Historia Ustroju I Prawa Polskiego W Pigułce

HISTORIA
USTROJU i PRAWA
POLSKI
w pigułce
WYDAWNICTWO C.H.BECK
WARSZAWA 2014
Spis treści
Wstęp .............................................................................................................................................. XI
DZIAŁ PIERWSZY. USTRÓJ POLSKI DO 1795 R. ........................................................... 1
Rozdział I. Monarchia patrymonialna ............................................................................ 3

Część I. Powstanie państwa polskiego ....................................................................... 3
Część II. Ustrój polityczny ............................................................................................... 5
Część III. Sądownictwo .................................................................................................... 9
Część IV. Organizacja Kościoła ...................................................................................... 12
Część V. Ustrój społeczny ................................................................................................ 13
Rozdział II. Monarchia stanowa (1320–1454) ............................................................. 22

Część I. Korona Królestwa Polskiego .......................................................................... 22
Część II. Organizacja i prawa stanów .......................................................................... 23
Część III. Ustrój polityczny .............................................................................................. 26
Część IV. Sądownictwo .................................................................................................... 30
Część V. Organizacja Kościoła ........................................................................................ 32
Rozdział III. Rzeczpospolita szlachecka (1454–1764) ............................................. 34

Część I. Demokracja szlachecka – charakterystyka ustroju ................................ 34
Część II. Stany ...................................................................................................................... 37
Część III. Kościół i duchowieństwo .............................................................................. 40
Część IV. Monarcha ........................................................................................................... 42
Część V. Sejm walny .......................................................................................................... 44
Część VI. Sejmiki ................................................................................................................. 48
Część VII. Konfederacje i rokosze ................................................................................. 50
Część VIII. Urzędy centralne i lokalne ......................................................................... 50
Część IX. Unie państwowe .............................................................................................. 51
Część X. Sądownictwo ..................................................................................................... 52
VI Spis treści
Rozdział IV. Początki monarchii konstytucyjnej (1764–1795) ........................... 57

Część I. Reformy sejmu z lat 1764–1766 .................................................................... 57
Część II. Reformy sejmu delegacyjnego z lat 1767–1768 .................................... 58
Część III. Reformy sejmu delegacyjnego z lat 1773–1776 .................................. 59
Część IV. Reformy Sejmu Czteroletniego .................................................................. 61
Część V. Konfederacja targowicka (1792) i grodzieńska (1793) ........................ 71
Część VI. Insurekcja kościuszkowska (1794) ............................................................. 72
Część VII. Rozbiory ............................................................................................................. 74
DZIAŁ DRUGI. PRAWO DAWNEJ POLSKI (DO 1795 R.) ............................................ 75
Rozdział I. Źródła prawa w okresie średniowiecza .................................................. 77

Część I. Cechy charakterystyczne ................................................................................. 77
Część II. Źródła historiograficzne ................................................................................. 80
Część III. Księgi uposażeń ................................................................................................ 80
Część IV. Dokumenty ........................................................................................................ 80
Część V. Prawo polskie – prawo ziemskie .................................................................. 81
Część VI. Prawo kanoniczne ........................................................................................... 85
Część VII. Prawo miejskie ................................................................................................ 86
Część VIII. Prawo wiejskie ................................................................................................ 91
Rozdział II. Źródła prawa w czasach nowożytnych .................................................. 92

Część I. Prawo ziemskie koronne ................................................................................. 92
Część II. Prawo partykularne na innych obszarach Rzeczypospolitej ............. 99
Część III. Prawo kanoniczne ........................................................................................... 101
Część IV. Prawo miejskie .................................................................................................. 101
Część V. Prawo wiejskie ................................................................................................... 104
Część VI. Prawo rzymskie ................................................................................................ 105
Rozdział III. Prawo prywatne .............................................................................................. 107

Część I. Prawo osobowe, małżeńskie i rodzinne ..................................................... 107
Część II. Prawo rzeczowe ................................................................................................. 114
Część III. Prawo spadkowe .............................................................................................. 123
Część IV. Prawo zobowiązań .......................................................................................... 125
Rozdział IV. Prawo karne ....................................................................................................... 132

Część I. Przestępstwo ....................................................................................................... 132
Część II. Kara ........................................................................................................................ 139
Spis treści VII
Rozdział V. Postępowanie sądowe ................................................................................... 143

Część I. Proces ziemski ..................................................................................................... 143
Część II. Proces miejski ..................................................................................................... 152
Część III. Proces wiejski .................................................................................................... 156
Część IV. Procesy specjalne ............................................................................................ 157
DZIAŁ TRZECI. USTRÓJ ZIEM POLSKICH POD ZABORAMI (DO 1918 R.) ..... 159
Rozdział I. Ziemie polskie w pierwszym okresie zaborów ................................... 161

Część I. Zabór rosyjski ...................................................................................................... 161
Część II. Zabór pruski ........................................................................................................ 162
Część III. Zabór austriacki ................................................................................................ 163
Rozdział II. Napoleońskie Wolne Miasto Gdańsk (1807–1813) .......................... 166

Część I. Utworzenie i likwidacja Wolnego Miasta Gdańska ................................ 166
Rozdział III. Księstwo Warszawskie (1807–1815) ...................................................... 169

Część I. Utworzenie, rozwój terytorialny i likwidacja Księstwa
Warszawskiego ............................................................................................................. 169
Część III. Ustrój społeczny ............................................................................................... 172
Rozdział IV. Królestwo Polskie (1815–1915) ............................................................... 176

Część I. Powstanie Królestwa Polskiego i jego konstytucja ................................ 176
Część III. Ustrój społeczny. Ograniczenia praw i wolności obywatelskich .... 181
Rozdział V. Zabór pruski (1815–1914) ............................................................................ 184

Część I. Status prawny Wielkiego Księstwa Poznańskiego ................................. 184
Część II. Organizacja administracji .............................................................................. 186
Rozdział VI. Wolne Miasto Kraków (1815–1846) ....................................................... 191

Część I. Powstanie i upadek ........................................................................................... 191
VIII Spis treści
Rozdział VII. Zabór austriacki (1809–1914) ................................................................. 195

Część I. Ustrój Galicji w latach 1809–1861 ................................................................ 195
Część II. Autonomia Galicji (od 1861 r.) ...................................................................... 196
Rozdział VIII. Ziemie polskie w okresie I wojny światowej ................................... 199

Część I. Stosunek państw centralnych do sprawy polskiej ................................. 199
Część II. Kwestia polska w polityce Rosji carskiej, rewolucji lutowej
i październikowej ......................................................................................................... 201
Część III. Rozwiązanie sprawy polskiej przez mocarstwa zachodnie ............. 202
DZIAŁ CZWARTY. PRAWO NA ZIEMIACH POLSKICH POD ZABORAMI

(DO 1918 R.) ................................................................................................................................ 203
Rozdział I. Źródła prawa ........................................................................................................ 205

Część I. Prawo cywilne ..................................................................................................... 205
Część II. Prawo handlowe ............................................................................................... 208
Część III. Prawo pracy ....................................................................................................... 209
Część IV. Prawo karne ....................................................................................................... 210
Część V. Postępowanie cywilne .................................................................................... 212
Część VI. Postępowanie karne ....................................................................................... 213
Rozdział II. Prawo cywilne .................................................................................................... 216

Część I. Prawo osobowe, małżeńskie, rodzinne i opiekuńcze ........................... 216
Część II. Prawo rzeczowe ................................................................................................. 219
Część III. Prawo spadkowe .............................................................................................. 221
Część IV. Prawo zobowiązań .......................................................................................... 222
Rozdział III. Prawo karne ....................................................................................................... 224

Część I. Zagadnienia ogólne. Obowiązywanie ustawy karnej ........................... 224
Część II. Przestępstwo ...................................................................................................... 225
Część III. Kara ....................................................................................................................... 227
Rozdział IV. Postępowanie sądowe .................................................................................. 230

Część I. Proces cywilny ..................................................................................................... 230
Część II. Proces karny ........................................................................................................ 232
Spis treści IX
DZIAŁ PIĄTY. USTRÓJ II RZECZYPOSPOLITEJ I W OKRESIE II WOJNY

ŚWIATOWEJ ................................................................................................................................ 237
Rozdział I. II Rzeczpospolita (1918–1939) .................................................................... 239

Część I. Ustrój polityczny w latach 1918–1921 ....................................................... 239
Część II. Ustrój polityczny w latach 1921–1926 ..................................................... 243
Część III. Ustrój polityczny w latach 1926–1935 ..................................................... 245
Część IV. Ustrój polityczny w latach 1935–1939 ..................................................... 247
Część V. Administracja II Rzeczypospolitej ............................................................... 250
Część VI. Organizacja wymiaru sprawiedliwości .................................................... 255
Rozdział II. Wersalskie Wolne Miasto Gdańsk (1920–1939) ................................. 258

Część I. Geneza, terytorium i ludność ........................................................................ 258
Rozdział III. Ustrój państwa polskiego w okresie II wojny światowej

(1939–1945) ................................................................................................................................ 261
Część I. Ustrój ziem okupowanych .............................................................................. 261
Część II. Władze polskie na emigracji ......................................................................... 266
Część III. Polskie Państwo Podziemne ........................................................................ 268
DZIAŁ SZÓSTY. PRAWO II RZECZYPOSPOLITEJ I W OKRESIE II WOJNY

ŚWIATOWEJ ................................................................................................................................ 271

Część I. Źródła prawa w okresie II Rzeczypospolitej ............................................. 273
Część II. Źródła prawa na ziemiach polskich w okresie II wojny światowej ..... 277
Rozdział II. Prawo cywilne i postępowanie cywilne ................................................ 279

Część I. Zagadnienia ogólne .......................................................................................... 279
Część II. Prawo osobowe, rodzinne i małżeńskie .................................................... 279
Część III. Prawo rzeczowe ................................................................................................ 280
Część IV. Prawo spadkowe .............................................................................................. 281
Część V. Prawo zobowiązań ........................................................................................... 281
Część VI. Prawo handlowe .............................................................................................. 282
Część VII. Postępowanie cywilne .................................................................................. 283
Rozdział III. Prawo karne materialne i postępowanie karne ............................... 285

Część I. Prawo karne materialne ................................................................................... 285
Część II. Postępowanie karne ........................................................................................ 287
X Spis treści
Rozdział IV. Prawo pracy ....................................................................................................... 288

Część I. Stosunek pracy ................................................................................................... 288
Część II. Układy taryfowe i regulaminy pracy .......................................................... 288
Część III. Ochrona prawna pracowników .................................................................. 289
Część IV. Związki pracowników .................................................................................... 290
DZIAŁ SIÓDMY. USTRÓJ W OKRESIE WŁADZY LUDOWEJ (1944–1989) ...... 291
Rozdział I. Polska Ludowa (1944–1952) ........................................................................ 293

Część I. Ustrój polityczny w okresie przejmowania władzy przez
komunistów (1944–1947) ......................................................................................... 293
Część II. Ustrój polityczny małej konstytucji (19.2.1947 r.) .................................. 297
Rozdział II. Polska Rzeczpospolita Ludowa (1952–1989) ..................................... 300

Część I. Konstytucja z 22.7.1952 r. ................................................................................ 300
Część II. Naczelne organy władzy państwowej ....................................................... 301
Część III. Najwyższa Izba Kontroli (NIK) ...................................................................... 302
Część IV. Naczelne organy administracji państwowej – Rada Ministrów ...... 303
Część V. Terenowe organy władzy i administracji państwowej ......................... 304
Część VI. Wymiar sprawiedliwości ............................................................................... 305
Część VII. Prawa, wolności i obowiązki obywatelskie ........................................... 308
DZIAŁ ÓSMY. PRAWO W OKRESIE WŁADZY LUDOWEJ (PO 1944 R.) ............ 309

Część I. Zagadnienia ogólne .......................................................................................... 311
Część II. Prawo cywilne i postępowanie cywilne .................................................... 311
Część III. Prawo karne materialne i postępowanie karne .................................... 314
Część IV. Prawo pracy ....................................................................................................... 315
Rozdział II. Podstawowe zmiany w prawie ................................................................... 317

Część I. Prawo cywilne i postępowanie cywilne ..................................................... 317
Część II. Prawo karne materialne i postępowanie karne ..................................... 320
Część III. Prawo pracy ....................................................................................................... 322
Wstęp
Zapewne czujesz presję przed zbliżającym się egzaminem i zastanawiasz

się jak przebrnąć przez setki stron tekstu tak, aby wiadomości zostały
w Twojej głowie. Konieczne są notatki, zakreślacze itp., których zadaniem
jest pomóc Ci w uporządkowaniu wiedzy. Co jednak jeśli czasu jest coraz
mniej, a po przeczytaniu tych setek stron nie starczyło go już na notatki
i rysowanie tabel? Rozwiązanie stanowi właśnie ta publikacja. To kompak-
towe opracowanie wszystkich najważniejszych zagadnień, których znajo-
mość pomoże w zdaniu egzaminu. Przedstawiamy Ci idealne narzędzie
zarówno do nauki, jak i do powtórki przed egzaminem. Dzięki zwięzłe-
mu ujęciu tematu, tabelom, wykresom i wyróżnieniom szybko przyswoisz
i powtórzysz wiedzę, a podejście do egzaminu stanie się mniej stresującym
przeżyciem.
Korzystaj także z testów, do których odeśle Cię QR Code z okładki.
Powodzenia!
Redakcja
DZIAŁ PIERWSZY.
USTRÓJ POLSKI DO 1795 R.
Rozdział I. Monarchia patrymonialna
Część I. Powstanie państwa polskiego
1. Plemiona prapolskie. Plemiona prapolskie należały do grupy Słowian

zachodnich. Na tereny leżące między rzekami Odrą i Bugiem oraz Karpatami
i Morzem Bałtyckim przybyły w okresie wędrówki ludów, najprawdopodob-
niej w VI w.
a. Ród. Podstawową jednostką organizacji społecznej Słowian był ród.
Pierwotnie ród obejmował wszystkich pochodzących od wspólnego
przodka (agnatyczny), z czasem większe znaczenie zyskał ród skupiający
zarówno krewnych ze strony ojca, jak i matki (kognatyczny). Pełnił funkcje
religijne, wojskowe, gospodarcze, społeczne i ochronne. Z reguły członkowie
rodu zamieszkiwali jedną osadę. W obrębie rodu występowały rodziny.
b. Plemię. Większa liczba rodów łączyła się w plemię, które również opie-
rało się na zasadzie wspólnego pochodzenia, ale dodatkowo pełniło jeszcze
funkcje państwowe. Proces kształtowania się państwa zaczął się dokonywać
najpierw w obrębie tzw. małych plemion, zamieszkujących obszar od tysiąca
do 10 tys. km2. Łączyły się one w wyższą formę organizacyjną, jaką było tzw.
wielkie plemię, stanowiące luźny związek wielu małych plemion. Proces ten
nasilił się zwłaszcza w VIII w. Powstałe w ten sposób związki plemienne zaj-
mowały obszar do 40 tys. km2.
Najważniejszymi związkami plemiennymi byli:
• Wiślanie,
• Polanie,
• Goplanie,
• Lędzianie,
• Ślęzanie,
• Mazowszanie i
• Pomorzanie.
c. Wiec. Naczelnym organem władzy w małym państwie plemiennym był
wiec. Obejmował on wszystkich wolnych i zdolnych do noszenia broni,
a więc wyłącznie męskich współplemieńców. Decydowali oni o najważniej-
szych sprawach państwa: wypowiedzeniu wojny i pokoju, sądownictwie oraz
wyborze księcia.
4 Rozdział I. Monarchia patrymonialna
d. Opole. Postęp gospodarczy, migracje ludności i wytworzenie się wła-

sności prywatnej zapoczątkowały w VII w. rozpad wspólnoty rodowej i za-
stąpienie jej wspólnotą terytorialną opartą na więzach sąsiedzkich. Nowo
powstały związek terytorialny zaczęto nazywać opolem. Obejmowało ono
obszar od 40 do 400 km2, na którym znajdował się gród oraz liczne wsie
i osady. Głównym zajęciem ludności było rolnictwo i hodowla.
Jednolita społecznie ludność uległa z czasem podziałowi, a indywidualna
własność ziemi zaczęła w przypadku starszyzny i wodzów nabierać cech wła-
sności wielkiej, co zróżnicowało dotychczasową strukturę, wyodrębniając
warstwę możnych od ogółu bezpośrednich producentów.
2. Początki państwowości polskiej. Większe organizacje terytorialne,

oparte na wspomnianych wyżej plemionach, wytworzyły się na ziemiach
polskich w IX w.
a. Polanie. Najsilniejsze państewko plemienne stworzyli Polanie, którzy
podporządkowali sobie sąsiednie plemiona. Prawdopodobnie w połowie
IX w. w państwie Polan doszło do obalenia rządzącej dynastii, której ostat-
nim przedstawicielem był Popiel, a władzę przejęli Piastowicze, którzy posia-
dając Wielkopolskę i Kujawy opanowali następnie ziemię sieradzką, łęczycką,
sandomierską i Mazowsze, tworząc zręby państwa polskiego.
b. Wiślanie. Innym ważnym organizmem było państwo Wiślan, które jed-
nak w IX w. uległo państwu Wielkomorawskiemu, a po jego upadku weszło
w obręb państwa czeskiego. Włączył je ponownie do państwa polskiego wraz
ze Śląskiem dopiero pod koniec swoich rządów Mieszko I. Za panowania
pierwszych Piastów państwo polskie liczyło 250 tys. km2 i ok. 1 mln ludności.
3. Patrymonialny charakter państwa. Monarchia patrymonialna wy-

kształciła się w państwach germańskich powstałych po rozpadzie imperium
rzymskiego. Koncepcję tę przyjęto następnie w pozostałych państwach po-
wstałych w okresie średniowiecza, w tym w Polsce. Oznaczała ona, że pań-
stwo jest rzeczą prywatnoprawną, stanowiącą własność monarchy, który
może swobodnie dysponować nim jako całością, jego poszczególnymi zie-
miami i ludnością, co wiązało się z wykonywaniem prawa książęcego (ius
ducale). W pojęciu tym brakowało rozróżnienia między majątkiem pry-
watnym (patrimonium) monarchy a sprawowaną przez niego władzą pu-
bliczną. Koncepcja taka utrzymała się aż do powstania monarchii stanowej.
Część II. Ustrój polityczny 5
Część II. Ustrój polityczny
1. Monarcha. Zgodnie z zasadą państwa patrymonialnego monarcha uwa-

żany był zarówno za władcę kraju, jak i jego prywatnego właściciela. Z reguły
władcy Polski w okresie monarchii wczesnofeudalnej nosili tytuł książęcy,
gdyż do 1138 r. zaledwie trzech uzyskało tytuł królewski: Bolesław Chro-
bry (1025), Mieszko II (1025) i Bolesław Śmiały (1076).
Tytuł królewski podnosił znacznie autorytet władcy zarówno na ze-
wnątrz, jak i wewnątrz państwa, podkreślając jego jedność i niezależność.
W okresie rozdrobnienia feudalnego koronacji zaniechano i przywrócono
ją dopiero w 1295 r. (Przemysław II).
Obok tytulatury, formą umocnienia władzy monarszej było zapewnienie jej
ciągłości dynastycznej. Uprawnionymi do objęcia tronu byli męscy spadko-
biercy władcy, najpierw w linii prostej, a następnie bocznej.
Zakres władzy królewskiej w okresie państwa scentralizowanego i jedno-
litego był znaczny, co występowało zwłaszcza za panowania Mieszka I i Bo-
lesława Chrobrego. Później widać jej stopniowe osłabienie, ale zdarzało się,
że czasowo podlegała ona ponownemu wzmocnieniu (Bolesław Śmiały).
Ogół praw monarchy obejmował sprawowanie władzy: ustawodawczej, wyko-
nawczej, wojskowej i sądowniczej.
a. Czynniki decentralizacyjne. Kryzys władzy monarszej powodowały

czynniki decentralizacyjne, reprezentowane zwłaszcza przez obdarzone sta-
nowiskami, przywilejami i immunitetami możnowładztwo, które uzyskaw-
szy samodzielność ekonomiczną, starało się również uniezależnić politycz-
nie. Nakładały się na to kłótnie, a nawet walki wewnętrzne o tron książęcy
między zwaśnionymi synami, jak również zatargi z duchowieństwem. Ob-
razu dopełniały powstania ludowe.
Ważniejsze kryzysy władzy państwowej wystąpiły zwłaszcza za panowania:
• Mieszka II (powstanie ludowe i walka o tron z Bezprymem),
• Bolesława Śmiałego (wewnątrzkrajowa opozycja z Władysławem Herma-
nem i biskupem krakowskim Stanisławem na czele),
• Bolesława Krzywoustego (wojna domowa ze Zbigniewem, następnie opo-
zycja wojewody Skarbimira).
b. Podział państwa. Nasilenie tendencji decentralistycznych miało miejsce
zwłaszcza na przełomie XI/XII w. Efektem tego był pierwszy nietrwały podział
państwa na dzielnice, dokonany przez Władysława Hermana w 1097 r., który
zostawiając sobie władzę zwierzchnią oraz Mazowsze, przekazał starszemu
synowi Zbigniewowi w zarząd Wielkopolskę i Kujawy, a młodszemu Bolesła-

wowi Śląsk i Małopolskę. Umierając w 1102 r. Władysław Herman zostawił
Polskę podzieloną. Konflikty między synami doprowadziły do wojny domo-
wej połączonej z interwencją cesarza Henryka V, zakończonej na szczęście
ponownym scaleniem państwa. Natomiast trwałego podziału państwa do-
konał sam Bolesław Krzywousty, wydając w 1138 r. tzw. testament (statut),
będący aktem regulującym sprawy następstwa tronu i organizacji władzy.
c. Testament Krzywoustego. Testament wprowadził w Polsce zasadę senio-
ratu. Zgodnie z nią władza zwierzchnia została podzielona między księcia
zwierzchniego (princepsa), którym miał być każdorazowo najstarszy w ro-
dzie książę, oraz podległych mu książąt dzielnicowych (juniorów).
Princeps obok dzielnicy własnej uzyskał również dzielnicę pryncypacką,
przechodnią i formalnie niepodzielną, obejmującą ziemię krakowską, sie-
radzką, łęczycką oraz zapewne część Wielkopolski z Gnieznem, Pomorze
Gdańskie, a także zwierzchnictwo nad Pomorzem Zachodnim.
Każdy z pełnoletnich synów Krzywoustego otrzymał, zgodnie z testamen-
tem, dzielnicę własną, która była dziedziczna i mogła ulegać podziałowi
(Władysław II, będący seniorem Śląsk, Bolesław Kędzierzawy Mazowsze
i Kujawy, Mieszko III Wielkopolskę).
Książę zwierzchni princeps posiadał uprawnienia o charakterze ogólno-
państwowym. Należały do nich:
• prowadzenie polityki zagranicznej,
• naczelne dowództwo wojskowe,
• mianowanie urzędników kościelnych i państwowych oraz
• utrzymywanie załóg w grodach juniorów.
d. Próby zjednoczenia. Próba przeciwstawienia się testamentowi i przy-
wrócenia jednowładztwa przez Władysława II nie powiodła się, a księcia
wygnano (1146). Podobny los spotkał dążącego do wzmocnienia rządów
Mieszka III Starego (1177). Czasy rządzącego po nim Kazimierza Sprawiedli-
wego (do 1194 r.) były ostatnim okresem utrzymywania się stabilnej władzy
zwierzchniej i funkcjonowania zjazdów ogólnopaństwowych. Jego śmierć
otworzyła nowy etap walk o tron krakowski, doprowadzając do zaniku wła-
dzy princepsa i usamodzielnienia się poszczególnych dzielnic w odrębne
organizmy państwowe. Polska po 1227 r. weszła w stan trwałego rozdrob-
nienia feudalnego, który utrzymał się faktycznie do 1320 r., chociaż już
w drugiej połowie XIII w. pojawiły się procesy zjednoczeniowe.
W okresie tym następowało dalsze skrępowanie władzy książąt dziel-
nicowych na rzecz możnowładztwa i duchowieństwa. Za panowania
Henryka IV Probusa (koniec XIII w.) sformułowano też oficjalnie prawo

oporu (ius resistendi), pozwalające na pozbawienie władcy tronu za nieprze-
strzeganie praw lub naruszenie zobowiązań, która to instytucja funkcjono-
wała w praktyce już od pierwszej połowy XI w. (Mieszko II, Kazimierz Od-
nowiciel).
Podstawowymi zasadami ustrojowymi państwa polskiego za pierwszych Pias
tów były:
• monarchiczna forma rządów,
• suwerenność,
• powiązanie państwa z Kościołem,
• koncentracja władzy w osobie monarchy oraz
• dziedziczność tronu.
2. Administracja centralna. Zarząd państwa polskiego opierał się gene-

ralnie na wzorach przejętych z administracji karolińskiej, z uwzględnie-
niem własnej specyfiki. Urzędy centralne ukształtowały się w dobie monar-
chii wczesnofeudalnej, zaś rozbicie jedynie upowszechniło istniejący układ
w każdej dzielnicy.
Urzędników zajmujących wyższe stanowiska określano początkowo ter-
minem komes lub polskim odpowiednikiem żupan. Niższych nazywano
komornikami. Z czasem pojęcia te stały się jedynie tytułami honorowymi,
oznaczającymi osoby wysoko postawione.
Cechą charakterystyczną monarchii patrymonialnej był brak rozróżnienia
między urzędami państwowymi a dworskimi.
Najważniejszym urzędnikiem w okresie XI–XIII w. był komes pałacowy
(comes palatinus). Z czasem zaczęto go nazywać wojewodą.
Wojewoda był faktycznym zastępcą monarchy, zwłaszcza w zakresie sądow-
nictwa i zarządu państwa oraz wojskowości.
Pozycja wojewody wzrosła w okresie rozdrobnienia, kiedy to starał się on
samodzielnie przejąć kompetencje księcia, a jego znaczenie miała podkre-
ślać tytulatura z użyciem formuły „z bożej łaski”.
Na Śląsku odpowiednikiem wojewody był komornik, a na Pomorzu Za-
chodnim marszałek. Kolejne miejsce w hierarchii zajmował kanclerz (can-
cellarius). W źródłach urząd ten występuje od początku XII w. Najczęściej
sprawowała go osoba duchowna, gdyż wymagał on umiejętności pisania
i czytania. Do jego zadań należało sporządzanie dokumentów publicznych
i ich pieczętowanie. Z czasem przy urzędzie powołano kancelarię książęcą
nadzorowaną przez protonotariusza, któremu podporządkowani byli reda-
gujący dyplomy notariusze.
Duże znaczenie posiadał też skarbnik (thesaurarius) zarządzający skarb-

cem monarszym, a także przechowujący dokumenty państwowe, oraz min-
cerz (monetarius), któremu podlegały zapasy pieniędzy i kruszcu. Ponadto
głównymi urzędnikami byli jeszcze dostojnicy zajmujący się poszczegól-
nymi funkcjami dworskimi: cześnik (zarząd piwnicami), stolnik (zaopatrze-
nie stołu), koniuszy, łowczy, miecznik itd. Każdy z nich posiadał jednego
lub kilku zastępców, np. podczaszy, podstoli itd.
Od początku XIII w. wystąpiła tendencja do utrzymywania się odrębnej hierar-
chii urzędniczej w każdej dzielnicy. Rezultatem tego było przekształcenie się
urzędników centralnych w ziemskich. Ich silną pozycję umacniała zasada do-
żywotności sprawowania urzędu.
3. Administracja terytorialna
a. Prowincje. W okresie monarchii wczesnofeudalnej występował podział
na prowincje. Na czele prowincji stał mianowany przez monarchę namiest-
nik. Podział ten zanikł w okresie rozdrobnienia.
b. Okręg grodowy. Podstawową jednostką podziału terytorialnego był
okręg grodowy, zwany od XII w. kasztelanią. Władza należała tutaj do ko-
mesa grodowego, a potem kasztelana. Centrum zarządu był gród, który
wraz z okręgiem pełnił funkcje: administracyjne, wojskowe, skarbowe i są-
dowe. W okresie rozdrobnienia, rozbudowując lokalny aparat władzy, kasz-
telanie dzielono. W rezultacie tego w połowie XIII w. było ich prawie 100.
Lokalnymi urzędnikami w kasztelanii byli:
• wojski (bezpieczeństwo),
• chorąży (zbieranie rycerstwa),
• sędzia grodowy (lokalne sądownictwo) i
• włodarz (sprawy gospodarcze).
4. Starosta. Urząd starosty pojawił się pod koniec XIII w. Wprowadził go

król Wacław II, opierając się na wzorcu czeskim.
Starosta (generalny, powiatowy) powoływany był przez króla dla poszczegól-
nych ziem.
Będąc urzędnikiem mianowanym, w każdej chwili mógł być odwołany.
Najczęściej pochodził z drobnego rycerstwa, reprezentując interesy króla
przeciwko możnowładztwu. Należała do niego władza administracyjna
i wojskowa. Urząd utrwalił Władysław Łokietek, który powołał starostów dla
wszystkich dawniejszych dzielnic, z wyjątkiem Małopolski. Starostom pod-
legały urzędy sądowe grodzkie (sędzia, podsędek, pisarz) oraz administra-
cyjne (podstarości, burgrabia).
Część III. Sądownictwo 9
5. Organy współrządzące
a. Rada monarsza. Ośrodkiem zarządu państwa był dwór książęcy, na któ-
rym urzędnicy nadworni kierowali różnymi dziedzinami administracji
państwowej. Dostojnicy ci tworzyli pierwotną radę monarszą (książęcą,
królewską). Z czasem powiększyła się ona o grono możnych świeckich i du-
chownych. Skład rady zależał zawsze od woli panującego. Miała ona tylko
głos doradczy, a jej kompetencje nigdy nie zostały określone, gdyż monar-
cha każdą sprawę mógł załatwić osobiście, nie zasięgając niczyjej opinii. Nie-
mniej stanowiła ona, w zależności od pozycji władcy, większe lub mniejsze
ograniczenie jego prerogatyw.
b. Wiece i zjazdy feudalne. Wiece nawiązywały do tradycji przedpań-
stwowych. Do XII w. obejmowały one ogół wolnych mężczyzn. Rozległość
państwa, wzrost władzy królewskiej, złożoność rozstrzyganych spraw oraz
dominacja możnowładztwa w życiu politycznym przyczyniły się do ich stop-
niowej ewolucji. Wyrazem tego było oddanie podejmowania decyzji w ręce
monarchy i możnowładztwa, sporadycznie już tylko poddając je pod głoso-
wanie wszystkich zgromadzonych, zapewne tylko po to, by sprawie nadać
większą powagę. Z czasem wiec ogólny przekształcił się w zjazd feudalny,
w którym uczestniczyło, obok księcia, już tylko możnowładztwo, rycerstwo
i przedstawiciele miast, przez co nabrał on charakteru urzędniczego. W okre-
sie rozdrobnienia wyodrębniły się wiece międzydzielnicowe i dzielnicowe.
Pierwsze miały charakter ogólnopolski, drugie wyłącznie lokalny.
Do kompetencji wieców (zjazdów) feudalnych należało opiniowanie
spraw z zakresu:
• polityki zagranicznej,
• uchwalania podatków,
• obsady urzędów,
• podziału dzielnic,
• sprawowania wymiaru sprawiedliwości, a także
• dokonywanie elekcji nowego władcy lub
• wypowiadanie mu posłuszeństwa.
Część III. Sądownictwo
1. Sądy państwowe. Najwyższą instytucją był sąd monarszy (książęcy).

Występował on jako sąd dworski (in curia) lub sąd wiecowy (in collo-
quio). Składał się z panującego oraz asesorów. W zastępstwie monarchy
wymiar sprawiedliwości wykonywał najczęściej sędzia (iudex curiae) lub
podsędek (subiudex curiae). Właściwość rzeczowa sądu nie była ściśle okre-
ślona, gdyż książę mógł wywołać przed swój sąd każdą sprawę.
Niższym sądem książęcym był sąd kasztelański, przy czym kasztelana
w sprawowaniu wymiaru sprawiedliwości zastępował zazwyczaj sędzia gro-
dowy (iudex castri), sądzący w otoczeniu asesorów. Sądowi kasztelańskiemu
podlegały pierwotnie wszystkie osoby zamieszkałe na terenie okręgu. Wła-
ściwość rzeczowa sądu obejmowała wszystkie sprawy, z wyjątkiem zastrze-
żonych do kompetencji sądu monarszego. Szczególnymi formami sądów
państwowych były sądy wojewodzińskie, rozstrzygające sprawy, w któ-
rych stroną był Żyd, i sądy targowe, sprawowane przez sędziego targowego
(iudex fori).
2. Sądy kościelne. Sądownictwo kościelne ukształtowało się na początku

XIII w. jako pierwsze sądownictwo stanowe na podstawie stosownych przy-
wilejów książęcych. Dostosowane było do organizacji kościelnej. W I instan-
cji sądził archidiakon, od którego można było wnieść apelację do biskupa,
jednak począwszy od synodu wrocławskiego (1248), obowiązki sądowe
biskupa przekazano w ręce nowo utworzonego urzędu oficjała, od którego
odwołać się można było do arcybiskupa. Uzupełnieniem tej struktury były
sądy synodalne, odbywające się podczas objazdu diecezji przez biskupa.
Jurysdykcja sądów kościelnych obejmowała wszystkie sprawy, w których jako
pozwany występował duchowny (privilegium fori), z wyjątkiem spraw o dobra
ziemskie i zbrodnie przeciwko majestatowi.
Poza sprawami inter clericis sądy kościelne rozstrzygały sprawy zwią-
zane z wiarą, w tym początkowo przestępstwa o czary, rodzinne, np. zawar-
cie samowolnego małżeństwa czy wewnątrzparafialne. Przy ich rozpatrywa-
niu sąd kierował się nie prawem świeckim, lecz kanonicznym. Specjalnym
rodzajem sądów stały się od początku XIV w. sądy inkwizycyjne, jednak
w Polsce nie odegrały one istotniejszej roli.
3. Sądy prawa niemieckiego

a. Sądy miejskie. Sądy miejskie występowały w formie kolegialnej lub jed-
noosobowej. Do kolegialnych należały sądy: radziecki, ławniczy zwyczajny,
ławniczy nadzwyczajny (jako sąd potrzebny, gościnny, kryminalny) oraz we-
towy.
Sądy jednoosobowe to sądy:

• burmistrza-prezydenta,
• burgrabiego i
• sołtysa (sędziego).
Szczególnym rodzajem sądu był sąd leński, rozstrzygający sprawy wójtów
i sołtysów.
Sąd gościnny rozstrzygał sprawy, gdy stroną był cudzoziemiec lub obcy.
Rozpatrzenie sprawy następowało tego samego lub następnego dnia.
Sąd kryminalny sądził sprawy karne. Odbywał się on w miejscu schwy-
tania przestępcy na gorącym uczynku lub miejscu dokonania przestępstwa,
gdy przedmiotem postępowania była proskrypcja zbiegłego (skazanie go na
fikcyjną śmierć). Ponieważ sądy nadzwyczajne odbywały się w wypadkach
nagłych, dla ich funkcjonowania wystarczała obecność sędziego i 2 ławni-
ków albo ławników i pisarza sądowego.
b. Apelacja (II i III instancja). Od wyroków sądów ławniczych można było
wnieść apelację. Miasta królewskie początkowo odwoływały się do Magde-
burga. Pierwszy na ziemiach polskich sąd wyższy prawa niemieckiego po-
wstał w Chełmnie (1233). Zastąpiony on został przez sąd wyższy w Toruniu
(1458–1608). Z czasem funkcję sądów wyższych zaczęły pełnić rady miejskie.
W związku z brakiem instancji pośredniej między sądami najniższymi a kró-
lewskimi Kazimierz Wielki utworzył Sąd Najwyższy Prawa Niemieckiego
na Zamku Krakowskim (1356). Składał się on z landwójta i 7 ławników. Trze-
cią instancją był komisarski królewski Sąd Sześciu Miast (1356), składający
się z: komisarzy, radców i po 2 przedstawicieli 6 miast małopolskich. Zbierał
się 3 razy do roku, rozpatrując apelacje od sądów wyższych prawa niemiec-
kiego z terenu Małopolski.
c. Sądy wiejskie. Sądy wiejskie opierały się na wzorach wytworzonych
w sądownictwie miejskim. Składały się z sołtysa i ławy wiejskiej, powoły-
wanej przez pana lub sołtysa. Ich powstanie było pochodną wydania przy-
wilejów immunitetowych i lokacyjnych, oddających panom sprawowanie
we wsiach wymiaru sprawiedliwości. Sądy odbywały się w ściśle określonych
terminach, tzw. rokach gajonych. Wielkie roki gajone odbywały się 3 razy
do roku w obecności pana wsi, natomiast roki gajone małe zwoływano w ra-
zie potrzeby.
4. Sądy dominialne. Sądy dominialne występowały we wsiach lokowa-

nych na prawie polskim, których, mimo posiadania immunitetu, nie prze-
niesiono na prawo niemieckie.
Jurysdykcja należała do pana, na mocy udzielonego mu przez księ-

cia przywileju. Mógł ją sprawować osobiście lub przez swoich urzędników.
Kompetencja rzeczowa zależała od treści immunitetu, przy czym pełne są-
downictwo obejmowało prawo wyrokowania we wszystkich sprawach
dworu. Sądom dominialnym podlegali najpierw przypisańcy, a następnie
cała ludność wolna.
Część IV. Organizacja Kościoła
1. Chrzest Polski. Oficjalny chrzest Polski w obrządku łacińskim odbył się

najprawdopodobniej w czerwcu 966 r. Chrystianizacja państwa polskiego
nastąpiła za pośrednictwem Czech, poprzez wcześniejsze małżeństwo księ-
cia Mieszka I z Dobrawą. Szafarzem sakramentu był mnich Jordan. Imię
chrzestne Mieszka brzmiało Dagobert. Przyczyny przyjęcia chrześcijaństwa
były wielorakie: religijne, polityczne, kulturowo-cywilizacyjne itp.
2. Polska prowincja kościelna. Pierwszym biskupstwem powstałym

na obszarze Polski było biskupstwo misyjne w Poznaniu, które utworzono
w 968 r. Obejmowało ono ziemie Polan, Goplan i częściowo Mazowszan.
Na biskupa wyświęcony został mnich Jordan, który podlegał bezpośrednio
papieżowi. Męczeńska śmierć biskupa praskiego Wojciecha (997) i jego ka-
nonizacja ułatwiła Bolesławowi Chrobremu uzyskanie samodzielności ko-
ścielnej.
W 1000 r., podczas pielgrzymki cesarza Ottona III (zjazd gnieźnień-
ski), powołano odrębną polską prowincję kościelną. Metropolię (arcybi-
skupstwo) założono w Gnieźnie. Pierwszym arcybiskupem został Radzim-
-Gaudenty (brat św. Wojciecha). Arcybiskupstwu podlegały nowo utworzone
diecezje w Kołobrzegu, Krakowie i Wrocławiu. Do 1012 r. niezależne pozo-
stawało biskupstwo w Poznaniu. Dalsza rozbudowa wyższej organizacji ko-
ścielnej uległa na pewien czas zahamowaniu, co było rezultatem reakcji po-
gańskiej w pierwszej połowie XI w. Dopiero w 1075 r. powstało biskupstwo
w Płocku. Utworzenie kolejnych biskupstw było zasługą Bolesława Krzywo-
ustego.
3. Struktura wewnętrzna Kościoła. Najwcześniej wykształciła się struk-

tura kościelna w ośrodkach biskupich. Od XI w. zaczęły powstawać przy ko-
ściołach katedralnych kapituły złożone z kanoników, którzy uzyskali udział
w zarządzaniu diecezją.
Część V. Ustrój społeczny 13
Do zadań kapituły należało: doradzanie biskupowi, powoływanie w ra-

zie jego braku tymczasowego administratora diecezji, a od XIII w. wy-
bór biskupa. Diecezje od końca XII w. dzieliły się na archidiakonaty. Były
to okręgi administracyjno-sądowe, obejmujące kilka parafii. Archidiakonaty
dzieliły się z kolei na dekanaty. Najniższą jednostką administracyjną była
parafia.
4. Stosunek Kościoła do władzy świeckiej. Po raz pierwszy stosunek

Polski do papiestwa określił dokument Dagome iudex, wystawiony przez
Mieszka I (991), w którym dokonał on formalnego nadania Polski papiestwu,
przez co państwo stało się lennem papieskim.
Wyrazem zwierzchnictwa papieskiego był obowiązek świadczenia przez lud-
ność Polski na jego rzecz świętopietrza. Obok tego, papiestwo ściągało rów-
nież annaty (roczne dochody z opróżnionych biskupstw) i dziesięcinę du-
chowną (dziesiąta część dochodów duchownych).
Część V. Ustrój społeczny
1. Rycerstwo. Stan szlachecki wywodził się z rycerstwa, czyli grupy zawo-

dowej zajmującej się wojaczką. Obejmował on zarówno możnych (nobiles),
jak i zwykłe rycerstwo (milites). Możnowładztwo, zwane komesami, swoje
znaczenie zawdzięczało piastowaniu urzędów państwowych, tak dwor-
skich, jak i grodowych oraz rozwojowi wielkiej własności ziemskiej, która
pochodząc z rozpadu wspólnoty rodowej, była ustawicznie powiększana
nadaniami monarszymi i bezprawnymi zaborami.
Rycerstwo wywodziło się z drużynników książęcych i wolnych człon-
ków wspólnot opolnych. Zwano ich włodykami. Pierwsi posiadali ziemię
nadaną im przez panującego jako beneficjum na prawie rycerskim (ius mi-
litare) w zamian za obowiązek służby wojskowej, zaś drudzy ziemię dzie-
dziczną. Upadek organizacji drużynnej upowszechnił ostatecznie utrzyma-
nie się własności pełnej (alodialnej) rycerzy, zwolnionej od ciężarów prawa
książęcego.
2. Immunitety i przywileje. Immunitet był pierwotnie przywilejem na rzecz

dóbr immunizowanych, zwalniającym je z powinności wobec monarchy. Póź-
niej nabrał cech personalnych. Początkowo uzyskiwali go jedynie możni, jed-
nak na przełomie XIII/XIV w. immunitet rozszerzono również na ogół ziem
rycerskich.
IMMUNITET
podział ze względu na treść
sądowy ekonomiczny
oddawał panu sprawowanie na obszarze polegał na zwolnieniu ludności
objętym immunitetem własnego wymiaru zamieszkującej teren immunizowany
sprawiedliwości. Początkowo dotyczyło z opłat, danin i posług na rzecz
to spraw mniejszych (causae minores) monarchy, które obecnie przejmował pan,
i ludności niewolnej lub półwolnej, w formie renty gruntowej. Jego przyznanie
z czasem również spraw większych związane było przeważnie ze zrzeczeniem
(causae maiores) oraz całej ludności się na rzecz obdarowanego tzw. regaliów
(zastrzeżonych dla monarchy dziedzin
działalności gospodarczej)
IMMUNITET
podział ze względu na zakres zwolnienia
generalny częściowy
uchylał od razu całe lub niemal całe prawo zwalniał tylko od nielicznych
książęce w indywidualnym dokumencie służebności, świadczeń czy spraw
i przeważnie dotyczył duchowieństwa sądowych, a jego adresatem było
możnowładztwo, później rycerstwo
Nigdy przedmiotem immunitetu nie były świadczenia wynikające z prawa

książęcego, np. budowa dróg i mostów, posługi itp.
Obok immunitetów możnowładztwo, a następnie rycerstwo, zaczęło uzy-
skiwać również inne przywileje. Od drugiej połowy XIII w. upowszechniło
się prawo nieodpowiednie (ius non responsivum). Polegało ono na wyłącze-
niu spod sądownictwa kasztelańskiego i poddaniu sądownictwu monarchy.
Zapewniono też możnym i rycerstwu lepszą ochronę prawną, a nawet prawo
wznoszenia własnych grodów. Wyróżniało ich też posiadanie herbu (znak
osobisty) i zawołania (godła). Ogół uprawnień rycerzy określano jako prawo
rycerskie (ius militare).
3. Duchowieństwo. Duchowieństwo jako odrębny stan ukształtowało się

najwcześniej, gdyż już w początkach XIII w. Jego wyodrębnienie nastąpiło
na podstawie pełnionych funkcji, a nie z racji urodzenia. Stan ten, będąc
formalnie dostępny dla wszystkich, faktycznie był wewnętrznie podzielony,
gdyż pozycja duchownych zależała od pochodzenia społecznego.
a. Podział na wyższe i niższe. Ze względu na stanowiska duchowieństwo

dzieliło się na wyższe i niższe. Do pierwszej kategorii zaliczano: arcybisku-
pów, biskupów, opatów, przeorów i członków kapituł oraz kolegiat. Po-
zostali stanowili kler niższy. Z racji przyjętych święceń i złożonych ślubów
duchowieństwo dzieliło się na diecezjalno-świeckie i klasztorno-zakonne.
Wreszcie z powodu wyznania wyróżniano duchowieństwo katolickie i nieka-
tolickie.
b. Przywileje
PRZYWILEJE
przywilej Kazimierz Sprawiedliwy zrzekł się majątku rucho-
z Łęczycy (1180) mego po zmarłych biskupach i opatach (ius spolii)
oraz zwolnił ludność wsi kościelnych od obowiązku
udzielania podwód urzędnikom książęcym.
przywilej z Borzykowej (1210) Gwarantował on:
• wolny wybór biskupów,
• swobodę obsadzania przez duchowieństwo wyż-
szych urzędów kościelnych,
• oddanie duchowieństwa pod sądy duchowne (pri-
vilegium fori) oraz potwierdzał ius spolii.
przywilej z Wolborza (1215) Kościół otrzymał pełen immunitet sądowy, dający
mu prawo sądzenia ludności osiadłej w dobrach ko-
ścielnych oraz zwolnienie z wielu świadczeń na rzecz
księcia. Obecny na zjeździe Henryk Brodaty przywi-
leju tego nie uznał.
ugoda króla Ludwika Węgierskiego Ugoda dotyczyła spraw podatkowych. Ludwik Wę-
z duchowieństwem (1381) gierski w zamian za uznanie sukcesji swoich córek
wyraził zgodę na obniżenie poradlnego dla ducho-
wieństwa świeckiego do 2 groszy z łana chłop-
skiego oraz do 4 groszy dla klasztorów. W ten spo-
sób duchowieństwo uzyskało identyczne warunki
w sprawach podatkowych jak szlachta.
c. Ziemie kościelne. Podstawę ekonomiczną Kościoła tworzyły ogromne

kompleksy ziemskie, stawiające go, zaraz po monarsze, w kręgu największych
posiadaczy. Na ogół posiadłości te pochodziły z nadań książęcych, ale też
i świeckich możnowładców.
4. Mieszczaństwo
a. Miasta przedlokacyjne. Geneza miast miała charakter złożony.
W pierwszym etapie możemy mówić o rozwoju miast-osad przedlokacyj-
nych. Okres ten występował od X w. do pierwszej połowy XIII w. Obejmo-
wał on:
• tworzenie się zalążków miast (do X w.),
• powstawanie osiedli wczesnomiejskich (do pierwszej połowy XI w.),
• kształtowanie się podstaw miast na prawie rodzimym (do końca XII w.) i
• okres przejściowy do powstania miasta lokacyjnego (połowa XIII w.).
W okresie wczesnośredniowiecznym możemy najpierw mówić o istnie-
niu osad możnowładczoplemiennych (VIII–X w.). Rolę tę pełniły wiel-
kie grody pierścieniowate (Kraków, Stradów). Następnie ukształtowały się
osady państwowe – XI w. (Gniezno, Poznań, Kraków, Gdańsk). Wresz-
cie w XII w. pojawiły się osady kupiecko-targowe. Wtedy też ujawniły się
główne czynniki miastotwórcze, które doprowadziły do powstania miast
lokacyjnych. Pierwszym były funkcje administracyjne i kościelne. W opar-
ciu o nie miasto tworzyło się wokół grodu lub kościoła diecezjalnego, które
były centrami zarządu okręgu, przy czym niektóre z tych ośrodków roz-
wijały się już od stuleci (Kraków, Gniezno, Kruszwica). Kolejnym był czyn-
nik geograficzny, który poprzez wymianę towarową wymuszał powstanie
na głównych szlakach handlowych miejsc, a później osad targowych powią-
zanych z siecią istniejących grodów. Istotny był też czynnik społeczno-go-
spodarczy, który miał znaczenie na terenach rozwiniętych rolniczo, gdzie
występowały nadwyżki nieskonsumowanej produkcji, wymuszające powsta-
nie rynku lokalnego.
Społeczeństwo miejskie dzieliło się zazwyczaj na dwie grupy: meliorat
(kupcy) i lud (rzemieślnicy, ludność służebna, rolnicy). Przestrzennie zaląż-
kiem miasta było miejsce na terenie ufortyfikowanego podgrodzia, przy
bramie grodu, a może nawet w jego wnętrzu. Rozwój handlu i rzemiosła wy-
musił jednak konieczność tworzenia nowych form przestrzennych. Zaczęły
powstawać zespoły osadnicze, które stopniowo w XI w. otaczano wałami.
W tych warunkach miasto stanowiło twór wyglądających dość podobnie
osad rzemieślniczych, kupieckich, a niekiedy rybackich.
b. Lokacje miast. Lokacja miast polskich wiązała się z trzema zjawiskami:
pojawieniem się zbiorowości stanowiącej podmiot działania i występu-
jącej wspólnie wobec pana miasta, wytworzeniem się gospodarki towa-
rowo-pieniężnej oraz zmianami przestrzennymi.
Pierwotne znaczenie terminu locare to umieszczanie, osadzanie na miejscu.

Lokacja miała charakter uporządkowany i zorganizowany. Odbywała się
wyłącznie na ziemi immunizowanej. Podstawą lokacji miasta był przywilej
lokacyjny, który był wyłączną kompetencją panującego uprawniającą do za-
łożenia miasta przez monarchę lub prywatnego feudała, który go otrzymał.
Na jego podstawie wydawano dokument lokacyjny, stanowiący przyczynę
wyodrębnienia miasta i mieszczan z okolicznego terytorium i zamieszkują-
cej je ludności. W zależności od tego, kto wydawał dokument lokacyjny, wy-
różniano miasta książęce (potem królewskie) i prywatne.
Dokument lokacyjny zawierał:
• nadanie prawa miejskiego,
• wyznaczenie obszaru miasta i terenów podmiejskich,
• organizację władz miejskich,
• unormowanie zasad prowadzenia handlu i rzemiosła,
• wymienienie praw i obowiązków mieszczan,
• określenie uprawnień właściciela miasta itp.
Organizatorem miasta była osoba zwana zasadźcą. Był on przedsiębiorcą,
z reguły pochodzenia niemieckiego, wyjątkowo polskiego, którego zadaniem
było sprowadzenie określonej liczby osadników specjalizujących się w han-
dlu i produkcji, osadzenie ich w mieście i zorganizowanie początków dzia-
łalności. Osadnikom stworzono dogodne warunki: własne sądownictwo, lata
wolnizny, czyli zwolnienia na kilka lat z ciężarów podatków, nadanie indywi-
dualnych i dziedzicznych parcel oraz ziemi wspólnej przeznaczonej na po-
trzeby gminy, przywilej wolnego handlu i uprawiania rzemiosła itp. Szcze-
gólnie korzystał na tym zasadźca, który otrzymywał wybrany przez siebie
obszar, gdzie mógł zakładać obiekty gospodarcze, z których czerpał dochody
(młyny, jatki, tartaki).
Podstawowym wzorem ustrojowoprawnym dla większości miast polskich
był Magdeburg. Stanowił on miasto macierzyste, na podstawie którego lo-
kowano pozostałe ośrodki, zwane miastami filialnymi lub córkami, two-
rzące wspólnie z nim rodzinę prawa miejskiego, w której obowiązywały po-
dobne zasady organizacji, ustroju i normy prawne (system filialny).
Obok prawa magdeburskiego i jego odmian lokowano również miasta
polskie na prawie lubeckim. Oddziaływanie Lubeki było rezultatem wpły-
wów hanzeatyckich, stąd też lokacje te umiejscowione były wzdłuż wy-
brzeża morskiego, głównie na obszarze Pomorza Zachodniego.
c. Ustrój miast. Na czele miasta stał dziedziczny wójt (Vogt, advocatus).

Czasami na jego oznaczenie używano dawnego określenia „sołtys”. Z reguły
zostawał nim zasadźca, który otrzymywał wójtostwo tytułem rekompensaty
za poniesiony trud i nakłady. Wójtostwo można też było nabyć w drodze
umowy kupna-sprzedaży.
Stosunek pana miasta do wójta miał charakter zarówno prywatnoprawny,
jak i publicznoprawny. Z aspektu prywatnoprawnego wynikało wypo-
sażenie go w ziemię i inne pożytki z tytułu wynagrodzenia za lokację.
Z aspektu publicznoprawnego wynikała natomiast władza wójtowska. Peł-
nił on bowiem funkcje: reprezentacyjno-administracyjne, sądowe (prze-
wodniczenie ławie miejskiej i jurysdykcja w sprawach karnych), policyjne
(ściganie przestępców i prowadzenie śledztwa) i wojskowe (osobista służba
konna, obrona miasta).
Z czasem na czele rady stanął burmistrz (Bürgermeister, magister consu-
lum).
Burmistrz przewodniczył radzie i reprezentował miasto, natomiast nie miał
prawa samodzielnego decydowania w sprawach miejskich.
W niewielkim zakresie do burmistrza należało też sądownictwo. Do kom-
petencji rady należało: ustawodawstwo miejskie, zatwierdzanie statutów ce-
chowych, zapewnienie bezpieczeństwa i obrony, sądownictwo w sprawach
karnoadministracyjnych i targowych itp.
Organem właściwym do sprawowania wymiaru sprawiedliwości była
ława. W okresie wójtostwa ławę mianował wójt, później rada. Składała się
ona z 7 do 12 ławników.
d. Ustrój społeczny. Według kryterium prawnego mieszczanie dzielili się
na obywateli i mieszkańców. Obywatelstwo mogło być dziedziczne lub na-
byte.
Obywatele Wyłącznie obywatele korzystali z praw i przywilejów miejskich, do których

zaliczano: piastowanie urzędów, posiadanie nieruchomości, prowadzenie
handlu i rzemiosła, warzenie piwa itp. Na obywatelach ciążyły też obo-
wiązki, m.in. płacenie podatków, trzymanie warty.
Mieszkańcy Pozostała ludność to mieszkańcy, którzy rekrutowali się z napływającej
do miast ludności wiejskiej. Nabywali oni wolność osobistą po przebywaniu
w mieście przez okres roku i jednego dnia, zgodnie z zasadą, że „powietrze
miejskie czyni wolnym”. Mieszkańcy nie korzystali z praw miejskich, ale pod-
legali obowiązującym w mieście przepisom.
Drugim kryterium podziału mieszczan był status majątkowy.
Patrycjat Posiadał najwyższą pozycję, w jego skład wchodzili najbogatsi kupcy i rze-
mieślnicy oraz członkowie władz miejskich.
Pospólstwo Druga, najliczniejsza warstwa, zaliczano do niej drobnych kupców-krama-
rzy, właścicieli niewielkich warsztatów rzemieślniczych i czeladników. Z re-
guły obydwie grupy posiadały prawa miejskie.
Plebs Najniżej w hierarchii społecznej stał plebs. Była to biedota miejska, którą
stanowili wyrobnicy, służba domowa, pracujący dorywczo żebracy, włó-
czędzy itp.
5. Chłopstwo
a. Uzależnianie ludności chłopskiej. Wolni kmiecie stanowili podstawową
masę mieszkańców w momencie tworzenia się państwowości polskiej. Roz-
wój własności feudalnej powodował jednak, że coraz większa ich liczba po-
padała w zależność, zarówno z przyczyn politycznych, jak i ekonomicznych.
W okresie monarchii wczesnofeudalnej wyróżnić zatem można następujące
warstwy zależnej ludności wiejskiej: wieśniacy książęcy (samodzielni gospo-
darze podlegli księciu i dzierżący ziemię na zasadzie własności podległej),
przypisańcy (ludność zależna, osiadła w dobrach kościelnych) i zakupi
(dłużnicy oddający się wraz z rodziną w zastaw, aż do odpracowania długu).
Pozostała wolna ludność popadła w zależność w drodze komendacji, sta-
rając się uwolnić od służby wojskowej i innych obowiązków publicznych,
które ciążyły na wolnych. Szeroko stosowana była tutaj praktyka prekariów,
polegająca na dobrowolnym oddaniu się wolnych chłopów wraz z ziemią
pod opiekę feudałów duchownych, a później świeckich. Efektem prekariów
było przejęcie przez panów feudalnych własności zwierzchniej ziemi, którą
przekazywano następnie chłopom, ale już tylko w formie własności użytko-
wej, wraz z obowiązkiem określonych świadczeń.
b. Świadczenia chłopów. Chłopi osadzeni na ziemi obciążeni byli wie-
loma świadczeniami, które określa się terminem renty feudalnej.
RENTA FEUDALNA
naturalna odrobkowa pieniężna

sprowadzała się do przymusowych polegała na przymusowej
świadczeń w naturze w formie pracy chłopów
dostarczania na rzecz panującego
lub pana bydła, zboża, miodu,
zwierzyny itp.
W gospodarce feudalnej renty feudalne dominowały w okresie od XI do XIII w.

W wyniku rozwoju gospodarki towarowo-pieniężnej zastąpione zostały rentą
czynszową. Świadczono ją w pieniądzu lub w zbożu (towar określonej warto-
ści wymiennej).
c. Kolonizacja na prawie polskim. W początkach XII w. na wsi polskiej

zaszły korzystne zmiany wynikające z postępu w technikach uprawy (trój-
polówka, narzędzia żelazne), rozwoju hodowli, zmniejszania się liczby lud-
ności niewolniczej, komasacji gruntów itp. Powodowały one poprawę bytu
chłopów, a co za tym idzie wyż demograficzny i wzrost dochodów. Zachę-
cało to feudałów do zasiedlania terenów dotychczas niezagospodarowanych
(nieużytków). Na obszarach tych panowie stwarzali dogodniejsze warunki
osadnicze niż na terenach już uprawianych. Spowodowało to ruch koloni-
zacyjny, zwany osadnictwem na prawie polskim lub „obyczajem wolnych
gości”. Ludność nowo lokowanych wsi zyskiwała następujące uprawnienia:
stały czynsz w zbożu lub pieniądzu, lata wolnizny, pożyczkę na zagospodaro-
wanie, ograniczone prawo wychodu i prawa do ziemi na zasadzie własności
użytkowej. Z czasem panowie przenosili na prawo polskie ludność niewolną
i własnych poddanych.
d. Kolonizacja na prawie niemieckim. Spadek liczby ludności polskiej
wskutek najazdów mongolskich z jednej strony oraz wyzysk feudalny i prze-
ludnienie na zachodzie Europy z drugiej spowodowały napływ osadników,
głównie niemieckich, ale też i z innych państw.
Ich kolonizację ułatwił rozwój immunitetów, a co za tym idzie częściowa
likwidacja systemu prawa książęcego.
Podstawą założenia wsi na prawie niemieckim było uzyskanie przez
pana od monarchy zezwolenia lokacyjnego, co z reguły było konsekwen-
cją otrzymanego wcześniej immunitetu. Na podstawie zezwolenia pan za-
wierał umowę lokacyjną z zasadźcą-organizatorem wsi, któremu wystawiał
formalny dokument lokacyjny. Określał on: obszar wsi, prawa i obowiązki
zasadźcy i osadników oraz uwalniał wieś do ciężarów na rzecz księcia.
Zasadźca stawał się sołtysem. Był to urząd dziedziczny, a na jego upo-
sażenie składało się kilka łanów wolnych od czynszu, prawo pobierania
1/6 czynszów i 1/3 kar sądowych oraz posiadanie karczmy, jatki i młyna.
Sołtys pełnił następujące obowiązki:
• przewodniczenie ławie wiejskiej,
• służba wojskowa oraz
• pobór czynszów i danin na rzecz pana.
Z czasem pozycja materialna i społeczna sołtysów tak wzrosła, że w okre-

sie monarchii stanowej próbowali się oni nawet wyodrębnić w niższy stan
feudalny. Sołectwa zaczęli nabywać zamożni mieszczanie, a nawet szlachta.
Kres znaczenia sołtysów rozpoczął się od wydania statutu warckiego
(1423), który zezwalał szlachcie na usunięcie ze wsi krnąbrnego sołtysa z na-
kazem przymusowej sprzedaży sołectwa, a gdy nie było na nie kandydatów,
zezwalał na ich wykup panu.
Chłop na prawie niemieckim był wolny. Mógł opuścić ziemię po wywiązaniu
się ze wszystkich zobowiązań lub znaleźć zastępcę.
Rozdział II. Monarchia stanowa
(1320–1454)
Część I. Korona Królestwa Polskiego
1. Przywrócenie jedności. Jedność państwa polskiego przywrócona zo-

stała wraz z koronacją Władysława Łokietka w 1320 r. Polska obejmowała
wtedy obszar 106 tys. km2, na który składały się: Małopolska, Wielkopolska
i ziemia sieradzka (ziemia łęczycka oddana była czasowo w lenno książętom
kujawskim w zamian za utracone Kujawy).
Przezwyciężenie rozdrobnienia feudalnego w Polsce oraz wychodzenie,
w tym samym okresie, z rozbicia kilku innych państw europejskich zmieniło
pojęcie i zasady organizacji i funkcjonowania państwa. Odnowienie władzy
centralnej sprzyjało stopniowemu odchodzeniu od koncepcji państwa patry-
monialnego na rzecz pojmowania państwa jako instytucji publicznej i suwe-
rennej.
2. Korona. Prawnoustrojowym wyrazem tendencji zjednoczeniowych było

upowszechnienie się w Polsce konstrukcji Korony Królestwa Polskiego (Co-
rona Regni Poloniae), przejętej z XIII-wiecznej Anglii i Węgier. Wyrażała ona
zasady suwerenności państwa, niepodzielności i niepozbywalności jego
terytorium oraz oddzielenia państwa od osoby monarchy. W praktyce
oznaczało to uniezależnienie państwa i monarchy od uniwersalistycznej
doktryny cesarskiej i papieskiej (chociaż reliktami tej ostatniej zwierzch-
ności było nadal płacenie dziesięciny, świętopietrza i annatów), jak również
zobowiązanie władców do przywrócenia utraconego stanu posiadania i sta-
łego powiększania terytorium państwa, a także zwiększenie się znaczenia re-
prezentacji stanowych. Wykształciło się również godło państwowe, pojawiła
chorągiew ogólnopaństwowa, a także utrwaliło się znaczenie Krakowa jako
stolicy państwa i miejsca koronacji oraz pochówku władców.
Część II. Organizacja i prawa stanów 23
Część II. Organizacja i prawa stanów
1. Podziały majątkowe szlachty. Istniejący system społeczny prowa-

dził prostą drogą do konsolidacji i ujednolicenia się możnych i rycerstwa-
-szlachty w ramach jednego stanu, obejmującego ogół rycerzy. Wyróżniało
to szlachtę polską spośród pozostałych krajów europejskich, w których przy-
wileje w zasadzie objęły tylko możnowładztwo.
Ponadto w Polsce nie wykształcił się ustrój lenny, w rezultacie czego wszy-
scy rycerze byli bezpośrednimi poddanymi monarchy. Jedynym kryterium
podziału szlachty były różnice materialne, gdyż w sferze prawnej oparto się
na zasadzie równości szlacheckiej.
Według stanu majątkowego szlachta dzieliła się na:
• magnaterię (ponad 10 wsi),
• szlachtę średnią (1 wieś)
posesjonaci
• drobną (część wsi)
(właściciele ziemscy)
• zagrodową (zaściankową) – sami uprawiali
ziemię, nie posiadali poddanych,
• gołotę (nieposesjonaci).
Gołota posiadała ona pewne ograniczenia polityczne – nie mogła piasto-
wać urzędów ziemskich, oraz prawne – nie korzystała z przywileju nietykal-
ności osobistej, podlegała sądom grodzkim oraz pozywano ją ustnie, a nie pi-
semnie. Nie ciążył też na niej obowiązek udziału w pospolitym ruszeniu. Poza
tymi wyjątkami, gołota korzystała z pełni praw i przywilejów szlacheckich.
2. Zasada przynależności. Następstwem ukształtowania się stanu szla-

checkiego było jego ustawowe zamknięcie. W połowie XIV w. ustaliła się za-
sada, że posiadanie lub nabycie ziemi na prawie rycerskim nie oznaczało już
dostępu do stanu szlacheckiego.
O przynależności do niego zaczęło decydować urodzenie z ojca szlach-
cica, przez co szlachta stawała się stanem zamkniętym. Układ taki usank-
cjonowały statuty Kazimierza Wielkiego.
Istotne dla stwierdzenia przynależności do stanu szlacheckiego stało się
zatem pochodzenie, które niejednokrotnie należało udowodnić.
Nagana szlachecka odbywała się w formie procesu sądowego, podczas
którego trzeba było przedstawić przewidzianą prawem odpowiednią liczbę
zaprzysiężonych świadków potwierdzających przynależność danej osoby
do rodu. Nadużycia i korupcja, która temu towarzyszyła, spowodowała,
że praktyka sądowa od XV w. znacznie zaostrzyła stosowne przepisy statu-
tów Kazimierza Wielkiego.
24 Rozdział II. Monarchia stanowa (1320–1454)
Prawną formą nabycia szlachectwa była nobilitacja, czyli uszlachcenie. Po-

czątkowo była to nobilitacja monarchy, a od XVI w. nobilitacja sejmowa.
3. Przywileje szlacheckie. Pierwsze przywileje ziemskie obejmujące ry-

cerstwo-szlachtę małopolską wydano jeszcze w XIII w.
Najwcześniejszym przywilejem był przywilej Władysława Laskonogiego
z Cieni (1228), w którym zobowiązywał się on przestrzegać immunitetów, nie
nakładać niesłusznych podatków i rządzić za radą biskupów i możnych.
Kolejnym był przywilej Wacława II, wydany w Lutomyślu (1291), gwaran-
tujący urzędy w Polsce dla Polaków.
W okresie monarchii stanowej, począwszy od drugiej połowy XIV w.,
szlachta uzyskała wiele przywilejów ogólnych obejmujących obszar całego
państwa.
PRZYWILEJE SZLACHECKIE
przywilej budziński 1355 wydany przez Ludwika Węgierskiego, w którym
władca zobowiązał się do nienakładania podat-
ków nadzwyczajnych i korzystania z własnych
stacji podczas objazdu kraju oraz nagradzania
strat poniesionych przez szlachtę w wyprawach
zagranicznych
przywilej koszycki 1374 wydany również przez Ludwika, zwalniał szlachtę
z podatków, z wyjątkiem 2 groszy z łana chłop-
skiego, zobowiązywał króla do wykupu szlach-
cica z niewoli zagranicznej, ograniczał obowiązki
szlachty w zakresie budowy zamków, zmuszał
władcę do mianowania urzędników ziemskich
spośród posesjonatów dużych obszarów ziemi,
a starostów tylko spośród Polaków
przywilej czerwiński 1422 wydany przez Władysława Jagiełłę, wprowadzał
zakaz konfiskaty dóbr szlacheckich bez wyroku
sądowego, zakazywał łączenia urzędu starosty
z urzędem sędziego ziemskiego i obiecywał są-
dzić szlachtę według prawa pisanego, a nie zwy-
czajowego
statut warcki 1423 przewidywał rozszerzenie praw szlacheckich
w stosunku do miast i chłopów oraz wprowadzał
prawo usunięcia nieposłusznego sołtysa
przywileje 1430 i 1433 wydane przez Władysława Jagiełłę, ustalały za-
jedlneńsko-krakowskie sadę nietykalności osobistej szlachty (neminem
captivabimus nisi iure victum)
przywileje 1454 wydane przez Kazimierza Jagiellończyka, ustalały,
cerekwicko-nieszawskie że bez zgody sejmików ziemskich królowi nie
wolno zwoływać pospolitego ruszenia, nakładać
podatków i stanowić nowych praw
Część II. Organizacja i prawa stanów 25
4. Duchowieństwo. W XV w. wzrost znaczenia szlachty doprowadził

do faktycznego przejęcia przez nią wyższych stanowisk kościelnych. Stan
ten potwierdziły odpowiednie ustawy królewskie (1430–1433) i zarządzenia
papieskie (1414, 1421). Wyjątek uczyniono tylko dla nieszlachty posiada-
jącej tytuł doktora. W rezultacie wyższa warstwa duchowieństwa zaczęła
się stapiać ze szlachtą, z której się wywodziła. Powodowało to konflikty
z klerem niższym, wywodzącym się głównie z mieszczaństwa i chłopstwa.
Kolejni władcy zaczęli przyznawać duchowieństwu przywileje, które nadały
mu charakter odrębnego stanu. Specjalne znaczenie miał zwłaszcza przy-
wilej Ludwika Węgierskiego z 1381 r., przyznający duchowieństwu zwolnie-
nie od podatków, z wyjątkiem 2 lub 4 (dobra klasztorne) groszy od łanu.
Uprawnienia kleru rozszerzył jeszcze przywilej piotrkowski Władysława
Jagiełły (1388). Obok wolności podatkowej duchowieństwo korzystało po-
nadto z wyłącznego prawa do korzystania z beneficjów kościelnych, zwolnie-
nia od służby wojskowej oraz podległości odrębnemu sądownictwu i prawu.
5. Mieszczaństwo. W XIV–XV w. nastąpiło znaczne nasilenie lokacji

nowych miast. Było to wynikiem zarówno rozwoju gospodarki towarowo-
-pieniężnej, jak i świadomej akcji lokacyjnej podyktowanej interesami króla
i prywatnych właścicieli.
W wytworzonej sieci miejskiej znikoma jednak była liczba miast dużych,
co decydowało o słabości mieszczaństwa w Polsce średniowiecznej, w po-
równaniu z mieszczaństwem Europy Zachodniej. Wiek XIV był zasadniczo
okresem formowania się mieszczaństwa. Głównym jego celem był rozwój
samorządu miejskiego oraz tworzenie rzemiosła i nawiązywanie kontaktów
handlowych. Równolegle rozwijała się separacja miast w stosunku do ich
otoczenia, co miało je zabezpieczyć przed ingerencjami władz publicz-
nych i zwierzchności feudalnej. Dążenia te przejawiały się najpierw w ogra-
niczeniach kompetencji wójta i podporządkowaniu go radzie, a następnie
w likwidacji wójtostw dziedzicznych. Z czasem miejsce wójta zajęła rada
miejska.
W życiu gospodarczym wzmocniła swoje znaczenie organizacja cechowa
rzemiosła, strzegąca interesów swoich członków. Słabo natomiast rozwinęła
się organizacja zawodowa kupców, chociaż rady miejskie podjęły starania
o przywileje handlowe, w tym prawa odbywania targów, składu, przymusu
drogowego itp.
6. Chłopstwo. W XIV i pierwszej połowie XV w. na wsi dominowała go-

spodarka czynszowa. W tym czasie dokonano też największej liczby loka-
cji. Ludność wiejska w omawianym okresie cieszyła się jeszcze znacznymi
swobodami, jakkolwiek zaczęto już ograniczać warunki opuszczenia przez

chłopów pana feudalnego.
Zgodnie ze statutami Kazimierza Wielkiego chłop na prawie niemiec-
kim, aby odejść, musiał zapłacić czynsz za wykorzystane lata wolnizny oraz
znaleźć na swoje miejsce następcę, zaś na prawie polskim musiał wolniznę
odpracować i zapłacić jednorazowe odszkodowanie (wstanne), poza tym
odejście mogło nastąpić po: zakończeniu prac jesiennych, uiszczeniu opłat,
zasianiu pola oziminą i pozostawieniu zagrody w należytym stanie, przy
czym przepisy dotyczące prawa wychodu chłopa w każdej ziemi różniły się
co do szczegółów.
Część III. Ustrój polityczny
1. Władza królewska
a. Królowie. Do 1370 r. Polską rządzili Piastowie, jako dynastia dziedziczna.
Po ich wymarciu tron stał się elekcyjny. Po śmierci Kazimierza Wielkiego
przeszedł na jego siostrzeńca Ludwika Węgierskiego, a po nim na jego córkę
Jadwigę. Zasiadali oni na nim jako spadkobiercy Piastów, ale już za zgodą
stanów i w zamian za przywileje.
W 1386 r. królem obrano, jako męża Jadwigi, Władysława Jagiełłę. Była
to już elekcja osoby, a nie dynastii. Pod koniec życia Jagiełło, również w za-
mian za przywileje, otrzymał przyrzeczenie objęcia tronu przez jego sy-
nów. Odtąd, aż do 1572 r., elekcja królów odbywała się w obrębie dyna-
stii Jagiellonów. Osobę kandydata na króla ustalała rada królewska, która
przedstawiała ją do zatwierdzenia zjazdowi elekcyjnemu. Po elekcji nastę-
powała koronacja, której dokonywał prymas. Uroczystość kończyło złoże-
nie przez króla przysięgi państwowej, potwierdzającej prawa i przywileje
stanów oraz zobowiązującej go do odzyskania utraconych ziem. Od koro-
nacji Władysława Warneńczyka czyniono to w odrębnym dokumencie.
b. Zakres władzy. Zakres władzy królewskiej nadal był bardzo szeroki,
mimo ograniczeń zawartych w przywilejach stanowych. Król posiadał naj-
większy wpływ na zarząd państwa. Należało do niego zwierzchnictwo nad
administracją i mianowanie urzędników dworskich, ziemskich oraz sta-
rostów.
c. Rada królewska. Organem doradczym monarchy była nadal rada kró-
lewska. Stanowili ją najwyżsi dygnitarze centralni i ziemscy oraz arcybiskupi
i biskupi katoliccy. Król mógł rozszerzyć jednak jej skład o inne osoby. Kom-
petencje rady nie były formalnie określone. Miała jednak istotny wpływ
Część III. Ustrój polityczny 27
na politykę zagraniczną i wewnętrzną oraz monetarną. Jej członkowie sta-

nowili też skład sądu królewskiego. Reprezentowała również stany w zakresie
ochrony ich praw i przywilejów. Zwano też ją radą komorną lub senatem
dworskim.
2. Urzędy centralne. Urzędy centralne dzieliły się na koronne i nadworne,

przy czym nie istniało ścisłe rozgraniczenie ich zakresu władzy. Obejmowały
one: kanclerza i podkanclerzego, podskarbich – koronnego i nadwornego,
oraz marszałków – wielkiego koronnego i nadwornego. Wyłoniły się z urzę-
dów dzielnicy krakowskiej.
a. Kanclerz. Urzędy kanclerza i podkanclerzego wyodrębniły się najwcze-
śniej jako ogólnopaństwowe. Sprawowały je z reguły osoby duchowne. Oby-
dwaj kierowali pracą kancelarii królewskiej, która od panowania Władysława
Jagiełły stała się centralnym organem administracji państwowej. Do ich
kompetencji należało sporządzanie aktów państwowych, prowadzenie ko-
respondencji dyplomatycznej i wydawanie przywilejów. Kanclerz używał
dużej pieczęci państwowej, a podkanclerzy mniejszej, przy czym ich moc
prawna była jednakowa.
b. Podskarbi. Zarządzał skarbem państwowym, sprawował pieczę nad
skarbem królewskim, nadzorował mennicę, przyjmował wpłaty i dokonywał
wypłat ze skarbu oraz nadzorował archiwum państwowe, zaś podskarbi na-
dworny, którego urząd wyłonił się w XV w., prowadził wszelką rachunko-
wość państwa.
c. Marszałek. Urząd marszałka dworu, zwanego później wielkim koron-
nym, powstał w 1358 r. Wywodził się ze Śląska. Należało do niego zarządzanie
dworem królewskim, sądownictwo nad dworzanami, ustalanie cen żywności
w miejscu pobytu króla i pełnienie funkcji mistrza ceremonii. Na początku
XV w. utworzono urząd jego zastępcy – marszałka nadwornego.
3. Urzędy lokalne. Polska dzieliła się na równorzędne jednostki teryto-

rialne: województwa i ziemie. Województwami były te dawne dzielnice,
które utrzymały pełną hierarchię urzędników, łącznie z wojewodami. Pozo-
stałe dzielnice tworzyły ziemie.
Województwa dzieliły się na kasztelanie, które utrzymały się do połowy
XV w. W ich miejsce wprowadzono podział na powiaty, które najpierw były
okręgami skarbowymi i sądowymi, a później administracyjnymi.
a. Podział administracyjny Polski w okresie monarchii stanowej. Podział

ten przedstawiał się następująco:
• Małopolska – województwa: krakowskie i sandomierskie,
• Wielkopolska (w szerokim znaczeniu) – województwa: poznańskie, kali-
skie, łęczyckie, sieradzkie, brzesko-kujawskie i inowrocławskie, oraz zie-
mie: wschowska, nakielska, wieluńska i dobrzyńska,
• Ruś – województwa: ruskie (obejmowało ziemie: lwowską, halicką, prze-
myską i sanocką) i podolskie.
b. Zarząd terytorialny. Zarząd terytorialny należał do urzędników lokal-
nych, którzy dzielili się na ziemskich i królewskich. Urzędy ziemskie dzie-
liły się z kolei na dygnitarskie i niższe. Urzędnikami dygnitarskimi byli:
wojewodowie, kasztelanowie, podkomorzowie i sędziowie ziemscy. Przy
ich obsadzie król zobowiązany był zasięgać opinii możnych danej ziemi
(1386), a od przywilejów nieszawskich (1454) ustaliła się zasada, że monar-
cha mianował jednego z przedstawionych mu 4 kandydatów, wybranych
na sejmiku, na każde opróżnione stanowisko sądowe. Dygnitarze ziemscy
musieli też być posesjonatami danej ziemi (1384). Ich mianowanie miało
charakter dożywotni.
c. Wojewodowie. Stali na czele hierarchii urzędników ziemskich. Do ich
kompetencji należało:
• przewodniczenie radzie panów województwa i sejmikowi elekcyjnemu,
• uczestnictwo w wiecu sądowym,
• powoływanie woźnych sądowych i sprawowanie nad nimi sądownictwa,
• jurysdykcja nad ludnością żydowską,
• nadzór nad miastami,
• ustalanie cenników na towary rzemieślnicze (taksy).
d. Kasztelanowie. Utracili w okresie monarchii stanowej większość swoich
kompetencji administracyjnych, skarbowych i sądowych, a ich wysoka pozy-
cja wynikała jedynie z prawa zasiadania w radzie królewskiej. Pozostawiono
im doprowadzanie oddziałów pospolitego ruszenia do wojewody.
e. Podkomorzowie i sędziowie ziemscy. Wykonywali zadania sądowe.
Większość niższych urzędów ziemskich nabrała charakteru honorowego
(stolnik, podstoli, cześnik, podczaszy, łowczy, miecznik). Chorąży i wojski
nadal pełnili funkcje wojskowe, a podsędek, pisarz ziemski i woźny sądowy –
sądowe.
f. Starostowie i burgrabiowie. Wyróżniamy starostów generalnych (Wiel-
kopolska, Ruś, Podole), ziemskich (poszczególne ziemie) i grodzkich (bur-
grabiowie). Urząd ten mogli pełnić od 1374 r. wyłącznie Polacy, urodzeni
Część III. Ustrój polityczny 29
w Koronie, ale niekoniecznie posesjonaci w danym starostwie. Mianowani

byli przez króla, którego byli namiestnikami, stąd nazywano ich ramieniem
królewskim. Starostowie wykonywali w imieniu monarchy na podległym
sobie obszarze wszystkie funkcje władcze, z wyjątkiem wydawania przy-
wilejów. Z końcem XIV w. utracili jednak prawo zwoływania i dowodzenia
pospolitym ruszeniem. Urząd był objęty specjalnym mirem (ochrona maje-
statu).
4. Kształtowanie się reprezentacji stanowej

a. Zjazdy ogólnopaństwowe i prowincjonalne. Po zjednoczeniu państwa
polskiego z dawnych wieców dzielnicowych rozwinęły się zjazdy ogólnopań-
stwowe, zwoływane już przez Władysława Łokietka i Kazimierza Wielkiego,
nazywane, począwszy od Ludwika Węgierskiego, sejmami walnymi. Uczestni-
czyli w nich: król, dostojnicy państwowi i duchowni, przedstawiciele szlachty
oraz początkowo reprezentanci miast królewskich.
Z czasem władcy z nich rezygnowali, zwołując w ich miejsce zjazdy pro-
wincjonalne, odrębne dla Małopolski i Wielkopolski razem z Kujawami.
Wynikało to zarówno z polityki rządów osobistych poszczególnych monar-
chów (zwłaszcza Kazimierza Wielkiego), jak i z powodów utrzymywania się
znacznych różnic między prowincjami.
b. Zakres kompetencji zjazdów. Zakres kompetencji zjazdów ukształto-
wał się w drodze praktyki. Na zjazdach ogólnopaństwowych:
• dokonywano elekcji królów,
• uchwalano statuty,
• oddziaływano na monarchę w celu wydania przywilejów.
Zjazdy prowincjonalne zajmowały się głównie ustawodawstwem.
Na sejmy walne w XV w. zaczęła też przybywać szlachta. Nie odgrywała
tam jednak znaczącej roli, gdyż były one zdominowane przez radę panów.
Z czasem wykształcił się więc zwyczaj wysyłania przez szlachtę jedynie po-
słów, wybieranych na sejmikach ziemskich.
Ostatecznie sejm walny (zbierał się przeważnie raz w roku, zazwyczaj
w Piotrkowie) w pierwszej połowie XV w. tworzyły trzy grupy:
• dostojnicy tworzący radę królewską (późniejszy senat),
• urzędnicy ziemscy oraz szlachta, a także
• przedstawiciele rad miejskich i kapituł katedralnych, przy czym miasta
i kapituły swojej pozycji nie utrwaliły.
c. Sejmik ziemski. Sejmiki genetycznie wywodziły się z wiecu dzielnico-

wego, który po zjednoczeniu państwa podzielił się na sąd wiecowy i radę
panów ziemi. Wzrost znaczenia szlachty zmuszał dostojników ziemskich
do coraz częstszego odwoływania się do ogółu stanu szlacheckiego. W re-
zultacie tego ukształtował się sejmik ziemski, będący dobrowolnym zgro-
madzeniem szlachty ziemi, województwa lub prowincji. Obradom sejmików
przewodniczył starosta (Wielkopolska) lub wojewoda (Małopolska). Wzrost
ich znaczenia nastąpił po przywilejach nieszawskich (1454). Zakres kompe-
tencji sejmików ziemskich był znaczny.
W rezultacie do końca XV w. utrzymywała się alternatywność zwoływania
sejmu walnego, sejmików prowincjonalnych i sejmików ziemskich.
Część IV. Sądownictwo
1. Sąd królewski. Sąd królewski występował w trzech formach:

• sądu nadwornego (nadwornego),
• komisarskiego i
• sejmowego.
Do kompetencji sądów królewskich należały:
• najcięższe przestępstwa, zwłaszcza zbrodnie i przeciwko majestatowi,
• sprawy szlachty osiadłej, w razie zagrożenia karą śmierci, utratą czci
i konfiskaty mienia (z wyjątkiem 4 artykułów grodzkich: podpalenie, na-
pad na szlachcica, rabunek na drodze publicznej i zgwałcenie),
• skargi wobec urzędników,
• sprawy gospodarcze dotyczące majątków i dochodów władcy oraz skarbu
państwa,
• spory między stanami o zakres przywilejów,
• wszystkie inne sprawy wniesione bezpośrednio przed króla lub przesłane
przez sąd niższy.
a. Sąd nadworny. Król, będąc najwyższym sędzią i źródłem sprawiedli-
wości, mógł na dworze królewskim rozstrzygać wszelkie sprawy – zarówno
wniesione przed niego bezpośrednio, jak i przesłane przez sądy niższe. Z re-
guły monarcha nie zasiadał w nim osobiście, a w jego zastępstwie wyrokowali
dygnitarze państwowi, stąd zwano go asesorskim, jednak do króla należało
zatwierdzanie wydanego wyroku.
Część IV. Sądownictwo 31
b. Sąd komisarski. Do rozstrzygnięcia sprawy poza dworem królewskim

monarcha delegował swoich komisarzy. Mogli nimi być dostojnicy świeccy
i duchowni, jak również rajcy miejscy (w sprawach mieszczan). Tworzyli oni
sąd komisarski.
Wyroki sądu komisarskiego wymagały zatwierdzenia królewskiego.
c. Sąd sejmowy. W XV w. pojawił się sąd sejmowy. Odbywał go monarcha
podczas obrad sejmu walnego. Rozstrzygano na nim najważniejsze sprawy
państwowe.
2. Sądy szlacheckie. Sądy szlacheckie wywodziły się z sądów monarszych.

