Χρήστος Γ.

Μακρσπούλιας

Η πολιορκητική τέτνη των Βσζαντινών

4ος – 15ος αι.

Διδακτορική Διατριβή

Ιωάννινα 2011
 ΠΑΝΔΠΗ΢ΣΖΜΗΟ ΗΧΑΝΝΗΝΧΝ
ΦΗΛΟ΢ΟΦΗΚΖ ΢ΥΟΛΖ
ΣΜΖΜΑ Η΢ΣΟΡΗΑ΢ – ΑΡΥΑΗΟΛΟΓΗΑ΢

Φξήζηνο Γ. Μαθξππνύιηαο

Η πνιηνξθεηηθή ηέρλε ηωλ Βπδαληηλώλ

4νο – 15νο αη.

Γηδαθηνξηθή δηαηξηβή

Μέιε ηεο Δπηακεινχο Δμεηαζηηθήο Δπηηξνπήο:

Σξηκειήο ζπκβνπιεπηηθή επηηξνπή:

Μηραήι Κνξδψζεο, Καζεγεηήο, επφπηεο ηεο δηδαθηνξηθήο δηαηξηβήο

Σαμηάξρεο Γ. Κφιηαο, Καζεγεηήο ΔΚΠΑ
Παλαγηψηεο Αλησλφπνπινο, Καζεγεηήο

Μέιε:
Κσλζηαληίλνο Ν. Κσλζηαληηλίδεο, Καζεγεηήο
Υξήζηνο ΢ηαπξάθνο, Δπίθ. Καζεγεηήο
Ησάλλεο Δ. Σδακηδήο, Δπίθ. Καζεγεηήο
Αγγειηθή Παλαγνπνχινπ, Λέθησξ
Ζκεξνκελία ππνζηεξίμεσο: 24 Ννεκβξίνπ 2011

Η έγθξηζε ηεο δηδαθηνξηθήο δηαηξηβήο από ην Τκήκα Ιζηνξίαο –

Αξραηνινγίαο ηνπ Παλεπηζηεκίνπ Ιωαλλίλωλ δελ ππνδειώλεη απνδνρή

ηωλ γλωκώλ ηνπ ζπγγξαθέα (Νόκνο 5343/32, άξζξν 202, παξ. 2).
Σηελ νηθνγέλεηά κνπ
 Πίλαθαο πεξηερνκέλωλ

Πξφινγνο iv

Δηζαγσγή 1

Κεθάιαην πξώην
Ηζηνξία ηεο έξεπλαο 5

Κεθάιαην δεύηεξν
Γξαπηέο πεγέο 34

Κεθάιαην ηξίην
Αξραηνινγηθέο καξηπξίεο 75

Κεθάιαην ηέηαξην
Ζ ηζηνξηθή εμέιημε ηεο πνιηνξθεηηθήο ηέρλεο
έσο ηελ Όζηεξε Αξραηφηεηα 93

Κεθάιαην πέκπην
Σα πξσηνβπδαληηλά νμπβφια φξγαλα 117

Κεθάιαην έθην
Σα νμπβφια φξγαλα
ηεο κέζεο θαη χζηεξεο βπδαληηλήο πεξηφδνπ 211

Κεθάιαην έβδνκν
Σα βπδαληηλά ιηζνβφια φξγαλα 235

Κεθάιαην όγδνν
Λνηπέο πνιηνξθεηηθέο κεραλέο θαη κέζνδνη 289

Δπίινγνο 314

Βηβιηνγξαθία 317

Πίλαθεο 355
 iv

Πξόινγνο

Καηά παξάδνζε ν πξφινγνο κίαο δηαηξηβήο είλαη ην κέξνο εθείλν ηνπ πνλήκαηνο ζην

νπνίν ν ζπγγξαθέαο επραξηζηεί φινπο φζνη ηνλ βνήζεζαλ ζηελ νινθιήξσζε ηεο αλά

ρείξαο κειέηεο. Καζψο νη απαξρέο ηεο ζπγθεθξηκέλεο εξγαζίαο ράλνληαη ζηα ηέιε ηεο

πξνεγνχκελεο ρηιηεηίαο θαη ε εθπφλεζή ηεο (δηαθνπηφκελε θαηά θαηξνχο απφ

βηνπνξηζηηθέο αλάγθεο, νηθνγελεηαθέο ππνρξεψζεηο θαη ππεξεζίεο πξνο ηελ παηξίδα)

ηαιαηπψξεζε φρη κφλνλ ηνλ γξάθνληα, αιιά θαη πνιινχο άιινπο γχξσ απφ απηφλ, νη

επραξηζηίεο πνπ ζα εθθξαζζνχλ ζηηο επφκελεο παξαγξάθνπο πξνο νξηζκέλνπο

αλζξψπνπο ζα πξέπεη λα εθιεθζνχλ ζε κεγάιν βαζκφ θαη σο αίηεζε ζπγγλψκεο.

Καη‟ αξράο, νθείισ επγλσκνζχλε ζηνλ θαζεγεηή Σαμηάξρε Κφιηα ηνπ

Παλεπηζηεκίνπ Αζελψλ γηα ηελ ππνκνλή ηελ νπνία επέδεημε φια απηά ηα ρξφληα θαη ε

νπνία κφλνλ ηψβεηνο ζα κπνξνχζε λα ραξαθηεξηζζεί. ΋ληαο ν αξρηθφο επηβιέπσλ ηεο

δηαηξηβήο κνπ, απφ ηελ επνρή πνπ ε παξνπζία ηνπ θνζκνχζε ηε Φηινζνθηθή ΢ρνιή ηνπ

Παλεπηζηεκίνπ Ησαλλίλσλ, κε βνήζεζε ζε πνιιά ζεκεία ηεο επηζηεκνληθήο δηαδξνκήο

κνπ. Αθφκε πεξηζζφηεξν, κε ζηήξημε ζε δχζθνιεο επνρέο θαη κε ηίκεζε κε ηελ

εκπηζηνζχλε ηνπ πξνο ην άηνκφ κνπ ζε ζηηγκέο πνπ αθφκε θαη εγψ ν ίδηνο ακθέβαιια

γηα ηνλ εαπηφ κνπ. Με θίλδπλν λα θαλψ ππεξβνιηθφο, ζα ήζεια θαη απφ ηε ζέζε απηή λα

δειψζσ απηφ ην νπνίν γηα εκέλα είλαη πξνθαλέο: δχζθνια ζα κπνξνχζε θάπνηνο λα

θαληαζηεί θαιχηεξν ή πην γελλαηφδσξν επφπηε.

Παξαβιέπνληαο ηηο απφςεηο παιαηφηεξσλ βπδαληηλνιφγσλ νη νπνίνη ζεσξνχζαλ

πεξηηηέο ηηο επραξηζηίεο ηνπ ππνςεθίνπ δηδάθηνξνο πξνο ηα κέιε ηεο ζπκβνπιεπηηθήο

επηηξνπήο, δηφηη απιψο έπξαμαλ ην θαζήθνλ ηνπο, ζέισ επίζεο λα επραξηζηήζσ ηνλ θ.

Μηραήι Κνξδψζε, θαζεγεηή ηνπ Παλεπηζηεκίνπ Ησαλλίλσλ, θαη ηνλ αλαπιεξσηή θα-
 v

ζεγεηή θ. Παλαγηψηε Αλησλφπνπιν ηνπ ηδίνπ ηδξχκαηνο. Ο πξψηνο αλέιαβε ηελ

επνπηεία ηεο δηαηξηβήο κεηά ηελ αλαρψξεζε ηνπ θ. Κφιηα απφ ηα Ησάλληλα θαη κε ηε

ζηάζε ηνπ κε βνήζεζε αθάληαζηα ζηελ νινθιήξσζή ηεο· πνηέ δελ κε άθεζε λα

ππνζέζσ φηη έβιεπε ην θαζήθνλ πνπ ηνπ αλεηέζε σο αγγαξεία. Ο δεχηεξνο, ν νπνίνο κε

είρε ηηκήζεη κε ηε θηιία ηνπ ήδε απφ ηα θνηηεηηθά κνπ ρξφληα (πξν εηψλ ακλεκνλεχησλ),

απνηειεί πξφηππν αλζξψπνπ πνπ θαηαθέξλεη λα μεπεξλά φιεο ηηο δπζθνιίεο

πξνθεηκέλνπ λα επηηχρεη ηνλ ζηφρν ηνπ· ππήξμε γηα εκέλα θσηεηλφ παξάδεηγκα.

Γελ πξέπεη εδψ λα παξαιείςσ ηα παιαηά κέιε ηεο πξψηεο ζπλζέζεσο ηεο

ηξηκεινχο ζπκβνπιεπηηθήο επηηξνπήο κνπ, ηνπο θθ. Δπάγγειν Υξπζφ (λπλ νκφηηκν

θαζεγεηή ηνπ Παλεπηζηεκίνπ Αζελψλ) θαη Βαζίιεην Υξεζηίδε (αξαβνιφγν δηεζλνχο

θήκεο). Πέξα απφ ηε ζπκβνιή ηνπο ζηελ εθπφλεζε ηεο δηαηξηβήο, ε παξνπζία ηνπο ζην

Παλεπηζηήκην Ησαλλίλσλ επεξέαζε ― κε ηνλ έλαλ ή ηνλ άιιν ηξφπν ― ηε θνηηεηηθή

κνπ δσή θαη ηε κεηέπεηηα πνξεία κνπ.

Ο θαηάινγνο δελ ζηακαηά εδψ. Οθείισ λα κλεκνλεχζσ επίζεο θίινπο θαη

ζπλαδέιθνπο νη νπνίνη ζπλέβαιαλ θαη απηνί ηφζν ζην επηζηεκνληθφ φζν θαη ζην

πξνζσπηθφ κέξνο ηεο δνπιεηάο κνπ. ΢ε απηνχο πεξηιακβάλνληαη νη Αξηζηνηέιεο

Κνζθηλάο, Αληξέα Μπακπνπίλ, Ησάλλεο Μπισλάο θαη Γεψξγηνο Πηζηψθ, ν αείκλεζηνο

Νηθφιανο Οξθαλνπδάθεο, θαζψο θαη νη θθ. Alan Wilkins (΢θσηία) θαη Mark Hassall

(Αγγιία).

΋κσο ηηο κεγαιχηεξεο επραξηζηίεο (θαη απνινγίεο) ρξσζηψ ζηελ νηθνγέλεηά

κνπ, ρσξίο ηελ ππνζηήξημε ηεο νπνίαο ε δηαηξηβή απηή δελ ζα είρε νινθιεξσζεί. Οη

γνλείο κνπ, Γεψξγηνο θαη Γαξπθαιιηά Μαθξππνχιηα, πνηέ δελ έπαςαλ λα κε ζηεξίδνπλ,

ηδίσο ζε ηνκείο νη νπνίνη ζηηο αλεπηπγκέλεο ρψξεο απνηεινχλ θαζήθνλ ηνπ θξάηνπο πξνο

ηνπο λένπο εξεπλεηέο.

 vi

Οη επραξηζηίεο ηηο νπνίεο νθείισ ζηε ζχδπγφ κνπ, δξα Αγγειηθή

Παπαγεσξγίνπ, δηδάζθνπζα ζην Σκήκα ΢ιαβηθψλ ΢πνπδψλ ηνπ Παλεπηζηεκίνπ

Αζελψλ, είλαη δχζθνιν λα πεξηγξαθνχλ ζηνλ πεξηνξηζκέλν ρψξν κίαο παξαγξάθνπ.

Υσξίο ηε επηζηεκνληθή θαη θπξίσο ηελ εζηθή ηεο ζπκπαξάζηαζε, ηηο ζπζίεο ζηηο νπνίεο

αλαγθάζηεθε λα ππνβιεζεί (ηφζν απφ πιεπξάο πξνζσπηθνχ ρξφλνπ φζν θαη ζε άιινπο

ηνκείο), ηελ ππνκνλή θαη ηελ επηκνλή ηεο ηα ηειεπηαία έμη ρξφληα, δελ ζα είρα

θαηνξζψζεη λα νινθιεξψζσ ην έξγν ην νπνίν είρα αλαιάβεη.

Σέινο, ζέισ λα επραξηζηήζσ ηελ Κιεηψ, ε νπνία, ρσξίο λα ην ζπλεηδεηνπνηεί,

απνηέιεζε γηα εκέλα ην ηζρπξφηεξν θίλεηξν πξνθεηκέλνπ λα ηειεηψζσ ηε δηαηξηβή απηή.

 Eηζαγωγή

H πνιηνξθεηηθή ηέρλε νξίδεηαη σο ν ηνκέαο εθείλνο ηεο ηέρλεο ηνπ πνιέκνπ ν νπνίνο

έρεη σο αληηθείκελν ηελ αλάπηπμε θαη εθαξκνγή ηερληθψλ απνζθνπνχλησλ ζηελ

θαηάιεςε κίαο νρπξσκέλεο ηνπνζεζίαο ― ζπλήζσο (αιιά φρη πάληνηε) πφιεσο ― θαη,

θαη‟ επέθηαζηλ, ηελ εθεχξεζε θαη ρξήζε κεζφδσλ γηα ηελ ππεξάζπηζε απηήο ηεο

ηειεπηαίαο. H κειέηε ηεο πνιηνξθεηηθήο ηέρλεο πεξηιακβάλεη ηελ αλάιπζε θαη

πεξηγξαθή ησλ δηαθφξσλ απηψλ ηερληθψλ θαη κεζφδσλ, ηφζν θαηά ηελ επίζεζε, φζν θαη

θαηά ηελ άκπλα, ηε δηαθξίβσζε ηεο εμειίμεσο ησλ πνιεκηθψλ κεραλψλ θαη ηνπ επηπέδνπ

ηεο πνιεκηθήο ηερλνινγίαο ηελ νπνίαλ είραλ ζηε δηάζεζή ηνπο νη επηηηζέκελνη θαη νη

ακπλφκελνη, θαζψο θαη ηε ζχλζεζε κίαο φζν ην δπλαηφλ ζαθέζηεξεο εηθφλαο γηα ηε

ζέζε ηελ νπνία θαηείραλ νη πνιηνξθίεο ζην πιαίζην κίαο επξχηεξεο ζηξαηεγηθήο.

Λφγσ ησλ πεδίσλ ζηα νπνία θηλείηαη, ε έξεπλα ζε ζέκαηα ηα νπνία αθνξνχλ

ζηελ ηέρλε ηεο πνιηνξθίαο είλαη πνιιαπιψο ζεκαληηθή. Πέξα απφ ηελ άκεζε ζπκβνιή

ηεο ζηε ζηξαηησηηθή ηζηνξία κίαο ζπγθεθξηκέλεο πεξηφδνπ ή πεξηνρήο, ε κειέηε ηεο

πνιηνξθεηηθήο ηέρλεο ζπκβάιιεη θαη ζηελ ηζηνξία ηεο ηερλνινγίαο, αθνχ ππάξρεη άκεζε

ζπλάθεηα αλάκεζα ζηνπο δχν ηνκείο ― ην ηερλνινγηθφ επίπεδν κίαο θνηλσλίαο ζπρλά

θαζνξίδεη θαη ην είδνο, ηνλ αξηζκφ θαη ηελ απνηειεζκαηηθφηεηα ησλ πνιεκηθψλ νξγάλσλ

θαη ηερληθψλ ηηο νπνίεο δηαζέηνπλ νη έλνπιεο δπλάκεηο ηεο ελ ιφγσ θνηλσλίαο. Eπηπιένλ,

θαζψο ε πνιηνξθία είλαη ε κνλαδηθή πνιεκηθή επηρείξεζε ε νπνία επεξεάδεη άκεζα θαη

ζε ηφζν κεγάιν βαζκφ ηε δσή κίαο θνηλφηεηαο αλζξψπσλ (ηεο πφιεσο), ε κειέηε ησλ

πνιηνξθηψλ δελ κπνξεί λα δηαρσξηζζεί απφ ηε κειέηε ηεο πνιηηηθήο θαη θνηλσληθήο

ηζηνξίαο.

1
 ΢ηελ πεξίπησζε ηεο πνιηνξθεηηθήο ηέρλεο ησλ Bπδαληηλψλ, ν ζπλδπαζκφο κίαο

ζεηξάο παξαγφλησλ πνιιαπιαζηάδεη ηε ζεκαζία ηεο έξεπλαο ζην άθξσο ελδηαθέξνλ

απηφ επηζηεκνληθφ πεδίν. Έρνληαο αλαπηπρζεί ζε έλαλ γεσγξαθηθφ ρψξν ν νπνίνο ήδε

απφ ηελ Aξραηφηεηα ραξαθηεξηδφηαλ απφ ηελ αικαηψδε αλάπηπμε ηεο αζηηθήο δσήο, ην

Bπδάληην βξηζθφηαλ ζρεδφλ κνλίκσο ζηελ αλάγθε είηε λα πξνζηαηεχεη ηα αζηηθά ηνπ

θέληξα απφ ερζξηθή επηβνπιή, είηε λα ζέηεη σο ζηφρν ησλ πνιεκηθψλ ηνπ πξνζπαζεηψλ

ηελ θαηάιεςε ησλ αζηηθψλ θέληξσλ ηνπ αληηπάινπ ή ηελ αλαθαηάιεςε ησλ δηθψλ ηνπ.

Ήδε απφ ηελ πξνρξηζηηαληθή πεξίνδν, ε ζέζε ησλ πφιεσλ ηεο Aλαηνιηθήο Mεζνγείνπ

θαη ηεο Mέζεο Aλαηνιήο σο δηνηθεηηθψλ θαη νηθνλνκηθψλ θέληξσλ ηηο θαζηζηνχζε

δσηηθήο ζηξαηεγηθήο ζεκαζίαο ζηφρνπο ζηηο πνιεκηθέο επηρεηξήζεηο: ε δηαηήξεζή ηνπο

εμαζθάιηδε ζπλήζσο θαη ηελ επηβίσζε ηεο πνιηηείαο, ε άισζή ηνπο ππέζθαπηε ηα

ζεκέιηα ηνπ πνιηηηθνχ επνηθνδνκήκαηνο, ζέηνληαο ηαπηνρξφλσο ζηε δηάζεζε ηνπ ερζξνχ

ηα πξφζσπα θαη ηα πιηθά αγαζά ηα νπνία ήζαλ ζπγθεληξσκέλα εληφο ησλ ηεηρψλ.

Δηδηθά ζηελ πεξίπησζε ηνπ Bπδαληίνπ, ε γεηηλίαζε κε θξάηε φπσο ην πεξζηθφ

θαη αξγφηεξα ηα αξαβηθά, ζηα νπνία ε αζηηθή δσή (ηνπιάρηζηνλ ζηηο γεηηνληθέο κε ηελ

απηνθξαηνξία παξακεζφξηεο δψλεο) ήηαλ ζρεδφλ εμίζνπ αλεπηπγκέλε κε ηελ αληίζηνηρε

ηνπ ειιελνξξσκατθνχ θφζκνπ, ζήκαηλε φηη φρη κφλνλ νη Bπδαληηλνί έπξεπε λα είλαη

ηθαλνί λα πνιηνξθνχλ ερζξηθέο πφιεηο, αιιά φηη θαη νη αληίπαινί ηνπο δηέζεηαλ

αληίζηνηρεο ηθαλφηεηεο. Aλ ιεθζεί ππ‟ φςηλ ην γεγνλφο φηη αθφκε θαη νη λνκαδηθνί ιανί

ηνπ βνξείνπ ζπλφξνπ θαηείραλ, ζε νξηζκέλν βαζκφ, ηελ απαξαίηεηε ηερλνγλσζία γηα ηελ

εθπνιηφξθεζε αζηηθψλ θέληξσλ, γίλεηαη θαηαλνεηφ ην κέγεζνο ηνπ ζηξαηεγηθνχ

πξνβιήκαηνο ην νπνίν αληηκεηψπηδαλ νη ππεχζπλνη γηα ηελ άκπλα ηεο Aλαηνιηθήο

Pσκατθήο Aπηνθξαηνξίαο αλαθνξηθά κε ην επίπεδν ηεο πνιηνξθεηηθήο ηέρλεο ην νπνίν

ζα έπξεπε λα ζπληεξνχλ.

2
 Δπειπηζηψ φηη ηα φζα αθνινπζνχλ ζα θαηαδείμνπλ ηε κεγάιε ζεκαζία ηελ

νπνία ε ηέρλε ηεο πνιηνξθίαο θαηείρε θαηά ηε βπδαληηλή επνρή θαη ίζσο δελ είλαη ηπραίν

ην γεγνλφο φηη ε ηζηνξηθή πεξίνδνο ηελ νπνία κειεηνχκε νξηνζεηείηαη ρξνληθψο απφ ηελ

νρχξσζε κίαο ηνπνζεζίαο ζην αλαηνιηθφηεξν άθξν ηεο Θξάθεο ην έηνο 324 θαη ηελ

άισζή ηεο απφ ηνπο Οζσκαλνχο ην 1453.

H κειέηε ηεο πνιηνξθεηηθήο ηέρλεο ησλ Bπδαληηλψλ είλαη ζεκαληηθή θαη γηα

έλαλ αθφκε ιφγν. Πξνεξρφκελε απφ ηελ ειιελνξξσκατθή παξάδνζε, ζηελ νπνίαλ ν

ζπγθεξαζκφο ησλ δηδαγκάησλ απφ ηνπο αλαηνιηθνχο ιανχο (Bαβπισλίνπο, Aζζπξίνπο,

Πέξζεο, Φνίληθεο) κε ηηο επηζηεκνληθέο αλαθαιχςεηο ηεο πζηεξνθιαζζηθήο θαη

ειιεληζηηθήο πεξηφδνπ είρε νδεγήζεη ηελ ηέρλε ηεο πνιηνξθίαο ζε πνιχ πςειφ επίπεδν,

θαη έρνληαο αλαπηπρζεί ζε έλαλ ρψξν ν νπνίνο ζπλέρηδε λα δέρεηαη ζεκαληηθφηαηεο

επηξξνέο απφ ηελ ηερλνινγία ηεο Aλαηνιήο (Iζιάκ, Kίλα), ε βπδαληηλή πνιηνξθεηηθή

ηέρλε ήηαλ πηζαλψο ε πιένλ αλεπηπγκέλε ηερλνινγηθά έσο ηνλ 12ν αη. θαη αξγφηεξα έσο

ηελ έιεπζε ησλ ππξνβφισλ φπισλ. Παξά ηαχηα, ε κειέηε ησλ ηερληθψλ πνιηνξθίαο θαη

άκπλαο ζηνλ Mεζαίσλα είλαη έλαο εξεπλεηηθφο ηνκέαο ν νπνίνο κφιηο πξφζθαηα βξίζθεη

δηεζλψο ηελ αλαγλψξηζε πνπ ηνπ αμίδεη, ελψ εηδηθά ην Bπδάληην έρεη πέζεη ζχκα ηεο

πξνθαηαιήςεσο ησλ Γπηηθψλ ηζηνξηθψλ, ίζσο θαη ηεο αδπλακίαο ηνπο λα πξνζεγγίζνπλ

ηηο ειιεληθέο πεγέο, κε απνηέιεζκα λα παξαηεξείηαη έιιεηςε κειεηψλ πάλσ ζην

αληηθείκελν θαη κία ζαθήο ηάζε εθ κέξνπο νξηζκέλσλ εξεπλεηψλ λα ππνβαζκίζνπλ ηε

ζεκαζία ηεο πνιηνξθεηηθήο ηέρλεο ησλ Bπδαληηλψλ. H παξνχζα δηαηξηβή έρεη σο ζηφρν

λα ζπκβάιεη ζηελ θάιπςε απηνχ ηνπ θελνχ.

H αλάπηπμε ηνπ πιηθνχ ρσξίδεηαη ζε δχν κέξε. ΢ην πξψην ζα αζρνιεζνχκε κε

ηελ ηζηνξία ηεο έσο ηψξα έξεπλαο θαη ηε ζέζε ηελ νπνία θαηέρεη (ή ζα έπξεπε λα

θαηέρεη) ε πνιηνξθεηηθή ηέρλε ζην πιαίζην ηεο γεληθφηεξεο ζηξαηησηηθήο ηζηνξίαο ησλ

Mέζσλ Xξφλσλ. Eπίζεο, ζα πξνρσξήζνπκε ζε κία θξηηηθή αλάιπζε ησλ πεγψλ, ησλ

3
πιεξνθνξηψλ ηηο νπνίεο κάο πξνζθέξνπλ θαη ησλ ηδηαίηεξσλ ραξαθηεξηζηηθψλ ηνπ θάζε

είδνπο καξηπξηψλ. Tέινο, θαζψο ε βπδαληηλή πνιηνξθεηηθή ηέρλε απνηειεί έλαλ θξίθν

ζε κία καθξά αιπζίδα ηερλνινγηθψλ εμειίμεσλ θαη δελ κπνξεί λα κειεηεζεί απνθνκκέλε

απφ απηέο, επηζπλάπηεηαη κία ζχληνκε πεξηγξαθή ηεο πνιηνξθεηηθήο ηέρλεο απφ ηνπο

πξσηντζηνξηθνχο ρξφλνπο έσο ηελ Όζηεξε Aξραηφηεηα, φηαλ πιένλ είραλ

απνθξπζηαιισζεί νη θπξηφηεξεο επηζεηηθέο κέζνδνη πνιηνξθίαο θαη ηα ζεκαληηθφηεξα

ακπληηθά ζπζηήκαηα. Tα πξψηα ηξία θεθάιαηα ηνπ δεπηέξνπ κέξνπο κειεηνχλ ηελ

ηερλνινγηθή εμέιημε ησλ αθεηεξίσλ νξγάλσλ (νμπβφισλ θαη ιηζνβφισλ), θαζψο θαη ησλ

ινηπψλ πνιηνξθεηηθψλ κεραλψλ θαη κεζφδσλ. Eδψ ζα ζπγθεληξσζνχλ νη καξηπξίεο ησλ

πεγψλ (αθεγεκαηηθψλ θαη ηερληθψλ) ζρεηηθά κε ηηο ιεπηνκέξεηεο ηεο θαηαζθεπήο, ηνλ

ηξφπν ιεηηνπξγίαο θαη ηηο επηδφζεηο ησλ δηαθφξσλ πνιεκηθψλ κεραλψλ νη νπνίεο

βξίζθνληαλ ζην νπινζηάζην ηνπ βπδαληηλνχ ζηξαηνχ. ΢ην ηέηαξην θεθάιαην ηνπ

δεπηέξνπ κέξνπο ― θαη ηειεπηαίν ηεο δηαηξηβήο ― ζα επηρεηξεζεί ε ζχλζεζε φισλ ησλ

καξηπξηψλ, πξνθεηκέλνπ λα δεκηνπξγεζεί κία ζαθήο εηθφλα ηεο πνιηνξθεηηθήο ηέρλεο

ησλ Bπδαληηλψλ, φπσο απηή εθαξκνδφηαλ πξαθηηθψο ζην πεδίν ηεο κάρεο, θαη λα

δηαθαλεί ε ζέζε ηελ νπνία θαηείρε ε ηέρλε ηεο πνιηνξθίαο ζηε γεληθφηεξε ζηξαηεγηθή

ηνπ Bπδαληίνπ.

4
 Kεθάιαην πξώην

Iζηνξία ηεο έξεπλαο

Tν ελδηαθέξνλ γηα ηε κειέηε ηεο αξραίαο θαη κεζαησληθήο πνιηνξθεηηθήο ηέρλεο, φπσο

θαη γηα ηε κειέηε ηεο αξραηφηεηνο γεληθφηεξα, μεθηλά ζηε Γπηηθή Eπξψπε θαηά ηελ

Aλαγέλλεζε. Bεβαίσο, αλ θαη ε ηζηνξία ηεο έξεπλαο είλαη ζεκαληηθή γηα ηε ζθαηξηθή

θαηαλφεζε ηνπ αληηθεηκέλνπ, ζα πξέπεη λα ππνγξακκίζνπκε απφ ηελ αξρή φηη, έσο ηνλ

19ν αη. ηνπιάρηζηνλ, ε έξεπλα ζηα δεηήκαηα απηά δελ ήηαλ νχηε ζπλερήο, νχηε

ζπζηεκαηηθή· ήηαλ, ζα κπνξνχζακε λα πνχκε, ζρεδφλ ζπαζκσδηθή θαη είρε ηνλ

ραξαθηήξα αλαδηθήζεσο ζηα θείκελα ησλ κεραληθψλ ηεο ειιελνξξσκατθήο πεξηφδνπ

θαη ηνπ Bπδαληίνπ. Πέξα απφ ην ελδηαθέξνλ γηα ηελ ηζηνξηθή εμέιημε ησλ πνιεκηθψλ

κεραλψλ, ε πεξίνδνο απηή πξνζθεξφηαλ θαη γηα πξαθηηθήο θχζεσο αλαδεηήζεηο. 1 Eηδηθά

ηνλ 15ν θαη 16ν αη. παξαηεξείηαη άλζεζε ζηελ παξαγσγή έξγσλ ζηξαηησηηθήο

κεραληθήο, πξνεξρνκέλσλ απφ κία ζεηξά εηδηθψλ ζηνπο νπνίνπο πεξηιακβάλνληαη νη

Konrad Kyeser, Mariano Taccola, Agostino Ramelli, αθφκε θαη ν Leonardo da Vinci.

Γπζηπρψο, πνιιέο απφ ηηο αλαπαξαζηάζεηο πνιεκηθψλ κεραλψλ νη νπνίεο

πεξηιακβάλνληαη ζηα βηβιία απηά δελ βαζίδνληαλ ζε θξηηηθή αλάιπζε ησλ πεγψλ θαη

δελ είραλ θακκία ζρέζε κε ηελ πξαγκαηηθφηεηα: ήζαλ είηε πεηξακαηηθά ππνδείγκαηα,

είηε απνθπήκαηα ηεο θαληαζίαο ησλ ζπγγξαθέσλ. H επίδξαζή ηνπο, φκσο, ζε

1
H αλαβίσζε ηεο πνιηνξθεηηθήο ηέρλεο θαη ηεο νρπξσηηθήο κεηαμχ ηνπ ηέινπο ηνπ Mεζαίσλνο θαη ηνπ
17νπ αη. αλαιχεηαη ζην Ch. Duffy, Siege Warfare, Λνλδίλν 1979, 1-42.

5
κεηαγελέζηεξνπο εξεπλεηέο, επαγγεικαηίεο θαη εξαζηηέρλεο, ππήξμε ζε πνιιέο

πεξηπηψζεηο θαηαιπηηθή.2

Ίζσο ε πξψηε πξνζπάζεηα λα έιζνπλ νη αξραηνδίθεο ηεο επνρήο ζε επαθή κε ηα

επηηεχγκαηα ησλ παιαηνηέξσλ ζεσξεηηθψλ ηεο πνιηνξθεηηθήο ηέρλεο ζα πξέπεη λα

ηνπνζεηεζεί ζην δεχηεξν ήκηζπ ηνπ 16νπ αη., φηαλ ν Bελεηνθξεηηθφο θηιφινγνο θαη

καζεκαηηθφο Francesco Barozzi, πεξηζζφηεξν γλσζηφο σο Franciscus Barocius (1537-

1604) εθδίδεη κία ζρνιηαζκέλε θαη εηθνλνγξαθεκέλε ιαηηληθή κεηάθξαζε ελφο

πνιηνξθεηηθνχ εγρεηξηδίνπ ηεο βπδαληηλήο επνρήο, βαζηζκέλνο ζε έλαλ ζχγρξνλφ ηνπ

θψδηθα, αληίγξαθν βπδαληηλνχ εηθνλνγξαθεκέλνπ ρεηξνγξάθνπ ηνπ 11νπ αη.3

H πξψηε ζχγρξνλε κειέηε ησλ πνιεκηθψλ κεραλψλ ηεο Aξραηφηεηνο, θπξίσο

εθείλσλ ηεο ξσκατθήο πεξηφδνπ, δεκνζηεχζεθε ζηηο Kάησ Xψξεο ζηα ηέιε ηνπ 16νπ αη.

θαη πξνεξρφηαλ απφ ηε γξαθίδα ηνπ ινγίνπ θαη θηινζφθνπ Joest Lips, ν νπνίνο έκεηλε

γλσζηφο ζηνπο αθαδεκατθνχο θχθινπο ηεο επνρήο κε ην εθιαηηληζκέλν φλνκα Justus

Lipsius (1547-1606). Αλ θαη πξσηνπνξηαθφ γηα ηελ επνρή ηνπ, ζηελ πξαγκαηηθφηεηα ην

Poliorceticon ήηαλ κφλνλ έλα κέξνο κίαο επξχηεξεο έξεπλαο ηνπ ζπγγξαθέσο πάλσ ζηνλ

ξσκατθφ ζηξαηφ (De militia romana), ε νπνία κε ηε ζεηξά ηεο απνηεινχζε ηκήκα ηεο

ελαζρνιήζεσο ηνπ κε ηηο ξσκατθέο αξραηφηεηεο. O Lipsius δελ δηέζεηε πξαθηηθή

ζηξαηησηηθή εκπεηξία θαη ην έξγν ηνπ παξέκεηλε κία θηινινγηθή δηαηξηβή, ζην πιαίζην

2
Eδψ ζα πξέπεη λα αλαθεξζνχλ αθφκε δχν έξγα ηνπ χζηεξνπ Mεζαίσλνο ηα νπνία επεξέαζαλ ηνπο
κεραληθνχο ηεο Αλαγελλήζεσο. Πξφθεηηαη γηα ηα έξγα ηνπ αξρηηέθηνλνο θαη κεραληθνχ Villard de
Honnecourt (13νο αη.) θαη ηνπ Guido da Vigevano, ν νπνίνο ην 1335 ζπλέηαμε κία πξσηνπνξηαθή
πξαγκαηεία γηα ηε κεραληθή: φπσο θαη εθείλεο ηεο Αλαγελλήζεσο αξγφηεξα, έηζη θαη νη θαηαζθεπέο ηνπ
Guido ζπλδπάδνπλ ην πξαθηηθφ κε ην θαληαζηηθφ. Bι. T. Bowie, The Sketchbook of Villard de
Honnecourt, Mπινχκηλγθηνλ 1959· A. R. Hall, “Guido‟s Texaurus, 1335”, ζην: B. S. Hall - D. C. West
(επηκ.), On Pre-Modern Technology and Science: Studies in Honor of Lynn White, Jr., Mαιηκπνχ 1976,
11-35· G. Ostuni, Le macchine del Re. Il Texaurus Regis Francie di Guido da Vigevano, Bηηδέβαλν 1993.
3
F. Barocius, Heronis Mechanici liber de machinis bellicis necnon liber de geodaesia, Bελεηία 1572 (ε
κεηάθξαζε βαζηδφηαλ ζην θείκελν ηνπ θψδηθνο Bononiensis Universitatis 1497). Bι. D. F. Sullivan,
Siegecraft. Two Tenth-Century Instructional Manuals by “Heron of Byzantium” (Dumbarton Oaks Studies
36), Οπάζηγθηνλ 2000.

6
ηεο νπνίαο ν Φιακαλδφο νπκαληζηήο είρε ζηαρπνινγήζεη καξηπξίεο απφ αξραία ηερληθά

θείκελα.4

Παξφκνηα ζεσξεηηθή θαηεχζπλζε είρε θαη ε ζπκβνιή ηνπ Γάιινπ ινγίνπ,

δηπισκάηε, εθεπξέηε θαη ραξηνγξάθνπ Melchisédech Thevenot (πεξί ην 1620-1692).5

Mεηά απφ κία καθξά πεξίνδν δηπισκαηηθψλ απνζηνιψλ, επηζηεκνληθψλ εξεπλψλ θαη

πεξηεγήζεσλ ζηελ Aλαηνιή, φπνπ δηέπξεςε σο αλαηνιηζηήο θαη ραξηνγξάθνο, ν

Thevenot δηνξίζηεθε Bαζηιηθφο Bηβιηνζεθάξηνο ηνπ Γάιινπ κνλάξρε Λνπδνβίθνπ IΓ΄.

Aπνηέιεζκα ηνπ ζπλδπαζκνχ ηεο ζέζεσο απηήο κε ηα επηζηεκνληθά ελδηαθέξνληα ηνπ

Thevenot (ν νπνίνο ππήξμε έλαο απφ ηνπο ηδξπηέο ηεο Aθαδεκίαο Eπηζηεκψλ ηεο

Γαιιίαο) ήηαλ ην εθδνηηθφ έξγν ην νπνίν δεκνζηεχζεθε έλα έηνο κεηά ηνλ ζάλαηφ ηνπ.6

΢ην έξγν απηφ ν Thevenot θαη νη ζπλεξγάηεο ηνπ ζπγθέληξσζαλ θαη εμέδσζαλ ηα

ζεκαληηθφηεξα ηερληθά εγρεηξίδηα ηεο Αξραηφηεηνο θαη ηνπ Βπδαληίνπ, ζέηνληαο έηζη ηηο

βάζεηο γηα ηε κεηέπεηηα (19νο αη.) επηζηεκνληθή κειέηε ησλ θεηκέλσλ απηψλ θαη, θαη‟

επέθηαζηλ, ηεο πνιηνξθεηηθήο ηέρλεο.

Πξηλ πξνρσξήζνπκε ζηνλ 19ν αη., φκσο, ζα πξέπεη λα κλεκνλεχζνπκε ηνλ

Jean-Charles, chevalier de Folard (1669-1752), έλαλ απφ ηνπο γλσζηφηεξνπο

ζεσξεηηθνχο ηεο πνιεκηθήο ηέρλεο ηνπ 18νπ αη.7 O Folard είρε ζηαδηνδξνκήζεη

4
J. Lipsius, Poliorceticon, sive de machinis tormentis telis libri quinque, Ακβέξζα 1596· πεξηζζφηεξα γηα
ηε δσή θαη ην έξγν ηνπ Justus Lipsius βι. ζην A. Gerlo (επηκ.), Juste Lipse (1547-1606), Βξπμέιιεο 1988.
5
Οη βηνγξαθηθέο καξηπξίεο ζρεηηθά κε ηνλ Thevenot είλαη ειάρηζηεο θαη πξνέξρνληαη θπξίσο απφ ηα
θείκελά ηνπ, κε απνηέιεζκα νη γλψζεηο καο γηα ηε δσή θαη ην έξγν ηνπ λα παξνπζηάδνπλ ζεκαληηθά θελά.
Η εξεπλεηέο αγλννχλ ην θνηλσληθφ θαη κνξθσηηθφ ππφβαζξφ ηνπ, θπξίσο ην πνχ θαη πφηε έκαζε ηηο
γιψζζεο ηηο νπνίεο θαηείρε (αγγιηθή, αξραία ειιεληθή, εβξατθή, ιαηηληθή, πεξζηθή θαη ηνπξθηθή). Δπίζεο,
δελ ππάξρνπλ ζηνηρεία γηα ην πψο απέθηεζε ηελ νηθνλνκηθή επηθάλεηα ε νπνία ηνχ επέηξεςε λα ηαμηδεχζεη
ζηελ Αλαηνιή. O Thevenot ζεσξείηαη εθεπξέηεο ηεο αεξνζηάζκεο (θνηλψο αιθάδη), ελψ ζηηο
επηζηεκνληθέο ηνπ αλαδεηήζεηο ζα πξέπεη λα ζπκπεξηιεθζεί θαη ην πξψην ζχγρξνλν βηβιίν γηα ηελ
θνιχκβεζε, ην νπνίν έλαλ αηψλα αξγφηεξα ζα πξνθαιέζεη ηνλ ζαπκαζκφ ηνπ Βεληακίλ Φξαγθιίλνπ. Bι.
γεληθά H. Brown, Scientific Organization in Seventeenth-Century France (1620-1680), Βαιηηκφξε 1934.
6
M. Thevenot, Veterum mathematicorum Athenaei, Apollodori, Philonis, Bitonis, Heronis et aliorum
opera Grecae et Latine ex manuscriptis codicibus Bibliothecae Regiae pleraque nunc primum edita,
Παξίζη 1693.
7
Bι. ζρεηηθψο Ch. Duffy, The Military Experience in the Age of Reason, Λνλδίλν 1987, 53-54, 198-200,
239-240.

7
επδνθίκσο σο αμησκαηηθφο ηνπ γαιιηθνχ ζηξαηνχ (ζηνλ νπνίν είρε θαηαηαγεί ζε λεαξή

ειηθία, επεξεαζκέλνο απφ ηελ αλάγλσζε ησλ θεηκέλσλ ηνπ Iνπιίνπ Kαίζαξνο) θαη είρε

παξαζεκνθνξεζεί γηα ηε δξάζε ηνπ, αιιά ε ζεκαληηθφηεξε ζπκβνιή ηνπ ζηελ ηζηνξία

ηεο ηέρλεο ηνπ πνιέκνπ έγθεηηαη ζην ζεσξεηηθφ ηνπ έξγν, ην νπνίν είρε ελζσκαηψζεη ζε

κία ζρνιηαζκέλε έθδνζε ηεο ηζηνξίαο ηνπ Πνιπβίνπ, ζε έμη ηφκνπο κεγάινπ ζρήκαηνο νη

νπνίνη θπθινθφξεζαλ κεηαμχ ησλ εηψλ 1727 θαη 1730. Eθεί εθηίζεληαη νη ηδέεο ηνπ γηα

ηε κνξθή ηελ νπνία ζα έπξεπε λα ιάβεη ε πνιεκηθή ηέρλε, ηδέεο νη νπνίεο άζθεζαλ

ζεκαληηθή επηξξνή ζε κεηαγελέζηεξνπο ζηνραζηέο θαη ζηξαηησηηθνχο, πξνθαιψληαο

εθηελείο ζπδεηήζεηο, δηαθσλίεο θαη αληηπαξαζέζεηο. Πέξα απφ ηηο απφςεηο ηνπ γηα ηελ

θαιχηεξε ηαθηηθή ηελ νπνία ζα έπξεπε λα αθνινπζεί ην πεδηθφ ζην πεδίν ηεο κάρεο

(θνξσλίδα ησλ ζεσξηψλ ηνπ ήηαλ ε πεπνίζεζή ηνπ φηη ε βαζεία θάιαγγα ππεξείρε ηεο

γξακκηθήο παξαηάμεσο θαη ε δηακάρε γηα ην δήηεκα απηφ δηαηξέρεη φινλ ηνλ 18ν αη. έσο

ηε ιήμε ησλ Nαπνιενληείσλ Πνιέκσλ ην 1815),8 ν ηππφηεο Folard είρε ζπκπεξηιάβεη

ζην έξγν ηνπ θαη κία ζεηξά αλαπαξαζηάζεσλ πνιεκηθψλ κεραλψλ ηεο Aξραηφηεηνο θαη

ηνπ Mεζαίσλνο. Oη αλαπαξαζηάζεηο απηέο, αθνινπζψληαο ηελ παξάδνζε ε νπνία είρε

εγθαηληαζζεί θαηά ηελ Aλαγέλλεζε, ζπαλίσο έκελαλ πηζηέο ζηηο καξηπξίεο ησλ αξραίσλ

πεγψλ θαη ήζαλ σο επί ην πιείζηνλ θαληαζηηθέο. Γπζηπρψο, νξηζκέλνη κεηαγελέζηεξνη

κειεηεηέο ― θπξίσο εξαζηηέρλεο ηζηνξηθνί ― πηνζέηεζαλ αθξίησο ηηο αλαπαξαζηάζεηο

απηέο σο αθξηβείο, κε απνηέιεζκα ε έξεπλα ηεο αξραίαο θαη κεζαησληθήο πνιηνξθεηηθήο

ηέρλεο λα παξακείλεη ζηάζηκε επί πνιιέο γελεέο. Eλδεηθηηθφ ηνπ εθθεληξηθνχ πλεχκαηφο

ηνπ είλαη ην γεγνλφο φηη ππνζηήξηδε ηελ άπνςε φηη νη πνιεκηθέο κεραλέο ηεο

ειιελνξξσκατθήο αξραηφηεηνο θαη ησλ Mέζσλ Xξφλσλ ήζαλ αλψηεξεο ζε επηδφζεηο

8
R. S. Quimby, The Background of Napoleonic Warfare: The Theory of Military Tactics in Eighteenth-
Century France, Nέα Yφξθε 1957· B. Nosworthy, Battle Tactics of Napoleon and His Enemies, Λνλδίλν
1995, 49-184, 219-244· G. Rothenberg, The Napoleonic Wars, Λνλδίλν 1999, 26-28.

8
απφ ην ππξνβνιηθφ ηεο επνρήο ηνπ θαη φηη νη πξψηεο ζα έπξεπε λα αληηθαηαζηήζνπλ ην

δεχηεξν ζηνπο ζχγρξνλνπο ζηξαηνχο.9

H κειέηε ησλ πνιεκηθψλ κεραλψλ ηνπ παξειζφληνο έιαβε λέα ψζεζε πεξί ηα

κέζα ηνπ 19νπ αη. ζηε Γαιιία, βαζηδφκελε, φπσο ήηαλ αλακελφκελν, ζηηο θηινινγηθέο

θαηαβνιέο ηηο νπνίεο είρε ζεκειηψζεη ν Thevenot. H αλαβίσζε ηνπ επηζηεκνληθνχ

ελδηαθέξνληνο γηα ηα αξραία πνιηνξθεηηθά θείκελα ζεκαηνδνηείηαη απφ ηε δεκνζίεπζε

ηνπ έξγνπ ηνπ Carl Wescher,10 ελψ ιίγα ρξφληα πξίλ είρε εθδνζεί ε κειέηε ηνπ Martin

πάλσ ζηα θείκελα ηνπ κεραληθνχ Ήξσλνο ηνπ Aιεμαλδξέσο (1νο κ.X. αη.) θαη ηνπ

αλσλχκνπ βπδαληηλνχ έξγνπ ην νπνίν είρε κεηαθξάζεη ν Barocius. 11 Nέεο κειέηεο

έθαλαλ ηελ εκθάληζή ηνπο έσο ηα ηέιε ηνπ αηψλνο.12 ΋κσο, ε ζεκαληηθφηεξε

θαηλνηνκία ηεο επνρήο ζηε ζπνπδή ηεο αξραίαο θαη κεζαησληθήο πνιεκηθήο ηερλνινγίαο

πξνήιζε απφ ηελ πξσηνβνπιία φρη ελφο θηινιφγνπ ή ηζηνξηθνχ, αιιά ελφο πνιηηηθνχ,

αληςηνχ ηνπ δηαζεκφηεξνπ αμησκαηηθνχ ηνπ ππξνβνιηθνχ ηεο Γαιιίαο.

H πξψηε επαθή ηνπ Λνπδνβίθνπ Bνλαπάξηε κε ηελ ηζηνξία ηνπ ππξνβνιηθνχ

ρξνλνινγείηαη απφ ηελ πεξίνδν 1848-1851, θαηά ηελ νπνία δηεηέιεζε πξφεδξνο ηεο

Γεχηεξεο Γαιιηθήο Γεκνθξαηίαο. Kαηά εηξσληθή ζχκπησζε, ν ηειεπηαίνο απφ ηνπο έμη

ηφκνπο ηνπ έξγνπ δεκνζηεχζεθε ην 1871, έηνο θαηά ην νπνίν, σο απηνθξάησξ Nαπνιέσλ

9
Αλ θαη ζίγνπξα ππεξβνιηθέο, νη παξάδνμεο απφςεηο ηνπ ηππφηε Folard δηθαηψζεθαλ γηα κία θαη κνλαδηθή
θνξά ην 1779, φηαλ ε βξεηαλληθή θξνπξά ηνπ Γηβξαιηάξ ρξεζηκνπνίεζε κεζαησληθνχ ηχπνπ ιηζνβφια γηα
λα βάιεη ελαληίνλ ησλ ζέζεσλ ησλ Ηζπαλψλ πνιηνξθεηψλ νη νπνίεο ήηαλ αδχλαηνλ ― ιφγσ ηεο κεγάιεο
γσλίαο βνιήο ― λα βιεζνχλ απφ ην δηαζέζηκν ππξνβνιηθφ.
10
C. Wescher, Poliorcétique des Grecs, Παξίζη 1867. H ζπνπδαηφηεηα ηνπ εθδνηηθνχ έξγνπ ηνπ Aιζαηνχ
θηινιφγνπ έγθεηηαη ζην γεγνλφο φηη είρε πξφζβαζε ζε παιαηφηεξνπο θαη θαιχηεξνπο θψδηθεο ζε ζρέζε κε
ηνλ Thevenot, θπξίσο ράξε ζηε δξάζε ηνπ πξάθηνξνο ηεο Απηνθξαηνξηθήο Βηβιηνζήθεο ζηνλ ειιαδηθφ
ρψξν, ηνπ θπλεγνχ ρεηξνγξάθσλ Mελά Mηλσΐδε.
11
T. H. Martin, Recherches sur la vie et les ouvrages d‟Héron d‟Alexandrie, disciple de Ctésibius, et sur
tous les ouvrages mathématiques grecs, conservés ou perdus, publiés ou inédits, qui ont été attribués à un
auteur nommé Héron, Παξίζη 1854.
12
A. de Rochas D‟Aiglun, Traité de fortification d‟attaque et de défense des places par Philon de Byzance,
Παξίζη 1872· V. Prou, “La Chirobaliste d‟Héron d‟Alexandrie”, Notices et extraits des manuscrits de la
Bibliothèque Nationale et autres bibliothèques 26/2(1877)1-319.

9
Γ΄ πιένλ, εμέπεζε ηνπ ζξφλνπ ηεο Γεχηεξεο Aπηνθξαηνξίαο.13 ΢ην πιαίζην ηεο έξεπλαο

γηα ηελ ηζηνξία ηνπ ππξνβνιηθνχ, γηα ηελ νπνίαλ ν Ναπνιέσλ Γ΄ ζπλεξγάζζεθε κε ηνλ

ινραγφ ππξνβνιηθνχ Idephonse Favé, θαηαζθεπάζζεθε έλα αληίγξαθν κεζαησληθνχ

ιηζνβφινπ, ην νπνίν ρξεζηκνπνηήζεθε γηα λα εμαρζνχλ ζπκπεξάζκαηα ζρεηηθά κε ηηο

επηδφζεηο ηνπ ζπγθεθξηκέλνπ ηχπνπ. Γπζηπρψο, ε πνηφηεηα ηεο αλαθαηαζθεπήο ήηαλ

θαθή θαη, παξά ηα ελδηαθέξνληα ζηνηρεία ηα νπνία ζπγθεληξψζεθαλ αλαθνξηθά κε ηηο

επηδφζεηο ηνπ, ην κεράλεκα γξήγνξα θαηαζηξάθεθε, ελψ δελ ζψζεθαλ ηα ζρέδηα

θαηαζθεπήο ηνπ. Eπξφθεηην γηα ηελ πξψηε ζηελ ηζηνξία ηεο επηζηήκεο απφπεηξα

πεηξακαηηθήο αξραηνινγίαο, ε νπνία αξγφηεξα έκειιε λα βξεη ζηξαηηά κηκεηψλ. Eίρε

πξνεγεζεί ε κειέηε ηνπ Διβεηνχ ζηξαηεγνχ Dufour,14 ελψ νη πξναλαθεξζείζεο

θηινινγηθέο εξγαζίεο πάλσ ζηα αξραία πνιηνξθεηηθά θείκελα ήζαλ απνηέιεζκα ηεο

ίδηαο πξνζπάζεηαο, ηελ νπνία ελέπλεε ην ελδηαθέξνλ ηνπ ηφηε εγέηε ηνπ γαιιηθνχ

θξάηνπο.

΢ην ίδην κήθνο θχκαηνο θηλνχληαη θαη νη κειέηεο ηνπ Eugène-Emmanuel

Viollet-le-Duc (1814-1879), ηνπ ζεκαληηθφηεξνπ Γάιινπ αξρηηέθηνλνο ηεο Γεχηεξεο

Aπηνθξαηνξίαο. Aλ θαη δεκνθξαηηθψλ πεπνηζήζεσλ, ν Viollet-le-Duc αλήθε ζηνλ θχθιν

ηνπ Nαπνιένληνο Γ΄ θαη δηέπξεςε σο αλαζηεισηήο κεζαησληθψλ κλεκείσλ. Tν πάζνο

ηνπ, φκσο, ήηαλ ε κειέηε ηεο ζηξαηησηηθήο αξρηηεθηνληθήο: ην πξψην ηνπ νρχξσκα ήηαλ

έλα νδφθξαγκα, ην νπνίν θαηαζθεχαζε ζε λεαξή ειηθία, φηαλ ζπκκεηείρε ζηελ

επαλάζηαζε ηνπ 1830, ελψ σο ζηξαηησηηθφο κεραληθφο έιαβε κέξνο ζηελ άκπλα ησλ

Παξηζίσλ θαηά ηε δηάξθεηα ηνπ Γαιιν-Πξσζζηθνχ πνιέκνπ (1870-1871). O Viollet-le-

Duc δεκνζίεπζε πιήζνο κειεηψλ ζρεηηθψλ κε ηε ζεκαζία ησλ ακπληηθψλ νρπξψζεσλ

13
L. N. Bonaparte - I. Favé, Études sur le passé et l‟avenir de l‟artillerie, Παξίζη 1848-1871.
14
G. Dufour, Mémoire sur l‟artillerie des anciens et sur celle du Moyen Age, Παξίζη 1840. Αξγφηεξα, ν
Ναπνιέσλ Γ΄ ππνζηήξημε ελεξγψο ηνλ ζηξαηεγφ de Reffye ζηελ πξνζπάζεηά ηνπ λα αλαθαηαζθεπάζεη
ηξεηο ηχπνπο αξραίσλ θαηαπειηψλ.

10
ζηνλ πφιεκν θαη ην κέιινλ ηεο Γαιιίαο· ην έξγν ηνπ επέδξαζε θαζνξηζηηθά ζηε

δηακφξθσζε ηεο γαιιηθήο ζηξαηεγηθήο, ηφζν ζηνλ Πξψην (νρπξφ Bεξληέλ), φζν θαη

ζηνλ Γεχηεξν (γξακκή Mαδηλφ) Παγθφζκην Πφιεκν.

Oη έξεπλεο ηνπ Viollet-le-Duc πάλσ ζηε κεζαησληθή νρπξσηηθή θαη

πνιηνξθεηηθή ηέρλε ζπκππθλψλνληαη ζηελ Iζηνξία ελόο θξνπξίνπ, έλα βηβιίν ην νπνίν

ζπλεδχαδε ηελ ηζηνξηθή έξεπλα κε ην ηζηνξηθφ κπζηζηφξεκα θαη αθεγείην ηελ πνξεία

ελφο θξνπξίνπ ζηνλ ρξφλν, απφ ηε ζεκειίσζή ηνπ ζηνλ Mεζαίσλα έσο ηελ θαηαζηξνθή

ηνπ ηνλ 19ν αη.15 Γπζηπρψο, ν ζπλδπαζκφο επηζηήκεο θαη ινγνηερληθήο θαληαζίαο

ραξαθηεξίδεη θαη ηηο αλαπαξαζηάζεηο πνιεκηθψλ κεραλψλ ηηο νπνίεο πξνζέζεζε ζην

έξγν ηνπ, νη νπνίεο, φπσο αθξηβψο θαη εθείλεο ηνπ Folard έλαλ αηψλα λσξίηεξα,

ζπλέβαιαλ ζηελ παξαπιάλεζε πνιιψλ κεηαγελέζηεξσλ εξεπλεηψλ.

Απφ ηηο αλαπαξαζηάζεηο ηνπ ηππφηε Folard επεξεάζζεθε θαη ν ζεξ Ralph

Payne-Gallwey (1848-1916), έθνξνο ηνπ ηκήκαηνο αξραίσλ φπισλ ηνπ Bξεηαλληθνχ

Mνπζείνπ, ν νπνίνο επηζχλαςε ζην βηβιίν ηνπ γηα ηε βαιιηζηξίδα κία κειέηε γηα ηα

εθηνμεπηηθά φξγαλα ηεο Aξραηφηεηνο θαη ηνπ Mεζαίσλνο,16 ελψ ιίγα ρξφληα αξγφηεξα

πξνρψξεζε θαη απηφο ζηελ αλαθαηαζθεπή νξηζκέλσλ αξραίσλ θαη κεζαησληθψλ

εθηνμεπηηθψλ κεραλψλ, δεκνζηεχνληαο ηα πνξίζκαηα ησλ δνθηκψλ ηνπ ζε κία μερσξηζηή

κειέηε.17 Λίγν λσξίηεξα, ζηα ηέιε ηνπ 19νπ αη., ν Γάιινο ρεκηθφο θαη πνιηηηθφο

Marcellin Berthelot (1827-1907), απφ ηνπο πξψηνπο επηζηήκνλεο πνπ ελδηαθέξζεθαλ γηα

15
E.-E. Viollet-le-Duc, Histoire d‟un fortresse, Παξίζη 1860. H πξψηε ηνπ κειέηε γηα ηε κεζαησληθή
ζηξαηησηηθή αξρηηεθηνληθή (Essai sur l‟architecture militaire au moyen âge) είρε δεκνζηεπζεί ην 1854.
Γεληθά γηα ηνλ Viollet-le-Duc, βι. Ph. Warner, Sieges of the Middle Ages, Nέα Yφξθε 1968, 208-209.
16
Sir R. W. F. Payne-Gallwey, The Crossbow, Mediaeval and Modern, Military and Sporting: Its
Construction, History and Management with a Treatise on the Ballista and Catapult of the Ancients and an
2
Appendix on the Catapult, Ballista and the Turkish Bow, Λνλδίλν 1903 ( Λνλδίλν 1958).
17
Sir R. W. F. Payne-Gallwey, The Projectile Throwing Engines of the Ancients, Λνλδίλν 1907. Γηα κία
θξηηηθή επηζθφπεζε ηνπ έξγνπ ησλ Viollet-le-Duc θαη Payne-Gallwey, βι. W. T. S. Tarver, “The Traction
Trebuchet: A Reconstruction of an Early Medieval Siege Engine”, Technology and Culture 36(1995)136-
167, εδψ 137-139.

11
ηε ρεκηθή ζχζηαζε ηνπ “πγξνχ ππξφο”, είρε δεκνζηεχζεη ζε δχν κέξε κία αξθεηά

εθηεηακέλε κειέηε γηα ηηο πνιεκηθέο κεραλέο θαη ηε κεραληθή ησλ Mέζσλ Xξφλσλ.18

΢ην δεχηεξν ήκηζπ ηνπ 19νπ αη. παξαηεξείηαη κία γεληθφηεξε αλαβίσζε ηνπ

ελδηαθέξνληνο γηα ηε ζηξαηησηηθή ηζηνξία ησλ Mέζσλ Xξφλσλ, κε απνηέιεζκα ηελ

εκθάληζε αξθεηψλ λέσλ κειεηψλ, ζπλήζσο γξακκέλσλ απφ πξψελ ζηξαηησηηθνχο νη

νπνίνη αζρνινχλην εξαζηηερληθά κε ηελ ηζηνξία. Oη πξψηεο απηέο κειέηεο είραλ σο

αληηθείκελν, θαηά θαλφλα, ηε ζηξαηησηηθή νξγάλσζε θαη ηελ ηαθηηθή, ελψ ε

ελαζρφιεζή ηνπο κε ηελ πνιηνξθεηηθή ηέρλε ήηαλ απφ ειάρηζηε έσο αλχπαξθηε. 19

Eμαίξεζε ζηνλ θαλφλα απνηειεί ην ηξίηνκν έξγν ηνπ Πξψζζνπ ζηξαηεγνχ G. Köhler,

ζηνλ ηειεπηαίν ηφκν ηνπ νπνίνπ πεξηιακβαλφηαλ έλα εθηελέο θεθάιαην γηα ηηο

κεζαησληθέο εθηνμεπηηθέο κεραλέο, φπνπ ην βάξνο δηλφηαλ ζηηο πεξηγξαθέο θαη, θπξίσο,

ηελ απνζαθήληζε ηεο ζρεηηθήο νξνινγίαο.20 Σν ελδηαθέξνλ ηνπ Köhler γηα ηα αθεηήξηα

φξγαλα ησλ Mέζσλ Xξφλσλ, ζε αληίζεζε κε άιινπο ηζηνξηθνχο, ίζσο εθπνξεπφηαλ απφ

ηελ ηεζζαξαθνληαεηή ζηαδηνδξνκία ηνπ ζην ππξνβνιηθφ. ΋πνηα θαη αλ ήηαλ ε πεγή ηνπ

ελδηαθέξνληφο ηνπ, πάλησο, νη απφςεηο ηνπ Köhler πξνθάιεζαλ πνιιέο ζπδεηήζεηο θαη

δηαθσλίεο, ζε ζπλδπαζκφ κε απζηεξή θξηηηθή ηεο ελ γέλεη κεζφδνπ ηνπ.21

O θπξηφηεξνο δέθηεο ηεο επηξξνήο ηνπ έξγνπ ηνπ Köhler δελ βξηζθφηαλ ζηε

Γεξκαλία, αιιά ζηνλ αγγινζαμσληθφ θφζκν: ήηαλ ν Bξεηαλλφο ηζηνξηθφο ζεξ Charles

18
M. Berthelot, “Histoire des machines de guerre et des arts méchaniques de moyen âge”, Annales de
Chimie et de Physique 6ème ser./24(1891)433-521 θαη 7ème ser./19(1900)289-420. ΋πσο θαη ν Viollet-le-
Duc, έηζη θαη ν Berthelot δηαθξίζεθε θαηά ηελ πνιηνξθία ησλ Παξηζίσλ (1870-1871), σο επηθεθαιήο
νκάδνο επηζηεκφλσλ πνπ πεηξακαηίδνληαλ κε ηζρπξφηεξεο εθξεθηηθέο χιεο θαη ππξνβφια κεγάινπ
βειελεθνχο.
19
M. Baltzer, Zur Geschichte des deutschen Kriegswesens in der Zeit von den letzten Karolingern bis auf
Kaiser Friedrich II., Λεηςία 1877· M. Jähns, Handbuch einer Geschichte des Kriegswesens von der Urzeit
bis zur Renaissance, Λεηςία 1880· H. Delpech, La Tactique au XIIIème siècle, Παξίζη 1886· O. Heermann,
Die Gefechtsführung abendländischer Heere im Orient in der Epoche des ersten Kreuzzugs, Mαξβνχξγν
1888.
20
G. Köhler, Die Entwickelung des Kriegswesens und der Kriegführung in der Ritterzeit von Mitte des 11.
Jahrhuderts bis zu den Hussitenkriegen, Mπξεζιάνπ 1886-1890.
21
Γηα ηελ ηζηνξηθή κέζνδν ηνπ Köhler θαη ηα κεηνλεθηήκαηά ηεο, βι. J. F. Verbruggen, The Art of Warfare
2
in Western Europe during the Middle Ages, Γνχληκπξηηδ - Pφηζεζηεξ 1997, 1-2, θαη R. C. Smail,

12
Oman (1860-1946), ζπγγξαθέαο ηεο ζεκαληηθφηεξεο, γηα ηελ επνρή ηεο, κειέηεο ηεο

κεζαησληθήο ζηξαηησηηθήο ηζηνξίαο ζηελ αγγιηθή γιψζζα.22 Tα ηκήκαηα εθείλα ηνπ

έξγνπ ηνπ Oman ηα νπνία αθηεξψλνληαη ζηελ εμηζηφξεζε ηεο εμειίμεσο θαη ηελ

πεξηγξαθή ηεο ιεηηνπξγίαο ησλ πνιεκηθψλ κεραλψλ ηνπ Mεζαίσλνο αληηγξάθνπλ, ελ

πνιινίο, ηηο ηδέεο ηνπ Köhler. Aπφ ηελ άιιε, φκσο, ην έξγν ηνπ Köhler πξνθάιεζε

αληηδξάζεηο κέζα ζηελ ίδηα ηε Γεξκαλία, φπνπ θαηαθξίζεθε γηα έιιεηςε ηζηνξηθήο

κεζφδνπ θαη άθξηηε αληηγξαθή ησλ πεγψλ. O ζεκαληηθφηεξνο αληίπαιφο ηνπ ζηελ

επηζηεκνληθή δηακάρε ε νπνία αλέθπςε ππήξμε ν θηιφινγνο Rudolf Schneider (1851-

1911), ν νπνίνο δελ απνδερφηαλ ηα ζπκπεξάζκαηα ηνπ Köhler γηα ηηο κεζαησληθέο

κεραλέο· αληηζέησο, έδηλε κεγαιχηεξε βαξχηεηα ζηα πνξίζκαηα ησλ εξεπλψλ ηνπ

Nαπνιένληνο Γ΄ θαη ηνπ ινραγνχ Favé.23 Tν κέξνο ηνπ Köhler πήξε ν (επίζεο

ζηξαηησηηθφο) Bernhard Rathgen, ν νπνίνο πξνζπάζεζε λα εληζρχζεη ηα επηρεηξήκαηα

ηνπ Πξψζζνπ ζηξαηεγνχ, κε ηελ πξνζζήθε λέσλ ζηνηρείσλ απφ ηηο πεγέο, θαη λα ηνλ

ππεξαζπηζζεί έλαληη ησλ επηθξίζεσλ ηνπ Schneider.24

Παξά ην γεγνλφο φηη ε δηακάρε κεηαμχ ησλ ππνζηεξηθηψλ θαη ησλ επηθξηηψλ

ηνπ Köhler ― ε νπνία δηήξθεζε φιν ην πξψην ηέηαξην ηνπ 20νπ αη. ― μεπέξαζε ηα

ζηελά αθαδεκατθά φξηα θαη νδεγήζεθε ζε άιια επίπεδα,25 έδσζε φκσο λέα ψζεζε ζηε

κειέηε ηεο κεζαησληθήο πνιεκηθήο ηέρλεο. Παξάιιεια, ην απμεκέλν ελδηαθέξνλ γηα ηηο

Crusading Warfare 1097-1193, Kαίκπξηηδ 1956, 4-7.

22 2
Ch. Oman, A History of the Art of War in the Middle Ages, Λνλδίλν 1924.
23
R. Schneider, Die Artillerie des Mittelalters, Βεξνιίλν 1910. Tα ελδηαθέξνληα ηνπ Schneider δελ
πεξηνξίδνληαλ ζηνλ Mεζαίσλα, θαζψο είρε επίζεο δεκνζηεχζεη κειέηεο γηα ηα πνιεκηθά φξγαλα ηεο
Όζηεξεο Aξραηφηεηνο: “Herons Cheiroballistra”, Römische Mitteilungen 21(1906)142-168 θαη “Vom
Büchlein De Rebus Bellicis”, Neue Jahrbücher für das klassische Altertum 25(1910)327-342.
24
B. Rathgen, Das Geschütz im Mittelalter, Βεξνιίλν 1928. Γηα ηελ αθαδεκατθή απηή ζπδήηεζε ε νπνία
είρε μεζπάζεη ζηε Γεξκαλία ζηηο αξρέο ηνπ 20νπ αη. θαη αξγφηεξα επεθηάζεθε, βι. ηηο παξαηεξήζεηο ηνπ
R. Rogers, Latin Siege Warfare in the Twelfth Century, Ομθφξδε 1992, 257-261.
25
H εζληθή ππεξεθάλεηα θαη νη πνιηηηθέο θαη δηπισκαηηθέο έξηδεο ηεο επνρήο έπαημαλ ζεκαληηθφ ξφιν ζηε
δηακάρε. Φαίλεηαη φηη πνιινί ζηε Γεξκαλία δελ ζπγρψξεζαλ ζηνλ Schneider ην γεγνλφο φηη επέιεμε λα
ππνζηεξίμεη ηηο απφςεηο μέλσλ εξεπλεηψλ ― θαη δε ηνπ κηζεηνχ Γάιινπ απηνθξάηνξνο ― θαη φρη εθείλεο
ελφο παιαίκαρνπ πςειφβαζκνπ αμησκαηηθνχ ηνπ πξσζζηθνχ ζηξαηνχ. Απφ ηελ άιιε, ε ζθνδξή επίζεζε

13
πνιεκηθέο κεραλέο ηνπ Mεζαίσλνο ζπλέπεζε ρξνληθψο κε κία πνιχ πην ζεκαληηθή

πξνζπάζεηα, εθείλε ηνπ ηαγκαηάξρνπ Erwin Schramm (1856-1935), ελφο αθφκε

αμησκαηηθνχ ηνπ γεξκαληθνχ ππξνβνιηθνχ. ΢πλεξγαδφκελνο κε ηνλ Schneider θαη ηνπο

θηινιφγνπο A. Rehm θαη H. Diels, έρνληαο παξάιιεια ηελ εζηθή θαη πιηθή ππνζηήξημε

ηνπ Γεξκαλνχ απηνθξάηνξνο Γνπιηέικνπ B΄, ν Schramm πινπνίεζε ζηηο αξρέο ηνπ 20νπ

αη. έλα θηιφδνμν πξφγξακκα θαηαζθεπήο αληηγξάθσλ αξραίσλ εθηνμεπηηθψλ κεραλψλ.

H πξνζπάζεηα απηή, πνιχ επξχηεξε ζηε ζχιιεςε θαη ηελ εθηέιεζε απφ ηελ αληίζηνηρε

γαιιηθή, βαζηδφηαλ ζηε ιεπηνκεξή θηινινγηθή αλάιπζε ησλ ζσδφκελσλ γξαπηψλ

πεγψλ. ΢ην πιαίζην ησλ εξεπλψλ απηψλ ζα πξέπεη λα εληαρζεί θαη ην εθδνηηθφ έξγν ηνπ

Schneider.26

Σα πξψηα απνηειέζκαηα ησλ εξεπλψλ ηνπ Schramm παξνπζηάζζεθαλ ζην

θξνχξην ηνπ ΢άαικπνπξγθ ζηηο 16 Iνπλίνπ 1904, ελψπηνλ ηνπ Γνπιηέικνπ B΄. Mάιηζηα,

ε επίδεημε ιίγν έιεηςε λα ζηνηρίζεη ηε δσή ζηνλ Kάηδεξ, ν νπνίνο βξηζθφηαλ θνληά ζε

κία κεραλή φηαλ κία ιαλζαζκέλε ελέξγεηα πξνθάιεζε αηχρεκα. 27 Πέξα απφ ηηο

θηινινγηθέο καξηπξίεο, ν Schramm είρε ηελ ηχρε λα ρξεζηκνπνηήζεη αξγφηεξα (ην 1912)

θαη έλα ζπάλην εχξεκα, ην πξψην κεηαιιηθφ εμάξηεκα αξραίνπ θαηαπέιηε ην νπνίν είρε

αλαθαιπθζεί ζην Aκπνπξηάο (αξρ. Eκπνξείαη) ηεο Ηζπαλίαο. Aπφ ηελ άπνςε απηήλ, νη

πεηξακαηηθέο αλαθαηαζθεπέο ηνπ Γεξκαλνχ αμησκαηηθνχ ήζαλ θαηά πνιχ αλψηεξεο θαη

αθξηβέζηεξεο απφ εθείλεο ηνπ Ναπνιένληνο Γ΄. Tα πνξίζκαηα ησλ εξεπλψλ θαη ησλ

ηνπ Schneider ζε νξηζκέλεο απφπεηξεο Γάιισλ κεραληθψλ λα αλαθαηαζθεπάζνπλ αξραία εθηνμεπηηθά

φξγαλα απνδίδεηαη θαη απηή (ηνπιάρηζηνλ ελ κέξεη) ζε εζληθηζηηθνχο ιφγνπο.
26
R. Schneider, Griechische Poliorketiker, mit den handschriftlichen Bildern, herausgegeben und
übersetzt, Βεξνιίλν 1908-1912 (ηξίηνκε έθδνζε θαη γεξκαληθή κεηάθξαζε ηνπ έξγνπ ηνπ Απνιινδψξνπ
Γακαζθελνχ, ηνπ Ήξσλνο Βπδαληίνπ θαη ηνπ Αζελαίνπ Mεραληθνχ). ΢ηα εξεπλεηηθά ελδηαθέξνληα ηεο
πεξηφδνπ εληάζζεηαη πξνθαλψο ην άξζξν ηνπ W. Gohlke, “Das Geschützwesen des Altertums und des
Mittelalters”, Zeitschrift für historische Waffen- und Kostümkunde 5(1909-1911)379-380 θαη ε
δηδαθηνξηθή δηαηξηβή ηνπ M. Pöhlmann, Untersuchungen zur älteren Geschichte des antiken
Belagerungsgeschützes, Eξιάλγθελ 1912.
27
A. Wilkins, Roman Artillery (Shire Archaeology 86), Πξίλζεο Pίζκπνξσ 2003, 24, 58-59.

14
πεηξακάησλ ηνπ Schramm δεκνζηεχζεθαλ ην 1918,28 ελψ ην ηειεπηαίν πξντφλ ηνπ

πξνγξάκκαηνο ήηαλ ε έθδνζε, ην 1929, απφ ηνλ (αληηζηξάηεγν πιένλ) Schramm θαη ηνλ

Rehm ελφο ηερληθνχ εγρεηξηδίνπ θαηαζθεπήο θαηαπειηψλ ρξνλνινγνπκέλνπ ζηελ

ειιεληζηηθή πεξίνδν. Aπφ γαιιηθήο πιεπξάο, ε ηειεπηαία πξνπνιεκηθή αλαιακπή ήιζε

ην 1933, φηαλ ν θηιφινγνο A. Dain (ν νπνίνο αξγφηεξα ζα δηαπξέςεη ζηνλ ηνκέα ηεο

κειέηεο ησλ βπδαληηλψλ ζηξαηεγηθψλ θαη ηαθηηθψλ εγρεηξηδίσλ) δεκνζίεπζε ηε

κνλνγξαθία ηνπ ζρεηηθά κε ηε ρεηξφγξαθε παξάδνζε ηνπ έξγνπ ηνπ ιεγνκέλνπ Ήξσλνο

Bπδαληίνπ, κε ην νπνίν είραλ ήδε αζρνιεζεί νη Martin θαη Schneider.29

Αλαηξέρνληαο ζηα φζα έσο ηψξα έρνπκε παξαζέζεη, θαηαιήγνπκε αβίαζηα ζε

έλα πξνθαλέο ζπκπέξαζκα: έσο ην πξψην ήκηζπ ηνπ 20νπ αη. θνηλφο παξνλνκαζηήο

φισλ ησλ κειεηψλ πάλσ ζηελ αξραία θαη κεζαησληθή πνιηνξθεηηθή ηέρλε ήηαλ ε ζρεδφλ

απνθιεηζηηθή ελαζρφιεζε κε ηηο πνιεκηθέο κεραλέο, θπξίσο κε ηα αθεηήξηα φξγαλα. H

επηθέληξσζε ηνπ ελδηαθέξνληνο ησλ εξεπλεηψλ ζηηο κεραλέο εμεγείηαη απφ ην γεγνλφο

φηη νξηζκέλνη ήζαλ θηιφινγνη θαη επηζηήκνλεο, άξα ην πιηθφ ηνπο (αξραία θαη

κεζαησληθά ηερληθά εγρεηξίδηα) ηνχο νδεγνχζε αλαπφθεπθηα ζηε κειέηε ησλ ηερληθψλ

θαηαζθεπψλ, ελψ άιινη ήζαλ ζηξαηησηηθνί, σο επί ην πιείζηνλ ππξνβνιεηέο, θαη ηα

εξεπλεηηθά ηνπο ελδηαθέξνληα γηα ην παξειζφλ δέρνληαλ, φπσο ήηαλ θπζηθφ, ηζρπξέο

επηξξνέο απφ ηηο επαγγεικαηηθέο ηνπο αζρνιίεο ζην παξφλ. ΢πλεπψο, ε ηάζε ησλ

κειεηεηψλ, παιαηψλ θαη λενηέξσλ, απηφλνκσλ θαη “απηνθξαηνξηθψλ”, λα εζηηάδνπλ ζηα

πνιεκηθά φξγαλα ήηαλ αλακελφκελε. Eθείλν ην νπνίν κάο μελίδεη είλαη ην γεγνλφο φηη,

απφ ηελ απγή ηεο επηζηεκνληθήο ζηξαηησηηθήο ηζηνξίαο (ηέιε ηνπ 19νπ αη.) θαη γηα

δεθαεηίεο, νη ηζηνξηθνί ηνπ Mεζαίσλνο απέθεπγαλ ζπζηεκαηηθά λα αζρνιεζνχλ κε ηελ

28 2
E. Schramm, Die Antiken Geschütze der Saalburg, Βεξνιίλν 1918 ( Μπαλη Xφκπνπξγθ 1980). Bι.
επίζεο ηνπ ηδίνπ, “Mνλάγθσλ und Onager”, Nachrichten von der Gesselschaft der Wissenschaften zu
Göttingen, Philologisch-historische Klasse 2(1918)259-271.
29
A. Dain, La tradition du texte d‟Héron de Byzance, Παξίζη 1933.

15
πνιηνξθεηηθή ηέρλε: αλαγλψξηδαλ ηε ζπνπδαηφηεηά ηεο ζηε ζηξαηεγηθή ζθέςε θαη

πξαθηηθή ησλ ιαψλ ηεο κεζαησληθήο Eπξψπεο, αιιά ζρεδφλ πνηέ δελ πξνρψξεζαλ ζηε

κειέηε ηεο. Tν θαηλφκελν απηφ απνηειεί ην θπξηφηεξν ραξαθηεξηζηηθφ ζηελ ηζηνξία ηεο

έξεπλαο ηνπ αληηθεηκέλνπ θαη, βεβαίσο, ρξήδεη βαζχηεξεο αλαιχζεσο.

΢ηελ πξαγκαηηθφηεηα, ε εμήγεζή ηνπ είλαη πνιχ απιή: νη ζηξαηησηηθνί

ηζηνξηθνί ηνπ ηέινπο ηνπ 19νπ θαη ησλ πξψησλ δεθαεηηψλ ηνπ 20νπ αη. είραλ αλαγάγεη

ηελ εθ παξαηάμεσο κάρε ζην επίπεδν ηεο κνλαδηθήο αλζξψπηλεο δξαζηεξηφηεηνο πνπ

θαζνξίδεη ηελ έθβαζε ησλ πνιέκσλ. Aπνηέιεζκα ηεο κνλνκαλίαο απηήο ήηαλ, φπσο

ζεκεηψζακε αλσηέξσ, ε ζρεδφλ απνθιεηζηηθή ελαζρφιεζε ησλ ηζηνξηθψλ ηεο επνρήο κε

ηε ζηξαηησηηθή νξγάλσζε, ηελ ηαθηηθή θαη ηηο πεξηγξαθέο καρψλ. Tν θαηλφκελν είλαη

ζπλνιηθφ, εκθαλίδεηαη ζε φιεο ηηο ρψξεο ηεο Eπξψπεο θαη νη ηζηνξηθνί ηνχο νπνίνπο

ραξαθηεξίδεη θαιχπηνπλ φιν ην θάζκα ησλ ηζηνξηθψλ ζρνιψλ θαη ησλ πνιηηηθψλ

πεπνηζήζεσλ: ν ζεσξεηηθφο ηνπ πνιέκνπ Karl von Clausewitz, αλ θαη ζρεηηθά

κεηξηνπαζψλ πνιηηηθψλ πεπνηζήζεσλ, απέθηεζε πεξίνπηε ζέζε ζηε καξμηζηηθή ζθέςε

αθξηβψο επεηδή ν ― θαηά θαηξνχο ζηξαηησηηθφο ηζηνξηθφο ― Friedrich Engels, θίινο

θαη ζπλεξγάηεο ηνπ Marx, ζπκθσλνχζε απνιχησο κε (θαη ζπρλά παξέθξαδε) ηε ξήζε

ηνπ Πξψζζνπ ζηξαηεγνχ φηη “ε κάρε είλαη γηα ηνλ πφιεκν φ,ηη αθξηβψο γηα ην εκπφξην ε

πιεξσκή ηνηο κεηξεηνίο.”30

Σν πλεπκαηηθφ νηθνδφκεκα ην νπνίν νδήγεζε ζηελ αλάδεημε ηεο εθ

παξαηάμεσο κάρεο σο ηνπ κφλνπ αμηφινγνπ ζέκαηνο πξνο κειέηε ζηε ζηξαηησηηθή

ηζηνξία είρε ήδε ιάβεη ζάξθα θαη νζηά ζηνλ αγγιφθσλν θφζκν ζηα κέζα ηνπ 19νπ αη.,

φηαλ ν λνκηθφο θαη ηζηνξηθφο ζεξ Edward Creasy (1812-1878) δεκνζίεπζε κία

πεξηγξαθή ησλ 15 απνθαζηζηηθφηεξσλ καρψλ ηεο Iζηνξίαο, μεθηλψληαο απφ ηνλ

30
J. Keegan, The Face of Battle, Λνλδίλν 1976, 29-30.

16
Mαξαζψλα (490 π.X.) θαη θαηαιήγνληαο ζην Bαηεξιψ (1815).31 Tν βηβιίν ηνπ έγηλε

πνιχ δεκνθηιέο ζηελ Aγγιία θαη γλψξηζε αιιεπάιιειεο αλαηππψζεηο, ελψ ε

ζπιινγηζηηθή ηνπ επεξέαζε θαη άιινπο ηζηνξηθνχο, κε απνηέιεζκα ηελ εκθάληζε ―

θπξίσο ζηηο αγγινζαμσληθέο ρψξεο ― πιεζψξαο βηβιίσλ γηα απνθαζηζηηθέο κάρεο ζε

επείξνπο εθηφο ηεο Eπξψπεο, απνθαζηζηηθέο κάρεο κεηά ην Bαηεξιψ, απνθαζηζηηθέο

λαπκαρίεο, απνθαζηζηηθέο εθζηξαηείεο θαη απνθαζηζηηθνχο πνιέκνπο ηεο Iζηνξίαο. H

επηηπρία ηνπ έξγνπ ηνπ Creasy νθείιεηαη, θαηά θχξην ιφγν, ζηε βηθησξηαλή εζηθή ε

νπνία δηέπεη ην θείκελν: ζχκθσλα κε ηνλ Bξεηαλλφ δηθαζηή, ε κάρε δελ είλαη κία

αδηάθξηηε ζθαγή αλζξψπσλ, αιιά κία απνθαζηζηηθή ζηηγκή ζηνλ ρξφλν· ράξε ζηηο

θξίζηκεο απηέο ηζηνξηθέο κάρεο ε Γχζε θαηάθεξε ζηαδηαθά λα απνθηήζεη φια εθείλα ηα

αγαζά ηα νπνία ζήκεξα ζεσξεί ζεκαληηθά: ειεπζεξία, αλψηεξν πνιηηηζκφ, αλεθηηθή

ζξεζθεία, θνηλνβνπιεπηηζκφ θ.ιπ.32

H επηξξνή ηνπ έξγνπ ηνπ Creasy ζηε ζθέςε ησλ αγγιφθσλσλ ζηξαηησηηθψλ

ηζηνξηθψλ θαη θηινζφθσλ ηνπ πνιέκνπ ππήξμε, φπσο θαη νη κάρεο ηηο νπνίεο

εμηζηνξνχζε, απνθαζηζηηθή. Χο ζπλήζσο, φκσο, νη δηαλνεηηθέο δηεξγαζίεο ζηελ

επεηξσηηθή Eπξψπε, αλ θαη ηειηθψο θαηέιεμαλ ζην ίδην απνηέιεζκα, δελ θαίλεηαη λα

επεξέαζαλ ηελ αγγινζαμσληθή ζθέςε θαη, αληηζηξφθσο, ν Creasy δελ είρε ζρεδφλ

θακκία επίδξαζε ζηελ επεηξσηηθή Eπξψπε. Eδψ ηελ πξψηε ζέζε θαηέρεη ν “παηήξ” ηεο

ζχγρξνλεο επηζηεκνληθήο ζηξαηησηηθήο ηζηνξίαο, ν Πξψζζνο ηζηνξηθφο Hans Delbrück

(1848-1929).

΢ε αληίζεζε κε ηνπο ζπγρξφλνπο ηνπ ζπγγξαθείο πεξί κεζαησληθήο πνιεκηθήο

ηέρλεο, ν Delbrück θαηείρε ζηέξεε επηζηεκνληθή θαηάξηηζε, έρνληαο ιάβεη

παλεπηζηεκηαθή κφξθσζε απφ ηζηνξηθνχο νη νπνίνη είραλ καζεηεχζεη θνληά ζηνλ

31
Sir E. Creasy, The Fifteen Decisive Battles of the World, Λνλδίλν 1851.
32
Keegan, Face, 57-62.

17
Leopold von Ranke. Παξάιιεια, δηέζεηε θαη ζηξαηησηηθή εκπεηξία, θαζψο είρε δηαθφςεη

ηηο ζπνπδέο ηνπ γηα λα ιάβεη κέξνο ζηνλ Γαιιν-Πξσζζηθφ πφιεκν, ελψ αξγφηεξα

ζπλέρηζε λα ππεξεηεί ζηηο ηάμεηο ηνπ γεξκαληθνχ ζηξαηνχ σο έθεδξνο αμησκαηηθφο. O

Delbrück ήηαλ ν πξψηνο ζηξαηησηηθφο ηζηνξηθφο ν νπνίνο κειέηεζε ηελ ηζηνξία ηεο

πνιεκηθήο ηέρλεο ζην πιαίζην ηεο πνιηηηθήο ηζηνξίαο, φπσο ήηαλ θαη ν ηίηινο ηνπ

κεγάινπ έξγνπ ηνπ,33 ελψ ε επηηπρία ηνπ ηειεπηαίνπ θαζηέξσζε ηνλ ζπγγξαθέα ηνπ ζηα

κάηηα ηνπ γεξκαληθνχ θνηλνχ σο ηνλ θνξπθαίν θηιφζνθν ηνπ πνιέκνπ θαη ζεσξεηηθφ

ηεο ζηξαηεγηθήο ησλ αξρψλ ηνπ 20νπ αη. Kαηά ηε δηάξθεηα ηνπ Πξψηνπ Παγθνζκίνπ

Πνιέκνπ (1914-1918), ν Delbrück αξζξνγξαθνχζε κεληαίσο ζηηο εθεκεξίδεο,

αλαιχνληαο ζηνλ γεξκαληθφ ιαφ ηηο ζηξαηησηηθέο επηρεηξήζεηο, εθζέηνληαο ηε

ζηξαηεγηθή ηελ νπνία, θαηά ηε γλψκε ηνπ, ζα έπξεπε λα αθνινπζήζεη ε Γεξκαλία γηα λα

θεξδίζεη ηνλ πφιεκν θαη αζθψληαο θξηηηθή ζηνλ ζηξαηάξρε Erich von Ludendorf. Αλ θαη

νη απφςεηο ηνπ ήζαλ θαηά βάζηλ νξζέο, ην 1918 ν Delbrück βξέζεθε αλαγθαζκέλνο λα

εμεγήζεη ελψπηνλ ηνπ νκνζπνλδηαθνχ θνηλνβνπιίνπ ηνπο ιφγνπο ηεο ήηηαο ηεο

Γεξκαλίαο, κε απνηέιεζκα λα ηαπηηζηεί ην φλνκά ηνπ κε ηελ εζληθή θαηαζηξνθή (ζηελ

νπνία έραζε ηε δσή ηνπ θαη ν πξσηφηνθνο γηνο ηνπ) θαη ε θήκε ηνπ λα πιεγεί

αλεπαλφξζσηα, ελψ ν Ludendorf ζεσξήζεθε εζληθφο ήξσαο.34

H ζεκαληηθφηεξε ζπκβνιή ηνπ Delbrück ζηε ζηξαηησηηθή ηζηνξηνγξαθία

έγθεηηαη ζην γεγνλφο φηη πξψηνο απηφο εθάξκνζε ζηε κειέηε ηεο αξραίαο θαη

κεζαησληθήο πνιεκηθήο ηζηνξίαο ηα δηδάγκαηα ησλ Nαπνιενληείσλ Πνιέκσλ, φπσο απηά

είραλ θσδηθνπνηεζεί απφ ηνλ von Clausewitz, ηνλ θνξπθαίν, ζχκθσλα κε πνιινχο

δηαλνεηέο, θηιφζνθν ηνπ πνιέκνπ. Eλψ ε ηδέα ηεο απνθαζηζηηθήο κάρεο αζθνχζε

33
H. Delbrück, Geschichte der Kriegskunst im Rahmen der politischen Geschichte, Βεξνιίλν, 1900-1920
(ν ηξίηνο ηφκνο, αλαθεξφκελνο ζηελ πεξίνδν ησλ Mέζσλ Xξφλσλ, εθδφζεθε ην 1907).
34
Σα γεγνλφηα αλαιχνληαη ζην A. Bucholz, Hans Delbrück and the German Military Establishment: War
Images in Conflict, Ατφβα ΢ίηπ 1985. Πξβι. Keegan, Face, 54-56· J. Luvaas, “The Great Military

18
κεγάιε επηξξνή ζηελ θιαζζηθή θαη ειιεληζηηθή πεξίνδν,35 ε επηθξαηνχζα αληίιεςε απφ

ηνλ 15ν αη. θαη εμήο ήηαλ ε απνθπγή ησλ θηλδχλσλ ηεο εθ παξαηάμεσο κάρεο θαη ν

πεξηνξηζκφο ησλ επηρεηξήζεσλ ζηε θζνξά ηνπ αληηπάινπ κέζσ ειηγκψλ, ελεδξψλ θαη

πνιηνξθηψλ.36 H ζηξαηεγηθή απηή αληίιεςε, αλ θαη ζηηο αξρέο ηνπ 16νπ αη. είρε

θαηαθξηζεί ζθνδξά απφ ηνλ Machiavelli (“κία ληθεθφξνο εκέξα αλαηξεί φια ηα

πξνεγνχκελα ιάζε ηνπ ζηξαηεγνχ”), είρε πιένλ γίλεη δφγκα φισλ ησλ επξσπατθψλ

ζηξαηψλ έσο ηνλ 18ν αη., επνρή θαηά ηελ νπνία νη εθ παξαηάμεσο κάρεο ήζαλ ζπρλέο,

αιιά νη απνθαζηζηηθέο λίθεο ζπάληεο.37 Oη πφιεκνη ηεο Γαιιηθήο Eπαλαζηάζεσο θαη ηνπ

Nαπνιένληνο (1792-1815) άιιαμαλ άξδελ ηελ εηθφλα: νη ζηξαηησηηθνί άλδξεο, κε

πξνεμάξρνληα ηνλ Γάιιν απηνθξάηνξα, πιένλ επεδίσθαλ ζπζηεκαηηθψο ηε ιήςε

επαθήο κε ηνλ ερζξφ, ηε ζχγθξνπζε επί αλαπεπηακέλνπ πεδίνπ, ηελ απνθαζηζηηθή λίθε

ζε εθ παξαηάμεσο κάρε θαη ηελ εθκεηάιιεπζε ηεο λίθεο ζην έπαθξνλ. H ζηξαηεγηθή

απηή ζα ραξαθηεξίζεη φινλ ηνλ 19ν θαη ηνλ 20ν αη.· ε νξζή ηεο ρξήζε νδήγεζε ζηηο

απνθαζηζηηθέο λίθεο ηνπ Γεπηέξνπ Παγθνζκίνπ Πνιέκνπ, φπσο αθξηβψο ε ςχρσζε ησλ

ηφηε ζεσξεηηθψλ ηεο ζηξαηεγηθήο κε ηελ άθακπηε εθαξκνγή ηεο ζε έλα ζπλερψο

κεηαβαιιφκελν ηερλνινγηθφ πεξηβάιινλ ήηαλ ππεχζπλε γηα ηηο άζθνπεο εθαηφκβεο ηνπ

Aκεξηθαληθνχ Eκθπιίνπ (1861-1865) θαη ηνπ Πξψηνπ Παγθνζκίνπ Πνιέκνπ.38

Historians and Philosophers”, ζην: J. E. Jessup, Jr. - R. W. Coakley (επηκ.), A Guide to the Study and Use
of Military History, Οπάζηγθηνλ 1979, 59-88, εδψ 77-80.
35 2
V. D. Hanson, The Western Way of War. Infantry Battle in Classical Greece, Μπέξθιευ - Λνο Άληδειεο
- Λνλδίλν 2000. Γηα κία θξηηηθή ησλ απφςεσλ ηνπ Hanson πεξί “δπηηθνχ ηξφπνπ πνιέκνπ”, βι. J. A. Lynn,
Battle. A History of Combat and Culture, Mπάνπιληεξ 2003, 1-27.
36
H ξαγδαία αλάπηπμε ηεο νρπξσηηθήο θαη ηεο πνιηνξθεηηθήο ηέρλεο απφ ηνλ 15ν αη. θαη εμήο απνηειεί,
ζχκθσλα κε ηνπο πεξηζζφηεξνπο κειεηεηέο, έλα απφ ηα θχξηα γλσξίζκαηα ηεο ιεγφκελεο “΢ηξαηησηηθήο
Δπαλαζηάζεσο” πνπ δηέπεη ηελ Αλαγέλλεζε· βι. B. S. Hall, “The Changing Face of Siege Warfare:
Technology and Tactics in Transition”, ζην: Ivy A. Corfis - M. Wolfe (επηκ.), The Medieval City under
Siege, Γνχληκπξηηδ - Pφηζεζηεξ 1995, 257-275.
37
Duffy, Military Experience, 189-190· Rothenberg, Napoleonic Wars, 24-27, 34-37, 214-217. Bι. επίζεο
R. F. Weigley, The Age of Battle, Mπινχκηλγθηνλ - Ηλδηαλάπνιηο 1991, θαη Lynn, Battle, 111-144.
38
Αμίδεη λα ζεκεησζεί φηη ν ζηξαηάξρεο Wavell, αλψηαηνο δηνηθεηήο ησλ δπλάκεσλ ηεο Κνηλνπνιηηείαο
ζηελ Αλαηνιή θαηά ηνλ Γεχηεξν Παγθφζκην Πφιεκν, είρε παξαηεξήζεη ζηνλ δφθηνξα Charles McMoran
Wilson (κεηέπεηηα βαξψλν Moran), πξνζσπηθφ ηαηξφ ηνπ Tζψξηζηι, φηη νη επηρεηξήζεηο ησλ ραξαθσκάησλ
ζηε Γαιιία θαη ηε Φιάλδξα θαηά ηνλ Πξψην Παγθφζκην Πφιεκν ήζαλ ζηελ πξαγκαηηθφηεηα κία κεγάιεο

19
 O Delbrück, αθνινπζψληαο ηελ νξνινγία ηνπ von Clausewitz, απνθαινχζε ηε

ζηξαηεγηθή απηή “Niederwerfungs-strategie” (ν φξνο ζα κπνξνχζε λα απνδνζεί ζηα

ειιεληθά σο “ζηξαηεγηθή ηεο αλαηξνπήο”) θαη ηε ζπλέθξηλε κε ηηο άιιεο δχν κεζφδνπο,

ηηο νπνίεο είρε νλνκάζεη “ζηξαηεγηθή ηεο θζνξάο” (Ermattungs-strategie) θαη

“ζηξαηεγηθή ησλ ειηγκψλ” (Manöver-strategie). H αλάιπζή ηνπ έηεηλε λα επηβεβαηψζεη

ηα ζπκπεξάζκαηα ησλ ζπγρξφλσλ ηνπ ζεσξεηηθψλ, νη νπνίνη ζεσξνχζαλ ηελ εθ

παξαηάμεσο κάρε σο ηε κφλε ζηξαηησηηθή επηρείξεζε κε απνθαζηζηηθή επίδξαζε ζηελ

έθβαζε ησλ πνιέκσλ.39 O ζπλδπαζκφο ησλ δχν επηδξάζεσλ, απηήο ηνπ Delbrück θαη

εθείλεο ηνπ Creasy, είρε σο απνηέιεζκα νη ζχγρξνλνί ηνπο ηζηνξηθνί ηνπ Mεζαίσλνο (κε

πξνεμάξρνληα ηνλ Oman) λα επηθεληξψζνπλ ηελ πξνζνρή ηνπο ζηελ αλάιπζε ησλ

κεγάισλ καρψλ ηεο πεξηφδνπ θαη ηνπο άλδξεο (πνιεκηζηέο ή ζηξαηεγνχο) πνπ

ειάκβαλαλ κέξνο ζε απηέο, παξαγθσλίδνληαο ηελ έξεπλα ζε ιηγφηεξν “πςεινχο” ηνκείο,

φπσο ε πνιηνξθεηηθή ηέρλε, ε νρπξσηηθή θαη ε δηνηθεηηθή κέξηκλα.

Γηαθσηηζηηθά παξαδείγκαηα, πέξαλ ησλ Delbrück θαη Oman, απνηεινχλ νη

ηξεηο ζεκαληηθφηεξνη κεηαπνιεκηθνί ηζηνξηθνί ηνπ πνιέκνπ ζηνλ Mεζαίσλα, νη

Ferdinand Lot, J. F. Verbruggen θαη Philippe Contamine. O Γάιινο ηζηνξηθφο Lot, ν

νπνίνο, ζε αληίζεζε κε ηνπο Oman θαη Delbrück, ήηαλ εηδηθεπκέλνο κεζαησλνιφγνο,

αιιά φρη εηδηθφο ζηε ζηξαηησηηθή ηζηνξία, αλ θαη ζεσξνχζε φηη ε πνιηνξθεηηθή ηέρλε

ησλ Mέζσλ Xξφλσλ θαηείρε ζεκαληηθφηαηε ζέζε ζηε ζηξαηεγηθή ζθέςε ηεο επνρήο θαη

άμηδε ελδειερέζηεξεο κειέηεο, εληνχηνηο ν ίδηνο πεξηνξίζζεθε ζηελ πεξηγξαθή καρψλ

θιίκαθνο πνιηνξθία: βι. Lord Moran, The Anatomy of Courage, Λνλδίλν 1945 (ηξίηε έθδνζε 2007), 190,
ζεκ. 1.
39
Βεβαίσο, ν Delbrück πξνζσπηθά δελ παξαγλψξηδε ηε ζεκαληηθή ζέζε ηελ νπνία θαηείρε ε άκπλα θαη ε
πνιηνξθία ζηε κεζαησληθή πνιεκηθή ηέρλε. Γηα ηε ζπκβνιή ηνπ ζηε κεζαησληθή ζηξαηησηηθή
ηζηνξηνγξαθία, βι. Verbruggen, Art, 3-10· Smail, Warfare, 8-10. ΢ε αληίζεζε κε ηνπο πεξηζζφηεξνπο
εξεπλεηέο, ν Luvaas, “Military Historians”, 78, ζεσξεί φηη ν Delbrück ππνζηήξηδε ηε “ζηξαηεγηθή ηεο
θζνξάο” θαη φρη ηε “ζηξαηεγηθή ηεο αλαηξνπήο”. Γηα ηελ αληηκεηψπηζε ηεο πνιηνξθεηηθήο ηέρλεο απφ
ηνπο ηζηνξηθνχο ηνπ Γπηηθνχ Mεζαίσλνο, βι. B. S. Bachrach, “Medieval Siege Warfare: A
Reconnaissance”, Journal of Military History 58(1994)119-133, εδψ 119-122.

20
θαη ηεο ζηξαηησηηθήο νξγαλψζεσο ησλ κεζαησληθψλ ζηξαηψλ.40 Αληηζέησο, ν Bέιγνο

πξψελ ζηξαηησηηθφο Verbruggen είρε ζπνπδάζεη κεζαησληθή ηζηνξία ζηε Γάλδε,

ζπλεπψο θαηείρε ην αληηθείκελν θαη απφ ηηο δχν πιεπξέο. Γπζηπρψο, αλ θαη ζπλέβαιε

ζηελ απνθαηάζηαζε ηεο πξαγκαηηθήο εηθφλαο ηεο κεζαησληθήο ηέρλεο ηνπ πνιέκνπ

(ζεσξνχκελεο έσο ηφηε σο κίαο αζχλδεηεο ζεηξάο βίαησλ ζπγθξνχζεσλ αλάκεζα ζε

ηππφηεο, ρσξίο δηνίθεζε, ζρέδην θαη ζηξαηεγηθνχο ζηφρνπο), παξέιεηςε θαη απηφο λα

αζρνιεζεί κε ηελ ηέρλε ηεο πνιηνξθίαο.41 Tέινο, ν Contamine ακειεί θαη απηφο ηε

κειέηε ηεο πνιηνξθεηηθήο ηέρλεο, πεξηνξηδφκελνο ζε ζέκαηα νξγαλψζεσο θαη ηαθηηθήο,

αλ θαη δειψλεη ζαθψο φηη νη πνιεκηθέο επηρεηξήζεηο ηνπ Mεζαίσλνο ήζαλ νπζηαζηηθά

κία ζεηξά πνιηνξθηψλ δηαθνπηφκελσλ απφ αςηκαρίεο θαη ιεειαζίεο.42

Αλ θαη ζρεδφλ εμνβειηζκέλε απφ ηηο γεληθέο ηζηνξίεο ηεο κεζαησληθήο

πνιεκηθήο ηέρλεο,43 ε κειέηε ηεο πνιηνξθεηηθήο ηέρλεο ηνπ Mεζαίσλνο ζπλερίζζεθε,

έζησ θαη ζπνξαδηθψο.44 Mία απφ ηηο ζεκαληηθφηεξεο ζπκβνιέο ήηαλ εθείλε ηνπ

Φηλιαλδνχ αλαηνιηζηή Kalervo Huuri (1908-1941), ε δηδαθηνξηθή δηαηξηβή ηνπ νπνίνπ

δεκνζηεχζεθε ην ζέξνο ηνπ 1941.45 H πξσηνπνξηαθή κειέηε ηνπ επηθεληξσλφηαλ ζηελ

40
F. Lot, L‟art militaire et les armées au moyen âge en Europe et dans le Proche-Orient, Παξίζη 1946.
41
J. F. Verbruggen, De Krijgskunst in West-Europa in de Middeleeuwen, IXe tot begin XIVe eeuw,
Βξπμέιιεο 1954. H επηξξνή ηνπ έξγνπ ζηνπο αθαδεκατθνχο θχθινπο έγηλε αηζζεηή κφλνλ φηαλ απηφ
κεηαθξάζζεθε ζηελ αγγιηθή, κε ηελ πξνζζήθε ελφο θεθαιαίνπ γηα ηνλ 8ν αη., αιιά ρσξίο ηηο
ππνζεκεηψζεηο (The Art of Warfare in Western Europe during the Middle Ages, from the Eighth Century to
1340, Άκζηεξληακ - Nέα Yφξθε 1977). H βειηησκέλε δεχηεξε έθδνζε ηεο κεηαθξάζεσο (βι. αλσηέξσ,
ζεκ. 21) πεξηιακβάλεη ηηο παξαπνκπέο, θαζψο θαη βηβιηνγξαθηθέο πξνζζήθεο.
42
Ph. Contamine, La guerre au moyen âge, Παξίζη 1980. Aο ζεκεησζεί, πάλησο, φηη ν Contamine
αθηεξψλεη νξηζκέλεο ζειίδεο ηνπ έξγνπ ηνπ ζηελ πεξηγξαθή ησλ πνιηνξθεηηθψλ κεραλψλ ηεο επνρήο.
43
΢ηηο πξναλαθεξζείζεο κειέηεο ζα πξέπεη λα πξνζηεζνχλ θαη νη πξνγελέζηεξεο ησλ W. Erben,
Kriegsgeschichte des Mittelalters (Historische Zetschrift, Beiheft 16), Mφλαρν 1929, θαη E. von
Frauenholz, Das Heerwesen der germanischen Frühzeit, des Frankenreiches und des ritterlichen
Zeitalters, Mφλαρν 1935.
44
W. Erben, “Beiträge zur Geschichte des Geschützwesens im Mittelalter”, Zeitschrift für historische
Waffen- und Kostümkunde 7(1916)85-102, 117-129· I. A. Richmond, “The Siege of Rome in A.D. 536 and
Late-Roman Theories of Fortification”, Durham University Journal 25(1928)399-405· F. Lammert, “Die
antike Poliorketik und ihr Weiterwirken”, Klio 31(1938)389-411. O Richmond επαλήιζε αξγφηεξα ζην
ζέκα ησλ πζηεξνξξσκατθψλ αθεηεξίσλ νξγάλσλ: βι. I. A. Richmond, “Roman Artillery”, Durham
University Journal 38/n.s.7(1945-1946)60-63.
45
K. Huuri, Zur Geschichte des mittelalterlichen Geschützwesens aus orientalischen Quellen (Studia
Orientalia IX 3), Διζίλθη - Λεηςία 1941. Πξβι. ηελ εκπεξηζηαησκέλε αλάιπζε ηνπ έξγνπ ζην Rogers,

21
νξνινγία ηελ νπνία ρξεζηκνπνηνχζαλ νη πεγέο, ιαηηληθέο θαη αλαηνιηθέο, γηα λα

πεξηγξάςνπλ ηα εθηνμεπηηθά κεραλήκαηα ηεο πεξηφδνπ. H ζπνπδαηφηεηα ηνπ έξγνπ ηνπ

Huuri, πέξαλ ησλ άιισλ, ελέθεηην ζην γεγνλφο φηη είρε ζπκπεξηιάβεη ζηελ αλάιπζή ηνπ

θαη νξηζκέλεο κεζαησληθέο ειιεληθέο πεγέο, θάηη πνπ δελ είραλ πξάμεη νη πξνεγνχκελνη

εξεπλεηέο. H βπδαληηλή πνιηνξθεηηθή ηέρλε γηλφηαλ πιένλ αληηθείκελν ζνβαξήο

επηζηεκνληθήο κειέηεο, αλ θαη ζα πεξάζνπλ πνιιέο δεθαεηίεο έσο φηνπ ε έξεπλα ηνπ

Φηλιαλδνχ γισζζνιφγνπ βξεη ζπλερηζηέο.46

Σν ηεξάζηην βηβιηνγξαθηθφ θελφ ην νπνίν παξαηεξείηαη ζηελ έξεπλα ηεο

βπδαληηλήο πνιηνξθεηηθήο ηέρλεο απφ ηηο αξρέο ηνπ 20νπ αη. έσο ηελ δεθαεηία ηνπ 1990

εμεγείηαη απφ ηνλ ζπλδπαζκφ ηξηψλ παξαγφλησλ: ηεο αδηαθνξίαο ησλ ηζηνξηθψλ ηνπ

Mεζαίσλνο, φπσο πξναλαθέξακε, γηα ηελ πνιηνξθεηηθή ηέρλε γεληθψο, ηεο εκθαλνχο

αδπλακίαο ησλ πεξηζζνηέξσλ Γπηηθψλ κεζαησλνιφγσλ θαη ζηξαηησηηθψλ ηζηνξηθψλ λα

πξνζεγγίζνπλ ηηο κεζαησληθέο ειιεληθέο πεγέο θαη, ηέινο, ηεο κεγάιεο ειιείςεσο

βπδαληηλνιφγσλ εηδηθψλ ζε ζέκαηα ζηξαηησηηθήο ηζηνξίαο. Xαξαθηεξηζηηθή ηεο

ηειεπηαίαο είλαη ε χπαξμε κίαο θαη κνλαδηθήο ειιελφγισζζεο κειέηεο γηα ηνλ

βπδαληηλφ ζηξαηφ, θαη κάιηζηα γξακκέλεο φρη απφ επαγγεικαηία ηζηνξηθφ, αιιά απφ

ζηξαηησηηθφ, ηνλ ζηξαηεγφ Nηθφζηξαην Kαινκελφπνπιν.47 Αλ θαη ην βηβιίν

πεξηιακβάλεη έλα θεθάιαην γηα ηελ πνιηνξθεηηθή ηέρλε, ε αμία ηνπ είλαη πεξηνξηζκέλε,

φπσο άιισζηε θαη φινπ ηνπ έξγνπ, θαζψο δελ είλαη ηίπνηα πεξηζζφηεξν απφ κία

αληηγξαθή ησλ πεγψλ.

Siege Warfare, 261-263. Λίγν κεηά ηε δεκνζίεπζε ηεο δηαηξηβήο ηνπ, ν 33ρξνλνο Huuri, έθεδξνο
αλζππνινραγφο πιένλ, έπεζε καρφκελνο ελαληίνλ ησλ ΢νβηεηηθψλ ζηε κάρε ηεο ΢άιια (Nνέκβξηνο 1941).
46
Αμίδεη λα ζεκεησζεί φηη, εθηφο ηεο επηξξνήο ηνπ Huuri ζε κεηαγελέζηεξνπο ηζηνξηθνχο εξεπλεηέο, ην
έξγν ηνπ κειεηήζεθε θαη απφ ηνλ δηεζλνχο θήκεο Φηλιαλδφ ζπγγξαθέα Mika Waltari, νξηζκέλα απφ ηα
γλσζηά ηζηνξηθά κπζηζηνξήκαηα ηνπ νπνίνπ δηαδξακαηίδνληαη ζηελ πζηεξνβπδαληηλή πεξίνδν. H ζχδπγνο
ηνπ Waltari ήηαλ εμαδέιθε ηνπ Huuri.
47
N. Kαινκελφπνπινο, H ζηξαηηωηηθή νξγάλωζηο ηεο ειιεληθήο απηνθξαηνξίαο ηνπ Βπδαληίνπ, Αζήλα
1937.

22
 Δλψ ζηε κεηαπνιεκηθή πεξίνδν παξαηεξείηαη αχμεζε ηνπ ελδηαθέξνληνο γηα

ηελ αξραία ειιεληθή πνιηνξθεηηθή ηέρλε θαη ηηο αληίζηνηρεο πνιεκηθέο κεραλέο,

ελδηαθέξνλ ην νπνίν εθθξάδεηαη κε δηαξθψο απμαλφκελν φγθν λέσλ δεκνζηεχζεσλ θαη

κειεηψλ, ε αληίζηνηρε βπδαληηλή ζα παξακείλεη ζηελ αθάλεηα έσο ηε δεθαεηία ηνπ 1990.

H αλαβίσζε ηνπ ελδηαθέξνληνο γηα ηελ πνιηνξθεηηθή ηέρλε ησλ Bπδαληηλψλ νθείιεηαη

θαηά θχξην ιφγν ζε δχν εμσγελείο παξάγνληεο: ηελ πξναλαθεξζείζα αλαδσπχξσζε ηεο

ελαζρνιήζεσο κε ηα πνιηνξθεηηθά (θαη θπξίσο ηα εθηνμεπηηθά) κεραλήκαηα ηεο

Aξραηφηεηνο θαη ηελ νινέλα απμαλφκελε ζηξνθή ηνπ ελδηαθέξνληνο ησλ ζηξαηησηηθψλ

ηζηνξηθψλ ηνπ Γπηηθνχ Mεζαίσλνο θαη ηνπ Iζιάκ γηα ηελ πνιηνξθεηηθή ηέρλε.

Σν έλαπζκα γηα ηε ζχγρξνλε επηζηεκνληθή ελαζρφιεζε κε ηα αξραία ειιεληθά

θαη ξσκατθά αθεηήξηα φξγαλα δφζεθε απφ ηε δεκνζίεπζε (ζηα ηέιε ηεο δεθαεηίαο ηνπ

1960 θαη ηηο αξρέο ηεο δεθαεηίαο ηνπ 1970) ηνπ δίηνκνπ έξγνπ ηνπ Eric William

Marsden,48 ζην νπνίν ν Bξεηαλλφο ηζηνξηθφο είρε ζπγθεληξψζεη φια ηα δεδνκέλα ησλ

γξαπηψλ πεγψλ ηεο θιαζζηθήο αξραηφηεηνο. H ελζνπζηψδεο ππνδνρή ηνπ έξγνπ ηνπ

Marsden απφ ηνπο αθαδεκατθνχο θχθινπο θαη ε αλαγλψξηζή ηνπ σο ηεο νξηζηηθήο

κνλνγξαθίαο πάλσ ζην ζπγθεθξηκέλν αληηθείκελν49 είρε σο απνηέιεζκα ηελ αχμεζε ηνπ

ελδηαθέξνληνο γηα ηελ αξραία πνιηνξθεηηθή ηέρλε. Eπηπιένλ, βνήζεζε ηνπο

αξραηνιφγνπο λα αλαγλσξίζνπλ κία πιεζψξα επξεκάησλ ζρεηηδνκέλσλ κε αξραία

εθηνμεπηηθά φξγαλα, επξεκάησλ ηα νπνία έσο ηφηε παξέκελαλ δπζεξκήλεπηα ή αθφκε

θαη αλεξκήλεπηα.

48
O πξψηνο ηφκνο (E. W. Marsden, Greek and Roman Artillery. Historical Development, Ομθφξδε 1969)
αζρνιείηαη κε ηελ ηζηνξηθή εμέιημε ησλ αθεηεξίσλ κεραλψλ, ελψ ζηνλ δεχηεξν (Greek and Roman
Artillery. Technical Treatises, Ομθφξδε 1971) αλαδεκνζηεχνληαη ζρνιηαζκέλα ηα ζεκαληηθφηεξα ηερληθά
εγρεηξίδηα ηεο ειιεληζηηθήο θαη ειιελνξξσκατθήο πεξηφδνπ.
49
Σν Greek and Roman Artillery ππήξμε έξγν δσήο γηα ηνλ Bξεηαλλφ ηζηνξηθφ, θαζψο έλα ηκήκα ηνπ είρε
απνηειέζεη αληηθείκελν ηεο δηδαθηνξηθήο ηνπ δηαηξηβήο κεηά ηνλ Γεχηεξν Παγθφζκην Πφιεκν· ν πξφσξνο
ζάλαηφο ηνπ ζηα κέζα ηεο δεθαεηίαο ηνπ 1970, πξηλ θαλ ζπκπιεξψζεη ηελ πέκπηε δεθαεηία ηεο δσήο ηνπ,
ππήξμε βαξχηαην πιήγκα γηα ηε κηθξή θνηλφηεηα ησλ ηζηνξηθψλ πνπ αζρνινχλην κε ηε κειέηε ηεο
ειιελνξξσκατθήο πνιεκηθήο ηερλνινγίαο.

23
 O Γεξκαλφο θαζεγεηήο Dietwulf Baatz, ην ελδηαθέξνλ ην νπνίνπ γηα ηα

ξσκατθά εθηνμεπηηθά φξγαλα είρε ήδε εθδεισζεί πξηλ ηε δεκνζίεπζε ηνπ έξγνπ ηνπ

Marsden,50 αλαδείρζεθε πξσηνπφξνο ζηνλ ηνκέα απηφλ. Oπιηζκέλνο κε ηα ηζηνξηθά

ζπκπεξάζκαηα ηνπ αδηθνρακέλνπ Bξεηαλλνχ θιαζζηθηζηή, αλέζπξε απφ ηελ αθάλεηα

πνιιά κεηαιιηθά εμαξηήκαηα εθηνμεπηηθψλ κεραλψλ ηα νπνία πξνεγνπκέλσο ή δελ

είραλ δεκνζηεπζεί επηζηεκνληθά, ή δελ είραλ θαλ αλαγλσξηζζεί. Έσο ηφηε ην κνλαδηθφ

αξραίν εχξεκα πνπ απεδίδεην ζε εθηνμεπηηθφ κεράλεκα ηεο Aξραηφηεηνο ήηαλ εθείλν

ηνπ Aκπνπξηάο, ην νπνίν αξρηθά εζεσξείην θαηάινηπν βιεηνθφξνπ νρήκαηνο ηνπ

ππξνβνιηθνχ ηεο επνρήο ησλ Nαπνιενληείσλ Πνιέκσλ. Παξνκνίσο, ην ελεπίγξαθν

αζπίδην ελφο ξσκατθνχ θαηαπέιηε ηνπ 1νπ κ.X. αη.51 είρε εξκελεπζεί σο κεηαιιηθή

επέλδπζε ηνπ ρξεκαηνθηβσηίνπ ηεο ιεγεψλνο πνπ κλεκνλεπφηαλ ζηελ επηγξαθή, ελψ

ράξε ζηηο εκπεξηζηαησκέλεο έξεπλεο θαη δεκνζηεχζεηο ηνπ Baatz52 δηεπθξηλίζζεθε φηη ηα

κεηαιιηθά εμαξηήκαηα πνπ είραλ βξεζεί παιαηφηεξα ζηελ Ήπεηξν αλήθαλ ζε θαηαπέιηεο

ηεο ειιεληζηηθήο πεξηφδνπ θαη φρη ζε γεξαλνχο γηα ηελ αλχςσζε νκνησκάησλ ζενηήησλ

ηνπ Kάησ Kφζκνπ εληφο ηνπ αδχηνπ, φπσο ππνζηήξηδε ν αλαζθαθέαο ηνπ ρψξνπ

(εμαξρήο πεπεηζκέλνο φηη είρε αλαθαιχςεη ην ιεγφκελν Nεθξνκαληείνλ ηνπ Aρέξνληνο).

Παξφκνηα επξήκαηα έρνπλ εληνπηζζεί θαηά θαηξνχο ζε δηάθνξα αξραηνινγηθά ζχλνια:

ζηα εξείπηα ηεο αξραίαο πφιεσο ησλ Aηξψλ (ζεκ. al-Hadr, Iξάθ),53 ηελ Πέξγακν ηεο

50
D. Baatz, “Zur Geschützbewaffnung römischer Auxiliartruppen in der frühen und mittleren Kaiserzeit”,
Bonner Jahrbücher 166(1966)194-207. Aπηφ θαη πνιιά άιια άξζξα ηνπ Γεξκαλνχ εηδηθνχ, θαζψο θαη
λέεο κειέηεο ηνπ, βξίζθνληαη πιένλ αλαηππσκέλα ζην D. Baatz, Bauten und Katapulte des römischen
Heeres (Mavors Roman Army Researches 11), ΢ηνπηγάξδε 1994.
51
D. Baatz, “Ein Katapult der Legio IV Macedonica aus Cremona”, Römische Mitteilungen 87(1980)283-
290.
52
D. Baatz, “Teile hellenistischer Geschütze aus Griechenland”, Archäologischer Anzeiger (1979)68-75 (ε
πξφδξνκε αλαθνίλσζε) θαη ηνπ ηδίνπ, “Hellenistische Katapulte aus Ephyra (Epirus)”, Athenische
Mitteilungen 97(1982)211-233 (ε ηειηθή δεκνζίεπζε).
53
S. Husayn, “Manjaniq min al-Hadr”, Sumer 32(1976)121-134· βι. επίζεο D. Baatz, “The Hatra Ballista”,
Sumer 33(1977)141-152 θαη ηνπ ηδίνπ, “Das Torsionsgeschütz von Hatra”, Antike Welt 9/4(1978)50-57.

24
Mηθξάο Aζίαο,54 ην αξραίν λαπάγην ηνπ 1νπ π.X. αη. ζηε Mαρληία ηεο Tπλεζίαο,55 ην

΢νχλην56 θαη αιινχ.

O γφληκνο ζπλδπαζκφο ησλ καξηπξηψλ ησλ γξαπηψλ πεγψλ κε ηε κειέηε ησλ

αλαζθαθηθψλ επξεκάησλ αχμεζε δξακαηηθά ηηο γλψζεηο καο γηα ηα αξραία εθηνμεπηηθά

φξγαλα, ελψ παξάιιεια λέεο κειέηεο έθαλαλ ηελ εκθάληζή ηνπο γηα ηηο ινηπέο πνιεκηθέο

κεραλέο ηεο Aξραηφηεηνο θαη ηελ αξραία πνιηνξθεηηθή ηέρλε ελ γέλεη.

H δεκνζίεπζε ηνπ έξγνπ ηνπ Marsden, φκσο, ζπλέβαιε εκκέζσο θαη ζηελ

αλαβίσζε ηνπ ελδηαθέξνληνο γηα ηα εθηνμεπηηθά φξγαλα ηεο Όζηεξεο Aξραηφηεηνο ―

θαη, θαη‟ επέθηαζηλ, ηεο πξσηνβπδαληηλήο πεξηφδνπ. H απνθαζηζηηθή απηή ζπκβνιή ηνπ

Marsden, ε ζπνπδαηφηεηα ηεο νπνίαο είλαη αλεθηίκεηε, έγθεηηαη ζην φηη πξψηνο απηφο

απέδεημε φηη ην θείκελν Xειροβαλλίστρας Kατασκευὴ καὶ Συμμετρία, ην νπνίν

ρξνλνινγείηαη ζην δεχηεξν ήκηζπ ηνπ 1νπ κ.X. αη. θαη απνδίδεηαη ζηνλ Ήξσλα ηνλ

Aιεμαλδξέα, πεξηγξάθεη έλα λένπ ηχπνπ νμπβφιν φξγαλν (ηε ιεγφκελε

χειροβαλλίστρα), ην νπνίν ν Marsden ηαχηηζε κε εθείλν ην νπνίν απεηθνλίδεηαη ζηνλ

πεξίθεκν Kίνλα ηνπ Tξαταλνχ (αξρέο 2νπ κ.X. αη.). Έσο ηα ηέιε ηεο δεθαεηίαο ηνπ 1960

νη ηζηνξηθνί αθνινπζνχζαλ ηελ άπνςε ηνπ Schneider, ν νπνίνο ππνζηήξηδε φηη ην

θείκελν ηνπ Ήξσλνο δελ απνηεινχζε πεξηγξαθή πξαγκαηηθήο πνιεκηθήο κεραλήο, αιιά

απφζπαζκα ηερληθνχ ιεμηθνχ ην νπνίν θαηέγξαθε άζρεηα κεηαμχ ηνπο εμαξηήκαηα

54
W. Gaitzsch, “Hellenistische Geschützteile aus Pergamum”, ζην: C. Dobiat (επηκ.), Festschrift für Otto-
Herman Frey zum 65. Geburtstag (Marbuger Studien zur Vor- und Frühgeschichte 16), Xηηδεξφζ 1994,
235-242.
55
D. Baatz, “Katapultteile aus dem Schiffswrack von Mahdia (Tunesien)”, Archäologischer Anzeiger
(1985)679-691· βι. επίζεο ηνπ ηδίνπ, “Die Katapultteile”, ζην: Gisela Hellenkemper Salies - H. H. von
Prittwitz und Gaffron - G. Bauchhenss (επηκ.), Das Wrack. Der antike Schiffsfund von Mahdia, Kνισλία
1994, 701-707. Αξρηθψο ηα επξήκαηα είραλ παξεξκελεπζεί σο εμαξηήκαηα αληιίαο.
56
H. Williams, “A Hellenistic Catapult Washer from Sounion”, Echos du Monde Classique/Classical
Views 36/n.s. 11(1992)181-188. H πεξηπέηεηα ηεο ρνηληθίδνο ηνπ ΢νπλίνπ είλαη παξαπιήζηα κε εθείλε ησλ
ρνηληθίδσλ ζηελ αξραία Δθχξα ηεο Ζπείξνπ: αλαθαιχθζεθε ην 1900 θαη αξρηθά ζεσξήζεθε ηκήκα ελφο
ζπλφινπ ζηαζκψλ γηα ηε δχγηζε ηνπ αξγχξνπ, θαζψο έλαο δηεζλνχο θήκεο λνκηζκαηηθφο ηεο επνρήο (ν I.
΢βνξψλνο) πίζηεπε ιαλζαζκέλα φηη ν πχξγνο ζηνλ νπνίνλ είρε βξεζεί ήηαλ αξραίν λνκηζκαηνθνπείν.

25
θαηαπειηψλ.57 H ξεμηθέιεπζε ζεσξία ηνπ Marsden, ζπλνδεπφκελε απφ κία λέα

ζρνιηαζκέλε έθδνζε ηνπ έξγνπ ηνπ Ήξσλνο, νδήγεζε ζηελ ηαχηηζε πνιιψλ επξεκάησλ

απφ παιαηέο θαη λέεο αλαζθαθέο ή ηπραίεο αλαθαιχςεηο (επξεκάησλ ε ηαπηφηεηα ησλ

νπνίσλ παξέκελε έσο ηφηε ζθνηεηλή) κε εμαξηήκαηα ηνπ λένπ ηχπνπ νπινκεραλήκαηνο.

΋πσο θαη ζηε κειέηε ησλ εμαξηεκάησλ θαηαπειηψλ ηεο ειιεληζηηθήο θαη

πξψηκεο ξσκατθήο πεξηφδνπ, έηζη θαη ηψξα, ζηελ έξεπλα ησλ εμαξηεκάησλ ηεο

ρεηξνβαιιίζηξαο πνπ ειάλζαλαλ ζε δηάθνξα αξραηνινγηθά ζχλνια, ηνλ πξψην ιφγν είρε

ν Dietwulf Baatz. Oη παξαηεξήζεηο ηνπ επί ησλ λέσλ αλαζθαθηθψλ επξεκάησλ έηεηλαλ

λα επηβεβαηψζνπλ ηα πεξηζζφηεξα απφ ηα πνξίζκαηα ηνπ Marsden·58 ην 1974, ιίγν πξηλ

ηνλ ζάλαηφ ηνπ, ν Bξεηαλλφο ηζηνξηθφο είρε ελεκεξσζεί απφ ηνλ Baatz γηα ηελ

πξφζθαηε αλαθάιπςε εμαξηεκάησλ ρεηξνβαιιίζηξαο ζηε Pνπκαλία, αιιά δελ πξφιαβε

λα πξνρσξήζεη ζηελ αλαζεψξεζε νξηζκέλσλ απφ ηα παιαηφηεξα ζπκπεξάζκαηά ηνπ,

φπσο ην επηζπκνχζε. Mε ηνλ ζάλαην ηνπ Marsden, ε ζθπηάιε ηεο έξεπλαο πέξαζε ζηνλ

Γεξκαλφ εξεπλεηή θαη νη απφςεηο ηνπ γηα ηε ρεηξνβαιιίζηξα επηθξάηεζαλ θαηά ηηο

επφκελεο δεθαεηίεο. Παξάιιεια, ζπλερίζζεθε ε δεκνζίεπζε ηνπ ππάξρνληνο

αξραηνινγηθνχ πιηθνχ. H επηζηεκνληθή ζπδήηεζε πνπ αθνινχζεζε θνξπθψζεθε ην

1995, φηαλ ν Aκεξηθαλφο ηζηνξηθφο Paul E. Chevedden ζπλφςηζε ζηελ εμαηξεηηθά

ελδηαθέξνπζα εξγαζία ηνπ59 ηα πνξίζκαηα ησλ έσο ηφηε εξεπλψλ, δηαηππψλνληαο

παξαιιήισο θαη ηηο δηθέο ηνπ απφςεηο επί ηνπ ζέκαηνο. Tν ίδην έηνο ζηε B. Iξιαλδία ν

Stephen McCotter ππνζηήξημε ηε δηδαθηνξηθή δηαηξηβή ηνπ κε ζέκα ηε βπδαληηλή

57
R. Schneider, “Herons Cheiroballistra”, Römische Mitteilungen 21(1906)142-168. H εξγαζία ηνπ
Schneider απνηεινχζε απάληεζε ζηηο επθάληαζηεο ζεσξίεο ηνπ Γάιινπ κεραληθνχ Prou (βι. αλσηέξσ,
ζεκ. 12, θαη ηελ αξρή ηνπ πέκπηνπ θεθαιαίνπ).
58
Οη πξψηεο αλαθαιχςεηο θαη νη λέεο εξκελείεο παιαηφηεξσλ επξεκάησλ (νξηζκέλα απφ ηα νπνία
ρξνλνινγνχληαλ απφ ηα κέζα ηνπ 19νπ αη.!) ζπλνςίδνληαη ζην D. Baatz, “Recent Finds of Ancient
Artillery”, Britannia 9(1978)1-17.
59
P. E. Chevedden, “Artillery in Late Antiquity: Prelude to the Middle Ages”, ζην: Ivy A. Corfis - M.
Wolfe (επηκ.), The Medieval City under Siege, Γνχληκπξηηδ - Pφηζεζηεξ 1995, 131-173.

26
πνιηνξθεηηθή ηέρλε θαηά ηελ πξψηκε πεξίνδν.60 Aλ θαη δελ πεξηνξηδφηαλ ζηε

ζηξαηησηηθή ηζηνξία, αιιά επεθηεηλφηαλ ζηα πεδία ηεο πνιηηηθήο, δηνηθεηηθήο θαη

θνηλσληθήο ηζηνξίαο (θπξίσο ιφγσ ησλ επηηαγψλ ηνπ αθαδεκατθνχ ρψξνπ ζηνλ νπνίνλ

εθπνλήζεθε), εληνχηνηο ε εξγαζία ηνπ McCotter θαηέρεη ζεκαίλνπζα ζέζε, θαζψο

απνηέιεζε ηελ πξψηε δηδαθηνξηθή δηαηξηβή κε ζέκα ηε βπδαληηλή πνιηνξθεηηθή ηέρλε.

Πεξίπνπ ηελ ίδηα επνρή πνπ θνξπθσλφηαλ ην ελδηαθέξνλ γηα ηα

πξσηνβπδαληηλά εθηνμεπηηθά φξγαλα (έκκεζε απφξξνηα ηνπ πξσηνπνξηαθνχ έξγνπ ηνπ

Eric Marsden), άξρηζε λα δξαζηεξηνπνηείηαη θαη ν δεχηεξνο παξάγσλ πνπ δξνκνιφγεζε

ηελ αλαβίσζε ηνπ ελδηαθέξνληνο ησλ ηζηνξηθψλ ηνπ Bπδαληίνπ γηα ηελ πνιηνξθεηηθή

ηέρλε: ε ζηξνθή ηθαλνχ αξηζκνχ ζηξαηησηηθψλ ηζηνξηθψλ ηεο κεζαησληθήο Eπξψπεο θαη

ηνπ Iζιάκ ζηε κειέηε ηεο πνιηνξθεηηθήο ηέρλεο ησλ δχν απηψλ πεξηνρψλ. Xξνλνινγία-

νξφζεκν απνηειεί ην έηνο 1992, φηαλ δχν κειέηεο είδαλ ην θσο ηεο δεκνζηφηεηνο: ε

πξψηε, πεξηνξηζκέλε ρξνληθά ζηνλ 12ν αη., αιιά γξακκέλε απφ ηνλ επαγγεικαηία

κεζαησλνιφγν Randall Rogers, εμέηαδε ηελ πνιηνξθεηηθή ηέρλε ησλ ζηξαηψλ ηεο

Ηζπαλίαο, ηεο Ηηαιίαο θαη ησλ ζηαπξνθνξηθψλ θξαηηδίσλ ηεο Αλαηνιήο· 61 ε δεχηεξε, αλ

θαη ν ζπγγξαθέαο ηεο, Jim Bradbury, θηλείηαη ζην φξην κεηαμχ αθαδεκατθνχ ρψξνπ θαη

εξαζηηερληθήο ελαζρνιήζεσο (φπσο άιισζηε πνιινί ζηξαηησηηθνί ηζηνξηθνί ζην

Hλσκέλν Bαζίιεην), εληνχηνηο είλαη ζεκαληηθή δηφηη απνηειεί ηελ πξψηε ζχγρξνλε

ζπλζεηηθή κνλνγξαθία γηα ηε κεζαησληθή πνιηνξθεηηθή ηέρλε.62 H ηαπηφρξνλε έθδνζε

ησλ δχν απηψλ εξγαζηψλ εγθαηλίαζε κία πεξίνδν αμηφινγσλ εξεπλψλ πάλσ ζην

60
S. McCotter, “The Strategy and Tactics of Siege Warfare in the Early Byzantine Period: From
Constantine to Heraclius”, Μπέιθαζη 1995.
61
Rogers, Siege Warfare (βι. αλσηέξσ, ζεκ. 24). Σν βηβιίν βαζίδεηαη ζηε δηδαθηνξηθή δηαηξηβή ηνπ
ζπγγξαθέα, ηελ νπνίαλ ν Rogers ππνζηήξημε ζηελ Ομθφξδε ην 1985.
62
J. Bradbury, The Medieval Siege, Γνχληκπξηηδ - Pφηζεζηεξ 1992. Έσο ηφηε ηα κνλαδηθά έξγα ζηα νπνία
ζα κπνξνχζε λα αλαηξέμεη θάπνηνο γηα πιεξνθνξίεο ζρεηηθά κε ηε κεζαησληθή πνιηνξθεηηθή ηέρλε ήζαλ
ηα επξείαο θπθινθνξίαο εθιατθεπηηθά πνλήκαηα, εμαηξεηηθά δεκνθηιή ζηε Bξεηαλλία: δχν ζρεηηθά
αμηφινγα δείγκαηα είλαη εθείλα ησλ Warner, Sieges (βι. αλσηέξσ, ζεκ. 15) θαη Ch. Gravett, Medieval
Siege Warfare, Λνλδίλν 1990.

27
αληηθείκελν ηεο πνιηνξθεηηθήο ηέρλεο, ελψ απνηέιεζε θαη ην έλαπζκα γηα ην άξζξν-

βηβιηνθξηηηθή ηνπ Aκεξηθαλνχ κεζαησλνιφγνπ Bernard S. Bachrach,63 ην νπνίν έζεζε

γηα πξψηε θνξά ηηο ζεσξεηηθέο βάζεηο γηα ηελ πξνζέγγηζε ηνπ δεηήκαηνο. Eμίζνπ

κεγάιε ζπνπδαηφηεηα θαηέρεη θαη ην γεγνλφο φηη ακθφηεξεο νη κειέηεο αλαθέξνληαη,

έζησ θαη παξεθβαηηθψο, ζηελ πνιηνξθεηηθή ηέρλε ηνπ Bπδαληίνπ.

H έξεπλα ησλ Bradbury θαη Rogers ζηε Bξεηαλλία δελ έκεηλε ρσξίο ζπλερηζηέο.

Tν ίδην έηνο πνπ δεκνζηεχζεθαλ νη δχν πξναλαθεξζείζεο κειέηεο έιαβε ρψξα ζην

Πνιηηεηαθφ Παλεπηζηήκην ηεο Πελζπιβαλίαο (H.Π.A.) έλα ζπλέδξην κε ζέκα “H

κεζαησληθή πφιε ππφ πνιηνξθία”. ΢ηα πξαθηηθά ηνπ ζπλεδξίνπ απηνχ64 ήηαλ πνπ ν

Chevedden δεκνζίεπζε ην άξζξν ηνπ γηα ηα εθηνμεπηηθά φξγαλα ηεο Όζηεξεο

Aξραηφηεηνο. ΋πσο αλαθέξεηαη ραξαθηεξηζηηθά ζηνλ ηίηιν ηεο, ε εξγαζία απηή ήηαλ

κφλνλ ε εηζαγσγή ζηε κειέηε ησλ εθηνμεπηηθψλ νξγάλσλ ησλ Mέζσλ Xξφλσλ, ηελ

νπνίαλ είρε μεθηλήζεη αξθεηά λσξίηεξα θαη ζηελ νπνίαλ έρεη αθηεξψζεη ηηο εξεπλεηηθέο

ηνπ δξαζηεξηφηεηεο έσο ζήκεξα.65 Oη κειέηεο ηνπ Aκεξηθαλνχ αξαβνιφγνπ πάλσ ζηα

κεζαησληθά ιηζνβφια66 είλαη ζεκαληηθέο απφ δχν απφςεηο: πξψηνλ, θαιχπηνπλ ην

βηβιηνγξαθηθφ θελφ πνπ άθεζαλ πίζσ ηνπο νη Γεξκαλνί εξεπλεηέο ησλ αξρψλ ηνπ 20νπ

63
Bachrach, “Siege Warfare” (βι. αλσηέξσ, ζεκ. 39).
64
Ivy A. Corfis - M. Wolfe (επηκ.), The Medieval City under Siege, Γνχληκπξηηδ - Ρφηζεζηεξ 1995.
65
H ελαζρφιεζε ηνπ Chevedden κε ηα κεζαησληθά ιηζνβφια ρξνλνινγείηαη ηνπιάρηζηνλ απφ ην 1990,
φηαλ ζπλέηαμε ηελ (εηζέηη αδεκνζίεπηε) εξγαζία ηνπ “The Artillery Revolution of the Middle Ages: The
Impact of the Trebuchet on the Development of Fortifications”.
66
Eλδεηθηηθά αλαθέξνληαη ηα P. E. Chevedden - L. Eigenbrod - V. Foley - W. Soedel, “The Trebuchet”,
Scientific American (Ηνχιηνο 1995)58-63· P. E. Chevedden, “The Artillery of King James I the Conqueror”,
ζην: P. E. Chevedden - D. J. Kagay - P. G. Padilla (επηκ.), Iberia and the Mediterranean World of the
Middle Ages, II, Λέπληελ - Nέα Yφξθε - Kνισλία 1996, 47-94· ηνπ ηδίνπ, “The Hybrid Trebuchet: The
Halfway Step Trebuchet” to the Counterweight Trebuchet”, ζην: D. J. Kagay - Theresa M. Vaan (επηκ.),
On the Social Origins of Medieval Institutions. Essays in Honor of Joseph F. O‟Callaghan, Λέπληελ -
Βνζηψλε - Kνισλία 1998, 179-222 θαη “The Invention of the Counterweight Trebuchet: A Study in
Cultural Diffusion”, Dumbarton Oaks Papers 54(2000)71-116. ΢χλνςε ησλ εξεπλψλ ηνπ ζην P. E.
Chevedden - Z. Shiller - S. R. Gilbert - D. J. Kagay, “The Traction Trebuchet: A Triumph of Four
Civilizations”, Viator 31(2000)433-486.

28
αη.67 θαη, δεχηεξνλ θαη ζεκαληηθφηεξνλ, ν Chevedden αληιεί θαη παξαζέηεη

δηαθσηηζηηθέο πιεξνθνξίεο ηφζν απφ ιαηηληθέο, φζν θαη απφ αλαηνιηθέο (θπξίσο

αξαβηθέο θαη δεπηεξεπφλησο θηλεδηθέο) πεγέο. Aλ θαη κφλνλ ελ κέξεη βαζηζκέλεο ζηε

κειέηε ησλ ειιεληθψλ πεγψλ, εληνχηνηο νη απφςεηο ηνπ Aκεξηθαλνχ εξεπλεηή αζθνχλ

ζήκεξα κεγάιε επηξξνή ζηνπο ζηξαηησηηθνχο ηζηνξηθνχο ηνπ Bπδαληίνπ.

΢ε αληίζεζε κε ηνλ Chevedden, ν Eric McGeer, ηνπ νπνίνπ ε ζπλζεηηθή

εξγαζία πάλσ ζηε πνιηνξθεηηθή ηέρλε ηεο κεζνβπδαληηλήο πεξηφδνπ είρε δεκνζηεπζεί

ζηνλ ίδην ηφκν πξαθηηθψλ ηνπ 1995,68 ήηαλ εηδηθφο βπδαληηλνιφγνο, εθπαηδεπκέλνο απφ

ηνλ Nηθφιαν Oηθνλνκίδε ζην Mφληξεαι. H έξεπλά ηνπ επηθεληξσλφηαλ ζηε κειέηε ησλ

βπδαληηλψλ αθεγεκαηηθψλ πεγψλ θαη, θπξίσο, ηα ηερληθά εγρεηξίδηα ηεο κέζεο

βπδαληηλήο πεξηφδνπ: ην ζεκαληηθφηεξν επίηεπγκά ηνπ ήηαλ ε ζρνιηαζκέλε έθδνζε θαη

κεηάθξαζε ηεο Στρατηγικῆς ἐκθέσεως (πνιεκηθνχ εγρεηξηδίνπ πνπ απνδίδεηαη ζηνλ

απηνθξάηνξα Nηθεθφξν B΄ Φσθά), ζπλνδεπφκελε απφ εηδηθή κειέηε γηα ηνλ βπδαληηλφ

ζηξαηφ ηνπ 10νπ αη., ελψ κέζσ ηεο ελαζρνιήζεσο απηήο είρε έιζεη ζε επαθή κε ηα

Tακτικὰ ηνπ Nηθεθφξνπ Οπξαλνχ, ηηο πιεξνθνξίεο ησλ νπνίσλ ζρεηηθά κε ηελ

πνιηνξθεηηθή ηέρλε ηεο επνρήο ζρνιίαζε ζε πξνγελέζηεξε κειέηε ηνπ.69 Πέξαλ ηνπ

πξναλαθεξζέληνο ζπλζεηηθνχ άξζξνπ ηνπ (νπζηαζηηθά πεξίιεςε ησλ απνηειεζκάησλ

ηνπ εξεπλεηηθνχ ηνπ έξγνπ), ν McGeer είρε ήδε ζπλνςίζεη ηα πνξίζκαηά ηνπ ζην ιήκκα

67
Σν θελφ απηφ κφλνλ ελ κέξεη είρε θαιπθζεί ελδηακέζσο απφ ηηο ζπνξαδηθέο κειέηεο πάλσ ζην
αληηθείκελν: βι. J.-F. Finó, “Machines de jet médiévales”, Gladius 10(1972)25-43· D. R. Hill,
“Trebuchets”, Viator 4(1973)99-116· Carroll M. Gillmor, “The Introduction of the Traction Trebuchet into
the Latin West”, Viator 12(1981)1-8 θαη D. J. Cathcart King, “The Trebuchet and other Siege-Engines”,
Château Gaillard 9-10(1982)457-469. Aπφ βπδαληηλήο πιεπξάο, κνλαδηθέο αλαιακπέο ππήξμαλ ηα
ζρεηηθά κε ηηο πνιεκηθέο κεραλέο θεθάιαηα ζην Ada B. Hoffmeyer, Military Equipment in the Byzantine
Manuscript of Scylitzes in Biblioteca Nacional in Madrid, Γξαλάδα 1966, θαζψο θαη ε εξγαζία ηνπ
Bξεηαλλνχ βπδαληηλνιφγνπ J. D. Howard-Johnston, “Byzantine Artillery”, γξακκέλε ην 1971, ε νπνία
φκσο δελ δεκνζηεχζεθε πνηέ.
68
E. McGeer, “Byzantine Siege Warfare in Theory and Practice”, ζην: Ivy A. Corfis - M. Wolfe (επηκ.),
The Medieval City under Siege, Γνχληκπξηηδ - Ρφηζεζηεξ 1995, 123-129.
69
E. McGeer, Sowing the Dragon‟s Teeth: Byzantine Warfare in the Tenth Century (Dumbarton Oaks
Studies 33), Οπάζηγθηνλ 1995· βι. ηνπ ηδίνπ, “Tradition and Reality in the Taktika of Nikephoros

29
γηα ηηο βπδαληηλέο πνιηνξθεηηθέο κεραλέο ζην ιεμηθφ ηεο Ομθφξδεο.70 Eδψ βεβαίσο ζα

πξέπεη λα ζεκεησζεί φηη ε εξγαζία ηνπ McGeer δελ αλέθπςε αίθλεο απφ ην πνπζελά,

αιιά αθνινχζεζε ζηα ίρλε ησλ εξεπλψλ ηνπ θαζεγεηή Σαμηάξρε Γ. Kφιηα, ν νπνίνο

θαηά ηηο δεθαεηίεο ηνπ 1970 θαη 1980 ππήξμε πξσηνπφξνο ζηε κειέηε ηεο πνιεκηθήο

ηερλνινγίαο ησλ Bπδαληηλψλ.71

Δμίζνπ ζεκαληηθή γηα ηε κειέηε ηεο βπδαληηλήο πνιηνξθεηηθήο ηέρλεο ππήξμε

θαη ε ζπκβνιή ηνπ Dennis F. Sullivan, ν νπνίνο θηλείηαη ζηνπο ίδηνπο εξεπλεηηθνχο

θχθινπο κε ηνλ McGeer (θνηλφο παξνλνκαζηήο ηνπο, βεβαίσο, είλαη ην εξεπλεηηθφ

θέληξν ηνπ Dumbarton Oaks θαη ζπλδεηηθφο θξίθνο ν George. T. Dennis). H

θαζνξηζηηθφηεξε ζπκβνιή ηνπ Sullivan ππήξμε ε εμαηξεηηθή ζρνιηαζκέλε έθδνζε θαη

κεηάθξαζε ησλ ιεγνκέλσλ Παραγγελμάτων Πολιορκητικῶν ηνπ ςεπδν-Ήξσλνο

Βπδαληίνπ (εξγαζία ηελ νπνίαλ είρε αλαιάβεη θαηφπηλ πξνηξνπήο ηνπ McGeer), 72 ελψ

απφ ηελ έξεπλά ηνπ πάλσ ζε απηφ θαη άιια ζηξαηησηηθά εγρεηξίδηα ηνπ 10νπ αη.

πξνέθπςαλ επίζεο δχν πνιχ ελδηαθέξνληα άξζξα.73 Eλδηάκεζα είρε δεη ην θσο ηεο

δεκνζηφηεηνο θαη ε ζπκβνιή ηνπ ίδηνπ ηνπ Dennis, επεξεαζκέλε ελ κέξεη απφ ηελ

εξεπλεηηθή δξαζηεξηφηεηα ησλ καζεηψλ ηνπ θαη θπξίσο απφ ην έξγν ηνπ Chevedden.74

Ouranos”, Dumbarton Oaks Papers 45(1991)129-140, ηδίσο 133-138.

70
E. McGeer, “Artillery and Siege Machinery”, ζην: A. Kazhdan (επηκ.), The Oxford Dictionary of
Byzantium, I, Nέα Yφξθε - Ομθφξδε 1991, 195-196.
71
T. G. Kolias, Byzantinische Waffen. Ein Beitrag zur byzantinischen Waffenkunde von den Anfängen bis
zur lateinischen Eroberung (Byzantina Vindobonensia 17), Bηέλλε 1988 (βαζηζκέλν ελ κέξεη ζηε
δηδαθηνξηθή δηαηξηβή ηνπ ζπγγξαθέα, ππνζηεξηρζείζα ην 1980)· βι. επίζεο T. Γ. Kφιηαο, “H πνιεκηθή
ηερλνινγία ησλ Bπδαληηλψλ”, Δωδώλε 18/1(1989)17-41.
72
Sullivan, Siegecraft (βι. αλσηέξσ, ζεκ. 3). Πξβι. ην βηβιηνθξηηηθφ ζεκείσκα ηνπ γξάθνληνο ζηα
Eιιεληθά 52(2002)399-403.
73
D. F. Sullivan, “Tenth Century Byzantine Offensive Siege Warfare: Instructional Prescriptions and
Historical Practice”, ζην: K. Tζηθλάθεο (επηκ.), Tν Eκπόιεκν Bπδάληην (9νο-12νο αη.) (Γηεζλή ΢πκπφζηα
4), Aζήλα 1997, 179-200· ηνπ ηδίνπ, “Byzantium Besieged: Prescription and Practice”, ζην: Άλλα
Aβξακέα - Aγγειηθή Λαΐνπ - E. Xξπζφο (επηκ.), Bπδάληην: Kξάηνο θαη Kνηλωλία. Mλήκε Nίθνπ
Oηθνλνκίδε, Aζήλα 2003, 509-521.
74
G. T. Dennis, “Byzantine Heavy Artillery: The Helepolis”, Greek, Roman and Byzantine Studies
39(1998)99-114 (δεκνζηεπκέλν ζηελ πξαγκαηηθφηεηα ην 2000).

30
 H πξφνδνο πνπ ζπληειέζζεθε ηηο ηειεπηαίεο δεθαεηίεο ζηνλ ηνκέα ηεο κειέηεο

ηεο βπδαληηλήο πνιηνξθεηηθήο ηέρλεο γίλεηαη αληηιεπηή απφ ηε ζεκαζία ηελ νπνίαλ νη

ζχγρξνλνη ηζηνξηθνί ηνπ Bπδαληίνπ απνδίδνπλ ζε απηήλ· ε ζεκαζία είλαη εκθαλήο ζηνλ

ρψξν ηνλ νπνίνλ πιένλ αθηεξψλνπλ ζηελ πνιηνξθεηηθή ηέρλε νη κνλνγξαθίεο γηα ηνλ

βπδαληηλφ ζηξαηφ πνπ δεκνζηεχζεθαλ απφ ηηο αξρέο ηηο δεθαεηίαο ηνπ 1990 έσο ζήκεξα.

Aλ θαη ππάξρνπλ νξηζκέλεο εμαηξέζεηο,75 εληνχηνηο ε λέα ηάζε δηαθξίλεηαη ζαθψο ζηε

ζεκαληηθφηεξε πξφζθαηε κνλνγξαθία γηα ηε ζηξαηησηηθή νξγάλσζε ηνπ Βπδαληίνπ, 76 ε

νπνία εμεηάδεη ηφζν ηα εθηνμεπηηθά φξγαλα απφ ηερληθήο απφςεσο, φζν θαη ηελ ηαθηηθή

ρξήζε ησλ δηαθφξσλ πνιηνξθεηηθψλ κεραλψλ θαη κεζφδσλ. Oη επηξξνέο απφ ην έξγν

ησλ Chevedden θαη Sullivan είλαη πεξηζζφηεξν απφ εκθαλείο. Aθφκε ελδεηθηηθφηεξε

είλαη ε πεξίπησζε ηεο κνλνγξαθίαο ηνπ Aκεξηθαλνχ εξεπλεηή John Birkenmeier

(καζεηή ηνπ Dennis) γηα ηνλ ζηξαηφ ησλ Kνκλελψλ:77 φρη κφλνλ αθηεξψλεηαη εηδηθφ

θεθάιαην ζηελ ηέρλε ηεο πνιηνξθίαο θαηά ηελ πεξίνδν 1081-1180 (κε ηδηαίηεξε ζεκαζία

ζηα ιηζνβφια θαη ζαθείο επηξξνέο απφ ηνλ Chevedden), αιιά ν Birkenmeier θζάλεη ζην

άιιν άθξν ζε ζρέζε κε ηνπο παιαηφηεξνπο ζηξαηησηηθνχο ηζηνξηθνχο, ππνζηεξίδνληαο

φηη νη πνιηνξθεηηθέο κεραλέο (θαη θαηά θχξην ιφγν ηα βαξέα ιηζνβφια) ήζαλ ν

αθξνγσληαίνο ιίζνο ηεο επηζεηηθήο ζηξαηεγηθήο ηνπ Bπδαληίνπ, ελψ ην πεδηθφ θαη ην

ηππηθφ είραλ πιένλ πεξάζεη ζε δεχηεξε κνίξα.

75
Oη εμαηξέζεηο αθνξνχλ θπξίσο ζηνπο M. C. Bartusis, The Late Byzantine Army: Arms and Society, 1204-
1453, Φηιαδέιθεηα 1992 θαη W. T. Treadgold, Byzantium and Its Army, 284-1081, ΢ηάλθνξλη 1995. ΢ε
θακκία απφ ηηο δχν πεξηπηψζεηο δελ πξφθεηηαη γηα εζειεκέλε ππνβάζκηζε ηεο ζεκαζίαο ηεο
πνιηνξθεηηθήο ηέρλεο: ν Bartusis αλαθέξεη ξεηψο φηη ε κειέηε ηνπ δελ εληάζζεηαη ζηε ζηξαηησηηθή, αιιά
ηε δηνηθεηηθή θαη θνηλσληθή ηζηνξία, ζπλεπψο δελ αζρνιείηαη θαζφινπ κε ηε ζηξαηεγηθή θαη ηηο ηαθηηθέο
ησλ ζηξαηψλ ησλ Παιαηνιφγσλ, ελψ παξφκνηα είλαη θαη ηα εξεπλεηηθά ελδηαθέξνληα ηνπ Treadgold, ν
νπνίνο αζρνιείηαη ζρεδφλ απνθιεηζηηθά (ζηα φξηα ηεο κνλνκαλίαο) κε ηελ νξγάλσζε, ηελ αξηζκεηηθή
δχλακε θαη ηε κηζζνδνζία ηνπ ζηξαηεχκαηνο.
76
J. F. Haldon, Warfare, State and Society in the Byzantine World, 565-1204, Λνλδίλν 1999.
77
J. W. Birkenmeier, The Development of the Komnenian Army: 1081-1180 (History of Warfare 5),
Λέπληελ - Βνζηψλε - Κνισλία 2002, ηδίσο ην έβδνκν θεθάιαην (ζζ. 182-205).

31
 Σν απμεκέλν ελδηαθέξνλ ησλ ζχγρξνλσλ ηζηνξηθψλ γηα ηελ πνιηνξθεηηθή ηέρλε

δελ πεξηνξίδεηαη ζην Bπδάληην, αιιά επεθηείλεηαη θαη ζηνπο εηδηθνχο ηνπ δπηηθνχ

Mεζαίσλνο ― φπσο άιισζηε είλαη αλακελφκελν, αθνχ απφ εθεί μεθίλεζε ε αλαβίσζε

ηνπ ελδηαθέξνληνο γηα ηηο πνιηνξθίεο. ΢ε πιήξε αληίζεζε κε ηηο κειέηεο πάλσ ζηε

κεζαησληθή πνιεκηθή ηέρλε θαη ζηξαηησηηθή νξγάλσζε πνπ δεκνζηεχζεθαλ ζην ηέινο

ηνπ 19νπ αη. θαη αξγφηεξα, νη πεξηζζφηεξεο πξφζθαηεο ζηξαηησηηθέο ηζηνξίεο ησλ

Mέζσλ Xξφλσλ πεξηιακβάλνπλ εηδηθά θεθάιαηα γηα ηελ πνιηνξθεηηθή ηέρλε.78

Απφ ηα ζηνηρεία πνπ παξεηέζεζαλ αλσηέξσ ζεσξψ φηη θαζίζηαηαη νινθάλεξν

πσο ε επνρή πνπ ε κειέηε ηεο πνιηνξθεηηθήο ηέρλεο ήηαλ εμνβειηζκέλε απφ ηελ

πνιεκηθή ηζηνξία ησλ Mέζσλ Xξφλσλ θαη εηδηθφηεξα ηνπ Bπδαληίνπ έρεη πιένλ

παξέιζεη αλεπηζηξεπηί.79 Aπηφ βεβαίσο δελ ζεκαίλεη φηη ε έξεπλα έρεη θζάζεη ζε

ηθαλνπνηεηηθφ επίπεδν. Ίζσο νη ηζηνξηθνί ηνπ δπηηθνχ Mεζαίσλνο έρνπλ ιφγνπο λα είλαη

επραξηζηεκέλνη απφ ηελ πξφνδν ηνπ εξεπλεηηθνχ ηνπο έξγνπ, ην νπνίν επέηπρε λα

αλαζχξεη ηε κεζαησληθή πνιηνξθεηηθή ηέρλε απφ ηελ αθάλεηα ησλ ηειεπηαίσλ

δεθαεηηψλ. ΋ζνλ αθνξά ζηελ πνιηνξθεηηθή ηέρλε ησλ Bπδαληηλψλ, φκσο, ηα πξάγκαηα

είλαη κάιινλ δηαθνξεηηθά. H κειέηε ηεο είλαη σο επί ην πιείζηνλ απνζπαζκαηηθή,

βαζηδφκελε ζε κηθξφ εχξνο πεγψλ ή πεξηνξηζκέλε ρξνληθά. H άληζε πνηφηεηα ησλ

78
Bι. ι.ρ. Ch. Marshall, Warfare in the Latin East, 1192-1291, Kαίκπξηηδ 1992· J. France, Western
Warfare in the Age of the Crusades, 1000-1300, Λνλδίλν 1999· G. Halsall, Warfare and Society in the
Barbarian West, 450-900, Λνλδίλν 2003. Αμίδεη λα ζεκεησζεί φηη ζηελ επεηξσηηθή Δπξψπε ε ηάζε απηή
εκθαλίδεηαη ιίγν λσξίηεξα ζε εηδηθέο δεκνζηεχζεηο: πξβι. ην θεθάιαην πνπ αθηεξψλεη ζηα πνιηνξθεηηθά
κεραλήκαηα ν V. Schmidtchen, Kriegswesen im späten Mittelalter. Technik, Taktik, Theorie, Bάηλατκ
1990, 151-177.
79
H αλαβίσζε ηεο ελαζρνιήζεσο κε ηηο πνιεκηθέο κεραλέο θαη ηελ πνιηνξθεηηθή ηέρλε δελ πεξηνξίδεηαη
ζηνπο ηζηνξηθνχο ηνπ δπηηθνχ Mεζαίσλνο, αιιά επεθηείλεηαη θαη ζηνπο αξαβνιφγνπο, ην ελδηαθέξνλ ησλ
νπνίσλ γηα ηελ πςεινχ επηπέδνπ ηερλνινγία ηνπ Ηζιάκ είλαη αθφκε παιαηφηεξν. Δλδεηθηηθά αλαθέξσ ηα
A. Y. al-Hassan - D. R. Hill, Islamic Technology: An Illustrated History, Kαίκπξηηδ 1986 θαη D. R. Hill,
Islamic Science and Engineering, Δδηκβνχξγν 1993, ζηα νπνία ππάξρνπλ αμηφινγεο αλαθνξέο ζε αξαβηθέο
θαη άιιεο αλαηνιηθέο πνιεκηθέο κεραλέο. Mία θαιή ζχλνςε ησλ γλψζεψλ καο γηα ηα αξαβηθά εθηνμεπηηθά
2
φξγαλα βξίζθεηαη ζην D. R. Hill, “Mandjanīk”, The Encyclopaedia of Islam , VI, Λέπληελ 1991, 405-406.
Πξνζθάησο ν Chevedden δεκνζίεπζε κία κειέηε γηα ηα αθεηήξηα φξγαλα ησλ Mακεινχθσλ ηεο
Αηγχπηνπ: P. E. Chevedden, “Black Camels and Blazing Bolts: The Bolt-Projecting Trebuchet”, Mamlūk
Studies Review 8(2004)227-277.

32
ηερληθψλ θεηκέλσλ θαη ησλ αθεγεκαηηθψλ πεγψλ θάζε άιιν παξά δηεπθνιχλεη ηελ

έξεπλα ― αληηζέησο, ηελ νδεγεί αλαπφθεπθηα ζε πεπαηεκέλεο νδνχο. Eίλαη ηπραίν φηη ε

κνλαδηθή έσο ζήκεξα (θαη δπζηπρψο αθφκε αδεκνζίεπηε) ζπζηεκαηηθή αλάιπζε ηεο

βπδαληηλήο πνιηνξθεηηθήο ηέρλεο, εθείλε ηνπ McCotter, πεξηνξίδεηαη ζηελ πξψηκε

πεξίνδν, ζηελ ηζηνξηνγξαθία ηεο νπνίαο θπξηαξρνχλ νη κνξθέο ηνπ Aκκηαλνχ

Mαξθειιίλνπ θαη ηνπ Πξνθνπίνπ;

Πέξα απφ ηελ εκκνλή ησλ εξεπλεηψλ ζε ζπγθεθξηκέλεο πεξηφδνπο (ε

πξσηνβπδαληηλή επνρή θαη ν 10νο αη. ζπγθεληξψλνπλ, θαιψο ή θαθψο, ην κεγαιχηεξν

ελδηαθέξνλ), ε έκκεζε θαη φρη άκεζε αλαβίσζε ηεο ελαζρνιήζεσο κε ηε βπδαληηλή

πνιηνξθεηηθή θαη ε ζπλήζεο πξνζέγγηζή ηεο ππφ ην βιέκκα κεζαησλνιφγσλ θαη

αξαβνιφγσλ κε θαηά ην κάιινλ ή ήηηνλ ειιηπή ― θαη ζε πνιιέο πεξηπηψζεηο

αλχπαξθηε ― γλψζε ησλ ειιελφγισζζσλ πεγψλ ηεο επνρήο ζεκαίλνπλ φηη κία λέα

κειέηε πάλσ ζην αληηθείκελν είλαη αλαγθαία. H κειέηε απηή ζα εμεηάδεη ζθαηξηθά ηελ

πνιηνξθεηηθή ηέρλε ησλ Bπδαληηλψλ ζην ζχλνιφ ηεο θαη ζα βαζίδεηαη ζε κία

αλαλεσκέλε ζεψξεζε ησλ πεγψλ ηεο βπδαληηλήο πεξηφδνπ, κε φιεο ηηο δπζθνιίεο πνπ

απηφ ζπλεπάγεηαη. Πξάγκαηη, ε επηηπρία ελφο παξνκνίνπ εγρεηξήκαηνο εμαξηάηαη ζε

κεγάιν βαζκφ απφ ηελ νξζή ρξήζε ησλ πεγψλ, ηελ θαηαλφεζε ησλ πιενλεθηεκάησλ θαη

ησλ κεηνλεθηεκάησλ ησλ δηαθφξσλ ηχπσλ καξηπξηψλ, ηελ εηο βάζνο αλάιπζή ηνπο θαη

ηνλ απνηειεζκαηηθφ ζπλδπαζκφ ηνπο.

33
 Kεθάιαην δεύηεξν

Γξαπηέο πεγέο

Δίλαη αλακελφκελν φηη κία κειέηε ε νπνία εμεηάδεη δηαρξνληθά ηφζν ηελ ηζηνξηθή

εμέιημε ησλ βπδαληηλψλ πνιηνξθεηηθψλ κεραλψλ θαη κεζφδσλ, φζν θαη ηελ πξαθηηθή

εθαξκνγή θαη ρξήζε ηνπο, ζα πξέπεη λα βαζίδεηαη ζηε θηινινγηθή θαη ηζηνξηθή

επεμεξγαζία ηνπ ζπλφινπ ησλ δηαζέζηκσλ γξαπηψλ πεγψλ, αθεγεκαηηθψλ θαη ηερληθψλ,

ρσξίο λα παξακεινχληαη ηα κε ειιελφγισζζα έξγα. Πξηλ επηδνζνχκε ινηπφλ ζηνλ

εξάθιεην άζιν ηεο αλαδεηήζεσο θαηλνκεληθά αζχλδεησλ πιεξνθνξηψλ θαη ηεο

εμαγσγήο θαηά ην δπλαηφλ ινγηθψλ ζπκπεξαζκάησλ απφ ηηο ζαθείο ή αζαθείο καξηπξίεο

ησλ θεηκέλσλ θαη ησλ αληηθεηκέλσλ, κία επηζθφπεζε ησλ δηαζέζηκσλ πεγψλ θαη ησλ

πξνβιεκάησλ ηνπο κπνξεί λα απνδεηρζεί αξθνχλησο δηαθσηηζηηθή.

Οη καξηπξίεο ησλ αθεγεκαηηθψλ πεγψλ, αλεμάξηεηα απφ ην αλ είλαη πινχζηεο ή

πησρέο ζε ηερληθέο ιεπηνκέξεηεο, απνηεινχλ αλακθηβφισο ηνλ ζθειεηφ ζηνλ νπνίνλ ζα

ζηεξηρζεί κία κειέηε ε νπνία πξαγκαηεχεηαη δηαρξνληθά ηελ εμέιημε ησλ πνιηνξθεηηθψλ

κεραλψλ θαη ζεσξεηηθψλ κεζφδσλ ηνπ Bπδαληίνπ, ηελ εθαξκνγή ηεο ζεσξίαο ζηελ

πξάμε, θαζψο θαη ηε ζέζε πνπ θαηείραλ νη πνιηνξθίεο ζην πιαίζην ηεο επξχηεξεο

βπδαληηλήο ζηξαηεγηθήο. Απνηειεί πιένλ θνηλφ ηφπν ν δηαρσξηζκφο ησλ Βπδαληηλψλ

ζπγγξαθέσλ ζε ηζηνξηθνχο θαη ρξνλνγξάθνπο, αλ θαη πνιιέο θνξέο ε δηάθξηζε δελ είλαη

ζαθήο.1 ΢πκβαηηθά θξηηήξηα δηαρσξηζκνχ κεηαμχ ηζηνξηνγξαθίαο θαη ρξνλνγξαθίαο

1
H κειέηε ησλ αθεγεκαηηθψλ πεγψλ θαη ηεο βπδαληηλήο θνζκηθήο γξακκαηείαο ελ γέλεη δελ κπνξεί παξά
λα μεθηλήζεη απφ ην θνξπθαίν έξγν αλαθνξάο ηνπ H. Hunger, Die hochsprachliche profane Literatur der
Byzantiner, I-II, Mφλαρν 1978. ΢ην εμήο νη παξαπνκπέο ζα γίλνληαη ζηελ ειιεληθή έθδνζε (Bπδαληηλή
ινγνηερλία. H ιόγηα θνζκηθή γξακκαηεία ηωλ Bπδαληηλώλ, I-III, Aζήλα 1991-1994), ε νπνία δηαζέηεη
ελεκεξσκέλε βηβιηνγξαθία. Eηδηθφηεξα γηα ηε βπδαληηλή ηζηνξηνγξαθία θαη ρξνλνγξαθία, βι. πιένλ A.

34
ζεσξνχληαη ε ελαζρφιεζε κε κία ζπγθεθξηκέλε ρξνληθή πεξίνδν (ζε αληίζεζε κε ηελ

ηάζε ησλ ρξνλνγξάθσλ λα παξαζέηνπλ ηελ παγθφζκηα ηζηνξία απφ θηίζεσο θφζκνπ έσο

ηελ επνρή ηνπο), ε ρξήζε αηηηθήο ή αηηηθίδνπζαο γιψζζαο (ζε αληίζεζε κε ηελ απιή

ιφγηα ή αθφκε θαη δεκψδε γιψζζα ησλ ρξνλνγξάθσλ) θαη ε πξνζζήθε ξεηνξηθψλ

δηαλζηζκάησλ, θπξίσο δεκεγνξηψλ.

Aπφ ηελ άπνςε ηεο κειέηεο ηεο βπδαληηλήο πνιηνξθεηηθήο ηέρλεο, κεγαιχηεξε

ζπνπδαηφηεηα απφ ηα πξναλαθεξζέληα θξηηήξηα θαηέρεη ε εζσηεξηθή δηάθξηζε κεηαμχ

ηζηνξηθψλ ζπγγξαθέσλ πνπ αθνινπζνχλ ηελ θιαζζηθή παξάδνζε ηεο ζηξαηησηηθήο

ηζηνξηνγξαθίαο (θνξπθαία πξφηππα ηεο νπνίαο ζεσξνχληαη νη Θνπθπδίδεο, Ξελνθψλ θαη

Πνιχβηνο) θαη φζσλ κηκνχληαη ηζηνξηθνχο φπσο ν Hξφδνηνο ή ν Γηφδσξνο ΢ηθειηψηεο,

νη νπνίνη, αλ θαη αλαθέξνληαη ζπρλά ζε πνιεκηθά γεγνλφηα, εληνχηνηο δελ δείρλνπλ

κεγάιν ελδηαθέξνλ γηα ιεπηνκέξεηεο ζρεηηθέο κε ηε ζηξαηησηηθή νξγάλσζε, ηνλ νπιηζκφ

θαη ηελ ηαθηηθή ησλ αληηκαρνκέλσλ. Eχθνια γίλεηαη θαηαλνεηφ φηη, γηα ηηο αλάγθεο ηεο

παξνχζαο κειέηεο, ηα ηζηνξηθά έξγα ηεο πξψηεο θαηεγνξίαο είλαη ηα πιένλ απαξαίηεηα·

δπζηπρψο, ηπγράλεη λα είλαη θαη ηα πιένλ δπζεχξεηα. Tα πξνβιήκαηα πνπ αληηκεησπίδεη

ν ζηξαηησηηθφο ηζηνξηθφο ηνπ Bπδαληίνπ αλαθνξηθά κε ηελ χπαξμε ή αλππαξμία ησλ

ζρεηηθψλ πεγψλ είλαη εκθαλέζηεξα θαηά ηελ πξσηνβπδαληηλή πεξίνδν, ηελ νπνία ζα

εμεηάζνπκε ζηε ζπλέρεηα.

Oη πεξηζζφηεξνη ηζηνξηθνί ηεο πξψηκεο βπδαληηλήο πεξηφδνπ έρνπλ κειεηεζεί

επηζηακέλσο απφ ηνπο εξεπλεηέο.2 Oη ιφγνη ηνπ απμεκέλνπ ελδηαθέξνληνο ησλ

Kαξπφδεινο, Bπδαληηλνί ηζηνξηθνί θαη ρξνλνγξάθνη, I-II, Aζήλα 1997-2002: ν πξψηνο ηφκνο ηνπ έξγνπ
πεξηιακβάλεη ηνπο ζπγγξαθείο ηνπ 4νπ-7νπ αη., ν δεχηεξνο εθείλνπο ηνπ 8νπ-10νπ αη.· αλακέλεηαη ν
ηξίηνο, ζηνλ νπνίνλ ζα κειεηάηαη ε παξαγσγή ηεο πεξηφδνπ απφ ηνλ 11ν έσο ηνλ 15ν αη.
2
Eηδηθά γηα ηηο αθεγεκαηηθέο πεγέο ηεο πξσηνβπδαληηλήο πεξηφδνπ, βι. εθηφο ησλ Hunger θαη
Kαξπφδεινπ ηηο πξφζθαηεο ζπλζεηηθέο κνλνγξαθίεο ησλ D. Rohrbacher, The Historians of Late Antiquity,
Λνλδίλν - Nέα Yφξθε 2002 (κειεηά ηνπο 4ν θαη 5ν αη.) θαη W. T. Treadgold, The Early Byzantine
Historians, Mπάζηλγθζηνθ - Nέα Yφξθε 2007 (θζάλεη έσο ηνλ Πξνθφπην). Aκθφηεξεο πεξηιακβάλνπλ
ζηνηρεία θαη γηα νξηζκέλνπο εθθιεζηαζηηθνχο ηζηνξηθνχο ηεο επνρήο: γηα ηνπο ηειεπηαίνπο θαη γεληθά γηα

35
ζπγρξφλσλ ηζηνξηθψλ ηνπ πνιέκνπ γηα ηελ ηζηνξηνγξαθία ηεο πεξηφδνπ απηήο είλαη δχν:

πξψηνλ, ε κεγάιε ζεκαζία ηεο πζηεξνξξσκατθήο-πξσηνβπδαληηλήο επνρήο ζηε

ζηξαηησηηθή θαη πνιηηηθή ηζηνξία ηφζν ηνπ Bπδαληίνπ, φζν θαη ηεο Γπηηθήο Eπξψπεο·

δεχηεξνλ, ε χπαξμε, ζηελ αξρή θαη ην ηέινο ηεο πεξηφδνπ, ησλ δχν κεγαιχηεξσλ

Eιιήλσλ ζηξαηησηηθψλ ηζηνξηθψλ ηεο Όζηεξεο Αξραηφηεηνο, ηνπ Aκκηαλνχ

Mαξθειιίλνπ θαη ηνπ Πξνθνπίνπ. Eπηπιένλ, ζα πξέπεη λα πξνζζέζνπκε ελδηάκεζα θαη

κία πιεζψξα θιαζζηθηδφλησλ ηζηνξηθψλ, ησλ νπνίσλ φκσο ηα θείκελα δπζηπρψο

ζψδνληαη απνζπαζκαηηθά (ελίνηε κφιηο ζε ζπαξάγκαηα), ελψ ελδηαθέξνλ παξνπζηάδεη

θαη ην ηζηνξηθφ έξγν ηνπ Zσζίκνπ, ην κφλν γηα ηνλ 4ν θαη 5ν αη. πνπ έρεη ζσζεί

νιφθιεξν. Γελ πξέπεη λα ζεσξείηαη ηπραίν ην γεγνλφο φηη κε ηελ πεξίνδν απηήλ έρνπλ

αζρνιεζεί πνιινί ζχγρξνλνη ηζηνξηθνί ηεο πνιηνξθεηηθήο ηέρλεο, είηε βαζηζκέλνη

ζρεδφλ απνθιεηζηηθά ζην έξγν ελφο απφ ηνπο δχν θνξπθαίνπο εθπξνζψπνπο ηεο,3 είηε

πεξηνξίδνληαο ηνλ ρξνληθφ νξίδνληα ηεο κειέηεο ηνπο εληφο ησλ νξίσλ πνπ πεξηγξάθνπλ

κε ην έξγν ηνπο ν Aκκηαλφο θαη ν Πξνθφπηνο.4

Λφγσ ηνπ βαζκνχ (protector) ηνλ νπνίνλ έθεξε ζηνλ ζηξαηφ ηνπ Κσλζηαληίνπ

B΄, ν Aκκηαλφο Mαξθειιίλνο, ν θαιχηεξνο ζηξαηησηηθφο ηζηνξηθφο ηεο Όζηεξεο

Αξραηφηεηνο, φπσο έρεη ραξαθηεξηζζεί,5 βξέζεθε πνιιέο θνξέο εληεηαικέλνο λα δηνηθεί

ηελ εθθιεζηαζηηθή θαη ζενινγηθή γξακκαηεία ηεο βπδαληηλήο πεξηφδνπ, βι. H.-G. Beck, Kirche und
theologische Literatur im byzantinischen Reich, Mφλαρν 1959.
3
Χο ραξαθηεξηζηηθά παξαδείγκαηα ρξεζηκεχνπλ ε αδεκνζίεπηε εξγαζία ηνπ D. C. Hastie, “Aspects of
Siege-Warfare on the Mesopotamian Frontier as Related by Ammianus Marcellinus”, Nηνχθαζι 1979, ε
νπνία αληιεί ην πιηθφ ηεο θαζ‟ νινθιεξίαλ απφ ηνλ Aκκηαλφ Mαξθειιίλν, θαη ην άξζξν ηνπ R. Zavattini,
“Difesa e assedio della città nel VI secolo”, Rivista di Bizantinistica 2(1992)157-162, ην νπνίν νπζηαζηηθά
απνηειεί πεξίιεςε ηνπ Ὑπὲρ τῶν πολέμων ηνπ Πξνθνπίνπ.
4
΢ηελ θαηεγνξία απηήλ εκπίπηεη ε (έσο ζήκεξα αδεκνζίεπηε) δηδαθηνξηθή δηαηξηβή ηνπ S. McCotter,
“The Strategy and Tactics of Siege Warfare in the Early Byzantine Period: From Constantine to
Heraclius”, Mπέιθαζη 1995, αλ θαη ν ζπγγξαθέαο επηηπγράλεη λα επεθηείλεη ηελ έξεπλά ηνπ έσο ηηο αξρέο
ηνπ 7νπ αη., θπξίσο ράξε ζε πεγέο φπσο ην ηζηνξηθφ έξγν ηνπ Θενθπιάθηνπ ΢ηκνθάηηε θαη ην
Στρατηγικὸν ηνπ Mαπξηθίνπ.
5
H βηβιηνγξαθία γηα ηνλ Aκκηαλφ Mαξθειιίλν θαη ην ηζηνξηθφ ηνπ έξγν είλαη εθηελέζηαηε. Aπφ απφςεσο
ζηξαηησηηθήο ηζηνξηνγξαθίαο, νη πιένλ πξνζηηέο θαη πεξηεθηηθέο κνλνγξαθίεο είλαη εθείλεο ησλ G. A.
Crump, Ammianus Marcellinus as a Military Historian (Historia Einzelschriften 27), Bηζκπάληελ 1975,

36
ζηνηρεία πνιεκηθψλ κεραλψλ θαηά ηε δηάξθεηα πνιηνξθηψλ,6 κε απνηέιεζκα ε καξηπξία

ηνπ σο απηφπηε κάξηπξνο λα θαζίζηαηαη πνιχηηκε γηα ηελ έξεπλά καο. Παξά ηαχηα, ν

Aκκηαλφο Mαξθειιίλνο δελ ήηαλ κεραληθφο θαη απφ νξηζκέλνπο εξεπλεηέο

ππνζηεξίδεηαη φηη δελ θαηείρε ζπνπδαίεο ηερληθέο γλψζεηο.7 Tν ηειεπηαίν δήηεκα είλαη

θξίζηκν γηα ηελ αμία ηνπ ηζηνξηθνχ ηνπ έξγνπ σο πεγήο γηα ηε κειέηε ηεο πνιηνξθεηηθήο

ηέρλεο ηνπ 4νπ αη. θαη πξέπεη λα ηχρεη εθηεηακέλεο αλαιχζεσο.

O “απφζηξαηνο θαη Έιιελ” (φπσο ν ίδηνο πεξηγξάθεη ηνλ εαπηφ ηνπ) Aκκηαλφο

Mαξθειιίλνο θαηαγφηαλ απφ ηε ΢πξία θαη, φπσο είδακε, ζηαδηνδξφκεζε ζην ζηξάηεπκα

σο protector. Ήηαλ παξψλ ζηελ πνιηνξθία ηεο Άκηδαο απφ ηνπο ΢αζζαλίδεο Πέξζεο ην

359 θαη ιίγα ρξφληα αξγφηεξα αξγφηεξα (άλνημε - ζέξνο 363) ζπλφδεπζε ηνλ

απηνθξάηνξα Iνπιηαλφ ζηελ απνηπρεκέλε εθζηξαηεία ηνπ ελαληίνλ ησλ Πεξζψλ ζηε

Mεζνπνηακία.8 Mεηά ηνλ ζάλαην ηνπ Iνπιηαλνχ θαίλεηαη φηη ν Aκκηαλφο, εζληθφο ζην

ζξήζθεπκα θαη ν ίδηνο, πξνηίκεζε λα εγθαηαιείςεη ηε ζηξαηησηηθή ζηαδηνδξνκία γηα λα

ηαμηδεχζεη θαη λα αζρνιεζεί κε ηελ ηζηνξηθή ζπγγξαθή. Aπφ ην έξγν ηνπ, γξακκέλν ζηε

ιαηηληθή γιψζζα, ζψδνληαη ηα βηβιία 14-31, ηα νπνία αθεγνχληαη ηα ζχγρξνλά ηνπ

γεγνλφηα ησλ εηψλ 354-378, ζε πνιιά απφ ηα νπνία ππήξμε απηφπηεο.9

΢ε κία παξέθβαζή ηνπ θαηά ηελ εμηζηφξεζε ηεο κεγάιεο εθζηξαηείαο ηνπ 363,

ν ηζηνξηθφο παξαζέηεη ιεπηνκεξείο πεξηγξαθέο ησλ δχν θπξίσλ εθηνμεπηηθψλ κεραλψλ

ηεο Όζηεξεο Αξραηφηεηνο, ηεο νμπβφινπ βαλλίστρας θαη ηνπ ιηζνβφινπ ὀνάγρου

θαη N. J. E. Austin, Ammianus on Warfare. An Investigation into Ammianus‟ Military Knowledge

(Collection Latomus 165), Bξπμέιιεο 1979.
6
΢ρεηηθά κε ηα θαζήθνληα ησλ “πξνηεθηφξσλ” σο επηηειηθψλ αμησκαηηθψλ θαη ηε ζρέζε ηνπο κε ηηο
πνιεκηθέο κεραλέο θαηά ηηο πνιηνξθίεο, βι. F. Trombley, “Ammianus Marcellinus and Fourth-Century
Warfare: A Protector‟s Approach to Historical Narrative”, ζην: J. W. Drijvers - D. Hunt (επηκ.), The Late
Roman World and Its Historian. Interpreting Ammianus Marcellinus, Λνλδίλν - Nέα Yφξθε 1999, 17-28,
θπξίσο 24-25.
7
Πξβι. Crump, Ammianus Marcellinus, 11-12, ν νπνίνο δηαηεξεί ακθηβνιίεο γηα ηε ζηελή ζρέζε κεηαμχ
“πξνηεθηφξσλ” θαη εθηνμεπηηθψλ κεραλψλ.
8
Γηα κία επηζθφπεζε ησλ πνιεκηθψλ επηρεηξήζεσλ, βι. ηα θεθάιαηα ηνπ D. Hunt, “The successors of
Constantine” θαη “Julian”, ζην: Averil Cameron - P. Garnsey (επηκ), The Cambridge Ancient History, XIII:

37
(πξβι. γηα ιεπηνκέξεηεο ην πέκπην θαη έθην θεθάιαην αληηζηνίρσο).10 Aλ θαη νη

πεξηγξαθέο πνιηνξθηψλ αθζνλνχλ ζην ηζηνξηθφ ηνπ έξγν,11 ε παξέθβαζε ζηελ αθήγεζε

ηεο ηειεπηαίαο εθζηξαηείαο ηνπ Iνπιηαλνχ απνηειεί ηε κνλαδηθή θνξά πνπ ν Aκκηαλφο

Mαξθειιίλνο αζρνιείηαη ιεπηνκεξψο κε ηα ηερληθά ραξαθηεξηζηηθά ησλ δχν

νπινκεραλεκάησλ θαη πηζαλφηαηα νη πεξηγξαθέο ηνπο επείραλ ζέζε εηζαγσγήο ζηελ

εμηζηφξεζε ηεο εθζηξαηείαο ηνπ 363, ζηελ νπνίαλ είρε θαη ν ίδηνο ιάβεη κέξνο.12

Eηδηθφηεξα ε πεξηγξαθή ηεο βαιιίζηξαο ζπρλά έρεη θηλήζεη ην ελδηαθέξνλ ησλ

εξεπλεηψλ: ε ηερληθή γιψζζα ηνπ Aκκηαλνχ δελ είλαη απνιχησο ζαθήο, κε απνηέιεζκα

νη εξκελείεο πνπ έρνπλ δνζεί ζην ζπγθεθξηκέλν ρσξίν λα πνηθίιινπλ.13

Oξηζκέλεο εξκελεπηηθέο δπζθνιίεο θαη ππνηηζέκελεο αλαθξίβεηεο ζηελ αλάιπζε

ησλ ηερληθψλ ραξαθηεξηζηηθψλ ηεο βαιιίζηξαο, φπσο απηή πεξηγξάθεηαη απφ ηνλ

Aκκηαλφ Mαξθειιίλν, νδήγεζαλ πξηλ απφ ιίγα ρξφληα ηνλ D. den Hengst ζηε

δηαηχπσζε ηεο απφςεσο φηη νη πεξηγξαθέο πνιεκηθψλ κεραλψλ ζην έξγν ηνπ Aκκηαλνχ

δελ πξνέξρνληαη ηφζν απφ άκεζε παξαηήξεζε, φζν είλαη επεξεαζκέλεο απφ ηερληθά

εγρεηξίδηα θαη άιια θείκελα.14 Aλ ε ζεσξία απηή έρεη βάζε, ηφηε ε αμία ηνπ ηζηνξηθνχ

έξγνπ ηνπ Aκκηαλνχ Mαξθειιίλνπ σο πεγήο γηα ηηο πνιεκηθέο κεραλέο ηεο

πξσηνβπδαληηλήο πεξηφδνπ κεηψλεηαη δξακαηηθά. Θα πξέπεη φκσο λα έρνπκε ππ‟ φςηλ

The Late Empire, A.D. 337-425, Καίκπξηηδ 1998, 1-43 θαη 44-77, ηδίσο 39-43, 73-77.
9
Aκκηαλφο Mαξθειιίλνο, Res Gestae, έθδ. W. Seyfarth, Ammianus Marcellinus, Res Gestae, Λεηςία 1978.
10
Aκκηαλφο Mαξθειιίλνο, 23, 4, 1-3 (πεξηγξαθή ηεο βαιιίζηξαο) θαη 4-7 (πεξηγξαθή ηνπ νλάγξνπ).
11
Bι. γεληθά Crump, Ammianus Marcellinus, 97-113, γηα ηελ πνιηνξθεηηθή ηέρλε ηνπ 4νπ αη. κέζα απφ ηα
γξαπηά ηνπ Aκκηαλνχ.
12
Aπηή ηνπιάρηζηνλ είλαη ε άπνςε ηνπ D. den Hengst, “Preparing the Reader for War: Ammianus‟
Digression on Siege Engines”, ζην: J. W. Drijvers - D. Hunt (επηκ.), The Late Roman World and Its
Historian. Interpreting Ammianus Marcellinus, Λνλδίλν - Nέα Yφξθε 1999, 29-39.
13
Mε ηελ αλάιπζε ηεο πεξηγξαθήο ηνπ Aκκηαλνχ έρνπλ αζρνιεζεί θαηά θαηξνχο νη: E. W. Marsden,
Greek and Roman Artillery. Technical Treatises, Oμθφξδε 1971, 237-240· M. F. A. Brok, “Bombast oder
Kunstfertigkeit? Ammians Beschreibung der ballista (23, 4, 1-3)”, Rheinisches Museum für Philologie
120(1977)331-345· P. E. Chevedden, “Artillery in Late Antiquity: Prelude to the Middle Ages”, ζην: Ivy
A. Corfis - M. Wolfe (επηκ.), The Medieval City under Siege, Γνχληκπξηηδ - Pφηζεζηεξ 1995, 131-173, εδψ
152-154· den Hengst, “Digression”, 30-31.
14
Den Hengst, “Digression”, 36. Πξβι. Crump, Ammianus Marcellinus, 11-12, γηα ηηο αδπλακίεο ησλ
ηερληθψλ πεξηγξαθψλ ηνπ Aκκηαλνχ.

38
καο φηη νη δπζθνιίεο εξκελείαο ησλ ηερληθψλ πεξηγξαθψλ ηνπ Aκκηαλνχ δελ ζεκαίλνπλ

απαξαηηήησο φηη ν ηζηνξηθφο δελ ήηαλ απηφπηεο κάξηπξαο ηεο ρξήζεψο ηνπο, αιιά φηη ε

γιψζζα ηνπ θαη ε νξνινγία ηελ νπνία ρξεζηκνπνηεί βξίζθνληαη ζε άιιν επίπεδν απφ

εθείλν ησλ ζρνιηαζηψλ ηνπ. Γελ είλαη ηπραίν φηη εηδηθνί κειεηεηέο, φπσο νη Marsden θαη

Chevedden, επέηπραλ λα αλαιχζνπλ ηα ρσξία ηνπ Aκκηαλνχ κε ζαθψο θαιχηεξα

απνηειέζκαηα απφ θηινιφγνπο φπσο νη Brok θαη den Hengst, αμηνπνηψληαο ηηο

πιεξνθνξίεο ηνπ ηζηνξηθνχ γηα ηελ εμαγσγή ρξεζίκσλ ζπκπεξαζκάησλ ζρεηηθά κε ηελ

θαηαζθεπή θαη ιεηηνπξγία ηεο νμπβφινπ βαιιίζηξαο ηνπ 4νπ αη.

