifadesinin ço-
Jules Henri Poincaré ğunlukla sadece bağımsız x değişkenini değil hem x ve hem de y değişkenlerini içerdiğini
(1854–1912) gördük. Bu bölüme, dy@dx = ƒ(x, y) genel diferansiyel denklemini ve bir çözümü ile ne
kastedildiğini göz önüne alarak başlıyoruz. Sonra, ƒ fonksiyonunun x’in bir fonksiyonu
ile y’nin bir fonksiyonunun çarpımı olarak yazılabildiği özel formdaki denklemleri araştı-
rıyoruz.
Birinci-Derece Genel Diferansiyel Denklemler ve Çözümleri
Birinci-derece bir diferansiyel denklem
dy
= ƒsx, yd (1)
dx
şeklinde bir denklemdir. Burada ƒ(x, y), xy-düzleminde bir bölgede tanımlı iki değişkenli
bir fonksiyonudur. Denklem birinci-derece dir, çünkü sadece dy@dx birinci derece türevini
içerir (daha yüksek dereceden türevler değil ). Şuna işaret edelim,
d
y¿ = ƒsx, yd and
ve y = ƒsx, yd,
dx
denklemleri (1) Denklemine denktir ve her üç form da metinde birbiri yerine kullanıla-
caktır.
642
9.1 E¤im Alanlar› ve Ayr›labilir Diferansiyel Denklemler 643
(1) Denkleminin bir çözümü, x-değerlerinden oluşan bir I aralığında (belki de son-
suz) tanımlı, türevlenebilir bir y = y(x) fonksiyonudur ve bu aralıkta
d
ysxd = ƒsx, ysxdd
dx
dir. Yani, y(x) ve türevi y⬘(x) (1) Denkleminde yerlerine yazıldığında elde edilen denklem
I aralığındaki bütün x’ler için doğru olur. Birinci-derece bir diferansiyel denklemin genel
çözümü, bütün olası çözümleri içeren bir çözümdür. Genel çözüm daima bir keyfi sabit
içerir, fakat çözümün bir keyfi sabit içermesi bir genel çözüm olduğu anlamına gelmez.
Yani, bir çözüm genel çözüm olmadığı halde bir keyfi sabit içerebilir. Bir çözümün genel
çözüm olduğunu saptamak, diferansiyel denklemler teorisinden daha derin sonuçlar
gerektirir ve en iyisi daha ileri seviye bir derste öğrenmektir.
ÖRNEK 1 Çözüm Fonksiyonlar›n› Do¤rulamak

C herhangi bir sabit olmak üzere
C
y = x + 2
fonksiyon ailesinin her üyesinin

dy 1
= x s2 - yd
dx
birinci-derece diferansiyel denkleminin s0, q d aralığında bir çözümü olduğunu gösteriniz
Çözüm y = C@x + 2’nin türevini almak
a b + 0 = - 2.
dy d 1 C
= C
dx dx x x
verir. Şu halde, sadece her x ∈ (0, q ) için
= x c2 - a x + 2b d .
C 1 C
- 2
x
olduğunu sağlamamız gerekir. Bu son eşitlik, sağ taraftaki ifadeyi açmakla hemen gerçek-
lenir:
x c2 - a x + 2b d = x a- x b = - x 2 .
1 C 1 C C
Bu nedenle, C’nin her değeri için y = C@x + 2 fonksiyonu diferansiyel denklemin bir
çözümüdür.
Birinci-derece bir y⬘ = ƒ(x, y) diferansiyel denklemin bir genel çözümü yerine, ters
türevleri bulurken olduğu gibi, daha çok bir özel çözümüne gereksinim duyarız.
y(x0) = y0 başlangıç koşulunu sağlayan özel çözüm, x = x0 iken değeri y0 olan y = y(x)
çözümüdür. Böylece, özel çözümün grafiği xy-düzleminde (x0, y0) noktasından geçer. Bir
birinci-derece başlangıç değer problemi, bir y(x0) = y0 başlangıç koşulunu sağlayan bir
y⬘ = ƒ(x, y) diferansiyel denklemidir.
ÖRNEK 2 Bir Fonksiyonun Bir Özel Çözüm Oldu¤unu Do¤rulamak

1 x
y = sx + 1d - e
3
fonksiyonunun,
644 Bölüm 9: ‹ntegrasyonunun Di¤er Uygulamalar›
dy 2
= y - x, ys0d = .
dx 3
başlangıç değer probleminin bir çözümü olduğunu gösterin.
Çözüm
y dy
= y - x
2 y (x ⫹ 1) ⫺ 1ex dx
0, 2  3
 3 1 denklemi, ƒ(x, y) = y – x ile bir birinci-derece diferansiyel denklemdir.
x
–4 –2 2 4 Solda:
ax + 1 - e x b = 1 - e x .
–1
dy d 1 1
–2 =
dx dx 3 3
–3
–4 Sağda:
1 x 1
y - x = sx + 1d - e - x = 1 - ex.
fiEK‹L 9.1 ys0d =
2
başlangıç değeri ile 3 3
3 Verilen fonksiyon başlangıç koşulunu sağlar çünkü
ys0d = csx + 1d - e d
dy@dx = y – x diferansiyel denkleminin
1 1 x 1 2
çözümü y = sx + 1d - e x’in grafiği = 1 - = .
3 3 x=0 3 3
(Örnek 2)
bulunur. Fonksiyonun grafiği Şekil 9.1 de gösterilmektedir.
E¤im Alanlar›: Çözüm E¤rilerini Görmek

Bir y⬘ = ƒ(x, y) diferansiyel denkleminin bir çözümü için bir y(x0) = y0 başlangıç koşulunu
her belirlediğimizde, çözüm eğrisi (çözümün grafiği) (x0, y0) noktasından geçmeli ve bu-
rada eğimi ƒ(x0, y0) olmalıdır. Bu eğimleri, xy-düzleminde ƒ’nin tanım kümesini oluşturan
bölgeden seçilen (x, y) noktalarında eğimleri ƒ(x, y) olan kısa doğru parçaları çizerek,
grafik olarak resmedebiliriz. Her doğru parçasının eğimi, (x ,y) noktasından geçen çözüm
eğrisinin eğimi ile aynıdır ve dolayısıyla doğru parçası burada eğriye teğettir. Sonuç resim,
bir eğim alanı (veya doğrultu alanı) olarak adlandırılır ve çözüm eğrilerinin genel şek-
linin bir görünümünü verir. Şekil 9.2a bir eğim alanı göstermektedir. Şekil 9.2b de bu
eğim alanı içine bir özel çözüm çizilmiştir. Bu doğru parçalarının, geçtiği her noktada
çözüm eğrisinin yönünü nasıl gösterdiğini görüyoruz.
y y 0, 2
 3
4 4
2 2
x x
–4 –2 0 2 4 –4 –2 0 2 4
–2 –2
–4 –4
(a) (b)
= y - x . için eğim alanı. (b) a0, b noktasından

dy 2
fiEK‹L 9.2 (a)
dx 3
geçen çözüm eğrisi (Örnek 2).
Şekil 9.3 üç eğim alanı göstermektedir. Bu alanlarda çözüm eğrilerinin teğet doğru
parçalarını izleyerek nasıl davrandıklarını görüyoruz.
2xy
(a) y' y ⫺ x2 (b) y' ⫽ – (c) y' ⫽ (1 ⫺ x)y ⫹ x
1 ⫹ x2 2
fiEK‹L 9.3 Eğim alanları (üst satır) ve seçilmiş çözüm eğrileri (alt satır). Bilgisayar
gösterimlerinde eğim parçaları, burada olduğu gibi, bazen oklarla resmedilirler. Ancak bu,
eğimlerin yönleri olduğu şeklinde algılanmamalıdır, çükü yoktur.
Bir eğim alanını kağıt ve kalemle oluşturmak oldukça sıkıcı olabilir. Bizim bütün ör-
neklerimiz bir bilgisayar tarafından üretilmiştir.
Genel diferansiyel denklemlerin çözümleri zor olmakla birlikte, bilimde ve uygula-
malarda ortaya çıkan birçok önemli denklemin, özel tekniklerle çözümlerini kolaylaştıran
özel formları vardır. Böyle bir sınıf ayrılabilir denklemlerdir.
Ayr›labilir Denklemler
ƒ, x’in bir fonksiyonu ile y’nin bir fonksiyonunun çarpımı olarak ifade edilebiliyorsa,
y⬘ = ƒ(x, y) denklemi ayrılabilir dir. Bu durumda diferansiyel denklem
dy
= gsxdHs yd.
dx
formundadır. Bu denklemi
dy gsxd 1
= , Hs yd =
dx hs yd hs yd
formunda yazarsak, bu diferansiyel form bütün y’li terimleri dy ile bir araya ve bütün x’li
terimleri de dx ile bir araya getirmemizi sağlar:
h(y) dy = g(x) dx
Şimdi, bu denklemin iki tarafını da basitçe integre ederiz:
L L
hs yd dy = gsxd dx. (2)
İntegrasyonları tamamladığımızda, y çözümünü x’in kapalı bir fonksiyonu şeklinde

tanımlanmış olarak elde ederiz.
(2) Denkleminde her iki tarafı da basitçe integre edebileceğimiz haklılığı Değişken
Dönüşümü Kuralına dayanmaktadır ( Bölüm 5.5):
dy
L L
hs yd dy = hs ysxdd dx
dx
gsxd
L
dy gsxd
= hs ysxdd dx =
hs ysxdd dx hs yd
L
= gsxd dx.
ÖRNEK 3 Bir Ayr›labilir Denklemi Çözmek
dy
= s1 + y 2 de x .
dx
diferansiyel denklemini çözün.
Çözüm 1 + y2 hiçbir zaman sıfır olmadığından, denklemi değişkenlerine ayırarak çözebiliriz.
dy
dy> dx’e diferansiyellerin bir
= s1 + y 2 de x
dx
dy = s1 + y 2 de x dx bölümü olarak bakın ve iki
tarafı da dx ile çarpın.
dy
= e x dx (1 + y2)’i bölmek
2
1 + y
dy
L1 + y L
İki tarafı da integre edin.
2
= e x dx
C birleştirilmiş integrasyon
-1
tan y = e x + C sabitini temsil eder.
tan–1 y = ex + C denklemi y’yi x’in kapalı bir fonksiyonu olarak verir.

–p@2 ⬍ ex + C ⬍ p@2 iken, iki tarafın da tanjantını alarak y’yi x’in açık bir fonksiyonu
olarak çözebiliriz:
tan stan-1 yd = tan se x + Cd
y = tan se x + Cd.
ÖRNEK 4 Aşağıdaki denklemi çözün.
dy
sx + 1d = xs y 2 + 1d.
dx
Çözüm Diferansiyel forma dönüştürür, değişkenlere ayırır ve integre ederiz:

sx + 1d dy = xs y 2 + 1d dx
dy x dx
= x Z -1
2
y + 1 x + 1
a1 - b dx
dy
L1 + y L
1
=
2 x + 1
-1
tan y = x - ln ƒ x + 1 ƒ + C.
dy
= ky, ys0d = y0
dt
başlangıç değer problemi bir ayrılabilir diferansiyel denklem içerir ve y = y0 e kt çözümü
x Eksponansiyel Değişim Yasasını verir (Bölüm 7.5). Bu başlangıç değer problemini,
nüfüs artışı, radyoaktif bozunma ve ısı iletimi gibi doğal olaylara bir model olarak bul-
duk. Şimdi, ayrılabilir birinci-derece bir diferansiyel denklem içeren farklı bir uygu-
lama tanıtıyoruz.
fiEK‹L 9.4 Suyun dışarı akma oranı, k Torricelli Kanunu

pozitif bir sabit olmak üzere k2x dir.
Örnek 5’te, k = 1>2 dir ve x feet olarak
Toricelli kanunu, Şekil 9.4’teki gibi bir tanktan su akıtrsanız, suyun y akış hızının bir sabit
ölçülmektedir.
kere suyun x derinliğinin karekökü olduğunu söyler. Sabit, çıkış musluğunun büyüklüğüne
bağlıdır. Örnek 5’te sabitin 1@2 olduğunu kabul ediyoruz.
ÖRNEK 5 Bir Tank’› Boflaltmak

Başlangıçta su ile dolu, yarıçapı 5 ft ve yüksekliği 16 ft olan dairesel dik bir silindir
0.5√ x ft3@dak oranı ile boşaltılacaktır. Herhangi bir t anında tanktaki suyun derinliği ve
miktarı için bir formül bulun. Tankı boşaltmak ne kadar sürer?
TARİHSEL BİYOGRAFİ Çözüm Yarıçapı r ve yüksekliği h olan dairesel dik bir silindirin hacmi V = mr2 h dir.
Dolayısıyla tankın içindeki suyun hacmi (Şekil 9.4)
Evangelista Torricelli
(1608–1647) V = pr2 h = p(5)2x = 25px
dir. Türev almak
dV dx V azalan ve dx@dt ⬍ 0
= 25p
dt dt olduğundan negatif dir.
dx
-0.52x = 25p Torricelli Kanunu
dt
verir. Böylece,
dx 2x
= - ,
dt 50p
xs0d = 16 t = 0 iken suyun derinliği 16 ft dir.
başlangıç değer problemini elde ederiz. Diferansiyel denklemi değişkenlerine ayırarak

çözeriz.
1
x-1>2 dx = - dt
50p
L L 50p
1 Her iki tarafı integre edin.
x-1>2 dx = - dt
1 Sabitler birleştirilmiş
2x1>2 = - t + C
50p
x(0) = 16 başlangıç koşulu C değerini belirler.
1
2s16d1>2 = - s0d + C
50p
C = 8
C = 8 ile
1 t
2x 1>2 = - t + 8 veya
or x 1>2 = 4 - .
50p 100p
elde ederiz. Aradığımız formüller
x = a4 - b V = 25px = 25p a4 - b .
2 2
t t
ve
and
100p 100p
dir. Herhangi bir t anında tanktaki suyun derinliği (4 – t@(100p))2 ft ve tanktaki su miktarı
25p(4 – t@(100p))2 ft3 tür. t = 0 için, gerekli olduğu gibi, x = 16 ft ve V = 400p ft3 tür.
Tank, yaklaşık olarak 21 saat olan t = 400p dakikada boşalacaktır (V = 0).
ALIfiTIRMALAR 9.1
Çözümleri Do¤rulamak Ayr›labilir Denklemler

1 ve 2 alıştırmalarında, her y = ƒ(x) fonksiyonunun verilen diferan- 9–18 alıştırmalarındaki diferansiyel denklemleri çözün.
= x 2 2y, y 7 0
siyel denklemlerin bir çözümü olduğunu gösterin. dy dy
9. 22xy = 1, x, y 7 0 10.
1. 2y¿ + 3y = e -x dx dx
a. y = e -x b. y = e -x + e -s3>2dx dy dy
11. = ex-y 12. = 3x 2 e -y
c. y = e -x + Ce -s3>2dx dx dx
= 2y cos2 2y 14. 22xy

2. y¿ = y 2 dy dy
13. = 1
dx dx
1 1 1
15. 2x = e y + 2x,
a. y = - x b. y = - c. y = - dy dy
x + 3 x + C
x 7 0 16. ssec xd = e y + sin x
dx dx
3 ve 4 alıştırmalarında y = ƒ(x) fonksiyonunun verilen diferansiyel
denklemin bir çözümü olduğunu gösterin. dy
17. = 2x21 - y 2, -1 6 y 6 1
dx
x
et dy e 2x - y
L1 t
1
3. y = x dt, x 2y¿ + xy = e x 18. = x+y
dx e
21 + t 4 dt,
x
2x 3
21 + x 4 L1
1
4. y = y¿ + y = 1 19–22 alıştırmalarında, diferansiyel denklemleri aşağıda grafikleri
1 + x4 çizilmiş olan eğim alanları ile eşleyin.
5–8 alıştırmalarında, her fonksiyonun verilen başlangıç değer prob- y
leminin çözümü olduğunu gösterin.
4
Diferansiyel Başlangıç Çözüm
denklem koşulu adayı 2
2 p
5. y¿ + y = ys -ln 2d = y = e -x tan-1 s2e x d
1 + 4e 2x 2 –4 –2 2 4
x
-x2 -x2
6. y¿ = e - 2xy ys2d = 0 y = sx - 2de
ya b = 0
–2
p cos x
7. xy¿ + y = -sin x, y = x
2
x 7 0
x –4
8. x2y¿ = xy - y2, ysed = e y =
ln x (a)
x 7 1
y 23. y¿ = s y + 2ds y - 2d
4 y
4
2
2
x
–4 –2 2 4
x
–4 –2 2 4
–2
–2
–4
(b) –4
y
4 24. y¿ = ys y + 1ds y - 1d
y
2
4
x
–4 –2 2 4 2
–2
x
–4 –2 2 4
–4
–2
(c)
–4
y
4
2
E¤im Alanlar› ve Çözüm E¤irileri
x 25–30 alıştırmalarında, bir eğim alanı elde edin ve buna verilen nokta-
–4 –2 2 4 lardan geçen çözüm eğrilerinin grafiklerini ekleyin.
25. y⬘ = y
–2
a. (0, 1) b. (0, 2) c. s0, -1d
–4
26. y⬘ = 2(y – 4)
a. (0, 1) b. (0, 4) c. (0, 5)
(d)
27. y⬘ = y(x + y)
a. (0, 1) b. (0, ⫺2) c. (0, 1>4) d. s -1, -1d
19. y¿ = x + y 20. y¿ = y + 1
28. y⬘ = y2
x a. (0, 1) b. (0, 2) c. s0, -1d d. (0, 0)
21. y¿ = - y 22. y¿ = y 2 - x 2
29. y⬘ = (y – 1)(x + 2)
a. s0, -1d b. (0, 1) c. (0, 3) d. (1, ⫺1)
23 ve 24 alıştırmalarında eğim alanlarını kopyalayın ve içine bazı
xy
çözüm eğrilerini çizin. 30. y¿ = 2
A -2 23, -4 B
x + 4
a. (0, 2) b. s0, -6d c.
31-32 Alıştırmalarında, bir eğim alanı elde edin ve belirtilen aralıktaki a. 2x b. sin 2x c. 3e x>2 d. 2e -x>2 cos 2x .
özel çözümü çizin. Diferansiyel denklemin genel çözümünü bulmak
Dört çözümü de –2 ⱕ x ⱕ 6 aralığında çizerek sonuçları
için BCS’nizin Diferansiyel denklem çözücüsünü (DE solver) kul-
karşılaştırın.
lanın.
36. a. Bir BCS kullanarak –3 ⱕ x ⱕ 3 ve –3 ⱕ x ⱕ 3 bölgesinde
31. Lojistik bir denklem y¿ = ys2 - yd, ys0d = 1>2;
0 … x … 4, 0 … y … 3 3x 2 + 4x + 2
y¿ =
32. y¿ = ssin xdssin yd, ys0d = 2; -6 … x … 6, -6 … y … 6 2s y - 1d
33 ve 34 alıştırmalarının temel fonksiyonlar cinsinden açık çözümleri diferansiyel denkleminin eğim alanını çizin.
yoktur. Her bir diferansiyel denklemi grafik olarak incelemak için bir
b. Değişkenlere ayırın ve genel çözümü kapalı şekilde bulmak
BCS kullanın.
için bir BCS integral alıcısı kullanın.
33. y¿ = cos s2x - yd, ys0d = 2; 0 … x … 5, 0 … y … 5;
c. Bir BCS kapalı fonksiyon çizicisi kullanarak, keyfi sabitin
ys2d
C = –6, –4, –2, 0, 2, 4 ve 6 değerleri için çözüm eğrilerini
34. Bir Gompertz denklemi y¿ = ys1>2 - ln yd, ys0d = 1>3; çizin.
0 … x … 4, 0 … y … 3; ys3d
d. y(0) = –1 başlangıç koşulunu sağlayan çözümü bulun ve
35. ƒ(x) aşağıdakiler gibiyse, başlangıç koşulu y(0) = 0 olan grafiğini çizin.
y⬘ + y = ƒ(x) denkleminin çözümünü bulmak için bir BCS kul-
lanın.
9.2 Birinci Mertebeden Lineer Diferansiyel Denklemler

Eksponansiyel büyüme dy@dx = ky bozunma denklemi (Bölüm 7.5) değişkenlerine ayrıla-
bilir bir diferansiyel denklemdir. Ayrıca, lineer formdaki bir diferansiyel denklemin bir
özel halidir. Lineer diferansiyel denklemler, elektrik devreleri ve kimyasal karışım prob-
lemlerini de içeren birçok gerçek-dünya olayını modellerler.
Birinci mertebeden bir lineer diferansiyel denklem, P ve Q x’in sürekli fonksiyonları
olmak üzere
dy
+ Psxdy = Qsxd, (1)
dx
şeklinde yazılabilen bir denklemdir. (1) denklemi lineer denklemin standart formu dur.
Eksponansiyel büyüme @ bozunma denklemi
dy
- ky = 0,
dx
standart formuna getirilebildiğinden, P(x) = –k ve Q(x) = 0 ile bir lineer denklem
olduğunu görürüz. (1) denklemi lineerdir (y’ye göre) çünkü y ve türevi dy@dx sadece bir-
gözükmezler (sin y, ey veya 2dy>dx gibi).

inci kuvvetten gözükürler, birbirileri ile çarpılmazlar ve bir fonksiyonun argümanı olarak
ÖRNEK 1 Standart Formu Bulmak

Aşağıdaki denklemi standart formda yazın:
dy
x = x 2 + 3y, x 7 0.
dx
Çözüm
dy
x = x2 + 3y
dx
dy 3
= x + xy x ile bölün
dx
dy 3 P(x) = –3x ve Q(x) = x ile
- xy = x standart form
dx
9.2 Birinci Mertebeden Lineer Diferansiyel Denklemler 651
P(x)’in +3@x değil –3@x olduğuna dikkat edin. Standart form y⬘ + P(x)y = Q(x) dir.
Dolayısıyla eksi işareti y’in formülünün bir parçasıdır.
Lineer Denklemleri Çözmek

dy
+ Psxdy = Qsxd (2)
dx
denklemini, sol tarafı y(x) ⭈ y çarpımının türevi haline getiren pozitif bir y(x) fonksiyonu
ile her iki tarafı çarparak çözeriz. y’nin nasıl bulunduğunu göstereceğiz fakat önce, bu-
lunduğunda, aradığımız çözümü nasıl verdiğini göstermek istiyoruz.
dy Orijinal denklem
+ Psxdy = Qsxd standart formda
dx
dy
ysxd + Psxdysxdy = ysxdQsxd Pozitif y(x) ile çarpın.
dx
dy
sy # yd .
d
sysxd # yd = ysxdQsxd
d y
dx
+ Pyy =
dx
dx olmasını sağlayan y(x)
seçilmiştir.
ysxd # y =
L
ysxdQsxd dx x’e göre integre edin.
ysxd L
1
y = ysxdQsxd dx (3)
(3) denklemi (2) denkleminin çözümünü y(x) ve Q(x) fonksiyonları cinsinden ifade eder.
y(x)’e (2) denkleminin bir integrasyon çarpanı denir, zira onun varlığı denklemi integre
edilebilir hale getirir.
P(x)’in formülü çözümde neden görülmez? Aslında görülür, fakat doğrudan değil,
pozitif y(x) fonksiyonunun kurulmasında bulunur.
d dy
syyd = y + Pyy y üzerindeki koşul
dx dx
dy dy dy
y + y = y + Pyy Türevler için Çarpım Kuralı
dx dx dx
dy dy
y = Pyy y terimleri sadeleşir.
dx dx
Son denklem aşağıdaki koşullarda geçerli olacaktır:

dy
= Py
dx
dy Değişkenlerine ayrılmış, y 7 0
y = P dx
L L
dy
y = P dx İki tarafı da integre edin.
L
y 7 0 olduğu için, ln y’de mutlak
ln y = P dx değer işaretlerine gerek yoktur..
= e 1 P dx
ln y y’yi çözmek için iki tarafın da
e eksponansiyelini alın.
y = e 1 P dx (4)
Böylece, y(x) (4) denklemi ile verilmek üzere (1) denkleminin genel çözümünün bir for-
mülü (3) denklemi ile verilmiştir. Bununla birlikte, formülü ezberlemek yerine, sadece
P(x)’in doğru olarak belirlendiği standart formu elde ettikten sonra integrasyon çarpanının
nasıl bulunduğunu hatırlayın.
y⬘ = P(x)y = Q(x)lineer denklemini çözmek için, her iki tarafı ysxd = e 1 Psxd dx
integrasyon çarpanı ile çarpın ve her iki tarafı integre edin.
Bu prosedürde sol taraftaki çarpımı integre ettiğinizde, y’nin tanımından dolayı, daima
integrasyon çarpanı ile y çözümünün y(x)y çarpımını bulursunuz.
ÖRNEK 2 Birinci Mertebeden Bir Lineer Diferansiyel Denklemi Çözmek

Aşağıdaki denklemi çözün:
dy
x = x 2 + 3y, x 7 0.
dx
TARİHSEL BİYOGRAFİ Çözüm Önce denklemi standart forma getiririz (Örnek 1):
Adrien Marie Legendre
dy 3
(1752–1833) - x y = x,
dx
Dolayısıyla Psxd = -3>x belirlenmiştir.
İntegrasyon çarpanı
ysxd = e 1 Psxd dx = e 1s-3>xd dx
İntegrasyon sabiti 0 dır,
= e -3 ln ƒ x ƒ dolayısıyla y olabildiğ kadar
sadedir x ⬎ 0.
= e -3 ln x
-3 1
= e ln x = .
x3
dir. Sonra standart formun iki tarafını da y(x) ile çarpar ve integre ederiz:
a - x yb = 3 # x
1 # dy 3 1
x 3 dx x
1 dy 3 1
- 4y = 2
x 3 dx x x
a yb = 2
d 1 1 d # yd. dir.
Sol taraf dx sy
dx x 3 x
Lx
1 1
y = dx Her iki tarafı integre edin
x3 2
1 1
y = - x + C.
x3
Bu son denklemi y’ye göre çözmek genel çözümü verir:
y = x 3 a- x + Cb = -x 2 + Cx 3,
1
x 7 0.
ÖRNEK 3 Birinci Mertebeden Bir Lineer Bafllang›ç De¤er Problemi Çözmek

Aşağıdaki denklemi çözün:
xy⬘ = x2 + 3y, x⬎0
y(1) = 2 başlangıç koşulu verilmektedir.
Çözüm İlk önce diferansiyel denklemi çözerek (Örnek 2)

y = –x2 + Cx3, x⬎0
buluruz. Sonra başlangıç değerini kullanarak C’yi buluruz:
y = -x2 + Cx3
2 = -s1d2 + Cs1d3 x = 1 iken y = 2
C = 2 + s1d2 = 3.
Başlangıç değer probleminin çözümü y = –x2 + 3x3 fonksiyonudur.
ÖRNEK 4
3xy⬘ – y = ln x + 1, x⬎0
denkleminin, y(1) = –2 koşulunu sağlayan özel çözümünü bulun.
Çözüm x ⬎ 0 ile denklemin standart formunu yazarız:

1 ln x + 1
y¿ - y = .
3x 3x
Buradan integrasyon çarpanı
y = e 1 - dx>3x = e s-1>3dln x = x -1>3 . x 7 0
olarak bulunur. Böylece,
3L
1
x -1>3y = sln x + 1dx -4>3 dx. Sol taraf yy dir.
olur. Sağ tarafın kısmi integrasyon ile integrasyonu
L
x -1>3y = -x -1>3sln x + 1d + x -4>3 dx + C.
verir. Bu nedenle,
x–1@3y = –x–1@3(ln x + 1) – 3x–1@3 + C
veya y’ye göre çözmekle,
y = –(ln x + 4) + Cx1@3
buluruz. x = 1 ve y = –2 iken bu son denklem
–2 = –(0 + 4) + C
haline gelir, dolayısıyla
C=2
dir.
y'nin denkleminde yerine yazmak özel çözümü verir.
y = 2x1@3 – ln x – 4
Örnek 2’deki diferansiyel denklemi çözerken her iki tarafı da integrasyon çarpanı ile
çarptıktan sonra iki tarafın integralini aldık. Halbuki, Örnek 4’te olduğu gibi, sol tarafın
integralinin daima integrasyon çarpanı ile çözüm fonksiyonunun çarpımı y(x) ⭈ y olduğu-
nu hatırlayarak yapılan işi kısaltabiliriz. Bunun anlamı, (3) denkleminden
L
ysxdy = ysxdQsxd dx.
dir. Sadece integrasyon çarpanı y(x) ile (1) denkleminin sağ tarafı Q(x)’in çarpımını integ-
re etmemiz ve genel çözümü elde etmek için y(x)y’ye eşitlememiz gerekir. Buna rağmen,
çözüm prosedüründe y(x)’in rolünü vurgulamak için bazen Örnek 2’de olduğu gibi bütün
prosedürü takip ederiz.
(1) denklemi ile verilen standart formdaki Q(x) özdeş olarak sıfır ise lineer denklemin
değişkenlerine ayrılabilir olduğuna dikkat ediniz:
dy
+ Psxdy = Qsxd
dx
dy Qsxd K 0
+ Psxdy = 0
dx
Değişkenlerine ayrılmış
dy
—— = –P(x) dx
y
Şimdi, birinci mertebeden bir lineer diferansiyel denklemle modellenen iki uygulama
gösteriyoruz.
RL Devreleri
Şekil 9.5’teki diyagramda toplam direnci sabit R ohm ve bir sarım olarak gösterilen öz- in-
düktansı da sabit L henri olan bir elektrik devresi görülmektedir. Sabit V voltluk bir elek-
trik kaynağını a ve b uçlarında bileştirecek şekilde kapatılabilen bir anahtar vardır.
Böyle bir devre için, V = RI, Ohm yasası değiştirilmelidir. Değiştirilmiş hali
di
L + Ri = V, (5)
dt
ile verilir. Burada i akımın amper olarak şiddeti ve t saniye olarak zamandır. Bu denklemi
çözerek, anahtar kapandıktan sonra akımın nasıl akacağını bulabiliriz.
ÖRNEK 5 Elektrik Ak›m›

V
⫹ ⫺ Şekil 9.5’teki RL devresi t = 0 anında kapatılıyor. Akım, zamanın fonksiyonu olarak nasıl
Anahtar akacaktır?
a b
Çözüm (5) denklemi, t’nin bir fonksiyonu olarak i’nin bir lineer birinci mertebeden
i
diferansiyel denklemidir. Standart formu
R L di R V
+ i = , (6)
dt L L
fiEK‹L 9.5 Örnek 5’teki
RL devresi. ve t = 0 iken i = 0 ise, karşı gelen çözümü
V V
i i = - e -sR>Ldt (7)
R R
I⫽ V
R I olarak bulunur (Alıştırma 32). R ve L pozitif olduklarından, –(R@L) negatiftir ve t → q
e i V (1 ⫺ e⫺Rt/L) iken e–(R@L)t → 0 olur. Böylece
R
lim i = lim a - e -sR>Ldt b = - #0 = .

V V V V V
t t: q t: q R R R R R
0 L L L L
2 3 4
R R R R bulunur. Herhangi bir zamanda, akım teorik olarak V@R’den azdır, fakat zaman geçtikçe
akım durgun durum değeri V@R’ye yaklaşır.
fiEK‹L 9.6 Örnek 9’daki RL devresindeki
akımın büyümesi. I akımın durgun durum di
L + Ri = V,
değeridir. t = L@R değeri devrenin zaman dt
sabitidir. Akım 3 zaman sabiti içinde denklemine göre, I = V@R, ya L = 0 olduğunda (indüktans yok) ya da di@dt = 0 (durgun
durgun durum değerinin %5 yakınına gelir. akım, i = sabit) ise devreden akacak akımdır (Şekil 9.6).
(Alıştırma 31) (7) denklemi (6) denkleminin çözümünü iki terimin toplamı olarak ifade eder: bir
durgun durum çözümü V@R ve t → q iken sıfıra giden bir geçici çözüm –(V@R)e–( R@L)t.
Kar›fl›m Problemleri
Bir sıvı çözelti içindeki (veya bir gazdaki) bir kimyasal, sıvıyı (veya gazı) ve muhtemelen
belirli miktarda erimiş kimyasalı içeren bir kaba akar. Karışım karıştırılarak üniform hale
getirilir ve bilinen bir hızla kaptan dışarı akar. Bu işlemde genellikle herhangi bir zamanda
kaptaki kimyasal miktarını bilmek önemlidir. İşlemi tanımlayan diferansiyel denklem
RateKaptaki
of change rate at which
Kimyasalın rate at which
Kimyasalın
amount = £ chemical
ofmiktarın geliş ≥ - £ chemical
çıkış ≥ (8)
in container
değişim oranı arrives
hızı departs.
hızı
formülüne dayanır. y(t), t anında kapta bulunan kimyasal miktarı ve V(t), t anında kapta
bulunan toplam sıvının hacmiyse, kimyasalın t anında çıkış hızı
ystd
Çıkış hızı
Departure rate = # soutflow
(akış hızı)rated
Vstd
= acontainer at time t b # (akış

concentration in
t anında kaptaki
soutflow
hızı)rated. (9)
konsantrasyon
olur. Buna bağlı olarak (8) denklemi
dy ystd
= (kimyasalın
schemical’s geliş hızı)
arrival rated - # (akış
soutflow
hızı)rated. (10)
dt Vstd
halini alır. Örneğin, y pound, V galon ve t dakika olarak ölçülüyorsa, (10) denklemindeki
birimler
pound pound pound galon
——— = ——— – ——— ⭈ ———
dakika dakika galon dakika
olur.
ÖRNEK 6 Petrol Rafinerisi Depolama Tank›

Bir petrol rafinerisindeki bir depolama tankı başlangıçta içinde 100 lb’lik bir katkı
malzemesi çözülmüş olan 2000 galon mazot bulundurmaktadır. Kış hazırlıkları için, galon
başına 2 lb katkı maddesi içeren mazot tanka 40 galon@dak hızla eklenmektedir. İyice
2 lb/galon içeren 40 galon/dak
y lb/galon içeren 45 galon/dak

V
fiEK‹L 9.7 Örnek 6’daki depolama tankı bir çıktı ürünü elde etmek
için depolanmış sıvı ile içine akıtılan sıvıyı karıştırmaktadır.
karışmış karışım 45 galon@dak hızla dışarı pompalanmaktadır. İşlem başladıktan 20

dakika sonra tanktaki katkı maddesi miktarı ne kadardır (Şekil 9.7)?
Çözüm t anında tanktaki katkı maddesinin miktarı (pound olarak) y olsun. t = 0 iken
y = 100 olduğunu biliyoruz. Herhangi bir t anında tanktaki mazotun ve çözeltideki
katkının galon sayısı
Vstd = 2000 gal + a40 b st(t mind

gal gal
- 45 dak)
min
dak min
dak
= s2000 - 5td gal.
dur. Bu nedenle,
ystd
Dışarı
Rateoran
out = # outflow ratehızı
dışarı akış (9) denklemi
Vstd
= a b 45
y Dışarı akış hızı 45 gal@dak
2000 - 5t ve y = 2000 – 5t dir.
45y lb
= .
2000 - 5t min
dak
Ayrıca,
in = a2 b a40 b
lb gal
Rate
İçeri oran
gal min
dak
lb
= 80 . (10) denklemi
dak
min
dır. Karışım işlemini modelleyen diferansiyel denklem, dakika başına pound olarak
dy 45y
= 80 -
dt 2000 - 5t
dir. Bu diferansiyel denklemi çözmek için önce onu standart formda yazarız:
dy 45
+ y = 80.
dt 2000 - 5t
Böylece, P(t) = 45@(2000 – 5t) ve Q(t) = 80 bulunur.

İntegrasyon çarpanı
ystd = e 1 P dt = e 1 2000 - 5t dt
45
= e -9 ln s2000 - 5td 2000 - 5t 7 0
= s2000 - 5td-9 .
dur. Standart denklemin iki tarafını da y(t) ile çarparak integre etmek
s2000 - 5td-9 # a
dy 45
+ yb = 80s2000 - 5td-9
dt 2000 - 5t
dy
s2000 - 5td-9 + 45s2000 - 5td-10 y = 80s2000 - 5td-9
dt
C s2000 - 5td-9y D = 80s2000 - 5td-9

d
dt
L
s2000 - 5td-9y = 80s2000 - 5td-9 dt
s2000 - 5td-8
s2000 - 5td-9y = 80 # + C.
s -8ds -5d
verir. Genel çözüm
y = 2s2000 - 5td + Cs2000 - 5td9 .
dur. t = 0 iken y = 100 olduğundan C’nin değerini belirleyebiliriz:
100 = 2s2000 - 0d + Cs2000 - 0d9
3900
C = - .
s2000d9
Başlangıç değer probleminin özel çözümü
3900
y = 2s2000 - 5td - s2000 - 5td9 .
s2000d9
dur. İşlem başladıktan 20 dakika sonra tanktaki katkı maddesi miktarı
3900
ys20d = 2[2000 - 5s20d] - [2000 - 5s20d]9 L 1342 lb.
s2000d9
dir.
ALIfiTIRMALAR 9.2
dy 1
Birinci Mertebe Lineer Denklemler 5. x + 2y = 1 - x , x 7 0
dx
6. s1 + xdy¿ + y = 2x
1–14 alıştırmalarındaki diferansiyel denklemleri çözün.
dy dy 7. 2y¿ = e x>2 + y
1. x + y = e x, x 7 0 2. e x + 2e x y = 1 2x 2x
8. e y¿ + 2e y = 2x 9. xy¿ - y = 2x ln x
dx dx
sin x dy cos x
3. xy¿ + 3y = , x 7 0 10. x = x - 2y, x 7 0
x2 dx
ds
4. y¿ + stan xdy = cos2 x, -p>2 6 x 6 p>2 11. st - 1d3 + 4st - 1d2s = t + 1, t 7 1
dt
ds 1 25. Tuz karışımı Bir depoda başlangıçta içinde 50 lb tuz çözülmüş

12. st + 1d + 2s = 3st + 1d + , t 7 -1
dt st + 1d2 olan 100 galon tuzlu su bulunmaktadır. Depoya 5 galon@dak hızla
içinde 2 lb@galon tuz bulunduran tuzlu su akmaktadır. Karışım
dr
13. sin u + scos udr = tan u, 0 6 u 6 p>2 karıştırılarak üniform tutulmakta ve depodan 4 galon@dak hızla
du
dışarı akmaktadır.
dr
14. tan u + r = sin2 u, 0 6 u 6 p>2 a. Tuz t anında depoya hangi hızla (pound@dak) girer?
du
b. t anında depodaki tuzlu suyun hacmi nedir?
c. t anında tuz hangi hızla (pound@dak) depoyu terk eder?
Bafllang›ç De¤er Problemlerini Çözmek
d. Karışım işlemini tanımlayan başlangıç değer problemini yazın
15–20 alıştırmalarındaki başlangıç değer problemlerini çözün. ve çözün.
dy e. İşlem başladıktan 25 dakika sonra depodaki tuz konsantrasyo-
15. + 2y = 3, ys0d = 1
dt nunu bulun.
dy
16. t + 2y = t 3, t 7 0, ys2d = 1 26. Karışım problemi 200 galonluk bir deponun yarısı damıtık su
dt ile doludur. t = 0 anında 0.5 lb@galon konsantre içeren bir çözelti
dy 5 galon@dak hızla depoya akmakta ve iyice karıştırılan karışım
17. u + y = sin u, u 7 0, ysp>2d = 1
du 3 galon@dak hızla geri çekilmektedir.
dy a. Depo ne zaman dolar?
18. u - 2y = u3 sec u tan u, u 7 0, ysp>3d = 2
du b. Depo dolduğu anda kaç pound konsantre içerecektir?
2
dy ex 27. Gübre karışımı Bir depoda 100 galon temiz su bulunmak-
19. sx + 1d - 2sx 2 + xdy = , x 7 -1, ys0d = 5
dx x + 1 tadır. 1 lb@gal çözülebilir çimen gübresi içeren bir çözelti 1 ga-
dy lon@dak hızla depoya akmakta ve karışım 3 galon@dak hızla de-
20. + xy = x, ys0d = -6 podan dışarı pompalanmaktadır. Depodaki maksimum gübre
dx
miktarını ve maksimuma erişmek için gereken zamanı bulun.
21. Aşağıdaki eksponansiyel büyüme@bozunma başlangıç değer
probleminde, diferansiyel denklemi P(x) = –k ve Q(x) = 0 ile bi- 28. Karbon dioksit kirliliği Bir şirketin yönetici konferans odasında
rinci mertebe bir lineer denklem gibi düşünerek y’yi t’nin bir başlangıçta içinde karbon monoksit olmayan 4500 fit küp hava
fonksiyonu olarak çözünüz. vardır. t = 0 anından itibaren, %4 karbon monoksit içeren sigara
dumanı 0.3 ft3@dak hızla odaya verilmeye başlanır. Tavandaki
dy havalandırma odayı havalandırır ve hava odayı aynı hızla terkeder.
= ky sk (k sabit)
constantd, ys0d = y0
dt Odadaki karbon monoksit konsantrasyonunun %0.01’e eriştiği
zamanı bulun.
22. Aşağıdaki başlangıç değer probleminde u’yu t’nin bir fonksiyonu
olarak çözünüz. 29. Kapalı bir RL devresindeki akım Bir RL devresindeki anahtar
kapatıldıktan sonra, i akımının durgun durum değerinin
du k
+ mu = 0 sk (k
andvemmpositive
pozitif sabitler)
constantsd, us0d = u0 yarısına ulaşması kaç saniye sürer? Zamanın ne kadar gerilim
dt
uygulandığına değil, R ve L’ye bağlı olduğuna dikkat edin.
a. Birinci mertebe bir lineer denklem olarak. 30. Açık bir RL devresindeki akım Bir RL devresindeki akım
b. Değişkenlerine ayrılabilir bir denklem olarak durgun durum değerine ulaştığında anahtar açılırsa, azalan
akım (aşağıda grafiği verilmiştir), V = 0 olmak üzere (5) denk-
lemi olan
Teori ve Örnekler
23. Aşağıdaki denklemlerden herhangi biri doğru mudur? Yanıtınızı di
L + Ri = 0 ,
açıklayın. dt
L L
1 1 denklemine uyar.
a. x x dx = x ln ƒ x ƒ + C b. x x dx = x ln ƒ x ƒ + Cx
a. Denklemi çözerek i’yi t’nin bir fonksiyonu olarak bulun.
24. Aşağıdaki denklemlerden herhangi biri doğru mudur? Yanıtınızı
açıklayın. b. Anahtar açıldıktan ne kadar süre sonra akım başlangıçtaki
değerinin yarısına düşecektir?
L
1
a. cos x cos x dx = tan x + C c. t = L@R iken akımın değerinin I@e olduğunu gösterin. (Bu
zamanın önemi sonraki alıştırmada açıklanacaktır.)
L
1 C
b. cos x cos x dx = tan x + cos x
i c. i = V@R’nin (6) denkleminin bir sonucu olduğunu ve

i = Ce–(R@L)t’nin
V
R di R
+ i = 0.
dt L
denklemini sağladığını gösterin.
I
e James Bernoulli
t
0 L
2
L
3
L (1654–1705)
R R R
Bernoulli diferansiyel denklemi
31. Zaman sabitleri Mühendisler L@R sabitine Şekil 9.6’daki de- dy
+ Psxdy = Qsxdy n .
vrenin zaman sabiti derler. Zaman sabitinin önemi, akımın dx
anahtar kapatıldıktan sonra üç zaman sabiti içerisinde son formundadır. n = 0 veya 1 ise Bernoulli denkleminin lineer
değerinin %95’ine ulaşmasından ileri gelir (Şekil 9.6). Yani, za- olduğuna dikkat edin. n’nin başka değerleri için u = y1 – n
man sabiti, tek bir devrenin ne zaman dengeye geleceğinin bir dönüşümü Bernoulli denklemini
ölçüsüdür. du
a. (7) denkleminde t = 3L@R’ye karşılık gelen i değerini bulun ve + s1 - ndPsxdu = s1 - ndQsxd .
dx
bunun durgun durun akımı I = V@R’nin %95’i olduğunu göste- lineer denkleme dönüştürür. Örneğin,
rin. dy
- y = e -x y 2
b. Anahtar kapandıktan 2 zaman sabiti sonra (yani t = 2L@R iken) dx
devreden durgun durum akımının yaklaşık ne kadarı akım denkleminde n = 2 dir. Bu nedenle u = y1–2 = y–1 ve
akacaktır? du@dx = –y–2 dy@dx dir. Buradan, dy@dx = –y–2 du@dx =
32. Örnek 5’teki (7) denkleminin türetilişi –u–2 du@dx bulunur. Dönüşümleri orijinal denklemde yerine
di R V yazmak
a. + i = du
dt L L -u -2 - u -1 = e -x u -2
dx
denkleminin çözümünün
veya buna denk olarak
V
i = + Ce -sR>Ldt . du
R + u = -e -x .
dx
olduğunu gösterin. verir. Bu son denklem bağlı değişken (bilinmeyen) u’ya göre
lineer dir.
b. Then use the initial condition is0d = 0 to determine the value 33–36 alıştırmalarındaki diferansiyel denklemleri çözün.
of C. This will complete the derivation of Equation (7).
33. y¿ - y = -y 2 34. y¿ - y = xy 2
-2
35. xy¿ + y = y 36. x 2y¿ + 2xy = y 3
9.3 Euler Yöntemi
TARİHSEL BİYOGRAFİ Bir y⬘ = ƒ(x, y), y(x0) = y0, başlangıç değer problemi için hemen bir çözüm gerekmiyor
Leonhard Euler veya tam çözümü bulamıyorsak, uygun aralıkta y’nin x değerlerine karşılık gelen yaklaşık
(1703–1783) sayısal değerlerinin bir tablosunu oluşturmak için bir bilgisayar kullanabiliriz. Böyle bir
tabloya problemin sayısal çözümü denir ve tabloyu oluşturmak için kullandığımız yöntem
sayısal yöntem adını alır. Sayısal yöntemler genellikle hızlı ve hassastırlar ve kesin for-
müller gereksiz, elde edilemez veya fazlasıyla karışık olduğu durumlarda seçilen yöntem-
lerdir. Bu bölümde, diğer bütün sayısal yöntemlerin tabanını oluşuran ve Euler yöntemi
denilen bir sayısal yöntemi inceleyeceğiz.
Euler Yöntemi
Bir dy@dx = ƒ(x, y) diferansiyel denklemi ve bir y(x0) = x0 başlangıç koşulu verilmişse,
y = y(x) çözümüne
Lsxd = ysx0 d + y¿sx0 dsx - x0 d veyaor Lsxd = y0 + ƒsx0 , y0 dsx - x0 d.
lineerizasyonuyla yaklaşımda bulunabiliriz.
y L(x) fonksiyonu x0 civarında kısa bir aralıkta y(x) çözümüne iyi bir yaklaşım verir (Şekil
y L(x) y0 ⫹ f(x0, y0)(x ⫺ x0)
9.8). Euler yönteminin esası uzun bir aralıkta eğriye yaklaşımda bulunabilmek için bir di-
zi lineerizasyonu bir araya getirmektir. Yöntem aşağıdaki şekilde işlemektedir.
y ⫽ y(x) (x0, y0) noktasının çözüm eğrisinin üzerinde olduğunu biliyoruz. Bağımsız değişken
için yeni bir değeri x1 = x0 + dx olarak belirlediğimizi varsayalım. (Diferansiyellerin tanı-
y0
mında dx = ∆x olduğunu hatırlayın). dx artımı küçük ise
(x0, y0)
y1 = L(x1) = y0 + ƒ(x0, y0) dx
x kesin çözüm eğrisi y = y(x1)’e iyi bir yaklaşımdır. Böylece, kesinlikle çözüm eğrisi üzerine
0 x0
bulunan (x0, y0) noktasından çözüm eğrisi üzerindeki (x1, y(x1)) noktasının çok yakınında
bulunan (x1, y1) noktasını elde ettik (Şekil 9.9).
fiEK‹L 9.8 y = y(x)’in x = x0 daki
(x1, y1) noktasını ve bu noktadan geçen çözüm eğrisinin ƒ(x1, y1) eğimini kullanarak,
lineerizasyonu L(x)
ikinci bir adım atarız. x2 = x1 + dx alıp,
y2 = y1 + ƒ(x1, y1) dx
değerini hesaplamak için (x1, y1) den geçen çözüm eğrisinin lineerizasyonunu kullanırız.
Bu, y = y(x) çözüm eğrisi üzerindeki değerlere bir sonraki yaklaşımı olan (x2, y2)’yi verir
y
(Şekil 9.10). Bu şekilde devam ederek, ƒ(x2, y2) eğimli (x2, y2) noktasından üçüncü bir
(x1, L(x1)) adım atarak
y ⫽ y(x)
y3 = y2 + ƒ(x2, y2) dx
(x1, y(x1))
(x0, y0) üçüncü yaklaşımını elde eder ve işlemi sürdürürüz. Tam olarak, diferansiyel denklemin
eğim alanının yönünü izleyerek çözümlerden birine yaklaşımda bulunuyoruz.
dx Şekil 9.10’daki adımlar kurma işlemini açıklamak için büyük çizilmiştir bu nedenle
x
0 x0 x1 ⫽ x0 ⫹ dx yaklaşım kaba gözükmektedir. Pratikte dx, lacivert eğri kahverengiye yakın olacak şekilde
yeterince küçük olacak ve eğri boyunca iyi bir yaklaşım verecektir.
ÖRNEK 1 Euler Yöntemini Kullanmak
fiEK‹L 9.9 Birinci Euler adımı y(x1)’e
y1 = L(x1) ile yaklaşımda bulunur. Euler yaklaşımını kullanarak ve x0 = 0 ve dx = 0.1 alarak
y⬘ = 1 + y, y(0) = 1
diferansiyel denklemine ilk üç y1, y2 ve y3 yaklaşımını bulun.
Çözüm x0 = 0, y0 = 1, x1 = x0 + dx = 0.1, x2 = x0 + 2dx = 0.2 ve x3 = x0 + 3dx = 0.3 tür.

y
(x3, y3) First: y1 = y0 + ƒsx0 , y0 d dx
Euler yaklaşımı (x2, y2) Birinci: = y0 + s1 + y0 d dx
(x1, y1) Hata = 1 + s1 + 1ds0.1d = 1.2
Second: y2 = y1 + ƒsx1, y1 d dx
İkinci: = y1 + s1 + y1 d dx
Doğru çözüm eğrisi
(x0, y0) y ⫽ y(x)
= 1.2 + s1 + 1.2ds0.1d = 1.42
Third: y3 = y2 + ƒsx2 , y2 d dx
dx dx dx Üçüncü: = y2 + s1 + y2 d dx
x0 x1 x2 x3 x
0
= 1.42 + s1 + 1.42ds0.1d = 1.662
fiEK‹L 9.10 y = ƒ(x, y), y(x0) = y0 Örnek 1’deki adım-adım işlem kolaylıkla sürdürülebilir. Tabloda bağımsız değişken
başlangıç değer probleminin çözümüne için eşit aralıklar kullanır ve bunlardan n tane üretirsek,
Euler yaklaşımındaki üç adım. Genellikle x1 = x0 + dx
daha fazla adım kullanıldığında içerilen
x2 = x1 + dx
hatalar birikirler fakat burada gösterildiği
kadar abartılı değil. o
xn = xn - 1 + dx.
buluruz. Sonra çözüme yaklaşımları hesaplarız:

y1 = y0 + ƒsx0 , y0 d dx
y2 = y1 + ƒsx1, y1 d dx
o
yn = yn - 1 + ƒsxn - 1, yn - 1 d dx.
Adım sayısı n istediğimiz kadar büyük olabilir, fakat n çok büyük olursa hatalar yığıla-
bilir.
Euler yöntemini bir bilgisayarda veya hesap makinesinde uygulamak kolaydır. Bir
bilgisayar programı, x0 ve y0 değerlerini, adım sayısı n’yi ve adım büyüklüğü dx’i girme-
mize olanak sağlayarak bir başlangıç değer probleminin sayısal çözümlerinin bir tablosu-
nu üretir. Sonra, yukarıda açıklandığı gibi, ardışık bir şekilde yaklaşık çözüm değerlerini
hesaplar.
Örnek 1’deki değişkenlerine ayrılabilir denklemi çözerek, başlangıç değer problemi-
nin tam çözümünün y = 2ex – 1 olduğunu buluruz. Bu bilgiyi Örnek 2’de kullanıyoruz.
ÖRNEK 2 Euler Yönteminin Do¤rulu¤unu Araflt›rmak
Euler yöntemini kullanarak, 0 ⱕ x ⱕ 1 aralığı üzerinde
y⬘ = 1 + y, y(0) = 1
başlangıç değer problemini x0 = 0’dan başlayarak ve
(a) dx = 0.1
(b) dx = 0.05
alarak çözün. Yaklaşımları, tam çözüm olan y = 2ex – 1’in değerleri ile karşılaştırın.
Çözüm
(a) Tablo 9.1’deki yaklaşık değerleri üretmek için bir bilgisayar kullandık. ‘‘Hata’’ sü-
tunu, tam çözümü kullanarak bulunan yuvarlanmamış değerlerden yuvarlanmamış
Euler değerlerini çıkararak elde edilmiştir. Sonra bütün değerler dört ondalık
basamağa yuvarlanmıştır.
TABLO 9.1 y⬘ = 1 + y, y(0) = 1’in Euler çözümü,

ad›m büyüklü¤ü dx = 0.1
x y (Euler) y (tam) Hata
0 1 1 0
0.1 1.2 1.2103 0.0103
0.2 1.42 1.4428 0.0228
0.3 1.662 1.6997 0.0377
0.4 1.9282 1.9836 0.0554
0.5 2.2210 2.2974 0.0764
0.6 2.5431 2.6442 0.1011
0.7 2.8974 3.0275 0.1301
0.8 3.2872 3.4511 0.1639
0.9 3.7159 3.9192 0.2033
1.0 4.1875 4.4366 0.2491
y x = 1’e ulaştığımızda (10 adım sonunda) hata, tam çözümün %5.6’sı dır. Tam
çözüm eğrisi ile Tablo 9.1’den elde edilen Euler çözüm noktalarının bir çizimi Şekil
4
9.11’de gösterilmektedir.
(b) Hatayı azaltmanın bir yolu adım büyüklüğünü küçültmektir. Tablo 9.2, adım
3
büyüklüğünü 0.05’e düşürüp adım sayısını iki katına çıkarmakla elde edilen sonuçları
ve tam çözümle karşılaştırmalarını göstermektedir. Tablo 9.1’de olduğu gibi bütün
2 y 2ex ⫺ 1 hesaplamalar yuvarlamadan önce yapılmıştır. Bu defa x = 1’e ulaştığımızda bağıl hata
sadece %2.9 dur.
1
TABLE 9.2 y⬘ = 1 + y, y(0) = 1’in Euler çözümü,

x ad›m büyüklü¤ü dx = 0.05
0 1
x y (Eule) y (tam) Hata
fiEK‹L 9.11 y = 2ex – 1’in, Tablo 9.1’de
gösterilen Euler yaklaşımlarının nokta 0 1 1 0
çizimi üzerine yerleştirilen grafiği (Örnek 0.05 1.1 1.1025 0.0025
2). 0.10 1.205 1.2103 0.0053
0.15 1.3153 1.3237 0.0084
0.20 1.4310 1.4428 0.0118
0.25 1.5526 1.5681 0.0155
0.30 1.6802 1.6997 0.0195
0.35 1.8142 1.8381 0.0239
0.40 1.9549 1.9836 0.0287
0.45 2.1027 2.1366 0.0340
0.50 2.2578 2.2974 0.0397
0.55 2.4207 2.4665 0.0458
0.60 2.5917 2.6442 0.0525
0.65 2.7713 2.8311 0.0598
0.70 2.9599 3.0275 0.0676
0.75 3.1579 3.2340 0.0761
0.80 3.3657 3.4511 0.0853
0.85 3.5840 3.6793 0.0953
0.90 3.8132 3.9192 0.1060
0.95 4.0539 4.1714 0.1175
1.00 4.3066 4.4366 0.1300
Örnek 2’de, daha fazla hassaslık elde etmek için adım büyüklüğünü daha da küçültmek çe-
kici olabilir. Ancak, her ek hesaplama sadece fazladan bilgisayar zamanı gerektirmez,
ayrıca hesaplamalardaki sayıların yaklaşık temsillerinden doğan yuvarlama hatalarını da
arttırır.
Sayısal hesaplamalar yaparken hata analizi ve hatayı azaltmak için araştırma yöntem-
leri önemlidir, fakat bunlar daha ileri bir dersin konusudur. Diferansiyel denklemleri
çalışırken göreceğiniz gibi, Euler yönteminden daha hassas yöntemler de vardır. Burada
bir geliştirmeyi ele alacağız.
TARİHSEL BİYOGRAFİ Gelifltirilmifl Euler Yöntemi

Carl Runge
İki eğimin ortalamasını alarak Euler yöntemini geliştirebiliriz. Önce, asıl Euler yöntemindeki
(1856–1927)
gibi yn’yi buluruz fakat bunu zn ile gösteririz. Sonra, takip eden adımda ƒ(xn – 1, yn – 1) yerine
ƒ(xn – 1, yn – 1) ile ƒ(xn, zn)’nin ortalamasını alırız. Böylece, bir sonraki yn yaklaşımını
zn = yn - 1 + ƒsxn - 1, yn - 1 d dx
yn = yn - 1 + c d dx.
ƒsxn - 1, yn - 1 d + ƒsxn , zn d
2
kullanarak hesaplarız.
ÖRNEK 3 Gelifltirilmifl Euler Yönteminin Do¤rulu¤unu Araflt›rmak

Geliştirilmiş Euler yöntemini kullanarak, 0 ⱕ x ⱕ 1 aralığı üzerinde
y⬘ = 1 + y, y(0) = 1
başlangıç değer problemini x0 = 0’dan başlayarak ve dx = 0.1 alarak çözün. Yaklaşımları,
tam çözüm olan y = 2ex – 1’in değerleri ile karşılaştırın.
Çözüm Tablo 9.3’teki yaklaşık değerleri üretmek için bir bilgisayar kullandık. ‘‘Hata’’ sü-
tunu, tam çözümü kullanarak bulunan yuvarlanmamış değerlerden yuvarlanmamış Euler
değerlerini çıkararak elde edilmiştir. Sonra bütün değerler dört ondalık basamağa yuvar-
lanmıştır.
TABLO 9.3 y⬘ = 1 + y, y(0) = 1’in Euler çözümü,

ad›m büyüklü¤ü dx = 0.1
y (yuvarlanmış
x Euler) y (tam) Hata
0 1 1 0
0.1 1.21 1.2103 0.0003
0.2 1.4421 1.4428 0.0008
0.3 1.6985 1.6997 0.0013
0.4 1.9818 1.9836 0.0018
0.5 2.2949 2.2974 0.0025
0.6 2.6409 2.6442 0.0034
0.7 3.0231 3.0275 0.0044
0.8 3.4456 3.4511 0.0055
0.9 3.9124 3.9192 0.0068
1.0 4.4282 4.4366 0.0084
x = 1’e ulaştığımızda (10 adım sonunda), bağıl hata yaklaşık %0.19 dur.
Tablo 9.1 ile Tablo 9.3’ü karşılaştırdığımızda geliştirilmiş Euler yönteminin asıl Euler
yönteminden önemli ölçüde daha doğru olduğunu görürüz. En azından y⬘ = 1 + y, y(0) = 1
başlangıç değer problemi için.
ÖRNEK 4 Petrol Rafinerisi Depolama Tank›

Bölüm 9.2, Örnek 6’da 2000-galonluk bir mazot tankına giren ve aynı zamanda dışarı
pompalanan bir katkı maddesi karışımı problemini ele aldık. Tanakta t anında bulunan
katkı maddesi y(t) olmak üzere, analizle
dy 45y
= 80 - , ys0d = 100
dt 2000 - 5t
başlangıç değer problemini elde ettik. Soru y(20)’yi bulmak idi. dt = 0.2 (veya 100 adım)
artımı ile Euler yöntemini kullanmak, y(20) 艐 1344.3616 ile biten
ys0.2d L 115.55, ys0.4d L 131.0298, Á
yaklaşımlarını verir. Tam çözüm olan y(20) 艐 1342’ye göre hata yaklaşık olarak %0.18
dir.
ALIfiTIRMALAR 9.3
Euler Yaklafl›mlar›n› Hesaplamak B‹LG‹SAYAR ARAfiTIRMALARI

1–6 alıştırmalarında, verilen artış büyüklüğüyle Euler yöntemini kul- Euler Yöntemi
lanarak verilen başlangıç değer problemine yapılacak ilk üç yaklaşımı 13–16 alıştırmalarında çözümün verilen x* noktasındaki değerini bul-
bulun. Kesin çözümü hesaplayın ve yaklaşımlarınızın hassaslığını mak için belirtilen adım büyüklüğü ile Euler yöntemini kullanın. Tam
araştırın. Sonuçlarınızı dört ondalık basamağa yuvarlayın. çözümün x* noktasındaki değerini bulun.
y 13. y¿ = 2xe x ,
2
ys0d = 2, dx = 0.1, x* = 1
1. y¿ = 1 - x , ys2d = -1, dx = 0.5
14. y¿ = y + e x - 2, x* = 2
15. y¿ = 2x>y,
ys0d = 2, dx = 0.5,
2. y¿ = xs1 - yd, ys1d = 0, dx = 0.2
y 7 0, ys0d = 1, dx = 0.1, x* = 1
3. y¿ = 2xy + 2y, ys0d = 3, dx = 0.2
16. y¿ = 1 + y 2, ys0d = 0, dx = 0.1, x* = 1
4. y¿ = y 2s1 + 2xd, ys -1d = 1, dx = 0.5
T
2
5. y¿ = 2xe x , ys0d = 2, dx = 0.1 17–18 alıştırmalarında (a) başlangıç değer probleminin tam
x çözümünü bulun. Sonra, Euler yöntemini x0’dan başlayıp (b) 0.2, (c)
T 6. y¿ = y + e - 2, ys0d = 2, dx = 0.5
0.1 ve (d) 0.05 adım büyüklüğü ile kullanarak elde edilen y(x*)
7. y⬘ = y ve y(0) = 1 ise, dx = 0.2 ile Euler yöntemini kullanarak yaklaşımının doğruluğunu karşılaştırın.
y(1)’i hesaplayın. y(1)’in tam değeri nedir?
17. y¿ = 2y 2sx - 1d, ys2d = -1>2, x0 = 2, x* = 3
8. y⬘ = y@x ve y(1) = 2 ise, dx = 0.2 ile Euler yönemini kullanarak *
18. y¿ = y - 1, ys0d = 3, x0 = 0, x = 1
9. y¿ = y 2> 2x ve y(1) = –1 ise, dx = 0.5 ile Euler yöntemini kulla-

y(2)’yi hesaplayın. y(2)’nin tam değeri nedir?
T Gelifltirilmifl Euler Yöntemi
narak y(5)’i hesaplayın. y(5)’ in tam değerin nedir?
19-20 Alıştırmalarında, Geliştirilmiş Euler yöntemini x0’dan başlayıp
T 10. y⬘ = y – e2x ve y(0) = 1 ise, dx = 1@3 ile Euler yöntemini kulla-
a. 0.2 b. 0.1 c. 0.05
narak y(2)’yi hesaplayın. y(2)’nin tam değeri nedir?
adım büyüklüğü ile kullanarak elde edilen y(x*) yaklaşımının
Gelifltirilmifl Euler Yöntemi doğruluğunu karşılaştırın.
11 ve 12 Alıştırmalarında verilen başlangıç değer problemine ilk üç d. Adım büyüklüğü küçülürken hataya ne oduğunu açıklayın.
yaklaşımı hesaplamak için geliştirilmiş Euler yöntemini kullanın. 19. y¿ = 2y 2sx - 1d, ys2d = -1>2, x0 = 2, x* = 3
Yaklaşımları tam çözümün değerleri ile karşılaştırın. (Tam çözüm için Alıştırma 17’ye bakın)
11. y¿ = 2ysx + 1d, ys0d = 3, dx = 0.2 20. y¿ = y - 1, ys0d = 3, x0 = 0, x* = 1
(Tam çözüm için Alıştırma 3’e bakın)
12. y¿ = xs1 - yd, ys1d = 0, dx = 0.2
f. (e) şıkkını 8, 16 ve 32 alt aralık için tekrarlayın. Bu üç Euler

Diferansiyel Denklemleri Grafik Olarak ‹ncelemek yaklaşımını (e) şıkkındaki grafiğinize ekleyin.
21–24 alıştırmalarındaki diferansiyel denklemleri grafik olarak in-
g. Dött alıştırmada da Euler yaklaşımının belirtilen x = b
celemek için bir BCS kullanın. Araştırmalarınıza yardımcı olması için
noktasındaki (y(tam) – y(Euler)) hatasını bulun. Yüzde hatadaki
aşağıdaki adımları izleyin.
gelişmeleri tartışın.
a. Verilen xy-çerçevesinde diferansiyel denklemin bir eğim alanını
21. y¿ = x + y, ys0d = -7>10; -4 … x … 4, -4 … y … 4;
çizin.
b = 1
b. Diferansiyel denklemin genel çözümünü BCS’nizin diferansiyel
22. y¿ = -x>y, ys0d = 2; -3 … x … 3, -3 … y … 3; b = 2
denklem çözücüsünü kullanarak bulun.
23. Lojistik bir denklem y¿ = ys2 - yd, ys0d = 1>2;
c. Keyfi C sabiti için C = –2, –1, 0, 1 ve 2 değerlerini kullanarak
0 … x … 4, 0 … y … 3; b = 3
eğim alanınızın üzerine çözümleri çizin.
24. y¿ = ssin xdssin yd, ys0d = 2; -6 … x … 6, -6 … y … 6;
d. [0, b] aralığında belirlenen başlangıç koşulunu sağlayan çözümü
b = 3p>2
bulun ve grafiğini çizin.
e. x-aralığının dört alt aralığı ile Euler sayısal yaklaşımlarını
kullanarak başlangıç değer problemine yaklaşım yapın ve (d)
şıkkında bulduğunuz grafiğe Euler yaklaşımlarını da ekleyin.
9.4 Otonom Diferansiyel Denklemlerin Grafik Çözümleri
Bölüm 4’te şunu öğrendik; birinci türevin işareti bize bir fonksiyonun grafiğinin nerede
arttığını ve nerede azaldığını söyler. İkinci türevin işareti grafiğin konkavlığını söyler.
Türevlerin bir grafiğin şeklini nasıl belirlediğine dair bilgimizi diferansiyel denklem-
leri grafik olarak çözmek için geliştirebiliriz. Bunu yapmanın başlangıç fikri, faz doğrusu
ve denge değeri kavramlarıdır. Bu kavramlara, diferansiyellenebilir bir fonksiyonun
türevi Bölüm 4’te öğrendiğimizden farklı bir bakış açısına göre sıfır olduğunda ne
olduğunu inceleyerek ulaşırız.
Denge De¤erleri ve Faz Do¤rular›

Kapalı olarak türev alma yöntemi ile
1
ln s5y - 15d = x + 1
5
denkleminin türevini aldığımızda
a b
1 5 dy
= 1.
5 5y - 15 dx
elde ederiz. y⬘ = dy@dx’i çözmekle y⬘ = 5y – 15 = 5(y – 3) buluruz. Bu durumda y⬘ sadece

y’nin ( bağlı değişken ) fonksiyonudur ve y = 3 için sıfırdır.
Bir diferansiyel denklemde dy@dx sadece y’ye bağlı ise denkleme otonom diferansiyel
denklem denir. Otonom bir denklemde türev sıfır olduğunda neler olduğunu inceleyelim.
TANIM Denge De¤erleri

dy@dx = g(y) bir otonom diferansiyel denklem ise dy@dx = 0 olduğu y değerlerine
denge değerleri veya kararlılık noktaları denir.
Böylece, denge değerleri, bağlı değişkende değişikliğin gözlenmediği, dolayısıyla

y’nin hareketsiz olduğu noktalardır. Vurgu, Bölüm 4’te öğrendiğimiz gibi x değerlerinde
değil, dy@dx = 0 olduğu y değerlerindedir.
ÖRNEK 1 Denge De¤erlerini Bulmak
dy
= s y + 1ds y - 2d
dx
otonom diferansiyel denkleminin denge değerleri y = –1 ve y = 2 dir.
Örnek 1’deki gibi bir otonom diferansiyel denklemin bir grafik çözümünü inşa etmek
üzere önce denklem için bir faz doğrusu oluştururuz. Bu doğru, y-ekseni üzerinde denge
değerlerini ve dy@dx ile d2y@dx2’nin pozitif ve negatif olduğu aralıkları gösteren bir
doğrudur. Bu doğru, çözüm eğrilerinin nerede yükseldiğini, nerede alçaldığını ve
konkavlığını gösterir. Bunlar, Bölüm 4.4’te bulduğumuz ve bunlar yardımı ile çözüm
eğrilerinin formüllerini bulmadan şekillerini belirleyebildiğimiz temel özelliklerdir.
ÖRNEK 2 Bir Faz Do¤rusu ve Çözüm E¤rileri Çizmek
dy
= s y + 1ds y - 2d
dx
denklemi için bir faz doğrusu çizin ve bunu denklemin çözümlerini çizmek için kullanın.
Çözüm
1. y-eksenini temsil eden bir sayı doğrusu çizin ve dy@dx = 0 olduğu y = –1 ve y = 2

değerlerini işaretleyin.
y
–1 2
2. y⬘ ⬎ 0 ve y⬘ ⬍ 0 olan aralıkları belirleyin ve işaretleyin. Bu adım, Bölüm 4.3’te

yaptığımıza benzemektedir, yalnız burada x-ekseni yerine y-eksenini işaretliyoruz.
y' ⬎ 0 y' ⬍ 0 y' ⬎ 0

y
–1 2
y⬘’nün işareti hakkında bildiklerimizi faz dorusunun kendisi üzerinde özetleye-

biliriz. y = –1’in solundaki aralık üzerinde y⬘ ⬎ 0 olduğundan, diferansiyel denklemin
–1’den daha küçük bir y-değeri ile bir çözümü, bu değerden y = –1’e doğru artacaktır.
Bu bilgiyi, aralık üzerine –1’i işaret eden bir ok çizerek gösteririz.
y
–1 2
Benzer şekilde, y = –1 ile y = 2 arasında y⬘ ⬍ 0 dır, dolayısıyla bu aralıktaki bir

değer ile herhangi bir çözüm y = –1’e doğru azalacaktır.
y ⬎ 2 için y⬘ ⬎ 0 dır, dolayısıyla 2’den büyük bir y-değerli bir çözüm buradan
sınırsız olarak artacaktır.
Kısaca, xy-düzleminde y = –1 yatay doğrusu altındaki çözüm eğrileri y = –1’e
doğru yükselirler. y = –1 ile y = 2 doğruları arasındaki çözüm eğrileri y = 2’den
y = –1’e doğru alçalırlar. y = 2 üzerindeki çözüm eğrileri y = 2’den yukarıya doğru
yükselirler ve yükselmeyi sürdürürler.
3. y⬙’nü hesaplayın ve y⬙ ⬎ 0 ve y⬙ ⬍ 0 olan aralıkları işaretleyin. y⬙’nü bulmak için
kapalı türev almayı kullanarak y⬘’nün x’e göre türevini alırız:
y¿ = s y + 1ds y - 2d = y 2 - y - 2 y⬘’nün formülü…
d d
y– = s y¿d = s y 2 - y - 2d
dx dx
x’e göre kapalı türev
= 2yy¿ - y¿ alınmış
= s2y - 1dy¿
= s2y - 1ds y + 1ds y - 2d.
Bu formülden, y⬙’nün y = –1 de, y = 1@2 de ve y = 2 de işaret değiştirdiğini görüyo-

ruz. Bunları faz doğrusunda işaretleriz.
y' ⬎ 0 y' ⬍ 0 y' ⬍ 0 y' ⬎ 0

y'' ⬍ 0 y'' ⬎ 0 y'' ⬍ 0 y'' ⬎ 0
y
–1 1 2
2
y 4. xy-düzleminde çözüm eğrilerinin bir koleksiyonunu çizin. y = –1, y = 1@2 ve y = 2

y' ⬎ 0 yatay doğruları düzlemi, y⬘ ve y⬙’nün işaretlerini bildiğimiz yatay bantlara ayırır. Bu
y'' ⬎ 0 bilgiler her bir bantta çözüm eğrilerinin yükselip alçalmasını ve x artarken nasıl
büküldüklerini gösterir (Şekil 9.12).
2
y' ⬍ 0 y = –1 ve y = 2 ‘‘denge doğruları’’ da çözüm eğrisidir (y = –1 ve y = 2 sabit
1 y'' ⬍ 0 fonksiyonları diferansiyel denklemi sağlar). y = 1@2 doğrusundan geçen çözüm eğri-
2 y' ⬍ 0
x lerinin burada bir dönüm noktası vardır. Konkavlık aşağıya doğru olmaktan (doğru-
0 y'' ⬎ 0 nun üstünde) yukarıya doğru olmaya (doğrunun altında) değişir.
–1 Adım 2’de öngörüldüğü gibi, aradaki ve alt banttaki çözümler, x artarken y = –1
y' ⬎ 0 denge değerine yaklaşırlar. Üst banttaki çözümler y = 2 değerinden yukarı doğru de-
y'' ⬍ 0 vamlı olarak yükselirler.
Kararl› ve Karars›z Dengeler

fiEK‹L 9.12 Örnek 2’deki grafik çözümler
denge değerlerinden geçen y = –1 ve y = 2 Şekil 9.12’ye, özellikle denge değerlerine yakın çözüm eğrilerinin davranışına bir daha
yatay doğrularını içerir. bakın. Bir çözüm eğrisinin y = –1’e yakın bir değeri var olduğunda bu çözüm kararlılıkla
y = –1’e yönelir; y = –1 kararlı bir dengedir. y = 2 yakınındaki davranış tam tersinedir:
denge çözümünün dışındaki bütün çözümler, x artarken y = 2’den uzaklaşırlar. y = 2’ye ka-
rarsız bir denge deriz. Bir çözüm bu değerde ise burada kalır fakat ne kadar küçük olursa
olsun, bu değerden farklı ise çözüm uzaklaşır (Bazen noktanın sadece bir tarafındaki bir
çözüm noktadan uzaklaştığı için denge değeri kararsızdır).
Şimdi neye baktığımızı bilerek, bu davranışı baştaki faz doğrusu üzerinde de görebil-
iriz. Oklar, solundakiler y = –1’e doğru olmak üzere y = 2’den uzaklaşırlar.
Şimdi, Örnek 2’deki yöntemi kullanarak, diferansiyel denklem modellerinin çözüm

eğrilerinin bir ailesini çizebileceğimiz birkaç uygulama örneği veriyoruz.
Bölüm 7.5’te, soğutma için Newton kanununu modelleyen
dH
= -ksH - HS d, k 7 0
dt
diferansiyel denklemini analitik olarak çözdük. Burada H, bir t anında bir nesnenin
sıcaklığı ve HS çevreleyen ortamın sabit sıcaklığıdır. Birinci örneğimiz, zaman üzerindeki
sıcaklık modelinin grafik davranışını anlamak için bir faz doğrusu analizi kullanmaktadır.
dH dH
ÖRNEK 3 Çorba So¤utmak
⬎0 dt ⬍
0
dt
Bir kap sıcak çorba bir odadaki bir masa üzerine konursa kaptaki çorbanın sıcaklığına ne
H
15 olur? Çorbanın soğuduğunu biliyoruz, fakat zamanın bir fonksiyonu olarak, tipik bir
sıcaklık eğrisi nasıl gözükür?
fiEK‹L 9.13 Örnek 3’teki soğutmada
Newton Kanunu için faz doğrusu Çözüm Çevreleyen ortamın sıcaklığının sabit ve 15°C olduğunu varsayın. Bu durumda
inşaasındaki ilk adım. Sıcaklık, uzun bir sıcaklık farkını H(t) – 15 olarak ifade edebiliriz. H’yi t’nin türevlenebilir bir fonksiyonu
süreçte, denge değerine (çevreleyen ortam) olarak kabul edersek, Newton soğutma kanununa göre
doğru gider. dH
= -ksH - 15d (1)
dt
olacak şekilde bir k ⬎ 0 orantı sabiti vardır. (H ⬎ 15 iken negatif bir türev vermesi için
eksi k).
dH
0
dH
0 H = 15 iken dH@dt = 0 olduğundan, 15°C sıcaklığı bir denge değeridir. H ⬎ 15 ise (1)
dt ⬎ dt ⬍
Denklemi, (H – 15) ⬎ 0 ve dH@dt ⬍ 0 olduğunu söyler. Nesne oda sıcaklığından daha
d2H d2H sıcak ise soğuyacaktır. Benzer şekilde, H ⬍ 15 ise (H – 15) ⬍ 0 ve dH@dt ⬎ 0 dır. Oda
⬍0 ⬎0
dt2 dt2
H sıcaklığından soğuk olan bir nesne ısınacaktır. Böylece, (1) Denklemi ile tanımlanan
15 davranış, sıcaklığın nasıl davranması gerektiği sezgimizle uyuşur. Bu gözlemler, Şekil
9.13 teki başlangıç faz doğrusu diyagramında tespit edilmiştir. H = 15 değeri kararlı bir
fiEK‹L 9.14 Örnek 3’teki soğutmada dengedir.
Newton Kanunu için tam faz doğrusu. (1) Denkleminin iki tarafının t’ye göre türevini alarak çözüm eğrilerinin konkavlıkla-
rını belirleriz:
a b =
d dH d
s -ksH - 15dd
dt dt dt
H d 2H dH
= -k .
Başlangıç dt 2 dt
sıcaklığı
Çevreleyen
ortamın
–k negatif olduğundan, dH@dt ⬍ 0 iken d2H@dt2 pozitif ve dH@dt ⬎ 0 iken negatiftir.
sıcaklığı Şekil 9.14 bu bilgileri faz doğrusuna ekler.
15 Tamamlanmış faz doğrusu şunu gösterir: nesnenin sıcaklığı 15°C denge sıcaklığının
üzerinde ise H(t)’nin grafiği azalan ve yukarıya konkav olacaktır. Sıcaklık 15°C’nin
(çevreleyen ortam sıcaklığı ) altında ise H(t)’nin grafiği artan ve aşağıya konkav olacaktır.
Bu bilgileri, tipik çözüm eğrilerini çizmek için kullanırız (Şekil 9.15).
Başlangıç
sıcaklığı
Şekil 9.15’teki üst çözüm eğrisinden, bir nesne soğurken, dH@dt sıfıra yaklaştığından
t soğuma hızının yavaşladığını görürüz. Bu gözlem, Newton soğuma kanunu içinde saklıdır
ve diferansiyel denklemde içerilir, fakat zaman ilerledikçe grafikteki düzleşme olayın
fiEK‹L 9.15 Sıcaklık-zaman.
görsel bir temsilini hemen vermektedir. Grafiklerden fiziksel davranışları ayırt etmek,
Başlangıç sıcaklığı ne olursa olsun,
gerçek-dünya sistemlerini anlamak için kuvvetli bir araçtır.
Nesnenin H(t) sıcaklığı, çevreleyen
ortamın sıcaklığı, 15°C’ye doğru gider.
ÖRNEK 4 Bir Direnç Kuvveti Alt›nda Bir Cismin Düflüflünü ‹ncelemek