Posiadały charakter stanowy. Występowały w formie sądów:
• wiecowych,
• sejmikowych,
• ziemskich,
• grodzkich i
• podkomorskich.
Były to nowe sądy, które zastąpiły sądy kasztelańskie i ograniczyły kompe-
tencje sądów wojewody.
a. Sądy wiecowe. Stanowiły kontynuację sądów książąt dzielnicowych.
Zazwyczaj występowały w każdym województwie i ziemi. W Wielkopol-
sce przewodniczył im starosta, a asesorami byli wojewoda i kasztelanowie.
W Małopolsce przewodniczył wojewoda, a asesorami byli kasztelanowie.
Skład sądu uzupełniali: sędzia, podsędek i pisarz sądowy, do których nale-
żało prowadzenie czynności procesowych. Pierwotnie zbierały się one 3 razy
w roku, od przywilejów nieszawskich (1454) już tylko raz, by w końcu ob-
umrzeć w drugiej połowie XV w.
Rozstrzygały sprawy możnowładców, o dobra dziedziczne, odesłane przez
sądy ziemskie i o naganę sędziego.
b. Sądy sejmikowe. Wywodziły się z wiecu urzędniczego. Ukształtowały
się pod koniec XIV w. Kompetencje ogólnopaństwowe uzyskały po przywi-
lejach nieszawskich. Przewodniczył im wojewoda, a sądzili dygnitarze ziem-
scy, pod kontrolą zgromadzonej szlachty. Ich znaczenie upadło po powstaniu
sejmu dwuizbowego (1493).
c. Sądy ziemskie. Składały się z sędziego, podsędka, pisarza, woźnego
oraz w Małopolsce z 4–6 asesorów powołanych przez sędziego spośród przy-
byłej szlachty, których w Wielkopolsce zastąpili: starosta, wojewoda, podko-
morzy i chorąży.
Sądy ziemskie wykształciły się z sądów nadwornych poszczególnych dzielnic,

stąd też każde województwo i ziemia miały swój własny sąd ziemski.
Kompetencji sądów ziemskich podlegały sprawy szlachty osiadłej, z wy-
jątkiem przekazanych do właściwości innych sądów, oraz prowadzenie ksiąg
sądowych.
d. Sądy grodzkie. Wywodziły się z kompetencji sądowych starosty gene-
ralnego. Sprawowali je starostowie grodowi, którzy pojawili się w Małopolsce
już za panowania Kazimierza Wielkiego. Ich jurysdykcja obejmowała 2–3 po-
wiaty. Ich kompetencja obejmowała przestępstwa szlachty osiadłej z 4 arty-
kułów grodzkich:
• podpalenie,
• napad na szlachcica,
• rabunek na drodze publicznej,
• zgwałcenie.
e. Sądy podkomorskie. Wyodrębniły się w Małopolsce w połowie XIV w.,
a w Wielkopolsce w XV w. Sądził podkomorzy lub wyznaczony przez niego
komornik. Były właściwe dla spraw o rozgraniczenie dóbr szlacheckich.
Odbywały się na miejscu sporu (w polu).
Część V. Organizacja Kościoła
1. Kościół katolicki. W okresie monarchii stanowej następował ciągły roz-

wój organizacyjny i terytorialny Kościoła katolickiego. W 1375 r. utworzono
drugie arcybiskupstwo w Haliczu, przeniesione w 1414 r. do Lwowa. Wzmoc-
nieniu uległa pozycja arcybiskupa gnieźnieńskiego, który uzyskał godność
prymasa (1417). Pełnił on funkcje głowy Kościoła katolickiego, koronacyjne
i honorowe w radzie królewskiej. Biskupi do Kazimierza Wielkiego wybie-
rani byli przez kapituły. Później zaznaczyła się tendencja do obsadzania ich
przez monarchę za formalną zgodą kapituł. Od 1430 r. biskupem mógł zo-
stać jedynie szlachcic, wcześniej (1421) papież ograniczył dostęp do kanonii
duchownym pochodzenia plebejskiego, z wyjątkiem doktorów, w rezultacie
tylko szlachta miała dostęp do wyższego duchowieństwa.
Ograniczeniom podlegał natomiast majątek Kościoła. Od Kazimierza
Wielkiego rozpoczęto rewindykację dóbr nieprawnie posiadanych, przepro-
wadzanie rewizji tytułów własności, wprowadzanie zakazów alienacji nieru-
chomości na rzecz duchowieństwa i odbieranie klasztorom dóbr przygra-
nicznych oraz nakładanie pewnych ciężarów finansowych (opłaty stacyjne,
kontrybucje synodalne). Kompromisowo zakończono zatargi o dziesięcinę,
Część V. Organizacja Kościoła 33
uznając ją za swobodną z rezerwy pańskiej i nowizn, ale nie z gruntów

chłopskich przyłączonych do folwarków.
2. Kościół prawosławny. Kościół prawosławny podlegał od 988 r. (chrztu

Rusi) metropolii kijowskiej. W XIII w. siedzibę metropolity ruskiego prze-
niesiono wszakże do Moskwy, co od Kazimierza Wielkiego rozpoczęło spory
z Polską, zakończone połowicznym rezultatem, jakim było powołanie przez
patriarchę Konstantynopola odrębnej prawosławnej metropolii w Haliczu
(1370), która jednak nie utrzymała się. Ostatecznie w 1458 r. utworzono
nową metropolię w Kijowie dla ziem ruskich leżących w granicach Polski
i Litwy, odrębną od moskiewskiej. Wyboru metropolity dokonywał synod.
Metropolia kijowska dzieliła się na 10 diecezji, w których biskupów miano-
wał król.
Rozdział III. Rzeczpospolita szlachecka
(1454–1764)
Część I. Demokracja szlachecka – charakterystyka

ustroju
Demokracja szlachecka oznaczała faktyczną władzę stanu szlacheckiego,
który rozwinął na szeroką skalę przedsiębiorczość gospodarczą, zaktywizo-
wał się politycznie, zdominował inne stany uzyskanymi przywilejami oraz
stworzył instytucje zapewniające sprawowanie władzy. Interes państwa utoż-
samił się z interesem jednego stanu, reprezentującego około 10% ludności.
Kształtowanie się demokracji szlacheckiej przebiegało w trzech ważnych
etapach:
• I etap – tworzenie podstaw instytucjonalnych dla sprawowania władzy,
co wyrażało się wzrostem znaczenia sejmików ziemskich, a następnie
sejmu walnego, skierowanych przeciwko magnaterii (1454–1505);
• II etap – sformułowanie programu politycznego szlachty, począwszy
od konstytucji Nihil novi (1505) do jego realizacji poprzez reformy sej-
mów egzekucyjnych (1505–1573);
• III etap – ustalenie podstawowych zasad ustrojowych Rzeczypospoli-
tej (1573–1578), które doprowadziły do silnego uzależnienia monarchy
i wzrostu znaczenia magnaterii (1573–1652).
Promagnacka polityka Zygmunta III Wazy i klęska rokoszu M. Zebrzy-
dowskiego (1606–1607) zapoczątkowały kryzys demokracji szlacheckiej
i stopniowe umacnianie pozycji magnatów, którzy osiągnęli dominację po-
lityczną i gospodarczą już w 1652 r., a zwłaszcza po rokoszu J. Lubomirskiego
(1666–1667), nie oddając jej już do 1764 r. Okres ten określa się ustrojem
oligarchii magnackiej.
Część I. Demokracja szlachecka – charakterystyka ustroju 35
Podstawowymi zasadami ustrojowymi I Rzeczypospolitej były m.in.:

• suwerenność państwa i szlachty,
• monarchiczno-republikańska forma rządu,
• jedność,
• podział władzy,
• elekcyjność tronu,
• ustrój parlamentarny,
• jednomyślność,
• wolny głos i sprzeciw,
• szanowanie odrębności prawnych.
Od 1573 r. Rzeczpospolita polsko-litewska była też zwana monarchią re-
publikańską (ustrój mieszany), w której król był wprawdzie głową państwa,
ale forma rządu miała charakter republikański.
36
PODSTAWY USTROJU RZECZPOSPOLITEJ SZLACHECKIEJ (1454–1764)
władza wykonawcza władza ustawodawcza władza sądowa

KRÓL SEJM WALNY SĄDY
od 1572 r. elekcyjny w dynastii Jagiellonów, od 1573 r. stan trzy stany sejmujące: Centralne:
wybierany w drodze elekcji viritim. Kompetencje: • król • Trybunał Koronny
sejmujący
• w drugiej połowie XV w. system rządów osobistych • senat (140 arcybiskupów, biskupów, i Litewski,
• w latach 1505–1572 system władzy rozdawniczej wojewodów, kasztelanów i dygnitarzy • sejmowy,
• od 1573 r. ograniczenia władzy królewskiej zawarte koronnych oraz nadwornych) • asesorski,
elekcja • izba poselska (170 posłów szlacheckich • relacyjny,
w artykułach henrykowskich, pacta conventa, instytucji
senatorów rezydentów (1607), niezależności sejmu, wybieranych na sejmikach ziemskich) • marszałkowski,
sejmików i sądów szlacheckich Kompetencje: • referendarski
• ustawodawstwo ogólnopaństwowe Stanowe:
• uchwalanie podatków • szlacheckie,
kontrola
• polityka zagraniczna • duchowne,
SENATOROWIE REZYDENCI • sprawy wojskowe • miejskie,
powołani w 1573 r., funkcjonowali od 1607 r., najpierw było • kontrola nad rządem • wiejskie
ich 16, a od 1641 r. – 28, w XVIII w. wyparci przez radę senatu • sądownictwo sejmowe
• nobilitacje i indygenaty
Kompetencje:
• prawo łaski i amnestii
• doradzanie królowi
• kontrola nad królem
URZĘDY CENTRALNE SEJMIKI ZIEMSKIE

dygnitarstwa dzielono na koronne i nadworne (marszałkowie, po 1569 r. było ich ok. 70, swoją
kanclerze i podkanclerze, podskarbiowie oraz hetmani), byli działalność rozwinęły zwłaszcza w latach
1652–1717 (rządy sejmikowe), dzieliły się
Rozdział III. Rzeczpospolita szlachecka (1454–1764)
mianowani dożywotnio i nieusuwalni

na: przedsejmowe, relacyjne, elekcyjne,
URZĘDY LOKALNE kapturowe, deputackie i gospodarcze,
zwoływał je król, a w ich obradach brał
dzieliły się na ziemskie (wojewodowie, kasztelanowie
udział ogół szlachty danej ziemi
i sędziowie) oraz królewskie (starostowie – od XVII w.
urzędnicy ziemscy i burgrabiowie)
Część II. Stany 37
Część II. Stany
1. Szlachta
a. Folwark i latyfundium. W okresie demokracji szlacheckiej podstawę
ekonomiczną szlachty stanowił folwark. Było to gospodarstwo nastawione
na produkcję rolną lub rolno-hodowlaną. Stanowiło wyodrębniony z po-
zostałych dóbr pańskich obszar o średniej wielkości ok. 340 ha. Folwark
tworzono na bazie rezerwy pańskiej, częściowo użytkowanej przez czeladź
dworską, powiększonej o nieużytki, ziemie sołtysie, pustki, obszary chłopskie
opuszczone lub bezdziedziczne itp.
Latyfundia magnackie rozwinęły się po unii lubelskiej (1569), głównie
na inkorporowanych do Korony ziemiach Ukrainy. Były rozległymi kom-
pleksami dóbr obejmującymi wsie, folwarki i miasta prywatne.
b. Pozycja prawna. Stan szlachecki był stanem zamkniętym, zaś nowi
członkowie mogli się do niego dostać jedynie w drodze nobilitacji. Oby-
dwie te instytucje poddano w okresie Rzeczypospolitej szlacheckiej kontroli
i ograniczeniom.
NOBILITACJA. Prawo nobilitacji otrzymał od 1578 r. wyłącznie sejm
i musiała być ona wpisana do konstytucji sejmowej, a od 1673 r. ograniczono
ją tylko do katolików. Nobilitacja królewska mogła być odtąd dokonana
tylko podczas wojny, ale w obecności pospolitego ruszenia.
NAGANA. W XVI w. utrudniono naganę szlachectwa poprzez wymóg
większej liczby świadków i zaostrzenie kar wymierzonych osobom poda-
jącym się za szlachtę.
INDYGENAT. Kontroli sejmu poddano instytucję indygenatu, polega-
jącego na udzieleniu szlachcicowi cudzoziemskiemu szlachectwa polskiego
(1641).
SKARTABELAT. W 1669 r. wprowadzono skartabelat, czyli szlachec-
two niepełne. Było to ograniczenie dla nowej szlachty, zabraniające jej aż
do trzeciego pokolenia piastowania urzędów i pełnienia funkcji poselskich.
Nadal podstawowym kryterium podziału szlachty był jej status majątkowy.
c. Równość szlachecka. Podstawową zasadą prawną była utrzymująca się
równość szlachecka. Jej poczucie nakazywało przeciwstawiać się wszelkim
próbom zmiany istniejącego stanu rzeczy. W konsekwencji zabroniono uży-
wania tytułów rodowych (z wyjątkiem potomków dynastii litewskich i ru-
skich), tytułów nadanych przez obcych władców, noszenia orderów, nadawa-
nia tytułów przez króla itp.
38 Rozdział III. Rzeczpospolita szlachecka (1454–1764)
2. Mieszczanie
a. Ograniczenie praw mieszczan. Rzeczpospolita szlachecka ograniczała,
a następnie całkowicie wyeliminowała mieszczaństwo z życia politycznego.
Szlachta, dążąc do zapewnienia sobie monopolu władzy, posiadania ziemi
oraz kontroli najbardziej dochodowych przedsięwzięć gospodarczych, ogra-
niczyła mieszczan w wielu dziedzinach życia.
W 1496 r. zakazano mieszczanom nabywania i posiadania dóbr ziemskich, zaś
w 1543 r. dobra te nakazano sprzedać. Pozbawiono ich też prawa piastowania
urzędów państwowych i wyższych godności duchownych. Odsunięto również
od udziału w sejmie. Wyjątek stanowiły jedynie miasta posiadające prawa
szlacheckie i Prus Królewskich.
Przystąpiono również do likwidacji konkurencji ze strony mieszczan w ży-
ciu gospodarczym. Konstytucja z 1565 r. zakazała polskiemu mieszczaństwu
prowadzenia handlu zagranicznego, oddając go w ręce kupców cudzoziem-
skich. Jednocześnie szlachtę zwolniono z ceł. Nadal obowiązywały też przepisy
o ustalaniu cenników na towary rzemieślnicze przez wojewodów przy udziale
starostów. Natomiast gdy w 1550 r. zezwolono szlachcie na nabywanie w mia-
stach nieruchomości, masowo zaczęły powstawać jurydyki i libertacje.
Jurydyki Były obszarami podmiejskimi, na których szlachta prowadziła konkurencyjną

działalność gospodarczą; niektóre z nich posiadały własną organizację miejską.
Libertacje Były enklawami szlacheckimi w samych miastach (domy, dwory), które
na mocy przywilejów wyłączono z jurysdykcji miejskiej. Przyjęto również za-
sadę, że szlachcic sprawujący urząd miejski lub trudniący się rzemiosłem czy
handlem tracił szlachectwo, gdyż były to zajęcia jego niegodne. W mieszczan
godziły wreszcie ustawy przeciwko zbytkowi, zakazujące noszenia kosztow-
nych ubiorów i biżuterii, urządzania wystawnych przyjęć.
b. Organizacja władz. Do początków XVI w. organizacja władz miejskich

pozostała bez zmian. Sytuację zmieniły walki między patrycjatem a dążącym
do współrządzenia miastem pospólstwem. W dużych miastach doszło w la-
tach dwudziestych XVI w. do krwawych tumultów organizowanych przez
cechy, w wyniku których wyodrębniła się reprezentacja pospólstwa, którą
jako trzeci ordynek dopuszczono do współdecydowania o najważniejszych
sprawach miejskich.
3. Chłopstwo
a. Uzależnienie od szlachty – pańszczyzna. Rozwój gospodarki fol-
warczno-pańszczyźnianej wiązał się ze stopniowym wzrostem uzależnie-
nia chłopów od szlachty. Wyzysk chłopa szedł w kierunku zmiany renty
feudalnej z czynszowej na odrobkową, która zaczęła stanowić podstawę
Część II. Stany 39
funkcjonowania folwarku. Przymusową pracę chłopów określano termi-

nem pańszczyzny. Początkowo miała ona charakter niewielki, ale przez cały
wiek XV systematycznie ją podnoszono. Odbywało się to w drodze praktyki.
Konstytucja z 1520 r. wprowadziła przymus pańszczyzny w wysokości mi-
nimum 1 dnia w tygodniu. Normę tę znacznie podwyższano w dobrach du-
chownych i szlacheckich, a od połowy stulecia również w królewszczyznach.
W praktyce było to 3–5 dni, a nawet więcej. Istniały przy tym różne ro-
dzaje pańszczyzny. Pańszczyznę sprzężajną wykonywali chłopi-gospodarze
przy użyciu własnych koni i narzędzi, zaś pańszczyznę pieszą – zagrodnicy
i bezrolni. Przymusowa pańszczyzna, będąca pracą całkowicie niewydajną,
skłoniła panów do wprowadzenia w następnych stuleciach pańszczyzny wy-
działowej (jutrzni), w której określano nie liczbę dni, lecz obszar gruntu
uprawnego.
b. Ograniczenie prawa wychodu ze wsi. Rozwój pańszczyzny łączył się
z ograniczeniem prawa przenoszenia się chłopa ze wsi bez zgody pana z wy-
jątkiem jednego na rok, dodając jeszcze, że tylko jeden z synów gospodar-
skich może udać się do miasta.
Do połowy XVI w. zabroniono chłopom całkowitego wychodu bez zgody
pana, co oznaczało przywiązanie go do ziemi. Upowszechniło to na masową
skalę zbiegostwo chłopów.
c. Sądownictwo dominialne. Równolegle zaczęło się wykształcać są-
downictwo dominialne. Chłop został poddany całkowitej władzy sądowej
pana (1518). Oznaczało to uniemożliwienie apelowania przez chłopa od wy-
roków sądów patrymonialnych do sądów państwowych oraz zakaz występo-
wania przez niego w charakterze pozwanego przed sądami grodzkimi i miej-
skimi, a w charakterze powoda tylko w asystencji pana.
Władza dominalna pana obejmowała również pełnię władzy ustawodaw-
czej w stosunku do chłopa (wilkierze, ordynacje). Natomiast we władzy ad-
ministracyjnej po statucie warckim (1423) następowało stopniowe wy-
kupywanie przez szlachtę sołectw, które w XVII w. utrzymały się już tylko
w nielicznych królewszczyznach. Po skupieniu sołectw pan mógł wyko-
nywać władzę sam lub poprzez organizację gromadzką. Jej organami były
ogólne zebranie gromadzkie i urząd wiejski, w skład którego wchodzili: wójt,
sołtys z ławnikami (niezmiernie rzadko), przysiężni i pisarz prowadzący
księgi sądowe.
Do ich kompetencji należało:
• nakładanie i ściąganie podatków,
• sprawowanie sądownictwa,
• kontrolowanie wykonania pańszczyzny.
Część III. Kościół i duchowieństwo
1. Kościół rzymskokatolicki. Na czele Kościoła katolickiego stał prymas

Polski. Podlegały mu trzy archidiecezje: gnieźnieńska, lwowska i ryska.
Główny wpływ na obsadę wyższych stanowisk kościelnych miał, od czasów
Kazimierza Jagiellończyka, król. Uzyskał on prawo nominacji biskupów, po-
twierdzone w latach 1512–1513, co uznali papieże (1589), oraz innych do-
stojników, zwłaszcza kanoników. O obsadzie niższych stanowisk kościelnych
w dużym stopniu decydowali panowie świeccy. Wyższe stanowiska formalnie
zarezerwowane były wyłącznie dla szlachty (1505), ale w praktyce czyniono
od tej zasady wyjątki. Duchowieństwo utrzymywało nadal rozliczne przywi-
leje, ale toczyło na tym tle spory ze szlachtą, głównie w sprawach podatko-
wych i sądowych.
2. Kościół prawosławny. Kościół prawosławny posiadał na terenie Rze-

czypospolitej własną hierarchię kościelną, obejmującą ziemie litewskie i ru-
skie z metropolitą kijowskim na czele i składającą się z 9 diecezji. Biskupstwa
dzieliły się na namiestnictwa, a te na parafie.
W drugiej połowie XVI w. ruch reformatorski w Kościele prawosławnym
zaczął podnosić hasła zjednoczenia z katolikami. Dążenia te popierali: pa-
pież, król Zygmunt III Waza, synody prawosławne, część biskupów katolic-
kich i sporo ludności świeckiej. Proces scalania obu Kościołów sfinalizowała
unia brzeska z 1596 r. W jej wyniku Kościół wschodni, zwany od tego czasu
greckokatolickim lub unickim, uznał zwierzchnictwo papieża, przy zacho-
waniu własnych obrzędów i liturgii w języku słowiańskim.
3. Kościoły protestanckie. Reformacja szerzyła się w Polsce głów-

nie w formie luteranizmu, kalwinizmu i braci czeskich. Luteranizm objął
mieszczaństwo miast pruskich i częściowo wielkopolskich. Od katolicyzmu
odszedł także Zakon Krzyżacki, który w 1525 r. sekularyzował się. Kalwi-
nizm wyznawano wśród średniej i bogatej szlachty w Małopolsce i na Litwie
(Radziwiłłowie). Głównym ośrodkiem tej wiary był Pińczów, gdzie w 1550 r.
odbył się pierwszy zjazd dostojników kalwińskich. W latach 1562–1565 do-
szło do podziału Kościoła kalwińskiego na zbór większy – kalwiński i zbór
mniejszy – ariański. Ci ostatni rozwinęli doktrynę nawiązującą do idei wcze-
snochrześcijańskich, wysuwając obiekcje zarówno co do najważniejszych do-
gmatów kościelnych, jak i istniejącego układu społecznego, przy okazji po-
szukując radykalnych jego rozwiązań. W efekcie już w 1566 r. zbór kalwiński
zażądał wypędzenia arian z Polski, co ostatecznie nastąpiło w 1658 r.
Część III. Kościół i duchowieństwo 41
4. Wolność wyznania. W 1570 r. na synodzie generalnym zwołanym

w Sandomierzu przedstawiciele luteran, kalwinów i braci czeskich, z wy-
łączeniem arian, podpisali porozumienie o pojednaniu i wspólnej walce
z kontrreformacją, zwane zgodą sandomierską. Stała się ona przykładem
dla wprowadzenia ogólnej tolerancji. Na sejmie konwokacyjnym w 1573 r.,
z inicjatywy innowierców, podpisano akt konfederacji warszawskiej. Sfor-
mułowano w nim zasadę tolerancji religijnej w stosunku do wszystkich wy-
znań, jednak przy prymacie Kościoła katolickiego.
Wolność religijna miała dotyczyć przy tym wyłącznie szlachty, gdyż sto-
sunki wyznaniowe w miastach regulował monarcha lub ich prywatni wła-
ściciele, a we wsiach ludność obowiązywała religia wyznawana przez dzie-
dzica. Przeciwko tolerancji religijnej wystąpili wprawdzie nuncjusz papieski
i część biskupów katolickich, jednak jej zaprzysiężenie przez Stefana Bato-
rego i kolejnych władców oraz włączenie do artykułów henrykowskich uczy-
niły ze swobody wyznania jedną z fundamentalnych zasad ustroju Rzeczy-
pospolitej.
5. Kontrreformacja. Realizacja zasadniczych postulatów reformacji ule-

gła po 1573 r. zahamowaniu. Jednocześnie głośnym echem odbiły się
wśród szlachty reformy soboru trydenckiego (1545–1563). Umacniały one
stopniowo pozycję katolicyzmu. Już w 1551 r. biskup warmiński Stanisław
Hozjusz ogłosił słynne w całej Europie katolickie wyznanie wiary. Wkrótce
potem powołano w Warszawie nuncjaturę papieską (1555). Wreszcie
w 1564 r. z inicjatywy Hozjusza sprowadzono do Polski jezuitów. Zbiegło
się to z przyjęciem przez Zygmunta Augusta i senat uchwał soboru trydenc-
kiego (1565), co uczyniło następnie duchowieństwo polskie (1577). Rozpo-
czynała się mająca trwać prawie 200 lat kontrreformacja.
Ograniczono napływ plebejuszy na stanowiska kościelne, widoczny jesz-
cze w XVI w. Zaczęto rozbudowywać zakony, a do dawnych doszły nowe:
pijarzy, karmelici bosi, kapucyni itd.
Ważną rolę w przywracaniu do katolicyzmu szlachty odgrywało opanowane
przez jezuitów szkolnictwo.
Wzrastała rola cudownych miejsc (Częstochowa, Kalwaria Zebrzydow-
ska). Do dawniej czczonych patronów dochodzili nowi (św. Izydor – patron
chłopów, św. Stanisław Kostka – patron młodzieży szlacheckiej). W wyniku
tych zmian Kościół katolicki zdecydowanie zaczął wygrywać walkę o „rząd
dusz”, upowszechniając obraz Polaka-katolika.
Równolegle Kościół katolicki umacniał się w strukturach władzy pań-
stwowej, chociaż żadnych nowych przywilejów formalnie nie otrzymał.
Po stronie katolicyzmu opowiedzieli się królowie Zygmunt August i Ste-

fan Batory, a także większość magnatów, sprawujących najwyższe urzędy.
Przejawy nietolerancji zaczęły dosięgać innych wyznań. Utworzono ko-
ściół unicki (1596), wygnano arian (1658), a szlachtę protestancką pozba-
wiono praw politycznych i ograniczono jej swobodę kultu (1733). Przej-
ście od wiary katolickiej na judaizm i mahometanizm, a od 1668 r. na inne
wyznania chrześcijańskie, uznano za przestępstwo apostazji, co pociągało
za sobą karę wygnania i konfiskaty majątku.
Część IV. Monarcha
1. Władza królewska. W drugiej połowie XV w. królowie znacznie

wzmocnili swoją władzę, a Kazimierz Jagiellończyk, sprawując rządy osobi-
ste, myślał nawet o – kształtującym się w Europie Zachodniej – absolutyzmie.
Pozycję władców podnosiło utrzymywanie się – aż do śmierci Zygmunta
Augusta (1572) – zasady elekcji na tron polski dynastii Jagiellonów, mają-
cych dziedziczne prawa do Litwy. Przeciwko silnej władzy królewskiej opar-
tej na magnaterii wystąpił ruch szlachecki, ustalając na sejmie radomskim
w 1505 r. konstytucję Nihil novi, tworzącą podstawy koncepcji suweren-
ności prawa, opartej na podporządkowaniu króla sejmowi i prawu. Próbo-
wał się temu przeciwstawić Zygmunt Stary i jego żona Bona Sforza, forsując
w 1529 r. wyniesienie na tron za życia królewicza Zygmunta Augusta i prze-
prowadzając jego koronację (1530). Fakt ten, jak i skupowanie przez Bonę du-
żych obszarów domen królewskich wywołały „wojnę kokoszą” (1537), mimo
pozorów kompromisu zakończoną sukcesem szlachty, która wzmocniła
swoją pozycję na sejmach w Piotrkowie i Krakowie (1538). Kolejny władca
– Zygmunt August, dopóki opierał się na oligarchii polsko-litewskiej również
napotykał na szeroką opozycję szlachecką. Zasadniczy zwrot w jego rządach
nastąpił na sejmie egzekucyjnym w 1562 r. (w Piotrkowie), gdzie wystąpił
jako rzecznik interesów szlacheckich i ruchu egzekucyjnego.
Osłabienie pozycji monarchy nastąpiło po wygaśnięciu dynastii Jagiello-
nów oraz wprowadzeniu wolnej elekcji i artykułów henrykowskich. Mimo
to władcy posiadali nadal wiele ważnych uprawnień, z których najważniej-
sze były:
• sprawowanie wespół z sejmem władzy ustawodawczej,
• zwierzchnictwo nad krajami lennymi,
• wyłączne prawo mianowania urzędników i sądownictwo nad nimi,
• naczelne dowództwo wojskowe i pewne uprawnienia sądowe.
Część IV. Monarcha 43
2. Elekcje. Po bezpotomnej śmierci Zygmunta Augusta w 1572 r. pojawił się

problem wyboru nowego władcy. Ukształtowane w okresie pierwszego bez-
królewia zasady stały się wzorcem dla późniejszych elekcji. Jeszcze przed po-
grzebem króla zawiązały się samorzutnie konfederacje szlacheckie, tzw. kap-
tury, które przejęły władzę w województwach i ziemiach. Walka stronnictwa
szlacheckiego (wybór króla przez szlachtę) z magnackim (wybór króla przez
senat) przyniosła kompromisowe rozwiązania samej elekcji.
a. Interrex. Na zjeździe w Kaskach (1572) senatorowie katoliccy przeforso-
wali decyzję o przekazaniu władzy na okres bezkrólewia w ręce prymasa jako
interrexa. Z kolei sejm konwokacyjny w Warszawie (1573) wymusił wybór
króla bezpośrednio przez ogół szlachty – elekcja viritim, przy czym jej udział
w elekcji był dobrowolny. Natomiast senatorowie ustalili na miejsce przy-
szłej elekcji okolice Warszawy. Szlachta zaraz osłabiła ewentualny wpływ tej
decyzji na rzesze drobnej szlachty, uchwalając głosowanie województwami
i wprowadzając obowiązek uznania przez elekta tolerancji religijnej. Usta-
lono ponadto, że w okresie bezkrólewia prymasowi przysługuje prawo zwo-
ływania sejmów i kierowania elekcją, a marszałkowi wielkiemu koronnemu
ogłaszanie wyboru króla i utrzymanie bezpieczeństwa publicznego.
b. Przeprowadzenie elekcji. Przeprowadzenie elekcji wymagało zorgani-
zowania i odbycia trzech sejmów – konwokacyjnego, elekcyjnego i korona-
cyjnego.
SEJM KONWOKACYJNY Zwoływał konfederację generalną (kaptur), zatwierdzał skład są-

dów kapturowych, ustalał czas i regulamin elekcji oraz terminy
zebrań sejmików przedsejmowych na sejm elekcyjny.
SEJM ELEKCYJNY Odbywał się zwykle na Woli pod Warszawą, wysłuchiwał legatów
przedstawiających osoby kandydatów i układał pacta conventa.
Osobno obradowały senat, izba poselska oraz szlachta według
województw i ziem wraz z delegatami uprzywilejowanych miast.
Przyjmowano fikcję jednomyślności wyboru, pomijając nie-
znaczną opozycję.
SEJM KORONACYJNY Odbywał się w Krakowie. Koronacji dokonywał prymas lub inny
biskup. Ponadto odbierano na nim od króla przysięgę i uzyski-
wano potwierdzenie praw, zatwierdzano wszystkie prawa uchwa-
lone w okresie konwokacji i elekcji oraz zajmowano się sprawami
bieżącymi.
3. Pacta conventa. Były to umowy publicznoprawne zawierane między

obranym królem a szlachtą. Układano je podczas sejmu elekcyjnego. Za-
wierały indywidualne zobowiązania króla. Stosowano je od wyboru Hen-
ryka Walezego, który zgodził się m.in. na spłatę długów Zygmunta Augusta,
kształcenie szlacheckiej młodzieży we Francji, budowę floty wojennej na Bał-

tyku i przymierze z Francją.
4. Artykuły henrykowskie. Zawierały fundamentalne prawa i zasady

ustroju Rzeczypospolitej. Należały do nich m.in.:
• uznanie przez króla wolnej elekcji i zrzeczenie się dziedziczności tronu,
• zwoływanie sejmu walnego co 2 lata,
• zasięganie opinii senatu w sprawach wojny i pokoju,
• niezwoływanie bez zgody sejmu pospolitego ruszenia, które ponadto na-
leżało opłacić w wyprawie zagranicznej,
• utrzymanie wojska kwarcianego,
• utworzenie rady przybocznej złożonej z senatorów rezydentów,
• zapewnienie tolerancji religijnej.
Niedotrzymanie przez króla postanowień artykułów, a przede wszystkim
praw i przywilejów szlachty, uprawniało ją do wypowiedzenia mu posłu-
szeństwa po 3-krotnym napomnieniu dokonanym przez: prymasa, sejmik
i sejm (articulus de non prae standa oboedientia). W praktyce realizowano
to przez zawiązanie rokoszu. Od kiedy niektóre artykuły henrykowskie za-
częto włączać do pacta conventa (1587, 1632), różnica między nimi zanikła.
Artykuły zachowały swą moc do drugiej połowy XVIII w., gdyż po ich ko-
rekcie zastąpiły je prawa kardynalne.
Część V. Sejm walny
1. Organizacja. Struktury sejmu kształtowały się przez całą drugą połowę

XV w., a uwieńczeniem tego procesu było zwołanie pierwszego sejmu wal-
nego koronnego do Piotrkowa w 1493 r. i ostateczne uformowanie się jego
organizacji na sejmie radomskim w 1505 r. (konstytucja Nihil novi).
Sejm składał się z dwóch izb: senatu, który był izbą wyższą, i izby poselskiej,
która była izbą niższą. Miał więc charakter bikameralny. Częścią składową
sejmu był też król, który przewodnicząc senatorom posiadał uprawnienia od-
rębnego stanu. Stąd w doktrynie, od drugiej połowy XVI w., mówi się o trzech
„stanach sejmujących”: królu, senacie i izbie poselskiej.
a. Izba poselska. Izba poselska była reprezentacją stanu szlacheckiego. Za-
siadali w niej posłowie szlacheccy, wybierani na sejmikach przedsejmowych.
Liczba posłów zależała od wielkości województwa i ziemi. W rezultacie sej-
miki z województw wielkopolskich i małopolskich wybierały przeważnie
po 6 posłów, a z pozostałych po dwóch, a nawet jednym pośle.
Część V. Sejm walny 45
Posłowie nie byli reprezentantami narodu, lecz poszczególnych ziem.

Posłów obowiązywały pisemne instrukcje poselskie, do których musieli
się stosować. Przekroczenie instrukcji wprawdzie nie groziło bezpośrednimi
konsekwencjami, lecz w przyszłości uniemożliwiało posłowi powtórny wy-
bór. Wyjątkowo udzielano instrukcji z mocą zupełną, zapewniającą swobodę
głosu, lub też instrukcji warunkowych, uzależniających głos posła od speł-
nienia przez sejm partykularnych żądań sejmików.
Liczba posłów była początkowo zmienna, ostatecznie po unii lubelskiej wyno-
siła 170 członków, z tego z Litwy 48. Izbie poselskiej przewodniczył marszałek.
b. Senat. Senat wywodził się z dawnej rady królewskiej. W jego skład
wchodzili:
• arcybiskupi i biskupi katoliccy,
• wojewodowie,
• kasztelanowie oraz
• dygnitarze koronni i nadworni.
Zamknięcie składu senatu nastąpiło za panowania Zygmunta Starego.
W związku z tym nie weszli do niego hetmani i podskarbi nadworny, które
to urzędy uznane zostały za ministerialne po 1569 r., kiedy to do senatu
wprowadzono jeszcze dostojników z Litwy i Prus Królewskich. Liczba sena-
torów wynosiła 140.
Senatowi przewodniczył król.
Sejm walny początkowo nie miał stałego miejsca obrad. Najpierw zwy-
czajowo zwoływano go do Piotrkowa, ale obradował też w innych miastach,
co zależało od aktualnej sytuacji. W 1569 r. miejscem obrad ustanowiono
Warszawę, przy czym od 1673 r. co trzeci sejm miał się odbywać w Grodnie.
Pierwotnie nie było stałych terminów zgromadzeń sejmowych. Sejm zwoły-
wał król, przeważnie raz w roku. Organizację sejmowania określiły dopiero
artykuły henrykowskie (1573), dzieląc sejmy na ordynaryjne (zwyczajne)
i ekstraordynaryjne (nadzwyczajne).
SEJM
ordynaryjny (zwyczajny) ekstraordynaryjny (nadzwyczajny)

zwoływano co 2 lata na okres do 6 tygodni w miarę potrzeby na okres 2 tygodni
2. Kompetencje. Ogólne kompetencje sejmu określała konstytucja Nihil

novi (1505). Główne uprawnienie to przede wszystkim ustawodawstwo
ogólnopaństwowe. Ograniczało ono dotychczasowe uprawnienia ustawo-
dawcze króla, któremu pozostawiono wydawanie edyktów w sprawach: miast
królewskich, Żydów, lenn, chłopów i górnictwa.
Zakres ustawodawstwa sejmowego wytyczały prawa i wolności szlachty
oraz prawo powszechne. Projekty konstytucji inicjowali przede wszystkim
senat oraz król, rzadziej posłowie szlacheccy. Istotne były też kompetencje
finansowe sejmu, zwłaszcza uchwalanie podatków. Wobec wolności podat-
kowej szlachty podatki były bowiem główną koniecznością zmuszającą króla
do zwołania sejmu, w celu zapewnienia bezpieczeństwa granic państwa
i zorganizowania jego obrony, zwłaszcza że obowiązywał system corocznego
ich uchwalania. Sejm ponadto w sprawach skarbowych uchwalał nowe cła,
monopole i regulował sprawy monetarne. Do niego należała też kontrola
podskarbich i wybór poborców podatkowych.
W dziedzinie polityki zagranicznej sejm:
• wysłuchiwał obcych posłów,
• integrował lenna,
• nadawał ogólny kierunek polityki zagranicznej,
• zawierał traktaty oraz przymierza.
Pochodną tych uprawnień było przyznanie sejmowi kompetencji wojsko-
wych do zwoływania pospolitego ruszenia, powoływania wojska zaciężnego
i reformy systemu obronnego państwa.
Część V. Sejm walny 47
3. Porządek prac sejmowych
Uroczysta msza święta, po której udawano się na posiedzenie
Powitanie króla przez marszałka w obecności izby poselskiej i senatu. Król odpowiadał
na nie ustami swojego kanclerza
Przedstawiano propozycję sejmową od tronu, w której poruszano najważniejsze sprawy

mające być przedmiotem obrad, z apelem do składu sejmu o ich pozytywne załatwienie
Senatorowie wypowiadali kolejno swoje zdanie
Izby rozdzielały się
Izba poselska rozpatrywała projekty ustaw oraz przedstawiała własne postulaty i zażalenia
Po osiągnięciu porozumienia stanów sejmujących (consensus) podejmowano uchwały
Uroczyste pożegnanie, podczas którego mowę wygłaszał marszałek, a odpowiadał mu

w imieniu króla kanclerz
Msza święta
Porządek ten nie był stały, w związku z tym w obradach sejmu panował
nieraz bałagan.
4. Liberum veto. Wymóg zgody powszechnej podczas obrad sejmowych

był trudny do osiągnięcia, zwłaszcza kiedy posłowie byli skrępowani instruk-
cjami. W XVI w. i pierwszej połowie XVII w. w związku z tym w praktyce
sejmowej przyjmowano fikcję jednomyślności, pomijając nieliczne głosy
sprzeciwu. W razie opozycji, której nie dało się skłonić do ustąpienia, sto-
sowano odesłanie ostatecznej decyzji do sejmików przedsejmowych. Prze-
ważnie jednak starano się doprowadzić sejm do pomyślnego końca. Taka
sytuacja trwała do 1652 r., kiedy to sejm uległ woli Władysława Sicińskiego,
który nie pozwolił na prolongatę obrad, przez co sejm nie doszedł do skutku.
Postępowanie takie znalazło rychło naśladowców, którzy przeforsowali sto-
sowanie zasady faktycznej jednomyślności – liberum veto.
Po raz pierwszy sejm zerwano przed upływem terminu zakończenia obrad

w 1669 r., zaś w 1688 r. sejm zerwano jeszcze przed wyborem marszałka. Ze-
rwanie sejmu prowadziło do zniweczenia całego jego dorobku, nawet tych
uchwał, które wcześniej przyjęto, gdyż sejm traktowano jak jedną całość.
Skutkiem działania liberum veto był całkowity niedowład sejmu.
5. Konstytucje. Uchwały zapadające na sejmie za zgodą wszystkich jego

uczestników nazywano konstytucjami. Ostateczna ich redakcja należała
do kancelarii królewskiej, a dokonywano tego już po zamknięciu obrad sej-
mowych. Sprzyjało to nadużyciom, przeciw czemu często protestowali po-
słowie i sejmiki. Obowiązujący tekst konstytucji ogłaszano w imieniu króla.
Część VI. Sejmiki
1. Rola. Od powstania sejmu dwuizbowego (1493) rola sejmików ziemskich

zmieniła się, chociaż nadal funkcjonowały, zachowując duży wpływ na usta-
wodawstwo poprzez wybór posłów i udzielanie im instrukcji oraz korzy-
stanie z prawa inicjatywy ustawodawczej. Upadek sejmu w drugiej połowie
XVII w. i decentralizacja władzy przywróciły znaczenie sejmików. Ograni-
czono je reformami sejmu niemego (1717), odbierając sejmikom kompeten-
cje wojskowe i większość skarbowych.
Część VI. Sejmiki 49
2. Podział
SEJMIKI
przedsejmowe: wybór posłów na sejm walny i układanie instrukcji poselskich
relacyjne: wysłuchiwanie sprawozdań z obrad sejmu oraz podejmowanie

uchwał w sprawach realizacji konstytucji sejmowych i kwestiach przekazanych
do rozstrzygnięcia sejmikom
elekcyjne: wybieranie kandydatów na opróżniony urząd sędziego ziemskiego,

spośród których król dokonywał nominacji
deputackie: coroczny wybór deputata do Trybunału Koronnego
kapturowe: organizowane na zasadzie konfederacji w okresie bezkrólewia
gospodarcze: podejmowanie uchwał w sprawach ziemi, podatków i wojska
egzutanckie: zgromadzenia szlachty województw utraconych (od 1654 r.).
3. Obrady. Sejmiki ziemskie zwoływał król (poza elekcyjnymi i deputac-

kimi) na podstawie uniwersału, przeważnie na 3 tygodnie przed sejmem
zwyczajnym (od 1638 r.), ale były od tego wyjątki. Z reguły sejmik trwał
dzień. Obradowano najczęściej w kościele parafialnym, rzadziej w otwartym
polu. Udział w obradach brał ogół szlachty danej ziemi, przeciętnie jednak
zjawiało się około 100 uczestników. Posiedzenie otwierał wybór marszałka.
Następnie legat przedstawiał legację królewską. Po jej odczytaniu obecni
na sejmiku senatorzy wygłaszali swoje wota. Na zakończenie udzielano głosu
szlachcie. Po nich podejmowano uchwały (lauda). Obowiązywała zasada
jednomyślności, od czego jednak często, aby umożliwić skuteczne funkcjo-
nowanie, odstępowano na rzecz zasady większości.
Zwoływanie sejmików przez króla było dla szlachty poważnym ogranicze-
niem, stąd też usankcjonowała się zwyczajowo praktyka limitowania, czyli od-
raczania sejmików, których obrady można było wznowić w razie potrzeby.
Część VII. Konfederacje i rokosze
1. Uwagi ogólne. Pierwsze konfederacje rycerskie wystąpiły jeszcze

w XIV w. (Maćko Borkowic). Później straciły na znaczeniu. Ich odrodzenie
nastąpiło w drugiej połowie XVI w. (po 1572 r.), by w XVII w. stać się stałym
elementem życia politycznego.
2. Konfederacja. Była dobrowolnym związkiem szlachty o charakterze

wojewódzkim lub ogólnopolskim (generalna), służącym do realizacji zamie-
rzeń, których nie mógł zrealizować król. W związku z tym działały niejako
w zastępstwie monarchy (bezkrólewie) lub dla wymuszenia na nim określo-
nych postulatów, częstokroć służących frakcjom magnackim. Akt założenia
konfederacji i jej uchwały wpisywano do ksiąg sądowych. Konfederacje za-
wiązywano „przy królu”.
3. Rokosze. Konfederacje „przeciw królowi” nazywano rokoszami. Najsłyn-

niejsze z nich to rokosze M. Zebrzydowskiego (1606) i J. Lubomirskiego (1666).
Zakaz działalności konfederacji ogłoszony na sejmie niemym (1717) w prak-
tyce nie był przestrzegany.
Obieralną władzą wykonawczą konfederacji była generalność. Składała
się z marszałka konfederacji, konsyliarzy i regimentarzy (dowódców wojsk).
Natomiast organem naczelnym była walna rada, wybierana przez sejmiki
konfederackie, której przewodniczył marszałek konfederacji.
Część VIII. Urzędy centralne i lokalne
1. Marszałek i kanclerz. Urzędy centralne wykształcone w okresie monar-

chii stanowej funkcjonowały w Rzeczypospolitej szlacheckiej bez większych
zmian, co najwyżej ich kompetencje uległy niewielkiemu poszerzeniu. I tak,
marszałkowie uzyskali prawo wydawania artykułów marszałkowskich,
zawierających przepisy karne regulujące bezpieczeństwo obrad sejmowych,
zaś kanclerze mieli obowiązek prowadzenia Metryki koronnej i badania
prawomocności aktów królewskich (1504).
2. Hetman – koronny i polny. Nowy był urząd hetmana koronnego (1503),

będącego początkowo dowódcą wojsk zaciężnych. Od 1581 r. stał się on
urzędnikiem stałym i dożywotnim – już jako hetman wielki koronny. Jego
zastępcą był hetman polny. W razie niemożności sprawowania przez nich
Część IX. Unie państwowe 51
urzędów, król mianował ich tymczasowych zastępców, tzw. regimentarzy.

Hetmanom przysługiwało prawo wydawania artykułów hetmańskich, za-
wierających przepisy wojskowo-sądowe.
3. Starosta. Jeżeli chodzi o urzędy lokalne jedyną zmianą było przekształce-

nie się w urząd ziemski urzędu starosty.
Część IX. Unie państwowe
1. Unia polsko-litewska w Lublinie (1569). Jednym z postulatów szla-

checkiego ruchu egzekucyjnego było zacieśnienie związku Korony i Litwy.
Przemawiały za tym rozmaite czynniki: polityczne, ustrojowe, gospodarcze,
społeczne, a także wizja rozpadu unii personalnej po bezpotomnej śmierci
Zygmunta Augusta. Napotkało to jednak na silny opór szlachty i bojarów li-
tewskich. W takiej sytuacji żywe starania o przyśpieszenie unii podjął Zyg-
munt August. Sprawą zajął się sejm lubelski w 1568 r., jednak oligarchia litew-
ska, licząc na zawieszenie obrad, potajemnie opuściła go w 1569 r. Ich wyjazd
wbrew oczekiwaniom przysłużył się unii, gdyż pod naciskiem szlachty pol-
skiej król inkorporował do Korony województwa:
• podlaskie,
• wołyńskie,
• bracławskie,
• a następnie jeszcze kijowskie.
co zmusiło możnych litewskich do powrotu na sejm i podjęcia rokowań,
a następnie zawarcia unii.
Założenia unii oparte były na zasadach równości. Królestwo Polskie
i Wielkie Księstwo Litewskie miała łączyć unia realna przewidująca ist-
nienie dwóch odrębnych państw połączonych następującymi instytucjami:
osobą wspólnego monarchy, wybieranego na wspólnej elekcji i będącego
jednocześnie głową każdego z państw, wspólnym sejmem oraz prowadze-
niem wspólnych wojen i polityki zagranicznej. Natomiast odrębne nadal
miały być: administracja, urzędy, sądownictwo, wojsko, skarb i prawo. Po-
wstały w ten sposób twór ustrojowy nazwano Rzecząpospolitą Obojga Na-
rodów.
UNIA REALNA
Królestwo Polskie i Wielkie Księstwo Litewskie
instytucje wspólne instytucje odrębne
• monarcha, wybierany na wspólnej elek- • administracja,
cji i będący jednocześnie głową każdego • urzędy,
z państw, • sądownictwo,
• sejm, • wojsko,
• wojny i polityka zagraniczna. • skarb,
• prawo.
2. Unia Rzeczypospolitej z Saksonią. Elekcje na tron Rzeczypospolitej

Augusta II (1697), a następnie jego syna Augusta III (1733) spowodowały za-
istnienie w latach 1697–1763 unii personalnej z Saksonią. August II próbo-
wał ją przekształcić w unię realną. Przeciwstawił się temu sejm niemy (1717),
ustalając zasady związku państw. Zgodnie z nimi:
• zabroniono królowi dłuższego przebywania poza granicami Rzeczypo-
spolitej i podejmowania tam decyzji w sprawach polskich,
• oddzielono politykę zagraniczną Polski i Saksonii oraz
• usunięto z Polski urzędników i wojska saskie.
Część X. Sądownictwo
1. Sądy centralne
a. Sąd królewski. W okresie Rzeczypospolitej szlacheckiej w organizacji
i działaniu sądu królewskiego nastąpiły istotne zmiany. Król pozostał naj-
wyższym sędzią do 1578 r.
W tym czasie sąd królewski nadal występował w formie sądu nadwor-
nego, komisarskiego i sejmowego. Sąd komisarski po 1504 r. praktycznie
stracił swoje uprawnienia, zaś pozostałe sądy po 1578 r. znacznie je rozsze-
rzyły. Największym obciążeniem sądu królewskiego było rozpatrywanie ape-
lacji (od 1523 r.). Wieloletnie zaległości w ich rozpoznawaniu wymusiły jego
reformę.
b. Trybunał Koronny. Trybunał Koronny utworzono w 1578 r., po zrzecze-
niu się przez Stefana Batorego praw do najwyższego sądownictwa. Składał
się z 27 deputatów szlacheckich, będących przedstawicielami szlachty – wy-
bieranymi corocznie na sejmikach deputackich – w liczbie 1 lub 2 z każdego
województwa, oraz 6 deputatów duchownych, wybieranych na synodach
diecezjalnych, na czele z prezydentem (łącznie 33 osoby). Trybunałowi prze-
wodniczył marszałek. Deputaci szlacheccy nie musieli mieć wykształcenia
Część X. Sądownictwo 53
prawniczego, a ich ponowny wybór mógł nastąpić dopiero po 4 latach. Na za-

sadach wyłączności sądzili oni w sprawach szlacheckich, zaś w sprawach
mieszanych stanowili połowę składu.
W 1590 r. liczbę deputatów szlacheckich zwiększono do 51, a duchow-
nych do 8, lecz w 1726 r. powrócono do poprzedniego składu. Trybunał
dla Małopolski zbierał się w Lublinie (wiosną i latem), a dla Wielkopolski
w Piotrkowie (jesienią i zimą). Od 1585 r. Trybunałowi poddały się Prusy
Królewskie, a w 1590 r. województwa ruskie, które pierwotnie posiadały od-
rębny Trybunał w Łucku.
c. Trybunał Litewski. W 1581 r. utworzono Trybunał Litewski. Składał się
z 46 deputowanych szlacheckich. Sądził na zmianę w Wilnie, Nowogródku
i Mińsku. W 1726 r. podzielono go na Trybunał Wileński i Trybunał Nowo-
gródzko-Miński. Trybunał rozpatrywał apelacje od wyroków sądów ziem-
skich, grodzkich i podkomorskich zarówno w sprawach karnych, jak i cy-
wilnych. Orzeczenie było ostateczne i powinno było zapaść jednomyślnie.
Kiedy jednomyślności nie osiągnięto w trzecim głosowaniu, sprawę odsyłano
do sądu sejmowego. Od połowy XVII w. Trybunał zaczął również rozpatry-
wać sprawy w I instancji. Spowodowało to znaczne spowolnienie orzecznic-
twa.
d. Sąd sejmowy. Sądził pod przewodnictwem króla, z wyjątkiem spraw
o obrazę majestatu. Składał się z obecnych na sejmie senatorów-asesorów,
a od 1588 r. również 8 deputowanych szlacheckich. Po utworzeniu Trybunału
Koronnego uprawnienia sądu uległy ograniczeniu. Odtąd sądził w I i II in-
stancji sprawy o: zbrodnie przeciwko majestatowi, zdradę stanu, nadużycia
skarbowe wyższych urzędników, gwałty popełnione w sejmie, sejmikach
i Trybunale, zbrodnie popełnione przez szlachcica, a zagrożone karą śmierci,
konfiskaty dóbr i banicji oraz sprawy cywilne, którymi był zainteresowany
skarb państwa. Jego działalnością kierował marszałek wielki koronny lub li-
tewski – zależnie od tego, gdzie sejm obradował.
e. Sąd asesorski. Sąd asesorski koronny, zwany Asesorią, wykształcił się
w XVI w. z sądu nadwornego, usamodzielniając się w odrębną judykaturę
w XVII w. Do 1764 r. składał się z:
• kanclerza lub podkanclerza,
• referendarzy,
• rejentów kancelarii,
• jednego lub dwóch sekretarzy królewskich i
• pisarza dekretowego.
Ordynacja z 1764 r. powiększyła liczbę asesorów o 2 senatorów i 4 przed-

stawicieli szlachty. Kompetencje Asesorii obejmowały przede wszystkim
sprawy w I instancji przeciwko miastom królewskim (rzadko) i apelacje
od wyroków sądów tych miast oraz sprawy miast na prawie magdeburskim
i chełmińskim z urzędami państwowymi, szlachtą, Kościołem i mieszcza-
nami. Była też sądem w sprawach o dobra i dochody królewskie.
f. Sąd relacyjny. Był formą sądu asesorskiego z udziałem króla i obec-
nych na dworze senatorów. Był zasadniczo sądem apelacyjnym dla obszarów
lennych Korony – Prus Książęcych i Kurlandii. Orzekał również w sporach
między unitami a prawosławnymi o zabór cerkwi i jej dóbr (od 1641) oraz
rozpatrywał apelacje od wyroków biskupów prawosławnych (od 1676).
g. Sąd marszałkowski. Sądził w rezydencji króla, a jego jurysdykcja obej-
mowała przestępstwa popełnione na dworze królewskim lub w miejscu po-
bytu monarchy. Z czasem przejął sprawy o najem lokali, gry w karty w stolicy
i przestępstwa popełnione w jurydykach warszawskich. Jego wyroki miały
sankcję natychmiastowej wykonalności.
h. Sąd referendarski. W 1507 r. powołano dwóch referendarzy – świec-
kiego i duchownego. Zastąpili oni sędziego nadwornego, którego urząd
zanikł. Początkowo należało do nich przesłuchiwanie stron i referowanie
spraw w Asesorii. W drugiej połowie XVI w. zaczęli sądzić, jako najwyższy
sąd dominialny króla, sprawy chłopów z dóbr królewskich. Z czasem stali się
również organem ustawodawczym dla wsi królewskich, wydając ordynacje
regulujące stosunki wiejskie. Językiem urzędowym był polski. Przed sądem
stosowano postępowanie skrócone, a jego wyroki egzekwowali komisarze.
2. Pozostałe sądy
a. Sądy szlacheckie. Szlacheckie sądy – wiecowy i ostatniej instan-
cji – zanikły po utworzeniu Trybunału Koronnego (1578), a podkomorski
w XVII w. Sądy ziemskie zaprzestano zwoływać, a ich kompetencje przejęły
sądy grodzkie. W tych ostatnich nastąpiły niewielkie zmiany. W XVI w. zani-
kli asesorzy oraz zaczęto odróżniać sąd (iudicium) od urzędu grodzkiego (of-
ficium). Działalność sądu nie podlegała większym przekształceniom. Nato-
miast urząd grodzki był otwarty dla czynności prawnych co 2 tygodnie, a dla
wpisów codziennie. W XVIII w. różnic między urzędem a sądem praktycznie
już nie było. Sądy grodzkie zależne od starostów, a nie od sejmików, działały
bardzo sprawnie.
Część X. Sądownictwo 55
W okresie bezkrólewia, kiedy ustawała działalność sądów zwykłych, kon-

federacje kapturowe powoływały w województwach i ziemiach sądy kap-
turowe, a sejm konwokacyjny Generalny Sąd Kapturowy. Sądy kapturowe,
trwające do koronacji króla, orzekały w sprawach najpilniejszych, związa-
nych z naruszeniem porządku publicznego. Składały się z wybranych przed-
stawicieli szlachty, którym pomagali członkowie sądu ziemskiego. Sądziły
w trybie przyspieszonym. Sądem apelacyjnym i ostatecznym od ich wyro-
ków był Sąd Generalny.
b. Sądy duchowne. Wiek XVI przyniósł ograniczenie kompetencji rzeczo-
wej i podmiotowej sądów kościelnych. W okresie reformacji szlachta, która
podjęła próbę uwolnienia się spod ich jurysdykcji, uzyskała pozbawienie
sądów duchownych egzekucji starościńskiej (1563). Kontrreformacja przy-
wróciła jednak starościńskie „prawo miecza” w 1592 r. wyrokom sądów ko-
ścielnych.
c. Sądy miejskie. W sądownictwie miast nadal utrzymywała się dotychcza-
sowa struktura wymiaru sprawiedliwości. Natomiast wobec powołania pod
koniec XVI w. Asesorii, najwyższego sądu apelacyjnego w sprawach miej-
skich, ograniczeniom zaczęło podlegać orzecznictwo sądów wyższych prawa
niemieckiego, aż w końcu ich jurysdykcja zanikła, np. Sądu Sześciu Miast
dla Małopolski, który w praktyce przestał funkcjonować w połowie XVII w.,
a formalnie zniesiono go w 1725 r. Najdłużej, bo aż do 1791 r., utrzymał się
Sąd Wyższy Prawa Niemieckiego na Zamku Krakowskim. Miejsce sądów
wyższych zajmować zaczęły, obok sądu asesorskiego, do którego kierowano
apelacje od sądów większych miast królewskich, również sądy starościńskie
dla mniejszych miast królewskich i sądy dominialne dla miast prywatnych.
d. Sądy wiejskie
SĄDY WÓJTOWSKIE. Po likwidacji sołectw we wsiach na prawie nie-
mieckim zaczęły zanikać sądy sołtysie. Ich miejsce zajęły sądy wójtowskie,
które w XVI w. pojawiły się również w królewszczyznach, wsiach kościel-
nych i magnackich. Składały się z wójta, podwójciego, 2–7 przysiężnych
i pisarza. Przeważnie wybierała ich gromada, a zatwierdzał pan lub jego
urzędnik. Wszyscy byli chłopami. Zakres kompetencji sądu wójtowskiego
określał pan wsi. Od jego wyroków można się było odwołać do sądów do-
minialnych.
SĄDY DOMINIALNE. Dzieliły się na:

• dworskie (sądziły w sprawach jednej lub kilku wsi skupionych wokół fol-
warku, a przewodniczył im administrator),
• kluczowe [obejmowały swoją jurysdykcją kilka lub więcej folwarków
i przewodniczył im ekonom. Można się było od ich wyroków odwołać
do starosty (królewszczyzny) lub do pana] i
• centralne (obejmowały wszystkie klucze. Złożone były z przedstawicieli
niższych sądów dominialnych pod przewodnictwem zarządu general-
nego).
Rzadkością były sądy pańskie, sprawowane przez pana osobiście lub przez
urzędników i wójtów z członkami ław. Ich uprawnienia obejmowały wszyst-
kie sprawy cywilne i karne. Od wydanych wyroków można się było odwołać
do sądów królewskich.
SĄDY RUGOWE. Sądami specjalnymi były sądy rugowe. Odbywały się
przeważnie w okresie Wielkiego Postu. Sądził w nich: pan wsi, urzędnicy,
wójt i ława.
Sesja sądowa gromadziła obowiązkowo ludność jednej lub kilku wsi.
Z oskarżeniami występowali specjalnie wyznaczeni rugownicy, którzy
przedstawiali wszystkie znane sobie sprawy, jakie nie znalazły rozstrzygnię-
cia w innych sądach. Oprócz nich ze skargą mógł wystąpić każdy chłop,
który nie znalazł sprawiedliwości lub słyszał o przestępstwie.
Rozdział IV. Początki monarchii
konstytucyjnej (1764–1795)
Część I. Reformy sejmu z lat 1764–1766
Po śmierci Augusta III (1763) doszło do konfrontacji w walce o władzę

w państwie między dwoma obozami: hetmańskim i Familią. Ostatecznie Fa-
milia zdecydowała się zawezwać na pomoc wojska Katarzyny II, przyjmując
jednocześnie twarde warunki carycy, dążącej do przejęcia kontroli nad Rze-
cząpospolitą.
Na sejmie konwokacyjnym, obradującym pod laską Adama Kazimierza
Czartoryskiego, przystąpiono do natychmiastowej realizacji przedstawionych
przez wojewodę Andrzeja Zamoyskiego reform. Stało się to możliwe, gdyż
sejm konwokacyjny, jako skonfederowany, obradował większością głosów.
W dalszym biegu wydarzeń sejm elekcyjny, odbywający się pod kontrolą
wojsk rosyjskich, wybrał jednomyślnie dnia 6.9.1764 r. Stanisława Ponia-
towskiego – stolnika litewskiego, na króla, który przybrał na koronacji imię
August.
Sejm konwokacyjny zapoczątkował proces reform ustrojowych Rzeczypo-
spolitej, z których, niestety, tylko część zdołano wprowadzić. Dotyczyły one
różnych sfer władzy państwowej.
Najważniejszy był program naprawy władzy ustawodawczej. Konstytu-
cja „O porządku sejmowania” uchwaliła przede wszystkim regulamin ob-
rad, który miał na celu usprawnienie prac sejmu. Marszałek sejmu miał
być odtąd obierany już w pierwszym dniu. Wprowadzono nakaz łączenia się
po 3 dniach izby poselskiej z senatem. Ograniczono liberum veto, stanowiąc,
że uchwały z zakresu materii ekonomicznych (większość spraw skarbowych)
będą przyjmowane większością głosów, w pozostałych sprawach, zwanych
materiami status, nadal wymagano jednomyślności, ale były to sprawy naj-
ważniejsze, w tym podatki. Wprowadzono zasadę większości głosów na sej-
mikach deputackich i elekcyjnych, co torowało drogę do rozciągnięcia jej
na sejmiki poselskie. Zakazano zaprzysięgania przez posłów instrukcji
poselskich. Ujednolicono terminy zwoływania sejmików. Próbowano rów-
nież usunąć z sejmików szlachtę gołotę, co jednak nie powiodło się.
58 Rozdział IV. Początki monarchii konstytucyjnej (1764–1795)
W ostatnim dniu obrad sejm konwokacyjny zawiązał konfederację gene-

ralną na czas nieokreślony. W formie tej obradowała później większość sej-
mów czasów stanisławowskich. Nie mogły być one zerwane, a uchwały po-
dejmowano większością głosów.
Część II. Reformy sejmu delegacyjnego

z lat 1767–1768
Sejm z 1766 r., na którym dyplomacja rosyjska przygotowała projekt kon-

stytucji przewidującej rozciągnięcie rosyjskich gwarancji nie tylko na pra-
wosławnych, lecz również protestantów, nie przyznał innowiercom praw
politycznych, a jedynie zapewnił im swobodę kultu. Wobec nieskuteczno-
ści podjętych działań, pod osłoną wojsk rosyjskich zawiązały się w marcu
1767 r. dwie konfederacje – prawosławna w Słucku i protestancka w Toru-
niu. W odpowiedzi na to, w czerwcu powstała generalna konfederacja ka-
tolicka w Radomiu, założona dla obrony wiary katolickiej. Na zwołanym
w październiku 1767 r. sejmie projekt uwzględniający równouprawnienie
dysydentów napotkał jednak na opór sejmujących. Reakcją Mikołaja Rep-
nina – ambasadora rosyjskiego, było aresztowanie i wywiezienie z Warszawy
opozycyjnych senatorów i posłów. Zastraszony sejm zgodził się wyłonić de-
legację (stąd nazwa sejmu, zwanego też repninowskim), która miała przygo-
tować projekty uchwał do zatwierdzenia przez ogół. Składała się z 70 osób.
Formalnie obowiązywała w niej zasada większości głosów, faktycznie dyktat
Repnina zapewniał jednomyślność.
Celem dworu petersburskiego było poddanie ustroju Rzeczypospolitej cał-
kowitej kontroli Rosji i utrzymanie jego niezmienności. Służyć temu miało
uchwalenie w 1768 r. praw kardynalnych, zwanych też fundamentalnymi.
Prawa kardynalne nawiązywały formalnie do artykułów henrykow-
skich (1573), ale obecnie, posiadając charakter „wieczyście nieodmiennych”,
stanowiły rodzaj ustawy zasadniczej. Zaliczano do nich:
• potwierdzenie dotychczasowych przywilejów szlacheckich (neminem cap-
tivabimus, władzę dominialną nad chłopem – z wyjątkiem karania śmier-
cią, dożywotność urzędów itp.),
• wolną elekcję,
• trójstanowość sejmu,
• liberum veto (materiae status),
• tolerancję religijną i
• prawo wypowiedzenia królowi posłuszeństwa.
Część III. Reformy sejmu delegacyjnego z lat 1773–1776 59
Ich gwarantem była caryca Katarzyna II. W 1775 r. doszło do uchwale-

nia kolejnych praw kardynalnych. Uzupełniono je o postanowienie, że kró-
lem może być tylko Polak, z wyłączeniem synów i wnuków poprzedniego
monarchy, i gwarancje wszystkich 3 zaborców. Liczyły 11 artykułów, sta-
nowiących formę deklaracji niepodległości państwa.
Oprócz praw kardynalnych sejm delegacyjny ściśle określił również
sprawy zaliczane do materii status i materii ekonomicznych. Materie status
(państwo), do których zaliczano:
• zwiększenie podatków,
• aukcję wojska (powiększenie stanu liczebnego),
• wypowiedzenie wojny,
• zwoływanie pospolitego ruszenia,
• zawieranie przymierzy i traktatów handlowych,
• zmiany zakresów władzy urzędów i sądów,
• porządek sejmów i sejmików,
• sprawy monetarne,
• nadawanie indygenatów i nobilitacji
głosowano w sejmie na zasadzie jednomyślności (liberum veto).
Pozostałe materie, zwane ekonomicznymi, rozstrzygano większością głosów.
Osobną konstytucją zreformowano sejmiki ziemskie. Wprowadzono tutaj:
• głosowanie większością głosów na wszystkich sejmikach,
• zakaz uchwalania przez sejmiki jakichkolwiek podatków,
• rozdział sejmików wielkopolskich i
• zakaz zasiadania szlachty gołoty, lecz z licznymi od tego wyjątkami.
Część III. Reformy sejmu delegacyjnego

z lat 1773–1776
1. Rada Nieustająca. Wybuch konfederacji barskiej (1768) spowodo-

wał 5-letnią przerwę w zwoływaniu kolejnych sejmów. Dopiero pod presją
państw ościennych, żądających, żeby Rzeczpospolita zawarła z zaborcami
traktaty zatwierdzające rozbiory, zwołano w kwietniu 1773 r. sejm nadzwy-
czajny. Sejm zorganizowano wyłącznie na zasadzie konfederacji sejmowej,
a nie generalnej, dla której brak było w kraju poparcia. Wyłoniono z niego
97-osobową delegację z uprawnieniami delegacji z 1767 r. Traktaty rozbio-
rowe ratyfikowano już we wrześniu 1773 r. Delegacja długo nie mogła się
jednak uporać z reformami wewnętrznymi, stąd też obrady przeciągnęły się
do marca 1775 r.
Uchwałami sejmu ograniczono prawa króla, utworzono Radę Nieustającą i po-

wołano Komisję Edukacji Narodowej.
Królowi odebrano prawa:
• nadawania starostw,
• powoływania senatorów, ministrów, oficerów i urzędników,
• rozdawania królewszczyzn i
• wydawania poleceń organom administracyjnym.
Nowo utworzonym organem była Rada Nieustająca (1775). Składała się
z 36 członków – 18 ministrów i senatorów oraz 18 konsyliarzy ze „stanu ry-
cerskiego”. Powoływani byli oni w tajnym głosowaniu przez senatorów i po-
słów podczas pierwszego wspólnego posiedzenia izb sejmowych. Każdy ko-
lejny sejm, co 2 lata, miał zmieniać 2/3 składu Rady. Reszta zasiadała przez
następne 2 lata, w celu zapewnienia ciągłości prac. Przewodniczącym był
król oraz równolegle marszałek wybierany przez członków Rady. Składała
się z 5 departamentów: Interesów Cudzoziemskich, Policji albo Dobrego Po-
rządku, Wojska, Sprawiedliwości i Skarbu. Decyzje zapadały bezwzględną
większością głosów.
Kompetencje Rady były bardzo szerokie. W zakresie władzy wykonawczej
przejęła ona znaczną część dotychczasowych uprawnień monarchy, o któ-
rych mowa wyżej, oprócz tego każdy z departamentów otrzymał szerokie
pełnomocnictwa w zakresie prowadzonej przez siebie działalności. W dzie-
dzinie ustawodawstwa były to uprawnienia w zakresie ustalania i rozwija-
nia prawa (1776). Realizując je, Rada wydawała liczne rezolucje wiążące
władze państwowe, wielokrotnie zresztą uchylane przez sejm. W zakresie
sądownictwa szczególne znaczenie posiadał Departament Sprawiedliwości,
zwłaszcza poprzez prawo rozpoznawania w ostatniej instancji spraw o ko-
rupcję sądów i występowania o zwołanie sądu sejmowego.
Powołanie Rady Nieustającej, wbrew intencjom jej twórców, przyczyniło się
do wzmocnienia pozycji króla.
2. Komisja Edukacji Narodowej. Została powołana w 1773 r. Składała się

z 8 członków wybieranych przez sejm na 6 lat, przy czym pierwotny jej skład
mianował król. Przewodniczącymi jej byli: biskup Ignacy Massalski, a po nim
prymas Michał Poniatowski. Swoją działalność oparła na majątku należącym
do skasowanego zakonu Towarzystwa Jezusowego (jezuitów). Komisji podle-
gały wszystkie szkoły publiczne (oprócz wojskowych). Na początek zrefor-
mowane zostały uniwersytety: Krakowski i Wileński, zwane odtąd szkołami
głównymi, następnie szkoły średnie (wydziałowe i podwydziałowe), a na ko-
niec szkoły parafialne. Wszystkie były hierarchicznie podporządkowane.
Część IV. Reformy Sejmu Czteroletniego 61
Powołano również Towarzystwo dla Ksiąg Elementarnych, które wydało

27 podręczników.
Efektem działalności Komisji były:
• laicyzacja szkolnictwa,
• rozwój nauk matematyczno-przyrodniczych, humanistycznych i politycz-
nych,
• ograniczenie analfabetyzmu,
• restrukturyzacja szkolnictwa,
• rozwój pensji dla dziewcząt itp.
Część IV. Reformy Sejmu Czteroletniego
1. Stronnictwa. Uwikłana w wojnę z Turcją i Szwecją Katarzyna II na spo-

tkaniu ze Stanisławem Augustem Poniatowskim wyraziła w Kaniowie (1787)
zgodę na zwołanie sejmu konfederacyjnego, podczas którego miano uchwa-
lić przymierze przeciwko Turcji i powiększyć armię.
Sejmiki przedsejmowe przyniosły sukces opozycji antykrólewskiej, obok
tego wprowadzono do sejmu osoby niedoświadczone politycznie, debiutan-
tów sejmowych (39% posłów pierwszej „kadencji” i 61% drugiej „kadencji”).
Sejm otwarto w październiku 1788 r. Marszałkiem konfederacji koron-
nej obrano Stanisława Małachowskiego, a litewskiej Kazimierza Nestora Sa-
piehę. Marszałkiem izby poselskiej został S. Małachowski. Sejm obradował
w dwóch „kadencjach”, pierwszej – w latach 1788–1790, i drugiej, w podwo-
jonej liczbie posłów, w latach 1790–1792. Nazwano go stąd Sejmem Cztero-
letnim, a z racji dokonanych reform Sejmem Wielkim.
Instrukcje uchwalone na sejmikach wykazały znaczną rozbieżność pro-
gramów i podzieliły posłów na 3 stronnictwa, przy czym układ polityczny
w toku kilkuletnich obrad wielokrotnie się zmieniał w związku z rozwojem
sytuacji. Najbardziej zachowawcze było stronnictwo magnackie, zwane
hetmańskim. Chodziło mu o utrzymanie dotychczasowego ustroju państwa,
zwłaszcza zaś o zniesienie Rady Nieustającej, która w tym czasie reprezen-
towała silną władzę królewską, oraz o zwiększenie samodzielności poszcze-
gólnych województw i ziem. Liczyli na gwarancje rosyjskie o niezmienności
władzy państwowej. Tendencje centrowe reprezentowało stronnictwo dwor-
skie, popierające dotychczasowe rządy królewsko-ambasadorskie i uzna-
jące potrzebę umiarkowanych reform w duchu absolutyzmu oświeconego
we współdziałaniu z Katarzyną II. Nurt radykalny wyrażało stronnictwo
patriotyczne, domagające się unowocześnienia państwa w oparciu o wzory
francuskiego oświecenia i uniezależnienia się od Rosji.
Pierwsze 2 lata sejmu przyniosły przesunięcia w układzie sił politycznych,

a główną rolę zaczęła odgrywać proreformatorska Kuźnica Kołłątajowska,
popierana przez licznych przedstawicieli postępowej szlachty i mieszczań-
stwa.
Pierwszymi sukcesami stronnictwa patriotycznego były: zniesienie Rady
Nieustającej (co odpowiadało też magnaterii), opodatkowanie szlachty
(10%) i duchowieństwa (20%) oraz przejęcie na rzecz skarbu państwa dóbr
biskupa krakowskiego, utworzenie komisji porządkowych cywilnowojsko-
wych, uchwalenie podniesienia stanu armii do 100 tys. żołnierzy oraz przed-
stawienie królowi i sejmowi sprawy mieszczaństwa („czarna procesja”).
2. Przygotowanie i uchwalenie Konstytucji 3 Maja. Prace nad projek-

tem konstytucji podjęto już pod koniec 1789 r. W sierpniu 1790 r. deputacja
przedstawiła „Projekt do formy rządu”, nad którym toczyły się długotrwałe
dyskusje sejmowe. W tym czasie przystąpiono do omawiania projektu o reor-
ganizacji sejmików, który uchwalono ostatecznie w marcu 1791 r.
Pod wpływem żądań mieszczaństwa z projektu konstytucji wyodrębniono
dotyczącą ich część, ogłaszając ją dnia 18.4.1791 r. w formie ustawy o mia-
stach, która stanowić miała integralną część konstytucji.
Projektów konstytucji powstało kilka. Jeden z ważniejszych wniósł
sam król, zawierając w nim konstrukcję monarchii konstytucyjnej opar-
tej na wzorcach angielskich. Kolejny przedstawił sekretarz królewski Scy-
pion Piattoli. Wreszcie Hugo Kołłątaj opracował projekt zbiorczy (Prawa
konstytucyjne), który stał się podstawą ostatecznej redakcji. Twórcy pro-
jektu konstytucji, zdając sobie sprawę, że nie znajdzie ona uznania u wielu
posłów, zdecydowali się na zastosowanie politycznego wybiegu. Mianowi-
cie, wykorzystując okoliczność świąt wielkanocnych, które wtedy przypadały
na 24–25 kwietnia, ogłosili trwającą 4 tygodnie przerwę w obradach. Wta-
jemniczeni posłowie jednak w Warszawie pozostali. Dnia 3 maja marsza-
łek S. Małachowski otworzył sesję plenarną. Zgromadziło się na niej ponad
182 posłów i senatorów, w tym 72 przeciwników konstytucji. Po 6-godzin-
nych burzliwych obradach konstytucję uchwalono poprzez zaprzysiężenie jej
tekstu przez króla wobec biskupa krakowskiego. Powtórnie Stanisław August
zaprzysiągł ją w Katedrze św. Jana, do której udała się większość sejmują-
cych. Ostatnich formalności związanych z legalizacją konstytucji dokonano
5 maja podczas wznowionych obrad sejmowych. Ustawa Rządowa, zwana
Konstytucją 3 Maja, uzyskała również poparcie władz lokalnych, a większość
sejmików w 1792 r. dokonała jej zaprzysiężenia.
Konstytucja składała się ze wstępu i 11 artykułów, w których kolejno

unormowano sprawy:
• wyznań (I),
• szlachty (II),
• mieszczan (III),
• chłopów (IV),
• podziału władzy (V),
• władzy ustawodawczej (VI),
• władzy wykonawczej (VII),
• władzy sądowniczej (VIII),
• regencji (IX),
• edukacji dzieci królewskich (X),
• wojska (XI).
Pierwsze cztery artykuły regulowały ustrój społeczny, następne polityczny.
Przewidziane w Konstytucji 3 Maja zasady ustroju to:
• zwierzchnictwo narodu,
• podział władz (w ograniczonym zakresie),
• dwutorowość władzy wykonawczej (Straż Praw i Komisje Rządowe),
• uprzywilejowanie szlachty w prawie prywatnym i publicznym.
Prawa wyborcze posiadali wpisani do tzw. ksiąg ziemiańskich, wyelimi-
nowani zostali nieposesjonaci.
64
KONSTYTUCJA 3 MAJA 1791 R.
władza wykonawcza KRÓL weto zawieszające do następnego posiedzenia Sejmu

dziedziczny, nieodpowiedzialny
inicjatywa ustawodawcza
Kompetencje:
• inicjatywa ustawodawcza
STRAŻ PRAW
• zwoływanie Sejmu
ministrowie powołani przez króla: SEJM
• ogłaszanie ustaw
• policji,
• funkcje głowy państwa
• spraw wewnętrznych, IZBA POSELSKA SENAT
• rozporządzanie siłami zbrojnymi
• spraw zagranicznych, posłowie (204) i 24 plenipotentów • przewodniczył
• przewodniczenie Straży Praw
• wojny, miast król
• skarbu Kompetencje: • 132 senatorów,
odpowiedzialność konstytucyjna i parlamentarna
+ następca tronu, marszałek • ustawodawstwo, uchwalanie w tym
Sejmu, prymas ustaw: prawa polityczne, cywilne wojewodowie,
inicjatywa ustawodawcza
stała na czele administracji i karne kasztelanowie
• kontrola rządu – decydowanie i biskupi
władza wykonawcza o postawieniu w stan oskarżenia • weto
członków rządu i wyższych zawieszające
KOMISJE RZĄDOWE (Wielkie) urzędników kadencja –
członków wybierał Sejm: 2 lata (Sejm zawsze gotowy)
na czele minister, 14–15 komisarzy SĄDY odpowiedzialność konstytucyjna
wybranych przez Sejm • Sąd Sejmowy (36 członków:
+ 6 plenipotentów miast 12 z Senatu, 24 z Izby) kadencja – 2 lata (Sejm zawsze gotowy)
• Policji • Trybunał Koronny i Litewski
• Wojska • Asesoria
• Skarbu • niższe sądy dla szlachty,
Rozdział IV. Początki monarchii konstytucyjnej (1764–1795)
mieszczaństwa i chłopów odpowiedzialność konstytucyjna

• Edukacji Narodowej
Źródło: A. Gaca, K. Kamińska, Z. Naworski, Historia i współczesność, t. 2, Toruń 1996.