Αθφκε δηαθσηηζηηθφηεξε είλαη ε πεξίπησζε ηνπ δεπηέξνπ ρσξίνπ ηνπ

Aκκηαλνχ Mαξθειιίλνπ, ζην νπνίν ν ηζηνξηθφο πεξηγξάθεη ηνλ φλαγξν, δει. ηνλ

κνλάγθσλα ιηζνβφιν θαηαπέιηε ηεο Όζηεξεο Αξραηφηεηνο. Eδψ ε ζεσξία ηνπ den

Hengst θαηαξξέεη παηαγσδψο: θαλέλα ηερληθφ εγρεηξίδην δελ πεξηιακβάλεη πεξηγξαθή

ηνπ ζπγθεθξηκέλνπ κεραλήκαηνο, ελψ νη ειάρηζηεο κλείεο ηνπ ζε άιιεο αθεγεκαηηθέο

πεγέο είλαη ζρεδφλ φιεο κεηαγελέζηεξεο ηνπ Aκκηαλνχ θαη θακκία δελ ην πεξηγξάθεη

ιεπηνκεξψο.15 H πεξηγξαθή ηνπ ηζηνξηθνχ είλαη ηφζν αλαιπηηθή θαη ζαθήο, ψζηε νη

ζχγρξνλνη εηδηθνί έρνπλ θαηαθέξεη λα αλαθαηαζθεπάζνπλ αληίγξαθα ηνπ ζπγθεθξηκέλνπ

κεραλήκαηνο κφλν κε ηε βνήζεηα ηνπ Aκκηαλνχ, ρσξίο θακκία άιιε επηπιένλ καξηπξία

― ν φλαγξνο είλαη ην κνλαδηθφ αξραίν ή κεζαησληθφ εθηνμεπηηθφ κεράλεκα ηνπ νπνίνπ

δελ έρεη ζσζεί απεηθφληζε ζε εηθνληζηηθέο πεγέο. Aγφκεζα ινηπφλ ζην ζπκπέξαζκα φηη

νη πεξηγξαθέο πνιεκηθψλ κεραλψλ ζην έξγν ηνπ Aκκηαλνχ Mαξθειιίλνπ πξνέξρνληαη

θαηά πάζα πηζαλφηεηα απφ πξνζσπηθή παξαηήξεζε θαη, παξά ηηο φπνηεο ηερληθέο

αδπλακίεο ηνπ, ν ηζηνξηθφο αμίδεη λα ζεσξείηαη έλαο απφ ηνπο θνξπθαίνπο ζηξαηησηηθνχο

15
Bι. Marsden, Artillery B, 249-265· M. Cherretté, “The onager according to Ammianus Marcellinus”,
Journal of Roman Military Equipment Studies 12-13(2001-2002)117-133· A. Wilkins, Roman Artillery
(Shire Archeology 86), Πξίλζεο Pίζκπνξσ 2003, 66-69.

39
ηζηνξηθνχο ηεο Αξραηφηεηνο θαη ε καξηπξία ηνπ γηα ηελ πξσηνβπδαληηλή πνιηνξθεηηθή

ηέρλε είλαη αλεθηίκεηε.

΢ην ίδην επίπεδν βξίζθεηαη αλακθηβφισο θαη ν Πξνθφπηνο, ην ηζηνξηθφ έξγν ηνπ

νπνίνπ θαιχπηεη ρξνληθά ηελ πεξίνδν 527-553.16 O Arnold Toynbee ζεσξνχζε ηνλ

Πξνθφπην σο έλαλ απφ ηνπο κεγαιχηεξνπο ηζηνξηθνχο ηεο Αξραηφηεηνο, εθάκηιιν ηνπ

Ζξνδφηνπ, ηνπ Θνπθπδίδε θαη ηνπ Πνιπβίνπ,17 ελψ ν Walter Emil Kaegi (ρσξίο λα

ζπκκεξίδεηαη απνιχησο ηελ θξίζε ηνπ Toynbee) ηνλ έρεη ραξαθηεξίζεη “ηνλ κεγαιχηεξν

Βπδαληηλφ ζηξαηησηηθφ ηζηνξηθφ φισλ ησλ επνρψλ”.18 Γελλεκέλνο ζηελ Καηζάξεηα ηεο

Παιαηζηίλεο ζηηο αξρέο ηνπ 6νπ αη., ν Πξνθφπηνο ζπλδέζεθε απφ λσξίο κε ηνλ ζηξαηεγφ

Βειηζάξην, ηνλ νπνίνλ αθνινχζεζε, σο γξακκαηέαο θαη λνκηθφο ηνπ ζχκβνπινο, ζηηο

εθζηξαηείεο ηνπ ζηελ Aλαηνιή θαη ηελ Ηηαιία. Ήηαλ παξψλ ζηελ πνιηνξθία ηεο Ρψκεο

απφ ηνπο Γφηζνπο (536-537) θαη ηελ θαηάιεςε ηεο Ραβέλλαο απφ ηνλ Βειηζάξην (540).

Yπήξμε απηφπηεο κάξηπξαο ησλ επηρεηξήζεσλ ελαληίνλ ησλ Πεξζψλ, ησλ Βαλδάισλ θαη

ησλ Γφηζσλ έσο ην 540-541· αξγφηεξα ηαμίδεπζε ζε πνιιά κέξε γηα λα ζπγθεληξψζεη

καξηπξίεο γηα ηε ζπγγξαθή ηνπ ηζηνξηθνχ ηνπ έξγνπ.19

Χο κηκεηήο ηνπ Θνπθπδίδε θαη γλήζηνο εθπξφζσπνο ηεο θιαζζηθίδνπζαο ηάζεο

ηεο πξψηκεο βπδαληηλήο ηζηνξηνγξαθίαο, ν Πξνθφπηνο αζρνιείηαη ζπζηεκαηηθά κε ηελ

πεξηγξαθή πνιεκηθψλ επηρεηξήζεσλ, ελψ ραξαθηεξηζηηθφ ηνπ σο ζηξαηησηηθνχ

ηζηνξηθνχ είλαη ε ζπρλή παξάζεζε ιεπηνκεξεηψλ.20 ΢ην πιαίζην απηφ ζα πξέπεη λα

εληαρζεί ε πεξηγξαθή ησλ πνιεκηθψλ κεραλψλ (θπξίσο ηεο βαιιίζηξαο) πνπ

16
Πξνθφπηνο, Ὑπὲρ τῶν πολέμων, έθδ. J. Haury - G. Wirth, Procopii Caesariensis opera omnia, I-II,
Λεηςία 1963.
17
A. J. Toynbee, A Study of History, VI, Λνλδίλν - Oμθφξδε 1939, 74.
18
W. E. Kaegi, “Procopius the Military Historian”, Byzantinische Forschungen 15(1990)53-85, εδψ 53.
19
Γηα ηε δσή θαη ην έξγν ηνπ Πξνθνπίνπ, βι. γεληθά Averil Cameron, Procopius and the Sixth Century,
Λνλδίλν 1985.
20
Kaegi, “Procopius”, 60.

40
ρξεζηκνπνίεζε ν Βειηζάξηνο θαηά ηελ άκπλα ηεο Ρψκεο.21 H πεξηγξαθή ησλ κεραλψλ

είλαη ραξαθηεξηζηηθή ηνπ κεγάινπ ελδηαθέξνληνο πνπ δείρλεη ν Πξνθφπηνο γηα ηε

ζηξαηησηηθή ηερλνινγία, ελδηαθέξνλ πνπ είλαη εκθαλέο ζε δηάθνξα ζεκεία ηνπ έξγνπ

ηνπ.22 Kαζψο ζε πνιιέο πεξηπηψζεηο νη πεξηγξαθέο ― φρη κφλνλ ησλ πνιεκηθψλ

κεραλψλ, αιιά θαη ησλ πνιηνξθεηηθψλ επηρεηξήζεσλ ελ γέλεη ― πξνέξρνληαη απφ

πξνζσπηθή παξαηήξεζε, ε κεγάιε αμία ηνπ έξγνπ ηνπ γηα ηε κειέηε ηεο πνιηνξθεηηθήο

ηέρλεο θαηά ηνπο πξψηκνπο βπδαληηλνχο ρξφλνπο ζα πξέπεη λα ζεσξείηαη απηνλφεηε. 23

Tν πςειφ επίπεδν ηνπ έξγνπ ηνπ Aκκηαλνχ Mαξθειιίλνπ θαη ηνπ Πξνθνπίνπ

αλαδεηθλχεηαη θνξπθαίν ζε ζχγθξηζε κε ηα ζσδφκελα θείκελα δχν άιισλ ηζηνξηθψλ πνπ

έδξαζαλ κία γελεά πξηλ θαη κεηά ηνλ Πξνθφπην αληηζηνίρσο: πξφθεηηαη γηα ηνλ Zψζηκν

θαη ηνλ Aγαζία. O πξψηνο θαιχπηεη κε ηελ αθήγεζή ηνπ ηελ πεξίνδν έσο ην 410 θαη

είλαη ν κνλαδηθφο εηδσινιάηξεο ηζηνξηθφο ηεο πξσηνβπδαληηλήο πεξηφδνπ ηνπ νπνίνπ ην

έξγν κάο έρεη ζσζεί ζρεδφλ αθέξαην.24 H πνηφηεηά ηνπ εμαξηάηαη θπξίσο απφ ηηο πεγέο

ηνπ, ηνλ Eπλάπην θαη ηνλ Οιπκπηφδσξν, ηνπο νπνίνπο αθνινπζεί πηζηά. Aλ θαη έρεη

θαηαθξηζεί γηα ηελ αλαθξίβεηα ησλ ηζηνξηθψλ πιεξνθνξηψλ ηνπ θαη ηελ αζάθεηά ηνπ ζε

ζέκαηα ζηξαηησηηθήο νξγαλψζεσο, εληνχηνηο ε πεξηγξαθή ηεο εθζηξαηείαο ηνπ

Ηνπιηαλνχ ελαληίνλ ησλ Πεξζψλ είλαη αξθεηά εθηεηακέλε θαη παξακέλεη ρξήζηκε γηα ην

αληηθείκελφ καο· θαίλεηαη φηη γηα ηα γεγνλφηα ηνπ 363 ν Zψζηκνο άληιεζε πιεξνθνξίεο

21
Πξνθφπηνο, Πόλεμοι, 5, 21, 14-18 (πεξηγξαθή ηεο βαιιίζηξαο), 18-19 (φλαγξνο) θαη 19-22 (πεξηγξαθή
ηνπ ιεγνκέλνπ “ιχθνπ”, κεραλήκαηνο γηα ηελ αληηκεηψπηζε ησλ θξηψλ).
22
Πξβι. Kaegi, “Procopius”, 69-73· ν Kaegi δελ αλαθέξεηαη ζπγθεθξηκέλα ζηηο εθηνμεπηηθέο κεραλέο θαη
επηθεληξψλεηαη ζην ελδηαθέξνλ ηνπ Πξνθνπίνπ γηα ηνλ πνιεκηθφ εμνπιηζκφ ησλ ηππέσλ ηεο επνρήο ηνπ,
κλεκνλεχεη φκσο (72-73) ηηο παξαηεξήζεηο ηνπ Πξνθνπίνπ γηα ηνλ ειαθξφ θξηφ πνπ ρξεζηκνπνηνχζαλ νη
΢άβεηξνη Oχλλνη. Ο J. D. Howard-Johnston, “The Education and Expertise of Procopius”, L‟Antiquité
Tardive 8(2000)19-30, ηδίσο 25-30, ππνζηεξίδεη φηη ν ηζηνξηθφο είρε ιάβεη εθπαίδεπζε ζηξαηησηηθνχ
κεραληθνχ θαη αξρηηέθηνλνο.
23
Xαξαθηεξηζηηθή είλαη ε πεξίπησζε ηεο πεξηγξαθήο ηεο βαιιίζηξαο, ηελ νπνίαλ ν den Hengst,
“Digression”, 30-31 ζεσξεί αλψηεξε ηεο αληίζηνηρεο ηνπ Aκκηαλνχ Mαξθειιίλνπ. Πξβι. ηελ αλάιπζε ηνπ
ρσξίνπ ηνπ Πξνθνπίνπ απφ ηνπο Marsden, Artillery B, 246-248 (ν νπνίνο εθθξάδεη νξηζκέλεο ακθηβνιίεο
γηα ηελ ηερληθή αμηνπηζηία ηεο πεξηγξαθήο) θαη Chevedden, “Artillery A”, 160-163 (ν νπνίνο αληηζέησο
ζεσξεί ηελ πεξηγξαθή κεραληθά αμηφπηζηε).
24
Zψζηκνο, Nέα Ἱστορία, έθδ. F. Paschoud, Zosime, Histoire nouvelle, I-III, Παξίζη 1971-1986.

41
απφ ην θείκελν ηνπ Mάγλνπ εθ Kαξξψλ, ν νπνίνο είρε ιάβεη κέξνο ζηελ εθζηξαηεία θαη

ππήξμε απηφπηεο κάξηπξαο ησλ πνιεκηθψλ επηρεηξήζεσλ, ζπκπεξηιακβαλνκέλσλ ησλ

δηαθφξσλ πνιηνξθηψλ.25

Oη Ἱστορίαι ηνπ “ζρνιαζηηθνχ” (δηθεγφξνπ) θαη ινγίνπ Aγαζία ζπλέρηδαλ ην

έξγν ηνπ Πξνθνπίνπ, θαιχπηνληαο ηελ πεξίνδν απφ ην 552 έσο ην 559.26 Aλ θαη

ζχγρξνλνο κε ηα γεγνλφηα ηα νπνία πεξηγξάθεη, εληνχηνηο ν Aγαζίαο κεηνλεθηεί έλαληη

ηνπ Kαηζαξέσο ηζηνξηθνχ, θαζψο δελ γξάθεη απφ πξνζσπηθή παξαηήξεζε, πάζρνληαο

παξάιιεια απφ έιιεηςε ζηξαηησηηθψλ θαη ηερληθψλ γλψζεσλ. Bεβαίσο, ην έξγν ηνπ

δηαηεξεί ηε ρξεζηκφηεηά ηνπ γηα ηνλ κειεηεηή ησλ πνιεκηθψλ επηρεηξήζεσλ ηνπ

Iνπζηηληαλνχ, αιιά είλαη πξνθαλέο φηη, ζπγθξηλφκελα κε ηνπο δχν θνξπθαίνπο

ζηξαηησηηθνχο ηζηνξηθνχο ηεο Όζηεξεο Aξραηφηεηνο, ηα θείκελα ησλ Zσζίκνπ θαη

Aγαζία είλαη ζαθψο θαηψηεξεο πνηφηεηνο. Γηαζέηνπλ, φκσο, έλα ηεξάζηην ζπγθξηηηθφ

πιενλέθηεκα έλαληη ησλ άιισλ ηζηνξηθψλ θεηκέλσλ ηεο πεξηφδνπ: έρνπλ δηαζσζεί.

Γηα ηνλ ηζηνξηθφ ηεο πξσηνβπδαληηλήο πνιηνξθεηηθήο ηέρλεο είλαη δχζθνιν λα

εθηηκήζεη ην κέγεζνο ηεο απψιεηαο πνπ έρεη πξνθαιέζεη ε κε δηάζσζε ησλ

ειιελφγισζζσλ ηζηνξηθψλ έξγσλ πνπ θάιππηαλ ηνπο 4ν θαη 5ν αη. Eιάρηζηα

απνζπάζκαηα ζψδνληαη απφ ηα έξγα ηνπ Eπλαπίνπ, ηνπ Oιπκπηνδψξνπ, ηνπ Πξίζθνπ

θαη ηνπ Mάιρνπ, απηψλ πνπ ζπλεζίδνπκε λα απνθαινχκε “απνζπαζκαηηθά ζσδφκελνπο

θιαζζηθίδνληεο ηζηνξηθνχο ηεο πζηεξνξξσκατθήο απηνθξαηνξίαο”.27 Kξίλνληαο απφ φζα

ειάρηζηα γλσξίδνπκε γηα ην έξγν ηνπο, νη ζπγγξαθείο απηνί θάιππηαλ κεηαμχ ηνπο ηα

25
H άπνςε φηη ν Mάγλνο εθ Kαξξψλ ηαπηίδεηαη κε ηνλ ζηξαηησηηθφ δηνηθεηή πνπ αλαθέξεη ν Zψζηκνο λα
ζπκκεηέρεη ζηελ εθζηξαηεία ηνπ 363 δελ βξίζθεη ζχκθσλνπο φινπο ηνπο εξεπλεηέο. Γηα κία επηζθφπεζε
ηνπ δεηήκαηνο, βι. Ch. Fornara, “Julian‟s Persian Expedition in Ammianus and Zosimus”, Journal of
Hellenic Studies 111(1991)1-15 (ν νπνίνο ζπκθσλεί κε ηελ ηαχηηζε).
26
Aγαζίαο, Ἱστορίαι, έθδ. R. Keydell, Agathiae Myrinaei Historiarum libri quinque (Corpus Fontium
Historiae Byzantinae 2), Bεξνιίλν 1967.
27
Bι. γεληθά R. C. Blockley, The Fragmentary Classicising Historians of the Later Roman Empire:
Eunapius, Olympiodorus, Priscus and Malchus, I, Tφνπκπξηηδ 1981· ν δεχηεξνο ηφκνο (βι. επφκελε
ππνζεκείσζε) πεξηιακβάλεη ηελ έθδνζε ησλ απνζπαζκάησλ, κε αγγιηθή κεηάθξαζε θαη ζρνιηαζκφ.

42
γεγνλφηα ησλ εηψλ 270-480. ΋κσο, δελ είλαη ηφζν ε άγλνηα ηνπ ηζηνξηθνχ πιαηζίνπ ησλ

δχν απηψλ αηψλσλ ― γηα ηνλ 4ν αη. ν Zψζηκνο ζρεδφλ αληηγξάθεη ηνλ Eπλάπην, ελψ

εθθιεζηαζηηθνί ηζηνξηθνί θαη κεηαγελέζηεξνη ρξνλνγξάθνη φπσο νη Mαιάιαο θαη

Θενθάλεο θαιχπηνπλ ελ κέξεη ην θελφ ―, φζν ε πηζαλή απψιεηα αμηφινγσλ πεξηγξαθψλ

πνιηνξθηψλ πνπ ζέηεη πξνζθφκκαηα ζηε έξεπλα ηεο πνιηνξθεηηθήο ηέρλεο ηεο πεξηφδνπ.

Aλ θξίλνπκε απφ ηα ζσδφκελα ζπαξάγκαηα, ν Eπλάπηνο θαη θπξίσο ν Πξίζθνο 28

θαίλεηαη λα δείρλνπλ ελδηαθέξνλ γηα ηελ πνιεκηθή ηερλνινγία ηεο επνρήο ηνπο.

Γπζηπρψο, ν αξηζκφο ησλ απνζπαζκάησλ πνπ έρνπλ ζσζεί ράξε ζηηο αλζνινγίεο ηεο

επνρήο ηνπ Kσλζηαληίλνπ Z΄ Πνξθπξνγελλήηνπ (Περὶ πρεσβειῶν, Περὶ γνωμῶν, Περὶ

ἐπιβουλῶν θ.ιπ.) είλαη κηθξφο θαη ε επηινγή ηνπο αληαλαθιά ηα ελδηαθέξνληα ησλ

θηινιφγσλ ηνπ 10νπ αη. θαη ηνπ εζηεκκέλνπ εξγνδφηε ηνπο, κελ επηηξέπνληαο

αζθαιέζηεξα ζπκπεξάζκαηα πάλσ ζην δήηεκα απηφ. Γηα ηνλ ζχγρξνλν ζηξαηησηηθφ

ηζηνξηθφ, ε αλππαξμία κίαο αληίζηνηρεο ζπιινγήο πεξηθνπψλ Περὶ πολιορκιῶν ή Περὶ

μηχανῶν δεκηνπξγεί ζρεδφλ αλππέξβιεηα πξνβιήκαηα.29

H δεκία ηελ νπνία έρεη ππνζηεί ε έξεπλα ηεο πνιηνξθεηηθήο ηέρλεο ηεο

πζηεξνξξσκατθήο-πξσηνβπδαληηλήο πεξηφδνπ δελ πεξηνξίδεηαη ζηελ απψιεηα ησλ

ηζηνξηνγξάθσλ ηνπ 4νπ-5νπ αη., αιιά επεθηείλεηαη ζηνπο πξνεγνχκελνπο θαη επνκέλνπο

αηψλεο. Xαξαθηεξηζηηθφ παξάδεηγκα απνηειεί ν ηζηνξηθφο Eπζέβηνο ― φρη ν γλσζηφο

εθθιεζηαζηηθφο ηζηνξηθφο, αιιά έλαο πξνγελέζηεξνο, ν νπνίνο θαηαγφηαλ απφ ην δπηηθφ

28
Πξίζθνο, Ἱστορία βυζαντιακὴ καὶ τὰ κατ’ Ἀττήλαν, έθδ. R. C. Blockley, The Fragmentary
Classicising Historians of the Later Roman Empire: Eunapius, Olympiodorus, Priscus and Malchus, II,
Λίβεξπνπι 1983.
29
Κακκία απφ ηηο ηέζζεξηο ή πέληε θσλζηαληίλεηεο αλζνινγίεο απνζπαζκάησλ ζρεηηθά κε ηνλ πφιεκν δελ
ζψδεηαη, ψζηε λα είκαζηε ζε ζέζε λα γλσξίδνπκε αλ θαη ζε πνην βαζκφ πεξηειάκβαλαλ πεξηγξαθέο
πνιεκηθψλ κεραλψλ. Απφ ηε Σούδα, ην γλσζηφ ιεμηθφ ηνπ 10νπ αη., γλσξίδνπκε ηελ χπαξμε κίαο
ζπιινγήο Περὶ ἐκφράσεων, απφ ηελ νπνίαλ ν ζπληάθηεο ηνπ ιεμηθνχ είρε δαλεηζζεί ηελ πεξηγξαθή ελφο
πνιηνξθεηηθνχ κεραλήκαηνο ηεο Αξραηφηεηνο, ηεο “ζακβχθεο”. Σν γεγνλφο φηη ην κνλαδηθφ άιιν γλσζηφ
απφζπαζκα ηεο ζπιινγήο απηήο πεξηγξάθεη ην έλδπκα ηνπ κεγάινπ αξρηεξέσο ησλ Ηνπδαίσλ δελ εκπλέεη

43
ηκήκα ηεο απηνθξαηνξίαο θαη άθκαζε πηζαλφηαηα επί Γηνθιεηηαλνχ.30 Aπφ ην έξγν ηνπ,

ην νπνίν εθάιππηε ηελ πεξίνδν 31 π.X.-283 κ.X. θαη ήηαλ γξακκέλν ζηελ ησληθή

δηάιεθην (θαηά κίκεζε ηνπ Hξνδφηνπ), ζψδνληαη κφλν δχν απνζπάζκαηα, ακθφηεξα

πεξηγξαθέο πνιηνξθηψλ ηεο επνρήο ηνπ Aπγνχζηνπ θαη ηνπ 3νπ αη. αληηζηνίρσο. Γελ

γλσξίδνπκε αλ ην πεξηερφκελν ησλ πεξηθνπψλ απηψλ είλαη ελδεηθηηθφ ησλ

ελδηαθεξφλησλ ηνπ ηδίνπ ηνπ ηζηνξηθνχ ή εθείλσλ ηνπ αλζνιφγνπ ηνπ,31 αιιά ε δηάζσζε

ηνπ πιήξνπο θεηκέλνπ αλακθηβφισο ζα πξνζέθεξε ζηνπο εηδηθνχο αμηφινγα ζηνηρεία γηα

ηε ξσκατθή θαη πζηεξνξξσκατθή πνιηνξθεηηθή ηέρλε.

Eμίζνπ ζεκαληηθή θαίλεηαη λα είλαη θαη ε απψιεηα ηνπ κεγαιχηεξνπ κέξνπο ηνπ

ηζηνξηθνχ έξγνπ ηνπ Mελάλδξνπ Πξνηήθηνξνο, ν νπνίνο ζεσξείηαη ζπλερηζηήο ― ίζσο

θαη κηκεηήο ― ηνπ Aγαζία θαη θαιχπηεη ηελ πεξίνδν 559-582.32 ΋,ηη ζψδεηαη απφ ην

έξγν ηνπ πξνέξρεηαη απφ ην Περὶ πρεσβειῶν, εθηφο απφ έλα απφζπαζκα ην νπνίν

παξαηίζεηαη ζηε Σούδα.33 ΢ην ζπγθεθξηκέλν ρσξίν παξαηίζεηαη ε πεξηγξαθή ηνπ

σπαλίωνος, ελφο πνιηνξθεηηθνχ κεραλήκαηνο παξνκνίνπ κε ηε χελώνη, ζην νπνίν είρε

αλαθεξζεί ιεπηνκεξψο θαη ν Aγαζίαο (βι. ιεπηνκέξεηεο ζην έβδνκν θεθάιαην). Θεσξψ

ην ρσξίν απηφ σο επαξθή απφδεημε φηη ν Mέλαλδξνο, εθηφο απφ κηκεηήο ηνπ Aγαζία,

ήηαλ θαη γλήζηνο εθπξφζσπνο ηεο θιαζζηθίδνπζαο ηάζεο ηεο βπδαληηλήο

ηζηνξηνγξαθίαο, ε νπνία αθνινπζνχζε ηελ παξάδνζε ησλ αξραίσλ ζηξαηησηηθψλ

αηζηνδνμία αλαθνξηθά κε ηε ζέζε ηελ νπνίαλ θαηείραλ νη πνιεκηθέο κεραλέο ζηε ζπγθεθξηκέλε αλζνινγία.
Πξβι. P. Lemerle, Ο πξώηνο βπδαληηλόο νπκαληζκόο,2 Αζήλα 1985, 258-259.
30
H. Sivan, “The Historian Eusebius (of Nantes)”, Journal of Hellenic Studies 112(1992)158-163.
31
Tα δχν απνζπάζκαηα απνηεινχλ ηελ θαηαρψξεζε αξ. 101 ησλ Die Fragmente der griechischen
Historiker ηνπ Felix Jacoby. ΢ψδνληαη ζηνλ Parisinus gr. 607, ηνλ πεξίθεκν θψδηθα (10νπ ή 11νπ αη.) πνπ
αλαθάιπςε ζηε Mνλή Bαηνπεδίνπ ν Mελάο Mηλσΐδεο θαη ζπλαπνθφκηζε ζηε Γαιιία ην 1843· ζε απηφλ
πεξηιακβάλνληαη, κεηαμχ άιισλ, ηα ζεκαληηθφηεξα έξγα ησλ κεραληθψλ ηεο ειιεληζηηθήο πεξηφδνπ.
Πξβι. Marsden, Artillery B, 10-12.
32
Mέλαλδξνο Πξνηήθησξ, Ἱστορία, έθδ. R. C. Blockley, The History of Menander the Guardsman,
Λίβεξπνπι 1985.
33
Αιιά θαη φζα απνζπάζκαηα θιαζζηθηδφλησλ ηζηνξηνγξάθσλ ζψδνληαη ζηε Σούδα πξνέξρνληαλ
αξρηθψο απφ ηηο ζπιινγέο πεξηθνπψλ ηνπ Kσλζηαληίλνπ Πνξθπξνγελλήηνπ· πξβι. Hunger, Λνγνηερλία B,
15 θαη ζεκ. 7.

44
ηζηνξηθψλ ζηε ιεπηνκεξή ελαζρφιεζε κε ηελ πνιεκηθή ηερλνινγία. Γπζηπρψο, θαη πάιη

ην κφλν πνπ κπνξνχκε λα πξάμνπκε είλαη λα εθθξάζνπκε ηελ απνγνήηεπζή καο γηα ην

φηη ην έξγν ηνπ δελ ζψζεθε νιφθιεξν, ή ηνπιάρηζηνλ ην ηειεπηαίν ηκήκα ηνπ, ην νπνίν

πεξηέγξαθε ηελ ηξηεηή (579-582) πνιηνξθία ηνπ ΢ηξκίνπ απφ ηνπο Aβάξνπο.

΢ην ζεκείν απηφ ζα πξέπεη λα αλαθεξζνχκε ζε έλα ραξαθηεξηζηηθφ ησλ

θιαζζηθηδφλησλ, αιιά θαη κεηαγελεζηέξσλ Bπδαληηλψλ ηζηνξηνγξάθσλ ην νπνίν

ζεσξείηαη ― δηθαίσο ή αδίθσο ― φηη έρεη άκεζε επίπησζε ζηελ αμηνπηζηία ηνπο.

Πξφθεηηαη γηα ηελ ηάζε ηνπο λα κηκνχληαη θαηά θφξνλ ηα αξραία πξφηππά ηνπο, θπξίσο

ζηηο εθθξάζεηο θαη ην ιεμηιφγην· κάιηζηα ε “κίκεζηο” θιαζζηθψλ ζπγγξαθέσλ ζεσξείηαη

έλα απφ ηα θχξηα ραξαθηεξηζηηθά ηεο βπδαληηλήο “πςειήο” ινγνηερλίαο. 34 H ηάζε απηή

έρεη θαηά θαηξνχο παξεμεγεζεί, κε απνηέιεζκα λα εθθξάδνληαη επηθπιάμεηο γηα ηελ

αμηνπηζηία ησλ ελ ιφγσ ηζηνξηνγξάθσλ: ι.ρ., νξηζκέλνη εμέθξαζαλ ακθηβνιίεο γηα ηελ

ηζηνξηθφηεηα ηεο πιεξνθνξίαο ηνπ Πξνθνπίνπ ζρεηηθά κε έλα ζηξαηήγεκα πνπ

ρξεζηκνπνίεζαλ νη Eθζαιίηεο Oχλλνη ζε κάρε ελαληίνλ ησλ Πεξζψλ, δηφηη ην ίδην

ζηξαηήγεκα αλαθέξεη θαη ν Hξφδνηνο ηνλ 5ν π.X. αη., ή ηελ απζεληηθφηεηα ηνπ

επεηζνδίνπ κε ηνλ Έιιελα απηφκνιν ζηνπο Oχλλνπο πνπ πεξηγξάθεη ν Πξίζθνο,

ζεσξψληαο ηελ φιε ζθελή σο ξεηνξηθφ θαηαζθεχαζκα.35

Tν πιένλ αθξαίν παξάδεηγκα ππεξβνιηθήο δπζπηζηίαο απέλαληη ζηνπο

θιαζζηθίδνληεο ηζηνξηνγξάθνπο είλαη θαη εθείλν πνπ καο ελδηαθέξεη άκεζα, θαζψο

ζρεηίδεηαη κε ηελ πνιηνξθία ηεο Nατζζνχ απφ ηνπο Oχλλνπο (442), φπσο ηελ αθεγείηαη ν

Πξίζθνο. O E. A. Thompson, γλσζηφο ηζηνξηθφο ηεο Όζηεξεο Aξραηφηεηνο θαη ηεο

Mεγάιεο Mεηαλαζηεχζεσο ησλ Λαψλ, ακθηζβήηεζε έληνλα ηελ ηζηνξηθφηεηα ηνπ

γεγνλφηνο, δηφηη ν Bπδαληηλφο ηζηνξηθφο κηκείηαη ηελ αληίζηνηρε πεξηγξαθή ηεο

34
H. Hunger, “On the Imitation (Mimesis) of Antiquity in Byzantine Literature”, Dumbarton Oaks Papers
23-24(1969-1970)15-38.

45
πνιηνξθίαο ησλ Πιαηαηψλ απφ ηνλ Θνπθπδίδε, ελψ θαίλεηαη λα έρεη επεξεαζζεί θαη απφ

ηνλ ηζηνξηθφ ηνπ 3νπ αη. Γέμηππν, κηκεηή θαη απηφλ ηνπ Θνπθπδίδε. Bαζηζκέλνο ζε

απηέο ηηο νκνηφηεηεο θαη ηελ εθ πξννηκίνπ πεπνίζεζή ηνπ φηη νη βφξεηνη ιανί αγλννχζαλ

αθφκε θαη ηα ζηνηρεηψδε ηεο πνιηνξθεηηθήο ηέρλεο, ν Thompson θζάλεη ζην ζεκείν λα

θαηεγνξεί επζέσο ηνλ Πξίζθν (αιιά θαη ηνλ Γέμηππν) γηα εζειεκέλε δηαζηξέβισζε ηεο

ηζηνξηθήο αιεζείαο.36

Παξά ηελ ελδειερή κειέηε ηνπ Blockley, ν νπνίνο απέδεημε κε ηζρπξά

επηρεηξήκαηα ην αβάζηκν ησλ θαηεγνξηψλ ηνπ Thompson,37 θαη ηελ ιίγν παιαηφηεξε

ζπκβνιή ηνπ Gyula Moravcsik, ν νπνίνο είρε θαηαθεξζεί ελαληίνλ φζσλ θαηαθεχγνπλ

ζε ηέηνηεο αθξφηεηεο,38 εληνχηνηο ε βπδαληηλή ηζηνξηνγξαθία ζπλερίδεη αθφκε θαη

ζήκεξα λα θαιχπηεηαη (αδίθσο θαηά ηελ άπνςή κνπ) απφ έλα πέπιν θαρππνςίαο.

Xαξαθηεξηζηηθή είλαη ε ακθηζβήηεζε ηεο αμηνπηζηίαο ηνπ Λένληνο Γηαθφλνπ απφ

νξηζκέλνπο ζχγρξνλνπο ηζηνξηθνχο ηνπ Bπδαληίνπ, δηφηη ζηελ πεξηγξαθή ηεο πνιηνξθίαο

ηνπ Xάλδαθνο απφ ηνλ Nηθεθφξν Φσθά κηκείηαη γισζζηθά θαη εθθξαζηηθά ηνλ Aγαζία

ζηελ αληίζηνηρε πεξηγξαθή ηεο πνιηνξθίαο ηεο Kχκεο απφ ηνλ Ναξζή.39

Διιείςεη θαιπηέξσλ ηζηνξηθψλ πεγψλ πνπ λα δηεμέξρνληαη ηα ηεο

πνιηνξθεηηθήο ηέρλεο ηεο πξψηκεο θαη κέζεο βπδαληηλήο πεξηφδνπ, ν κειεηεηήο είλαη

ππνρξεσκέλνο λα ζηξαθεί πξνο άιια αθεγεκαηηθά είδε, απφ ηα νπνία ην πιένλ

ζπλεζηζκέλν είλαη ε ρξνλνγξαθία.40 Αλ θαη, ζε ζχγθξηζε κε ηελ θιαζζηθίδνπζα

35
Bι. Hunger, Λνγνηερλία B, 67-68, 85, φπνπ παξαπνκπέο θαη εθηελέζηεξε βηβιηνγξαθία.
36
E. A. Thompson, “Priscus of Panium, Fragment 1b”, The Classical Quarterly 39(1945)92-94.
37
R. C. Blockley, “Dexippus and Priscus and the Thucydidean Account of the Siege of Plataea”, Phoenix
26(1972)18-27.
38
G. Moravcsik, “Klassizismus in der byzantinischen Geschichtsschreibung”, ζην: Polychronion.
Festschrift F. Dölger zum 75. Geburtstag, Xατδειβέξγε 1966, 366-377.
39
D. F. Sullivan, “Tenth Century Byzantine Offensive Siege Warfare: Instructional Prescriptions and
Historical Practice”, ζην: K. Tζηθλάθεο (επηκ.), Tν Eκπόιεκν Bπδάληην (9νο-12νο αη.) (Γηεζλή ΢πκπφζηα
4), Aζήλα 1997, 179-200, εδψ 181· πξβι. J. F. Haldon, Warfare, State and Society in the Byzantine World,
565-1204, Λνλδίλν 1999, 187.
40
Οη βπδαληηλνιφγνη δελ είλαη νη κφλνη πνπ έρνπλ αλαγθαζζεί λα θαηαθχγνπλ ζε απηήλ ηε ιχζε: γηα κία
ζεσξεηηθή αλάιπζε ησλ εξεπλεηηθψλ πξνβιεκάησλ απφ έλαλ ζηξαηησηηθφ ηζηνξηθφ ηνπ δπηηθνχ

46
ηζηνξηνγξαθία ηεο πξψηκεο πεξηφδνπ, ε ρξνλνγξαθία πζηεξεί ζε πνιιά ζεκεία,

εληνχηνηο δηαζέηεη δχν ραξαθηεξηζηηθά ηα νπνία ηήο πξνζδίδεη νξηζκέλα πιενλεθηήκαηα

αλαθνξηθά κε ηε κειέηε ηεο πνιηνξθεηηθήο ηέρλεο: πξψηνλ, θαζψο ην αλαγλσζηηθφ ηεο

θνηλφ ήηαλ ζπλήζσο άηνκα ησλ θαησηέξσλ ηάμεσλ, ε βπδαληηλή ρξνλνγξαθία έηεηλε λα

αζρνιείηαη κε ηηο ηνπηθέο θνηλφηεηεο πεξηζζφηεξν απφ φζν ε ιφγηα ηζηνξηνγξαθία, ε

νπνία είρε σο επίθεληξν ηηο πνιηηηθέο εμειίμεηο ζηε Βαζηιεχνπζα· δεχηεξνλ, θχξην

ραξαθηεξηζηηθφ ηεο ρξνλνγξαθίαο σο ειαθξνχ αλαγλψζκαηνο ήηαλ ε παξάζεζε

εληππσζηαθψλ ιεπηνκεξεηψλ ζρεδηαζκέλσλ λα εμάςνπλ ηε θαληαζία ηνπ θνηλνχ.41 Ο

ζπλδπαζκφο ησλ δχν πξναλαθεξζέλησλ ραξαθηεξηζηηθψλ απνηειεί ηνλ θχξην ιφγν γηα

ηνλ νπνίνλ νξηζκέλα ρξνλνγξαθηθά έξγα ηεο πξψηκεο θαη κέζεο βπδαληηλήο πεξηφδνπ

(θπξίσο ν Μαιάιαο42 θαη δεπηεξεπφλησο ν Θενθάλεο43 θαη νη ΢πλερηζηέο ηνπ44) είλαη

ρξήζηκα ζηε κειέηε ηεο βπδαληηλήο πνιηνξθεηηθήο ηέρλεο ― ε ζρεηηθή πξνζνρή πνπ

δίλνπλ νη ρξνλνγξάθνη ζηελ ηνπηθή ηζηνξία ησλ πφιεσλ θαη ε θνζκνγνληθή ζεκαζία πνπ

έρνπλ νη πνιηνξθίεο γηα ηελ αζηηθή δσή ησλ θνηλνηήησλ απηψλ έρνπλ σο απνηέιεζκα ηε

δηάζσζε αξθεηψλ αθεγήζεσλ πνιηνξθηψλ, επηγξακκαηηθά ή κε ιεπηνκέξεηεο.

Σν πιένλ δηαθσηηζηηθφ παξάδεηγκα ηνπ ηξφπνπ κε ηνλ νπνίνλ νη ρξνλνγξαθίεο

θαη άιιεο ηνπηθέο ηζηνξίεο κπνξνχλ λα ζπκβάινπλ ζηε κειέηε ηεο βπδαληηλήο

πνιηνξθεηηθήο ηέρλεο είλαη ε πεξίπησζε ηεο πνιηνξθίαο ηεο Άκηδαο ζηηο αξρέο ηνπ 6νπ

αη. Αλ θαη ε αθήγεζε ηνπ Πξνθνπίνπ είλαη αμηφινγε, νη ηνπηθέο πεγέο πνπ εμηζηνξνχλ

ην γεγνλφο (είηε γξακκέλεο απεπζείαο ζηε ζπξηαθή, είηε κεηαθξαζκέλεο ζηε γιψζζα

Μεζαίσλνο, βι. K. DeVries, “The Use of Chronicles in Recreating Medieval Military History”, Journal of
Medieval Military History 2(2004)1-15.
41
Γηα ηε ρξνλνγξαθία σο ιατθφ αλάγλσζκα, βι. Hunger, Λνγνηερλία B, 33-60.
42
Ησάλλεο Μαιάιαο, Χρονογραφία, έθδ. J. Thurn, Ioannis Malalae Chronographia (Corpus Fontium
Historiae Byzantinae 35), Bεξνιίλν - Nέα Yφξθε 2000.
43
Θενθάλεο, Χρονογραφία, έθδ. Ch. de Boor, Theophanis Chronographia, Λεηςία 1883.
44
΢πλερηζηαί Θενθάλνπο, Χρονογραφία, έθδ. I. Bekker, Theophanes Continuatus, Βφλλε 1838.

47
απηήλ απφ ειιεληθά πξσηφηππα)45 παξαζέηνπλ πιεζψξα ιεπηνκεξεηψλ, ζπλήζσο

πξνεξρνκέλσλ απφ απηφπηεο κάξηπξεο ή ηνπηθέο πεγέο. Ζ ρξεζηκφηεηά ηνπο ζηε κειέηε

ησλ πνιηνξθεηηθψλ ηερληθψλ ηνπ 6νπ αη. ― αθφκε θαη ζε ζχγθξηζε κε ηνλ θαιχηεξν

ζηξαηησηηθφ ηζηνξηθφ ηεο πεξηφδνπ ― είλαη αλππνιφγηζηε.46

΢ηελ ίδηα θαηεγνξία εκπίπηνπλ θαη νη πεξηγξαθέο πνιηνξθηψλ νη νπνίεο

ζπληάζζνληαλ ιίγν κεηά ην γεγνλφο, ζπλήζσο απφ απηφπηεο κάξηπξεο νη νπνίνη ήζειαλ

λα αθεγεζνχλ ηα γεγνλφηα πνπ ζπγθιφληζαλ ηελ ηνπηθή θνηλσλία ηνπο, λα

παλεγπξίζνπλ γηα ηελ επηηπρή απφθξνπζε ηνπ αληηπάινπ ή λα ζξελήζνπλ γηα ηηο πιηθέο

θαηαζηξνθέο θαη ηηο αλζξψπηλεο απψιεηεο.47 Ζ πιεηνλφηεηα ησλ θεηκέλσλ απηψλ αθνξά

ζηελ Κσλζηαληηλνχπνιε θαη ηε Θεζζαινλίθε· δελ είλαη ηπραίν φηη γηα κεγάιν ρξνληθφ

δηάζηεκα απηέο ήζαλ νη δχν κεγαιχηεξεο πφιεηο ηεο απηνθξαηνξίαο, άξα ζπρλά

απνηεινχζαλ ζηφρν ερζξηθήο ελέξγεηαο, ελψ δηέζεηαλ ζεκαληηθφ αξηζκφ ινγίσλ νη

νπνίνη ζα κπνξνχζαλ λα ζπλζέζνπλ παξφκνηα έξγα. ΋κσο, ελψ ηα αθεγήκαηα πνπ

45
Πέξαλ ηνπ Πξνθνπίνπ, νη θπξηφηεξεο πεγέο πνπ πεξηγξάθνπλ ηηο πνιεκηθέο επηρεηξήζεηο γχξσ απφ ηελ
Άκηδα είλαη ν Φεπδν-Iεζνχο ΢ηπιίηεο, κηθξ. F. R. Trombley - J. W. Watt, The Chronicle of Pseudo-
Joshua the Stylite, Λίβεξπνπι 2000, θαη ν Φεπδν-Zαραξίαο Mπηηιήλεο, κηθξ. F. J. Hamilton - E. W.
Brooks, The Syriac Chronicle known as that of Zachariah of Mytilene, Λνλδίλν 1899. Πξβι. M. Debié,
“Du Grec en Syriaque: la transmission du récit de la prise d‟Amid (502) dans l‟historiographie byzantine”,
Byzantinische Zeitschrift 96(2003)601-622.
46
Υαξαθηεξηζηηθφ ηεο δηαθνξάο πνηφηεηνο αλάκεζα ζηνλ θιαζζηθίδνληα ηζηνξηνγξάθν θαη ηηο ηνπηθέο
πεγέο είλαη ε απφδνζε απφ ηνλ Πξνθφπην ηεο αιψζεσο ηεο Άκηδαο ζε πξσηνβνπιία ηνπ Πέξζε κνλάξρε,
ελψ νη ΢χξνη ρξνλνγξάθνη αλαθέξνπλ νλνκαζηηθά ηνλ θαηψηεξν ζηξαηησηηθφ δηνηθεηή ν νπνίνο ζηελ
πξαγκαηηθφηεηα ήηαλ απηφο πνπ επέηπρε λα δηεηζδχζεη πξψηνο ζηηο νρπξψζεηο ηεο πφιεσο. Σν θαηλφκελν
απηφ ηεο ζηαδηαθήο απαινηθήο φισλ ησλ νλνκάησλ (πιελ εθείλσλ ησλ εγεηψλ) απφ ηελ ηζηνξηθή κλήκε
παξαηεξείηαη θαη ζε άιινπο Βπδαληηλνχο ηζηνξηθνχο, ελψ απαληά θαη ζηα λεφηεξα ρξφληα: ζηε κάρε ηεο
Πξάγαο (1757) έλαο ζπληαγκαηάξρεο εθκεηαιιεχζεθε ην θελφ πνπ δεκηνπξγήζεθε ζηελ παξάηαμε ησλ
Απζηξηαθψλ γηα λα δεκηνπξγήζεη ην ξήγκα πνπ ηειηθά ράξηζε ζηνπο Πξψζζνπο ηε λίθε· ιίγεο δεθαεηίεο
αξγφηεξα, φια ηα ηζηνξηθά εγρεηξίδηα απέδηδαλ ηνλ ειηγκφ απηφλ ζε πξσηνβνπιία ηνπ ηδίνπ ηνπ Μεγάινπ
Φξεηδεξίθνπ (βι. Ch. Duffy, The Military Experience in the Age of Reason, Λνλδίλν 1987, 238).
47
΢ηελ ηειεπηαία απηή θαηεγνξία αλήθνπλ έξγα φπσο εθείλα ηνπ Αληηφρνπ ΢ηξαηεγνχ, ζπξηαθφ θείκελν
ην νπνίν πεξηγξάθεη ηελ άισζε ησλ Ηεξνζνιχκσλ απφ ηνπο Πέξζεο ην 614 (κηθξ. F. C. Conybeare,
“Antiochus Strategos‟ Account of the Sack of Jerusalem in A.D. 614”, English Historical Review
25[1910]502-517), θαη ηνπ Θενδνζίνπ Μνλαρνχ, ν νπνίνο αθεγείηαη ηηο ηαιαηπσξίεο πνπ ππέζηε θαηά ηελ
άισζε ησλ ΢πξαθνπζψλ απφ ηνπο Άξαβεο ην 878 (έθδ. C. O. Zuretti, “La espugnazione di Siracus nell‟
880: Testo greco della lettera del monaco Teodosio”, ζην: Centenario della nascita di Michele Amari, I,
Παιέξκν 1910, 165-173).

48
πεξηγξάθνπλ ηηο πνιηνξθίεο ηεο Κσλζηαληηλνππφιεσο απφ ηνπο Αβάξνπο (626)48 θαη

ηνπο Σνχξθνπο (1422)49 ραίξνπλ εθηηκήζεσο απφ ηνπο ηζηνξηθνχο, δελ κπνξεί λα ιερζεί

ην ίδην γηα νξηζκέλα απφ ηα θείκελα πνπ ζρεηίδνληαη κε ηε Θεζζαινλίθε. Οη πεξηγξαθέο

ησλ Δπζηαζίνπ Θεζζαινλίθεο (γηα ηελ άισζε ηεο πφιεσο απφ ηνπο Ννξκαλδνχο ην

1185)50 θαη Ησάλλε Αλαγλψζηε (γηα ηελ άισζε ηνπ 1430 απφ ηνπο Οζσκαλνχο)51

ζεσξνχληαη ελ γέλεη αμηφπηζηεο, ζε αληίζεζε κε δχν πξνγελέζηεξεο πεγέο, ε αμηνπηζηία

ησλ νπνίσλ έρεη ηεζεί ππφ ακθηζβήηεζε.

Σα Θαύματα τοῦ Ἁγίου Δημητρίου52 θαη ην έξγν ηνπ Ησάλλε Κακηληάηε53

βξέζεθαλ ζην ζηφραζηξν νξηζκέλσλ ζπγρξφλσλ εηδηθψλ, δηφηη ζεσξήζεθε φηη δελ

γξάθεθαλ απφ απηφπηεο κάξηπξεο θαη άξα νη πιεξνθνξίεο ηηο νπνίεο παξέρνπλ ζρεηηθά

κε ηηο πνιηνξθίεο πνπ πεξηγξάθνπλ δελ έρνπλ αμία γηα ηνλ ηζηνξηθφ. ΢ηελ πξψηε

πεξίπησζε, ν Paul Speck ππνζηήξημε φηη ην πξψην κέξνο ησλ Θαυμάτων απνηειεί

ζπκπίιεκα ην νπνίν έηπρε ηειηθήο επεμεξγαζίαο ηνλ 9ν αη., ζπλεπψο δελ κπνξεί λα

ζεσξεζεί έξγν ελφο απηφπηε κάξηπξα θαη άξα δελ έρεη αμία γηα ηνλ ηζηνξηθφ ηεο

πνιεκηθήο ηερλνινγίαο ηνπ 6νπ-7νπ αη.54 Παξαπιήζηα ππήξμε θαη ε πξνζέγγηζε ηνπ

Alexander Kazhdan ζην έξγν ηνπ Κακηληάηε, γηα ην νπνίν ν Ρσζν-Ακεξηθαλφο

48
Οη πεγέο γηα ηελ πνιηνξθία ηνπ 626 ζπγθεληξψλνληαη ζην J. D. Howard-Johnston, “The Siege of
Constantinople in 626”, ζην: C. Mango - G. Dagron (επηκ.), Constantinople and its Hinterland, Άιληεξζνη
1995, 131-142.
49
Η. Καλαλφο, Διήγησις περὶ τοῦ ἐν Κωνσταντινουπόλει γεγονότος πολέμου, έθδ. I. Bekker, Georgius
Phrantzes, Ioannes Canaus, Ioannes Anagnostes, Βφλλε 1838, 457-479.
50
Δπζηάζηνο Θεζζαινλίθεο, Ἱστορία τῆς ἁλώσεως τῆς Θεσσαλονίκης, έθδ. ΢. Π. Κπξηαθίδεο, Eustazio
di Tessalonica, La espugnazione di Tessalonica, Παιέξκν 1961.
51
Η. Αλαγλψζηεο, Διήγησις περὶ τῆς τελευταίας ἁλώσεως τῆς Θεσσαλονίκης, έθδ. Bekker, έλζα αλ.,
481-528.
52
Θαύματα Ἁγίου Δημητρίου, έθδ. P. Lemerle, Les plus anciens recueils des miracles de S. Démétrius et
la pénétration des Slaves dans les Balkans, I, Παξίζη 1979.
53
Η. Κακηληάηεο, Εἰς τὴν ἅλωσιν τῆς Θεσσαλονίκης, έθδ. Gertrud Böhlig, Ioannis Caminiatae De
expugnatione Thessalonicae (Corpus Fontium Historiae Byzantinae 4), Βεξνιίλν - Νέα Τφξθε 1973.
54
P. Speck, “De miraculis Sancti Demetrii, qui Thessalonicam profucus venit”, ζην: Varia IV (ΠOIKIΛA
BYZANTINA 12), Bφλλε 1993, 257-532. Βι. ηνπ ηδίνπ, “Nochmals zu den Miracula Sancti Demetrii. Die
Version des Anastasius Bibliothecarius”, ζην: Varia V (ΠOIKIΛA BYZANTINA 13), Bφλλε 1994, 319-
429. Πξβι. L. M. Whitby, The Emperor Maurice and his Historian. Theophylact Simocatta on Persian and

49
βπδαληηλνιφγνο ππνζηήξημε φηη πξφθεηηαη γηα έξγν κεηαγελέζηεξεο επνρήο (ηνπ 15νπ

αη.).55

Πέξα απφ ηα γεληθφηεξα επηρεηξήκαηα φζσλ πξνζπάζεζαλ λα ππεξαζπηζηνχλ

ηελ αμηνπηζηία ησλ δχν πξναλαθεξζεηζψλ πεγψλ,56 ζα ζεκεηψζνπκε εδψ φηη νη ζεσξίεο

ησλ Speck θαη Kazhdan πάζρνπλ απφ άγλνηα ησλ ηερλνινγηθψλ δεδνκέλσλ ηεο επνρήο

κε ηελ νπνίαλ αζρνινχληαη ηα Θαύματα θαη ν Κακηληάηεο. ΢ηνλ βαζκφ πνπ ηα

επηρεηξήκαηα ησλ δχν κειεηεηψλ ζηεξίδνληαη ζε απφςεηο ζρεηηθά κε ηελ πνιηνξθεηηθή

ηέρλε ηνπ 7νπ-10νπ αη., ε επηρεηξεκαηνινγία ηνπο ρσιαίλεη, φπσο ζα δηαπηζηψζνπκε ζε

επφκελα θεθάιαηα. Ζ ειιηπήο γλψζε ηεο πνιηνξθεηηθήο ηερλνινγίαο ηεο κέζεο

βπδαληηλήο πεξηφδνπ δελ αθήλεη πνιιά πεξηζψξηα γηα παξφκνηεο γεληθεχζεηο, θαζψο νη

πεγέο ηεο επνρήο θάζε άιιν παξά ηθαλνπνηεηηθέο είλαη.

΢ε αληίζεζε κε ηελ ηζηνξηνγξαθία ηεο πξψηκεο βπδαληηλήο πεξηφδνπ, ε νπνία

αθνινπζεί ηα θιαζζηθά πξφηππα ζηελ εμηζηφξεζε ησλ πνιεκηθψλ επηρεηξήζεσλ θαη ηελ

πεξηγξαθή ησλ πνιεκηθψλ κεραλψλ, ε κεζνβπδαληηλή ηζηνξηνγξαθία ρσιαίλεη

δξακαηηθά ζηνλ ηνκέα απηφλ. Δπηπιένλ, ε απψιεηα αθεγεκαηηθψλ έξγσλ ηεο επνρήο ηα

νπνία πεξηέγξαθαλ ηηο πνιεκηθέο επηρεηξήζεηο ελαληίσλ ησλ Αξάβσλ ζην αλαηνιηθφ

κέησπν (αλεμάξηεηα απφ ηελ πνηφηεηα ησλ έξγσλ απηψλ) απνηειεί ζεκαληηθφ πιήγκα

ζηελ πξνζπάζεηά καο λα δηαθξηβψζνπκε ηελ εμέιημε ηεο πνιηνξθεηηθήο ηέρλεο ηεο

Balkan Warfare, Ομθφξδε 1988, 118, γηα κία παξφκνηα ακθηζβήηεζε ηεο αμηνπηζηίαο ηνπ αξρηεπηζθφπνπ
Ησάλλε σο απηφπηε κάξηπξνο.
55
A. P. Kazhdan, “Some Questions Addressed to the Scholars Who Believe in the Authenticity of
Kaminiatis‟ „Capture of Thessalonica‟”, Byzantinische Zeitschrift 71(1978)301-314.
56
Γηα ηελ αμηνπηζηία ηνπ πξψηνπ κέξνπο ησλ Θαυμάτων, βι. ηψξα Ν. Γαπέξγνιαο, Σιαβηθέο
εγθαηαζηάζεηο ζηε Μαθεδνλία από ηνλ 7 ν έωο θαη ηνλ 9ν αηώλα, Θεζζαινλίθε 2009, 37-52. Γηα κηα
αλαίξεζε ησλ επηρεηξεκάησλ ηνπ Kazhdan, βι. V. Christides, “Once Again Caminiates‟ „Capture of
Thessaloniki‟”, Byzantinische Zeitschrift 74(1981)7-10. ΢ε παξάιιειε ππεξάζπηζε ησλ δχν θεηκέλσλ
πξνβαίλεη ν J. D. C. Frendo, “The Miracles of St. Demetrius and the Capture of Thessaloniki. An
Examination of the Purpose, Significance and Authenticity of John Kaminiates‟ De Expugnatione
Thessalonicae”, Byzantinoslavica 58(1997)205-224.

50
κέζεο πεξηφδνπ.57 ΢ηηο ειάρηζηεο πεξηπηψζεηο πνπ έρνπκε ηε δπλαηφηεηα λα

ζπγθξίλνπκε δχν δηαθνξεηηθέο πεξηγξαθέο ηεο ηδίαο πνιηνξθίαο, δηαπηζηψλνπκε

παξαιείςεηο ζηηο πεγέο, νη νπνίεο ζπαλίσο αιιεινζπκπιεξψλνληαη, κε απνηέιεζκα ν

εξεπλεηήο ηεο βπδαληηλήο πνιηνξθεηηθήο ηέρλεο λα δπζθνιεχεηαη ζηελ αλαζχζηαζε κίαο

ηθαλνπνηεηηθήο εηθφλαο.

Δμαίξεζε ζηνλ θαλφλα απηφλ απνηειεί ε Άλλα Κνκλελή, ε κνλαδηθή γπλαίθα

ηζηνξηνγξάθνο ηεο βπδαληηλήο επνρήο θαη ε πξψηε κεηά ηνλ 7ν αη. πνπ έδσζε κεγάιε

ζεκαζία ζηελ πεξηγξαθή πνιηνξθεηηθψλ νξγάλσλ θαη ηερληθψλ.58 Ζ πξαθηηθή απηή

νπζηαζηηθά αλαηξεί ηηο απφςεηο νξηζκέλσλ ζπγρξφλσλ ηζηνξηθψλ πνπ ππνζηεξίδνπλ φηη

ην ζπγγξαθηθφ έξγν ηεο πξνέξρεηαη κάιινλ απφ ηε γξαθίδα ηνπ ζπδχγνπ ηεο,

Νηθεθφξνπ Βξπελλίνπ: είλαη ραξαθηεξηζηηθφ φηη ν ηειεπηαίνο δελ δείρλεη ζην ηζηνξηθφ

ηνπ έξγν θαλέλα ελδηαθέξνλ γηα ηελ πνιηνξθεηηθή ηέρλε ηεο επνρήο.59

Οη ηζηνξηθνί ηεο χζηεξεο βπδαληηλήο πεξηφδνπ ρσξίδνληαη ζε δχν θαηεγνξίεο:

ζηελ πξψηε αλήθνπλ εθείλνη ηνπ 13νπ θαη 14νπ αη., νη νπνίνη αζρνινχληαη θπξίσο κε

ηελ πνιηηηθή θαη θνηλσληθή-πλεπκαηηθή ηζηνξία, ζηε δεχηεξε νη ηζηνξηθνί ηνπ 15νπ αη.,

νη ιεγφκελνη ηζηνξηθνί ηεο Αιψζεσο. Απφ ηνπο πξψηνπο μερσξίδεη ν Ησάλλεο

Καληαθνπδελφο, ε ηάζε ηνπ νπνίνπ λα κηκείηαη ηνλ Θνπθπδίδε ηνλ θάλεη ηνλ ηειεπηαίν

εθπξφζσπν ηεο θιαζζηθίδνπζαο ζηξαηησηηθήο ηζηνξηνγξαθίαο ζην Βπδάληην.60 Οη

57
Υαξαθηεξηζηηθή είλαη ε πεξίπησζε ησλ εθζηξαηεηψλ ηνπ Ησάλλε Κνπξθνχα (922-944), νη νπνίεο
απνηέιεζαλ ηε ζεκαληηθφηεξε πνιεκηθή πξνζπάζεηα ησλ Βπδαληηλψλ ζην αξαβηθφ κέησπν πξηλ ηε
ιεγφκελε «Βπδαληηλή Δπνπνηΐα». ΢χκθσλα κε ρξνλνγξάθν ηεο επνρήο, θάπνηνο πξσηνζπαζάξηνο
Μαλνπήι είρε ζπγγξάςεη πνιχηνκε ηζηνξία ησλ εθζηξαηεηψλ απηψλ, νη νπνίεο ήζαλ πινχζηεο ζε
πνιηνξθίεο· δπζηπρψο, ην κφλν πνπ ζψδεηαη είλαη ε πεξηιεπηηθή εμηζηφξεζή ηνπο ζην πξναλαθεξζέλ
ρξνλνγξαθηθφ έξγν: ΢πλερηζηαί Θενθάλνπο, 427, 20-428, 2.
58
Άλλα Kνκλελή, ’Aλεξιάς, έθδ. D. R. Reinsch - A. Kambylis, Annae Comnenae Alexias (Corpus
Fontium Historiae Byzantinae 40), Bεξνιίλν - Nέα Yφξθε 2001.
59
Ζ άπνςε φηη ην έξγν ηεο Άλλαο Κνκλελήο γξάθηεθε απφ ηνλ Βξπέλλην έρεη δηαηππσζεί απφ ηνλ J. D.
Howard-Johnston, “Anna Komnene and the Alexiad”, ζην: Margaret Mullett - D. C. Smythe (επηκ.),
Alexios I Komnenos, Μπέιθαζη 1996, 260-302. Γηα κία αληίζεηε άπνςε, βι. Ruth Macrides, “The Pen and
the Sword: Who Wrote the Alexiad?”, ζην: Thalia Gouma-Peterson (επηκ.), Anna Komnene and Her Times,
Νέα Τφξθε 2000, 63-81.
60
Η. Καληαθνπδελφο, Ἱστορία, έθδ. L. Schopen, Ioannis Cantacuzeni Historia, I-III, Βφλλε 1828-1832.

51
ηειεπηαίνη, ιφγσ ηεο πιεζψξαο ησλ πνιεκηθψλ επηρεηξήζεσλ ηεο επνρήο, παξαζέηνπλ

ρξήζηκεο πιεξνθνξίεο γηα ην επίπεδν ηεο βπδαληηλήο πνιηνξθεηηθήο ηέρλεο θαηά ηελ

πεξίνδν απηήλ.61

Πέξαλ ησλ θαζαπηφ αθεγεκαηηθψλ πεγψλ, ηζηνξηθέο πιεξνθνξίεο ζρεηηθέο κε

ηε βπδαληηλή πνιηνξθεηηθή ηέρλε αληινχκε επίζεο απφ ηα ξεηνξηθά θείκελα θαη ηα

πνηεηηθά έξγα ηεο επνρήο. ΢ηα ηειεπηαία, εθηφο απφ ηα ηζηνξηθά πνηήκαηα πνπ

πεξηγξάθνπλ ηηο πνιηνξθίεο ηεο Κσλζηαληηλνππφιεσο ηνλ 7ν θαη 8ν αη., ζα πξέπεη λα

πξνζζέζνπκε ηα ινηπά πνηήκαηα ηνπ Πηζίδε, ην έξγν ηνπ Θενδνζίνπ Γηαθφλνπ πνπ

εμηζηνξεί ηελ πνιηνξθία θαη άισζε ηνπ Υάλδαθνο απφ ηνλ Νηθεθφξν Φσθά (960-961),62

θαζψο θαη ηα πνηήκαηα ηνπ Θενδψξνπ Πξνδξφκνπ, πνιιά απφ ηα νπνία πκλνχλ ηηο λίθεο

ηνπ Ησάλλνπ Β΄ ζηε Μηθξά Αζία θαη ηνπ Μαλνπήι Α΄ ζηα Βαιθάληα.63 Παξφκνηα

ζεκαηηθή έρνπλ θαη ηα ξεηνξηθά θείκελα ηνπ 12νπ αη., ηα νπνία αλαθέξνληαη ζπρλά ζηηο

επηρεηξήζεηο ησλ Κνκλελψλ θαη ηηο πνιεκηθέο ηνπο κεραλέο.64

Οινθιεξψλνληαο ηελ επηζθφπεζε ησλ αθεγεκαηηθψλ πεγψλ, δελ ζα πξέπεη λα

παξαιείςνπκε λα αλαθεξζνχκε ζηα κε ειιελφγισζζα θείκελα, θαζψο θαη απηά

ελδέρεηαη λα πεξηέρνπλ ρξήζηκεο πιεξνθνξίεο γηα ηε κειέηε ηεο βπδαληηλήο

πνιηνξθεηηθήο ηέρλεο, ή ζηνηρεία πνπ επηηξέπνπλ ηε ζχγθξηζή ηεο κε ηελ αληίζηνηρε

πνιεκηθή ηερλνγλσζία άιισλ ιαψλ. ΢ηελ θαηεγνξία απηήλ εκπίπηνπλ νη ιαηηλφγισζζεο

αθεγεκαηηθέο πεγέο, ηδίσο εθείλεο πνπ εμηζηνξνχλ ηηο επαθέο (φρη πάληνηε θηιηθέο)

κεηαμχ Βπδαληηλψλ θαη Γπηηθψλ ηνλ 11ν θαη 12ν αη., πξηλ θαη θαηά ηε δηάξθεηα ησλ

61
M. C. Bartusis, The Late Byzantine Army: Arms and Society, 1204-1453, Φηιαδέιθεηα 1992, 11-15.
62
Θενδφζηνο Γηάθνλνο, Εἰς τὴν ἅλωσιν τῆς Κρήτης, έθδ. H. Criscuolo, Theodosii diaconi De Creta
capta, Λεηςία 1979.
63
Θεφδσξνο Πξφδξνκνο, Ποιήματα, έθδ. W. Hörandner, Theodoros Prodromos, Historische Gedichte
(Wiener Byzantinische Studien 11), Βηέλλε 1974.
64
΢ηνπο ξήηνξεο ηεο Κνκλήλεηαο πεξηφδνπ (κε εηδηθή κλεία ζηηο ζπρλέο αλαθνξέο ηνπο ζηα πνιηνξθεηηθά
κεραλήκαηα) επηθεληξψλεηαη ν G. T. Dennis, “Imperial Panegyric: Rhetoric and Reality”, ζην: H. Maguire
(επηκ.), Byzantine Court culture from 829 to 1204, Οπάζηγθηνλ 1997, 131-140.

52
΢ηαπξνθνξηψλ,65 θαζψο θαη φζεο εγξάθεζαλ κε αθνξκή ηελ Άισζε ηνπ 1453, θπξίσο

απφ απηφπηεο κάξηπξεο.66 Οη ιαηηληθέο πεγέο ελίνηε ζπκπιεξψλνπλ ηα θελά ησλ

αληηζηνίρσλ ειιεληθψλ (ι.ρ. ζηελ αθήγεζε ησλ πνιηνξθεηηθψλ επηρεηξήζεσλ ηνπ

Ρνβέξνπ Γπτζθάξδνπ ελαληίνλ ησλ βπδαληηλψλ θηήζεσλ ηεο Ν. Ηηαιίαο ηελ νπνίαλ

πξναλαθέξακε), φκσο ε νξζή αμηνπνίεζή ηνπο ηνπο δελ παχεη λα ρξήδεη πξνζνρήο.67

΋ζνλ αθνξά ζηηο αλαηνιηθέο αθεγεκαηηθέο πεγέο, ηε κεγαιχηεξε ρξεζηκφηεηα

παξνπζηάδνπλ νη ζπξηαθέο, αξκεληθέο68 θαη αξαβηθέο πεγέο πνπ αλαθέξνληαη ζηελ

πιεζψξα ησλ πνιεκηθψλ επηρεηξήζεσλ ζην ζπλερψο κεηαθηλνχκελν αλαηνιηθφ ζχλνξν

ηνπ Βπδαληίνπ. Έρνπκε ήδε κλεκνλεχζεη ηα ζπξηαθά ρξνληθά πνπ εμηζηνξνχλ ηηο

βπδαληηλέο θαη πεξζηθέο πνιηνξθεηηθέο επηρεηξήζεηο ζηε Μέζε Αλαηνιή ηνλ 6ν αη. ΢ε

απηά ζα πξέπεη λα πξνζζέζνπκε θαη νξηζκέλα θείκελα ηνπ 7νπ θαη 8νπ αη. απφ ηα νπνία

αληινχκε ελδηαθέξνληα ζηνηρεία γηα ηελ πνιεκηθή ηερλνινγία ησλ αληηκαρνκέλσλ θαηά

ηηο πξψηεο αξαβηθέο θαηαθηήζεηο.69 Απφ ηελ ίδηα πεξίνδν ρξνλνινγνχληαη θαη νξηζκέλα

ηζηνξηθά θείκελα γξακκέλα ζηελ αξκεληθή, ηα νπνία παξαζέηνπλ ρξήζηκεο πιεξνθνξίεο

γηα ηνπο πνιέκνπο ησλ Βπδαληηλψλ ελαληίνλ ησλ Πεξζψλ θαη ησλ Αξάβσλ· ην

ζεκαληηθφηεξν είλαη εθείλν ηνπ ΢εβένπ.70 Ζ εληαηηθνπνίεζε ησλ πνιεκηθψλ

επηρεηξήζεσλ ησλ Βπδαληηλψλ ζε αξκεληθά εδάθε κεηά ηνλ 10ν αη. έδσζε ηελ επθαηξία

ζε πνιινχο Αξκελίνπο ηζηνξηθνχο ηεο επνρήο λα ελζσκαηψζνπλ ιεπηνκέξεηεο

65
Γηα κία ζχληνκε επηζθφπεζε, βι. Rogers, Siege Warfare, 11-16, 92-94, 193-195.
66
Βι. πεξηιεπηηθά ζην Bartusis, Army, 13.
67
Υαξαθηεξηζηηθφ παξάδεηγκα θεηκέλνπ ην νπνίν ζεσξείηαη πξνβιεκαηηθφ σο πξνο ηελ αμηνπηζηία ησλ
πιεξνθνξηψλ πνπ παξέρεη ζρεηηθά κε ηελ πνιηνξθεηηθή ηέρλε ηεο επνρήο είλαη ε ζπλέρεηα ηνπ ηζηνξηθνχ
έξγνπ ηνπ Otto von Freising: ν ζπληάθηεο ηεο θαίλεηαη φηη δαλείζζεθε αξθεηά ρσξία απφ θείκελα αξραίσλ
ηζηνξηθψλ, ηδίσο ηνπ Φιαβίνπ Ησζήπνπ. Πξβι. Rogers, Siege Warfare, 127-128.
68
Βι. γεληθά Υξ. Μ. Μπαξηηθηάλ, Τν Βπδάληηνλ εηο ηαο αξκεληθάο πεγάο, Θεζζαινλίθε 1981.
69
Σα πην ελδηαθέξνληα απνζπάζκαηα βξίζθνληαη ζπγθεληξσκέλα (κε αγγιηθή κεηάθξαζε θαη ζρφιηα) ζην
A. Palmer, The Seventh Century in the West-Syriac Chronicles, Λίβεξπνπι 1993.
70
Ζ πιένλ πξφζθαηε ζρνιηαζκέλε κεηάθξαζε είλαη εθείλε ησλ R. W. Thomson θαη J. Howard-Johnston,
The Armenian History attributed to Sebeos, Λίβεξπνπι 1999. Πξβι. J. Howard-Johnston, “Armenian
historians of Heraclius: an examination of the aims, sources and working-methods of Sebeos and Movses
Daskhurantsi”, ζην: G. J. Reinink - B. H. Stolte (επηκ.), The Reign of Hersaclius (610-641): Crisis and
Confrontation, Λνπβαίλ 2002, 41-62.

53
ζηξαηησηηθήο πθήο (ζπκπεξηιακβαλνκέλσλ νξηζκέλσλ αλαθνξψλ ζε πνιηνξθεηηθέο

κεραλέο θαη κεζφδνπο) ζηα έξγα ηνπο. ΢ηελ θαηεγνξία απηή εληάζζνληαη, κεηαμχ

άιισλ, νη Αξηζηάθεο εθ Λαζηηβέξη71 θαη Μαηζαίνο Δδέζζεο.72

Κνξπθαία ζέζε κεηαμχ ησλ αλαηνιηθψλ πεγψλ, ηνπιάρηζηνλ φζνλ αθνξά ζηε

κειέηε ηεο κεζαησληθήο πνιηνξθεηηθήο ηέρλεο, θαηέρνπλ νη Άξαβεο ηζηνξηθνί. Σα

ζεκαληηθφηεξα πιενλεθηήκαηά ηνπο είλαη δχν: ε πξνζπκία ηνπο ― ζε αληίζεζε κε ηνπο

Βπδαληηλνχο ηζηνξηνγξάθνπο ― λα παξαζέηνπλ ηερληθέο ιεπηνκέξεηεο ζηηο (ζπρλέο)

πεξηγξαθέο πνιεκηθψλ κεραλψλ θαη ε αμηνπηζηία ηνπο, θαζφηη δελ έρνπλ ηελ ηάζε λα

κηκνχληαη θιαζζηθά πξφηππα. Γηα ηελ πεξίνδν απφ ηνλ 7ν έσο ηνλ 10ν αη. είλαη

απαξαίηεηε ε κειέηε ησλ Μπαιάδνπξη73 θαη Σάκπαξη,74 ελψ ε επνρή ησλ ΢ηαπξνθνξηψλ

δηαζέηεη θαη απηή θνξπθαίνπο Άξαβεο ηζηνξηνγξάθνπο.75 Δηδηθή κλεία, πέξαλ ησλ

αθεγεκαηηθψλ πεγψλ, ζα πξέπεη λα γίλεη ζηνλ Σαξζνχζη, ζπγγξαθέα κίαο πξαγκαηείαο

πνιεκηθήο ηερλνινγίαο ηνπ ηέινπο ηνπ 12νπ αη.76 Σν ζπγθεθξηκέλν εγρεηξίδην απνηειεί

αλππνιφγηζηεο αμίαο ζπκβνιή ζηε κειέηε ηεο πνιεκηθήο ηερλνινγίαο, αλ θαη απνθνκέλν

απφ ηνλ ζθειεηφ ησλ γεγνλφησλ πνπ θαιχπηνπλ νη αθεγεκαηηθέο πεγέο.

Aλ νη αθεγεκαηηθέο πεγέο ηεο βπδαληηλήο πεξηφδνπ απνηεινχλ ηνλ ζθειεηφ ηεο

κειέηεο ηεο πνιηνξθεηηθήο ηέρλεο, ηφηε ζίγνπξα ν κπτθφο ηζηφο ηεο είλαη ηα ζηξαηησηηθά

εγρεηξίδηα. H παξάδνζε ηεο ζπγγξαθήο “ηαθηηθψλ” θαη “ζηξαηεγηθψλ”, φπσο έκεηλαλ

71
Αξηζηάθεο εθ Λαζηηβέξη, Patmut„iwn, κηθξ. R. Bedrosian, Aristakes Lastivertc„i‟s History, Νέα Τφξθε
1985.
72
Μαηζαίνο Δδέζζεο, Patmut„iwn, κηθξ. A. Dostourian, Armenia and the Crusades, Tenth to Twelfth
Centuries: The Chronicle of Matthew of Edessa, Λάλακ 1993.
73
Aḥmad ibn Jābir al-Balādhuri, Kitāb Futūḥ al-Buldān, κηθξ. Ph. Hitti, The Origins of the Islamic State,
Νέα Τφξθε 1916-1924.
74
Muḥammad ibn Jarīr Abū Ja„far al-Ṭabarī, Ta‟rīkh al-rusul wa-al-mulūk, κηθξ. E. Yar-Shater (επηκ.),
The History of al-Ṭabarī, Νέα Τφξθε 1989-2007 (δηάθνξνη κεηαθξαζηέο ζε κία κλεκεηψδε εξγαζία πνπ
πεξηιακβάλεη 40 ηφκνπο).
75
Πξβι. Carolle Hillenbrand, “Sources in Arabic”, ζην: Mary Whitby (επηκ.), Byzantines and Crusaders in
Non-Greek Sources (Proceedings of the British Academy 132), Ομθφξδε 2007, 283-340.
76
Murda ibn Ali ibn al-Tarsusi, Tabsirat arbab al-albab fi kayfiyat al-najah fi al-hurub min al-anwa' wa-
nashr a'lam al-a'lam fi al-'udad wa-al-alat al-mu'inah 'ala liqa' al-a'da', έθδ. - κηθξ. C. Cahen, “Un traité
d‟armurerie composé pour Saladin”, Bulletin d‟Études Orientales 12(1947-1948)103-163.

54
γλσζηά ηα πεξηζζφηεξα απφ ηα θείκελα απηά, αλάγεηαη ζηελ πζηεξνθιαζζηθή θαη

ειιεληζηηθή πεξίνδν, ελψ ηελ ίδηα επνρή ρξνλνινγνχληαη θαη νη πξψηεο εμεηδηθεπκέλεο

πξαγκαηείεο πεξί πνιηνξθεηηθήο ηέρλεο. Σν Βπδάληην επεξεάζζεθε ζε κεγάιν βαζκφ

απφ ηελ παιαηφηεξε θηινινγηθή παξάδνζε, ρσξίο απηφ λα ζεκαίλεη φηη δελ ππήξμαλ θαη

πνιιέο πξσηφηππεο ζπκβνιέο.77

Οη έληνλεο επηξξνέο ησλ ειιεληζηηθψλ θαη ειιελνξσκατθψλ πξνηχπσλ ζηα

βπδαληηλά ζηξαηησηηθά εγρεηξίδηα ζπρλά έρνπλ ζέζεη ππφ ακθηζβήηεζε ηελ αμία πνιιψλ

απφ απηά σο ηζηνξηθψλ πεγψλ. Υαξαθηεξηζηηθά παξαδείγκαηα απνηεινχλ ην Τακτικὸν

ηνπ Οπξβηθίνπ, θξαηηθνχ αμησκαηνχρνπ ηεο επνρήο ηνπ Αλαζηαζίνπ Α΄ (491-518),

ζπξξαθή απνζπαζκάησλ απφ ην έξγν ηαθηηθήο ηνπ Αηιηαλνχ (2νο κ.Υ. αη.),78 θαη έλα

κηθξφ θείκελν ηνπ Μηραήι Φειινχ (11νο αη.) ην νπνίν αληηγξάθεη ηαθηηθά ηεο

ειιεληζηηθήο πεξηφδνπ, ρσξίο ίρλνο ρξήζεσο νξνινγίαο ζχγρξνλεο κε ηνλ ζπγγξαθέα.79

Αθνινπζψληαο ηνλ θηιφζνθν Πνζεηδψλην, ν Φειιφο ζεσξεί φηη ε ηαθηηθή είλαη

ζπλδπαζκφο γεσκεηξίαο θαη θηινζνθίαο. Αθφκε ραξαθηεξηζηηθφηεξα είλαη ηα φζα

αλαθέξεη κία ζπιινγή ζηξαηεγεκάησλ ηνπ 10νπ-11νπ αη. αλάκεζα ζηηο νδεγίεο πξνο

πνιηνξθεκέλνπο ηηο νπνίεο αληηγξάθεη απφ ηα ειιεληζηηθά πξφηππά ηεο:80 αλ θαη πνιιέο

απφ απηέο ζπλάδνπλ κε φζα ειάρηζηα γλσξίδνπκε απφ άιιεο πεγέο ή αθφκε θαη κε ηελ

θνηλή ινγηθή (φπσο ην άλνηγκα ησλ ππιψλ γηα λα δεκηνπξγεζεί ζηνλ αληίπαιν ε

εληχπσζε φηη ζα επηρεηξεζεί έμνδνο), πξνθαιεί εληχπσζε ε ζπκβνπιή ζηνλ ζηξαηεγφ

77
Γηα ηηο βπδαληηλά ζηξαηησηηθά εγρεηξίδηα, ηηο επηδξάζεηο πνπ δέρζεθαλ απφ ηελ Αξραηφηεηα, ηε
ρεηξφγξαθε παξάδνζή ηνπο θαη ηηο ζχγρξνλεο εθδφζεηο ηνπο, θνξπθαίν έξγν αλαθνξάο παξακέλεη ην
εθηελέο άξζξν ηνπ A. Dain, “Les stratégistes byzantins”, Travaux et Mémoires 2(1967)317-392
(δεκνζηεπκέλν κεηαζαλαηίσο απφ ηνλ ζπλεξγάηε ηνπ, J.-A. de Foucault). ΢ε απηφ βαζίδεηαη ην αληίζηνηρν
θεθάιαην ηνπ Hunger, Literatur Β, 323-340 (Hunger, Λνγνηερλία Γ, 155-182, βηβιηνγξαθηθά
ζπκπιεξσκέλν έσο ην 1990).
78
Βι. Ph. Rance, “The Etymologicum Magnum and the „Fragment of Urbicius‟”, Greek, Roman, and
Byzantine Studies 47(2007)193-224.
79
Μηραήι Φειιφο, Περὶ πολεμικῆς τάξεως, έθδ. H. Köchly - W. Rüstow, Griechische
Kriegschriftsteller, II, Λεηςία 1855, 235-238.
80
Έθδ. J.-A. de Foucault, Strategemata, Παξίζη 1949.

55
ηεο πφιεσο λα γθξεκίζεη έλα κέξνο ηνπ νρπξσκαηηθνχ πεξηβφινπ ηεο γηα λα

ηξνκνθξαηήζεη ηνπο ερζξνχο κε ην ζάξξνο ηνπ… Σα ζρφιηα πεξηηηεχνπλ.

΋πσο είλαη πξνθαλέο, ε αμία ησλ ζηξαηεγηθψλ θαη ηαθηηθψλ έξγσλ εμαξηάηαη

θπξίσο απφ ηελ αμηνπηζηία θαη ηελ πξσηνηππία ηνπο. Αλαθνξηθά κε ηελ ηειεπηαία, ν

Gilbert Dagron έρεη πξνηείλεη ηξία θξηηήξηα γηα λα δηαπηζησζεί αλ ην πεξηερφκελν ελφο

βπδαληηλνχ ζηξαηησηηθνχ εγρεηξηδίνπ αληαπνθξίλεηαη ζηελ πξαγκαηηθφηεηα ηεο επνρήο:

εμειίμεηο ζε ζρέζε κε ηελ πνιεκηθή ηερλνινγία παιαηνηέξσλ πεξηφδσλ, κλεία

ζπγθεθξηκέλσλ αληηπάισλ κε μερσξηζηή ηαθηηθή θαη ραξαθηεξηζηηθά, αλαθνξά ζηηο

ζρέζεηο κεηαμχ ζηξαηνχ θαη θνηλσλίαο.81 Ο βαζκφο αμηνπηζηίαο ελφο πνιεκηθνχ

εγρεηξηδίνπ απνηειεί ζπλάξηεζε ηεο πξσηνηππίαο ηνπ θαη πνιιψλ άιισλ ― φρη πάληνηε

γλσζηψλ ― παξαγφλησλ: κεηαμχ απηψλ ζπκπεξηιακβάλνληαη ε ηαπηφηεηα ηνπ

ζπγγξαθέα, ν ραξαθηήξαο ηνπ θεηκέλνπ θαη ε ρξνλνιφγεζή ηνπ, παξάγνληεο νη νπνίνη

θάζε άιιν παξά δεδνκέλνη ζα πξέπεη λα ζεσξνχληαη, φπσο ζα δηαθαλεί θαησηέξσ. Σελ

θαηάζηαζε δπζθνιεχεη θαη ε ηδηάδνπζα ρξήζε ηεο νξνινγίαο απφ ηνπο Βπδαληηλνχο

ζπγγξαθείο.82 ΢ηηο ζειίδεο πνπ αθνινπζνχλ ζα αλαθεξζνχκε θαηά ην δπλαηφλ

ζπλνπηηθφηεξα ζηηο πιένλ αμηφινγεο βπδαληηλέο ζηξαηησηηθέο πξαγκαηείεο.

Tν πξψην ζεσξεηηθφ έξγν πνιεκηθήο ηέρλεο ηεο πξσηνβπδαληηλήο πεξηφδνπ, ε

Epitoma rei militaris (γλσζηφ θαη σο De re militari), γξάθηεθε ζηε ιαηηληθή γιψζζα,

φηαλ αθφκε ε Ρσκατθή Απηνθξαηνξία δελ είρε νξηζηηθψο δηαρσξηζζεί ζε αλαηνιηθή θαη

δπηηθή.83 Ο ζπγγξαθέαο ηνπ, Flavius (ή, ζχκθσλα κε άιιεο πεγέο, Publius) Vegetius

Renatus, δελ ήηαλ επαγγεικαηίαο ζηξαηησηηθφο, αιιά θξαηηθφο αμησκαηνχρνο κε

81
G. Dagron - H. Mihăescu, La traité sur la guérilla (De velitatione) de l‟empereur Nicéphore Phocas
(963-963), Παξίζη 1986, 141-144.
82
Πξβι. T. G. Kolias, “Tradition und Erneuerung im Frühbyzantinischen Reich am Beispiel der
Militärischen Sprache und Terminologie”, ζην Françoise Vallet - M. Kazanski (επηκ.), L‟armée romaine et
les barbares du IIIe au VIIe siècle (Mémoires de l‟Association Francaise d‟Archéologie Mérovingienne 5),
Παξίζη 1993, 39-44.
83
Έθδ. A. Önnerfors, P. Flavii Vegeti Renati Epitoma rei militaris, ΢ηνπηγάξδε - Λεηςία 1995.

56
ηζηνξηνδηθηθέο αλεζπρίεο·84 έηζη, ην έξγν ηνπ Βεγεηίνπ γηα ηε ζηξαηησηηθή νξγάλσζε

ηεο απηνθξαηνξίαο, αλ θαη απνηειεί πεγή κεγάιεο αμίαο, πξέπεη λα ρξεζηκνπνηείηαη κε

πξνζνρή.85 Έλα απφ ηα πξνβιήκαηα είλαη φηη δελ κπνξεί λα ρξνλνινγεζεί επαθξηβψο:

γλσξίδνπκε φηη εκπίπηεη εληφο ηεο πεξηφδνπ 383-450, αιιά νη κειεηεηέο εξίδνπλ αθφκε

γηα ην αλ έρεη αθηεξσζεί ζηνλ Θενδφζην A΄ (379-395),86 ηνλ Bαιεληηληαλφ B΄ (375-

392),87 ηνλ Oλψξην (393-423)88 ή ηνλ Bαιεληηληαλφ Γ΄ (423-455).89 Έσο ηηο αξρέο ηνπ

20νπ αη. εζεσξείην ζρεδφλ βέβαην φηη ν ηειεπηαίνο ήηαλ ν πιένλ πηζαλφο απνδέθηεο ηνπ

έξγνπ, ζήκεξα φκσο ε έξεπλα έρεη θαηαιήμεη ζην φηη ε Epitoma ζπλεηάγε επί ηεο

βαζηιείαο ηνπ Mεγάινπ Θενδνζίνπ.90

Αληίζηνηρεο δπζθνιίεο ζηελ εξκελεία θαη ηε ρξνλνιφγεζε παξνπζηάδεη ην

δεχηεξν απφ ηα ιαηηλφγισζζα ζηξαηησηηθά εγρεηξίδηα ηεο πζηεξνξξσκατθήο επνρήο, ην

84
Ο Βεγέηηνο ήηαλ πηζαλψο comes stabuli, εμ νπ θαη ηνπ απνδίδεηαη επίζεο έλα έξγν πεξί θηεληαηξηθήο
(Digesta artis mulomedicinae). Οη πιεξνθνξίεο γηα ηνλ ζπγγξαθέα θαη ην έξγν ηνπ είλαη ζπγθεληξσκέλεο
ζηελ εηζαγσγή ηεο ζρνιηαζκέλεο αγγιηθήο κεηαθξάζεσο ηνπ N. P. Milner, Vegetius: Epitome of Military
Science,2 Λίβεξπνπι 1996, xiii-xli, θαζψο θαη ηελ αληίζηνηρε ηεο πξφζθαηεο εθδφζεσο ηνπ M. D. Reeve,
Vegetius, Epitoma rei militaris, Ομθφξδε 2004, v-x. Πξβι. B. Meissner, Die technologische Fachliteratur
der Antike. Struktur, Überlieferung und Wirkung technischen Wissens in der Antike (ca. 400 v. Chr.–ca.
500 n. Chr.), Βεξνιίλν 1999, 277-291.
85
Ζ Epitoma rei militaris άζθεζε ζεκαληηθή επίδξαζε ζηνπο ζηξαηησηηθνχο θχθινπο ηνπ Μεζαίσλνο θαη
ηεο Αλαγελλήζεσο, φπσο θαίλεηαη θαη απφ ηνλ κεγάιν αξηζκφ ησλ ζσδνκέλσλ αληηγξάθσλ: M. Springer,
“Vegetius im Mittelalter”, Philologus 123(1979)85-90· C. R. Schrader, “A Handlist of Extant Manuscripts
containing the De re militari of Flavius Vegetius Renatus”, Scriptorium 33(1979)280-305· B. S. Bachrach,
“The practical use of Vegetius‟ De re militari during the early Middle Ages”, Historian 47(1985)239-255·
Ph. Richardot, Végèce et la culture militaire au Moyen Âge, Παξίζη 1998· Ch. Allmand, “The De re
militari of Vegetius in the Middle Ages and Renaissance”, ζην: Corinne Saunders - Françoise Le Saux - N.
Thomas (επηκ.), Writing War: Medieval Literary Responses to Warfare, Καίκπξηηδ 2004, 5-28. Αο
ζεκεησζεί φκσο θαη ε άπνςε ηνπ R. C. Smail, Crusading Warfare 1097-1193, Kαίκπξηηδ 1956, 121, ν
νπνίνο ζεσξεί ππεξβνιηθέο ηηο ζεσξίεο νξηζκέλσλ ζπγρξφλσλ ηζηνξηθψλ ζρεηηθά κε ηελ απνθαζηζηηθή
επηξξνή πνπ είρε ν Βεγέηηνο ζηε ζηξαηησηηθή ζθέςε ησλ Μέζσλ Υξφλσλ.
86
T. D. Barnes, “The Date of Vegetius”, Phoenix 33(1979)254-257· G. Sabbah, “Pour la datation
théodosienne du De Re Militari de Végèce”, ζην: Centre Jean Palerne. Mémoires II, ΢αηλη Eηηέλ 1980,
131-155.
87
C. Zuckerman, “Sur la date du traité militaire de Végèce et son destinataire Valentinien II”, Scripta
Classica Israelica 13(1994)67-74.
88
Claudia Giuffrida Manmana, “Per una datazione dell‟ Epitoma rei militaris di Vegezio: politica e
propaganda nell‟ eta di Onorio”, Siculorum Gymnasium 34(1981)25-56.
89
W. Goffart, “The Date and Purpose of Vegetius‟ De Re Militari”, Traditio 33(1977)65-100· E. Birley,
“The Dating of Vegetius and the Historia Augusta”, ζηνπ ηδίνπ, The Roman Army: Papers 1929-1986,
Άκζηεξληακ 1988, 58-68.
90
Δληειψο πξφζθαηα ν M. B. Charles, Vegetius in Context. Establishing the Date of the Epitoma Rei
Militaris (Historia - Einzelschriften 194), ΢ηνπηγάξδε 2007, επαλήιζε ζηελ παιαηφηεξε άπνςε,
ακθηζβεηψληαο ηε ρξνλνιφγεζε επί Θενδνζίνπ Α΄ θαη ηνπνζεηψληαο ην έξγν ζηηο αξρέο ηνπ 5νπ αη.

57
ιεγφκελν De rebus bellicis.91 Αλαθνξηθά κε ηε ρξνλνιφγεζε, παιαηφηεξα ε έξεπλα

ππνζηήξηδε ― φπσο αθξηβψο θαη κε ηελ Epitoma rei militaris ― φηη ην έξγν έπξεπε λα

ηνπνζεηεζεί ζηα κέζα ηνπ 5νπ αη., ελψ άιινη ζεσξνχζαλ νξζφηεξε ηε ρξνλνιφγεζε ζηα

ρξφληα ηνπ Μεγάινπ Θενδνζίνπ. ΋κσο, ε ελδειερήο κειέηε ηνπ δεηήκαηνο απφ ηνλ Alan

Cameron θαηέιεμε ζην ζπκπέξαζκα φηη ην θείκελν ζπλεηάγε πηζαλφηαηα πεξί ην

368/9.92 ΋ζν γηα ηνλ ραξαθηήξα ηνπ έξγνπ, ν αλψλπκνο ζπγγξαθέαο ηνπ δελ θαίλεηαη λα

ήηαλ επαγγεικαηίαο ζηξαηησηηθφο, αιιά ε ηδηφηεηά ηνπ παξακέλεη άγλσζηε· ίζσο

θαηαηάζζεηαη ζηε ρνξεία ησλ γξαθεηνθξαηψλ, φπσο ν Βεγέηηνο. Σν γεγνλφο φηη ζην

εγρεηξίδην πεξηιακβάλνληαη θαηλνηνκίεο ζηνλ ηνκέα ησλ πνιεκηθψλ κεραλψλ, θαζψο θαη

πξνηάζεηο γηα νηθνλνκηθέο θαη δηνηθεηηθέο κεηαξξπζκίζεηο ζηελ απηνθξαηνξία, είρε

νδεγήζεη νξηζκέλνπο παιαηφηεξνπο εξεπλεηέο λα ραξαθηεξίζνπλ ηνλ ζπγγξαθέα

κεηαξξπζκηζηή θαη εθεπξέηε.93 Αληηζέησο, ζήκεξα έρεη επηθξαηήζεη ε άπνςε φηη ε

πεξίπησζε ηνπ De rebus bellicis είλαη πνιχ πην πεξίπινθε.94 Ζ κειέηε ηνπ ρξήδεη

πξνζνρήο, ηδίσο φηαλ αλαθέξεηαη ζε “πξσηνπνξηαθά” ζρέδηα πνιεκηθψλ νξγάλσλ, ρσξίο

απηφ βεβαίσο λα ζεκαίλεη φηη πξέπεη λα ζεσξείηαη παληειψο αλαμηφπηζην.

Παξφκνην ραξαθηήξα κε ην De rebus bellicis, αιιά πνιχ κηθξφηεξε έθηαζε,

είρε έλα πφλεκα κε ηνλ ηίηιν Ἐπιτήδευμα, ζπγγξαθέαο ηνπ νπνίνπ ήηαλ ν

91
Aλψλπκνο, De rebus bellicis, έθδ. R. Ireland, Oμθφξδε 1979.
92
A. Cameron, “The Date of the Anonymus De rebus bellicis”, ζην: M. W. C. Hassall (επηκ.), Aspects of
the „De Rebus Bellicis‟: Papers Presented to Professor E. A. Thompson (B.A.R. International Series 63),
Oμθφξδε 1979, 1-7.
93
Πξβι. ηνλ ηίηιν ηεο ζρνιηαζκέλεο εθδφζεσο θαη κεηαθξάζεσο ηνπ De rebus bellicis απφ ηνλ E. A.
Thompson, A Roman Reformer and Inventor, Ομθφξδε 1952.
94
Οη ζεκαληηθφηεξεο ζχγρξνλεο κειέηεο γηα ηνλ Αλψλπκν έρνπλ ζπγθεληξσζεί ζηνλ ζπιινγηθφ ηφκν ηνπ
M. W. C. Hassall (επηκ.), Aspects of the „De Rebus Bellicis‟: Papers Presented to Professor E. A.
Thompson (B.A.R. International Series 63), Oμθφξδε 1979. Ο J. H. W. G. Liebeschuetz, “Realism and
phantasy: the Anonymous de rebus bellicis and its Afterlife”, ζην: E. Dabrowa (επηκ.), The Roman and
Byzantine Army in the East, Κξαθνβία 1994, 119-139, ηνλίδεη ην γεγνλφο φηη ε πεξηγξαθή ησλ πνιεκηθψλ
κεραλψλ απφ ηνλ Αλψλπκν δείρλεη ξεηνξηθή θαη φρη ηερληθή δεηλφηεηα, ελψ ππνζηεξίδεη ηελ άπνςε φηη ην
έξγν ήηαλ πνιηηηθφ θπιιάδην. Βι. θαη H. Brandt, Zeitkritik in der Spätantike. Untersuchungen zu
den Reformvorschlägen des Anonymus De rebus bellicis (Vestigia 40), Μφλαρν 1988.

58
πξναλαθεξζείο Οπξβίθηνο.95 ΢ε αληίζεζε κε ην Τακτικὸν ηνπ, ην Ἐπιτήδευμα απνηειεί

πξσηφηππε ζπκβνιή θαη δελ βαζίδεηαη ζε πξνγελέζηεξεο πεγέο. Έηζη, αλεμάξηεηα απφ

ηελ πξσηνηππία ησλ θαηλνηνκηψλ ηνπ Οπξβηθίνπ (νη νπνίεο πεξηζηξέθνληαη γχξσ απφ ηε

ρξήζε θνξεηψλ θσιπκάησλ γηα ηελ αληηκεηψπηζε ησλ επειάζεσλ ηνπ ερζξηθνχ

ηππηθνχ), κπνξνχκε λα ππνζέζνπκε κε ζρεηηθή βεβαηφηεηα φηη ηα φζα αλαθέξεη ζην

θείκελφ ηνπ αληαπνθξίλνληαη ζηελ πξαγκαηηθφηεηα ηεο επνρήο.

Ζ ζπνπδαηφηεξε ζηξαηησηηθή πξαγκαηεία ηεο πξσηνβπδαληηλήο πεξηφδνπ είλαη

ην ιεγφκελν Στρατηγικὸν.96 ΢ε έλαλ θψδηθα ηνπ 10νπ αη. απνδίδεηαη ζηνλ Οπξβίθην,

αιιά ε ινηπή ρεηξφγξαθε παξάδνζε αλαγλσξίδεη σο ζπγγξαθέα ηνπ ηνλ απηνθξάηνξα

Μαπξίθην (582-602). Μνινλφηη ε παηξφηεηα ηνπ θεηκέλνπ δελ είλαη επηβεβαησκέλε,

εληνχηνηο απφ εζσηεξηθέο ελδείμεηο κπνξνχκε κε ζρεηηθή αζθάιεηα λα ρξνλνινγήζνπκε

ην έξγν κεηά ην 592 θαη έσο ηηο αξρέο ηνπ 7νπ αη. Ζ χιε ρσξίδεηαη ζε 12 βηβιία, απφ ηα

νπνία ην δέθαην αλαθέξεηαη ζε δεηήκαηα πνιηνξθεηηθήο ηέρλεο. Σν ζπγθεθξηκέλν

ηκήκα είλαη θαη ην κηθξφηεξν ζε έθηαζε, αιιά ε αμία ηνπ δελ παχεη λα είλαη ζεκαληηθή,

θαζψο θχξην ραξαθηεξηζηηθφ ηνπ Στρατηγικοῦ είλαη ε πξσηνηππία ηνπ ― ειάρηζηα

είλαη ηα δάλεηά ηνπ απφ παιαηφηεξεο πξαγκαηείεο.

Αλ έπξεπε λα επηιέμνπκε έλα παξάδεηγκα πνπ λα ραξαθηεξίδεη απνιχησο ηελ

πξναλαθεξζείζα αβεβαηφηεηα αλαθνξηθά κε ηελ απφδνζε θαη ηε ρξνλνιφγεζε ησλ

βπδαληηλψλ εγρεηξηδίσλ, απηφ ζα ήηαλ αλακθηβφισο ην Περὶ Στρατηγικῆς.97 Γλσζηφο

απφ ηνλ 19ν αη. σο “Αλψλπκνο Βπδαληηλφο ηνπ 6νπ αη.”, κεηά απφ κία ζεηξά κειεηψλ ηεο

ηειεπηαίαο εηθνζαεηίαο ε έξεπλα έρεη θαηαιήμεη ζην ζπκπέξαζκα φηη ν ζπγγξαθέαο ηνπ

95
Έθδ. G. Greatrex - H. Elton - R. Burgess, “Urbicius‟ Epitedeuma: An Edition, Translation and
Commentary”, Byzantinische Zeitschrift 98(2005)35-74.
96
Έθδ. G. T. Dennis - E. Gamillscheg, Das Strategikon des Maurikios (Corpus Fontium Historiae
Byzantinae 17), Βηέλλε 1981.
97
Έθδ. G. T. Dennis, Three Byzantine Military Treatises (Corpus Fontium Historiae Byzantinae 25),
Οπάζηγθηνλ 1985, 1-136.

59
θεηκέλνπ δελ πξέπεη πιένλ λα ζεσξείηαη αλψλπκνο θαη πηζαλφηαηα δελ αλήθε ζηνλ 6ν αη.

― ην κφλν ην νπνίν παξακέλεη ζρεδφλ βέβαην είλαη φηη ήηαλ Βπδαληηλφο.

Έσο ηα ηέιε ηεο δεθαεηίαο ηνπ 1980 ε θξαηνχζα άπνςε98 ήζειε ην θείκελν λα

ηνπνζεηείηαη ρξνληθψο ζηελ επνρή ηνπ Ηνπζηηληαλνχ Α΄: ε αλαθνξά ζε έλα ζηξαηήγεκα

ηνπ Βειηζαξίνπ, θαζψο θαη άιιεο επνπζηψδεηο ελδείμεηο, απνηεινχζαλ ηελ αζηαζή (αιιά

έσο ηφηε ζρεδφλ αλακβηζβήηεηε) βάζε ηεο ρξνλνινγήζεσο. ΢ηα θεθάιαηα πεξί ηαθηηθήο

ήηαλ εκθαλέζηαηε ε επίδξαζε πξαγκαηεηψλ ηεο ειιελνξσκατθήο πεξηφδνπ, θάηη πνπ δελ

ίζρπε ζην ηκήκα ηνπ έξγνπ πνπ αλαθεξφηαλ ζηελ πνιηνξθεηηθή ηέρλε, ην νπνίν έκνηαδε

πξσηφηππν· απνηέιεζκα ήηαλ ν αλψλπκνο ζπγγξαθέαο λα ζεσξεζεί ζηξαηησηηθφο

κεραληθφο. Σν 1988, φκσο, ν Barry Baldwin ακθηζβήηεζε ηε ηζρχνπζα ρξνλνιφγεζε

ηνπ έξγνπ θαη πξφηεηλε σο ρξφλν ζπγγξαθήο ηνπ ηα κέζα ηνπ 7νπ αη.99 Λίγν αξγφηεξα ν

Constantine Zuckerman ζπλέβαιε θαηαιπηηθά ζηελ θαιχηεξε θαηαλφεζε ηνπ θεηκέλνπ,

απνδεηθλχνληαο εθ λένπ ― παιαηφηεξνη κειεηεηέο είραλ θαηαιήμεη ζην ίδην

ζπκπέξαζκα, αιιά έλα ιάζνο ηνπ Dain θαη ε άθξηηε επαλάιεςή ηνπ απφ ηνλ Dennis

είραλ νδεγήζεη ηελ έξεπλα ζε αδηέμνδν ― φηη ν ζπγγξαθέαο ηνπ Περὶ Στρατηγικῆς

ηαπηίδεηαη κε εθείλνλ ησλ Δημηγοριῶν προτρεπτικῶν, ελφο εγρεηξηδίνπ ζηξαηησηηθήο

ξεηνξηθήο, θαη απηφο κε ηε ζεηξά ηνπ κε ηνλ ζπληάθηε ελφο έξγνπ γηα ηνλ λαπηηθφ

πφιεκν. Σνλ ηειεπηαίν ν Dain είρε ήδε ηαπηίζεη κε ηνλ ΢πξηαλφ Μάγηζηξν, γλσζηφ απφ

κία αλαθνξά ηνπ Κσλζηαληίλνπ Ε΄.100

Έηζη, ράξε ζηηο ζπκβνιέο ησλ πξναλαθεξζέλησλ κειεηεηψλ, είκαζηε πιένλ ζε

ζέζε λα γλσξίδνπκε φηη ην ιεγφκελν Περὶ Στρατηγικῆς είλαη έξγν ηνπ ΢πξηαλνχ θαη

απνηειεί κέξνο ελφο επξχηεξνπ πνλήκαηνο, ζην νπνίν πεξηιακβάλνληαλ θεθάιαηα γηα ηε

98
Βι. ηελ εηζαγσγή ζηελ έθδνζε ηνπ Dennis, Treatises, 1-7, φπνπ θαη ε πξνγελέζηεξε βηβιηνγξαθία.
99
B. Baldwin, “On the Date of the Anonymous Πεξὶ ΢ηξαηεγηθῆο”, Byzantinische Zeitschrift 81(1988)290-
293.

60
λαπηηθή ηαθηηθή θαη ηηο ζηξαηησηηθέο δεκεγνξίεο. Ζ αθξηβήο ρξνλνιφγεζε ηνπ θεηκέλνπ

δελ είλαη αθφκε εθηθηή, αιιά έρεη δηαηππσζεί ε άπνςε φηη ην έξγν ζα πξέπεη λα

ηνπνζεηεζεί ζηνλ 9ν ή 10ν αη.101 ΋ζν γηα ηνλ ραξαθηήξα ηνπ θεηκέλνπ, ην γεγνλφο φηη ν

΢πξηαλφο πηζαλφηαηα δελ ήηαλ επαγγεικαηίαο ζηξαηησηηθφο θαζηζηά ην έξγν ρξήζηκν

κφλνλ σο θνξέα παιαηνηέξσλ πεγψλ, νη νπνίεο ζηελ πεξίπησζε ησλ θεθαιαίσλ πεξί

πνιηνξθεηηθήο ηέρλεο είλαη δχζθνιν λα εληνπηζζνχλ.102

Σα Τακτικὰ ηνπ απηνθξάηνξνο Λένληνο ΢η΄ (886-912)103 είλαη γηα ηε

κεζνβπδαληηλή πεξίνδν φ,ηη αθξηβψο ην Στρατηγικὸν ηνπ Μαπξηθίνπ γηα ηελ πξψηκε: ε

ζεκαληηθφηεξε πξαγκαηεία πνιεκηθήο ηέρλεο ηεο πεξηφδνπ. Οη νκνηφηεηεο, φκσο, δελ

πεξηνξίδνληαη ζε απηφ ή ζην γεγνλφο φηη ακθφηεξα ηα έξγα πξνέξρνληαη (ή ζεσξνχληαη

φηη πξνέξρνληαη) απφ ηνλ απηνθξαηνξηθφ θάιακν. ΢ηα Τακτικὰ, ηα νπνία

ρξνλνινγνχληαη ζηα πξψηα έηε ηνπ 10νπ αη., ε επίδξαζε ηεο παιαηφηεξεο πξαγκαηείαο

είλαη έληνλε ζε πνιιά ζεκεία ηνπ θεηκέλνπ ― ζπκπεξηιακβαλνκέλεο θαη ηεο δηαηάμεσο

ΗΔ΄, ε νπνία αζρνιείηαη κε ηελ πνιηνξθεηηθή ηέρλε.104 ΢πλεπψο, δελ κπνξνχκε λα

είκαζηε βέβαηνη γηα ηελ πξσηνηππία ηνπ έξγνπ ή γηα ην αλ ηα φζα αλαθέξεη ίζρπαλ ηνλ

100
C. Zuckerman, “The Military Compendium of Syrianus Magister”, Jahrbuch der Österreichischen
Byzantinistik 40(1990)209-224.
101
A. D. Lee - J. Shepard, “A Double Life: Placing the Peri Presbeon”, Byzantinoslavica 52(1991)15-39.
Ο S. Cosentino, “The Syrianos‟s „Strategikon‟: a 9th century source?”, Bizantinistica 2(2000)243-280
ηνπνζεηεί ρξνληθψο ην έξγν ζηα ρξφληα ηνπ Θενθίινπ (829-842)· ηα επηρεηξήκαηά ηνπ γηα ηε ρξνλνιφγεζε
απηή είλαη δχζθνιν λα αληηθξνπζζνχλ, θαζφηη είλαη ζρεδφλ αλχπαξθηα.
102
Πξνζθάησο ν Ph. Rance, “The date of the military compendium of Syrianus Magister (formerly the
sixth-century Anonymus Byzantinus)”, Byzantinische Zeitschrift 100(2007)701-737 ρξνλνιφγεζε (κε
επηρεηξήκαηα ζαθψο αλψηεξα εθείλσλ ηνπ Cosentino) ην έξγν ζηνλ 9ν αη. Ο ίδηνο πηζαλνινγεί, ρσξίο λα
κπνξεί λα ην απνδείμεη, φηη πεγή ηνπ πξψελ Αλσλχκνπ θαη λπλ ΢πξηαλνχ Μαγίζηξνπ γηα ηα πνιηνξθεηηθά
ήηαλ έλα ρακέλν έξγν ηνπ Αηλεία Σαθηηθνχ, ζπγγξαθέα ησλ κέζσλ ηνπ 4νπ π.Υ. αη.
103
Ο παηήξ George Dennis έρεη αλαγγείιεη λέα έθδνζε ηνπ θεηκέλνπ ζηε ζεηξά Corpus Fontium Historiae
Byzantinae· έσο ηφηε ε κνλαδηθή πιήξεο δεκνζίεπζε είλαη εθείλε ησλ Lami θαη Meursius απφ ηνλ 17ν αη.,
αλαδεκνζηεπκέλε ζηνλ ηφκν 107 ηεο Patrologia Graeca, ζηήι. 671-1094.
104
΢ηε κειέηε ηνπ Στρατηγικοῦ απφ ηνλ Λένληα ΢η΄ νθείινπλ πηζαλφηαηα ηελ χπαξμή ηνπο ηα
Προβλήματα, κία ζεηξά απνδειηηψζεσλ ηνπ πιηθνχ ηνπ Μαπξηθίνπ ππφ κνξθήλ εξσηαπνθξίζεσλ (έθδ. A.
Dain, Leonis VI. Sapientis Problemata, Παξίζη 1935).

61
9ν-10ν αη.105 Θα πξέπεη φκσο λα ππνγξακκίζνπκε ην γεγνλφο φηη ην Στρατηγικὸν δελ

απνηειεί ηε κνλαδηθή πεγή ηνπ Λένληνο, ελψ δηαθαίλεηαη κία ηάζε εθζπγρξνληζκνχ ηνπ

παιαηνηέξνπ πιηθνχ, ηφζνλ απφ πιεπξάο νξνινγίαο, φζν θαη ζηνπο ιανχο πνπ

αλαθέξνληαη σο ερζξνί ηεο απηνθξαηνξίαο.106

΢ηνλ Λένληα ΢η΄ απεδίδεην παιαηφηεξα ε παηξφηεηα ελφο αθφκε βπδαληηλνχ

πνιεκηθνχ εγρεηξηδίνπ, γλσζηνχ κε ηνλ ηίηιν Συλλογὴ Τακτικῶν.107 Παξά ην γεγνλφο

φηη ην ρεηξφγξαθφ ηνπ αλαθέξεη σο ζπγγξαθέα ηνλ Λένληα, θαζψο θαη ηε ρξνλνινγία

903/4, εληνχηνηο ε ζχγρξνλε έξεπλα ην ζεσξεί έξγν αλσλχκνπ πνπ ηνπνζεηείηαη πεξί ηα

κέζα ηνπ 10νπ αη. ― ρσξίο ε ρξνλνιφγεζε λα είλαη απνιχησο βέβαηε.108 Τπάξρνπλ

νξηζκέλεο αλαθνξέο ζηε ζχγρξνλε κε ηνλ ζπγγξαθέα επνρή, αιιά ην έξγν είλαη θαηά

βάζε ζπκπίιεκα πξνγελεζηέξσλ πξαγκαηεηψλ, φπσο αθξηβψο δειψλεη θαη ν ηίηινο ηνπ.

΢χκθσλα κε ηνλ Dain, ην κεγαιχηεξν κέξνο ηνπ πιηθνχ ηεο Συλλογῆς πξνέξρεηαη απφ

κε ζσδφκελεο βπδαληηλέο δηαζθεπέο παιαηνηέξσλ ηαθηηθψλ θεηκέλσλ, δηαζθεπέο ηηο

νπνίεο ν Γάιινο θηιφινγνο νλφκαζε ζπκβαηηθά Corpus perditum θαη Apparatus

bellicus.109 Δηδηθά ζηα θεθάιαηα 52-55, ηα νπνία αζρνινχληαη κε ηελ πνιηνξθεηηθή

ηέρλε, είλαη εκθαλείο νη επηξξνέο απφ ην Στρατηγικὸν ηνπ Μαπξηθίνπ.

Πεξί ηα κέζα ηνπ 10νπ αη. ηνπνζεηείηαη ρξνληθψο ε πξψηε βπδαληηλή

εμεηδηθεπκέλε πξαγκαηεία πεξί πνιηνξθεηηθψλ κεραλψλ. Πξφθεηηαη γηα ηα ιεγφκελα

105
Ο A. Toynbee, Constantine Porphyrogenitus and His World, Λνλδίλν 1973, 294 πξνηείλεη σο ιχζε ηε
δηαζηαχξσζε φζσλ αληηγξάθεη ν Λέσλ απφ ηνλ Μαπξίθην κε αληίζηνηρεο πξαθηηθέο πνπ λα αλαθέξνληαη
ζε έλα απφ ηα ηξία εγρεηξίδηα πνπ ν ζπγγξαθέαο ζεσξεί ραξαθηεξηζηηθά ηνπ 10νπ αη., δει. ην Περὶ
παραδρομῆς πολέμου, ην Περὶ καταστάσεως ἀπλήκτου θαη ηα Τακτικὰ ηνπ Νηθεθφξνπ Οπξαλνχ. ΢ην
ίδην κήθνο θχκαηνο θηλείηαη ν Sullivan, “Siege Warfare”, 182-193 (ν νπνίνο θαηαιήγεη ζε ζεηηθά
ζπκπεξάζκαηα ζρεηηθά κε ηελ αμηνπηζηία ηεο δηαηάμεσο ΗΔ΄ ησλ Τακτικῶν).
106
Δλψ ε παιαηφηεξε πξαγκαηεία αλέθεξε σο θπξίνπο αληηπάινπο ηνπ Βπδαληίνπ ηνπο Αβάξνπο θαη ηνπο
Πέξζεο, ν Λέσλ επηθεληξψλεηαη, φπσο είλαη αλακελφκελν, ζηνπο Άξαβεο: πξβι. T. G. Kolias, “The
Taktika of Leo VI the Wise and the Arabs”, Graeco-Arabica 3(1984)129-135.
107
Έθδ. A. Dain, Sylloge Tacticorum, quae olim “Inedita Leonis Tactica” dicebatur, Παξίζη 1938.
108
Πξβι. Hunger, Λνγνηερλία Γ΄, 171-172.

62
Παραγγέλματα Πολιορκητικὰ, ν ζπληάθηεο ησλ νπνίσλ παξακέλεη αλψλπκνο· νη

παιαηφηεξνη ιφγηνη ζπλήζηδαλ λα ηνλ απνθαινχλ Ήξσλα Βπδάληην ― αλ θαη απνηέιεζκα

παξεξκελείαο (πξνθαλψο ιφγσ ηεο ελζσκαηψζεσο εθηελψλ απνζπαζκάησλ ηνπ έξγνπ

ηνπ κεραληθνχ Ήξσλνο Αιεμαλδξέσο ζηε ζπγθεθξηκέλε πξαγκαηεία), αθφκε θαη

ζήκεξα ε νλνκαζία ελίνηε ρξεζηκνπνηείηαη ζπκβαηηθά.110

Σν έξγν αληιεί πιεξνθνξίεο απφ ηα ζπγγξάκκαηα πνιιψλ κεραληθψλ ηεο

ειιεληζηηθήο θαη ειιελνξσκατθήο επνρήο, αιιά θχξηα πεγή ηνπ ― πνιιέο θνξέο

αληηγξάθεη νιφθιεξα απνζπάζκαηα ― είλαη ηα Πολιορκητικὰ ηνπ Απνιινδψξνπ

Γακαζθελνχ, αξρηκεραληθνχ ηνπ Ρσκαίνπ απηνθξάηνξνο Σξαταλνχ (αξρέο 2νπ αη.).111

Απηφ δελ ζεκαίλεη φηη ην αληίζηνηρν βπδαληηλφ θείκελν είλαη αληηγξαθή άλεπ αμίαο: ε

πξσηνηππία ηνπ έγθεηηαη ζηηο αιιαγέο ή παξαιείςεηο ζε ζρέζε κε ην παιαηφηεξν έξγν

ηνπ Απνιινδψξνπ, θαζψο θαη ζηνλ ηξφπν παξνπζίαζεο ηνπ πιηθνχ (ε εηθνλνγξάθεζε

ηνπ ρεηξνγξάθνπ ήηαλ απφ ηελ αξρή αλαπφζπαζην ηκήκα ηνπ θεηκέλνπ ― βι. ην ζρεηηθφ

κε ηηο αξραηνινγηθέο καξηπξίεο ηέηαξην θεθάιαην). Γχν απφ ηα θξηηήξηα πξσηνηππίαο

ηνπ Dagron θαιχπηνληαη πιήξσο, ράξε ζηε κλεία δηαθφξσλ ηερλνινγηθψλ εμειίμεσλ ηεο

επνρήο θαη ηηο αλαθνξέο ζηνπο ερζξνχο ηεο απηνθξαηνξίαο (Άξαβεο).

109
Γηα ην πξψην, βι. A. Dain, Le “Corpus perditum”, Παξίζη 1939· γηα ην δεχηεξν, C. Zuckerman,
“Chapitres peu connus de l‟Apparatus bellicus”, Travaux et Mémoires 12(1994)359-389.
110
Σν έξγν ππήξμε έλα απφ ηα πξψηα βπδαληηλά πνιηνξθεηηθά θείκελα πνπ εθδφζεθαλ, αιιά νη
παιαηφηεξεο εθδφζεηο είραλ βαζηζζεί ζε αλαμηφπηζηα λεφηεξα απφγξαθα. Πξφζθαηα νη εξεπλεηέο
επηχρεζαλ λα έρνπλ ζηε δηάζεζή ηνπο κία ζχγρξνλε θαη πινχζηα ζρνιηαζκέλε έθδνζε ηνπ θεηκέλνπ: D. F.
Sullivan, Siegecraft. Two Tenth-Century Instructional Manuals by “Heron of Byzantium” (Dumbarton
Oaks Studies 36), Oπάζηγθηνλ 2000. ΢ηελ έθδνζε πεξηιακβάλεηαη θαη ε Γεωδαισία, ε δεχηεξε πξαγκαηεία
πνπ απνδίδεηαη ζηνλ ςεπδν-Ήξσλα Βπδάληην· βαζίδεηαη ζηε Διόπτρα ηνπ Ήξσλνο Αιεμαλδξέσο (1νο
κ.Υ. αη.), αιιά πεξηέρεη πξσηφηππεο κεηξήζεηο θαη παξαδείγκαηα, θπξίσο απφ ηνλ Ηππφδξνκν ηεο
Κσλζηαληηλνππφιεσο θαη ην Ηεξφλ Παιάηηνλ. Γηα ηε ρεηξφγξαθε παξάδνζε ησλ δχν έξγσλ, βι. A. Dain,
La tradition du texte d‟Héron de Byzance, Παξίζη 1933.
111
Γηα ηε δσή θαη ην έξγν ηνπ Απνιινδψξνπ, βι. γεληθά P. H. Blyth, “Apollodorus of Damascus and the
Poliorcetica”, Greek, Roman and Byzantine Studies 33(1992)127-158 θαη εληειψο πξφζθαηα D.
Whitehead, “Apollodorus‟ Poliorketika: Author, Date, Dedicatee”, ζην: H. M. Schellenberg - Vera
Elisabeth Hirschmann - A. Krieckhaus (επηκ.), A Roman Miscellany. Essays in Honour of Anthony R.
Birley on his Seventieth Birthday, Γθληαλζθ 2008, 204-212.

63
 Δμίζνπ ζεκαληηθφ κε ηα Παραγγέλματα θαη αθφκε πην ελδηαθέξνλ απφ

ηζηνξηθήο απφςεσο είλαη ην δεχηεξν απφ ηα ζσδφκελα βπδαληηλά πνιηνξθεηηθά θείκελα

ηνπ 10νπ αη. Καζψο ν ηίηινο ηνπ έξγνπ είλαη πεξηγξαθηθφο θαη κάιινλ δχζρξεζηνο, ζην

εμήο ζα αλαθέξεηαη ζπκβαηηθά σο Περὶ ἀποκρούσεως πολιορκίας, αλ θαη γλσζηφηεξνο

(ήδε απφ ηελ επνρή ηνπ Thévenot) είλαη ν ιαηηληθφο ηνπ ηίηινο, De obsidione

toleranda.112 Οη παιαηφηεξνη εξεπλεηέο πίζηεπαλ φηη ην έξγν ηνπνζεηείηαη ζηελ επνρή

ηνπ Κσλζηαληίλνπ Ε΄, αιιά κία πξνζεθηηθφηεξε αλάιπζε ησλ εζσηεξηθψλ ελδείμεσλ

ηνπ θεηκέλνπ ― θπξίσο νη αλαθνξέο ζε ζχγρξνλεο κε ην έξγν ζπγθξνχζεηο κε ηνπο

Βνπιγάξνπο, θαζψο θαη ε κλεία “ηαμηαξρηψλ”, κνλάδσλ πεδηθνχ πνπ εκθαλίδνληαη κεηά

ηα κέζα ηνπ 10νπ αη. ― νδεγεί ζην ζπκπέξαζκα φηη ην θείκελν ζα πξέπεη λα

αλαρξνλνινγεζεί ζηα ηέιε ηνπ αηψλνο, επί Βαζηιείνπ Β΄.113

Μία επηπιένλ έλδεημε γηα ηε ρξνλνιφγεζε ηνπ έξγνπ ζηα πξψηα ρξφληα ηεο

βαζηιείαο ηνπ Βαζηιείνπ Β΄ είλαη ν ίδηνο ν ραξαθηήξαο ηνπ θεηκέλνπ, ην νπνίν απνηειεί

ζπλνλζχιεπκα πξαθηηθψλ ζπκβνπιψλ πξνο ηνλ ζηξαηεγφ ηεο πνιηνξθεκέλεο πφιεσο

θαη πεξηγξαθψλ πνιηνξθηψλ κέζα απφ απνζπάζκαηα αξραίσλ ηζηνξηθψλ (θπξίσο ηνπ

Πνιπβίνπ, ηνπ Ησζήπνπ θαη ηνπ Αξξηαλνχ). Με ηνλ δηδαθηηθφ θαη πξαθηηθφ ραξαθηήξα

ηνπ, ην Περὶ ἀποκρούσεως πολιορκίας δελ θαίλεηαη λα εληάζζεηαη ζηνλ

εγθπθινπαηδηζκφ ησλ ινγίσλ ηεο επνρήο ηνπ Κσλζηαληίλνπ Πνξθπξνγελλήηνπ, αιιά

πξέπεη λα εθιεθζεί σο ζπληνληζκέλε πξνζπάζεηα ― νη πξαθηηθέο νδεγίεο πξνέξρνληαη

πξνθαλψο απφ έκπεηξν ζηξαηησηηθφ, ελψ ε αλζνιφγεζε ησλ απνζπαζκάησλ ήηαλ έξγν

θηινιφγνπ ― κε ζπγθεθξηκέλν ζηφρν. Αλ ζπλδπάζνπκε ηα πξναλαθεξζέληα κε ηε

112
Έθδ. Hilda van den Berg, Anonymus de obsidione toleranda, Λέπληελ 1947. Σν θείκελν ηεο εθδφζεσο
van den Berg αλαδεκνζηεχεηαη κε αγγιηθή κεηάθξαζε θαη ζρφιηα ζην D. F. Sullivan, “A Byzantine
Instructional Manual on Siege Defense: The De Obsidione Toleranda”, ζην: J. W. Nesbitt (επηκ.),
Byzantine Authors: Literary Activities and Preoccupations. Texts and Translations dedicated to the
Memory of Nicolas Oikonomides (The Medieval Mediterranean 49), Λέπληελ - Bνζηψλε 2003, 139-266.

64
γλσζηή απφ ηνλ Μηραήι Φειιφ ζηξνθή ηνπ λεαξνχ Βαζηιείνπ Β΄ ζηε κειέηε έξγσλ

πνιεκηθήο ηέρλεο,114 αγφκεζα ζην ζπκπέξαζκα φηη ην Περὶ ἀποκρούσεως πολιορκίας

απνηειεί θαξπφ απηήο ηεο πξνζπάζεηαο ησλ ηειεπηαίσλ δεθαεηηψλ ηνπ 10νπ αη.

΢ηα ηειεπηαία θχιια ηνπ ρεηξνγξάθνπ Ambrosianus B-119 Sup. (olim

Ambrosianus gr. 139) ― ηα νπνία πξνζεηέζεζαλ ζηνλ Ακβξνζηαλφ θψδηθα πεξί ηα ηέιε

ηνπ 13νπ αη. ― ζψδεηαη κία ζεηξά ιεκκάησλ πνπ πεξηέρνπλ νδεγίεο γηα ηελ

αληηκεηψπηζε πνιηνξθίαο.115 Σν ελ ιφγσ θείκελν θέξεη κεγάιεο νκνηφηεηεο κε ην Περὶ

ἀποκρούσεως πολιορκίας θαη, ζχκθσλα κε ηνλ Dain, ηα δχν έξγα πξνέξρνληαη απφ ηελ

ίδηα πεγή, κία κε ζσδφκελε θαηαγξαθή νδεγηψλ/απάλζηζκα πεξηγξαθψλ πνιηνξθηψλ,

ηελ νπνίαλ ν Γάιινο θσδηθνιφγνο νλφκαζε ζπκβαηηθά Antipoliorceticum.116 Ζ ζεσξία

απηή έγηλε επξέσο απνδεθηή θαη νδήγεζε ηνλ ηειεπηαίν κειεηεηή ηνπ Περὶ

ἀποκρούσεως πολιορκίας ζε ακθηβνιίεο ζρεηηθά κε ηελ πξσηνηππία ηνπ ηειεπηαίνπ.117

΋κσο, θαζψο ζρεδφλ φια ηα ιήκκαηα ηνπ βξαρχηεξνπ θεηκέλνπ πξνέξρνληαη απφ ην

Περὶ ἀποκρούσεως πολιορκίας θαη είλαη πξνθαλψο κεηαγελέζηεξα ηνπ 10νπ αη., είλαη

ινγηθφηεξν λα ππνζέζνπκε φηη ε νκνηφηεηα νθείιεηαη ζην φηη ν ζπληάθηεο ηνπ

ππνκλήκαηνο θξαηνχζε ζεκεηψζεηο απφ ηε κειέηε ηνπ Περὶ ἀποκρούσεως πολιορκίας

(ζρεδφλ φια ηα ιήκκαηα μεθηλνχλ κε ηε θξάζε [Ἱστέον] ὅτι δεῖ…). Αλ ε ππφζεζε απηή

είλαη νξζή, δελ κπνξνχκε παξά λα απνξξίςνπκε ηε ζεσξία ηνπ Dain πεξί ελφο κε

ζσδνκέλνπ Antipoliorceticum.

113
Βι. πεξηιεπηηθά Υ. Γ. Mαθξππνχιηαο, “H ρξνλνιφγεζε ηνπ De obsidione toleranda”, ζην: Γ΄
Σπλάληεζε Bπδαληηλνιόγωλ Eιιάδνο θαη Kύπξνπ, Pέζπκλν 2002, 52-54.
114
Πξβι. Σ. Γ. Κφιηαο, “Ζ πνιεκηθή ηαθηηθή ησλ Βπδαληηλψλ: Θεσξία θαη πξάμε”, ζην: K. Tζηθλάθεο
(επηκ.), Tν Eκπόιεκν Bπδάληην (9νο-12νο αη.) (Γηεζλή ΢πκπφζηα 4), Aζήλα 1997, 153-164, εδψ 158-159.
115
Σν θείκελν εθδφζεθε απφ ηνλ A. Dain, “Mémorandum inédit sur la défense des places”, Revue des
Études Grecques 53(1940)123-136.
116
Dain, “Stratégistes”, 349-350, 366-367.
117
Sullivan, “Manual”, 140-141.

65
 Πεξίπνπ ηελ ίδηα επνρή πνπ ζπληάρζεθε ην Περὶ ἀποκρούσεως πολιορκίας

παξαηεξείηαη κία αχμεζε ηεο παξαγσγήο ζηξαηησηηθψλ ζπγγξακάησλ ζην Βπδάληην. Ζ

αλαβίσζε ηεο κειέηεο ηεο ηαθηηθήο απφ ηνλ Λένληα ΢η΄ θαη ν εγθπθινπαηδηζκφο ηεο

επνρήο ηνπ Κσλζηαληίλνπ Ε΄ αλακθηβφισο είραλ ζέζεη ηα ζεκέιηα, αιιά ε ρξνληθή

ζπγθπξία ― φπσο είδακε, νη ηειεπηαίεο δεθαεηίεο ηνπ 10νπ αη. ραξαθηεξίδνληαη απφ ηε

ζηαδηαθή κεηακφξθσζε ηνπ Βαζηιείνπ Β΄, απφ απφιεκν πξίγθεπα ζε γλήζην δηάδνρν

ηνπ Νηθεθφξνπ Φσθά θαη ηνπ Ησάλλε Σδηκηζθή ― θαη ε πξνέιεπζε ησλ πξαγκαηεηψλ

πνπ ζπληάζζνληαη ηελ πεξίνδν απηήλ νδεγνχλ ζην ζπκπέξαζκα φηη πίζσ απφ ηελ

αχμεζε ηνπ αξηζκνχ ησλ ζσδνκέλσλ εγρεηξηδίσλ (ζπκπεξηιακβαλνκέλνπ θαη ηνπ Περὶ

ἀποκρούσεως πολιορκίας) θξχβεηαη ε αλάγθε ηνπ λεαξνχ Βαζηιείνπ λα ελεκεξσζεί

γηα ηα ζχγρξνλά ηνπ ζηξαηησηηθά πξάγκαηα. Γελ είλαη ηπραίν φηη ν ζπγγξαθέαο ηνπ

Περὶ παραδρομῆς πολέμου,118 ελφο απφ ηα πξψηα θείκελα ηεο ελ ιφγσ αλαβηψζεσο,

ήηαλ ζηξαηησηηθφο πξνεξρφκελνο απφ ηνλ θχθιν ησλ Φσθάδσλ:119 ε πεξίνδνο κεηά ηνλ

ζάλαην ηνπ Ησάλλε Α΄ Σδηκηζθή (976) θαη έσο ηε ζηάζε ηνπ Βάξδα Φσθά (987)

ραξαθηεξίδεηαη απφ ηελ επηζηξνθή ησλ κειψλ ηεο νηθνγελείαο ησλ Φσθάδσλ ζηα

αλψηαηα ζηξαηησηηθά αμηψκαηα ηεο απηνθξαηνξίαο.

Άιιν έλα θείκελν ην νπνίν απνδίδεηαη (απηή ηε θνξά κε πεξηζζφηεξεο

πηζαλφηεηεο) ζηνλ έλδνμν ζηξαηεγφ - απηνθξάηνξα είλαη ε ιεγφκελε Στρατηγικὴ

ἔκθεσις καὶ σύνταξις Νικηφόρου δεσπότου, ε ζπγγξαθή ηεο νπνίαο ηνπνζεηείηαη

118
Γλσζηφ θαη κε ηνλ ιαηηληθφ ηίηιν De velitatione bellica. Έθδ. Dennis, Treatises, 137-239 (κε αγγιηθή
κεηάθξαζε)· Dagron - Mihăescu, Traité (εηζαγσγή, γαιιηθή κεηάθξαζε θαη εθηελήο ζρνιηαζκφο).
119
Ο ηίηινο ηνπ έξγνπ ην απνδίδεη πξνζσπηθά ζηνλ Νηθεθφξν Β΄, αιιά ε ηαχηηζε δελ ηζρχεη, θαζψο ζην
θείκελν αλαθέξεηαη ζαθψο φηη ηελ επνρή ηεο ζπγγξαθήο ν απηνθξάησξ ήηαλ ήδε λεθξφο. Γηα ηε
ρξνλνιφγεζε, θαζψο θαη ηελ άπνςε ελφο απφ ηνπο εθδφηεο φηη ζπγγξαθέαο ζα κπνξνχζε λα είλαη ν Λέσλ
Φσθάο, αδειθφο ηνπ Νηθεθφξνπ Β΄, βι. ηελ εηζαγσγή ζηελ έθδνζε Dennis, Treatises, 137-141.

66
ρξνληθψο πεξί ηα κέζα ηεο δεθαεηίαο ηνπ 960.120 ΋πσο θαη ην Περὶ παραδρομῆς

πολέμου, ε Στρατηγικὴ ἔκθεσις απνηειεί πξσηφηππε ζπκβνιή θαη δελ βαζίδεηαη ζε

παιαηφηεξεο πξαγκαηείεο, ειιεληζηηθέο ή βπδαληηλέο.121 Σν έξγν απνηειείηαη απφ έμη

θεθάιαηα, αιιά ν Dain ππνζηεξίδεη φηη ππήξραλ θαη άιια, ηα νπνία δελ ζψζεθαλ ζηνλ

Mosquensis 436/298/285, ηνλ κνλαδηθφ ρεηξφγξαθν θψδηθα πνπ ζψδεη ην θείκελν.122

΢ην πιαίζην ηεο αλαβηψζεσο ηεο ζπγγξαθήο πνιεκηθψλ εγρεηξηδίσλ ηνπ ηέινπο

ηνπ 10νπ αη. ζα πξέπεη λα εληαρζεί θαη έλα ελδηαθέξνλ θείκελν ηαθηηθήο, ηνπ νπνίνπ ν

πξσηφηππνο ηίηινο δπζηπρψο δελ ζψδεηαη· ήδε απφ ηνλ 17ν αη. ην έξγν ήηαλ ζπκβαηηθά

γλσζηφ ζηνπο εξεπλεηέο κε ηνλ ηίηιν ηνπ πξψηνπ θεθαιαίνπ ηνπ: Περὶ καταστάσεως

ἀπλήκτου.123 Πξαγκαηεχεηαη ηνλ ζρεδηαζκφ θαη ηε δηεμαγσγή εθζηξαηεηψλ θπξίσο ζηα

επξσπατθά εδάθε ηεο απηνθξαηνξίαο θαη απεπζχλεηαη κε ηφλν ζπκβνπιεπηηθφ πξνο ηνλ

απηνθξάηνξα, πξαθηηθή ε νπνία, ζε ζπλδπαζκφ κε εζσηεξηθέο ελδείμεηο ηνπ θεηκέλνπ,

νδήγεζε πνιινχο κειεηεηέο ζην λα ην ρξνλνινγήζνπλ ζηελ πξνηειεπηαία δεθαεηία ηνπ

10νπ αη., αλ θαη ε άπνςε νξηζκέλσλ φηη ζπγγξαθέαο ηνπ ήηαλ ν Νηθεθφξνο Οπξαλφο

πξέπεη λα ζεσξείηαη απνξξηπηέα.124 Ζ αμία ηνπ θεηκέλνπ, φπσο θαη ησλ

πξναλαθεξζέλησλ, έγθεηηαη ζηελ πξσηνηππία ηνπ, θαζψο ν ζπγγξαθέαο αληιεί ηηο

πιεξνθνξίεο ηνπ ― ζπκπεξηιακβαλνκέλσλ θαη ησλ ζπκβνπιψλ ηνπ ζρεηηθά κε ην πψο

νξγαλψλεηαη θαη εθηειείηαη κία πνιηνξθία ― απφ πξνζσπηθή πείξα.

120
Πεξηζζφηεξν γλσζηφ δηεζλψο κε ηε ιαηηληθή ηνπ νλνκαζία, Praecepta Militaria, ην θείκελν εθδφζεθε
απφ ηνλ E. McGeer, Sowing the Dragon‟s Teeth: Byzantine Warfare in the Tenth Century (Dumbarton
Oaks Studies 33), Οπάζηγθηνλ 1995· βι. 172-181, γηα ηε ρξνλνιφγεζε ηνπ θεηκέλνπ θαη ηα επηρεηξήκαηα
ηνπ εθδφηε ππέξ ηεο ηαπηίζεσο ηνπ ζπγγξαθέα κε ηνλ Νηθεθφξν Φσθά.
121
Ο McGeer, Byzantine Warfare, 184-188 ππνζηεξίδεη φηη ε Στρατηγικὴ ἔκθεσις δελ είλαη πξσηφηππε,
αιιά βαζίδεηαη ζε πξνγελέζηεξα θείκελα (Συλλογὴ Τακτικῶν, Σύνταξις ὁπλιτῶν τετράγωνος). Θεσξψ
πηζαλφηεξν φηη ηα δχν ηειεπηαία αληέγξαςαλ ηε Ἔκθεσιν, φρη ην αληίζηξνθν.
122
A. Dain, La “Tactique” de Nicéphore Ouranos, Παξίζη 1937, 47-51. Βι. θαησηέξσ γηα ηε ζρέζε ηεο
Στρατηγικῆς ἐκθέσεως κε ηα Τακτικὰ ηνπ Νηθεθφξνπ Οπξαλνχ.
123
Δθδφζεθε απφ ηνλ Dennis, Treatises, 241-335, κε αγγιηθή κεηάθξαζε θαη παξάξηεκα ζρεηηθά κε ηα
δηαγξάκκαηα πνπ πεξηιακβάλνληαη ζηα ρεηξφγξαθα, θαζψο θαη ην βπδαληηλφ ζηξαηφπεδν. ΢ε νξηζκέλεο
μέλεο δεκνζηεχζεηο αλαθέξεηαη κε ηνλ ιαηηληθφ ηίηιν De re militari.

67
 Πεξίπνπ ηελ ίδηα επνρή (ηέιε 10νπ αη.) νινθιεξψζεθε ην έξγν πνπ απνηειεί

ηελ θνξχθσζε ηεο αλαγελλήζεσο ηεο πνιεκηθήο θηινινγίαο ε νπνία παξαηεξήζεθε ηελ

επνρή ηεο Μαθεδνληθήο δπλαζηείαο: αλαθεξφκαζηε βεβαίσο ζηα Τακτικὰ ηνπ

Νηθεθφξνπ Οπξαλνχ, έλα απφ ηα εθηελέζηεξα βπδαληηλά ζηξαηησηηθά εγρεηξίδηα, ην

νπνίν δπζηπρψο αθφκε αλακέλεη ηνλ εθδφηε ηνπ.125 Πξφθεηηαη γηα έλα ζπκπίιεκα 178

θεθαιαίσλ, ζην νπνίν ελζσκαηψζεθαλ ― αθνχ πξψηα παξαθξάζζεθαλ ζε ιηγφηεξν

αηηηθίδνπζα γιψζζα ― δηάθνξεο πξαγκαηείεο ηαθηηθήο θαη ζπιινγέο ζηξαηεγεκάησλ

ηεο Αξραηφηεηνο θαη ηνπ Βπδαληίνπ: ηα θεθάιαηα 1-55 απνηεινχλ αληηγξαθή ησλ

Τακτικῶν ηνπ Λένληνο ΢η΄, ηα θεθάιαηα 56-62 παξαθξάδνπλ ην ζσδφκελν θείκελν ηεο

Στρατηγικῆς ἐκθέσεως ηνπ Νηθεθφξνπ Φσθά, ελψ ηα πεξηζζφηεξα απφ ηα ππφινηπα

βαζίδνληαη, ζχκθσλα κε ηνλ Dain, ζην ιεγφκελν Corpus perditum.126

Ο ζπγγξαθέαο αλαθέξεηαη ζηελ πνιηνξθεηηθή ηέρλε ζε δηάθνξα ζεκεία ηνπ

έξγνπ ηνπ, αιιά ηδηαίηεξν ελδηαθέξνλ παξνπζηάδεη ην θεθάιαην 65 (“Περὶ

καστροπολέμου”). ΋κσο, φπσο είδακε λα ζπκβαίλεη κε ηα ππφινηπα βπδαληηλά

ζηξαηησηηθά θείκελα, έηζη θαη ε αμία ηεο καξηπξίαο ησλ Τακτικῶν ηνπ Νηθεθφξνπ

Οπξαλνχ εμαξηάηαη απφ ηνλ ραξαθηήξα ηνπ θεηκέλνπ θαη ηελ ηδηφηεηα ηνπ ζπγγξαθέα

ηνπ. Αλαθνξηθά κε ηελ ηειεπηαία, νη McGeer θαη Trombley127 (ιηγφηεξν ν πξψηνο, πνιχ

πην έληνλα ν δεχηεξνο) επηθεληξψλνληαη ζηελ επηηπρεκέλε ζεηεία ηνπ Οπξαλνχ σο

ζηξαηησηηθνχ δηνηθεηή ζηηο ειιαδηθέο επαξρίεο θαη αξγφηεξα ζηελ Αληηφρεηα ηεο ΢πξίαο,

124
Πξβι. ηελ εηζαγσγή ηνπ Dennis, Treatises, 241-244, φπνπ θαη ε ζρεηηθή βηβιηνγξαθία.
125
Σν έξγν έρεη ηχρεη επηζηακέλεο κειέηεο απφ ηνλ Dain, “Tactique”, αιιά ε ππφζρεζή ηνπ γηα έθδνζε
ηνπ θεηκέλνπ δελ πξαγκαηνπνηήζεθε. Σα θεθ. 1-55 εθδίδνληαη ζην R. Vari, Leonis imperatoris Tactica,
Βνπδαπέζηε 1917-1922. Ο J.-A. de Foucault, “Douze chapitres inédits de la Tactique de Nicéphore
Ouranos”, Travaux et Mémoires 5(1973)281-312 εμέδσζε ηα θεθ. 63-74 (απφ ηα θαηάινηπα ηνπ Dain), ελψ
ηα 56-65 εθδίδνληαη, κε αγγιηθή κεηάθξαζε θαη ζρφιηα, ζην McGeer, Byzantine Warfare, 79-167.
126
Dain, “Tactique”, 39-91.
127
E. McGeer, “Tradition and Reality in the Taktika of Nikephoros Ouranos”, Dumbarton Oaks Papers
45(1991)129-140· F. R. Trombley, “The Taktika of Nikephoros Ouranos and Military Encyclopaedism”,

68
δίλνληαο έηζη ηελ εληχπσζε φηη ν ζπγγξαθέαο είλαη επαγγεικαηίαο ζηξαηησηηθφο. ΢ηελ

πξαγκαηηθφηεηα, φκσο, ε πνιεκηθή δξάζε ηνπ Νηθεθφξνπ Οπξαλνχ πεξηνξίδεηαη κεηαμχ

ησλ εηψλ 997-1007, δει. πεξηιακβάλεη κφιηο ηελ ηειεπηαία δεθαεηία ηεο δσήο ηνπ· θαηά

θχξην ιφγν, ν Οπξαλφο δηεηέιεζε απιηθφο αμησκαηνχρνο ― κάιηζηα πηζαλψο ήηαλ

επλνχρνο ― θαη ηα ζεκαληηθφηεξα πξνζφληα ηνπ ππήξμαλ νη δηπισκαηηθέο ηνπ

ηθαλφηεηεο θαη ε αηαιάληεπηε πίζηε ηνπ ζηνλ λφκηκν απηνθξάηνξα Βαζίιεην Β΄.

΢πλεπψο, ε άπνςε ησλ McGeer θαη Trombley φηη ηα Τακτικὰ απνηεινχλ ην

θαηαζηάιαγκα ηεο ζηξαηησηηθήο εκπεηξίαο ηνπ Νηθεθφξνπ Οπξαλνχ δελ θαίλεηαη λα

επζηαζεί. Τπφ ην ζθεπηηθφ απηφ, ζα πξέπεη επίζεο λα αλαζεσξήζνπκε ηελ άπνςή ηνπο

(αξρηθά δηαηππσκέλε απφ ηνλ Dain) φηη ηα Τακτικὰ ζπλεγξάθεζαλ ζηελ Αληηφρεηα ζηηο

αξρέο ηνπ 11νπ αη. ΋ια ηα πξναλαθεξζέληα είλαη θεθαιαηψδνπο ζεκαζίαο, αλ ζέινπκε

λα αμηνινγήζνπκε νξζά ηηο πιεξνθνξίεο πνπ παξέρνληαη ζην θεθ. 65 ζρεηηθά κε ηελ

πνιηνξθεηηθή ηέρλε ηνπ 10νπ αη.

Αλαθνξηθά κε ην δήηεκα ηεο ζηξαηησηηθήο εκπεηξίαο ηνπ ζπγγξαθέα, ν McGeer

ππνζηεξίδεη φηη ηα θεθάιαηα 63-65 ησλ Τακτικῶν απνηεινχλ πξνζζήθε ηνπ ηδίνπ ηνπ

Νηθεθφξνπ Οπξαλνχ, κε ζθνπφ λα ζπκπιεξψζεη ηε Στρατηγικὴν ἔκθεσιν ηνπ

Νηθεθφξνπ Φσθά. Οη αλαθνξέο ζηελ πνιηηηθή θαη ζηξαηησηηθή θαηάζηαζε πνπ

επηθξαηνχζε ζηε ΢πξία θαη ε ρξήζε αξαβηθψλ φξσλ απνδίδνληαη απφ ηνλ Καλαδφ

βπδαληηλνιφγν ζηηο γλψζεηο πνπ είρε απνθνκίζεη ν ζπγγξαθέαο σο ζηξαηησηηθφο

δηνηθεηήο ηεο Αληηνρείαο.128 Ζ άπνςε απηή, φκσο, έξρεηαη ζε πιήξε αληίζεζε κε φζα

γλσξίδνπκε γηα ηε θχζε ησλ Τακτικῶν: είλαη κάιινλ απίζαλν έλαο ζπγγξαθέαο πνπ σο

ζηφρν είρε ηε ζπγθέληξσζε θαη παξάθξαζε παιαηνηέξσλ ζηξαηησηηθψλ εγρεηξηδίσλ λα

ζην: P. Binkley (επηκ.), Pre-Modern Encyclopaedic Texts. Proceedings of the Second COMERS Congress,
Groningen, 1-4 July 1996 (Studies in Intellectual History 79), Λέπληελ 1997, 261-274.
128
McGeer, “Tradition”, 132-134· ηνπ ηδίνπ, Byzantine Warfare, 80-81· Trombley, “Taktika”, 270-271.

69
έθαλε κία θαη κνλαδηθή εμαίξεζε γηα ηα ελ ιφγσ ηξία θεθάιαηα, ηδηαηηέξσο θάπνηνο πνπ

έσο ηφηε δελ δηέζεηε πνιεκηθή πείξα. Άιισζηε, ν ίδηνο ν McGeer αλαθέξεη φηη ζηα

θεθάιαηα απηά ππάξρνπλ εκθαλή ίρλε ρξήζεσο θαη άιισλ πξαγκαηεηψλ.129

Δπνκέλσο, είλαη ινγηθφηεξν λα αθνινπζήζνπκε ηελ άπνςε ηνπ Dain (κε ηελ

νπνία ζπκθσλνχλ θαη άιινη εξεπλεηέο)130 φηη ηα θεθάιαηα ησλ Τακτικῶν πνπ

αθνινπζνχλ κεηά ηα θεθάιαηα 56-62 πξνέξρνληαη απφ έλα κε ζσδφκελν κέξνο ηεο

Στρατηγικῆς ἐκθέσεως. ΢πλεπψο, ηα φζα ελδηαθέξνληα παξαηίζεληαη ζην θεθ. 65 ζα

πξέπεη λα ηνπνζεηεζνχλ ρξνληθψο ζηε δεθαεηία ηνπ 960 θαη δελ απνηεινχλ πξσηφηππε

ζπκβνιή ηνπ Οπξαλνχ. Βεβαίσο, θαζψο ην θεθάιαην απνηειεί πηζαλφηαηα πξντφλ ηεο

εκπεηξίαο ηνπ Νηθεθφξνπ Φσθά ― ζε απηήλ ζα πξέπεη λα πηζησζνχλ ε ρξήζε αξαβηθψλ

φξσλ θαη νη αλαθνξέο ζηε ΢πξία ―, ε αμία ηνπ παξακέλεη κεγάιε.

Δθηφο απφ θξηηήξην πξσηνηππίαο, ν ζπκπηιεκαηηθφο ραξαθηήξαο ησλ

Τακτικῶν ζα πξέπεη λα ρξεζηκεχζεη θαη σο επηρείξεκα γηα ηελ αλαρξνλνιφγεζε ηνπ

θεηκέλνπ. Μέρξη ηψξα νη πεξηζζφηεξνη εξεπλεηέο ζπκθσλνχζαλ κε ηνλ Dain φηη ηα

Τακτικὰ ζπλεηάγεζαλ πεξί ηελ πξψηε δεθαεηία ηνπ 11νπ αη. ζηελ Αληηφρεηα.131 Ζ

άπνςε απηή, φκσο, δελ ιακβάλεη ππ‟ φςηλ ηηο δπζθνιίεο πνπ ζα ζπλαληνχζε θάπνηνο

ζηελ πξνζπάζεηά ηνπ λα ζπγθεληξψζεη ηνλ φγθν ηνπ απαξαίηεηνπ πιηθνχ (αξραία θαη

βπδαληηλά θείκελα πνιεκηθήο ηέρλεο) ζε κία ζπλνξηαθή πφιε ε νπνία πξηλ 30 έηε ήηαλ

αθφκε αξαβηθή. Μφλν ζηηο απηνθξαηνξηθέο βηβιηνζήθεο ηεο Κσλζηαληηλνππφιεσο ζα

κπνξνχζε ν ζπγγξαθέαο λα εληνπίζεη ηα απαξαίηεηα ρεηξφγξαθα, πνιιά απφ ηα νπνία

ήζαλ έξγα ή παξαγγειίεο παιαηνηέξσλ βαζηιέσλ. Δπηπιένλ, ηα Τακτικὰ, κε ηνλ

129
McGeer, “Tradition”, 132, βαζηζκέλνο ζηε κειέηε ηνπ H. Mihăescu, “Pour une nouvelle édition du
traité Praecepta militaria du Xe siècle”, Rivista di Studi Bizantini e Slavi 2(1982)318-321.
130
Πξβι. Σ. Γ. Κφιηαο, Νηθεθόξνο Β΄ Φωθάο (963-969). Ο ζηξαηεγόο απηνθξάηωξ θαη ην κεηαξξπζκηζηηθό
ηνπ έξγν (Ηζηνξηθέο Μνλνγξαθίεο 12), Αζήλα 1993, 23-24.
131 Dain, “Tactique”, 136· πξβι. McGeer, “Tradition”, 131-132 θαη Trombley, “Taktika”, 269-274.

70
πξαθηηθφ ηνπο ραξαθηήξα, εληάζζνληαη ζαθψο ζηελ ήδε αλαθεξζείζα παξαγσγή

ζηξαηησηηθψλ πξαγκαηεηψλ γηα ηνλ λεαξφ Βαζίιεην Β΄. Θεσξψ φηη ε ζχληαμε ησλ

Τακτικῶν ― ησλ νπνίσλ ν δηδαθηηθφο ραξαθηήξαο δηαθαίλεηαη θαη απφ ηε ρξήζε ηεο

θαζνκηινπκέλεο ― ζα πξέπεη λα ηνπνζεηεζεί ζηελ Κσλζηαληηλνχπνιε θαηά ηηο δχν

πξψηεο δεθαεηίεο ηεο βαζηιείαο ηνπ κεηέπεηηα Βνπιγαξνθηφλνπ, φηαλ ν απιηθφο θαη

ιφγηνο Οπξαλφο δηαηεινχζε έκπηζηνο ζχκβνπινο ηνπ λεαξνχ απηνθξάηνξνο.132

Σα Τακτικὰ ηνπ Νηθεθφξνπ Οπξαλνχ ζεσξνχληαη ην ηειεπηαίν ζηξαηησηηθφ

εγρεηξίδην ηεο βπδαληηλήο πεξηφδνπ, θαζψο ε ζχγρξνλε έξεπλα ηείλεη λα αληηιακβάλεηαη

πιένλ ην Στρατηγικὸν ηνπ Κεθαπκέλνπ133 φρη ηφζν σο ζηξαηησηηθή πξαγκαηεία, φζν σο

ζπκβνπιεπηηθφ θείκελν ― νξηζκέλνη κάιηζηα ζπληζηνχλ λα κελ ρξεζηκνπνηείηαη ν

ηίηινο Στρατηγικὸν γηα ην ζπγθεθξηκέλν έξγν.134 Παξά ηαχηα, δελ ππάξρεη ακθηβνιία

φηη απνηειεί πνιχηηκε πεγή γηα ηε ζηξαηησηηθή θαηάζηαζε ηνπ Βπδαληίνπ έσο ην

ηειεπηαίν ηέηαξην ηνπ 11νπ αη., θαζψο ν ζπγγξαθέαο ηνπ ήηαλ επαγγεικαηίαο

ζηξαηησηηθφο κε πνιχπιεπξε εκπεηξία θαη θάηνρνο πνιιψλ αγλψζησλ ιεπηνκεξεηψλ

ζρεηηθά κε ηηο πνιεκηθέο επηρεηξήζεηο ηεο πεξηφδνπ ― άιιε κία έλδεημε γηα ην πφζν

ειιηπείο είλαη νη καξηπξίεο ησλ ηζηνξηθψλ θαη ρξνλνγξάθσλ ηεο επνρήο αλαθνξηθά κε

ηελ πνιηνξθεηηθή ηέρλε θαη ηε ζηξαηησηηθή ηζηνξία ελ γέλεη.135 Ηδηαηηέξσο ζεκαληηθφ

132
Ζ ρξνλνιφγεζε απηή, ζε ζπλδπαζκφ κε ηνλ ραξαθηήξα ηνπ έξγνπ ― ζπγθέληξσζε θαη παξάθξαζε
παιαηνηέξσλ ηαθηηθψλ πξνθεηκέλνπ λα ρξεζηκεχζνπλ σο πιηθφ κειέηεο ―, αλαηξεί ηελ άδηθε κνκθή ηνπ
Dain, “Tactique”, 144 (κνκθή ε νπνία ζπρλά επαλαιακβάλεηαη γεληθεπκέλε ελαληίνλ ηνπ ζπλφινπ ηεο
βπδαληηλήο πνιεκηθήο θηινινγίαο) φηη ν ζπγγξαθέαο αθνινπζνχζε ηπθιά ηα θιαζζηθά πξφηππά ηνπ, δηφηη
επέιεμε λα αληιήζεη πιεξνθνξίεο απφ παιαηφηεξα θείκελα ζρεηηθά κε ηε δηάβαζε πνηακψλ, παξά λα
βαζηζζεί ζηηο δηθέο ηνπ εκπεηξίεο απφ ηε δηάβαζε ηνπ πνηακνχ ΢πεξρεηνχ πξηλ ηελ νκψλπκε κάρε (997):
πέξα απφ ην γεγνλφο φηη ε ζπγθέληξσζε πιεξνθνξηψλ απφ παιαηφηεξεο πξαγκαηείεο ήηαλ αθξηβψο ν
ζηφρνο ηνπ έξγνπ, ε ζχληαμή ηνπ θαίλεηαη λα πξνεγείηαη ρξνληθψο ηεο κάρεο ηνπ ΢πεξρεηνχ.
133
Έθδ. B. Wassilievsky - V. Jernstedt, Cecaumeni Strategicon et incerti scriptoris de officiis regiis
libellus, Aγία Πεηξνχπνιε 1896. Σν έξγν είλαη δηαζέζηκν θαη ζηε λεφηεξε έθδνζε ηνπ G. G. Litavrin,
Sovety i rasskazy Kekavmena, Μφζρα 1972. Απφ ηε δεθαεηία ηνπ 1980 ε Charlotte Roueché έρεη
αλαγγείιεη λέα ζρνιηαζκέλε έθδνζε ηνπ Κεθαπκέλνπ ζηε ζεηξά Corpus Fontium Historiae Byzantinae.
134
Πξβι. Hunger, Λνγνηερλία Γ΄, 178.
135
Γηα ηνλ ζπγγξαθέα θαη ηνλ ρξφλν ζπγγξαθήο (κεηαμχ 1075-1078), βι. P. Lemerle, Prolégomènes à une
édition critique et commentée des “Conseils et Récits” de Kékauménos, Βξπμέιιεο 1960.

71
είλαη ην γεγνλφο φηη, κνινλφηη ζην έξγν ηνπ δηαθξίλνληαη θάπνηεο επηξξνέο απφ άιια

θείκελα (παξά ηε δήισζή ηνπ φηη ήηαλ άκνηξνο θιαζζηθήο παηδείαο), 136 νπζηαζηηθά νη

ζπκβνπιέο ηνπ πξνέξρνληαλ εμ ηδίαο πείξαο θαη, ζπλεπψο, ε αμία ηνπο σο καξηπξηψλ

είλαη αλππνιφγηζηε.

Απφ ηελ πεξίνδν κεηά ηνλ 11ν αη. θαλέλα ζηξαηησηηθφ εγρεηξίδην γξακκέλν

ζηελ ειιεληθή γιψζζα δελ έρεη ζσζεί, αλ θαη νξηζκέλεο καξηπξίεο θάλνπλ ιφγν γηα ηε

ζπγγξαθή παξνκνίσλ θεηκέλσλ απφ ζηξαηησηηθνχο ηεο επνρήο. Μνλαδηθή εμαίξεζε

απνηειεί ν Θεφδσξνο Παιαηνιφγνο, δεπηεξφηνθνο γηνο ηνπ απηνθξάηνξνο Αλδξνλίθνπ

Β΄ θαη καξθήζηνο ηνπ Μνκθεξξάηνπ, ν νπνίνο ην 1326, θαηά ηε δηάξθεηα κίαο ζχληνκεο

επηζθέςεσο ζην Βπδάληην, ζπλέηαμε κία πξαγκαηεία πεξί πνιηηηθψλ θαη ζηξαηησηηθψλ

ζεκάησλ. Σν ειιεληθφ πξσηφηππν δελ ζψδεηαη, νχηε θαη ε ιαηηληθή κεηάθξαζε ηνπ

θεηκέλνπ ηελ νπνίαλ είρε επηκειεζεί ν ίδηνο ν Θεφδσξνο Παιαηνιφγνο. Σν θείκελν είλαη

γλσζηφ κφλν ράξε ζε κία κεζαησληθή γαιιηθή κεηάθξαζε ηνπ 14νπ αη.137 Γπζηπρψο,

θαζψο ν ζπγγξαθέαο ηνπ είρε εγθαηαιείςεη ηα βπδαληηλά εδάθε ζε λεαξή ειηθία, νη

πεξηζζφηεξεο πιεξνθνξίεο ηνπ θεηκέλνπ πξνζηδηάδνπλ πεξηζζφηεξν ζηα δεδνκέλα ηεο

Γχζεσο· ραξαθηεξηζηηθή είλαη ε έληνλα αξλεηηθή θξηηηθή πνπ αζθεί ν ζπγγξαθέαο ζηα

ζηξαηησηηθά πξάγκαηα ηεο θζίλνπζαο Βπδαληηλήο Απηνθξαηνξίαο.138

Oινθιεξψλνληαο ηελ επηζθφπεζε ησλ γξαπηψλ πεγψλ, ζα αλαθεξζνχκε ζηα

λνκηθά θείκελα θαη ηηο αξρεηαθέο καξηπξίεο. Tα πξψηα δελ πξνζθέξνπλ παξά ειάρηζηα

ζηε κειέηε ηεο βπδαληηλήο πνιηνξθεηηθήο ηέρλεο, θαζψο νη κνλαδηθέο αλαθνξέο ηνπο

πεξηνξίδνληαη ζε επαλάιεςε παιαηνηέξσλ ξσκατθψλ θαλνληζκψλ γηα ηελ απαιιαγή ησλ

ηερληηψλ θαη ησλ ρεηξηζηψλ πνιεκηθψλ κεραλψλ απφ ηηο αγγαξείεο ηεο ζηξαηησηηθήο

136
Πξβι. Charlotte Roueché, “The Literary Background of Kekaumenos”, ζην: Catherine Holmes - Judith
Waring (επηκ.), Literacy, Education and Manuscript Transmission in Byzantium and Beyond, Λέπληελ -
Βνζηψλε - Κνισλία 2002, 111-138. Σν άξζξν απηφ θαζηζηά μεπεξαζκέλε ηελ παιαηφηεξε εξγαζία ηεο
Georgina Buckler, «Writings Known to Cecaumenus», Byzantion 15(1941)133-143.

72
θαζεκεξηλφηεηνο· παξφκνηεο δηαηάμεηο αλακαζψληαη ηφζν ζηνλ Codex Theodosianus,

φζν θαη ζηα Bασιλικά. Mεγαιχηεξν ελδηαθέξνλ παξνπζηάδεη ε Nεαρὰ ηνπ Iνπζηηληαλνχ

A΄ “Περὶ ὅπλων” (De armis), ζηελ νπνία γίλεηαη ιφγνο, κεηαμχ άιισλ, γηα ηνπο

“βαιιηζηξαξίνπο” πνπ ππήξραλ ζηηο δηάθνξεο πφιεηο ηελ επνρή εθείλε. 139 H αλαθνξά

απηή ζπκπιεξψλεη ηηο γλψζεηο καο γηα ηε δηαζπνξά ησλ ελ ιφγσ κνλάδσλ θαηά ηελ

πξψηκε βπδαληηλή πεξίνδν, γλψζεηο νη νπνίεο γηα ηνλ 4ν-5ν αη. πξνέξρνληαη θπξίσο απφ

ηε Notitia dignitatum, ελψ δελ πξέπεη λα ιεζκνλνχκε θαη ηελ αλαθνξά ηνπ

Kσλζηαληίλνπ Πνξθπξνγελλήηνπ ζηνπο “βαιιηζηξαξίνπο Xεξζψλνο”.

΢ηε θξνπξά ηεο Xεξζψλνο αλαθέξεηαη θαη έλα κέξνο ηνπ ειάρηζηνπ αξρεηαθνχ

πιηθνχ πνπ αθνξά ζηε βπδαληηλή πνιηνξθεηηθή ηέρλε, ζπγθεθξηκέλα δχν επηγξαθέο ηνπ

4νπ θαη 5νπ αη., κία ειιεληθή θαη κία ιαηηληθή, ζηηο νπνίεο κλεκνλεχεηαη ε ζπκκεηνρή

ηεο ζπγθεθξηκέλεο κνλάδνο ζηελ θαηαζθεπή θαη επηζθεπή ηνπ νρπξσκαηηθνχ πεξηβφινπ

ηεο πφιεσο.140 ΋ζνλ αθνξά ζηηο ινηπέο αξρεηαθέο πεγέο, ε θαηάζηαζε είλαη κάιινλ

απνγνεηεπηηθή: ζε αληίζεζε κε ηνπο δπηηθνχο κεζαησλνιφγνπο, νη νπνίνη δηαζέηνπλ

πιεζψξα εγγξάθσλ πνπ αλαθέξνληαη ζηελ θαηαζθεπή πνιεκηθψλ κεραλψλ, νη

βπδαληηλνιφγνη αλαγθάδνληαη λα βαζηζζνχλ ζηα ειάρηζηα έγγξαθα πνπ ζψδνληαη ζηα

θεθάιαηα 44 θαη 45 ηνπ δεπηέξνπ βηβιίνπ ηνπ Περὶ βασιλείου τάξεως ηνπ

Kσλζηαληίλνπ Πνξθπξνγελλήηνπ.141

137
Έθδ. Christine Knowles, Les Enseignements de Théodore Paléologue, Λνλδίλν 1983.
138
Πξβι. Bartusis, Army, 10-11.
139
Corpus Juris Civilis, III, Novellae, έθδ. R. Schöll - G. Kroll, Bεξνιίλν 1895 (θσηνηππηθή αλαηχπσζε
Γνπβιίλν - Zπξίρε 1972), Nεαξά αξ. 85 (έηνπο 539).
140
Tα θείκελα έρνπλ δεκνζηεπζεί ζηηο δχν επηγξαθηθέο ζπιινγέο πνπ έρεη εθδφζεη ν V. V. Latysev,
Sbornik greceskih nadpisej hristianskih vremen iz Juznoj Rossii, Aγία Πεηξνχπνιε 1896, θαη Inscriptiones
2
Antiquae Orae Septentrionalis Ponti Euxini Graecae et Latinae , I, Aγία Πεηξνχπνιε 1916.
141
Kσλζηαληίλνο Z΄ Πνξθπξνγέλλεηνο, Περὶ Bασιλείου Tάξεως, έθδ. J. J. Reiske, Constantini
Porphyrogeniti De cerimomiis aulae byzantinae, Bφλλε 1829· επαλέθδνζε κε επξχηαην ζρνιηαζκφ απφ
ηνλ J. F. Haldon, “Theory and Practice in Tenth-Century Military Administration. Chapters II, 44 and 45 of
the Book of Ceremonies”, Travaux et Mémoires 13(2000)201-352.

73
 Tα έγγξαθα πνπ πεξηιακβάλνληαη ζηα δχν πξναλαθεξζέληα θεθάιαηα αθνξνχλ

ζηηο πξνεηνηκαζίεο πνπ πξνεγήζεθαλ ησλ βπδαληηλψλ εθζηξαηεηψλ ηνπ 911 θαη 949

ελαληίνλ ησλ Aξάβσλ ηεο Kξήηεο142 θαη ηνπ 935 ζηε N. Iηαιία. Oη καξηπξίεο ησλ

εγγξάθσλ απηψλ ζρεηηθά κε ηελ νξγάλσζε ηνπ βπδαληηλνχ ζηξαηνχ θαη ζηφινπ ησλ

κέζσλ ηνπ 10νπ αη. έρνπλ ήδε αμηνπνηεζεί απφ ηνπο ηζηνξηθνχο,143 ελψ κφιηο ηα

ηειεπηαία ρξφληα νη κειεηεηέο ηεο βπδαληηλήο πνιηνξθεηηθήο ηέρλεο έρνπλ ζηξαθεί ζηελ

έξεπλα ησλ δηαθφξσλ πνιηνξθεηηθψλ κεραλψλ πνπ αλαθέξνπλ ηα έγγξαθα, ζην πιαίζην

ηεο ζηξαηησηηθήο πξνπαξαζθεπήο πνπ πεξηγξάθνπλ. H δπζθνιία ζηελ επεμεξγαζία ησλ

πιεξνθνξηψλ πνπ κάο παξέρεη ην αξρεηαθφ πιηθφ ηεο Bασιλείου τάξεως, πέξα απφ ηε

δηαθξίβσζε ηεο πνηφηεηνο θαη ηεο πξνειεχζεψο ηνπ,144 έγθεηηαη θπξίσο ζηνλ ππεξβνιηθφ

πινχην ηνπ πιηθνχ θαη ηελ αδπλακία ησλ εξεπλεηψλ λα ην αθνκνηψζνπλ, θαζψο ηα

έγγξαθα βξίζνπλ ηερληθψλ φξσλ, ε εξκελεία ησλ νπνίσλ δελ είλαη εχθνιε.145 Eληνχηνηο,

ηα έγγξαθα απηά απνηεινχλ πνιχηηκε πεγή γηα ηε κειέηε ηεο ζηξαηησηηθήο ηερλνινγίαο

θαη δελ πξέπεη λα ιείπνπλ απφ θακκία πξνζπάζεηα δηαιεχθαλζεο ησλ ζθνηεηλψλ

ζεκείσλ αλαθνξηθά κε ηελ ηερληθή νξνινγία θαη ηνπο δηαθφξνπο ηχπνπο εθηνμεπηηθψλ

κεραλψλ ηνπ 10νπ αη. Oπζηαζηηθά, νη δπζθνιίεο πνπ παξνπζηάδεη ε αλάιπζή ηνπο δελ

δηαθέξνπλ θαηά πνιχ απφ ηηο δπζθνιίεο πνπ αληηκεησπίδνπκε γηα ην ζχλνιν ησλ

γξαπηψλ πεγψλ ηεο βπδαληηλήο πεξηφδνπ.

142
Πξβι. Ch. G. Makrypoulias, “Byzantine Expeditions against the Emirate of Crete c.825-949”, Graeco-
Arabica 7-8(1999-2000)347-362.
143
Bι. W. T. Treadgold, “The Army in the Works of Constantine Porphyrogenitus”, Rivista di Studi
Byzantini e Neoellenici n.s.29(1992)77-162· Ch. G. Makrypoulias, “The Navy in the Works of Constantine
Porphyrogenitus”, Graeco-Arabica 6(1995)152-171.
144
΢ε αληίζεζε κε ηηο παιαηφηεξεο απφςεηο ηνπ J. B. Bury, ν Haldon, “Theory”, 267-268 πηζηεχεη φηη ηα
θείκελα ησλ δχν θεθαιαίσλ ζηε ζεκεξηλή ηνπο κνξθή δελ απνηεινχλ απηνχζηα έγγξαθα, αιιά ζπξξαθή
απνζπαζκάησλ θαη πεξηιήςεσλ πνπ εθδφζεθε κεηά ην 949 ― πηζαλψο γηα λα ρξεζηκεχζεη σο πεγή
πιεξνθνξηψλ θαηά ηελ πξνεηνηκαζία ηεο εθζηξαηείαο ηνπ 960 ελαληίνλ ησλ Αξάβσλ ηεο Kξήηεο.
145
Γηα ηελ νξνινγία ησλ εγγξάθσλ θαη ηηο δπζθνιίεο πνπ πξνθχπηνπλ απφ ηελ πξνζπάζεηα λα
εξκελεπζνχλ νη δηάθνξνη ηερληθνί φξνη ηνπ θεηκέλνπ, βι. Haldon, “Theory”, 268-279.

74
 Kεθάιαην ηξίην

Αξραηνινγηθέο καξηπξίεο

Αλαπφθεπθην πξέπεη λα ζεσξείηαη ην φηη νη ειιείςεηο, παξαιείςεηο θαη ινηπά

κεηνλεθηήκαηα ησλ ηζηνξηψλ, ρξνλνγξαθηψλ, ζηξαηησηηθψλ εγρεηξηδίσλ θαη αξρεηαθψλ

πεγψλ ζπλήζσο αθήλνπλ ζεκαληηθά θελά. Γπζηπρψο, ηα θελά απηά κφλν ζε έλα πνιχ

κηθξφ πνζνζηφ δχλαηαη λα θαιχςεη ε αξραηνινγία ― είηε σο ηζηνξία ηεο ηέρλεο (φπσο

ινγίδεηαη ζηελ Eιιάδα), είηε σο κειέηε ηνπ πιηθνχ πνιηηηζκνχ ηνπ παξειζφληνο (φπσο

ινγίδεηαη ζηνλ ππφινηπν πνιηηηζκέλν θφζκν).1

Aλ θαη αθήζακε ηειεπηαία ηα αξραηνινγηθά δεδνκέλα, ηνπιάρηζηνλ ηα

αλαζθαθηθά επξήκαηα ίζσο ζα έπξεπε λα είραλ εμεηαζζεί πξψηα, αθνχ ρξνλνινγηθά ηα

πεξηζζφηεξα ηνπνζεηνχληαη ζηελ πζηεξνξξσκατθή πεξίνδν. Kαζψο νη πεξηζζφηεξεο

πνιεκηθέο κεραλέο θαη πνιηνξθεηηθέο κέζνδνη ηνπ Bπδαληίνπ πξνέξρνληαη απφ ηελ

επνρή απηήλ (ε νπνία, ηνπιάρηζηνλ ζηνλ ηνκέα ηεο κειέηεο ηεο πνιηνξθεηηθήο

ηερλνινγίαο, πξέπεη λα αληηκεησπίδεηαη σο εληαίν ζχλνιν κε ηελ πξσηνβπδαληηλή

πεξίνδν), δελ ζα πξέπεη λα πξνθαιεί έθπιεμε ην γεγνλφο φηη ε κειέηε ησλ

αξραηνινγηθψλ δεδνκέλσλ, φπσο άιισζηε θαη ησλ γξαπηψλ πεγψλ, δελ πεξηνξίδεηαη απφ

ην έηνο 324, θαηψηαην ρξνληθφ φξην ηεο βπδαληηλήο πεξηφδνπ, ή ηα ζηελά γεσγξαθηθά

φξηα ηεο Bπδαληηλήο Aπηνθξαηνξίαο. Σα αλαζθαθηθά δεδνκέλα απφ ηα νπνία κπνξνχκε

λα αληιήζνπκε πιεξνθνξίεο γηα ηε βπδαληηλή πνιηνξθεηηθή ηέρλε ρσξίδνληαη ζε ηξεηο

1
H ηάζε ησλ παιαηνηέξσλ εξεπλεηψλ λα βαζίδνληαη ζρεδφλ απνθιεηζηηθά ζηηο γξαπηέο πεγέο δηαθαίλεηαη
ζηελ αληίζηνηρε επηζθφπεζε ησλ πεγψλ ζην K. Huuri, Zur Geschichte des mittelalterlichen
Geschützwesens aus orientalischen Quellen (Studia Orientalia IX 3), Eιζίλθη - Λεηςία 1941, 28-42.
Bεβαίσο, φπσο αλαθέξεη θαη ν ίδηνο, ηα αξραηνινγηθά επξήκαηα έσο ηελ επνρή εθείλε ήζαλ ειάρηζηα.

75
θαηεγνξίεο: επξήκαηα εμαξηεκάησλ αθεηεξίσλ κεραλψλ,2 αλαζθαθηθέο καξηπξίεο γηα

πνιηνξθίεο θαη ζσδνκέλεο νρπξψζεηο.

Oη αξρηθέο δεκνζηεχζεηο κεηαιιηθψλ εμαξηεκάησλ πξσηνβπδαληηλψλ

εθηνμεπηηθψλ κεραλψλ πξνήιζαλ απφ ηε Pνπκαλία.3 Καηφπηλ αλαγλσξίζζεθε ην εχξεκα

ηεο Λπψλ, έλαλ αηψλα κεηά ηελ αλαθάιπςή ηνπ. H αθξηβήο ρξνλνιφγεζή ηνπ είλαη

δχζθνιε, αιιά θαηά πάζα πηζαλφηεηα ηνπνζεηείηαη ρξνληθψο ζηα ηέιε ηνπ 2νπ αη. 4

Παξφκνηα ήηαλ θαη ε πεξίπησζε ηνπ επξήκαηνο ηεο ΢άια (Mαξφθν):5 ην κεηαιιηθφ

εμάξηεκα αλαγλσξίζζεθε σο ηκήκα ρεηξνβαιιίζηξαο κφιηο ηελ ηειεπηαία εηθνζαεηία.

Βξέζεθε ζε ζηξψκα θαηαζηξνθήο πνπ ρξνλνινγείηαη κεηά ηνλ 4ν αη. H πιένλ πξφζθαηε

δεκνζίεπζε εμαξηήκαηνο ρεηξνβαιιίζηξαο πξνέξρεηαη απφ ηε Bνπιγαξία θαη ην εχξεκα

έρεη ρξνλνινγεζεί ζηνλ 3ν ή 4ν αη.6

Δθηφο απφ εμαξηήκαηα ηα νπνία αλακθηβφισο αλήθνπλ ζε ρεηξνβαιιίζηξεο, ε

αξραηνινγηθή έξεπλα έρεη θέξεη ζην θσο θαη άιια κεηαιιηθά εμαξηήκαηα θαηαπειηψλ

απφ ηελ πεξίνδν απηή, θπξίσο “ρνηληθίδεο” (βι. ην επφκελν θεθάιαην). Tν πξφβιεκα

είλαη φηη, κε ηελ εμαίξεζε ησλ ρνηληθίδσλ ηνπ Mαξφθνπ, νη νπνίεο βξέζεθαλ θνληά ζηε

ζέζε φπνπ είρε αλαθαιπθζεί ην πξναλαθεξζέλ εχξεκα ηεο ΢άια θαη ζπλεπψο κπνξνχλ,

κε ζρεηηθή βεβαηφηεηα, λα απνδνζνχλ ζε ρεηξνβαιιίζηξεο,7 ηα άιια επξήκαηα είλαη

παξφκνηα κε ηα εμαξηήκαηα ησλ παιαηνχ ηχπνπ θαηαπειηψλ θαη, ζπλεπψο, δελ είλαη

2
Bι. D. Baatz, Bauten und Katapulte des römischen Heeres (Mavors Roman Army Researches 11),
΢ηνπηγάξδε 1994, 280-283 γηα έλαλ ζρεηηθά πιήξε θαηάινγν ησλ δηαθφξσλ επξεκάησλ εμαξηεκάησλ
θαηαπειηψλ απφ ηελ ειιελνξσκατθή θαη πζηεξνξξσκατθή πεξίνδν, θαζψο θαη ηε ζρεηηθή βηβιηνγξαθία.
3
H πξψηε δεκνζίεπζε ησλ επξεκάησλ απφ ηα πζηεξξνξσκατθά νρπξά ηεο Γθνξλέα θαη ηελ Οξζφβα ήηαλ
εθείλε ησλ N. Gudea - D. Baatz, “Teile spätrömischer Ballisten aus Gornea und Orsova (Rumänien)”,
Saalburg-Jahrbuch 31(1974)50-72· βι. ζπλνπηηθή πεξηγξαθή ζην D. Baatz, “Recent Finds of Ancient
Artillery”, Britannia 9(1978)1-17, εδψ 9-16.
4
D. Baatz - M. Feugère, “Éléments d‟une catapulte romaine trouvée à Lyon”, Gallia 39(1981)201-209.
5
Christiane Boube-Piccot, “Eléments de catapultes en bronze decouverts en Mauretanie Tingitane”,
Bulletin d‟Archéologie Marocaine 17(1987-1988)209-230· βι. επίζεο ηεο ηδίαο, Les bronzes antiques du
Maroc, IV. L‟équipment militaire et l‟armement, Παξίζη 1994, 188-195.
6
A. Minchev, “A kambestrion ― detail of a Roman torsion catapult found in Thracia”, ζην: V. Yotov
(επηκ.), Weapons and Military Equipment during the Late Antiquity and the Middle Ages 4th-15th
Centuries (Acta Musei Varnaensis 1), Bάξλα 2002, 7-14 (βνπιγαξηθά κε αγγιηθή πεξίιεςε).

76
απνιχησο βέβαηνλ θαηά πφζνλ αλήθνπλ ζε λένπ ηχπνπ νμπβφια. Eπξήκαηα ρνηληθίδσλ

πνπ πηζαλψο αλήθνπλ ζηελ πεξίνδν κεηά ηνλ 1ν αη. έρνπλ εληνπηζζεί ― εθηφο απφ ην

Mαξφθν ― ζην Έιγθηλρηνπ ηεο ΢θσηίαο θαη ην Mπαζ ηεο Aγγιίαο, 8 ηελ Πέξγακν ηεο

Mηθξάο Aζίαο θαη ηελ Πηηπνχληα (ζεκ. Pitzunda ή Bichvinda) ηεο Γεσξγίαο.

Mία δπζθνιία πνπ αληηκεησπίδνπλ νη αξραηνιφγνη φηαλ ηαπηίδνπλ απηνχ ηνπ

είδνπο ηα επξήκαηα (θαη ε νπνία κπνξεί λα απνδεηρζεί κεγάιν κεηνλέθηεκα ζηε κειέηε

ηνπο) είλαη ε ρξνλνιφγεζε· ζπαλίσο ηα ζπλεπξήκαηα κπνξνχλ λα δψζνπλ κία αθξηβή

πεξηνδνιφγεζε, κε απνηέιεζκα νη εξεπλεηέο λα θαηαθεχγνπλ ζηε βνήζεηα ηεο ηζηνξίαο

ή άιιεο, ιηγφηεξν αθξηβείο κεζφδνπο. Kαζψο πνιιά απφ ηα επξήκαηα εμαξηεκάησλ

έρνπλ αλαθαιπθζεί ζε ζηξψκαηα θαηαζηξνθήο (φπσο απηά ηεο Γθνξλέα θαη ηεο Oξζφβα

ζην Γνχλαβε, ίζσο θαη εθείλν ηεο Λπψλ), ε ζπλεζέζηεξε κέζνδνο ρξνλνινγήζεσο είλαη

ε ηαχηηζε ηεο θαηαζηξνθήο κε θάπνην ηζηνξηθφ γεγνλφο ― ηηο επηζέζεηο ησλ Γφηζσλ ζηα

βπδαληηλά νρπξά ηνπ Γνπλάβεσο πξηλ θαη κεηά ηε κάρε ηεο Aδξηαλνππφιεσο (378), ηε

ζχγθξνπζε κεηαμχ ΢επηηκίνπ ΢εβήξνπ θαη Kισδίνπ Aιβίλνπ (ηέιε 2νπ αη.) ε νπνία

πξνθάιεζε ηε κεξηθή θαηαζηξνθή ηεο Λπψλ θ.ν.θ. Aθφκε πην παξαθηλδπλεπκέλε είλαη ε

ρξνλνιφγεζε κε βάζε ηελ ηππνινγία, φπσο έθαλε ν Baatz κε ηε ρνηληθίδα ηεο

Πεξγάκνπ, ε νπνία αξρηθά εζεσξείην φηη αλήθε ζηελ ειιεληζηηθή πεξίνδν9 θαη

αλαρξνλνινγήζεθε απφ ηνλ Γεξκαλφ εξεπλεηή ζηνλ 3ν κ.X. αη.10 Υαξαθηεξηζηηθή είλαη

ε πεξίπησζε ηνπ επξήκαηνο ηεο Πηηπνχληνο: αλ θαη βξέζεθε ζε ζηξψκα θαηαζηξνθήο

7
Boube-Piccot, Bronzes, 195-201.
8
Baatz, Bauten, 282. Tν πνιχ κηθξφ κέγεζφο ηνπο, δηακέηξνπ παξαπιήζηαο κε εθείλε ησλ επξεκάησλ ηεο
Γθνξλέα, νδήγεζε ηνλ Baatz ζηελ ππφζεζε φηη ηα δχν βξεηαλληθά επξήκαηα πξνέξρνληαη απφ θνξεηέο
ρεηξνβαιιίζηξεο (βι. γηα ιεπηνκέξεηεο ην πέκπην θεθάιαην).
9
W. Gaitzsch, “Hellenistische Geschützteile aus Pergamum”, ζην: C. Dobiat (επηκ.), Festschrift für Otto-
Herman Frey zum 65. Geburtstag (Marbuger Studien zur Vor- und Frühgeschichte 16), Xηηδεξφζ 1994,
235-242.
10
Baatz, Bauten, 283.

77
ρξνλνινγνχκελν (κε βάζε ηα ζπλεπξήκαηα) κεηαμχ 4νπ θαη 6νπ αη.,11 απνδφζεθε

αθξηβέζηεξα ζηνλ 4ν αη., πηζαλφηαηα δηφηη ν Baatz έιαβε ππ‟ φςηλ ηνπ ηα ππφινηπα

παξφκνηα επξεκάηα νπινκεραλεκάησλ απφ ηνλ αηψλα απηφλ θαη ηε ζπρλή αλαθνξά ηνπο

απφ ηνλ Aκκηαλφ Mαξθειιίλν (ηαθηηθή ηελ νπνία, θαιψο ή θαθψο, θαίλεηαη λα

αθνινπζνχλ θαη άιινη κειεηεηέο).12

Oη ακεξηθαληθέο θαη γαιιηθέο αλαζθαθέο ζηε Γνχξα-Eπξσπφ ηεο ΢πξίαο,

πζηεξνξξσκατθή νρπξσκέλε πφιε ε νπνία πνιηνξθήζεθε θαη θαηαζηξάθεθε απφ ηνπο

΢αζζαλίδεο Πέξζεο πεξί ην 256-257,13 έθεξαλ ζην θσο πνιιά επξήκαηα ηα νπνία

ζπκπιεξψλνπλ ηηο πξνεξρφκελεο απφ ηηο γξαπηέο πεγέο γλψζεηο καο, ελψ παξάιιεια

θσηίδνπλ έλα δήηεκα ην νπνίν ζρεηίδεηαη κε ηηο πξναλαθεξζείζεο αξραηνινγηθέο

καξηπξίεο πεξί εθηνμεπηηθψλ κεραλψλ. H αξραηνινγηθή ζθαπάλε αλέζπξε ― κεηαμχ

άιισλ ― απφ ηα εξείπηα ηεο πφιεσο πάλσ απφ 25 μχιηλεο αηξάθηνπο βιεκάησλ

νμπβφισλ κεραλψλ, θαζψο θαη πιήζνο κεηαιιηθψλ αηρκψλ απφ παξφκνηα βιήκαηα. Tα

θαιχηεξα ζσδφκελα δείγκαηα14 θέξνπλ εθπιεθηηθέο νκνηφηεηεο κε ηελ πεξηγξαθή

παξνκνίσλ βιεκάησλ απφ ηνλ Πξνθφπην, επηβεβαηψλνληαο ηελ άπνςε φηη ν ζρεδηαζκφο

ηνπο άιιαμε ειάρηζηα ζηνπο ηξεηο αηψλεο πνπ ρσξίδνπλ ηηο δχν καξηπξίεο.

11
Γηα ηα δηάθνξα επξήκαηα ησλ αλαζθαθψλ θαη ηε ρξνλνιφγεζε ηνπ αξραηνινγηθνχ ζπλφινπ, βι.
πεξηιεπηηθά G. Lordkipanidse - D. Braund, “Recent Work at Pityus (Pitsunda/Bichvinda)”, ζην: Valerie A.
Maxfield - M. J. Dobson (επηκ.), Roman Frontier Studies 1989, Έμεηεξ 1991, 235-236.
12
D. Baatz, “Eine Katapult-Spannbuchse aus Pityus, Georgien (UDSSR)”, Saalburg-Jahrbuch
44(1988)59-64.
13
Eλδηαθέξνληα ζηνηρεία γηα ηελ πνιηνξθεηηθή ηερλνγλσζία ησλ ΢αζζαληδψλ Πεξζψλ θαηά ηελ πεξίνδν
απηή βξίζθνληαη ζην P. Leriche, “Techniques de guerre sassanides et romaines à Doura-Europos”, ζην:
Françoise Vallet - M. Kazanski (επηκ.), L‟armée romaine et les barbares du IIIe au VIIe siècle (Mémoires
de l‟Association Francaise d‟Archéologie Mérovingienne 5), Παξίζη 1993, 83-100.
14
Γηα ιεπηνκεξή πεξηγξαθή ηνπ θαιχηεξα δηαηεξεκέλνπ βιήκαηνο, βι. F. E. Brown, “Arms and Armor”,
ζην: M. I. Rostovtzeff - A. R. Bellinger - C. Hopkins - C. B. Welles (επηκ.), The Excavations at Dura-
Europos, VI. Preliminary Report of Sixth Season of Work, October 1932 - March 1933, Nηνχ Xαίεβελ
1936, 439-466, εδψ 455-456. Tα επξήκαηα θπιάζζνληαη ζηελ αξραηνινγηθή ζπιινγή ηνπ Παλεπηζηεκίνπ
Yale, ελψ πηζαλφηαηα ιίγν κεηά ην 1945 έλα κηθξφ ηκήκα ηεο ζπιινγήο, ζπκπεξηιακβαλνκέλεο κίαο
αηξάθηνπ θαη νξηζκέλσλ αηρκψλ, παξαρσξήζεθε ζην Bαζηιηθφ Mνπζείν ηνπ Oληάξην, ζην Tνξφλην ηνπ
Kαλαδά: βι. S. T. James, “Military Equipment from the Yale/French Academy Excavations at Dura-
Europos 1928-36”, Doura Études 4(1991-1993)223-228, εδψ 224.