Galileo ve Newton hareket eden bir cismin karşılaştığı momentumdaki değişim oranının
cisme etkiyen net kuvvet ile orantılı olduğunu gözlediler. Matematik terimlerle, F kuvvet,
m ve y cismin kütlesi ve hızı olmak üzere
d
F = smyd (2)
dt
Yakıt yakan bir rokette olduğu gibi, cismin m kütlesi zamanla değişiyorsa (2) denkle-
minin sağ tarafı, Çarpım Kuralını kullanarak
dy dm
m + y
dt dt
Fr k şeklinde yazılır. Halbuki birçok durumda m sabittir, dm@dt = 0’dır ve (2) Denklemi New-
tonun ikinci hareket kanunu olarak bilinen
dy veya F == ma
F = m or ma , (3)
m dt
y0 basit formunu alır.
Serbest düşmede, yerçekiminden dolayı sabit ivme g ile gösterilir ve düşmekte olan
pozif y cisme aşağıya doğru etkiyen bir kuvvet, yerçekiminden dolayı itici güç
Fp = mg
Fp mg
dir. Halbuki, hava içinde düşen gerçek bir cismi – örneğin çok yüksekten düşen bir madeni
fiEK‹L 9.16 Yerçekimi etkisi altında, hızla para veya daha da yüksekten düşen bir paraşütçü – düşünürsek bir noktadan itibaren hava
orantılı olduğu kabul edilen bir direnç direncinin düşüş hızının bir etkeni olduğunu biliriz. Serbest düşmenin daha gerçekçi bir
kuvveti ile düşen bir nesne. modeli, Şekil 9.16’daki şematik diyagramda bir Fr kuvveti ile gösterildiği gibi hava
direncini içerecektir.
Ses hızının oldukça altında düşük hızlar için fiziksel deneyler, Fr’nin yaklaşık olarak
cismin hızı ile orantılı olduğunu göstermiştir. Bu nedenle düşmekte olan bir cisim üzerin-
deki net kuvvet
F = Fp – Fr
olup, bu
dy
m = mg - ky
dt
dy k
= g - m y. (4)
dt
verir. Bu diferansiyel denklemi çözen hız fonksiyonlarını incelemek için bir faz doğrusu kul-
lanabiliriz.
(4) Denkleminin sağ tarafını sıfıra eşitlemekle elde edilen denge noktası
mg
y = .
k
dır. Cisim, başlangıçta bundan daha hızlı hareket ediyorsa dy@dt negatiftir ve cisim yavaş-
dy dy lar. Cisim, mg@k’nin altında bir hızla hareket ediyorsa dy@dt ⬎ 0 dır ve cisim hızlanır. Bu
⬎0 dt ⬍
0
dt
v gözlemler Şekil 9.17’deki başlangıç faz doğrusu diyagramında tespit edilmiştir.
mg (4) Denkleminin iki tarafının t’ye göre türevini alarak çözüm eğrilerinin konkavlıkla-
k rını belirleriz:
ag - m yb = - m
fiEK‹L 9.17 Örnek 4 için başlangıç faz d 2y d k k dy
= .
doğrusu. dt 2 dt dt
y ⬍ mg@k iken d2y@dt2 ⬍ 0 ve y ⬎ mg@k iken d2y@dt2 ⬎ 0 olduğunu görürüz. Şekil 9.18,
dy dy
dt ⬎
0
dt ⬍
0 bu bilgileri faz doğrusuna ekler. Newton soğutma kanunundaki faz doğrusuna (Şekil 9.14)
benzerliğe dikkat edin. Çözüm eğrileri de aynı şekilde benzerdir (Şekil 9.19).
d2y d2y
⬍0 ⬎0 Şekil 9.19 iki tipik çözüm eğrisi göstermektedir. Başlangıç hızı ne olursa olsun, cis-
dt2 dt2
min hızının y = mg@k limit hızına doğru gittiğini görürüz. Bu değere, kararlı bir denge
mg
noktası, cismin son hızı denir. Hava akrobatları, düşüşe karşı olan vücut alanlarını değiştir-
k
erek son hızlarını 95 mil@sn’den 180 mil@sn kadar değiştirebilirler.
fiEK‹L 9.18 Örnek 4 için tamamlanmış faz
doğrusu. ÖRNEK 5 S›n›rl› Bir Çevre ‹çinde Nüfus Büyümesini ‹ncelemek
Bölüm 7.5’te nüfus büyümesini üstel değişim modelini kullanarak inceledik. Yani, P
bireylerin sayısını temsil ediyorsa ve ayrılanlarla gelenleri ihmal edersek,birim zamanda
kişi başına doğum oranı eksi ölüm oranı k ⬎ 0 olmak üzere
dP
= kP, (5)
Başlangıç dt
hızı mg
y⫽ dir. Doğal çevrenin yaşamı sürdürmek için sınırlı sayıda kaynakları bulunduğundan, sade-
k
mg ce maksimum bir M nüfusunun barındırılabileceğini kabul etmek anlamlıdır. Nüfus bu li-
k
mit nüfusa veya taşınabilir kapasiteye yaklaşırken, kaynaklar azalır ve k büyüme oranı
düşer. Bu davranışı sergileyen basit bir bağıntı, r ⬎ 0 bir sabit olmak üzere
k = r(M – P)
Başlangıç
hızı dir. P değeri M ’ye doğru artarken k’nin azaldığına ve P ⬎ M iken k’nin negatif olduğuna
t
dikkat edin. (5) Denkleminde k yerine r(M – P) yazmak
fiEK‹L 9.19 Örnek 4’teki tipik hız eğrileri.
dP
y = mg@k değeri son hızdır. = rsM - PdP = rMP - rP 2 . (6)
dt
diferansiyel denklemini verir. (6) Denklemi ile verilen model lojistik büyüme olarak
bilinir.
(6) Denkleminin faz doğrusunu inceleyerek nüfusun zamanla davranışını tahmin ede-
biliriz. Denge değerleri P = M ve P = 0 dır. 0 ⬍ P ⬍ M ise dP@dt ⬎ 0 ve P ⬎ M ise
dP dP dP@dt ⬍ 0 olduğunu görebiliriz. Bu gözlemler Şekil 9.20’deki faz doğrusu üzerine
⬎0 dt ⬍
0
dt kaydedilmiştir.
P (6) Denkleminin iki tarafının t’ye göre türevini alarak nüfus eğrilerinin konkavlıkları-
0 M
nı belirleriz:
fiEK‹L 9.20 6 Denklemi için başlangıç faz d 2P d
= srMP - rP 2 d
doğrusu. dt 2 dt
dP dP
= rM - 2rP
dt dt
dP
= rsM - 2Pd . (7)
dt
dP dP
0 0
dt ⬎ dt ⬍
P = M@2 ise d2P@dt2 = 0 dır. P ⬍ M@2 ise (M – 2P) ve dP@dt pozitiftir dolayısıyla
d2P
⬎0
d2P
⬍0
d2P
⬎0 d2P@dt2 ⬎ 0 dır. M@2 ⬍ P ⬍ M ise (M – 2P) ⬍ 0, dP@dt ⬎ 0 ve d2P@dt2 ⬍ 0 dır. P ⬎ M
dt2 dt2 dt2 ise hem (M – 2P) hem de dP@dt negatiftir dolayısıyla d2P@dt2 ⬎ 0 dır. Bu bilgiyi faz
P
0 M M doğrusuna ekleriz ( Şekil 9.21).
2
fiEK‹L 9.21 Lojistik büyüme için

tamamlanmış faz doğrusu (Denklem 6).
P = M@2 ve P = M doğruları tP-düzleminin birinci bölgesini, dP@dt ve d2P@dt2’nin

işaretlerini bildiğimiz yatay bantlara ayırır. Her bir bantta çözüm eğrilerinin nasıl artıp
azaldığını ve zaman geçtikçe nasıl büküldüklerini biliyoruz. P = 0 ve P = M denge
doğrularının ikisi de nüfus eğrileridir. P = M@2’yi kesen nüfus eğrilerinin burada, kendi-
lerine sigma şekli (S harfi gibi iki yöne bükülmüş) veren birer dönüm noktası vardır.
Şekil 9.22 tipik nüfus eğrilerini göstermektedir.
Sınır
M
Nüfus
Nüfus
M
2
t
Zaman
fiEK‹L 9.22 Örnek 5’teki nüfus eğrileri
ALIfiTIRMALAR 9.4
13. Örnek 5’in dramatik devamı Bir tür sağlıklı bir topluluğun sı-
Faz Do¤rular› ve Çözüm E¤rileri nırlı bir ortam içinde çoğaldığını ve halihazırdaki P0 topluluğu-
1–8 alıştırmalarında, nun M0 taşınabilir kapasite değerine oldukça yakın olduğunu var-
a. Denge değerlerini belirleyin. Hangileri kararlı, hangileri sayın. Bir tatlı su gölünde yaşayan bir balık topluluğunu hayal
kararsızdır? edebilirsiniz. Aniden, Mount St. Helen volkanik püskürmesi gibi,
b. Bir faz doğrusu kurun. y⬘ ve y⬙’nün işaretlerini belirtin. bir felaket gölü kirletir ve balıkların gereksinim duyduğu
yiyecek ve oksijenin önemli bir bölümünü yok eder. Sonuç,
c. birkaç çözüm eğrisi çizins.
M0’dan önemli ölçüde küçük olan yeni bir M1 taşınabilir kapasite-
dy dy si ile yeni bir ortamdır. Felaketten belirli bir süre önceden başla-
1. = s y + 2ds y - 3d 2. = y2 - 4
dx dx yarak balık topluluğunun ortamdaki değişime tepkisini gösteren
dy dy bir ‘‘önce-ve-sonra’’ eğrisi çizin.
3. = y3 - y 4. = y 2 - 2y
dx dx 14. Bir topluluğu kontrol etmek Bir ülkedeki balık ve av depart-
5. y¿ = 2y, 6. y¿ = y - 2y,
manı karaca nüfusunu kontrol etmek için bir avlanma izin belgesi
y 7 0 y 7 0
3 2
dağıtmayı planlamaktadır (bir belge için bir karaca). Karaca nüfu-
7. y¿ = s y - 1ds y - 2ds y - 3d 8. y¿ = y - y su belirli bir seviyesinin altına düşerse karaca neslinin tükeneceği
bilinmektedir. Ayrıca, karaca nüfusunun M taşınabilir kapasitesi-
Nüfus Büyüme Modelleri nin üstüne çıkması durumunda da nüfusun hastalıklar ve yetersiz
9–12 alıştırmalarındaki otonom diferansiyel denklemler nüfus artış beslenme nedeni ile M taşınabilir kapasitesine doğru düşeceği bi-
modellerini temsil etmektedir. Her bir alıştırmada, farklı P(0) linmektedir.
başlangıç değerleri kullanarak (Örnek 5’teki gibi) P(t)’nin çözüm a. Zamanın bir fonksiyonu olarak karaca nüfusunun büyüme
eğrilerini çizmek için, bir faz doğrusu analizi kullanın. oranının aşağıdaki modelinin anlamlılığını tartışın.
dP dP
9. = 1 - 2P 10. = Ps1 - 2Pd dP
dt dt = rPsM - PdsP - md ,
dt
= 3Ps1 - Pd aP - b
dP dP 1
11. = 2PsP - 3d 12. Burada, P karaca nüfusu ve r de pozitif orantı sabitidir.
dt dt 2
b. Bu modelin dP@dt = rP(M – P) lojistik modelinden farkını a. Modelin anlamlılığını tartışın.

açıklayın. Lojistik modelden daha iyi yada daha kötü müdür? b. X⬘ ve X⬙’nün işaretlerini belirten bir faz doğrusu kurun.
c. Her t için P ⬎ M ise lim t: q Pstd = M . olduğunu gösterin. c. Temsili çözüm eğrileri çizin.
d. Her t için P ⬍ M ise ne olur? d. Bilginin en hızlı yayıldığı X değerini öngörün. Sonunda,
bilgiyi kaç kişi öğrenir.
e. Diferansiyel denklemin çözümünü tartışın. Modelin denge
19. Bir RL-devresindeki akım Şekildeki diyagram, toplam direnci
noktaları nelerdir? P’nin kararlı-durum değerinin P’nin baş-
sabit R ohm ve bir sarım olarak gösterilen öz indüktansı da sabit L
langıç değerlerine bağlılığını açıklayın. Yaklaşık olarak kaç av
henri olan bir elektrik devresini temsil etmektedir. a ve b uçları,
izni dağıtılmalıdır?
sabit V voltluk bir elektrik kaynağını bileştirecek şekilde kapatıla-
bilen, bir anahtar vardır.
Uygulamalar ve Örnekler Böyle bir devre için, V = Ri, Ohm yasası değiştirilmelidir.
15. Hava dalgıcı m kütleli bir cisim durgun halden yerçekimi etkisi Değiştirilmiş hali
ile düşmekte ise hızının karesi ile orantılı bir hava direnci ile
karşılaşır. Bu durumda, düşüşün t. saniyesinde cismin hızı, k cis- di
min aerodinamik yapısına ve havanın yoğunluğuna bağlı bir sabit L + Ri = V ,
dt
olmak üzere.
ile verilir. Burada i akımın amper olarak şiddeti ve t saniye olarak
dy zamandır. Bu denklemi çözerek, anahtar kapandıktan sonra akı-
m = mg - ky 2, k 7 0
dt mın nasıl akacağını bulabiliriz.
denklemini sağlar (Düşüşün, hava yoğunluğu değişiminden etki-
lenmeyecek kadar kısa olduğunu varsayıyoruz). V
⫹ ⫺
a. Denklem için bir faz doğrusu çizin.
Anahtar
b. Tipik bir hız eğrisi çizin.
c. 160-lb lik (mg = 160) bir hava dalgıcı için zaman saniye ve a b
mesafe feet olmak üzere k’nin tipik bir değeri 0.005 tir. i
Dalgıcın son hızı nedir?
16. 2Y ile orantılı direnç m kütleli bir cisim y0 ilk hızı ile dikey R L
olarak aşağıya doğru fırlatılmıştır. Karşı direncin, hızın karekökü
ile orantılı olduğunu varsayın ve bir grafik analizi ile son hızı bu- RL-devresindeki anahtarın t = 0 anında kapatıldığını kabul
lun. ederek, çözüm eğrilerini çizmek için bir faz doğrusu analizi kul-
lanın. t → ⬁ iken akım’a ne olur? Bu değere kararlı-durum
17. Yelkencilik Bir yelkenli, 50 lb lik sabit bir kuvvet sağlayan rüz- çözümü denir.
garın etkisi ile düz bir rota üzerinde yol almaktadır. Bunun
20. Şampuan içindeki inci Bir incinin, şampuan gibi, yoğun bir sıvı
dışında yelkenliye etkiyen tek kuvvet suyun direncidir. Direnç
içinde, düşüşüne karşı ve hızıyla orantılı bir sürtünme kuvveti al-
kuvveti sayısal olarak yelkenli hızının beş katına eşittir ve ilk hız
tında battığını varsayın. Ayrıca, şampuandan dolayı bir kaldırma
1 ft @sn dir. Bu rüzgar altında yelkenlinin maksimum hızı, saniye
kuvvetinin etkidiğini varsayın. Archimedes prensibine göre, kal-
başına feet olarak nedir?
dırma kuvveti inci tarafından yer değiştirilen sıvının ağırlığına
18. Bilginin yayılması Sosyolojistler, teknolojik bir gelişme veya eşittir. İncinin kütlesi için m ve alçalırken inci tarafından yer de-
kültürel bir ilgi gibi, bir bilgi parçasının bir topluluk arasında ğiştirilen şampuanın kütlesi için P kullanarak, aşağıdaki adımları
yayılması demek olan ve sosyal difüzyon denen bir doğal olayı tamamlayın
kabul ederler. Topluluğun bireyleri iki sınıfa ayrılabilir: Bilgiyi a. Şekil 9.16’daki gibi, batmakta olan inciye etki eden kuvvetleri
bilenler ve bilmeyenler. Büyüklüğü bilinen sabit bir toplulukta, gösteren şematik bir diyagram çizin.
difüzyon oranının, bilgiyi bilenler kere bilmeyenler çarpımı ile
b. İncinin hızı için, zamanın bir fonksiyonu y(t)’yi kullanarak,
orantılı olduğunu kabul etmek anlamlıdır. N kişilik bir toplulukta
incinin hızını batmakta olan bir cismin hızı olarak modelleyen
bilgiyi bilen bireylerin sayısı X ise, sosyal difüzyon için matem-
bir diferansiyel denklem yazın.
atik bir model
c. y⬘ ve y⬙’nün işaretlerini gösteren bir faz doğrusu kurun.
dX d. Tipik çözüm eğrileri çizin.
= k X sN - X d ,
dt
e. İncinin son hızı nedir?
ile verilir. Burada t gün olarak zamanı temsil etmektedir ve k po-
zitif bir sabittir.
9.5 Birinci Mertebe Diferansiyel Denklemlerin Uygulamalar› 673
9.5 Birinci Mertebe Diferansiyel Denklemlerin Uygulamalar›
Şimdi, çalışmakta olduğumuz diferansiyel denklemlerin üç uygulamasına bakacağız. İlk

uygulama, bir doğru üzerinde hareketine karşı bir kuvvet etkisi altında hareket eden bir
cismi incelemektedir. İkincisi, yiyecek elverişliliği veya başka yaşamsal kaynaklar gibi,
çevrenin büyüme üzerine koyduğu sınırlamaları hesaba katan bir nüfus büyüme modelidir.
Sonuncu uygulama, ikinci bir eğri ailesindeki her eğriyi dik olarak (yani, dik açı ile) ke-
sen bir eğriyi yada eğrileri konu alır.
H›zla Orant›l› Direnç

Bazı durumlarda, durmaya hazırlanan bir araba gibi, hareket eden bir cimin karşılaştığı
direncin cismin hızı ile orantılı olduğunu farz etmek anlamlıdır. Cisim ne kadar hızlı iler-
lerse, ileri doğru gidişi, içinden geçtiği hava tarafından o kadar fazla engellenir. Bunu
matematiksel terimlerle açıklamak için cismi, bir koordinat ekseninde hareket eden ve bir
t anındaki konumu s ve hızı y olan bir m kütlesi olarak resmederiz. Newton’un ikinci
hareket kanunundan harekete karşı direnen kuvvet
dy
Kuvvet = kütle ⫻ ivme = m ——
dt
dir. Direnç kuvvetin hızla orantılı olduğu varsayımını

dy dy k
m = -ky veya
or = -my sk 7 0d.
dt dt
yazarak ifade edebiliriz.
Bu, üstel değişimi temsil eden, değişkenlerine ayrılabilir bir diferansiyel denklemdir. t = 0
anında y = y0 başlangıç koşulu ile denklemin çözümü (Bölüm7.5)
y = y0e–(k@m)t (1)
dir.
(1) denkleminden ne öğrenebiliriz? Herşeyden önce, m kütlesi Lake Erie’deki 20.000 ton-
luk tekne gibi büyük bir değerse, hızın sıfıra ulaşmasının uzun süreceğini görürüz (y’nin
küçük olması için denklemin üss’ündeki kt@m’yi yeterince büyük yapacak t büyük olmalı-
dır). Daha fazlasını, s konumunu t zamanının bir fonksiyonu olarak bulmak için denklemi
integre etmekle öğrenebiliriz.
Bir cismin durmaya hazırlandığını ve üzerine etkiyen tek kuvvetin süratiyle orantılı
bir direnç olduğunu varsayalım. Durana kadar ne kadar yol alır? Bunu bulmak için, (1)
Denklemiyle başlar ve
ds
= y0 e -sk>mdt , ss0d = 0.
dt
başlangıç değer problemini çözeriz. t’ye göre integre etmek
y0 m -sk>mdt
s = - e + C.
k
verir. t = 0 iken s = 0 koymak ise
y0 m y0 m
0 = - + C ve
and C = .
k k
verir.
Dolayısıyla cismin t anındaki konumu

y0 m -sk>mdt y0 m y0 m
sstd = - e + = s1 - e -sk/mdt d. (2)
k k k
bulunur. Cismin ne kadar uzakta duracağını bulmak için, s(t)’nin t → ⬁ iken limitini bulu-
ruz. –(k@m) ⬍ 0 olduğu için, t → ⬁ iken e–(k@m)t → 0 olduğunu biliyoruz, böylece
y0 m
lim sstd = lim s1 - e -sk>mdt d
t: q t: q k
y0 m y0 m
= s1 - 0d = .
k k
bulunur. yani
y0m
Alınan mesafe = —— (3)
k
olur.
Elbette bu ideal bir değerdir. Sadece matematikte, zaman sonsuza uzayabilir. y0m@k
sayısı sadece bir üst sınırdır (yine de yararlı bir sınır). Gerçek hayatla en azından bir yerde
uyuşur — m büyükse, cismi durdurmak için çok fazla enerji gerekir. Bu, okyanus gemi-
lerinde neden römorkör bulundurulması gerektiğini açıklar. Alışılmış tasarımlı herhangi
bir gemi bir kızağa idare edilebilecek bir hızla geçerse, duramadan iskeleye çarpar.
ÖRNEK 1 Bir Buz Patenci

İngiliz sisteminde, kütle kütle-pound
olarak ölçülür. Yani, gravitasyon sabitinin 192 lb’lik bir buz patenci için, (1) denklemindeki k sabiti 1@3 kütle@ponud civarında ve
32 ft@sn2 olduğunu kabul ederek m = 6 kütle@pounddur. Patencinin 11 ft@sn’den (7.5 mil/sa) 1 ft@sn’ye inmesi ne kadar
sürer? Tamamen durmadan önce patenci ne kadar ilerler?
Pound = külte-pound ⫻ 32
dir. Çözüm Birinci soruyu (1) denkleminden t’yi çözerek yanıtlarız:

k = 1@3, m = 6,
11e -t>18 = 1 y0 = 11, y = 1 ile (1)
Denklemi
e -t>18 = 1>11
-t>18 = ln s1>11d = -ln 11

t = 18 ln 11 艐 43 sn
İkinici soruyu (3) denklemiyle yanıtlarız:
y0m 11⭈6
Alınan mesafe = —— = ——
k 1@3
= 198 ft
Nüfus Büyümesini Modellemek

Bölüm 7.5’te nüfus büyümesini Üstel Değişim Kanunu ile modelledik:
dP
= kP, Ps0d = P0
dt
Burada, P, t anındaki nüfus, k ⬎ 0 sabit büyüme oranı ve P0, t = 0 anındaki nüfus

büyüklüğüdür. Bölüm 7.5’te bu model için P = P0ekt çözümünü bulduk. Fakat, işaret
edilmesi gereken bir konu ‘‘Model ne kadar iyidir?’’ dir
Modelin bir değerlendirmesine başlamak için, üstel büyüme diferansiyel denkleminin
söylediğine dikkat edin:
dP>dt
= k (4)
P
ifadesi bir sabittir. Bu orana bağıl büyüme oranı denir. Şimdi, Tablo 9.4 1980 den 1989
yılına kadar dünyanın yıl ortasındaki nüfusunu göstermektedir. dt = 1 ve dP 艐 ∆P alarak
tablo 4’ten (4) Denklemindeki bağıl büyüme oranının 0.017 sabiti olduğunu görürüz.
Böylece, t = 0’ın 1980’i, t = 1’in 1981’i v.s. temsil ettiği tablo 4’teki verileri temel alarak
dünya nüfusu aşağıdaki şekilde modellenebilir:
dP
Diferansiyel denklem: —— = 0.017 P
dt
Başlangıç koşulu: P(0) = 4454
TABLO 9.4 Dünya nüfusu (y›l ortas›)
Nüfus
Yıl (milyon) ¢P>P
1980 4454 76>4454 L 0.0171

1981 4530 80>4530 L 0.0177
1982 4610 80>4610 L 0.0174
1983 4690 80>4690 L 0.0171
1984 4770 81>4770 L 0.0170
1985 4851 82>4851 L 0.0169
1986 4933 85>4933 L 0.0172
1987 5018 87>5018 L 0.0173
1988 5105 85>5105 L 0.0167
P Dünya nüfusu (1980–99)
1989 5190
6000
Kaynak: U.S. Bureau of the Census (Sept., 1999): www.census.gov>

P 4454e0.017t ipc> www> worldpop.html.
5000
Bu başlangıç değer probleminin çözümü P = 4454e0.017t nüfus fonksiyonunu verir. Çö-
züm, 1999 yılında (yani t = 19) yıl ortasında dünya nüfusunu 6152 milyon veya 6.15 mil-
4000 t yar olarak öngörmektedir (Şekil 9.23) . Bu, U.S. Bureau of the Census (Nüfus Sayım Bü-
0 10 20
rosu) (Table 9.5) tarafından verilen gerçek nüfus 6001 milyon dan biraz daha fazladır.
fiEK‹L 9.23 P = 4454e0.017t’nin t = 19 için Büyüme oranında bir değişim olup olmadığını görmek için daha güncel verileri inceleye-
çözümünün, Dünyanın 1999’daki lim.
nüfusundan birazcık fazla olan 6152.16 Tablo 9.5, 1990 dan 2002 yılına kadar dünya nüfusunu göstermektedir. Tablodan,
olduğuna dikkat edin. bağıl büyüme oranının pozitif olduğunu fakat nüfus artarken, çevresel, ekonomik ve başka
nedenlerden dolayı küçüldüğünü görüyoruz. Ortalama olarak, büyüme oranı 1990 dan
2002 yılına kadar yılda yaklaşık 0.0003 azalmaktadır. Yani, (4) Denklemindeki k’nin
grafiği, –r = –0.0003 negatif eğimi ile doğruya yakındır. Bölüm 9.4, Örnek 5’te daha
gerçekçi olan
dP
= rsM - PdP, (5)
dt
lojistik büyüme medelini önerdik. Burada M, çevrenin uzun bir süre dayanabileceği
maksimum nüfus veya taşınabilir kapasitedir. (5) Denklemini üstel model ile
karşılaştırmakla, k = r(M – P) ifadesinin, bir sabit yerine nüfusun lineer olarak azalan bir
fonksiyonu olduğunu görürüz. (5) Denklemindeki lojistik modelin grafiksel çözüm eğri-
leri Bölüm 9.4’te elde edilmişti, Şekil 9.24’te (tekrar) gösterilmektedir. Grafikte şuna
dikkat edin; P ⬍ M ise nüfus M’ye doğru artar. P ⬎ M ise büyüme oranı negatif olacaktır
(r ⬎ 0, M ⬎ 0 olduğundan) ve nüfus azalır.
P
TABLO 9.5 Yak›n zaman Dünya nüfusu
Nüfus Sınır
Yıl (milyon) ¢P>P M
nüfus
1990 5275 84>5275 L 0.0159 Nüfus

M
1991 5359 84>5359 L 0.0157 2
1992 5443 81>5443 L 0.0149
1993 5524 81>5524 L 0.0147
t
1994 5605 80>5605 L 0.0143 Zaman
1995 5685 79>5685 L 0.0139
1996 5764 80>5764 L 0.0139 fiEK‹L 9.24 dP@dt = r(M – P)P Lojistik nüfus modelinin
çözüm eğrileri.
1997 5844 79>5844 L 0.0135
1998 5923 78>5923 L 0.0132
1999 6001 78>6001 L 0.0130
2000 6079 73>6079 L 0.0120
2001 6152 76>6152 L 0.0124
2002 6228 ?
2003 ?
www.census.gov> ipc> www> worldpop.html.

Kaynak: U.S. Bureau of the Census (Sept., 2003):
ÖRNEK 2 Bir Ay› Nüfusunu Modellemek

Bir ulusal parkın, en çok 100 boz ayıyı barındırma yetisinde olduğu biliniyor. Şu anda
parkta on ayı vardır. Nüfusu, r = 0.001 olmak üzere, bir lojistik diferansiyel denklem ile
modelliyoruz (çok küçük nüfus seviyeleri için modelin güvenilir sonuçlar vermemesi ihti-
maline rağmen).
P (a) Diferansiyel denklem için bir eğim alanı çizin ve tanımlayın.

(b) 20 yıl içinde nüfus büyüklüğünü öngörmek için dt = 1 adım büyüklüğü ile Euler
(c) Nüfus için bir P(t) lojistik büyüme analitik çözümü bulun ve grafiğini çizin.
M 100 (d) Ayı nüfusu ne zaman 50’ye ulaşacaktır?
Çözüm
50
(a) Eğim alanı. Taşınabilir kapasite 100 dür, dolayısıyla M = 100’dür. Aradığımız çözüm,
aşağıdaki diferansiyel denklemin bir çözümüdür;
t
0
dP
= 0.001s100 - PdP
dt
fiEK‹L 9.25 Lojistik diferansiyel denklem
için bir eğim alanı Şekil 9.25, bu diferansiyel denklem için bir eğim alanı göstermektedir. P = 100’de bir
dP>dt = 0.001s100 - PdP (Örnek 2). yatay asimptot var gibi gözükmektedir. Çözüm eğrileri, üstten bu seviyeye doğru
alçalırlar, alttan bu seviyeye yükselirler.
(b) Euler yöntemi. dt = 1 adım büyüklüğü, t0 = 0, P(0) = 10 ve
dP
= ƒst, Pd = 0.001s100 - PdP,
dt
ile
Pn = Pn – 1 + 0.001(100 – Pn – 1)Pn – 1
tekrarlama formülünü kullanarak Tablo 9.6’daki yaklaşımları elde ederiz.
TABLO 9.6 dP>dt = 0.001s100 - PdP,

Ps0d = 10 , ad›m büyüklü¤ü dt = 1
t P (Euler) t P (Euler)
0 10
1 10.9 11 24.3629
2 11.8712 12 26.2056
3 12.9174 13 28.1395
P 4 14.0423 14 30.1616
100 5 15.2493 15 32.2680
80 6 16.5417 16 34.4536
60 7 17.9222 17 36.7119
(20, 43.8414)
8 19.3933 18 39.0353
40
9 20.9565 19 41.4151
20
10 22.6130 20 43.8414
t
0 20 40 60 80 100 120 140
fiEK‹L 9.26 dP@dt = 0.001(100 – P)P,

P(0) = 10, adım büyüklüğü dt = 1’in 20 yıl sonunda yaklaşık 44 boz ayı vardır. Şekil 9.26, dt = 1 adım büyüklüğü ile
çözümü için Euler yaklaşımı 0 ⱕ t ⱕ 150 aralığı üzerinde Euler yaklaşımının bir grafiğini göstermektedir. Grafik,
lojistik diferansiyel Şekil 9.24’te çizdiğimiz alt eğriler gibi gözükmektedir.
(c) Analitik çözüm. Ayı nüfusu 10 iken t = 0 varsayabiliriz. Bu nedenle P(0) = 10’dur.
Aradığımız lojistik büyüme modeli aşağıdaki başlangıç değer probleminin çözümü-
dür;
dP
Diferansiyel denklem: —— = 0.001(100 – P)P
dt
Başlangıç koşulu: P(0) = 10
İntegrasyona hazırlık için diferansiyel denklemi

1 dP
= 0.001.
Ps100 - Pd dt
formunda tekrar yazarız.

Sol tarafta kısmi kesirlere ayırma kullanıp her iki tarafı 100 ile çarparsak
a b
1 1 dP
+ = 0.1
P 100 - P dt
ln ƒ P ƒ - ln ƒ 100 - P ƒ = 0.1t + C t’ye göre integre edin.
ln p p = 0.1t + C
P
100 - P
ln p p = -0.1t - C
100 - P a b
ln = -ln a
P b
p p = e -0.1t - C
100 - P
üs alın
P
100 - P
= s ;e -C de -0.1t
P
100
- 1 = Ae -0.1t A = ;e -c olsun
P P
100
P = . P’yi çözün
1 + Ae -0.1t
Bu, diferansiyel denklemin genel çözümüdür. t = 0 iken P = 10 dur ve

M 100
100
10 =
1 + Ae 0
50
1 + A = 10
t
A = 9.
0
elde ederiz. Böylece, lojistik büyüme modeli
fiEK‹L 9.27 Şekil 9.25’teki eğim alanı içine
çizilmiş 100
P = .
1 + 9e -0.1t
100
P =
1 + 9e -0.1t dir. Grafiği (Şekil 9.27), Şekil 9.25’teki eğim alanı içine çizilmiştir.
grafiği (Örnek 2).
(d) Ayı nüfusu ne zaman 50’ye ulaşacaktır? Bu model için,

100
50 =
1 + 9e -0.1t
1 + 9e -0.1t = 2
1
e -0.1t =
9
e 0.1t = 9
ln 9 yıl
t = L 22 years.
0.1
Genel lojistik diferansiyel denklem
dP
= rsM - PdP
dt
nin çözümü Örnek 2’deki gibi elde edilebilir. Alıştırma 10’da, çözümün
M
P = .
1 + Ae -rMt
olduğunun gösterilmesi istenmektedir. A değeri uygun bir başlangıç koşulu ile tanımlanır.
Dikey yörünge
Ortogonal Yörüngeler
Bir eğri ailesinin bir ortogonal yörüngesi, ailenin her eğrisini dik açı ile veya ortogonal
olarak kesen bir eğridir (Şekil 9.28). Örneğin, orijinden geçen her doğru, merkezleri ori-
jinde olan x2 + y2 + a2 çemberler ailesinin bir ortogonal yörüngesidir (Şekil 9.29). Bu şe-
kilde, karşılıklı olarak ortogonal sistemlerin potansiyel elektrikle ilgili fizik problemlerin-
de özel bir önemi vardır. Bu gibi sistemlerde bir ailenin eğrileri elektrik akımına karşı
fiEK‹L 9.28 Bir dikey yörünge gelir, diğer aileninkiler ise sabit potansiyel eğrilerine karşı gelir. Bu gibi sistemler ayrıca
bir eğri ailesini dik açı ile veya hidrodinamik ve ısı-akışı problemlerinde de ortaya çıkarlar.
dikey olarak keser
ÖRNEK 3 Ortogonal Yörüngeleri Bulmak
y Keyfi bir a ≠ 0 sabiti için xy = a eğri ailesinin ortogonal yörüngelerini bulunuz.
Çözüm xy = a eğrileri, odak eksenleri y = ⫾x’ler olan bir hiperboller ailesi oluştururlar.
Önce, bu ailedeki her eğrinin eğimlerini veya dy@dx değerlerini buluruz. xy = a eşitliğini
kapalı olarak türetmek
dy dy y
x + y = 0 veya
or = -x.
x dx dx
verir. Böylece, xy = a hiperbollerinden biri üzerinde herhangi bir (x, y) noktasındaki teğet
doğrunun eğimi y⬘ = –y@x dir. Ortogonal bir yörünge üzerinde, bu aynı noktadaki teğet
doğrunun eğimi, çarpmaya göre tersinin negatifi veya x@y olmalıdır. Bu nedenle, ortogo-
nal yörüngeler
dy x
= y.
fiEK‹L 9.29 Orijinden geçen her
dx
doğru, merkezi orijinde olan çember diferansiyel denklemini sağlamalıdırlar.
ailesine diktir.
y Bu diferansiyel denklem değişkenlerine ayrılabilirdir ve Bölüm 9.1’deki gibi çözeriz:

y dy = x dx Değişkenlere ayırın
L L
x2 ⫺ y2 ⫽ b
b⫽0
y dy = x dx İki tarafı integre edin
1 2 1
0
x y = x2 + C
2 2
xy ⫽ a,
a⫽0 y 2 - x 2 = b, (6)
burada b = 2C keyfi bir sabittir. Ortogonal yörüngeler, (6) Denklemi ile verilen ve Şekil
9.30 da çizilen hiperboller ailesidir.
fiEK‹L 9.30 Her bir eğri, diğer aileden

kestiği her eğriye diktir (Örnek 3)
ALIfiTIRMALAR 9.5
1. Bisiklet durdurmak 66-kg’lık bir bisikletçi 7-kg’lık bir bisiklet
üzerinde 9 m@sn ile giderken fren yapmaya başlıyor. (1) Denkle-
mindeki k yaklaşık olarak 3.9 kg@sn dir. TABLO 9.7 Ashley Sharritt’in paten kayma verileri
a. Bisikletçi tam olarak durmadan önce ne kadar yol alır? t (san) s (m) t (san) s (m) t (san s (m)
b. Bisikletçinin süratinin 1 m@sn’ye düşmesi ne kadar sürer?
0 0 2.24 3.05 4.48 4.77
2. Bir savaş gemisi durdurmak Iowa sınıfı bir savaş gemisinin ağır-
lığının 51,000,000 kg olduğunu ve (1) Denklemindeki k değerinin 0.16 0.31 2.40 3.22 4.64 4.82
yaklaşık olarak 59,000 kg@sn olduğunu varsayın. Savaş gemisinin, 0.32 0.57 2.56 3.38 4.80 4.84
9 m@s ile ilerlerken güç kaybetmeye başladığını kabul edin. 0.48 0.80 2.72 3.52 4.96 4.86
a. Gemi durmadan önce ne kadar ilerleyecektir? 0.64 1.05 2.88 3.67 5.12 4.88
b. Geminin süratinin 1 m@sn’ye düşmesi ne kadar sürer? 0.80 1.28 3.04 3.82 5.28 4.89
3. Tablo 9.7’deki veriler, Ohio, Columbusta St. Francis DeSales 0.96 1.50 3.20 3.96 5.44 4.90
Yüksek Okulunda bir matematik öğretmeni olan Valerie Sharritts
tarafından Bilgisayar Tabanlı bir Laboratuvarda hareketli bir
1.12 1.72 3.36 4.08 5.60 4.90
dedektörle elde edilmiştir. Tablo, 10 yaşındaki kızı Ashley’nin bir 1.28 1.93 3.52 4.18 5.76 4.91
çizgi üzerinde paten kayarken t saniyede ilerlemiş olduğu 1.44 2.09 3.68 4.31 5.92 4.90
mesafeyi (metre) göstermektedir. Ashley’nin Tablo 9.7’deki data 1.60 2.30 3.84 4.41 6.08 4.91
ile verilen konumu için Denklem (2) formunda bir model bulun.
Ashley’nin ilk hızı y0 = 2.75 m@sn, kütlesi m = 39.92 kg ve 1.76 2.53 4.00 4.52 6.24 4.90
toplam ilerleme mesafesi 4.91 m dir. 1.92 2.73 4.16 4.63 6.40 4.91
4. Durmak için yavaşlamak Tablo 9.8, Kelly Schmitzer’in bir 2.08 2.89 4.32 4.69 6.56 4.91
çizgi üzerinde paten kayarken saniyede ilerlemiş olduğu mesafeyi
(metre) göstermektedir. Konumu için Denklem (2) formunda bir a. Süs balığı nüfusu için t’ye bağlı bir formül bulun.
model bulun. Kelly’nin ilk hızı y0 = 0.80 m@sn, kütlesi m = 49.90 b. Süs balığı nüfusunun 100, 125 olması ne kadar sürer?
kg ve toplam ilerleme mesafesi 1.32 m dir.
6. Goril Topluluğu Belirli bir vahşi hayvan korusu en fazla 250 ova
5. Süs balığı topluluğu 2000 galonluk bir depo en çok 150 süs gorili barındırabilmektedir. 1970 yılında koruda 28 goril olduğu
balığı barındırabilmektedir. Depoya altı süs balığı bırakılıyor. Nü- biliniyor. Nüfusun büyüme oranının, t zamanı yıl olmak üzere
fusun büyüme oranının, t zamanı hafta olmak üzere
dP
dP = 0.0004 s250 - PdP ,
= 0.0015 s150 - PdP , dt
dt
A bir sabit olmak üzere

TABLO 9.8 Kelly Schmitzer’in paten kayma verileri
M
t (sn) s (m) t (sn) s (m) t (sn) s (m) P = ,
1 + Ae -rMt
0 0 1.5 0.89 3.1 1.30 olduğunu gösterin
0.1 0.07 1.7 0.97 3.3 1.31 11. Dramatik bir çözüm k ve P0 pozitif sabitler olsun.
0.3 0.22 1.9 1.05 3.5 1.32 a. Aşağıdaki başlangıç değer problemini çözün.
0.5 0.36 2.1 1.11 3.7 1.32
0.7 0.49 2.3 1.17 3.9 1.32 dP
= kP 2, Ps0d = P0
dt
0.9 0.60 2.5 1.22 4.1 1.32
1.1 0.71 2.7 1.25 4.3 1.32 T b. (a) daki çözümün grafiğinin, t’nin pozitif bir değerinde bir
1.3 0.81 2.9 1.28 4.5 1.32 dikey asimptotunun bulunduğunu gösterin. t’nin bu değeri
nedir?
12. Soyu tükenmiş topluluklar r ⬎ 0 , M maksimum barındırıla-
a. Goril nüfusu için t’ye bağlı bir formül bulun.
bilir nüfus ve m, altındaki bir değer için türlerin nesillerinin
b. Goril nüfusunun, korunun taşıma kapasitesine ulaşması ne tükeneceği minimum nüfus olmak üzere
kadar sürer?
7. Balık avlama bölgesi Pasifikteki halibut balık avlama bölgesi dP
= r sM - PdsP - md ,
dy dt
= r sM - ydy
dt
nüfus modelini göz önüne alın.
lojistik denklemi ile modellenmiştir. Burada y(t), t(yıl) anında
halibuttaki nüfusun kilogram olarak toplam ağırlığıdır. Taşınabilir a. m = 100 , M = 1200 ve m ⬍ P ⬍ M olduğunu varsayın.
kapasitenin M = 8 ⫻ 107 kg olduğu ve yıl başına Diferansiyel denklemin yeniden
r = 0.08875 ⫻ 10–7 olduğu tahmin edilmektedir.
c d
1 1 dP
a. y(0) = 1.6 ⫻ 107 kg ise 1 yıl sonra halibuttaki nüfusun toplam + = 1100r
1200 - P P - 100 dt
ağırlığı nedir?
b. Halibut avlanma bölgesindeki toplam ağırlık şeklinde yazılabileceğini gösterin ve bu değişkenlerine ayrıla-
4 ⫻ 107 kg’a ne zaman ulaşır? bilen denklemi çözün.
8. Değiştirilmiş lojistik model Örnek 2’deki lojistik diferansiyel b. (a)’nın P(0) = 300 koşulunu sağlayan çözümünü bulun.
denklemin, c bir sabit olmak üzere c. m ⬍ P ⬍ M kısıtlaması ile diferansiyel denklemi çözün.
dP
= 0.001s100 - PdP - c Ortogonal Yörüngeler
dt
olarak değiştirildiğini varsayın. 13–18 alıştırmalarında eğri ailelerinin ortogonal yörüngelerini bulun.
a. c sabitinin anlamını açıklayın. c’nin hangi değerleri boz ayı Her ailenin birkaç temsilcisini çizin.
topluluğu için gerçekçi olur? 13. y = mx 14. y = cx 2
T b. c = 1 iken diferansiyel denklem için bir doğrultu alanı çizin. 15. k x 2 + y 2 = 1 16. 2x 2 + y 2 = c 2
Denge çözümleri nelerdir (Bölüm 9.4)? 17. y = ce -x
18. y = e k x
c. Doğrultu alanınıza (a) dan birkaç çözüm eğrisi çizin. Değişik 19. 2x2 + 3y2 = 5 ve y2 = x3 eğrilerinin ortogonal olduklarını gösterin.
başlangıç nüfusları için boz ayı nüfusuna ne olduğunu
20. Verilen diferansiyel denklemin çözüm ailesini ve ortogonal
açıklayın.
yörüngelerinin ailesini bulun. Her iki aileyi çizin.
9. Tam çözüm Aşağıdaki başlangıç değer problemlerinin tam
a. x dx + y dy = 0 b. x dy - 2y dx = 0
çözümlerini bulun.
21. a ve b’nin pozitif sayılar olduklarını varsayın.
a. y⬘ = 1 + y, y(0) = 1
y2 = 4a2 – 4ax ve y2 = 4b2 + 4bx
parabollerini aynı diyagramda çizin. A a - b, ;22ab B , noktala-
b. y⬘ = 0.5(400 – y)y, y(0) = 2
10. Lojistik diferansiyel denklem
dP rında kesiştiklerini ve her ‘‘a-parabolünün’’ her ‘‘b- parabolüne’’ dik
= r sM - PdP olduğunu gösterin.
dt
diferansiyel denkleminin çözümünün
1. Birinci derece bir diferansiyel denklem nedir? Bir fonksiyon ne 7. y⬘ = ƒ(x, y), y(x0) = y0 başlangıç değer problemini sayısal olarak
zaman böyle bir denklemin çözümü olur? çözmek için geliştirilmiş Euler yöntemini açıklayın. Euler yönte-
2. Değişkenlerine ayrılabilir birinci derece diferansiyel denklemleri mi ile nasıl kıyaslanır?
nasıl çözersiniz? 8. Bir otonom diferansiyel denklem nedir? Denklemin denge değer-
3. Eksponansiyel değişim kuralı nedir? Bir başlangıç değer proble- leri nelerdir? Kritik noktalardan farkları nedir. Kararlı bir denge
minden nasıl türetilebilir? Kuralın bazı uygulamaları nelerdir? değeri nedir? Ya kararsız?
4. Bir y⬘ = ƒ(x, y) diferansiyel denklenimin eğim alanı nedir? Böyle 9. Bir otonom diferansiyel denklemin faz doğrusunu nasıl kurarsı-
alanlardan neler öğenebiliriz? nız? Bir faz doğrusu, diferansiyel denklemin bir çözümünü nitel
5. Lineer bir birinci derece diferansiyel denklemi nasıl çözersiniz? olarak yansıtan bir grafik üretmede size nasıl yardımcı olur?
6. y⬘ = ƒ(x, y), y(x0) = y0 başlangıç değer problemini sayısal olarak 10. Üstel model, uzun-dönem nüfus büyümelerini öngörmek için ne-
çözmek için Euler yöntemini açıklayın. Örnek verin. Yöntemin den gerçekçi değildir? Lojistik model, nüfus büyümeleri için üstel
hassaslığını yorumlayın. Bir başlangıç değer problemini neden modeldeki eksikliği nasıl düzeltir? Lojistik diferansiyel denklem
sayısal olarak çözmek isteyesiniz? nedir? Çözümünün formu nedir? Lojistik çözümün grafiğini açık-
layın.
1–20 alıştırmalarında diferansiyel denklemleri çözün. dy

24. x + 2y = x 2 + 1, x 7 0, ys1d = 1
= 2y cos2 2y
dx
dy 3ysx + 1d2
1. 2. y¿ = dy
dx y - 1 25. + 3x 2y = x 2, ys0d = -1
dx
3. yy¿ = sec y 2 sec2 x 4. y cos2 x dy + sin x dx = 0
5. y¿ = xe y 2x - 2 ya b = 0
p
2
6. y¿ = xye x 26. x dy + sy - cos xd dx = 0,
27. x dy - A y + 2y B dx = 0,
2
7. sec x dy + x cos2 y dx = 0 8. 2x 2 dx - 32y csc x dy = 0
ys1d = 1
ey
9. y¿ = xy 10. y¿ = xe x - y csc y dx ex
28. y -2 = 2x , ys0d = 1
dy e + 1
11. xsx - 1d dy - y dx = 0 12. y¿ = sy 2 - 1dx -1
y¿ 29. xy¿ + sx - 2dy = 3x 3e -x, ys1d = 0
13. 2y¿ - y = xe x>2 14. + y = e -x sin x
2 30. y dx + s3x - xy + 2d dy = 0, ys2d = -1, y 6 0
15. xy¿ + 2y = 1 - x -1 16. xy¿ - y = 2x ln x
17. s1 + e x d dy + sye x + e -x d dx = 0 Euler Yöntemi
18. e -x dy + se -x y - 4xd dx = 0 31 ve 32 alıştırmalarında başlangıç değer problemini verilen aralık
19. sx + 3y 2 d dy + y dx = 0 (İpucu: d sxyd = y dx + x dy) üzerinde x0’dan başlayarak dx = 0.1 ile çözmek için belirtilen yönte-
20. x dy + s3y - x -2 cos xd dx = 0, x 7 0 mi kullanın.
T 31. Euler: y¿ = y + cos x, ys0d = 0; 0 … x … 2; x0 = 0
Bafllang›ç De¤er Problemleri T 32. Geliştirilmiş Euler: y¿ = s2 - yds2x + 3d, ys -3d = 1;
21–30 alıştırmalarında başlangıç değer problemlerini çözün. -3 … x … -1; x0 = -3
dy 33 ve 34 Alıştırmalarında y, verilen başlangıç değer probleminin çö-
21. = e -x - y - 2, ys0d = -2
dx zümü olduğuna göre y(c)’yi öngörmek için dx = 0.05 ile belirtilen
dy y ln y yöntemi kullanın.
22. = , ys0d = e 2
dx 1 + x2 T 33. Geliştirilmiş Euler:
dy dy x - 2y
23. sx + 1d + 2y = x, x 7 -1, ys0d = 1 c = 3; = , ys0d = 1
dx dx x + 1
T 34. Euler: m kütlesi

mgR2
dy x 2 - 2y + 1 F–
c = 4; = x , ys1d = 1 s2
dx
35 ve 36 alıştırmalarında verilen başlangıç değer problemini grafik
olarak çözmek için x0 = 0’dan başlayarak belirtilen yöntemi
s
a. dx = 0.1 b. dx = –0.1 R
ile kullanın.
T 35. Euler:
dy 1 Ayın
= x + y + 2 , ys0d = -2 merkezi
dx e
a. Cisim t = 0 anında y0 ilk hızıyla ayın yüzeyinden yukarı doğru
T 36. Geliştirilmiş Euler:
fırlatılıyorsa, Newton’un ikinci yasası F = ma’yı kullanarak
dy x2 + y
= - y , ys0d = 0 cismin s konumundaki hızının
dx e + x
2gR 2
y 2 = s + y0 2 - 2gR .
denklemiyle verildiğini gösterin. Yani, y0 = 22gR olduğu

E¤im Alanlar›
sürece hız pozitif kalır. y0 = 22gR hızı ayın kaçış hızıdır.
37–40 alıştırmalarında, denklemin eğim alanının bir bölümünü çizin.
Sonra çiziminize P(–1, 1) noktasından geçen çözüm eğrisini ekleyin.
x0 = 1 ve dx = 0.2 ile Euler yönteminin kullanarak y(2)’yi tahmin edin. Bu veya daha büyük bir hızla yukarı fırlatılan bir cisim ayın
b. y0 = 22gR ise
Yanıtlarınızı dört ondalık basamağa yuvarlayın. Karşılaştırmak için yerçekiminden kurtulacaktır.
y(2)’nin kesin değerini bulun.
s = R a1 +
37. y¿ = x 38. y¿ = 1>x 3y0 2>3
tb .
39. y¿ = xy 40. y¿ = 1>y 2R
Otonom Diferansiyel Denklemler ve 44. Kayarak durmak Tablo 9.9, Johnathon Krueger’in paten ile t
Faz Do¤rular› saniyede kaydığı mesafesini (metre) göstermektedir. Konumu için
41 ve 42 alıştırmalarında, Bölüm 9.5’teki Denklem (2) formunda bir model bulun.
Başlangıç hızı y0 = 0.86 m@sn, kütlesi m = 30.84 kg ve kaydığı
a. Denge değerlerini belirleyin. Hangileri kararlı, hangileri kara- toplam mesafe 0.97 m dir.
sızdır?
b. Bir faz doğrusu kurun. y⬘ ve y⬙’nün işaretlerini belirleyin. TABLO 9.9 Johnathon Krueger paten verileri
c. Çözüm eğrilerinden seçilmiş temsilciler çizin
t (s) s (m) t (s) s (m) t (s) s (m)
dy dy
41. = y2 - 1 42. = y - y2
dx dx 0 0 0.93 0.61 1.86 0.93
0.13 0.08 1.06 0.68 2.00 0.94
Uygulamalar
0.27 0.19 1.20 0.74 2.13 0.95
43. Kaçış Hızı Havasız bir ayda, ayın merkezinden s kadar
uzaklıkta olan m kütleli bir cisme yerçekiminin uyguladığı F 0.40 0.28 1.33 0.79 2.26 0.96
çekimi F = –mg R2s–2 denklemiyle verilir. Burada g ayın yüzeyin- 0.53 0.36 1.46 0.83 2.39 0.96
deki yerçekimi ivmesi ve R de ayın yarıçapıdır (Şekle bakın). F 0.67 0.45 1.60 0.87 2.53 0.97
kuvveti negatiftir, çünkü s’yi azaltan yönde etki eder.
0.80 0.53 1.73 0.90 2.66 0.97

dy A
Teori ve Uygulamalar = k sc - yd .
dt V
1. Hücre zarından geçiş Bazı koşullar altında, çözülmüş bir mad-
denin bir hücre zarı boyunca hareketinin sonucu denklemiyle tanımlanır. Bu denklemde, y hücre içindeki mad-
denin konsantrasyonu ve dy@dt de y’nin zamana göre değişim
oranıdır. k, A, V ve c harfleri sabitleri belirtirler. k geçirgenlik kat- Rokete etkiyen tek dış kuvvet, yerçekiminden dolayı F = –mg dir.
sayısı (zarın bir özelliği), A zarın yüzey alanı, V hücrenin hacmi bu varsayımlar altında, t saniye sonunda roketin yer seviyesinden
ve c’de hücrenin dışındaki maddenin konsantrasyonudur. Denk- yüksekliğinin (t, m0@b’ye göre küçük)
y = c ct + ln m0 d - gt 2 .
lem, hücre içindeki konsantrasyonun değişim oranının, kendisiyle
m0 - bt m0 - bt 1
dışarıdaki konsantrasyon arasındaki farkla orantılı olduğunu söy-
ler. b 2
a. y(0) için y0 kullanarak y(t)’yi çözün. olduğunu gösterin.

5. a. P(x) ve Q(x)’in [a, b] aralığı üzerinde sürekli olduklarını
varsayın. ysxd = e 1 Psxd dx olmak üzere
b. Kararlı durum konsantrasyonu, limt→⬁ y(t)’yi bulun.
(N.T.I.S, US Departmant of Commerce tarafından dağıtılan
L
Some Mathematical Models in Biology, R.M. Thrall, J.A.
ysxdy = ysxdQsxd dx + C
Mortimer, K.R. Baum, R.F. Baum, editörler; Geliştirilmiş
Baskı, Aralık 1967, PB-202 364, sayfa 101-103’ten
denklemini sağlayan herhangi bir y fonksiyonunun
alınmıştır.)
2. Oksijen karışımı Hava ile dolu bir litre bir cam balon içine bir dy
+ Psxdy = Qsxd .
tüpten oksijen akmakta ve oksijen-hava karışımı (iyice karışmış) dx
diferansiyel denkleminin çözümü olduğunu göstermek için
başka bir tüpten çıkmaktadır. Havanın %21 oksijen içerdiği varsa-
Analizin Temel Teoremi, Kısım I’i kullanın.
yılarak, içeri tüpünden 5 L oksijen geçtiğinde cam balondaki ok-
b. C = y0ysx0 d - 1x0 ystdQstd dt, ise (a)’daki her y çözümünün
x
sijen yüzdesi ne olur?
3. Bir sınıftaki karbon dioksit Ortalama insan, dakikada 20 defa y(x0) = y0 başlangıç koşulunu sağladığını gösterin.
nefes alıp her defasında %4 karbon dioksit içeren 100 inç3 hava 6. (Alıştırma 5’in devamı) Alıştırma 5’in hipotezini ve y1(x) ile
dışarı verirse, 30 öğrencinin girdiği 10,000 ft3’lük bir sınıfta y2(x)’in birinci mertebe lineer denklemin y(x0) = y0 başlangıç
1 saat sonra havadaki karbon dioksit yüzdesini bulun. koşulunu sağlayan iki çözümü olduğunu kabul edin.
Başlangıçtaki havanın temiz olduğunu, vantilatörlerin içeriye a. y(x) = y1(x) – y2(x)’in
dakikada 1000 ft3 hava üflediğini ve temiz havanın %0.04 karbon
dioksit içeridiğini kabul edin. y¿ + Psxdy = 0, ysx0 d = 0 .
4. Bir roketin yüksekliği Kütlesi zamanla değişen bir sisteme bir başlangıç değer problemini sağladığını gösterin.
b. ysxd = e 1 Psxd dx , integrasyon çarpanı için
F dış kuvveti etkiyorsa, Newton’un hareket kanunu
dsmyd dm
= F + sy + ud .
dt dt d
sysxd[ y1sxd - y2sxd]d = 0 .
dir. Bu denklemde, sistemin t anındaki kütlesi m, sürati y ve siste- dx
me dm@dt oranı ile giren (veya sistemi terk eden) kütlenin sürati olduğunu gösterin. y(x)[y1(x) – y2(x)] ; sabit sonucunu
y + u dur. Başlangıç kütlesi m0 olan bir roketin, kütlesinin bir kıs- çıkarın.
mının saniyede dm@dt = –b birim sabit oranı ve rokete göre sabit
c. (a)’dan y1(x0) – y2(x0) = 0 dır. a ⬍ x ⬍ b için y(x) ⬎ 0
u = –c hızı ile doğrudan geriye doğru yakılarak, durgun halden
olduğundan, bütün (a, b) aralığında y1(x) – y2(x) ; 0 olduğunu
yukarıya doğru fırlatıldığını varsayın.
gerçeklemek için (b)’yi kullanın. Böylece, her a ⬍ x ⬍ b için
y1(x) – y2(x) = 0 dir.
Mathematica / Maple Module

İlaç Dozajları : Etkili midirler? Güvenilir midirler?
Kandolaşımındaki kanın absorbe edilmesi için bir başlangıç değer modelini formüle edin ve çözün.
Birinci Mertebe Diferansiyel Denklemler ve Eğim Alanları
Seçilmiş birinci-mertebe diferansiyel denklemlerin çeşitli başlangıç koşulları için eğim alanları ve çözüm eğrileri çizin.
Bölüm
10 KONİK KESİTLER
VE KUTUPSAL KOORDİNATLAR
Girifl Bu bölümde parabollerin, elipslerin ve hiperbollerin geometrik tanımlarını ve-

riyoruz ve bunların standart denklemlerini çıkarıyoruz. Bu eğrilere konik kesitler veya
konikler denir ve bunlar gezegenlerin, uyduların ve kare ile ters orantılı kuvvetlerin et-
kisinde hareket eden başka cisimlerin yörüngelerini modellerler. Bölüm 13’te hareket
eden bir cismin yolunun bir konik olduğunu bildiğimiz takdirde cismin hızı ve onu ha-
reket ettiren kuvvet hakkında bilgi sahibi olduğumuzu göreceğiz. Gezegen hareketleri
en iyi kutupsal koordinatlar yardımıyla açıklanır. Dolayısıyla, bu yeni koordinat siste-
minde eğrileri, türevleri ve integralleri de inceleyeceğiz.
10.1 Konik Kesitler ve Kuadratik Denklemler
Bölüm 1’de çemberi, düzlemde sabit bir merkez noktadan uzaklıkları sabit bir değer,
yarıçap, kadar olan noktalar kümesi olarak tanımladık. Merkez (h, k) ise ve yarıçap a ise
çemberin standart denklemi (x – h)2 + (y – k)2 = a2 dir. Konik kesitler, bir çift koninin bir
düzlem tarafından kesilmesiyle oluşturulan eğrilerdir ve bu nedenle adları konik kesit dir.
Çember, bir konik kesit örneğidir (Şekil 10.1).
Şimdi, parabolleri, elipsleri ve hiperbolleri koordinat düzleminde kuadratik denklem-
lerin grafikleri olarak tanımlayacağız.
Paraboller
TANIMLAR Paraboller, Odaklar, Do¤rultmanlar

Bir düzlemde verilmiş belirli bir noktadan ve verilmiş belirli bir doğrudan eşit
uzaklıkta olan noktalardan oluşan küme bir paraboldür. Belirli nokta parabolün
odağıdır. Belirli nokta ise doğrultmandır.
Eğer odak, F, doğrultman, L, üzerinde bulunuyorsa, parabol L’ye dik olan ve F’den
geçen doğrudur. Bunu dejenere durum olarak ayırt edip bundan sonra F’nin L üzerinde
bulunmadığını varsayacağız.
Bir parabolün denklemi, odağı ve doğrultmanı koordinat eksenlerinden birinin ayrı
iki tarafında eşit uzaklıkta iseler, en basittir. Örneğin, odağın pozitif y-ekseninde F(0, p)
noktasında bulunduğunu ve doğrultmanının da y = – p olduğunu varsayın (Şekil 10.2).
685
686 Bölüm 10: Konik Kesitler ve Kutupsal Koordinatlar
Çember: düzlem, koni Elips: düzlem, koni Parabol: düzlem, koni Hiperbol: düzlem, her iki
eksenine dik eksenine eğik kenarına paralel koniyi de keser
(a)
Nokta: düzlem, koni Tek doğru: düzlem, Kesişen doğru çifti

tepesinden geçer koniye teğet
(b)
fiEK‹L 10.1 Standart konik kesitler (a) Bir düzlemin bir çift koniyi kestiği eğriler. Hiperbol, kollar denen iki bölümden
oluşur. Nokta ve doğrular, düzlemin koni tepesinden geçirilmesi ile elde edilirler (b) dejenere konik kesitler.
y Bu şeklin gösterimiyle, bir P(x, y) noktası ancak ve yalnız PF = PQ ise parabolün üzerin-
dedir. Uzaklık formülünden,
x2 4py PF = 2sx - 0d2 + s y - pd2 = 2x 2 + s y - pd2
Odak
F(0, p) PQ = 2sx - xd2 + ( y - s -pdd2 = 2s y + pd2 .
Tepe noktası
doğrultmanla p P(x, y) bulunur. Bu ifadeleri eşitleyip, karesini alıp, sadeleştirdiğimizde,
odak arasındaki x
uzaklığın yarısındadır. p x2
L y = veya
or x 2 = 4py. Standart form (1)
Doğrultman: y –p Q(x, –p) 4p
elde ederiz. Bu denklemler parabolün y-eksenine göre simetrisini belirtirler. y-eksenine
fiEK‹L 10.2 Parabolün standart formu parabolün ekseni deriz (“simetri ekseni”nin kısaltılması).
x 2 = 4py, p 7 0 .
y Parabolün, eksenini kestiği noktaya tepe noktası denir. x2 = 4py parabolünün tepe nok-
tası orijinde bulunur (Şekil 10.2). Pozitif p sayısı parabolün odak uzunluğudur.
Parabol, odağı (0, – p) noktasında ve doğrultmanı y = p doğrusu olmak üzere aşağı doğru
Doğrultman: y p
açılıyorsa, (1) Denklemleri
Tepe noktası
orijinde x2
x ve
y = -
and x 2 = -4py
4p
halini alır (Şekil 10.3). Sağa veya sola doğru açılan paraboller için de benzer denklemler
Odak (0, –p)
elde ederiz ( Şekil 10.4 ve Tablo 10.1).
x2 –4py
TABLE 10.1 Tepe noktalar› orijinde olan parabollerin standart formdaki denklemleri (p ⬎ 0)
fiEK‹L 10.3 x2 = –4py, p ⬎ 0 parabolü Denklem Odak Doğrultman Eksen Açılış

x2 = 4py (0, p) y = -p y-ekseni Yukarı
x2 = -4py s0, -pd y = p y-ekseni Aşağı
y2 = 4px ( p, 0) x = -p x-ekseni Sağa
y2 = -4px s -p, 0d x = p x-ekseni Sola
y y
Doğrultman
Doğrultman
y2 –4px xp
x –p y2 4px
Tepe noktası Tepe noktası

Odak Odak
x
0 F(p, 0) F(–p, 0) 0
(a) (b)
fiEK‹L 10.4 (a) y2 = 4px parabolü. (b) y2 = –4px
ÖRNEK 1 y2 = 10x parabolünün odağını ve doğrultmanını bulun.
Çözüm y2 = 4px standart denkleminde p’nin değerini buluruz:

10 5
4p = 10, dolayısıyla
so p = = .
4 2
Bu p değeri için odak ve doğrultmanı buluruz:
s p, 0d = a , 0b
5
Odak:
Focus:
2
Doğrultman: veya 5
Directrix: x = -p or x = - .
2
Bölüm 1.5’te verilen yatay ve dikey kayma formülleri Tablo 10.1’deki denklemlere
uygulanarak başka yerlerde bulunan değişik paraboller elde edilebilir (39, 40 ve 45–48
Alıştırmalarına bakın).
P(x, y)
Elipsler
F1 F2
TANIMLAR Elips, Odaklar
Düzlemde belirli iki noktadan uzaklıklarının toplamı sabit olan noktalar
kümesi bir elipstir. İki belirli noktaya elipsin odakları denir.
fiEK‹L 10.5 Bir elips çizmenin bir yolu, iki
raptiye ve kaleme rehberlik eden bir ip
kullanır.
Bir elips oluşturmanın en hızlı yolu tanımı kullanmaktır. F1 ve F2 gibi iki raptiyenin
etrafına bir ip geçirin, ipi P noktasındaki kalemle gerin ve kalemi kapalı bir eğri çizecek
şekilde dolaştırın (Şekil 10.5). Bu eğri bir elipstir, çünkü ipin uzunluğu eksi raptiyeler
arasındaki mesafe olan PF1 + PF2 toplamı sabit kalır. Elipsin odakları F1 ve F2’de bulunur.
TANIMLAR Odak Ekseni, Merkez, Tepe Noktalar›

Tepe Tepe Bir elipsin odaklarından geçen doğru elipsin odak eksenidir. Eksen üzerinde
noktası Odak Merkez Odak noktası odakların arasındaki uzaklığın tam ortasında bulunan nokta merkezdir. Odak ek-
seninin ve elipsin kesiştikleri noktalara tepe noktaları denir (Şekil 10.6).
Odak ekseni
Odaklar F1(–c, 0) ve F2(c, 0) ise (Şekil 10.7) ve PF1 + PF2 toplamı 2a ile belirtiliyor-
fiEK‹L 10.6 Bir elipsin odak ekseni sa, elips üzerindeki bir P noktasının koordinatları
2sx + cd2 + y 2 + 2sx - cd2 + y 2 = 2a.
üzerindeki noktalar.
denklemini sağlarlar. Bu denklemi basitleştirmek için, ikinci kökü sağa taşır, karesini alır,
kalan kökü yalnız bırakır ve yine karesini alırsak
x2 y2
+ = 1. (2)
a2 a2 - c2
y buluruz. PF1 + PF2 toplamı F1F2 uzunluğundan daha büyük olduğu için (P F1F2 için üç-
gen eşitsizliği), 2a sayısı 2c’den daha büyüktür. Buna göre, a ⬎ c olur ve (2) denkle-
b mindeki a2 – c2 sayısı pozitiftir.
P(x, y) (2) denklemine yol açan cebirsel adımlar, 0 ⬍ c ⬍ a olmak üzere, koordinatları bu
çeşit bir denklemi sağlayan her P noktasının PF1 + PF2 = 2a denklemini de sağladığını
Odak Odak
a x gösterecek şekilde tersine işletilebilir. Dolayısıyla bir nokta ancak ve yalnız koordinatları
F1(–c, 0) 0 Merkez
(2) denklemini sağlıyorsa elips üzerindedir.
b = 2a 2 - c 2 ,
F2(c, 0)
(3)
ise, a2 – c2 = b2 olur ve (2) denklemi

fiEK‹L 10.7 PF1 + PF2 = 2a ile tanımlı x2 y2
+ = 1. (4)
elips, b2 = a2 – c2 olmak üzere a2 b2
(x2@a2) + (y2@b2) = 1 denkleminin halini alır.
grafiğidir.
(4) Denklemi bu elipsin orijine ve iki koordinat eksenine göre simetrik olduğunu
göstermektedir. x = ⫾a ve y = ⫾b doğrularıyla sınırlanan dikdörtgenin içinde bulunmak-
tadır. Eksenleri (⫾a, 0) ve (0, ⫾b) noktalarında keser. Bu noktalardaki teğetler eksenlere
diktir, çünkü
dy b 2x (4) denkleminden kapalı
= - 2 türev alma ile elde edilir.
dx a y
denklemi x = 0 ise sıfır ve y = 0 ise sonsuzdur.
(4) Denklemindeki elipsin asal ekseni (⫾a, 0) noktalarını birleştiren 2a uzunluğun-
daki doğru parçasıdır. Elipsin yedek ekseni ise (0, ⫾b) noktalarını birleştiren 2b
uzunluğundaki doğru parçasıdır. a sayısının kendisi yarı asal eksen ve b sayısı da yarı
yedek eksendir. (3) denkleminden
c = 2a 2 - b 2 ,
olarak bulunan c sayısı elipsin merkez-odak uzaklığıdır.
y
x2 y2 ÖRNEK 2 Yatay Asal Eksen
⫹ ⫽ 1 (0, 3)
16 9
Tepe noktası Tepe noktası x2 y2
(–4, 0) (4, 0) + = 1 (5)
16 9
Odak Odak elipsine (Şekil 10.8) ait büyüklükler şunlardır:
a = 216 = 4, Yarı b = 29 = 3
x
(–兹7, 0) 0 (兹7, 0) YarıSemimajor
asal: axis: yedek eksen:
Semiminor axis:
c = 216 - 9 = 27
Merkez
Merkez-odak uzaklığı:
A ; 27, 0 B
Center-to-focus distance:
(0, –3) Odaklar:
Foci: s ;c, 0d =
fiEK‹L 10.8 Asal ekseni yatay olan bir elips

noktaları: s ;a, 0d = s ;4, 0d
TepeVertices:
(Örnek 2). Center:
Merkez: s0, 0d.
ÖRNEK 3 Dikey Asal Eksen

(5) Denkleminde x ile y’nin yer değiştirmesi ile elde edilen
x2 y2
+ = 1, (6)
9 16
y elipsinin asal ekseni yatay olmak yerine dikeydir (Şekil 10.9). Yine, a2 = 16 ve b2 = 9 ile
y2 elipse ait büyüklükler şunlardır:
a = 216 = 4, Yarı b = 29 = 3
x2 (0, 4) Tepe noktası
⫹ ⫽1
9 16
YarıSemimajor
asal: axis: yedek eksen:
Semiminor axis:
c = 216 - 9 = 27
Odak
Merkez-odak uzaklığı:
Foci: s0, ;cd = A 0, ; 27 B

(0, 兹7) Center-to-focus distance:
(–3, 0) (3, 0) Odaklar:

x
Merkez 0 noktaları: s0, ;ad = s0, ;4d
TepeVertices:
(0, –兹7) Center:
Merkez: s0, 0d.
Odak
(5) ve (6) Denklemlerini incelerken karışıklığa gerek yoktur. Sadece koordinat eksen-
Tepe noktası (0, –4) lerinin kesim noktalarını buluruz; bundan sonra asal eksenin ne yönde olduğunu biliyoruz
demektir, çünkü iki eksenin uzun olanıdır. Merkez her zaman orijinde bulunur ve odaklar
fiEK‹L 10.9 Asal ekseni dikey olan bir elips asal eksen üzerindedirler.
(Örnek 3).
Merkezleri Orijinde Olan Elipslerin Standart Denklemleri

2
x2 y
Odaklar x-ekseninde:
Foci on the x-axis: + 2 = 1 sa 7 bd
uzaklığı:distance: c = 2a2 - b2
2
a b
Merkez-odak
Center-to-focus
Foci: s ;c, 0d
Odaklar:
Vertices: s ;a, 0d
Tepe noktaları:
x2 y2
Foci on
Odaklar the y-axis:
y-ekseninde: + = 1 sa 7 bd
uzaklığı:distance: c = 2a2 - b2
b2 a2
Merkez-odak
Center-to-focus
Foci: s0, ;cd
Odaklar:
Vertices: s0, ;ad
Tepe noktaları:
Her iki durumda da, a yarı asal eksen ve b yarı yedek eksendir.
Hiperboller
TANIMLAR Hiperbol, Odaklar

Bir hiperbol düzlemdeki belirli iki noktadan uzaklıkları farkı sabit olan noktalar
kümesidir. İki belirli nokta hiperbolün odaklarıdır.
Odaklar F1(–c, 0) ile F2(c, 0) ise (Şekil 10.10) ve sabit fark 2a ise, bir (x, y) noktası
ancak ve yalnız
2sx + cd2 + y 2 - 2sx - cd2 + y 2 = ;2a.
y
(7)
x –a xa
ise hiperbolün üzerinde bulunur. Bu denklemi basitleştirmek için, ikinci kökü sağa taşır,
P(x, y) karesini alır, kalan kökü yalnız bırakır ve yine karesini alırsak
2
x2 y
x 2
+ 2 = 1. (8)
F1(–c, 0) 0 F2(c, 0) a a - c2
buluruz. Buraya kadar, bu bir elipsin denkleminin aynısıdır. Fakat bu defa a2 – c2 negatif-
tir, çünkü PF1F2 üçgeninin iki kenarının farkı olan 2a üçüncü kenar olan 2c’den küçüktür.
(8) Denklemine götüren adımlar tersine çevrilerek, 0 ⬍ a ⬍ c olmak üzere koordi-
natları bu şekildeki bir denklemi sağlayan bir P noktasının (7) denklemini de sağladığı
gösterilebilir. Dolayısıyla bir nokta ancak ve yalnız koordinatları (8) denklemini sağlıyor-
fiEK‹L 10.10 Hiperbollerin iki kolu vardır.
sa hiperbolün üzerinde bulunur.
Burada gösterilen hiperbolün sağ taraftaki
b’yi a2 – c2’nin pozitif kare kökü olarak alırsak,
b = 2c 2 - a 2 ,
kolu üzerinde bulunan noktalar için
PF1 – PF2 = 2a’dır. Sol taraftaki kolu (9)
üzerinde bulunan noktalar için
ise a2 – c2 = –b2 olur ve (8) denklemi daha kapalı olan
b = 2c 2 - a 2. yazarız.
PF2 – PF1 = 2a olur. buradan,
x2 y2
- = 1. (10)
a2 b2
halini alır.
(10) Denklemi ile bir elipsin denklemi (Denklem 4) arasındaki farklar eksi işareti ve yeni
c2 = a2 + b2 (9) denkleminden
bağıntısıdır.
Tıpkı bir elips gibi, bir hiperbol de orijine ve koordinat eksenlerine göre simetriktir.
x-eksenini (⫾a, 0) noktalarında keser. Bu noktalardaki teğetler dikeydir, çünkü
dy b 2x (10) denkleminden kapalı
= 2 türev alınarak bulunmuştur
dx a y
denklemi y = 0 ise sonsuzdur. Hiperbolün y-kesim noktaları yoktur; aslında, eğrinin hiçbir
bölümü x = – a ve x = a doğruları arasında bulunmaz.
TANIMLAR Odak Ekseni, Merkez, Tepe Noktalar›

Bir hiperbolün odaklarından geçen doğru odak eksenidir. Eksen üzerinde odak-
Tepe ların arasındaki uzaklığın tam ortasında bulunan nokta hiperbolün merkezidir.
Odak noktası Odak Odak ekseninin ve hiperbolün kesiştikleri noktalara tepe noktaları denir. (Şekil
Merkez 10.11)
Odak ekseni
Hiperbollerin Asimptotlar› ve Grafik Çizmek

fiEK‹L 10.11 Bir hiperbolün odak ekseni
üzerindeki noktalar. (10) denkleminden y’yi çözersek
y2 = b2 a
x2
- 1b
a2
x a1 - 2 b
b2 2 a2
= 2
a x
veya karekök alarak
B
b a2
y = ;a x 1 - .
x2
elde ederiz. x → ⫾⬁ iken, 21 - a 2>x 2 çarpanı 1’e yaklaşır ve ⫾(b@a)x çarpanı

baskındır. Böylece,
b
y = ;a x
doğruları (10) denklemi ile tanımlanan hiperbolünün iki asimptotudur. Asimptotlar

bize hiperbolleri çabuk çizmek için gereksindiğimiz rehberliği yaparlar. Asimptot
denklemlerini bulmanın en hızlı yolu (10) denklemindeki 1 yerine 0 yazmak ve yeni
denklemden y’yi çözmektir:
x2 y2 x2 y2 b
2
- 2
= 1 : 2
- 2
= 0 : y = ; a x.
a b
('')''* a b
('')''* (')'*
hiperbol 1 yerine 0 asimptotlar
Merkezleri Orijinde Olan Hiperbollerin Standart Denklemleri

x2 y2 y2 x2
Odaklar x-ekseninde:
Foci on the x-axis: - = 1 Odaklar
Foci y-ekseninde:
on the y-axis: - = 1
distance: c = 2a 2 + b 2
a2 b2 a2 b2
Merkez-odak distance: c = 2a 2 + b 2
uzaklığı:
Center-to-focus Merkez-odak uzaklığı:
Center-to-focus
Foci: s ;c, 0d
Odaklar: Foci: s0, ;cd
Odaklar:
noktaları: s ;a, 0d
TepeVertices: noktaları: s0, ;ad
Tepe Vertices:
x 2 y 2
b y2 x2 a
Asymptotes:
Asimptotlar: - 2 = 0 veyaor y = ; a x Asymptotes:
Asimptotlar: - 2 = 0 veya
or y = ; x
a 2
b a 2
b b
Asimptot denklemlerindeki farka dikkat edin (birincisinde b@a ikincisinde a@b).
ÖRNEK 4 Odaklar x-ekseninde
x2 y2
y - = 1 (11)
4 5
y – 兹5 x y 兹5 x
2 2 denklemi a2 = 4 ve b2 = 5 ile (10) denklemidir (Şekil 10.12). Bu hiperbole ait büyüklükler
şöyledir:
c = 2a2 + b2 = 24 + 5 = 3
x2 y2
⫺ ⫽1
4 5 Merkez-odak uzaklığı:
Center-to-focus distance:
F(–3, 0) F(3, 0) Foci: s ;c, 0d = s ;3, 0d, TepeVertices:
x Odaklar: noktaları: s ;a, 0d = s ;2, 0d
–2 2
Center: s0, 0d
Merkez:
x2 y2 25
Asimptotlar:
Asymptotes: - = 0 veya
or y = ; x.
4 5 2
ÖRNEK 5 Odaklar y-ekseninde

fiEK‹L 10.12 Örnek 4’teki hiperbol ve
asimptotları (11) denkleminde x ile y’nin yerleri değiştirilerek elde edilen
y2 x2
- = 1,
4 5
y hiperbolünün tepe noktaları x-ekseni yerine y-ekseni üzerindedir (Şekil 10.13). Yine,
a2 = 4 ve b2 = 5 ile bu hiperbole ait büyüklükler şöyledir:
distance: c = 2a2 + b2 = 24 + 5 = 3
y2 x2 1
⫺ ⫽
4 5 Merkez-odak uzaklığı:
Center-to-focus
F(0, 3)
Foci: s0, ;cd = s0, ;3d, TepeVertices:
Odaklar: noktaları: s0, ;ad = s0, ;2d
y⫽– 2 x 2 y⫽ 2 x Center: (0, 0)
Merkez:
兹5 兹5
x y2 x2
25
2
–2 Asymptotes:
Asimptotlar: - = 0 veya
or y = ; x.
4 5
F(0, –3)
Yans›tma Özellikleri
Parabollerin başta gelen uygulamaları ışık ve radyo dalgalarının yansıtıcıları olarak kul-
fiEK‹L 10.13 Örnek 5’teki hiperbol ve lanılmalarıdır. Bir parabolün odağından çıkan ışınlar parabolden parabolün eksenine
asimptotları paralel olarak yansıtılırlar (Şekil 10.14 ve Alıştırma 90). Üstelik, herhangi bir ışın için,
odaktan doğrultmana paralel bir doğruya ( parabol eksenine dik ) ulaşana kadar geçen za-
man her ışın için aynıdır. Bu özellikler flaş, far ve spot yansıtıcıları ile mikrodalga yayın
antenleri tarafından kullanılırlar.
Parabolik radyo
dalgası yansıtıcısı
ri
alle
F1 F2 y o siny lar
Çıkan ışık eksene ad nlaşır
en r
Parabolik ışık paralel Gel ta yoğu
k
yansıtıcısı oda
fiEK‹L 10.15 Eliptik bir ayna (burada