3. Ustrój społeczny
a. Szlachta. Konstytucja utrzymała podział na stany. Szlachcie zagwaran-
towano „wszystkie swobody, wolności, prerogatywy i pierwszeństwo w życiu
prywatnym i publicznym”. Obejmowały one jednak tylko szlachtę posesjo-
natów. Kategorię tę określała ustawa o sejmikach z marca 1791 r., zaliczając
do niej: szlachtę posiadającą ziemię i ich pełnoletnich synów oraz zastawni-
ków i dziedzicznych posiadaczy ziemi płacących rocznie co najmniej 100 zł
podatku. Osoby te miały być wpisane do ksiąg ziemiańskich.
Szlachta gołota i czynszowa zostały odsunięte od życia politycznego,
co w znacznym stopniu podważyło wpływy magnaterii. Utrzymano jed-
nocześnie instytucję skartabelatu, nie przyznając nobilitowanej szlachcie
w dwóch pierwszych pokoleniach prawa piastowania wyższych urzędów.
b. Mieszczanie. Sprawę mieszczan regulowała ustawa z kwietnia 1791 r.,
uznawana za część składową konstytucji. Obejmowała ona tylko miasta kró-
lewskie, a jej obowiązywanie w miastach duchownych i prywatnych zależało
od woli poszczególnych właścicieli, przy czym praktyka poszła w kierunku
częściowej jej realizacji.
Ustawa dotyczyła wyłącznie posesjonatów miejskich, którym przyznano
niektóre prawa i przywileje szlachty, w tym:
• nietykalność osobistą i majątkową,
• nabywanie dóbr ziemskich,
• piastowanie niższych urzędów administracyjnych, sądowych,
• dostęp do palestry,
• osiąganie niższych stopni oficerskich, z wyłączeniem kawalerii,
• dostęp do godności kanonika.
Na szeroką skalę umożliwiano też nobilitację dla zasiadających w sej-
mie plenipotentów miast, nabywców wsi lub miasteczek płacących poda-
tek co najmniej 200 zł, osiągających odpowiednio wysokie stopnie oficerskie
i urzędnicze oraz na każdym sejmie dla 30 najznamienitszych mieszczan,
którzy zasłużyli się w handlu, rzemiośle, wojsku i administracji. W ławach
poselskich zasiadło również 24 plenipotentów miast, ale tylko z głosem do-
radczym w sprawach miejskich oraz gospodarczych.
c. Chłopi. Sprawa chłopska potraktowana została bardzo ogólnie. Na wstę-
pie, w oparciu o doktrynę polskich fizjokratów, sformułowano pogląd,
że „lud rolniczy”, będący najliczniejszym w narodzie, poddano „opiece prawa
i rządu krajowego”. Oznaczało to możliwą w przyszłości ingerencję sądów
państwowych i organów administracyjnych w stosunki między szlachtą
a chłopami, co podlegało dotychczas władzy dominialnej pana. Oprócz tego
w postanowieniach szczegółowych zachęcano dziedziców do zawierania

z chłopami umów indywidualnych i zbiorowych, które miały określać ro-
dzaj i rozmiary świadczeń chłopskich wobec dworu.
4. Ustrój polityczny
a. Zasady ustrojowe. Ustrój Konstytucji 3 Maja oparto na oświeceniowych
zasadach ustrojowych. W art. V sformułowana została zasada suwerenno-
ści narodu, przejęta od Jana Jakuba Rousseau, co jednak odnoszono wyraź-
nie tylko do suwerenności politycznej sejmu szlacheckiego. Oparto się także
na pochodzącej od Karola Montesquieu idei trójpodziału władzy. Miała być
ona realizowana w ramach monarchii konstytucyjnej.
Nie ulegało jednak wątpliwości, że równowagi między władzami nie było,
gdyż władza ustawodawcza skupiona w sejmie wyraźnie przeważała nad
władzą wykonawczą sprawowaną przez „rząd umiarkowany” oraz władzą
sądowniczą. Pojawiła się też tendencja do utworzenia państwa jednolitego.
Konstytucja zręcznie pominęła tę sprawę, utrzymując dotychczasowy cha-
rakter Rzeczypospolitej, ale przyjęte w trakcie obrad sejmu Zaręczenie Wza-
jemne Obojga Narodów wyraźnie zmierzało do zacieśnienia unii.
b. Władza ustawodawcza. Sejm był dwuizbowy i składał się z izby po-
selskiej oraz senatu. W izbie poselskiej zasiadało 204 posłów wybieranych
na sejmikach szlacheckich, z czego, jak później ustalono, 2/3 miało być po-
słami koronnymi, a 1/3 litewskimi. Skład izby uzupełniało 24 plenipoten-
tów miast wybieranych przez zgromadzenia wydziałowe miejskie, z głosem
doradczym w sejmie w sprawach miejskich, przemysłu i handlu oraz z pra-
wem zasiadania w komisjach rządowych, których byli delegatami.
Senat składał się ze 102 wojewodów i kasztelanów oraz 30 biskupów die-
cezjalnych i ministrów. Przewodniczył mu król, posiadający prawo dru-
giego głosu w razie równowagi. Po śmierci Stanisława Augusta Ponia-
towskiego senatorowie świeccy mieli już nie być dożywotni, lecz powołani
przez króla spośród podwójnej liczby kandydatów wysuniętych przez sej-
miki ziemskie.
Izba poselska posiadała kompetencje do:

• ustawodawstwa w zakresie stanowienia praw politycznych, cywilnych
i karnych,
• uchwalania podatków,
• decydowania o sprawach monetarnych,
• nobilitacji,
• rozdziału wydatków publicznych,
• wojny i pokoju,
• ratyfikacji wszelkich traktatów międzynarodowych,
• kontroli urzędników.
Ograniczono uprawnienia senatu, który stracił prawo inicjatywy ustawodaw-
czej, a przy uchwalaniu ustaw przez izbę poselską miał w stosunku do nich je-
dynie prawo weta zawieszającego, które mogło być obalone przez powtórne
uchwalenie przez izbę tej samej ustawy.
Wreszcie do całości sejmu należała rewizja konstytucji. Miano jej do-
konać na nadzwyczajnym sejmie konstytucyjnym po upływie 25 lat,
tj. w 1816 r. Niezwykle istotne zmiany konstytucja wprowadziła w zakresie
organizacji sejmu.
Zniesiona została moc wiążąca instrukcji poselskich, a posłowie stali się
przedstawicielami narodu.
Wprowadzono zasadę sejmu „zawsze gotowego”. Posłów wybierano więc
nie co 2 lata, lecz na 2 lata, czyli na okres kadencji.
Zniesiono liberum veto, wprowadzając w to miejsce zasadę większości głosów
– zwykłą lub kwalifikowaną (2/3 lub 3/4).
Odrębną ustawą zreorganizowano sejmiki ziemskie. Z udziału w nich
wykluczono szlachtę nieposesjonatów. Natomiast uprawnionych do gło-
sowania posesjonatów wpisano do założonych wówczas ksiąg ziemiańskich.
Największe znaczenie uzyskały sejmiki elekcyjne, które: wybierały posłów
na sejm, układały instrukcje i postulaty sejmików wojewódzkich oraz powo-
ływały członków wojewódzkich komisji porządkowych i sędziów sądów zie-
miańskich. Połączono sejmiki deputackie z gospodarczymi, zakazując im
nakładania podatków. Sejmiki relacyjne uzyskały prawo pozbawienia posła
mandatu w trakcie kadencji i wyboru w to miejsce innego.
c. Władza wykonawcza
KRÓL Konstytucja wprowadziła istotne zmiany w pozycji monarchy. Najważ-

niejszą było ustalenie zasady dziedziczności tronu i zniesienie wolnej
elekcji. Po śmierci Stanisława Augusta Poniatowskiego tron miała objąć
saska dynastia Wettynów w osobie elektora Fryderyka Augusta. W razie
jej wygaśnięcia specjalny sejm elekcyjny miał dokonać wyboru nowej
dynastii.
Wzmocnienie władzy sejmu ograniczyło uprawnienia ustawodaw-
cze króla. Utracił on pozycję odrębnego stanu sejmującego, przewodni-
cząc jedynie senatowi. Pozostawiono mu wprawdzie inicjatywę ustawo-
dawczą, ale wespół ze Strażą Praw. Natomiast odebrano prawo sankcji
ustawodawczej. Król wprawdzie zachował prawo zwoływania sejmu, lecz
ten w określonych przypadkach mógł się zbierać i obradować bez jego
udziału. Nadal jednak wszystkie ustawy były ogłaszane w imieniu władcy.
Posiadał też prawo łaski, z wyjątkiem spraw o zbrodnie stanu.
W zakresie władzy wykonawczej do króla należała nominacja najwyż-
szych urzędników, w tym ministrów oraz przewodniczenie Straży
Praw. Przyjęto przy tym, za wzorem angielskim, zasadę nieodpowiedzial-
ności monarchy (zanik prawa oporu), wprowadzając odpowiedzialność
zasiadających w Straży Praw ministrów, którzy musieli kontrasygnować
wszystkie wydawane w jego imieniu akty prawne. W praktyce oznaczało
to, przy zachowaniu formalnej pozycji króla, faktyczne przesunięcie wła-
dzy na ministrów.
STRAŻ PRAW Składała się z:
• króla (przewodniczący),
• prymasa (głowa duchowieństwa i przewodniczący Komisji Edukacji
Narodowej) oraz
• 5 ministrów: policji (jeden z marszałków), pieczęci, czyli spraw wewnętrz-
nych (jeden z kanclerzy), interesów cudzoziemskich (drugi z kanclerzy),
wojny (jeden z hetmanów) i skarbu (jeden z podskarbich).
Bez prawa głosu w Straży Praw zasiadali marszałek sejmu oraz peł-
noletni następca tronu.
Ministrów do Straży Praw powoływał król spośród wszystkich ministrów,
których łącznie było 14. Nominację przeprowadzano podczas sesji sej-
mowej, na której posłowie mogli wyrazić wobec kandydata wotum nie-
ufności.
Za swoją działalność ministrowie ponosili odpowiedzialność parlamen-
tarną i konstytucyjną. Odpowiedzialność parlamentarną (polityczną)
ministrowie ponosili przed sejmem (obydwie izby), który większością
2/3 głosów mógł wobec nich uchwalić wotum nieufności za kierunki i ce-
lowość prowadzonej przez nich polityki.
Odpowiedzialność konstytucyjną (za naruszenie prawa) ministrowie
ponosili przed sądem sejmowym, na podstawie oskarżenia sformuło-
wanego zwykłą większością głosów połączonych izb. Sąd sejmowy mógł
orzec wszystkie kary, łącznie z karą śmierci, a król nie mógł wtedy skorzy-
stać z prawa łaski.
Straży Praw podporządkowane były 4 komisje wielkie: Policji, Woj-
ska, Skarbu i Edukacji Narodowej. Były one wspólne dla Korony
i Litwy.
KOMISJE WOJ- Swoje kompetencje ukształtowały już w poprzednich etapach reform

SKA, SKARBU (1764 i 1773) i funkcjonowały bez istotnych zmian. Nowością było utwo-
I EDUKACJI NA- rzenie Komisji Policji. Należał do niej ogólny nadzór nad miastami,
RODOWEJ w tym sprawy: bezpieczeństwa, administracji, transportu i komunikacji,
przemysłu, finansów, zdrowia, handlu, obyczajowości itd. Na jej potrzeby
organizacyjne państwo podzielono na 26 okręgów nadzorowanych przez
intendentów.
ADMINISTRACJA Organy administracji lokalnej, utworzone w 1789 r. to komisje porząd-
LOKALNA kowe cywilno-wojskowe dla województw, ziem i powiatów. Składały się
z 15 komisarzy szlacheckich, wybieranych przez sejmiki co 2 lata spośród
posesjonatów danego okręgu. Ustawa o miastach (1791) powiększyła ich
skład o 3 komisarzy posesjonatów miejskich (szlachta lub mieszczanie).
Do komisji należały sprawy wojskowe z zakresu:
• poboru rekruta,
• kwaterunku,
• aprowizacji,
• wydawania paszportów,
• kontroli ruchu ludności,
• ogólne, związane z handlem, rzemiosłem, rolnictwem, szkolnictwem,
opieką społeczną itp.
5. Ustrój miast. Od kwietnia do czerwca 1791 r. sejm wydał 4 ustawy doty-

czące miast. Wprawdzie obejmowały one swą treścią miasta królewskie, ale
i w miastach prywatnych właściciele wyrażali zgodę na ich funkcjonowanie.
Treść tych aktów, obok omawianych już kwestii społecznych, poruszała rów-
nież sprawy ustroju, sądownictwa i prawa.
Mieszczan podzielono na dwie kategorie: posesjonatów i nieposesjonatów.
Pełnię praw wyborczych posiadali jedynie posesjonaci. W zależności
od ich liczby wyodrębniono dwie grupy miast: podzielone na cyrkuły i nie-
podzielone na cyrkuły (do 600 posesjonatów).
Co 500 posesjonatów zwiększano liczbę cyrkułów w mieście (np. do 1000
posesjonatów – 2 cyrkuły, do 1500 – 3 cyrkuły itd.). Miasta wielocyrkułowe
były siedzibami sądów I instancji, a największe z nich sądów II instancji.
Przysługiwała im nazwa miasta apelacyjnego lub wydziałowego. W sumie
było ich najpierw 21, a potem 24.
6. Sądownictwo. Sejm Czteroletni przeprowadził znaczną reorganizację

sądownictwa państwowego i stanowego.
a. Sąd sejmowy. Sądem centralnym najwyższym był nadal sąd sejmowy,
który poszerzył swoje kompetencje o sprawy odpowiedzialności prawnej
ministrów zasiadających w Straży Praw i osób dopuszczających się prze-
stępstw politycznych, zagrażających ustrojowi państwa, w tym nie tylko
członków sejmu czy dygnitarzy, ale wszystkich mieszkańców. Sąd sejmowy
składał się wówczas z 12 senatorów i 24 posłów.
b. Sąd asesorski. Do sądu asesorskiego, będącego najwyższym sądem dla

miast, wprowadzono przedstawicieli mieszczaństwa oraz dopuszczono od-
wołanie się do niego z miast prywatnych, świeckich i duchownych.
c. Sąd referendarski. Ograniczono sąd referendarski, wyjmując spod jego
jurysdykcji sprawy kryminalne chłopów poddanych, które były rozstrzygane
odtąd przez sąd najbliższego z większych miast królewskich, działający jako
sąd apelacyjny. Przyśpieszeniu uległ w nich tok postępowania sądowego.
Wprowadzono też stałe terminy sesji sądowych, co znacznie usprawniło
procedurę.
d. Sądy komisji wojskowych i porządkowych. Całkowicie nowymi sądami
centralnymi były sądy komisji rządowych i porządkowych. Sądy Komisji
Skarbowej rozstrzygały w sprawach skarbowych i handlowych (do 1791 r.).
Komisja Policji sprawowała sądownictwo w sprawach przekroczenia fundu-
szów miejskich, fałszowania miar i wag, przestępstw urzędników miejskich
i czynów skierowanych przeciwko władzom miejskim.
Sądy Komisji Wojskowej rozpoznawały sprawy wojskowe i przestępstwa
popełnione przez żołnierzy. Natomiast komisje porządkowe cywilno-woj-
skowe rozstrzygały spory między żołnierzami a osobami cywilnymi.
e. Sądy szlacheckie. W sądownictwie szlacheckim połączono dotychcza-
sowe sądy ziemskie, grodzkie i podkomorskie w sądy ziemiańskie. Sędziów
do nich wybierały na 4-letnią kadencję sejmiki wojewódzkie, z prawem po-
nownego wyboru. Sądy ziemiańskie funkcjonowały przez cały rok. Instancją
odwoławczą od ich wyroków był nadal Trybunał Koronny. Od 1791 r. wyod-
rębniono dwa Trybunały – dla Wielkopolski w Piotrkowie i dla Małopolski
w Lublinie. Oba funkcjonowały stale.
f. Sądy miejskie. Najszerzej zakrojoną była reforma sądów miejskich.
Dostosowano ją do podziału spraw na cywilne i karne.
Dla spraw cywilnych wyodrębniono trzy instancje:
• pierwszą był sąd magistratu miejskiego, składający się z wójta i 4 rajców,
• drugą sąd apelacyjny wydziałowy,
• trzecią sąd asesorski.
Dla spraw karnych powołano dwie instancje:
• pierwszą był sąd wydziałowy,
• drugą sąd asesorski, do którego odwołać się można było tylko w razie
orzeczenia kary długiego lub dożywotniego pozbawienia wolności.
Część V. Konfederacja targowicka (1792) i grodzieńska (1793) 71
Od sędziów sądów miejskich wymagano fachowości. W praktyce wy-

kształcenie prawnicze posiadali jednak tylko sędziowie w większych mia-
stach, w mniejszych znajomość prawa wśród sędziów nie wychodziła poza
ogólne zasady. Językiem urzędowym w sądownictwie stał się język polski,
który zastąpił łacinę.
Część V. Konfederacja targowicka (1792)

i grodzieńska (1793)
Uchwalenie Konstytucji 3 Maja od początku budziło wielkie niezadowole-

nie Katarzyny II, ale nawet złożenie w Jassach przez głównych przeciwników
reform Sejmu Wielkiego – Szczęsnego Potockiego, Ksawerego Branickiego
i Seweryna Rzewuskiego, oferty zawiązania antysejmowej konfederacji, nie
skłoniło jeszcze carycy do jej realizacji. Dopiero podpisanie pokoju rosyj-
sko-tureckiego w styczniu 1792 r., zaangażowanie Austrii w wojnę z Fran-
cją i ponowne zbliżenie Rosji z Prusami zmieniło nastawienie Katarzyny II
do Rzeczypospolitej.
Oficjalny powód interwencji rosyjskiej dało zawiązanie dnia 27.4.1792 r.
w Petersburgu konfederacji, ogłoszonej pod fałszywą datą 14.5.1792 r.
w Targowicy. W akcie konfederacji ogłoszono nielegalność Konstytucji
3 Maja, oskarżając jej twórców o despotyzm, obalenie drogą spisku praw
kardynalnych i naśladownictwo wzorów rewolucyjnej Francji, co zmusiło
sprawiedliwych obywateli, by zwrócili się o pomoc do gwarantki Rzeczypo-
spolitej w celu przywrócenia ustroju państwa.
Bezpośrednim następstwem interwencji rosyjskiej był drugi rozbiór Rze-
czypospolitej (styczeń 1793 r.), w którym udział wzięły Rosja i Prusy. Po-
czątkową reakcją targowiczan na rozbiór było wezwanie do oporu i podjęcia
przygotowań w celu zwołania pospolitego ruszenia. Pod presją rosyjską za-
rządzenia te odwołano, a po przeprowadzeniu wyborów sejmikowych zwo-
łano do Grodna nowy sejm. Zawiązana na nim konfederacja grodzieńska
formalnie zawiesiła funkcjonowanie Konstytucji 3 Maja, usankcjonowała
rozbiory i przeprowadziła reformy ustrojowe zawarte w tzw. konstytucjach
grodzieńskich.
Władzę najwyższą przejął jednoizbowy sejm, w którym zasiadali ra-
zem senatorowie i posłowie. Sejmy zwyczajne miały się odbywać co 4 lata
i trwać 8 tygodni, bez możliwości przedłużenia. Sejmy nadzwyczajne miała
zwoływać Rada Nieustająca na okres 2 tygodni. Konstytucje sejmowe gło-
sowano zwykłą większością głosów, z wyjątkiem materii status, dla których
obowiązywała kwalifikowana większość 3/4 głosów. Do sejmu należała także

kontrola, poprzez deputacje, wszystkich najwyższych organów władzy wy-
konawczej. Powrócono do zasady elekcyjności tronu, przy czym wyboru
króla miał dokonać specjalnie zwoływany sejm elekcyjny. Przywrócono za-
sadę odpowiedzialności króla za naruszenie praw kardynalnych. Na czele
administracji postawiono reaktywowaną Radę Nieustającą. Składała się ona
z króla, 10 senatorów i 14 posłów wybieranych przez sejm na 4 lata. Podle-
gały jej departamenty resortowe oraz komisje rządowe i wojewódzkie ko-
misje porządkowe. Rada Nieustająca miała też pierwszeństwo inicjatywy
ustawodawczej, przygotowując projekty ustaw przed sejmem i zamieszcza-
jąc je w uniwersałach królewskich przesyłanych sejmikom ziemskim. Ustrój
zawarty w konstytucjach grodzieńskich przetrwał zaledwie kilka miesięcy –
do wybuchu insurekcji kościuszkowskiej.
Część VI. Insurekcja kościuszkowska (1794)
1. Władze powstania. Powstanie proklamowano dnia 24.3.1794 r. ogłosze-

niem przez Tadeusza Kościuszkę „Aktu Powstania Obywatelów, Mieszkań-
ców województwa krakowskiego”. Wprowadzona struktura organów władzy
miała charakter tymczasowy, a ułożenie podstawowych zasad ustrojowych
odroczono do zakończenia wojny o niepodległość. Formalnie nadal utrzy-
mano monarchię, mimo że król był pozbawiony wszelkiej władzy.
Na czele powstania stanął Najwyższy Naczelnik Siły Zbrojnej Narodowej
Tadeusz Kościuszko, a po nim w końcowej fazie Tomasz Wawrzecki. Do Na-
czelnika należała władza wojskowa oraz wiele innych funkcji, które rozwi-
nęły się w trakcie insurekcji, składając się w sumie na stanowisko dyktatora.
Naczelnik powołał Radę Najwyższą Narodową, która była jego organem
pomocniczym. Składała się z 8 członków i 32 zastępców. Każdy z członków
kierował podległym sobie wydziałem. Utworzono wydziały: porządku, bez-
pieczeństwa, sprawiedliwości, skarbu, żywności, wojska, spraw zagranicz-
nych i instrukcji narodowych (szkolnictwo). Rada obradowała na posiedze-
niach plenarnych pod przewodnictwem Naczelnika, a pod jego nieobecność
poszczególnych członków. Osobno obradowały również wydziały.
Po klęsce pod Maciejowicami i powołaniu na Naczelnika T. Wawrzec-
kiego Rada przejęła najwyższą władzę w państwie. Organami administra-
cji lokalnej były komisje porządkowe dla województw i ziem. Dzieliły się
na 7 wydziałów (z wyjątkiem spraw zagranicznych). Ich skład miał charak-
ter wybitnie stanowy, gdyż wchodziło do nich: 8 przedstawicieli szlachty,
Część VI. Insurekcja kościuszkowska (1794) 73
8 mieszczaństwa i 5 duchowieństwa różnych wyznań, wszyscy wybierani

przez „obywateli”.
Ustawą z 26.7.1794 r. Rada dokonała podziału kraju na dozory, pod
przewodnictwem dozorców. Dozorcą mógł zostać każdy (cieszący się do-
brą sławą) mieszkaniec powiatu, umiejący pisać, czytać i liczyć. Pierwszych
dozorców miały wyznaczyć na 4 lata komisje porządkowe. Okręg admini-
stracyjny dozorcy obejmował od 1000 do 1200 gospodarstw. Do ich kom-
petencji należało: pośredniczenie w sprawach między panami a chłopami,
czuwanie nad bezpieczeństwem publicznym, nadzór nad utrzymaniem dróg
i mostów, organizowanie nauczania itp.
2. Reformy chłopskie. Sprawę chłopską regulował Uniwersał połaniecki

z 7.5.1794 r. Jego postanowieniami zniesiono przede wszystkim poddaństwo
osobiste, zezwalając chłopom pod pewnymi warunkami na opuszczenie wsi.
Zapewniano im także nieusuwalność z ziemi, jeżeli wypełniali świadczenia
wobec dworu. W praktyce oznaczało to uzyskanie przez nich własności pod-
ległej.
3. Sądownictwo. Podczas insurekcji kościuszkowskiej dotychczasowa orga-

nizacja sądownictwa cywilnego została zawieszona, a karnego – zlikwidowana.
Nowo utworzone sądy karne miały charakter powszechny, ponadstanowy,
przez co podlegała im cała ludność. Już pod koniec kwietnia 1794 r. zorga-
nizowano sądy kryminalne w Warszawie, Krakowie i Wilnie. Sąd kryminalny
dla Warszawy i Księstwa Mazowieckiego, zamieniony później na Sąd Krymi-
nalny Wojskowy, powołany był do karania przestępstw przeciwko powstaniu
i bezpieczeństwu publicznemu, z wyłączeniem zdrady państwa. Sądowi Kry-
minalnemu Województwa Krakowskiego podlegały: zdrada kraju, przestęp-
stwa przeciwko powstaniu oraz wszelkie czyny zagrożone karą śmierci i do-
żywotniego więzienia.
Sąd Kryminalny Wileński, zwany potem Generalnym, rozpatrywał
sprawy zdrady kraju i przestępstw przeciwko powstaniu. Od czerwca 1794 r.
zaczęto również tworzyć wojewódzkie sądy kryminalne w Koronie i powia-
towe na Litwie. W kilka dni później powołano dwa Najwyższe Sądy Krymi-
nalne, jeden dla Korony w Warszawie, a drugi dla Litwy w Wilnie. Postępo-
wanie przed wszystkimi sądami kryminalnymi było jednoinstancyjne.
Część VII. Rozbiory
Rozbiory
Rosja Prusy Austria
I rozbiór województwa: inflanckie, Prusy Królewskie, z wyprawie całe wojewódz-
1772 r. mścisławskie, prawie jątkiem Gdańska i To- two ruskie i bełskie,
całe witebskie oraz część runia, oraz północną część krakowskiego,
połockiego i mińskiego, część Wielkopolski i Ku- sandomierskiego, lu-
w sumie obszar jaw, a także lenną zie- belskiego, wołyńskiego
92 tys. km2, który mię lęborsko-bytowską, i ziemi chełmskiej, a więc
zamieszkiwało 1,3 mln czyli obszar 36 tys. km2 tereny o powierzchni
ludności zamieszkiwany przez 83 tys. km2 i ludności
ok. 600 tys. osób ok. 2,7 mln
II rozbiór ziemie ukraińskie i biało- Gdańsk, Toruń i ziemie
1793 r. ruskie na wschód od linii na zachód od linii Czę-
Druja–Pińsk–Kamieniec stochowa–Sochaczew–
Podolski, czyli obszar Działdowo o obszarze –––
liczący 250 tys. km2, za- 57 tys. km2 i ludności
mieszkany przez 3 mln 1 mln
ludności
III rozbiór terytoria litewskie, bia- ziemie po Pilicę, Kraków i tereny
1795 r. łoruskie i ukraińskie Bug, Niemen, a więc po Pilicę, Wisłę, Bug,
po linię Bug, Niemi- 48 tys. km2 i ok. 1 mln czyli 47 tys. km2
rów-Grodno, Niemen, mieszkańców i 1,5 mln ludności
co stanowiło 120 tys. km2
i 1,2 mln osób
Dnia 24.10.1795 r. I Rzeczpospolita przestała istnieć, zaś 25.11.1795 r. zmu-

szono do abdykacji ostatniego króla Stanisława Augusta Poniatowskiego.
DZIAŁ DRUGI.
PRAWO DAWNEJ POLSKI
(DO 1795 R.)
Rozdział I. Źródła prawa w okresie
średniowiecza
ŹRÓDŁA PRAWA W OKRESIE ŚREDNIOWIECZA
źródła historiograficzne – żywoty świętych, roczniki, kroniki, listy
księgi uposażeń, np. Księga Henrykowska
dokumenty – książęce, prywatne, formularze
prawo ziemskie – prawo zwyczajowe, statuty, przywileje, akty normatywne króla,

uchwały sejmików i sejmu, księgi sądowe
prawo miejskie – prawo magdeburskie, zwyczajowe, pouczenia, ortyle, wilkierze,

przywileje miejskie, księgi miejskie
prawo wiejskie – przywileje i dokumenty lokacyjne, księgi sądowe, ordynacje

(wilkierze wiejskie)
prawo kanoniczne
Część I. Cechy charakterystyczne
1. Dominacja prawa zwyczajowego. Główną podstawą systemu prawa

obowiązującego w okresie średniowiecza było prawo zwyczajowe. Jego źró-
dłem był usankcjonowany prawnie zwyczaj.
Prawo zwyczajowe utrzymało swój prymat aż do rozbiorów, co zresztą nie
było właściwością jedynie Polski, ale większości państw europejskich.
Zmieniające się warunki i stosunki powodowały bezradność prawa zwy-
czajowego wobec postępujących przemian, a powstające nowe zwyczaje nie
nadążały dostatecznie szybko z dostosowaniem się do aktualnych za-
sad. Wymagało to gruntownej przemiany porządku prawnego i zastąpienia
78 Rozdział I. Źródła prawa w okresie średniowiecza
prawa zwyczajowego prawem stanowionym. W historii prawa wyróżnia się

trzy etapy przechodzenia od prawa zwyczajowego do stanowionego:
• powstawanie prywatnych zbiorów prawa zwyczajowego, obowiązujących
na całym terytorium lub jego części, służących lepszemu poznaniu prawa,
• sankcjonowanie tych zbiorów w drodze praktyki sądowej lub aprobaty
monarszej,
• intensywny rozwój ustawodawstwa monarszego, tworzącego system no-
wego prawa, a następnie prawodawstwa sejmowego i sejmikowego.
2. Partykularyzm i unifikacja. Prawo zwyczajowe nigdy nie miało charak-

teru powszechnego. Tkwiło to w jego genezie. Ludy pierwotne praktykowały
partykularyzm personalny, wyrażający się stosowaniem zasady osobowości
prawa. Zgodnie z nią jednostka podlegała prawu swojego plemienia bez
względu na miejsce pobytu. Trudności w rozstrzyganiu spraw i stosowa-
niu prawa wymusiły zastąpienie zasady osobowości zasadą terytorialności
prawa, zgodnie z którą stosowano prawo obowiązujące na określonym tery-
torium, któremu musieli się podporządkować wszyscy na nim przebywający,
bez względu na miejsce pochodzenia.
Daleko większy partykularyzm niż prawo ziemskie wykazywało prawo miej-
skie i wiejskie.
Początki unifikacji praw lokalnych wystąpiły dopiero po zjednoczeniu
państwa. Ważną rolę zaczęło odgrywać prawo uczone (rzymskie i kano-
niczne), które posiadając walor prawa powszechnego, przenikało do systemu
prawa polskiego, powodując jego unowocześnienie.
Na ujednolicenie prawa miejskiego zaczęło wpływać orzecznictwo są-
dowe, zwłaszcza większych miast. Mimo to prawo zwyczajowe, z natury
swej partykularne, nadal pozostawało głównym źródłem porządku praw-
nego, jakkolwiek jego terytorialne rozdrobnienie zostało poważnie ogra-
niczone. Nadal utrzymywały się też partykularyzmy osobowe, na szczę-
ście jedynie w odniesieniu do grup etniczno-religijnych (Żydów, Ormian,
Tatarów), posiadających prawa autonomiczne, obowiązujące w stosunkach
prawnych między nimi i uznawane przez państwo.
3. Stanowość. Prawo polskie opierało się początkowo na regułach po-

wszechności i równości. W okresie rozdrobnienia nastąpiło jednak wy-
kształcenie się stanów, czyli grup społecznych posiadających odrębne prawa,
a w przypadku niektórych również przywileje. Był to proces długotrwały
i złożony, który zasadniczo zakończył się dopiero w połowie XIV w. Stany
różniły się między sobą pozycją gospodarczą, społeczną, polityczną oraz
prawną.
Część I. Cechy charakterystyczne 79
Stanowość powodowała, że każdy ze stanów rządził się odrębnym pra-

wem. Szlachtę obowiązywało prawo ziemskie, duchowieństwo – kano-
niczne, mieszczaństwo – miejskie, a chłopstwo – wiejskie. W ramach
prawa jednego stanu istniało też niekiedy dalsze zróżnicowanie.
4. Kazuistyka. Prawo polskie kształtowało się początkowo w codziennej

praktyce sądowej. Podlegała ona oddziaływaniom polityczno-społeczno-go-
spodarczym.
Ustawodawstwo państwowe było początkowo fragmentaryczne i nie odgry-
wało znaczącej roli.
Podstawą tworzenia prawa była działalność jurysdykcyjna i orzecznictwo
sądów. W rezultacie treść prawa określały przypadki indywidualne. Obowią-
zujące normy miały charakter pojedynczych rozstrzygnięć poszczególnych
spraw, czyli kazusów (przypadek prawny – casus). Stan taki doprowadził
do tego, że prawo nabrało charakteru kazuistycznego, będąc sumą uregulo-
wań konkretnych przypadków życiowych.
5. Systematyka. Dokonanie systematyki prawa średniowiecznego jest

zagadnieniem trudnym. Dla systematyki prawa średniowiecznego całkowi-
cie nieprzydatny był zwłaszcza, wywodzący się jeszcze z republikańskiego
Rzymu, podział norm prawnych na prawo publiczne (ius publicum) i prawo
prywatne (ius privatum). Pierwsze miało służyć interesom państwa, drugie
jednostek. Nie mógł on znaleźć zastosowania ze względu na, wynikające
z istoty państwa patrymonialnego, wzajemne oddziaływanie i łączenie się
elementów publicznoprawnych z prywatnoprawnymi, których nie można
było wyraźnie od siebie oddzielić.
Prawo polskie w dalszym swym rozwoju kształtowało się przede wszyst-
kim w części umownie nazywanej prawem prywatnym. Prawnicy wspo-
minają wprawdzie o istniejącym w nim podziale na prawo sądowe i prawo
polityczne, ale zasięg tego ostatniego nie był szeroki. Wynikało to ze spe-
cyfiki prawa polskiego, zwłaszcza prawa karnego materialnego i proceso-
wego, które, w przeciwieństwie do państw Europy Zachodniej, nie zmierzało
w kierunku sfery publicznoprawnej, lecz pozostawało nadal w sferze pry-
watnoprawnej aż do końca Rzeczypospolitej.
Podobnie było z innymi dziedzinami prawa, zwłaszcza z prawem cywil-
nym, nazywanym potocznie prywatnym, które za sprawą recepcji prawa
rzymskiego pozostało systemem tradycyjnym. W rezultacie przez termin
prawo sądowe rozumiano w Polsce dziedziny związane z wymiarem spra-
wiedliwości, a więc prawo cywilne, karne, procesowe, handlowe, jak również
prawa szczególne, w rodzaju wekslowego, morskiego czy górniczego.
Część II. Źródła historiograficzne
Wśród źródeł historiograficznych mających znaczenie dla poznania śre-

dniowiecznego prawa polskiego należy wymienić: roczniki, żywoty świę-
tych, kroniki obce i polskie oraz listy.
ŹRÓDŁA HISTORIOGRAFICZNE
najstarsze źródło Rocznik świętokrzyski dawny, powstały po 1122 r. i później uzu-
pełniany.
literatura hagiograficzna Dwa najdawniejsze źródła, z początków XI w., opisujące żywot
(żywoty świętych) św. Wojciecha.
kroniki obce Biskupa z Merseburga – Thietmara, ruska Powieść lat minionych
oraz czeska kronika Kosmasa.
pierwsza kronika polska Spisana pod koniec XI w., sporządzona została przez Galla Anonima.
kroniki polskie • Wincentego Kadłubka (ok. 1220), wielkopolska (ok. 1295),
• Janka z Czarnkowa (obejmowała lata 1333–1384),
• Jana Długosza, napisane w latach 1455–1480.
Część III. Księgi uposażeń
Najstarsza księga uposażeń zwana jest Księgą Henrykowską. Składa

się ona z dwóch części. Pierwsza, sporządzona przed 1270 r. przez opata
Piotra, jest opisem założenia i dziejów klasztoru w Henrykowie na Śląsku.
Druga, powstała do 1310 r., jest jej uzupełnieniem dokonanym przez nie-
znanego zakonnika konwentu cystersów. Celem było sporządzenie pełnego
wykazu posiadanych przez klasztor nieruchomości, wraz z dokumentami
poświadczającymi dokonanie odpowiednich czynności prawnych. Do tekstu
księgi włączono wszystkie akty prawne świadczące o przeprowadzonych
transakcjach: darowizny, zamiany, kupna-sprzedaży oraz nadania.
Część IV. Dokumenty
1. Dokumenty książęce. Dokumenty książęce posiadały pełną moc

dowodową, w związku z tym nie można było przeciwko nim wnieść przed
sądem zarzutu nieautentyczności i nieprawdziwości ich treści. Najważniej-
sze z nich zaopatrzone były w podpisy króla, kanclerza i opatrzone pieczę-
cią państwową. Można było wśród nich wyróżnić akty prawne dotyczące
zarządu państwa oraz akty sądowe. Do pierwszych zaliczano m.in. przywi-
leje i statuty, nakazy królewskie, zarządzenia dla urzędników itd. Z czasem
Część V. Prawo polskie – prawo ziemskie 81
państwowe akty prawne zaczęli wydawać również poszczególni urzędnicy,

np. starostowie, wojewodowie.
2. Akty sądowe. Osobną grupę stanowiły akty sądowe. Należały do nich

m.in. akty stwierdzające dokonanie określonych czynności prawnych, wy-
roki, pozwy przed sąd królewski itp.
3. Dokumenty prywatne. Dokumenty prywatne były zaczepialne i mogły

być naganione zarówno co do treści, jak i autentyczności. Dzieliły się one na:
• cartae – carta zawierała oświadczenie woli (umowa kupna-sprzedaży, za-
miany) bądź stwierdzała powstanie między stronami stosunku prawnego i
• notitiae – notitia była jedynie poświadczeniem dokonanej czynności
prawnej.
4. Formularze. W związku z tym, że przy sporządzaniu dokumentów na-

leżało się trzymać ściśle przewidzianych przez prawo form, w kancelariach,
które zajmowały się ich wystawianiem, tworzono zbiory formuł dokumen-
tów, zwane formularzami. Z czasem najważniejszego znaczenia nabrały for-
mularze sądowe będące zbiorami formuł dla dokumentów i czynności proce-
sowych. Niezachowanie przyjętych w nich wzorców powodowało przegranie
procesu przez stronę.
Część V. Prawo polskie – prawo ziemskie
1. Spisy prawa zwyczajowego

a. Najstarszy zwód prawa polskiego. Najcenniejszym spisem prawa zwy-
czajowego, których w odróżnieniu od państw Europy Zachodniej zachowało
się w Polsce niewiele, jest Najstarszy zwód prawa polskiego, zwany rów-
nież Księgą elbląską. Odkryty został w Elblągu w połowie XIX w., gdzie
był przechowywany do czasów II wojny światowej, podczas której zaginął.
Ostatnio znaleziono i ponownie opracowano fotokopie jego rękopisu. Zwód
sporządzony został przez nieznanego autora, najprawdopodobniej Niemca
będącego urzędnikiem krzyżackim. Powstał zapewne po 1253 r., ale przed
1320 r. Zwód był zbiorem prawa polskiego, którym posługiwała się ludność
polska zamieszkująca ziemię chełmińską. Spisano go z inicjatywy Krzyżaków
na potrzeby wymiaru sprawiedliwości państwa zakonnego, które w swoim
sądownictwie opierało się w tych czasach jeszcze na zasadzie osobowości
prawa.
b. Zwyczaje ziemi łęczyckiej (Constitutiones Lancicienses). Zwyczaje

ziemi łęczyckiej są jedynym pomnikiem prawa zwyczajowego okresu śre-
dniowiecza, spisanym przez nieznanego pisarza polskiego. Zbiór powstał za-
pewne pod koniec XIV w. Po 1419 r. dołączono do niego orzeczenia sądowe
i lauda sejmikowe. Obowiązywał jako zbiór prawa partykularnego.
c. Prawo zwyczajowe ziemi krakowskiej. Spis prawa zwyczajowego ziemi
krakowskiej ogłoszony został przez J. Łaskiego w 1506 r. Jako jedyny uzyskał
sankcję ze strony króla Aleksandra Jagiellończyka.
2. Prawo stanowione
a. Statuty. Statutami nazywano ustawy wydawane przez władców pol-
skich. W dziedzinę prawa sądowego wkraczały one początkowo w niewiel-
kim tylko stopniu, gdyż opierało się ono na prawie zwyczajowym. Za naj-
starszy należy uznać statut łęczycki z 1180 r., wydany przez Kazimierza
Sprawiedliwego. Szerszą działalność ustawodawczą rozwinął dopiero Kazi-
mierz Wielki. Wydał on w połowie XIV w. dwa statuty, odrębnie dla Wiel-
kopolski i Małopolski. Statut wielkopolski był wcześniejszy. Wydano go
prawdopodobnie w latach 1357–1362 (dokładnej daty nie znamy) na wiecu
w Piotrkowie (Statut piotrkowski). Liczył on 34 artykuły. Natomiast statut
małopolski, nieco późniejszy, składał się z 59 artykułów, obejmujących li-
czący 24 artykułów Statut wiślicki oraz jego późniejsze uzupełnienia, zebrane
w całość przez urzędników kancelarii monarszej.
W okresie późniejszym do statutów małopolskich dodano krótkie ustawy,
wydawane na wiecach przez Kazimierza Wielkiego i jego następców. Nosiły
one nazwę ekstrawagantów. Z czasem dołączono do nich prejudykaty, bę-
dące orzeczeniami sądowymi w formie kazusów. Wreszcie, ale już po śmierci
Kazimierza Wielkiego, zbiór uzupełniono o petyta, czyli projekty przepisów
prawnych. Tak powstałą całość zredagowano w XV w. w jeden zwód statu-
tów małopolsko-wielkopolskich. Sporządzono kilka jego redakcji. Najbar-
dziej rozpowszechnioną redakcją o zasięgu ogólnopolskim były dygesta, li-
czące łącznie 134 artykuły. W 1488 r. statuty wydrukowano w prywatnym
zbiorze ustaw polskich (Syntagmata). Natomiast druk urzędowy ogłoszony
został przez J. Łaskiego w 1506 r. w wersji jednolitej, obejmującej 151 arty-
kułów.
Kontynuacją ustawodawstwa Kazimierza Wielkiego były statuty uchwa-
lane w XV w. przez sejmy. Najważniejszym z nich był Statut warcki z 1423 r.
składający się z 30 artykułów, będących rozwinięciem i uzupełnieniem sta-
tutów małopolsko-wielkopolskich. Uzyskał on zatwierdzenie ze strony króla
Władysława Jagiełły.
Część V. Prawo polskie – prawo ziemskie 83
b. Przywileje. Pierwsze przywileje ziemskie, obejmujące rycerstwo-

-szlachtę małopolską, wydano jeszcze w XIII w. Najwcześniejszym był przy-
wilej Władysława Laskonogiego z Cieni (1228), w którym zobowiązywał się
on przestrzegać immunitetów, nie nakładać niesłusznych podatków i rządzić
za radą biskupów i możnych. Kolejnym był przywilej Wacława II wydany
w Lutomyślu (1291), gwarantujący urzędy w Polsce dla Polaków.
W okresie monarchii stanowej, począwszy od drugiej połowy XIV w.,
szlachta uzyskała wiele przywilejów ogólnych, obejmujących obszar całego
państwa. Najważniejsze były przywileje:
• budziński (1355),
• koszycki (1374),
• piotrkowski (1388),
• czerwiński (1422),
• warcki (1423),
• jedlneńsko-krakowski (1430, 1433),
• nieszawski (1454).
Obok przepisów z zakresu prawa sądowego zawierały one wiele innych
postanowień określających uprzywilejowaną pozycję prawną szlachty.
c. Inne akty normatywne króla. Drobne akty prawne wydawane przez
króla występowały pod nazwami: dekretów, edyktów i ordynacji.
Dekrety normowały głównie sprawy gospodarcze, np. z 1379 r. i 1484 r.
o drogach handlowych. Edykty uchwalano przede wszystkim w sprawach
wyznaniowych, np. wieluński z 1424 r. przeciwko husytom, oraz wojsko-
wych, np. z 1432 r. i 1457 r. o przechodach wojsk. Natomiast ordynacje
obejmowały zwłaszcza kwestie górnicze, np. żupna z 1368 r., zatwierdzona
w 1451 r. Dla prawa sądowego mają one mniejsze znaczenie.
3. Uchwały sejmów i sejmików. Uchwały sejmów formułowano w po-

staci konkluzji (conclusiones). Najstarsze zachowane pochodzą z sejmu piotr-
kowskiego z 1444 r., zaś kolejne uchwalił w następnym roku sejm sieradzki.
Normowały one rozmaite kwestie.
Uchwały sejmików ziemskich określano terminem lauda. Najstarsze po-
chodziły z końca XIV w. Dla swojej ważności nie potrzebowały one zatwier-
dzenia ze strony króla. Najwięcej laudów uchwalono w ziemi łęczyckiej. Naj-
obszerniejsze, zawierające liczne postanowienia z zakresu prawa sądowego,
uchwalono w 1419 r. Obok tego normowano w nich sprawy z zakresu prawa
publicznego, pozycji prawnej chłopów, łowiectwa i rybołówstwa itp. Tekst
laudów wpisywano przeważnie do ksiąg ziemskich, rzadziej grodzkich.
4. Księgi sądowe. Księgi sądowe prowadziły sądy ziemskie, grodzkie

i podkomorskie. Najstarsze zachowane pochodzą z końca XIV w. (krakow-
skie od 1374 r.), chociaż pierwsza wzmianka o regestach sądowych pochodzi
jeszcze z 1322 r. Początkowo zawierały one jedynie rejestry pozwów, świad-
ków, przysiąg i kar. Z czasem zaczęły obejmować pełen przebieg wszystkich
czynności procesowych. Do końca XV w. miały układ jednolity, obejmując
wszystkie kolejno po sobie następujące sprawy sądowe.
ŹRÓDŁA PRAWA POLSKIEGO (ziemskiego)
spisy prawa zwyczajowego
prawo stanowione
statuty
przywileje
inne akty normatywne króla
dekrety
ordynacje
edykty
uchwały sejmów i sejmików
księgi sądowe
Część VI. Prawo kanoniczne 85
Część VI. Prawo kanoniczne
1. Główne źródła w Polsce. Prawem kanonicznym określamy normy

prawne stworzone przez Kościół. Dzieli się ono na powszechne (ius univer-
sale), obowiązujące w całym świecie chrześcijańskim, oraz partykularne (ius
particulare), obowiązujące tylko na obszarze określonej prowincji lub die-
cezji.
ŹRÓDŁA PRAWA KANONICZNEGO POWSZECHNEGO (używane w Polsce)

Zbiór troisty Kompilacja prywatna sporządzona przez biskupa Iwona z Chartres
(Collectio Tripartita) w XI w. Do Polski przywieziony został w XII w. przez legata papie-
skiego Gwalona. Składał się z trzech części:
• dekretów papieskich,
• uchwał soborów powszechnych i
• orzeczeń Ojców Kościoła wraz z fragmentami zaczerpniętymi
z prawa rzymskiego i frankońskiego.
Dekret Gracjana Praca prywatna sporządzona ok. 1150 r. przez mnicha Gracjana, kame-
dułę, profesora uniwersytetu w Bolonii. Celem dzieła było „uzgodnie-
nie niezgodnych kanonów”. Składał się z trzech części obejmujących:
• źródła prawa i hierarchię kościelną,
• przepisy dotyczące procesu, prawa małżeńskiego i beneficjów
oraz
• sprawy sakramentów i liturgii.
Stanowił podstawę dla rozwoju prawa kanonicznego, chociaż ni-
gdy nie uzyskał urzędowego zatwierdzenia ze strony Kościoła. Ko-
mentarz do Dekretu Gracjana sprowadzono do katedry krakowskiej
ok. 1300 r.
Dekretały Pierwszy urzędowy zbiór ustawodawstwa papieskiego. Powstał
Grzegorza IX w 1234 r. na polecenie papieża Grzegorza IX.
Składał się z pięciu ksiąg. Uzupełniony został księgą szóstą sporzą-
dzoną z inicjatywy papieża Bonifacego VIII w 1298 r. i dodaną do po-
przednich.
Clementinae Zbiór ogłoszony został przez papieża Klemensa V w 1317 r. Był ostat-
nim urzędowym zbiorem prawa kanonicznego. Po nim wydano jesz-
cze Extravagantes, które były zbiorem prywatnym, obejmującym
dwie kompilacje.
2. Statuty. Źródłami prawa partykularnego kanonicznego były statuty.
STATUTY
prowincjonalne Wydawane na synodach prowincjonalnych (zgromadzeniach biskupów,
opatów, przeorów i przedstawicieli kapituł pod przewodnictwem me-
tropolity lub legata papieskiego – synody legackie). Obok załatwiania
rozmaitych spraw z dziedziny stosunków kościelnych, synody były rów-
nież organem ustawodawczym, tworzącym źródła partykularnego prawa
kanonicznego. Najstarsze statuty prowincjonalne, pochodzące jeszcze
z XIII w., były wydawane na synodach legackich, np. statuty legata Jakuba
(późniejszy papież Urban V) wydane we Wrocławiu w 1248 r. Ich teksty
do naszych czasów jednak się nie zachowały.
diecezjalne Uchwalane na synodach diecezjalnych, będących zjazdami przedsta-
wicieli duchowieństwa jednej diecezji, pod przewodnictwem biskupa.
Wydawał je wyłącznie biskup. Najstarsze spisano w diecezji wrocławskiej
na synodach z lat 1279 i 1290 (biskup Tomasz). W diecezji krakowskiej
pierwszymi zachowanymi były statuty biskupa Nankera z 1320 r.,
zaś późniejszymi statuty biskupów: Grota (1331), Mokarskiego (1373)
i Wysza (1394).
biskupie Wydawane samodzielnie przez metropolitę lub poszczególnych bisku-
pów w formie zarządzeń wewnątrzkościelnych określających ustrój
i działalność kapituł.
kapituł Prawo wydawania statutów przysługiwało również kapitułom katedral-
katedralnych nym, stanowiąc wyraz ich samodzielności samorządowej.
3. Księgi sądowe. Ważnym źródłem poznania prawa kanonicznego były

też kościelne księgi sądowe. Najważniejsze z nich to: acta episcopalia i acta
officialia. Pierwsze zaczęto prowadzić w pierwszej połowie XV w., wpisując
do nich ważniejsze akty wychodzące z kancelarii biskupiej i do niej wpły-
wające, dotyczące wszelkich spraw, m.in. sądowych, administracyjnych,
politycznych itp. Drugie prowadzili oficjałowie, zastępujący biskupa w pro-
wadzeniu działalności administracyjnej i sądowej. Najstarsze zachowane to
księgi oficjałatu kaliskiego, które prowadzone były od 1419 r.
Część VII. Prawo miejskie
1. Prawo zwyczajowe. W XIII w. w Niemczech zaczął się kształtować sys-

tem filialny zakładania miast. Polegał on na wytworzeniu się wzorca ustro-
jowo-prawnego, zwanego miastem macierzystym, na podstawie którego
lokowano nowe ośrodki, zwane miastami filialnymi lub córkami. Razem
tworzyły one rodzinę prawa miejskiego, w której obowiązywały podobne za-
sady organizacji, ustroju i normy prawne.
Część VII. Prawo miejskie 87
Dla większości miast polskich podstawowym wzorcem organizacyjnym był

Magdeburg. Prawo magdeburskie pierwotnie było prawem zwyczajowym.
2. Kodyfikacja prawa magdeburskiego
PRAWO MAGDEBURSKIE
Zwierciadło saskie Proces kodyfikacji prawa magdeburskiego ruszył w XIII w. Pod-
1215–1235 stawę stanowiło prawo saskie. Najpełniejszym zbiorem było
„Zwierciadło saskie”, którego autorem był Eike von Repkow. Podle-
gało ono różnym przeróbkom lokalnym (prawo ziemskie wroc
ławskie z 1356 r., księga prawa Środy Śląskiej z około 1335 r. itp.).
W związku z tym, że pierwotny tekst Zwierciadła w języku łaciń-
skim zaginął, znane było jego tłumaczenie na język niemiecki,
które ponownie zaczęto tłumaczyć na łacinę. W Polsce pierw-
szymi takimi tłumaczeniami były: Versio Vratislavensis, dokonana
przez Konrada z Opola w latach 1272–1292, oraz Versio Sandomi-
riensis, sporządzona przez Konrada z Sandomierza około 1359 r.
Tłumaczenia na język łaciński stały się podstawą tłumaczenia
na język polski, dokonanego przez Pawła Szczerbica w 1581 r.
Weichbild magdeburski Powstał z połączenia kilku prac (traktatu o ustroju sądów Magde-
Ius municipale burga, ławniczego prawa magdeburskiego, kroniki magdebur-
skiej), pochodzących z przełomu XIII/XIV w.
3. Odmiany prawa magdeburskiego

a. Prawo chełmińskie. Lokalną odmianą prawa magdeburskiego, sto-
sowaną powszechnie na ziemiach zakonu krzyżackiego i Mazowszu, było
prawo chełmińskie, na którym lokowano w sumie 225 miast. Fundamentem
powstania i rozwoju prawa chełmińskiego był przywilej chełmiński z 1233 r.
Uzupełniało go magdebursko-wrocławskie systematyczne prawo ławnicze,
powstałe na podstawie pouczeń prawnych Magdeburga, udzielanych Wro-
cławiowi w latach 1261, 1283 i 1295. Zbiór ten uległ w państwie zakonnym
pod koniec XIV w. przeróbce. Uzupełniony ortylami magdeburskimi dla
Chełmna i przepisami Zwierciadła szwabskiego stworzył nową kompilację,
zwaną Prawem starochełmińskim (1394). Z czasem wyparł on na ziemiach
krzyżackich wszystkie pozostałe spisy prawa magdeburskiego. Na jego pod-
stawie w połowie XV w. powstał kolejny zbiór, zwany Obiegowym prawem
chełmińskim, którego autorem był Konrad z Byczyny.
b. Prawo średzkie. Inną polską odmianą prawa magdeburskiego było
prawo średzkie (Środa Śląska). Począwszy od 1235 r., lokowano na nim
ponad 100 miast, głównie na Śląsku, w Wielkopolsce i ziemi sieradzko-łę-
czyckiej. Jego podstawą były pouczenia prawne dla Środy Śląskiej z Halle
(początek XIV w.) oraz księga prawa średzkiego, będąca przeróbką Zwiercia-
dła saskiego.
4. Prawo lubeckie. Obok prawa magdeburskiego i jego odmian lokowano

również miasta polskie na prawie lubeckim. Oddziaływanie Lubeki było
rezultatem wpływów hanzeatyckich, stąd też lokacje te umiejscowione były
wzdłuż wybrzeża morskiego, głównie na obszarze Pomorza Zachodniego.
5. Wilkierze. Wilkierze to statuty, ustawy miejskie. Najpierw wydawał

je monarcha lub właściciel miasta, później autonomiczne władze miejskie.
Początkowo była to jedynie rada, dopuszczając jednak od XVI w. do usta-
wodawstwa pozostałe ordynki, tj. ławę i reprezentację pospólstwa. W XIII w.
uchwalano wilkierze pojedyncze, które zapisywano na tabliczkach wosko-
wych lub luźnych kartkach.
W kolejnym stuleciu zakładano dla nich już specjalne księgi, wpisując
nowo uchwalane statuty w porządku chronologicznym. W XV w. zaczęto
uchwalać całe zbiory wilkierzy w formie odrębnych ustaw. Ich rozmiary
były zróżnicowane; od kilkudziesięciu do nawet dwustu artykułów (wilkierz
gdański z ok. 1480 r.). Ustawodawstwo to rozwinęło się najbardziej na ob-
szarze Prus Królewskich (Gdańsk, Toruń, Elbląg, Tczew).
6. Pouczenia prawne i ortyle

a. Pouczenia prawne. Były odpowiedziami (poradami prawnymi) udzie-
lanymi miastom filialnym przez władze miast macierzystych na zapytania
przesyłane do nich w razie braku wiedzy w przedmiocie rozpoznania waż-
nych spraw sądowych. Wskazówki te dotyczyły wszelkich dziedzin prawa.
b. Ortyle. Były rozstrzygnięciami konkretnych spraw sądowych, wydanymi
przez sądy miast macierzystych. Z prośbami o nie mogły występować za-
równo władze miast filialnych, jak i zainteresowane strony procesowe. Do-
tyczyły wyłącznie spraw wątpliwych lub skomplikowanych, z którymi nie
mogły sobie poradzić sądy miast mniejszych. Ortyle składały się z dwóch
części: pytania i rozstrzygnięcia. Miały charakter precedensów sądowych,
przez co stosowano je do rozpoznania spraw analogicznych. Z czasem za-
częto tworzyć zbiory ortyli.
Część VII. Prawo miejskie 89
7. Przywileje miejskie. Przywileje nadawali miastom monarchowie. Doty-

czyły one zwłaszcza miast większych, prowadzących ożywioną działalność
gospodarczą. Najczęściej były to przywileje handlowe. Najważniejsze z nich
dotyczyły:
• zwolnienia z opłat celnych, np. dla Wrocławia z 1309 i 1310 r., Krakowa
z 1288 i 1331 r.,
• przyznania prawa składu bezwzględnego lub względnego, np. Wrocław
(1274), Sandomierz (1286), Oświęcim (1291), Toruń i Elbląg (1365),
• prawa organizowania targów i jarmarków, np. Nowy Sącz (1327), Nowy
Targ (1346).
Wydawano również przywileje finansowe, pozwalające na pobieranie
przez miasto dochodów z określonych źródeł, np. wagowe (Lwów 1415),
mostowe (Poznań 1459). Większość przywilejów miała charakter wyłącznie
jednostkowy.
8. Księgi miejskie
a. Ławnicze. Księgi ławnicze (acta scabinalia) prowadziła ława miejska.
Zawierały one wpisy dotyczące zarówno spraw spornych, jak i niespornych,
rozpoznawanych przez ławę. Czasem wyodrębniano z nich księgi dla spraw
karnych, np. w Krakowie od 1362 r.
b. Radzieckie. Księgi radzieckie (acta consularia) były późniejsze od ław-
niczych, np. w Krakowie prowadzono je od 1392 r. Zawierały wpisy aktów
normatywnych, administracyjnych i sądowych (w ramach sądownictwa
rady). W większych miastach dzielono je na specjalne działy poświęcone ści-
śle określonym sprawom. Odrębnie zakładano też księgi przyjęć do prawa
miejskiego, cechowe, urzędników miejskich itp.
PRAWO MIEJSKIE
prawo zwyczajowe
kodyfikacje prawa magdeburskiego
Zwierciadło saskie
Weichbild magdeburski
odmiany prawa magdeburskiego
prawo chełmińskie, starochełmińskie
prawo średzkie
prawo lubeckie
wilkierze
ortyle
księgi miejskie
radzieckie
ławnicze
pouczenia prawne
przywileje miejskie
Część VIII. Prawo wiejskie 91
Część VIII. Prawo wiejskie
Prawo wiejskie w Polsce, w przeciwieństwie do pozostałych praw stano-

wych, nie stanowiło odrębnego systemu prawnego, będąc konglomeratem
różnych praw. Do XIII w. chłopi, podobnie jak cała ludność, podlegali prawu
zwyczajowemu polskiemu (ius Polonicum). Rozwój kolonizacji wsi na pra-
wie niemieckim i powstanie gospodarki czynszowej (XIII–XV w.) spowo-
dowały formalne poddanie prawa wiejskiego wpływom prawa niemiec-
kiego, chociaż faktycznie stosowano je tylko wobec osadników niemieckich.
Ludność polska nadal posługiwała się prawem polskim. Było tak nie tylko
we wsiach lokowanych na prawie polskim, ale również i w tych lokowanych
na prawie niemieckim, gdzie ludność polska przejmowała jedynie niemiec-
kie wzorce ustrojowe.
Prawo sądowe niemieckie ludności polskiej i sądom zasadniczo nie było
znane, a tym samym w praktyce sądowej go nie stosowano. Źródłami prawa
wiejskiego i jego poznania w okresie średniowiecza są:
• przywileje i dokumenty lokacyjne,
• księgi sądowe wiejskie oraz
• ordynacje (wilkierze wiejskie).
PRAWO WIEJSKIE
przywileje Przywileje lokacyjne zezwalały rycerstwu-szlachcie na zakładanie wsi
i dokumenty i były zwykle związane z nadaniem immunitetu. W momencie założenia
lokacyjne wsi pan wystawiał dokument lokacyjny, którego zasadniczą treścią było
wyjęcie chłopów spod prawa polskiego i nadanie im prawa niemieckiego,
uwolnienie wsi od sądownictwa i ciężarów prawa książęcego oraz określe-
nie praw i obowiązków mieszkańców. Zdarzało się przy tym, że odrębnymi
dokumentami regulowano sytuację prawną sołtysów.
księgi sądowe Były rezultatem działalności sądów wiejskich. Prowadzili je sołtysi wraz
wiejskie z ławnikami bądź panowie sądzący jako sędziowie dominialni. Najstarsze
zachowane księgi pochodzą z XV w., głównie z terenu Małopolski. Nieraz
jedna księga wystarczała na kilka stuleci, np. księga wsi Trześniowa zawiera
sprawy z lat 1119–1609. Wpisów dokonywano w porządku chronologicz-
nym. Do XVI w. używano języka łacińskiego, a później polskiego.
ordynacje Ordynacjami, zwanymi też wilkierzami, określano życie wewnętrzne wsi,
(wilkierze powinności chłopów, organizację wsi.
wiejskie) Ordynacje wydawali zarówno władcy, np. Kazimierz Wielki określił w 1369 r.
ciężary wsi Siemiechowa, zaś Kazimierz Jagiellończyk obowiązki wsi Byna-
rowa w 1470 r., jak i poszczególni panowie. Upowszechniły się one dopiero
w XVI w.
Rozdział II. Źródła prawa w czasach
nowożytnych
Część I. Prawo ziemskie koronne
1. Prawo stanowione. W porównaniu ze średniowieczem źródła prawa

ziemskiego zasadniczo się nie zmieniły. Nadal podstawowe znaczenie miało
prawo zwyczajowe, jakkolwiek coraz bardziej rozwijało się prawo stano-
wione. W jego ramach nadal obowiązywały stare statuty z poprzednich stu-
leci. Obok nich zaznaczyła się silna działalność ustawodawcza: sejmu, sejmi-
ków, króla oraz nielicznych urzędników państwowych. Była ona widoczna
zwłaszcza w XVI w., później jej znaczenie osłabło.
a. Konstytucje. Podstawowym źródłem prawa stanowionego przez sejm
były konstytucje. Dzieliły się na wieczyste i czasowe. Pierwsze obowiązy-
wały przez czas nieograniczony, drugie przez czas z góry określony. Formal-
nie wszystkie konstytucje miały równą moc prawną i były w hierarchii
równorzędne. W praktyce niektóre z nich zaczęto uznawać za zasadnicze
i niezmienne, przez co nabrały specjalnego znaczenia. Największe posia-
dały artykuły henrykowskie (1573), normujące podstawy ustroju państwa.
Od 1652 r. (liberum veto) działalność ustawodawcza sejmu wyraźnie jednak
osłabła.
Konstytucje wydawano w imieniu króla.
Do końca XVI w. konstytucje ogłaszano w osobnych aktach, później trak-
towano już jako jedną całość, z wyjątkiem dotyczących spraw podatkowych
(uniwersały poborowe). Od 1543 r. konstytucje spisywano w języku polskim,
a od 1576 r. drukowano. Ich teksty, opatrzone pieczęcią króla i podpisami
marszałka sejmu i kanclerza, rozsyłano do województw i ziem.
b. Volumina legum. Pierwszą próbą uporządkowania konstytucji sejmo-
wych, obok innych źródeł prawa, był zbiór kanclerza J. Łaskiego z 1506 r.
Po nim ukazały się jeszcze konstytucje: z początków XVI w. (Kraków 1524 r.),
z lat 1550–1569 (konfirmowane przez Zygmunta Augusta) i kilka innych
wydań, z których ostatnie pochodziło z 1637 r. i obejmowało konstytucje
po 1635 r. W połowie XVIII w. inicjatywę wydania wszystkich konstytucji
sejmowych podjęli Józef Załuski i Stanisław Konarski. Wydanie to, zwane
Część I. Prawo ziemskie koronne 93
Volumina legum, objęło pełen zbiór ustaw i konstytucji polskich, począwszy

od XIV w. do 1793 r.
c. Senatus consulta. Działalność ustawodawczą sejmu uzupełniały senatus
consulta (rady senatu). Zaczęto je spisywać po 1607 r. Od 1641 r. musiały być
one przez obecnych na naradzie senatorów podpisane. Zajmowały się m.in.
sprawami: wojskowymi, zwoływaniem sejmów nadzwyczajnych, wysyłaniem
posłów itp. Nie mogły dotyczyć spraw należących do kompetencji sejmu,
uchylania wyroków sądowych i zawierania traktatów.
d. Lauda. Władzę ustawodawczą o charakterze lokalnym realizowały sej-
miki. Uchwalano i wydawano na nich: lauda (uchwały), instrukcje dla po-
słów na sejmy walne, mowy marszałków sejmikowych oraz innego rodzaju
akty (uniwersały, protestacje itp.).
e. Ustawodawstwo królewskie. Ustawodawstwo królewskie realizowane
było przez wydawanie:
• edyktów,
• dekretów,
• ordynacji,
• uniwersałów i
• artykułów.
Znaczenia nabrało również ustawodawstwo urzędników ministerial-
nych: marszałków, hetmanów i podskarbich, urzędników ziemskich – staro-
stów, wojewodów oraz sądów.
Najważniejsze z tych ustaw zostały przedstawione w poniższej tabeli.
USTAWODAWSTWO URZĘDNIKÓW MINISTERIALNYCH

Artykuły Zaczęto je ogłaszać na sejmach od panowania Zygmunta Augusta.
marszałkowskie Dotyczyły: zarządu dworem, sądownictwa nad dworzanami, spraw
ceremonialnych itp. Od 1678 r. miały charakter stały.
Artykuły Ogłaszali je hetmani, począwszy od połowy XVI w. Ich treść obejmo-
hetmańskie wała kwestie sądownictwa nad wojskowymi oraz organizacji armii.
Pierwsze wydał F. Zebrzydowski w 1561 r., a po nim większość kolej-
nych hetmanów, np. J. Zamoyski (1582), K. Radziwiłł (1635), M. Radzi-
wiłł (1746).
Ordynacje Uzupełniały one najczęściej teksty konstytucji sejmowych w spra-
podskarbich wach skarbowych. Pierwsza, wydana w 1539 r., zawierała przepisy
o pisarzach skarbowych.
Taksy Były to cenniki towarów. Ich wydawanie nakazał wojewodom Statut
wojewodzińskie warcki (1423). Początkowo dotyczyły tylko ściśle określonych towa-
rów. Od 1565 r. obejmowały już wszystkie, z wyjątkiem dowożonego
do miasta zboża. Obok wojewodów, w sprawach dla siebie zastrze-
żonych, wydawali je również sejm, marszałkowie i hetmani. Dla
prawa sądowego mają one niewielkie znaczenie.
94 Rozdział II. Źródła prawa w czasach nowożytnych
USTAWODAWSTWO URZĘDNIKÓW MINISTERIALNYCH

Ordynacje Zaczęli je wydawać starostowie od końca XVI w. Dotyczyły one dzia-
starościńskie łalności urzędu i sądu grodzkiego. Wpisywano je do ksiąg sądowych.
Najstarsze krakowskie, z 1562 i 1574 r., regulowały sprawy odbywa-
nia roków sądowych.
Ordynacje urzędów Pojawiły się one w drugiej połowie XVIII w. wraz z utworzeniem urzę-
kolegialnych dów kolegialnych, np. Rada Nieustająca wydawała uniwersały i rezo-
lucje, zaś komisje wielkie – ordynacje.
Ordynacje sądowe Wydawały je sądy kolegialne. Określano w nich strukturę we-
wnętrzną sądów i zasady ich funkcjonowania. Pierwsze pojawiły się
dla sądów kapturowych (1632), a następnie konfederackich (1673).
2. Statut Jana Łaskiego (1506). W 1505 r. sejm radomski zwrócił się

do króla Aleksandra Jagiellończyka z prośbą o uporządkowanie i ułożenie
obowiązującego w Polsce prawa. Zadanie to powierzono kanclerzowi koron-
nemu Janowi Łaskiemu. W 1506 r. wydał on drukiem w języku łacińskim
zbiór praw zwany potocznie Statutem Łaskiego.
Składał się on z dwóch części:
• pierwsza obejmowała prawo polskie:
– przywileje szlacheckie,
– statuty królewskie (Kazimierza Wielkiego, warcki itd.),
– edykty monarsze,
– konstytucje sejmowe z lat 1496–1505,
– unie i traktaty międzynarodowe,
– dokument założenia sądu wyższego prawa niemieckiego w Krakowie (1444),
– zwyczaje ziemi krakowskiej,
– spis prawa procesowego,
– inne drobne źródła prawa;
• druga obejmowała prawo niemieckie:
– Zwierciadło saskie,
– Weichbild magdeburski,
– prawo lubeckie,
– traktat o prawie rzymskim z XIV w. (pióra Rajmunda Partenopejczyka)
i kilka innych źródeł.
3. Kodyfikacja prawa
a. Formula processus (1523). Składała się 111 artykułów. Całość podzie-
lono na dwie części. W pierwszej zawarto przepisy normatywne, zaś w dru-
giej zebrano formuły procesowe. Właściwa kodyfikacja regulowała:
• proces przed sądami ziemskimi i grodzkimi,
• postępowanie egzekucyjne,
• proces graniczny i inne drobne kwestie.
Zasadniczo, wskutek niepowodzenia kodyfikacji innych dziedzin prawa
ziemskiego, stanowiła ona jedyny kodeks obowiązujący szlachtę do upadku
państwa polskiego.
b. Korektura praw (1532). Całość liczyła 929 artykułów, podzielonych
na pięć ksiąg, które kolejno obejmowały:
• źródła prawa oraz ustrój państwa i sądów,
• prawo procesowe,
• prawo rodzinne i spadkowe,
• prawo zobowiązaniowe i karne oraz
• zbiory formuł procesowych.
Korekturę praw odrzucono na sejmie piotrkowskim w 1534 r.
Większość szlachty uznała, że projekt przekroczył założenia ruchu egze-
kucyjnego. Obawiano się też, że zawarte w niej przepisy mogły wzmocnić
pozycję króla i magnaterii. Odrzucenie Korektury praw spowodowało zała-
manie się procesu kodyfikacji prawa aż do epoki Oświecenia.
c. Zbiór praw sądowych Andrzeja Zamoyskiego (1778). W 1776 r. sejm,
na wniosek króla, powołał specjalną komisję kodyfikacyjną. Na jej czele sta-
nął były kanclerz koronny Andrzej Zamoyski.
Projekt ogłoszono drukiem w 1778 r. pod nazwą Zbiór praw sądowych.
Składał się ze 115 artykułów podzielonych na trzy części oparte na systema-
tyce justyniańskiej. W części pierwszej zamieszczono przepisy dotyczące:
stanów, prawa publicznego i prawa osobowego, w drugiej: prawa prywat-
nego (spadkowego, zobowiązaniowego i rodzinnego), a w trzeciej – ustroju
sądów, procedury i prawa wekslowego.
Projekt był kompromisem szlachecko-mieszczańskim. Zaważyło to na
jego treści, stanowiącej połączenie feudalnych przeżytków z rozwiązaniami
oświeceniowymi. Pod wpływem dawnej tradycji pozostawało zwłaszcza
prawo karne (okrutne kary, brak norm ogólnych, kazuistyka, sankcje ściśle
nieokreślone).
Bardziej postępowa była procedura karna, uwzględniająca niektóre po-

stulaty doktryny humanitarnej (nowa teoria dowodowa, gwarancje prawa
dla oskarżonego). Nowe koncepcje, oparte na prawie rzymskim i doktrynie
liberalizmu gospodarczego, ujawniły się też w prawie prywatnym (nowe ro-
dzaje umów, nowoczesne unormowanie opieki i kurateli).
Obok prawa sądowego Zbiór praw sądowych zawierał reformatorskie
rozwiązania w stosunkach społecznych. Dotyczyły one zarówno chło-
pów (ograniczenie poddaństwa osobistego, kontrola sądownictwa patry-
monialnego), jak i mieszczan. Wreszcie kodeks wprowadzał nowe poglądy
na funkcjonowanie państwa (wzmocnienie władzy królewskiej, ograni-
czenie pozycji Kościoła). Większość szlachty i kleru odniosła się do niego
wrogo, widząc w nim próbę naruszenia ich pozycji społeczno-prawno-eko-
nomicznej. Jego przeciwników poparły: kuria rzymska, nuncjatura papie-
ska i ambasada rosyjska, uznające reformy za zbyt radykalne. Przesądziło
to o dalszych losach kodeksu.
Sejm w 1780 r. projekt odrzucił, nie przeprowadziwszy nad nim nawet dysku-
sji merytorycznej, żądając przy tym, aby nigdy ponownie nie został on wnie-
siony pod jego obrady.
d. Projekt Kodeksu Stanisława Augusta. Konstytucja 3 Maja (1791),
w art. VIII, nakazała spisanie praw cywilnych i karnych. W tym celu po-
wołano dwie komisje: koronną (14 osób) i litewską (22 osoby). W ich skład
wchodzili najwybitniejsi prawnicy i pisarze polityczni polskiego Oświecenia:
Hieronim Stroynowski, Józef Wybicki, Józef Szymanowski, Józef Januszewicz
i inni. Zbiór praw miał nosić nazwę Kodeksu Stanisława Augusta. Pierwot-
nie zamierzano nim objąć tylko prawo cywilne, karne, procesowe i organiza-
cję sądów, ale w czasie prac wciągnięto do niego również materie polityczne.
Ostatecznie do ułożenia całości Kodeksu Stanisława Augusta nie doszło.
Przeszkodziły temu wydarzenia polityczne i upadek państwa polskiego. Ko-
misje pozostawiły jednak po sobie wiele cennego materiału prawnego, za-
wartego w formie projektów. Z ich treści wynika, że wiele z nich miało cha-
rakter postępowy, wprowadzając nowoczesne zasady i konstrukcje prawne.
Prace komisji trwały od września 1791 r. do marca 1792 r.
4. Kodyfikacje i zbiory prywatne
KODYFIKACJE I ZBIORY PRYWATNE

Zbiór prawa W 1548 r. wydał projekt prawa polskiego (Statuta Regni Poloniae),
polskiego podzielony na sześć ksiąg. Stanowił on podstawę dalszych prac,
Jakuba Przyłuskiego które uwieńczył wydaniem w 1553 r. dzieła Leges seu statuta ac
(1553) privilegia Regni Poloniae (Ustawy, statuty i przywileje Królestwa
Polskiego). Była to obszerna, spisana po łacinie, kodyfikacja prawa
polskiego. Materiał prawny J. Przyłuski starał się ułożyć według
systemu prawa rzymskiego prywatnego (persones, res, actiones).
Kompendium Kompendium, zwane Statutorum Regni Poloniae methodus,
Jana Sierakowskiego J. Sierakowski ułożył w Wilnie w 1554 r. Opierało się ono głównie
(1554) na Statucie Łaskiego, Zbiorze Zygmunta I, konstytucjach sejmo-
wych i dziele J. Przyłuskiego. Całość dzieliła się na 47 rozdziałów,
a podstawą układu pracy była Korektura praw.
Zbiór prawa Powody wydania zbioru miały charakter praktyczny, gdyż po wcie-
polskiego leniu obu księstw do województwa krakowskiego (1562–1564)
Jana Palczewskiego zaczęło na jego obszarze obowiązywać prawo sądowe Korony,
(1555) a językiem urzędowym stał się polski. Brak w nim jakichkolwiek
przejawów systematyzacji przepisów karnych.
Zbiór praw Jan Herburt, podkomorzy przemyski, a następnie kasztelan sanocki,
Jana Herburta wydał w 1563 r. Statuta Regni Poloniae in ordinem alphabeti digesta.
(1563, 1570) Było to kompendium prawa polskiego w układzie alfabetycznym,
oparte na wcześniejszych zbiorach. Cieszyło się ono ogromną po-
pularnością w wymiarze sprawiedliwości, stąd wielokrotnie było
drukowane. Następnie w 1564 r., z polecenia sejmu, J. Herburt roz-
począł pracę nad tłumaczeniem z łaciny na język polski statutów
i przywilejów koronnych w układzie systematycznym.
Zbiór prawa Stanisław Sarnicki, wojski krasnostawski, rozpoczął pracę nad
koronnego nowym zbiorem w związku z projektami sejmu (1588) powrotu
Stanisława Sarnickiego do dyskusji nad kodyfikacją prawa. Dzieło ukazało się drukiem
(1594) w 1594 r. pod nazwą Statuta i metryka przywilejów koronnych.
Zbiór Ksiądz J. Januszowski, archidiakon sądecki, wydał w 1600 r. Sta-
Jana Januszowskiego tuta, prawa i konstytucje koronne. Zbiór podzielony był na dzie-
(1600) sięć ksiąg. Miał stanowić podstawę do podejmowanej aktualnie
przez sejm idei kodyfikacji prawa. Reprezentował wyjątkowo niski
poziom wiedzy prawniczej, brak wewnętrznej spójności, znajomo-
ści prawa i słabość systematyzacyjną. W rezultacie został odrzu-
cony przez sejmową komisję kodyfikacyjną jako przyszły projekt,
na którym miała się opierać reforma prawa.
5. Metryka koronna. Metryka koronna (Metrica Regni Poloniae) obejmo-

wała księgi prowadzone przez kanclerza i podkanclerza. Zapisywano w nich
w całości, w regestrach lub notatkach wszystkie akty prawne wychodzące
z kancelarii monarszej. Utworzono ją zapewne na początku XV w. Pierw-
sze zachowane księgi pochodzą jednak dopiero z 1447 r., obejmując okres
do 1794 r. Księgi Metryki dzieliły się na działy, które wyodrębniono biorąc
pod uwagę dwa kryteria. Pierwszym była osoba prowadzącego wpisy, przez
co dzielono je na: kanclerskie, podkanclerskie i początkowo sekretarskie.