78
 Eπίζεο, ε χπαξμε κεγάινπ αξηζκνχ βιεκάησλ, αιιά ε παληειήο έιιεηςε

εμαξηεκάησλ εθηνμεπηηθψλ κεραλψλ κεηαμχ ησλ επξεκάησλ ζηε Γνχξα-Eπξσπφ

ππνγξακκίδεη ηνλ εληειψο ηπραίν ραξαθηήξα ησλ αξραηνινγηθψλ καξηπξηψλ αλαθνξηθά

κε ηε δηάδνζε θαη ρξήζε ηεο ρεηξνβαιιίζηξαο ζηνλ πζηεξνξξσκατθφ θφζκν. Eίλαη πνιχ

πηζαλφλ φηη ζε πνιιέο πεξηπηψζεηο ― φπσο γλσξίδνπκε θαη απφ ηηο ηζηνξηθέο πεγέο ―

νη πνιηνξθεηέο ζπλαπνθφκηδαλ ηηο πνιεκηθέο κεραλέο ηνπ αληηπάινπ σο ιάθπξα ή γηα λα

ηηο εληάμνπλ ζην δηθφ ηνπο νπινζηάζην.15 Φπζηθά, ζε πεξηπηψζεηο θαηαζηξνθήο ησλ

νρπξψλ θαη ηνπ εμνπιηζκνχ ηνπο (πξβι. εθείλα ηνπ Γνπλάβεσο πνπ αλέζθαςε ν Gudea),

νη κφλνη σθειεκέλνη είλαη νη ζχγρξνλνη αξραηνιφγνη. Kαζψο ειάρηζηα εμαξηήκαηα

ρεηξνβαιιίζηξαο έρνπλ αλαθαιπθζεί ζην αλαηνιηθφ ζχλνξν ηεο απηνθξαηνξίαο κεηά ηνλ

4ν αη., πνιινί εξεπλεηέο ― πηζαλψο επεξξεαζκέλνη θαη απφ ηελ επξέσο δηαδεδνκέλε

αληίιεςε φηη νη Mέζνη Xξφλνη ραξαθηεξίδνληαη απφ ηελ παξαθκή ηεο ειιελνξσκατθήο

ηερλνινγίαο ― έρνπλ θαηαιήμεη ζην ζπκπέξαζκα φηη ε ρξήζε εθηνμεπηηθψλ κεραλψλ

ζηε ζπγθεθξηκέλε πεξηνρή ζεκείσζε θάκςε θαηά ηελ πξσηνβπδαληηλή πεξίνδν,

δίλνληαο ηε ζέζε ηεο ζε πνιπάξηζκεο δπλάκεηο ηνμνηψλ. ΋πσο κφιηο είδακε, φκσο, ηφζν

ε ρξνλνιφγεζε ησλ επξεκάησλ, φζν θαη ε παξνπζία ή ε απνπζία ηνπο επηδέρνληαη

πνιιέο δηαθνξεηηθέο εξκελείεο.

H αλαζθαθή ζηε Γνχξα-Eπξσπφ δελ είλαη ε κνλαδηθή πνπ έρεη πξνζθέξεη

πιεξνθνξίεο γηα ηα βπδαληηλά εθηνμεπηηθά φξγαλα. Oη αξραηνινγηθέο έξεπλεο ζην

Iλβηιιίλν ηεο B. Iηαιίαο (πεξηνρή Φξηνχιη) απνθάιπςαλ κεγάιν αξηζκφ αηρκψλ

βιεκάησλ νμπβφισλ κεραλψλ, βιεκάησλ ηα νπνία νη αλαζθαθείο ραξαθηήξηζαλ

“βπδαληηλνχ ηχπνπ” (πξνθαλψο ιφγσ ηεο νκνηφηεηφο ηνπο κε ηα επξήκαηα ηεο Eπξσπνχ

15
Πξβι. James, “Equipment”, 227.

79
θαη ηηο πεξηγξαθέο ηνπ Πξνθνπίνπ).16 H πνιηνξθία ηνπ κηθξνχ απηνχ νρπξνχ δελ

αλαθέξεηαη ζηηο πεγέο ηεο επνρήο, αιιά νη αξραηνιφγνη ππνζέηνπλ φηη πξφθεηηαη γηα

επίζεζε Λνγγνβάξδσλ θαη ρξνλνινγνχλ ην επεηζφδην ζηα ηέιε ηνπ 6νπ ή ηηο αξρέο ηνπ

7νπ αη., αθξηβψο ζην φξην ηεο πξσηνβπδαληηλήο πεξηφδνπ.

H ζπκβνιή ηεο αξραηνινγίαο ζηε κειέηε ηεο βπδαληηλήο πνιηνξθεηηθήο ηέρλεο

δελ πεξηνξίδεηαη ζηηο ιεπηνκέξεηεο πνπ πξνθχπηνπλ απφ ηελ ηερληθή αλάιπζε ησλ

δηαθφξσλ εμαξηεκάησλ πνιεκηθψλ κεραλψλ πνπ αλαθαιχπηνληαη. Πέξαλ ηνχηνπ, ζε

νξηζκέλεο (δπζηπρψο ειάρηζηεο) πεξηπηψζεηο ηα αξραηνινγηθά αλαζθαθηθά δεδνκέλα

ζπκπιεξψλνπλ ηα φζα ιίγα γλσξίδνπκε ήδε απφ ηηο γξαπηέο πεγέο, ηφζνλ αλαθνξηθά κε

ηε δηεμαγσγή κίαο πνιηνξθίαο, φζν θαη ζρεηηθά κε ηηο κεζφδνπο θαη ηερληθέο πνπ

ρξεζηκνπνηήζεθαλ. Eθηφο απφ ην παξάδεηγκα ηνπ Iλβηιιίλν ην νπνίν κφιηο αλαθέξακε

(φπνπ ε πνιηνξθία ηνπ κάο είλαη γλσζηή κφλνλ απφ ηα αξραηνινγηθά επξήκαηα θαη φρη

απφ ηηο ηζηνξηθέο πεγέο), ραξαθηεξηζηηθή είλαη ε πεξίπησζε ηεο πνιηνξθίαο ηεο πφιεσο

ηεο Kξήκλαο ζηελ Πηζηδία πεξί ην έηνο 278,17 ελψ ζηελ θαηεγνξία απηήλ εληάζζνληαη

θαη νη αλαζθαθέο ζηε Γνχξα-Eπξσπφ: νη ηειεπηαίεο έθεξαλ ζην θσο ― εθηφο ησλ

πνιπάξηζκσλ επξεκάησλ ζηξαηησηηθνχ εμνπιηζκνχ ― ηα ιείςαλα ελφο πνιηνξθεηηθνχ

αλαρψκαηνο θαη ελφο πεξζηθνχ ππνλφκνπ θάησ απφ ηνλ πχξγν 19 ηνπ νρπξσκαηηθνχ

πεξηβφινπ, θαζψο θαη πνιιά πηψκαηα Pσκαίσλ ζηξαηησηψλ πνπ είραλ δηεηζδχζεη ζε

απηφλ κέζσ αλζππνλφκνπ γηα λα εκπνδίζνπλ ηε δηάλνημή ηνπ. H καθάβξηα απηή

16
N. Christie, “Invasion or Invitation? The Longobard Occupation of Northern Italy, A.D. 568-569”,
Romanobarbarica 11(1991)79-108, εδψ 101· πξβι. ηνπ ηδίνπ, “The Alps as a Frontier, A.D. 168-774”,
Journal of Roman Archaeology 4(1991)410-430, εδψ 426. H αξρηθή δεκνζίεπζε ζην V. Bierbrauer,
Invillino - Ibligo in Friaul, I: Die römische Siedlung und das spätantik-frühmittelalterliche Castrum
(Münchner Beiträge zur Vor- und Frühgeschichte 33), Mφλαρν 1987.
17
S. Mitchell, “The Siege of Cremna”, ζην: D. H. French - C. S. Lightfoot (επηκ.), The Eastern Frontier of
the Roman Empire (B.A.R. International Series 553), Oμθφξδε 1989, 311-328.

80
αλαθάιπςε πξνζέζεζε ζεκαληηθά ζηηο γλψζεηο καο γηα ηε ζπγθεθξηκέλε πνιηνξθεηηθή

ηερληθή, ηελ ηφζν πξνζθηιή ζηνπο Πέξζεο.18

΢ηελ Kξήκλα νη αξραηνινγηθέο έξεπλεο αλαθάιπςαλ, εθηφο απφ βιήκαηα

ιηζνβφισλ νξγάλσλ, ηηο βάζεηο ζηηο νπνίεο ηα ιηζνβφια απηά είραλ ηνπνζεηεζεί: ε

απφζηαζε απφ ην ηείρνο ηεο πφιεσο θαη νη θαηαζηξνθέο ηηο νπνίεο πξνθάιεζαλ ζε απηφ

ηα ζπγθεθξηκέλα κεραλήκαηα πινπηίδνπλ ζε κεγάιν βαζκφ ηηο γλψζεηο καο ζηνλ ηνκέα

απηφλ.19 Eμίζνπ ζεκαληηθέο είλαη νη αξραηνινγηθέο καξηπξίεο γηα ηε ρξήζε

πνιηνξθεηηθνχ αλαρψκαηνο ― ηφζνλ απφ ηνπο επηηηζεκέλνπο, φζν θαη απφ ηνπο

ακπλνκέλνπο ― θαη πεξηηεηρηζκνχ ζηελ ελ ιφγσ πνιηνξθία, ηερληθέο ηηο νπνίεο δελ

αλαθέξεη ν Zψζηκνο, θχξηα πεγή καο γηα ην γεγνλφο.20 H πεξίπησζε απηή απνηειεί

ραξαθηεξηζηηθφ παξάδεηγκα ηνπ ηξφπνπ κε ηνλ νπνίνλ ε αξραηνινγία ζα κπνξνχζε λα

ζπκπιεξψζεη ηηο αλεπαξθείο πιεξνθνξίεο ησλ γξαπηψλ πεγψλ.

O ηξίηνο ηξφπνο κε ηνλ νπνίνλ ε αξραηνινγία κπνξεί λα ζπκβάιεη ζηε κειέηε

ηεο πνιηνξθεηηθήο ηέρλεο ησλ Bπδαληηλψλ είλαη κέζσ ηεο αλαιχζεσο ησλ ζσδνκέλσλ

νρπξψζεσλ θαη ηεο εμαγσγήο ζπκπεξαζκάησλ ζρεηηθά κε ηε ρξήζε εθηνμεπηηθψλ

νξγάλσλ θαη άιισλ πνιεκηθψλ κεραλψλ απφ ηνπο Bπδαληηλνχο ή ηνπο αληηπάινπο ηνπο.

Mία ηέηνηνπ είδνπο ζχγθξηζε επηρεηξήζεθε απφ ηνλ Bξεηαλλφ αξραηνιφγν ζεξ Ian

Richmond· νη πξσηνπνξηαθέο έξεπλέο ηνπ βνεζήζεθαλ ζεκαληηθά απφ ηελ

ηθαλνπνηεηηθή θαηάζηαζε δηαηεξήζεσο ησλ νρπξψζεσλ πνπ κειεηνχζε (ηελ χζηεξε

18
Mε βάζε ηα επξήκαηα, νη αλαζθαθείο ππνζέηνπλ φηη νη Πέξζεο απέθξνπζαλ ηε δηείζδπζε θαη θαηφπηλ
ππνρψξεζαλ, αθνχ πξψηα ππξπφιεζαλ ηηο ππνζηειψζεηο, πξνθαιψληαο ηελ θαηάξξεπζε ηνπ ππνλφκνπ
θαη ηε κεξηθή θαζίδεζε ηνπ ηείρνπο θαη ηνπ πχξγνπ ζην ζεκείν απηφ. Πξβι. Pat Southern - Karen R.
Dixon, The Late Roman Army, Λνλδίλν 1996, 149.
19
S. Mitchell, Cremna in Pisidia. An Ancient City in Peace and in War, Λνλδίλν - ΢νπψλζε 1995, 183-
184, 194-195.
20
Bι. Mitchell, “Siege”, 311-328.

81
νρχξσζε ηεο Pψκεο) θαη ηελ χπαξμε άξηζησλ γξαπηψλ πεγψλ, θαζψο ηελ πνιηνξθία ηεο

απφ ηνπο Γφηζνπο (536-537) ηελ πεξηγξάθεη ν Πξνθφπηνο.21

H κειέηε ηνπ Richmond ζπλήγαγε ελδηαθέξνληα ζπκπεξάζκαηα απφ ηελ

αλάιπζε ησλ νρπξψζεσλ, θπξίσο γηα ηα πξσηνβπδαληηλά εθηνμεπηηθά κεραλήκαηα,

αιιά δελ κπφξεζε λα βξεη κηκεηέο ηηο επφκελεο δεθαεηίεο· ζε απηφ έπαημε θαηαιπηηθφ

ξφιν ην γεγνλφο φηη ε κειέηε ηεο βπδαληηλήο νρπξσηηθήο, φπσο αθξηβψο θαη εθείλε ηεο

πνιηνξθεηηθήο ηέρλεο, δελ είρε αλαπηπρζεί ζηνλ πξέπνληα βαζκφ. Έηζη, ζε αληίζεζε κε

ηηο νρπξψζεηο ηνπ δπηηθνχ ηκήκαηνο ηεο απηνθξαηνξίαο, νη νπνίεο είραλ ήδε γίλεη

αληηθείκελν κειέηεο θαη γηα ηηο νπνίεο ππάξρνπλ αξθεηέο ζπλζεηηθέο κνλνγξαθίεο, 22 νη

αληίζηνηρεο βπδαληηλέο (εθηφο ειαρίζησλ ραξαθηεξηζηηθψλ εμαηξέζεσλ)23 ζπάληα

εηχγραλαλ επηζηεκνληθήο αλαιχζεσο: νη ηζηνξηθνί ηνπ Bπδαληίνπ ρξεηάζζεθε λα

πεξηκέλνπλ έσο ηα κέζα ηεο δεθαεηίαο ηνπ 1980 γηα ηε δεκνζίεπζε ησλ πξψησλ γεληθψλ

ζπνπδψλ πάλσ ζηα ραξαθηεξηζηηθά ηεο βπδαληηλήο νρπξσηηθήο.24

H δεκνζίεπζε ησλ πξναλαθεξζέλησλ γεληθψλ έξγσλ γηα ηηο βπδαληηλέο

νρπξψζεηο ζπλέπεζε κε ηελ αχμεζε ηνπ ελδηαθέξνληνο ησλ αξραηνιφγσλ γηα ηηο

ηειεπηαίεο. Tν απνηέιεζκα ήηαλ κία ζεηξά απφ δεκνζηεχζεηο θαη κειέηεο πάλσ ζηα

21
I. A. Richmond, “The Siege of Rome in A.D. 536 and Late-Roman Theories of Fortification”, Durham
University Journal 25(1928)399-405. Γηα ηηο νρπξψζεηο ηεο Pψκεο θαηά ηελ χζηεξε απηνθξαηνξηθή
πεξίνδν, θαζψο θαη κία αλαθεθαιαίσζε ησλ επηρεηξεκάησλ ηνπ πξναλαθεξζέληνο άξζξνπ, βι. ηνπ ηδίνπ,
The City Wall of Imperial Rome, Λνλδίλν 1930.
22
Bι. ελδεηθηηθά D. A. Welsby, The Roman Military Defence of the British Provinces in Its Later Phases
(B.A.R. International Series 101), Oμθφξδε 1982· S. Johnson, Late Roman Fortifications, Λνλδίλν 1983· J.
Lander, Roman Stone Fortifications. Variation and Change from the First Century A.D. to the Fourth
(B.A.R. International Series 206), Oμθφξδε 1984.
23
΢ηηο εμαηξέζεηο απηέο, νη νπνίεο βεβαίσο αθνξνχλ θπξίσο ζηα γλσζηφηεξα θαη πιένλ θαινδηαηεξεκέλα
ζχλνια ηεο πξσηνβπδαληηλήο πεξηφδνπ, αλήθνπλ νη νρπξψζεηο ηεο Kσλζηαληηλνππφιεσο θαη ηεο Nηθαίαο:
βι. A. van Millingen, Byzantine Constantinople. The Walls of the City and Adjoining Historical Sites,
Λνλδίλν 1899· F. Krischen - T. von Lüpke, Die Landmauer von Konstantinopel, I, Bεξνιίλν 1938· A. M.
Schneider, Die Stadtmauer von Iznik (Nicaea) (Istanbuler Forschungen 9), Bεξνιίλν 1938· B. Meyer-Plath
- A. M. Schneider, Die Landmauer von Konstantinopel, II, Bεξνιίλν 1943· B. Tsangadas, The
Fortifications and Defences of Constantinople, Nέα Yφξθε 1980.
24
A. W. Lawrence, “A Skeletal History of Byzantine Fortifications”, Annual of the British School at
Athens 78(1983)171-227· C. Foss - D. Winfield, Byzantine Fortifications: An Introduction, Πξαηηψξηα
1986. Oη δχν κειέηεο νινθιεξψζεθαλ αλεμάξηεηα ε κία απφ ηελ άιιε θαη, φπσο δηαθαίλεηαη θαη ζηνπο
ηίηινπο ηνπο, έρνπλ ηνλ ραξαθηήξα εηζαγσγήο ζηα εξεπλεηηθά δεηήκαηα ηεο βπδαληηλήο νρπξσηηθήο.

82
νρπξσκαηηθά έξγα ζπγθεθξηκέλσλ πεξηνρψλ ή πεξηφδσλ ηνπ Bπδαληίνπ.25 Kαζψο έλα

απφ ηα ζηνηρεία πνπ αλαιχνπλ φζνη κειεηνχλ ηηο νρπξψζεηο κίαο πεξηφδνπ είλαη νη

ηερληθέο άκπλαο θαη επίζεζεο πνπ εθαξκφδνληαλ θαηά ηε ζπγθεθξηκέλε πεξίνδν26 ή ν

βαζκφο ζηνλ νπνίνλ παιαηφηεξεο ηερληθέο ζπλέρηζαλ λα επηβηψλνπλ,27 είλαη πξνθαλέο φηη

ε κειέηε ηεο βπδαληηλήο νρπξσηηθήο κπνξεί λα ζπκβάιεη ζεκαληηθά ζηε δηαθξίβσζε

ησλ ηερληθψλ απηψλ: απνηειεί αμίσκα ην φηη νη νρπξψζεηο θαη ε πνιηνξθεηηθή ηέρλε

κίαο πεξηφδνπ βξίζθνληαη πάληνηε ζε δηαιεθηηθή ζρέζε.28

΢ηελ πεξίπησζή καο, ε έξεπλα ησλ βπδαληηλψλ νρπξψζεσλ ― πέξαλ βεβαίσο

ηεο αμίαο ηνπο αλαθνξηθά κε ηε κειέηε ηεο αξρηηεθηνληθήο ηεο πεξηφδνπ ― είλαη

πνιχηηκε απφ ηελ άπνςε φηη παίδεη ζεκαληηθφ ξφιν ζηελ επηζηεκνληθή δηακάρε πνπ έρεη

μεζπάζεη ζρεηηθά κε ην αλ ε ρξήζε αθεηεξίσλ κεραλψλ ζηελ άκπλα ζπλερίζζεθε

ακείσηε θαηά ηελ πξσηνβπδαληηλή πεξίνδν ή αλ ηα νμπβφια φξγαλα είραλ πιένλ

αληηθαηαζηαζεί ζε κεγάιν βαζκφ απφ ηνμφηεο. Έλα ηζρπξφ επηρείξεκα ππέξ ηεο πξψηεο

απφςεσο ζα ήηαλ ε χπαξμε αλνηγκάησλ (“ηνμηθψλ θσηαγσγψλ”, φπσο ηηο απνθαιεί ν

25
D. Pringle, The Defence of Byzantine Africa from Justinian to the Arab Conquest (B.A.R. International
Series 99), Oμθφξδε 1981· C. Foss, Survey of Medieval Castles of Anatolia, I: Kütahya (B.A.R.
International Series 261), Oμθφξδε 1985· T. E. Gregory, The Hexamilion and the Fortress (Isthmia 5),
Πξίλζηνλ 1993· A. G. Poulter, Nicopolis ad Istrum: A Roman, Late Roman, and Early Byzantine City
(Journal of Roman Studies Monograph 8), Λνλδίλν 1995· Shelagh Gregory, Roman Military Architecture
on the Euphrates Frontier, I-II, Άκζηεξληακ 1995-1996.
26
Πξβι. ηα θεθάιαηα ησλ Foss - Winfield, Fortifications, 42-52, 81-83 γηα ηηο ηερληθέο άκπλαο ζηελ
Kσλζηαληηλνχπνιε θαη ηε Nίθαηα αληηζηνίρσο, θαζψο θαη ηηο παξαηεξήζεηο ηνπ Lawrence, “Skeletal
History”, 185-186 ζρεηηθά κε ηελ εκθάληζε ηνπ πξνηεηρίζκαηνο ζηηο πξσηνβπδαληηλέο νρπξψζεηο σο
αληηκέηξνπ ζηε βαξβαξηθή ηαθηηθή ησλ καδηθψλ εθφδσλ ελαληίνλ ησλ ηεηρψλ κε ηε βνήζεηα θιηκάθσλ.
27
Πξβι. J.-M. Spieser, “Philon de Byzance et les fortifications paleochrétiennes”, ζην: P. Leriche - H.
Tréziny (επηκ.), La fortification dans l‟histoire du monde grec, Παξίζη 1986, 363-368 (ε πζηεξνξξσκατθή
νρχξσζε ηεο Θεζζαινλίθεο είρε επεξεαζζεί απφ ειιεληζηηθέο ζεσξίεο).
28
H πιένλ γλσζηή πεξίπησζε είλαη ε δηάδνζε ησλ ππξνβφισλ φπισλ ζηε Γπηηθή Eπξψπε θαη νη αιιαγέο
ηηο νπνίεο ε δηάδνζε απηή επέθεξε ζηνλ ζρεδηαζκφ ησλ νρπξψζεσλ, κε ηελ εκθάληζε ηνπ πξνκαρσληθνχ
ηχπνπ νρπξσκαηηθνχ πεξηβφινπ (ηνπ πεξίθεκνπ “trace italienne”), ν νπνίνο ζεσξείηαη ζήκα θαηαηεζέλ ηεο
ιεγφκελεο “΢ηξαηησηηθήο Eπαλαζηάζεσο”: βι. K. DeVries, “The Impact of Gunpowder Weaponry on
Siege Warfare in the Hundrerd Years War”, ζην: Ivy A. Corfis - M. Wolfe (επηκ.), The Medieval City
under Siege, Γνχληκπξηηδ - Pφηζεζηεξ 1995, 227-244. Tν αδεκνζίεπην άξζξν ηνπ P. E. Chevedden, “The
Artillery Revolution of the Middle Ages: The Impact of the Trebuchet on the Development of
Fortifications”, ρ. η. ε. 1990, απνηειεί απφπεηξα λα εληνπηζζεί κία παξφκνηα εμέιημε ζηνπο χζηεξνπο
Mέζνπο Xξφλνπο, φηαλ εκθαλίδεηαη έλα λέν είδνο ιηζνβφινπ πνπ ιεηηνπξγνχζε κε αληίβαξν. O
Chevedden επαλαιακβάλεη ηελ σο άλσ επηρεηξεκαηνινγία ηνπ ζην “Fortifications and the Development of

83
Kσλζηαληίλνο Πνξθπξνγέλλεηνο) ζηνπο ηνίρνπο ησλ πχξγσλ, απαξαίηεησλ γηα ηε

ζθφπεπζε θαη βνιή ησλ εθηνμεπηηθψλ κεραλεκάησλ.29 Γπζηπρψο, ν βαζκφο

δηαηεξήζεσο πνιιψλ βπδαληηλψλ νρπξψζεσλ δελ επηηξέπεη ηελ εμαγσγή αζθαιψλ

ζπκπεξαζκάησλ ζρεηηθά κε ηελ χπαξμε ή φρη παξνκνίσλ αλνηγκάησλ,30 κε απνηέιεκα ε

δηακάρε κεηαμχ ησλ αξραηνιφγσλ λα ζπλερίδεηαη κε ακείσηε έληαζε.31

Έλα αθφκε κεηνλέθηεκα πνπ επεξξεάδεη ηελ αμία ηεο κειέηεο ησλ νρπξψζεσλ

― φπσο θαη γεληθφηεξα ησλ αξραηνινγηθψλ καξηπξηψλ, φπσο πξναλαθέξακε ― είλαη ε

έιιεηςε αθξηβνχο ρξνλνινγήζεσο πνιιψλ απφ απηέο, κε απνηέιεζκα νη αξραηνιφγνη λα

αλαγθάδνληαη λα θαηαθχγνπλ θαη πάιη ζηε βνήζεηα ηεο ηζηνξίαο. Xαξαθηεξηζηηθφ

παξάδεηγκα είλαη νη απφςεηο ηνπ Clive Foss γηα ηε ρξνλνιφγεζε ηεο δεχηεξεο θάζεσο

ηεο βπδαληηλήο νρπξψζεσο ηνπ Kνηπαίνπ ηεο Φξπγίαο (ζεκ. Kηνπηάρεηα), θάζε ηελ

νπνίαλ ν αξραηνιφγνο ηνπνζεηεί ζηνλ 12ν αη.: εθηφο απφ νξηζκέλεο γεληθέο

παξαηεξήζεηο γηα ηελ ηνηρνδνκία ηεο δεχηεξεο πεξηφδνπ (νη νπνίεο δίλνπλ ηελ εληχπσζε

φηη ειάρηζηα ζπκβάιινπλ ζηε ρξνλνιφγεζε), ε ζεσξία ηνπ Foss βαζίδεηαη θπξίσο ζηελ

ππφζεζε φηη νη νγθψδεηο πχξγνη ηεο θάζεσο απηήο θαηαζθεπάζζεθαλ γηα λα θέξνπλ

βαξέα ιηζνβφια κε αληίβαξν, ηα νπνία ππνζηεξίδεη φηη εηζήρζεζαλ ζην Bπδάληην ηνλ

Defensive Planning during the Crusader Period”, ζην: D. J. Kagay - L. J. A. Villalon (επηκ.), The Circle of
War in the Middle Ages, Γνχληκπξηηδ - Pφηζεζηεξ 1999, 33-43.
29
Bι. Foss - Winfield, Fortifications, 45-46 θαη 180-181, ζεκ. 14-16, γηα ηε ρξήζε αθεηεξίσλ νξγάλσλ
ζηνπο πχξγνπο ησλ Θενδνζηαλψλ ηεηρψλ ηεο Kσλζηαληηλνππφιεσο κε βάζε ηελ χπαξμε αλνηγκάησλ ζε
απηνχο, θαζψο θαη θξηηηθή ζηνπο Γεξκαλνχο αξραηνιφγνπο νη νπνίνη είραλ ακειήζεη ην ζηνηρείν απηφ θαηά
ηελ έξεπλά ηνπο ηε δεθαεηία ηνπ 1930.
30
H Gregory, Military Architecture A, 151-153 ππνζηεξίδεη ηελ άπνςε ησλ Welsby θαη Pringle φηη ε
άκπλα ησλ πξσηνβπδαληηλψλ νρπξψζεσλ βαζηδφηαλ θπξίσο ζε ηνμφηεο, παξαδέρεηαη φκσο φηη πνιιέο
νρπξψζεηο ζην αλαηνιηθφ ζχλνξν δελ ζψδνληαη ζε αξθεηά ηθαλνπνηεηηθή θαηάζηαζε ψζηε λα παξάζρνπλ
αζθαιή ζπκπεξάζκαηα ζρεηηθά κε ηελ χπαξμε ή ηελ απνπζία αλνηγκάησλ.
31
Πξβι. ηηο απφςεηο ηνπ James Crow ζην J. Crow - Alessandra Ricci, “Investigating the Hinterland of
Constantinople: Interim Report on the Anastasian Long Wall”, Journal of Roman Archaeology
10(1997)235-262, εδψ 252: παιαηφο ππνζηεξηθηήο ηεο απφςεσο φηη ε ρξήζε εθηνμεπηηθψλ κεραλψλ
κεηψλεηαη θαηά ηελ πξσηνβπδαληηλή πεξίνδν, ν Crow ζεσξεί πιένλ φηη ηα αθεηήξηα φξγαλα έπαηδαλ
ζεκαληηθφ ξφιν ζηελ άκπλα ηνπ Mαθξνχ Tείρνπο ηνπ Aλαζηαζίνπ, βαζηζκέλνο θπξίσο ζηηο αλαθνξέο ησλ
γξαπηψλ πεγψλ θαη θέξλνληαο σο παξάδεηγκα ηελ χπαξμε αλνηγκάησλ ζηνπο πχξγνπο ηνπ ηείρνπο ηεο
γεηηνληθήο Πεξίλζνπ, ην νπνίν είλαη ζρεδφλ ζχγρξνλν κε ην Mαθξφλ Tείρνο (αμίδεη λα ζεκεησζεί φηη ζην
ηειεπηαίν, ιφγσ θαθήο δηαηεξήζεσο, δελ έρνπλ ζσζεί αλνίγκαηα).

84
12ν αη.32 Γπζηπρψο, θακκία αλεμάξηεηε επηβεβαίσζε γηα ηηο απφςεηο ηνπ Foss δελ

ππάξρεη. H πεξίπησζε απηή είλαη ραξαθηεξηζηηθή ησλ πξνβιεκάησλ πνπ ζέηεη ε έιιεηςε

αλεμάξηεησλ αξραηνινγηθψλ καξηπξηψλ θαη ε εμάξηεζε πνιιψλ αξραηνιφγσλ απφ

επηζθαιείο ηζηνξηθέο εξκελείεο, εμάξηεζε ε νπνία ζπλήζσο παγηδεχεη ηνπο εξεπλεηέο ζε

έλαλ θαχιν θχθιν.33

Πέξαλ ησλ καξηπξηψλ απφ επξήκαηα ηα νπνία έρεη αλαζχξεη απφ ηε ιήζε ε

αξραηνινγηθή ζθαπάλε, δελ ζα πξέπεη λα παξακειήζνπκε θαη ηηο εηθνληζηηθέο καξηπξίεο,

νη νπνίεο πξνέξρνληαη θπξίσο απφ εηθνλνγξαθεκέλα ρεηξφγξαθα θαη ζπκβάιινπλ θαη

απηέο ― έσο έλαλ βαζκφ ― ζηελ αθξηβέζηεξε αλαπαξάζηαζε ησλ βπδαληηλψλ

πνιεκηθψλ κεραλψλ. Oη κειεηεηέο ηεο πνιηνξθεηηθήο ηέρλεο ηεο Eζπεξίαο έρνπλ ήδε

επσθειεζεί απφ παξφκνηεο απεηθνλίζεηο ζηε δπηηθή κεζαησληθή ηέρλε, 34 ελψ

αλππνιφγηζηεο αμίαο γηα ηε ζπνπδή ηνπ πνιεκηθνχ εμνπιηζκνχ ηνπ ξσκατθνχ ζηξαηνχ

(ζπκπεξηιακβαλνκέλεο ηεο ρεηξνβαιιίζηξαο) ππήξμε ν πεξίθεκνο Kίσλ ηνπ Tξαταλνχ

ζηε Pψκε, ζηνλ νπνίνλ ηζηνξνχληαη κε αμηνζαχκαζην ξεαιηζκφ νη πνιεκηθέο

εθζηξαηείεο ηνπ Pσκαίνπ απηνθξάηνξνο ζηε Γαθία (αξρέο 2νπ αη.).35 Aλ θαη νη

απεηθνλίζεηο πνιηνξθεηηθψλ κεραλψλ θαη γεληθά ζηξαηησηηθνχ εμνπιηζκνχ ζηε

32
Foss, Kütahya, 76-77, 83-84.
33
H αλνκνιφγεηε εμάξηεζε πνιιψλ αξραηνιφγσλ απφ ηηο γξαπηέο πεγέο, ηηο νπνίεο κάιηζηα ηείλνπλ
ηαπηνρξφλσο λα ππνηηκνχλ ζε ζρέζε κε ηηο “απζεληηθέο” θαη “αληηθεηκεληθέο” αλαζθαθηθέο καξηπξίεο,
απνηειεί γεληθφηεξν θαηλφκελν: πξβι. ηηο δηεηζδπηηθέο παξαηεξήζεηο ηνπ M. I. Finley, “Archaeology and
History”, Daedalus 100(1971)168-186 (αλαηππσκέλν κε ζπκπιεξψζεηο ζηνπ ηδίνπ, The Use and Abuse of
History, Λνλδίλν - Nέα Yφξθε 1975, 87-101, 227-230).
34
Bι. ελδεηθηηθά R. Schneider, Geschütze auf handschriftlichen Bildern (Ergänzungsheft zum Jahrbuch der
Gesellschaft für Lothringische Geschichte und Altertumskunde 2), Mεηο 1907· R. S. Loomis, “The
Allegorical Siege in the Art of the Middle Ages”, American Journal of Archaeology 23(1919)255-269.
35
H κειέηε ηνπ νπιηζκνχ πνπ απεηθνλίδεηαη ζηα αλάγιπθα ηνπ Kίνλνο ηέζεθε ζε λέα βάζε απφ ηνλ ζεξ
Ian Richmond, ν νπνίνο ππήξμε ν πξψηνο πνπ αλέιπζε ηηο απεηθνλίζεηο ζε αληηπαξάζηαζε κε ηα
αξραηνινγηθά θαηάινηπα απφ ηε Bξεηαλλία θαη ηελ επεηξσηηθή Eπξψπε. Tα δχν άξζξα ηνπ γηα ηνλ Kίνλα
θαη ην Tξφπαηνλ ηνπ Tξαταλνχ ζηε Pνπκαλία αλαδεκνζηεχζεθαλ κεηαζαλαηίσο (κε νξηζκέλεο ρξήζηκεο
βηβιηνγξαθηθέο πξνζζήθεο) ζην I. A. Richmond, Trajan‟s Army on Trajan‟s Column, Λoλδίλν 1982. Βι.
επίζεο J. C. N. Coulston, “The value of Trajan‟s Column as a source of military equipment”, ζην: Carol
van Driel-Murray (επηκ.), Roman Military Equipment: the Sources of Evidence. Proceedings of the Fifth
Roman Military Equipment Conference (BAR International Series 476), Ομθφξδε 1989, 31-44.

85
βπδαληηλή ηέρλε ζαθψο δελ είλαη ηεο ηδίαο πνηφηεηνο, εληνχηνηο ζπκβάιινπλ κε ηνλ

ηξφπν ηνπο ζηε κειέηε ηεο βπδαληηλήο πνιηνξθεηηθήο ηέρλεο.

Aθνχ αλαθεξζήθακε ζηα βπδαληηλά εηθνλνγξαθεκέλα ρεηξφγξαθα, ζα πξέπεη

λα θάλνπκε κία δηάθξηζε κεηαμχ εθείλσλ πνπ βαζίδνληαη ζηελ ειιεληζηηθή θαη

ειιελνξσκατθή παξάδνζε ζηηο απεηθνλίζεηο πνιεκηθψλ κεραλψλ θαη φζσλ αθνινπζνχλ

κία μερσξηζηή βπδαληηλή ηάζε. ΢ηελ πξψηε θαηεγνξία αλήθνπλ θψδηθεο φπσο ν

Vindobonensis phil. gr. 120 θαη ν Parisinus inter supplementa Graeca 607, νη νπνίνη

πεξηιακβάλνπλ θπξίσο πνιηνξθεηηθά εγρεηξίδηα ηεο ειιεληζηηθήο πεξηφδνπ θαη

αλαπαξάγνπλ ηα ζρεδηαγξάκκαηα ηεο επνρήο εθείλεο· ην θπξηφηεξν ραξαθηεξηζηηθφ ησλ

ηειεπηαίσλ είλαη ε ηαπηφρξνλε απεηθφληζε ηεο θαηφςεσο θαη ηεο πξννπηηθήο ηνπ

αληηθεηκέλνπ, αιιά παξά ηηο αηέιεηέο ηνπο είλαη ζρεδφλ παξφκνηα κε ζχγρξνλα ηερληθά

ζρεδηαγξάκκαηα πξννξηζκέλα γηα θαηαζθεπαζηέο. Tα ζρεδηαγξάκκαηα απηά

αθνινπζνχλ ηελ ειιεληζηηθή παξάδνζε θαη ζπλήζσο βξίζθνληαη ζε ρεηξφγξαθα

(βπδαληηλά θαη αξαβηθά) πνπ δηαζψδνπλ αξραίεο ηερληθέο πξαγκαηείεο.36

Xαξαθηεξηζηηθφο εθπξφζσπνο ηεο λέαο βπδαληηλήο ηάζεσο ζηελ απεηθφληζε

πνιεκηθψλ κεραλψλ είλαη ν θψδημ Vaticanus gr. 1605 (ηέιε 10νπ/αξρέο 11νπ αη.):

πεξηιακβάλεη ηα δχν έξγα (Παραγγέλματα Πολιορκητικὰ θαη Γεωδαισία) πνπ νη

παιαηφηεξνη θηιφινγνη είραλ απνδψζεη ζηνλ ιεγφκελν Ήξσλα Bπδάληην. ΢ε αληίζεζε κε

ηα εηθνλνγξαθεκέλα ρεηξφγξαθα πνπ δηαζψδνπλ πξαγκαηείεο ησλ κεραληθψλ ηεο

ειιεληζηηθήο επνρήο, ε εηθνλνγξάθεζε ηνπ Vaticanus gr. 1605 δελ πεξηιακβάλεη

ηερληθά ζρεδηαγξάκκαηα, αιιά θαιιηηερληθέο απεηθνλίζεηο πνιηνξθεηηθψλ κεραλψλ ελ

δξάζεη, ζπλνδεπφκελεο απφ αλζξψπηλεο κνξθέο, ηππνπνηεκέλεο απεηθνλίζεηο πφιεσλ ή

ηεηρψλ θ.ά.η. Aλ θξίλνπκε απφ ηα ζρφιηα εληφο ηνπ θεηκέλνπ ησλ Παραγγελμάτων, νη

86
κηθξνγξαθίεο απηέο θηινηερλήζεθαλ εηδηθά γηα ηα έξγα πνπ πεξηιακβάλνληαη ζηνλ

θψδηθα θαη ε επηινγή ηνπ ηξφπνπ απεηθνλίζεσο ησλ κεραλψλ ήηαλ ζπλεηδεηή· ζπλεπψο,

δελ πξφθεηηαη γηα αληηγξαθή παιαηνηέξσλ πξνηχπσλ θαη άξα ε αμία ηεο

εηθνλνγξαθήζεσο ηνπ Vaticanus gr. 1605 σο πεγήο γηα ηηο βπδαληηλέο πνιεκηθέο

κεραλέο ηνπ 10νπ αη. είλαη αλππνιφγηζηε.37

Eηδηθή πεξίπησζε απνηειεί κία κηθξνγξαθία ζηνλ Vaticanus gr. 1164, ν νπνίνο

πεξηιακβάλεη ηα ζεκαληηθφηεξα έξγα ησλ κεραληθψλ ηεο ειιεληζηηθήο θαη

ειιελνξσκατθήο πεξηφδνπ (Bίησλ, Φίισλ, Ήξσλ), θαζψο θαη νξηζκέλα βπδαληηλά

ηαθηηθά, φπσο ην Περὶ καταστάσεως ἀπλήκτου, ζην νπνίν αλήθεη ε κηθξνγξαθία.38 ΢ε

απηήλ (θ. 238v, έπεηαη ηεζζάξσλ ζρεδηαγξακκάησλ πνπ απεηθνλίδνπλ ηελ θάηνςε ελφο

βπδαληηλνχ ζηξαηνπέδνπ) ν “θαιιηηέρλεο” πξνζπάζεζε λα απνηππψζεη ηηο κνξθέο

δηαθφξσλ δψσλ, θαζψο θαη κία ζεηξά πνιεκηθψλ κεραλψλ. Γπζηπρψο, ν βαζκφο

ξεαιηζκνχ ζηελ απεηθφληζε ησλ κεραλψλ θαη ησλ δψσλ είλαη παξαπιήζηνο κε εθείλνλ

ελφο ζχγρξνλνπ έξγνπ παηδηθήο δσγξαθηθήο· αδπλαηνχκε λα δηαθξίλνπκε φρη κφλνλ ηνλ

ηχπν θαη ην είδνο ησλ κεραλψλ, αιιά αθφκε θαη ην αλ ηα εηθνληδφκελα δψα είλαη ίππνη,

36
Γηα ηηο δχν δηαθνξεηηθέο θαηεγνξίεο κηθξνγξαθηψλ ζε βπδαληηλά θαη αξαβηθά εηθνλνγξαθεκέλα
ρεηξφγξαθα, βι. γεληθά K. Weitzmann, Ancient Book Illumination (Martin Classical Lectures 16),
Kαίκπξηηδ Mαζζαρνπζέηεο 1959, 7-10.
37
Aζπξφκαπξε αλαπαξαγσγή ησλ κηθξνγξαθηψλ ζην D. F. Sullivan, Siegecraft. Two Tenth-Century
Instructional Manuals by “Heron of Byzantium” (Dumbarton Oaks Studies 36), Oπάζηγθηνλ 2000. Γηα ηελ
ηερληθή ηνπ κηθξνγξάθνπ λα απεηθνλίδεη ηηο πνιεκηθέο κεραλέο ελ δξάζεη θαη φρη σο ζρεδηαγξάκκαηα, βι.
Sullivan, Siegecraft, 8-14 (ν ίδηνο δηαθξίλεη ζηελ ηάζε απηήλ επηξξνέο απφ ηδέεο θαη αληηιήςεηο ηεο
λενπιαησληθήο θηινζνθίαο).
38
H κηθξνγξαθία αλαπαξάγεηαη ζην G. T. Dennis, Three Byzantine Military Treatises (Corpus Fontium
Historiae Byzantinae 25), Οπάζηγθηνλ 1985, 261. ΢ηελ ίδηα νηθνγέλεηα κε ηνλ Vaticanus αλήθνπλ θαη νη
Barberinianus gr. 276 (olim II 97) θαη Scorialensis gr. 281 (olim Y-III-11). Tν ζηέκκα ησλ ηξηψλ απηψλ
θσδίθσλ, θαζψο θαη ε απφζηαζή ηνπο απφ ην αξρέηππν, δελ έρνπλ αθφκε δηαζαθεληζηεί πιήξσο.
Oξηζκέλνη ππνζηεξίδνπλ φηη ν Scorialensis (πνπ αξρηθά απνηεινχζε εληαίν ζψκα κε ηνλ Neapolitanus gr.
284) είλαη αληίγξαθν ηνπ Vaticanus θαη λεφηεξνο θαηά κία ή δχν δεθαεηίεο απφ απηφλ θαη ηνλ
Barberinianus (πνπ απνζπάζζεθε απφ ηνλ Parisinus gr. 2442), νη νπνίνη ρξνλνινγνχληαη πεξί ην 1020 θαη
ζεσξείηαη φηη πξνέξρνληαη απφ ην βηβιηνγξαθηθφ εξγαζηήξην ηνπ Eθξαίκ ζηελ Kσλζηαληηλνχπνιε·
ππάξρεη θαη ε άπνςε φηη ν Scorialensis είλαη ν παιαηφηεξνο θαη ειαθξψο θαιχηεξνο. ΋ινη νη εξεπλεηέο,
πάλησο, ζπκθσλνχλ φηη νη θψδηθεο έρνπλ ζηελή ζρέζε κεηαμχ ηνπο θαη ρξνλνινγνχληαη ην αξγφηεξν ζηηο
αξρέο ηνπ 11νπ αη. Bι. E. W. Marsden, Greek and Roman Artillery. Technical Treatises, Oμθφξδε 1971, 9-
14 θαη ηηο εηζαγσγέο ησλ θεηκέλσλ ηεο έθδνζεο Dennis, φπνπ εθηελέζηεξε βηβιηνγξαθία.

87
εκίνλνη ή βφεο. Παξά ηαχηα, ε κηθξνγξαθία απηή απνηειεί ηε κνλαδηθή εηθνληζηηθή

καξηπξία γηα ηηο βπδαληηλέο πνιεκηθέο κεραλέο ησλ αξρψλ ηνπ 11νπ αη.

΢ηα ηέιε ηνπ αηψλνο απηνχ νινθιήξσζε ην ρξνλνγξαθηθφ ηνπ έξγν θαη ν

Iσάλλεο ΢θπιίηδεο, ζην θείκελν ηνπ νπνίνπ βαζίδεηαη ην ζεκαληηθφηεξν ζχλνιν

κηθξνγξαθηψλ ηεο κεζνβπδαληηλήο πεξηφδνπ: πξφθεηηαη γηα ηηο 574 κηθξνγξαθίεο πνπ

ζπλνδεχνπλ ηνλ θψδηθα Matritensis gr. Vitr. 26-2, πνπ θπιάζζεηαη ζηελ Eζληθή

Bηβιηνζήθε ηεο Mαδξίηεο.39 H θαιιηηερληθή αμία ηνπο δελ κπνξεί λα ραξαθηεξηζζεί

θνξπθαία, αιιά απνηεινχλ πνιχηηκε πεγή γηα ηε κειέηε ηνπ πιηθνχ πνιηηηζκνχ γεληθά

θαη ηνπ βπδαληηλνχ νπιηζκνχ εηδηθφηεξα.40 ΢πγθεθξηκέλα, ζηα θθ. 151r, 166r θαη 169r

ηνπ ρεηξνγξάθνπ απεηθνλίδνληαη ιηζνβφια πνπ ιεηηνπξγνχζαλ κε έιμε (βι. ιεπηνκέξεηεο

ζην έθην θεθάιαην) λα βάιινπλ ελαληίνλ ηεο Mνςνπεζηίαο, ηεο Πξεζζιάβαο θαη ηνπ

Γνξνζηφινπ αληηζηνίρσο. H πξψηε απφ ηηο κηθξνγξαθίεο απηέο είλαη θαη ε αθξηβέζηεξε,

έρνληαο θηινηερλεζεί απφ ηνλ “δεχηεξν θχξην κηθξνγξάθν”, ελψ νη άιιεο δχν απφ ηνλ

“ηξίην θχξην κηθξνγξάθν” . Παξάιιεια, ζθελέο πνιηνξθίαο απεηθνλίδνληαη θαη ζε άιιεο

κηθξνγξαθίεο, πξνζθέξνληαο ζηνηρεία γηα δηάθνξεο ηερληθέο θαη κεζφδνπο (ππνλφκεπζε

ηνπ ηείρνπο, ρξήζε εκπξεζηηθψλ θ.ιπ.).41

΋πσο κε ηηο πεξηζζφηεξεο αξραηνινγηθέο καξηπξίεο, έηζη θαη κε ηηο

κηθξνγξαθίεο ηνπ Scylitzes Matritensis ηα ζεκαληηθφηεξα πξνβιήκαηα εξκελείαο

πεγάδνπλ απφ ηε δπζθνιία ρξνλνινγήζεσο θαη εληνπηζκνχ ηεο πξνειεχζεσο ηνπ

39
H παιαηφηεξε αλαπαξαγσγή ησλ κηθξνγξαθηψλ ζην S. Cirac Estopañan, Skylitzes Matritensis, I.
Reproducciones y miniaturas, Bαξθειψλε - Mαδξίηε 1965· πξβι. ηειεπηαία Vasiliki Tsamakda, The
Illustrated Chronicle of Ioannes Skylitzes in Madrid, Λέπληελ 2002. Γεληθά γηα ηελ εηθνλνγξάθεζε ηνπ
ρεηξνγξάθνπ θαη ηελ ηερλνηξνπία ησλ κηθξνγξαθηψλ, βι. A. Grabar - M. Manoussacas, L‟illustration du
manuscrit de Scylitzès de la Bibliothèque Nationale de Madrid, Bελεηία 1979.
40
Γηα ηνλ εμνπιηζκφ ηνπ βπδαληηλνχ ζηξαηνχ, φπσο απηφο απεηθνλίδεηαη ζηηο κηθξνγξαθίεο ηνπ ΢θπιίηδε
ηεο Mαδξίηεο, βι. ηε ρξήζηκε κειέηε ηεο Ada B. Hoffmeyer, Military Equipment in the Byzantine
Manuscript of Scylitzes in Biblioteca Nacional in Madrid (Gladius 5), Γξαλάδα 1966.
41
H απφδνζε ηεο εηθνλνγξαθήζεσο ζε ηξεηο θπξίνπο κηθξνγξάθνπο αθνινπζεί ηε Hoffmeyer, Equipment,
34-40· o Estopañan δηαθξίλεη ηνπιάρηζηνλ έμη ρέξηα κηθξνγξάθσλ. Γηα ηηο απεηθνλίζεηο κεραλψλ θαη
άιισλ ζθελψλ πνιηνξθηψλ ζηνλ Matritensis, βι. Hoffmeyer, Equipment, 125-139.

88
θψδηθνο. H παιαηφηεξε έξεπλα ηαιαληεπφηαλ κεηαμχ ηνπ 12νπ, 13νπ ή αθφκε θαη 14νπ

αη., αιιά ζήκεξα ζεσξείηαη ζρεδφλ βέβαην φηη ην ρεηξφγξαθν αλήθεη ζηνλ 12ν αη.,

θπξίσο κε βάζε παιαηνγξαθηθά θξηηήξηα.42 H αλαρξνλνιφγεζε απηή επέηξεςε ζηνλ Ihor

Ševčenko λα ηνπνζεηήζεη ηελ αληηγξαθή θαη εηθνλνγξάθεζε ηνπ θψδηθνο ζηελ απιή

ησλ Nνξκαλδψλ βαζηιέσλ ηεο ΢ηθειίαο· ν Oπθξαλνακεξηθαλφο βπδαληηλνιφγνο

βαζίζζεθε ζε κεγάιν βαζκφ ζηελ νκνηφηεηα πνπ παξνπζηάδνπλ νη ζθελέο πνιηνξθίαο

ζηνλ Matritensis κε ηηο αληίζηνηρεο κηθξνγξαθίεο ζε θψδηθα πνπ θπιάζζεηαη ζηελ

Kξαηηθή Bηβιηνζήθε ηεο Bέξλεο θαη πεξηέρεη ην De rebus siculis carmen ηνπ Petro de

Emboli (ηέιε 12νπ αη.).43 ΋κσο, παξά ηελ απφδνζε ηνπ ρεηξνγξάθνπ θαη ησλ

κηθξνγξαθηψλ ηνπ ΢θπιίηδε ηεο Mαδξίηεο ζε δπηηθφ εξγαζηήξην, ε αμία ηνπο γηα ηε

κειέηε ηεο βπδαληηλήο πνιηνξθεηηθήο ηέρλεο δελ ζα πξέπεη λα ζεσξεζεί κεησκέλε:

πξψηνλ, δηφηη ε ΢ηθειία ηνπ 12νπ αη., κε ηνλ κεγάιν αξηζκφ ειιελνθψλσλ θαηνίθσλ ηεο,

παξέκελε ζηε ζθαίξα επηξξνήο ηνπ βπδαληηλνχ πνιηηηζκνχ· δεχηεξνλ, δηφηη ζηελ

πνιεκηθή ηερλνινγία ηεο επνρήο δελ ππήξραλ ζηεγαλά. Άξα νη απεηθνλίζεηο

εθηνμεπηηθψλ κεραλψλ θαη άιισλ πνιηνξθεηηθψλ ηερληθψλ ζηνλ Matritensis αθνξνχλ

ηφζν ζηε βπδαληηλή, φζν θαη ζηε δπηηθή ζηξαηησηηθή ηερλνγλσζία.

H ηειεπηαία ― ζε ζεηξά, φρη ζε ζπνπδαηφηεηα ― εηθνληζηηθή καξηπξία πνπ

αθνξά ζηε βπδαληηλή πνιηνξθεηηθή ηέρλε ζρεηίδεηαη αθφκε πεξηζζφηεξν κε ηε Γχζε,

αλήθεη φκσο ζηα δχν αληίζεηα άθξα ηεο βπδαληηλήο πεξηφδνπ: νη κηθξνγξαθίεο ηνπ

ρεηξνγξάθνπ ηνπνζεηνχληαη ρξνληθψο ζηνλ 15ν αη., αιιά ην θείκελν ζην νπνίν

βαζίδνληαη ρξνλνινγείηαη, φπσο πξνείπακε, ζην δεχηεξν ήκηζπ ηνπ 4νπ αη. Tν De rebus

bellicis ζψδεηαη ζε δχν θψδηθεο, ν πξψηνο απφ ηνπο νπνίνπο θπιάζζεηαη ζήκεξα ζηε

42
Bι. N. G. Wilson, “The Madrid Skylitzes”, Scrittura e civiltà 2(1978)209-219.
43
I. Ševčenko, “The Madrid Manuscript of the Chronicle of Skylitzes in the Light of Its New Dating”, ζην:
Irmgard Hutter (επηκ.), Byzanz und der Westen. Studien zur Kunst des europäischen Mittelalters, Bηέλλε
1984, 117-130.

89
Bνδιεηαλή Bηβιηνζήθε ηεο Oμθφξδεο· αληηγξάθεθε θαη εηθνλνγξαθήζεθε ζηε Bαζηιεία

ηεο Eιβεηίαο ην 1436 γηα ινγαξηαζκφ ηνπ Pietro Donato, επηζθφπνπ Παδνχεο,

εθπξνζψπνπ ηνπ πάπα Eπγελίνπ Γ΄ θαη πξνεδξεχνληνο ζηε ζχλνδν ηεο Bαζηιείαο.44 H

έξεπλα ηεο ρεηξφγξαθεο παξαδφζεσο ηνπ θεηκέλνπ έρεη θαηαιήμεη ζην ζπκπέξαζκα φηη

αξρέηππν ηνπ θψδηθνο ηεο Bνδιεηαλήο Bηβιηνζήθεο ήηαλ έλα ρεηξφγξαθν ηνπ ηέινπο

ηνπ 9νπ ή ησλ αξρψλ ηνπ 10νπ αη., απφ ην νπνίν ζψδεηαη κφλνλ έλα δίθπιιν ζηε

βηβιηνζήθε ηνπ θαζεδξηθνχ λανχ ηνπ Speyer ζηε Γεξκαλία.

Γπζηπρψο, ν codex Spirensis, φπσο είλαη γλσζηφ ην δίθπιιν, δελ ζψδεη

εηθνλνγξάθεζε, νπφηε δελ γλσξίδνπκε αλ νη κηθξνγξαθίεο ηνπ 1436 πξνέξρνληαη απφ ην

πξσηφηππν (νη κειεηεηέο είλαη πεπεηζκέλνη φηη ην De rebus bellicis δηέζεηε απφ ηελ αξρή

εηθνλνγξάθεζε, απαξαίηεηε γηα ηελ θαηαλφεζή ηνπ) κέζσ ηνπ codex Spirensis ή αλ ν

codex Spirensis δηέζεηε πξσηφηππε εηθνλνγξάθεζε· ππάξρεη θαη ην ελδερφκελν ν

θαιιηηέρλεο ηεο Bαζηιείαο45 λα κελ δηέζεηε πξσηφηππεο κηθξνγξαθίεο ή λα κελ ηηο

έιαβε ππ‟ φςηλ ηνπ. H δηαιεχθαλζε ηεο πξνειεχζεσο ησλ κηθξνγξαθηψλ ηνπ 15νπ αη.

είλαη απαξαίηεηε, θαζψο ηα απεηθνληδφκελα φξγαλα βαζίδνληαη κελ ζηα ιεγφκελα ηνπ

αλσλχκνπ ζπγγξαθέα ηνπ έξγνπ, αιιά ηα πεξηζζφηεξα είλαη κεραληθψο απαξάδεθηα, αλ

θαη νξηζκέλνη εξεπλεηέο ηα απνδέρζεθαλ σο έρνπλ,46 κε απνηέιεζκα νη παξάδνμεο απηέο

κεραλέο λα εκθαλίδνληαη σο πξαγκαηηθέο ζε πνιιά εθιατθεπηηθά πνλήκαηα.

44
Bι. γεληθά J. J. G. Alexander, “The Illustrations of the Anonymus, De Rebus Bellicis”, ζην: M. W. C.
Hassall (επηκ.), Aspects of the „De Rebus Bellicis‟: Papers Presented to Professor E. A. Thompson (B.A.R.
International Series 63), Oμθφξδε 1979, 11-15.
45
΢χκθσλα κε ηε Sheila Edmunds, “The Missals of Felix V and early Savoyard illumination”, Art Bulletin
46(1964)138-140, κηθξνγξάθνο ηνπ θψδηθνο ηεο Oμθφξδεο ήηαλ πηζαλφηαηα ν Γάιινο Perronet Lamy, ν
νπνίνο εξγαδφηαλ γηα ηνλ Aκεδαίν H΄, δνχθα ηεο ΢αβνΐαο (κεηέπεηηα πάπα Φήιηθα E΄). O Lamy θαίλεηαη
φηη ζρεδφλ ηαπηνρξφλσο θηινηέρλεζε ηηο κηθξνγξαθίεο θαη ηνπ άιινπ ρεηξνγξάθνπ πνπ πεξηιακβάλεη ην
De rebus bellicis, ηνπ BN latin 9661 (ζήκεξα θπιάζζεηαη ζηελ Eζληθή Bηβιηνζήθε ησλ Παξηζίσλ),
πηζαλψο θαηφπηλ παξαγγειίαο ηνπ Mηιαλέδνπ νπκαληζηή Pier Candido Decembrio. H εηθνλνγξάθεζε ηνπ
παξηζηλνχ θψδηθνο είλαη ιηγφηεξν πξνζεγκέλε ζε ζρέζε κε εθείλε ηνπ Donato.
46
΋πσο ν M. W. C. Hassall, “The Inventions”, ζηνπ ηδίνπ (επηκ.), Aspects of the „De Rebus Bellicis‟:
Papers Presented to Professor E. A. Thompson (B.A.R. International Series 63), Oμθφξδε 1979, 80-84.

90
 Πξηλ νινθιεξψζνπκε ηελ επηζθφπεζε ησλ αξραηνινγηθψλ καξηπξηψλ ζρεηηθά

κε ηε βπδαληηλή πνιηνξθεηηθή ηέρλε, εηδηθή κλεία πξέπεη λα γίλεη ζηελ πεηξακαηηθή

αξραηνινγία, δειαδή ηε ιεπηνκεξή αλαθαηαζθεπή αξραίσλ αληηθεηκέλσλ (εθηνμεπηηθψλ

κεραλψλ ζηελ πεξίπησζή καο) θαη ηε δνθηκή ηνπο ππφ πξαγκαηηθέο ζπλζήθεο, κε ζθνπφ

ηελ εμαγσγή ζπκπεξαζκάησλ ζρεηηθά κε ηε κνξθή θαη ιεηηνπξγία ηνπο.47 ΋πσο

πξναλαθέξακε, νη πξψηεο απφπεηξεο πεηξακαηηθήο αξραηνινγίαο ζηνλ ηνκέα ησλ

αξραίσλ θαη κεζαησληθψλ πνιεκηθψλ κεραλψλ ρξνλνινγνχληαη απφ ηνλ 19ν αη. θαη

είραλ ζηεθζεί (εηδηθά νη πξνζπάζεηεο ηνπ ηαγκαηάξρνπ Schramm ζηηο αξρέο ηνπ 20νπ

αη.) κε ζρεηηθή επηηπρία.48 ΢ηελ θαηαζθεπή δηαθφξσλ πεηξακαηηθψλ ππνδεηγκάησλ

αξραίσλ θαηαπειηψλ είρε πξνβεί θαη ν Marsden, ζην πιαίζην ηεο κειέηεο ησλ ηερληθψλ

εγρεηξηδίσλ ηεο ειιεληζηηθήο πεξηφδνπ. ΢ήκεξα ε πεηξακαηηθή αξραηνινγία, ηδίσο ζηε

Bξεηαλλία θαη (ζε κηθξφηεξν βαζκφ) ζηελ επεηξσηηθή Eπξψπε, ζπλδέεηαη ζηελά κε ην

θίλεκα ησλ ιεγνκέλσλ “ζπιιφγσλ ηζηνξηθήο αλαπαξαζηάζεσο”: πξφθεηηαη γηα νκάδεο

αηφκσλ κε θνηλά ηζηνξηθά ελδηαθέξνληα πνπ αλαβηψλνπλ κία ζπγθεθξηκέλε πεξίνδν

ζηνλ ρξφλν, ζπλήζσο ληπκέλνη κε ηζηνξηθέο ελδπκαζίεο θαη ελίνηε ρξεζηκνπνηψληαο

νλφκαηα ηεο επνρήο σο ςεπδψλπκα ζηηο κεηαμχ ηνπο επαθέο.

Παξά ην φηη ε επηζηεκνληθή ζνβαξφηεηα ησλ ζπιιφγσλ απηψλ δελ είλαη

πάληνηε ε πξέπνπζα (ι.ρ., πνιιέο πξνζπάζεηεο αλαθαηαζθεπήο κεζαησληθνχ ηχπνπ

ιηζνβφισλ ζηηο H.Π.A., αλ θαη φρη εληειψο αλαθξηβείο ζηηο ιεπηνκέξεηέο ηνπο, ζπλήζσο

εθθπιίδνληαη ζε δηαγσληζκνχο ξίςεσο παξαδφμσλ αληηθεηκέλσλ, απφ ππεξκεγέζε

θεπεπηηθά πξντφληα έσο πεπαιαησκέλα είδε πγηεηλήο!),49 εληνχηνηο απφ ηνπο θφιπνπο

47
Γηα ηα δηάθνξα είδε πεηξακαηηθήο αξραηνινγίαο (νκνηψκαηα, απζεληηθέο αλαθαηαζθεπέο, πεηξακαηηθά
ππνδείγκαηα), βι. γεληθά J. Coles, Experimental Archaeology, Λνλδίλν 1979.
48
Γηα νξηζκέλα απφ ηα πνξίζκαηα ησλ πεηξακάησλ ηνπ Nαπνιένληνο Γ΄ θαη ηνπ Rathgen, θαζψο θαη ηα
κεηνλεθηήκαηά ηνπο, βι. D. Hill, “Trebuchets”, Viator 4(1973)99-116, εδψ 110-111.
49
Oη θαηδξφηεηεο απηέο δελ πεξηνξίδνληαη εθείζελ ηνπ Aηιαληηθνχ: ην 1995 ζηελ Aγγιία έλα
αλαθαηαζθεπαζκέλν πζηεξνκεζαησληθφ ιηζνβφιν επέηπρε λα εθηνμεχζεη έλα απηνθίλεην Austin Mini
βάξνπο 476 ρηιηνγξάκκσλ ζε απφζηαζε 80 κέηξσλ· πξβι. P. E. Chevedden - L. Eigenbrod - V. Foley - W.

91
ηνπο έρνπλ πξνθχςεη αμηφινγνη πεηξακαηηζκνί κε αλαθαηαζθεπέο πνιεκηθψλ κεραλψλ,

πεηξακαηηζκνί ηζηνξηθά αθξηβείο θαη επηζηεκνληθά ηεθκεξησκέλνη.50 Oη ζεκαληηθφηεξεο

πξνζπάζεηεο (ζπκπεξηιακβαλνκέλσλ θαη πξνγξακκάησλ άιισλ θνξέσλ, φπσο

ζπιιφγσλ κειέηεο ηεο ηζηνξίαο ηεο ηερλνινγίαο, κνπζείσλ ή αθαδεκατθψλ ηδξπκάησλ)

πνπ αθνξνχλ, έζησ θαη εκκέζσο, ζηε βπδαληηλή πνιηνξθεηηθή ηέρλε είλαη ε

αλαθαηαζθεπή ρεηξνβαιιίζηξαο απφ ηνλ ΢θσηζέδν εξεπλεηή Alan Wilikins, βαζηζκέλε

ζηηο ζεσξίεο ηνπ Marsden,51 κία αληίζηνηρε (αιιά ζηεξηγκέλε ζε εληειψο δηαθνξεηηθέο

απφςεηο) απφπεηξα απφ ηνλ Bάζθν αξραηνιφγν Aitor Iriarte,52 ε αλαθαηαζθεπή θαη

πεηξακαηηθή δνθηκή ζηε Γαλία (θαη πξνζθάησο ζηελ Eζζνλία) κεζαησληθψλ ιηζνβφισλ

κε αληίβαξν53 θαη κία παξφκνηα πξνζπάζεηα, απηή ηε θνξά ζηνλ Kαλαδά,

αλαθαηαζθεπήο θαη δνθηκψλ ελφο πξψηκνπ ηχπνπ κεζαησληθνχ ιηζνβφινπ πνπ

ιεηηνπξγνχζε κε έιμε.54 Oη απφπεηξεο απηέο, απφ ηηο νπνίεο νη εηδηθνί εξεπλεηέο έρνπλ

αληιήζεη θαίξηαο ζεκαζίαο πιεξνθνξίεο,55 καξηπξνχλ ην δηαξθέο ελδηαθέξνλ

επηζηεκφλσλ θαη εξαζηηερλψλ γηα ηηο αξραίεο πνιεκηθέο κεραλέο θαη γεληθά γηα ηελ

πνιηνξθεηηθή ηέρλε ηνπ παξειζφληνο.

Soedel, “The Trebuchet: Recent Reconstructions and Computer Simulations reveal the Operating
Principles of the Most Powerful Weapon of its Times”, Scientific American (Iνχιηνο 1995)58-63.
50
Γηα ηηο ζεσξεηηθέο παξακέηξνπο ηεο πξνβιεκαηηθήο ζρέζεσο κεηαμχ ηζηνξηθήο αλαπαξαζηάζεσο θαη
επηζηεκνληθήο έξεπλαο, βι. W. B. Griffiths, “Re-enactment as research: towards a set of guidelines for re-
enactors and academics”, Journal of Roman Military Equipment Studies 11(2000)135-139.
51
A. Wilkins, “Reconstructing the cheiroballistra”, Journal of Roman Military Equipment Studies
6(1995)5-59· πξβι. A. Wilkins - L. Morgan, “Scorpio and cheiroballistra”, Journal of Roman Military
Equipment Studies 11(2000)77-101.
52
A. Iriarte, “Pseudo-Heron‟s cheiroballistra a(nother) reconstruction: I. Theoretics”, Journal of Roman
Military Equipment Studies 11(2000)47-75.
53
P. V. Hansen, “Reconstructing a Medieval Trebuchet”, Military Illustrated Past and Present no.
27(1990)9-11, 14-16· βι. ηνπ ηδίνπ, “Experimental Reconstruction of a Medieval Trébuchet”, Acta
Archaeologica 63(1992)189-208. T. Saimre, “Trebuchet ― a gravity-operated siege engine”, Estonian
Journal of Archaeology 10(2006)61-80.
54
W. T. S. Tarver, “The Traction Trebuchet: A Reconstruction of an Early Medieval Siege Engine”,
Technology and Culture 36(1995)136-167.
55
Βι. θαη ηα πξφζθαηα πεηξάκαηα πνπ έγηλαλ απφ Bξεηαλλνχο εηδηθνχο ζηε Mάιηα, φπνπ δνθηκάζζεθε
κία πξσηφηππε αλαθαηαζθεπή ζπζθεπήο εθηνμεχζεσο “πγξνχ ππξφο”: J. F. Haldon - A. Lacey - C. Hewes,
“„Greek fire‟ revisited: recent and current research”, ζην: Elizabeth Jeffreys (επηκ.), Byzantine Style,
Religion and Civilisation. In Honour of Sir Steven Runciman, Kαίκπξηηδ 2006, 290-325.

92
 Kεθάιαην ηέηαξην

H ηζηνξηθή εμέιημε ηεο πνιηνξθεηηθήο ηέρλεο

έωο ηελ Ύζηεξε Aξραηόηεηα

H γέλλεζε ηεο πνιηνξθεηηθήο ηέρλεο ράλεηαη ζηα βάζε ηεο πξντζηνξίαο θαη ζπλδέεηαη

άξξεθηα κε ηηο ηζηνξηθέο εμειίμεηο πνπ ζεκεηψζεθαλ ζηε ζεσξνχκελε σο θνηηίδα ηνπ

αλζξψπηλνπ πνιηηηζκνχ, ηε Mεζνπνηακία θαη ηελ Eγγχο Aλαηνιή.1 H αξραηφηεξε

νρπξσκέλε πφιε, ζχκθσλα κε ηα έσο ζήκεξα αξραηνινγηθά δεδνκέλα, ππήξμε ε Iεξηρψ.

Oη αλαζθαθέο νη νπνίεο δηελεξγήζεθαλ ζηελ θνηιάδα ηνπ πνηακνχ Iνξδάλε ηε δεθαεηία

ηνπ 1950 έθεξαλ ζην θσο ηκήκαηα ελφο νρπξσκαηηθνχ πεξηβφινπ ηεο Nενιηζηθήο

επνρήο, ν νπνίνο ρξνλνινγείηαη πεξί ην 7000 π.X.2 Kαηά ηελ πέκπηε π.X. ρηιηεηία

καξηπξνχληαη κεκνλσκέλεο πεξηπηψζεηο νρπξσκέλσλ νηθηζκψλ ζηελ πεξηνρή, αιιά ε

ζπζηεκαηηθή νρχξσζε ησλ αζηηθψλ θέληξσλ ιακβάλεη ρψξα ζηε Mεζνπνηακία κεηά ην

3000 π.X. θαη ζπλδέεηαη κε ηελ εκθάληζε ηεο βαζηιείαο θαη ησλ νξγαλσκέλσλ θξαηηθψλ

κνξθσκάησλ, θαζψο θαη ηε ζηαδηαθή αχμεζε ηεο γεσξγηθήο παξαγσγήο, κε ηελ

επάξθεηα ηξνθήο πνπ απηή ζπλεπάγεην. O ζπλδπαζκφο φισλ απηψλ ησλ παξαγφλησλ

απνηέιεζε ην πξψην βήκα γηα ηελ εκθάληζε ηεο πνιηνξθεηηθήο ηέρλεο.

Παξάιιεια, ζθελέο πνιηνξθίαο εκθαλίδνληαη θαη ζε αηγππηηαθά αλάγιπθα. Oη

πξψηεο απηέο καξηπξίεο δείρλνπλ φηη ε ρξήζε πνιηνξθεηηθψλ ηερληθψλ απφ ηνπο

Aηγππηίνπο πεξηνξηδφηαλ ζε επίζεζε ελαληίνλ ησλ ηεηρψλ κε ηξνρνθφξνπο θιίκαθεο,

1
Γηα ηηο απαξρέο ηεο πνιηνξθεηηθήο ηέρλεο, βι. γεληθά P. B. Kern, Ancient Siege Warfare, Mπινχκηλγθηνλ
1999, 9-28.
2
Y. Yadin, The Art of Warfare in Biblical Lands, Λνλδίλν 1963, 32-35.

93
πειέθεηο θαη καθξά δφξαηα, ππφ ηελ θάιπςε ηνμνηψλ.3 Πηζαλψο ηα δφξαηα λα

ρξεζίκεπαλ σο ινζηνί γηα ηελ απνθφιιεζε ιίζσλ απφ ην ηείρνο, αιιά θαίλεηαη φηη

θχξηνο ζηφρνο ησλ επηηηζεκέλσλ ήζαλ νη πχιεο, ην πιένλ αδχλακν ζεκείν θάζε

νρπξσκαηηθνχ πεξηβφινπ, εμ νπ θαη ε ρξήζε πειέθεσλ. Oη πνιηνξθεηηθέο ηερληθέο ησλ

Aηγππηίσλ παξέκεηλαλ ζε ρξήζε θαη θαηά ηελ χζηεξε επνρή ηνπ Xαιθνχ, παξά ηελ

εκθάληζε εμειηγκέλσλ κεζφδσλ θαη πνιηνξθεηηθψλ κεραλψλ ζηε Mεζνπνηακία, ε

χπαξμε ησλ νπνίσλ δελ καξηπξείηαη ζηελ Aίγππην.4

Ήδε απφ ηα κέζα ηεο ηξίηεο π.X. ρηιηεηίαο παξαηεξνχληαη ζηε Mεζνπνηακία νη

πξψηεο εμειίμεηο ζηνλ ηνκέα ηεο πνιηνξθεηηθήο ηέρλεο. 5 H πνιηνξθεηηθή κέζνδνο πνπ

ρξεζηκνπνηνχζαλ θαηά θφξνλ νη Bαβπιψληνη ήηαλ ην αλάρσκα, έλαο ηερλεηφο ζσξφο

ρψκαηνο ζρεδηαζκέλνο έηζη ψζηε λα δηεπθνιχλεη ηελ αλάβαζε ησλ πνιηνξθεηψλ θαη ηελ

επίζεζε ζην αλψηεξν κέξνο ησλ ηεηρψλ, ην νπνίν ήηαλ ζπλήζσο ην ιεπηφηεξν θαη πιένλ

αδχλακν. H εμνηθείσζε ησλ ιαψλ ηεο Mεζνπνηακίαο κε ηελ ηερληθή απηήλ ήηαλ ηέηνηα,

ψζηε νη κεραληθνί ηνπο κπνξνχζαλ λα ππνινγίζνπλ ηνλ φγθν ηνπ ρψκαηνο θαη ην

εξγαηηθφ δπλακηθφ πνπ ρξεηαδφηαλ γηα ηελ αλέγεξζε αλαρψκαηνο ελαληίνλ ηείρνπο

δεδνκέλνπ χςνπο. Aπφ θείκελν γξακκέλν ζε ζθελνεηδή γξαθή γλσξίδνπκε φηη νη

Bαβπιψληνη κειεηνχζαλ καζεκαηηθά πξνβιήκαηα πνπ πεξηείραλ αθξηβψο ηέηνηα

δεηνχκελα: αλ έλαο άλδξαο κεηαθέξεη δχν θπβηθά κέηξα ρψκαηνο ηελ εκέξα, ηφηε 9.500

άλδξεο πνπ δνπιεχνπλ 12 ψξεο θαζεκεξηλά ζα ρξεηαζζνχλ πέληε εκέξεο γηα ηελ

αλέγεξζε ελφο αλαρψκαηνο έσο ηηο επάιμεηο ηείρνπο χςνπο 22 κέηξσλ. H δπλαηφηεηα

3
Yadin, Art, 50-55.
4
Yadin, Art, 96-100.
5
Γηα ηελ πνιηνξθεηηθή ηέρλε ησλ ιαψλ ηνπ Ηζξαήι, ηεο Μεζνπνηακίαο (Bαβπισλίνπο θαη Aζζπξίνπο) θαη
ηνπ Iξάλ (Mήδνπο θαη Πέξζεο) βι. γεληθά Kern, Siege Warfare, 29-61.

94
ππνινγηζκνχ ηνπ φγθνπ εξγαζίαο ήηαλ εμαηξεηηθήο ζεκαζίαο, θαζψο δηεπθφιπλε ηνλ

ππνινγηζκφ ηεο δηάξθεηαο ηεο πνιηνξθίαο θαη ηελ νξγάλσζε ηεο επηκειεηείαο.6

Οξηζκέλεο αλαθνξέο ζην βαβπισληαθφ “έπνο ηνπ Γηιγακέο” νδήγεζαλ

θάπνηνπο εξεπλεηέο ζηελ ππφζεζε φηη απφ ηα κέζα ηεο ηξίηεο π.X. ρηιηεηίαο

εκθαλίδνληαη ζηε Mεζνπνηακία θαη νη πνιηνξθεηηθνί θξηνί.7 H ππφζεζε απηή δελ κπνξεί

λα ειεγρζεί, αιιά αξραηνινγηθέο καξηπξίεο επηβεβαηψλνπλ ηελ χπαξμή ηνπο απφ ηνλ 18ν

π.X. αη. Oη θξηνί ― φπσο ζα ηνπο νλνκάζνπλ αξγφηεξα νη αξραίνη Έιιελεο ― ήζαλ

μχιηλεο δνθνί, εληζρπκέλεο κε κεηαιιηθή επηθάιπςε ζην άθξν (θεθαιή) θαη

αησξνχκελεο απφ ζρνηληά ή αιπζίδεο. Γηάθνξνη ηχπνη καξηπξνχληαη ζε θείκελα ησλ

κέζσλ ηεο δεχηεξεο π.X. ρηιηεηίαο, ελδεηθηηθφ ηεο εμέιημήο ηνπο, αιιά ε ρξήζε ηνπο

γεληθεχεηαη κεηά ηηο αξρέο ηεο επφκελεο ρηιηεηίαο απφ ηνπο Aζζπξίνπο.

Mία άιιε κέζνδνο δηαξξήμεσο ησλ ερζξηθψλ νρπξψζεσλ ήηαλ ε ππνλφκεπζε.

Kαζψο ηα αλαζθαθηθά δεδνκέλα ζησπνχλ, ζεσξείηαη φηη ηελ πεξίνδν απηή (αξρέο

δεχηεξεο π.X. ρηιηεηίαο) δελ είρε εκθαληζζεί αθφκε ε ηαθηηθή ηεο δηάλνημεο ζήξαγγνο

θάησ απφ ην ηείρνο, αιιά ε πξνζπάζεηα ππνλνκεχζεψο ηνπ γηλφηαλ ππεξγείσο: νη

επηηηζέκελνη πξνζέγγηδαλ ηε βάζε ηνπ ηείρνπο θαη, κε ηε βνήζεηα δηαθφξσλ εξγαιείσλ

(σο επί ην πιείζηνλ ινζηψλ, αμηλψλ θαη ηξππάλσλ), αθαηξνχζαλ ηνπο ιίζνπο ηνπ,

πξνθαιψληαο ξήγκα θαη ελδερνκέλσο ηελ θαηάξξεπζή ηνπ. Γηα πξνζηαζία απφ ηα

βιήκαηα ησλ ακπλνκέλσλ (νη νπνίνη είραλ κε ην κέξνο ηνπο, πέξαλ ησλ ηνμνηψλ ζηνπο

πχξγνπο ηνπ ηείρνπο, θαη ηε δχλακε ηεο βαξχηεηνο), νη ππνλνκεπηέο θαιχπηνληαλ απφ

θνξεηά ή ηξνρνθφξα ζθέπαζηξα ή κεγάιεο αζπίδεο, ηηο νπνίεο ηνπνζεηνχζαλ ινμψο ζηε

βάζε ηνπ ηείρνπο. Oη επηηηζέκελνη θαιχπηνληαλ επίζεο απφ ηνμφηεο, νη νπνίνη έβαιιαλ

είηε πίζσ απφ αζπηδνθφξνπο ζηξαηηψηεο, είηε απφ πνιηνξθεηηθνχο πχξγνπο.

6
Kern, Siege Warfare, 18.
7
O Yadin, Art, 69-71 ηνπνζεηεί ρξνληθά ηελ εκθάληζε ηνπ θξηνχ, ηνπ αλαρψκαηνο θαη ηνπ πνιηνξθεηηθνχ

95
 Γελ είλαη γλσζηφ πφηε αθξηβψο εκθαλίδνληαη ζηε Mεζνπνηακία νη πξψηνη

πνιηνξθεηηθνί πχξγνη (ίζσο ηνλ 18ν π.X. αη.), αιιά πηζαλνινγείηαη φηη έσο ην ηέινο ηεο

πξψηεο π.X. ρηιηεηίαο απνηεινχζαλ πιένλ αλαπφζπαζην ηκήκα ηνπ πνιηνξθεηηθνχ

νπινζηαζίνπ ησλ Bαβπισλίσλ. Φαίλεηαη φηη αξρηθά ρξεζηκνπνηνχληαλ θπξίσο γηα ηελ

ππνζηήξημε ησλ θξηψλ θαη ησλ ππνλνκεπηψλ θαη φρη ηφζν γηα ηελ αλάβαζε ησλ

επηηηζεκέλσλ ζηηο επάιμεηο ηνπ ηείρνπο ηεο πνιηνξθεκέλεο πφιεσο.8

Αλαθνξηθά κε ηελ αλάβαζε ζην ερζξηθφ ηείρνο, έλα απιφ πνιηνξθεηηθφ

κεράλεκα πνπ πξνηηκνχλ νη Bαβπιψληνη, φπσο αθξηβψο αξγφηεξα θαη νη Aζζχξηνη, είλαη

νη θιίκαθεο. Aλ θξίλνπκε απφ ηηο εηθνληζηηθέο καξηπξίεο, νη ιανί ηεο Mεζνπνηακίαο

ρξεζηκνπνηνχζαλ θνξεηέο θιίκαθεο θαη φρη ηξνρνθφξεο, φπσο νη Aηγχπηηνη. Παξά ηαχηα,

ε εκπεηξία πνπ είραλ απνθνκίζεη απφ ηε ρξήζε ηνπο ηνχο είρε νδεγήζεη ζηε εχξεζε ησλ

πιένλ ελδεδεηγκέλσλ ηξφπσλ ηνπνζέηεζεο, θαζψο κία θνξεηή θιίκαθα, ζε αληίζεζε κε

ηηο ηξνρνθφξεο, πξέπεη λα ηνπνζεηεζεί ππφ ζπγθεθξηκέλε γσλία ζην ερζξηθφ ηείρνο: αλ ε

θιίζε είλαη πνιχ κεγάιε, νη ακπλφκελνη ζα κπνξέζνπλ λα αλαηξέςνπλ εχθνια ηελ

θιίκαθα, ελψ αλ ηνπνζεηεζεί κε κηθξή θιίζε, ε ζηαζεξφηεηά ηεο ζα αληηζηαζκηζζεί απφ

ηνλ θίλδπλν λα ζπάζεη ππφ ην βάξνο ησλ επηηηζεκέλσλ. Πάιη απφ ζσδφκελα καζεκαηηθά

θείκελα ηεο επνρήο γλσξίδνπκε φηη νη Bαβπιψληνη είραλ θαηαιήμεη ζην ζπκπέξαζκα φηη

ε ηδαληθή αλαινγία χςνο ηείρνπο/κήθνο θιίκαθνο ήηαλ 1/1,2 θαη ε αλαινγία κήθνο

θιίκαθνο/απφζηαζε βάζεσο θιίκαθνο απφ βάζε ηείρνπο 2/1.

H πνιηνξθεηηθή ηέρλε ησλ ιαψλ ηεο Eγγχο Aλαηνιήο έθηαζε ζην

απνθνξχθσκά ηεο ζηηο αξρέο ηεο πξψηεο π.X. ρηιηεηίαο κε ηνπο Aζζπξίνπο. Oη

ηειεπηαίνη θιεξνλφκεζαλ φια ηα πνιηνξθεηηθά κεραλήκαηα θαη ηηο πξαθηηθέο ησλ

άιισλ ιαψλ ηεο Mεζνπνηακίαο θαη, ζε ζπλδπαζκφ κε ηελ αλειέεηε επηζεηηθή

πχξγνπ ζηε δεχηεξε π.X. ρηιηεηία.

8
Πξβι. Kern, Siege Warfare, 17.

96
ζηξαηεγηθή ηνπο θαη ηνπο αηέξκνλνπο θαηαθηεηηθνχο πνιέκνπο ηνπο, έκεηλαλ ζηελ

ηζηνξία σο νη θαη‟ εμνρήλ εθπνξζεηέο πφιεσλ ηεο επνρήο ηνπο. ΢ηηο πνιηνξθίεο

ρξεζηκνπνηνχζαλ ζπλήζσο θιίκαθεο, πνιηνξθεηηθνχο πχξγνπο θαη αλαρψκαηα.

Παξάιιεια, ηελ ίδηα πεξίνδν έθαλε ηελ εκθάληζή ηνπ έλαο εμειηγκέλνο θαη πνιχ

απνηειεζκαηηθφηεξνο ηχπνο πνιηνξθεηηθνχ θξηνχ, θπξηφηεξν πιενλέθηεκα ηνπ νπνίνπ

ήηαλ ε απμεκέλε πξνζηαζία πνπ παξείρε ζην πιήξσκά ηνπ ην ηξνρνθφξν (εμάηξνρν ή

αξγφηεξα ηεηξάηξνρν) θάιπκκα πνπ ζπλφδεπε ηνλ θξηφ. O λένο ηχπνο εκθαλίδεηαη ζπρλά

ζηα αλάγιπθα κε απεηθνλίζεηο πνιηνξθηψλ πνπ ρξνλνινγνχληαη απφ ηελ επνρή ηνπ

βαζηιέσο Aζζνπξλαζηξπάι B΄ (883-859 π.X.) θαη ηνπ γηνπ θαη δηαδφρνπ ηνπ,

΢αικαλάζζαξ Γ΄ (858-824 π.X.). Φαίλεηαη φηη ππήξραλ δχν εθδνρέο ηνπ, κία βαξεία θαη

κία ειαθξά. H ηειεπηαία ρξεζηκνπνηείην ζε ζπλδπαζκφ κε πνιηνξθεηηθφ αλάρσκα,

θαζψο νη ιίζηλεο βάζεηο ησλ ακπληηθψλ ηεηρψλ ησλ πφιεσλ ηεο Mεζνπνηακίαο θαη ηεο

Eγγχο Aλαηνιήο ήζαλ πνιχ παρείεο γηα λα ππνζηνχλ ξήγκα απφ πνιηνξθεηηθφ θξηφ θαη ε

κφλε ιχζε ήηαλ ε ρξήζε ηνπ ελαληίνλ ησλ αλψηεξσλ θαη ιεπηφηεξσλ πιίλζηλσλ

ηκεκάησλ ηνπ ερζξηθνχ ηείρνπο. Oη βαξείο θξηνί (νη νπνίνη δελ κπνξνχζαλ λα αλέιζνπλ

ζην αλάρσκα) ρξεζηκνπνηνχλην ελαληίνλ ησλ ππιψλ ηνπ ηείρνπο, αλέθαζελ ην πιένλ

αδχλακν ζεκείν ηεο νρπξψζεσο. Aπφ ηηο πξναλαθεξζείζεο απεηθνλίζεηο γλσξίδνπκε ηα

αληίκεηξα πνπ ειάκβαλαλ νη ακπλφκελνη ελαληίσλ ησλ αζζπξηαθψλ θξηψλ (ηα πιένλ

ζπλεζηζκέλα ήηαλ ε ξίςε ιίζσλ ή εκπξεζηηθψλ πιψλ ζηα πξνζηαηεπηηθά θαιχκκαηά

ηνπο θαη ε ρξήζε αιπζίδσλ κε ζηφρν ηελ αξπαγή ηεο θεθαιήο ηνπ θξηνχ θαη ηελ

εθηξνπή ή αλαηξνπή ηνπ), θαζψο θαη ηηο ελέξγεηεο ησλ ζηξαηησηψλ πνπ ππνζηήξηδαλ ηελ

επίζεζε (θαηάζβεζε ηεο θσηηάο ζην πξνζηαηεπηηθφ θάιπκκα, αξπαγή ηεο αιπζίδαο ησλ

ακπλνκέλσλ κε ζηφρν ηελ θαηάξξηςή ηεο θ.ά.η.).9

9
Yadin, Art, 314-316.

97
 Οη ιανί ηεο Μεζνπνηακίαο (θαη θαηά θχξην ιφγν νη Aζζχξηνη) πξνηηκνχζαλ ηελ

ελεξγεηηθή (επηζεηηθή) δηεμαγσγή ησλ πνιηνξθηψλ, αιιά, ζε πεξίπησζε πνπ νη επηζέζεηο

ζην ερζξηθφ ηείρνο απνηχγραλαλ, ηφηε νη επηινγέο ηνπο πεξηνξίδνληαλ ζηηο εμήο δχν: είηε

ιεειαηνχζαλ ηα πεξίρσξα ηεο πφιεσο θαη απνρσξνχζαλ, είηε πξνρσξνχζαλ ζε

απνθιεηζκφ ηεο, κε αληηθεηκεληθφ ζθνπφ ηελ εμάληιεζε ησλ ππεξαζπηζηψλ ηεο απφ ηελ

πείλα θαη ηε ζπλζεθνιφγεζή ηνπο. Aλ θαη φρη ζπρλέο, νη καθξνρξφληεο πνιηνξθίεο δελ

ήζαλ άγλσζηεο θαηά ηελ πξντζηνξηθή πεξίνδν (κία αηγππηηαθή πνιηνξθία αλαθέξεηαη σο

ηξηεηήο, ελψ νη Xεηηαίνη ιέγεηαη φηη πνιηνξθνχζαλ κία πφιε επί ελλέα έηε). H αχμεζε

ηεο αγξνηηθήο παξαγσγήο έδσζε ηε δπλαηφηεηα ζηνπο ιανχο ηεο Mέζεο Aλαηνιήο λα

δηαρεηξίδνληαη κεγαιχηεξα απνζέκαηα ηξνθίκσλ, γεγνλφο πνπ δηεπθφιπλε ηφζν ηε

ζπγθέληξσζε πνιπαξηζκφηεξνπ ζηξαηεχκαηνο γχξσ απφ κία πνιηνξθεκέλε πφιε γηα

πεξηζζφηεξν ρξφλν, φζν θαη ηελ αχμεζε ησλ απνζεκάησλ ηξνθήο (ζπλεπψο θαη ηνπ

ρξνληθνχ δηαζηήκαηνο αληίζηαζεο) εληφο ηεο πφιεσο. Oη Aζζχξηνη ζπλήζσο

θαηαζθεχαδαλ εμσηεξηθφ ηείρνο γχξσ απφ ηελ πνιηνξθεκέλε πφιε, γηα πξνζηαζία απφ

ηπρφλ εμφδνπο ησλ πνιηνξθεκέλσλ θαη γηα λα ηελ απνθιείζνπλ εληειψο. H εκθάληζε

κνλίκνπ επαγγεικαηηθνχ ζηξαηνχ ζηελ Aζζπξία απφ ηελ επνρή ηνπ ΢αξγψλ B΄ (751-

705 π.X.) δηεπθφιπλε ηνπο βαζηιείο ζηε δηεμαγσγή καθξνρξνλίσλ πνιηνξθηψλ θαη

απνθιεηζκψλ πφιεσλ.

H θαηάιπζε ηεο δπλάκεσο ησλ Aζζπξίσλ απφ ηνπο Mήδνπο ζηα ηέιε ηνπ 7νπ

π.X. αη. δελ ζήκαλε ην ηέινο ηεο εμέιημεο ηεο πνιηνξθεηηθήο ηέρλεο ζηε Mεζνπνηακία

θαη ηα πςίπεδα ηνπ Iξάλ. Aληηζέησο, ιίγεο δεθαεηίεο αξγφηεξα εκθαλίζζεθαλ ζην

ηζηνξηθφ πξνζθήλην νη Πέξζεο (θπιεηηθά ζπγγελείο ησλ Mήδσλ), νη πξαγκαηηθνί

98
θιεξνλφκνη ηεο αζζπξηαθήο ηέρλεο ηεο πνιηνξθίαο.10 Aλ θαη αξρηθά νη πεξηζζφηεξεο

επηηπρίεο ηνπο ζηηο πνιηνξθίεο νθείινληαλ ζε ηχρε ή πξνδνζία, εληνχηνηο απνδείρζεθαλ

ηθαλφηαηνη καζεηέο ησλ Aζζπξίσλ θαη άξηζηνη ζηε δηεμαγσγή επηζεηηθψλ πνιηνξθηψλ κε

ηε ρξήζε ηξνρνθφξσλ θξηψλ, πνιηνξθεηηθψλ πχξγσλ, θιηκάθσλ θαη αλαρσκάησλ.

Παξάιιεια, νη Πέξζεο πξνζέζεζαλ κία ηξίηε δηάζηαζε ζηελ επηζεηηθή

δηεμαγσγή ηεο πνιηνξθίαο: ζε ζπλδπαζκφ κε ηηο παιαηφηεξεο κεζφδνπο αιψζεσο ησλ

πφιεσλ πάλσ απφ ηα ηείρε ή κέζα απφ απηά, κία λέα κέζνδνο θάλεη ηψξα ηελ εκθάληζή

ηεο, ε επίζεζε θάησ απφ ηνλ νρπξσκαηηθφ πεξίβνιν. Γελ είλαη βέβαην αλ ε ππνλφκεπζε

ησλ ηεηρψλ κε ππφγεηα ζήξαγγα εκθαλίζζεθε θαηά ηελ πεξζηθή πεξίνδν ή πξνυπήξρε

απφ ηελ επνρή ησλ Aζζπξίσλ, αιιά γεγνλφο είλαη φηη νη Πέξζεο ηε ρξεζηκνπνηνχζαλ

θαηά θφξνλ θαη επξφθεηην λα ραξαθηεξίζεη ηελ πνιηνξθεηηθή ηέρλε ησλ αλαηνιηθψλ

ιαψλ γηα πνιινχο αηψλεο. H λέα ηερληθή πεξηειάκβαλε ηε δηάλνημε ζήξαγγνο θάησ απφ

ην αληίπαιν ηείρνο (αλ ηα ζεκέιηα ηνπ ηειεπηαίνπ εδξάδνληαλ ζε θπζηθφ βξάρν, ηφηε ε

ζήξαγγα πεξλνχζε κέζα απφ απηά), ηελ ππνζηήισζή ηεο κε μχιηλεο δνθνχο θαη ηελ

ππξπφιεζή ηνπο κε ζθνπφ ηελ θαηάξξεπζε ηκήκαηνο ηνπ ηείρνπο θαη ηε δεκηνπξγία

ξήγκαηνο. H κέζνδνο απηή πξνυπέζεηε, φπσο θαη ην πνιηνξθεηηθφ αλάρσκα, αθζνλία

ρξφλνπ θαη εξγαηηθνχ δπλακηθνχ, ηα νπνία νη Πέξζεο πξνθαλψο δηέζεηαλ.

΢ε αληίζεζε κε ηνπο Πέξζεο θαη ηνπο άιινπο αλαηνιηθνχο ιανχο, νη Έιιελεο

ηεο πξντζηνξηθήο θαη πξσηντζηνξηθήο πεξηφδνπ θαηείραλ ειάρηζηα ηελ ηέρλε ηεο

πνιηνξθίαο, εηδηθά ηεο ελεξγεηηθήο.11 Kαηά ηελ χζηεξε επνρή ηνπ Xαιθνχ ― πεξίνδνο

γλσζηή θαη σο κπθελατθή ―, ε πνιηνξθία φπσο ηελ δηεμήγαγαλ νη Έιιελεο ήηαλ

νπζηαζηηθά κία ζεηξά αςηκαρηψλ κπξνζηά απφ ηα ηείρε ηεο πνιηνξθεκέλεο πφιεσο,

10
Γεληθά γηα ηε ζέζε πνπ θαηείρε ν πφιεκνο ζηελ πεξζηθή θνηλσλία, βι. P. Briant, “The Achaemenid
Empire”, ζην: K. Raaflaub - N. Rosenstein (επηκ.), War and Society in the Ancient and Medieval Worlds
(Center for Hellenic Studies, colloquia 3), Kαίκπξηηδ Mαζζαρνπζέηεο - Λνλδίλν 1999, 105-128.
11
H θαιχηεξε επίηνκε κνλνγξαθία γηα ηελ πνιηνξθεηηθή ηέρλε ζηνλ ειιεληθφ θφζκν έσο θαη ηελ

99
ηνπιάρηζηνλ αλ θξίλνπκε απφ ηηο πεξηγξαθέο ηνπ Tξστθνχ Πνιέκνπ ζηα νκεξηθά έπε,

θαζψο θαη απφ άιιεο καξηπξίεο.12

H θαηάζηαζε δελ βειηηψζεθε θαηά ηελ αξρατθή θαη πξψηκε θιαζζηθή πεξίνδν

(7νο - αξρέο 5νπ αη.), επνρή πνπ ραξαθηεξίδεηαη απφ ηελ εκθάληζε ηεο νπιηηηθήο

θάιαγγνο θαη ηελ εκκνλή ησλ Eιιήλσλ λα ιχλνπλ ηηο δηαθνξέο ηνπο ζε κάρεο επί

αλαπεπηακέλνπ εδάθνπο ή ζπλζεθνινγψληαο: ε απεηιή θαηαζηξνθήο ησλ αγξψλ γχξσ

απφ κία πφιε ήηαλ ζπλήζσο αξθεηή γηα λα νδεγήζεη ηνπο πνιίηεο ηεο ζε κία απφ ηηο δχν

πξναλαθεξζείζεο επηινγέο. H εμήγεζε πνπ έρεη δνζεί γηα ηε κεγάιε θαζπζηέξεζε ζηελ

αλάπηπμε ηεο πνιηνξθεηηθήο ηέρλεο ζηελ Eιιάδα βαζίδεηαη ζην γεγνλφο φηη νη Έιιελεο

ηεο αξρατθήο επνρήο ήζαλ ρσξηζκέλνη ζε πφιεηο-θξάηε πνπ πνιεκνχζαλ ζρεδφλ

απνθιεηζηηθά κεηαμχ ηνπο, κε απνηέιεζκα λα δηαζέηνπλ, φπσο πξναλαθέξακε, άιινπο

ηξφπνπο δξάζεο πέξα απφ ηελ άισζε ηεο αληίπαιεο πφιεσο θαη ηελ νινθιεξσηηθή

θαηαζηξνθή ηεο (θάηη πνπ πξνθαλψο δελ επέηξεπε ην αγσληζηηθφ ήζνο ηεο θνηλσληθήο

ηάμεσο ησλ ὁπλιτῶν).13 Αληηζέησο, νη Aζζχξηνη θαη νη Πέξζεο (φπσο αξγφηεξα νη

Ρσκαίνη) δηεμήγαλ θπξίσο θαηαθηεηηθνχο πνιέκνπο, σζψληαο ηνπο αληηπάινπο ηνπο ζε

αγψλα κέρξηο εζράησλ γηα ηελ επηβίσζή ηνπο θαη, θαηά ζπλέπεηα, ζηελ αικαηψδε

αλάπηπμε ησλ ηερληθψλ άκπλαο θαη επίζεζεο ελαληίνλ νρπξσκέλσλ αζηηθψλ θέληξσλ.14

H έιιεηςε ηερλνγλσζίαο ζηνλ ηνκέα ησλ πνιεκηθψλ κεραλψλ δηαθαίλεηαη απφ ην

ειιεληζηηθή πεξίνδν είλαη εθείλε ηνπ Y. Garlan, Recherchers de poliorcétique grecque (Bibliothèque des
écoles françaises d‟Athenes et de Rome 223), Παξίζη 1974.
12
Aλ θαη απνθχεκα ινγνηερληθήο θαληαζίαο, ε πνιηνξθία ηεο Σξνίαο φπσο πεξηγξάθεηαη ζην έπνο
ελδέρεηαη λα βαζίδεηαη ζε ηζηνξηθά γεγνλφηα ― νχησο ή άιισο, δελ ππάξρεη θάηη ην εγγελψο απίζαλν ζηε
δηήγεζε ηνπ Οκήξνπ. Oη Aραηνί νρχξσζαλ ην ζηξαηφπεδν-λαχζηαζκφ ηνπο θαη επί ελλέα έηε πνιεκνχζαλ
ηνπο Tξψεο ζηελ πεδηάδα εκπξφο απφ ηα ηείρε ηεο Tξνίαο· δελ ππήξμε θακκία πξνζπάζεηα λα απνθιείζνπλ
ηελ πφιε θαη λα δηαθφςνπλ ηνλ εθνδηαζκφ ηεο ή ηελ άθημε εληζρχζεσλ απφ ηνπο ζπκκάρνπο ηεο, δελ έγηλε
θακκία έθνδνο ζηα ηείρε, παξά κφλνλ ειάρηζηεο επηζέζεηο ζηηο πχιεο κφιηο ζην δέθαην έηνο ηνπ πνιέκνπ·
πξβι. J. Warry, Warfare in the Classical World, Λνλδίλν 1980, 17. Oξηζκέλνη ζχγρξνλνη εξεπλεηέο
ζέινπλ λα πηζηεχνπλ φηη πίζσ απφ ηνλ κχζν ηνπ Γνπξείνπ Ίππνπ ππνθξχπηεηαη ε ρξήζε απφ ηνπο Έιιελεο
πνιεκηθψλ κεραλψλ (ίζσο ηξνρνθφξσλ θξηψλ ή αθφκε θαη πνιηνξθεηηθψλ πχξγσλ), αιιά δελ ππάξρεη
ίρλνο απνδείμεσο γηα θάηη ηέηνην.
13
Απηφ ππνζηεξίμεη ν V. D. Hanson Warfare and Agriculture in Classical Greece, Πίδα 1983.

100
γεγνλφο φηη ε πιένλ ζπλεζηζκέλε πνιηνξθεηηθή πξαθηηθή πνπ εθάξκνδαλ νη Έιιελεο

θαηά ηελ πεξίνδν απηήλ ήηαλ ν απνθιεηζκφο ηεο πόλεως (έσο θαη ηελ αξρατθή πεξίνδν

ν φξνο ππνδήισλε ζπλήζσο ηελ αθξφπνιε ηνπ νηθηζκνχ) κε μχιηλν θξαγκφ (ἔρκος). H

πξαθηηθή απηή, ε πολιορκία, ήηαλ εθείλε ε νπνία ηειηθά έδσζε ην φλνκά ηεο ζην

ζχλνιν ησλ ελεξγεηψλ γηα ηελ άισζε ελφο αζηηθνχ θέληξνπ.

Mεηά ηα κέζα ηνπ 5νπ π.X. αη. κία κηθξή αλάπηπμε ζηνλ ηνκέα ηεο

πνιηνξθεηηθήο ηέρλεο παξαηεξείηαη ζηνλ ειιαδηθφ ρψξν, κε ηελ εκθάληζε

πνιηνξθεηηθψλ κεραλψλ θαη κεζφδσλ γλσζηψλ απφ ηελ Aλαηνιή. Πέξα απφ ηηο

θιίκαθεο, θαηά ηελ πνιηνξθία ηεο ΢άκνπ (440-439 π.X.)15 αλαθέξεηαη ε ρξήζε απφ ηνπο

Αζελαίνπο θαη άιισλ κεραλψλ (θαηαζθεπαζκέλσλ απφ ηνλ κεραληθφ Aξηέκσλα ηνλ

Kιαδνκέλην), πηζαλψο θξηψλ θαη ησλ θνξεηψλ πξνζηαηεπηηθψλ ππνζηέγσλ ηνπο (ηα

νπνία απφ ηνλ επφκελν αηψλα ζα αλαθέξνληαη πιένλ ζηηο πεγέο σο χελῶναι),16 ελψ

θαηά ηελ πνιηνξθία ησλ Πιαηαηψλ απφ ηνπο Πεινπνλλεζίνπο (429-427 π.X.) νη

επηηηζέκελνη ρξεζηκνπνίεζαλ πνιηνξθεηηθφ αλάρσκα γηα λα επηηεζνχλ ζην αλψηεξν

ηκήκα ηνπ ηείρνπο κε θξηνχο, ελψ νη ακπλφκελνη απάληεζαλ απνθξνχνληαο ηνπο θξηνχο

κε αιπζίδεο θαη ππνλνκεχνληαο ην ερζξηθφ αλάρσκα.17 Aμίδεη λα ζεκεησζεί, φκσο, φηη

ζε ακθφηεξεο ηηο πνιηνξθίεο φιεο νη ελεξγεηηθέο κέζνδνη απέηπραλ θαη νη πνιηνξθεηέο

αλαγθάζζεθαλ λα θαηαθχγνπλ ζηελ παξαδνζηαθή ηαθηηθή ηνπ απνθιεηζκνχ ηεο πφιεσο

κε εμσηεξηθφ ηείρνο, ηαθηηθή ε νπνία, αλ θαη ζρεηηθά απνηειεζκαηηθή, ήηαλ άθξσο

αζχκθνξε ― νη Αζελαίνη ζηελ Πνηείδαηα (432-429 π.X.) αλάισζαλ ην έλα ηξίην ησλ

14
Bι. γεληθά J. Ober, “Hoplites and Obstacles”, ζην: V. D. Hanson (επηκ.), Hoplites. The Classical Greek
Battle Experience, Λνλδίλν 1991, 173-196.
15
Θνπθπδίδεο, 1, 115-117· Γηφδσξνο ΢ηθειηψηεο, 12, 27-28.
16 Ξενοφών, Ἑλληνικά, 3, 1, 7.
17
Θνπθπδίδεο, 2, 75-78.

101
ρξεκαηηθψλ απνζεκάησλ πνπ είραλ ζπγθεληξψζεη ηα πξνεγνχκελα 15 έηε18 ― θαη

δέζκεπε κεγάινλ αξηζκφ ζηξαηησηψλ επί καθξφ ρξνληθφ δηάζηεκα. Γελ είλαη ηπραίν,

ινηπφλ, φηη ζπρλά νη επηηηζέκελνη πξνζπαζνχζαλ λα θαηαιάβνπλ ηελ πφιε κε άιια

κέζα: ην πιένλ ζπλεζηζκέλν θαηά ηνλ Πεινπνλλεζηαθφ Πφιεκν (431-404 π.X.) θαη

αξγφηεξα ήηαλ ε πξνδνζία, εηδηθά ζε πφιεηο πνπ ηαιαηπσξνχληαλ απφ εζσηεξηθέο

δηακάρεο κεηαμχ δεκνθξαηηθψλ θαη νιηγαξρηθψλ.19

H δηπιή αδπλακία ησλ Eιιήλσλ λα θαηαιάβνπλ κία πφιε εμ εθφδνπ κε

κεραληθά κέζα ή λα ηελ απνθιείζνπλ γηα κεγάιν ρξνληθφ δηάζηεκα κε πιήζνο ζηξαηνχ,

ζε ζπλδπαζκφ κε άιινπο εγγελείο παξάγνληεο, νδήγεζε ζηε κνλαδηθή θαηλνηνκία ζηνλ

ηνκέα ηεο πνιηνξθεηηθήο ηέρλεο πνπ εκθαλίζζεθε ζηνλ ειιαδηθφ ρψξν ηνλ 5ν π.X. αη.

Πξφθεηηαη γηα ηελ ηαθηηθή ηνπ ἐπιτειχισμοῦ, δειαδή ηεο θαηαιήςεσο κίαο νρπξήο

ηνπνζεζίαο εληφο ησλ νξίσλ ηεο επηθξάηεηαο ηνπ αληηπάινπ θαη ηεο ρξεζηκνπνίεζήο ηεο

σο βάζεσο γηα ηε ιεειαζία ησλ πεξηρψξσλ ηεο πφιεσο θαη ηε δηαθνπή ηνπ εθνδηαζκνχ

ηεο, θαζψο θαη σο θαηαθχγην γηα ηπρφλ πνιηηηθνχο αληηθξνλνχληεο ή αθφκε θαη

δξαπέηεο δνχινπο.20 Αλ θαη ε πξαθηηθή απηή θέξεη πνιιέο νκνηφηεηεο κε ηελ ηαθηηθή

πνπ αθνινχζεζαλ νη Έιιελεο ζηελ Σξνία (πάληα ζχκθσλα κε ηα νκεξηθά έπε), ε

εκθάληζή ηεο ζπλδέεηαη κε ηηο πνιηηηθέο αλαηαξαρέο ηνπ ηέινπο ηνπ 6νπ θαη ησλ αξρψλ

ηνπ 5νπ π.X. αη., φηαλ έλνπιεο νκάδεο πνιηηηθψλ εμνξίζησλ ζπλήζηδαλ λα

θαηαιακβάλνπλ θξνχξηα ή άιιεο νρπξέο ηνπνζεζίεο θνληά ζηελ πφιε πνπ ηνπο είρε

εθδηψμεη θαη απφ εθεί λα κάρνληαη ηνπο εληφο ησλ ηεηρψλ αληηπάινπο ηνπο ή λα

ιεειαηνχλ ηε γε ηνπο.21 H ηαθηηθή ηνπ επηηεηρηζκνχ ρξεζηκνπνηήζεθε, αλ θαη φρη

18
Θνπθπδίδεο, 2, 70.
19
Eλδηαθέξνπζα πάλσ ζην ζέκα απηφ είλαη ε κειέηε ηνπ L. A. Losada, The Fifth Column in the
Peloponnesian War (Mnemosyne Supplement 21), Λέπληελ 1972.
20
Bι. γεληθά Garlan, Recherchers, 33-40.
21
Γηα ηελ εκθάληζε θαη εμέιημε ηεο ζπγθεθξηκέλεο πξαθηηθήο, βι. H. D. Westlake, “The Progress of
Epiteichismos”, The Classical Quarterly 33(1983)12-24.

102
πάληνηε κε ηα αλακελφκελα εληππσζηαθά απνηειέζκαηα, θπξίσο ζηνλ Πεινπνλλεζηαθφ

Πφιεκν: ζηελ πξψηε θάζε ηνπ νη Aζελαίνη θαηέιαβαλ θαη νρχξσζαλ ηελ Πχιν, ελψ

ζηελ ηειεπηαία θάζε ηνπ νη Λαθεδαηκφληνη έπξαμαλ ην ίδην ζηε Γεθέιεηα.22 Mεηά ηνλ 4ν

π.X. αη. ε πξαθηηθή ζηαδηαθά εγθαηαιείπεηαη θαη έσο ηελ Όζηεξε Aξραηφηεηα αθφκε

θαη ν φξνο “επηηεηρηζκφο” είρε πιένλ ράζεη ην αξρηθφ ηνπ λφεκα.23

Πξηλ ηηο αξρέο ηνπ 4νπ π.X. αη. ε ειιεληθή πνιηνξθεηηθή ηέρλε θάζε άιιν παξά

αμηφινγε ζα κπνξνχζε λα ραξαθηεξηζζεί, ηδίσο ζε ζχγθξηζε κε εθείλε ησλ αλαηνιηθψλ

ιαψλ. O αηψλαο απηφο, φκσο, ζήκαλε γηα ηνλ ειιεληθφ θφζκν κία αικαηψδε αλάπηπμε

ζηνλ ηνκέα ηεο πνιεκηθήο ηερλνινγίαο, πξνεξρφκελε ηφζν απφ ηηο επαθέο κε άιινπο

ιανχο, φζν θαη απφ ηελ επηζηεκνληθή πξφνδν πνπ είρε ζεκεησζεί ηελ επνρή εθείλε.24 Tν

εχξνο ηεο κπνξεί λα γίλεη θαηαλνεηφ κέζα απφ ηε ζχγθξηζε ησλ πνιηνξθεηηθψλ

κεζφδσλ ζε ρξήζε ζηηο αξρέο θαη ην ηέινο ηεο εθαηνληαεηίαο.

Έσο ηα ηέιε ηνπ 5νπ π.X. αη. κνλαδηθή κέζνδνο αλαβάζεσο ζην ερζξηθφ ηείρνο

παξέκελαλ νη θιίκαθεο, ελψ ε ρξήζε αλαρσκάησλ ήηαλ ζπάληα. Tν 409 π.X., φκσο, νη

Kαξρεδφληνη ρξεζηκνπνίεζαλ πνιηνξθεηηθνχο πχξγνπο ελαληίνλ ησλ ειιεληθψλ πφιεσλ

ζηε ΢ηθειία.25 Ήηαλ ε πξψηε θνξά πνπ νη Έιιελεο έξρνληαλ ζε άκεζε επαθή κε απηφ ην

είδνο πνιεκηθήο κεραλήο θαη δελ άξγεζαλ λα ην πηνζεηήζνπλ· ιίγα ρξφληα αξγφηεξα, ην

397 π.X., ν ηχξαλλνο ησλ ΢πξαθνπζψλ Γηνλχζηνο A΄ ρξεζηκνπνίεζε κε ηε ζεηξά ηνπ

μχιηλνπο θηλεηνχο πχξγνπο ζηελ πνιηνξθία θαη άισζε ηεο θαξρεδνληαθήο πφιεσο

22
΢χληνκε αιιά πεξηεθηηθή αλάιπζε ησλ δχν πεξηπηψζεσλ ζην F. E. Adcock, “EΠITEIXI΢MO΢ in the
Archidamian War”, The Classical Review 51(1947)2-7.
23
Westlake, “Progress”, 23-24.
24
΢ηηο εμειίμεηο πνπ ζεκεηψζεθαλ θαηά ηελ πζηεξνθιαζζηθή θαη ειιεληζηηθή πεξίνδν ζηνπο ηνκείο ηεο
πνιηνξθεηηθήο ηέρλεο θαη ηεο νρπξσηηθήο αλαθέξεηαη ν A. W. McNicoll, “Developments in techniques of
siegecraft and fortification in the Greek world ca. 400-100”, ζην: P. Leriche - H. Tréziny (επηκ.), La
fortification dans l‟histoire du monde grec, Παξίζη 1986, 305-313.
25
Oη Καξρεδφληνη ήζαλ πιήξσο εμνηθεησκέλνη κε ηελ πνιηνξθεηηθή ηερλνγλσζία ηεο Αλαηνιήο, δηφηη
ήζαλ άπνηθνη ησλ Φνηλίθσλ, νη νπνίνη ηνλ 8ν θαη 7ν π.X. αη. είραλ έιζεη ζε άκεζε επαθή (σο ζχκαηά ηεο)
κε ηελ πνιηνξθεηηθή ηέρλε ησλ Aζζπξίσλ θαη είραλ επεξεαζζεί απφ απηήλ. Γεληθά γηα ηελ πνιηνξθεηηθή
ηερλνινγία ησλ Kαξρεδνλίσλ, φπσο ηελ παξέιαβαλ απφ ηνπο ιανχο ηεο Aλαηνιήο, βι. D. B. Campbell,
Ancient Siege Warfare. Persians, Greeks, Carthaginians and Romans 546 - 146 BC, Λνλδίλν 2005.

103
Mνηχεο ζην δπηηθφ άθξν ηεο λήζνπ. H πξντνχζα εμνηθείσζε ησλ Eιιήλσλ κε ηνπο

πνιηνξθεηηθνχο πχξγνπο θαίλεηαη θαη απφ ηε κλεία ηνπο ζην έξγν ηνπ Aηλεία Tαθηηθνχ,

ην νπνίν ρξνλνινγείηαη ζηα κέζα ηνπ 4νπ π.X. αη. θαη απνηειεί ηελ πξψηε ζσδφκελε

πξαγκαηεία πεξί πνιηνξθεηηθήο ηέρλεο.26 Aλ θαη ν ζπγγξαθέαο αζρνιείηαη θπξίσο κε

δηάθνξα ζηξαηεγήκαηα γηα ηελ άισζε πφιεσλ ή ηερλάζκαηα γηα ηελ απφθξνπζε ησλ

πνιηνξθεηψλ (απνδεηθλχνληαο έηζη φηη ε πξνδνζία εμαθνινπζνχζε λα απνηειεί έλα απφ

ηα ζεκαληηθφηεξα φπια ζηελ ειιεληθή πνιηνξθεηηθή ηέρλε ηεο επνρήο), εληνχηνηο

αλαθέξεηαη ζπρλά ζηνπο πνιηνξθεηηθνχο πχξγνπο, θαζψο επίζεο θαη ζηνπο ππνλφκνπο

θαη ηνπο ηξφπνπο αληηκεησπίζεψο ηνπο. H ηειεπηαία κλεία θαηαδεηθλχεη φηη νη Έιιελεο

ησλ κέζσλ ηνπ 4νπ π.X. αη. είραλ αμηνπνηήζεη ζην έπαθξν ηελ εκπεηξία ηνπο απφ ηε

ζπγθεθξηκέλε κέζνδν, κε ηελ νπνία είραλ έιζεη ζε επαθή ήδε απφ ην δεχηεξν ήκηζπ ηνπ

6νπ π.X. αη., φηαλ πνιιέο ειιεληθέο πφιεηο είραλ γίλεη ζηφρνο ησλ Πεξζψλ ηνπ Kχξνπ

θαη ηνπ Γαξείνπ.27

Οη καξηπξίεο γηα ηε ρξήζε πνιηνξθεηηθψλ πχξγσλ θαη άιισλ πνιεκηθψλ

κεραλψλ πνιιαπιαζηάδνληαη ζην δεχηεξν ήκηζπ ηνπ 4νπ π.X. αη.28 O βαζηιηάο ηεο

Μαθεδνλίαο Φίιηππνο B΄, ν νπνίνο δηέζεηε αμηφινγν ζψκα κεραληθνχ, ρξεζηκνπνίεζε

πνιηνξθεηηθνχο πχξγνπο θαη θξηνθφξνπο ρειψλεο ζηηο πνιηνξθίεο ηεο Πεξίλζνπ θαη ηνπ

Bπδαληίνπ, αιιά ε δξάζε ηνπ επηζθηάζζεθε απφ ηα επηηεχγκαηα ηνπ γηνχ θαη δηαδφρνπ

ηνπ, Aιεμάλδξνπ Γ΄, ζηνλ νπνίνλ ε Ηζηνξία πξνζέδσζε ην πξνζσλχκην Mέγαο. Xάξε

ζηνπο κεραληθνχο ηνπ, Γηάδε θαη Xαξία (καζεηέο ηνπ Πνιπείδνπ ηνπ Θεζζαινχ,

αξρηκεραληθνχ ηνπ Φηιίππνπ B΄), ν Mέγαο Aιέμαλδξνο ήηαλ ζε ζέζε λα απεηιήζεη

26
Αηλείαο Σαθηηθφο, Περὶ τοῦ πῶς χρὴ πολιορκουμένους ἀντέχειν, έθδ. A. Dain – A.-M. Bon, Enée le
Tacticien, Παξίζη 1967.
27
Πξβι. π.ρ. Ζξφδνηνο, 4, 200, γηα ηελ πνιηνξθία απφ ηνπο Πέξζεο ηεο ειιεληθήο πφιεο Βάξθαο ηεο
Ληβχεο θαη ηα αληίκεηξα ησλ Βαξθαίσλ ελαληίνλ ησλ πεξζηθψλ ππνλφκσλ.
28
Γηα κία επηζθφπεζε ησλ πνιηνξθεηηθψλ κεραλψλ θαη ησλ ηερληθψλ πξαγκαηεηψλ ηεο επνρήο απηήο θαη
ηεο ειιεληζηηθήο πεξηφδνπ, βι. O. Lendle, Schildkröten. Antike Kriegsmaschinen in poliorketischen Texten
(Palingenesia 10), Βηζκπάληελ 1975.

104
αθφκε θαη ηηο θαιχηεξα νρπξσκέλεο πφιεηο ηεο Aλαηνιήο. Πεξίθεκνο έκεηλε ν πςειφο

πνιηνξθεηηθφο πχξγνο πνπ θαηαζθεχαζε γηα ηνλ Mαθεδφλα θαηαθηεηή ν κεραληθφο

Πνζεηδψληνο,29 ελψ εμίζνπ απνηειεζκαηηθνχο πνιηνξθεηηθνχο πχξγνπο είραλ ζρεδηάζεη

θαη νη Γηάδεο θαη Xαξίαο· κάιηζηα ν πξψηνο ζεσξείηαη απφ ηελ παξάδνζε σο εθεπξέηεο

ηεο διαβάθρας ή ἐπιβάθρας, θηλεηήο γέθπξαο ε νπνία επέηξεπε ηελ έθνδν απφ ηνλ

πχξγν ζηηο επάιμεηο ηνπ ερζξηθνχ ηείρνπο. Eπηπιένλ, ζηελ πνιηνξθία ηεο παξαζαιάζζηαο

Tχξνπ (332 π.X.) νη κεραληθνί ηνπ Aιεμάλδξνπ θαηάθεξαλ λα ηνπνζεηήζνπλ

πνιηνξθεηηθνχο πχξγνπο ζε δεχγε πινίσλ δεκέλσλ κεηαμχ ηνπο.

Σηο ηειεπηαίεο δεθαεηίεο ηνπ 4νπ π.X. αη., θαζψο ε πζηεξνθιαζζηθή πεξίνδνο

δίλεη ηε ζέζε ηεο ζηελ ειιεληζηηθή, ε ρξήζε πνιηνξθεηηθψλ κεραλψλ ζηνλ ειιεληθφ

θφζκν είλαη πιένλ ζπλεζηζκέλε θαη κφλν ηα κεγέζε θαη νη αξηζκνί αιιάδνπλ.

Xαξαθηεξηζηηθφ παξάδεηγκα απνηειεί ν Mαθεδψλ ζηξαηειάηεο Γεκήηξηνο, γλσζηφο

ζηνπο ζπγρξφλνπο ηνπ σο Πνιηνξθεηήο. Γηέζεηε ην θαιχηεξν ζψκα κεραληθνχ ηεο

επνρήο ηνπ θαη νξηζκέλεο απνηπρίεο ηνπ, φπσο ζηε Pφδν (305-304 π.X.), δελ νθείινληαλ

ζε αδπλακία ηνπ, αιιά αληηζέησο ζηελ χπαξμε εμίζνπ εμειηγκέλεο πνιηνξθεηηθήο

ηερλνγλσζίαο ζην ζηξαηφπεδν ησλ αληηπάισλ ηνπ ― έλδεημε ηνπ θαηά πφζνλ είρε

βειηησζεί ην επίπεδν ηεο ειιεληθήο πνιηνξθεηηθήο ηέρλεο ηελ πξνεγνχκελε πεξίνδν.

Kαηά ηελ πνιηνξθία ηεο Pφδνπ, κφιηο 90 έηε κεηά ηελ παξζεληθή εκθάληζε ησλ

πνιηνξθεηηθψλ πχξγσλ ζην νπινζηάζην ησλ ειιεληθψλ δπλάκεσλ, ν κεραληθφο

Eπίκαρνο ν Aζελαίνο30 θαηαζθεχαζε γηα ηνλ Γεκήηξην Πνιηνξθεηή ηνλ κεγαιχηεξν έσο

ηφηε πνιηνξθεηηθφ πχξγν, κε ελλέα νξφθνπο, χςνο 43 κέηξα, εμειηγκέλν ζχζηεκα

29
Bι. O. Lendle, Texte und Untersuchungen zum technischen Bereich der antiken Poliorketik
(Palingenesia 19), Βηζκπάληελ 1983, 38-58.
30
Tν γεγνλφο φηη ζηηο πεγέο ηεο επνρήο νη κεραληθνί αλαθέξνληαη πιένλ νλνκαζηηθά απνηειεί κία
επηπιένλ έλδεημε γηα ηελ απμαλφκελε ζεκαζία ηεο πνιηνξθεηηθήο ηέρλεο, φπσο θαη ε παξαγσγή πνιιψλ
ηερληθψλ εγρεηξηδίσλ ηελ πεξίνδν απηή θαη ηελ επφκελε. Γηα ηνλ πνιηνξθεηηθφ πχξγν ηνπ Eπηκάρνπ, βι.
Lendle, Texte, 58-70.

105
κεηάδνζεο θίλεζεο θαη κεηαιιηθή ζσξάθηζε. Tν πξνζσλχκην ην νπνίν δφζεθε ζηνλ

πχξγν απηφλ, ἑλέπολις, επξφθεηην λα ρξεζηκνπνηεζεί αξγφηεξα γηα φινπο ηνπο

πνιηνξθεηηθνχο πχξγνπο, ελψ ζηε βπδαληηλή πεξίνδν ραξαθηήξηδε ην ζχλνιν ησλ

πνιεκηθψλ κεραλψλ.

Δθηφο ηεο ειεπφιεσο, νξηζκέλνη κειεηεηέο ππνζηεξίδνπλ φηη ζηελ πνιηνξθία

ηεο Pφδνπ ρξεζηκνπνηήζεθε επίζεο ε (γλσζηή κφλνλ απφ ηερληθά εγρεηξίδηα) ρειψλε ηνπ

κεραληθνχ Hγήηνξνο ηνπ Bπδαληίνπ· ν θξηφο ηεο είρε κήθνο 55 κέηξα θαη ήηαλ ν

κεγαιχηεξνο ηεο Aξραηφηεηνο.31 Tελ ίδηα πεξίνδν ή ιίγν αξγφηεξα εκθαλίζζεθε θαη ε

σαμβύκη, κία θιίκαθα θαιπκκέλε κε δέξκαηα θαη κεηαθεξφκελε απφ πινία, ζηα ηζηία

ησλ νπνίσλ ζηεξηδφηαλ θαη αλεβνθαηέβαηλε κε ηε βνήζεηα ηξνραιηψλ. Tν λέν απηφ

κεράλεκα έιαβε ην φλνκά ηνπ απφ ην νκψλπκν κνπζηθφ φξγαλν.32

΢πγθξίλνληαο ινηπφλ ηηο επηδφζεηο ησλ Eιιήλσλ ζηηο αξρέο θαη ηα ηέιε ηνπ 4νπ

π.X. αη., βιέπνπκε φηη απφ ηελ επνρή απηή θαη εμήο ε ειιεληθή πνιηνξθεηηθή ηερλνινγία

δελ πζηεξεί πιένλ ζε ηίπνηα απφ εθείλε ησλ αλαηνιηθψλ ιαψλ, ελψ ζε νξηζκέλνπο

ηνκείο ηελ έρεη μεπεξάζεη δξακαηηθά. O ζεκαληηθφηεξνο απφ ηνπο ηνκείο απηνχο είλαη

εθείλνο ησλ αθεηεξίσλ νξγάλσλ, δειαδή ησλ εθηνμεπηηθψλ κεραλψλ, νη νπνίεο ήζαλ

παληειψο άγλσζηεο ζηνπο αλαηνιηθνχο ιανχο.33 H εθεχξεζή ηνπο θαη ε εμέιημε ηεο

ιεηηνπξγίαο θαη ρξήζεψο ηνπο απνηειεί ρσξίο ακθηβνιία ηε ζεκαληηθφηεξε ζπκβνιή ησλ

Eιιήλσλ κεραληθψλ ζηελ πνιηνξθεηηθή ηέρλε ηεο Aξραηφηεηνο.

31
Γηα ηελ πεξίθεκε θξηνθφξν ρειψλε ηνπ Hγήηνξνο θαη ηα θείκελα ησλ κεραληθψλ πνπ ηελ πεξηγξάθνπλ,
βι. γεληθά Lendle, Schildkröten, 48-86.
32
΢ηελ πξαγκαηηθφηεηα ππάξρνπλ ζηα πνιηνξθεηηθά θείκελα δηάθνξεο πεξηγξαθέο θαη παξαδφζεηο γηα ηε
“ζακβχθε”: ε επί πινίσλ θεξφκελε εθδνρή απνδίδεηαη ζηνλ Ζξαθιείδε ηνλ Tαξαληίλν, ελψ ππήξρε θαη
έλαο ηξνρνθφξνο ηχπνο γηα ηελ μεξά, εθεπξέηεο ηνπ νπνίνπ ζεσξείηαη ν Γάκηο ν Kνινθψληνο. Bι. γεληθά
E. W. Marsden, Greek and Roman Artillery. Technical Treatises, Ομθφξδε 1971, 90-97· Lendle, Texte,
107-113, 167-176 θαη εηδηθφηεξα J. G. Landels, “Ship-Shape and Sambuca-Fashion”, Journal of Hellenic
Studies 86(1966)69-77.
33
Tηο απφςεηο παιαηφηεξσλ εξεπλεηψλ πνπ πίζηεπαλ φηη νξηζκέλεο εθηνμεπηηθέο κεραλέο είραλ
αλαθαιπθζεί απφ ηνπο Aζζπξίνπο ή ηνπο Φνίληθεο αλαζθεπάδεη ν E. W. Marsden, Greek and Roman
Artillery. Historical Development, Oμθφξδε 1969, 52-54. Πξβι. θαη Garlan, Recherchers, 164-166.

106
 H ηζηνξία ησλ αθεηεξίσλ πνιεκηθψλ κεραλψλ μεθηλά ζηηο ΢πξαθνχζεο πεξί ην

399 π.X. Δπηζπκψληαο λα εληζρχζεη ηηο δπλάκεηο ηνπ κε ηελ ηειεπηαία ιέμε ηεο

πνιεκηθήο ηερλνινγίαο, ν Γηνλχζηνο A΄ εγθαηλίαζε έλα άλεπ πξνεγνπκέλνπ εμνπιηζηηθφ

πξφγξακκα, πξνεηνηκαδφκελνο γηα ηελ ηειηθή θαη απνθαζηζηηθή ζχγθξνπζε κε ηελ

Kαξρεδφλα. ΢ην πιαίζην ηεο πξνπαξαζθεπήο απηήο, ν ηχξαλλνο ησλ ΢πξαθνπζψλ

ζπγθέληξσζε θνληά ηνπ πιήζνο κεραληθψλ θαη ηερληηψλ, κεηαηξέπνληαο ηελ πφιε ζε

έλα απέξαλην νπινπξγείν. Aπφ ηε γφληκε ζπλεξγαζία ησλ ηερληηψλ απηψλ, αγλψζηνπ

πξνειεχζεσο (Kαξρεδνλίσλ κηζζνθφξσλ κεραληθψλ ή Ππζαγνξείσλ καζεκαηηθψλ απφ

ηελ Kάησ Iηαιία, αλάινγα κε ηηο πξνηηκήζεηο ησλ θαηά θαηξνχο κειεηεηψλ) αιιά

πξνθαλψο θνξπθαίσλ ζην είδνο ηνπο, πξνήιζε ε πξψηε θαη ζεκαληηθφηεξε θαηλνηνκία

ζην πεδίν ησλ εθεβφισλ φπισλ κεηά ηελ πξντζηνξηθή πεξίνδν: ε εθηφμεπζε βιεκάησλ

κε ηε βνήζεηα κεραληθήο δπλάκεσο.34

Θέινληαο λα απμήζνπλ ηελ απφδνζε ησλ ζθπζηθνχ ηχπνπ ζπλζέησλ ηφμσλ, ησλ

θαιχηεξσλ ηεο επνρήο,35 νη ηερλίηεο θαη κεραληθνί ηνπ Γηνλπζίνπ ηνπ Πξεζβπηέξνπ

εθεχξαλ έλαλ κεραληζκφ κε ηνλ νπνίνλ πνιιαπιαζηαδφηαλ ε ηζρχο έιμεσο ηεο ρνξδήο

ηνπ ηφμνπ, ηζρχο ε νπνία έσο ηφηε πεξηνξηδφηαλ απφ ηε κπτθή δχλακε ησλ ηνμνηψλ. Tνλ

θνξκφ ηνπ λένπ φπινπ απνηεινχζε ε σύριγξ, κία ηεηξάγσλεο δηαηνκήο κηθξή δνθφο,

ζην εκπξφζζην άθξν ηεο νπνίαο ζηεξεσλφηαλ έλα ηζρπξφ ζχλζεην ηφμν. Kαηά κήθνο ηεο

άλσ πιεπξάο ηεο ζχξηγγνο ππήξρε κία εγθνπή, εληφο ηεο νπνίαο πξνζαξκνδφηαλ ην θάησ

κέξνο ηεο διῶστρας, κίαο άιιεο μχιηλεο δνθίδνο ε νπνία ζην άλσ κέξνο ηεο έθεξε

επηκήθε απιάθσζε γηα ηελ ηνπνζέηεζε ηνπ βέινπο. H δηψζηξα κπνξνχζε λα θηλείηαη

ειεχζεξα πξνο ηα πίζσ, αιιά νδνληψζεηο ζηα πιεπξά ηεο εγθνπήο ηεο ζχξηγγνο ηελ

34
H θαιχηεξε ζχλνςε ησλ πξψησλ θάζεσλ ηεο εμέιημεο ησλ αθεηεξίσλ νξγάλσλ βξίζθεηαη ζην Marsden,
Artillery A, 5-16, 48-64.
35
Ολνκάδνληαη “ζχλζεηα” (composite), δηφηη θαηαζθεπάδνληαη απφ ηξία πιηθά: μχιν γηα ζηαζεξφηεηα,
δσηθνχο ηέλνληεο γηα ειαζηηθφηεηα θαη θέξαηα γηα έληαζε.

107
εκπφδηδαλ λα θάλεη απηνκάησο ην ίδην θαη πξνο ηα εκπξφο. ΢ην νπίζζην κέξνο ηεο

δηψζηξαο βξηζθφηαλ ν κεραληζκφο ηεο ζθαλδάιεο. ΋ηαλ ε δηψζηξα σζείην πξνο ηα

εκπξφο, ν κεραληζκφο αγθίζηξσλε ηε ρνξδή ηνπ ηφμνπ. Tφηε ν ρεηξηζηήο ηνπ φπινπ

ζηήξηδε ην εκπξφζζην άθξν ηεο δηψζηξαο ζε θάπνην ζηαζεξφ ζεκείν θαη φπιηδε

ξίρλνληαο φιν ην βάξνο ηνπ ζην νπίζζην ηκήκα ηεο ζχξηγγνο (φπνπ ππήξρε κία

εκηζειελνεηδήο ππνδνρή, ε καταγωγίς), αλαγθάδνληαο ηε δηψζηξα λα νπηζζνδξνκήζεη

ζε ζρέζε κε ηε ζχξηγγα. H ρνξδή κε ην βέινο παξέκελαλ αγθηζηξσκέλα ζηε ζθαλδάιε

έσο ηε ζηηγκή ηεο βνιήο. Λφγσ ηνπ ηξφπνπ κε ηνλ νπνίνλ φπιηδε, ε λέα εθεχξεζε

νλνκάζζεθε γαστραφέτης, δει. “θνηιηαθφο εθηνμεπηήο”.

H πξψηε εκθάληζε ηνπ λένπ νπινκεραλήκαηνο ζηε Mνηχε (397 π.X.)

πξνθάιεζε παληθφ θαη ηξφκν ζηνπο αηθληδηαζκέλνπο Kαξρεδνλίνπο, ιφγσ ηνπ

απμεκέλνπ βειελεθνχο θαη ηεο ηζρχνο ησλ πιεγκάησλ. Xάξε ζηα ηζρπξφηεξα ηφμα πνπ

πξνζαξκφδνληαλ ζε απηνχο (ηφμα ηα νπνία ήηαλ αδχλαην λα ρεηξηζζνχλ ηνμφηεο κε κφλε

ηε δχλακε ησλ κπψλ ηνπο), ε επίδνζε ησλ γαζηξαθεηψλ ήηαλ θαηά πνιχ αλψηεξε ησλ

απιψλ ηφμσλ. ΋κσο ε εμέιημή ηνπο δελ ζηακάηεζε εδψ. Tν επφκελν βήκα ήηαλ λα

θαηαζθεπαζζνχλ αθφκε ηζρπξφηεξα θαη βαξχηεξα ηφμα, ε έιμε ησλ νπνίσλ ήηαλ ζρεδφλ

αδχλαηε αθφκε θαη κε φιν ην βάξνο ηνπ ρεηξηζηή. Έηζη, νη κεραληθνί ηνπ Γηνλπζίνπ

αληηθαηέζηεζαλ ηελ “θαηαγσγίδα” κε ηξνραιία θαη ηνπνζέηεζαλ ην φπιν ζε βάζε, ε

νπνία δηέζεηε ζχλδεζκν γπξνζθνπηθνχ ηχπνπ (καρχήσιον) πνπ επέηξεπε ηε ζθφπεπζε

ηνπ φπινπ πξνο φιεο ηηο δηεπζχλζεηο θαη ηε βνιή ππφ θιίζε. Oη θαηλνηνκίεο ηεο βάζεσο

θαη ηεο ηξνραιίαο ζήκαηλαλ φηη, ράξε ζην βαξχ θαη παλίζρπξν ηφμν ηνπ, ν λένο ηχπνο

είρε πιένλ ηελ ηζρχ λα εθηνμεχεη φρη κφλν βέιε, αιιά θαη ιίζνπο, αλνίγνληαο λένπο

δξφκνπο ζηελ πνιηνξθεηηθή ηέρλε ηεο επνρήο.

108
 Αλ θαη πιένλ ιεηηνπξγνχζαλ ρσξίο ηε βνήζεηα ηεο θνηιηαθήο ρψξαο ηνπ

ρεηξηζηή, ηα λένπ ηχπνπ φπια ζπλέρηζαλ γηα θάπνηα ρξφληα αθφκε λα απνθαινχληαη θαη

απηά “γαζηξαθέηαη”. Λίγν πξηλ ηα κέζα ηνπ 4νπ π.X. αη., φκσο, θαη ελψ ε εθεχξεζε είρε

ήδε δηαδνζεί απφ ηε ΢ηθειία ζηνλ ειιαδηθφ ρψξν, παξαηεξείηαη κία αιιαγή ζηελ

νξνινγία: ν εθηνμεπηήο βειψλ νλνκάδεηαη πιένλ καταπάλτης ὀξυβόλος θαη αξγφηεξα

καταπέλτης ὀξυβελὴς ή απιψο καταπέλτης, ελψ ν εθηνμεπηήο πεηξψλ καταπάλτης

(αξγφηεξα καταπέλτης) λιθοβόλος ή απιψο λιθοβόλος. Aλ θαη ππήξμαλ ειάρηζηεο

πεξηπηψζεηο φπνπ βαξχηεξα κεραλήκαηα κεηαζθεπάζζεθαλ γηα λα εθηνμεχζνπλ βέιε

αληί γηα ιίζηλα βιήκαηα, ν πξαθηηθφο δηαρσξηζκφο ησλ αθεηεξίσλ νξγάλσλ ζε ὀξυβόλα

θαη λιθοβόλα (ή πετροβόλα) θαζηεξψζεθε ήδε απφ ηνλ 4ν π.X. αη. θαη επξφθεηην λα

δηαηεξεζεί έσο ην ηέινο ηεο χπαξμήο ηνπο.

Γελ γλσξίδνπκε κε βεβαηφηεηα πφηε θαη πνχ έιαβε ρψξα ην επφκελν βήκα ζηε

ζηαδηαθή εμέιημε ηεο λέαο ηερλνινγίαο, αιιά ε έξεπλα ζεσξεί σο πηζαλφηεξε ηελ

πεξίνδν ιίγν κεηά ηα κέζα ηνπ 4νπ π.X. αη. ζηε Mαθεδνλία θαη σο ππεπζχλνπο ηνπο

κεραληθνχο ηνπ Φηιίππνπ B΄.36 Γηαπηζηψλνληαο φηη ε θαηαζθεπή φιν θαη κεγαιχηεξσλ

ηφμσλ γηα ηνπο θαηαπέιηεο ήηαλ πιένλ αδχλαηε, νη ηερλίηεο ηεο επνρήο άξρηζαλ λα

εξεπλνχλ ηξφπνπο ψζηε λα απμήζνπλ ηηο επηδφζεηο ησλ ελ ιφγσ νπινκεραλεκάησλ κε

άιια κέζα. Kαηέιεμαλ ινηπφλ ζην ζπκπέξαζκα φηη ην ζεκαληηθφηεξν απφ ηα ηξία πιηθά

θαηαζθεπήο ησλ ζπλζέησλ ηφμσλ, απηφ πνπ έδηλε ηε κεγαιχηεξε δχλακε θαη είρε ηε

κεγαιχηεξε απφδνζε θαη ειαζηηθφηεηα, ήηαλ νη “λεπξέο”, νη δσηθνί ηέλνληεο·

απνκνλψλνληάο ην, ζα κπνξνχζαλ κε θάπνηνλ ηξφπν λα ην ρξεζηκνπνηήζνπλ γηα ηελ

παξαγσγή δπλάκεσο γηα ηελ εθηφμεπζε ηνπ βέινπο. O ηξφπνο ηνλ νπνίνλ εθεχξαλ ήηαλ

ηδηνθπήο. Aληηθαηέζηεζαλ ην ηφμν ηνπ θαηαπέιηε κε έλα μχιηλν πιαίζην (πλαίσιον ή

109
πλινθίον), γχξσ απφ ην νπνίν ηπιίγνληαλ δχν δέζκεο λεπξψλ (τόνοι). H ζπζζσξεπκέλε

ζηνπο ηφλνπο δπλακηθή ελέξγεηα κεηαβηβαδφηαλ ζην βιήκα κέζσ ρνξδήο ε νπνία έλσλε

δχν μχιηλνπο αγθψλεο νη νπνίνη ήζαλ πεξαζκέλνη ζηνπο ηφλνπο θαη ιεηηνπξγνχζαλ σο

θέξαηα ηφμνπ. Tα ππφινηπα εμαξηήκαηα ησλ παιαηνχ ηχπνπ θαηαπειηψλ παξέκεηλαλ

ίδηα. ΢χκθσλα κε ηελ ηππνινγία ηνπ Eric Marsden, ε πξσηφηππε απηή κεραλή

ζπλεζηξακκέλσλ ηλψλ είλαη ν Tχπνο I.

Πηζαλψο πξηλ ην 340 π.X. έθαλε ηελ εκθάληζή ηνπ ν Tχπνο II. H θαηλνηνκία

πνπ είρε ελζσκαησζεί ζε απηφλ αθνξνχζε ζηε δηάλνημε νπψλ ζηηο άλσ θαη θάησ

νξηδφληηεο ζαλίδεο ηνπ πιαηζίνπ (γηα ηνλ ιφγν απηφ ηα ζπγθεθξηκέλα ηκήκαηα

νλνκάζζεθαλ περίτρητα). Oη λεπξέο ησλ ηφλσλ δηέξρνληαλ πιένλ κέζα απφ ηηο νπέο,

φρη εμσηεξηθά ηνπ πιαηζίνπ, θαη πεξηειίζζνληαλ γχξσ απφ ζηδεξέο ξάβδνπο

(ἐπιζυγίδες) ηνπνζεηεκέλεο εγθαξζίσο ζηηο νπέο. Έσο ηελ επνρή ηνπ M. Aιεμάλδξνπ ν

ηχπνο απηφο είρε αληηθαηαζηαζεί απφ ηνλ λέν θαη βειηησκέλν Tχπν III. Oη επηδπγίδεο δελ

ήζαλ πιένλ ηνπνζεηεκέλεο απεπζείαο πάλσ ζηα πεξίηξεηα, αιιά ζε κεηαιιηθά

θπιηλδξηθά εμαξηήκαηα, ηηο χοινικίδες, νη νπνίεο κε ηε ζεηξά ηνπο αθνπκπνχζαλ ζε

κεηαιιηθά ππνζέκαηα θαη κπνξνχζαλ λα πεξηζηξέθνληαη εληφο ησλ νπψλ. H χπαξμε ησλ

ρνηληθίδσλ ζήκαηλε φηη νη ρεηξηζηέο ησλ θαηαπειηψλ είραλ ηψξα ηε δπλαηφηεηα λα

ζπζηξέθνπλ αθφκε πεξηζζφηεξν ηνπο ηφλνπο πξηλ ρξεζηκνπνηήζνπλ ηνλ θαηαπέιηε, ή

φηαλ ραιάξσλαλ νη λεπξέο θαηφπηλ παξαηεηακέλεο ρξήζεσο, απμάλνληαο έηζη θαηά πνιχ

ηε δπλακηθή ελέξγεηα ησλ ζπλεζηξακκέλσλ ηλψλ θαη, θαη‟ επέθηαζηλ, ηελ θηλεηηθή

ελέξγεηα πνπ κεηαδηδφηαλ ζην βιήκα. H θαηλνηνκία απηή αχμεζε ηηο επηδφζεηο ησλ

λεπξνηφλσλ θαηαπειηψλ, θαζηζηψληαο δπλαηή ηε ρξήζε ηνπο θαη σο ιηζνβφισλ.

36
Γηα φζα αθνινπζνχλ βι. γεληθά Marsden, Artillery A, 16-24 θαη 56-64.

110
 H ραξαθηεξηζηηθφηεξε δηαθνξά αλάκεζα ζηα νμπβφια (Tχπνο IIIa) θαη ηα

ιηζνβφια (Tχπνο IIIb), πέξα απφ ηα κεγέζε βεβαίσο,37 βξηζθφηαλ ζηελ θαηαζθεπή ηνπ

πιαηζίνπ (“πιηλζίνπ”). ΢ηνπο νμπβφινπο θαηαπέιηεο νη θάζεηεο ζαλίδεο πνπ έλσλαλ ηα

δχν πεξίηξεηα ήζαλ ηνπνζεηεκέλεο ζε επζεία γξακκή, κε απνηέιεζκα ηα νμπβφια λα

ραξαθηεξίδνληαη σο “επζχηνλα” θαη νη δχν φξνη λα ζεσξνχληαη ηαπηφζεκνη. Aληηζέησο,

ζηα ιηζνβφια νη εμσηεξηθέο δχν ζαλίδεο (παραστάται) ήζαλ ηνπνζεηεκέλεο πην

κπξνζηά ζε ζρέζε κε ηηο δχν εζσηεξηθέο (ἀντιστάται ή μεσοστάται), επηηξέπνληαο

κεγαιχηεξε θίλεζε ησλ αγθψλσλ πξνο ηα εκπξφο θαη, ζπλεπψο, ηε δπλαηφηεηα

εθηνμεχζεσο βαξπηέξσλ βιεκάησλ, δπλαηφηεηα άθξσο αλαγθαία ζηα ιηζνβφια. Kαζψο

ε θάηνςε ηνπ πιαηζίνπ ησλ ιηζνβφισλ ζχκηδε πιένλ παιίληνλν ηφμν ζθπζηθνχ ηχπνπ

(παξφκνην κε ην ηφμν ηνπ Oδπζζέσο, φπσο ην πεξηγξάθεη ν ΋κεξνο, ηα θέξαηα ηνπ

νπνίνπ ήζαλ ηφζν ηζρπξά ψζηε έηεηλαλ πξνο ηα εκπξφο), νη θαηαπέιηεο ηχπνπ IIIb

ραξαθηεξίδνληαλ σο “παιίληνλνη”.

H ειιεληζηηθή ηερλνγλσζία ζηνλ ηνκέα ησλ βιεηηθψλ κεραλψλ θζάλεη ζην

απφγεηφ ηεο πεξί ηα ηέιε ηεο πξψηεο ηξηαθνληαεηίαο ηνπ 3νπ π.X. αη., φηαλ νη κεραληθνί

ηεο επνρήο θαηαιήγνπλ ζε έλαλ πίλαθα αλαινγηψλ θαη κεγεζψλ ησλ δηαθφξσλ ηχπσλ

θαηαπειηψλ. Xάξε ζηελ πξφνδν ηεο επηζηήκεο ησλ καζεκαηηθψλ38 θαη ηνπο

πεηξακαηηζκνχο ησλ ηερληηψλ, νη ζρεδηαζηέο ησλ νπινκεραλεκάησλ είλαη πιένλ ζε ζέζε

37
Δθηφο απφ ην γεγνλφο φηη ηα ιηζνβφια ήζαλ νγθσδέζηεξα ησλ νμπβφισλ νξγάλσλ, ππήξραλ θαη
νξηζκέλεο άιιεο δηαθνξέο κεηαμχ ηνπο ζηελ θαηαζθεπή θαη ηελ νλνκαζία δηαθφξσλ εμαξηεκάησλ. ΢ηνλ
θνξκφ ηνπ ιηζνβφινπ ε ζχξηγμ είρε αληηθαηαζηαζεί απφ κία ζχλζεζε δχν δνθψλ, απφ ηηο νπνίεο ε
θαηψηεξε θαη βξαρχηεξε νλνκαδφηαλ τράπεζα θαη ήηαλ απηή πνπ ζπλδεφηαλ κε ην θαξρήζηνλ ηεο
βάζεσο, ελψ ε αλψηεξε, δηπιάζηα ζε κήθνο, νλνκαδφηαλ κλιμακίς. H δηψζηξα πνπ δηνιίζζαηλε εληφο ηεο
θιηκαθίδνο δηέζεηε πιαηχηεξε απιάθσζε (γηα λα δέρεηαη ην ιίζηλν βιήκα) θαη νλνκαδφηαλ χελώνιον.
Eπίζεο, ε θαηαζθεπή ηνπ πιαηζίνπ ησλ ηφλσλ δελ ήηαλ εληαία, αιιά θάζε ηφλνο δηέζεηε ηα δηθά ηνπ
πεξίηξεηα.
38
Γηα ηελ πξφνδν ησλ καζεκαηηθψλ θαηά ηελ πζηεξνθιαζζηθή θαη πξψηκε ειιεληζηηθή πεξίνδν θαη ηελ
άκεζε ζπλάξηεζή ηεο κε ηελ αλάπηπμε ηεο εθεξκνζκέλεο βιεηηθήο, βι. Γ. Hιηφπνπινο, Kαηαπέιηεο.
Eθεξκνζκέλε βιεηηθή θαη κεραληθή ζηνλ ειιεληθό θαη ειιελνξωκαϊθό θόζκν, Aζήλα 2002, 43-72 (ίζσο ην
κνλαδηθφ θεθάιαην κε αμηψζεηο πξσηνηππίαο ζε έλα έξγν πνπ αληηγξάθεη αζπζηφισο ηνλ Marsden,
πξνσζψληαο παξάιιεια αθξαίεο αξραηνιαηξηθέο ηδενιεςίεο).

111
λα γλσξίδνπλ ηνλ φγθν ησλ λεπξψλ θαη, θαη‟ επέθηαζηλ, ηηο αθξηβείο δηαζηάζεηο πνπ

πξέπεη λα έρεη θάζε εμάξηεκα θαηαπέιηε, αλάινγα κε ην κήθνο ή ην βάξνο ηνπ βιήκαηνο

ην νπνίν ήηαλ ζρεδηαζκέλνο λα βάιιεη.39 Bάζε ηνπ ππνινγηζκνχ ζηα επζχηνλα φξγαλα

ήηαλ ε αλαινγία κεηαμχ ηνπ κήθνπο ηνπ βιήκαηνο, κεηξεκέλνπ ζε δακτύλους

(ππνδηαηξέζεηο ηνπ πήρεσο θαη ηεο ζπηζακήο), θαη ηεο δηακέηξνπ ηεο νπήο απφ φπνπ

πεξλνχζαλ νη λεπξέο ησλ ηφλσλ, αλαινγία ε νπνία έπξεπε λα είλαη ελλέα πξνο έλα. Γηα

παξάδεηγκα, έλαο ηξηπήρπο θαηαπέιηεο (κήθνο βιήκαηνο 72 δάθηπινη) έπξεπε λα

δηαζέηεη ηφλνπο δηακέηξνπ 72:9=8 δαθηχισλ (πεξίπνπ 15,45 εθαηνζηψλ). H δηάκεηξνο

ησλ ηφλσλ απνηεινχζε ηνλ θνηλφ παξνλνκαζηή ησλ δηαζηάζεσλ φισλ ησλ ππνινίπσλ

εμαξηεκάησλ ηνπ θαηαπέιηε, δηαζηάζεσλ νη νπνίεο ππνινγίδνληαλ αλαινγηθά κε ηε

δηάκεηξν ησλ ηφλσλ: έηζη, ζχκθσλα κε ηνλ πίλαθα ζπκκεηξίαο ησλ κεραληθψλ ηεο

ειιεληζηηθήο πεξηφδνπ, ε ζχξηγμ ηνπ νμπβφινπ έπξεπε λα έρεη κήθνο 16 δηακέηξσλ, ην

πεξίηξεην κήθνο 6,5 δηακέηξσλ, πιάηνο 1,5 δηάκεηξν θαη πάρνο ίζν κε ηε δηάκεηξν, ε

θεληξηθή δνθφο ηεο βάζεσο ηνπ θαηαπέιηε χςνο 12 δηακέηξσλ θ.ν.θ.40

Παξαπιήζηνο, αλ θαη κε νξηζκέλεο δηαθνξέο ζηηο αλαινγίεο (ιφγσ ηεο

δηαθνξεηηθήο απνζηνιήο ησλ ζπγθεθξηκέλσλ κεραλψλ), ήηαλ ν πίλαθαο ζπκκεηξίαο γηα

ηνπο παιηληφλνπο (δει. ιηζνβφινπο) θαηαπέιηεο. Eδψ ε δηάκεηξνο ησλ ηφλσλ

ππνινγηδφηαλ κε κία πην πεξίπινθε εμίζσζε: ην βάξνο ηνπ βιήκαηνο ππνινγηδφηαλ ζε

δραχμάς (εθαηνζηά ηεο αηηηθήο κλαο) θαη ε θπβηθή ξίδα ηνπ αξηζκνχ απηνχ

πνιιαπιαζηαδφηαλ επί 1,1 γηα λα βξεζεί ε δηάκεηξνο. Λ.ρ., έλαο ηαιαληηαίνο ιηζνβφινο

(βάξνο βιήκαηνο 6.000 “δξαρκαί”) έπξεπε λα δηαζέηεη ηφλνπο δηακέηξνπ πεξίπνπ 20

39
Oη νμπβφινη θαηαπέιηεο ηεο ειιεληζηηθήο πεξηφδνπ θαηαηάζζνληαλ αλάινγα κε ην κήθνο ηνπ βιήκαηνο
πνπ εθηφμεπαλ: ι.ρ. ν δηπήρπο εθηφμεπε βέινο κήθνπο δχν πήχεων (πεξίπνπ 93 εθαηνζηψλ), ν
ηξηζπίζακνο βέινο ηξηψλ σπιθαμῶν (πεξίπνπ 69 εθαηνζηψλ) θ.ν.θ. Oη ιηζνβφινη θαηεγνξηνπνηνχληαλ
αλάινγα κε ην βάξνο ηνπ ιηζίλνπ βιήκαηνο ζε αηηηθέο μνᾶς ή τάλαντα: ην βιήκα ηνπ ηξηαθνληακλαίνπ
ιηζνβφινπ δχγηδε πεξί ηα 13,1 ρηιηφγξακκα, εθείλν ηνπ ηξηηαιάληνπ πεξί ηα 78,5 ρηιηφγξακκα.
40
Γηα ηελ επηζηεκνληθή δηεξγαζία πνπ νδήγεζε ζηε ζχληαμε ησλ πηλάθσλ ζπκκεηξίαο, θαζψο θαη ηηο

112
δαθηχισλ (38,6 εθαηνζηψλ). Oη επζχηνλνη θαη παιίληνλνη θαηαπέιηεο ηεο ειιεληζηηθήο

πεξηφδνπ, θαηαζθεπαζκέλνη κε βάζε ηηο αξρέο θαη ηηο αλαινγίεο ησλ πηλάθσλ

ζπκκεηξίαο, θαηαηάζζνληαη απφ ηνλ Marsden σο Tχπνη IVa θαη IVb αληηζηνίρσο.

Δλδεηθηηθνί ηεο πξνφδνπ πνπ είρε ζεκεησζεί ζηνλ ηνκέα ησλ βιεηηθψλ

κεραλψλ θαηά ηελ ειιεληζηηθή πεξίνδν είλαη νη πεηξακαηηζκνί ησλ κεραληθψλ πνπ

θαηαγξάθνληαη ζηηο πεγέο ηεο επνρήο. Aλάκεζα ζηα πεηξακαηηθά ππνδείγκαηα ηα νπνία

γλσξίδνπκε ζπγθαηαιέγεηαη έλαο θαηαπέιηεο ηνπ νπνίνπ ε θηλεηήξηνο δχλακε

πξνεξρφηαλ απφ κεηαιιηθά ειάζκαηα (χαλκότονος), έλαο πνπ ιεηηνπξγνχζε κε

πεπηεζκέλν αέξα (ἀερότονος) θαη έλαο επαλαιεπηηθφο κε κεγάιε ηαρπβνιία

(πολυβόλος).41 Aλ θαη πνηέ δελ πξνρψξεζαλ πέξα απφ ην πεηξακαηηθφ ζηάδην, ηα

κεραλήκαηα απηά καξηπξνχλ ην πςειφηαην επίπεδν ζην νπνίν βξηζθφηαλ ε κεραληθή

ηερλνινγία ησλ Eιιήλσλ ζηα ηέιε ηνπ 3νπ π.X. αη., φηαλ ηα πξψηα απεηιεηηθά λέθε απφ

ηε Γχζε έθαλαλ ηελ εκθάληζή ηνπο.

΋πσο γεληθφηεξα ε πνιεκηθή ηνπο ηέρλε, έηζη θαη ε πνιηνξθεηηθή ηέρλε ησλ

Pσκαίσλ θαηά ηελ πξψηκε δεκνθξαηηθή πεξίνδν (5νο - 3νο π.X. αη.) είρε επεξεαζζεί

απφ ηελ αληίζηνηρε ειιεληθή. Kχξηα πνιηνξθεηηθή κέζνδφο ηνπο ήηαλ ν απνθιεηζκφο ηεο

πνιηνξθεκέλεο πφιεσο κε ηείρνο (“απνηεηρηζκφο”, ιαη. circumvallatio), ελψ νη

ζπγθξνχζεηο ή ζπκκαρίεο κε ηηο ειιεληζηηθέο κνλαξρίεο απφ ηηο αξρέο ηνπ 3νπ π.X. αη.

θαη εμήο έθεξαλ ηνπο Pσκαίνπο ζε επαθή κε πην εμειηγκέλα κέζα θαη ηερληθέο.42 Xάξε

ζηελ ειιεληθή ηερλνγλσζία, ε ξσκατθή πνιηνξθεηηθή ηέρλε ζχληνκα αλήιζε ζε πνιχ

πςειά επίπεδα, ζηα νπνία επξφθεηην λα παξακείλεη γηα πνιινχο αηψλεο. Πέξα απφ ηηο

εμειηγκέλεο ηερληθέο, ε πξαγκαηηθή εηδνπνηφο δηαθνξά ζηνλ ηξφπν κε ηνλ νπνίνλ νη

αλαινγίεο ησλ θαηαπειηψλ ηεο ειιεληζηηθήο πεξηφδνπ, βι. Marsden, Artillery A, 24-47.
41
Marsden, Artillery B, 174-184.
42
Γηα ηε ξσκατθή πνιηνξθεηηθή ηέρλε θαηά ηελ χζηεξε δεκνθξαηηθή θαη ηελ απηνθξαηνξηθή πεξίνδν, βι.
γεληθά D. B. Campbell, Siege Warfare in the Roman World 146 BC - AD 378, Λνλδίλν 2005.

113
Pσκαίνη αληηιακβάλνληαλ ηελ πνιηνξθία έγθεηηαη ζην φηη κεηά ηα κέζα ηνπ 2νπ π.X. αη.

νη ζηξαηεγνί ηνπο, κε πξψην ηνλ ΢θηπίσλα Aηκηιηαλφ, επηιέγνπλ λα πνιηνξθήζνπλ

ερζξνχο νη νπνίνη ήζαλ πξφζπκνη λα πνιεκήζνπλ επί αλαπεπηακέλνπ εδάθνπο. H

πνιηνξθεηηθή ηερλνγλσζία ηελ νπνίαλ απέθηεζαλ απφ ηελ Aλαηνιή, ζπλδπαζκέλε κε ην

γεγνλφο φηη νη ιεγεσλάξηνί ηνπο (ηνπιάρηζηνλ έσο ηηο αξρέο ηνπ 1νπ π.X. αη.) ήζαλ

νπζηαζηηθά επηζηξαηεπκέλνη αγξφηεο απνιχησο εμνηθεησκέλνη κε ηε ρεηξσλαθηηθή

εξγαζία, έδσζε ζηνπο Pσκαίνπο ηε δπλαηφηεηα λα αιιάμνπλ άξδελ ηνλ ραξαθηήξα ηνπ

ζηξαηνχ ηνπο: απφ κάδα πεδηθνχ πνπ επηδεηνχζε ηελ απνθαζηζηηθή κάρε εθ

παξαηάμεσο, νη άλδξεο ηεο ιεγεψλνο κεηαηξάπεθαλ ― κε ηε βνήζεηα ηεο ειιεληζηηθήο

ηερλνινγίαο ― ζε δχλακε ζθαπαλέσλ πνπ θαηαζθεχαδε εμαηξεηηθά πνιηνξθεηηθά έξγα,

ίδξπε πεξηραξαθσκέλα ζηξαηφπεδα πνξείαο θάζε βξάδπ θαη, ζε νξηζκέλεο πεξηπηψζεηο,

ελίζρπε κε νρπξψζεηο εθζηξαηείαο αθφκε θαη πεδία κάρεο ζε νκαινχο ηφπνπο. H ζηξνθή

ησλ Pσκαίσλ ζηνλ επαγγεικαηηθφ ζηξαηφ ελίζρπζε ηελ ηάζε απηήλ. Γελ είλαη ηπραία ε

δήισζε ελφο Pσκαίνπ ζηξαηεγνχ ησλ κέζσλ ηνπ 1νπ κ.X. αη. φηη ην θιεηδί γηα ηηο

ξσκατθέο λίθεο ήηαλ θαη είλαη ε dolabra, ην ζηξαηησηηθφ πηπνζθάπαλν.

Οη Ρσκαίνη θιεξνλφκεζαλ απφ ηνπο Έιιελεο φιεο ηηο γλσζηέο ηερληθέο

(απνηεηρηζκφο, ππνλφκεπζε, επηρσκάησζε) θαη κεραλέο (θιίκαθεο, θξηνί, πχξγνη,

ρειψλεο). Eθεί φκσο πνπ ζεκεηψζεθαλ ζεκαληηθέο εμειίμεηο ήηαλ ζηνλ ηνκέα ησλ

βιεηηθψλ νξγάλσλ. Oη Pσκαίνη παξέιαβαλ απφ ηνπο Έιιελεο ηφζν ηνλ νμπβφιν (ιαη.

catapulta), φζν θαη ηνλ ιηζνβφιν θαηαπέιηε (ιαη. ballista). Tα ξσκατθά αθεηήξηα

φξγαλα (ν ιαηηληθφο φξνο ήηαλ tormenta, απφ ηνλ νπνίνλ πηζαλψο πξνέξρεηαη ν

βπδαληηλφο φξνο “ζηξεπηά” θαη πηζαλφηαηα είλαη ελδεηθηηθφο ηνπ γεγνλφηνο φηη

ιεηηνπξγνχζαλ κε ηελ αξρή ησλ ζπλεζηξακκέλσλ ηλψλ) αθνινπζνχζαλ ζε πνιχ κεγάιν

βαζκφ ηελ πξψηκε ειιεληζηηθή παξάδνζε ζηελ θαηαζθεπή ηνπο. Aπηφ δελ ζεκαίλεη φηη

ε εμέιημή ηνπο είρε παξακείλεη ζηάζηκε. Oη κεραληθνί ηνπ ξσκατθνχ ζηξαηνχ (ή πηζαλψο

114
ήδε νη κεραληθνί ηεο ειιεληζηηθήο πεξηφδνπ)43 είραλ επηθέξεη νξηζκέλεο αιιαγέο ζηε

ζρεδίαζε ηνπ σκορπίου, ηνπ νμπβφινπ θαηαπέιηε κε κέγεζνο κηθξφηεξν ηνπ

ηξηζπίζακνπ. Oη θπξηφηεξεο κεηαηξνπέο ήζαλ ε αληηθαηάζηαζε ησλ δχν

κεζνζηαηψλ/αληηζηαηψλ απφ έλαλ θαη κνλαδηθφ ζπκπαγή (ιαη. parastas media) ζην

κέζνλ ηνπ πιαηζίνπ θαη ε αχμεζε ηνπ χςνπο ηνπ ηειεπηαίνπ. Eπηπιένλ απηψλ, ν

ξσκατθφο scorpio δηέζεηε θακπχινπο αγθψλεο, φπσο θαίλεηαη θαζαξά απφ ηελ

απεηθφληζή ηνπ ζην επηηχκβην αλάγιπθν ηνπ Γ. Oπεδελλίνπ Mνδεξάηνπ (C. Vedennius

Moderatus), ρξνλνινγνχκελν ζηα ηέιε ηνπ 1νπ αη. κ.X. Bειηηψζεηο είραλ γίλεη θαη ζηε

ballista, κε απνηέιεζκα νη ξσκατθνί νμπβφινη θαη ιηζνβφινη θαηαπέιηεο (Tχπνη Va θαη

Vb, ζχκθσλα κε ηελ ηππνινγία ηνπ Marsden)44 φπσο πεξηγξάθνληαη απφ ηνλ Pσκαίν

ζηξαηησηηθφ κεραληθφ Bηηξνχβην λα είλαη θαηά ηη αλψηεξνη ζε επηδφζεηο απφ ηα

αληηζηνίρνπ κεγέζνπο θαη ηχπνπ εθηνμεπηηθά φξγαλα ηεο ειιεληζηηθήο πεξηφδνπ.45

Mία λέα επνρή γηα ηηο ξσκατθέο εθηνμεπηηθέο κεραλέο μεθηλάεη απφ ηηο αξρέο

ηνπ 2νπ κ.X. αη. Kαλνχξγηνη ηχπνη νμπβφισλ θαη ιηζνβφισλ θάλνπλ ηελ εκθάληζή ηνπο,

θαζψο catapultae θαη ballistae αληηθαζίζηαληαη απφ πξσηνπνξηαθά αθεηήξηα φξγαλα ηα

νπνία ζα ραξαθηεξίζνπλ ηελ πνιηνξθεηηθή ηέρλε ηεο Όζηεξεο Aξραηφηεηνο έσο

ηνπιάρηζηνλ ηελ ηειεπηαία θάζε ηεο ― απηήλ πνπ ζπλεζίδνπκε λα απνθαινχκε

πξσηνβπδαληηλή πεξίνδν. ΢ε ζπλδπαζκφ κε λέεο κεραλέο πνπ εκθαλίδνληαη ζηε ιεθάλε

ηεο Aλαηνιηθήο Mεζνγείνπ κεηά ηνλ 6ν αη., πξνεξρφκελεο απφ άιινπο εμειηγκέλνπο

πνιηηηζκνχο, θαη κε ηελ παιαηά πνιηνξθεηηθή ηερλνγλσζία ησλ ιαψλ ηεο Mεζνπνηακίαο

αλαβαζκηζκέλε απφ ηελ ειιεληθή επηζηήκε θαη ηε ξσκατθή ζηξαηεγηθή, νη εμειίμεηο

43
Γηα ηελ πηζαλφηεηα ε ρξήζε βειηησκέλσλ ρνηληθίδσλ σνεηδνχο ζρήκαηνο λα νθείιεηαη ζηνλ
Aγεζίζηξαην, θαζψο θαη γηα ηελ πξνβιεκαηηθή ρξνλνιφγεζε ηνπ ηειεπηαίνπ, βι. Marsden, Artillery A,
205-206 θαη Artillery B, 270. Πξέπεη λα ζεκεησζεί, φκσο, φηη ν βειηησκέλνο ηχπνο ρνηληθίδνο δελ
καξηπξείηαη αξραηνινγηθψο: φια ηα έσο ηψξα επξήκαηα ρνηληθίδσλ ηα νπνία ρξνλνινγνχληαη απφ ηε
ξσκατθή πεξίνδν έρνπλ ην θιαζζηθφ ζηξνγγπιφ ζρήκα ησλ παιαηνηέξσλ ηχπσλ.
44
Marsden, Artillery A, 41-43 θαη Artillery B, 185-205.
45
Γηα ηα ξσκατθά αθεηήξηα φξγαλα, φπσο πεξηγξάθνληαη απφ ηνλ Βηηξνχβην θαη αλαπαξίζηαληαη ζήκεξα,

115
απηέο ζα νδεγήζνπλ ηελ ηέρλε ηεο πνιηνξθίαο κε γνξγά βήκαηα ζην απφγεηφ ηεο ― ηελ

πνιηνξθεηηθή ηέρλε ησλ Βπδαληηλψλ.

βι. A. Wilkins, Roman Artillery (Shire Archeology 86), Πξίλζεο Pίζκπνξσ 2003, 20-37, 55-65.

116
 Kεθάιαην πέκπην

Tα πξωηνβπδαληηλά νμπβόια όξγαλα

΢ην πξνεγνχκελν θεθάιαην παξαηεξήζακε φηη ηα αθεηήξηα φξγαλα ηεο Aξραηφηεηνο

ρσξίδνληαη ζε δχν κεγάιεο θαηεγνξίεο: ηα ιηζνβφια ή πεηξνβφια, ηα νπνία βάιινπλ

θαηά θχξην ιφγν ιίζηλα βιήκαηα ζθαηξηθνχ ζρήκαηνο, θαη ηα νμπβφια, δει. εθείλα ηα

νπνία εθηνμεχνπλ βέιε· ηα βέιε απηά είλαη ζπλήζσο βαξχηεξα θαη νγθσδέζηεξα απφ

εθείλα ησλ ηνμνηψλ, αλ θαη ελίνηε κηθξφηεξα ζε κήθνο. O ζπγθεθξηκέλνο δηαρσξηζκφο

δηαηεξήζεθε θαη θαηά ηνπο Mέζνπο Xξφλνπο. Έηζη, ζε απηφ θαη ηα επφκελα θεθάιαηα

ζα αζρνιεζνχκε κε ηα αληίζηνηρα εθηνμεπηηθά κεραλήκαηα ηεο βπδαληηλήο πεξηφδνπ.

Eηδηθά ηα βπδαληηλά νμπβφια φξγαλα παξνπζηάδνπλ θαίξην ελδηαθέξνλ γηα ηνλ κειεηεηή

ηεο πνιεκηθήο ηερλνινγίαο, θαζψο ζηελ ηζηνξηθή ηνπο πνξεία αληηθαηνπηξίδνληαη ζε

κηθξνγξαθία φιεο νη θάζεηο απφ ηηο νπνίεο δηήιζε ε βπδαληηλή ζηξαηησηηθή ηερλνγλσζία

ζηνλ ηνκέα ησλ πνιεκηθψλ κεραλψλ: απφ ηε δηαηήξεζε ηεο θιεξνλνκίαο ησλ κεραληθψλ

ηεο ειιελνξξσκατθήο πεξηφδνπ έσο ηηο αιιαγέο θαη ηελ παξαθκή ηνπ ηέινπο ηνπ

Mεζαίσλνο.

H εκθάληζε ηεο νμπβόινπ βαιιίζηξαο

Aθξηβψο επεηδή ε ηζηνξία ησλ νμπβφισλ νξγάλσλ ηνπ Bπδαληίνπ έρεη ηηο ξίδεο ηεο ζηελ

ειιελνξξσκατθή ηερλνινγία ησλ πξψησλ κεηαρξηζηηαληθψλ αηψλσλ, ζα μεθηλήζνπκε

ηελ αλάιπζή καο απφ ηελ απηνθξαηνξηθή πεξίνδν (1νο-3νο κ.X. αη.). ΋πσο είδακε,1 απφ

1
Bι. ιεπηνκέξεηεο ζην ηέινο ηνπ πξνεγνπκέλνπ θεθαιαίνπ.

117
ηνλ 1ν κ.X. αη. παξαηεξείηαη κία νπζηαζηηθή εμέιημε ζηελ αλάπηπμε ησλ νμπβφισλ

πνιεκηθψλ κεραλψλ, εμέιημε ε νπνία εληνπίδεηαη, θαη‟ αξρήλ, ζε κία κηθξή κελ, αιιά

ελδεηθηηθή αιιαγή ζηελ νξνινγία κε ηελ νπνία πεξηγξάθνληαη ηα ζπγθεθξηκέλα

νπινκεραλήκαηα. O φξνο ballista, ν νπνίνο έσο ηφηε αλαθεξφηαλ ζην ιηζνβφιν φξγαλν

κε δχν αγθψλεο, απφ ηα ηέιε ηνπ πξψηνπ κεηαρξηζηηαληθνχ αηψλνο αξρίδεη λα

ρξεζηκνπνηείηαη γηα λα δειψζεη φρη πιένλ ηα ιηζνβφια, αιιά ηα νμπβφια φξγαλα,

αληηθαζηζηψληαο έηζη ηνλ παιαηφηεξν φξν catapulta. H αιιαγή απηή ζηελ νξνινγία

ζεκαηνδνηεί ηελ εκθάληζε θαη εηζαγσγή ζηνλ ξσκατθφ ζηξαηφ ελφο επαλαζηαηηθνχ λένπ

ηχπνπ νμπβφινπ νξγάλνπ.

Έσο ηα ηέιε ηεο δεθαεηίαο ηνπ 1960, ην γεγνλφο φηη κεηά ηνλ 1ν κ.X. αη. έλαο

λένο ηχπνο αθεηεξίνπ κεραλήο είρε εληαρζεί ζε ππεξεζία ζηνλ ζηξαηφ ηεο Pψκεο είρε

πεξάζεη ζρεδφλ απαξαηήξεην απφ ηνπο ηζηνξηθνχο ηεο πνιεκηθήο ηερλνινγίαο θαη ε

ζεκαζία ηνπ δελ είρε γίλεη πιήξσο αληηιεπηή απφ ηελ έξεπλα. Tν παξάδνμν απηφ

γεγνλφο νθείιεηαη, ζε κεγάιν βαζκφ, ζηελ αδπλακία ησλ πεξηζζνηέξσλ εξεπλεηψλ λα

εξκελεχζνπλ ηθαλνπνηεηηθά ην κνλαδηθφ ζσδφκελν ηερληθφ θείκελν ην νπνίν πεξηέγξαθε

ηνλ λέν ηχπν νμπβφινπ.

Aλ θαη δηαζέζηκε ζε έληππε κνξθή ήδε απν ην 1693, 2 ε Ἥρωνος

Xειροβαλλίστρας Kατασκευὴ καὶ Συμμετρία ζρεδφλ αγλνήζεθε απφ ηνπο

πξσηνπφξνπο Γεξκαλνχο θαη Γάιινπο κειεηεηέο ησλ πνιεκηθψλ κεραλψλ ηεο

Aξραηφηεηνο.3 H δπζθνιία εξκελείαο ηνπ ηερληθνχ θεηκέλνπ θαη ησλ ζρεδηαγξακκάησλ

2
΢ηελ έθδνζε ηνπ M. Thevenot, Veterum mathematicorum Athenaei, Apollodori, Philonis, Bitonis,
Heronis et aliorum opera Grecae et Latine ex manuscriptis codicibus Bibliothecae Regiae pleraque nunc
primum edita, Παξίζη 1693.
3
Πεξηζζφηεξα γηα ηελ αλαβίσζε ηνπ ελδηαθέξνληνο γηα ηελ πνιηνξθεηηθή ηέρλε ηεο Aξραηφηεηνο θαη ηηο
επηζηεκνληθέο δηακάρεο θαη έξηδεο αλάκεζα ζηε γαιιηθή θαη ηε γεξκαληθή ζρνιή, θαζψο θαη κεηαμχ
εθπξνζψπσλ ηεο ηδίαο ζρνιήο, βι. ζην πξψην θεθάιαην.

118
πνπ ην ζπλνδεχνπλ4 απφ ηνλ Γάιιν πνιηηηθφ κεραληθφ Victor Prou, ηνλ πξψην εξεπλεηή

ν νπνίνο απνπεηξάζεθε λα αλαθαηαζθεπάζεη ην λέν νμπβφιν, νδήγεζε ηνλ ηειεπηαίν ―

ζε ζπλδπαζκφ κε ηε δσεξή γαιαηηθή θαληαζία ηνπ ― ζε κία θάζε άιιν παξά πεηζηηθή

αλαπαξάζηαζε ηνπ νξγάλνπ σο ραιθνηφλνπ.5 Aληηδξψληαο ζηηο ηεξαηψδεηο παξαλνήζεηο

ηνπ Prou (θαη πηζαλψο ζην γεγνλφο φηη ν ηειεπηαίνο ήηαλ Γάιινο, ελψ παιαηφηεξνη

Γεξκαλνί θηιφινγνη είραλ αλαγθαζζεί λα παξαδερζνχλ φηη βξίζθνπλ ην θείκελν

αθαηαλφεην), ν Rudolf Schneider ππνζηήξημε ηελ εθ δηακέηξνπ αληίζεηε άπνςε, φηη

δειαδή ην θείκελν πνπ έρεη ζσζεί ππφ ηνλ ηίηιν Ἥρωνος Xειροβαλλίστρας

Kατασκευὴ καὶ Συμμετρία δελ πεξηγξάθεη κία ζπγθεθξηκέλε ππαξθηή πνιεκηθή

κεραλή, αιιά απνηειεί πηζαλφηαηα απφζπαζκα ηερληθνχ ιεμηθνχ ην νπνίν πεξηγξάθεη,

κε αιθαβεηηθή ζεηξά, άζρεηα κεηαμχ ηνπο εμαξηήκαηα θαηαπειηψλ ησλ νπνίσλ ηα

νλφκαηα αξρίδνπλ φια κε ην γξάκκα K· ζην απφζπαζκα απηφ θάπνηνο Bπδαληηλφο

4
Tν θείκελν θαη ηα ζρεδηαγξάκκαηα είραλ ελ ησ κεηαμχ εθδνζεί απφ ηνλ C. Wescher, Poliorcétique des
Grecs, Παξίζη 1867, επί ηε βάζεη παιαηνηέξσλ ρεηξνγξάθσλ πνπ είρε κεηαθέξεη ζηε Γαιιία ν Mελάο
Mηλσΐδεο. Tν ζεκαληηθφηεξν απφ απηά είλαη ν θψδημ Parisinus inter supplementa Graeca 607, βπδαληηλφ
εηθνλνγξαθεκέλν ρεηξφγξαθν ην νπνίν ρξνλνινγείηαη πηζαλφηαηα ζηνλ 10ν αη. Πξφθεηηαη νπζηαζηηθά γηα
δηαθνξεηηθά ρεηξφγξαθα ηα νπνία ελψζεθαλ ζε εληαίν θψδηθα ζηα ηέιε ηνπ 15νπ ή ηηο αξρέο ηνπ 16νπ αη.
Tα ζηνηρεία πνπ πξνθχπηνπλ απφ ηε κειέηε ηεο ζηαρψζεσο ηνπ ηφκνπ θαηαδεηθλχνπλ φηη ν θψδημ αλήθε
ζηε βηβιηνζήθε ηεο Bνχδαο, ηελ νπνίαλ είρε ηδξχζεη θαηά ην δεχηεξν ήκηζπ ηνπ 15νπ αη. ν Oχγγξνο
εγεκψλ Mαηζίαο Oπλπάδεο ή Kνξβίλνο θαη ε νπνία θαηαζηξάθεθε απφ ηα νζσκαληθά ζηξαηεχκαηα ην
1526. Άγλσζηνη παξακέλνπλ ν ρξφλνο θαη ν ηξφπνο κεηαθνξάο ηνπ ελ ιφγσ ρεηξνγξάθνπ απφ ηελ
Oπγγαξία ζην Άγηνλ ΋ξνο, ζπγθεθξηκέλα ζηε Mνλή Bαηνπεδίνπ, φπνπ θαη αλαθαιχθζεθε απφ ηνλ
Mηλσΐδε, ζηαικέλν ζηνλ ειιαδηθφ ρψξν απφ ην γαιιηθφ Yπνπξγείν Γεκνζίαο Eθπαηδεχζεσο γηα ηελ
αλεχξεζε θαη αγνξά ειιεληθψλ ρεηξνγξάθσλ. Tν 1843 ν Mηλσΐδεο επέζηξεςε ζην Παξίζη
ζπλαπνθνκίδνληαο θαη ην ρεηξφγξαθν, αιιά γηα άγλσζηνπο ιφγνπο δελ ην απνθάιπςε. O θψδημ βξέζεθε
ζηα θαηάινηπά ηνπ κεηά ηνλ ζάλαηφ ηνπ (1863) θαη πέξαζε ζηελ θαηνρή ηεο ηφηε Aπηνθξαηνξηθήο
(ζεκεξηλήο Eζληθήο) Bηβιηνζήθεο ηεο Γαιιίαο, ε νπνία θξφληηζε γηα ηε δεκνζίεπζή ηνπ. Bι. Wescher,
Poliorcétique, xv-xxiv.
5
V. Prou, “La Chirobaliste d‟Héron d‟Alexandrie”, Notices et extraits des manuscrits de la Bibliothèque
Nationale et autres bibliothèques 26/2(1877)1-319. H θαληαζία ηνπ Prou ηνλ νδήγεζε ζε νξηζκέλεο
κάιινλ εμσθξεληθέο παξεξκελείεο: ι.ρ., εξκελεχνληαο θπξηνιεθηηθά ην φλνκα ηεο κεραλήο, ν Γάιινο
κεραληθφο ηελ αλαπαξέζηεζε κε εμαξηήκαηα ππφ κνξθήλ αλζξσπίλσλ ρεηξψλ λα ζπγθξαηνχλ ηνπο
ππνηηζέκελνπο κεηαιιηθνχο ηφλνπο ηεο. Tν πξσηφηππν ηεο αλαθαηαζθεπήο ηνπ Prou θπιάζζεηαη ζήκεξα
ζην Mνπζείν Eζληθψλ Aξραηνηήησλ πνπ εδξεχεη ζην ΢αηλ Zεξκαίλ-αλ-Λαη, ζηα πεξίρσξα ησλ Παξηζίσλ.

119
θηιφινγνο ― ζχκθσλα κε ηνλ Schneider ― είρε δψζεη ιαλζαζκέλα ηνλ ηίηιν

Xειροβαλλίστρα.6

H ζεσξία ηνπ Γεξκαλνχ εηδηθνχ, κε ηελ επξεία απνδνρή ηελ νπνία γλψξηζε,

θαζπζηέξεζε γηα πνιιά ρξφληα ηελ πξφνδν ηεο έξεπλαο. ΢έβνκελνο ηηο απφςεηο ηνπ

θηινιφγνπ ζπλεξγάηε ηνπ, ν Erwin Schramm αξρηθψο ηηο αλαπαξήγαγε: ελψ γλψξηδε φηη

ζηα αλάγιπθα ηνπ Kίνλνο ηνπ Tξαταλνχ (ηα νπνία πεξηγξάθνπλ ηηο δχν εθζηξαηείεο ηνπ

Pσκαίνπ απηνθξάηνξνο ελαληίνλ ησλ Γαθψλ θαη ρξνλνινγνχληαη ζηηο αξρέο ηνπ 2νπ

κ.X. αη.) αλαπαξίζηαληαη λένπ ηχπνπ εθηνμεπηηθά κεραλήκαηα θεξφκελα επί ακαμψλ,

εξκήλεπζε ηα λεσηεξηθά ζηνηρεία ζηηο ζπγθεθξηκέλεο απεηθνλίζεηο είηε σο δηαθνζκεηηθά

ζηνηρεία ζηα αζπίδηα παιαηνχ ηχπνπ νμπβφισλ θαηαπειηψλ,7 είηε σο άηερλε απφπεηξα

λα δεισζεί ε χπαξμε ράιθηλσλ ηφλσλ.8 Παξά ηαχηα, ζην ζεκαληηθφηεξν πφλεκά ηνπ

αλαίξεζε ηηο παιαηφηεξεο απφςεηο ηνπ θαη ππνζηήξημε φηη ην εκθαλέζηεξν

ραξαθηεξηζηηθφ ησλ βαιιηζηξψλ πνπ απεηθνλίδνληαη ζηνλ Kίνλα, ην θακπχιν εμάξηεκα

πάλσ απφ ηε δηψζηξα, ήηαλ πηζαλφηαηα κία κεηαιιηθή ξάβδνο πνπ ζπλέδεε ηα δχν

κεηαιιηθά πεξίηξεηα ηνπ κεραλήκαηνο.9

Παξφκνηα πνξεία αθνινχζεζε θαη ην εξεπλεηηθφ έξγν ηνπ ζεξ Ian Richmond,

ηνπ ζεκαληηθφηεξνπ κειεηεηή ησλ ξσκατθψλ εθηνμεπηηθψλ κεραλψλ θαηά ηνλ

6
R. Schneider, “Herons Cheiroballistra”, Römische Mitteilungen 21(1906)142-168· γηα ην εξεπλεηηθφ
έξγν ηνπ Schneider ζηνλ ηνκέα ησλ πνιεκηθψλ κεραλψλ ηεο Aξραηφηεηνο θαη ηνπ Mεζαίσλνο, ζε
ζπλδπαζκφ κε ηα πεηξάκαηα θαη ηηο αλαθαηαζθεπέο ηνπ Γεξκαλνχ ηαγκαηάξρνπ Schramm, βι.
πεξηζζφηεξα ζην πξψην θεθάιαην.
7
E. Schramm, “Zu der Rekonstruktion griechisch-römische Geschütze”, Jahrbuch der Gesellschaft für
Lothringische Geschichte und Altertumskunde 16(1904)142-160, εδψ 156-157.
8
E. Schramm, “Zu der Rekonstruktion griechisch-römische Geschütze”, Jahrbuch der Gesellschaft für
Lothringische Geschichte und Altertumskunde 18(1906)276-283, εδψ 281-282.
9 2
E. Schramm, Die Antiken Geschütze der Saalburg, Bεξνιίλν 1918 ( Mπαλη Xφκπνπξγθ 1980), 30-34,
φπνπ θαη αλαζθεπή ησλ παιαηνηέξσλ απφςεψλ ηνπ. H πεξίπησζε ηνπ ηερληθνχ θεηκέλνπ ηνπ Ήξσλνο δελ
ήηαλ ε κνλαδηθή θαηά ηελ νπνίαλ ν Γεξκαλφο ζηξαηησηηθφο απνδέρζεθε αζπδεηεηί ηηο επηζηεκνληθέο
απφςεηο ηνπ Schneider: ζχκθσλα κε ηνλ S. Reinach, “Un homme à projets du Bas-Empire”, Revue
archéologique 16(1922)205-265, εδψ 230, ε απφπεηξα λα αλαθαηαζθεπαζζνχλ ζην θξνχξην ηνπ
΢άαικπνπξγθ νη εθηνμεπηηθέο κεραλέο πνπ πεξηγξάθνληαη ζην De rebus bellicis έιαβε ηέινο φηαλ ν
Γεξκαλφο θηιφινγνο θαηέιεμε ζην (ιαλζαζκέλν) ζπκπέξαζκα φηη ην θείκελν δελ ήηαλ παξά
πιαζηνγξαθία ηεο πεξηφδνπ ηεο Aλαγελλήζεσο.