Odakta lamba teli
profilden görülmektedir) ışığı bir odaktan
(nokta kaynak)
diğerine yansıtır.
FAR
RADYO TELESKOP
FH = FP fiEK‹L 10.14 Parabolik yansıtıcılar, odaklarındaki bir kaynaktan gelen ışınları, parabol eksenine
paralel bir ışık demetine dönüştürebilir; veya, eksene paralel gelen ışınları toplayıp odakta
Hiperbol yoğunlaştırırlar.
Bir elips asal ekseni etrafında döndürülerek bir yüzey üretilir (yüzeye elipsoid denir)
ve içi gümüşle kaplanılarak bir ayna yapılırsa, bir odaktan çıkan ışık diğer odağa yansıtılır
FE = FH
FE (Şekil 10.15). Elipsoidler sesi de aynı şekilde yansıtırlar ve bu özellik fısıldayan salonlar,
yani bir odakta duran bir kişinin öteki odaktaki bir fısıltıyı duyabildiği odalar
Elips yapılmasında kullanılır (U.S. Capitol binasındaki Statuary Hall bir fısıldayan salondur).
Hiperbolik bir aynanın bir odağına yönlendirilen ışık diğer odağa doğru yansıtılır.
Modern teleskopların tasarımında, hiperbollerin bu özelliği parabollerin ve elipslerin
yansıtma özellikleriyle birleştirilmektedir. Şekil 10.16’da, yıldız ışığı birincil bir parabolik
aynadan aynanın odağı FP’ye doğru yansıtılmaktadır. Sonra odağı FH = FP olan ufak bir
Parabol
hiperbolik ayna tarafından hiperbolün ikinci odağı FE = FH’ye doğru yansıtılır. Bu odak
Birincil ayna
bir elipsle paylaşıldığı için, ışık bir gözlemcinin görebileceği şekilde eliptik ayna
tarafından elipsin diğer odağına yansıtılır.
fiEK‹L 10.16 Yansıtıcı bir teleskobun
şeması.
ALIfiTIRMALAR 10.1
3. y 4. y
Grafikleri Tan›mlamak
1– 4 alıştırmalarındaki parabolleri şu denklemlerle eşleştirin:
x
x 2 = 2y, x 2 = -6y, y 2 = 8x, y 2 = -4x .
Sonra parabollerin odaklarını ve doğrultmanlarını bulun.
x
1. y 2. y
5–8 alıştırmalarındaki her konik kesiti aşağıdaki denklemlerden biriyle

eşleştirin:
x x
x2 y2 x2
+ = 1, + y2 = 1,
4 9 2
y2 x2 y2
- x2 = 1, - = 1.
4 4 9
Sonra konik kesitin odaklarını ve Tepe noktalarını bulun. Konik kesit 29. y 2 - x 2 = 8 30. y 2 - x 2 = 4
bir hiperbolse, asimptotlarını da bulun. 2 2
31. 8x - 2y = 16 32. y 2 - 3x 2 = 3
5. y 6. y
33. 8y 2 - 2x 2 = 16 34. 64x 2 - 36y 2 = 2304
35–38 alıştırmalarında merkezi xy-düzleminin orijininde bulunan
hiperbollerin odakları tepe noktaları ve asimptotları hakkında bilgi
x verilmektedir. Her durumda, verilen bilgilerden hiperbolün standart
x
A 0, ; 22 B
denklemini çıkarın.
35. Odaklar: 36. Odaklar: s ;2, 0d
23
1
Asimptotlar: y = ;x Asimtotlar: y = ; x
37. Tepe noktaları: s ;3, 0d 38. Tepe noktaları: s0, ;2d

7. 8.
y 4 1
y Asimptotlar: y = ; x Asimptotlar: y = ; x
3 2
Konik Kesitleri Kayd›rmak
x 39. y2 = 8x parabolü 2 birim aşağı ve 1 birim sağa kaydırılarak
x
(y + 2)2 = 8(x – 1) parabolü üretiliyor.
a. Yeni parabolün tepe noktasını, odağını ve doğrultmanını
bulun.
b. Yeni tepe noktasını, odağı ve doğrultmanı işaretleyin ve yeni
parabolü çizin.
Paraboller
40. x2 = –4y parabolü 1 birim sola ve 3 birim yukarı kaydırılarak
9–16 alıştırmalarında parabol denklemleri verilmektedir. Her parabo-
lün odağını ve doğrultmanını bulun. Sonra parabolü çizin. Çiziminiz- (x + 1)2 = –4(y – 3) parabolü üretiliyor.
de odak ve doğrultmanı da belirtin. a. Yeni parabolün tepe noktasını, odağını ve doğrultmanını
bulun.
9. y 2 = 12x 10. x 2 = 6y 11. x 2 = -8y
b. Yeni tepe noktasını, odağı ve doğrultmanı işaretleyin ve yeni
12. y 2 = -2x 13. y = 4x 2 14. y = -8x 2
parabolü çizin.
15. x = -3y 2 16. x = 2y 2
41. (x2@16) + (y2@9) = 1 elipsi 4 birim sağa ve 3 birim yukarı
kaydırılarak
Elipsler sx - 4d2 s y - 3d2
+ = 1.
17–24 alıştırmalarında elips denklemleri verilmektedir. Her denklemi 16 9
standart hale getirin. Sonra elipsi çizin. Çiziminizde odakları belirtin.
elipsi üretiliyor.
17. 16x 2 + 25y 2 = 400 18. 7x 2 + 16y 2 = 112
a. Yeni elipsin odaklarını, tepe noktalarını ve merkezini bulun.
19. 2x 2 + y 2 = 2 20. 2x 2 + y 2 = 4
b. Yeni odakları, tepe noktalarını ve merkezi işaretleyin ve yeni
21. 3x 2 + 2y 2 = 6 22. 9x 2 + 10y 2 = 90 elipsi çizin.
23. 6x 2 + 9y 2 = 54 24. 169x 2 + 25y 2 = 4225 42. (x2@9) + (y2@25) = 1 elipsi 3 birim sola ve 2 birim aşağı kaydırıla-
25 ve 26 alıştırmaları merkezleri xy-düzleminin orijininde olan elips- rak
lerin odak ve tepe noktaları hakkında bilgi vermektedir. Her durumda, sx + 3d2 sy + 2d2
+ = 1.
A ; 22, 0 B
verilen bilgilerden elipsin standart denklemini bulun. 9 25
25. Odaklar: 26. Odaklar: s0, ;4d elipsi üretiliyor.
Tepe noktaları: s ;2, 0d Tepe noktaları: s0, ;5d a. Yeni elipsin odaklarını, tepe noktalarını ve merkezini bulun.
b. Yeni odakları, tepe noktalarını ve merkezi işaretleyin ve yeni
Hiperboller elipsi çizin.
27–34 alıştırmalarından her biri bir hiperbol denklemi vermektedir. 43. (x2@16) + (y2@9) = 1 hiperbolü 2 birim sağa kaydırılarak
Her denklemi standart hale getirin ve hiperbolün asimptotlarını bulun. y2
sx - 2d2
Sonra hiperbolü çizin. Çiziminizde odakları ve asimptotları belirtin. - = 1.
16 9
27. x 2 - y 2 = 1 28. 9x 2 - 16y 2 = 144
hiperbolü üretiliyor.
a. Yeni hiperbolün odaklarını, tepe noktalarını ve asimpotlarını 61. x 2 + 5y 2 + 4x = 1 62. 9x 2 + 6y 2 + 36y = 0

bulun. 2 2
63. x + 2y - 2x - 4y = -1
b. Yeni odakları, tepe noktalarını ve asimptotları işaretleyip, yeni
64. 4x 2 + y 2 + 8x - 2y = -1
hiperbolü çizin.
65. x 2 - y 2 - 2x + 4y = 4 66. x 2 - y 2 + 4x - 6y = 6
44. (y2@4) + (x2@5) = 1 hiperbolü 2 birim aşağı kaydırılarak
67. 2x 2 - y 2 + 6y = 3 68. y 2 - 4x 2 + 16x = 24
sy + 2d2 x2
- = 1.
4 5 Eflitsizlikler
hiperbolü üretiliyor. xy-düzleminde, koordinatları 69–74 alıştırmalarındaki eşitsizlikleri
veya eşitsizlik çiftlerini sağlayan bölgeleri çizin.
a. Yeni hiperbolün odaklarını, tepe noktalarını ve asimpotlarını
bulun. 69. 9x 2 + 16y 2 … 144
b. Yeni odakları, tepe noktalarını ve asimptotları işaretleyip, yeni 70. x2 + y2 ⱖ 1 ve 4x2 + y2 ⱕ 4
2 2
hiperbolü çizin. 71. x + 4y ⱖ 4 ve 4x2 + 9y2 ⱕ 36
45–48 alıştırmaları parabol denklemleri verir ve her parabolün kaç 72. sx 2 + y 2 - 4dsx 2 + 9y 2 - 9d … 0
birim yukarı veya aşağı ve sağa veya sola kaydırılacağını söylemekte- 73. 4y 2 - x 2 Ú 4 74. ƒ x 2 - y 2 ƒ … 1
dir. Yeni parabolün denklemini, yeni tepe noktasını, odağı ve doğrult-
manı bulun. Teori ve Örnekler
45. y2 = 4x, sola 2, aşağı 3 46. y2 = –12x, sağa 4, yukarı 3 75. Parabolik bir cismin hacmi için Archimet formülü
47. x2 = 8y, sağa 1, aşağı 7 48. x2 = 6y, sola 3, aşağı 2 y = s4h>b 2 dx 2 parabolü ve y = h doğrusuyla sınırlanan bölge
aşağıda gösterilen cismi oluşturacak şekilde y-ekseni etrafında
49-52 Alıştırmaları elips denklemleri verir ve her elipsin kaç birim döndürülüyor. Cismin hacminin buna karşılık gelen koni hacmi-
yukarı veya aşağı ve sağa veya sola kaydırılacağını söyler. Yeni elipsin nin 3@2’si olduğunu gösterin.
denklemini, yeni tepe noktalarını, odakları ve merkezi bulun.
y
x2 y2 h
49. + = 1, sola 2, aşağı 1
6 9
2  b , h
x
50. + y 2 = 1, sağa 3, yukarı 4 2 
2
x2 y2
51. + = 1, sağa 2, yukarı 3
3 2
2
x2 y
52.
16
+
25
= 1, sola 4, aşağı 5 y 4h2 x2
b
53–56 alıştırmaları hiperbol denklemleri verir ve her hiperbolün kaç
birim yukarı veya aşağı ve sağa veya sola kaydırılacağını söyler. Yeni 0
hiperbolün denklemini, yeni tepe noktalarını, odakları, merkezi ve b
x
asimptotları bulun. 2
x2 y2
53. - = 1, sağa 2, yukarı 2 76. Asma köprü kabloları parabol şeklinde olur Burada görülen
4 5 asma köprü kabloları her yatay fit başına w poundluk düzgün bir yük
x2 y2 taşır. H, kablonun orijindeki yatay gerilimi ise, kablo eğrisinin
54. - = 1, sola 2, aşağı 1
16 9 dy w
= x.
55. y 2 - x 2 = 1, sola 1, aşağı 1 dx H
y2 denklemini sağladığı gösterilebilir. x = 0 iken y = 0 başlangıç
56. - x 2 = 1, sağa 1, yukarı 3 koşuluna sahip bu denklemi çözerek kablonun bir parabol şek-
3
linde durduğunu gösterin.
57-68 alıştırmalarındaki konik kesitlerin, hangileri uygunsa, merkezi- y
ni, odaklarını, tepe noktalarını, asimptotlarını ve yarıçaplarını bulun.
57. x 2 + 4x + y 2 = 12 Köprü kablosu
58. 2x 2 + 2y 2 - 28x + 12y + 114 = 0
x
59. x 2 + 2x + 4y - 3 = 0 60. y 2 - 4y - 8x - 12 = 0 0
77. (1, 0), (0, 1) ve (2, 2) noktalarından geçen çemberin denklemini Gerçekten de bunu yapar mı? Bulmak için, Dalgaları merkezleri
bulun. A ve B’de olan çemberler olarak modelleriz.
78. (2, 3), (3, 2), ve (–4, 3) noktalarından geçen çemberin denklemini
P(t)
bulun.
79. Merkezi (–2, 1)’de olan ve (1, 3) noktasından geçen çemberin rA(t)
denklemini bulun. (1.1, 2.8) noktası çemberin içinde mi, dışında rB(t)
mı, yoksa üzerinde midir?
A B
80. (x – 2)2 + (y – 1)2 = 5 çemberinin koordinat eksenlerini kestiği
noktalardaki teğetlerinin denklemlerini bulun (İpucu: Kapalı
türev alın).
81. y 2 = kx, k 7 0 , parabolünün üzerindeki bir P noktasından koor-
dinat eksenlerine paralel doğrular çizilirse, parabol bu doğrular
t anında, P noktası A’dan rA(t) birim ve B’den rB(t) birim
ve koordinat eksenleriyle sınırlanan dikdörtgeni iki küçük A ve B
uzaktadır. Çemberlerin yarıçapları sabit bir oranda arttığı için,
bölgesine böler.
dalgaların ilerlediği hız
a. Bu iki küçük bölge y-ekseni etrafında döndürülürse, hacimle-
rinin oranı 4:1 olan cisimler üreteceklerini gösterin. drA drB
= .
dt dt
b. Bölgelerin x-ekseni etrafında döndürülmesiyle üretilen hacim-
lerin oranı nedir? olur. Bu denklemden rA – rB’nin değerinin sabit olduğunu ve
dolayısıyla P’nin odakları A ve B olan bir hiperbol üzerinde bu-
y
lunması gerektiği sonucunu çıkarın.
y2 kx
A P
B
x
0
82. x = –p doğrusu üzerindeki herhangi bir noktadan y2 = 4px eğri-

sine çizilen teğetlerin dik olduğunu gösterin.
83. Kenarları koordinat eksenlerine paralel olan ve x2 + 4y2 = 4 elipsi-
nin içine yerleştirilebilecek en büyük alanlı dikdörtgenin boyutla-
rını bulun. Dikdörtgenin alanı nedir?
84. 9x2 + 4y2 = 36 elipsiyle sınırlı bölgenin (a) x-ekseni ve (b) y-ekseni
85. Birinci bölgede x-ekseni, x = 4 doğrusu ve 9x2 – 4y2 = 36 hiper- 90. Parabollerin yansıtma özelliği Aşağıdaki şekil, y2 = 4px para-
bolüyle sınırlı “üçgensel” bölge x-ekseni etrafında döndürülerek bir bolü üzerindeki tipik bir P(x0, y0) noktasını göstermektedir. L doğ-
cisim üretiliyor. Cismin hacmini bulun. rusu parabole P’de teğettir. Parabolün odağı F(p, 0)’dadır. P’den sağa
doğru giden L⬘ doğrusu x-eksenine paraleldir. b’nın a’ya eşit oldu-
86. Soldan y-ekseni, sağdan x2 – y2 = 1 hiperbolü, alttan ve üstten
ğunu göstererek, F’den P’ye giden ışığın L⬘ boyunca yansıtılacağını
y = ⫾3 doğrularıyla sınırlı bölge y-ekseni etrafında döndürülerek
göstereceğiz. Bu eşitliği aşağıdaki adımları gerçekleştirerek doğru-
bir cisim üretiliyor. Cismin hacmini bulun.
layın.
87. Alttan y-ekseni ve üstten (x2@9) + (y2@16) = 1 elipsiyle sınırlanan
a. tan b = 2p@y0 olduğunu gösterin.
bölgenin kütle merkezini bulun.
b. tan f = y0@(x0 – p)
y = 2x 2 + 1, 0 … x … 22 , eğrisi x-ekseni etrafında döndü-
88. y2 – x2 = 1 hiperbolünün üst kolu olan
c. tan a = 2p@y0 olduğunu göstermek için
rülerek bir yüzey üretiliyor. Yüzeyin alanını bulun. tan f - tan b
tan a =
89. Aşağıdaki resimde görülen dairesel dalga bir dalga tankının yüze- 1 + tan f tan b
yine önce A, sonra da B noktasında dokunularak yapılmıştır. Dal-
galar genişlerken, kesişim noktaları bir hiperbol çizer gibidir. bağıntısını kullanın.
10.2 Konik Kesitleri D›flmerkezlikle S›n›fland›rmak 697
a ve b dar açılar olduklarından, tanb = tana olması b = a ol- 92. Bir hiperbolü kurmak Aşağıdaki diyagramlar (isimsiz olarak)
masını gerektirir. Ernerst J. Eckert, “Constructions Without Words”, Mathematics
Magazine, Vol. 66, No. 2, April 1993, sayfa 113’te yayınlanmıştır.
y
P noktasının koordinatlarını bularak nasıl yapıldıklarını açıklayın.
L
y y
P(x0, y0) b
L'
b
a y0
f
x 1 1
0 F(p, 0) A P C P
A
B
y2 4px
x x
O D(1, 0) O D(1, 0)
91. Astronom Kepler bir parabolü çizmek için bir ipi nasıl kul- (a) (b)
landı Bir parabol çizmek için Kepler yöntemi (daha modern
araçlarla) bir T cetveli boyunda bir ip ve kenarı parabolün doğrult- 93. Bir parabolün odaktaki genişliği y = p doğrusunun x2 = 4py
manı olarak kullanılabilecek bir masa gerektirir. İpin bir ucunu (p ⬎ 0) parabolünü birbirinden 4p uzaklıktaki iki noktada
odağın bulunmasını istediğiniz yere, diğer ucunu da T cetvelinin kestiğini göstererek, 4p sayısının parabolün odaktaki genişliği
94. sx 2>a2 d - s y 2>b2 d = 1’in asimptotları
üst tarafına iğneleyin. Sonra, bir kalemle ipi cetvele yapışık olarak
tutarak, T cetvelini masanın kenarında kaydırın. T cetveli hareket
lim a a x - a 2x2 - a2 b = a lim A x - 2x2 - a2 B = 0.

ettikçe, kalem bir parabol izleyecektir. Neden?
b b b
A x: q x: q
P
sx 2>a 2 d - s y 2>b 2 d = 1 hiperbolünün sağ kolunun üst yarısı
olduğunu göstererek, y = sb>adx doğrusu ile
İp
F arasında kalan dikey mesafenin 0’a yaklaştığını gösterin. Benzer
Odak
sonuçlar hiperbolün kalan kısımları ve y = ⫾ (b@a)x doğruları için
de geçerlidir.
B
Doğrultman
10.2 Konik Kesitleri D›flmerkezlikle S›n›fland›rmak
Şimdi her konik kesiti, konik kesitin dışmerkezliği olarak adlandırılan bir sayı ile ilişkilen-
dirmeyi öğreneceğiz. Dışmerkezlik konik kesitin cinsini (çember, elips, parabol veya hi-
perbol) belirler ayrıca elips ve hiperboller için, konik kesitin genel oranlarını belirler.
D›flmerkezlik
Merkez-odak uzaklığı olan c
2
x2 y
+ 2 = 1, sa 7 bd
elips denkleminde gözükmediği halde, c’yi c = 2a 2 - b 2 . denkleminden belirleyebili-

2
a b
riz. a’yı sabit tutar ve c’yi 0 ⱕ c ⱕ a aralığında değiştirirsek, ortaya çıkan elipslerin şekli
değişecektir (Şekil 10.17). c = 0 (yani a = b) ise, çember olurlar ve c artarken yassılırlar.
c = a ise, odak ve tepe noktaları çakışacak ve elips bir doğru parçasına dönüşecektir.
c’nin a’ya oranını elipsin alabileceği değişik şekilleri tanımlamakta kullanırız. Bu
orana elipsin dışmerkezliği deriz.
c0 e0 c 4a e 4
5 5
F1 F2
F1 F2
F1 ca e1 F2
fiEK‹L 10.17 c, 0’dan a’ya artarken elips bir çemberden bir doğru parçasına dönüşür.
TANIM Elipsin D›flmerkezli¤i

sx >a d + s y 2>b 2 d = 1 sa 7 bd elipsinin dışmerkezliği
2 2
c 2a 2 - b 2
e = a = a .
TABLO 10.2 Gezegen yörüngelerinin
d›flmerkezlikleri dir.
Merkür 0.21 Satürn 0.06 Güneş sistemindeki gezegenler güneşin çevresinde, bir odakları güneş olan eliptik
Venüs 0.01 Uranüs 0.05 yörüngelerde dönerler. Yörüngelerin çoğu, Tablo 10.2’deki dışmer-kezliklerden de
görülebileceği gibi neredeyse daireseldir. Plüto’nun yörüngesi e = 0.25 ile e = 0.21 olan
Dünya 0.02 Neptün 0.01
Merkür’ünki gibi oldukça dışmerkezlidir. Her 409 Dünya gününde bir güneş çevresinde
Mars 0.09 Plüto 0.25 dönen yaklaşık 1 mil genişliğindeki İkarus asteroidinin yörüngesel dışmerkezliği 0.83’tür
Jüpiter 0.05 (Şekil 10.18).
ÖRNEK 1 Halley Kuyruklu Y›ld›z›

Halley kuyruklu yıldızının yörüngesi 36.18 astronomik birim uzunluğunda, 9.12 as-
tronomik birim genişliğinde bir elipstir (Bir astronomik birim [AU] 149.597.870 km,
Edmund Halley Dünya’nın yörüngesinin yarı asal eksenidir). Dışmerkezliği şu şekildedir:
2a 2 - b 2 2s36.18>2d2 - s9.12>2d2 2s18.09d2 - s4.56d2
(1656–1742)
e = a = = L 0.97.
s1>2ds36.18d 18.09
Mars
Bir parabolün bir odağı bir doğrultmanı varken, her elipsin iki odağı ve iki doğrult-
manı vardır. Bunlar merkezden ⫾ a@e uzaklıkta asal eksene dik doğrulardır. F odak ve D
Dünya doğrultman üzerinde P’ye en yakın nokta olmak üzere, Parabolün üzerindeki herhangi bir
Venüs P noktası için,
Mercür
PF = 1 ⭈ PD (1)
özelliği vardır. Bir elips için, (1) Denklemi yerine geçebilecek denklemlerin
Güneş
PF1 = e ⭈ PD1, PF2 = e ⭈ PD2 (2)
oldukları gösterilebilir. Burada, e dışmerkezlik, P elips üzerinde herhangi bir nokta, F1 ve

F2 odaklar ve D1 ile D2 de doğrultmanlar üzerinde P’ye en yakın noktalardır (Şekil 10.19).
(2)’deki her denklemde, doğrultman ve odak birbirini karşılamalıdır; yani P’den F1’e
İkarus olan uzaklığı kullanırsak, aynı zamanda P’den elipsin aynı tarafındaki doğrultmana olan
fiEK‹L 10.18 İkarus asteroidinin yörüngesi uzaklığı da kullanmalıyız. x = –a@e doğrultmanı F1 = (–c, 0)’a, x = a@e doğrultmanı da
Bir hiperbolün dışmerkezliği de e = c@a ’dır, fakat bu sefer c, 2a 2 + b 2 yerine

çok fazla dışmerkezlidir. Dünyanın yörün- F2 = (c, 0)’a karılık gelir.
2a - b 2 .’ye eşittir. Bir elipsin dışmerkezliğinin aksine, bir hiperbolün dışmerkezliği

gesi o kadar daireseldir ki, odakları güneşin 2
içinde kalır.
1’den büyüktür.
y
Doğrultman 1 Doğrultman 2 TANIM Hiperbolün D›flmerkezli¤i
x – ae x ae
b (x2@a2) + (y2@b2) = 1 hiperbolünün dışmerkezliği
c 2a 2 + b 2
F1(–c, 0) F2(c, 0) e = a = a .
x
0
D1 D2
dir.
P(x, y)
–b c ae Hem elips hem de hiperbolde, dışmerkezlik odaklar arasındaki uzaklığın tepe noktaları
a arasındaki uzaklığa oranıdır (çünkü c@a = 2c@2a’dır).
a
e
fiEK‹L 10.19 (x2@a2) + (y2@b2) = 1 elipsinin

odakları ve doğrultmanları. Doğrultman 1, odaklar arası uzaklık
Dışmerkezlik = ————————————
F1 odağına, doğrultman 2, F2 odağına tepe noktaları arası uzaklık
karşılık gelir.
Bir elipste, odaklar arasındaki mesafe tepe noktaları arasındaki mesafeden daha kısadır ve
oran 1’den küçüktür. Bir hiperbolde, odaklar arasındaki mesafe tepe noktaları arasındaki
mesafeden daha fazladır ve oran 1’den büyüktür.
ÖRNEK 2 Bir Elipsin Tepe Noktalar›n› Bulmak

Dışmerkezliği 0.8 olan ve odakları (0, ⫾7)’de bulunan bir elipsin tepe noktalarını bulun.
Çözüm e = c@a olduğu için, tepe noktaları (0, ⫾a)’dadır. Burada

c 7
a = e = = 8.75,
0.8
veya (0, ⫾8.75)’tir.
ÖRNEK 3 Bir Hiperbolün D›flmerkezli¤i

9x2 – 16y2 = 144 hiperbolünün dışmerkezliğini bulun.
Doğrultman 1 y Doğrultman 2 Çözüm Hiperbol denkleminin iki tarafını da 144 ile bölerek standart hale getiririz:
x – ae x ae
9x 2 16y 2 x2 y2
P(x, y) - = 1 ve
and - = 1.
D1 D2 144 144 16 9
a2 = 16 ve b2 = 9 ile, c = 2a 2 + b 2 = 216 + 9 = 5, buluruz, böylece
x c 5
F1(–c, 0) 0 a F2(c, 0) e = a = .
e 4
a Elipste olduğu gibi, x = ⫾a@e doğrularının da hiperbol için doğrultman gibi
davrandıklarını ve
c ae
PF1 = e ⭈ PD1 ve PF2 = e ⭈ PD2 (3)
fiEK‹L 10.20 (x2@a2) + (y2@b2) = 1
olduğunu görürüz. Burada P hiperbol üzerindeki herhangi bir nokta, F1 ve F2 odaklar ve
hiperbolünün odakları ve doğrultmanları.
D1 ile D2 doğrultmanlar üzerinde P’ye en yakın noktalardır.
P hiperbolün neresinde olursa olsun,
Tabloyu tamamlamak için, bir parabolün dışmerkezliğini 1 olarak tanımlarız. (1)–(3)
PF1 = e ⭈ PD1 ve PF2 = e ⭈ PD2 ’dir.
denklemleri aynı PF = e ⭈ PD şeklindedir.
TANIM Parabolün D›flmerkezli¤i

Bir parabolün dışmerkezliği e = 1’dir.
“Odak-doğrultman” denklemi PF = e ⭈ PD denklemi parabol, elips ve hiperbolü şu

şekilde birleştirir. Bir P noktasının belirli bir F (odak) noktasından uzaklığının belirli bir
doğrudan (doğrultman) uzaklığının sabit bir katı olduğunu varsayın. Yani, e oran sabiti ol-
mak üzere,
PF = e ⭈ PD (4)
olduğunu varsayın. Bu durumda P’nin izlediği yol

(a) e = 1 ise, bir parabol,
(b) e ⬍ 1 ise, dışmerkezliği e olan bir elips ve
(c) e ⬎ 1 ise, dışmerkezliği e olan bir hiperboldür
(4) Denklemi içinde koordinatlar yoktur ve koordinatlar formuna dönüştürmeye
kalktığımızda, e’nin büyüklüğüne bağlı olarak farklı şekillerde dönüşür. En azından
Kartezyen koordinatlarda böyledir. Ancak, Bölüm 10.8’de göreceğimiz şekilde, kutupsal
koordinatlarda, PF = e ⭈ PD denklemi, e’nin değerinden bağımsız olarak tek bir denkleme
dönüşür, bu denklem o kadar basittir ki, 300 yıldır astronomların ve uzay bilimcilerinin
seçimi olmuştur.
Merkezi orijinde ve odakları x-ekseninde olan bir hiperbolün odağı ve ona karşılık ge-
len doğrultmanı verilmişse, Şekil 10.20’deki boyutları kullanarak e’yi bulabiliriz. e’yi
biliyorsak, aşağıdaki örnekteki gibi, PF = e ⭈ PD denkleminden hiperbolün Kartezyen ko-
ordinatlarda bir denklemini kurabiliriz. Şekil 10.19’daki boyutları kullanarak merkezleri
orijinde ve odakları x-ekseninde olan elipslerin denklemini de benzer şekilde bulabiliriz.
ÖRNEK 4 Bir Hiperbolün Kartezyen Denklemi

Merkezi orijinde ve odaklarından biri (3, 0)’da bulunan ve karşılık gelen doğrultmanı x = 1
doğrusu olan bir hiperbolün Kartezyen denklemini bulun.
Çözüm Önce hiperbolün dışmerkezliğini bulmak için Şekil 10.20’de gösterilen boyutları
kullanırız. Odak
(c, 0) = (3, 0)’dadır, dolayısıyla c = 3 olur.
Doğrultman
a
x = — = 1 doğrusudur, dolayısıyla a = e
e
olur. Bu, e = c/a denklemiyle birleştiğinde, dışmerkezliği tanımlar ve
c 3
e = — = — verir, dolayısıyla e2 = 3 ve e = √ 3
a e
bulunur.
y e’yi bildiğimize göre, artık istediğimiz denklemi PF = e ⭈ PD denkleminden kurabili-

x2 y2
x1 ⫺ ⫽1 riz. Şekil 10.21’in gösterimiyle,
3 6
PF = e # PD
D(1, y)
Denklem (4)
2sx - 3d2 + s y - 0d2 = 23 ƒ x - 1 ƒ e = 23

P(x, y)
x 2 - 6x + 9 + y 2 = 3sx 2 - 2x + 1d
x
0 1 F(3, 0)
2x 2 - y 2 = 6
x2 y2
- = 1.
3 6
fiEK‹L 10.21 Örnek 4’teki hiperbol ve

doğrultman.
ALIfiTIRMALAR 10.2
Elipsler 20. Doğrultmanı x = 9 doğrusu ve karşılık gelen odağı (4, 0) noktası

olan 2@3 dışmerkezlikli elipsi denklemini bulun.
In 1–8 alıştırmalarında, elipsin dışmerkezliğini bulun. Sonra elipsin
odak ve doğrultmanlarını bulup, grafiğini çizin. 21. a, b ve c sabitlerinin hangi değerleri
2
1. 16x + 25y = 400 2 2 2
2. 7x + 16y = 112 4x 2 + y 2 + ax + by + c = 0
2 2 2 2
3. 2x + y = 2 4. 2x + y = 4 elipsinin x-eksenine teğet olmasını ve (–1, 2) noktasından geçme-
2 2
5. 3x + 2y = 6 6. 9x 2 + 10y 2 = 90 sini sağlar? Elipsin dışmerkezliği nedir?
7. 6x 2 + 9y 2 = 54 8. 169x 2 + 25y 2 = 4225 22. Elipslerin yansıtma özelliği Bir elips asal ekseni etrafında döndü-
9–12 alıştırmaları, merkezleri xy-düzleminin orijininde olan elipslerin rülerek bir elipsoid üretiliyor. Elipsoidin iç yüzeyi gümüşle kaplana-
odak veya tepe noktaları ile dışmerkezliklerini verir. Her durumda, rak bir ayna yapılıyor. Bir odaktan gelen ışınının diğer odaktan yansı-
elipsin standart denklemini bulun. tılacağını gösterin. Ses dalgaları da böyle bir yol izlerler ve bu özellik
“fısıldayan salonlar”ın yapılmasında kullanılır (İpucu: Elipsi xy-düz-
9. Odaklar: s0, ;3d 10. Odaklar: s ;8, 0d leminde standart konumda yerleştirin ve elips üzerindeki bir P nokta-
Dışmerkezlik: 0.5 Dışmerkezlik: 0.2 sından iki odağa giden doğruların, elipsin P’deki teğetiyle benzer açı-
11. Tepe noktaları: s0, ;70d 12. Tepe noktaları: s ;10, 0d lar yaptığını gösterin).
Dışmerkezlik: 0.1 Dışmerkezlik: 0.24
13–16 alıştırmaları merkezleri xy-düzleminde olan elipslerin odak- Hiperboller
larını ve karşılık gelen doğrultmanlarını vermektedir. Her durumda, 23–30 alıştırmalarında, hiperbolün dışmerkezliğini bulun. Hiperbolün
Şekil 10.19’un koordinatlarını kullanarak elipsin dışmerkezliğini bu- odak ve doğrultmanlarını bulup, grafiğini çizin.
A 25, 0 B
lun. Elipsin standart denklemini bulun.
23. x 2 - y 2 = 1 24. 9x 2 - 16y 2 = 144
13. Odak: 14. Odak: (4, 0) 2 2
25. y - x = 8 26. y 2 - x 2 = 4
25
9 16
Doğrultman: x = Doğrultman: x = 27. 8x 2 - 2y 2 = 16 28. y 2 - 3x 2 = 3
16. Odak: A - 22, 0 B
3
2 2
29. 8y - 2x = 16 30. 64x 2 - 36y 2 = 2304
Doğrultman: x = -2 22
15. Odak: s -4, 0d
Doğrultman: x = -16 31–34 alıştırmaları, merkezleri xy-düzleminin orijininde olan hiper-
17. 4@5 dışmerkezlikli bir elips çizin. Adımlarınızı açıklayın. bollerin dışmerkezlikleri ile odak veya tepe noktalarını verir. Her du-
rumda, hiperbolün standart denklemini bulun.
18. Plüto’nun yörüngesini ölçekli olarak çizin (dışmerkezlik 0.25).
Adımlarınızı açıklayın. 31. Dışmerkezlik: 3 32. Dışmerkezlik: 2
Tepe noktaları: s0, ;1d Tepe noktaları: s ;2, 0d
19. Bir elipsin asal ve yedek eksenlerinin tepe noktaları (1, 1), (3, 4),
(1, 7) ve (–1, 4 )’tür. Elipsi çizin, denklemini standart şekle getirin 33. Dışmerkezlik: 3 34. Dışmerkezlik: 1.25
ve odaklarını, dışmerkezliğini, doğrultmanlarını bulun. Odaklar: s ;3, 0d Odaklar: s0, ;5d
35–38 alıştırmaları merkezleri xy-düzleminin orijininde olan hiperbol- y

lerin odaklarını ve karşılık gelen doğrultmanlarını vermektedir. Her P(x, y)
durumda, hiperbolün dışmerkezliğini bulun. Hiperbolün standart
A 210, 0 B
denklemini bulun.
x
x = 22
35. Odak: (4, 0) 36. Odak: F1(–c, 0) 0 F2(c, 0)
Doğrultman: x = 2 Doğrultman:
37. Odak: s -2, 0d 38. Odak: s -6, 0d
1
Doğrultman: x = - Doğrultman: x = -2
2 42. Eşodaklı bir elips ve hiperbol Aynı A ve B odaklarına sahip bir
39. Dışmerkezliği 3@2 olan bir hiperbolün bir odağı (1, –3)’tedir. elips ve bir hiperbolün, aşağıdaki şekilde olduğu gibi, kesişim
Karşılık gelen doğrultman y = 2 doğrusudur. Hiperbolün denkle- noktalarında dik açılar yaptıklaını gösterin. (İpucu: Hiperbolü P
mini bulun. noktasında kesen ve A odağından gelen bir ışık ışını hiperbolden
sanki doğrudan B’den geliyormuş gibi yansıtılacaktır (Alıştırma
T 40. Dışmerkezliğin bir hiperbolün şekline etkisi Dışmerkez-liği 41). Aynı ışın elipsten B’den geçecek şekilde yansıtılır (Alıştırma
artarken bir hiperbolün grafiğine ne olur? Bulmak için, (x2@a2) –
22).)
(y2@b2) = 1 denklemini a ve b yerine, a ve e cinsinden yeniden
yazın. Hiperbolün farklı e değerlerinde grafiğini çizin ve gördük- C
lerinizi tanımlayın.
41. Hiperbolerin yansıtma özelliği Aşağıdaki resimde olduğu
P
gibi, hiperbolik bir aynanın bir odağına yönlendirilen ışının diğer
odağa doğru yansıtıldığını gösterin (İpucu: Hiperbolün P’deki
teğetinin PF1 ve PF2 doğru parçalarının yaptığı açının açıortayı A B
olduğunu gösterin).
10.3 Kuadratik Denklemler ve Dönmeler
Bu bölümde, A, B ve C’nin hepsi sıfır olmamak üzere, herhangi bir

Ax2 + Bxy + Cy2 + Dx + Ey + F = 0 (1)
denkleminin Kartezyen grafiğini inceleyeceğiz ve neredeyse her zaman bir konik kesit
olduğunu göstereceğiz. İstisnalar grafiğin bulunmadığı veya grafiğin iki paralel doğrudan
oluştuğu durumlardır. (1) denkleminin grafiklerinin hepsine, eğri olsun veya olmasın, kua-
y dratik eğri denmesi rutin hale gelmiştir
2xy 9 k
da i
O sen
P(x, y) ek Çapraz Terimler
F2(3, 3) Bxy teriminin Bölüm 10.1’deki denklemlerde görünmediğini fark etmiş olabilirsiniz. Bu
böyle olmuştur, çünkü konik kesitlerin eksenleri koordinat eksenlerine paralel (hatta on-
p兾4
x
larla çakışık) durumdaydı.
0 Paralellik olmadığında neler olduğunu görmek için, a = 3 ile odakları F1(–3, –3) ve
F1(–3, –3) F2(3, 3)’te olan bir hiperbolün denklemini yazalım (Şekil 10.22). ƒ PF1 - PF2 ƒ = 2a den-
klemi ƒ PF1 - PF2 ƒ = 2s3d = 6 olur ve
2sx + 3d2 + s y + 3d2 - 2sx - 3d2 + s y - 3d2 = ;6.

bulunur. Köklerden birinin yerini değiştirir, karesini alır, kalan karekökü çözer ve yine
karesini alırsak, denklem, (1) denkleminin sadece çapraz teriminin bulunduğu
fiEK‹L 10.22 2xy = 9 hiperbolünün odak
2xy = 9 (2)
ekseni pozitif x-ekseniyle p@4 radyanlık
haline indirgenir. (2) denklemindeki hiperbolün asimptotları x ve y-eksenleridir ve odak
bir açı yapar.
ekseni pozitif x-ekseniyle p@4 radyanlık bir açı yapar. Bu örnekte olduğu gibi,
y (1) denkleminde bulunan çapraz terim ancak koniğin eksenleri eğildiğinde ortaya çıkar.
Bir konik denkleminden xy terimini yok etmek için, koniğin eksenlerindeki “eğilmeyi”
y' P(x, y) (x', y') ortadan kaldıracak şekilde, koordinat eksenlerini döndürürüz. Döndürme için kullandığı-
mız denklemler aşağıdaki gibi türetilmektedir. Orijin etrafında bir a açısıyla saat yönünün
tersine bir dönmeyi gösteren Şekil 10.23’ün gösterimiyle,
x'
x = OM = OP cos su + ad = OP cos u cos a - OP sin u sin a
M' (3)
u y = MP = OP sin su + ad = OP cos u sin a + OP sin u cos a.
a x
O M olur.
OP cos u = OM⬘ = x⬘
fiEK‹L 10.23 Orijin etrafında a açısıyla saat
yönünün tersine bir dönme. ve
OP sin u = M⬘P = y⬘
olduğu için, (3) denklemi aşağıdaki hale dönüşür.
Koordinat Eksenlerini Döndürme Denklemleri

x = x¿ cos a - y¿ sin a
(4)
y = x¿ sin a + y¿ cos a
ÖRNEK 1 Bir Hipermol ‹çin Bir Formül Bulmak

x- ve y-eksenleri orijin etrafında p@4 radyanlık bir açıyla döndürüliyor. Yeni koordinat-
larda 2xy = 9 hiperbolünün denklemini bulun.
Çözüm cos p>4 = sin p>4 = 1> 22 , olduğundan, (4) denkleminden

x¿ - y¿ x¿ + y¿
22 22
x = , y =
y
1
y'
2
y' ⫽ ifadelerini 2xy = 9 denkleminde yerine koyar ve
9
x'
2a ba b = 9
2 ⫺
x' x¿ - y¿ x¿ + y¿
22 22
9
3
2xy 9 x¿ 2 - y¿ 2 = 9
x
p兾4
x¿ 2 y¿ 2
- = 1.
–3 9 9
elde ederiz. Şekil 10.24’e bakın.

(4) Denklemlerini (1) kuadratik denklemine uygularsak, yeni bir kuadratik denklem
fiEK‹L 10.24 Örnek 1’deki hiperbol (x⬘ ve y⬘ elde ederiz:
yeni koordinatlardır). A⬘x⬘2 + B⬘x⬘y⬘ + C⬘y⬘2 + D⬘x⬘ + E⬘y⬘ + F⬘= 0 (5)
Yeni ve eski katsayılar arasındaki ilişki aşağıdaki denklemlerle verilir:

A¿ = A cos2 a + B cos a sin a + C sin2 a
B¿ = B cos 2a + sC - Ad sin 2a
C¿ = A sin2 a - B sin a cos a + C cos2 a
(6)
D¿ = D cos a + E sin a
E¿ = -D sin a + E cos a
F¿ = F.
Bu denklemler, başka şeylerin yanısıra, işe içinde çapraz terimin bulunduğu (B ≠ 0)
bir eğri denklemiyle başlarsak, içinde çapraz terimin bulunmadığı (B⬘ = 0) bir denklem
üreten bir a dönme açısı bulabileceğimizi söyler. a’yı bulmak için, (6)’daki ikinci den-
klemde B⬘ = 0 alır ve ortaya çıkan
B cos 2a + (C – A) sin 2a = 0
denkleminden a’yı çözeriz. Pratikte bu a’yı aşağıdaki iki denklemden birinden belirlemek
anlamına gelir.
Dönme Açısı
A - C veya B
cot 2a = or tan 2a = . (7)
B A - C
2
兹3
ÖRNEK 2 Bir Dönme Aç›s› Bulmak
2a Koordinat eksenleri bir a açısıyla döndürülerek
2x 2 + 23 xy + y 2 - 10 = 0
1
fiEK‹L 10.25 2a = cot (1> 13) ’ü p@3 -1

eğrisi için çapraz terimi olmayan bir denklem oluşturulacaktır. a’yı ve yeni denklemi bu-
olarak tanımlar (Örnek 2).
lun.
Çözüm 2x 2 + 23 xy + y 2 - 10 = 0 denkleminde A = 2, B = 23 , ve C = 1’dir. Bu

değerleri (7) denkleminde yerine koyarak a’yı buluruz:
y' y
23 23
A - C 2 - 1 1
5 cot 2a = = = .
2
y' ⫽
1 2兹 2x2 ⫹ 兹3 xy ⫹ y2 ⫺ 10 ⫽ 0 B
2 0 兹10 x'
x' ⫹ 2
yüzden a = p@6 alırız. (6) denklemlerinde, a = p@6, A = 2, B = 23, C = 1, D = E = 0 ve

4 Şekil 10.25’teki dik üçgenden, açının uygun bir seçiminin 2a = p@3 olduğunu görürüz, bu
2
ap
6
x
F = 0 yazmak
–兹5 兹5
–2
5 1
A¿ = , B¿ = 0, C¿ = , D¿ = E¿ = 0, F¿ = -10.
2 2
–兹10 verir. Bu durumda (5) denklemi
5
兹
–2 y¿ 2
5 2 1 x¿ 2
x¿ + y¿ 2 - 10 = 0, veya or + = 1.
fiEK‹L 10.26 Örnek 2’deki konik kesit. 2 2 4 20
verir. Eğri odakları yeni y⬘-ekseninde olan bir elipstir. (Şekil 10.26).
Kuadratik Denklemlerin Olas› Grafikleri

Artık genel kuadratik denklemlerin grafiklerine döneceğiz.
Her zaman eksenleri döndürerek çapraz terimlerden kurtulabileceğimiz için, bunun
yapılmış olduğunu ve denklemimizin şeklinin
Ax2 + Cy2 + Dx + Ey + F = 0 (8)
olduğunu varsaymakla genellikten bir şey kaybetmeyiz.

(8) denkleminin temsil ettiği farklı durumlar aşağıda sıralanmıştır.
(a) A = C ≠ 0 ise bir çemberi, (özel durumlar: grafik bir noktadır veya grafik yoktur;
(b) (8) denklemi bir değişkende kuadratik, diğerinde lineerse bir parabolü;
(c) A ve C’nin ikisi de pozitif veya ikisi de negatifse bir elipsi (özel durumlar: daireler,
tek bir nokta veya grafiğin bulunmaması);
(d) A ve C’nin işaretleri zıtsa bir hiperbolü (özel durum: bir çift kesişen doğru);
(e) A ile C sıfır ve D ve E’nin en azından birisi sıfırdan farklıysa, bir doğruyu;
(f) (8) denkleminin sol tarafı iki lineer çarpanın çarpımı şeklinde ayrışabiliyorsa, bir
veya iki doğruyu
Örnekler için Tablo 10.3’e bakın.
TABLO 10.3 Ax 2 + Bxy + Cy 2 + Dx + Ey + F = 0 Kuadrarik E¤ri Örnekleri
A B C D E F Denklem Görüşler
Çember 1 1 -4 x2 + y2 = 4 A = C; F 6 0
Parabol 1 -9 y 2 = 9x y’ye göre kuadratik,
x’e göre lineer
Elips 4 9 -36 4x 2 + 9y 2 = 36 A, C ’nin işaretleri
aynı, A Z C; F 6 0
Hiperbol 1 -1 -1 x2 - y2 = 1 A, C’nin işaretleri
farklı
Tek doğru (hala 1 x2 = 0 y-ekseni
bir konik kesit)
Kesişen doğrular 1 1 -1 -1 xy + x - y - 1 = 0 sx - 1ds y + 1d = 0,
konik kesit) şeklinde ayrışır,
x = 1, y = -1
Paralel doğrular 1 -3 2 x 2 - 3x + 2 = 0 sx - 1dsx - 2d = 0,
değil) şeklinde ayrışır,
x = 1, x = 2
Nokta 1 1 x2 + y2 = 0 Orijin
Grafik yok 1 1 x 2 = -1 Grafik yok
Diskriminant Testi
Ax 2 + Bxy + Cy 2 + Dx + Ey + F = 0 (9)
Denkleminin ne çeşit bir konik kesidi temsil ettiğini bulmak için, denkleminden xy-teri-
mini atmamız gerekmez. İstediğimiz tek bilgi buysa, aşağıdaki testi uygulayabiliriz.
Görmüş olduğumuz gibi, B ≠ 0 ise, koordinat eksenlerini

A - C
cot 2a = (10)
B
denklemini sağlayan bir a açısı ile döndürmek (9) denklemini çapraz terimi olmayan
A¿x¿ 2 + C¿y¿ 2 + D¿x¿ + E¿y¿ + F¿ = 0 (11)
denklemine denk şekle sokacaktır.

Artık, (11) denkleminin grafiği (gerçek veya dejenere)
(a) A⬘ veya C⬘ = 0, yani A⬘C⬘ = 0 ise parabol;
(b) A⬘ veya C⬘’nün işaretleri aynı, yani A⬘C⬘ ⬎ 0 ise elips;
(c) A⬘ veya C⬘’nün işaretleri farklı, yani A⬘C⬘ ⬍ 0 ise hiperbol
Ayrıca (6) denklemlerinden, herhangi bir eksen dönmesi için
B2 – 4AC = B⬘2 – 4A⬘C⬘ (12)
olduğu doğrulanabilir. Bu, B2 – 4AC’nin dönmeden etkilenmediğini gösterir. Ama, (10)

denklemiyle verilen a açısıyla döndürürsek, B⬘ sıfır olur, ve
B2 – 4AC = – 4A⬘C⬘
elde ederiz. Eğri A⬘C⬘ = 0 ise bir parabol, A⬘C⬘ > 0 ise bir elips ve A⬘C⬘ ⬍ 0 ise bir hiper-
bol olduğu için, B2 – 4AC = 0 iken eğri bir parabol, B2 – 4AC ⬍ 0 iken bir elips ve
B2 – 4AC ⬎ 0 iken bir hiperbol olmalıdır. B2 – 4AC sayısına (9) denkleminin diskriminantı
denir.
Diskriminant Testi
Arada bir dejenere durumlarında ortaya çıkabileceğini kabul ederek,
Ax 2 + Bxy + Cy 2 + Dx + Ey + F = 0 denkleminin grafiği,
(a) B2 – 4AC = 0 ise bir parabol,
(b) B2 – 4AC ⬍ 0 ise bir elips,
(c) B 2 - 4AC 7 0. B2 – 4AC ⬎ 0 ise bir hiperbol
olur.
ÖRNEK 3 Diskriminant Testini Uygulamak
(a) 3x 2 - 6xy + 3y 2 + 2x - 7 = 0 bir parabolü temsil eder, çünkü

B2 – 4AC = (–6)2 – 4 ⭈ 3 ⭈ 3 = 36 – 36 = 0’dır
(b) x 2 + xy + y 2 - 1 = 0 bir elipsi temsil eder, çünkü

B2 – 4AC = (1)2 – 4 ⭈ 1 ⭈ 1 = – 3 ⬍ 0’dır
(c) xy – y2 – 5y + 1 = 0 bir hiperbolü temsil eder, çünkü

B2 – 4AC = (1)2 – 4(0)(–1) = 1 ⬎ 0’dır
(cos u, sin u)
m3a3's
TEKNOLOJ‹ KULLANMAK Hesap Makineleri Sinüs ve Kosinüsleri Hesaplamak için
Döndürmeleri Nas›l Kullan›rlar?
ÖLÇEKLİ DEĞİL m2a2's
1 Bazı hesap makineleri keyfi açıların sinüs ve kosinüslerini hesaplamak için döndürmeler
kullanırlar. İşlem şu şekilde gider: Hesap makinesinde depolanmış olarak
m1a1's 1. on civarında açı, mesela
u a1 = sin-1s10 -1 d, a2 = sin-1s10 -2 d, Á, a10 = sin-1s10 -10 d,

x
0 1 (1, 0) ve
2. yirmi sayı, yani a1, a2, …, a10 açılarının kosinüs ve sinüsleri
fiEK‹L 10.27 0 ile 2p arasındaki bir u
açısının sinüs ve kosinüsünü hesaplamak bulunur. Keyfi bir u açısının sinüs ve kosinüsünü hesaplamak için, hesap makinesine u’yı
için, hesap makinesi (1, 0) noktasını birim (radyan olarak) gireriz. Hesap makinesi, u’ya 2p’nin katlarını ekleyerk veya çıkararak, u
çemberde uygun bir konuma yerleştirir ve yerine 0 ile 2p arasında sinüsü ve kosinüsü u’nınkiyle aynı olan açıyı koyar (açıya u de-
ortaya çıkan koordinatları gösterir. meye devam edeceğiz). Sonra hesap makinesi u’yı a1’in katlarının (tekrarlanmadan ola-
bildiğince çok) bir toplamı artı a2’nin katlarının (yine olabildiğince çok) bir toplamı artı
… artı a10’un katlarının bir toplamı olarak “yazar”. Bu
u L m1a1 + m2a2 + Á + m10a10 .
verir. Hesap makinesi daha sonra (1, 0) noktasını a1’in m1 kopyası (arka arkaya m1 kere
a1 açısı) artı a2’nin m2 kopyası, vb. kadar döndürür ve a10’un m10 kopyası kere döndüre-
rek bitirir (Şekil 10.27). (1, 0)’ın birim çember üzerindeki son konumu hesap makinesi-
nin (cosu, sinu) için verdiği değerlerdir.
ALIfiTIRMALAR 10.3
Diskriminant Kullanmak Koordinat Eksenlerini Döndürmek
1–16 alıştırmalarındaki denklemlerin parabol mü, elips mi, yoksa hi- 17–26 alıştırmalarında verilen denklemi, içinde çapraz (xy) terimi ol-
perbol mü, temsil ettiklerini belirlemek için B2 – 4AC diskriminantını mayan bir denkleme dönüştürmek için koordinat eksenlerini
kullanın. döndürün. Sonra denklemin grafiğini tanımlayın. (Yeni denklemler
kullandığınız döndürmenin büyüklüğü ve yönüne göre değişecektir.)
1. x 2 - 3xy + y 2 - x = 0
17. xy = 2 18. x 2 + xy + y 2 = 1
2. 3x 2 - 18xy + 27y 2 - 5x + 7y = -4
3. 3x 2 - 7xy + 217 y 2 = 1
19. 3x 2 + 223 xy + y 2 - 8x + 823 y = 0
20. x 2 - 23 xy + 2y 2 = 1
4. 2x 2 - 215 xy + 2y 2 + x + y = 0
21. x 2 - 2xy + y 2 = 2
22. 3x 2 - 223 xy + y 2 = 1
23. 22 x 2 + 2 22 xy + 22 y 2 - 8x + 8y = 0
5. x 2 + 2xy + y 2 + 2x - y + 2 = 0
6. 2x 2 - y 2 + 4xy - 2x + 3y = 6
24. xy - y - x + 1 = 0
7. x 2 + 4xy + 4y 2 - 3x = 6
25. 3x 2 + 2xy + 3y 2 = 19
8. x 2 + y 2 + 3x - 2y = 10 9. xy + y 2 - 3x = 5
26. 3x 2 + 423 xy - y 2 = 7
10. 3x 2 + 6xy + 3y 2 - 4x + 5y = 12
27. 14x 2 + 16xy + 2y 2 - 10x + 26,370y - 17 = 0 .
11. 3x 2 - 5xy + 2y 2 - 7x - 14y = -1
12. 2x 2 - 4.9xy + 3y 2 - 4x = 7 denkleminden çapraz terimi kaldırmak için koordinat eksen-
2 2 lerinin döndürülmesi gereken açının sinüs ve kosinüsünü bulun.
13. x - 3xy + 3y + 6y = 7
Döndürmeyi gerçekleştirmeyin.
14. 25x 2 + 21xy + 4y 2 - 350x = 0
15. 6x 2 + 3xy + 2y 2 + 17y + 2 = 0
16. 3x 2 + 12xy + 12y 2 + 435x - 9y + 72 = 0
28. 4x 2 - 4xy + y 2 - 8 25 x - 16 25 y = 0 . 40. Dejenere konik Dejenere olmayan herhangi bir

denkleminden çapraz terimi kaldırmak için koordinat eksen- Ax2 + Bxy + Cy2 + Dx + Ey + F = 0 konik kesitinde aşağıdaki
lerinin döndürülmesi gereken açının sinüs ve kosinüsünü bulun. özelliklerin hepsi bulunur mu?
Döndürmeyi gerçekleştirmeyin a. Orijine göre simetriktir.
T 17–26 alıştırmalarındaki konik kesitler, cot 2a veya tan 2a’yı biliyor- b. (1, 0) noktasından geçer.
sak, 2a’yı tanımlayabileceğimiz ve bildiğimiz üçgenlerden sin a ve c. (–2, 1) noktasında y = 1 doğrusuna teğettir.
cos a’yı hesaplayabileceğimiz anlamında “hoş” dönme açıları olacak
Yanıtlarınızı açıklayın.
şekilde seçilmişlerdir.
29–34 alıştırmalarında, verilen denklemi içinde çapraz terim bu- 41. (4) dönme denklemlerinde her a açısı seçimi için, x2 + y2 = a2
lunmayan kuadratik bir denkleme dönüştürmek için koordinat eksen- denkleminin x⬘2 + y⬘2 = a2 olacağını gösterin.
lerinin döndürülmesi gereken açıyı bir hesap makinesi ile bulun. 42. A = C olduğunda, eksenlerin p@4’lük bir açıyla dönmesinin (1)
Sonra sin a ve cos a’yı 2 basamak hassaslıkla hesaplayın ve (6) den- denkleminden xy-terimini yok edeceğini gösterin.
klemini kullanarak yeni denklemin katsayılarını bir basamak 43. a. x 2 + 4xy + 4y 2 + 6x + 12y + 9 = 0
hassalıkla bulun. Her durumda, konik kesitin bir elips mi, hiperbol denkleminin bir elipsi mi, bir parabolü mü, yoksa bir
mü, yoksa bir parabol mü olduğunu belirleyin. hiperbolü mü temsil ettiğini belirleyin.
29. x 2 - xy + 3y 2 + x - y - 3 = 0 b. (a)’daki denklemin grafiğinin 2y = –x – 3 doğrusu olduğunu
30. 2x 2 + xy - 3y 2 + 3x - 7 = 0 gösterin.
31. x 2 - 4xy + 4y 2 - 5 = 0 44. a. 9x 2 + 6xy + y 2 - 12x - 4y + 4 = 0
32. 2x 2 - 12xy + 18y 2 - 49 = 0 denkleminin bir elipsi mi, bir parabolü mü, yoksa bir
hiperbolü mü temsil ettiğini belirleyin.
33. 3x 2 + 5xy + 2y 2 - 8y - 1 = 0
b. (a)’daki denklemin grafiğinin y = –3x + 2 doğrusu olduğunu
34. 2x 2 + 7xy + 9y 2 + 20x - 86 = 0
gösterin.
45. a. xy + 2x – y = 0 eğrisi ne tip bir konik kesittir?
Teori ve Örnekler b. xy + 2x – y = 0 denkleminden y’yi çözün ve eğriyi x’in
35. Orijin etrafında 90°’lik bir döndürmenin aşağıdaki konik kesitlere rasyonel bir fonksiyonunun grafiği gibi çizin.
etkisi nedir? Her durumda yeni denklemi verin.
a. sx 2>a 2 d + s y 2>b 2 d = 1
c. y = –2x doğrusuna paralel ve eğriye normal doğruların
sa 7 bd elipsi denklemlerini bulun. Çiziminize bu doğruları ekleyin.
b. (x2@a2) – (y2@b2) = 1 hiperbolü 46. Ax2 + Bxy + Cy2 + Dx + Ey + F = 0 denklemi için aşağıda verilen
c. x 2 + y 2 = a 2 çemberi ifadeleri ispatlayın veya karşıt örnekler bulun.
d. y = mx doğrusu e. y = mx + b doğrusu a. AC ⬎ 0 ise, grafik bir elipstir.
36. Orijin etrafında 180°’lik bir dönmenin aşağı konik kesitlere etkisi b. AC ⬎ 0 ise, grafik bir hiperboldür.
nedir? Her durumda yeni denklemi verin.
a. sx 2>a 2 d + s y 2>b 2 d = 1
c. AC ⬍ 0 ise, grafik bir hiperboldür.
sa 7 bd elipsi 47. Elipsler için hoş bir alan formülü B2 – 4AC negatifse,
b. (x2@a2) – (y2@b2) = 1 hiperbolü
Ax 2 + Bxy + Cy 2 = 1
c. x 2 + y 2 = a 2 çemberi
alanı pab’dir (standart formül). Alanın ayrıca 2p> 24AC - B 2 .

denklemi bir elipsi temsil eder. Elipsin yarı eksenleri a ve b ise,
d. y = mx doğrusu e. y = mx + b doğrusu
37. xy = a hiperbolü xy = 1 hiperbolü, bilim ve matematikte sık ile verildiğini de gösterin. (İpucu: xy-teriminden kurtulmak için
görülen xy = a şeklindeki bir çok hiperbolden biridir. koordinat eksenlerini döndürün ve yeni denkleme (12) denklemi-
a. Koordinat eksenlerini 45°’lik bir açıyla döndürerek xy = 1 ni uygulayın.
denklemini içinde xy-terimi bulunmayan bir denkleme 48. Diğer invaryantlar Orijin etrafındaki bir dönmeden sonra
dönüştürün. Yeni denklem nedir? B⬘2 – 4A⬘C⬘’nin B2 – 4AC’ye eşit olması durumunu, kuadratik bir
b. Aynı şeyi xy = a denklemi için de yapın, denklemin diskriminantının, denklemin bir invariyantı olduğunu
38. xy = 2 hiperbolünün dışmerkezliğini bulun. söyleyerek tanımlarız. (6) denklemlerini kullanarak
39. AC ⬍ 0 ise, Ax2 + Bxy + Cy2 + Dx + Ey + F = 0 denkleminin
grafiği hakkında bir şey söylenebilir mi? Yanıtınızı açıklayın.
A⬘ + C⬘ = A + C ve D⬘2 + E⬘2 = D2 + E2 49. B⬘2 – 4A⬘C⬘ = B2 – 4AC’nin bir ispatı. (6) denklemlerini kulla-
narak orijin etrafındaki herhangi bir dönme için
olduğu anlamında, (a) A + C ve (b) D2 + E2 sayılarının da in- B⬘2 – 4A⬘C⬘ = B2 – 4AC olduğunu gösterin.
variyant olduklarını gösterin. Eksenleri döndürürken, sayısal
hataları kontrol etmek için bu denklemleri kullanabiliriz.
10.4 Konikler ve Parametrik Denklemler; Sikloid
Kartezyen düzlemde paramertrik denklemleri ile tanımlanmış eğriler ve türevlerinin he-

saplanması Bölüm 3.5’te tanıtılmıştı. Orada, doğruların, çemberlerin ve elipslerin para-
metrelenmesi çalışılmıştı. Bu bölümde parabollerin, hiperbollerin, sikloidlerin, brakistok-
ronların ve tatokronların parametrelenmesini öğreneceğiz.
Paraboller ve Hiperboller
Bölüm 3.5’te, bir parçacığın y = x2 parabolünün sağ kolu boyunca hareketini tanımlamak
için
x = 2t, y = t, t 7 0
parametrizasyonunu kullanmıştık. Aşağıdaki örnekte bütün parabolün parametrizasy-
onunu elde ediyoruz.
ÖRNEK 1 Bir Tam Parabol

xy-düzleminde hareket eden bir parçacığın P(x, y) konumu
x = t, y = t 2, -q 6 t 6 q.
denklemleri ve parametre aralığı ile verilmektedir. Parçacığın yolunu tanımlayın ve
y hareketini açıklayın.
y x2
(–2, 4) Çözüm x = t ve y = t2 denklemlerinden t’yi yok edip
t –2 y = (t)2 = x2
P(t, t2)
elde ederek yolu belirleriz. Parçacığın konumunun koordinatları y = x2 denklemini sağlar,
t1
dolayısıyla parçacık bu eğri boyunca hareket eder.
(1, 1) Bölüm 3.5’teki Örnek 10’un aksine, burada parçacık bütün parabolü kat etmektedir. t
- q ’dan q ’a doğru ilerlerken, parçacık sol taraftan aşağı iner, orijinden geçer ve sağ
x
0 taraftan yukarı çıkar (Şekil 10.28).
fiEK‹L 10.28 x = t, y = t 2, - q 6 t 6 q ÖRNEK 2 x2 - y2 = 1 Hiperbolünün Sa¤ Kolunun Bir Parametrizasyonu

ile tanımlanan yol y = x2 parabolünün
t anındaki P(x, y) konumu
tamamıdır (Örnek 1).
p p
x = sec t, y = tan t, - 6 t 6 .
2 2
ile verilen parçacığın hareketini tanımlayın.

İzlenmeyen y Çözüm
x2 ⫺ y2 ⫽ 1
dal P(sec t, tan t)
sec t = x, tan t = y
1
t⫽0 0t p denklemlerinden t’yi yok ederek P’nin koordinatları için bir Kartezyen denklem buluruz.
2
x Bunu sec2t – tan2 t = 1 bağıntısıyla gerçekleştiririz ve
0 1
p
– t0
2 x2 – y2 = 1
buluruz. Parçacığın (x, y) koordinatları x2 – y2 = 1 denklemini sağladıkları için, hareket bu
hiperbolün üzerinde bir yerlerde geçekleşir. t, –p@2 ile p@2 arasında değişirken, x = sec t
pozitif kalır ve y = tan t, - q ile q arasında değişir, dolayısıyla P hiperbolün sağ kolunu
fiEK‹L 10.29 x = sec t, y = tan t kat eder. t → 0– iken kolun alt yarısından gelir, t = 0’da (1, 0)’a ulaşır ve t , p@2’ye doğru
denklemleri ve –p@2 ⬍ t ⬍ p@2 aralığı artarken birinci bölgenin içine ilerler (Şekil 10,29).
x2 – y2 = 1 hiperbolünün sağ kolunu
tanımlar (Örnek 2).
Sikloidler
Sarkaçlı bir saatte, sarkacın ucundaki gez dairesel bir yay izleyerek sallanıyorsa, sallan-
manın frekansı sallanmanın genliğine bağlı olur. Bu, saat için bir problem teşkil eder. Sal-
lanma ne kadar genişse, gez’in merkeze dönmesi o kadar uzun sürer.
Gez’in bir sikloid izleyerek sallanması sağlanırsa, böyle olmaz. 1673’te, Christiaan
Huygens, gez’i bir sikloid üzerinde (Örnek 3’te tanımlanan eğri) sallanacak bir sarkaçlı
Christiaan Huygens saat tasarladı. Gez’i, merkezden uzaklaştıkça yukarı çekilmesine neden olan koruyucu-
(1629–1695) larla sınırlı ince bir tele astı (Şekil 10,30).
ÖRNEK 3 Bir Sikloidi Parametrelemek

Yarıçapı a olan bir tekerlek yatay bir doğru üzerinde ilerlemektedir. Tekerleğin çevresi üz-
Koruyucu Koruyucu erindeki bir P noktasının izlediği yolun parametrik denklemlerini bulun. Bu yola sikloid
sikloid sikloid denir.
Çözüm Doğruyu x-ekseni olarak alır, tekerlekte bir P noktası işaretler, tekerleğin hareke-
tini P orijindeyken başlatır ve tekerleği sağa doğru yuvarlarız. Parametre olarak, tekerleğin
dönmüş olduğu t açısını (radyan olarak) alırız. Şekil 10.31, kısa bir süre sonra, tabanı ori-
Sikloid jinden at birim uzaklıkta olan tekerleği göstermektedir. Tekerleğin merkezi (at, a)’dadır ve
P’nin koordinatları
fiEK‹L 10.30 Huygens’in sarkaçlı saatinde x = at + a cos u , y = a + sin u
sarkacın ucu bir sikloid üzerinde salınır, bu
nedenle frekans genlikten bağımsızdır. olarak bulunur. u’yı t cinsinden ifade etmek için t + u = 3p@2 olduğunu gözlemler ve
3p
u = - t.
y 2
P(x, y) (at ⫹ a cos u, a ⫹ a sin u) buluruz. Bu
cos u = cos a sin u = sin a

3p 3p
a - tb = -sin t, - tb = -cos t.
t u 2 2
C(at, a)
verir. Aradığımız denklemler
x x = at – a sin t , y = a – a cos t
0 at M
fiEK‹L 10.31 Yuvarlanan tekerleğin denklemleridir. Bunlar genellikle a dışarı alınarak yazılırlar:
üzerindeki P(x, y) noktasının t açısındaki x = a(t – sin t), y = a(1 – cos t) (1)
konumu (Örnek 3).
Şekil 10,32 sikloidin ilk yayını ve sonrakinin bir kısmını göstermektedir.
y
Brakistronlar ve Totokronlar
(x, y) Şekil 10,32’yi tersine çevirirsek, (1) denklemi hala geçerli olur ve ortaya çıkan eğrinin
t (Şekil 10,33) ilginç iki fiziksel özelliği vardır. Birincisi orijin O ve ilk yayın dibindeki B
a noktası ile ilgilidir. Bu noktaları birleştiren bütün düzgün eğrilerin arasında, yerçekimi
x
O 2pa kuvvetinin etkisine maruz sürtünmesiz bir boncuğun O’dan B’ye en hızlı gideceği eğri sik-
loiddir. Bu, sikloidi bir brakistokron veya bu noktalar için en kısa zamanlı eğrisi yapar.
İkinci özellik, boncuğu eğrinin herhangi bir yerinden B’ye doğru gitmek üzere
fiEK‹L 10.32 t ⱖ 0 için x = a(t – sin t),
bıraktığınızda, boncuğun B’ye varması için aynı miktarda zaman geçeceğidir. Bu sikloidi
y = a(t – cos t) sikloidi.
bir totokron veya O ve B için bir eş zaman eğrisi yapar.
O ve B’yi birleştiren başka brakistokronlar var mıdır, yoksa sikloid tek midir? Bunu
aşağıdaki şekilde matematiksel bir soru olarak formüle edebiliriz. Başlangıçta, boncuğun
kinetik enerjisi, hızı sıfır olduğu için, sıfırdır. Boncuğu (0, 0)’dan düzlemdeki başka bir
(x, y) noktasına ilerletmek için yerçekiminin yaptığı iş mgy’dir ve bu kinetik enerjideki
değişime eşit olmalıdır:
1 1
O a 2a pa 2pa mgy = my 2 - ms0d2 .
x 2 2
P(at ⫺ a sin t, a ⫺ a cos t)
y = 22gy.
a Böylece, boncuğun (x, y)’ye ulaştığındaki hızı
2a
B(ap, 2a)
olmalıdır. Yani,
= 22gy
y
ds ds boncuğun izlediği yolun
dt yay uzunluğu diferansiyelidir.
fiEK‹L 10.33 Ters dönmüş bir sikloid
veya
21 + sdy>dxd2 dx
üzerinde yerçekiminin etkisindeki hareketi
incelemek için, Şekil 10.32’yi ters
22gy 22gy
ds
çeviririz. Böylece y-ekseni yerçekimi dt = = .
kuvvetinin yönünü gösterir ve y-eksenini
aşağı doğru pozitif yapar. Sikloidin olmalıdır. Boncuğun 0’dan B(ap, 2a)’ya kadar belirli bir y = ƒ(x) yolu boyunca kayması
denklemleri ve parametre aralığı hala için gereken zaman Tƒ
1 + sdy>dxd2
B
x = ap
Lx = 0
x = a(t – sin t)
Tf = dx. (2)
y = a(t – sin t), t ⱖ 0 2gy
ile verilir. Ok artan t yönünü kadardır. Hangi y = ƒ(x) eğrileri, eğer varsa, bu integralin değerini minimize eder?
göstermektedir. İlk bakışta, O ve B’yi birleştiren doğrunun en kısa zamanı vereceğini düşünebiliriz,
ama belki de vermez. Hızının daha fazla olması için başlangıçta boncuğun dikey olarak
düşmesini sağlamakta yarar olabilir. Daha yüksek bir hızla, boncuk daha uzun bir yol
gidebilir ve yine de B’ye daha erken varabilir. Gerçekten de, doğru fikir budur. Varyasyon
hesabı olarak bildiğimiz bir matematik kolundan gelen çözüm O’dan B’ye giden orijinal
sikloidin O ve B için tek brakistokron olduğudur.
Brakistokron probleminin çözümü şu andaki bilgimizin çok ilerisinde olduğu halde,
hala neden sikloidin bir totokron olduğunu gösterebiliriz. Sikloid için, (2) denklemi
B 2gy
x = ap
dx 2 + dy 2
Lx = 0
Tcycloid =
(1) denklemlerinden,
B 2gas1 - cos td
t=p
a 2s2 - 2 cos td
Lt = 0
= dt dx = a(1 – cos t) dt,
dy = a sin t dt ve
y = a(1 – cos t)
A g dt = pA g .
p
L0
a a
=
halini alır.
Yani, sürtünmesiz boncuğun, O’da durgun durumdan harekete bırakıldıktan sonra, sikloid-
den B’ye kayması için gereken zaman p2a>g .’dir.
Boncuğun hareketini O’dan başlatmak yerine, sikloid üzerinde daha aşağıda bir nok-
tadan, t0 ⬎ 0 parametre değerine karşılık gelen (x0, y0)’dan başlattığımızı varsayalım.
Boncuğun sikloid üzerindeki daha sonraki bir (x, y) noktasındaki hızı
y = 22gs y - y0 d = 22gascos t0 - cos td. y = a s1 - cos td
olur. Buna göre, boncuğun (x0, y0)’dan B’ye kayması için gereken zaman
Lt0 B A Lt0 A
p
a 2s2 - 2 cos td a
p
1 - cos t
T = dt = g cos t0 - cos t dt
2gascos t0 - cos td
Ag Lt0 B s2 cos2 st0>2d - 1d - s2 cos2 st>2d - 1d

a
p
2 sin2 st>2d
= dt
Ag
p sin st>2d dt
Lt0 2cos2 st0>2d - cos2 st>2d
a
=
Ag
t=p u = cos st>2d
Lt = t0 2a - u
a -2 du
=
c = cos st0>2d
-2 du = sin st>2d dt
2 2
c-sin-1 c d
A
t=p
a u
= 2 g
O t = t0
x
c-sin-1 d
A
cos st>2d p
cos st0>2d t0
A a
C = 2 g
B
Ag A
a a
y = 2 s -sin-1 0 + sin-1 1d = p g .
fiEK‹L 10.34 Sikloid üzerindeki O, A ve C Bu tamamen boncuğun O’dan B’ye kayması için gereken zamandır. Boncuğun B’ye var-
noktalarından aynı zamanda harekete ması, nerden başlarsa başlasın, aynı miktarda zaman gerektirmektedir. Aynı anda Şekil
başlayan boncuklar B’ye aynı zamanda 10,34’teki O, A ve C noktalarından harekete başlayan boncuklar B’ye aynı zamanda vara-
varırlar. caklardır. Huygens’in sarkaçlı saatinin, sallanmanın genliğinden bağımsız olmasının ne-
deni budur.
ALIfiTIRMALAR 10.4
Koniklerin Parametrik Denklemleri 6. x = sec2 t - 1, y = tan t; -p>2 6 t 6 p>2

1–12 alıştırmaları, xy-düzleminde hareket eden bir parçacığın pa- 7. x = -sec t, y = tan t; -p>2 6 t 6 p>2
y = 24 - t 2;
rametrik denklemlerini ve parametre aralıklarını vermektedir. 8. x = csc t, y = cot t; 0 6 t 6 p
Parçacığın izlediği yolu bir Kartezyen denklem bularak belirleyin.
y = 2t + 1;
9. x = t, 0 … t … 2
Kartezyen denklemin grafiğini çizin. (Grafikler kullanılan denkleme 2 4
10. x = t , t Ú 0
göre değişecektir.) Grafiğin, parçacığın kat ettiği parçasını ve hareket
yönünü belirtin. 11. x = -cosh t, y = sinh t; -q 6 t 6 q
1. x = cos t, y = sin t, 0 … t … p 12. x = 2 sinh t, y = 2 cosh t; - q 6 t 6 q
2. x = sin s2p s1 - tdd, y = cos s2p s1 - tdd; 0 … t … 1 13. Hiposikloidler Bir çember sabit bir çemberin iç tarafında yu-
varlanırsa, yuvarlanan çemberin çevresi üzerindeki herhangi bir P
3. x = 4 cos t, y = 5 sin t; 0 … t … p
noktası bir hiposikloid tanımlar. Sabit çember x2 + y2 = a2, yuvar-
y = 2t;
4. x = 4 sin t, y = 5 cos t; 0 … t … 2p lanan çemberin yarıçapı b ve izleme noktası P’nin başlangıç nok-
5. x = t, t Ú 0 tası A(a, 0) olsun. Pozitif x-ekseninden çemberlerin merkezlerini
birleştiren doğruya olan u açısını parametre olarak kullanarak
hiposikloidin parametrik denklemini bulun. Özel olarak, 18. x = 2 cos t, y = sin t, 0 ⱕ t ⱕ 2p elipsi üzerinde bulunan ve
aşağıdaki şekilde olduğu gibi, b = a@4 ise, hiposikloidin (3@4, 0) noktasına en yakın olan noktayı bulun (İpucu: t’nin bir
x = a cos3 u, y = a sin3 u fonksiyonu olan uzaklığın karesini minimize edin).
asteroidi olduğunu gösterin. T Grafik Araflt›rmalar›

y
Bir parametrik denklem grafik çiziciniz varsa, aşağıdaki denklemlerin
grafiklerini verilen aralıklarda çizin.
19. Elips x = 4 cos t, y = 2 sin t
a. 0 … t … 2p b. 0 … t … p
C
c. -p>2 … t … p>2 .
b 20. Hiperbol kolu x = sec t, (1@cos (t) olarak girin), y = tan t
u x
O A(a, 0) (sin (t)@cos(t) olarak girin)
P
a. -1.5 … t … 1.5 b. -0.5 … t … 0.5
14. Hiposikloidler hakkında daha fazla şey Aşağıdaki şekil, 2a c. -0.1 … t … 0.1 .
yarıçaplı bir çemberin iç tarafına teğet olan a yarıçaplı bir çem- 21. Parabol x = 2t + 3, y = t 2 - 1, -2 … t … 2
beri göstermektedir. Şekilde teğet noktası olarak gösterilen P
22. Sikloid x = t – sin t, y = 1 – cos t
noktası küçük çembere bağlıdır. Küçük çember büyük çemberin
iç tarafında yuvarlanırken, P’nin izlediği yol nedir? a. 0 … t … 2p b. 0 … t … 4p
c. p … t … 3p .
23. Hoş bir eğri (bir deltoid)
a a
P x = 2 cos t + cos 2t, y = 2 sin t - sin 2t; 0 … t … 2p
x ve y’nin denklemlerinde 2 yerine – 2 alırsanız ne olur?
Yeni denklemlerin grafiğini çizin ve görün.
24. Daha da hoş bir eğri
15. Aşağıdaki şekilde, N noktası y = a doğrusu boyunca ilerlerken, P, x = 3 cos t + cos 3t, y = 3 sin t - sin 3t; 0 … t … 2p
OP = MN olacak şekilde ilerlemektedir. P’nin koordinatlarının
parametrik denklemlerini ON doğrusunun pozitif x-ekseniyle x ve y denklemlerinde 3 yerine –3 yazarsanız ne olur? Yeni denk-
yaptığı t açısının fonksiyonları olarak bulun. lemlerin grafiğini çizin ve görün.
y 25. Üç güzel eğri
A(0, a) a. Episikloid
N x = 9 cos t - cos 9t, y = 9 sin t - sin 9t; 0 … t … 2p
M
t b. Hiposikloid
P x = 8 cos t + 2 cos 4t, y = 8 sin t - 2 sin 4t; 0 … t … 2p
x c. Hipotrokoid
O
x = cos t + 5 cos 3t, y = 6 cos t - 5 sin 3t; 0 … t … 2p
16. Trokoidler a yarıçaplı bir tekerlek yatay bir doğru boyunca
kaymadan yuvarlanmaktadır. Tekerleğin telleri üzerinde, merkez- 26. Güzel eğrilerden birkaç tane daha
den b birim uzakta bir P noktasının izlediği eğrinin parametrik a. x = 6 cos t + 5 cos 3t, y = 6 sin t - 5 sin 3t;
denklemlerini bulun. Parametre olarak tekerleğin dönmüş olduğu 0 … t … 2p
açı olan u’yı alın. Eğri, b = a olduğunda bir sikloid şeklini alan b. x = 6 cos 2t + 5 cos 6t, y = 6 sin 2t - 5 sin 6t;
bir trokoiddir. 0 … t … p
Parametrik Denklemlerle Uzakl›k c. x = 6 cos t + 5 cos 3t, y = 6 sin 2t - 5 sin 3t;
0 … t … 2p
17. x = t, y = t 2, - q 6 t 6 q , parabolü üzerinde bulunan ve
(2, 1@2) noktasına en yakın olan noktayı bulun (İpucu: t’nin bir d. x = 6 cos 2t + 5 cos 6t, y = 6 sin 4t - 5 sin 6t;
fonksiyonu olan uzaklığın karesini minimize edin). 0 … t … p
10.5 Kutupsal Koordinatlar
Bu bölümde, kutupsal koordinatları ve bunların Kartezyen koordinatlarla ilişkisini in-

celeyeceğiz. Düzlemdeki bir noktanın tek bir Kartezyen koordinat çifti varken, sonsuz
P(r, u)
sayıda kutupsal koordinat çifti bulunur. Bunun, gelecek bölümde göreceğimiz gibi grafik
r çizmek için ilginç sonuçları vardır.
Orijin (Kutup)
u
O x Kutupsal Koordinatlar›n Tan›m›
Başlangıç ışını
Kutupsal koordinatları tanımlamak için, önce bir orijin O (kutup denir) ve O’dan çıkan
fiEK‹L 10.35 Düzlem için kutupsal bir başlangıç ışını belirleriz (Şekil 10.35). Sonra her P noktasının yeri, kendisine bir ku-
koordinatları tanımlamak üzere, kutup tupsal koordinat çifti (r, u) atanarak belirlenebilir. Burada r, O’dan P’ye olan yönlü
denilen bir orijin ve bir başlangıç ışınıyla uzaklığı, u da başlangıç ışını ile OP ışınının arasındaki yönlü açıyı belirtir.
işe başlarız.
Kutupsal Koordinatlar
Psr, ud
O ile P arasındaki Başlangıç ışınından

yönlü mesafe OP’ye olan yönlü açı
P 2, p P 2, – 11p Trigonometride olduğu gibi, u saat yönünün tersine ölçüldüğünde pozitif, saat yönünde
6 6 ölçüldüğünde negatiftir. Verilen bir noktayla ilişkili açı tek değildir. Örneğin, u = p@6 ışını
– 11p üzerinde, orijinden iki birim uzaklıktaki noktanın kutupsal koordinatları r = 2, u = p@6’dır.
6
Aynı zamanda r = 2, u = –11 p@6 koordinatlarına da sahiptir (Şekil 10.36). Bazen r’nin
u p兾6
negatif olmasını istediğimiz durumlar vardır. P(r, u) tanımında yönlü uzaklık kullan-
O x mamızın nedeni budur. P(2, 7 p@6) noktasına başlangıç ışınından, saat yönünün tersine
Başlangıç ışını 7 p@6 radyan dönülerek ve 2 birim ilerlenerek ulaşılabilir (Şekil 10.37). Aynı zamanda, bu
u0 noktaya başlangıç ışınından, saat yönünün tersine p@6 radyan dönülüp 2 birim geri gidile-
rek de ulaşılabilir. Dolayısıyla noktanın kutupsal koordinatları arasında r = –2, u = p@6 da
bulunur.
fiEK‹L 10.36 Kutupsal koordinatlar tek
değildir.
u p兾6
7p兾6
p兾6
x
O u0
P 2, 7p P –2, p 

6 6
u 7p
6
fiEK‹L 10.37 Kutupsal koordinatların negatif r-değerleri

olabilir.
ÖRNEK 1 Kutupsal Koordinatlar Bulmak

P(2, p@6) noktasının bütün kutupsal koordinatlarını bulun.
Çözüm Koordinat sisteminin başlangıç ışınını çizeriz. Sonra, orijinden çıkan ve

başlangıç ışınıyla p@6 radyanlık bir açı yapan ışını çizer ve (2, p@6) noktasını işaretleriz
(Şekil 10.38). Daha sonra, P’nin r = 2 ve r = – 2’yi içeren diğer koordinat çiftlerinin
açılarını buluruz.
 2,p –2, – 5p 
7p兾6  6  6 
7p 
–2,
6 
p
6
x
O Başlangıç ışını
–5p兾6
fiEK‹L 10.38 P(2, p/6) noktasının sonsuz sayıda kutupsal

koordinat çifti vardır (Örnek 1).
r = 2 için, açıların tam bir listesi

p p p p
, ; 2p, ; 4p, ; 6p, Á.
6 6 6 6
ile verilir. r = – 2 içinse açılar
5p 5p 5p 5p
- , - ; 2p, - ; 4p, - ; 6p, Á.
6 6 6 6
olarak bulunur. P’nin bunlara karşılık gelen koordinat çiftleri
a2,
p
+ 2npb, n = 0, ;1, ;2, Á
6
ve
a-2, -
5p
+ 2npb, n = 0, ;1, ;2, Á .
6
olur. n = 0 iken, formüller (2, p@6) ve (–2, –5 p@6) haline gelir. n = 1 iken, (2, 13p@6) ve
(–2, 7p@6) haline gelirler, vs.
ra
a Kutupsal Denklemler ve Grafikler

O
x r’yi sabit bir r = a ≠ 0 değerinde tutarsak, P(r, u) noktası O orijininden u a u birim uzakta
bulunacaktır. u, 2p uzunluğundaki bir aralıkta değişirken, P, merkezi O’da olan u a u
yarıçaplı bir çember çizer.
u’yı sabit bir u = u0 değerinde tutar ve r’yi - q ile q arasında değiştirirsek, P(r, u)
fiEK‹L 10.39 Bir çemberin kutupsal noktası O’dan geçen ve başlangıç ışınıyla u0 açısı yapan bir doğru çizer.
denklemi r = a’dır.
(a) y
p
1 ⱕ r ⱕ 2, 0 ⱕ u ⱕ 2 Denklem Grafik
r=a Merkezi O’da olan ƒ a ƒ yarıçaplı çember
x u = u0 Başlangıç ışınıyla u0 açısı yaparak O’dan geçen doğru
0 1 2
(b) y
p ÖRNEK 2 Grafikler ‹çin Kutupsal Denklemler Bulmak
,
u
4
2
p –3 ⱕ r ⱕ 2 (a) r = 1 ve r = –1, merkezi O’da olan 1 yarıçaplı çemberin denklemidir.
4
x
0 (b) u = p@6, u = 7p@6 ve u = –5p@6, Şekil 10.38’deki doğrunun denklemleridir.
3
r = a ve u = u0 şeklindeki denklemler birleştirilerek bölgeler, doğru parçaları ve

ışınlar tanımlanabilir.
y
(c) ÖRNEK 3 Grafikleri Belirlemek
Kutupsal koordinatları aşağıdaki koşulları sağlayan nokta kümelerinin grafiklerini çizin.
p
4
ve p
x (a) 1 … r … 2 and 0 … u …
u p, 0 2
4
rⱕ0
ve p
(b) -3 … r … 2 and u =
4
p
(c) r … 0 ve
and u =
(d) 2p y 4
3
2p 5p
5p 2p 5p (d) … u … sno restriction
(r’de kısıtlama yok)
on rd
6 ⱕuⱕ 3 6
3 6
x
0 Çözüm Grafikler Şekil 10.40’ta gösterilmektedir.
Kartezyen ve Kutupsal Koordinatlar› Bir Birine Ba¤lamak

fiEK‹L 10.40 r ve u’nın tipik Bir düzlemde hem kutupsal hem de Kartezyen koordinatları kullanırsak, iki orijini bir
eşitsizliklerinin grafikleri (Örnek 3). araya koyar ve başlangıç ışınını pozitif x-ekseni olarak alırız. u = p@2, r ⬎ 0 ışını pozitif
y-ekseni olur (Şekil 10.41). Bu şekilde iki koordinat sistemi aşağıdaki denklemlerle bir-
y birine bağlanabilir.
u p ışını
2
P(x, y) P(r, u) Kutupsal ve Kartezyen Koordinatları İlişkilendiren Denklemler
Ortak r x = r cos u, y = r sin u, x2 + y2 = r2

y
orijin u u 0, r ⱖ 0
x
0 x Başlangıç ışını
Bu denklemlerin ilk ikisi, r ve u kutupsal koordinatları verildiğinde x ve y Kartezyen koor-

dinatlarını tek türlü tanımlar. Diğer taraftan, x ve y verildiğinde, üçüncü denklem r için iki
olasılık verir (bir pozitif ve bir negatif değer). Her bir seçim için ilk iki denklemi sağlayan
ve dolayısıyla her biri (x, y) Kartezyen noktasının bir kutupsal temsili olan tek bir
fiEK‹L 10.41 Kutupsal ve Kartezyen koordi- u ∈ [0, 2p) vardır. Noktanın diğer kutupsal koordinat temsilleri, bu ikisinden Örnek 1’deki
natları birleştirmenin genel yolu. gibi tanımlanabilir.
ÖRNEK 4 Denk Eflitlikler
Kutupsal denklem Kartezyen karşılığı
r cos u = 2 x = 2
2
r cos u sin u = 4 xy = 4
r 2 cos2 u - r 2 sin2 u = 1 x2 - y2 = 1
r = 1 + 2r cos u y 2 - 3x 2 - 4x - 1 = 0
r = 1 - cos u x 4 + y 4 + 2x 2y 2 + 2x 3 + 2xy 2 - y 2 = 0
Bazı eğrilerle, kutupsal koordinatlar daha işimize yarar, bazılarında yaramaz.