Drugim była podstawa rzeczowa, w wyniku czego wyodrębniono osobne
księgi dla spraw zagranicznych i asygnat skarbowych.
6. Księgi sądowe. Od XVI w. w księgach sądowych zaczęto prowadzić od-

rębne księgi inskrypcji (wpisy rozmaitych spraw, ale przeważnie dotyczących
nieruchomości) i księgi dekretów (wyroki w sprawach cywilnych i karnych).
Podobny podział wprowadzono z czasem również w księgach grodzkich.
W tych ostatnich przyjął się też zwyczaj prowadzenia ksiąg podwójnych.
Jedne nazywano protokołem, drugie induktą (czystopisem). Pierwsze za-
wierały jedynie wpisy w formie skróconej, drugie pełen wykaz czynności
i formuł procesowych. Wpis w protokole, wpisany następnie do indukty, był
przekreślany.
7. Literatura prawnicza. W XVI i XVII w. upowszechniły się w Pol-

sce, sporządzane przez pisarzy-prawników, prywatne opracowania prawa
ziemskiego. Powstawały one zarówno w związku z prowadzonymi pracami
kodyfikacyjnymi, jak i w formie literatury prawniczej, stanowiąc próby na-
ukowego ujęcia całego prawa lub jego poszczególnych dziedzin. Pierwsze,
wcześniej już omówione, były charakterystyczne dla XVI w., drugie pojawiły
się w XVII i XVIII w.
W prawie procesowym największą rolę odegrały prace:
• Tomasza Dreznera – Processus iudiciarius Regni Poloniae z 1601 r.,
• Teodora Zawackiego – Processus iudiciarius z 1612 r.,
• Grzegorza Czaradzkiego – Proces sądowy polski prawa koronnego
z 1614 r. oraz
• Jana Nixdorffa – Compendium processus iudiciarii z 1655 r.
W prawie publicznym za najwybitniejsze dzieła należy uznać prace:
• Gotfryda Lengnicha – Ius publicum Regni Poloniae (tom I – 1742, tom II
– 1756) i Ius publicum Prussiae Poloniae (1758),
• Wincentego Skrzetuskiego – Prawo polityczne narodu polskiego i
• Antoniego Trębickiego – Prawo polityczne i cywilne (tom I – 1788, tom II
– 1790).
Natomiast do najważniejszych dzieł prawniczych o charakterze ogól-
nym zalicza się opracowania:
• T. Dreznera – Institutionum iuris Regni Poloniae (księga IV – 1613),
• Mikołaja Zalaszowskiego – Ius Regni Poloniae (tom I – 1699, tom II – 1702), i
• Teodora Ostrowskiego – Prawo cywilne narodu polskiego z 1784 r.
Część II. Prawo partykularne na innych obszarach… 99
Część II. Prawo partykularne na innych obszarach

Rzeczypospolitej
1. Prawo mazowieckie. W okresie średniowiecza Mazowsze posiadało

własny system prawa zwyczajowego. Był on ujęty w odrębnym spisie Zwy-
czaje ziemi mazowieckiej (Consuetudines terrae Mazoviae), składającym się
z 29 artykułów. Jego uzupełnieniem było orzecznictwo sądowe i statuty ksią-
żęce, z których najstarszy pochodził z 1377 r.
Po wcieleniu do Korony (1529) sejm mazowiecki, pragnący zacho-
wać odrębność prawną prowincji, opracował dwie kodyfikacje obejmu-
jące miejscowe prawo zwyczajowe i stanowione. Pierwsza, zwana Zwodem
Prażmowskiego z 1530 r., obejmowała 25 statutów książąt mazowieckich
z lat 1377–1482 oraz zwód prawa zwyczajowego, liczący 248 artykułów.
Druga, zwana Zwodem Goryńskiego, nad którą prace trwały od 1536 r.,
uzyskała w 1540 r. konfirmację królewską. Na jej zawartość składały się
m.in.: zbiór prawa zwyczajowego Mazowsza (259 artykułów), statuty ksią-
żąt mazowieckich z lat 1377–1482, dekrety i przywileje wydane dla Ma-
zowsza przez króla Zygmunta I i konstytucja piotrkowska z 1538 r.
2. Prawo Prus Królewskich. Po wojnie trzynastoletniej, na mocy pokoju

toruńskiego (1466), Prusy Królewskie zostały inkorporowane do Korony.
W 1476 r. król Kazimierz Jagiellończyk rozciągnął na całym obszarze tej pro-
wincji moc obowiązującą prawa chełmińskiego, przez co stało się ono pra-
wem ponadstanowym i ponadpartykularnym.
Z czasem ujawniła się jednak niechęć szlachty do tego systemu prawa,
zwłaszcza w dziedzinie prawa rzeczowego i spadkowego. Drogi szlachty
i mieszczaństwa dla stworzenia wspólnej kodyfikacji prawa chełmińskiego
rozeszły się ostatecznie po 1585 r. Każdy ze stanów zaczął opracowywać od-
rębne dla siebie prawo. Postęp w kodyfikacji pruskiego prawa ziemskiego
nastąpił dopiero w 1597 r., kiedy to na polecenie sejmiku generalnego pru-
skiego opracowanie stosownego projektu powierzono odrębnie Reinholdowi
Heidensteinowi i Mikołajowi Niewieścińskiemu.
W 1598 r. sejm warszawski, a następnie król Zygmunt III Waza zatwier-
dzili pierwszy z projektów, który zaczął obowiązywać jako prawo ziemskie
szlachty Prus Królewskich (Ius terrestre nobilitatis Prussiae Regalis), zwane
popularnie Korekturą pruską.
3. Prawo litewskie. Geneza prawa litewskiego tkwiła w prawie pruskim.

Do XIV w. jego głównym źródłem był zwyczaj. Od aktu w Krewie (1385)
w prawie litewskim zaczęły być widoczne wpływy prawa polskiego. Najpierw,
na wzór Korony, wielcy książęta rozpoczęli wydawanie przywilejów zarówno
ogólnych, np. wileński z 1387 r., horodelski z 1413 r., jak i dzielnicowych
dla poszczególnych ziem, np. żmudzki z 1492 r., kijowski z 1471, połocki
z 1511 r. Równolegle władcy Litwy zaczęli wydawać statuty książęce. Waż-
niejszy był statut Kazimierza Jagiellończyka z 1468 r. (Sudiebnik), składający
się z 24 artykułów zawierających kazuistycznie ujęte normy prawa karnego.
STATUTY LITEWSKIE
I statut litewski Jego projekt powstał już w 1522 r., ale zatwierdzenie uzyskał dopiero
na sejmie wileńskim w 1529 r. Określa się go jako stary lub statut li-
tewski I. Całość liczyła 244 artykuły, ujęte w 13 rozdziałach. Ich treść
obejmowała zarówno prawo publiczne (ustrój państwa, stany), jak
i prawo sądowe (karne, prywatne i procesowe). Statut opierał się przede
wszystkim na litewskim prawie zwyczajowym i stanowionym, Prawdzie
Ruskiej, Sudiebniku z 1468 r., prawie koronnym oraz pewnych wzorach
bizantyńsko-rzymskich.
II statut litewski W 1551 r. Zygmunt August powołał komisję dla rewizji statutu (10 osób).
Największą w niej rolę odegrali Augustyn Rotundus i Piotr Rozjusz, wy-
bitni znawcy prawa rzymskiego. W 1566 r. komisja ułożyła nową redak-
cję zbioru, który zaczął obowiązywać jako statut litewski II. Liczył on
366 artykułów ujętych w 14 rozdziałach, przy czym całkowitą no-
wością był rozdział dotyczący testamentów. W porównaniu z poprzed-
nim nowy statut wykazywał znaczne wpływy prawa polskiego i rzym-
skiego.
III statut litewski Po unii lubelskiej (1569) nastąpiło znaczne zbliżenie polskiego i litew-
skiego systemu prawnego. Myślano nawet o unifikacji systemów praw-
nych obu państw, do czego zresztą nigdy nie doszło. Prace nad nowym
statutem specjalna komisja rozpoczęła w 1569 r., a zakończyła w 1588 r.,
kiedy to przedstawiony projekt został, za zgodą sejmu, zatwierdzony
przez króla Zygmunta III Wazę jako statut litewski III. Zbiór składał się
z 488 artykułów podzielonych na 14 rozdziałów. Wydany w języku
ruskim, został przetłumaczony na polski w 1614 r. Na ziemiach litew-
skich obowiązywał aż do 1840 r. Statut wywarł duży wpływ na później-
sze kodyfikacje rosyjskie (1649), środkowoeuropejskie i polską praktykę
sądową.
Część IV. Prawo miejskie 101
Część III. Prawo kanoniczne
1. Prawo powszechne. Podstawowym źródłem prawa kanonicznego po-

wszechnego był Corpus Iuris Canonici. Była to oficjalna nazwa na łączne
oznaczenie najważniejszych źródeł tego prawa powstałych w okresie średnio-
wiecza (Dekret Gracjana, Dekretały Grzegorza IX, Liber sextus i Clementinae).
W okresie ruchu soborowego (X.XVI w.) szczególnego znaczenia w prawie
kanonicznym nabrały kanony, czyli uchwały soborowe. W XVI w. najważ-
niejsze uchwały dla Kościoła podjęły sobory: laterański piąty (1512–1517)
i trydencki (1545–1563). Ten ostatni przeprowadził gruntowną reformę Ko-
ścioła, a jego postanowienia odgrywają ogromną rolę aż po dzień dzisiejszy.
Postanowienia soboru trydenckiego przyjął w 1564 r. na sejmie w Parczewie
król Zygmunt August. Duchowieństwo polskie uczyniło to dopiero w 1577 r.
2. Statuty prowincjonalne. Podstawowe źródło prowincjonalnego prawa

kanonicznego stanowiły nadal Statuty Mikołaja Trąby (1420). Od począt-
ków XVI w. były one systematycznie uzupełniane postanowieniami syno-
dów. Stało się to podstawą do powstania kolejnych polskich zbiorów prawa
kanonicznego prowincjonalnego. Pierwszej dokonano na synodzie w 1523 r.,
w formie Zbioru Jana Łaskiego. Kolejną opracował i wydał w 1579 r. biskup
włocławski Stanisław Karnkowski. Była to wprawdzie praca prywatna, ale
używano jej powszechnie w codziennej praktyce. Ostatnią oficjalną kodyfi-
kacją polskiego prawa kanonicznego był Zbiór Jana Wężyka z 1630 r. Stano-
wił on poprawioną wersję Zbioru Karnkowskiego.
Część IV. Prawo miejskie
1. Prawo zwyczajowe
a. Prawo magdeburskie. Podstawowe źródła prawa magdeburskiego
(Zwierciadło saskie, Weichbild) wydrukowano po raz pierwszy w Polsce
w Statucie Łaskiego (1506). Nie miały one charakteru urzędowego, gdyż zna-
lazły się w części zbioru nieobjętej konfirmacją Aleksandra Jagiellończyka.
Druk w języku łacińskim oparto na przestarzałych tłumaczeniach pisarza
sandomierskiego Konrada z XIV w. Nowego przekładu tych źródeł na łacinę,
na podstawie tekstów niemieckich, dokonał w 1535 r. Mikołaj Jaskier – pisarz
krakowski. Jego dzieło uzupełniały: romanistyczna glosa, streszczenia po-
szczególnych artykułów i indeks alfabetyczny. Po zatwierdzeniu przez króla
praca ta stała się oficjalnym zbiorem prawa niemieckiego obowiązującego
w Polsce.
b. Prawo chełmińskie
Pierwsza W latach 1552–1554 komisja kodyfikacyjna z biskupem warmińskim

kodyfikacja S. Hozjuszem na czele opracowała pierwszy projekt kodeksu, który spotkał
się z silnym oporem szlachty, krytykującej zasady obowiązującej w prawie
chełmińskim spadkowym sukcesji flamandzkiej (zapewniała ona wdowom
połowę majątku zmarłego, a córkom równe prawa spadkowe jak synom).
W 1566 r. komisja, obradująca w Lidzbarku Warmińskim, ustaliła ostateczną
redakcję kodeksu (rewizji), zwaną Ius Culmense correctum, albo popular-
nie rewizją lidzbarską lub heilsberską (od miejsca powstania). Kodeks
wprawdzie nie uzyskał sankcji królewskiej, jednak stosowano go w biskup-
stwie warmińskim. Składał się z pięciu ksiąg, obejmujących łącznie 325 ar-
tykułów.
Druga W 1578 r. powołano nową komisję kodyfikacyjną. W 1580 r. na posiedze-
kodyfikacja niu w Nowym Mieście n. Drwęcą przedstawiła ona kolejną rewizję prawa
chełmińskiego, zwaną Ius Culmense emendatum lub nowomiejską. Jej
przekładu z łaciny na polski dokonał Paweł Kuszewicz (1623). Podobnie jak
i poprzednia, również rewizja nowomiejska nie została zatwierdzona przez
króla. Mimo to posługiwały się nią polskojęzyczne miasta południowych
Prus Królewskich, Mazowsza, Kujaw i Podlasia, przez co nazywano ją również
Ius Culmense Polonicum. Dzieliła się na pięć ksiąg i liczyła 369 artykułów
(w wydaniu J.W. Bandtkiego z 1814 r.).
Trzecia Trzecia z kolei kodyfikacja prawa chełmińskiego, zwana Ius Culmense
kodyfikacja revisum lub rewizją toruńską albo gdańską, pochodziła z 1594 r. W jej
opracowaniu nie uczestniczyła już szlachta, której przedstawiciele rozpoczęli
prace nad wydaniem Korektury pruskiej. Rewizja nie uzyskała konfirmacji
ani ze strony sejmiku pruskiego, ani króla. Niemniej jednak przyjęta została
w praktyce sądowej miast Pomorza Gdańskiego. Składała się z 527 artyku-
łów, podzielonych na pięć ksiąg. Traktowały one o:
• prawie publicznym,
• procesie cywilnym,
• prawie rzeczowym i spadkowym,
• zobowiązaniach oraz
• prawie karnym materialnym i procesowym.
Część IV. Prawo miejskie 103
2. Prawo stanowione. Od XVI w. prawotwórcza działalność władz miej-

skich zaczęła wykazywać coraz większą aktywność. Przodowały w niej wiel-
kie miasta pruskie (Gdańsk, Elbląg, Toruń), które na mocy przywilejów
Kazimierzowskich z lat 1454–1457 uzyskały autonomię w zakresie usta-
wodawstwa wewnętrznego. Źródłami prawa stanowionego, obok wcześniej
wydawanych wilkierzy, stały się również ordynacje i rozporządzenia. W mia-
stach pruskich wydawano również obszerne akty prawne, zwane ordyna-
cjami. Niektóre z nich normowały rozmaite dziedziny prawa sądowego. Dla
rozwoju prawa największe znaczenie miały XVIII-wieczne ordynacje gdań-
skie, które wprowadziły do prawa miejskiego zachodnioeuropejskie, postę-
powe i oparte na ideologii liberalizmu gospodarczego konstrukcje prawne.
3. Literatura prawnicza. W XVI w. nastąpił wyraźny rozwój literatury

prawniczej w zakresie prawa miejskiego. Pierwszym poważniejszym dziełem
jest traktat Jana Cervusa Tucholczyka o prawie prywatnym magdeburskim
z 1531 r., znacznie rozszerzony w 1540 r. o kwestie dotyczące prawa rzym-
skiego, ziemskiego i kanonicznego. Obowiązywanie prawa magdeburskiego
w miastach polskich było również przedmiotem rozprawy Jana Cerasimusa
Kirsteina, wójta sądu wyższego prawa niemieckiego na zamku w Krakowie,
z 1557 r. Najważniejszym wszakże znawcą prawa magdeburskiego stał się
w tym stuleciu Bartłomiej Groicki, podwójci i pisarz wspomnianego już wy-
żej sądu krakowskiego [Artykuły prawa magdeburskiego (1558), Porządek
sądów i praw miejskich (1559), Postępek z praw cesarskich (1559), Tytuły
prawa magdeburskiego (1567). Jego dzieła objęły wszystkie dziedziny prawa
miejskiego]. Groicki głosił w nich m.in. program:
• kodyfikacji i reformy prawa miejskiego,
• złagodzenia w prawie karnym surowych przepisów Caroliny,
• posiłkowości prawa rzymskiego,
• unowocześnienia przepisów itp.
Po Groickim nastąpiło znaczne osłabienie badań nad prawem miejskim.
Dopiero w XVIII w. rozgłosu nabrała praca Jakuba Czechowicza – Praktyka
kryminalna, to jest wzór rozumnego i porządnego spraw kryminalnych są-
dzenia (1769), będąca kompendium prawa karnego materialnego i proceso-
wego, opartego na Carolinie i literaturze prawniczej (Jodocus Damhouder,
Benedykt Carpzow).
PRAWO MIEJSKIE
księgi miejskie
prawo zwyczajowe
prawo magdeburskie
prawo chełmińskie
prawo stanowione
wilkierze
rozporządzenia (edykty)
ordynacje
literatura prawnicza
projekt kodyfikacji Macieja Śliwnickiego
kopiarze
Część V. Prawo wiejskie
Głównymi źródłami prawa wiejskiego były:

• zwyczaje,
• ustawy wiejskie,
• inwentarze,
• przywileje,
zaś poznania prawa – księgi sądowe.
Pierwsze ustawy wiejskie uchwalano w XV w., ale ich rozkwit nastąpił
głównie w XVII i XVIII stuleciu. Normowano w nich ustrój wsi, obowią-
zujące prawo sądowe, powinności chłopów i ich świadczenia, stosunki we-
wnętrzne na wsi itp. Najbardziej ustawodawstwo to rozwinęło się we wsiach
Wielkopolski i Prus Królewskich. Do najobszerniejszych należą: Ordynacja
w dobrach Zegrzu i Ratajach z 1733 r., wydana przez radę miejską Poznania
(118 art.), Wilkierz ustanowiony dla starostwa puckiego z 1767 r., wydany
Część VI. Prawo rzymskie 105
przez starostę Ignacego Przebendowskiego (91 art.), Wilkierz albo porządek

w starostwie gniewskim z 1676 r. itd.
Aktami prawnymi zbliżonymi do ustaw wiejskich były inwentarze. Wy-
dawali je panowie i starostowie lub ich urzędnicy z reguły dla wielkich ma-
jątków podzielonych na klucze. Zawierano w nich przepisy dotyczące admi-
nistracji wiejskiej, gospodarki rolnej oraz postępowania urzędników wobec
poddanych i ich obowiązki.
Nadal też wydawano przywileje zarówno lokacyjne, jak i dotyczące
świadczeń oraz powinności wiejskich. Te ostatnie liczne były zwłaszcza dla
królewszczyzn, przybierając formę zwolnień od określonych obowiązków
lub rozporządzeń ograniczających wyzysk chłopa. W coraz większym zakre-
sie zakładano też księgi wiejskie. Z reguły prowadzono je w języku polskim,
który zastąpił łacinę. Przeważnie były to księgi gromadzkie, rzadziej księgi
sądu patrymonialnego pana, np. księgi wielkorządcy krakowskiego, zacho-
wane od 1549 r.
Część VI. Prawo rzymskie
Prawo rzymskie w średniowiecznej Polsce odgrywało rolę niewielką.

Na szerszą skalę prawem rzymskim zainteresowano się dopiero w epoce Od-
rodzenia. Inicjatywa w kierunku jego poznania wyszła ze strony prawników
i pisarzy politycznych zainteresowanych reformą prawa polskiego. Prawo
rzymskie w ich rozważaniach miało głównie wartość teoretyczną. Przejmo-
wali z niego konstrukcje, instytucje, siatkę pojęć i zasady prawne, które wy-
korzystywali do prac nad projektami kodyfikacji prawa polskiego i we wła-
snej twórczości prawniczej. Nieliczni opowiadali się za oparciem systemu
prawa polskiego w całości lub części na prawie rzymskim (Andrzej Frycz
Modrzewski), stosowaniem go razem z prawem kanonicznym, jako prawa
posiłkowego, uzupełniającego luki (J. Przyłuski), ewentualnie traktowa-
niem go jako prawa subsydiarnego (M. Zalaszowski). Na szerokie stosowanie
prawa rzymskiego nie było jednak przyzwolenia ze strony szlachty obawiają-
cej się wzrostu władzy królewskiej.
Znacznie silniejszym wpływom prawa rzymskiego podlegało prawo miej-
skie. Wynikało to z potrzeb gospodarki towarowo-pieniężnej i oddziaływa-
nia prawa niemieckiego, którego źródła (Zwierciadło saskie i Weichbild) za-
opatrzone były w glosę nakazującą uzupełniać luki w prawie „powszechnym
prawem duchownym i cesarskim” (rzymskim i kanonicznym). Glosę tę roz-
powszechnił M. Jaskier, tłumacząc oba źródła prawa saskiego na łacinę. Naj-
większą rolę w upowszechnieniu prawa rzymskiego w miastach odegrały
ponadto: literatura prawnicza (B. Groicki), orzecznictwo sądowe i kodyfika-

cje prawa (chełmińskiego). W rezultacie prawo rzymskie w prawie miejskim
było powszechnie znane i stosowane w praktyce sądowej. Obowiązywało
jednak nie na zasadzie recepcji formalnej, lecz praktycznej – jako „pisany
rozum”.
Dalszy wzrost zainteresowania prawem rzymskim nastąpił w okresie
Oświecenia, jakkolwiek poważną konkurencję dla niego zaczęła stanowić
doktryna nowożytnego prawa natury. Uwzględniali je w swoich dziełach
prawie wszyscy prawnicy epoki. Tadeusz Ostrowski głosił posiłkowość sto-
sowania prawa rzymskiego, a swój podręcznik polskiego prawa sądowego
oparł na systematyce justyniańskiej. Bardziej umiarkowane poglądy gło-
sił Krystian Bogumił Steiner, który odrzucając subsydiarność prawa rzym-
skiego, postulował jedynie uwzględnienie jego wpływów ogólnych w prawie
polskim. Dalszy wzrost zainteresowania prawem rzymskim nastąpił w okre-
sie prac kodyfikacyjnych nad Zbiorem Andrzeja Zamoyskiego i Kodeksem
Stanisława Augusta. W porównaniu jednak do badań nad prawem rzym-
skim, które rozwinęły się w państwach Europy Zachodniej, udział prawni-
ków polskich był bardzo skromny.
Rozdział III. Prawo prywatne
Część I. Prawo osobowe, małżeńskie i rodzinne
1. Prawo osobowe
a. Zdolność prawna. Zdolność prawna oznacza zdolność bycia podmio-
tem praw i obowiązków.
Prawo polskie przyznawało zdolność prawną zarówno osobom fizycznym, jak
i prawnym.
Zdolność prawna mogła być pełna lub ograniczona bądź w ogóle nie wystę-
pować. Pełną zdolność w prawie feudalnym posiadała osoba fizyczna: wolna,
zdrowa, miejscowa (krajowa), niepozbawiona czci i korzystająca z niej w ra-
mach własnego stanu.
Czynnikami ograniczającymi zdolność prawną były:
• obce pochodzenie (cudzoziemcy) – początkowo nie posiadali oni w ogóle
zdolności prawnej. Pod koniec średniowiecza ich położenie prawne uległo
polepszeniu. Przyczyniły się do tego rozwój międzynarodowej wymiany
handlowej oraz ukształtowanie się zasad prawa gościnnego;
• religia – szczególnie specyficzna była sytuacja Żydów. W odróżnieniu
od innych krajów, Żydzi w Polsce posiadali stosunkowo korzystną sytu-
ację prawną. Jako pierwszy udzielił im ochrony prawnej książę Bolesław
Pobożny w 1264 r. Mimo to Żydzi podlegali rozmaitym ograniczeniom
w rodzaju: obowiązku zamieszkiwania w odrębnych dzielnicach oraz no-
szenia odznak i czapek, zakazu nabywania własności i dzierżenia dóbr
ziemskich, utrzymywania służby chrześcijańskiej, niemożliwości zawiera-
nia małżeństw z chrześcijanami itp. Z drugiej strony prawo: zezwalało im
na udzielanie pożyczek na procent (lichwa), nadawało szczególną ochronę
jako tzw. sługom skarbu, zaostrzało sankcję za ich zabicie, przyznawało
pewne prawa procesowe itp.;
• stan – najszerszy zakres zdolności prawnej posiadała szlachta, zastrze-
gały ją dla niej liczne prawa, przywileje i inne akty prawne. Węższy zakres
zdolności prawnej przysługiwał duchowieństwu, zwłaszcza od czasów re-
formacji (XVI w.). Najważniejsze ograniczenia duchowieństwa dotyczyły:
rozporządzania majątkiem, nabywania praw spadkowych, przekazywania
108 Rozdział III. Prawo prywatne
na rzecz duchownych nieruchomości itp. Ograniczenia mieszczan obej-

mowały przede wszystkim dziedzinę majątkową (zakaz nabywania i po-
siadania dóbr ziemskich) oraz polityczną (zakaz piastowania urzędów
państwowych i wyższych godności duchownych). Najbardziej ograni-
czona była zdolność prawna chłopów, zwłaszcza w okresie gospodarki fol-
warczno-pańszczyźnianej (XVI–XVIII w.). Formalnie chłopi bez zgody
pana nie mogli nawiązywać żadnych stosunków prawnych (zawierać
małżeństwa, opuszczać wsi, występować w sądzie, rozporządzać mająt-
kiem itp.). W praktyce ograniczenia te nie były rygorystycznie egzekwo-
wane;
• płeć – początkowo pełną zdolność prawną posiadali jedynie mężczyźni.
Kobiety były w niej ograniczone. Nie posiadały one zwłaszcza prawa dzie-
dziczenia nieruchomości i sprawowania opieki. Większość tych ograni-
czeń od schyłku średniowiecza była wprawdzie znoszona, jednak w daw-
nym prawie polskim nigdy nie doszło do całkowitego zrównania praw
mężczyzn i kobiet. Sytuacja prawna kobiety zależała też od obowiązują-
cego systemu prawa i regionu;
• cześć – zła sława miała spory wpływ na ograniczenie zdolności prawnej.
Wynikała ona z: nagannego postępowania (np. odstępstwo od wiary, zła-
manie przysięgi, niedochowanie przyrzeczenia), wykonywania „niehono-
rowego” zawodu (np. kata, komedianta), pochodzenia pozamałżeńskiego
oraz uprawiania zabronionych zajęć.
Zdolności prawnej całkowitej nie posiadali: niewolni, wywołańcy-infamisi, ba-
nici, wygnańcy, początkowo cudzoziemcy, a niekiedy również osoby upośle-
dzone fizycznie lub umysłowo, w zależności od stopnia choroby.
Niewolnych traktowano jak rzeczy nieruchome (osadzeni na gruncie
pańskim) lub ruchome (na równi ze zwierzętami).
Nabycie zdolności prawnej wiązało się z dwoma warunkami:
• urodzeniem się dziecka żywego i bez wad fizycznych oraz
• przyjęciem do rodziny, co następowało przez symboliczne podniesienie
dziecka przez ojca.
Płód w łonie matki nie posiadał wprawdzie zdolności prawnej, ale był oto-
czony opieką prawa karnego.
Utrata zdolności prawnej następowała wskutek śmierci fizycznej lub fik-
cyjnej (później zwanej cywilną), którą powodowało wywołanie i banicja lub
wstąpienie do klasztoru.
Część I. Prawo osobowe małżeńskie i rodzinne 109
b. Zdolność do czynności prawnych. Jest to zdolność do bycia podmio-

tem praw i obowiązków mocą własnego działania. Nie wszyscy posiadający
zdolność prawną mieli jednocześnie zdolność do czynności prawnych. Czyn-
nikami, które ją ograniczały, były: wiek, płeć i zdrowie.
W średniowieczu życie człowieka dzielono, z punktu widzenia zdolności
do czynności prawnych, na dwa okresy: małoletności i pełnoletności (lata
sprawne). W czasach nowożytnych dodano jeszcze roztropność (lata doj-
rzałe). Początkowo małoletniość kończyła się z chwilą osiągnięcia dojrza-
łości fizycznej i psychicznej, co określano na podstawie przeprowadzanych
oględzin.
GRANICE WIEKOWE MAŁOLETNOŚCI

Statut warcki (1423) 15 lat dla chłopców i 12 lat dla dziewcząt
Praktyka sądowa
18 lat dla chłopców i 14 lat dla dziewcząt
(od drugiej połowy XVII w.)
Konstytucja z 1768 r. 18 lat dla chłopców i 12 lat dla dziewcząt
Małoletni zasadniczo nie posiadali zdolności do czynności prawnych.

Z kolei lata sprawne, w prawie ziemskim, ustalono na okres do 24. roku ży-
cia, natomiast w prawie miejskim ich kres przypadał z reguły na 21 rok ży-
cia. Osoby w latach sprawnych posiadały ograniczoną zdolność do czynno-
ści prawnych. Do podejmowania czynności prawnych potrzebowały zgody
lub asystencji ojca albo opiekuna.
W okresie lat dojrzałych posiadało się pełną zdolność do czynności
prawnych. W prawie miejskim kończyły się one wraz z osiągnięciem wieku
70 lat, co powodowało konieczność korzystania przez dalszy okres życia
z asystencji kuratora.
Kobiety posiadały ograniczoną zdolność do czynności prawnych. Pozostawały
one przez cały czas pod męską kuratelą.
Najpierw była to opieka ojca, a w razie jego braku – innego męskiego
krewnego, później męża. Bardziej samodzielna w prawie polskim była
wdowa, której przysługiwało prawo zarządu majątkiem po zmarłym mężu
oraz opieka nad nieletnimi dziećmi. Sytuacja prawna kobiety uległa pewnej
poprawie u schyłku średniowiecza (XIV–XV w.). W czasach nowożytnych
(od XVI w.) jej położenie prawne uległo ponownemu osłabieniu, np. Korek-
tura pruska (1598) podporządkowała kobiety prawie całkowicie władzy mę-
skiego opiekuna, a Zbiór praw sądowych (1778) wprowadzał obowiązkową
kuratelę dla wszystkich kobiet. Części tych ograniczeń nie przewidywało
prawo miejskie, głównie w zakresie prowadzenia handlu.
Zdolność do czynności prawnych wymagała zdrowia fizycznego i umysło-

wego.
Brało to swoje uzasadnienie z przekonania, że ludziom chorym brakuje
zdrowego rozsądku. W związku z tym chorzy, będąc ograniczonymi lub po-
zbawionymi zdolności do czynności prawnych, mogli je podejmować tylko
w obecności ustanowionego sądownie opiekuna lub kuratora. Z czasem
za chorobę zaczęto uznawać również marnotrawstwo.
c. Osoby prawne. Osoby prawne (sztuczne) występowały w formie kor-
poracji (stowarzyszeń) lub fundacji (zakładów). Pojęcie osoby prawnej jako
osoby fikcyjnej, oderwanej od osób fizycznych, sformułowali w XIV w. ko-
mentatorzy. W XVII w. zastąpiła je koncepcja prawnonaturalna, wywodząca
osobę prawną z umowy społecznej.
KORPORACJE FUNDACJE
Stanowiły związek osób, zbiorowość. Powstawały na mocy aktu fundacyjnego, z woli
Posiadały one zdolność prawną jako ca- założyciela, który przeznaczał na określony
łość, samodzielna jednostka. W okre- cel pewien majątek. Fundatorami były zarówno
sie średniowiecza za korporacje uzna- osoby duchowne, jak i świeckie. Szczególnie roz-
wano m.in.: samo miasto, istniejące powszechnione były w okresie średniowiecza
w mieście związki (cechy, gildie), opola, fundacje na rzecz Kościoła (klasztory, szpitale,
gromady wiejskie posiadające własny kościoły itp.). Najpierw w XVI w. władze miejskie,
majątek nieruchomy i ruchomy, uniwer- a następnie w XVII w. władze państwowe za-
sytety, gminy żydowskie itp. Państwo częły ograniczać, a potem uniemożliwiać tworze-
za osobę prawną zaczęto uważać do- nie nowych fundacji na rzecz Kościoła, co jednak
piero od chwili nabrania cech publicz- do końca nie zostało zrealizowane. W czasach
noprawnych (od XIV w. w formie kon- nowożytnych upowszechniły się fundacje świec-
strukcji Korony Królestwa Polskiego). kie, dla których istniało poparcie ze strony władz
(przytułki, ochronki, bursy, łaźnie itp.).
2. Prawo małżeńskie
a. Zawarcie małżeństwa. Początkowo prawo małżeńskie osobowe miało
charakter świecki. Po przyjęciu chrześcijaństwa Kościół, podporządkowując
sobie instytucję małżeństwa, spowodował, że nabrało ono charakteru wy-
znaniowego. Takim pozostawało ono od XIII do końca XVIII w. Do XIII w.
zawarcie małżeństwa było umową formalną, aktem świeckim obejmującym
dwa stadia: zmówiny i zdawiny.
ZMÓWINY Były wstępną umową małżeńską, zawieraną między rodzicami lub opieku-
nami przyszłych małżonków. Dokonywano ich za pośrednictwem tzw. dzie-
wosłęba, często również w obecności świadków. Umowa taka zawierała: zobo-
wiązanie do zawarcia w przyszłości małżeństwa, określenie terminu zawarcia
ślubu i warunki materialne małżeństwa. Przy jej zawarciu narzeczony uiszczał
ojcu (opiekunowi) narzeczonej symboliczny zadatek (drobna suma pieniędzy,
obrączka), w zamian otrzymując przedmioty symbolizujące wykonanie zobo-
wiązania (laskę, różdżkę).
ZDAWINY Były uroczystą czynnością prawną, stanowiącą wykonanie zmówin. Odda-
(ślub) niu panny młodej towarzyszyły różne obrzędy (zdjęcie wianka, wiązanie rąk
ręcznikiem itp.), przenosiny, czyli przeprowadzenie się panny młodej do domu
męża, oraz pokładziny, stanowiące dopełnienie małżeństwa. Wraz z przyję-
ciem chrześcijaństwa prawo małżeńskie osobowe stopniowo zaczął sobie pod-
porządkowywać Kościół. Początkowo sprowadzało się to do błogosławienia
małżeństwa świeckiego przez kapłana, zazwyczaj nazajutrz po ślubie. Stop-
niowo zaczęło się przyjmować zawieranie małżeństwa zgodnie z zasadami
prawa kanonicznego. Wymagało ono: złożenia stosownego oświadczenia woli,
braku przeszkód i zawarcia go w obliczu Kościoła. Formę kościelną nakazał
stosować w Polsce od 1197 r. Piotr z Kapui, legat papieski. W praktyce jednak
nie od razu jej przestrzegano, zwłaszcza wśród ludności wiejskiej. Ostatecz-
nie forma kościelna małżeństwa zapanowała w Polsce od soboru trydenckiego
(1545–1563), kiedy w Polsce przyjęto przepisy dekretu Tametsi (1563), prze-
widującego, pod rygorem nieważności, zawarcie małżeństwa przez złożenie
stosownego oświadczenia woli przed właściwym proboszczem parafii jednej
ze stron (zazwyczaj panny młodej) i w obecności 2 świadków.
b. Przeszkody małżeńskie. Prawo kanoniczne stworzyło rozbudowany ka-

talog przeszkód małżeńskich. Dzielono je na zrywające i wzbraniające.
PRZESZKODY MAŁŻEŃSKIE
zrywające wzbraniające
powodowały nieważność małżeństwa nie dopuszczały do zawarcia
małżeństwa, ale zawarte wbrew
nim nie czyniły go nieważnym
• pokrewieństwo – w linii prostej zakaz bezwzględny, • odmienność wyznania,
w linii bocznej do określonego stopnia (początkowo • wiek,
V stopnia komputacji rzymskiej – stopnie liczone we- • choroba psychiczna.
dług liczby rodzeń; następnie przyjęto komputację
kanoniczą – stopnie liczone według liczby pokoleń
oddzielających osoby od wspólnego przodka; Od X w.
do 1215 r. obowiązywał zakaz małżeństw między krew-
nymi do VII stopnia komputacji kanonicznej. Sobór late-
rański IV (1215) ograniczył te przeszkody do stopnia IV,
czyli do prawnuków po rodzeństwie);
• powinowactwo;
• pokrewieństwo sztuczne (adopcja, pokrewieństwo du-
chowe między rodzicami chrzestnymi a chrześniakami);
• wyższe święcenia duchowne;
• śluby zakonne;
• istniejące już małżeństwo;
• przymus;
• impotencja itp.
Podstawowym powodem ustania małżeństwa była w każdym syste-

mie prawnym śmierć jednego z małżonków. W czasach przedchrześcijań-
skich prawo przewidywało również rozwiązanie małżeństwa przez swoisty
rodzaj rozwodu. Następował on za obopólną zgodą w formie układu lub
przez jednostronne oddalenie żony przez męża, w razie zaistnienia przy-
czyn przewidzianych przez prawo, np. bezpłodność, cudzołóstwo oraz ska-
zanie męża na proskrypcję (fikcyjną śmierć, pozbawienie praw). Prawo ka-
noniczne, uznające małżeństwo za sakrament, rozwodów nie dopuszczało.
Zezwalało jednak na unieważnienie małżeństwa. Następowało ono w razie:
stwierdzenia wad w oświadczeniu woli (np. przymus) lub formie jego zawar-
cia (np. brak księdza), ujawnienia się przeszkód zrywających, niedopełnienia
w sensie fizycznym i wstąpienia jednego z małżonków do klasztoru. Zakaz
rozwodów Kościół łagodził dopuszczeniem separacji „od stołu i łoża”. Miała
ona charakter czasowy lub stały. Następowała za obopólną zgodą stron lub
na podstawie orzeczenia sądowego. Separacja oznaczała faktyczne rozdziele-
nie małżonków, ale bez możliwości zawarcia przez nich nowego małżeństwa.
Natomiast w prawie innych wyznań chrześcijańskich (protestantyzm, pra-
wosławie) i religii (islam) rozwód był dopuszczalny.
c. Stosunki osobowe między małżonkami. Średniowieczne prawo mał-
żeńskie osobowe opierało się na dominującej pozycji męża. Przez cały czas
trwania małżeństwa żona pozostawała pod jego władzą i opieką (mundium).
Małżeńskie stosunki majątkowe regulowało wyłącznie prawo świeckie,
rozstrzygały sądy stanowe. Wspólny majątek małżeński tworzyła masa ma-
jątkowa męża oraz składniki wniesione przez żonę. Wielkość i rodzaj tego
majątku regulowały umowy przedślubne (intercyzy), zawierane przy okazji
zaręczyn i wpisywane do ksiąg sądowych.
Pierwotnie żona wnosiła wyprawę, zwaną też szczebrzuchem. Składały
się na nią:
• rzeczy ruchome (konie, bydło, powozy),
• przedmioty osobistego użytku (szaty, pościel, biżuteria itp.) oraz
• sprzęt służący do prowadzenia gospodarstwa domowego (garnki itp.).
Instytucją późniejszą od wyprawy, wykształconą pod wpływem prawa
rzymskiego, był posag (dos). Posag stanowił część spadkową majątku córki
po rodzicach, uiszczaną jako wyposażenie z jej majątku rodzinnego, po za-
warciu małżeństwa. Obejmował gotówkę, ruchomości lub nieruchomości,
przy czym o jego wysokości decydowały z reguły zwyczaje miejscowe lub in-
tercyza. Wyposażenie kobiety było obowiązkiem ojca, a po jego śmierci braci
(konstytucja z 1588 r.) i musiało być wpisane do ksiąg sądowych (1496).
Otrzymanie posagu pozbawiało kobietę praw do spadku po rodzicach.

Za wniesienie posagu mąż odwzajemniał się żonie wianem (dotalicium).
W Polsce instytucja ta ostatecznie wykształciła się dopiero w XIV w. Wiano
ustanawiano najpierw na ruchomościach, później na nieruchomościach
(szlachta). Z czasem zaczęto je określać w pieniądzach. Z reguły wysokość
wiana odpowiadała wielkości posagu, ale były od tego liczne odstępstwa,
zwłaszcza w prawie miejskim, które było korzystniejsze dla żony.
3. Prawo rodzinne
a. Rodzina i dzieci. Rodzina tworzyła się w sposób naturalny przez urodze-
nie w małżeństwie lub przez osobne czynności prawne. Na jej czele stał ojciec
rodziny (pater familias), któremu podlegali wszyscy domownicy.
Pierwszą osobą wchodzącą pod władzę ojcowsko-mężowską była żona.
Następnie obejmowała ona dzieci z pełnoprawnego małżeństwa (dzieci
prawe). Władza ojca nad dziećmi prawymi była bardzo rozległa. Od niego
bowiem zależało, czy nowo narodzone dziecko w ogóle zostanie przyjęte
do rodziny, przysługiwało mu też prawo karcenia czy też wydania zgody
na małżeństwo. Władza ojcowska nad synem gasła z chwilą uzyskania przez
niego dojrzałości fizycznej lub gospodarczego usamodzielnienia się. Temu
ostatniemu ojcowie częstokroć się przeciwstawiali, utrzymując tzw. nie-
działy ojcowskie, czyli wspólne gospodarstwo z synami, którym zarządzali.
Władza ojca nad córką gasła z chwilą zawarcia małżeństwa lub wstąpienia
do klasztoru.
Istotne zmiany w sytuacji prawnej dzieci prawych zaszły dopiero
w XVIII w., np. Zbiór praw sądowych (1778) przewidywał „rządy ojca
i matki w rodzinie”. Pełnię praw posiadały tylko dzieci prawe, zrodzone
z prawowitego małżeństwa. Dzieci nieprawe, pochodzące ze związków po-
zamałżeńskich lub małżeństw nieważnych, praw nie posiadały. Ich sytu-
acja prawna ulegała zresztą ustawicznemu pogorszeniu, co było skutkiem
oddziaływania Kościoła, tępiącego wszelkiego rodzaju związki grzeszne.
W stosunku pokrewieństwa pozostawały one tylko z matką i jej rodziną.
Po ojcu nie przyjmowały niczego: nazwiska, praw spadkowych, przywilejów
szlacheckich itp.
Obok pokrewieństwa naturalnego wykształciło się również pokrewień-
stwo sztuczne – adopcja (przysposobienie). W Polsce pojawiła się ona już
w XIII w., głównie wśród rycerstwa-szlachty. Początkowo miała charak-
ter familijnoprawny, rodząc stosunek ojca do syna. Później nabrała charak-
teru majątkowego, służąc jako forma przekazania majątku nieruchomego
na wypadek śmierci, co pozostawało w związku z istniejącymi ogranicze-

niami swobody testowania i alienacji. Za zgodą krewnych prawo adopcji
przysługiwało również kobietom. Przysposobienie występowało ponadto
w formie: adopcji braterskiej (zapewniała wzajemne dziedziczenie po sobie),
adopcji do herbu (umożliwiała przedostanie się plebejuszy do szlachty) i ad-
opcji w obrębie dynastii (umożliwiała następstwo tronu).
b. Opieka. Opieka była instytucją prawną zastępującą naturalną władzę oj-
cowską. Pierwotnie występowała jako opieka przyrodzona (naturalna, testa-
mentowa). Powierzano ją z reguły najbliższemu krewnemu w linii męskiej.
Od XV w. (statut warcki z 1423 r.) pierwszeństwo uzyskała opieka testamen-
towa (ojcowska). Sprawowała ją osoba wyznaczona przez ojca w testamencie
zarówno spośród krewnych, jak i spoza nich. W razie braku opiekunów natu-
ralnych lub testamentowych opiekę przejmował opiekun urzędowy, wyzna-
czany przez właściwą władzę (opieka nadana, urzędowa). Natomiast opieka
zwierzchnia należała do monarchy, który był ponadto uznawany za szcze-
gólnego opiekuna wszystkich wdów i sierot.
c. Kuratela. Kuratela była opieką nad dorosłymi. Zaczęto ją ustanawiać
od XVI w. pod wpływem prawa rzymskiego. Kuratela obejmowała opiekę
nad: osobami, które osiągnęły lata sprawne, a jeszcze nie osiągnęły lat doj-
rzałych, starcami, upośledzonymi fizycznie i umysłowo, marnotrawcami
i kobietami. Ustanawiano ją na wniosek samych podopiecznych, rodziny,
a nawet króla.
Część II. Prawo rzeczowe
1. Pojęcie rzeczy i ich podział. W prawie wczesnofeudalnym za „rzecz”

uznawano jedynie przedmioty materialne i niewolnych. Z czasem, pod
wpływem prawa rzymskiego, do rzeczy zaczęto zaliczać także rzeczy nie-
zmysłowe, uprawnienia majątkowe o charakterze abstrakcyjnym.
Podstawowe znaczenie w prawie średniowiecznym miał podział na rzeczy:
• nieruchome (zaliczano do nich przede wszystkim ziemię i wszystko to,
co było z gruntem trwale złączone oraz prawa związane z nieruchomo-
ściami, a nawet prawa przysługujące szlachcicowi względem chłopów
poddanych) i
• ruchome (zaliczano do nich wszystkie rzeczy pozostałe oraz prawa rze-
czowe do nich się odnoszące).
Część II. Prawo rzeczowe 115
2. Posiadanie. Posiadanie, zwane w polskiej terminologii prawnej dzier-

żeniem, było faktycznym władztwem osoby nad rzeczą. W prawie wcze-
snośredniowiecznym z braku precyzyjnej terminologii prawniczej nie było
jeszcze ścisłego rozgraniczenia posiadania od własności będącej władztwem
prawnym osoby nad rzeczą. W tych warunkach każde władztwo osoby nad
rzeczą – faktyczne czy prawne – było do niej prawem. Posiadanie w prawie
rzymskim wymagało dwóch elementów składowych – fizycznego władania
rzeczą (corpus) i woli osoby władającej (animus).
W prawie średniowiecznym jedynie posiadanie ruchomości polegało za-
wsze na faktycznym dzierżeniu rzeczy. Posiadanie nieruchomości nie było
uzależnione od detencji. Jego zasadą było pobieranie pożytków z nierucho-
mości. W związku z tym posiadaczy gruntu dzielono na:
• bezpośrednich (którzy ziemię uprawiali i zbierali z niej plony) i
• pośrednich (którzy pobierali z ziemi czynsz lub inne korzyści).
Z konstrukcji tej wykształciło się pojęcie własności podzielonej. Zgod-
nie z nią właścicielowi bezpośredniemu przyznawano władanie fizyczne nad
rzeczą w cudzym imieniu, a właścicielowi pośredniemu wolę posiadania rze-
czy dla siebie.
Posiadanie jako władztwo faktyczne było szczególnie narażone na zagro-
żenia i nadużycia. Pierwotnie w ochronie posiadania było szczególnie ży-
wotne stosowanie pomocy własnej, tak dla odzyskania utraconego posiada-
nia, jak i do nabycia nowego. W związku z tym, że władanie rzeczami było
zjawiskiem powszechnym, a normalny proces sądowy uciążliwy i długo-
trwały, sprawa wymagała pilnego rozwiązania. Z czasem więc zaczęła się
kształtować, pod wpływem prawa rzymskiego i kanonicznego, ochrona po-
siadania w formie uproszczonego i skróconego postępowania sądowego,
zwanego procesem posesoryjnym.
3. Proces posesoryjny. W Polsce proces posesoryjny zaczął się kształtować

w XIII w. (na Śląsku). Jego źródła tkwiły w prawie zwyczajowym, uzupełnio-
nym wpływami rzymsko-kanonicznymi. Zapoczątkowały go w XIV w. kary
nakładane przez sądy władcy lub starosty za samowolne zajazdy lub usta-
nawianie zakładów przez osoby roszczące pretensje do określonych grun-
tów. Mandaty restytucyjne króla i starostów, przywracając posiadanie nie-
ruchomości, nie rozstrzygały jednak o prawach do nich. W XV w. ochronę
posesoryjną wyraźnie już ustanowiły zwyczaje ziemi łęczyckiej, nakazujące
przywrócić posiadaczowi utracone posiadanie, kierując jednocześnie wła-
ściciela na drogę procesu petytoryjnego, w którym mógł udowodnić swoje
prawo własności, powodując w przyszłości zmianę w zakresie posiadania.
Rozwiązanie takie miało na celu utrzymanie porządku prawnego, wyłączenie

samopomocy i wzmocnienie pozycji posiadaczy. W XVI w., najpierw Korek-
tura praw (1532), a następnie konstytucje sejmowe ostatecznie określiły za-
sady procesu posesoryjnego. Od 1543 r. toczył się on przed sądem grodzkim.
Skargę posesoryjną należało wnieść w ciągu miesiąca od daty gwałtownego
pozbawienia posiadania (wybicia z dóbr). Na jej podstawie urząd grodzki
przeprowadzał dochodzenie (skrutynium, rekwizycja). Po stwierdzeniu jej
zasadności sąd wprowadzał powoda w posiadanie dóbr, ale bez badania
samego tytułu posiadania, co było przedmiotem odrębnego procesu pety-
toryjnego. Rozwiązanie takie miało przeciwdziałać samowolnym zajazdom
ze strony magnaterii i szlachty.
4. Własność. Własność oznacza prawne władztwo osoby nad rzeczą. Po-

czątkowo nie uznawano jej za osobną konstrukcję prawną, uważając jedynie
za najwyższy stopień posiadania. Zasadniczo w dawnej Polsce nie doszło też
do jej precyzyjnego zdefiniowania. Oznaczano ją zazwyczaj w sposób opi-
sowy. Na określenie własności używano też pojęcia posiadania, z zaznacze-
niem, że jest ono dzierżeniem wieczystym, dziedzicznym. W XV w. zaczął
się pojawiać termin dominium (władztwo) lub proprietas. Polskie określenie
spotkać można dopiero w prawie XVI w.
5. Formy własności
FORMY WŁASNOŚCI
własność podzielona własność alodialna własność zbiorowa
a. Własność podzielona. W prawie feudalnym krajów europejskich naj-

ważniejsze prawo własności, jakim była własność ziemi, przybrało wszędzie
formę własności podzielonej. Polegała ona na tym, że na jednej nierucho-
mości ziemskiej istniały dwa rodzaje własności:
• własność bezpośrednia, zwana zwierzchnią (dominium directum), i
• własność podległa, zwana użytkową (dominium utile).
Podział ten, stanowiący podstawę ustroju feudalnego, zaczął się w Polsce
rozwijać od XII w. wraz z osadnictwem chłopów. Wynikało z niego, że każdy
z właścicieli miał innego rodzaju tytuł i uprawnienia. Własność zwierzchnia
ziemi należała do pana feudalnego. Z tego tytułu przysługiwało mu prawo
żądania czynszu i innych świadczeń ustalonych zwyczajowo lub w doku-
mencie lokacyjnym. Natomiast własność użytkowa należała do chłopa.
W XII w. określano ją najpierw jako posiadanie (possesio), zaś później jako

dziedzictwo (haereditas). W XIII w., wraz z osadnictwem na prawie niemiec-
kim, zaczęto przyjmować zasadę, że może być ona nabyta od pana za pie-
niądze, co określono jako prawo zakupne. Wynikało z niego, że nadział nie
mógł być chłopu odebrany bez stosownego odszkodowania, ale mógł być
przekazany w drodze dziedziczenia oraz być alienowany za zgodą pana lub
sołtysa.
b. Własność alodialna. Własność szlachecka w Polsce była własnością
pełną, wolną, niepodporządkowaną innemu władztwu prawnemu, a więc
własnością alodialną. Odróżniało ją to od własności lennej, dominującej
w Europie Zachodniej, gdzie prawa wasala były ograniczone zwierzchnim
władztwem seniora. Z posiadaniem własności alodialnej związany był obo-
wiązek służby wojskowej, stąd ziemię tę nazywano dobrami na prawie rycer-
skim. W XVI w. obowiązki wojskowe szlachty uległy znacznemu ogranicze-
niu. Nie osłabiło to jednak własności alodialnej szlachty, która uwolniona
od wszelkich ograniczeń wynikających z tytułu regaliów, np. zniesienie
w 1538 r. regale bartnego, a w 1576 r. regale górniczego, stanowiła do końca
dawnej Polski podstawę pozycji tego stanu w państwie. Zmiany dotyczące
własności, jakie zaszły w drugiej połowie XVIII w., ostatecznie zreformowały
ją w konstrukcję wyłącznego i nieograniczonego władztwa prawnego nad
rzeczą.
c. Własność zbiorowa. Rzeczy ruchome były niemalże od początku przed-
miotem wyłącznej własności indywidualnej. Natomiast własność nierucho-
mości, a zwłaszcza ziemi, przez długi czas utrzymywała się jako własność
zbiorowa. W polskim prawie ziemskim określano ją jako niedział rodzinny.
Występował on w formie niedziału ojcowskiego, polegającego na wspólno-
cie ziemi ojca z synami i córkami, bądź niedziału braterskiego, będącego
wspólnotą rodzeństwa, głównie braci, w którym mogły też uczestniczyć nie-
zamężne siostry i inni krewni. Niedział był własnością pospólnej ręki. Jego
członkowie posiadali wyłącznie własność zbiorową, nie mając prawa do jej
idealnych części. Prawo własności przysługiwało zatem wszystkim członkom
niedziału w stosunku do całej rzeczy.
W niedziale ojcowskim jednak największe prawa posiadał ojciec, który
jako głowa rodziny zarządzał nieruchomością. W niedziale braterskim
członkowie mieli równe prawa.
Z czasem rozwinął się też niedział częściowy, polegający na tym,
że grunty orne stanowiły własność indywidualną, natomiast niedział ro-
dzinny tworzyły tylko łąki, lasy i wody służące całej wspólnocie rodzinnej
lub nawet wiejskiej.
6. Ograniczenia własności
a. Regalia. Regalia były zastrzeżonymi wyłącznie dla monarchy prawami
gospodarczymi. Zapewniały one panującemu prowadzenie działalności go-
spodarczej na zasadzie monopolu. Niektóre z nich ograniczały własność
ziemską. W okresie rozdawnictwa immunitetów zaczęły tracić na znaczeniu,
wchodząc w skład prawa rycerskiego.
b. Prawo bliższości. Prawo bliższości powstało w okresie tworzenia się
indywidualnej własności ziemi. Przysługiwało krewnym, ograniczając alie-
nację nieruchomości. Dotyczyło wyłącznie dóbr dziedzicznych, zapewniając
osobom posiadającym lepsze prawa (bliższe) wyłączenie od nabycia nieru-
chomości osób posiadających dalsze prawa (gorsze).
PRAWO BLIŻSZOŚCI
pierwokup retrakt (wykup)

polegało na tym, że krewni, polegało na wykupie dóbr od nabywcy przez
w kolejności pokrewieństwa krewnych zbywcy, za cenę kupna. Od XV w. zaczęło
mieli pierwszeństwo w nabyciu podlegać ograniczeniom poprzez ustalenie
nieruchomości dziedzicznej. 6-tygodniowego terminu dochodzenia roszczeń
Dopiero gdy z niego nie skorzystali, i uiszczenia sumy wykupu oraz wykluczenie jego
właściciel mógł je zbyć osobie stosowania przy umowie zamiany i darowizny.
obcej. Zasadniczo zanikło w prawie Prawo retraktu ostatecznie zniosły ustawa z 1768 r.
ziemskim w XIV w. i rezolucja Rady Nieustającej z 1777 r.
c. Prawo sąsiedzkie. Ograniczenia z tytułu prawa sąsiedzkiego wymieniał

już Najstarszy zwód prawa polskiego. Przyznawał on sąsiadowi prawo za-
brania chmielu przerastającego z sąsiedzkiego ogrodu, jeżeli ten nie został
usunięty na jego wcześniejsze żądanie. Zezwalał też zbierać spadające na jego
grunt owoce, ale bez otrząsania lub zrywania z przerastających drzew.
d. Ordynacje. Ordynacje stanowiły odpowiednik wywodzonego z prawa
rzymskiego fideikomisu, polegającego na tym, że spadkodawca zobowiązy-
wał spadkobiercę, aby spadek po sobie przekazał wyznaczonej osobie. Za-
częły powstawać pod koniec XVI w., głównie wśród magnaterii. Ordynacja
polegała na wyjęciu majątku ziemskiego z mocy przepisów ogólnych i pod-
porządkowaniu go normom specjalnym, co wymagało uchwały sejmu.
7. Nabycie własności
NABYCIE WŁASNOŚCI
pierwotne pochodne
niezależne od czyichkolwiek uprawnień przeniesienie prawa własności z jednej osoby
poprzednich; powstanie nowego prawa na drugą
Zawłaszczenie (occupatio) – nabycie własno- Dla nabycia własności rzeczy nieruchomej
ści rzeczy poprzez objęcie w posiadanie rze- wymagano:
czy niczyjej lub porzuconej. Rzecz ruchomą • tytułu prawnego oraz
zawłaszczało się przez zabór, a rzecz nie- • trzech umów rzeczowych:
ruchomą przez stałe jej użytkowanie. Pier- – wzdania,
wotnie, zwłaszcza w okresie rozdrobnienia – wwiązania, a później także
feudalnego, zawłaszczenia dokonywano z re- – inskrypcji.
guły siłą, bez żadnego tytułu prawnego. Czy- Tytułami prawnymi były:
nili to głównie wielmoże, zagarniając grunty • dziedziczenie,
objęte monarszym regale ziemi. Uzyskaną • nadanie monarsze bezwarunkowe (alodia)
własność sankcjonowali następnie dokumen- lub warunkowe (lenna) oraz
tami nadawczymi. • umowa rzeczowa (kupna-sprzedaży, daro-
Od XIV w. zawłaszczenie przybrało formę wizny, zamiany).
prawną w postaci instytucji zapowiedzi. Po- Umowy alienacyjne, stwarzające jedynie
legała ona na dokonaniu czynności sądowej, prawo względne, dla ważności nabycia wła-
zakazującej obcym wstępu na zawłaszczoną sności musiały być obligatoryjnie uzupeł-
ziemię i pobierania z niej pożytków. Ozna- nione czynnościami rzeczowymi. Były nimi:
czenie granic tej nieruchomości należało już • wzdanie (resignatio) – oznaczało przenie-
do panującego, będąc zarówno określeniem sienie własności. Dokonywano go naj-
rozmiarów dóbr ziemskich, jak i aktem po- pierw na ziemi, później przed władcą lub
twierdzającym prawo własności. jego urzędnikami, a od XIV w. przed sądem
Nie można było zawłaszczyć rzeczy zna- ziemskim. Wzdanie polegało na oświadcze-
lezionych. niu zbywcy o zrzeczeniu się prawa własno-
Zasiedzenie – określone w prawie polskim ści, czemu towarzyszyły pewne symbole,
jako dawność polegało na długotrwałym np. zwyczaj wypicia przez zbywcę wody,
spokojnym posiadaniu. W XIII w. czas zasie- miodu lub piwa;
dzenia nie był jeszcze określony. Oznaczyły • wwiązanie (intromissio) – polegało
go dopiero statuty Kazimierza Wielkiego. na wprowadzeniu nabywcy w posiadanie
nieruchomości. Dokonywano go urzę-
Dawność dla nieruchomości w Małopol- dowo przy udziale najpierw księcia lub
sce wynosiła 3 lata i 3 dni, a w Wielkopolsce jego urzędników, a następnie woźnego
8 lat przeciwko osobom roszczącym sobie sądowego oraz zbywcy i nabywcy, sąsia-
prawo do własności nieruchomości oraz dów i świadków. Wwiązanie połączone było
15 lat w Małopolsce i 30 lat w Wielkopolsce z obejściem granic nieruchomości i odby-
dla zastawnika nabywającego przez zasiedze- ciem pewnych czynności symbolicznych,
nie własność rzeczy zastawionej. Znacznie np. otwarciem domu, rozpaleniem na grun-
surowsze warunki zasiedzenia występowały cie ogniska itp.
w prawie miejskim, które wymagało: • inskrypcja – pojawiła się dopiero pod ko-
• tytułu prawnego, niec średniowiecza i polegała na wpisie
• dobrej wiary i aktów wzdania i wwiązania do ksiąg sądo-
• posiadania rzeczy przez rok i 6 tygodni, wych najpierw sądu ziemskiego, a od XV w.
a w przypadku nieruchomości, gdy nie zamiennie również sądu grodzkiego. Wpis
dokonano wzdania, aż 31 lat, 6 tygodni miał charakter konstytutywny.
i 3 dni.
8. Utrata własności. Następowała poprzez:

• przeniesienie prawa własności,
• porzucenie rzeczy,
• wywłaszczenie,
• konfiskatę i
• zniszczenie.
Przeniesienie własności i porzucenie rzeczy stanowiło odwrotność naby-
cia pochodnego i pierwotnego. Wywłaszczenie na cele publiczne (budowa,
droga) pierwotnie należało do kompetencji monarchy. W XVI w. przeszło
ono na sejm, zaś od 1591 r. decydowała o nim komisja skarbowa. Konfi-
skata majątku możliwa była początkowo na podstawie decyzji monarchy.
Od przywileju czerwińskiego (1422), wprowadzającego nietykalność mająt-
kową szlachty, orzekana już była tylko przez sąd.
9. Ograniczone prawa rzeczowe
OGRANICZONE PRAWA RZECZOWE
wolności użytkowanie ciężary realne zastaw
a. Wolności. Wolności w prawie rzymskim odpowiadały służebnościom.

Powstawały w wyniku:
• umowy,
• ustawy,
• zwyczaju,
• zasiedzenia i
• wyroku sądowego.
WOLNOŚCI
gruntowe leśne
• drogowe, np. prawo przejazdu, dotyczyły m.in. prawa: wyrębu drzewa,
przechodu i przegonu zwierząt, zbierania chrustu i owoców leśnych, wypasu
• polne, np. prawo wypasu klaczy bydła i trzody, korzystania z barci itp.
ze źrebiętami, Zazwyczaj wynikały one z wcześniej już
• wodne, np. prawo przeprowadzenia opisanego korzystania z prawa sąsiedzkiego.
wody.
W prawie miejskim najczęstszymi były służebności budowlane, np. wyko-

rzystanie muru sąsiedniego budynku, prawo widoku i światła itp.
b. Użytkowanie. Polegało na używaniu cudzych rzeczy i pobieraniu z nich

pożytków, z zachowaniem substancji rzeczy. Mogło wchodzić w skład innych
praw rzeczowych, ale też występowało jako samoistne prawo na rzeczy cu-
dzej. Było niezbywalne i niedziedziczne.
c. Ciężary realne. Ciężary realne polegały na uiszczaniu przez każdorazo-
wego właściciela gruntu określonych świadczeń na rzecz osoby uprawnionej
do ich pobierania. W Polsce rozwinęły się od XIV w., pod wpływem Ko-
ścioła. Najważniejszym ciężarem realnym były renty. Dzielono je na feudalne
i umowne.
RENTY
feudalne Umowne
Obciążające chłopów, Powstawały w wyniku kupna, rzadziej darowizny.
występowały w postaci: Kupno renty polegało na sprzedaży pewnego dochodu
• naturalnej (daniny), z nieruchomości. W unormowaniu tej instytucji
• odrobkowej (pańszczyzna) i posiadacz kapitału pożyczał właścicielowi majątku
• pieniężnej (czynsze), pewną sumę pieniężną, za co ten zobowiązany był
do stałych świadczeń na jego rzecz. Nabyta w ten
sposób renta była początkowo ciężarem wieczystym
i niewykupnym. Z czasem wprowadzono możliwość
jej wykupu przez zwrot pobierającemu rentę ceny jej
kupna. Powodowało to jej wygaśnięcie. Rentę taką
nazywano wykupną lub wyderkafem. Renty wykupne
utrzymywały się głównie w prawie ziemskim, gdy
tymczasem w prawie miejskim dominowały renty
wieczyste lub dożywotnie.
d. Zastaw. Zastaw był ograniczonym prawem rzeczowym, przysługującym

wierzycielowi (zastawnikowi) na rzeczy cudzej w celu uzyskania z niej zaspo-
kojenia należności niepokrytej przez dłużnika (zastawcy). W Polsce pojawił
się w XIII w. Ze względu na źródło powstania zastaw dzielono na umowny
i wzięty.
ZASTAW
umowny wzięty (dany)

Powstawał wskutek Zwany też ustawowym lub sądowym, wywodził się
umowy między z samopomocy przysługującej wierzycielowi wobec dłużnika
wierzycielem w celu zabezpieczenia roszczenia, stąd też w źródłach
a dłużnikiem. staropolskich był określany jako ciąża, grabież. Z czasem prywatne
fantowanie zostało ograniczone na rzecz egzekucji sądowej.
Przedmiotem zastawu mogły być rzeczy ruchome i nieruchome.

Zastaw ruchomy był zawsze zastawem ręcznym, z dzierżeniem.

Zastaw ruchomy polegał na wydaniu rzeczy zastawionej wierzycielowi,
ale bez przeniesienia jej własności. Po zwrocie długu w terminie wierzyciel
zobowiązany był przedmiot zastawu zwrócić dłużnikowi. W razie niewyku-
pienia zastawu przechodził on na własność wierzyciela. Był to więc zastaw
na upad. Zastaw ręczny służył najczęściej zabezpieczeniu pożyczek na pro-
cent. Trudnili się tym głównie Żydzi, gdyż chrześcijan obowiązywał zakaz
lichwy, stąd pierwsze o nim informacje możemy znaleźć w Statucie żydow-
skim z 1264 r.
ZASTAW NA NIERUCHOMOŚCI
użytkowy (z dzierżeniem)
powstawał wskutek umowy między wierzycielem a dłużnikiem
czysty
polegał na pobieraniu pożytków, bez zaliczania ich na poczet długu. Pożytki
pełniły tutaj rolę odsetek, co budziło zastrzeżenia ze strony Kościoła
do wydzierżenia
wierzyciel-zastawnik pożytki z nieruchomości zaliczał na poczet długu.
Powodowało to stopniowe umarzanie długu, aż do całkowitego jego
zaspokojenia, po którym nieruchomość powracała do zastawcy
bezużytkowy, inaczej hipoteka (bez dzierżenia)

zwany też ustawowym lub sądowym, wywodził się z samopomocy przysługującej
wierzycielowi wobec dłużnika w celu zabezpieczenia roszczenia, stąd też w źródłach
staropolskich był określany jako ciąża, grabież. Z czasem prywatne fantowanie zostało
ograniczone na rzecz egzekucji sądowej.
Hipoteka była zastawem terminowym. Do czasu upływu terminu długu dłużnik-
zastawca miał rzecz, na której ciążył zastaw, w swoim posiadaniu i użytkowaniu.
Umożliwiało mu to zabezpieczenie na nieruchomości kilku wierzytelności.
Wymagalność hipoteczna powstawała z momentem nieuiszczenia długu

w terminie. Zaspokojenie następowało przez sprzedaż nieruchomości, obję-
cie nieruchomości na własność (zastaw na upad) lub przekształcenie hipoteki
w zastaw użytkowy.
Część III. Prawo spadkowe 123
Część III. Prawo spadkowe
1. Dziedziczenie beztestamentowe
DZIEDZICZENIE BEZTESTAMENTOWE
prawo Prawo do dziedziczenia majątku ojcowskiego posiadali przede wszystkim syno-
ziemskie wie, jako dziedzice konieczni; każdy z synów otrzymywał równą część ma-
jątku; w miejsce syna zmarłego dziedziczyli jego synowie; majątek po matce
dziedziczony był w równych częściach zarówno przez synów, jak i córki; dzie-
dziczenie córek pierwotnie ograniczone było jedynie do ruchomości posago-
wych – W XIV w. zaczęto dopuszczać dziedziczenie nieruchomości przez córki
najpierw w stosunku do dóbr nabytych, a później również dóbr dziedzicznych
(Statut warcki – 1423 r.), z zastrzeżeniem, że jeżeli pozostali synowie, to córki
musiały się zadowolić jedynie posagiem. W XVII w. w stosunku do córek zaczęto
stosować zasadę czwarcizny. Polegała ona na tym, że w zbiegu z synami, córki
dziedziczyły, niezależnie od liczby rodzeństwa, 1/4 majątku; w czasach nowożyt-
nych zaczęto rozszerzać kategorie spadkobierców – w braku zstępnych (I klasa)
dziedziczyło rodzeństwo (II klasa). Uzyskane po bracie dobra ojcowskie przypa-
dały w 3/4 pozostałym przy życiu braciom, a w 1/4 siostrom. Dobra macierzy-
ste były dziedziczone po równo. Rodzeństwo przyrodnie dziedziczyło majątek
tylko własnych rodziców. W razie braku rodzeństwa dziedziczyli wstępni (rodzice
i dziadkowie – klasa III) po połowie.
Zbiór praw sądowych z 1778 r. ograniczył wstępnych tylko do rodziców, rozsze-
rzając ich prawa spadkowe na równi z rodzeństwem. W ostatniej kolejności spa-
dek przejmowali krewni boczni. Zgodnie z konstytucją z 1588 r. mieli oni prawo
dziedziczenia po spadkodawcy do VIII stopnia komputacji rzymskiej (klasa IV).
Od dziedziczności wykluczała niegodność dziedziczenia. Miała ona miejsce
w razie:
• krewnobójstwa,
• udzielenia przez pannę zgody na jej porwanie,
• zawarcia przez szlachciankę małżeństwa z nieszlachcicem,
• proskrypcji (pozbawienie zdolności prawnej),
• wytoczenia przez dzieci procesu karnego swoim rodzicom i
• wstąpienia do konfederacji wojskowej (1623).
Nieznana była instytucja wydziedziczenia.
prawo Oparte było na wzorcach niemieckich:
miejskie • masa spadkowa w prawie miejskim składała się z 4 składników: dziedzictwa,
gerady, hergewetu i żywności domowej (dziedzictwo – masa spadkowa
pozostała po wydzieleniu pozostałych elementów spadku; gerada – wyprawa
i przedmioty osobistego użytku nabyte w czasie trwania małżeństwa,
przypadała po śmierci matki córkom i synom wstępującym do stanu
duchownego; hergewet – obejmował: odzież męską, konie z uprzężą, broń
i zbroję, które dziedziczyli wyłącznie mężczyźni; żywność domowa – środki
spożywcze wystarczające do zaspokojenia rocznych potrzeb żywnościowych
rodziny);
• porządek dziedziczenia wywodził się z prawa saskiego i flamandzkiego (prawo
chełmińskie), opierając się na dziedziczeniu według dwóch kół (koło ściślejsze
obejmowało zstępnych, rodziców i rodzeństwo spadkodawcy, zaś koło
obszerniejsze pozostałych krewnych, aż do VII stopnia komputacji rzymskiej.
Kobiety traktowane były przy tym na równi z mężczyznami, zaś krewni bliżsi
wykluczali dalszych);
• pozostały przy życiu małżonek posiadał ustawowe prawo dziedziczenia
po zmarłym współmałżonku.
DZIEDZICZENIE BEZTESTAMENTOWE
prawo Oparte było zarówno na prawie polskim, jak i niemieckim:
wiejskie • spadkobranie ograniczało się do zstępnych, pierwotnie wyłącznie do synów,
a od połowy XIV w. również do córek;
• w dalszej kolejności dziedziczyło rodzeństwo, a po nim krewni boczni
do VIII stopnia komputacji rzymskiej;
• pozostały przy życiu małżonek dziedziczył, w razie braku potomstwa,
ruchomości oraz zakupione za swoje lub wspólne pieniądze nieruchomości;
• majątek bezdziedziczny (kaduk) przypadał jako puścizna panu wsi.
2. Dziedziczenie testamentowe
DZIEDZICZENIE TESTAMENTOWE
prawo • testament pojawił się dopiero u schyłku XII w., pod wyraźnym wpływem
ziemskie Kościoła (początkowo testament sporządzano w formie ustnej, ale już
od końca XIII w. w pisemnej);
• pierwotnie przedmiotem dyspozycji testamentowej były ruchomości,
z czasem również nieruchomości, najpierw nabyte, później dziedziczne, ale
z uwzględnieniem praw dziedziców koniecznych;
• od 1437 r. testament dotyczący nieruchomości musiał być dokonany przed
sądem, zaś ruchomości w obecności 2 świadków. Zgodnie z konstytucją
z 1724 r. zasada pisemności została rozciągnięta na wszystkie testamenty,
z wyjątkiem sporządzanych przez wojskowych;
• wiec w Łęczycy (1254) uchwalił, że przedmiotem testamentu mógł być cały
majątek;
• praktyka sądowa XIV i XV w. przyjęła w końcu instytucję trzecizny, polegającej
na uznaniu swobodnej dyspozycji przez testatora 1/3 swoich dóbr
nieruchomych;
• wprowadzono całkowity zakaz dysponowania w drodze testamentu dobrami
nieruchomymi zarówno dziedzicznymi, jak i zastawnymi (można było
od niego odstąpić jedynie za zgodą sejmu).
prawo • w miastach lokowanych na prawie magdeburskim spisywano testamenty
miejskie przed ławą lub radą miejską;
• zakaz dysponowania w testamencie nieruchomościami bez zgody
spadkobierców ustawowych odnosił się tylko do dóbr dziedzicznych;
• w miastach lokowanych na prawie chełmińskim przyjęto dwie formy
testamentu:
– publiczny – polegał na osobistym złożeniu przez spadkodawcę oświadcze-
nia woli przed radą lub sądami miejskimi. Mógł być pisemny zamknięty,
otwarty lub ustny. Jego sporządzenia można było dokonać przed ławą,
ewentualnie sędzią (sołtysem) urzędnikami sądowymi (pisarzem, notariu-
szem) oraz 2 lub 3 zaprzysiężonymi osobami, przy czym musiał być wtedy
przedstawiony do zatwierdzenia na najbliższej sesji sądowej;
– prywatny – dla swej ważności musiał być sporządzony w obecności 7 uczci-
wych i wiarygodnych świadków. Jego treść należało spisać, opieczętować
i podpisać zarówno przez testatora, jak i świadków. Szczególnym rodzajem
testamentu prywatnego był testament wojenny, wymagający poświadcze-
nia jedynie przez 2 świadków.
Część IV. Prawo zobowiązań 125
DZIEDZICZENIE TESTAMENTOWE
prawo • dziedziczenie testamentowe odgrywało rolę drugorzędną;
wiejskie • najczęstszą formą testamentu był testament publiczny, ustny, składany
w obecności: wójta, ławników i przynajmniej 2 świadków, a nieraz i grona
domowników oraz sąsiadów;
• testamenty pisemne, sporządzane w siedzibie sądu, były rzadkością;
• zasadniczo testator miał swobodę dysponowania jedynie ruchomościami,
gdyż nieruchomości przypadały dziedzicom ustawowym, co najwyżej
spadkobierca określał ich podział w spadku.
Część IV. Prawo zobowiązań
1. Powstanie zobowiązań. Źródłami zobowiązań w dawnym prawie pol-

skim były czyn niedozwolony i umowa. Pierwotnie zobowiązania powsta-
wały wyłącznie z czynów niedozwolonych (występków, deliktów). Wynikało
to z faktu wyrządzenia szkody, która rodziła po stronie sprawcy obowiązek
jej naprawienia, a po stronie poszkodowanego roszczenie wobec sprawcy.
Odpowiedzialność sprawcy miała charakter odszkodowawczy, a odróżnienie
odpowiedzialności cywilnej od karnej nie występowało. Każde niewykonanie
zobowiązania było bowiem przestępstwem.
Delikty dzielono na:

• publiczne i
• prywatne.
Z czasem najważniejszym źródłem zobowiązań stała się umowa.
2. Umowy. W prawie polskim zasadniczo istniała swoboda umów. Zasada

równości stron nie była jednak realizowana. Wynikało to z utrzymywania się
feudalnych struktur społecznych. O równości stron nie można było mówić
nawet w obrębie stanu, np. w prawie miejskim uprzywilejowane stanowisko
prawne posiadali obywatele, a dopiero w dalszej kolejności pozostali miesz-
kańcy miasta, goście i duchowni, których dotyczyły liczne ograniczenia.
a. Forma ustna. Generalnie prawo przyznawało stronom swobodę w za-
kresie formy zawieranych umów. W najdawniejszym prawie polskim do-
minowała forma ustna, uzupełniona odpowiednią symboliką. Uchybienie
formie powodowało początkowo nieważność zawartej umowy. Symbole to-
warzyszące zawieraniu umów zaczęły stopniowo zanikać w XIV–XVI w.
b. Forma pisemna. Forma pisemna zawierania umów rozpowszech-
nia się w XIII w., dotycząc umów, których przedmiotem były nierucho-
mości. Od XVI w. w prawie ziemskim, w związku z wydaniem Formula
processus (1523), ustaliła się zasada ujmowania umów w stałych wzorcach,

które zostały w niej zamieszczone, ale bez przymusu ich stosowania. W pra-
wie miejskim, jak wynika z wilkierzy gdańskich i toruńskich, formy pisemnej
wymagano dla:
• przeniesienia własności nieruchomości,
• ustanowienia zastawu nieruchomości i
• sporządzenia testamentu publicznego.
c. Sposób powstania
UMOWY
konsensulane formalne realne

Były historycznie Polegały na zobowiązaniu Dochodziły do skutku
najmłodsze. Dochodziły się kogoś do świadczenia przez otrzymanie
do skutku na podstawie w przyszłości. Były dokonywane rzeczy od drugiej
porozumienia przez złożenie uroczystego osoby. Przyjmujący
stron objawionego przyrzeczenia. Odbywało się ją stawał się dłużnikiem,
na zewnątrz. Rozwinęły to z użyciem odpowiednich zobowiązującym
się głównie w prawie rytuałów i rozbudowanej symboliki, się do uiszczenia
miejskim. Należały które miały unaocznić oddanie się odpowiedniego
do nich umowy: kupna- dłużnika, w razie niewykonania świadczenia
-sprzedaży, najmu, zobowiązania, w ręce wierzyciela. w określonym terminie.
spółki i zlecenia. Najbardziej znanym było przybicie Do umów realnych
ręki, które symbolizowało zawarcie zaliczano umowy:
umowy, potwierdzone przez zamiany, darowizny,
świadka przecinającego połączone pożyczki, depozytu,
ręce. Innym było wręczenie zastawu ruchomego itp.
przez dłużnika wierzycielowi
symbolicznego przedmiotu (laski,
broni itp.), co nazywano wadiacją
i stanowiło dowód zawarcia
umowy. Towarzyszyło temu
wypowiedzenie określonej formuły
zawierającej przyjęcie na siebie
przez dłużnika zobowiązania.
d. Sposoby utwierdzania i umacniania umów. Utwierdzenie umowy prze-

sądzało o ważności jej zawarcia, rodząc odpowiedzialność dłużnika.
Sposobami utwierdzenia umów były:
• przysięga,
• wręczenie oznaczonych przedmiotów (laski, czapki, zbroi),
• gesty rąk (podanie, przybicie, związanie rąk dłużnika przez wierzyciela itp.) i
• litkup (zwyczaj ucztowania, w którym brały udział strony oraz inni
świadkowie – litkupnicy, mogący być w przyszłości świadkami zawartej
umowy).
Były one charakterystyczne zwłaszcza dla umów formalnych.