120
Mεζνπφιεκν θαη ηα πξψηα κεηαπνιεκηθά έηε. O Bξεηαλλφο αξραηνιφγνο είρε αξρηθψο

δηαηππψζεη ηε ζεσξία (ζε άξζξν ηνπ γηα ηελ πζηεξνξξσκατθή πνιηνξθεηηθή ηέρλε κέζα

απφ ην ηζηνξηθφ έξγν ηνπ Πξνθνπίνπ)10 φηη νη βαιιίζηξεο ηνπ 6νπ αη. θαη νη

πξνγελέζηεξεο ήδε απφ ηελ επνρή ηνπ Aπγνχζηνπ ιεηηνπξγνχζαλ κε ραιχβδηλνπο

ηφλνπο ή ηφμα. Oη απφςεηο ηνπ γηα ηελ νμπβφιν βαιιίζηξα απνζαθελίζζεθαλ ζηελ

πξσηνπνξηαθή κειέηε ηνπ γηα ηηο απεηθνλίζεηο ζηξαηησηηθνχ εμνπιηζκνχ ζηα αλάγιπθα

ηνπ Kίνλνο ηνπ Tξαταλνχ.11 O Richmond ηαπηίδεη κελ ηα εθηνμεπηηθά κεραλήκαηα πνπ

απεηθνλίδνληαη ζηνλ Kίνλα κε ηηο carroballistae ησλ πεγψλ ηνπ 4νπ-5νπ αη., δπζηπρψο

φκσο, επεξεαζκέλνο απφ ηελ απαμίσζε ηεο αμηνπηζηίαο ηνπ ηερληθνχ θεηκέλνπ ηνπ

Ήξσλνο απφ ηνλ Schneider, αδπλαηεί λα αληηιεθζεί ηε ζεκαζία ησλ λέσλ εμαξηεκάησλ

ηα νπνία είλαη εκθαλή ζηηο αλαπαξαζηάζεηο ηνπ Kίνλνο θαη ζεσξεί φηη πξφθεηηαη γηα κία

απνηπρεκέλε απφπεηξα ηνπ θαιιηηέρλε λα αλαπαξαζηήζεη ην (ππνηηζέκελν) κεηαιιηθφ

ηφμν ηνπ κεραλήκαηνο.12 Παξεξκελείεο παξαηεξνχληαη θαη ζε κία κεηαπνιεκηθή

εξγαζία ηνπ Richmond,13 φπνπ ν Bξεηαλλφο αξραηνιφγνο ζπγρέεη ηελ νμπβφιν κε ηε

ιηζνβφιν ballista θαη ζεσξεί φηη ηα ραξαθηεξηζηηθά γλσξίζκαηα πνπ δηαθξίλνληαη ζηηο

απεηθνλίζεηο ηεο πξψηεο ζηνλ Kίνλα ηνπ Tξαταλνχ ― είρε πιένλ απνδερζεί ηε ζεσξία

ηνπ Schramm φηη πηζαλψο επξφθεηην πεξί θάπνησλ κεηαιιηθψλ εμαξηεκάησλ ―

απνηεινχζαλ θαηλνηνκίεο ηνπ Bηηξνπβίνπ (ηέιε 1νπ π.X. αη.).

10
I. A. Richmond, “The Siege of Rome in A.D. 536 and Late-Roman Theories of Fortification”, Durham
University Journal 25(1928)399-405· ηα ζπκπεξάζκαηά ηνπ επαλαιακβάλνληαη πεξηιεπηηθά ζηνπ ηδίνπ,
The City Wall of Imperial Rome, Λνλδίλν 1930, 264-266. O Richmond ζπγθξίλεη ηηο ελ ιφγσ κεραλέο κε
νξηζκέλεο νη νπνίεο πεξηγξάθνληαη απφ ηνλ Schramm λα ιεηηνπξγνχλ κε κεηαιιηθά ηφμα· φκσο ν
ηειεπηαίνο αλαθέξεηαη ζε βαιιηζηξίδεο ηνπ ηέινπο ηνπ Mεζαίσλνο θαη ηεο Aλαγελλήζεσο.
11
H κειέηε πξσηνδεκνζηεχζεθε ζην Papers of the Britih School at Rome 13(1935)1-40· απηή θαη άιιε
κία παξφκνηα εξγαζία ηνπ Bξεηαλλνχ αξραηνιφγνπ γηα έλα αληίζηνηρν κλεκείν ζηε Pνπκαλία
αλαδεκνζηεχνληαη, κε βηβιηνγξαθηθέο πξνζζήθεο θαη ελεκεξσηηθή εηζαγσγή απφ ηνλ Mark Hasall, ζην I.
A. Richmond, Trajan‟s Army on Trajan‟s Column, Λoλδίλν 1982.
12
Richmond, Army, 16-17.
13
I. A. Richmond, “Roman Artillery”, Durham University Journal 38/n.s.7(1945-1946)60-63.

121
 H ειιηπήο θαηαλφεζε ησλ θαηλνηνκηψλ πνπ εκθαλίζζεθαλ ηνλ 1ν κ.X. αη. ζηε

ζρεδίαζε ησλ νμπβφισλ νξγάλσλ ηνπ ξσκατθνχ ζηξαηνχ είλαη εκθαλήο θαη ζε άιινπο

εξεπλεηέο νη νπνίνη αζρνιήζεθαλ κε ην αληηθείκελν. Xαξαθηεξηζηηθή είλαη ε πεξίπησζε

ηνπ θιαζζηθνχ θηινιφγνπ (θαη πνιηηηθνχ δηαλνεηή) Revilo P. Oliver,14 ν νπνίνο, παξά ην

φηη απνδερφηαλ ηηο φςηκεο απφςεηο ησλ Schramm θαη Richmond ζρεηηθά κε ηηο

carroballistae πνπ απεηθνλίδνληαη ζηνλ Kίνλα ηνπ Tξαταλνχ, εληνχηνηο ζεσξνχζε φηη ηα

αληίζηνηρα νμπβφια φξγαλα πνπ πεξηγξάθνληαη ζην De rebus bellicis θαη αλαθέξνληαη

απφ ηνλ Πξνθφπην δελ ήζαλ ηνπ ηδίνπ ηχπνπ, αιιά ιεηηνπξγνχζαλ κε ηε βνήζεηα

ραιπβδίλσλ ηφμσλ θαη κάιηζηα ηνπνζεηεκέλσλ θαζέησο ζε ζρέζε κε ηε θνξά ηνπ

βέινπο.15 Aθφκε ραξαθηεξηζηηθφηεξε είλαη ε πεξίπησζε ηνπ Kalervo Huuri, ν νπνίνο, αλ

θαη δελ αγλννχζε ην ηερληθφ έξγν ηνπ Ήξσλνο, ζεσξνχζε φηη ν φξνο “ρεηξνβαιιίζηξα”

θαη ηα παξάγσγά ηνπ ηα νπνία είρε ζπλαληήζεη ζε πεγέο ηεο βπδαληηλήο πεξηφδνπ

πξνέξρνληαλ απφ παξαθζνξά ηνπ ιαηηληθνχ φξνπ carroballista.16

Παξά ην γεγνλφο φηη νξηζκέλνη απφ ηνπο πξναλαθεξζέληεο κειεηεηέο

πιεζίαζαλ (έζησ θαη αζπλαίζζεηα) ζηε ιχζε ηνπ πξνβιήκαηνο, εληνχηνηο ε ηαχηηζε ηνπ

έξγνπ ππφ ηνλ ηίηιν Ἥρωνος Xειροβαλλίστρας Kατασκευὴ καὶ Συμμετρία κε

απφζπαζκα βπδαληηλνχ ιεμηθνχ απφ ηνλ Schneider (παξά ηηο πξψηκεο αληηξξήζεηο ηνπ

Tittel)17 θαηαδίθαζε ην θείκελν ζηελ αθάλεηα. Mφιηο ζηα ηέιε ηεο δεθαεηίαο ηνπ 1960 ν

14
Aλ θαη θνξπθαίνο θηιφινγνο, κε ζεκαληηθφ εξεπλεηηθφ θαη δηδαθηηθφ έξγν ζε ακεξηθαληθά
παλεπηζηήκηα, ν Revilo Oliver (ε θαξθηληθή κνξθή ηνπ βαπηηζηηθνχ νλφκαηφο ηνπ ζε ζρέζε κε ην
επψλπκν νθείιεηαη ζε νηθνγελεηαθή παξάδνζε) είλαη πεξηζζφηεξν γλσζηφο σο ζεσξεηηθφο ηεο ηδενινγίαο
ηνπ αθξαίνπ ζπληεξεηηζκνχ, κε πνιινχο νπαδνχο ζηνπο θφιπνπο εμηξεκηζηηθψλ πνιηηηθψλ νξγαλψζεσλ.
Έρεη κείλεη δηάζεκνο γηα ηηο ζεσξίεο ζπλσκνζίαο πνπ είρε δηαηππψζεη θαηά θαηξνχο: ππνζηήξηδε φηη ε
δνινθνλία ηνπ πξνέδξνπ Kέλλεληπ ην 1963 ήηαλ έξγν θνκκνπληζηψλ πξαθηφξσλ, ελψ ζεσξνχζε φηη ν
πξφεδξνο Pνχδβειη γλψξηδε ηα ζρέδηα ησλ Iαπψλσλ γηα επίζεζε ζην Πεξι Xάξκπνξ ην 1941, αιιά
επέιεμε λα κε ιάβεη κέηξα, πξνθεηκέλνπ λα πξνθαιέζεη ηελ είζνδν ησλ H.Π.A. ζηνλ Γεχηεξν Παγθφζκην
Πφιεκν.
15
R. P. Oliver, “A Note on the De Rebus Bellicis”, Classical Philology 50(1955)113-118· γηα ηε ζεσξία
απηή θαη ηα κεηνλεθηήκαηά ηεο, βι. θαησηέξσ.
16
K. Huuri, Zur Geschichte des mittelalterlichen Geschützwesens aus orientalischen Quellen (Studia
Orientalia IX 3), Eιζίλθη - Λεηςία 1941, 75 θαη ζεκ. 3.
17
C. R. Tittel, “Heron 5”, ζην: G. Wissowa (επηκ.), Paulys Realencyclopädie der Classischen

122
Bξεηαλλφο ηζηνξηθφο Eric W. Marsden, κειεηψληαο ην έξγν απφ ηελ αξρή, θαηάθεξε λα

απνδείμεη φηη πξφθεηηαη γηα ηερληθφ εγρεηξίδην ην νπνίν πεξηγξάθεη κία λένπ ηχπνπ θαη

θαζ‟ φια ιεηηνπξγηθή πνιεκηθή κεραλή.18 Tν πξσηνπνξηαθφ απηφ επίηεπγκα ηνπ

Bξεηαλλνχ ηζηνξηθνχ19 άλνημε λένπο δξφκνπο ζηε κειέηε ησλ πνιεκηθψλ κεραλψλ ηεο

Όζηεξεο Aξραηφηεηνο θαη (αλεμάξηεηα απφ ηηο πξνζέζεηο ηνπ Marsden) έζεζε ηηο βάζεηο

γηα ηελ πεξαηηέξσ ηζηνξηθή θαη αξραηνινγηθή έξεπλα ζηνλ ηνκέα ησλ εθηνμεπηηθψλ

νξγάλσλ ηεο πξψηκεο βπδαληηλήο πεξηφδνπ.

Aλαιχνληαο εθ λένπ ην θείκελν ηνπ έξγνπ Ἥρωνος Xειροβαλλίστρας

Kατασκευὴ καὶ Συμμετρία, ν Marsden δηαπίζησζε φηη ηα επηρεηξήκαηα ηνπ Schneider

ήζαλ αζηαζή. Kαη‟ αξρήλ, ζε νξηζκέλα ζεκεία ηνπ θεηκέλνπ ν ζπληάθηεο ηνπ20 αλέθεξε

ζαθψο φηη ηα εμαξηήκαηα ηα νπνία πεξηγξάθεη ζπλδένληαη κεηαμχ ηνπο θαη κάιηζηα

παξέζεηε ξεηέο νδεγίεο γηα ηε ζπλδεζκνινγία ηνπο.21 Έπεηηα, ζε αληίζεζε κε φ,ηη ζα

αλακέλακε απφ έλα απφζπαζκα ιεμηθνχ, ζην θείκελν παξαηίζεληαη νη αθξηβείο

δηαζηάζεηο θάζε εμαξηήκαηνο, ζε ζπλδπαζκφ κε ηα ζρέδηα ηα νπνία πεξηιακβάλνληαη

ζηα δηάθνξα ρεηξφγξαθα ηνπ έξγνπ θαη ηα νπνία έηπραλ ειάρηζηεο κειέηεο ή

Altertumswissenschaft 8/1, ΢ηνπηγάξδε 1912, ζη. 992-1080, εδψ 1039-1041.

18
H αξρηθή δηαηχπσζε έγηλε ζην E. W. Marsden, Greek and Roman Artillery. Historical Development,
Oμθφξδε 1969, 188-198, ελψ ε πιήξεο κνξθή ησλ επηρεηξεκάησλ θαη ε δηαηχπσζε ησλ ζπκπεξαζκάησλ
ηνπ βξίζθνληαη ζηνπ ηδίνπ, Greek and Roman Artillery. Technical Treatises, Oμθφξδε 1971, 206-248 (ε
επαλέθδνζε ηνπ θείκελνπ ηεο Xεηξνβαιιίζηξαο ζηηο ζζ. 211-217).
19
Kξίλνληαο ην έξγν ηνπ Marsden, ν B. S. Hall, “Crossbows and Crosswords”, Isis 64(1973)527-533, εδψ
530-531, ζεσξεί ηελ εθ λένπ αλαθάιπςε θαη εξκελεία ηνπ θεηκέλνπ ηεο Xεηξνβαιιίζηξαο σο ηε
ζεκαληηθφηεξε επηζηεκνληθή ζπκβνιή ηνπ Bξεηαλλνχ ηζηνξηθνχ ζηε κειέηε ησλ πνιεκηθψλ κεραλψλ ηεο
Aξραηφηεηνο.
20
O ηίηινο ηνπ έξγνπ (γηα ηνλ νπνίνλ δελ κπνξνχκε λα γλσξίδνπκε αλ είλαη ζχγρξνλνο κε ην θείκελν ή
κεηαγελέζηεξνο, νθεηιφκελνο ζε θάπνηνλ Bπδαληηλφ θηιφινγν ή αληηγξαθέα) δελ θαζηζηά ζαθέο αλ ν
Ήξσλ είλαη ν ζπγγξαθέαο ηνπ έξγνπ, ν εθεπξέηεο ηεο νμπβφινπ βαιιίζηξαο ή ακθφηεξα. O Marsden,
Artillery B, 209-210 ηαπηίδεη ηνλ Ήξσλα πνπ αλαθέξεηαη ζηνλ ηίηιν κε ηνλ πεξίθεκν κεραληθφ απφ ηελ
Aιεμάλδξεηα ηεο Aηγχπηνπ, ηνπνζεηεί ηε δξάζε ηνπ ζην δεχηεξν ήκηζπ ηνπ 1νπ κ.X. αη. θαη ηνλ ζεσξεί
ζπγγξαθέα ηνπ έξγνπ, αιιά δελ εθθξάδεη απφιπηε βεβαηφηεηα γηα ην αλ ν Ήξσλ εθεχξε ηνλ λέν ηχπν
νμπβφινπ θαηαπέιηε πνπ πεξηγξάθεηαη ζε απηφ. Bι. θαησηέξσ, γηα ηηο δηάθνξεο απφςεηο πνπ έρνπλ
δηαηππσζεί ζρεηηθά κε ηε ρξνλνιφγεζε θαη ηελ παηξφηεηα ηνπ θεηκέλνπ.
21
Eίλαη ραξαθηεξηζηηθφ φηη ζε ηνπιάρηζηνλ δχν απφ ηηο ζπλνιηθά νθηψ πεξηγξαθέο ν ζπγγξαθέαο ηνπ
θεηκέλνπ αλαθέξεηαη ζε δεύγε εμαξηεκάησλ, θάηη εληειψο πεξηηηφ θαη αθαηαλφεην αλ φλησο νη πεξηγξαθέο
απνηεινχζαλ ιήκκαηα ιεμηθνγξαθηθνχ πνλήκαηνο ηεο βπδαληηλήο πεξηφδνπ. H παξαδνμφηεηα απηή είρε
δηαθχγεη ηεο πξνζνρήο ηνπ Schneider, αιιά εληνπίζζεθε απφ ηνλ Marsden, Artillery B, 207, ζεκ. 8.

123
επεμεγήζεσο απφ ηνλ Schneider. Tέινο, πνιιέο απφ απηέο ηηο δηαζηάζεηο ζπκβαδίδνπλ

πιήξσο ε κία κε ηελ άιιε, θαηαδεηθλχνληαο έηζη φηη ηα εμαξηήκαηα πνπ πεξηγξάθνληαη

ζην θείκελν δελ είλαη αζχλδεηα θαη άζρεηα κεηαμχ ηνπο, φπσο ππνζηήξηδε ν Γεξκαλφο

θηιφινγνο, αιιά ηκήκαηα ηνπ ηδίνπ κεραλήκαηνο, γηα ηνλ ηχπν ηνπ νπνίνπ ν Marsden

δελ είρε θακκία ακθηβνιία: επξφθεηην γηα έλα λέν ππφδεηγκα νμπβφινπ θαηαπέιηε.22

H άπνςε ηνπ Bξεηαλλνχ εηδηθνχ φηη ην πεξηγξαθφκελν ζηελ Ἥρωνος

Xειροβαλλίστρας Kατασκευὴ καὶ Συμμετρία κεράλεκα ήηαλ έλαο λένο ηχπνο

εθηνμεπηηθνχ νξγάλνπ κε ζπλεζηξακκέλεο ίλεο βαζίζζεθε θπξίσο ζηελ χπαξμε δχν

ηχπσλ κεηαιιηθψλ εμαξηεκάησλ ηα νπνία ζην θείκελν αλαθέξνληαη σο “θχιηλδξνη

ραιθνὶ θνῦθνη” θαη “θαλφληα” αληηζηνίρσο. Aλ θαη ε νξνινγία πνπ ρξεζηκνπνηεί ν

ζπληάθηεο ηνπ θεηκέλνπ δελ ζπκβαδίδεη κε εθείλε ησλ άιισλ ηερληθψλ εγρεηξηδίσλ ηεο

ειιεληζηηθήο θαη ειιελνξξσκατθήο πεξηφδνπ, ε πεξηγξαθή ησλ εμαξηεκάησλ απηψλ, ζε

ζπλδπαζκφ κε ηελ απεηθφληζή ηνπο ζηηο κηθξνγξαθίεο πνπ ζπλνδεχνπλ ηνπο

ρεηξφγξαθνπο θψδηθεο, δελ κπνξνχζε παξά λα νδεγήζεη ζηελ ηαχηηζε ησλ

ζπγθεθξηκέλσλ εμαξηεκάησλ κε ηηο γλσζηέο απφ άιιεο πεγέο ρνηληθίδεο θαη επηδπγίδεο,

ρσξίο ηηο νπνίεο ζα ήηαλ αδχλαην λα ιεηηνπξγήζνπλ νη θαηαπέιηεο ζπλεζηξακκέλσλ

ηλψλ ηεο Aξραηφηεηνο.23

Πέξα απφ ηε δηαπίζησζε φηη ηνπιάρηζηνλ δχν απφ ηα εμαξηήκαηα ηα νπνία

κλεκνλεχνληαη ζηελ Ἥρωνος Xειροβαλλίστρας Kατασκευὴ καὶ Συμμετρία αλήθνπλ

πηζαλφηαηα ζε λεπξφηνλν αθεηήξην φξγαλν, ν Marsden εζηίαζε ηελ πξνζνρή ηνπ θπξίσο

ζην γεγνλφο φηη, ράξε ζηελ πξσηνπνξηαθή ζρεδίαζή ηνπ, ην λέν εθηνμεπηηθφ κεράλεκα

δηέζεηε θαηλνηφκα κεηαιιηθά εμαξηήκαηα αληί ηνπ παιαηνηέξνπ πιαηζίνπ. Έλα απφ απηά

22
Marsden, Artillery B, 206-209.
23
Γηα ηελ εθεχξεζε θαη εμέιημε ησλ ζπγθεθξηκέλσλ εμαξηεκάησλ θαηά ηελ ειιεληζηηθή πεξίνδν, βι.
ιεπηνκέξεηεο ζην ηέηαξην θεθάιαην.

124
ήηαλ θαη ην θακάξηνλ, κία κεηαιιηθή ξάβδνο επάλσ απφ ηε δηψζηξα ε νπνία (ξάβδνο)

φθεηιε ηελ νλνκαζία ηεο ζην φηη δηέζεηε κία θακπχιε ζην κέζνλ ηεο. ΋πσο θαη φια ηα

ππφινηπα εμαξηήκαηα πνπ πεξηγξάθνληαη ζην θείκελν, έηζη θαη ην θακάξηνλ

απεηθνληδφηαλ κε αξθεηή αθξίβεηα ζηα ζρέδηα πνπ ζπλφδεπαλ ην έξγν.24 ΢ηεξηδφκελνο

αθξηβψο ζε απηήλ ηελ πεξηγξαθή θαη ηηο ζρεηηθά ιεπηνκεξείο αλαπαξαζηάζεηο, αιιά θαη

ζε άιια ζεκεία ηνπ θεηκέλνπ, ν Bξεηαλλφο ηζηνξηθφο πξνρψξεζε ζε κία απφ ηηο

ζεκαληηθφηεξεο ζπκβνιέο ηνπ ζηελ έξεπλα: ηαχηηζε κε ζρεδφλ απφιπηε βεβαηφηεηα ηελ

νμπβφιν βαιιίζηξα ε νπνία πεξηγξάθεηαη ζηελ Ἥρωνος Xειροβαλλίστρας Kατασκευὴ

καὶ Συμμετρία κε ην εθηνμεπηηθφ κεράλεκα ην νπνίν απεηθνλίδεηαη ζε πνιιά απφ ηα

αλάγιπθα ηα νπνία θνζκνχλ ηνλ πεξίθεκν Kίνλα ηνπ Tξαταλνχ.25 Mεηά απφ

θαζπζηέξεζε δεθαεηηψλ, ε κειέηε ησλ εθηνμεπηηθψλ κεραλψλ ηεο Όζηεξεο

Aξραηφηεηνο (θαη, θαη‟ επέθηαζηλ, ηνπ Bπδαληίνπ) ζεκείσλε επηηέινπο πξφνδν.

Mέξνο ηεο πξνφδνπ απηήο ― ε νπνία ζχληνκα έκειιε λα ιάβεη αικαηψδεηο

δηαζηάζεηο ― νθεηιφηαλ ζηελ αλαθάιπςε (ή, ζε νξηζκέλεο πεξηπηψζεηο, ηελ εθ λένπ

αλαθάιπςε) απφ ηνπο αξραηνιφγνπο κεγάινπ αξηζκνχ κεηαιιηθψλ εμαξηεκάησλ ηνπ

λένπ ηχπνπ νμπβφινπ θαηαπέιηε. H αξρή έγηλε ζηε Pνπκαλία, φπνπ ν αξραηνιφγνο

Nicolae Gudea, ζην πιαίζην ησλ αλαζθαθψλ ηηο νπνίεο δηελεξγνχζε ζε πζηεξνξξσκατθά

νρπξά θαηά κήθνο ηεο βφξεηαο φρζεο ηνπ Γνπλάβεσο ζηα έηε 1968 θαη 1969, έθεξε ζην

θσο κία ζεηξά επξεκάησλ απφ ηα νρπξά (quadriburgia) ηεο Γθνξλέα θαη ηεο Oξζφβα, ηα

νπνία δελ άξγεζαλ λα ηαπηηζζνχλ κε εμαξηήκαηα ηνπ εθηνμεπηηθνχ κεραληζκνχ ηνπ

λένπ νμπβφινπ νξγάλνπ φπσο ην πεξηέγξαθε ν Marsden.26 Λίγν πξηλ ηνλ ηξαγηθά

24
Γηα κία πξψηε ζχγθξηζε αλάκεζα ζηα ζρέδηα ησλ θσδίθσλ ηεο Xεηξνβαιιίζηξαο, ηα αξραηνινγηθά
επξήκαηα θαη ηηο απεηθνλίζεηο ζηνλ Kίνλα ηνπ Tξαταλνχ, βι. ζπλνπηηθά A. Wilkins, Roman Artillery
(Shire Archeology 86), Πξίλζεο Pίζκπνξσ 2003, 38-50.
25
Marsden, Artillery B, 208-209.
26
Γηα ηελ ηαχηηζε θαη κειέηε ησλ ζπγθεθξηκέλσλ επξεκάησλ, ν Pνπκάλνο αξραηνιφγνο δήηεζε ηε
ζπλδξνκή ηνπ Γεξκαλνχ εηδηθνχ Dietwulf Baatz, εθφξνπ ηνπ κνπζείνπ ηνπ ΢άαικπνπξγθ (φπνπ

125
πξφσξν ζάλαηφ ηνπ, ν ηειεπηαίνο ― νη κειέηεο ηνπ νπνίνπ απνηέιεζαλ ην έλαπζκα πνπ

ππξνδφηεζε ηηο λέεο απηέο αλαθαιχςεηο ― ελεκεξψζεθε απφ ηνλ Baatz γηα ηα επξήκαηα

ηνπ Gudea ζηα παξαδνπλάβηα θξνχξηα. Tν γεγνλφο φηη ν Marsden δελ θαηάθεξε λα

ηθαλνπνηήζεη ηελ επηζπκία ηνπ λα κειεηήζεη εθ λένπ φια ηα δεδνκέλα θαη ηα λέα

αλαζθαθηθά επξήκαηα απνηέιεζε κέγα δπζηχρεκα, θαζψο, πέξα απφ ηελ αμία ηνπο σο

δείγκαηα ηεο δηαρχζεσο ηεο ηερλνγλσζίαο ηεο νμπβφινπ βαιιίζηξαο ζε φια ηα κήθε θαη

ηα πιάηε ηεο πζηεξνξξσκατθήο απηνθξαηνξίαο, ε κειέηε ησλ επξεκάησλ απηψλ είρε λα

πξνζθέξεη ζηελ έξεπλα πνιχηηκα ζηνηρεία ζρεηηθά κε ηελ θαηαζθεπή θαη ιεηηνπξγία ηνπ

λένπ αθεηεξίνπ νξγάλνπ. Άιινη εηδηθνί αλέιαβαλ λα νινθιεξψζνπλ ην έξγν ηνπ

αδηθνρακέλνπ Bξεηαλλνχ ηζηνξηθνχ.

H επηπρήο ζπγθπξία ηεο αλαθαιχςεσο ησλ κεηαιιηθψλ εμαξηεκάησλ ζηε

Γθνξλέα θαη ηελ Oξζφβα ζρεδφλ ηαπηνρξφλσο κε ηε δεκνζίεπζε ηνπ ηζηνξηθνχ έξγνπ

ηνπ Marsden έδσζε ζηνπο εξεπλεηέο ηε δπλαηφηεηα λα πξνρσξήζνπλ ζε κία ζπγθξηηηθή

κειέηε ησλ δεδνκέλσλ ησλ γξαπηψλ πεγψλ (θπξίσο ηεο ηερληθήο πεξηγξαθήο πνπ

ζψδεηαη ζηελ Ἥρωνος Xειροβαλλίστρας Kατασκευὴ καὶ Συμμετρία, αιιά θαη

αλαθνξψλ ζε πεγέο ηεο πζηεξνξξσκατθήο - πξσηνβπδαληηλήο πεξηφδνπ) θαη ησλ

πιεξνθνξηψλ πνπ πξνέθπςαλ κε βάζε ηα λέα αξραηνινγηθά επξήκαηα. 27 Ήδε απφ ηε

δεθαεηία ηνπ 1960 ν Marsden, βαζηζκέλνο θπξίσο ζηελ αλάιπζε ησλ γξαπηψλ πεγψλ

θπιάζζνληαη ηα πεηξακαηηθά αληίγξαθα πνπ είραλ θαηαζθεπαζζεί ππφ ηελ επίβιεςε ηνπ Erwin
Schramm)· ηα πξψηα πνξίζκαηα ησλ αλαζθαθψλ δεκνζηεχζεθαλ ζην N. Gudea - D. Baatz, “Teile
spätrömischer Ballisten aus Gornea und Orsova (Rumänien)”, Saalburg-Jahrbuch 31(1974)50-72. Λίγν
αξγφηεξα, ν Baatz πξνρψξεζε ζε κία ζπλνπηηθή αλαζθφπεζε ησλ έσο ηφηε αλαθαιπθζέλησλ
εμαξηεκάησλ αξραίσλ θαηαπειηψλ, ζπκπεξηιακβαλνκέλσλ θαη ησλ εμαξηεκάησλ απφ ηε Ρνπκαλία: βι. D.
Baatz, “Recent Finds of Ancient Artillery”, Britannia 9(1978)1-17, εδψ 9-16.
27
Δθηφο απφ ηα επξήκαηα ζηα νρπξά ηνπ δνπλάβεσο, ην 1974 κία έξεπλα ηνπ Γάιινπ αξραηνιφγνπ Michel
Feugère, εηδηθνχ ζηνλ νπιηζκφ ηνπ ξσκατθνχ ζηξαηνχ, ζηε δεπηεξεχνπζα ζπιινγή ηνπ κνπζείνπ ηεο
Λπψλ ζηε Γαιιία νδήγεζε ζηνλ εληνπηζκφ ελφο αθφκε αξραηνινγηθνχ ζπλφινπ κεηαιιηθψλ εμαξηεκάησλ
νμπβφινπ βαιιίζηξαο, ζπγθεθξηκέλα ελφο “θακβεζηξίνπ” κε ηηο ρνηληθίδεο θαη ηηο επηδπγίδεο ηνπ ηα νπνία
είραλ αλαθαιπθζεί ζε αλαζθαθέο ζηελ πεξηνρή πεξί ηα κέζα ηνπ 19νπ αη. θαη έσο ηφηε παξέκελαλ
αηαχηηζηα θαη άγλσζηα ζηελ επηζηεκνληθή θνηλφηεηα. H ηειηθή δεκνζίεπζε ησλ επξεκάησλ απηψλ έγηλε
απφ ηνπο D. Baatz - M. Feugère, “Éléments d‟une catapulte romaine trouvée à Lyon”, Gallia 39(1981)201-

126
θαη ζε ειάρηζηεο εηθνληζηηθέο καξηπξίεο, είρε επηζηαηήζεη ζηελ θαηαζθεπή ελφο

ιεηηνπξγηθνχ αληηγξάθνπ ηεο νμπβφινπ βαιιίζηξαο.28 O λένο ηχπνο ελζσκάησλε πνιιέο

θαηλνηνκίεο ζε ζρέζε κε ηα νμπβφια ηεο ειιεληζηηθήο θαη πξψηκεο ξσκατθήο πεξηφδνπ.

H ζεκαληηθφηεξε απφ ηηο θαηλνηνκίεο απηέο ήηαλ ε αληηθαηάζηαζε ηνπ μπιίλνπ πιαηζίνπ

(ζπλήζσο εληζρπκέλνπ κε κεηαιιηθή επηθάιπςε) ησλ παιαηνηέξσλ ηχπσλ κε έλα πιήξσο

κεηαιιηθφ πιαίζην απνηεινχκελν απφ δηάθνξα εμαξηήκαηα. Aλαθεξζήθακε ήδε ζην

θακάξηνλ, ηε κεηαιιηθή ξάβδν επάλσ απφ ηε ζχξηγγα θαη ηε δηψζηξα· νη ηειεπηαίεο ―

αλ θαη δελ αλαθέξνληαη κε ηα νλφκαηα απηά ζηελ Ἥρωνος Xειροβαλλίστρας

Kατασκευὴ καὶ Συμμετρία ― ήζαλ θαη ηα κφλα μχιηλα εμαξηήκαηα φιεο ηεο

κεραλήο.29 Tα μχιηλα πεξίηξεηα είραλ αληηθαηαζηαζεί απφ έλα δεχγνο κεηαιιηθψλ

εμαξηεκάησλ ηα νπνία νλνκάδνληαλ θακβέζηξηα·30 θάζε “θακβέζηξηνλ” απεηειείην απφ

δχν δαθηπιίνπο ελσκέλνπο κε δχν κεηαιιηθέο ξάβδνπο, ζηνπο νπνίνπο εθάξκνδαλ νη

ρνηληθίδεο, γχξσ απφ ηηο επηδπγίδεο ησλ νπνίσλ πεξηειίζζνληαλ νη δσηθέο λεπξέο ή άιινπ

είδνπο ζπλεζηξακκέλεο ίλεο πνπ απνηεινχζαλ ηνπο ηφλνπο ηεο κεραλήο. Tν εθηνμεπηηθφ

ηκήκα ηνπ λένπ αθεηεξίνπ νξγάλνπ ζπκπιεξσλφηαλ απφ ην θιηκάθηνλ, έλα εμάξηεκα

ηνπ κεηαιιηθνχ πιαηζίνπ ην νπνίν έλσλε ηα θαηψηεξα κέξε ησλ δχν θακβεζηξίσλ (φπσο

αθξηβψο ην θακάξηνλ έλσλε ηα αλψηεξα) κεηαμχ ηνπο θαη κε ην εκπξφζζην άθξν ηεο

ζχξηγγνο.

209. Kαηά παξάδνμν ηξφπν, αθφκε θαη κεηά ηελ ηαχηηζή ηνπ ην εχξεκα δελ απεηέιεζε ηκήκα ηεο κφληκεο
εθζέζεσο, αιιά παξακέλεη έσο ζήκεξα εγθηβσηηζκέλν ζηε δεπηεξεχνπζα ζπιινγή ηνπ κνπζείνπ.
28
Γηα ηηο ιεπηνκέξεηεο ηεο θαηαζθεπήο ηνπ πεηξακαηηθνχ ππνδείγκαηνο, θαζψο θαη νξηζκέλεο
αλαγθαζηηθέο (ιφγσ νηθνλνκίαο ρξφλνπ θαη ρξεκάησλ) δηαθνξέο θαη ειιείςεηο ζε ζχγθξηζε κε ηα φζα
αλαθέξνληαη ζην θείκελν ηνπ ιεγνκέλνπ Ήξσλνο, βι. Marsden, Artillery B, 232-233 θαη πίλ. 6-8.
29
Aθφκε θαη νη δχν αγθψλεο ηνπ νξγάλνπ (“θσλνεηδὴ δχν”, φπσο αλαθέξνληαη ζην θείκελν) ήζαλ
κεηαιιηθνί κε μχιηλε ελίζρπζε.
30
O Schneider, “Cheiroballistra”, 165 αλαθέξεη φηη ε κνλαδηθή άιιε εκθάληζε ηνπ (εκθαλψο ιαηηληθήο
εηπκνινγίαο) φξνπ απαληά ζην De civitate Dei ηνπ Aπγνπζηίλνπ, φπνπ δειψλεη ην “πεξίδσκα” (έλα
χθαζκα γχξσ απφ ηελ νζθπαθή ρψξα). H απφπεηξά ηνπ λα εξκελεχζεη ηα θακβέζηξηα ηεο βαιιίζηξαο σο
εμαξηήκαηα φκνηα κε πεξηδψκαηα δηθαίσο δελ έηπρε θακκίαο απνδνρήο. ΢χκθσλα κε ηνλ Marsden,
Artillery B, 222, ν φξνο “θακβέζηξηα” απνηειεί πηζαλφηαηα ζπληφκεπζε ηνπ capitula campestria θαη
ππνδειψλεη πιηλζία (πιαίζηα) γηα εθηνμεπηηθέο κεραλέο πνπ κπνξνχλ λα ρξεζηκνπνηεζνχλ θαη ζε αλνηθηφ

127
 Tα αλαζθαθηθά επξήκαηα απφ ηα νρπξά ηνπ Γνπλάβεσο επηβεβαίσζαλ κε ηνλ

πιένλ θαηεγνξεκαηηθφ ηξφπν ηε ζεσξία ηνπ Marsden φηη ηα εμαξηήκαηα πνπ

πεξηγξάθνληαη ζηελ Ἥρωνος Xειροβαλλίστρας Kατασκευὴ καὶ Συμμετρία

απνηεινχζαλ ηκήκαηα ελφο θαη ηνπ απηνχ πξσηνπνξηαθνχ ηχπνπ αθεηεξίνπ νξγάλνπ.

Tαπηνρξφλσο, φκσο, θαηέδεημαλ ηελ αλάγθε γηα κία ελδειερέζηεξε αλάιπζε ησλ

ηερληθψλ πιεξνθνξηψλ ησλ πεγψλ ― αλάγθε ηελ νπνίαλ ν Marsden δελ άξγεζε λα

ζπλεηδεηνπνηήζεη, αιιά δελ πξφιαβε λα εθπιεξψζεη, φπσο ην επηζπκνχζε. Oη αιιαγέο

πνπ πξνέθππηαλ απφ ηε κειέηε ησλ λέσλ αξραηνινγηθψλ δεδνκέλσλ αθνξνχζαλ ζηε

κνξθή ηνπ θακαξίνπ θαη (θπξίσο) ηηο δηαζηάζεηο ησλ θακβεζηξίσλ.

Eπεξεαζκέλνο απφ ηηο απεηθνλίζεηο ζηα αλάγιπθα ηνπ Kίνλνο ηνπ Tξαταλνχ, ν

Marsden αλαπαξέζηεζε ην θακάξηνλ κε πνιχ πην έληνλε θακπχιε απφ φζν ζα επέηξεπαλ

νη πιεξνθνξίεο ηνπ θεηκέλνπ θαη ηα αληίζηνηρα ζρέδηα ζηηο κηθξνγξαθίεο ησλ θσδίθσλ.

΋κσο, φπσο δηαπηζηψλεηαη απφ ην θακάξηνλ ην νπνίν έθεξε ζην θσο ε αξραηνινγηθή

ζθαπάλε ζην πζηεξνξξσκατθφ νρπξφ ηεο Oξζφβα (θαη ην νπνίν θέξεη αμηνπξφζεθηε

νκνηφηεηα κε ηα ζρέδηα ησλ αληηζηνίρσλ εμαξηεκάησλ πνπ απεηθνλίδνληαη ζηα

ρεηξφγξαθα), ε ελ ιφγσ θακπχιε δελ ήηαλ ηφζν έληνλε θαη θαηαιάκβαλε ιηγφηεξν απφ

ην έλα ηξίην ηνπ κήθνπο ηεο κεηαιιηθήο ξάβδνπ.31

Aθφκε πην θαζνξηζηηθή ππήξμε ε ζπκβνιή ησλ αξραηνινγηθψλ δεδνκέλσλ ζηελ

πεξίπησζε ησλ θακβεζηξίσλ ― άιισζηε ηα ζπγθεθξηκέλα εμαξηήκαηα απνηεινχλ ηα

πιένλ ζπλεζηζκέλα επξήκαηα ζηα αξραηνινγηθά ζχλνια πνπ αθνξνχλ ζε νμπβφινπο

βαιιίζηξεο. ΋ηαλ ν Marsden δεκνζίεπζε εθ λένπ ην θείκελν ηεο Xειροβαλλίστρας,

δηαπίζησζε φηη γηα ηηο δηαζηάζεηο ησλ θακβεζηξίσλ ππήξραλ δχν εθδνρέο ζηε

πεδίν.
31
Tν ζπγθεθξηκέλν εμάξηεκα βξέζεθε ζηα εξείπεηα ηνπ πχξγνπ ηεο NA γσλίαο ηνπ νρπξσκαηηθνχ
πεξηβφινπ ηνπ θξνπξίνπ· ήηαλ θαηαζθεπαζκέλν απφ ζίδεξν, είρε δηραισηά άθξα θαη ζπλνιηθφ κήθνο 145
εθαηνζηά ζην ζσδφκελν ηκήκα ηνπ. Bι. Baatz, “Finds”, 9-11, εηθ. 9 θαη πίλ. IIB.

128
ρεηξφγξαθε παξάδνζε ηνπ θεηκέλνπ: ζηνλ κελ Parisinus inter supplementa Graeca 607

ηα θακβέζηξηα είραλ χςνο 10,5 δαθηχινπο (πεξί ηα 19,4 εθαηνζηά), ζηνπο δε Parisinus

gr. 2442 θαη Vaticanus gr. 1164 ην χςνο δίδεηαη σο 20 δάθηπινη (πεξί ηα 37 εθαηνζηά).

Eλψ νη Wescher32 θαη Schneider33 είραλ επηιέμεη σο νξζφηεξε ηελ πξψηε εθδνρή, ν

Marsden πξνηίκεζε λα αθνινπζήζεη ηε δεχηεξε, πεπεηζκέλνο φηη απηή αληηζηνηρνχζε κε

κεγαιχηεξε αθξίβεηα ζηηο δηαζηάζεηο πνπ ζα είραλ ηα ζπγθεθξηκέλα εμαξηήκαηα, αλ

εθαξκνδφηαλ ν πίλαθαο αλαινγηψλ γηα ηα παιίληνλα φξγαλα ηνλ νπνίν παξαζέηεη ν

Bηηξνχβηνο, θαη δηφηη ζε αληίζεηε πεξίπησζε ην λένπ ηχπνπ κεηαιιηθφ πιαίζην ηεο

νμπβφινπ βαιιίζηξαο ζα ήηαλ ππεξβνιηθά ρακειφ.34 H επηινγή απηή ηνπ Bξεηαλλνχ

ηζηνξηθνχ πξνβιεκάηηζε ηνπο κεηαγελέζηεξνπο εξεπλεηέο, θαζψο ζηελ πξαγκαηηθφηεηα

ε αλαγσγή ησλ δηαζηάζεσλ ησλ θακβεζηξίσλ ζηνλ πίλαθα αλαινγηψλ ηνπ Bηηξνπβίνπ

ζα έπξεπε λα είρε νδεγήζεη ηνλ Marsden ζην λα πξνηηκήζεη ηελ εθδνρή ηνπ ρεηξνγξάθνπ

θψδηθνο ηνπ Mηλσΐδε.

Tν ιάζνο ηνπ Marsden έγηλε νινθάλεξν κε ηε δεκνζίεπζε ησλ επξεκάησλ απφ

ηα πζηεξνξξσκατθά/πξσηνβπδαληηλά νρπξά ηεο Γθνξλέα θαη ηεο Oξζφβα. ΢ηνλ

νρπξσκαηηθφ πεξίβνιν ηνπ ηειεπηαίνπ, ζπγθεθξηκέλα ζηνλ πχξγν ηεο NΓ γσλίαο φπνπ

βξέζεθε θαη ην πξναλαθεξζέλ θακάξηνλ, αλαθαιχθζεθε επίζεο έλα θακβέζηξηνλ· ήηαλ

θαηαζθεπαζκέλν απφ ζίδεξν θαη δχγηδε πεξί ηα 8 ρηιηφγξακκα.35 Aληίζηνηρα επξήκαηα

απνθαιχθζεθαλ θαη ζην νρπξφ ηεο Γθνξλέα· εθεί νη αλαζθαθείο έθεξαλ ζην θσο ηξία

ζηδεξά θακβέζηξηα, δχν ζηνλ πχξγν ηεο NA γσλίαο θαη έλα αθφκε ζε εθείλνλ ηεο NΓ

γσλίαο.36 Oη κηθξέο ηνπο δηαζηάζεηο είλαη παξφκνηεο κε εθείλεο νη νπνίεο αλαθέξνληαη

ζην θείκελν ηνπ Ήξσλνο θαη νδήγεζαλ ηνπο εξεπλεηέο ― κε πξψηνλ ηνλ θαζεγεηή

32
Wescher, Poliorcétique, 128, ζεκ. 5.
33
Schneider, “Cheiroballistra”, 154, ζεκ. 2.
34
Marsden, Artillery B, 222-223. Γηα ηνπο πίλαθεο αλαινγηψλ, φπσο απηνί δηακνξθψζεθαλ θαηά ηελ
ειιεληζηηθή πεξίνδν, βι. ην ηέηαξην θεθάιαην.

129
Baatz ― ζην ζπκπέξαζκα φηη ν Marsden είρε δηαπξάμεη ζθάικα ζηνλ ππνινγηζκφ ησλ

δηαζηάζεσλ ησλ θακβεζηξίσλ: αλ θαη ην εχξεκα ηεο Oξζφβα είρε χςνο 36 εθαηνζηψλ

(παξαπιήζην κε ηνπο 20 δαθηχινπο πνπ αλαθέξνληαη ζηελ εθδνρή ηεο ρεηξφγξαθεο

παξαδφζεσο ηελ νπνίαλ ππνζηήξηδε ν Marsden), εληνχηνηο ε εζσηεξηθή δηάκεηξνο ησλ

δαθηπιίσλ ηνπ θακβεζηξίνπ ζηνπο νπνίνπο ζα πξνζαξκφδνληαλ νη ρνηληθίδεο ήηαλ 7,9

εθαηνζηά,37 αξθεηά κεγαιχηεξε απφ εθείλε πνπ αλαθέξεηαη ζηελ Ἥρωνος

Xειροβαλλίστρας Kατασκευὴ καὶ Συμμετρία·38 ζπλεπψο, ε πεξίπησζε ηνπ επξήκαηνο

ηεο Oξζφβα δελ είλαη αληηπξνζσπεπηηθή, θαζψο ην ηειεπηαίν θαίλεηαη λα αλήθεη ζε

κεγαιχηεξν κεράλεκα απφ απηφ πνπ πεξηγξάθεηαη ζην θείκελν. Tν ίδην ηζρχεη θαη γηα ην

θακάξηνλ ην νπνίν βξέζεθε ζην ίδην ζεκείν κε ην θακβέζηξηνλ (αλ θαη δελ είλαη βέβαηνλ

φηη αλήθαλ ζην ίδην νπινκεράλεκα) θαη ην νπνίν είλαη 2,75 θνξέο κεγαιχηεξν απφ

εθείλν ην νπνίν πεξηγξάθεηαη ζην θείκελν.

Πιεζηέζηεξα ζηηο δηαζηάζεηο πνπ αλαθέξνληαη ζηε γξαπηή πεγή είλαη ηα

επξήκαηα απφ ηε Γθνξλέα. Tα εμαξηήκαηα απηά ήζαλ θαηά πνιχ κηθξφηεξα ζε

δηαζηάζεηο απφ ην αληίζηνηρν ηεο Oξζφβα: ην εχξεκα αξ. 2 είρε χςνο κφιηο 14,4

εθαηνζηά θαη δχγηδε ― κεηά ηελ αθαίξεζε ηεο ζθνπξηάο ― 426 γξακκάξηα, ελψ ηα άιια

δχν δχγηδαλ 447 θαη 331 γξακκάξηα αληηζηνίρσο. Eπηπιένλ, ε εζσηεξηθή δηάκεηξνο ησλ

δαθηπιίσλ ηνπ επξήκαηνο αξ. 2 ήηαλ 5,9 εθαηνζηά, πνιχ θνληά ζηε δηάκεηξν πνπ

δίδεηαη ζην θείκελν (3 δάθηπινη, φπσο δηνξζψλεηαη απφ ηνλ Baatz). Έηζη, κε βάζε ηα

αξραηνινγηθά επξήκαηα νη κειεηεηέο θαηέιεμαλ ζην ζπκπέξαζκα φηη, απφ ηηο δχν

εθδνρέο γηα ην χςνο ησλ θακβεζηξίσλ νη νπνίεο ζψδνληαη ζηε ρεηξφγξαθε παξάδνζε,

35
Baatz, “Finds”, 9-11.
36
Baatz, “Finds”, 14-15.
37
Baatz, “Finds”, 13-14.
38
Aλ θαη ην θείκελν ζην ζεκείν απηφ δελ είλαη ζαθέο, ε ζχγρξνλε έξεπλα ηείλεη λα ζπκθσλήζεη κε ηελ
άπνςε ηνπ Baatz, ν νπνίνο (Gudea - Baatz, “Teile”, 63) δηνξζψλεη ηηο δηαζηάζεηο πνπ δίλνληαη γηα ηελ
εζσηεξηθή δηάκεηξν απφ 2 ζε 3 δαθηχινπο (πεξί ηα 5,7 εθαηνζηά).

130
πιεζηέζηεξε ζηελ πξαγκαηηθφηεηα είλαη εθείλε ησλ 10,5 δαθηχισλ.39 Aθξηβψο απηέο νη

λέεο αλαθαιχςεηο απφ ηε Pνπκαλία (ηνπ θακαξίνπ θαη θπξίσο ησλ θακβεζηξίσλ)

νδήγεζαλ ηνλ Marsden ζην λα αλαγλσξίζεη ην ιάζνο ηνπ ζρεηηθά κε ηηο δηαζηάζεηο

νξηζκέλσλ εμαξηεκάησλ φπσο ζψδνληαλ ζην θείκελν ηνπ Ήξσλνο· δπζηπρψο, ηα ζρέδηά

ηνπ λα πξνρσξήζεη ζε κία λέα κειέηε ηεο νμπβφινπ βαιιίζηξαο, ελζσκαηψλνληαο ζε

απηήλ ηα πνξίζκαηα ηεο αξραηνινγηθήο έξεπλαο, λαπάγεζαλ κε ηνλ πιένλ ηξαγηθφ

ηξφπν.

Mεηά ηνλ ζάλαην ηνπ Marsden, θπξηφηεξνο παξάγσλ ζηελ έξεπλα ησλ

πζηεξνξξσκατθψλ αθεηεξίσλ νξγάλσλ αλαδείρζεθε ν θαζεγεηήο Baatz. Tν έξγν ηνπ

Marsden, φκσο, δελ έκεηλε ρσξίο ζπλέρεηα. Tε ζθπηάιε πήξε ν ΢θσηζέδνο αξραηνιφγνο

Alan Wilkins, πξνζσπηθφο θίινο ηνπ Marsden θαη παιαηφο βνεζφο ηνπ ζεξ Ian

Richmond· απηφο αλέιαβε ην δχζθνιν έξγν ηεο αθνκνηψζεσο ησλ λέσλ αξραηνινγηθψλ

δεδνκέλσλ ζηα πνξίζκαηα ηεο θηινινγηθήο έξεπλαο ηνπ Άγγινπ θιαζζηθνχ ηζηνξηθνχ.40

Πηζηφο ζηα δφγκαηα ηεο πεηξακαηηθήο αξραηνινγίαο, ην 1979 ν Wilkins θαηαζθεχαζε

έλα πξψην δνθηκαζηηθφ ππφδεηγκα νμπβφινπ βαιιίζηξαο, ελψ έλα δεχηεξν έθαλε ηελ

εκθάληζή ηνπ ην 1990. Tν 1994 ν ΢θσηζέδνο αξραηνιφγνο νινθιήξσζε ηελ ηξίηε

αλαθαηαζθεπή, ε νπνία ήηαλ πιήξσο ιεηηνπξγηθή θαη έδσζε ηελ επθαηξία γηα

ελδηαθέξνληεο πεηξακαηηζκνχο.41 ΢ην κεηαμχ, ε αξραηνινγηθή ζθαπάλε έθεξε ζην θσο

θαη άιια εμαξηήκαηα ηεο λένπ ηχπνπ βαιιίζηξαο,42 ελψ ηα θελά πνπ ήηαλ θπζηθφ λα

39
Baatz, “Finds”, 15-16.
40
H πιήξεο δεκνζίεπζε ηεο αλαθαηαζθεπήο ηεο ρεηξνβαιιίζηξαο βξίζθεηαη ζην A. Wilkins,
“Reconstructing the cheiroballistra”, Journal of Roman Military Equipment Studies 6(1995)5-59· εθεί ν
αλαγλψζηεο ζα βξεί κία πεξηιεπηηθή ηζηνξία ηεο έξεπλαο, ηελ νινθιεξσκέλε αλάιπζε ηνπ θεηκέλνπ ηνπ
ιεγνκέλνπ Ήξσλνο, θαζψο θαη ηα απνηειέζκαηα ησλ πξψησλ δνθηκψλ ηνπ πεηξακαηηθνχ ππνδείγκαηνο.
Γηα ηα απνηειέζκαηα ησλ κεηαγελεζηέξσλ δνθηκψλ, ζε ζπλδπαζκφ κε νξηζκέλα λέα ζηνηρεία απφ ηελ
αλάιπζε ησλ γξαπηψλ πεγψλ θαη ησλ αξραηνινγηθψλ επξεκάησλ, βι. A. Wilkins - L. Morgan, “Scorpio
and cheiroballistra”, Journal of Roman Military Equipment Studies 11(2000)77-101.
41
Bι. Wilkins, “Cheiroballistra”, 7. Tν ππφδεηγκα ηνπ 1990 δελ ήηαλ πιήξσο ιεηηνπξγηθφ, θαζψο είρε
θαηαζθεπαζζεί θπξίσο σο κνπζεηαθφ έθζεκα θαη φρη κε ζθνπφ ηελ πεηξακαηηθή αξραηνινγία· ζήκεξα
θπιάζζεηαη ζην κνπζείν Tullie House ηεο πφιεσο Kάξιατι.
42
Eθηφο ησλ επξεκάησλ ηεο Pνπκαλίαο θαη ηεο Λπψλ, ν Wilkins είρε ηελ επθαηξία λα δεη δεκνζηεπκέλν

131
αθήζεη ε έιιεηςε επαξθψλ ζηνηρείσλ δελ άξγεζαλ λα θαιπθζνχλ κε πνηθίιεο θαη ζπρλά

αληηθξνπφκελεο κεηαμχ ηνπο ζχγρξνλεο ζεσξίεο. Kαζψο ηα πεξηζζφηεξα απφ ηα

πξναλαθεξζέληα δεηήκαηα άπηνληαη θπξίσο ηεο πζηεξνξξσκατθήο πεξηφδνπ, ζα

αζρνιεζνχκε κε απηά ζην ακέζσο επφκελν ππνθεθάιαην.

H πζηεξνξξωκαϊθή θαη πξώηκε βπδαληηλή πεξίνδνο (3νο-6νο αη.)

΋πσο έρνπκε ήδε δηαπηζηψζεη, ε κειέηε ησλ αθεηεξίσλ κεραλψλ ηεο χζηεξεο ξσκατθήο

πεξηφδνπ είλαη άξξεθηα ζπλδεδεκέλε κε ηηο ηερλνινγηθέο εμειίμεηο πνπ ζεκεηψζεθαλ

θαηά ηελ απηνθξαηνξηθή επνρή. Tν γεγνλφο απηφο εμεγεί ζε κεγάιν βαζκφ γηαηί ηα

εξεπλεηηθά πξνβιήκαηα πνπ αληηκεησπίδνπλ νη κειεηεηέο ησλ νμπβφισλ νξγάλσλ ηνπ

πξψηκνπ Bπδαληίνπ απνηεινχλ ζπλέρεηα φζσλ πξνέθπςαλ απφ ηελ πξνεγνχκελε

πεξίνδν. ΢ε απηά πεξηιακβάλνληαη ε ρξνλνινγία ησλ πξψησλ ζηαδίσλ ηεο εκθαλίζεσο

ηνπ λένπ ηχπνπ (φρη ηφζν ε ρξνλνιφγεζε ηεο εθεπξέζεψο ηνπ, φζν ν ξπζκφο θαη ν

βαζκφο ελζσκαηψζεψο ηνπ ζηελ ήδε ππάξρνπζα ηερλνινγία), ε ηππνινγία θαη νξνινγία

ησλ λέσλ κεραλψλ, θαζψο θαη δηάθνξα δεηήκαηα ζρεηηθά κε ηνλ ηξφπν ιεηηνπξγίαο ηεο

νμπβφινπ βαιιίζηξαο.

΢ε αληίζεζε κε ηα ιηζνβφια φξγαλα ηεο πξσηνβπδαληηλήο πεξηφδνπ, ε εκθάληζε

ησλ νπνίσλ είλαη αξθεηά δχζθνιν λα ρξνλνινγεζεί επαθξηβψο (βι. πεξηζζφηεξα ζην

κεζεπφκελν θεθάιαην), γηα ηε βαιιίζηξα έρνπκε ηελ ηχρε λα δηαζέηνπκε νξηζκέλα

ζηνηρεία ηα νπνία βνεζνχλ ζεκαληηθά ζηε ρξνλνινγηθή δηαθξίβσζε ηεο πξψηεο

εκθαλίζεψο ηεο. Tν θπξηφηεξν απφ ηα ζηνηρεία απηά είλαη ν Kίσλ ηνπ Tξαταλνχ θαη ηα

αλάγιπθά ηνπ, ζηα νπνία ηζηνξνχληαη νη επηρεηξήζεηο ηνπ Pσκαίνπ απηνθξάηνξνο ζηε

θαη ην εχξεκα ηεο ΢άια ηνπ Mαξφθνπ: Christiane Boube-Piccot, “Eléments de catapultes en bronze
decouverts en Mauretanie Tingitane”, Bulletin d‟Archéologie Marocaine 17(1987-1988)209-230· βι.
επίζεο ηεο ηδίαο, Les bronzes antiques du Maroc, IV. L‟équipment militaire et l‟armement, Παξίζη 1994,

132
Γαθία θαηά ηα πξψηα έηε ηνπ 2νπ κ.X. αη. Bαζηζκέλνο ζηηο ζπρλέο απεηθνλίζεηο ηνπ

λένπ αθεηεξίνπ νξγάλνπ ζηα αλάγιπθα ηνπ Kίνλνο, ν Marsden ρξνλνινγνχζε

ζπκβαηηθά ηελ εκθάληζε ηεο νμπβφινπ βαιιίζηξαο πεξί ην 100 κ.X. 43 Χο δεχηεξν

επηρείξεκα γηα ηε ρξνλνιφγεζε απηή επηζηξάηεπε ην γεγνλφο φηη ν κεραληθφο Ήξσλ ―

ζηνλ νπνίνλ ν Bξεηαλλφο ηζηνξηθφο απέδηδε ηελ παηξφηεηα ηνπ έξγνπ κε ηνλ ηίηιν

Xειροβαλλίστρας Kατασκευὴ καὶ Συμμετρία, αλ φρη ηελ εθεχξεζε ηνπ ηδίνπ ηνπ

κεραλήκαηνο ― έδεζε πηζαλφηαηα θαηά ην δεχηεξν ήκηζπ ηνπ 1νπ θαη ηηο αξρέο ηνπ 2νπ

κ.X. αη.· ζπλεπψο, ε δξάζε ηνπ ζπκπίπηεη ρξνληθψο κε ηηο πξψηεο απεηθνλίζεηο ηεο

νμπβφινπ βαιιίζηξαο ζηνλ Kίνλα ηνπ Tξαταλνχ.44

H ηαχηηζε ηνπ ζπληάθηε ηνπ πξναλαθεξζέληνο θεηκέλνπ κε ηνλ πεξίθεκν

κεραληθφ απφ ηελ Aιεμάλδξεηα δελ βξίζθεη ζπκθψλνπο φινπο ηνπο εξεπλεηέο, φπσο

άιισζηε είρε ήδε γίλεη θαλεξφ απφ ηελ παιαηφηεξε επηρεηξεκαηνινγία ηνπ Schneider.45

Aξθεηέο δεθαεηίεο αξγφηεξα, ηα επηρεηξήκαηα ηνπ Γεξκαλνχ θηινιφγνπ αζπάζζεθε θαη

ν Baatz, ν νπνίνο ππνγξάκκηδε ην γεγνλφο φηη ηα αξραηνινγηθά επξήκαηα ηεο Pνπκαλίαο

ρξνλνινγνχληαη ζηα ηέιε ηνπ 4νπ αη., επνρή θαηά ηελ νπνίαλ ηνπνζεηεί ρξνληθψο ηε

ζχληαμε ηνπ θεηκέλνπ ηεο Xειροβαλλίστρας.46

Παξά ηε ινγηθή ησλ αληηξξήζεψλ ηνπο, φκσο, νξηζκέλα απφ ηα ζπκπεξάζκαηα

ησλ δχν Γεξκαλψλ κειεηεηψλ απνδεηθλχνληαη κάιινλ αζηαζή, εηδηθφηεξα ζην δήηεκα

188-195.
43
Marsden, Artillery A, 188-190.
44
Marsden, Artillery B, 208-210· ε ρξνλνινγία ηεο δσήο ηνπ Ήξσλνο εδξάδεηαη θπξίσο ζην γεγνλφο φηη ζε
άιιν έξγν ηνπ αλαθέξεηαη ζε κία έθιεηςε ηεο ΢ειήλεο, ηελ νπνίαλ νη επηζηήκνλεο ηαπηίδνπλ κε εθείλε ηεο
13εο Mαξηίνπ ηνπ έηνπο 62 κ.X., θαζψο θαη ζην φηη αλαθέξεηαη σο πξνγελέζηεξνο ηνπ γεσγξάθνπ
Kιαπδίνπ Πηνιεκαίνπ, ν νπνίνο άλζεζε πεξί ηα κέζα ηνπ 2νπ κ.X. αη.
45
Schneider, “Cheiroballistra”, 164-165. Tα θπξηφηεξα ζεκεία ηεο επηρεηξεκαηνινγίαο ηνπ είλαη φηη ε
ηερληθή νξνινγία πνπ απαληά ζην θείκελν παξνπζηάδεη ζεκαληηθέο δηαθνξέο απφ εθείλε πνπ ζπλαληνχκε
ζε άιια έξγα ηνπ Ήξσλνο, ελψ νξηζκέλνη ιαηηληθνί φξνη (φπσο θακβέζηξηα/campestria ή
ρεηξνβαιιίζηξα/manuballista) εκθαλίδνληαη κφλν ζε πεγέο ηεο πζηεξνξξσκατθήο επνρήο. Aπφ απηά ν
Schneider είρε θαηαιήμεη ζην ζπκπέξαζκα φηη ην έξγν ρξνλνινγείηαη ζηε βπδαληηλή πεξίνδν.
46
Baatz, “Finds”, 14· παξφκνηεο αληηξξήζεηο γηα ηελ ηαχηηζε ηνπ ζπγγξαθέα ηεο Xειροβαλλίστρας κε
ηνλ Ήξσλα ηνλ Aιεμαλδξέα είρε εθθξάζεη θαη ν A. G. Drachmann ζηε βηβιηνθξηηηθή ηνπ δεπηέξνπ ηφκνπ

133
ηεο ρξνλνινγήζεσο ηνπ θεηκέλνπ ηνπ ςεπδν-Ήξσλνο. O Schneider βάζηδε ηε

ρξνλνιφγεζή ηνπ ζηελ ηαχηηζε ησλ θακβεζηξίσλ ηεο λένπ ηχπνπ βαιιίζηξαο κε ηα

πεξηδψκαηα πνπ αλαθέξνληαη ζην De civitate Dei ηνπ Aπγνπζηίλνπ θαη ζεσξνχζε φηη ζε

ακθφηεξεο ηηο πεξηπηψζεηο ν φξνο ππνδήισλε παξφκνηα αληηθείκελα· φπσο είδακε, φκσο,

ε νκνηφηεηα είλαη απιψο γισζζηθή, φρη ζεκαζηνινγηθή. ΋ζνλ αθνξά ζην επηρείξεκα ηνπ

Baatz, είλαη εκθαλέο φηη ε ηπραία αλαθάιπςε επξεκάησλ ηνπ ηέινπο ηνπ 4νπ αη. δελ

ζεκαίλεη απαξαηηήησο φηη θαη ην θείκελν ηεο Xειροβαλλίστρας ζα πξέπεη λα

ηνπνζεηεζεί ρξνληθψο ζηελ ίδηα πεξίνδν. Άιισζηε, άιια εμαξηήκαηα νμπβφινπ

βαιιίζηξαο πνπ δεκνζηεχζεθαλ κεηά ηηο αλαζθαθέο ηνπ Gudea ρξνλνινγνχληαη ζε

πξνγελέζηεξνπο αηψλεο.47 Tε δηαθσλία ηνπ ζρεηηθά κε ηε ρξνλνιφγεζε ηεο

Xειροβαλλίστρας έρεη εθθξάζεη θαη ν Wilkins· αλ θαη ζπκθσλεί κε ηνπο

πξναλαθεξζέληεο ζην φηη ε παηξφηεηα ηνπ έξγνπ πηζαλφηαηα δελ αλήθεη ζηνλ γλσζηφ

κεραληθφ Ήξσλα, εληνχηνηο ζεσξεί φηη θακκία εζσηεξηθή έλδεημε ηνπ θεηκέλνπ ―

αλαθέξεηαη θπξίσο ζηε γισζζηθή κνξθή νξηζκέλσλ φξσλ, φπσο “(ρεηξν)βαιιίζη(ξ)α”

― δελ απνθιείεη ηε ρξνλνιφγεζή ηνπ ζηελ απηνθξαηνξηθή πεξίνδν.48

Aλεμάξηεηα απφ ην δήηεκα ηεο παηξφηεηνο ηνπ θεηκέλνπ ηεο

Xειροβαλλίστρας,49 ην γεγνλφο φηη ε νμπβφινο βαιιίζηξα βξηζθφηαλ ζε ρξήζε ζηνλ

ηνπ έξγνπ ηνπ Marsden ζην Technology and Culture 13(1972)487-494, εδψ 492-493.
47
H ελαπφζεζε ηνπ επξήκαηνο ηεο Λπψλ ηνπνζεηείηαη ρξνληθψο ζηα ηέιε ηνπ 2νπ κ.X. αη. (Baatz -
Feugère, “Éléments”, 209), ελψ ην πιένλ πξφζθαην εμάξηεκα νμπβφινπ βαιιίζηξαο πνπ έρεη έιζεη ζην
θσο, εθείλν ηνπ Eιέλνβν ηεο Bνπιγαξίαο, ρξνλνινγείηαη ζηνλ 3ν ή 4ν αη.: βι. A. Minchev, “A
kambestrion ― detail of a Roman torsion catapult found in Thracia”, ζην: V. Yotov (επηκ.), Weapons and
Military Equipment during the Late Antiquity and the Middle Ages 4th-15th Centuries (Acta Musei
Varnaensis 1), Bάξλα 2002, 7-14 (βνπιγαξηθά κε αγγιηθή πεξίιεςε). Γηα ηελ ηάζε ησλ εξεπλεηψλ λα
ρξνλνινγνχλ ηα αξραηνινγηθά επξήκαηά ηνπο επεξεαζκέλνη απφ ηνλ ηπραίν βαζκφ δηαζψζεσο ησλ
γξαπηψλ πεγψλ, βι. ην ηξίην θεθάιαην.
48
Wilkins, “Cheiroballistra”, 7-8.
49
Aλ θαη ε ζγρξνλε έξεπλα νκνλνεί ζην φηη ε Ἥρωνος Xειροβαλλίστρας Kατασκευὴ καὶ Συμμετρία
δελ απνηειεί έξγν ηνπ κεραληθνχ Ήξσλνο ηνπ Aιεμαλδξέσο, εληνχηνηο δελ ππάξρεη νκνθσλία ζρεηηθά κε
ην πνηνο ήηαλ ν εθεπξέηεο ηνπ λένπ ηχπνπ. H αλαθνξά ηνπ νλφκαηνο ηνπ Ήξσλνο ζηνλ ηίηιν ηνπ έξγνπ,
αλ δελ αλαθέξεηαη ζηνλ ζπγγξαθέα (φπσο έρεη θαηαιήμεη ε έξεπλα, γεγνλφο ην νπνίν εμεγεί ηε δηαθνξά
ζηε ρξήζε ηερληθψλ φξσλ πνπ παξαηεξείηαη ζε ζχγθξηζε κε άιια έξγα ηνπ πεξίθεκνπ κεραληθνχ απφ ηελ

134
ξσκατθψλ ζηξαηφ απφ ηα πξψηα έηε ηνπ 2νπ αη. πξέπεη λα ζεσξείηαη αλακθηζβήηεην,

θαζψο νη εηθνληζηηθέο καξηπξίεο πνπ δηαζέηνπκε ράξε ζηνλ Kίνλα ηνπ Tξαταλνχ είλαη

απνιχησο ζαθείο. Mάιηζηα, ν Wilkins πξνζπάζεζε λα βειηηψζεη ηε ρξνλνιφγεζε ηνπ

Marsden θαηά ιίγεο δεθαεηίεο, ππνζηεξίδνληαο φηη ε νμπβφινο βαιιίζηξα είρε εηζαρζεί

ζε ππεξεζία ήδε απφ ηηο αξρέο ηνπ ηειεπηαίνπ ηεηάξηνπ ηνπ 1νπ αη. H λεφηεξε απηή

ρξνλνιφγεζε βαζίδεηαη ζηελ εξκελεία κίαο ζθελήο απφ ηνλ Kίνλα, ζηελ νπνίαλ

εκθαλίδνληαη Γάθεο πνιεκηζηέο λα ρεηξίδνληαη βαιιίζηξεο. O Wilkins ππνζηεξίδεη φηη

πξφθεηηαη, θαηά πάζα πηζαλφηεηα, γηα ιάθπξα ηα νπνία νη Γάθεο είραλ απνθνκίζεη απφ

ηε λίθε ηνπο ελαληίνλ ησλ ζηξαηησηψλ ηεο Πέκπηεο Λεγεψλνο (legio V Alaudae) ην έηνο

86/7 κ.X. Mε άιια ιφγηα, ε έληαμε ηνπ λένπ ηχπνπ νμπβφινπ θαηαπέιηε ζηνλ ξσκατθφ

ζηξαηφ πξέπεη λα ηνπνζεηεζεί, ζχκθσλα κε ηνλ ΢θσηζέδν εξεπλεηή, πξηλ ηε ρξνλνινγία

απηή.50 ΋πσο θαη αλ έρνπλ ηα πξάγκαηα, ζα πξέπεη λα ζεσξείηαη βέβαην φηη πεξί ην 100

κ.X. ην λένπ ηχπνπ νμπβφιν κεράλεκα είρε ήδε αξρίζεη λα ρξεζηκνπνηείηαη απφ ηνλ

ξσκατθφ ζηξαηφ.

Aλ ε ρξνλνινγία εηζαγσγήο ηνπ λένπ ηχπνπ ζε ππεξεζία κπνξεί λα ζεσξείηαη

ζρεηηθά βέβαηε, εληνχηνηο ζην εξψηεκα αλ θαη θαηά πφζνλ ε εκθάληζε ηεο νμπβφινπ

βαιιίζηξαο επέθεξε αλαθαηαηάμεηο αλαθνξηθά κε ηνπο ήδε ππάξρνληεο ηχπνπο

νμπβφισλ νξγάλσλ δελ έρεη δνζεί αθφκε ηθαλνπνηεηηθή απάληεζε. Γπζηπρψο, ηα

ζηνηρεία ηα νπνία δηαζέηνπκε δελ είλαη αξθεηά γηα λα δψζνπλ κία αθξηβή εηθφλα ηνπ

Aιεμάλδξεηα), ηφηε ίζσο λα ππνλνεί φηη ν Ήξσλ ήηαλ ν εθεπξέηεο ηεο νμπβφινπ βαιιίζηξαο, φπσο
θαίλεηαη λα πίζηεπε ν Marsden. Oη ζχγρξνλνη κειεηεηέο δελ έρνπλ θαηαιήμεη ζε θάπνην ζπκπέξαζκα:
νξηζκέλνη ζπκθσλνχλ κε ηνπο Schneider θαη Baatz φηη ν ηίηινο, αλ φρη ην ίδην ην έξγν, ρξνλνινγείηαη απφ
ηε βπδαληηλή επνρή θαη, ζπλεπψο, ε απφδνζε ηεο εθεπξέζεσο ζηνλ Ήξσλα είλαη κεηαγελέζηεξε
παξάδνζε, ελψ έρεη ππνζηεξηρζεί θαη ε πηζαλφηεηα ε νμπβφινο βαιιίζηξα λα απνηειεί εθεχξεζε ηνπ
Aπνιινδψξνπ ηνπ Γακαζθελνχ, αξρηκεραληθνχ ηνπ Tξαταλνχ. Aλ θαη αλαγλσξίδεη ηε ζπκβνιή ησλ
Eιιήλσλ κεραληθψλ, ν Wilkins, Artillery, 72 ζεσξεί φηη ν ζρεδηαζκφο θαη νη θαηλνηνκίεο ηνπ λένπ
νπινκεραλήκαηνο πξνήιζαλ απφ ηελ πξαθηηθή εκπεηξία ησλ ξσκατθψλ ιεγεψλσλ.
50
Wilkins, “Cheiroballistra”, 8.

135
ξπζκνχ κε ηνλ νπνίνλ νη παιαηνχ ηχπνπ θαηαπέιηεο, δειαδή φζνη δηέζεηαλ μχιηλν

“πιαίζηνλ” κε κεηαιιηθή επέλδπζε, αληηθαηαζηάζεθαλ απφ ηε βαιιίζηξα.

Xαξαθηεξηζηηθφ παξάδεηγκα ηεο δπζθνιίαο πνπ αληηκεησπίδνπλ νη εξεπλεηέο

ζην ζπγθεθξηκέλν δήηεκα απνηειεί ε πεξίπησζε ησλ εηθνληζηηθψλ καξηπξηψλ πνπ

αθνξνχλ ζε νμπβφια φξγαλα θαη ρξνλνινγνχληαη πεξί ην 100 κ.X. ΋πσο πξναλαθέξακε,

ζηε ζπγθεθξηκέλε ρξνληθή ζηηγκή ηνπνζεηείηαη ζπκβαηηθψο ε κεηάβαζε απφ ηνπο

παιαηνηέξνπο ηχπνπο θαηαπειηψλ ζηελ νμπβφιν βαιιίζηξα, κεηάβαζε ε νπνία

επηβεβαηψλεηαη απφ ηηο απεηθνλίζεηο ζηα αλάγιπθα ηνπ Kίνλνο ηνπ Tξαταλνχ. Aθξηβψο

ζηελ ίδηα πεξίνδν, φκσο, ρξνλνινγείηαη θαη ε ηειεπηαία εηθνληζηηθή καξηπξία ηελ νπνία

δηαζέηνπκε γηα ηνλ πξνγελέζηεξν ηχπν θαηαπέιηε: πξφθεηηαη γηα ην επηηχκβην αλάγιπθν

ηνπ Γαΐνπ Oπεδελλίνπ Mνδεξάηνπ (C. Vedennius Moderatus), ζην νπνίν απεηθνλίδεηαη

ε πξφζνςε ελφο παιαηνχ ηχπνπ νμπβφινπ νξγάλνπ (catapulta).51

Xάξε ζην θείκελν ηεο επηγξαθήο πνπ ζψδεηαη ζην επηηχκβην αλάγιπθν, είκαζηε

ζε ζέζε λα αλαζπζηήζνπκε ηε ζηξαηησηηθή ζηαδηνδξνκία ηνπ ζπγθεθξηκέλνπ Pσκαίνπ

κεραληθνχ (architectus): θαηεηάγε ζηνλ ζηξαηφ ην 60 κ.X. θαη ππεξέηεζε επί ελλέα έηε

ζηελ Kάησ Γεξκαλία, ελψ ην 69 κ.X. κεηεηέζε ζηε θξνπξά ησλ Πξαηησξηαλψλ ζηε

Pψκε· κεηά ηελ απνζηξάηεπζή ηνπ (πηζαλφηαηα ην έηνο 77 κ.X.) επαλήιζε ζηελ ελεξγφ

ππεξεζία κε δηαηαγή ηνπ απηνθξάηνξνο (evocatus Augusti) θαη γηα 23 ζπλαπηά έηε ήηαλ

ππεχζπλνο γηα ηελ θαηαζθεπή αθεηεξίσλ νξγάλσλ ζην απηνθξαηνξηθφ νπινζηάζην ηεο

Pψκεο. ΢πλεπψο, ε ζηαδηνδξνκία ηνπ θαιχπηεη κεγάιν κέξνο ηνπ δεπηέξνπ εκίζενο ηνπ

1νπ κ.X. αη. θαη ζπκπίπηεη κε ηελ πεξίνδν θαηά ηελ νπνίαλ ππνζέηνπκε φηη έιαβε ρψξα ε

εθεχξεζε θαη αλάπηπμε ηεο νμπβφινπ βαιιίζηξαο. Παξά ηαχηα, ν θαιιηηέρλεο ν νπνίνο

εθιήζε λα θηινηερλήζεη ην επηηχκβην αλάγιπθν ηνπ Oπεδελλίνπ Mνδεξάηνπ ιίγν κεηά

51
Marsden, Artillery A, 185 (ην θείκελν ηεο επηγξαθήο) θαη Πίλ. 1 (ε απεηθφληζε ζην επηηχκβην
αλάγιπθν)· πξβι. Wilkins, Artillery, 28, φπνπ θσηνγξαθία θαη πεξηγξαθή ηνπ αλαγιχθνπ, ην νπνίν

136
ην 100 κ.X. επέιεμε λα απεηθνλίζεη ζε απηφ έλαλ παιαηνχ ηχπνπ νμπβφιν θαηαπέιηε,

φπσο ηνλ γλσξίδνπκε απφ ηηο πεξηγξαθέο ηνπ Bηηξνπβίνπ. Tν γεγνλφο απηφ δείρλεη

θαζαξά φηη, ηνπιάρηζηνλ γηα έλα ρξνληθφ δηάζηεκα, νη δχν ηχπνη νμπβφισλ κεραλψλ

ζπλππήξραλ ζηηο ηάμεηο ησλ ξσκατθψλ ιεγεψλσλ.

΢ηελ παξνχζα θάζε ζηελ νπνία βξίζθεηαη ε έξεπλα, ην κφλν πνπ κπνξνχκε λα

θάλνπκε είλαη λα δηαηππψζνπκε νξηζκέλεο εχινγεο ππνζέζεηο ζρεηηθά κε ηε ζηαδηαθή

αληηθαηάζηαζε ηνπ ελφο ηχπνπ απφ ηνλ άιινλ. Aπφ ηε κία πιεπξά, δελ ππάξρεη

ακθηβνιία φηη ηα πιενλεθηήκαηα ηα νπνία εμαζθάιηδε ε ρξήζε ηνπ λένπ ηχπνπ

(πιενλεθηήκαηα ζηα νπνία ζα αλαθεξζνχκε δηεμνδηθψο ζην επφκελν ππνθεθάιαην) ζα

θαηέζηεζαλ πνιχ γξήγνξα ηα παιαηνχ ηχπνπ νμπβφια φξγαλα μεπεξαζκέλα. Aπφ ηελ

άιιε, φκσο, δελ πξέπεη λα ιεζκνλνχκε πνηέ φηη ε έλλνηα ηεο παξσρεκέλεο ηερλνινγίαο

δελ πθίζηαην ζηελ Aξραηφηεηα, εηδηθά ζηνλ ηνκέα ησλ φπισλ:52 θάζε νπιηθφ ζχζηεκα

― επηζεηηθφ ή ακπληηθφ φπιν, πνιεκηθή κεραλή θ.ιπ. ― ην νπνίν κπνξνχζε λα

ρξεζηκνπνηεζεί απνηειεζκαηηθά (κε άιια ιφγηα, λα πξνθαιέζεη ή λα απνηξέςεη

απψιεηεο) βξηζθφηαλ ζε ρξήζε έσο ην ηέινο ηνπ νξίνπ δσήο ηνπ, αλεμαξηήησο ηνπ αλ

λέα φπια είραλ ήδε θάλεη ηελ εκθάληζή ηνπο.

Oη ειάρηζηεο θηινινγηθέο θαη εηθνληζηηθέο καξηπξίεο δελ κάο επηηξέπνπλ λα

είκαζηε απνιχησο βέβαηνη αλαθνξηθά κε ην αλ θαη θαηά πφζνλ ν λένο ηχπνο νμπβφινπ

κε νινκεηαιιηθφ πιαίζην εμεηφπηζε ηνπο παιαηνηέξνπο θαηαπέιηεο. Aπηφ ην νπνίν

γλσξίδνπκε κε βεβαηφηεηα είλαη φηη ε παξαδνζηαθή νξνινγία βξηζθφηαλ αθφκε ζε

ρξήζε πνιχ κεηά ηελ εκθάληζε ηεο νμπβφινπ βαιιίζηξαο. Πην ζπγθεθξηκέλα, ζε κία

δίγισζζε επηηχκβηα επηγξαθή ε νπνία βξέζεθε ζηελ Aπάκεηα ηεο ΢πξίαο θαη

ζήκεξα θπιάζζεηαη ζηελ Πηλαθνζήθε Chiaramonti ηνπ κνπζείνπ ηνπ Bαηηθαλνχ.

52
Oη Marsden, Artillery A, 190 θαη Wilkins, Artillery, 51 δέρνληαη ηελ ηζρπξή πηζαλφηεηα νη δχν ηχπνη
νμπβφισλ κεραλψλ λα ζπλππήξραλ θαηά ηηο πξψηεο δεθαεηίεο ηνπ 2νπ κ.X. αη. Γηα αληίζηνηρεο
πεξηπηψζεηο ζπλππάξμεσο δηαθνξεηηθψλ ηχπσλ ιηζνβφισλ νξγάλσλ θαηά ηελ πζηεξνξξσκατθή πεξίνδν,

137
ρξνλνινγείηαη απφ ηνπο εθδφηεο ηεο κεηαμχ ησλ εηψλ 231 θαη 233 κ.X. κλεκνλεχεηαη ν

ιεγεσλάξηνο Bαίβηνο ΢ενπήξνο (Baebius Severus), ν νπνίνο αλαθέξεηαη φηη είρε ηελ

εηδηθφηεηα ηνπ ρεηξηζηνχ “ζθνξπίνπ” (scorpio/ζθνξπηώλ).53 ΢πκπεξαίλνπκε, ινηπφλ, φηη

ν ηερληθφο φξνο “ζθνξπίνο”, ν νπνίνο ήδε απφ ηα πξψηα ζηάδηα ηεο εμειίμεσο ησλ

θαηαπειηψλ δήισλε ζπγθεθξηκέλν ηχπν θαη κέγεζνο νμπβφινπ νξγάλνπ (πηζαλφηαηα

αθξηβψο ν ηχπνο απηφο είλαη πνπ απεηθνλίδεηαη ζην επηηχκβην αλάγιπθν ηνπ Oπεδελλίνπ

Mνδεξάηνπ),54 ζπλέρηζε λα ρξεζηκνπνηείηαη ζηνλ ξσκατθφ ζηξαηφ ζρεδφλ 150 έηε κεηά

ηελ έληαμε ζε ππεξεζία ηεο νμπβφινπ βαιιίζηξαο.

H αδπλακία λα δηαζηαπξψζνπκε ηα ειάρηζηα ππάξρνληα ζηνηρεία θαζηζηά

δχζθνιν ην λα δειψζνπκε κε βεβαηφηεηα, βαζηζκέλνη απνθιεηζηηθά ζηελ

πξναλαθεξζείζα επηγξαθηθή καξηπξία, αλ ε ζπλερηδφκελε ρξήζε ηνπ φξνπ ηνλ 3ν αη.

ππνδειψλεη θαη ρξήζε ηνπ ζπγθεθξηκέλνπ ηχπνπ έσο ηελ πεξίνδν απηήλ. 55 Aπφ ηελ

άιιε, ζηηο γξαπηέο πεγέο ηεο πζηεξνξξσκατθήο πεξηφδνπ δελ ιείπνπλ νη αλαθνξέο ζηνπο

φξνπο “βαιιηζη(ξ)άξηνη”/ballistarii.56 Γπζηπρψο, ε ηπραία αλαθάιπςε ησλ θαηαινίπσλ

βι. ην επφκελν θεθάιαην.

53
SEG XLIII, αξ. 1022: “Baeb(ius) Severus imm(unis) | scor(pio) Leg(ionis) II Part(hicae) Sev[erianae] |
P(iae) F(elicis) F(idelis) Aet(ernae) (centuriae) V pil(i) post(erioris) | qui vixit ann(os) XXX || m(enses) III
milit(avit) ann(os) XII | civis Perusinus | Valer(ius) Respectus | prim(us) her(es) b(ene) m(erenti) f(ecit) |
θεοῖς || Bαίβιος Σεουῆρος | ἰμμ(οῦνος) σκορπιὼν | λεγ(εῶνος) β΄ Παρθ(ικῆς)
Σεου(ηριανῆς) (ἑκατονταρχίας) | πέμπτης πίλου | ὑστέρου ἔζησεν ἔτ||η λ΄, μ(ῆνας) γ΄,
ἐστρατεύ|σατο ἔτη ιβ΄, πολεί|της Περουσῖνος· | Oὐαλέριος Ῥεσπέ|κτος πρῶτος κληρο||νόμος
ἐποίησεν”
54
Bι. Marsden, Artillery A, 57-61 (ε πξψηε εκθάληζε ηνπ φξνπ ζε αηηηθή επηγξαθή ηνπ δεπηέξνπ εκίζενο
ηνπ 4νπ π.X. αη.) θαη 79, ζεκ. 1 (ην κέγεζνο ησλ ξσκατθψλ αθεηεξίσλ νξγάλσλ πνπ αλαθέξνληαη σο
scorpio maior θαη scoprio minor αληηζηνίρσο)· ν Wilkins ζπκθσλεί κε ηελ άπνςε ηνπ Marsden φηη νη
“ζθνξπίνη” ήζαλ ηξηζπίζακνη θαη περηαίνη (δηζπίζακνη) νμπβφινη θαηαπέιηεο (Wilkins - Morgan,
“Scorpio”, 96). Γηα ηελ θαηεγνξηνπνίεζε ησλ αξραίσλ νμπβφισλ θαηαπειηψλ αλάινγα κε ην κήθνο ηνπ
βιήκαηφο ηνπο, βι. ην πξνεγνχκελν θεθάιαην.
55
Eθηφο απφ ηελ επηγξαθή ηεο Aπακείαο, ν παξαπιήζηνο (θαη άπαμ επξηζθφκελνο) φξνο scorpionarius
βξέζεθε ραξαγκέλνο ζην ιίζηλν ηείρνο ελφο ξσκατθνχ νρπξσκέλνπ ζηξαηνπέδνπ ζηε Γεξκαλία· πξβι. D.
B. Campbell, “Auxilliary Artillery Revisited”, Bonner Jahrbücher 186(1986)117-132, εδψ 118, ζεκ. 10. Ζ
κε ηθαλνπνηεηηθή δεκνζίεπζε ηνπ ζπγθεθξηκέλνπ επξήκαηνο δελ επηηξέπεη αθξηβή ρξνλνιφγεζε ή
δηφξζσζε ηεο ζπληνκνγξαθίαο scor()/σκορπιων() ζε scor(pionarius)/σκορπιων(άριος) αληί ηνπ
scor(pio)/σκορπιὼν ζηελ πξναλαθεξζείζα επηγξαθή ηνπ 3νπ αη.
56
Oη αλαθνξέο βξίζθνληαη ζπγθεληξσκέλεο ζην Marsden, Artillery A, 191-196, αιιά ζα πξέπεη λα
ρξεζηκνπνηεζνχλ κε πξνζνρή, θαζψο ζε νξηζκέλεο πεξηπηψζεηο πξφθεηηαη γηα παξαλφεζε. Λ.ρ., ζηε ζει.
192, ζεκ. 2, ν Marsden εξκελεχεη ηνλ φξν “βαιήζηεο” ― πνπ απαληά ζε επηγξαθή ηνπ 300 κ.X. πεξίπνπ

138
κίαο ιηζνβφινπ ballista ηνπ 2νπ ή 3νπ κ.X. αη. ζηελ έξεκν ηνπ Iξάθ57 έζεζε ππφ

ακθηζβήηεζε ην απφιπην ηεο εξκελείαο ησλ φξσλ απηψλ σο αλαθεξνκέλσλ ζε

νμπβφινπο βαιιίζηξεο, φπσο απνδεηθλχεη θαη ε επηζηεκνληθή δηακάρε ε νπνία είρε

μεζπάζεη ζην παξειζφλ ζρεηηθά κε ηελ εξκελεία ηνπ φξνπ ballistaria ζε δχν επηγξαθέο

ρξνλνινγνχκελεο ζηελ ίδηα πεξίνδν (αξρέο 3νπ αη.) θαη πξνεξρφκελεο απφ ξσκατθά

ζηξαηφπεδα ζηε ζεκεξηλή B. Aγγιία.58 Παξάιιεια, ε πεπαιαησκέλε νξνινγία πνπ

απαληά ζην έξγν ηζηνξηθψλ ηεο πξσηνβπδαληηλήο πεξηφδνπ, φπσο ν Aκκηαλφο

Mαξθειιίλνο θαη ν Zψζηκνο,59 ηείλεη λα εληζρχζεη ηηο ακθηβνιίεο απφ ηηο νπνίεο πηζαλψο

λα δηαθαηέρνληαη νξηζκέλνη ζχγρξνλνη κειεηεηέο.

Tν εξψηεκα εάλ θαη θαηά πφζνλ ην λένπ ηχπνπ νμπβφιν φξγαλν αληηθαηέζηεζε

ηνπο παιαηνηέξνπο θαηαπέιηεο δελ είλαη αθαδεκατθφ, νχηε άπηεηαη κφλν δεηεκάησλ πνπ

αθνξνχλ απνθιεηζηηθά ζηελ απηνθξαηνξηθή πεξίνδν ή ηε ξσκατθή επνρή ελ γέλεη. Aπφ

ηελ απάληεζε πνπ ζα δνζεί ζην εξψηεκα απηφ εμαξηάηαη ε εξκελεία νξηζκέλσλ

αξραηνινγηθψλ επξεκάησλ πνπ ρξνλνινγνχληαη ζηελ πξσηνβπδαληηλή πεξίνδν θαη, θαη‟

επέθηαζηλ, ε εηθφλα ηελ νπνία ζα είκαζηε ζε ζέζε λα ζρεκαηίζνπκε γηα ηα νμπβφια

φξγαλα ηνπ βπδαληηλνχ ζηξαηνχ.

Aλαθεξζήθακε ήδε εθηελψο ζηα αξραηνινγηθά επξήκαηα απφ ηε Pνπκαλία, ηεο

Γαιιία θαη ην Mαξφθν, φπσο επίζεο θαη ζηελ πιένλ πξφζθαηε αλαθάιπςε εμαξηήκαηνο

νμπβφινπ βαιιίζηξαο, εθείλε ζηε Bνπιγαξία. ΋κσο, παξά ηε ζεκαληηθή ζπκβνιή ηνπο

― σο ballistarius, ελψ θαηά πάζα πηζαλφηεηα πξφθεηηαη γηα ηε θξάζε “Bάιεο ηεζ(ζεξάξηνο)”, δει.
“Valens tesserarius” (πξβι. Campbell, “Auxiliary Artillery”, 118, ζεκ. 10).
57
Γηα ην εχξεκα ησλ Aηξψλ βι. γεληθά D. Baatz, “The Hatra Ballista”, Sumer 33(1977)141-152.
58
O I. A. Richmond, “Roman Britain and Roman Military Antiquities”, Proceedings of the British
Academy 41(1955)297-315 ππνζηήξηδε φηη ν φξνο αλαθεξφηαλ ζε βάζεηο ιηζνβφισλ κεραλψλ, ελψ ν D. B.
Campbell, “Ballistaria in First to Mid-Third Century Britain: A Reappraisal”, Britannia 15(1984)75-84
αληέηεηλε φηη ε ζχλδεζε ηνπ φξνπ κε ιηζνβφια φξγαλα ηνλ 3ν αη. είλαη ιαλζαζκέλε, θαζψο ν ΢θσηζέδνο
αξραηνιφγνο ζεσξνχζε φηη ηελ επνρή εθείλε είρε πιένλ θαζηεξσζεί ε ρξήζε ηνπ φξνπ “βαιιίζηξα”
απνθιεηζηηθά γηα νμπβφινπο κεραλέο. Γηα πεξηζζφηεξεο ιεπηνκέξεηεο ζρεηηθά κε ην ζπγθεθξηκέλν
δήηεκα, βι. ηηο πξψηεο ζειίδεο ηνπ κεζεπνκέλνπ θεθαιαίνπ.
59
O Aκκηαλφο Mαξθειιίλνο ρξεζηκνπνηεί ζε δχν ρσξία (15, 12, 1 θαη 24, 2, 13) ηνλ παιαηφ φξν catapulta,
ελψ ζηνλ Zψζηκν δελ ζπλαληνχκε θακκία κλεία ηνπ φξνπ “βαιιίζηξα”, αιιά φξνπο φπσο “κεραλή” (I, 61,

139
ζηε κειέηε ηεο ιεηηνπξγίαο ηνπ ζπγθεθξηκέλνπ νπινκεραλήκαηνο, νη ελ ιφγσ

αξραηνινγηθέο καξηπξίεο δελ επέηπραλ λα δψζνπλ ιχζε ζην δήηεκα ηεο εθηνπίζεσο ηνπ

παιαηνχ θαηαπέιηε (catapulta) απφ ηε βαιιίζηξα. Aπηφ ζπκβαίλεη δηφηη, εθηφο απφ

θακάξηα θαη θακβέζηξηα, ηα νπνία αλακθηβφισο αλήθνπλ ζε νμπβφινπο βαιιίζηξεο, ε

αξραηνινγηθή ζθαπάλε έρεη θέξεη ζην θσο θαη άιια κεηαιιηθά εμαξηήκαηα θαηαπειηψλ

απφ ηελ πεξίνδν απηή, θπξίσο ρνηληθίδεο. Tν πξφβιεκα έγθεηηαη ζην φηη, κε ηελ εμαίξεζε

ησλ ρνηληθίδσλ ηνπ Mαξφθνπ (νη νπνίεο βξέζεθαλ πιεζίνλ ηεο ζέζεσο φπνπ είρε

αλαθαιπθζεί ην νινκεηαιιηθφ πιαίζην ηεο ΢άια θαη ζπλεπψο κπνξνχλ, κε ζρεηηθή

βεβαηφηεηα, λα απνδνζνχλ ζε βαιιίζηξεο)60 θαη ηεο Λπψλ (νη νπνίεο αλεζθάθεζαλ καδί

κε ην αληίζηνηρν θακβέζηξηνλ),61 ηα ινηπά επξήκαηα είλαη παξφκνηα κε ηα αληίζηνηρα

εμαξηήκαηα ησλ παιαηνχ ηχπνπ θαηαπειηψλ· θαηά ζπλέπεηα, δελ είλαη απνιχησο

βέβαηνλ θαηά πφζνλ αλήθνπλ ζε λένπ ηχπνπ νμπβφια.

Eθηφο απφ ην Mαξφθν θαη ηε Γαιιία, επξήκαηα ρνηληθίδσλ ρξνλνινγνπκέλσλ

απφ ηελ πζηεξνξξσκατθή/πξσηνβπδαληηλή πεξίνδν έρνπλ αλαθαιπθζεί ζην Hλσκέλν

Bαζίιεην (ζην Έιγθηλρηνπ ηεο ΢θσηίαο θαη ην Mπαζ ηεο Aγγιίαο), ηελ Πέξγακν ηεο

Mηθξάο Aζίαο θαη ηελ Πηηπνχληα ζηελ αλαηνιηθή αθηή ηνπ Eπμείλνπ Πφληνπ. Tα ελ

ιφγσ επξήκαηα έρνπλ ηχρεη επηζηακέλεο κειέηεο απφ ηνλ θαζεγεηή Baatz, 62 αιιά ηα

ζπκπεξάζκαηά ηνπ έρνπλ επεξεαζζεί ζε ζεκαληηθφ βαζκφ απφ ηηο ήδε δηακνξθσκέλεο

απφςεηο ηνπ ζρεηηθά κε ηε κνξθή ηεο βαιιίζηξαο θαη ηε ρξνλνιφγεζή ηεο. Λ.ρ.,

ππνζέηεη φηη ηα δχν βξεηαλληθά επξήκαηα πξνέξρνληαη απφ βαιιίζηξεο ιφγσ ηνπ πνιχ

κηθξνχ κεγέζνπο ηνπο: ε δηάκεηξφο ηνπο είλαη παξαπιήζηα κε εθείλε ησλ επξεκάησλ ηεο

Γθνξλέα θαη ζπκβαδίδεη κε ηε ζεσξία ηνπ φηη ε ρεηξνβαιιίζηξα ήηαλ θνξεηφ φπιν. Aπφ

1 1
11· II , 35, 5-6) ή “θαηαπέιηεο” (II , 45, 26).
60
Boube-Piccot, Bronzes, 195-201.
61
Baatz - Feugère, “Éléments”, 204-205.
62
Bι. ζπλνπηηθή πεξηγξαθή θαη αλάιπζε ζην D. Baatz, Bauten und Katapulte des römischen Heeres

140
ηελ άιιελ, αλαρξνλνινγεί ηε ρνηληθίδα ηεο Πεξγάκνπ (ε νπνία αξρηθψο εζεσξείην φηη

αλήθε ζηελ ειιεληζηηθή πεξίνδν)63 ζηνλ 2ν ή 3ν κ.X. αη., βαζηζκέλνο θπξίσο ζηελ

ηππνινγία ηεο, αιιά ρσξίο λα δίλεη ιεπηνκεξείο εμεγήζεηο θαη ρσξίο λα δηεπθξηλίδεη αλ

πξφθεηηαη γηα εμάξηεκα νμπβφινπ βαιιίζηξαο.64 Tέινο, ηνπνζεηεί ρξνληθψο ηε ρνηληθίδα

ηεο Πηηπνχληνο ζηνλ 4ν αη.,65 πξνθαλψο επεηδή ζηνλ αηψλα απηφλ ζεσξεί φηη

θνξπθψλεηαη ε ρξήζε ηεο νμπβφινπ βαιιίζηξαο, θξίλνληαο κε βάζε ηα επξήκαηα ηεο

Pνπκαλίαο, ηηο αλαθνξέο ζηηο ηζηνξηθέο πεγέο (θπξίσο ηνλ Aκκηαλφ Mαξθειιίλν) θαη

ηελ άπνςή ηνπ φηη ηφηε πξέπεη λα ηνπνζεηεζεί θαη ε ζχληαμε ηνπ θεηκέλνπ ηνπ ςεπδν-

Ήξσλνο. H ηειεπηαία απηή ρξνλνιφγεζε δελ πξέπεη λα ζεσξείηαη απνιχησο βέβαηε,

θαζψο ε ρνηληθίδα ηεο Πηηπνχληνο βξέζεθε ζε ζηξψκα θαηαζηξνθήο ρξνλνινγνχκελν

απφ ηνλ 4ν έσο ηνλ 6ν αη.66

Tν γεγνλφο φηη ηνπιάρηζηνλ έλα απφ ηα πξναλαθεξζέληα επξήκαηα ελδέρεηαη λα

ρξνλνινγείηαη απφ ηε βπδαληηλή πεξίνδν (θαη αλαθαιχθζεθε ζε έλα απφ ηα έζραηα

πξνπχξγηα ηεο Bπδαληηλήο Aπηνθξαηνξίαο ζηνλ Eχμεηλν Πφλην) θαζηζηά επηηαθηηθή ηελ

αλάγθε, πξνθεηκέλνπ λα ζρεκαηίζνπκε κία αμηφπηζηε εηθφλα αλαθνξηθά κε ηα βπδαληηλά

νμπβφια φξγαλα, λα δνζεί κία ηθαλνπνηεηηθή απάληεζε ζην εξψηεκα ην νπνίν ζέζακε

αλσηέξσ: ήηαλ ε βαιιίζηξα ην κνλαδηθφ νμπβφιν φξγαλν ηεο Όζηεξεο Aξραηφηεηνο, ή

ζπλεβίσλε κε ηνλ παιαηνχ ηχπνπ θαηαπέιηε; ΋πσο έρεη θαηαζηεί ζαθέο, ε απάληεζε ζε

κία ηέηνηνπ είδνπο εξψηεζε είλαη δχζθνιν λα πξνθχςεη απφ κφλεο ηηο αξραηνινγηθέο

(Mavors Roman Army Researches 11), ΢ηνπηγάξδε 1994, 282-283.

63
W. Gaitzsch, “Hellenistische Geschützteile aus Pergamum”, ζην: C. Dobiat (επηκ.), Festschrift für Otto-
Herman Frey zum 65. Geburtstag (Marbuger Studien zur Vor- und Frühgeschichte 16), Xηηδεξφζ 1994,
235-242.
64
Baatz, Bauten, 283.
65
D. Baatz, “Eine Katapult-Spannbuchse aus Pityus, Georgien (UDSSR)”, Saalburg-Jahrbuch
44(1988)59-64.
66
Γηα ηηο αλαζθαθέο ζηελ Πηηπνχληα θαη ηα επξήκαηα ηα νπνία έρνπλ έιζεη ζην θσο, βι. ζπλνπηηθά G.
Lordkipanidse - D. Braund, “Recent Work at Pityus (Pitsunda/Bichvinda)”, ζην: Valerie A. Maxfield - M.
J. Dobson (επηκ.), Roman Frontier Studies 1989, Έμεηεξ 1991, 235-236.

141
καξηπξίεο, νη νπνίεο εθ ησλ πξαγκάησλ είλαη δηθνξνχκελεο· γηα λα δνζεί ιχζε ζην

πξφβιεκα, ζα πξέπεη λα επηζηξέςνπκε ζηηο γξαπηέο πεγέο.

Kαη‟ αξράο, είλαη ζρεδφλ βέβαην φηη ε νξνινγία πνπ ρξεζηκνπνηνχλ ν Aκκηαλφο

Mαξθειιίλνο θαη ν Zψζηκνο δελ ζπληζηά απφδεημε γηα ηελ επηβίσζε ησλ εμνπιηζκέλσλ

κε μχιηλν “πιαίζηνλ” νμπβφισλ κεραλψλ: είλαη κάιινλ ελδεηθηηθή ηεο ηάζεσο ησλ

ζπγγξαθέσλ απηψλ λα δηαλζίδνπλ ηελ αθήγεζή ηνπο κε θιαζζηθίδνληεο φξνπο. Eηδηθά

ζηελ πεξίπησζε ηνπ Aκκηαλνχ, ε ρξήζε ηνπ παιαηνχ φξνπ catapulta έρεη εξκελεπζεί σο

απφπεηξα κηκήζεσο θιαζζηθψλ ιαηηληθψλ πξνηχπσλ, ηνπ θσκηθνχ Πιαχηνπ67 θαη ηνπ

ηζηνξηθνχ Tίηνπ Ληβίνπ.68

΋ζνλ αθνξά ζηνλ Zψζηκν, απνηειεί ραξαθηεξηζηηθφ παξάδεηγκα Έιιελνο

ηζηνξηθνχ ηεο Όζηεξεο Aξραηφηεηνο ν νπνίνο ζην έξγν ηνπ απνθεχγεη ηε ρξήζε

ιαηηλνγελψλ φξσλ.69 ΢πλεπψο, δελ πξέπεη λα πξνθαιεί έθπιεμε ην γεγνλφο φηη ν

ζπγθεθξηκέλνο ηζηνξηθφο αξέζθεηαη λα αληηθαζηζηά ηνλ φξν “βαιιίζηξα” κε ηνλ φξν

“θαηαπέιηεο”, ή ελίνηε επηιέγεη λα ρξεζηκνπνηεί ηνλ γεληθφ φξν “κεραλή”. Mία

ζχγθξηζε ηνπ Zσζίκνπ κε ηνλ Aκκηαλφ Mαξθειιίλν (ν νπνίνο πεξηγξάθεη θαη απηφο,

φπσο ν Zψζηκνο, ηελ εθζηξαηεία ηνπ απηνθξάηνξνο Iνπιηαλνχ ελαληίνλ ησλ Πεξζψλ ην

67
O Marsden, Artillery A, 189 ζεσξεί φηη ην ρσξίν 15, 12, 1, φπνπ ν Aκκηαλφο ζπγθξίλεη ηηο γξνζηέο ηεο
Γαιάηηζζαο λνηθνθπξάο κε βιήκαηα θαηαπειηψλ (!), απνηειεί θηινινγηθή αλάκλεζε ησλ αζηείσλ ηνπ
Πιαχηνπ πνπ είραλ σο αθνξκή ηα αθεηήξηα φξγαλα· γηα ηα ηειεπηαία, πξβι. απηφζη, 84-85 θαη ζεκ. 4,
φπνπ πηζαλνινγείηαη ε πξνέιεπζή ηνπο απφ ηελ αηηηθή Nέα Kσκσδία. Γηα ηηο αξρατζηηθέο ηάζεηο ζην
ιεμηιφγην ηνπ Aκκηαλνχ, βι. Marsden, Artillery A, 189, ζεκ. 2.
68
Aλαθνξηθά κε ην δεχηεξν ρσξίν φπνπ εκθαλίδεηαη ν φξνο catapulta (24, 2, 13), ν Marsden, Artillery A,
189 πηζαλνινγεί φηη αλαθέξεηαη ζε ιηζνβφια, θαζψο ζεσξεί φηη ζηηο πεγέο ηεο επνρήο ―
ζπκπεξηιακβαλνκέλνπ θαη ηνπ Aκκηαλνχ ― ν φξνο ballista (ν νπνίνο παξαηίζεηαη ζην ίδην ρσξίν) δήισλε
απνθιεηζηηθά ηα νμπβφια φξγαλα. O Άγγινο θιαζζηθηζηήο δηείδε ηελ πξνζπάζεηα ηνπ Aκκηαλνχ λα
κηκεζεί παιαηφηεξα πξφηππα (“The second occurrence of the word may also be ascribed to Ammianus‟
liking for the old-fashioned turn of phrase, since he uses the good old formula „catapultis...atque
ballistis‟”), αιιά δελ πξνρψξεζε ζηε ζαθή ηαχηηζε ηνπ πξνηχπνπ ηνπ Aκκηαλνχ κε ηνλ Tίην Λίβην, φπσο
είρε πξάμεη λσξίηεξα ν Oιιαλδφο θηιφινγνο M. F. A. Brok, De perzische expeditie van keizer Julianus
volgens Ammianus Marcellinus, Γθξφληγγελ 1959, 120. Πξβι. J. den Boeft - J. W. Drijvers - D. den Hengst
- H. C. Teitler, Philological and Historical Commentary on Ammianus Marcellinus XXIV, Λέηληελ 2002,
55.
69
H. Hunger, Bπδαληηλή ινγνηερλία. H ιόγηα θνζκηθή γξακκαηεία ηωλ Bπδαληηλώλ, II, Aζήλα 1992, 72-73.

142
363)70 θαη ηνλ Πξνθφπην (ν νπνίνο είλαη κφιηο κία γελεά λεφηεξνο ηνπ Zσζίκνπ, αιιά

δελ απαμηνί λα ρξεζηκνπνηεί ζην έξγν ηνπ ιαηηληθνχο φξνπο),71 αξθεί γηα λα θαηαδείμεη

ηελ απνθιεηζηηθή ρξήζε ηνπ φξνπ ballista/“βαιιίζηξα” πξνθεηκέλνπ νη ελ ιφγσ

ηζηνξηθνί λα ππνδειψζνπλ ηα νμπβφια φξγαλα πνπ βξίζθνληαλ ζε ρξήζε θαζ‟ φιελ ηελ

πξσηνβπδαληηλή πεξίνδν.

Παξά ηαχηα, παξακέλεη ην δήηεκα ηεο επηγξαθήο ηεο Aπακείαο, ε νπνία

ραξάρζεθε εηο κλήκελ ηνπ ρεηξηζηνχ “ζθνξπίνπ” Bαηβίνπ ΢ενπήξνπ. Aλ ν φξνο επηβίσλε

αθφκε ηνλ 3ν αη., κήπσο ζα πξέπεη λα ζεσξήζνπκε πηζαλή θαη ηελ επηβίσζε ηνπ ηδίνπ

ηνπ κεραλήκαηνο; Ίζσο ηε ιχζε ζην αίληγκα απηφ λα δίλεη έλα απφζπαζκα απφ ην έξγν

ηνπ Bεγεηίνπ, ηνπ γλσζηνχ ζηξαηησηηθνχ ζεσξεηηθνχ ηνπ 4νπ αη. Πεξηγξάθνληαο ηνπο

δηαθφξνπο ηχπνπο βαιιίζηξαο, ν Bεγέηηνο αλαθέξεηαη θαη ζηηο manuballistae (πξβι. ηνλ

ειιεληθφ φξν “ρεηξνβαιιίζηξα”), ηηο νπνίεο ηαπηίδεη ― πξνθαλψο ιφγσ κεγέζνπο ― κε

ηνπο παιαηφηεξνπο “ζθνξπίνπο”.72 Tν ζπγθεθξηκέλν απφζπαζκα δείρλεη λα επηβεβαηψλεη

ηελ άπνςε φηη ε ρξήζε απαξραησκέλεο νξνινγίαο δελ ππνδειψλεη απαξαηηήησο θαη ηελ

επηβίσζε ησλ παιαηνηέξσλ ηχπσλ θαηαπειηψλ. Kαηά ηα θαηλφκελα, πξφθεηηαη απιψο γηα

άιιν έλα παξάδεηγκα ηνπ πψο ε ζηξαηησηηθή νξνινγία, εθ θχζεσο ζπληεξεηηθή,

αληηζηέθεηαη ζηηο εμειίμεηο επί καθξφηεξν ρξνληθφ δηάζηεκα απφ φζν ε ίδηα ε πνιεκηθή

70
Eμαηξνπκέλσλ ησλ δχν πξναλαθεξζέλησλ ρσξίσλ, φπνπ αλαθέξεηαη ν φξνο catapulta, ζην ππφινηπν
έξγν ηνπ ν Aκκηαλφο Mαξθειιίλνο ρξεζηκνπνηεί απνθιεηζηηθψο ηνλ φξν ballista πξνθεηκέλνπ λα
αλαθεξζεί ζηα νμπβφια κεραλήκαηα ηεο επνρήο ηνπ: ι.ρ. 19, 1, 7· 23, 4, 1· 24, 2, 13. Tα δχν ηειεπηαία
απνζπάζκαηα αλαθέξνληαη ζηηο επηρεηξήζεηο ηνπ έηνπο 363 θαη δείρλνπλ φηη νη “θαηαπέιηαη” θαη νη
“κεραλαί” ηνπ Zσζίκνπ (ν νπνίνο πεξηγξάθεη ηηο ίδηεο αθξηβψο επηρεηξήζεηο) ήζαλ ζηελ πξαγκαηηθφηεηα
νμπβφινη βαιιίζηξεο. Kαηαιπηηθήο ζπνπδαηφηεηνο γηα ην δήηεκα είλαη ε παξέθβαζε ηνπ Aκκηαλνχ
Mαξθειιίλνπ ζην 23ν βηβιίν ηνπ έξγνπ ηνπ, ζηελ νπνία πεξηγξάθεη ηηο πνιεκηθέο κεραλέο πνπ
ρξεζηκνπνηήζεθαλ ζηνλ εθζηξαηεία ηνπ απηνθξάηνξνο Iνπιηαλνχ ελαληίνλ ησλ Πεξζψλ: ην κνλαδηθφ
νμπβφιν πνπ πεξηγξάθεηαη είλαη ε βαιιίζηξα, ελψ θακκία αλαθνξά δελ γίλεηαη ζηνλ φξν “θαηαπέιηεο”
(Aκκηαλφο Mαξθειιίλνο, 23, 4, 1-3)· πξβι. 20, 7, 10, φπνπ γίλεηαη ζαθήο δηάθξηζε αλάκεζα ζηα νμπβφια
φξγαλα (ηηο βαιιίζηξεο) θαη ηα ιηζνβφια κεραλήκαηα: “nec ballistae tamen cessavere nec scorpiones, illae
tela torquentes, hi lapides crebros”.
71
Πξβι. Πξνθφπηνο, Πόιεκνη, 5, 21, 14-18, φπνπ ν Bπδαληηλφο ηζηνξηθφο πεξηγξάθεη ηε βαιιίζηξα θαηά
ηε δηάξθεηα ηεο αθεγήζεσο ηεο πνιηνξθίαο ηεο Pψκεο απφ ηνπο Oζηξνγφηζνπο, ζε κία παξέθβαζε γηα ηηο
πνιεκηθέο κεραλέο ηνπ Bειηζαξίνπ παξφκνηα κε εθείλε ηνπ Aκκηαλνχ Mαξθειιίλνπ γηα ηηο πξνεηνηκαζίεο
ηνπ Iνπιηαλνχ ην 363.

143
ηερλνινγία ηελ νπνία πεξηγξάθεη. Eλαιιαθηηθά, ζα πξέπεη λα ζπιινγηζζνχκε ηελ

πηζαλφηεηα ε επηγξαθή (θαζψο θαη ην πξναλαθεξζέλ ράξαγκα απφ ηε Γεξκαλία, φπνπ

εκθαλίδεηαη ν ζπάληνο φξνο scorpionarius) λα θάλεη ιφγν γηα ρεηξηζηή ιηζνβφινπ

κεραλήκαηνο, θαζψο γλσξίδνπκε απφ ηνλ Aκκηαλφ Mαξθειιίλν φηη γηα έλα κηθξφ

ρξνληθφ δηάζηεκα ηνλ 4ν αη. ηα ιηζνβφια ηνπ ξσκατθνχ ζηξαηνχ έθεξαλ ηελ νλνκαζία

scorpiones.73 ΋πνηα θαη αλ είλαη ε εμήγεζε, γεγνλφο παξακέλεη φηη νη πεξηζζφηεξνη

ηζηνξηθνί ηεο πεξηφδνπ απφ ηνλ 3ν έσο ηνλ 6ν αη. αλαθέξνληαη ζηε βαιιίζηξα σο ην

κνλαδηθφ νμπβφιν φξγαλν ησλ ελφπισλ δπλάκεσλ ηεο Pσκατθήο (θαη θαηφπηλ ηεο

Bπδαληηλήο) Aπηνθξαηνξίαο.

Έηζη ινηπφλ, κε βάζε ηελ ππφζεζε εξγαζίαο ηελ νπνία δηαηππψζακε αλσηέξσ

(φηη δειαδή ηα εμαηξεηηθά ηερληθά ραξαθηεξηζηηθά ηεο νμπβφινπ βαιιίζηξαο ινγηθψο ζα

είραλ νδεγήζεη ηνπο παιαηνχ ηχπνπ θαηαπέιηεο ζηε ζηαδηαθή εμαθάληζε κεηά ηνλ 2ν

κ.X. αη.) θαη ηα ζηνηρεία πνπ πξνέθπςαλ απφ ηελ αλάιπζε ησλ γξαπηψλ πεγψλ ηεο

επνρήο, αγφκεζα ζην ζπκπέξαζκα φηη φζα κεηαιιηθά εμαξηήκαηα θαηαπειηψλ

ρξνλνινγνχληαη κεηά ην 100 κ.X. αλήθνπλ, θαηά πάζα πηζαλφηεηα, ζε βαιιίζηξεο ― αλ

φρη εθείλα ηεο πζηεξνξξσκατθήο, ζίγνπξα εθείλα ηεο πξψηκεο βπδαληηλήο επνρήο.

Aλαθεθαιαηψλνληαο: ην θχξην θαη κνλαδηθφ νμπβφιν φξγαλν ηεο

πξσηνβπδαληηλήο πεξηφδνπ ήηαλ ε βαιιίζηξα, κία πξσηνπνξηαθή αθεηήξηνο κεραλή ε

νπνία, φηαλ εκθαλίζζεθε ζηα ηέιε ηνπ 1νπ κ.X. αη., ελζσκάησλε πνιιέο θαηλνηνκίεο· ε

ζεκαληηθφηεξε απφ απηέο ήηαλ ε αληηθαηάζηαζε ηνπ μπιίλνπ “πιαηζίνπ” ησλ

παιαηνηέξσλ θαηαπειηψλ κε έλα πιήξσο κεηαιιηθφ, ην νπνίν απεηειείην απφ ην

θιηκάθηνλ, ηα θακβέζηξηα θαη ην θακάξηνλ. ΋κσο, γηα λα ζρεκαηίζνπκε κία πιήξε

72
Bεγέηηνο, 4, 22: “Scorpiones dicebant, quas nunc manuballistas vocant; ideo sic nuncupati, quod parvis
subtilisque spiculis inferant mortem.”
73
Πξβι. ην ρσξίν ην νπνίν παξαηίζεηαη αλσηέξσ, ζην ηέινο ηεο ζεκ. 70. Γηα πεξηζζφηεξα ζηνηρεία
ζρεηηθά κε ηα ιηζνβφια φξγαλα ηεο πξψηκεο βπδαληηλήο πεξηφδνπ, βι. ην πξψην κέξνο ηνπ κεζεπνκέλνπ

144
εηθφλα γηα ηα αθεηήξηα φξγαλα ηνπ πξψηκνπ Bπδαληίνπ, δελ αξθεί απιψο λα δειψζνπκε

φηη ην θαη‟ εμνρήλ βπδαληηλφ νμπβφιν φξγαλν ήηαλ ε βαιιίζηξα· ζα πξέπεη επίζεο λα

δηεπθξηλίζνπκε νξηζκέλα δεηήκαηα ζρεηηθά κε ηε κνξθή ηνπ ζπγθεθξηκέλνπ

κεραλήκαηνο, δεηήκαηα ηα νπνία έρνπλ αλαθχςεη θαηά θαηξνχο ράξε ζηηο δηάθνξεο

ζεσξίεο νη νπνίεο έρνπλ δηαηππσζεί αλαθνξηθά κε ηνλ ηξφπν ιεηηνπξγίαο ηνπ.

Έσο ηψξα επηθεληξσζήθακε ζηελ νμπβφιν βαιιίζηξα φπσο ηελ αλέζπξε απφ

ηελ αθάλεηα ε επηζηεκνληθή ηθαλφηεηα ηνπ Marsden θαη ηελ αλαπαξέζηεζε ―

ιακβάλνληαο ππ‟ φςηλ θαη ηηο λέεο αξραηνινγηθέο αλαθαιχςεηο ― ν Wilkins.74 ΢ηελ

εθδνρή απηήλ ε βαιιίζηξα είλαη έλα νμπβφιν φξγαλν ζπλεζηξακκέλσλ ηλψλ (κε

αγθψλεο νη νπνίνη ζηξέθνληαη εμσηεξηθψο ηνπ πιαηζίνπ), κε κεηαιιηθφ “πιαίζηνλ”

(ζήκα θαηαηεζέλ ηνπ νπνίνπ είλαη ε θακπχιε πνπ ζρεκαηίδεηαη ζην κέζνλ ηνπ

θακαξίνπ) θαη ζηεξηδφκελε ζε βάζε (ή, ζηελ πεξίπησζε ηεο carroballista, θεξφκελε επί

ηξνρνθφξνπ νρήκαηνο). H εθδνρή απηή, φκσο, δελ είλαη θαη ε κνλαδηθή. Γηα ηελ

αθξίβεηα, άιιεο ηξεηο ζρνιέο εξίδνπλ γηα ηε κνξθή ηελ νπνίαλ είρε (ή ζα έπξεπε λα έρεη)

ε νμπβφινο βαιιίζηξα. ΋πσο ζηελ πξναλαθεξζείζα πεξίπησζε ηνπ ξπζκνχ

αληηθαηαζηάζεσο ησλ παιαηνηέξσλ θαηαπειηψλ απφ ηε λένπ ηχπνπ βαιιίζηξα, έηζη θαη

ζην δήηεκα ηεο κνξθήο ηεο ηειεπηαίαο νη ζχγρξνλνη εξεπλεηέο έρνπλ εζηηάζεη ηελ

πξνζνρή ηνπο ζηε ξσκατθή επνρή, αιιά νη απαληήζεηο πνπ ζα δνζνχλ αθνξνχλ άκεζα

θαη ζηε βπδαληηλή πεξίνδν. Mε βάζε ηελ θχξηα ζεσξία θάζε ζρνιήο, απηέο δχλαληαη λα

θαηεγνξηνπνηεζνχλ σο εμήο: εζσζηξέθεηα αγθψλσλ, θνξεηφηεηα φπινπ, ηερλνινγηθή

νπηζζνδξφκεζε.

Πξνθαιεί εληχπσζε ην γεγνλφο φηη, ελψ νη πεξηζζφηεξνη ησλ θπξηνηέξσλ

εθπξνζψπσλ ησλ ηξηψλ ζρνιψλ είλαη ζχγρξνλνη, ηα πξψηα ςήγκαηα ησλ ζεσξηψλ απηψλ

είραλ εκθαληζζεί ήδε απφ ηνλ 19ν αη. θαη ηελ πξψηε απφπεηξα αλαπαξαζηάζεσο ηεο

θεθαιαίνπ.
74
Bι. θσηνγξαθίεο ηεο αλαθαηαζθεπαζκέλεο βαιιίζηξαο (απφ δηάθνξεο νπηηθέο γσλίεο) ζην Wilkins,

145
ρεηξνβαιιίζηξαο απφ ηνλ Victor Prou. O ηειεπηαίνο είρε απεηθνλίζεη ην κεράλεκα σο

έλα είδνο θνξεηνχ φπινπ παξνκνίνπ κε ηνλ παιαηφηεξν “γαζηξαθέηε”, κε εζσζηξεθείο

αγθψλεο θαη ραξαθηεξηζηηθή απνπζία ζπλεζηξακκέλσλ ηλψλ. Παξάιιεια, ην δεχηεξν

ήκηζπ ηνπ 19νπ θαη νη πξψηεο δεθαεηίεο ηνπ 20νπ αη. ραξαθηεξίζζεθαλ απφ ηελ έληνλε

επηζηεκνληθή δηακάρε ε νπνία είρε μεζπάζεη αλάκεζα ζηνπο ππνζηεξηθηέο θαη ηνπο

πνιεκίνπο ηεο ζεσξίαο ηεο επηβηψζεσο ησλ εθηνμεπηηθψλ κεραλψλ ζπλεζηξακκέλσλ

ηλψλ (φρη κφλνλ ηεο βαιιίζηξαο) κεηά ηελ Όζηεξε Aξραηφηεηα,75 ελψ αθφκε θαη ζηα

ηέιε ηεο δεθαεηίαο ηνπ 1960, πξηλ ε αξραηνινγηθή ζθαπάλε πξνθαιέζεη εκκέζσο ηελ

εκθάληζε λέσλ ζεσξηψλ, ν Γαλφο ηζηνξηθφο ηεο αξραίαο ηερλνινγίαο Aage Drachmann

ππνζηήξηδε ηελ πηζαλφηεηα έλα είδνο θνξεηνχ νμπβφινπ, παξφκνην κε ηνλ γαζηξαθέηε

ηνπ 4νπ π.X. αη., λα είρε επηβηψζεη ζηνλ ξσκατθφ ζηξαηφ.76 ΢ήκεξα ηα επηρεηξήκαηα ησλ

ηξηψλ ζρνιψλ είλαη θαηά βάζε παγησκέλα, αλ θαη ε θαηάζηαζε πεξηπιέθεηαη απφ ην

γεγνλφο φηη, κε ειάρηζηεο εμαηξέζεηο,77 δελ ππάξρνπλ ζηεγαλά αλάκεζα ζηηο δηάθνξεο

ζεσξίεο.78

΢ηηο επφκελεο παξαγξάθνπο ζα πεξηγξαθνχλ ζπλνπηηθψο νη θπξηφηεξεο απφςεηο

ησλ ηξηψλ ζρνιψλ, ελψ ζην ππφινηπν ππνθεθάιαην ζα αζρνιεζνχκε κε ηελ αλάιπζε θαη

ηελ θξηηηθή ησλ δηαθφξσλ επηρεηξεκάησλ. ΢εκαληηθφ ξφιν ζε απηφ ζα δηαδξακαηίζνπλ

νη βπδαληηλέο πεγέο ηεο πξψηκεο πεξηφδνπ, νη νπνίεο έσο ζήκεξα δελ έηπραλ

επηζηακέλεο κειέηεο απφ ηνπο πεξηζζφηεξνπο εηδηθνχο.

“Cheiroballistra”, 30, 41 θαη 47.

75
Γηα ηε δηακάρε απηή (φρη πάληνηε επηζηεκνληθή) κεηαμχ ησλ ππνζηεξηθηψλ ησλ δχν δηακεηξηθά
αληηζέησλ ζεσξηψλ, βι. ζπλνπηηθψο R. Rogers, Latin Siege Warfare in the Twelfth Century, Oμθφξδε
1992, 255-266.
76
Πξβι. ηε βηβιηνθξηηηθή ηνπ δεπηέξνπ ηφκνπ ηνπ έξγνπ ηνπ Marsden απφ ηνλ Drachmann ζην
Technology and Culture 13(1972)487-494, εδψ 493.
77
Eπί παξαδείγκαηη, ε ζεσξία ηεο εζσζηξέθεηαο πξνυπνζέηεη ηε ρξήζε ζπλεζηξακκέλσλ ηλψλ θαη,
ζπλεπψο, είλαη εληειψο αζπκβίβαζηε κε ηε ζεσξία ηεο ηερλνινγηθήο παξαθκήο, ε νπνία πξεζβεχεη ηε
ζηαδηαθή εμαθάληζε ησλ κεραλψλ ζπλεζηξακκέλσλ ηλψλ έσο ην ηέινο ηεο Aξραηφηεηνο.
78
Λ.ρ., νξηζκέλνη ππνζηεξηθηέο ηεο ζεσξίαο ηεο θνξεηφηεηνο αλαπαξηζηνχλ ηηο βαιιίζηξεο ηνπο κε
εμσζηξεθείο αγθψλεο, άιινη κε εζσζηξεθείο, ή αθφκε θαη ρσξίο ζπλεζηξακκέλεο ίλεο, ελψ νη νπαδνί ησλ
άιισλ δχν ζρνιψλ (ηεο εζσζηξέθεηαο θαη ηεο ηερλνινγηθήο νπηζζνδξνκήζεσο) δελ έρνπλ θαηαιήμεη ζην

146
 H ζεσξία ησλ εζσζηξεθψλ αγθψλσλ (δει. ε άπνςε ε νπνία ζέιεη ηνπο αγθψλεο

νξηζκέλσλ αθεηεξίσλ νξγάλσλ λα ζηξέθνληαη πξνο ην εζσηεξηθφ ηνπ “πιαηζίνπ”, αληί

ηνπ εμσηεξηθνχ κέξνπο, φπσο είλαη ην ζπλεζέζηεξν) απνηειεί ηελ πιένλ πξφζθαηε

ρξνλνινγηθψο εθδνρή ηεο νμπβφινπ βαιιίζηξαο: αλ θαη ήηαλ γλσζηή ήδε απφ ηνλ 19ν

αη.,79 κφιηο ηηο ηειεπηαίεο δεθαεηίεο έθαλαλ ηελ εκθάληζή ηνπο επηζηεκνληθέο

δεκνζηεχζεηο κε επηρεηξήκαηα ππέξ ηεο απφςεσο απηήο. Tν έλαπζκα γηα ηε ζχγρξνλε

αλαβίσζε ηεο ζεσξίαο ησλ εζσζηξεθψλ αγθψλσλ απεηέιεζε ε αλαθάιπςε κεηαιιηθψλ

εμαξηεκάησλ κίαο ιηζνβφινπ βαιιίζηξαο, ησλ κνλαδηθψλ απφ ηνλ ζπγθεθξηκέλν ηχπν

αξραίνπ αθεηεξίνπ νξγάλνπ πνπ έρνπλ βξεζεί έσο ζήκεξα.80 Mε βάζε ηα αλεπξεζέληα

θαηάινηπα (ηκήκαηα ηεο κεηαιιηθήο επελδχζεσο ηνπ πιαηζίνπ, ηξεηο ρνηληθίδεο θαη

ηέζζεξα ππνζέκαηα),81 νη εηδηθνί επέηπραλ λα αλαπαξαζηήζνπλ θαηά πξνζέγγηζε ην

πιαίζηνλ ηνπ ιηζνβφινπ θαη δηαπίζησζαλ φηη, ζε αληίζεζε κε φζα γλσξίδακε γηα

παιαηφηεξνπο ηχπνπο κέζα απφ ηηο ηερληθέο πεξηγξαθέο ησλ κεραληθψλ ηεο ειιεληζηηθήο

θαη ειιελνξξσκατθήο επνρήο, ην πιαίζηνλ ηνπ ιηζνβφινπ ησλ Aηξψλ ήηαλ θαηά πνιχ

ρακειφηεξν ζε χςνο θαη κεγαιχηεξν ζε πιάηνο.

΢ε αληίζεζε κε ηνλ Baatz, ν κεραληθφο John Anstee δελ είρε πεηζζεί φηη νη

δηαζηάζεηο ηνπ πιαηζίνπ ησλ Aηξψλ απνηεινχζαλ αζήκαληε ηδηνκνξθία. Tν κεγάιν

εχξνο ηνπ πιαηζίνπ ― ζε ζπλδπαζκφ κε νξηζκέλα επηπιένλ ζηνηρεία ηεο θαηαζθεπήο

αλ ε βαιιίζηξα ήηαλ θνξεηφ φπιν ή δηέζεηε βάζε.

79
Πξβι. Prou, “Chirobaliste”, 79-88, φπνπ θαη αλαθνξέο ζηηο απφπεηξεο νξηζκέλσλ εηδηθψλ θαη κε (ζηνπο
ηειεπηαίνπο ζπκπεξηιακβαλφηαλ θαη ν Γάιινο ινγνηέρλεο Prosper Mérimée!) λα εξκελεπζεί ν φξνο
“παιίληνλνλ” σο απφδεημε φηη φινη νη ιηζνβφινη θαηαπέιηεο ηεο Aξραηφηεηνο δηέζεηαλ εζσζηξεθείο
αγθψλεο. Tηο απφςεηο ησλ Γάιισλ κειεηεηψλ επί ηνπ ζέκαηνο αλαίξεζε ν Schramm, Geschütze, 54-57. Γηα
ηηο επηζηεκνληθέο θαη άιιεο δηαθνξέο κεηαμχ ηεο γαιιηθήο θαη ηεο γεξκαληθήο ζρνιήο ζηα ηέιε ηνπ 19νπ
θαη ηηο αξρέο ηνπ 20νπ αη., βι. ιεπηνκέξεηεο ζην πξψην θεθάιαην.
80
H αλαθάιπςε έιαβε ρψξα ην 1972, θαηά ηε δηάξθεηα αλαζθαθψλ πνπ δηελεξγνχζε ν αξραηνιφγνο W. I.
al-Sahili ζηελ αξραία πφιε ησλ Aηξψλ (ζεκ. Hatra) ζην Iξάθ. H πξψηε δεκνζίεπζε έγηλε απφ ηνλ S.
Husayn, “Manjaniq min al-Hadr”, Sumer 32(1976)121-134, ελψ ζρεδφλ ηαπηνρξφλσο εθιήζε λα κειεηήζεη
ηα επξήκαηα ν Baatz. Tα ζπκπεξάζκαηά ηνπ ηειεπηαίνπ δεκνζηεχζεθαλ ζην Baatz, “Ballista”· πξβι. ηνπ
ηδίνπ, “Das Torsionsgeschütz von Hatra”, Antike Welt 9/4(1978)50-57.
81
Γηα κία ζπλνπηηθή πεξηγξαθή ησλ επξεκάησλ, βι. Baatz, “Finds”, 3-7, φπνπ θαη ζρεδηαγξάκκαηα ησλ
δηαθφξσλ εμαξηεκάησλ. Tν κέγεζφο ηνπο (θπξίσο ε κεγάιε δηάκεηξνο ησλ ρνηληθίδσλ) ήηαλ απηφ πνπ

147
ηνπ, θαζψο θαη κε βάζε ηηο παξαπιήζηεο αλαινγίεο χςνπο/πιάηνπο πνπ ραξαθηεξίδνπλ

ην νινκεηαιιηθφ πιαίζην ηεο ρεηξνβαιιίζηξαο ― νδήγεζαλ ηνλ Bξεηαλλφ εηδηθφ ζηελ

εθ λένπ δηαηχπσζε ηεο παιαηάο ζεσξίαο ησλ Γάιισλ κεραληθψλ ηνπ 19νπ αη. πεξί

εζσζηξεθψλ αγθψλσλ, φρη κφλν γηα ηα ιηζνβφια, αιιά θαη γηα ηηο λένπ ηχπνπ

νμπβφινπο βαιιίζηξεο.82 Παξάιιεια, ηηο ίδηεο απφςεηο είρε ζρεκαηίζεη (αλεμάξηεηα απφ

ηνλ Anstee) θαη ν ηζηνξηθφο ηεο ηερλνινγίαο Michael Lewis.83 Oη ηδέεο ηνπο δελ παχνπλ

λα πξνζειθχνπλ λένπο νπαδνχο (ηδίσο ζηνλ αγγιφθσλν θφζκν), ηνπο νπνίνπο έιθεη ε

άπνςε φηη ε ιεηηνπξγία ησλ αγθψλσλ ζην εζσηεξηθφ ηνπ πιαηζίνπ επηηξέπεη κεγαιχηεξε

γσλία πεξηζηξνθήο θαη, θαηά ζπλέπεηα, θαιχηεξεο επηδφζεηο γηα ην κεράλεκα. 84 O

θπξηφηεξνο εθπξφζσπνο ηεο ζρνιήο ησλ εζσζηξεθψλ αγθψλσλ ζήκεξα (έρνληαο

αλαζεσξήζεη ηηο παιαηφηεξεο απφςεηο ηνπ)85 είλαη ν Bάζθνο αξραηνιφγνο Aitor Iriarte.86

Aπνηειεί ραξαθηεξηζηηθφ ηεο δηαπινθήο ησλ επηρεηξεκάησλ ησλ δηαθφξσλ

ζρνιψλ ην γεγνλφο φηη ν Iriarte, αλ θαη ζθνδξφο πνιέκηνο ηνπ Dietwulf Baatz ζην

νδήγεζε ηνπο κειεηεηέο ζηελ ππφζεζε φηη ην ελ ιφγσ κεράλεκα ήηαλ ιηζνβφιν.
82
J. Anstee, “„Tours de Force‟. An Experimental Catapult/Ballista”, Studia Danubiana 1(1998)131-139.
83
O Lewis δελ έρεη αθφκε δηαηππψζεη ηα επηρεηξήκαηά ηνπ γηα ηνπο αγθψλεο ηεο νμπβφινπ βαιιίζηξαο κε
ζαθή ηξφπν ζε θάπνην επηζηεκνληθφ δεκνζίεπκα. Tα φζα γλσξίδνπκε γηα ηηο απφςεηο ηνπ πξνέξρνληαη
απφ αλαθνξέο ζε εξγαζίεο άιισλ εηδηθψλ. Γηα κία πξψηε πξνζέγγηζε, βι. ην άξζξν “Trajan‟s Artillery.
The Archaeology of a Roman Technological Revolution” ζην ηξίην ηεχρνο (Iαλνπάξηνο 2004) ηνπ επξείαο
θπθινθνξίαο πεξηνδηθνχ Current World Archaeology. O ζπληάθηεο ηνπ άξζξνπ (ην νπνίν βαζίδεηαη, ζε
κεγάιν βαζκφ, ζε πιηθφ πνπ παξαρψξεζε ν Lewis, ζπκπεξηιακβαλνκέλσλ θαη θσηνγξαθηψλ ηεο
πεηξακαηηθήο ηνπ αλαπαξαζηάζεσο ηεο ρεηξνβαιιίζηξαο κε εζσζηξεθείο αγθψλεο) είλαη αλψλπκνο, αιιά
ζε νξηζκέλα ζεκεία ην θείκελν θέξεη ζεκαληηθέο γισζζηθέο νκνηφηεηεο κε ην άξζξν ηνπ M. W. Hassall,
“Perspectives on Greek and Roman Catapults”, Archaeology International 2(1998-1999)23-26 (ζε
επηζηνιή ηνπ πξνο ηνλ γξάθνληα, ρξνλνινγνχκελε ζην θζηλφπσξν ηνπ 1999, ν Mark Hassall θαίλεηαη λα
ππνζηεξίδεη θαη απηφο ηε ζεσξία ησλ εζσζηξεθψλ αγθψλσλ).
84
΢ε πνιιέο πεξηπηψζεηο, νη απφςεηο απηέο δηαρένληαη κέζσ εθιατθεπηηθψλ δεκνζηεπκάησλ, φπσο εθείλν
ηνπ D. B. Campbell, Greek and Roman Artillery 399 BC - AD 363, Λνλδίλν 2003 (ν ΢θσηζέδνο
αξραηνιφγνο δειψλεη πιήξσο πεπεηζκέλνο απφ ηα επηρεηξήκαηα ηνπ εθιηπφληνο πιένλ Anstee)· πξβι. ηελ
απεηθφληζε νμπβφινπ βαιιίζηξαο κε εζσζηξεθείο αγθψλεο ζηελ θαιιηηερληθή αλαπαξάζηαζε ηνπ Πίλ. F
(έξγν ηνπ Angus McBride) ζην T. Dawson, Byzantine Infantryman. Eastern Roman Empire c.900-1204,
Oμθφξδε 2007, 38.
85
Πξβι. A. Iriarte, “Pseudo-Heron‟s cheiroballistra a(nother) reconstruction: I. Theoretics”, Journal of
Roman Military Equipment Studies 11(2000)47-75, φπνπ, αλ θαη θαηαθέξεηαη ελαληίνλ ησλ απφςεσλ ηνπ
Wilkins ζρεηηθά κε ηε κε θνξεηφηεηα ηεο ρεηξνβαιιίζηξαο, αλαπαξηζηά θαη απηφο (φπσο θαη ν ΢θσηζέδνο
αξραηνιφγνο) ην νπινκεράλεκα κε εμσζηξεθείο αγθψλεο· πξβι. φκσο απηφζη, 63, φπνπ ν Iζπαλφο
εξεπλεηήο εκθαλίδεηαη αθφκε αλαπνθάζηζηνο ζρεηηθά κε ηελ πηζαλφηεηα ε ρεηξνβαιιίζηξα λα δηέζεηε
εζσζηξεθείο αγθψλεο.
86
A. Iriarte, “The Inswinging Theory”, Gladius 23(2003)111-140.

148
δήηεκα ηεο ιεηηνπξγίαο ησλ αγθψλσλ (ν Γεξκαλφο αξραηνιφγνο πηζηεχεη αθξάδαληα

ζηελ νξζφηεηα ησλ παιαηνηέξσλ επηρεηξεκάησλ ηνπ Schramm αλαθνξηθά κε ηνπο

εμσζηξεθείο αγθψλεο), εληνχηνηο ζπκθσλεί απνιχησο κε εθείλνλ ζην φηη ε

ρεηξνβαιιίζηξα ήηαλ φπιν ρεηξφο θαη φρη ηνπνζεηεκέλε ζε ζηαζεξή βάζε.87 ΋πσο ε

ζεσξία ησλ εζσζηξεθψλ αγθψλσλ, έηζη θαη ε ζεσξία ηεο θνξεηφηεηνο πεγάδεη ελ κέξεη

απφ ηελ αλαπαξάζηαζε ηνπ Prou. Mειεηψληαο ην ηερληθφ θείκελν ηνπ ςεπδν-Ήξσλνο, ν

Γάιινο κεραληθφο είρε εξκελεχζεη ηε κελνεηδή ππνδνρή ζην νπίζζην άθξν ηεο

ρεηξνβαιιίζηξαο ― φπσο πεξηγξάθεηαη ζην θείκελν ηεο Ἥρωνος Xειροβαλλίστρας θαη

φπσο δηαθξίλεηαη ζαθψο ζηα ζπλνδεπηηθά ζρεδηαγξάκκαηα ― σο “θαηαγσγίδα”,

παξφκνηα κε εθείλε ηελ νπνία δηέζεηε ν αξραίνο γαζηξαθέηεο.88

O Baatz είρε θαηαιήμεη ζε παξφκνηα ζπκπεξάζκαηα ήδε απφ ηα κέζα ηεο

δεθαεηίαο ηνπ 1970, φηαλ πξσηνδεκνζίεπζε ηελ έξεπλά ηνπ πάλσ ζηα επξήκαηα ηεο

Γθνξλέα θαη ηεο Oξζφβα.89 Eθηφο απφ ηελ εξκελεία ηνπ φξνπ “ζειελνεηδὲο ζρῆκα” ηνπ

θεηκέλνπ ηνπ ςεπδν-Ήξσλνο σο θαηαγσγίδνο, ν Γεξκαλφο αξραηνιφγνο έδσζε κεγάιε

βαξχηεηα ζηηο δηαζηάζεηο ησλ θακβεζηξίσλ θαη ηε δηάκεηξν ησλ ρνηληθίδσλ πνπ είραλ

αλαθαιπθζεί έσο ηφηε, ζέινληαο λα αλαηξέζεη ηηο αιιαγέο ηηο νπνίεο είρε επηθέξεη ν

Marsden ζην θείκελν θαη λα θαηαδείμεη φηη ηα ζπγθεθξηκέλα εμαξηήκαηα ήζαλ πνιχ

κηθξφηεξα απφ φ,ηη πίζηεπε ν Bξεηαλλφο εηδηθφο, άξα ιηγφηεξν ηζρπξά· θαηά ζπλέπεηα,

δελ ήηαλ απαξαίηεηε ε πξνζζήθε ηξνραιίαο θαη βάζεσο γηα ηελ φπιηζε ηεο

ρεηξνβαιιίζηξαο ― φπσο ππέζεηε ν Marsden, ρσξίο φκσο λα κπνξεί θαη λα ην απνδείμεη,

θαζψο παξφκνηα εμαξηήκαηα δελ αλαθέξνληαη ζην θείκελν ηνπ ςεπδν-Ήξσλνο.

H πνιχ κηθξή δηάκεηξνο ησλ επξεκάησλ ηεο Pνπκαλίαο ρξεζηκνπνηήζεθε απφ

ηνλ Γεξκαλφ εξεπλεηή σο επηρείξεκα ππέξ ηεο απφςεσο φηη θαηά ηελ απηνθξαηνξηθή θαη

87
Πξβι. Iriarte, “Cheiroballistra”, 64-71.
88
Prou, “Chirobaliste”, 118.

149
πζηεξνξξσκατθή πεξίνδν βξηζθφηαλ ζε ρξήζε έλαο ηχπνο θνξεηήο βαιιίζηξαο

παξφκνηνο κε ηνλ γαζηξαθέηε ηνπ 4νπ π.X. αη.· παξφκνηα ζπιινγηζηηθή αθνινχζεζε

αξγφηεξα θαη ν Iriarte. Παξάιιεια, θαηά θαηξνχο δηάθνξνη εξεπλεηέο επαλέξρνληαη ζην

δήηεκα θαη ππνζηεξίδνπλ φηη ε ρξήζε ηεο βαιιίζηξαο σο θνξεηνχ φπινπ απνδεηθλχεηαη

θαη απφ ηελ εηπκνινγία ηνπ φξνπ “ρεηξνβαιιίζηξα”/manuballista.90 ΢ήκεξα νη ζεσξίεο

ηνπ Baatz είλαη πνιχ δηαδεδνκέλεο, ηφζν κεηαμχ ησλ αθαδεκατθψλ εξεπλεηψλ, φζν θαη

κεηαμχ ησλ εξαζηηερλψλ πνπ αξέζθνληαη ζηελ ηζηνξηθή αλαβίσζε.91

΢ην ζεκείν απηφ αμίδεη λα ζεκεησζεί φηη, πέξα απφ ηα επηζηεκνληθά

επηρεηξήκαηα ηα νπνία ζπλνδεχνπλ ηηο δεκνζηεχζεηο ηνπ Baatz θαη ησλ ινηπψλ

ζηαζσηψλ ηεο ζεσξίαο ηεο ρεηξνβαιιίζηξαο σο φπινπ ρεηξφο, θαίλεηαη φηη είλαη

επεξεαζκέλνη θαη απφ ηελ ηδενιεςία ε νπνία δηαθξίλεη ηελ πιεηνλφηεηα ησλ Γπηηθψλ

ηζηνξηθψλ αλαθνξηθά κε ηε βαιιηζηξίδα, ην γλσζηφ κεραληθφ ηφμν (αγγι. crossbow,

γαιι. arbaleste, γεξκ. armbrust) ην νπνίν ζηε θαληαζία ηνπ θνηλνχ ― πηζαλψο θαη ιφγσ

ηεο δεκνθηιίαο ηνπ πζηεξνκεζαησληθνχ κχζνπ ηνπ Γνπιηέικνπ Tέιινπ ― απνηειεί

ζήκα θαηαηεζέλ ηεο πνιεκηθήο ηέρλεο ησλ ΢θνηεηλψλ Xξφλσλ, αιιά ε πξνέιεπζε ηνπ

νπνίνπ δελ έρεη αθφκε δηεπθξηληζζεί επαξθψο.92 H πξντζηνξία ηεο βαιιηζηξίδνο θαηά

ηελ πζηεξνξξσκατθή πεξίνδν (κε ηελ νπνίαλ έρεη αζρνιεζεί θαη ν ίδηνο ν Baatz),93 ζε

89
Gudea - Baatz, “Teile”, 61· πξβι. Baatz, “Finds”, 14-16.
90
Πξβι. ηηο απφςεηο πνπ είρε δηαηππψζεη παιαηφηεξα ν Drachmann ζηε βηβιηνθξηηηθή ηνπ έξγνπ ηνπ
Marden (βι. αλσηέξσ, ζεκ. 76). Bι. επίζεο Campbell, “Auxiliary Artillery”, 126-132.
91
H δηακάρε κεηαμχ ησλ ππνζηεξηθηψλ θαη ησλ επηθξηηψλ ησλ δηαθφξσλ ζρνιψλ πιένλ έρεη ππεξβεί ηα
φξηα ηεο αθαδεκατθήο έξεπλαο θαη δηεμάγεηαη απφ πιήζνο ελδηαθεξνκέλσλ ζε εμεηδηθεπκέλνπο δηθηπαθνχο
ηφπνπο. Πέξα απφ ηηο ζπδεηήζεηο ζηνλ θπβεξλνρψξν, νη απφςεηο ηνπ Baatz βξίζθνπλ βήκα θαη ζε αξθεηά
εθιατθεπηηθά έξγα, πιήξε θαιιηηερληθψλ αλαπαξαζηάζεσλ, φπσο εθείλε ηελ νπνίαλ αλαπαξάγεη ν Γ.
Hιηφπνπινο, Kαηαπέιηεο. Eθεξκνζκέλε βιεηηθή θαη κεραληθή ζηνλ ειιεληθό θαη ειιελνξξωκαϊθό θόζκν,
Aζήλα 2002, 182 θαη 190-191.
92
Aλ θαη ζαθψο πεπαιαησκέλν, ην έξγν ηνπ R. W. F. Payne-Gallwey, The Crossbow, Mediaeval and
Modern, Military and Sporting: Its Construction, History and Management with a Treatise on the Ballista
and Catapult of the Ancients and an Appendix on the Catapult, Ballista and the Turkish Bow, Λνλδίλν
1903 (2Λνλδίλν 1958) δηαηεξεί κέξνο ηεο ρξεζηκφηεηφο ηνπ σο εηζαγσγή ζηα δεηήκαηα ηεο κεζαησληθήο
βαιιηζηξίδνο, ελψ παξάιιεια ε αλαηχπσζή ηνπ απνηειεί ζαθή έλδεημε ηνπ δηαξθνχο ελδηαθέξνληνο ησλ
νπινιφγσλ γηα ην ζπγθεθξηκέλν κεραληθφ ηφμν.
93
Πξβι. D. Baatz, “Die römische Jagdarmbrust”, Archäologisches Korrespondenzblatt 21(1991)283-290.

150
ζπλδπαζκφ κε ηελ ζθνδξή επηζπκία ησλ ηζηνξηθψλ ηεο πνιεκηθήο ηερλνινγίαο λα

αλαθαιχςνπλ ηε ζρέζε ηεο κε ηνλ αξραίν γαζηξαθέηε θαη ηα αληίζηνηρα κεραληθά ηφμα

ηνπ Mεζαίσλνο, πξνθαλψο έρνπλ δηαδξακαηίζεη ζεκαληηθφ ξφιν ζηε δηακφξθσζε ηεο

ζεσξίαο ηεο θνξεηφηεηνο.

Γελ ζα απνηεινχζε ππεξβνιή λα δειψζνπκε φηη ε εκκνλή νξηζκέλσλ

ηζηνξηθψλ ηεο κεζαησληθήο Γχζεσο λα ηνπνζεηήζνπλ ηε βαιιηζηξίδα ζην ηέξκα κίαο

γξακκηθήο εμειίμεσο ε νπνία λα ηελ ζπλδέεη κε ηνλ αξραίν γαζηξαθέηε θξχβεηαη ― έσο

έλαλ βαζκφ ― πίζσ θαη απφ ηελ ηειεπηαία θαη πιένλ πνιπζπδεηεκέλε απφ ηηο ηξεηο

ζεσξίεο, εθείλε ηεο ηερλνινγηθήο νπηζζνδξνκήζεσο. Έρνπκε αλαθεξζεί πνιιέο θνξέο

ζηε δηακάρε ε νπνία είρε μεζπάζεη ην δεχηεξν ήκηζπ ηνπ 19νπ θαη ηηο αξρέο ηνπ 20νπ αη.

κεηαμχ ησλ ππνζηεξηθηψλ θαη ησλ πνιεκίσλ ηεο απφςεσο πνπ ήζειε ηελ

ειιελνξξσκατθή ηερλνγλσζία ζηνλ ηνκέα ησλ πνιηνξθεηηθψλ κεραλψλ λα επηβηψλεη ηνπ

ηέινπο ηεο Aξραηφηεηνο ζηελ Eπξψπε.94 Kαηά βάζε, ην θιέγνλ δήηεκα ην νπνίν

απαζρνινχζε ηνπο εξεπλεηέο ήηαλ ην θαηά πφζνλ ε ρξήζε εθηνμεπηηθψλ νξγάλσλ

ζπλεζηξακκέλσλ ηλψλ ζπλερίζζεθε θαη θαηά ηνλ Mεζαίσλα. ΋πσο ζα δνχκε ζην

επφκελν θεθάιαην, ηα δεδνκέλα ησλ πεγψλ ηείλνπλ λα δηθαηψζνπλ ηνπο ππνζηεξηθηέο

ηεο ζεσξίαο ηεο αζπλέρεηαο φζνλ αθνξά ζηα ιηζνβφια κεραλήκαηα, αιιά ζηελ

πεξίπησζε ησλ νμπβφισλ νξγάλσλ ηα πξάγκαηα δελ είλαη ηφζν μεθάζαξα.

Πνιινί ζχγρξνλνη ηζηνξηθνί ππνζηεξίδνπλ φηη ε πνιππινθφηεηα θαη ην

απαγνξεπηηθφ θφζηνο ηεο ηερλνινγίαο ησλ ζπλεζηξακκέλσλ ηλψλ, ζε ζπλδπαζκφ κε ηνλ

(ππνηηζέκελν) γεληθφηεξν καξαζκφ ηεο ειιελνξξσκατθήο ηερλνγλσζίαο θαηά ηνπο

΢θνηεηλνχο Aηψλεο, νδήγεζαλ ζηελ εγθαηάιεηςε ησλ λεπξνηφλσλ νξγάλσλ θαη ηελ

αληηθαηάζηαζή ηνπο απφ απινχζηεξεο νμπβφινπο κεραλέο (ζηαζεξέο θαη/ή θνξεηέο)

εθνδηαζκέλεο κε ζπκβαηηθά ηφμα. ΢ήκεξα ν θπξηφηεξνο εθπξφζσπνο ηεο ζρνιήο ηεο

151
ηερλνινγηθήο νπηζζνδξνκήζεσο είλαη ν Aκεξηθαλφο εξεπλεηήο Paul Chevedden, νη

απφςεηο ηνπ νπνίνπ θεξδίδνπλ ζπλερψο έδαθνο. O Chevedden ππνζηεξίδεη φηη ε

ειιελνξξσκατθή ηερλνγλσζία ζηνλ ηνκέα ηεο θαηαζθεπήο εθηνμεπηηθψλ νξγάλσλ

ζπλεζηξακκέλσλ ηλψλ παξήθκαζε ζηαδηαθά θαηά ηελ Όζηεξε Aξραηφηεηα, θπξίσο

εμαηηίαο νηθνλνκηθψλ ιφγσλ θαη ειιείςεσο εμεηδηθεπκέλσλ ηερληηψλ, κε απνηέιεζκα λα

εθιείςεη ηνλ 5ν-6ν αη., δίλνληαο ηε ζέζε ηεο ζε θαηψηεξεο ηερλνινγίαο κεραλήκαηα.95

Έλα απφ ηα θχξηα ραξαθηεξηζηηθά ηεο ζεσξίαο απηήο είλαη φηη ε επηξξνή ηεο δελ

πεξηνξίδεηαη ζηελ πζηεξνξξσκατθή/πξσηνβπδαληηλή πεξίνδν, αιιά επεξεάδεη θαη ηηο

αληηιήςεηο ησλ εηδηθψλ αλαθνξηθά κε ηε κέζε βπδαληηλή πεξίνδν.

Θα μεθηλήζνπκε ηελ θξηηηθή ησλ ηξηψλ ζεσξηψλ απφ ηελ πιένλ πξφζθαηε,

εθείλε ηεο εζσζηξέθεηαο. Tα επηρεηξήκαηα ζηα νπνία ζηεξίδνληαη νη ππνζηεξηθηέο ηεο

απφςεσο φηη ε ρεηξνβαιιίζηξα δηέζεηε εζσζηξεθείο αγθψλεο πεξηζηξέθνληαη θπξίσο

γχξσ απφ ηηο ηερληθέο νκνηφηεηεο αλάκεζα ζηνλ λέν ηχπν νμπβφινπ θαη ην ιηζνβφιν ησλ

Aηξψλ, ην νπνίν ζεσξνχλ βέβαην φηη ιεηηνπξγνχζε κε αγθψλεο ζηξεθφκελνπο ζην

εζσηεξηθφ ηνπ πιαηζίνπ. H δηάηαμε απηή, ζπλερίδνπλ νη νπαδνί ηε ζεσξίαο ηεο

εζσζηξέθεηαο, επέηξεπε ζηνπο αγψλεο λα ζηξέθνληαη γηα κεγαιχηεξν δηάζηεκα 96 θαη,

ζπλεπψο, λα πξνζδίδνπλ κεγαιχηεξε θηλεηηθή ελέξγεηα ― άξα θαη κεγαιχηεξν δξαζηηθφ

βειελεθέο ― ζην εθηνμεπφκελν βιήκα.

94
Bι. αλσηέξσ, ζεκ. 75.
95
H επηρεηξεκαηνινγία ηνπ Chevedden πεξηζηξέθεηαη γχξσ απφ ηελ αλάιπζε νξηζκέλσλ ρσξίσλ
ζπγγξαθέσλ ηεο πξσηνβπδαληηλήο πεξηφδνπ, αιιά βαζίδεηαη θπξίσο ζηελ (ζεσξνχκελε σο δεδνκέλε θαη
απηαπφδεηθηε) ηερλνινγηθή παξαθκή πνπ παξαηεξείηαη θαηά ηνλ Mεζαίσλα. Γηα ηελ θχξηα δηαηχπσζε ησλ
απφςεψλ ηνπ, βι. P. Chevedden, “Artillery in Late Antiquity: Prelude to the Middle Ages”, ζην: Ivy A.
Corfis - M. Wolfe (επηκ.), The Medieval City under Siege, Γνχληκπξηηδ - Pφηζεζηεξ 1995, 131-173.
Eλδεηθηηθή ηεο επηξξνήο ηνπ Chevedden ζηε ζχγρξνλε έξεπλα είλαη ε πηνζέηεζε ζρεδφλ ηνπ ζπλφινπ ησλ
ζεσξηψλ ηνπ απφ έλαλ εθ ησλ ζεκαληηθφηεξσλ κειεηεηψλ ηνπ βπδαληηλνχ ζηξαηνχ ζηνλ αγγιφθσλν
θφζκν: βι. J. F. Haldon, Warfare, State and Society in the Byzantine World, 565-1204, Λνλδίλν 1999, 134-
138, 187-189.
96
O Iriarte, “Theory”, 115-116 ππνινγίδεη ηε γσλία πεξηζηξνθήο ησλ αγθψλσλ ηνπ ιηζνβφινπ ησλ Aηξψλ
ν ν
ζηηο 103 αλ απηνί ήζαλ εζσζηξεθείο, πνιχ επξχηεξε ζε ζχγθξηζε κε ηηο 35 ζηελ πεξίπησζε πνπ νη
ν
αγθψλεο ήζαλ εμσζηξεθείο (θαη ηηο 50 γηα ηα παιαηφηεξα ππνδείγκαηα ηεο ειιεληζηηθήο πεξηφδνπ).

152
 Aπηφ, φκσο, δελ κπνξεί ζε θακκία πεξίπησζε λα ρξεζηκεχζεη σο επηρείξεκα

ππέξ ηεο απφςεσο φηη ε ρεηξνβαιιίζηξα δηέζεηε εζσζηξεθείο αγθψλεο. Πέξαλ ησλ

ακθηβνιηψλ πνπ ζα κπνξνχζαλ λα δηαηππσζνχλ ελαληίνλ ηεο απφιπηεο βεβαηφηεηνο ησλ

νπαδψλ ηεο ζεσξίαο αλαθνξηθά κε ηηο θαιχηεξεο επηδφζεηο πνπ εμαζθάιηδαλ νη

εζσηεξηθψο ζηξεθφκελνη αγθψλεο,97 ε επηρεηξεκαηνινγία ηνπο απεηθνλίδεη κε ηνλ πιένλ

γιαθπξφ ηξφπν έλα απφ ηα ζεκαληηθφηεξα κεζνδνινγηθά δεηήκαηα ηα νπνία

ηαιαηπσξνχλ θαηά θαηξνχο ηελ έξεπλα ζην ηνκέα ηεο ηζηνξίαο ηεο ηερλνινγίαο: ηελ

ηάζε ησλ εηδηθψλ ηεο ηερλνινγίαο λα ζεσξνχλ φηη νη απφςεηο ηνπο ζα πξέπεη λα

ππεξηζρχνπλ εθείλσλ ησλ εηδηθψλ ηεο ηζηνξίαο. Mε άιια ιφγηα (θαη κε ηνλ θίλδπλν λα

ραξαθηεξηζζνχκε λενζεηηθηζηέο), απνζηνιή ησλ εξεπλεηψλ ηεο ηερλνινγίαο ηνπ

παξειζφληνο είλαη λα δηαθξηβψζνπλ ηη είδνπο κεραλήκαηα δηέζεηαλ νη ππφ κειέηε

ηζηνξηθέο θνηλσλίεο θαη πψο αθξηβψο απηά ιεηηνπξγνχζαλ, αλεμαξηήησο ηνπ θαηά πφζνλ

ν ηξφπνο ιεηηνπξγίαο ηνπο ήηαλ ιηγφηεξν ή πεξηζζφηεξν απνδνηηθφο απφ φ,ηη ζα

κπνξνχζε λα επηηεπρζεί κε ηα δεδνκέλα ηεο ηφηε επνρήο ή (αθφκε ρεηξφηεξα) ζε

ζχγθξηζε κε ην επίπεδν ηεο ζεκεξηλήο ηερλνινγίαο. Eλ νιίγνηο, αθφκε θαη αλ δερζνχκε

πέξαλ πάζεο ακθηβνιίαο φηη εθηνμεπηηθέο κεραλέο κε εζσζηξεθείο αγθψλεο ζα είραλ

θαιχηεξεο επηδφζεηο ζε ζχγθξηζε κε φζεο ιεηηνπξγνχζαλ κε ην παξαδεδεγκέλν

ζχζηεκα, απηφ δελ απνδεηλχεη φηη ηέηνηεο κεραλέο φλησο ππήξραλ. ΢ηε ιχζε ηνπ

πξνβιήκαηνο ζα πξέπεη λα θαηαιήμνπκε κε ηζηνξηθά θαη φρη κε ηερληθά επηρεηξήκαηα.

Λφγσ ειιείςεσο επαξθψλ ηζηνξηθψλ καξηπξηψλ, νη πεξηζζφηεξνη κειεηεηέο

έρνπλ επηθεληξσζεί ζηελ αλάιπζε ησλ αξραηνινγηθψλ δεδνκέλσλ, ζπλήζσο ζε

ζπλδπαζκφ κε ηελ αλάιπζε ηνπ θεηκέλνπ ηεο Ἥρωνος Xειροβαλλίστρας. Tν θνκβηθφ

97
Kαηά ηε δηάξθεηα ησλ δνθηκψλ ηνπ κε ηελ πεηξακαηηθή ρεηξνβαιιίζηξα ηελ νπνία θαηαζθεχαζε, ν
Wilkins δηαπίζησζε φηη, φηαλ ηνπνζεηνχζε ηνπο αγψλεο κε ηξφπν ψζηε λα θηλνχληαη ζην εζσηεξηθφ ηνπ
πιαηζίνπ, θαηά ην δεχηεξν ήκηζπ ηεο πνξείαο ηνπο (δει. φηαλ πιένλ είραλ πεξάζεη ην χςνο ηνπ πιαηζίνπ)
απηνί θηλνχληαλ πεξηζζφηεξν πξνο ηα έμσ, παξά πξνο ηα εκπξφο, κε απνηέιεζκα λα κεηψλεηαη ε θηλεηηθή

153
ζεκείν ζηελ αλαπαξάζηαζε ηεο ρεηξνβαιιίζηξαο σο κεραλήκαηνο κε εζσζηξεθείο ή

εμσζηξεθείο αγθψλεο βξίζθεηαη ζηνλ ηξφπν κε ηνλ νπνίνλ εξκελεχεηαη ε ζπλδεζκνινγία

ηνπ κεηαιιηθνχ πιαηζίνπ ηνπ λένπ ηχπνπ νμπβφινπ.

Kαζψο έσο ζήκεξα ε αξραηνινγηθή ζθαπάλε δελ έρεη θέξεη ζην θψο κία

πιήξσο ζπλαξκνινγεκέλε νμπβφιν βαιιίζηξα, αιιά κεκνλσκέλα εμαξηήκαηα, θαη

ιφγσ ηνπ φηη ην θείκελν ηνπ ςεπδν-Ήξσλνο ζην ζεκείν απηφ δελ είλαη δηφινπ

δηαθσηηζηηθφ, νη ζχγρξνλνη εηδηθνί έρνπλ δηαηππψζεη δχν δηαθνξεηηθέο ζεσξίεο

αλαθνξηθά κε ηε κέζνδν ζπλδέζεσο ησλ θακβεζηξίσλ κε ην θιηκάθηνλ θαη ην

θακάξηνλ.98 Aκθφηεξεο δίλνπλ κεγάιε βαξχηεηα ζηα πηηηάξηα, κεηαιιηθά ειάζκαηα

ζρήκαηνο Π (εμ νπ θαη ην φλνκά ηνπο) ηνπνζεηεκέλα αλά ηέζζεξα (δχν ζε θάζε ξάβδν)

ζε θαζέλα απφ ηα δχν θακβέζηξηα ηεο ρεηξνβαιιίζηξαο.99

΢χκθσλα κε ηελ επηθξαηέζηεξε ζεσξία, ηελ νπνία δηαηχπσζε πξψηνο ν Baatz

θαη αζπάδνληαη ― κε νξηζκέλεο επηθπιάμεηο ― ν Iriarte θαη άιινη εηδηθνί, ηα “πηηηάξηα”

ρξεζίκεπαλ σο ππνδνρέο γηα ηα δηραισηά άθξα ηνπ θακαξίνπ θαη ηνπ θιηκαθίνπ. 100 Aπφ

ηελ άιιε, ν Wilkins ππνζηεξίδεη ηελ άπνςε φηη απφ ην ζσδφκελν θείκελν ηεο Ἥρωνος

Xειροβαλλίστρας έρεη εθπέζεη ε πεξηγξαθή νξηζκέλσλ εμαξηεκάησλ ηα νπνία ν ίδηνο

ζεσξεί απαξαίηεηα γηα ηε ζχλδεζε ησλ θακβεζηξίσλ κε ην θακάξηνλ θαη ην θιηκάθηνλ.

΢χκθσλα κε ηνλ ΢θσηζέδν αξραηνιφγν, ζα πξέπεη λα ππήξραλ δχν δεχγε κεηαιιηθψλ

δαθηπιίσλ (ζηνπο νπνίνπο ν Wilkins, αθνινπζψληαο πηζηά ηελ ηάζε ηνπ ζπγγξαθέα ηνπ

ελέξγεηα ηελ νπνία κεηέδηδαλ ζην βιήκα· πξβι. Wilkins - Morgan, “Scorpio”, 100.
98
H παιαηφηεξε απφπεηξα ηνπ Marsden, Artillery B, 223-225 λα επηιχζεη ην δήηεκα ζεσξείηαη πιένλ
απνηπρεκέλε, θπξίσο ιφγσ ηνπ φηη ν Bξεηαλλφο εηδηθφο είρε παξεξκελεχζεη ην ζρήκα ηεο δηραισηήο
απνιήμεσο ησλ δχν άθξσλ ηνπ θακαξίνπ, βαζηζκέλνο απνθιεηζηηθά ζηηο κηθξνγξαθίεο ησλ θσδίθσλ θαη
κελ έρνληαο ζηε δηάζεζή ηνπ ηα αξραηνινγηθά δεδνκέλα απφ ηε Pνπκαλία, ηα νπνία δεκνζηεχζεθαλ ιίγν
πξηλ ηνλ ζάλαηφ ηνπ.
99
Tα “πηηηάξηα” δηαθξίλνληαη κε ζαθήλεηα ηφζν ζηηο κηθξνγξαθίεο ησλ ρεηξνγξάθσλ ηεο Ἥρωνος
Xειροβαλλίστρας, φζν θαη ζηα ζσδφκελα επξήκαηα: βι. Baatz, “Finds”, 10 (εηθ. 8), 12 (εηθ. 10), 15 (εηθ.
12) θαη πίλ. V.
100
Gudea - Baatz, “Teile”, 68· Baatz, “Finds”, 11-13· Iriarte, “Cheiroballistra”, 60-64.

154
θεηκέλνπ ηεο Xειροβαλλίστρας λα ρξεζηκνπνηεί ηερληθνχο φξνπο πνπ αξρίδνπλ κε ην

γξάκκα K, δίλεη ηελ νλνκαζία θξίθνη) νη νπνίνη εθάξκνδαλ ζηα άλσ θαη θάησ άθξα ησλ

θακβεζηξίσλ· κε ηε βνήζεηα ησλ “θξίθσλ” απηψλ γηλφηαλ ε ζχλδεζε κε ηα ππφινηπα

εμαξηήκαηα ηνπ κεηαιιηθνχ πιαηζίνπ ηεο νμπβφινπ βαιιίζηξαο. 101 Πάλησο, θαη ζηελ

αλαπαξάζηαζε απηήλ ηα πηηηάξηα παίδνπλ θαζνξηζηηθφ ξφιν, θαζψο κέζα απφ απηά

πεξλνχλ θαη ζηαζεξνπνηνχληαη νη ππνζεηηθνί θξίθνη κε ηνπο νπνίνπο ζπλδένληαη ― κε ηε

βνήζεηα ησλ δηραισηψλ άθξσλ ηνπο ― ην θακβέζηξηνλ θαη ην θακάξηνλ.

Aκθφηεξεο νη ζεσξίεο παξνπζηάδνπλ αδπλακίεο θαη κεηνλεθηήκαηα, ηα νπνία νη

αληίπαινη δελ αξγνχλ λα θαηαινγίζνπλ ν έλαο ζηνλ άιινλ. H ζεκαληηθφηεξε αδπλακία

ηελ νπνίαλ εληνπίδνπλ νη ππνζηεξηθηέο ηεο πξψηεο ζεσξίαο ζηα φζα ππνζηεξίδεη ν

Wilkins ζρεηηθά κε ηελ πηζαλή χπαξμε ππνζεηηθψλ εμαξηεκάησλ είλαη αθξηβψο απηή: ε

χπαξμή ηνπο είλαη ππνζεηηθή θαη δελ επηβεβαηψλεηαη νχηε απφ ηα αλαζθαθηθά δεδνκέλα,

νχηε απφ ηηο γξαπηέο πεγέο (κε άιια ιφγηα, ην θείκελν ηεο Ἥρωνος

Xειροβαλλίστρας).102 Aπφ ηελ άιιελ, ν Wilkins κε ηε ζεηξά ηνπ δελ παχεη λα ηνλίδεη

ην γεγνλφο φηη ηα ιεπηά δηραισηά άθξα ηνπ θιηκαθίνπ θαη ηνπ θακαξίνπ δελ είλαη

αξθεηά ηζρπξά απφ θαηαζθεπαζηηθήο απφςεσο γηα λα αλζέμνπλ ηηο εληάζεηο ηηο νπνίεο

ζα πξνθαινχζε ζηε ζπλδεζκνινγία ε ρξήζε ηεο ρεηξνβαιιίζηξαο, ελψ ην έλα απφ ηα

δχν ειάζκαηα είλαη ππεξβνιηθά βξαρχ γηα λα δηαπεξάζεη ην πηηηάξηνλ. Eπηπιένλ, νη

δηαζηάζεηο ηνπ πιαηζίνπ, φπσο απηέο παξαηίζεληαη (θαηφπηλ θηινινγηθψλ δηνξζψζεσλ,

είλαη ε αιήζεηα) ζην θείκελν ηνπ ςεπδν-Ήξσλνο, δελ επηηξέπνπλ ηελ ππφζεζε φηη ηα

θακβέζηξηα ζπλδένληαλ κε ην θιηκάθηνλ θαη ην θακάξηνλ κέζσ ησλ πηηηαξίσλ.103 Aπφ

φζα αλαθέξζεθαλ αλσηέξσ ζεσξψ φηη θαζίζηαηαη εκθαλέο φηη ζην εξψηεκα αλαθνξηθά

101
Wilkins, “Cheiroballistra”, 34-38· πξβι. ηνπ ηδίνπ, Artillery, 45-50 θαη Wilkins - Morgan, “Scorpio”,
96.
102
Anstee, “Tours”, 132-133· Iriarte, “Cheiroballistra”, 61-63.
103
Wilkins, “Cheiroballistra”, 34-36· ζπκπιεξσκαηηθή επηρεηξεκαηνινγία ζην Wilkins - Morgan,

155
κε ηε ζπλδεζκνινγία ησλ θακβεζηξίσλ κε ην θακάξηνλ θαη ην θιηκάθηνλ δελ έρεη δνζεί

αθφκε κία ηθαλνπνηεηηθή απάληεζε.

H επηζηεκνληθή απηή δηακάρε πάλσ ζην δήηεκα ηνπ ηξφπνπ κε ηνλ νπνίνλ

ζπλδένληαλ κεηαμχ ηνπο ηα εμαξηήκαηα ηνπ κεηαιιηθνχ πιαηζίνπ ηεο νμπβφινπ

βαιιίζηξαο δελ έρεη κφλνλ αθαδεκατθφ ελδηαθέξνλ. ΋πσο πξψηνο είρε ππνγξακκίζεη ν

Anstee,104 ε κέζνδνο ηελ νπνίαλ ζα επηιέμνπκε σο θαηαιιειφηεξε γηα λα

ζπλαξκνινγήζνπκε ην εκπξφζζην ηκήκα ηεο ρεηξνβαιιίζηξαο ελδέρεηαη λα εληζρχζεη ηα

επηρεηξήκαηα ηεο κίαο ή ηεο άιιεο ζρνιήο αλαθνξηθά κε ην αλ νη αγθψλεο ηνπ λένπ

ηχπνπ νμπβφινπ ήζαλ εζσζηξεθείο ή εμσζηξεθείο. Aπηφ ζπκβαίλεη δηφηη ζην κέζνλ ηεο

κίαο απφ ηηο δχν κεηαιιηθέο ξάβδνπο ηνπ θακβεζηξίνπ ζρεκαηίδεηαη κία θακπχιε,

αλάινγε κε ηελ εκηθπθιηθή ππνδνρή πνπ νη αξραίνη κεραληθνί ζπληζηνχζαλ λα ππάξρεη

ζηνπο παξαζηάηεο ησλ παιαηνχ ηχπνπ (δει. κε μχιηλν πιαίζηνλ) αθεηεξίσλ νξγάλσλ,

νμπβφισλ θαη ιηζνβφισλ.105 Kαζψο ηα πηηηάξηα είλαη ηνπνζεηεκέλα ζηηο εμσηεξηθέο

πιεπξέο ησλ κεηαιιηθψλ ξάβδσλ, φπσο πξναλαθέξακε, ε θακπχιε βξίζθεηαη πάληνηε ζε

ζπγθεθξηκέλν πξνζαλαηνιηζκφ ζε ζρέζε κε απηά ― γηα ηελ αθξίβεηα, ε θνξά ησλ

αλνηγκάησλ ησλ πηηηαξίσλ αθνινπζεί ηελ θαηεχζπλζε ηνπ θνίινπ θαη ηνπ θπξηνχ ηεο.106

Eλ νιίγνηο, κφλν θαηά ηε ζπλδεζκνινγία ηνπ Wilkins ― ε νπνία, ράξε ζηα

(ππνζεηηθά) εμαξηήκαηα ζρήκαηνο C ηα νπνία ρξεζηκνπνηεί ν ΢θσηζέδνο αξραηνιφγνο,

αζθαιίδεη ηα θακβέζηξηα κε ηξφπνλ ψζηε ηα αλνίγκαηα ησλ πηηηαξίσλ λα “βιέπνπλ”

εκπξφο θαη πίζσ ― ε ελ ιφγσ θακπχιε βξίζθεηαη ζηελ πιένλ θαηάιιειε ζέζε γηα λα

“Scorpio”, 96.
104
Anstee, “Tours”, 133-134.
105
Πξβι. Ήξσλ, Bεινπνηϊθά, έθδ. Wescher, Poliorcétique, 71-119, εδψ 91, 14-92, 4: “θαηά ην κέζνλ
θνίιαζκα πνηεζαη θαζάπεξ εκηθχθιηνλ ελ ησ πάρεη απηεο, ππεξ ηνπ ηνπο αγθσλαο εηη καιινλ
πξνζαλαπίπηεηλ θαη πιένλ αιιήισλ απέρεηλ [...] ρσξνπλ ην ηνπ αγθσλνο πάρνο· ελ ηνχησ γαξ αλαπίπηεη ν
αγθψλ.”
106
H θακπχιε απηή είλαη εκθαλήο ζε φια ηα έσο ζήκεξα αξραηνινγηθά επξήκαηα θακβεζηξίσλ, θαζψο θαη
ηηο απεηθνλίζεηο ησλ ζπγθεθξηκέλσλ εμαξηεκάησλ ζηα εηθνλνγξαθεκέλα ρεηξφγξαθα ηεο Ἥρωνος
Xειροβαλλίστρας: βι. Baatz, “Finds”, 10 (εηθ. 8), 12 (εηθ. 10), 15 (εηθ. 12) θαη πίλ. V· Boube-Piccot,

156
ρξεζηκεχζεη σο ππνδνρή ελφο εμσζηξεθνχο αγθψλνο.107 ΢ε φιεο ηηο άιιεο κεζφδνπο ην

απνηέιεζκα είλαη ην θνίινλ θαη ην θπξηφλ ηεο θακπχιεο λα έρνπλ πιάγηα θαηεχζπλζε,

δειαδή θάζεηε σο πξνο ηε θνξά ηνπ βέινπο. Eίλαη πξνθαλέο φηη, κε βάζε κία παξφκνηα

αλαπαξάζηαζε, είλαη πνιχ επθνιφηεξν λα ππνζέζεη θαλείο φηη ε ρεηξνβαιιίζηξα δηέζεηε

αγθψλεο πνπ ζηξέθνληαλ εζσηεξηθψο ηνπ πιαηζίνπ, ηδίσο αλ πξνο ην εζσηεξηθφ ηνπ

ηειεπηαίνπ “βιέπεη” θαη ην θνίινλ ηεο θακπχιεο.108

Παξά ηαχηα, ε άπνςε ηνπ γξάθνληνο παξακέλεη ζηαζεξά πξνζεισκέλε ζηελ

αληίιεςε φηη ε λένπ ηχπνπ νμπβφινο βαιιίζηξα δηέζεηε εμσζηξεθείο αγθψλεο, φπσο

αθξηβψο θαη ηα νπινκεραλήκαηα ηεο ειιεληζηηθήο θαη πξψηκεο ξσκατθήο πεξηφδνπ ηα

νπνία ζηαδηαθά αληηθαηέζηεζε. Aθφκε θαη αλ νη απφςεηο ηνπ Wilkins ζρεηηθά κε ηε

κέζνδν ζπλδέζεσο ησλ θακβεζηξίσλ κε ην θακάξηνλ θαη ην θιηκάθηνλ δελ

επηβεβαησζνχλ ζην κέιινλ απφ λέα αλαζθαθηθά επξήκαηα, ηα επηρεηξήκαηά ηνπ

αλαθνξηθά κε ηα κεηνλεθηήκαηα ηεο ελαιιαθηηθήο κεζφδνπ ησλ Baatz θαη Iriarte

παξακέλνπλ ηζρπξά. Mάιηζηα, ζα πξέπεη λα ηνληζζεί ην γεγνλφο φηη ν Baatz, αλ θαη

ζεσξεί φηη ηα θακβέζηξηα ελψλνληαλ κε ηα άιια κεηαιιηθά εμαξηήκαηα κέζσ ηεο

εηζαγσγήο ησλ δηραισηψλ ηνπο άθξσλ ζηα πηηηάξηα, ππνζηεξίδεη θαη απηφο κε ζζέλνο

ηελ άπνςε φηη νη αγθψλεο ηεο ρεηξνβαιιίζηξαο ζηξέθνληαλ εμσηεξηθψο ηνπ πιαηζίνπ. 109

Tέινο, είλαη ραξαθηεξηζηηθφ φηη αθφκε θαη εθπξφζσπνη ηεο ζρνιήο ηεο εζσζηξέθεηαο,

Bronzes, 189-190· Wilkins, Artillery, 46-47· Minchev, “Kambestrion”, 7 (εηθ. 1).

107
H θαιχηεξε απεηθφληζε ηεο ζπγθεθξηκέλεο κεζφδνπ ζπλαξκνινγήζεσο ηνπ πιαηζίνπ ηεο
ρεηξνβαιιίζηξαο, ράξε ζηελ νπνίαλ ε θακπχιε ιεηηνπξγεί σο ππνδνρή ηνπ αγθψλνο, βξίζθεηαη ζην
Wilkins, Artillery, 50, εηθ. 38.
108
O Anstee, “Tours”, 133-134 ήηαλ ν πξψηνο ν νπνίνο έζηξεςε ηελ πξνζνρή ησλ εξεπλεηψλ ζηελ εθδνρή
απηήλ, αιιά ε αλαιπηηθφηεξε πξνζέγγηζε ζην δήηεκα βξίζθεηαη ζην Iriarte, “Theory”, 116-119· πξβι. ηνπ
ηδίνπ, “Cheiroballistra”, 60-62. Παξαπιήζηα επηρεηξεκαηνινγία ρξεζηκνπνηεί θαη ν Michael Lewis, αλ
θξίλνπκε απφ ηα ειάρηζηα ζηνηρεία ηα νπνία έρνπλ δεη ην θσο ηεο δεκνζηφηεηνο· πξβι. ηελ παξάζεζε ησλ
απφςεψλ ηνπ ζην άξζξν “Trajan‟s Artillery. The Archaeology of a Roman Technological Revolution” (βι.
αλσηέξσ, ζεκ. 83), 45-46, φπνπ θαη θσηνγξαθίεο ηεο αλαπαξαζηάζεσο ηεο ρεηξνβαιιίζηξαο ηελ νπνίαλ
έρεη θαηαζθεπάζεη.
109
Πξβι. ηε ζρεδηαζηηθή αλαπαξάζηαζε ηνπ νπινκεραλήκαηνο ζην Baatz, “Finds”, 13, εηθ. 11, φπνπ ην
θνίινλ ηεο θακπχιεο “βιέπεη” πξνο ην εμσηεξηθφ ηνπ πιαηζίνπ· ζεκεησηένλ φηη ν Baatz (απηφζη, 16, ζεκ.
55) ηνλίδεη θαη απηφο ηε ζεκαζία ηεο θακπχιεο ζηελ εξκελεία ηεο κεζφδνπ ζπλαξκνινγήζεσο θαη

157
φπσο νη Anstee θαη Iriarte, αλ θαη ζηηο ζεσξεηηθέο ή πξαθηηθέο αλαθαηαζθεπέο ηνπο

ηνπνζεηνχλ ηα θακβέζηξηα κε ην θνίινλ ηεο θακπχιεο λα “βιέπεη” πξνο ηα έμσ, δελ

απνθιείνπλ ηε δπλαηφηεηα αλαπαξαζηάζεσο ηεο νμπβφινπ βαιιίζηξαο κε εμσζηξεθείο

αγθψλεο.110

Πέξαλ ησλ φπνησλ πνξηζκάησλ πξνθχπηνπλ απφ ηελ αλάιπζε ησλ ηερληθψλ

ραξαθηεξηζηηθψλ ηεο νμπβφινπ βαιιίζηξαο ππέξ ηεο κίαο ή ηεο άιιεο ζρνιήο, νη

ππνζηεξηθηέο ηεο απφςεσο φηη ην ελ ιφγσ νπινκεράλεκα δηέζεηε εζσζηξεθείο αγθψλεο

ζηεξίδνληαη θαηά θφξνλ ζε δχν επηρεηξήκαηα. Tν πξψην βαζίδεηαη ζηηο νκνηφηεηεο ηεο

νμπβφινπ βαιιίζηξαο κε ην ιηζνβφιν ησλ Aηξψλ. ΋πσο έρνπκε ήδε αλαθέξεη, νη Anstee

θαη Lewis (αξρηθά αλεμάξηεηα ν έλαο απφ ηνλ άιινλ) ήζαλ νη πξψηνη νη νπνίνη ηφληζαλ

ην γεγνλφο φηη νη αλαινγίεο ηνπ κεηαιιηθνχ πιαηζίνπ ηεο ρεηξνβαιιίζηξαο είλαη

εθπιεθηηθά παξαπιήζηεο κε εθείλεο ηνπ μχιηλνπ πιαηζίνπ ηνπ αθεηεξίνπ νξγάλνπ πνπ

αλαθαιχθζεθε ζην Iξάθ, φπσο βεβαίσο κπνξνχκε λα δηαπηζηψζνπκε απφ ηε κειέηε ηεο

κεηαιιηθήο εληζρχζεψο ηνπ, θαζψο ην ίδην ην μχιηλν πιαίζην δελ ζψζεθε. Oη δχν

Bξεηαλλνί εηδηθνί ζεσξνχζαλ φηη ην ρακειφ χςνο θαη ην κεγάιν εχξνο ησλ πιαηζίσλ

ησλ δχν ηχπσλ111 δελ ήηαλ ην απνηέιεζκα ηεο πξνζπάζεηαο ησλ ζρεδηαζηψλ λα

εμαζθαιίζνπλ θαιχηεξν νπηηθφ πεδίν παξαηεξήζεσο θαη βνιήο ζηνπο ρεηξηζηέο, φπσο

πηζηεπφηαλ έσο ηφηε, αιιά αλαγθαία πξνυπφζεζε γηα ηε ρξήζε εζσζηξεθψλ αγθψλσλ.

επηκέλεη ζην γεγνλφο φηη ρξεζίκεπε γηα ηελ ππνδνρή ηνπ αγθψλνο.
110
Πξβι. Anstee, “Tours”, 132-133 θαη Iriarte, “Theory”, 137-138· πξβι. ηνπ ηδίνπ, “Cheiroballistra”, 60-
65 θαη εηθ. 14-15.
111
Aλ θαη δελ ππάξρεη ακθηβνιία φηη ην κεηαιιηθφ πιαίζην ηεο ρεηξνβαιιίζηξαο ήηαλ θαηά πνιχ επξχηεξν
ζε ζρέζε κε ηα παιαηνχ ηχπνπ νμπβφια φξγαλα, ε άπνςε ησλ πεξηζζνηέξσλ κειεηεηψλ (π.ρ. Baatz,
“Finds”, 11-12· Iriarte, “Cheiroballistra”, 61 θαη ζεκ. 124) φηη ην κήθνπο 145 εθ. θακάξηνλ ην νπνίν
αλαθαιχθζεθε ζηελ Oξζφβα αλήθεη ζην ίδην κεράλεκα κε ην χςνπο 36 εθ. θακβέζηξηνλ απφ ηελ ίδηα
αλαζθαθή βξίζθεη αληίζεην ηνλ Wilkins· ν ηειεπηαίνο, αλ θαη παξαδέρεηαη φηη ηα δχν εμαξηήκαηα
απνηεινχλ ζπλεπξήκαηα (γεγνλφο ην νπνίν επηβεβαηψλεη θαη ν αλαζθαθέαο: πξβι. Gudea - Baatz, “Teile”,
58), εληνχηνηο ζεσξεί φηη δελ ζπλαλήθνπλ, αιιά φηη ην θακάξηνλ πξνέξρεηαη απφ κία πνιχ κεγαιχηεξε
νμπβφιν βαιιίζηξα πνπ βξηζθφηαλ ζηνλ ίδην πχξγν κε εθείλε ζηελ νπνίαλ αλήθε ην αλαθαιπθζέλ
θακβέζηξηνλ (βι. Wilkins, “Cheiroballistra”, 26 θαη Wilkins - Morgan, “Scorpio”, 100).

158
 Tν δεχηεξν επηρείξεκα ην νπνίν παξαζέηνπλ νη ζηαζψηεο ηεο ζεσξίαο ηεο

εζσζηξέθεηαο είλαη ηζρπξφηεξν απφ ην πξψην θαη ζηεξίδεηαη ζηελ χπαξμε εκηθπθιηθψλ

ππνδνρψλ ζην εζσηεξηθφ πιάγην ηκήκα ησλ κεηαιιηθψλ θαιπκκάησλ ηνπ πιαηζίνπ ησλ

Aηξψλ.112 ΋πσο είλαη θπζηθφ, νη Anstee θαη Lewis έζπεπζαλ λα ππνζηεξίμνπλ φηη,

θαζψο ζεσξείηαη ζρεδφλ βέβαην (φπσο άιισζηε πξναλαθέξακε) φηη παξφκνηεο θακπχιεο

ρξεζίκεπαλ γηα ηελ ππνδνρή ησλ αγθψλσλ ησλ θαηαπειηψλ, ε ζέζε ησλ ελ ιφγσ

εκηθπθιηθψλ ππνδνρψλ ππνδειψλεη ζαθψο ηελ παξνπζία αγθψλσλ εθηεηλνκέλσλ πξνο

ηα εκπξφο θαη ζηξεθνκέλσλ εζσηεξηθψο ηνπ πιαηζίνπ πξνο ηα πίζσ.113

΢ηεξηδφκελνη ζηα πξναλαθεξζέληα δχν επηρεηξήκαηα, ηα νπνία ζεσξνχλ φηη

απνδεηθλχνπλ ηελ άπνςε φηη ην ιηζνβφιν ησλ Aηξψλ δηέζεηε εζσζηξεθείο αγθψλεο,

θαζψο θαη ζηελ εκθαλή νκνηφηεηα κεηαμχ ησλ αλαινγηψλ ηνπ πιαηζίνπ ηνπ ηειεπηαίνπ

θαη εθείλσλ ηνπ πιαηζίνπ ηεο ρεηξνβαιιίζηξαο, νη δχν Bξεηαλλνί εηδηθνί θαηέιεμαλ ζην

ζπκπέξαζκα φηη, φπσο αθξηβψο ην ιηζνβφιν ησλ Aηξψλ, έηζη θαη ε λένπ ηχπνπ

βαιιίζηξα δηέζεηε εζσηεξηθψο ζηξεθνκέλνπο αγθψλεο. Mάιηζηα, φηαλ ν Iriarte

εληάρζεθε ζηε ρνξεία φζσλ πηζηεχνπλ φηη ηα πζηεξνξξσκατθά αθεηήξηα φξγαλα

ιεηηνπξγνχζαλ κε αγθψλεο πνπ ζηξέθνληαλ ζην εζσηεξηθφ ηνπ πιαηζίνπ, πξνζπάζεζε

λα απνδείμεη ― βάζεη εηπκνινγηθψλ αθξνβαζηψλ θαη πνιχπινθσλ ζπιινγηζκψλ πνπ

έξρνληαη ζε πιήξε αληίζεζε κε πνιιά απφ ηα πνξίζκαηα ηεο έσο ηφηε έξεπλαο ― φηη ν

φξνο “παιίληνλνλ” (ν νπνίνο, φπσο είδακε ζην πξψην θεθάιαην, ηαπηίδεηαη κε ηνλ φξν

“ιηζνβφινλ” ζηηο ηερληθέο θαη αθεγεκαηηθέο πεγέο) ζηελ πξαγκαηηθφηεηα ππνδειψλεη

ηελ χπαξμε εζσζηξεθψλ αγθψλσλ· ζπλεπψο, ζχκθσλα κε ηνλ Bάζθν αξραηνιφγν, φια

112
Oη εκηθπθιηθέο ππνδνρέο ζην εζσηεξηθφ ησλ εκπξνζζίσλ θαζέησλ εμαξηεκάησλ ηνπ πιαηζίνπ ησλ
Aηξψλ είλαη εκθαλείο ζηε ζρεδηαζηηθή αλαπαξάζηαζε ηνπ επξήκαηνο ηελ νπνίαλ αλαπαξάγεη ν Baatz,
“Finds”, 3 (εηθ. 2).
113
Oη απφςεηο ηνπ πξψηνπ εθηίζεληαη ζην Anstee, “Tours”, 131-139· θαζψο ν Michael Lewis δελ έρεη
αθφκε δεκνζηεχζεη ηηο δηθέο ηνπ κε επηζηεκνληθφ ηξφπν, ε ζεσξία ηνπ ― θαζψο θαη απεηθνλίζεηο ησλ
αλαπαξαζηάζεψλ ηνπ ― είλαη πξνζβάζηκε θπξίσο κέζσ ηνπ εθιατθεπηηθνχ άξζξνπ ζην πεξηνδηθφ
Current World Archaeology (βι. αλσηέξσ, ζεκ 83).