ÖRNEK 5 Kartezyeni Kutupsala dönüfltürmek
y x2 + (y – 3)2 = 9 (Şekil 10.42) çemberinin bir kutupsal denklemini bulun.
x2 ⫹ (y ⫺ 3)2 ⫽ 9
veya
Çözüm
r ⫽ 6 sin u
x 2 + y 2 - 6y + 9 = 9 (y – 3)2 yi açın.
(0, 3) x 2 + y 2 - 6y = 0 9’lar sadeleşir.

r 2 - 6r sin u = 0 x2 + y2 = r2
x r = 0 veya
or r - 6 sin u = 0
0
r = 6 sin u İki olasılığı da içerir.
fiEK‹L 10.42 Örnek 5’teki çember Konik kesitlerin kutupsal denklemleri hakkında Bölüm 10.8’de daha fazla şey söyleyece-
ğiz.
ÖRNEK 6 Kutupsal› Kartezyene Dönüfltürmek

Aşağıdaki kutupsal denklemler yerine onlara denk Kartezyen denklemleri yazın ve grafik-
lerini tanımlayın.
(a) r cos u = -4
(b) r 2 = 4r cos u
4
(c) r =
2 cos u - sin u
Çözüm r cos u = x, r sin u = y, r2 = x2 + y2 dönüşümlerini kullanırız.
(a) r cos u = – 4
Kartezyen denklem: r cos u = – 4
x=–4
Grafik: x-ekseninde x = – 4’ten geçen dikey doğru
2
(b) r = 4r cos u
Kartezyen
The denklem:
Cartesian equation: r 2 = 4r cos u
x2 + y 2 = 4x
x2 - 4x + y 2 = 0
x2 - 4x + 4 + y 2 = 4 Tam kareye tamamlama
sx - 2d2 + y 2 = 4
Grafik: Çember, yarıçapı 2, merkezi (h, k) = (2,0)
4
(c) r =
2 cos u - sin u
Kartezyen
The denklem:
Cartesian equation: rs2 cos u - sin ud = 4
2r cos u - r sin u = 4
2x - y = 4
y = 2x - 4
Grafik: Doğru, eğim m = 2, y-kesim noktası b = – 4
ALIfiTIRMALAR 10.5
13. u = p>3, -1 … r … 3 14. u = 11p>4, r Ú -1
Kutupsal Koordinat Çiftleri
15. u = p>2, r Ú 0 16. u = p>2, r … 0
1. Hangi kutupsal koordinat çiftleri aynı noktayı belirler?
17. 0 … u … p, r = 1 18. 0 … u … p, r = -1
a. (3, 0) b. s -3, 0d c. s2, 2p>3d
19. p>4 … u … 3p>4, 0 … r … 1
d. s2, 7p>3d e. s -3, pd f. s2, p>3d
20. -p>4 … u … p>4, -1 … r … 1
g. s -3, 2pd h. s -2, -p>3d
21. -p>2 … u … p>2, 1 … r … 2
2. Hangi kutupsal koordinat çiftleri aynı noktayı belirler?
22. 0 … u … p>2, 1 … ƒrƒ … 2
a. s -2, p>3d b. s2, -p>3d c. sr, ud
d. sr, u + pd e. s -r, ud f. s2, -2p>3d Kutupsaldan Kartezyen Denklemlere
g. s -r, u + pd h. s -2, 2p>3d 23–48 alıştırmalarındaki kutupsal denklemler yerine denk Kartezyen
3. Aşağıdaki (kutupsal koordinatlarla verilen) noktaları işaretleyin. denklemleri yazın. Sonra grafiği tanımlayın.
Sonra her noktanın bütün kutupsal koordinatlarını bulun. 23. r cos u = 2 24. r sin u = -1
a. s2, p>2d b. (2, 0) 25. r sin u = 0 26. r cos u = 0
c. s -2, p>2d d. s -2, 0d 27. r = 4 csc u 28. r = -3 sec u
4. Aşağıdaki (kutupsal koordinatlarla verilen) noktaları işaretleyin. 29. r cos u + r sin u = 1 30. r sin u = r cos u
Sonra her noktanın bütün kutupsal koordinatlarını bulun. 2
31. r = 1 32. r 2 = 4r sin u
a. s3, p>4d b. s -3, p>4d 5
33. r = 34. r 2 sin 2u = 2
c. s3, -p>4d d. s -3, -p>4d sin u - 2 cos u
35. r = cot u csc u 36. r = 4 tan u sec u
Kutupsaldan Kartezyen Koordinatlara 37. r = csc u e r cos u
38. r sin u = ln r + ln cos u
5. Alıştırma 1’deki noktaların Kartezyen koordinatlarını bulun.
39. r 2 + 2r 2 cos u sin u = 1 40. cos2 u = sin2 u
6. Aşağıdaki (kutupsal koordintlarda verilmiş) noktaların kartezyen
41. r 2 = -4r cos u 42. r 2 = -6r sin u
koordinatlarını bulun.
A 22, p>4 B
43. r = 8 sin u 44. r = 3 cos u
A - 22, p>4 B
a. b. (1, 0)
45. r = 2 cos u + 2 sin u 46. r = 2 cos u - sin u
47. r sin au + b = 2 48. r sin a

c. s0, p>2d d.
p 2p
- ub = 5
h. A 2 23, 2p>3 B
e. s -3, 5p>6d f. s5, tan-1 s4>3dd 6 3
g. s -1, 7pd
Kartezyenden Kutupsal Denklemlere
Kutupsal Eflitlikleri ve Eflitsizlikleri Çizmek 49–62 alıştırmalarındaki denklemler yerine denk kutupsal denklem-
Kutupsal koordinatları 7–22 alıştırmalarındaki eşitlik ve eşitsizlikleri leri yazın.
sağlayan nokta kümelerinin grafiklerini çizin. 49. x = 7 50. y = 1 51. x = y
7. r = 2 8. 0 … r … 2 52. x - y = 3 53. x 2 + y 2 = 4 54. x 2 - y 2 = 1
9. r Ú 1 10. 1 … r … 2 x2 y2
55. + = 1 56. xy = 2
11. 0 … u … p>6, r Ú 0 12. u = 2p>3, r … -2 9 4
57. y 2 = 4x 58. x 2 + xy + y 2 = 1 64. Dikey ve yatay doğrular

2 2
59. x + s y - 2d = 4 2
60. sx - 5d + y = 252 a. xy-düzlemindeki her dikey doğrunun r = a sec u şeklinde bir
2 2 2 2 kutupsal denklemi olduğunu gösterin.
61. sx - 3d + s y + 1d = 4 62. sx + 2d + s y - 5d = 16
b. xy-düzlemindeki yatay doğrular için de benzer kutupsal
Teori ve Örnekler denklemi bulun.
63. Orijinin bütün kutupsal koordinatlarını bulun.
10.6 Kutupsal Koordinatlarda Grafik Çizmek
Bu bölüm kutupsal koordinatlarda grafik çizme tekniklerini tanımlamaktadır.
Simetri
Şekil 10.43 simetri için standart kutupsal koordinat testlerini göstermektedir.
y (r, p ⫺ u) y y
veya (–r, –u) (r, u)
(r, u) (r, u)
x x x
0 0 0
(r, –u)
veya (–r, p ⫺ u) (–r, u) veya (r, u ⫹ p)
(a) x-eksenine göre (b) y-eksenine göre (c) orijine göre
fiEK‹L 10.43 Simetri için üç test.
Kutupsal Grafikler İçin Simetri Testleri

1. x-eksenine göre simetri: (r, u) noktası grafik üzerindeyse, (r, –u)
veya (–r, p –u) noktası da grafik üzerindedir (Şekil 10.43a).
2. y-eksenine göre simetri: (r, u) noktası grafik üzerindeyse,
(r, p –u) veya (–r, –u) noktası da grafik üzerindedir (Şekil 10.43b).
3. Orijine göre simetri: (r, u) noktası grafik üzerindeyse, (–r, u)
veya (r, u + p) noktası da grafik üzerindedir (Şekil 10.43c).
E¤im
Kutupsal bir r = ƒ(u) eğrisinin eğimi r⬘ = dr@du ile değil, dy@dx ile verilir. Nedenini anla-
mak için, ƒ’nin grafiğini
x = r cos u = ƒ(u) cos u, y = r sin u = ƒ(u) sin u
parametrik denklemlerinin grafiği olarak düşünün.

ƒ, u’nın türevlenebilir bir fonksiyonu ise x ve y de öyledir ve dx@du ≠ 0 iken, dy@dx’i

aşağıdaki parametrik denklemden hesaplayabiliriz:
dy dy>du t = u ile Bölüm 3.5, (1)
=
dx dx>du denklemi
sƒsud # sin ud
d
du
=
sƒsud # cos ud
d
du
df
sin u + ƒsud cos u
du
= Türevler için Çarpım Kuralı
df
cos u - ƒsud sin u
du
u r 1 ⫺ cos u r = ƒ(u) Eğrisinin Eğimi

0 0 (r, u) noktasında dx@du ≠ 0 olması şartıyla,
p 1
`
3 2 dy ƒ¿sud sin u + ƒsud cos u
p = ,
2 1 dx sr, ud ƒ¿sud cos u - ƒsud sin u
2p 3
3 2
p 2 r = ƒ(u) eğrisi u = u0’da orijinden geçiyorsa, ƒ(u0) = 0 olur ve eğim denklemi
`
(a)
dy ƒ¿su0 d sin u0
= = tan u0 .
2p y dx s0, u0d ƒ¿su0 d cos u0
3
p verir. r = ƒ(u)’nın grafiği u = u0’da orijinden geçiyorsa, eğrinin oradaki eğimi tanu0’dır.
2 Sadece “orijindeki eğim” değil de, “(0, u0)’daki eğim” dememizin nedeni bir kutupsal
3 eğrinin orijinden farklı u-değerlerinde birçok kere geçebileceğinden dolayıdır. Ancak, ilk
2 1
p örneğimizdeki durum bu değildir.
3
p
2 0
x ÖRNEK 1 Bir Kardioid
(b)
r = 1 – cos u eğrisinin grafiğini çizin.
2p y Çözüm Eğri x-eksenine göre simetriktir, çünkü

3
r ⫽ 1 ⫺ cos u p (r, u) grafik üzerinde ise ⇒ r = 1 – cos u
2 ⇒ r = 1 – cos (–u) cos u = cos s -ud
1 ⇒ (r, – u) grafik üzerindedir.

p
3 u, 0’dan p’ye doğru artarken, cos u, 1’den –1’e azalır ve r = 1 – cos u, 0 olan bir mini-
p x
2 0 mum değerden 2 olan bir maksimum değere doğru artar. u, p’den 2p’ ye doğru ilerlerken,
–p
cos u da –1’den 1’e artar ve r 2’den yine 0’a iner. u = 2p olduğunda eğri tekrarlanmaya
3 başlar, çünkü kosinüsün periyodu 2p’dir.
Eğri orijinden tan (0) = 0 eğimiyle ayrılır ve tan (2p) = 0 eğimiyle orijine geri döner.
u = 0’dan u = p’ye kadar olan değerlerin bir tablosunu yapar, noktaları işaretler, ori-
jindeki teğet yatay olmak üzere noktaları düzgün bir eğriyle birleştirir ve eğriyi x-eksenin-
(c) den yansıtarak grafiği tamamlarız (Şekil 10.44). Eğriye kalbe benzediği için kardioid
fiEK‹L 10.44 r = 1 – cos u kardioidinin denir. Kardioid şekiller bobin ve makaralardaki düzgün ip tabakalarını yönlendiren
çizimindeki adımlar (Örnek 1). Ok, artan millerde ve belirli radyo antenlerinin sinyal kuvvet kalıplarında ortaya çıkar.
u yönünü göstermektedir.
ÖRNEK 2 r 2 = 4 cos u E¤risinin Grafi¤ini Çizin.
Çözüm r2 = 4 cos u, cos u ⱖ 0 olmasını gerektirir, bu yüzden grafiğin tamamını u’yı

–p@2’den p@2’ye kadar değiştirerek buluruz. Eğri x-eksenine göre simetriktir, çünkü
(r, u) grafik üzerinde ise ⇒ r2 = 4 cos u
⇒ r2 = 4 cos (–u) cos u = cos s -ud
⇒ (r, – u) grafik üzerindedir.

Eğri orijine göre de simetriktir, çünkü
(r, u) grafik üzerinde ise ⇒ r2 = 4 cos u
⇒ (–r)2 = 4 cos u
⇒ (–r, u) grafik üzerindedir.
Birlikte, bu iki simetri y-ekseni etrafında simetri olduğunu belirtir.
Eğri u = –p@2 ve u = p@2 iken orijinden geçer. İki seferde de dikey bir teğeti vardır,
çünkü tan u sonsuzdur.
– p@2 ve p@2 arasındaki aralıkta bulunan her u değeri için, r2 = 4 cos u formülü iki r
değeri verir:
r = ;22cos u.
Değerlerin kısa bir tablosunu yapar, karşılık gelen noktaları işaretler ve simetri ile teğetler
hakkındaki bildiklerimizi rehber olarak kullanarak noktaları düzgün bir eğriyle birleştiri-
riz (Şekil 10.45).
y
u cos u r ⫾2 兹cos u r2 4 cos u
0 1 ⫾2
⫾u 兹3
⬇ ⫾1.9
6 2 2 2
1 x
⫾u ⬇ ⫾1.7 0
4 兹2
⫾u 1
⬇ ⫾1.4
3 2
⫾u 0 0
2 r –2兹cos u, r 2兹cos u,
(a) – u ⱕ u ⱕ u döngüsü – u ⱕ u ⱕ u döngüsü
2 2 2 2
(b)
fiEK‹L 10.45 r2 = 4 cos u’nın grafiği. Oklar artan u yönünü

göstermektedir. Tablodaki r değerleri yuvarlanmıştır (Örnek 2).
Bir Çizim Tekni¤i

Kutupsal bir r = ƒ(u) denkleminin grafiğini çizmenin bir yolu (r, u) değerlerinin bir tablo-
sunu yapmak, karşılık gelen noktaları işaretlemek ve bunları artan u sırasıyla birleştirmek-
tir. Grafikteki bütün döngüleri ve çukurları ortaya çıkaracak kadar nokta varsa bu iyi
işleyebilir. Burada genelde daha hızlı ve daha güvenilir olan başka bir grafik çizme yön-
temini aşağıdaki iki adımda verilmektedir.
1. r = ƒ(u)’yı Kartezyen ru-düzleminde çizin.
2. Kartezyen grafiği bir “tablo” ve rehber olarak kullanıp kutupsal grafiğini çizin.
Bu yöntem basit nokta işaretlemeden daha iyidir, çünkü Kartezyen grafik, aceleyle
çizilmiş olsa bile, bir bakışta r’nin artan veya azalan olup olmadığının yanısıra, nerede
pozitif, nerede negatif olduğunu veya nerede bulunmadığını ortaya çıkarır. İşte bir örnek.
ÖRNEK 3 Bir Lemniskat
r2 = sin 2u
eğrisinin grafiğini çizin.
çizerek başlarız (Şekil 10.46a’ya bakın). Buradan r = ; 2sin 2u ’nın ru-düzlemindeki

(a) r2 Çözüm Burada, r2’yi (r’yi değil) u’nın bir fonksiyonu gibi Kartezyen r2u düzleminde
r2 sin 2 u grafiğine geçer (Şekil 10.46b) ve kutupsal grafiği çizeriz (Şekil 10.46c). Şekil 10.46(b)’
1
p 3p deki grafik, Şekil 10.46(c)’deki son grafiği iki kere “kaplar”. Üst iki yarı veya alt iki yarı
2 2 2p ile birlikte iki döngüden sadece biri işimizi görebilirdi. Ancak çifte kaplamanın bir zararı
u yoktur ve bu şekilde fonksiyonun davranışı hakkında daha fazla şey öğreniriz.
0 p p
4
–1
Kutupsal Grafiklerin Kesifltikleri Noktalar› Bulmak
Negatif sayıların
karekökü yoktur
Kutupsal koordinatlarda bir noktayı farklı şekillerde temsil edebilmemiz, bir noktanın ne
zaman bir kutupsal denklemin grafiği üzerinde bulunduğuna karar verirken veya kutupsal
(b) r grafiklerin kesiştikleri noktaları belirlerken fazladan dikkat göstermemizi gerektirir. So-
r ⫹兹sin 2u
run şuradadır; bir kesişim noktası kesişen iki eğriden birinin denklemini, diğer eğriyi sağ-
1 layan kutupsal koordinatlardan farklı koordinatlarla sağlayabilir. Yani iki eğrinin denk-
lemlerini birlikte çözmek bütün kesişim noktalarını tanımlamayabilir. Bütün kesişim
Kareköklerden noktalarını belirlemenin en emin yolu denklemlerin grafiklerini çizmektir.
0 p 3p
u gelen
p
2 2 ⫾ kısımlar
ÖRNEK 4 Yan›lt›c› Kutupsal Koordinatlar
–1
r ⫽ ⫺兹sin 2u (2, p@2) noktasının r = 2 cos 2u eğrisi üzerine olduğunu gösterin.
(c) y Çözüm İlk bakışta (2, p@2) noktası eğri üzerinde değilmiş gibi görünebilir, çünkü ver-
ilen koordinatları denkleme yerleştirmek
2 = 2 cos 2 a b = 2 cos p = -2,

r2 ⫽ sin 2u p
2
x
0
verir ki, bu da gerçek bir eşitlik değildir. Büyüklük doğrudur, fakat işaret yanlıştır. Bu ve-
rilen nokta için, r’nin negatif olduğu bir koordinat çifti bulmayı önerir, mesela
(–2, –(p@2)). Bunu r = 2 cos 2u denklemine koyarsak,
-2 = 2 cos 2 a- b = 2s -1d = -2,

p
fiEK‹L 10.46 (b)’de r = ƒ(u)’yı Kartezyen 2
ru-düzleminde çizmek için, önce (a)’daki
r2u-düzleminde r2 = sin 2u’yı çizeriz. buluruz ve denklem sağlanır. (2, p@2) noktası eğrinin üzerindedir.
Sonra, sin 2u’yı negatif yapan u
değerlerini yok sayarız. (b) çizimindeki ÖRNEK 5 Gizli Kesiflim Noktalar›
yarıçaplar (c)’deki lemniskatın kutupsal
grafiğini iki defa çizer (Örnek 3). Aşağıdaki eğrilerin kesişim noktalarını bulun.
r2 = 4 cos u ve r = 1 – cos u
TARİHSEL BİYOGRAFİ Çözüm Kartezyen koordinatlarda, iki eğrinin kesiştiği noktaları her zaman denklemlerini
Johannes Kepler birlikte çözerek bulabiliriz. Kutupsal koordinatlarda ise, hikaye farklıdır. Birlikte çözmek
(1571–1630) bazı kesişim noktalarını verirken, bazılarını vermeyebilir. Bu örnekte, birlikte çözmek dört
kesişim noktasının ikisini verir. Diğerleri grafik çizerek bulunur (Ayrıca Alıştırma 49’a
bakın).
r = 1 – cos u denkleminde cos u = r2@4 yazarsak,
r2
r = 1 - cos u = 1 -
4
4r = 4 - r 2
r 2 + 4r - 4 = 0
r = -2 ; 222. Kuadratik formül
buluruz.
r = -2 - 222 değerinin mutlak değeri iki eğriye de ait olamayacak kadar büyük-
tür. r = -2 + 222 ’ye karşılık gelen u değerleri
u = cos-1 s1 - rd r = 1 - cos u’dan
= cos-1 A 1 - A 222 - 2 B B r = 2 22 - 2 . alın.
= cos-1 A 3 - 222 B
= ;80°. Yuvarlatılmış
olarak bulunur. Böylece iki kesişim noktası belirleriz: (r, u) = (212 - 2, ;80°).
r2 = 4 cos u ve r = 1 – cos u denklemlerinin grafiklerini, burada Şekil 10.44 ve 10.45’te-
ki grafikleri birleştirerek yaptığımız gibi, birlikte çizersek (Şekil 10.47), eğrilerin ayrıca
(2, p) ve orijinde de kesiştiklerini görürüz. Bu noktaların r değerleri neden bir arada çöz-
mekle ortaya çıkmadı? Yanıt (0, 0) ve (2, p) noktalarının “aynı zamanda” eğri üzerinde ol-
madıklarıdır. Bu noktalara aynı u değerinde ulaşılmaz. r = 1 – cos u eğrisi üzerinde, (2, p)
noktasına u = p iken varılır. r2 = 4 cos u eğrisinde ise, bu noktaya u = 0 iken varılır, yani
denklemi sağlamayan (2, p) koordinatlarıyla değil, denklemi sağlayan (–2, 0) koordinatla-
rıyla belirlenir. Aynı şekilde, kardioid orijine u = 0’da varır, fakat r2 = 4 cos u orijine
u = p@2’de ulaşır.
r 1 ⫺ cos u
r2 ⫽ 4 cos u
A
C 2 D 2
x
 p
(2, p) ⫽ (–2, 0) (0, 0) ⫽ 0, 2 
fiEK‹L 10.47 r = 1 – cos u ve r2 = 4 cos u eğrilerinin

dört kesişim noktası (Örnek 5). Bir arada çözmekle
sadece A ve B bulunur. Diğer ikisi grafik çizerek
ortaya çıkarılır.
TEKNOLOJ‹Y‹ KULLANMAK Kutupsal E¤rileri Parametrik Olarak Çizmek

Karışık kutupsal eğrilerin grafiklerini çizmek için grafik çizen bir hesap makinesi veya
bilgisayar kullanma ihtiyacı hissedebiliriz. Makine grafikleri doğrudan çizmiyorsa
x = r cos u = ƒ(u) cos u, y = r sin u = ƒ(u) sin u
denklemlerini kullanarak, r = ƒ(u)’yı parametrik forma dönüştürebiliriz. Sonra makineyi,
Kartezyen xy-düzleminde bir parametrize eğri çizmek için kullanırız. Grafik çizici için
parametreyi u olarak kullanmak yerine t olarak kullanmak gerekebilir.
ALIfiTIRMALAR 10.6
23. Gamzeli limaçonlar
Simetriler ve Kutupsal Grafikler
1–12 alıştırmalarındaki eğrilerin simetrilerini belirleyin. Sonra eğrileri 3 3
a. r = + cos u b. r = - sin u
2 2
çizin.
1. r = 1 + cos u 2. r = 2 - 2 cos u 24. Oval limaçonlar
3. r = 1 - sin u 4. r = 1 + sin u a. r = 2 + cos u b. r = -2 + sin u
5. r = 2 + sin u 6. r = 1 + 2 sin u Kutupsal Eflitsizlikleri Çizmek
7. r = sin su>2d 8. r = cos su>2d 25. –1 ⱕ r ⱕ 2 ve –p@2 ⱕ u ⱕ p@2 eşitsizlikleriyle tanımlanan böl-
9. r 2 = cos u 10. r 2 = sin u geyi çizin.
11. r 2 = -sin u 12. r 2 = -cos u 26. 0 ⱕ r ⱕ 2 sec u ve –p@4 ⱕ u ⱕ p@4 eşitsizlikleriyle tanımlanan
bölgeyi çizin.
13-16 Alıştırmalarındaki lemniskatları (fiyonk) çizin. Eğrilerin
simetrileri nelerdir? 27–28 alıştırmalarında eşitsizliğin tanımladığı bölgeyi çizin.
2
13. r = 4 cos 2u 2
14. r = 4 sin 2u 27. 0 … r … 2 - 2 cos u 28. 0 … r 2 … cos u
15. r 2 = -sin 2u 16. r 2 = -cos 2u
Kesiflimler
29. (2, 3p@4) noktasının r = 2 sin 2u eğrisi üzerinde olduğunu gös-
Kutupsal E¤rilerin E¤imleri terin.
17–20 alıştırmalarındaki eğrilerin verilen noktalardaki eğimlerini bu- 30. (1@2, 3p@2) noktasının r = –sin(u@3) eğrisi üzerinde olduğunu
lun. Eğrileri bu noktalardaki teğetleriyle birlikte çizin. gösterin.
17. Kardioid r = -1 + cos u; u = ;p>2
31–38 alıştırmalarındaki eğri çiftlerinin kesişim noktalarını bulun.
18. Kardioid r = -1 + sin u; u = 0, p
31. r = 1 + cos u, r = 1 - cos u
19. Dört yapraklı gül r = sin 2u; u = ;p>4, ;3p>4
32. r = 1 + sin u, r = 1 - sin u
20. Dört yapraklı gül r = cos 2u; u = 0, ;p>2, p
33. r = 2 sin u, r = 2 sin 2u
35. r = 22,
34. r = cos u, r = 1 - cos u
Limaçonlar (Salyangoz) r 2 = 4 sin u
36. r 2 = 22 sin u, r 2 = 22 cos u
21-24 alıştırmalarındaki limaçonları çizin. Limaçon (‘‘lee-ma-shan’’)
eski Fransızca da ‘‘salyangoz’’dur. Alıştırma 21’deki limaçonları çizdi-
2
38. r = 22 cos 2u, r 2 = 22 sin 2u

ğinizde ismin nedenini anlayacaksınız. Limaçon denklemleri 37. r = 1, r = 2 sin 2u
r = a ⫾ b cos u veya r = a ⫾ b sin u formundadır. Dört temel şekil vardır. 2
21. Bir iç döngülü limaçonlar

T 39–42 alıştırmalarındaki eğri çiftlerinin kesişim noktalarını bulun.
1 1 39. r 2 = sin 2u, r 2 = cos 2u
a. r = + cos u b. r = + sin u
2 2
u u
22. Kardioidler 40. r = 1 + cos , r = 1 - sin
2 2
a. r = 1 - cos u b. r = -1 + sin u 41. r = 1, r = 2 sin 2u 42. r = 1, r 2 = 2 sin 2u
T Grafik Araflt›rmalar› Teori ve Örnekler

43. Aşağıdakilerin hangisinin grafiği r = 1 – cos u’nın grafiği ile 49. (Örnek 5’in devamı) Konu içindeki
aynıdır?
r 2 = 4 cos u (1)
a. r = -1 - cos u b. r = 1 + cos u
r = 1 - cos u (2)
Yanıtlarınızı cebirle doğrulayın.
44. Aşağıdakilerin hangisinin grafiği r = cos 2u’nın grafiği ile denklemlerinin birlikte çözümü, grafiklerinin kesiştiği (0, 0) ve
aynıdır? (2, p) noktalarını ortaya çıkarmamıştı.
a. r = -sin s2u + p>2d b. r = -cos su>2d a. Ancak, (1) denklemindeki (r, u) yerine buna denk olan (–r, u + p)
yazıp,
Yanıtlarınızı cebirle doğrulayın.
r 2 = 4 cos u
45. Gül içinde gül r = 1 – 2sin 3u eğrisinin grafiğini çizin.
s -rd2 = 4 cos su + pd (3)
46. Freeth’in nefroidi Freeth’in nefroidini çizin:
2
r = –4 cos u
u
r = 1 + 2 sin . elde ederek (2, p) noktasını bulabilirdik. (2) ve (3) denklemle-
2
rini birlikte çözerek, (2, p)’nin ortak bir çözüm olduğunu gös-
47. Güller m = 1@3, 2, 3 ve 7 için r = cos mu güllerini çizin. terin. (Bu hala grafiklerin (0, 0)’da kesiştiklerini göstermez.)
48. Spiraller Kutupsal koordinatlar spiralleri tanımlamanın en iyi b. Orijin hala özel bir durumdur (Çoğunlukla öyledir). Bunu hal-
yoludur. Aşağıdaki spirallerin grafiklerini çizin. letmenin yollarından biri şudur: (1) ve (2) denklemlerinde
a. r = u b. r = -u r = 0 alın ve her denklemi buna karşılık gelen u değerinde çö-
zün. (0, u) herhangi bir u değeri için, orijin olduğundan dolayı,
c. Logaritmik bir spiral: r = e u>10
bu her iki eğrinin de, farklı u-değerlerinde bile olsa, orijinden
e. Eşkenar bir hiperbol: r = ;10> 2u

d. Hiperbolik bir spiral: r = 8>u geçtiklerini gösterir.
50. Eğer bir eğride bölümün başında verilen simetrilerden ikisi var-
(İki kol için farklı renkler kullanın.) sa, üçüncü simetriye sahip olduğu veya olmadığı hakkında bir şey
söylenebilir mi? Yanıtınızı açıklayın.
* 51. Dört yapraklı r = cos 2u gülünün x-ekseni üzerinde bulunan taç-
yaprağının maksimum genişliğini bulun.
* 52. r = 2(1 + cos u) kardioidinin x-ekseninin üzerindeki maksimum
yüksekliğini bulun
10.7 Kutupsal Koordinatlarda Alanlar ve Uzunluklar
Bu bölüm kutupsal koordinatlarda düzlemsel bölgelerin alanlarının, eğri uzunluklarının ve

dönel yüzeylerin alanlarının nasıl hesaplandığını göstermektedir.
Düzlemde Alan
Şekil 10.48’deki OTS bölgesi u = a ve u = b ışınları ve r = ƒ(u) eğrisiyle sınırlıdır. Bölge-
ye, n tane üst üste binmeyen, tabanları TOS açısının bir P bölünüşünün üzerinde olan per-
vane şekilli dairesel kesitle yaklaşımda bulunuruz. Tipik bir kesitin yarıçapı rk = ƒ(uk) ve
radyan olarak ölçülen merkez açısı ∆uk’dir. Alanı, ∆uk@2p kere rk yarıçaplı bir çemberin
alanı dır. Veya
r ¢uk = A ƒsuk d B 2 ¢uk .

1 2 1
Ak =
2 k 2
dir. OTS bölgesinin alanı yaklaşık olarak
a Ak = a 2 A ƒsuk d B ¢uk .
n n
1 2
k=1 k=1
dir.
y ƒ sürekliyse, i P i → 0 iken yaklaşımların iyileşmesini bekleriz ve bölgenin alanı için

ub aşağıdaki formülü elde ederiz:
A = lim a A ƒsuk d B 2 ¢uk

Δuk n
S 1
rn
(f(uk), uk) ‘ P ‘:0 k = 1 2
A ƒsud B 2 du.
rk b
La
1
=
r f(u)
2
r2 Orijin ile r = ƒ(U), A ⱕ U ⱕ B, Eğrisi Arasında Kalan Pervane Şekilli Bölgenin

Alanı
r1 ua
T b
La
1 2
uk A = r du.
x 2
O
Bu
fiEK‹L 10.48 OTS bölgesinin alanının bir 1 2 1
dA = r du = (ƒ(u)) 2 du.
formülünü bulmak için, bölgeye pervane 2 2
şekilli dairesel kesitlerle yaklaşımda alan diferansiyelinin integralidir (Şekil 10.49).
bulunuruz.
ÖRNEK 1 Alan Bulmak
r = 2(1 + cos u) kardioidi ile çevrili bölgenin alanını bulun.
y
Çözüm Kardioidin grafiğini çizer (Şekil 10.50) ve u açısı 0’dan 2p’ye giderken, OP
dA ⫽ 1 r2du yarıçapının bölgeyi tam bir kere taradığını belirleriz. Dolayısıyla alanı
2
P(r, u) u = 2p 2p
1#
Lu = 0 L0
1 2
du r r du = 4s1 + cos ud2 du
2 2
2p
L0
u x = 2s1 + 2 cos u + cos2 ud du
O
a2 + 4 cos u + 2 b du
2p
L0
1 + cos 2u
fiEK‹L 10.49 r = ƒ(u)eğrisi için dA alan =
2
diferansiyeli
2p
L0
= s3 + 4 cos u + cos 2ud du
= c3u + 4 sin u + d = 6p - 0 = 6p.

2p
sin 2u
y 2 0
r 2(1 ⫹ cos u)
P(r, u) olarak buluruz.
2 r
u ⫽ 0, 2p ÖRNEK 2 Alan Bulmak
4
O
x Aşağıdaki limaçonun içteki küçük döngüsünün içindeki alanı bulun.
r = 2 cos u + 1
Çözüm Eğriyi çizdikten sonra (Şekil 10.51), küçük döngüsünün, u = 2p@3’ten
u = 4p/3’e artarken (r, u) tarafından izlendiğini görürüz. Eğri x-eksenine göre simetrik
olduğu için (u yerine –u yazarsak denklem değişmez), iç döngünün gölgeli kısmının
fiEK‹L 10.50 Örnek 1’deki kardioid. alanını u = 2p@3’ten u = 4p@3’e kadar integre ederek bulabiliriz. Aradığımız alan ortaya
çıkan integralin iki katıdır:
p p
L2p>3 2 L2p>3
1 2
A = 2 r du = r 2 du.
y r 2 = s2 cos u + 1d2 = 4 cos2 u + 4 cos u + 1

r 2 cos u ⫹ 1
= 4#
1 + cos 2u
u ⫽ 2p + 4 cos u + 1
3 2
= 2 + 2 cos 2u + 4 cos u + 1
u⫽u u⫽0
= 3 + 2 cos 2u + 4 cos u,
x
olduğundan,
p
L2p>3
u ⫽ 4p A = s3 + 2 cos 2u + 4 cos ud du
3
= c3u + sin 2u + 4 sin u d

p
fiEK‹L 10.51 Örnek 2’deki limaçon. Eski
23 23
Fransızca’da salyangoz (LEE-ma-sahn). 2p>3
= s3pd - a2p - + 4# b
2 2
323
= p - .
2
y
u⫽b buluruz.
r2
u = a’dan u = b’ya kadar iki r1 = r1(u) ve r2 = r2(u) kutupsal eğrileri arasında bulunan
Şekil 10.52’ deki gibi bir alanı bulmak için, (1@2)r12 du’nın integralini (1@2)r22 du’nın integ-
r1 ralinden çıkarırız. Bu aşağıdaki formülü verir.
u⫽a
0 … r1sUd … r … r2sUd, A … U … B Bölgesinin Alanı
A r 22 - r 12 B du
x b b b
La La La 2
0 1 2 1 2 1
A = r 2 du - r 1 du = (1)
2 2
fiEK‹L 10.52 Renkli bölgenin alanı, r1 ile
orijin arasındaki alanın r2 ile orijin
arasında kalan alandan çıkarılması ile ÖRNEK 3 Kutupsal E¤riler Aras›ndaki Alan› Bulmak
bulunur. r = 1 çemberinin içinde ve r = 1 – cos u kardioidinin dışında kalan bölgenin alanını bulun.
Çözüm Bölgeyi çizerek sınırlarını bulur ve integrasyon sınırlarını belirleriz (Şekil 10.53).
Dış eğri r2 = 1, iç eğri r1 = 1 – cos u’dır ve u açısı –p@2’den p@2’ye kadar değişir. Alan,
(1) denkleminden,
A r 2 - r 12 B du
y p>2
L-p>2
Üst sınır 1
r1 ⫽ 1 ⫺ cos u A =
u ⫽ p兾2
2 2
A r 2 - r 12 B du
r2 ⫽ 1
p>2
L0
1
= 2 Simetri
2 2
u
p>2
L0
0
x = s1 - s1 - 2 cos u + cos2 udd du
a2 cos u - b du
p>2 p>2
L0 L0
1 + cos 2u
= s2 cos u - cos2 ud du =
2
Alt sınır
= c2 sin u - d
u ⫽ –p兾2 p>2
u sin 2u p
- = 2 - .
fiEK‹L 10.53 Örnek 3’teki bölge ve 2 4 0 4
integrasyon sınırları.
olarak bulunur.
Kutupsal Bir E¤rinin Uzunlu¤u

Bir r = ƒ(u), a ⱕ u ⱕ b, eğrisinin uzunluğunun kutupsal koordinat formülünü, eğriyi
x = r cos u = ƒsud cos u, y = r sin u = ƒsud sin u, a … u … b. (2)
şeklinde parametrize ederek bulabiliriz. Bu durumda, parametrik uzunluk formülü, Bölüm

6.3’ten (1) Denklemi, uzunluğu
a
b + a b du.
La B du
b 2 dy 2
dx
L =
du
olarak verir. Bu denklem, x ve y yerine (2) Denklemleri konulduğunda,
r2 + a b du
La B
b 2
dr
L =
du
haline gelir (Alıştırma 33).
Kutupsal Bir Eğrinin Uzunluğu

Eğer r = ƒ(u)’nın a ⱕ u ⱕ b için sürekli bir birinci türevi varsa ve P(r, u) noktası,
u açısı a’dan b’ya giderken, r = ƒ(u) eğrisini sadece bir kere dolaşıyorsa, eğrinin
uzunluğu şu şekilde bulunur:
r2 + a b du.
La B
b 2
dr
L = (3)
du
ÖRNEK 4 Bir Kardioidin Uzunlu¤unu Bulmak

r = 1 – cos u kardioidinin uzunluğunu bulun
y Çözüm İntegrasyon sınırlarını belirlemek için kardioidi çizeriz (Şekil 10.54). u açısı
r 1 ⫺ cos u
0’dan 2p’ya giderken P(r, u) noktası eğriyi saat yönünün tersine doğru bir kere dolaşır,
P(r, u)
dolayısıyla a ve b olarak bu değerleri alırız.
r 1 dr
r = 1 - cos u, = sin u,
u
du
x
2 0 ile,
r2 + a b = s1 - cos ud2 + ssin ud2
2
dr
du
2
= 1 - 2 cos u + cos u + sin2 u = 2 - 2 cos u
('')''*
fiEK‹L 10.54 Bir kardioidin uzunluğunu 1
hesaplamak ( Örnek 4). ve
r2 + a b du = 22 - 2 cos u du
La B
b 2 2p
L0
dr
L =
du
L0 A
2p
u u
= 4 sin 2 du 1 - cos u = 2 sin2
2
2
2 ` sin ` du
2p
L0
u
=
2
2p
L0
u u
= 2 sin du 0 ⱕ u ⱕ 2p için sin Ú 0 for 0 … u … 2p
2 2
= c-4 cos d = 4 + 4 = 8.
2p
u
2 0
buluruz.
Bir Dönel Yüzeyin Alan›

Bir dönel yüzeyin alanının kutupsal koordinat formüllerini türetmek için,
r = ƒ(u), a ⱕ u ⱕ b eğrisini (2) denklemleriyle parametrize eder ve Bölüm 6.5’teki yüzey
alanı denklemlerini uygularız.
Bir Dönel Yüzeyin Alanı

r = ƒ(u)’nın a ⱕ u ⱕ b için sürekli bir birinci türevi varsa ve P(r, u) noktası u
a’dan b’ya giderken r = ƒ(u) eğrisini tam bir defa dolaşıyorsa, eğriyi x ve y-ek-
senleri etrafında döndürmekle üretilecek yüzeylerin alanları aşağıdaki denklem-
lerle verilir:
1. x-ekseni etrafında dönme (y ⱖ 0):
r2 + a b du
B
b 2
La
dr
S = 2pr sin u (4)
du
y
up 2. y-ekseni etrafında dönme (x ⱖ 0):
4 P(r, u)
r2 + a b du
B
b 2
La
r dr
u S = 2pr cos u (5)
x du
u –p r2 cos 2u ÖRNEK 5 Yüzey Alan› Bulmak

4
(a) 2
r = cos 2u lemniskatının sağdaki döngüsünün y-ekseni etrafında döndürülmesiyle üretilen
y yüzeyin alanını bulun.
Çözüm İntegrasyon sınırlarını belirlemek için, döngüyü çizeriz (Şekil 10.55a). u açısı
–p@4’ten p@4’e giderken P(r, u) noktası eğriyi saat yönünün tersine bir kere dolaşır,
dolayısıyla a ve b yerine alacağımız sayılar bunlardır.
(5) denklemindeki alan integrandını adım adım hesaplarız. Önce,
r2 + a b = 2p cos u r 4 + ar b .
B B
2 2
dr dr
2pr cos u (6)
du du
x yazarız. Sonra, r2 = cos 2u olduğundan,
dr
2r = -2 sin 2u
du
(b)
dr
r = -sin 2u
du
fiEK‹L 10.55 Bir lemniskatın sağ yarısı (a)
ar b = sin2 2u.
2
y-ekseni etrafında döndürülerek alanı dr
Örnek 5’te hesaplanan yüzey (b) üretilir. du
elde ederiz.
Son olarak, r4 = (r2)2 = cos2 2u olduğu için, (6) Denkleminin sağ tarafındaki karekök
aşağıdaki şekilde sadeleşir:
r 4 + ar b = 2cos2 2u + sin2 2u = 1.
B
2
dr
du
Sonunda,
r2 + a b du
B
b 2
La
dr
S = 2pr cos u (5) Denklemi
du
p>4
2p cos u # s1d du
L-p>4
=
= 2p csin u d
p>4
-p>4
22 22
= 2p c + d = 2p22 .
2 2
elde ederiz.
ALIfiTIRMALAR 10.7
b. r = 2 cos u +1 limaçonunun dış döngüsünün içinde ve iç
Kutupsal E¤rilerin ‹çindeki Alanlar döngüsünün dışındaki alan.
1–6 alıştırmalarındaki bölgelerin alanlarını bulun.
15. r = 6 çemberinin içinde, r = 3 csc u doğrusunun üst tarafındaki
1. r = 4 + 2 cos u oval limaçonu içindeki alan. alan.
2. r = a(1 + cos u), a ⬎ 0 kardioidinin içindeki alan. 16. r2 = 6 cos 2u fiyonkunun içinde, r = (3@2)sec u doğrusunun
3. Dört yapraklı r = cos 2u gülünün içindeki alan. sağındaki alan.
4. r2 = 2a2 cos 2u, a ⬎ 0 lemniskatının içindeki alan. 17. a. Şekildeki renkli bölgenin alanını bulun.
2
5. r = 4 sin 2u lemniskatının bir çevriminin içindeki alan. y r tan u
2
6. Altı yapraklı r = 2 sin 3u gülünün içindeki alan. –p u p
2 2
Kutupsal Bölgelerce Paylafl›lan Alanlar

(1, p兾4)
7–16 alıştırmalarındaki bölgelerin alanlarını bulun.
r (兹2兾2) csc u
7. r = 2 cos u ve r = 2 sin u çemberleriyle paylaşılan alan.
x
8. r = 1 ve r = 2 sin u çemberleriyle paylaşılan alan. –1 0 1
9. r = 2 çemberi ve r = 2(1 – cos u) kardioidiyle paylaşılan alan.
10. r = 2(1 + cos u) ve r = 2( 1 – cos u) kardioidleriyle paylaşılan b. r = tan u, –p@2 ⬍ u ⬍ p@2 eğrisinin grafiği x = 1 ve x = –1
doğrularına asimptotik gibi görünmektedir? Gerçekten öyle
11. r2 = 6 cos 2u lemniskatının içindeki ve r = 23 çemberinin
alan.
midir? Yanıtınızı açıklayın.
dışındaki alan. 18. r = cos u + 1 kardioid eğrisinin içinde ve r = cos u çemberinin
dışındaki bölgenin alanı
12. r = 3a cos u çemberinin içinde ve r = a (1 + cos u), a ⬎ 0 kardioi-
dinin dışındaki alan. 2p
2 L0
1
13. r = –2 cos u çemberinin içinde ve r = 1 çemberinin dışındaki alan. [scos u + 1d2 - cos2 u] du = p .
14. a. r = 2 cos u + 1 limaçonunun dış döngüsü içindeki alan (Şekil
değildir. Neden? Alan nedir? Yanıtınızı açıklayın.
10.51’e bakın).
Kutupsal E¤rilerin Uzunluklar› Bu formülle r’nin aşağıdaki eğriler üzerinde u’ya göre ortalama
değerini bulun (a ⬎ 0).
0 … u … 25 spirali.
19–27 alıştırmalarındaki eğrilerin uzunluklarını bulun.
a. r = as1 - cos ud kardioidi.
19. r = u2,
20. r = e u> 22,
b. r = a çemberi
0 … u … p spirali.
c. r = a cos u, -p>2 … u … p>2 çemberi
21. r = 1 + cos u kardioidi.
35. r = ƒ(uu) ile r = 2ƒ(uu) r = ƒ(u), a ⱕ u ⱕ b ile r = 2ƒ(u), a ⱕ u ⱕ b
22. r = a sin2 su>2d, 0 … u … p, a 7 0 eğrisi eğrilerinin birbirine göre uzunlukları hakkında ne söylenebilir?
23. r = 6>s1 + cos ud, 0 … u … p>2 parabol parçası. Yanıtınızı açıklayın.
24. r = 2>s1 - cos ud, p>2 … u … p parabol parçası. 36. r = ƒ(uu) ile r = 2ƒ(uu) r = ƒ(u), a ⱕ u ⱕ b ile r = 2ƒ(u), a ⱕ u ⱕ b
3
25. r = cos su>3d, eğrileri x-ekseni etrafında döndürülerek yüzeyler üretiliyor. Bu
26. r = 21 + sin 2u,
0 … u … p>4 eğrisi.
yüzeylerini birbirlerine göre alanları hakkında bir şey söylenebilir
27. r = 21 + cos 2u,

0 … u … p22 eğrisi.
m? Yanıtınzı açıklayın.
0 … u … p22 eğrisi.
28. Çemberlerin çevresi Her zamanki gibi, yeni bir formülle
karşılaşıldığında, bunu, eski tecrübelerle aynı sonucu verdiğinden
emin olmak için, tanıdığımız nesnelere uygulamak iyi bir fikirdir. Pervane fiekilli Bölgelerin Kütle Merkezleri
(3) Denklemindeki uzunluk formülü ile aşağıdaki çemberlerin Bir üçgenin kütle merkezi her kenar ortada köşeden tabana doğru
çevresini hesaplayın (a ⬎ 0). giderken üçte iki uzaklıkta olduğu için, şekildeki ince üçgensel böl-
a. r = a b. r = a cos u c. r = a sin u genin x-ekseni etrafındaki moment kolu yaklaşık (2@3) r sin u’dır.
Aynı şekilde üçgen bölgenin y-ekseni etrafındaki moment kolu da
(2@3) r cos u’dır. Bu yaklaşımlar ∆u → 0 iken daha iyileşir ve AOB
bölgesinin merkezinin koordinatları için, sınırlar tüm integrallerde
Yüzey Alan› u = a’dan u = b’ya olmak üzere, aşağıdaki denklemleri verir:
29–32 alıştırmalarındaki eğrileri belirtilen eksen etrafında döndürerek
29. r = 2cos 2u, 0 … u … p>4, y-ekseni

elde edilen yüzeylerin alanlarını bulun. y Merkez
B
⬇  2 r, u
30. r = 22e u>2,
y-axis
ub 3 
0 … u … p>2, x-ekseni
x-axis Yaklaşık 2 r cos u
2 3 P(r, u)
31. r = cos 2u, x-ekseni
x-axis
32. r = 2a cos u, a 7 0, y-ekseni
y-axis Yaklaşık 2 r sin u
∆u 3
u x
O
Teori ve Örnekler
33. r = ƒsUd, A … U … B eğrisinin uzunluğu Gerekli türevlerin ua
sürekli olduğunu varsayarak,
A
x = ƒsud cos u, y = ƒsud sin u
değişken dönüşümlerinin (konudaki (2) Denklemleri)
r cos u # r 2 du
L3 3L
2 1 2
r 3 cos u du
a b + a b du
2
La B du
b dy 2 2
dx x = = ,
L =
L2 L
du 1 2
r du r 2 du
integralini
r2 + a b du .
La B
b 2
r sin u # r 2 du
L3 3L
dr 2 1 2
L = r 3 sin u du
du 2
y = = ,
integraline dönüştürdüklerini gösterin.
L2 L
1 2 2
r du r du
34. Ortalama değer ƒ sürekliyse, r kutupsal koordinatının
r = ƒ(u), a ⱕ u ⱕ b eğrisi üzerinde u’ya göre ortalama değeri 37. r = a(1 + cos u) kardioidiyle çevrelenen bölgenin kütle merkezini
b bulun.
b - a La
1
rrort
av = ƒsud du .
38. 0 ⱕ r ⱕ a, 0 ⱕ u ⱕ p yarım çember şeklindeki bölgenin kütle
formülüyle verilir. merkezini bulun.
10.8 Kutupsal Koordinatlarda Konik Kesitler
Kutupsal koordinatlar astronomi ve uzay mühendisliğinde önemlidir, çünkü uyduların, ay-

ların, gezegenlerin ve kuyruklu yıldızların izledikleri elipsler, paraboller ve hiperboller,
hepsi oldukça basit tek bir koordinat denklemiyle tanımlanabilirler. Bu denklemi burada
geliştireceğiz.
y
Do¤rular
P(r, u)
Orijinden L doğrusuna giden dikmenin L’yi r0 ⱖ 0 olmak üzere P0(r0, u0)’da kestiğini
r varsayın (Şekil 10.56). Bu durumda, L üzerindeki başka bir P(r, u) noktası için, P, P0 ve O
P0(r0, u0) noktaları bir dik üçgenin köşe noktalarını oluştururlar ve buradan
r0
r0 = r cos (u – u0)
u L
bağıntısını bulabiliriz.
u0
x
O
Doğrular İçin Standart Kutupsal Denklem
fiEK‹L 10.56 OP0P dik üçgeninden r0 = r Orijinden L doğrusuna gelen dikmenin ayağı P0(r0, u0) noktası ise ve r0 ⱖ 0 ise,
cos (u – u0) bağıntısını okuyarak L L doğrusu için bir denklem şöyle verilir:
doğrusunun bir kutupsal denklemini elde
r cos (u – u0) = r0 (1)
edebiliriz.
y
2, p
 3 ÖRNEK 1 Bir Do¤runun Kutupsal Denklemini Kartezyene Çevirmek
2 cos (A – B) = cos A cos B + sin A sin B bağıntısını kullanarak Şekil 10.57’deki doğrunun
p
3 Kartezyen denklemini bulun.
x
r cos au - b = 2
0
p
Çözüm
3
denklemi x + 23 y = 4 Kartezyen
fiEK‹L 10.57 Bu doğrunun standart kutupsal
r acos u cos + sin u sin b = 2

p p
denklemine dönüşür (Örnek 1). 3 3
1 23
r cos u + r sin u = 2
2 2
23
y
1
P(r, u) x + y = 2
2 2
a x + 23 y = 4
r
r0
P0(r0, u0) Çemberler
u
u0
x Merkezi P0(r0, u0)’da olan a yarıçaplı çemberin bir kutupsal denklemini bulmak için,
O P(r, u)’yı çemberin üzerinde bir nokta olarak alır ve OP0P üçgenine Kosinüs Kuralını
uygularız (Şekil 10.58). Bu
fiEK‹L 10.58 Bu çemberin kutupsal
denklemini, Kosinüs Kuralını OP0P a2 = r02 + r2 – 2r0r cos (u – u0)
üçgenine uygulayarak bulabiliriz.
verir.
10.8 Kutupsal Koordinatlardaki Konik Kesitler 733
Çember orijinden geçiyorsa, r0 = a olur ve bu denklem

a 2 = a 2 + r 2 - 2ar cos su - u0 d
r 2 = 2ar cos su - u0 d
r = 2a cos su - u0 d.
haline indirgenir. Çemberin merkezi pozitif x-ekseni üzerindeyse, u0 = 0 olur ve daha basit
olan
r = 2a cos u
denklemini elde ederiz (Bkz. Şekil 10.59a). Merkez pozitif y-ekseninin üzerindeyse
u = p/2, cos (u – p/2) = sin u olur ve r = 2a cos (u – u0) denklemi
r = 2a sin u
şeklini alır (Bkz. Şekil 10.59b).
y y
r 2a sin u
r 2a cos u
a, p
 2
x
0 (a, 0)
x
0
(a) (b)
fiEK‹L 10.59 Orijinden geçen, a yarıçaplı ve merkezi (a) pozitif

x-ekseninde (b) pozitif y-ekseninde olan bir çemberin kutupsal
denklemi.
Merkezleri negatif x- ve y-eksenlerinde olan ve orijinden geçen çemberlerin denklem-

leri yukarıdaki denklemlerde r yerine – r yazarak elde edilebilir (Şekil 10.60).
y y
x
r –2a cos u 0
–a, p
(–a, 0)  2
x
0
r –2a sin u
(a) (b)
fiEK‹L 10.60 Orijinden geçen, a yarıçaplı ve merkezi (a) negatif

x-ekseninde (b) negatif y-ekseninde olan bir çemberin kutupsal
denklemi.
ÖRNEK 2 Orijinden Geçen Çemberler
Merkez Kutupsal
Yarıçap (kutupsal koordinatlar) Denklem
3 (3, 0) r = 6 cos u
2 s2, p>2d r = 4 sin u
1> 2 s -1>2, 0d r = -cos u
1 s -1, p>2d r = -2 sin u
Doğrultman Elipsler, Paraboller ve Hiperboller

P Elipsler, paraboller ve hiperbollerin kutupsal denklemlerini bulmak için, odaklardan birini
D
Odak orijine, karşılık gelen doğrultmanı x = k doğrusu boyunca orijinin sağına yerleştiririz
Orijinde r
(Şekil 10.61). Bu
x
F B k PF = r
r cos u
ve
esit xk PD = k – FB = k – r cos u
n ik k
Ko
verir. Bu durumda koniğin odak-doğrultman denklemi PF = e ⭈ PD
fiEK‹L 10.61 Bir konik kesit, odağı orijinde r = e(k – r cos u)
ve doğrultmanı orijinin sağında başlangıç
ışınına dik bir şekle konursa koniğin haline gelir. Buradan r çözülerek
odak-doğrultman denkleminden kutupsal
denklemini elde edebiliriz.
Dışmerkezliği e olan Bir Koniğin Kutupsal Denklemi

ke
r = , (2)
1 + e cos u
elde edilir. Bu denklem 0 ⬍ e ⬍ 1 ise, bir elipsi, e = 1 ise bir parabolü ve e ⬎ 1 ise bir
hiperbolü temsil eder. Yani, elipsler, paraboller ve hiperbollerin hepsinin, dışmerkezliğe
ve doğrultmanın konumuna bağlı olan tek bir basit denklemi vardır.
ÖRNEK 3 Baz› Koniklerin Kutupsal Denklemleri

1 k
e=—: r = ————— elipsi
2 2 + cos u
k
e=1 : r = ————— parabolü
1 + cos u
2k
e=2 : r = ————— hiperbolü
1 + 2 cos u
Zaman zaman, doğrultmanın konumuna göre (2) denkleminde farklılıklar görebilirsi-

niz. Doğrultman orijinin solundaki x = – k doğrusuysa (orijin hala odaktır), (2) denklemini
ke
r = .
1 - e cos u
ile değiştiririz. Paydada (+) yerine (–) vardır. Doğrultman y = k veya y = – k doğruların-
dan biriyse, denklemlerde, Şekil 10.62 de olduğu gibi, kosinüsler yerine sinüsler buluruz.
r ke r⫽ ke
1 ⫹ e cos u 1 ⫺ e cos u
Odak orijinde Odak orijinde

x x
Doğrultman x k Doğrultman x ⫽ –k
(a) (b)
r⫽ ke r⫽ ke
1 ⫹ e sin u 1 ⫺ e sin u
y y
Odak orijinde
Doğrultman y ⫽ k
Odak
orijinde
Doğrultman y ⫽ –k
(c) (d)
fiEK‹L 10.62 Dışmerkezlikleri e ⬎ 0 fakat doğrulmanları

farklı konumlarda olan konik kesit denklemleri. Buradaki
grafik bir parabol göstermektedir. Dolayısıyla e = 1 dir.
ÖRNEK 4 Bir Hiperbolün Kutupsal Denklemi

Dışmerkezliği 3@2 ve doğrultmanı x = 2 olan hiperbolün bir denklemini bulun.
Çözüm k = 2 ve e = 3@2 ile (2) denklemini kullanarak
2s3>2d 6
r = veya
or r = .
1 + s3>2dcos u 2 + 3 cos u
buluruz.
ÖRNEK 5 Bir Do¤rultman Bulmak

Aşağıdaki parabolün doğrultmanını bulun.
25
r = .
10 + 10 cos u
Doğrultman Çözüm Pay ve paydayı 10 ile bölerek denklemi standart şekle sokarız:
xk
Odak
5>2
r = .
Merkez orijinde 1 + cos u
x
Bu, k = 5@2 ve e = 1 ile
ea ke
r =
a 1 + e cos u
a
e denklemidir. Doğrultmanın denklemi x = 5@2’dir.
fiEK‹L 10.63 Yarı asal ekseni a olan bir Şekil 10.63’te çizili olan elips diyagramından, k’nin e dışmerkezliğine ve a yarı asal
elipste, odak-doğrultman uzaklığı eksenine
k = (a@e) – ae’dır. Dolayısıyla,
ke = a(1 – e2) olur. a
k = e - ea .
denklemiyle bağlı olduğunu görürüz. Buradan, ke = a(1 – e2) buluruz. (2) denkleminde
ke yerine a(1 – e2) yazmak bir elipsin standart kutupsal denklemini verir.
Dışmerkezliği e ve Yarı Asal Ekseni a Olan Elips İçin Kutupsal Denklem

as1 - e 2 d
r = (3)
1 + e cos u
e = 0 olduğunda (3) denkleminin bir çemberi temsil eden r = a haline dönüştüğüne dikkat
edin.
(3) Denklemi gezegen yörüngelerini hesaplamanın başlangıç noktasıdır.
ÖRNEK 6 Plüto Gezegeninin Yörüngesi

Yarı asal ekseni 39.44 AU (astronomik birim) ve dışmerkezliği 0.25 olan bir elipsin ku-
tupsal denklemini bulun. Bu yaklaşık olarak Plüto’nun güneş çevresindeki yörüngesinin
boyutlarındadır.
Aphelyon Perihelyon Çözüm a = 39.44 ve e = 0.25 ile (3) denklemini kullanarak

konumu konumu
(güneşten (güneşten 39.44s1 - s0.25d2 d 147.9
(49.3 AU) (29.58 AU) r = = .
1 + 0.25 cos u 4 + cos u
Plüto
buluruz. En yakın yaklaşma noktasında (perihelyon) Plüto güneşten
u 147.9
r = = 29.58 AU
Güneş 4 + 1
a 39.44 uzaktadır. En uzak noktada (aphelyon) ise, Plüto güneşten
147.9
r = = 49.3 AU
fiEK‹L 10.64 Plüto’nun yörüngesi (Örnek
4 - 1
6). uzaktadır (Şekil 10.64).
ALIfiTIRMALAR 10.8
15. 16.
Do¤rular
y y
1–4 alıştırmalarındaki doğruların kutupsal ve Kartezyen denklem-
lerini bulun. 1
Yarıçap 兹2 Yarıçap
2
1. 2.
y
y
x
0
3p x
5 0
2 4
p兾6
x
0 x 17–20 alıştırmalarındaki çemberleri çizin. Merkezlerinin kutupsal
0
koordinatlarını verin ve yarıçaplarını belirleyin.
3. 4. 17. r = 4 cos u 18. r = 6 sin u
y y 19. r = -2 cos u 20. r = -8 sin u
4p 21–28 alıştırmalarındaki çemberlerin kutupsal denklemlerini bulun.
3 Her çemberi koordinat düzleminde çizin ve çizime hem Kartezyen
x x
0 0 –p hem de kutupsal denklemini yazın.
4
3 4 21. sx - 6d2 + y 2 = 36 22. sx + 2d2 + y 2 = 4
23. x 2 + s y - 5d2 = 25 24. x 2 + s y + 7d2 = 49
2 2
25. x + 2x + y = 0 26. x 2 - 16x + y 2 = 0
4
27. x 2 + y 2 + y = 0 28. x 2 + y 2 - y = 0
3
5–8 alıştırmalarındaki doğruları çizin ve Kartezyen denklemlerini bu-
lun. D›flmerkezlikleri ve Do¤rultmanlar›ndan
5. r cos au - b = 22 6. r cos au + b = 1
p 3p Konik Kesitler
4 4 29–36 alıştırmalarında, bir odakları orijinde olan konik kesitlerin bu
7. r cos au - b = 3 8. r cos au + b = 2
odağa karşılık gelen doğrultmanlarıyla birlikte dışmerkezliklerini bu-
2p p
3 3 lun. Her konik kesitin kutupsal denklemini bulun.
9–12 alıştırmalarındaki doğrular için r cos (u – u0) = r0 şeklinde bir 29. e = 1, x = 2 30. e = 1, y = 2
9. 22 x + 22 y = 6 10. 23 x - y = 1
kutupsal denklem bulun. 31. e = 5, y = -6 32. e = 2, x = 4
33. e = 1>2, x = 1 34. e = 1>4, x = -2
11. y = -5 12. x = -4 35. e = 1>5, y = -10 36. e = 1>3, y = 6
Çemberler Parabol ve Elipsler
13–16 alıştırmalarındaki çemberlerin kutupsal denklemlerini bulun. 37–44 alıştırmalarındaki parabol ve elipsleri çizin. Çiziminize orijin-
13. 14. deki odağa karşılık gelen doğrultmanı da ekleyin. Tepe noktaları uy-
y y gun kutupsal koordinatlarla isimlendirin. Elipslerin merkezlerini de
belirtin.
Yarıçap 4 x 1 6
0 37. r = 38. r =
1 + cos u 2 + cos u
25 4
39. r = 40. r =
x 10 - 5 cos u 2 - 2 cos u
0
400 12
41. r = 42. r =
Yarıçap 1 16 + 8 sin u 3 + 3 sin u
8 4
43. r = 44. r =
2 - 2 sin u 2 - sin u
Eflitsizliklerin Grafiklerini Çizmek 59. a. r = 4 sin u ve r = 23 sec u . eğrilerinin Kartezyen denklem-

lerini bulun.
45 ve 46 alıştırmalarındaki eşitsizliklerle tanımlanan bölgeleri çizin.
b. Eğrileri birlikte çizin ve kesişim noktalarını hem Kartezyen
45. 0 … r … 2 cos u 46. -3 cos u … r … 0
hem de kutupsal koordinatlarda belirtin.
60. Alıştırma 59’u r = 8 cos u ve r = 2 sec u için tekrarlayın.
T Grafik Araflt›rmalar›
61. Odağı (0, 0) ve doğrultmanı r cos u = 4 olan parabolün kutupsal
47–56 alıştırmalarındaki doğruları ve konik kesitleri çizin. denklemini bulun.
47. r = 3 sec su - p>3d 48. r = 4 sec su + p>6d 62. Odağı (0, 0) ve doğrultmanı r cos (u – p@2) = 2 olan parabolün
49. r = 4 sin u 50. r = -2 cos u kutupsal denklemini bulun.
51. r = 8>s4 + cos ud 52. r = 8>s4 + sin ud 63. a. Uzay mühendislerinin dışmerkezlik formülü Eliptik bir
53. r = 1>s1 - sin ud 54. r = 1>s1 + cos ud yörüngenin dışmerkezliği için uzay mühendisleri
55. r = 1>s1 + 2 sin ud 56. r = 1>s1 + 2 cos ud rmax - rmin
e = ,
rmax + rmin
Teori ve Örnekler formülünü kullanırlar. Burada r uzay aracından izlediği
57. Perihelyon ve aphelyon Bir gezegen güneşinin çevresinde yarı elipsin çekici odağına olan mesafedir. Bu formül neden işe
asal ekseninin uzunluğu a olan bir elips izler (Şekle bakın). yarar?
a. Gezegen güneşe en yakın olduğunda r = a(1 – e), en uzak b. İple elips çizmek Bir çizim masasına iğnelenebilecek şekil-
olduğunda ise r = a(1 + e) olduğunu gösterin.. de iki ucu düğümlü bir ipiniz var. İpin uzunluğu bir düğümün
b. Alıştırma 58’deki tabloda bulunan verileri kullanarak güneş merkezinden diğerinin merkezine olmak üzere 10 inçtir. Şekil
sistemimizdeki her gezegenin güneşe ne kadar yaklaştığını ve 10.5’teki (Bölüm 10.1) yöntemi kullanarak dışmerkezliği 0.2
güneşten ne kadar uzaklaştığını bulun. olan bir elips çizmek için iğneler birbirinden ne kadar uzakta
olmalıdır? Ortaya çıkan elips Merkür’ün yörüngesine benzer.
Aphelyon Perihelyon
(güneşten (güneşe 64. Halley kuyruklu yıldızı (Bölüm 10.2, Örnek 1’e bakın.)
en uzak) en yakın) a. Halley kuyruklu yıldızının yörüngesinin denklemini, ölçekle-
Gezegen
mesi astronomik birimlerle yapılan, güneşin orijinde ve diğer
u
odağın negatif x-ekseninde bulunduğu bir koordinat sistemin-
a de bulun.
Güneş b. Kuyruklu yıldız güneşe en fazla kaç astronomik birim ve kaç
kilometre yaklaşır?
c. Kuyruklu yıldız güneşten en fazla kaç astronomik birim ve
kaç kilometre uzaklaşır?
58. Gezegen yörüngeleri Örnek 6’da, Plüto’nun yörüngesi için bir
kutupsal denklem bulduk. Aşağıdaki tabloda bulunan verileri kul- 65–68 alıştırmalarında, verilen eğrinin kutupsal denklemini bulun.
lanarak diğer gezegenlerin kutupsal denklemlerini bulun. Her durumda, tipik eğriyi çizin.
65. x 2 + y 2 - 2ay = 0 66. y 2 = 4ax + 4a 2
Yarı asal eksen 67. x cos a + y sin a = p (a, p sabit)
Gezegen (astronomik birim) Dışmerkezlik
68. sx 2 + y 2 d2 + 2axsx 2 + y 2 d - a 2y 2 = 0
Merkür 0.3871 0.2056
Venüs 0.7233 0.0068
Dünya 1.000 0.0167
69. Farklı k ve e değerlerinde, –p ⱕ u ⱕ p olmak üzere, bir BCS
Mars 1.524 0.0934 kullanarak
Jüpiter 5.203 0.0484
ke
Satürn 9.539 0.0543 r =
1 + e cos u
Üranüs 19.18 0.0460
Neptün 30.06 0.0082 kutupsal denkleminin grafiğini çizin. Aşağıdaki soruları yanıtla-
yın.
Plüto 39.44 0.2481
a. k = –2 alın. e = 3@4, 1 ve 5@4 için çizimlere ne olduğunu ta-
nımlayın. k = 2 için tekrarlayın.
b. k = –1 alın. e = 7@6, 5@4, 4@3, 3@2, 2, 3, 5 ve 10 için çizimlere 70. Farklı a ⬎ 0 ve 0 ⬍ e ⬍ 1 değerlerinde, –p ⱕ u ⱕ p olmak
ne olduğunu tanımlayın. e =1@ 2, 1@3, 1@ 4, 1@10 ve 1@20 için üzere, bir BCS kullanarak
tekrarlayın.
c. Şimdi e ⬎ 0’ı sabit tutun ve k’yi –1, –2, –3, –4 ve –5 alırken as1 - e 2 d
r =
neler olduğunu tanımlayın. Parabollerin, elipslerin ve 1 + e cos u
hiperbollerin grafiklerine baktığınızdan emin olun. kutupsal elipsinin grafiğini çizin. Aşağıdaki soruları yanıtlayın.
a. e = 9@10 alın. a = 1, 3@2, 2, 3, 5 ve 10 için çizimlere ne
olduğunu tanımlayın. e = 1@4 için tekrarlayın.
b. a = 2 alın. e = 9@10, 8@10, 7@10, …, 1@10, 1@20 ve 1@50 için
çizimlere ne olduğunu tanımlayın.