Umocnienie umowy było gwarancją wierzyciela wykonania zobowiązania
przez dłużnika.
Sposobami umacniania umów były:
• zakładnictwo,
• rękojemstwo,
• załoga,
• łajanie,
• zakład (wadium),
• zadatek,
• utrata wolności,
• zastaw.
SPOSOBY UMACNIANIA UMÓW

Zakładnictwo Było jednym z pierwszych sposobów umacniania umów. Polegało
na oddaniu przez dłużnika jakiejś osoby, przeważnie krewnego,
wierzycielowi w charakterze zakładnika. Do czasu wykonania umowy
przebywał on w domu wierzyciela, na którego koszt był utrzymywany.
Wraz z uiszczeniem długu zakładnik był zwalniany.
W razie niewykonania umowy przechodził pod władzę wierzyciela, który
postępował z nim jak z niewypłacalnym dłużnikiem, mogąc go sprzedać,
a nawet zabić.
Rękojemstwo Było formą zakładnictwa polegającą na zabezpieczeniu wykonania
(poręczenie) świadczenia przez rękojmię innej osoby (poręczyciela), przeważnie
krewnego dłużnika.
Rękojmia wygasała z chwilą wykonania zobowiązania.
Pierwotnie w razie niewykonania świadczenia poręczyciel przechodził pod
władzę wierzyciela, który traktował go jak niewypłacalnego dłużnika.
Z czasem poręczyciel stał się jedynie pośrednikiem między wierzycielem
a dłużnikiem. Ustanawiano go w drodze wadiacji. Wygaśnięcie poręcze-
nia następowało wtedy wskutek przekazania przez poręczyciela osoby
dłużnika lub zajętych u niego przedmiotów wierzycielowi. Zawsze jed-
nak poręczyciel odpowiadał na równi z dłużnikiem. Formę taką przewi-
dywały statuty Kazimierza Wielkiego.
Wreszcie, w prawie miejskim, w czasach nowożytnych, rozwinęło się
poręczenie stypulacyjne. Polegało on na przejęciu odpowiedzialności
za cudzy dług przez stypulację dokonaną między wierzycielem a porę-
czycielem. Była ona kontraktem werbalnym, ustnym przyrzeczeniem
spełnienia świadczenia, złożonym między osobami równocześnie obec-
nymi. Zabezpieczała ona długi z różnych źródeł, a jej przedmiotem mo-
gły być pieniądze, ruchomości i nieruchomości.
Poręczenie było wtedy zobowiązaniem o charakterze dodatkowym,
a jego warunki zależały od głównego zobowiązania dłużnika. Dokony-
wano go pod przysięgą i nie można się było od niego uwolnić przed
terminem zapłaty długu. Wierzyciel zobowiązany był jednak dochodzić
długu najpierw od dłużnika głównego, a dopiero potem od poręczycieli.
W ten sposób zobowiązania poręczycieli stały się posiłkowe.
SPOSOBY UMACNIANIA UMÓW

Załoga Była zwyczajem rycerskim stosowanym w XIII–XIV w. Polegała na tym,
że dłużnik, w razie nieuiszczenia świadczenia w terminie, zobo-
wiązany był stawić się z całym orszakiem w gospodzie i przebywać
w niej na swój koszt, aż do spłacenia długu. Możliwy też był wariant,
że w gospodzie na koszt dłużnika przebywał wierzyciel.
Łajanie Było zwyczajem rycerskim polegającym na bezkarnym lżeniu ustnym
lub pisemnym dłużnika przez wierzyciela do czasu spełnienia świad-
czenia. Zanikło w XIV w.
Zakład Polegał na ustanowieniu obowiązku dłużnika do zapłacenia okre-
(wadium) ślonej kwoty pieniężnej, jako kary za niewykonanie świadczenia
w terminie. Zakład mógł być umowny lub urzędowy (sądowy). Opiewał
na ściśle określoną kwotę, którą należało uiścić obok długu głównego.
Od schyłku średniowiecza zakład wynosił z reguły wysokość długu i przy-
padał temu, kto go ustanowił.
Zadatek Był określoną sumą pieniężną, częścią świadczenia głównego, wrę-
czaną wierzycielowi na znak dotrzymania umowy. Zadatek zaliczano
na poczet zobowiązania. Przepadał w razie odstąpienia od umowy.
Utrata wolności Była formą umocnienia umowy w średniowiecznym prawie miejskim
i wiejskim. Polegała na utracie wolności osobistej na rzecz wierzy-
ciela w razie niewykonania świadczenia.
Zastaw Był powszechną formą umacniania umów. Należał do praw rzeczowych
i został już wcześniej opisany.
Klauzula szkód Gwarantowała wierzycielowi odzyskanie odszkodowania w przypadku
ziemskich utraty nieruchomości w drodze ich ewikcji przez osoby posiadające lep-
szy tytuł prawny.
e. Rodzaje umów
RODZAJE UMÓW
Zamiana Była najprostszą formą bezpośredniej wymiany dóbr majątkowych
bez użycia pieniędzy. Istotą jej było świadczenie dwustronne. Stoso-
wano ją powszechnie przy ruchomościach i scalaniu nieruchomości.
W razie nierówności świadczeń wzajemnych wyrównywano je odpo-
wiednim dodatkiem.
Darowizna Polegała na nieodpłatnym przysporzeniu rzeczy z majątku darczyńcy
na korzyść obdarowanego, który stawał się jej właścicielem. W naj-
dawniejszym prawie polskim występowała darowizna remunerato-
ryjna (odpłatna), polegająca na obowiązku świadczenia wzajemnego,
najpierw równej wartości, następnie symbolicznej. Darczyńca mógł
też obciążyć obdarowanego określonym świadczeniem, którego nie-
wykonanie powodowało cofnięcie darowizny, mającej wówczas cha-
rakter umowy realnej.
RODZAJE UMÓW
Umowa Wyrosła z zamiany. Stanowiła prawną wymianę wszelkiego rodzaju
kupna-sprzedaży rzeczy w zamian za pieniądze, a początkowo jeszcze za towary o okre-
ślonej wartości wymiennej (zboże, sól itp.), przez co nosiła charakter
umowy mieszanej. Przedmiotem kupna-sprzedaży mogły być:
• ruchomości,
• nieruchomości oraz
• prawa majątkowe – zarówno zbywalne prawa rzeczowe
(np. hipoteka), jak i prawa majątkowe o charakterze wierzytelności
(np. weksle).
Dla powstania odpowiedzialności z tytułu kupna-sprzedaży trzeba
było dodatkowo umowę utwierdzić i umocnić. Kupno-sprzedaż rucho-
mości następowało przez wydanie rzeczy nabywcy. Przy nieruchomo-
ściach potrzebny był tytuł prawny oraz dwie umowy rzeczowe – wzda-
nie i wwiązanie.
Umowa dostawy Polegała na dostarczeniu towarów zamówionych bądź towarów,
na których przywóz zezwolono. Występowała głównie w prawie miej-
skim. Jej celem była ochrona rynku lokalnego przed napływem wyro-
bów obcego pochodzenia, np. sukna, piwa itp.
Umowa o dzieło Zobowiązywała wykonawcę do realizacji złożonego zamówienia,
za które zamawiający zobowiązany był uiścić wynagrodzenie. Wyko-
nawca powinien był wykonać zamówienie z należytą starannością
i pilnością, gdyż za ich brak ponosił odpowiedzialność. Materiał zwykle
dostarczał zamawiający. Umowa miała szczególne znaczenie w pra-
wie miejskim. Z jednej strony była uprzywilejowaniem dla cechów
miejscowych, którym przysługiwało pierwszeństwo wykonania dzieła,
z drugiej zmuszała rzemieślników do dbałości, gdyż niesolidność była
ciężko karana.
Umowa zlecenia Polegała na zobowiązaniu się przez zleceniobiorcę do wykonania
określonej czynności prawnej lub faktycznej na rzecz dającego zlece-
nie, za wynagrodzeniem lub bezpłatnie. Zleceniobiorca nie ponosił
odpowiedzialności za rezultat swych działań. Musiał je jednak wyko-
nywać rzetelnie. Osobami działającymi na podstawie umowy zlecenia
byli m.in.: cyrulicy, adwokaci, maklerzy itp.
Najem usług Stanowił umowę, zgodnie z którą jedna ze stron zobowiązywała się
osobistych wykonywać za wynagrodzeniem określoną pracę na rzecz drugiej.
Pracę traktowano bowiem jako towar. Umowa wywodziła się ze śre-
dniowiecznej komendacji, tworzącej feudalny stosunek zależności
między panem a sługą. Umowa o pracę największe znaczenie miała
w prawie miejskim. Regulowały ją szczegółowo przepisy wilkierzy.
Najem rzeczy W umowie najmu rzeczy korzystanie z cudzej rzeczy nie wykraczało
poza jej używanie. Przedmiotem najmu mogły być zarówno nierucho-
mości, jak i rzeczy ruchome, ale niezużywalne. Charakterystyczna dla
najmu była czasowość używania rzeczy przez najemcę oraz koniecz-
ność uiszczania w terminie umówionego czynszu, przeważnie w po-
staci określonej kwoty pieniężnej. Umowa najmu odgrywała główną
rolę w prawie miejskim.
RODZAJE UMÓW
Dzierżawa Była zbliżona do najmu rzeczy. Różnica tkwiła w tym, że dzierżawa
dotyczyła nie tylko używania odpłatnie rzeczy cudzej, lecz pozwalała
także na ciągnięcie z niej pożytków, głównie w formie dochodów pie-
niężnych. Najważniejsze znaczenie miała dzierżawa nieruchomości.
Mogła być ona terminowa lub dożywotnia. Jej objęcie w posiadanie
następowało na podstawie wwiązania.
Pożyczka Polegała na udzieleniu pożyczkobiorcy pieniędzy lub innych rzeczy
zamiennych na własność z obowiązkiem zwrotu takiej samej ilości rze-
czy i tej samej jakości. Jej zawarcie następowało na podstawie pisma
odręcznego lub pisemnej umowy. Zasadniczo pożyczka była umową
nieodpłatną, gdyż prawo kanoniczne zakazywało pobierania odse-
tek (lichwa). Zaciągana była z reguły pod zastaw nieruchomości, który
mógł być dobrowolny lub przymusowy (fant). W czasach nowożyt-
nych Kościół zezwolił na pobieranie odsetek od pożyczonego kapitału
na cele handlowo-produkcyjne. Z reguły wynosiły one ok. 10%. Od-
setki żydowskie zmniejszono wtedy z 50% do 20%.
Ubezpieczenie Występowało w Polsce tylko w handlu morskim. Uprawnionym do jej
zawarcia był każdy mogący swobodnie dysponować swoją własno-
ścią. Umowa zawierana była pisemnie (na papierze stemplowym) lub
wyjątkowo ustnie, w obecności przysięgłego maklera. Treść polisy za-
wierała oznaczenie: stron umowy, nazwy statku i portów załadunku
i wyładunku towarów.
Spółka Umowa spółki wyrosła w Polsce w prawie ziemskim z niedziału rodzin-
nego, tworząc wspólnotę pospólnej ręki, opartej na majątku stano-
wiącym własność zbiorową. Spółki rozwinęły się głównie w prawie
miejskim, zwłaszcza w XVIII w. Istniało kilka ich rodzajów. W spółce
jawnej wspólnicy dzielili się zyskami równo, odpowiadając solidarnie
i bez ograniczeń wobec osób trzecich. W spółce komandytowej przy-
najmniej jeden ze wspólników odpowiadał wobec osób trzecich bez
ograniczenia oraz co najmniej jeden do wysokości sumy komandyto-
wej. W prawie gdańskim znana była spółka okrętowa. Jej członkami
mogły być osoby, które umówiły się, że zbudują albo zakupią statek.
W XVIII w. upowszechniły się spółki handlowo-przemysłowe o kapitale
szlachecko-mieszczańskim.
Przechowanie Było umową, na podstawie której przechowawca (pokładnik) zobowią-
(wierna ręka, zywał się wobec przechowującego (pokładca) do pilnowania rzeczy
depozyt, podkład) w określonym terminie, a następnie zwrócenia jej w nieuszczuplo-
nym stanie. Rozróżniano depozyt rzeczy niezamiennych i zamiennych.
Depozyt był umową realną, w której pokładnik ponosił pełną odpo-
wiedzialność za brak należytej staranności o przechowywaną rzecz.
Odmianą przechowania był sekwestr. Zachodził on, gdy rzecz, będącą
przedmiotem sporu sądowego lub o nieustalonej własności, odda-
wano na przechowanie określonej osobie, aż do ustalenia jej właści-
ciela.
RODZAJE UMÓW
Weksel Jego narodziny wynikały z konieczności podejmowania wymiany pie-
niędzy i operacji bankowych oraz rozwijania się obrotu kredytowo-
-pieniężnego. Pierwotnie instytucję weksla regulowało prawo zwy-
czajowe.
Weksel był skryptem dłużnym, stwarzającym abstrakcyjne zobowiąza-
nie, zgodnie z którym dłużnik miał uiścić jego okazicielowi określoną
sumę pieniędzy. Główną rolę w obrocie gospodarczym odgrywał we-
ksel trasowany. Wymagał on występowania trzech osób:
• wystawcy,
• zobowiązującego się do bezwarunkowego zapłacenia sumy
określonej wekslem, trasata, czyli osoby, której wystawca weksla
polecał zapłacenie sumy wekslowej, oraz
• remitenta, będącego odbiorcą weksla.
Weksel, będąc papierem wartościowym, odpowiadał warunkom doku-
mentu obiegowego, przez co mógł krążyć z rąk do rąk, ułatwiając wy-
pełnienie przyjętych zobowiązań. Wierzytelności z tytułu weksli posia-
dały pierwszeństwo w zaspokojeniu z majątku dłużnika.
3. Wygaśnięcie zobowiązań. Wygaśnięcie zobowiązania następowało

przez: rzeczywiste wykonanie, potrącenie, zlanie się wierzytelności z dłu-
giem, zwolnienie z długu (następowało przez wykonanie czynności sym-
bolicznej lub wypowiedzenie formuły słownej oraz dokonanie stosownego
aktu przez wierzyciela), zmianę zobowiązania (treści lub osób), przedawnie-
nie, niemożliwość świadczenia, cesję wierzytelności, złożenie przedmiotu
świadczenia do depozytu, nowację (zamianę zobowiązania) itp. Większość
z tych sposobów wygaśnięcia zobowiązania występowała w prawie miejskim,
co wynikało z potrzeb obrotu gospodarczego i wymiany handlowej.
4. Odpowiedzialność z tytułu zobowiązań. Prawo polskie przewidy-

wało z tytułu niewykonania zobowiązania odpowiedzialność:
• osobową,
• majątkową i
• rzeczową.
Odpowiedzialność osobowa dotyczyła pierwotnie życia i zdrowia dłuż-
nika, który nie wykonując umowy dopuszczał się krzywoprzysięstwa, przez
co zostawał wyjęty spod prawa i mógł być bezkarnie zabity. Później zaczęła
ona dotyczyć jego wolności, gdyż dłużnik popadając w niewolę mógł dług
wykupić pracą, co było korzystniejsze dla wierzyciela.
Z czasem rozwinęła się odpowiedzialność majątkowa i rzeczowa. Począt-
kowo obejmowała ona cały majątek dłużnika lub rękojemcy, z czasem już
tylko określone rzeczy, zazwyczaj oddane w zastaw.
Rozdział IV. Prawo karne
Część I. Przestępstwo
1. Pojęcie. Pierwotnie przestępstwo określano w sposób materialny. Uwa-

żano za nie czyn zabroniony, wyrządzający szkodę jednostce lub społe-
czeństwu (ogółowi) oraz naruszający porządek publiczny i społeczny,
ustalony przez zwyczaj oraz obowiązujące prawo. Ponadto przestępstwo
było grzechem obrażającym Boga i naruszającym ustanowione przez niego
zakazy. Element sakralny tkwiący w przestępstwie powodował, że za prze-
stępstwo uznawano również naruszenie zasad wynikających z religii, mimo
że prawo świeckie określonych czynów nie zakazywało.
Formalne określenie przestępstwa pojawiło się dopiero u schyłku XVIII w.,
gdzie pod wpływem humanitaryzmu prawnego zaczęto uznawać za przes
tępstwo jedynie czyn zabroniony przez ustawę. Określała to zasada nullum
crimen sine lege – nie ma przestępstwa bez ustawy.
2. Podstawy odpowiedzialności
ODPOWIEDZIALNOŚĆ
obiektywna subiektywna
a. Odpowiedzialność obiektywna (przedmiotowa). Pierwotnie podstawą

odpowiedzialności był skutek zewnętrzny. Za przestępstwo uznawano prak-
tycznie tylko te czyny, które wywoływały zmiany w świecie zewnętrznym.
Ujmowano je wyłącznie od strony obiektywnej (skutkowej). Sprawca ponosił
odpowiedzialność jedynie za zewnętrzne przejawy i skutki czynu. Między
postępowaniem sprawcy a skutkiem przestępstwa, będącego czynem bez-
prawnym, musiał przy tym istnieć rzeczywisty związek przyczynowy. W re-
zultacie jednakowo karano za przestępstwa umyślne, nieumyślne i wynika-
jące z przypadku.
Kwestię odpowiedzialności ujmowano kazuistycznie, w odniesie-
niu do konkretnych przypadków. Związek przyczynowy początkowo ro-
zumiano formalnie. Powodowało to nawet odpowiedzialność człowieka
Część I. Przestępstwo 133
za rzeczy martwe, np. właściciel stawu lub rzeki odpowiadał za utopienie,

oraz za zwierzęta, np. właściciel konia odpowiadał za śmierć spowodowaną
upadkiem podczas jazdy. Nie uznawały już tego statuty Kazimierza Wiel-
kiego, chociaż nadal związek przyczynowy pojmowano w sposób rzeczywi-
sty, przez co sprawca odpowiadał zarówno za skutki bezpośrednie, jak i po-
średnie oraz przypadkowe, np. za zranienie w bójce po ciemku odpowiadał
ten, kto zgasił światło, przez to, że stworzył przyczynę wynikłej krzywdy.
W czasach nowożytnych zaczęto przyjmować pojęcie przeciętnego związku
przyczynowego.
Starano się w nim zwracać uwagę na skutki bezpośrednie, ograniczając
lub nie uwzględniając odpowiedzialności za skutki uboczne.
b. Odpowiedzialność subiektywna (podmiotowa). W prawie polskim
od XIII w. zaczęto ujmować przestępstwo od strony winy, czyli psychicznego
(subiektywnego) stosunku sprawcy do popełnionego czynu. Przez długi czas
nie rozróżniano jednak stopnia winy przestępcy, zgodnie z którym można
dzielić przestępstwa na popełnione z: winy umyślnej (sprawca popełnił prze-
stępstwo, mając zły zamiar i świadomość), winy nieumyślnej (sprawca, nie
mając zamiaru popełnienia przestępstwa, z powodu lekkomyślności i nie-
dbalstwa nie przewidywał skutków czynu) oraz z przypadku (sprawca nie
mógł przewidzieć skutku przestępnego).
Pojęcie winy odróżniały już statuty Kazimierza Wielkiego, jak również
praktyka sądowa. W prawie ziemskim statuty Kazimierza Wielkiego odróż-
niały m.in. umyślne podpalenie oraz nieumyślne zabójstwo i zranienie, kon-
stytucja z 1496 r. dzieliła zabójstwa na umyślne i nieumyślne (przygodne),
zaś Korektura praw (1532) winę umyślną odnosiła już do kilku rodza-
jów przestępstw (zabójstwa, podpalenia, napaści na dwór szlachecki). Naj-
więcej problemów było jednak z odróżnieniem winy nieumyślnej od przy-
padku, co pojawiło się dopiero w XVII w., początkowo tylko w stosunku
do zabójstw. Podobne kłopoty występowały w prawie miejskim, które rów-
nież traktowało konstrukcję winy kazuistycznie, odnosząc jej stopniowanie
do poszczególnych przestępstw, np. zabójstwa. Najsłabiej kwestie odpowie-
dzialności subiektywnej rozwinięte były w prawie wiejskim.
3. Rodzaje odpowiedzialności. W prawie przeważała odpowiedzial-

ność indywidualna. Ponosił ją sam sprawca za własny czyn przestępny.
Była ona regułą, ale dopiero od czasów nowożytnych. W czasach najdaw-
niejszych, do schyłku średniowiecza, utrzymywały się ponadto rozmaite
formy odpowiedzialności zbiorowej lub osób trzecich. Odpowiedzialność
rodowo-rodzinna wywodziła się z więzów krwi, odpowiedzialności rodu
134 Rozdział IV. Prawo karne
za przestępstwo popełnione przez któregoś z jego członków i przejawiała

się w stosowaniu krwawej zemsty. Po rozpadzie rodu została zastąpiona
odpowiedzialnością rodziny. Była ona powszechna do wydania statutów
Kazimierza Wielkiego. Przejawiała się przeważnie w wypadku popełnienia
przestępstw najcięższych: obrazy majestatu, zdrady państwa, herezji. Wobec
członków rodziny stosowano wówczas rozmaite kary, często takie same, jak
wobec samego sprawcy.
Odpowiedzialność rodziny za zbrodnię obrazy majestatu zniosła dopiero
konstytucja z 1791 r.
Odpowiedzialność terytorialna polegała na obciążeniu wspólnoty tery-
torialnej: opola, wsi, miasta. Odpowiedzialność opola lub wsi występowała
w razie: niewykrycia sprawcy zabójstwa popełnionego na ich terytorium,
niepodjęcia pościgu za sprawcą (gonienie śladem), udzielenia sprawcy po-
mocy itp. Z reguły sprowadzała się do uiszczenia przez opole lub wieś sto-
sownej grzywny, np. główszczyzny. Można się było od niej uwolnić przez:
wydanie przestępcy, przerzucenie na inną wspólnotę terytorialną, oczysz-
czenie się w drodze przysięgi itp. Odpowiedzialność miast była bardziej
skomplikowana. Ponosiły ją głównie władze miejskie. Za organizowanie tu-
multów (rozruchów), które pociągnęły ofiary śmiertelne, odpowiedzialność
ponosili przeważnie członkowie rady miejskiej, rzadziej wszystkich ordyn-
ków.
Przykładowo w 1461 r. w Krakowie spośród rajców i starszych cechów
6 osób ścięto, a 9 osadzono w więzieniu, zaś w Toruniu w 1724 r. ścięto bur-
mistrza i 9 urzędników za to, że mieszczanie dopuścili się zdemolowania ko-
legium jezuickiego.
Odpowiedzialność osób trzecich za cudze czyny wynikała ze stosun-
ków zależności, nadzoru czy opieki. W prawie ziemskim właściciel majątku
odpowiadał za przestępstwa popełnione przez domowników i poddanych
chłopów, np. statut małopolski Kazimierza Wielkiego przewidywał odpowie-
dzialność pana za szkody i krzywdy wyrządzone przez parobka lub sługę.
W prawie miejskim pracodawcy odpowiadali za przestępstwa popełnione
przez zatrudnioną u nich służbę najemną. Z kolei w prawie wiejskim go-
spodarze odpowiadali m.in. za niemoralne prowadzenie się dzieci i czeladzi,
a mąż za postępowanie żony. Natomiast we wszystkich systemach ojciec lub
matka odpowiadali za mieszkające z nimi dzieci.
4. Przyczyny ograniczające lub wyłączające odpowiedzialność
Wiek Do końca XV w. w prawie ziemskim za przestępstwo nie ponosiły odpowiedzial-

ności osoby nieletnie (kobiety do ukończenia 12, a mężczyźni 15 lat). W stosunku
do przestępstw najcięższych (przestępstwa publiczne, zabójstwo) odpowiedzial-
ność nieletnich istniała, jakkolwiek traktowani byli oni łagodniej, np. Statut litew-
ski (1566) wykluczał wobec szlachcica, który nie ukończył 14 lat, „karę złodziej-
ską”, nakładając na niego tylko obowiązek wynagrodzenia szkody.
Znacznie surowsze było dla małoletnich prawo miejskie. Dzieci do 12 lat za-
sadniczo nie karano, do 14 lat już karze podlegały, ale tylko wtedy, gdy dzia-
łały z rozeznaniem. Szczególnie surowo karano zwłaszcza dzieci ubliżające
lub znieważające czynnie rodziców, np. wilkierz gdański (1761) przewidywał
za taki czyn karę więzienia, ciężkiej pracy, chłosty, a nawet śmierci.
Choroba W razie urzędowego jej potwierdzenia i przyznania choremu psychicznie są-
umysłowa dowego opiekuna, sprawcę uwalniano od odpowiedzialności, którą ponosił
za niego opiekun. Brak opiekuna wprawdzie powodował pociągnięcie niepo-
czytalnego do odpowiedzialności, lecz sądy znacznie karę łagodziły.
Błąd Błąd, czyli niezgodność między rzeczywistością a wyobrażeniem o niej
sprawcy, mógł być błędem co do:
• faktu (z reguły wyłączał winę umyślną, np. popełnienie bigamii
w nieświadomości, że druga strona pozostaje w związku małżeńskim.
Przewidywała to m.in. Korektura praw i stosowne przepisy wilkierzy miejskich);
• prawa (nie powodował bezkarności. Wilkierze gdańskie zakazywały nawet
powoływania się na nieznajomość prawa ze strony przebywających
w mieście obcych, zaś na właścicieli gospód nakładały obowiązek, pod karą
grzywny, poinformowania gości o obowiązujących przepisach).
Inne • afekt,
przyczyny • zdrowie fizyczne,
• przymus fizyczny.
5. Okoliczności ograniczające lub wyłączające karalność

a. Samopomoc. Samopomoc była dopuszczalna i niekaralna przede
wszystkim w czasach najdawniejszych. Dotyczyła ona głównie krwawej
zemsty, pod warunkiem że wykonywano ją w granicach określonych prawem.
W XV w. ustanowiono jej ograniczenia osobowe, a następnie przedawnienie
dla jej dokonywania. Bezwzględny zakaz wróżdy wprowadzono jednak do-
piero w XVI w. Jako relikt krwawej zemsty utrzymywała się bezkarność za-
bójstwa przestępcy złapanego na gorącym uczynku, np. nocnego złodzieja,
podpalacza, cudzołożnika itp. Zniósł ją dopiero Zbiór praw sądowych (1778).
b. Początek. Za początek uznawano zaczepkę czynną lub słowną wobec
osoby zaczepianej lub jego krewnych i poddanych, która wywołała ich reak-
cję w formie odwetu. Pierwotnie wyłączał on karalność całkowicie. Zaczęto
go ograniczać u schyłku średniowiecza, np. Statut kolski z 1472 r. wprowa-
dził karalność zabójstwa szlachcica popełnionego w rezultacie początku,
traktując je jako zabójstwo nieumyślne. W czasach nowożytnych początek
ograniczono tylko do pobicia lub zranienia napastnika. Konstrukcja ta wy-

stępowała zwłaszcza w prawie ziemskim, ale znana też była prawu miej-
skiemu i wiejskiemu.
c. Obrona konieczna. Obrona konieczna wywodziła się z początku. Do-
puszczała odparcie napaści, zgodnie z naturalną zasadą, że siłę wolno
odeprzeć siłą. Zaliczenie obrony do koniecznej wymagało spełnienia na-
stępujących warunków: musiała być dokonana w obronie rzeczywistej, a nie
z zemsty, reakcja powinna była być natychmiastowa oraz należało jej doko-
nać środkami proporcjonalnymi do stopnia zagrożenia.
d. Stan wyższej konieczności. Stan wyższej konieczności polegał na usu-
nięciu zagrożenia skierowanego przeciwko dobru chronionemu prawem
przez poświęcenie innego dobra prawnego z zachowaniem zasad proporcjo-
nalności. W prawie ziemskim nie był znany. Występował natomiast w pra-
wie miejskim, które np. dopuszczało kradzież drobnej ilości żywności z nę-
dzy czy niekaralność cudzołóstwa, jeżeli współmałżonek był przez długi czas
nieobecny.
e. Pozbawienie obrony prawnej. Bezkarne było zabicie osób wyjętych
spod prawa. Zaliczano do nich: wywołańców, infamisów i banitów. Ochronę
mógł im jednak zapewnić glejt (list żelazny), wystawiany w czasach nowożyt-
nych przez sejm lub króla za zgodą sejmu. Dawał on gwarancje nietykalno-
ści, którą można było wykorzystać dla celów obrony lub przywrócenia czci.
Do statutów Kazimierza Wielkiego możliwe też było zabicie kobiety uprawia-
jącej włóczęgostwo i nierząd.
f. Przedawnienie (dawność). Przedawnienie uniemożliwiało ściganie i ka-
ralność przestępstwa po upływie określonego czasu. Dotyczyło ono wyłącz-
nie przestępstw prywatnych.
Statuty Kazimierza Wielkiego uzależniały terminy dawności od rodzaju popeł-
nionego przestępstwa, np. za zabójstwo 3 lata.
W czasach nowożytnych, kiedy coraz większą liczbę przestępstw prywat-
nych zaczęto zaliczać do przestępstw publicznych, przedawnienie uległo
ograniczeniu.
g. Inne okoliczności. Z innych okoliczności wyłączających karalność
należy wymienić: ugodę z pokrzywdzonym, zabójstwo dezertera w prawie
wojskowym, pobicie osoby utrzymującej dom publiczny, gdy doszło do tego
w tym domu, oraz rozkaz przełożonego.
6. Formy udziału w przestępstwie

a. Sprawstwo. Za sprawcę prawo uznawało każdego, kto swym czynem
bezpośrednio realizował znamiona przestępstwa.
b. Współsprawstwo. Za współsprawstwo uważano dokonanie przestępstwa
wspólnie przez kilka osób, na podstawie wcześniejszego porozumienia.
c. Podżeganie, pomocnictwo, poplecznictwo. Podżeganie polegało
na nakłanianiu osoby do popełnienia przestępstwa, pomocnictwo na umyśl-
nym udzielaniu pomocy w popełnieniu przestępstwa, zaś poplecznictwo
na popieraniu sprawcy po popełnieniu przestępstwa, np. ukrywanie prze-
stępcy, paserstwo.
Od czasów statutów Kazimierza Wielkiego odpowiedzialność podżegaczy
i pomocników uległa ograniczeniu. U schyłku XVI w., pod wpływem Caro-
liny i praktyki sądów miejskich, ponownie ujednolicono odpowiedzialność
wszystkich osób biorących udział w przestępstwie, wprowadzając zasadę
kary równej (konstytucja z 1588 r.).
d. Zły zamiar i usiłowanie. Karalność złego zamiaru, który się nie uze-
wnętrznił, była zarówno sporem doktrynalnym, jak i przedmiotem ustawo-
dawstwa partykularnego. Wprawdzie przeważył pogląd o jego niekaralności,
to jednak zdarzały się przypadki odmienne. Wilkierz gdański (1435–1448)
przewidywał bowiem karalność śmiercią samego zamiaru podpalenia
czyichś zabudowań, pod warunkiem że zostało to potwierdzone przez jed-
nego uczciwego świadka, a według kolejnego wilkierza (1455) przez dwóch.
Konstrukcja usiłowania obejmowała, obok złego zamiaru, również przy-
stąpienie do działania, ale bez doprowadzenia do skutku przestępczego. Ge-
neralnie usiłowanie nie było karalne, chociaż istniała tendencja do uznawa-
nia go za odrębne przestępstwo.
7. Podział przestępstw. Przestępstwa dzielono na:

• prywatne (naruszały interes jednostki lub rodziny, a wcześniej rodu a ich
dochodzenie było oddane w ręce pokrzywdzonego lub jego krewnych),
do których zaliczano:
– przestępstwa przeciwko życiu i zdrowiu. Najcięższym przestępstwem
w tej kategorii było zabójstwo, zwane mężobójstwem. Do przestępstw
przeciwko życiu zaliczano także samobójstwo i pojedynek szlachciców
bez zgody króla, okaleczenia i zranienia, przy czym w tych ostatnich
mieściło się pobicie,
– przestępstwa przeciwko mieniu (kradzież, rozbój, rabunek, podpale-
nie, marnotrawstwo),
– przestępstwa przeciwko czci – obejmowały zniewagę czynną, słowną

lub pisemną (paszkwile),
– przestępstwa przeciwko wolności. Wśród gwałtów przeciwko oso-
bie najcięższym było zgwałcenie i porwanie kobiety. Do innych prze-
stępstw przeciwko wolności zaliczano bezprawne uwięzienie, uprowa-
dzenie lub przyjęcie zbiegłego poddanego itp.,
– przestępstwa przeciwko zaufaniu publicznemu. Należały do nich:
fałszerstwo (dokumentów prywatnych, składanie fałszywych zeznań),
oszustwo (posługiwanie się podwójnym kompletem kart lub kości,
oszustwa handlowe) i lichwa (pobieranie odsetek wyższych niż usta-
lony przepisami procent),
– przestępstwa przeciwko obowiązkowi pracy. Do przestępstw tych za-
liczano: strajki, wcześniejsze opuszczenie pracodawcy przed upływem
terminu umowy, zbiegostwo, żebractwo, niesolidne wykonywanie za-
wodu itp.;
• publiczne (naruszały interes ogólny), do których zaliczano:
– przestępstwa przeciwko władcy i państwu – najcięższym była zbrod-
nia obrazy majestatu,
– przestępstwa przeciwko religii panującej, czyli herezja, ateizm, bluź-
nierstwo, świętokradztwo, krzywoprzysięstwo, a nawet nieposzanowa-
nie świąt i niedziel, np. przez pracę w te dni, przesiadywanie w karcz-
mie oraz uprawianie czarów i wróżbiarstwa,
– przestępstwa przeciwko władzom i sądom oraz korporacjom tery-
torialnym, uznawano za nie: wszczynanie buntów, organizowanie tu-
multów, wyjazd z miasta w czasie wojny, wytoczenie sprawy przed obcy
sąd, szkalowanie władz, niszczenie murów obronnych,
– przestępstwa urzędnicze, np. bezprawne zajęcie rzeczy, wymuszanie
łapówek, nieuzasadnione stosowanie tortur,
– przestępstwa przeciwko skarbowi. Do najcięższych zaliczano tu-
taj: naruszenie regaliów panującego, fałszowanie miar i wag, a przede
wszystkim monety, sprzeniewierzenie przez urzędników pieniędzy pu-
blicznych, zabór mienia państwowego itp.,
– łotrostwo. Zaliczano do nich dokonywane zawodowo kradzieże i roz-
boje na drogach,
– przestępstwa wojskowe. Zaliczano do nich: dezercję, niestawiennictwo
na wyprawę wojenną, zmianę chorągwi, niewywiązywanie się z obo-
wiązku służby wojskowej, sprzedaż broni itp.,
– przestępstwa przeciwko dobrym obyczajom. Zaliczano do nich: cu-
dzołóstwo, homoseksualizm, sodomię, prostytucję, samowolne poślu-
bienie bez zgody rodziców lub opiekunów itp.
Część II. Kara 139
Część II. Kara
1. Pojęcie i zasady wymiaru kary

a. Definicja i podział. Kara jest dolegliwością stosowaną wobec sprawcy
przestępstwa i polega na wymierzeniu sprawiedliwości przestępcy, wyrażając
w ten sposób potępienie sprawcy i jego czynu ze strony społeczeństwa.
Kary dzielono ze względu na sposób ich określenia na:
• arbitralne (polegały na swobodnym określeniu ich wysokości przez organ
orzekający. Były więc wymierzane według własnego uznania. Orzekali je:
monarcha, działający w jego zastępstwie sędzia oraz sąd sejmowy) i
• ściśle oznaczone (były karami bezwzględnie określonymi, przez co sę-
dziowie musieli wymierzać karę przewidzianą w prawie, bez możliwości
jej modyfikacji).
b. Okoliczności łagodzące i obciążające. Okolicznościami łagodzącymi
wymiar kary były:
• wiek sprawcy (łagodniej karano małoletnich i starców),
• zdrowie fizyczne,
• zdrowie psychiczne,
• pojednanie,
• działanie w afekcie,
• zwrot przedmiotów pochodzących z przestępstwa,
• stan nietrzeźwości (w prawie ziemskim i miejskim),
• pozycja społeczna, gdy sprawcą była osoba wyższego stanu itp.
Okolicznościami obciążającymi były:
• recydywa (powrót do przestępstwa),
• złapanie sprawcy na gorącym uczynku,
• wykrycie przedmiotu licowanego,
• dokonanie przestępstwa w miejscach lub na osobach objętych mirem,
• pokrewieństwo,
• pozycja społeczna, gdy pokrzywdzonym była osoba wyższego stanu,
• premedytacja,
• ucieczka z miejsca przestępstwa itp.
c. Darowanie kary
Ułaskawienie Polegało na darowaniu przez władcę kary orzeczonej lub wstrzymaniu po-
monarsze stępowania wobec sprawcy. Darowanie kary w indywidualnym przypadku
określano jako abolicję, a generalnie jako amnestię. Od XVI w. uprawnie-
nia króla zaczęły przechodzić na sejm.
Prawo łaski Mogło przybrać formę amnestii generalnej (akt przebaczenia dla osób
sejmu popełniających przestępstwa polityczne, głównie w okresie bezkrólewia –
do 1764 r.), restytucji (darowanie kary głównej lub dodatkowej) lub glej-
tów łaski (były to specjalne glejty wpisywane do konstytucji, pozwalające
na wznowienie procesu przed sądem sejmowym lub zezwalające na daro-
wanie kary w zamian za zasługi).
Ułaskawienie Ułaskawienie sędziowskie dotyczyło wyłącznie darowania kary pienięż-
nej należnej sędziemu. Ułaskawienie prywatne polegało na darowaniu
kary przez pokrzywdzonego (powoda).
2. Rodzaje kar
a. Krwawa zemsta. Przybierała formę odwetu, instynktownej reakcji.
Dotyczyła ochrony życia, zdrowia oraz mienia. Zemsta dotykała nie tylko
sprawcę, ale też wszystkich członków jego rodu. Doprowadziło to do walk
rodowych, zwanych wróżdami.
b. Kary prywatne pieniężne (system kompozycyjny). Stopniowy zakaz
krwawej zemsty i możliwość naprawienia wyrządzonej krzywdy przez sto-
sowne zadośćuczynienie materialne spowodował rozwój kar pieniężnych,
zwanych systemem kompozycyjnym. W prawie polskim kary pieniężne
znane były już w XI w., a rozwinęły się w kolejnych stuleciach.
Główną rolę odgrywały przy popełnieniu przestępstw prywatnych. Wy-
sokość kar pieniężnych określona była początkowo indywidualnie przez
układające się strony, z czasem zaczęły być one ustalane kazuistycznie przez
prawo zwyczajowe lub stanowione, w końcu pojawiły się ich urzędowe ta-
ryfy. Zadośćuczynieniem za zabójstwo była główszczyzna. Jej wysokość
uzależniano od: stanu, płci i wieku ofiary. Główszczyzna szlachecka wy-
nosiła: 50 (XIII w.), a następnie 60 (statut małopopolski Kazimierza Wiel-
kiego), 120 (1493), 240 (1588) czy ponad 1000 (XVIII w.) grzywien. Były
to sumy znaczne, przekraczające prawie dwukrotnie roczny dochód z fol-
warku. Główszczyznę podwójną płacono za zabójstwo dokonane z broni pal-
nej, wojskowego i osoby zajętej pracą w polu. Główszczyzna chłopska była
znacznie niższa i wynosiła 30 (1581), a następnie 60 (1631) grzywien, z czego
połowa przypadała rodzinie, a połowa panu. Karą pieniężną za uszkodze-
nie ciała była nawiązka. Groziła za: zranienie, trwałe ochromienie, mutyla-
cję głównych członków ciała (np. obcięcie ręki, nogi, języka), wybicie zębów,
Część II. Kara 141
pobicie, wyrwanie włosów itp. Jej wysokość zależała od pochodzenia spo-

łecznego osoby pokrzywdzonej i stopnia uszkodzenia ciała.
Najwyższe były nawiązki szlacheckie, np. prawo ziemi łęczyckiej (XV w.)
za obcięcie jąder przewidywało nawiązkę równą główszczyźnie, zaś statuty
Kazimierza Wielkiego za obcięcie nogi lub ręki liczyły połowę główszczyzny,
a za ranę krwawą 10 grzywien (od XVII w. 20 grzywien). Podobną nawiązkę
otrzymywali obywatele lub członkowie władz miast uprzywilejowanych.
Prawo przewidywało również, za popełnienie niektórych przestępstw naru-
szających prawa majątkowe lub osobiste, pieniężne kary prywatne. Nakła-
dano je z reguły według ustalonych stawek, np. kara pieniężna za obrazę czci
szlacheckiej wynosiła pełną główszczyznę.
c. Kary publiczne
Kara Była karą najstarszą, najsurowszą, stanowiącą od najdawniejszych czasów

śmierci główne narzędzie w walce z przestępczością. Groziła najczęściej za prze-
stępstwa publiczne i te przestępstwa prywatne, od których sprawca się
nie wykupił.
Kary śmierci dzielono na: zwykłe i kwalifikowane. Do zwykłych zaliczano
ścięcie i powieszenie. Ścięcia dokonywano zazwyczaj mieczem, rzadziej
toporem, np. w Elblągu. Kara powieszenia była karą hańbiącą. Karano nią
kradzież, zabójstwo itp. Kwalifikowane kary śmierci połączone były za-
równo ze specjalnym udręczeniem przeprowadzanym przed jej wykona-
niem, jak i okrutnym sposobem ich przeprowadzenia. Udręczeniami ta-
kimi było: darcie pasów, mutylacja członków ciała, przypalanie itp. Formy
kar kwalifikowanych były rozmaite. Najważniejszymi były: łamanie kołem,
ćwiartowanie, utopienie, spalenie, wbicie na pal, ukamienowanie, udusze-
nie, zagłodzenie, zawieszenie – na haku, wypuszczenie jelit i pochowanie
żywcem.
Kary Miały przede wszystkim charakter kar odzwierciedlających. Stosowano
mutylacyjne je samoistnie bądź dla zaostrzenia kary śmierci. Polegały na obcięciu (uszu,
(okaleczające) nosa, włosów, ręki, jąder), połamaniu (np. kończyn), wyrwaniu (np. języka),
przekłuciu i wyłupaniu (oczu) i wypaleniu narządów.
Kary cielesne Najważniejszą karą cielesną była chłosta. Orzekano ją za wszystkie naj-
i na honorze drobniejsze przestępstwa. Była karą samoistną lub dodatkową. Wyko-
nywano ją biczem, rózgami, korbaczem itp. Liczbę plag określał wyrok.
Kilkaset uderzeń w praktyce oznaczało śmierć skazańca. Formą kary ciele-
snej, a równocześnie kary na honorze, było postawienie pod pręgierzem,
umieszczenie w klatce, kunie (żelazna obręcz na szyję), gąsiorze, kłodzie
(dyby), wipie (huśtawka), wysmarowanie mazią itp. Swoistą karą na hono-
rze było piętnowanie, polegające na wypaleniu znaku w miejscu odkrytym
(policzku, czole itp.) lub zakrytym (plecach, ramieniu itp.).
Kary Najsurowszą karą majątkową była konfiskata całego majątku. Orzekano
majątkowe ją za najcięższe przestępstwa. Zazwyczaj wymierzano ją łącznie z innymi
karami, np. śmierci, wygnania, ale mogła też być samoistna, np. za od-
mowę udziału w pospolitym ruszeniu, herezję. Inną karą majątkową była
grzywna (kara pieniężna). Występowała zarówno jako kara prywatna, jak
i publiczna, będąc rekompensatą za naruszenie porządku powszechnego.
Najsurowszą była kara 70 grzywien i orzekano ją np. za rabunek.
Kary na czci Karami na czci były: proskrypcja, infamia, banicja i wygnanie. Proskrypcja
i z czcią było to wyjęcie skazańca spod prawa, co równało się jego śmierci cywilnej.
związane Przestępca tracił osobowość prawną, jego majątek ulegał konfiskacie, żona
stawała się wdową, a dzieci sierotami, wreszcie mógł być bezkarnie zabity.
Orzekano ją zazwyczaj w postępowaniu zaocznym. Z proskrypcją była
związana infamia, która groziła za: herezję, apostazję, kwalifikowane zabój-
stwo i inne najcięższe przestępstwa.
Kara W okresie średniowiecza kara pozbawienia wolności zasadniczo służyła
pozbawienia jedynie przetrzymaniu przestępców do czasu wykonania kary właściwej,
wolności np. śmierci. U schyłku XV w. pojawiła się kara wieży. Konstytucją z 1538 r.
podzielono ją na karę: wieży dolnej i wieży górnej. Kara wieży dolnej była
znacznie surowsza. Więzień przebywał w głębokim, ciemnym i wilgot-
nym lochu. Karę tę orzekano w wymiarze od tygodnia do roku i 6 tygodni,
a za zabójstwo z broni palnej nawet do 2 lat i 12 tygodni. Kara wieży gór-
nej uchodziła za stosunkowo łagodną. Termin jej trwania wynosił od go-
dziny do roku i 6 tygodni. Skazany utrzymywał się w tym czasie na wła-
sny koszt. Mógł nawet mieć służącego. Pierwsze więzienia przeznaczone
do odbywania kary pozbawienia wolności powstały w XIV w. w dużych
miastach. W Gdańsku najwcześniejsza wzmianka o więzieniu pochodziła
z 1378 r. Mieściło się ono w podziemiach ratusza miejskiego.
Rozdział V. Postępowanie sądowe
Część I. Proces ziemski
1. Zasady. W czasach najdawniejszych spory rozstrzygano na drodze poza-

sądowej, w formie samopomocy, która mogła przybierać różne postacie, ale
najczęściej była to krwawa zemsta lub postępowanie polubowne prowadzone
przez jednaczy. Uzupełniało je arbitralne sądownictwo monarchy. Zasady
zwyczajnego postępowania sądowego ukształtowały się dopiero w XIII w.,
a rozwinęły w okresie późniejszym. Były nimi:
• zasada jedności procesu cywilnego i karnego. W okresie średniowie-
cza brak było odrębności postępowania w sprawach cywilnych i karnych.
Zasadniczo każdy proces był początkowo postępowaniem karnym, gdyż
kończył się wymierzeniem sprawcy kary, będącej odpłatą za wyrządzoną
krzywdę. W czasach nowożytnych wyraźnie już zaczęto rozdzielać proces
karny od cywilnego;
• zasada skargowości. Zgodnie z nią proces wszczynano przede wszystkim
na podstawie skargi powoda lub oskarżyciela, z reguły osoby prywatnej.
Jej brak uniemożliwiał rozpoczęcie procesu. Zasada wszczęcia procesu
z urzędu w procesie ziemskim i wiejskim zaznaczyła się tylko w niewiel-
kim stopniu, natomiast znacznie szerzej występowała w czasach nowo-
żytnych w procesie miejskim. Z czasem zaczęto rozróżniać skargi cywilne
i karne;
• zasada dyspozycyjności (rozporządzalności). Polegała na pozostawie-
niu stronom całkowitej swobody w zakresie rozporządzania przedmiotem
postępowania i czynnościami procesowymi. Strony na podstawie umowy
mogły np. pomijać pewne stadia procesowe, ograniczyć liczbę termi-
nów itp. Ustalenia te wiązały sędziego;
• zasada kontradyktoryjności. Zgodnie z nią proces był sporem mię-
dzy stronami, a sąd był jedynie jego biernym obserwatorem. Jego zada-
niem było jedynie orzeczenie na podstawie materiału dostarczonego
przez strony, który z przeciwników procesowych ma rację, bez dociekania
prawdy materialnej. W rezultacie rola sędziego sprowadzała się wyłącznie
do kierowania rozprawą i orzekania;
144 Rozdział V. Postępowanie sądowe
• zasada formalizmu. Polegała na obowiązku przestrzegania w trakcie pro-

cesu przewidzianych przez prawo symboli, gestów i formuł. Każda po-
myłka w ich przedstawieniu mogła spowodować przegranie procesu.
Zapoczątkowało to stosunkowo wczesne pojawienie się instytucji pomoc-
ników, rzeczników stron, którzy znając się na prawie, wyręczali strony
w prowadzeniu procesu. Na przestrzeni wieków formalizm uległ znacz-
nym ograniczeniom;
• zasada ustności i jawności. W procesie dominowało przeprowadzanie
czynności procesowych w formie ustnej. Forma pisemna była wyjątkiem
i zasadniczo występowała w procesie inkwizycyjnym. Natomiast jawność
sprowadzała się do tego, że proces był dostępny dla publiczności. Prze-
ciwieństwem był proces inkwizycyjny, gdzie obowiązywała zasada tajno-
ści, a udział w procesie był ograniczony tylko do ściśle oznaczonych osób.
2. Strony procesowe i ich zastępcy. W procesie występowały dwie

strony:
• powód (pierca) i
• pozwany (sąpierz).
Stroną mogła być wyłącznie osoba posiadająca zdolność sądową (odpowia-
dała ona zdolności prawnej). Występować w procesie mogła jednak tylko
osoba, która miała zdolność procesową (odpowiadała zdolności do czynno-
ści prawnej). Brak zdolności sądowej lub procesowej sąd stwierdzał jedynie
na wniosek strony przeciwnej, nie zaś z urzędu.
Strony działały przed sądem osobiście lub przez zastępców proceso-
wych: rzecznika (prolocutor), zastępcę (procurator), mówcę, a od XVI w.
również patrona, mecenasa itp.
Zastępcy dzielili się na:
• ustawowych, którzy reprezentowali stronę z mocy prawa. Zastępstwo
takie przysługiwało zarówno osobom fizycznym (nieletnim, kobietom,
z wyjątkiem wdów, i chłopom), jak i prawnym (miastu),
• sądowych (urzędowych), którzy byli wyznaczani z urzędu, np. w spra-
wach o obrazę majestatu oraz na prośbę strony, gdy ta nie mogła sobie po-
radzić ze sprawą i
• umownych (dobrowolnych, honorowych i zawodowych). Zastępstwo
umowne mogło być:
– generalne (dla całego procesu) lub
– szczegółowe (dla poszczególnych czynności procesowych).
Część I. Proces ziemski 145
3. Właściwość sądowa
Właściwość Polegała na tym, że rozpoznanie i rozstrzygnięcie sprawy musiało nastą-

miejscowa pić przed właściwym miejscowo sądem. Był nim zasadniczo sąd miejsca
zamieszkania pozwanego. Zasada ta znana była już w XIII w., a potwierdziły
ją statuty Kazimierza Wielkiego. Oprócz tego właściwym miejscowo mógł
być też sąd miejsca położenia nieruchomości miejskiej.
Właściwość Polegała na tym, że przy ustaleniu właściwego sądu należało brać pod
podmiotowa uwagę przynależność stanową pozwanego. W związku z nią pozywano od-
powiednio przed sądy szlacheckie, kościelne, miejskie i wiejskie. Właściwość
ta obowiązywała w okresie funkcjonowania sądownictwa stanowego.
Właściwość Była określona przez rodzaj sprawy. Ze względu na to kryterium pewne
rzeczowa sprawy mogły rozpoznawać tylko oznaczone sądy, np. sądy grodzkie są-
dziły z 4 artykułów grodzkich (podpalenie, napaść na dom szlachcica, rabu-
nek na drodze publicznej i zgwałcenie).
4. Przewód sądowy
a. Skarga i pozew. Proces skargowy rozpoczynało wniesienie ustnej
skargi (żałoby). Skarga zawierała prośbę do sądu o wydanie urzędowego po-
zwu, będącego formalnym wezwaniem na rozprawę.
Pozew mógł być ustny lub pisemny.
Pozew ustny był właściwy dla wszystkich spraw od XIII do XV w. Póź-
niej stosowano go zasadniczo w stosunku do szlachty gołoty, plebsu miej-
skiego i chłopów, oraz ze względu na rodzaj sprawy, np. dla pozwania osoby
będącej na sali rozpraw, przy schwytaniu sprawcy na gorącym uczynku lub
z przedmiotem przestępstwa, czy też generalnie dla spraw drobnych. Pozew
pisemny upowszechnił się od XV w. w sprawach, w których stroną pozwaną
był szlachcic osiadły lub patrycjusz miejski.
Forma pozwu pisemnego musiała odpowiadać ściśle określonym warunkom,
pod rygorem jego nieważności.
W pozwie pisemnym należało wskazać:
• oznaczenie sędziego, który go wydał (od XVI w. pozwy wystawiano
w imieniu monarchy),
• imię i nazwisko pozwanego,
• termin i miejsce rozprawy,
• imię i nazwisko powoda,
• treść skargi,
• datę i miejsce wystawienia oraz
• pieczęć urzędową.
Pozew sporządzano w dwóch jednobrzmiących egzemplarzach.
Pozew pisemny doręczał urzędnik sądowy (woźny, komornik) w asyście

świadków. Osobie osiadłej pozew wręczano w domu, bezpośrednio do rąk
własnych. Pod nieobecność pozwanego można było go przekazać innym
osobom tam przebywającym, np. członkom rodziny, domownikom. W ra-
zie odmowy przyjęcia pozwu, należało go zatknąć przed domem. Natomiast
osobie nieosiadłej można było doręczyć pozew w każdym miejscu, w którym
ją spotkano. Fakt doręczenia pozwu odnotowywano w rejestrze sądowym
na podstawie specjalnej relacji woźnego. Od XVII w. jej złożenie stanowiło
warunek ważności pozwu. Następnie pozew wciągano do regestru (zwanego
później wokandą). Porządek dokonanych w nim wpisów decydował o kolej-
ności rozpatrywania spraw.
b. Terminy (roki) i odroczenia (dylacje). Termin pierwszej rozprawy,
tzw. rok, określał pozew. Zgodnie ze statutami nieszawskimi (1454) miała się
ona odbyć po upływie tygodnia od dnia doręczenia pozwu. W czasach nowo-
żytnych okres ten wynosił od jednego do 4 tygodni przed sądem ziemskim,
a nawet 6 przed sądem sejmowym. W prawie miejskim był on znacznie krót-
szy, od jednego do 3 dni od daty pozwania. Niestawiennictwo na rozprawę
powoda od razu kończyło się przegraniem przez niego sprawy, a w pra-
wie miejskim również obowiązkiem zwrotu poniesionych przez pozwanego
kosztów. Niestawiennictwo pozwanego karano grzywną. Zawitym (ostatecz-
nym) był dla niego zasadniczo bowiem dopiero trzeci termin. Nieobecność
powoda na terminie zawitym powodowała przekazanie sprawy do postępo-
wania zaocznego, zwanego procesem niestannym lub kontumacyjnym.
W związku z tym, że większość spraw wymagała osobistego stawiennictwa
stron przed sądem, przepisy przewidywały możliwość usprawiedliwionego
odroczenia rozprawy. Przyczyny tych odroczeń nazywano dylacjami lub od-
kładami.
Dylacje zwyczajne Dylacje nadzwyczajne

Sąd obligatoryjnie musiał się na nie zgodzić. Zależały od swobodnej woli stron lub sądu.
Uzasadnione były: chorobą, siłą wyższą (nie- Zaliczano do nich porozumienie stron odra-
szczęścia i klęski), służbą publiczną, mało- czające sprawę, zawieszenie sprawy przez sąd
letniością, równoległą rozprawą o większy oraz inhibicję (polecenie króla skierowane
majątek w innym sądzie, czasem do namysłu do sądu, aby odroczył spór).
i koniecznością przeprowadzenia śledztwa
lub dostarczenia dowodów.
Prawo ziemskie przewidywało ponadto istnienie ferii sądowych. Dzielono

je na:
• solenne (święta kościelne),
• żniwne (lato) oraz
• nadzwyczajne (obrady sejmu lub sejmików oraz zwołanie pospolitego ru-
szenia).
c. Rozprawa. W XVI w. w procesie ziemskim wytworzyły się III stadia
rozprawy, zwane tokiem instancji. Były to:
• instantia procendendi (I) – starano się tu załatwić większość dylacji zwy-
czajnych (odroczeń) oraz tzw. akcesoria, czyli sprawy uboczne, o których
strony wiedziały przed rozpoczęciem sporu w sprawie głównej, którymi
były tutaj ekscepcje dylatoryjne (opóźniające),
• instatia respondendi (II) – rozpatrywano pozostałe dylacje zwyczajne
(np. dostarczenie dowodów) oraz ekscepcje deklinatoryjne i perempto-
ryjne (niweczące) i
• instantia dircate respondendi (III) – załatwiano dylacje nadzwyczajne
i sprawę główną.
Rozprawę rozpoczynało wywołanie stron przez woźnego sądowego.
Jako pierwszy przedstawiał swoje roszczenie powód. Wystąpienie powoda
nazywane było propozycją albo induktą. Po propozycji powoda sędzia na-
kazywał wygłosić pozwanemu replikę, będącą odpowiedzią na zarzuty. Ten
przed wdaniem się w sam spór mógł przedstawić przedtem określone dyla-
cje i ekscepcje, czyli zarzuty procesowe przewidziane dla I instancji. Po ich
załatwieniu w II instancji powód przedstawiał pełną propozycję, przytacza-
jąc faktyczną i prawną zasadność skargi. Po wywodzie powoda z repliką po-
nownie występował pozwany, który przytaczał kolejne dylacje i ekscepcje,
przewidziane dla tego stadium. Po replice powoda następowało ugruntowa-
nie sporu, po którym żadna ze stron, bez zgody drugiej, nie mogła się już
wycofać z procesu.
Ekscepcje dzieliły się na:
• dylatoryjne – załatwiały tymczasowe oddalenie skargi do czasu ich usu-
nięcia. Powodowały one upadek pozwu, a nie sprawy, którą odraczano.
Należało je wnieść od razu wszystkie. Zaliczano do nich: niewłaściwość
sądu, nieprawidłowość pozwu, brak zdolności procesowej strony. Po ich
załatwieniu sąd wyznaczał termin na wniesienie ekscepcji peremptoryj-
nych. Były one niweczące, a więc powodowały nie tylko oddalenie skargi,
ale przede wszystkim umorzenie sprawy. Należały do nich powaga rzeczy
osądzonej lub załatwionej w drodze polubownej;
• deklinatoryjne – uprawniały one pozwanego do odmowy odpowiedzi, ale

nie niweczyły sporu i
• peremptoryjne – mogły być podnoszone w każdym stadium procesu.
Po załatwieniu ekscepcji następowało ugruntowanie sporu, czyli litiskon-
testacja. Sąd przystępował do rozstrzygnięcia meritum sprawy, wyznaczając
w tym celu termin zawity. Litiskontestacja mogła być:
• afirmativa (gdy pozwany nie wnosił żadnych ekscepcji i uznawał roszcze-
nie powoda, sąd wyznaczał termin ad sententiam, na którym zapadał wy-
rok, a sprawa kierowana była do postępowania egzekucyjnego) albo
• negativa (gdy pozwany odrzucał część lub całość roszczenia powoda, sąd
wyznaczał termin kolejnej rozprawy w celu przeprowadzenia postępowa-
nia dowodowego).
Postępowanie dowodowe oparte było na legalnej (formalnej) teo-
rii dowodowej. Zgodnie z nią przedstawienie dowodów należało do sa-
mych stron, zaś sąd ograniczał się jedynie do ich oceny. Prawo z góry okre-
ślało wartość każdego dowodu i ustalało ich liczbę potrzebną do wygrania
sprawy. Przeciwdowód nie był dopuszczalny, chyba że strona ze względów
formalnych upadła w dowodzie. W rezultacie sąd opierał swój wyrok jedynie
na prawdzie formalnej, nie dążąc z własnej inicjatywy do rozszerzenia postę-
powania dowodowego w celu poznania prawdy materialnej.
W tej sytuacji sprawą niezwykle ważną była kwestia bliższości w dowo-
dzie. W Średniowieczu bliższość ta przysługiwała z reguły pozwanemu, oso-
bie o wyższej pozycji społecznej (stan) lub stronie dysponującej lepszym do-
wodem. Od zasad tych istniały liczne wyjątki określone przez właściwy sąd.
NAJWAŻNIEJSZE ŚRODKI DOWODOWE

Przysięga Mogła być złożona tylko osobiście przez stronę toczącą spór, zasadniczo
własna tę, która miała bliższość w dowodzie. Jej treść zawierała krótkie zeznanie
z powołaniem się na Boga i święty krzyż, przez co nabierała ona charak-
teru sakralnego. Rota przysięgi ustalana była przez sąd dla każdej osoby
oddzielnie, od XVI w. po polsku. Początkowo traktowana była bardzo for-
malistycznie i każde potknięcie słowne powodowało przegranie procesu.
Z czasem odstąpiono od tego, zezwalając na jej powtórzenie. Przysięga
dzieliła się na: obciążającą (oskarżającą) i oczyszczającą. Osoby szczegól-
nie szanowane, np. biskupi i przedstawiciele stanu wyższego, np. pan
w sporze z chłopem, zamiast przysięgi składali uroczyste przyrzeczenie
mówienia prawdy.
Przysięga Współprzysiężnicy potwierdzali jedynie prawdziwość przysięgi własnej
ze współ strony i o samej sprawie mogli nic nie wiedzieć. W zależności od sprawy
przysiężnikami liczba współprzysiężników wahała się od 2 do 18. Wszystkich obowiązy-
wał formalizm.
NAJWAŻNIEJSZE ŚRODKI DOWODOWE

Świadkowie Świadkami były osoby stwierdzające jedynie prawdziwość dowodzonego
faktu, a nie prawa. Dzielono ich na: przywołanych (osoby zaproszone
do obserwowania momentu zawarcia czynności prawnej, np. litkupnicy),
przypadkowych i z doświadczenia (osoby zeznające o faktach im znanych
z przeszłości, np. strony potwierdzające istnienie granic nieruchomości).
Sąd przyjmował jedynie te zeznania świadków, które były zgodne.
Świadectwa Dla stwierdzenia określonego stanu rzeczy, na wniosek osoby zaintereso-
urzędowe wanej, sąd mógł wyznaczyć z urzędu oznaczoną osobę, np. woźnego, ko-
mornika, do przeprowadzenia wizji lokalnej. Ich relację z czasem zaczęto
wpisywać do ksiąg i traktować jako dowód w sprawie. Do świadectw
urzędowych zaliczano także: obdukcję zwłok, opinie rzeczoznawców,
np. biegłych w księgach rachunkowych itp. Złożona przez nich opinia (re-
lacja) miała charakter dowodu w każdej następnej sprawie (wstecz).
Dokumenty Dzielono je na publiczne i prywatne. Pierwsze sporządzane były przez
upoważnione do ich wystawiania osoby urzędowe, które opatrywały
je stosowną pieczęcią. Ich moc dowodowa była niepodważalna, zarówno
co do treści, jak i autentyczności. Drugie spisywane były ręką prywatną,
przy świadkach i mogły być zaczepione.
Ordalia Był to środek dowodowy opierający się na przeświadczeniu ludzi, że bez-
pośredni sąd boży najlepiej rozstrzygnie o winie lub niewinności oskarżo-
nego. Ordalia dzielono na:
• jednostronne:
– próba zimnej wody – oskarżonego ze związanymi rękoma i nogami
wrzucano do wody, przyjmując, że jeżeli będzie tonął, to jest nie-
winny, gdyż woda będąca żywiołem czystym nie przyjmie prze-
stępcy;
– losowanie – o wygraniu decydował los, którym zawsze kieruje ręka
boska;
– próba poświęconego kęsa, próba chleba i sera – polegała na prze-
łknięciu bez zakrztuszenia poświęconej żywności;
– próba komunii – sądzono, że przyjęcie komunii sprowadzi na win-
nego natychmiastową śmierć;
– próba gorącej wody – należało włożyć rękę do kociołka z wrzątkiem
i wyjąć znajdujący się na jego dnie przedmiot. Brak poparzeń uzna-
wano za dowód niewinności;
– próba rozpalonego żelaza – przewidywała przeniesienie rozpalo-
nego żelaza w dłoni lub przejście po rozżarzonych lemieszach. Tutaj
również o niewinności decydował brak poparzeń, które stwierdzano
w 3 dni po opatrzeniu poświęconym woskiem nogi lub ręki;
– próba marów – oskarżony o mężobójstwo musiał 3-krotnie obcho-
dzić zwłoki na kolanach, za każdym razem je całować i składać przy-
sięgę niewinności. Jeżeli w tym czasie rany zamordowanego nie
zmieniły się, oskarżony był wolny;
• dwustronne:
– próba krzyża – strony procesowe stawały pod krzyżem z podniesio-
nymi rękoma, ten który je wcześniej opuścił, przegrywał sprawę,
– pojedynek – opierał się na przekonaniu, że Bóg wesprze walczącego
w słusznej sprawie.
Stosowania ordaliów zabronił na soborze laterańskim w 1215 r. papież
Innocenty III. W Polsce ostatecznie zanikły na początku XIV w.
d. Wyrok. Początkowo wyroki wydawano w formie ustnej. Od połowy

XIII w. zaczęto stosować formę pisemną, uwierzytelnioną pieczęcią i podpi-
sami. Natomiast w XIV w. wyroki zaczęto wciągać do ksiąg sądowych. Wy-
roki zapisywano w sentencjonarzach.
Wyroki można podzielić na:
• przedstanowcze (zwane interlokutami) rozstrzygały kwestie dylacji i eks-
cepcji. Były one zaskarżane w toku instancji, co przedłużało sprawę,
• końcowe, które rozstrzygały spór merytorycznie. Dzielono je na oczywi-
ste (oczne), czyli zapadające w obecności stron, oraz kontumacyjne, czyli
zaoczne (tzw. kondemnaty), zapadające pod nieobecność jednej ze stron.
Ze względu na treść mogły być uwalniające i zasądzające.
Środki prawne przeciwko wyrokowi miały na celu zamianę niekorzyst-
nego dla strony orzeczenia sądowego. Dzielono je na zwyczajne (strona pod-
ważała wyrok nieprawomocny) i nadzwyczajne (zaczepiano wyrok po upły-
wie określonego czasu).
Środki zwyczajne Środki nadzwyczajne

Remisja – polegała na przekazaniu sprawy Gravamen (uciążliwość) – stanowiła odmianę
przez sąd niższy sądowi wyższemu. Sto- nagany. Strona występowała z nią w razie
sowano ją w sprawach skomplikowanych nieprzyjęcia przez sędziego prawidłowo zło-
i trudnych. Można jej było dokonać zarówno żonej apelacji lub mocji. Polegała ona na za-
z inicjatywy sądu, jak i na żądanie strony. skarżeniu sędziego do wyższej instancji,
Niekiedy też sąd niższy zwracał się do wyż- przed którą brała też udział strona przeciwna.
szego o pouczenie prawne. W ścisłym zna- Złożenie gravamenu nie wstrzymywało jed-
czeniu była raczej ingerencją obcego sądu nak wykonania zaczepionego wyroku. Jeżeli
w sprawę. gravamen przyjęto, sędzia płacił karę, a wyrok
uchylano; w razie odrzucenia wyrok był pra-
womocny, a strona płaciła grzywnę sędziemu
i przypozwanemu. Jej celem było zapobiega-
nie nadużyciom ze strony sędziów.
Nagana sędziego – strona niezadowolona Wznowienie procesu i kasacja – polegało
z wyroku mogła oskarżyć (naganić) sędziego na wznowieniu postępowania przed Try-
o wydanie niesprawiedliwego orzeczenia. Na- bunałem Koronnym w razie odnalezienia
ganę należało zgłosić woźnemu sądowemu nowych dowodów z dokumentów. Dopusz-
zaraz po wydaniu wyroku. Powodowała ona czała to konstytucja z 1726 r. Na jej podstawie
jego zawieszenie. Jej złożenie rozpoczynało Trybunał Koronny w nowym składzie mógł
nowy proces między sędzią a naganiającym, skasować wyrok prawomocny i wydać nowy.
przeważnie w sądzie wyższym, od XV w. rów- Przyczyniło się to do nadużyć i korupcji oraz
nież z udziałem przeciwnika z procesu za- spowodowało niepewność obrotu prawnego
sadniczego. i trudności w egzekucji wyroków.
Środki zwyczajne Środki nadzwyczajne

Mocja – rozwinęła się z nagany sędziego. Po- Male obtentum – był to środek skierowany
legała na tym, że nie była skierowana prze- przeciwko wyrokom zaocznym uzyskanym
ciwko czci i urzędowi sędziego oraz nie po- niewłaściwie lub w sposób podstępny. Można
wodowała odsunięcia go od prowadzenia było nim zaczepić jedynie ważność wydania
innych spraw, a jedynie zawieszała postępo- wyroku. Jego odrzucenie powodowało upra-
wanie zaczepione mocją. W razie przegrania womocnienie wyroku, a przyjęcie – uchylenie
sprawy sędzia musiał: zwrócić kocz, uiścić i przekazanie sprawy do ponownego rozpo-
grzywnę pieniężną i uchylić wyrok. W razie znania sądowi, który go wydał.
wygrania wyrok stawał się prawomocny.
Apelacja – rozwinęła się dopiero w XVI w. Nieświadomość procesowa – można się
Sankcjonowała ją Formula processus (1523). było nią posługiwać w dwóch przypadkach;
Polegała na odwołaniu się od sądu niższego po pierwsze, gdy zastępca procesowy repre-
do wyższego. Dopuszczalna była zarówno zentujący stronę nieobecną wniósł o odro-
od wyroków przedstanowczych, jak i osta- czenie terminu, a sąd się do tego nie przy-
tecznych. Składało się ją ustnie w sądzie, chylił i wydał wyrok zaoczny, a po drugie, gdy
który wydał zaskarżony wyrok, po opłaceniu wyrok wydano bez powiadomienia strony
jej kosztów. W postępowaniu apelacyjnym o toczącym się procesie.
pierwszy termin był zawity, a możliwość zgła-
szania dylacji ograniczona. Odrzucenie apela-
cji uprawomocniało wyrok.
5. Postępowanie egzekucyjne. Postępowanie egzekucyjne polegało

na przymusowym wykonaniu prawomocnego wyroku. Przeprowadzano
je za pośrednictwem komorników i woźnych sądowych, a nawet – wobec
bezskuteczności ich działań – przez starostę.
Postępowanie egzekucyjne występowało w formie egzekucji: osobistej, rze-
czowej z ruchomości i rzeczowej z nieruchomości.
Egzekucja osobista była najstarszą formą egzekucji. Polegała na pozba-
wieniu wolności przegrywającego przez oddanie go związanego (statuty
Kazimierza Wielkiego) wygrywającemu. Początkowo była formą wyłączną,
chyba że przegrywający dał rękojmię, że wyrok wykona, później jedynie po-
siłkową, w razie niezaspokojenia rzeczowego. W czasach nowożytnych egze-
kucję osobistą utrzymano tylko w stosunku do szlachty gołoty. Polegała ona
na osadzeniu nieposesjonata, w razie niewykonania wyroku, w wieży, w któ-
rej przebywał do czasu zaspokojenia przez kogoś pretensji wierzyciela.
Egzekucja z ruchomości była formą dominującą. Nazywano ją ciążą
sądową lub fantowaniem. Podlegał jej najczęściej inwentarz żywy, a gdy go
zabrakło – inne rzeczy ruchome. Fanty dostarczano do sądu, gdzie je prze-
trzymywano (2 tygodnie latem i tydzień zimą), a następnie, w razie nieza-
spokojenia wierzyciela, sprzedawano lub oddawano stronie wygranej i są-
dowi, w należnych im częściach.
Egzekucja z nieruchomości do XVI w. była stosowana posiłkowo.