159
ηα ιηζνβφια ηνπ ξσκατθνχ ζηξαηνχ ― θαη, θαη‟ επέθηαζηλ, νη νμπβφινη βαιιίζηξεο,

αθνχ ιφγσ ησλ ηερληθψλ νκνηνηήησλ ηνπο κε ηα παιίληνλα ιηζνβφια (ιαη. ballistae)

έιαβαλ απηφ ην φλνκα ― κεηά ηνλ 1ν π.X. αη. ιεηηνπξγνχζαλ κε εζσηεξηθψο

ζηξεθνκέλνπο αγθψλεο.114

H ππεξβνιηθή εμάξηεζε ησλ ππνζηεξηθηψλ ηεο ζρνιήο ησλ εζσζηξεθψλ

αγθψλσλ ζηηο νμπβφινπο βαιιίζηξεο απφ ηε βεβαηφηεηα φηη ην ιηζνβφιν ησλ Aηξψλ

ιεηηνπξγνχζε κε παξφκνην ηξφπν ζα πξέπεη λα θαηαινγηζζεί σο έλα απφ ηα

ζεκαληηθφηεξα κεηνλεθηήκαηα ηεο ζπγθεθξηκέλεο ζεσξίαο, θαζψο ― θαη παξά ηα

επηρεηξήκαηα ησλ Anstee, Lewis θαη Iriarte ― ε άπνςε φηη ν πεηξνβφινο θαηαπέιηεο

πνπ βξέζεθε ζην Iξάθ δηέζεηε εζσηεξηθψο ζηξεθνκέλνπο αγθψλεο θάζε άιιν παξά

απηαπφδεηθηε είλαη. Aληηζέησο, ε βαζχηεξε αλάιπζε ησλ αξραηνινγηθψλ δεδνκέλσλ

απνθαιχπηεη φηη θαηά πάζα πηζαλφηεηα ην ζπγθεθξηκέλν αθεηήξην φξγαλν, αλ θαη

παξνπζηάδεη νξηζκέλεο θαηλνηνκίεο ζε ζρέζε κε παιαηνηέξνπο ηχπνπο, εληνχηνηο

αθνινπζεί ηελ παξάδνζε ησλ εμσζηξεθψλ αγθψλσλ, ε νπνία άιισζηε είλαη θαη ε

κνλαδηθή ε νπνία καξηπξείηαη ζηα ηερληθά θείκελα θαη ηηο εηθνληζηηθέο πεγέο ηεο

ειιεληζηηθήο θαη ειιελνξξσκατθήο πεξηφδνπ.115

H ζπιινγηζηηθή είλαη απιή θαη πεξηζηξέθεηαη γχξσ απφ ηε ζέζε ηνπ πιαηζίνπ

ηνπ θαηαπέιηε ζε ζρέζε κε ηε ζχξηγγα. Eάλ ην ιηζνβφιν ησλ Aηξψλ ιεηηνπξγνχζε κε

βάζε ηελ (ππνηηζέκελε) αξρή ησλ εζσζηξεθψλ αγθψλσλ, απηφ ζα ζήκαηλε φηη νη

ηειεπηαίνη, φληαο αδξαλείο πξηλ ηελ φπιηζε ή κεηά ηε βνιή, ζα εθηείλνληαλ πξνο ηα

εκπξφο, πέξα απφ ην πιαίζηνλ. Mε άιια ιφγηα, ε δηψζηξα ζα έπξεπε λα σζεζεί ζε

114
Bι. Iriarte, “Theory”, 121-137.
115
H ηειεπηαία ζπζηεκαηηθή αλάιπζε ησλ δεδνκέλσλ ησλ πεγψλ αλαθνξηθά κε ην δήηεκα ηνπ αλ νη
αγθψλεο ησλ αξραίσλ θαηαπειηψλ ήζαλ εζσζηξεθείο ή εμσζηξεθείο έγηλε απφ ηνλ Schramm, Geschütze,
12-15, 54-70. Aπφ ηφηε ε έξεπλα ζηνλ ηνκέα ησλ αξραίσλ θαηαπειηψλ ζεσξεί ην δήηεκα ιήμαλ. O Iriarte,
“Theory”, 113 θαίλεηαη λα ζεσξεί ηε θήκε θαη φρη ηε ινγηθή ησλ ζπκπεξαζκάησλ ηνπ Schramm σο
ππεχζπλε γηα ηελ πλεπκαηηθή λσζξφηεηα ε νπνία ― ζχκθσλα πάληνηε κε ηελ άπνςε ηνπ Bάζθνπ
αξραηνιφγνπ ― θαηέιαβε ηνπο κεηαγελέζηεξνπο κειεηεηέο, νη νπνίνη αξλήζεθαλ λα ιάβνπλ ζνβαξά ππ‟

160
θάπνηα απφζηαζε πξηλ ν κεραληζκφο ηεο ζθαλδάιεο ζην νπίζζην ηκήκα ηεο θαηαθέξεη

λα αγθηζηξψζεη ηελ ηνμίηηδα ρνξδή, θαζψο ε ηειεπηαία ζα βξηζθφηαλ αξθεηά πην

κπξνζηά απφ ην πιαίζην. Aπηφ εθ ησλ πξαγκάησλ νδεγεί ζην ζπκπέξαζκα φηη, ιφγσ ηνπ

φηη ε ζχξηγγα πξέπεη λα ππνζηεξίδεη ηε δηψζηξα, ην πιαίζηνλ δελ ζα κπνξνχζε πιένλ λα

βξίζθεηαη ζην άθξν ηεο ζχξηγγνο, φπσο ζπκβαίλεη κε ηνπο ζπλεζηζκέλνπο θαηαπέιηεο,

αιιά πεξί ην κέζνλ ηεο.116 ΋κσο, αλ ζπλέβαηλε απηφ, ηφηε ζα ήηαλ πάξα πνιχ δχζθνιν

έσο αδχλαην γηα έλα παξφκνην κεράλεκα πνπ πέθηεη απφ κεγάιν χςνο λα πξνζγεησζεί

κε ηελ πξφζνςε ηνπ πιαηζίνπ. Mφλνλ έλαο “παξαδνζηαθφο” θαηαπέιηεο, ην πιαίζην ηνπ

νπνίνπ ζπλδέεηαη κε ηε ζχξηγγα ζην εκπξφζζην άθξν ηεο, ζα κπνξνχζε λα θαηαπέζεη

ζην έδαθνο κε ηέηνηνλ ηξφπν, ψζηε λα βξεζεί κε ηε ζχξηγγα ζηνλ αέξα θαη ηελ πξφζνςε

ηνπ πιαηζίνπ ζην ρψκα ― φπσο αθξηβψο βξέζεθε ην πιαίζην ηνπ ελ ιφγσ ιηζνβφινπ

πιεζίνλ ηεο βάζεσο ηνπ ηείρνπο ησλ Aηξψλ, θαηαπιαθσκέλν απφ ηα εξείπηα ηνπ πχξγνπ

επάλσ ζηνλ νπνίνλ ήηαλ ηνπνζεηεκέλνο ν πεηξνβφινο θαηαπέιηεο.117

H σο άλσ ζπιινγηζηηθή νδεγεί ζην ζπκπέξαζκα ― αλαπφθεπθην, θαηά ηελ

άπνςή καο ― φηη ην ιηζνβφιν ησλ Aηξψλ δελ δηέζεηε εζσζηξεθείο αγθψλεο, φπσο

δηαηείλνληαη νη ππνζηεξηθηέο ηεο ζρνιήο ηεο εζσζηξέθεηαο, αιιά αγθψλεο νη νπνίνη

ζηξέθνληαλ εμσηεξηθψο ηνπ πιαηζίνπ, αθξηβψο φπσο θαη ηα αθεηήξηα φξγαλα ηεο

ειιεληζηηθήο θαη ειιελνξξσκατθήο πεξηφδνπ.118 Γελ κπνξνχκε λα είκαζηε βέβαηνη γηα

φςηλ ηνπο ηηο ηδέεο ηνπ Prou θαη άιισλ Γάιισλ ππνζηεξηθηψλ ηεο ζεσξίαο ησλ εζσζηξεθψλ αγθψλσλ.
116
Πξβι. ηε ζέζε ηνπ πιαηζίνπ ζηηο ζρεδηαζηηθέο αλαπαξαζηάζεηο ηεο ρεηξνβαιιίζηξαο θαη ηνπ
ππνδείγκαηνο ιηζνβφινπ κε εζσζηξεθείο αγθψλεο ηηο νπνίεο παξαζέηεη ν Iriarte, “Theory”, 118 (εηθ. 4),
129 (εηθ. 9b).
117
Bι. Baatz, “Finds”, 3-4 θαη πίλ. I-IIA, γηα ηε ζέζε ζηελ νπνία βξηζθφηαλ ην πιαίζην ηνπ ιηζνβφινπ ησλ
Aηξψλ ― γηα ηελ αθξίβεηα, ε κεηαιιηθή επέλδπζή ηνπ ― φηαλ αλαθαιχθζεθε απφ ηνπο Iξαθηλνχο
αλαζθαθείο.
118
Πξβι. ηελ εθδνρή ηνπ Wilkins, Artillery, 70 (εηθ. 55), ν νπνίνο ππνζηεξίδεη φηη νη νπίζζηνη παξαζηάηεο
ηνπ πιαηζίνπ (ππελζπκίδνπκε φηη απφ ην ηειεπηαίν ζψδεηαη κφλνλ ην εκπξφζζην ηκήκα ηνπ, απηφ πνπ
βξηζθφηαλ ζε επαθή κε ην έδαθνο) ήηαλ ηνπνζεηεκέλνη φρη αθξηβψο πίζσ απφ ηνπο εκπξνζζίνπο, δει. ζην
εμσηεξηθφ κέξνο ηνπ πιαηζίνπ, αιιά ζην εζσηεξηθφ, επηηξέπνληαο έηζη ζηνπο αγθψλεο λα θηλνχληαη
εμσηεξηθψο ηνπ πιαηζίνπ ππφ κεγαιχηεξε γσλία, επξηζθφκελνη ― ζε ζέζε νπιίζεσο ― ζρεδφλ
παξάιιεινη κε ηε ζχξηγγα. Mε άιια ιφγηα, ζηελ εθδνρή απηήλ ην εκηθχθιην ζηνλ εκπξφζζην παξαζηάηε
έπαηδε νπζηαζηηθά ηνλ ξφιν “ππνπηεξλίδνο”, δει. ππνδνρήο ηνπ νπηζζίνπ κέξνπο (“πηέξλα”) ηνπ αγθψλνο.

161
ην αλ νη θαηλνηνκίεο θαη δηαθνξέο ηηο νπνίεο παξνπζηάδεη ζε ζρέζε κε ηελ παξάδνζε

ήζαλ απνηέιεζκα επξχηεξσλ αιιαγψλ ζηνλ ζρεδηαζκφ ησλ αθεηεξίσλ νξγάλσλ ηνπ

ξσκατθνχ ζηξαηνχ ηεο απηνθξαηνξηθήο πεξηφδνπ ή απιψο ηνπηθέο ηδηαηηεξφηεηεο,119

αιιά κπνξνχκε πιένλ κε βεβαηφηεηα λα δηαηππψζνπκε ηελ άπνςε φηη ην κεγάιν εχξνο

ηνπ κεηαιιηθνχ πιαηζίνπ ηεο ρεηξνβαιιίζηξαο θαη ε ηνπνζέηεζε ησλ θακβεζηξίσλ κε

ηξφπν ψζηε ε θακπχιε λα “βιέπεη” πξνο ηα πιάγηα ζε θακκία πεξίπησζε δελ απνηεινχλ

έλδεημε φηη ην ζπγθεθξηκέλν νπινκεράλεκα αθνινπζνχζε θάπνηα ππνηηζέκελε ξσκατθή

παξάδνζε ζηε ρξήζε εζσζηξεθψλ αγθψλσλ. Oη ππνζηεξηθηέο ηεο ζρνιήο απηήο ζα

πξέπεη λα αλαδεηήζνπλ επηρεηξήκαηα ζε άιια είδε πεγψλ, θαζψο νη αξραηνινγηθέο

καξηπξίεο δελ θαίλεηαη λα ζηεξίδνπλ ηε ζεσξία ηνπο.

΋πσο πξνείπακε, νη πεξηζζφηεξνη κειεηεηέο αλαγθάδνληαη λα βαζηζζνχλ

ζρεδφλ απνθιεηζηηθά ζηελ αλαιπηηθή εμέηαζε ησλ αλαζθαθηθψλ δεδνκέλσλ γηα ηελ

εμαγσγή πεηζηηθψλ ζπκπεξαζκάησλ πάλσ ζην ζπγθεθξηκέλν δήηεκα, δηφηη νη

εηθνληζηηθέο καξηπξίεο θαη νη γξαπηέο πεγέο ζησπνχλ ― ηνπιάρηζηνλ απηή είλαη ε

αληίιεςε ηεο πιεηνλφηεηνο ησλ εξεπλεηψλ. H απαηζηνδνμία ησλ ηειεπηαίσλ γηα ηηο

εηθνληζηηθέο καξηπξίεο είλαη δηθαηνινγεκέλε. Πξάγκαηη, ήδε απφ ηελ επνρή ηνπ Prou

είρε δηαπηζησζεί φηη ε επίιπζε ηνπ ελ ιφγσ πξνβιήκαηνο δελ ζα κπνξνχζε λα ζηεξηρζεί

ζηα (θαηά ηα άιια άθξσο δηαθσηηζηηθά) αλάγιπθα ηνπ Kίνλνο ηνπ Tξαταλνχ, θαζψο νη

λένπ ηχπνπ νμπβφινη βαιιίζηξεο πνπ απαληνχλ ζε απηά απεηθνλίδνληαη ρσξίο

αγθψλεο.120 Eίλαη ραξαθηεξηζηηθφ φηη ε έιιεηςε απηή ― ηελ νπνίαλ νξηζκέλνη

εξεπλεηέο απνδίδνπλ ζε θαιιηηερληθή ζχκβαζε ή ζην γεγνλφο φηη ε απφδνζε παξνκνίσλ

ιεπηνκεξεηψλ έγηλε κε επηδσγξάθηζε, ε νπνία αξγφηεξα εθζάξε, θαζψο θαη κεηαιιηθέο

119
Tα δηάθνξα επηρεηξήκαηα ππέξ ησλ δχν απφςεσλ ζρεηηθά κε ηελ πξνέιεπζε ηνπ ιηζνβφινπ ησλ Aηξψλ
(δει. αλ αλήθε ζηε δχλακε ηεο πφιεσο ή ζε θάπνηα ξσκατθή θξνπξά) παξαηίζεληαη πεξηιεπηηθά ζην
Baatz, “Finds”, 8-9. Eιαθξψο ππέξ ηεο πξψηεο απφςεσο θαίλεηαη λα θιίλεη ν Campbell, “Auxiliary
Artillery”, 120.

162
πξνζζήθεο ―121 νδήγεζε ηνπο ππνζηεξηθηέο ησλ δχν ζρνιψλ ζε δηακεηξηθά αληίζεηα

ζπκπεξάζκαηα.122 H ζχγρξνλε κε ηνλ Kίνλα (πεξί ην 100 κ.X.) απεηθφληζε ελφο

αθεηεξίνπ νξγάλνπ κε εμσζηξεθείο αγθψλεο ζην επηηχκβην αλάγιπθν ηνπ Oπεδελλίνπ

Mνδεξάηνπ δελ βνεζά ζηελ επίιπζε ηνπ πξνβιήκαηνο, θαζψο ζηελ πεξίπησζε απηήλ,

φπσο έρνπκε ήδε αλαθέξεη, πξφθεηηαη γηα παιαηνχ ηχπνπ νμπβφιν θαηαπέιηε.123

Aλ ππάξρεη κία θαηεγνξία καξηπξηψλ ηελ νπνίαλ ε έξεπλα δελ έρεη

εθκεηαιιεπζεί πιήξσο, απηή είλαη νη γξαπηέο πεγέο, δηφηη ― εμαηξνπκέλσλ ησλ

ηερληθψλ θεηκέλσλ (θπξίσο ηεο Ἥρωνος Xειροβαλλίστρας) ― νη εηδηθνί ζεσξνχλ φηη

νη ινηπέο θηινινγηθέο καξηπξίεο ειάρηζηα ζπκβάιινπλ ζηε ιχζε ηνπ πξνβιήκαηνο. Eλ

κέξεη έρνπλ δίθαην, θαζψο νη αθεγεκαηηθέο ή άιιεο πεγέο, αθφκε θαη φηαλ

παξεκπηπηφλησο αλαθέξνληαη ζε ιεπηνκέξεηεο ηερληθήο θχζεσο, δελ είλαη

δηαθσηηζηηθέο. Xαξαθηεξηζηηθά παξαδείγκαηα απνηεινχλ δχν ιαηηληθά θείκελα ηνπ

ηέινπο ηνπ 4νπ αη.: κία ηζηνξηθή αθήγεζε γξακκέλε απφ έλαλ Έιιελα πξψελ

αμησκαηηθφ ηνπ ζηξαηνχ ηεο Aλαηνιηθήο Pσκατθήο Aπηνθξαηνξίαο θαη έλα έξγν

πνιεκηθήο πξνεξρφκελν απφ ηε γξαθίδα ηνπ γλσζηνχ ζενιφγνπ Iεξσλχκνπ. ΢ην πξψην

ρσξίν ν Aκκηαλφο Mαξθειιίλνο πεξηγξάθεη ηελ νμπβφιν βαιιίζηξα ηεο επνρήο ηνπ,

αιιά, αλ θαη παξαζέηεη πιήζνο ελδείμεσλ πνπ ππνδειψλνπλ φηη πηζαλφηαηα ην

κεράλεκα ιεηηνπξγνχζε κε ζπλεζηξακκέλεο ίλεο, εληνχηνηο δελ κλεκνλεχεη νχηε κία

120
Prou, “Chirobaliste”, 113.
121
Tελ άπνςε απηήλ ππνζηεξίδεη ν Richmond, Army, 3-6, ν νπνίνο ζεσξεί επίζεο φηη ν θαιιηηέρλεο ησλ
αλαγιχθσλ ηνπ Kίνλνο εξγάζζεθε έρνληαο σο πξφηππν πξφρεηξα ζρέδηα ηα νπνία είραλ θηινηερλεζεί θαηά
ηε δηάξθεηα ησλ επηρεηξήζεσλ ηνπ Tξαταλνχ· πξβι. Wilkins, “Cheiroballistra”, 48.
122
Tα εμνγθψκαηα ηα νπνία απαληνχλ ζηα πιάγηα ηνπ πιαηζίνπ ησλ λένπ ηχπνπ νμπβφισλ νξγάλσλ πνπ
απεηθνλίδνληαη ζε νξηζκέλα αλάγιπθα ηνπ Kίνλνο ζεσξήζεθαλ απφ ηνλ Schramm, Geschütze, 32, 34 σο
έλδεημε γηα ρξήζε εμσζηξεθψλ αγθψλσλ ζηηο ελ ιφγσ κεραλέο, ελψ απφ ηνλ Iriarte, “Theory”, 119-120 σο
απφδεημε γηα ηελ χπαξμε αγθψλσλ ζηξεθνκέλσλ εζσηεξηθψο ηνπ πιαηζίνπ· ν ηειεπηαίνο ηνλίδεη ην
γεγνλφο φηη ζε νξηζκέλα αλάγιπθα ην πιαίζην ηεο ρεηξνβαιιίζηξαο θαίλεηαη ηνπνζεηεκέλν πεξί ην κέζνλ
ηεο ζχξηγγνο (ραξαθηεξηζηηθφ, φπσο είδακε, ησλ ππνηηζέκελσλ κεραλψλ κε εζσζηξεθείο αγθψλεο), αιιά
ν ίδηνο παξαδέρεηαη ηελ πηζαλφηεηα λα πξφθεηηαη γηα απεηθφληζε ηεο δηψζηξαο ζε έθηαζε.
123
Bι. αλσηέξσ, ζεκ. 51.

163
θνξά ηνλ ηξφπν κε ηνλ νπνίνλ πεξηζηξέθνληαλ νη αγθψλεο ηνπ. 124 ΢ην δεχηεξν ν

ζπγγξαθέαο θάλεη κία αλαθνξά ζηε ballista (πηζαλφηαηα ηελ νμπβφιν βαιιίζηξα ηεο

απηνθξαηνξηθήο θαη πζηεξνξξσκατθήο πεξηφδνπ, ρσξίο φκσο λα κπνξνχκε λα είκαζηε

βέβαηνη) θαη ην γεγνλφο φηη, φζν πεξηζζφηεξν πξνο ηα πίζσ έιθνληαη νη αγθψλεο ηεο,

ηφζν ηζρπξφηεξε είλαη ε βνιή ηεο· δπζηπρψο, ε παξαηήξεζε απηή είλαη ηφζν θνηλφηνπε,

ψζηε δελ είκαζηε ζε ζέζε λα δηαθξίλνπκε αλ αλαθέξεηαη ζε εμσζηξεθείο ή εζσζηξεθείο

αγθψλεο ― ακθφηεξεο νη κέζνδνη βαζίδνληαη ζηελ έιμε ησλ αγθψλσλ πξνο ηα πίζσ γηα

ηελ φπιηζε ηεο βαιιίζηξαο.125 Παξνκνίσο αζαθείο είλαη νη πεξηζζφηεξεο πεγέο ηεο

πεξηφδνπ, ζπκπεξηιακβαλνκέλσλ θαη εμεηδηθεπκέλσλ έξγσλ φπσο εθείλα ηνπ Bεγεηίνπ

θαη ηνπ αλσλχκνπ ζπγγξαθέα ηνπ De rebus bellicis.

H ζπδήηεζε γηα ην αλ κεηά ηνλ 1ν κ.X. αη. νη αγθψλεο ησλ αθεηεξίσλ κεραλψλ

ελ γέλεη θαη ηεο νμπβφινπ βαιιίζηξαο εηδηθφηεξα ήζαλ εμσζηξεθείο ή εζσζηξεθείο ζα

κπνξνχζε λα δηαξθέζεη επ‟ άπεηξνλ, εάλ δελ ππήξρε κία πεγή ε νπνία, ζχκθσλα κε ηελ

άπνςε ηνπ γξάθνληνο, απνδεηθλχεη φηη ε νμπβφινο βαιιίζηξα ηεο απηνθξαηνξηθήο θαη

πζηεξνξξσκατθήο/πξσηνβπδαληηλήο πεξηφδνπ, φπσο αθξηβψο θαη νη παιαηνχ ηχπνπ

πξνθάηνρνί ηεο, δηέζεηε αγθψλεο ζηξεθνκέλνπο εμσηεξηθψο ηνπ πιαηζίνπ. H πεγή απηή

είλαη ν Πξνθφπηνο. Aλ θαη ην ρσξίν ζην νπνίν πεξηγξάθνληαη νη νμπβφινη βαιιίζηξεο

ηνπ Bειηζαξίνπ126 είρε ήδε ππνπέζεη ζηελ αληίιεςε ηνπ Marsden, εληνχηνηο νη

ακθηβνιίεο ηνπ ηειεπηαίνπ ζρεηηθά κε ηελ ηερληθή αμηνπηζηία ηεο πεξηγξαθήο ηνπ

124
Aκκηαλφο Mαξθειιίλνο, 23, 4, 1-3. Aλαθεξφκελνο ζηελ πεξηγξαθή ηνπ Aκκηαλνχ, ν Iriarte πηζαλνινγεί
φηη ν ηζηνξηθφο ίζσο αλαθεξφηαλ ζε κεραλέο κε εζσζηξεθείο αγθψλεο, θαζψο θαίλεηαη λα δειψλεη φηη ε
ζχξηγμ ηεο βαιιίζηξαο εθηεηλφηαλ πέξα απφ ην πιαίζηνλ ― φπσο είδακε φηη ζα ζπλέβαηλε ζε παξφκνηεο
κεραλέο. O ίδηνο, φκσο, εθθξάδεη ακθηβνιίεο γηα ηελ εξκελεία απηή, θαζψο (θξίλνληαο απφ ηα
ζπκθξαδφκελα) είλαη πηζαλφηεξνλ ν Aκκηαλφο λα ελλννχζε φηη ε ζχξηγμ εθηεηλφηαλ φρη κπξνζηά, αιιά
πίζσ απφ ην πιαίζηνλ. Πξβι. Iriarte, “Theory”, 118-119.
125
Iεξψλπκνο, Adversus Jovinianum, i, 4 (έθδ. J.-P. Migne, Patrologia Latina 23, Παξίζη 1845, ζηήι. 211-
338): “ballista quanto plus retrahitur tanto fortius mittit”.
126
Πξνθφπηνο, Πόιεκνη, 5, 21, 14-18. ΋πσο ην αλσηέξσ ρσξίν ηνπ Aκκηαλνχ Mαξθειιίλνπ, έηζη θαη ην
θείκελν απηφ ζα αλαιπζεί εθηελέζηεξα ζην ηειεπηαίν κέξνο ηνπ παξφληνο ππνθεθαιαίνπ.

164
Bπδαληηλνχ ηζηνξηθνχ ηνλ εκπφδηζαλ απφ ην λα ην εθκεηαιιεπζεί πιήξσο.127 Aξγφηεξα,

φπσο ζα δηαπηζηψζνπκε ζην κεζεπφκελν κέξνο ηνπ παξφληνο ππνθεθαιαίνπ, ε

επηθξάηεζε ηεο απφςεσο νξηζκέλσλ κειεηεηψλ φηη ην ζπγθεθξηκέλν ρσξίν δελ

αλαθέξεηαη ζε κεραλέο ζπλεζηξακκέλσλ ηλψλ έβιαςε αθφκε πεξηζζφηεξν ηελ έξεπλα.

Aπφ ηελ άιιε, ε δηακάρε κεηαμχ ησλ δχν ζρνιψλ ηηο ηειεπηαίεο δεθαεηίεο

επηθεληξψζεθε θπξίσο ζηελ αλάιπζε ησλ αλαζθαθηθψλ δεδνκέλσλ θαη ησλ ηερληθψλ

θεηκέλσλ, θαζψο ε πιεηνλφηεηα ησλ ππνζηεξηθηψλ ησλ αληηκαρνκέλσλ ζεσξηψλ είλαη

αξραηνιφγνη θαη ηζηνξηθνί ηεο αξραίαο ηερλνινγίαο, κε ειάρηζηεο γλψζεηο πάλσ ζηηο

ειιεληθέο πεγέο ηεο πξψηκεο βπδαληηλήο πεξηφδνπ.

H ζεκαζία ηνπ ζπγθεθξηκέλνπ ρσξίνπ έγθεηηαη ζην γεγνλφο φηη, σο

ζηξαηησηηθφο γξακκαηέαο ηνπ Bειηζαξίνπ, ν Πξνθφπηνο ππήξμε απηφπηεο κάξηπξαο

πνιιψλ απφ ηηο επηρεηξήζεηο ηηο νπνίεο αθεγείηαη, ζπκπεξηιακβαλνκέλεο θαη ηεο

πνιηνξθίαο ηεο Pψκεο απφ ηνπο Γφηζνπο. ΢ην πιαίζην ηεο εμηζηνξήζεσο ηεο ακπληηθήο

πξνπαξαζθεπήο ησλ Bπδαληηλψλ εληάζζεηαη θαη ε πεξηγξαθή ηεο νμπβφινπ βαιιίζηξαο.

΢ε απηήλ ν ηζηνξηθφο αλαθέξεη κία ιεπηνκέξεηα θξίζηκε γηα ηε δηαιεχθαλζε ηνπ

δεηήκαηνο ησλ αγθψλσλ: δειψλεη φηη, γηα λα νπιίζεη ην κεράλεκα, ν ρεηξηζηήο ηνπ

ζηξέθεη ηα δχν μχια ηα νπνία είλαη “ζαλ ηα δχν άθξα ηνπ ηφμνπ” (ἐπειδὰν οὖν τοὺς

πολεμίους ἐνθένδε βάλλειν ἐθέλουσιν ἄνθρωποι, βρόχου βραχέος ἐνέρσει τὰ ξύλα

ἐς ἄλληλα νεύειν ποιοῦσιν, ἃ δὴ τοῦ τόξου ἄκρα ξυμβαίνει εἶναι).128 ΢ηελ

πξνζπάζεηά ηνπ λα απνδείμεη φηη ε ηερλνινγία ηεο ρξήζεσο ζπλεζηξακκέλσλ ηλψλ ζηα

αθεηεξία φξγαλα είρε παξαθκάζεη θαηά ηελ πξψηκε κεζαησληθή πεξίνδν (ε πεξίθεκε

ζεσξία ηεο ηερλνινγηθήο νπηζζνδξνκήζεσο, κε ηελ νπνία ζα αζρνιεζνχκε ζην

ηειεπηαίν κέξνο ηνπ παξφληνο ππνθεθαιαίνπ), ν Paul Chevedden ππνζηήξημε φηη ν φξνο

127
Marsden, Artillery B, 246-248.

165
“μχια” ζην ζπγθεθξηκέλν ρσξίν ππνδήισλε ηα άθξα ελφο πξαγκαηηθνχ ζπλζέηνπ

ηφμνπ.129 Tν μχιν ήηαλ φλησο έλα απφ ηα ηξία πιηθά ζε ρξήζε γηα ηελ θαηαζθεπή

ζπλζέησλ ηφμσλ, πνιιέο θνξέο κάιηζηα ερξεζηκνπνηείην θαη γηα ηα άθξα ηνπ ηφμνπ,

εθηφο απφ ηνλ θνξκφ·130 εληνχηνηο, γηα ηα ζπγθεθξηκέλα ηκήκαηα δελ απνθιεηφηαλ θαη ε

ρξήζε άιισλ πιηθψλ (π.ρ. θέξαηα δψσλ), ζπλεπψο ε ηαχηηζε ηνπ φξνπ “μχια” κε ηα

άθξα ελφο ζπλζέηνπ ηφμνπ δελ είλαη απφιπηε.131 Eπηπιένλ ― φπσο ειπίδσ φηη ζα

δηαθαλεί ζαθέζηεξα ζηε ζπδήηεζε αλαθνξηθά κε ην δήηεκα ηεο ηερλνινγηθήο

νπηζζνδξνκήζεσο (βι. θαησηέξσ) ― ν φξνο “ηφμνλ” ζην ρσξίν ηνπ Πξνθνπίνπ δελ

αλαθέξεηαη ζε θάπνην ζχλζεην ηφμν, αιιά ζην θακάξηνλ, ην κεηαιιηθφ εμάξηεκα ην

νπνίν απνηεινχζε ζήκα θαηαηεζέλ ηεο ρεηξνβαιιίζηξαο ήδε απφ ηα ηέιε ηνπ 1νπ κ.X.

αη. Mε άιια ιφγηα, ηα δχν “μχια” ζηα άθξα ηνπ “ηφμνπ” είλαη ζηελ πξαγκαηηθφηεηα νη

δχν αγθψλεο ηεο βαιιίζηξαο· ζηελ πεξίπησζε απηήλ, ν φξνο “άθξα” ππνδειψλεη ηελ

ηνπνζέηεζε ησλ αγθψλσλ κε θαηεχζπλζε πξνο ηα πιάγηα ηνπ πιαηζίνπ θαη φρη πξνο ηα

εκπξφο.

Kαηά ζπλέπεηα, ε ζαθήο καξηπξία ηνπ Πξνθνπίνπ δείρλεη φηη, ηνπιάρηζηνλ

θαηά ηελ πξψηκε βπδαληηλή πεξίνδν (θαη πηζαλφηαηα ήδε απφ ηελ εκθάληζε ηνπ λένπ

ηχπνπ), ε νμπβφινο βαιιίζηξα δηέζεηε εμσζηξεθείο αγθψλεο ― φπσο φια ηα έσο ηφηε

αθεηήξηα φξγαλα ― θαη φρη εζσζηξεθείο· άιισζηε, ε χπαξμε ησλ ηειεπηαίσλ δελ

επηβεβαηψλεηαη απφ θακκία καξηπξία, θεηκεληθή ή αλαζθαθηθή.

128
Πξνθφπηνο, Πόιεκνη, 5, 21, 15.
129
Chevedden, “Artillery A”, 162-163.
130
O θαηακεξηζκφο ησλ ηξηψλ πιηθψλ ζε έλα ζχλζεην ηφμν παξφκνην κε εθείλα ηα νπνία πηζαλψο λα
ρξεζηκνπνηήζεθαλ ζηνπο πξψηνπο γαζηξαθέηεο ηνπ 4νπ π.X. αη. αλαιχεηαη ζην Marsden, Artillery A, 8-10
(ηδίσο 9, εηθ. 2).
131
Γηα ηα αλαηνιηθνχ ηχπνπ ζχλζεηα ηφμα ζε ρξήζε απφ ηνλ βπδαληηλφ ζηξαηφ θαηά ηελ πξψηκε θαη κέζε
βπδαληηλή πεξίνδν, θαζψο θαη γηα ηνλ ηξφπν θαηαζθεπήο ηνπο, βι. T. G. Kolias, Byzantinische Waffen. Ein
Beitrag zur byzantinischen Waffenkunde von den Anfängen bis zur lateinischen Eroberung (Byzantina
Vindobonensia 17), Bηέλλε 1988, 214-238.

166
 Έρνληαο δηαζαθελίζεη θαηά ην δπλαηφλ ην δήηεκα ησλ αγθψλσλ ηεο

ρεηξνβαιιίζηξαο, ζα πξνρσξήζνπκε ζηελ αλάιπζε ησλ δεδνκέλσλ ηνπ δεπηέξνπ

πξνβιήκαηνο αλαθνξηθά κε ηε κνξθή ηνπ ζπγθεθξηκέλνπ νπινκεραλήκαηνο. ΋πσο

αλαθέξζεθε πξνεγνπκέλσο, θαη ζε απηήλ ηελ επηζηεκνληθή ζπδήηεζε εκπιέθνληαη δχν

αληηκαρφκελεο ζρνιέο: ε πξψηε ππνζηεξίδεη φηη ε λένπ ηχπνπ νμπβφινο βαιιίζηξα ήηαλ

θπξίσο θνξεηφ φπιν, ελψ ε δεχηεξε ζεσξεί πηζαλφηεξε ηελ εθδνρή λα δηέζεηε ηξνραιία

θαη ζηαζεξή βάζε. Παξά ην γεγνλφο φηη νη εθπξφζσπνη ησλ δχν ζρνιψλ ηαπηίδνληαη ζε

κεγάιν βαζκφ κε ηνπο πξσηαγσληζηέο ηεο πξναλαθεξζείζαο δηακάρεο ζρεηηθά κε ηνπο

αγθψλεο ηεο βαιιίζηξαο, εληνχηνηο ζηελ πεξίπησζε απηήλ νη ζπκκαρίεο είλαη θαηά ηη

δηαθνξεηηθέο.132 Eπίζεο, κία αθφκε ραξαθηεξηζηηθή δηαθνξά είλαη φηη, αλ θαη ε αλάιπζε

ησλ αξραηνινγηθψλ δεδνκέλσλ δηαδξακαηίδεη θαη εδψ θχξην ξφιν, νη άκεζεο θαη έκκεζεο

καξηπξίεο ησλ γξαπηψλ πεγψλ ― θπξίσο ηεο πξσηνβπδαληηλήο πεξηφδνπ ― δελ είλαη

πιένλ ακειεηέεο, αιιά εμίζνπ ζεκαληηθέο κε εθείλεο ησλ αλαζθαθηθψλ επξεκάησλ.

΋πσο πξναλαθέξακε, ε επηρεηξεκαηνινγία ησλ ππνζηεξηθηψλ ηεο ζσξίαο φηη ε

νμπβφινο βαιιίζηξα ― πην ζπγθεθξηκέλα, ε ιεγφκελε ρεηξνβαιιίζηξα ηελ νπνία

πεξηγξάθεη ην θείκελν ηνπ ςεπδν-Ήξσλνο ― ήηαλ φπιν ρεηξφο αθνινπζεί δχν θχξηεο

θαηεπζχλζεηο. H πξψηε ζηεξίδεηαη ζηε κειέηε ησλ αξραηνινγηθψλ καξηπξηψλ, ζε

ζπλδπαζκφ κε ηηο πεξηγξαθέο ησλ αληηζηνίρσλ εμαξηεκάησλ ζηελ Ἥρωνος

Xειροβαλλίστρας Kατασκευὴ καὶ Συμμετρία, ελψ ε δεχηεξε ζηελ απφπεηξα λα

εμαρζνχλ ζπκπεξάζκαηα απφ ηελ αλάιπζε ησλ γξαπηψλ πεγψλ. Eπίζεο, είδακε φηη ε

ηάζε λα εληνπίδνληαη παξάιιεια κε ηε κεζαησληθή βαιιηζηξίδα δηαηξέρεη ηε

ζπιινγηζηηθή ησλ εθπξνζψπσλ ηεο ζπγθεθξηκέλεο ζρνιήο. Θα μεθηλήζνπκε ηελ

αλάιπζή καο κε ηελ πξψηε νκάδα επηρεηξεκάησλ, εθείλε ησλ αξραηνιφγσλ.

132
Πξβι. αλσηέξσ, ζεκ. 78.

167
 ΋ηαλ ν Dietwulf Baatz εθιήζε λα κειεηήζεη ηα επξήκαηα ηεο Oξζφβα θαη ηεο

Γθνξλέα, γλψξηδε ήδε ηηο απφςεηο ηνπ Prou133 θαη ηνπ Drachmann134 ζρεηηθά κε ηελ

εξκελεία ηνπ “ζειελνεηδνπο ζρήκαηνο” ην νπνίν απαληά ζηελ πεξηγξαθή θαη ηα ζρέδηα

ηνπ θεηκέλνπ ηνπ ςεπδν-Ήξσλνο, θαζψο επίζεο θαη ηελ αλαπαξάζηαζε ηνπ Marsden,135

ν νπνίνο αληηζέησο επέκελε φηη ε ρεηξνβαιιίζηξα δηέζεηε ζηαζεξή βάζε θαη ηξνραιία.

Mειεηψληαο ηα θακβέζηξηα ηα νπνία είρε θέξεη ζην θσο ε αλαζθαθή ζην

πζηεξνξξσκατθφ νρπξφ ηεο Γθνξλέα, ν έθνξνο ηνπ κνπζείνπ ηνπ ΢άαικπνπξγθ

δηαπίζησζε φηη ην χςνο ηνπο θαη ε εζσηεξηθή δηάκεηξνο ησλ δαθηπιίσλ ηνπο (δει. ην

ζεκείν ζην νπνίν εθάξκνδαλ νη ρνηληθίδεο, απφ ην δηακέηξεκα ησλ νπνίσλ εμαξηάηαη ν

φγθνο ησλ ζπλεζηξακκέλσλ ηλψλ πνπ δέρεηαη έλαο θαηαπέιηεο θαη, ζπλεπψο, ε απφδνζή

ηνπ) ήζαλ κηθξφηεξα απφ φ,ηη είρε ππνινγίζεη ν Marsden κε βάζε ηηο δηνξζψζεηο ηηο

νπνίεο είρε επηθέξεη ζην θείκελν ηνπ ςεπδν-Ήξσλνο. Kαηά ζπλέπεηα, ν Γεξκαλφο

εηδηθφο απνθάλζεθε φηη ε ηζρχο ηεο ρεηξνβαιιίζηξαο δελ ήηαλ ηφζν κεγάιε ψζηε λα

δηθαηνινγεί ηε ρξήζε ηξνραιίαο θαη βάζεσο, ε χπαξμε ησλ νπνίσλ άιισζηε δελ

καξηπξείηαη ζην θείκελν ηεο Ἥρωνος Xειροβαλλίστρας. Aληηζέησο, ε ζαθήο αλαθνξά

ηνπ ςεπδν-Ήξσλνο ζε έλα εμάξηεκα ηεο ρεηξνβαιιίζηξαο παξφκνην κε ηελ θαηαγσγίδα

νδήγεζε ηνλ Baatz ζηε δηαηχπσζε ηεο απφςεσο φηη θαηά ηελ απηνθξαηνξηθή θαη

πζηεξνξξσκατθή πεξίνδν βξηζθφηαλ ζε ρξήζε έλαο ηχπνο θνξεηήο βαιιίζηξαο

παξφκνηνο κε ηνλ γαζηξαθέηε ηνπ 4νπ π.X. αη.136

H πεπνίζεζε ηνπ Baatz εληζρχζεθε κε ηελ αλαθάιπςε ησλ ρνηληθίδσλ ηνπ

Έιγθηλρηνπ θαη ηνπ Mπαζ. H πνιχ κηθξή δηάκεηξφο ηνπο (3,5 εθαηνζηά ζηελ πεξίπησζε

133
Prou, “Chirobaliste”, 118.
134
Πξβι. αλσηέξσ, ζεκ. 76.
135
Bι. ην δηάγξακκα 12 ζην Marsden, Artillery B, κεηαμχ ησλ ζειίδσλ 208 θαη 209· πξβι. απηφζη, 231.
136
Gudea - Baatz, “Teile”, 61-64· πξβι. Baatz, “Finds”, 14-16, θαζψο θαη ηε ζρεδηαζηηθή αλαπαξάζηαζε
ζηε ζει. 13.

168
ηνπ πξψηνπ, παξαπιήζηα ζηελ πεξίπησζε ηνπ δεπηέξνπ)137 ζεσξήζεθε απφ ηνλ Γεξκαλφ

εξεπλεηή σο απφδεημε ηεο ζεσξίαο ηνπ ― θαη ε έξεπλα δελ ζηακάηεζε εθεί.

Πξνζθάησο, ν Bάζθνο αξραηνιφγνο Aitor Iriarte δεκνζίεπζε ηελ αλαθαηαζθεπή ελφο

ηχπνπ ρεηξνβαιιίζηξαο ν νπνίνο ελζσκαηψλεη ηηο ηδέεο ηνπ δεκηνπξγνχ ηνπ ζρεηηθά κε

ηελ εξκελεία ηφζν ησλ αξραηνινγηθψλ, φζν θαη ησλ θηινινγηθψλ δεδνκέλσλ,138 ελψ ζε

παξφκνηεο αλαθαηαζθεπέο ηεο ρεηξνβαιιίζηξαο σο θνξεηνχ φπινπ έρνπλ πξνρσξήζεη

θαη άιινη εηδηθνί.139 ΢ε αληίζεζε κε φζνπο αζρνιήζεθαλ έσο ζήκεξα κε ην δήηεκα ηεο

δηακέηξνπ ησλ ρνηληθίδσλ ηεο ρεηξνβαιιίζηξαο, ν Iriarte είλαη ν κφλνο ν νπνίνο ζεσξεί

φηη νη δηαζηάζεηο νη νπνίεο ζψδνληαη ζηνπο θψδηθεο δελ ρξεηάδνληαη δηφξζσζε, κε

απνηέιεζκα ε ρεηξνβαιιίζηξα ηνπ λα δηαζέηεη αθφκε κηθξφηεξν φγθν ζπλεζηξακκέλσλ

ηλψλ ζε ζχγθξηζε κε παιαηφηεξεο αλαθαηαζθεπέο.140

H δεχηεξε θαηεχζπλζε ηεο επηρεηξεκαηνινγίαο ησλ ππνζηεξηθηψλ ηεο ζσξίαο

ηεο θνξεηφηεηνο αθνινπζεί ηελ νδφ ηεο αλαδεηήζεσο ελδείμεσλ ζηηο γξαπηέο πεγέο,

αθεγεκαηηθέο θαη ηερληθέο (πέξαλ ηνπ θεηκέλνπ ηεο Ἥρωνος Xειροβαλλίστρας), νη

νπνίεο λα επηβεβαηψλνπλ ηα πνξίζκαηα ησλ αξραηνιφγσλ πνπ ζέινπλ ηε ρεηξνβαιιίζηξα

λα είλαη φπιν ρεηξφο. ΢ηελ θαηεγνξία απηήλ εκπίπηνπλ φρη κφλνλ ηζηνξηθνί θαη

θηιφινγνη,141 αιιά αθφκε θαη αξραηνιφγνη, φπσο ν ΢θσηζέδνο Duncan Campbell, ν

137
Γηα ηε ρνηληθίδα πνπ αλαθαιχθζεθε ζην Mπαζ, βι. D. Baatz, “Bronze catapult washer”, ζην: B.
Cunliffe (επηκ.), The Temple of Sullis Minerva at Bath 2. The Finds from the Sacred Spring, Oμθφξδε
1988, 8-9, 38-40.
138
Πξβι. Iriarte, “Cheiroballistra”, 65 (εηθ. 15: ζρεδηαζηηθή αλαπαξάζηαζε ηεο ρεηξνβαιιίζηξαο σο
θνξεηνχ φπινπ) θαη 71 (εηθ. 22: θσηνγξαθία ηεο αλαθαηαζθεπήο ζε ρξήζε θαηά ηε δηάξθεηα
δνθηκαζηηθήο βνιήο).
139
΢ε απηνχο πεξηιακβάλνληαη ν Digby Stevenson, ν νπνίνο δεκνζίεπζε πεξηιεπηηθή πεξηγξαθή ηνπ
ππνδείγκαηφο ηνπ ζην R. Harpham - D. W. W. Stevenson, “Heron‟s Cheiroballistra (A Roman Torsion
Crossbow)”, Journal of the Society of Archer-Antiquaries 40(1997)13-17, ν Michael Lewis (βι. αλσηέξσ,
ζεκ. 83), θαζψο θαη νη Jeremy Barker θαη Bernard Jacobs, νη νπνίνη αλήθνπλ ζηνπο θχθινπο ησλ
ζπιιφγσλ ηζηνξηθήο αλαβηψζεσο. O ηειεπηαίνο δελ έρεη δεκνζηεχζεη θάπνηα πεξηγξαθή ηεο
αλαθαηαζθεπήο ηνπ· γηα ηε ρεηξνβαιιίζηξα ηνπ πξψηνπ, βι. J. Barker, “Ancient Arrow-Shooting
Machines”, Journal of the Society of Archer-Antiquaries 44(1999)16-21.
140
Iriarte, “Cheiroballistra”, 55, 56-57.
141
΋πσο ε Nicole Pétrin, “Philological Notes on the Crossbow and Related Missile Weapons”, Greek,
Roman and Byzantine Studies 33(1992)265-291. H ζπγθεθξηκέλε εξγαζία είλαη αξθεηά δπζλφεηε θαη ν

169
νπνίνο ζηεξίδεηαη ζε έλα ρσξίν ησλ Tακτικῶν ηνπ Aξξηαλνχ γηα λα δηαηππψζεη ηε

ζεσξία φηη ην ξσκατθφ ηππηθφ ηεο απηνθξαηνξηθήο πεξηφδνπ δηέζεηε φπια παξφκνηα κε

ηνπο αξραίνπο γαζηξαθέηεο θαη πηζαλψο αλήθνληα ζηελ νηθνγέλεηα ηεο βαιιίζηξαο.142

Παξάιιεια, νη αθφινπζνη ηεο ζρνιήο ηεο θνξεηφηεηνο ― ηζηνξηθνί θαη

αξραηνιφγνη ― αληινχλ επηρεηξήκαηα απφ ηελ χπαξμε εηθνληζηηθψλ καξηπξηψλ νη

νπνίεο επηβεβαηψλνπλ ηελ ππφζεζε φηη ε βαιιηζηξίδα ησλ Mέζσλ Xξφλσλ έιθεη ηελ

θαηαγσγή ηεο απφ αληίζηνηρα φπια ηεο ξσκατθήο επνρήο. ΢πγθεθξηκέλα, ζε δχν

γαιινξσκατθά αλάγιπθα ηα νπνία αλαθαιχθζεθαλ ζην Πνιηληάθ θαη ην ΢αηλ Mαξζέι

(ζηελ ηζηνξηθή πεξηνρή ηεο Aθνπηηαλίαο ηεο αξραίαο Γαιαηίαο) εκθαλίδνληαη φπια

παξφκνηα κε κεζαησληθά κεραληθά ηφμα (βαιιηζηξίδεο). Aλ θαη ζηα αλάγιπθα απηά (ηα

νπνία ρξνλνινγνχληαη θαηά πάζα πηζαλφηεηα ζηνλ 2ν ή 3ν κ.X. αη.) απεηθνλίδνληαη

θπλεγεηηθέο θαη φρη πνιεκηθέο ζθελέο, ελψ παξάιιεια ηα ζπγθεθξηκέλα φπια δηαθέξνπλ

απφ ηε ρεηξνβαιιίζηξα,143 εληνχηνηο πνιινί εηδηθνί ζεσξνχλ ηελ χπαξμε ησλ φπισλ

απηψλ σο απφδεημε φηη ε ρεηξνβαιιίζηξα ήηαλ θαη απηή θνξεηφ φπιν.144

Eθ πξψηεο φςεσο, ε ζπιινγηζηηθή ησλ εηδηθψλ νη νπνίνη δηαηείλνληαη φηη ε

ρεηξνβαιιίζηξα ήηαλ φπιν ρεηξφο εκθαλίδεηαη ηζρπξή, ηδίσο αλ ιεθζεί ππ‟ φςηλ ην εχξνο

ησλ επηρεηξεκάησλ ηνπο. Πξάγκαηη, ε χπαξμε ζηελ πεξηγξαθή ηνπ ςεπδν-Ήξσλνο ελφο

εμαξηήκαηνο εθπιεθηηθά παξνκνίνπ κε ηελ θαηαγσγίδα ηνπ αξραίνπ γαζηξαθέηε θαη ε

παξάιιειε αλππαξμία νπνηαζδήπνηε κλείαο ζε ηξνραιία ή βάζε, ζε ζπλδπαζκφ κε ην

αλαγλψζηεο δπζθνιεχεηαη λα εληνπίζεη θάπνηα νξηζηηθά ζπκπεξάζκαηα ηεο ζπγγξαθέσο, αιιά ζηηο ζζ.
265-268 θαίλεηαη λα δηαηππψλεηαη ε άπνςε (ελ κέξεη βαζηζκέλε ζηα πνξίζκαηα ηνπ Campbell) φηη νη
ballistarii νη νπνίνη αλαθέξνληαη ζε έλα ρσξίν ηνπ Aκκηαλνχ Mαξθειιίλνπ ήζαλ έθηππνη
βαιιηζηξηδνθφξνη· θαηά ζπλέπεηα, ε βαιιίζηξα ζεσξείηαη φπιν ρεηξφο θαη φρη ηνπνζεηεκέλν ζε ζηαζεξή
βάζε.
142
Campbell, “Auxiliary Artillery”, 126-132.
143
H εηδνπνηφο δηαθνξά έγθεηηαη ζηε ιεηηνπξγία ησλ φπισλ απηψλ κε ηε ρξήζε ηφμνπ (δελ δηαθξίλεηαη αλ
ην ηειεπηαίν είλαη απιφ ή ζχλζεην) αληί ηφλσλ ζπλεζηξακκέλσλ ηλψλ. Γηα ιφγνπο νη νπνίνη ζα γίλνπλ
απνιχησο θαηαλνεηνί ζην επφκελν κέξνο, ν Chevedden, “Artillery A”, 142-145 απνδίδεη ζηα αλάγιπθα
απηά θεθαιαηψδε ζεκαζία.

170
φλνκα ηνπ νπινκεραλήκαηνο θαη ην κηθξφ ηνπ κέγεζνο, φια απηά θαίλεηαη λα νδεγνχλ

ζην ζπκπέξαζκα φηη ν ξσκατθφο απηνθξαηνξηθφο ζηξαηφο (ζπλεπψο θαη ν βπδαληηλφο

ζηξαηφο ηεο πξψηκεο πεξηφδνπ ν νπνίνο απνηειεί κεηεμέιημε ηνπ ξσκατθνχ) δηέζεηε έλαλ

θνξεηφ εθηνμεπηή βειψλ παξφκνην κε ηε κεζαησληθή βαιιηζηξίδα. ΋κσο, κία δεχηεξε

καηηά ζηηο καξηπξίεο ησλ πεγψλ ίζσο καο θάλεη λα θαηαιήμνπκε ζε δηαθνξεηηθά

ζπκπεξάζκαηα.

΢ηηο επφκελεο παξαγξάθνπο λα πξνζπαζήζνπκε λα αληηθξνχζνπκε ηελ

επηρεηξεκαηνινγία ησλ ππνζηεξηθηψλ ηεο ζεσξίαο ηεο θνξεηφηεηνο ζεκείν πξνο ζεκείν,

αξρίδνληαο απφ ηελ εξκελεία ησλ αξραηνινγηθψλ δεδνκέλσλ θαη ηελ αλάιπζε ησλ

ηερληθψλ ιεπηνκεξεηψλ, φπσο απηέο πξνθχπηνπλ απφ ην θείκελν ηνπ ςεπδν-Ήξσλνο, θαη

ζπλερίδνληαο κε ηηο γξαπηέο καξηπξίεο. Bεβαίσο, δελ απνθιείεηαη θάπνηα ελαιιαγή

αλάκεζα ζηα δχν είδε πεγψλ, θαζψο νη ίδηνη νη αθφινπζνη ηεο ζπγθεθξηκέλεο ζρνιήο

ηείλνπλ λα εληζρχνπλ ηα επηρεηξήκαηα πνπ βαζίδνληαη ζε κία απφ ηηο δχν νκάδεο πεγψλ

κε πξνζθπγή ζηα πνξίζκαηα ηεο άιιεο.

΋πσο πξναλαθέξακε, ε χπαξμε ηεο κελνεηδνχο ππνδνρήο ζην νπίζζην άθξν ηεο

ζχξηγγνο ηεο ρεηξνβαιιίζηξαο είλαη θνκβηθήο ζεκαζίαο γηα ηελ επηρεηξεκαηνινγία φζσλ

ζεσξνχλ ην ζπγθεθξηκέλν νπνινκεράλεκα κεηεμέιημε ηνπ αξραίνπ γαζηξαθέηε. Ίζσο

γηα ηνλ ιφγν απηφλ ν Baatz αλαπαξέζηεζε ην ελ ιφγσ εμάξηεκα αθξηβψο ζαλ

θαηαγσγίδα, δει. κε ιαβέο ζηα άθξα ηνπ εκηθπθιίνπ γηα ηα ρέξηα ηνπ ρεηξηζηή, ν νπνίνο

έπξεπε λα ζπγθξαηεί κε ζηαζεξφηεηα ην φπιν θαζψο φπιηδε ζπξψρλνληαο κε ην βάξνο

ηνπ ζψκαηφο ηνπ.145 ΋κσο, φπσο παξαηεξεί θαη ν Wilkins, ην “ζειελνεηδεο ζρεκα” ην

νπνίν πεξηγξάθεηαη ζην θείκελν ηεο Ἥρωνος Xειροβαλλίστρας θαη απεηθνλίδεηαη σο

144
H πιένλ νινθιεξσκέλε αλάιπζε ησλ αλαγιχθσλ ζην Baatz, “Jagdarmbrust”, 283-290· πξβι.
Schramm, Geschütze, 18-19, εηθ. 4.
145
Bι. ην ζρέδην κε βάζε ηα επξήκαηα ηεο Γθνξλέα ζην Baatz, “Finds”, 13, εηθ. 11· πξβι. ηελ
θαιιηηερληθή αλαπαξάζηαζε ηελ νπνίαλ αλαδεκνζηεχεη ν Hιηφπνπινο, Kαηαπέιηεο, 177.

171
ζρέδην ζηηο κηθξνγξαθίεο ησλ ρεηξνγξάθσλ θσδίθσλ δελ δηέζεηε παξφκνηεο ιαβέο· κε

άιια ιφγηα, ζα ήηαλ απφ πνιχ δχζθνιν έσο αδχλαηνλ έλα ηέηνην εμάξηεκα λα

ιεηηνπξγήζεη σο θαηαγσγίδα. Eπηπιένλ, ε πξνζεθηηθή παξαηήξεζε ησλ ζρεδίσλ ηεο

ρεηξνβαιιίζηξαο ζηνπο εηθνλνγξαθεκέλνπο θψδηθεο, ηδίσο ηνλ Parisinus gr. 607, δείρλεη

φηη ε εκηθπθιηθή ππνδνρή είλαη ηνπνζεηεκέλε φρη νξηδνληίσο, φπσο ε θαηαγσγίδα, αιιά

θαζέησο. Παξάιιεια, ν ΢θσηζέδνο αξραηνιφγνο παξαπέκπεη ζε έλα απφ ηα αλάγιπθα

ηνπ Kίνλνο ηνπ Tξαταλνχ, φπνπ δηαθξίλεηαη ε νπίζζηα απφιεμε κίαο νμπβφινπ

βαιιίζηξαο λα θέξεη νκνηφηεηεο κε ηελ εκηθπθιηθή ππνδνρή ηνπνζεηεκέλε θαζέησο.146

Παξφκνηα ζπιινγηζηηθή είρε αθνινπζήζεη παιαηφηεξα θαη ν Marsden, 147 ρσξίο φκσο ηελ

εληππσζηαθή ζπιινγή επηρεηξεκάησλ ηνπ Wilkins.

Tα ζπκπεξάζκαηα ηνπ ΢θσηζέδνπ εηδηθνχ πξνζπάζεζε λα αληηθξνχζεη ν

Iriarte, ππνζηεξίδνληαο φηη ηα ζρέδηα ηνπ ρεηξνγξάθνπ ηνπ Mηλσΐδε θαη ηνπ Vaticanus

gr. 1164 δελ είλαη αθξηβή θαη φηη ε παξαηήξεζε ηνπ “ζειελνεηδνπο ζρήκαηνο” φπσο

απηφ απεηθνλίδεηαη ζηνλ θψδηθα Parisinus gr. 2442 δείρλεη ηελ εκηθπθιηθή απφιεμε ηεο

ζχξηγγνο ηεο ρεηξνβαιιίζηξαο ηνπνζεηεκέλε νξηδνληίσο (δει. ζαλ θαηαγσγίδα) θαη φρη

θαζέησο.148 O Parisinus gr. 2442, φκσο, ζεσξείηαη αληίγξαθν ηνπ Parisinus gr. 607, άξα

ιηγφηεξν αμηφπηζηνο. Mελ κπνξψληαο λα μεπεξάζεη ην ηειεπηαίν απηφ εκπφδην, ν Digby

Stevenson, έλαο απφ ηνπο ππνζηεξηθηέο ηεο ζεσξίαο ηνπ θνξεηνχ φπινπ, εμεηάδεη ηελ

πηζαλφηεηα ν κηθξνγξάθνο ηνπ Parisinus gr. 607 λα απεηθφληζε ηε κελνεηδή απφιεμε

ζηξακκέλε θαηά 90ν ζε ζρέζε κε ηελ ππφινηπε θάηνςε ηεο ζχξηγγνο, ζχκβαζε ε νπνία

αθνινπζείηαη ζε πνιιά ηερληθά ρεηξφγξαθα ηεο ειιελνξξσκατθήο επνρήο. O ίδηνο

πξνζπάζεζε λα ιχζεη ην πξφβιεκα ηεο ειιείςεσο ρεηξνιαβψλ ζηελ ππνηηζέκελε

146
Wilkins, “Cheiroballistra”, 12-13. Tε ιεπηνκέξεηα ηνπ αλαγιχθνπ ηνπ Kίνλνο πξψηνο είρε εληνπίζεη ν
Schramm, Geschütze, 34· ε πίζηε ηνπ ζηελ άπνςε ηνπ Schneider αλαθνξηθά κε ηελ αμηνπηζηία ηνπ έξγνπ
ηνπ ςεπδν-Ήξσλνο δελ ηνπ επέηξεςε λα πξνρσξήζεη ζε πεξαηηέξσ ηαπηίζεηο.

172
θαηαγσγίδα εθαξκφδνληαο κία κέζνδν νπιίζεσο ηεο ρεηξνβαιιίζηξαο ηνπ θαηά ηελ

νπνίαλ ν ρεηξηζηήο ξίρλεη ην βάξνο ηνπ ζηελ ππνδνρή, ελψ ηαπηνρξφλσο κε ηα ρέξηα ηνπ

έιθεη ηε δηψζηξα κε ηε βνήζεηα ελφο εμαξηήκαηνο ην νπνίν ν ςεπδν-Ήξσλ απνθαιεί

“ρεηξνιαβή”.149 Παξαπιήζηα ηερληθή εθαξκφδεη θαη ν Iriarte: ε κέζνδφο ηνπ

πεξηιακβάλεη ηε ζηήξημε ησλ ρεξηψλ ηνπ ρεηξηζηή ζε κία ιαβή ζην θάησ κέξνο ηεο

ζχξηγγνο.150

H πξνζπάζεηα ησλ ζεσξεηηθψλ ηεο ζρνιήο ηεο θνξεηφηεηνο λα παξαθάκςνπλ

ην πξφβιεκα ηεο ειιείςεσο ιαβψλ ζηελ εκηθπθιηθή ππνδνρή ηεο ρεηξνβαιιίζηξαο

θαηαδεηθλχεη ηελ αδπλακία ησλ επηρεηξεκάησλ ηνπο ζρεηηθά κε ηε ρξήζε ηνπ

“ζειελνεηδνπο ζρήκαηνο” σο θαηαγσγίδνο. Άιισζηε, παξά ηηο αληηξξήζεηο ησλ Iriarte

θαη Stevenson, νη απφςεηο ηνπ Wilkins ζρεηηθά κε ηελ απεηθφληζε ηνπ ζπγθεθξηκέλνπ

εμαξηήκαηνο ζηα ζρέδηα ησλ θσδίθσλ ηεο Ἥρωνος Xειροβαλλίστρας δείρλνπλ φηη

φλησο ήηαλ ηνπνζεηεκέλν θαζέησο, φπσο θαίλεηαη ζαθψο ζηελ αληίζηνηρε κηθξνγξαθία

ηνπ Parisinus gr. 607.151 Aλ ινηπφλ ην ελ ιφγσ εμάξηεκα δελ έπαηδε θαλέλα ξφιν ζηελ

φπιηζε ηεο ρεηξνβαιιίζηξαο, ζα πξέπεη λα εμεηάζνπκε εθ λένπ ην δήηεκα ηνπ αλ ην

πξναλαθεξζέλ νπινκεράλεκα δηέζεηε φλησο ηξνραιία θαη βάζε.

Πξνθαλψο επεξεαζκέλνο απφ ηηο νμπβφινπο βαιιίζηξεο νη νπνίεο

απεηθνλίδνληαη ζηα αλάγιπθα ηνπ Kίνλνο ηνπ Tξαταλνχ ηνπνζεηεκέλεο ζε βάζεηο ή

147
Marsden, Artillery B, 218· ηελ άπνςή ηνπ φηη ε εκηθπθιηθή απφιεμε ρξεζίκεπε θπξίσο σο ιαβή γηα ηνλ
ρεηξηζκφ ηεο ρεηξνβαιιίζηξαο θαηά ηε ζθφπεπζε αζπάδεηαη θαη ν Wilkins.
148
Iriarte, “Cheiroballistra”, 48-50.
149
Harpham - Stevenson, “Cheiroballistra”, 13-17· ην ηειεπηαίν βαζίδεηαη ζηελ αδεκνζίεπηε πηπρηαθή
εξγαζία ηνπ Stevenson κε ηίηιν “Heron‟s Cheiroballistra, with an Appendix on the Manufacture of Sinew
Rope” (Λνλδίλν 1995).
150
Iriarte, “Cheiroballistra”, 64-66.
151
O ΢θσηζέδνο αξραηνιφγνο επαλήιζε κε λέα επηρεηξήκαηα ζην Wilkins - Morgan, “Scorpio”, 94-97· βι.
ηδίσο 95, εηθ. 24, φπνπ δηαθξίλεηαη θαζαξά ν ηξφπνο απεηθνλίζεσο ηνπ “ζειελνεηδνπο ζρήκαηνο” ζηνλ
θψδηθα Parisinus gr. 607, θαζψο θαη νη ιεπηνκέξεηεο ζηε ζρεδίαζε θαη ηελ πεξηγξαθή ησλ εμαξηεκάησλ
κε γξάκκαηα πνπ δείρλνπλ φηη δελ πξφθεηηαη γηα θάηνςε, αιιά γηα ηελ πιάγηα φςε ηεο ζχξηγγνο, άξα ε
κελνεηδήο ππνδνρή είλαη ηνπνζεηεκέλε θαζέησο. Πξβι. απηφζη, 97-99, φπνπ θξηηηθή ηεο αλαπαξαζηάζεσο
ηνπ Stevenson, ηδίσο ηεο κεζφδνπ νπιίζεσο ηεο ρεηξνβαιιίζηξαο.

173
θεξφκελεο επί εηδηθψλ νρεκάησλ, ν Marsden ζεψξεζε απηαπφδεηθην φηη φινη νη ηχπνη

ηεο βαιιίζηξαο, ζπκπεξηιακβαλνκέλεο θαη ηεο ρεηξνβαιιίζηξαο, δηέζεηαλ ηξνραιία θαη

βάζε ― άιισζηε, ην έλα πξνυπνζέηεη ην άιιν θαη παξφκνηα εμαξηήκαηα βξίζθνληαλ ζε

ρξήζε ζηνπο θαηαπέιηεο απφ ηνλ 4ν π.X. αη.152 Tε ινγηθή ηνπ Άγγινπ ηζηνξηθνχ

αθνινχζεζε θαη ν Wilkins, γηα ηνλ νπνίνλ ήηαλ αδηαλφεηνο ν ζρεδηαζκφο ελφο ηέηνηνπ

αθεηεξίνπ νξγάλνπ ρσξίο ζηαζεξή βάζε θαη ζχζηεκα γηα ηε κεραληθή έιμε ηεο

δηψζηξαο.

Θεσξψληαο ηε ρεηξνβαιιίζηξα σο παξαπιήζηα ζε κέγεζνο θαη επηδφζεηο κε

ηνπο “ζθνξπίνπο” ηεο ειιεληζηηθήο θαη πξψηκεο ειιελνξξσκατθήο επνρήο, ν Wilkins

ππνζηήξημε φηη, φπσο νη ηειεπηαίνη, έηζη θαη ε ρεηξνβαιιίζηξα ζα έπξεπε λα δηαζέηεη

ηξνραιία (θαη, θαη‟ επέθηαζηλ, ζηαζεξή βάζε), αθνχ άιισζηε ζηηο κεραληθέο

πξαγκαηείεο ηεο επνρήο αλαθεξφηαλ ζαθψο φηη ε ρξήζε ζπλεζηξακκέλσλ ηλψλ ζηα

αθεηήξηα φξγαλα θαζηζηνχζε απαξαίηεηε ηελ χπαξμε κεραληθψλ κέζσλ γηα ηελ φπιηζή

ηνπο.153 Oπιηζκέλνο κε ηελ πεπνίζεζε απηήλ, ν ΢θσηζέδνο εηδηθφο αλαδήηεζε ζην

θείκελν ηνπ ςεπδν-Ήξσλνο ζηνηρεία ηα νπνία λα απνδεηθλχνπλ εκκέζσο ηε ζεσξία ηνπ

― θαζψο ζηελ Ἥρωνος Xειροβαλλίστρας Kατασκευὴ καὶ Συμμετρία δελ ππήξρε

θακκία ζαθήο αλαθνξά ζηελ χπαξμε παξνκνηψλ εμαξηεκάησλ.

Γχν ήηαλ ηα ζεκεία ζηα νπνία επηθεληξψζεθε: Πξψηνλ, ε χπαξμε ελφο

εμνγθψκαηνο ηεηξαγψλνπ ζρήκαηνο ζην θάησ κέξνο ηεο ζχξηγγνο, ην νπνίν ν Wilkins

ηαχηηζε κε ην “θψιπκα” (φπσο ην νλφκαδε ν Ήξσλ ν Aιεμαλδξεχο· ζηνλ Bηηξνχβην

εκθαλίδεηαη σο chelonium ή pulvinus), ην νπνίν ζηνπο παιαηνχ ηχπνπ θαηαπέιηεο

ρξεζίκεπε σο ππνδνρή γηα ην αληηζηήξηγκα ηεο βάζεσο. Γεχηεξνλ, ε πξναλαθεξζείζα

“ρεηξνιαβή” ζην νπίζζην άθξν ηεο δηψζηξαο, ε νπνία, παξά ην φλνκά ηεο, είλαη

152
Marsden, Artillery B, 231-233.
153
Wilkins, “Cheiroballistra”, 38-39· πξβι. Wilkins - Morgan, “Scorpio”, 94-96.

174
ππεξβνιηθά ζηελή αθφκε θαη γηα έλα ή δχν δάθηπια, πφζν κάιινλ γηα νιφθιεξν ην ρέξη

ηνπ ρεηξηζηή· ζχκθσλα κε ηελ αλαπαξάζηαζε ηνπ Wilkins, ρξεζίκεπε πηζαλφηαηα σο

ζεκείν πξνζδέζεσο ησλ ζρνηληψλ ηεο ηξνραιίαο κε ηελ νπνίαλ ε δηψζηξα είιθεην πξνο

ηα πίζσ θαηά ηελ φπιηζε.154 ΢ηεξηδφκελνο ζηηο ελδείμεηο απηέο, ν ΢θσηζέδνο

αξραηνιφγνο επαλέιαβε ηελ άπνςή ηνπ φηη ε ρεηξνβαιιίζηξα δελ ήηαλ φπιν ρεηξφο, αιιά

θαηά πάζα πηζαλφηεηα δηέζεηε ηξνραιία θαη βάζε, φπσο αθξηβψο θαη νη παιαηφηεξνη

θαηαπέιηεο.

H απφπεηξα ηνπ Wilkins λα αληηθξνχζεη ηελ άπνςε φηη ε ρεηξνβαιιίζηξα ήηαλ

φπιν ρεηξφο δελ έκεηλε αλαπάληεηε. O Iriarte ακθηζβήηεζε ηελ εξκελεία ηεο ηεηξάγσλεο

απνθχζεσο σο “θσιχκαηνο” γηα ην αληηζηήξηγκα ηεο βάζεσο, ζεσξψληαο φηη ζα πξέπεη

λα ηνπνζεηεζεί πνιχ πην θνληά ζην πιαίζηνλ απφ φζν πηζηεχεη ν Wilkins θαη φηη

ρξεζίκεπε σο ιαβή γηα ην αξηζηεξφ ρέξη ηνπ θέξνληνο ηε ρεηξνβαιιίζηξα. Παξάιιεια,

εξκήλεπζε ηε “ρεηξνιαβή” ηνπ θεηκέλνπ σο άγθηζηξν γηα ηελ αζθάιηζε ηεο δηψζηξαο

κεηά ηελ φπιηζε.155 Tα επηρεηξήκαηα ακθνηέξσλ ησλ πιεπξψλ είλαη αλνηθηά ζε δηάθνξεο

εξκελείεο, φκσο είλαη ραξαθηεξηζηηθφ φηη αθφκε θαη νπαδνί ηεο ζεσξίαο ηεο

θνξεηφηεηνο, φπσο ν Stevenson θαη ν Paul Holder, αλαγλσξίδνπλ ηελ πηζαλφηεηα ε

ρεηξνβαιιίζηξα λα δηέζεηε ηξνραιία θαη βάζε ― φρη απαξαηηήησο ηνπνζεηεκέλεο

κνλίκσο ζην φπιν, αιιά απνζπψκελεο.156 Aπηφ νθείιεηαη ζην φηη, ζε αληίζεζε κε ηνλ

Iriarte, φινη νη ππφινηπνη ζεσξεηηθνί ηεο ζρνιήο ηεο θνξεηφηεηνο αξλνχληαη λα δερζνχλ

ρσξίο δηφξζσζε ηηο δηαζηάζεηο ησλ δαθηπιίσλ ησλ θακβεζηξίσλ θαη ησλ ρνηληθίδσλ,

φπσο απηέο εκθαλίδνληαη ζην θείκελν ηνπ ςεπδν-Ήξσλνο. Aθφκε θαη ν ίδηνο ν Iriarte, ζε

αληίζεζε κε ηνλ Baatz, ζεσξεί φηη ε ρεηξνβαιιίζηξα ηεο νπνίαο εμαξηήκαηα

154
Wilkins, “Cheiroballistra”, 11, 16.
155
Iriarte, “Cheiroballistra”, 48, 53, 64-66· ν Bάζθνο αξραηνιφγνο ζεσξεί φηη ε “ρεηξνιαβή” δελ ήηαλ
ζηαζεξά ηνπνζεηεκέλε ζην άθξνλ ηεο δηψζηξαο, φπσο πηζηεχεη ν Wilkins, αιιά ζηξεθφηαλ γχξσ απφ ηνλ
ζχλδεζκφ ηεο, έηζη ψζηε λα ιεηηνπξγεί σο αζθάιεηα ηεο δηψζηξαο.

175
αλαθαιχθζεθαλ ζην νρπξφ ηεο Γθνξλέα πξέπεη λα δηέζεηε απνζπψκελε ηξνραιία (αιιά,

παξαδφμσο, φρη ζηαζεξή βάζε), ιφγσ ηνπ δηακεηξήκαηνο ησλ ρνηληθίδσλ ηεο.157 ΢ε

ηειηθή αλάιπζε, ε χπαξμε ή φρη ηξνραιίαο θαη βάζεσο ζηε ρεηξνβαιιίζηξα εμαξηάηαη ζε

πνιχ κεγάιν βαζκφ απφ ηελ ηζρχ θαη ην βάξνο ηνπ ζπγθεθξηκέλνπ νπινκεραλήκαηνο.

΋πσο αλαθέξζεθε ζην πξνεγνχκελν θεθάιαην, ήδε απφ ηελ πξψηκε

ειιεληζηηθή πεξίνδν νη θαηαζθεπαζηέο ησλ θαηαπειηψλ είραλ θαηαιήμεη ζην

ζπκπέξαζκα φηη ε απφδνζε ελφο αθεηεξίνπ νξγάλνπ απνηειεί άκεζε ζπλάξηεζε ηεο

δηακέηξνπ ησλ ρνηληθίδσλ ηνπ, απφ ηελ νπνίαλ εμαξηάηαη ελ κέξεη ν φγθνο ησλ

ζπλεζηξακκέλσλ ηλψλ θαη, ζπλεπψο, ην κέγεζνο ηεο θηλεηηθήο ελέξγεηαο πνπ

ζπζζσξεχεηαη ζηνπο ηφλνπο ηνπ ζπγθεθξηκέλνπ κεραλήκαηνο. Eπίζεο, ζεκαληηθφ ξφιν

ζηελ εμίζσζε απηή δηαδξακαηίδεη θαη ην χςνο ηνπ πιαηζίνπ ― ή ησλ θακβεζηξίσλ, ζηελ

πεξίπησζε ηεο ρεηξνβαιιίζηξαο. Eίδακε φηη, εμαηηίαο ησλ ακθηβνιηψλ πνπ πξνθχπηνπλ

ιφγσ ησλ αληηθάζεσλ ζηηο δηαζηάζεηο πνπ ζψδνληαη ζηε ρεηξφγξαθε παξάδνζε ηεο

Ἥρωνος Xειροβαλλίστρας, νη εηδηθνί πνπ θαηά θαηξνχο κειέηεζαλ ην δήηεκα

δηαηχπσζαλ αληηθξνπφκελεο απφςεηο ζρεηηθά κε ην χςνο ησλ ζπγθεθξηκέλσλ

εμαξηεκάησλ, έσο φηνπ ε αξραηνινγηθή ζθαπάλε έιπζε νξηζηηθά ην δήηεκα.158 ΋κσο,

ελψ ε κειέηε ησλ επξεκάησλ ηεο Pνπκαλίαο έδσζε ιχζε ζην πξφβιεκα ηνπ χςνπο ησλ

θακβεζηξίσλ ηεο ρεηξνβαιιίζηξαο, ε δηαθσλία ζρεηηθά κε ηε δηάκεηξν ησλ δαθηπιίσλ

ηνπο ζπλερίδεηαη.

Tα ρεηξφγξαθα ηεο Ἥρωνος Xειροβαλλίστρας αλαθέξνπλ φηη ε εζσηεξηθή

δηάκεηξνο ησλ δαθηπιίσλ ησλ θακβεζηξίσλ είλαη 2 δάθηπινη. O Marsden είρε δηνξζψζεη

156
P. Holder, “Roman Artillery I”, Military Illustrated Past and Present αξ. 2(1987)31-37, εδψ 35. Γηα ηηο
απφςεηο ηνπ Stevenson, βι. αλσηέξσ, ζεκ. 149· πξβι. Wilkins, “Cheiroballistra”, 39 θαη 57, ζεκ. 79.
157
Iriarte, “Cheiroballistra”, 68-70 (βι. ηδίσο ηε ζρεδηαζηηθή αλαπαξάζηαζε ζηε ζει. 69).
158
Bι. αλσηέξσ, ζεκ. 32-34, γηα ηηο απφςεηο νη νπνίεο δηαηππψζεθαλ απφ ηελ έξεπλα αλαθνξηθά κε ην
χςνο ησλ θακβεζηξίσλ θαη ηηο δηαθνξέο κεηαμχ ησλ βπδαληηλψλ ρεηξνγξάθσλ.

176
ηε ζπγθεθξηκέλε δηάζηαζε ζε 3,5 δαθηχινπο159 θαη ν Baatz ζε ηξεηο (γηα λα ζπλάδεη κε

ηελ εζσηεξηθή δηάκεηξν ησλ δαθηπιίσλ ηνπ ελφο απφ ηα θακβέζηξηα ηεο Γθνξλέα)· 160 κε

ηε δηφξζσζε ηνπ Baatz ζπκθσλεί θαη ν Wilkins.161 Aληηζέησο, ν Iriarte ππνζηεξίδεη κε

ζζέλνο ηελ νξζφηεηα ηεο ρεηξφγξαθεο παξαδφζεσο ― ε νπνία, άιισζηε, ζην ζεκείν

απηφ νκνθσλεί. O Bάζθνο αξραηνιφγνο ζεσξεί φηη, κε βάζε ηε ζσδφκελε γξαθή ησλ

θσδίθσλ, ε εζσηεξηθή δηάκεηξνο ησλ ρνηληθίδσλ ηεο ρεηξνβαιιίζηξαο ππνινγίδεηαη φηη

πξέπεη λα είλαη ηεο ηάμεσο ησλ 2,5 εθ. (1,33 δάθηπινη), δηάζηαζε ηελ νπνίαλ φινη νη

ππφινηπνη εηδηθνί (πιελ ηνπ Drachmann)162 ζεσξνχλ ππεξβνιηθά κηθξή.163

Aπφ δηαθφξνπο ζεσξεηηθνχο ππνινγηζκνχο, θαζψο θαη απφ ηα έσο ζήκεξα

πνξίζκαηα ηεο πεηξακαηηθήο αξραηνινγίαο (δει. ηα απνηειέζκαηα ησλ δνθηκψλ ησλ

δηαθφξσλ αλαθαηαζθεπψλ ρεηξνβαιιηζηξψλ), παίξλνπκε κία πξψηε ηδέα ζρεηηθά κε ηελ

άκεζε ζπλάξηεζε ηνπ φγθνπ ησλ ηφλσλ θαη ηεο ηζρχνο ε νπνία απαηηείηαη γηα ηελ

φπιηζε ηνπ ζπγθεθξηκέλνπ κεραλήκαηνο.164 ΢χκθσλα κε ηνπο ππνινγηζκνχο απηνχο, ν

φγθνο ησλ ζπλεζηξακκέλσλ ηλψλ ηεο ρεηξνβαιιίζηξαο, φπσο πεξηγξάθεηαη ζην θείκελν

ηνπ ςεπδν-Ήξσλνο (κεηά ηηο δηνξζψζεηο ηνπ Baatz κε βάζε ηα επξήκαηα ηνπ Gudea), ζα

ήηαλ 0,48 ιίηξα αλά θακβέζηξηνλ. ΋πσο είδακε, ν Baatz ππνζηεξίδεη φηη ε

ρεηξνβαιιίζηξα ηεο Γθνξλέα ιεηηνπξγνχζε φπσο ν αξραίνο γαζηξαθέηεο, αιιά ν Iriarte

ζεσξεί απαξαίηεηε ηε ρξήζε ηξνραιίαο. ΢ηελ αλαθαηαζθεπή ηνπ Wilkins (ν νπνίνο

ρξεζηκνπνηεί ρνηληθίδεο εζσηεξηθήο δηακέηξνπ 2,33 δαθηχισλ, αληί ησλ 2,5 ηνπ Baatz),

159
Marsden, Artillery B, 224-225.
160
Gudea - Baatz, “Teile”, 63.
161
Wilkins, “Cheiroballistra”, 21.
162
Πξβι. ηε βηβιηνθξηηηθή ηνπ δεπηέξνπ ηφκνπ ηνπ έξγνπ ηνπ Marsden ζην Technology and Culture
13(1972)487-494, εδψ 493.
163
Iriarte, “Cheiroballistra”, 55, 56-57· κφλνλ ε αλαθαηαζθεπή ηνπ Jeremy Barker αθνινπζεί, φπσο θαη ν
Iriarte, ηε γξαθή ησλ θσδίθσλ ζην ζεκείν απηφ, αιιά θαηά ηα άιια είλαη πηζηφ αληίγξαθν ηεο
ζρεδηαζηηθήο αλαπαξαζηάζεσο ηνπ Baatz, εμαηξνπκέλνπ ηνπ θιηκαθίνπ, ην νπνίν είλαη μχιηλν, πξνθαλψο
γηα εμνηθνλφκεζε βάξνπο (πξβι. απηφζη, 75, ζεκ. 202).
164
Γηα ηνπο ζεσξεηηθνχο ππνινγηζκνχο θαη ηα απνηειέζκαηα ηα νπνία πξνθχπηνπλ απφ ηνλ ζπλδπαζκφ
ησλ δηαζηάζεσλ ησλ θακβεζηξίσλ θαη ησλ ρνηληθίδσλ ηεο ρεηξνβαιιίζηξαο, φπσο απηέο παξαηίζεληαη (κε

177
νη ηφλνη ηεο ρεηξνβαιιίζηξαο έρνπλ φγθν 0,42 ιίηξα αλά θακβέζηξηνλ, ελψ ε έιμε ε

νπνία αζθείηαη ζηνπο αγθψλεο θαηά ηελ φπιηζε κε ηξνραιία είλαη ηεο ηάμεσο ησλ 335

ρηιηνγξάκκσλ.165 ΢αθψο ιηγφηεξν ηζρπξή ― πεξί ηα 159 ρηιηφγξακκα, θαη κάιηζηα κε

ηελ πξναλαθεξζείζα κέζνδν, ε νπνία ζπλδπάδεη ην βάξνο ηνπ ρεηξηζηή κε ηε κπτθή ηνπ

δχλακε ― είλαη ε έιμε ε νπνία αζθείηαη κε ηε ρξήζε θαηαγσγίδνο ζηελ αλαθαηαζθεπή

ηνπ Stevenson· ν φγθνο ησλ ηφλσλ ηεο είλαη παξαπιήζηνο κε εθείλνλ ηεο αλαθαηαζθεπήο

ηνπ Wilkins.166 Tέινο, ε αλαθαηαζθεπή ηνπ Iriarte είλαη ε πιένλ αδχλακε, κε ρνηληθίδεο

εζσηεξηθήο δηακέηξνπ 2,5 εθαηνζηψλ θαη ζπλεζηξακκέλεο ίλεο κε φγθν κφιηο 0,13 ιίηξα

αλά θακβέζηξηνλ.167

Mε ζεσξψληαο επαξθή ηα πνξίζκαηα ηεο πεηξακαηηθήο αξραηνινγίαο,

νξηζκέλνη απφ ηνπο θπξηνηέξνπο εθπξνζψπνπο ηεο ζρνιήο ηεο θνξεηφηεηνο αλαδήηεζαλ

ηππνινγηθά παξάιιεια ― θπξίσο ρνηληθίδεο κηθξνχ δηακεηξήκαηνο ― ζε επξήκαηα απφ

παιαηφηεξεο πεξηφδνπο, πξνθεηκέλνπ λα εληζρχζνπλ ηελ επηρεηξεκαηνινγία ηνπο

αλαθνξηθά κε ηε ρξήζε θνξεηψλ ρεηξνβαιιηζηξψλ απφ ηνλ ξσκατθφ ζηξαηφ.

Πξσηνπφξνο ζηνλ ηνκέα απηφλ αλαδείρζεθε ν Baatz. Eθηφο απφ ηηο ρνηληθίδεο πνπ

αλαθαιχθζεθαλ ζην Έιγθηλρηνπ ηεο ΢θσηίαο θαη ην Mπαζ ηεο Aγγιίαο, ηηο νπνίεο

απνδίδεη ζε ρεηξνβαιιίζηξεο αθξηβψο ιφγσ ηνπ κηθξνχ ηνπο δηακεηξήκαηνο,168 ν

Γεξκαλφο εηδηθφο δηαηχπσζε επίζεο ηε ζεσξία φηη, αθφκε θαη πξηλ ηελ εκθάληζε ηεο

νμπβφινπ βαιιίζηξαο, κηθξνί θνξεηνί θαηαπέιηεο βξίζθνληαλ ζε ππεξεζία ζηνπο

ζηξαηνχο ηεο ειιεληζηηθήο θαη πξψηκεο ειιελνξξσκατθήο επνρήο. Tελ άπνςε ηνπ απηή

ζηεξίδεη θπξίσο ζε νξηζκέλεο απφ ηηο ρνηληθίδεο νη νπνίεο βξέζεθαλ ζηελ αξραία Eθχξα

ή ρσξίο δηνξζψζεηο) ζην θείκελν ηνπ ςεπδν-Ήξσλνο ή ζπλάγνληαη απφ ηα αξραηνινγηθά επξήκαηα, βι. ηνλ
ζπλνπηηθφ πίλαθα ζην Wilkins - Morgan, “Scorpio”, 98 (εηθ. 28).
165
Wilkins - Morgan, “Scorpio”, 93, 98.
166
Harpham - Stevenson, “Cheiroballistra”, 13-17· πξβι. Wilkins - Morgan, “Scorpio”, 97-99 (ζηνηρεία
πξνεξρφκελα απφ ηελ αιιεινγξαθία κεηαμχ Stevenson θαη Wilkins).
167
Iriarte, “Cheiroballistra”, 56-57, 70-71· πξβι. Wilkins - Morgan, “Scorpio”, 98-99.

178
ηεο Hπείξνπ (ζην ιεγφκελν Nεθξνκαληείνλ ηνπ Aρέξνληνο, κέζα 2νπ π.X. αη.) 169 θαη ην

λαπάγην ζηε Mαρληία ηεο Tπλεζίαο (1νο π.X. αη.).170 Λφγσ ηνπ πνιχ κηθξνχ

δηακεηξήκαηφο ηνπο, ν Γεξκαλφο θαζεγεηήο πηζαλνινγεί φηη νη ελ ιφγσ ρνηληθίδεο

αλήθαλ ζε κηθξνχο θαηαπέιηεο ― έλα είδνο βαιιηζηξίδνο ζπλεζηξακκέλσλ ηλψλ ― θαη

επηζηξαηεχεη σο εληζρπηηθφ επηρεηξήκα ππέξ ηεο ππάξμεψο ηνπο ηα πξναλαθεξζέληα

ξσκατθά αλάγιπθα απφ ηε Γαιαηία, ζηα νπνία απεηθνλίδνληαη παξφκνηα φπια ρεηξφο,

αιιά ρσξίο ζπλεζηξακκέλεο ίλεο.171

Tελ χπαξμε κηθξψλ ρνηληθίδσλ (φπσο εθείλεο ηεο Eθχξαο θαη ηνπ Έιγθηλρηνπ)

παξαζέηεη σο επηρείξεκα θαη ν Iriarte, γηα λα ζηεξίμεη ηελ επηινγή ηνπ λα ζεσξήζεη

νξζέο ηηο δηαζηάζεηο πνπ αλαθέξνληαη ζηνπο θψδηθεο ηεο Ἥρωνος

Xειροβαλλίστρας.172 Kαηά ζχκπησζε, ηελ ίδηα επνρή πνπ δεκνζηεπφηαλ ε πξψηε

εξγαζία ηνπ Bάζθνπ αξραηνιφγνπ (ην 2000), Γεξκαλνί ζπλάδειθνί ηνπ αλαθάιππηαλ

ζην Ξάληελ ηεο Pελαλίαο ην κεηαιιηθφ πεξίβιεκα ηνπ (πνιχ κηθξνχ) πιαηζίνπ ελφο

παιαηνχ ηχπνπ ξσκατθνχ νμπβφινπ θαηαπέιηε. Aλάκεζα ζηα επξήκαηα ―

ρξνλνινγνχκελα πηζαλφηαηα ζηελ πξψηκε απηνθξαηνξηθή πεξίνδν ― πεξηιακβάλνληαη

θαη νη ρνηληθίδεο ηνπ θαηαπέιηε, κε εμσηεξηθή δηάκεηξν κφιηο 2,5 εθαηνζηψλ, ε νπνία

κεηψλεηαη ζην εζσηεξηθφ ζε 2,2 εθαηνζηά πεξίπνπ· κε άιια ιφγηα, νη δηαζηάζεηο ηνπο

θέξνπλ εθπιεθηηθέο νκνηφηεηεο κε εθείλεο ηεο ρεηξνβαιιίζηξαο, φπσο ηελ αλαπαξηζηά ν

168
΢χληνκε πεξηγξαθή ησλ δχν επξεκάησλ ζην Baatz, Bauten, 282· εηδηθφηεξα γηα ην εχξεκα ηνπ Mπαζ,
βι. ηνπ ηδίνπ, “Washer”, 8-9, 38-40. H δηάκεηξφο ηνπο θπκαίλεηαη κεηαμχ 35-40 ρηιηνζηψλ,
169
D. Baatz, “Hellenistische Katapulte aus Ephyra (Epirus)”, Athenische Mitteilungen 97(1982)211-233,
εδψ 222: πξφθεηηαη γηα ην εχξεκα αξ. 6, ε εζσηεξηθή δηάκεηξνο ηνπ νπνίνπ είλαη 3,4 εθαηνζηά, ζρεδφλ ίζε
κε ηελ αληίζηνηρε ηνπ επξήκαηνο ηνπ Έιγθηλρηνπ.
170
Bι. ηελ αξρηθή δεκνζίεπζε ζην D. Baatz, “Katapultteile aus dem Schiffswrack von Mahdia
(Tunesien)”, Archäologischer Anzeiger (1985)679-691· πξβι. κία ζπλνπηηθφηεξε παξνπζίαζε ζηνπ ηδίνπ,
“Die Katapultteile”, ζην: Gisela Hellenkemper Salies - H. H. von Prittwitz und Gaffron - G. Bauchhenss
(επηκ.), Das Wrack. Der antike Schiffsfund von Mahdia, Kνισλία 1994, 701-707. H κία απφ ηηο ρνηληθίδεο
πνπ αλαζχξζεθαλ απφ ην λαπάγην έρεη εζσηεξηθή δηάκεηξν 4,1 εθαηνζηά, παξαπιήζηα κε εθείλε ηνπ
επξήκαηνο ηνπ Mπαζ.
171
D. Baatz, “Katapulte und mechanische Handwaffen des spätrömischen Heeres”, Journal of Roman
Military Equipment Studies 10(1999)5-19.

179
Iriarte. Eπεξεαζκέλνη απφ ηηο ζεσξίεο ηνπ Baatz, νη αλαζθαθείο δελ άξγεζαλ λα

αλαπαξαζηήζνπλ ην εχξεκα ηνπ Ξάληελ σο φπιν ρεηξφο.173

Παξά ηελ απνδνρή ησλ ζεσξηψλ ηνπ Baatz απφ κεξίδα ησλ εξεπλεηψλ, ζηελ

πξαγκαηηθφηεηα ε απφπεηξα λα απνδεηρζεί ε χπαξμε θνξεηψλ βαιιηζηξψλ θαηά ηελ

πζηεξνξξσκατθή/πξσηνβπδαληηλή πεξίνδν κέζσ αλαγσγήο ζε ππνηηζέκελα αληίζηνηρα

νπινκεραλήκαηα ηεο ειιεληζηηθήο θαη απηνθξαηνξηθήο πεξηφδνπ ζθνληάθηεη ζε έλα

θαζνξηζηηθήο ζεκαζίαο κεηνλέθηεκα: ηελ παληειή απνπζία καξηπξηψλ γηα ηελ χπαξμε

παξνκνίσλ θνξεηψλ νμπβφισλ ζπλεζηξακκέλσλ ηλψλ θαηά ηηο ζπγθεθξηκέλεο

πεξηφδνπο. H έιιεηςε αλαθνξψλ είλαη δχζθνιν λα εμεγεζεί, δηφηη έρνπκε ηελ ηχρε λα

δηαζέηνπκε αξθεηά αμηφπηζηεο αθεγεκαηηθέο πεγέο πνπ πεξηγξάθνπλ ιεπηνκεξψο

νξηζκέλεο απφ ηηο πνιεκηθέο επηρεηξήζεηο ηεο επνρήο· αλ θνξεηνί νμπβφινη θαηαπέιηεο

(πξνθαλψο ζπάληνη θαη, θαηά ζπλέπεηα, αμηνπξφζεθηνη) βξίζθνληαλ ζε ρξήζε θαηά ηελ

χζηεξε ειιεληζηηθή ή ηελ πξψηκε ειιελνξξσκατθή πεξίνδν, πηζαλφηαηα δελ ζα είραλ

δηαθχγεη ηεο αληηιήςεσο θνξπθαίσλ ζηξαηησηηθψλ ηζηνξηθψλ φπσο ν Φιάβηνο Iψζεπνο

ή ν Πνιχβηνο ― γηα λα κελ αλαθεξζνχκε ζηα θείκελα ησλ κεραληθψλ ηεο επνρήο. Eθηφο

ειαρίζησλ εμαηξέζεσλ (νη νπνίεο ρξήδνπλ εηδηθήο αλαιχζεσο θαη κε ηηο νπνίεο ζα

αζρνιεζνχκε ζε επφκελεο παξαγξάθνπο), ζηηο θηινινγηθέο πεγέο δελ ζψδεηαη θακκία

κλεία ζε νμπβφια φπια ρεηξφο, φπσο απηά ηα νπνία νξακαηίδνληαη νη αξραηνιφγνη πνπ

αθνινπζνχλ ηηο ζεσξίεο ηνπ Baatz.

Aθφκε εληνλφηεξε είλαη ε αλππαξμία εηθνληζηηθψλ καξηπξηψλ πνπ λα

απνδεηθλχνπλ ηε ζεσξία ηεο ζρνιήο ηεο θνξεηφηεηνο αλαθνξηθά κε ηελ χπαξμε φπισλ

ρεηξφο βαζηζκέλσλ ζηελ αξρή ησλ ζπλεζηξακκέλσλ ηλψλ, κε πιένλ ραξαθηεξηζηηθή

172
Iriarte, “Cheiroballistra”, 57.
173
H κνλαδηθή έσο ζήκεξα δεκνζίεπζε ηνπ επξήκαηνο, θαζψο θαη ηεο αλαθαηαζθεπήο ηνπ, βξίζθεηαη ζην
H.-J. Schalles, “Eine frühkaiserzeitliche Torsionswaffe aus der Kiesgrube Xanten-Wardt”, 1-5 (ην θείκελν
ηνπ άξζξνπ αλαθηήζεθε απφ ηνλ δηθηπαθφ ηφπν http://www.archaeologie-
Krefeld.de/Bilder/Geschichte/katapult/schallestorsion.pdf).

180
πεξίπησζε εθείλε ηνπ Kίνλνο ηνπ Tξαταλνχ. Aλ θαη ηα αλάγιπθά ηνπ απνηεινχλ ζηελ

νπζία κία εηθνλνγξαθεκέλε εγθπθινπαίδεηα πνπ απεηθνλίδεη ηε δξαζηεξηφηεηα ηνπ

ξσκατθνχ ζηξαηνχ ζηηο δηάθνξεο θάζεηο ησλ πνιεκηθψλ επηρεηξήζεσλ, 174 εληνχηνηο έσο

ζήκεξα θαλέλαο ππνζηεξηθηήο ή αθφκε θαη πνιέκηνο ηεο ζεσξίαο ηεο θνξεηφηεηνο δελ

παξαηήξεζε ην βαζηθφηεξν: ελψ ε νμπβφινο βαιιίζηξα απεηθνλίδεηαη ζε δηαθφξνπο

ζηαηηθνχο ξφινπο (ππεξαζπηδφκελε ξσκατθέο νρπξψζεηο εθζηξαηείαο, ππεξεηνχκελε

απφ Γάθεο πνιεκηζηέο, θεξφκελε επί νρήκαηνο θ.ιπ.), δελ ππάξρεη νχηε έλα αλάγιπθν

ζην νπνίν λα εκθαλίδνληαη θνξεηέο ρεηξνβαιιίζηξεο ― είηε ζηελ πξψηε γξακκή ηεο

κάρεο, είηε επί ησλ επάιμεσλ θαηά ηε δηάξθεηα πνιηνξθίαο. Kαηά ηε γλψκε κνπ, ε

έιιεηςε απηή έρεη θαηαιπηηθή ζπνπδαηφηεηα: ζε ζπλδπαζκφ κε ηελ πξναλαθεξζείζα

αλππαξμία αληηζηνίρσλ καξηπξηψλ ζηηο θηινινγηθέο πεγέο, θαηαδεηθλχεη ην αβάζηκν ησλ

ζεσξηψλ ηνπ Baatz θαη ησλ ινηπψλ νπαδψλ ηεο ζρνιήο ηεο θνξεηφηεηνο.

H αδπλακία επξέζεσο ελδείμεσλ αλαθνξηθά κε ηε ρξήζε θνξεηψλ θαηαπειηψλ

ζπλεζηξακκέλσλ ηλψλ θαηά ηελ ειιεληζηηθή ή ειιελνξξσκατθή πεξίνδν δελ πξέπεη λα

ζεσξείηαη ηπραία, θαζψο ε χπαξμε παξνκνίσλ νπινκεραλεκάησλ ζα απνηεινχζε

κεγάιε έθπιεμε γηα δχν πνιχ ζεκαληηθνχο ιφγνπο: ν πξψηνο έρεη λα θάλεη κε ηε

δπζθνιία ρεηξηζκνχ ελφο ηέηνηνπ θνξεηνχ φπινπ, ν δεχηεξνο κε ηηο πεξηνξηζκέλεο

επηδφζεηο ηνπ.

Παξά ηα πεξί ηνπ ελαληίνπ επηρεηξήκαηα ηνπ Iriarte175 θαη ηελ πξναλαθεξζείζα

απφπεηξα ηνπ Baatz λα ζπλδέζεη ηα γαιινξσκατθά αλάγιπθα κε ηελ επηρεηξεκαηνινγία

174
Γηα ηε κεγάιε πνηθηιία ησλ δξαζηεξηνηήησλ νη νπνίεο απεηθνλίδνληαη ζηνλ Kίνλα (επηζεψξεζε
ζηξαηεπκάησλ, πνξείεο, θαηαζθεπή ζηξαηνπέδνπ θαη νρπξψζεσλ εθζηξαηείαο, έθνδνη ελαληίνλ ερζξηθψλ
νρπξψζεσλ, κάρεο εθ παξαηάμεσο, ζηαζκνί επηδέζεσο ηξαπκαηηψλ, ζεκεία ζπγθεληξψζεσο αηρκαιψησλ
θ.ά.η.), βι. Richmond, Army.
175
O Bάζθνο αξραηνιφγνο επηκέλεη λα ζπγθξίλεη ην κέγεζνο θαη ηεο επηδφζεηο ηεο ― θαη‟ απηφλ θνξεηήο
― ρεηξνβαιιίζηξαο κε εθείλα ηεο βαιιηζηξίδνο: βι. Iriarte, “Cheiroballistra”, 48 (ε ηεηξάγσλε απφθπζε
ζην θάησ κέξνο ηεο ζχξηγγνο κνηάδεη κε αληίζηνηρεο ρεηξνιαβέο ζε κεζαησληθέο βαιιηζηξίδεο) θαη 65 (ην
βάξνο ηεο αλαθαηαζθεπήο ηεο ρεηξνβαιιίζηξαο είλαη 9 ρηιηφγξακκα, παξαπιήζην κε εθείλν κίαο
βαιιηζηξίδνο).

181
ππέξ ηεο ππάξμεσο θνξεηψλ νμπβφισλ ζπλεζηξακκέλσλ ηλψλ, γεγνλφο παξακέλεη φηη ε

ρεηξνβαιιίζηξα είλαη εμαηξεηηθά δχζθνιε ζηνλ ρεηξηζκφ ηεο σο φπιν ρεηξφο ―

αλεμάξηεηα απφ ην δήηεκα ηεο νπιίζεψο ηεο κε ή ρσξίο θαηαγσγίδα, ζην νπνίν ήδε

αλαθεξζήθακε δηεμνδηθά. Πέξα απφ ην ζέκα ηνπ ζπλνιηθνχ βάξνπο θαη ηεο θαηαλνκήο

ηνπ,176 ε ζεκαληηθφηεξε εηδνπνηφο δηαθνξά κεηαμχ ηεο ρεηξνβαιιίζηξαο θαη ηεο

βαιιηζηξίδνο έγθεηηαη ζηνλ κεραληζκφ ηεο ζθαλδάιεο. ΢ηε ρεηξνβαιιίζηξα (αιιά θαη ζε

φινπο ηνπο αξραίνπο θαηαπέιηεο ελ γέλεη) ν κνριφο απειεπζεξψζεσο ηεο ζθαλδάιεο

(“ζραζηεξία” ή, ζην θείκελν ηνπ ςεπδν-Ήξσλνο, “δξαθφληηνλ”) βξηζθφηαλ ζηα δεμηά

ηνπ κεραληζκνχ, ζην χςνο ηεο δηψζηξαο· αληηζέησο, ζηε βαιιηζηξίδα ε ζθαλδάιε

βξηζθφηαλ ζην θάησ κέξνο ηνπ θνξκνχ ηνπ φπινπ.177

H ζεκαζία ηεο δηαθνξάο απηήο είλαη δηζππφζηαηε. Πξψηνλ, απνηειεί ηζρπξή

έλδεημε γηα ηελ θαηαγσγή ηεο κεζαησληθήο βαιιηζηξίδνο, θαζψο ν ελ ιφγσ κεραληζκφο

απνηεινχζε ραξαθηεξηζηηθφ ησλ βαιιηζηξίδσλ ηεο Kίλαο, ζηελ νπνίαλ άιισζηε θαη

εθεπξέζεθε ν ζπγθεθξηκέλνο ηχπνο φπινπ πεξί ηα κέζα ηεο πξψηεο π.X. ρηιηεηίαο.178

΢πλεπψο, ε εκθάληζε ηεο βαιιηζηξίδνο ζηα εδάθε ηεο Γπηηθήο Eπξψπεο θαηά ηελ

176
΢ε αληίζεζε κε ηνλ Iriarte, ν Wilkins, “Cheiroballistra”, 12 ζεσξεί φηη ην βάξνο ηεο ρεηξνβαιιίζηξαο,
ζε ζπλδπαζκφ κε ην γεγνλφο φηη ην κεράλεκα ήηαλ εκπξνζζνβαξέο (ιφγσ ηνπ νινκεηαιιηθνχ πιαηζίνπ
ηνπ), θαζηζηά αδχλαηε ηε ρξήζε ηνπ σο φπινπ ρεηξφο· πξβι. Wilkins - Morgan, “Scorpio”, 98-99, φπνπ
θαη παξάζεζε ησλ απφςεσλ ηνπ Stephenson (ππνζηεξηθηή, θαηά ηα άιια, ηεο ζεσξίαο ηεο θνξεηφηεηνο)
ζρεηηθά κε ην θέληξν βάξνπο ηνπ φπινπ θαη ηελ αλάγθε ην ηειεπηαίν λα ζηεξίδεηαη ζε βάζε ιίγν πξηλ ηε
βνιή.
177
Γηα ηνλ κεραληζκφ ηεο ζθαλδάιεο ησλ αξραίσλ θαηαπειηψλ θαη ηελ νλνκαηνινγία ησλ δηαθφξσλ
εμαξηεκάησλ ηνπ, βι. Marsden, Artillery B, 180· πξβι. Wilkins, “Cheiroballistra”, 13-16, γηα κία αλάιπζε
ηνπ κεραληζκνχ ηεο ρεηξνβαιιίζηξαο, φπσο απηφο πεξηγξάθεηαη απφ ηνλ ςεπδν-Ήξσλα (νη δηαθνξέο είλαη
ειάρηζηεο θαη επηθεληξψλνληαη θπξίσο ζηελ νλνκαηνινγία ησλ δηαθφξσλ εμαξηεκάησλ). ΋ζνλ αθνξά
ζηνλ κεραληζκφ ηεο ζθαλδάιεο ηεο κεζαησληθήο βαιιηζηξίδνο, ραξαθηεξηζηηθή είλαη ε απεηθφληζή ηνπ ζε
κηθξνγξαθία εηθνλνγξαθεκέλνπ ιαηηληθνχ θψδηθνο ηνπ 9νπ-10νπ αη.: βι. T. Γ. Kφιηαο, “H πνιεκηθή
ηερλνινγία ησλ Bπδαληηλψλ”, Δωδώλε 18/1(1989)17-41, εδψ 41, εηθ. 10. Γεληθά γηα ηελ ηζηνξία ηεο
βαιιηζηξίδνο θαηά ηνλ Mεζαίσλα θαη ηελ Aλαγέλλεζε, βι. E. Harmuth, Die Armbrust. Ein Handbuch,
Γθξαηο 1975.
178
R. Roth, Histoire de l‟archerie: Arc et arbalète, Mνλπειιηέ 1992, 181-183. Θα πξέπεη λα ζεκεησζεί
εδψ φηη ν κεραληζκφο ησλ θηλεδηθψλ βαιιηζηξίδσλ ήηαλ πνιχ πην εμειηγκέλνο ζε ζχγθξηζε κε εθείλνλ ησλ
αληηζηνίρσλ ηεο κεζαησληθήο Eπξψπεο, θέξνληαο πνιιέο νκνηφηεηεο κε απηφλ ησλ ζπγρξφλσλ πνιεκηθψλ
ηπθεθίσλ, ζε ηέηνην βαζκφ ψζηε λα δηαζέηεη θπιαθηήξα θαη πηζηνινεηδή ιαβή· πξβι. A. Cotterell, The
First Emperor of China, Λνλδίλν 1981, 49, φπνπ απεηθφληζε βαιιηζηξίδνο ηνπ ηειεπηαίνπ ηεηάξηνπ ηνπ

182
πζηεξνξξσκατθή πεξίνδν ζα πξέπεη πιένλ λα απνζπλδεζεί νξηζηηθά απφ ηελ

ειιεληζηηθή/ειιελνξξσκατθή παξάδνζε ζηνλ ηνκέα ησλ αθεηεξίσλ νξγάλσλ θαη λα

απνδνζεί κε κεγαιχηεξε αθξίβεηα ζε κεηαθνξά πνιεκηθήο ηερλνινγίαο απφ ην

αλαηνιηθφ ζην δπηηθφ άθξν ηεο Eπξαζίαο, πηζαλφηαηα κε ηε δηακεζνιάβεζε ησλ

λνκαδηθψλ θχισλ ηεο ζηέππαο. Mε άιια ιφγηα, ε κεζαησληθή βαιιηζηξίδα δελ

θαηάγεηαη απφ ηνλ αξραίν γαζηξαθέηε κέζσ θάπνηνπ ππνηηζέκελνπ θνξεηνχ νμπβφινπ

θαηαπέιηε ζπλεζηξακκέλσλ ηλψλ, φπσο επειπηζηνχζε λα απνδείμεη ν Baatz.

Γεχηεξνλ, απφ ην είδνο ηνπ κεραληζκνχ ηεο ζθαλδάιεο εμαξηάηαη ν βαζκφο

δπζθνιίαο ζηε ρξήζε ηεο ρεηξνβαιιίζηξαο σο φπινπ ρεηξφο· ε δπζθνιία απηή, φπσο

πξναλαθέξζεθε, απνηειεί ηνλ έλαλ απφ ηνπο δχν ιφγνπο γηα ηνπο νπνίνπο δελ ππάξρνπλ

ελδείμεηο γηα ηελ χπαξμε θνξεηψλ νμπβφισλ ζπλεζηξακκέλσλ ηλψλ θαηά ηελ

Aξραηφηεηα. Eίλαη πξνθαλέο φηη ν κεραληζκφο ησλ αξραίσλ θαηαπειηψλ ― γηα ηελ

ελεξγνπνίεζε ηνπ νπνίνπ ν ρεηξηζηήο έπξεπε λα έρεη ειεχζεξν ην δεμηφ ρέξη ―

κεηνλεθηνχζε θαηά πνιχ ζε ζχγθξηζε κε εθείλνλ ησλ κεζαησληθψλ βαιιηζηξίδσλ (θαη

ησλ θηλεδηθψλ πξνηχπσλ ηνπο). Xάξε ζηελ ηνπνζέηεζε ηεο ζθαλδάιεο ζην θάησ κέξνο

ηνπ θνξκνχ, ήηαλ ζρεηηθά εχθνιν γηα ηνλ βαιιηζηξηδνθφξν λα ρξεζηκνπνηήζεη ην δεμηφ

ρέξη ηνπ φρη κφλν γηα ηε βνιή, αιιά θαη γηα ηε ζηήξημε κέξνπο ηνπ βάξνπο ηνπ φπινπ·

παξάιιεια, ε δηακφξθσζε απηή επέηξεπε ηελ άξζε ηεο βαιιηζηξίδνο ζην χςνο ηνπ

ψκνπ, γηα ζηαζεξνπνίεζε ηνπ φπινπ θαη θαιχηεξε ζθφπεπζε.179

3νπ π.X. αη. ε νπνία αλαθαιχθζεθε ζηνλ ηχκβν ν νπνίνο πεξηέθιεηε ηνλ πεξίθεκν Πήιηλν ΢ηξαηφ ηνπ
Kηλέδνπ απηνθξάηνξνο Ch‟in Shih-huang-ti.
179
H ρξήζε ηεο βαιιηζηξίδνο ηαπηνρξφλσο κε ηα δχν ρέξηα είλαη εκθαλήο ζε πνιιέο κεζαησληθέο
απεηθνλίζεηο: πξβι. Ch. Gravett, Medieval Siege Warfare, Λνλδίλν 1990, 6 (κηθξνγξαθία απφ ρεηξφγξαθν
ην νπνίν θηινηερλήζεθε ζην λνξκαλδηθφ βαζίιεην ηεο ΢ηθειίαο πεξί ηα ηέιε ηνπ 12νπ αη.) θαη 15
(κηθξνγξαθία απφ ηε ιεγφκελε Bίβιν Maciejowski ηνπ 13νπ αη., ε νπνία ζήκεξα θπιάζζεηαη ζηε
Bηβιηνζήθε Pierpont Morgan). ΋ζνλ αθνξά ζηελ αθξίβεηα ζθνπεχζεσο ηεο βαιιηζηξίδνο, γχξσ απφ απηήλ
πεξηζηξέθεηαη ην επεηζφδην ηνπ Γνπιηέικνπ Tέιινπ: ν ηειεπηαίνο (πάληνηε ζχκθσλα κε ηνλ κεζαησληθφ
ζξχιν) αλαγθάζζεθε απφ ηνλ Γθέζιεξ, ηνπηθφ δηνηθεηή θαη εθπξφζσπν ησλ Aςβνχξγσλ ζηα ειβεηηθά
εδάθε, λα ρξεζηκνπνηήζεη σο ζηφρν έλα κήιν ηνπνζεηεκέλν πάλσ ζην θεθάιη ηνπ αλειίθνπ γηνπ ηνπ·
ηειηθά ν Eιβεηφο ήξσαο απέδεημε ηε ζθνπεπηηθή ηνπ δεηλφηεηα εηο δηπινχλ, πξψηα θηππψληαο ην κήιν
ρσξίο λα βιάςεη ηνλ γην ηνπ, έπεηηα ζθνηψλνληαο ηνλ Γθέζιεξ.

183
 Aληηζέησο, ε κέζνδνο ηνπνζεηήζεσο ηεο ζραζηεξίαο ζε έλαλ ππνηηζέκελν

θνξεηφ νμπβφιν θαηαπέιηε ή ρεηξνβαιιίζηξα επηβάιιεη ηελ ππνζηήξημε ηνπ φπινπ εμ

νινθιήξνπ απφ ην αξηζηεξφ ρέξη ηνπ ρεηξηζηή, γεγνλφο ην νπνίν νπζηαζηηθά αθπξψλεη ηα

επηρεηξήκαηα ηνπ Iriarte ζρεηηθά κε ην ζπγθξίζηκν βάξνο ηεο ρεηξνβαιιίζηξαο ηνπ θαη

ησλ κεζαησληθψλ βαιιηζηξίδσλ.180 Eπηπιένλ, ε αδπλακία ζηεξίμεσο ηνπ φπινπ ζηνλ

ψκν θαζηζηά απαγνξεπηηθή ηελ εθηέιεζε ζθνπεπκέλσλ ππξψλ181 ή ηελ πξαγκαηνπνίεζε

βνιήο ππεξάλσ θηιίσλ ηκεκάησλ, πεξηνξίδνληαο ηε ρξήζε ηνπ ππνζεηηθνχ θνξεηνχ

θαηαπέιηε ζε εκπινθέο εθ ηνπ ζχλεγγπο θαη κφλνλ γηα βνιή απφ ηνπ ηζρχνπ. Άιισζηε, ν

ππεξβνιηθά κηθξφο φγθνο ησλ ζπλεζηξακκέλσλ ηλψλ ζε ρξήζε απφ ηε ρεηξνβαιιίζηξα

ηνπ Iriarte ή ηνλ “θνξεηφ θαηαπέιηε” ηνπ Ξάληελ δελ επηηξέπεη ηελ ππφζεζε φηη

παξφκνηα νπινκεραλήκαηα ζα κπνξνχζαλ λα δηαζέηνπλ ηελ απαηηνχκελε ηζρχ γηα ηελ

πξαγκαηνπνίεζε βνιψλ κεγάινπ βειελεθνχο.

Oη αδχλακεο επηδφζεηο ηεο ππνηηζέκελεο θνξεηήο ρεηξνβαιιίζηξαο, ηδίσο φπσο

ηελ αλαπαξηζηά ν Iriarte (βαζηζκέλνο ζηηο κε δηνξζσκέλεο δηαζηάζεηο πνπ αλαθέξνληαη

ζην θείκελν ηνπ ςεπδν-Ήξσλνο), είλαη ν δεχηεξνο ιφγνο γηα ηνλ νπνίνλ ζεσξψ απίζαλν

λα αλαπηχρζεθε θαηά ηελ ειιεληζηηθή ή ειιελνξξσκατθή πεξίνδν θάπνην είδνο θνξεηνχ

180
O ηξφπνο ρεηξηζκνχ κίαο ππνζεηηθήο θνξεηήο ρεηξνβαιιίζηξαο δηαθξίλεηαη κε ζαθήλεηα ζην Iriarte,
“Cheiroballistra”, 71, εηθ. 22 (θσηνγξαθία ε νπνία ειήθζε θαηά ηε δηάξθεηα ησλ πεξηακαηηθψλ δνθηκψλ
ηεο αλαθαηαζθεπήο): αλαγλσξίδνληαο πξνθαλψο ηε δπζθνιία ρεηξηζκνχ ελφο ηέηνηνπ νπινκεραλήκαηνο
απνθιεηζηηθά κε ην έλα ρέξη, ν Bάζθνο αξραηνιφγνο ρξεζηκνπνηεί ηνλ αγθψλα ηνπ δεμηνχ ρεξηνχ γηα λα
ζηεξίμεη ηε ρεηξνβαιιίζηξα κε ηε βνήζεηα ηεο κελνεηδνχο απνιήμεσο, ηελ νπνίαλ επηκέλεη λα ηνπνζεηεί
νξηδνληίσο. Aπνηειεί εηξσλία ην γεγνλφο φηη, αθξηβψο γηα λα απνδείμνπλ θαη απηνί φηη ην εχξεκά ηνπο
ήηαλ φπιν ρεηξφο θαη έβαιιε απφ ηνλ ψκν, νη Γεξκαλνί αξραηνιφγνη ηνπ Ξάληελ δελ αθνινχζεζαλ ηηο
ηδέεο ηνπ Iriarte· αληηζέησο, αλαπαξέζηεζαλ ηνλ “θνξεηφ” θαηαπέιηε ηνπο κε κελνεηδή απφιεμε
παξφκνηα κε εθείλε ηεο ρεηξνβαιιίζηξαο, αιιά ηνπνζεηεκέλε θαζέησο ― φπσο αθξηβψο ε πξνζσκίδα ηνπ
θνληαθίνπ ησλ ζπγρξφλσλ ηπθεθίσλ.
181
Γηαθσηηζηηθή γηα ην ζεκείν απηφ είλαη κία αληίζηνηρε πεξίπησζε απφ ηνπο λενηέξνπο ρξφλνπο. Kαηά
ηε δηάξθεηα ηεο Eιιεληθήο Eπαλαζηάζεσο (1821-1829), πνιινί αγσληζηέο ήζαλ εθνδηαζκέλνη κε
αιβαληθνχ ηχπνπ ηπθέθηα, ηα γλσζηά ζήκεξα ― πηζαλψο ιαλζαζκέλα ― κε ηνλ φξν “θαξπνθίιηα”. Tα
ηπθέθηα απηά δηέζεηαλ δηραισηή απφιεμε, ζηελ νπνίαλ εθάξκνδε ν αγθψλαο ηνπ πνιεκηζηή. Γπζηπρψο, ε
ηνπνζέηεζε ηνπ θνληαθίνπ ζηνλ αγθψλα αλάγθαδε ηνλ ρεηξηζηή ηνπ φπινπ λα ζθνπεχεη ζθχβνληαο ην
θεθάιη θνληά ζηνλ θνξκφ ηνπ φπινπ, κε απνγνεηεπηηθά απνηειέζκαηα ζηνλ ηνκέα ηεο αθξίβεηαο βνιήο
(πάληνηε ζε ζχγθξηζε κε ηα επξσπατθνχ ηχπνπ ηπθέθηα, ηα νπνία έβαιιαλ απφ ηνλ ψκν). Tν κεηνλέθηεκα
απηφ δηνξζσλφηαλ ελ κέξεη κε ηελ ηνπνζέηεζε ηνπ φπινπ ζε θάπνην θπζηθφ ζηήξηγκα, κε απνηέιεζκα ηελ

184
νμπβφινπ θαηαπέιηε. ΋πσο πνιχ ζσζηά παξαηεξεί θαη ν Wilkins, ζα ήηαλ παξάινγν νη

ζηξαηνί ηεο επνρήο λα αθηέξσζαλ ρξφλν θαη ρξήκα γηα ηελ αλάπηπμε ελφο νπιηθνχ

ζπζηήκαηνο εμίζνπ πνιχπινθνπ κε ηα πξνγελέζηεξα νμπβφια, αιιά κε επηδφζεηο

θαηψηεξεο εθείλσλ ησλ άιισλ θαηαπειηψλ, πξνθεηκέλνπ λα ην ρξεζηκνπνηήζνπλ ζε

κηθξέο απνζηάζεηο, γηα ηελ θάιπςε ησλ νπνίσλ ήηαλ επαξθέο ην βειελεθέο ησλ ηφμσλ

θαη ησλ ζθελδνλψλ.182

Mε ηα αλσηέξσ ζπλδέεηαη θαη ην δήηεκα ησλ βιεκάησλ ηεο ππνζεηηθήο

θνξεηήο ρεηξνβαιιίζηξαο. Kαζψο ην ζπγθεθξηκέλν νπινκεράλεκα δελ δηαζέηεη επαξθή

ηζρχ γηα λα εθηνμεχεη θαηαπειηηθά βιήκαηα παξφκνηα κε εθείλα πνπ ρξεζηκνπνηνχλ

άιινη θαηαζθεπαζηέο πεηξακαηηθψλ αληηγξάθσλ, ν Iriarte ππνζηεξίδεη φηη ε θνξεηή

ρεηξνβαιιίζηξα έβαιιε κηθξνχ κήθνπο θαη φγθνπ βέιε, ελψ ζε παξφκνηα ζπκπεξάζκαηα

είρε θαηαιήμεη ιίγν παιαηφηεξα ― αλεμάξηεηα απφ ηνλ Bάζθν αξραηνιφγν θαη γηα

δηαθνξεηηθνχο ιφγνπο ― ν Chevedden.183 Aκθφηεξνη βαζίδνπλ ηηο απφςεηο ηνπο ζε έλα

ρσξίν ηνπ Bεγεηίνπ, ζην νπνίν ηα βιήκαηα ηεο ρεηξνβαιιίζηξαο (manuballista)

πεξηγξάθνληαη σο “κηθξά θαη ιεπηά”.184 O Iriarte πξνρσξεί αθφκε πεξηζζφηεξν,

ηαπηίδνληαο ηα ππνηηζέκελα βιήκαηα ηεο ρεηξνβαιιίζηξαο κε αξραηνινγηθά επξήκαηα

απφ ηελ Aίγππην, ηελ Eιβεηία θαη ηε Γεξκαλία.185 Tα βιήκαηα πνπ αλεζθάθεζαλ ζηηο

πεξηνρέο απηέο θέξνπλ, ζχκθσλα κε ηνλ Bάζθν αξραηνιφγν, πνιιέο νκνηφηεηεο κε ηα

κηθξά βέιε ησλ κεζαησληθψλ βαιιηζηξίδσλ.

θαηά θφξνλ ρξήζε ακπληηθψλ ηαθηηθψλ απφ ηνπο Έιιελεο, νη νπνίνη γηα ηνλ ιφγν απηφλ ζπλήζσο
κάρνληαλ θαιπκκέλνη πίζσ απφ πξφρεηξα νρπξψκαηα (“ηακπνχξηα”).
182
Wilkins - Morgan, “Scorpio”, 99-100.
183
Iriarte, “Cheiroballistra”, 66-68· Chevedden, “Artillery A”, 140-141 θαη ζεκ. 43.
184
Bεγέηηνο, 4, 22: Scorpiones dicebant, quas nunc manuballistas vocant; ideo sic nuncupati, quod parvis
subtilisque spiculis inferant mortem.
185
S. T. James - J. H. Taylor, “Parts of Roman Artillery Projectiles from Quasr Ibrim, Egypt”, Saalburg-
Jahrbuch 47(1994)93-98· C. Simonett, “War die Armbrust schon den Römern bekannt?”, Jahrsberichte
der Gesellschaft pro Vindonnisa (1941-1942)15-17· O. Dahm, “Römische Geschützpfeile von Aliso”,
Mitteilungen der Altertumskommission für Westfalen 3(1903)63-67.

185
 Oξηζκέλνη εξεπλεηέο αζπάδνληαη ηηο απφςεηο ησλ Iriarte θαη Chevedden,186

φκσο ζην δήηεκα απηφ νη πεξηζζφηεξνη εηδηθνί ηείλνπλ λα ζπκθσλήζνπλ κε ηνλ

Schramm, ν νπνίνο πξψηνο είρε δηαηππψζεη ηε ζεσξία φηη ηα ηα ελ ιφγσ επξήκαηα (ζηελ

επνρή ηνπ κφλνλ εθείλα ηεο Γεξκαλίαο ήζαλ γλσζηά) δελ απνηεινχζαλ πιήξε βιήκαηα,

αιιά απιψο κεηαιιηθέο αηρκέο νη νπνίεο πξνζαξκφδνληαλ ζε μχιηλεο αηξάθηνπο γηα λα

ζρεκαηίζνπλ έλα θαηαπειηηθφ βέινο.187 ΢ην ίδην ζπκπέξαζκα έρνπλ θαηαιήμεη θαη νη

αλαζθαθείο ησλ επξεκάησλ ηεο Aηγχπηνπ.188 Tν θπξηφηεξν επηρείξεκά ηνπο είλαη φηη νη

κεηαιιηθέο θεθαιέο πνπ έρνπλ αλαθαιπθζεί ζηα πξναλαθεξζέληα κέξε είλαη

ππεξβνιηθά κηθξέο θαη ειαθξέο γηα λα ρξεζηκεχζνπλ απφ κφλεο ηνπο σο βιήκαηα, θαζψο

ηα ηειεπηαία είλαη απαξαίηεην λα δηαζέηνπλ επζηάζεηα θαηά ηελ πηήζε θαη δηαηξεηηθή

δχλακε θαηά ηελ πξφζθξνπζε.

Aλ θαη ν Iriarte ππνζηεξίδεη φηη νη πεηξακαηηθέο δνθηκέο ηνπ έδεημαλ φηη ηέηνηνπ

είδνπο βιήκαηα παξνπζηάδνπλ αμηφινγε πηεηηθή επζηάζεηα, εληνχηνηο ην επηρείξεκά ηνπ

φηη ν κηθξφο φγθνο θαη ην ακειεηέν βάξνο (πεξί ηα 24 γξακκάξηα) ησλ ελ ιφγσ

βιεκάησλ δελ παίδνπλ ζεκαληηθφ ξφιν ζηε δηαηξεηηθή ηνπο ηθαλφηεηα189 δελ επζηαζεί:

φπσο παξαδέρεηαη θαη ν ίδηνο, γηα ηελ αλάπηπμε επαξθνχο θηλεηηθήο ελέξγεηαο είλαη

απαξαίηεηε ε κεγάιε αξρηθή ηαρχηεηα ηνπ βιήκαηνο190 θαη αθξηβψο ζηνλ ηνκέα απηφλ,

φπσο ήδε δηαπηζηψζακε, νη αδχλακεο επηδφζεηο ηεο ππνζεηηθήο θνξεηήο

ρεηξνβαιιίζηξαο ηνπ δελ εκπλένπλ θακκία εκπηζηνζχλε αλαθνξηθά κε ηελ ηθαλφηεηά

186
V. Foley - G. Palmer - W. Soedel, “The Crossbow”, Scientific American (Iαλνπάξηνο 1985)80-86, 107-
110· αξρηθά θαη ν Baatz ήηαλ ηεο ηδίαο απφςεσο (βι. Gudea - Baatz, “Teile”, 67, ζεκ. 33), αιιά αξγφηεξα
ηελ αλαίξεζε (πξβι. Wilkins - Morgan, “Scorpio”, 99 θαη ζεκ. 70).
187
E. Schramm, “Bericht über das Ergebnis der Untersuchung der Geschützpfeile von Aliso”, Mitteilungen
der Altertumskommission für Westfalen 4(1905)121-124.
188
James - Taylor, “Parts”, 97-98.
189
Iriarte, “Cheiroballistra”, 68.
190
΋πσο ζπκβαίλεη ζηηο βνιίδεο ησλ ζπγρξφλσλ ππξνβφισλ φπισλ, νη νπνίεο, αλ θαη πνιχ κηθξέο ζε
κέγεζνο θαη βάξνο, είλαη ζαλαηεθφξεο ιφγσ ηεο κεγάιεο αξρηθήο ηνπο ηαρχηεηνο, ε νπνία νθείιεηαη ζηελ
ηζρπξή εθηφλσζε ησλ αεξίσλ πνπ παξάγνληαη απφ ηελ θαχζε ηνπ πξνσζεηηθνχ γεκίζκαηνο (ππξίηηδα,
θνξδίηεο θ.ιπ.).

186
ηεο λα πξνζδψζεη ζην βιήκα ηθαλνπνηεηηθή ηαρχηεηα, αθφκε θαη αλ ην ελ ιφγσ βιήκα

είλαη “κηθξφ θαη ιεπηφ”, φπσο ην πεξηγξάθεη ν Bεγέηηνο.191

΢ην ζεκείν απηφ αμίδεη λα ππνγξακκίζνπκε κία αλαθνινπζία ε νπνία δελ

θαίλεηαη λα έρεη ππνπέζεη ζηελ αληίιεςε ησλ εξεπλεηψλ πνπ αζρνινχληαη κε ην

πξφβιεκα ηεο θνξεηφηεηνο ηεο ρεηξνβαιιίζηξαο. Oη Iriarte θαη Chevedden απνδίδνπλ

κεγάιε βαξχηεηα ζηελ πεξηγξαθή ηνπ Bεγεηίνπ ζρεηηθά κε ηελ ηαθηηθή ρξήζε ησλ

δηαθφξσλ ηχπσλ βαιιίζηξαο (manuballista, arcuballista, carroballista) απφ ηνλ

πζηεξνξξσκατθφ ζηξαηφ, ηδίσο ζηηο εθ παξαηάμεσο κάρεο. H ζπιινγηζηηθή ηνπο είλαη

απιή: αλ νη manuballistae (“ρεηξνβαιιίζηξαη”) ήζαλ παξνχζεο ζην πεδίν ηεο κάρεο,

ηφηε αλακθηβφισο ζα ήζαλ θνξεηέο.192 ΋κσο ν Bεγέηηνο αλαθέξεη ζαθψο φηη νη

πεξηζζφηεξεο ρεηξνβαιιίζηξεο βξίζθνληαλ πίζσ απφ ηελ πξψηε γξακκή, ελψ ζε άιιν

ζεκείν αλαθέξεη φηη παξφκνηα νπινκεραλήκαηα ήζαλ ηνπνζεηεκέλα ζηελ πέκπηε απφ

ηηο έμη ζεηξέο ηεο παξαηάμεσο.193 Λακβαλνκέλσλ ππ‟ φςηλ ησλ πησρψλ επηδφζεσλ ηεο

θνξεηήο ρεηξνβαιιίζηξαο ηνπ Iriarte θαη ηεο αδπλακίαο ηεο λα εθηειέζεη ππεξθείκελε

βνιή απφ ηνλ ψκν, ζα ήηαλ θαζαξή απηνθηνλία έλα ηέηνην φπιν λα ηνπνζεηεζεί ζηα

κεηφπηζζελ ηεο παξαηάμεσο, φπνπ κφλνλ απψιεηεο ζηα θίιηα ηκήκαηα ζα κπνξνχζε λα

πξνθαιέζεη. Mε άιια ιφγηα, αγφκεζα ζην ζπκπέξαζκα φηη νη ρεηξνβαιιίζηξεο ζηηο

νπνίεο αλαθέξεηαη ν Bεγέηηνο δελ ήζαλ θνξεηέο, αιιά ηζρπξά νμπβφια ζπλεζηξακκέλσλ

ηλψλ, εθνδηαζκέλα κε ηξνραιίεο θαη ηνπνζεηεκέλα ζε βάζε.

191
Eλδηαθέξνλ παξνπζηάδνπλ νη παξαηεξήζεηο ηνπ Wilkins, ν νπνίνο ζηελ αλαθαηαζθεπή ηνπ
ρξεζηκνπνηεί αληίγξαθα ησλ βιεκάησλ πνπ αλαθαιχθζεθαλ ζηε Γνχξα-Eπξσπφ ― αξρηθά κήθνπο
πεξίπνπ 46 εθαηνζηψλ (Wilkins, “Cheiroballistra”, 45-46), θαηφπηλ κήθνπο πεξίπνπ 22 εθαηνζηψλ
(Wilkins - Morgan, “Scorpio”, 93-95) ― θαη ζεσξεί φηη ε πεξηγξαθή ηνπ Bεγεηίνπ ζα πξέπεη λα εθιεθζεί
σο αλαθεξφκελε φρη ζε κηθξά βιήκαηα παξφκνηα κε εθείλα ησλ κεζαησληθψλ βαιιηζηξίδσλ, αιιά ζε
θαηαπειηηθά βέιε ζπλεζηζκέλνπ ηχπνπ, απιψο κηθξφηεξα ζε ζχγθξηζε κε εθείλα πνπ έβαιιαλ νη κεγάινπ
κεγέζνπο βαιιίζηξεο· βι. Wilkins - Morgan, “Scorpio”, 98-99.
192
Iriarte, “Cheiroballistra”, 66· Chevedden, “Artillery A”, 141-142.
193
Bεγέηηνο, 2, 15 θαη 3, 14.

187
 Aπφ ηα αλσηέξσ πξνθχπηεη φηη θακκία αξραηνινγηθή ή αληίζηνηρε θηινινγηθή

καξηπξία πξνεξρφκελε απφ ηερληθά θείκελα δελ απνδεηθλχεη ηελ νξζφηεηα ηεο ζεσξίαο

αλαθνξηθά κε ηε θνξεηφηεηα ηεο πζηεξνξξσκατθήο/πξσηνβπδαληηλήο ρεηξνβαιιίζηξαο.

Aληηζέησο, ε έιιεηςε απνδείμεσλ γηα ηελ χπαξμε θνξεηψλ νμπβφισλ νξγάλσλ

ζπλεζηξακκέλσλ ηλψλ ζε πξνγελέζηεξεο πεξηφδνπο, ζε ζπλδπαζκφ κε ηελ εγγελή

αδπλακία ηεο αλαθαηαζθεπήο ηνπ Iriarte θαη ηηο αλαθνινπζίεο ζηελ επηρεηξεκαηνινγία

ηνπ ζπλφινπ ησλ νπαδψλ ηεο ζρνιήο ηεο θνξεηφηεηνο, καο νδεγνχλ αλαπφθεπθηα ζηελ

απνδνρή ησλ απφςεσλ ησλ Marsden θαη Wilkins. Oη ηειεπηαίνη αλέθαζελ ππνζηήξηδαλ

ηελ αλάγθε δηνξζψζεσο ησλ ππεξβνιηθά κηθξψλ δηαζηάζεσλ ηηο νπνίεο ν ςεπδν-Ήξσλ

παξαζέηεη γηα ηε δηάκεηξν ησλ δαθηπιίσλ ησλ θακβεζηξίσλ ηεο ρεηξνβαιιίζηξαο 194 θαη,

θαηά ζπλέπεηα, ηελ χπαξμε ηξνραιίαο θαη βάζεσο ζην ελ ιφγσ νπινκεράλεκα.

Oπνηαδήπνηε άιιε εθδνρή ηεο ρεηξνβαιιίζηξαο αληηβαίλεη ― πέξαλ ησλ αληηλνκηψλ πνπ

πξνθχπηνπλ απφ ηελ αλάιπζε ησλ δεδνκέλσλ ησλ πεγψλ ― ζηελ θνηλή ινγηθή.

΋ζν γηα ηα ειάρηζηα επξήκαηα ππεξβνιηθά κηθξψλ ρνηληθίδσλ, ζεσξψ φηη ε

ιχζε γηα ηελ νξζή εξκελεία ηνπο θξχβεηαη πίζσ απφ ηνλ θαηαπέιηε ηνπ Ξάληελ, ν

νπνίνο θαη απνηειεί ην κνλαδηθφ έσο ζήκεξα ππφδεηγκα δήζελ θνξεηνχ νμπβφινπ ην

νπνίν ζψδεη φρη κφλνλ ηηο ρνηληθίδεο, αιιά νιφθιεξν ην πιαίζηφ ηνπ.195 Aπνηειεί

ραξαθηεξηζηηθή έλδεημε ηεο ππεξβνιηθήο πξνζειψζεσο ησλ νπαδψλ ηεο ζρνιήο ηεο

θνξεηφηεηνο ζηελ αλάγθε λα απνδείμνπλ κε νπνηνλδήπνηε ηξφπν ηελ νξζφηεηα ηεο

ζεσξίαο ηνπο ην γεγνλφο φηη δελ αληειήθζεζαλ πσο ε χπαξμε κεηαιιηθνχ αζπηδίνπ ζην

ελ ιφγσ εχξεκα αλαηξέπεη πιήξσο ηα πνξίζκαηά ηνπο. Δλψ ζηνπο θαλνληθνχ κεγέζνπο

θαηαπέιηεο ην αζπίδην ρξεζίκεπε ζηε κεξηθή πξνζηαζία ησλ ρεηξηζηψλ θαη ησλ

ζπλεζηξακκέλσλ ηλψλ (παξφκνηα είλαη ε ιεηηνπξγία ηνπ αζπηδίνπ ζε νξηζκέλα

194
Marsden, Artillery B, 224-225, Wilkins, “Cheiroballistra”, 21-22.
195
Bι. αλσηέξσ, ζεκ. 173.

188
νβηδνβφια ηνπ ζχγρξνλνπ πεδηλνχ ππξνβνιηθνχ), ζε ππνηηζέκελνπο θνξεηνχο

θαηαπέιηεο ε χπαξμή ηνπ ζα ήηαλ πεξηηηή, θαζψο δελ ζα θάιππηε παξά ειάρηζην κέξνο

ηνπ ρεηξηζηή. Γελ είλαη ηπραίν, άιισζηε, φηη νχηε νη αξραίνη γαζηξαθέηεο νχηε νη

κεζαησληθέο βαιιηζηξίδεο δηέζεηαλ παξφκνηα πξνζηαηεπηηθά θαιχκαηα, θαζψο νη

ρεηξηζηέο ηνπο είραλ ηε δπλαηφηεηα λα αλαδεηήζνπλ πξνζηαζία βάιινληαο απφ

θαιπκέλεο ζέζεηο. Ζ χπαξμε αζπηδίνπ ζηνλ θαηαπέιηε ηνπ Ξάληελ εμεγείηαη κφλνλ αλ

ππνζέζνπκε φηη επξφθεηην γηα κνληέιν ππφ θιίκαθα, πηζαλψο αλάζεκα, εθπαηδεπηηθφ

βνήζεκα ή παηδηθφ παηρλίδη. Με παξφκνην ηξφπν έρνπλ εξκελεπζεί θαη ηα επξήκαηα ηνπ

Μπαζ θαη ηνπ Έιγθηλρηνπ απφ φζνπο δηαθσλνχλ κε ηε ζεσξία ηεο θνξεηφηεηνο.196

Οη καξηπξίεο ησλ πεγψλ ηεο πξψηκεο βπδαληηλήο πεξηφδνπ, ηηο νπνίεο

επηθαινχληαη νξηζκέλνη ππνζηεξηθηέο ηεο ζρνιήο ηεο θνξεηφηεηνο, ζηελ

πξαγκαηηθφηεηα εληζρχνπλ ηελ άπνςε φζσλ ζεσξνχλ φηη ε νμπβφινο βαιιίζηξα

ιεηηνπξγνχζε κε ηε βνήζεηα ηξνραιίαο θαη βάζεσο. Αλαθεξζήθακε ήδε ζηελ απφπεηξα

εξεπλεηψλ φπσο ν Campbell θαη ε Pétrin λα εξκελεχζνπλ νξηζκέλα ρσξία ηνπ Αξξηαλνχ

θαη ηνπ Ακκηαλνχ Μαξθειιίλνπ σο ελδείμεηο φηη ην ηππηθφ ηεο απηνθξαηνξηθήο θαη

πξσηνβπδαληηλήο πεξηφδνπ ρξεζηκνπνηνχζε θνξεηά νμπβφια φξγαλα, πξνθαλψο

παξφκνηα κε ηηο βαιιηζηξίδεο πνπ απεηθνλίδνληαη ζε αλάγιπθα ηνπ 3νπ αη. κ.X. ηα νπνία

βξέζεθαλ ζηε Γαιαηία.197 Ζ έιιεηςε επηβεβαησηηθψλ καξηπξηψλ ζηελ πξψηε πεξίπησζε

δελ αθήλεη πεξηζψξηα γηα εθηελή επηρεηξεκαηνινγία ππέξ ή θαηά ηεο απφςεσο ηνπ

Campbell. Απφ ηελ άιιελ, φκσο, ζηελ πεξίπησζε ηνπ Ακκηαλνχ είκαζηε ζε ζέζε λα

δηαηππψζνπκε ελαιιαθηηθέο εξκελείεο.

196
Wilkins, Artillery, 26, 77.
197
Βι. αλσηέξσ, ζζ. 169-170.

189
 ΢χκθσλα κε ηελ Pétrin, ην γεγνλφο φηη ζην ρσξίν ηνπ Aκκηαλνχ

Mαξθειιίλνπ198 πνπ πεξηγξάθεη κία εθζηξαηεία αληηπνίλσλ ηνπ Iνπιηαλνχ ζηε Γαιαηία

ην έηνο 356 αλαθέξνληαη λα ζπκκεηέρνπλ ballistarii ππνδειψλεη φηη ήζαλ έθηππνη,

αιιηψο δελ ζα κπνξνχζαλ λα αθνινπζήζνπλ ηνπο θαηαθξάθηνπο ηππείο ηνπο νπνίνπο

είρε καδί ηνπ ν Iνπιηαλφο.199 Ζ εξεπλήηξηα δελ θαίλεηαη λα αζπάδεηαη ηελ άπνςε ηνπ

Marsden, ν νπνίνο ππνζηήξηδε φηη ε ρξήζε ησλ ελ ιφγσ ζηξαηεπκάησλ απνηεινχζε ιχζε

αλάγθεο θαη φηη ε επθηλεζία ηνπο νθεηιφηαλ φρη ζην φηη ήζαλ έθηππνη, αιιά ζην γεγνλφο

φηη ήζαλ εμνπιηζκέλνη κε carroballistae.200

Χο πξψηε παξαηήξεζε ζα κπνξνχζακε λα επηζεκάλνπκε ην γεγνλφο φηη ε

χπαξμε εθίππσλ βαιιηζηξηδνθφξσλ δελ καξηπξείηαη γηα θακκία πεξίνδν ηεο ξσκατθήο ή

ηεο πξσηνβπδαληηλήο πεξηφδνπ (ην πξναλαθεξζέλ ρσξίν ηνπ Αξξηαλνχ ην νπνίν

επηθαιείηαη ν Campbell είλαη αζαθέο ηη αθξηβψο πεξηγξάθεη). H βαιιηζηξίδα είλαη πνιχ

δχζθνιν λα ρξεζηκνπνηεζεί απφ ηππείο, θαζφζνλ ε επαλφπιηζή ηεο ελψ ν ζηξαηηψηεο

παξακέλεη έθηππνο είλαη ειάρηζηα πξαθηηθή· αθφκε θαη ζε ζηξαηνχο νη νπνίνη θαη‟

εμνρήλ ρξεζηκνπνηνχζαλ βαιιηζηξίδεο, ε ρξήζε ηνπο πεξηνξηδφηαλ σο επί ην πιείζηνλ

ζηνπο πεδνχο.201 Με άιια ιφγηα, ε ζεσξία ε νπνία ζέιεη ηηο λέεο ιεγεψλεο

βαιιηζηξαξίσλ πνπ εκθαλίδνληαη ζην νξγαλφγξακκα ηνπ ζηξαηνχ ηεο

πζηεξνξξσκατθήο/πξσηνβπδαληηλήο πεξηφδνπ202 λα απαξηίδνληαη απφ ηππείο

198
Ακκηαλφο Μαξθειιίλνο, 16, 2, 5.
199
Pétrin, “Notes”, 265-268.
200
Marsden, Artillery Α, 196-197.
201
Aμίδεη λα ζεκεησζεί φηη νη απεηθνλίζεηο βαιιηζηξηδνθφξσλ πάλσ ζε ίππνπο ζηελ εηθνλνγξάθεζε ησλ
Xξνληθψλ ηεο Bέξλεο (15νο αη.) δείρλνπλ ζαθψο ηηο βαιιηζηξίδεο θαιπκκέλεο κε πθάζκαηα γηα ηε
κεηαθνξά ηνπο θαη φρη έηνηκεο γηα ρξήζε απφ ηνλ ηππέα· βι. D. Miller, The Swiss at War 1300-1500
(Osprey Men-at-Arms Series 94), Λνλδίλν 1979, 30, 36.
202
Tελ εηθφλα ηεο νξγαλψζεσο ηνπ πζηεξνξξσκατθνχ ζηξαηνχ ζε λέεο γξακκέο, εηδηθφηεξα ησλ ρεηξηζηψλ
αθεηεξίσλ νξγάλσλ, καο δίλεη ε Notitia Dignitatum. Tν θείκελν αλαθέξεη έλαλ αξηζκφ λέσλ κνλάδσλ
βαιιηζηξαξίσλ, νη νπνίεο είραλ δηαηεζεί ζηηο θαηά ηφπνπο κεγάιεο δηνηθήζεηο. ΢ηε δχλακε ηνπ magister
militum per Orientem αλήθαλ νη ballistarii seniores θαη νη ballistarii Theodosiaci. O magister militum per
Thracias είρε ζηε δηάζεζή ηνπ ηνπο ballistarii Dafnenses θαη ηνπο ballistarii iuniores. Mία legio
pseudocomiatatensis κε ηνλ ηίηιν ballistarii Theodosiani iuniores αλήθε ζηνλ magister militum per
Illyricum. ΢ην δπηηθφ ηκήκα ηεο απηνθξαηνξίαο, ν magister equitum per Gallias δηέζεηε κία legio

190
νπιηζκέλνπο κε βαιιηζηξίδεο δελ βαζίδεηαη ζε ηζρπξέο ελδείμεηο. Αληηζέησο, φζα

γλσξίδνπκε γηα ηε κνλάδα βαιιηζηξαξίσλ ηεο Xεξζψλνο, ηε κνλαδηθή legio

ballistariorum γηα ηελ νπνία δηαζέηνπκε ζρεηηθά ιεπηνκεξή πιεξνθφξεζε αλαθνξηθά κε

ηε ζχζηαζε θαη ηελ νξγάλσζή ηεο, θαηαδεηθλχνπλ κε ηνλ πιένλ ζαθή ηξφπν φηη ε

νμπβφινο βαιιίζηξα δελ ήηαλ θνξεηφ φπιν ρεηξφο.

Γηα ηε ζηξαηησηηθή δχλακε ε νπνία έδξεπε ζηε Xεξζψλα θαη ηελ πξνέιεπζή

ηεο ππάξρνπλ δχν εθδνρέο. ΢χκθσλα κε ηνλ Kσλζηαληίλν Πνξθπξνγέλλεην, ε θξνπξά

ηεο πφιεσο πξνεξρφηαλ απφ ηελ ηνπηθή πνιηηνθπιαθή ε νπνία νξγαλψζεθε επί

Γηνθιεηηαλνχ θαη εθιήζε, εμνπιηζκέλε κε πολεμικὰ ἅρματα θαη χειροβολίστρας, λα

απνθξνχζεη ηηο επηδξνκέο ησλ ΢αξκαηψλ. Χο αληακνηβή γηα ηηο πξνζπάζεηέο ηνπο θαη

ηελ πίζηε ηνπο, ν απηνθξάησξ Kσλζηαληίλνο A΄ (θαηά ηνλ εζηεκκέλν ζπγγξαθέα)

ζπγθξφηεζε ηνπο πνιίηεο ζε ζηξαηησηηθή κνλάδα ― ηνλ ιεγφκελν ἀριθμόν ― κε ηηο

αλάινγεο απνιαβέο θαη ηνπο νλφκαζε βαλλισταρίους.203 ΢χκθσλα κε κία άιιε εθδνρή,

ε νπνία βαζίδεηαη ζε αγηνινγηθά θείκελα, ε εγθαηάζηαζε θξνπξάο ζηε Xεξζψλα

ζρεηίδεηαη κε ηελ απνζηνιή ηνπ επηζθφπνπ Kαπίησλνο θαη ηνλ εθρξηζηηαληζκφ ησλ

Xεξζσληηψλ επί Μεγάινπ Kσλζηαληίλνπ.204

Ζ ζχγρξνλε έξεπλα έρεη αμηνπνηήζεη ηηο ππάξρνπζεο επηγξαθηθέο καξηπξίεο γηα

λα θαηαδείμεη φηη ε ρξνλνιφγεζε ηεο ηδξχζεσο ηεο κνλάδνο βαιιηζηαξίσλ θαη ηεο

εγθαηαζηάζεψο ηεο ζηε Xεξζψλα ζα πξέπεη λα ηνπνζεηεζεί ζε κεηαγελέζηεξν ρξφλν θαη

pseudocomiatatensis βαιιηζηξαξίσλ, ελψ αλαθέξεηαη θαη ε χπαξμε ζηε Bodobrica ελφο αμησκαηηθνχ κε
ηνλ ηίηιν praefectus militum ballistariorum, ν νπνίνο ήηαλ πθηζηάκελνο ηνπ Dux Moguntiacensis. ΢ηε
Γαιαηία βξίζθνληαλ θαη ηα δχν θξαηηθά εξγνζηάζηα φπισλ (fabricae ballistariae) ηα νπνία εηδηθεχνληαλ
ζηελ θαηαζθεπή νμπβφισλ νξγάλσλ. Βι. γεληθά Marsden, Artillery Α, 196-197· πξβι. Pat Southern -
Karen R. Dixon, The Late Roman Army, Λνλδίλν 1996, 159.
203
Kσλζηαληίλνο Πνξθπξνγέλλεηνο, Πρὸς τὸν ἴδιον υἱὸν Ῥωμανόν, 53, 1-161.
204
B. Nadel, “Literary Tradition and Epigraphical Evidence: Constantine Porphyrogenitus‟ Information on
the Bosporan Kingdom in the Time of Emperor Diocletian Reconsidered”, Dialogues d‟Histoire Ancienne
3(1977)87-114, ηδίσο 90-91.

191
φρη ζηελ επνρή ηνπ Kσλζηαληίλνπ Α΄.205 Λαηηληθή επηγξαθή, ρξνλνινγνχκελε κεηαμχ

ησλ εηψλ 369-375 θαη αλαθεξφκελε, ζχκθσλα κε φιεο ηηο ελδείμεηο, ζηε θξνπξά ηεο

πφιεσο,206 θαίλεηαη λα νδεγεί ζην ζπκπέξαζκα φηη ζηξαηησηηθή δχλακε ζηε Xεξζψλα

εζηάιε γηα πξψηε θνξά επί Oπάιεληνο θαη εγθαηαζηάζεθε ζε απηήλ σο κφληκε θξνπξά

ηεο πφιεσο επί Θενδνζίνπ A΄.207

Γελ γλσξίδνπκε ζε πνηα απφ ηηο δχν κνλάδεο βαιιηζηαξίσλ ηνπ magister

militum per Thracias (ζηε δηνίθεζε ηνπ νπνίνπ αλήθε ε Xεξζψλ) αλαθέξνληαη νη

επηγξαθέο. Aπηφ ην νπνίν είλαη βέβαην είλαη φηη εληζρχνπλ ηα ιεγφκελα ηνπ

Kσλζηαληίλνπ Πνξθπξνγελλήηνπ γηα ηελ χπαξμε κνλάδνο βαιιηζηαξίσλ ζηε Xεξζψλα.

Δπίζεο, αλ θαη ηα αγηνινγηθά θείκελα παξαζέηνπλ πιήζνο πιεξνθνξηψλ γηα ηε λέα απηή

κνλάδα,208 κφλνλ ν Kσλζηαληίλνο κάο δίλεη ηε ιεπηνκέξεηα γηα ηνλ εμνπιηζκφ ηεο κε

νμπβφια κεραλήκαηα, πιεξνθνξία ε νπνία επηβεβαηψλεηαη θαη απφ ηηο ζσδφκελεο

επηγξαθηθέο καξηπξίεο. Ήδε ζηελ επηγξαθή ησλ εηψλ 369-375 νη ζηξαηηψηεο ηεο

πξσηνβπδαληηλήο θξνπξάο ηεο Xεξζψλνο αλαθέξνληαη σο ballistarii. Tνλ ίδηνλ φξν ―

“βαιιηζηξάξηνη” ― ρξεζηκνπνηεί θαη άιιε κία επηγξαθή, ε νπνία ηνπνζεηείηαη ρξνληθψο

ζην έηνο 487/8, επί βαζηιείαο Zήλσλνο.209

Tν απφζπαζκα ηνπ De administrando imperio πεξηγξάθεη κε ζρεηηθή ζαθήλεηα

ηφζν ηηο κεραλέο ηηο νπνίεο θαηαζθεχαζαλ νη Xεξζσλίηεο γηα λα απνθξνχζνπλ ηελ

εηζβνιή ησλ ΢αξκαηψλ, φζν θαη ηελ ηαθηηθή πνπ εθάξκνζαλ γηα λα ηνπο

205
C. Zuckerman, “The Early Byzantine Strongholds in Eastern Pontus”, Travaux et Mémoires
11(1991)527-553.
206
IOSPE, αξ. 449.
207
Zuckerman, “Strongholds”, 552.
208
Eθηφο ησλ άιισλ, απφ ηα θείκελα απηά καζαίλνπκε φηη ε θξνπξά εγθαηαζηάζεθε ζην αλαηνιηθφ ηκήκα
ηεο πφιεσο, απφ ην νπνίν εθδηψρζεθαλ νη παιαηφηεξνη (εζληθνί) θάηνηθνί ηνπ. H πεξηνρή έθεξε ηελ
νλνκαζία “Παξζελψλ”, απφ ηνλ αξραίν εηδσινιαηξηθφ λαφ ν νπνίνο βξηζθφηαλ εθεί, θαηφπηλ φκσο έγηλε
γλσζηή σο “ηα Θεσλά”, απφ ην φλνκα ηνπ πξψηνπ δηνηθεηή ηεο λέαο κνλάδνο· πξβι. Zuckerman,
“Strongholds”, 549.
209
Latysev, Sbornik, αξ. 7. H επηγξαθή βξέζεθε ελζσκαησκέλε ζε πχξγν θαη αλαθέξεηαη ζηελ αλαθαίληζή
ηνπ κε ηελ νηθνλνκηθή ελίζρπζε “τοῦ ἐνταῦθα βικαράτου τῶν καθ(ω)σιωμένων βαλλιστραρίων”.

192
αληηκεησπίζνπλ. Ζ ρξήζε ησλ φξσλ πολεμικὰ ἅρματα θαη χειροβολίστραι θαη ε

πεξηγξαθή ηεο ηαθηηθήο ησλ Υεξζσληηέο δείρλεη φηη νη ηειεπηαίεο ήζαλ ηνπνζεηεκέλεο

πάλσ ζηα πξψηα θαη κπνξνχζαλ λα βάιινπλ ελ θηλήζεη.210 Δπηπιένλ, ε φιε πεξηγξαθή

θέξεη θαηαπιεθηηθέο νκνηφηεηεο κε ηελ απεηθφληζε αληηζηνίρσλ βαιιηζηξνθφξσλ

ακαμψλ (carroballistae) ζηνλ Kίνλα ηνπ Tξαταλνχ, νκνηφηεηεο νη νπνίεο δελ κπνξνχλ ζε

θακκία πεξίπησζε λα απνδνζνχλ ζε ζχκπησζε ή ζηε θαληαζία ηνπ απηνθξάηνξνο.211

Aλ κάιηζηα ιάβνπκε ππ‟ φςηλ ην γεγνλφο φηη ν ιφγηνο απηνθξάησξ θαίλεηαη λα έρεη

ρξεζηκνπνηήζεη ηνπηθέο πεγέο γηα ηελ εμηζηφξεζή ηνπ,212 νη πιεξνθνξίεο ηηο νπνίεο

παξέρεη γηα ηε ζπγθξφηεζε ηεο λέαο κνλάδνο είλαη πνιχηηκεο.

Αμίδεη λα ζεκεησζεί φηη ζηελ απηνθξαηνξηθή επηζηνιή πξνο ηνπο Xεξζσλίηεο

ηελ νπνίαλ ν Πνξθπξνγέλλεηνο παξαζέηεη ζην έξγν ηνπ αλαθέξεηαη φηη νη

απηνθξάηνξεο, πέξα απφ ηηο ρξεκαηηθέο αληακνηβέο πξνο ηνπο πνιίηεο, ηνπο εθνδίαδαλ

επίζεο κε έιαην, ζίδεξν, θάλλαβη θαη λεπξέο δψσλ.213 Γελ είλαη ζχκπησζε φηη πξφθεηηαη

αθξηβψο γηα ηα πιηθά εθείλα ηα νπνία είλαη απαξαίηεηα γηα ηελ θαηαζθεπή θαη

ζπληήξεζε ησλ λένπ ηχπνπ νμπβφισλ βαιιηζηξψλ, γηα ηηο νπνίεο ζε πξνεγνχκελε

210
Kσλζηαληίλνο Πνξθπξνγέλλεηνο, Πρὸς τὸν ἴδιον υἱὸν Ῥωμανόν, 53, 29-30· πξβι. 53, 34, θαη 53, 132-
133. Ζ άπνςε ηνπ R. J. H. Jenkins (D.A.I. Commentary, Λνλδίλν 1962, 205) φηη νη Υεξζσλίηεο
ρξεζηκνπνίεζαλ βαιιηζηξίδεο δελ επζηαζεί θαη θαίλεηαη λα είλαη επεξεαζκέλε απφ ην πξφζεκα ρεηξν- ην
νπνίν παξαπέκπεη ζε θνξεηφ φπιν.
211
Πέξαλ ηεο ρξήζεσο ηνπ φξνπ “ρεηξνβνιίζηξαη”, ν νπνίνο παξαπέκπεη ζηε ρεηξνβαιιίζηξα ηνπ Ήξσλνο
(παξά ηε ιαλζαζκέλε άπνςε ηνπ Huuri, Geschichte, 75, ν νπνίνο ππνζηεξίδεη φηη ν φξνο απνηειεί
παξαθζνξά ηνπ ιαη. carroballista), ε αλαθνξά ζηα νρήκαηα ηα νπνία έθεξαλ ηηο βαιιίζηξεο σο
“πολεμικὰ ἅρματα” δείρλεη φηη ήζαλ εηδηθψο ζρεδηαζκέλα γηα ηνλ ξφιν απηφλ θαη φρη θάπνηα ηδησηηθά
ηξνρνθφξα επηηαγκέλα γηα ρξήζε ζηε ζπγθεθξηκέλε εθζηξαηεία· παξφκνηα ζρεδίαζε είλαη εκθαλήο θαη
ζηηο carroballistae νη νπνίεο απεηθνλίδνληαη ζηνλ Kίνλα ηνπ Tξαταλνχ (βι. Richmond, Army, 16).
212
Bι. ηα ζρφιηα ηνπ Jenkins ζην D.A.I. Commentary, 205. Eθηφο απφ ηε ρξνλνιφγεζε ησλ γεγνλφησλ κε
βάζε ηνπο εηήζηνπο άξρνληεο ηεο πφιεσο, δείγκα ρξήζεσο θάπνηνπ ηνπηθνχ ρξνληθνχ ζχκθσλα κε ηνλ
Jenkins, άιιε κία έλδεημε φηη ν Kσλζηαληίλνο Πνξθπξνγέλλεηνο ρξεζηκνπνίεζε γξαπηέο πεγέο είλαη ε
δηαθνξά ηνπ χθνπο θαη ηεο νξνινγίαο ζηελ (πιαζηή ή γλήζηα) απηνθξαηνξηθή επηζηνιή (Kσλζηαληίλνο
Πνξθπξνγέλλεηνο, Πρὸς τὸν ἴδιον υἱὸν Ῥωμανόν, 53, 138-154): ελψ ν εζηεκκέλνο ιφγηνο ρξεζηκνπνηεί
ζηελ αθήγεζε ησλ γεγνλφησλ ηνλ ζχγρξνλφ ηνπ φξν “χειροβολίστραι” γηα ηηο κεραλέο ησλ Xεξζσληηψλ,
ζηελ επηζηνιή εκθαλίδνληαη φξνη φπσο “βαλλίστραι” θαη “βαλλιστάριοι”, φξνη φρη κελ απαξραησκέλνη,
αιιά ζίγνπξα ζπάληνη κεηά ηελ πξσηνβπδαληηλή πεξίνδν.
213
Kσλζηαληίλνο Πνξθπξνγέλλεηνο, Πρὸς τὸν ἴδιον υἱὸν Ῥωμανόν, 53, 149-151.

193
παξάγξαθν θαηαιήμακε ζην ζπκπέξαζκα φηη ήζαλ ππεξβνιηθά βαξηέο γηα λα

ρξεζηκνπνηνχληαη ρσξίο βάζε.

Γελ είκαζηε ζε ζέζε λα γλσξίδνπκε κε βεβαηφηεηα αλ ε ίδηα νξγάλσζε ίζρπε

θαη γηα ηηο ινηπέο legiones ballistariorum ηνπ ζηξαηνχ ηεο πξσηνβπδαληηλήο πεξηφδνπ,

νξηζκέλεο απφ ηηο νπνίεο ίζσο είραλ έλαλ πην ζηαηηθφ ξφιν ζηελ άκπλα ησλ ζπλφξσλ.214

΋κσο απφ φζα παξεηέζεζαλ ζεσξψ φηη πιένλ δελ ρσξεί ακθηβνιία φηη νη βαιιηζηάξηνη

ηεο Xεξζψλνο ήζαλ εμνπιηζκέλνη κε νμπβφινπο βαιιίζηξεο θεξφκελεο επί ακαμψλ

(carroballistae) θαη φρη κε θνξεηέο βαιιηζηξίδεο. ΢πλεπψο, ε εξκελεία ηνπ ρσξίνπ ηνπ

Ακκηαλνχ Μαξθειιίλνπ απφ ηελ Pétrin σο ελδείμεσο γηα ηελ χπαξμε εθίππσλ

βαιιηζηξηδνθφξσλ ηνλ 4ν-6ν αη. δελ επηβεβαηψλεηαη απφ ηα δεδνκέλα ησλ πεγψλ.

Έλα άιιν επηρείξεκα ην νπνίν θάιιηζηα ζα κπνξνχζαλ λα έρνπλ πξνζθνκίζεη

νη ζηαζψηεο ηεο ζεσξίαο ησλ εθίππσλ βαιιηζηξηδνθφξσλ είλαη ην γεγνλφο φηη νη

νπινπξγνί ησλ κνλάδσλ βαιιηζηαξίσλ πεξηιακβάλνληαη ζηηο απαγνξεπηηθέο δηαηάμεηο

ηεο Nεαξάο “Περὶ ὅπλων” ηνπ έηνπο 539.215 ΢χκθσλα κε ην λνκνζεηηθφ απηφ δηάηαγκα

ηνπ απηνθξάηνξνο Iνπζηηληαλνχ A΄, θαζίζηαηαη παξάλνκε ε θαηνρή πνιεκηθψλ φπισλ

θάζε είδνπο απφ ηδηψηεο. Γηα ηελ ηήξεζε απηήο ηεο δηαηάμεσο απαγνξεχεηαη ε

θαηαζθεπή φπισλ απφ ηδηψηεο, θαζψο θαη ε πψιεζε ζε απηνχο φπισλ απφ ηνπο ηερλίηεο

ησλ θξαηηθψλ εξγνζηαζίσλ φπισλ (fabricenses/“φαβρικήσιοι”) θαη ηνπο νπινπξγνχο

(deputati/“δεπουτάτοι”) ησλ δηαθφξσλ ζηξαηησηηθψλ κνλάδσλ, ζπκπεξηιακβαλνκέλσλ

θαη ησλ βαιιηζηαξίσλ. Aλ νη ηειεπηαίνη ήζαλ εθνδηαζκέλνη κφλνλ κε carroballistae θαη

214
Eηδηθά ζην ζχλνξν ηνπ Γνπλάβεσο ― θαηά ηα ηέιε ηνπ 3νπ/αξρέο 4νπ αη. κ.X.― θαίλεηαη φηη κεηθηά
απνζπάζκαηα βαιιηζηαξίσλ θαη ειαθξνχ πεδηθνχ εμνπιηζκέλνπ κε εθεβφια φπια (ηφμα, αθφληηα,
ζθελδφλεο) ήζαλ επηθνξηηζκέλα κε ηελ άκπλα νξγαλσκέλσλ πξνγεθπξσκάησλ εθείζελ ηνπ πνηακνχ,
ζπλδπάδνληαο έηζη ηνλ ζηαηηθφ ακπληηθφ ξφιν κε ηελ ελεξγφ ακπληηθή ζηξαηεγηθή ηεο πζηεξνξξσκατθήο -
πξσηνβπδαληηλήο πεξηφδνπ: P. Brennan, “Combined Legionary Detachments as Artillery Units in Late-
Roman Danubian Bridgehead Dispositions”, Chiron 10(1980)553-567.
215
Corpus Juris Civilis, III, Novellae, έθδ. R. Schöll - G. Kroll, Bεξνιίλν 1895 (θσηνηππηθή αλαηχπσζε
Γνπβιίλν - Zπξίρε 1972), Nεαξά αξ. 85.

194
φρη κε βαιιηζηξίδεο, δελ θαίλεηαη λα ππάξρεη ιφγνο λα ζπκπεξηιεθζνχλ νη νπινπξγνί

ηνπο ζηηο απαγνξεπηηθέο δηαηάμεηο ηνπ λφκνπ, ν νπνίνο ζπλεηάγε γηα ηελ θαηαζηνιή ηνπ

ιαζξεκπνξίνπ πνιεκηθψλ φπισλ ρεηξφο. Eίλαη δχζθνιν λα ζπιιάβνπκε κε ηε θαληαζία

καο πνηα ρξεζηκφηεηα ζα κπνξνχζε λα έρεη γηα έλαλ ηδηψηε κία κεγάινπ κεγέζνπο

νμπβφινο βαιιίζηξα θεξφκελε επί νρήκαηνο.

Tν αλσηέξσ επηρείξεκα δελ είλαη ηφζν ηζρπξφ φζν θαίλεηαη εθ πξψηεο φςεσο.

Oη βαιιηζηάξηνη είραλ, βεβαίσο, ηε δπλαηφηεηα λα επηζθεπάδνπλ ηηο κεραλέο ηνπο, ίζσο

θαη λα ηηο θαηαζθεπάδνπλ επηηφπνπ αλ παξίζηαην αλάγθε. Aπηφ, φκσο, δελ ζεκαίλεη φηη

ππεχζπλνη γηα ηελ εξγαζία απηή ήζαλ νη “δεπουτάτοι” νη νπνίνη αλαθέξνληαη ζηε

Nεαξά. Aλ θξίλνπκε απφ ηα αλαγξαθφκελα ζηελ επηγξαθή ηνπ ηέινπο ηνπ 4νπ αη. απφ ηε

Xεξζψλα ηελ νπνία πξναλαθέξακε, νη κνλάδεο βαιιηζηαξίσλ δηέζεηαλ εηδηθνχο γηα ηελ

θαηαζθεπή θαη επηζθεπή πνιεκηθψλ κεραλψλ, νη νπνίνη έθεξαλ ηελ νλνκαζία

mechanici.216 Eίλαη πνιχ πηζαλφηεξν νη κλεκνλεπφκελνη ζηε Νεαξά νπινπξγνί ησλ

βαιιηζηαξίσλ λα είραλ ηα ίδηα αθξηβψο θαζήθνληα κε ηνπο νπινπξγνχο ησλ ππνινίπσλ

κνλάδσλ, δει. ηε ζπληήξεζε θαη επηζθεπή ― ή αθφκε θαη θαηαζθεπή ― ησλ θνξεηψλ

φπισλ κε ηα νπνία ήζαλ εθνδηαζκέλνη φινη αλεμαξηήησο νη ζηξαηηψηεο, αθφκε θαη νη

βαιιηζηάξηνη. Άιισζηε, ζηνλ ιεπηνκεξή θαηάινγν ησλ φπισλ ηα νπνία απαγνξεχεηαη λα

θαηέρνπλ νη ηδηψηεο δελ πεξηιακβάλνληαη νχηε βαιιίζηξεο νχηε βαιιηζηξίδεο. H

αλάιπζε ησλ πεγψλ έξρεηαη, ινηπφλ, λα επηβεβαηψζεη ηε ζαθή δήισζε ηνπ Iσάλλνπ

Λπδνχ ― πεγήο ζχγρξνλεο κε ην ελ ιφγσ λνκηθφ θείκελν ηνπ Ηνπζηηληαλνχ ― φηη ν

παιαηφο ιαηηληθφο φξνο “βαλλιστάριοι” αληηζηνηρνχζε ζηνλ αληίζηνηρν ειιεληθφ

“καταπελτισταί”.217

216
Zuckerman, “Strongholds”, 550.
217
Η. Λπδφο, 72, 23-24.

195
 Πέξαλ ησλ επηγξαθψλ θαη ησλ λνκηθψλ θεηκέλσλ, θαη νη αθεγεκαηηθέο πεγέο

ηεο πξσηνβπδαληηλήο πεξηφδνπ, ηδίσο φζεο πεξηγξάθνπλ ηηο πνιεκηθέο ζπγθξνχζεηο ηνπ

6νπ αη., πεξηιακβάλνπλ ελδείμεηο γηα ηε ρξήζε ηεο ρεηξνβαιιίζηξαο ζε ζηαζεξφ ξφιν,

ελδείμεηο ηηο νπνίεο νη νπαδνί ηεο ζεσξίαο ηεο θνξεηφηεηνο δείρλνπλ λα αγλννχλ. Πην

ζπγθεθξηκέλα, φηαλ ν Πξνθφπηνο πεξηγξάθεη ηελ πνιηνξθία ηεο Ρψκεο απφ ηνπο

Οζηξνγφηζνπο, κλεκνλεχεη κία επίζεζε ησλ πνιηνξθεηψλ ελαληίνλ ηνπ Μαπζσιείνπ ηνπ

Αδξηαλνχ (ζεκ. Castel Sant‟ Angelo) ε νπνία αξρηθψο ζεκείσζε θάπνηα επηηπρία, δηφηη

νη επηηηζέκελνη πξνσζήζεθαλ ηαρχηαηα ζηε βάζε ηνπ ηείρνπο θαη γηα ηνλ ιφγν απηφλ νη

ππεξαζπηζηέο ηνπ δελ κπνξνχζαλ λα ρξεζηκνπνηήζνπλ ηηο βαιιίζηξεο.218 Δίλαη

πξνθαλέο φηη, αλ ηα ελ ιφγσ κεραλήκαηα ήζαλ θνξεηά, θακκία δπζθνιία ζηε ρξήζε

ηνπο δελ ζα ππήξρε· κφλνλ νμπβφια φξγαλα ηνπνζεηεκέλα ζε ζηαζεξή βάζε αδπλαηνχλ

λα εθηειέζνπλ βνιή πνιχ θνληά ζην ηείρνο.219 Δπίζεο, ζηελ πεξηγξαθή ηεο άκπλα ηεο

Φάζηδνο ελαληίνλ ησλ Πεξζψλ ην 556 ν Aγαζίαο αλαθέξεη φηη νη Bπδαληηλνί χςσζαλ

ιέκβνπο ζηνπο ηζηνχο ησλ πινίσλ ηα νπνία λαπινρνχζαλ ζηελ πφιε θαη εθεί

ηνπνζέηεζαλ ζηξαηηψηεο θαη λαχηεο νπιηζκέλνπο κε ηφμα θαη ζθελδφλεο· επίζεο,

ηνπνζέηεζαλ “μηχανάς τε ἑκηβόλους”.220 Oη κεραλέο απηέο ήζαλ πέξαλ πάζεο

ακθηβνιίαο νμπβφινη βαιιίζηξεο: ην κέγεζνο, ην βάξνο θαη ε ηαθηηθή ρξήζε ηνπο ζα

ηαίξηαδαλ ζηνλ πεξηνξηζκέλν ρψξν θαη ηελ αληνρή ησλ πξφρεηξσλ «πχξγσλ» πνιχ

θαιχηεξα απφ φ,ηη έλα νγθψδεο ιηζνβφιν κεράλεκα κε βαξηά βιήκαηα. Aπφ ηα

ζπκθξαδφκελα ηνπ Βπδαληηλνχ ηζηνξηθνχ ζπκπεξαίλνπκε φηη νη κεραλέο απηέο δελ ήζαλ

φπια ρεηξφο κε ηα νπνία ήζαλ εμνπιηζκέλνη νη ζηξαηηψηεο, φπσο ηα ηφμα θαη νη

ζθελδφλεο ηα νπνία αλαθέξνληαη ζην ίδην ρσξίν, αιιά κεραλήκαηα ηα νπνία έπξεπε λα

218
Πξνθφπηνο, Πόλεμοι, 5, 22, 21.
219
Γηα ην δήηεκα απηφ θαη ηηο κεζφδνπο αληηκεησπίζεσο ηνπ πξνβιήκαηνο, βι. Marsden, Artillery Α, 116-
163.
220
Aγαζίαο, 111, 16-23.

196
κεηαθεξζνχλ θαη λα εγθαηαζηαζνχλ ζηηο ιέκβνπο θαη πξνθαλψο είραλ αλάγθε

ζηεξίγκαηνο γηα λα εθηειέζνπλ βνιή.

Απφ ηελ αλσηέξσ θξηηηθή ησλ γξαπηψλ πεγψλ, ησλ αξραηνινγηθψλ καξηπξηψλ

θαη ηεο ζχγρξνλεο έξεπλαο ζπλάγεηαη ην ζπκπέξαζκα φηη ε πξσηνβπδαληηλή βαιιίζηξα,

φπσο αθξηβψο θαη νη πξνθάηνρνί ηεο νμπβφινη θαηαπέιηεο, ιεηηνπξγνχζε ζηεξηδφκελε

ζε βάζε. Γελ είκαζηε ζε ζέζε λα γλσξίδνπκε αλ θαη ζε πνηνλ βαζκφ θνξεηά νμπβφια

φξγαλα παξφκνηα κε ηνλ αξραίν γαζηξαθέηε ή ηε κεζαησληθή βαιιηζηξίδα βξίζθνληαλ

ζε ρξήζε. Σν κφλν βέβαην είλαη φηη ζε φιεο ηηο πεξηπηψζεηο πνπ αλαθέξνληαη ζηηο πεγέο

ε χπαξμε βάζεσο θαη ηξνραιίαο, αθφκε θαη αλ δελ αλαθέξεηαη ζαθψο, ζα πξέπεη λα

ζεσξείηαη δεδνκέλε.

Tν δήηεκα ηεο θνξεηφηεηνο ζπλδέεηαη άξξεθηα κε ηελ ηειεπηαία απφ ηηο ηξεηο

ελαιιαθηηθέο ζεσξίεο γηα ηε κνξθή ηεο πξσηνβπδαληηλήο βαιιίζηξαο ηηο νπνίεο

εμεηάδνπκε, εθείλε ηεο ρξήζεσο ή φρη ζπλεζηξακκέλσλ ηλψλ. Πίζσ απφ ην δήηεκα απηφ

θξχβεηαη έλα ζεκαληηθφηεξν εξψηεκα: πνην ήηαλ ζηελ πξαγκαηηθφηεηα ην επίπεδν ηνπ

ηερλνινγηθνχ πνιηηηζκνχ ησλ Βπδαληηλψλ; Θα πξέπεη λα ζεσξνχληαη θιεξνλφκνη θαη

ζπλερηζηέο ηεο ειιελνξξσκατθήο ηερλνγλσζίαο ή ζπλνδνηπφξνη ηνπ δπηηθνχ Μεζαίσλνο

ππφ ην ιπθφθσο ηεο ηερλνινγηθήο παξαθκήο;

Πνιινί ηζηνξηθνί ππνζηεξίδνπλ φηη ε πνιππινθφηεηα θαη ην θφζηνο ηεο

ειιελνξξσκατθήο ηερλνινγίαο νδήγεζαλ ζηελ εγθαηάιεηςε ησλ λεπξφηνλσλ νξγάλσλ

θαη ηελ αληηθαηάζηαζή ηνπο απφ απινχζηεξα νμπβφια κε ζπλεζηζκέλα ηφμα, ηα νπνία

κε ηε ζεηξά ηνπο νδήγεζαλ ζηελ πηνζέηεζε ηεο βαιιηζηξίδνο.221 Θα μεθηλήζσ ηελ

αλάιπζε ησλ πεγψλ θαηαζέηνληαο ηε δηθή κνπ άπνςε. Καηά ηε γλψκε κνπ, ε αληίιεςε

221
Αθφκε θαη ν Marsden ζεσξνχζε φηη ε απνκάθξπλζε ησλ αθεηεξίσλ νξγάλσλ απφ ηηο ιεγεψλεο ηνπ
πεδηθνχ θαη ε ζπγθέληξσζή ηνπ ζε εμεηδηθεπκέλεο legiones ballistariorum επί Γηνθιεηηαλνχ ή
Κσλζηαληίλνπ νθεηιφηαλ ζηελ έιιεηςε εηδηθεπκέλσλ ηερληηψλ θαη έκπεηξσλ ρεηξηζηψλ πνιεκηθψλ
κεραλψλ ηελ επνρή εθείλε (Marsden, Artillery Α, 197-198).

197
απηή είλαη ιαλζαζκέλε θαη νθείιεηαη ζηελ ςχρσζε ησλ πεξηζζνηέξσλ ζηξαηησηηθψλ

ηζηνξηθψλ ηεο κεζαησληθήο Γχζεσο κε ηε βαιιηζηξίδα σο ζήκα θαηαηεζέλ ηεο

πνιεκηθήο ηέρλεο ηνπ Mεζαίσλνο ― παξφκνηα κε ηελ ςχρσζε πνιιψλ εξαζηηερλψλ

Bπδαληηλνιφγσλ κε ην πγξφλ ππξ ― θαη ηελ ηάζε πνιιψλ ηζηνξηθψλ ηνπ Mεζαίσλνο λα

αληηκεησπίδνπλ ηελ πεξίνδν απηή σο πεξίνδν παξαθκήο ζε φια ηα επίπεδα. Aθφκε θαη

αλ απηφ ίζρπε γηα ηε Γχζε (πξάγκα ην νπνίν δελ είλαη θαζφινπ βέβαην), δελ κπνξνχκε

λα πνχκε ην ίδην θαη γηα ην Bπδάληην.

H νξζή πξνζέγγηζε ηνπ πξνβιήκαηνο ηεο ζπλέρεηαο ή φρη ηεο ειιελνξξσκατθήο

ηερλνγλσζίαο ζηνλ ηνκέα ησλ νμπβφισλ κεραλψλ επηβάιιεη ηελ εθ λένπ αλάιπζε ησλ

ζρεηηθψλ ρσξίσλ. Tέζζεξεηο είλαη νη γξαπηέο πεγέο ηεο Όζηεξεο Αξραηφηεηνο θαη ηνπ

πξσΐκνπ Bπδαληίνπ νη νπνίεο πεξηγξάθνπλ βαιιίζηξεο κε ζρεηηθή ιεπηνκέξεηα: ν

Aκκηαλφο Mαξθειιίλνο, ν Bεγέηηνο, ν αλψλπκνο ζπγγξαθέαο ηνπ De rebus bellicis θαη ν

Πξνθφπηνο. Oη πεξηγξαθέο ηνπο, αλ θαη ειιηπείο απφ ηερληθήο πιεπξάο ζπγθξηλφκελεο κε

ην θείκελν ηνπ ςεπδν-Ήξσλνο, είλαη ελ ηνχηνηο απαξαίηεηεο γηα ηελ θαηαλφεζε ηεο

θαηαζθεπήο ησλ βαιιηζηξψλ απφ ηνλ 4ν έσο ηνλ 6ν αη.

Έρνπκε ήδε αλαθεξζεί ζηε ρξεζηκφηεηα θαη ηελ αμηνπηζηία ηνπ έξγνπ ηνπ

Ακκηαλνχ Μαξθειιίλνπ, ιφγσ ησλ θαζεθφλησλ ηνπ ηειεπηαίνπ πνπ ζπρλά ηνλ

θαζηζηνχζαλ απηφπηε κάξηπξα ηεο ηαθηηθήο ρξήζεσο θαη ιεηηνπξγίαο ησλ πνιεκηθψλ

κεραλψλ.222 O ηζηνξηθφο πεξηγξάθεη ηε βαιιίζηξα ζε κία παξέθβαζή ηνπ θαηά ηελ

εμηζηφξεζε ηεο κεγάιεο εθζηξαηείαο ηνπ απηνθξάηνξνο Iνπιηαλνχ ελαληίνλ ησλ

Πεξζψλ ην 363.223

222
Βι. αλσηέξσ, ζζ. 36-40.
223
Aκκηαλφο Mαξθειιίλνο, 23, 4, 1-3: “et ballistae figura docebitur prima. ferrum inter axiculos duo
firmum compaginatur et vastum, in modum regulae maioris extentum, cuius ex volumine tereti, quod in
medio pars polita componit, quadratus eminet stilus extentius, recto canalis angusti meatu cavatus, et hac
multiplici chorda nervorum tortilium illigatus. eique cochleae duo ligneae coniunguntur aptissime, quarum
prope unam assistit artifex contemplabilis, et subtiliter apponit in temonis cavamine, sagittam ligneam
spiculo maiore conglutinatam, hocque facto, hinc inde validi iuvenes versant agiliter rotabilem flexum.

198
 H πξψηε θξάζε ηεο πεξηγξαθήο ηνπ κεραλήκαηνο απφ ηνλ Aκκηαλφ κάο δίλεη

ζαθείο ελδείμεηο γηα ηνλ ηχπν ηεο βαιιίζηξαο: “ferrum inter axiculos duo firmum

compaginatur et vastum, in modum regulae maioris extentum”. Παξά ηελ πξνζπάζεηα

ηνπ Brok λα εξκελεχζεη ην “ferrum inter axiculos duo” σο αλαθεξφκελν ζηε ζχξηγγα

ηνπ νξγάλνπ,224 ε αλάιπζε ηνπ ρσξίνπ απφ ηνλ Marsden,225 ηνλ νπνίνλ αθνινπζεί ν

Chevedden,226 είλαη πνιχ πην νξζή: ην ζηδεξνχλ εμάξηεκα ην νπνίν ελψλεη ηνπο δχν

αμνλίζθνπο θαη ην νπνίν εθηείλεηαη ζε κεγάιν κήθνο ζαλ κεγάινο κεηαιιηθφο ράξαθαο

είλαη ην θιηκάθηνλ, ην έλα απφ ηα δχν κεηαιιηθά εμαξηήκαηα ηνπ θακβεζηξίνπ ηεο

βαιιίζηξαο καδί κε ην θακάξηνλ. Aλ ε εμήγεζε απηή επζηαζεί, ηφηε νη δχν αμνλίζθνη

(axiculi) δελ κπνξεί λα είλαη ηίπνηε άιιν απφ ηνπο δχν κεηαιιηθνχο θπιίλδξνπο νη νπνίνη

πξνζηάηεπαλ ηνπο ηφλνπο ηεο βαιιίζηξαο.

Bιέπνπκε, ινηπφλ, φηη ν Aκκηαλφο Mαξθειιίλνο πεξηγξάθεη κία βαιιίζηξα κε

ζχζηεκα ηφλσλ. H εξκελεία απηή επηβεβαηψλεηαη θαη απφ ηελ πεξηγξαθή ηνπ

ηεηξαγσληζκέλνπ αγθψλνο ν νπνίνο πξνέρεη απφ ηνλ θάζε αμνλίζθν θαη είλαη

ραξαγκέλνο ζην άθξν ηνπ γηα λα δέρεηαη ηελ ηνμίηηδα λεπξά (“cuius ex volumine tereti

[...] quadratus eminet stilus extentius, recto canalis angusti meatu cavatus, et hac

multiplici chorda nervorum tortilium illigatus”). H πεξηγξαθή απηή δελ αθήλεη θακκία

ακθηβνιία γηα ηνλ ηχπν ηνπ ζπγθεθξηκέλνπ νπινκεραλήκαηνο: πξφθεηηαη γηα νμπβφιν

φξγαλν κε νινκεηαιιηθφ πιαίζην, φπσο ην γλσξίδνπκε απφ ηελ ηερληθή αλάιπζε ηνπ

ςεπδν-Ήξσλνο.

cum ad extremitatem nervorum acumen venerit summum, percita interno pulsu a ballista ex oculis avolat,
interdum nimio ardore scintillans, et evenit saepius, ut, antequam telum cernatur, dolor letale vulnus
agnoscat.”
224
M. F. A. Brok, “Bombast oder Kunstfertigkeit? Ammians Beschreibung der ballista (23, 4, 1-3)”,
Rheinisches Museum für Philologie 120(1977)331-345, εδψ 340.
225
Marsden, Artillery Β, 238.
226
Chevedden, “Artillery A”, 152-153.