1. Bir parabol nedir? Tepe noktaları orijinde bulunan ve odakları 9. Konik kesitler için bazı tipik parametrizasyonlar nelerdir?
koordinat eksenlerinde olan parabollerin Kartezyen denklemleri 10. Bir sikloid nedir? Sikloidlerin tipik parametrik denklemleri neler-
nedir? Böyle bir parabolün denkleminden, odağını ve doğrultma- dir? Sikloidlerin önemi hangi fiziksel özelliklerinden gelir?
nını nasıl bulursunuz?
11. Kutupsal koordinatlar nedir? Hangi denklemler kutupsal koordi-
2. Bir elips nedir? Merkezleri orijinde ve odakları koordinat eksen- natları Kartezyen koordinatlara çevirir? Neden bir koordinat sis-
lerinden birinde olan elipslerin Kartezyen denklemleri nedir? teminden diğerine geçmek isteyesiniz?
Böyle bir elipsin denkleminden, odaklarını, tepe noktalarını ve
12. Kutupsal koordinatların tek olmamasının grafik çizmedeki sonu-
doğrultmanlarını nasıl bulursunuz?
cu nedir? Örnek verin.
3. Bir hiperbol nedir? Merkezleri orijinde ve odakları koordinat ek-
13. Kutupsal koordinatlarda denklemleri nasıl çizersiniz? Anlattıkla-
senlerinden birinde olan hiperbollerin Kartezyen denklemleri ne-
rınıza simetriyi, eğimi, orijindeki davranışı ve Kartezyen grafik-
dir? Böyle bir hiperbolün denkleminden, odaklarını, tepe noktala-
lerin kullanılışını da ekleyin. Örnek verin.
rını ve doğrultmanlarını nasıl bulursunuz?
14. Kutupsal koordinat düzleminde, bir 0 ⱕ r1(u) ⱕ r ⱕ r2(a),
4. Bir konik kesitin dışmerkezliği nedir? Konik kesitleri dışmerkez-
a ⱕ u ⱕ b bölgesinin alanını nasıl bulursunuz? Örnek verin.
likleriyle nasıl sınıflandırırsınız? Bir elipsin şekliyle dışmerkezli-
ğinin ilişkisi nedir? 15. Kutupsal koordinat düzleminde bir r = ƒ(u), a ⱕ u ⱕ b eğrisinin
uzunluğunu hangi koşullar altında bulursunuz? Tipik bir hesapla-
5. PF = e ⭈ PD denklemini açıklayın.
maya örnek verin.
6. xy-düzleminde kuadratik bir eğri nedir? Dejenere ve dejenere ol-
16. Bir r = ƒ(u), a ⱕ u ⱕ b eğrisinin x- ve y-eksenleri etrafında dön-
mayan kuadratik eğrilere örnek verin.
dürülmesiyle üretilen bir yüzeyin alanını hangi koşullar altında
7. Düzlemdeki bir konik kesitin yeni denkleminde xy-terimi bulun- bulursunuz? Tipik bir hesaplamaya örnek verin.
mayacak şekilde bir Kartezyen koordinat sistemini nasıl bulursu-
17. Doğruların ve konik kesitlerin kutupsal koordinatlardaki standart
nuz? Örnek verin.
denklemleri nelerdir? Örnekler verin.
8. Değişkenleri x ve y olan bir kuadratik denklemin grafiğinin nasıl
olacağını nereden anlarsınız? Örnek verin.
Konik Kesitlerin Grafiklerini Çizmek 5–8 problemlerindeki elipslerin ve hiperbollerin dışmerkezliklerini

1–4 problemlerindeki parabolleri çizin. Her çizime odak ve doğrult- bulun. Her konik kesiti çizin. Çiziminize odakları, tepe noktalarını ve
manı da ekleyin. asimptotları (uygun olanları) ekleyin.
1. x 2 = -4y 2. x 2 = 2y 5. 16x 2 + 7y 2 = 112 6. x 2 + 2y 2 = 4
3. y 2 = 3x 4. y 2 = -s8>3dx 7. 3x 2 - y 2 = 3 8. 5y 2 - 4x 2 = 20
metrik denklemlerini ve parametre aralığını vermektedir. Bir Kartez-

Konik Kesitleri Kayd›rmak yen denklem bularak parçacığın izlediği yolu belirleyin. Kartezyen
9–14 problemleri konik kesit denklemleri verir ve her eğrinin kaç birim denklemin grafiğini çizin. Hareketin yönünü ve parçacığın gezdiği
aşağı veya yukarı, sağa veya sola kaydırılacağını söyler. Yeni konik ke- kısmı belirtin.
sitin denklemini ve uygun olduğu şekilde, yeni odaklarını, tepe nokta-
33. x = s1>2d tan t, y = s1>2d sec t; -p>2 6 t 6 p>2
larını, merkezlerini ve asimptotlarını bulun. Eğeri bir parabolse,
doğrultmanını da bulun. 34. x = -2 cos t, y = 2 sin t; 0 … t … p
2
9. x = –12y, sağa 2, yukarı 3 35. x = -cos t, y = cos2 t; 0 … t … p
10. y2 = 10x, sola 1@2, aşağı 1 36. x = 4 cos t, y = 9 sin t; 0 … t … 2p
2
x 2 y
11. + = 1, sola
left 3, aşağı
down55 Kutupsal Düzlemde Grafikler
9 25
x2 y 2 37 ve 38 problemlerinde kutupsal koordinat eşitsizlikleri ile tanımla-
12. + = 1, sağa
right5,5,yukarı
up 12 12 nan bölgeleri çizin.
169 144
y2 37. 0 … r … 6 cos u 38. -4 sin u … r … 0
x2
13. - = 1, sağa
right2,2,yukarı
up 2222√2
8 2 39–46 problemlerindeki her grafiği (a)–(l) denklemlerinden uygun
x2 y 2 olanıyla eşleştirin. Grafiklerden fazla denklem vardır, dolayısıyla bazı
14. - = 1, sağa 10, down
left 10, aşağı 3 denklemler eşleşmeyecektir.
36 64
a. r = cos 2u b. r cos u = 1
Konik Kesitleri Belirlemek c. r =
6
d. r = sin 2u
1 - 2 cos u
15–22 problemlerindeki konik kesitleri belirleyin ve (uygun olan)
odaklarını, tepe noktalarını, merkezlerini ve asimptotlarını bulun. Eğri e. r = u f. r 2 = cos 2u
bir parabolse, doğrultmanını da bulun. g. r = 1 + cos u h. r = 1 - sin u
2
15. x 2 - 4x - 4y 2 = 0 16. 4x 2 - y 2 + 4y = 8 i. r = j. r 2 = sin 2u
1 - cos u
17. y 2 - 2y + 16x = -49 18. x 2 - 2x + 8y = -17 k. r = -sin u l. r = 2 cos u + 1
2 2
19. 9x + 16y + 54x - 64y = -1 39. Dört yapraklı gül 40. Spiral
20. 25x 2 + 9y 2 - 100x + 54y = 44
y y
21. x 2 + y 2 - 2x - 2y = 0 22. x 2 + y 2 + 4x + 2y = 1
Diskriminant Kullanmak x
23–28 problemlerindeki denklemler hangi konik kesitleri veya de- x
jenere durumları temsil ederler? Yanıtlarınızı açıklayın.
23. x 2 + xy + y 2 + x + y + 1 = 0
24. x 2 + 4xy + 4y 2 + x + y + 1 = 0
41. Limaçon 42. Lemniskat
25. x 2 + 3xy + 2y 2 + x + y + 1 = 0
y y
26. x 2 + 2xy - 2y 2 + x + y + 1 = 0
27. x 2 - 2xy + y 2 = 0 28. x 2 - 3xy + 4y 2 = 0
x
Konik Kesitleri Döndürmek x
29–32 problemlerindeki konik kesitleri belirleyin. Sonra koordinat ek-

senlerini döndürerek, konik kesitin içinde çapraz terim bulunmayan
yeni bir denklemini bulun (Yeni denklemler kullanılan dönmelerin
büyüklük ve yönlerine göre değişecektir). 43. Çember 44. Kardioid
2 2 2 2
31. x 2 + 2 23 xy - y 2 + 4 = 0
29. 2x + xy + 2y - 15 = 0 30. 3x + 2xy + 3y = 19 y y
32. x 2 - 3xy + y 2 = 5 x
x
Düzlemde Parametrik denklemleri Belirlemek

33–36 problemleri xy-düzleminde hareket eden bir parçacığın para-
45. Parabol 46. Lemniskat 73–76 Problemleri bir odakları kutupsal koordinat düzleminin ori-
y y
jininde olan konik kesitlerin bu odak için doğrultmanlarıyla birlikte
dışmerkezliklerini vermektedir. Her konik kesitin kutupsal denklemini
bulun.
73. e = 2, r cos u = 2 74. e = 1, r cos u = -4
x x
75. e = 1>2, r sin u = 2 76. e = 1>3, r sin u = -6
Kutupsal Düzlemde Alan, Uzunluk ve Yüzey Alan›

77–80 problemlerinde, kutupsal koordinat düzleminde tanımlanan
Kutupsal Düzlemde Grafiklerin Kesiflimi bölgelerin alanlarını bulun.
47–54 problemlerinde kutupsal koordinat denklemleriyle verilen eğri- 77. r = 2 – cos u limaçonu ile çevrili bölge.
lerin kesişim noktalarını bulun. 78. Üç yapraklı r = sin 3u gülünün bir yaprağıyla çevrili bölge.
47. r = sin u, r = 1 + sin u 48. r = cos u, r = 1 - cos u 79. “Sekiz şekli” r = 1 + cos 2u’nın içinde ve r = 1 çemberinin
49. r = 1 + cos u, r = 1 - cos u dışındaki bölge.
50. r = 1 + sin u, r = 1 - sin u 80. r = 2(1 + sin u) kardioidinin içinde ve r = 2 sin u çemberinin
51. r = 1 + sin u, r = -1 + sin u dışındaki bölge.
52. r = 1 + cos u, r = -1 + cos u 81–84 problemlerinde kutupsal koordinat denklemleriyle verilen eğri-
53. r = sec u, r = 2 sin u 54. r = -2 csc u, r = -4 cos u lerin uzunluklarını bulun.
81. r = -1 + cos u
Kutupsaldan Kartezyen Denklemlere 82. r = 2 sin u + 2 cos u, 0 … u … p>2
55–60 problemlerindeki doğruları çizin. Ayrıca, her doğru için bir 3
83. r = 8 sin su>3d,
84. r = 21 + cos 2u,
0 … u … p>4
Kartezyen denklem bulun.
22
55. r cos au + b = 2 23 56. r cos au - b =
-p>2 … u … p>2
p 3p
3 4 2
58. r = - 22 sec u
85 ve 86 alıştırmalarındaki kutupsal koordinat eğrilerinin belirtilen
60. r = A 323 B csc u

57. r = 2 sec u eksenler etrafında döndürülmeleriyle üretilen yüzeylerin alanlarını bu-
85. r = 2cos 2u,

lun.
59. r = -s3>2d csc u
0 … u … p>4, x-ekseni
x-axis
61–64 problemlerindeki çemberlerin Kartezyen denklemlerini bulun. 2
86. r = sin 2u, y-ekseni
Her çemberi koordinat düzleminde çizin ve grafiğe hem Kartezyen
62. r = 3 23 sin u
hem de Kutupsal denklemlerini yazın.
Teori ve Örnekler
63. r = 2 22 cos u
61. r = -4 sin u
64. r = -6 cos u 87. 9x2 + 4y2 = 36 elipsinin (a) x-ekseni, (b) y-ekseni etrafında
döndürülmesiyle üretilen cismin hacmini bulun.
Kartezyenden Kutupsal Denklemlere 88. Birinci bölgede x-ekseni, x = 4 doğrusu ve 9x2 – 4y2 = 36 hi-
65–68 problemlerindeki çemberlerin kutupsal denklemlerini bulun. perbolüyle çevrili “üçgensel” bölge x-ekseni etrafında döndü-
Her çemberi koordinat düzleminde çizin ve grafiğe hem Kartezyen rülerek bir cisim üretiliyor. Cismin hacmini bulun.
hem de Kutupsal denklemlerini yazın. 89. Bir teneke şerit bir elipsin çevresine sarılıyor. Bu şeride bir taban
65. x 2 + y 2 + 5y = 0 66. x 2 + y 2 - 2y = 0 lehimlenerek bir dalga tankı yapılıyor. Tanka bir veya iki inç su
67. x 2 + y 2 - 3x = 0 68. x 2 + y 2 + 4x = 0 doldurup tam elipsin odaklarından birine bir bilye atılıyor. Dalga-
lar suda dışarı doğru yayılır, tankın kenarındaki şeritten yansır ve
Kutupsal Koordinatlarda Konik Kesitler birkaç saniye sonra ikinci odaktan bir damla su fışkırır. Neden?
69–72 problemlerinde kutupsal koordinat denklemleri verilen konik 90. LORAN Kuzey Kaliforniya sahilinde birbirinden birkaç yüz
kesitleri çizin. Tepe noktalarının ve elipslerde merkezlerin kutupsal mil uzakta bulunan A ve B kulelerinden aynı anda bir radyo
koordinatlarını verin. sinyali gönderiliyor. Denizdeki bir gemi A’dan gelen sinyali
B’den gelen sinyalden 1400 mikrosaniye önce alıyor. Sinyalin
2 8 980 ft/mikrosaniye hızla ilerlediği varsayılırsa, iki kuleye gö-
69. r = 70. r =
1 + cos u 2 + cos u
re geminin yeri hakkında ne söylenebilir?
6 12
71. r = 72. r =
1 - 2 cos u 3 + sin u
91. Düz bir düzlemde, aynı anda bir tüfek sesi ve merminin hedefe b. Bölüm 10.3’teki kriterleri uygulayarak
vurma sesini duyuyorsunuz. Tüfeğe ve hedefe göre konumunuz e=0 ⇒ çember
hakkında ne söylenebilir?
0⬍e⬍1 ⇒ elips
92. Arşimet spiralleri a sıfırdan farklı bir sabit olmak üzere, r = au e=1 ⇒ parabol
şeklindeki bir denklemin grafiğine Arşimet spirali denir. Böyle
bir spiralin birbirini izleyen dönüşleri arasındaki genişliğin bir
e⬎1 ⇒ hiperbol
özelliği var mıdır? olduğunu gösterin.
93. a. x = r cos u , y = r sin u , denklemlerinin 94. Uydu yörüngesi Bir uydu dünyanın Kuzey ve Güney Kutupla-
rından geçen bir yörünge üzerindedir. Güney Kutbu’nun üzerin-
k deyken, yörüngesinin en yüksek noktasında, dünya yüzeyinden
r =
1 + e cos u 1000 mil yukarıdadır. Kuzey Kutbu’nun üzerindeyken ise, yörün-
gesinin en düşük noktasında, dünya yüzeyinden 300 mil yukarı-
kutupsal denklemini dadır.
(1 – e2)x2 + y2 + 2kex – k2 = 0 a. Yörüngenin bir odağı dünyanın merkezi olan bir elips
Kartezyen denklemine çevirdiğini gösterin. olduğunu varsayarak, dışmerkezliğini bulun (Dünyanın çapını
8000 mil alın).
b. Dünyanın kuzey-güney eksenini x-ekseni olarak kullanıp,
yörüngenin kutupsal denklemini bulun.

b.
Konik Kesitleri Bulmak
b2xx1 + b2yy1 – a2b2 = 0
1. Odağı (4, 0) ve doğrultmanı x = 3 olan parabolün denklemini bu-
lun. Parabolü, tepe noktası, odağı ve doğrultmanı ile birlikte çi- doğrusunun hiperbolüne, hiperbol b2x2 – a2y2 – a2b2 = 0
zin. üstündeki (x1, y1) noktasında teğet olduğunu gösterin.
2. Aşağıdaki parabolün tepe noktasını, odağını ve doğrultmanını bu- 10.
lun.
Ax 2 + Bxy + Cy 2 + Dx + Ey + F = 0
x2 = 6x – 12y + 9 = 0
konik kesitinin bir (x1, y1) noktasındaki teğetinin,
3. P(x, y) noktasından x2= 4y parabolüne olan uzaklık P’den odağa
Axx1 + B a b + Cyy1 + D a b
olan uzaklığın iki katıysa, P’nin izlediği yolu bulun. Eğriyi x1 y + xy1 x + x1
tanımlayın. 2 2
+ Ea b + F = 0.
4. a + b uzunluğunda bir doğru parçası x-ekseninden y-eksenine y + y1
gitmektedir. Doğru parçasının üzerindeki P noktası bir uçtan a 2
birim, diğerinden de b birim uzaktadır. Doğru parçasının uçları şeklinde yazılabilen bir denklemi olduğunu gösterin.
eksenler boyunca kayarken P’nin bir elips çizdiğini gösterin.
5. 0.5 dışmerkezlikli bir elipsin tepe noktaları (0, ±2)’dedir. Odaklar
nerededir? Denklemler ve Eflitsizlikler
6. Doğrultmanı x = 2 doğrusu ve buna karşılık gelen odağı (4, 0) xy-düzlemindeki hangi noktalar 11–18 alıştırmalarındaki denklem ve
noktası olan 2@3 dışmerkezlikli elipsin denklemini bulun. eşitsizlikleri sağlarlar? Her alıştırma için bir şekil çizin.
7. Bir hiperbolün odaklarından biri (0, –7) noktasındadır ve buna 11. sx 2 - y 2 - 1dsx 2 + y 2 - 25dsx 2 + 4y 2 - 4d = 0
karşılık gelen doğrultman y = –1 doğrusudur. Dışmerkezlik (a) 2, 12. sx + ydsx 2 + y 2 - 1d = 0
(b) 5 ise, hiperbolün denklemini bulun. 13. sx 2>9d + sy 2>16d … 1
8. Odakları (0, 2) ile (0, –2) olan ve (12, 7) noktasından geçen hiper- 14. sx 2>9d - sy 2>16d … 1
bolün denklemini bulun.
15. s9x 2 + 4y 2 - 36ds4x 2 + 9y 2 - 16d … 0
9. a.
16. s9x 2 + 4y 2 - 36ds4x 2 + 9y 2 - 16d 7 0
b2xx1 + b2yy1 – a2b2 = 0
17. x 4 - sy 2 - 9d2 = 0
doğrusunun b2x2 + a2y2 – a2b2 = 0 elipsine, elipsin üstündeki 18. x 2 + xy + y 2 6 3
(x1, y1) noktasında teğet olduğunu gösterin.
ması için bir ağırlık asılıyor. İp kancaların üzerinden ve halkanın

Parametrik Denklemler ve Sikloidler içinden serbestçe kayıyorsa, ağırlık gidebildiği kadar aşağı gide-
19. Episikloidler Bir çember ikinci bir sabit çemberin dışında yu- cektir. İpin uzunluğunun kancalar arasındaki uzaklığın en az dört
varlanırsa, yuvarlanan çemberin üzerindeki bir P noktası aşağıda katı olduğunu ve ipin şeklinin, ipin dikey parçasının doğrusuna
gösterildiği gibi bir episikloid tanımlar. Sabit çemberin merkezi göre simetrik olduğunu varsayın.
orijin O’da bulunsun ve yarıçapı a olsun.
a. Aşağıdaki şekilde, döngünün altında oluşan A açısını bulun.
y
b. Halkanın ipin üzerindeki her sabit konumu için, halkanın
P
uzayda bulunabileceği olası yerlerin, odakları kancalarda olan
b
C bir elips üzerinde bulunduğunu gösterin.
c. Başlangıçtaki simetri varsayımını, (b)’deki sonucu ipin ve
ağırlığın en düşük potansiyel enerji durumunda dengeye gele-
␪ cekleri varsayımıyla birleştirerek doğrulayın.
x
O A(a, 0)
Yuvarlanan çemberin yarıçapı b ve dolanan nokta P’nin başlangıç Kancalar

A
noktası A(a, 0) olsun. Pozitif x-ekseniyle çemberlerin merkezle-
rinden geçen doğru arasındaki u açısını parametre olarak kulla-
nıp, episikloidin parametrik denklemini bulun.
20. a. x-ekseni ve Halka
x = a(t – sin t), y = a(1 – cos t); 0 ⱕ t ⱕ 2p

sikloid yayının sınırladığı bölgenin kütle merkezini bulun.
Ağırlık
b. Aşağıdaki eğrinin koordinat eksenleri etrafındaki birinci mo-
mentlerini bulun:
y = 2 2t ; 0 … t … 23 .
30. İki radar istasyonu bir doğu-batı çizgisi üzerinde birbirlerinden
x = s2>3dt 3>2,
20 km uzaktadırlar. Alçaktan uçan ve batıdan doğuya giden bir
Kutupsal Koordinatlar uçağın hızının y0 km/sa olduğu bilinmektedir. t = 0’da, (–10,
0)’daki istasyondan bir sinyal gönderiliyor, uçaktan yansıyor ve
21. a. Aşağıdaki eğrinin kutupsal koordinatlardaki denklemini bu-
30@c saniye sonra (10, 0) tarafından alınıyor (c sinyalin hızı-
lun:
dır). t = 10@y0’da, (–10, 0)’daki istasyondan başka bir sinyal
x = e 2t cos t, y = e 2t sin t; -q 6 t 6 q. gönderiliyor, uçaktan yansıyor ve yeniden diğer istasyon tara-
fından 30/c saniye sonra alınıyor. y0’ın c’den çok küçük olduğu
b. Eğrinin t = 0’dan t = 2p’ye kadar uzunluğunu bulun.
varsayımı altında, uçağın ikinci sinyali yansıttığı zamanki ko-
22. r = 2 sin3(u@3), 0 ⱕ u ⱕ 3p, eğrisinin kutupsal koordinat düzle-
numun bulun.
mindeki uzunluğunu bulun.
23. r = 1 + cos u kardioidinin birinci bölgedeki kısmının x-ekseni et- 31. Bir kuyruklu yıldız, güneş odakta olmak üzere, parabolik bir yö-
rafında döndürülmesiyle üretilen yüzeyin alanını bulun. (İpucu: 1 rüngede ilerlemektedir. Kuyruklu yıldız güneşten 4 ⫻ 107 mil
+ cos u = 2 cos2 (u@2) ve sin u = 2 sin (u@2) cos (u@2) bağıntılarını uzaktayken, kuyruklu yıldızdan güneşe giden doğru, aşağıda gös-
kullanın.) terildiği gibi, yörüngenin ekseniyle 60°’lik bit açı yapmaktadır.
24. r = 2a cos2 (u@2) ve r = 2a sin2 (u@2), a ⬎ 0 eğrileriyle çevrelenen Kuyruklu yıldız güneşe ne kadar yaklaşacaktır?
bölgeleri kutupsal koordinat düzleminde çizin ve düzlemin pay-
laştıkları kısmının alanını bulun. Kuyruklu yıldız
25-28 alıştırmaları bir odakları kutupsal koordinat düzleminin oriji-
ninde olan konik kesitlerin dışmerkezliklerini, bu odağa karşılık gelen 60°
doğrultmanla birlikte vermektedir. Her konik kesit için bir kutupsal Güneş
denklem bulun.
25. e = 2, r cos u = 2 26. e = 1, r cos u = -4
27. e = 1>2, r sin u = 2 28. e = 1>3, r sin u = -6
32. x = 2t, y = t 2, - q 6 t 6 q , parabolünün (0, 3) noktasına en
Teori ve Örnekler yakın noktalarını bulun.
29. Bir ucunda bir halka bulunan bir ip yatay bir çizgideki iki kanca 33. x 2 + xy + y 2 = 1 elipsinin dışmerkezliğini 1@100 hassaslıkla
etrafına sarılıyor. Halkadan geçirilen serbest uca ipin gergin dur- bulun.
35. 2x + 2y = 1 eğrisi bir konik denklemin parçası mıdır? Öy-

34. xy = 1 hiperbolünün dışmerkezliğini bulun.
Yar›çap Vektörüyle Bir Kutupsal Koordinat E¤risinin Te¤eti
Aras›ndaki Aç›
36. 2xy - 22 y + 2 = 0 eğrisinin bir hiperbol olduğunu gösterin.
leyse, ne tür bir konik kesit? Değilse, neden değildir?
Kartezyen koordinatlarda, bir eğrinin bir noktadaki yönünü bulmak
için, saat yönünün tersine, pozitif x-ekseninden teğete olan f açısını
Hiperbolün merkezini, tepe noktalarını, odaklarını, eksenlerini ve hesaplarız. Kutupsal koordinatlarda, yarıçap vektöründen teğete olan
asimptotlarını bulun. c açısını hesaplamak daha uygundur (aşağıdaki şekle bakın). Böylece
37. Aşağıdaki konik kesitlerin kutupsal denklemlerini bulun. f açısı, şekildeki üçgene dış açı teoremini uygulayarak elde edilen
a. Odağı orijinde ve tepe noktası (a, p@4)’te olan parabol; f=u+c (1)
b. Odakları orijin ile (2, 0)’da ve bir tepe noktası (4, 0)’ da olan
elips. bağıntısından hesaplanabilir.
c. Bir odağı orijinde, merkezi (2, p@2) ve bir tepe noktası y
(1, p@2)’de olan hiperbol. r f(u)
38. Orijinden geçen herhangi bir doğru r = 3@(2 + cos u) elipsini P1
ve P2 noktalarında keser. P1 ile orijin arasındaki uzaklık d1, P2 ile
c
orijin arasındaki uzaklık d2 olsun. (1@d1) + (1@d2)’yi hesaplayın. P(r, u)
39. Çemberlerle bir kardioid üretmek Kardioidler özel episikloi- r
dlerdir (Alıştırma 18). a yarıçaplı bir çemberi, şekildeki gibi, ku-
tupsal düzlemde başka bir a yarıçaplı çember üzerinde döndürür- u f
seniz, başlangıçtaki değme noktası P bir kardioid çizecektir x
0
(İpucu: OBC ve PAD açılarının ikisinin de ölçüsünün u olduğunu
göstererek işe başlayın.
Yuvarlanan çember Eğrinin denkleminin, ƒ(u) fonksiyonu u’nın türevlenebilir bir
fonksiyonu olmak üzere r = ƒ(u) şeklinde verildiğini varsayın. Bu
durumda
A x = r cos u ve y = r sin u (2)
Kardioid D fonksiyonları
T
C r P(r, u) dx dr
u = -r sin u + cos u ,
O u0 du du
B (3)
dy dr
= r cos u + sin u .
du du
Sabit çember
olmak üzere u’nın türevlenebilir fonksiyonlarıdır. (1) denklemine
göre, c = f – u olduğundan,
tan f - tan u
40. Katlanır bir dolap kapısı Katlanır bir dolap kapısı, P tan c = tan sf - ud = .
1 + tan f tan u
noktasından menteşelenmiş iki tane 1 ayak genişliğinde panelden
oluşur. Bir panelin dış alt köşesi O’da bir milde durmaktadır olur. Dahası,
(aşağıdaki şekle bakın). Diğer panelin Q ile belirtilen dış alt dy dy>du
köşesi şekilde x-ekseninin bir parçası olarak gösterilen düzgün bir tan f = =
dx dx>du
yol boyunca kayar. Q ileri geri hareket ederken, kapının altının olur, çünkü tan f eğrinin P’deki eğimidir. Ayrıca
halıya süründüğünü varsayın. Kapı, halının yüzeyinde nasıl bir y
şekil tarar? tan u = x .
y olarak tanımlanır, dolayısıyla
dy>du y dy
- x dx
dx>du x - y
du du
P menteşesi tan c = = . (4)
y dy>du dx dy
1 + x x + y
dx>du du du
Şekil elde edilir.
x
O Q
(4) denklemindeki son ifadenin payı (2) ve (3) denklemlerinden 48. r = a(1 + cos u) kardioidi üzerinde teğetin (a) yatay, (b) dikey
dy olduğu noktaları bulun.
dx
x - y = r2. 49. r = a@(1 + cos u) ve r = b@(1 – cos u) parabollerinin her kesişim
du du
olarak bulunur. Aynı şekilde, payda noktasında birbirlerine dik olduklarnı gösterin (ab ≠ 0).
50. r = a(1 – cos u) kardioidinin u = p@2 ışınıyla hangi açıyla
dx dy dr
x + y = r . kesiştiğini bulun.
du du du
51. Kesişim noktalarından birinde, r = 3 sec u doğrusu ile
şeklinde elde edilir. Bunları (4) denkleminde yerine koyarsak, r = 4(1 + cos u) kardioidinin arasındaki açıyı bulun.
r 52. r = a tan (u@2) doğrusunun u = p@2’deki teğetinin eğimini bulun.
tan c = . (5)
dr>du
53. r = 1@(1 – cos u) ve r = 1@(1 – sin u) parabollerinin birinci
elde ederiz. Bu, c’yi u’nın bir fonksiyonu olarak bulmakta kul- bölgede kesiştikleri açıyı bulun.
landığımız denklemdir. 54. r2 = 2 csc 2u denklemi kutupsal koordinatlarda bir eğriyi temsil
41. Bir şekle referans vererek, bir kesişim noktasında iki eğrinin teğerleri eder.
arasındaki b açısının a. Eğriyi çizin.
tan c2 - tan c1 b. Eğrinin, denk bir Kartezyen denklemini bulun.
tan b = . (6)
1 + tan c2 tan c1 c. Eğrinin u = p@4 ışınıyla kesiştiği açıyı bulun.
olduğunu gösterin. İki eğri ne zaman dik açıyla kesişir? 55. Yarıçap vektörüyle r = ƒ(u) eğrisinin teğeti arasındaki c açısının
42. r = sin4 (u@4) eğrisi için tan c’nin değerini bulun. sabit bir a değeri olduğunu varsayın.
43. r = 2a sin 3u eğrisinin yarıçap vektörüyle teğeti arasındaki açıyı a. Eğri ve u = u1, u = u2 ışınlarıyla sınırlanan alanın, (r1, u1) ve
u = p@6 iken bulun. (r2, u2) eğrinin bu ışınlar arasındaki yayının uç noktaları
olmak üzere, r22 – r12’ye orantılı olduğunu gösterin. Orantı
T 44. a. Hiperbolik ru = 1 spiralini çizin. Spiral orijin etrafında sabitini bulun.
sarılmaya başladığında, c’ye ne olmaktadır?
b. (a) şıkkındaki yayın uzunluğunun r2 – r1’e orantılı olduğunu
45. r = 23 cos u ve r = sin u noktasında kesişirler. Bu noktada

b. (a)’da bulduklarınızı analitik olarak doğrulayın.
gösterin ve orantı sabitini bulun.
56. P noktası r2 sin2 u = 2a2 hiperbolü üzerinde bir nokta olsun. OP,
teğetlerin dikey olduklarını gösterin.
P’deki teğet ve başlangıç doğrusunun oluşturduğu üçgenin ikizke-
46. r = a( 1 + cos u) kardioidini ve r = 3a cos u çemberini bir diyag- nar olduğunu gösterin.
ramda çizin ve birinci bölgede bulunan kesişim noktalarındaki te-
ğetlerinin arasındaki açıyı bulun.
47.
1 3
r = ve
and r =
1 - cos u 1 + cos u
parabollerinin kesişim noktalarını ve bu noktalardaki teğetlerin
arasındaki açıyı bulun.

Hareket Eden Bir Nesneyi Radarda İzlemek
Kısım I: Kutupsal koordinatlardan Kartezyen koordinatlara dönüştürün.
Bir Şekil çizici ile Parametrik ve Kutupsal Denklemler
Kısım I: Parametrik denklemlerle tanımlanan hareketi analiz etmek için konumu, hızı ve ivmeyi canlandırın.
Kısım II: Kutupsal bir çizim yapan bir şekil çizici için hareketin denklemlerini bulun ve analiz edin.
EKLER
E.1 Matematik ‹ndüksiyon
nsn + 1d
1 + 2 +Á+ n = ,
2
gibi bir çok formülün her n pozitif tamsayısı için doğru olduğu matematiksel indüksyon
prensibi denilen bir aksiyom uygulanarak gösterilebilir. Bu aksiyomu kullanan bir ispata
matematiksel indüksiyonla ispat veya indüksiyonla ispat denir.
Bir formülü indüksiyona ispatlamanın adımları aşağıdadır.
1. Formülün n = 1 için doğruluğunu kontrol edin.
2. Formül herhangi bir pozitif n = k tamsayısı için doğru ise, bundan sonraki tamsayı,
n = k +1, için de doğru olduğun gösterin.
İndüksiyon aksiyomu şunu söyler: bu adımlar tamamlandığında, formül bütün pozitif n
tamsayıları için doğrudur. Adım 1’den, formül n = 1 için doğrudur. Adım 2’ den n = 2 ve
dolayısıyla Adım 2’den n = 3 ve yine Adım 2’den n = 4 için, vb. doğrudur. İlk domino taşı
düşerse, ve k. domino taşı düşerken her zaman (k + 1). taşa vuruyorsa, bütün domino
taşları düşer.
Başka bir bakış açısıyla, her pozitif tamsayı için bir tane olmak üzere, elimizde
S1, S2, … , Sn, … , ifadelerinin bulunduğunu varsayalım. İfadelerin herhangi birinin doğru
olduğun varsaymanın sıradaki diğer ifadenin doğru olduğu anlamına geldiğini göstere-
bildiğimizi varsayalım. Ayrıca S1’in de doğru olduğunu gösterdiğimizi düşünelim. Bu du-
rumda S1’den sonraki bütün ifadelerin doğru olduğu sonucunu çıkarabiliriz.
ÖRNEK 1 Her pozitif n sayısı için
nsn + 1d
1 + 2 +Á+ n = .
2
eşitliğinin doğruluğunu matematiksel indüksiyonla gösterin.
Çözüm İspatı yukarıdaki iki adımı kullanarak yapacağız.

1. Formü n = 1 için doğrudur, çünkü
1s1 + 1d
1 = .
2
bulunur.
EK-1
EK-2 Ekler
2. Formül n = k için doğru ise, n = k +1 için de doğru mudur? Yanıt evettir ve nedeni
şudur: Eğer
ksk + 1d
1 + 2 +Á+ k = ,
2
ise, bu durumda,
ksk + 1d k 2 + k + 2k + 2
1 + 2 + Á + k + sk + 1d = + sk + 1d =
2 2
sk + 1dsk + 2d sk + 1dssk + 1d + 1d
= = .
2 2
olur. Bu eşitlikler zincirindeki son ifade n = (k + 1) için n(n +1)@2 ifadesidir.
Matematiksel indüksiyon prensibi artık orijinal formülü her n pozitif tamsayısı için
garantiler.
Bölüm 5.2, Örnek 4’te ilk n tamsayının toplamını veren formül için başka bir ispat
verdik. Ancak, matematiksel indüksiyonla ispat daha geneldir. Matematiksel indüksiyon,
ilk n tamsayının karelerinin, küplerinin toplamını bulmak için kullanılabilir (Alıştırmalar
9 ve 10).
İşte başka bir örnek
ÖRNEK 2 Her pozitif n tamsayısı için,

1 1 1 1
+ 2 + Á + n = 1 - n.
21 2 2 2
Çözüm İspatı matematiksel indüksiyonun iki adımını kullanarak gerçekleştiririz.

1. Formül n = 1 için doğrudur, çünkü
1 1
= 1 - 1.
21 2
doğrudur.
2.
1 1 1 1
+ 2 + Á + k = 1 - k,
21 2 2 2
ise, bu durumda,
1 1 1 1 1 1 1#2 1
+ 2 + Á + k + k+1 = 1 - k + k+1 = 1 - k + k+1
2 1
2 2 2 2 2 #
2 2 2
2 1 1
= 1 - k+1 + k+1 = 1 - k+1 .
2 2 2
elde edilir. Böylece, orijinal formül n = k için geçerliyse, n = (k + 1) için de geçerli olur.
Bu adımlar doğrulandığı için, matematiksel indüksiyon prensibi formülü her pozitif n
tamsayısı için garantiler.
Di¤er Bafllang›ç Tamsay›lar›

n = 1 ile başlamak yerine, bazı indüksiyon tartışmaları başka bir tamsayıyla başlar. Böyle
bir tartışmanın adımları aşağıdaki gibidir.
E.1 Matematik ‹ndüksiyon EK-3
1. Formülün n = n1 (ilk uygun tamsayı) için doğru olduğunu kontrol edin.

2. Formül herhangi bir n = k ⱖ n1 tamsayısı için doğru ise, n = (k + 1) için de doğru
Bu adımlar tamamlandığında, matematiksel indüksiyon prensibi formülü her n ⱖ n1 tam-
sayısı için garantiler.
ÖRNEK 3 n yeterince büyükse, n! ⬎ 3n olduğunu gösterin.
Çözüm Ne kadar büyük, yeterince büyüktür? Deneriz:
n 1 2 3 4 5 6 7
n! 1 2 6 24 120 720 5040
3n 3 9 27 81 243 729 2187
Sanki n ⱖ 7 için n! ⬎ 3n gibidir. Emin olmak için matematiksel indüksiyon uygularız.

Adım 1’de n1 = 7 alırız ve Adım 2’yi tamamlarız.
Herhangi bir k ⱖ 7 için k! ⬎ 3k olduğunu varsayın. Bu durumda
sk + 1d! = sk + 1dsk!d 7 sk + 1d3k 7 7 # 3k 7 3k + 1.
olur. Böylece, k ⱖ 7 için
k! ⬎ 3k olması (k + 1)! ⬎ 3k + 1 olmasını
gerektirir. Matematiksel indüksiyon artık her n ⱖ 7 için n! ⬎ 3n olduğunu garantiler.
ALIfiTIRMALAR E.1
1. ƒ a + b ƒ … ƒ a ƒ + ƒ b ƒ üçgen eşitsizliğinin her pozitif a ve b sayısı 5. Her pozitif n tamsayısı için
için geçerli olduğunu varsayarak, n tane sayı için 2 2 2 1
+ 2 +Á+ n = 1 - n
31 3 3 3
ƒ x1 + x2 + Á + xn ƒ … ƒ x1 ƒ + ƒ x2 ƒ + Á + ƒ xn ƒ
6. Yeterince büyük n’ler için, n! ⬎ n3 olduğunu gösterin.
2. r ⫽1 ise, her pozitif n tamsayısı için
7. Yeterince büyük n’ler için, 2n ⬎ n2 olduğunu gösterin.
1 - rn+1
1 + r + r2 + Á + rn = 8. n ⱖ –3 ise, 2n ⱖ 1@8 olduğunu gösterin.
1 - r
olduğunu gösterin. 9. Kareler toplamı İlk n pozitif tamsayının kareleri toplamının
n an + b sn + 1d
d dy du d 1
3. suyd = u + y , Çarpım Kuralı ve sxd = 1 olduğunu 2
dx dx dx dx .
kullanarak, her pozitif n sayısı için 3
d n olduğunu gösterin.
sx d = nx n - 1
dx
10. Küpler toplamı İlk n pozitif tamsayının küpleri toplamının
olduğunu gösterin. (n(n + 1)@2)2 olduğunu gösterin.
4. Bir ƒ(x) fonksiyonunun herhangi iki pozitif x1 ve x2 sayısı için, 11. Sonlu toplam kuralları Aşağıdaki sonlu toplam kuralları-nın
ƒ(x1x2) = ƒ(x1) + ƒ(x2) özelliğine sahip olduğunu varsayın. Her her pozitif n tamsayısı için geçerli olduğunu gösterin.
a. a sak + bk d = a ak + a bk
pozitif n tamsayısı için n n n
ƒsx1 x2 Á xn d = ƒsx1 d + ƒsx2 d + Á + ƒsxn d k=1 k=1 k=1
EK-4 Ekler
b. a sak - bk d = a ak - a bk d. a ak = n # c
n n n n
(ak’nin değeri sabit ve c ise)
k=1 k=1 k=1 k=1
c. a cak = c # a ak
n n
12. Her pozitif n tamsayısı ve her x reel sayısı için, ƒ x n ƒ = ƒ x ƒ n
(Her hangi bir c sayısı)
k=1 k=1 olduğunu gösterin.
E.2 Limit Teoremlerinin ‹spat›
Bu ek Bölüm 2.2’deki Teorem 1, Kısım 2–5 ve Teorem 4’ü ispatlamaktadır.
TEOREM 1 Limit Kurallar›

L, M, c ve k reel sayılar ve
lim ƒsxd = L and
ve lim gsxd = M, then
x:c x:c
lim A ƒsxd + gsxd B = L + M

ise aşağıdaki kurallar geçerlidir.
1. Toplam Kuralı:
lim A ƒsxd - gsxd B = L - M

x:c
2. Fark Kuralı:
lim A ƒsxd # gsxd B = L # M

x:c
3. Çarpım Kuralı:
lim A kƒsxd B = kL
x:c
4. Sabitle Çarpım Kuralı (herhangi bit k sayısı)

sany number kd
x:c
ƒsxd L
5. Bölüm Kuralı: lim = , M0 Zise0
Mif⫽
x:c gsxd M
6. Kuvvet Kuralı: r ve s ortak çarpanı bulunmayan tamsayılar ve
s ⫽ 0 ise, Lr@s bir reel sayı olmak üzere
lim A ƒ(x) B r>s = L r>s
x:c
dir. (s çift ise L ⬎ 0 kabul ediyoruz.)
Toplam kuralını Bölüm 2.3’te ispatladık ve Kuvvet Kuralı daha ileri metinlerde ispat-
lanır. Fark Kuralını, Toplam Kuralında g(x) yerine –g(x) ve M yerine –M yazarak elde
ederiz. Sabitle Çarpım Kuralı Çarpım Kuralının g(x) = k olduğu özel durumudur. Böylece
geriye Çarpım Kuralı ile Bölüm Kuralı kalır.
Limit Çarp›m Kural›n›n ‹spat› Herhangi bir ⑀ ⬎ 0’a karşılık bir d ⬎ 0 sayısının var olduğunu
göstereceğiz, öyle ki; x sayısı ƒ ve g’nin tanım aralıklarının kesişimi D de olmak üzere
0⬍ux–cu⬍d
koşulunu sağlayan her x için

u ƒ(x)g(x) – LM u ⬍ ⑀
sağlansın. Bu durumda ⑀’nun pozitif bir sayı olduğunu varsayın ve ƒ(x) ile g(x)’i
ƒsxd = L + sƒsxd - Ld, gsxd = M + sgsxd - Md.
şeklinde yazın.
E.2 Limit Teoremlerinin ‹spat› EK-5
Bu ifadeleri çarpın ve LM çıkarın:

ƒsxd # gsxd - LM = sL + sƒsxd - LddsM + sgsxd - Mdd - LM
= LM + Lsgsxd - Md + Msƒsxd - Ld
+ sƒsxd - Ldsgsxd - Md - LM
= Lsgsxd - Md + Msƒsxd - Ld + sƒsxd - Ldsgsxd - Md. (1)
x → c iken f ve g’nin limitleri L ve M olduğundan, x sayısı D de olmak üzere
0 6 ƒ x - c ƒ 6 d1 Q ƒ ƒsxd - L ƒ 6 2P>3
0 6 ƒ x - c ƒ 6 d2 Q ƒ gsxd - M ƒ 6 2P>3
(2)
0 6 ƒ x - c ƒ 6 d3 Q ƒ ƒsxd - L ƒ 6 P>s3s1 + ƒ M ƒ dd
0 6 ƒ x - c ƒ 6 d4 Q ƒ gsxd - M ƒ 6 P>s3s1 + ƒ L ƒ dd
olacak şekilde d1, d2, d3 ve d4 pozitif sayıları vardır. d’yı d1’den d4’e kadar giden sayıların
en küçüğü olarak alırsak, (2) koşullarında sağ taraftaki eşitsizliklerin hepsi 0 ⬍ u x – c u ⬍ d
için aynı anda geçerli olacaklardır. Dolayısıyla, x sayısı D de olmak üzere, 0 ⬍ u x – c u ⬍ d
olması
ƒ ƒsxd # gsxd - LM ƒ (1) Denklemine üçgen eşitsizliği uygulanır.
… ƒ L ƒ ƒ gsxd - M ƒ + ƒ M ƒ ƒ ƒsxd - L ƒ + ƒ ƒsxd - L ƒ ƒ gsxd - M ƒ
… s1 + ƒ L ƒ d ƒ gsxd - M ƒ + s1 + ƒ M ƒ d ƒ ƒsxd - L ƒ + ƒ ƒsxd - L ƒ ƒ gsxd - M ƒ
A 3A 3
P P P P
6 + + = P. (2)’deki değerler
3 3
olduğu anlamına gelir. Bu, Limit Çarpım Kuralının ispatını tamamlar.
Limit Bölüm Kural›n›n ‹spat› limx→c (1@g(x)) = 1@M olduğunu göstereceğiz. Bu durumda
Limit Çarpım kuralından
= lim aƒsxd # b = lim ƒsxd # lim

ƒsxd
= L#
1 1 1 L
lim =
x:c gsxd x:c gsxd x:c x:c g(x) M M
olduğu sonucunu çıkarırız.

⑀ ⬎ 0 verilmiş olsun. limx→c (1@g(x)) = 1@M olduğunu göstermek için,
0⬍ux–cu⬍d
` ` 6 P.
1 1
0 6 ƒx - cƒ 6 d Q -
gsxd M
olacak şekilde bir d ⬎ 0 bulunduğunu göstermemiz gerekir.
u M u ⬎ 0 olduğundan,
0 ⬍ u x – c u ⬍ d1
M
0 6 ƒ x - c ƒ 6 d1 Q ƒ gsxd - M ƒ 6 2 . (3)
olacak şekilde pozitif bir d1 sayısı vardır. Herhangi A ve B sayıları için, uA u – uB u ⱕ u A – B u
ve uB u – uA u ⱕ u A – B u olduğu gösterilebilir ve buradan uA u – uB u ⱕ u A – B u olduğu anlaşılır.
A = g(x) ve B = M alırsak, bu
EK-6 Ekler
ƒ ƒ gsxd ƒ - ƒ M ƒ ƒ … ƒ gsxd - M ƒ ,
haline gelir.
Bu (3) denkleminin sağ tarafındaki eşitsizlikle birleştirilerek
ƒMƒ
ƒ ƒ gsxd ƒ - ƒ M ƒ ƒ 6 2
ƒMƒ ƒMƒ
- 6 ƒ gsxd ƒ - ƒ M ƒ 6
2 2
ƒMƒ 3ƒ M ƒ
6 ƒ gsxd ƒ 6
2 2
ƒ M ƒ 6 2 ƒ gsxd ƒ 6 3 ƒ M ƒ
1 2 3
6 6
ƒ gsxd ƒ ƒMƒ ƒ gsxd ƒ (4)
elde edilir. Dolayısıyla, 0 ⬍ u x – c u ⬍ d1 olması
` ` = ` ` …
1 1 M - gsxd 1 # 1 #
- ƒ M - gsxd ƒ
gsxd M Mgsxd M
ƒ ƒ ƒ gsxd ƒ
6
1 # 2 # ƒ M - gsxd ƒ . (4) eşitsizliği (5)
ƒMƒ ƒMƒ
olmasını gerektirir. (1@2) u M u2 ⑀ ⬎ 0 olduğundan,
0 ⬍ u x – c u ⬍ d2
P 2
0 6 ƒ x - c ƒ 6 d2 Q ƒ M - gsxd ƒ 6 2 ƒ M ƒ . (6)
olacak şekilde bir d2 ⬎ 0 sayısı vardır. d’yı d1 ve d2’nin küçük olanı olarak seçersek, (5) ve
(6) denklemlerindeki sonuçların ikisi de 0 ⬍ u x – c u ⬍ d koşulunu sağlayan her x için
gerçeklenir. Bu sonuçları bir araya getirmek
0⬍ux–cu⬍d
` ` 6 P.
1 1
0 6 ƒx - cƒ 6 d Q -
gsxd M
eşitsizliğinin sağlandığını gösterir. Bu da Limit Bölüm Kuralının ispatını tamamlar.
TEOREM 4 Sandöviç Teoremi

c’yi içeren bir açık aralıktaki (muhtemelen x = c dışındaki) her x için
g(x) ⱕ ƒ(x) ⱕ h(x) olduğunu varsayın. Ayrıca, limx→c g(x) = limx→c h(x) = L
olduğunu da varsayın. Bu durumda, limx→c ƒ(x) = L olur.
Sa¤dan limitler için ispat limx→c+ g(x) = limx→c+ h(x) = L olduğunu varsayın. Bu durumda
her ⑀ ⬎ 0 sayısına karşılık, c ⬍ x ⬍ c + d aralığı I içinde olacak şekilde ve bu eşitsizliği
sağlayan her x için
L – ⑀ ⬍ g(x) ⬍ L + ⑀ ve L – ⑀ ⬍ h(x) ⬍ L + ⑀
olacak şekilde bir d ⬎ 0 sayısı vardır. Bu eşitsizlikler g(x) ⱕ ƒ(x) ⱕ h(x) ile birleştiğinde,
E.3 S›k Karfl›lafl›lan Limitler EK-7
L - P 6 gsxd … ƒsxd … hsxd 6 L + P,

L - P 6 ƒsxd 6 L + P,
- P 6 ƒsxd - L 6 P.
elde edilir. Dolayısıyla, c ⬍ x ⬍ c + d eşitsizliği u ƒ(x) – L u ⬍ ⑀ olmasını gerektirir.
Soldan limitler için ispat limx→c– g(x) = limx→c– h(x) = L olduğunu varsayın. Bu du-
rumda her ⑀ ⬎ 0 değerine karşılık, c – d ⬍ x ⬍ c aralığı I içinde olacak şekilde ve bu eşit-
sizliği sağlayan her x için
L – ⑀ ⬍ g(x) ⬍ L + ⑀ ve L – ⑀ ⬍ h(x) ⬍ L + ⑀
olacak şekilde bir d ⬎ 0 sayısı vardır. Daha önce olduğu gibi, c – d ⬍ x ⬍ c eşitsizliği u
ƒ(x) – L u ⬍ ⑀ olmasını gerektirir.
‹ki tarafl› limitler için ispat limx→c g(x) = limx→c h(x) = L ise, x → c+ ve x → c– iken, hem g(x)
hem de h(x) L’ye yaklaşırlar; dolayısıyla limx→c+ ƒ(x) = L ve limx→c– ƒ(x) = L olur. Yani,
limx→c ƒ(x) vardır ve L’ye eşittir.
ALIfiTIRMALAR E.2
1. x → c iken, ƒ1(x), ƒ2(x) ve ƒ3(x) fonksiyonlarının limitlerinin sıra- 5. Rasyonel fonksiyonların limitleri Teorem 1’i ve Alıştırma 4’ün
sıyla L1, L2 ve L3 olduğunu varsayın. Toplamlarının limitinin sonucunu kullanarak, ƒ(x) ve g(x) polinomlar ise ve g(c) ⫽ 0 ise,
L1 + L2 + L3 olduğunu gösterin. Matematiksel indüksiyon (Ek 1) kul-
ƒsxd ƒscd
lanarak bu sonucu sonlu sayıda fonksiyonun toplamına genelleştirin. lim = .
x: c gsxd gscd
2. Matematiksel indüksiyon ve Teorem 1’deki Çarpım Kuralını kul- olduğunu gösterin.
lanarak, x → c iken, ƒ1(x), ƒ2(x), …, ƒn(x) fonksiyonlarının limit- 6. Sürekli fonksiyonların bileşkeleri Şekil E.1, iki sürekli
lerinin sırasıyla L1, L2, …, Ln ise, fonksiyonun bileşkesinin sürekli olduğunun ispatı için bir diya-
lim ƒ1sxdƒ2sxd # Á # ƒnsxd = L1 # L2 # Á # Ln . gram göstermektedir. Diyagramdan ispatı oluşturun. İspatlanacak
x: c ifade şudur: ƒ, x = c’de sürekliyse ve g ƒ(c)’de sürekliyse, g ⴰ ƒ
olduğunu gösterin. de c’de süreklidir.
3. limx:c x = c olduğunu ve Alıştırma 2’nin sonucunu kullanarak, c’nin ƒ’nin tanım aralığının bir iç noktası ve ƒ(c)’nin de
herhangi bir n ⬎ 1 tamsayısı için limx:c x n = c n olduğunu gösterin. g’nin tanım raalığının bir iç noktası olduğunu varsayın. Bu, hesa-
4. Polinomların limiti Herhangi bir k sayısı için limx:cskd = k planacak limitleri iki taraflı yapar. (Tek taraflı limitleri içeren du-
olduğunu ve Alıştırma 1 ve 3’ün sonuçlarını kullanarak, herhangi bir rumlar için de yapılacaklar aynıdır.)
ƒsxd = an x n + an-1 x n - 1 + Á + a1 x + a0 .
polinomu için, limx→ c ƒ(x) = ƒ(c) olduğunu gösterin.
g⬚ f
f g
df df dg dg e e
c f(c) g(f(c))
fiEK‹L E.1 İki sürekli fonksiyonun bileşkesinin sürekli olduğunun ispatı için diyagram
E.3 S›k Karfl›lafl›lan Limitler

Bu ek Bölüm 11.1, Teorem 5’teki (4)-(6) limitlerini gerçeklemektedir.
Limit 4: If ƒ x ƒ 6 1, lim x n = 0 Her ⑀ > 0’a, N’den büyük her n sayısı için u xn u ⬍ ⑀
ˆn:
olacak kadar büyük bir N tamsayısı karşılık geldiğini göstermemiz gerekir.

EK-8 Ekler
u x u ⬍ 1 iken ⑀1@n → 1 olduğundan, ⑀1@N → u x u olmasını sağlayacak, başka bir deyişle,

ƒ x N ƒ = ƒ x ƒ N 6 P. (1)
olmasını sağlayacak bir N tamsayısı vardır. Aradığımız tamsayı budur, çünkü, u x u ⬍ 1 ise,
her n ⬎ N için u xn u ⬍ u xN u (2)
n
olur. (1) ve (2) denklemlerini birleştirmek, her n ⬎ N için u x u ⬍ ⑀ verir ve bu da ispatı
tamamlar.
Limit 5: Herhangi bir x için, x, lim A 1 + n B = e x’dir.

x n
n: ˆ
an = a1 + n b .
n
x
olsun. Bu durumda,
ln an = ln a1 + n b = n ln a1 + n b : x,
n
x x
bulunur. Bunu n’ye göre türev aldığımız l’Hôpial kuralının aşağıdaki uygulaması ile elde
edebiliriz:
lim n ln a1 + n b = lim
x lns1 + x>nd
n: q n: q 1>n
a b # a- 2 b
1 x
1 + x>n n x
= lim = lim = x.
n: q -1>n2 n: q 1 + x>n
ƒ(x) = ex ile Bölüm 11.1’deki Teorem 4’ü uygulayarak,
a1 + n b = an = e ln an : e x .
n
x
olduğu sonucuna varabilirsiniz.

xn
Limit 6: Herhangi bir x için, x, lim = 0’dir.
n: ˆ n!
ƒ x ƒn xn ƒ x ƒn
- … … ,
n! n! n!
olduğundan, bütün göstermemiz gereken u x un@n! → 0 olduğudur. Sonra, Diziler için Sand-
viç Teoremini (Bölüm 11.1, Teorem 2) uygulayarak xn@n! → 0 olduğu sonucuna varırız.
u x un@n! → 0 olduğunu göstermedeki ilk adım, (u x u@M) ⬍ 1 olacak şekilde bir M ⬎ u x u
tamsayısı seçmektir. Yukarıda ispatladığımız Limit 4’ten, (u x u@M)n → 0 olduğunu görürüz.
Artık ilgimizi n ⬎ M değerlerine çevirebiliriz. Bu n değerleri için,
ƒ x ƒn ƒ x ƒn
= # # Á # #
n! 1 2 M sM + 1dsM + 2d # Á # n
('''''')''''''*
(n – M) çarpan
n - M = M!M n = M! a M b .
n n M n
ƒxƒ ƒxƒ M MM ƒ x ƒ
…
M!M
yazabiliriz.
E.4 Reel Say›lar›n Teorisi EK-9
Böylece,
a b .
ƒ x ƒn MM ƒ x ƒ
n
0 … …
n! M! M
olduğundan, ƒ x ƒ n>n! : 0 olduğunu söyler.

olur. Artık, MM@M! sabiti n arttıkça değişmez. Yani Sandöviç Teoremi bize, (u x u@M)n → 0
E.4 Reel Say›lar›n Teorisi
Analizin özenli gelişmesinin temelinde reel sayıların özellikleri vardır. Fonksiyonlar,

türevler ve integraller hakkındaki bir çok sonuç, sadece rasyonel sayılar üzerinde tanımlı
fonksiyonlar için söylenseydi, yanlış olurdu. Bu ek’te reel sayılar teorisinin bazı temel
kavramlarını kısaca inceliyoruz. Bu kavramlar, analizin daha derin, daha teorik bir ince-
lenmesinde neler öğrenilebileceğini işaret etmektedir.
Reel sayıları, oldukları şey yapan üç tip özelik vardır. Bunlar, cebirsel, sıra ve tamlık
özellikleridir. Cebirsel özellikler toplama ve çarpma, çıkarma ve bölmeyi içerir. Bunlar,
reel sayılara olduğu kadar rasyonel ve kompleks sayılara da uygulanırlar.
Sayıların yapısı, toplama ve çarpma işlemleri ile bir küme üzerine inşa edilir. Toplama
ve çarpmanın aşağıdaki özellikleri gereklidir.
A1 a + sb + cd = sa + bd + c her a, b, c için.
A2 a + b = b + a her a, b, c için.
A3 Bir ‘‘0’’ sayısı vardır ve her a için a + 0 = a dır.
A4 Her a sayısı için a + b = 0 olacak şekilde bir b sayısı vardır.
M1 a(bc) = (ab)c her a, b, c için.
M2 ab = ba her a, b için.
M3 Bir ‘‘1’’ sayısı vardır ve her a için a # 1 = a’dır.
M4 Her sıfırdan farklı a sayısı için ab = 1 olacak şekilde bir b sayısı vardır.
D a(b + c) = ab + bc her a, b, c için.
A1 ve M1 birleşme kuralları, A2 ve M2 değişme kuralları, A3 ve M3 birim kuralları,
A4 ve M4 ters eleman kuralları ve D de dağılma kuralı dır. Bu cebirsel özelliklerin bu-
lunduğu kümeler cisim örnekleridir ve soyut cebir denen teorik matematik alanında derin-
lemesine incelenirler.
Sıra özellikleri, herhangi iki sayının büyüklüğünü karşılaştırmamızı sağlar. Sıra özel-
likleri şunlardır:
O1 Herhangi a ve b için ya a ⱕ b veya b ⱕ a dır (veya ikisi de)
O2 a ⱕ b ve b ⱕ a ise a = b dir.
O3 a ⱕ b ve b ⱕ c ise a ⱕ c dir.
O4 a ⱕ b ise a + c ⱕ b + c’dir.
O5 a ⱕ b ve 0 ⱕ c ise ac ⱕ bc’dir.
O3 Geçişme kuralı dır, O4 ve O5 sıralamayı toplama ve çarpma ile bağdaştırır.
EK-10 Ekler
sıralayamayız (Ek E.5’e bakın). i = 2-1 gibi bir sayının sıfırdan büyük yada küçük ol-
Reel sayıları, tam sayıları ve rasyonel sayıları sıralayabiliriz, fakat kompleks sayıları
duğuna karar verecek makul bir yol yoktur. Herhangi iki elemanının büyüklüklerinin kar-
şılaştırılabildiği, yukarıdaki gibi, bir cisim’e bir sıralı cisim denir. Hem rasyonel sayılar ve
hem de reel sayılar sıralı cisimlerdir ve başka pek çok vardır.
Reel sayıları, bir doğru üzerine noktalar olarak dizmekle, geometrik olarak düşünebi-
talara reel sayılar karşı geldiğini söyler. Bunun aksine, rasyonel sayılar 22 ve p gibi nok-
liriz. Tamlık özelliği, ‘‘delikler’’ veya ‘‘boşluklar’’ olmadan, doğru üzerindeki bütün nok-
taları atlar. Tam sayılar ise 1@2 gibi kesirleri bile içermez. Tamlık özelliği bulunan reel
sayılar hiçbir noktayı atlamaz.
Bu üstü kapalı kayıp delikler fikri ile tam olarak ne demek istiyoruz? Bunu cevapla-
mak için tamlığın daha kesin bir açıklamasını vermeliyiz. Bir sayı kümesindeki bütün
sayılar bir M sayısından küçük veya eşit ise M sayısına bu sayı kümesinin bir üst sınırı
denir. Üst sınırların en küçüğüne en küçük üst sınır denir. Örneğin, M = 2, negatif sayılar
için bir üst sınırdır. M = 1 de öyledir ve 2’nin en küçük üst sınır olmadığını gösterir.
Negatif sayılar kümesi için en küçük üst sınır M = 0 dır. Boş olmayan ve üstten sınırlı her
alt kümesinin bir en küçük üst sınırı var olan bir cismi, bir sıralı tam cisim olarak
Sadece rasyonel sayılarla çalışırsak, 22’den küçük sayılar kümesi üstten sınırlıdır.
tanımlarız.
Fakat, herhangi bir rasyonel M üst sınırı, biraz daha büyük olan fakat hala 22’den küçük
olan bir rasyonel sayı ile değiştirilebileceğinden, rasyonel bir en küçük üst sınır yoktur.
Dolayısıyla rasyonel sayılar tam değildir. Reel sayılar içinde üstten sınırlı her kümenin bir
y en küçük üst sınırı daima vardır. Reel sayılar bir sıralı tam cisim dir.
0.5 Tamlık özelliği, analizdeki bir çok sonucun tam kalbindedir. Bir örnek, Bölüm 4.1’de-
da ortaya çıkar. y = x – x3 fonksiyonunun [0, 1]’de 1 – 3x2 = 0 veya x = 11>3 eşitliğini

ki gibi, bir [a, b] kapalı aralığı üzerinde bir fonksiyonun maksimum değerinin aranmasın-
y ⫽ x ⫺ x3
üzerinde tanımlı fonksiyonlarla sınırlasaydık, 11>3 irrasyonel olduğundan (Şekil E.2)

0.3 sağlayan x noktasında bir maksimum değeri vardır. Düşüncemizi, sadece rasyonel sayılar
0.1 fonksiyonun bir maksimum değerinin bulunmadığı sonucuna varırdık. Bir [a, b] kapalı
aralığında sürekli olan fonksiyonların bir maksimum değerlerinin var olmasını gerektiren
x
0.1 0.3 0.5 0.7 0.9 1 Ekstremum Değer Teoremi (Bölüm 4.1), sadece rasyonel sayılar üzerinde tanımlı fonksi-
兹1/3 yonlar için doğru değildir.
Ara Değer Teoremi, bir [a, b] aralığı üzerinde ƒ(a) ⬍ 0 ve ƒ(b) ⬍ 0 ile sürekli olan
maksimum değeri x = 21>3 . irrasyonel

fiEK‹L E.2 y = x – x3’ün [0, 1] üzerindeki bir fonksiyonun aralığın bir yerinde sıfır olmasını gerektirir. Fonksiyonun değerleri, aralı-
ğın içindeki bir x noktası için ƒ(x) = 0 olmadan, negatiften pozitife atlayamazlar. Ara De-
sayısında gözükür. ğer Teoremi de reel sayıların tamlığına dayanır ve sadece rasyonel sayılar üzerinde tanım-
lı sürekli fonksiyonlar için doğru değildir. ƒ(x) = 3x3 – 1 fonksiyonu için ƒ(0) = –1 ve
almaz. ƒ(x) = 0’ı sağlayan tek x değeri, irrasyonel olan x = 11>3 sayısıdır.
ƒ(1) = 2’dir. ƒ’i sadece rasyonel sayılar üzerinde düşünürsek hiçbir zaman sıfır değerini
Reel sayılar bir sıralı tam cisimdir diyerek reel sayıların istenen özelliklerini yakala-
dık. Fakat, henüz bitirmedik. Pisagor (Pythagoras) okulundan Yunan matematikçiler, reel
kesridir özelliği. 22 gibi irrasyonel sayıları keşfettiklerinde çabalarının boşa olduğunu

sayılar doğrusu üzerine başka bir özellik koymayı denediler: bütün sayılar tamsayıların bir
anladılar. Reel sayıları belirtmek için bizim çabalarımızın da, görülmemiş sebeplerden
dolayı, hatalı olmadıklarını nasıl anlayacağız? Sanatçı Escher, kendileri ile tekrar alttan
birleşene kadar yükselen merdivenlerden oluşan optik illüzyonlar çizdi. Böyle bir merdi-
veni inşa etmeye çalışan bir mühendis, mimarın çizmiş olduğu planları gerçekleyecek bir
yapının olamayacağını görür. Bu, reel sayıların dizaynının, zor fark edilir bazı çelişkiler
içerdiği ve böyle sayı sistemlerinin kurulamayacağı anlamında mıdır?
E.4 Reel Say›lar›n Teorisi EK-11
Reel sayıların özel bir tanımlamasını vererek ve bu modelin sağladığı cebirsel,

sıralama ve tamlık özelliklerini gerçekleyerek bu meseleyi çözüyoruz.
Buna reel sayıların kuruluşu denir ve aynı merdivenlerin ağaçtan, taştan veya demir-
den yapılabilmesi gibi reel sayıların kuruluşu için de farklı yaklaşımlar vardır. Bir kuruluş,
reel sayıları
a.d1d2d3d4 Á
gibi sonsuz ondalıklar olarak ele alır. Bu yaklaşımda bir reel sayı bir a tamsayısını takip
eden d1, d2, d3, … gibi her biri 0 ile 9 arasında olan ondalıklardan oluşan bir dizidir.
Bu dizi durabilir, periyodik bir şekilde tekrar edebilir veya hiçbir kalıba uymadan sürüp
gidebilir. Bu formda, 2.00, 0.3333333… ve 3.1415926535898… ifadeleri bilinen üç
reel sayıyı temsil ederler. Bu ondalıkları takip eden ‘‘…’’ noktalarının gerçek anlamı,
Bölüm 11’deki gibi dizi ve serilerin geliştirilmesini gerektirir. Her reel sayı, kendisine
sonlu ondalık yaklaşımlar ile tanımlanan bir rasyonel sayılar dizisinin limiti olarak ku-
rulur. Bu durumda sonsuz bir ondalık
d1 d2
a + + + Á.
10 100
serisi gibidir.
Reel sayıların bu ondalık kuruluşu, tam olarak açık değildir. Kuruluş, tamlık ve sı-
ralama özelliklerini sağlayan sayılar verdiğini kontrol etmeye yetecek kadar kolaydır
fakat cebirsel özellikleri gerçeklemek oldukça karışıktır. İki sayıyı toplamak veya çarp-
mak bile sonsuz sayıda işlem gerektirir. Bölmeye bir anlam kazandırabilmek için, son-
suz ondalıklara rasyonel yaklaşımların limitlerini içeren dikkatli bir tartışma gerekir.
Reel sayıların ilk titiz bir kuruluşunu 1872 de veren Alman matematikçi Richard De-
dekind (1831-1916) farklı bir yaklaşım ele almıştır. Herhangi bir x reel sayısı verildiğinde
rasyonel sayıları iki kümeye ayırabiliriz: x’ten küçük veya eşit olanlar ve büyük olanlar.
Dedekind bu fikir yürütmeyi akıllıca tersine çevirdi ve bir reel sayıyı, rasyonel sayıları bu
şekilde iki kümeye ayırmak olarak tanımladı. Bu oldukça garip bir yaklaşım olarak gözü-
küyor fakat yeni yapıların, eskilerinden bu dolaylı yöntemlerle kuruluşları teorik matema-
tikte yaygındır.
Bunlar ve diğer yaklaşımlar (Ek 5’e bakın), istenen cebirsel, sıralama ve tamlık özel-
liklerini sağlayan bir sayılar sistemi kurmak için kullanılabilirler. Ortaya çıkan son bir
mesele, bütün bu kuruluşların aynı şeyi verip vermedikleridir. Farklı kuruluşlar, istenen
bütün özellikleri sağlayan farklı sayı sistemlerine yol açabilirler mi? Evet ise, bunlardan
hangisi reel sayılardır. Neyse ki cevap hayır dır. Reel sayılar, cebirsel, sıralama ve tamlık
özelliklerini sağlayan tek sayı sistemidir.
Reel sayıların doğası hakkındaki ve limitler hakkındaki karışıklık, analizin ilk
gelişiminde önemli anlaşmazlıklara neden olmuştur. Newton, Leibniz ve onları takipçileri
gibi analizin öncüleri, Δx ve Δy’nin her ikisi de sıfıra yaklaşırken
¢y ƒsx + ¢xd - ƒsxd

=
¢x ¢x
fark oranına ne olduğuna baktıklarında, bu oranın sonucu olan türev hakkında iki sonsuz
küçüğün oranı olarak konuşuyorlardı. dx ve dy olarak yazılan bu ‘‘sonsuz küçük’’ ler her
sabit sayıdan küçük olan fakat sıfır olmayan, yeni bir çeşit sayı olarak düşünülüyorlardı.
Benzer şekilde, bir belirli integral de, x kapalı bir aralık üzerinde değişirken
ƒsxd # dx
EK-12 Ekler
gibi sonsuz küçüklerin bir sonsuz toplamı olarak düşünülüyordu. Bugünkü gibi iyi anlaşı-
lana kadar, yakınsayan Δy@Δx fark oranları, türevin anlamını özetlediği düşünülen bir li-
mitten çok bir sonsuz küçükler oranı idi. Bu düşünce yolu, sonsuz küçüklerin girişilen ta-
nımlamalarının ve işlemlerinin çelişkilere ve tutarsızlıklara yol açması gibi mantıksal
zorluklara neden oluyordu. Daha somut ve hesaplanabilir fark oranları böyle zorluklara
neden olmazlar, daha ziyade kullanışlı hesaplama araçları olarak düşünülürler. Fark oran-
ları, türevin sayısal değerleri ile çalışmada ve hesaplama için genel formüller türetmede
kullanılmışlardır fakat bir türevin aslında ne olduğu sorusunun kalbinde oldukları düşü-
nülmemişlerdir. Bu gün, sonsuz küçüklerle ilgili mantıksal problemlerden, yakınsayan
fark oranlarının limitini türev olarak tanımlamakla kaçınabileceğimizin farkına varıyoruz.
Bu gün artık eski yaklaşımların belirsizlikleri yoktur ve analizin standart teorisi içinde
sonsuz küçüklere ne gerek vardır ne de kullanılmaktadırlar.
E.5 Kompleks Say›lar
Kompleks sayılar a + ib şeklinde ifadelerdir. Burada a ve b reel sayılar, i de 1-1’in bir

ifadesidir. Ne yazık ki, “reel” ve “sanal” (kompleks) kelimelerinin 1-1’i zihnimizde
22’den daha az istenilen bir konuma getirmek gibi kötü bir etkisi vardır. Aslında, analizin
temelini oluşturan reel sayı sistemini oluşturmak için, yaratıcılık anlamında, oldukça fazla
hayal gücü gerekmiştir (Ek 4’e bakın). Bu ekte, bu yaratıcılığın birkaç evresini gözden
geçireceğiz. Böylece bir kompleks sayı sisteminin yaratılması o kadar garip görünmeye-
cektir.
Reel Say›lar›n Geliflimi

Sayı gelişiminin en eski evresi, şimdi doğal sayılar veya pozitif tamsayılar dediğimiz
1, 2, 3,… gibi sayma sayılarının tanınmasıdır. Bu sayılarla, sistemin dışına çıkmadan
bazı basit aritmetik işlemler yapılabilir. Yani, pozitif tamsayılar sistemi toplama ve
çarpma işlemleri altında kapalıdır. Bununla, m ve n herhangi iki pozitif tamsayıysa,
m+n=p ve mn = q (1)
sayılarının da pozitif tamsayılar olduklarını söylüyoruz. (1) denklemindeki eşitliklerden

herhangi birinin sol tarafındaki iki pozitif tamsayı verilmişse, sağda buna karşılık gelen
pozitif tamsayıyı bulabiliriz. Dahası, bazen m ve p pozitif tamsayılarını belirleyerek
m + n = p olmasını sağlayan n pozitif tamsayısını bulabiliriz. Örneğin, bildiğimiz sayılar
sadece pozitif tamsayılar ise, 3 + n = 7 çözülebilir. Ama sayı sistemi genişletilmeden,
7 + n = 3 denklemi çözülemez.
7 + n = 3 gibi denklemleri çözebilmek için sıfır ve negatif sayılar yaratılmıştır. Bütün
tamsayıları,
Á , -3, -2, -1, 0, 1, 2, 3, Á , (2)
tanıyan bir toplumda, eğitimli birisi, denklemdeki iki tamsayı verilince, m + n = p denkle-
mini tamamlayacak eksik tamsayıyı her zaman bulabilir.
Eğitimli kişilerimizin (2)’deki tamsayılardan herhangi ikisini çarpmayı da bildiklerini
varsayalım. Eğer, (1) denklemlerinde, m ve q verilmişse, n’yi bazen bulabildiklerini, bazen de
bulamadıklarını keşfedeceklerdir. Hayal güçleri hala iyi şekilde çalışıyorsa, daha fazla sayı
yaratmayı düşünebilir ve m ve n sayılarının m@n sıralı çiftleri olan kesirleri tanımlayabilirler.
Sıfır sayısının onları bir süre rahatsız edecek özellikleri vardır, ama sonunda sadece
E.5 Kompleks Say›lar EK-13
paydasında sıfır bulunanları dışarıda tutacak şekilde bütün tamsayı oranları m@n’leri el altında
bulundurmanın yararlı olduğunu anlayacaklardır. Rasyonel sayılar kümesi denilen bu sistem
兹2 artık, sistemdeki herhangi iki sayı üzerinde aritmetiğin rasyonel işlemleri denen şeyleri:
1
1. (a) toplama 2. (a) çarpma
(b) çıkartma (b) bölme
1 gerçekleştirebilecekleri kadar zenginleşmiştir, ama sıfırla bölme yapamazlar çünkü bu an-
lamsızdır.
uzunluğu 22 olan bir doğru parçası oluşturabileceklerini göstermiştir. Böylece,

fiEK‹L E.3 Bir cetvel ve pergel ile Birim karenin geometrisi (Şekil E.3) ve Pisagor teoremi, bir temel uzunluk birimiyle,
irrasyonel uzunlukta bir doğru parçası
çizilebilir. geometrik bir oluşumla
x2 = 2
gibi bir denklemi çözebileceklerdir. Ancak sonra 22’yi temsil eden doğru parçası ile 1’i
22’nin, bir uzunluk biriminin iki tamsayı katının oranı olarak ifade edilemeyeceği an-
temsil eden doğru parçasının kıyaslanamaz büyüklükler olduklarını keşfederler. Bu,
lamına gelir. Yani, eğitimli insanlarımız x2 = 2 denkleminin bir rasyonel sayı çözümünü
bulamayacaklardır.
Karesi 2 olan bir rasyonel sayı yoktur. Nedeni için, böyle bir rasyonel sayı olduğunu
varsayın. Bu durumda, 1’den başka ortak çarpanları olmayan ve
p2 = 2q2 (3)
denklemini sağlayan p ve q tamsayıları bulabilirdik. p ve q tamsayı oldukları için, p çift ol-

malıdır; aksi halde kendisi ile çarpımı tek olurdu. Sembolik olarak, p1 bir tamsayı olmak
üzere, p = 2p1 yazılır. Bu 2p12 = q2 olmasına yol açar, ki bu q’nun çift, mesela q = 2q1, ol-
masına yol açar. Böylece 2 sayısı p ve q’nun ortak çarpanı haline gelir, bu da başlangıçta
p ve q’yu 1’den başka ortak çarpanları olmayan tamsayılar olarak seçişimize ters düşer.
Dolayısıyla, karesi 2 olan bir rasyonel sayı yoktur.
Eğitimli insanlarımız x2 = 2 denkleminin rasyonel bir çözümünün bulamasalar da bir
rasyonel sayı dizisi
1 7 41 239
, , , , Á, (4)
1 5 29 169
bulabilirler ve bunların kareleri
1 49 1681 57,121
, , , , Á, (5)
1 25 841 28,561
limit olarak 2’ye yakınsar. Bu sefer hayal güçleri bir rasyonel sayı dizisinin limiti kav-
ramına gerek duyduklarını gösterir. Üstten sınırlı artan bir dizinin her zaman bir limite
yaklaştığını (Bölüm 11.1, Teorem 6) kabul eder ve (4)’teki dizinin bu özelliğinin bu-
lunduğunu gözlersek, dizinin bir L limitinin olmasını bekleriz. Bu ayrıca, (5) dizisin-
den, L2 = 2 olduğunu ve dolayısıyla L’nin rasyonel sayılarımızdan biri olmadığı anla-
mına gelir. Rasyonel sayılara, bütün sınırlı artan rasyonel sayı dizilerinin limitlerini de
eklersek, bütün “reel” sayı sistemine varırız. Reel kelimesi tırnak içine alınmıştır, çün-
kü bu sistemde diğer matematiksel sistemlerden “daha fazla reel” veya “daha az reel”
hiçbir şey yoktur.
EK-14 Ekler
Kompleks Say›lar
Reel sayı sisteminin oluşturulmasının bir çok evresinde hayal gücünden söz edildi. Aslın-
da, icat sanatına şimdiye kadar tartıştığımız sistemlerde en azından üç kere gerek duyul-
muştur:
1. İlk icat edilen sistem: Sayma sayılarından oluşturulan bütün tamsayılar kümesi.
2. İkinci icat edilen sistem: Tamsayılardan oluşturulan m@n rasyonel sayılar kümesi.
3. Üçüncü icat edilen sistem. Rasyonel sayılardan oluşturulan bütün x reel sayıları
kümesi.
Bu icat edilmiş sistemler, her sistemin kendisinden öncekini kapsadığı bir hiyerarşi
oluştururlar. Ayrıca her sistem, sistemin dışına çıkmadan ek işlemlerin yapılabilmesini
sağlamak açısından, bir öncekinden daha zengindir:
1. Bütün tamsayılar sisteminde, a herhangi bir tamsayı olmak üzere
x+a=0 (6)
şeklindeki bütün denklemleri çözebiliriz.

2. Rasyonel sayılar sisteminde, a ve b rasyonel sayılar ve a ⫽ 0 olmak koşuluyla,
ax + b = 0 (7)
şeklindeki bütün denklemleri çözebiliriz.

3. Bütün reel sayılar sisteminde, (6) ve (7)’deki denklemlerin yanında,
ax2 + bx + c = 0, a ⫽ 0 ve b2 – 4ac ⬎ 0 (8)
şeklindeki bütün kuadratik denklemleri çözebiliriz.

Muhtemelen, (8) denkleminin çözümlerini veren formülü, yani
-b ; 2b2 - 4ac
x = , (9)
2a
formülünü biliyorsunuz ve b2 – 4ac diskriminantı negatif olduğunda, (9)’daki çözümlerin
yukarıda tartışılan sistemlerden hiçbirine ait olmadığına yabancı değilsiniz. Aslında,
x2 + 1 = 0
gibi çok basit bir kuadratik denklemi çözmek, kullanabileceğimiz tek sayı sistemleri
yukarıda bahsettiğimiz üç sistemse imkansızdır.
Böylece dördüncü icat edilmiş sisteme, bütün a + ib kompleks sayıları kümesine geli-
riz. i sembolünü tamamen ortadan kaldırarak (a, b) gibi bir sıralı çift gösterimi kullanabi-
lirdik. Cebirsel işlemler altında, a ve b sayılarına biraz farklı davranıldığı için, sırayı doğru
tutmak önemlidir. Dolayısıyla, kompleks sayı sisteminin bütün (a, b) sıralı reel sayı çift-
leri ve bunların eşitlenecekleri, toplanacakları, çarpılacakları, vb. kurallardan oluştuğunu
söyleyebiliriz. Aşağıdaki tartışmada hem (a, b) hem de a + ib gösterimlerini kullanacağız.
a’ya (a, b) kompleks sayısının reel kısmı, b’ye de sanal (imajiner) kısmı diyeceğiz.
Aşağıdaki tanımları yapıyoruz.

Eşitlik
Ancak ve yalnız İki kompleks sayı, (a, b)
a = c ve b = d ise ve (c, d) ancak ve yalnız
a + ib = c + id olur. a = c ve b = d ise eşittir.
Addition
sa + ibd + sc + idd İki kompleks sayı, (a, b) ve
= sa + cd + isb + dd (c, d)’nin toplamı (a + c, b + d)
kompleks sayısıdır.
Çarpma
sa + ibdsc + idd İki kompleks sayı, (a, b) ve
= sac - bdd + isad + bcd (c, d)’nin çarpımı (ac – bd, ad + bc)
kompleks sayısıdır.
csa + ibd = ac + isbcd Bir c reel sayısı ile bir (a, b)
kompleks sayısının çarpımı
(ac, bc) kompleks sayısıdır.
İkinci sayı b’nin sıfır olduğu bütün (a, b) kompleks sayılarının kümesi a reel sayıları-
nın kümesinin bütün özelliklerine sahiptir. Örneğin, (a, 0) ve (c, 0)’ın toplaması ve çarpıl-
ması, sanal kısımları sıfır olan aynı cinsten sayılar,
sa, 0d + sc, 0d = sa + c, 0d,
(a, 0) ⭈ (c, 0) = (ac, 0)
verir. Ayrıca, bir (a, 0) “reel sayısı” ile bir (c, d) kompleks sayısını çarparsak,
(a, 0) ⭈ (c, d) = (ac, ad) = a(c, d)
elde ederiz. Özel olarak, (0, 0) kompleks sayısı kompleks sayı sisteminde sıfır rolü oy-
narken, (1, 0) kompleks sayısı da birim veya bir rolünü oynar.
Reel kısmı sıfır ve sanal kısmı 1 olan (0, 1) sayısı, karesinin
(0, 1)(0, 1) = (–1, 0)
reel kısmının eksi bire, sanal kısmınınsa sıfıra eşit olması özelliğine sahiptir. Bu nedenle
(a, b) kompleks sayılar sisteminde, karesi birim = (1, 0) ile toplanınca sıfır = (0, 0) veren
bir x = (0, 1) vardır; yani
(0, 1)2 + (1, 0) = (0, 0)
Dolayısıyla,
x2 + 1 = 0
denkleminin bu yeni sayı sisteminde bir çözümü vardır.
Muhtemelen, (a, b) gösteriminden ziyade, a + ib gösterimine alışıksınızdır. (1, 0)
sayısı birim ve (0, 1) sayısı da eksi birin karekökü gibi davranırken, sıralı ikililer cebrinin
kuralları
(a, b) = (a, 0) + (0, b) = a(1, 0) + b(0, 1)
yazmamızı sağladığı için, (a, b) yerine a + ib yazmakta tereddüt etmeye gerek yoktur. b’nin
başındaki i, a + ib’nin sanal kısmını belirten bir elemandır.
EK-16 Ekler
İstediğimiz zaman (a, b) sıralı ikilileri bölgesinden a + ib ifadeleri bölgesine geçebiliriz.