Od 1523 r. (Formula processus) stała się samoistna. Przeprowadzali ją po-
czątkowo urzędnicy książęcy, a od XIV w. wyłącznie starosta i podległy mu
urząd grodzki. Egzekucja obejmowała aż cztery stopnie. Stopień pierwszy był
próbą wwiązania w majątek zasądzonego w obecności woźnego i 2 świad-
ków. W razie jego odbicia (brak zgody właściciela) sąd grodzki nakładał za-
kład potrójny, równy 6-krotnej wartości pretensji głównej. Stopień drugi był
ponowną próbą wwiązania. W razie gdy zasądzony ponownie do niego nie
dopuścił, pozywano go na rok skargowy grodzki, gdzie nakazywano mu za-
płatę wcześniejszego zakładu, a ponadto zarządzano rumację (usunięcie siłą)
i grożono banicją. Stopień trzeci realizował urzędnik grodzki, zwany wi-
cesgerentem, który w towarzystwie woźnego i dwóch świadków (szlachty)
próbował dokonać zajęcia, ale bez użycia siły. Stopień czwarty podejmował
osobiście starosta, przy użyciu pachołków. Jeżeli nie dało to rezultatu, staro-
sta zwoływał pospolite ruszenie powiatu, które dokonywało zajazdu nieru-
chomości. Opornego dłużnika można było wtedy zabić jako pozbawionego
prawa banitę.
Część II. Proces miejski
Postępowanie przed sądami miejskimi opierało się początkowo na pro-

cesie niemieckim unormowanym w Zwierciadle saskim (początek XIII w.).
Jego głównymi zasadami były:
• skargowość,
• kontradyktoryjność,
• ustność,
• jawność i
• formalizm.
Z czasem zaczął on ulegać istotnym modyfikacjom. Przypisać je można
przede wszystkim wpływom procesu rzymsko-kanonicznego, który przenik-
nął wraz z sądownictwem kościelnym do wymiaru sprawiedliwości większo-
ści państw europejskich. W Polsce największą rolę w jego upowszechnianiu
odegrali: M. Jaskier, tłumacząc na łacinę główne źródła prawa niemieckiego,
zaopatrzone w romanistyczną glosę ustalającą, że występujące w prawie luki
należy uzupełniać normami prawa rzymskiego i kanonicznego (prawa po-
wszechne) oraz B. Groicki, który je w praktyce sądowej spopularyzował.
W efekcie w procesie skargowym zaczęto odchodzić od nadmiernego for-
malizmu, utrwalono pisemność oraz przyjęto zasadę apelacji.
Część II. Proces miejski 153
1. Proces skargowy. Etapy procesu:

• złożenie przez pozwanego skargi. Jej wniesienie następowało za pośred-
nictwem burgrabiego lub sędziego (sołtysa), którym należało wcześniej
przedstawić stawiane zarzuty. Ci przekazywali je następnie właściwemu
rzeczowo sądowi miejskiemu. Zasadniczo wszystkie roszczenia prawne
należało formułować tylko w jednej skardze, żądając w niej wymierzenia
wyłącznie jednej kary. Skarga powinna była być krótka i wyraźna, zawie-
rać przedmiot roszczenia i podstawy prawne. Niedopuszczalne też było
wniesienie powództwa wzajemnego. W sprawach cywilnych przed liti-
skontestacją lub wniesieniem przez pozwanego ekscepcji peremptoryj-
nych powód był uprawniony do zmiany treści skargi;
• pozew. Początkowo na rozprawę pozywano ustnie. Od XVI w. upo-
wszechniło się jednak dla ważniejszych spraw stosowanie wyłącznie po-
zwu pisemnego. Pozwanie następowało z reguły na dzień przed rozprawą,
a jeżeli przypadała wtedy niedziela lub święto, to dnia poprzedniego. Po-
zew powinien był zawierać: nazwisko powoda, określenie sądu, termin
rozprawy, treść skargi, a w przypadku pozwu pisemnego również podpis
podsędka lub pisarza sądowego. Niestawiennictwo w wyznaczonym ter-
minie (roku) powodowało wystosowanie kolejnego pozwu. Terminem
zawitym był przeważnie trzeci, rzadziej czwarty rok. Okolicznościami
usprawiedliwiającymi nieobecność w sądzie były m.in. choroba, wy-
jazd i zajęcia w sprawach publicznych. Opuszczenie terminu sąd karał
grzywną, wyjątkowo nakazując też przymusowe doprowadzenie pozwa-
nego. Nieprzybycie pozwanego na rok zawity powodowało rozpoczęcie
procesu bez jego udziału, a postępowanie przekształcało się w proces kon-
demnacyjny, kończący się wydaniem wyroku zaocznego;
• rozprawa. Rozprawę rozpoczynała odpowiedź pozwanego na skargę.
W pierwszym stadium pozwany wnosił ekscepcje dylatoryjne (odwle-
kające), tymczasowo oddalające skargę. Powodowały one upadek po-
zwu, a nie sprawy, którą odraczano. Powodowi przysługiwała na nie re-
plika, a pozwanemu duplika. Ostatecznie sprawę ekscepcji dylatoryjnych
załatwiał sąd wyrokami przedstanowczymi, tzw. interlokutami, od któ-
rych przysługiwała apelacja do rady miejskiej, będącej sądem II instan-
cji. Po załatwieniu ekscepcji dylatoryjnych sąd wyznaczał kolejny termin
do złożenia ekscepcji peremptoryjnych (niweczących). Również i na nie
powodowi przysługiwała replika, a pozwanemu duplika. Także i one były
rozstrzygane przez sąd wyrokami przedstanowczymi, z możliwością od-
wołania się od nich do rady. Po załatwieniu ekscepcji następowało ugrun-
towanie sporu, czyli litiskontestacja. Po litiskontestacji przeprowadzano
postępowanie dowodowe. Dowodów na rozprawę dostarczały same
strony. Następnie przystępowano do ustalenia faktów spornych. Ciężar

udowodnienia spoczywał przy tym na stronie twierdzącej, a nie zaprze-
czającej. Głównymi środkami dowodowymi były: zeznania świadków, do-
kumenty, oględziny, urzędowe pomiary, opinie rzeczoznawców, a także
przysięga, której znaczenie jednak systematycznie malało;
• po zakończeniu postępowania dowodowego sąd wydawał wyrok stanow-
czy. Na jego ogłoszenie pozywano strony pozwem pisemnym. Odczytanie
treści wyroku należało do podsędka lub pisarza sądowego;
• odwołanie wnosiło się za pośrednictwem sądu, który wyrok wydał,
po opłaceniu kosztów apelacji. Terminy dla wniesienia apelacji były roz-
maite i zależały od rodzaju sprawy. W postępowaniu apelacyjnym obo-
wiązywały podobne zasady jak w procesie przed sądem I instancji.
2. Proces inkwizycyjny
a. Stadia procesu
• inkwizycja generalna – miała charakter postępowania informacyjnego.
Jej celem było określenie czynu przestępnego i ewentualnego sprawcy.
Wszczynano ją na podstawie donosu lub złej sławy publicznej. Obejmo-
wała wizję lokalną i sumaryczną oraz przesłuchanie świadków bez przy-
sięgi;
• inkwizycja specjalna – była właściwym postępowaniem dowodowym,
mającym na celu zebranie odpowiednich dowodów obciążających. Prze-
słuchanie oskarżonego odbywało się w formie odpowiedzi na z góry przy-
gotowane przez sędziego krótkie pytania, tzw. artykuły dowodowe. War-
tość każdego dowodu była ustawowo określona, stąd nazywano to legalną
(formalną) teorią dowodową. Dowody dzieliły się na: pełne (przyznanie
się do winy, zeznania dwóch świadków złożone pod przysięgą, opinie bie-
głych) i niepełne (poszlaki, zeznania jednego świadka). Najlepszym do-
wodem było przyznanie się oskarżonego do winy, zwane „królową dowo-
dów” – uzyskiwano je przez stosowanie tortur;
• osądzenie – wyrok opierano na materiałach dowodowych wskazanych
w śledztwie i ich ocenie dokonanej przez sędziego. Od wyroków w spra-
wach karnych nie było apelacji. Jeżeli w toku postępowania nie zdołano
zebrać odpowiednich dowodów, ale w mniemaniu sędziego istniały uza-
sadnione podejrzenia, można było ogłosić czasowe uwolnienie od sądu,
zaś proces wszczynano ponownie po ujawnieniu się dowodów. Z kolei
brak pełnego dowodu, ale posiadanie innego, stanowiącego połowę jego
wartości, pozwalało na wymierzenie kary z podejrzenia. Było to nieraz
złudne, zwłaszcza gdy zamiast kwalifikowanej wymierzano zwykłą karę
śmierci.
Część II. Proces miejski 155
b. Tortury. W celu uzyskania przyznania się do winy prawo zezwalało przy

wymuszaniu zeznań stosować w toku śledztwa cierpienia fizyczne, czyli
tortury (męki). Nie podlegali im jedynie uczeni doktorzy, szlachta, urzęd-
nicy, starcy, dzieci i kobiety brzemienne. Od zasady tej nieraz odstępowano,
zwłaszcza gdy popełniono zbrodnię obrazy majestatu lub uprawiano czary.
Tortury odbywały się w specjalnych izbach tortur (męczennice), w które wypo-
sażone były prawie wszystkie większe więzienia (Gdańsk, Bydgoszcz, Lublin,
Poznań itd.). Przeprowadzano je w obecności sędziego (sołtysa), 2 ławników
i pisarza sądowego.
Tortury można było przeprowadzać tylko 3-krotnie. Na ogół jednak
sądy obchodziły tę zasadę, uznając tortury odbywające się w tym samym
dniu za jeden cykl. Po każdym stadium tortur przeprowadzano przesłucha-
nie, na którym należało potwierdzić złożone zeznania. W razie ich odwoła-
nia, sędzia nakazywał przeprowadzenie kolejnej próby, znacznie już surow-
szej. Do przeprowadzenia tortur stosowano wymyślne urządzenia, z których
najbardziej okrutnymi były: dziewica norymberska, łoże sprawiedliwości,
krzesło inkwizytorskie, łamacze kości i palców itp.
Część III. Proces wiejski
Wszczęcie procesu następowało na podstawie skargi (ustnej lub pisemnej)
Sąd wydawał pozew (treść pozwu musiała zawierać: nazwisko i tytuł sędziego, termin
stawienia się w sądzie, miejsce sądu, nazwisko powoda, treść skargi i datę wystawienia)
Termin [niestawiennictwo stron na pierwszym terminie (roku) z reguły nie powodowało

upadku w sprawie, gdyż zazwyczaj terminem zawitym był termin drugi, a nawet trzeci.
Wtedy to, gdy pozwany nadal się nie stawiał, sąd wydawał wyrok skazujący lub zasądzający
roszczenie powoda]
Wobec stron, które nie stanęły w terminie na rozprawie bez usprawiedliwienia, sąd mógł
zastosować środki zabezpieczające. Należały do nich: przymusowe doprowadzenie, areszt,
zajęcie majątku, poręka i dozór tymczasowy
Rozprawa (rozpoczynało ją wywołanie sprawy przez woźnego sądowego. Następnie

sąd załatwiał kwestie związane z przyjęciem dylacji stron, jeżeli te nie stawiły się na
wcześniejszym terminie. Po ich rozpoznaniu sąd udzielał głosu powodowi, który przedstawiał
swoją skargę. Następnie udzielano głosu pozwanemu. Na wystąpienie pozwanego,
tzw. replikę, powodowi przysługiwała duplika).
Sprawa kończyła się w pierwszym terminie, jeżeli pozwany: przyznał się do winy (sprawy
karne), uznał powództwo (sprawy cywilne) albo strony zawarły ugodę
Brak porozumienia: sąd zarządzał postępowanie dowodowe (dokumenty, przysięga, zeznania

świadków, wizja lokalna, rzadziej obdukcja i opinia biegłego)
Narada (tajna)
Wydanie wyroku
Publikacja treści wyroku
Strona niezadowolona z wyroku mogła się od niego odwołać do wyższego

sądu wiejskiego. Apelację należało zapowiedzieć natychmiast po zakończeniu
rozprawy. O jej przyjęciu decydował sąd, który wydał wyrok.
Postępowanie w II instancji toczyło się według zasad ogólnych. Sąd apela-
cyjny mógł: utrzymać wyrok w mocy, odesłać sprawę do ponownego rozpo-
znania przez sąd, który go wcześniej wydał, lub też go zmienić.
Część IV. Procesy specjalne 157
Ostatnim stadium procesu było postępowanie egzekucyjne. Następowało

ono w formie procesu o wykonanie zasądzonego roszczenia lub orzeczonej
kary. W razie gdy pozwany wyroku nadal nie wykonywał, mimo zagrożenia
jego dóbr ruchomych lub nieruchomych konfiskatą, następowała egzekucja
przymusowa. Z reguły przeprowadzali ją sołtysi.
Część IV. Procesy specjalne
Proces Formalne prześladowanie czarownic rozpoczęło się wraz z wydaniem

o czary w 1487 r. w Kolonii przez dwóch inkwizytorów niemieckich Jakuba Spren-
gera i Henryka Kraemera dzieła „Młot na czarownice” (tłumaczenie polskie
w 1614 r.). W XVI w. procesy o czary rozpowszechniły się w całej Europie.
Apogeum prześladowań przypadło na XVII w. W Polsce były one charaktery-
styczne zwłaszcza na terenach będących pod wpływem prawa niemieckiego.
Ostatni proces o czary miał miejsce w Polsce w 1775 r. we wsi Doruchów, pod-
czas którego skazano 14 czarownic. Znacznie wcześniej zaprzestano karania
za czary w dużych miastach, np. w Gdańsku w 1659 r.
Oskarżonymi o czary były przede wszystkim kobiety. Uznawano je bowiem
za źródło wszelkiego zła i już z samej swej natury były podejrzane. W celu wy-
krycia czarownic stosowano specjalne próby:
• próba wody. Pławienie czarownicy przeprowadzał z reguły zawodowy ła-
pacz, rzadziej kat miejski lub pan wsi. Polegało ono na związaniu czarow-
nicy w „kozła”, a następnie spuszczaniu jej na linie do wody, zazwyczaj z mo-
stu. Jeżeli czarownica się topiła, była uznawana za niewinną,
• próba wagi. Opierała się na przeświadczeniu, że czarownice są dużo lżejsze,
niż by się to wydawało z ich budowy fizycznej, posiadając nadzwyczajną
lekkość,
• próba łez. Istniał przesąd, że czarownice nie potrafią płakać. Przeprowa-
dzając próbę, sędzia kładł kobiecie rękę na głowie i kazał płakać, jak Jezus
na krzyżu. Jeżeli zapłakała, była niewinna,
• próba igły. Uznawano, że szatan biorąc w posiadanie czarownicę, dawał jej
dotykiem swego palca znamię. Wyróżniało się ono tym, że było nieczułe
na ukłucia i nie płynęła z niego krew.
Przeprowadzenie prób było wstępem do właściwego procesu. Podczas jego
przebiegu czarownice osadzano w beczkach lub kłodach, co wiązało się
z przesądem, że należy je odizolować od szatana, który daje im moc przez
dotknięcie ziemi. Ponadto ubierano je w specjalne stroje, obwieszone me-
dalikami i innymi dewocjonaliami, oraz golono na całym ciele. Stół i ławę sę-
dziowską namaszczano zaś świętymi olejami, żeby odstraszyć „siły nieczyste”.
Postępowanie w procesach o czary było wszczynane z: urzędu, oskarżenia
prywatnego lub na podstawie skargi popularnej. Badanie czarownicy rozpo-
czynano uderzeniem jej w twarz, aby się zalała krwią, co miało ją pozbawić
mocy tajemnej. Następnie stosowano wobec niej tortury. Podczas rozprawy
kobieta musiała mieć zawiązane oczy i być odwrócona tyłem do składu sę-
dziowskiego, żeby nie mogła go „zauroczyć”. Wyrok skazujący można było
oprzeć nawet na domniemaniach (pomówienia, poszlaki itp.).
Proces Rozwinął się w prawie miejskim. Za gościa uważano każdego, kto mieszkał
gościnny tak daleko, że nie mógł w ciągu 1 dnia przybyć do sądu. Sąd gościnny mógł
odbyć się każdego dnia, także poza terminami zwykłych sesji. Sprawę roz-
patrywano jeszcze tego samego dnia, zaś wyrok powinien był zapaść do za-
chodu słońca.
Proces Dotyczył ustalenia granic spornej nieruchomości. Dokonywał tego specjalny
graniczny urzędnik monarszy, przeważnie komornik lub podkomorzy. Po ustaleniu gra-
nicy zdawał on relację panującemu, który na prośbę strony wydawał doku-
ment zawierający dokładny ich opis. W czasach nowożytnych pomiaru doko-
nywali sędziowie graniczni wraz z przysięgłymi geometrami.
Proces Dotyczył odzyskiwania zbiegów, którzy uciekli do innej dzielnicy lub kraju.
o zbiegłych Skarżący musiał udowodnić prawo do zbiega, składając przysięgę z 6 współ-
poddanych przysiężnikami. Jeżeli to uczynił, przysądzano mu zwrot zbiega razem z żoną,
dziećmi i dobytkiem, jeżeli nie – to płacił grzywnę, a pozwany pozostawał
wolny. Przy rewindykacji poddanych z dóbr książęcych wystarczało pismo
władcy lub wysłanie pełnomocnika.
DZIAŁ TRZECI.
USTRÓJ ZIEM POLSKICH
POD ZABORAMI
(DO 1918 R.)
Rozdział I. Ziemie polskie w pierwszym
okresie zaborów
Część I. Zabór rosyjski
1. Ustrój społeczny. Rosja zajęła w trzech rozbiorach obszar 463 tys. km2,
zamieszkiwany przez 5,5 mln ludności. W ustroju społecznym utrzymano
system stanowy. Dominującą rolę odgrywała nadal szlachta. Duchowień-
stwo katolickie straciło na znaczeniu na rzecz prawosławnego, a Kościół
poddany został nadzorowi państwowemu. Mieszczaństwo uległo wyraźnemu
osłabieniu. Zmniejszyła się liczba mieszkańców wielu miast średnich i ma-
łych, które podległy procesowi agraryzacji. Upadła większość manufaktur.
Magistraty składające się z burmistrza i radnych poddano nadzorowi guber-
natorów. Wprowadzono pełne poddaństwo. Podstawą opodatkowania i okre-
ślenia powinności wsi wobec pana stała się obecnie liczba mężczyzn w rodzi-
nie chłopskiej, a nie wielkość gospodarstwa. Na chłopów nałożono podatek
poduszny (rubel od mężczyzny) i obowiązek poboru rekruta.
2. Organizacja władz. Polskie ziemie zaboru rosyjskiego tworzyły 3 gene-

rałgubernatorstwa:
• białoruskie,
• kijowskie i
• wileńskie,
które dzieliły się na gubernie, a następnie na powiaty. Najniższą jednostką
były stany, odpowiadające dawnym gminom.
3. Sądownictwo. W I instancji dla chłopów właściwy był sąd dominialny,

dla mieszczan sąd burmistrza z asesorami, a dla szlachty sądy ziemskie,
grodzkie i podkomorskie.
Dla ziem pierwszego rozbioru instancją wyższą dla sądów szlacheckich
były gubernialne izby sądowe. Dla ziem drugiego i trzeciego rozbioru utwo-
rzono Trybunał Litewski, w 1802 r. w jego miejsce Sąd Główny Litewski. Są-
dem III instancji dla spraw cywilnych był III, a dla spraw karnych IV Depar-
tament Senatu Rządzącego, z siedzibą w Petersburgu.
162 Rozdział I. Ziemie polskie w pierwszym okresie zaborów
Część II. Zabór pruski
1. Ustrój społeczny. W trzech zaborach Prusy zagarnęły 141,4 tys. km2,

na którym to obszarze zamieszkiwało 2,6 mln ludności. Rząd pruski uznał
znaczną część praw szlachty polskiej, w tym zwierzchność nad chło-
pem i wyłączność posiadania ziemi. Osłabieniu uległa jednak materialna
i polityczna władza magnaterii. Duchowieństwo katolickie straciło mocno
na znaczeniu. Państwo przejęło na rzecz skarbu dobra kościelne. Duchow-
nych poddano nadzorowi administracyjnemu. Biskupów mianował król.
Zlikwidowano nuncjaturę papieską i ograniczono kontakty z Rzymem. Za-
bory pogłębiły też upadek miast. W wyniku reform absolutyzmu oświece-
niowego chłop w Prusach został wzięty pod opiekę rządu. Państwo kontrolo-
wało sądownictwo nad wsią. Chłop uzyskał przez to prawo zanoszenia skarg
do władz na ucisk feudalny i nie mógł być samowolnie usunięty z ziemi.
W ramach reform m.in. ograniczono pańszczyznę, przechodzono na czynsz,
ustalano rodzaj i wysokość powinności.
2. Ustrój administracyjny. Prusy stworzyły ze swych nabytków terytorial-

nych 3 prowincje, odpowiadające kolejnym zaborom. Prowincję Prus Za-
chodnich utworzono z pierwszego, Prus Południowych z drugiego, a Prus
Nowowschodnich z trzeciego zaboru. Prowincje dzieliły się na departa-
menty. W prowincji Prus Zachodnich utworzono 2 departamenty (Byd-
goszcz, Kwidzyn), Prus Południowych 3 departamenty (Warszawa, Kalisz,
Poznań), a Prus Nowowschodnich 2 departamenty (Płock, Białystok). Pro-
wincje podporządkowane były Generalnemu Dyrektorium (rządowi) w Ber-
linie, posiadając w nim własny departament z ministrem na czele. Na czele
departamentów terytorialnych stały 2 organa kolegialne – kamery wojny
i domen oraz rejencje. Do kompetencji kamer należały sprawy administra-
cyjne, a do rejencji sądownictwo.
Kolejną jednostką był powiat. Na jego czele stał landrat.
Najniższymi jednostkami terytorialnymi były gminy miejskie i wiej-
skie. Organem nadzorczym nad miastami był mianowany przez króla radca
skarbowy. Organami gminy miejskiej były zgromadzenia złożone z przeło-
żonych cechów i innych korporacji oraz magistraty pochodzące bądź z wy-
boru, bądź z nominacji króla.
We wsiach administrację i sądownictwo sprawował pan, ale pod nadzo-
rem landrata.
Część III. Zabór austriacki 163
3. Sądownictwo. Sądownictwo dzieliło się na:

• niższe (podlegali mu mieszczanie i chłopi) i
• wyższe.
W miastach i wsiach prywatnych nadal funkcjonowało sądownictwo pa-
trymonialne. Panowie sprawowali je poprzez specjalnego urzędnika, zwa-
nego justycjariuszem. Powoływano go spośród komisarzy sprawiedliwości
rejencji zatwierdzonych przez landrata, do którego należało sprawdzenie
znajomości przez nich prawa.
Natomiast w domenach królewskich istniały dla ludności wiejskiej
urzędy sądowe. Z początkiem XIX w. sądownictwo patrymonialne starano
się ujednolicić, tworząc sądy miejsko-ziemskie dla wsi i małych miasteczek
(„latająca sprawiedliwość”). Od 1797 r. w Prusach Nowowschodnich (trzeci
rozbiór) w ich miejsce powołano sądy powiatowe, będące I instancją dla
wszystkich spraw chłopów, mieszczan i szlachty zagrodowej, które wkrótce
upowszechniły się w całych Prusach. Natomiast w miastach królewskich
nadal funkcjonowały ławy miejskie i inne sądy kolegialne oraz jednooso-
bowe, ukształtowane w poprzednich wiekach. Wszystkie podlegały kontroli
ze strony władz państwowych.
Sądami wyższymi były sądy rejencji. Podlegali im: szlachta, duchowień-
stwo, urzędnicy i wojskowi. Ponadto w I instancji sądziły wszystkie ważniej-
sze sprawy karne ogółu ludności, a w drugiej odwołania od wyroków są-
dów patrymonialnych. Sądy rejencji dzieliły się z tego powodu na 2 senaty.
Pierwszy senat był instancją apelacyjną dla sądów niższych i rozstrzygał jako
I instancja sprawy podlegające jego kompetencji. Drugi senat był odpowied-
nio instancją rewizyjną i apelacyjną. Ostateczną instancją rewizyjną dla ca-
łego państwa był Najwyższy Tajny Trybunał w Berlinie.
Część III. Zabór austriacki
1. Ustrój społeczny. Z ziem, które przypadły Austrii, stworzono królestwo

Galicji i Lodomerii, liczące 130 tys. km2 i ok. 4 mln ludności.
Położenie prawne szlachty uległo w Austrii pogorszeniu, odebrano jej zwłasz-
cza nietykalność osobistą i majątkową, wolność podatkową i prawo organizo-
wania zjazdów.
W przeciwieństwie do innych zaborów, lepiej potraktowano magnaterię,
którą starano się pozyskać godnościami i tytułami. Szlachta nadal zachowała
wyłączne prawo posiadania ziemi i uzyskała zwolnienie ze służby wojsko-
wej. Korzystanie z praw szlacheckich uzależnione jednak zostało od wpisu
164 Rozdział I. Ziemie polskie w pierwszym okresie zaborów
do Metryki szlacheckiej, który stanowił dowód posiadania szlachectwa pol-

skiego, co w praktyce powodowało utratę szlachectwa przez gołotę.
Na polskie duchowieństwo katolickie zostały rozciągnięte reformy józefini-
zmu, charakteryzujące się daleko posuniętym nadzorem ze strony państwa
nad Kościołem katolickim.
W ustroju miast przeprowadzono znaczną przebudowę, wprowadzając
ich podział na klasy. Do pierwszej klasy z miast polskich zaliczono jedynie
Lwów, będący stolicą prowincji i z tej racji posiadający prawo reprezenta-
cji w Sejmie Stanowym. Do klasy drugiej zaliczono miasta cesarskie (więk-
sze), a trzeciej miasta municypalne (mniejsze). Do unifikacji w 1847 r., nadal
w miastach utrzymywał się średniowieczny podział na obywateli i mieszkań-
ców, wiążący się z określonymi prawami i przywilejami.
Sytuację chłopów we wszystkich krajach habsburskich ujednoliciły re-
formy terezjańsko-józefińskie. W 1772 r. nakazano właścicielom składać
zeznania o dochodach, zawierające informacje o rodzajach i wysokościach
świadczeń chłopskich, z kolei w 1775 r. złagodzono pańszczyznę, a w 1782 r.
zniesiono poddaństwo osobiste. Następnie przyznano chłopom dziedziczne
prawo do użytkowania ziemi i zakazano włączania ich gospodarstw do fol-
warków.
2. Ustrój polityczny
Z ziem pierwszego zaboru austriackiego utworzono odrębną prowincję
zwaną Galicją Starą lub Wschodnią albo urzędowo Królestwem Galicji i Lodo-
merii ze stolicą we Lwowie. Wyłączono z niej Spisz i Śląsk. Natomiast z ziem
trzeciego rozbioru utworzono prowincję Galicja Nowa lub Zachodnia ze sto-
licą w Krakowie. W 1803 r. Galicję Zachodnią przyłączono do Wschodniej. Stan
taki utrzymał się do 1809 r.
Na czele prowincji stał gubernator rezydujący w Lwowie. Mianował i od-
woływał go cesarz. Należało do niego reprezentowanie monarchii, kierowa-
nie administracją, przewodniczenie obradom Sejmu Stanowego itp. Przy
jego urzędzie funkcjonował organ pomocniczy, zwany Gubernium, po-
dzielony na departamenty składające się z radców gubernialnych. Do Gu-
bernium należała administracja krajowa, z wyłączeniem pewnych resortów,
np. policji, górnictwa.
Reforma administracyjna w 1782 r. podzieliła Galicję na 18 cyrkułów,
do których po trzecim rozbiorze dołączono dalsze 6. Na czele cyrkułu stał
starosta. Cyrkułom podlegał zarząd miejski i wiejski. Organami zarządu
wiejskiego były dominia. Dominium tworzyły jedna lub kilka wiosek należą-
cych do tego samego pana, który sprawował nad tą jednostką zwierzchność
Część III. Zabór austriacki 165
gruntową. Mógł ją wykonywać osobiście lub poprzez swoich urzędników:

justycjariusza (sądownictwo) i mandatariusza (administracja).
W 1775 r. miejsce sejmików szlacheckich zajął Sejm Stanowy z sie-
dzibą w Lwowie. Składał się z przedstawicieli magnatów, szlachty i miast,
a od 1817 r. również duchowieństwa. Obradom Sejmu przewodniczył guber-
nator. Jego organem wykonawczym był Wydział Stanowy. Niewielkie kom-
petencje Sejmu obejmowały sprawy rozkładu podatków, składanie opinii
i adresów do cesarza, zarząd skromnym funduszem podatkowym oraz nada-
wanie indygenatów.
3. Sądownictwo. Organizację sądownictwa ustaliły reformy Józefa II

z lat 1784 i 1787, które zniosły dotychczasowe sądy stanowe i wprowadziły
jednolitą strukturę wymiaru sprawiedliwości dla całego państwa. Oddzie-
lono sądownictwo od administracji, sądy karne od cywilnych oraz utwo-
rzono nową hierarchię wymiaru sprawiedliwości.
W sądownictwie cywilnym utrzymana została stanowość, stąd po-
wołano odrębne sądy dla szlachty (fora nobilium), mieszczan (magistraty)
i chłopów (justycjariusze). Fora nobilium były sądami szlacheckimi, które za-
stąpiły dotychczasowe sądy ziemskie i grodzkie, Trybunał Królewski, Radę
Apelacyjną i Konsens (sąd odwoławczy dla chłopów od wyroków pana).
W sądownictwie karnym reformy Józefa II wprowadziły sądy powszechne,
którym podlegała cała ludność, bez względu na stan. Uniwersałem z 1787 r.
utworzono w Galicji 19 sądów kryminalnych, z czego 13 stanowiły senaty
karne magistratów, a tylko 6 było sądami odrębnymi. Najważniejsze sprawy
karne rozpoznawał senat karny w Lwowie. W 1818 r. liczbę sądów karnych
zmniejszono do 6. W drobnych sprawach karnych właściwym były ponadto:
sąd dominialny, w którym w imieniu dziedzica sądził mandatariusz, sprawu-
jący m.in. funkcje policyjne, sąd gromadzki, nakładający kary porządkowe
za niewielkie przewinienia, oraz sąd sędziego policyjnego, rozstrzygający
sprawy zagrożone półrocznym więzieniem.
Rozdział II. Napoleońskie Wolne Miasto
Gdańsk (1807–1813)
Część I. Utworzenie i likwidacja Wolnego Miasta

Gdańska
Wolne Miasto Gdańsk powstało na podstawie traktatów francusko-

-rosyjskiego i francusko-pruskiego w Tylży z lipca 1807 r. Ten drugi po-
stanawiał, że „Miasto Gdańsk wraz z otaczającym obszarem o promieniu
dwóch mil wokół jego obwodu winno uzyskać niepodległość pod protek-
toratem JKM króla Prus i JKM króla Saksonii i rządzić się ma tymi samymi
prawami, którymi rządziło się w okresie przed utratą samorządu” (art. XIX).
Powierzchnia Wolnego Miasta wynosiła 15,1 pruskich mil kwadratowych,
czyli około 600 km2. Zamieszkująca go ludność liczyła ok. 60 tys. mieszkań-
ców, z czego w Gdańsku żyło ok. 37 tys., a w jego posiadłościach wiejskich
ok. 23 tys.
Przegrana Napoleona w wojnie z Rosją spowodowała regularne oblęże-
nie miasta w styczniu 1813 r. przez armię rosyjską. Gdańsk był dobrze za-
opatrzoną twierdzą, bronioną przez gubernatora Jana Rappa przez prawie
rok. W styczniu 1814 r. do Gdańska wkroczyły wojska rosyjskie, a w lutym
miasto oddano Prusakom, którzy przejmując władzę cywilną z rąk Senatu
zakończyli jego samodzielność. Ostatecznie mocą układu wiedeńskiego
z czerwca 1815 r., określającego granice państwa pruskiego, Gdańsk z oko-
licą przypadł Prusom i pozostał w ich obszarze do zakończenia I wojny świa-
towej.
Przez cały czas istnienia Wolnego Miasta Gdańska moc obowiązującą

utrzymały tymczasowe postanowienia ustrojowe zawarte w traktacie z Tylży.
Było to na rękę Napoleonowi, który przedłużając istniejący stan rzeczy, fak-
tyczną władzę oddawał w ręce swoich urzędników – gubernatora i rezy-
denta, kontrolujących i nadzorujących dawne władze miejskie: Radę, Ławę
i Trzeci Ordynek.
Urząd gubernatora francuskiego w Gdańsku, utworzony 26.5.1807 r.,

sprawował nieprzerwanie aż do 2.1.1814 r. generał J. Rapp. Gubernator był
mianowany i odwoływany przez cesarza, któremu bezpośrednio podlegał.
Formalnie do jego kompetencji należały sprawy wojskowe związane z dowo-
dzeniem garnizonem francuskim, jego zaopatrzeniem materiałowym i po-
borem kontrybucji oraz nadzór nad francuską Dyrekcją Ceł w Gdańsku.
Faktycznie gubernator ingerował w prawie wszystkie sprawy wewnętrzne
Wolnego Miasta, w tym również w strukturę władz miejskich.
Najważniejszym organem miejskim była dawna Rada, obecnie wystę-
pująca pod nazwą Senatu. Składał się on z 22 osób – 4 burmistrzów, z któ-
rych jeden był przewodniczącym oraz 18 senatorów. Do kompetencji Senatu
należało: administrowanie miastem, obsadzanie głównych urzędów, utrzy-
mywanie stosunków z gubernatorem, mianowanie własnych i przyjmowanie
obcych przedstawicieli dyplomatycznych oraz sprawowanie sądownictwa
w sprawach morskich handlowych.
Funkcje sądownicze sprawowała Ława, zwana Drugim Ordynkiem.
Składała się z 12 osób. Na jej czele stał senior oraz jego zastępca-consenior.
W 1807 r. nie przywrócono już odrębnej Ławy Starego Miasta. Pierwszy
skład Ławy wyznaczył Senat, kolejne powoływano w drodze corocznych wy-
borów.
Obok wymienionych władz centralnych funkcjonowały jeszcze w mieście
podległe Senatowi mniejsze agendy administracyjne występujące pod na-
zwami: deputacji, funkcji oraz komisji i inspekcji. W sumie było ich 60.
Obok tradycyjnego podziału terytorialnego Gdańska na cztery kwartały
w 1807 r. wyodrębniono piątą dzielnicę – Stare Miasto, która do 1793 r. po-
siadała istotne odrębności ustrojowe. Zarządowi władz miejskich oddano
także przedmieścia.
W Gdańsku funkcjonowały sądy kolegialne: Ławy, Senatu i Sądu Weto-

wego oraz jednoosobowe: sędziego i burmistrza. Najważniejszym sądem
miejskim była Ława. Składała się z 12 ławników i obradowała pod prze-
wodnictwem seniora lub jego zastępcy. Ława była głównym sądem kar-
nym i cywilnym rozpoznającym sprawy w I instancji na podstawie przepi-
sów prawa zwyczajowego chełmińskiego. Z kolei Senat rozpoznawał sprawy
morskie i handlowe. Specyficznym sądem był w Gdańsku Sąd Wetowy, po-
wstały jeszcze w XV w., a funkcjonujący również w okresie Wolnego Miasta.
Do jego kompetencji należało rozstrzyganie spraw drobnych z zakresu: miar,
168 Rozdział II. Napoleońskie Wolne Miasto Gdańsk (1807–1813)
wag, cen, jakości towaru, pożarów, bezpieczeństwa sanitarnego, komunika-

cji itp.
Sądem jednoosobowym był sąd sędziego (dawnego sołtysa). Przywró-
cono go ponownie w 1807 r., po likwidacji w 1793 r. Rozstrzygał sprawy:
małżeńskie zobowiązaniowe i lokalowe.
Instancją odwoławczą od sądów miejskich, zwłaszcza Ławy, było powo-
łane w 1809 r. Kolegium Apelacyjne. Składało się ono z 9 sędziów, z czego
2 reprezentowało Senat, 2 Ławę, a 4 Trzeci Ordynek. Dzieliło się na 2 wy-
działy – karny i cywilny. Rewizja do Kolegium była dopuszczalna tylko
w przypadku wymierzenia przez sąd I instancji kary śmierci, kary wyższej
niż 5 lat więzienia lub przymusowych robót i kary grzywny ponad 3 tys. gul-
denów. Rozprawy przeprowadzano w składzie 3-osobowym: seniora, refe-
renta i koreferenta, z wyjątkiem spraw zagrożonych karą śmierci, które roz-
patrywano w składzie 5-osobowym.
Rozdział III. Księstwo Warszawskie
(1807–1815)
Część I. Utworzenie, rozwój terytorialny i likwidacja

Księstwa Warszawskiego
Jesienią 1806 r. Prusy zawiązały przeciwko Napoleonowi czwartą koali-

cję. W październiku wojska pruskie zostały rozgromione w bitwach pod
Jeną i Auerstadt, po których Francuzi zajęli Berlin. Za sprawą Rosji, która
wsparła sprzymierzeńca, wojna przeniosła się na ziemie polskie zaboru
pruskiego. Losy wojny rozstrzygnęły się w Prusach Wschodnich, po bi-
twach pod Iławą i Frydlandem. Ostateczny pokój zawarto w Tylży (1807)
w formie traktatów francusko-rosyjskiego (7 lipca) i francusko-pruskiego
(9 lipca). Na jego mocy z większości ziem polskich drugiego i trzeciego roz-
bioru pruskiego utworzono Księstwo Warszawskie. Obszar państwa wynosił
102 tys. km2 i zamieszkiwało go 2,6 mln ludności. Poza Księstwem znalazły
się: Wolne Miasto Gdańsk, część obwodu nadnoteckiego i okręg białostocki,
który przypadł Rosji.
Zawarty w październiku 1809 r. pokój w Schonbrunnie przysporzył Księ-
stwu Warszawskiemu teren trzeciego zaboru austriackiego, obejmujący Gali-
cję Zachodnią i część Wschodniej. W rezultacie obszar Księstwa zwiększył się
do 154 tys. km2 i 5,5 mln ludności.
Kres Księstwa Warszawskiego nastąpił wraz z klęską Napoleona w wojnie
z Rosją w 1812 r. W początkach 1813 r. armia rosyjska zajęła jego teryto-
rium, rozpoczynając okupację. Dla zarządu państwa Aleksander I powołał
Radę Najwyższą Tymczasową Księstwa Warszawskiego złożoną z: 2 Rosjan,
1 Niemca, 2 Polaków (poddanych carskich). U jej boku utworzono Komitet
Centralny składający się z przedstawicieli szlachty, po jednym z każdego de-
partamentu, dla pomocy w rozkładzie podatków. Okres przejściowy trwał
do podpisania postanowień kongresu wiedeńskiego w 1815 r.
170 Rozdział III. Księstwo Warszawskie (1807–1815)
1. Konstytucja. Tekst konstytucji został podpisany przez Napoleona

22.7.1807 r. w Dreźnie, a przedstawiony Polakom dnia następnego, już
po wyjeździe cesarza. Konstytucja została formalnie oktrojowana, czyli
nadana przez Napoleona. Składała się z 89 artykułów podzielonych na 12 ty-
tułów. Dekretem Fryderyka Augusta w lutym 1810 r. rozciągnięto jej posta-
nowienia na nowo nabyte ziemie galicyjskie.
2. Monarcha. Władcą Księstwa Warszawskiego został Fryderyk August –

król saski. Wprowadzono zasadę dziedziczności tronu w dynastii Wettynów
według porządku saskiego. Księstwo i Saksonię łączyła unia personalna.
Wspólna też była polityka zagraniczna obydwu państw, prowadzona jednak
przez Saksonię. Do króla należało przede wszystkim sprawowanie władzy
wykonawczej. W jego zastępstwie część władzy mógł przejąć wicekról, któ-
rego jednak nie powołano. Monarcha miał prawo powoływania i odwoły-
wania urzędników państwowych. Obok władzy wykonawczej król posiadał
spore uprawnienia w zakresie władzy ustawodawczej: wyłączność inicjatywy
ustawodawczej, prawo stanowienia dekretów, sankcję wobec uchwał sejmo-
wych oraz zwoływał, wyznaczał i odraczał posiedzenia sejmu. Przewodniczył
obradom senatu, mianował senatorów świeckich oraz wyznaczał przewod-
niczących obu izb. W sprawowaniu władzy nie ponosił odpowiedzialności
i był nietykalny osobiście. W praktyce król przebywał w Księstwie Warszaw-
skim bardzo rzadko, realizując swoją władzę za pośrednictwem rezydującego
w Dreźnie ministra-sekretarza stanu.
3. Sejm. Sejm Księstwa Warszawskiego składał się z izby poselskiej i se-

natu. Izba poselska liczyła najpierw 60 (1807), a następnie 100 (1809) posłów
szlacheckich oraz 40 (1807), a potem 66 (1809) deputowanych gminnych.
Skład izby uzupełniali członkowie Rady Stanu, w liczbie nieprzekracza-
jącej 13. Posłowie wybierani byli na sejmikach powiatowych, po jednym
z każdego powiatu. Mogła w nich brać udział jedynie szlachta posesjonaci
oraz ich pełnoletni synowie. Deputowani wybierani byli na zgromadzeniach
gminnych. Czynne prawo wyborcze przysługiwało osobom, które ukoń-
czyły 21 lat i posiadały prawa obywatelskie. Zaliczano do nich: właścicieli
ziemi niebędących szlachtą, właścicieli przedsiębiorstw, kupców, probosz-
czów i wikariuszy, artystów i ludzi wykształconych, podoficerów i żołnierzy
rannych w walce lub odznaczonych oraz wszystkich oficerów. Bierne prawo
wyborcze przyznano tym samym osobom, ale po ukończeniu 24 lat. Posłowie
i deputowani wybierani byli na 9 lat, przy czym co 3 lata odnawiano 1/3 izby.
Izbie poselskiej przewodniczył mianowany przez króla marszałek, kierując

przebiegiem jej obrad.
Senat składał się najpierw z 18 (1807), a później z 30 (1809) członków. Se-
natorami byli w równej liczbie wojewodowie, kasztelani i biskupi, po 6, a po-
tem po 10 z każdej grupy. Senatorów świeckich mianował dożywotnio król.
Obradom senatu przewodniczyć miał formalnie monarcha, lecz Fryderyk
August obsadził stanowisko prezesa jednym z senatorów.
Zgodnie z konstytucją sejm miał się zbierać co 2 lata i obradować przez
15 dni. Zwoływał go król. Faktycznie zebrał się na dwóch sesjach zwyczaj-
nych w 1809 i 1811 r. oraz na sesji nadzwyczajnej w 1812 r. Kompetencje
ustawodawcze sejmu obejmowały sprawy: podatków, praw cywilnych i kar-
nych oraz monetarne. Sejm nie posiadał inicjatywy ustawodawczej, która
należała wyłącznie do króla.
4. Rada Stanu. Rada Stanu była instytucją przejętą z Francji. Jej kom-
petencje obejmowały najbardziej istotne dziedziny władzy państwowej.
Formalnie była organem pomocniczym monarchy. Posiadała kompetencje
ustawodawcze, sądownicze i wykonawcze. W zakresie prawodawstwa nale-
żało do niej przygotowywanie na wniosek Rady Ministrów projektów ustaw
sejmowych i dekretów królewskich, realizując tym samym inicjatywę usta-
wodawczą króla.
5. Ministrowie i Rada Ministrów. Centralnymi organami zarządu Księstwa

Warszawskiego byli ministrowie jednoosobowo kierujący poszczególnymi
resortami. Konstytucja powołała 5 ministrów: policji, skarbu, wojny, spra-
wiedliwości, spraw wewnętrznych i czci religijnych oraz sekretarza stanu –
rezydującego stale w Dreźnie, który pośredniczył między rządem a królem.
Nie przewidziano powołania ministra spraw zagranicznych, gdyż politykę
zagraniczną realizowano za pośrednictwem Saksonii, a w rzeczywistości
Francji. Wszyscy oni byli całkowicie zależni od księcia.
6. Administracja terytorialna i samorząd. Kraj podzielono na: depar-

tamenty, powiaty oraz gminy wiejskie i miejskie. Początkowo było 6 de-
partamentów: warszawski, kaliski, poznański, bydgoski, płocki i łomżyń-
ski. W 1809 r. dodano 4 kolejne: krakowski, radomski, lubelski i siedlecki.
Na czele departamentu stał mianowany przez króla prefekt, podporządko-
wany ministrowi spraw wewnętrznych. Departamenty dzieliły się na po-
wiaty. W 1807 r. było ich 60, a w 1809 r. – 100. Powiatami zarządzali podpre-
fekci, również mianowani przez króla. Podporządkowani byli prefektom, ale
odpowiedzialność ponosili przed ministrem spraw wewnętrznych.
Przewidziana konstytucją najmniejsza jednostka terytorialna, jaką była

municypalność, nie została zasadniczo ustanowiona.
Część III. Ustrój społeczny

Ustrój społeczny Księstwa Warszawskiego nie poszedł w całości za wzor-
cem upowszechnionym przez rewolucję francuską (1789), gdyż zależąc
od warunków miejscowych, pozostawił część rozwiązań typowych dla spo-
łeczeństwa feudalnego. Przede wszystkim konstytucja nie zniosła podziału
stanowego, jedynie ograniczając występujące między poszczególnymi sta-
nami różnice prawne. Największym jej osiągnięciem było wprowadzenie
wielu praw obywatelskich przysługujących całemu społeczeństwu. Zali-
czono do nich: wolność osobistą, równość wobec prawa i sądu oraz toleran-
cję religijną, z zastrzeżeniem że wyznanie katolickie jest religią państwową.
Obok nich konstytucja formułowała również prawa polityczne, które obej-
mowały: prawo piastowania urzędów, czynne i bierne prawo wyborcze oraz
prawo wyboru na urzędy samorządowe i sądowe. Równość wobec prawa nie
oznaczała jednak równych praw politycznych, gdyż pozostawiono podział
społeczeństwa na szlachtę i nieszlachtę. Udział tej ostatniej w życiu politycz-
nym zależał bowiem od spełnienia wielu cenzusów. W rezultacie szlachta
nadal utrzymała dominującą pozycję polityczną, wyrażającą się w za-
gwarantowaniu jej ogromnej przewagi w administracji państwowej i sej-
mie, tracąc jednak praktycznie monopol władzy. Przekreślono też całkowicie
przywileje szlacheckie, ale mimo to szlachta ciągle pozostawała najsilniej-
szą warstwą ekonomiczną, określającą faktyczne warunki gospodarowania,
zwłaszcza na wsi.
Warstwą społeczną, która w największej mierze skorzystała z dobro-
dziejstw konstytucji, było mieszczaństwo. Były to korzyści zarówno po-
lityczne, jak i gospodarcze. Wyrazem dbałości o mieszczaństwo było za-
wieszenie dekretem królewskim z 1808 r. postanowień konstytucji wobec
Żydów na okres 10 lat, którym innymi aktami prawnymi ograniczono też
zakres praw cywilnych przez zakaz nabywania ziemi i wydawanie zezwoleń
na zawarcie małżeństwa, swobodę zarobkowania, wolność osobistą, prawo
zamieszkiwania przy głównych ulicach miast itp.
Najważniejszym problemem społecznym w Księstwie Warszawskim była
sprawa chłopska. Wprawdzie konstytucja zniosła „niewolę” w rozumieniu
poddaństwa chłopa, który uzyskał wolność osobistą i równość wobec prawa,
ale milczała o prawie chłopa do ziemi. Wynikało to z ustawodawstwa fran-
cuskiego, które gwarantowało świętą i nienaruszalną własność prywatną.
Ponadto w pojęciu chłopów zniesienie „niewoli” oznaczało również zwol-

nienie od pańszczyzny i innych powinności wobec dworu. Sprawy te osta-
tecznie uregulował dekret królewski z 21.12.1807 r. Uznawał on formalnie
zasadę wolności osobistej chłopa, ale ten, opuszczając wieś, musiał oddać
dziedzicowi własność gruntową składającą się z załogi i zasiewów.
1. Zasady organizacji. Utworzono jednolity, prosty system sądownictwa

oparty na odrębnych instancjach sądowych dla spraw cywilnych i karnych,
czego jednak nie udało się w pełni zrealizować. Władzę sądową zaczęto trak-
tować jako suwerenną i niezawisłą, zgodną z trójpodziałem władz. W prak-
tyce oznaczało to realizację zasady dożywotniej nominacji sędziów przez
króla i ich nieusuwalność, z wyjątkiem popełnienia przez nich przestępstwa
w związku z urzędowaniem, potwierdzonego prawomocnym wyrokiem. Da-
wało to gwarancje niezależności wymiaru sprawiedliwości i zabezpieczenia
sędziego przed naciskami zewnętrznymi, zwłaszcza monarchy, któremu po-
zostawiono jedynie prawo łaski i dokonywanie ostatecznej wykładni prawa.
Wzmacniały je jawność i publiczność postępowania sądowego.
2. Sądownictwo cywilne. W sprawach cywilnych wprowadzono sądow-

nictwo dwustopniowe. Najniższą instancją były, utworzone w każdym po-
wiecie, sądy pokoju. Składały się z:
• 3 sędziów pokoju, mianowanych przez króla spośród potrójnej liczby kan-
dydatów wybranych przez sejm powiatowy,
• podsędków,
• pisarza i
• podpisarzy.
Zadaniami sądów pokoju były: prowadzenie postępowania pojednaw-
czego w sprawach podlegających w I instancji trybunałom cywilnym, zaj-
mowanie się sprawami opiekuńczymi i rozwiązywaniem spraw niespornych.
Urząd sędziego pokoju był honorowy i bezpłatny. Sprawy sporne mniejszej
wagi, w tym: roszczenia osobiste, szkody polne, naruszenia posiadania, kwe-
stie wynikające z umów o pracę, najmu i dzierżawy itp., rozstrzygali podsęd-
kowie. Od niektórych z nich przysługiwała apelacja do trybunału cywilnego.
Kolejną instancją były trybunały cywilne. Funkcjonowały one w każ-
dym departamencie. Składały się z prezesa i 6 sędziów mianowanych do-
żywotnio przez króla. Sprawy rozpoznawano w kolegiach 3-osobo-
wych. W I instancji trybunały rozstrzygały we wszystkich sprawach
niezastrzeżonych dla innych sądów, a w drugiej rozpoznawały odwołania

od sądów pokoju.
Instancją ostateczną był urzędujący w Warszawie Sąd Apelacyjny.
3. Sądownictwo karne. Organizacja sądów karnych uległa zmianie w 1810 r.,

kiedy to za wzorem Francji przyjęto podział przestępstw na: kryminalne, po-
prawcze i policyjne oraz strukturę sądownictwa z podziałem na sądy: krymi-
nalne, policji poprawczej i policji prostej.
Wykroczenia zagrożone były karami policyjnymi, za które uznawano
areszt do 5 dni i grzywnę do 30 zł. Orzekał je sąd policji prostej w osobie
podsędka sądu pokoju lub w jego zastępstwie pisarza sądowego. W tych
miejscowościach, gdzie sądy pokoju nie funkcjonowały, wykroczenia na-
leżały do kompetencji burmistrzów (miasta) i wójtów (wsie). Natomiast
w Warszawie wykroczenia sądził, utworzony w 1808 r., wydział policyjno-
-sądowy, składający się z podsędka i 2 asesorów.
Występki zagrożone były karami poprawczymi. Groziła za nie kara więzienia
do 5 lat lub grzywny powyżej 30 zł. W I instancji orzekały w sprawach występ-
ków sądy policji poprawczej.
Zbrodnie zagrożone były karami kryminalnymi, a więc więzieniem po-
wyżej 5 lat lub karą śmierci. Sądem właściwym do ich rozpoznania w I in-
stancji był sąd kryminalny, zwany też sądem sprawiedliwości kryminalnej.
Natomiast w II instancji sąd ten orzekał sprawy z apelacji od sądów policji
poprawczej. Powołany był dla 2 departamentów. Tworzyli go prezes, 2 sę-
dziów, asesor i pisarz.
4. Sąd kasacyjny. Sądem najwyższym i ostatecznym, łączącym sądow-

nictwo cywilne i karne, była Rada Stanu, posiadająca uprawnienia sądu ka-
sacyjnego. Jedynym powodem kasacji wyroku mogło być tylko naruszenie
przez sądy niższe prawa materialnego lub procesowego. Uchyliwszy wyrok,
Rada Stanu przekazywała sprawę do ponownego rozpoznania innemu rów-
norzędnemu sądowi. Przy pierwszym zaskarżeniu wyroku sąd działał w skła-
dzie 5-osobowym, przy drugim w 9-osobowym, a przy trzecim przekazywał
sprawę królowi, którego wykładnia prawa była wiążąca dla sądu.
5. Sądownictwo administracyjne. Sądownictwo administracyjne było

dwuinstancyjne. Na szczeblu departamentu orzekały rady prefekturalne.
Składały się z 3 do 5 osób powołanych przez monarchę. Orzekały ostatecznie
w sporach, w których wartość przedmiotu wynosiła 1000 zł. W pozostałych
były sądami I instancji. W II instancji orzekała Rada Stanu, która działała
też jako sąd I instancji, rozpoznając kontrakty zawierane przez ministrów
na potrzeby państwa. Jej orzeczenia nazywano nie wyrokami tylko decy-

zjami. Potrzebowały one zatwierdzenia ze strony króla.
6. Sądownictwo kompetencyjne. Rozdział administracji od sądownic-

twa stał się przyczyną ustanowienia w Księstwie sądownictwa kompetencyj-
nego (jurysdykcyjnego). Sprowadzało się ono do rozstrzygania przez Radę
Stanu kolizji o właściwość między władzami administracyjnymi, w tym są-
dami administracyjnymi a sądami powszechnymi. Spory wytaczali właściwi
ministrowie, a zwłaszcza sprawiedliwości i spraw wewnętrznych.
Rozdział IV. Królestwo Polskie
(1815–1915)
Część I. Powstanie Królestwa Polskiego

i jego konstytucja
W 1813 r. większość ziem polskich znalazła się pod okupacją rosyjską.

Dla ich zarządu car Aleksander I powołał 5-osobową Radę Najwyższą Tym-
czasową, a przy jej boku 10-osobowy Komitet Centralny jako organ dorad-
czy, składający się z polskiej szlachty, po jednym z każdego departamentu,
ale tylko dla pomocy w rozkładzie podatków. Rosyjskie plany przejęcia ziem
polskich napotkały jednak na kongresie w Wiedniu opór ze strony innych
mocarstw, zwłaszcza Anglii, Prus i Austrii. W początkach 1815 r. doszło
do kompromisu, który zaowocował podpisaniem 3.5.1815 r. układów gra-
nicznych między Rosją, Prusami i Austrią. Dokonały one podziału Księstwa
Warszawskiego. Z większości jego terytorium utworzono Królestwo Polskie,
zwane potocznie Kongresowym. Jego powierzchnia liczyła 128 tys. km2,
którą zamieszkiwało 2,7 mln ludności. Postanowienia traktatów potwier-
dził Akt Końcowy Kongresu Wiedeńskiego z 9.6.1815 r. Dekretem Alek-
sandra I z maja 1815 r. rozwiązano Radę Najwyższą Tymczasową, powo-
łując w jej miejsce Rząd Tymczasowy Królestwa Polskiego i Tymczasową
Radę Stanu. Uroczyste ogłoszenie utworzenia Królestwa Polskiego nastąpiło
20.6.1815 r. Przy okazji proklamowano Zasady Konstytucji Królestwa Pol-
skiego. Powołany Rząd Tymczasowy składał się z 5 namiestników królew-
skich, którymi zostali członkowie rozwiązanej Rady. Jego prezesem został
Wasilij Sergiej Łanskoj, a zastępcą Adam Czartoryski.
Ustawa Konstytucyjna Królestwa Polskiego składała się ze 165 artyku-
łów podzielonych na 7 rozdziałów. Tekst konstytucji nie określał przy tym
sposobu jej nowelizacji. W lutym 1825 r. Aleksander I uzupełnił ją jednak
o artykuł dodatkowy, wprowadzający tajność obrad sejmowych. Po wybuchu
powstania listopadowego kolejnych zmian dokonał sejm, usuwając przepisy
zdezaktualizowane, m.in. dotyczące króla. Po upadku powstania konstytucja
została zawieszona i trwało to do wydania 14.2.1832 r. statutu organicznego.
Wprawdzie statut formalnie nie zawierał sformułowania o zniesieniu konsty-
tucji, faktycznie jednak, gruntownie zmieniając ustrój Królestwa Polskiego,
nabierał charakteru nowego aktu konstytucyjnego. Składał się z 69 artyku-

łów podzielonych na 5 rozdziałów.
1. Król. Królestwo Polskie połączone było z Cesarstwem Rosyjskim unią

personalną. Każdorazowy car Rosji przybierał tytuł króla polskiego. Tron
polski był dziedziczny według porządku następstwa obowiązującego w Rosji.
Wprowadzono osobną koronację cesarza na króla polskiego w Warszawie.
Dokonał jej jednak tylko Mikołaj I w 1829 r. Statut organiczny (1832) usta-
nowił już wspólną koronację w Moskwie, a tytuł króla polskiego stał się odtąd
jednym z wielu przysługujących carowi.
Król posiadał pełnię władzy we wszystkich dziedzinach. W ramach
władzy wykonawczej posiadał atrybuty głowy państwa i najwyższego nad
nią zwierzchnictwa, co wyrażało stwierdzenie „rząd jest w osobie króla”.
Mianował urzędników państwowych i najwyższych urzędników duchow-
nych. W jego imieniu wydawano wszystkie akty urzędowe i wyroki sądowe.
Nadawał: nobilitacje, tytuły honorowe, ordery cywilne i wojskowe. Miał
prawo łaski. Sprawował naczelne dowództwo wojskowe i mianował dowód-
ców. W dziedzinie ustawodawstwa jego uprawnienia były równie szerokie.
Był przede wszystkim jedną z trzech instytucji składających się na sejm, ma-
jąc prawo jego zwoływania i rozwiązywania. Do króla należała wyłączność
inicjatywy ustawodawczej. Mianował senatorów. Posiadał prawo sankcji
wobec projektów uchwał sejmowych. Wydawał również dekrety królewskie.
2. Namiestnik. Namiestnik był zastępcą króla podczas jego nieobecności

w państwie. Mianował go i odwoływał monarcha. Jego władza opierała się
na pełnomocnictwie królewskim. Namiestnictwo otrzymał wraz z tytułem
książęcym, niezbędnym do sprawowania tej funkcji, generał Józef Zajączek.
Urząd ten sprawował do 1826 r. Po jego śmierci uprawnienia namiestnika
przejęła Rada Administracyjna. Do kompetencji namiestnika należało spra-
wowanie władzy wykonawczej i administracyjnej. Realizował te uprawnienia
poprzez przewodniczenie Radzie Stanu i wydawanie postanowień w czasie
posiedzeń Rady Administracyjnej, z tym że musiały być one kontrasygno-
wane przez właściwego ministra.
Urząd namiestnika odnowiono po upadku powstania listopadowego. Zo-
stał nim w 1832 r. Iwan Paskiewicz, który pozostawał na tym stanowisku
do 1856 r. W okresie tym w jego ręku nastąpiło połączenie władzy cywilnej
i wojskowej.
178 Rozdział IV. Królestwo Polskie (1815–1915)
Kolejną reformę urzędu przeprowadzono w 1862 r. Namiestnik ponow-

nie objął wówczas przewodniczenie przywróconej Radzie Stanu. W okresie
do 1863 r. namiestnik (wielki książę Konstanty) sprawował władzę zwierzch-
nią za pośrednictwem naczelnika rządu cywilnego (Aleksandra Wielopol-
skiego) i dowódcy wojsk. Po wybuchu powstania styczniowego namiestnik
ponownie przejął pełnię władzy cywilnej i wojskowej (Fiodor Berg). Urząd
zlikwidowano w 1874 r. Zastąpiono go generałgubernatorem, będącym rów-
nież dowódcą warszawskiego okręgu wojskowego. Generałgubernator, jako
przedstawiciel rządu centralnego Rosji, zarządzał Królestwem, sprawował
nadzór nad gubernatorami, czuwał nad porządkiem i bezpieczeństwem we-
wnętrznym, kontrolował samorząd itp.
3. Rada Stanu (Zgromadzenie Ogólne i Rada Administracyjna).

Struktura administracji Królestwa Polskiego opierała się generalnie na insty-
tucjach przejętych z Księstwa Warszawskiego.
Organem centralnym była Rada Stanu. Dzieliła się na:
• Zgromadzenie Ogólne (zwane potocznie Radą Stanu) i
• Radę Administracyjną.
Zgromadzeniu Ogólnemu przewodniczył król lub w jego zastępstwie namiest-
nik, ewentualnie pierwszy członek Rady Administracyjnej.
Kompetencje Zgromadzenia Ogólnego i tryb jego funkcjonowania okre-
ślał dekret Aleksandra I z grudnia 1815 r. W dziedzinie prawodawstwa na-
leżało do niego przygotowywanie projektów wszelkich aktów prawnych
i wnoszenie projektów ustaw do sejmu. W zakresie sądownictwa sprawo-
wało sądownictwo administracyjne nad wszystkimi urzędnikami mianowa-
nymi przez króla, w związku z dopuszczeniem się przez nich przestępstw
urzędniczych.
4. Komisje rządowe. Komisje rządowe sprawowały bezpośredni zarząd

kraju na szczeblu centralnym. Było ich 5: Wyznań Religijnych i Oświecenia
Publicznego, Sprawiedliwości, Spraw Wewnętrznych i Policji, Wojska oraz
Przychodów i Skarbu. Komisje były organami kolegialnymi, którym prze-
wodniczyli mianowani przez króla ministrowie. Obok komisji rządowych
naczelnymi magistraturami Królestwa Polskiego były:
• Najwyższa Izba Obrachunkowa (podlegała wyłącznie królowi. Składała
się z: prezesa, czterech radców, pisarza, asesorów i licznego personelu ob-
rachunkowego. Miała za zadanie kontrolę finansów publicznych) i
• Prokuratoria Generalna (powołano ją w 1816 r. Tworzyli ją: prokura-
tor generalny, 8 radców, sekretarz i inni urzędnicy zawodowi. Zajmowała
się ochroną interesów majątkowych korony, skarbu państwa i instytucji

państwowych. Jako jedyna instytucja centralna nie została zlikwidowana
po upadku powstania styczniowego).
5. Sejm. W nawiązaniu do tradycji polskiej sejm składał się z:

• króla – posiadał wyłączność inicjatywy ustawodawczej, prawo sankcji
ustaw, przywilej zwoływania, odraczania i rozwiązywania sejmu, miano-
wania prezesa i sekretarza senatu oraz marszałka izby poselskiej,
• senatu – składał się z co najwyżej 64 senatorów świeckich i duchownych,
nie mniej jednak niż 48. Mogło w nim zasiadać: 18 wojewodów, 37 kasz-
telanów, 9 biskupów (w tym arcybiskup) oraz książęta krwi. Wszyscy byli
mianowani dożywotnio przez króla,
• izby poselskiej – tworzyło ją 128 członków, z czego 77 wybierano na sej-
mikach powiatowych, a 51 deputowanych na zgromadzeniach gminnych.
Izbę poselską wybierano na okres 6 lat, przy czym co 2 lata odnawiano
trzecią część jej składu. Członkom izby poselskiej przysługiwał immu-
nitet.
Sejm zwyczajny zwoływał król w Warszawie, co 2 lata, na okres 30 dni.
Zasada ta nie była przestrzegana, gdyż sejm zwołano tylko 4-krotnie w la-
tach: 1818, 1820, 1825 i 1830. Do 1825 r. obrady sejmu były jawne, potem
publiczność dopuszczono tylko na uroczystości otwarcia i zamknięcia. Kon-
stytucja przewidywała również możliwość zwołania przez króla sejmu nad-
zwyczajnego.
Kompetencje • ustawodawstwo cywilne, karne i administracyjne,

sejmu • uchwalanie podatków i innych ciężarów publicznych oraz budżetu,
• stanowienie o systemie monetarnym,
• decydowanie o zaciągu do wojska,
• ograniczona kontrola rządu poprzez przedkładanie królowi uwag o jego
funkcjonowaniu,
• orzekanie w sprawach najcięższych przestępstw politycznych.
Po wybuchu powstania listopadowego sejm w składzie przedrewolucyj-

nym uznał powstanie za insurekcję narodową i w grudniu 1830 r. zalega-
lizował dyktaturę Józefa Chłopickiego. Najbardziej doniosłą jego uchwałą
było zdetronizowanie dnia 25.1.1831 r. dynastii Romanowów. Konsekwen-
cją tego było przejęcie przez sejm pełni władzy ustawodawczej oraz części
władzy wykonawczej poprzez obsadzenie najważniejszych stanowisk w pań-
stwie, w tym wodza naczelnego. Ostatnie posiedzenie sejmu odbyło się
23 września w Płocku. Wraz z upadkiem powstania sejm uległ rozwiązaniu
i do I wojny światowej już nie został wskrzeszony.
Namiastką parlamentaryzmu, ale już w ramach Cesarstwa Rosyjskiego,

z którego skorzystała ludność byłego Królestwa Polskiego, było powołanie
na mocy konstytucji rosyjskiej z 1906 r. dwuizbowego ciała ustawodaw-
czego, składającego się z Rady Państwa i Dumy Państwowej. Mimo niede-
mokratycznej ordynacji kierowane przez endecję Koło Polskie w I Dumie
liczyło 35 posłów. W II Dumie (1907) reprezentację Królestwa Polskiego
zmniejszono do 14 mandatów, z czego dwa zarezerwowano dla Rosjan.
Do III Dumy (1907) endecja wprowadziła już tylko 11 posłów.
6. Administracja terytorialna. Samorząd. Królestwo Polskie w 1815 r.

podzielono na 8 województw: krakowskie, sandomierskie, kaliskie, lubelskie,
płockie, mazowieckie, podlaskie i augustowskie. Niższą jednostką terytorialną
były obwody (39). Dla celów wyborczych utrzymano też podział na dawne
powiaty (77) i okręgi gminne (51). Stan ten przetrwał do 1837 r.
Organem administracji państwowej w województwie była komisja woje-
wódzka. Komisja działała kolegialnie, w kompletach najmniej 3-osobowych,
a decyzje zapadały większością głosów.
Najniższą jednostką terytorialną była gmina: miejska i wiejska.
Ustrój miast ujednolicono w 1816 r., wprowadzając zwierzchność miejską
(od 1818 r. magistraty) składającą się z: prezydenta municypalności i rad-
nych w miastach wojewódzkich lub burmistrza i ławników w pozostałych.
Prezydentów mianował król, a burmistrzów Komisja Rządowa Spraw We-
wnętrznych i Policji. Liczba radnych i ławników nie mogła przekraczać 4.
Stali oni na czele wydziałów. Gminy wiejskie tworzono w tych wsiach,
w których było co najmniej 10 gospodarstw. Gminą kierował wójt, którym
z urzędu był właściciel wsi (od 1818 r.). Mógł on sprawować urząd osobiście
lub za pomocą zastępców. Pomocnikami wójta byli sołtysi.
W 1837 r. ukaz carski wprowadził w miejsce województw gubernie. Dzie-
liły się one na powiaty, które zastąpiły dawne obwody, zaś miejsce powiatów
zajęły okręgi, ale tylko na potrzeby sądowe.
Po 1864 r. przystąpiono do likwidacji odrębności ustrojowych w Króle-
stwie. W 1866 r. przeprowadzono kolejną reformę podziału terytorialnego
na wzór rosyjskiego. Kraj podzielono na 10 guberni: kaliską, kielecką, lu-
belską, łomżyńską, piotrkowską, płocką, radomską, suwalską i warszawską.
Liczbę powiatów powiększono do 85. Na czele guberni stali gubernatorzy
i zastępujący ich wicegubernatorzy oraz urząd gubernialny. Na szczeblu po-
wiatu administracja należała do naczelnika, jego zastępców i zarządu powia-
towego. Wprawdzie zarząd miast nie uległ zmianie, lecz w wyniku reformy
Część III. Ustrój społeczny. Ograniczenia praw… 181
z 1870 r. wiele z nich utraciło prawa miejskie, stając się osadami lub wsiami.
W gminach wiejskich ukazem z 1864 r. wprowadzono ustrój samorządowy.
W ramach reform A. Wielopolskiego (1861) jako instytucje samorządu te-
rytorialnego powołano rady powiatowe, miejskie i gubernialne.
Rady W powiatach liczących do 120 tys. mieszkańców składały się z 15 członków,

powiatowe a w większych z 18.
Rady Liczebność rad miejskich zależała od wielkości miasta. W miastach mniej-
miejskie szych składały się one z 8, w większych z 12, zaś w Warszawie z 24 członków.
Rady Wybory do rad gubernialnych nie doszły do skutku, z powodu wybuchu po-
gubernialne wstania styczniowego.
W marcu 1864 r. ukazem carskim wprowadzono samorząd w gminach

wiejskich. Utworzono:
• gromadę jednowioskową oraz
• gminę zbiorową, złożoną z kilku wsi wraz z folwarkami.
Organami uchwałodawczymi były w nich zebrania gromadzkie
i gminne. W zebraniach uczestniczyli tylko gospodarze posiadający co naj-
mniej 3 morgi gruntu. Podejmowano na nich uchwały w sprawach dotyczą-
cych gromady i gminy oraz wybierano urzędników. Nadzór nad samorządem
gminnym sprawował naczelnik powiatu. Władzą wykonawczą w gminie był
wójt wraz z ławnikami. Wybierało ich zgromadzenie gminne. Wójt posiadał
ograniczone uprawnienia policyjno-administracyjne i sądowe. W groma-
dzie władzą wykonawczą był sołtys, wybierany na zgromadzeniu gromadz-
kim. W praktyce sołtys był pomocnikiem wójta na obszarze wsi.
Część III. Ustrój społeczny. Ograniczenia praw

i wolności obywatelskich
Konstytucja Królestwa Polskiego w zakresie ustroju społecznego opie-

rała się na zasadach ustanowionych w Księstwie Warszawskim. W stanie
szlacheckim w pierwszych latach istnienia Królestwa Polskiego wystąpiła
praktyka zabiegania o nobilitacje, zwłaszcza wśród inteligencji miejskiej
i mieszczan posiadających dobra ziemskie. Ułatwiało ją wydanie przez
Aleksandra I ukazu (1877) o nadawaniu szlachectwa i tytułów honorowych.
Zmiana polityki caratu wobec szlachty nastąpiła po powstaniu listopa-
dowym. Rozpoczęły się wtedy represje, konfiskaty majątków i ograniczenia
w dostępie do urzędów i stopni oficerskich. W 1836 r. przeprowadzono re-
formę szlachectwa, stawiając na równi szlachectwo rodowe z odpowiednią
rangą urzędniczą lub wojskową. Utworzono przy Radzie Stanu Heroldię

Królestwa Polskiego, wydającą świadectwa potwierdzające przynależność
do szlachty, która funkcjonowała do 1861 r. Powstanie styczniowe i reforma
uwłaszczeniowa (1864) ostatecznie zachwiały pozycją szlachty, zwłaszcza
gospodarczą.
Zmiany gospodarcze zachodzące w Królestwie Polskim przyspieszyły roz-
wój miast i mieszczaństwa. Zaczęły się kształtować grupy społeczne, z któ-
rych z czasem wytworzyły się warstwy: burżuazji, inteligencji, kupców, rze-
mieślników i robotników wykwalifikowanych oraz niewykwalifikowanych.
Chłopów obowiązywały przepisy wprowadzone za czasów Księstwa War-
szawskiego. W 1846 r. zapoczątkowano państwową regulację praw chłopów,
zapewniając chłopom i mieszczanom-rolnikom posiadającym co najmniej
3 morgi gruntu ochronę przed rugami i likwidacją serwitutów ze strony
pana. W 1856 r. Rada Administracyjna wprowadziła dla tej grupy kon-
trakty wieczyste. Nową sytuację prawną stworzyły dla chłopów reformy
A. Wielopolskiego. W maju 1861 r. wyszedł ukaz o zniesieniu pańszczyzny
za okup pieniężny, a w maju 1862 r. ukaz o urzędowym oczynszowaniu chło-
pów. Ostateczną reformę agrarną przeprowadził car Aleksander II, wydając
w marcu 1864 r. 4 ukazy:
• pierwszy nadawał chłopom na własność posiadane przez nich grunty, rów-
nież te, które odebrano im bezprawnie po 1846 r. Nieobsadzone gospodar-
stwa chłopskie rozdzielał między bezrolnych z tej samej wsi. Chłopów ob-
ciążał podatkiem gruntowym, który nie mógł przekraczać 2/3 czynszu lub
okupu;
• drugi tworzył, omówiony już wcześniej, samorząd wiejski;
• trzeci powoływał komisję likwidacyjną, która obliczała i wypłacała dzie-
dzicom odszkodowanie za utracone korzyści;
• czwarty tworzył hierarchię władz mającą realizować uwłaszczenie: Ko-
mitet dla Spraw Królestwa Polskiego, Komitet Urządzający w Warszawie
i komisje lokalne. Ukazy nie rozwiązały sprawy serwitutów, co było przy-
czyną licznych konfliktów między panami a chłopami.
Stłumiwszy powstanie styczniowe, rząd carski poszedł drogą całkowitego
ujarzmienia narodu polskiego we wszystkich dziedzinach życia. Zasadnicza
zmiana nastąpiła zwłaszcza w położeniu Kościoła. Kościołowi rzymskoka-
tolickiemu zlikwidowano diecezję podlaską, którą włączono do lubelskiej,
skonfiskowano większość dóbr kościelnych, zamknięto 129 klasztorów,
a po zerwaniu konkordatu (1866) ukazem z 1867 r. polską hierarchię ko-
ścielną podporządkowano nowo utworzonemu Kolegium Rzymskokatolic-
kiemu w Petersburgu. Postanowiono też o likwidacji Kościoła unickiego,
Rozdział V. Zabór pruski (1815–1914)
Część I. Status prawny

Wielkiego Księstwa Poznańskiego
Patentem królewskim z 15.5.1815 r. Prusy objęły w ponowne posiadanie

część ziem byłego Księstwa Warszawskiego. Na jego podstawie miasto Toruń
i jego okręg, ziemię chełmińską i michałowską oraz Wolne Miasto Gdańsk
włączono do Prus Zachodnich. Ziemie te liczyły 25,5 tys. km2. Natomiast
z większości departamentu poznańskiego i noteckiego oraz z części kali-
skiego i płockiego utworzono Wielkie Księstwo Poznańskie o powierzchni
29,5 tys. km2, zamieszkane przez ok. 800 tys. ludności. Ziemie te nie weszły
do utworzonego w 1815 r. Związku Niemieckiego.
Odrębności w organizacji Wielkiego Księstwa Poznańskiego określone
zostały w odezwie Fryderyka Wilhelma III, skierowanej dnia 15.5.1815 r.
do jego mieszkańców. Zgodnie z nią Wielkie Księstwo stanowiło integralną
część państwa pruskiego. Do tytulatury króla pruskiego, obok kilku nowych
tytułów, dodawano również tytuł wielkiego księcia poznańskiego. Podobnie
było z pruskim godłem państwowym, natomiast herbem Wielkiego Księstwa
został czarny orzeł pruski z umieszczonym pośrodku białym orłem polskim.
Główną odrębnością ustrojową było utworzenie w Wielkim Księstwie Po-
znańskim, nieznanego w innych prowincjach pruskich, urzędu namiestnika
królewskiego. Na urząd ten, sprawowany wyłącznie przez Polaka, król mia-
nował księcia Antoniego Radziwiłła. Dzierżył on go do powstania listopa-
dowego, potem urząd pozostał nieobsadzony. Do kompetencji namiestnika
należało pośredniczenie między monarchą a ludnością. W ramach tego mie-
ściło się: przyjmowanie próśb i zażaleń do króla, nadawanie w jego imieniu
tytułów, godności i orderów, informowanie ludności o zamiarach rządu oraz
zwoływanie sejmików.
Część I. Status prawny Wielkiego Księstwa Poznańskiego 185
Sytuację prawną ludności polskiej na terenie Wielkiego Księstwa Po-

znańskiego określały rozmaite akty prawne, w tym: odezwa królew-
ska z 15.5.1815 r., akt końcowy kongresu wiedeńskiego z 9.6.1815 r. oraz
umowy prusko-rosyjsko-austriackie. Gwarantowały one zachowanie religii
katolickiej, równouprawnienie języka polskiego z niemieckim, równy do-
stęp Polaków do urzędów i godności państwa pruskiego, zachowanie do-
tychczasowych praw osobistych, zwłaszcza prawa własności, oraz wydanie
w przyszłości konstytucji. Postanowienia te władze pruskie w zasadzie reali-
zowały do wybuchu powstania listopadowego (1830). Wyjątkiem było jedy-
nie powierzanie urzędów w administracji i sądownictwie prawie wyłącznie
Niemcom.
Sejm składał się z 48 posłów reprezentujących stan szlachecki (22), w tym 2,
później 3 dziedzicznych książąt, mieszczański (16) i chłopski (8). Wybory były
pośrednie i ograniczone wysokim cenzusem majątkowym. Obrady toczyły się
w języku polskim. Kompetencje sejmu były niewielkie i obejmowały: opinio-
wanie projektów ustaw dotyczących prowincji i podatków ogólnopaństwo-
wych, podejmowanie uchwał w sprawach samorządu oraz składanie królowi
skarg i petycji.
Następstwem powstania listopadowego było ograniczenie dotychczaso-
wych uprawnień Wielkiego Księstwa Poznańskiego. W dziedzinie ustrojo-
wej chodziło przede wszystkim o: nieobsadzenie urzędu namiestnika (1830),
odebranie sejmikom powiatowym przedstawiania 3 kandydatów na stano-
wisko landrata (1833), całkowite zaprzestanie obsadzania Polakami stano-
wisk w administracji i sądownictwie, powołanie komisarzy obwodowych za-
stępujących wójtów oraz wydanie regulaminu o języku urzędowym władz
administracyjnych, zgodnie z którym korespondencja urzędowa miała się
odbywać w języku niemieckim (1832).
Po nieudanym powstaniu z 1848 r. autonomia Wielkiego Księstwa Poznań-
skiego została zniesiona, a w 1867 r. jego obszar został włączony do nowo
utworzonego Związku Północno-Niemieckiego, zaś w 1871 r. do II Rzeszy.
186 Rozdział V. Zabór pruski (1815–1914)
Część II. Organizacja administracji
1. Podział administracyjny
Prowincje Prowincji było 10. Ziemie polskie wchodziły w skład 5 prowincji: Wielkiego
Księstwa Poznańskiego, Prus Zachodnich, Prus Wschodnich, Pomorza i Śląska.
Na czele prowincji stał mianowany przez króla nadprezydent.
Obwody Od 2 do 4 w każdej prowincji. Władza administracyjna i policyjna należała
rejencyjne w rejencji do prezydenta, którego mianował król. Władzę nadrzędną sprawo-
wał nad nim nadprezydent prowincji, który pośredniczył między rejencją a mi-
nistrem spraw wewnętrznych. Rejencje dzieliły się na 2 wydziały, przy czym
pierwszy zajmował się sprawami ogólnymi, a drugi finansowymi.
Powiaty Obejmowały zarówno miasta, jak i obszary wiejskie. Władzę administracyjną
i policyjną pełnił w nich landrat. Mianował go król spośród 3 kandydatów
wysuniętych przez sejmik powiatowy. W wydzielonych powiatach miejskich,
które obejmowały obszar miast większych, funkcje policyjne pełnił za landrata
prezydent policji.
Gminy Władzy landrata podlegały wsie i mniejsze miasta. W gminach wiejskich, sta-
nowiących najniższą jednostkę podziału administracyjnego, przedstawicie-
lem władzy państwowej był sołtys, którego pomocnikami byli dwaj ławnicy.
W 1833 r. ustanowiono obok gminy sołtysiej również gminę wójtowską, obej-
mującą wsie, małe miasteczka i folwarki. Wójta mianował prezydent rejencji,
ale podlegał on bezpośrednio landratowi. W gminach miejskich zniesiono po-
dział na miasta królewskie i prywatne.
2. Samorząd terytorialny
a. Samorząd prowincjonalny. Na szczeblu prowincji w lipcu 1823 r. po-
wołano stanowe zgromadzenia prowincjonalne (na Śląsku i w Wielkim Księ-
stwie Poznańskim od marca 1824 r.). W ich skład wchodzili przedstawiciele
szlachty posesjonatów, mieszczan i chłopów, przy czym w miastach obowią-
zywał cenzus posiadania określonej wartości nieruchomości i wykonywa-
nia zawodu, a we wsiach posiadania minimum 60 mórg gruntu i prowadze-
nia samodzielnego gospodarstwa. Posłów wybierano na okres 6 lat, z tym
że co 3 lata ustępowała połowa składu. Kompetencje zgromadzeń obejmo-
wały sprawy lokalne prowincji oraz składanie petycji i zażaleń do władz pań-
stwowych. Miejscem obrad była stolica prowincji. W 1847 r. doszło do po-
łączenia wszystkich stanowych zgromadzeń prowincjonalnych i utworzenia
zjednoczonego landtagu w Berlinie. Ustawą z 1879 r. dotychczasowe zgroma-
dzenia przekształcono w sejmy prowincjonalne.
Część II. Organizacja administracji 187
b. Samorząd powiatowy. Pierwotną formą samorządu terytorialnego były

zgromadzenia powiatowe. Zakres ich działania określały ordynacje powia-
towe, wydane dla większości prowincji w 1825 r., dla Śląska i Prus w 1827 r.,
a dla Wielkiego Księstwa Poznańskiego w 1828 r. Były one organem pomoc-
niczym landrata w zarządzaniu powiatem i sprawach komunalnych oraz
przedstawiały 3 kandydatów na urząd landrata. Ustawą z 1872 r. powołano
w ich miejsce sejmiki powiatowe. Wybory do sejmików przeprowadzano
w niedemokratycznym systemie kurialnym. Ustalono 3 kurie. Organem wy-
konawczym samorządu terytorialnego był wydział powiatowy, kierowany
przez starostę powiatowego (landrata). Zgodnie z ustawą (1872) wydział był
jednocześnie organem administracji państwowej. W ramach swoich kom-
petencji wykonywał uchwały sejmiku, nadzorował samorząd gminny oraz
sprawował w I instancji sądownictwo administracyjne. Kontrolę nad samo-
rządem powiatowym sprawował prezydent rejencji.
c. Samorząd gmin miejskich. Samorząd miejski regulowała ordynacja
z 1808 r., zrewidowana w 1831 r. Organem uchwałodawczym samorządu
była rada miejska. Wybory do niej określały statuty zatwierdzane osobno
dla każdego miasta. We wszystkich wprowadzono zróżnicowanej wysokości
cenzusy majątkowe. Kadencja rady trwała 3 lata. Liczba zasiadających w niej
deputowanych zależała od wielkości miasta (od 24 do 102 rajców). Orga-
nem wykonawczym samorządu miejskiego był magistrat. Na jego czele stał
w dużych miastach nadburmistrz, a w mniejszych burmistrz. Mianował ich
król spośród kandydatów przedstawionych przez deputowanych. Członków
magistratu zatwierdzała rejencja. Zakres samorządu obejmował zarówno
sprawy własne gminy, jak i poruczone przez administrację państwową i poli-
cję. Od reformy z 1853 r. wyborcy podzieleni byli na 3 kurie, zaś radę miejską
obierano na okres 6 lat, przy czym co 2 lata ustępowała 1/3 jej składu.
d. Samorząd gmin wiejskich. Ostatecznie ustrój gmin wiejskich uregulo-
wała ustawa z 1891 r. Organem uchwałodawczym gminy wiejskiej w zakresie
samorządu terytorialnego było zgromadzenie (przedstawicielstwo) gminne.
Stanowili je wszyscy mieszkańcy danej gminy. Organem wykonawczym byli,
wybierani przez zgromadzenie, sołtys i ławnicy. Uprawnienia gmin wiejskich
obejmowały zarówno sprawy własne, jak i poruczone. Dla ich realizacji kilka
gmin mogło utworzyć związek gmin.
1. Zmiany w położeniu prawnym stanów. Reformy społeczne zapocząt-

kowali na początku XIX w. dwaj ministrowie pruscy – konserwatywny Karol
Stein i jego następca, liberalny Karol Hardenberg. Najważniejszą z tych re-
form, która dotknęła wszystkie stany, była reforma agrarna z 1807 r. Wydany
9.10.1807 r. edykt gwarantował wolny obrót ziemią, likwidując szlachecki
monopol ziemi.
Zniesione zostało poddaństwo osobiste chłopów.
Chłopi posiadający dziedziczne gospodarstwa zyskali wolność osobistą
z dniem ogłoszenia edyktu, a chłopi posiadacze gospodarstw niedziedzicz-
nych – z dniem 11.11.1810 r. Obok tego chłopi otrzymali prawo wyboru
i wykonywania zawodu bez potrzeby wykupywania się u właściciela. Utrzy-
mano natomiast wszystkie ciężary, świadczenia i powinności związane z po-
siadaniem ziemi. Nadal też obowiązywało sądownictwo patrymonialne.
Kolejnym edyktem z 28.10.1907 r. zniesiono poddaństwo osobiste w dome-
nach królewskich, a rozporządzeniem z 1808 r. nadano na własność za od-
szkodowaniem użytkowane przez chłopów gospodarstwa. Natomiast edyk-
tem z 14.9.1811 r., w związku z usuwaniem przez junkrów chłopów z ziemi,
uregulowano stosunki między panami a chłopami. Zapewnił on większo-
ści chłopów z dóbr prywatnych nabycie własności i wyzbycie się pańszczy-
zny. W rzeczywistości edykt nie był realizowany, gdyż dopiero w 1816 r. wy-
dano do niego przepisy wykonawcze, ustanawiające warunki dodatkowe,
np. sprzężaj. Kolejną zmianę przyniósł edykt z czerwca 1821 r. o reluicji,
znoszący feudalne obciążenia gospodarstw.
Zakończenie reform chłopskich przyniosła w Prusach rewolucja Wiosny
Ludów (1848). Ustawą z października 1848 r. zniesiono bez odszkodowania
uprawnienia łowieckie panów, a ustawą ze stycznia 1849 r. sądownictwo pa-
trymonialne, wreszcie w 1850 r. usunięto prawa zwierzchnie pana nad chło-
pem.
Równolegle ze zmianami w stosunkach wiejskich następowały reformy
społeczne w miastach. Od listopada 1808 r. tylko państwo mogło sprawować
nadzór nad miastami.
Zlikwidowano podział na miasta królewskie i prywatne.
Zmiany objęły obsadę władz miejskich. Zreformowane zostały podatki
miejskie i przemysłowe. Zniesiono przymus cechowy oraz monopole szla-
checkie.
2. Ograniczenie praw i wolności obywatelskich ludności polskiej.