199
 ΢ρεδφλ ζχγρξνλνο ή ιίγν κεηαγελέζηεξνο ηνπ Aκκηαλνχ Mαξθειιίλνπ ήηαλ ν

Βεγέηηνο.227 Παξά ην φηη δελ πεξηέρεη ηερληθέο ή άιιεο πεξηγξαθέο ηεο βαιιίζηξαο, ην

θείκελφ ηνπ βξίζεη ρξήζηκσλ ιεπηνκεξεηψλ.228 Kαη‟ αξράο, δηαζέηνπκε ηε ζαθέζηαηε

καξηπξία ηνπ φηη ε βαιιίζηξα ήηαλ εθνδηαζκέλε κε ζπλεζηξακκέλεο ίλεο (“ballista

funibus nervinis tenditur”). Aθφκα θαη αλ θάπνηνο αληέηεηλε φηη θαη κία νμπβφινο

κεραλή κε ηφμν αληί γηα ηφλνπο ζα είρε αλάγθε απφ λεπξέο γηα ηελ ηνμίηηδα ρνξδή θαη ην

ζχλζεην ηφμν ηεο,229 ε επφκελε θξάζε ηνπ Bεγεηίνπ γηα ηνπο βξαρίνλεο ηνπ

κεραλήκαηνο θαη ηελ αλαινγία αλάκεζα ζην κέγεζφο ηνπο θαη ηελ απφδνζή ηεο (“quanto

prolixiora brachiola habuerit, hoc est quanto maior fuerit, tanto spicula longius mittit”)

δείρλεη φηη έρνπκε λα θάλνπκε κε νμπβφιν φξγαλν κε ζπλεζηξακκέλεο ίλεο, παξφκνην κε

ηελ πεξηγξαθφκελε απφ ηνλ ςεπδν-Ήξσλα θαη ηνλ Aκκηαλφ Mαξθειιίλν βαιιίζηξα.

Υαξαθηεξηζηηθή είλαη ε αλαθνξά ηνπ ζπγγξαθέσο ζηελ αλάγθε ζπιινγήο

κεγάισλ πνζνηήησλ λεπξψλ θαη γεληθψο πιηθνχ γηα ηελ πινθή ζπλεζηξακκέλσλ ηλψλ

(αινγφηξηρεο, γπλαηθείεο ηξίρεο θ.ιπ.), δηφηη “ρσξίο ηκάληεο απφ λεπξέο, νη φλαγξνη, νη

βαιιίζηξεο θαη ηα άιια αθεηήξηα φξγαλα είλαη άρξεζηα”.230 ΋κσο, ελψ ε καξηπξία ηνπ

Bεγεηίνπ είλαη πνιχηηκε γηα ηελ επηβεβαίσζε ηεο ζεσξίαο φηη έσο ην ηέινο ηνπ 4νπ αη.,

αλ φρη θαη αξγφηεξα, επηβίσλαλ νμπβφια κεραλήκαηα ζπλεζηξακκέλσλ ηλψλ, νη

ππνζηεξηθηέο ηεο ζεσξίαο ηεο αζπλέρεηαο ππνζηεξίδνπλ φηη νη ηερληθέο ιεπηνκέξεηεο νη

227
Γηα ηα πξνβιήκαηα ρξνλνινγήζεσο ηνπ έξγνπ ηνπ Βεγεηίνπ, βι. αλσηέξσ, ζζ. 54-55.
228
Bεγέηηνο, 4, 22: “De ballistis, onagris, scorpionibus, arcuballistis, fustibalis, fundis per quae tormenta
defenditur murus. Adversum haec obsessos defendere consueverunt ballistae, onageri, scorpiones,
arcuballistae, fustibali, sagittarii fundae. Ballista funibus nervinis tenditur, quae, quanto prolixiora
brachiola habuerit, hoc est quanto maior fuerit, tanto spicula longius mittit; quae si juxta artem
mechanicam temperetur et ab exercitatis hominibus, qui mensuram eius ante collegerint, dirigatur, penetrat
quodcumque percusserit. [...] His duobus generibus nulla tormentorum species vehementior invenitur.
Scorpiones dicebant, quas nunc manuballistas vocant; ideo sic nuncupati, quod parvis subtilisque spiculis
inferant mortem. Fustibalos, arcuballistas et fundas describere superfluum puto, quae praesens usus
agnoscit....”
229
Παξφκνηεο αληηξξήζεηο δηαηππψλεη ν Chevedden, “Artillery A”, 139-142.
230
Bεγέηηνο, 4, 9: “Nervorum quoque copiam summo studio expedit colligi quia onagri vel ballistae
ceteraque tormenta nisi funibus nervinis intenta nihil possunt.” ΢ην ππφινηπν θεθάιαην ν Bεγέηηνο κηιά γηα
ηε ρξήζε ηφλσλ απφ αινγφηξηρεο ή γπλαηθείεο ηξίρεο ζηελ θαηαζθεπή ησλ βαιιηζηξψλ.

200
νπνίεο βξίζθνληαη ζην Bεγέηην δελ αθνξνχλ ζε φινπο ηνπο ηχπνπο νμπβφισλ, ζπλεπψο

ππάξρεη ηζρπξή πηζαλφηεηα ηα άιια νμπβφια ηα νπνία αλαθέξεη ν ζπγγξαθέαο

(carroballistae, manuballistae, arcuballistae) λα κε ρξεζηκνπνηνχζαλ ηφλνπο

ζπλεζηξακκέλσλ ηλψλ.

Τπνζηεξηθηήο ηεο απφςεσο απηήο είλαη θπξίσο ν Chevedden. ΢χκθσλα κε ηνλ

ελ ιφγσ εξεπλεηή, νη αλαθνξέο ηνπ Bεγεηίνπ ζε ηκάληεο απφ ζπλεζηξακκέλεο ίλεο

(λεπξέο δψσλ, ηξίρεο ίππσλ ή αλζξψπσλ) πεξηνξίδνληαη ζηηο βαιιίζηξεο θαη ηνπο

νλάγξνπο (ηνπο ιηζνβφινπο κνλάγθσλεο θαηαπέιηεο ηνπ πζηεξνξξσκατθνχ θαη

πξσηνβπδαληηλνχ ζηξαηνχ), ελψ ε ρξήζε ηνπο ζηα άιια νμπβφια φξγαλα ηνπ 4νπ αη.

είλαη κάιινλ απίζαλε. O Chevedden βαζίδεη ηε ζεσξία ηνπ απηήλ ζην επηρείξεκα φηη ν

φξνο ballista ζηνλ Bεγέηην αλαθέξεηαη απνθιεηζηηθψο ζην κεγάινπ κεγέζνπο νμπβφιν

κεράλεκα ην νπνίν ερξεζηκνπνηείην ζε ζηαηηθφ ξφιν ζηελ άκπλα νρπξψλ· ζπλεπψο,

κφλνλ απηφ ιεηηνπξγνχζε κε ηε ρξήζε ζπλεζηξακκέλσλ ηλψλ. Bαζηδφκελνο ζηελ

εηπκνινγηθή αλάιπζε ησλ φξσλ manuballista (“ρεηξνβαιιίζηξα”, δει. θνξεηφ φπιν)

θαη arcuballista (“ηνμνβαιιίζηξα”, δει. θνξεηφ φπιν κε ηφμν), ν Chevedden

ππνζηεξίδεη φηη ηα ζπγθεθξηκέλα νμπβφια ήζαλ παξφκνηα κε ηηο θπλεγεηηθέο

βαιιηζηξίδεο νη νπνίεο απεηθνλίδνληαη ζηα ξσκατθά αλάγιπθα ηνπ 2νπ-3νπ κ.X. αη. ηα

νπνία βξέζεθαλ ζηε Γαιαηία· ππνζηεξίδεη, επηπιένλ, ηελ άπνςε ηεο εξκελείαο ησλ

βαιιηζηαξίσλ σο εθίππσλ βαιιηζηξηδνθφξσλ, ζεσξία ζηελ νπνίαλ έρνπκε αλαθεξζεί

δηεμνδηθψο αλσηέξσ. Tέινο, δηαηεξεί επηθπιάμεηο γηα ην θαηά πφζνλ νη αλαθνξέο ηνπ

Bεγεηίνπ ζε κεραλήκαηα ζπλεζηξακκέλσλ ηλψλ αλήθνπλ ζηελ επνρή ηνπ ζπγγξαθέσο ή

πξνέξρνληαη απφ ηηο πεγέο ηνπ. 231

231
Ζ πιήξεο ζέζε ησλ απφςεσλ ηνπ Ακεξηθαλνχ ηζηνξηθνχ γηα ηα νμπβφια κεραλήκαηα ζην έξγν ηνπ
Βεγεηίνπ βξίζθεηαη ζην Chevedden, “Artillery A”, 139-152.

201
 ΋ζνλ αθνξά ζηελ ηειεπηαία παξαηήξεζε ηνπ Chevedden, πξέπεη λα

παξαδερζνχκε φηη νη αλαδξνκέο ηνπ Bεγεηίνπ ζηελ επνρή ηεο antiqua legio πξνέξρνληαη

πηζαλφηαηα απφ αληηγξαθή άιισλ πεγψλ θαη πηζαλψο ε αλαθνξά ηνπ ζε ρξήζε νλάγξσλ

θαηά ηελ απηνθξαηνξηθή πεξίνδν λα απνηειεί κεηαθνξά ησλ δεδνκέλσλ ηνπ 4νπ αη. ζηνλ

2ν κ.X.232 αη. Aπηφ φκσο δελ κεηψλεη ηελ αμία ησλ φζσλ αλαθέξεη γηα ηηο βιεηηθέο

κεραλέο ηεο επνρήο ηνπ. Aο κελ μερλάκε φηη δηαζέηνπκε πιένλ αδηάςεπζηεο

αξραηνινγηθέο καξηπξίεο γηα ηελ χπαξμε νμπβφισλ νξγάλσλ κε ζπλεζηξακκέλεο ίλεο,

παξφκνησλ κε εθείλα ηνπ 1νπ κ.X. αη., έσο ηα ηέιε ηνπ 4νπ αη. θαη κεηαγελέζηεξα, δει.

ζχγρξνλεο κε ηνλ ππνηηζέκελν ρξφλν ζπγγξαθήο ηεο Epitomae rei militaris. Tα

αξραηνινγηθά απηά επξήκαηα επηβεβαηψλνπλ κε ηνλ θαιχηεξν ηξφπν ην γεγνλφο φηη ε

καξηπξία ηνπ Bεγεηίνπ γηα ηε ρξήζε νμπβφισλ νξγάλσλ κε ζπλεζηξακκέλεο ίλεο ίζρπε

θαη γηα ηελ επνρή ηνπ.

Eμίζνπ αζηαζέο είλαη θαη ην επηρείξεκα ηνπ Chevedden φηη ν Bεγέηηνο δηαθξίλεη

ηε ballista απφ ηελ manuballista, ηελ carroballista θαη ηελ arcuballista. Tν γεγνλφο φηη ν

ζπγγξαθέαο ρξεζηκνπνηεί ηνλ γεληθφ φξν ballistarii πξνθεηκέλνπ λα αλαθεξζεί ζε

ρεηξηζηέο ρεηξνβαιιηζηξψλ ε ηνμνβαιιηζηξψλ, θαζψο θαη ε ρξήζε απφ απηφλ ηνπ φξνπ

sagittae ballistariae γηα βιήκαηα βαιιφκελα απφ carroballistae, δείρλνπλ φηη ν Bεγέηηνο

ζπκπεξηειάκβαλε φινπο ηνπο ηχπνπο νμπβφισλ νξγάλσλ ζηνλ ζπιινγηθφ φξν ballistae.

΢πλεπψο, φηαλ κηιά γηα ηελ αλάγθε ησλ βαιιηζηξψλ γηα λεπξέο δψσλ ή άιιεο ίλεο,

ππνδειψλεη φηη φινη νη ηχπνη βαιιηζηξψλ, αλεμαξηήησο κεγέζνπο, ιεηηνπξγνχζαλ κε

ηφλνπο ζπλεζηξακκέλσλ ηλψλ. ΋πσο θαη πξνεγνπκέλσο, ηα ζπκπεξάζκαηα απηά

επηβεβαηψλνληαη απφ ηηο αξραηνινγηθέο καξηπξίεο: είλαη πιένλ απνδεθηφ φηη ηα κηθξνχ

κεγέζνπο εμαξηήκαηα ηα νπνία βξέζεθαλ ζηελ Οξζφβα (ηέιε 4νπ κ.X. αη.) αλήθνπλ ζε

232
Γηα ην δήηεκα ησλ πεγψλ ηνπ Βεγεηίνπ, βι. ζπλνπηηθά N. P. Milner, Vegetius: Epitome of Military
Science,2 Λίβεξπνπι 1996, xvi-xxxi.

202
manuballistae, ζπλεπψο νη ρεηξνβαιιίζηξεο ηεο επνρήο ηνπ Bεγεηίνπ ιεηηνπξγνχζαλ

φπσο αθξηβψο θαη ηνλ 1ν κ.X. αη., κε ηε ρξήζε ηφλσλ απφ λεπξέο δψσλ ή άιιν πιηθφ.

΢ηηο απφςεηο ηνπ Chevedden θαη άιισλ εξεπλεηψλ γηα ηελ χπαξμε θνξεηψλ

βαιιηζηξίδσλ θαη ηε ρξήζε ηνπο απφ ηππείο θαηά ηε ξσκατθή θαη

πζηεξνξξσκατθή/πξσηνβπδαληηλή πεξίνδν έρνπκε αλαθεξζεί δηεμνδηθά ζε

πξνεγνχκελεο παξαγξάθνπο.

Bιέπνπκε, ινηπφλ, φηη θαη ν Bεγέηηνο, φπσο ν Aκκηαλφο Mαξθειιίλνο,

αλαθέξεηαη ζε νμπβφια φξγαλα δηαθφξσλ κεγεζψλ ηα νπνία ιεηηνπξγνχζαλ κε ηε ρξήζε

ζπλεζηξακκέλσλ ηλψλ, παξνκνίνπ ηχπνπ κε ην πεξηγξαθφκελν ζηελ Ἥρωνος

Xειροβαλλίστρας Kατασκευὴ καὶ Συμμετρία. Oη ζηαζψηεο ηεο ζεσξίαο ηεο

αζπλέρεηαο ππνζηεξίδνπλ φηη ε ηερλνγλσζία γηα ηελ θαηαζθεπή απηψλ ησλ ππεξβνιηθά

πνιχπινθσλ θαη δαπαλεξψλ κεραλψλ, αθφκε θαη αλ επηβίσλε ηνλ 4ν αη., έζβεζε ή

παξακεξίζζεθε ηνλ 5ν αη., δίλνληαο ηε ζέζε ηεο ζε απινχζηεξεο θαηαζθεπέο. ΢πλεπψο,

ην έξγν ηνπ αλψλπκνπ ζπγγξαθέα ηνπ De rebus bellicis απνθηά θαίξηα ζεκαζία γηα ηελ

έξεπλά καο.

O Aλψλπκνο είλαη απφ ηηο πιένλ δχζθνιεο πεγέο ζηελ εξκελεία θαη ηε

ρξνλνιφγεζε.233 Aλ θαη ε πξφζθαηε επαλαρξνλνιφγεζε ηνπ ζηνλ 4ν αη. κεηψλεη ηελ

αμία ηνπ έξγνπ σο πεγήο πιεξνθνξηψλ γηα ηνλ 5ν αη., ην θείκελν θαη ε ρεηξφγξαθή

παξάδνζή ηνπ δελ παχνπλ λα απνηεινχλ πνιχηηκε καξηπξία γηα ηνπο νμπβφινπο

θαηαπέιηεο ηεο Όζηεξεο Αξραηφηεηνο. O Aλψλπκνο πεξηγξάθεη δχν ηχπνπο νμπβφισλ,

ηελ ηεηξάηξνρε βαιιίζηξα (ballista quadrirotis),234 ε νπνία θέξεηαη επί νρήκαηνο, θαη

233
Βι. αλσηέξσ, ζζ. 54-55.
234
De rebus bellicis, 8-9: “Expositio ballistae quadrirotis. Exemplum ballistae cuius fabricam ante oculos
positam subtilis pictura testatur. Subiecta namque rotarum quattuor facilitas, duobus subiunctis et armatis
equis, ad usus hanc bellicos trahit, cuius tanta est utilitas pro artis industria ut omni latere in hostem
sagittas impellat, sagittarii liberatem et manus imitata. Habet foramina per quattuor partes, quibus pro
commoditate rerum circumducta et flexa, facillime ad omnes impetus parata consistat. Quae quidem a

203
ηελ απνθαινχκελε απφ απηφλ “θεξαπλνβφιν” βαιιίζηξα (ballista fulminalis), ε νπνία

ηνπνζεηείηαη ζε ζηαζεξή βάζε θαη ρξεζηκνπνηείηαη ζηελ άκπλα νρπξψζεσλ.235

Παξά ηελ ππνηηζέκελε θηινδνμία ηνπ Aλσλχκνπ λα παξνπζηάζεη θαηλνηφκεο

πνιεκηθέο κεραλέο, νη ιεπηνκέξεηεο ηηο νπνίεο κπνξνχκε λα αληιήζνπκε απφ ηελ

πεξηγξαθή ηεο ηεηξαηξφρνπ βαιιίζηξαο δελ δείρλνπλ ζεκαληηθέο δηαθνξέο απφ ηελ

ηππηθή πζηεξνξξσκατθή βαιιίζηξα. Ίζσο νη ζεκαληηθφηεξνη λεσηεξηζκνί ζην ζρέδην ηνπ

Aλσλχκνπ, ζε ζρέζε κε ηελ παιαηφηεξε carroballista, λα ήηαλ ε ρξήζε ακαμψλ κε

ηέζζεξηο αληί γηα δχν ηξνρνχο· απηφ, ζε ζπλδπαζκφ κε ηε δπλαηφηεηα ηεο λέαο

βαιιίζηξαο λα ζηεξίδεηαη γηα βνιή πξνο νπνηαδήπνηε θαηεχζπλζε θαη ην γεγνλφο φηη ην

φρεκα ζα εζχξεην πιένλ απφ ζσξαθηζκέλνπο ίππνπο θαη φρη απφ εκηφλνπο, πηζαλψο λα

πξνζέδσζε ζην λέν ζρέδην κία ζηαζεξφηεηα θαη κία επειημία ζηε ρξήζε νη νπνίεο

έιεηπαλ απφ ηελ carroballista φπσο απηή απεηθνλίδεηαη ζηνλ Kίνλα ηνπ Tξαταλνχ.

Γελ γλσξίδνπκε θαηά πφζνλ νη πξνηάζεηο ηνπ αλσλχκνπ ζπγγξαθέσο ηνπ De

rebus bellicis εηζαθνχζζεθαλ θαη εηέζεζαλ ζε εθαξκνγή. Γεγνλφο παξακέλεη φηη θακκία

θαηλνηνκία ζην ζρεδηαζκφ ηεο ίδηαο ηεο βαιιίζηξαο δελ γίλεηαη εκθαλήο απφ ηελ

πεξηγξαθή ηνπ, αλ εμαηξέζνπκε ην φηη ε κεραλή ηνπ φπιηδε θαη έβαιιε “φρη κε ηε

βνήζεηα ηελφλησλ, φπσο νη άιιεο, αιιά κε κνριφ” (sagittas ex se, non ut aliae funibus,

sed radiis intorta iaculatur). ΢ηελ πξαγκαηηθφηεηα, ήδε απφ ηε ξσκατθή πεξίνδν ν

fronte cochleae machina et deponitur celerius et erigitur sublevata. Sed huius temo, in quamvis partem
necessitas vocet, cita et facili conversione deflexus erigitur. Sciendum est autem quod hoc ballistae genus
duorum opera virorum sagittas ex se, non ut aliae funibus, sed radiis intorta iaculatur.”
235
De rebus bellicis, 17: “Expositio ballistae fulminalis. Huiusmodi ballistae genus murali defensioni
necessarium supra ceteras impetu et viribus preavalere usu compertum est; arcu etenim ferreo supra
canalem, quo sagitta exprimitur, erecto, validus nervi funis ferreo unco tractus eandem sagittam magnis
viribus in hostem dismissus impellit. Hunc tamen funem non manibus necque viribus militum trahi
fabricae ipsius magnitudo permittit, sed retro duabus rotis viri singuli radiorum nisibus adnitentes funem
retrorsum tendunt, pro difficultate rei viribus machinis adquisitis. Ballistam tamen ipsam ad dirigenda seu
altius seu humilius tela cochleae machina, prout vocet utilitas, nunc erigit nunc deponit. Hoc tamen mirae
virtutis argumentum, tot rerum diversitate connexum, unius tantum otiosi, ut ita dicam, hominis ad
offerendam tantummodo impulsioni sagittam opera gubernat; videlicet ne si hominum turba huius
ministerio inserviret, minueretur artis inventio. Ex hac igitur ballista, tot et tantis ingenii artibus

204
Bηηξνχβηνο αλαθέξεη δηάθνξα ζπζηήκαηα νπιίζεσο θαηαπειηψλ (ηξνραιία, πνιχζπαζην

θ.ιπ.)· κε άιια ιφγηα, ν ηξφπνο νπιίζεσο ηνλ νπνίνλ αλαθέξεη ν Aλψλπκνο δελ απνηειεί

ζεκαληηθή εηδνπνηφ δηαθνξά απφ ηα θιαζζηθά νμπβφια κεραλήκαηα. Ίζσο ε ρξήζε ηνπ

κεραληζκνχ απηνχ επηβαιιφηαλ απφ ηνλ πεξηνξηζκέλν ρψξν πάλσ ζηε λένπ ηχπνπ

carroballista.

Ζ πεξηγξαθή ηνπ δεπηέξνπ κεραλήκαηνο ηνπ De rebus bellicis, ηεο ballista

fulminalis, ήηαλ εθείλε ε νπνία ψζεζε νξηζκέλνπο εξεπλεηέο λα κηιήζνπλ γηα δξακαηηθή

αιιαγή ζηνλ ηξφπν θαηαζθεπήο ησλ νμπβφισλ νξγάλσλ ηνπ κεζαίσλνο. Δίδακε ήδε φηη

ν Oliver, βαζηζκέλνο ζηελ αλαθνξά ηνπ Aλσλχκνπ ζε “ζηδεξνχλ ηφμν” (arcus ferreus),

πξνψζεζε ηελ ππφζεζε φηη έσο ηνλ 5ν κ.X. αη. νη ηφλνη ζπλεζηξακκέλσλ ηλψλ ησλ

νμπβφισλ βαιιηζηξψλ είραλ δψζεη ηε ζέζε ηνπο ζε ηφμα θαηαζθεπαζκέλα απφ ειαζηηθφ

ράιπβα.236 Γπζηπρψο, παξαζπξφκελνη απφ ηηο απεηθνλίζεηο ηνπ ζσδνκέλνπ ρεηξνγξάθνπ

ηνπ De rebus bellicis, ηφζν ν Oliver φζν θαη ν Hassall237 αλαπαξέζηεζαλ ηελ

“θεξαπλνβφιν” βαιιίζηξα ηνπ Aλσλχκνπ κε κεηαιιηθφ ηφμν ηνπνζεηεκέλν θάζεηα πξνο

ηε θνξά ηνπ βέινπο, κε απνηέιεζκα νη αλαπαξαζηάζεηο ηνπο λα είλαη κεραληθψο

αδχλαηεο θαη θαζφινπ αιεζνθαλείο.

O Chevedden επαλήιζε πξνζθάησο ζην ίδην δήηεκα, βειηηψλνληαο ηα

επηρεηξήκαηα ησλ πξνεγνπκέλσλ ππνζηεξηθηψλ απηήο ηεο ζεσξίαο θαη ππνζηεξίδνληαο

ν ίδηνο φηη ην πείξακα κε ηε ρξήζε κεηαιιηθψλ ηφμσλ ζηηο βαιιίζηξεο ήηαλ αλεπηηπρέο,

κε απνηέιεζκα νη κεραληθνί ηεο επνρήο λα επαλέιζνπλ ζηε ρξήζε ζπλζέησλ ηφμσλ. Eλ

communita, expressum telum in tantum longius vadit, ut etiam Danubii, famosi pro magnitudine fluminis,
latitudinem valeat penetrare; fulminalis etiam nuncupata appellatione sua virium testatur effectum.”
236
Oliver, “Note”, 113-118.
237
M. W. C. Hassall, “The Inventions”, ζην: M. W. C. Hassall (επηκ.), Aspects of the „De Rebus Bellicis‟:
Papers Presented to Professor E. A. Thompson (B.A.R. International Series 63), Oμθφξδε 1979, 80-84.

205
νιίγνηο, ζεσξεί φηη ν αλψλπκνο ζπγγξαθέαο ηνπ De rebus bellicis πεξηγξάθεη νμπβφια

φξγαλα ηα νπνία είραλ πάςεη λα ρξεζηκνπνηνχλ ηκάληεο ζπλεζηξακκέλσλ ηλψλ.238

Ζ επηρεηξεκαηνινγία ηνπ Ακεξηθαλνχ ηζηνξηθνχ βαζίδεηαη ελ κέξεη ζηελ

εξκελεία ηεο εηθνλνγξαθήζεσο ε νπνία ζψδεηαη ζηνπο ρεηξφγξαθνπο θψδηθεο ηνπ De

rebus bellicis νη νπνίνη ρξνλνινγνχληαη απφ ηνλ 15ν αη.239 H έξεπλα ηεο ρεηξφγξαθεο

παξαδφζεσο ηνπ θεηκέλνπ έρεη θαηαιήμεη ζην φηη αξρέηππφ ηνπο ήηαλ έλα ρεηξφγξαθν

ηνπ ηέινπο ηνπ 9νπ ή ησλ αξρψλ ηνπ 10νπ αη., απφ ην νπνίν ζψδεηαη κφλνλ έλα δίθπιιν

ζηνλ θαζεδξηθφ λαφ ηνπ Speyer, ην νπνίν δπζηπρψο δελ ζψδεη εηθνλνγξάθεζε. Γελ

είκαζηε ζε ζέζε λα γλσξίδνπκε αλ νη κηθξνγξαθίεο ηνπ 15νπ αη. πξνέξρνληαη απφ ην

πξσηφηππν κέζσ ηνπ θψδηθνο ηνπ Speyer ή αλ ν ηειεπηαίνο δηέζεηε πξσηφηππε

εηθνλνγξάθεζε. Δλδέρεηαη επίζεο ν θαιιηηέρλεο ηνπ 15νπ αη. λα κελ δηέζεηε

πξσηφηππεο κηθξνγξαθίεο ή, αλ ηηο δηέζεηε, λα κελ ηηο έιαβε ππ‟ φςηλ.

Ο Chevedden ππνζηεξίδεη φηη ν κηθξνγξάθνο είηε αληέγξαςε παιαηφηεξα

πξσηφηππα (πζηεξνξξσκατθά ή θαξνιίγγεηα) είηε δνχιεςε αλεμάξηεηα κε γλψκνλα ην

θείκελν φπσο απηφο ην θαηαλννχζε. ΋πσο θαη αλ έρεη, ε βαιιίζηξα ηνπ Αλσλχκνπ

θαίλεηαη λα ιεηηνπξγνχζε κε ηε βνήζεηα κεηαιιηθνχ ηφμνπ.240 Αξγφηεξα, ζχκθσλα

πάληνηε κε ηνλ Ακεξηθαλφ εξεπλεηή, νη κεραληθνί ηεο επνρήο αληηθαηέζηεζαλ ην

κεηαιιηθφ ηφμν κε ζχλζεην, δεκηνπξγψληαο έηζη ηελ ηνμνβαιιίζηξα πνπ ραξαθηήξηδε

ηελ πνιεκηθή ηέρλε ηνπ Μεζαίσλνο.

Πέξαλ ησλ εξκελεπηηθψλ αθξνβαζηψλ ηνπ Chevedden, ν νπνίνο δείρλεη

απνθαζηζκέλνο λα ππνζηεξίμεη ηε ζεσξία ηεο ηερλνινγηθήο νπηζζνδξνκήζεσο κε θάζε

θφζηνο, γεγνλφο παξακέλεη φηη ζε ακθφηεξεο ηηο απεηθνλίζεηο (ηεο ballistae quadrirotis

θαη ηεο ballistae fulminalis) ην κεηαιιηθφ ηφμν βξίζθεηαη ηνπνζεηεκέλν θάζεηα πξνο ηε

238
Chevedden, “Artillery A”, 154-160.
239
Γηα ηελ εηθνλνγξάθεζε ε νπνία ζπλνδεχεη ην θείκελν ηνπ De rebus bellicis, βι. αλσηέξσ, ζζ. 89-90.

206
θνξά ηνπ βέινπο. Θα ζπκθσλήζνπκε κε ηνλ Chevedden φηη ζε θακκία πεξίπησζε δελ

ρξεζηκεχεη γηα ηελ εθηφμεπζε ησλ βιεκάησλ ηεο κεραλήο, φπσο ππνζηήξηδαλ νη Oliver

θαη Hassall. Ζ δηαθσλία καο έγθεηηαη ζην φηη δελ ζεσξνχκε ηνλ κηθξνγξάθν ππεχζπλν

γηα θαλελφο είδνπο παξεξκελεία, θαζψο ην ίδην ην θείκελν αλαθέξεη φηη ην κεηαιιηθφ

εμάξηεκα πνπ είρε ζρήκα ηφμνπ βξηζθφηαλ ηνπνζεηεκέλν επάλσ απφ ηε δηψζηξα (supra

canalem). Σν θιεηδί γηα ηελ εξκελεία ηνπ κεραλήκαηνο θξχβεηαη ζε απηήλ αθξηβψο ηε

θξάζε.

΢ηελ πξνζπάζεηά ηνπο λα απνδείμνπλ φηη νη θαηαζθεπαζηέο ησλ κεζαησληθψλ

νμπβφισλ κεραλψλ είραλ επαλέιζεη ζηε ρξήζε ηφμσλ (κεηαιιηθψλ ή ζπλζέησλ) ζε

αληηθαηάζηαζε ησλ ζπλεζηξακκέλσλ ηλψλ, νη πξναλαθεξζέληεο κειεηεηέο παξέβιεςαλ

απηή ηε κηθξή, αιιά ζεκαληηθή ιεπηνκέξεη ζηελ πεξηγξαθή ηνπ Aλσλχκνπ. ΋ια ηα ηφμα

ζηνπο παιαηφηεξνπ ηχπνπ θαηαπέιηεο ηεο πξψηκεο ειιεληζηηθήο πεξηφδνπ, νη νπνίνη

πξνέξρνληαλ απφ ηνλ θνξεηφ γαζηξαθέηε, βξίζθνληαλ θάησ απφ ην επίπεδν ηεο

δηψζηξαο, ε νπνία αιιηψο δελ ζα κπνξνχζε λα θηλείηαη εκπξφο θαη πίζσ, φπσο

απαηηνχζε ε ιεηηνπξγία ηεο.241 ΢πλεπψο, θαη ζην δήηεκα ηεο πεξηγξαθήο ηνπ De rebus

bellicis πξέπεη λα πξνηηκεζεί ε άπνςε ηνπ Marsden, ν νπνίνο ππνζηήξηδε φηη κε ηνλ φξν

arcus ferreus ν Aλψλπκνο ππνδήισλε ην θακάξηνλ, ην ραξαθηεξηζηηθφ εμάξηεκα ηεο

νμπβφινπ βαιιίζηξαο. Παξά ην φηη ζηηο κηθξνγξαθίεο δελ απεηθνλίδεηαη θάηη ην νπνίν λα

κνηάδεη κε ηφλνπο ζπλεζηξακκέλσλ ηλψλ (αλακελφκελν, αλ νη κηθξνγξαθίεο ηνπ 1436

είλαη πξντφλ ζπλερνχο αληηγξαθήο απφ ηνλ πξψηκν Mεζαίσλα, θαη εληειψο θπζηθφ ζηελ

πεξίπησζε πνπ ν κηθξνγξάθνο ηνπ 15νπ αη. δνχιεπε θαηεπζείαλ απφ ην θείκελν), θαη

κφλνλ ε χπαξμε ηνπ θακαξίνπ είλαη ηθαλή λα δηαιχζεη ηηο ακθηβνιίεο καο: ν Aλψλπκνο

240
Παξφκνηα άπνςε είρε δηαηππψζεη παιαηφηεξα θαη ν Richmond, “Siege”, 399-405
241
Βι. αλσηέξσ, ζζ. 107-108.

207
πεξηγξάθεη νμπβφια φξγαλα παξφκνηα κε εθείλα ηνπ ςεπδν-Ήξσλνο, ηνπ Bεγεηίνπ θαη

ηνπ Aκκηαλνχ Mαξθειιίλνπ.

Tειεπηαία πεγή καο είλαη ν ηζηνξηθφο Πξνθφπηνο, ν νπνίνο, πεξηγξάθνληαο ηελ

πνιηνξθία ηεο Pψκεο απφ ηνπο Γφηζνπο ηνπ Oπίηηγγη ην 537, αλαθέξεηαη δηεμνδηθά ζηα

πνιεκηθά φξγαλα ηα νπνία νη ζηξαηηψηεο ηνπ Bειηζαξίνπ αλέπηπμαλ γηα ηελ άκπλα ηεο

πφιεσο. H πεξηγξαθή ηεο βαιιίζηξαο απφ ηνλ Πξνθφπην είλαη θεθαιαηψδνπο ζεκαζίαο

γηα ηελ εμαθξίβσζε ηνπ ηχπνπ ηνπ ζπγθεθξηκέλνπ θαηαπέιηε θαη, ζε ζπλδπαζκφ κε ηελ

πξναλαθεξζείζα καξηπξία ηνπ De rebus bellicis, παίδεη θαζνξηζηηθφ ξφιν ζηε

δηαιεχθαλζε ηνπ αηλίγκαηνο ηεο ζπλέρεηαο ή κε ησλ εθηνμεπηηθψλ νξγάλσλ κε

κεραληζκφ ζπλεζηξακκέλσλ ηλψλ.242

H ιεπηνκεξήο αλάιπζε ηεο πεξηγξαθήο απνθαιχπηεη νξηζκέλα ζηνηρεία ηα

νπνία, θαηά ηελ άπνςή κνπ, επηβεβαηψλνπλ ηε ζεσξία φηη νμπβφια αθεηήξηα φξγαλα ηνπ

ηχπνπ ηεο βαιιίζηξαο ν νπνίνο απεηθνλίδεηαη ζηνλ Kίνλα ηνπ Tξαταλνχ ζπλέρηζαλ λα

ρξεζηκνπνηνχληαη έσο ηνλ 6ν αη., αλ φρη θαη αξγφηεξα. H αλαθνξά ηνπ ηζηνξηθνχ ζε

κεραλέο νη νπνίεο έρνπλ ην ζρήκα ηφμνπ ήηαλ θπζηθφ λα εθιεθζεί απφ νξηζκέλνπο

κειεηεηέο ― ηδίσο εθείλνπο νη νπνίνη επηζπκνχζαλ δηαθαψο λα απνδείμνπλ φηη ε

πζηεξνξξσκατθή/πξσηνβπδαληηλή πεξίνδνο ραξαθηεξίδεηαη απφ ηερλνινγηθή

νπηζζνδξφκεζε ― σο απφδεημε φηη ε βαιιίζηξα ηνπ 6νπ αη. είρε απνβάιεη ηνλ

242
Πξνθφπηνο, Πόλεμοι, 5, 21, 14-18: “Bελισάριος δὲ μηχανὰς μὲν ἐς τοὺς πύργους ἐτίθετο, ἃς
καλοῦσι βαλλίστρας. τόξου δὲ σχῆμα ἔχουσιν αἱ μηχαναὶ αὗται ἔνερθέν τε αὐτοῦ κοίλη τις
ξυλίνη κεραία προὔχει, αὐτὴ μὲν χαλαρὰ ἠρτημένη, σιδηρᾷ δὲ εὐθείᾳ τινὶ ἐπικειμένη. ἐπειδὰν
οὖν τοὺς πολεμίους ἐνθένδε βάλλειν ἐθέλουσιν ἄνθρωποι, βρόχου βραχέος ἐνέρσει τὰ ξύλα ἐς
ἄλληλα νεύειν ποιοῦσιν, ἃ δὴ τοῦ τόξου ἄκρα ξυμβαίνει εἶναι, τόν τε ἄτρακτον ἐν τῇ κοίλῃ
κεραίᾳ τίθενται, τῶν ἄλλων βελῶν, ἅπερ ἐκ τῶν τόξων ἀφιᾶσι, μῆκος μὲν ἔχοντα ἥμισυ μάλιστα,
εὖρος δὲ κατὰ τετραπλάσιον. πτεροῖς μέντοι οὐ τοῖς εἰωθόσιν ἐνέχεται, ἀλλὰ ξύλα λεπτὰ ἐς τῶν
πτερῶν τὴν χώραν ἐνείροντες ὅλον ἀπομιμοῦνται τοῦ βέλους τὸ σχῆμα, μεγάλην αὐτ῵ λίαν καὶ
τοῦ πάχους κατὰ λόγον τὴν ἀκίδα ἐμβάλλοντες. σφίγγουσι δὲ <σθένει> πολλ῵ οἱ ἀμφοτέρωθεν
μηχαναῖς τισί, καὶ τότε ἡ κοίλη κεραία προϊοῦσα *ἐκπίπτει+ μὲν, ξὺν ρύμῃ δὲ τοσαύτῃ ἐκπίπτει τὸ
βέλος ὥστε ἐξικνεῖται μὲν οὐχ ἧσσον ἢ κατὰ δύο τῆς τοξείας βολάς, δένδρου δὲ ἢ λίθου ἐπιτυχὸν
τέμνει ῥᾳδίως. τοιαύτη μὲν ἡ μηχανή ἐστιν ἐπὶ τοῦ ὀνόματος τούτου, ὅτι δὴ βάλλει ὡς μάλιστα,
ἐπικληθεῖσα.”

208
κεραληζκφ ησλ ζπλεζηξακκέλσλ ηλψλ θαη είρε επαλέιζεη ζηε ρξήζε ηνπ ζπλζέηνπ

ηφμνπ, φπσο αθξηβψο ν πξψηνο νμπβφινο θαηαπέιηεο, ν γαζηξαθέηεο.243

΋κσο, ε πεξηγξαθή ηνπ Πξνθνπίνπ είλαη ζαθήο ζην ζεκείν απηφ. O ηζηνξηθφο

αλαθέξεηαη κε ζαθήλεηα ζηα μχια ηα νπνία απνηεινχλ ηα άθξα ηνπ ηφμνπ. Oη εξεπλεηέο

νη νπνίνη επερείξεζαλ λα ρξεζηκνπνηήζνπλ ηελ πεξηγξαθή ηνπ Πξνθνπίνπ σο απφδεημε

ηεο επηζηξνθήο ζε ηερληθέο πνιχ παιαηφηεξεο θαη ζηε ζηαδηαθή εμαθάληζε κεραλψλ κε

ζπλεζηξακκέλεο ίλεο ππνζηήξημαλ φηη ν φξνο “μχια” ζηελ πεξίπησζε απηή αλαθέξεηαη

κάιινλ ζηα άθξα ηνπ ζπλζέηνπ ηφμνπ, ηα νπνία ήζαλ θαηαζθεπαζκέλα απφ μχιν. 244 H

εμήγεζε απηή δελ επζηαζεί. Mεγάιν κέξνο ηνπ θνξκνχ ηνπ ζηειέρνπο ηνπ ζπλζέηνπ

ηφμνπ ήηαλ θαηαζθεπαζκέλν απφ μχιν. Γελ ππήξρε ιφγνο λα απνκνλσζεί έλα κφλνλ

ηκήκα ηνπ, ζπγθεθξηκέλα ηα άθξα, γηα λα πεξηγξαθεί σο μχιηλν. H αθήγεζε ηνπ

Πξνθνπίνπ ζην ζεκείν απηφ είλαη πεξηζζφηεξν θαηαλνεηή αλ εθιεθζεί σο απφπεηξα

πεξηγξαθήο ηνπ κεραληζκνχ ησλ ζπλεζηξακκέλσλ ηλψλ, κέζα απφ ηηο νπνίεο πεξλνχλ νη

μχιηλνη αγθψλεο νη νπνίνη παίδνπλ ηνλ ξφιν ησλ άθξσλ ηνπ ηφμνπ ην νπνίν ζρεκαηίδεηαη

απφ ηνλ κεραληζκφ.

Αθφκε πηζαλφηεξε είλαη ε εμήγεζε ν Πξνθφπηνο λα ρξεζηκνπνηεί ηνλ φξν γηα

λα ππνδειψζεη ην θακάξηνλ, φπσο είδακε λα πξάηηεη θαη ν Αλψλπκνο ηνπ De rebus

bellicis. Ζ εξκελεία απηή εληζρχεηαη απφ ηε θξαζενινγία ηελ νπνία ρξεζηκνπνηεί ν

Βπδαληηλφο ηζηνξηθφο: ην θηλνχκελν εμάξηεκα (κοίλη τις ξυλίνη κεραία) ην νπνίν

πεξηγξάθεη θαη ην νπνίν είλαη πηζαλφηαηα ε δηψζηξα245 βξίζθεηαη θάησ απφ ην εμάξηεκα

243
΢πλνπηηθή έθζεζε ησλ επεηρεηξεκάησλ ηεο ζρνιήο ηεο ηερλνινγηθήο παξαθκήο ζην Chevedden,
“Artillery A”, 160-163, φπνπ θαη θξηηηθή ησλ απφςεσλ ηνπ Marsden, Artillery Β, 246-248, ν νπνίνο
ππνζηήξηδε κε ζζέλνο ηελ άπνςε φηη ε βαιιίζηξα ηνπ Πξνθνπίνπ ιεηηνπξγνχζε κε ζπλεζηξακκέλεο ίλεο.
244
Chevedden, “Artillery A”, 162.
245
Σν ζπκπέξαζκα πξνθχπηεη απφ ην γεγνλφο φηη, ζχκθσλα κε ηελ πεξηγξαθή ηνπ Βπδαληηλνχ ηζηνξηθνχ,
πάλσ ζε απηφ ην εμάξηεκα ηνπνζεηείηαη ην βιήκα ηεο βαιιίζηξαο. Ο Πξνθφπηνο θαίλεηαη λα πηζηεχεη φηη
ην βιήκα εθηνμεχεηαη κε ηελ πξνο ηα εκπξφο θίλεζε ηεο δηψζηξαο, γεγνλφο ην νπνίν ψζεζε ηνλ Marsden,
Artillery Β, 248 λα ακθηζβεηήζεη έσο έλαλ βαζκφ ηελ αμηνπηζηία ηεο πεξηγξαθήο. Πηζαλφηαηα ν
Πξνθφπηνο, αλ θαη απηφπηεο κάξηπξαο ηεο πνιηνξθίαο, δελ είρε ηελ επθαηξία λα παξαθνινπζήζεη ηε

209
ζε ζρήκα ηφμνπ (ἔνερθέν τε αὐτοῦ) γχξσ απφ ην νπνίν πεξηζηξέθεηαη ε δηακάρε

κεηαμχ ησλ εξεπλεηψλ. ΋πσο αθξηβψο θαη ζηελ πεξηγξαθή ηεο “θεξαπλνβφινπ”

βαιιίζηξαο, ε θξάζε απηή δείρλεη μεθάζαξα φηη ην νμπβφιν φξγαλν ην νπνίν

ρξεζηκνπνίεζαλ νη Βπδαληηλνί ζηελ άκπλα ηεο Ρψκεο δελ κπνξνχζε λα είλαη έλα είδνο

λεφηεξνπ γαζηξαθέηε.

΢πκπεξαζκαηηθά: απφ ηελ έσο ηψξα αλάιπζε ησλ θπξηνηέξσλ πεγψλ πξνθχπηεη

ην ζπκπέξαζκα φηη, παξά ηηο ζεσξίεο νξηζκέλσλ εξεπλεηψλ γηα απψιεηα ηεο

ηερλνγλσζίαο θαηαζθεπήο νμπβφισλ κεραλψλ κε ζπλεζηξακκέλεο ίλεο, νη κεραλέο

απηέο επηβίσζαλ ηνπιάρηζηνλ έσο ηελ πζηεξνξξσκατθή πεξίνδν, αλ φρη θαη αξγφηεξα. H

βπδαληηλή βαιιίζηξα ηνπ 6νπ αη. ειάρηζηα δηέθεξε απφ ηελ πξσηνπφξν εθεχξεζε ηνπ

πξψηνπ κεηαρξηζηηαληθνχ αηψλνο.

δηαδηθαζία νπιίζεσο θαη βνιήο ζην ζχλνιφ ηεο: ε αλαθνινπζία ζηελ πεξηγξαθή κπνξεί λα εμεγεζεί αλ
ππνζέζνπκε φηη κεηά απφ θάπνηα βνιή αληειήθζε ηε δηψζηξα λα εμέρεη (πξνθαλψο είρε ζπξσρζεί εκπξφο
γηα λα αγθηζηξψζεη εθ λένπ ηελ ηνμίηηδα ρνξδή) θαη ππέζεζε ιαλζαζκέλα φηη ε θίλεζε απηή ήηαλ αηηία θαη
απνηέιεζκα ηεο εθηνμεχζεσο ηνπ βιήκαηνο.

210
 Kεθάιαην έθην

Tα νμπβόια όξγαλα

ηεο κέζεο θαη ύζηεξεο βπδαληηλήο πεξηόδνπ

΢ην πξνεγνχκελν θεθάιαην αζρνιεζήθακε εθηελψο κε ηα λένπ ηχπνπ νμπβφια φξγαλα

πνπ εκθαλίζζεθαλ θαηά ηελ απηνθξαηνξηθή πεξίνδν θαη ρξεζηκνπνηήζεθαλ απφ ηνλ

βπδαληηλφ ζηξαηφ ηνπιάρηζηνλ έσο ηα κέζα ηνπ 6νπ αη. Ζ κεγάιε έθηαζε ηνπ θεθαιαίνπ

ζεσξήζεθε επηβεβιεκέλε απφ ηελ αλάγθε λα αλαιπζνχλ ιεπηνκεξψο νη δηάθνξεο

ζεσξίεο γηα ηε κνξθή θαη ηε ιεηηνπξγία ησλ νμπβφισλ ηεο Όζηεξεο Aξραηφηεηνο.

Έρνληαο θαηαιήμεη ζε νξηζκέλα ζπκπεξάζκαηα, πξνρσξνχκε ηψξα ζηελ πεξηγξαθή ησλ

νμπβφισλ νξγάλσλ πνπ ήζαλ ζε ρξήζε θαηά ηε κεζνβπδαληηλή θαη πζηεξνβπδαληηλή

πεξίνδν. Αλ θαη θαη‟ αλάγθελ πην ζχληνκε απφ ηελ πξνεγνχκελε, θαζφζνλ νη πεγέο ησλ

πεξηφδσλ απηψλ είλαη πνιχ πησρφηεξεο ζε πιεξνθνξίεο ζρεηηθά κε ην ζέκα καο,

εληνχηνηο ε αλάιπζε ηεο ηζηνξηθήο πνξείαο ησλ ελ ιφγσ πνιεκηθψλ κεραλψλ δελ

ζηεξείηαη επηζηεκνληθνχ ελδηαθέξνληνο, θαζψο νη ηειεπηαίεο ζπλδπάδνπλ ζηνηρεία ηφζν

απφ ηελ θιεξνλνκία ησλ κεραληθψλ ηεο ειιελνξξσκατθήο πεξηφδνπ φζν θαη απφ ηηο

λέεο εμειίμεηο ηεο πνιεκηθήο ηερλνινγίαο ηνπ δπηηθνχ Mεζαίσλνο.

H θιεξνλνκία ηεο πζηεξνξξωκαϊθήο πεξηόδνπ

Δίδακε ζην πξνεγνχκελν θεθάιαην φηη ε νμπβφινο βαιιίζηξα, ε νπνία έθαλε ηελ

εκθάληζή ηεο ζην δεχηεξν ήκηζπ ηνπ 1νπ κ.Υ. αη., επηβίσζε έσο ηνπιάρηζηνλ ηελ επνρή

ηνπ Μεγάινπ Ηνπζηηληαλνχ, 500 ρξφληα αξγφηεξα. Ζ καθξνβηφηεηα απηή δελ είλαη

211
δχζθνιν λα εμεγεζεί, θαζψο νη επηδφζεηο ηνπ λένπ ηχπνπ ππεξέβαηλαλ θαηά πνιχ ηηο

αληίζηνηρεο ησλ παιαηνχ ηχπνπ νμπβφισλ θαηαπειηψλ. Μία ζχληνκε επηζθφπεζε ησλ

πιενλεθηεκάησλ πνπ πξνέθππηαλ απφ ηε ρξήζε ησλ λένπ ηχπνπ νμπβφισλ νξγάλσλ

ζηνλ ζηξαηφ ηνπ Bπδαληίνπ δελ ζα ήηαλ ρσξίο ελδηαθέξνλ.

Πιεξνθνξίεο γηα ηηο επηδφζεηο ηεο νμπβφινπ βαιιίζηξαο αληινχκε θπξίσο απφ

ηηο πεηξακαηηθέο αλαθαηαζθεπέο ησλ ηειεπηαίσλ ρξφλσλ, νη νπνίεο βαζίδνληαη ζηα

αξραηνινγηθά ηεθκήξηα ηα νπνία έρνπλ αλαζθαθεί.1 Ζ έλδεηα ησλ γξαπηψλ πεγψλ

δπζηπρψο δελ επηηξέπεη κεγαιχηεξε εκβάζπλζε, αλ θαη ηα φζα καξηπξνχληαη ζε απηέο

απνηεινχλ ηζρπξέο ελδείμεηο νη νπνίεο σο επί ην πιείζηνλ επηβεβαηψλνπλ ηα πνξίζκαηα

ηεο πεηξακαηηθήο αξραηνινγίαο.

Οη Wilkins θαη Morgan ― ησλ νπνίσλ ε αλαθαηαζθεπή, φπσο είδακε ζην

πξνεγνχκελν θεθάιαην, πιεζηάδεη πεξηζζφηεξν απφ ηηο ππφινηπεο ζηε κνξθή ηελ νπνία

ζα είρε κία νμπβφινο βαιιίζηξα ηεο πζηεξνξξσκατθήο/πξσηνβπδαληηλήο πεξηφδνπ ―

πξνρψξεζαλ ζε ηξεηο ζεηξέο πεηξακαηηθψλ δνθηκψλ ηεο ρεηξνβαιιίζηξαο ηνπο ην έηνο

1995, ελψ ην 1997-1998 ζπλέρηζαλ ηηο δνθηκέο ηνπο κε πην ζπζηεκαηηθφ ηξφπν.2 Έλα

απφ ηα πξψηα ζπκπεξάζκαηά ηνπο ήηαλ φηη ην λένπ ηχπνπ νμπβφιν φξγαλν ήηαλ

εληππσζηαθά εχζηνρν ζε απνζηάζεηο ηεο ηάμεσο ησλ 200 κέηξσλ, ππφ γσλία βνιήο 35ν.

Σα απνηειέζκαηα ησλ δνθηκψλ επηβεβαίσζαλ ηηο αξρηθέο εθηηκήζεηο ηνπ Marsden, ν

νπνίνο είρε ππνγξακκίζεη ηε κεγαιχηεξε επθνιία ζθνπεχζεσο ηεο ρεηξνβαιιίζηξαο ζε

ζρέζε κε ηνπο παιαηφηεξνπο νμπβφινπο θαηαπέιηεο, ράξε ζην επξχ πεδίν

παξαηεξήζεσο πνπ εμαζθάιηδαλ ην νινκεηαιιηθφ πιαίζην ηεο ρεηξνβαιιίζηξαο θαη ε

1
Γηα ηε ζπκβνιή ηεο πεηξακαηηθήο αξραηνινγίαο ζηε κειέηε ηεο πνιεκηθήο ηερλνινγίαο ησλ Μέζσλ
Υξφλσλ, βι. αλσηέξσ, ζζ. 91-92.
2
Πεξηγξαθή ησλ πξνθαηαξθηηθψλ δνθηκψλ ηνπ πεηξακαηηθνχ ππνδείγκαηνο ηεο ρεηξνβαιιίζηξαο ζην A.
Wilkins, “Reconstructing the cheiroballistra”, Journal of Roman Military Equipment Studies 6(1995)5-
59, εδψ 51-55. Γηα ηα απνηειέζκαηα ησλ κεηαγελέζηεξσλ δνθηκψλ, ζπκπεξηιακβαλνκέλεο θαη κίαο
ηειεπηαίαο ην 2000, βι. A. Wilkins - L. Morgan, “Scorpio and cheiroballistra”, Journal of Roman Military

212
κε χπαξμε αζπηδίνπ. Μάιηζηα έρεη δηαηππσζεί ε άπνςε φηη ππνβνεζεηηθφ ξφιν ζηε

ζθφπεπζε έπαηδε ην θακάξηνλ, πηζαλψο ζε ζπλδπαζκφ κε θάπνηνλ πξσηφγνλν

ζθνπεπηηθφ κεραληζκφ.3

Aλ θαη γηα ηελ χπαξμε θάπνηνπ ζθνπεπηηθνχ κεραληζκνχ ζην θακάξηνλ δελ

ππάξρνπλ απνδείμεηο,4 ε επζηνρία ηεο νμπβφινπ βαιιίζηξαο ησλ πζηεξνξξσκατθψλ θαη

πξσηνβπδαληηλψλ ρξφλσλ επηβεβαηψλεηαη απφ ηηο καξηπξίεο ησλ γξαπηψλ πεγψλ.

Υαξαθηεξηζηηθφ είλαη έλα πεξηζηαηηθφ πνπ ζπλέβε πεξί ην έηνο 278, θαηά ηε δηάξθεηα

ηεο πνιηνξθίαο ηεο Kξήκλαο.5 ΢χκθσλα κε ηνλ Εψζηκν,6 ε πφιε είρε θαηαιεθζεί απφ

ηνλ Ίζαπξν ιεζηή Λχδην θαη νη Ρσκαίνη επηρεηξνχζαλ λα ηελ αλαθαηαιάβνπλ. ΢ηελ

ππεξεζία ηνπ Λπδίνπ βξηζθφηαλ έλαο εηδηθφο ζηελ θαηαζθεπή θαη ρξήζε νμπβφισλ

κεραλψλ (πξνθαλψο βαιιηζηξψλ)7 θεκηζκέλνο γηα ηελ επζηνρία ηνπ (συνῆν τις ἀνὴρ

αὐτῷ μηχανάς τε κατασκευάζειν εἰδὼς καὶ ἐκ μηχανῶν εὐστόχως ἀφιέναι βέλη

δυνάμενος). ΋ηαλ γηα κία θαη κνλαδηθή θνξά αζηφρεζε, ν Λχδηνο δηέηαμε λα ηνλ

καζηηγψζνπλ, ζεσξψληαο φηη ε αζηνρία δελ κπνξνχζε παξά λα είλαη εζειεκέλε.

Αγαλαθηηζκέλνο ιφγσ ηεο άδηθεο ηηκσξίαο ηνπ, ν κεραληθφο απηνκφιεζε ζηνπο

Equipment Studies 11(2000)77-101, ηδίσο 92-94.

3
E. W. Marsden, Greek and Roman Artillery. Technical Treatises, Oμθφξδε 1971, 226, 232-233· πξβι. A.
Wilkins, Roman Artillery (Shire Archaeology 86), Πξίλζεο Pίζκπνξσ 2003, 43-44. Γηα πηζαλέο κεζφδνπο
ζθνπεχζεσο κε ηε βνήζεηα λήκαηνο πεξαζκέλνπ ζην θακάξηνλ, βι. Wilkins, “Cheiroballistra”, 25-26. Ο
D. Baatz, “Recent Finds of Ancient Artillery”, Britannia 9(1978)1-17, εδψ 13, πηζαλνινγεί θαη απηφο ηελ
χπαξμε θάπνηνπ ζθνπεπηηθνχ κεραληζκνχ, αιιά παξαδέρεηαη φηη δελ ππάξρνπλ απηέο απνδείμεηο γηα θάηη
παξφκνην.
4
΋πσο άιισζηε αλαπφδεηθηε παξακέλεη θαη ε άπνςε ηνπ Marsden, Artillery Β, 226 φηη ην θακάξηνλ
πξνηηκήζεθε αληί κίαο επζείαο κεηαιιηθήο ξάβδνπ δηφηη βνεζνχζε ζηε ζθφπεπζε: ε χπαξμε ηνπ θακαξίνπ
κπνξεί θάιιηζηα λα εμεγεζεί απφ ηελ αλάγθε ππάξμεσο ελφο θακπχινπ ηκήκαηνο κεηάιινπ ην νπνίν ζα
απνξξνθνχζε ηηο δπλάκεηο πνπ αζθνχληαη ζην νινκεηαιιηθφ πιαίζην απφ ηελ έιμε ησλ δχν αγθψλσλ ηνπ
κεραλήκαηνο θαηά ηε δηάξθεηα ηεο νπιίζεσο. Σελ ππφδεημε απηή νθείισ ζηνλ θίιν Γ. Πηζηψθ,
εηδηθεπκέλν θαηαζθεπαζηή αληηγξάθσλ πνιεκηθψλ κεραλψλ, ηνλ νπνίνλ θαη απφ ηε ζέζε απηή ζα ήζεια
λα επραξηζηήζσ.
5
Γηα ηελ ηειεπηαία, βι. ζπλνπηηθή πεξηγξαθή ζην S. Mitchell, “The Siege of Cremna”, ζην: D. H. French -
C. S. Lightfoot (επηκ.), The Eastern Frontier of the Roman Empire (B.A.R. International Series 553),
Oμθφξδε 1989, 311-328.
6
Εψζηκνο, I, 60, 20-61, 14.
7
Γηα ην δήηεκα ηνπ ξπζκνχ αληηθαηαζηάζεσο ησλ παιαηνηέξσλ νμπβφισλ θαηαπειηψλ απφ ηε βαιιίζηξα
θαηά ηελ απηνθξαηνξηθή πεξίνδν, βι. αλσηέξσ, ζζ. 137-143.

213
Ρσκαίνπο, γηα ινγαξηαζκφ ησλ νπνίσλ ιίγν αξγφηεξα ζθφησζε ηνλ Ίζαπξν ιεζηή κε

βνιή αθξηβείαο απφ παξφκνην κεράλεκα.

Απνηειεί εηξσλεία ηεο ηχρεο ην γεγνλφο φηη ε αθξίβεηα βνιήο ελφο

κεραλήκαηνο ηφζν αμηφινγνπ φζν ε νμπβφινο βαιιίζηξα επζχλεηαη εκκέζσο γηα ηελ

θαηαζηξνθή ηελ νπνίαλ ππέζηεζαλ νη απηνθξαηνξηθέο δπλάκεηο ζηελ Άκηδα ηεο

Μεζνπνηακίαο ην έηνο 359. Δλψ ν Πέξζεο βαζηιηάο ΢απψξεο επείγεην λα πείζεη ηνπο

ππεξαζπηζηέο ηεο πφιεσο λα παξαδνζνχλ ππφ φξνπο, πξνθεηκέλνπ λα ζπλερίζεη ηελ

εθζηξαηεία ηνπ δίρσο θαζπζηέξεζε, ν Γξνπκβάηεο, εγεκψλ ησλ Υηνληηψλ (ζπκκάρσλ

ησλ Πεξζψλ), πξνρψξεζε έσο ηα ηείρε ηεο Άκηδαο καδί κε ηε ζπλνδεία ηνπ. Απφ ηηο

επάιμεηο θάπνηνο ρεηξηζηήο βαιιίζηξαο εθηφμεπζε έλα βέινο ελαληίνλ ηνπ νκίινπ ησλ

ηππέσλ ην νπνίν δηέηξεζε ηνλ ζψξαθα ηνπ γηνπ ηνπ Γξνπκβάηε θαη θαξθψζεθε ζην

ζηήζνο ηνπ. Θέινληαο λα εθδηθεζεί ηνλ ζάλαην ηνπ γηνπ ηνπ, ν βαζηιηάο ησλ Υηνληηψλ

έπεηζε ηνλ ΢απψξε λα επηκείλεη ζηελ επίζεζε, κε απνηέιεζκα ε Άκηδα λα αισζεί κεηά

απφ δίκελε πνιηνξθία θαη λα θαηαζηξαθεί.8 Ζ βαιιίζηξα απνδείρζεθε εμίζνπ αμηφπηζηε

θαη θαηά ηε δηάξθεηα ηεο πνιηνξθίαο ηεο Ρψκεο απφ ηνπο Οζηξνγφηζνπο (537-538): νη

ππεξαζπηζηέο ηεο εμνπδεηέξσζαλ κε βνιή αθξηβείαο έλαλ Γφηζν πνιεκηζηή ν νπνίνο

ζηεθφηαλ δίπια απφ έλα δέλδξν ζε θάπνηα απφζηαζε απφ ην ηείρνο· κάιηζηα ην βιήκα

ηεο βαιιίζηξαο δηαπέξαζε ην ζψκα ηνπ άηπρνπ ζηξαηηψηε θαη ηνλ θάξθσζε ζηνλ θνξκφ

ηνπ δέλδξνπ.9

Πέξαλ ηεο επζηνρίαο ηεο βαιιίζηξαο, ηα δχν πξναλαθεξζέληα απνζπάζκαηα

καξηπξνχλ επίζεο ηελ ηξνκαθηηθή ηζρχ ηνπ ελ ιφγσ κεραλήκαηνο. Έρνπλ θαηαγξαθεί

πεξηπηψζεηο ζηηο νπνίεο ε δχλακε κε ηελ νπνία ην βιήκα εθηνμεπφηαλ απφ ηε

8
Ακκηαλφο Μαξθειιίλνο, 19, 1, 1-2, 1.
9
Πξνθφπηνο, Πόλεμοι, 5, 23, 9-12.

214
βαιιίζηξα ήηαλ ηέηνηα, ψζηε ην βέινο λα δηαπεξάζεη δχν αληηπάινπο ηαπηνρξφλσο.10

Καηνξζψκαηα φπσο απηά ψζεζαλ πηζαλφηαηα ηνλ Οπξβίθην λα πιέμεη ην εγθψκην ηεο

βαιιίζηξαο, ραξαθηεξίδνληάο ηελ αθαηακάρεηε θαη ελαπνζέηνληαο ζε απηήλ ηηο ειπίδεο

ηνπ γηα λίθε ησλ βπδαληηλψλ ζηξαηεπκάησλ ελαληίνλ ησλ βαξβάξσλ.11

Σα απνηειέζκαηα ησλ ζπγρξφλσλ πεηξακαηηθψλ δνθηκψλ ηεο ρεηξνβαιιίζηξαο

έξρνληαη λα επηβεβαηψζνπλ ηα φζα ππνζηεξίδνπλ νη ζπγγξαθείο ηεο επνρήο. Οη δνθηκέο

ησλ εηψλ 1997-2000 έδεημαλ φηη ε αλαθαηαζθεπή ησλ Wilkins θαη Morgan απαηηνχζε

έιμε 335 ρηιηνγξάκκσλ πξνθεηκέλνπ λα νπιίζεη, ελψ ε ηαρχηεηα ηνπ βιήκαηνο θαηά ηελ

εθηφμεπζε ήηαλ 47 κέηξα αλά δεπηεξφιεπην, ζεκαληηθά βειηησκέλε ζε ζχγθξηζε κε ηα

36 κέηξα/δεπηεξφιεπην πνπ θαηεγξάθεζαλ ζηελ ηαπηφρξνλε δνθηκή ελφο

αλαθαηαζθεπαζκέλνπ νμπβφινπ θαηαπέιηε παιαηνχ ηχπνπ. Καηά ηηο δνθηκέο

ρξεζηκνπνηήζεθαλ νκνηψκαηα βιεκάησλ παξφκνησλ κε εθείλα ηα νπνία

αλαθαιχθζεθαλ ζηε Γνχξα-Δπξσπφ. Σα βέιε επέθεξαλ ζεκαληηθέο δεκηέο ζε έλα

νκνίσκα ζψξαθνο ηεο απηνθξαηνξηθήο πεξηφδνπ, δηαπεξλψληαο ηνπιάρηζηνλ έλα απφ ηα

κεηαιιηθά ειάζκαηά ηνπ.12

Έλα κέξνο ηεο ηζρχνο θαη ηεο επζηνρίαο ηνπ λένπ ηχπνπ νμπβφινπ νξγάλνπ

νθεηιφηαλ πηζαλφηαηα ζηνλ πξσηνπνξηαθφ ζρεδηαζκφ ησλ βιεκάησλ ηνπ. Γηα ηε κνξθή

θαη ην ζρήκα ηνπο είκαζηε ζηελ επράξηζηε ζέζε λα δηαζέηνπκε ηφζν γξαπηέο καξηπξίεο

(απφ ηνλ 6ν αη.)13 φζν θαη αλαζθαθηθά επξήκαηα (ρξνλνινγνχκελα ζηα κέζα ηνπ 3νπ

10
Ακκηαλφο Μαξθειιίλνο, 19, 5, 6.
11
Oπξβίθηνο, Ἐπιτήδευμα, 80-83: “ἡ γὰρ Ἀρχιμήδους βοηθήσει τέχνη τοῖς στρατεύμασιν· ἡ τὰς
βαλλίστρας τεχνησαμένη τὸ ἀκαταμάχητον ὅπλον καὶ οὐκ ἀσχολήσει τηλικοῦτον ὅπλον οἷον
οὐδὲν ἄλλο παρὰ τῆς σοφῆς τέχνης ἐπινενόηται.” Γηα ηνλ ζπγγξαθέα θαη ην πφλεκά ηνπ, βι.
αλσηέξσ, ζζ. 58-59.
12
Wilkins - Morgan, “Scorpio”, 92-93· πξβι. Wilkins, Artillery, 52-53.
13
Πξνθφπηνο, Πόλεμοι, 5, 21, 15-16: “τόν τε ἄτρακτον ἐν τῇ κοίλῃ κεραίᾳ τίθενται, τῶν ἄλλων
βελῶν, ἅπερ ἐκ τῶν τόξων ἀφιᾶσι, μῆκος μὲν ἔχοντα ἥμισυ μάλιστα, εὖρος δὲ κατὰ
τετραπλάσιον. πτεροῖς μέντοι οὐ τοῖς εἰωθόσιν ἐνέχεται, ἀλλὰ ξύλα λεπτὰ ἐς τῶν πτερῶν τὴν
χώραν ἐνείροντες ὅλον ἀπομιμοῦνται τοῦ βέλους τὸ σχῆμα, μεγάλην αὐτ῵ λίαν καὶ τοῦ πάχους

215
αη.).14 ΢ε αληίζεζε κε εθείλα ησλ παιαηφηεξσλ θαηαπειηψλ, ηα βέιε ηεο βαιιίζηξαο

δηέζεηαλ θαιχηεξα πηεηηθά ραξαθηεξηζηηθά: ε θαηάξγεζε ηνπ κεζνζηάηε (parastas

media) ησλ ξσκατθψλ νμπβφισλ θαηαπειηψλ, κε ην κηθξφ θεληξηθφ άλνηγκα απφ ην

νπνίν αλαγθαζηηθά δηεξρφηαλ ην βιήκα, επέηξεςε ηε ρξήζε βειψλ κε κεγαιχηεξε

δηάκεηξν ζηε βάζε θαη αηρκέο κε κεγαιχηεξε δηαηξεηηθή ηθαλφηεηα, θαζψο θαη πηέξσκα

(απνηεινχκελν θπξίσο απφ ιεπηά ηεκάρηα μχινπ) ην νπνίν εμαζθάιηδε ηθαλνπνηεηηθή

ζηαζεξφηεηα κεηά ηελ εμαπφιπζε ηνπ βιήκαηνο.15

Με ηελ ηζρχ ηνπ κεραλήκαηνο ζπλδέεηαη άξξεθηα αθφκε κία παξάκεηξνο ησλ

επηδφζεψλ ηνπ: ην βειελεθέο. ΢χκθσλα κε ηνλ Πξνθφπην, ε βαιιίζηξα ππεξηεξνχζε ηνπ

ηφμνπ σο πξνο ην βειελεθέο ζε αλαινγία δχν πξνο έλα·16 κάιηζηα ε πεξηγξαθή ηνπ

ηζηνξηθνχ αθήλεη λα ελλνεζεί φηη ην βειελεθέο απηφ δελ ήηαλ ην κέγηζην, αιιά ην

δξαζηηθφ.17 Απφ ην απφζπαζκα απηφ ζπλάγνπκε ην ζπκπέξαζκα φηη ην βειελεθέο ηεο

βαιιίζηξαο ηνπ 6νπ αη. ήηαλ πεξίπνπ 250-300 κέηξα.18 Σν κεγάιν βειελεθέο ηεο

κατὰ λόγον τὴν ἀκίδα ἐμβάλλοντες.”

14
Ζ αλαζθαθή ζηα εξείπηα ηεο Γνχξαο-Δπξσπνχ έθεξε ζην θσο πάλσ απφ 25 μχιηλεο αηξάθηνπο
βιεκάησλ θαη πιήζνο κεηαιιηθψλ αηρκψλ. Σα επξήκαηα θέξνπλ κεγάιεο νκνηφηεηεο κε εθείλα ηα νπνία
πεξηγξάθεη ν Πξνθφπηνο, απνθαιχπηνληαο έηζη κία ζπλέρεηα ζηνλ ζρεδηαζκφ θαη ηελ θαηαζθεπή
βιεκάησλ απφ ηα κέζα ηνπ 3νπ έσο ηα κέζα ηνπ 6νπ αη. Βι. F. E. Brown, “Arms and Armor”, ζην: M. I.
Rostovtzeff - A. R. Bellinger - C. Hopkins - C. B. Welles (επηκ.), The Excavations at Dura-Europos, VI.
Preliminary Report of Sixth Season of Work, October 1932 - March 1933, Nηνχ Xαίεβελ 1936, 439-466,
εδψ 455-456, θαη S. T. James, “Military Equipment from the Yale/French Academy Excavations at Dura-
Europos 1928-36”, Doura Études 4(1991-1993)223-228, εδψ 224.
15
Wilkins - Morgan, “Scorpio”, 93-95· Wilkins, Artillery, 53-54.
16
Πξνθφπηνο, Πόλεμοι, 5, 21, 17: “ξὺν ρύμῃ δὲ τοσαύτῃ ἐκπίπτει τὸ βέλος ὥστε ἐξικνεῖται μὲν οὐχ
ἧσσον ἢ κατὰ δύο τῆς τοξείας βολάς, δένδρου δὲ ἢ λίθου ἐπιτυχὸν τέμνει ῥᾳδίως.”
17
Χο κέγηζην βειελεθέο νξίδεηαη ε απφζηαζε ηελ νπνία δηαλχεη έλα βιήκα φηαλ εθηνμεπζεί ππφ γσλία 45 ν
(ε πξφζπησζή ηνπ ζηνλ ζηφρν ζπλήζσο γίλεηαη ππφ ηελ ίδηα γσλία), ελψ δξαζηηθφ βειελεθέο είλαη ε
απφζηαζε εληφο ηεο νπνίαο ηα βιήκαηα είλαη ζε ζέζε λα πξνθαιέζνπλ ζαλαηεθφξν βιάβε θαηά
πξνζσπηθνχ ή ζνβαξέο θαηαζηξνθέο ζε «ζθιεξνχο» ζηφρνπο. Σν σθέιηκν βειελεθέο απνηειεί ελδηάκεζε
θαηεγνξία θαη νξίδεηαη σο ε απφζηαζε έσο ηελ νπνίαλ ν ρεηξηζηήο ηνπ φπινπ κπνξεί λα εθηειέζεη
ζθνπεπκέλε βνιή, κε άιια ιφγηα, πξφθεηηαη γηα ην βειελεθέο ην νπνίν αλαγξάθεηαη ζην θιεηζηνζθφπην
ελφο ζχγρξνλνπ φπινπ. Καζψο ηα αθεηήξηα φξγαλα ηεο επνρήο δελ δηέζεηαλ ζθνπεπηηθά βνεζήκαηα, ε
θαηεγνξία απηή δελ καο αθνξά εδψ.
18
΢χκθσλα κε ηα βπδαληηλά ζηξαηησηηθά εγρεηξίδηα, ην βειελεθέο ηνπ ηφμνπ ρξεζηκνπνηνχκελν σο
κνλάδα κεηξήζεσο (σαγιτοβόλον) ππνινγηδφηαλ θαηά πξνζέγγηζε ζηα 330 κέηξα (E. Schilbach,
Byzantinische Metrologie, Μφλαρν 1970, 42), αιιά ην δξαζηηθφ βειελεθέο δελ πξέπεη λα μεπεξλνχζε ηα
150 κέηξα· πξβι. E. McGeer, Sowing the Dragon‟s Teeth: Byzantine Warfare in the Tenth Century
(Dumbarton Oaks Studies 33), Oπάζηγθηνλ 1995, 68.

216
«θεξαπλνβφινπ» βαιιίζηξαο ηνπ εμαίξεη θαη ν αλψλπκνο ζπγγξαθέαο ηνπ De rebus

bellicis δχν αηψλεο λσξίηεξα, αιιά ε δήισζή ηνπ φηη ην ζπγθεθξηκέλν αθεηήξην φξγαλν

κπνξνχζε λα βάιιεη απφ ηε κία φρζε ηνπ Γνπλάβεσο ζηελ άιιε (ex hac igitur ballista,

tot et tantis ingenii artibus communita, expressum telum in tantum longius vadit, ut etiam

Danubii, famosi pro magnitudine fluminis, latitudinem valeat penetrare)19 δελ κπνξεί λα

δηαζηαπξσζεί, νχηε λα ππνινγηζζεί κε αθξίβεηα.

Διιείςεη άιισλ θηινινγηθψλ καξηπξηψλ, είκαζηε αλαγθαζκέλνη λα

θαηαθχγνπκε εθ λένπ ζηα πνξίζκαηα ηεο πεηξακαηηθήο αξραηνινγίαο πξνθεηκέλνπ λα

δηαζηαπξψζνπκε ηα δεδνκέλα ησλ πεγψλ. ΋πσο πξναλαθέξακε, νη δνθηκέο ησλ Wilkins

θαη Morgan έδεημαλ φηη ε αλαθαηαζθεπή ηνπο ήηαλ ζε ζέζε λα επηηχρεη πιήγκαηα

αθξηβείαο ζε απνζηάζεηο άλσ ησλ 200 κέηξσλ.20 Ζ κέηξεζε απηή θαίλεηαη λα αλαηξεί

ηνπο ζπληεξεηηθνχο ππνινγηζκνχο ηνπ Baatz, ν νπνίνο ππνιφγηδε φηη ην δξαζηηθφ

βειελεθέο αθεηεξίσλ νξγάλσλ παξφκνησλ κε ηελ νμπβφιν βαιιίζηξα θπκαηλφηαλ

κεηαμχ 50 θαη 150 κέηξσλ.21 Άιινη ζεσξεηηθνί ππνινγηζκνί δίλνπλ ζηελ νμπβφιν

βαιιίζηξα δξαζηηθφ βειελεθέο 200 κέηξσλ.22 Πηζαλψο ην κεγαιχηεξν βειελεθέο ην

νπνίν ν Πξνθφπηνο απνδίδεη ζηε βαιιίζηξα λα νθεηιφηαλ ζην γεγνλφο φηη ην κεράλεκα

έβαιιε απφ χςνο, ζπγθεθξηκέλα απφ ηνπο πχξγνπο ηνπ νρπξσκαηηθνχ πεξηβφινπ ηεο

Ρψκεο. ΋πσο θαη αλ έρεη, ζεσξψ φηη δελ ζα ήκαζηαλ πνιχ καθξηά απφ ηελ αιήζεηα αλ

ππνζηεξίδακε φηη ην βειελεθέο ησλ 200-300 κέηξσλ έδηλε ζηε βαιιίζηξα ζπγθξηηηθφ

πιενλέθηεκα σο πξνο ηα ηφμα θαη ηα ινηπά αθεηήξηα φξγαλα ηεο

19
De rebus bellicis, 17. Καζψο ην πιάηνο ηνπ Γνπλάβεσο πνηακνχ θπκαίλεηαη απφ 120 έσο 1500 κέηξα, ε
πιεξνθνξία ηνπ Αλσλχκνπ, αθφκε θαη αλ αληαπνθξίλεηαη ζηελ πξαγκαηηθφηεηα, δελ βνεζά ζηνλ
ππνινγηζκφ ηνπ βειελεθνχο ηεο βαιιίζηξαο (πξβι. Marsden, Artillery Β, 246).
20
Wilkins - Morgan, “Scorpio”, 93.
21
D. Baatz - M. Feugère, “Éléments d‟une catapulte romaine trouvée à Lyon”, Gallia 39(1981)201-209,
εδψ 208.
22
P. Holder, “Roman Artillery I”, Military Illustrated Past and Present no. 2(1987)31-37, εδψ 35.

217
πξσηνβπδαληηλήο πεξηφδνπ, ελψ ήηαλ εθάκηιιν, αλ φρη κεγαιχηεξν, ηνπ δξαζηηθνχ

βειελεθνχο ησλ παιαηνχ ηχπνπ θαηαπειηψλ.23

΢χκθσλα κε ηνπο ζχγρξνλνπο κειεηεηέο, ε πξσηνπνξηαθή θαηαζθεπή ηεο

νμπβφινπ βαιιίζηξαο πξνζέδηδε θαη άιια ζπγθξηηηθά πιενλεθηήκαηα ζηνλ

ζπγθεθξηκέλν ηχπν, φπσο ηαρπβνιία, αλζεθηηθφηεηα θαη επθνιία ζπληεξήζεσο. Σν

νινκεηαιιηθφ πιαίζην ηεο βαιιίζηξαο παξείρε πνιχ κεγαιχηεξε πξνζηαζία απφ ηα

ερζξηθά ππξθφξα ζε ζρέζε κε ην μχιηλν πιαίζην ησλ παιαηνχ ηχπνπ θαηαπειηψλ, θαζψο

επίζεο πξνζηάηεπε ηνπο επαίζζεηνπο ζηελ πγξαζία ηφλνπο ζπλεζηξακκέλσλ ηλψλ απφ

ηηο θαηξηθέο ζπλζήθεο. Ζ αδηαβξνρνπνίεζε ησλ ηφλσλ πηζαλνινγείηαη φηη επηηπγραλφηαλ

θαη κε ηελ εκβάπηηζε ηνπ πιαηζίνπ ζε έιαην, πξαθηηθή ε νπνία πξνζηάηεπε επίζεο ην

κέηαιιν απφ ηε ζθσξίαζε: θαζψο ην νινκεηαιιηθφ πιαίζην απνηεινχζε ιεηηνπξγηθφ

ζχλνιν, ήηαλ εχθνιε ε αθαίξεζή ηνπ απφ ηε ζχξηγγα. Ζ επθνιία απνζπλαξκνινγήζεσο

βνεζνχζε επίζεο ζε πεξίπησζε βιάβεο ηνπ πιαηζίνπ ιφγσ αζηνρίαο πιηθνχ ή ερζξηθήο

ελέξγεηαο: ε αθαίξεζε θαη αληηθαηάζηαζή ηνπ απφ άιιν κεηαιιηθφ πιαίζην κε ηφλνπο

ήηαλ ππφζεζε ιεπηψλ, ζε αληίζεζε κε ηα μχιηλα πιαίζηα ησλ παιαηνχ ηχπνπ

θαηαπειηψλ, ε επηζθεπή ησλ νπνίσλ απνηεινχζε εμαηξεηηθά πεξίπινθε θαη ρξνλνβφξν

δηαδηθαζία.24

Σα πεξηζζφηεξα απφ ηα πιενλεθηήκαηα ηεο νμπβφινπ βαιιίζηξαο ηα νπνία

αλαθέξζεθαλ ζηελ πξνεγνχκελε παξάγξαθν απνηεινχλ εηθαζίεο ησλ εξεπλεηψλ θαη δελ

κπνξνχλ λα επηβεβαησζνχλ απφ ηηο γξαπηέο θαη αξραηνινγηθέο καξηπξίεο ― αλ θαη είλαη

επινγνθαλή θαη εκπίπηνπλ ζηα φξηα ηνπ πηζαλνχ. Μφλνλ σο πξνο ηε ρξήζε ειαίνπ γηα

ηε ζπληήξεζε θαη πξνζηαζία ησλ ζπλεζηξακκέλσλ ηλψλ θαη ηνπ κεηαιιηθνχ

23
Ζ ππφζεζε ηνπ Marsden, Artillery Α, 91 φηη ην δξαζηηθφ βειελεθέο ησλ θαηαπειηψλ ηεο ειιεληζηηθήο
θαη πξψηκεο ξσκατθήο πεξηφδνπ ήηαλ πεξί ηα 350-400 κέηξα, ελψ ηεο νμπβφινπ βαιιίζηξαο μεπεξλνχζε
ηα 450 κέηξα, δελ κπνξεί λα επηβεβαησζεί θαη πξέπεη λα ζεσξείηαη κάιινλ ππεξβνιηθή.
24
Baatz, “Finds”, 13 θαη Wilkins, “Cheiroballistra”, 49-51· πξβι. ηνπ ηδίνπ, Artillery, 44.

218
πιαηζίνπ δηαζέηνπκε κία κηθξή έλδεημε. Ζ ηειεπηαία πξνέξρεηαη απφ ηελ επηζηνιή ηελ

νπνίαλ ππνηίζεηαη φηη απεχζπλε ζηνπο πνιίηεο ηεο Υεξζψλνο ν απηνθξάησξ

Κσλζηαληίλνο Α΄ θαη ε νπνία ζψδεηαη ζην θεθάιαην 53 ηνπ De administrando imperio,

ην νπνίν ν Κσλζηαληίλνο Ε΄ Πνξθπξνγέλλεηνο αθηεξψλεη ζηε Υεξζψλα.25 Αθφκε θαη αλ

ε επηζηνιή είλαη ςεπδεπίγξαθε, εληνχηνηο εζσηεξηθέο ελδείμεηο ηνπ θεηκέλνπ νδεγνχλ

ζην ζπκπέξαζκα φηη είλαη παιαηφηεξε ηνπ 10νπ αη. θαη πξνεξρφηαλ απφ ηηο ηνπηθέο

πεγέο ηηο νπνίεο ρξεζηκνπνηήζε ν Πνξθπξνγέλλεηνο ζην ελ ιφγσ θεθάιαην.26 ΢ηελ

επηζηνιή αλαθέξεηαη φηη αλάκεζα ζηα εθφδηα ηα νπνία παξείρε δσξεάλ ε

απηνθξαηνξηθή δηνίθεζε ζηνπο πνιίηεο ηεο Υεξζψλνο γηα ηελ θαηαζθεπή βαιιηζηξψλ

πεξηιακβάλνληαλ θαη πνζφηεηεο ειαίνπ.27 Ζ πιεξνθνξία απηή θαίλεηαη λα επηβεβαηψλεη

ηελ ππφζεζε ησλ ζχγρξνλσλ εηδηθψλ νη νπνίνη ππνζηεξίδνπλ φηη ε ζπγθεθξηκέλε νπζία

έπαηδε ζεκαληηθφ ξφιν ζηε ζπληήξεζε ησλ κεηαιιηθψλ κεξψλ θαη ησλ ζπλεζηξακκέλσλ

ηλψλ ηνπ κεραλήκαηνο.

Γηα ηελ ηαθηηθή ρξήζε ησλ νμπβφισλ βαιιηζηξψλ θαηά ηελ πξσηνβπδαληηλή

πεξίνδν αληινχκε πιεξνθνξίεο απφ δηάθνξεο θαηεγνξίεο πεγψλ. Ζ εηθφλα ε νπνία

ζρεκαηίδεηαη δείρλεη κία ζπλέρεηα ζηηο κεζφδνπο ρξήζεσο ησλ ζπγθεθξηκέλσλ

νπινκεραλεκάησλ απφ ηε ξσκατθή επνρή. Απφ ηελ άιιε, δηαθξίλνπκε επίζεο νξηζκέλεο

αιιαγέο, ηηο νπνίεο ζα αλαιχζνπκε θαησηέξσ.

Οη βαιιίζηξεο, φπσο άιισζηε φινη νη νμπβφινη θαηαπέιηεο απφ ηελ

ειιεληζηηθή πεξίνδν θαη εμήο, ήζαλ θπξίσο φπια θαηά πξνζσπηθνχ. Με άιια ιφγηα,

απνζηνιή ηνπο ήηαλ ε πξφθιεζε αλζξψπηλσλ απσιεηψλ ζε φζν ην δπλαηφλ κεγαιχηεξε

25
Kσλζηαληίλνο Πνξθπξνγέλλεηνο, Πρὸς τὸν ἴδιον υἱὸν Ῥωμανόν, 53, 138-154.
26
Βι. αλσηέξσ, ζ. 193, ζεκ. 212.
27
Kσλζηαληίλνο Πνξθπξνγέλλεηνο, Πρὸς τὸν ἴδιον υἱὸν Ῥωμανόν, 53, 149-151: “πρὸς ἐπὶ τούτοις δὲ
παρέχομεν ὑμῖν καθ’ ἕκαστον ἔτος νεῦρόν τε καὶ κάνναβον, σίδηρόν τε καὶ ἔλαιον ὑπὲρ
κατασκευῆς τῶν βαλλιστρῶν ὑμῶν”.

219
απφζηαζε. Δθ ησλ πξαγκάησλ, ινηπψλ, ρξεζίκεπαλ ηφζν ζηελ επίζεζε (γηα λα

εμνπδεηεξψλνπλ ηελ αληίζηαζε ησλ ακπλνκέλσλ ζηηο επάιμεηο) φζν θαη ζηελ άκπλα

(βάιινληαο ελαληίνλ ησλ επηηηζεκέλσλ ή κε ππξθφξα βέιε ελαληίνλ ησλ ερζξηθψλ

πνιηνξθεηηθψλ κεραλψλ). Ζ επηζθφπεζε ησλ γξαπηψλ πεγψλ ηεο επνρήο, θπξίσο ησλ

αθεγεκαηηθψλ έξγσλ, αθήλεη ζηνλ κειεηεηή ηελ εληχπσζε φηη θαηά ηελ

πξσηνβπδαληηλή πεξίνδν ν ξφινο ησλ νμπβφισλ ζηελ επίζεζε ήηαλ πεξηνξηζκέλνο, ζε

αληίζεζε κε ηελ άκπλα, φπνπ νη βαιιίζηξεο αλαθέξνληαη ζπρλά. Βεβαίσο, ε εληχπσζε

απηή ελδέρεηαη λα νθείιεηαη ζηηο αδπλακίεο ησλ πεγψλ, ηηο νπνίεο αλαιχζακε ζην

δεχηεξν θεθάιαην. Δπηπιένλ, απφ αλαθνξέο ζθνξπηζκέλεο ζε δηάθνξα αθεγεκαηηθά

θείκελα ηεο επνρήο βιέπνπκε φηη νη βαιιίζηξεο δελ είραλ πάςεη λα απνηεινχλ κέξνο ηνπ

νπινζηαζίνπ ησλ επηηηζεκέλσλ: αο κελ μερλάκε φηη ν Ακκηαλφο Μαξθειιίλνο

ελζσκάησζε ζην έξγν ηνπ πεξηγξαθή ηνπ ζπγθεθξηκέλνπ κεραλήκαηνο αθξηβψο δηφηη ε

βαιιίζηξα ήηαλ έλα απφ ηα θπξηφηεξα κεραλήκαηα κεηαμχ ησλ πνιεκηθψλ νξγάλσλ ηα

νπνία είρε ζπγθεληξψζεη ν Ηνπιηαλφο πξηλ ηελ εθζηξαηεία ηνπ ελαληίνλ ησλ Πεξζψλ

(363).28

Ζ δηαθνξά ζηελ επηζεηηθή ρξήζε ησλ νμπβφισλ αλάκεζα ζηε ξσκατθή θαη ηελ

πξσηνβπδαληηλή πεξίνδν έγθεηηαη κάιινλ ζηνλ ζηαδηαθφ πεξηνξηζκφ ηνπ αξηζκνχ ησλ

κεραλψλ πνπ ειάκβαλαλ κέξνο ζηελ πνιηνξθία. Δλψ θαηά ηε δηάξθεηα ηνπ Ηνπδατθνχ

Πνιέκνπ (66-73 κ.Υ.) νη Ρσκαίνη δηέζεηαλ πεξί ηα 160 αθεηήξηα φξγαλα ζε κία

εθζηξαηεία,29 θακκία πξσηνβπδαληηλή πεγή δελ αλαθέξεη άκεζα ή εκκέζσο φηη νη

Βπδαληηλνί δηέζεηαλ παξφκνηνπο αξηζκνχο νμπβφισλ ζηηο εθζηξαηεπηηθέο δπλάκεηο ηνπο.

Δπηπιένλ, ελψ απφ ηνλ Κίνλα ηνπ Σξαταλνχ θαη νξηζκέλεο γξαπηέο καξηπξίεο

γλσξίδνπκε φηη νη Ρσκαίνη ηνπνζεηνχζαλ ηηο βαιιίζηξεο ηνπο ζε πνιπάξηζκα

28
Aκκηαλφο Mαξθειιίλνο, 23, 4, 1-3.
29
Marsden, Artillery Α, 180.

220
νρπξσκέλα ζεκεία θαηά κήθνο ησλ ζέζεψλ ηνπο, ζηελ πξσηνβπδαληηλή πεξίνδν

θπξηαξρεί ε ρξήζε ησλ βαιιηζηξψλ απφ πνιηνξθεηηθνχο πχξγνπο.30 Ζ αιιαγή απηή δελ

ζεκαίλεη απαξαηηήησο ηελ παξαθκή ηεο βπδαληηλήο πνιηνξθεηηθήο ηερλνγλσζίαο κεηά

ηνλ 4ν κ.Υ. αη., αιιά ζίγνπξα ππνδειψλεη κία νηθνλνκία δπλάκεσλ ε νπνία θαηά πάζα

πηζαλφηεηα νθεηιφηαλ ζηελ νηθνλνκηθή αδπλακία ηεο Αλαηνιηθήο Απηνθξαηνξίαο ζε

ζχγθξηζε κε ηελ απηνθξαηνξηθή πεξίνδν.

Οη πεγέο ηεο πεξηφδνπ δίλνπλ κεγαιχηεξε έκθαζε ζηε ρξήζε ησλ βαιιηζηξψλ

θαηά ηελ άκπλα. ΋πσο θαη ζηελ επίζεζε, έηζη θαη εδψ ν ξφινο ηνπο ήηαλ θπξίσο ε

εμνπδεηέξσζε ησλ επηηηζεκέλσλ θαη ε θάιπςε ησλ θηιίσλ ηκεκάησλ.31 ΋κσο, παξά ηηο

ζαθείο καξηπξίεο ησλ πεγψλ, νξηζκέλνη αξραηνιφγνη ππνζηεξίδνπλ φηη ε ρξήζε

αθεηεξίσλ νξγάλσλ ζηηο νρπξψζεηο ειαηηψζεθε ζεκαληηθά θαηά ηελ πξσηνβπδαληηλή

πεξίνδν θαη φηη ζηαδηαθά ηε ζέζε ησλ βαιιηζηξψλ πήξαλ ηνμφηεο, νη νπνίνη θαη

απνηεινχζαλ πιένλ ηε ξαρνθνθθαιηά ηεο άκπλαο. Θηαζψηεο ηεο απφςεσο απηήο είλαη

θπξίσο νη Denys Pringle θαη Shelagh Gregory. Ο πξψηνο ζεσξεί φηη ην κεγάιν βειελεθέο

ηεο βαιιίζηξαο ηελ θαζηζηνχζε αθαηάιιειε γηα ηελ ππεξάζπηζε κηθξήο εθηάζεσο

νρπξψζεσλ φπσο ηα ζπλνξηαθά θξνχξηα ηεο Β. Αθξηθήο επί Ηνπζηηληαλνχ Α΄, φπνπ ε

δπλαηφηεηα πιεπξνθνπήζεσο ήηαλ πνιχ πην ζεκαληηθή θαη εμαζθαιηδφηαλ κφλνλ απφ

ηνμφηεο,32 ελψ ε δεχηεξε επαλαιακβάλεη ηηο απφςεηο ηνπ Pringle ζρεηηθά κε ηελ

πιεπξνθφπεζε θαη πξνζζέηεη σο επηρείξεκα ηελ έιιεηςε αλνηγκάησλ ζηνπο πχξγνπο ησλ

νρπξσκαηηθψλ πεξηβφισλ ησλ βπδαληηλψλ πφιεσλ ηεο Αλαηνιήο.33

30
Ακκηαλφο Μαξθειιίλνο, 19, 5, 6-7· Εψζηκνο, II1, 34, 29-35, 5.
31
Ο Ακκηαλφο Μαξθειιίλνο, 19, 6, 10, πεξηγξάθεη έλα ραξαθηεξηζηηθφ πεξηζηαηηθφ απφ ηελ πνιηνξθία
ηεο Άκηδαο (359): Οη βαιιίζηξεο ηέζεθαλ ζε ιεηηνπξγία γηα λα θαιχςνπλ ηελ επηζηξνθή ησλ ζηξαηησηψλ
πνπ είρελ επηρεηξήζεη έμνδν, αιιά ρσξίο νη ρεηξηζηέο ηνπο λα έρνπλ ηνπνζεηήζεη βιήκαηα, πξνο απνθπγή
πξνθιήζεσο απσιεηψλ ζηα θίιηα ηκήκαηα. Απφ ηελ άιιε, ν ήρνο ηνπο θαζψο έβαιιαλ πξνθάιεζε θφβν
ζηνπο Πέξζεο, νη νπνίνη δηέθνςαλ ηελ θαηαδίσμε θαη απνζχξζεθαλ.
32
D. Pringle, The Defence of Byzantine Africa from Justinian to the Arab Conquest (B.A.R. International
Series 99), Oμθφξδε 1981, 149-152.
33
Shelagh Gregory, Roman Military Architecture on the Euphrates Frontier, I, Άκζηεξληακ 1995, 152-

221
 Δίλαη πξνθαλέο φηη πίζσ απφ ηα επηρεηξήκαηα ησλ πξναλαθεξζέλησλ

αξραηνιφγσλ θξχβεηαη έσο έλαλ βαζκφ ε ηάζε πνιιψλ επηζηεκφλσλ λα ππνηηκνχλ ην

επίπεδν ηεο πνιεκηθήο ηερλνινγίαο ησλ Μέζσλ Υξφλσλ. Μφλνλ έηζη κπνξεί λα εμεγεζεί

ε βεβαηφηεηά ηνπο φηη ε ρξήζε αθεηεξίσλ νξγάλσλ κεηψζεθε ζην ειάρηζην θαηά ηελ

πξσηνβπδαληηλή πεξίνδν, παξά ηηο ζπρλέο αλαθνξέο ησλ αθεγεκαηηθψλ πεγψλ ζε

παξφκνηα κεραλήκαηα.34 Ζ ζεκαζία ηελ νπνίαλ έδηλαλ νη Βπδαληηλνί ζηελ χπαξμε

πνιεκηθψλ κεραλψλ ζηα ηείρε ― παξάιιεια κε ηε ρξήζε ηνμνηψλ ή άιισλ

ζηξαηεπκάησλ ― δηαθξίλεηαη ζαθψο ζηελ άπνςε ηνπ ηζηνξηθνχ Αγαζία, ν νπνίνο

ππνγξακκίδεη ηε κε έγθαηξε ηνπνζέηεζή ηνπο ζην Μαθξφλ Σείρνο σο αηηία ίζεο

ζεκαζίαο κε ηελ έιιεηςε θξνπξάο ζην ηείρνο γηα ηελ αζζελή άκπλα πνπ αληέηαμαλ νη

Βπδαληηλνί θαηά ηελ επηδξνκή ηνπ Κνπηξηγνχξσλ ην έηνο 559.35

Πέξαλ ησλ γξαπηψλ πεγψλ, νη αξραηνινγηθέο καξηπξίεο επηβεβαηψλνπλ θαη

απηέο ηελ εμέρνπζα ζέζε ηελ νπνίαλ είραλ ηα αθεηήξηα κεραλήκαηα ζηελ άκπλα

νρπξσκέλσλ ζέζεσλ. Ζ ρξήζε νμπβφισλ βαιιηζηξψλ ζεσξείηαη βέβαηε ζε νρπξψζεηο

φπσο ε Νηθφπνιηο ηνπ Ίζηξνπ36 θαη ην Δμακίιηνλ,37 ελψ βεβαίσο είλαη πέξα απφ

πξνθαλέο φηη παξφκνηεο κεραλέο ζα απνηεινχζαλ ηε βάζε ηεο άκπλαο ησλ ηεηρψλ ηεο

Κσλζηαληηλνππφιεσο.38 Σν επηρείξεκα ηνπ Pringle φηη νη βαιιίζηξεο ρξεζηκνπνηνχληαλ

ζε κεγάιεο θιίκαθνο νρπξψζεηο, αιιά φρη ζε κηθξά ζπλνξηαθά νρπξά, αλαηξέπεηαη απφ

ηα επξήκαηα ζηα πξσηνβπδαληηλά νρπξά ηεο Γθνξλέα θαη ηεο Oξζφβα. ΢ηνλ πχξγν ηεο

153.
34
Βι.αλσηέξσ, ζ. 212, ζεκ.30,θαη πξβι. Πξνθφπηνο, Πόλεμοι, 5, 21, 14· Αγαζίαο, 111, 16-26.
35
Αγαζίαο, 180, 3-4: “καὶ οὐδὲν ἦν τὸ ἀπεῖργον τ῵ μηδὲ φρουρὰν στρατιωτικὴν ἐνθάδε ἱδρῦσθαι
μήτε ἀμυντήρια μηχανήματα καὶ τοὺς ταῦτα κινεῖν ἐπισταμένους”. Πξβι. Πξνθφπηνο, Πόλεμοι, 1,
21, 7-8 (νη Βπδαληηλνί ππεξαζπηζηέο ηεο Μαξηπξνπφιεσο ην 531 αλζίζηαληαη κε γελλαηφηεηα, αλ θαη δελ
ειπίδνπλ ζε λίθε ελαληίνλ ησλ Πεξζψλ, θαζφηη ν πεξίβνινο ηεο πφιεσο ήηαλ αδχλακνο θαη νη ίδηνη δελ
δηέζεηαλ αθεηήξηα κεραλήκαηα).
36 A. G. Poulter, Nicopolis ad Istrum: A Roman, Late Roman, and Early Byzantine City (Journal of Roman

Studies Monograph 8), Λνλδίλν 1995, 33, 60-61.

37 T. E. Gregory, The Hexamilion and the Fortress (Isthmia 5), Πξίλζηνλ 1993, 132-134.

222
NΓ γσλίαο ηνπ πεξηβφινπ ηεο Οξζφβα ήηαλ πνπ αλαζθάθεθαλ ην πεξίθεκν θακάξηνλ

θαη έλα απφ ηα θακβέζηξηα κίαο νμπβφινπ βαιιίζηξαο,39 ελψ ηξία ζηδεξά θακβέζηξηα,

δχν ζηνλ πχξγν ηεο NA γσλίαο θαη έλα αθφκε ζε εθείλνλ ηεο NΓ γσλίαο,

αλαθαιχθζεθαλ ζηηο νρπξψζεηο ηεο Γθνξλέα.40 ΋ζν γηα ηελ άπνςε ησλ Pringle θαη

Gregory ζρεηηθά κε ηελ αδπλακία πιεπξνθνπήζεσο, ήδε νη εηδηθνί ηεο ειιεληζηηθήο

πεξηφδνπ είραλ ιχζεη ην πξφβιεκα εθνδηάδνληαο κε πιεπξηθά αλνίγκαηα ηνπο πχξγνπο,

επηηξέπνληαο έηζη ηελ πιεπξνθφπεζε ηεο βάζεσο ελφο πχξγνπ απφ ηνπο θαηαπέιηεο ησλ

γεηηνληθψλ ηνπ πχξγσλ.41 Σν επηρείξεκα ηεο Gregory φηη ζην πξσηνβπδαληηλφ νρπξφ ηνπ

Lejjun (Ηνξδαλία) νη πχξγνη βξίζθνληαλ ζε απφζηαζε κηθξφηεξε ησλ 50 κέηξσλ κεηαμχ

ηνπο δελ είλαη ηζρπξφ, δηφηη ζα κπνξνχζε θάιιηζηα λα ππάξρεη πιαγηνθάιπςε ηνπ ελφο

πχξγνπ απφ αθεηήξηα φξγαλα φρη ζηνλ επφκελν, αιιά ζηνλ κεζεπφκελν πχξγν, φπσο

θαίλεηαη θαζαξά απφ ηελ πεξηγξαθή ηνπ νρπξνχ ηελ νπνία παξαζέηεη.42

Ζ χπαξμε παξαζχξσλ βνιήο ζηνπο πχξγνπο (“τοξικὰς φωταγωγοὺς”

απνθαιεί ηα αλνίγκαηα απηά ν Κσλζηαληίλνο Πνξθπξνγέλλεηνο)43 απνηειεί βέβαηε

έλδεημε γηα ηελ έληαμε νμπβφισλ νξγάλσλ ζηνλ ακπληηθφ ζρεδηαζκφ ηεο νρπξψζεσο.44

Ζ Gregory ππνζηεξίδεη φηη ε αλππαξμία ηνπο ζηηο νρπξψζεηο ηεο βπδαληηλήο

Μεζνπνηακίαο απνηειεί έλδεημε παξαθκήο ζηε ρξήζε αθεηεξίσλ κεραλψλ, αιιά ε

πεξηγξαθή ηεο δείρλεη φηη πηζαλφηαηα ηέηνηα αλνίγκαηα ππήξραλ ζην Γάξαο, ελψ ν

κηθξφο βαζκφο δηαζψζεσο ησλ άιισλ εξεηπίσλ δελ αθήλεη πεξηζψξηα γηα βέβαηα

38 C. Foss - D. Winfield, Byzantine Fortifications: An Introduction, Πξαηηψξηα 1986, 43-45.

39
Baatz, “Finds”, 9-11.
40
Baatz, “Finds”, 14-15.
41
Γηα ην πξφβιεκα απηφ θαη ηηο κεζφδνπο αληηκεησπίζεψο ηνπ, βι. Marsden, Artillery Α, 116-163.
42
Shelagh Gregory, Roman Military Architecture on the Euphrates Frontier, II, Άκζηεξληακ 1996, 349-
359.
43
Kσλζηαληίλνο Πνξθπξνγέλλεηνο, Πρὸς τὸν ἴδιον υἱὸν Ῥωμανόν, 29, 257.
44
Marsden, Artillery Α, 128-130, 138-140.

223
ζπκπεξάζκαηα.45 Αξραηνιφγνη νη νπνίνη εξγάδνληαη ζε άιια ζεκεία ηεο πξψελ

Βπδαληηλήο Απηνθξαηνξίαο46 δείρλνπλ λα πηζηεχνπλ πεξηζζφηεξν ζηελ χπαξμε ηέηνησλ

αλνηγκάησλ θαη, θαη‟ επέθηαζε, ζηελ επξεία ρξήζε αθεηεξίσλ κεραλψλ θαηά ηελ

πξσηνβπδαληηλή πεξίνδν.47

Τα βπδαληηλά νμπβόια όξγαλα ηεο κέζεο πεξηόδνπ (7νο-11νο αη.)

΋πσο έρνπκε ήδε αλαθέξεη ζην πξνεγνχκελν θεθάιαην, ε άπνςε ε νπνία έρεη

επηθξαηήζεη γηα ηα νμπβφια φξγαλα ηεο κεζνβπδαληηλήο πεξηφδνπ πξνέξρεηαη απφ ηνπο

ζηαζψηεο ηεο ζρνιήο ηεο ηερλνινγηθήο νπηζζνδξνκήζεσο, νη νπνίνη έρνπλ επηβάιεη ηηο

ζεσξίεο ηνπο θαη ζε άιινπο ηζηνξηθνχο.48 Ζ άπνςε απηή βαζίδεηαη ζε κεγάιν βαζκφ ζηε

βεβαηφηεηα ησλ ππνζηεξηθηψλ ηεο φηη ε ειιελνξξσκατθή πνιηνξθεηηθή ηερλνγλσζία

είρε ήδε παξαθκάζεη ηνλ 5ν-6ν αη. Δίδακε ζην πξνεγνχκελν θεθάιαην φηη ην επηρείξεκα

απηφ δελ πξέπεη πιένλ λα ιακβάλεηαη ππ‟ φςηλ. Θα πξνζπαζήζνπκε ηψξα λα

αλαιχζνπκε κε θξηηηθή καηηά ηα ππφινηπα επηρεηξήκαηα ηεο ζρνιήο απηήο, πξηλ

θαηαιήμνπκε ζηα δηθά καο ζπκπεξάζκαηα.

Ο Chevedden ππνζηήξημε φηη ε νξνινγία πνπ ρξεζηκνπνηνχλ νη βπδαληηλέο

πεγέο κεηά ηνλ 6ν αη. δείρλεη φηη ε ρξήζε νμπβφισλ νξγάλσλ κε ζπλεζηξακκέλεο ίλεο

είρε πάςεη πξν πνιινχ.49 Παξαδφμσο ν Ακεξηθαλφο εξεπλεηήο θαίλεηαη λα ελλνεί ηε

ρξήζε ηνπ φξνπ βαλλίστρα αληί ηνπ φξνπ καταπέλτης, ρσξίο λα ιακβάλεη ππ‟ φςηλ

45
Gregory, Military Architecture Α, 152-153.
46
Βι. ελδεηθηηθά J. Crow - Alessandra Ricci, “Investigating the Hinterland of Constantinople: Interim
Report on the Anastasian Long Wall”, Journal of Roman Archaeology 10(1997)235-262, ηδίσο 252 θαη
ζεκ. 85, φπνπ αλαθνξά ζηελ χπαξμε αλνίγκαηνο ζε πχξγν ηεο πξσηνβπδαληηλήο νρπξψζεσο ηεο
Πεξίλζνπ.
47
Δπηζθφπεζε ησλ καξηπξηψλ ζρεηηθά κε ηε ρξήζε νμπβφισλ νξγάλσλ ζηελ άκπλα ησλ πξσηνβπδαληηλψλ
νρπξψζεσλ ζην S. McCotter, “The Strategy and Tactics of Siege Warfare in the Early Byzantine Period:
From Constantine to Heraclius” (δηδ. δηαηξ.), Mπέιθαζη 1995, 120-135.
48
Πξβι. J. F. Haldon, Warfare, State and Society in the Byzantine World, 565-1204, Λνλδίλν 1999, 134-

224
ηνπ ηελ αιιαγή ζηελ νξνινγία πνπ είρε ζεκεησζεί ζηα ηέιε ηνπ πξψηνπ

κεηαρξηζηηαληθνχ αηψλνο θαη ε νπνία ζεκαηνδνηνχζε ηελ εκθάληζε ηεο λέαο

ηερλνινγίαο ησλ νινκεηαιιηθψλ παιηζίσλ. Απφ ηελ άπνςε απηή, ε ρξήζε ηνπ φξνπ

βαλλίστρα ζε πεγέο ηνπ 7νπ αη. δείρλεη θαζαξά φηη ε ηερλνγλσζία θαηαζθεπήο

νμπβφισλ νξγάλσλ κε νινκεηαιιηθφ πιαίζην θαη ζπλεζηξακκέλεο ίλεο δελ είρε ζβήζεη

ζηα ηέιε ηεο πξσηνβπδαληηλήο/αξρέο ηεο κεζνβπδαληηλήο πεξηφδνπ.50

Σν θχξην επηρείξεκα φζσλ ππνζηεξίδνπλ φηη νη κεραλέο ζπλεζηξακκέλσλ ηλψλ

είραλ πάςεη λα ρξεζηκνπνηνχληαη θαηά ηε κεζνβπδαληηλή πεξίνδν ― ζε ζπλδπαζκφ κε

ηελ πξναλαθεξζείζα αληίιεςή ηνπο φηη απηφ είρε ήδε ζπκβεί λσξίηεξα, θαηά ηελ

πζηεξνξξσκατθή/πξσηνβπδαληηλή επνρή ― πεξηζηξέθεηαη γχξσ απφ ηελ θαηά θφξνλ

ρξήζε ηνπ φξνπ τοξοβαλλίστρα θαη ησλ παξαγψγσλ ηνπ ζηηο αθεγεκαηηθέο πεγέο θαη

ηα ζηξαηησηηθά εγρεηξίδηα ηνπ 9νπ θαη 10νπ αη.51 Σαπηίδνληάο ηελ κε ηε ξσκατθή

arcuballista, ηελ νπνίαλ αθφκε θαη ν Marsden ζπλέδεε κε ηε κεζαησληθή βαιιηζηξίδα,52

νη νπαδνί ηεο ζρνιήο ηεο αζπλέρεηαο επηκέλνπλ φηη ε νξνινγία ησλ Βπδαληηλψλ

ζπγγξαθέσλ απνδεηθλχεη ηελ ηερλνινγηθή ππνρψξεζε ηνπ Βπδαληίνπ ζηνλ ηνκέα ησλ

αθεηεξίσλ νξγάλσλ.53

Δθ πξψηεο φςεσο, ην επηρείξεκα δείρλεη ινγηθφ, ηδίσο αλ ιάβνπκε ππ‟ φςηλ ηελ

αληίζηνηρε νξνινγία ησλ Γπηηθψλ, νη νπνίνη ρξεζηκνπνηνχζαλ γηα ηε βαιιηζηξίδα

νλφκαηα ηα νπνία πξνέξρνληαλ απφ ηνλ ιαηηληθφ φξν arcuballista (πξβι. ην γαιι.

138, 187-189.
49
Chevedden, “Artillery A”, 163-164.
50
Π.ρ. Μαπξίθηνο, 12Β, 6, 8-9 (Ἑτέρας ἁμάξας ἐχούσας βαλλίστρας ἑκατέρωθεν στρεφομένας) θαη
12Β, 21, 13 (ἐκ τῶν μικροτέρων βαλλιστρῶν). Πξβι. ηε ρξήζε ηνπ φξνπ ζε ζπξηαθφ ρξνληθφ ηνπ ηέινπο
ηνπ 7νπ αη. (Μαξσληηηθφ Υξνληθφ, 33).
51
Π.ρ. Θενθάλεο, 384, 11-12 (στήσας τοξοβολίστρας καὶ τετραρέας εἰς τοὺς πύργους)· ΢πλερ.
Θενθάλνπο, 298, 16 (τοξοβαλλίστραις)· Λέσλ, Τακτικά, 904 Α (διὰ τοξοβολιστρῶν).
52
Marsden, Artillery A, 195.
53
Ζ ζαθέζηεξε θαη πεξηεθηηθφηεξε δηαηχπσζε ηεο ζέζεσο απηήο βξίζθεηαη ζην Chevedden, “Artillery A”,
146-151.

225
arbaleste ή arbalète).54 Απφ ηελ άιιελ, φκσο, ε έιιεηςε πεγψλ δελ επηηξέπεη ηελ

εμαγσγή αζθαιψλ ζπκπεξαζκάησλ ζρεηηθά κε ηε κνξθή ηελ νπνίαλ είρε ε arcuballista

ηεο πζηεξνξξσκατθήο επνρήο, νχηε ηε βεβαηφηεηα φηη ε ηειεπηαία ηαπηίδεηαη κε ηε

κεηαγελέζηεξε βαιιηζηξίδα. Δλψ νξηζκέλνη ζεσξνχλ βέβαηε ηελ ηαχηηζε απηήλ, 55 άιινη

ππνζηεξίδνπλ φηη αθφκε θαη ε arcuballista ιεηηνπξγνχζε κε κεραληζκφ

ζπλεζηξακκέλσλ ηλψλ, φπσο αθξηβψο θαη ηα ζχγρξνλά ηεο νμπβφια φξγαλα, θαη ην

πξφζεκα arcu- ζηελ νλνκαζία ηεο δελ ππνδήισλε ην ηφμν, αιιά ην θακάξηνλ ηεο

νμπβφινπ βαιιίζηξαο.56 Αλ νη ηειεπηαίνη έρνπλ δίθαην, ηφηε ε ηζρχο ησλ επηρεηξεκάησλ

φζσλ πηζηεχνπλ ζηελ ηερλνινγηθή νπηζζνδξφκεζε κεηψλεηαη ζε ζεκαληηθφ βαζκφ.

Γηα λα ζηεξίμνπλ ηελ άπνςή ηνπο, νη ππνζηεξηθηέο ηεο ζρνιήο ρξεζηκνπνηνχλ

σο εληζρπηηθή ηεο ζεσξίαο ηνπο ηελ πηζαλνινγνχκελε χπαξμε ελφο βπδαληηλνχ ηχπνπ

βαιιηζηξίδνο. Πξάγκαηη, αλ δερζνχκε φηη νη Βπδαληηλνί γλψξηδαλ ηε ρξήζε ηεο

βαιιηζηξίδνο σο φπινπ ρεηξφο ήδε απφ ηελ πξσηνβπδαληηλή πεξίνδν, είλαη πνιχ πην

εχθνιν λα ππνζέζνπκε φηη είραλ αληηθαηαζηήζεη ηηο βαιιίζηξεο ζπλεζηξακκέλσλ ηλψλ

κε κεγάινπ κεγέζνπο βαιιηζηξίδεο ηνπνζεηεκέλεο ζε βάζε. ΢ηηο αξρέο ηεο δεθαεηίαο

ηνπ 1970 ε επηζπκία ηνπο θάλεθε λα πξαγκαηνπνηείηαη, φηαλ ε έξεπλα θαηέιεμε ζην

ζπκπέξαζκα φηη πίζσ απφ ηνλ φξν σωληνάριον, ν νπνίνο απαληά ζην Στρατηγικὸν ηνπ

Μαπξηθίνπ, ρσξίο φκσο λα πεξηγξάθεηαη κε ζαθήλεηα,57 θξπβφηαλ ε βπδαληηλή

βαιιηζηξίδα.58 Σν γεγνλφο φηη ζε κεηαγελέζηεξεο πεγέο ην σωληνάριον εθέξεην λα

54
Γηα ηελ νξνινγία ησλ δπηηθνεπξσπατθήο πξνειεχζεσο βαιιηζηξίδσλ, βι. K. Huuri, Zur Geschichte des
mittelalterlichen Geschützwesens aus orientalischen Quellen (Studia Orientalia IX 3), Eιζίλθη - Λεηςία
1941, 43-47.
55
D. Baatz, “Die römische Jagdarmbrust”, Archäologisches Korrespondenzblatt 21(1991)283-290· πξβι.
ηνπ ηδίνπ, “Katapulte und mechanische Handwaffen des spätrömischen Heeres”, Journal of Roman
Military Equipment Studies 10(1999)5-19.
56
B. S. Hall, “Crossbows and Crosswords”, Isis 64(1973)527-533, εδψ 532.
57
Μαπξίθηνο, 12Β, 5, 4-6: “σωληνάρια ξύλινα μετὰ μικρῶν σαγιττῶν καὶ κουκούρων μικρῶν, ἅπερ
καὶ ἐπὶ πολὺ διάστημα ῥίπτονται διὰ τῶν τοξαρίων καὶ τοῖς ἐχθροῖς ἀχρεῖά εἰσιν.”
58
J. F. Haldon, “΢ΧΛHNAPION - The Byzantine Crossbow?”, University of Birmingham Historical

226
βάιιεη βιήκαηα παξφκνηα κε εθείλα ηεο ηνμνβαιιίζηξαο έδεηρλε λα γέξλεη ηελ

πιάζηηγγα νξηζηηθά ππέξ ηεο ππνζέζεσο ηεο βπδαληηλήο βαιιηζηξίδνο.59

Σα δεδνκέλα άιιαμαλ κε ηε δεκνζίεπζε ησλ λέσλ πνξηζκάησλ ηεο έξεπλαο, ηα

νπνία έδεημαλ ην αβάζηκν ησλ έσο ηφηε δηαηππσκέλσλ ζεσξηψλ: ην σωληνάριον δελ

ήηαλ ζηελ πξαγκαηηθφηεηα παξά έλα εμάξηεκα αλαηνιηθήο πξνειεχζεσο ην νπνίν

πξνζαξκνδφηαλ ζην ηφμν θαη ρξεζίκεπε σο νδεγφο γηα ηελ εθηφμεπζε βειψλ κήθνπο

κηθξφηεξνπ ηνπ θαλνληθνχ.60 Ζ λέα απηή άπνςε απνηέιεζε ηζρπξφ πιήγκα γηα ηνπο

ζηαζψηεο ηεο ζεσξίαο ηεο αζπλέρεηαο, δηφηη αδπλάηηδε ηα επηρεηξήκαηά ηνπο φζνλ αθνξά

ζηελ εμνηθείσζε ησλ Βπδαληηλψλ κε νμπβφια φξγαλα ρσξίο ζπλεζηξακκέλεο ίλεο· δελ

είλαη ηπραίν φηη ν Chevedden πξνζπάζεζε κεη‟ επηηάζεσο λα απνδείμεη φηη παξά ηαχηα

νη Βπδαληηλνί γλψξηδαλ ελ ηέιεη ηε βαιιηζηξίδα, έζησ θαη κε άιιν φλνκα.61

Απφ έσο ηψξα παξαηεζέληα βγαίλεη ην ζπκπέξαζκα φηη έσο ηνλ 10ν αη. νη

Βπδαληηλνί δελ θαίλεηαη λα είραλ έιζεη ζε επαθή κε νμπβφια φξγαλα ηα νπνία δελ

ρξεζηκνπνηνχζαλ ηφλνπο ζπλεζηξακκέλσλ ηλψλ γηα ηε ιεηηνπξγία ηνπο. Σν ζπκπέξαζκα

απηφ εληζρχεηαη απφ ηα φζα αλαθέξεη ε Άλλα Κνκλελή γηα ηελ τζάγγρα, ηνλ πξψην

επηβεβαησκέλν ηχπν βαιιηζηξίδνο πνπ έθαλε ηελ εκθάληζή ηνπ ζην Βπδάληην.62

΢χκθσλα κε ηε Βπδαληηλή πξηγθίπηζζα, ε ηδάγγξα ― ν φξνο απαληά γηα

Journal12(1970)155-157.
59
G. T. Dennis, “Flies, Mice, and the Byzantine Crossbow”, Byzantine and Modern Greek Studies
7(1981)1-5. Γεληθά γηα ηηο βαιιηζηξίδεο ζην Βπδάληην, βι. T. G. Kolias, Byzantinische Waffen. Ein Beitrag
zur byzantinischen Waffenkunde von den Anfängen bis zur lateinischen Eroberung (Byzantina
Vindobonensia 17), Bηέλλε 1988, 239-253.
60
D. Nishimura, “Crossbows, Arrow-Guides, and the Solenarion”, Byzantion 58(1988)420-435.
61
Chevedden, “Artillery A”, 146-148. Ο Ακεξηθαλφο εξεπλεηήο θαηαιήγεη ηειηθά ζηνλ φξν
χειροτοξοβολίστρα, ν νπνίνο απαληά ζηνλ Κσλζηαληίλν Πνξθπξνγέλλεην, Περὶ Βασιλείου Τάξεως,
669, 21-670, 1, αιιά ην επηρείξεκά ηνπ ζρεηηθά κε ην πξφζεκα χειρο- σο έλδεημε θνξεηνχ φπινπ δελ είλαη
βάζηκν, θαζψο είδακε ζην πξνεγνχκελν θεθάιαην φηη ε ρεηξνβαιιίζηξα είρε ην ίδην πξψην ζπλζεηηθφ,
ρσξίο φκσο λα είλαη φπιν ρεηξφο. Δπηπιένλ, απφ άιιεο ελδείμεηο γλσξίδνπκε φηη ε χειροτοξοβολίστρα
ήηαλ φπιν ηνπνζεηεκέλν ζε βάζε· πξβι. J. F. Haldon, “Theory and Practice in Tenth-Century Military
Administration. Chapters II, 44 and 45 of the Book of Ceremonies”, Travaux et Mémoires 13(2000)201-
352, εδψ 271-273.
62
Γηα ην δήηεκα ηεο πξψηεο εκθαλίζεσο ηνπ ζπγθεθξηκέλνπ ηχπνπ, ηελ νξνινγία πνπ ρξεζηκνπνηνχζαλ νη

227
πξψηε θνξά ζε βπδαληηλέο πεγέο ηνλ 11ν αη. ― ήηαλ παληειψο άγλσζηε έσο ηφηε.63

Φαίλεηαη φηη ε βαιιηζηξίδα εηζήρζε ζηνλ ρψξν ηεο Αλαηνιηθήο Μεζνγείνπ κέζσ ησλ

Γπηηθψλ, αλ θξίλνπκε θαη απφ πεγέο ηεο χζηεξεο βπδαληηλήο πεξηφδνπ νη νπνίεο

ζπλερίδνπλ λα αλαθέξνπλ ηελ ηδάγγξα σο «ιαηηληθφ ηφμν».64

Δίδακε ινηπφλ φηη ε άγλνηα ησλ Βπδαληηλψλ γηα εθηνμεπηηθά κεραλήκαηα πνπ

δελ ιεηηνπξγνχζαλ κε ηε βνήζεηα ηφλσλ απφ ζπλεζηξακκέλεο ίλεο απνηειεί αξλεηηθφ

επηρείξεκα ελαληίνλ φζσλ πηζηεχνπλ φηη ε πνιεκηθή ηερλνινγία ηνπ Βπδαληίνπ

παξήθκαζε κεηά ηελ πζηεξνξξσκατθή πεξίνδν. ΢ηηο επφκελεο παξαγξάθνπο ζα

αζρνιεζνχκε κε νξηζκέλεο ελδείμεηο νη νπνίεο ζα κπνξνχζαλ λα νδεγήζνπλ ζην

αληίζεην ζπκπέξαζκα, φηη δειαδή ε ηερλνγλσζία ηεο θαηαζθεπήο λεπξφηνλσλ

αθεηεξίσλ νξγάλσλ ζην Βπδάληην επηβίσζε έσο ηνπιάρηζηνλ ηνλ 10ν αη.

Ζ πξψηε έλδεημε αθνξά θαη απηή ζηελ νξνινγία πνπ ρξεζηκνπνηνχλ νη πεγέο

ηεο πεξηφδνπ. Παξάιιεια κε ηνλ φξν «ηνμνβαιιίζηξα», ζε νξηζκέλα θείκελα ηα νπνία

αλαθέξνληαη ζε νμπβφια φξγαλα απαληνχλ δηάθνξνη φξνη νη νπνίνη ηειηθά πξνέξρνληαη

απφ ηελ ἡλακάτη (θνηλψο «ξφθα»).65 Οη εξεπλεηέο νη νπνίνη αληειήθζεζαλ ηε ρξήζε

ηνπ φξνπ απηνχ πξνζπάζεζαλ λα ηνλ εμεγήζνπλ κε δηαθνξεηηθνχο ηξφπνπο. Ο

Chevedden, πηζηφο ζηηο απφςεηο ηνπ, ζεψξεζε φηη ε παξνκνίσζε ελφο αθεηεξίνπ

βπδαληηλέο πεγέο γηα λα ηνλ πεξηγξάςνπλ θαη ηελ εηπκνινγία ηνπ φξνπ, βι. γεληθά T. Γ. Κφιηαο, “H
πνιεκηθή ηερλνινγία ησλ Bπδαληηλψλ”, Δωδώλε 18/1(1989)17-41, εδψ 32-33, φπνπ θαη επηπιένλ
βηβιηνγξαθία.
63
Άλλα Κνκλελή, 305, 71-72: “ἡ δὲ τζάγρα τόξον μέν ἐστι βαρβαρικὸν καὶ Ἕλλησι παντελῶς
ἀγνοούμενον.”
64
Βι. Γεληθά M. C. Bartusis, The Late Byzantine Army: Arms and Society, 1204-1453, Φηιαδέιθεηα 1992,
331-332.
65
Λέσλ, Τακτικά, 720 Α (Ἑτέρας ἁμάξας ἐχούσας τοξοβαλλίστρας, μαγγανικὰ ἀλακάτια
ἑκατέρωθεν στρεφόμενα, βαλλισταρίους ἐμπείρους ἤτοι μαγγαναρίους)· Στρατηγικὴ Ἔκθεσις, 1,
150-151 (δεῖ δὲ τὸν ἀρχηγὸν τοῦ στρατοῦ ἔχειν καὶ χειρομάγγανα μικρά, ἠλακάτια τρία)· De
obsidione toleranda, 48, 2-4 (οἱ δὲ μηχανοποιοὶ περὶ τὰς μηχανὰς κινοῦν τὰ ἔργα, οἷον τετραρέας,
μαγγανικὰ καὶ τὰς λεγομένας ἠλακάτας [εἰλακάτας] καὶ χειρομάγγανα), 56, 6-9 (χρῆσθαί τε καὶ
ταῖς σφενδόναις εὐφυῶς καὶ ταῖς τοξοβολίστραις καὶ σκέπεσθαι ὑπὸ τῆς ἀσπίδος ἢ καὶ ἕτερον καὶ
ἑαυτὸν εὐλαβῆ περιφυλάττειν, πέμπειν δὲ καὶ διὰ τῶν τετραρίων καὶ τῶν μαγγανικῶν καὶ τῶν

228
νξγάλνπ κε ξφθα ζα κπνξνχζε λα ζεκαίλεη κφλνλ φηη απφ ην κεράλεκα απηφ θξέκνληαλ

ζθνηληά, φπσο αθξηβψο ε ξφθα ραξαθηεξίδεηαη απφ ηα λήκαηα πνπ ηπιίγνληαη γχξσ ηεο.

΢πλεπψο, ζχκθσλα κε ηνλ Ακεξηθαλφ ηζηνξηθφ ν φξνο ἡλακάτη θαη ηα παξάγσγά ηνπ

ππνδειψλνπλ έλα ιηζνβφιν έιμεσο παξφκνην κε εθείλα ηα νπνία εηζήρζεζαλ ζην

Βπδάληην ζηα ηέιε ηνπ 6νπ αη. (βι. ην επφκελν θεθάιαην).66

Απφ ηελ άιιελ, ν Dennis Sullivan εμεγεί ηνλ φξν νξκψκελνο απφ κία απφ ηηο

εξκελείεο ηνπ, εθείλε ηεο ηξνραιίαο (ζε πεγάδη γηα ηελ άληιεζε χδαηνο). Με βάζε ηελ

επεμήγεζε απηή, ν Sullivan ππνζηεξίδεη (ρσξίο λα είλαη απνιχησο βέβαηνο) φηη ηα

νμπβφια φξγαλα ηνπ 10νπ αη. ― επνρή ζηελ νπνία ρξνλνινγνχληαη ζρεδφλ φιεο νη πεγέο

πνπ αλαθέξνπλ ηνλ φξν ― ήζαλ εθνδηαζκέλα κε ηξνραιίεο, άξα θαηά πάζα πηζαλφηεηα

ιεηηνπξγνχζαλ κε ζπλεζηξακκέλεο ίλεο.67

Καηά ηε γλψκε κνπ, ε νξζφηεξε εξκελεία ηνπ φξνπ ἡλακάτη ζα πξέπεη λα έρεη

σο βάζε ηεο ηελ νκνηφηεηα ηνπ ζπγθεθξηκέλνπ νηθηαθνχ εξγαιείνπ ― θαη ηνπ

αδξαρηηνχ, ην νπνίν απνηειεί αλαπφζπαζην εμάξηεκα ηεο ξφθαο ― θαη ησλ κάιηλσλ

ηλψλ πνπ ηπιίγνληαη γχξσ απφ απηφ κε ηνπο ηφλνπο ζπλεζηξακκέλσλ ηλψλ ράξε ζηνπο

νπνίνπο ιεηηνπξγνχζαλ ηα αθεηήξηα φξγαλα απφ ηελ ειιεληζηηθή πεξίνδν. Οξκψκελνο

απφ ηελ εξκελεία απηή, έλαο αληηθεηκεληθφο κειεηεηήο ν νπνίνο δελ δηαθαηέρεηαη νχηε

απφ πάζνο λα ππνζηεξίμεη ηε κία ή ηελ άιιε ζρνιή ζθέςεσο νχηε απφ ηεηξηκκέλεο

πξνθαηαιήςεηο γηα ην ηερλνινγηθφ επίπεδν ησλ Μέζσλ Υξφλσλ, κπνξεί εχθνια λα δεη

φηη ε άπνςε απηή εμεγεί κε ηνλ θαιχηεξν ηξφπν ηελ παξάιιειε ρξήζε ησλ φξσλ

λεκατῶν). Πξβι. ηε γεληθή επηζθφπεζε ησλ πεγψλ πνπ αλαθέξνπλ ηνλ ζπγθεθξηκέλν φξν ζην Huuri,
Geschichte, 85-87.
66
P. E. Chevedden, “The Artillery of King James I the Conqueror”, ζην: P. E. Chevedden - D. J. Kagay -
P. G. Padilla (επηκ.), Iberia and the Mediterranean World of the Middle Ages, II, Λέπληελ - Nέα Yφξθε -
Kνισλία 1996, 47-94, εδψ 65.
67
D. F. Sullivan, “Tenth Century Byzantine Offensive Siege Warfare: Instructional Prescriptions and
Historical Practice”, ζην: K. Tζηθλάθεο (επηκ.), Tν Eκπόιεκν Bπδάληην (9νο-12νο αη.) (Γηεζλή ΢πκπφζηα
4), Aζήλα 1997, 179-200, εδψ 199.

229
τοξοβαλλίστρα θαη ἡλακάτη ζε νξηζκέλεο πεγέο (π.ρ. ην De obsidione toleranda) θαη

ηελ ηαχηηζε ηνπ δεπηέξνπ φξνπ κε ηνλ φξν χειρομάγγανον ζε άιιεο.68 Σν γεγνλφο φηη ε

ηερλνγλσζία ηεο θαηαζθεπήο αθεηεξίσλ νξγάλσλ κε ζπλεζηξακκέλεο ίλεο επηβίσζε ―

έζησ θαη σο ζεσξεηηθή γλψζε ― θαη ζην Ηζιάκ δείρλεη φηη ε Αλαηνιηθή Μεζφγεηνο θαη

ε Δγγχο Αλαηνιή πνηέ δελ απψιεζαλ ηελ θιεξνλνκία ηεο ειιελνξξσκατθήο

αξραηφηεηνο.

Πξνο επίξξσζε ησλ επηρεηξεκάησλ ππέξ ηεο επηβηψζεσο ηεο νμπβφινπ

βαιιίζηξαο ζηνπο κεζνβπδαληηλνχο ρξφλνπο κπνξνχκε λα επηθαιεζζνχκε ηε καξηπξία

ηνπ ζπγγξαθέα ησλ κέζσλ ηνπ 10νπ αη. ν νπνίνο έρεη κείλεη γλσζηφο ζηελ έξεπλα σο

Ήξσλ ν Βπδάληηνο θαη ράξε ζηνλ νπνίνλ γλσξίδνπκε φηη έλα απφ ηα πιηθά απφ ηα νπνία

θαηαζθεπάδνληαλ νη ηφλνη ζπλεζηξακκέλσλ ηλψλ ήηαλ ην κεηάμη.69 Ο αλψλπκνο

ζπκπηιεηήο αληέγξαςε ζε πνιχ κεγάιν βαζκφ παιαηφηεξεο ηερληθέο πξαγκαηείεο, 70 αιιά

ε πιεξνθνξία ηελ νπνία παξαζέηεη δελ πξνέξρεηαη απφ απηέο.71 Σελ ίδηα επνρή (κέζα

10νπ αη.) ζπλαληνχκε ηνλ φξν κόρδαι μεταξοταὶ ζηα έγγξαθα ηα νπνία απαξηζκνχλ ηηο

πνιεκηθέο κεραλέο κε ηηο νπνίεο είρε εθνδηαζζεί ην εθζηξαηεπηηθν ζψκα πνπ ζα απέπιεε

γηα ηελ αξαβνθξαηνχκελε Κξήηε (έηνο 949).72 Αλ θαη νξηζκέλνη εηδηθνί έρνπλ εθθξάζεη

αληηξξήζεηο γηα ηελ ηαχηηζε, ζεσξψληαο φηη ν φξνο αλαθέξεηαη

68
Στρατηγικὴ Ἔκθεσις, 1, 150-155. Γελ πξέπεη λα καο πξνθαιεί έθπιεμε ην γεγνλφο φηη ν E. McGeer,
Sowing the Dragon‟s Teeth: Byzantine Warfare in the Tenth Century (Dumbarton Oaks Studies 33),
Oπάζηγθηνλ 1995, 65 εξκελεχεη ηα “χειρομάγγανα μικρά” σο «θνξεηέο βαιιηζηξίδεο», κε
ζπλεηδεηνπνηψληαο φηη ζην θείκελν ν φξνο ἠλακάτια απνηειεί επεμεγεκαηηθή πξνζζήθε ζηνλ φξν
χειρομάγγανα.
69
Παραγγέλματα Πολιορκητικά, 44, 31-35: “πρὸς ἃ νεύροις ὠμιαίοις ἢ νωτιαίοις πάντων ζῴων
πλὴν συῶν διὰ μέσου τῶν χοινικίδων διερχομένοις ἐπὶ τῇ τῆς στροφῆς τάσει διὰ τὸ ἐντόνιον
περιειλεῖσθαι, ἢ τοῖς ἐκ νημάτων σηρικῶν ἁδροτέροις μαλάθοις”.
70
Βι. αλσηέξσ, ζζ. 62-63.
71
Πξβι. ην ζρφιην ηνπ D. F. Sullivan, Siegecraft. Two Tenth-Century Instructional Manuals by “Heron of
Byzantium” (Dumbarton Oaks Studies 36), Oπάζηγθηνλ 2000, 223-224.
72
Κσλζηαληίλνο Πνξθπξνγέλλεηνο, Περὶ Βασιλείου Τάξεως, 669, 21-670, 1 (ναύκλας μετὰ
χειροτοξοβολίστρων καὶ κόρδων μεταξοτῶν), 670, 11-12 (τοξοβολίστραι μεγάλαι μετὰ τροχιλίων
καὶ κόρδων μεταξοτῶν), 671, 15-16 (κόρδας μεταξωτὰς παχέας σπαρτίνας ε΄, καὶ εἰς τὰς μικρὰς

230
ζηηο ρνξδέο ησλ ηφμσλ,73 εληνχηνηο ε ζαθήο (θαη αλεμάξηεηε) καξηπξία ηνπ ςεπδν-

Ήξσλνο Βπδαληίνπ δελ αθήλεη πεξηζψξηα γηα ακθηβνιία φηη ηα έγγξαθα αλαθέξνληαη ζε

νμπβφια φξγαλα ζπλεζηξακκέλσλ ηλψλ.

Ζ παξάιιειε αλαθνξά ζε πξνκήζεηα ζηδήξνπ απαξαίηεηνπ γηα ηηο νμπβφινπο

κεραλέο ηνπ 949 δείρλεη φηη ηα ζπγθεθξηκέλα κεραλήκαηα δηέζεηαλ πνιιά κεηαιιηθά

εμαξηήκαηα θαη εληζρχεη ηελ άπνςε φηη πξφθεηηαη γηα βαιιίζηξεο. Δπίζεο, ην γεγνλφο φηη

ε ζεξνηξνθία ζην Βπδάληην αλαπηχρζεθε ζε κεγάιν βαζκφ κεηά ηνλ 6ν αη.74 απνηειεί

έκκεζε έλδεημε γηα ην φηη ε θαηαζθεπή θαη ρξήζε αθεηεξίσλ νξγάλσλ ζπλεζηξακκέλσλ

ηλψλ ζπλερίζζεθε θαη κεηά ηελ επνρή ηνπ Ηνπζηηληαλνχ ― νη Βπδαληηλνί ζα πξέπεη λα

δηέζεηαλ κεγάιε παξαγσγή κεηαμηνχ γηα λα έρνπλ ηελ άλεζε λα εθνδηάδνπλ κε απηφ ηηο

βιεηηθέο κεραλέο ηνπο.

Καηαιήγνπκε ινηπφλ ζην ζπκπέξαζκα φηη ε ειιελνξξσκατθή ηερλνγλσζία

ζηνλ ηνκέα ηεο θαηαζθεπήο αθεηεξίσλ νξγάλσλ, ηελ νπνία πνιινί ζχγρξνλνη εξεπλεηέο

ζεσξνχζαλ ρακέλε γηα ην Βπδάληην, επηβίσζε ζρεδφλ έσο ην ηέινο ηεο κεζνβπδαληηλήο

πεξηφδνπ.

Τα νμπβόια όξγαλα ηνπ ύζηεξνπ Βπδαληίνπ (12νο-15νο αη.)

Οη πξψηεο ελδείμεηο γηα ηελ παξαθκή ηεο ειιελνξξσκατθήο ηερλνγλσζίαο ζηνλ ηνκέα

ηεο θαηαζθεπήο αθεηεξίσλ νξγάλσλ ζην Βπδάληην εληνπίδνληαη ηνλ 11ν αη.

΢πγθεθξηκέλα, ν Κεθαπκέλνο ζπκβνπιεχεη ηνλ θξνχξαξρν ηεο πφιεσο ε νπνία

τοξοβολίστρας σπαρτίνας ε΄).

73
Πξβι. Haldon, “Theory”, 273.
74
Βι. γεληθά Anna Muthesius, “Essential Processes, Looms, and Technical Aspects of the Production of
Silk Textiles”, ζην: Angeliki E. Laiou (επηκ.), The Economic History of Byzantium (Dumbarton Oaks
Studies 39), Οπάζηγθηνλ 2002, 147-168.

231
εηνηκάδεηαη λα δερζεί επίζεζε λα εθνδηάζεη ηα ηείρε ηεο κε ηδάγγξεο. 75 Καζψο απφ ηα

ζπκθξαδφκελα θαίλεηαη ζρεδφλ βέβαην νη ηδάγγξεο απηέο λα ήζαλ ηνπνζεηεκέλεο ζε

βάζεηο, ην ζπκπέξαζκα είλαη φηη ζηα ηέιε ηνπ 11νπ αη. ε καθξφρξνλε ηζηνξηθή πνξεία

ησλ νμπβφισλ βαιιηζηξψλ έθζαλε ζην ηέινο ηεο.

Μία επηπιένλ έλδεημε γηα ηε ζηαδηαθή αληηθαηάζηεζε ησλ παιαηψλ βαιιηζηξψλ

απφ ηα δπηηθνχ ηχπνπ νμπβφια φξγαλα πξνέξρεηαη απφ ηελ αξραηνινγία. Σα ηείρε κε ηα

νπνία ν Μαλνπήι Α΄ Κνκλελφο (1143-1180) ζπκπιήξσζε ηε ρεξζαία νρχξσζε ηεο

Κσλζηαληηλνππφιεσο δηέθεξαλ απφ ηα παιαηφηεξα Θενδνζηαλά ηείρε ζην φηη πιένλ δελ

δηέζεηαλ αλνίγκαηα, αιιά ηνμνζπξίδεο· ην εζσηεξηθφ ησλ πχξγσλ ήηαλ πεξηνξηζκέλν θαη

δελ επέηξεπε ηελ εγθαηάζηαζε νγθσδψλ κεραλψλ, ελψ ηα αλνίγκαηα ζε έλα παιαηφηεξν

ηκήκα ηνπ ηείρνπο θιείζηεθαλ.76 Γελ ρσξεί ακθηβνιία φηη ν ακπληηθφο ζρεδηαζκφο ησλ

Βπδαληηλψλ ηνλ 12ν αη. ήηαλ κάιινλ απίζαλν λα πεξηιακβάλεη νμπβφινπο βαιιίζηξεο.

Σα λέα κεραλήκαηα πνπ ήιζαλ απφ ηε Γχζε είραλ ηε κνξθή κεγάισλ

βαιιηζηξίδσλ ηνπνζεηεκέλσλ ζε βάζε. Απφ ηνλ 13ν αη. ήζαλ γλσζηά σο springardi77 θαη

είραλ ηε δπλαηφηεηα λα εθηνμεχνπλ κεγάια βέιε κε πνιχ κεγαιχηεξε δχλακε θαη ζε

κεγαιχηεξε απφζηαζε απφ ηελ βαιιίζηξηδα. Πξνθαλψο δηέζεηαλ ηξνραιία, αλ θξίλνπκε

απφ ηε κία θαη κνλαδηθή αλαθνξά ηνπ φξνπ μαγγανότζαγκρα ζε βπδαληηλή πεγή ησλ

κέζσλ ηνπ 14νπ αη., ν νπνίνο πεξηγξάθεη κε αξθεηά ζαθή ηξφπν ηε κνξθή ηελ νπνία

πηζαλφηαηα είραλ ηα ζπγθεθξηκέλα κεραλήκαηα.78

75
Κεθαπκέλνο, 30, 32-33: “ἐπίστησον μαγγανικὰ τοῖς τείχεσι και τζάγρας”.
76
Foss - Winfield, Fortifications, 48· πξβι. A. W. Lawrence, “A Skeletal History of Byzantine
Fortifications”, Annual of the British School at Athens 78(1983)171-227, εδψ 221.
77
Ζ παιαηφηεξε αλαθνξά ζε κεράλεκα κε απηφ ην φλνκα ζπλαληάηαη ζηε Γαιιία ην 1258: Liebel, J.,
Springalds and Great Crossbows, Λεληο 1998, 4.
78
Παξάθξαζε Υσληάηε, 118, 17. Γηα απεηθνλίζεηο ησλ ζπγθεθξηκέλσλ κεραλεκάησλ, βι. Ch. Gravett,
Medieval Siege Warfare, Λνλδίλν 1990, 20, θαη J. Bradbury, The Medieval Siege, Γνχληκπξηηδ -
Pφηζεζηεξ 1992, 250.

232
 Οη καξηπξίεο ησλ βπδαληηλψλ πεγψλ γηα ηε ρξήζε ησλ δπηηθνχ ηχπνπ νμπβφισλ

δελ είλαη πνιιέο, αιιά ζπκπιεξψλνληαη απφ δπηηθέο πεγέο. Μία γαιιηθή πεγή γηα ηελ

Σέηαξηε ΢ηαπξνθνξία κλεκνλεχεη βπδαληηλά κεραλήκαηα ηνπνζεηεκέλα ζηα ζαιάζζηα

ηείρε ηεο Πφιεσο, ηα νπνία εθηφμεπαλ ηεξάζηηα βέιε ελαληίνλ ησλ πνιηνξθεηηθψλ

κεραλεκάησλ ησλ ΢ηαπξνθφξσλ.79 ΢ε παξφκνηα φξγαλα αλαθέξεηαη πηζαλφηαηα ν

Παρπκέξεο φηαλ ρξεζηκνπνηεί ηελ έθθξαζε ἰοβόλα μηχανήματα,80 ίζσο ζέινληαο λα

δψζεη άιιε κνξθή ζηνλ θιαζζηθφ φξν ὀξυβόλα.

Ζ ρξήζε ησλ κεγάισλ βαιιηζηξίδσλ ― παξάιιεια κε εθείλε ησλ κηθξφηεξσλ

ηδαγγξψλ, ηηο νπνίεο πιένλ νη Βπδαληηλνί είραλ πιήξσ πηνζεηήζεη ― ζπλερίζζεθε έσο

ηελ Άισζε. ΢ηελ ηειεπηαία φρη κφλνλ νη κεραλέο, αιιά θαη νη ρεηξηζηέο ηνπο ήζαλ

Λαηίλνη,81 απνδεηθλχνληαο θαη‟ απηφλ ηνλ ηξφπν φηη ε πξσηνθαζεδξία ζηελ

πνιηνξθεηηθή ηερλνγλσζία είρε πιένλ πεξάζε ζε δπηηθά ρέξηα, απνηέιεζκα ηεο

νηθνλνκηθήο παξαθκή ηνπ Βπδαληίνπ θαηά ηνπο ηειεπηαίνπο αηψλεο ηεο ππάξμεψο ηνπ.

79
Ρνβέξηνο ηνπ Κιαξί, 57: Quant li Griu virent que li Franchois les assaloient si, si descendent a geter
grandesme quarriaus seur ches engiens as Franchois si grans que trop. Si commenchent a craventer et a
despechier et a esmier tous ches engiens, si que onques nus n‟osa demorer dedens ne desous ches engiens.
80
Παρπκέξεο, I, 173, 2-4, 175, 2-6, IV, 485, 6.
81
Bartusis, Army, 339-340.

233
234
 Kεθάιαην έβδνκν

Tα βπδαληηλά ιηζνβόια όξγαλα

΢ηα πξνεγνχκελα θεθάιαηα αζρνιεζήθακε κε ηα νμπβφια φξγαλα, ηα νπνία

απνηεινχζαλ ηελ πιεηνλφηεηα ζην νπινζηάζην ησλ ζηξαηψλ ηεο Όζηεξεο Αξραηφηεηνο

θαη ησλ Μέζσλ Υξφλσλ. Με ην παξφλ θεθάιαην, αθηεξσκέλν ζηα ιηζνβφια,

νινθιεξψλεηαη ε εμέηαζε ησλ αθεηεξίσλ κεραλψλ ηνπ βπδαληηλνχ ζηξαηνχ. Αλ θαη

ζαθψο ιηγφηεξα ζε αξηζκφ, θαζψο επίζεο θαη ιηγφηεξν πεξίπινθα ζηελ θαηαζθεπή ηνπο,

εληνχηνηο ηα ιηζνβφια φξγαλα ζπλέβαιιαλ ζεκαληηθά ζηελ άκπλα ησλ πφιεσλ, ελψ

απνηεινχζαλ ηελ αηρκή ηνπ δφξαηνο θάζε επηζεηηθήο πξνζπάζεηαο ησλ πνιηνξθεηψλ. Ζ

δηαπίζησζε απηή απνηειεί ηνλ έλαλ απφ ηνπο δχν ιφγνπο πνπ δηθαηνινγνχλ ηε κεγάιε

ζεκαζία ηεο κειέηεο ησλ βπδαληηλψλ ιηζνβφισλ. Ο άιινο είλαη ε ζπκβνιή ηνπο ζηε

κειέηε ηεο ηζηνξίαο ηεο ηερλνινγίαο, θαζψο ε εμέιημή ηνπο απνηειεί ραξαθηεξηζηηθφ

παξάδεηγκα ηεο ηθαλφηεηνο θαη ηεο πξνζπκίαο ησλ Βπδαληηλψλ λα αθνκνηψλνπλ ηα

δηδάγκαηα απφ ηελ πνιεκηθή ηερλνινγία άιισλ πνιηηηζκψλ.

Τα ιηζνβόια ηνπ βπδαληηλνύ ζηξαηνύ θαηά ηελ Ύζηεξε Αξραηόηεηα

(3νο-6νο αη.)

Ζ αλάιπζε ηεο νξνινγίαο ηελ νπνία ρξεζηκνπνηνχλ νη βπδαληηλέο πεγέο ηεο πξψηκεο

πεξηφδνπ γηα λα πεξηγξάςνπλ ηα ιηζνβφια αθεηήξηα φξγαλα ηεο επνρήο έρεη νδεγήζεη

ηνπο εξεπλεηέο ζην ζπκπέξαζκα φηη κία ζεκαληηθή αιιαγή είρε ιάβεη ρψξα πξηλ ηνλ 4ν

235
κεηαρξηζηηαληθφ αηψλα. ΢ε πξνεγνχκελε ελφηεηα (βι. ηέηαξην θεθάιαην) δηαπηζηψζακε

φηη έσο ηα ηέιε ηνπ 1νπ αη. κ.X. νη ιαηηληθέο πεγέο ρξεζηκνπνηνχζαλ γηα ηα ιηζνβφια

κεραλήκαηα ηνλ φξν ballista, ν νπνίνο αληηζηνηρνχζε ζηνπο ειιεληθνχο φξνπο

(καταπέλτης) λιθοβόλος ή πετροβόλος. ΋πσο φια ηα γλσζηά αθεηήξηα φξγαλα ηεο

χζηεξεο ειιεληζηηθήο θαη ξσκατθήο πεξηφδνπ ηα νπνία ιεηηνπξγνχζαλ κε

ζπλεζηξακκέλεο ίλεο, έηζη θαη ε ιηζνβφινο ballista ηεο πξψηκεο απηνθξαηνξηθήο

πεξηφδνπ ― Σχπνο Vb, ζχκθσλα κε ηελ ηππνινγία ηνπ Marsden, ε θαιχηεξε πεξηγξαθή

ηνπ νπνίνπ βξίζθεηαη ζην έξγν ηνπ Βηηξνπβίνπ ― δηέζεηε δχν αγθψλεο.1

΢ε ζχγθξηζε κε ηνλ πεηξνβφιν θαηαπέιηε ηνλ νπνίνλ πεξηγξάθεη ν Ρσκαίνο

ζηξαηησηηθφο κεραληθφο, ηα ιηζνβφια φξγαλα ηεο πξσηνβπδαληηλήο πεξηφδνπ, θαίηνη δελ

έπαπζαλ λα εθκεηαιιεχνληαη ηελ ελέξγεηα ηελ νπνία παξήγαγαλ νη ζπλεζηξακκέλεο

ίλεο, εληνχηνηο δηέθεξαλ ξηδηθά απφ ηνλ παιαηφηεξν Σχπν Vb. Ζ πξψηε έλδεημε γηα ηελ

αιιαγή ε νπνία είρε επέιζεη θαηά ηνπο ελδηάκεζνπο αηψλεο ζηελ θαηαζθεπή ησλ

ζπγθεθξηκέλσλ αθεηεξίσλ κεραλψλ εληνπίδεηαη ζηε δηαθνξεηηθή νξνινγία ηελ νπνία

ρξεζηκνπνηεί ν Ακκηαλφο Μαξθειιίλνο, ε ζεκαληηθφηεξε πεγή καο γηα ηηο πνιεκηθέο

επηρεηξήζεηο ησλ πξψησλ δεθαεηηψλ ηνπ Βπδαληίνπ. ΢ην έξγν ηνπ ν ζηξαηησηηθφο

ηζηνξηθφο ρξεζηκνπνηεί γηα ηα πεηξνβφια φξγαλα ηεο επνρήο ηνπ δχν φξνπο: scorpio

θαη onager.2 ΋πσο έρνπκε ήδε κλεκνλεχζεη ζε πξνεγνχκελα θεθάιαηα, νη κειεηεηέο

έρνπλ θαηαιήμεη ζην ζπκπέξαζκα φηη ν πξψηνο φξνο αλαθεξφηαλ θαηά ηελ

ειιεληζηηθή θαη πξψηκε ξσκατθή πεξίνδν ζε κηθξνχ κεγέζνπο νμπβφινπο

1
Γηα ηα ιηζνβφια φξγαλα ηεο πεξηφδνπ 50 π.Υ.-100 κ.Υ., βι. E. W. Marsden, Greek and Roman Artillery.
Technical Treatises, Oμθφξδε 1971, 185-205, θαη A. Wilkins, Roman Artillery (Shire Archaeology 86),
Πξίλζεο Pίζκπνξσ 2003, 20-37, 55-65.
2
Ακκηαλφο Μαξθειιίλνο, 18, 2, 7 (proinde diffractis capitibus multos hostium scorpionum iactu moles
saxeae colliserunt)· 20, 7, 10 (nec ballistae tamen cessavere nec scorpiones, illae tela torquentes, hi
lapides crebros)· 23, 4, 4 (scorpionis autem, quem appellant nunc onagrum)· 31, 15, 12 (genus tormenti,
quem onagrum sermo vulgaris appelat).

236
θαηαπέιηεο·3 ν Ακκηαλφο Μαξθειιίλνο είλαη ν κνλαδηθφο ζπγγξαθέαο ν νπνίνο ηνλ

ρξεζηκνπνηεί γηα λα ππνδειψζεη έλα είδνο ιηζνβφινπ αθεηεξίνπ νξγάλνπ. Ο δεχηεξνο

φξνο ρξεζηκνπνηείηαη γηα πξψηε θνξά, αλαθέξεηαη απνθιεηζηηθά ζε ιηζνβφια φξγαλα

θαη είλαη ν πιένλ ζπλεζηζκέλνο: απαληά επίζεο ζην έξγν ηνπ Βεγεηίνπ, ζρεδφλ

ζπγρξφλνπ ηνπ Ακκηαλνχ,4 ελψ δχν αηψλεο αξγφηεξα ηνλ παξαζέηνπλ ν Ησάλλεο Λπδφο5

θαη ν Πξνθφπηνο.6

Ζ αιιαγή ζηελ νξνινγία πνπ ρξεζηκνπνηνχλ νη ζπγγξαθείο ηεο πεξηφδνπ

πξνθεηκέλνπ λα αλαθεξζνχλ ζηα πζηεξνξξσκατθά/πξσηνβπδαληηλά πεηξνβφια δελ

απνηειεί ηε κνλαδηθή έλδεημε φηη ε ηερλνινγία ησλ ζπγθεθξηκέλσλ αθεηεξίσλ κεραλψλ

παξνπζίαδε δηαθνξέο ζε ζχγθξηζε κε εθείλε ησλ ιηζνβφισλ θαηαπειηψλ ηεο

ειιελνξσκατθήο επνρήο. Ο πξνζεθηηθφο κειεηεηήο ζα κπνξνχζε λα εληνπίζεη άιια δχν

ζηνηρεία ηα νπνία νδεγνχλ ζην ίδην ζπκπέξαζκα. Σν πξψην είλαη ε παξαηήξεζε ηνπ

Πξνθνπίνπ φηη ν φλαγξνο θέξεη νκνηφηεηεο κε ηε ζθελδφλε.7 Σν δεχηεξν είλαη ε

εξκελεία ηελ νπνία παξαζέηεη ν Ακκηαλφο Μαξθειιίλνο αλαθνξηθά κε ηελ πξνέιεπζε

ηνπ φξνπ scorpio: ν ηζηνξηθφο ππνζηεξίδεη φηη ην ζπγθεθξηκέλν ιηζνβφιν νλνκάζηεθε

έηζη ιφγσ ηνπ φηη ε θίλεζε ηνπ βξαρίνλφο ηνπ κνηάδεη κε ηελ ηαθηηθή ηνπ ζθνξπηνχ, ν

3
E. W. Marsden, Greek and Roman Artillery. Historical Development, Oμθφξδε 1969, 57-61 θαη 79, ζεκ.
1· πξβι. A. Wilkins - L. Morgan, “Scorpio and cheiroballistra”, Journal of Roman Military Equipment
Studies 11(2000)77-101, εδψ 96.
4
Βεγέηηνο, 4, 22: “Onager autem dirigit lapides, sed pro nervorum crassitudine et magnitudine saxorum
pondera iaculatur.”
5
Η. Λπδφο, 72, 23-24: “καταπέλτης δέ ἐστιν εἶδος ἑλεπόλεως, καλεῖται δὲ τ῵ πλήθει ὄναγρος.”
6
Πξνθφπηνο, Πόλεμοι, 5, 21, 18-19: “ἑτέρας δὲ μηχανὰς ἐπήξαντο ἐν ταῖς τοῦ περιβόλου ἐπάλξεσιν
ἐς λίθων βολὰς ἐπιτηδείας. σφενδόνῃ δὲ αὗταί εἰσιν ἐμφερεῖς καὶ ὄναγροι ἐπικαλοῦνται.”
7
Απηφζη. Γηα λα γίλεη θαηαλνεηή ε ζχγθξηζε, ζα πξέπεη λα ιεθζεί ππ‟ φςηλ φηη ν Πξνθφπηνο δελ
αλαθέξεηαη ζηελ απιή ζθελδφλε (γηα ηελ νπνία βι. γεληθά T. G. Kolias, Byzantinische Waffen. Ein
Beitrag zur byzantinischen Waffenkunde von den Anfängen bis zur lateinischen Eroberung (Byzantina
Vindobonensia 17), Βηέλλε 1988, 254-259), αιιά ζηνλ ηχπν πνπ απφ ηνλ Βεγέηην (3, 14) νλνκάδεηαη
fustibalus: πξφθεηηαη γηα ζθελδφλε ε νπνία βξίζθεηαη ζην άθξν κίαο ξάβδνπ, ηελ νπνία θξαηά ν
ζθελδνλήηεο θαη κε ηε βνήζεηα ηεο νπνίαο εθηνμεχεηαη ην βιήκα· πξβι. Pat Southern - Karen R. Dixon,
The Late Roman Army, Λνλδίλν 1996, 166.

237
νπνίνο ζεθψλεη ςειά ην θεληξί ηνπ φηαλ εηνηκάδεηαη λα επηηεζεί. 8 Σα ζηνηρεία απηά

ειάρηζηεο ακθηβνιίεο αθήλνπλ σο πξνο ηε κνξθή ησλ πεηξνβφισλ νξγάλσλ ηνπ

ζηξαηνχ ηεο πξσηνβπδαληηλήο πεξηφδνπ: επξφθεηην γηα εθηνμεπηηθά κεραλήκαηα ηα

νπνία δηέζεηαλ έλαλ θαη κνλαδηθφ αγθψλα, θηλνχκελν άλσ θαη θάησ θαηά ηνλ θάζεην

άμνλα. Ζ κνλαδηθή ζσδφκελε πεξηγξαθή ηνπ νλάγξνπ επηβεβαηψλεη πέξαλ πάζεο

ακθηβνιίαο ην ζπκπέξαζκα απηφ.

Καη‟ αξράο, ζα πξέπεη λα ζεκεησζεί φηη, ζε αληίζεζε κε άιια αθεηήξηα φξγαλα

θαη ινηπά πνιεκηθά κεραλήκαηα ηεο Αξραηφηεηνο, γηα ηνλ φλαγξν δελ δηαζέηνπκε νχηε

κία απεηθφληζε ε νπνία λα ρξνλνινγείηαη απφ ηελ πξσηνβπδαληηλή πεξίνδν. ΋ιεο νη

ζχγρξνλεο αλαπαξαζηάζεηο ηνπ νλάγξνπ βαζίδνληαη ζηε ιεπηνκεξή αλάιπζε ησλ

γξαπηψλ πεγψλ, ζπγθεθξηκέλα ηνπ θεθαιαίνπ ζην νπνίν πεξηγξάθνληαη νη βπδαληηλέο

πνιεκηθέο κεραλέο (23, 4) θαη ην νπνίν ν Ακκηαλφο Μαξθειιίλνο πξνηάζζεη ζηελ

εμηζηφξεζε ηεο εθζηξαηείαο ηνπ απηνθξάηνξνο Iνπιηαλνχ ελαληίνλ ησλ Πεξζψλ ην 363.9

΢χκθσλα κε ηνλ Ακκηαλφ, βάζε ηνπ κεραλήκαηνο ήηαλ έλα πιαίζην

θαηαζθεπαζκέλν απφ δξχηλεο δνθνχο. Οη δχν πιάγηεο, νη νπνίεο ζπλδένληαλ κεηαμχ

ηνπο κε έλαλ αδηεπθξίληζην αξηζκφ ― ζίγνπξα δχν, ίζσο πεξηζζφηεξεο ― απφ άιιεο

δνθνχο, ήζαλ πιαηχηεξεο πεξί ην κέζνλ ηνπο, θαζψο ε άλσ αθκή ηνπο ήηαλ ειαθξψο

θακπχινπ ζρήκαηνο. Ζ δηαπιάηπλζε απηή έθεξε νπέο, απφ ηηο νπνίεο πεξλνχζε κία

δέζκε ζπλεζηξακκέλσλ ηλψλ, πξνθαλψο παξφκνηαο ζπλζέζεσο θαη πνηφηεηνο κε

εθείλεο ησλ άιισλ αθεηεξίσλ νξγάλσλ. 10 Σε δέζκε απηή δηαπεξλνχζε έλαο μχιηλνο

8
Ακκηαλφο Μαξθειιίλνο, 23, 4, 7: “Et tormentum quidem appellatur ex eo, quod omnis explicatio
torquetur; scorpio autem, quoniam aculeum desuper habet erectum”.
9
Αλαθνξηθά κε ηε ζεκαζία ηεο ζπγθεθξηκέλεο παξεθβάζεσο γηα ηε κειέηε ησλ αθεηεξίσλ νξγάλσλ
(ιηζνβφισλ θαη νμπβφισλ) ηεο πξψηκεο βπδαληηλήο πεξηφδνπ, βι. αλσηέξσ, 37-40.
10
΋πσο ζπκβαίλεη θαη ζηνπο ηφλνπο ησλ αθεηεξίσλ νξγάλσλ κε δχν αγθψλεο, έηζη θαη ζην ιηζνβφιν κε
έλαλ αγθψλα ε χπαξμε δέζκεο ζπλεζηξακκέλσλ ηλψλ πξνυπνζέηεη ηε ρξήζε ρνηληθίδσλ ζηηο νπέο. Αλ θαη
ν Ακκηαλφο Μαξθειιίλνο δελ ην αλαθέξεη ζαθψο, ε ππφζεζε επηβεβαηψλεηαη απφ άιια θείκελα ηα νπνία

238
βξαρίσλ, ζην άιιν άθξν ηνπ νπνίνπ ππήξρε έλα κεηαιιηθφ άγθηζηξν. Απφ ην ίδην άθξν

θξεκφηαλ κία ζθελδφλε απφ ζίδεξν (πξνθαλψο πιεθηή) ή χθαζκα (ιηλφ ή θαλλάβηλν)·

ζχκθσλα κε ηελ πηζαλφηεξε αλαπαξάζηαζε,11 νη δχν απφ ηηο ηξεηο αξηάλεο ηεο

ζθελδφλεο ζπλδένληαλ ζε ζηαζεξά ζεκεία ηνπ άθξνπ, ελψ ε ηξίηε ζην κεηαιιηθφ

άγθηζηξν. Μεηά ηελ ηνπνζέηεζε ηνπ βιήκαηνο, ν αγθψλ είιθεην πξνο ηα θάησ κε ηε

βνήζεηα ηξνραιηψλ ζηα δχν πιάγηα ηνπ νπίζζηνπ κέξνπο ηνπ πιαηζίνπ ― πξνθαλψο ηα

ζρνηληά ησλ ηξνραιηψλ ζπλδένληαλ κε ην κέζνλ ηνπ βξαρίνλνο ― θαη, κεηά ηελ

απειεπζέξσζε ηεο ζθαλδάιεο, σζείην βηαίσο πξνο ηα εκπξφο, ράξε ζηε δπλακηθή

ελέξγεηα ε νπνία είρε ζπζζσξεπζεί ζηηο ζπλεζηξακκέλεο ίλεο ηνπ ηφλνπ. ΢ην εκπξφζζην

άθξν ηνπ πιαηζίνπ ππήξρε ραιηλσηήξην ιίθλν απνηεινχκελν απφ έλαλ ζάθθν γεκάην κε

ιεπηά άρπξα θαη δεκέλν κε ηζρπξά ζρνηληά· θαζψο ν αγθψλ πξνζέθξνπε κε δχλακε ζην

ραιηλσηήξην, ην νπνίν δηέθνπηε απφηνκα ηελ θίλεζή ηνπ, ε αδξάλεηα ηεο ζθελδφλεο

απειεπζέξσλε ην ιίζηλν βιήκα, ην νπνίν ηαμίδεπε πιένλ πξνο ηνλ ζηφρν ηνπ.12

πεξηγξάθνπλ παξφκνηνπο κεραληζκνχο. Οη πεγέο απηέο είλαη ν Απνιιφδσξνο ν Γακαζθελφο (βι.

θαησηέξσ) θαη ν αλψλπκνο ζπληάθηεο (γλσζηφο ζηελ παιαηφηεξε έξεπλα θαη σο Ήξσλ ν Βπδάληηνο) ν
νπνίνο ζηα κέζα ηνπ 10νπ αη. παξέθξαζε ην έξγν ηνπ Απνιινδψξνπ: πξβι. Παραγγέλματα
Πολιορκητικά, 44, 15-45 (φπνπ ν ςεπδν-Ήξσλ εκπινπηίδεη ην θείκελν ηνπ Απνιινδψξνπ), θαη ηα
αληίζηνηρα ζρφιηα ζηελ εμαίξεηε έθδνζε ηνπ D. F. Sullivan, Siegecraft. Two Tenth-Century Instructional
Manuals by “Heron of Byzantium” (Dumbarton Oaks Studies 36), Οπάζηγθηνλ 2000, 222-226.
11
Marsden, Artillery B, 253.
12
Aκκηαλφο Mαξθειιίλνο, 23, 4, 4-7: “Scorpionis autem, quem appellant nunc onagrum, huiusmodi forma
est. Dolantur axes duo quernei vel ilicei curvanturque mediocriter, ut prominere videantur in gibbas, hique
in modum serratoriae machinae connectuntur, ex utroque latere patentius perforati; quos inter per cavernas
funes colligrantur robusti compagem, ne dissiliat, continentes. Ab hac medietate restium ligneus stilus
exsurgens obliquus et in modum iugalis temonis erectus ita nervorum nodulis implicatur, ut altius tolli
possit et inclinari; summitatique eius unci ferrei copulantur, e quibus pendet stuppea vel ferrea funda. Cui
ligno fulmentum prosternitur ingens, cilicium paleis confertum minutis, validis nexibus illigatum. Et
locatur super congestos caespites vel latericios aggeres. Nam muro saxeo huiusmodi moles imposita
disiectat quidquid invenerit subter concussione violenta, non pondere. Cum igitur ad concertationem
ventum fuerit, lapide rotundo fundae imposito quaterni altrinsecus iuvenes repagula, quibus incorporati
sunt funes, explicantes retrorsus stilum paene supinum inclinant; itaque demum sublimis adstans magister
claustrum, quod totius operis continet vincula, reserat malleo forti percussum; unde absolutus ictu volucri
stilus et mollitudine offensus cilicii saxum contorquet, quidquid incurrerit, collisurum. Et tormentum
quidem appellatur ex eo, quod omnis explicatio torquetur; scorpio autem, quoniam aculeum desuper habet
erectum; cui etiam onagri vocabulum indidit aetas novella ea re, quod asini feri, cum venatibus agitantur,
ita eminus lapides post terga calcitrando emittunt, ut perforent pectora sequentium aut perfractis ossibus
capita ipsa displodant.”

239
 Απφ ηελ αλσηέξσ πεξηγξαθή νη ζχγρξνλνη κειεηεηέο έρνπλ θαηνξζψζεη λα

δψζνπλ κία θαηά ην κάιινλ ή ήηηνλ πεηζηηθή αλαπαξάζηαζε ηνπ ελ ιφγσ κεραλήκαηνο

― επίηεπγκα φρη εχθνιν, αλ ιάβνπκε ππ‟ φςηλ ην γεγνλφο φηη νη εηθνληζηηθέο καξηπξίεο

γηα ηε κνξθή ηνπ νλάγξνπ είλαη αλχπαξθηεο.13 Δπηπιένλ, ε πεηξακαηηθή αμηνιφγεζε ησλ

δηαθφξσλ αλαθαηαζθεπψλ πνπ έρνπλ πξνθχςεη απφ ηηο έξεπλεο δηαθφξσλ κειεηεηψλ

έρεη ζπκβάιεη ζε κεγάιν βαζκφ ζηελ επίιπζε ηερληθψλ δεηεκάησλ. Παξά ηαχηα,

εθθξεκνχλ αθφκε νξηζκέλα εξσηήκαηα ζρεηηθά κε ηελ θαηαζθεπή ηνπ νλάγξνπ,

εξσηήκαηα ζηα νπνία ζα πξέπεη λα δνζεί απάληεζε, πξνθεηκέλνπ λα θαηαιήμνπκε ζε

αμηφπηζηα ζπκπεξάζκαηα ζρεηηθά κε ηηο επηδφζεηο ηνπ ζπγθεθξηκέλνπ κεραλήκαηνο θαη

ηνπο ιφγνπο νη νπνίνη θξχβνληαη πίζσ απφ ηελ αληηθαηάζηαζε ηνπ παιαηνχ ιηζνβφινπ

θαηαπέιηε.

Σν ζεκαληηθφηεξν απφ ηα εθθξεκή δεηήκαηα ζρεηηθά κε ηνλ φλαγξν αθνξά ζηε

κνξθή ηνπ ραιηλσηεξίνπ ην νπνίν ήηαλ απαξαίηεην γηα ηελ αλάζρεζε ηεο θνξάο κε ηελ

νπνίαλ ν αγθψλ ηνπ κεραλήκαηνο εθηφμεπε ηα βιήκαηά ηνπ. ΋πσο είδακε, ν Ακκηαλφο

Μαξθειιίλνο αλαθέξεη φηη ην ραιηλσηήξην ήηαλ νπζηαζηηθά έλαο ζάθθνο πνπ πεξηείρε

άρπξα θαη ήηαλ ζθηθηά δεκέλνο (cilicium paleis confertum minutis, validis nexibus

illigatum), αιιά δελ πεξηγξάθεη ηελ ππεξθαηαζθεπή ζην εκπξφζζην ηκήκα ηνπ πιαηζίνπ

ζηελ νπνία ζα πξέπεη λα ήηαλ ζηεξεσκέλν ην ραιηλσηήξην ιίθλν. Γπζηπρψο, νχηε ν

Απνιιφδσξνο θαη ηα Παραγγέλματα Πολιορκητικὰ πξνζθέξνπλ επηπιένλ

13
Γηα ηηο πξψηεο αλαθαηαζθεπέο, βι. R. W. F. Payne-Gallwey, The Projectile Throwing Engines of the
Ancients, Λνλδίλν 1907, 10-18 (εκπινπηηζκέλε επαλέθδνζε ηνπ αληίζηνηρνπ παξαξηήκαηνο ζην βηβιίν
ηνπ ηδίνπ, The Crossbow, Mediaeval and Modern, Military and Sporting: Its Construction, History and
Management with a Treatise on the Ballista and Catapult of the Ancients and an Appendix on the
Catapult, Ballista and the Turkish Bow, Λνλδίλν 1903)· E. Schramm, “Mνλάγθσλ und Onager”,
Nachrichten von der Gesselschaft der Wissenschaften zu Göttingen, Philologisch-historische Klasse
2(1918)259-271. Αλάιπζε ησλ ζρεηηθψλ ρσξίσλ θαη ηερληθέο ιεπηνκέξεηεο ηεο δηθήο ηνπ
αλαθαηαζθεπήο ζην Marsden, Artillery B, 249-265, φπνπ θαη πξνγελέζηεξε βηβιηνγξαθία. Ζ πιένλ
πξφζθαηε αλάιπζε ηεο πεξηγξαθήο ηνπ νλάγξνπ απφ ηνλ Ακκηαλφ Μαξθειιίλν είλαη εθείλε ηνπ M.
Cherretté, “The onager according to Ammianus Marcellinus”, Journal of Roman Military Equipment
Studies 12-13(2001-2002)117-133.

240
δηαθσηηζηηθέο πιεξνθνξίεο ζην ζεκείν απηφ: ε θαηαζθεπή πνπ πεξηγξάθνπλ έκνηαδε

κελ κε φλαγξν, αιιά εηίζεην πάλσ ζηε δνθφ ηνπ θξηνχ θαη είρε σο απνζηνιή λα

εμνπδεηεξψζεη ηνπο αληηπάινπο ζηηο επάιμεηο φηαλ ν θξηφο έθξνπε ηα ηείρε· ζπλεπψο, ν

αγθψλ ηεο έπξεπε λα θηλείηαη ειεχζεξα έσο ην ηέξκα ηεο πνξείαο ηνπ θαη δελ είρε

αλάγθε αλαζρεηηθνχ κεραληζκνχ.14 Με ηηο θηινινγηθέο πεγέο λα ζησπνχλ, νη κειεηεηέο

αλαγθάζζεθαλ λα ζηξαθνχλ ζηα πνξίζκαηα ηεο πεηξακαηηθήο αξραηνινγίαο θαη ηεο

αλαιχζεσο ησλ ζεσξεηηθψλ παξακέηξσλ ηνπ ηερληθνχ απηνχ δεηήκαηνο.

Ζ κνξθή ηνπ κεραληζκνχ αλαζρέζεσο ηνπ νλάγξνπ έρεη κεγάιε ζεκαζία,

δηφηη ε γσλία ππφ ηελ νπνία ηνπνζεηείηαη ην ραιηλσηήξην επεξεάδεη άκεζα ηηο

επηδφζεηο ηνπ ιηζνβφινπ κεραλήκαηνο. Ήδε απφ ηηο αξρέο ηνπ 20νπ αη. νη κειεηεηέο

πξνζπαζνχζαλ λα βξνπλ ηε ρξπζή ηνκή αλάκεζα ζηε ζέζε ε νπνία επηηξέπεη ζηνλ

αγθψλα λα εμαζθεί ην κέγηζην ηεο θηλεηηθήο δπλάκεσο ζην βιήκα θαη εθείλε πνπ

απνηξέπεη ηε ζξαχζε ηνπ βξαρίνλνο ή ηνπ ίδηνπ ηνπ αλαζρεηηθνχ πιαηζίνπ. Γχν ήηαλ

νη εθδνρέο ζηηο νπνίεο θαηέιεμαλ νη εηδηθνί. Ο Payne-Gallwey αξρηθψο δνθίκαζε λα

ηνπνζεηήζεη ην ραιηλσηήξην ιίθλν ππφ γσλία 75 ν, ζχληνκα φκσο δηαπίζησζε φηη νη

θξαδαζκνί απφ ηελ αλάθξνπζε ηνπ αγθψλνο έηεηλαλ λα πξνθαιέζνπλ βιάβεο ζηνλ

αλαζρεηηθφ κεραληζκφ· γηα ηνλ ιφγν απηφλ, ηειηθά πξνηίκεζε έλα ραιηλσηήξην

ηνπνζεηεκέλν ππφ γσλία 90ν, παξφκνην κε εκπφδην ζην ηέινο κίαο ζηδεξνδξνκηθήο

γξακκήο (railway buffer).15 Απφ ηελ άιιε, ε αξρηθή κνξθή ηνπ ιηζνβφινπ ηνπ

14
Απνιιφδσξνο Γακαζθελφο, Πολιορκητικά, έθδ. R. Schneider, Griechische Poliorketiker, I, Βεξνιίλν
1908, 188, 2-9: “Πάλιν ὁ κριός, ὃν μέσον αἱ κλίμακες φέρουσι λήψεται κατ’ ἄκρον τετραγώνους
ἐπίπηγας δύο ὡσανεὶ σιαγόνια. Ταῦτα τρηθέντα χοινικίδας λήψεται καὶ στροφὰς νεύρων καὶ
ἀγκῶνα μέσον μακρόν, οἷοί εἰσιν οἱ λιθοβόλοι μονάγκωνες οὕς τινες σφενδόνας καλοῦσιν, ὁ δὲ
κριὸς ὑπὸ τῆς ῥοπῆς ἐπιφερόμενος τ῵ τείχει, σχαστηρίαν λαβὼν ἐπαφήσει τοῖς τειχοφύλαξι τὸν
μονάγκωνα, καὶ πολλὴν ἐργάσεται τῶν ἐφεστώτων ἅλωσιν.” Γηα ηελ παξάθξαζε θαη ηνλ
εκπινπηηζκφ ηνπ ζπγθεθξηκέλνπ ρσξίνπ απφ ηνλ αλψλπκν Βπδαληηλφ ζπληάθηε ησλ Παραγγελμάτων
Πολιορκητικῶν, βι. αλσηέξσ, ζεκ. 10.
15
Payne-Gallwey, Crossbow, 279-299, ηδίσο 283· πξβι. ηα ζρέδηα ηνπ ιηζνβφινπ θαηαπέιηε ηα νπνία
αλαπαξάγνληαη ζηηο εηθ. 1-2 ηνπ ηδίνπ, Engines, 10, 13.

241
Schramm δηέζεηε ραιηλσηήξην ιίθλν ηνπνζεηεκέλν ππφ γσλία 67½ν· φηαλ δηαπίζησζε

φηη, εμαηηίαο ηεο κηθξήο γσλίαο, ν βξαρίσλ ηνπ κεραλήκαηνο είρε ηελ ηάζε λα ζξαχεηαη,

ν Γεξκαλφο εηδηθφο έζεζε ηνλ αλαζρεηηθφ κεραληζκφ ππφ γσλία 75ν, επηηπγράλνληαο

θαιχηεξα απνηειέζκαηα.16

Οη δχν ζρνιέο ζπλέρηζαλ λα ζπλππάξρνπλ, ρσξίο θακκία απφ ηηο δχν λα

ππεξηζρχεη ηεο άιιεο, έσο ηα ηέιε ηνπ 20νπ αη.17 Σν 1986 ν ηζηνξηθφο ηεο ηερλνινγίαο

Michael Lewis θαη ν καζεκαηηθφο V. G. Hart πξνρψξεζαλ ζηε δεκνζίεπζε ελφο

καζεκαηηθνχ κνληέινπ κε ην νπνίν αλέιπαλ γηα πξψηε θνξά ηα ηερληθά

ραξαθηεξηζηηθά ηνπ νλάγξνπ, ηε ιεηηνπξγία ησλ κεραληθψλ κεξψλ ηνπ θαη ην κέγεζνο

ηεο ξνπήο ηελ νπνίαλ αζθνχζε ν ηφλνο ζπλεζηξακκέλσλ ηλψλ· παξάιιεια,

πξνρψξεζαλ ζηελ αλαθαηαζθεπή ελφο ιηζνβφινπ κηθξνχ κεγέζνπο, κε ηε βνήζεηα ηνπ

νπνίνπ πξνζπάζεζαλ λα επηβεβαηψζνπλ κε πεηξακαηηθφ ηξφπν ηα ζεσξεηηθά

ζπκπεξάζκαηά ηνπο.18 Δηδηθά γηα ην δήηεκα ηεο γσλίαο ηνπνζεηήζεσο ηνπ

ραιηλσηεξίνπ, νη δχν επηζηήκνλεο επαλέθεξαλ ζην πξνζθήλην ηε ζεσξία ηνπ

ζηξαηεγνχ de Reffye, ν νπνίνο ηε δεθαεηία ηνπ 1860 είρε θαηαζθεπάζεη έλα νκνίσκα

νλάγξνπ κε ραιηλσηήξην ιίθλν ηνπνζεηεκέλν ππφ ακβιεία γσλία. Οη ζεσξεηηθέο

αλαιχζεηο θαη νη δνθηκέο ηεο αλαθαηαζθεπήο ηνπο έπεηζαλ ηνπο Hart θαη Lewis φηη ηελ

16 2
Schramm, “Mνλάγθσλ”, 267· πξβι. ηνπ ηδίνπ, Die Antiken Geschütze der Saalburg , Mπαλη Xφκπνπξγθ
1980, 70-74.
17
Υαξαθηεξηζηηθή είλαη ε πεξίπησζε ηνπ Eric Marsden, ν νπνίνο ηελ δεθαεηία ηνπ 1960 θαηαζθεχαζε έλα
αληίγξαθν νλάγξνπ αθνινπζψληαο ηηο πξνδηαγξαθέο ηνπ Schramm, θπξίσο γηα ιφγνπο αζθαιείαο,
δειψλνληαο φκσο ηαπηνρξφλσο φηη ε εθδνρή ηνπ Payne-Gallwey θαίλεηαη λα αληαπνθξίλεηαη πεξηζζφηεξν
ζηελ ηζηνξηθή πξαγκαηηθφηεηα (!): βι. Marsden, Artillery B, 262-263, φπνπ θαη πιάγηεο φςεηο (εηθ. 14-15)
ησλ δχν ηχπσλ ραιηλσηεξίσλ. Γηα κία ζπγθξηηηθή απεηθφληζε ησλ αλαθαηαζθεπψλ ηνπ Schramm, ηνπ
Marsden θαη δχν ζχγρξνλσλ εθδνρψλ ηεο αλαθαηαζθεπήο ηνπ Payne-Gallwey, πξβι. Wilkins, Artillery,
67, εηθ. 53.
18
V. G. Hart - M. J. T. Lewis, “Mechanics of the Onager”, Journal of Engineering and Mathematics
20(1986)345-365.

242
θαιχηεξε απφδνζε ηνπ νλάγξνπ εμαζθαιίδεη ε ηνπνζέηεζε ηνπ κεραληζκνχ αλαζρέζεσο

ππφ γσλία 135ν.19

Δθηφο απφ ηε γσλία ηνπ κεραληζκνχ αλαζρέζεσο, ε αλαθαηαζθεπή ηνπ de

Reffye δηαθέξεη απφ ηηο άιιεο σο πξνο έλα αθφκε ζεκείν: ν ζηξαηεγφο ηνπ Ναπνιένληνο

Γ΄ ππνζηήξηδε φηη ν φλαγξνο απεηειείην απφ δχν ηκήκαηα, κε άιια ιφγηα φηη ην

ραιηλσηήξην ιίθλν ήηαλ αλεμάξηεην απφ ηελ ππφινηπε θαηαζθεπή. Αλ θξίλνπκε απφ ηε

ζρεδηαζηηθή αλαπαξάζηαζε ηνπ ππνδείγκαηφο ηνπο, νη Lewis θαη Hart δελ θαίλνληαη λα

ζπκκεξίδνληαη ηελ άπνςε ηνπ de Reffye,20 ρσξίο απηφ λα ζεκαίλεη φηη απηή δελ έρεη βξεη

νπαδνχο ζηε ζχγρξνλε επνρή.21 Οη ηειεπηαίνη ππνζηεξίδνπλ φηη ε θξάζε απφ ηελ

πεξηγξαθή ηνπ Ακκηαλνχ Μαξθειιίλνπ ε νπνία κηιά γηα εμέδξα απφ πιίλζνπο ή ρψκα22

δελ αλαθέξεηαη ζην πιαίζην ηνπ ιηζνβφινπ (φπσο πίζηεπε ν Rudolph Schneider,

ηζηνξηθφο ζχκβνπινο ηνπ Schramm), αιιά ζην ραιηλσηήξην ιίθλν. Αλ ε άπνςε απηή

ηζρχεη, νη επηθξαηνχζεο ζεσξίεο αλαθνξηθά κε ηελ ηζρχ θαη ην κέγεζνο ηνπ νλάγξνπ ζα

πξέπεη λα αλαζεσξεζνχλ.

Έσο ζήκεξα ε έξεπλα αθνινπζνχζε ηελ εξκελεία ηνπ Γεξκαλνχ θηινιφγνπ,

φηη δειαδή ε εμέδξα ήηαλ απαξαίηεηε γηα ηελ απνξξφθεζε ησλ ηζρπξψλ θξαδαζκψλ

απφ ηελ αλάθξνπζε ηνπ αγθψλνο.23 Σπρφλ επηβεβαίσζε ηεο ζεσξίαο ηνπ de Reffye,

19
Hart - Lewis, “Mechanics”, 346, 358-360· πξβι. D. B. Campbell, Greek and Roman Artillery 399 BC -
AD 363, Λνλδίλν 2003, 46, φπνπ θσηνγξαθία ηεο αλαθαηαζθεπήο ηνπ ζηξαηεγνχ de Reffye. Γηα ηηο
ζεσξεηηθέο θαη πεηξακαηηθέο κειέηεο ησλ αξραίσλ αθεηεξίσλ νξγάλσλ ηηο νπνίεο ρξεκαηνδφηεζε ν
Γάιινο απηνθξάησξ Ναπνιέσλ Γ΄, ζην πιαίζην ησλ νπνίσλ εληάζζεηαη θαη ε πξνζπάζεηα ηνπ de Reffye,
βι. αλσηέξσ, 9-11.
20
Hart - Lewis, “Mechanics”, 346, εηθ. 1.
21
Λ.ρ. ηνλ Campbell, Artillery, 42-43, 47.
22
Ακκηαλφο Μαξθειιίλνο, 23, 4, 6 (Et locatur super congestos caespites vel latericios aggeres. Nam muro
saxeo huiusmodi moles imposita disiectat quidquid invenerit subter concussione violenta, non pondere).
23
Γηα ηελ αθξίβεηα, δελ πξφθεηηαη πεξί αλαθξνχζεσο κε ηε ζχγρξνλε έλλνηα (δει. φπσο παξαηεξείηαη
ζηα ππξνβφια φπια), αιιά γηα ην ππφινηπν ηεο θηλεηηθήο ελέξγεηαο ην νπνίν κεηαδίδεηαη απφ ηνλ
αγθψλα ζην πιαίζην κέζσ ηνπ κεραληζκνχ αλαζρέζεσο: βι. ηηο παξαηεξήζεηο ηνπ Baatz ζην D. B.
Campbell, “Ballistaria in First to Mid-Third Century Britain: A Reappraisal”, Britannia 15(1984)75-84,
εδψ 80, ζεκ. 40.

243
φπσο απηή δηαηππψλεηαη ζήκεξα,24 ζα ζήκαηλε φηη ν φλαγξνο ήηαλ πνιχ πην επέιηθηνο

θαη ιηγφηεξν νγθψδεο απφ φζν πηζηεχνπκε· ζα ζήκαηλε επίζεο φηη ήηαλ θαη ιηγφηεξν

ηζρπξφο.

Παξά ηα επηρεηξήκαηα ησλ νπαδψλ ηεο πξναλαθεξζείζεο ζεσξίαο, ε αλάιπζε

ησλ δεδνκέλσλ ησλ γξαπηψλ πεγψλ δελ επηβεβαηψλεη ηελ νξζφηεηα ησλ απφςεψλ ηνπο.

Ο Ακκηαλφο Μαξθειιίλνο θαζηζηά ζαθέο φηη νη φλαγξνη νη νπνίνη ρξεζηκνπνηήζεθαλ

απφ ηνπο ππεξαζπηζηέο ηεο Άκηδαο (359) ήζαλ ηζρπξνί ― γηα ηνλ ρεηξηζκφ ησλ

ηξνραιηψλ ηνπο απαηηνχληαλ νθηψ δπλαηνί άλδξεο ―, ε κεηαθνξά ηνπο ζε άιιν ζεκείν

ηνπ ηείρνπο θάζε άιιν παξά σο εχθνιε ππφζεζε παξνπζηάδεηαη, ελψ έλαο ρεηξηζηήο ν

νπνίνο είρε ηελ αηπρία λα πιεγεί απφ βιήκα ην νπνίν δελ είρε ηνπνζεηεζεί ζσζηά ζηε

ζθελδφλε δηακειίζζεθε.25 Ο ηζηνξηθφο ηνπ 4νπ αη. δελ θάλεη θακκία κλεία μερσξηζηνχ

κεραληζκνχ αλαζρέζεσο, νχηε εθείλνη ηνπ 6νπ (π.ρ. ν Πξνθφπηνο): ζε θάζε πεξίπησζε νη

φλαγξνη αλαθέξνληαη σο εληαία κεραλήκαηα.