Ama, (a, b) sıralı çiftlerinden oluşan kompleks sayılar sistemindeki cebir kurallarını
öğrendiğimizde, (0, 1) = i sembolünde (1, 0) = 1 sembolünden daha az “gerçek” olan bir
şey olmadığını görürüz.
Kompleks sayıların herhangi bir rasyonel ifadesini tek bir kompleks sayıya indirge-
mek için, her gördüğümüz yerde i2 yerine –1 yazarak elemanter cebir kurallarını uygu-
larız. Elbette, (0, 0) = 0 + i0 kompleks sayısıyla bölme yapamayız. Ama a + ib ⫽ 0 ise, bir
bölmeyi aşağıdaki gibi gerçekleştiririz:
c + id sc + iddsa - ibd sac + bdd + isad - bcd
= = .
a + ib sa + ibdsa - ibd a2 + b2
Sonuç,
ac + bd ad - bc
x = , y = ,
a2 + b2 a2 + b2
ile bir x + iy kompleks sayısıdır ve a + ib = (a, b) ⫽ (0, 0) olduğu için a2 + b2 ⫽ 0 olur.
Paydadan i’yi kaldırmak için çarpan olarak kullanılan a – ib sayısına a + ib’nin kom-
pleks eşleniği denir. z’nin kompleks eşleniğini göstermek için z (z çizgi okunur) kullanılır;
böylece
z = a + ib, z = a – ib
olur. (c + id)@(a + ib) kesrinin payını ve paydasını, paydanın kompleks eşleniğiyle çarp-
mak her zaman paydada bir reel sayı bulunmasını sağlayacaktır.
ÖRNEK 1 Kompleks Say›larla Aritmetik ‹fllemler

(a) s2 + 3id + s6 - 2id = s2 + 6d + s3 - 2di = 8 + i
(b) s2 + 3id - s6 - 2id = s2 - 6d + s3 - s -2ddi = -4 + 5i
(c) s2 + 3ids6 - 2id = s2ds6d + s2ds -2id + s3ids6d + s3ids -2id
= 12 - 4i + 18i - 6i 2 = 12 + 14i + 6 = 18 + 14i
2 + 3i 2 + 3i 6 + 2i
(d) =
6 - 2i 6 - 2i 6 + 2i
12 + 4i + 18i + 6i2
=
36 + 12i - 12i - 4i2
6 + 22i 3 11
y = = + i
40 20 20
P(x, y)
Argand Diyagramlar›
z = x + iy kompleks sayısının iki geometrik temsili vardır:
r
y
1. xy-düzlemindeki P(x, y) noktası olarak
§
u 2. Orijinden P’ye giden OP vektörü olarak.
x
O x Her temsilde, x-eksenine reel eksen, y-eksenine de sanal eksen denir. İki temsil de
x + iy’nin Argand diyagramlarıdır (Şekil E.4).
fiEK‹L E.4 Bu Argand diyagramı z = x + iy’yi x ve y’nin kutupsal koordinatları cinsinden
§
hem bir P(x, y) noktası, hem de bir OP .
vektörü olarak temsil eder. x = r cos u, y = r sin u
ve
z = x + iy = rscos u + i sin ud. (10)
yazabiliriz.
§
Bir x + iy kompleks sayısının mutlak değerini orijinden P(x, y) noktasına giden bir OP
vektörünün uzunluğu r olarak tanımlarız. Mutlak değeri dikey çizgilerle gösteririz:
ƒ x + iy ƒ = 2x 2 + y 2 .
r ve u kutupsal koordinatlarını r negatif olmayacak şekilde seçersek,
r = ƒ x + iy ƒ .
elde ederiz. Kutupsal u açısına z’nin argümanı denir ve u = arg z olarak yazılır. Elbette,
u’ya 2p’nin herhangi bir tamsayı katı eklenerek uygun başka bir açı üretilebilir.
Aşağıdaki denklem bir z kompleks sayısını, kompleks eşleniği z ’yi ve mutlak değeri
u zu’yi birleştiren yararlı bir formül verir:
z # z = ƒ z ƒ2.
Euler Formülü
Euler Formülü olarak bilinen
eiu = cos u + i sin u
bağıntısı (10) denklemini
z = reiu
şeklinde yazmamızı sağlar. Bu formül, sırasıyla kompleks sayıların çarpımlarını, bölüm-
lerini, kuvvetlerini ve köklerini hesaplamak için aşağıda verilen kurallara yol açar.
Ayrıca, eiu için Argand diyagramına da yol açar. eiu = cos u + i sin u’yı (10) denkle-
minde r = 1 alarak elde ettiğimiz için, eiu’nın, Şekil E.5’te gösterildiği gibi, pozitif x-ek-
seniyle u açısı yapan bir birim vektörle temsil edildiğini söyleyebiliriz.
y y
eiu ⫽ cos u i sin u eiu ⫽ cos u i sin u
(cos u, sin u)
r⫽1
u ⫽ arg z u
x x
O O
(a) (b)
fiEK‹L E.5 e iu = cos u + i sin u’nın (a) bir vektör, (b)bir nokta olarak
Argand diyagramı.
Çarp›mlar
İki kompleks sayıyı çarpmak için, mutlak değerlerini çarpar ve açılarını toplarız.
z1 = r1 eiu1, z2 = r2 eiu2 , (11)
EK-18 Ekler
y ve dolayısıyla
z1z2
u1 ƒ z1 ƒ = r1, arg z1 = u1; ƒ z2 ƒ = r2, arg z2 = u2 .
olsun. Bu durumda,
z2 z1 z2 = r1 e iu1 # r2 e iu2 = r1 r2 e isu1 + u2d

r1r2 z1
r2 r1 ve buradan da
ƒ z1 z2 ƒ = r1 r2 = ƒ z1 ƒ # ƒ z2 ƒ
u2
u1 (12)
O
x arg sz1 z2 d = u1 + u2 = arg z1 + arg z2 .
bulunur. Böylece iki kompleks sayının çarpımı, uzunluğu iki çarpanın uzunlukları çarpımı
fiEK‹L E.6 z1 ve z2 çarpıldıklarında, olan ve argümanı da argümanlarının toplamı olan bir vektör ile temsil edilir (Şekil E.6).
ƒ z1 z2 ƒ = r1 # r2 ve argsz1 z2 d = u1 + u2 . Özel olarak, (12) Denkleminden, bir vektör eiu ile çarpılarak saat yönünün tersine bir u
olur. açısı kadar çevrilebilir. i ile çarpmak 90°, –1 ile çarpmak 180°, –i ile çarpmak 270°
döndürür.
ÖRNEK 2 Kompleks Say›lar›n Bir Çarp›m›n› Bulmak
y
z1 = 1 + i, z2 = 23 - i. olsun. Bu kompleks sayıları bir Argand diyagramı (Şekil E.7)
olarak çizer ve bu diyagramdan
z1 = 22e ip>4,
z1 ⫽ 1 i
1 z1z2
兹2 z2 = 2e -ip>6 .
2兹2
p
4 p 兹3 ⫺ 1 buluruz. Bu durumda
z1 z2 = 222 exp a b = 222 exp a b

12
x
0 p 1 兹3 ip ip ip
– -
6 4 6 12
1
= 222 acos + i sin b L 2.73 + 0.73i.

2
p p
–1 z2 ⫽ 兹3 ⫺ i
12 12
elde ederiz. exp (A) notasyonu eA yerinedir.
fiEK‹LE.7 İki kompleks sayıyı çarpmak için,
mutlak değerlerini çarpın ve argümanlarını
toplayın. Bölümler
(11) Denkleminde r2 ⫽ 0 olduğunu varsayın. Bu durumda
z1 r1 e iu1 r1 isu1 - u2d
z2 = r e iu2 = r2 e .
2
olur. Dolayısıyla,
` z2 ` = r2 = arg a z2 b = u1 - u2 = arg z1 - arg z2.

z1 r1 ƒ z1 ƒ z1
and
ve
ƒ z2 ƒ
olur. Yani, iki kompleks sayının oranı için uzunlukları böler ve açıları çıkarırız.
ÖRNEK 3 Örnek 2’deki gibi, z1 = 1 + i, z2 = 23 - i, olsun. Bu durumda,
22e ip>4 22 5pi>12

L 0.707 acos b
23 - i
1 + i 5p 5p
= = e + i sin
2e -ip>6 2 12 12
L 0.183 + 0.683i.
bulunur.
Kuvvetler
n pozitif bir tamsayıysa, (12) Denklemindeki çarpım formüllerini uygulayarak
z n = z # z # Á # z. n çarpan
iu
buluruz. z = re ile,
Á + ud
zn = sreiu dn = rneisu + u + n toplam
n inu
= re . (13)
elde ederiz. r = ƒ z ƒ uzunluğunun n. kuvveti alınır ve u = arg z açısı n ile çarpılır.
(13) Denkleminde r = 1 alırsak, De Moivre Teoremini elde ederiz.
De Moivre Teoremi
scos u + i sin udn = cos nu + i sin nu. (14)
De Moivre denkleminin sol tarafını binom teoremine göre açar ve a + ib şekline gele-
cek şekilde sadeleştirirsek, cos nu ve sin nu için cos u ve sin u’nın n. dereceden polinom-
ları şeklinde formüller elde ederiz.
ÖRNEK 4 (14) Denkleminde n = 3 ise,

scos u + i sin ud3 = cos 3u + i sin 3u.
olur. Bu denklemin sol tarafı
cos3 u + 3i cos2 u sin u - 3 cos u sin2 u - i sin3 u.
gelir. Bunun reel kısmı cos 3u’ya, sanal kısmı da sin 3u’ya eşit olmalıdır. Dolayısıyla,
cos 3u = cos3 u - 3 cos u sin2 u,
sin 3u = 3 cos2 u sin u - sin3 u.
bulnur.
Kökler
z = reiu sıfırdan farklı bir kompleks sayı ve n pozitif bir tamsayı ise, z’nin n. kökü olan tam
n tane farklı w0, w1,…, wn kompleks sayısı vardır. Nedenini anlamak için, w = reia
z = reiu’nın n. köklerinden biri olsun, böylece
wn = z
veya
rneina = reiu
olur. Bu durumda,
r = 2r
n
r’nin reel, pozitif n. köküdür. Açıya gelince, na ile u’nın aynı olduğunu söyleyemesek
bile, aralarında sadece 2p’nin tamsayı bir katı kadar fark olduğunu söyleyebiliriz. Yani,
na = u + 2kp, k = 0, ;1, ;2, Á .
EK-20 Ekler
y Dolayısıyla,
z ⫽ reiu
u 2p
2p a = n + k n .
3
w1
r olur. Böylece z = reiu’nın n. köklerinin hepsi aşağıdaki formülle verilir.
u w0
r1/3
2re iu = 2r exp i a n + k n b,
x
O u u 2p
k = 0, ;1, ;2, Á .
n n
3 (15)
2p
3 2p
3
w2
k’nin olası sonsuz değrine karşılık gelen sonsuz farklı yanıt var gibi görülebilir.
Ama (15) Denkleminde k = n + m, k = n ile aynı yanıtı verir. Dolayısıyla z’nin bütün
farklı n. köklerini bulmak için k için sadece birbirini izleyen n tane değeri almamız
fiEK‹L E.8 z = reiu’nın üç küp kökü. yeterlidir. Kolaylık için,
k = 0, 1, 2, … , n – 1
alabiliriz.
reiu’nın bütün n. kökleri, merkezi O orijininde olan ve yarıçapı r’nin reel, pozitif n.
köküne eşit olan bir çemberin üzerinde bulunurlar. Bunlardan birinin argümanı
a = u@n’dir. Diğerleri, komşularıyla aralarında 2p@n açısı bulunacak şekilde çember üze-
rinde düzgün bir şekilde yerleşmişlerdir. Şekil E.8, z = reiu kompleks sayısının üç küp kö-
kü w0, w1 ve w2’nin yerleşimlerini göstermektedir.
y
ÖRNEK 5 Dördüncü Kökleri Bulmak
–16’nın dört tane dördüncü kökünü bulun.
p
2
Çözüm İlk adım olarak, –16’yı bir Argand diyagramında işaretler (Şekil E.9) ve kutup-
w1 w0
sal temsili reiu’yı belirleriz. Burada, z = –16, r = +16 ve u = p’dir. 16eip’nin dördüncü
p 2
p
köklerinden biri 2eip@4’tür. Diğerlerini, ilk değerin argümanına arka arkaya 2p@4 = p@2
2
4 ekleyerek buluruz. Yani,
2 16 exp ip = 2 exp i a , b,
x
–16
4 p 3p 5p 7p
p , ,
2 4 4 4 4
w2 w3
p ve dört tane dördüncü kök
2
w0 = 2 ccos + i sin d = 22s1 + id

p p
4 4
d = 22s -1 + id
fiEK‹L E.9 –16’nın dört tane dördüncü
w1 = 2 ccos
kökü 3p 3p
+ i sin
4 4
w2 = 2 ccos d = 22s -1 - id
5p 5p
+ i sin
4 4
w3 = 2 ccos d = 22s1 - id.

7p 7p
+ i sin
4 4
olarak bulunur.
Cebrin Temel Teoremi

2 -1’in icadının iyi ve güzel olduğu ve reel sayı sisteminden daha zengin bir sayı sistem-
ine yol açtığı söylenebilir, ama bu proses nerede sona erecektir? 1-1, 4
1-1
6
, ve
diğerlerini bulmak için de sayı sistemleri icat edecek miyiz? Şimdiye kadar bunun gerekli
olmadığı belirlenmiş olmalıdır. Bu sayılar a + ib kompleks sayı sistemi cinsinden ifade
edilebilmektedir. Aslında, Cebrin Temel Teoremi, kompleks sayıların tanıtılmasıyla her
polinomu lineer çarpanların bir çarpımı olarak çarpanlarına ayırabileceğimizi ve dolayı-
sıyla her olası polinomu çözmeye yetecek kadar sayımız olduğunu söyler.
Cebrin Temel Teoremi

a0, a1, …, an katsayıları herhangi kompleks sayılar, derecesi n, 1’e eşit veya 1’den
büyük olan ve ilk katsayısı a0 sıfır olmayan
an z n + an - 1 z n - 1 + Á + a1 z + a0 = 0,
şeklindeki her polinom denkleminin, kompleks sayı sisteminde tam n kökü
vardır. Burada katlılığı m olan her kök m tane kök olarak sayılmaktadır.
Bu teoremin bir ispatı kompleks değişkenli fonksiyonlar teorisi üzerine yazılmış her
metinde bulunabilir.
ALIfiTIRMALAR E.5
5–10 alıştırmalarında, verilen koşulları sağlayan z = x + iy noktaları-
Kompleks Say›larla ‹fllemler nın grafiklerini çizin.
1. Bilgisayarlar kompleks sayıları nasıl çarpar?
5. a. ƒ z ƒ = 2 b. ƒ z ƒ 6 2 c. ƒ z ƒ 7 2
(a, b) ⭈ (c, d) = (ac – bd, ad + bc)’yi bulun.
a. s2, 3d # s4, -2d b. s2, -1d # s -2, 3d 6. ƒ z - 1 ƒ = 2 7. ƒ z + 1 ƒ = 1
c. s -1, -2d # s2, 1d 8. ƒ z + 1 ƒ = ƒ z - 1 ƒ 9. ƒ z + i ƒ = ƒ z - 1 ƒ

(Bilgisayarlar kompleks sayıları bu şekilde çarpar.) 10. ƒ z + 1 ƒ Ú ƒ z ƒ
2. Aşağıdaki denklemlerden x ve y reel sayılarını çözün. 11–14 alıştırmalarındaki kompleks sayıları r ⱖ 0 ve –p ⬍ u ⱕ p ol-
a. s3 + 4id2 - 2sx - iyd = x + iy mak üzere reiu şeklinde ifade edin. Her hesaplama için bir Argand
b. a b +
diyagramı çizin.
11. A 1 + 2-3 B 2
2
1 + i 1
= 1 + i 1 + i
1 - i x + iy 12.
1 - i
c. s3 - 2idsx + iyd = 2sx - 2iyd + 2i - 1
1 + i23
13. 14. s2 + 3ids1 - 2id
Grafik Çizme ve Geometri 1 - i23
3. Aşağıdaki kompleks sayılar z = x + iy’den geometrik olarak nasıl
elde edilebilir? Çizin.
Kuvvetler ve Kökler
15 ve 16 alıştırmalarındaki trigonometrik fonksiyonları, cos u ve sin u
a. z b. s -zd
d. 1> z
cinsinden ifade etmek için De Moivre Teoremini kullanın.
c. -z
15. cos 4u 16. sin 4u
4. Bir Argand diyagramında, iki z1 ve z2 noktası arasındaki
17. 1’in üç küp kökünü bulun
mesafenin uz1 – z2u olduğunu gösterin.
AP-22 Appendices
18. i’nin iki tane karekökünü bulun. a. Alıştırma 26’nın sonuçlarını genişleterek,
19. –8i’nin üç tane küp kökünü bulun. ƒszd = an z n + an - 1 z n - 1 + Á + a1 z + a0
20. 64’ün altı tane altıncı kökünü bulun. a0, …, an katsayıları reel olan bir polinom ise ƒszd = ƒszd
21. z4 – 2z2 + 4 = 0 denkleminin dört çözümünü bulun. olduğunu gösterin.
22. z6 + 2z3 + 2 = 0 denkleminin altı çözümünü bulun. b. ƒ(z), a şıkkındaki gibi katsayıları reel olan bir polinom olmak
23. x4 + 4x2 + 16 = 0 denkleminin bütün çözümlerini bulun. üzere, ƒ(z) = 0 denkleminin bir kökü z ise, eşleniği z’nin de
denklemin bir kökü olduğunu gösterin (İpucu: ƒ(z) = u + iy = 0
24. x4 + 1 = 0 denklemini çözün.
alın; bu durumda hem u hem de y sıfır olur. Şimdi,
ƒszd = ƒszd = u - iy . olduğunu kullanın).
Teori ve Örnekler 28. Bir eşleniğin mutlak değeri ƒ z ƒ = ƒ z ƒ . olduğunu gösterin.
25. Kompleks sayılar ve düzlemde vektörler Kompleks sayıları 29. z = z iken z ve z eşitse, z noktasının kompleks düzlemdeki ko-
toplama kuralının Argand diyagramının, vektörleri toplamak için numu hakkında ne söyleyebilirsiniz?
paralelkenar kuralıyla aynı olduğunu gösterin. 30. Reel ve sanal kısımlar Re(z) z’nin reel kısmını, Im(z) de z’nin
26. Eşleniklerle kompleks aritmetik z1 ve z2 kompleks sayıları- sanal kısmını belirtsin. Aşağıdaki bağıntıların her z, z1 ve z2
nın toplamının (çarpımının veya bölümünün) eşleniğinin, bu sa- sayıları için geçerli olduğunu gösterin.
yıların eşleniklerinin toplamına (çarpımına veya bölümüne) eşit a. z + z = 2Reszd b. z - z = 2iImszd
olduğunu gösterin. c. ƒ Reszd ƒ … ƒ z ƒ
27. Reel katsayılı polinomların kompleks kökleri kompleks - eşle- d. ƒ z1 + z2 ƒ 2 = ƒ z1 ƒ 2 + ƒ z2 ƒ 2 + 2Resz1z2 d
nik çiftleri şeklindedir.
e. ƒ z1 + z2 ƒ … ƒ z1 ƒ + ƒ z2 ƒ
E.6 Vektörel Çarp›mlar ‹çin Da¤›lma Kural›
Bu ekte, Bölüm 12.4’teki 2 Özelliği olan

u * sv + wd = u * v + u * w
dağılma kuralını ispatlayacağız.
‹spat Dağılma Kuralını türetmek için, u ⫻ v’yi yeni bir şekilde kurarız. u ve v’yi ortak
noktaları olan O noktasından başlayarak çizer ve u’ya O noktasında dik olan bir M düzle-
mi oluştururuz (Şekil E.10). Sonra, uzunluğu uvu sin u olan bir v⬘ vektörü oluşturacak şe-
M'
v u u
u
v''
O u⫻v
M
90˚
v'
fiEK‹L E.10 Metinde açıklandığı gibi, u ⫻ v = uuu v⬙’dür.

E.7 Kar›fl›k Türev Teoremi ve Art›m Teoremi EK-23
kilde, v’nin M üzerine dik izdüşümünü alırız. v⬘’nü u etrafında pozitif yönde 90° döndüre-
rek bir v⬙ vektörü oluştururuz. Son olarak v⬙’nü u’nın uzunluğuyla çarparız.
ƒ u ƒ ƒ v– ƒ = ƒ u ƒ ƒ v¿ ƒ = ƒ u ƒ ƒ v ƒ sin u = ƒ u * v ƒ.
olur. Bu üç işlemin her biri, yani
1. M üzerine izdüşüm,
2. u etrafında 90°’lik dönme,
3. ƒ u ƒ skaleri ile çarpma,
düzlemi u’ya dik olmayan bir üçgene uygulandıklarında, başka bir üçgen oluştururlar. Ke-
narları v, w ve v + w olan bir üçgenle işe başlar (Şekil E. 11) ve bu üç adımı uygularsak,
sırasıyla şunları elde ederiz:
1. Kenarları v⬘, w⬘ ve (v + w)⬘ olan ve aşağıdaki vektör denklemini sağlayan bir üçgen
v¿ + w¿ = sv + wd¿
2. Kenarları v⬙, w⬙ ve (v + w)⬙ olan ve aşağıdaki vektör denklemini sağlayan bir üçgen
v– + w– = sv + wd–
(Vektörlerdeki çitf üst işareti Şekil E.10’dakiyle aynı anlamdadır);
w u
vw v
w' v'
M
(v w)'
fiEK‹L E.11 v, w, v + w vektörleri ve bunların u’ya dik bir

düzlemdeki izdüşümleri.
3. Kenarları ƒ u ƒ v–, ƒ u ƒ w– , ve ƒ u ƒ sv + wd– olan ve aşağıdaki vektör denklemini sağlayan

bir üçgen
ƒ u ƒ v– + ƒ u ƒ w– = ƒ u ƒ sv + wd–.
Yukarıda tartışırken bulunan ƒ u ƒ v– = u * v, ƒ u ƒ w– = u * w, ve
ƒ u ƒ sv + wd– = u * sv + wd’nü bu son denklemde yerine koymak
u * v + u * w = u * sv + wd,
verir, ki bu da gerçeklemek istediğimiz kuraldır.
E.7 Kar›fl›k Türev Teoremi ve Art›m Teoremi
Bu ek Karışık Türev Teoremini (Bölüm 14.3, Teorem 2) ve İki Değişkenli Fonksiyonlar

için Artım Teoremini (Bölüm 14.3, Teorem 2) türetir. Euler, Karışık Türev Teoremini ilk
defa hidrodinamik üzerine yazdığı bir makaleler dizisinde 1734’te yayınlamıştır.
EK-24 Ekler
TEOREM 2 Kar›fl›k Türev Teoremi

ƒ(x, y) ve kısmi türevleri, ƒx, ƒy, ƒxy ve ƒyx bir (a, b) noktasını içeren bir açık
bölgede tanımlıysa ve hepsi (a, b) noktasında sürekliyse, ƒxy (a, b) = ƒyx (a, b)
olur.
‹spat ƒxy (a, b) ile ƒyx (a, b)’nin eşit oldukları Ortalama Değer Teoremi (Bölüm 4.2, Teo-
rem 4) dört kere uygulanarak gösterilebilir. Hipoteze göre, (a, b) noktası xy-düzleminde,
ƒx, ƒy, ƒxy ve ƒyx’in hepsinin tanımlı olduğu bir R dikdörtgeninin içinde bulunmaktadır. h
ve k sayılarını, (a + h, b + k) noktası da R dikdörtgeni içinde bulunacak şekilde seçer ve
Δ = F(a + h) – F(a) (1)
olmak üzere,
F(x) = ƒ(x, b + k) – ƒ(x, b) (2)
farkını inceleriz. F’ye (türetilebilir olduğu için süreklidir) Ortalama Değer Teoremini
uygularız ve (2) denklemi, c1 sayısı a ile a + h arasında bulunmak üzere,
Δ = hF⬘(c1 ) (3)
halini alır. (1) denkleminden,

F¿sxd = ƒxsx, b + kd - ƒxsx, bd,
y bulunur, böylece (3) denklemi
¢ = h[ƒxsc1, b + kd - ƒxsc1, bd]. (4)
R
halini alır. Şimdi Ortalama Değer Teoremini g(y) = ƒx(c1, y) fonksiyonuna uygular ve, b ile
k R' b + k arasındaki bir d1 değeri için,
(a, b) h gsb + kd - gsbd = kg¿sd1 d,

veya
x
0 ƒxsc1, b + kd - ƒxsc1, bd = kƒxysc1, d1 d
elde ederiz. Bunu (4) denklemine yerleştirerek, uç noktaları (a, b), (a + h , b), (a + h, b + k)
fiEK‹L E.12 ƒxy(a,b)’nin ƒyx(a, b)’ye eşit ve (a, b + k) olan R⬘ dikdörtgeninde bulunan bir (c1, d1) noktası için
olduğunu göstermenin anahtarı, R⬘ ne
kadar küçük olursa olsun, ƒxy ve ƒyx’nin ¢ = hkƒxysc1, d1 d (5)
R⬘’nün içindeki bir yerde aynı değeri elde ederiz (Şekil E.12’ye bakın).
almalarıdır (aynı noktada olmasa bile). (1) Denklemini (2) Denklemine yerleştirirsek,
¢ = ƒsa + h, b + kd - ƒsa + h, bd - ƒsa, b + kd + ƒsa, bd
= [ƒsa + h, b + kd - ƒsa, b + kd] - [ƒsa + h, bd - ƒsa, bd]
= fsb + kd - fsbd, (6)
olmak üzere,
fs yd = ƒsa + h, yd - ƒsa, yd. (7)
elde ederiz. (7) denklemine Ortalama Değer Teoreminin uygulanması, b ile b + k

arasındaki bir d2 için,
¢ = kf¿sd2 d (8)
verir.
(6) Denkleminden
f¿s yd = ƒysa + h, yd - ƒysa, yd. (9)
bulunur. (9) denklemini (8) denklemine yerleştirmek

¢ = k[ƒysa + h, d2 d - ƒysa, d2 d].
verir. Son olarak, köşeli parantezin içindeki ifadeye Ortalama Değer Teoremini uygula-
yarak, a ile a + h arasındaki bir c2 değeri için,
¢ = khƒyxsc2, d2 d (10)
elde ederiz.
(5) ve (10) Denklemleri birlikte, hem (c1, d1) hem de (c2, d2) R⬘ dikdörtgeninin içinde
bulunmak üzere (Şekil E.12)
ƒxysc1, d1 d = ƒyxsc2, d2 d, (11)
olduğunu gösterir. (11) Denklemi tam olarak istediğimiz sonuç değildir, çünkü sadece
ƒxy’nin (c1, d1)’de, ƒyx’in (c2, d2)’deki değerine eşit olduğunu söyler. Ama
tartışmamızdaki h ve k sayıları istediğimiz kadar küçük yapılabilir. ƒxy ve ƒyx’in ikisinin
de (a, b)’de sürekli oldukları hipotezi, h ve k → 0 iken ⑀1, ⑀2 → 0 olmak koşuluyla,
ƒxy(c1, d1) = ƒxy(a, b) + e1 ve ƒyx(c2, d2) = ƒyx(a, b) + ⑀2 olduğu anlamına gelir.
Dolayısıyla, h ve k’yi sıfıra götürürsek, ƒxy(a, b) = ƒyx(a, b) elde ederiz.
TEOREM 3 ‹ki De¤iflkenli Fonksiyonlar›n Art›m Teoremi

z = ƒ(x, y)’nin birinci kısmi türevlerinin (x0, y0) noktasını içeren bir açık R böl-
gesinde tanımlı olduklarını ve ƒx ile ƒy’nin (x0, y0)’da sürekli olduklarını
varsayın. Bu durumda, (x0, y0)’dan R’deki başka bir (x0 + Δx, y0 + Δy) noktasına
ilerlemekten kaynaklanan ƒ’nin değerindeki Δz = ƒ(x0 + Δx, y0 + Δy) değişimi,
Δx, Δy → 0 iken ⑀1, ⑀2 → 0 koşuluyla,
C(x0 Δx, y0 Δy)
Δz = ƒx(x0, y0)Δx + ƒy(x0, y0)Δy + ⑀1Δx + ⑀2Δy
şeklinde bir denklemi sağlar.
A(x0, y0) ‹spat Merkezi A(x0, y0)’da olan ve R’nin içinde bulunan bir T dikdörtgeninin içinde çalı-
şacak ve Δx ve Δy’nin de A’yı B(x0 + Δx, y0)’ye bağlayan doğru parçası ile B’yi
B(x0 Δx, y0) C(x0 + Δx, y0 + Δy)’ye bağlayan doğru parçasının T’nin içinde olmasını sağlayacak kadar
küçük olduklarını varsayacağız (Şekil E.13).
Δz’yi,
T
¢z1 = ƒsx0 + ¢x, y0 d - ƒsx0 , y0 d
fiEK‹L E.13 Artım Teoreminin ispatındaki A’dan B’ye kadar ƒ’nin değerindeki değişim ve
dikdörtgen T bölgesi. Şekil, pozitif Δx ve
Δy için çizilmiştir, ama her iki artım sıfır ¢z2 = ƒsx0 + ¢x, y0 + ¢yd - ƒsx0 + ¢x, y0 d
veya negatif de olabilir.
B’den C’ye kadar ƒ’nin değerindeki değişim (Şekil E.14) olmak üzere, iki artımın toplamı
olarak Δz = Δz1 + Δz2 şeklinde yazabiliriz.
EK-26 Ekler
z
S
Q
z ⫽ f(x, y) P0 Δz2
Q'
P''
Δz
Δz1
0 P'
A(x0, y0)
y0 B y
x
y0 Δy
(x0 Δx, y0) C(x0 Δx, y0 Δy)
fiEK‹L E.14 z = ƒ(x, y) yüzeyinin P0(x0, y0, ƒ(x0, y0)) civarındaki parçası. P0, P⬘ ve
P⬙ noktalarının xy-düzleminin üzerindeki yükseklikleri aynıdır. z’deki değişiklik
Δz = P⬘S’dir. P⬙Q = P⬘Q⬘ olarak gösterilen
¢z1 = ƒsx0 + ¢x, y0 d - ƒsx0 , y0 d,
değişimi y’yi y0’a eşit tutarken, x’i x0’dan x0 + Δx’e değiştirmekten kaynaklanmak-
tadır. Sonra, x’i x0 + Δx’e eşit tutarak elde edilen z’deki
¢z2 = ƒsx0 + ¢x, y0 + ¢yd - ƒsx0 + ¢x, y0 d
değişimi, y’yi y0’dan y0 + Δy’ye değiştirmekten kaynaklanmaktadır. Bu Q⬘S ile

temsil edilmektedir. z’deki toplam değişim Δz1 ile Δz2’nin toplamıdır.
x0’ı x0 + Δx’e bağlayan kapalı x-değerleri aralığında, F(x) = ƒ(x, y0) fonksiyonu x’in
türetilebilir (ve dolayısıyla sürekli) bir fonksiyonudur ve türevi
F⬘(x) = ƒx(x, y0)
olarak bulunur. Ortalama Değer Teoremine göre (Bölüm 4.2, Teorem 4), x ile x0 + Δx
arasında, x’in
Fsx0 + ¢xd - Fsx0 d = F¿scd¢x
veya
ƒsx0 + ¢x, y0 d - ƒsx0, y0 d = ƒxsc, y0 d¢x
veya
Δz1 =ƒx(c, y0)Δx (12)
olmasını sağlayan bir c değeri vardır.
Benzer şekilde, G(y) = ƒ(x0 + Δx, y) fonksiyonu y0 ile y0 + Δy’yi birleştiren kapalı y
aralığında y’nin türetilebilir (ve dolayısıyla sürekli) bir fonksiyonudur ve türevi,
G⬘(y) = ƒy(x0 + Δx, y)

olarak bulunur.
Böylece, y ile y0 + Δy arasında, y’nin
Gs y0 + ¢yd - Gs y0 d = G¿sdd¢y
veya
ƒsx0 + ¢x, y0 + ¢yd - ƒsx0 + ¢x, yd = ƒysx0 + ¢x, dd¢y
veya
Δz2 =ƒy(x0 + Δx, d)Δy (13)
olmasını sağlayan bir d değeri vardır.
Artık, Δx ve Δy → 0 iken, c → x0 ve d → y0 olduğunu biliyoruz. Dolayısıyla, ƒx ve ƒy
(x0, y0)’da sürekli olduklarından, Δx ve Δy → 0 iken,
P1 = ƒxsc, y0 d - ƒxsx0, y0 d,
(14)
P2 = ƒysx0 + ¢x, dd - ƒysx0, y0 d
büyüklüklerinin ikisi de sıfıra yaklaşır.
Son olarak, Δx ve Δy → 0 iken ⑀1 ve ⑀2 → 0 olmak üzere,
¢z = ¢z1 + ¢z2
= ƒxsc, y0 d¢x + ƒysx0 + ¢x, dd¢y (12) ve (13)’ten
denklemler
= [ƒxsx0 , y0 d + P1]¢x + [ƒysx0 , y0 d + P2]¢y (14)’ten
denklemler
= ƒxsx0 , y0 d¢x + ƒysx0 , y0 d¢y + P1 ¢x + P2 ¢y,
elde ederiz. Bu da ispatlamak istediğimiz şeydir.
Benzer sonuçlar herhangi sonlu sayıda değişkenli fonksiyonlar için de geçerlidir.
w = ƒ(x, y, z) fonksiyonunun birinci mertebe kısmi türevlerinin (x0, y0, z0) noktasını
içeren bir açık bölgede tanımlı olduklarını ve ƒx, ƒy ve ƒz’nin (x0, y0, z0)’da sürekli olduk-
larını varsayın. Bu durumda,
Δx, Δy ve Δz → 0 iken ⑀1, ⑀2, ⑀3 → 0
olmak üzere,
¢w = ƒsx0 + ¢x, y0 + ¢y, z0 + ¢zd - ƒsx0 , y0 , z0 d
= ƒx ¢x + ƒy ¢y + ƒz ¢z + P1 ¢x + P2 ¢y + P3 ¢z, (15)
olur. Bu formüldeki ƒx, ƒy, ƒz kısmi türevleri (x0, y0, z0) noktasında hesaplanabilirler.
(15) Denklemi, Δw değişimi
¢w1 = ƒsx0 + ¢x, y0 , z0 d - ƒsx0 , y0 , z0 d (16)
¢w2 = ƒsx0 + ¢x, y0 + ¢y, z0 d - ƒsx0 + ¢x, y0 , z0 d (17)
¢w3 = ƒsx0 + ¢x, y0 + ¢y, z0 + ¢zd - ƒsx0 + ¢x, y0 + ¢y, z0 d, (18)
artımlarının toplamı olarak alınıp, Ortalama Değer Teoreminin bunların her birine ayrı ay-
rı uygulanmasıyla ispatlanabilir. Bu Δw1, Δw2, Δw3 kısmi artımlarının her birinde, iki ko-
ordinat sabit tutulmakta ve biri değişmektedir. (17) Denkleminde, örneğin x, x0 + Δx’e ve
z de z0’a eşit tutulduğu için, y değişmektedir. ƒ(x0 + Δx, y, z0) y’nin türevi ƒy olan sürekli
bir fonksiyonu olduğu için, Ortalama Değer Teoremi uygulanabilir ve y0 ile y0 + Δy arasın-
daki bir y1 değeri için
¢w2 = ƒysx0 + ¢x, y1, z0 d¢y
elde ederiz.
EK-28 Ekler
E.8 Bir Paralelkenar›n Bir Düzlem Üzerine ‹zdüflümünün Alan›
Bu ek, Bölüm 16.5’te gerek duyulan, kenarları u ve v ile belirlenen paralelkenarın, nor-
mali p olan herhangi bir düzlem üzerine dik izdüşümünün alanının ƒ su * vd # p ƒ olduğu
sonucunu ispatlamaktadır. (Şekil 15.A’ya bakın.)
P
u
v
Q TEOREM
S
Kenarları, uzayda u ve v vektörleri ile belirlenen paralelkenarın, birim normal
vektörü p olan herhangi bir düzlem üzerine dik izdüşümünün alanı
Alan = ƒ su * vd # p ƒ
R
p dir.
u' P' v'
Q' S'
‹spat u ve v vektörleri ile belirlenen tipik bir paralelkenarı ve birim normal vektörü p
R' olan bir düzlem üzerine dik izdüşümünü gösteren Şekil 15.A’daki gösterimde,
§ §
u = PP ¿ + u¿ + Q¿Q
fiekil E.15 Uzayda u ve v vektörleri
§ § § §
sQ¿Q = -QQ ¿d
tarafından belirlenen paralelkenar ve = u¿ + PP ¿ - QQ ¿
paralelkenarın bir düzlem üzerine dik = u¿ + s p. (Bir s skaleri için, çünkü
§ §
izdüşümü. Düzleme ortogonal izdüşüm (PP ¿ - QQ ¿ ) p’ye paraleldir)
dir. Benzer şekilde, bir t skaleri için
doğruları, birim normal vektör p’ye v = v¿ + tp
paraleldirler. dir. Böylece,
u * v = su¿ + spd * sv¿ + tpd
= su¿ * v¿d + ssp * v¿d + tsu¿ * pd + stsp * pd. (1)
(')'*
0
bulunur.
p * v¿ ve u¿ * p vektörlerinin ikisi de p vektörüne ortogonaldir. Dolayısıyla, (1) Den-
kleminin her iki tarafını p ile skaler (⭈) çarptığımızda, sağ tarafta sıfırdan farklı tek terim
z (u⬘ ⫻ v⬘) ⭈ p olur. Yani,
P(0, 0, 3) su * vd # p = su¿ * v¿d # p.

bulunur. Özel olarak,
Q(2, –1, 2) ƒ su * vd # p ƒ = ƒ su¿ * v¿d # p ƒ . (2)
olur. Sağdaki mutlak değer, u⬘, v⬘ ve p tarafından belirlenen kutunun hacmidir. Bu özel
k
S(1, 3, 2) kutunun yüksekliği u p u = 1 dir ve kutunun hacmi sayısal olarak tabanının alanına,
P⬘Q⬘R⬘S⬘ paralelkenarının alanına, eşittir. Bu gözlemi (2) Denklemi ile bireştirmek
y Area of P¿Q¿R¿S¿ = ƒ su¿ * v¿d # p ƒ = ƒ su * vd # p ƒ ,
verir. Bu da, u ve v vektörleri ile belirlenen paralelkenarın, birim normal vektörü p olan her-
R(3, 2, 1)
hangi bir düzlem üzerine dik izdüşümünün alanının ƒ su * vd # p ƒ olduğunu söylemektedir.
x
fiEK‹L E.16 Örnek 1, PQRS ÖRNEK 1 Bir ‹zdüflümün Alan›n› Bulmak

paralelkenarının xy-düzlemine dik
izdüşümünün alanını hesaplamaktadır. P(0, 0, 3), Q(2, –1, 2), R(3, 2, 1) ve S(1, 3, 2) noktaları tarafından belirlenen paralelkenarın
xy-düzlemine dik izdüşümünün alanının bulun (Şekil E.16).
E.9 Temel Cebir, Geometri ve Trigonometri Formülleri EK-29
Çözüm
§ §
u = PQ = 2i - j - k, v = PS = i + 3j - k, ve
and p == kk,
ile
-1 3 = ` ` = 7,
2 -1 -1
2 -1
su * vd # p = 31 3
1 3
0 0 1
buluruz. dolayısıyla alan ƒ su * vd # p ƒ = ƒ 7 ƒ = 7. bulunur.
E.9 Temel Cebir, Geometri ve Trigonometri Formülleri
Cebir
Aritmetik ‹fllemler
a#c ac
asb + cd = ab + ac, =
b d bd
a>b
= #c
a c ad + bc a d
+ = ,
b d bd c>d b
‹flaret Kurallar›
-a a a
-s -ad = a, = - =
b b -b
S›f›r Sıfırla bölme tanımlı değildir.
0
a ⫽ 0 ise: a = 0, a 0 = 1, 0a = 0
Herhangi bir a için : a # 0 = 0 # a = 0

Kuvvet Kurallar›
a ma n = a m + n, sabdm = a mb m, sa m dn = a mn, am>n = 2am = A2 aBm

n n
a ⫽ 0 ise
am 1
= a m - n, a 0 = 1, a -m = .
an am
Binom Teoremi
nsn - 1d n - 2 2
sa + bdn = an + nan - 1b +
1#2
a b
nsn - 1dsn - 2d n - 3 3
a b + Á + nabn - 1 + bn .
1#2#3
+
EK-30 Ekler
Örneğin,
sa + bd2 = a2 + 2ab + b2, sa - bd2 = a2 - 2ab + b2
sa + bd3 = a3 + 3a2b + 3ab2 + b3, sa - bd3 = a2 - 3a2b + 3ab2 - b3 .
Tam Say› Kuvvet Farklar›n›n Çarpanlara Ayr›l›fl›, n ⬎ 1

a n - b n = sa - bdsa n - 1 + a n - 2b + a n - 3b 2 + Á + ab n - 2 + b n - 1 d
Örneğin,
a2 - b2 = sa - bdsa + bd,
a3 - b3 = sa - bdsa2 + ab + b2 d,
a4 - b4 = sa - bdsa3 + a2b + ab2 + b3 d.
Tam Kareye Tamamlama, a ⫽ 0 ise
ax 2 + bx + c = a ax 2 + a xb + c
b
= a ax 2 + a x + b + c
b b2 b2
-
4a 2 4a 2
= a ax 2 + a x + b a- b + c
b b2 b2
+ a
4a 2 4a 2
= a ax 2 + a x + b
b b2 b2
+ c -
4a 2 4a
('''')''''* (')'*
is ax + b .dir
2 Bu kısma C deyin
b
ThisBu
2a
= au 2 + C su = x + sb>2add
Kuadratik Formül a ⫽ 0 ve ax2 + bx + c = 0 ise,

-b ; 2b 2 - 4ac
x = .
2a
dır.
Geometri
Alan, çevre ve hacim formülleri : (A = Alan, B = taban alanı, C = çevre, S = yanal alan
veya yüzey alanı, V = hacim )
Üçgen Benzer Üçgenler Pisagor Teoremi
c c' a' a c
b
h b'
b b a
a' b' c'
a⫽b⫽c a2 ⫹ b2 ⫽ c2
A ⫽ 1 bh
2
Paralelkenar Trapezoid Çember

a
h
h
r A ⫽ pr2,
b C ⫽ 2pr
b
A ⫽ bh
A ⫽ 1 (a b)h
2
Paralel Tabanl› Herhangi bir Silindir veya Prizma Dik Dairesel Silindir
r
h
h
h
V ⫽ Bh
B
B
V ⫽ pr2h
S ⫽ 2prh ⫽ Yan alan
Herhangi bir Koni veya Piramit Dik Dairesel Koni Küre
h h
h
s
V ⫽ 1 pr2h V ⫽ 4 pr3, S ⫽ 4pr2

V ⫽ 1 Bh B 3 3
3
B S ⫽ prs ⫽ Yan alan
Trigonometri Formülleri y
Tan›mlar ve Temel Özdefllikler

P(x, y)
y 1
Sinüs:
Sine: sin u = r = r
csc u u
y
x x
Cosinüs: x 1 O
Cosine: cos u = r =
sec u
y 1
Tanjant:
Tangent: tan u = x =
cot u
EK-32 Ekler
Özdefllik
sin s -ud = -sin u, cos s -ud = cos u
2 2
sin u + cos u = 1, sec2 u = 1 + tan2 u, csc2 u = 1 + cot2 u
sin 2u = 2 sin u cos u, cos 2u = cos2 u - sin2 u
1 + cos 2u 1 - cos 2u
cos2 u = , sin2 u =
2 2
sin sA + Bd = sin A cos B + cos A sin B
sin sA - Bd = sin A cos B - cos A sin B
cos sA + Bd = cos A cos B - sin A sin B
cos sA - Bd = cos A cos B + sin A sin B
tan A + tan B tan A - tan B
tan sA + Bd = , tan sA - Bd =
1 - tan A tan B 1 + tan A tan B
sin aA - b = -cos A, cos aA - b = sin A

p p
2 2
sin aA + b = cos A, cos aA + b = -sin A

p p
2 2
1 1
sin A sin B = cos sA - Bd - cos sA + Bd
2 2
1 1
cos A cos B = cos sA - Bd + cos sA + Bd
2 2
1 1
sin A cos B = sin sA - Bd + sin sA + Bd
2 2
1 1
sin A + sin B = 2 sin sA + Bd cos sA - Bd
2 2
1 1
sin A - sin B = 2 cos sA + Bd sin sA - Bd
2 2
1 1
cos A + cos B = 2 cos sA + Bd cos sA - Bd
2 2
1 1
cos A - cos B = -2 sin sA + Bd sin sA - Bd
2 2
Trigonometrik Fonksiyonlar
Derece Radyan
Radyan Ölçü
45 p
4
s 兹2 1 兹2 1
θ p p
1 45 90 4 2
r 1 1
r
Bi
be
ri m ç e m
r
r ya be
r ıç a p lı ç e m
p
30
s u s 6
r = 1 = u veya
or u = r, 2 兹3 2 兹3
180° = p radyan p p
60 90 3 2
1 1
Eş iki üçgenin derece ve radyan cinsinden
açıları
y y
y ⫽ sin x y ⫽ cos x
x x
–p – p 0 p p 3p 2p –p –p 0 p p 3p 2p
2 2 2 2 2 2
y ⫽ sinx
Tanım Kümesi: (–⬁, ⬁) Tanım Kümesi: (–⬁, ⬁)
Değer Kümesi: [–1, 1] Değer Kümesi: [–1, 1]
y y
y ⫽ tan x y ⫽ sec x
1
x x
– 3p –p – p 0 p p 3p – 3p –p – p 0 p p 3p
2 2 2 2 2 2 2 2
Tanım Kümesi: p/2’nin tek tamsayı katı Tanım Kümesi: x ⫽⫾ p, ⫾ 3p , . . .

Değer Kümesi: (–⬁, –1] h[1, ⬁)
dışındaki bütün reel sayılar 2 2
Değer Kümesi: (–⬁, ⬁)
y y
y ⫽ csc x y ⫽ cot x
1 1
x x
–p – p 0 p p 3p 2p –p – p 0 p p 3p 2p
2 2 2 2 2 2
Değer Kümesi: (–⬁, –1] h[1, ⬁)

Tanım Kümesi: x ⫽ 0, ⫾p, ⫾2p, . . . Tanım Kümesi: x ⫽ 0, ⫾p, ⫾2p, . . .
Değer Kümesi: (–⬁, ⬁)
CEVAPLAR
1 y
9. m ⬜ = -
BÖLÜM 1 3
A(–1, 2) 2
y = 3x + 5
Bölüm 1.1, sayfa 7–8 1
Slope = 3
1. 0.1, 0.2, 0.3, 0.8, 0.9 veya 1 x
–2 –1 0
3. (a) Doğru olması gerekmiyor (b) Doğru (c) Doğru (d) Doğru B(– 2, –1) –1
(e) Doğru (f) Doğru (g) Doğru (h) Doğru
5. x 6 -2 x
–2
11. m ⬜ tanımsız. y
5 x B(–1, 3) A(2, 3)
7. x … 5/4 3
4 y=3
2 Eğim = 0
1 x
9. x … - –1/3
3 1
6 x x
11. x 6 - –6/7 –1 0 1 2
7
1 9 7 25
(b) y = - 22
13. ;3 15. - , - 17. , 13. (a) x = -1 (b) y = 4>3
2 2 6 6
19. -2 6 x 6 2 x 15. (a) x = 0
–2 2
x 23 5
17. y = -x 19. y = - + 21. y = - x + 6
21. -2 … t … 4 t 5 5 4
–2 4
11 2
23. 1 6 y 6
y 23. y = -9 25. y = 4x + 4 27. y = - x + 1
3
1 11/3 5
25. 0 … z … 10 z x
0 10 29. y = - + 12
2
2 2 10 14 x 31. x-kesim noktası = 4, y-kesim noktası = 3
27. 6 x 6 veyaor 6 x 6 10/35 14/35
7 5 35 35 y
29. s - q , -2] ´ [2, q d s
–2 2
3
3x + 4y = 12
31. s - q , 0d ´ s2, q d x
0 2 2
33. s - q , -3] ´ [1, q d r 1
35. s - 22, 22d 37. s -3, -2d ´ s2, 3d 39. s -1, 3d

–3 1
x
0 1 2 3 4
41. (0, 1) 43. a 0 herhangi bir negatif reel sayı

33. x-kesim noktası = √3, y-kesim noktası = –√2
1
47. - 6 x … 3 y
2
x
0 1 2
Bölüm 1.2, Sayfa 16–19
–1 √2 x – √3 y = √6
1. 2, -4; 225 3. -4.9, 0; 4.9 5. Birim çember
7. Merkezi orijinde olan 23 yarıçaplı çember ve içi. –2
C-1
C-2 Bölüm 1: Cevaplar
35. Evet. Doğrular diktir, çünkü eğimler, –A@B ve B@A birbilerinin 57. y 59. y
V(–3, 4)
Eksen: x = – 1
çarpmaya göre terslerinin negatifidir. 2
y = –x – 6x – 5 4
37. s3, -3d 39. s -2, -9d
41. x 2 + s y - 2d2 = 4 43. sx + 1d2 + s y - 5d2 = 10 (0, 4)
(–2, 4)
y y
(–5, 0) y = 1 x2 + x + 4
V(–1, 7/2) 2
(0 , 4) x
–6 –3 (–1, 0) 0
(x + 1)2 + (y – 5)2 = 1
(0 , 8)
Eksen: x = –3
x
–2 –1 1
C(0 , 2)
C(–1, 5)
(0, 0) (–6, –5) (0, –5)
x
–2 –1 1 2
(0 , 2) 61. Merkezi orijinde olan √7 yarıçaplı çemberin dış noktaları
–4 –2 0 2
x 63. Merkezi (1,0 )’da olan 2 yarıçaplı çember ve içi
65. x2 + y2 = 1 ve x2 + y2 = 4 çemberleri arasında kalan bölge
45. sx + 23d2 + s y + 2d2 = 4 47. sx + 2d2 + s y - 2d2 = 4 (Orijinden uzaklıkları 1 ile 2 arasında olan noktalar)
y y 67. Merkezi (0, –3 )’ta olan 3 yarıçaplı çemberin içinde, y = –3
 –√3, 0
 
(x + 2) 2 + ( y – 2) 2 = 4 doğrusunun üst tarafında kalan noktalar.
4
x 69. sx + 2d2 + sy - 1d2 6 6 71. x 2 + y 2 … 2, x Ú 1
73. a b , a- b
–4
(0, –1)
25 25 25 25
3 1 2 1 2
, ,-
1 - 25 3 - 25 1 + 25 3 + 25
(0 , 2) 2
75. a b, a b
C(– 2, 2)
C –√3, –2
(0, –3) 1 , ,
(– 2, 0) 2 2 2 2
77. a- , - b, a ,- b
–4
x
23 23
–4 –3 –2 –1 0 1 1 1 1
23 1 23
3 3
79. a , - b, a , b
2 2 2 2
49. x + s y - 3>2d = 25>4 51. sx - 2d + s y + 2d = 8
y
1
y
(x – 2) 2 + (y + 2) 2 = 8 2 2 2 2
(0, 4)
1
4 (0, 0) (4, 0) 81. (a) < –2.5 derece@inç (b) < –16.1 derece@inç
3 x
–1 1 2 3 4 5 (c)< –8.3 derece@inç 83. 5.97 atm
2
C(0, 3/2) –1 85. Evet: C = F = -40°
1
(– 2, 0) (2, 0)
–2 C
x
–2 –1 1 2 3 4 C( 2, –2)
C=F
–3
–1 (0, –1)
–2 (– 4, 0)
2 2 –4
x + (y – 3/2) = 25/4 F
– 40 32
53. y
y = x2 – 2x – 3 C=
5 –
(F 32)
9
(–1, 0)
x
0 1 2 (3, 0) – 40
(– 40, – 40)
Eksen: x = 1
91. y
(–1, 4) 4
(0, –3) (2, 3)
(5, 2)
V(1, –4)
(–1, 1 )
55. y x
V(2, 4) –2 0 (2, 0) 5
4
y = –x2 + 4x (–1, – 2) –2
93. k = -8, k = 1>2

Eksen: x = 2
(4, 0) Bölüm 1.3, Sayfa 26–28

x
(0, 0) 2 1. D: s - q , q d, R: [1, q d 3. D: s0, q d, R: s0, q d
5. D: [-2, 2], R: [0, 2]
Bölüm 1: Cevaplar C-3
7. (a) x’in fonksiyonu değildir, çünkü bazı x değerlerinin iki y 25. y

değeri vardır. (b) x’in bir fonksiyonudur, çünkü her x için
6
tek bir olası y vardır.
5
23 2
9. (a) Hayır (b) Hayır (c) Hayır (d) (0, 1] 4
3
11. A = x , p = 3x
4 2
 3 – x, x ≤ 1
d3
23 3 23
d F(x) = 
2 1
13. x = , A = 2d , V =  2x, x>1
x
–3 –2 –1 0 1 2 3
15. s - q , q d 17. s - q , q d
27. (a) ƒsxd = e

y y
x, 0 … x … 1
4 -x + 2, 1 6 x … 2
6 3 g(x) = √ |x|
2 2, 0 … x 6 1
f(x) = 5 – 2x
4 1
0, 1 … x 6 2
–5 –4 –3 –2 –1 1 2 3 4 5
x (b) ƒsxd = d
2 –1 2, 2 … x 6 3
–2
x 0, 3 … x … 4
–4 –2 2 4
29. (a) ƒsxd = • 1,

-x, -1 … x 6 0
–2
0 6 x … 1
–4
- 12 x + 23, 1 6 x 6 3
1
(b) ƒsxd = • -2x + 2, 0 6 x … 1

x, 2 -2 … x … 0
19. s - q , 0d ´ s0, q d
y -1, 1 6 x … 3
t
2 F(t) =
|t| 31. (a) s -2, 0d ´ s4, q d
1 33. (a) 0 … x 6 1 (b) -1 6 x … 0
t
–4 –3 –2 –1 1 2 3 4 35. Evet 37. V = xs14 - 2xds22 - 2xd
–2
39. (a) Asıl çemberin çevresi 8p olduğundan ve uzunluğunda bir
parça kesildiğinden
21. (a) x’in her pozitif değerine (b) Her x ⫽ 0 değerine kar- 8p - x x
karşılık iki y değeri vardır. şılık iki y değeri vardır. (b) r = = 4 -
216px - x 2
2p 2p
(c) h = 216 - r 2 =
y y
s8p -xd2 216px - x 2

y2 = x2
4
y = x
2p
1
2 1 2
(d) V = pr h =
3 24p2
x x
0 2 4 6 –1 1
–2
–4
–1 Bölüm 1.4, Sayfa 37–38
1. (a) Doğrusal, cebirsel, 1. dereceden polinom (b) kuvvet,
23. y cebirsel (c) rasyonel, cebirsel (d) üstel
x 0≤x≤1
f(x) =  3. (a) rasyonel, cebirsel (b) cebirsel (c) trigonometrik
 2 – x, 1 < x ≤ 2
1 (d) logaritmik
5. (a) h (b) ƒ (c) g
7. Orijine göre simetrik
y Azalan: –∞ ⬍ x ⬍ ∞
x
0 1 2
2 y = –x 3
x
–2 2
–2
9. Orijine göre simetrik 31. (a) Grafik, y’nin x ile orantılı olduğunu desteklemektedir.
y Artan: –∞ ⬍ x ⬍ 0 ve 0 ⬍ x ⬍∞ Orantı sabiti doğrunun eğiminden tahmin edilir ve 0.166 dır.
y
y = – 1x 10 y = 0.166x
2
1 1 2 8
x
–2 –1 6
–1
–2 4
2
0 x
0 20 40 60
11. y-eksenine göre simetrik
y Azalan: –∞ ⬍ x 0 (b) Grafik, y’nin x1@2 ile orantılı olduğunu desteklemektedir.
Artan: 0 x ∞ Orantı sabiti doğrunun eğiminden tahmin edilir ve 2.03 tür.
y
4
y = √x 9
y = 2.03x1/2
2 8
7
6
x
–4 –2 0 2 4 5
4
3
13. Orijine göre simetrik. 2
y Artan: –∞ x ∞ 1
1/2
0 x
1 2 3 4 5
1 x3
y = ––
8
1/8 33. (a) k L 1.1 (b) k L 0.059
x
–2 –1 –1/8 1 2 35. (a) y
–1
10
9
8
15. Simetri yok
7
y Azalan: 0 x ∞ 6
5
x
0 1 2 3 4
–1 3
3/2
y = –x
–2 2
1
–3
x
–4 0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10
–5
(b) k L 0.87
17. y-eksenine göre simetrik (c) x = 13 ile y = 0.87x kullanarak y = 11.31 buluruz.
y Azalan: –∞ x 0
4 Artan: 0 x ∞
3
1. Dƒ : - q 6 x 6 q , Dg : x Ú 1, Rƒ : - q 6 y 6 q ,
2
y = (– x)2/3 Rg : y Ú 0, Dƒ + g = Df # g = Dg , Rƒ + g : y Ú 1, Rf # g : y Ú 0
1
3. Dƒ : - q 6 x 6 q , Dg : - q 6 x 6 q , Rƒ : y = 2,
x Rg : y Ú 1, Dƒ>g : - q 6 x 6 q , Rƒ>g : 0 6 y … 2,
–8 –6 –4 –2 2 4 6 8
Dg>ƒ : - q 6 x 6 q , Rg>ƒ : y Ú 1/2
19. Çift 21. Çift 23. Tek 25. Çift 27. İkisi de değil 5. (a) 2 (b) 22 (c) x 2 + 2 (d) x 2 + 10x + 22 (e) 5
29. İkisi de değil (f) -2 (g) x + 10 (h) x 4 - 6x 2 + 6
(c) Q x - 5R
1 R2
(d) Q
4 4 4 2
7. (a) 2 - 5 (b) 2 - 5
x x 4x - 5
1 1
(e) (f)
4x 2 - 5 (4x - 5) 2
9. (a) ƒ( g (x)) (b) j ( g (x)) (c) g ( g (x)) (d) j ( j (x))
(e) g (h (ƒ(x))) (f) h ( j (ƒ(x)))
Bölüm 1:Cevaplar C-5
11. g(x) ƒ(x) ƒ ⴰ g (x) 31. y 33. y
(a) x - 7 2x 2x - 7 y = x – 2 3
4
2x - 5 2x - 5
2
(b) x + 2 3x 3x + 6 y = 1 + √x – 1
2 2 2 1 (1, 1)
(c) x
x
x x 0 1 2 5
(d) x –2 0 2 4 6
x
x - 1 x - 1
1 1
(e) 1 + x x
x - 1 35. y 37. y
1 1
(f) x x x 1
–2 –1 1 2
A
1 x
2x + 1
1 1 y = (x + 1) 2/3 0
13. (a) f (g(x)) = x + 1, g ( f (x)) = –1
–3 –2 –1 0 1
x y = 1 – x 2/3
(b) Df ⴰ g = (0, q ), Dg ⴰ f = (-1, q )
(c) Rf ⴰ g = (1, q ), Rg ⴰ f = (0, q ) 39. y 41. y
15. (a) y = -sx + 7d2 (b) y = -sx - 4d2 1 3

y = √x – 1 – 1 2 1
y = –––––
x–2
17. (a) Konum 4 (b) Konum 1 (c) Konum 2 (d) Konum 3 x 1
–1 0 1 2 3
19. sx + 2d2 + s y + 3d2 = 49 21. y + 1 = sx + 1d3
–1 (1, –1) x
y y 0
y + 1 = (x + 1) 3 1 2 3 4
x 2 + y 2 = 49 3 –2
y=x –1
1
–2
x x
(–2, –3) 0 –2 –1 0 1
–1
43. y 45. y
–2
4 1
(x + 2) 2 + (y + 3) 2 = 49 3 y = –––––––
(x – 1) 2
23. y = 2x + 0.81
3
2 2
1
25. y = 2x 1
y=x +2
1
y y y = 2x x x
–3 –2 –1 0 1 2 3 –1 0 1 2 3
y = √ x + 0.81 7
2
1 y = √x y = 2x – 7
0.9
7/2
x 47. y
x
–0.81 1 4 5
–7 4 1
y= +1
3 x2
1 2
27. y - 1 = 29. 1
x - 1
x
y y –2 –1 0 1 2
y–1= 1 2
y = √x + 4
2
x–1 49. (a) D : [0, 2], R : [2, 3] (b) D : [0, 2], R : [-1, 0]
y–1= 1
y= 1 x y y
x–1 1 –4 0
x
x 1
–1 0 1 2 3
y = f(x) + 2
–1
y = f(x) – 1
y= 1 2
x
x
1 0 1 2
x
0 1 2 3 4 –1
(c) D : [0, 2], R : [0, 2] (d) D : [0, 2], R : [-1, 0] 69. y 71. y
y y
6
3
1 4 9x 2 + 25y2 = 225
2 2 2
y = 2 f(x) y = – f(x)
y = |x 2 – 1| x
1 x –6 –4 –2 2 4 6
0 1 2
x –2
–2 –1 1 2
x –4
0 1 2 3 –1 –1
–6
(e) D : [-2, 0], R : [0, 1] (f) D : [1, 3], R : [0, 1]
y y 73. y 75. y
2
1
4 3x 2 + (y – 2)2 = 3
2
y = f(x + 2) x
3 –2 –1 2 3
y = f(x – 1)
1
1
2
x 1
x 0 1 2 3
–2 –1 0
x –4
–2 –1 1 2 3(x – 1)2 + 2(y + 2)2 = 6
(g) D : [-2, 0], R : [0, 1] (h) D : [-1, 1], R : [0, 1]
y y
sx + 4d2 sy - 3d2
2 77. + = 1 Merkez: s -4, 3d
2 16 9
Asal eksen (–8, 3) ve (0, 3) noktaları arasındaki doğru parçası-
y = – f(x + 1) + 1
y = f(– x)
1 1
dır.
y
x 10
x –1 0 1
–2 –1 0
(x + 4)2 (y – 3)2
55. y = 24x + 1
8
+ =1
16 9
1 1 6
51. y = 3x 2 - 3 53. y = +
2 2x 2
B
x2
57. y = 4 - 59. y = 1 - 27x 3
4 –10 –8 –6 –4 –2 2
x
61. y 63. y –2
2 5
4
79. (a) Tek (b) Tek (c) Tek (d) Çift (e) Çift
1
3 (f) Çift (g) Çift (h) Çift (i) Tek
x 2
–2 –1 1 2 3 4 y = (x – 1)3 + 2
–1 1
x
–2 –3 –2 –1 1 2 3 4 5
–3 55p
1. (a) 8p m (b) m 3. 8.4 in.
–4
y = – √2x + 1 9
5. u -p -2p>3 0 p>2 3p>4
65. 67. 23
22
y y 1
sin u 0 - 0 1
2
4 4
22
1 1
3
y=
1
–1
3
cos u -1 - 1 0 -
2
23
2 2x 2
1 1
tan u 0 0 TANIMSIZ -1
x x
23
–4 –3 –2 –1 2 3 4 –4 –3 –2 –1 1 2 3 4 1
–1 –1 cot u TANIMSIZ TANIMSIZ 0 -1
- 22
–2 y = – √x
3
–3 sec u -1 -2 1 TANIMSIZ
22
–4 –4
23
2
csc u TANIMSIZ - TANIMSIZ 1
2 + 22 2 - 23
55. c = 27 L 2.646
7. cos x = -4>5, tan x = -3>4
28
, tan x = - 28
47. 49.
4 4
9. sin x = -
3 59. a = 1.464
61. A = 2, B = 2p, C = -p, D = -1
25 25
1 2
11. sin x = - , cos x = - y
y = 2 sin (x + π) – 1
13. Periyot p 15. Periyot 2 1
y y
x
1 y = cos πx –π π 3π 5π
1 2 2 2 2
y = sin 2x –1
x x
π π 0 1 2 –3
2
–1 –1
2 1
63. A = - p , B = 4, C = 0, D = p
17. Periyot 6 19. Periyot 2p y πt
y y y = – π2 sin   + π1
2
3
y = cos x – π  π
y = –sin π x 1 2
3
1
1
x π
0 3 6 x
0 π π 2π
–1 t
2 –1 1 3 5
– π1
–1
21. Periyot 2p 23. Periyot p@2 orijine göre 65. (a) 37 (b) 365 (c) Sağa 101 (d) Yukarı 25
simetrik
y s
y = sin x – π  + 1
4
2 2
s = cot 2t 1. d) 3. d)
1
5. [-3, 5] [-15, 40] 7. [-3, 6] [-250, 50]
1
y y
f(x) = x4 – 4x 3 + 15 f(x) = x 5 – 5x 4 + 10
t
x –π –π π π
–π 0 π 3π 7π 0
2 2 40 50
4 4 4 4
–1
x
30 –2 1 2 3 4 5 6
–2 –50
20
–100
10
–150
25. Periyot 4, y-eksenine göre 29. D : s - q , q d, x
–200
–2 –1 1 3 4
simetrik R : y = -1, 0, 1 –10 –250
s y
πt
s = sec —
2 y = sin x y = sin x 9. [-3, 3] [-6, 6] 11. [-2, 6] [-5, 4]
y y
–2π –π 1 π 2π
1 x
5 f(x) = x √9 – x 2
t 4
–3 –2 –1 1 2 3 –1 4 y = 2x – 3x 2/3
3
–1 3
2
2
1 1
x x
–5 –4 –2 –1 1 2 3 4 5 –2 –1 1 2 4 5 6
–1
26 + 22 1 + 23 –4
39. -cos x 41. -cos x 43. 45. –5
4 222
13. [-2, 8] [-5, 10] 15. [-3, 3] [0, 10] 27. [-100p, 100p] [-1.25, 1.25]
y y y
10 10 1.0
y = cos (50x )
9
8 8
y = 5x 2/5 – 2x
7
6
5 x
2 4 y = |x 2 – 1| –300 300
x 3
–4 –2 2 4 6 8 10 –0.5
–2 2
–4 x –1.0
–5 –4 –3 –2 –1 1 2 3 4 5
29. c- d [-0.25, 0.25]

17. [-15, 5] [-10, 10] 19. [-4, 4] [0, 3] p p
,
y y 15 15
y 1
x+3 3.0 y=x+ sin 30x
10
8 y=
x+2 x2
+2
6 2.5 f (x) = 0.2
4 x2 + 1
2.0
0.1
x
–10 –8 –6 –4 2 4 6 8 10
–2
1.0 x
–4
–0.2 –0.1 0.1 0.2
–6 0.5
–8
x
–4 –3 –2 –1 1 2 3 4
–0.2
21. [-10, 10] [-6, 6] 23. [-6, 10] [-6, 6]
y y
31. y
6x 2 – 15x + 6 (x + 1)2 + ( y – 2)2 = 9
6 f (x) =
x–1 4x 2 – 10x 2
8 f (x) = 4
6 x2 – x – 6 1
4 x
–5 5 10
2 –2 x
–4 –2 –1 2
x –4
–10 –8 –6 –4 2 4 6 8 10 –6
–2
–4
–6 33. y f(x) = –tan 2x
–8
4
3
25. c- d [-1.25, 1.25]

2
p p
, 1
125 125
x
y –2 –1 1 2 3
–1
1.0 –2
y = sin 250x –3
0.5 –4
x 35. y
–0.02 0.02
f(x) = sin 2x + cos 3x
2.0
1.5
1.0
0.5
x
–6 –2 2 4 6
–2.0
37. y (d) y = -140.4121 + 6.889x

4 y
3
2 500
1
400
x
2 3 4 5 6
–1 300
–2 1
y= 200
–3 x–3
–4 100
x
39. y 20 40 60 80 100
8
7
Hız, 72 mil @sn ise, yaklaşık durma mesafesi 355.60 ft dir.
y = x ëxû
6
Hız, 85 mil @sn ise, yaklaşık durma mesafesi 445.15 ft dir.
5 Kuadratik yaklaşım denklemi daha iyi uyar.
4
3
2
Problemler, Sayfa 69–70
1 1. x Ú -2 –6 –4 –2 0 2 4
x
x
–5 –4 –3 –2 –1 1 2 3 4 5 3. x 7 6 x
–1 0 1 2 3 4 5 6 7 8 9
–2
5. -8, 6 7. x 6 -1 veya x 7 5 9. (0, 11)
11. Hayır, uzunluğu aynı olan iki kenar yoktur, dik olan iki kenar
41. (a) y = 1059.14x - 2074972.23 yoktur.
(b) m = 1059.14; tazminatın her yıl artacağı miktardır. 13. y = 3x - 9 15. x = 0 17. y = 2 19. y = -3x + 3
(c) y
4 20 2 8
21. y = - x - 23. y = x +
50,000 3 3 3 3
C2
40,000 25. A = pr 2, C = 2pr, A = 27. x = tan u, y = tan2 u
4p
30,000 29. Orijin 31. Hiçbiri 33. Çift 35. Çift 37. Tek
20,000
39. Hiçbiri 41. (a) T.K.: bütün reel sayılar (b) D.K.: [-2, q d
43. (a) T.K.: [–4, 4] (b) D.K.D.K.: [0, 4]
10,000 45. (a) T.K.: bütün reel sayılar (b) D.K.: s -3, q d
x 47. (a) T.K.: bütün reel sayılar (b) D.K.: [-3, 1]
1985 1990 1995 2000 2005
49. (a) T.K.: s3, q d (b) D.K.: bütün reel sayılar
51. (a) T.K.: [-4, 4] (b) D.K.: [0, 2]
53. ƒsxd = e
(d) $53,899.17
1 - x, 0 … x 6 1
43. (a) y = 0.0866x 2 - 1.9701x + 50.0594
(b) y
2 - x, 1 … x … 2
22.5 A5
1 2
55. (a) 1 (b) = (c) x, x Z 0
500
21> 1x + 2 + 2
1
400 (d)
57. (a) sƒ ⴰ gdsxd = -x, x Ú -2, sg ⴰ ƒdsxd = 24 - x 2

300
200 (b) (ƒ ° g)’nin T.K.: [–2, ∞), (g ° ƒ)’nin T.K.: [–2, 2]

(c) (ƒ ° g)’nin D.K.: (–∞, 2], (g ° ƒ)’nin D.K.: [ 0, 2]
100
x
20 40 60 80 100
(c) Hız, 72 mil@sn ise, yaklaşık durma mesafesi 367.50 ft dir.