Ograniczenia praw i wolności ludności polskiej rozpoczęły się po stłumieniu
powstania listopadowego, a nasiliły po zjednoczeniu Niemiec (1871) i włą-
czeniu całego zaboru pruskiego do II Rzeszy. W 1876 r. określono, że język
niemiecki jest wyłącznym językiem urzędowym we wszystkich urzędach
i sądach, tak w czynnościach wewnętrznych, jak i między stronami. Dało
to powód do masowej germanizacji nazw miejscowych i nazwisk. W dalszej
kolejności rozpoczęto germanizację szkolnictwa. W prowincji poznańskiej
utrzymano początkowo język polski jako przedmiot nauki oraz polską naukę
religii, co jednak traktowano jako stan przejściowy. Ostatecznie w 1887 r. do-
szło do całkowitego usunięcia języka polskiego ze szkół publicznych.
Osobny rozdział stanowiła walka z Kościołem katolickim (Kulturkampf).
W jej ramach wydano wiele ustaw antywyznaniowych, m.in. wprowadzono
śluby cywilne (1875), poddano szkolnictwo nadzorowi państwa (1872)
i wpływano na obsadę stanowisk kościelnych (1873), likwidowano zakony
i klasztory, karano księży.
1. Sądownictwo powszechne. We wsiach podstawowymi były sądy pa-

trymonialne. Natomiast mieszczanie i chłopi, którzy nie podlegali sądom pa-
trymonialnym, sądzeni byli w I instancji przez sądy miejskie i ziemskie obej-
mujące powiat. W rejencjach działały wyższe sądy ziemskie, będące drugą
instancją. Natomiast instancją ostateczną był Najwyższy Trybunał w Berli-
nie, który pełnił funkcje kasacyjne i rewizyjne. Pewnymi odmiennościami
od tej struktury charakteryzowało się sądownictwo w Wielkim Księstwie
Poznańskim. Tutaj sądami I instancji dla spraw cywilnych, niepodlegających
sądom pokoju, oraz dla spraw karnych były 4 sądy ziemskie. Apelacje od jed-
nego z nich rozpatrywały 3 pozostałe. Nadrzędnym dla nich był Wyższy Sąd
Apelacyjny w Poznaniu. Odrębności te utrzymały się do 1834 r.
W 1849 r. rozporządzeniem Fryderyka Wilhelma IV wprowadzono nową,
3-stopniową strukturę sądownictwa. Tworzyły ją sądy: powiatowe, apela-
cyjne i Najwyższy Trybunał Sądowy. Sądy powiatowe dzieliły się na 2 wy-
działy: karny i cywilny. Istniały przy nich prokuratura i adwokatura. Sądy
apelacyjne były sądami odwoławczymi od sądów powiatowych i sądami I in-
stancji dla rozpoznawania określonych spraw (np. fundacje, fideikomisy).
Instancją ostateczną był Najwyższy Trybunał Sądowy w Berlinie.
W 1877 r. ujednolicono sądownictwo II Rzeszy. Instancją najniższą były

sądy urzędowe (grodzkie), sądzące z reguły w składzie jednoosobowym,
ewentualnie w sprawach karnych z udziałem ławników. Sądami odwoław-
czymi od nich lub sądami I instancji dla określonych spraw były sądy okrę-
gowe, sądzące kolegialnie. Od nich odwołać się można było do wyższych
sądów okręgowych. Natomiast sądem najwyższym był Trybunał Rzeszy
z siedzibą w Lipsku.
2. Sądownictwo administracyjne. Pierwszą instancję tworzyły od 1872 r.

wydziały powiatowe, stanowiące organ wykonawczy samorządu powiato-
wego, lub w miastach wyodrębnionych wydziały miejskie oraz utworzone
w 1875 r. obwodowe sądy administracyjne, odłączone od organów admini-
stracyjnych rejencji. Drugą instancją (a dla pewnej kategorii spraw pierw-
szą) były wydziały obwodowe działające na szczeblu rejencji (według ustawy
z lipca 1883 r.). Instancją najwyższą był Wyższy Trybunał Administracyjny
z siedzibą w Berlinie, utworzony w 1875 r. Połowa jego składu musiała mieć
kwalifikacje sędziowskie, a połowa kwalifikacje potrzebne do zajmowania
wyższych stanowisk administracyjnych. Sędziowie mianowani byli dożywot-
nio przez cesarza. Na jego czele stał prezydent. Trybunał dzielił się na 4 se-
naty, pod kierownictwem prezydentów senatów. Był zasadniczo sądem III in-
stancji, ale orzekał też w II, a nawet wyjątkowo w I instancji.
Rozdział VI. Wolne Miasto Kraków
(1815–1846)
Część I. Powstanie i upadek
Obszar Wolnego Miasta Krakowa zamieszkiwało w 1815 r. ok. 90 tys.,

a w 1846 r. ok. 150 tys. mieszkańców. Ustrój miasta był początkowo libe-
ralny. Uznawano je za neutralną republikę. W związku z tym obowiązywał
zakaz pozostawania w nim obcych wojsk. Interesy państw zaborczych re-
prezentowali ich rezydenci. Sytuacja skomplikowała się po powstaniu listo-
padowym. Celem utrzymania „porządku”, państwa ościenne wprowadziły
w 1836 r. na terytorium Wolnego Miasta swoje wojska, przy czym Austria
pozostawiła swoich żołnierzy aż do 1841 r.
W lutym 1846 r. w Krakowie i jego okręgu doszło do wybuchu powsta-
nia. Na jego czele stanął najpierw 3-osobowy Rząd Tymczasowy, a na-
stępnie w roli dyktatora Jan Tyssowski. Powstanie upadło po 9 dniach –
dnia 2.3.1846 r. Bezpośrednim jego następstwem było ogłoszenie przez
cesarza Ferdynanda I patentu z 16.11.1846 r., na mocy którego byłe Wolne
Miasto Kraków zostało wcielone do monarchii austriackiej.
1. Władze naczelne. Naczelnym organem władzy rządowo-administra-

cyjnej był Senat. Składał się z prezesa i 12 członków, z czego 6 senatorów
pełniło swoje funkcje dożywotnio, a 6 czasowo. Ośmiu senatorów wybierało
Zgromadzenie Reprezentantów, a 4 delegował Uniwersytet Krakowski i kapi-
tuła krakowska. Przy ich wyborze obowiązywał cenzus wieku (35 lat) i ma-
jątku. Konstytucja z 1833 r. zmniejszyła skład Senatu do 9 osób, przy czym
prezesa i 7 senatorów wybierało Zgromadzenie Reprezentantów, a 1 kapituła.
Kadencja trwała 3 lata, a od 1833 r. – 6 lat. Od 1843 r. prezesa i 8 senatorów
mianowały już trzy mocarstwa.
Senat dzielił się w 1815 r. na 5 wydziałów: Administracji, Skarbu i Dóbr
Narodowych, Policji, Sprawiedliwości oraz Układania Przyszłej Organizacji,
ale już w 1816 r. ich liczbę ograniczono do 3, zaś w 1822 r. do 2. Uprawnienia
192 Rozdział VI. Wolne Miasto Kraków (1815–1846)
szczególne Senatu obejmowały: wydawanie rozporządzeń wykonawczych,

nominacje wszystkich urzędników, aprobatę projektów ustaw, prawo łaski
i cenzurę.
Władzą ustawodawczą było jednoizbowe Zgromadzenie Reprezentantów.
Składało się z 41 członków, przy czym 26 pochodziło z wyborów, a po 3 de-
legowały: Senat, kapituła i Uniwersytet Krakowski, oraz 6 było sędziami
pokoju. Prawa wyborcze ograniczone były cenzusem wieku, majątku i wy-
kształcenia. Sesje odbywały się raz do roku i trwały 4 tygodnie. Przewod-
niczył im marszałek. W 1833 r. liczba deputowanych została zmniejszona
do 30 osób. Od tego też czasu sesje zwoływano co 3 lata i trwały one 6 ty-
godni. Wprowadzono równocześnie tajność obrad. Od 1842 r. Zgromadze-
nie było zwoływane tylko za zgodą mocarstw „opiekuńczych”. Kompetencje
Zgromadzenia obejmowały: ustawodawstwo, opracowywanie listy kandyda-
tów na urzędy i sądownictwo sejmowe nad urzędnikami, którzy popełnili
przestępstwa urzędnicze.
Dominującą rolę w Wolnym Mieście odgrywali rezydenci 3 państw
„opiekuńczych”. Formalnie byli oni przedstawicielami dyplomatycznymi
przy Senacie. Faktycznie aktywnie ingerowali we wszystkie sprawy we-
wnętrzne Wolnego Miasta. Ich rola wzrosła po 1833 r., kiedy to konstytucja
przyznała im rolę rozjemców między Senatem a Zgromadzeniem Reprezen-
tantów. Tworzyli wtedy kolegium, zwane Konferencją Rezydentów. Począt-
kowo zbierała się ona doraźnie, a od 1839 r. stale.
Po upadku powstania krakowskiego (1846) państwa zaborcze utworzyły
stałą Radę Administracyjną-Cywilną. W jej skład wchodzili: dyrektor, 2 ase-
sorów i sekretarz. Zastąpiła ona Senat. Po włączeniu obszaru Wolnego Mia-
sta do Austrii przemianowano ją na Cesarsko-Królewską Radę Administra-
cyjno-Cywilną.
2. Administracja terytorialna. Obszar Wolnego Miasta Krakowa dzielił

się na 26 gmin politycznych i 2 gminy administracyjne. Podstawą wydzie-
lenia gmin politycznych było zarówno kryterium terytorialne, jak i względy
wyborcze, gdyż każda z nich była jednocześnie okręgiem wyborczym. W sa-
mym mieście Krakowie wydzielono 9 gmin miejskich. Gmin wiejskich
było 17. Oprócz tego w Krakowie wyodrębniono 2 gminy administracyjne,
zamieszkiwane przez Żydów, którzy nie posiadali praw politycznych. Władzą
lokalną w gminach byli wójtowie okręgowi – miejscy i wiejscy. Ich wyboru
dokonywały początkowo organy samorządu terytorialnego – zgromadzenia
gminne, co zmieniono w 1833 r., oddając wybór zgromadzeniom obiorczym.
W gminach żydowskich wójtów mianował Senat. Kadencja wójta trwała
pierwotnie 2 lata, a od 1833 r. – 6 lat. Obok wójta Senat mógł mianować
Część III. Ustrój społeczny 193
w gminie pewną liczbę jego zastępców. Pierwotnie kompetencje wójtów były

szerokie i obejmowały sądownictwo i administrację. W 1833 r. większość ich
władzy sądowej przekazano w ręce podsędków. W 1838 r. Konferencja Re-
zydentów zlikwidowała urząd wójta. Jego miejsce zajął w miastach komisarz
cyrkułowy, a we wsiach komisarz dystryktowy. Zniesiono również zastępców
wójtów, których zastąpili zwierzchnicy.
Najliczniejszy odsetek ludności Wolnego Miasta stanowili chłopi. Ich po-

łożenie prawne regulowały przepisy obowiązujące w Księstwie Warszaw-
skim. Chłopi byli dzierżawcami uprawianej ziemi, świadczącymi panom
rentę feudalną, najczęściej czynszową. W dobrach państwowych i kościel-
nych powinności te były uregulowane przed 1815 r., natomiast w dobrach
prywatnych określały je inwentarze lub umowy. W związku z ich nadmia-
rem chłopi częstokroć opuszczali swoje gospodarstwa, stąd w konstytucji
z 1818 r. ograniczono im swobodę przesiedlania się. Od 1815 r. działała Ko-
misja Włościańska, mająca na celu poprawę bytu chłopów. Rezultatem jej
prac była zamiana od 1837 r. pańszczyzny na czynsz. W 1844 r. Zgromadze-
nie Reprezentantów uchwaliło ustawę uznającą posiadłości chłopskie w do-
brach narodowych i instytutowych za wieczystoczynszowe.
Poważną rolę w polityce gospodarczej Wolnego Miasta Krakowa od-
grywało mieszczaństwo. Szczególnie ważne było dla niego postanowienie
o wprowadzeniu na obszarze Wolnego Miasta zasady wolnego handlu. Jego
organizatorem i reprezentantem była Kongregacja Kupiecka. Zajmowała się
ona fachowym doradztwem, określaniem kwalifikacji kupców i regulacją
stosunków w handlu. Rozwój przeżywało również rzemiosło. Najważniejszą
rolę w mieście odgrywało 35 cechów, posiadających monopol na produkcję
w danej specjalności.
Spory odsetek ludności Krakowa, wynoszący w 1815 r. ok. 21%, zaś
w 1830 r. ok. 30%, stanowili Żydzi. Nie posiadali oni praw politycz-
nych. Zniesiono też ich autonomiczną organizację kahalną i przeniesiono
do dwóch gmin administracyjnych znajdujących się na Kazimierzu. Wła-
dze miasta sprawowały nad nimi kontrolę i nadzór. Dotyczyły ich liczne za-
kazy, m.in. handlu na terenie miasta, wyszynku napojów alkoholowych.
194 Rozdział VI. Wolne Miasto Kraków (1815–1846)
Obszar Wolnego Miasta podzielono na 5 okręgów sądowych. W każdym

funkcjonował jeden sąd pokoju. Funkcja sędziego była honorowa. Wybie-
rany był on przez zgromadzenie gminne na okres 3 lat. Do jego kompe-
tencji należało: nakłanianie stron do ugody, nadzorowanie spraw małolet-
nich i rozstrzyganie spraw cywilnych, jeżeli wartość przedmiotu sporu była
mniejsza niż 200 zł. Natomiast w drobnych sprawach karnych rozstrzy-
gali wójtowie, którzy prowadzili również dochodzenie w razie popełnienia
zbrodni. Od ich orzeczeń można się było odwołać do Sądu Apelacyjnego.
Prawo łaski należało do Senatu.
Sądem I instancji był trybunał. Składał się z: prezesa, 3 sędziów doży-
wotnich i 10 czasowych. Tych ostatnich powoływało Zgromadzenie Repre-
zentantów na okres 2 lat. Orzekano w kompletach 3-osobowych. Do kompe-
tencji sądu należały sprawy cywilne, niezastrzeżone dla sędziów pokoju oraz
sprawy karne zagrożone karą pozbawienia wolności lub śmierci.
Instancją odwoławczą był Sąd Apelacyjny. Składał się z: prezesa, 4 sę-
dziów dożywotnich i 5 czasowych, wybieranych na 2 lata. Orzekano w kom-
pletach 5-osobowych. Sąd Apelacyjny rozstrzygał w drugiej i ostatniej in-
stancji odwołania w sprawach cywilnych od wyroków sędziów pokoju,
a w sprawach karnych od orzeczeń wójtów oraz w II instancji odwoła-
nia od wyroków sądu I instancji. Ponadto, orzekając w rozszerzonym skła-
dzie, pełnił funkcję sądu kasacyjnego. Dopuszczalność kasacji zależała jed-
nak od wcześniejszej uchwały Wydziału Prawa Uniwersytetu Krakowskiego.
Do niego należało też zatwierdzanie wyroków śmierci.
Konstytucja z 1833 r. odebrała wójtom sądownictwo karne i prowadzenie do-
chodzeń, przekazując je, wybieranym przez Zgromadzenie Reprezentantów,
podsędkom.
W 1839 r. zmieniono kompetencje i strukturę sądownictwa karnego. Są-
dami karnymi odtąd były: Dyrekcja Policji, Trybunał I instancji, Sąd Ape-
lacyjny i Sąd Najwyższy Karny, który orzekał o karze śmierci i pozbawieniu
wolności powyżej 10 lat. W 1842 r. zlikwidowano Sąd Apelacyjny, a w jego
miejsce powołano Sąd Wyższy, składający się z prezesa i 5 sędziów. Sądem
specjalnym był Sąd Sejmowy. Składał się z 17 sędziów. Orzekał w komple-
tach 9-osobowych w sprawach przestępstw urzędniczych.
Rozdział VII. Zabór austriacki (1809–1914)
Część I. Ustrój Galicji w latach 1809–1861
W 1809 r. Austria utraciła na rzecz Księstwa Warszawskiego ziemie trze-

ciego zaboru (Galicja Zachodnia), a na korzyść Rosji okręg tarnopolski.
Kongres wiedeński potwierdził Austrii zwrot tego ostatniego obszaru oraz
Wieliczki z okręgiem. Po rewolucji 1846 r. włączono do Austrii terytorium
Wolnego Miasta Krakowa. Na kongresie wiedeńskim Austria zobowią-
zała się wprawdzie do utworzenia w Galicji polskiej reprezentacji stanowej
oraz innych instytucji, mających na celu utrzymanie własnej narodowości,
ale z obietnic tych nic nie wyszło. Zasadniczo utrzymano ustrój polityczny
wprowadzony po rozbiorach. Jedynym ustępstwem było formalne reaktywo-
wanie w 1817 r. Sejmu Stanowego, posiadającego kompetencje w sprawach
lokalnych. Każda jego uchwała wymagała zatwierdzenia ze strony cesarza.
Generalnie nastąpił nawrót reakcji, utożsamiany z systemem wprowadzo-
nym przez kanclerza Klemensa Metternicha, który stłumił wszelkie przejawy
myśli reformatorskiej.
Zmianę sytuacji przyniosła Wiosna Ludów. Zniesiono poddaństwo
i uwłaszczono chłopów. Po stłumieniu Wiosny Ludów nastąpił w Austrii na-
wrót do rządów absolutnych (era Aleksandra Bacha). Kolejny kryzys w pań-
stwie spowodowała klęska Austrii w wojnach włoskich (1859). Jej efektem
było wydanie w 1860 r. przez premiera Agenora Gołuchowskiego dyplomu
październikowego, stanowiącego próbę wprowadzenia ustroju federacyj-
nego oraz autonomii dla krajów koronnych. Następny kryzys, spowodowany
wojną z Prusami (1866), doprowadził do powstania w 1867 r. monarchii du-
alistycznej w formie Austro-Węgier oraz uchwalenia konstytucji grudniowej,
która przetrwała do 1918 r.
196 Rozdział VII. Zabór austriacki (1809–1914)
Część II. Autonomia Galicji (od 1861 r.)
1. Władze krajowe. Organami autonomii były:

• Sejm Krajowy i
• Wydział Krajowy.
Sejm Krajowy Wydział Krajowy
Sejm Krajowy był organem jednoizbowym. Był organem wykonawczym Sejmu

Składał się ze 161 posłów. Kadencja sejmu Krajowego. Wybierał go Sejm na okres
trwała 6 lat. Przewodniczył mu mianowany 6 lat. Przewodniczył mu marszałek kra-
przez cesarza marszałek krajowy – pierwszym jowy, a poza nim w jego skład wcho-
był Leon Sapieha (1861–1873). Marszałkiem zo- dziło 6 członków wybieranych w poło-
stawał z reguły polski arystokrata, jedynym wywie przez kurie wyborcze, w połowie
jątkiem był Mikołaj Zyblikiewicz – mieszczański przez Sejm Krajowy. Uprawnienia Wy-
konserwatysta. działu Krajowego obejmowały sprawy
Kompetencje zgromadzenia obejmowały: związane z:
zmiany przepisów statutu krajowego, sprawy • przygotowaniem projektów ustaw
kultury krajowej (rozumiane jako rolnictwo, sejmowych i ich wykonaniem,
leśnictwo, hodowla i inne sprawy gospodar- • polityką zagraniczną,
cze), ustawodawstwo w sprawie publicznych • reprezentacją kraju wobec rządu au-
budowli na koszt kraju, uchwałodawstwo striackiego oraz
w przedmiocie zakładów dobroczynnych utrzy- • kontrolą samorządu terytorialnego.
mywanych z funduszy krajowych, preliminarz
budżetowy kraju oraz uchwalanie urządzeń
w granicach ustaw powszechnych dotyczących
spraw gminnych, kościelnych, szkolnych i zwią-
zanych z zaopatrzeniem wojska.
2. Samorząd terytorialny. Samorząd terytorialny początkowo istniał tylko

w 4 krajach koronnych Austrii: Galicji, Czechach, Styrii i Tyrolu. Funkcjono-
wał na szczeblu: powiatu, gminy miejskiej i gminy wiejskiej.
Samorząd Organem uchwałodawczo-kontrolującym była rada powiatowa, wybierana

powiatowy w systemie kurialnym na 6 lat (od 1884 r., przedtem na 3 lata). Liczyła
26 członków wybieranych w 4 kuriach. Organem wykonawczo-zarządzającym
był wydział powiatowy. Wyłamała go ze swego grona rada powiatowa.
Przewodniczył mu marszałek powiatowy, zatwierdzany przez cesarza.
Do kompetencji samorządu powiatowego należał nadzór nad gminą
i zajmowanie się sprawami lokalnymi (oświatą, drogami, dobroczynnością,
zdrowiem itp.). W Galicji w 1846 r. wprowadzono podział na 74 powiaty,
których liczba wzrosła w 1908 r. do 79.
Część II. Autonomia Galicji (od 1861 r.) 197
Samorząd Sprawowany był przez radę miejską i magistrat. Rada miejska była orga-
gmin nem uchwalającym i nadzorującym. W zależności od wielkości miasta, liczyła
miejskich od 18 do 36 deputowanych. Wybierana była na okres 6 lat. W Krakowie rada li-
czyła 60, a w Lwowie 100 członków; oba miasta były wydzielonymi powiatami
miejskimi. Natomiast organem zarządzająco-wykonawczym był magistrat.
Wyłaniała go rada miejska ze swego grona na okres 6 lat. W Krakowie i Lwo-
wie magistratowi przewodniczyli prezydenci, a w większych miastach burmi-
strzowie. W małych miastach organami wykonawczymi były zwierzchności
gminne z naczelnikami.
Samorząd Należał do: rady gminnej, zwierzchności gminnej i naczelnika gminy. Rady
gmin gminne były organami uchwalającymi i nadzorującymi. Wybierano je na 3 lata
wiejskich na podstawie cenzusu majątkowego i wykształcenia (od 1884 r. – 6 lat).
Liczyły od 8 do 36 członków. Organem wykonawczo-zarządzającym była
zwierzchność gminna. Składała się z naczelnika i przysiężnych, wybieranych
przez radę ze swego grona. Jej kadencja trwała również 3 lata (od 1884 r. –
6 lat). Natomiast naczelnik, zwany też wójtem, był jednoosobowym przewod-
niczącym zarządu gminy.
3. Władze rządowe. W administracji rządowej najwyższą pozycję zajmo-

wał minister do spraw Galicji, powołany w 1871 r. i urzędujący stale w Wied-
niu. Był nim zawsze Polak. Pierwszym był hrabia Kazimierz Grocholski, ale
najdłużej sprawował ten urząd Florian Ziemiałkowski (1873–1890). Upraw-
niony był on do opiniowania wszystkich projektów ustaw dotyczących Gali-
cji. W razie sporów z którymś z ministrów resortowych sprawę rozstrzygał
rząd.
Krajowym organem administracji rządowej był namiestnik. Urząd po-
wołano w 1849 r. i pierwszym namiestnikiem został hrabia A. Gołuchowski.
Mianował go cesarz, w uzgodnieniu z prezesem Koła Polskiego w parlamen-
cie austriackim. Zawsze był nim polski arystokrata. Namiestnik urzędował
we Lwowie. Do jego kompetencji należało reprezentowanie cesarza, kiero-
wanie administracją rządową w kraju koronnym, nadzorowanie władz auto-
nomicznych, przeprowadzanie wyborów do Sejmu Krajowego, realizowanie
w Sejmie inicjatywy ustawodawczej rządu, badanie legalności działań re-
prezentacji powiatowej itp. Namiestnik był podporządkowany i odpowie-
dzialny przed rządem austriackim. Swoją władzę sprawował przy pomocy
urzędu, zwanego namiestnictwem.
Namiestnikowi na szczeblu powiatu podporządkowany był starosta.
Swoje uprawnienia realizował on przy pomocy kilkuosobowego urzędu po-
wiatowego. Do jego kompetencji należało: sprawowanie nadzoru nad sa-
morządem gminnym w zakresie wykonywania zadań własnych i zwierzch-
nictwa nad wykonywaniem spraw poruczonych, kierowanie sprawami
administracji powiatowej (poza szkolnymi i skarbowymi) oraz przeprowa-
dzanie wyborów.
198 Rozdział VII. Zabór austriacki (1809–1914)
Sądy dzieliły się na dwie grupy.

Pierwszą tworzyły sądy powszechne dla spraw cywilnych i karnych:
• powiatowe,
• krajowe i
• wyższe krajowe.
Druga obejmowała sądy szczególne:
• Trybunał Państwa,
• Trybunał Administracyjny,
• Trybunał Stanu oraz
• sądy przemysłowe.
Rozdział VIII. Ziemie polskie w okresie
I wojny światowej
Część I. Stosunek państw centralnych

do sprawy polskiej
Wszystkie 3 mocarstwa rozbiorowe, niezależnie od tego, w jakich pozosta-

wały sojuszach, rozpoczęły wojnę bez jasno sprecyzowanych celów w kwestii
polskiej. Nie leżało w interesie żadnego z państw występowanie z ofertami
wobec Polaków. Prowadzenie wojny na ziemiach polskich i zmienne jej ko-
leje zmusiły jednak poszczególne rządy do podjęcia tego tematu najpierw
w formie odezw i wypowiedzi, a następnie konkretnych działań.
Jesienią 1915 r. państwa centralne podzieliły linią demarkacyjną zdobyte
tereny Królestwa Polskiego na dwie strefy okupacyjne: niemiecką i austro-
-węgierską. Pod okupacją niemiecką znalazło się 3/5 obszaru Królestwa Pol-
skiego, zamieszkiwanego przez 2/3 jego ludności. Na terenie tym w Warsza-
wie utworzono generałgubernatorstwo pod wodzą generała Hansa Beselera,
mianowanego przez cesarza, a zależnego od kanclerza Rzeszy. Obok admi-
nistracji wojskowej utworzono Zarząd Cywilny, któremu podporządkowano
urzędy powiatowe z naczelnikami. Władza nie rozciągała się jednak na Su-
walszczyznę i część podlaskiego, które podlegały komendzie dowództwa ar-
mii wschodnich (Oberost). Natomiast Austriacy utworzyli wojskowe gene-
rałgubernatorstwo w Lublinie, najpierw pod dowództwem generała Ericha
Dillera, a później Karola Kuka, S. Szeptyckiego i Antoniego Lipošćaka. Admi-
nistrację cywilną powierzono Krajowemu Komisariatowi Cywilnemu, któ-
remu podporządkowano obwody (powiaty) na czele z komendantami.
Obydwa państwa okupacyjne ogłosiły wprowadzenie samorządu, którego
nie stworzył rząd carski. W miastach utworzono rady miejskie i magistraty
pod przewodnictwem prezydentów lub burmistrzów, ale mianowanych
przez władze okupacyjne. Powołano też samorząd powiatowy z sejmi-
kiem powiatowym. Zarząd powiatów w strefie niemieckiej należał do na-
czelników, a w austriackiej – do wydziałów powiatowych, przy czym pra-
wie wszystkie stanowiska obsadzano ludnością pochodzenia niemieckiego.
W administracji i sądownictwie wprowadzono język niemiecki, polski do-
puszczając jedynie w miejskich sądach pokoju i organach samorządowych.
200 Rozdział VIII. Ziemie polskie w okresie I wojny światowej
Przedłużająca się okupacja byłego Królestwa Polskiego i niekorzystna sy-

tuacja na frontach zmusiła państwa centralne do zajęcia się w 1916 r. sprawą
polską. Pierwotnie Austro-Węgry opowiadały się za złączeniem Królestwa
z Galicją w ramach monarchii habsburskiej. Rozwiązaniu temu kategorycz-
nie sprzeciwiły się Niemcy. Ostatecznie sprawę załatwiono kompromisowo.
Rzekomo w odpowiedzi na prośby delegacji aktywistów, które udały się
do Berlina i Wiednia, obydwaj generałgubernatorowie ogłosili w Warszawie
i Lublinie 5.11.1916 r. dwa równobrzmiące akty. Formalnie akty te były wy-
dane i ogłoszone w imieniu obu cesarzy.
Pierwszym krokiem na drodze realizacji postanowień aktu z 5 listopada
było utworzenie w grudniu 1916 r. Tymczasowej Rady Stanu (TRS). Skła-
dała się z 25 członków mianowanych przez generał gubernatorów i miała
kompetencje wyłącznie doradcze i chociaż aspirowała do roli rządu tym-
czasowego, przygotowując liczne projekty w dziedzinie ustroju polityczno-
-społeczno-gospodarczego, generał gubernatorzy faktycznie ignorowali jej
uchwały. Dla Niemiec tymczasem najważniejszą sprawą było utworzenie Po-
lnische Wehrmacht. W końcu oba mocarstwa uzgodniły treść przysięgi woj-
skowej na wierność Królestwu Polskiemu, przyszłemu królowi oraz brater-
stwu broni z Niemcami i Austro-Węgrami. W tym czasie bardzo poważnie
zmieniła się sytuacja międzynarodowa: w Rosji wybuchła rewolucja lutowa,
która przyniosła nowe rozwiązanie w sprawie polskiej, a ponadto do wojny
przystąpiły w kwietniu 1917 r. Stany Zjednoczone.
J. Piłsudski zaczął sobie zdawać sprawę z nieuchronnej klęski państw cen-
tralnych. W lipcu 1917 r., po akceptacji tekstu przysięgi przez TRS, ustąpił
z niej i wezwał legionistów do odmowy jej złożenia (kryzys przysięgowy).
Jego rozkaz wykonała I i III brygada, której oficerów internowano w Be-
niaminowie, a żołnierzy w Szczypiornie. J. Piłsudski i K. Sosnkowski zostali
aresztowani i osadzeni w Magdeburgu. Z II brygady utworzono Polski Kor-
pus Posiłkowy, który wysłano na front wschodni.
W obliczu zmienionej sytuacji generałgubernatorzy poszli na dalsze ustęp-
stwa i powołali 12.9.1917 r. Radę Regencyjną. Miała ona sprawować władzę
do czasu jej przejęcia przez króla lub regenta i pełniła funkcję kolegialnej
głowy państwa, posiadając równocześnie uprawnienia w dziedzinie wła-
dzy ustawodawczej, wykonawczej i sądowej. Realizując swoje kompeten-
cje, powołała w grudniu 1917 r. pierwszy rząd, którego premierem został
Jan Kucharzewski.
Część II. Kwestia polska w polityce Rosji carskiej… 201
Namiastką władzy ustawodawczej została, powołana dnia 6.2.1918 r., Rada

Stanu. Składała się ze 110 członków, z czego 12 było wirylistami (wchodzili
z urzędu), 43 mianowała Rada Regencyjna, a 55 pochodziło z wyborów, do-
konywanych przez sejmiki powiatowe i rady miejskie. Działania wszystkich
tych władz były do zakończenia wojny przedmiotem ostrej krytyki. Osta-
tecznie Rada Stanu została rozwiązana 7 października, a Rada Regencyjna
14.11.1918 r.
Część II. Kwestia polska w polityce Rosji carskiej,

rewolucji lutowej i październikowej
Wydanie Aktu 5 listopada (1916) zmusiło do zajęcia stanowiska w kwe-

stii polskiej Rosję, która do tej pory unikała większych zobowiązań, godząc
się jedynie z początkiem 1916 r. na utworzenie osobnego sejmu polskiego
z wąskimi kompetencjami. Po Akcie 5 listopada rząd carski ostro zaprote-
stował przeciwko zamiarom państw centralnych utworzenia namiastki pań-
stwa polskiego i brania rekruta. Natomiast w noworocznym rozkazie do ar-
mii i floty car Mikołaj II zapowiedział nawet utworzenie „wolnej Polski”
z ziem trzech zaborów, pod berłem dynastii Romanowów. Deklaracje te nie
miały większego znaczenia, gdyż carat już wkrótce obaliła rewolucja lutowa
z 1917 r. Jako pierwsza projekt odbudowy państwowości polskiej wysu-
nęła Piotrogrodzka Rada Delegatów Robotniczych i Żołnierskich w marcu
1917 r. Oświadczenie to zdopingowało Rząd Tymczasowy, który w kilka dni
później w osobnej odezwie opowiedział się za utworzeniem „niepodległego
państwa polskiego ze wszystkich ziem zaludnionych w większości przez na-
ród polski”, ale w sojuszu wojskowym z Rosją. Granicę obu państw miała
wytyczyć rosyjska konstytuanta. W Piotrogrodzie powołano do życia Komi-
sję Likwidacyjną z Aleksandrem Lednickim na czele. Rozpoczęło się też two-
rzenie polskich oddziałów wojskowych (korpusy) podległych Naczelnemu
Polskiemu Komitetowi Wojskowemu (Naczpol) pod przewodnictwem Wła-
dysława Raczkiewicza.
Nową sytuację przyniósł wybuch rewolucji październikowej. Stanowisko
władz bolszewickich w stosunku do sprawy polskiej określiła początkowo
Deklaracja praw narodów Rosji z 15.11.1917 r., która zapewniała wszystkim
narodom prawo do samookreślenia, łącznie z oderwaniem się i utworze-
niem własnego państwa. Jednak pokój brzeski zawarty w marcu 1918 r. mię-
dzy Niemcami a Rosją sowiecką całkowicie tę deklarację przekreślił, uznając
kwestię polską, przez oddanie państwom centralnym ogromnych obszarów
wschodnich, za ich sprawę wewnętrzną.
202 Rozdział VIII. Ziemie polskie w okresie I wojny światowej
Część III. Rozwiązanie sprawy polskiej

przez mocarstwa zachodnie
Francja i Wielka Brytania do rewolucji lutowej (1917) traktowały sprawę

polską jako wyłącznie problem wewnętrzny Rosji. W zmienionej sytuacji po-
litycznej R. Dmowski złożył w marcu 1917 r. na ręce przedstawicieli Ententy
memoriał z żądaniem odbudowy państwa polskiego. Już w czerwcu władze
francuskie zgodziły się na utworzenie armii polskiej we Francji, której do-
wódcą z czasem został J. Haller. Wreszcie latem 1917 r. R. Dmowski powo-
łał najpierw w Lozannie, a następnie w Paryżu Komitet Narodowy Polski,
który został uznany oficjalnie przez rządy Francji, Wielkiej Brytanii i Włoch
za przedstawicielstwo polskie.
W sprawie polskiej wypowiedziały się też Stany Zjednoczone. W orędziu
z 22.1.1917 r. prezydent Woodrow Wilson stwierdził najpierw, że po wojnie
powinna powstać „zjednoczona, niepodległa i samoistna Polska”. Natomiast
w słynnym orędziu z 8.1.1918 r., składającym się z 14 punktów, sprawę pol-
ską poruszył w odrębnym 13 punkcie, gdzie powiedział, że: „Powinno zostać
stworzone niepodległe państwo polskie, obejmujące terytoria zamieszki-
wane przez ludność polską, i któremu musi zostać zapewniony wolny do-
stęp do morza”.
DZIAŁ CZWARTY.
PRAWO NA ZIEMIACH
POLSKICH POD ZABORAMI
(DO 1918 R.)
Rozdział I. Źródła prawa
Rozbiory państwa polskiego (1772, 1775, 1795) i utrata niepodległości

spowodowały stopniowe uchylanie mocy obowiązującej polskiego prawa
sądowego i zastępowanie go przepisami poszczególnych państw zabor-
czych. Wielość obowiązujących źródeł prawa znalazła swoje przełożenie
w rozmaitości regulacji prawnych w nich zawartych.
Część I. Prawo cywilne
1. Zabór pruski. Na ziemiach zajętych przez Prusy w pierwszym rozbiorze

Polski (1772), zorganizowanych w prowincję Prusy Zachodnie, prawo polskie
zostało uchylone, z wyjątkiem zdarzeń prawnych zaszłych w okresie władz-
twa polskiego. W to miejsce zaczęły obowiązywać: Landrecht wschodniopru-
ski z 1721 r., pierwsza część Corpus Iuris Fridericiani z 1748 r. (w sprawach
małżeńskich i opiekuńczych), śląska ordynacja hipoteczna z 1750 r. oraz
kilka innych drobnych aktów prawnych.
Na ziemiach wcielonych w drugim (1793) i trzecim (1795) rozbiorze Pol-
ski początkowo utrzymano prawo polskie. W 1794 r. wprowadzono na nich,
najpierw z mocą subsydiarną, a od 1797 r. z mocą zupełną, Landrecht pru-
ski z 1794 r. (Pruskie prawo krajowe – PPK). Prawo polskie zachowano
jedynie dla: spadkobrania testamentowego, dożywocia, stosunków poddań-
czych i miejskich oraz opłat na rzecz Kościoła. Pruskie prawo krajowe prze-
stało obowiązywać przejściowo w latach 1807–1815 na ziemiach włączonych
do Księstwa Warszawskiego. Wyjątkiem były miasta Gdańsk i Toruń, gdzie
nadal utrzymano dotychczasowe prawa statutowe, w szczególności prawo
chełmińskie i przepisy wilkierzy (Gdańsk – 1761, Toruń – 1634).
Po 1815 r. na ziemiach Wielkiego Księstwa Poznańskiego oraz w powiatach
prowincji Prus Zachodnich, należących do Księstwa Warszawskiego, w miej-
sce Kodeksu Napoleona ponownie przywrócono PPK. Natomiast w prowincji
Prusy Wschodnie, w skład której wchodziła Warmia (przyłączona w 1772 r.),
najpierw obowiązywał Landrecht z 1721 r., a następnie Prawo prowincjonalne
Prus Wschodnich z 1801 r., zaś w tych powiatach prowincji Prus Zachodnich,
które nie weszły w skład Księstwa Warszawskiego, Prawo prowincjonalne Prus
Zachodnich z 1844 r., w Gdańsku wprowadzone dopiero w 1857 r.
206 Rozdział I. Źródła prawa
Po zjednoczeniu Niemiec (II Rzesza – 1871) nowelą konstytucyjną

z 1873 r. powołano w następnym roku komisję kodyfikacyjną, której zada-
niem było stworzenie ogólnoniemieckiego kodeksu cywilnego. Opraco-
wany przez nią w 1887 r. projekt spotkał się z ostrą krytyką i został odrzu-
cony. Utworzona w 1891 r. druga komisja przygotowała w 1896 r. kolejny
projekt, który wszedł w życie od 1900 r. jako kodeks cywilny Rzeszy – Bur-
gerlisches Gesetzbuch (BGB). Na ziemiach zaboru pruskiego niektóre jego
partie obowiązywały aż do 1946 r.
2. Zabór austriacki. Na ziemiach pierwszego zaboru (1772) Austriacy pier-

wotnie pozostawili prawo polskie. Miało ono obowiązywać do czasu ukoń-
czenia prac nad kodyfikacją ogólnoaustriackiego prawa cywilnego. Już jednak
od 1775 r. zaczęto na obszarze Galicji wprowadzać ustawy szczegółowe, które
w Austrii uzyskały moc obowiązującą, np. prawo wekslowe (1775), patent
o opiece dla szlachty (1778), prawo małżeńskie (1783), patent o sprawach
beztestamentowych (1786). Natomiast w 1786 r. ukazał się Kodeks józefiń-
ski, zawierający m.in. przepisy z zakresu prawa małżeńskiego, osobowego,
opieki i kurateli. Wreszcie w 1797 r. na obszarze trzeciego zaboru (1795)
wprowadzono kodeks cywilny zachodniogalicyjski, którego moc rozcią-
gnięto w następnym roku na Galicję Wschodnią (ziemie zaboru z 1772 r.).
Uchylił on ostatecznie stosowanie przepisów prawa polskiego. Kodeks ten
wprowadzono jedynie w Galicji. Terytorium to miało służyć praktycznemu
wypróbowaniu przydatności nowej kodyfikacji. Zebrane uwagi i doświad-
czenia z kilku lat jego obowiązywania zostały wykorzystane do stworzenia
ostatecznej wersji austriackiego kodeksu cywilnego. Wszedł on w życie
w 1811 r. we wszystkich krajach monarchii habsburskiej pod nazwą Allge-
meines Burgerlisches Gesetzbuch (ABGB).
3. Księstwo warszawskie. W Księstwie Warszawskim na podstawie art. 69

konstytucji z 1807 r. wprowadzono w życie z dniem 1.5.1808 r. Kodeks cy-
wilny Napoleona z 1804 r. (KN). W 1810 r. jego moc rozciągnięto na nowo
wcielone terytoria zaboru austriackiego. Przepisy przechodnie ustaliły przy
tym, że dla zdarzeń prawnych z okresu rządów pruskich należało stosować
przepisy PPK (1794), Landrechtu z 1721 r. i kilku innych ustaw, a z czasów
austriackich postanowienia kodyfikacji józefińskiej (1786) i kodeksu zachod-
niogalicyjskiego (1797). Pomocniczo stosowano także przepisy dawnego
prawa polskiego. Wprowadzenie KN w Księstwie Warszawskim spotkało
się z silną opozycją. Najbardziej przeciwstawiał się temu Kościół katolicki,
zwalczający laicką koncepcję małżeństwa. Brak świeckich urzędników stanu
cywilnego zmusił urzędy państwowe do korzystania w tym względzie z usług
Część I. Prawo cywilne 207
proboszczów, ci zaś odmawiali udzielania ślubów cywilnych i rozwodów,

jako sprzecznych z wiarą katolicką. W rezultacie, po wydaniu w 1809 r. de-
kretu królewskiego zwalniającego ich z tego obowiązku, stosowne przepisy
kodeksu stały się martwą literą. Przeciwna kodeksowi była również szlachta
średnia, zwłaszcza z powodu przepisów o hipotece, które utrudniały zacią-
ganie pożyczek pod zastaw nieruchomości. Wprowadzenie KN poprzedziła
konieczność zorganizowania polskiej kadry sądowniczej, rządowej i admini-
stracyjnej. Celowi temu służyło powołanie w 1808 r. Szkoły Prawa w War-
szawie, opartej na wzorach francuskich.
Po upadku Napoleona w okresie przejściowym 1813–1815 opozycja prze-
ciwko kodeksowi wyraźnie się zaostrzyła. Do kleru i szlachty przyłączyła się
wpływowa arystokracja (A. Czartoryski) oraz dawni jakobini. Utrzymanie
się kodeksu należy zawdzięczać wyłącznie praktykom sądowym i uczonym
prawnikom, którzy w toku prac powołanej w 1815 r. Komisji Kodeksowej
zdołali go obronić, jednak pod warunkiem dokonania w nim zmian i uzu-
pełnień dostosowanych do warunków polskich.
4. Królestwo Polskie. Po utworzeniu Królestwa Polskiego (1815) rozpo-

częto prace nad reformą KN. Objęła ona tylko te instytucje prawa cywilnego,
które należało dostosować do tradycji polskiej i lokalnych potrzeb gospo-
darczych. Rezultatem tego było wydanie nowych ustaw: hipotecznej (1818),
o rozgraniczeniu dóbr ziemskich (1818) oraz o organizacji skupu rent i czyn-
szów wieczystych (1825).
Druga istotna reforma Kodeksu Napoleona została podjęta z inicjatywy du-
chowieństwa. Doprowadziła ona do uchwalenia przez sejm w 1825 r. Kodeksu
cywilnego Królestwa Polskiego (KCKP). Wszedł on w miejsce całej księgi I oraz
tytułu V księgi III, traktujących o prawie osobowym, rodzinnym, małżeńskim
majątkowym i umowach przedślubnych.
Kodeks cywilny Królestwa Polskiego w zakresie prawa małżeńskiego oso-
bowego przywracał wyznaniową formę małżeństwa, zaś w obszarze prawa
małżeńskiego majątkowego wprowadzał dawne polskie systemy rządu po-
sagowego i odrębności majątkowej małżonków. Natomiast w prawie oso-
bowym likwidował przejętą z Francji instytucję śmierci cywilnej, zaś wła-
dzę rodzicielską powierzał obojgu rodzicom, nie tylko ojcu. Uchylono
równocześnie tytuł XVIII księgi III dotyczący prawa hipotecznego, który
zastąpiono nowym prawem hipotecznym. Kodeks cywilny Królestwa Pol-
skiego liczył łącznie 521 artykułów. W 1836 r. wprowadzono w jego miejsce
nowe przepisy prawa małżeńskiego, oparte już na zasadach czysto wyzna-
niowych, zawartych w rosyjskim Swodzie Zakonow z 1832 r. (SZ). Stworzony
w nich stan prawny przetrwał bez większych zmian, w tej części państwa
polskiego, aż do 1945 r.
Część II. Prawo handlowe
1. Zabór pruski. W XIX w. w większości państw europejskich doszło do wy-

odrębnienia z prawa cywilnego prawa handlowego. Na ziemiach zaboru
pruskiego opierało się ono najpierw na pruskim prawie morskim z 1727 r.,
ustawie wekslowej z 1751 r., a następnie na rozbudowanych przepisach
PPK. Wyjątkiem był jedynie Gdańsk, gdzie obowiązywała nadal kodyfika-
cja prawa morskiego zawarta w wilkierzu z 1761 r. Stosowano ją do wyda-
nia w 1861 r. kodeksu handlowego. Oprócz tego pozostawiono w Gdańsku
do 1857 r. moc obowiązującą miejscowej ordynacji wekslowej z 1701 r. Re-
forma przepisów dotyczących obrotu handlowego rozpoczęła się w Niem-
czech od utworzenia przez Prusy Związku Celnego (1834). W 1848 r. par-
lament frankfurcki uchwalił nowe prawo wekslowe, przyjęte przez wszystkie
państwa Związku Niemieckiego. Natomiast w 1861 r. opracowano projekt
ogólnoniemieckiego prawa handlowego, który został przyjęty najpierw przez
państwa Związku Niemieckiego, później Północnoniemieckiego, a następnie
II Rzeszy (1871). Kodeks opierał się na kryterium przedmiotowym, zalicza-
jącym do prawa handlowego normy dotyczące obrotu handlowego (prawo
handlowe, wekslowe, morskie i upadłościowe). Od 1897 r. zaczął obowiązy-
wać nowy niemiecki Kodeks handlowy, opierający się na kryterium podmio-
towym, ujmujący prawo handlowe jako prawo kupców. Wszystkie te źródła
obowiązywały również na terenie zaboru pruskiego.
2. Zabór austriacki. Rozwój austriackiego prawa handlowego zapoczątko-

wało wydanie w 1775 r. ustawy wekslowej, która obowiązywała również na zie-
miach zaboru austriackiego. W okresie późniejszym opierało się ono na roz-
wiązaniach ogólnoniemieckich. Spowodowało to obowiązywanie na ziemiach
polskich ustawy wekslowej z 1848 r. i Kodeksu handlowego z 1861 r., z wyłą-
czeniem prawa morskiego. W utworzonej w 1815 r. Rzeczypospolitej Krakow-
skiej obowiązywał najpierw francuski Kodeks handlowy z 1807 r., a następnie
Kodeks niemiecki z 1861 r.
3. Księstwo Warszawskie i Królestwo Polskie. Uchwała sejmowa z 1809 r.

wprowadziła w Księstwie Warszawskim francuski Kodeks handlowy z 1807 r.
Był on pierwszym nowożytnym prawem handlowym w Europie. Składał
się z 648 artykułów, obejmujących prawo: handlowe, wekslowe, morskie,
Część III. Prawo pracy 209
upadłościowe oraz ustrój sądów handlowych. Kodeks handlowy utrzymano

w Królestwie Polskim, przeprowadzając w nim jedynie nieliczne zmiany,
np. nową organizację kupców (1817), zmianę zasad prowadzenia ksiąg han-
dlowych (1825) itp. Po powstaniu listopadowym zaczęto powoli zmierzać
do unifikacji prawnej kupiectwa z Rosją.
Część III. Prawo pracy
1. Zabór pruski. Początki prawa pracy sięgały w Prusach XVI w. Rozpro-

szone przepisy tej dziedziny prawa zebrane zostały w PPK, które przewidy-
wało odmienne uregulowanie stosunków pracy służby i czeladzi w rzemiośle
oraz robotników w fabrykach. Stosunek pracy pierwszych opierał się na daw-
nych zasadach zależności od pracodawcy, drugich na formalnej wolności
umowy.
Początkowo stosunki pracy normowane były przepisami cywilnopraw-
nymi. Odrębne regulacje prawne wprowadzono dopiero ok. połowy XIX w.,
np. w 1848 r. ochronę ogółu robotników fabrycznych, a w 1853 r. ochronę
pracy dzieci i młodocianych. Pierwsza ogólnoniemiecka kodyfikacja prawa
pracy zawarta została w tytule VII ordynacji przemysłowej Związku Północ-
noniemieckiego z 1869 r.
2. Zabór austriacki. W Austrii do połowy XIX w. obowiązywały w zakresie

zatrudniania robotników przepisy ABGB (1811), stanowiące zasadę wolno-
ści zawierania umowy i formalnej równości stron. Dopiero w okresie neoab-
solutyzmu, po Wiośnie Ludów, ustanowiono jednolite prawo górnicze (1854)
oraz ordynację przemysłową (1859). Dalsze reformy wprowadziły: sądy prze-
mysłowe (1869), zniesienie karalności strajków i koalicji (1870), inspekcję
pracy (1883), ubezpieczenie robotników od wypadków (1887) itd.
W Królestwie Polskim stosunki pracy normowały przepisy KN, uzupełnione
licznymi ustawami władz państwowych, traktującymi m.in. o: organizacji rze-
miosł (1816), wyzwalaniu uczniów (1821), utworzeniu funduszu fabrycz-
nego itd.
Ogólnorosyjskie ustawodawstwo fabryczne pojawiło się dopiero w latach
siedemdziesiątych XIX w., a jego przepisy obejmowały obszar Królestwa Pol-
skiego. Pierwsza była ustawa z 1882 r. o ograniczeniu pracy dzieci i wpro-
wadzeniu inspekcji pracy. Najważniejsze znaczenie miała ustawa z 1886 r.,
normująca umowę o pracę i sposób wypłacania wynagrodzeń. Na terenie
Królestwa wprowadzono ją w 1897 r.
Część IV. Prawo karne
1. Zabór pruski. Kodyfikacje prawa powstałe w Prusach miały charakter

zbiorów ogólnych, normujących wiele dziedzin prawa. Prawo karne Lan-
drechtu wschodniopruskiego z 1721 r., obowiązującego na ziemiach pierw-
szego rozbioru, zawarte było w księdze VI, składającej się z 12 tytułów po-
dzielonych na artykuły. Natomiast na ziemiach drugiego i trzeciego zaboru
wprowadzono, od 1794 r. posiłkowo, a od 1797 r. w pełni przepisy karne
zamieszczone w PPK (1794). W sprawach, których PPK nie regulowało, obo-
wiązywały przepisy praw prowincjonalnych (Prawo prowincjonalne wschod-
niopruskie z 1801 r. i zachodniopruskie z 1844 r.).
Nową regulację prawa karnego wprowadził pruski Kodeks karny z 1851 r.
Jego przepisy w następnych latach zaostrzyły postanowienia ustaw szcze-
gólnych, np. prawa prasowego z lat 1851 i 1863. Ostateczne unormowanie
prawa karnego przyniósł Kodeks karny Rzeszy Niemieckiej z 1871 r., wzo-
rowany na kodeksie karnym Związku Północnoniemieckiego (1870). Był on
kilkakrotnie nowelizowany (1871, 1876, 1880, 1891).
2. Zabór austriacki. Na ziemiach pierwszego zaboru, mimo wprowadzenia

w 1768 r. w Austrii kodeksu karnego Marii Teresy (Terezjana), nadal obo-
wiązywało do 1787 r. polskie prawo karne. Zachowując przepisy polskie,
władze austriackie osobnymi patentami wprowadziły wiele postanowień
specjalnie dla Galicji, np. o amnestii dla uczestników konfederacji barskiej
z 1772 r., o wyłączności cesarza do prawa łaski z 1772 r., o zakazie pojedyn-
ków z 1776 r. itp.
W 1787 r. na obszarze całej monarchii habsburskiej zaczął obowiązywać
nowy kodeks karny cesarza Józefa II (Józefina). Natomiast na terytorium
trzeciego zaboru (Galicja Zachodnia) od 1797 r. wprowadzono na próbę ko-
deks karny zachodniogalicyjski z 1796 r. Na podstawie tego projektu wy-
dano w 1803 r. nowy austriacki kodeks karny (Franciszkana). Po 1815 r. był
on kilkakrotnie nowelizowany, m.in. w 1834 r. uchwalono godzące w Pola-
ków przepisy o wydawaniu przestępców obcym państwom, jeżeli działali oni
na szkodę któregoś z zaborców. Nową kodyfikację prawa karnego wprowa-
dzono w 1852 r.
3. Księstwo Warszawskie i Królestwo Polskie. Uchwałami Komisji Rzą-

dzącej z 1807 r. utrzymano na obszarze Księstwa Warszawskiego moc obo-
wiązującą dawnego polskiego prawa karnego, z subsydiarnym stosowaniem
pruskiego prawa karnego zawartego w PPK. Stan ten utrzymała uchwała
sejmowa z 1809 r. Natomiast w departamentach przyłączonych w 1809 r.
Część IV. Prawo karne 211
dekretem z 1810 r. utrzymano przepisy Franciszkany (1803) z zastrzeżeniem,

że jej stosowanie nie może naruszać przepisów konstytucji i KN. Podjęto
także prace kodyfikacyjne nad wprowadzeniem francuskiego kodeksu kar-
nego z 1810 r. Zakończyły się one niepowodzeniem.
Po utworzeniu Królestwa Polskiego namiestnik J. Zajączek powołał Ko-
misję Prawodawczą (1817), której zadaniem było sporządzenie projektu
kodeksu karnego. Wzorcem dla niego stał się kodeks austriacki z 1803 r.
Sporządzony w marcu 1818 r. (po 2 miesiącach) projekt przekazany został
do Rady Stanu, gdzie odbyła się nad nim debata, której efektem było wpro-
wadzenie licznych poprawek, mających na celu liberalizację jego przepisów.
Następnie dyskusja przeniosła się do komisji sejmowych, a na koniec na fo-
rum izby poselskiej i senatu. Ostatecznie projekt uchwalony został na sejmie
w kwietniu 1818 r., otrzymując w tym samym roku sankcję królewską. Obo-
wiązywał pod nazwą Kodeks karzący Królestwa Polskiego (KKKP), który
składał się ze:
• wstępu i
• trzech ksiąg, obejmujących łącznie 588 artykułów.
W 1845 r., w wyniku podjętych w Rosji prac kodyfikacyjnych, w któ-
rych brał udział wybitny polski historyk prawa Romuald Hube, wydano
Kodeks kar głównych i poprawczych – KKGP (z mocą obowiązującą
od 1.5.1846 r.). Jego zmieniona i skrócona wersja licząca 1221 artykułów,
opracowana w 1847 r., została wprowadzona w Królestwie Polskim, zastę-
pując KKKP. Nowy kodeks, w porównaniu z uchylonym, stał na znacznie
gorszym poziomie legislacyjnym. Był pełen kazuistyki i zawiłych definicji,
opierających się niejednokrotnie na przestarzałych konstrukcjach praw-
nych. Spowodowało to ostrą krytykę, zaś udział w jego powstaniu R. Hubego
spotkał się z powszechnym potępieniem. Ponowna fala niezadowolenia na-
stąpiła w okresie reform A. Wielopolskiego. W rezultacie Rada Stanu pod-
jęła w 1861 r. uchwałę o uchyleniu KKGP i przywróceniu KKKP, której jed-
nak, z powodu wydarzeń politycznych, nigdy nie zrealizowano. Ostatecznie
w 1876 r. w miejsce KKGP wprowadzono kodeks rosyjski, będący noweliza-
cją wcześniejszego kodeksu z 1845 r. W 1885 r. dokonano jego przeróbki re-
dakcyjnej.
Kolejny, nowy kodeks karny wydano dopiero w 1903 r. Od nazwiska głów-
nego twórcy nosił on nazwę Kodeksu Tagancewa (KT). Wprawdzie uzyskał
on sankcję cesarską, lecz w życie wprowadzono w Rosji jedynie jego część
ogólną oraz przepisy dotyczące przestępstw politycznych i religijnych. Po za-
jęciu w czasie wojny przez Niemcy terenów Królestwa Polskiego władze
okupacyjne, mylnie sądząc, że obowiązywał on na tym obszarze w całości,
uznały w 1915 r. jego moc obowiązującą na terytorium okupacji niemieckiej.

Ten stan prawny utrzymała następnie Tymczasowa Rada Stanu, która prze-
pisami przechodnimi z 1917 r. potwierdziła stosowanie KT na terenie Kró-
lestwa Polskiego, ale z poważnymi zmianami zarówno w części ogólnej, jak
i szczegółowej. Ostatecznie KT utrzymał moc obowiązującą na terenie by-
łego zaboru rosyjskiego aż do 1932 r.
Część V. Postępowanie cywilne
1. Zabór pruski. Ujednolicenie procedury cywilnej nastąpiło w 1793 r. wraz

z wydaniem Powszechnej ordynacji sądowej dla państw pruskich (POS).
W 1815 r. ogłoszono jej uzupełnienie, zaś w 1833 r. uregulowano proces:
mandatowy, sumaryczny i „bagatelny”. Natomiast ustawą z 1846 r. zmieniono
pozycję sędziego w postępowaniu. Wszystkie te akty prawne obowiązywały
na ziemiach polskich zaboru pruskiego, jakkolwiek w poszczególnych pro-
wincjach były widoczne pewne odrębności.
Reformę postępowania cywilnego, na wzór francuski, podjęto po zjednocze-
niu Niemiec. W 1877 r. wydano ordynację procesową, dostosowaną do nowej
organizacji sądownictwa, znowelizowaną następnie w 1898 r. dla uzgodnienia
z nowym kodeksem cywilnym (BGB).
2. Zabór austriacki. Wraz z utworzeniem w 1774 r. Trybunału Królew-

skiego w Lwowie wydano dla Galicji tymczasową ustawę regulującą proces
cywilny przed tym sądem. Opierała się ona na zasadach dawnego procesu
polskiego. Reforma sądownictwa galicyjskiego z 1784 r. spowodowała zastą-
pienie jej austriacką ordynacją sądową z 1781 r. Regulowała ona przebieg
postępowania w sprawach spornych. Po przyłączeniu do Austrii ziem trze-
ciego rozbioru na obszarze Galicji Zachodniej wprowadzono w 1796 r. nową
ustawę sądową, której przepisy rozszerzono w 1807 r. również na teren Gali-
cji Wschodniej i krajów południowo-austriackich.
W Rzeczypospolitej Krakowskiej obowiązywała francuska procedura cy-
wilna z 1806 r. W 1852 r. została ona zniesiona i zastąpiona ustawą zachod-
niogalicyjską z 1796 r.
3. Księstwo Warszawskie i Królestwo Polskie. W lutym 1807 r. Komi-

sja Rządząca utrzymała na terenie Księstwa Warszawskiego obowiązywanie
pruskiej ordynacji sądowej (POS). W 1808 r. została ona zastąpiona fran-
cuskim kodeksem procedury cywilnej z 1806 r., który wprowadzono wraz
z KN. Zgodnie z instrukcją ministra sprawiedliwości jego obowiązywanie
Część VI. Postępowanie karne 213
miało być tymczasowe („do czasu, nim stałe przepisy nastąpią”). W sierpniu
1810 r. moc kodeksu została rozciągnięta na nowo włączone departamenty
galicyjskie.
Obowiązywanie kodeksu nie ujednoliciło całkowicie procedury cywilnej
w Księstwie. Powodem tego było wydawanie przez poszczególne sądy wła-
snych instrukcji i regulaminów wewnętrznych oraz wpływy wcześniej obo-
wiązujących procedur państw zaborczych. W związku z tym w 1820 r. opra-
cowano projekt polskiej procedury cywilnej. Nie został on jednak przyjęty
przez Radę Stanu.
W marcu 1875 r. francuski Kodeks procedury cywilnej został zniesiony i za-
stąpiony rosyjską ustawą o procesie cywilnym z 1864 r. Obowiązywała ona
na ziemiach byłego zaboru rosyjskiego do 1933 r.
Część VI. Postępowanie karne
1. Zabór pruski. Na ziemiach pierwszego zaboru pruskiego obowiązywała

ogólna pruska ordynacja procesowa z 1717 r. Jej przepisy w zakresie postę-
powania karnego, z pewnymi zmianami, zostały następnie włączone do Lan-
drechtu z 1721 r. Ziemie drugiego i trzeciego rozbioru poddano generalnie
przepisom ordynacji z 1717 r., z pewnymi odstępstwami na rzecz ludności
polskiej przez przyznanie szlachcie osiadłej przywileju nietykalności oso-
bistej (z wyłączeniem spraw najpoważniejszych) i szersze prawo do obrony
i możliwości posługiwania się językiem polskim. Regulacja ta obowiązywała
pierwotnie w prowincji Prusy Południowe, a od 1797 r. również w prowin-
cji Prusy Nowowschodnie. Natomiast w miastach Gdańsk i Toruń wprowa-
dzono przepisy Landrechtu z 1721 r.
Ujednolicenie postępowania karnego w Prusach nastąpiło w 1805 r. wraz
z wydaniem Pruskiej ordynacji kryminalnej (POK). Obowiązywała ona
również na ziemiach polskich, które powróciły do Prus w 1815 r. Jedynie
dla Wielkiego Księstwa Poznańskiego wydano postanowienia uzupełniające.
Przepisy ordynacji uległy zasadniczej zmianie po 1846 r., w związku z głośnym
procesem Ludwika Mierosławskiego. W rezultacie wydano najpierw ustawę
o wolności osobistej (1848), a następnie ustawę o wprowadzeniu postępowa-
nia ustnego, publicznego i z udziałem sędziów przysięgłych (1849). Została
ona uzupełniona w 1852 r., ustalając w sądownictwie pruskim tzw. zreformo-
wany proces karny, wzorowany na kodeksie francuskim z 1808 r.
Po zjednoczeniu Niemiec, w lutym 1877 r., opublikowano ogólnonie-
miecką ordynację procedury karnej, która weszła w życie w 1879 r., wraz
z nową organizacją sądownictwa jako ustawa o Kodeksie postępowania kar-

nego. Obowiązywała ona na ziemiach byłego zaboru pruskiego do 1928 r.
2. Zabór austriacki. Na ziemiach pierwszego rozbioru utrzymano począt-

kowo polskie sądy stanowe, które opierały się na dotychczasowych zasadach
dawnego procesu polskiego. Zunifikowanie procesu karnego w Austrii na-
stąpiło wraz z wydaniem przez Józefa II w 1788 r. nowej procedury karnej.
Kolejna ustawa regulująca procedurę karną została wprowadzona w Galicji
Zachodniej w 1797 r., wraz z prawem karnym materialnym. Natomiast w Ga-
licji Wschodniej nadal obowiązywała procedura józefińska. Zawarte w usta-
wie procesowej zachodniogalicyjskiej przepisy stały się z kolei podstawą
rozwiązań proceduralnych przyjętych we Franciszkanie (1803). W 1850 r.,
po wydarzeniach Wiosny Ludów, wydano w Austrii nowy, postępowy kodeks
procedury karnej, lecz nie wszedł on w życie na terenie Galicji. Po upadku re-
wolucji zastąpiono go innym, obowiązującym już na terenie całej monarchii
habsburskiej. Powracał on do zasad zawartych w kodeksie z 1803 r. Kolejny
kodeks postępowania karnego wydano w 1873 r., opierając go w dużej mierze
na rozwiązaniach przyjętych w 1850 r.
3. Księstwo Warszawskie i Królestwo Polskie. Generalnie postępowa-

nie karne w Księstwie Warszawskim opierało się na przepisach procedury
pruskiej z 1805 r. (POK), a na ziemiach pogalicyjskich na postanowieniach
Franciszkany (1803). W związku z tym, że przewidywały one zasadniczo po-
stępowanie inkwizycyjne, uchwałami Komisji Rządzącej z 1807 r. dokonano
ich modyfikacji, wprowadzając: elementy postępowania skargowego, ustność
i publiczność rozpraw, udział obrońców itd., które jeszcze bardziej posze-
rzono instrukcją ministra sprawiedliwości z 1808 r. i dekretem królewskim
z 1810 r.
W Królestwie Polskim, równolegle z reformą prawa karnego, rozpoczęto
prace nad kodyfikacją nowej procedury karnej. Redaktorem projektu został
Ksawery Potocki. Po poprawkach wprowadzonych przez komisję sprawiedli-
wości, w 1820 r. projekt został przyjęty przez Radę Stanu. W debacie sejmo-
wej spotkał się jednak z ostrą krytyką. Podnoszono zwłaszcza: sprzeczność
jego przepisów z zasadą nietykalności osobistej, tendencje do ograniczenia
jawności, brak formy sądów przysięgłych, a przede wszystkim reprezento-
wanie głównie interesów władz państwowych. W rezultacie znakomitą więk-
szością głosów został odrzucony. Kolejne projekty, powstałe w latach 1847,
1857, 1862, również nie doczekały się realizacji, będąc także powszechnie
krytykowane.
Część VI. Postępowanie karne 215
W 1864 r. wydano w Rosji ustawę o postępowaniu karnym. Postanowie-

niem cesarskim z 1875 r. jej moc obowiązująca została rozciągnięta na ob-
szarze Królestwa od lipca 1876 r., ze zmianami wynikającymi z różnic w za-
kresie organizacji sądów. Jej zasadniczym novum było zastąpienie procesu
inkwizycyjnego procesem mieszanym. Przepisy rosyjskiej procedury kar-
nej z 1864 r. obowiązywały na ziemiach polskich byłego zaboru rosyjskiego
do wydania polskiego kodeksu postępowania karnego z 1928 r.
Rozdział II. Prawo cywilne
Część I. Prawo osobowe, małżeńskie, rodzinne

i opiekuńcze
1. Prawo osobowe
a. Osoby fizyczne. Systemy prawne obowiązujące na ziemiach dawnej Rze-
czypospolitej koncentrowały się na sytuacji prawnej osób fizycznych. Prawa
jednostki oparto w nich na konstrukcji praw podmiotowych, nawiązującej
do doktryny prawa natury i proklamującej powszechność oraz równość praw
cywilnych osób fizycznych.
Zasada równości miała znaczenie formalne. Jej ograniczenia dotyczyły:
kobiet, dzieci, osób o odmiennych wyznaniach, stanu majątkowego i moral-
nego prowadzenia. Kobiety były upośledzone w: małżeństwie (władza mę-
żowska rozciągała się nad osobą żony), rodzinie (mężowi przysługiwała peł-
nia władzy rodzicielskiej) i w innych działach prawa cywilnego, np. w prawie
spadkowym (zakaz występowania kobiet jako świadków przy sporządzaniu
testamentów). Dzieciom nieślubnym najczęściej przepisy odmawiały praw
wynikających ze stosunków rodzinnych i pokrewieństwa. Przyczyny wyzna-
niowe dotyczyły w krajach katolickich głównie Żydów, a w Rosji wyznań in-
nych niż prawosławne. Prawo brało też pod uwagę kwestie moralne (honor)
i majątkowe (marnotrawstwo, brak koniecznych dochodów itp.).
Zdolność prawna Zdolność do czynności prawnych