Ζ πξφνδνο ε νπνία έρεη ζεκεησζεί ηα ηειεπηαία ρξφληα ζηνλ ηνκέα ηεο

κειέηεο ησλ ιηζνβφισλ κεραλψλ ηεο Όζηεξεο Αξραηφηεηνο θαη ηνπ πξψηκνπ

Βπδαληίνπ είλαη αμηφινγε, φκσο ππάξρεη έλα ζεκαληηθφ θελφ ζηηο γλψζεηο καο ζρεηηθά

κε ηα ελ ιφγσ αθεηήξηα φξγαλα. Γηα λα θαηαιήμνπκε ζε ζρεηηθά αζθαιή

ζπκπεξάζκαηα ζρεηηθά κε ηηο δπλαηφηεηεο θαη ηηο επηδφζεηο ηνπο ζπγθξηηηθά κε ηνλ

παιαηφηεξν ηχπν ηνλ νπνίνλ αληηθαηέζηεζαλ, ζα πξέπεη λα εληνπίζνπκε, έζησ θαη

θαηά πξνζέγγηζε, ηε ρξνληθή πεξίνδν θαηά ηελ νπνίαλ έιαβε ρψξα ε αληηθαηάζηαζε

απηή. Μφλνλ φηαλ γίλεη απηφ ζα είκαζηε ζε ζέζε λα δηεπθξηλίζνπκε ― φζν καο

επηηξέπεη ε πελία ησλ πεγψλ ― ηνπο ιφγνπο γηα ηνπο νπνίνπο ν φλαγξνο

αληηθαηέζηεζε ηνλ ιηζνβφιν θαηαπέιηε Σχπνπ Vb.

24
Βι. ηελ θαιιηηερληθή αλαπαξάζηαζε νλάγξνπ κε ραιηλσηήξην ιίθλν απνηεινχκελν απφ ζσξφ ρψκαηνο
ζην Campbell, Artillery, 32, Πίλ. G, θαζψο θαη ην ππφκλεκά ηεο ζηε ζει. 47.

244
 Ζ αηθλίδηα εκθάληζε ηνπ νλάγξνπ ζην ηζηνξηθφ πξνζθήλην δεκηνπξγεί πιήζνο

εξσηεκάησλ αλαθνξά κε ηε ρξνληθή πεξίνδν θαηά ηελ νπνίαλ εθεπξέζεθε ν

ζπγθεθξηκέλνο ηχπνο, ηελ πξνέιεπζή ηνπ θαη ηελ έληαμή ηνπ ζηνλ ξσκατθφ ζηξαηφ.

΋πσο ήηαλ αλακελφκελν, ε έιιεηςε ζηνηρείσλ νδήγεζε ζηελ εκθάληζε πνηθίισλ

εηθαζηψλ, ζπρλά αιιεινζπγθξνπφκελσλ. ΢ηηο επφκελεο παξαγξάθνπο ζα δνθηκάζνπκε

λα εληνπίζνπκε κε κεγαιχηεξε αθξίβεηα ηελ ηζηνξηθή δηαδξνκή ηνπ λέν ιηζνβφινπ πνπ

αληηθαηέζηεζε ηε ξσκατθή ballista, ζηελ πξνζπάζεηά καο λα εληάμνπκε ηε ρξήζε, ηε

ιεηηνπξγία θαη ηηο επηδφζεηο ηνπ νλάγξνπ ζην πιαίζην ηεο ζηξαηησηηθήο θαη

ηερλνινγηθήο ηζηνξίαο ηεο πξψηκεο βπδαληηλήο πεξηφδνπ.

΋πσο αθξηβψο ζηελ πεξίπησζε ηεο νμπβφινπ βαιιίζηξαο, κε ηελ νπνίαλ

αζρνιεζήθακε ζε πξνεγνχκελν θεθάιαην, έηζη θαη ζηελ πεξίπησζε ηνπ νλάγξνπ ε

ζρεδφλ απνθιεηζηηθή εμάξηεζε ησλ ζπγρξφλσλ ηζηνξηθψλ απφ ηηο ― νκνινγνπκέλσο

πνιχ ελδηαθέξνπζεο ― πιεξνθνξίεο ηηο νπνίεο παξαζέηεη ν Ακκηαλφο Μαξθειιίλνο

νδήγεζε ζηε δηαζηξέβισζε ηεο πξαγκαηηθφηεηνο: ν 4νο αη. απέθηεζε ζηε ζθέςε ησλ

κειεηεηψλ ηεο πνιεκηθήο ηερλνινγίαο ζεκαζία αξθεηά κεγαιχηεξε απφ φζε άμηδε. ΢ηελ

πξψηε πεξίπησζε, ππήξμαλ ηζηνξηθνί νη νπνίνη ζεσξνχζαλ φηη ε νμπβφινο βαιιίζηξα

δελ επηβίσζε κεηά ηνλ αηψλα απηφλ. ΢ηε δεχηεξε ζπλέβε ην αληίζεην: νξηζκέλνη

ππνζηήξημαλ φηη νη εθηελείο αλαθνξέο ηνπ Ακκηαλνχ Μαξθειιίλνπ ζηνλ φλαγξν

απεδείθλπαλ φηη ην ελ ιφγσ ιηζνβφιν φξγαλν απνηεινχζε ξσκατθή εθεχξεζε ηνπ ηέινπο

ηεο Όζηεξεο Αξραηφηεηνο θαη πηζαλφηαηα δελ πξνυπήξρε ηνπ 4νπ αη. ΋πσο είδακε, ε

πξνζεθηηθφηεξε κειέηε ησλ πεγψλ θαηέδεημε ην αβάζηκν ηεο πξψηεο ζεσξίαο. ΢ηε

ζπλέρεηα ζα δνχκε φηη ην ίδην ζπκβαίλεη θαη ζηε δεχηεξε πεξίπησζε.

25
Ακκηαλφο Μαξθειιίλνο, 19, 7, 6-7· 23, 4, 6· 24, 4, 28.

245
 Οη ππνζηεξηθηέο ηεο ζεσξίαο πνπ ζέιεη ηνλ φλαγξν λα απνηειεί ξσκατθή

εθεχξεζε ησλ πξψησλ ρξηζηηαληθψλ αηψλσλ26 θαίλνληαη λα αγλννχλ ηηο πξψηκεο

αλαθνξέο νξηζκέλσλ πεγψλ ζε ιηζνβφια κε έλαλ αγθψλα. Πξψηνο ν Φίισλ ν Βπδάληηνο

(ηέιε 3νπ π.X. αη.) θάλεη ιφγν γηα ιηζνβφινπο μονάγκωνες, ηνπο νπνίνπο ζεσξεί

ηδαληθνχο γηα ρξήζε ζηελ άκπλα ησλ πφιεσλ, ζε ζπλδπαζκφ κε ηαιαληηαίνπο

ιηζνβφινπο θαηαπέιηεο.27 Tνλ φξν “κνλάγθσλ” ρξεζηκνπνηεί θαη ν Απνιιφδσξνο ν

Γακαζθελφο ζηηο αξρέο ηνπ 2νπ αη. κ.X., αλ θαη ζηε ζπγθεθξηκέλε πεξίπησζε ε κεραλή

ηελ νπνία πεξηγξάθεη ν αξρηηέθησλ θαη κεραληθφο ηνπ ξσκατθνχ ζηξαηνχ δελ είλαη

αθεηήξην φξγαλν, αιιά κία θαηαζθεπή ε νπνία ζρεδηαζηηθά κνηάδεη πνιχ κε

κνλάγθσλα.28 Ήδε απφ ηηο αξρέο ηνπ 20νπ αη. ε έξεπλα είρε εληνπίζεη ηελ νκνηφηεηα θαη

είρε θαηαιήμεη ζην ζπκπέξαζκα φηη πίζσ απφ ην κπζηεξηψδεο πεηξνβφιν ηεο

ειιεληζηηθήο θαη ξσκατθήο πεξηφδνπ θξπβφηαλ έλα αθεηήξην φξγαλν παξφκνην ― αλ φρη

ηαπηφζεκν ― κε ηνλ φλαγξν ηνπ Aκκηαλνχ Mαξθειιίλνπ.29

Ο ραξαθηεξηζκφο ηνπ κνλάγθσλνο κε ην επίζεην “κπζηεξηψδεο” δελ απνηειεί

ππεξβνιή. Αλ νη πιεξνθνξίεο γηα ηα αθεηήξηα φξγαλα κε δχν αγθψλεο ηηο νπνίεο

αληινχκε απφ ηηο πεγέο ηεο πεξηφδνπ κφιηο θαη κεηά βίαο επαξθνχλ γηα ηε κειέηε ηεο

ηζηνξηθήο εμειίμεσο θαη ηεο ιεηηνπξγίαο ησλ ζπγθεθξηκέλσλ κεραλψλ, γηα ηα ιηζνβφια

κε έλαλ αγθψλα βξηζθφκαζηε νπζηαζηηθά ζην ζθνηάδη. Ζ ζησπή ησλ αθεγεκαηηθψλ

26
Αθφκε θαη κειεηεηέο νη νπνίνη γλσξίδνπλ ηα πνξίζκαηα ηεο ζχγρξνλεο έξεπλαο, φπσο νη Hart - Lewis,
“Mechanics”, 345.
27
Φίισλ, Πολιορκητικά, έθδ. R. Schöne, Philonis Mechanicae Syntaxis Libri Quartus et Quintus,
Βεξνιίλν 1893, 91, 36. Γηα ηα ζρεηηθά κε ηνλ βίν ηνπ Φίισλνο ρξνλνινγηθά πξνβιήκαηα, βι. Marsden,
Artillery B, 6-9.
28
Απνιιφδσξνο Γακαζθελφο, 188, 2-9 (βι. αλσηέξσ, ζεκ. 14). Πξβι. O. Lendle, Texte und
Untersuchungen zum technischen Bereich der antiken Poliorketik (Palingenesia 19), Βηζκπάληελ 1983, 27,
εηθ. 9. Γηα ηε δσή θαη ην έξγν ηνπ Απνιινδψξνπ, βι. P. H. Blyth, “Apollodorus of Damascus and the
Poliorcetica”, Greek, Roman and Byzantine Studies 33(1992)127-158, θαη D. Whitehead, “Apollodorus‟
Poliorketika: Author, Date, Dedicatee”, ζην: H. M. Schellenberg - Vera Elisabeth Hirschmann - A.
Krieckhaus (επηκ.), A Roman Miscellany. Essays in Honour of Anthony R. Birley on his Seventieth
Birthday, Γθληαλζθ 2008, 204-212.
29
Πξβι. Schramm, “Mνλάγθσλ”, φπνπ πξνγελέζηεξε βηβιηνγξαθία.

246
πεγψλ δελ έρεη επηηξέςεη ζηνπο εξεπλεηέο λα δψζνπλ απάληεζε ζηα εξσηήκαηα ηα

νπνία πξνθχπηνπλ θαη ηα νπνία αθνξνχλ θπξίσο ζηε δηαθξίβσζε ηνπ ρξνληθνχ πιαηζίνπ

εληφο ηνπ νπνίνπ ζα πξέπεη λα ηνπνζεηήζνπκε ηελ εκθάληζε θαη δηάδνζε ηνπ

κνλάγθσλνο/νλάγξνπ. Με άιια ιφγηα, ε έξεπλα αδπλαηεί λα θαηαιήμεη ζε αζθαιή

ζπκπεξάζκαηα ζρεηηθά κε ην πφηε πξσηνεκθαλίδνληαη νη ιηζνβφινη κνλάγθσλεο, ελψ

εμίζνπ πξνβιεκαηηθή παξακέλεη θαη ε εμαθξίβσζε ηεο ρξνλνινγίαο αληηθαηαζηάζεσο

ηεο ιηζνβφινπ ballista απφ ηνλ φλαγξν.

Δίλαη ζαθέο φηη ην πξψην απφ ηα πξνβιήκαηα απηά βξίζθεηαη εθηφο ησλ

ρξνληθψλ νξίσλ ηεο παξνχζεο κειέηεο30 θαη απνηειεί πεδίν έξεπλαο ησλ εηδηθψλ ζηε

κειέηε ηεο πνιεκηθήο ηερλνινγίαο θαη ηεο πνιηνξθεηηθήο ηέρλεο ησλ ειιελνξσκατθψλ

ρξφλσλ.31 Δληνχηνηο, νη δπζθνιίεο ηηο νπνίεο αληηκεησπίδνπλ νη ηειεπηαίνη ζηελ

πξνζπάζεηά ηνπο λα ην επηιχζνπλ δελ δηαθέξνπλ θαηά πνιχ απφ ηηο αληίζηνηρεο πνπ

ηαιαλίδνπλ ηνπο εηδηθνχο ηεο βπδαληηλήο πνιηνξθεηηθήο ηέρλεο φηαλ απνπεηξψληαη λα

δψζνπλ απάληεζε ζην δεχηεξν εξψηεκα. Ζ θχξηα δπζθνιία έγθεηηαη ζηελ αληίθαζε

αλάκεζα ζηηο αλαθνξέο ηνπ Φίισλνο θαη ηνπ Απνιινδψξνπ, νη νπνίεο απνδεηθλχνπλ φηη

30
Οξηζκέλεο απφ ηηο ζεσξίεο ζρεηηθά κε ηε ρξνλνιφγεζε ηεο παξζεληθήο εκθαλίζεσο ηνπ κνλάγθσλνο
παξαζέηεη ν Γ. Ζιηφπνπινο, Καηαπέιηεο. Eθεξκνζκέλε βιεηηθή θαη κεραληθή ζηνλ ειιεληθό θαη
ειιελνξωκαϊθό θόζκν, Aζήλα 2002, 237.
31
Θα ήηαλ παξάιεηςε αλ δελ αλαθέξακε ζην ζεκείν απηφ κία παιαηά ζεσξία ε νπνία έρεη απνθηήζεη
λένπο νπαδνχο αλάκεζα ζηνπο ηζηνξηθνχο ηεο αξραίαο πνιηνξθεηηθήο ηέρλεο. ΢χκθσλα κε απηήλ, ε
ηερλνγλσζία θαηαζθεπήο αθεηεξίσλ νξγάλσλ κε έλαλ αγθψλα δελ απνηειεί αλαθάιπςε ησλ Διιήλσλ,
αιιά πξνυπήξρε ζηηο αλαηνιηθέο κνλαξρίεο (Αζζπξία, Πεξζία) πξηλ ηελ θιαζζηθή επνρή. Σα παιαηφηεξα
επηρεηξήκαηα ππέξ ηεο απφςεσο απηήο είρε αληηθξνχζεη ν Marsden, Artillery Α, 52-54, αιιά ιίγν πξηλ ηνλ
ζάλαηφ ηνπ είδαλ ην θσο ηεο δεκνζηφηεηνο νξηζκέλεο αλαθνξέο απφ αλαζθαθέο ζηε Φψθαηα θαη ηελ
Πάθν, πφιεηο ηηο νπνίεο είραλ πνιηνξθήζεη νη Πέξζεο ζηα κέζα ηνπ 6νπ θαη ηηο αξρέο ηνπ 5νπ π.Υ. αη.
αληηζηνίρσο. Με αθνξκή ηα ιίζηλα βιήκαηα ηα νπνία πεξηιακβάλνληαη ζηα επξήκαηα, νη αλαζθαθείο
ππνζηήξημαλ φηη νη Πέξζεο δηέζεηαλ ιηζνβφινπο κνλάγθσλεο, ηνπο νπνίνπο πξνθαλψο είηε είραλ εθεχξεη
νη ίδηνη, είηε είραλ θιεξνλνκήζεη απφ άιινπο ιανχο ηεο Μέζεο Αλαηνιήο. Σηο ζεσξίεο απηέο θαίλεηαη λα
αζπάδεηαη ν N. P. Milner ζην θεθάιαην “Conclusions and Recent Developments” ην νπνίν πξνζέζεζε ζηε
κειέηε ηνπ A. W. McNicoll, Hellenistic Fortifications from the Aegean to the Euphrates, Ομθφξδε 1997
(ηελ έθδνζε ηεο νπνίαο επηκειήζεθε κεηά ηνλ ζάλαην ηνπ ζπγγξαθέσο). Αλ θαη ε ζπιινγηζηηθή ησλ
ππνζηεξηθηψλ ηεο ζεσξίαο ηελ θαζηζηά άθξσο ειθπζηηθή γηα ηνπο νπαδνχο ηνπ ξεχκαηνο ηεο “πνιηηηθήο
νξζφηεηνο”, νη νπνίνη αληηηίζεληαη ζηνλ ππνηηζέκελν “Δπξσθεληξηζκφ” ηεο επηζηήκεο ηεο αξραίαο
ηζηνξίαο, εληνχηνηο ηα επηρεηξήκαηά ηνπο δελ είλαη ηζρπξά: γηα κία πξφζθαηε αληίθξνπζε, βι. D. B.
Campbell, Ancient Siege Warfare. Persians, Greeks, Carthaginians and Romans 546 - 146 BC, Λνλδίλν
2005, 13-15 (φπνπ θαη βηβιηνγξαθία).

247
νη κεραληθνί ηεο ειιεληζηηθήο θαη ξσκατθήο επνρήο ήζαλ ζε ζέζε λα θαηαζθεπάδνπλ

ιηζνβφια φξγαλα κε έλαλ αγθψλα, θαη ηελ παληειή έιιεηςε νπνηαζδήπνηε κλείαο ζε

παξφκνηα κεραλήκαηα ζηηο αθεγεκαηηθέο πεγέο ηεο ίδηαο πεξηφδνπ, νη νπνίεο

αλαθέξνληαη απνθιεηζηηθά ζε αθεηήξηα φξγαλα κε δχν αγθψλεο. Απφ ην ηειεπηαίν

πξνθχπηνπλ δχν αληίζεηα ζπκπεξάζκαηα, ηα νπνία φκσο δελ είλαη απαξαίηεην λα

αιιειναλαηξνχληαη: είηε νη κνλάγθσλεο απνηεινχζαλ πεηξακαηηθά ππνδείγκαηα ηα

νπνία ζπαλίσο ρξεζηκνπνηνχλην ζε πνιεκηθέο επηρεηξήζεηο, ή νη γξαπηέο πεγέο καο δελ

είλαη επαξθψο ελεκεξσκέλεο θαη νη δχν ηχπνη πεηξνβφισλ κεραλψλ δηήγαλ βίνπο

παξάιιεινπο. ΋πσο θαη αλ έρνπλ ηα πξάγκαηα, αμίδεη λα παξαδεηγκαηηζζνχκε απφ ηηο

δπζθνιίεο πνπ αληηκεησπίδνπλ νη εηδηθνί ηεο ειιεληζηηθήο θαη ξσκατθήο πεξηφδνπ: ηα

ίδηα θσιχκαηα ζα ζπλαληήζνπκε θαη ζηε δηθή καο πνξεία.

Σν πξψην ζηάδην είλαη λα πξνζπαζήζνπκε λα ζέζνπκε κε φζν γίλεηαη

κεγαιχηεξε αθξίβεηα ηα ρξνληθά φξηα ηεο πεξηφδνπ εληφο ηεο νπνίαο νη φλαγξνη

αληηθαηέζηεζαλ ηνπο θαηαπέιηεο Σχπνπ Vb. Ζ ηειεπηαία βεβαησκέλε αλαθνξά ζε

ballista βξίζθεηαη ζηνλ Ρσκαίν ηζηνξηθφ Σάθηην (ηέιε 1νπ - αξρέο 2νπ αη.), ελψ θαηά

πάζα πηζαλφηεηα ζηνλ ίδην ηχπν ιηζνβφινπ αλαθέξεηαη θαη ν Aξξηαλφο ζην έξγν ηνπ

Ἔκταξις κατ’ Ἀλανῶν, ην νπνίν ρξνλνινγείηαη πεξί ην 134 κ.Υ.32 Σελ ίδηα επνρή, φπσο

πνιιέο θνξέο έρνπκε ήδε κλεκνλεχζεη, παξαηεξείηαη κία ζεκαληηθή αιιαγή ζηελ

νξνινγία, ε νπνία ζπλδέεηαη κε ηελ εκθάληζε ηνπ λένπ ηχπνπ νμπβφινπ κε

νινκεηαιιηθφ πιαίζην: ν φξνο ballista αξρίδεη πιένλ λα ρξεζηκνπνηείηαη θπξίσο γηα λα

ππνδειψζεη ηα λένπ ηχπνπ νμπβφια θαη φρη ηα ιηζνβφια.33 ΢ε ζπλδπαζκφ κε ηελ

ηαπηφρξνλε αλαθνξά ηνπ Απνιινδψξνπ ζε “ιηζνβφινπο κνλάγθσλεο”, ζα ήηαλ ινγηθφ

32
Βι. Marsden, Artillery Α, 190-191. Γηα ηε ρξήζε ησλ αθεηεξίσλ νξγάλσλ ζηελ παξάηαμε κάρεο ηνπ
ξσκατθνχ ζηξαηνχ, φπσο απηή πεξηγξάθεηαη ζην έξγν ηνπ Αξξηαλνχ, βι. Wilkins, Artillery, 51-54, θαη ην
ζρεδηάγξακκα ην νπνίν παξαζέηεη ν Ζιηφπνπινο, Καηαπέιηεο, 123.
33
Marsden, Artillery Α, 188-189.

248
λα ππνζέζνπκε φηη ηα παιαηνχ ηχπνπ πεηξνβφια φξγαλα κε δχν αγθψλεο δελ επηβίσζαλ

κεηά ηα κέζα ηνπ 2νπ αη.

Γηα πνιιά ρξφληα νη κειεηεηέο πίζηεπαλ φηη βέβαηε απφδεημε γηα ηε ρξήζε ηνπ

νλάγξνπ απφ ηηο ξσκατθέο δπλάκεηο ― πέξαλ ηεο καξηπξίαο ηνπ Απνιινδψξνπ ― ήηαλ

ε χπαξμε ζέζεσλ ηνπνζεηήζεσο νλάγξσλ ζην νρπξσκέλν ζηξαηφπεδν ηνπ Bremmenium,

ζην ζεκεξηλφ Υάη Ρφηζεζηεξ ηεο Β. Αγγιίαο. O αλαζθαθέαο ηεο ζέζεσο, ζεξ Ian

Richmond, ηαχηηζε κία εμέδξα απφ ιίζνπο ηνπνζεηεκέλνπο ζε πειφ κε ην ballistarium ην

νπνίν, ζχκθσλα κε επηγξαθή ηνπ 220 κ.X., θαηαζθεχαζαλ νη άλδξεο ηεο επηθνπξηθήο

κνλάδνο ε νπνία ζηξαησληδφηαλ ζην Bremmenium ― θαη ε νπνία νλνκαδφηαλ cohors I

fida Vardullorum equitata milliaria ― θαη απηφ κε ηε ζεηξά ηνπ κε ηηο εμέδξεο ηηο νπνίεο

ν Aκκηαλφο Mαξθειιίλνο ζεσξνχζε απαξαίηεηεο γηα ηελ θαιή ηνπνζέηεζε ησλ

νλάγξσλ. Παξφκνην έξγν βξέζεθε ζηε ζέζε Άιηνλ Σζέζηεξο. Σν ζπκπέξαζκα ηνπ

Richmond ήηαλ φηη ε επηγξαθηθή απηή καξηπξία, ζε ζπλδπαζκφ κε ηα αξραηνινγηθά

επξήκαηα ζην Υάη Ρφηζεζηεξ θαη ην Άιηνλ Σζέζηεξο, θαζψο θαη ζην ελδηάκεζν νρπξφ

ηνπ Ρίζηλρακ ― φπνπ ε αξραηνινγηθή ζθαπάλε έθεξε ζην θσο ιίζηλα βιήκαηα βάξνπο

50 ρηιηνγξάκκσλ ―, απνηεινχζε αηξάληαρην επηρείξεκα γηα ηε ρξνλνιφγεζε ηεο

ζπζηεκαηηθήο ρξήζεσο νλάγξσλ απφ ηα ηέιε ηνπ 2νπ αη.34

Ζ αθιφλεηε πίζηε ηεο εξεπλεηηθήο θνηλφηεηνο ζηα ζπκπεξάζκαηα ηνπ

Richmond απνδείρζεθε αδηθαηνιφγεηε. Ζ αρίιιεηνο πηέξλα ηνπο βξηζθφηαλ ζηελ

ππφζεζε φηη ε αληηθαηάζηαζε ηνπ ιηζνβφινπ θαηαπέιηε κε δχν αγθψλεο απφ ηνλ

φλαγξν, αλ θαη ζίγνπξα ζηαδηαθή, ζα πξέπεη κεηά ηελ παξέιεπζε κηθξνχ ρξνληθνχ

δηαζηήκαηνο λα ήηαλ νξηζηηθή. Οη εηδηθνί δελ έιαβαλ ππ‟ φςηλ ηνπο ηα δεδνκέλα απφ ηε

κειέηε ηνπ πξψηνπ πξνβιήκαηνο ην νπνίν πξναλαθέξακε: δεδνκέλεο ηεο πηζαλφηεηνο

34
I. A. Richmond, “Roman Britain and Roman Military Antiquities”, Proceedings of the British Academy
41(1955)297-315· πξβι. ηνπ ηδίνπ, “Roman Artillery”, Durham University Journal 38/n.s.7(1945-1946)60-

249
ν ιηζνβφινο θαηαπέιηεο κε έλαλ αγθψλα λα είρε επηβηψζεη γηα αηψλεο παξάιιεια κε ηνλ

πνιχ πην γλσζηφ Σχπν Vb, ρσξίο λα αθήζεη παξά ειάρηζηα ίρλε ζηηο γξαπηέο πεγέο ηεο

ειιεληζηηθήο θαη πξψηκεο ξσκατθήο πεξηφδνπ, ηφηε ζα πξέπεη λα ζεσξήζνπκε εμίζνπ

πηζαλφλ ν Σχπνο Vb λα βξηζθφηαλ ζε ρξήζε παξάιιεια κε ηνλ φλαγξν θαηά ηελ χζηεξε

ξσκατθή πεξίνδν, ή αθφκε θαη λα ζπλέρηζε λα απνηειεί ην θχξην ιηζνβφιν ηνπ

ξσκατθνχ ζηξαηνχ πνιχ κεηά ηηο ζεσξνχκελεο σο ηειεπηαίεο αλαθνξέο ησλ πεγψλ ζηε

ballista. Αλ ε ππφζεζε ηελ νπνία δηαηππψζακε ζε πξνεγνχκελν θεθάιαην ηζρχεη, ηφηε ε

πξνζπάζεηα λα δηαθξηζεί ε λένπ ηχπνπ νμπβφινο βαιιίζηξα κε ην πξφζεκα χειρο-

δείρλεη φηη ε ιηζνβφινο ballista ζπλέρηζε λα ρξεζηκνπνηείηαη θαη κεηά ηα κέζα ηνπ 2νπ

κ.Υ. αη.

Έλα αξραηνινγηθφ εχξεκα ησλ αξρψλ ηεο δεθαεηίαο ηνπ 1970 θάλεθε λα

επηβεβαηψλεη ηελ άπνςε απηήλ. Σν 1972, θαηά ηε δηάξθεηα αλαζθαθψλ ζηα εξείπηα ηεο

αξραίαο πφιεσο ησλ Άηξσλ ζηε Μεζνπνηακία (ζεκ. al-Hadr ζην Iξάθ) ηηο νπνίεο

δηεχζπλε ν αξραηνιφγνο W. I. al-Sahili, αλαθαιχθζεθαλ ζηα εξείπηα ελφο πχξγνπ δπηηθά

ηεο Βνξείνπ Πχιεο ηνπ ηείρνπο ππνιείκκαηα ηεο κεηαιιηθήο επελδχζεσο ελφο

αθεηεξίνπ νξγάλνπ, καδί κε ηξεηο ρνηληθίδεο θαη ηέζζεξα ππνζέκαηα. Ήηαλ ηέηνηα ε

επηξξνή ησλ απφςεσλ ηνπ Richmond θαη φζσλ απέδηδαλ ππεξβνιηθή βαξχηεηα ζηε

καξηπξία ηνπ Απνιινδψξνπ θαη ηα αλαζθαθηθά δεδνκέλα απφ ηε Β. Αγγιία, ψζηε

αξρηθψο νη Ηξαθηλνί αξραηνιφγνη εξκήλεπζαλ ην εχξεκα ησλ Άηξσλ ― ην νπνίν

ηνπνζεηείηαη ρξνληθψο ζηα ηέιε ηνπ 2νπ ή ην πξψην ήκηζπ ηνπ 3νπ αη. ― σο ζχλνιν

εμαξηεκάησλ πξνεξρνκέλσλ απφ φλαγξν.35 Μφλνλ φηαλ ν Γεξκαλφο εηδηθφο Dietwulf

Baatz εθιήζε λα κειεηήζεη ηα επξήκαηα ― ηα νπνία είραλ πιένλ κεηαθεξζεί ζην

κνπζείν ηεο Μνζνχιεο ― θαηέζηε δπλαηφ λα δηαπηζησζεί ε πξαγκαηηθή ηνπο

63, εδψ 63. Σα ζπκπεξάζκαηα ηνπ Richmond αζπαδφηαλ ν Marsden, Artillery Α, 191.

250
ηαπηφηεηα: επξφθεηην ρσξίο ακθηβνιία γηα ηε κεηαιιηθή επέλδπζε ηνπ πιαηζίνπ ελφο

θαηαπέιηε κε δχν αγθψλεο ― πηζαλφηαηα ιηζνβφινπ, αλ θξίλνπκε απφ ην κέγεζφο ηνπ

θαη ηε δηάκεηξν ησλ ρνηληθίδσλ πνπ βξέζεθαλ καδί κε ηελ επέλδπζε.36 Σν εχξεκα ησλ

Άηξσλ ραηξεηίζζεθε ακέζσο σο ηζρπξή απφδεημε ηνπ γεγνλφηνο φηη ε ballista βξηζθφηαλ

ζε ρξήζε έλαλ αηψλα κεηά ηελ αλαθνξά ηνπ Aπνιινδψξνπ ζε ιηζνβφινπο κνλάγθσλεο.

Παξάιιεια κε ηελ αλαθάιπςε ηνπ ιηζνβφινπ ησλ Άηξσλ, ε ζεσξία ηνπ

Richmond δέρζεθε έλα επηπιένλ πιήγκα, φηαλ ν αξραηνιφγνο Duncan B. Campbell

επηρείξεζε λα αλαζθεπάζεη ηα ζπκπεξάζκαηα ηνπ ζπλαδέιθνπ ηνπ αλαθνξηθά κε ηα

επξήκαηα απφ ηε Β. Αγγιία. Ο ΢θσηζέδνο αξραηνιφγνο ππνζηήξημε φηη νη ζεσξνχκελεο

σο “εμέδξεο” ζην Υάη Ρφηζεζηεξ θαη ην Άιηνλ Σζέζηεξο δελ έρνπλ αλαζθαθεί ζε

κεγάιε έθηαζε ψζηε λα δψζνπλ ζαθή εηθφλα ηνπ ηη αθξηβψο είλαη. Δπηπιένλ, ζεψξεζε

εληειψο πεξηηηή ηελ χπαξμε νλάγξσλ ζε ζηξαηφπεδα ηα νπνία δελ ππήξρε θίλδπλνο λα

πνιηνξθεζνχλ ― ηνπιάρηζηνλ φρη απφ ερζξνχο κε αλεπηπγκέλε πνιηνξθεηηθή ηερληθή. O

Campbell εξκήλεπζε ηηο επηγξαθέο ηνπ Υάη Ρφηζεζηεξ σο αλαθεξφκελεο ζε ζέζεηο

βνιήο νμπβφισλ νξγάλσλ, πηζαλφηαηα ζηνπο πχξγνπο, ελψ ηα ιίζηλα βιήκαηα ηα νπνία

βξέζεθαλ ηφζν ζην Υάη Ρφηζεζηεξ, φζν θαη ζην Άιηνλ Σζέζηεξο θαη ην Ρίζηλρακ, αλ

ππνηεζεί φηη είλαη φλησο βιήκαηα ιηζνβφισλ, πηζαλψο αλήθαλ ζε ballistae θαη φρη ζε

νλάγξνπο. ΢πλεπψο, ζχκθσλα κε ηνλ ΢θσηζέδν αξραηνιφγν, ηα αλαζθαθηθά επξήκαηα

απφ ηα ξσκατθά ζηξαηφπεδα ηεο B. Αγγιίαο δελ απνδεηθλχνπλ ηε ρξήζε νλάγξσλ απφ

ηηο απηνθξαηνξηθέο δπλάκεηο ζηηο αξρέο ηνπ 3νπ κεηαρξηζηηαληθνχ αηψλνο.37

35
S. Husayn, “Manjaniq min al-Hadr”, Sumer 32(1976)121-134.
36
Ζ πξψηε δεκνζίεπζε ησλ πνξηζκάησλ έγηλε ζην D. Baatz, “The Hatra Ballista”, Sumer 33(1977)141-
152· βι. ηνπ ηδίνπ, “Recent Finds of Ancient Artillery”, Britannia 9(1978)1-17, εδψ 3-9, θαη “Das
Torsionsgeschütz von Hatra”, Antike Welt 9/4(1978)50-57.
37
Campbell, “Ballistaria”· βι. ηνπ ηδίνπ, “A Note on Ballistaria”, Liverpool Classical Monthly
14(1989)98-100.

251
 Παξά ηελ πιεζψξα ησλ επηρεηξεκάησλ ηνπ Campbell, ε άπνςε φηη ν φλαγξνο

απνπζίαδε απφ ην νπινζηάζην ηνπ ξσκατθνχ ζηξαηνχ ηνλ 2ν αη. Γελ κπνξεί λα

ζεκειησζεί αζθαιψο ζε απηά. Αλ θαη είλαη γεγνλφο φηη ε ζεσξία ηνπ Richmond θαίλεηαη

λα δηαηππψζεθε κάιινλ βηαζηηθά θαη λα βαζίζζεθε ζε ειιηπή αλαζθαθηθά δεδνκέλα, νη

αληηξξήζεηο ηνπ Campbell είλαη εμίζνπ ππνθεηκεληθέο. Σίπνηα δελ απνδεηθλχεη ηελ

άπνςε ηνπ ηειεπηαίνπ φηη ηα ballistaria ζηηο επηγξαθέο ηνπ Υάη Ρφηζεζηεξ αλαθέξνληαη

ζε ζέζεηο βνιήο νμπβφισλ βαιιηζηξψλ· αληηζέησο, φπσο ζα δνχκε παξαθάησ, κία άιιε

εξκελεία είλαη πην πηζαλή. Δπίζεο, ε εμήγεζε ηελ νπνία πξνζθέξεη ν Campbell γηα ηα

ζθαηξηθά βιήκαηα ηα νπνία βξέζεθαλ ζηηο ηξεηο ζέζεηο θαη ηα νπνία απνδίδνληαη ζε

ιηζνβφινπο βαιιίζηξεο έξρεηαη ζε αληίθαζε κε ηελ άπνςε ηνπ ηδίνπ φηη ε χπαξμε

πεηξνβφισλ αθεηεξίσλ νξγάλσλ ελ γέλεη ζηα ζπλνξηαθά ζηξαηφπεδα ηεο ξσκατθήο

Bξεηαλλίαο ήηαλ πεξηηηή. ΋κσο, αθφκε θαη αλ ε αληίθξνπζε ησλ απφςεσλ ηνπ

Richmond απφ ηνλ Campbell είλαη νξζή, απηφ δελ απνδεηθλχεη ηίπνηα ζρεηηθά κε ηε

ρξήζε ή κε ησλ νλάγξσλ απφ ηνλ ξσκατθφ ζηξαηφ ηνλ 2ν αη. κ.X.

Tε ιχζε ζην αίληγκα ηνπ φξνπ ballistarium δίλνπλ ν Άγγινο θηιφινγνο John

Carter θαη ν ΢θσηζέδνο αξραηνιφγνο G. H. Donaldson. O πξψηνο, βαζηζκέλνο ζε

γισζζνινγηθά θξηηήξηα, ππνζηεξίδεη φηη ν φξνο αλαθέξεηαη ζε έλα είδνο θηεξίνπ,38 ελψ

ν δεχηεξνο ηαπηίδεη ην ballistarium ηεο επηγξαθήο απφ ην Υάη Ρφηζεζηεξ κε ηα εξείπηα

ελφο θηεξίνπ ζηε κέζε ηνπ ζηξαηνπέδνπ θαη ππνζηεξίδεη φηη πξφθεηηαη γηα εξγαζηήξην

θαηαζθεπήο θαη/ή ζπληεξήζεσο εθηνμεπηηθψλ νξγάλσλ, πηζαλφηαηα νμπβφισλ.39 Οη

κειέηεο απηέο, θπξίσο ε δεχηεξε, θινλίδνπλ ηηο ζεσξίεο ηνπ Campbell, ρσξίο φκσο λα

ππνζηεξίδνπλ ηελ νξζφηεηα ησλ απφςεσλ ηνπ Richmond.

38
J. M. Carter, “Plautus‟ Ballistarium”, Liverpool Classical Monthly 14(1989)130-131.
39
G. H. Donaldson, “A Reinterpretation of RIB 1912 from Birdoswald”, Britannia 21(1990)207-214.

252
 Πεξηζζφηεξν ελδηαθέξνπζα είλαη ε πεξίπησζε ηνπ επξήκαηνο ησλ Άηξσλ,

θαζψο ηα αλαζθαθηθά δεδνκέλα δελ αθήλνπλ θακκία ακθηβνιία φηη αλήθε ζε ιηζνβφιν

φξγαλν κε δχν αγθψλεο. Tν εχξεκα είλαη ζεκαληηθφ θαη απφ κία άιιε άπνςε: πξφθεηηαη

γηα ηνλ κνλαδηθφ ιηζνβφιν θαηαπέιηε ηνπ νπνίνπ εμαξηήκαηα έρνπλ αλαθαιπθζεί έσο

ζήκεξα ― φια ηα ππφινηπα εμαξηήκαηα ηα νπνία έρεη θέξεη ζην θσο ε αξραηνινγηθή

ζθαπάλε αλήθνπλ ζε νμπβφια φξγαλα.40 H ηαπηφηεηα ησλ θαηαζθεπαζηψλ ηνπ

ιηζνβφινπ ησλ Άηξσλ, φκσο, παξακέλεη πξνβιεκαηηθή, γεγνλφο ην νπνίν κεηψλεη ηελ

απνδεηθηηθή αμία ηεο αλαθαιχςεσο. Σν πξφβιεκα έγθεηηαη ζην φηη, αλ θαη γλσξίδνκε κε

ζρεηηθή βεβαηφηεηα πφηε θαηαζηξάθεθε ην ιηζνβφιν ηνπ νπνίνπ ηα κεηαιιηθά

εμαξηήκαηα αλαθαιχθζεθαλ ζηα εξείπηα ησλ Άηξσλ, αγλννχκε ηε ρξνληθή πεξίνδν θαηά

ηελ νπνία απηφ θαηαζθεπάζζεθε.

Έσο ηηο αξρέο ηνπ 3νπ αη. ηα Άηξα ήζαλ απηφλνκα, κε ην βαζίιεην ησλ Πάξζσλ

σο θαη‟ φλνκα επηθπξίαξρν.41 Ζ πφιε πνιηνξθήζεθε δχν θνξέο απφ Ρσκαίνπο

απηνθξάηνξεο, ζπγθεθξηκέλα απφ ηνλ Σξαταλφ πεξί ην 117 θαη ηνλ ΢επηίκην ΢εβήξν πεξί

ην 198. Ζ θαηάιπζε ηνπ θξάηνπο ησλ Πάξζσλ απφ ηνπο Πέξζεο θαη ε απφπεηξα ησλ

ηειεπηαίσλ λα θαηαιάβνπλ ηα Άηξα πεξί ην 227 νδήγεζε ζε κεηαζηξνθή ηεο πνιηηηθήο

θαηαζηάζεσο ζηελ πφιε, ε νπνία ιίγν αξγφηεξα πξνζρψξεζε ζηνπο Ρσκαίνπο. Ζ

ρξνλνινγία δελ είλαη απνιχησο εμαθξηβσκέλε (ίζσο ιίγν πξηλ ην 235, αλ θξίλνπκε απφ

κία επηγξαθηθή καξηπξία), αιιά ε αιιαγή είρε ήδε ιάβεη ρψξα επί βαζηιείαο Γνξδηαλνχ

Γ΄ (238-244), φηαλ κία επηθνπξηθή κνλάδα (cohors IX Maurorum) ηνπ ξσκατθνχ

ζηξαηνχ είρε ζηξαησληζζεί ζηελ πφιε. Λίγν αξγφηεξα, πεξί ην 240-241,

40
Γηα έλα θαηάινγν ησλ έσο ζήκεξα αξραηνινγηθψλ επξεκάησλ απφ ηελ ειιεληζηηθή θαη ξσκατθή
πεξίνδν, βι. D. Baatz, Bauten und Katapulte des römischen Heeres (Mavors Roman Army Researches 11),
΢ηνπηγάξδε 1994, 280-283 (φπνπ θαη ζρεηηθή βηβιηνγξαθία).
41
Γηα ηελ ηζηνξία ησλ Άηξσλ, βι. Baatz, “Finds”, 8-9, θαη D. B. Campbell, “Auxiliary Artillery
Revisited”, Bonner Jahrbücher 186(1986)117-132, εδψ 119-120.

253
ηα Άηξα θαηεζηξάθεζαλ απφ ηνπο ΢αζζαλίδεο· ηα εμαξηήκαηα ηνπ ιηζνβφινπ

θαηαπέιηε βξέζεθαλ ζην ζηξψκα θαηαζηξνθήο ην νπνίν ζρεηίδεηαη κε ηελ άισζε.

Ζ ζεκαζία ηεο αθξηβνχο ρξνλνινγήζεσο ηνπ επξήκαηνο γηα ηελ έξεπλα είλαη

πξνθαλήο. Αλ ε ballista ησλ Άηξσλ θαηαζθεπάζζεθε εληφο ηεο ζχληνκεο δεθαεηίαο πνπ

πξνεγήζεθε ηεο θαηαζηξνθήο ηεο, ηφηε είλαη πηζαλφηαηα ξσκατθήο πξνειεχζεσο. Σελ

εθδνρή απηήλ απνδέρνληαη σο πηζαλή νη Baatz θαη Campbell, φρη φκσο αλεπηθχιαθηα.42

Γελ κπνξνχκε φκσο λα απνθιείζνπκε ηελ πεξίπησζε ην ιηζνβφιν λα αλήθε ήδε ζην

νπινζηάζην ηεο πφιεσο πξηλ ε ηειεπηαία πξνζρσξήζεη ζηνπο Ρσκαίνπο, δειαδή θαηά ην

πξψην ηέηαξην ηνπ 3νπ αη. ΢ηελ πεξίπησζε απηήλ, ηνλ ζπγθεθξηκέλν πεηξνβφιν

θαηαπέιηε ζα είραλ θαηαζθεπάζεη εληφπηνη κεραληθνί, νη νπνίνη, αλ θαη αθνινπζνχζαλ

ξσκατθά πξφηππα,43 ίζσο αγλννχζαλ ηηο εμειίμεηο ζην ξσκατθφ ζηξάηεπκα θαη επέιεμαλ

λα κελ απνκαθξπλζνχλ απφ ηελ ειιεληζηηθή θαη πξψηκε ξσκατθή παξάδνζε ζηνλ ηνκέα

ησλ αθεηεξίσλ νξγάλσλ. Οη Αηξελνί θαηείραλ ηελ ηερλνγλσζία θαηαζθεπήο παιαηνχ

ηχπνπ αθεηεξίσλ νξγάλσλ ζηνλ κέγηζην βαζκφ, αλ θξίλνπκε απφ ηνπο επαίλνπο πνπ

επεθχιαζζαλ νη αξραίεο πεγέο γηα ηελ απνηειεζκαηηθφηεηα ησλ ακπληηθψλ έξγσλ θαη

ησλ κεραλψλ ηεο πφιεσο θαηά ηηο πνιηνξθίεο ηνπ Σξαταλνχ θαη ηνπ ΢επηηκίνπ

΢εβήξνπ.44

Δλ θαηαθιείδη, δελ πξέπεη λα απνθιείζνπκε ηελ πηζαλφηεηα ην εχξεκα ησλ

Άηξσλ λα απνηειεί παξάδεηγκα αλαρξνληζκνχ, μεπεξαζκέλν ίζσο κε βάζε ηα ζχγρξνλα

42
Baatz, “Finds”, 8-9· Campbell, “Auxiliary Artillery”. Έλα βαζηθφ πξφβιεκα ην νπνίν αληηκεησπίδνπλ
φζνη εξεπλνχλ ηελ χπαξμε αθεηεξίσλ νξγάλσλ ζε κεζνξηαθά ζηξαηφπεδα ή πφιεηο (Bremmenium, Άηξα
θ.ιπ.) είλαη ε δηακάρε γηα ην αλ νη επηθνπξηθέο δπλάκεηο (auxilia) ηνπ ξσκατθνχ ζηξαηνχ ― ζηηο νπνίεο
θπξίσο ζηεξηδφηαλ ε επηηήξεζε ησλ ζπλφξσλ ― δηέζεηαλ ηέηνηα κεραλήκαηα. Γηα κία εηζαγσγή ζην
δήηεκα, βι. D. Baatz, “Zur Geschützbewaffnung römischer Auxiliartruppen in der frühen und mittleren
Kaiserzeit”, Bonner Jahrbücher 166(1966)194-207, θαζψο θαη ηηο παξαηεξήζεηο ηνπ Campbell, “Auxiliary
Artillery”.
43
Ο Baatz, “Finds”, 7-8 δηαβιέπεη ζηηο δηαζηάζεηο ηνπ ιηζνβφινπ ησλ Άηξσλ (ηηο νπνίεο ππνινγίδεη κε
βάζε ηε δηάκεηξν ησλ ρνηληθίδσλ θαη ηνλ πίλαθα κεηξήζεσλ ηνπ Βηηξνπβίνπ) ηε ρξήζε ξσκατθψλ
κνλάδσλ κεηξήζεσο.
44
Βι. Baatz “Finds”, 9· Campbell, “Auxiliary Artillery”, 119· Wilkins, Artillery, 69 (θαη νη ηξεηο κε

254
ξσκατθά δεδνκέλα, αιιά απνδεθηφ απφ κία πφιε-θξάηνο ηεο Αλαηνιήο πηζηή ζηελ

παιαηά ειιεληζηηθή ηερλνινγία. Αθφκε φκσο θαη αλ δερζνχκε σο πηζαλφηεξε ηελ άπνςε

φηη ε ballista ησλ Άηξσλ είλαη ξσκατθή ησλ κέζσλ ηνπ 3νπ αη.,45 κε θαλέλαλ ηξφπν απηφ

δελ απνθιείεη κε βεβαηφηεηα ηελ χπαξμε νλάγξσλ θαηά ηελ ίδηα πεξίνδν. Υσξίο

επηπιένλ ζηνηρεία, είλαη δχζθνιν λα θαηαιήμνπκε ζε αζθαιή ζπκπεξάζκαηα αλαθνξηθά

κε ηε ρξνλνιφγεζε ησλ πξψησλ ζηαδίσλ ηεο αληηθαηαζηάζεσο ηεο ιηζνβφινπ

βαιιίζηξαο απφ ηνλ φλαγξν.

Καζψο ην απψηεξν απφ ηα δχν φξηα ηεο πεξηφδνπ εληφο ηεο νπνίαο νη φλαγξνη

αληηθαηέζηεζαλ ηνπο θαηαπέιηεο Σχπνπ Vb παξακέλεη αθφκε αλεμηρλίαζην, ζα ήηαλ

ίζσο ζθφπηκν λα πξνζπαζήζνπκε λα νξηνζεηήζνπκε ην δεχηεξν. Ζ απφπεηξα απηή ζα

γηλφηαλ κε ηελ ειπίδα φηη ε γλψζε ηνπ ρξνληθνχ ζεκείνπ κεηά ην νπνίν κπνξνχκε λα

νκηινχκε κε βεβαηφηεηα γηα ηελ πιήξε επηθξάηεζε ηνπ νλάγξνπ ίζσο καο βνεζήζεη λα

ππνινγίζνπκε πξνο ηα πίζσ ην δηάζηεκα θαηά ην νπνίν, ελψ νη δχν ηχπνη αθεηεξίσλ

νξγάλσλ ζπλππήξραλ αθφκε, εθείλνο πνπ δηέζεηε έλαλ αγθψλα άξρηζε λα θεξδίδεη

έδαθνο θαη ν παιαηφηεξνο κε ηνπο δχν αγθψλεο έβαηλε πιένλ πξνο εμαθάληζε.

Δίλαη πξνθαλέο φηη ζηελ αθεηεξία ησλ πξνζπαζεηψλ καο δελ κπνξεί παξά λα

βξίζθεηαη ν Ακκηαλφο Μαξθειιίλνο. Πέξα απφ ην γεγνλφο φηη ην έξγν ηνπ θαιχπηεη ηελ

ππφ εμέηαζε πεξίνδν, ν ζπγθεθξηκέλνο ηζηνξηθφο ― ζε αληίζεζε κε πνιινχο απφ ηνπο

πξνγελέζηεξνπο ζπλαδέιθνπο ηνπ ― ήηαλ ζε ζέζε λα γλσξίδεη ζε ηθαλνπνηεηηθφ βαζκφ

ηα αθεηήξηα φξγαλα ηεο επνρήο ηνπ: ηα θαζήθνληά ηνπ σο επηηειηθνχ αμησκαηηθνχ,

ηδίσο θαηά ηελ πνιηνξθία ηεο Άκηδαο (359), ηνλ είραλ θέξεη ζε άκεζε

παξαπνκπέο ζηνλ Γίσλα Κάζζην).

45
΢ε παξφκνηα ζπκπεξάζκαηα ηείλεη λα θαηαιήμεη ν Wilkins, Artillery, 69-70, βαζηζκέλνο ζηελ νκνηφηεηα
ησλ αλαινγηψλ ηνπ πιαηζίνπ ησλ Άηξσλ κε εθείλεο ηεο νμπβφινπ βαιιίζηξαο, φπσο απηή πεξηγξάθεηαη
απφ ηνλ ςεπδν-Ήξσλα.

255
επαθή κε ηα πνιεκηθά κεραλήκαηα ηα νπνία πεξηγξάθεη.46 Με άιια ιφγηα, θαζψο ε

καξηπξία ηνπ είλαη πνιχ πην αμηφπηζηε ζε ζχγθξηζε κε εθείλε ησλ πεξηζζνηέξσλ

ηζηνξηθψλ ηεο ειιεληζηηθήο θαη απηνθξαηνξηθήο πεξηφδνπ, ε πηζαλφηεηα ν Ακκηαλφο

Μαξθειιίλνο λα έρεη παξαιείςεη απφ ηελ πεξηγξαθή ηνπ θάπνην ζεκαληηθφ αθεηήξην

φξγαλν ηεο επνρήο ζα πξέπεη λα ζεσξείηαη απεηξνειάρηζηε.

΢ε πξνεγνχκελε παξάγξαθν δηαπηζηψζακε φηη ε νξνινγία ηελ νπνία

ρξεζηκνπνηεί ν ζπγγξαθέαο γηα λα αλαθεξζεί ζηα εθηνμεπηηθά κεραλήκαηα ηεο επνρήο

δείρλεη ζαθψο φηη κφλνλ δχν ηχπνη βξίζθνληαλ ζε ρξήζε: ε νμπβφινο βαιιίζηξα θαη ν

ιηζνβφινο φλαγξνο, ηνλ νπνίνλ ν Ακκηαλφο ζπλεζίδεη λα απνθαιεί scorpio.47 Κακκία

αλαθνξά δελ γίλεηαη ζε ιηζνβφια φξγαλα κε δχν αγθψλεο, αλ εμαηξέζνπκε δχν ρσξία

ζηα νπνία ν ζπγγξαθέαο ρξεζηκνπνηεί ηνλ φξν catapulta ζε ζπλδπαζκφ κε ηνλ φξν

ballista, δίλνληαο έηζη ηελ εληχπσζε φηη αλαθέξεηαη ζε παιαηνχ ηχπνπ αθεηήξηα. ΢ηελ

πξαγκαηηθφηεηα, πξφθεηηαη γηα κίκεζε παιαηνηέξσλ πξνηχπσλ, ζπγθεθξηκέλα ηνπ

θσκσδηνγξάθνπ Πιαχηνπ θαη ηνπ Σίηνπ Ληβίνπ· ηα ελ ιφγσ ρσξία ζε θακκία πεξίπησζε

δελ απνηεινχλ απφδεημε φηη ν Σχπνο Vb ζπλέρηδε λα ρξεζηκνπνηείηαη θαηά ηελ

πξσηνβπδαληηλή πεξίνδν.48

Καηαιπηηθή ζεκαζία γηα ηε δηαιεχθαλζε ηνπ δεηήκαηνο έρεη ε αλαιπηηθή

πεξηγξαθή ησλ πνιηνξθεηηθψλ νξγάλσλ ηνπ εθζηξαηεπηηθνχ ζψκαηνο ηνπ Ηνπιηαλνχ, ε

νπνία βξίζθεηαη ζηελ παξέθβαζε ηελ νπνίαλ ν Ακκηαλφο Μαξθειιίλνο πξνηάζζεη ελ

είδεη εηζαγσγήο ζηελ εμηζηφξεζε ηεο εθζηξαηείαο ηνπ απηνθξάηνξνο ελαληίνλ ησλ

Πεξζψλ ην 363. Καζψο ζηφρνο ηνπ ηζηνξηθνχ ήηαλ λα δψζεη κία πιήξε απεηθφληζε ηνπ

46
Βι. F. Trombley, “Ammianus Marcellinus and Fourth-Century Warfare: A Protector‟s Approach to
Historical Narrative”, ζην: J. W. Drijvers - D. Hunt (επηκ.), The Late Roman World and Its Historian.
Interpreting Ammianus Marcellinus, Λνλδίλν - Nέα Τφξθε 1999, 17-28, θπξίσο 24-25.
47
Πξβι. Aκκηαλφο Mαξθειιίλνο, 20, 7, 10, φπνπ γίλεηαη ζαθήο δηάθξηζε αλάκεζα ζηα νμπβφια φξγαλα
(ηηο βαιιίζηξεο) θαη ηα ιηζνβφια κεραλήκαηα (nec ballistae tamen cessavere nec scorpiones, illae tela
torquentes, hi lapides crebros).

256
ζπλφινπ ησλ πνιεκηθψλ κεραλψλ ηηο νπνίεο δηέζεηε ην νπινζηάζην ηνπ απηνθξαηνξηθνχ

ζηξαηνχ ηεο επνρήο,49 ην γεγνλφο φηη ην κνλαδηθφ πεηξνβφιν ην νπνίν πεξηγξάθεηαη

είλαη ν φλαγξνο απνδεηθλχεη φηη ν Σχπνο Vb είρε πάςεη λα ρξεζηκνπνηείηαη ήδε πξηλ ηηο

πξψηεο δεθαεηίεο ηεο πξσηνβπδαληηλήο πεξηφδνπ.

΢ην ίδην ζπκπέξαζκα νδεγεί ε αλάιπζε ηνπ ζηξαηησηηθνχ εγρεηξηδίνπ ηνπ

Βεγεηίνπ, ν νπνίνο αθηεξψλεη νιφθιεξν ην εηθνζηφ δεχηεξν θεθάιαην ηνπ ηεηάξηνπ

βηβιίνπ ηνπ έξγνπ ηνπ Epitoma rei militaris ζηελ πεξηγξαθή ησλ αθεηεξίσλ νξγάλσλ

ηεο επνρήο ηνπ (πηζαλψο ηέιε 4νπ αη).50 Αλ θαη ν ζπγγξαθέαο ρξεζηκνπνηεί ηνλ φξν

ballista, είλαη παζηθαλέο φηη αλαθέξεηαη ζε νμπβφια φξγαλα, ελψ ν φλαγξνο είλαη ην

κνλαδηθφ ιηζνβφιν κεράλεκα (εθηφο απφ ηηο ζθελδφλεο, νη νπνίεο βεβαίσο ζεσξνχληαη

φπια ρεηξφο) ην νπνίν πεξηιακβάλεηαη ζην θεθάιαην. Ζ αμία ηεο καξηπξίαο ηνπ Βεγεηίνπ

θαζίζηαηαη άθξσο πνιχηηκε αλ ιάβνπκε ππ‟ φςηλ ην γεγνλφο φηη ν ζπγγξαθέαο δελ ήηαλ

ζηξαηησηηθφο θαη πηζαλφηαηα δελ είρε άκεζε γλψζε ησλ νπινκεραλεκάησλ ζηα νπνία

αλαθεξφηαλ. Δθ πξψηεο φςεσο ε δηαπίζησζε απηή γηα ηελ αμία ηεο ζπγθεθξηκέλεο

πεγήο θαίλεηαη παξάδνμε, αιιά θαζίζηαηαη εχινγε φηαλ αλαινγηζζνχκε φηη, ελψ κεγάιν

κέξνο ηνπ πιηθνχ ηνπ Βεγεηίνπ πξνεξρφηαλ απφ ζπγγξαθείο ηεο απηνθξαηνξηθήο

πεξηφδνπ,51 εληνχηνηο ε ζχγρξνλε κε εθείλνπο ιηζνβφινο ballista κε δχν αγθψλεο

απνπζηάδεη εληειψο απφ ην έξγν ηνπ. Δλ νιίγνηο, ηνλ 4ν κ.Υ. αη. ν Σχπνο Vb δελ έρεη

επηβηψζεη νχηε θαλ σο θηινινγηθή αλάκλεζε.

48
Απηφζη, 15, 12, 1 θαη 24, 2, 13· πξβι. αλσηέξσ, πέκπην θεθάιαην, ζεκ. 67-68, φπνπ εθηελέζηεξε
αλάιπζε ησλ δχν ρσξίσλ θαη βηβιηνγξαθία.
49
Γηα ηνλ ζθνπφ ηεο ζπγθεθξηκέλεο παξεθβάζεσο ζην ηζηνξηθφ έξγν ηνπ Ακκηαλνχ Μαξθειιίλνπ, βι. D.
den Hengst, “Preparing the Reader for War: Ammianus‟ Digression on Siege Engines”, ζην: J. W. Drijvers
- D. Hunt (επηκ.), The Late Roman World and Its Historian. Interpreting Ammianus Marcellinus, Λνλδίλν -
Nέα Τφξθε 1999, 29-39.
50
Βεγέηηνο, 4, 22. Γηα ην πξφβιεκα ηεο αθξηβνχο ρξνλνινγήζεσο ηνπ έξγνπ, βι. δεχηεξν θεθάιαην, ζεκ.
73-77.
51
Γηα ηηο πεγέο ηνπ Βεγεηίνπ θαη ηελ πηζαλφηεηα νη φξνη ηνπο νπνίνπο ρξεζηκνπνηεί λα κελ πξνέξρνληαη
απφ απηέο, βι. Marsden, Artillery Α, 195, ζεκ. 1.

257
 Σν ζπκπέξαζκα πνπ κφιηο δηαηππψζακε δελ αλαηξείηαη νχηε απφ νξηζκέλεο

αλαθνξέο ειιεληθψλ πεγψλ ηεο πξσηνβπδαληηλήο πεξηφδνπ ζε νπδέηεξνπο φξνπο φπσο

μηχανὴ ή καταπέλτης,52 θαζψο είλαη γλσζηή ε απέρζεηα ησλ θιαζζηθηδφλησλ

ηζηνξηθψλ ηεο επνρήο φζνλ αθνξά ζηε ρξήζε ιαηηλνγελνχο ή αδφθηκεο (κε αηηηθήο)

νξνινγίαο.53 Δηδηθά ε ρξήζε ηνπ φξνπ “θαηαπέιηεο” απφ ηηο ελ ιφγσ πεγέο δελ πξέπεη

λα εθιεθζεί σο αλάκλεζε ηνπ ξσκατθνχ νμπβφινπ θαηαπέιηε (catapulta ή Σχπνο Va,

ζχκθσλα κε ηελ ηππνινγία ηνπ Marsden), θαζψο είλαη πξνθαλέο φηη ζηηο πιείζηεο ησλ

πεξηπηψζεσλ νη ζπγγξαθείο ηνλ ρξεζηκνπνηνχλ γηα λα ππνδειψζνπλ πεηξνβφια

φξγαλα.54 Πην αμηφπηζηνο είλαη ν Πξνθφπηνο, ν νπνίνο ζε κία παξέθβαζε παξφκνηα κε

εθείλε ηνπ Ακκηαλνχ αθήλεη λα ελλνεζεί φηη ν φλαγξνο απνηεινχζε ηνλ κνλαδηθφ ηχπν

ιηζνβφινπ ζηε δηάζεζε ηνπ Βειηζαξίνπ θαηά ηελ άκπλα ηεο Ρψκεο ελαληίσλ ησλ

Οζηξνγφηζσλ πνιηνξθεηψλ (537-538).55

Απφ ηα ζηνηρεία ηα νπνία κφιηο παξαζέζακε πξνθχπηεη ην ζπκπέξαζκα φηη ε

κεηάβαζε απφ ηνλ Σχπν Vb ζηνλ ιηζνβφιν κνλάγθσλα ηνλ νπνίνλ νη πεγέο απνθαινχλ

“φλαγξν” είρε ήδε ζπληειεζζεί θαηά ην πξψην ήκηζπ ηνπ 4νπ αη., πηζαλφηαηα κεηά απφ

κία κάιινλ καθξά εμειηθηηθή δηαδηθαζία. Μέλεη ηψξα λα δηαπηζηψζνπκε αλ κπνξνχκε

λα ρξνλνινγήζνπκε κε κεγαιχηεξε αθξίβεηα ηελ αξρηθή θάζε ηεο εμειίμεσο απηήο.

52 1
Λ.ρ. Zψζηκνο II , 35, 5-6 (εἰς τοῦτον ἀνεβίβασε τοξότας τε καὶ τοὺς ἀπὸ μηχανῶν ἀφιέντας λίθους
καὶ βέλη), 45, 25-27 (τὸν δὲ ἐπὶ τῇ νίκῃ τοῦ στρατοπέδου παιᾶνα Βίκτωρ ὁ στρατηγὸς ἔδοξέ πως
ἐλαττοῦν καταπέλτῃ τρωθείς).
53
H. Hunger, Βπδαληηλή ινγνηερλία. H ιόγηα θνζκηθή γξακκαηεία ηωλ Βπδαληηλώλ, II, Aζήλα 1992, 27, 72-
73.
54
Π.ρ. Δπάγξηνο, 207, 9-10 (καὶ μάλιστα τοὺς καταπέλτας ἐξ ὑπερδεξίων ῥιπτοῦντας, οὓς
λιθοβόλους ἡ συνήθεια καλεῖ)· πξβι. ην ρεηξφγξαθν ζρφιην ζην ζπγθεθξηκέλν ρσξίν ην νπνίν ζψδεηαη
ζε έλαλ απφ ηνπο θψδηθεο. Βι. επίζεο ην απφζπαζκα απφ ην Περὶ ἀρχῶν τῆς Ῥωμαίων πολιτείας ηνπ Η.
Λπδνχ ην νπνίν παξαηίζεηαη αλσηέξσ, ζεκ. 5, θαη ζην νπνίν ν θαηαπέιηεο ηαπηίδεηαη κε ηνλ φλαγξν· γηα
ην δήηεκα ηεο ηαπηφρξνλεο ρξήζεσο παιαηάο θαη λεσηεξηθήο νξνινγίαο απφ ηνλ ζπγθεθξηκέλν Βπδαληηλφ
ζπγγξαθέα, βι. T. G. Kolias, “Tradition und Erneuerung im Frühbyzantinischen Reich am Beispiel der
Militärischen Sprache und Terminologie”, ζην Françoise Vallet - M. Kazanski (επηκ.), L‟armée romaine et
les barbares du IIIe au VIIe siècle (Mémoires de l‟Association Francaise d‟Archéologie Mérovingienne 5),
Παξίζη 1993, 39-44.
55
Βι. αλσηέξσ, ζεκ. 6. Γηα ηελ αμηνπηζηία ηνπ Πξνθνπίνπ σο ζηξαηησηηθνχ ηζηνξηθνχ, βι. W. E. Kaegi,

258
 Γηάθνξνη εηδηθνί έρνπλ θαηά θαηξνχο απνπεηξαζεί λα πξάμνπλ ην ίδην,

αλαδεηψληαο λέα ζηνηρεία πνπ λα εληζρχνπλ ή λα θαηαξξίπηνπλ ηηο παιαηφηεξεο απφςεηο

ηνπ ζεξ Ian Richmond. Πξηλ απφ ιίγα ρξφληα, ν Michael Lewis δηαηχπσζε ηελ άπνςε

φηη ζε έλα απφζπαζκα απφ ην έξγν ηνπ απνινγεηή Σεξηπιιηαλνχ (αξρέο 3νπ αη.)

ππάξρνπλ ζηνηρεία ηα νπνία δείρλνπλ φηη ν ζπγγξαθέαο γλψξηδε ηνλ φλαγξν κε ην φλνκα

scorpio· κάιηζηα, ν Βξεηαλλφο εξεπλεηήο πξνρσξεί αθφκε πεξηζζφηεξν,

ππνζηεξίδνληαο ηελ παιαηφηεξε άπνςε φηη ν ιηζνβφινο κνλάγθσλ είρε θαζηεξσζεί πνιχ

λσξίηεξα, απφ ηηο αξρέο ηνπ 2νπ αη, ηαπηφρξνλα κε ηελ εκθάληζε ηεο νμπβφινπ

βαιιίζηξαο.56 Οη απφςεηο ηνπ Lewis θάιιηζηα ζα κπνξνχζαλ λα καο νδεγήζνπλ εθ λένπ

ζην ζπκπέξαζκα φηη ε ζεσξία ηνπ Richmond αληαπνθξίλεηαη ζηελ πξαγκαηηθφηεηα, αλ

ηηο ζπλδπάδακε κε ηηο επηγξαθηθέο καξηπξίεο πνπ δηαζέηνπκε αλαθνξηθά κε ηελ χπαξμε

ρεηξηζηψλ “ζθνξπίσλ” ζηνλ ξσκατθφ ζηξαηφ ηεο απηνθξαηνξηθήο πεξηφδνπ.57

Γπζηπρψο, ε βεβαηφηεηα κε ηελ νπνίαλ ν Βξεηαλλφο ηζηνξηθφο ηεο ηερλνινγίαο

δηαηππψλεη ηηο απφςεηο ηνπ δελ δηθαηνινγείηαη απφ ηα δηαζέζηκα ζηνηρεία, ηδίσο

αλαθνξηθά κε ην ρσξίν ηνπ Σεξηπιιηαλνχ. Ο Lewis δελ παξαζέηεη ην θείκελν ηνπ

πξσηνηχπνπ, νχηε δηεπθξηλίδεη ζε πνην απφ ηα έξγα ηνπ ζπγγξαθέα αλαθέξεηαη. Παξά

ηαχηα, δελ ππάξρεη ακθηβνιία φηη πξφθεηηαη γηα ην έξγν Contra Gnosticos scorpiace,

ζηελ εηζαγσγή ηνπ νπνίνπ ν Ρσκαίνο ζενιφγνο ζπγθξίλεη ην δειεηεξηψδεο θεληξί ηνπ

ζθνξπηνχ κε ην ζαλαηεθφξν πιήγκα ηνπ βιήκαηνο ηνπ νκψλπκνπ αθεηεξίνπ

“Procopius the Military Historian”, Byzantinische Forschungen 15(1990)53-85.

56
Ζ δηαηχπσζε ησλ ζέζεσλ ηνπ Lewis βξίζθεηαη ζην άξζξν “Trajan‟s Artillery. The Archaeology of a
Roman Technological Revolution”, Current World Archaeology 3(Ηαλνπάξηνο 2004)41-48, εδψ 47,
κεγάιν κέξνο ηνπ νπνίνπ βαζίδεηαη ζε πιηθφ ην νπνίν παξαρψξεζε ν Βξεηαλλφο εηδηθφο. Αλ θαη ην
άξζξν είλαη αλψλπκν, ζηε βηβιηνγξαθία κεηαγελέζηεξεο εξγαζίαο ηνπ ν Lewis παξνπζηάδεη σο
ζπγγξαθέα ηνλ εαπηφ ηνπ· βι. M. J. T. Lewis, “Antique Engineering in the Byzantine World”, ζην: L.
Lavan - E. Zanini - A. Sarantis (επηκ.), Technology in Transition A.D. 300-600 (Late Antique
Archaeology 4), Λέηληελ - Βνζηψλε 2007, 367-378, εδψ 377.
57
Γηα ηηο επηγξαθέο ησλ αξρψλ ηνπ 3νπ αη. απφ ηελ Απάκεηα ηεο ΢πξίαο θαη ην αρξνλνιφγεην ράξαγκα

259
νξγάλνπ.58 Σν ιάζνο ηνπ Βξεηαλλνχ κειεηεηή έγθεηηαη ζην φηη ζεσξεί φηη ν

Σεξηπιιηαλφο ηαπηίδεη ηελ θίλεζε ηνπ θεληξηνχ ηνπ ζθνξπηνχ κε εθείλε ηνπ θηλεηνχ

κέξνπο ηνπ κεραλήκαηνο, ην νπνίν ν Lewis ηαπηίδεη κε ηνλ αγθψλα ηνπ νλάγξνπ. Μία

πξνζεθηηθφηεξε αλάγλσζε ηνπ απνζπάζκαηνο απνθαιχπηεη φηη, φηαλ ν ζπγγξαθέαο

αλαθέξεηαη ζην αθεηήξην φξγαλν ην νπνίν νλνκάδεη scorpio, έρεη ππ‟ φςηλ ηνπ έλα

νμπβφιν κεράλεκα: ζην ρσξίν εκθαλίδνληαη φξνη φπσο tela (βέιε) θαη spiculum (κηθξφ

αθφληην), γεγνλφο ην νπνίν δείρλεη φηη ζηελ πξαγκαηηθφηεηα ν Σεξηπιιηαλφο ήζειε

απιψο λα παξνκνηάζεη ην θεληξί ηνπ ζθνξπηνχ κε ηηο ζαλαηεθφξεο αηρκέο ησλ βιεκάησλ

ελφο νμπβφινπ.

Ζ ζπιινγηζηηθή ηνπ Lewis θαη άιισλ ηζηνξηθψλ μεθηλά απφ έλα βαζηθφ

κεζνδνινγηθφ ζθάικα: απνδέρνληαη σο αλακθηζβήηεηε ηε δήισζε ηνπ Ακκηαλνχ

Μαξθειιίλνπ φηη ην ιηζνβφιν κεράλεκα ην νπνίν πεξηγξάθεη ν ηζηνξηθφο νλνκαδφηαλ

ζην παξειζφλ scorpio, ελψ κφλνλ νη ζχγρξνλνί ηνπ ηνλ 4ν αη. ην νλφκαδαλ φλαγξν,

ιφγσ ηεο ζπλήζεηαο ηνπ νκψλπκνπ ηππνεηδνχο λα θισηζά πέηξεο κε ηα νπίζζηα άθξα

ηνπ.59 Αλ θαη ν φξνο “φλαγξνο” δελ ζπλαληάηαη ζε πξνγελέζηεξεο ηνπ 4νπ αη. πεγέο,

απηφ δελ απνδεηθλχεη φηη ηελ ίδηα επνρή ν φξνο scorpio ήηαλ πεξηζζφηεξν

δηαδεδνκέλνο. Αληηζέησο, ν Ακκηαλφο είλαη ν κνλαδηθφο ζπγγξαθέαο πνπ ηνλ

ρξεζηκνπνηεί γηα λα ππνδειψζεη ηνλ ιηζνβφιν κνλάγθσλα, ελψ ν ζρεδφλ ζχγρξνλφο

ηνπ Βεγέηηνο ζπλερίδεη ηελ παξάδνζε ησλ ειιεληζηηθψλ θαη ξσκατθψλ ρξφλσλ,

ηαπηίδνληαο ηνλ φξν scorpio κε ηα κηθξνχ κεγέζνπο νμπβφια φξγαλα, ζηε

απφ ξσκατθφ ζηξαηφπεδν ηεο Γεξκαλίαο, βι. πεξηζζφηεξα αλσηέξσ, πέκπην θεθάιαην, ζεκ. 53 θαη 55.
58
Σεξηπιιηαλφο, Contra Gnosticos scorpiace, έθδ. E. F. Leopold, Qu. Sept. Flor. Tertulliani Opera, I,
Λεηςία 1839, 220-247, εδψ 221: “Proinde scorpii series illa nodorum venenata intrinsecus venula subtilis,
arcuato impetus insurgens, hamatile spiculum in summo tormenti ratione stringit. Unde et bellicam
machinam retractu tela vegetantem de scorpio nominant. Id spiculum et fistula est patula tenuitate”.
59
Aκκηαλφο Mαξθειιίλνο, 23, 4, 7: “Et tormentum quidem appellatur ex eo, quod omnis explicatio
torquetur; scorpio autem, quoniam aculeum desuper habet erectum; cui etiam onagri vocabulum indidit
aetas novella ea re, quod asini feri, cum venatibus agitantur, ita eminus lapides post terga calcitrando
emittunt, ut perforent pectora sequentium aut perfractis ossibus capita ipsa displodant.”

260
ζπγθεθξηκέλε πεξίπησζε ηηο ρεηξνβαιιίζηξεο.60 Ζ αλαθνξά απηή, ζε ζπλδπαζκφ κε ηελ

εξκελεία ηελ νπνία δίλνπκε ζην απφζπαζκα ηνπ Σεξηπιιηαλνχ, δείρλεη φηη ν φξνο

scorpio θαη ηα παξάγσγά ηνπ ηα νπνία εκθαλίδνληαη ζηηο θηινινγηθέο θαη επηγξαθηθέο

καξηπξίεο ηνπ 3νπ αη. θάζε άιιν παξά ζε ιηζνβφινπο κνλάγθσλεο αλαθέξνληαη.

Υσξίο άιιεο ελδείμεηο, κπνξνχκε κφλν λα ππνζέζνπκε φηη ε αιιαγή είρε ιάβεη

ρψξα ην αξγφηεξν κέρξη ηελ επνρή ηνπ Μεγάινπ Κσλζηαληίλνπ. ΢χκθσλα κε κία

πξφζθαηε ζεσξία, νη αηηίεο πίζσ απφ ηε κεηάβαζε ζε απινχζηεξεο θαηαζθεπήο

ιηζνβφια ήζαλ νηθνλνκηθήο θχζεσο θαη δελ είραλ λα θάλνπλ κε ηα ηερληθά

ραξαθηεξηζηηθά θαη ηηο επηδφζεηο ησλ δχν ηχπσλ.61 Ζ έσο ηψξα αλάιπζε ησλ δεδνκέλσλ

δείρλεη φηη νη φλαγξνη ήζαλ φλησο εθάκηιινη ησλ θαηαπειηψλ κε δχν αγθψλεο, άξα

κπνξνχκε λα δερζνχκε ηε ζεσξία ηνπ Martino σο αληαπνθξηλφκελε ζηελ

πξαγκαηηθφηεηα.

H αλαθνξά ηνπ νλάγξνπ ζε πξσηνβπδαληηλέο πεγέο ηνπ 6νπ αη. δείρλεη ηε

ζπλερή ρξήζε ηεο πνιεκηθήο απηή κεραλήο απφ ηνλ 4ν αη. Αλ θαη νη κεηαγελέζηεξνη

ζπγγξαθείο δελ δίλνπλ πεξηγξαθή ηνπ κεραλήκαηνο, ζεσξείηαη ζρεδφλ βέβαην φηη

θακκία νπζηψδεο αιιαγή ζηε ζρεδίαζε ηνπ νλάγξνπ δελ ζεκεηψζεθε. Ίζσο ζε απηφ

(δει. ζην φηη ε ζρεδίαζε ηνπ νλάγξνπ παξέκεηλε αλαιινίσηε θαη, ζπλεπψο, ην ζρήκα

θαη ε ιεηηνπξγία ηνπ ήηαλ επξέσο γλσζηά) λα νθείιεηαη θαη ε απιή κλεία, ρσξίο

αλαιπηηθέο πεξηγξαθέο, ηνπ κεραλήκαηνο ζηνλ Iσάλλε Λπδφ, ηνλ Πξνθφπην θαη ην

Πασχάλιον Xρονικόν.

H κεζνβπδαληηλή πεξίνδνο (7νο-12νο αη.)

60
Bεγέηηνο, 4, 22: “Scorpiones dicebant, quas nunc manuballistas vocant; ideo sic nuncupati, quod parvis
subtilisque spiculis inferant mortem.”
61
S. Martino, “La crisi del terzo secolo e l‟evoluzione delle artiglierie romane”, ζην: O. Hekster - Gerda

261
H ηειεπηαία κλεία ηνπ νλάγξνπ ― αλ θαη φρη κε ην ζπγθεθξηκέλν φλνκα ― ζε

αθεγεκαηηθφ θείκελν ηνπνζεηείηαη ζηηο αξρέο ηνπ 7νπ αη. θαη ζπκπίπηεη ρξνληθψο κε ηελ

πξψηε εκθάληζε ζηνλ επξσπατθφ ρψξν ελφο λένπ ηχπνπ εθηνμεπηηθνχ κεραλήκαηνο, ην

νπνίν έκειιε λα αληηθαηαζηήζεη ηνλ φλαγξν σο ην θαη‟ εμνρήλ ιηζνβφιν φξγαλν ηνπ

βπδαληηλνχ ζηξαηνχ έσο θαη ηελ χζηεξε πεξίνδν. H πξνέιεπζε ηνπ λένπ ηχπνπ

ιηζνβφινπ θαη ε ρξνλνιφγεζε ηεο εκθαλίζεσο θαη δηαδφζεψο ηνπ ζην Bπδάληην

ζπλδένληαη άξξεθηα κε ην δήηεκα ηεο θαζφδνπ ησλ Aβαξνζιάβσλ ζηνλ ειιαδηθφ ρψξν

θαη ηα πξνβιήκαηα ησλ πεγψλ πνπ καξηπξνχλ ηελ θάζνδν απηήλ. Eλ νιίγνηο, έλα

ζρεηηθά απιφ δήηεκα ηζηνξίαο ηεο πνιεκηθήο ηερλνινγίαο έρεη (δπζηπρψο) δηαπιαθεί ―

εηο βάξνο ακθνηέξσλ ησλ επηζηεκψλ ― κε ηε γεληθφηεξε πνιηηηθή θαη θνηλσληθή

ηζηνξία ηνπ ηέινπο ηεο πξσηνβπδαληηλήο πεξηφδνπ.

΢ε αληίζεζε κε ηνλ φλαγξν, ε πξνέιεπζε θαη ρξνλνιφγεζε ηνπ νπνίνπ ― φπσο

ήδε δηαπηζηψζακε ― είλαη κάιινλ πξνβιεκαηηθή, ε εκθάληζε ηνπ λένπ ιηζνβφινπ

καξηπξείηαη κε αξθεηή δφζε ζαθήλεηαο ζηελ πεγή καο: πξφθεηηαη γηα έλα απφζπαζκα

απφ ηελ πεξηγξαθή ηεο πξψηεο πνιηνξθίαο ηεο Θεζζαινλίθεο απφ ηνπο Aβάξνπο (ηέιε

6νπ αη.), φπσο απηή εμηζηνξείηαη ζηα Θαύματα του Aγίου Δημητρίου. Θεσξψ φηη ε

εθηελήο παξάζεζε ηνπ ελ ιφγσ ρσξίνπ είλαη απαξαίηεηε:

Ἐπειδὴ γὰρ τῇ θείᾳ καὶ μόνῃ ῥοπῇ ἄρδην τὰς χελώνας καὶ τοὺς μοχλοὺς καὶ τὰς

δικέλλας καταλείψαντες ἔφυγον μηδενὸς διώκοντος οἱ πολέμιοι, λοιπὸν ἐπὶ τὴν

ἑξῆς τοῖς πετροβόλοις ἐχρήσαντο. Ἦσαν δὲ οὗτοι τετράγωνοι ἐκ πλατυτέρων

βάσεων εἰς στενοτέρας κορυφὰς καταλήγοντες, ἐφ’ ὧν ἦσαν κύλινδροι παχεῖς

λίαν σεσιδηρωμένοι τὰ πέρατα, καὶ ἐπ’ αὐτῶν καθηλωμένα ξύλα ὡς δοκοὶ

μεγάλης οἰκίας, ἔχοντα τὰς σφενδόνας ἀπηρτημένας ἐκ τῆς οπίσω, ἐκ δὲ τῆς

ἔμπροσθεν κάλους στιβαρούς, δι’ ὧν ἑλκύοντες ἅμα τὴν κάτω καὶ μετὰ κραυγῆς

de Kleijn - Danielle Slootjes (επηκ.), Crises and the Roman Empire, Λέηληελ 2007, 141-152.

262
 ἐπισπώμενοι ἐμετεώριζον τὰς σφενδόνας· αἵτινες ὑψούμεναι πέτρους ἀνέπεμπον

μεγάλους τε καὶ συχνούς, ὡς δὲ μὴ τὴν γῆν δύνασθαι φέρειν τὰς αὐτῶν ἐνράξεις

μήτι γε οἰκοδομὴν ἀνθρωπίνην· ἀλλὰ καὶ σανίσι τὰς τρεῖς μόνον πλευρὰς τῶν

τετραγώνων ἐκείνων πετροβόλων διέφραξαν, ὡς μὴ τοὺς ἔνδον καθέλκοντας ὑπὸ

τῶν ἐκ τοῦ τείχους τιτρώσκεσθαι βέλεσι. Kαὶ ἐπειδὴ πυρφόρῳ βέλει εἷς ἐξ αὐτῶν

σὺν ταῖς σανίσιν ἀπηνθρακώθη, διαβαστάσαντες τὰ ὄργανα ὑπεχώρησαν. Kαὶ τῇ

ἑξῆς ἤγαγον αὐτοὺς πάλιν τοὺς πετροβόλους βύρσαις νεοδάρτοις, ὡς εἴπομεν, σὺν

ταῖς σανίσιν ἐπημφιεσμένους, καὶ πλησιέστερον στήσαντες τοῦ τείχους ἔβαλλον

ὄρη καὶ βουνοὺς καθ’ ἡμῶν ἀκοντίζοντες· τί γὰρ ἅν ἄλλο τις καλέσειε τοὺς
62
ἀπειρομεγέθεις λίθους ἐκείνους;

Eίλαη πξνθαλέο απφ ηελ αλσηέξσ πεξηγξαθή φηη ε αξρή ιεηηνπξγίαο ηνπ

πεηξνβφινπ νξγάλνπ πνπ ρξεζηκνπνηνχλ νη Άβαξνη ελαληίνλ ησλ νρπξψζεσλ ηεο

Θεζζαινλίθεο δηαθέξεη ραξαθηεξηζηηθά απφ εθείλε ησλ αθεηεξίσλ κεραλψλ νη νπνίεο

βξίζθνληαη έσο ηφηε ζε ρξήζε ζηνλ αξραίν θφζκν ηεο Αλαηνιηθήο Μεζνγείνπ. Σν λέν

ιηζνβφιν ήηαλ νπζηαζηηθά έλαο επκεγέζεο κνριφο πνπ ηζνξξνπνχζε θαη ζηξεθφηαλ

πάλσ ζε θηιιίβαληα (ηξηζθειή ή ηεηξαζθειή) ή δνθφ· ζηε ζπγθεθξηκέλε πεξίπησζε, νη

Άβαξνη δηέζεηαλ ηνλ ηχπν κε ηνλ θηιιίβαληα. ΢ην απψηαην άθξν ηνπ κνρινχ

πξνζαξκνδφηαλ ζθελδφλε, ε νπνία έθεξε ην ιίζηλν βιήκα θαη ηεο νπνίαο ε πεξηζηξνθή

επηηπγράλεην ράξε ζηε βίαηε πξνο ηα θάησ έιμε ηνπ άιινπ άθξνπ, κε ηε βνήζεηα

ζθνηληψλ ηα νπνία ηξαβνχζε πνιπάξηζκε νκάδα ζηξαηησηψλ.

H ζαθήο θαη κε αθξηβείο ιεπηνκέξεηεο πεξηγξαθή ηνπ αβαξηθνχ ιηζνβφινπ απφ

ηνλ ζπγγξαθέα ηνπ πξψηνπ βηβιίνπ ησλ Θαπκάηωλ (ε νπνία αξθεί απφ κφλε ηεο, θαηά

ηε γλψκε κνπ, γηα λα δηαιχζεη ηηο αληηξξήζεηο νξηζκέλσλ εξεπλεηψλ σο πξνο ηελ

απζεληηθφηεηα θαη ηελ αμηνπηζηία ηνπ ελ ιφγσ θεηκέλνπ)63 ζπλέβαιε ζεκαληηθά ζηελ

62
Θαύκαηα „Aγίνπ Δεκεηξίνπ, 154, 6-22.
63
Έρνπκε ήδε αλαθεξζεί (βι. δεχηεξν θεθάιαην) ζηηο απφςεηο ηνπ Paul Speck αλαθνξηθά κε ηελ
ππνηηζέκελε αλαμηνπηζηία ησλ Θαπκάηωλ. Ακθηβνιίεο γηα ηελ αμηνπηζηία ηνπο θαίλεηαη λα εθθξάδεη ―
επεξεαζκέλνο πξνθαλψο απφ ηηο αξλεηηθέο θξίζεηο ηνπ Speck, ρσξίο φκσο λα ιακβάλεη ζαθή ζέζε ―

263
έξεπλα γηα ηελ πξνέιεπζε θαη ηνλ ηχπν ηνπ ζπγθεθξηκέλνπ εθηνμεπηηθνχ κεραλήκαηνο:

πξφθεηηαη γηα ην ιηζνβφιν έιμεσο (απηφλ ηνλ φξν ζα ρξεζηκνπνηνχκε ζην εμήο, ειιείςεη

θαιπηέξνπ, σο αληίζηνηρν ηνπ “traction trebuchet” ηεο μελφγισζζεο βηβιηνγξαθίαο) πνπ

αλαπηχρζεθε ζηελ Kίλα κεηαμχ ηνπ 5νπ θαη ηνπ 3νπ π.X. αη. θαη αξγφηεξα δηαδφζεθε ζε

νιφθιεξε ηελ Αζία. Οη θηλεδηθέο θαη άιιεο αλαηνιηθέο πεγέο πνπ ην πεξηγξάθνπλ

ιεπηνκεξψο64 δελ αθήλνπλ θακκία ακθηβνιία γηα ην φηη πξφθεηηαη νπζηαζηηθά γηα ηνλ

ίδην ηχπν πνιεκηθνχ νξγάλνπ.

H πξψηε κλεία ζε ιηζνβφιν κεραλή ε νπνία ιεηηνπξγεί κε ηελ αξρή ηεο

έιμεσο απαληά ζην κε ζσδφκελν θείκελν πνιεκηθήο ηέρλεο Fan Li Ping Fa

(“΢ηξαηησηηθφ Δγρεηξίδην ηνπ Φαλ Λη”), ην νπνίν ρξνλνινγείηαη πεξί ην 480 π.X. Αλ

θαη ζηελ αλαθνξά απηή δελ ππάξρεη πεξηγξαθή ηνπ κεραλήκαηνο, εληνχηνηο ε έξεπλα

έρεη θαηαιήμεη ζην ζπκπέξαζκα φηη ην ιηζνβφιν πνπ κλεκνλεχεηαη ζην ελ ιφγσ

θείκελν κε ηνλ φξν kuai (θπξηνιεθηηθά “ηζηφο ζεκαίαο”) είλαη παξνκνίνπ ηχπνπ κε

εθείλν ην νπνίν απφ ηνλ 3ν π.X. αη. θαη εμήο ζα αλαθέξεηαη ζηηο θηλεδηθέο πεγέο σο

bao ή phao (“εθηνμεπηηθή κεραλή”), αλ θαη ν φξνο kuai ζπλέρηζε λα ρξεζηκνπνηείηαη

― γηα λα ππνδειψζεη ηφζν ην ιηζνβφιν, φζν θαη ηε ζεκαία ― έσο ηνπο πξψηνπο

θαη ν Th. Korres, “Some remarks on the first two major attempts of the Avaroslavs to capture Thessaloniki
(597 and 614)”, Βπδαληηλά 19(1998)171-185· πξβι. ηνπ ηδίνπ, “Παξαηεξήζεηο ζρεηηθέο κε ηελ πέκπηε
πνιηνξθία ηεο Θεζζαινλίθεο απφ ηνπο ΢ιάβνπο (676-678)”, Bπδαληηαθά 19(1999)137-165. Σέινο, ν M.
Whitby, The Emperor Maurice and his Historian: Theophylact Simocatta on Persian and Balkan Warfare,
Ομθφξδε 1988, 118-119 θαίλεηαη λα ακθηζβεηεί ηα ιεγφκελα ηνπ ζπγγξαθέα (ηνπ κεηέπεηηα
αξρηεπηζθφπνπ Θεζζαινλίθεο Ησάλλνπ) ζρεηηθά κε ην φηη ήηαλ απηφπηεο κάξηπξαο ηεο πξψηεο πνιηνξθίαο
θαη ζεσξεί πηζαλφηεξν νη πεξηγξαθέο ησλ αβαξηθψλ ιηζνβφισλ λα βαζίδνληαη ζε κεηαγελέζηεξε
παξαηήξεζε.
64
Οη καξηπξίεο ησλ αλαηνιηθψλ (σο επί ην πιείζηνλ θηλεδηθψλ) πεγψλ ζρεηηθά κε ηα θηλεδηθά ιηζνβφια
έρνπλ ζπγθεληξσζεί απφ ηνλ Bξεηαλλφ ζηλνιφγν J. Needham, “China‟s Trebuchets, Manned and
Counterweighted”, ζην: B. S. Hall - D. C. West (επηκ.), On Pre-Modern Technology and Science: Studies
in Honor of Lynn White, Jr., Mαιηκπνχ 1976, 107-145. Πεξηζζφηεξεο πιεξνθνξίεο γηα ηελ θηλεδηθή
πνιηνξθεηηθή ηέρλε ελ γέλεη κπνξεί λα αληιήζεη ν εξεπλεηήο απφ ηνπο H. Franke, “Siege and Defence of
Towns in Medieval China”, ζην: F. A. Keirman, Jr. - J. K. Fairbank (επηκ.), Chinese Ways in Warfare,
Kαίκπξηηδ Mαζζαρνπζέηεο 1974, 151-201, θαη R. D. S. Yates, “Siege Engines and Late Zhou Military
Technology”, ζην: L. Guohao - Z. Mehgwen - C. Tianqin (επηκ.), Explorations in the History of Science
and Technology in China, ΢αγθάε 1982, 414-419.

264
κεηαρξηζηηαληθνχο αηψλεο.65 H πξψηε πεξηγξαθή ηνπ ιηζνβφινπ έιμεσο phao (ζχκθσλα

κε ηε θσλεηηθή απφδνζε Wade-Giles, ηελ νπνία ζα αθνινπζνχκε ζην εμήο) ζπλαληάηαη

ζην έξγν Thai Pai Yin Ching ηνπ Li Chhüan, ρξνλνινγνχκελν ζην έηνο 759, ελψ ηηο

πεξηγξαθέο ησλ δηαθφξσλ ηχπσλ ηνπ phao ζπκπιεξψλνπλ νη απεηθνλίζεηο ηνπο ζηε

ζηξαηησηηθή εγθπθινπαίδεηα Wu Ching Tsung Yao (“Tα Οπζηψδε ησλ ΢ηξαηησηηθψλ

Kιαζζηθψλ”) ηνπ έηνπο 1044.66

Σελ επνρή ζηελ νπνία ρξνλνινγνχληαη νη πξψηεο ιεπηνκεξείο πεξηγξαθέο ηνπ

ζηηο θηλεδηθέο πεγέο, ε ηερλνγλσζία ηνπ phao είρε ήδε δηαβεί ηα ζχλνξα ηεο Kίλαο. O

Joseph Needham ζεσξεί φηη, ράξε ζηηο ζηξαηησηηθέο δξαζηεξηφηεηεο ηεο θηλεδηθήο

δπλαζηείαο ησλ Tαλγθ πέξαλ ησλ δπηηθψλ νξίσλ ηεο απηνθξαηνξίαο, ν λένο ηχπνο

ιηζνβφινπ έγηλε γλσζηφο ζηνπο ηνπξθηθνχο ιανχο ηεο ζηέππαο θαηά ηηο πξψηεο

δεθαεηίεο ηνπ 7νπ αη. θαη δελ άξγεζε λα δηαδνζεί θαηφπηλ ζηνπο Άξαβεο θαη ηνπο

Βπδαληηλνχο.67 ΢ην κνπζείν ηνπ Eξκηηάδ ζηελ Αγία Πεηξνχπνιε ζψδεηαη έλα ζπάξαγκα

ηνηρνγξαθίαο απφ ην αλάθηνξν ηεο πφιεσο Πεληδηθέλη ζηελ Kεληξηθή Αζία,

ρξνλνινγνχκελν ζηηο αξρέο ηνπ 8νπ αη., ζην νπνίν απεηθνλίδνληαη Άξαβεο λα ρεηξίδνληαη

έλα ιηζνβφιν έιμεσο θαηά ηε δηάξθεηα πνιηνξθίαο. Πξφθεηηαη γηα ηελ ρξνλνινγηθψο

πξψηε εηθνληζηηθή καξηπξία ηνπ ιηζνβφινπ έιμεσο.68

Αλ θαη ε εκθαλέζηαηε νκνηφηεηα αλάκεζα ζηα θηλεδηθά phao θαη ηα ιηζνβφια

έιμεσο ηα νπνία ήζαλ γλσζηά απφ δπηηθέο κεζαησληθέο πεγέο είρε νδεγήζεη ― ήδε απφ

65
Needham, “Trebuchets”, 107-108.
66
Needham, “Trebuchets”, 109· πξβι. P. E. Chevedden - Z. Shiller - S. R. Gilbert - D. J. Kagay, “The
Traction Trebuchet: A Triumph of Four Civilizations”, Viator 31(2000)433-486, εδψ 474-479, φπνπ
αλαπαξαγσγή ησλ απεηθνλίζεσλ ηνπ Wu Ching Tsung Yao.
67
Needham, “Trebuchets”, 110.
68
Chevedden et al., “Trebuchet B”, 472. Οη ελ ιφγσ εξεπλεηέο ηνπνζεηνχλ ηελ Πεληδηθέλη ζηελ αξραία
΢νγδηαλή θαη δελ απνθιείνπλ ηελ πηζαλφηεηα ε ηνηρνγξαθία λα απεηθνλίδεη ηελ αξαβηθή πνιηνξθία (ην
έηνο 712) ηεο ίδηαο ηεο πξσηεχνπζαο ηεο ΢νγδηαλήο, ηεο ΢ακαξθάλδεο. Πξβι. D. Nicolle, Medieval Siege
Weapons, II. Byzantium, the Islamic World and India AD 476-1526, Ομθφξδε 2003, 10, ν νπνίνο ηνπνζεηεί
ηελ πφιε ζηελ αξραία Yπεξσμεηαλή θαη ζεσξεί φηη ε ηνηρνγξαθία ρξνλνινγείηαη πηζαλφηαηα ιίγν πξηλ ηελ
αξαβηθή θαηάθηεζε.

265
ηα ηέιε ηνπ 19νπ αη. ― νξηζκέλνπο κειεηεηέο ζηε δηαηχπσζε ηεο απφςεσο φηη ηα

επξσπατθά ιηζνβφια πξνέξρνληαλ απφ ηα αληίζηνηρα αλαηνιηθνχ ηχπνπ,69 εληνχηνηο ε

έξεπλα, θαζεισκέλε θαζψο ήηαλ ζηε δηακάρε κεηαμχ ησλ ππνζηεξηθηψλ θαη ησλ

πνιεκίσλ ηεο ζεσξίαο ηεο επηβηψζεσο ησλ εθηνμεπηηθψλ κεραλψλ ηεο Αξραηφηεηνο ζηνλ

Μεζαίσλα, άξγεζε λα ζεκεηψζεη αμηφινγε πξφνδν ζην ζπγθεθξηκέλν δήηεκα.70 Mφιηο

ην 1941 ν Kalervo Huuri, κειεηψληαο ηηο αλαηνιηθέο πεγέο παξάιιεια κε ηηο δπηηθέο,

θαηέιεμε ζε αζθαιή θαη ηεθκεξησκέλα ζπκπεξάζκαηα ζρεηηθά κε ηελ απψηαηε

θαηαγσγή ησλ κεζαησληθψλ ιηζνβφισλ έιμεσο απφ ην phao.71

Γπζηπρψο, αλ θαη έζεζε ηηο βάζεηο γηα ηελ νξζφηεξε ρξνλνιφγεζε ηεο

κεηαδφζεσο ηεο θηλεδηθήο ηερλνινγίαο ζην Bπδάληην θαη ην Ηζιάκ πεξί ηνλ 7ν αη., ε

έξεπλα ηνπ Φηλιαλδνχ αλαηνιηζηή παξέιεηςε λα ιάβεη ππ‟ φςηλ ηεο ηα Θαύκαηα ηνπ

Aγίνπ Δεκεηξίνπ, ηε ζεκαληηθφηεξε πεγή πνπ πεξηγξάθεη ηελ πξψηε εκθάληζε ηνπ

λένπ ηχπνπ ιηζνβφινπ ζην Bπδάληην. Σν θελφ απηφ αλέιαβε λα θαιχςεη ν Bξεηαλλφο

ηζηνξηθφο James D. Howard-Johnston, ν νπνίνο ππήξμε θαη ν πξψηνο πνπ δηέγλσζε ηε

ζπνπδαηφηεηα ηνπ πξναλαθεξζέληνο θεηκέλνπ ζηε κειέηε ηεο βπδαληηλήο

πνιηνξθεηηθήο ηέρλεο.72 Xάξε ζηε ζπκβνιή ηνπ Howard-Johnston, ε ζχγρξνλε έξεπλα

69
Πξβι. G. Köhler, Die Entwickelung des Kriegswesens und der Kriegführung in der Ritterzeit von Mitte
des 11. Jahrhuderts bis zu den Hussitenkriegen, III, Mπξεζιάνπ 1890, 164-166· ν Γεξκαλφο ηζηνξηθφο
ηνπνζεηνχζε ρξνληθψο ηε κεηαθνξά ηερλνγλσζίαο (απφ ηελ Κίλα ζηε Γπηηθή Δπξψπε κέζσ ηνπ αξαβηθνχ
θφζκνπ) ζηνλ 12ν αη.
70
Σελ επηζηεκνληθή απηή δηακάρε, ε νπνία θαηά ηνλ 19ν θαη ηηο αξρέο ηνπ 20νπ αη. ππέθξππηε επηπιένλ
θαη εζληθηζηηθέο δηαθνξέο αλάκεζα ζηε γαιιηθή θαη ηε γεξκαληθή ζρνιή (πξβι. ην πξψην θεθάιαην γηα
πεξηζζφηεξεο ιεπηνκέξεηεο), πεξηγξάθεη ζχληνκα θαη πεξηεθηηθά ζε παξάξηεκα ηεο κειέηεο ηνπ ν R.
Rogers, Latin Siege Warfare in the Twelfth Century, Ομθφξδε 1992, 254-273.
71
K. Huuri, Zur Geschichte des mittelalterlichen Geschützwesens aus orientalischen Quellen (Studia
Orientalia IX 3), Διζίλθη - Λεηςία 1941, 54-65, 212-227.
72
H πιένλ πξνζβάζηκε δηαηχπσζε ησλ απφςεσλ απηψλ αλαθνξηθά κε ηε κεηαθνξά ηεο θηλεδηθήο
ηερλνγλσζίαο ζην Βπδάληην κέζσ ησλ Aβάξσλ βξίζθεηαη ζην άξζξν ηνπ J. D. Howard-Johnston,
“Thema”, ζην: Ann Moffatt (επηκ.), Maistor: Classical, Byzantine, and Renaissance Studies for Robert
Browning, Kακπέξξα 1984, 189-197, εδψ 193 θαη ζεκ. 11· βι. ηνπ ηδίνπ, “The Siege of Constantinople in
626”, ζην: C. Mango - G. Dagron (επηκ.), Constantinople and its Hinterland, Άιληεξζνη 1995, 131-142,
εδψ 138. O Howard-Johnston δηαηχπσζε γηα πξψηε θνξά ηηο απφςεηο ηνπ ζηελ εξγαζία ηνπ “Byzantine
Artillery” (1971), φπνπ αζρνιείην εηδηθψο κε ην δήηεκα απηφ· ην ζπγθεθξηκέλν άξζξν παξακέλεη
αδεκνζίεπην, παξά ην γεγνλφο φηη ήδε απφ ην 1984 ν ελ ιφγσ εξεπλεηήο είρε αλαθνηλψζεη φηη πξφθεηηαη

266
ηείλεη λα θαηαιήμεη ζην ζπκπέξαζκα φηη ν λένο ηχπνο ιηζνβφινπ, πηζηφ αληίγξαθν ηνπ

θηλεδηθνχ phao, εκθαλίζζεθε γηα πξψηε θνξά ζηηο ρψξεο ηεο Aλαηνιηθήο Mεζνγείνπ

ζηα ηέιε ηνπ 6νπ αη.73 Γπζηπρψο, αλ θαη νη εηδηθνί ηεο ηζηνξίαο ηεο πνιεκηθήο

ηερλνινγίαο ειάρηζηεο ακθηβνιίεο θαίλεηαη λα έρνπλ πιένλ επί ηνπ ζέκαηνο, νη

απφπεηξεο άιισλ ηζηνξηθψλ λα ρξεζηκνπνηήζνπλ ηηο ίδηεο πεγέο γηα ηελ επίιπζε εληειψο

δηαθνξεηηθψλ πξνβιεκάησλ δελ είραλ επηπρή θαηάιεμε: ην απνηέιεζκα ήηαλ ε εκπινθή

ηνπ δεηήκαηνο ηεο πξψηεο εκθαλίζεσο ηνπ λένπ ηχπνπ ιηζνβφινπ ζην Bπδάληην κε ηε

δηακάρε ζρεηηθά κε ηε ρξνλνιφγεζε ηεο θαζφδνπ ησλ Aβαξνζιάβσλ ζηνλ ειιαδηθφ

ρψξν, εκπινθή ε νπνία πεξηέπιεμε ην δήηεκα αθφκε πεξηζζφηεξν.

H ξίδα ηνπ πξνβιήκαηνο εληνπίδεηαη ζηηο αλεπαξθείο πιεξνθνξίεο ζρεηηθά κε

ηε ρξνλνιφγεζε ηεο πξψηεο πνιηνξθίαο ηεο Θεζζαινλίθεο απφ ηνπο Aβάξνπο. Tα

Θαύκαηα ηνπ Aγίνπ Δεκεηξίνπ, ε κνλαδηθή πεγή πνπ πεξηγξάθεη ην ζπγθεθξηκέλν

γεγνλφο, αλαθέξνπλ απιψο φηη νη επηδξνκείο εκθαλίζζεθαλ κπξνζηά ζηα ηείρε ηεο

πφιεσο ζηηο 22 ΢επηεκβξίνπ, εκέξα Kπξηαθή.74 Γεδνκέλνπ φηη ζην θείκελν αλαθέξεηαη

ζαθψο φηη ε πνιηνξθία έιαβε ρψξα επί ηεο βαζηιείαο ηνπ απηνθξάηνξνο Mαπξηθίνπ

(582-602), νη κφλεο πηζαλέο ρξνλνινγίεο είλαη ηα έηε 586 θαη 597, θαζψο κφλνλ ηφηε ε

22α ΢επηεκβξίνπ ζπλέπηπηε λα είλαη Kπξηαθή. Oη απφςεηο ησλ ηζηνξηθψλ γηα ην ζέκα

απηφ δηίζηαληαη: νξηζκέλνη ππνζηεξίδνπλ φηη ε πνιηνξθία ζα πξέπεη λα ρξνλνινγεζεί

λα ην δεκνζηεχζεη ζην εγγχο κέιινλ.

73
Οη παξαηεξήζεηο ηνπ Howard-Johnston δελ άξγεζαλ λα πείζνπλ ηνλ Whitby, Maurice, 118, αιιά ε
ζεσξία ηνπ έγηλε επξχηεξα γλσζηή ράξε ζηνλ Ακεξηθαλφ αξαβνιφγν Paul Chevedden: ε εξγαζία ηνπ
ηειεπηαίνπ κε ηίηιν “The Artillery Revolution of the Middle Ages: The Impact of the Trebuchet on the
Development of Fortifications” (1990), αλ θαη αδεκνζίεπηε, εληνχηνηο άζθεζε ζεκαληηθή επηξξνή ζε
γεληθά εγρεηξίδηα φπσο εθείλν ηνπ K. DeVries, Medieval Military Technology, Πήηεξκπνξσ 1992, 133-134
θαη 165, ζεκ. 22-25. ΢ηηο κεηαγελέζηεξεο κειέηεο ηνπ πάλσ ζην δήηεκα απηφ, ν Chevedden δελ παχεη λα
επαλαιακβάλεη ηε ζέζε ηνπ Howard-Johnston ― ρσξίο πάληνηε λα ηνλ αλαθέξεη νλνκαζηηθά. ΢ην ίδην
κήθνο θχκαηνο θηλείηαη θαη ν S. McCotter, “The Strategy and Tactics of Siege Warfare in the Early
Byzantine Period: From Constantine to Heraclius”, Μπέιθαζη 1995, 128, 212-213, ελψ ηηο απφςεηο ηνπ
Howard-Johnston ελζηεξλίδεηαη θαη ν Nicolle, Siege Weapons B, 10-11.
74
Θαύκαηα „Aγίνπ Δεκεηξίνπ, 134, 26-27.

267
ζην 586, ελψ άιινη ζεσξνχλ νξζφηεξε ρξνλνινγία ην 597.75 ΢ηνπο ηειεπηαίνπο αλήθεη

θαη ν Eιιιελνακεξηθαλφο βπδαληηλνιφγνο ΢πχξνο Bξπψλεο· ε απφπεηξά ηνπ 76 λα

ζηεξίμεη ηε λεφηεξε ρξνλνιφγεζε ― εκπιέθνληαο ζηε δηακάρε ην δήηεκα ηεο πξψηεο

εκθαλίζεσο ηνπ λένπ ηχπνπ ιηζνβφινπ ― πεξηζηξέθεηαη νπζηαζηηθά γχξσ απφ ην

επεηζφδην ηνπ Bνπζά, φπσο απηφ πεξηγξάθεηαη απφ ηνλ Θενθχιαθην ΢ηκνθάηηε.

΢χκθσλα κε ηνλ Bπδαληηλφ ηζηνξηθφ, πεξί ην 586/7 νη δπλάκεηο ηνπ ραγάλνπ

ησλ Aβάξσλ βξίζθνληαλ ζηα πεξίρσξα ηεο πφιεσο Aππηαξείαο. ΢ηελ πφιε απηή

θαηνηθνχζε κε ηελ νηθνγέλεηά ηνπ έλαο ζηξαηηψηεο νλφκαηη Bνπζάο, γλσζηφο γηα ηε

γελλαηφηεηά ηνπ. Mία εκέξα ν Bνπζάο απνθάζηζε λα κεηαβεί γηα θπλήγη ζηνπο αγξνχο

πνπ βξίζθνληαλ θνληά ζηελ πφιε. Γηέπξαμε φκσο ην ζθάικα λα απνκαθξπλζεί

ππεξβνιηθά απφ ην άζηπ, κε απνηέιεζκα λα ζπιιεθζεί αηρκάισηνο απφ ηνπο Aβάξνπο

πνπ είραλ απνθιείζεη ηελ πεξηνρή. Kαηά ηνλ ΢ηκνθάηηε, ν Bνπζάο επέηπρε λα πείζεη

ηνπο Aβάξνπο λα κελ ηνλ ζθνηψζνπλ, αιιά λα ηνλ κεηαθέξνπλ εκπξφο απφ ηα ηείρε ηεο

Aππηαξείαο θαη λα ηνλ απειεπζεξψζνπλ έλαληη ρξεκαηηθνχ αληαιιάγκαηνο. Kαζψο νη

πνιίηεο βξίζθνληαλ ζπγθεληξσκέλνη ζηηο επάιμεηο, ν Bνπζάο ηνχο παξαθάιεζε,

ππελζπκίδνληάο ηνπο ηηο αλδξαγαζίεο ηνπ ζηνπο πνιέκνπο ηνπ παξειζφληνο, λα

θαηαβάινπλ ηα ιχηξα γηα ηελ απειεπζέξσζή ηνπ. Γπζηπρψο γηα ηνλ γελλαίν ζηξαηηψηε,

έλαο απφ ηνπο θαηνίθνπο ηεο πφιεσο, ν νπνίνο δηαηεξνχζε (ή ίζσο ήιπηδε λα ζπλάςεη)

παξάλνκν δεζκφ κε ηε ζχδπγν ηνπ Bνπζά, έπεηζε ηνπο ζπκπνιίηεο ηνπ λα κελ

απνιπηξψζνπλ ηνλ αηρκάισην. Aληηκέησπνο κε ην θάζκα ηεο εθηέιεζεο θαη

επηζπκψληαο ηαπηνρξφλσο λα εθδηθεζεί ηνπο θαηνίθνπο ηεο Aππηαξείαο γηα ηελ

75
Οη πεξηζζφηεξνη μέλνη επηζηήκνλεο είλαη ππέξ ηεο πξψηεο απφςεσο, κε πξνεμάξρνληα ηνλ Paul Lemerle,
ν νπνίνο αλαζεψξεζε ηελ αξρηθή ηνπ άπνςε φηη ε πνιηνξθία ηνπνζεηείηαη ζην έηνο 597. Σα επηρεηξήκαηα
ππέξ ηεο πξψηεο απφςεσο αλαθεθαιαηψλεη ν Whitby, Maurice, 117-123. Γηα κία ζπλνπηηθή παξάζεζε
ησλ ππνζηεξηθηψλ ησλ δχν ζεσξηψλ, βι. G. Kardaras, “The Episode of Bousas (586/7) and the Use of
Siege Engines by the Avars”, Byzantinoslavica 63(2005)53-65, εδψ 54-55, ζεκ. 4.
76
S. Vryonis, “The Evolution of Slavic Society and the Slavic Invasions in Greece. The First Major

268
αγλσκνζχλε ηνπο, ν Bνπζάο έδεημε ζηνπο Aβάξνπο ηνλ ηξφπν θαηαζθεπήο ελφο

πνιηνξθεηηθνχ κεραλήκαηνο, ηε ρξήζε ηνπ νπνίνπ έσο ηφηε αγλννχζαλ. Mε ηνλ ηξφπν

απηφλ, ν ραγάλνο θαηάθεξε λα αιψζεη ηελ Aππηάξεηα θαη άιια αζηηθά θέληξα ηεο

πεξηνρήο.77 O ηζηνξηθφο δελ παξαζέηεη πιεξνθνξίεο γηα ηε κεηέπεηηα ηχρε ηνπ Bνπζά ―

ή ηελ θαηάιεμε ηεο ζρέζεο ηνπ κε ηε ζχδπγφ ηνπ.

Θέινληαο λα αληιήζεη επηρεηξήκαηα πξνθεηκέλνπ λα εληζρχζεη ηελ άπνςή ηνπ

φηη ε ρξνλνιφγεζε ηεο εκθαλίζεσο ησλ Aβάξσλ ην 586 είλαη ιαλζαζκέλε, ν Bξπψλεο

ππνζηήξημε φηη ην πνιηνξθεηηθφ κεράλεκα πνπ ν Bνπζάο βνήζεζε ηνπο Aβάξνπο λα

θαηαζθεπάζνπλ ήηαλ ην ιηζνβφιν πνπ πεξηγξάθεηαη ζηα Θαύκαηα· ζπλεπψο, νη Άβαξνη

δελ γλψξηδαλ ηε ρξήζε ηνπ λένπ ιηζνβφινπ νξγάλνπ πξηλ ην 587, άξα ε πξψηε

πνιηνξθία ηεο Θεζζαινλίθεο δελ κπνξεί λα ρξνλνινγεζεί ζην έηνο 586, αιιά ζην 597. 78

O Bξπψλεο αγλννχζε ηε κειέηε ηνπ Howard-Johnston (ε νπνία άιισζηε ήηαλ θαη

παξακέλεη αδεκνζίεπηε), ελψ δελ είρε ζπλεηδεηνπνηήζεη φηη ην πεξηγξαθφκελν ζηα

Θαύκαηα ιηζνβφιν ήηαλ εληειψο δηαθνξεηηθήο ηερλνινγίαο απφ ηα πνιεκηθά

κεραλήκαηα ηα νπνία ην Bπδάληην είρε θιεξνλνκήζεη απφ ηελ ειιελνξσκατθή

αξραηφηεηα.79

H ζεσξία ηνπ Bξπψλε πεξηέπιεμε αθφκε πεξηζζφηεξν ην δήηεκα ηεο πξψηεο

εκθαλίζεσο ηνπ λένπ ηχπνπ ιηζνβφινπ ζην Bπδάληην ― πέξα απφ ηελ νπνηαδήπνηε

επίδξαζε ηελ νπνία ζα κπνξνχζε λα έρεη ζηε δηακάρε ζρεηηθά κε ηε ρξνλνιφγεζε ηεο

πξψηεο πνιηνξθίαο ηεο Θεζζαινλίθεο απφ ηνπο Aβαξνζιάβνπο. H άπνςή ηνπ φηη νη

Άβαξνη απέθηεζαλ ηελ ηερλνγλσζία ηεο θαηαζθεπήο θαη ρξήζεο ιηζνβφισλ έιμεσο

Slavic Attack on Thessaloniki, A.D. 597”, Hesperia 50(1981)378-390.

77
Θ. ΢ηκνθάηηεο, 101, 7-103, 6.
78
Vryonis, “Evolution”, 389.
79
Tελ άγλνηα ηνπ Βξπψλε σο πξνο ην ηειεπηαίν δήηεκα εληνπίδεη θαη θαηαθξίλεη ν P. E. Chevedden,
“The Artillery of King James I the Conqueror”, ζην: P. E. Chevedden - D. J. Kagay - P. G. Padilla (επηκ.),
Iberia and the Mediterranean World of the Middle Ages, II, Λέπληελ - Nέα Τφξθε - Κνισλία 1996, 47-

269
απφ ηνπο Bπδαληηλνχο αλέηξεπε ηα έσο ηφηε δεδνκέλα θαη έζεηε ζε ακθηβνιία ηα

επηρεηξήκαηα ηνπ Howard-Johnston, φηαλ απηά δεκνζηεχζεθαλ ιίγα ρξφληα αξγφηεξα.

Aθφκε θαη εηδηθνί, φπσο ν Chevedden, ηεξνχλ επακθνηεξίδνπζα ζηάζε,80 ελψ ζρεηηθά

πξφζθαηα ν παηήξ George Dennis πηνζέηεζε πιήξσο ηηο απφςεηο ηνπ Bξπψλε,

ππνζηεξίδνληαο φηη ν ΢ηκνθάηηεο πεξηγξάθεη ζαθψο ηε κεηαθνξά πνιηνξθεηηθήο

ηερλνγλσζίαο απφ ηνπο Bπδαληηλνχο ζηνπο Aβάξνπο θαη φηη ε πξψηε πνιηνξθία ηεο

Θεζζαινλίθεο ζα πξέπεη λα ρξνλνινγεζεί ζην έηνο 597.81

Aλεμάξηεηα απφ ηελ νξζφηεηα ηεο ρξνλνινγήζεσο ηεο πνιηνξθίαο ηεο

Θεζζαινλίθεο απφ ηνπο Aβάξνπο ζην 586 ή ην 597 (κε ην δήηεκα απηφ δελ ζα

αζρνιεζνχκε θαζφινπ, δηφηη δελ εκπίπηεη ζηνπο ζθνπνχο ηεο αλά ρείξαο κειέηεο θαη δελ

έρεη θακκία άκεζε ζρέζε κε ηελ πξνβιεκαηηθή καο), ε ζπγθξηηηθή αλάιπζε ησλ δχν

πεγψλ, ησλ Θαπκάηωλ θαη ηνπ ΢ηκνθάηηε, θαηαδεηθλχεη ηηο αδπλακίεο ηεο

επηρεηξεκαηνινγίαο ηνπ Bξπψλε.82 Aθφκε θαη ζηελ πεξίπησζε πνπ ήκαζηαλ απνιχησο

βέβαηνη γηα ηελ ηζηνξηθφηεηα ηνπ επεηζνδίνπ πνπ πεξηγξάθεη ν Bπδαληηλφο ηζηνξηθφο

94, εδψ 53, ζεκ. 14.

80
O DeVries, Technology, 134 θαη 165, ζεκ. 25, ζεσξεί δεδνκέλν ην γεγνλφο φηη νη Άβαξνη έκαζαλ ηε
ρξήζε ηνπ λένπ ιηζνβφινπ απφ ηνλ Bνπζά. O DeVries παξαπέκπεη ζηνλ Chevedden, “Artillery
Revolution”, 10-12, ρσξίο λα θαζίζηαηαη ζαθέο αλ ε άπνςε πεξί Bνπζά αλήθεη ζηνλ πξψην ή ηνλ δεχηεξν.
΢ε κεηαγελέζηεξεο κειέηεο ηνπ ν Ακεξηθαλφο αξαβνιφγνο παίξλεη ζαθή ζέζε ππέξ ηεο ηζηνξηθφηεηνο ηνπ
επεηζνδίνπ ηνπ Bνπζά θαη ηεο κεηαθνξάο ηερλνγλσζίαο απφ ηνπο Βπδαληηλνχο ζηνπο Aβάξνπο: πξβι. P.
E. Chevedden, “The Invention of the Counterweight Trebuchet: A Study in Cultural Diffusion”,
Dumbarton Oaks Papers 54(2000)71-116, εδψ 74-75. Bι. παξαθάησ, γηα ηε ζέζε ηνπ ηειεπηαίνπ φηη ν
λένο ηχπνο ιηζνβφινπ ελδέρεηαη λα δηαδφζεθε ζηελ Δγγχο Αλαηνιή κέζσ ησλ Πεξζψλ.
81
G. T. Dennis, “Byzantine Heavy Artillery: The Helepolis”, Greek, Roman and Byzantine Studies
39(1998)99-114, εδψ 101. ΋πσο αλαθέξακε θαη ζην πξνεγνχκελν θεθάιαην, ε κειέηε απηή πάζρεη απφ
πξνβιήκαηα εξκελείαο ησλ δηαθφξσλ ηερληθψλ φξσλ. ΢ηε ζπγθεθξηκέλε πεξίπησζε, ε αηαιάληεπηε
πεπνίζεζή ηνπ φηη κε ηνλ φξν ἑλέπολις ν ΢ηκνθάηηεο ζην ελ ιφγσ ρσξίν αλαθέξεηαη ζαθψο ζε ιηζνβφια
έιμεσο νδήγεζε ηνλ Dennis ζην λα ρξεζηκνπνηεί ηνλ φξν απνθιεηζηηθά γηα λα ππνδειψζεη ηα
ζπγθεθξηκέλα κεραλήκαηα (φπσο δηαπηζηψλεη θάπνηνο θαη κφλνλ απφ ηνλ ηίηιν ηνπ άξζξνπ), αλεμάξηεηα
απφ ην γεγνλφο φηη, ζε πνιιέο απφ ηηο πεγέο πνπ ρξεζηκνπνηεί, ε ἑλέπολις έρεη πηζαλφηαηα δηαθνξεηηθή
ζεκαζία.
82
Με ην ίδην ζέκα αζρνιείηαη επίζεο ν Kardaras, “Episode”, 53-65, ν νπνίνο εθθξάδεη θαη απηφο ηε
δηαθσλία ηνπ κε ηελ άπνςε ηνπ Βξπψλε φηη νη Άβαξνη δηδάρζεθαλ ηελ ηέρλε ηεο πνιηνξθίαο απφ ηνλ
Bνπζά. H ζέζε ηνπ Kαξδαξά ζρεηηθά κε ηε κεηαθνξά πνιηνξθεηηθήο ηερλνγλσζίαο απφ ηα νπλληθά θχια
(θαη φρη απεπζείαο απφ ηνπο Κηλέδνπο) ζηνπο Aβάξνπο, αλεμάξηεηα απφ ηελ νξζφηεηά ηεο, δελ επεξεάδεη
ηε γεληθφηεξε επηρεηξεκαηνινγία καο αλαθνξηθά κε ηε δηάδνζε ηνπ ιηζνβφινπ έιμεσο απφ ηνπο Aβάξνπο
ζηνπο Βπδαληηλνχο.

270
(ζα κπνξνχζε θάιιηζηα λα πξφθεηηαη πεξί ελφο “θνηλνχ ηφπνπ”, κε ηνλ νπνίνλ ν

ζπγγξαθέαο ζα δηθαηνινγνχζε ηηο επηηπρίεο ησλ “βαξβάξσλ” σο απνηέιεζκα

πξνδνζίαο),83 ε νξνινγία ηνπ ΢ηκνθάηηε αθήλεη πνιιέο ακθηβνιίεο ζρεηηθά κε ηνλ ηχπν

ηεο πνιεκηθήο κεραλήο ηελ νπνίαλ ν Bνπζάο ππνηίζεηαη φηη θαηαζθεχαζε γηα ηνπο

Aβάξνπο. Eλψ νη ππνζηεξηθηέο ηεο απφςεσο ηνπ Bξπψλε ― θπξίσο ν Dennis, ν νπνίνο,

ζε αληίζεζε κε ηνλ Bξπψλε, δηαζέηεη γλψζεηο ηεο πνιεκηθήο ηερλνινγίαο ηεο επνρήο ―

εξκελεχνπλ ηε θξάζε “ἀθξνβνιίδεηλ ηε παξεζθεχαδε ηὴλ ἑιέπνιηλ” σο ελδεηθηηθή ηνπ

φηη ν ζπγγξαθέαο πεξηγξάθεη ιηζνβφιν έιμεσο, δελ κπνξεί λα απνθιεηζζεί ε πηζαλφηεηα

λα αλαθέξεηαη ζε πνιηνξθεηηθφ πχξγν, ή αθφκε θαη ζε άιιν κεράλεκα. Eίλαη

ραξαθηεξηζηηθφ φηη, φηαλ ν ρξνλνγξάθνο Θενθάλεο ελζσκάησζε ηελ πεξηγξαθή ηνπ

επεηζνδίνπ ηνπ Bνπζά ζην έξγν ηνπ (αξρέο 9νπ αη.), εξκήλεπζε ην πνιηνξθεηηθφ

κεράλεκα σο θξηφ.84

Eπίζεο, ε θξαζενινγία ηνπ ΢ηκνθάηηε είλαη κάιινλ αζαθήο θαη δελ

δηεπθξηλίδεηαη αλ κε ηε θξάζε “θαὶ δῆηα ὁ Bνπζᾶο ηνὺο Ἀβάξνπο ἐδίδαζθε

ζπκπήγλπζζαη πνιηνξθεηηθφλ ηη κεράλεκα ἔηη ηῶλ ηνηνχησλ ὀξγάλσλ ἀκαζεζηάηνπο

ὑπάξρνληαο” ν Bπδαληηλφο ηζηνξηθφο ελλννχζε φηη νη Άβαξνη αγλννχζαλ ηε ρξήζε ησλ

πνιηνξθεηηθψλ κεραλψλ ελ γέλεη ή κφλνλ ηνπ ζπγθεθξηκέλνπ ηχπνπ εηδηθφηεξα. Aλ θαη

νη αθεγεκαηηθέο πεγέο ηεο πεξηφδνπ δελ κλεκνλεχνπλ κε ζαθήλεηα ηε ρξήζε πνιεκηθψλ

νξγάλσλ απφ ηνπο Aβάξνπο πξηλ ην 587, εληνχηνηο νη επηηπρίεο ησλ ηειεπηαίσλ ―

θαζψο θαη άιισλ λνκαδηθψλ ιαψλ ηεο πξσηνβπδαληηλήο πεξηφδνπ ― ζηελ άισζε

πιήζνπο αζηηθψλ θέληξσλ ηεο ρεξζνλήζνπ ηνπ Aίκνπ θαηαδεηθλχνπλ φηη νη “βάξβαξνη”

δελ ήζαλ άκνηξνη πνιηνξθεηηθήο ηερλνγλσζίαο.85

83
Πξβι. Kardaras, “Episode”, 60.
84
Θενθάλεο, 258, 21-259, 5 (ηδίσο 259, 2-3: “καὶ πολιορκητικὸν ὄργανον συμπηξάμενος, ὃν κριὸν
ὀνομάζουσιν”).
85
Bι. Kardaras, “Episode”, 63-65· πξβι. DeVries, Technology, 133 θαη 165, ζεκ. 19-21, φπνπ

271
 Πέξα απφ ηηο αζάθεηεο ηεο δηεγήζεσο ηνπ ΢ηκνθάηηε, κία πξνζεθηηθή

αλάγλσζε ηεο δεχηεξεο πεγήο καο, ησλ Θαπκάηωλ ηνπ Aγίνπ Δεκεηξίνπ, δελ κπνξεί

παξά λα εληζρχζεη ηελ άπνςε ηνπ Howard-Johnston φηη νη Άβαξνη ήζαλ νη πξψηνη πνπ

ρξεζηκνπνίεζαλ ηνλ λέν ηχπν ιηζνβφινπ ζηε Γχζε. Kαη‟ αξρήλ, είλαη πξνθαλέο φηη ε

ιεπηνκεξήο πεξηγξαθή ησλ αβαξηθψλ ιηζνβφισλ απφ ηνλ αξρηεπίζθνπν Iσάλλε ―

αλεμάξηεηα απφ ην αλ ηειηθψο ππήξμε ν ίδηνο απηφπηεο κάξηπξαο ή έιαβε πιεξνθνξίεο

απφ άιινπο πνπ ήζαλ παξφληεο ζηελ πξψηε πνιηνξθία ― παξαηίζεηαη πξνθεηκέλνπ λα

δεκηνπξγήζεη ηελ αίζζεζε ηεο δηαθνξεηηθφηεηνο. Mε άιια ιφγηα, ν ζπγγξαθέαο ηνπ

θεηκέλνπ επεδίσθε λα θαηαζηήζεη ζαθέο ζηνλ αλαγλψζηε φηη ηα ζπγθεθξηκέλα πνιεκηθά

κεραλήκαηα ησλ Aβάξσλ ήζαλ έσο ηφηε άγλσζηα ζηνπο Θεζζαινληθείο.

Πξνο επίξξσζε ηεο απφςεσο απηήο έξρνληαη ηα φζα πξνθχπνπλ απφ ηελ

αλάιπζε ηεο ηερληθήο νξνινγίαο πνπ ρξεζηκνπνηεί ν ζπγγξαθέαο. Eλψ ζηελ πεξηγξαθή

ηεο πξψηεο πνιηνξθίαο ηεο Θεζζαινληθήο απφ ηνπο Aβαξνζιάβνπο ν αξρηεπίζθνπνο

Iσάλλεο κεηέξρεηαη γηα ην λένπ ηχπνπ θηλεδηθφ/αβαξηθφ ιηζνβφιν ηνλ γεληθφ φξν

πεηξνβόινο, ζην θεθαιαίν πνπ πεξηγξάθεη ηελ ηέηαξηε πνιηνξθία ηεο πφιεσο πεξί ην

618 ν αλψλπκνο ζπληάθηεο ηνπ δεπηέξνπ βηβιίνπ ησλ Θαπκάηωλ (φρη πιένλ ν

αξρηεπίζθνπνο Iσάλλεο) νλνκάδεη ην αληίζηνηρν ιηζνβφιν ησλ Θεζζαινληθέσλ

πεηξαξέα.86 H δηάθξηζε απηή αλάκεζα ζηνπο δχν φξνπο ― δηάθξηζε ε νπνία είλαη

ζπλερήο θαη ζπλεπήο θαζ‟ φιελ ηελ πεξηγξαθή ηεο κεηαγελέζηεξεο πνιηνξθίαο (θαη ζηελ

ηειεπηαία απηή πεξίπησζε ν αλψλπκνο ζπγγξαθέαο, φπσο παιαηφηεξα ν αξρηεπίζθνπνο

Iσάλλεο, επηκέλεη λα απνθαιεί ηα αβαξηθά ιηζνβφια φξγαλα πεηξνβόια)

βηβιηνγξαθία.
86
Θαύκαηα „Aγίνπ Δεκεηξίνπ, 187, 21-29, φπνπ ν ζπληάθηεο ηνπ θεηκέλνπ πεξηγξάθεη ηελ εμνπδεηέξσζε
(πξνθαλψο θαηφπηλ ζαπκαηνπξγνχ επεκβάζεσο ηνπ Aγίνπ Γεκεηξίνπ) κίαο βαξβαξηθῆο πεηξνβόινπ, ε
νπνία εμαθφληηδε “ὄξε θαὶ βνπλνχο”, απφ ηελ ηῶλ πνιηηῶλ πεηξαξέαλ. Πξβι. απηφζη, 188, 14-15, φπνπ
κλεκνλεχεηαη ε επηζηξάηεπζε ησλ λαπηψλ νξηζκέλσλ εκπνξηθψλ πινίσλ (πνπ κφιηο είραλ κεηαθέξεη
ζηηεξά ζηελ πνιηνξθεκέλε πφιε) ζηηο νκνρεηξίεο πνπ ππεξεηνχζαλ ηηο “πεηξαξέεο” θαη ηα άιια νκαδηθά

272
― κάο νδεγεί ζην ζπκπέξαζκα φηη έσο ηηο αξρέο ηνπ 7νπ αη. ηα εθηνμεπηηθά κεραλήκαηα

ησλ πνιηηψλ ηεο Θεζζαινλίθεο ήζαλ δηαθνξεηηθνχ ηχπνπ απφ εθείλα ησλ Aβάξσλ

πνιηνξθεηψλ. Aλ ηα ηειεπηαία ήζαλ ππνδείγκαηνο phao, φπσο ζαθέζηαηα

δηαπηζηψλνπκε απφ ηελ πεξηγξαθή ηνπο ζηα Θαύκαηα, ηφηε εθείλα ησλ Θεζζαινληθέσλ

πξέπεη λα ήζαλ παξφκνηα κε ηα ιηζνβφια πνπ γλσξίδνπκε φηη ρξεζηκνπνηνχζε ν

βπδαληηλφο ζηξαηφο έσο ηνπιάρηζηνλ ηα κέζα ηνπ 6νπ αη. Mε άιια ιφγηα, πίζσ απφ ηνλ

φξν “πεηξαξέα” ππνθξχπηεηαη θαηά πάζα πηζαλφηεηα ν φλαγξνο.

Aλαθεθαιαηψλνληαο ζρεηηθά κε ην δήηεκα ηεο εκθαλίζεσο ηνπ λένπ ηχπνπ

ιηζνβφινπ ζην Bπδάληην: Γλσξίδνπκε φηη ην ιηζνβφιν phao είρε εθεπξεζεί ζηελ Kίλα

πξηλ ηνλ 3ν π.X. αη. Eπίζεο, γλσξίδνπκε φηη ε πξψηε πεξηγξαθή ηνπ ζε κε θηλεδηθή

γξαπηή πεγή είλαη εθείλε ησλ Θαπκάηωλ ηνπ Aγίνπ Δεκεηξίνπ, πεγή ε νπνία ηνπνζεηεί

ρξνληθψο ηελ εκθάληζή ηνπ ζηηο ρψξεο ηεο Aλαηνιηθήο Mεζνγείνπ ζηα ηέιε ηνπ 6νπ αη.

Eπηπιένλ, γλσξίδνπκε ― ή, κάιινλ, κπνξνχκε λα ππνζέζνπκε κε ζρεηηθή βεβαηφηεηα

― φηη ηνπιάρηζηνλ έσο ηελ ηειεπηαία δεθαπεληαεηία ηνπ 6νπ αη. νη Θεζζαινληθείο

ρξεζηκνπνηνχζαλ αθφκε ιηζνβφια ηνπ ηχπνπ ηνπ κνλάγθσλνο θαη ηφηε γηα πξψηε θνξά

ήιζαλ ζε επαθή κε ην phao. Aλ ζεσξήζνπκε πξαγκαηηθφ ην επεηζφδην ηνπ Bνπζά, φπσο

ην πεξηγξάθεη ν Θενθχιαθηνο ΢ηκνθάηηεο θαη φπσο ην εξκελεχνπλ νη Bξπψλεο,

Chevedden θαη Dennis, ηφηε ζα πξέπεη λα ζπκπεξάλνπκε φηη ε ηερλνγλσζία ηνπ phao

δηαδφζεθε ― άγλσζην κε πνηφλ ηξφπν ― απφ ηελ Kίλα ζε νξηζκέλεο κφλν πεξηνρέο ηεο

Bπδαληηλήο Aπηνθξαηνξίαο (ι.ρ. ζηηο παξαδνπλάβεηεο επαξρίεο ηεο βνξείνπ Bαιθαληθήο,

αιιά παξαδφμσο φρη ζηε Θεζζαινλίθε, πξσηεχνπζα πφιε ηεο praefectura Illyrici) θαη

απφ ηνπο Bπδαληηλνχο κεηαβηβάζζεθε ζηνπο Aβάξνπο, νη νπνίνη αγλννχζαλ ηελ χπαξμε

ηνπ θηλεδηθνχ ηχπνπ ιηζνβφινπ, αλ θαη σο ιαφο ηεο ζηέππαο είραλ πνιχ

φπια.

273
ζηελφηεξεο επαθέο κε ηελ Kίλα ζε ζχγθξηζε κε ην Bπδάληην. Eίλαη πξνθαλέο φηη κία

ηέηνηα ππφζεζε δελ κπνξεί λα επζηαζεί ινγηθψο. Kαηά ζπλέπεηα, αγφκεζα ζην

ζπκπέξαζκα φηη, αλεμάξηεηα απφ ην δήηεκα ηεο ηζηνξηθφηεηνο ηνπ επεηζνδίνπ ηνπ

Bνπζά,87 νη Bπδαληηλνί ήιζαλ γηα πξψηε θνξά ζε επαθή κε ην ιηζνβφιν ηχπνπ phao ζηα

ηέιε ηνπ 6νπ αη., φηαλ νη Aβαξνζιάβνη επηδξνκείο έβαιαλ ζην ζηφραζηξφ ηνπο ηα

νρπξσκέλα αζηηθά θέληξα ηεο ρεξζνλήζνπ ηνπ Aίκνπ.

΋ληαο νη πξψηνη Γπηηθνί νη νπνίνη έγηλαλ κάξηπξεο ηεο ρξήζεσο ηνπ ιηζνβφινπ

phao, κπνξνχκε λα ζπκπεξάλνπκε κε ζρεηηθή βεβαηφηεηα φηη νη Bπδαληηλνί ήζαλ επίζεο

νη πξψηνη ζηνλ δπηηθφ θφζκν νη νπνίνη πηνζέηεζαλ ηνλ λέν ηχπν πεηξνβφινπ. ΋κσο, ε

αθξηβήο ρξνλνινγία εηζαγσγήο ηνπ λένπ ηχπνπ ζηνλ βπδαληηλφ ζηξαηφ ή, πέξαλ απηνχ, ε

ζπλχπαξμή ηνπ ή φρη κε ηνλ παιαηφηεξν φλαγξν ― θαη, αλ λαη, επί πφζν ρξνληθφ

δηάζηεκα ― απνηεινχλ αθφκε πεδίν ζπγθξνχζεσλ κεηαμχ ησλ δηαθφξσλ εξεπλεηψλ. ΢ε

απηά ζα πξέπεη λα πξνζηεζνχλ θαη ηα δηάθνξα πξνβιήκαηα εξκελείαο ζρεηηθά κε ηελ

νξνινγία.

H έσο ηψξα έξεπλα θαίλεηαη λα νδεγείηαη ζην ζπκπέξαζκα φηη σο

επηθξαηέζηεξε πεξίνδνο γηα ηε κεηαθνξά ηεο ηερλνγλσζίαο θαηαζθεπήο ησλ λέσλ

ιηζνβφισλ θαη ηελ πηνζέηεζή ηνπο απφ ηνλ βπδαληηλφ ζηξαηφ ζα πξέπεη λα ζεσξεζνχλ νη

πξψηεο δεθαεηίεο ηνπ 7νπ αη. Ήδε ν Huuri, ρσξίο κάιηζηα λα γλσξίδεη ηε καξηπξία ησλ

Θαπκάηωλ, είρε παξαηεξήζεη κία αιιαγή νξνινγίαο ζηηο βπδαληηλέο πεγέο ηεο πεξηφδνπ

600-900 θαη είρε θαηαιήμεη ζην ζπκπέξαζκα φηη πίζσ απφ ηελ αιιαγή απηήλ

ππεθξχπηεην ε εηζαγσγή ηεο λέαο ηερλνινγίαο απφ ηελ Aλαηνιή, πηζαλφηαηα ηνλ 7ν αη.88

΢ηα ηέιε ηνπ 6νπ ή ηηο αξρέο ηνπ 7νπ αη. ηνπνζεηνχλ ηελ πηνζέηεζε ηνπ ιηζνβφινπ

87
Αλ ην γεγνλφο πνπ πεξηγξάθεη ν ΢ηκνθάηηεο δελ είλαη θαληαζηηθφ, ηφηε πηζαλψο ην πνιηνξθεηηθφ
κεράλεκα πνπ ν Βπδαληηλφο αηρκάισηνο θαηαζθεχαζε γηα ινγαξηαζκφ ησλ Aβάξσλ λα ήηαλ θάπνηνο
πχξγνο ή ίζσο θξηνθφξνο ρειψλε.
88
Huuri, Geschichte, 79-91· πξβι. 53-54, 211-219.

274
έιμεσο απφ ηνπο Bπδαληηλνχο θαη νη Chevedden θαη Dennis. O πξψηνο βαζίδεη ηελ

άπνςή ηνπ απηή ζηελ νξνινγία πνπ ρξεζηκνπνηεί γηα ηα ιηζνβφια φξγαλα ησλ

Bπδαληηλψλ ν ζπγγξαθέαο ηνπ ιεγνκέλνπ Σηξαηεγηθνῦ ηνπ Mαπξηθίνπ: κεραλή,

κάγγαλνλ θαη πεηξνβόινο. ΢χκθσλα κε ηνλ Chevedden, νη φξνη απηνί, ηδίσο νη δχν

ηειεπηαίνη, ππνδειψλνπλ φηη ν ζπληάθηεο ηνπ θεηκέλνπ είρε θαηά λνπ ηα ζηλν-αβαξηθνχ

ηχπνπ βαξέα εθηνμεπηηθά κεραλήκαηα θαη, ζπλεπψο, φηη νη Bπδαληηλνί είραλ ήδε

πηνζεηήζεη ην λέν ππφδεηγκα ιηζνβφινπ απφ ηηο αξρέο ηνπ 7νπ αη., πεξίπνπ ηελ επνρή

θαηά ηελ νπνίαλ ηνπνζεηείηαη ρξνληθψο ην Σηξαηεγηθόλ.89 Παξάιιεια, ζηελ

πξναλαθεξζείζα πξφζθαηε κειέηε ηνπ ν Dennis έξρεηαη λα εληζρχζεη ηε ζεσξία ηνπ

Chevedden, ππνζηεξίδνληαο φηη ε αλαθνξά ηνπ Σηξαηεγηθνῦ ζε άκαμεο κε “βαιιίζηξαο

ἑθαηέξσζελ ζηξεθνκέλαο” πεξηγξάθεη εθηνμεπηηθέο κεραλέο κε αγθψλεο πνπ θηλνχληαη

άλσ θαη θάησ, ζπλεπψο παξαπέκπεη πηζαλφηαηα ζηα λένπ ηχπνπ ιηζνβφια.90

Oη απφςεηο ησλ δχν Aκεξηθαλψλ ηζηνξηθψλ δελ κπνξνχλ λα γίλνπλ απνδεθηέο

ρσξίο ζπδήηεζε, θαζψο ε πξνζεθηηθή αλάγλσζε ησλ δηαζέζηκσλ πεγψλ απνθαιχπηεη

φηη ηα πεξηζζφηεξα επηρεηξήκαηά ηνπο θπκαίλνληαη απφ αζηαζή έσο έσια. Kαη‟ αξρήλ,

είδακε ζην πξνεγνχκελν θεθάιαην φηη ε ηαχηηζε ησλ “βαιιηζηξνθφξσλ ἁκαμῶλ” κε ηα

λέα ιηζνβφια απφ ηνλ Dennis είλαη εληειψο ιαλζαζκέλε: νη βαιιίζηξαη πνπ

αλαθέξνληαη ζην θείκελν είλαη ζαθέζηαηα νη γλσζηέο ήδε απφ ηνλ 1ν κ.X. αη.

carroballistae, λένπ ηχπνπ νμπβφια φξγαλα θεξφκελα επί νρεκάησλ. Eπηπιένλ, ηα

επηρεηξήκαηα ηνπ Chevedden (ηε ζεσξία ηνπ νπνίνπ ρξεζηκνπνηεί σο βάζε γηα ηε

κειέηε ηνπ ν Dennis) δελ βαζίδνληαη ζε θαλέλα δεδνκέλν: νη αζαθείο φξνη πνπ

89
Chevedden, “Artillery B”, 64-65· ν εξεπλεηήο ζεσξεί φηη ν φξνο κάγγαλνλ ππνδήισλε ηα ειαθξφηεξα
ιηζνβφια (ζηνλ ηχπν απηφλ ν εθηνμεπηηθφο βξαρίσλ ηζνξξνπνχζε πάλσ ζε δνθφ), ελψ πίζσ απφ ηνλ φξν
πεηξνβόινο θξπβφηαλ ν βαξχηεξνο ηχπνο (εθείλνο ζηνλ νπνίνλ ν κνριφο πεξηζηξεθφηαλ πάλσ ζε
θηιιίβαληα).
90
Dennis, “Heavy Artillery”, 99-100.

275
ρξεζηκνπνηνχληαη ζην Σηξαηεγηθὸλ91 δελ απνδεηθλχνπλ ζε θακκία πεξίπησζε ― ζίγνπξα

φρη κε ηε βεβαηφηεηα πνπ ζα ήζειε ν Chevedden ― ηελ άπνςε φηη ππνδειψλνπλ ζαθψο

ηα ζηλν-αβαξηθνχ ηχπνπ ιηζνβφια· αληηζέησο, είλαη ηφζν γεληθνί, ψζηε θάιιηζηα ζα

κπνξνχζε λα ππνζηεξηρζεί φηη αλαθέξνληαη ζε νλάγξνπο ή αθφκε θαη ζηα παιαηφηεξα

ππνδείγκαηα ιηζνβφισλ κε δχν αγθψλεο. Kακκία εηπκνινγηθή εξκελεία ησλ φξσλ ή

εζσηεξηθή έλδεημε ηνπ θεηκέλνπ δελ επηβεβαηψλεη ηελ αζηήξηθηε άπνςε ηνπ Chevedden

θαη ε αλάιπζε ηεο αζηαζνχο επηρεηξεκαηνινγίαο ηνπ δεκηνπξγεί ην ζπλαίζζεκα φηη ν

Aκεξηθαλφο εξεπλεηήο πξνζπαζεί νπζηαζηηθά λα “εθβηάζεη” ηα δεδνκέλα ηνπ

Σηξαηεγηθνῦ ψζηε λα ζπλάδνπλ κε ηηο ήδε δηακνξθσκέλεο απφςεηο ηνπ ηδίνπ.

Παξά ηηο αληηξξήζεηο νη νπνίεο δηαηππψζεθαλ αλσηέξσ ζρεηηθά κε ηελ

επηρεηξεκαηνινγία ησλ Chevedden θαη Dennis, ε άπνςή κνπ είλαη φηη ην ιηζνβφιν

έιμεσο είρε φλησο εληαρζεί ζην νπινζηάζην ηνπ βπδαληηλνχ ζηξαηνχ ήδε απφ ηηο αξρέο

ηνπ 7νπ αη. Έλδεημε γηα ηελ νξζφηεηα ηεο ελ ιφγσ απφςεσο απνηειεί ε νξνινγία πνπ

κεηαρεηξίδεηαη ν αλψλπκνο ζπγγξαθέαο ηνπ Παζραιίνπ Xξνληθνῦ, ν νπνίνο πεξηγξάθεη

ηελ πνιηνξθία ηεο Kσλζηαληηλνππφιεσο απφ ηνπο Aβάξνπο ην έηνο 626.92

Aλαθεξζήθακε ήδε ζηηο αθεγήζεηο ησλ Θαπκάηωλ ηνπ Aγίνπ Δεκεηξίνπ ζρεηηθά κε ηελ

πξψηε θαη ηε δεχηεξε πνιηνξθία ηεο Θεζζαινλίθεο, αθεγήζεηο απφ ηηο νπνίεο ήκαζηαλ

ζε ζέζε λα ζπλάγνπκε κε ζρεηηθή βεβαηφηεηα ην ζπκπέξαζκα φηη Bπδαληηλνί θαη

Άβαξνη ρξεζηκνπνηνχζαλ ιηζνβφια δηαθνξεηηθνχ ηχπνπ. ΢ε αληίζεζε κε ηελ

πξνγελέζηεξε καξηπξία, ζην Παζράιηνλ Xξνληθόλ ― ην ηκήκα ηνπ ην νπνίν πεξηγξάθεη

91
Σελ αζάθεηα ηεο νξνινγίαο ηελ νπνία κεηαρεηξίδεηαη ν ζπληάθηεο ηνπ ιεγνκέλνπ Σηξαηεγηθνπ ηνπ
Μαπξηθίνπ αλαγθάδεηαη λα παξαδερζεί θαη ν ίδηνο ν Chevedden, “Artillery B”, 65.
92
Γηα ηα γεγνλφηα ηεο πνιηνξθίαο ηνπ 626, θαζψο θαη γηα ηηο ζρεηηθέο πεγέο, βι. J. D. Howard-Johnston,
“The Siege of Constantinople in 626”, ζην: C. Mango - G. Dagron (επηκ.), Constantinople and its
Hinterland, Άιληεξζνη 1995, 131-142 (ηδίσο 138, γηα ηε ρξήζε ιηζνβφισλ έιμεσο θαη άιισλ
πνιηνξθεηηθψλ κεραλψλ απφ ηνπο Aβάξνπο).

276
ηελ πνιηνξθία ηνπ 626 είλαη ζρεδφλ ζχγρξνλν κε ηα γεγνλφηα ηα νπνία αθεγείηαη ― δελ

εκθαλίδεηαη θακκία παξφκνηα δηαθνξά φζνλ αθνξά ζηελ νξνινγία πνπ ρξεζηκνπνηείηαη

γηα ηα εθηνμεπηηθά κεραλήκαηα ησλ Aβάξσλ θαη ησλ Bπδαληηλψλ: φξνη φπσο πεηξαξία ή

καγγαληθὸλ ρξεζηκνπνηνχληαη αδηαθξίησο γηα ηα ιηζνβφια ακθνηέξσλ ησλ αληηπάισλ.93

Eηδηθά ε ρξήζε ηνπ πξψηνπ φξνπ (ν νπνίνο ζηα Θαύκαηα θαίλεηαη φηη

αλαθεξφηαλ απνθιεηζηηθά ζηνπο νλάγξνπο ησλ Bπδαληηλψλ) γηα ηα ιηζνβφια ησλ

Aβαξνζιάβσλ πνιηνξθεηψλ94 δείρλεη, θαηά ηελ άπνςή κνπ, φηη ηελ επνρή εθείλε είρε

πιένλ επέιζεη κία ζχγθιηζε ζηελ πνιεκηθή ηερλνινγία ησλ αληηκαρνκέλσλ. Kαζψο δελ

ππάξρεη ίρλνο απνδείμεσο πνπ λα ππνδειψλεη ηελ πηζαλφηεηα νη Άβαξνη λα είραλ

πηνζεηήζεη ηνλ φλαγξν απφ ηνπο Bπδαληηλνχο, νδεγνχκεζα ζην αλαπφθεπθην

ζπκπέξαζκα φηη έσο ην δεχηεξν ηέηαξην ηνπ 7νπ αη. νη Bπδαληηλνί είραλ πιένλ

ελζσκαηψζεη ζην νπινζηάζηφ ηνπο ην ιηζνβφιν έιμεσο ην νπνίν νη Άβαξνη είραλ θέξεη

απφ ηελ Άπσ Aλαηνιή.

Άιιε κία ηζρπξή έλδεημε φηη νη Bπδαληηλνί είραλ πηνζεηήζεη ηνλ λέν ηχπν

ιηζνβφινπ πξηλ ηα κέζα ηνπ 7νπ αη. είλαη ην γεγνλφο φηη πεξίπνπ ηελ ίδηα επνρή (θαηά

ηελ νπνία δελ ππήξραλ ζηεγαλά ζηελ πνιεκηθή ηερλνινγία, θαζψο κεραληθνί θαη

93
Παζράιηνλ Xξνληθόλ, 719, 14-19: “καὶ περὶ ἑσπέραν ἔστησεν [ελλ. ν ραγάλνο ησλ Aβάξσλ] ὀλίγα
μαγγανικὰ καὶ χελώνας ἀπὸ Bραχιαλίου καὶ ἕως Bραχιαλίου. καὶ πάλιν τῇ ἑξῆς ἔστησε πλῆθος
μαγγανικῶν εἰς τὸ μέρος ἐκεῖνο τὸ πολεμηθὲν παρ’ αὐτοῦ σύνεγγυς ἀλλήλων, ὡς ἀναγκασθῆναι
τοὺς τῆς πόλεως πάμπολλα στῆσαι μαγγανικὰ ἔνδοθεν τοῦ τείχους”. H δηάθξηζε αλάκεζα ζε
“καγγαληθά” θαη “ρειψλεο” δείρλεη φηη ηα πξψηα ήζαλ θαηά πάζα πηζαλφηεηα εθηνμεπηηθέο κεραλέο
(πξνθαλψο ιηζνβφια) θαη φρη άιινπ είδνπο πνιηνξθεηηθά φξγαλα, πηζαλφηεηα ε νπνία εληζρχεηαη απφ ην
γεγνλφο φηη νη Βπδαληηλνί αληέηαμαλ ηα δηθά ηνπο “καγγαληθά”, ηα νπνία ηνπνζέηεζαλ “ ἔνδοθεν τοῦ
τείχους” (ηαθηηθή ε νπνία ζα ήηαλ αθαηαλφεηε αλ επξφθεηην γηα θξηνχο ή ρειψλεο).
94
Πξβι. Παζράιηνλ Xξνληθόλ, 719, 14-19: “ἐκαλάμωσε δὲ τὰς πετραρίας αὐτοῦ καὶ ἔξωθεν
ἐβύρσωσεν”. H πξαθηηθή απηή, δχζθνιε ζηελ πεξίπησζε πνπ κε ηνλ φξν “πεηξαξία” ν ζπγγξαθέαο
αλαθέξεηαη ζηνλ φλαγξν, είλαη απνιχησο θαηαλνεηή ζηελ πεξίπησζε ηνπ βαξχηεξνπ ιηζνβφινπ έιμεσο:
ζηνλ ηχπν απηφλ ν κνριφο ζηεξίδεηαη ζε θηιιίβαληα (νπζηαζηηθά έλαλ ζθειεηψδε μχιηλν πχξγν), ν νπνίνο
είλαη πνιχ εχθνιν λα θαιπθζεί κε θαιάκηα θαη δέξκαηα δψσλ γηα ππξνπξνζηαζία θαη/ή πξνζηαζία ηεο
νκνρεηξίαο ηνπ απφ ηα ερζξηθά βέιε ― αο κε ιεζκνλνχκε φηη ζηελ ίδηα πξαθηηθή αλαθέξεηαη θαη ν
αξρηεπίζθνπνο Iσάλλεο, φηαλ πεξηγξάθεη ηελ αληίζηνηρε εθηνμεπηηθή κεραλή ησλ Aβάξσλ ζηα Θαύκαηα
ηνπ Aγίνπ Δεκεηξίνπ (βι. ην ρσξίν πνπ παξαηίζεηαη ζηελ αξρή ηνπ ππνθεθαιαίνπ).

277
ηερληθνί ζπρλά άιιαδαλ πιεπξά) νξηζκέλεο πεγέο καξηπξνχλ ηε κεηαθνξά ηεο

αληίζηνηρεο ηερλνγλσζίαο απφ ηνπο Bπδαληηλνχο ζηνπο Άξαβεο. H δηαθξίβσζε θαη ν

ρξνληθφο εληνπηζκφο ηεο κεηαθνξάο απηήο δελ είλαη εχθνιε ππφζεζε, θαζψο ην δήηεκα

ηνπ πφηε θαη πνχ νη Άξαβεο ήιζαλ γηα πξψηε θνξά ζε επαθή κε ηα θηλεδηθνχ ηχπνπ

ιηζνβφια θαη πφηε ηα πηνζέηεζαλ έρεη θαηά θαηξνχο απαζρνιήζεη ηνπο αξαβνιφγνπο,95

αιιά ζπαλίσο ζε ζπλδπαζκφ κε ηα αληίζηνηρα πξνβιήκαηα ηεο ηζηνξίαο ηεο βπδαληηλήο

πνιεκηθήο ηερλνινγίαο.

Xάξε ζην ελδηαθέξνλ πνπ δείρλνπλ νη αξαβηθέο πεγέο γηα ηελ πνιεκηθή

ηερλνινγία θαη ηηο ηερληθέο ιεπηνκέξεηεο ηηο νπνίεο δελ απαμηνχλ λα αλαθέξνπλ ζηηο

δηεγήζεηο ηνπο, ε ζχγρξνλε έξεπλα έρεη θαηαιήμεη ζην ζπκπέξαζκα φηη ην ιηζνβφιν

έιμεσο απνηεινχζε ηκήκα ηνπ νπινζηαζίνπ ησλ ζηξαηψλ ηνπ Iζιάκ ηνπιάρηζηνλ απφ ηα

ηέιε ηνπ 7νπ αη. αλ φρη λσξίηεξα. Aλ θαη ν Άξαβαο ηζηνξηθφο Mπαιάδνπξη (9νο αη.),

πεξηγξάθνληαο ηνπο πνιέκνπο ηνπ πξνθήηε Mσάκεζ πνπ πξνεγήζεθαλ ηεο

επηθξαηήζεσο ηεο λέαο ζξεζθείαο ζηελ Aξαβηθή ρεξζφλεζν, αλαθέξεηαη ζηε ρξήζε

εθηνμεπηηθψλ κεραλψλ θαηά ηε δηάξθεηα ηεο πνιηνξθίαο ηεο πφιεσο Tά„ηθ απφ ηνπο

Mνπζνπικάλνπο ην έηνο 630, εληνχηνηο ε ελ ιφγσ καξηπξία, αζαθήο θαη πξνεξρφκελε

απφ κεηαγελέζηεξε πεγή, δελ απνηειεί ζαθή έλδεημε φηη ηελ επνρή εθείλελ νη Άξαβεο

είραλ έιζεη ζε επαθή κε ηα λέα ιηζνβφια έιμεσο.96 Aληηζέησο, νη ιεπηνκεξείο αλαθνξέο

95
Σηο βάζεηο ηεο ζχγρξνλεο έξεπλαο είρε ζέζεη ν Huuri, Geschichte, 127-147, αιιά ζεκαληηθή πξφνδνο
ζεκεηψζεθε κφιηο ηηο ηειεπηαίεο δεθαεηίεο· πξβι. D. R. Hill, “Trebuchets”, Viator 4(1973)99-116 θαη ηνπ
ηδίνπ, “Mandjanik”, The Encyclopaedia of Islam2, VI, Λέπληελ 1991, 405-406. Παξαηεξήζεηο επί ηνπ
ζέκαηνο έρεη θάλεη ζηηο πεξηζζφηεξεο εξγαζίεο ηνπ θαη ν Chevedden (βι. παξαθάησ).
96
Mπαιάδνπξη, 85 (ζηελ αγγιηθή κεηάθξαζε ν φξνο απνδίδεηαη σο “ballista”). O P. E. Chevedden, “The
Hybrid Trebuchet: The Halfway Step to the Counterweight Trebuchet”, ζην: D. J. Kagay - Theresa M.
Vaan (επηκ.), On the Social Origins of Medieval Institutions. Essays in Honor of Joseph F. O‟Callaghan,
Λέπληελ - Bνζηψλε - Κνισλία 1998, 179-222, εδψ 179-181, ππνζηεξίδεη ηελ άπνςε φηη, θαζψο ν
Mπαιάδνπξη αλαθέξεη ην ιηζνβφιν απηφ κε ηνλ φξν manjaniq, επξφθεηην αλακθηβφισο γηα ιηζνβφιν
έιμεσο, αλ θαη δελ ππάξρνπλ ζηνηρεία πνπ λα ππνδειψλνπλ κε ζαθήλεηα ηνλ ηχπν ηνπ εθηνμεπηηθνχ
κεραλήκαηνο· πξβι. Chevedden et al., “Trebuchet B”, 438-439. Αληηζέησο, ν Hill, “Trebuchets”, 100
ζεσξεί φηη πηζαλφηαηα ην ιηζνβφιν ην νπνίν ρξεζηκνπνίεζε ν Mσάκεζ αλήθε ζε παιαηφηεξν ηχπν· πξβι.
ηνπ ηδίνπ, “Mandjanik”, 405. Γηα ηηο δηάθνξεο αλαθνξέο κεηαγελεζηέξσλ Αξάβσλ ηζηνξηθψλ ζε

278
ησλ ηζηνξηθψλ ησλ πξψησλ αξαβηθψλ θαηαθηήζεσλ (ηνπ Tάκπαξη θαη ηνπ Mπαιάδνπξη)

ζε άιιεο εθηνμεπηηθέο κεραλέο έρνπλ κεγαιχηεξν ελδηαθέξνλ γηα ην δήηεκά καο. Tν

683, θαηά ηε δηάξθεηα ηεο πνιηνξθίαο ηεο Mέθθαο ζην πιαίζην ηνπ δεπηέξνπ εκθπιίνπ

πνιέκνπ κεηαμχ ησλ Mνπζνπικάλσλ, καξηπξείηαη ε ρξήζε απφ ηνπο πνιηνξθεηέο ελφο

ιηζνβφινπ νξγάλνπ ην νπνίν απεθαιείην Umm Farwa, δει. “Mεηέξα ησλ Tξηρψλ”.97 Oη

εξεπλεηέο ζεσξνχλ ζρεδφλ βέβαην φηη ην παξσλχκην απηφ δφζεθε ζην ζπγθεθξηκέλν

ιηζνβφιν ιφγσ ησλ ζρνηληψλ πνπ θξέκνληαλ απφ ην εκπξφζζην άθξν ηνπ εθηνμεπηηθνχ

βξαρίνλνο· κε άιια ιφγηα, ην πξναλαθεξζέλ ρσξίν ηνπ Tάκπαξη ζεσξείηαη σο ε πξψηε

ζαθήο καξηπξία ηεο ρξήζεσο ιηζνβφισλ έιμεσο απφ ηνπο Άξαβεο.98

Oη πξψηκεο αλαθνξέο ησλ αξαβηθψλ πεγψλ ζε ιηζνβφια έιμεσο δελ

ζηακαηνχλ εδψ. ΢χκθσλα κε ηνλ Mπαιάδνπξη, ην 708 νη Άξαβεο εηζβνιείο

ρξεζηκνπνίεζαλ ελαληίνλ ηεο πφιεσο Nηαυκπνχι ζην ΢ηλη (ζεκεξηλφ Παθηζηάλ) έλα

ιηζνβφιν κε ην παξσλχκην al-„Arus (“ε Nχθε”). Aθφκε θαη αλ νη ζχγρξνλνη κειεηεηέο

δελ είραλ ηελ θαληαζία λα εμεγήζνπλ ην παξσλχκην απηφ σο νθεηιφκελν ζηα ζρνηληά

πνπ θξέκνληαλ απφ ηνλ κνριφ ηνπ ιηζνβφινπ (πξνθαλψο ε παξνκνίσζε ζρεηίδεηαη γηα

κία αθφκε θνξά κε ηελ εηθφλα ησλ ιπηψλ γπλαηθείσλ καιιηψλ, φπσο ζηε “Mεηέξα ησλ

Tξηρψλ”), ε ζαθήο κλεία ηνπ πιεξψκαηνο ησλ 500 αλδξψλ πνπ ρεηξίδνληαλ ην

ζπγθεθξηκέλν ιηζνβφιν απφ ηνλ Άξαβα ηζηνξηθφ ζα ήηαλ ππεξαξθεηή γηα λα κάο

ιηζνβφια ηνπ 7νπ αη. (ηα νπνία ν ίδηνο ζεσξεί ζε φιεο ηηο πεξηπηψζεηο ιηζνβφια έιμεσο), βι. Chevedden,
“Artillery B”, 60, ζεκ. 29.
97
Tάκπαξη, 19, 224 (ζε φιεο ηηο παξαπνκπέο ζηνλ Tάκπαξη ν πξψηνο αξηζκφο δειψλεη ηνλ ηφκν ηεο
κεηαθξάζεσο, ελψ ν δεχηεξνο ηε ζειίδα ηνπ ζπγθεθξηκέλνπ ηφκνπ). O Nicolle, Siege Weapons B, 13
ρξνλνινγεί ιαλζαζκέλα ηελ πνιηνξθία ηεο Mέθθαο ζην έηνο 692.
98
Hill, “Trebuchets”, 100· πξβι. ηνπ ηδίνπ, “Mandjanik”, 405. O Hill ήηαλ ν πξψηνο πνπ δηέθξηλε ηε
ιαλζαζκέλε κεηάθξαζε ηνπ ρσξίνπ ηνπ Tάκπαξη απφ ηνλ Huuri, Geshichte, 142, ε νπνία είρε έσο ηφηε
παξαπιαλήζεη πνιινχο εηδηθνχο· πξβι. Hill, “Trebuchets”, 107. Παξά ηαχηα, ήδε απφ ηε δεθαεηία ηνπ
1960 ε Ada Bruhn Hoffmeyer είρε ζπκπεξάλεη φηη ηα κεραλήκαηα πνπ πεξηγξάθνληαη ζε απηφ θαη ηα
επφκελα ρσξία ήζαλ ιηζνβφια έιμεσο: Ada B. Hoffmeyer, Military Equipment in the Byzantine
Manuscript of Scylitzes in Biblioteca Nacional in Madrid (Gladius 5), Γξαλάδα 1966, 135.

279
νδεγήζεη ζην ζπκπέξαζκα φηη θαη ζην ρσξίν απηφ πεξηγξάθεηαη έλα ιηζνβφιν έιμεσο.99

Tέινο, ην 710 νη Άξαβεο πνιηνξθεηέο ηεο πφιεσο ΢νπκάλ ζηελ Yπεξσμεηαλή

ρξεζηκνπνίεζαλ έλα κεγάιν ιηζνβφιν ην νπνίν ν Tάκπαξη απνθαιεί al-Fahja‟ (δει. “κε

ηα ζθέιε ζε δηάζηαζε”)·100 νη εηδηθνί ζεσξνχλ φηη πίζσ απφ ηνλ φξν απηφλ θξχβεηαη κία

αλαθνξά ζηηο πιάγηεο δνθνχο ζηεξίμεσο ηνπ ηεηξαζθεινχο θηιιίβαληνο ελφο βαξένο

ιηζνβφινπ έιμεσο.101

Tα φζα παξεηέζεζαλ αλσηέξσ ζεσξψ φηη επηβεβαηψλνπλ ηελ επηθξαηνχζα

άπνςε φηη έσο ηα ηέιε ηνπ 7νπ αη., αλ φρη λσξίηεξα, νη αξαβηθνί ζηξαηνί είραλ

πηνζεηήζεη ην ζηληθνχ ππνδείγκαηνο ιηζνβφιν φξγαλν. Tν δήηεκα, φκσο, είλαη πφηε

αθξηβψο κέζα ζηνλ 7ν αη. θαη απφ πνχ απέθηεζαλ νη Άξαβεο ηε ζπγθεθξηκέλε

ηερλνγλσζία. Έσο ζήκεξα νη πεξηζζφηεξνη κειεηεηέο, ηφζν ζηλνιφγνη, φζν θαη

αξαβνιφγνη, ζπκθσλνχζαλ φηη ε λέα ηερλνινγία δηαδφζεθε αξρηθά ζηνπο ιανχο ηεο

Kεληξηθήο Aζίαο θαη απφ εθεί πέξαζε ― πηζαλψο κέζσ ησλ Πεξζψλ ― ζηνπο

Άξαβεο.102 Tελ άπνςε απηήλ ππνζηεξίδεη θαη ν Hill, ν νπνίνο ζεσξεί φηη θαηά ηελ

πξψηε θάζε ησλ αξαβηθψλ θαηαθηήζεσλ (632-656) νη Mνπζνπικάλνη δελ δηέζεηαλ

αμηφινγε πνιηνξθεηηθή ηέρλε· ε ηερλνγλσζία ηεο θαηαζθεπήο λένπ ηχπνπ ιηζνβφισλ

εηζήρζε απφ ηελ Aλαηνιή θαη δηαδφζεθε ζηελ επηθξάηεηα ηνπ Iζιάκ κεηά ην 660, φηαλ

νη Άξαβεο επαλέιαβαλ ηηο πνιεκηθέο επηρεηξήζεηο γηα λα επεθηαζνχλ ζηελ Kεληξηθή

Aζία.103 Aπφ ηελ άιιε, ν Chevedden ρξνλνινγεί ηηο πξψηεο επαθέο ησλ Aξάβσλ κε ηε

99
Hill, “Trebuchets”, 100· εδψ ν ηειεπηαίνο ζπκθσλεί κε ηελ πξναλαθεξζείζα ρξνλνιφγεζε, φκσο ζην
“Mandjanik”, 405 ηνπνζεηεί ρξνληθψο ηελ πνιηνξθία ηεο Nηαυκπνχι ζην έηνο 711-712. ΢ην έηνο 712
ρξνλνινγεί ηελ πνιηνξθία θαη ν Nicolle, Siege Weapons B, 13.
100
Tάκπαξη, 23, 177.
101
Chevedden et al., “Trebuchet B”, 446· πξβι. Hill, “Trebuchets”, 100 (ν νπνίνο ηνπνζεηεί ην
πεξηζηαηηθφ ζην Xσξαζάλ).
102
Σελ άπνςε φηη ε ηερλνγλσζία θαηαζθεπήο ιηζνβφισλ έιμεσο δηαδφζεθε απφ ηελ Κίλα ζηνπο
ηνπξθφθσλνπο ιανχο ηεο Κεληξηθήο Αζίαο θαη απφ εθεί (κέζσ ηερληηψλ απφ ην Xσξαζάλ θαη ηε
΢νγδηαλή) έθζαζε ζηηο ρψξεο ηνπ Ηζιάκ ζηα ηέιε ηνπ 7νπ αη. ππνζηεξίδεη ν Needham, “Trebuchets”, 110·
πξβι. Hill, “Trebuchets”, 99 θαη ζεκ. 2.
103
Hill, “Trebuchets”, 101-102.

280
λέα ηερλνινγία πνιχ λσξίηεξα, ήδε απφ ηελ επνρή ηνπ πξνθήηε Mσάκεζ (αξρέο 7νπ

αη.),104 δηφηη ζεσξεί φηη ε πξνο Γπζκάο κεηάδνζε ηεο θηλεδηθήο εθεπξέζεσο μεθίλεζε ηνλ

5ν αη. απφ ηελ Kεληξηθή Aζία (θπξίσο ηηο πεξηνρέο ηεο ΢νγδηαλήο κε κε λνκαδηθφ

πιεζπζκφ), γηα λα θζάζεη ζηηο ρψξεο ηεο Aλαηνιηθήο Mεζνγείνπ ηνλ 6ν αη., κάιινλ

κέζσ ησλ ΢αζζαληδψλ Πεξζψλ.105

Aλ νη αλσηέξσ παξαηηζέκελεο απφςεηο ησλ δηαθφξσλ ζηλνιφγσλ θαη

αξαβνιφγσλ επζηαζνχλ, ηφηε ε πξνηαζείζα απφ ηνλ Howard-Johnston ― θαη

ππνζηεξηδφκελε απφ ηελ αλά ρείξαο κειέηε ― ζεσξία ζρεηηθά κε ηε κεηαθνξά ηεο λέαο

ηερλνγλσζίαο απφ ηελ Kίλα ζην Bπδάληην κέζσ ησλ Aβάξσλ ζηα ηέιε ηνπ 6νπ αη. θαη,

ζπλεπψο, ε ρξνλνιφγεζε ηεο πηνζεηήζεσο ηνπ ιηζνβφινπ έιμεσο απφ ηνλ βπδαληηλφ

ζηξαηφ ζηηο αξρέο ηνπ 7νπ αη. ηίζεληαη βεβαίσο ππφ ακθηζβήηεζε. ΋κσο, νη ελ ιφγσ

κειεηεηέο αγλννχλ (ή ίζσο αξλνχληαη λα ιάβνπλ ππ‟ φςηλ ηνπο) ηφζν ηηο πιεξνθνξίεο

ησλ ειιεληθψλ πεγψλ ― ε αλάιπζε ησλ νπνίσλ, φπσο είδακε αλσηέξσ, νδεγεί ζην

ζπκπέξαζκα φηη νη Bπδαληηλνί δηδάρζεθαλ ηε ρξήζε ηνπ θηλεδηθνχ ιηζνβφινπ απφ ηνπο

ιανχο ηεο ζηέππαο ―, φζν θαη κία γλσζηή απφ παιαηφηεξα ζπξηαθή πεγή ηνπ δεπηέξνπ

εκίζενο ηνπ 7νπ αη., ε νπνία δειψλεη κε ζαθήλεηα φηη νη Άξαβεο παξέιαβαλ ηελ

ηερλνγλσζία θαηαζθεπήο θαη ρξήζεσο ηνπ ιηζνβφινπ έιμεσο απεπζείαο απφ ηνπο

Bπδαληηλνχο.

H αλαθνξά ηνπ ιεγνκέλνπ Mαξωληηηθνύ Xξνληθνύ ηνπ έηνπο 664 ζηε ρξήζε

ιηζνβφισλ έιμεσο απφ ηνπο Bπδαληηλνχο θαη ηνπο Άξαβεο είρε εληνπηζζεί απφ ηνπο

αξαβνιφγνπο ήδε απφ ην ηειεπηαίν ηέηαξην ηνπ 19νπ αη., αιιά, αλ εμαηξέζνπκε ηνπο

104
Δμ νπ θαη ε επηκνλή ηνπ Ακεξηθαλνχ αξαβνιφγνπ λα εθιακβάλεη άλεπ θακκίαο ακθηβνιίαο σο
ιηζνβφια έιμεσο φια ηα εθηνμεπηηθά κεραλήκαηα ηνπ πξψηνπ εκίζενο ηνπ 7νπ αη. γηα ηα νπνία νη Άξαβεο
ηζηνξηθνί ηνπ 9νπ θαη 10νπ αη. Mπαιάδνπξη θαη Tάκπαξη ρξεζηκνπνηνχλ ηνλ κεηαγελέζηεξν φξν manjaniq
(πξβι. Chevedden, “Artillery B”, 60, ζεκ. 29).
105
Chevedden, “Artillery B”, 53, ζεκ. 14· πξβι. Chevedden et al., “Trebuchet B”, 438-439.

281
Huuri,106 Hoffmeyer107 θαη Howard-Johnston,108 πέξαζε ζρεδφλ απαξαηήξεηε απφ ηνπο

εηδηθνχο πνπ κειέηεζαλ ην δήηεκα ηεο δηάδνζεο ηνπ λένπ ιηζνβφινπ απφ ηελ Kίλα ζηε

Γχζε. ΢χκθσλα κε ηελ ελ ιφγσ ζπξηαθή πεγή, θαηά ηε δηάξθεηα αξαβηθήο επηδξνκήο

ζηε Mηθξά Aζία ην έηνο 664 ν Iκπλ Xαιίλη, έρνληαο ήδε εμαλαγθάζεη ην Aκφξηνλ ζε

ζπλζεθνιφγεζε, πξνρψξεζε ζηελ πνιηνξθία κίαο αθφκε βπδαληηλήο πφιεσο (πηζαλψο

ησλ ΢πλάδσλ, αλ θαη ε κνξθή ηνπ ηνπσλπκίνπ ζην ζπξηαθφ θείκελν δελ εκπλέεη

βεβαηφηεηα). Tφηε έλαο αηρκάισηνο Bπδαληηλφο αξρηκεραληθφο απφ ηελ Παθιαγνλία

πξνζήιζε ζηνλ Άξαβα ζηξαηεγφ θαη πξφηεηλε ηελ θαηαζθεπή ελφο ιηζνβφινπ, κε

αληάιιαγκα εγγπήζεηο γηα ηελ αζθάιεηα ηφζν ηνπ ηδίνπ, φζν θαη ηεο νηθνγελείαο ηνπ. O

Iκπλ Xαιίλη ζπκθψλεζε θαη ν Bπδαληηλφο κεραληθφο πξνρψξεζε ζηελ θαηαζθεπή ηνπ

κεραλήκαηνο (ηεο μαγγανικῆς, φπσο αλαθέξεηαη ζην ζπξηαθφ πξσηφηππν). ΋ηαλ νη

πνιηνξθεηέο ην πξνζήγαγαλ ζε κηθξή απφζηαζε απφ ηελ πχιε ηεο πφιεσο, ην πξψην

βιήκα πνπ εθηνμεχζεθε κφιηο θαη κεηά βίαο θηχπεζε ηελ πχιε, ελψ ηα επφκελα

πξνζγεηψλνληαλ δηαδνρηθά ζε φιν θαη κεγαιχηεξε απφζηαζε απφ απηήλ ― “βξαρέα”,

ζχκθσλα κε ηελ νξνινγία ηνπ ζχγρξνλνπ ππξνβνιηθνχ. H αδπλακία ησλ Aξάβσλ λα

πιήμνπλ ηελ πχιε πξνθάιεζε ηηο ινηδσξίεο ησλ ππεξαζπηζηψλ ηεο πφιεσο, νη νπνίνη δελ

άξγεζαλ λα θαηαζηξέςνπλ ηελ αξαβηθή πνιεκηθή κεραλή κε κία βνιή αθξηβείαο απφ ην

δηθφ ηνπο ιηζνβφιν.109

΢χκθσλα κε φιεο ηηο ελδείμεηο, ην κεράλεκα ην νπνίν ν κεραληθφο απφ ηελ

Παθιαγνλία θαηαζθεχαζε γηα ινγαξηαζκφ ηνπ Iκπλ Xαιίλη ήηαλ ιηζνβφιν έιμεσο. Aπηφ

ζπλάγεηαη απφ ηα θνξντδεπηηθά ιφγηα πξνο ηνπο Άξαβεο ηα νπνία ε πεγή απνδίδεη

106
Huuri, Geschichte, 82 θαη 137-138.
107
Hoffmeyer, Equipment, 135, ρσξίο παξαπνκπή ή αθφκε θαη νλνκαζηηθή αλαθνξά ζηελ πεγή. H Γαλν-
Ηζπαλίδα εηδηθφο είλαη βεβαία γηα ην φηη ην ζπξηαθφ ρξνληθφ πεξηγξάθεη ιηζνβφιν έιμεσο, αιιά ηνπνζεηεί
ρξνληθψο ηελ πνιηνξθία ζην έηνο 665 θαη ζεσξεί φηη πξφθεηηαη γηα ηελ ίδηα ηελ Κσλζηαληηλνχπνιε.
108
Howard-Johnston, “Thema”, 193, ζεκ. 11.
109
Mαξωληηηθό Xξνληθό, 34-35.

282
ζηνπο Bπδαληηλνχο ππεξαζπηζηέο ηεο πφιεσο: “Pίμηε φιν ην βάξνο ζαο, άλδξεο ηνπ

Xαιίλη, ηξαβάηε ιάζνο!”110 H θξάζε απηή θαηαδεηθλχεη έλα απφ ηα ζεκαληηθφηεξα

κεηλνθηήκαηα ηνπ λένπ ηχπνπ, ηελ άληζε απφδνζε ηνπ ιηζνβφινπ ζηα ρέξηα ελφο

αλεθπαίδεπηνπ πιεξψκαηνο. Πέξα απφ ηελ απεηξία ηεο νκνρεηξίαο, άιιεο ελδείμεηο ηνπ

θεηκέλνπ ― π.ρ. ε ζαθήο αλαθνξά ηεο πεγήο ζην γεγνλφο φηη νη Άξαβεο δελ είραλ

μαλαδεί παξφκνην κεράλεκα ― απνδεηθλχνπλ θαη απηέο φηη έσο ηα κέζα ηεο δεθαεηίαο

ηνπ 660 ηα ιηζνβφια έιμεσο ήζαλ κάιινλ άγλσζηα ζηνλ ηζιακηθφ θφζκν ―

ηνπιάρηζηνλ ζηνπο πνιεκηζηέο πνπ επέδξακαλ ζπζηεκαηηθά ζηε βπδαληηλή Mηθξά Aζία

θαηά ηηο πξψηεο δεθαεηίεο ησλ αξαβηθψλ θαηαθηήζεσλ. Aλ θαη ην ζπγθεθξηκέλν ρσξίν

δελ απνδεηλχεη πέξαλ πάζεο ακθηβνιίαο φηη νη Άξαβεο δηδάρζεθαλ ηνλ ηξφπν

θαηαζθεπήο θαη ρξήζεσο αθεηεξίσλ νξγάλσλ ζηληθνχ ππνδείγκαηνο απνθιεηζηηθά απφ

ηνπο Bπδαληηλνχο (ε ηαπηφρξνλε εηζαγσγή ηνπ λένπ ηχπνπ απφ ηελ Kεληξηθή Aζία δελ

κπνξεί λα απνθιεηζζεί κε βεβαηφηεηα), εληνχηνηο απνηειεί ηζρπξή έλδεημε γηα ην φηη νη

ηειεπηαίνη είραλ απνθηήζεη ηε λέα πνιεκηθή ηερλνινγία πνιχ πξηλ απηή θάλεη ηελ

παξζεληθή ηεο εκθάληζε ζηηο ρψξεο ηνπ Iζιάκ.

H νξνινγία ηελ νπνία ρξεζηκνπνηνχλ νη αξαβηθέο θαη ζπξηαθέο πεγέο γηα λα

πεξηγξάςνπλ ηηο εθηνμεπηηθέο κεραλέο ησλ Aξάβσλ απνηειεί αθφκε κία ηζρπξή, αλ θαη

έκκεζε, έλδεημε ηνπ φηη ― ήδε απφ ην πξψην ήκηζπ ηνπ 7νπ αη. ― νη Bπδαληηλνί

θαηέρνπλ ηελ ηερλνγλσζία ηνπ αλαηνιηθνχ ιηζνβφινπ, ηελ νπνίαλ είλαη ζε ζέζε λα

κεηαιακπαδεχζνπλ θαη ζε άιινπο ιανχο. Έρνπκε ήδε αλαθέξεη φηη ν πιένλ

ζπλεζηζκέλνο φξνο κε ηνλ νπνίνλ νη αλαηνιηθέο πεγέο ππνδειψλνπλ ηα ιηζνβφια είλαη ν

φξνο manjaniq.111 H πξνθαλήο νκνηφηεηά ηνπ κε ηνλ βπδαληηλφ φξν “καγγαληθνλ” δελ

ήηαλ αξθεηή γηα λα πείζεη νξηζκέλνπο παιαηφηεξνπο αλαηνιηζηέο, νη νπνίνη, βαζηζκέλνη

110
Απηφζη, 35.
111
Πξβι. ηηο αλαθνξέο ησλ αλαηνιηθψλ πεγψλ ζηνλ ζπγθεθξηκέλν φξν, φπσο απηέο θαηαγξάθνληαη ζην

283
ζηα ιεγφκελα Aξάβσλ θαη Πεξζψλ ιεμηθνγξάθσλ, επέκελαλ φηη ε εηπκνινγία ηνπ φξνπ

είλαη πεξζηθή. Tηο απφςεηο απηέο αλαίξεζε ν Huuri112 θαη ζήκεξα νη εξεπλεηέο

ζπκθσλνχλ φηη ν φξνο manjaniq πξνέξρεηαη απφ ηνλ αληίζηνηρν κεζαησληθφ ειιεληθφ

φξν “καγγαληθὸλ”, κε ηε δηακεζνιάβεζε ηεο ζπξηαθήο γιψζζαο. 113 Tν γεγνλφο απηφ

εληζρχεη ηελ άπνςε φηη, φπσο αθξηβψο ε νξνινγία, έηζη θαη ε ηερλνγλσζία ηνπ phao ―

ή “καγγαληθνῦ”, γηα λα ρξεζηκνπνηήζνπκε θαη ηνλ αληίζηνηρν βπδαληηλφ φξν ― δελ

πέξαζε ζηηο ρψξεο ηνπ Iζιάκ απφ ηελ Kεληξηθή Aζία θαη ηελ Πεξζία ηνλ 6ν αη., αιιά

κέζσ ηεο Bπδαληηλήο Aπηνθξαηνξίαο πεξί ηα κέζα ηνπ 7νπ αη.

Tν ζπκπέξαζκα ην νπνίν ζπλάγεηαη απφ ηελ αλσηέξσ αλάιπζε επηβεβαηψλεη

ηελ άπνςε ηελ νπνίαλ ππνζηεξίμακε αλαθνξηθά κε ηε κεηαθνξά ηεο ηερλνγλσζίαο

θαηαζθεπήο ηνπ ζηληθνχ ηχπνπ ιηζνβφινπ απφ ηελ Kίλα ζην Bπδάληην κέζσ ησλ ιαψλ

ηεο ζηέππαο. Θα πξέπεη πιένλ λα ζεσξείηαη δεδνκέλν φηη ε λέα ηερλνινγία εκθαλίζζεθε

ζηηο ρψξεο ηεο Aλαηνιηθήο Mεζνγείνπ ζηα ηέιε ηνπ 6νπ αη. (κε πξψηε κλεία ζηηο πεγέο

ηελ πεξηγξαθή ηεο πξψηεο αβαξνζιαβηθήο πνιηνξθίαο ηεο Θεζζαινλίθεο απφ ηα

Θαύκαηα ηνπ Aγίνπ Δεκεηξίνπ) θαη πηνζεηήζεθε απφ ηνπο Bπδαληηλνχο κεηά ηηο πξψηεο

δεθαεηίεο ηνπ 7νπ αη., ελψ ιίγν αξγφηεξα πέξαζε ― θαηά πάζα πηζαλφηεηα κέζσ ησλ

Bπδαληηλψλ ― θαη ζηνπο Άξαβεο.

Σν ιηζνβφιν έιμεσο παξέκεηλε ην θχξην πεηξνβφιν κεράλεκα ηνπ βπδαληηλνχ

ζηξαηνχ έσο ηνπιάρηζηνλ ηνλ 12ν αη. ΢ηηο πεγέο ηεο πεξηφδνπ απαληά κε ηνπο φξνπο

Chevedden, “Artillery B”, 60, ζεκ. 29.

112
Huuri, Geschichte, 127-130. Σελ ειιεληθή - αξακατθή εηπκνινγία ηνπ αξαβηθνχ φξνπ είραλ ήδε
εληνπίζεη νη S. Fraenkel, Die aramäischen Fremdwörter im Arabischen, Λέπληελ 1886, 243, C.
Brockelmann, Lexicon syriacum, Βεξνιίλν 1895, 547 θαη R. Payne-Smith, Thesaurus syriacus, II,
Ομθφξδε 1927, αξ. 2998.
113
Hill, “Mandjanik”, 405. Τπέξ ηεο ζεσξίαο φηη ν φξνο manjaniq πξνέξρεηαη απφ ην Βπδάληην θαη πέξαζε
ζηελ αξαβηθή γιψζζα κέζσ ηεο αξακατθήο (παξά ηηο εθπεθξαζκέλεο απφςεηο ηνπ ηδίνπ ζρεηηθά κε ηε
κεηαθνξά ηεο ηερλνγλσζίαο ηνπ λένπ ιηζνβφινπ απφ ηελ Κίλα ζην Ηζιάκ κέζσ ησλ Πεξζψλ) ηάζζεηαη θαη
ν Chevedden, “Artillery B”, 59-61. Πξβι. απηφζη, 64, ζεκ. 39, φπνπ ν Chevedden αλαηξεί ηηο απφπεηξεο
παιαηνηέξσλ θαη λενηέξσλ εξεπλεηψλ λα εηπκνινγεζεί ν φξνο “κάγγαλνλ” (απφ ηνλ νπνίνλ πξνέξρεηαη
θαη ην “καγγαληθὸλ”) απφ ηνλ φξν “κνλάγθσλ”.

284
τετραρέα, λαβδαραία ή μαγγανικόν.114 Οη δχν πξψηνη δειψλνπλ ιηζνβφια κε

ηεηξαζθειή θαη ηξηζθειή (ζρήκαηνο Λ) θηιιίβαληα αληηζηνίρσο, δηάθξηζε παξφκνηα κε

εθείλε ησλ θηλεδηθψλ πξσηνηχπσλ.115 Ζ ίδηα ηππνινγία είλαη εκθαλήο θαη ζε άιιεο

βπδαληηλέο αθεγεκαηηθέο πεγέο.116 Ο ηειεπηαίνο φξνο ίζσο ππνδειψλεη ηνλ απιφ ηχπν,

ζηνλ νπνίνλ ν κνριφο ηζνξξνπνχζε πάλσ ζε κία κνλαδηθή δνθφ· κεραλήκαηα ηέηνηνπ

ηχπνπ απεηθνλίδνληαη ζηηο πεξίθεκεο κηθξνγξαθίεο ηνπ ΢θπιίηδε ηεο Μαδξίηεο.117

H ύζηεξε βπδαληηλή πεξίνδνο (13νο-15νο αη.)

Ζ άισζε ηνπ 1204 έζεζε ηέξκα ζηελ πνιηηηθή θπξηαξρία ηνπ Βπδαληίνπ ζηελ

Αλαηνιηθή Μεζφγεην. ΋κσο ε παξαθκή ηνπ βπδαληηλνχ θξάηνπο ήηαλ εκθαλήο ήδε

απφ ηνλ 12ν αη., κε ηελ νηθνλνκηθή θαη εκπνξηθή επέθηαζε ησλ ηηαιηθψλ πφιεσλ, ε

νπνία κε ηε ζεηξά ηεο έζεζε ηε Γχζε ζηελ πξσηνπνξία ησλ εμειίμεσλ φζνλ αθνξά

ζηελ πνιεκηθή ηερλνινγία. Ζ αιιαγή απηή δηαθξίλεηαη ζαθέζηαηα ζηνλ ηνκέα ησλ

ιηζνβφισλ νξγάλσλ.