Hız, 85 mil@sn ise, yaklaşık durma mesafesi 522.67 ft dir.
59. Yeni grafiği y-eksenine göre simetrik yapmak için, x ⬍ 0 olan Ek Al›flt›rmalar, Sayfa 71–72
kısmın yerine, x ⬎ 0 olan kısmın ayna simetriğini koyar.
1. (a) y (b) y
y
3 3
y =  x
(0, 2)
y = f(–x)
y=x
(–1, 0) (–3, 0) (1, 0)
x x
–3 (3, 0) –3
y = – f(x)
x
–3 –3
y=x
(c) y (d) y
y = 3f(x – 2) – 2
3 4 (2, 4)
61. Değiştirmez. y = –2f(x + 1) + 1
63. Yeni grafiği y-eksenine göre simetrik yapmak için, x ⬎ 0 olan (–4, 1)
(0, 1)
kısmın ayna simetriğini ekler. x
–4 2
65. y ⬍ 0 olan kısmı x-ekseninden yansıtır. x
–2 4
67. y ⬍ 0 olan kısmı x-ekseninden yansıtır.
69. Periyot p (–1, –3) (–1, –2) (3, –2)
y
y = cos 2x
1
3. Evet. Örneğin: ƒ(x) = 1@x ve g(x) = 1@x veya ƒ(x) = 2x ve

g(x) = x@2 veya ƒ(x) = ex ve g(x) = ln x
0 π π 3π 2π
x 5. ƒ(x) tek ise, g(x) = ƒ(x) – 2 tek değildir. Her x için ƒ(x) = 0
2 2 değilse, g(x) çift de değildir. ƒ çiftse, g(x) = ƒ(x) – 2 de çifttir.
–1
7. y
x + y = 1 + x
71. Periyot 2 1
y
1 y = sin π x x
– 1–
2
–1
x
1 2
9. 22 11. 3>4 13. 3215>16 27. -4 6 m 6 0

–1
73. y
y = 2cos x – π 
2
3 BÖLÜM 2
1 Bölüm 2.1, Sayfa 81–84
1. (a) Yoktur. x, 1’e sağdan yaklaşırken, g(x) 0’a yaklaşır. x 1’e
x
–π π 5π 4π 11π soldan yaklaşırken, g(x) 1’e yaklaşır. x →1 iken, g(x)’in bütün
6 3 6 3 6
–1 değerlerinin yaklaştığı tek bir L sayısı yoktur. (b) 1 (c) 0
3. (a) Doğru (b) Doğru (c) Yanlış
–2 (d) Yanlış (e) Yanlış (f) Doğru
5. x, 0’a soldan yaklaşırken, x> ƒ x ƒ –1’e yaklaşır. x, 1’e sağdan yak-
b = 23 c = 4 23>3
laşırken, x> ƒ x ƒ 1’e yaklaşır. x →1 iken, fonksiyon değerlerinin
75. (a) a = 1 (b) a = 223>3 yaklaştığı tek bir L sayısı yoktur.
b a 7. Bir şey söylenemez 9. Hayır; hayır; hayır
77. (a) a = (b) c =
tan B sin A
79. L 16.98 m 81. (b) 4p
11. (a) ƒsxd = sx 2 - 9d>sx + 3d 35. Grafikler basım sırasında kayabilirler, o yüzden tahminleriniz
bunlarla tam uyuşmayabilir.
x -3.1 -3.01 -3.001 -3.0001 -3.00001 -3.000001 (a) PQ1 PQ2 PQ3 PQ4
ƒ(x) -6.1 -6.01 -6.001 -6.0001 -6.00001 -6.000001 Uygun birimler m@sn’dir.
43 46 49 50
x -2.9 -2.99 -2.999 -2.9999 -2.99999 -2.999999 (b) < 50 m@sn veya 180 km@sa.
ƒ(x) -5.9 -5.99 -5.999 -5.9999 -5.99999 -5.999999 37. (a) y (b) < $56,000@yıl
(c) < $42,000@yıl
(c) lim ƒsxd = -6 200
Kar (1000s)
x: -3
13. (a) Gsxd = sx + 6d>sx 2 + 4x - 12d 100
x -5.9 -5.99 -5.999 -5.9999 0 x

90 91 92 93 94
39. (a) 0.414213, 0.449489, s 21 + h - 1d>h (b) gsxd = 1x

G(x) -.126582 -.1251564 -.1250156 -.1250015 Yıl
-5.99999 -5.999999
-.1250001 -.1250000
1 + h 1.1 1.01 1.001 1.0001
x -6.1 -6.01 -6.001 -6.0001 21 + h 1.04880 1.004987 1.0004998 1.0000499
s 21 + h - 1d>h 0.4880
G(x) -.123456 -.124843 -.124984 -.124998
0.4987 0.4998 0.499
-6.00001 -6.000001
-.124999 -.124999 1.00001 1.000001
(c) lim Gsxd = -1>8 = -0.125 1.000005 1.0000005
x: -6
15. (a) ƒsxd = sx 2 - 1d>s ƒ x ƒ -1d 0.5 0.5
x -1.1 -1.01 -1.001 -1.0001 -1.00001 -1.000001 (c) 0.5 (d) 0.5
ƒ(x) 2.1 2.01 2.001 2.0001 2.00001 2.000001

5. -8 7. 5> 8 9. 5> 2
x -.9 -.99 -.999 -.9999 -.99999 -.999999
3> 2 17. 3> 2 19. 1> 10 21. -7 23. 3> 2

ƒ(x) 1.9 1.99 1.999 1.9999 1.99999 1.999999 1. -9 3. 4 11. 27 13. 16
4> 3 29. 1> 6 33. 1> 2 35. 3> 2

15. 25. -1>2
(c) lim ƒsxd = 2 27. 31. 4
x: -1
17. (a) gsud = ssin ud>u 37. (a) Bölüm Kuralı (b) Fark ve Kuvvet kuralları
(a) -10 (b) -20 (c) -1 (d) 5> 7

(c) Toplam ve Sabitle Çarpım kuralları
u .1 .01 .001 .0001 .00001 .000001 39.
47. 1>s227d 49. 25

gsud .998334 .999983 .999999 .999999 .999999 .999999 41. (a) 4 (b) -21 (c) -12 (d) -7>3
43. 2 45. 3
u -.1 -.01 -.001 -.0001 -.00001 -.000001 51. (a) Limit 1’dir 53. c = 0, 1, -1; c = 0’da limit 0’dır. 1 ve
gsud .998334 .999983 .999999 .999999 .999999 .999999 –1’de ise limit 1’dir 55. 7 57. (a) 5 (b) 5
lim gsud = 1
u:0 Bölüm 2.3, Sayfa 98–101
19. (a) ƒsxd = x 1>s1 - xd
1. d = 2 ( ( x
1 5 7
x .9 .99 .999 .9999 .99999 .999999
ƒ(x) .348678 .366032 .367695 .367861 .367877 .367879 3. d = 1>2 ( ( x
– 7/2 – 3 –1/2
x 1.1 1.01 1.001 1.0001 1.00001 1.000001 5. d = 1>18 ( ( x
d = 0.1 9. d = 7>16 11. d = 25 - 2

4/9 1/2 4/7
ƒ(x) .385543 .369711 .368063 .367897 .367881 .367878
7. 13. d = 0.36
lim ƒsxd L 0.36788 15. s3.99, 4.01d, d = 0.01 17. s -0.19, 0.21d, d = 0.19
x:1
s - 24.5, - 23.5d, d = 24.5 - 2 L 0.12

19. s3, 15d, d = 5 21. s10>3, 5d, d = 2>3
3 23
21. 4 23. 0 25. 9 27. p>2 29. (a) 19 (b) 1
s 215, 217d, d = 217 - 4 L 0.12

23.
4
31. (a) - p (b) - p 33. 1 25.
27. a2 - m , 2 + m b, 3> 2 21. (a) - q (b) 1> 4 (c) 1> 4 (d) 1> 4
0.03 0.03 0.03 (c) -q (d) q 19. (a) - q (b) q (c) 0
d = m (d)
29. a - m, m + b , d = m
1 c c 1 c (e) It will be - q . 23. (a) - q (b) q 25. (a) q
2 2 (b) q (c) q (d) q
27. y
31. L = -3, d = 0.01 33. L = 4, d = 0.05
35. L = 4, d = 0.75 10
1
y=
55. [3.384, 3.387]. Güvenli olması için, sol uç nokta yukarı, sağ uç x–1
nokta aşağı yuvarlanmıştır. 5
59. x, 3’e yaklaşırken limit yoktur.

x
–2 –1 1 2 3 4
Bölüm 2.4, Sayfa 111–114 –5

x=1
1. (a) Doğru (b) Doğru (c) Yanlış (d) Doğru (e) Doğru
(f) Doğru (g) Yanlış (h) Yanlış (i) Yanlış (j) Yanlış –10
(k) Doğru (l) Yanlış

3. (a) 2, 1 (b) Hayır, lim + ƒsxd Z lim - ƒsxd (c) 3, 3
(d) Evet, 3
x: 2 x: 2 29. y
5. (a) Hayır (b) Evet, 0 (c) Hayır 10

7. (a) y (b) 1, 1 (c) Evet, 1 y= 1
2x + 4
5
 x 3, x ≠ 1 x = –2
1 y=
0, x = 1 x
–4 –3 –2 –1 0 1 2
x
–1 1
–5
–1
–10
9. (a) D : 0 … x … 2, R : 0 6 y … 1 ve y = 2 .
(b) s0, 1d ´ s1, 2d (c) x = 2 (d) x = 0 31. y
√1 – x 2 , 0 ≤ x < 1
 x = –2
y =  1, 1≤x<2
y  1.5 y= x+3
x+2
 2, x=2 y=1
2
x
–3 –2 0
1 y= 1
x+2
x
0 1 2
23 15. 2> 25 17. (a) 1

(b) 2> 3 23. 3> 4 25. 2 27. 1> 2
11. 13. 1 (b) -1 33. y
33. 1> 2 35. 3> 8 37. (a) -3 (b) -3

19. (a) 1 21. 1
(a) 1> 2 (b) 1> 2

29. 2 31. 1 6
(2, 4)
-1 47. (a) 2> 5 (b) 2> 5

39. 41. (a) -5>3 (b) -5>3 43. 0 5
4
45. 49. (a) 0 (b) 0
3
51. (a) 7 (b) 7 53. (a) 0 (b) 0 55. (a) -2>3 2 x2 1
73. d = P2, lim + 2x - 5 = 0

y= =x+1+
(b) -2>3 57. 0 59. 1 61. q 69. 1 x–1 x–1
x
x:5 –3 0 1 2 3 4 5
81. 3> 2
77. (a) 400 (b) 399 (c) Limit yoktur. –2
79. 1 83. 3

1. q 3. - q 5. - q 7. q 9. (a) q (b) - q
11. q 13. q 15. - q 17. (a) q (b) - q
35. y 45. Bir olası durum

y
6 y=x+1
5 h(x) = x , x ≠ 0
| x| 1
2 3 4
y= x –4 =x+1–
x–1 x–1
x
2 0
1
–1
x
–3 0 1 3 4 5
–2
51. (a) Her pozitif B reel sayısına karşılık,
x0 – d ⬍ x ⬍ x0 + d koşulunu sağlayan her x için ƒ(x) ⬎ B
37. y olacak şekilde bir d ⬎ 0 sayısı vardır.
(b) Her negatif –B reel sayısına karşılık,
y=x
x0 ⬍ x ⬍ x0 + d koşulunu sağlayan her x için ƒ(x) ⬍ –B
y = – 1x 2
olacak şekilde bir d ⬎ 0 sayısı vardır.
1 y= x –1 (c) Her negatif –B reel sayısına karşılık,
x
x x0 – d ⬍ x ⬍ x0 koşulunu sağlayan her x için ƒ(x) ⬍ –B
–1 1
olacak şekilde bir d ⬎ 0 sayısı vardır.
–1
57. y
3 y = sec x
39. Bir olası durum
y = sec x + 1x 2
y y = 1x
– π /2 < x < π /2 1
3 (1, 2) x
2 – π /2 –1 1 π /2
(0, 0) –1
1
x –2
–4 –3 –2 –1 1 2 3 4
–3
(–1, –2) –2
–3
59. y
41. Bir olası durum 4

y
3 y = tan x
y = tan x + 1
y = f (x) x2
2 y= 1
x2
1
–1 1
x – π /2 < x < π /2
0 x
– π /2 –1 1 π /2
–
–2
–3
43. Bir olası durum
y
61. y
5 x = –2
2
4 1
f (x) = x
(x – 2)2 y=
3 √4 – x2 1
2 x
–2 –1 1 2
1
–1
x
0 1 2 3 4 5 –2
x=2
63. y 9. y = 12x + 16
y
3
y = 12x + 16 y = x3
2
y = x 2/3 + 1
1 x 1/3 x
–2
x
–3 –2 –1 1 2 3
–1
–2
–3
(– 2, – 8) –8
Bölüm 2.6, Sayfa 132–134 11. m = 4, y - 5 = 4sx - 2d

1. Hayır; x = 2’de süreksiz; x = 2’de tanımsız. 13. m = -2, y - 3 = -2sx - 3d
3. Sürekli 5. (a) Evet (b) Evet (c) Evet (d) Evet 15. m = 12, y - 8 = 12st - 2d
7. (a) Hayır (b) Hayır 9. 0 11. 1, kaldırılamaz; 0, 1 1
17. m = , y - 2 = sx - 4d
kaldırılabilir 13. x = 2 dışında her x 15. x = 3, x = 1 4 4
25. y = -sx + 1d, y = -sx - 3d 27. 19.6 m> sn

hariç her x 17. Her x 19. x = 0 dışında her x 19. m = -10 21. m = -1>4 23. s -2,-5d
21. n herhangi bir tamsayı olmak üzere, np@2 hariç her x 23. n bir
tek tamsayı olmak üzere, np@2 hariç her x 25. Her x Ú -3>2 29. 6p 31. Evet 33. Evet 35. (a) Hiçbir yerde
27. Her x 37. (a) x = 0’da 39. (a) Hiçbir yerde 41. (a) x = 1’de
33. 22>2; t = 0’da sürekli 35. gs3d = 6

29. 0; x = p’de sürekli 31. 1; y = 1’de sürekli 43. (a) x = 0’da
37. ƒs1d = 3>2 39. a = 4>3 Problemler, Sayfa 142–143

63. x L 1.8794,-1.5321, -0.3473 1. x = –1’de: lim ƒsxd = lim ƒsxd = 1 , dolayısıyla,
x: -1 - x: -1 +
65. x L 1.7549 67. x L 3.5156 69. x L 0.7391 lim ƒsxd = 1 = ƒs -1d ; x = –1’de sürekli.
x: -1
x = 0’da lim - ƒsxd = lim + ƒsxd = 0 ,
Bölüm 2.7, Sayfa 140–141 x: 0 x: 0
1. P1: m1 = 1, P2: m2 = 5 3. P1: m1 = 5>2, P2: m2 = -1>2 dolayısıyla lim ƒsxd = 0 . Ancak, ƒ(0) ⫽ 0, o
x: 0
5. y = 2x + 5 yüzden ƒ, x = 0’da süreksiz. Süreksizlik, ƒ(0), 0
y olarak tanımlanarak kaldırılabilir.
5
x = 1’de lim - ƒsxd = -1 ve lim + ƒsxd = 1 ,
x: 1 x: 1
y = 2x + 5
dolayısıyla lim ƒsxd yoktur. Fonksiyon x = 1’de
x: 1
4
süreksizdir ve süreksizlik kaldırılamaz.
(–1, 3) 3 y = 4 – x2 y
y = f(x)
2 1
1
x
–1 0 1
x
–3 –2 –1 0 1 2
–1
7. y = x + 1 3. (a) -21 (b) 49 (c) 0 (d) 1 (e) 1 (f) 7

y 1
(g) -7 (h) - 5. 4
7
y=x+1
4 7. (a) s - q , + q d (b) [0, q d (c) s - q , 0d ve s0, q d
(d) s0, q d
y = 2 √x
3 9. (a) Yoktur (b) 0
1 1 2
2 (1, 2) 11. 13. 2x 15. - 17. 2 19. 0 21. 23. 0
2 4 5
1 25. -q 27. 0 29. 1 31. Her iki durumda da hayır, çünkü
lim ƒsxd yoktur ve lim ƒsxd yoktur.
x x: 1 x: -1
0 1 2 3 4 37. (b) 1.324717957
Ek Al›flt›rmalar, Sayfa 144–146 47. (a) y¿ = x 2

(b) y y'
3. 0; soldan limite gerek vardr, çünkü y ⬎ c için fonksiyon
tanımsızdır. 5. 65 6 t 6 75 ; 5°F civarında 1 1
13. (a) B (b) A (c) A (d) A

x3 y' = x 2
21. (a) lim r+sad = 0.5, lim +r+sad = 1 y = ––
3
a :0 a : -1 x x
(b) lim r-sad yoktur, lim + r-sad = 1 –1 0 1 –1 0 1
a :0 a: -1
25. 0 27. 1 29. 4
–1
(c) x Z 0, x = 0 , yok (d) - q 6 x 6 q , yok

BÖLÜM 3 49. y¿ = 3x 2 asla negatif olmaz.
53. Hayır, y = :x; fonksiyonu türevlerin ara değer özelliğini sağla-

51. Evet, y + 16 = -sx - 3d s3, -16d’da teğettir.
maz.
4 3 23
2 1 2
1. -2x, 6, 0, -2 3. - , 2, - , - 55. Evet, s -ƒd¿sxd = -sƒ¿sxdd
t3
g std
2 23u 2 23 2 22
3 1 33 1 57. gstd = mt ve hstd = t, lim = m , olur ve bunun da sıfır
5. ,
, , 7. 6x 2 9. t: 0 hstd
2 s2t + 1d2
olması gerekmez.
-1 9
11. 13. 1 - 2 , 0 15. 3t 2 - 2t, 5
2sq + 1d2q + 1 x
-4 1
17. , y - 4 = - sx - 6d 19. 6 Bölüm 3.2, Sayfa 169–171
sx - 2d2x - 2 2
dy d 2y
-1 -1 1. = -2x, 2 = -2
21. 1>8 23. 25. 27. b 29. d dx dx
sx + 2d2 sx - 1d2
31. (a) x = 0, 1, 4 (b) ds d 2s
y' 3. = 15t - 15t 4, 2 = 30t - 60t 3
2
dt dt
4
f ' on (– 4, 6) dy 2
d 2y
3
5. = 4x - 1, 2 = 8x
2 dx dx
1
x dw 6 1 d 2w 18 2
–8 –6 –4 –2 0 2 4 6 8 7. = - 3 + 2, 2 = 4 - 3
dz z z dz z z
dy d 2y
9. = 12x - 10 + 10x -3, 2 = 12 - 30x -4
dx dx
33. dr -2 5 d 2r 2 5
y' 11. = 3 + 2, 2 = 4 - 3
ds 3s 2s ds s s
3.2
13. y¿ = -5x 4 + 12x 2 - 2x - 3
1 -19
1 15. y¿ = 3x 2 + 10x + 2 - 2 17. y¿ =
0.6
x x s3x - 2d2
84 85 86 87 88
–0.7
x2 + x + 4 dy t 2 - 2t - 1
19. g¿sxd = 21. =
sx + 0.5d 2 dt s1 + t 2 d2
–3.3
2ss 2s + 1d
1 1
23. ƒ¿ssd = 25. y¿ = - 2 + 2x -3>2
2 x
35. limx→0– ƒ⬘(x) = 0 iken limx→0– ƒ⬘(x) = 1 olduğundan, ƒ(x),
x = 0’da türetilemez. -4x 3 - 3x 2 + 1
27. y¿ = 2
37. limx→1+ ƒ⬘(x) = 2 iken limx→1– ƒ⬘(x) = 1@2 olduğundan, ƒ(x), sx - 1d2sx 2 + x + 1d2
x = 1’de türetilemez. 29. y¿ = 2x 3 - 3x - 1, y– = 6x 2 - 3, y‡ = 12x, y s4d = 12,
39. (a) -3 … x … 2 (b) Yok (c) Yok y snd = 0 for n Ú 5
41. (a) -3 … x 6 0, 0 6 x … 3 (b) Yok (c) x = 0 31. y¿ = 2x - 7x -2, y– = 2 + 14x -3
43. (a) -1 … x 6 0, 0 6 x … 2 (b) x = 0 (c) Yok dr d 2r
33. = 3u-4, 2 = -12u-5
45. (a) y¿ = -2x (c) x 6 0, x = 0, x 7 0 du du
(d) - q 6 x 6 0, 0 6 x 6 q dw d 2w
35. -2
= -z - 1, 2 = 2z -3
dz dz
dp 1 1 -3 d 2p 1 1
37. = q + q + q -5, 2 = - q -4 - 5q -6
dq 6 6 dq 6 2
39. (a) 13 (b) -7 (c) 7>25 (d) 20 dy t dy

27. (a) = - 1 (b) ’nin en büyük değeri, t = 12 iken,
x 5 dt 12 dt
0 m> sa’tir. ’nin en küçük değeri, t = 0 iken, –1 m> sa’tir.
41. (a) y = - + (b) m = -4’de (0, 1) dy
8 4
(c) y = 8x - 15, y = 8x + 17 dt
43. y = 4x, y = 2 45. a = 1, b = 1, c = 0 (c) y
47. (a) y = 2x + 2 , (c) (2, 6)

6
49. P¿sxd = nan x n - 1 + sn - 1dan - 1x n - 2 + Á + 2a2 x + a1 5
51. Bu durumda Çarpım Kuralı Sabitle Çarpım Kuralı olur; 4
dolayısıyla ikincisi Çarpım kuralının özel bir durumudur. 3
y=61– t 2
d 12
53. (a) suywd = uyw¿ + uy¿w + u¿yw 2
dx 1
d t
(b) su u u u d = u1 u2 u3 u 4œ + u1 u2 u 3œ u4 + u1 u 2œ u3 u4 + 12
dx 1 2 3 4 –1
dy t
= –1
u 1œ u2 u3 u4 dt 12
d 6250
(c) su Á un d = u1 u2 Á un - 1u nœ + u1 u2 Á un - 2u nœ - 1un + 29. t == 25
25sn
sec D = m
dx 1 9
Á + u 1œ u2 Á un 31. s
dP nRT 2an 2
55. = - + s = 200t – 16t2
dV sV - nbd 2
V3 600
400

1. (a) -2 m, -1 m> sn (b) 3 m> sn, 1 m> sn; 2 m> sn , 2 m> sn
ds = 200 – 32t
200 dt
2 2
t
3. (a) –9 m, – 3 m> sn (b) 3 m> sn, 12 m> sn; 6 m> sn2,

(c) t = 3>2 sn’de de yön değişir 12
–12 m> sn2 (c) Yönde değişiklik yok

–200 d2s = –32
dt2
5. (a) –20 m, –5 m> sn (b) 45 m> sn, (1>5) m> sn; 140 m> sn2,
(4> 25) m> sn2 (c) Yönde değişiklik yok (a) t = 6.25 sn iken y = 0, (b) 0 t 6,25 iken y 0, cisim
7. (a) a(1) = – 6 m> sn2, a(3) = 6 m> sn2 yukarı gider. 6.25 t 12.5 iken y 0 cisim aşağı gider. (c)
t = 6.25 sn de cisim yön değiştirir (d) (6.25, 12.5]’te hızlanır,
9. Mars: < 7.5 sn, Jupiter: < 1.2 sn 11. gs = 0.75 m> sn2
(b) ys2d = 3 m>sec (c) 6 m
ft> sn ile en hızlı hareket eder, t = 6.25’te hız 0 iken en yavaş

[0, 6.25)’te yavaşlar. (e) cisim t = 0, t = 12.5 uç noktalarında
13. (a) y = –32t, u y u = 32t ft> sn, a = –32 ft> sn2
(b) t < 3.3 sn (c) y < –107.0 ft> sn hareket eder, (f) t = 6.25 sn iken s = 625 m’de dir ve en uzaktadır.
15. (a) t = 2, t = 7 (b) 3 … t … 6 33. s
(c) (d)
y (m/sn) a
dy 10 d2s = 6t – 12 ds = 3t 2 – 12t + 7
a = ––
4 dt dt2 dt
Sürat 3 5
3 2
1
t
t 4
0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10
t (sn) –1
0 2 4 6 8 10 –2 –5
–3
–4 –10 s = t 3 – 6t 2 + 7t
190 ft> sn (b) 2 sn (c) 8 sn, 0 ft> sn,

10.8 sn, 90 ft> sn (e) 2.8 sn
17. (a)
(d) 6 ; 215 sn iken y = 0
sabit ivme 2 ve 10.8 sn arasındadır, –32 ft> sn2,
(f) en büyük ivme atıştan 2 sn sonradır. (a) t = sec .
6 - 215 6 + 215
3
(g)
19. (a) 4> 7 sn, 280 cm> sn (b) 560 cm> sn, 980 cm> sn2,
(b) 6 t 6 Q iken y 0 cisim sola gi-
3 3
(c) 29.75 ışık> sn
der,
6 - 215 6 + 215
23. (a) $110> makine
21. C = konum, A = hız, B = ivme.
0 … t 6 veya 6 t … 4 Q iken y 0 ci-
25. (a) b⬘(0) = 104 bakteri> sa (b) b⬘(5) = 0 bakteri> sa
(b) $80 (c) $79.90 3 3
(c) b⬘(10) = –104 bakteri> sa

sim sağa gider,
6 ; 215 31. Evet, x = p’de 33. Hayır

35. a- , -1 b ; a , 1b
(c) t = sn’de
sec . cisim yön değiştirir.
6 - 215 6 + 215
3 p p
(d) a , 2b ´ a , 4 d ’te hızlanır,

4 4
3 3
6 - 215 6 + 215
y
c0, b ´ a2, b .’te yavaşlar.

y = tan x
(e) cisim t = 0 ve t = 4’te 7 birim> sn ile giderken en hızlı;

3 3 1
(␲/4, 1)
6 ; 215
y = 2x – ␲ + 1
2
t = sn’de
sec . en yavaştır. x
6 + 215
3 –␲/2 –␲/4 ␲/4 ␲/2
y = 2x + ␲ – 1
(f) t = iken cisim s L -6.303’de ve orijinden en 2
3 –1
uzaktadır.. (–␲/4, –1)
(a) y = -x + p>2 + 2 (b) y = 4 - 23

35. (a) 135 sn sürer (b) Ortalama hız = ¢F = 5 - 0 =
Average speed
¢t 73 - 0 37.
39. 0 41. -1 43. 0
5@73 < 0.068 furlongs@sn (1 furlong = 201 m) (c) Ortalanmış
45. –√2 m@sn, √2 m@sn, √2 m@sn2, √2 m@sn3
bir fark oranı kullanarak, atın hızı yaklaşık olarak, (Bölüm 3.4, 47. c = 9 49. sin x
¢F 4 - 2 2 1 furlongs@sn .
Alıştırma 53) = = = L 0.077 furlongs>sec
¢t 59 - 33 26 13
(d) At, son furlongta en hızlı koşar (9. ve 10. furlong işaretleri Bölüm 3.5, Sayfa 201–205
arası) bu furlong sadece 11 sn surer ve bir furlong için en kısa sü- 1. 12x 3 3. 3 cos s3x + 1d 5. -sin ssin xd cos x
redir. (e) At, en çok birinci furlongta hızlanır (0 ve 1 işaretleri 7. 10 sn2 (10x – 5)
arası) dy dy du
9. uu==(2xs2x 1d, y = u 5 :
+ ile
+ 1) = = 5u 4 # 2 = 10s2x + 1d4
Bölüm 3.4, Sayfa 188–190 dx du dx
dy dy du
11. u ==(1s1– - 7)) ile y = u -7 :
(x@sx>7dd, = =
2x
2 dx du dx
1. -10 - 3 sin x 3. -csc x cot x - 5. 0
-7u -8 # a- b = a1 - b
-8
1 x
-csc2 x 7 7
7. 9. 4 tan x sec x - csc2 x 11. x 2 cos x
2 2>8d + x - s1>xdd, y = u 4 :
s1 + cot xd2 dy dy du
-2 csc t cot t ssx
13. u ==((x @8) + x – (1@x)) ile = =
13. sec2 t - 1 15. 17. -u su cos u + 2 sin ud dx du dx
4u 3 # a + 1 + 2 b = 4 a + x - x b a + 1 + 2 b
s1 - csc td2 3
x 1 x2 1 x 1
19. sec u csc u stan u - cot ud = sec2 u - csc2 u 4 8 4
x x
21. sec2 q 23. sec2 q 25. (a) 2 csc3 x - csc x dy dy du
(b) 2 sec3 x - sec x 15. u u= =
tantan x, y = sec u :
x ile = =
dx du dx
27. y
ssec u tan udssec2 xd = sec stan xd tan stan xd sec2 x
dy dy du
17. u = x ilex, y = u 3 :
= sin
u sin = = 3u 2 cos x =
y = –x – ␲
y=x dx du dx
1 y = sin x 3 sin2 x scos xd
x
–3␲/2 –␲ –␲/2 ␲/2 3␲/2 2 1 4 csc u
–1 19. - 21. p scos 3t - sin 5td 23.
y = –1 (3␲/2, –1) 223 - t cot u + csc u
25. 2x sin4 x + 4x 2 sin3 x cos x + cos-2 x + 2x cos-3 x sin x
29. y
y = sec x
1 s4x + 3d3s4x + 7d
27. s3x - 2d6 - 29.
x 3 a4 - b
2
1 sx + 1d4
2
(–␲/3, 2) 2x
31. 2x sec2 s22xd + tan s22xd

2
2 sin u
√2 ␲/4, √2 33.
s1 + cos ud2
1 dr
y = –2√3x –
2√3␲ y = √2 x –
√2␲ + √2 35. = -2 sin su2 d sin 2u + 2u cos s2ud cos su2 d
3
+2 4 du
= a b cos a b
dq
2t + 1
x t + 2 t
–␲/2 –␲/3 0 ␲/4 ␲/2 37.
dt 2st + 1d3>2
, 2`
8 sin s2td 1 d y
2
39. 2p sin spt - 2d cos spt - 2d 41. 5 89. y = x + = -2
s1 + cos 2td 4 dx t = 1>4
91. y = x - 4, 2 `
43. -2 cos scos s2t - 5ddssin s2t - 5dd d 2y
45. a1 + tan4 a b b atan3 a b sec sn22 a b b
2 1
t t t =
dx t = -1 2
12 12 12
93. y = 2, 2 `
d 2y
49. 3 a1 + x b a1 + x b
t sin st 2 d
21 + cos st 2 d
6 1 2 = -1
47. - dx t = p>2
x
95. Hızı, ivmeyi ve itmeyi sırasıyla 2, 4 ve 8 ile çarpar.
51. 2 csc2 s3x - 1d cot s3x - 1d 53. 5>2 55. -p>4 57. 0 2 m@sn 4 m@sn2 2
97. ys6d = m>sec, as6d = - m>sec
(f) 22>24
59. (a) 2>3 (b) 2p + 5 (c) 15 - 8p (d) 37>6 (e) -1
22
5 125
107. a , 1 b , y = 2x t = 0’da y = 2x, t = p’de y = –2x

(g) 5>32 (h) -5>s3217d 61. 5
63. (a) 1 (b) 1 65. (a) y = px + 2 - p (b) p>2 2
67. y 69. y
2 x 2 + y2 = 1
x2 — y2
— ⫹ ⫽1
21>3
16 4
2 9 5>4 7
1
1. x 3. 5. 7. -s2x + 5d-3>2
4 3x 2>3 2sx + 6d1>2
t = ␲/2 t=0
t = 0, 2␲ 2x 2 + 1 ds 2
–2 –1 0 1 2
x
0 4
x
9. 11. = t -5>7
t=␲ sx 2 + 1d1>2 dt 7
= - A 2t + 5 B -5>3 cos [ A 2t + 5 B -2>3]

–1 dy 4
13.
–2 dt 3
42xs1 - 1xd
-1
15. ƒ¿sxd =
71. 73.
h¿sud = - A sin 2u B A 1 + cos 2u B -2>3 19. 2
y y
y = x2 2 -2xy - y 2
4 17.
t = 5/2 3 x + 2xy
1 - 2y -2x 3 + 3x 2y - xy 2 + x
y = 2x + 3 21. 23.
1 2x + 2y - 1 x 2y - x 3 + y
t<0 t>0
t = 7/4 –1 1 2 3 4
x
1 -cos2 sxyd - y
–1 25. 2
27. cos2 y 29. x
y sx + 1d
2r
–2
1
-y 2
2u
–3
-r
31. 33. - 35.
y sin a y b - cos a y b + xy
–4
x 1 1 u
0 1
75. y 77. y x -y 2 - x 2
37. y¿ = - y , y– =
y3
3
0 ≤ t ≤ ␲/2 x + 1 y 2 - sx + 1d2
2 39. y¿ = y , y– =
y = √1 – x 2 y3
2y
t=0
1 x = y2
t=0
2y + 1 2s 2y + 1d3
1
–2 –1 1 2 3 4
x
41. y¿ = , y– =
–1
t = –1
x
–1 0 1 –2 43. -2 45. s -2, 1d : m = -1, s -2, -1d : m = 1
–␲ ≤t<0
–3 2 7 1 4 29
47. (a) y = x - , (b) y = -
x +
4 2 7 7
1 8
79. (a) x = a cos t, y = -a sin t, 0 … t … 2p 49. (a) y = 3x + 6 , (b) y = - x +
3 3
(b) x = a cos t, y = a sin t, 0 … t … 2p
(c) x = a cos t, y = -a sin t, 0 … t … 4p 6 6 7 7
51. (a) y = x + , (b) y = - x -
(d) x = a cos t, y = a sin t, 0 … t … 4p 7 7 6 6
81. Olası cevap: x = -1 + 5t, y = -3 + 4t, 0 … t … 1 p 2 2 p
53. (a) y = - x + p , (b) y = p x - p +
83. Olası cevap: x = t 2 + 1, y = t, t … 0 2 2
85. Olası cevap: x = 2 - 3t, y = 3 - 4t, t Ú 0 x 1
87. y = -x + 2, 2 ` = - 22
d 2y 55. (a) y = 2px - 2p , (b) y = - +
57. Noktalar: s - 27, 0d ve s 27, 0d , Eğim: -2

2p 2p
dx t = p>4
23 23 23 1
59. a b ’da m ==–123 a , b ’da m = √3
, , m
4 2 4 2 1. Lsxd = 10x - 13 3. Lsxd = 2 5. 2x 7. -5
27 27 27 1 4
61. s -3, 2d : m = - ; s -3, -2d : m = ; s3, 2d : m = ; 9. x + 11. (a) Lsxd = x (b) Lsxd = p - x
8 8 8 12 3
(b) Lsxd = 2 - 223 ax + b

27
s3, -2d : m = - p
8 13. (a) Lsxd = 1
63. 0 65. -6 67. (a) Yanlış (b) Doğru (c) Doğru 3
(d) Doğru 69. s3, -1d 15. ƒs0d = 1 . Ayrıca, ƒ¿sxd = k s1 + xdk - 1 , dolayısıyla
dy y 3 + 2xy dx x 2 + 3xy 2 dx 1 ƒ⬘(0) = k’dir. Bu, x = 0 da lineerizasyon L(x) = 1 + kx demektir.
73. = 2 , = - , = 17. (a) 1.01 (b) 1.003
dx x + 3xy 2 dy y 3 + 2xy dy dy>dx
19. a3x - b dx 21.
2 3 2 - 2x 2
dx
22x s1 + x 2 d2
Bölüm 3.7, Sayfa 218–221 1 - y 5
23. dx 25. cos s52xd dx
dA dr dV dh dV dr 32y + x 22x
= pr 2
A 4x 2 B sec2 a 3 b dx
1. = 2pr 3. (a) (b) = 2phr
dt dt dt dt dt dt
x3
5. (a) 1 volt> sn
dV 2 dh dr 27.
(c) = pr + 2phr
dt dt dt
2x
3
(b) - amp> sn = a b
1 dR 1 dV V dI 29. scsc s1 - 22xd cot s1 - 22xdd dx
(c) -
(d) 3>2 ohm> sn, R artıyor.
3 dt I dt I dt
31. (a) .41 (b) .4 (c) .01
33. (a) .231 (b) .2 (c) .031
2x + y
dS x dx 35. (a) -1>3 (b) -2>5 (c) 1>15
7. (a) =
dt 2 2 dt 37. dV = 4pr 02 dr 39. dS = 12x0 dx 41. dV = 2pr0 h dr
y dy 43. (a) 0.08p m2 (b) 2% 45. dV < 565.5 inç3
2x + y 2x + y
dS x dx
(b) = +
dt 2 2 dt 2 2 dt
47. % 1@3 49. % 0.05
dx y dy
(c) = -x 51. Oran 37.87 dir, dolayısıyla Ay’da yerçekimi ivmesindeki bir
dt dt
değişim, Dünyada aynı büyüklükteki bir değişime göre 38 kat
dA 1 du
9. (a) = ab cos u etkilidir.
dt 2 dt
21 + x 21
53. % 3 55. %3
dA 1 du 1 da
(b) = ab cos u + b sin u + 0 1
dt 2 dt 2 dt 59. lim = = = 1 65. 0.07c
1 + a b a b
x:0 x 0 1
dA 1 du 1 da 1 db 1 +
(c) = ab cos u + b sin u + a sin u 2 2
(a) 14 cm2> sn artıyor (b) 0 cm> sn, sabit
dt 2 dt 2 dt 2 dt
(c) –14> 13 cm> sn

11.
(a) –12 ft> sn (b) –59.5 ft2> sn (c) –1 rad> sn

20 ft> sn
13.
15. 1. 5x 4 - 0.25x + 0.25 3. 3xsx - 2d
17. (a) dh> dt = 11.19 cm> dak (b) dr> dt = 14.92 cm> dak
5. 2sx + 1ds2x 2 + 4x + 1d
7. 3su2 + sec u + 1d2 s2u + sec u tan ud
19. (a) –1> 24p m> dak (b) r = 226y - y 2 m ,

22t A 1 + 2t B 2
1
9. 11. 2 sec2 x tan x
m> dak
dr 5 13. 8 cos3 s1 - 2td sin s1 - 2td 15. 5ssec td ssec t + tan td5
cos 22u
(c) = - m>min
21. 1 ft> dak, 40p ft > dak 23. 11 ft> sn 25. 466> 1681 L> dak
dt 288p
22u sin u 22u

u cos u + sin u
27. 1 rad> sn 29. –5 m> sn
2 17. 19.
ile artıyor
21. x csc a x b + csc a x b cot a x b
31. –1500 ft> sn 33. 5> 72p inç> dak, 10> 3 inç2> dak
2 2 2
35. 7.1 inç> dak 37. (a) -32> 213 L -8.875 ftft>sec
> dak , x sec s2xd2 C 16 tan s2xd2 - x -2 D
1 1>2
23.
(b) du1@dt = –8@65 rad@sn, du2@dt = 8@65 rad@sn, 2
25. -10x csc2 sx 2 d 27. 8x 3 sin s2x 2 d cos s2x 2 d + 2x sin2 s2x 2 d
(c) du1@dt = –1@6 rad@sn, du2@dt = 1@6 rad@sn, -st + 1d 1 - x -1
29. 31. 33.
2x a1 + x b
3
8t sx + 1d3 2 1
1>2
37. 3 22x + 1 39. -9 c 2 d

-2 sin u 5x + cos 2x 5 4 11
35. 85. Teğet: y = - x + 6 , normal: y = x -
4 5 5
scos u - 1d2 s5x + sin 2xd5>2
y + 2 -3x 2 - 4y + 2 y 1
87. s1, 1d: m = - ; s1, -1d: m tanımlı değil
23
41. - 43. 45. - x 2
x + 3
89. y = a b x + , 91. B = ƒ’nin grafiği, A = ƒ⬘’nün grafiği
1>3
4x - 4y
1 1
1 dp 6q - 4p
47. 49. = 2 4 4
2y sx + 1d 2 dq 3p 2 + 4q 93. y
dr
51. = s2r - 1dstan 2sd 3 (4, 3) y = f(x)
ds 2 (6, 1)
d 2y -2xy 3 - 2x 4 d 2y -2xy 2 - 1 (–1, 2)
53. (a) 2
= 5
(b) 2
= x
dx y dx x 4y 3 –1 1 4 6
55. (a) 7 (b) -2 (c) 5>12 (d) 1>4 (e) 12 (f) 9>2
(g) 3>4 95. (a) 0, 0 (b) 1700 tavşan, <1400 tavşan
59. 23
97. -1 99. 1>2 101. 4 103. 1
1 -2
57. 0 61. - 63. dS dr dS dh
2 s2t + 1d2 107. (a) = s4pr + 2phd (b) = 2pr
dt dt dt dt
65. (a) y
dS dr dh
1 (c) = s4pr + 2phd + 2pr
dt dt dt
dr r dh
(d) = -
109. –40 m2@sn 111. 0.02 ohm> sn 113. 22 m> sn
x dt 2r + h dt
–1 0 1
2 125 ft@dak
115. (a) r = hsa (b) - ft>min
–1 5 144p
18
f (x) = x 2, –1 ≤ x < 0 117. (a) 3@5 km@sn veya 600 m@sn (b) p rpm
–x 2, 0 ≤ x < 1
p - 2
(b) Yes (c) Yes 119. (a) Lsxd = 2x +
2
67. (a) y
x, 0≤x≤1 y
y=
2 – x, 1 < x ≤ 2
1 y = tan x
1
x y = 2x + (␲ – 2)/2
0 1 2
x
(b) Evet (c) Hayır –␲/4 ␲/4
69. a , b ve a , - b
5 9 3 1
71. s -1, 27d ve (2, 0)
2 4 2 4 (–␲/4, –1) –1
73. (a) s -2, 16d , (3, 11) (b) (0, 20), (1, 7)
75. y
22s4 - pd
(b) Lsxd = - 22x +
y = tan x
y = – –1 x + ␲ + 1
2 8
1 (␲/4, 1) 4
y
x
–␲/2 –␲/4 ␲/4 ␲/2
(–␲/4, –1) –1 1x – ␲–1

y=––
2 8 √2
–␲/4, √ 2 y = sec x
 
1 1 9
77. 79. 4 81. Teğet: y = -
x + , normal: y = 4x - 2
4 4 4 –␲/2 –␲/4 0 ␲/2
x
1 7
83. Teğet: y = 2x - 4 , normal: y = - x + y = –√2x + √2 4 – ␲ /4
2 2
17. Mutlak maksimum: 3, mutlak minimum: –1

2r +
prh0
121. Lsxd = 1.5x + 0.5 123. dS = dh
2
h 20 y
125. (a) % 4 (b) %8 (c) %12
(2, 3) Mutlak
3 maks
Ek ve Al›flt›rmalar Sayfa 240–243 y = x2 – 1
2 –1 ≤ x ≤ 2
1. (a) sin 2u = 2 sin u cos u; 2 cos 2u = 2 sin u s -sin ud +
cos u s2 cos ud; 2 cos 2u = -2 sin2 u + 2 cos2 u; cos 2u = 1
cos2 u - sin2 u
x
(b) cos 2u = cos2 u - sin2 u; -2 sin 2u = –1 1 2
2 cos u s -sin ud - 2 sin u scos ud; sin 2u =
(0, –1) Mutlak
cos u sin u + sin u cos u; sin 2u = 2 sin u cos u min
1
3. (a) a = 1, b = 0, c = - (b) b = cos a, c = sin a
5 25
2
19. Mutlak maksimum: –0.25, mutlak minimum: –4
9
5. h = -4, k = , a = y
2 2
7. (a) 0.09y (b) Yılda %1 artmakta x
0 1
9. Yanıtlar değişecektir. Aşağıda bir olasılık verilmektedir. (2, –0.25)
–1 Mutlak maks
y
–2 y = – 1 , 0.5 x 2
x2
–3
–4 (0.5, –4)
t Mutlak min
11. (a) 2 sn, 64 ft> sn

0
(b) 12.31 sn, 393.85 ft

b 21. Mutlak maksimum: 2, mutlak minimum: –1
15. (a) m = - p (b) m = -1, b = p y
3
y = √x
3 9 –1 ≤ x ≤ 8 (8, 2)
17. (a) a = , b = 19. ƒ tek ⇒ ƒ⬘ çift 2
4 4 Mutlak
1 maks
23. h⬘, x = 0’da tanımlı, fakat sürekli değildir; k⬘ x = 0’da tanımlı ve x
(b) 0.00613 sn (c) Yaklaşık 8.83 dak> gün.

–1 1 2 3 4 5 6 7 8
süreklidir. –1
(–1, –1)
27. (a) 0.8156 ft Mutlak min
BÖLÜM 4 23. Mutlak maksimum: 2, mutlak minimum: 0

y
y = √4 – x2 (0, 2) Mutlak maks
1. x = c2’de mutlak minimum, x = b’de mutlak maksimum –2 ≤ x ≤ 1
3. x = c’de mutlak maksimum, mutlak minimum yok
1
5. x = a’da mutlak minimum, x = c’de mutlak maksimum
7. Yerel minimum (–1, 0)’da; yerel maksimum (1, 0)’da x
(–2, 0) –1 0 1
9. Maksimum (0, 5)’te 11. (c) 13. (d) Mutlak
15. Mutlak maksimum: –3; mutlak minimum: -19>3 min –1
25. Mutlak maksimum: 1, mutlak minimum: –1

x
–2 –1 0 1 2 3 y
–1
(p/2, 1) Mutlak maks
–2
(3, –3) 1
–3
Mutlak
u
–4 maks –p/2 p/2 5p/6
–5
y = 23 x – 5 –1 y = sin u, –p/2 ≤ u ≤ 5p/6
(–2, –19/3) (–p/2, –1)
Mutlak –6 –2 x 3
Mutlak min
min –7
27. Mutlak maksimum: 2> 23 ; mutlak minimum: 1 Kritik nokta Türev Ekstremum Değer
51.
y
Mutlak maks Mutlak maks
p/3, 2/√3 2p/3, 2/√3 x = -1 0 Maksimum 5
   
1.2 x = 1 Tanımsız Yerel min 1
1.0
0.8
y = csc x (p/2, 1) x = 3 0 Maksimum 5
p/3 ≤ x ≤ 2p/3 Mutlak
0.6
min
0.4 53. (a) Hayır
0.2
x (b) x ⫽ 2 için türev tanımlıdır ve sıfırdan farklıdır. Ayrıca,
0 p/3 p/2 2p/3
ƒ(2) = 0 ve her x ⫽ 2 için ƒ(x) ⬎ 0 dır.
(c) Hayır, çünkü s - q , q d aralığı kapalı değildir.
(d) 2 yerine a yazıldığında cevaplar (a) ve (b) ile aynıdır.
29. Mutlak maksimum: 2; mutlak minimum: -1
55. (a) 0 x 9 mil olmak üzere
y Csxd = 0.3216 + x 2 + 0.2s9 - xd milyon dolar. Maliyeti
(0, 2) Mutlak minimize etmek için boru hattı, liman tesislerinden, kıyı boyunca
maks A noktasından 3.58 mil uzakta olan B noktasına, sonra da kıyı
1
y = 2 – t boyunca B noktasından rafineriye şeklinde kurulmalıdır.
–1 ≤ t ≤ 3
(b) Teoride, boru hattını liman tesislerinden doğrudan A
–1 0 1 2 3
t noktasına götürmenin mil başına maliyeti p, sonsuz
Mutlak olabilirdi (Yani xc’nin sıfır olması için). Her p 0.218864
–1
min (3, –1) için, C’yi minimum yapacak şekilde, (0, 9)’da daima bir
vardır. Bu, p 0 için daima pozitif olan
16p
C–sxc d = ,’ye bakılarak ispatlanmıştır.
31. (0, 8)’de artıyor, (–1, 0)’da azalıyor, mutlak maksimum: x = 8’de s16 + xc 2 d3>2
57. Boru hattının uzunluğu 0 x 10 için Lsxd = 24 + x 2 +
16, mutlak minimum: x = 0’da 0
33. (–32, 1)’de artıyor, mutlak maksimum. u = 1’de 1, mutlak
minimum: u = –32’de –8. 225 + s10 - xd2’dir. Kıyı boyunca A’dan B’ye uzaklık
35. Minimum değer x = 2’de 1’dir.
37. Yerel maksimun: (– 2, 17)’de; yerel minimum: a , - b ’de
4 41 x = 20@7 < 2.857 mil’dir.
3 27
C x P 10 – x D
39. Minimum değer x –1 ve x = 1’de 0’dır. uA uB
2 mil
41. (0, 1)’de yerel minimum var.
√4 + x2 5 mi
1 1 A
43. Maksimum değer x = 1’de ; minimum değer x = –1’de - . 25 + (10 – x)2
2 2
B
45. 59. (a) Maksimum değer x = 2’de, 144.

Kritik nokta Türev Ekstremum Değer (b) Kutunun maksimum hacmi, x = 2 için 144 birim küp’tür.
61. En büyük olası alan A a b =

22
5 25 2
4 12 1>3 cm .
x = - 0 Yerel maks 10 = 1.034 4
5 25 2
y0
x = 0 Tanımsız Yerel min 0 63. + s0 65. Evet 67. g, –c’de bir maksimum değer alır.
2g
69. (a) ƒ(x) = 3ax2 + 2bx + c kuadratiktir dolayısıyla, ƒ’nin kritik
noktaları olabilecek, 0, 1 veya 2 kökü bulunabilir. Örnekler:
47. Kritik nokta Türev Ekstremum Değer
ƒ(x) = x3 – x fonksiyonunun x = –1 ve x = 1’de iki kritik
noktası vardır.
- 22
x = -2 Tanımsız Yerel maks 0
22
y
x = 0 Minimum -2
y = x3 – 3x
x = 0 Maksimum 2
x = 2 Tanımsız Yerel min 0
x
49. Kritik nokta Türev Ekstremum Değer
x = 1 Tanımsız Minimum 2 ƒ(x) = x3 – 1 fonksiyonunun x = 0’da bir kritik noktası vardır.

y termometredeki yükselen civa tarafından ölçüldüğü gibi t = t0

da sıcaklığın değişim oranıdır.
y = x3 – 1 47. Ortalama hız yaklaşık 7.667 knots olduğundan, Ortalama Değer
x Teoremine göre yolculuk sırasında en az bir defa bu hızla gitme-
lidir.
51. Ortalama Değer Teoreminin sonucuna göre:
1 1
= - 2 Q c2 a b = a - b Q c = 1ab .
- a
ƒ(x) = x3 + x fonksiyonunun kritik noktası yoktur. b 1 a - b
y b - a c ab
55. Ara Değer Teoremine göre ƒ(x), a ile b arasında en az bir defa
y = x3 + x sıfır olmalıdır. ƒ(x)’in a ile b arasında iki defa sıfır olduğunu
x varsayın. Ortalama Değer Teoremine göre ƒ⬘(x), ƒ(x)’in iki sıfırı
arasında en az bir defa sıfır olmalıdır fakat aralık üzerinde
verildiğinden bu mümkün değildir. Bu nedenle ƒ(x), a ile b
arasında sadece ve sadece bir defa sıfır olur.
(b) İki veya hiç 61. 1.09999 … ƒs0.1d … 1.1
71. Maksimum değer x = 5’te 11 dir; minimum değer, [ – 3, 2 ]
aralığındadır ve 5’tir; (– 5, 9)’da yerel maksimum.
73. Maksimum değer [3, ∞) aralığı üzerinde 5’tir; minimum değer,
(–∞ , – 2 ] aralığı üzerinde –5’tir.
1. (a) 0, 1 (b) (–∞, 0) ve (1, ∞)’da artıyor. (0,1)’de azalıyor
Bölüm 4.2, Sayfa 260–262 (c) x = 0’da yerel maksimum, x = 1’de yerel minimum
1. 1/2 3. 1 5. Sağlamaz; ƒ tanım aralığının x = 0 iç noktasın- 3. (a) -2, 1 (b) (–2, 1) ve (1, ∞)’da artıyor, (–∞, –2)’de
da türetilebilir değildir. 7. Sağlar azalıyor (c) Yerel maksimum yok, x = –2’de yerel minimum
11. (a) 5. (a) -2, 1, 3 (b) (–2, 1) ve (3, ∞)’da artıyor, (–∞, –2) ve
i) x (1, 3)’te azalıyor (c) x = 1’de yerel maksimum, x = –2, 3’te yerel
–2 0 2
minimumlar
ii) x 7. (a) -2, 0 (b) (–∞, –2) ve (0, ∞)’da artıyor, (–2, 0)’da
–5 –4 –3
azalıyor (c) x = –2’de yerel maksimum, x = 0’da yerel minimum
iii) x
9. (a) (–∞, –1.5)’te artıyor, (–1.5, ∞)’da azalıyor (b) Yerel
–1 0 2
maksimum: t = –1.5’te 5.25 (c) Mutlak maksimum: t = –1.5’te
iv) x
0 4 9 18 24 5.25
23. Yes 25. (a) 4 (b) 3 (c) 3 11. (a) (–∞, 0)’da azalıyor, (0, 4@3)’te artıyor, (4@3, ∞)’da azalıyor
(b) x = 0’da yerel minimum (0, 0), x = 4@3’te yerel maksimum
x2 x3 x4
27. (a) + C (b) + C (c) + C (4/3, 32/27) (c) Mutlak ekstremum yok
2 3 4
13. (a) (–∞, 0)’da azalıyor, (0, 1@2)’de artıyor, (1@2, ∞)’da azalıyor
1 1 1 (b) u = 0’da yerel minimum (0, 0), u = 1@2’de yerel maksimum
29. (a) x + C (b) x + x + C (c) 5x - x + C
(1@2, 1@4) (c) Mutlak ekstremum yok
1 t 15. (a) (–∞, ∞)’da azalıyor, hiç artmıyor (b) Yerel ekstremum yok
31. (a) - cos 2t + C (b) 2 sin + C
2 2 (c) Mutlak ekstremum yok
1 t 17. (a) (–2, 0) ve (2, ∞)’da artıyor, (–∞, –2) ve (0, 2)’de azalıyor
(c) - cos 2t + 2 sin + C (b) Yerel maksimum: x = 0’da 16, yerel minimum: x = ⫾2’de 0
2 2
33. ƒsxd = x 2 - x 35. rsud = 8u + cot u - 2p - 1 (c) Mutlak maksimum yok, mutlak minimum: x = ⫾2’de 0
1 - cos sptd 19. (a) (–∞, –1)’de artıyor, (–1, 0)’da azalıyor, (0, 1)’de artıyor,
37. s = 4.9t 2 + 5t + 10 39. s = p (1, ∞)’da azalıyor (b) x = ⫾1’de yerel maksimum (1, 0.5),
41. s = 16t 2 + 20t + 5 43. s = sin s2td - 3 (–1, 0.5), x = 0’da yerel minimum (0, 0) (c) Mutlak maksimum:
45. T(t), termometrede t anındaki sıcaklık ise T(0) = – 19 °C ve x = ⫾1’de 1@2, mutlak minimum yok
T(14) = 100°C dir. Ortalama Değer Teoreminden, bir 0 ⬍ t0 ⬍ 14
Ts14d - Ts0d
= 8.5 °C @sn = T ¿st0 d , dır, bu değer,
°C>sec
14 - 0
azalıyor (b) Yerel minimumlar: gs -2d = -4, gs2 22d = 0 ;

21. (a) (–2√ 2, –2)’ de azalıyor, (–2, 2)’de artıyor, (2√ 2, –2)’de Bölüm 4.4, Sayfa 274–277
yerel maksimumlar: gs -2 22d = 0, gs2d = 4 (c) Mutlak

1. Yerel maksimum: x = –1’de 3@2; yerel minimum: x = 2’de –3,
(1@2, –3@4)’te büküm noktası, (–∞, –1) ve (2, ∞)’da yükseliyor,
maksimum: x = 2’de 4, mutlak minimum: x = –2’de –4.
(–1, 2)’de iniyor, (1@2, ∞)’da yukarı konkav, (–∞, 1@2)’de aşağı
23. (a) (–∞, 1)’de azalıyor, 1 < x < 2 iken artıyor, 2 ⬍ x ⬍ 3 iken
konkav
azalıyor, x = 2’de süreksiz, (3, ∞)’da artıyor (b) x = 3’te yerel
32 32
3. Yerel maksimum: x = 0’da 3@ 4, yerel minimum x = ⫾1’de 0,
a- 23, b ve a23, b,’te büküm noktaları, (–1, 0)

minimum (3, 6), x = 1’de yerel maksimum (1, 2) (c) Mutlak 3 3
ekstremum yok 4 4
4 4
minimum: x = –2’de -6 2
25. (a) (–2, 0) ve (0, ∞)’da artıyor, (–∞, –2)’de azalıyor (b) Yerel
minimum: x = –2’de -6 2
3
2 (c) Mutlak maksimum yok, mutlak ve (1, ∞)’da yükseliyor, (–∞, –1) ve (0, 1)’de alçalıyor,
s - q , - 23d ve s 23, q d , ’da yukarı konkav, s - 23, 23d’te

27. (a) A - q , -2> 27 B ve A 2> 27, q B ,’da artıyor, A -2> 27, 0 B
3
2
ve A 0, 2> 27 B ’de azalıyor (b) Yerel maksimum: x = –2√ 7 ’de

24 2
aşağı konkav.
5. Yerel maksimumlar: x = –2p@3’te -2p>3 + 23>2: x = — ’te

3
2>77>6 L 3.12 ; yerel minimum: x = 2√ 7 ’de p
3
-242 2>77>6 L -3.12 (c) Mutlak ekstremum yok
23
3
29. (a) Yerel maksimum: x = 1’de 1; yerel minimum: x = 2’de 0
p √3 p p
(b) Mutlak maksimum: x = 1’de 1; mutlak minimum yok — + — , yerel minimumlar: x = – — ’te - - ,
3 2 3 3 2
31. (a) Yerel maksimum: x = 1’de 1; yerel minimum: x = 2’de 0
(b) Mutlak maksimum yok; mutlak minimum: x = 2’de 0 x = –2p@3’te 2p@3 – √ 3@2; (p@2, –p@2), (0, 0) ve (p@2, p@2)’de
33. (a) Yerel maksimumlar: t = –3’te –9 ve t = 2’de 16; yerel büküm noktaları, (–p@3, p@3)’te yükseliyor, (–2p@3, –p@3) ve
minimum: t = –2’de –16 (b) Mutlak maksimum: t = 2’de 16; (p@3, 2p@3)’te alçalıyor. (–p@2, 0) ve (p@2, –2p@3)’de yukarı
mutlak minimum yok konkav, (–2p@3, –p@2) ve (0, p@2)’de yukarı konkav.
35. (a) Yerel minimum: x = 0’da 0;
sp>3d - 23; yerel

(b) Mutlak maksimum yok; mutlak minimum: x = 0’da 0 7. Yerel maksimumlar: x = –p@2 ve x = p@2’de 1: x = –2p ve
37. (a) Yerel minimum: x = 2p@3’te 3p 3p
x = 2p’de 0; yerel minimumlar: x = - ve x = ,’de –1,
maksimum: x = 0’da 0; yerel maksimum x = 2p’de p: 2 2
39. (a) Yerel minimum: x = p@4’te 0 x = 0’da 0, (–p, 0) ve (0, p)’de büküm noktaları, (–3p@2, –p@2),
41. Yerel maksimum: u = 0’da 3, yerel minimum u = 2p’de –3 (0, p@2) ve (3p@2, 2p)’de yükseliyor, (–2p, –3p@2), (–p@2, 0)
43. ve (p@2, 3p@2)’de alçalıyor, (–2p, –p) ve (p, 2p)’de yukarı
y
konkav, (–p, p)’de aşağı konkav.
y y y
y = f(x) 9. y 11. y
y = f(x) Yer y = x3 – 3x + 3
1 1 1 1 4 maks
y = f(x) y = f(x) 3 (–1, 5) 5
2
x x x x y = x2 – 4x + 3 4
0 1 0 1 0 1 0 1
1
(a) (b) (c) (d) x Büküm
–4 –3 –2 –1 0 1 2 3 4
–1 2
45. (a) (b) (2, –1)
–2 Yer min
1 (1, 1)
y y Yer min
x
–1 1
2 y = g(x) 2 y = g(x) 13. y 15. y

(2, 5) Yer maks
3
x x
0 2 0 2 Büküm 2 Büküm
(1, 1) 2 (2, 1)
1
47. Yükseliyor 1
x
–3 –1 1 2 x
–2 –1 0 1 2 3 4
–1
(0, –3) 3
Yer min y = –2x + 6x2 –3 –2
y = (x – 2)3 + 1
17. y 19. y 37. y 39. y

y = x4 – 2x2 (3, 27)
27 Yer maks y = √x
3 2
21 (2, 16) y = x2 – 1
y = 4x3 – x4 1 (0, 0)
1
Yer maks 15 x
Büküm 2 –4 –3 –2 –1 1 2 3 4
(0, 0)
9 Yer maks Sivri uç
x Büküm (0, 1) Yer min
–2 –1 1 2 (0, 0) 3
x
Yer min Yer min 1 2 3 4
(–1, –1) (1, –1)
x
 –1/√3, –5/9 1/√3, –5/9 –2 (–1, 0) (1, 0) 2
   
Büküm Büküm Yer min Yer min
41. y– = 1 - 2x 43. y– = 3sx - 3dsx - 1d

21. y 23. y
Yer maks Maks
y = x5 – 5x4 2p (2p, 2p) Yer maks
(0, 0)
x Büküm
–2 0 1 2 3 4 5 y = x + sin x x=2
Büküm 1 x=3
x= Büküm
2
–100 (p, p) Yer min Yer min x=1
p
Büküm x=0
(3, –162) x = –1
–200 Büküm
(4, –256)
–300 Yer min Min
x
45. y– = 3sx - 2dsx + 2d
0 p 2p
Yer maks
x=0
25. y 27. y
Büküm
Büküm x = 2
Yer min x = –2 Yer min
y = x2/5
2 y = x1/5 2
x=0 x = –2√3 x = 2√3
1 1
dikey teğet
x
–3 –2 –1 1 2 3
x –4 –3 –2 –1 1 2
(0, 0)
3 4 47. y– = 4s4 - xds5x 2 - 16x + 8d
–1 (0, 0) Sivri uç
Büküm Yer min Yer maks
x = 8/5
–2
Büküm
Yer min x = 8 + 2√6
x=0 Büküm 5
29. y 31.
x = 8 – 2√6
y Büküm
5
2/3 x=4
y = 2x – 3x
4
Sivri uç, yer maks
y = x2/3 5–2 – x
(0, 0)
x 3 49. y– = 2 sec2 x tan x
–1 1 4 5
–1
(1, –1) Büküm 2 (1, 3/2) Yer maks
Yer min  3 
–1/2, 3/ √4
Büküm
x x=0
–2 –1 (0, 0) 1 2 3
–5 Sivri uç
Yer min
33. y Yer maks 35. y

1 u
(2, 4)
8 51. y– = - csc2 , 0 6 u 6 2p
4 2 2
6
3 2 (3, 6) Yer min u=p
y= x –3 4 Yer maks
2 x–2
Yer maks 2 (1, 2) Yer maks
  1
–2√2, 0  (0, 0) Büküm x
x –8 –6 –4 2 4 6 8
–2 –1 1 2 –2√2, 0  –2
Yer min –4
–6
–3 y = x√8 – x2
–8
–4
(–2, –4)
Yer min
p p 65.
53. y– = 2 tan u sec2 u, - 6 u 6 y
2 2
P y
p
u=– Yer maks
4 Büküm Büküm
y'
x
Yer
u=0
min y''
Büküm
u=p
4
Yer min
67. Nokta y¿ y–
55. y– = -sin t, 0 … t … 2p
P - +
t=p
2
Yer maks Q + 0
t = 2p
Yer maks R + -
t=p
t=0
Büküm
S 0 -
Yer min
t = 3p T - -
2
Yer min
2 69.
57. y– = - sx + 1d-5>3 y
3 (6, 7)
7
x = –1
Büküm 4 (4, 4)
Dikey teğet
(2, 1)
1 -2>3 2 1
59. y– = x + x -5>3 x
3 3 0 2 4 6
x = –2
73. < 60 bin birim 75. x = 2’de yerel minimum, x = 1 ve x = 5@3’te
Büküm
Büküm
büküm noktaları 79. b = -3
81. (a) a- b
Dikey teğet
x=0 b 4ac - b 2
, (b) a ⬎ 0 ise yukarı konkav, a ⬍ 0
2a 4a
x=1 ise aşağı konkav
Yer min
85. y⬘ = 0 ve y⬙ = 0’ın sıfırları sırasıyla ekstremumlar ve büküm
61. y– = e
-2, x 6 0 noktalarıdır. x = 3’te büküm noktası, yerel maksimum x = 3’te,
2, x 7 0 yerel minimum x = 4’te
y
y" = 20x 2 (x – 3)
200
Büküm x
0 3 4 5
x=0
–200 y' = 5x 3 (x – 4)
–400
y = x 5 – 5x 4 – 240
noktalarıdır. x = - 2
63. y 87. y⬘ = 0 ve y⬙ = 0’ın sıfırları sırasıyla ekstremumlar ve büküm
Yer maks y'' y' 3
y 2,’de büküm noktası, x = –2’de yerel
Büküm
P
maksimum, x = 0’a yerel minimum
y
Yer min y' = 4x(x 3 + 8)
100
x
50
x
–3 2 3
4 5
– 50 y= 5
x + 16x2 – 25
–100
y" = 16(x 3 + 2)
91. (b) ƒ⬘(x) = 3x2 + k; –12k; k ⬍ 0 ise pozitif, k ⬎ 0 ise negatif, 2

27. Yarıçap = 2 m, yükseklik = 1 m, hacim m3
k = 0 ise 0; k ⬍ 0 ise ƒ⬘’nün iki sıfırı, k = 0 ise bir sıfırı bulu- 3
nur, k ⬎ 0 ise sıfırı yoktur; Yani, k’nın işareti yerel ekstre- 31. (a) y(0) = 96 ft@sn (b) t = 3 sn’de 256 ft
mumların sayısını kontrol eder.
35. (a) 6 * 6 23 in.
(c) s = 0 iken hız y(7) = –128 ft@sn dir.
93. (b) lim- y¿ = q ve lim+ y¿ = - q olduğundan bir sivri uç
x:0 x: 0 33. L 46.87 ft inç
95. Evet, y⬘’nün grafiği –3 civarında sıfırdan geçer, dolayısıyla y’nin 37. (a) t = 0.5 sn, 1.5 sn, 2.5 sn ve 3.5 sn iken 10p < 31.42 cm@sn
–3 civarında yatay bir teğeti vardır. (b) Durma konumundan 10 cm; hız 0 dır
(c) Hayır (e) 4 213 . Bu limit, teker teker hızların kareleri

39. (a) s = ss12 - 12td2 + 64t 2 d1>2 (b) – 12 mil, 8 mil

toplamının kareköküdür.
1. 16 inç, 4 inç 4 inç 3. (a) sx, 1 - xd a ka 2 c
41. x = , y = 43. + 50
(b) Asxd = 2xs1 - xd (c) 1@2 birim kare, 1 1@2 2 4 2
A h A h
2km 2km
14 35 5 2450 33 45. (a) (b)
5. * * inç,
in., in. 7. 80,000 m2 ; 400 m 400 m
3 3 3 27 inç 49. (a) Dolap üreticisi bir dahaki dağıtıma kadar yeterli malzeme
9. (a) Tankın optimum ölçüleri Taban kenarları 10 ft ve derinlik bulunması için px birim sipariş etmelidir.
ad + x b
5 ft dir. ps 2
(b) Tankın yüzey alanını minimize etmek, verilen bir duvar 2 ps
d
kalınlığı için ağırlığını minimize eder. Çelik duvarların (c) Günlük
Average cost per
ortalama day ==
maliyet x = x + x;
2
kalınlıkları yapısal gereklilikler gibi başka düşüncelerle de
A ps A s
2d 2pd
belirlenebilir. x* = ; px* = gives
bir a minimum
minimum verir..
p
11. 9 18 inç 13. 15. h : r = 8 : p d ps
2 (d) Doğru ve parabol x = x . iken kesişir. x 0 için,
2
17. (a) Vsxd = 2xs24 - 2xds18 - 2xd (b) Tanım kümesi: (0, 9)
A ps
2d
y x 7 x0 xkesim =
, x0,intersection = x* . Dağıtımın ortalama günlük
Maksimum
X = 3.3944487 Y = 1309.9547
1400 maliyeti, ortalama günlük depolama maliyetine eşit olduğun-
1200
da günlük ortalama maliyet minimize olur.
1000
C
800 51. M = 57. (a) y = -1
25
600 2
400
59. (a) Minimum mesafe .’dir.
200 2
x
2 4 6 8 (b) Minimum mesafe, y = √ x ’in grafik üzerinde (3@2, 0) nokta-
sından (1, 1) noktasına dır ve bu, mesafenin karesi D(x)’in
(c) Maksimum hacim, x < 3.39 inç iken < 1309.95 minimum olduğu x = 1 değerinde ortaya çıkar. nce squared,
x = 7 - 213 , te dir, bu, (c)’deki sonucu doğrular.

(d) V¿sxd = 24x 2 - 336x + 864 , dolayısıyla kritik nokta has its minimum value.
y, D(x) D(x) = x2 – 2x + 9–
(e) x = 2 inç veya x = 5 inç 4
19. L 2418.40 cm3
2.5
21. (a) h = 24, w = 18
(b) y (24, 10368) 2
Mut maks
10000
8000
1.5 y = √x
6000 1
4000 y = 54h2 – 3 h3
Dmin= √5
 2 
2000 0.5 2
0 h
5 10 15 20 25 30 35
x
0.5 1 1.5 2 2.5
23. yarı-kürenin yarıçapı r, silindirin yüksekliği h ve V hacim ise

r = a b ve h = a p b .’tür. a b a2 - a b
1>3 1>3
B
2 2
3V 3V p 2pa - x 2pa - x
8p 61. (a) Vsxd =
3 2p 2p
51
25. (b) x = (c) L L 11 in.
8
4 26 4 23 1
5. (a) - x
5
(b) - x
5
(c) 2x + x
(b) a = 4a iken
= 4: r = ,h = ; a = 5 iken
5 26 5 23
3 3
; a = 6 iken r = 226, h = 2 23 ; 7. (a) 2x 3 (b) 1x

22x 3
r = ,h = (c)
+ 21x
3
8 23
3 3
2>3 1>3 -1>3
9. (a) x (b) x (c) x
826
a = 8 iken r = ,h = 1
3 3 11. (a) cos spxd (b) -3 cos x (c) - p cos spxd + cos s3xd
, olduğundan ilişki = 22 .’dir.
(b) 2 tan a b tan a b
a26 a23 r
(c) r = ve h = x 2 3x
3 3 h 13. (a) tan x (c) -
3 3 2
csc s5xd (c) 2 csc a b

1 px
Bölüm 4.6, Sayfa 298–299 15. (a) -csc x (b)
5 2
11. 22
1 5 1 x 2
t 2
x 4
5x 2
1. 3.
7
5. 7. 0 9. 1 13. +1 17. + x + C 19. t 3 + + C 21. - + 7x + C
4 2 2 4 2 2
1 1 1 x3 x 3
15. -1 17. 19. 3 21. na 23. - 25. 0 27. 3 23. -x - - + C 25. x 2>3 + C
2 2 3 3 2
29. 1 31. (b) doğru fakat (a) değil 2 3>2 3 8
27. x + x 4>3 + C 29. 4y 2 - y 3>4 + C
3 4 3
27
33. c = 35. -1
2t
10 2 2
31. x2 + x + C 33. 22t - + C 35. -2 sin t + C
Bölüm 4.7, Sayfa 305–306 u 1

37. -21 cos + C 39. 3 cot x + C 41. - csc u + C
3 2
5 13 51 5763 2387 1
1. x2 = - , 3. x2 = - , 5. x2 = 43. 4 sec x - 2 tan x + C 45. - cos 2x + cot x + C
3 21 31 4945 2000 2
7. x ve bütün sonraki yaklaşımlar x0’a eşit olur. t sin 4t
9. 47. + + C 49. tan u + C
y 2 8
51. -cot x - x + C 53. -cos u - u + C
a sin x + C b =
d x2 2x x2
x 61. (a) Yanlış: sin x + cos x =
–h h dx 2 2 2
 √x , x ≥ 0 x2
y= x sin x + cos x
 √–x, x < 0
2
d
(b) Yanlış: s -x cos x + Cd = -cos x + x sin x
11. y = x3 ile y = 3x + 1’in veya y = x3 – 3x ile y = 1’in kesişim dx
noktalarının x-değerleri (i)’deki köklerle veya (iv)’ün çözümleri d
(c) Doğru: s -x cos x + sin x + Cd = -cos x + x sin x +
ile aynı dır. 15. 1.165561185 dx
17. (a) İki (b) 0.35003501505249 ve -1.0261731615301 cos x = x sin x
a + Cb =
19. ;1.3065629648764, ;0.5411961001462 21. x L 0.45 d s2x + 1d
3
3s2x + 1d2s2d
23. Kök 1.17951 dir. 63. (a) Yanlış: =
dx 3 3
25. (a) x0 = –2 veya x0 = –0.8 için i arttıkça xi → –1 dir. 2s2x + 1d 2
(b) x0 = –0.5 veya x0 = 0.25 için i arttıkça xi → 0 dir.
d
(c) x0 = 0.8 veya x0 = 2 için i arttıkça xi → –1’dir. ss2x + 1d3 + Cd = 3s2x + 1d2s2d = 6s2x + 1d2
(d) For x0 = - 221>7 veya x0 = 221>7 için Newton yöntemi
(b) Yanlış:
dx
yakınsamaz. i arttıkça xi’nin değerleri - 221>7 ve 221>7

d
(c) Doğru: ss2x + 1d3 + Cd = 6s2x + 1d2
dx
arasında gider gelir.
1 x2 1
27. Cevaplar makinenin hızına bağlı olarak değişir 29. 2.45, 0.000245 65. (b) 67. y = x 2 - 7x + 1069. y = - x + -
2 2
71. y = 9x 1>3 + 4 73. s = t + sin t + 4
Bölüm 4.8, Sayfa 314–318 1 1
75. r = cos sp ud - 1 77. y = sec t +
x3 x3 2 2
1. (a) x 2 (b) (c) - x2 + x
3 3 1
79. y = x 2 - x 3 + 4x + 1 81. r = t + 2t - 2
1 -3 1 -3
3. (a) x -3 (b) - x (c) - x + x 2 + 3x 83. y = x 3 - 4x 2 + 5 85. y = -sin t + cos t + t 3 - 1
3 3
1 31. y
87. y = 2x 3>2 - 50 89. y = x - x 4>3 +
2 2
91. y = -sin x - cos x - 2
93. (a) (i) 33.2 birim, (ii) 33.2 birim, (iii) 33.2 birim (b) Doğru 1
95. t = 88>k, k = 16
(a) - 1x + C (c) 1x + C
x
97. (a) y = 10t 3>2 - 6t 1>2 (b) s = 4t 5>2 - 4t 3>2 –1 1 2 3
(e) x - 1x + C (f) -x - 1x + C
101. (b) x + C –1 y = x √3 – x
(d) -x + C
–2
Problemler, Sayfa 318–321 33. (a) x = 4’te yerel maksimum, x = – 4’te yerel minimum, x = 0’da
1. Hayır 3. Minimum yok, mutlak maksimum: ƒ(1) = 16, kritik büküm noktası
noktalar: x = 1 ve 11@3 5. x = 0 hariç evet 7. Hayır (b) x=4
11. (b) bir Yer maks
13. (b) 0.8555 99677 2 19. x = 2’de global minimum x=0

Büküm
21. (a) t = 0 , 6, 12 (b) t = 3 , 9 (c) 6 6 t 6 12
Yer min
(d) 0 6 t 6 6, 12 6 t 6 14
x = –4
23. y
x = A 1 ; 27 B >3’te büküm noktaları

15
3 35. (a) x = 0’da yerel maksimum, x = –1 ve x = 2’de yerel minimum,
8
3 3
y = x2 – x
1
6 (b) Yer maks
Büküm
x x=0
–2 –1 0 1 2 4 6
x = 1 – √7 x = 1 + √7
3 3
Yer min Yer min
–2
Büküm
x = –1 x=2
37. (a) x = - 22 ,’de yerel maksimum, x = 22 ,’de

25. y
yerel
y = – x 3 + 6x2 – 9x + 3 minimum, x = ⫾1 ve 0’da büküm noktaları
3
1
(b) Yer maks
x
1 2 3 4 Büküm
–1 x = –√2 x = –1
Büküm
x=0
27. y
Büküm x = √2
500 (6, 432) x=1
400 y = x 3(8 – x) Yer min
300
(4, 256) 43. y
200
100
y= x+1 =1+ 4
x–3 x–3
x
–2 –1 0 2 4 6 8 5
–100
2
1
x
29. y –1 2 3 4 6
2/3
y = x – 3x
x –3
–3 9 18 27
–4
(8, –4)
45. y
Ek ve ‹leri Al›flt›rmalar, Sayfa 322–324
5
y= x2
+1
x
1. Fonksiyon aralık üzerinde sabittir.
4
= x + 1x 3. Ekstremum noktalar açık bir aralığın uçlarında olmayacaktır.
3 (1, 2)
2
5. (a) x = –1’de bir yerel minimum, x = 0 ve x = 2’de büküm
1 ; 27
1 y=x noktaları (b) x = 0’da bir yerel maksimum ve x = –1 ve x = 2’de
x
–4 –3 –2 –1 1 2 3 4 yerel x = ’te büküm noktaları
–1 3
–2
–3
9. Hayır 11. a = 1, b = 0, c = 1 13. Evet 15. Deliği
(–1, –2)
–4
y = h@2’de delin.
RH
–5 17. ? ?? ? ? ??????? = , ? ≤ ? ? ?????? ? ?
2( H – R )
47. 19. (a) 10
3 (b) 35 (c) 21 (d) 0 (e) - 21 (f) 1 (g) 1
2
4 (h) 3
3 2 c - b c + b b 2 - 2bc + c 2 + 4ae
y= x 21. (a) (b) (c)
2
2 2e 2 4e
y= 1
c + b + t
1
(d)
x
2
0 1 2 3
1 1
–1 23. m0 = 1 - q , m1 = q
3 2
y= x +2 = x + 1
2 22 3>4
2x 2 x 25. (a) k = -38.72 (b) 25 ft
–3
27. Evet, y = x + C 29. y0 = b
3
49. y
2
4 y= x –4
x2 – 3
3 BÖLÜM 5
x = – √3 2 x = √3
y=1
–4 –3 –1 0 1 2 3 4
x 1. (a) 0.125 (b) 0.21875 (c) 0.625 (d) 0.46875
–1 3. (a) 1.066667 (b) 1.283333 (c) 2.666667 (d) 2.083333
–2 5. 0.3125, 0.328125 7. 1.5, 1.574603
–3 9. (a) 87 inç (b) 87 inç
11. (a) 3490 ft (b) 3840 ft
51. 5 53. 0 55. 1 57. 3>7 59. 0 61. 1 13. (a) 74.65 ft@sn (b) 45.28 ft@sn (c) 146.59 ft
63. (a) 0, 36 (b) 18, 18 65. 54 birim kare 31
15. 17. 1
67. Yükseklik = 2, yarıçap = √ 2 16
69. x = 5 – √ 5 yüz < 276 lastik, y = 2(5 – √ 5) yüz < 553 lastik 19. (a) Üst = 758 galon, alt = 543 galon
71. Boyutlar: taban 6 inç3 12inç, yükseklik = 2 inç; maksimum (b) Üst = 2363 galon, alt = 1693 galon
hacim 144 (c) L 31.4 h, L 32.4 h
x4 5 21. (a) 2 (b) 222 L 2.828
(c) 8 sin a b L 3.061
73. x5 = 2.1958 23345 75. + x 2 - 7x + C
4 2 p
3>2 4 1 8
77. 2t - t + C 79. - + C
r + 5 (d) Her bir alan çemberin alanından küçüktür. n arttıkça
1 çokgenin alanı p’ye yaklaşır
81. (u 2 + 1d3>2 + C 83. s1 + x 4 d3>4 + C
3
csc 22 u + C
22
s 1
85. 10 tan + C 87. -
10 6s1d 6s2d
1. + = 7
1 x 1 1 + 1 2 + 1
89. x - sin + C 91. y = x - x - 1
23 - 2
2 2 3. coss1dp + coss2dp + coss3dp + coss4dp = 0
93. r = 4t 5>2 + 4t 3>2 - 8t p p
5. sin p - sin + sin =
2 3 2
11. a k 13. a k
6
1
4 (c) y
7. Hepsi 9. b
k=1 k=1 2
15. a s -1dk + 1
5 f(x) = sin x,
1 –p ≤ x ≤ p
Orta nokta
k=1 k 1
c1 –p/2 c2
17. (a) -15 (b) 1 (c) 1 (d) -11 (e) 16 x
–p c3 p/2 c4 p
19. (a) 55 (b) 385 (c) 3025 –1
21. -56 23. -73 25. 240 27. 3376
29. (a) (b)
33. 1.2
y y
(2, 3) 2 3n - 1 2
(2, 3) 35. + ,
3 3 3 6n 2 3
f(x) = x2 – 1, f(x) = x2 – 1,
0≤x≤2 0≤x≤2 27n + 9
Sol taraf Sağ taraf 37. 12 + , 12
2 2 2n 2
5 6n + 1 5
39. + ,
6 6n 2 6
1 1

x x 2 5 3
c1 = 0 c2 c3 = 1 c4 2 0 c1 c2 = 1 c3 c4 = 2
L0 L-7 L2
1
1. x 2 dx 3. sx 2 - 3xd dx 5. dx
1 - x
–1 –1 0
L-p>4
7. sec x dx
(c) y 9. (a) 0 (b) -8 (c) -12 (d) 10 (e) -2 (f) 16
3
(2, 3) 11. (a) 5 (b) 523 (c) -5 (d) -5
f(x) = x2 – 1, 13. (a) 4 (b) -4 15. Alan = 21 birim kare
0≤x≤2
Alan = 3 birim kare 23. b 2>4

Orta nokta 17. Alan = 9p@2 birim kare 19. Alan = 2.5 birim kare
3p >2 33. 1>24 35. 3a 2>2

2
21. 25. b 2 - a 2 27. 1>2
2
29. 31. 7>3 37. b>3
1 39. -14 41. 10 43. -2 45. -7>4 47. 7 49. 0
51. ∆x = b@n uzunluklu n alt aralık ve sağ uç nokta değerlerini
kullanarak:
x b
L0
0 c1 c2 c3 c4
3x 2 dx = b 3
Area =
–1 53. ∆x = b@n uzunluklu n alt aralık ve sağ uç nokta değerlerini
kullanarak:
b
31. (a)
L0
y
2x dx = b 2
Area =
Alan
f(x) = sin x, 55. ort(ƒ) = 0 57. ort(ƒ) = –2 59. ort(ƒ) = 1
–p ≤ x ≤ p
Sol taraf 1 61. (a) ort(g) = 1@2 (b) ort(g) = 1 (c) ort(g) = 1@4
x
63. a = 0 ve b = 1 integrali maksimize eder.
c1 = –p c2 c3 = 0 c4 p 65. Üst sınır = 1, alt sınır = 1@2
–1
1 1
L0 L0
67. Örneğin, , sin sx 2 d dx … dx = 1
(b) y b b
La La
69. ƒsxd dx Ú 0 dx = 0 71. Üst sınır = 1@2
f(x) = sin x,
–p ≤ x ≤ p
Sağ taraf 1
11. 2 23
x
–p c1 c2 = 0 c3 c4 = p 1. 6 3. 8 5. 1 7. 5>2 9. 2 13. 0
–1 2p3
15. -p>4 17. 19. -8>3 21. -3>4
3
23. 22 - 2 27. scos1xd a b

4 1
8 + 1 25. 16
21x
31. 21 + x 2 21. s -2>s1 + 1xdd + C

1 -1>2 1
29. 4t 5 33. - x sin x 35. 1 23.sin s3z + 4d + C
22p
2 3
27. sin6 a b + C
1 1 x
37. 28>3 39. 1>2 41. 51>4 43. p 45. 25. tan s3x + 2d + C
2 3 2 3
a - 1b + C
p
Lp t
1 1 r3
6
2
47. d, y¿ = x ve yspd = dt - 3 = -3 olduğundan 29. 31. - cos sx 3>2 + 1d + C
18 3
sec ay + b + C
0
L0
p 1
49. b, y¿ = sec x ve ys0d = sec t dt + 4 = 4 olduğundan 33. 35. + C
2 2 cos s2t + 1d
39. -sin a t - 1 b + C
x t 2 1
L2 Lt0
51. y = sec t dt + 3 53. s = ƒsxd dx + s0 37. - scot3 yd1>2 + C
3
sin2 s1>ud ss 3 + 2s 2 - 5s + 5d2
2 41. - + C 43. + C
55. bh 57. $9.00 2 2
3
1
t 45. s1 + t 4 d4 + C
dt L0
ds d m@sn 16
59. (a) y = = ƒsxd dx = ƒstd Q ys5d = ƒs5d = 2 m>sec
dt
1 1
(b) a = df>dt negatiftir, çünkü t = 5’teki teğetin eğimi negatiftir. 47. sx 2 + 1d5>2 - sx 2 + 1d3>2 + C
5 3
3 6 6
49. (a) - + C (b) - + C
L0
1 9
(c) s = ƒsxd dx = s3ds3d = m çünkü integral y = ƒ(x), 2 + tan x3
2 + tan3 x
2 2
6
(c) - + C
x-ekseni ve x = 3’ün oluşturduğu belirlenen üçgenin alanıdır. 2 + tan3 x
51. sin 23s2r - 1d2 + 6 + C
(d) t = 6, çünkü t = 6’dan t = 9’a kadar bölge x-ekseninin 1
altındadır. 6
(e) t = 4 ve t = 7’de, çünkü buralarda yatay teğetler vardır. 1
(f) t = 6 ile t = 9 arasında orijine doğru, çünkü bu aralıkta hız ne- 53. s = s3t 2 - 1d4 - 5
2
55. s = 4t - 2 sin a2t + b + 9

gatiftir. t = 0 ile t = 6 arasında orijjinden uzağa, çünkü bu ara-
p
lıkta hız pozitiftir..
6
(g) Sağa veya pozitif tarafa, çünkü ƒ’nin 0’dan 9’a integrali pozi-
57. s = sin a2t - b + 100t + 1
tiftir ve bu aralıkta x-ekseninin üstünde, altında olduğundan p
daha fazla bölge vardır. 2
63. 2x - 2 65. -3x + 5 59. 6 m 63. b) 399 Volts
67. (a) Doğru. ƒ sürekli olduğundan, Analizin Temel Teoreminin 1.
Kısmına göre g türetilebilir. Bölüm 5.6, Sayfa 383–387
(b) Doğru: g türetilebilir olduğundan süreklidir. 1. (a) 14>3 (b) 2>3
(c) Doğru, çünkü g¿s1d = ƒs1d = 0 . 3. (a) 1>2 (b) -1>2
(d) Yanlış, çünkü g–s1d = ƒ¿s1d 7 0 . 5. (a) 15>16 (b) 0
(e) True, since g¿s1d = 0 ve g–s1d = ƒ¿s1d 7 0 . 7. (a) 0 (b) 1>8
(f) Yanlış: g–sxd = ƒ¿sxd 7 0 , dolayısıyla g– işaret değiştir- 9. (a) 4 (b) 0
mez. 11. (a) 1>6 (b) 1>2
2 23
(g) Doğru, çünkü g¿s1d = ƒs1d = 0 ve g¿sxd = ƒsxd’in artan 13. (a) 0 (b) 0
bir fonksiyonudur (çünkü ƒ¿sxd 7 0). 15. 17. 3>4 19. 35>2 - 1 21. 3 23. p>3
5>2
25. 16>3 27. 2 29. p>2 31. 128>15 33. 4>3
Bölüm 5.5, Sayfa 374–376 35. 5>6 37. 38>3 39. 49>6 41. 32>3 43. 48>5
1 1 45. 8>3 47. 8 49. 5>3 (Üç kesişim noktası var.)
1. - cos 3x + C 3. sec 2t + C 5. -s7x - 2d-4 + C 51. 18 53. 243>8 55. 8>3 57. 2 59. 104>15
3 2
7. -6s1 - r 3 d1>2 + C 4 4
61. 56>15 63. 4 65. - p 67. p>2 69. 2 71. 1>2
3
75. (a) A ; 2c, c B

1 3>2 1 73. 1
9. sx - 1d - sin s2x 3>2 - 2d + C
3 6 (b) c = 42>3 (c) c = 42>3
1 1
11. (a) - scot2 2ud + C (b) - scsc2 2ud + C
4 4 77. 11>3 79. 3>4 81. Hiçbiri 83. Fs6d - Fs2d
1 2
13. - s3 - 2sd3>2 + C 15. s5s + 4d1>2 + C 85. (a) -3 (b) 3
3 5
87. I = a>2
2 1
17. - s1 - u2 d5>4 + C 19. - s7 - 3y 2 d3>2 + C
5 3
Problemler, Sayfa 388–391 15. 13@3

y
1. (a) yaklaşık 680 ft (b) h (ft)
2
700 y=2
600
500
400 y = 1 – x2
300 y=1
200
100
t (s) x
0 2 4 6 8 –2 –1 1 2
3. (a) -1>2 (b) 31 (d) 0 (c) 13 17. 1@2 19. 2@x
1y 2 1y
5 0 sin 4y sin y 1
L1 L-p L0
-1>2 x
5. s2x - 1d dx = 2 7. cos dx = 2 21. - 23. 1>6 25. ƒsxd dx
2
9. (a) 4 (b) 2 (c) -2 (d) -2p (e) 8>5 29. (a) 0 (b) -1 (c) -p (d) x = 1
22
11. 8>3 13. 62 15. 1 17. 1>6 19. 18 21. 9>8 (e) y = 2x + 2 - p (f) x = -1, x = 2 (g) [-2p, 0]
p2 822 - 7
23. + - 1 25. 4 27.
32 2 6
29. Min: –4, maks: 0, alan: 27@4 31. 6@5 BÖLÜM 6
a t b dt - 3
x
L5
sin t
35. y = 37. -4scos xd1>2 + C Bölüm 6.1, Sayfa 405–409
(c) Asxd = 2s1 - x 2 d (d) Asxd = 23s1 - x 2 d

t3 4 1. (a) Asxd = ps1 - x 2 d (b) Asxd = 4s1 - x 2 d
39. u2 + u + sin s2u + 1d + C 41. + t + C
3
16
1 3. 16 5. 7. (a) 223 (b) 8 9. 8p
43. - cos s2t 3>2 d + C 45. 16 47. 2 49. 1 51. 8 3
53. 2723>160 55. p>2 57. 23 59. 6 23 - 2p

3 2p 32p
11. (a) s 2h (b) s 2h 13. 15. 4 - p 17.
69. 22 - 1
3 5
21. p 23. p a + 2 22 - b
61. -1 63. 2 65. -2 67. 1 p 11
19. 36p 25. 2p
71. (a) b (b) b 2 3
77. 22 + cos3 x 79.

-6 2p 117p
75. 25°F 81. Evet 27. 2p 29. 3p 31. p2 - 2p 33. 35.
3 5
83. - 21 + x 2
3 + x4 4p 7p
37. psp - 2d 39. 41. 8p 43.
3 6
85. maliyet < 10,899 $ alt toplam kullanarak 32p 8p 224p
87. 600, 18.00 $ 89. 300, 6.00 $ 45. (a) 8p (b) (c) (d)
5 3 15
16p 56p 64p
47. (a) (b) (c)
Ek ve ‹leri Al›flt›rmalar, Sayfa 391–394 15 15 15
ph 2s3a - hd
(b) 2
1. (a) Evet (b) Hayır 2 2 1
49. V = 2a bp 51. (a) V = (b) m@sn
m>sec
5. (a) 1@4 3
12 3 120p
55. V = 3308 cm3
2x 2 + 1
x
7. ƒsxd = 9. y = x 3 + 2x - 4
2
57. (a) c = p (b) c = 0
11. 36@5 (c) V
y
␲2
y = x2 ⁄ 3 4 2
V = ␲ c2␲ + – 4c
2 ␲
2
x
–8 –4 0 3
y = –4
–4
c
2/␲ 1
1 2
13. - p
2
y
1 14p 5p 7p
1. 6p 3. 2p 5. 7. 8p 9. 11.
A 322 + 5 B
y⫽t 3 6 15
16p 8p 4p
13. (b) 4p 15. 17. 19.
0 1 2
t 15 3 3
y ⫽ sin ␲t 16p 6p 4p
21. 23. (a) (b) (c) 2p (d) 2p
3 5 5
–1
2p p 31. x = y = 1>3 33. x = a>3, y = b>3 35. 13d>6

25. (a) x-ekseni etrafında: V = ; y-ekseni etrafında: V = ap
15 6 37. x = 0, y =
2p p 4
(b) x-ekseni etrafında: V = ; y-ekseni etrafında: V =
15 6
5p 4p 2p
27. (a) (b) (c) 2p (d) Bölüm 6.5, Sayfa 444–447
3 3 3
p>4
L0
4p 7p 24p 48p
29. (a) (b) 31. (a) (b) 1. (a) 2p tan x21 + sec4 x dx (c) L3.84
15 30 5 5
y 21 + y dy
9p 9p 2
L1
33. (a) (b) 1 -4
16 16 3. (a) 2p (c) L5.02
s3 - 1xd2 21 + s1 - 3x -1>2 d2 dx
35. Disk: 2 integral, pul: 2 integral, kabuk: 1 integral 4
L1
5. (a) 2p (c) L63.37
a
p>3 y
5 210 L0 L0
7. (a) 2p tan t dtb sec y dy (c) L2.08
21 53 123
1. 3. 7 5. 7. 12 9. 11.
17. p A 28 - 1 B >9 19. 35p25>3 21. 253p>20

3 2 6 32 9. 4p25 11. 3p25 13. 98p>81 15. 2p
21 + 4x 2 dx
2
L-1
99
13. 15. 2 17. (a) (c) L 6.13
8 p>2
21 + cos2 y dy L-p>2
p 25. 2p scos xd21 + sin2 x dx
L0
19. (a) (c) L 3.82
27. Her renkten 226.2 litre ısmarlayın. 31. 522p 33. 8p2
21 + sy + 1d2 dy
3
L-1
21. (a) (c) L 9.29 35. 52p>3 37. 3p25 41. V = 32p, S = 3222p
2a 4b
43. 4p2 45. x = 0, y = p 47. x = 0, y =
3p
49. 22pa 3s4 + 3pd>6
p>6
L0
23. (a) sec x dx (c) L 0.55 2a 3
51.
3
27. (a) (1, 1)’den (4, 2)’ye y = 1x

25. Evet, ƒsxd = ;x + C , C herhangi bir reel sayı
(b) Sadece bir. Fonksiyonun türevini ve değerini x’in bir değe-
400 N # m 3. 4 cm, 0.08 J
(a) 7238 lb> inç (b) 905 inç-lb, 2714 inç-lb
rinde biliyoruz. 1.
29. (a) p (b) p 5. 7. 780 J
(b) 1 sn, 40 dak (d) 62.26 lb> ft3’te

9. 72,900 ft-lb 13. 160 ft-lb
a) 1,494,240 ft-lb b) 1 sn, 40.1 dak 62.59 lb> ft3’te:

15. (a) 1,497,600 ft-lb
1. 4 ft 3. (L> 4, L> 4) 5. M0 = 8, M = 8, x = 1 a) 1,502,160 ft-lb b) 1 sn, 40.1 dak
7. M0 = 15>2, M = 9>2, x = 5>3 17. 37,306 ft-lb 19. 7,238,229.47 ft-lb
9. M0 = 73>6, M = 5, x = 73>30 11. M0 = 3, M = 3, x = 1 21. (a) 34,583 ft-lb (b) 53,483 ft-lb 23. 15,073,100.75 J
(a) 325 … y … 375 ft için rsyd = 60 - 250 2 - sy - 325d2

13. x = 0, y = 12>5 15. x = 1, y = -3>5 27. 85.1 ft-lb 29. 64.6 ft-lb 31. 110.6 ft-lb
(b) ¢V L p[60 - 22500 - sy - 325d2]2 ¢y

17. x = 16>105, y = 8>15 19. x = 0, y = p>8 33.
2
21. x = 1, y = -2>5 23. x = y =
4 - p (c) W = 6.3358 # 10 7 ft-lb
25. x = 3>2, y = 1>2 35. 91.32 inç-oz 37. 5.144 * 10 10 J
224p
27. (a) (b) x = 2, y = 0
3
(c) y Bölüm 6.7, Sayfa 459–461
1. 1684.8 lb 3. 2808 lb 5. (a) 1164.8 lb (b) 1194.7 lb
4
1035 ft3 15. wb> 2

y=
4 7. 1309 lb 9. 41.6 lb 11. (a) 93.33 lb (b) 3 ft
√x
13.
17. Hayır. Tank taşacaktır, çünkü hareket edebilen uç tank dolduğun-
(2, 0) da sadece 3 13 ft ilerlemiş olacaktır.
x
0 1 4 19. 4.2 lb 21. (a) 374.4 lb (b) 7.5 inç (c) No
y=– 4
√x
9p 72p
–4
1. 3. p2 5.
280 35
7. (a) 2p (b) p (c) 12p>5 (d) 26p>5 11. (a) y = x doğrusuna göre simetrik
11. p A 3 23 - p B >3
9. (a) 8p (b) 1088p>15 (c) 512p>15 y
1
y = √1 – x 2
13. (a) 16p>15 (b) 8p>5 (c) 8p>3 (d) 32p>5 0≤x≤1
28p 3 10 285 9p
15. ft 17. 19. 21. 10 23.
3 3 8 2
25. x = 0, y = 8>5 27. x = 3>2, y = 12>5 x
0 1
13. ƒ -1sxd = 2x - 1 15. ƒ -1sxd = 2

29. x = 9>5, y = 11>10 31. 28p22>3 33. 4p
35. 37. 4640 J 39. 10 ft-lb, 30 ft-lb
17. ƒ -1sxd = 2x - 1
76p>3 3
x + 1
41. 418,208.81 ft-lb 43. 22,500p ft-lb, 257 sn.
19. ƒ -1sxd = 2
45. 332.8 lb 47. 2196.48 lb 49. 216w1 + 360w2 5
x ; tanım kümesi: - q 6 x 6 q ;
değer kümesi: - q 6 y 6 q
Ek ve ‹leri Al›flt›rmalar, Sayfa 464–465 21. ƒ -1sxd = 52x - 1 ; tanım kümesi: - q 6 x 6 q ;
3. ƒsxd = 2C 2 - 1 x + a, burada
değer kümesi: - q 6 y 6 q
A p
2x - a
1. ƒsxd = where CC Ú 1
1’dir.
2x
1
n 23. ƒ -1sxd = ; tanım kümesi: x 7 0; değer kümesi: y 7 0
5. x = 0, y = , s0, 1>2d
2n + 1 x 3
9. (a) x = y = 4sa 2 + ab + b 2 d>s3psa + bdd 25. (a) ƒ -1sxd = -
2 2
(b) s2a>p, 2a>pd (b) y
11. 28> 3
y = f(x) = 2x + 3
4h23mh 3
13. 15. L 2329.6 lb
3
17. (a) 2h> 3
–1 x 3
y=f (x) = –
(b) s6a 2 + 8ah + 3h 2 d>s6a + 4hd 2 2
x
–3/2 0 3
–3/2
BÖLÜM 7
Bölüm 7.1, 473–475 (c) 2, 1> 2
1. Bire-bir 3. Bire-bir değil 5. Bire-bir x 5
27. (a) ƒ -1sxd = - +
7. D: (0, 1] R: [0, q d 4 4
y (b) y
–1
y=f (x)
y=x 5
y = f(x) = –4x + 5
5
1
4 –1 x 5
y=f (x) = – +
y = f(x) 4 4
x
x 0 5 5
1 4
9. D: [-1, 1] R: [-p>2, p>2] (c) -4, -1>4

y –1 29. (b) y
y=f (x)
␲ y=x 2
y = x3
2
1
y = f(x) 1
y = x 1/3
x
– ␲ –1 1 ␲
2 2 x
–2 –1 1 2
1
–␲
2 –1
–2
(c) ƒ’nin (1, 1)’deki eğimi: 3; g’nin (1, 1)’deki eğimi: 1> 3;
ƒ’nin (–1, –1)’deki eğimi: 3; g’nin (–1, –1)’deki eğimi: 1> 3
(d) y = 0, x = 0’da y = x3’e teğettir; x = 0, x = 0’da y = 2

c + 2 d
3
x’e x2x 2 + 1 1 x 2
65. -
teğettir.
31. 1> 9
sx + 1d2>3 x x + 1 3sx + 1d
a + b
33. 3
3 B x2 + 1 x
1 1 3 xsx - 2d 1 1 2x
-1
35. (a) ƒ sxd = m x 67. - 2
x - 2
(b) ƒ–1’in grafiği 1> m eğimiyle orijinden geçen doğrudur.
x + 1
69. (a) Max = 0 at x = 0, min = -ln 2 at x = p>3
37. (a) ƒ -1sxd = x - 1 (b) Max = 1 at x = 1, min = cossln 2d at x = 1>2 and x = 2
y
y=x+1
71. ln 16 73. 4p ln 4 75. p ln 16
2
y=x 77. (a) 6 + ln 2 (b) 8 + ln 9
79. (a) x L 1.44, y L 0.36
1
y=x–1 (b) y
x
–2 –1 1 2
–1
–2 y = 1x
1
(b) ƒ–1(x) = x – b. ƒ–1’in grafiği ƒ’nin grafiğine paralel olan bir

doğrudur. ƒ ve ƒ–1’in grafikleri y = x doğrusunun zıt (1.44, 0.36)
x
0 1 2
taraflarında bulunurlar ve bu eğriden eşit uzaklıktadırlar.
(c) Grafikleri birbirlerine paralel olacak ve y = x doğrusunun zıt 81. y = x + ln ƒ x ƒ + 2 83. (b) 0.00469
taraflarına, bu eğriden eşit uzaklıkta bulunacaklardır..
41. Artan, dolayısıya bire-bir; dƒ -1>dx = x -2>3
1
9 Bölüm 7.3, Sayfa 493–495
43. Azalan, dolayısıyla bire-bir; dƒ >dx = - x -2>3
-1 1 1 x
3 1. (a) 7.2 (b) (c) y
x2
Bölüm 7.2, Sayfa 484–485 3. (a) 1 (b) 1 (c) -x 2 - y 2
5. e 2t + 4 7. e 5t + 40 9. y = 2xe x + 1
1. (a) ln 3 - 2 ln 2 (b) 2 sln 2 - ln 3d (c) -ln 2, 11. (a) k = ln 2 (b) k = s1>10d ln 2 (c) k = 1000 ln a
2 1 1 ln 2 ln .4
(d) ln 3 (e) ln 3 + ln 2 (f) s3 ln 3 - ln 2d 13. (a) t = -10 ln 3 (b) t = - (c) t =
3 2 2 k ln .2
3. (a) ln 5 (b) ln sx - 3d (c) ln st 2 d
15. 4 sln xd2 17. -5e -5x 19. -7e s5 - 7xd 21. xe x
5. 1> x 7. 2> t 9. -1>x 11. 13. 3> x
1 23. x 2e x 25. 2e u cos u 27. 2ue -u sinse -u d
2 2
u + 1 1 - t
1 - ln t 29. t 31. 1>s1 + e u d 33. e cos ts1 - t sin td
15. 2 sln td + sln td2 17. x 3 ln x 19.
t2 ye y cos x 2e 2x - cos sx + 3yd
1 1 35. ssin xd>x 37. y 39.
21. 23. 25. 2 cos sln ud 1 - ye sin x 3 cos sx + 3yd
xs1 + ln xd2 x ln x
1 3x -x sx + 1d
3x + 2 2 tan sln ud 41. e - 5e + C 43. 1 45. 8e + C 47. 2
3
2r
27. - 29. 31.
2xsx + 1d t s1 - ln td2 u
49. 2e + C -t 2
51. -e + C 53. -e + C1>x
55. e
37. ln a b
x
ƒ ƒ
22
10x 1 2 1 sec pt r
33. 2 + 35. 2x ln ƒ x ƒ - x ln 57. p e + C 59. 1 61. ln s1 + e d + C
x + 1 2s1 - xd 3
1 63. y = 1 - cos se t - 2d 65. y = 2se -x + xd - 1
39. ln ƒ y 2 - 25 ƒ + C 41. ln 3 43. sln 2d2 45.
69. x = 1> 2e’de alınan 1> (2e) değerinde mutlak maks.
ln 4 67. Maksimum: 1 at x = 0, minimum: x = ln 2’de 2 – 2 ln 2
47. ln ƒ 6 + 3 tan t ƒ + C 49. ln 2 51. ln 27
53. ln s1 + 2xd + C
71. 2 73. y = e x>2 - 1
sx ln x - x + Cd = x # x + ln x - 1 + 0 = ln x
55. a b 2xsx + 1d a x +
d 1
b =
75. (a)
2 2xsx + 1d
1 1 1 2x + 1 dx
2 x + 1 1
(b)
e - 1
57. a b a - b =
2 At + 1 t 2 2t st + 1d3>2
1 t 1 1 1 77. (b) u hata u < 0.02140 79. 2.71828183
t + 1
59. 2u + 3 ssin ud a + cot u b

1 Bölüm 7.4, Sayfa 500–502
(b) 22
2su + 3d
61. tst + 1dst + 2d c t + d = 3t 2 + 6t + 2
1. (a) 7 (c) 75 (d) 2 (e) 0.5 (f) -1
3. (a) 2x
1 1 1
+ ln 3
t + 1 t + 2 (b) x 2
(c) sin x 5. (a) (b) 3 (c) 2
c - + tan u d
ln 2
u + 5 1 1
63. 7. x = 12 9. x = 3 or x = 2 11. 2x ln x
u cos u u + 5 u
13. a b52s 17. - 22 cos us22 - 1d sin u

ln 5 23. (a) O(n log2n) adım gerektiren algoritma
15. px sp - 1d 25. Bir sıralı arama için bir milyon, bir ikili arama içinse en fazla 20
22s
adım gerekebilir.
19. 7sec usln 7d2ssec u tan ud 21. s3 cos 3tds2sin 3t d ln 2
1 3 2sln rd
23. 25. 27. Bölüm 7.7, Sayfa 530–534
u ln 2 x ln 4 rsln 2dsln 4d
1. (a) p>4 (b) -p>3 (c) p>6
-2 1
29. 31. sin slog7 ud + cos slog7 ud 3. (a) -p>6 (b) p>4 (c) -p>3
sx + 1dsx - 1d ln 7
5. (a) p>3 (b) 3p>4 (c) p>6
1 1 1
33. 35. t slog2 3d3log 2 t 37. t 7. (a) 3p>4 (b) p>6 (c) 2p>3
ln 5
41. s 2tdt a
9. (a) p>4 (b) -p>3 (c) p>6
39. sx + 1dx a + b
x ln t 1 11. (a) 3p>4 (b) p>6 (c) 2p>3
+ lnsx + 1db
x + 1 2 2
45. sx ln x d a x b
ln x 2 12 5 13 13 12
43. ssin xdxsln sin x + x cot xd 13. cos a = , tan a = , sec a = , csc a = , cot a =
25
13 12 12 5 5
25 25
5x 1 1 6 2 1
47. + C 49. 51. 53. 55. 32760 15. sin a = , cos a = - , tan a = -2, csc a = ,
ln 5 2 ln 2 ln 2 ln 7 2
59. 322 + 1 a b + C
s23 + 1d sln xd2 1
23 + 1
3x 1 cot a = -
4 + 23
57. + C 61. 2
1> 22 19. -1> 23
ln 10 2
3 ln 2 17. 21. 23. 1
63. 2sln 2d2 65. 67. ln 10 69. sln 10d ln ƒ ln x ƒ + C
2x 2 + 4
2 223
71. lnsln xd, x 7 1 73. -ln x 75. 2 ln 5 25. - 22 27. p>6 29. 31. 29y 2 - 1
2x 2 - 2x 29 - 4y 2
77. [10 -7.44, 10 -7.37] 79. k = 10 2
21 - x 2 35.
81. (a) 10 -7 (b) 7 (c) 1 : 1 83. x L -0.76666
33. 37.
2x - 16
85. (a) Lsxd = 1 + sln 2dx L 0.69x + 1 x - 1 3
2
87. (a) 1.89279 (b) -0.35621 (c) 0.94575 (d) -2.80735
39. 41. p>2 43. p>2 45. p>2
22
(e) 5.29595 (f) 0.97041 (g) -1.03972 (h) -1.61181 x
21 - x 21 - 2t 2
-2x
47. 0 49. 51.
4
ƒ 2s + 1 ƒ 2s 2 + s
1 -2x
1. (a) -0.00001 (b) 10,536 yıl (c) %82 53. 55.
sx 2 + 1d2x 4 + 2x 2
3. 54.88 g 5. 59.8 ft 7. 2.8147498 * 10 14
21 - t 2
9. (a) 8 yıl (b) 32.02 yıl 11. 15.28 yıl -1 -1 1
57. 59. 61.
13. (a) A0 e 0.2 (b) 17.33 yıl; 27.47 yıl 22t s1 + td stan-1 x)(1 + x 2 d
-e t -2s n
ƒ e t ƒ 2se t d2 - 1 2e 2t - 1 21 - s 2
15. %4.50 17. 0.585 gün -1
63. = 65. 67. 0
21. (a) 17.5 dak (b) 13.26 dak
23. -3°C 25. Yaklaşık 6658 yıl 27. 41 yaşında
217 217
x 1 x
69. sin-1 x 71. sin-1 + C 73. tan-1 + C
7
sec-1 ` ` + C
22 22
1 5x
Bölüm 7.6, Sayfa 515–517 75. 77. 2p>3 79. p>16
1. (a) yavaş (b) yavaş (c) yavaş (d) hızlı
3
(e) yavaş (f) yavaş (g) aynı (h) hızlı 81. -p>12 83. sin-1 2sr - 1d + C
22 -1 x - 1
2
tan a b + C 87. sec-1 ` ` + C

3. (a) aynı (b) hızlı (c) aynı (d) aynı (e) hızlı
22
(f) hızlı (g) yavaş (h) aynı 1 2x - 1
85.
2 4 2
5. (a) aynı (b) aynı (c) aynı (d) hızlı (e) hızlı
(f) aynı (g) yavaş (h) hızlı 1
89. p 91. p>12 93. sin-1 y 2 + C 95. sin-1 sx - 2d + C
7. d, a, c, b 2
p 99. tan-1 a b + C
9. (a) yanlış (b) yanlış (c) doğru (d) doğru (e) doğru 1 y - 1
97. 101. 2p
(f) doğru (g) yanlış (h) doğru 2 2
13. ƒ’nin derecesi g’nin derecesine eşit veya ondan az olduğunda. -1 1
103. sec-1 ƒ x + 1 ƒ + C 105. e sin x + C 107. ssin-1 (xd3 + C
15. 1, 1 3
111. 23 - 1
6 6
21. (b) lnse 17000000 d = 17,000,000 6 se 17 * 10 d1>10
= e 17 L 24, 154, 952.75 109. ln ƒ tan-1 y ƒ + C 113. 5 115. 2
(c) x L 3.4306311 * 1015 2p
(d) They cross at x L 3.4306311 * 1015 121. y = sin-1 x 123. y = sec-1 x + ,x 7 1
3
127. u = cos-1 a b L 54.7°

73. (a) 0 (b) 0
23
1
2ƒsxd 2ƒsxd
75. (b) i) ƒsxd = + 0 = ƒsxd , ii) ƒsxd = 0 + = ƒsxd
133. (a) Tanımlı; teğeti 2 olan bir açı var. 2 2
A k
mg
(b) Tanımlı değil; kosinüsü 2 olan bir açı yok. 77. (b) (c) 8025 L 178.89 ft>sec
79. y = sech-1sxd - 21 - x 2 81. 2p 83.

135. (a) Tanımlı değil; hiçbir açının sekantı 0 değildir.
(b) Tanımlı değil; hiçbir açının sinüsü √ 2 değildir. 6
137. 325 ft. 5
455p
139. Evet, sin-1sxd ve -cos-1sxd p@2 kadar farkeder. 85. 16p ln 6 +
147. p2>2 149. (a) p2>2 (b) 2p
9
89. (c) a L 0.0417525 (d) L 47.90 lb
151. (a) 0.84107 (b) -0.72973 (c) 0.46365
p
153. (a) Tanım kümesi: k bir tamsayı olmak üzere + kp şeklinde
2 Problemler, Sayfa 547–550
olanlar dışında bütün reel sayılar; değer kümesi:
2 sin u cos u 2
-p>2 6 y 6 p>2. 1. -2e -x>5 3. xe 4x 5. = 2 cot u 7.
sin2 u sln 2dx
(b) Tanım kümesi: - q 6 x 6 q ; 9. -8-tsln 8d 11. 18x 2.6
21 - u 2
değer kümesi: - q 6 y 6 q x+2 1
13. sx + 2d slnsx + 2d + 1d 15. -
155. (a) Tanım kümesi: - q 6 x 6 q ; değer kümesi: 0 … y … p
21 - x 2 cos-1 x
(b) Tanım kümesi: -1 … x … 1; değer kümesi: -1 … y … 1 -1 -1 t 1
17. 19. tan std + -
157. Grafikler aynıdır. 1 + t2 2t
2z 2 - 1
1 - z
Bölüm 7.8, Sayfa 542–546 21. + sec-1 z 23. -1
c 2 tan 2x d
1. cosh x = 5>4, tanh x = -3>5, coth x = -5>3, 2sx 2 + 1d
2cos 2x
2x
sech x = 4>5, csch x = -4>3 25. +
3. sinh x = 8>15, tanh x = 8>17, coth x = 17>8, sech x = 15>17, x + 1
27. 5 c d c d
csch x = 15>8 st + 1dst - 1d 5 1 1 1 1
+ - -
1 x st - 2dst + 3d t + 1 t - 1 t - 2 t + 3
7. e 5x 9. e 4x 13. 2 cosh
ssin ud2u a
5. x + x
3
2u
1 ln2sin u
15. sech 2t +
29. + u cot ub 31. -cos e x + C
2
2t
2 tanh2t
17. coth z -ln 7
33. tanse x - 7d + C 35. e tan x + C 37.
39. ln 8 41. ln (9> 25)
3
19. sln sech udssech u tanh ud 21. tanh3 y 23. 2 43. -[ln ƒ cos sln yd ƒ ] + C
1 1 1
25. 27. - tanh-1 u 45. - sln xd-2 + C 47. -cot s1 + ln rd + C
22xs1 + xd 1 + u 2
- coth-1 2t
1 ln 2 1 2
29. 31. -sech-1 x 33. 49. s3x d + C 51. 3 ln 7 53. 15>16 + ln 2
1 + a b 55. e - 1 57. 1> 6 59. 9> 14
2 ln 3
B
2u
22t 1
61. C sln 4d - sln 2d D or A ln 2 B 3 63.

2
cosh 2x 1 3 3 7 9 ln 2
35. ƒ sec x ƒ 41. + C 65. p
2 3 3 4
43. 12 sinh a - ln 3b + C
x
45. 7 ln ƒ e x>7 + e -x>7 ƒ + C 67. p> 23 69. sec-1 ƒ 2y ƒ + C 71. p>12
75. p>2 77. sec-1 a b + C
2 1 t + 1
47. tanh ax - b + C
1 5 73. sin-1 sx + 1d + C
49. -2 sech2t + C 51. ln 3 3
2 2 ln 2 1
+ ln 2 55. e - e -1 57. 3> 4
79. y = 81. y = ln x - ln 3 83. y =
53.
3
59.
3
+ ln22 ln s3>2d 1 - ex
61. ln (2> 3) 63.

32 8 85. ln 10 87. ln 2 89. 5 91. - q 93. 1 95. e 3
-ln 3
65. ln 3 97. (a) aynı oran (b) aynı oran (c) doğru (d) doğru
67. (a) sinh s 23d (b) lns 23 + 2d
2
-1 (e) aynı oran (f) aynı oran
69. (a) coth-1s2d - coth-1s5>4d (b) a b ln a b

1 1 99. (a) doğru (b) yanlış (c) yanlış (d) doğru (e) doğru
1> 3
(f) doğru
71. (a) -sech-1 a b + sech-1 a b
2 3
x = e> 2’de mutlak maksimum = 0, x = 0.5’te mutlak minimum = 0.5

12 4 101.
13 5
1 + 21 - s12>13d2 1 + 21 - s4>5d2 107. 1> e m> sn
103.
(b) -ln a b + ln a b = 1> 22 1> 2e

105. 1
s12>13d s4>5d 109. birim uzunluğu birim yükseklikte,
-ln a b + lns2d = lns4>3d ln 5x - ln 3x = ln s5>3d 113. 1> 2

A = 1@√2e < 0.43 birim2
3
111.
2
115. (a) x = e2’de 2> e değerinde mutlak maksimum 83. (a) sin u -
1 3
sin u + C
se 8>3, s8>3de -4>3 d , (e8@3, (8@3)e–4@3)’te büküm noktası, 3
(e8@3, ∞)’da yukarı konkav, (0, e8@3)’te aşağı konkav 2 1
(b) x = 1’de 0 değerli mutlak maksimum, s ;1> 22, 1> 2ed ,’de
(b) sin u - sin3 u + sin5 u + C
3 5
büküm noktaları, s - q , -1> 22d ´ s1> 22, q d ,’da yukarı L L

(c) cos9 u du = cos8 u scos ud du
konkav s -1> 22, 1> 22d’de aşağı konkav

L
= s1 - sin2 ud4 scos ud du
(c) x = 0’da 1 değerli mutlak maksimum (1, 2> e)’de büküm nok-
L L
1
tası, (1, ∞)’da yukarı konkav, (–∞, 1)’de aşağı konkav 85. (a) tan3 u du = tan2 u -
119. 20s5 - 217d m
tan u du
2
117. 18,935 yıl 1
= tan2 u + ln ƒ cos u ƒ + C
2
L L
Ek ve ‹leri Al›flt›rmalar, Sayfa 550–552 1
1. p>2 3. 1> 2e
(b) tan5 u du = tan4 u - tan3 u du
4
5. ln 2 7. (a) 1 (b) p>2 (c) p
13. 2> 17 L L
1
1 1 (c) tan7 u du = tan6 u - tan5 u du
9. , , 2:1 11. x = 2 6
ln 2 2 ln 2
L L
ln 4 1
21. x = p , y = 0 25. (b) 61° (d) tan2k + 1 u du = tan2k u - tan2k - 1 u du
87. 222 - ln A 3 + 222 B

2k
89. p2
91. ln A 2 + 23 B
ln A 222 + 3 B
BÖLÜM 8 1
93. x = 0, y =
7. 2 ln A 1x + 1 B + C
1. 228x 2 + 1 + C 3. 2ssin yd3>2 + C 5. ln 5 Bölüm 8.2, Sayfa 568–570
1 1. -2x cos sx>2d + 4 sin sx>2d + C
9. - ln ƒ sins3 - 7xd ƒ + C
7 3
3. t 2 sin t + 2t cos t - 2 sin t + C 5. ln 4 -
y tan-1s yd - ln 21 + y 2 + C
11. -ln ƒ csc se + 1d + cot se u + 1d ƒ + C
u
4
13. 3 ln ` sec + tan ` + C
t t 7.
3 3 9. x tan x + ln ƒ cos x ƒ + C
15. -ln ƒ csc ss - pd + cot ss - pd ƒ + C 17. 1 11. sx 3 - 3x 2 + 6x - 6de x + C
sx + 1d 2w 13. sx 2 - 7x + 7de x + C
3 2
19. e tan y + C 21. + C 23. + C 15. sx 5 - 5x 4 + 20x 3 - 60x 2 + 120x - 120de x + C
ln 3 ln 2
35. ln A 2 + 23 B
25. 3 tan-1 3u + C 27. p>18 29. sin-1 s 2 + C p2 - 4 5p - 323
17. 19.
-1
31. 6 sec ƒ 5x ƒ + C 33. tan-1 e x + C 8 9
37. 2p 39. sin-1 st - 2d + C 1
21. s -e u cos u + e u sin ud + C
2
41. sec–1u x + 1 u + C iken u x + 1 u ⬎ 1
e 2x
43. tan x - 2 ln ƒ csc x + cot x ƒ - cot x - x + C 23. s3 sin 3x + 2 cos 3xd + C
13
A 23s + 9 e 23s + 9 - e 23s + 9 B + C

45. x + sin 2x + C 47. x - ln ƒ x + 1 ƒ + C 49. 7 + ln 8
53. sin-1 x + 21 - x 2 + C
2
51. 2t 2 - t + 2 tan-1 a b + C
t 25.
3
55. 22
2 p23 p2
57. tan x - sec x + C 59. ln ƒ 1 + sin u ƒ + C 27. - lns2d -
65. 22
3 18
61. cot x + x + csc x + C 63. 4 67. 2 1
69. ln ƒ 12 + 1 ƒ - ln ƒ 12 - 1 ƒ
29. [-x cos sln xd + x sin sln xd] + C
71. 4 -
p 2
2 31. (a) p (b) 3p (c) 5p (d) s2n + 1dp
77. 12 tan-1 A 2y B + C
73. -ln ƒ csc ssin ud + cot ssin ud ƒ + C 33. 2ps1 - ln 2d 35. (a) psp - 2d (b) 2p
75. ln ƒ sin x ƒ + ln ƒ cos x ƒ + C 1
37. s1 - e -2p d 39. u = x n, dy = cos x dx
79. sec-1 ` ` + C
x - 1 2p
81. ln ƒ sec stan td ƒ + C 41. u = x n, dy = e ax dx 43. x sin-1 x + cos ssin-1 xd + C
7
45. x sec-1 x - ln ƒ x + 2x 2 - 1 ƒ + C Bölüm 8.5, Sayfa 591–592

1. ln ƒ 29 + y 2 + y ƒ + C
47. Evet
49. (a) x sinh-1 x - cosh ssinh-1 xd + C 3. p>4 5. p>6
sin a b +
(b) x sinh-1 x - s1 + x 2 d1>2 + C 25 -1 t t225 - t 2
7. + C
2 5 2
24x 2 - 49
ln ` ` + C
Bölüm 8.3, Sayfa 579–581 1 2x
9. +
2 7 7
2 3 1 3
2y 2 - 49 2x 2 - 1
1. + 3. +
- sec-1 a b R + C
x - 3 x - 2 x + 1 sx + 1d2 y
-2 -1 2 17 -12 11. 7 B 13. x + C
-2 24 - w 2
5. z + 2 + 7. 1 + + 7 7
sx + 4d3>2 - 4 2x 2 + 4 + C
z z - 1 t - 3 t - 2
1 2
1 15. 17. w + C
9. [ln ƒ 1 + x ƒ - ln ƒ 1 - x ƒ ] + C 3
2
2x 2 - 1
x
19. 423 - 4p>3 21. - + C
1
1 21 - x 2
11. ln ƒ sx + 6d2sx - 1d5 ƒ + C 13. sln 15d>2
23. - a b
7 5
4x
1 1 1 x + C 25. 2 tan-1 2x + + C
15. - ln ƒ t ƒ + ln ƒ t + 2 ƒ + ln ƒ t - 1 ƒ + C 17. 3 ln 2 - 2 5 s4x 2 + 1d
29. ln 9 - ln A 1 + 210 B
2 6 3
19. ln ` ` - a b + C
3
3 21 - y 2
1 x + 1 x 1 y
+ C 21. sp + 2 ln 2d>8 27.
4 x - 1 2sx 2 - 1d
23. tan-1 y - 2
1
+ C 31. p>6 33. sec-1 x + C 35. 2x 2 - 1 + C
2x 2 - 4
y + 1
- sec-1 a b R
25. -ss - 1d-2 + ss - 1d-1 + tan-1 s + C x
37. y = 2 B
2 2
-1
27. 2 + ln (u2 + 2u + 2) - tan-1 su + 1d + C
tan-1 a b -
u + 2u + 2 3 x 3p
29. x 2 + ln ` x ` + C
x - 1 39. y = 41. 3p>4
2 2 8
1 2 23p
31. 9x + 2 ln ƒ x ƒ + x + 7 ln ƒ x - 1 ƒ + C 43. + C 45. 1 47.
1 - tan sx>2d 9
35. ln a t b + C tan st>2d + 1 - 22

y2 1 et + 1
ln ` ` + C
33. - ln ƒ y ƒ + ln s1 + y 2 d + C
22 tan st>2d + 1 + 22
2 2 e + 2 1
49.
37. ln ` ` + C
1 sin y - 2
5 sin y + 3
51. ln ` ` + C
1 + tan su>2d
stan-1 2xd2 6
39. - 3 ln ƒ x - 2 ƒ + + C 1 - tan su>2d
4 x - 2
6t
41. x = ln ƒ t - 2 ƒ - ln ƒ t - 1 ƒ + ln 2 43. x = - 1
t + 2
45. 3p ln 25 47. 1.10 Bölüm 8.6, Sayfa 600–603
atan-1b + C
A
1000e 4t
23
2 x - 3
49. (a) x = (b) 1.55 gün 1.
499 + e 4t 3
3. 2x - 2 a + 4b + C
22 2sx - 2d
51. (a) - p (b) %0.04 (c) Alan 0.003’ten küçüktür.
7
3
s2x - 3d3>2sx + 1d
Bölüm 8.4, Sayfa 585–586 5. + C
1. 8> 15 3. 4> 3 5. 16> 35 7. 3p 9. p 11. 2
5
- 29 - 4x 29 - 4x - 3
19. 2 ln A 1 + 22 B 21. 22 - ln ` ` + C
29 - 4x + 3
2
13. 1 15. 4 17. 2 7.
23. 223 + ln A 2 + 23 B
x 3
25. 4> 3 27. 4> 3
+ 4 sin-1 a b + C
sx + 2ds2x - 6d24x - x 2 x - 2
4 9.
29. 2s1 - ln 2d 31. - ln23 33. -6>5 35. p 6 2
27 + 27 + x 2
2p a A 9 2 4 + 1 B 3>2 - 1 b
3
ln ` ` + C
27
1
41. ln A 1 + 22 B
3
11. - x
2 + 24 - x 2
37. 0 39.
13. 24 - x 2 - 2 ln ` ` + C
27
43. p >2
2 x
15. 225 - p 2 +
p 25 -1 p
sin + C
2 2 5
c d + C
r 1 x 22x 2 x2x 2x xpx px
17. 2 sin-1 - r24 - r 2 + C 77. - - 79. - + C
2 2 ln 2 ln 2 ln 2 sln 2d2 ln p sln pd2
- tan-1 c tan a - u b d + C
1 1 p 1
19. 81. [sec se t - 1d tan se t - 1d + ln ƒ sec se t - 1d
3 3 4 2
83. 22 + ln A 22 + 1 B
e 2t + tan se t - 1d ƒ ] + C
21. s2 cos 3t + 3 sin 3td + C
13 85. p>3
x2 1 1 1 4 1 1
23. cos-1 sxd + sin-1 sxd - x21 - x 2 + C 87. sinh 3x cosh 3x - sinh2 3x cosh 3x + cosh 3x + C
2 4 4 120 90 45
ln ` ` + C
s 1 s + 3 x2 2x 2
25. + 89. sinh 3x - cosh 3x + sinh 3x + C
3 9 27
101. 2p23 + p22 ln (22 + 23)
18s9 - s 2 d 108 s - 3
24x + 9 24x + 9 - 3
7
sech x
+ ln ` ` + C
91. - + C
24x + 9 + 3 103. x = 4>3, y = ln 22
2 7
27. - x 3 105. 7.62 107. p>8 111. p>4
2 23t - 4 - 4 tan-1
A 4
3t - 4
29. + C
x3 x2 1
31. tan-1 x - + ln s1 + x 2 d + C 1. I: (a) 1.5, 0 (b) 1.5, 0 (c) %0
3 6 6
35. 8 c d + C
cos 5x cos x sin s7t>2d sin s9t>2d II: (a) 1.5, 0 (b) 1.5, 0 (c) %0
33. - - + C - 3. I: (a) 2.75, 0.08 (b) 2.67, 0.08 (c) 0.0312 L 3%
10 2 7 9
II: (a) 2.67, 0 (b) 2.67, 0 (c) %0
6
37. 6 sin su>12d + sin s7u>12d + C 5. I: (a) 6.25, 0.5 (b) 6, 0.25 (c) 0.0417 L 4%
7
II: (a) 6, 0 (b) 6, 0 (c) 0%
1 x 1
39. ln (x 2 + 1) + + tan-1 x + C 7. I: (a) 0.509, 0.03125 (b) 0.5, 0.009 (c) 0.018 L 2%
2 2s1 + x 2 d 2
II: (a) 0.5, 0.002604 (b) 0.5, 0.0004 (c) 0%
41. ax - b sin-1 2x + 2x - x 2 + C
1 1 9. I: (a) 1.8961, 0.161 (b) 2, 0.1039 (c) 0.052 L 5%
(c) 1> 3, 0.01404, 0.00521

2 2 II: (a) 2.0045, 0.0066 (b) 2, 0.00454 (c) 0%
43. sin-1 2x - 2x - x 2 + C 11. (a) 0.31929 (b) 0.32812
1 + 21 - sin2 t
45. 21 - sin2 t - ln `
13. (a) 1.95643 (b) 2.00421 (c) 2, 0.04357, -0.00421
` + C 15. (a) 1 (b) 2
sin t 17. (a) 116 (b) 2
47. ln ƒ ln y + 23 + sln yd2 ƒ + C
19. (a) 283 (b) 2
49. ln ƒ 3r + 29r 2 - 1 ƒ + C
21. (a) 71 (b) 10
23. (a) 76 (b) 12
51. x cos-1 2x + sin 2x - 2x -

1 -1 1 25. (a) 82 (b) 8
x2 + C 27. 15,990 ft3 29. 5166.346 ft L 0.9785 mil 31. L10.63 ft
2 2
33. (a) L0.00021 (b) L1.37079 (c) L0.015%
sin4 2x cos 2x 2 sin2 2x cos 2x 4 cos 2x
(c) M = 3.11 ile ƒ ET ƒ … sp3>1200ds3.11d 6 0.081 buluruz.
53. - - - + C 35. (a) 3.11571 (b) 0.02588
10 15 15
cos3 2pt sin 2pt 3 cos 2pt sin 2pt 39. 1.08943 41. 0.82812
55. p + p + 3t + C
2 43. (a) T10 L 1.983523538, T100 L 1.999835504,
3 2 3
sin 2u cos 2u sin 2u 2 3 T1000 L 1.999998355
57. + + C 59. tan t + C
10 15 3 (b)
61. tan2 2x - 2 ln ƒ sec 2x ƒ + C n ƒ ET ƒ = 2 - Tn
63. 8 c- cot t + cot t + t d + C

1 3 10 0.016476462 = 1.6476462 * 10 -2
3 100 1.64496 * 10 -4
ssec pxdstan pxd 1 1000 1.645 * 10 -6
65. p + p ln ƒ sec px + tan px ƒ + C
sec2 3x tan 3x 2 (c) ƒ E10n ƒ L 10 -2 ƒ En ƒ

67. + tan 3x + C
3 3
p2
-csc3 x cot x 3 csc x cot x 3 (d) b - a = p, h 2 = ,M = 1
69. - - ln ƒ csc x + cot x ƒ + C n2
ƒ En ƒ … 12 a 2 b =
4 8 8 2
p p p3
x2 e 3x
71. 4x 4sln xd2 - 2x 4sln xd + + C 73. s3x - 1d + C n 12n 2
2 9 3
75. 2x 3e x>2 - 12x 2e x>2 + 96e x>2 a - 1b + C

p
x ƒ E10n ƒ … = 10 -2 ƒ En ƒ
12s10nd2
2
45. (a) ƒ–sxd = 2 cos sx 2 d - 4x 2 sin sx 2 d 77. (a) y
(b) y = –4x2 sin(x2) + 2 cos(x2) 0.4

y
0.3
0.2
0.1
x
x
–3 –2 –1 0 1 2 3
(b) L0.683, L0.954, L0.997

(c) Grafik, –1 x 1 için –3 ƒ (x) 2 olduğunu gösterir. 81. Iraksar 83. Yakınsar 85. Yakınsar 87. Iraksar
1 - s -1d ¢x 2
(d) ƒ ET ƒ … s¢x 2 ds3d =
12 2
¢x 2 0.12
(e) ƒ ET ƒ … … 6 0.01 (f) n Ú 20 s2x + 1d5>2 s2x + 1d3>2
2 2 1
1. s4x 2 - 9d3>2 + C 3. - + C
28x 2 + 1
47. (a) 2.3, 1.6, 1.5, 2.1, 3.2, 4.8, 7.0, 9.3, 10.7, 10.7, 9.3, 6.4, 3.2 12 10 6
6
1
4p L0
1 7. ln s25 + y 2 d + C
(b) sCs ydd2 dy (c) < 34.7 inç3 5. + C
- 29 - 4t 4
8 2
(d) V L 34.79 in.3 Simpson Kuralından V < 34.79 inç3 Simp- 9. + C 11.
9 5>3
sz + 1d5>3 + C
son Kuralının tahmini, Yamuk Kuralının tahmininden daha 8 25
iyi olmalıdır. Simpson Kuralı tahminindeki hata 1 1
13. - + C 15. - ln ƒ 3 + 4 cos t ƒ + C
∆x4 = 0.0625 ile orantılıdır. Oysa, Yamuk Kuralının tah- 2s1 - cos 2ud 4
minindeki hata, ∆x = 0.5 inç iken daha büyük bir sayı olan 1 1 2x - 1
∆x2 = 0.25 ile orantılıdır. 17. - e cos 2x + C 19. - cos3 se u d + C 21. + C
2 3 ln 2
49. (a) L5.870 (b) ƒ ET ƒ … 0.0032 23. ln ƒ ln y ƒ + C -1
25. ln ƒ 2 + tan x ƒ + C
sin a b + C
51. 21.07 inç 53. 14.4 55. 54.9
1 -1 3t
27. sin-1 s2xd + C 29.
3 4
tan-1 a b + C sec-1 ` `
Bölüm 8.8, Sayfa 631–633 1 t 1 5x
31. 33. + C
1. p>2 3. 2 5. 6
7. p>2 9. ln 3 11. ln 4 13. 0 3 3 5 4
23 17. p 19. ln a1 + b 35. sin-1 a b + C 37. tan-1 a b + C

p x - 2 1 y - 2
15. 21. -1 23. 1
2 2 2 2
25. -1/4 27. p>2 29. p>3 31. 6 33. ln 2 x sin 2x
39. sec-1 ƒ x - 1 ƒ + C 41. - + C
35. Iraksar 37. Yakınsar 39. Yakınsar 41. Yakınsar 2 4
43. cos3 a b - 2 cos a b + C

43. Iraksar 45. Yakınsar 47. Yakınsar 49. Iraksar 2 u u
51. Yakınsar 53. Yakınsar 55. Iraksar 57. Yakınsar 3 2 2
59. Iraksar 61. Yakınsar 63. Yakınsar tan2 s2td 1
65. (a) p 6 1 iken yakınsar (b) p 7 1 iken yakınsar 45. - ln ƒ sec 2t ƒ + C
49. ln 22
4 2
67. 1 69. 2p 71. ln 2 73. (b) L0.88621 1
75. (a) 47. - ln ƒ csc s2xd + cot s2xd ƒ + C 51. 2
2
53. 2 22 55. x - 2 tan-1 a b + C
y y
x
1.8 1 2
1.6 0.8 57. x + x 2 + 2 ln ƒ 2x - 1 ƒ + C
59. ln s y 2 + 4d - tan-1 a b + C
1.4 x
1 y
L0
sin t dt 0.6
1.2 Si(x) =
t y = sin t 2 2
1 0.4 t
61. - 24 - t 2 + 2 sin-1 a b + C
0.8 0.2 t
0.6 63. x - tan x + sec x + C
0.4 0 5 10 15 20 25
t 2
0.2 –0.2 1
65. - ln ƒ sec s5 - 3xd + tan s5 - 3xd ƒ + C
0 5 10 15 20 25
x 3
67. 4 ln ` sin a b ` + C
x
(b) p>2 4
A 21 - x B 3 A 21 - x B 5
69. -2 £ - ≥ + C
3 5
A z2z 2 + 1 + ln ƒ z + 2z 2 + 1 ƒ B + C
1 u sin (2u + 1) cos (2u + 1)
71. 163. + + C
- 21 - x 2
2 2 4
73. ln ƒ y + 225 + y 2 ƒ + C
2
x 1
75. + C 165. + 2x + 3 ln ƒ x - 1 ƒ - + C
2x - 9
x 2 x - 1
79. ln ` ` + C
-1 2 2
sin x x21 - x x 167. -cos (22x) + C 169. -ln ƒ csc (2y) + cot (2y) ƒ + C
173. - 24 - (r + 2) 2 + C
77. - + C +
2 2 3 3 1
81. 2w 2 - 1 - sec-1swd + C
2
171. tan x + C
22
2
1
175. sec2 u + C 177.
83. sx + 1dsln sx + 1dd - sx + 1d + C 4 2
179. 2 a
1 (22 - x) 3
85. x tan-1 s3xd - ln s1 + 9x 2 d + C - 222 - xb + C 181. tan-1 ( y - 1) + C
6 3
87. sx + 1d2e x - 2sx + 1de x + 2e x + C
1
2e x sin 2x e x cos 2x 183. ln ƒ sec u3 ƒ + C
89. + + C 3
- c ln (z 2 + 4) + tan-1 Q R d + C
5 5
1 1 1 1 1 z
91. 2 ln ƒ x - 2 ƒ - ln ƒ x - 1 ƒ + C 185. ln ƒ z ƒ -
4 4z 4 2 2 2
- 29 - 4t 2 + C
1
93. ln ƒ x ƒ - ln ƒ x + 1 ƒ + + C 1 1
x + 1 187. 189. ln ƒ sin u ƒ - ln (1 + sin2 u) + C
4 2
95. - ln ` ` + C 193. -u ln ` ` + C
1 cos u - 1 u + 2
3 cos u + 2 191. ln ƒ sec2y ƒ + C 195. x + C
u - 2
1 cos x t
97. 4 ln ƒ x ƒ - ln sx 2 + 1d + 4 tan-1 x + C 197. - + C 199. ln (1 + e ) + C 201. 1>4
2 2
2 3>2
ln ` ` + C
1 sy - 2d5sy + 2d 203. ln ƒ ln sin y ƒ + C 205. x + C
3
209. a b + C
99.
16 y6 1 1 273u + 1
23
207. - tan-1 cos (5t) + C
2 2r - 2 ln (1 + 2r) + C
5 3 ln 27
23
1 t
101. tan-1 t - tan-1 + C 211.
2 6
ln ` ` + y - 2 + C 215. 4 sec-1 a b + C
y 2 2 7m
x2 4 2 213.
103. + ln ƒ x + 2 ƒ + ln ƒ x - 1 ƒ + C y + 2 2
28 - 1
2 3 3 y
x2 9 3 217. 219.
p
(3b - a) + 2
105. - ln ƒ x + 3 ƒ + ln ƒ x + 1 ƒ + C 6 2
2x + 1 - 1
2 2 2
107. ln ` ` + C
2x + 1 + 1
1
109. ln ƒ 1 - e -s ƒ + C
3
111. - 216 - y + C
1
2
113. - ln ƒ 4 - x 2 ƒ + C 1. xssin-1 xd2 + 2ssin-1 xd21 - x 2 - 2x + C
2
117. ln ` ` + C
x 2 sin-1 x x21 - x 2 - sin-1 x
29 - x 2
1 1 x + 3 3. + + C
115. ln + C 2 4
6 x - 3
ln ƒ sec 2u + tan 2u ƒ + 2u
cos5 x cos7 x tan5 x 5. + C
119. - + + C 121. + C 4
7. aln A t - 21 - t 2 B - sin-1 tb + C
5 7 5
125. 4 21 - cos st>2d + C

1
cos u cos 11u
123. - + C 2
2 22
ln ` 2 ` + stan-1 sx + 1d + tan-1 sx - 1dd + C
127. En az 16 129. T = p, S = p 131. 25°F 1 x 2 + 2x + 2 1
9.
133. (a) <2.42 galon (b) <24.83 mil@galon 16 x - 2x + 2 8
135. p>2 137. 6 139. ln 3 141. 2 143. p>6 11. 0 13. lns4d - 1 15. 1 17. 32p>35 19. 2p
145. Iraksar 147. Iraksar 149. Yakınsar 21. (a) p (b) ps2e - 5d
- x + 2 2x - 2 ln (2x + 1) + C 23. (b) p a b 25. a b

2x 3>2 8sln 2d2 16sln 2d 16 e2 + 1 e - 2
151. - + ,
2x
3 3 9 27 4 2
21 + e 2
ln ` ` - a b + C 27. 21 + e 2 - ln a + e b - 22 + ln A 1 + 22 B
2
2x 2 + 1 2 2x 2 + 1
1 x 1
153.
157. ln ƒ u + 21 + u 2 ƒ + C
e
155. sin-1 (x + 1) + C 29. 6 31. y = 2x, 0 … x … 4 33. (b) 1
159. -2 cot x - ln ƒ csc x + cot x ƒ + csc x + C 1 ln 2 1
ln ` ` + tan-1 + C
37. a = , - 39. 6 p … 1
1 3 + y 1 y 2 4 2
161.
12 3 - y 6 3
e 2x dy 4y
41. s3 sin 3x + 2 cos 3xd + C (d) = 10 - , ys0d = 50,
13 dt 100 + t
cos x sin 3x - 3 sin x cos 3x 150
y = 2s100 + td -
a1 + b
43. + C 4
8 t
ax
e 100
45. 2 sa sin bx - b cos bxd + C 47. x ln saxd - x + C
a + b2 ????? 188.6
(e) ? ???????????? ? = ?? ?????? ??????
?????????????? ????? ???? 125
L
27. y(27.8) < 14.8 lb, t < 27.8 dak 29. t = ln 2 sec
sn
BÖLÜM 9 R
V V -3 V -3 V
31. (a) i = - e = s1 - e d L 0.95 amp (b) %86
Bölüm 9.1, Sayfa 648–650 R R R R
1 3 -3
2 3>2 33. y = 35. y = 1 + Cx
9. y - x1>2 = C 11. e y - e x = C 1 + Ce -x
13. -x + 2 tan 2y = C
3
15. e -y + 2e 2x = C Bölüm 9.3, Sayfa 664–665
17. y = sinsx 2 + Cd 19. (d) 21. (a)
x 4
23. y 25. tam =
1. y sexactd - x , y1 = -0.25, y2 = 0.3, y3 = 0.75
2
3. tam = 3e xsx + 2d, y1 = 4.2, y2 = 6.216, y3 = 9.697
y sexactd
2
5. tam = e x + 1, y1 = 2.0, y2 = 2.0202, y3 = 2.0618
y sexactd
y L -0.2272 , tam değer 1> A 1 - 2 25 B L -0.2880’dir.

x 7. y L 2.48832 , tam değer e dir
9.
11.
27. 29. x z y-yaklaşık y-tam Hata

y y 0 1 3 3 0
0.2 4.2 4.608 4.658122 0.050122
4 4
0.4 6.81984 7.623475 7.835089 0.211614
3 3
0.6 11.89262 13.56369 14.27646 0.712777
2 2
1 1 13. Euler yöntemi y < 3.45835 y L 3.45835 ; verir; tam çözüm
–4 –3 –2 –1 1 2 3 4
x
–4 –3 –2 –1 1 2 3 4
x
y = 1 + e < 3.71828 dir
–1 –1 15. y < 1.5000; tam değer 1.5275’dir.
–2 –2
1
–3 –3 17. (a) y = 2 , ys3d = -0.2
x - 2x + 2
–4 –4 (b) –0.1851, hata < 0.0149 (c) –0.1929, hata < 0.0071
(d) –0.1965, hata < 0.0035
1
Bölüm 9.2, Sayfa 657–659 19. Tam çözüm y = 2 ,’dir, dolayısıyla y(3) = –0.2.
x - 2x + 2
ex + C C - cos x Yaklaşımı bulmak için, x0 = 2 ve y0 = –1@2 başlangıç koşulları ile
1. y = x , x 7 0 3. y = , x 7 0
x3
1 1 C 1 x>2 zn = yn - 1 + 2yn - 1 (xn - 1 - 1) dx ve
5. y = - x + 2 , x 7 0 7. y = xe + Ce x>2
2 x 2 yn = yn - 1 + s yn 2 - 1 sxn - 1 - 1d + zn 2 sxn 2 - 1dd dx olsun.
9. y = xsln xd2 + Cx (a)’dan (d)’ye kadar, belirtildiği gibi, bir hesap makinesi veya BCS
t3 t C kullanın.
11. s = - +
3st - 1d4 st - 1d4 st - 1d4 (a) –0.2024, hata < 0.0024
13. r = scsc udsln ƒ sec u ƒ + Cd, 0 6 u 6 p>2 (b) –0.2005, hata < 0.0005
3 1 1 p (c) –0.2001, hata < 0.0001
15. y = - e -2t 17. y = - cos u +
2 2 u 2u (d) Her defasında adım büyüklüğü ikiye bölünür, hata, en büyük
2
2 ex adım büyüklüğünün yaklaşık dörtte birine indirgenir.
19. y = 6e x - 21. y = y0 e k t
x + 1
(a) 10 lb> dak (b) (100 + t) galon

23. (b) doğru, fakat (a) değil Bölüm 9.4, Sayfa 671–672
25.
(c) 4 a b lb > dak
y 1. y¿ = s y + 2ds y - 3d
lb>min (a) y = –2 ve kararlı olmayan denge değeri y = 3 tür.
100 + t
(b) y– = 2s y + 2d ay - bs y - 3d
1 7. y¿ = s y - 1ds y - 2ds y - 3d
2 (a) y = 1 ve y = 3 kararlı olmayan denge değerleridir, y = 2
bir kararlı denge değeridir.
y' > 0 y' < 0 y' > 0
(b) y– = s3y 2 - 12y + 11ds y - 1ds y - 2ds y - 3d =
6 - 23 6 + 23
s y - 1d ay - b s y - 2d ay - bs y - 3d
y
–4 –2 0 2 4
y'' < 0 y'' > 0 y'' < 0 y'' > 0
3 3
0.5
(c) y
y' < 0 y' > 0 y' < 0 y' > 0
y
0 1 2 3 4
4 y' > 0, y'' > 0 y'' < 0 y'' > 0 y'' < 0 y'' > 0 y'' < 0 y'' > 0
2
y = 1/2 y' < 0, y'' < 0 6 – 兹苵3 6 + 兹苵3
≈ 1.42 ≈ 2.58
3 3
x
–0.5 0.5 1 1.5
y' < 0, y'' > 0 (c) y
–2
y' > 0, y'' < 0 4
3.5
3 y' > 0, y'' > 0
3. y¿ = y - y = s y + 1dys y - 1d 3
y' < 0, y'' < 0
2.5
(a) y = –1 ve y = 1 kararlı olmayan denge değerleridir, y = 0 2
y' < 0, y'' > 0
bir kararlı denge değeridir. y' > 0, y'' < 0
(b) y– = s3y 2 - 1dy¿ = 3s y + 1d A y + 1> 23 B y A y - 1> 23 B

1.5
y' > 0, y'' > 0
1
y' < 0, y'' < 0
0.5
x
s y - 1d –1 1 2 3
dP
y' < 0 y' > 0 y' < 0 y' > 0
9. = 1 - 2P’nin P = 1@2’de bir kararlı dengesi vardır;
y dt
–1.5 –1 –0.5 0 0.5 1.5 2
d P dP
y'' < 0 y'' > 0 y'' < 0 y'' > 0 y'' < 0 y'' > 0
= –2 = –2(1 – 2 P )
1 1
dt 2 dt
–
√3 √3
P
(c) y
1.5
1.5
y' > 0, y'' > 0 1
P' < 0, P'' > 0
y' < 0, y'' < 0
0.5
0.5 P' > 0, P'' < 0
y' < 0, y'' > 0
x t
–0.5 0.5 1 1.5 2 2.5 0.25 0.5 0.75 1 1.25 1.5 1.75
y' > 0, y'' < 0
–0.5
–0.5
y' > 0, y'' > 0
y' < 0, y'' < 0 dP

11. = 2PsP - 3d’ün P = 0’da bir kararlı dengesi ve P = 3’te
–1.5
dt
5. y¿ = 2y, y 7 0
kararlı olmayan bir dengesi vardır;
d 2P dP
(a) Denge değerleri yok. P = 3; 2 = 2s2P - 3d = 4Ps2P - 3dsP - 3d
dt dt
1
(b) y– =
2 P' > 0 P' < 0 P' > 0
y' > 0 P
–1 –0.5 0 0.5 1 1.5 2 2.5 3 3.5 4
y P'' < 0 P'' > 0 P'' < 0 P'' > 0
0 1 2 3 4
y'' > 0
(c) y
p
y' > 0
y'' > 0 4
17.5
P' > 0, P'' > 0
15 3
12.5
2 P' < 0, P'' < 0
10
7.5 1 P' < 0, P'' > 0
5
2.5 t
0.1 0.2 0.3 0.4 0.5 0.6 0.7
x
–2 2 4 6 8 –1 P' > 0, P'' < 0
–2
13. Felaket’ten önce, nüfus logistik bir büyüme sergiler ve P(t) Bölüm 9.5, Sayfa 680–681
değeri kararlı denge M0’a doğru artar. Felaket’ren sonra, nüfus
1. (a) 168.5 m (b) 41.13 sn
lojistik olarak azalır ve P(t) değeri yeni kararlı denge M1’a
doğru azalır 3. sstd = 4.91s1 - e -s22.36>39.92dt d
Felaket’ten sonra Felaket’ten önce 150
5. (a) Pstd =
P P 1 + 24e -0.225t
(b) Yaklaşık 17.21 hafta; 21.28 hafta
M0 8 * 10 7
Pc 7. (a) ystd = Q ys1d L 2.69671 * 10 7 kg
1 + 4e -0.71t
(b) t < 1.95253 yıl
M1 400
9. (a) y = 2e t - 1 (b) ystd =
t t
1 + 199e -200t
tfelaket tfelaket P0 1
11. (a) Pstd = (b) t = ’da dikey asimptot
1 - kP0 t kP0
dy k
15. = g - m y2, g, k, m 7 0 ve ystd Ú 0 13. x 2 + y 2 = C
dt
my = 0Qy = A k
dy k 2 mg y
Denge: = g -
dt
-2 a m yb = -2 a m yb ag - m y 2 b
d 2y k dy k k
Konkavlık: 2 =
dt dt
(a) dy
>0
dy
<0 x
dt dt
v
0 d 2y d 2y
<0 >0
dt 2 dt 2
mg
yeq = √ k
(b) y
1 1
mg
√ k
15. ln ƒ y ƒ - y 2 = x 2 + C
2 2
y
160
(c) son
= = 178.9?????? ? ????? ?????
0.005 x
dy 1
17. F = Fp - Fr; ma = 50 - 5 ƒ y ƒ; = m s50 - 5 ƒ y ƒ d . Maksi- kx 2 + y 2 = 1
dt
dy
mum hız = 0 veya y = 10 ft@sn iken ortaya çıkar.
17. y = ; 22x + C
dt
19. Faz doğrusu:
di di y
>0 <0
dt dt
i
0 d 2i d 2i
<0 >0
dt 2 dt 2
V
ieq =
R
anahtar t = 0 da kapatılırsa i(0) = 0 ve çözümün grafiği aşağıdaki

gibi gözükür: x
i
V
R
t →t ∞ i(t) → V
:iken
q , istd : iikararlı state =
steadydurum .
R
Problemler, Sayfa 682–683 1 2 3 1

37. ysexactd
tam = x - ; y(2) L 0.4 ; tam değer ’dir.
2 2 2
1. y = atan-1 a bb
2
x + C 2
tam = -e sx - 1d>2; y(2) L -3.4192 ; tam değer
39. ysexactd
3. y 2 = sin-1 s2 tan x + Cd
2 3@2
–e < –4.4817’dir.
y = -ln aC - sx - 2d5>2 - sx - 2d3>2 b
2 4 41. (a) y = –1 kararlı ve y = 1 kararsızdır.
5.
5 3 d 2y dy
7. tan y = -x sin x - cos x + C 9. s y + 1de -y = -ln ƒ x ƒ + C (b) = 2y = 2ys y 2 - 1d
dx 2 dx
4
x - 1 x x>2
11. y = C x 13. y = e + Ce x>2 y = –1 y=1
4 dy dy dy dy
>0 <0 <0 >0
x 2 - 2x + C e -x + C dx dx dx dx
15. y = 17. y = 19. xy + y 3 = C y
2x 2 1 + ex d 2y
<0
d 2y
>0
d 2y
<0
d 2y
>0
dx2 dx2 dx2 dx2
2x 3 + 3x 2 + 6 y=0
21. y = -2 + lns2 - e -x d 23. y =
6sx + 1d2
y = s1 - 4e d 27. y = 4x - 4 2x + 1
1 -x3
(c) y
25.
3 2
29. y = e -x s3x 3 - 3x 2 d
1
x y x y
0 x
0 0 1.1 1.6241 0.5 1 1.5 2 2.5
0.1 0.1000 1.2 1.8319
–1
0.2 0.2095 1.3 2.0513
0.3 0.3285 1.4 2.2832 –2
0.4 0.4568 1.5 2.5285
0.5 0.5946 1.6 2.7884
0.6 0.7418 1.7 3.0643
0.7 0.8986 1.8 3.3579 1. (a) y = c + sy0 - cde -k sA>V dt
0.8 1.0649 1.9 3.6709 (b) Kararlı – durum çözüm : yq = c
0.9 1.2411 2.0 4.0057 3. %0.179
1.0 1.4273
31.
33. y(3) L 0.9063
BÖLÜM 10
35.
(a) Bölüm 10.1, Sayfa 693–697
1. y 2 = 8x, Fs2, 0d , doğrultman: x = -2
3. x 2 = -6y, Fs0, -3>2d , doğrultman: y = 3>2
= 1, F A ; 213, 0 B , Vs ;2, 0d ,
x2 y2
5. -
4 9
[–0.2, 4.5] by [–2.5, 0.5] 3
asimptotlar: y = ; x
(b) y’değerleri çok hızlı azaldığından ve hesap makinemiz x 1 2
+ y 2 = 1, Fs ;1, 0d, V A ; 22, 0 B

için hesaplamayı kontrol edemediğinden küçük bir x-değer- x2
leri aralığı seçtiğimize dikkat edin. (Analitik çözüm 7.
2
y = –2 + ln(2 – e–x) olduğundan ve x = – ln 2 < –0.69’de bir 9. 11.
asimptotu bulunduğundan bu böyledir. Açıkçası, Euler yak- y y
laşımları, x –0.7 için yanlış olurlar.
y 2 = 12x
x = –3 2 y=2
3
2
x x
–3 0 F(3, 0) 0
[–1, 0.2] by [–10, 2] F(0, –2)

x 2 = – 8y
13. 15. 29. Asimptotlar: y = ;x y

y2 x2
y y – =1
8 8
y = 4x2
x = –3y 2 1 1
6 x= 4 F1
1 12
4
 1 2√2
F 0,
 16  x
x
 1  0 1
F – ,0 12
 12  –4 F2
x
0 1/4 1
–
1 6
doğrultman y = –
16
17. 19. 31. Asimptotlar: y = ;2x y
y y
2
x2 y
– =1
x2 y2 √2 y2 2 8
+ =1 x2 + =1
4 25 16 2
1 F1 F1 F2
√2
x
–√10 √10
F1 F2
x x
–5 –3 0 3 5 0 1
–1 F2
–4 x
33. Asimptotlar: y = ; y
2
y2 x2
21. 23. √10 F1
2
–
8
=1
y y
x2 y2 2 √2
√3 + =1 x2 y
2 3 √6 + =1
9 6 x
1 F1
F1 F2
x
0 √2 x
–√3 0 √3 3 –√10 F2
–1 F2
x2 y2
35. y 2 - x 2 = 1 37. - = 1
9 16
39. (a) Tepe noktası: s1, -2d ; odak: s3, -2d ; doğrultman: x = -1
y 2 (b) y
x2
25. + = 1
4 2
( y + 2) 2 = 8(x – 1)
27. Asimptotlar: y = ;x y 2
x
0 1 2 3
–2 F(3, –2)
x2 – y2 = 1
V(1, –2)
–4
F1 F2
x
–√2 √2
41. (a) Odaklar: A 4 ; 27, 3 B ; Tepe noktaları: (8, 3) ve (0, 3);

F A 1 + 22, 2 B ve F A 1 - 22, 2 B , Vs2, 2d ve
65. Hiperbol: sx - 1d2 - s y - 2d2 = 1, Cs1, 2d,
merkez: (4, 3)
(b) y V(0, 2); asimptotlar: (y – 2) = ⫾(x – 1)
s y - 3d2 x2
Fs0, 0d, V A 0, 26 + 3 B ve V A 0, - 26 + 3 B ;
67. Hiperbol: - = 1, Cs0, 3d, Fs0, 6d ve
(x – 4) 2 ( y – 3) 2 6 3
+ =1
asimptotlar: y = 22x + 3 veya y = - 22x + 3

16 9
6
F1(4 – √7, 3)
asymptotes:
C(4, 3) 69. y 71. y
(0, 3) (8, 3) x 2 + 4y 2 4 and 4x 2 + 9y 2 36
4 4
9x 2 + 16y 2 144
F1(4 + √7, 3) 3 3
2 2
x 1 1
0 4 8 x x
–3 –2 –1 0 1 2 3 4 –4 –3 –2 –1 0 1 2 3 4
43. (a) Merkez: (2, 0); odaklar: (7, 0) ve s -3, 0d ; Tepe noktaları: –1
–2
–1
–2
3
(6, 0) ve s -2, 0d ; asimptotlar: y = ; sx - 2d –3 –3
4 –4 –4
(b) y
(x – 2)2 y2 73. y
– =1
16 9 4
3
y = – (x – 2) 3
4 3
y= (x – 2) 2
4 1 4y 2 – x 2 4
x
–4 –3 –2–1–1 1 2 3 4
(–3, 0) (7, 0) –2
x –3
0 2
(–2, 0) (6, 0) –4
77. 3x 2 + 3y 2 - 7x - 7y + 4 = 0
79. sx + 2d2 + s y - 1d2 = 13 . Nokta çemberin içindedir.
81. (b) 1 : 1 83. Uzunluk = 2√ 2, genişlik = √ 2, alan = 4
45. s y + 3d2 = 4sx + 2d, Vs -2, -3d, Fs -1, -3d , 85. 24p 87. s0, 16>s3pdd
doğrultman: x = -3
47. sx - 1d2 = 8s y + 7d, Vs1, -7d, Fs1, -5d,
doğrultman: y = –9
= 1, F A -2, ; 23 - 1 B , 3. e = 1> 22, Fs0, ;1d, y = ;2

sx + 2d2 s y + 1d2 1. e = 3>5, Fs ;3, 0d, x = ;25>3
5. e = 1> 23, Fs0, ;1d, y = ;3

49. +
6 9
7. e = 23>3, F A ; 23, 0 B ,
Vs -2, ;3 - 1d, Cs -2, -1d
x2 y2
2
s y - 3d 2 x = ;323 9. + = 1
25 x 2
sx - 2d 27 36
51. + = 1, Fs3, 3d ve Fs1, 3d,
V A ; 23 + 2, 3 B , C(2, 3)
3 2 x2 y2 y2
11. + = 1 13. e = , + = 1
4851 4900 3 9 4
2
x 2 y
sx - 2d2 s y - 2d2 15. e = 1>2, + = 1
53. - = 1, Cs2, 2d, Fs5, 2d ve Fs -1, 2d,
25
64 48
= 1, F A 1, 4 ; 25 B , e = 25>3,
4 5
sx - 1d 2
s y - 4d2
: s y - 2d = ; sx - 2d 19. +
y = 4 ; A 925>5 B
Vs4, 2d ve Vs0, 2d; asimptotlar
asymptotes:
55. s y + 1d - sx + 1d = 1, Cs -1, -1d, F A -1, 22 - 1 B
2 4 9
ve F A -1, - 22 - 1 B , Vs -1, 0d ve Vs -1, -2d;

2 2
e = 23>2
23. e = 22, F A ; 22, 0 B , x = ;1> 22
21. a = 0, b = -4, c = 0,
asimptotlar s y + 1d = ;sx + 1d
25. e = 22,
57. Cs -2, 0d, a = 4 59. Vs -1, 1d, Fs -1, 0d
27. e = 25, F A ; 210, 0 B , x = ;2> 210

Fs0, ;4d, y = ;2
sx + 2d2
F A 0, ; 210 B ,
+ y 2 = 1, Cs -2, 0d, Fs0, 0d ve
29. e = 25, y = ;2> 210
61. Elips:
Fs -4, 0d, V A 25 - 2, 0 B ve V A - 25 - 2, 0 B
5
x 2 y2
sx - 1d2 31. y 2 - = 1 33. x 2 - = 1
63. Elips: + s y - 1d2 = 1, Cs1, 1d, Fs2, 1d ve 8 8
Fs0, 1d, V A 22 + 1, 1 B ve V A - 22 + 1, 1 B 35. e = 22,
2 2
x2 y y2
- = 1 37. e = 2, x 2 - = 1
8 8 3
s y - 6d2 sx - 1d2 5. 7.
39. - = 1
36 45 y y
x2 – y2 = 1
Bölüm 10.3, Sayfa 707–709 y = √x
1. Hiperbol 3. Elips 5. Parabol 7. Parabol

1
9. Hiperbol 11. Hiperbol 13. Elips 15. Elipse t=0
x
y = 1 , paralel doğrular 23. 2 22x œ2 + 8 22y¿ = 0 , parabol

17. x œ2 - y œ2 = 4 , hyperbola 19. 4x œ2 + 16y¿ = 0 , parabol t=0
x
0 1
œ2
21. 0 1
sin a = 1> 25, cos a = 2> 25

25. 4x œ2 + 2y œ2 = 19 , elips
27.
29. A¿ = 0.88, B¿ = 0.00, C¿ = 3.10, D¿ = 0.74, E¿ = -1.20,
9. 11.
F ¿ = -3, 0.88x œ2 + 3.10y œ2 + 0.74x¿ - 1.20y¿ - 3 = 0 ,
y y
ellipse
x2 – y2 = 1
31. A¿ = 0.00, B¿ = 0.00, C¿ = 5.00, D¿ = 0, E¿ = 0,
F¿ = -5, 5.00y œ2 - 5 = 0 or y¿ = ;1.00 , paralel doğrular
y = √4 – x 2 2 t=0
33. A¿ = 5.05, B¿ = 0.00, C¿ = -0.05, D¿ = -5.07, E¿ = -6.18, t=0
x
F¿ = -1, 5.05x œ2 - 0.05y œ2 - 5.07x¿ - 6.18y¿ - 1 = 0 , –1 0

Kalkulus 1 Thomas TR

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Kalkulus 1 Thomas TR

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

THOMAS

George B.Thomas, Jr.

Çeviren: Recep Korkmaz

11. Baskıdan çeviri 1. Baskı - Ağustos 2009 - İSTANBUL

ISBN 978 - 605 - 377 - 068 - 8

Dizgi : Beta Basım A.Ş.

Beta BASIM YAYIM DAĞITIM A.Ş.

1.1 Reel Sayılar ve Reel Doğru 1

2.1 Değişim Oranları ve Limitler 73

3.1 Bir Fonksiyon Olarak Türev 147

3.3 Bir Değişim Oranı Olarak Türev 171

4 Türev Uygulamalar› 244

4.1 Fonksiyonların Ekstremum Değerleri 244

5.1 Sonlu Toplamlarla Tahminde Bulunmak 325

6 Belirli ‹ntegrallerin Uygulamalar› 396

6.1 Dilimleyerek Hacim Bulmak ve Bir Eksen Etrafında Dönme 396

TEKRAR SORULARI 461

7 Transandant Fonksiyonlar 466

7.1 Ters Fonksiyonlar ve Türevleri 466

8 ‹ntegrasyon Teknikleri 553

8.1 Temel İntegrasyon Formülleri 553

9 Integrasyonun Di¤er Uygulamalar› 642

9.1 Eğim Alanları ve Ayrılabilir Diferansiyel Denklemler 642

10 Konik Kesitler ve Kutupsal Koordinatler 685

10.1 Konik Kesitler ve Kuadratik Denklemler 685

11 Konik Kesitler ve Kutupsal Koordinatlar 746

11.1 Diziler 747

12 Vectörler ve Uzayda Geometri 848

12.1 Üç Boyutlu Koordinat Sistemleri 848

13 Vektör-De¤erli Fonksiyonlar ve Uzayda Hareket 906

13.1 Vektör Fonksiyonlar 906

14 K›smi Türevler 965

14.1 Çok Değişkenli Fonksiyonlar 965

15 Katl› ‹ntegraller 1067

15.1 İki Katlı İntegraller 1067

16 Vektör Alanlar›nda ‹ntegrasyon 1143

16.1 Eğrisel İntegraller 1143

A.1 Matematik İndüksiyon EK-1

K›sa Bir ‹ntegral Tablosu T-1

G‹R‹ﬁ Thomas Calculus’un 11.basımının hazırlanmasında önceki basımların tarzını ve

Onbirinci Bas›mdaki De¤iﬂiklikler

‹ÇER‹K Bu basımın hazırlığı sırasında, Thomas Calculus’un önceki basımlarının kullanı-

ﬁEK‹L 6.11, sayfa 402

1.1 Reel Say›lar ve Reel Do¤ru

Bu bölümde reel sayıların, eşitsizliklerin, aralıkların ve mutlak değerlerin tekrarı yapıl-

Reel sayıların sıralanma özellikleri Ek 4 te verilmiştir. Aşağıdaki kullanışlı kurallar

rasyonel doğruda 22 ’nin bulunması gereken yerde bir “boşluk” vardır.

silmeyen ve tekrarlanmayan olmalarıyla belirlenirler; örneğin p, 22, 2

TABLO 1.1 Aral›k Çeﬂitleri

Notasyon Açıklama Tip Resim

Sonlu: (a, b) 5x ƒ a 6 x 6 b6 Açık

Sonsuz: sa, q d 5x ƒ x 7 a6 Açık

ÖRNEK 1 Aşağıdaki eşitsizlikleri çözün ve çözüm kümelerini reel doğruda gösterin.

ﬁEK‹L 1.1 Örnek 1 deki eşitsizliklerin -3 6 7x İki taraftan da 3 çıkarın.

Çözüm kümesi s -3>7, q d aralığıdır (Şekil 1.1b).

Çözüm kümesi (1, 11@5] yarı-açık aralığıdır (Şekil 1.1c).

ÖRNEK 2 Mutlak De¤erleri Bulmak

2a 2 = ƒ a ƒ . olduğunu unutmayın. a ⱖ 0 olduğunu kesin olarak bilmeden sakın 2a 2 = a

Mutlak Değerin özellikleri

u –a u ⫽ –u a u olduğuna dikkat edin. Örneğin, u –3 u = 3’dür oysa –u 3 u = –3’dür. a ve b nin

a a ÖRNEK 3 Üçgen Eﬂitsizli¤ini Aç›klamak

Aralıklar ve Mutlak Değerler

3 sembolü, matematikçiler tarafından “ancak ve ancak” veya “ gerekir ve gerek-

(a) x2 y2 1 (b) y 兹1 x2 (c) y –兹1 x2