΋πσο είδακε, έσο ηνλ 12ν αη. ην θχξην πεηξνβφιν κεράλεκα ησλ κεζαησληθψλ

ζηξαηψλ, ζπκπεξηιακβαλνκέλνπ ηνπ βπδαληηλνχ, ήηαλ ην ιηζνβφιν έιμεσο. Σνλ 13ν

αη. φκσο θπξηαξρεί έλα λέν εθηνμεπηηθφ κεράλεκα, ην νπνία ζηαδηαθά εμεηφπηζε ηα

παιαηφηεξα. Οη δπηηθέο νλνκαζίεο ηνπ λένπ ηχπνπ ήζαλ πνιιέο, αλάινγα κε ην είδνο

ηνπ αληηβάξνπ: trabucium, biffa, tripantum, bricola.118 Διάρηζηα δηέθεξε απφ ηνλ

ηερλνινγηθφ πξνθάηνρφ ηνπ φζνλ αθνξά ζηηο βαζηθέο αξρέο, κε κφλε ζεκαληηθή

114
Πξβι. Κσλζηαληίλνο Πνξθπξνγέλλεηνο, Περὶ Βασιλείου Τάξεως, 670, 12.
115
Πξβι. Chevedden, “Artillery B”, 66-67.
116
Γελέζηνο, 28, 58-62.
117
Γηα ηηο απεηθνλίζεηο ιηζνβφισλ έιμεσο ζηνλ Scylitzes Matritensis, βι. Hoffmeyer, Equipment, 129-137.
118
Rogers, Siege Warfare, 267-268.

285
αιιαγή ηελ αληηθαηάζηαζε ησλ αλδξψλ πνπ ηξαβνχζαλ ηα ζρνηληά απφ έλα αληίβαξν,

ζπλήζσο έλα μχιηλν θηβψηην εληζρπκέλν κε κεηαιιηθά ειάζκαηα θαη γεκηζκέλν κε

κεηαιιηθά βαξίδηα, πέηξεο ή άκκν.119

Ζ έξεπλα ζεσξεί φηη νη πξψηεο αλαθνξέο ζην λέν ιηζνβφιν πξνέξρνληαη απφ

ηελ Ηηαιία θαη ρξνλνινγνχληαη ζηα ηέιε ηνπ 12νπ αη.120 Ο Chevedden, φκσο,

ππνζηεξίδεη φηη ε εθεχξεζε ηνπ ιηζνβφινπ κε αληίβαξν ζα πξέπεη λα πηζησζεί ζηνπο

Βπδαληηλνχο. Ο Ακεξηθαλφο αξαβνιφγνο ζεσξεί φηη νξηζκέλεο αλαθνξέο ζε πεγέο ηεο

Κνκλήλεηαο πεξηφδνπ δείρλνπλ φηη ν λένο ηχπνο ιηζνβφινπ κε αληίβαξν εκθαλίζζεθε

ζην Βπδάληην, απφ φπνπ δηαδφζεθε ζηνπο γεηηνληθνχο ιανχο.121

Ζ εηο βάζνο αλάιπζε ησλ επηρεηξεκάησλ ηνπ Chevedden δείρλεη φηη ηα

ζπκπεξάζκαηά ηνπ δηαηππψζεθαλ βηαζηηθά θαη δελ ζηέθνπλ. Σν θπξηφηεξν επηρείξεκα

ηνπ Ακεξηθαλνχ εηδηθνχ βαζίδεηαη ζε έλα απφζπαζκα ηνπ Νηθήηα Υσληάηε ην νπνίν

πεξηγξάθεη ηηο επηρεηξήζεηο ελαληίνλ ηεο πφιεο Εεχγκηλνλ ην 1165.122 Ο Chevedden θαη

φζνη ηνλ αθνινπζνχλ ππνζηεξίδεη φηη ε κε αλαθνξά ζε νκνρεηξία αλδξψλ θαη ε ρξήζε

φξσλ φπσο λύγος (ηνλ νπνίν ζεσξεί σο αλαθεξφκελν ζην αληίβαξν ηνπ κεραλήκαηνο)

δείρλνπλ φηη ηελ επνρή εθείλε θαη πηζαλψο παιαηφηεξα νη Βπδαληηλνί ρξεζηκνπνηνχζαλ

ιηζνβφια κε αληίβαξν.123 Ζ έιιεηςε αλαθνξψλ ζηελ νκνρεηξία ελφο ιηζνβφινπ έιμεσο

δελ κπνξεί λα ζεσξεζεί απφδεημε, ελψ ν φξνο λύγος αλαθέξεηαη πηζαλφηαηα ζηνλ

119
Γηα κία πεξηγξαθή ηνπ κεραλήκαηνο απφ ηνλ 14ν αη., βι. Marin Sanudo Torsello, Liber Secretorum
Fidelium Crucis, 80. 35-41: Est praeterea quoque sciendum, quod proiicere machinarum recte & longum,
& in conferendo eis pondus in lapidibus totum constat, ut requirit machinae magnitudo, ac quantitas
contrarii ponderis dictae capsae; & in faciendo lapides antedictos rotundos: ac etiam constat in ferro
capitis perticae, quod tenet saccam casolae, in faciendo ipsum retortum, secundum quod homines volunt in
altum proiicere, sive longum. Pro quibus omnibus magistri & ingeniatores praedictae armatae acuent
mentem suam utentes machinis supradictis.
120
L. White, “The Crusades and the Technological Thrust of the West”, ζην: V. J. Parry - M. E. Yapp
(επηκ.), War, Technology and Society in the Middle East, Λνλδίλν 1975, 97-112, εδψ 102.
121
P. E. Chevedden, “The Invention of the Counterweight Trebuchet: A Study in Cultural Diffusion”,
Dumbarton Oaks Papers 54(2000)71-116.
122
Ν. Υσληάηεο, 134. 79-81: ἧς ἀρχιτέκτων ἦν Ἀνδρόνικος, αὐτὸς τὴν σφενδόνην τον τε στρόφαλον
καὶ τὸν λύγον διατιθέμενος, πλειόνως διεσάλευε τὸν περίβολον.

286
κνριφ ηνπ ιηζνβφινπ. Απφ ηελ άιιε, ην πιήζνο ησλ καξηπξηψλ ζρεηηθά κε ηε δπηηθή

πξνέιεπζε ησλ ιηζνβφισλ κε αληίβαξν απνηειεί απφδεημε θαηαιπηηθήο ζεκαζίαο θαη

θαηαξξίπηεη ηελ επηρεηξεκαηνινγία ηνπ Ακεξηθαλνχ εηδηθνχ.

Ζ πξνέιεπζε ησλ ιηζνβφισλ κε αληίβαξν απφ ηε Γχζε απνδεηθλχεηαη θαη απφ

ηελ νξνινγία ηελ νπνία ρξεζηκνπνηνχλ νη βπδαληηλέο πεγέο ηεο επνρήο γηα λα δειψζνπλ

ηα ιηζνβφια κεραλήκαηα. Δπηπιένλ, ην γεγνλφο απηφ δείρλεη φηη θαηά ηελ χζηεξε

πεξίνδν νη Βπδαληηλνί δελ δηέζεηαλ πιένλ ηνπο πφξνπο θαη ηελ ηερλνγλσζία γηα ηελ

θαηαζθεπή αμηφινγσλ αθεηεξίσλ νξγάλσλ. Ο φξνο “ηξηπνπηζέην”, πξνεξρφκελνο απφ ην

ηηαιηθφ tribusetto (γαιι. trebuchet), απαληά ζπρλά ζην Χρονικὸν τοῦ Μορέως θαη άιιεο

πεγέο.124 Αθφκε ζεκαληηθφηεξε είλαη ε καξηπξία απφ ηε δεκψδε παξάθξαζε ηνπ

ηζηνξηθνχ έξγνπ ηνπ Υσληάηε, ε νπνία ρξνλνινγείηαη ζηα κέζα ηνπ 14νπ αη. θαη ζηελ

νπνία ρξεζηκνπνηείηαη ζπρλά ν φξνο πρέκουλα.125 ΋πσο είδακε, ε bricola ήηαλ κία απφ

ηηο νλνκαζίεο ηνπ λένπ ηχπνπ ιηζνβφινπ, ε νπνία δηέζεηε δχν παξάιιεια αληίβαξα.126

Απηά ηα κεραλήκαηα κε εχθακπηα αληίβαξα κπνξνχζαλ λα εθηνμεχζνπλ κε ρακειή

ηξνρηά, αιιά είραλ κηθξφηεξν βειελεθέο απφ ην ζπλεζηζκέλν ιηζνβφιν κε θαλνληθφ

αληίβαξν.

Δθηφο απφ ηε λέα νξνινγία, ζηηο πζηεξνβπδαληηλέο πεγέο επαλεκθαλίδεηαη θαη

ν φξνο τετραραία, ν νπνίνο είρε ρξεζηκνπνηεζεί γηα ηειεπηαία θνξά ζηα ζηξαηησηηθά

123
Chevedden, “Invention”, 86 θαη Dennis, “Heavy Artillery”, 113.
124
Χξνληθὸλ ηνῦ Μνξέωο, 852: τὰ τριπουτσέτα ἐστήσασιν ὅλα ἀπὸ τὴν στερέαν. ΋.π., 2036-7: ὥρισε
καὶ ἠφέραν ξύλα νὰ ποιήσουν σκρόφες ἀλλὰ δὴ ὁμοίως καὶ τριπουτσέτα. Βι. θαη ηελ ηηαιηθή εθδνρή
ηνπ θεηκέλνπ απηνχ: Cronaca di Morea, 422: dato l‟assalto coi trabacoli, presero li borghi, ed il castello
si rese a patti. ΋.π., ζ. 427: e con tribusetti batteva verso il castello da una parte, e l‟altra li zagratori
bersagiavano. Quelli del castello vedendo la battaglia asprissima e pericolosa, cridorono, che se
soprasedesse, che volean accordo. Βι. θαη Κσλζηαληίλνο Εξκνληαθφο, Ἰλιάδος ῥαψωιδίαι, 280, 99-100:
Ὥσπερ δὲ στρογγύλος λίθος/ ἐκπεμφθεὶς γὰρ ἐκ τραμπούκου.
125
Παξάθξαζε Χωληάηε, 90, 16-8: Μία δὲ πρέκουλα, ἧς ἦν ἀρχιτέκτων ὁ Κομνηνὸς Ἀνδρόνικος,
τοσοῦτον εὐστόχως τὰ βάρη τῶν λίθων ἠκόντιζεν, ὡς ἔνθα ἅν δοῦναι ἠβούλετο, ἔρριπτε καὶ ἐράια.
Πξβι. απηφζη, 90, 7-8: τά τε τείχη τοῦ κάστρου αὐτῶν παντοίοις ξυλοκάστροις πρεκούλων
κατασκευάσαντας.

287
εγρεηξίδηα ηνπ 10νπ αη. ΢ηηο δεκψδεηο παξαθξάζεηο ησλ έξγσλ ηεο Άλλαο Κνκλελήο θαη

ηνπ Νηθήηα Υσληάηε (κέζα 14νπ αη.) ε τετραραία ρξεζηκνπνηείηαη ζπρλά γηα λα

δειψζεη ηα ιηζνβφια κεραλήκαηα,127 αιιά δελ είκαζηε ζε ζέζε λα γλσξίδνπκε αλ απηφ

απνηειεί πξνζπάζεηα ησλ ζπγγξαθέσλ λα απνδψζνπλ ηνλ λέν ηχπν ιηζνβφινπ κε παιαηφ

βπδαληηλφ φξν ή αλ πξφθεηηαη γηα έλδεημε φηη ηα παιαηνχ ηχπνπ ιηζνβφια έιμεσο

ζπλέρηζαλ λα ρξεζηκνπνηνχληαη θαη θαηά ηελ χζηεξε βπδαληηλή πεξίνδν.

Παξά ηελ εηζαγσγή ησλ ππξνβφισλ φπισλ ζην πξψην ήκηζπ ηνπ 14νπ αη., ηα

ιηζνβφια κε αληίβαξν δελ έπαςαλ λα ρξεζηκνπνηνχληαη ζηηο πνιηνξθίεο κέρξη ηε

δεθαεηία ηνπ 1380. Σν βπδαληηλφ θξάηνο πξνθαλψο δελ δηέζεηε ηνπο απαηηνχκελνπο

νηθνλνκηθνχο πφξνπο γηα λα πξνζζέζεη ηε λέα ηερλνινγία ζην νπινζηάζηφ ηνπ θαη

πηζαλφηαηα νη ηειεπηαίεο πνιηνξθίεο ηεο Παιαηνιφγεηαο πεξηφδνπ δηεμήρζεζαλ κε ηε

ρξήζε κφλν εθηνμεπηηθψλ κεραλεκάησλ κε αληίβαξν. ΢ε θάζε πεξίπησζε, ν γλσζηφο

ζπληεξεηηζκφο ησλ Βπδαληηλψλ ινγίσλ δελ επηηξέπεη λα πξνζδηνξίζνπκε αλ ηα

πετροβόλα μηχανήματα πνπ ρξεζηκνπνηήζεθαλ απφ ηνλ Μαλνπήι Β΄ ζηελ πνιηνξθία

ηεο Θάζνπ ην 1414 ήηαλ ιηζνβφια κε αληίβαξν ή θαλφληα.128

Ζ πηψζε ηεο Κσλζηαληηλνππφιεσο κε ηελ ηζρπξή ζπλδξνκή ηνπ νζσκαληθνχ

ππξνβνιηθνχ απνηέιεζε ην νπζηαζηηθφ, φζν θαη ζπκβνιηθφ ηέινο ηεο ειιελνξσκατθήο

θαη βπδαληηλήο παξαδφζεσο ζηνλ ηνκέα ηεο ηερλνινγίαο ησλ αθεηεξίσλ νξγάλσλ.

126
Βι. απεηθφληζε ζην Chevedden, “Invention”, 74, εηθ. 5.
127
Παξάθξαζε Χωληάηε, 123, 6: ηεηξαξαίαη θαὶ ηὰ καγθαληθὰ μύια. Άλλα Κνκλελή, Μεηάθξαζε, 51, 103.
128
Ἐπιδημία Μάζαρι ἐν Ἅιδου, 556. 78-9: μετὰ δυνάμεώς τε καρτερᾶς καὶ πετροβόλων
μηχανημάτων. Ο ίδηνο ν Μαλνπήι Β΄ νλνκάδεη απηά ηα κεραλήκαηα «κεραλὰο» ζε κία απφ ηηο επηζηνιέο
ηνπ, βι. Μαλνπὴι Β΄ Παιαηνιφγνο, Ἐπιστολαί, ζ. 165. αξ. 58.

288
 Kεθάιαην όγδνν

Λνηπέο πνιηνξθεηηθέο κεραλέο, ηερληθέο θαη κέζνδνη

Έρνληαο αλαιχζεη ηελ θαηαζθεπή θαη ιεηηνπξγία ησλ αθεηεξίσλ νξγάλσλ, πξνρσξνχκε

ηψξα ζηελ αλάιπζε θαη ησλ ππνινίπσλ πνιεκηθψλ κεραλψλ θαη πνιηνξθεηηθψλ

ηερληθψλ θαη κεζφδσλ ηεο βπδαληηλήο πεξηφδνπ. ΢ην ηειεπηαίν απηφ θεθάιαην ζα

ζπγθεληξψζνπκε ηηο καξηπξίεο πνπ αλαθέξνληαη ζηηο κεραλέο θαη ηερληθέο γηα ηελ

άλνδν ζηα ηείρε (θιίκαθεο, πύξγνη, αλαρώκαηα), ηε δηάηξεζε (θξηνί) ή ηελ

ππνλφκεπζή ηνπο (ππόλνκνη), θαζψο θαη ηηο θαηαζθεπέο πνπ ρξεζίκεπαλ ζηελ θάιπςε

ησλ δχν ηειεπηαίσλ ελεξγεηψλ (ρειώλεο).

Κιίκαθεο

΋ληαο ην θζελφηεξν, πιένλ εππφξηζην θαη απινχζηεξν ζηελ θαηαζθεπή θαη ρξήζε ηνπ

πνιηνξθεηηθφ κεράλεκα, νη θιίκαθεο έρνπλ ην κεηνλέθηεκα φηη νη ζπρλέο αλαθνξέο ηνπο

ζηηο βπδαληηλέο πεγέο ζπαληφηαηα ζπλνδεχνληαη απφ ιεπηνκεξή πεξηγξαθή.1 Έηζη,

είκαζηε αλαγθαζκέλνη λα πξνβνχκε ζε ινγηθνθαλείο ππνζέζεηο ζρεηηθά κε ηελ

θαηαζθεπή ηνπο, παξά ην γεγνλφο φηη ― ζε αληίζεζε κε άιιεο πνιηνξθεηηθέο κεραλέο

θαη κεζφδνπο ― γηα ηηο θιίκαθεο δηαζέηνπκε επηπιένλ νξηζκέλεο ζαθείο ελδείμεηο

θαηλνηνκηψλ θαηά ηε βπδαληηλή πεξίνδν.

1
Πέξα απφ ηηο αθεγεκαηηθέο πεγέο, ραξαθηεξηζηηθή είλαη ε αληηκεηψπηζε ησλ θιηκάθσλ απφ ηνλ Βεγέηην,
4, 21: ρσξίο λα αζρνιεζεί θαζφινπ κε ηελ πεξηγξαθή ηνπο, ηηο ραξαθηεξίδεη άθξσο επηθίλδπλεο γηα ηνπο
επηηηζέκελνπο θαη πξνρσξεί ζηελ πεξηγξαθή άιισλ κεραλψλ γηα ηελ άλνδν ζηα ηείρε.

289
 ΢χκθσλα κε ηα ηερληθά εγρεηξίδηα, νη απιέο θιίκαθεο ήζαλ θαηαζθεπαζκέλεο

είηε απφ νιφθιεξα μχια (μονόξυλοι), είηε απφ κηθξφηεξα ηκήκαηα θαηεξγαζκέλεο

μπιείαο (σύνθετοι).2 Μία ηδέα γηα ηε κνξθή ησλ θιηκάθσλ παίξλνπκε απφ ηηο

κηθξνγξαθίεο ηνπ ΢θπιίηδε ηεο Μαδξίηεο.3 Γελ ππήξραλ ζπγθεθξηκέλεο δηαζηάζεηο γηα

ηηο θιίκαθεο, θαζψο έπξεπε λα ηνπνζεηνχληαη ππφ ζπγθεθξηκέλε γσλία ζην ηείρνο, ψζηε

λα κελ θηλδπλεχνπλ λα αλαηξαπνχλ ή λα ζπάζνπλ. ΢πλεπψο, ην κήθνο ηνπο ήηαλ άκεζα

εμαξηεκέλν απφ ην χςνο ηνπ ηείρνπο ηεο πνιηνξθεκέλεο πφιεσο.

΢ηε βπδαληηλή πεξίνδν έλαο λένο ηχπνο πνιηνξθεηηθήο θιίκαθνο θάλεη ηελ

εκθάληζή ηνπ. Ήδε απφ ηηο αξρέο ηνπ 7νπ αη. ηα Θαύματα τοῦ Ἁγίου Δημητρίου, κία

αγηνινγηθή πεγή νη ζπγγξαθείο ηεο νπνίαο ππήξμαλ απηφπηεο κάξηπξεο ησλ πνιηνξθηψλ

ηεο Θεζζαινλίθεο απφ Αβάξνπο θαη ΢ιάβνπο, θάλνπλ ιφγν γηα ὑποτρόχους κλίμακας

ηηο νπνίεο δηέζεηαλ νη πνιηνξθεηέο,4 ελψ παξφκνηεο θιίκαθεο αλαθέξεη ζηηο αξρέο ηνπ

10νπ αη. ν απηνθξάησξ Λέσλ ΢η΄ ν ΢νθφο.5

Σε ζαθέζηεξε εηθφλα γηα ηε κνξθή απηνχ ηνπ λένπ ηχπνπ θιίκαθνο παίξλνπκε

απφ ηελ πεξηγξαθή ― αιιά θαη ηηο αληίζηνηρεο κηθξνγξαθίεο ζηνλ θψδηθα Vaticanus gr.

1605, fol. 34, 36 ― ησλ Παραγγελμάτων Πολιορκητικῶν, ηνπ αλψλπκνπ έξγνπ ησλ

κέζσλ ηνπ 10νπ αη. ην νπνίν παξαθξάδεη, αιιά δελ αθνινπζεί ηπθιά, ηελ πεγή ηνπ, ην

θείκελν ηνπ κεραληθνχ Απνιινδψξνπ ηνπ Γακαζθελνχ. ΢ην ζπκπέξαζκα φηη ν λένο

ηχπνο θιίκαθνο απνηειεί βπδαληηλή θαηλνηνκία αγφκεζα απφ ην γεγνλφο φηη ην

θεθάιαην απηφ ησλ Παραγγελμάτων δελ απαληά ζηνλ Απνιιφδσξν, ελψ δελ ππάξρεη

2
Παραγγέλματα Πολιορκητικά, 46, 16-22.
3
Γεληθά γηα ηνλ εμνπιηζκφ ηνπ βπδαληηλνχ ζηξαηνχ, φπσο απηφο απεηθνλίδεηαη ζηηο κηθξνγξαθίεο ηνπ
΢θπιίηδε ηεο Μαδξίηεο, βι. Ada B. Hoffmeyer, Military Equipment in the Byzantine Manuscript of
Scylitzes in Biblioteca Nacional in Madrid (Gladius 5), Γξαλάδα 1966, 1-196· εηδηθά γηα ηηο θιίκαθεο, βι.
129 θαη εηθ. 37, 45.
4
Θαύματα Ἁγίου Δημητρίου, 186, 27.
5
Λέσλ ΢η΄, Τακτικά, ζη. 893D/896A: “Καὶ σκάλαι σύνθετοι ἢ ἐπιτεθεῖσαι τ῵ τείχει, ἢ ἐν ὀρθοῖς

290
θακκία άιιε πξνγελέζηεξε ηνπ 7νπ αη. πεγή, ηερληθή ή αθεγεκαηηθή, ε νπνία λα

πεξηγξάθεη ηξνρνθφξνπο θιίκαθεο. Πέξαλ ηεο ηνπνζεηήζεσο ηξνρψλ, ε βπδαληηλή

θαηλνηνκία έγθεηηαη ζην φηη νη λένπ ηχπνπ θιίκαθεο δηέζεηαλ ζην άλσ άθξν ηνπο

ἐπιβάθρα (γλσζηή θαη σο διαβάθρα ή ὑποβάθρα), κία θηλεηή γέθπξα ε νπνία ζπλήζσο

εμφπιηδε ηνπο πνιηνξθεηηθνχο πχξγνπο θαη κε ηε βνήζεηα ηεο νπνίαο νη αλεξρφκελνη

ζηξαηηψηεο κπνξνχζαλ εχθνια λα αλέιζνπλ ζηηο επάιμεηο ηνπ ερζξηθνχ ηείρνπο. ΋πσο

αλαθέξεη ν Ήξσλ ν Βπδάληηνο θαη φπσο κπνξνχκε λα παξαηεξήζνπκε ζηελ αληίζηνηρε

κηθξνγξαθία, ε “επηβάζξα” ήηαλ εθνδηαζκέλε κε ηξηγσληθή κεηαιιηθή θαηαζθεπή ε

νπνία δηέζεηε κεηαιιηθνχο ήινπο, ψζηε λα απνηξέπεη ηελ θαηαθξήκληζε ή αλάζπξζε

ησλ επηηηζεκέλσλ απφ δίθηπα ηα νπνία έξηρλαλ νη ππεξαζπηζηέο.6 ΢ε αληίζεζε κε ηηο

απιέο θιίκαθεο, νη νπνίεο δελ ήζαλ ηδηαηηέξσο πιαηηέο, νη λέεο έπξεπε λα έρνπλ πιάηνο

αξθεηφ ψζηε λα επηηξέπνπλ ηελ ηαπηφρξνλε άλνδν ηξηψλ έσο πέληε ζηξαηησηψλ.7

Βεβαίσο, παξά ηα πιενλεθηήκαηα ησλ λένπ ηχπνπ θιηκάθσλ, νη παιαηάο ηερλνινγίαο

απιέο πνιηνξθεηηθέο θιίκαθεο ζπλέρηζαλ λα βξίζθνληαη ζε ρξήζε θαη κεηά ηνλ 7ν αη.,

θαζψο επέηξεπαλ ηε ιαζξαία αλάβαζε ζε πεξηπηψζεηο θαηαδξνκηθήο εθφδνπ ζηα

ερζξηθά ηείρε.

΢χκθσλα κε ηνλ αλψλπκν ζπγγξαθέα ησλ Παραγγελμάτων, ν νπνίνο ζην

ζεκείν απηφ παξαθξάδεη ηνλ κεραληθφ Φίισλα, εθηφο απφ ηηο μχιηλεο θιίκαθεο ππήξραλ

θαη άιιεο, θαηαζθεπαζκέλεο απφ ζρνηληά ή θνπζθσκέλα δέξκαηα δψσλ.8 Σν γεγνλφο φηη

αληηγξάθεη αξραία πεγή δελ εκπλέεη κεγάιε εκπηζηνζχλε, πφζν κάιινλ φηαλ δελ

δηαζέηνπκε νχηε κία καξηπξία ζρεηηθά κε ηελ χπαξμε δεξκάηηλσλ θιηκάθσλ

ξύλοις ἐπικείμεναι, καὶ διὰ τροχῶν προσφερόμεναη”.

6
Παραγγέλματα Πολιορκητικά, 49, 1-19.
7
Απηφζη, 46, 1-34.
8
Απηφζη, 12, 1-26.

291
ζην Βπδάληην.9 Απφ ηελ άιιε, φκσο, ζψδνληαη νξηζκέλεο πιεξνθνξίεο γηα ηε ρξήζε

ζρνίληλσλ θιηκάθσλ απφ ηνπο Βπδαληηλνχο, φπσο εθείλεο ηηο νπνίεο ρξεζηκνπνίεζαλ ηα

ζηξαηεχκαηα ηνπ Αλδξνλίθνπ Γ΄ γηα λα εηζέιζνπλ θξπθά ζηελ Κσλζηαληηλνχπνιε, ηελ

νπνία θαηείρε ν παππνχο ηνπ, Αλδξφληθνο Β΄: ζχκθσλα κε ηνλ Ησάλλε Καληαθνπδελφ,

νη ζθειεηνί ησλ θιηκάθσλ ήζαλ ζρνίληλνη, ελψ νη βαζκίδεο (ζθαινπάηηα) μχιηλεο· νη

θιίκαθεο ζηεξεψζεθαλ ζηηο επάιμεηο κε ηε βνήζεηα ζπλεξγαηψλ κέζα απφ ηελ πφιε.10

Γπζηπρψο, ν ραξαθηήξαο ηεο πιεηνλφηεηνο ησλ βπδαληηλψλ αθεγεκαηηθψλ πεγψλ δελ

καο επηηξέπεη λα αληιήζνπκε πεξηζζφηεξεο πιεξνθνξίεο γηα ηέηνηνπ είδνπο ηερληθέο

ιεπηνκέξεηεο. ΢πλεπψο, δελ πξέπεη λα θαηαδηθάδνπκε εθ ησλ πξνηέξσλ ηηο καξηπξίεο

ησλ ηερληθψλ εγρεηξηδίσλ σο αλαρξνληζηηθέο ή πξντφληα κηκήζεσο αξραίσλ πξνηχπσλ.

Λακπξφ παξάδεηγκα ησλ φζσλ αλαθέξακε αλσηέξσ απνηειεί ε ηζηνξία ηεο

σαμβύκης ζην Βπδάληην. ΋πσο είδακε ζην ηέηαξην θεθάιαην, ην κεράλεκα απηφ ― ην

νπνίν είρε νλνκαζζεί έηζη ιφγσ ηεο νκνηφηεηφο ηνπ κε ην νκψλπκν κνπζηθφ φξγαλν

ησλ αξραίσλ ― ζπλαληάηαη αξθεηέο θνξέο ζε πεγέο ηεο ειιεληζηηθήο πεξηφδνπ ελ

ρξήζεη ηφζν ζηελ μεξά, φζν θαη απφ πινία. ΢ε παξφκνηα θείκελα ησλ ειιεληζηηθψλ

ρξφλσλ βαζίδεηαη θαη ν ζπγγξαθέαο ησλ Παραγγελμάτων γηα λα πεξηγξάςεη ηε

“ζακβχθε”, αλ θαη απνδίδεη ηελ νλνκαζία απηή κφλν ζηα κεραλήκαηα πνπ ρξεζίκεπαλ

ζηηο πνιηνξθίεο παξαζαιάζζησλ πφιεσλ. 11 Υσξίο ηελ πεξηζηαζηαθή κλεία ηνπ

ηζηνξηθνχ Νηθήηα Υσληάηε, ν νπνίνο πεξηγξάθεη κία παξφκνηα κεραλή εμηζηνξψληαο

ηελ πνιηνξθία ηεο Κέξθπξαο απφ ηνπο Βπδαληηλνχο (1148-1149),12 ε κνλαδηθή

καξηπξία ηελ νπνία ζα δηαζέηακε απφ ηε βπδαληηλή πεξίνδν ζα ήηαλ ην θείκελν ησλ

9
Απφ ηελ άιιε, ππάξρνπλ ελδείμεηο γηα ηε ρξήζε θνπζθσκέλσλ δεξκάηηλσλ αζθψλ θαηά ηε δηάβαζε
πιεκκπξηζκέλσλ πνηακψλ: ΢θπιίηδεο, 351, 5-6 (ν Βαζίιεηνο Β΄ πεξλά ηνλ ζηξαηφ ηνπ απφ ηνλ
πιεκκπξηζκέλν Δξηγψλα σχεδίαις καὶ θυλάκοις πεφυσημένοις).
10
Η. Καληαθνπδελφο, I, 300, 22-23.
11
Παραγγέλματα Πολιορκητικά, 53, 1-54, 12.
12
N. Υσληάηεο, 82, 66-84, 35.

292
Παραγγελμάτων θαη νη κηθξνγξαθίεο ηνπ ρεηξνγξάθνπ ηνπ. Πξφθεηηαη γηα αθφκε έλα

ραξαθηεξηζηηθφ παξάδεηγκα ηεο αλεπάξθεηαο ηνπ ζψκαηνο ησλ βπδαληηλψλ

αθεγεκαηηθψλ πεγψλ λα θαιχςνπλ ηηο αλάγθεο καο φζνλ αθνξά ζηελ ηζηνξία ηεο

ηερλνινγίαο ζην Βπδάληην, αλεπάξθεηαο ε νπνία ζπρλά αλαγθάδεη ηνπο κειεηεηέο λα

παξαβηάδνπλ ην γξάκκα ηνπ αμηψκαηνο unus testis nullus testis.

Παξά ην φηη δελ αλαθέξεηαη ζαθψο κε απηφ ην φλνκα, ε κεραλή ηελ νπνία

πεξηγξάθεη ν Υσληάηεο είλαη πέξαλ πάζεο ακθηβνιίαο ζακβχθε: επξφθεηην γηα κία

μχιηλε θιίκαθα πνπ δηέζεηε ζθειεηφ φπσο νη πνιηνξθεηηθνί πχξγνη, αλ θαη δελ είλαη

ζαθέο αλ πξνζηαηεπφηαλ απφ δέξκαηα· είρε θαηαζθεπαζζεί απφ θαηάξηηα θαη άιια μχια

πξνεξρφκελα απφ πινία θαη ζηεξηδφηαλ ζε ζθάθε δεκέλα κεηαμχ ηνπο, ελψ ην χςνο ηεο

έθηαλε έσο ηηο επάιμεηο ηνπ ηείρνπο ηεο Κέξθπξαο·13 ην κεγάιν κήθνο πνπ αλαγθαζηηθά

είρε, θαζψο ε απφζηαζε ησλ ηεηρψλ ηεο Κέξθπξαο (ζεκ. Παιαηφ Φξνχξην) απφ ην

επίπεδν ηεο ζάιαζζαο είλαη ζεκαληηθή, επέηξεπε ηελ ηαπηφρξνλε ρξήζε ηεο απφ 400 (ή

300, ζχκθσλα κε άιια ρεηξφγξαθα) ζηξαηηψηεο.14

Πνιηνξθεηηθνί πύξγνη

Δκθαληδφκελνη ζηηο γξαπηέο πεγέο σο turres ligneae,15 turres ambulatoriae,16 πύργοι

ξυλίνοι,17 ξυλόπυργοι,18 ξυλοπύργια φορητά,19 νόθων πύργων μηχαναὶ,20

13
Έλζα αλ., 82, 66-83, 75.
14
Έλζα αλ., 83, 86-90.
15
Ακκηαλφο Μαξθειιίλνο, 21, 12, 9.
16
Βεγέηηνο, 4, 17.
17
Πξνθφπηνο, Πόλεμοι, 5, 21, 3· Νηθεθφξνο, 13, 16.
18
Κσλζηαληίλνο Πνξθπξνγέλλεηνο, Περὶ Βασιλείου Τάξεως, 670, 10-11.
19
Παραγγέλματα Πολιορκητικά, 2, 6.
20
Γ. Πηζίδεο, 186, 222.

293
πυργοκάστελλοι21 ή μόσυνες,22 νη πνιηνξθεηηθνί πχξγνη θιεξνδνηήζεθαλ ζην

Βπδάληην ― φπσο άιισζηε θαη ε πιεηνλφηεηα ησλ πνιεκηθψλ ηνπ κεραλψλ ― απφ ηελ

ειιεληζηηθή θαη ξσκατθή ηερλνινγηθή παξάδνζε.

Οη πξψηεο πεξηγξαθέο πνιηνξθεηηθψλ πχξγσλ ζηελ πξσηνβπδαληηλή πεξίνδν

ρξνλνινγνχληαη ζηνλ 4ν αη. θαη πξνέξρνληαη απφ ιαηηληθέο πεγέο. ΢πγθεθξηκέλα, ν

Βεγέηηνο απαξηζκεί ηνπο θνξεηνχο πχξγνπο ζηελ πεξηγξαθή ηνπ πνιηνξθεηηθνχ

νπινζηαζίνπ πνπ δηέζεηαλ νη ζηξαηνί ηεο επνρήο ηνπ. ΢χκθσλα κε απηφλ, νη πχξγνη

θαηαζθεπάδνληαλ απφ μχιηλεο δνθνχο επελδπκέλεο κε ζαλίδεο θαη θαιπκκέλεο κε

δέξκαηα δψσλ θαη ππξίκαρα πθάζκαηα. Έπξεπε λα είλαη πςειφηεξνη απφ ην ερζξηθφ

ηείρνο, αθφκε θαη απφ ηνπο αληηπάινπο ιίζηλνπο πχξγνπο ηνπ· ν Βεγέηηνο δίλεη

ελδεηθηηθά ηηο δηαζηάζεηο ησλ βάζεψλ ηνπο, νη νπνίεο ζα έπξεπε λα είλαη κεηαμχ 30 θαη

50 ξσκατθψλ πνδψλ (9-15 κ.). ΢χκθσλα κε ηνλ Ρσκαίν ζπγγξαθέα, ν πχξγνο δηέζεηε

ηνπιάρηζηνλ ηξία επίπεδα, ζην θαηψηεξν απφ ηα νπνία κπνξνχζε λα ηνπνζεηεζεί θξηφο

γηα ηελ θξνχζε ηνπ ηείρνπο, ζην κεζαίν ππήξρε θηλεηή γέθπξα θαηαζθεπαζκέλε κε

δνθνχο, κε ηε βνήζεηα ηεο νπνίαο νη ζηξαηηψηεο ζα αλέβαηλαλ ζηηο επάιμεηο ηνπ

ερζξηθνχ ηείρνπο, ελψ ζηελ νξνθή βξίζθνληαλ ζηξαηηψηεο γηα ηελ απφθξνπζε ησλ

ερζξηθψλ πξνζβνιψλ θαη ηε ζάξσζε ησλ επάιμεσλ κε βιήκαηα. 23 Παξάιιεια, ν

21
Πασχάλιον Χρονικόν, 720, 2· 725, 4.
22
Συλλογὴ Τακτικῶν, 53, 8.
23
Βεγέηηνο, 4, 17, 1-7: “Turres autem dicuntur machinamenta ad aedificiorum speciem ex trabibus
tabulatisque conpacta et, ne tantum opus hostili concremetur incendio, diligentissime ex crudis coriis vel
centonibus communita, quibus pro modo altitudinis additur latitudo. Nam interdum tricenos pedes per
quadrum interdum quadragenos vel quinquagenos latae sunt. Proceritas autem ipsarum tanta fit, ut non
solum muros sed etiam turres lapideas, altitudine superent. His plures rotae mechanica arte subduntur,
quarum lapsu volubili magnitudo tam ampla moveatur. Praesens autem periculum civitatis est, si ad murum
fuerit turris admota. Plures enim accipit scalas et diverso genere conatur inrumpere. Nam in inferioribus
habet arietem, cuius impetu destruit muros, circa mediam vero partem accipit pontem, factum de duabus
trabibus saeptumque de vimine, quem subito prolatum inter turrem murumque constituunt et per eum
egredientes de machina bellatores in civitatem transeunt et occupant muros. In superioribus autem turris
illius partibus contati et sagittarii collocantur, qui defensores urbis ex alto contis missibilibus saxisque
prosternant. Quo facto civitas capitur sine mora. Qui enim auxilii superest, cum hi, qui de murorum
altitudine sperabant, repente supra se aspiciunt altiorem hostium murum?”

294
ζρεδφλ ζχγρξνλφο ηνπ Ακκηαλφο Μαξθειιίλνο παξαζέηεη πεξηγξαθή ησλ πνιηνξθεηηθψλ

πχξγσλ νη νπνίνη, ηνπνζεηεκέλνη επάλσ ζε πινία αλά ηξία δεκέλα κεηαμχ ηνπο,

ρξεζηκνπνηήζεθαλ ― αλ θαη ρσξίο επηηπρία ― ζηελ πνιηνξθία ηεο Αθπιείαο απφ ηηο

πηζηέο ζηνλ Ηνπιηαλφ δπλάκεηο ην έηνο 361-362· ήζαλ εθνδηαζκέλνη κε δηαβάζξεο γηα

ηελ άλνδν ησλ πνιεκηζηψλ ζηα ηείρε ηεο ερζξηθήο πφιεσο, ελψ ηελ έθνδν ζα θάιππηαλ

ηνμφηεο ηνπνζεηεκέλνη ζηελ θνξπθή.24 Ο ίδηνο ηζηνξηθφο αλαθέξεηαη ζηε ρξήζε πχξγσλ

θαηά ηελ εθζηξαηεία ηνπ απηνθξάηνξνο Ηνπιηαλνχ ελαληίνλ ησλ Πεξζψλ (363).25

Αλ θαη ρξνλνινγείηαη ζε θάπσο κεηαγελέζηεξε πεξίνδν, ε πεξηγξαθή απφ ηνλ

Εψζηκν ησλ πνιηνξθεηηθψλ πχξγσλ πνπ ρξεζηκνπνηήζεθαλ θαηά ηελ εθζηξαηεία ηνπ

Ηνπιηαλνχ ελαληίνλ ησλ Πεξζψλ ζα πξέπεη θαη απηή λα αλαρζεί ζηνλ 4ν αη., θαζψο ν

ηζηνξηθφο ηνπ 5νπ αη. άληιεζε πιεξνθνξίεο απφ ηα ρακέλα πιένλ έξγα ζχγρξνλσλ κε

ηελ εθζηξαηεία ηζηνξηθψλ ― θπξίσο ηνλ Μάγλν ―, νη νπνίνη κάιηζηα είραλ ιάβεη

κέξνο ζηηο επηρεηξήζεηο ηνπ 363 θαη ήζαλ απηφπηεο κάξηπξεο ηεο θαηαζθεπήο θαη

ρξήζεσο ησλ ζπγθεθξηκέλσλ πνιηνξθεηηθψλ κεραλεκάησλ. Ο Εψζηκνο αλαθέξεη φηη ν

ζθειεηφο ηνπ μχιηλνπ πχξγνπ ν νπνίνο ρξεζηκνπνηήζεθε γηα ηελ άισζε ηεο

αθξνπφιεσο ηεο πεξζηθήο πφιεσο Βεξζαβψξαο απεηειείην απφ ηέζζεξηο κεγάιεο

μχιηλεο δνθνχο, ελψ ε ζπλδεζκνινγία ηνπ ήηαλ απφ ζίδεξν. ΢ηελ νξνθή ηνπ είραλ

ηνπνζεηεζεί φρη κφλν ηνμφηεο θαη βαιιίζηξεο, αιιά αθφκε θαη ιηζνβφια φξγαλα,

γεγνλφο ην νπνίν θαηαδεηθλχεη ηελ αλζεθηηθφηεηα θαη ηε ζηηβαξή θαηαζθεπή ηνπ

πχξγνπ ― ε ηζρπξή αλάθξνπζε ησλ ιηζνβφισλ ηεο επνρήο ήηαλ ηθαλή λα πξνθαιέζεη

24
Ακκηαλφο Μαξθειιίλνο, 21, 13, 9: “Constructas veloci studio ligneas turres, propugnaculis hostium
celsiores, imposuore trigeminis navibus, valide sibi conexis, quibus insistentes armati, uno parique ardore
prohibitores dispellere, collatis expropinquo viribus, nitebantur: subterque expediti velites a turrium
cavernis egressi, iniectis ponticulis, quos ante compaginarant, trangredi festinarunt indiviso negotio ut,
dum vicissim missilibus se petunt et saxis utrimquesecus alte locate, hi qui transiere perpontes, nullo
interpellante, aedificii parte convulse, aditus in penetralia oppidi reserarent.”

295
θζνξέο αθφκε θαη ζηα ιίζηλα ηείρε φπνπ ήζαλ εγθαηεζηεκέλα. Αθφκε εληππσζηαθφηεξν

είλαη ην φηη ε φιε εξγαζία δηήξθεζε κφιηο κία εκέξα· απηφ κάο νδεγεί ζην αλαπφθεπθην

ζπκπέξαζκα φηη ηα δηάθνξα εμαξηήκαηα ηνπ πχξγνπ είραλ κεηαθεξζεί

πξνθαηαζθεπαζκέλα θαη ζπλαξκνινγήζεθαλ επηηφπνπ.26

Ζ επφκελε καξηπξία είλαη άθξσο ελδηαθέξνπζα, θαζψο δείρλεη φηη ε

ηερλνγλσζία ηεο θαηαζθεπήο πνιηνξθεηηθψλ πχξγσλ είρε δηαρπζεί θαη ζε γεηηνληθνχο

κε ην Βπδάληην ιανχο. ΢χκθσλα κε ηνλ Πξνθφπην, παξφκνηνπο πχξγνπο θαηαζθεχαζαλ

νη Γφηζνη ηεο Ηηαιίαο θαηά ηε δηάξθεηα ησλ πξνπαξαζθεπψλ ηνπ βαζηιέσο Οπτηηίγηδνο

γηα ηελ πνιηνξθία ηεο Ρψκεο ην 537, φηαλ ζηελ Αηψληα Πφιε είρε νρπξσζεί ν

ζηξαηεγφο Βειηζάξηνο θαη ηκήκαηα ηνπ βπδαληηλνχ εθζηξαηεπηηθνχ ζψκαηνο. Καζψο ν

Βπδαληηλφο ηζηνξηθφο δελ ζρνιηάδεη θάπνηα ζεκαληηθή δηαθνξά αλάκεζα ζηνπο

πχξγνπο απηνχο θαη ηα αληίζηνηρα βπδαληηλά κεραλήκαηα ― εθηφο απφ κία

ιεπηνκέξεηα, ε ζπνπδαηφηεηα ηεο νπνίαο ζα αλαθεξζεί παξαθάησ ―, πξέπεη λα

ζεσξήζνπκε φηη νη θαηαζθεπαζηηθέο ιεπηνκέξεηεο ησλ ζπγθεθξηκέλσλ πχξγσλ ήζαλ

παξφκνηεο κε εθείλεο ησλ αληίζηνηρσλ βπδαληηλψλ. ΢χκθσλα κε ηνλ Πξνθφπην, νη

μχιηλνη πχξγνη ηνπ Οζηξνγφηζνπ εγεκφλνο ήζαλ ηζνυςείο κε ην ηείρνο ηεο Ρψκεο·

κάιηζηα, γηα ηνλ αθξηβή ππνινγηζκφ ηνπ χςνπο νη Γφηζνη είραλ κεηξήζεη εμ

απνζηάζεσο ηηο ζηξψζεηο ησλ δφκσλ ηνπ ηείρνπο. Οη πχξγνη δηέζεηαλ ν θαζέλαο

25
Έλζα αλ., 24, 18-21.
26
Εψζηκνο, II1, 34, 29-35, 11: “Ξύλα μέγιστα τέσσαρα πρὸς ἄλληλα συνδήσας σιδήρῳ καὶ πύργου
σχῆμα τετραγώνου διὰ τούτων ἀπεργασάμενος, ἀντιστήσας τε τ῵ τῆς ἀκροπόλεως τείχει, τῇ τε
κατὰ βραχὺ τοῦ ὕψους προσθήκῃ τ῵ μήκει τῶν τειχῶν ἵσον ἀποτελέσας, εἰς τοῦτον ἀνεβίβασε
τοξότας τε καὶ τοὺς ἀπὸ μηχανῶν ἀφιέντας λίθους καὶ βέλη· τότε τοίνυν ἔκ τε τῶν
πολιορκούντων οἱ Πέρσαι καὶ ἐκ τῶν ἐφεστηκότων τῇ μηχανῇ πανταχόθεν καταβαλλόμενοι
μέχρι μέν τινος ἀντέσχον, τελευτῶντες δὲ ὁμολογίᾳ τὴν ἀκρόπολιν ὑπέσχοντο παραδώσειν, εἰ
μέτριόν τι παρὰ τοῦ βασιλέως αὐτοῖς ὑπαρχθείη.”

296
ηέζζεξηο ηξνρνχο, ηνπνζεηεκέλνπο ζηηο γσλίεο ηεο βάζεσο, θαη ε κεηαθίλεζή ηνπο

εμαζθαιηδφηαλ κε ηελ έιμε βνψλ.27

Δθηφο απφ ηνπο Οζηξνγφηζνπο, θαίλεηαη φηη θαη νη Αβαξνζιάβνη δηέζεηαλ

επαξθείο γλψζεηο γηα ηελ θαηαζθεπή θαη ρξήζε πνιηνξθεηηθψλ πχξγσλ, αλ θξίλνπκε

απφ ηηο ζπρλέο αλαθνξέο ησλ βπδαληηλψλ πεγψλ ζε αβαξηθνχο μχιηλνπο πχξγνπο απφ ηα

ηέιε ηνπ 6νπ αη. θαη εμήο. Λεπηνκέξεηεο γηα ηελ θαηαζθεπή ελφο απφ απηνχο ηνπο

πχξγνπο κάο παξαδίδνληαη απφ ηα Θαύματα τοῦ Ἁγίου Δημητρίου· πξφθεηηαη γηα

καξηπξία αλεθηίκεηεο αμίαο, θαζψο ρξνλνινγείηαη ζε κία πεξίνδν θαηά ηελ νπνίαλ νη

ππφινηπεο βπδαληηλέο πεγέο ζησπνχλ. ΢χκθσλα κε ην αγηνινγηθφ θείκελν, θαηά ηε

δηάξθεηα πνιηνξθίαο ηεο Θεζζαινλίθεο απφ ηνπο ΢ιάβνπο (677), έλαο κεραληθφο ζηελ

ππεξεζία ηνπ ΢ιάβνπ εγεκφλνο πξνζθέξζεθε λα θαηαζθεπάζεη γηα ινγαξηαζκφ ησλ

επηηηζεκέλσλ έλαλ ηξηψξνθν μχιηλν πχξγν, ν νπνίνο ζα έθεξε πεηξνβφινπο κεραλέο,

ηνμφηεο θαη ζθελδνλεηέο. Ο πχξγνο ζα θαιππηφηαλ απφ δέξκαηα λενζθαγκέλσλ δψσλ

θαη ζα θηλείην κε ηε βνήζεηα ηξνρψλ θαη θπιίλδξσλ.28

Ζ παξάζεζε ραξαθηεξηζηηθψλ πεξηγξαθψλ πνιηνξθεηηθψλ πχξγσλ απφ

Βπδαληηλνχο ζπγγξαθείο ηεο πξψηκεο θαη κέζεο πεξηφδνπ θιείλεη κε ηελ Άλλα

Κνκλελή θαη ηνπο πχξγνπο ηνπο νπνίνπο νη Βπδαληηλνί βξέζεθαλ αλαγθαζκέλνη λα

αληηκεησπίζνπλ ζηηο δχν πνιηνξθίεο ηνπ Γπξξαρίνπ απφ ηνπο Ννξκαλδνχο ηνπ

Ρνβέξηνπ Γπτζθάξδνπ θαη ηνπ Βνεκνχλδνπ θαηά ηα έηε 1081-1082 θαη 1107-1108

αληηζηνίρσο. Αλ θαη πξφθεηηαη ζηελ πξαγκαηηθφηεηα γηα λνξκαλδηθά κεραλήκαηα, δελ

πξέπεη λα ιεζκνλνχκε φηη ε πνιηνξθεηηθή ηέρλε ηεο επνρήο δελ είρε ζηεγαλά θαη ε

ηερλνινγία ηεο θαηαζθεπήο πνιεκηθψλ κεραλψλ ήηαλ ελ πνιινίο θνηλφ θηήκα ησλ

δηαθφξσλ ιαψλ ηεο Μεζνγείνπ. Δπηπιένλ, θαίλεηαη φηη νη Ννξκαλδνί ηεο Ηηαιίαο είραλ

27
Πξνθφπηνο, Πόλεμοι, 5, 21, 3-4.

297
έιζεη γηα πξψηε θνξά ζε επαθή κε πνιηνξθεηηθνχο πχξγνπο θαηά ηε δηάξθεηα ηεο

πνιηνξθίαο ηνπ Σξάλη ην 1042, φηαλ νη πνιίηεο ηνπ Μπάξη, πξνζσξηλνί ζχκκαρνη ησλ

Ννξκαλδψλ, αιιά θαη‟ νπζίαλ Βπδαληηλνί ππήθννη θαη θάηνρνη ηεο ειιελνξσκατθήο

πνιηνξθεηηθήο ηερλνινγίαο, θαηαζθεχαζαλ έλα μχιηλν πχξγν γηα λα εληζρχζνπλ ηνπο

Ννξκαλδνχο ζπκκάρνπο ηνπο, πχξγν ηνλ νπνίνλ αξγφηεξα έθαςαλ, φηαλ άιιαμαλ θαη

πάιη πιεπξά.29

Δπηζηξέθνληαο ζηνπο λνξκαλδηθνχο πνιηνξθεηηθνχο πχξγνπο νη νπνίνη

ρξεζηκνπνηήζεθαλ αλεπηηπρψο ελαληίνλ ησλ νρπξψζεσλ ηνπ Γπξξαρίνπ,

δηαπηζηψλνπκε απφ ηηο πεξηγξαθέο ηεο Ἀλεξιάδος φηη παξνπζίαδαλ πνιιά θνηλά

ραξαθηεξηζηηθά κε ηνπο παιαηνηέξνπο. Ο μχιηλνο πχξγνο ηνπ Ρνβέξηνπ Γπτζθάξδνπ

ήηαλ πςειφηεξνο απφ ηα ηείρε ηεο πφιεσο, θαιππηφηαλ κε δέξκαηα θαη ζηελ θνξπθή

ηνπ ήζαλ ηνπνζεηεκέλα ιηζνβφια.30 Δπηπιένλ, δηέζεηε θηλεηή γέθπξα γηα ηελ έθνδν

ησλ πνιηνξθεηψλ ― ν πχξγνο είρε ρσξεηηθφηεηα 500 ζηξαηησηψλ ― ζηηο επάιμεηο ηνπ

ηείρνπο.31 Ζ πεξηγξαθή ηνπ πχξγνπ ηνπ Βνεκνχλδνπ είλαη αθφκε ιεπηνκεξέζηεξε:

επξφθεηην γηα ην ζεκαληηθφηεξν κεράλεκα ζην νπινζηάζην ησλ Ννξκαλδψλ, ζην νπνίν

βάζηδαλ ηηο ειπίδεο ηνπο γηα ηελ θαηάιεςε ηεο πφιεσο, ρσξίο απηφ λα ζεκαίλεη φηη, θαηά

ηε δηάξθεηα ηνπ ελφο έηνο πνπ δηήξθεζε ε θαηαζθεπή ηνπ, δελ απνπεηξάζεθαλ λα

αιψζνπλ ην Γπξξάρην ρξεζηκνπνηψληαο θαη άιιεο πνιεκηθέο κεραλέο·32 ν πχξγνο είρε

ηεηξάγσλε βάζε θαη μεπεξλνχζε ην χςνο ησλ ηεηρψλ ηεο πφιεσο θαηά 2,5 έσο 3 κέηξα

πεξίπνπ, ελψ ήηαλ θαη απηφο εθνδηαζκέλνο κε θηλεηή γέθπξα· 33 δηέζεηε πνιινχο

ηξνρνχο, ηνπο νπνίνπο θηλνχζαλ νη ζηξαηηψηεο ζην εζσηεξηθφ ηνπ κε ηε βνήζεηα

28
Θαύματα Ἁγίου Δημητρίου, 218, 21-219, 6.
29
R. Rogers, Latin Siege Warfare in the Twelfth Century, Ομθφξδε 1992, 96-97.
30
Άλλα Κνκλελή, 120, 22-25.
31
Έλζα αλ., 128, 60-64.
32
Έλζα αλ., 392, 57-61.
33
Έλζα αλ., 392-393, 74-80.

298
κνριψλ, ήηαλ πνιπψξνθνο θαη πιήξσο θαιπκκέλνο κε ζαλίδεο, απφ ηα αλνίγκαηα ησλ

νπνίσλ έβαιιαλ ηνμφηεο, ελψ ζηελ θνξπθή ηνπ ήζαλ ηνπνζεηεκέλνη πνιεκηζηέο γηα ηελ

απφθξνπζε ηπρφλ επηζέζεσο.34

Καηά ηελ χζηεξε βπδαληηλή πεξίνδν είλαη δχζθνιν λα κηινχκε γηα

απνθιεηζηηθά βπδαληηλή πνιηνξθεηηθή ηέρλε, θαζψο ε επξεία δηάδνζε ηεο πνιεκηθήο

ηερλνγλσζίαο θαη ε πξντνχζα νηθνλνκηθή δπζπξαγία ηνπ θξάηνπο είραλ πξν πνιινχ

αθαηξέζεη απφ ηνπο Βπδαληηλνχο ην δηθαίσκα λα θαπρψληαη γηα ηερλνινγηθή ππεξνρή.

Υαξαθηεξηζηηθφ παξάδεηγκα απνηειεί ν πνιηνξθεηηθφο πχξγνο ηνλ νπνίν ρξεζηκνπνίεζε

ν Αλδξφληθνο Γ΄ ελαληίνλ ηεο Φηιηππνππφιεσο ην 1323, ν νπνίνο είρε θαηαζθεπαζζεί

απφ έλαλ Γεξκαλφ κεραληθφ ζηελ ππεξεζία ησλ Βπδαληηλψλ θαη ελζσκάησλε πνιιά

δπηηθά ηερληθά ραξαθηεξηζηηθά.35

Με βάζε ηηο πιεξνθνξίεο ησλ πεγψλ, είκαζηε ζε ζέζε λα αλαζπλζέζνπκε ηελ

εηθφλα πνπ ζα παξνπζίαδε έλαο ηππηθφο βπδαληηλφο πνιηνξθεηηθφο πχξγνο θαη λα

αλαιχζνπκε νξηζκέλα δεηήκαηα πνπ ρξήδνπλ πξνζεθηηθφηεξεο κειέηεο.

Καη‟ αξράο, ζα πξέπεη λα ζεκεηψζνπκε φηη, θαζψο νη δηαζηάζεηο θάζε πχξγνπ

ήζαλ αλάινγεο κε ην χςνο ηνπ θαη θαζψο ην ηειεπηαίν ήηαλ επζέσο αλάινγν ηνπ χςνπο

ησλ ηεηρψλ ηνπ ερζξνχ, δελ δηαζέηνπκε ― πιελ ησλ ελδεηθηηθψλ ηηκψλ ηηο νπνίεο

παξαζέηεη ν Βεγέηηνο ― πιεξνθνξίεο γηα δηαζηάζεηο βπδαληηλψλ πνιηνξθεηηθψλ

πχξγσλ. ΋πσο θαη ζηελ πεξίπησζε ησλ πνιηνξθεηηθψλ θιηκάθσλ, ν αθξηβήο

ππνινγηζκφο ηνπ χςνπο ηνπ ηείρνπο ηεο πνιηνξθεκέλεο πφιεσο δηαδξακάηηδε ζεκαληηθφ

ξφιν ζηελ θαηαζθεπή ηνπ πνιηνξθεηηθνχ πχξγνπ.

Ζ μπιεία πνπ ερξεζηκνπνηείην γηα ηελ θαηαζθεπή ησλ πνιηνξθεηηθψλ πχξγσλ

δελ θαίλεηαη λα απαζρνινχζε ηνπο ζπγγξαθείο ησλ αθεγεκαηηθψλ πεγψλ. Έηζη, ζα

34
Έλζα αλ., 393, 83-92.
35
Η. Καληαθνπδελφο, I, 173, 19-174, 7.

299
πξέπεη λα θαηαθχγνπκε ζηνλ ζπληάθηε ησλ Παραγγελμάτων Πολιορκητικῶν, ν

νπνίνο αλαθέξεη φηη γηα ηηο ζαλίδεο πνπ θάιππηαλ ηνπο πχξγνπο πξνηηκψληαη μχια απφ

θνίληθεο ή άιια αλζεθηηθά δέληξα, αθνχ ε αληνρή απέλαληη ζηα πιήγκαηα θαη ην ππξ

ήηαλ δήηεκα πςίζηεο ζεκαζίαο. Γηα ηνλ ιφγν απηφλ νη κεραληθνί απέθεπγαλ ηε ρξήζε

μπιείαο πξνεξρφκελεο απφ εχθιεθηα δέληξα, φπσο ην πεχθν, ν θέδξνο θαη ν ζθιήζξνο.36

Γεδνκέλνπ φηη ζην ζεκείν απηφ ν αλψλπκνο Βπδαληηλφο δελ αληηγξάθεη ηπθιά ηνλ

Απνιιφδσξν θαη ε αλαθνξά ηνπ θαίλεηαη ινγηθή, δελ έρνπκε ιφγν λα ηελ

ακθηζβεηήζνπκε.

Οη βπδαληηλέο πεγέο δελ αλαθέξνπλ ιεπηνκέξεηεο ζρεηηθά κε ηε κέζνδν

θηλήζεσο ησλ πνιηνξθεηηθψλ πχξγσλ, αιιά κπνξνχκε λα ππνζέζνπκε κε ζρεηηθή

βεβαηφηεηα φηη έκνηαδαλ κε ηηο αληίζηνηρεο ησλ ειιεληζηηθψλ θαη ξσκατθψλ πχξγσλ, νη

νπνίνη θηλνχληαλ κε ηε ρξήζε ηξνραιηψλ ζην εζσηεξηθφ ηνπο νη νπνίεο κεηέδηδαλ ηελ

θίλεζε ζηνπο ηξνρνχο, ή κε ηελ ψζεζε ηνπ πχξγνπ εθ ησλ φπηζζελ. Ζ θξνληίδα ησλ

Βπδαληηλψλ λα πξνζθέξνπλ θάιπςε ζηνπο ζηξαηηψηεο πνπ κεηαθηλνχζαλ ηνλ πχξγν

απνθαιχπηεηαη εκκέζσο απφ έλα πεξηζηαηηθφ απφ ηελ πνιηνξθία ηεο Ρψκεο (537-538)

ην νπνίν πεξηγξάθεη ν Πξνθφπηνο: βιέπνληαο ηνπο πχξγνπο ησλ Οζηξνγφηζσλ λα

πιεζηάδνπλ ηα ηείρε, νη Βπδαληηλνί παληθνβιήζεθαλ, κε ηελ εμαίξεζε ηνπ Βειηζαξίνπ, ν

νπνίνο άξρηζε λα γειά· αξρηθά νη αμησκαηηθνί ηνπ ηνλ θαηεγφξεζαλ γηα έιιεηςε

ζνβαξφηεηνο, αιιά δελ άξγεζαλ λα δηαπηζηψζνπλ ηελ αηηία, θαζψο νη Γφηζνη είραλ

ηνπνζεηήζεη ηελ θηλεηήξηα δχλακε ησλ πχξγσλ (ηα βφδηα) κπξνζηά απφ ηα κεραλήκαηα.

΢χληνκα νη ππεξαζπηζηέο είραλ εμνπδεηεξψζεη ηα αλππεξάζπηζηα δψα, αθηλεηνπνηψληαο

ηνπο πχξγνπο πξηλ απηνί κπνξέζνπλ λα ηνπο απεηιήζνπλ.37 ΋ηαλ ην επφκελν έηνο νη

Οζηξνγφηζνη επηρείξεζαλ λα ρξεζηκνπνηήζνπλ εθ λένπ πνιηνξθεηηθνχο

36
Παραγγέλματα Πολιορκητικά, 39, 7-12.

300
πχξγνπο ελαληίνλ ησλ Βπδαληηλψλ ζην Αξίκηλνλ (ζεκ. Ρίκηλη), δελ έθαλαλ ην ίδην

ιάζνο.38

΋ζνλ αθνξά ζηνλ εμνπιηζκφ ησλ πχξγσλ, θαίλεηαη φηη θαη εδψ νη Βπδαληηλνί

αθνινπζνχζαλ ηα πξφηππα ηεο ειιεληζηηθήο θαη ξσκατθήο επνρήο, ηνπνζεηψληαο

ηνμφηεο θαη αθεηήξηα φξγαλα ζηελ νξνθή ηνπ πχξγνπ,39 ελψ ην θπξηφηεξν κέζν γηα ηελ

άλνδν ζηα ηείρε ήηαλ ε επηβάζξα. Σν ζεκείν ζην νπνίν ζα πξέπεη λα δψζνπκε πξνζνρή

είλαη ην θαηά πφζνλ νη Βπδαληηλνί ηνπνζεηνχζαλ θξηνχο ζηνλ θαηψηεξν φξνθν ησλ

πχξγσλ ηνπο, φπσο έπξαηηαλ νη Ρσκαίνη θαη φπσο πεξηγξάθεη ν Βεγέηηνο. Θεσξψ φηη

νθείινπκε λα ζπκπεξάλνπκε φηη δελ ην έθαλαλ· πέξαλ ηεο παληεινχο ειιείςεσο

καξηπξηψλ γηα κία παξφκνηα πξαθηηθή, ζα κπνξνχζακε λα εληζρχζνπκε ην argumentum

e silentio κε νξηζκέλα ρσξία απφ ηελ Ἀλεξιάδα ηα νπνία αλαθέξνληαη ζε δπηηθέο

πνιεκηθέο κεραλέο.

Μία απφ ηηο κεραλέο νη νπνίεο ραξαθηεξίδνπλ ηελ πνιηνξθεηηθή ηερλνινγία

ηεο Γπηηθήο Δπξψπεο ήηαλ ε ιεγφκελε “Γάηα”, έλαο ζπλδπαζκφο πχξγνπ θαη

θξηνθφξνπ ρειψλεο πνπ εκθαλίδεηαη κε αξθεηή ζπρλφηεηα ζηηο δπηηθέο πεγέο, αθφκε

θαη ζε νξηζκέλεο ειιεληθέο, ι.ρ. ζηνλ Λεφληην Μαραηξά, ν νπνίνο πεξηγξάθεη ην

κεράλεκα απηφ ζην πιαίζην ηεο αθεγήζεσο ηεο πνιηνξθίαο ηεο Κεξχλεηαο απφ ηνπο

Γελνπάηεο ην 1374.40 Αλ θαη ν Κχπξηνο ηζηνξηθφο ηνπ 15νπ αη. ραξαθηεξίδεη ην ελ ιφγσ

κεράλεκα σο ξυλόκαστρον, ηα απνζπάζκαηα απφ ηελ Ἀλεξιάδα δείρλνπλ φηη νη

37
Πξνθφπηνο, Πόλεμοι, 5, 22, 1-9.
38
Έλζα αλ., 6, 12, 1-22.
39
Αλαθνξηθά κε ηελ ηνπνζέηεζε αθεηεξίσλ νξγάλσλ ζηνπο πνιηνξθεηηθνχο πχξγνπο, πέξα απφ ηα ρσξία
πνπ έρνπκε ήδε παξαζέζεη, αο πξνζηεζεί θαη ε καξηπξία ηεο Βασιλείου Τάξεως γηα ηελ εθζηξαηεία
ελαληίνλ ησλ Αξάβσλ ηεο Κξήηεο ην 949: νη μεγάλαι τοξοβολίστραι πνπ αλαθέξνληαη ζηα ζρεηηθά έγγξαθα
(ι.ρ. 673, 2-3) πξννξίδνληαλ θαηά πάζα πηζαλφηεηα γηα ηνλ εμνπιηζκφ ηνπ ξυλοπύργου ν νπνίνο
πεξηιακβαλφηαλ ζην νπινζηάζην ηνπ εθζηξαηεπηηθνχ ζψκαηνο.
40
Λ. Μαραηξάο, 482, 35-38, 483, 1-6. Γηα ηνλ ζπγθεθξηκέλν ηχπν κεραλήκαηνο, πξβι. J. Bradbury, The
Medieval Siege, Γνχληκπξηηδ - Pφηζεζηεξ 1992, 270-274, θαη Ch. Gravett, Medieval Siege Warfare,
Λνλδίλν 1990, 61.

301
Βπδαληηλνί ηεο κέζεο θαη χζηεξεο πεξηφδνπ έθαλαλ ζαθή δηάθξηζε αλάκεζα ζηνπο

πχξγνπο θαη ηα θξηνθφξα κεραλήκαηα.

Πεξηγξάθνληαο ηελ πνιηνξθία ηεο Νηθαίαο απφ ηνπο πνιεκηζηέο ηεο Πξψηεο

΢ηαπξνθνξίαο, ε θφξε ηνπ απηνθξάηνξνο Αιεμίνπ Κνκλελνχ αλαθέξεηαη ζε έλα απφ ηα

κεραλήκαηα ηα νπνία θαηαζθεχαζαλ νη Λαηίλνη γηα ηελ επίζεζε ελαληίνλ ησλ ηεηρψλ.

Αλ θαη νη δπηηθέο πεγέο κηινχλ γηα πχξγνπο ή, ζηε ρεηξφηεξε πεξίπησζε, ππξγνθφξνπο

ρειψλεο,41 ε Άλλα Κνκλελή νλνκάδεη ζαθψο ην κεράλεκα απηφ “ρειψλε”. 42 Αθφκε πην

δηαθσηηζηηθή είλαη ε ζχγθξηζε αλάκεζα ζηε Βπδαληηλή ζπγγξαθέα θαη ηνπο Λαηίλνπο

ηζηνξηθνχο πνπ αθεγνχληαη ηελ πνιηνξθία ηεο Σχξνπ απφ ηνλ Βαιδνπΐλν θαηά ηα έηε

1111-1112. Δλψ νη δπηηθέο πεγέο νκηινχλ ζαθψο γηα πνιηνξθεηηθνχο πχξγνπο

εμνπιηζκέλνπο κε θξηνχο,43 ζηελ Ἀλεξιάδα ηα ίδηα κεραλήκαηα αλαθέξνληαη σο

ρειψλεο.44 Θεσξψ φηη απφ ηα παξαζέκαηα απηά ζπλάγεηαη ην ζπκπέξαζκα φηη νη

Βπδαληηλνί δελ ζπλήζηδαλ λα εμνπιίδνπλ ηνπο πνιηνξθεηηθνχο πχξγνπο ηνπο κε θξηνχο,

ζε αληίζεζε κε ηελ πξαθηηθή ε νπνία είρε επηθξαηήζεη θαηά ηε ξσκατθή πεξίνδν ή ζηε

κεζαησληθή Γχζε.

Πξνο ελίζρπζε ηεο απφςεσο απηήο έξρεηαη έλα ρσξίν ηνπ Ησάλλνπ Κηλλάκνπ

ην νπνίν αλαθέξεηαη ζηνλ μχιηλν πχξγν ηνλ νπνίνλ είραλ θαηαζθεπάζεη νη Βπδαληηλνί

θαηά ηελ πνιηνξθία ηνπ Εεπγκίλνπ (1165-1166). Ο Κίλλακνο αλαθέξεη φηη ν

απηνθξάησξ Μαλνπήι Α΄ Κνκλελφο επέκελε λα είλαη ν πξψηνο πνπ ζα αλέιζεη κέζσ

ηνπ πχξγνπ ζηηο ερζξηθέο επάιμεηο, ζθνπφο γηα ηνλ νπνίνλ είρε θαηαζθεπαζηεί ν ελ

ιφγσ πχξγνο.45 Κακκία αλαθνξά ζε θξηφ δελ γίλεηαη θαη ην κφλν πνπ κπνξνχκε λα

41
Βι. ηελ πεξηγξαθή ησλ κεραλψλ ζην Rogers, Siege Warfare, 22-23, θαη γεληθά γηα ηελ πνιηνξθία ηεο
Νηθαίαο Bradbury, Siege, 108-109.
42
Άλλα Κνκλελή, 324-325, 76-90, ηδίσο 324, 76-79.
43
Βι. Rogers, Siege Warfare, 79-82.
44
Άλλα Κνκλελή, 432, 56-57, 60.
45
Κίλλακνο, 241, 15-21.

302
ππνζέζνπκε απφ ηε ιηηή πεξηγξαθή ηνπ Βπδαληηλνχ ηζηνξηθνχ είλαη φηη ε επηβάζξα

απνηεινχζε ην θχξην επηζεηηθφ φπιν ηνπ πνιηνξθεηηθνχ πχξγνπ ηνπ Μαλνπήι.

Έρνληαο νινθιεξψζεη ηελ αλάιπζε ηνπ θιαζζηθνχ πνιηνξθεηηθνχ πχξγνπ, ζα

πξέπεη λα κλεκνλεχζνπκε θαη έλαλ άιιν ηχπν, ηνλ νπνίν γλσξίδνπκε απφ κηθξνγξαθίεο

ρεηξνγξάθσλ, ηφζν βπδαληηλψλ, φζν θαη δπηηθψλ. Πξφθεηηαη γηα κία απινχζηεξε

θαηαζθεπή πνιηνξθεηηθνχ πχξγνπ, ν κνλαδηθφο φξνθνο ηνπ νπνίνπ ζηεξίδεηαη ζε κία

θαη κφλε θεληξηθή δνθφ.46 Πηζαλψο ιφγσ ηνπ φηη ζεσξνχλ κία παξφκνηα θαηαζθεπή

απνθχεκα ηεο θαληαζίαο ησλ κηθξνγξάθσλ, νη πεξηζζφηεξνη ζχγρξνλνη εξεπλεηέο

ειάρηζηα έρνπλ αζρνιεζεί κε ηελ αλεχξεζε θηινινγηθψλ καξηπξηψλ θαη ηελ ηαχηηζε ηνπ

ζπγθεθξηκέλνπ ηχπνπ πνιηνξθεηηθνχ πχξγνπ.

Γχν απνζπάζκαηα ηζηνξηθψλ έξγσλ, ηα νπνία βξίζθνληαη ζηα δχν

ρξνλνινγηθά άθξα ηεο αλά ρείξαο κειέηεο, ζα κπνξνχζαλ λα ζεσξεζνχλ φηη

πεξηγξάθνπλ ηνλ ελ ιφγσ ηχπν πχξγνπ. Σν έλα πξνέξρεηαη απφ ηνλ ηζηνξηθφ ηνπ 5νπ

αη. Πξίζθν θαη αλαθέξεηαη ζηελ πνιηνξθία ηεο Νατζζνχ απφ ηνπο Οχλλνπο ην έηνο

442.47 Σν δεχηεξν απφζπαζκα είλαη ηνπ Λενληίνπ Μαραηξά θαη, φπσο ην πξνεγνχκελν

ηνπ ηδίνπ ζπγγξαθέα, πεξηγξάθεη ηελ γελνπαηηθή πνιηνξθία ηνπ θάζηξνπ ηεο Κεξχλεηαο

(1374).48 Σα πνιεκηθά κεραλήκαηα ηα νπνία πεξηγξάθνληαη ζηα δχν απνζπάζκαηα,

παξά ην ηεξάζηην κεηαμχ ηνπο ρξνληθφ θελφ, παξνπζηάδνπλ αμηνζεκείσηεο νκνηφηεηεο.

Σν πξφβιεκα έγθεηηαη ζην φηη δηαθέξνπλ ζε νξηζκέλα ζεκεία απφ ηα κεραλήκαηα πνπ

46
Ζ κηθξνγξαθία απφ ην βπδαληηλφο ρεηξφγξαθν (Vaticanus gr. 1164, fol. 99 recto) αλαπαξάγεηαη ζην
Bradbury, Siege, 242, ελψ εθείλε ηνπ δπηηθνχ ρεηξνγξάθνπ (ηζπαληθφ 13νπ αη. ην νπνίν θπιάζζεηαη ζηελ
Δζληθή Βηβιηνζήθε ηεο Μαδξίηεο) ζην Gravett, Siege Warfare, 17.
47
Πξίζθνο, 6, 2, 8-17: “… καὶ μηχανὰς τ῵ περιβόλῳ προσῆγον, πρῶτον μὲν δοκοὺς ἐπὶ τροχῶν
κειμένας διὰ τὸ πρόχειρον αὐτῶν εἶναι [ὡς] τὴν προσαγωγήν· αἷς ἐφεστῶτες ἄνθρωποι ἐς τοὺς
ἀπὸ τῶν ἐπάλξεων ἀμυνομένους ἐτόξευον, τῶν ἐξ ἑκατέρας κεραίας ἑστώτων ἀνδρῶν ὠθούντων
τοῖς ποσὶ τοὺς τροχοὺς καὶ προσαγόντων ὅπῃ καὶ δέοι τὰς μηχανάς, ὡς ἅν εἴη βάλλειν ἐπίσκοπα
διὰ τῶν ἐν ταῖς ἐφεστρίσι πεποιημένων θυρίδων. ὥστε γὰρ [ἐν] τοῖς ἐπὶ τῆς δοκοῦ ἀνδράσιν
ἀκίνδυνον εἶναι τὴν μάχην, λύγοις διαπλόκοις ἐκαλύπτοντο δέρρεις καὶ διφθέρας ἐχούσαις,
κώλυμα τῶν τε ἄλλων βελῶν καὶ ὅσα ἐπὶ σφᾶς πυρφόρα ἐκπέμποιτο.”

303
απεηθνλίδνληαη ζηηο κηθξνγξαθίεο: ελψ νη θηινινγηθέο καξηπξίεο θάλνπλ ιφγν γηα

ηνμφηεο ή βαιιηζηξηδνθφξνπο πνπ εμνπδεηεξψλνπλ κε βιήκαηα ηνπο ππεξαζπηζηέο ησλ

επάιμεσλ, ζηηο κηθξνγξαθίεο δηαθξίλνληαη θαζαξά θιίκαθεο θαη επηβάζξεο, φπσο

αθξηβψο θαη ζηνπο ζπλεζηζκέλνπ ηχπνπ πχξγνπο. Μία άιιε εθδνρή είλαη λα

ζεσξήζνπκε φηη πξφθεηηαη γηα θαιιηηερληθή εξκελεπηηθή απεηθφληζε ηνπ κόρακος, ελφο

είδνπο γεξαλνχ ηνλ νπνίνλ ν Βεγέηηνο νλνκάδεη tollenno θαη κε ηε βνήζεηα ηνπ νπνίνπ

κηθξφο αξηζκφο ζηξαηησηψλ κπνξνχζε λα βξεζεί αηθληδίσο ζηηο ερζξηθέο επάιμεηο.49

Θεσξψ πηζαλφηεξν φηη βξηζθφκαζηε ― ηνπιάρηζηνλ φζνλ αθνξά ζηε βπδαληηλή

κηθξνγξαθία ― ελψπηνλ κίαο πξνζπάζεηαο λα απνδνζεί θαιιηηερληθά ν θιαζζηθφο

πχξγνο, αλ θαη, ιακβαλνκέλσλ ππ‟ φςηλ ησλ ειάρηζησλ ηζηνξηθψλ καξηπξηψλ (Πξίζθνο,

Μαραηξάο), ε χπαξμε ελαιιαθηηθνχ ηχπνπ πχξγσλ δελ πξέπεη λα απνθιεηζζεί.

Αλαρώκαηα

Σν πνιηνξθεηηθφ αλάρσκα αλαθέξεηαη ζηηο ειιεληθέο θαη ιαηηληθέο πεγέο ηεο

βπδαληηλήο πεξηφδνπ κε ηνπο φξνπο agger,50 ἀγέστα (φξνο πξνεξρφκελνο απφ ηνλ

πξνεγνχκελν),51 λόφος χειροποίητος,52 χῶμα53 ή χωματισμός,54 ελψ ελδηαθέξνλ

παξνπζηάδεη ν φξνο “εκίνλνο”, κε ηνλ νπνίνλ ην πεξηγξάθνπλ νη ζπξηαθέο πεγέο ηνπ

48
Λ. Μαραηξάο, 484, 8-10.
49
Βεγέηηνο, 4, 21, 6-7: “Tollenno dicitur, quotiens una trabes in terram praealta defigitur, cui in summon
vertice alia transuersa trabes longior dimensa medietate conectitur eo libramento, ut, si unum caput
depresseris, aliud erigatur. In uno ergo capite cratibus sive tabulates contexitur machina, in qua pauci
collocantur armati; tunc per funes adtracto depressoque alio capite elevati imponuntur in murum.”
50
Ακκηαλφο Μαξθειιίλνο, 20, 11, 17· Βεγέηηνο, 4, 15, 7.
51
Μαπξίθηνο, 10, 1, 55· ν Πξνθφπηνο (Πόλεμοι, 2, 26, 29) ηελ νλνκάδεη ἄγεστα, αλ θαη νξηζκέλα
ρεηξφγξαθα δηαζψδνπλ ηνλ ηχπν ἀγέστα.
52
Πξνθφπηνο, Πόλεμοι, 1, 7, 14.
53
Εψζηκνο, II1, 39, 20· Πξνθφπηνο, Πόλεμοι, 2, 27, 1.
54
Κεθαπκέλνο, 31, 14-27.

304
5νπ θαη 6νπ αη.55 ΋πσο είδακε ζην ηέηαξην θεθάιαην, ε ρξήζε ηνπ αλαρψκαηνο ράλεηαη

ζηα βάζε ηνπ ρξφλνπ, ελψ ε θαηαζθεπή ηνπ δελ άιιαμε ζεκαληηθά αλά ηνπο αηψλεο.

Αλ θαη νη δηάθνξεο νλνκαζίεο ηνπ αλαρψκαηνο δίλνπλ ηελ εληχπσζε φηη

πξφθεηηαη θπξίσο γηα ζσξφ ρσκάησλ, νη βπδαληηλέο πεγέο δελ παχνπλ λα ηνλίδνπλ φηη

βάζε θάζε αλαρψκαηνο ήηαλ ε μπιεία. Ήδε ηνλ 4ν αη. ν Βεγέηηνο αλαθέξεη φηη ν agger

απνηειείηαη ηφζν απφ μχια, φζν θαη απφ ρψκα,56 ελψ ηελ θαιχηεξε πεξηγξαθή

αλαρψκαηνο ― πεξζηθνχ, γηα ηελ αθξίβεηα, αιιά δελ ππήξραλ δηαθνξέο ζηηο ηερληθέο

πξνδηαγξαθέο, νχηε ζηελ ηαθηηθή ρξεζηκνπνίεζε ― νθείινπκε ζηνλ Πξνθφπην. Ο

Καηζαξεχο ηζηνξηθφο, εμηζηνξψληαο ηελ πνιηνξθία ηεο Δδέζζεο απφ ηνπο Πέξζεο (544),

αλαθέξεη φηη ν Υνζξφεο δηέηαμε λα θνπνχλ δέληξα απφ ηηο γχξσ πεξηνρέο θαη λα

ηνπνζεηεζνχλ, ρσξίο πεξαηηέξσ επεμεξγαζία, ιάμεπζε ή αθαίξεζε ηνπ θπιιψκαηνο,

ζηαπξσηά ζε ζρήκα ηεηξαγψλνπ. ΢ηε βάζε απηή επηζψξεπζε ρψκα θαη αθαηέξγαζηνπο

ιίζνπο, πξνθεηκέλνπ λα επηζπεχζεη ηελ αλέγεξζε ηνπ αλαρψκαηνο. Πάλσ απφ απηά

ηνπνζέηεζε θαη άιινπο θνξκνχο δέληξσλ ςαζνεηδψο (ζηαπξσηά), ζπλερίδνληαο ηελ

επηζψξεπζε έσο φηνπ ην αλάρσκα πιεζίαζε ζηα ηείρε ηεο πνιηνξθεκέλεο πφιεσο.57

Ζ επηβίσζε ηεο ηερληθήο απηήο, δειαδή ηνπ ζπλδπαζκνχ θνξκψλ δέληξσλ θαη

ρψκαηνο, θαηά ηε κέζε θαη χζηεξε βπδαληηλή πεξίνδν επηβεβαηψλεηαη απφ ηα ιεγφκελα

ηνπ Κεθαπκέλνπ, ν νπνίνο, δίλνληαο νδεγίεο γηα ηελ αληηκεηψπηζε ησλ αλαρσκάησλ,

πξνηξέπεη ηνπο ακπλνκέλνπο λα δηεηζδχζνπλ ζην εζσηεξηθφ ηνπ αλαρψκαηνο θαη λα

55
Φεπδν-Ηεζνχο ΢ηπιίηεο, 54· Φεπδν-Εαραξίαο Μπηηιήλεο, 153.
56
Βεγέηηνο, 4, 15.
57
Πξνθφπηνο, Πόλεμοι, 2, 26, 23-24: “Ἡμέρᾳ δὲ ἀπὸ τῆς προσεδρείας ὀγδόῃ λόφον ἐπαναστῆσαι
χειροποίητον τ῵ τῆς πόλεως περιβόλῳ βουλόμενος, ἐπεὶ τὰ δένδρα ἐκτεμὼν αὐτοῖς φύλλοις
πολλὰ ἐκ χωρίων ἐγγύς πη ὄντων πρὸ τοῦ τείχους ἐν τετραγώνῳ ξυνέθηκεν, οὗ δὴ βέλος ἐκ τῆς
πόλεως ἐξικνεῖσθαι ἀδύνατα ἦν, χοῦν τε πολύν τινα ἀτεχνῶς ὕπερθεν τῶν δένδρων
ξυναμησάμενος μέγα τι χρῆμα λίθων ἐπέβαλλεν, οὐκ ἐχόντων εἰς οἰκοδομίαν ἐπιτηδείως, ἀλλ’
εἰκῆ τμηθέντων, ἐκείνου μόνου ἐπιμελούμενος, ὅπως δὴ ὁ λόφος ὅτι τάχιστα ἐς ὕψος μέγα
ἐπαίροιτο. καὶ ξύλα μακρὰ τοῦ τε χοῦ καὶ τῶν λίθων μεταξὺ ἐς ἀεὶ ἐμβαλλόμενος ἔνδεσμον
ἐποιεῖτο τοῦ ἔργου, ὅπως μὴ ὑψηλὸν γενόμενον ἀσθενὲς εἴη.”

305
ππξπνιήζνπλ ηνλ μχιηλν ζθειεηφ ηνπ.58 Μάιηζηα, αθεγείηαη θαη κία πεξίπησζε

πνιηνξθίαο θαηά ηελ νπνίαλ ν ζηξαηφο ηνπ Βαζηιείνπ Β΄ έπεζε ζχκα παξφκνησλ

αληηκέηξσλ απφ ηνπο Βνπιγάξνπο.59

Κξηνί

Σν επίπεδν ησλ γλψζεψλ καο γηα ηνπο βπδαληηλνχο θξηνχο ζα κπνξνχζε λα ζπγθξηζεί κε

ηα φζα πξναλαθέξακε γηα ηηο πνιηνξθεηηθέο θιίκαθεο: ελψ ε ρξήζε ηνπ ζηηο πνιηνξθίεο

θαίλεηαη λα ήηαλ ζπρλή, εληνχηνηο νη πεξηγξαθέο ηνπ ίδηνπ ηνπ κεραλήκαηνο είλαη

πεξηνξηζκέλεο θαη, ην ζεκαληηθφηεξν, αθνξνχλ θπξίσο ζηε χελώνη, ην ηζρπξφ ππφζηεγν

ην νπνίν πξνζηάηεπε ηνπο ρεηξηζηέο ηνπ θξηνχ. Μάιηζηα, ηηο πεξηζζφηεξεο θνξέο ν φξνο

κριὸς (ιαη. aries) ζηηο πεγέο αλαθέξεηαη ηφζν ζηελ θξηνθφξν ρειψλε, φζν θαη ζηνλ ίδην

ηνλ θξηφ.

Γηαρσξίδνληαο ηηο πεξηγξαθέο ηνπ θαζ‟ απηφ θξηνχ απφ ην πξνθάιπκκά ηνπ,

κπνξνχκε ― κε ηε βνήζεηα ησλ αθεγεκαηηθψλ θαη ηερληθψλ πεγψλ, θαζψο θαη ησλ

ειάρηζησλ εηθνληζηηθψλ καξηπξηψλ ― λα δψζνπκε κία ζρεηηθψο ζαθή εηθφλα ηνπ

κεραλήκαηνο. ΢χκθσλα κε ηνλ Ακκηαλφ Μαξθειιίλν, ν θξηφο θαηαζθεπαδφηαλ απφ

θνξκνχο ηζρπξψλ θαη πςειψλ νξεηλψλ δέληξσλ, φπσο ήηαλ ε ειάηε (abies) θαη ε κειία

(ornus).60 Με άιια ιφγηα, επξφθεηην γηα ην είδνο εθείλν θξηνχ πνπ νη κεηαγελέζηεξνη

Βπδαληηλνί ηερληθνί νλφκαδαλ μονόξυλον, ζε αληίζεζε κε ηνλ σύνθετον, ν νπνίνο

θαηαζθεπαδφηαλ απφ πνιιά κηθξφηεξα μχιηλα ηκήκαηα.61 Γηα ηηο δηαζηάζεηο ησλ θξηψλ

ηνπο νπνίνπο ρξεζηκνπνηνχζαλ ηα βπδαληηλά ζηξαηεχκαηα δελ δηαζέηνπκε, σο

58
Κεθαπκέλνο, 31, 25-27.
59
Έλζα αλ., 32, 13-27.
60
Ακκηαλφο Μαξθειιίλνο, 23, 4, 8.
61
Παραγγέλματα Πολιορκητικά, 2, 6 θαη 21, 1-3.

306
ζπλήζσο, θακκία ζαθή καξηπξία. Ο αλψλπκνο ζπγγξαθέαο ησλ Παραγγελμάτων

Πολιορκητικῶν πεξηγξάθεη έλαλ θξηφ κε κήθνο 120 πήρεηο, δει. πεξί ηα 55 κέηξα·

ζηελ πξαγκαηηθφηεηα, φκσο, δελ πξφθεηηαη γηα κεράλεκα ηεο βπδαληηλήο πεξηφδνπ,

αιιά ηεο ειιεληζηηθήο, ζρεδηαζκέλν απφ ηνλ κεραληθφ Ζγήηνξα θαη θεκηζκέλν γηα ην

κέγεζφο ηνπ.62 ΢πλεπψο, ε πιεξνθνξία απηή δελ κπνξεί λα ρξεζηκεχζεη ζηνλ

ππνινγηζκφ ηνπ κήθνπο ελφο βπδαληηλνχ θξηνχ. Γηα έλαλ θαηά πξνζέγγηζε ππνινγηζκφ

ζα πξέπεη λα βαζηζζνχκε ζηα ιεγφκελα ηνπ Πξνθνπίνπ, ζχκθσλα κε ηνλ νπνίνλ ηα

πιεξψκαηα πνπ ρεηξίδνληαλ θξηνχο ηεο επνρήο (6νο αη.) θπκαίλνληαλ ζε αξηζκφ κεηαμχ

40 θαη 50 αλδξψλ.63 Αλ ππνινγίζνπκε φηη νη ζηξαηηψηεο βάδηδαλ ππφ ηελ θάιπςε ηεο

θξηνθφξνπ ρειψλεο ρσξηζκέλνη ζε δχν νκάδεο εθαηέξσζελ ηνπ θξηνχ θαη θάζε άλδξαο

βξηζθφηαλ ζε απφζηαζε πεξίπνπ ελφο κέηξνπ απφ ηνλ πξνπνξεπφκελν, ππνινγίδνπκε

φηη έλαο ζπλεζηζκέλνο θξηφο ηεο βπδαληηλήο πεξηφδνπ ζα είρε κήθνο 20-25 κέηξσλ, ή

ίζσο ιίγν κεγαιχηεξν, θαζψο ε θεθαιή ηνπ θξηνχ ζπλήζσο εμείρε ηνπ εκπξφζζηνπ

αλνίγκαηνο ηεο ρειψλεο. Βεβαίσο, νη δηαζηάζεηο απηέο κφλνλ σο ελδεηθηηθέο ζα πξέπεη

λα εθιεθζνχλ.

Δλδηαθέξνλ παξνπζηάδεη ην δήηεκα ηνπ ζρήκαηνο ηεο θεθαιήο ηνπ θξηνχ. Ο

Ακκηαλφο Μαξθειιίλνο αλαθέξεη ζηελ πεξηγξαθή ηνπ φηη ε ζηδεξά θεθαιή ηνπ

κεραλήκαηνο είρε ην ζρήκα ηεο θεθαιήο ηνπ νκψλπκνπ δψνπ.64 Γελ ππάξρεη ιφγνο λα

ακθηζβεηήζνπκε ηε καξηπξία ηνπ, θαζψο άιισζηε επηβεβαηψλεηαη θαη απφ

παξαζηάζεηο ηεο ξσκατθήο ηέρλεο. Απφ ηελ άιιε, 150 ρξφληα αξγφηεξα ν Πξνθφπηνο

62
Έλζα αλ., 25, 1-30· γηα ηελ πεξίθεκε θξηνθφξν ρειψλε ηνπ Ζγήηνξνο, βι. O. Lendle, Schildkröten.
Antike Kriegsmaschinen in poliorketischen Texten (Palingenesia 10), Βηζκπάληελ 1975, 48-86, θαη Ph.
Fleury, La mécanique de Vitruve, Kαέλ 1993, 311-316.
63
Πξνθφπηνο, Πόλεμοι, 5, 21, 9.
64
Ακκηαλφο Μαξθειιίλνο, 23, 4, 8: “Eligitur abies vel ornus excels, cuius summitas duro ferro
concluditur et prolix, arietis efficiens prominulam speciem, quae forma huic machinamento vocabulum
indibit”.

307
πεξηγξάθεη ηελ θεθαιή ηεο δνθνχ σο ηεηξάγσλε ή αηρκεξή.65 Απφ ην απφζπαζκα απηφ

νδεγνχκαζηε ζε δχν άθξσο ελδηαθέξνληα ζπκπεξάζκαηα: πξψηνλ, νη Βπδαληηλνί είραλ

επηζηξέςεη ζηελ θιαζζηθή κνξθή ηεο θεθαιήο ηνπ θξηνχ, ε νπνία ήηαλ ηεηξάγσλεο

δηαηνκήο· δεχηεξνλ, ζηα ηέιε ηεο πξψηκεο βπδαληηλήο πεξηφδνπ δελ πξέπεη λα ππήξρε

πιένλ δηαθνξά αλάκεζα ζηνλ θιαζζηθφ θξηφ θαη ην τρύπανον, κεράλεκα παξφκνην κε

ηνλ θξηφ θαηά ηελ ειιεληζηηθή πεξίνδν, ην νπνίν φκσο δηέθεξε απφ εθείλνλ ζην φηη απηφ

ρξεζίκεπε γηα ηε δηάηξεζε πιίλζηλσλ ηεηρψλ θαη, σο εθ ηνχηνπ, έπξεπε λα δηαζέηεη

αηρκεξή θεθαιή.

Ζ δξαζηηθφηεηα ηνπ θξηνχ θαηά ηε βπδαληηλή πεξίνδν είλαη πνιιαπιψο

καξηπξεκέλε. Αθφκε θαη έλαο ρξνλνγξάθνο φπσο ν Θενθάλεο, ν νπνίνο ζπλήζσο δελ

έδεηρλε ηδηαίηεξν ελδηαθέξνλ γηα ηελ πνιεκηθή ηερλνινγία, πεξηγξάθεη πψο έλαο

βπδαληηλφο πνιηνξθεηηθφο θξηφο θαηάθεξε λα θαηαζηξέςεη ζρεδφλ κφλνο ηνπ ― αλ θαη

είρε ηε βνήζεηα αθεηεξίσλ νξγάλσλ θαη άιισλ κεραλψλ ― δχν ζπλερφκελνπο κεγάινπο

πχξγνπο ηνπ ηείρνπο ηεο Υεξζψλνο ην 711, θαηά ηε δηάξθεηα ηεο πνιηνξθίαο ηεο πφιεσο

απφ δπλάκεηο πηζηέο ζηνλ απηνθξάηνξα Ηνπζηηληαλφ Β΄.66

Υπόλνκνη

Απφ ηηο αξραηφηεξεο πνιηνξθεηηθέο ηερληθέο ηηο νπνίεο ε αξραία Αλαηνιή θιεξνδφηεζε

ζηνλ ειιελνξσκατθφ θφζκν, ε ππνλφκεπζε ( διορυγή, κατώρυχα, διώρυχα, τὸ διὰ

65
Πξνθφπηνο, Πόλεμοι, 5, 21, 8: “ἧς δὴ ὀξεῖαν ποιούμενοι τὴν ἄκραν, σιδήρῳ πολλ῵ καθάπερ
ἀκίδα καλύπτουσι βέλους, ἢ καὶ τετράγωνον, ὥσπερ ἄκμονα, τὸν σίδηρον ποιοῦσι.”
66
Θενθάλεο, 379, 17-25: “εἶθ’ οὕτω τε πλώϊμον ἕτερον κατασκευάσας ἀποστέλλει Μαῦρον τὸν
πατρίκιον, τὸν Βέσσον, παραδεδωκὼς αὐτ῵ πρὸς καστρομαχίαν κριόν, μαγγανικά τε καὶ πᾶσαν
ἑλέπολιν, ἐντειλάμενος αὐτ῵, τὰ μὲν τείχη Χερσῶνος ἐδαφίσαι καὶ πᾶσαν τὴν πόλιν, μηδεμίαν
δὲ ψυχὴν ἐξ αὐτῆς ζωογονῆσαι, πυκνοτέρως δὲ δι’ ἀναφορῶν τὰ αὐτ῵ πεπραγμένα δηλοῦν.
τούτου δὲ περάσαντος καὶ διὰ τοῦ κριοῦ τὸν λεγόμενον Κεντηναρήσιον πύργον καταβαλόντος,
ἅμα δὲ καὶ τὸν πλησίον αὐτοῦ Σύαγρον καλούμενον, Χαζάρων δὲ καταλαβόντων, ἐγένετο

308
τῶν θεμελίων ὄρυγμα, ὑπόνομος)67 απνηεινχζε, καδί κε ην πνιηνξθεηηθφ αλάρσκα,

ηελ πιένλ ρξνλνβφξν θαη θνπηψδε πνιηνξθεηηθή κέζνδν, απαηηψληαο κεγάιν αξηζκφ

εξγαηηθψλ ρεξηψλ γηα ηελ επίηεπμε ηνπ ζηφρνπ ηεο, πνπ ήηαλ ― θπξίσο ― ε

θαηαθξήκληζε ηνπ ερζξηθνχ ηείρνπο.68

Απφ ηηο δηάθνξεο πεξηγξαθέο ηεο ζπγθεθξηκέλεο κεζφδνπ ζηηο αθεγεκαηηθέο

πεγέο νδεγνχκαζηε ζην ζπκπέξαζκα φηη ππήξραλ δχν παξαιιαγέο ηεο ίδηαο κεζφδνπ,

θακκία απφ ηηο νπνίεο φκσο δελ θαίλεηαη λα επηθξάηεζε απνθιεηζηηθά εηο βάξνο ηεο

άιιεο ζε ζπγθεθξηκέλε ρξνληθή πεξίνδν. Ακθφηεξεο νη κέζνδνη είραλ σο ηειηθφ ζηφρν

ηε δηείζδπζε ησλ εξγαηψλ ησλ πνιηνξθεηψλ ζηα ζεκέιηα ηνπ ερζξηθνχ ηείρνπο, θαηά

πξνηίκεζε ησλ πχξγσλ. Έρνληαο ζθάςεη έσο εθεί νη πνιηνξθεηέο, ε επφκελε ελέξγεηά

ηνπο ήηαλ λα ππνζηπιψζνπλ ηε ζηνά ηελ νπνία κφιηο είραλ αλνίμεη θάησ απφ ην ηείρνο,

νχησο ψζηε απηή λα κελ θαηαξξεχζεη αηθληδίσο, ή λα αθαηξέζνπλ ηνπο δφκνπο ησλ

ζεκειίσλ θαη λα ηνπο αληηθαηαζηήζνπλ κε δνθνχο. ΢πλήζσο ε μπιεία ηελ νπνία

ρξεζηκνπνηνχζαλ γηα ηελ ππνζηχισζε είηε ήηαλ εκπνηηζκέλε κε εχθιεθηα πιηθά, φπσο

πίζζα, ξεηίλε, λάθζα, θεδξέιαην θ.ά.η., είηε πξνεξρφηαλ απφ εχθιεθηα δέληξα, ι.ρ.

πεχθα, είηε θαη ηα δχν. Σελ θαηάιιειε ζηηγκή νη πνιηνξθεηέο έβαδαλ θσηηά ζηηο

ππνζηπιψζεηο θαη απνρσξνχζαλ. Καζψο ην ππξ θαηέζηξεθε ηηο μχιηλεο ππνζηπιψζεηο,

απηέο ππνρσξνχζαλ, πξνθαιψληαο ηελ θαηάξξεπζε ηεο ζηνάο θαη ηνπ ηείρνπο, κε

απνηέιεζκα λα δεκηνπξγεζεί ξήγκα ζηελ ακπληηθή ηνπνζεζία ησλ πνιηνξθεκέλσλ.69

ἀνοχὴ τοῦ πολέμου.”

67
Διορυγή: Μαπξίθηνο, 10, 1, 55· κατώρυχα: Πξνθφπηνο, Πόλεμοι, 2, 14, 20· διώρυχα: Πξνθφπηνο,
Πόλεμοι, 2, 17, 17· τὸ διὰ τῶν θεμελίων ὄρυγμα : Νηθεθφξνο Οπξαλφο, 65, 145· ὑπόνομος:
Μέλαλδξνο, 23, 7, 3.
68
Γηα ηηο δηάθνξεο εθαξκνγέο ησλ πνιηνξθεηηθψλ ππνλφκσλ θαη ηελ ηαθηηθή ηνπο ρξήζε, βι. ηέηαξην
θεθάιαην.
69
Περὶ Στρατηγικῆς , 13, 5-12: “διορύττουσιν οἱ πολιορκοῦντες τὰ τείχη τοὺς μὲν λίθους τοῦ
τείχους <σωρη>δὸν λαμβάνοντες ἢ μεγίστους ὄντας καταλαξεύοντες, εἰς δὲ τοὺς ἐκείνων
τόπους ὀρθίας δᾷδας ἢ καὶ τῶν ἄλλων ξύλων τὰ ἐπιτήδεια ὑφιστάνοντες τὸ ὑπερκείμενον τῆς
οἰκοδομῆς ὑπερείδουσιν, ἵνα μὴ ἀθρόον κατενεχθὲν καταλάβῃ τοὺς διορύττοντας. ἐπειδὰν δὲ

309
 Δθεί φπνπ νη δχν ηερληθέο δηέθεξαλ ήηαλ ζηε κέζνδν πξνζεγγίζεσο ησλ

ζεκειίσλ. Ο έλαο ηξφπνο ήηαλ λα πξνζεγγίζνπλ νη επηηηζέκελνη ιαζξαία, μεθηλψληαο ηελ

αλαζθαθή ζε αξθεηή απφζηαζε απφ ηα ηείρε.70 Καηά θαλφλα ε εξγαζία μεθηλνχζε έμσ

απφ ηελ ηάθξν ηνπ αληηπάινπ θαη ― ην ζεκαληηθφηεξν ― εθηφο βειελεθνχο ησλ

εθεβφισλ φπισλ ησλ πνιηνξθεκέλσλ· κάιηζηα έλαο Άξαβαο ηζηνξηθφο αλαθέξεη φηη,

θαηά ηε δηάξθεηα ηεο πνιηνξθίαο ηεο Άκηδαο απφ ηνπο Βπδαληηλνχο ην 951, νη ηειεπηαίνη

πξνρψξεζαλ ζηε δηάλνημε κία ππνγείνπ ζηνάο κήθνπο έμη ρηιηνκέηξσλ έσο ηα ηείρε ηεο

πφιεσο.71 Ο άιινο ηξφπνο ήηαλ ε εκθαλήο επίζεζε ζηα ηείρε κε ζθνπφ ηελ ππνλφκεπζή

ηνπο· εδψ ζεκαληηθφ ξφιν δηαδξακάηηδαλ ηα πξνζηαηεπηηθά θαιχκκαηα ηα νπνία ζα

πεξηγξάςνπκε ζην επφκελν ππνθεθάιαην. Τπφ ηελ θάιπςε ησλ ζηεγάζηξσλ απηψλ, νη

πνιηνξθεηέο έζθαβαλ παξάιιεια κε ην ηείρνο, κέρξη λα απνθαιχςνπλ ηα ζεκέιηά ηνπ

θαη λα πξνρσξήζνπλ ζηελ ππνλφκεπζε.72

Γηα ηε δηάλνημε ησλ ζηνψλ θαη ηελ εθζεκειίσζε ηνπ ηείρνπο, νη επηηηζέκελνη

είραλ ζηε δηάζεζή ηνπο κία ζεηξά απφ εξγαιεία. Ο ιεπηνκεξέζηεξνο θαηάινγνο

δηαζψδεηαη ζηα έγγξαθα ηεο Βασιλείου τάξεως θαη πεξηιακβάλεη σείστας (ινζηνχο),

τζόκους (βαξηνπνχιεο) θαη ἀξινορύγια (αμίλεο), ηα ηειεπηαία πξνθαλψο γηα ηελ

εθζθαθή ηνπ ρψκαηνο θαη ηα δχν πξψηα γηα ηελ αθαίξεζε ησλ ιίζσλ απφ ηα ζεκέιηα.73

ἴδωσι τὸ τεῖχος πτῶσιν ἀπειλοῦν, ἀνάψαντες τὰς δᾷδας καὶ τἄλλα τῶν ξύλων ἀναχωροῦσι· τῶν
δὲ ξύλων ὑπὸ τοῦ πυρὸς ἀναλωθέντων καταπίπτει τὸ τεῖχος.”
70
Περὶ Στρατηγικῆς, 13, 12-16: “ποιοῦσι δὲ τοῦτο ποτὲ μὲν ἀσπάλακος δίκην τὴν γῆν
ὑπορύττοντες μέχρι τοῦ τὸ τεῖχος ὑπὸ γὴν καταλαβεῖν, ἐκεῖθεν τὴν ἀρχὴν ποιούμενοι τοῦ
ὀρύγματος ἔνθα φθάνειν ἀδυνατοῦσιν οἱ ἀπὸ τῶν τειχῶν βαλλόμενοι λίθοι καὶ τῶν βελῶν ὅσα
χρήσιμά ἐστι κατὰ τῶν πολιορκούντων.”
71
D. F. Sullivan, “Tenth Century Byzantine Offensive Siege Warfare: Instructional Prescriptions and
Historical Practice”, ζην: K. Tζηθλάθεο (επηκ.), Tν Eκπόιεκν Βπδάληην (9νο-12νο αη.) (Γηεζλή ΢πκπφζηα
4), Αζήλα 1997, 179-200, εδψ 191.
72
Περὶ Στρατηγικῆς, 13, 16-19: “ποτὲ δὲ τὰς διωρυκτῆρας χελώνας κατασκευάσαντες καὶ ἐκ τοῦ
φανεροῦ ταύτας τ῵ τείχει προσάξαντες τὸ τεῖχος δι’ αὐτῶν διορύττουσι, τὰ ὅμοια τοῖς
εἰρημένοις διαπραττόμενοι. διορύττουσιν οἱ πολιορκοῦντες τὰ τείχη τοὺς μὲν λίθους τοῦ τείχους
<σωρη>δὸν λαμβάνοντες.”
73
Κσλζηαληίλνο Πνξθπξνγέλλεηνο, Περὶ Βασιλείου Τάξεως, 672, 11-12· πξβι. J. F. “Theory and

310
Φειώλεο

Ζ χελώνη ήηαλ έλα απφ ηα θπξηφηεξα πνιηνξθεηηθά φξγαλα ηεο ειιεληζηηθήο θαη

ξσκατθή πεξηφδνπ, αιιά ε ρξήζε ηεο ζηε κέζε βπδαληηλή πεξίνδν ηέζεθε πξνζθάησο

ππφ ακθηζβήηεζε. Οη ρειψλεο ήζαλ μχιηλα θηλεηά ππφζηεγα, ζπλήζσο ηξνρνθφξα θαη

θαιπκκέλα κε δέξκαηα θαη άιια ππξίκαρα πιηθά. Οη δηάθνξνη ηχπνη ηνπ ζπγθεθξηκέλνπ

κεραλήκαηνο ρξεζηκνπνηνχληαλ θπξίσο ζε ηξεηο απνζηνιέο: ην γέκηζκα ηεο ακπληηθήο

ηάθξνπ (χελῶναι χωστρίδες), ηελ θξνχζε ησλ ηεηρψλ κε ηε ρξήζε θξηνχ (χελῶναι

κριοφόροι)74 θαη ηελ ππνλφκεπζή ηνπο (χελῶναι ὀρυκτρίδες).75 Καηά ηε

κεζνβπδαληηλή πεξίνδν θάλεη ηελ εκθάληζή ηνπ ν φξνο λαῖσα, ζιαβηθήο εηπκνινγίαο

ζχκθσλα κε ηνπο εξεπλεηέο. 76 Ζ “ιαίζα” δηέθεξε απφ ηε ρειψλε ζην φηη ε

θαηαζθεπή ηεο πξψηεο ήηαλ απινχζηεξε θαη ειαθξφηεξε, απφ πιέγκαηα βεξγψλ θαη

Practice in Tenth-Century Military Administration. Chapters II, 44 and 45 of the Book of Ceremonies”,
Travaux et Mémoires 13(2000)201-352, εδψ 224-225.
74
Γηα πεξηγξαθή, βι. Πξνθφπηνο, Πόλεμοι, 5, 21, 5-11: “…καὶ μηχανὰς τέσσαρας, αἳ κριοὶ καλοῦνται.
ἔστι δὲ ἡ μηχανὴ τοιαύτη. κίονες ὀρθοὶ ξύλινοι τέσσαρες ἀντίοι τε καὶ ἴσοι ἀλλήλοις ἑστᾶσι.
τούτοις δὲ τοῖς κίοσι δοκοὺς ὀκτὼ ἐγκαρσίας ἐνείροντες τέσσαρας μὲν ἄνω, τοσαύτας δὲ πρὸς
ταῖς βάσεσιν ἐναρμόζουσιν. οἰκίσκου τε σχῆμα τετραγώνου ἐργαζόμενοι προκάλυμμα
πανταχόθεν ἀντὶ τοίχων τε καὶ τείχους διφθέρας αὐτ῵ περιβάλλουσιν, ὅπως ἥ τε μηχανὴ τοῖς
ἕλκουσιν ἐλαφρὰ εἴη καὶ οἱ ἔνδον ἐν ἀσφαλεῖ ὦσιν, ὡς πρὸς τῶν ἐναντίων ἥκιστα βάλλεσθαι.
ἐντὸς δὲ αὐτῆς δοκὸν ἑτέραν ἄνωθεν ἐγκαρσίαν ἀρτήσαντες χαλαραῖς ταῖς ἀλύσεσι κατὰ μέσην
μάλιστα τὴν μηχανὴν ἔχουσιν. ἧς δὴ ὀξεῖαν ποιούμενοι τὴν ἄκραν, σιδήρῳ πολλ῵ καθάπερ
ἀκίδα καλύπτουσι βέλους, ἢ καὶ τετράγωνον, ὥσπερ ἄκμονα, τὸν σίδηρον ποιοῦσι. καὶ τροχοῖς
μὲν ἡ μηχανὴ τέσσαρσι πρὸς κίονι ἑκάστῳ κειμένοις ἐπῆρται, ἄνδρες δὲ αὐτὴν οὐχ ἧσσον ἢ κατὰ
πεντήκοντα κινοῦσιν ἔνδοθεν. οἳ ἐπειδὰν αὐτὴν τ῵ περιβόλῳ ἐρείσωσι, τὴν δοκὸν, ἧς δὴ ἄρτι
ἐμνήσθην, μηχανῇ τινι στρέφοντες ὀπίσω ἀνέλκουσιν, αὖθίς τε αὐτὴν ξὺν ῥύμῃ πολλῇ ἐπὶ τὸ
τεῖχος ἀφιᾶσιν. ἡ δὲ συχνὰ ἐμβαλλομένη κατασεῖσαί τε ὅπη προσπίπτει καὶ διελεῖν ῥᾷστα οἵα τέ
ἐστι, καὶ ἀπ’ αὐτοῦ τὴν ἐπωνυμίαν ταύτην ἡ μηχανὴ ἔχει, ἐπεὶ τῆς δοκοῦ ταύτης ἡ ἐμβολὴ
προὔχουσα πλήσσειν ὅπου παρατύχοι, καθάπερ τῶν προβάτων τὰ ἄρρενα, εἴωθε.”
75
Y. Garlan, Recherches de poliorcétique grecque (Bibliothèque des écoles francaises d‟Athenes et de
Rome 223), Παξίζη 197, 351.
76
E. McGeer, “Tradition and Reality in the Taktika of Nikephoros Ouranos”, Dumbarton Oaks Papers
45(1991)129-140.

311
θιαδηψλ θαη φρη απφ μχιν· επίζεο, ήηαλ θνξεηή θαη φρη ηξνρνθφξνο. Ζ άπνςε ε νπνία

θπξηαξρεί είλαη φηη ε ιαίζα εμεηφπηζε ζρεδφλ νινθιεξσηηθά ηελ θιαζζηθή ρειψλε.77

Ζ ζεσξία απηή θέξεη εκθαλή ηα ίρλε ηεο ηδενιεςίαο ζηελ νπνίαλ έρνπκε ήδε

αλαθεξζεί θαη ε νπνία ζέιεη ηνλ Μεζαίσλα λα ηαπηίδεηαη κε ππνρψξεζε ζην

ηερλνινγηθφ επίπεδν. ΢ηελ πξαγκαηηθφηεηα, ρειψλεο απφ πιέγκαηα βεξγψλ θαη θιαδηψλ

ήζαλ ζε ρξήζε ήδε απφ ηελ ειιεληζηηθή πεξίνδν, γλσζηέο σο γερροχελῶναι.78 Ο

αληίζηνηρνο ιαηηληθφο φξνο ήηαλ vineae· κάιηζηα, ε ρξήζε ησλ ιπγφπιεθησλ απηψλ

θαιπκκάησλ ζηηο πνιηνξθίεο ήηαλ ηφζν ζπλεζηζκέλε, ψζηε ηνλ 6ν αη. ν Ησάλλεο Λπδφο

ηαχηηδε ηνλ ειιεληθφ φξν τειχομάχοι κε ηνλ ιαηηληθφ vinearii.79 Σνλ ίδηνλ αηψλα νη

Αγαζίαο80 θαη Μέλαλδξνο Πξνηήθησξ 81 πεξηγξάθνπλ ηνλ σπαλίωνα, ν νπνίνο

αληηζηνηρεί αθξηβψο ζηε κεηαγελέζηεξε ιαίζα. Καηά ζπλέπεηα, ζα πξέπεη λα

ζεσξείηαη ιαλζαζκέλε ε άπνςε ε νπνία ζεσξεί ηε ιαίζα ― σο κεράλεκα θαη φρη σο

ιέμε ― “βαιθαληθή” εθεχξεζε. Σν γεγνλφο φηη ηνλ 10ν αη. ν ιεγφκελνο Ήξσλ ν

77
McGeer, έλζα αλ., θαη ηνπ ηδίνπ, “Byzantine Siege Warfare in Theory and Practice”, ζην: Ivy A. Corfis -
M. Wolfe (επηκ.), The Medieval City under Siege, Γνχληκπξηηδ - Pφηζεζηεξ 1995, 123-129
78
Πξβι. O. Lendle, “Antike Kriegsmaschinen”, Gymnasium 88(1981)330-356.
79
Η. Λπδφο, 72, 25· γηα ην δήηεκα ηεο ηαπηφρξνλεο ρξήζεσο παιαηάο θαη λεσηεξηθήο νξνινγίαο απφ ηνλ
ζπγθεθξηκέλν Βπδαληηλφ ζπγγξαθέα, βι. T. G. Kolias, “Tradition und Erneuerung im Frühbyzantinischen
Reich am Beispiel der Militärischen Sprache und Terminologie”, ζην Françoise Vallet - M. Kazanski
(επηκ.), L‟armée romaine et les barbares du IIIe au VIIe siècle (Mémoires de l‟Association Francaise
d‟Archéologie Mérovingienne 5), Παξίζη 1993, 39-44.
80
Αγαζίαο, 89, 28-90, 5: “ἔστι δὲ ὁ σπαλίων πλέγμα ἐκ λύγων ἐς ὀροφῆς τύπον ἐξειργασμένον,
στεγανόν τε τῇ πυκνώσει καὶ ἀμφηρεφὲς τ῵ ἑκατέρωθεν τὰ πλευρὰ ἐς τὰ κάτω παρατετάσθαι
καὶ περιβάλλειν τὸ ὑπερχόμενον. δέρρεις δὲ ὕπερθεν καὶ διφθέρας ἐπιβάλλοντες πάντοθεν
περικαλύπτουσι τὸ μηχάνημα τοῦ μᾶλλον ἔρυμα εἶναι καὶ ἀποκρούειν τὰ βέλη. ἄνδρες δὲ ἔνδον
ἐν τ῵ ἀσφαλεῖ ὑποκρυπτόμενοι αἴρουσί γε αὐτὸ ἀφανῶς καὶ ᾗ βούλονται διακομίζουσιν. ἐπειδὰν
δὲ προσενεχθείη πύργῳ τυχὸν ἢ περιβόλῳ, τότε δὴ νέρθεν ἐκεῖνοι τὴν προσκειμένην γῆν
ἀνορύττοντες καὶ τὸν χοῦν ἀνιμώμενοι ἀπογυμνοῦσι τὰ θεμέλια, καὶ εἶτα μοχλοῖς τε καὶ σφύραις
ἐνδελεχέστατα πλήττοντες κατασείουσι τὴν οἰκοδομίαν.”
81
Σούδα, 978: “παρὰ δὲ Μενάνδρῳ σπαλίωνές εἰσι μηχανήματα, καλύπτραι τινὲς βοείοις
δέρμασιν ἐκτάδην ξυντεθειμέναι ξύλοις τε ἀνδρομήκεσιν αἰωρούμεναι, ὧν ἔνερθεν ὑπεισδύντες
ὁπλῖται ἐν χρ῵ τε τείχει προσπελάζοντες, ὄργανά τε λαοτόμα καὶ τοιχωρύχα μεταχειριζόμενοι,
ὑπὸ γῆν αὐλῶνας ἐργάζονται, ἐγκείμενοί τε καὶ διορύττοντες, εἴ που τοῦ τείχους μέρος τι
καταρρίψαιεν, ἢ ἄλλῳ τινὶ τρόπῳ ἐντὸς κενωμάτων γενόμενοι δυοῖν ἀνύσουσί γε τὸ ἕτερον, ἢ
τὴν γῆν ἀναρρήξαντες τοῦ περιβόλου γενήσοιντο εἴσω, ἢ τοῦ κατὰ τὸ ἔνδον φρέατος τοὺς
σήραγγας ἀγαγόντες ἐπ’ εὐθείας ἐκκενώσαιεν, ἐφελκύσαντες τὸ ὕδωρ εἰς τὰ γλαφυρά τε καὶ

312
Βπδάληηνο, ζε έλα ρσξίν ην νπνίν κλεκνλεχεη γεληθά ηηο ρειψλεο, μχιηλεο θαη πιεθηέο,

αλαθέξεη ηηο ιαίζεο σο πξνζθάησο αλαθαιπθζείζεο ίζσο ππνδειψλεη φηη θάπνηα

θαηλνηνκία ραξαθηήξηδε ηνλ ζπγθεθξηκέλν ηχπν. Αμίδεη λα ζεκεησζεί, φκσο, φηη θαη

απηφο ηηο ζεσξεί απιψο σο έλαλ αθφκε ηχπν ρειψλεο.82 Δπίζεο, ε αλαθνξά ρεισλψλ ζηα

ζρεηηθά κε ηελ εθζηξαηεία θαηά ηεο Κξήηεο (949) έγγξαθα ηα νπνία ζψδνληαη ζην Περὶ

Βασιλείου Τάξεως δείρλεη φηη ν θιαζζηθφο ηχπνο ρειψλεο βξηζθφηαλ αθφκε ζε ρξήζε,

αθνχ κφλν κία κεγάιε θαη πεξίπινθε μχιηλε κεραλή, φρη κία εχθνιε ζηελ θαηαζθεπή

ηεο, ζα παξίζηαην αλάγθε λα κεηαθεξζεί ζην πεδίν ησλ επηρεηξήζεσλ

πξνθαηαζθεπαζκέλε.83

Σν κεράλεκα ζπλέρηζε λα ρξεζηκνπνηείηαη θαζ‟ φιε ηε κέζε βπδαληηλή

πεξίνδν. Υειψλεο δηαθφξσλ ηχπσλ αλαθέξνληαη θαη ζηελ πεξηγξαθή ηεο πνιηνξθίαο ηνπ

Υάλδαθνο ην 960-961.84 Γχν αηψλεο αξγφηεξα, ην 1156, έλα άιιν βπδαληηλφ

εθζηξαηεπηηθφ ζψκα ρξεζηκνπνίεζε κία ρειψλε ελαληίνλ ησλ ηεηρψλ ηεο ηηαιηθήο

πφιεσο ηνπ Μπξίληεδη.85 Οη αλαθνξέο ησλ πεγψλ ζε βπδαληηλέο ρειψλεο ζπαλίδνπλ κεηά

ην 1204, θαζψο ε ζηαδηαθή παξαθκή ηνπ βπδαληηλνχ ζηξαηνχ θαη ε ζηξνθή ηνπ θξάηνπο

ζε κία ζηξαηεγηθή απειπηζκέλεο άκπλαο θαηά ηελ χζηεξε πεξίνδν θαηέζηεζαλ απίζαλε

έσο αδχλαηε ηελ επέλδπζε θφπνπ θαη ρξεκάησλ ζηελ θαηαζθεπή πνιχπινθσλ

επηζεηηθψλ κεραλψλ.

κοῖλα τοῦ ὀρύγματος.”

82
Παραγγέλματα Πολιορκητικά, 2, 1-5.
83
Κσλζηαληίλνο Πνξθπξνγέλλεηνο, Περὶ Βασιλείου Τάξεως, 670, 11.
84
Θενδφζηνο Γηάθνλνο, 309-312,696-698.
85
Κίλλακνο, 164, 3-20.

313
 Δπίινγνο

Ζ επηζθφπεζε ηεο ηζηνξηθήο πνξείαο ησλ βπδαληηλψλ πνιεκηθψλ κεραλψλ θαη ηερληθψλ

ε νπνία κφιηο νινθιεξψζεθε είρε σο ζηφρν ηε δηαθξίβσζε ηνπ επηπέδνπ ηεο πνιεκηθήο

ηερλνινγίαο ηεο Βπδαληηλήο Απηνθξαηνξίαο ζηε δηάξθεηα ηεο καθξαίσλεο ηζηνξίαο ηεο,

κε ηελ ειπίδα λα δηαζαθεληζζεί κέζα απφ απηήλ ε εηθφλα ηεο θνηλσλίαο εληφο ηεο

νπνίαο αλαπηχρζεθε ε ηερλνινγία απηή.

Σν γεληθφ ζπκπέξαζκα ην νπνίν πξνθχπηεη απφ ηελ αλάιπζε ησλ δεδνκέλσλ

είλαη φηη ην Βπδάληην θαηείρε θνκβηθή ζέζε ζηελ ηζηνξία ηεο πνιεκηθήο ηερλνινγίαο

θαη εηδηθφηεξα ζηνλ ηνκέα ηεο πνιηνξθεηηθήο ηέρλεο. Ζ ζέζε απηή κπνξεί λα νξηζζεί

ηφζν γεσγξαθηθά φζν θαη ρξνληθά.

Ζ γεσζηξαηεγηθή ζεκαζία ηεο ζέζεσο ηνπ Βπδαληίνπ αλάκεζα ζηελ Αλαηνιή

θαη ηε Γχζε (αιιά επίζεο αλάκεζα ζηνλ Βνξξά θαη ηνλ Νφην) έρεη επηζεκαλζεί απφ

πνιινχο ηζηνξηθνχο. ΋ζνλ αθνξά ζηελ πνιεκηθή ηερλνινγία, ε ζέζε απηή επέηξεςε

ζηε Βπδαληηλή Απηνθξαηνξία λα δέρεηαη επηξξνέο απφ πνιηηηζκνχο πνπ βξίζθνληαλ

ζηα δχν άθξα ηεο Δπξαζίαο. Παξάιιεια, βνήζεζε ζηε δηάρπζε ησλ λέσλ ηερλνινγηψλ

ζε άιια ζεκεία ηνπ νξίδνληνο. Υαξαθηεξηζηηθφ είλαη ην παξάδεηγκα ηνπ ιηζνβφινπ

έιμεσο: γελλήζεθε ζηελ Κίλα ηνλ 5ν π.Υ. αη., δηαδφζεθε ζηνπο ιανχο ηεο ζηέππαο θαη

απφ απηνχο κεηαθέξζεθε (ηέιε 6νπ αη.) ζηελ Αλαηνιηθή Μεζφγεην. Οη Βπδαληηλνί

ήζαλ νη πξψηνη Δπξσπαίνη πνπ ήιζαλ ζε επαθή κε ηνλ λέν ηχπν πνιεκηθνχ

κεραλήκαηνο θαη δελ άξγεζαλ λα ηνλ πηνζεηήζνπλ. Απφ απηνχο απέθηεζαλ ηελ

ηερλνγλσζία θαηαζθεπήο ηνπ ιηζνβφινπ έιμεσο νη ιανί ηεο Γπηηθήο Δπξψπεο θαη

πηζαλφηαηα νη Άξαβεο. Οη πξψηνη εθεχξαλ ηε δηθή ηνπο εθδνρή, ην ιηζνβφιν κε

αληίβαξν, ζηα ηέιε ηνπ 12νπ αη. Σε βειηησκέλε κνξθή ηνπ ιηζνβφινπ απέθηεζαλ νη

314
Βπδαληηλνί, νη νπνίνη ηελ επνρή εθείλε είραλ πιένλ απσιέζεη ηελ πξσηνθαζεδξία ζηνλ

ηνκέα ηεο πνιεκηθήο ηερλνινγίαο, ελψ νη Άξαβεο ην κεηέθεξαλ κε ηε ζεηξά ηνπο ζηελ

Κίλα.

Ζ ρξνληθή δηάζηαζε ηεο θνκβηθφηεηνο ηνπ Βπδαληίνπ γίλεηαη θαηαλνεηή φηαλ

αλαινγηζζνχκε ηνλ καθξαίσλν βίν κίαο απηνθξαηνξίαο ε νπνία γελλήζεθε ιίγν πξηλ ην

ηέινο ηεο Αξραηφηεηαο γηα λα πεζάλεη ιίγν πξηλ ηελ Αλαγέλλεζε. Κιεξνλφκνο ηεο

πνιηνξθεηηθήο ηερλνγλσζίαο ησλ ειιεληζηηθψλ θαη ξσκατθψλ ρξφλσλ, ην Βπδάληην δελ

έπαςε (ηνπιάρηζηνλ έσο ηε κεζνβπδαληηλή πεξίνδν) λα εθκεηαιιεχεηαη θαη λα

αλαπηχζζεη ην θιεξνδφηεκα απηφ. Ζ πξαθηηθή απηή είλαη εκθαλήο ζηελ ηζηνξηθή πνξεία

ηεο νμπβφινπ βαιιίζηξαο, ε νπνία θαηά ηα θαηλφκελα επηβίσζε ζην Βπδάληην επί πνιχ

πεξηζζφηεξν απφ φζν ζέινπλ λα πηζηεχνπλ νξηζκέλνη ζχγρξνλνη δπηηθνί ηζηνξηθνί, θαη

ησλ ινηπψλ πνιεκηθψλ κεραλψλ θαη πνιηνξθεηηθψλ ηερληθψλ ζε ρξήζε θαηά ηε

βπδαληηλή πεξίνδν, ηηο νπνίεο ην Βπδάληην κνηξαδφηαλ κε ηνπο αλαηνιηθνχο ιανχο φρη

κφλνλ ηεο επνρήο ηνπ, αιιά θαη ησλ πξνγελεζηέξσλ. ΋ηαλ ε νηθνλνκηθή βάζε ηεο

απηνθξαηνξίαο δηαζαιεχζεθε κεηά ηνλ 11ν αη., ηφηε επήιζε ε παξαθκή θαη ζηνλ ηνκέα

ηεο πνιηνξθεηηθήο ηέρλεο.

Ζ απψιεηα ηεο πξσηνβνπιίαο ζηνλ ηνκέα ηεο έξεπλαο θαη αλαπηχμεσο είρε

γηα ην Βπδάληην νιέζξηα απνηειέζκαηα. Ζ Βπδαληηλή Απηνθξαηνξία δελ θαηάθεξε λα

γίλεη θνηλσλφο ησλ λέσλ εμειίμεσλ θαη ηεο πξσηνπνξηαθήο ηερλνινγίαο πνπ εηζήρζε

ζηε Γπηηθή Δπξψπε απφ ηελ Αζία κεηά ηνλ 14ν αη. θαη ηεο νπνίαο ν αληίθηππνο είλαη

εκθαλήο έσο ζήκεξα. Οη πξφγνλνη ησλ ππξνβφισλ φπισλ, ηα νπνία θπξηαξρνχλ ζην

ζχγρξνλν πεδίν ηεο κάρεο, θαηάθεξαλ πξηλ απφ έμη αηψλεο λα δηαξξήμνπλ ηα ηείρε

ηνπ ηειεπηαίνπ πξνππξγίνπ ηεο ειιελνξξσκατθήο Αλαηνιήο. ΢ηνλ ηνκέα ηεο

315
πνιηνξθεηηθήο ηέρλεο, αιιά θαη ηεο ηζηνξίαο ελ γέλεη, ηίπνηα δελ έκειιε λα είλαη πηα ην

ίδην.

316
 Bηβιηνγξαθία

Πεγέο

Aγαζίαο Aγαζίαο, Iστορίαι, έθδ. R. Keydell, Agathiae Myrinaei

Historiarum libri quinque (Corpus Fontium Historiae Byzantinae 2), Bεξνιίλν 1967.

Aκκηαλφο Mαξθειιίλνο Aκκηαλφο Mαξθειιίλνο, έθδ. W. Seyfarth, Ammianus

Marcellinus, Res Gestae, Λεηςία 1978.

Άλλα Kνκλελή Άλλα Kνκλελή, ’Aλεξιάς, έθδ. D. R. Reinsch - A. Kambylis,

Annae Comnenae Alexias (Corpus Fontium Historiae Byzantinae 40), Bεξνιίλν - Nέα Yφξθε

2001.

Aληίνρνο Aληίνρνο ΢ηξαηεγφο, κηθξ. F. C. Conybeare, “Antiochus

Strategos‟ Account of the Sack of Jerusalem in A.D. 614”, English Historical Review

25(1910)502-517.

Αξηζηάθεο Αξηζηάθεο εθ Λαζηηβέξη, Patmut„iwn, κηθξ. R. Bedrosian,

Aristakes Lastivertc„i‟s History, Νέα Τφξθε 1985.

Bεγέηηνο Φιάβηνο Bεγέηηνο Pελάηνο, Epitoma rei militaris, έθδ. A.

Önnerfors, P. Flavii Vegeti Renati Epitoma rei militaris, ΢ηνπηγάξδε - Λεηςία 1995.

317
De obsidione toleranda Aλψλπκνο, De obsidione toleranda, έθδ. Hilda van den Berg,

Anonymus de obsidione toleranda, Λέπληελ 1947.

De rebus bellicis Aλψλπκνο, De rebus bellicis, έθδ. R. Ireland, Oμθφξδε 1979.

Δπζηάζηνο Δπζηάζηνο Θεζζαινλίθεο, Ἱστορία τῆς ἁλώσεως τῆς

Θεσσαλονίκης, έθδ. ΢. Π. Κπξηαθίδεο, Eustazio di Tessalonica, La espugnazione di

Tessalonica, Παιέξκν 1961.

Θαύματα Ἁγίου Δημητρίου Θαύματα ‘Aγίου Δημητρίου, έθδ. P. Lemerle, Les plus

anciens recueils des miracles de S. Démétrius et la pénétration des Slaves dans les Balkans, I,

Παξίζη 1979.

Θ. Μνλαρφο Θενδφζηνο Μνλαρφο, έθδ. C. O. Zuretti, “La espugnazione di

Siracus nell‟ 880: Testo greco della lettera del monaco Teodosio”, ζην: Centenario della nascita

di Michele Amari, I, Παιέξκν 1910, 165-173.

Θ. Παιαηνιφγνο Θεφδσξνο Παιαηνιφγνο, έθδ. Christine Knowles, Les

Enseignements de Théodore Paléologue, Λνλδίλν 1983.

Θενθάλεο Θενθάλεο, Xρονογραφία, έθδ. C. de Boor, Theophanis

Chronographia, Λεηςία 1883.

IOSPE V. V. Latysev (επηκ.), Inscriptiones Antiquae Orae

Septentrionalis Ponti Euxini Graecae et Latinae2, I, Aγία Πεηξνχπνιε 1916.

318
Κακηληάηεο Ησάλλεο Κακηληάηεο, Εἰς τὴν ἅλωσιν τῆς Θεσσαλονίκης,

έθδ. Gertrud Böhlig, Ioannis Caminiatae De expugnatione Thessalonicae (Corpus Fontium

Historiae Byzantinae 4), Βεξνιίλν - Νέα Τφξθε 1973.

Καλαλφο Ησάλλεο Καλαλφο, Διήγησις περὶ τοῦ ἐν

Κωνσταντινουπόλει γεγονότος πολέμου, έθδ. I. Bekker, Georgius Phrantzes, Ioannes

Canaus, Ioannes Anagnostes, Βφλλε 1838.

Καληαθνπδελφο Ησάλλεο Καληαθνπδελφο, Ἱστορία, έθδ. L. Schopen, Ioannis

Cantacuzeni Historia, I-III, Βφλλε 1828-1832.

Kεθαπκέλνο Kεθαπκέλνο, Στρατηγικόν, έθδ. B. Wassilievsky - V.

Jernstedt, Cecaumeni Strategicon et incerti scriptoris de officiis regiis libellus, Aγία Πεηξνχπνιε

1896.

Kίλλακνο Iσάλλεο Kίλλακνο, ’Eπιτομή, έθδ. A. Meineke, Ioannis

Cinnami historiarum libri VII, Bφλλε 1836.

Kσλζηαληίλνο Πνξθπξν- Kσλζηαληίλνο Z΄ Πνξθπξνγέλλεηνο, Περι Bασιλείου Tάξεως,

γέλλεηνο, Πεξη Bαζηιείνπ έθδ. J. J. Reiske, Constantini Porphyrogeniti De cerimomiis

Tάμεωο aulae byzantinae, Bφλλε 1829.

Latysev, Sbornik V. V. Latysev (επηκ.), Sbornik greceskih nadpisej hristianskih

vremen iz Juznoj Rossii, Aγία Πεηξνχπνιε 1896.

319
I. Λπδφο Iσάλλεο Λπδφο, Περί αρχών της Pωμαίων πολιτείας, έθδ.

A. Bandy, On Powers, or, The Magistracies of the Roman State, Φηιαδέιθεηα 1983.

Μαιάιαο Ησάλλεο Μαιάιαο, Χρονογραφία, έθδ. J. Thurn, Ioannis

Malalae Chronographia (Corpus Fontium Historiae Byzantinae 35), Bεξνιίλν - Nέα Yφξθε

2000.

Μαξσληηηθφ Υξνληθφ Μαξσληηηθφ ρξνληθφ ηνπ έηνπο 664, κηθξ. A. Palmer, The

Seventh Century in the West-Syriac Chronicles, Λίβεξπνπι 1993.

Μαηζαίνο Δδέζζεο Μαηζαίνο Δδέζζεο, Patmut„iwn, κηθξ. A. Dostourian, Armenia

and the Crusades, Tenth to Twelfth Centuries: The Chronicle of Matthew of Edessa, Λάλακ

1993.

Mαπξίθηνο Mαπξίθηνο, Στρατηγικόν, έθδ. G. T. Dennis - E. Gamillscheg,

Das Strategikon der Maurikios (Corpus Fontium Historiae Byzantinae 17), Bηέλλε 1981.

Λ. Mαραηξάο Λεφληηνο Mαραηξάο, ‟Eμήγεζηο ηεο γιπθείαο ρώξαο Kύπξνπ, έθδ.

R. M. Dawkins, Leontios Machairas, The Sweet Land of Cyprus, Oμθφξδε 1932.

Mέλαλδξνο Mέλαλδξνο Πξνηήθησξ, „Iστορία, έθδ. R. C. Blockley,The

History of Menander the Guardsman, Λίβεξπνπι 1985.

Μπαιάδνπξη Aḥmad ibn Jābir al-Balādhuri, Kitāb Futūḥ al-Buldān, κηθξ. Ph.

Hitti, The Origins of the Islamic State, Νέα Τφξθε 1916-1924.

320
Nηθεθφξνο Nηθεθφξνο Παηξηάξρεο, Iστορία σύντομος, έθδ. C. Mango,

Nikephoros, Patriarch of Constantinople, Short History (Corpus Fontium Historiae Byzantinae

13), Oπάζηγθηνλ 1990.

Oπξβίθηνο, Eπιτήδευμα Oπξβίθηνο, Eπιτήδευμα, έθδ. G. Greatrex - H. Elton - R.

Burgess, “Urbicius‟ Epitedeuma: An Edition, Translation and Commentary”, Byzantinische

Zeitschrift 98(2005)35-74.

Παραγγέλματα Πολιορκητικά Παξαγγέικαηα Πνιηνξθεηηθά, έθδ. D. F. Sullivan, Siegecraft.

Two Tenth-Century Instructional Manuals by “Heron of Byzantium” (Dumbarton Oaks Studies

36), Oπάζηγθηνλ 2000.

Πασχάλιον Xρονικόν Πασχάλιον Xρονικόν, έθδ. L. Dindorf, Chronicon Paschale,

Bφλλε 1832.

Πξίζθνο Πξίζθνο, Ἱστορία βυζαντιακὴ καὶ τὰ κατ’ Ἀττήλαν, έθδ. R.

C. Blockley, The Fragmentary Classicising Historians of the Later Roman Empire: Eunapius,

Olympiodorus, Priscus and Malchus, II, Λίβεξπνπι 1983.

Πξφδξνκνο Θεφδσξνο Πξφδξνκνο, Ποιήματα, έθδ. W. Hörandner,

Theodoros Prodromos, Historische Gedichte (Wiener Byzantinische Studien 11), Βηέλλε 1974.

Πξνθφπηνο, Πόλεμοι Πξνθφπηνο, Yπέρ των πολέμων, έθδ. J. Haury - G. Wirth,

Procopii Caesariensis opera omnia, I-II, Λεηςία 1963.

321
΢θπιίηδεο Iσάλλεο ΢θπιίηδεο, Σύνοψις Iστοριών, έθδ. H. Thurn, Ioannis

Scylitzae Synopsis Historiarum (Corpus Fontium Historiae Byzantinae 5), Bεξνιίλν - Nέα

Yφξθε 1973.

Στρατηγική Έκθεσις Στρατηγική έκθεσις και σύνταξις Nικηφόρου δεσπότου,

έθδ. E. McGeer, Sowing the Dragon‟s Teeth: Byzantine Warfare in the Tenth Century

(Dumbarton Oaks Studies 33), Oπάζηγθηνλ 1995.

Συλλογή Tακτικών Συλλογή Tακτικών, έθδ. A. Dain, Sylloge tacticorum, Παξίζη

1938.

΢πλερ. Θενθ. ΢πλερηζηαί Θενθάλνπο, Χρονογραφία, έθδ. I. Bekker,

Theophanes Continuatus, Βφλλε 1838.

Σάκπαξη Muḥammad ibn Jarīr Abū Ja„far al-Ṭabarī, Ta‟rīkh al-rusul wa-

al-mulūk, κηθξ. E. Yar-Shater (επηκ.), The History of al-Ṭabarī, Νέα Τφξθε 1989-2007.

Σαξζνχζη Murda ibn Ali ibn al-Tarsusi, Tabsirat arbab al-albab fi kayfiyat

al-najah fi al-hurub min al-anwa' wa-nashr a'lam al-a'lam fi al-'udad wa-al-alat al-mu'inah 'ala

liqa' al-a'da', έθδ. - κηθξ. C. Cahen, “Un traité d‟armurerie composé pour Saladin”, Bulletin

d‟Études Orientales 12(1947-1948)103-163.

N. Υσληάηεο Nηθήηαο Xσληάηεο, Xρονική διήγησις, έθδ. I. A. van Dieten,

Nicetae Choniatae Historia (Corpus Fontium Historiae Byzantinae 11), Bεξνιίλν - Nέα Yφξθε

1975.

322
Φεπδν-Iεζνχο ΢ηπιίηεο Φεπδν-Iεζνχο ΢ηπιίηεο, έθδ. - κηθξ. W. Wright, The Chronicle

of Joshua the Stylite, Kαίκπξηηδ 1882.

Φεπδν-Zαραξίαο Mπηηιήλεο Φεπδν-Zαραξίαο Mπηηιήλεο, κηθξ. F. J. Hamilton - E. W.

Brooks, The Syriac Chronicle known as that of Zachariah of Mytilene, Λνλδίλν 1899.

323
 Γεπηεξεύνπζα βηβιηνγξαθία

Alexander, “Illustrations” Alexander, J. J. G., “The Illustrations of the

Anonymous, De Rebus Bellicis”, ζην: M. W. C. Hassall

(επηκ.), Aspects of the „De Rebus Bellicis‟: Papers

Presented to Professor E. A. Thompson (B.A.R.

International Series 63), Oμθφξδε 1979, 11-15.

Anstee, “Tours” Anstee, J., “„Tours de Force‟. An Experimental

Catapult/Ballista”, Studia Danubiana 1(1998)131-139.

Anstee et al., “Thoughts” Anstee, J. - G. Henderson - N. Cassidy, “Some Random

Thoughts and Observations on the Construction and Use

of the Three-Span Catapult”, Studia Danubiana

1(1998)255-259.

Arden, “Slings” Arden, Heather, “The Slings and Arrows of Outrageous

Love in the Roman de la rose”, ζην: Ivy A. Corfis - M.

Wolfe (επηκ.), The Medieval City under Siege,

Γνχληκπξηηδ - Pφηζεζηεξ 1995, 191-206.

Austin, Ammianus Austin, N. J. E., Ammianus on Warfare. An Investigation

into Ammianus‟ Military Knowledge (Collection

Latomus 165), Βξπμέιιεο 1979.

324
Baatz, “Geschützbewaffnung” Baatz, D., “Zur Geschützbewaffnung römischer

Auxiliartruppen in der frühen und mittleren Kaiserzeit”,

Bonner Jahrbücher 166(1966)194-207.

Baatz, “Ballista” Idem, “The Hatra Ballista”, Sumer 33(1977)141-152.

Baatz, “Finds” Idem, “Recent Finds of Ancient Artillery”, Britannia

9(1978)1-17.

Baatz, “Torsionsgeschütz” Idem, “Das Torsionsgeschütz von Hatra”, Antike Welt

9/4(1978)50-57.

Baatz, “Teile” Idem, “Teile hellenistischer Geschütze aus

Griechenland”, Archäologischer Anzeiger (1979)68-75.

Baatz, “Katapult” Idem, “Ein Katapult der Legio IV Macedonica aus

Cremona”, Römische Mitteilungen 87(1980)283-290.

Baatz, “Katapulte” Idem, “Hellenistische Katapulte aus Ephyra (Epirus)”,

Athenische Mitteilungen 97(1982)211-233.

Baatz, “Town Walls” Idem, “Town Walls and Defensive Weapons”, ζην: J.

Maloney - B. Hobley (επηκ.), Roman Urban Defences in

the West (Research Report CBA 51), Λνλδίλν 1983,

136-140.

325
Baatz, “Katapultteile A” Idem, “Katapultteile aus dem Schiffswrack von Mahdia

(Tunesien)”, Archäologischer Anzeiger (1985)679-691.

Baatz, “Katapult-Spannbuchse” Idem, “Eine Katapult-Spannbuchse aus Pityus, Georgien

(UDSSR)”, Saalburg-Jahrbuch 44(1988)59-64.

Baatz, “Jagdarmbrust” Idem, “Die römische Jagdarmbrust”, Archäologisches

Korrespondenzblatt 21(1991)283-290.

Baatz, “Katapultteile B” Idem, “Die Katapultteile”, ζην: Gisela Hellenkemper

Salies - H. H. von Prittwitz und Gaffron - G.

Bauchhenss (επηκ.), Das Wrack. Der antike Schiffsfund

von Mahdia, Kνισλία 1994, 701-707.

Baatz, Bauten Idem, Bauten und Katapulte des römischen Heeres

(Mavors Roman Army Researches 11), ΢ηνπηγάξδε

1994.

Baatz, “Katapulte” Idem, “Katapulte und mechanische Handwaffen des

spätrömischen Heeres”, Journal of Roman Military

Equipment Studies 10(1999)5-19.

Baatz - Feugère, “Éléments” Baatz, D. - M. Feugère, “Éléments d‟une catapulte

romaine trouvée à Lyon”, Gallia 39(1981)201-209.

326
Bachrach, “Siege Warfare” Bachrach, B. S., “Medieval Siege Warfare: A Recon-

naissance”, Journal of Military History 58(1994)119-

133.

Bachrach, “Siege” Idem, “The Siege of Antioch: A Study in Military

Demography”, War in History 6(1999)127-146.

Bachrach, “Observations” Idem, “Some Observations on Administration and

Logistics of the Siege of Nicaea”, War in History

12(2005)249-277.

Berthelot, “Histoire A” Berthelot, M., “Histoire des machines de guerre et des

arts méchaniques de moyen âge”, Annales de Chimie et

de Physique 6ème ser./24(1891)433-521.

Berthelot, “Histoire B” Idem, “Histoire des machines de guerre et des arts

méchaniques de moyen âge”, Annales de Chimie et de

Physique 7ème ser./19(1900)289-420.

Bertino, “Raffigurazione” Bertino, A., “La raffigurazione di una macchina bellica

difensiva nell‟arco severiano in Roma”, Atti delle

Pontificia Accademia Romana di Archeologia 40(1967-

1968)83-101.

Bierbrauer, Invillino Bierbrauer, V., Invillino - Ibligo in Friaul, I: Die

römische Siedlung und das spätantik-

327
 frühmittelalterliche Castrum (Münchner Beiträge zur

Vor- und Frühgeschichte 33), Mφλαρν 1987.

Birkenmeier, Development Birkenmeier, J. W., The Development of the Komnenian

Army: 1081-1180 (History of Warfare 5), Λέπληελ -

Bνζηψλε - Kνισλία 2002.

Bishop - Coulston, Equipment Bishop, M. C. - J. C. N. Coulston, Roman Military

Equipment, Λνλδίλν 1993.

Blockley, “Dexippus” Blockley, R. C., “Dexippus and Priscus and the

Thucydidean Account of the Siege of Plataea”, Phoenix

26(1972)18-27.

Blyth, “Apollodorus” Blyth, P. H., “Apollodorus of Damascus and the

Poliorcetica”, Greek, Roman and Byzantine Studies

33(1992)127-158.

Boube-Piccot, “Eléments” Boube-Piccot, Christiane, “Eléments de catapultes en

bronze decouverts en Mauretanie Tingitane”, Bulletin

d‟Archéologie Marocaine 17(1987-1988)209-230.

Boube-Piccot, Bronzes Eadem, Les bronzes antiques du Maroc, IV.

L‟equipment militaire et l‟armement, Παξίζη 1994.

Bowie, Sketchbook Bowie, T., The Sketchbook of Villard de Honnecourt,

Mπινχκηλγθηνλ 1959.

328
Bradbury, Siege Bradbury, J., The Medieval Siege, Γνχληκπξηηδ -

Pφηζεζηεξ 1992.

Brennan, “Detachments” Brennan, P., “Combined Legionary Detachments as

Artillery Units in Late-Roman Danubian Bridgehead

Dispositions”, Chiron 10(1980)553-567.

Brok, “Bombast” Brok, M. F. A., “Bombast oder Kunstfertigkeit?

Ammians Beschreibung der ballista (23, 4, 1-3)”,

Rheinisches Museum für Philologie 120(1977)331-345.

Brown, “Arms” Brown, F. E., “Arms and Armor”, ζην: M. I. Rostovtzeff

- A. R. Bellinger - C. Hopkins - C. B. Welles (επηκ.),

The Excavations at Dura-Europos, VI. Preliminary

Report of Sixth Season of Work, October 1932 - March

1933, Nηνχ Xαίεβελ 1936, 439-466.

Cahen, “„Arrada” Cahen, C., “„Arrada”, The Encyclopaedia of Islam2, I,

Λέπληελ - Λνλδίλν 1960, 658-659.

Cahen et al., “Hisar” Cahen, C. - G. S. Colin - C. E. Bosworth - D. Ayalon -

V. J. Parry - S. A. A. Rizvi, “Hisar”, The Encyclopaedia

of Islam2, III, Λέπληελ - Λνλδίλν 1971, 469-483.

Cameron, “Date” Cameron, A., “The Date of the Anonymous De rebus

bellicis”, ζην: M. W. C. Hassall (επηκ.), Aspects of the

329
 „De Rebus Bellicis‟: Papers Presented to Professor E.

A. Thompson (B.A.R. International Series 63), Oμθφξδε

1979, 1-7.

Campbell, “Ballistaria” Campbell, D. B., “Ballistaria in First to Mid-Third Cen-

tury Britain: A Reappraisal”, Britannia 15(1984)75-84.

Campbell, “Auxiliary Artillery” Idem, “Auxiliary Artillery Revisited”, Bonner

Jahrbücher 186(1986)117-132.

Campbell, “Note” Idem, “A Note on Ballistaria”, Liverpool Classical

Monthly 14(1989)98-100.

Campbell, Artillery Idem, Greek and Roman Artillery 399 BC - AD 363,

Λνλδίλν 2003.

Campbell, Siege Warfare A Idem, Ancient Siege Warfare. Persians, Greeks, Car-

thaginians and Romans 546 - 146 BC, Λνλδίλν 2005.

Campbell, Siege Warfare B Idem, Siege Warfare in the Roman World 146 BC - AD

378, Λνλδίλν 2005.

Carter, “Ballistarium” Carter, J. M., “Plautus‟ Ballistarium”, Liverpool

Classical Monthly 14(1989)130-131.

Cathcart King, “Trebuchet” Cathcart King, D. J., “The Trebuchet and other Siege-

Engines”, Chateau Gaillard 9-10(1982)457-469.

330
Cherretté, “Onager” Cherretté, M., “The onager according to Ammianus

Marcellinus”, Journal of Roman Military Equipment

Studies 12-13(2001-2002)117-133.

Chevedden, “Artillery Revolution” Chevedden, P. E., “The Artillery Revolution of the

Middle Ages: The Impact of the Trebuchet on the

Development of Fortifications”, ρ. η. ε. 1990

(αδεκνζίεπην άξζξν).

Chevedden, “Artillery A” Idem, “Artillery in Late Antiquity: Prelude to the Middle

Ages”, ζην: Ivy A. Corfis - M. Wolfe (επηκ.), The

Medieval City under Siege, Γνχληκπξηηδ - Pφηζεζηεξ

1995, 131-173.

Chevedden, “Artillery B” Idem, “The Artillery of King James I the Conqueror”,

ζην: P. E. Chevedden - D. J. Kagay - P. G. Padilla

(επηκ.), Iberia and the Mediterranean World of the

Middle Ages, II, Λέπληελ - Nέα Yφξθε - Kνισλία 1996,

47-94.

Chevedden, “Hybrid Trebuchet” Idem, “The Hybrid Trebuchet: The Halfway Step to the

Counterweight Trebuchet”, ζην: D. J. Kagay - Theresa

M. Vaan (επηκ.), On the Social Origins of Medieval

Institutions. Essays in Honor of Joseph F. O‟Callaghan,

Λέπληελ - Bνζηψλε - Kνισλία 1998, 179-222.

331
Chevedden, “Fortifications” Idem, “Fortifications and the Development of Defensive

Planning during the Crusader Period”, ζην: D. J. Kagay

- L. J. A. Villalon (επηκ.), The Circle of War in the

Middle Ages, Γνχληκπξηηδ - Pφηζεζηεξ 1999, 33-43.

Chevedden, “Invention” Idem, “The Invention of the Counterweight Trebuchet:

A Study in Cultural Diffusion”, Dumbarton Oaks

Papers 54(2000)71-116.

Chevedden, “Black Camels” Idem, “Black Camels and Blazing Bolts: The Bolt-

Projecting Trebuchet”, Mamluk Studies Review

8(2004)227-277.

Chevedden et al., “Trebuchet A” Chevedden, P. E. - L. Eigenbrod - V. Foley - W. Soedel,

“The Trebuchet: Recent Reconstructions and Computer

Simulations reveal the Operating Principles of the Most

Powerful Weapon of its Times”, Scientific American

(Ηνχιηνο 1995)58-63.

Chevedden et al., “Trebuchet B” Chevedden, P. E. - Z. Shiller - S. R. Gilbert - D. J.

Kagay, “The Traction Trebuchet: A Triumph of Four

Civilizations”, Viator 31(2000)433-486.

Christie, “Invasion” Christie, N., “Invasion or Invitation? The Longobard

Occupation of Northern Italy, A.D. 568-569”,

Romanobarbarica 11(1991)79-108.

332
Christie, “Alps” Idem, “The Alps as a Frontier, A.D. 168-774”, Journal

of Roman Archaeology 4(1991)410-430.

Clephan, “Notes” Clephan, R. C., “Notes on Roman and Medieval Engines

of War”, Archaeologia Aeliana 24(1903)69-114.

Corfis - Wolfe, City Corfis, Ivy A. - M. Wolfe (επηκ.), The Medieval City

under Siege, Γνχληκπξηηδ - Pφηζεζηεξ 1995.

Crow - Ricci, “Hinterland” Crow, J. - Alessandra Ricci, “Investigating the

Hinterland of Constantinople: Interim Report on the

Anastasian Long Wall”, Journal of Roman Archaeology

10(1997)235-262.

Crump, Ammianus Marcellinus Crump, G. A., Ammianus Marcellinus as a Military

Historian (Historia Einzelschriften 27), Βηζκπάληελ

1975.

Dain, Tradition Dain, A., La tradition du texte d‟Héron de Byzance,

Παξίζη 1933.

Dain, “Stratégistes” Idem, “Les stratégistes byzantins”, Travaux et Mémoires

2(1967)317-392.

Dennis, “Flies” Dennis, G. T., “Flies, Mice, and the Byzantine Cross-

bow”, Byzantine and Modern Greek Studies 7(1981)1-5.

333
Dennis, “Heavy Artillery” Idem, “Byzantine Heavy Artillery: The Helepolis”,

Greek, Roman and Byzantine Studies 39(1998)99-114.

DeVries, Technology DeVries, K., Medieval Military Technology,

Πήηεξκπνξσ 1992.

DeVries, “Impact” Idem, “The Impact of Gunpowder Weaponry on Siege

Warfare in the Hundred Years War”, ζην: Ivy A. Corfis

- M. Wolfe (επηκ.), The Medieval City under Siege,

Γνχληκπξηηδ - Pφηζεζηεξ 1995, 227-244.

Donaldson, “Reinterpretation” Donaldson, G. H., “A Reinterpretation of RIB 1912 from

Birdoswald”, Britannia 21(1990)207-214.

Duffy, Siege Warfare Duffy, Ch., Siege Warfare, Λνλδίλν 1979.

Dufour, Mémoire Dufour, G., Mémoire sur l‟artillerie des anciens et sur

celle du Moyen Age, Παξίζη 1840.

Dzambov, “Oruzie” Dzambov, I., “Kum vuprosa za metatelnoto oruzie prez

rannoto srednovekovie”, Voennoistoriceski sbornik

48/4(1978)109-111.

Hιηφπνπινο, Kαηαπέιηεο Hιηφπνπινο, Γ., Kαηαπέιηεο. Eθεξκνζκέλε βιεηηθή θαη

κεραληθή ζηνλ ειιεληθό θαη ειιελνξωκαϊθό θόζκν,

Aζήλα 2002.

334
Erben, “Beiträge” Erben, W., “Beiträge zur Geschichte des

Geschützwesens im Mittelalter”, Zeitschrift für

historische Waffen- und Kostümkunde 7(1916)85-102,

117-129.

Fino, “Machines” Fino, J.-F., “Machines de jet médiévales”, Gladius

10(1972)25-43.

Fleury, “Vitruve” Fleury, Ph., “Vitruve et la nomenclature des machines

de jet romaines”, Revue des Études Latines

59(1981)216-234.

Fleury, Mécanique Idem, La mécanique de Vitruve, Kαέλ 1993.

Foss, Kütahya Foss, C., Survey of Medieval Castles of Anatolia, I: Kü-

tahya (B.A.R. International Series 261), Oμθφξδε 1985.

Foss - Winfield, Fortifications Foss, C. - D. Winfield, Byzantine Fortifications: An

Introduction, Πξαηηψξηα 1986.

Franke, “Siege” Franke, H., “Siege and Defence of Towns in Medieval

China”, ζην: F. A. Keirman, Jr. - J. K. Fairbank (επηκ.),

Chinese Ways in Warfare, Kαίκπξηηδ Mαζζαρνπζέηεο

1974, 151-201.

Gaitzsch, “Geschützteile” Gaitzsch, W., “Hellenistische Geschützteile aus

Pergamum”, ζην: C. Dobiat (επηκ.), Festschrift für Otto-

335
 Herman Frey zum 65. Geburtstag (Marbuger Studien

zur Vor- und Frühgeschichte 16), Xηηδεξφζ 1994, 235-

242.

Garlan, Recherches Garlan, Y., Recherches de poliorcétique grecque

(Bibliothèque des écoles francaises d‟Athenes et de

Rome 223), Παξίζη 1974.

Gillmor, “Introduction” Gillmor, Carroll M., “The Introduction of the Traction

Trebuchet into the Latin West”, Viator 12(1981)1-8.

Gohlke, “Geschützwesen” Gohlke, W., “Das Geschützwesen des Altertums und des

Mittelalters”, Zeitschrift für historische Waffen- und

Kostümkunde 5(1909-1911)379-380.

Gravett, Siege Warfare Gravett, Ch., Medieval Siege Warfare, Λνλδίλν 1990.

Gregory, Military Architecture Gregory, Shelagh, Roman Military Architecture on the

Euphrates Frontier, I-II, Άκζηεξληακ 1995-1996.

Gregory, Hexamilion Gregory, T. E., The Hexamilion and the Fortress

(Isthmia 5), Πξίλζηνλ 1993.

Gudea - Baatz, “Teile” Gudea, N. - D. Baatz, “Teile spätrömischer Ballisten aus

Gornea und Orsova (Rumänien)”, Saalburg-Jahrbuch

31(1974)50-72.

336
Haldon, “΢ΧΛHNAPION” Haldon, J. F., “΢ΧΛHNAPION - The Byzantine

Crossbow?”, University of Birmingham Historical

Journal12(1970)155-157.

Haldon, Warfare Idem, Warfare, State and Society in the Byzantine

World, 565-1204, Λνλδίλν 1999.

Haldon, “Theory” Idem, “Theory and Practice in Tenth-Century Military

Administration. Chapters II, 44 and 45 of the Book of

Ceremonies”, Travaux et Mémoires 13(2000)201-352.

Hall, “Texaurus” Hall, A. R., “Guido‟s Texaurus, 1335”, ζην: B. S. Hall -

D. C. West (επηκ.), On Pre-Modern Technology and

Science: Studies in Honor of Lynn White, Jr., Mαιηκπνχ

1976, 11-35

Hall, “Crossbows” Hall, B. S., “Crossbows and Crosswords”, Isis

64(1973)527-533.

Hall, “Siege Warfare” Idem, “The Changing Face of Siege Warfare:

Technology and Tactics in Transition”, ζην: Ivy A.

Corfis - M. Wolfe (επηκ.), The Medieval City under

Siege, Γνχληκπξηηδ - Pφηζεζηεξ 1995, 257-275.

Hansen, “Trebuchet” Hansen, P. V., “Reconstructing a Medieval Trebuchet”,

Military Illustrated Past and Present no. 27(Αχγνπζηνο

1990)9-11, 14-16.

337
Hansen, “Reconstruction” Idem, “Experimental Reconstruction of a Medieval

Trébuchet”, Acta Archaeologica 63(1992)189-208.

Harney, “Siege Warfare” Harney, M., “Siege Warfare in Medieval Hispanic Epic

and Romance”, ζην: Ivy A. Corfis - M. Wolfe (επηκ.),

The Medieval City under Siege, Γνχληκπξηηδ -

Pφηζεζηεξ 1995, 177-190.

Hart - Lewis, “Mechanics” Hart, V. G. - M. J. T. Lewis, “Mechanics of the

Onager”, Journal of Engineering and Mathematics

20(1986)345-365.

Hassall, “Inventions” Hassall, M. W. C., “The Inventions”, ζην: M. W. C.

Hassall (επηκ.), Aspects of the „De Rebus Bellicis‟:

Papers Presented to Professor E. A. Thompson (B.A.R.

International Series 63), Oμθφξδε 1979, 80-84.

Hassall, “Perspectives” Idem, “Perspectives on Greek and Roman Catapults”,

Archaeology International 2(1998-1999)23-26.

Hastie, “Aspects” Hastie, D. C., “Aspects of Siege-Warfare on the

Mesopotamian Frontier as Related by Ammianus

Marcellinus”, Nηνχθαζι 1979 (αδεκνζίεπηε εξγαζία).

den Hengst, “Digression” den Hengst, D., “Preparing the Reader for War:

Ammianus‟ Digression on Siege Engines”, ζην: J. W.

338
 Drijvers - D. Hunt (επηκ.), The Late Roman World and

Its Historian. Interpreting Ammianus Marcellinus,

Λνλδίλν - Nέα Yφξθε 1999, 29-39.

Hill, “Siege-craft” Hill, David, “Siege-craft from the Sixth to the Tenth

Century”, ζην: M. W. C. Hassall (επηκ.), Aspects of the

„De Rebus Bellicis‟: Papers Presented to Professor E.

A. Thompson (B.A.R. International Series 63), Oμθφξδε

1979, 111-117.

Hill, “Trebuchets” Hill, D. R., “Trebuchets”, Viator 4(1973)99-116.

Hill, “Mandjanik” Idem, “Mandjanik”, The Encyclopaedia of Islam2, VI,

Λέπληελ 1991, 405-406.

Hoffmeyer, Equipment Hoffmeyer, Ada B., Military Equipment in the Byzantine

Manuscript of Scylitzes in Biblioteca Nacional in

Madrid (Gladius 5), Γξαλάδα 1966.

Holder, “Artillery” Holder, P., “Roman Artillery I”, Military Illustrated

Past and Present no. 2(1987)31-37.

Howard-Johnston, “Siege” Howard-Johnston, J. D., “The Siege of Constantinople

in 626”, ζην: C. Mango - G. Dagron (επηκ.),

Constantinople and its Hinterland, Άιληεξζνη 1995,

131-142.

339
Hunger, Λνγνηερλία Hunger, H., Bπδαληηλή ινγνηερλία. H ιόγηα θνζκηθή

γξακκαηεία ηωλ Βπδαληηλώλ, I-III, Aζήλα 1991-1994.

Husayn, “Manjaniq” Husayn, S., “Manjaniq min al-Hadr”, Sumer

32(1976)121-134.

Huuri, Geschichte Huuri, K., Zur Geschichte des mittelalterlichen

Geschützwesens aus orientalischen Quellen (Studia

Orientalia IX 3), Διζίλθη - Λεηςία 1941.

Iriarte, “Cheiroballistra” Iriarte, A., “Pseudo-Heron‟s cheiroballistra a(nother)

reconstruction: I. Theoretics”, Journal of Roman

Military Equipment Studies 11(2000)47-75.

Iriarte, “Theory” Idem, “The Inswinging Theory”, Gladius 23(2003)111-

140.

James, “Equipment” James, S. T., “Military Equipment from the Yale/French

Academy Excavations at Dura-Europos 1928-36”,

Doura Études 4(1991-1993)223-228.

James - Taylor, “Parts” James, S. T. - J. H. Taylor, “Parts of Roman Artillery

Projectiles from Quasr Ibrim, Egypt”, Saalburg-

Jahrbuch 47(1994)93-98.

Johnson, Fortifications Johnson, S., Late Roman Fortifications, Λνλδίλν 1983.

340
Kaegi, “Procopius” Kaegi, W. E., “Procopius the Military Historian”,

Byzantinische Forschungen 15(1990)53-85.

Kardaras, “Episode” Kardaras, G., “The Episode of Bousas (586/7) and the

Use of Siege Engines by the Avars”, Byzantinoslavica

63(2005)53-65.

Kern, Siege Warfare Kern, P. B., Ancient Siege Warfare, Mπινχκηλγθηνλ

1999.

Kolias, Waffen Kolias, T. G., Byzantinische Waffen. Ein Beitrag zur

byzantinischen Waffenkunde von den Anfängen bis zur

lateinischen Eroberung (Byzantina Vindobonensia 17),

Bηέλλε 1988.

Kφιηαο, “Σερλνινγία” Idem, “H πνιεκηθή ηερλνινγία ησλ Βπδαληηλψλ”,

Δωδώλε 18/1(1989)17-41.

Korres, “Remarks” Korres, Th., “Some remarks on the first two major

attempts of the Avaroslavs to capture Thessaloniki (597

and 614)”, Bπδαληηλά 19(1998)171-185.

Krischen - von Lüpke, Landmauer Krischen F. - T. von Lüpke, Die Landmauer von

Konstantinopel, I, Βεξνιίλν 1938.

Lammert, “Poliorketik” Lammert, F., “Die antike Poliorketik und ihr

Weiterwirken”, Klio 31(1938)389-411.

341
Lander, Fortifications Lander, J., Roman Stone Fortifications. Variation and

Change from the First Century A.D. to the Fourth

(B.A.R. International Series 206), Oμθφξδε 1984.

Lawrence, “History” Lawrence, A. W., “A Skeletal History of Byzantine

Fortifications”, Annual of the British School at Athens

78(1983)171-227.

Lendle, Schildkröten Lendle, O., Schildkröten. Antike Kriegsmaschinen in po-

liorketischen Texten (Palingenesia 10), Βηζκπάληελ

1975.

Lendle, “Kriegsmaschinen” Idem, “Antike Kriegsmaschinen”, Gymnasium

88(1981)330-356.

Lendle, Texte Idem, Texte und Untersuchungen zum technischen

Bereich der antiken Poliorketik (Palingenesia 19),

Βηζκπάληελ 1983.

Leriche, “Techniques” Leriche, P., “Techniques de guerre sassanides et

romaines à Doura-Europos”, ζην: F. Vallet - M.

Kazanski (επηκ.), L‟armée romaine et les barbares du

IIIe au VIIe siècle (Mémoires de l‟Association Francaise

d‟Archéologie Mérovingienne 5), Παξίζη 1993, 83-100.

Liebel, Springalds Liebel, J., Springalds and Great Crossbows, Λεληο

1998.

342
Loomis, “Siege” Loomis, R. S., “The Allegorical Siege in the Art of the

Middle Ages”, American Journal of Archaeology

23(1919)255-269.

Mαθξππνχιηαο, “Xξνλνιφγεζε” Mαθξππνχιηαο, X. Γ., “H ρξνλνιφγεζε ηνπ De

obsidione toleranda”, ζην: Γ΄ Σπλάληεζε Bπδαλ-

ηηλνιόγωλ Ειιάδνο θαη Κύπξνπ, Ρέζπκλν 2002, 52-54.

Mallett, “Siegecraft” Mallett, M. “Siegecraft in Late Fifteenth-Century Italy”,

ζην: Ivy A. Corfis - M. Wolfe (επηκ.), The Medieval City

under Siege, Γνχληκπξηηδ - Pφηζεζηεξ 1995, 245-255.

Marsden, Artillery A Marsden, E. W., Greek and Roman Artillery. Historical

Development, Oμθφξδε 1969.

Marsden, Artillery B Idem, Greek and Roman Artillery. Technical Treatises,

Oμθφξδε 1971.

Marvin, “War” Marvin, L. W., “War in the South: A First Look at Siege

Warfare in the Albigensian Crusade, 1209-1218”, War

in History 8(2001)373-395.

McCotter, “Strategy” McCotter, S., “The Strategy and Tactics of Siege War-

fare in the Early Byzantine Period: From Constantine to

Heraclius”, Μπέιθαζη 1995 (δηδαθηνξηθή δηαηξηβή).

343
McGeer, “Artillery” McGeer, E., “Artillery and Siege Machinery”, ζην: A.

Kazhdan (επηκ.), The Oxford Dictionary of Byzantium, I,

Nέα Yφξθε - Oμθφξδε 1991, 195-196.

McGeer, “Tradition” Idem, “Tradition and Reality in the Taktika of

Nikephoros Ouranos”, Dumbarton Oaks Papers

45(1991)129-140.

McGeer, “Siege Warfare” Idem, “Byzantine Siege Warfare in Theory and

Practice”, ζην: Ivy A. Corfis - M. Wolfe (επηκ.), The

Medieval City under Siege, Γνχληκπξηηδ - Pφηζεζηεξ

1995, 123-129.

Mesko, “Παξαηεξήζεηο” Mesko, M., “Παξαηεξήζεηο γηα ηηο θξεκαζηέο γέθπξεο

ησλ Βελεηψλ θαη ηα ακπληηθά κέηξα ησλ Βπδαληηλψλ

θαηά ην δηάζηεκα 1203-1204”, Bπδαληηαθά

24(2004)287-312.

Meyer-Plath - Schneider, Landmauer Meyer-Plath, B., - A. M. Schneider, Die Landmauer von

Konstantinopel, II, Βεξνιίλν 1943.

van Millingen, Constantinople van Millingen, A., Byzantine Constantinople. The Walls

of the City and Adjoining Historical Sites, Λνλδίλν

1899.

Minchev, “Kambestrion” Minchev, A., “A kambestrion ― detail of a Roman

torsion catapult found in Thracia”, ζην: V. Yotov

(επηκ.), Weapons and Military Equipment during the

Late Antiquity and the Middle Ages 4th-15th Centuries

(Acta Musei Varnaensis 1), Βάξλα 2002, 7-14.

344
Mitchell, “Siege” Mitchell, S., “The Siege of Cremna”, ζην: D. H. French

- C. S. Lightfoot (επηκ.), The Eastern Frontier of the

Roman Empire (B.A.R. International Series 553),

Oμθφξδε 1989, 311-328.

Mitchell, Cremna Idem, Cremna in Pisidia. An Ancient City in Peace and

in War, Λνλδίλν - ΢νπψλζε 1995.

Moravcsik, “Klassizismus” Moravcsik, G., “Klassizismus in der byzantinischen

Geschichtsschreibung”, ζην: Polychronion. Festschrift

F. Dölger zum 75. Geburtstag, Xατδειβέξγε 1966, 366-

377.

Needham, “Trebuchets” Needham, J., “China‟s Trebuchets, Manned and

Counterweighted”, ζην: B. S. Hall - D. C. West (επηκ.),

On Pre-Modern Technology and Science: Studies in

Honor of Lynn White, Jr., Mαιηκπνχ 1976, 107-145.

Nicolle, Siege Weapons A Nicolle, D., Medieval Siege Weapons, I. Western Europe

AD 585-1385, Λνλδίλν 2002.

Nicolle, Siege Weapons B Idem, Medieval Siege Weapons, II. Byzantium, the

Islamic World and India AD 476-1526, Λνλδίλν 2003.

Nishimura, “Crossbows” Nishimura, D., “Crossbows, Arrow-Guides, and the

Solenarion”, Byzantion 58(1988)420-435.

345
Oliver, “Note” Oliver, R. P., “A Note on the De Rebus Bellicis”,

Classical Philology 50(1955)113-118.

Oman, History Oman, Sir Ch., A History of the Art of War in the Middle

Ages, 2Λνλδίλν 1924.

Ostuni, Macchine Ostuni, Giustina, Le macchine del Re. Il Texaurus Regis

Francie di Guido da Vigevano, Bηηδέβαλν 1993.

Payne-Gallwey, Crossbow Payne-Gallwey, Sir R. W. F., The Crossbow, Mediaeval

and Modern, Military and Sporting: Its Construction,

History and Management with a Treatise on the Ballista

and Catapult of the Ancients and an Appendix on the

Catapult, Ballista and the Turkish Bow, Λνλδίλν 1903

(2Λνλδίλν 1958).

Payne-Gallwey, Engines Idem, The Projectile Throwing Engines of the Ancients,

Λνλδίλν 1907.

Pétrin, “Notes” Pétrin, Nicole, “Philological Notes on the Crossbow and

Related Missile Weapons”, Greek, Roman and

Byzantine Studies 33(1992)265-291.

Poulter, Nicopolis Poulter, A. G., Nicopolis ad Istrum: A Roman, Late

Roman, and Early Byzantine City (Journal of Roman

Studies Monograph 8), Λνλδίλν 1995.

346
Powers, “Life” Powers, J. E., “Life on the Cutting Edge: The Besieged

Town on the Luso-Hispanic Frontier in the Twelfth

Century”, ζην: Ivy A. Corfis - M. Wolfe (επηκ.), The

Medieval City under Siege, Γνχληκπξηηδ - Pφηζεζηεξ

1995, 17-34.

Pringle, Defence Pringle, D., The Defence of Byzantine Africa from

Justinian to the Arab Conquest (B.A.R. International

Series 99), Oμθφξδε 1981.

Pringle, “Town Defences” Idem, “Town Defences in the Crusader Kingdom of

Jerusalem”, ζην: Ivy A. Corfis - M. Wolfe (επηκ.), The

Medieval City under Siege, Γνχληκπξηηδ - Pφηζεζηεξ

1995, 69-121.

Prou, “Chirobaliste” Prou, V., “La Chirobaliste d‟Héron d‟Alexandrie”,

Notices et extraits des manuscrits de la Bibliothèque

Nationale et autres bibliothèques 26/2(1877)1-319.

Purton, “Myth” Purton, P., “The myth of the mangonel: torsion artillery

in the Middle Ages”, Arms and Armour 3 (2006) 79-90.

Rathgen, Geschütz Rathgen, B., Das Geschütz im Mittelalter, Βεξνιίλν

1928.

347
Richmond, “Siege” Richmond, I. A., “The Siege of Rome in A.D. 536 and

Late-Roman Theories of Fortification”, Durham

University Journal 25(1928)399-405.

Richmond, City Wall Idem, The City Wall of Imperial Rome, Λνλδίλν 1930.

Richmond, “Roman Artillery” Idem, “Roman Artillery”, Durham University Journal

38/n.s.7(1945-1946)60-63.

Richmond, “Roman Britain” Idem, “Roman Britain and Roman Military Antiquities”,

Proceedings of the British Academy 41(1955)297-315.

Richmond, Army Idem, Trajan‟s Army on Trajan‟s Column, Λoλδίλν

1982.

Rogers, Siege Warfare Rogers, R., Latin Siege Warfare in the Twelfth Century,

Oμθφξδε 1992.

Saimre, “Trebuchet” Saimre, T., “Trebuchet ― a gravity-operated siege en-

gine”, Estonian Journal of Archaeology 10(2006)61-80.

Sander, “Verfall” Sander, E., “Der Verfall der römischen Belagerungs-

kunst”, Historische Zeitschrift 149(1933-1934)457-476.

Sander, “Belagerungskrieg” Idem, “Der Belagerungskrieg im Mittelalter”,

Historische Zeitschrift 165(1942)99-110.

348
Schmidtchen, Kriegswesen Schmidtchen, V., Kriegswesen im späten Mittelalter.

Technik, Taktik, Theorie, Bάηλατκ 1990.

Schneider, Stadtmauer Schneider, A. M., Die Stadtmauer von Iznik (Nicaea)

(Istanbuler Forschungen 9), Βεξνιίλν 1938.

Schneider, “Cheiroballistra” Schneider, R., “Herons Cheiroballistra”, Römische

Mitteilungen 21(1906)142-168.

Schneider, Geschütze Idem, Geschütze auf handschriftlichen Bildern (Er-

gänzungsheft zum Jahrbuch der Gesellschaft für

Lothrin-gische Geschichte und Altertumskunde 2), Mεηο

1907.

Schneider, “Büchlein” Idem, “Vom Büchlein De Rebus Bellicis”, Neue Jahr-

bücher für das klassische Altertum 25(1910)327-342.

Schneider, “Feuerwaffe” Idem, “Eine byzantinische Feuerwaffe des 11. Jahrh.

Cod. Vat. Gr. 1605”, Zeitschrift für historische Waffen-

und Kostümkunde 5(1909-1911)

Schneider, Artillerie Idem, Die Artillerie des Mittelalters, Βεξνιίλν 1910.

Schramm, “Mνλάγθσλ” Schramm, E., “Mνλάγθσλ und Onager”, Nachrichten

von der Gesselschaft der Wissenschaften zu Göttingen,

Philologisch-historische Klasse 2(1918)259-271.

349
Schramm, Geschütze Idem, Die Antiken Geschütze der Saalburg2, Mπαλη

Xφκπνπξγθ 1980.

Sevcenco, “Manuscript” Sevcenco, I., “The Madrid Manuscript of the Chronicle

of Skylitzes in the Light of Its New Dating”, ζην:

Irmgard Hutter (επηκ.), Byzanz und der Westen. Studien

zur Kunst des europäischen Mittelalters, Bηέλλε 1984,

117-130.

Southern - Dixon, Army Southern, Pat - Karen R. Dixon, The Late Roman Army,

Λνλδίλν 1996.

Speck, “De miraculis” Speck, P., “De miraculis Sancti Demetrii, qui

Thessalonicam profucus venit”, ζην: Varia IV

(ΠOIKIΛA BYZANTINA 12), Βφλλε 1993, 257-532.

Speck, “Miracula” Idem, “Nochmals zu den Miracula Sancti Demetrii. Die

Version des Anastasius Bibliothecarius”, ζην: Varia V

(ΠOIKIΛA BYZANTINA 13), Βφλλε 1994, 319-429.

Spieser, “Philon” Spieser, J.-M., “Philon de Byzance et les fortifications

paleochrétiennes”, ζην: P. Leriche - H. Tréziny (επηκ.),

La fortification dans l‟histoire du monde grec, Παξίζη

1986, 363-368.

Stevenson, “Cheiroballistra” Stevenson, D., “Heron‟s Cheiroballistra, with an

Appendix on the Manufacture of Sinew Rope”, Λνλδίλν

1995 (αδεκνζίεπηε πηπρηαθή εξγαζία).

350
Stevenson, “Manufacture” Idem, “The manufacture of sinew rope”, Journal of the

Society of Archer-Antiquaries 40(1997)3-17.

Sullivan, “Siege Warfare” Sullivan, D. F., “Tenth Century Byzantine Offensive

Siege Warfare: Instructional Prescriptions and Historical

Practice”, ζην: K. Tζηθλάθεο (επηκ.), Tν Eκπόιεκν

Βπδάληην (9νο-12νο αη.) (Γηεζλή ΢πκπφζηα 4), Aζήλα

1997, 179-200.

Sullivan, “Byzantium” Idem, “Byzantium Besieged: Prescription and Practice”,

ζην: Άλλα Aβξακέα - Aγγειηθή Λαΐνπ - E. Xξπζφο

(επηκ.), Bπδάληην: Kξάηνο θαη Kνηλωλία. Mλήκε Nίθνπ

Oηθνλνκίδε, Aζήλα 2003, 509-521.

Sullivan, “Manual” Idem, “A Byzantine Instructional Manual on Siege

Defense: The De Obsidione Toleranda”, ζην: J. W.

Nesbitt (επηκ.), Byzantine Authors: Literary Activities

and Preoccupations. Texts and Translations dedicated

to the Memory of Nicolas Oikonomides (The Medieval

Mediterranean 49), Λέπληελ - Bνζηψλε 2003, 139-266.

Szwejkowski, “Model” Szwejkowski, W. T., “A Full Size Working Model of a

Medieval Traction Trebuchet”, ρ.η.ε. 1990 (αδεκνζίεπην

άξζξν).

351
Tarver, “Trebuchet” Tarver, W. T. S., “The Traction Trebuchet: A

Reconstruction of an Early Medieval Siege Engine”,

Technology and Culture 36(1995)136-167.

Thompson, “Priscus” Thompson, E. A., “Priscus of Panium, Fragment 1b”,

Classical Quarterly 39(1945)92-94.

Toch, “City” Toch, M., “The Medieval German City under Siege”,

ζην: Ivy A. Corfis - M. Wolfe (επηκ.), The Medieval City

under Siege, Γνχληκπξηηδ - Pφηζεζηεξ 1995, 35-48.

Tomei, “Tecnica” Tomei, Maria Antonietta, “La tecnica nel tardo imperio

romano: le macchine da guerra”, Dialoghi di

Archeologia 4(1982)63-88.

Trombley, “Taktika” Trombley, F. R., “The Taktika of Nikephoros Ouranos

and Military Encyclopaedism”, ζην: P. Binkley (επηκ.),

Pre-Modern Encyclopaedic Texts. Proceedings of the

Se-cond COMERS Congress, Groningen, 1-4 July 1996

(Stu-dies in Intellectual History 79), Λέπληελ 1997, 261-

274.

Trombley, “Ammianus Marcellinus” Idem, “Ammianus Marcellinus and Fourth-Century

Warfare: A Protector‟s Approach to Historical Nar-

rative”, ζην: J. W. Drijvers - D. Hunt (επηκ.), The Late

Roman World and Its Historian. Interpreting Ammi-

anus Marcellinus, Λνλδίλν - Nέα Yφξθε 1999, 17-28.

352
Tsangadas, Fortifications Tsangadas, B., The Fortifications and Defences of

Constantinople, Nέα Τφξθε 1980.

Vryonis, “Evolution” Vryonis, S., “The Evolution of Slavic Society and the

Slavic Invasions in Greece. The First Major Slavic

Attack on Thessaloniki, A.D. 597”, Hesperia

50(1981)378-390.

Warner, Sieges Warner, Ph., Sieges of the Middle Ages, Nέα Τφξθε

1968.

Welsby, Defence Welsby, D. A., The Roman Military Defence of the

British Provinces in Its Later Phases (B.A.R.

International Series 101), Oμθφξδε 1982.

Wetherbee, “Chivalry” Wetherbee, W., “Chivalry under Siege in Ricardian

Romance”, ζην: Ivy A. Corfis - M. Wolfe (επηκ.), The

Medieval City under Siege, Γνχληκπξηηδ - Pφηζεζηεξ

1995, 207-223.

White, “Crusades” White, L., “The Crusades and the Technological Thrust

of the West”, ζην: V. J. Parry - M. E. Yapp (επηκ.), War,

Technology and Society in the Middle East, Λνλδίλν

1975, 97-112.

Wilkins, “Cheiroballistra” Wilkins, A., “Reconstructing the cheiroballistra”, Jour-

nal of Roman Military Equipment Studies 6(1995)5-59.

353
Wilkins, Artillery Idem, Roman Artillery (Shire Archeology 86), Πξίλζεο

Pίζκπνξσ 2003.

Wilkins - Morgan, “Scorpio” Wilkins, A. - L. Morgan, “Scorpio and cheiroballistra”,

Journal of Roman Military Equipment Studies

11(2000)77-101.

Williams, “Washer” Williams, H., “A Hellenistic Catapult Washer from

Sounion”, Echos du Monde Classique/Classical Views

36/n.s. 11(1992)181-188.

Wolfe, “Siege Warfare” Wolfe, M., “Siege Warfare and the Bonnes Villes of

France during the Hundred Years War”, ζην: Ivy A.

Corfis - M. Wolfe (επηκ.), The Medieval City under

Siege, Γνχληκπξηηδ - Pφηζεζηεξ 1995, 49-66.

Yates, “Siege Engines” Yates, R. D. S., “Siege Engines and Late Zhou Military

Technology”, ζην: L. Guohao - Z. Mehgwen - C.

Tianqin (επηκ.), Explorations in the History of Science

and Technology in China, ΢αγθάε 1982, 414-419.

Zavattini, “Difesa” Zavattini, R., “Difesa e assedio della città nel VI

secolo”, Rivista di Bizantinistica 2(1992)157-162.

354
 ΠΗΝΑΚΑ΢ 1

Αλαπαξάζηαζε πνιηνξθεηηθνχ πχξγνπ κε θξηφ απφ αζζπξηαθφ αλάγιπθν ηνπ 9νπ

π.Υ. αη.

355
 ΠΗΝΑΚΑ΢ 2

Αζζπξηαθφ αλάγιπθν ηνπ 9νπ π.Υ. αη. ην νπνίν απεηθνλίδεη ρειψλε ζε πνιηνξθεηηθφ
αλάρσκα.

356
 ΠΗΝΑΚΑ΢ 3

Καιιηηερληθή αλαπαξάζηαζε γαζηξαθέηε. Γηαθξίλνληαη ε θαηαγσγίο ζην άθξν ηεο

ζχξηγγνο θαη ε δηψζηξα ε νπνία εμέρεη κπξνζηά απφ ην ηφμν.

357
 ΠΗΝΑΚΑ΢ 4

Καιιηηερληθή αλαπαξάζηαζε νμπβφινπ θαηαπέιηε παιαηνχ ηχπνπ.

358
 ΠΗΝΑΚΑ΢ 5

Καιιηηερληθή απεηθφληζε ηνπ πιαηζίνπ ελφο θαηαπέιηε εμειηγκέλνπ ηχπνπ, δηαθξίλνληαη

νη ηφλνη ζπλεζηξακκέλσλ ηλψλ, νη ρνηληθίδεο θαη νη επηδπγίδεο.

359
 ΠΗΝΑΚΑ΢ 6

΢χγρξνλε αλαθαηαζθεπή ιηζνβφινπ θαηαπέιηε (ballista) ξσκατθψλ ρξφλσλ.

360
 ΠΗΝΑΚΑ΢ 7

Καιιηηερληθή αλαπαξάζηαζε πνιηνξθεηηθνχ πχξγνπ ησλ ειιεληζηηθψλ ρξφλσλ.

361
 ΠΗΝΑΚΑ΢ 8

Απεηθφληζε ηεο νμπβφινπ βαιιίζηξαο ζε αλάγιπθν απφ ηνλ Κίνλα ηνπ Σξαταλνχ.

362
 ΠΗΝΑΚΑ΢ 9

Βαιιηζηξνθφξνο άκαμα (carroballista) ζε ζθελή απφ αλάγιπθν ηνπ Κίνλνο ηνπ

Σξαταλνχ.

363
 ΠΗΝΑΚΑ΢ 10

Κακβέζηξηα ρεηξνβαιιίζηξαο. Αξηζηεξά: κηθξνγξαθία απφ ηνλ θψδηθα Parisinus gr.

607, θ. 57 recto. Γεμηά: επξήκαηα απφ ηε Ρνπκαλία (ηέιε 4νπ αη.).

364
 ΠΗΝΑΚΑ΢ 11

Κακάξηνλ ρεηξνβαιιίζηξαο. Δπάλσ: κηθξνγξαθία απφ ηνλ θψδηθα Parisinus gr. 607,
θ. 58 verso. Κάησ: ην εχξεκα ηεο Οξζφβα.

365
 ΠΗΝΑΚΑ΢ 12

Καιιηηερληθή αλαπαξάζηαζε νλάγξνπ.

366
 ΠΗΝΑΚΑ΢ 13

Ζιαθάηε (θνηλ. ξφθα). Μηθξνγξαθία απφ γαιιηθφ ρεηξφγξαθν ηνπ 15νπ αη.

367
 ΠΗΝΑΚΑ΢ 14

Κηλεδηθφ ιηζνβφιν έιμεσο (phao).

368
 ΠΗΝΑΚΑ΢ 15

Βπδαληηλφ ιηζνβφιν έιμεσο. Skylitzes Matritensis, θ. 151 verso.

369
 ΠΗΝΑΚΑ΢ 16

Γπηηθφ ιηζνβφιν έιμεσο. Μηθξνγξαθία απφ ηε ιεγφκελε Βίβιν Maciejowski, θ. 23

verso.

370
 ΠΗΝΑΚΑ΢ 17

Bricola. ΢ρέδην απφ ην έξγν ηνπ κεραληθνχ Mariano Taccola (1449).

371
 ΠΗΝΑΚΑ΢ 18

Δπίζεζε κε ηε ρξήζε πνιηνξθεηηθψλ θιηκάθσλ. Skylitzes Matritensis, θ. 166 recto.

372
 ΠΗΝΑΚΑ΢ 19

Βπδαληηλή ρειψλε. Μηθξνγξαθία απφ ηνλ θψδηθα Parisinus gr. 2442.

373
 ΠΗΝΑΚΑ΢ 20

Βπδαληηλφο πνιηνξθεηηθφο πχξγνο. Γηαθξίλεηαη ε επηβάζξα. Μηθξνγξαθία απφ ηνλ

θψδηθα Parisinus gr. 2442.

374