Jednostka nabywała ją z chwilą urodze- Uzależniona była od: wieku (21 lat), płci
nia, zaś traciła wraz ze śmiercią. Jedynie (np. KN traktował kobietę zamężną jako wie-
KN przewidywał śmierć cywilną, co w Kró- czyście małoletnią, zaś ABGB uznawał męża
lestwie Polskim zniesiono w 1825 r. Skutki za przedstawiciela ustawowego żony), zdrowia
prawne śmierci cywilnej były takie same psychicznego, trybu życia (np. ABGB – z po-
jak skutki śmierci fizycznej. Ograniczenia wodu marnotrawstwa i pijaństwa), wyzna-
zdolności prawnej wynikały z powodu: płci nia (ABGB wymagał zgody władz na mał-
(głównie KN, ale też ABGB i PPK), pocho- żeństwo żydowskie) i obcego pochodzenia
dzenia ze związku pozamałżeńskiego (KN), (np. KN przyznawał prawa cudzoziemcom
przynależności stanowej (PPK) i wyzna- na podstawie zasady wzajemności, co odrzu-
nia (ABGB). cono w Królestwie w 1825 r.).
Część I. Prawo osobowe małżeńskie rodzinne i opiekuńcze 217
b. Osoby prawne. Kodeksy cywilne opierały się generalnie na zasadzie

indywidualizmu. W związku z tym osobom prawnym poświęcano w nich
niewiele miejsca. Stanowisko takie wynikało zarówno z niechęci do dawnych
feudalnych organizacji w postaci korporacji czy fundacji, stanowiących pod-
stawę znaczenia Kościoła katolickiego, jak i z obaw burżuazji dotyczących
zrzeszeń i organizacji politycznych. W ogóle osobami prawnymi nie zajmo-
wał się KN, zaś ABGB odsyłał w tej kwestii do przepisów administracyjnych.
2. Prawo małżeńskie
a. Prawo małżeńskie osobowe. Prawo małżeńskie osobowe wykształciło
na ziemiach polskich pod zaborami aż trzy systemy regulacji prawnej:
• laicki,
• mieszany (świecko-wyznaniowy) i
• wyznaniowy.
System laicki Na zasadach czysto laickich oparto przepisy KN i BGB (wcześniej ustawa
z 1875 r.). System ten sankcjonował koncepcję małżeństwa jako
umowy cywilnej. Obowiązkowa była forma jego zawarcia wyłącz-
nie przed urzędnikiem stanu cywilnego. Ustanie małżeństwa następo-
wało przez śmierć jednego z małżonków bądź przez rozwód, z przyczyn
określonych przez prawo. Jurysdykcja w sprawach małżeńskich należała
wyłącznie do sądów państwowych. Wprowadzenie zasad KN na terenie
Księstwa Warszawskiego spotkało się z oporem duchowieństwa, co wy-
musiło konieczność złagodzenia obowiązujących w nim przepisów.
System System mieszany (świecko-wyznaniowy) występował w PPK, ABGB i usta-
mieszany wodawstwie Królestwa Polskiego w latach 1825–1836 (KCKP). Małżeń-
(świecko- stwo traktowano w nim jako umowę cywilną uwzględniającą regula-
-wyznaniowy) cje prawa wyznaniowego. Zawarcie małżeństwa następowało w formie
alternatywnej – świeckiej lub wyznaniowej. Ustanie małżeństwa, wyłą-
czając śmierć jednego z małżonków, było uzależnione od wyznania. Se-
paracja była dopuszczalna dla wszystkich, zaś rozwód tylko dla niekatoli-
ków. Jurysdykcja w sprawach małżeńskich należała wyłącznie do sądów
państwowych.
System System wyznaniowy utrzymany został w rosyjskim SZ i obowiązującym
wyznaniowy na terenie Królestwa Polskiego prawie małżeńskim z 1836 r. Jego stoso-
wanie oznaczało: uznanie wyłącznie religijnej formy zawarcia mał-
żeństwa, regulowanie wszystkich spraw związanych z małżeństwem
jedynie normami właściwego prawa wyznaniowego oraz wprowadze-
nie jurysdykcji sądów duchownych w sprawach małżeńskich (od 1853 r.
ustalenia sądów duchownych były wiążące dla sądów cywilnych). System
ten obejmował 4 główne wyznania występujące na terenie Królestwa
Polskiego: rzymskokatolickie, prawosławne, unickie oraz protestanckie
(luterańskie i kalwińskie).
218 Rozdział II. Prawo cywilne
Najbardziej nierównoprawna była pozycja żony w KN. Władza mężowska

rozciągała się w nim na całe życie osobiste żony, która była: „wieczyście mało-
letnia”, zobowiązana do posłuszeństwa, wspólnego zamieszkania i uzgadnia-
nia wszystkich czynności prawnych, pod rygorem ich nieważności itp. Z kolei
ABGB uznawał męża za ustawowego przedstawiciela żony.
b. Prawo małżeńskie majątkowe. Prawo małżeńskie majątkowe opierało
się na umowie, a w razie jej braku – na ustawie. Przewidywały one systemy:
• wspólności majątkowej ogólnej (przyjęty w KN. Zgodnie z nim całe mie-
nie małżonków stanowiło majątek wspólny. Zarząd, użytkowanie i rozpo-
rządzanie majątkiem wspólnym należało wyłącznie do męża),
• rozdzielności majątkowej całkowitej (opierał się w Królestwie Polskim
na KCKP (1825), zaś w zaborze pruskim na PPK, chyba że prawa pro-
wincjonalne lub umowa przewidywały wspólność majątkową, a w zabo-
rze austriackim na ABGB, ale majątkiem zarządzał mąż; BGB wprowa-
dził system zarządu i pobierania pożytków, co sprowadzało się do oddania
wniesionego przez żonę do małżeństwa majątku w zarząd mężowi) oraz
• uregulowania mieszane, wymuszane przez praktykę.
3. Prawo rodzinne
a. Władza rodzicielska. Prawo rodzinne nosiło generalnie charakter pa-
triarchalny. Szczególnie odnosiło się to do KN, który w silnej władzy ojcow-
skiej upatrywał trwałość instytucji rodziny. W czasie trwania małżeństwa
ojcu przysługiwała zarówno pełnia władzy nad dziećmi, jak i wyłączny zarząd
ich majątkiem. Ojciec mógł stosować wobec dzieci także środki poprawy
w formie przymusu fizycznego lub zamknięcia przez władze sądowe w od-
osobnieniu. Z takim unormowaniem zerwał KCKP, w którym: przyznano
władzę rodzicielską obojgu rodzicom, utrzymano jedynie prawo do karcenia
domowego oraz przewidziano sankcje za nadużywanie władzy rodzicielskiej.
Tendencja do liberalizacji i indywidualizacji władzy rodzicielskiej nasiliła
się jeszcze bardziej w drugiej połowie XIX w. Reprezentowały ją nowelizacje
ABGB i rozwiązania wprowadzone przez BGB, zmierzające do przyznania
małoletnim znacznej samodzielności, zwłaszcza w sferze praw majątkowych.
b. Adopcja. Możliwość adopcji przewidywała większość systemów cywil-
noprawnych. W PPK adopcję dopuszczono na podstawie umowy pisemnej,
zatwierdzonej przez władze państwowe. Adoptujący musiał mieć ukończone
50 lat i być bezdzietny. Wraz z adopcją mężczyzna nabywał nad adoptowa-
nym władzę ojcowską, ale bez praw do jego majątku, przy czym adoptowany
nie wchodził do jego rodziny. Natomiast w KN adopcja stanowiła rodzaj
kontraktu obowiązującego obie strony, a dotyczącego jedynie majątku, który
tą drogą mógł być przekazany na wypadek bezpotomnej śmierci. Zasady

te zmodyfikował KCKP, skracając warunek utrzymywania przysposobionego
w czasie jego małoletniości z 6 do 3 lat. W praktyce przepisy o adopcji miały
niewielkie zastosowanie.
Część II. Prawo rzeczowe
1. Własność. Główną zasadą XIX-wiecznego prawa rzeczowego było przy-

jęcie prawnonaturalnej idei nienaruszalności własności prywatnej.
Własność stała się prawem przyrodzonym, opartym na konstrukcji przejętej
z prawa rzymskiego, oznaczającym pełne, nieograniczone i nienaruszalne
władztwo nad rzeczą.
Pruskie prawo krajowe przewidywało istnienie zarówno własności pełnej,
jak i podzielonej (lenna, fideikomisy i dobra dziedziczno-czynszowe). Po-
dobnie było w ABGB. Własność podzielona polegała w nim na przyznaniu
właścicielowi zwierzchniemu prawa do istoty rzeczy, a właścicielowi użytko-
wemu do pożytków z rzeczy. Bardziej szczegółowo ten rodzaj własności re-
gulował wcześniejszy kodeks cywilny zachodniogalicyjski (1797). Również
rosyjski SZ, obok własności pełnej, przewidywał własność niepełną (podzie-
loną), do której określone prawa miał także inny podmiot.
Jako pierwszy zerwał z wszelkimi feudalnymi formami własności KN.
Zgodnie z nim własność była nieograniczonym prawem używania rzeczy
i rozporządzania nią, ale tylko w granicach obowiązującego porządku praw-
nego. W ujęciu tym prawo własności miało charakter pełny, a granice jego
wykonywania określone zostały od strony negatywnej, a nie pozytywnej,
polegającej na wyliczeniu przysługujących uprawnień (ABGB). Nigdy nie
było ono jednak prawem absolutnie nieograniczonym. Dopuszczalne było
bowiem wywłaszczenie właściciela, ale tylko w wypadkach wyjątkowych
i za odpowiednim odszkodowaniem. Kodeks Napoleona przewidywał także
przeniesienie własności mocą samej umowy zobowiązującej, bez potrzeby
przeniesienia posiadania. Odbiegało to od zasad przyjętych w innych po-
rządkach prawnych. Utrudnione też było w prawie francuskim nabycie nie-
ruchomości przez zasiedzenie.
BGB ujmował pojęcie prawa własności podobnie do KN, czyli od strony ne-
gatywnej. Granice jego wykonywania zostały określone ustawami i prawami
osób trzecich oraz, jak wynikało z przepisów szczegółowych, ograniczeniami
z prawa sąsiedzkiego lub realizowanymi jedynie dla szykany.
Rozwój kapitalizmu monopolistycznego u schyłku XIX w. spowodował

stopniowe odchodzenie ustawodawcy od liberalnego i indywidualnego poj-
mowania prawa własności. Zaczęły się pojawiać liczne unormowania po-
zakodeksowe, ograniczające korzystanie z prawa własności na potrzeby
rozwoju przemysłu, eksploatacji bogactw naturalnych, komunikacji itp. Do-
strzegano w tym konieczność zabezpieczenia interesu ogólnego społeczeń-
stwa lub państwa.
2. Prawo hipoteczne. Hipoteki w Królestwie Polskim, za wzorem francu-

skim, dzieliły się na:
• prawne,
• sądowe i
• umowne.
Początkowo księgi hipoteczne (1818) przewidziano tylko dla większej
własności ziemskiej, później (1825) objęto nimi także mniejszą własność
ziemską i nieruchomości w mniejszych miastach. Księgi „większe” były obli-
gatoryjne, „mniejsze” fakultatywne. Księga hipoteczna składała się z 3 czę-
ści: księgi umów, zbioru dokumentów i wykazu hipotecznego. Pierwotnie
prowadziły je wydziały hipoteczne sądów wojewódzkich, a od 1875 r. guber-
nialne wydziały hipoteczne działające przy sądach okręgowych. Prawo hi-
poteczne Królestwa Polskiego należało do jednego z najlepszych w Europie.
W zaborze pruskim prawo hipoteczne unormowane było początkowo
w PPK, zaś system ksiąg gruntowych w ordynacji z 1783 r., zastąpionej
w 1887 r. ustawą ogólnoniemiecką. Zgodnie z zawartymi w tych aktach
przepisami nabycie prawa własności lub innego prawa rzeczowego następo-
wało na podstawie umowy zawartej przed sądem, wpisanej obligatoryjnie
do księgi gruntowej.
W Galicji sytuacja prawna była bardziej skomplikowana. Wynikało
to z podziału nieruchomości na grunty dominialne (pańskie) i rustykalne
(chłopskie). Pierwsze posiadała szlachta i uprzywilejowane mieszczań-
stwo lwowskie. W 1780 r. zaprowadzono dla nich Tabulę krajową. Zgodnie
z ABGB przeniesienie ich własności wymagało wpisu do niej umowy alie-
nacyjnej. Drugie znajdowały się w faktycznym posiadaniu i użytkowaniu
chłopów. Wprawdzie patent cesarski z 1789 r. przewidywał dla nich utwo-
rzenie ksiąg gruntowych, prowadzonych przez zwierzchności gruntowe lub
gromady, ale faktycznie nigdy ich nie zaprowadzono. Powszechne założenie
ksiąg gruntowych przewidywała dopiero ustawa ogólnoaustriacka z 1871 r.
i ustawa Sejmu Krajowego Galicji z 1874 r.
Część III. Prawo spadkowe 221
Część III. Prawo spadkowe
Prawo spadkowe opierało się na dwóch systemach spadkobrania. Pierw-

szy (przejęty z prawa rzymskiego) dopuszczał dwa tytuły dziedziczenia:
• testament i
• ustawę (KN).
Drugi opierał się na trzech tytułach:
• testamencie,
• ustawie i
• kontrakcie dziedziczenia (PPK, ABGB, BGB).
Dziedziczenie • zdolność testowania miała każda osoba fizyczna, posiadająca ogólną

testamentowe zdolność do czynności prawnych. Ograniczał ją zatem: wiek (np. KN
przewidywał ukończenie 16 lat), stan umysłowy (np. ABGB, obok cho-
rób umysłowych, zaliczał do niego opilstwo) oraz przyczyny szczególne
(np. w KN osoby skazane na śmierć cywilną, a w ABGB skazane na naj-
cięższe kary, w ABGB i SZ osoby duchowne itp.);
• forma testamentu zależała od konkretnego kodeksu – PPK przewidy-
wało obligatoryjnie formę testamentu publicznego, sporządzanego
przed sądem, urzędnikiem sądowym lub przekazanego ustnie do pro-
tokołu, KN dopuszczał testament: własnoręczny (napisany, datowany
i podpisany ręką testatora), notarialny i tajemny;
• treść testamentu była rozmaicie unormowana, zależąc od konkretnego
porządku prawnego:
– PPK przewidywało swobodę wskazania spadkobiercy zarówno w spo-
sób wyraźny, jak i dorozumiany, obejmując dowolną liczbę osób. Te-
stament mógł też zawierać zapisy (legaty), które nie stanowiąc udziału
w spadku, dawały legatariuszowi roszczenia prawne wobec spadko-
biercy,
– ABGB dzieliło rozporządzenia woli na: testamenty, zawierające usta-
nowienie dziedzica i kodycyle, obejmujące inne postanowienia,
– KN dzielił rozporządzenia ostatniej woli na zapisy: ogólne (powoła-
nie do całego spadku), pod tytułem ogólnym (powołanie do części
spadku) i szczególne (prawo do konkretnych rzeczy);
• istniały dwa systemy zabezpieczenia praw dziedziców koniecznych:
– system zachowku (przewidywał, w razie pominięcia w testamencie
dziedziców koniecznych, przyznanie im roszczenia pieniężnego w sto-
sunku do spadkobiercy testamentowego, stanowiącego równowar-
tość należnej im części obowiązkowej spadku) i
– system rezerwy (spadkodawca mógł swobodnie rozporządzać jedy-
nie ściśle określoną częścią spadku. Pozostała część przypadała bez-
względnie dziedzicom koniecznym. Nazwano ją rezerwą).
Dziedziczenie • następowało w razie braku testamentu,

ustawowe • PPK rozróżniało dwa rodzaje spadkobrania: zwyczajne i nadzwyczajne.
Pierwsze obejmowało w kolejności: zstępnych, rodziców, rodzeństwo
i ich potomstwo, rodzeństwo przyrodnie i jego potomstwo oraz pozo-
stałych krewnych bocznych. Drugie obejmowało małżonka oraz dzieci
morganatyczne i nieślubne. Następowało ono w razie braku dziedziców
zwyczajnych;
• KN dzielił spadkobierców na „porządkowych" i „nieporządkowych".
Pierwszymi byli krewni zmarłego, dziedziczący w następującej kolejno-
ści: dzieci i ich zstępni, rodzeństwo i ich zstępni oraz wstępni (połowa
spadku przypadała linii ojca, a połowa linii matki). Każda z tych grup
dziedziczyła do XII stopnia pokrewieństwa według komputacji rzym-
skiej. Do drugich zaliczano dzieci naturalne prawnie uznane, małżonka
i państwo;
• w ABGB dziedzicami ustawowymi byli wszyscy krewni do 6 linii, liczeni
w systemie parantel. Pierwszą parantelę tworzyły dzieci spadkobiorący,
ich potomstwo, drugą rodzice, rodzeństwo i jego potomstwo, trze-
cią dziadkowie i ich potomstwo, i dalej, aż do 3 pradziadów i prababek
w 6 paranteli. W 1914 r. liczbę parantela ograniczono do 4. Parantela
wcześniejsza wykluczała przy tym kolejne;
• rosyjski SZ nie znał żadnych ograniczeń w dziedziczeniu krewnych. Na-
tomiast dzieci nieślubne dziedziczyły po matce majątek nabyty, zaś mał-
żonek 1/7 majątku nieruchomego i 1/4 ruchomego.
Część IV. Prawo zobowiązań
1. Źródła zobowiązań. Sposoby powstania zobowiązań zależały od roz-

wiązań przyjętych w poszczególnych kodeksach.
Kodeks Rodzaj źródła prawa

PPK • czynność prawna,
• ustawa
ABGB • umowa,
• delikt,
• ustawa
KN • umowa,
• prawo obowiązujące,
• quasi-kontrakty (prowadzenie cudzych spraw bez zlecenia
i nienależne świadczenia),
• delikty i
• quasi-delikty (przypadki zaistniałe z winy nieumyślnej)
BGB • umowa,
• delikty
Wszystkie kodeksy stały na stanowisku ważności umów. Nieważność umowy

z mocy samego prawa lub wystąpienie ze skargą o unieważnienie umowy uza-
sadniały tylko okoliczności wyjątkowe.
Obowiązywała zasada, że zawartych umów należy dotrzymywać (pacta
sunt servanda). Umowy posiadały początkowo charakter indywiduali-
styczno-liberalny. Odwrót od tej tendencji nastąpił wraz z zanikiem kapitali-
zmu wolnokonkurencyjnego, opartego na leseferyzmie gospodarczym i po-
jawieniem się u schyłku XIX w. kapitalizmu monopolistycznego, a następnie
interwencjonizmu państwowego. Zasada swobody umów zaczęła być odtąd
powszechnie ograniczana ustawami okołokodeksowymi i orzecznictwem są-
dowym.
2. Odpowiedzialność cywilna. Podstawą odpowiedzialności cywilnej

była zasadniczo wina. Warunkiem jej powstania było wystąpienie szkody
wywołanej czynem bezprawnym i zawinionym. Winę należało udowodnić.
ABGB rozróżniał 3 stopnie winy i odpowiedzialności: zły zamiar, nie-
dbalstwo rażące i niedbalstwo zwykłe. W dwóch pierwszych stopniach po-
szkodowany miał prawo do pełnego odszkodowania, w ostatnim do wyrów-
nania szkody rzeczywistej. Zakres odpowiedzialności obejmował zarówno
szkodę rzeczywistą, jak i utracony zysk. Odpowiedzialności nie podle-
gał przypadek. Nie ponosiły jej też osoby niemające świadomości skutków
swych działań, np. małoletni, umysłowo chorzy. Odstępstwem od winy była
odpowiedzialność na zasadach słuszności.
Z końcem XIX w. rozwój techniki powodujący masowe występowanie
szkód wymusił odstąpienie od opierania się na winie jako podstawie od-
powiedzialności, gdyż coraz trudniej było udowodnić zarówno przyczyny,
jak i sprawców szkód. Zastąpiła ją zasada odpowiedzialności obiektywnej,
przewidująca odpowiedzialność za sam skutek. Ryzyko z nią związane po-
nosiła osoba prowadząca działalność gospodarczą niebezpieczną dla otocze-
nia. Jego ponoszenie zaczęła ułatwiać intensywnie rozwijająca się instytucja
ubezpieczenia majątkowego.
Rozdział III. Prawo karne
Część I. Zagadnienia ogólne. Obowiązywanie

ustawy karnej
Większość kodeksów obowiązujących na ziemiach polskich w pierwszej

połowie XIX w. wydana została na przełomie XVIII i XIX stulecia. Stano-
wiły one produkt epoki przejściowej, łączącej rozwiązania feudalne z bur-
żuazyjnymi. Zawarty w nich stan prawny był niejednokrotnie wewnętrznie
sprzeczny. Współistnienie przepisów charakterystycznych dla dwóch całko-
wicie odmiennych od siebie epok było przez współczesnych oceniane bar-
dzo krytycznie, dając powód do ich unowocześnienia. Tendencje najbardziej
wsteczne reprezentowały przepisy prawa karnego zawarte w PPK (1794)
i Terezjanie (1768). Kodeksami epoki przejściowej były: Józefina (1787), ko-
deks zachodniogalicyjski (1797), Franciszkana (1803), Kodeks karzący Kró-
lestwa Polskiego (1818) i KKGiP (1847). Natomiast tendencje nowoczesne
reprezentowały kodeksy karne: pruski (1851), niemiecki (1871) i rosyjski
(1903). Wszystkie posiadały rozwiniętą systematykę, dzieląc się na część
ogólną i szczególną, oraz realizowały najważniejsze postulaty współczesnej
doktryny karnistycznej.
Kodeksy karne obowiązywały na zasadzie:
• zupełności formalnej i materialnej. Pierwsza polegała na zastąpieniu do-
tychczasowego prawa zwyczajowego kodyfikacją normującą wszystkie ro-
dzaje przestępstw. Druga oznaczała wyraźne określenie czynu przestęp-
nego w ustawie i zagrożenie go sankcją karną co wyrażała paremia nullum
crimen sine lege. Z czasem tendencją rozwojową ustawodawstwa karnego
państw zaborczych stało się wydawanie ustaw szczegółowych, wprowa-
dzających karalność wielu przestępstw nieunormowanych przepisami
kodeksów karnych. Praktyka taka stosowana była zwłaszcza w II Rzeszy
i Rosji, począwszy od lat siedemdziesiątych XIX w.;
• powszechności obowiązywania jego przepisów. Sprowadzała się ona
do likwidacji odrębności prawa stanowego i wprowadzenia zasady for-
malnej równości wobec prawa (najpóźniej w Rosji). Oznaczała stosowa-
nie jednakowej odpowiedzialności karnej w stosunku do wszystkich oby-
wateli. Nie obejmowała natomiast równości materialnej. Ustawodawstwo
Część II. Przestępstwo 225
ustaliło również zasady obowiązywania ustaw karnych w czasie, opierając

się generalnie na paremii lex retro non agit (prawo nie działa wstecz).
Część II. Przestępstwo
1. Pojęcie przestępstwa. W doktrynie prawa karnego przyjęto określać

przestępstwo od strony materialnej lub formalnej. Ujęcie materialne polegało
na wyliczeniu rodzaju zamachów i dóbr podlegających ochronie prawnej. Ich
wystąpienie powodowało uznanie danego czynu za przestępny. Spotykamy
się z nim w Terezjanie, PPK i rosyjskim KKGiP. Ujęcie formalne sprowadzało
się do ustawowego definiowania przestępstwa jako czynu bezprawnego, za-
winionego i zagrożonego sankcją karną. Najwcześniej zostało ono zawarte
w Józefinie, zaś później zdominowało wszystkie nowoczesne kodeksy karne.
2. Podział przestępstw. Istniały następujące kryteria podziału przestępstw.
Tryb • publiczne,
ścigania • prywatne ścigane z:
– oskarżenia prywatnego,
– upoważnienia pokrzywdzonego i
– wniosku pokrzywdzonego.
Terezjana (1768) dzieliła przestępstwa, biorąc pod uwagę kryterium ściga-
nia, na:
• publiczne (dochodzone przez państwo przed sądami karnymi),
• prywatne (drobne przestępstwa naruszające interes jednostki i docho-
dzone przez nią przed sądami cywilnymi) oraz
• mieszane (ścigane zarówno przez państwo, jak i jednostkę, np. kradzież).
Z kolei PPK (1794) dzieliło przestępstwa wyłącznie na:
• publiczne i
• prywatne (np. zabójstwo i kradzież).
Pozostałe kodeksy przyjmowały rozmaite rozwiązania (np. niemiecki z 1871 r.)
lub odsyłały do przepisów postępowania karnego (np. rosyjski z 1903 r.).
Właściwość (tylko w kodeksach austriackich)
organów • Józefina (1787) dzieliła przestępstwa na:
sądowych – zbrodnie kryminalne i
– zbrodnie polityczne.
• Franciszkana (1803) dzieliła przestępstwa na:
– zbrodnie i
– przestępstwa policyjne.
Pierwsze rozpatrywały sądy, drugie władze administracyjne.
226 Rozdział III. Prawo karne
Rodzaj • Terezjana dzieliła przestępstwa na:

sankcji – bardzo ciężkie (kwalifikowane kary śmierci),
karnej – ciężkie (zwykła kara śmierci, dożywocie, wyjęcie spod prawa) i
– lekkie (pozostałe kary),
• Francuski kodeks karny (1810) wprowadził trójpodział przestępstw na:
– zbrodnie (kary cielesne i hańbiące),
– występki (kary poprawcze) i
– wykroczenia (kary policyjne).
Ten ostatni podział przyjęły wszystkie późniejsze nowoczesne kodyfikacje
karne (pruska z 1851 r., niemiecka z 1871 r., austriacka z 1852 r. oraz rosyjska
z 1903 r.). Z czasem, gdy wykroczenia przekazano do kompetencji organów
administracyjno-policyjnych, zrodził się z niego dwupodział przestępstw
na zbrodnie i występki.
3. Odpowiedzialność
a. Przedmiotowa i podmiotowa strona przestępstwa. Stroną przedmiotową
przestępstwa nazywamy określone zewnętrzne zachowanie się człowieka, jego
skutek i okoliczności, w jakich zaszło. W celu zapewnienia praworządności
przepisy zaczęły określać ustawowe znamiona strony przedmiotowej. Miało
to służyć ograniczeniu dowolności w orzecznictwie sądowym.
Znamiona składały się na typ przestępstwa albo jedną z jego trzech odmian:
podstawową, kwalifikowaną i uprzywilejowaną.
Definiując przestępstwo przepisy określały je jako czyn zawiniony. Bez
winy nie mogło być przestępstwa. Przyjęcie tej zasady, zezwalającej na su-
biektywizację odpowiedzialności karnej, wymagało szczegółowej klasyfikacji
tego pojęcia według rodzajów i stopni.
Zasadniczy był podział na winę:
• umyślną – cechował ją zły zamiar, który dzielono na:
– bezpośredni – cechowała go bezpośrednia chęć popełnienia przestępstwa,
– ewentualny – cechowała go świadomość popełnienia przestępstwa i go-
dzenie się z tą realizacją, a niekiedy
– pośredni – (Józefina, PPK i Kodeks austriacki z 1852 r.) polegał na go-
dzeniu się na wszelkie skutki przestępstwa, co oparte było jedynie na
domniemaniu złego zamiaru;
• nieumyślną:
– lekkomyślność – nieumyślność świadoma. Sprawca przewidywał moż-
liwość popełnienia przestępstwa, bezpodstawnie jednak przypuszcza-
jąc, że go uniknie,
– niedbalstwo – nieumyślność nieświadoma. Sprawca nie przewidy-
wał możliwości popełnienia przestępstwa, chociaż mógł i powinien
to uczynić.
Część III. Kara 227
Brak przestępczości czynu mógł być spowodowany:

• obroną konieczną (zamach bezpośredni i bezprawny) lub
• stanem wyższej konieczności.
Brak winy wynikał z niepoczytalności, czyli braku zdolności do rozpozna-
nia bezprawności czynu. Niepoczytalność wyłączała winę, a tym samym od-
powiedzialność. Jej przyczynami były wiek i stan psychiczny.
Wiek, jako przyczynę i granicę poczytalności, ujmowano według następu-
jących systemów:
Trzech Dzielił nieletniość na: okres dzieciństwa (bezwarunkowa nieodpowiedzial-

okresów ność), niedojrzałość warunkową (odpowiedzialność uzależniona od możli-
wości rozpoznania czynu i kierowania swym postępowaniem) i dojrzałość
bezwarunkową (pełna odpowiedzialność). Przyjęty został w kodeksach nie-
mieckich (1851, 1871), gdzie niedojrzałość warunkową przewidziano między
12 a 18 rokiem życia, oraz rosyjskim (1903), gdzie okres ten przypadał między
10 a 17 rokiem życia.
Pośrednich Został przyjęty w kodeksie austriackim z 1852 r. i polegał na tym, że w okresie
trzech pośrednim (między 10 a 14 rokiem życia) sprawca podlegał odpowiedzialno-
okresów ści bezwarunkowej, ale łagodniejszej.
Dwóch Został przyjęty został w prawie francuskim (1810). Przewidywał on,
okresów że do 16 lat sprawca odpowiada warunkowo, a powyżej – bezwarunkowo.
W 1912 r. pod wpływem krytyki wprowadzono system trzech okresów.
Stan psychiczny wyłączał winę całkowicie lub ją tylko ograniczał. Uzależniony

był od stopnia zaawansowania niedorozwoju psychicznego, choroby psy-
chicznej i innych zakłóceń czynności psychicznych.
Część III. Kara
1. Podział kar. Podział kar był pochodną podziału przestępstw.
Kryterium podziału
Liczba kar Dwupodział Trójpodział
(kodeksy austriackie i rosyjskie) Kodeks francuski (1810) rozróż-
• system austriacki przewidywał niał kary:
kary za: • cielesne i hańbiące,
– zbrodnie i • poprawcze oraz
– ciężkie przestępstwa policyjne. • policyjne.
• system rosyjski dzielił kary na: Przyjęto go we wszystkich
– główne i pozostałych ustawach karnych.
– poprawcze.
Podział kar kary zasadnicze (wymierzane kary dodatkowe (orzekane tylko
według stopnia samoistnie) w połączeniu z karą zasadniczą –
samodzielności obligatoryjnie lub fakultatywnie)
228 Rozdział III. Prawo karne
2. Rodzaje kar
Kara śmierci • pod wpływem doktryny humanitarnej była ograniczana, a nawet zno-
szona,
• najpierw przystąpiono do znoszenia kwalifikowanej formy kary śmierci,
• utrzymywały ją jedynie kodeksy z XVIII stulecia – Terezjana (1768) i PPK
(1794), chociaż w Księstwie Warszawskim, gdzie obowiązywał ten ostatni,
formy kwalifikowanej już nie stosowano. Zwykłą karę śmierci wykony-
wano na ogół przez ścięcie, rozstrzelanie lub powieszenie. Stosowano
ją samoistnie lub alternatywnie,
• powszechna stała się przy tym tendencja do radykalnego ograniczania
liczby przestępstw nią zagrożonych, od 60 przypadków w PPK, 36 w Ko-
deksie francuskim (1810), aż do 7 w KKKP (1818),
• nie stosowano jej też wobec przestępców młodocianych, a wyjątkowo
wobec kobiet i starców,
• w postępowaniu zwyczajnym całkowicie karę śmierci zniosły Leopoldina
(1786) i Józefina (1787), zaś kodeks niemiecki (1871) przewidywał ją jedy-
nie za zabójstwo i zamach na cesarza.
Kara • stała się głównym środkiem represji karnej,
pozbawienia • występowała w formie osadzenia w: więzieniu, areszcie, domu pracy przy-
wolności musowej i domu poprawy,
• rozpiętość jej wymierzania była rozmaita. Najdalej poszła Józefina (1787),
dzieląc karę więzienia na:
– czasową,
– długą i
– długotrwałą: od 1 miesiąca do 5 lat, od 5 do 8 lat, od 8 do 12 lat, od 12
do 15 lat, od 15 do 30 lat i wreszcie od 30 do 100 lat,
• wykonywanie kary pozbawienia wolności odbywało się według określo-
nych rygorów, zależnych od rodzaju popełnionego przestępstwa i zacho-
wywania się przestępcy podczas jej odbywania. Największą surowość
w tym względzie przejawiała Józefina, dzieląca karę więzienia na 3 grupy:
najcięższą, ciężką i złagodzoną. W pierwszej więzień przytwierdzony był
cały czas żelaznym pierścieniem do wyznaczonego miejsca w celi, na no-
gach miał założone ciężkie kajdany, leżał na gołych deskach, za pożywie-
nie służyły mu chleb i woda, jak również nie wolno mu było z nikim się
widywać. W drugiej kajdany były lżejsze, a ponadto 2 razy w tygodniu
więzień otrzymywał posiłek mięsny. W trzeciej kajdany były jeszcze lżej-
sze, a pożywienie lepsze.
Kary cielesne Kary mutylacyjne (ochromienia). Dłużej utrzymała się jedynie kara piętno-
wania, np. w Rosji do 1864 r. Kolejno zniesiono kary cielesne zwykłe, za-
zwyczaj występujące w formie chłosty, np. w Niemczech w połowie XIX w.,
w Rosji w 1863 r., Austrii w 1867 r.
Kary Np. postawienie pod pręgierzem, zakucie w kajdany, przykucie do taczek.
hańbiące Kary te miały poza tym charakter stanowy i honorowy, stąd też wcześniej
i tak nie były stosowane wobec określonych kategorii osób.
Część III. Kara 229
Kary Rozbudowane były w kodeksach XVIII-wiecznych. Niektóre z nich przewidy-

majątkowe wały nawet karę pozbawienia majątku w całości (PPK, Terezjana, Józefina).
W okresie liberalizmu kary majątkowe uległy znacznemu ograniczeniu,
a niektóre kodeksy w ogóle zniosły karę konfiskaty majątku (Franciszkana,
KKKP). Pozostawiono jedynie kary grzywny i konfiskaty przedmiotu prze-
stępstwa. Kiedy zawiodły nadzieje związane z resocjalizującym charakte-
rem kary pozbawienia wolności, do kar majątkowych powrócono, stosując
je na szeroką skalę. Przywrócono również konfiskatę majątku (Kodeks fran-
cuski oraz rosyjski i polski KKGiP).
Kary majątkowe występowały w formie kary zasadniczej, dodatkowej lub
zastępczej. W razie niemożliwości ich uiszczenia stosowano karę pozbawie-
nia wolności.
Utrata praw Kara utraty praw przejęta została z prawa feudalnego. Najsurowszą jej po-
i kary na czci stacią była śmierć cywilna, oznaczająca utratę przez skazanego wszelkich
praw podmiotowych. Występowała ona w Kodeksie francuskim (1810).
Z czasem zaczęto ją stosować w formie ograniczonej jedynie do utraty praw
obywatelskich, politycznych, stanowych, cywilnych, wykonywania zawodu
itp. Utrata praw mogła mieć charakter wieczny lub czasowy. Zazwyczaj wys
tępowała jako kara dodatkowa (np. KKKP i KKGiP).
Odmianą utraty praw, wiążącą się z karą na czci, było pozbawienie praw:
honorowych (tytułów, orderów, stopni oficerskich itp.), nagana sędziego,
publiczne przeproszenie pokrzywdzonego, ogłoszenie wyroku w prasie, po-
kuta kościelna.
Rozdział IV. Postępowanie sądowe
Część I. Proces cywilny
1. Powszechny proces cywilny. Pruski i austriacki powszechny proces

cywilny ukształtował się w połowie XVIII w., na podstawie zasad procesu
rzymsko-kanonicznego. W formie tej, z pewnymi odchyleniami wprowa-
dzonymi w Prusach, obowiązywał do drugiej połowy XIX w. Jego założenia
na ziemiach zaborów były powszechnie krytykowane.
Procedura austriacka opierała się generalnie na zasadach:
• dyspozycyjności,
• kontradyktoryjności,
• pisemności,
• formalizmu procesowego i dowodowego oraz
• ewentualności (przezorności).
Postępowanie zwyczajne mogło być pisemne i ustne. Pierwsze rozpo-
czynało się na podstawie pisemnej skargi powoda (zasada dyspozycyjności).
Sąd przesyłał ją pozwanemu, wyznaczając mu termin do wniesienia ekscep-
cji. Na ekscepcje powodowi przysługiwała replika, po której następowała
duplika pozwanego, kończąca wymianę pism procesowych. Następnie sąd
wyznaczał termin do złożenia aktów. Rozprawa toczona była na zasadzie
kontradyktoryjności (sporności). Na stronach ciążył obowiązek przygoto-
wania, zgromadzenia i dostarczenia sądowi materiału procesowego. Pisma
składano w porządku chronologicznym. Sędzia był stroną bierną, ograni-
czającą się tylko do wydania wyroku. Postępowanie dowodowe toczyło się
w oparciu o legalną teorię dowodową. Zgodnie z nią strona musiała przed-
stawić określone dowody, których wartość była z góry ustalona przez prawo.
Sędzia musiał je uznać, nie mogąc dokonać ich swobodnej oceny. Wyroku
nie ogłaszano publicznie, a jego uzasadnienie sporządzano jedynie na wnio-
sek stron. Wyroki mogły być przedstanowcze (dotyczyły m.in. ekscepcji
i środków dowodowych) oraz stanowcze. Przysługiwała od nich apelacja
do instancji wyższej, a od wyroku stanowczego II instancji również odwoła-
nie do Najwyższej Izby Sprawiedliwości w Wiedniu. Zasady powszechnego
procesu cywilnego obowiązywały w Austrii do 1873 r.
Część I. Proces cywilny 231
2. Współczesny proces cywilny. Współczesny proces cywilny rozwinął

się na gruncie założeń i konstrukcji przyjętych we francuskim kodeksie po-
stępowania cywilnego (1806). Jego podstawowymi zasadami były:
• równość stron,
• kontradyktoryjność,
• dyspozycyjność,
• koncentracja materiału procesowego,
• ustność,
• jawność,
• swobodna ocena dowodów i
• formalizm.
Postępowanie sądowe rozpoczynało się od wytoczenia powództwa. Pozew
dostarczany był pozwanemu za pośrednictwem sądu. Jego forma była ści-
śle określona przez przepisy. Po przyjęciu pozwu następowała ustna lub pi-
semna wymiana pism procesowych między pełnomocnikami stron, których
ustanowienie było obowiązkowe. Następnie odbywała się rozprawa. Pierw-
sze posiedzenie miało charakter porządkujący w sprawie. Kolejne służyły jej
rozpoznaniu. Dysponowanie materiałem procesowym zależało generalnie
od woli stron. Zasada pełnej kontradyktoryjności znajdowała jednak pewne
ograniczenia. Kodeks francuski (1806) zezwalał sędziemu żądać od stron
uzupełnienia materiału procesowego, rosyjski (1864) umożliwiał sędziemu
szerokie poznanie sprawy, niemiecki (1877) przewidywał w sprawach mał-
żeńskich, o ubezwłasnowolnienie i o ustalenie ojcostwa dopuszczenie zasady
oficjalno-śledczej oraz inicjatywę sądu, wreszcie austriacki (1895) pozwa-
lał sędziemu, za zgodą stron, na ingerencję w przebieg procesu. Rozprawa
odbywała się na zasadach ustności i jawności. W skrajnej formie realizował
je kodeks niemiecki (1877); inne dopuszczały odstępstwa na rzecz pisem-
ności. Przeprowadzenie postępowania dowodowego należało, zgodnie z za-
sadą bezpośredniości, do sędziego. Jedynie procedura francuska zezwalała
na to specjalnie delegowanemu w tym celu sędziemu.
Głównymi środkami dowodowymi były: zeznania stron i świadków, doku-
menty, opinie biegłych, ekspertyzy i oględziny. Ich oceny dokonywał sąd
na podstawie swobodnego uznania. Wyrok wydawano na podstawie zebra-
nego materiału dowodowego i zasad słuszności.
232 Rozdział IV. Postępowanie sądowe
Procedura Środki odwoławcze

Kodeks francuski • zwyczajne (apelacja) i
• nadzwyczajne:
– opozycja trzeciego stopnia – zaskarżenie wyroku przez osobę
trzecią, która nie brała udziału w postępowaniu, ale wyrok
mógł naruszać jej prawa,
– restytucja – wznowienie postępowania, jeżeli nastąpiło wyda-
nie wyroku z naruszeniem prawa lub na podstawie błędnego
ustalenia faktów oraz
– kasacja – unieważnienie wyroku wydanego z naruszeniem
prawa materialnego lub formalnego.
Procedura niemiecka • odwołanie i
i austriacka • rewizja
Procedura rosyjska • apelacja i
• kasacja
Część II. Proces karny
1. Proces inkwizycyjny
a. Zabór pruski. W zaborze pruskim i departamentach popruskich Księ-
stwa Warszawskiego, zgodnie z postanowieniami ordynacji kryminalnej
(1805), obowiązywał zmodyfikowany proces inkwizycyjny. Zmianą pod-
stawową było zniesienie podziału na inkwizycję generalną i specjalną oraz
formalistycznych przepisów regulujących fazy i formy przesłuchania oskar-
żonego. W to miejsce wprowadzono podział na:
• postępowanie sumaryczne (służyło wyjaśnieniu sprawy),
• przesłuchanie na podstawie artykułów dowodowych (według z góry
ułożonych pytań) oraz
• przesłuchanie ostateczne.
Obowiązywała pozytywna teoria dowodowa, zgodnie z którą sędzia musiał
wydać wyrok skazujący, jeżeli przeciwko oskarżonemu przemawiały okre-
ślone dowody.
Dowodem głównym było nadal przyznanie się oskarżonego do winy, nie
zwalniało ono już jednak sędziego od szukania innych dowodów. Zamiast
zniesionych tortur zezwolono na stosowanie w śledztwie kar nadzwyczaj-
nych, tzw. kar za nieposłuszeństwo, w formie chłosty, postu czy osadzenia
w areszcie tymczasowym lub więzieniu. Z braku odpowiednich dowodów
przepisy przewidywały tymczasowe uniewinnienie, polegające na odda-
niu podejrzanego pod nadzór policyjny i możliwość wznowienia procesu
po ujawnieniu się nowych okoliczności sprawy.
Część II. Proces karny 233
Postępowanie miało charakter pisemny i tajny.

Sędziowie wyrokowali na podstawie akt śledztwa. Nowością było dopusz-
czenie do udziału w postępowaniu obrońcy. Miał on wprawdzie prawo
uczestnictwa w postępowaniu dowodowym, ale okoliczności przemawiające
na korzyść oskarżonego mógł przedstawić dopiero po jego zakończeniu.
Zasadniczo wyrok miał charakter ostateczny.
W sprawach najcięższych wyrok musiał być jednak zatwierdzony przez
sąd wyższej instancji. Ponadto skazanym przysługiwało wniesienie prośby
o złagodzenie lub darowanie kary.
Zasady procesu inkwizycyjnego obowiązywały na ziemiach zaboru pru-
skiego do połowy XIX w., kiedy to zastąpione zostały procesem mieszanym.
b. Zabór austriacki. W zaborze austriackim sądy galicyjskie, mimo for-
malnego pozostawienia procesu staropolskiego, stosowały obowiązujące
w Terezjanie (1768) zasady tradycyjnego procesu inkwizycyjnego. Utrzymała
je w mocy obowiązująca już na terenie całego państwa ordynacja kryminalna
Józefa II (1788). Jedynym novum było zniesienie w 1776 r. tortur, które
zastąpiono karami za nieposłuszeństwo. Niewielkie zmiany wprowadziła
ustawa karna zachodnio-galicyjska (1796). Pozytywną teorię dowodową
zastąpiono w niej negatywną, wykluczającą skazanie oskarżonego w razie
braku określonej liczby i rodzajów dowodów, zaś przyznanie się oskarżonego
do winy wymagało od sądu jego oceny na podstawie całokształtu okolicz-
ności sprawy. Ustalono również, że sąd wyższej instancji, w razie wniesienia
przez skazanego rekursu, nie mógł zaostrzyć wymierzonej wcześniej kary.
Kolejnych modyfikacji procesu inkwizycyjnego dokonano przepisami Fran-
ciszkany (1803). Najważniejszą było wprowadzenie zasady „prawnego prze-
konania”, zezwalającej sądowi na uznanie winy oskarżonego na podstawie
określonych reguł dowodowych, bez potrzeby przyznania się jego samego.
Wyrok musiał być orzeczony kolegialnie, a nie jednoosobowo. Przysługi-
wało od niego odwołanie, które można było wnieść i popierać przy udziale
obrońcy. Wyroki w najcięższych sprawach podlegały z urzędu zatwierdzeniu
przez sądy wyższej instancji, które mogły orzeczoną karę złagodzić, ale i za-
ostrzyć.
W Księstwie Warszawskim i Królestwie Polskim stosowano procedurę pruską
lub austriacką, z wprowadzonymi zmianami, np. rozprawa była ustna i pu-
bliczna, proces wykazywał pewne cechy postępowania skargowego, dopusz-
czono szeroki udział obrońców; środkami dowodowymi były apelacja i kasacja.
234 Rozdział IV. Postępowanie sądowe
2. Proces mieszany. Proces mieszany wykształcił się na podstawie zasad

zawartych we francuskim kodeksie postępowania karnego z 1808 r. Na jego
przepisach oparły się późniejsze procedury wszystkich państw zaborczych:
rosyjska (1864), austriacka (1873) i niemiecka (1877).
Proces mieszany był połączeniem elementów procesu inkwizycyjnego
i skargowego. Zasadniczo dzielił się na dwa stadia:
• postępowanie wstępne i
• postępowanie główne.
W procedurze niemieckiej wyodrębniono dodatkowo postępowanie przej-
ściowe, będące przygotowaniem do rozprawy (wyodrębnione w procedurze
niemieckiej).
Postępowanie wstępne dzieliło się na: dochodzenie i śledztwo.
Dochodzenie przeprowadzały władze policyjne. Natomiast w sprawach
ważniejszych obowiązkowe było śledztwo. Ściganie przestępstw należało
do prokuratora. Wszczęcie postępowania następowało z urzędu, z wyjąt-
kiem przestępstw prywatnoprawnych oraz dochodzonych z upoważnienia
lub na wniosek pokrzywdzonego. Śledztwo było zasadniczo tajne, gdyż
udział obrońców i oskarżonego ograniczony był tylko do niektórych czyn-
ności. W jego trakcie sędzia śledczy miał całkowitą swobodę w gromadzeniu
materiału dowodowego. W razie konieczności mógł wobec podejrzanego za-
stosować środki zabezpieczające, np. zakaz zmiany miejsca pobytu, odebra-
nie paszportu, areszt itp. Po zakończeniu postępowania wstępnego sędzia
śledczy przekazywał akta sprawy prokuratorowi, który na ich podstawie spo-
rządzał akt oskarżenia.
Postępowanie główne (rozprawa) oparte było na zasadach kontradyktoryj-
ności.
Funkcje procesowe były w nim wyraźnie oddzielone. Do prokuratora na-
leżało wnoszenie aktu oskarżenia i popieranie go w procesie, do obrońcy re-
prezentowanie oskarżonego, zaś do sędziego rozstrzyganie sporu. Rozprawa
była ustna i jawna (z nielicznymi wyjątkami). Prokurator i obrońca toczyli
spór na zasadzie kontradyktoryjności i równości stron. Dowody przeprowa-
dzały zarówno strony, jak i sąd, który nie był związany dostarczonym mu
materiałem i wnioskami dowodowymi. Zebrane dowody sąd oceniał swo-
bodnie, dążąc do ustalenia prawdy materialnej.
W poważniejszych sprawach, zagrożonych wyższymi karami (od 5 lat po-
zbawienia wolności, karą śmierci, a w Rosji katorgą), sądy funkcjonowały
z udziałem 3 sędziów zawodowych i 12 przysięgłych. Przysięgli orzekali
o winie, zaś sędziowie zawodowi o karze.
Część II. Proces karny 235
Państwo Rodzaj środka odwoławczego

Austria • zażalenie nieważności (z przyczyn formalnych) i
zwyczajny
• odwołanie (apelacja).
• prośba o wznowienie postępowania i
nadzwyczajny
• rewizja nadzwyczajna.
Prusy • od wyroków sądów ławniczych, orzekających
odwołanie
w składzie sędziego zawodowego i 2 ławników
• od wyroków wydanych przez skład 5 sędziów
rewizja
zawodowych oraz sądów przysięgłych
Rosja • od wyroków sądów orzekających bez udziału
apelacja
sędziów przysięgłych
zażalenie nieważności
• od wyroków sądów przysięgłych i apelacyjnych
w trybie kasacji
DZIAŁ PIĄTY.
USTRÓJ
II RZECZYPOSPOLITEJ
I W OKRESIE II WOJNY
ŚWIATOWEJ
Rozdział I. II Rzeczpospolita (1918–1939)
Część I. Ustrój polityczny w latach 1918–1921
1. Utworzenie centralnego ośrodka władzy państwowej. Pod koniec

wojny na ziemiach polskich powstało kilka regionalnych ośrodków władzy.
Na terenie Królestwa Polskiego funkcjonowała Rada Regencyjna. Dnia
7.10.1918 r. wydała ona manifest do narodu polskiego, który jako pierwszy
akt prawny władzy polskiej proklamował powstanie niepodległego państwa.
Następnie, 23 października Rada Regencyjna powołała nowy rząd Józefa
Świerzyńskiego, który pragnąc podkreślić swoją niezależność, nie ubiegał
się już o uznanie ze strony H.H. Beselera, ale zwrócił się do KNP w Paryżu,
aby ten reprezentował go na zewnątrz. Podjęta przez J. Świerzyńskiego próba
utworzenia rządu narodowego w oparciu o inne stronnictwa jednak się nie
powiodła.
Po rozpadzie monarchii habsburskiej i przekształceniu jej przez cesarza
Karola I w Związek Niezależnych Państw na terenie Galicji ukształtowało
się kilka ośrodków władzy. Najwcześniej (19 października) powołano polską
Radę Narodową Księstwa Cieszyńskiego, której głównym sukcesem było
ustalenie linii demarkacyjnej na spornym obszarze Śląska Cieszyńskiego
ze swoją czeską odpowiedniczką. Następnie utworzono (28 października)
w Krakowie Polską Komisję Likwidacyjną, której przewodniczył Wincenty
Witos. Ogłosiła się ona „tymczasowym rządem dzielnicowym” i przystąpiła
do przejmowania władzy w zaborze austriackim. Nie uzyskała jej jednak
w Galicji Wschodniej, gdzie Ukraińska Rada Narodowa utworzyła (11 li-
stopada) Zachodnio-Ukraińską Republikę Ludową. Wywołało to wielomie-
sięczny konflikt zbrojny, zakończony dopiero latem 1919 r. W czasie jego
trwania władze polskie popierały utworzoną w Lwowie Tymczasową Komi-
sję Rządzącą.
Ostatnie miesiące wojny przyniosły ożywienie niepodległościowe również
w zaborze pruskim. W lipcu 1918 r. utworzono w Poznaniu Centralny Ko-
mitet Obywatelski, współdziałający z KNP. Wyłonił się z niego komitet wy-
konawczy, który 3 grudnia ujawnił się jako Naczelna Rada Ludowa (NRL).
240 Rozdział I. II Rzeczpospolita (1918–1939)
Wreszcie w Królestwie Polskim ugrupowania opozycyjne wobec Rady

Regencyjnej utworzyły w nocy z 6/7.11.1918 r. Tymczasowy Rząd Lu-
dowy Republiki Polskiej, na czele którego stanął socjalista Ignacy Daszyń-
ski. Znaleźli się w nim przedstawiciele PPS, PPSD i PSL „Wyzwolenie”. Naj-
ważniejszym jego przedsięwzięciem było ogłoszenie 7 listopada manifestu
do narodu polskiego. Proklamował on przejęcie pełni władzy na obszarze
całego kraju do czasu zwołania Sejmu Ustawodawczego i zapowiedział prze-
prowadzenie demokratycznych reform ustrojowych i społecznych.
Utworzenie rządu lubelskiego skutecznie powstrzymało rozwój anar-
chii rewolucyjnej, reprezentowanej przez SDKPiL oraz PPS-Lewicę. Partie
te utworzyły 5 listopada pierwsze rady delegatów w Lublinie, zaś następnego
dnia proklamowały utworzenie Komunistycznej Republiki Tarnobrzeskiej,
a później i innych ośrodków władzy. Ich trwałość była jednak zaledwie kil-
kudniowa.
Dla konsolidacji przedstawionych powyżej przejściowych ośrodków wła-
dzy najbardziej znaczącym wydarzeniem było zwolnienie z Magdeburga
J. Piłsudskiego, który 10 listopada przybył do Warszawy. Rada Regencyjna
11 listopada oddała mu naczelne dowództwo nad armią, a następnie 14 lis
topada sama się rozwiązała, przekazując J. Piłsudskiemu pełnię władzy.
W ciągu kilku następnych dni podobnie uczyniła większość pozostałych
władz lokalnych.
Dekretem z 14.11.1918 r. J. Piłsudski, występując jako wódz naczelny, po-
wierzył misję stworzenia rządu centralnego I. Daszyńskiemu, któremu jed-
nak nie udało się powołać gabinetu. Dokonał tego wkrótce potem (18 lis
topada) inny socjalista – Jędrzej Moraczewski. Dnia 21.11.1918 r. rząd
Moraczewskiego ogłosił manifest do narodu, zapowiadając przeprowadzenie
demokratycznych reform, w tym reformy rolnej i nacjonalizacji przemysłu,
oraz wydał dekret wprowadzający postępowe ustawodawstwo socjalne.
Ustrój państwa uregulowano słynnym dekretem z 22 listopada. Zgod-
nie z nim państwo polskie uzyskało ustrój republikański. Do zwołania
Sejmu Ustawodawczego najwyższą władzę w państwie miał sprawować
Tymczasowy Naczelnik Państwa w osobie J. Piłsudskiego. Natomiast 28 li-
stopada ogłoszono zasady ordynacji wyborczej, rozpisując przyszłe wybory
do Sejmu Ustawodawczego na dzień 26.1.1919 r. Oparto je na demokratycz-
nym, 5-przymiotnikowym prawie wyborczym.
Część I. Ustrój polityczny w latach 1918–1921 241
Największym problemem J. Piłsudskiego po przejęciu władzy było nawią-

zanie kontaktów z paryskim KNP, monopolizującym politykę zagraniczną
Polski. Ułożenie wzajemnych stosunków nastąpiło wraz z powierzeniem
misji sformowania nowego rządu I. Paderewskiemu, który 16.1.1919 r. ob-
jął stanowisko premiera w koalicyjnym gabinecie utworzonym przez ende-
cję, ludowców i socjalistów. Rząd ten zyskał uznanie najpierw KNP, a póź-
niej państw Ententy. Wcześniej, gdyż już w listopadzie 1918 r., Polskę uznały:
Austria, Niemcy i Rosja Sowiecka.
2. Mała konstytucja (20.2.1919 r.). Dnia 26.1.1919 r. przeprowadzono

wybory do Sejmu Ustawodawczego. Dnia 20.2.1919 r. Sejm Ustawodawczy
podjął uchwałę sejmową o tymczasowych zasadach funkcjonowania pań-
stwa, zwaną małą konstytucją. Miała ona obowiązywać do czasu wydania
właściwej ustawy zasadniczej. Zgodnie z nią „władzą suwerenną i ustawo-
dawczą” był Sejm Ustawodawczy. Natomiast władzę wykonawczą i realizację
uchwał Sejmu „w sprawach cywilnych i wojskowych” powierzono Naczelni-
kowi Państwa w osobie J. Piłsudskiego. Do jego uprawnień należało też powo-
ływanie, w porozumieniu z Sejmem, rządu. Zarówno Naczelnik Państwa, jak
i rząd odpowiedzialni byli przed Sejmem, przy czym każdy akt państwowy
wymagał dla swej ważności kontrasygnaty ze strony właściwego ministra.
3. Ukształtowanie granic państwa
Granica Ustalenie pozostawiono konferencji paryskiej. Traktat wersalski z 28.6.1919 r.

zachodnia ustalił granicę polsko-niemiecką, przyznając Polsce Pomorze Wschodnie
i północna wzdłuż Wisły, ale bez Gdańska, oraz prawie całą Wielkopolskę. Przewidywał
ponadto przeprowadzenie plebiscytu na Górnym Śląsku, Powiślu, Warmii
i Mazurach. Plebiscyt na Powiślu, Warmii i Mazurach odbył się 11.7.1920 r.,
w okresie wojny polsko-bolszewickiej i niemieckiej propagandy o rychłym
upadku Polski. Był on wyraźnie niekorzystny dla Rzeczypospolitej, która uzy-
skała zaledwie kilka gmin w okręgu kwidzyńskim i olsztyńskim. Plebiscyt
na Górnym Śląsku poprzedziły dwa zbrojne powstania (1919, 1920). Ostatecz-
nie przeprowadzono go 20.3.1921 r. Za przyłączeniem do Niemiec głosowało
60% ludności. W związku z tym przedstawiciele Komisji Międzysojuszniczej
(Francja, Włochy, W. Brytania) wystąpili z koncepcją podziału Górnego Śląska,
który dawał Polsce 1/4 terytorium. Wywołało to wybuch trzeciego powstania
w maju 1921 r. W październiku 1921 r. decyzją Ligi Narodów dokonano no-
wego podziału Górnego Śląska. Zgodnie z nim Polska uzyskała 29% teryto-
rium i 46% ludności. Sprawę zakończyło podpisanie polsko-niemieckiego po-
rozumienia w Genewie, co nastąpiło 15.5.1922 r., oraz przejęcie przez Polskę
w lipcu 1922 r. administracji państwowej tego obszaru.
Granica Granica wschodnia kształtowała się na frontach aż 3 wojen: z Ukrainą, Litwą

wschodnia i Rosją. Najpierw doszło do konfliktu zbrojnego z dwoma nowo powstałymi
państwami ukraińskimi: Zachodnioukraińską Republiką Ludową (Lwów)
i Ukraińską Republiką Ludową (Kijów). Zacięte walki toczyły się od początku
1919 r. Zakończyły się latem ustaleniem granicy na rzece Zbrucz. Zatwierdziła
ją 21.11.1919 r. Rada Najwyższa konferencji pokojowej, oddając Polsce man-
dat nad Galicją Wschodnią na okres 25 lat.
Spór z Litwą o Wileńszczyznę rozpoczął się już w 1918 r. Po zajęciu Wilna
przez armię J. Piłsudskiego w kwietniu 1919 r. konferencja paryska zatwier-
dziła w lipcu projekt rozgraniczenia Polski i Litwy zgodnie z linią Focha, dzie-
lącą Suwalszczyznę na zasadzie etnicznej, z pozostawieniem Wilna po stronie
polskiej. Ofensywa bolszewicka w lipcu 1920 r. przywróciła Wilno państwu
litewskiemu. W październiku J. Piłsudski, nie respektując tymczasowej umowy
wojskowej z Litwą o linii demarkacyjnej oddającej Wilno Litwie, polecił ge-
nerałowi Lucjanowi Żeligowskiemu upozorowanie buntu, który zakończył się
zdobyciem Wilna i utworzeniem na tym obszarze Litwy Środkowej. Istniała
ona w latach 1920–1922. W 1922 r. Sejm Wileński opowiedział się za przyna-
leżnością Wilna wraz z okolicą do Polski.
Najtrudniejsza dla Polski była wojna z Rosją. Rozpoczęła się ona w lutym
1919 r., a jej pierwszym efektem było zajęcie przez armię polską Wileńszczy-
zny i większości Białorusi. Po kilku miesiącach przerwy J. Piłsudski, współ-
działając z Semenem Petlurą, rozpoczął wspólną ofensywę polsko-ukraińską,
zakończoną zdobyciem 7.5.1920 r. Kijowa. Kontrofensywa radziecka została
rozbita dopiero w bitwie warszawskiej, toczonej w dniach 12–15.8.1920 r.
Następnie po zwycięskiej dla Polaków wrześniowej bitwie niemeńskiej pod-
jęto od października rozmowy pokojowe w Rydze. Zakończyły się one podpi-
saniem 18.3.1921 r. traktatu ryskiego. Zgodnie z nim ustalono granicę polsko-
-rosyjską od Dzisny po Zbrucz, obydwie strony gwarantowały przestrzeganie
praw dla własnych mniejszości narodowych, ponadto Rosja Sowiecka zo-
bowiązała się zwrócić Polsce zagrabione po 1772 r. dzieła sztuki i zapłacić
30 mln rubli odszkodowania.
Po zakończeniu działań wojennych i włączeniu Litwy Środkowej (1922) ob-
szar II Rzeczypospolitej wynosił 388,6 tys. km2, co stanowiło 52% obszaru
I Rzeczypospolitej.
Granica Granicę polsko-czechosłowacką w spornym rejonie Śląska Cieszyńskiego
południowa określiło porozumienie miejscowych rad narodowych z listopada 1918 r.
Łamiąc te uzgodnienia, wojska czeskie weszły 23.1.1919 r. na teren Księ-
stwa Cieszyńskiego, zajmując go po Wisłę. Polska zajęta wojną z Ukrainą nie
zdołała temu przeszkodzić. Wskutek mediacji państw zachodnich 3 lutego
wytyczono tymczasową linię demarkacyjną, zaś o ostatecznych losach tego
obszaru miał zadecydować plebiscyt. Nigdy do niego nie doszło, gdyż Rada
Ambasadorów na konferencji w Spa – 28.7.1920 r. podjęła arbitralną decy-
zję, uznającą ten podział za ostateczny. W ten sposób po stronie czeskiej po-
zostały części powiatów cieszyńskiego i frysztackiego z przewagą ludności
polskiej.
Część II. Ustrój polityczny w latach 1921–1926 243
Część II. Ustrój polityczny w latach 1921–1926
1. Konstytucja marcowa (17.3.1921 r.). Tekst konstytucji składał się

ze wstępu i 126 artykułów podzielonych na 7 rozdziałów: podstawy ustroju
państwa (I), władza ustawodawcza (II), władza wykonawcza (III), sądownic-
two (IV), prawa i obowiązki obywateli (V), zmiany i rewizja konstytucji (VI),
przepisy przejściowe (VII).
Za główne przyjęto w konstytucji następujące zasady: ciągłości państwa
polskiego, ustroju republikańskiego, suwerenności narodu, trójpodziału wła-
dzy, demokracji parlamentarnej, państwa jednolitego i liberalizmu obywa-
telskiego. Ich zamieszczenie było połączeniem tradycji ustrojowych dawnej
Rzeczypospolitej z demokratycznymi tendencjami występującymi po I woj-
nie światowej.
2. Władza ustawodawcza. Władza ustawodawcza należała do dwuizbo-

wego parlamentu, składającego się z Senatu i Sejmu. Senat liczył 111 se-
natorów, a Sejm – 444 posłów. Wszyscy byli wybierani w demokratycznych
5-przymiotnikowych wyborach: powszechnych, równych, tajnych, bezpo-
średnich i proporcjonalnych. Czynne prawo wyborcze do Sejmu przysługi-
wało od 21 lat, a do Senatu 30 lat, z wyjątkiem wojskowych w służbie czyn-
nej. Bierne prawo wyborcze do Sejmu podniesiono do 25 lat, a do Senatu
40 lat. Kadencja obu izb trwała 5 lat. Przed upływem kadencji Sejm mógł się
rozwiązać na mocy uchwały własnej, podjętej większością 2/3 głosów, bądź
mógł to uczynić prezydent za zgodą 3/5 Senatu. Obie izby, obradując wspól-
nie, tworzyły jedno ciało, zwane Zgromadzeniem Narodowym. Zbierało
się ono tylko dla wyboru prezydenta. Izbom przewodniczyli obieralni mar-
szałkowie. Obradowano w systemie sesyjnym. Posłowie i senatorowie byli
reprezentantami narodu. Posiadali immunitet parlamentarny zwalniający
ich od odpowiedzialności z tytułu wykonywania mandatu oraz nietykalność
poselską, polegającą na możliwości pociągnięcia ich do odpowiedzialności
cywilnej i karnej tylko za zgodą Sejmu lub Senatu.
Parlament posiadał kompetencje: ustawodawcze, ustrojodawcze, elek-
cyjne i kontrolne. Uprawnienia ustawodawcze obejmowały „stanowienie
wszelkich praw publicznych i prywatnych”. Inicjatywa ustawodawcza nale-
żała tylko do Sejmu i rządu. Ustawy uchwalał wyłącznie Sejm. Każdy pro-
jekt ustawy sejmowej był rozpatrywany przez Senat, któremu przysługiwało
w ciągu 30 dni prawo wniesienia poprawek lub jej odrzucenia. Uchwała
Senatu mogła być z kolei odrzucona przez Sejm większością 11/20 gło-
sów. Ustawy promulgował i publikował prezydent. Formy ustawy wyma-
gano dla uchwalenia: budżetu, podatków, amnestii, stanu liczebnego armii,
traktatów międzynarodowych i innych ważnych spraw. Kompetencje ustro-

jodawcze sprowadzały się do wyłączności dokonywania zmian i rewizji kon-
stytucji. Uprawnienia elekcyjne polegały na wyborze przez Zgromadzenie
Narodowe prezydenta. Kompetencje kontrolne posiadał przede wszystkim
Sejm, któremu przyznano prawo: pociągania ministrów do odpowiedzial-
ności parlamentarnej i konstytucyjnej, wyrażania zgody na wypowiedzenie
wojny lub zawarcie pokoju przez prezydenta i zatwierdzania wprowadzenia
przez rząd stanu wyjątkowego. Natomiast obie izby miały prawo interpelacji
do rządu bądź poszczególnych ministrów.
3. Władza wykonawcza. Władzę wykonawczą sprawował prezydent

i rząd. Prezydenta wybierało Zgromadzenie Narodowe bezwzględną więk-
szością głosów na okres 7 lat. Zastępcą prezydenta w razie jego śmierci lub
z innych przyczyn był marszałek Sejmu. Prezydent posiadał kompetencje:
głowy państwa, wykonawcze, ustawodawcze i sądowe. Jako głowa państwa
reprezentował państwo na zewnątrz, przyjmował przedstawicieli obcych
państw i wysyłał przedstawicieli polskich za granicę. Ponadto zawierał
umowy międzynarodowe oraz wypowiadał wojnę i zawierał pokój, co jed-
nak wymagało albo poinformowania, albo zgody Sejmu. W zakresie władzy
wykonawczej prezydent mianował i odwoływał premiera, a na jego wniosek
poszczególnych ministrów, jednak musiał się przy tych nominacjach liczyć
z istniejącym aktualnie układem sił parlamentarnych. Na wniosek rządu ob-
sadzał też wszystkie wyższe stanowiska cywilne w państwie. Prezydent spra-
wował również najwyższe zwierzchnictwo nad armią, ale w czasie wojny nie
mógł sprawować naczelnego dowództwa. W dziedzinie władzy ustawodaw-
czej prezydent: zwoływał, odraczał i zamykał sesje parlamentu, promulgował
i publikował ustawy, wydawał rozporządzenia i zarządzenia dla wykonania
ustaw oraz mógł rozwiązać parlament za zgodą 3/5 Senatu. W zakresie wła-
dzy sądowej mianował sędziów i stosował prawo łaski.
Prezydent nie ponosił odpowiedzialności parlamentarnej, cywilnej
i politycznej. Tę ostatnią ponosili za prezydenta premier i poszczególni mi-
nistrowie, stąd też każdy akt prawny wydany przez prezydenta musiał po-
siadać ich kontrasygnatę. Natomiast prezydent ponosił odpowiedzialność
konstytucyjną za: zdradę kraju, naruszenie konstytucji i przestępstwa karne.
Prawo pociągnięcia go do odpowiedzialności przysługiwało Sejmowi więk-
szością 3/5 głosów. Sprawę rozpatrywał Trybunał Stanu.
Rada Ministrów (rząd) składała się z prezesa (premiera) i ministrów.
Premier był jedynie koordynatorem rządu (pierwszy między równymi),
a nie jego kierownikiem. Liczbę i kompetencje ministrów określał ustawowo
Sejm.
Część III. Ustrój polityczny w latach 1926–1935 245
4. Prawa i obowiązki obywatelskie. Konstytucja marcowa powstała na

gruncie liberalnej teorii praw podmiotowych. Oznaczało to przyznanie jed-
nostce maksimum praw przy minimum obowiązków. Zabezpieczeniu tych
praw służyły odpowiednie gwarancje instytucjonalne. Prawa jednostki po-
dzielić można na:
polityczne • czynne i bierne prawo wyborcze do Sejmu, Senatu i organów samorzą-

dowych,
• prawo piastowania urzędów i stanowisk publicznych oraz
• prawo wnoszenia petycji do władz reprezentacyjnych, publicznych,
państwowych i samorządowych
obywatelskie • równość wobec prawa,
• ochrona życia, wolności i mienia,
• dochodzenie swoich praw przed sądami i
• wynagrodzenie szkód wyrządzonych przez państwo
wolnościowe • wolność wyznania i sumienia,
• wolność słowa, myśli i druku,
• wolność zrzeszania i zgromadzeń,
• wolność zamieszkania,
• wolność wychodźstwa,
• nietykalność mieszkania,
• tajemnica korespondencji,
• nietykalność własności,
• prawo zachowania swojej narodowości oraz
• wolność badań naukowych i ogłaszania ich wyników
socjalne • ochrona pracy kobiet i młodocianych,
• zakaz pracy zarobkowej dzieci poniżej 15 lat,
• ochrona macierzyństwa,
• prawo dzieci do opieki ze strony państwa,
• prawo do opieki nad pracą i ubezpieczeń społecznych oraz
• prawo do bezpłatnej nauki w szkołach państwowych i samorządowych
do 18 lat
Obowiązki obywatelskie miały charakter powszechny. Zaliczano do nich:

wierność państwu polskiemu, poszanowanie i przestrzeganie prawa, obowiązek
służby wojskowej, naukę w zakresie szkoły powszechnej, wychowanie dzieci
na prawych obywateli oraz ponoszenie ciężarów i świadczeń publicznych.
Część III. Ustrój polityczny w latach 1926–1935
Józef Piłsudski po zamachu majowym, nie zamierzając objąć władzy

zwierzchniej, uznał konstytucyjne uprawnienia marszałka Sejmu M. Rataja.
Ten zaś usankcjonował stan utworzony przez przewrót. Misję tworzenia no-
wego rządu powierzono Kazimierzowi Bartlowi. Powszechnie też sądzono,
że J. Piłsudski przyjmie wybór na prezydenta. Stało się inaczej. Wprawdzie
dnia 31.5.1926 r. Zgromadzenie Narodowe dokonało wyboru J. Piłsudskiego

na prezydenta, ten jednak, ku zaskoczeniu wszystkich, urzędu nie przyjął,
tłumacząc to ograniczeniami prezydenta w konstytucji marcowej. W tej
sytuacji zebrane ponownie Zgromadzenie Narodowe wybrało 1 czerwca
na prezydenta, zaproponowanego przez J. Piłsudskiego, Ignacego Mościckiego.
Objęcie przez I. Mościckiego urzędu prezydenta, powołanie przez niego
nowego gabinetu K. Bartla i pozostawienie Sejmu uznano za powrót do sys-
temu konstytucyjnego. Następnie z inicjatywy rządu przedstawiono Sejmowi
projekt zmian w konstytucji marcowej. Uchwalono go 2.8.1926 r. Do histo-
rii przeszedł on pod nazwą noweli sierpniowej. Na mocy wprowadzonych
zmian prezydentowi przyznano specjalne uprawnienia.
Nowela sierpniowa upoważniała prezydenta do wydawania w razie nagłej po-
trzeby, w okresie między kadencjami Sejmu i Senatu lub w okresie kadencji
na podstawie upoważnienia ustawowego, rozporządzeń z mocą ustawy.
Rozporządzenia z mocą ustawy dotyczyć mogły wszystkich spraw, z wyjąt-
kiem m.in.: zmiany konstytucji, ordynacji wyborczej, ustalenia budżetu pań-
stwa, określenia stanu liczebnego armii oraz istotnych kwestii gospodarczych.
Rozporządzenia traciły moc obowiązującą, jeżeli nie zostały przedłożone
Sejmowi w ciągu 14 dni na najbliższym posiedzeniu lub zostały przez Sejm
odrzucone. Prezydent uzyskał również samodzielne prawo do rozwiązania
Sejmu i Senatu przed upływem kadencji, ale wyłącznie na wniosek rządu.
Jednocześnie Sejm utracił prawo do samorozwiązania się. Ponadto wprowa-
dzono zmiany w prawie budżetowym. Na ich mocy prezydent mógł ogłosić
budżet w brzmieniu projektu rządowego, jeżeli żadna z izb parlamentarnych
nie podjęła w ustawowych terminach uchwały budżetowej. Wreszcie też prze-
widziano, że wniosek o wotum nieufności dla rządu nie mógł być przegłoso-
wany na tym samym posiedzeniu, na którym go zgłoszono. Uzupełnieniem
noweli sierpniowej była ustawa o upoważnieniu prezydenta do wydawania
rozporządzeń z mocą ustawy do czasu wybrania Sejmu i Senatu kolejnej ka-
dencji (do 1928 r.); była to tzw. ustawa o pełnomocnictwach. Dodatkowo
w 1926 r. utworzono urząd Generalnego Inspektora Sił Zbrojnych, posiadają-
cego pełną kontrolę nad siłami zbrojnymi. Został nim J. Piłsudski.
Po uchwaleniu noweli sierpniowej rozpoczęły się w Rzeczypospoli-
tej rządy sanacji, a faktyczną władzę w państwie przejął J. Piłsudski, który
w październiku 1926 r. stanął na czele rządu. Przed nowymi wyborami sa-
nacja powołała Bezpartyjny Blok Współpracy z Rządem (BBWR) na czele
z Walerym Sławkiem. W wyborach w marcu 1928 r. BBWR zdobył 28% man-
datów w Sejmie, a w Senacie 42%. Brak większości w Sejmie od razu spo-
wodował komplikacje polityczne. Nowym premierem został K. Bartel, który
Część IV. Ustrój polityczny w latach 1935–1939 247
starł się z Sejmem już na początku 1929 r. W kwietniu zastąpił go na stano-

wisku premiera pułkownik Kazimierz Świtalski, którego gabinet zyskał na-
zwę rządu pułkowników. Jego rządy skonsolidowały partie opozycyjne, które
zawarły porozumienie zwane Centrolewem. Pod koniec 1929 r. wymusiło
ono dymisję rządu Świtalskiego. Po krótkim ponownym premierostwie Bar-
tla w marcu 1930 r. powrócono do rządów silnej ręki, powołując na pre-
miera W. Sławka. Centrolew zażądał ustąpienia sanacji z rządów, a nawet
zwołał w Krakowie kongres do jej obalenia. W odpowiedzi J. Piłsudski oso-
biście stanął na czele gabinetu, a wcześniej prezydent I. Mościcki w sierpniu
rozwiązał parlament, zapowiadając nowe wybory jesienią.
Po rozwiązaniu parlamentu władze aresztowały, pod zarzutem wywoływa-
nia zamieszek, 19 posłów opozycji. Przewieziono ich do twierdzy w Brześciu
nad Bugiem, a od października 1931 r. rozpoczęto proces niektórych z nich.
W wyborach z listopada 1930 r., zwanych „cudem nad urną” lub „brzeskimi”,
BBWR uzyskał 56% mandatów w Sejmie i aż 68% w Senacie. J. Piłsudski
ustąpił ze stanowiska premiera, które objęli kolejni pułkownicy (W. Sławek,
A. Prystor). W 1933 r. na prezydenta ponownie wybrano I. Mościckiego.
Głównym celem sanacji stała się w tym czasie zmiana konstytucji.
Część IV. Ustrój polityczny w latach 1935–1939
1. Konstytucja kwietniowa (23.4.1935 r.). Konstytucja składała się

z 81 artykułów podzielonych na 14 rozdziałów. Unormowano w nich ko-
lejno kwestie dotyczące: podstawowych zasad ustroju (I), prezydenta (II),
rządu (III), Sejmu (IV), Senatu (V), ustawodawstwa (VI), budżetu (VII),
sił zbrojnych (VIII), wymiaru sprawiedliwości (IX), administracji państwo-
wej (X), kontroli państwowej (XI), stanu zagrożenia państwa (XII), zmiany
konstytucji (XIII) oraz przepisów końcowych (XIV).
Zasady ustroju państwa określało 10 artykułów rozdziału I, stąd też przy-
lgnęła do nich nazwa „dekalogu”. Zgodnie z nimi fundamentalnymi prawami
były: pojęcie państwa jako dobra wspólnego obywateli, jednolitość i niepo-
dzielność władzy państwowej, elitaryzm, współdziałanie obywateli z pań-
stwem dla realizacji dobra powszechnego oraz wierność państwu i praca dla
niego, a także niewystępowanie przeciwko jego prawom.
a. Prezydent. Kadencja prezydenta wynosiła 7 lat. Zgodnie z konstytucją
prezydent skupiał w sobie jednolitą i niepodzielną władzę. Zwierzchnictwu
jego podlegały wszystkie pozostałe władze: Sejm, Senat, rząd, siły zbrojne,
sądy i kontrola państwowa. Prezydent nie ponosił żadnej odpowiedzialności.
Podlegał jedynie ocenie Boga i historii.
Uprawnienia prezydenta podzielono na zwykłe i wynikające z prerogatyw.

Pierwsze wymagały kontrasygnaty premiera i właściwego ministra. Drugie
wynikały z władzy osobistej, w związku z tym nie wymagały kontrasygnaty.
Do prerogatyw prezydenta konstytucja zaliczała m.in.: wskazanie kandydata
na prezydenta, wyznaczenie na czas wojny swojego następcy, mianowanie
i odwołanie premiera oraz wszystkich pozostałych najwyższych urzędników,
rozwiązanie Sejmu i Senatu przed upływem kadencji, oddanie członków
rządu pod sąd Trybunału Stanu czy też stosowanie prawa łaski.
Kompetencje prezydenta można podzielić na:
ustawodawcze • wydawanie dekretów z mocą ustawy,

• weto zawieszające,
• mianowanie 1/3 senatorów,
• zwoływanie, otwieranie, odraczanie i zamykanie posiedzeń parlamentu
oraz
• promulgacja i publikacja ustaw
ustrojodawcze • prawo inicjatywy w zakresie zmiany konstytucji,
• prawo weta w stosunku do poselskich projektów zmiany konstytucji,
uchwalonych przez parlament, które można było ponownie rozpatrzyć
dopiero w następnej kadencji
wykonawcze • decydowanie o obsadzie wszystkich najważniejszych urzędów w pań-
stwie,
• reprezentowanie państwa na zewnątrz i
• zwierzchnictwo nad siłami zbrojnymi
kontrolne • rozwiązanie Sejmu i Senatu,
• odwołanie najwyższych urzędników państwowych i
• pociąganie ministrów do odpowiedzialności konstytucyjnej
nadzwyczajne • wyznaczenie następcy,
na wypadek • mianowanie wodza naczelnego,
wojny • zarządzenie stanu wojennego,
• przedłużenie kadencji parlamentu,
• wydanie dekretów we wszystkich sprawach, z wyjątkiem zmiany kon-
stytucji oraz
• zwołanie parlamentu w zmniejszonym składzie.
b. Rada Ministrów. Rząd składał się z premiera i ministrów powołanych

przez prezydenta. Wzmocnieniu uległa pozycja prezesa Rady Ministrów,
który reprezentował rząd i kierował jego pracami, a także ustalał ogólne za-
sady polityki państwa. Do kompetencji rządu należało: występowanie z ini-
cjatywą ustawodawczą, wydawanie rozporządzeń wykonawczych oraz kie-
rowanie sprawami państwa – niezastrzeżonymi dla innych organów władzy.
Ministrowie ponosili odpowiedzialność: polityczną przed prezydentem, par-
lamentarną przed Sejmem i Senatem oraz konstytucyjną przed Trybunałem
Stanu – na wniosek prezydenta bądź połączonych izb parlamentu, większo-
ścią 3/5 głosów, jak również solidarną i indywidualną.
Część IV. Ustrój polityczny w latach 1935–1939 249
c. Władza ustawodawcza. Konstytucja kwietniowa zarówno poważnie

zrekonstruowała parlament polski, jak i ograniczyła jego kompetencje. Wła-
dza ustawodawcza nadal należała wprawdzie do ciała dwuizbowego składają-
cego się z Senatu i Sejmu, ale Senat liczył obecnie 96 członków, zaś Sejm tylko
208 posłów. Kadencja obu izb trwała 5 lat. Znaczne zmiany wprowadzono
w ordynacji wyborczej. Wybory przestały być proporcjonalne, a partie zo-
stały pozbawione prawa przedstawiania kandydatów. Ograniczono również
zasadę powszechności. Czynne prawo wyborcze przysługiwało osobom
po ukończeniu 24 lat, a bierne – 30 lat. Poważnym ograniczeniom na rzecz
prezydenta uległy kompetencje parlamentu. W istotny sposób zostały zmo-
dyfikowane uprawnienia ustawodawcze. Nastąpiło zrównanie dekretów pre-
zydenckich z ustawami. Z kompetencji parlamentu wyłączono kwestie do-
tyczące organizacji rządu, administracji i sił zbrojnych oraz odebrano mu
inicjatywę ustawodawczą w sprawach: budżetu, poboru do wojska, ratyfika-
cji umów międzynarodowych i wszystkich pociągających wydatki ze skarbu
państwa.
W stosunku do ustaw prezydentowi przysługiwało weto zawieszające.
Zmieniono zasady głosowania wzmacniając pozycję Senatu, którego po-
prawki mogły być odrzucone większością 3/5 głosów. Kompetencje kontro-
lne w zakresie żądań ustąpienia rządu lub ministra musiały zyskać aprobatę
prezydenta.
d. Prawa i obowiązki obywatelskie. W konstytucji kwietniowej prawa
i obowiązki obywatelskie nie zostały wyodrębnione w osobnym rozdziale,
lecz pozostały rozproszone w tekście. Większość z nich została przejęta
z konstytucji marcowej. Ograniczeniom podlegały jednak prawa polityczne
i socjalne. Inaczej też interpretowano korzystanie z przysługujących praw,
podkreślając podporządkowanie interesów jednostki zbiorowości państwo-
wej. Tym samym znaczny nacisk położono na wykonywanie obowiązków
obywatelskich, chociaż formalnie ich zakres, w porównaniu z konstytucją
marcową, zasadniczo się nie zmienił.
2. Funkcjonowanie systemu. Dnia 12.5.1935 r. zmarł J. Piłsudski. Zgod-

nie z planami J. Piłsudskiego przyszłym prezydentem miał być aktualny
premier W. Sławek. Na razie jednak, do czasów nowych wyborów, W. Sła-
wek podporządkował się prezydentowi I. Mościckiemu. Na czołowe miejsce
w państwie wysunął się ponadto nowo mianowany Generał Inspektor Sił
Zbrojnych Edward Rydz-Śmigły. Wybory odbyły się w 1935 r. W ich wy-
niku parlament został całkowicie zdominowany przez sanację. Po wyborach
Sławek zażądał od Mościckiego ustąpienia z urzędu, ale spotkał się z odmową.
Wobec czego sam odszedł – najpierw ze stanowiska premiera, a z czasem

również przewodniczącego BBWR, który po rozwiązaniu został zastąpiony
przez utworzony w lutym 1937 r. Obóz Zjednoczenia Narodowego (OZN).
W lipcu 1936 r. rozstrzygnięty został natomiast konflikt między frakcjami
I. Mościckiego i E. Rydza-Śmigłego. W wydanym wtedy specjalnym okól-
niku Prezesa Rady Ministrów ustalono, że zgodnie z wolą prezydenta należy
traktować E. Rydza-Śmigłego za pierwszą po prezydencie osobę w państwie.
Kompromis ten, zwany również „dekompozycją” sanacji, znalazł swoje od-
zwierciedlenie w rządzie, którego premierem był od maja 1936 r. zwolennik
Rydza-Śmigłego, generał Felicjan Sławoj-Składkowski, a wicepremierem sym-
patyk Mościckiego – Eugeniusz Kwiatkowski. Układ ten przetrwał do 1939 r.
Część V. Administracja II Rzeczypospolitej
1. Administracja centralna. Centralnym organem administracji publicz-

nej była Rada Ministrów. Tworzyli ją ministrowie pod przewodnictwem
prezesa (premiera), którego pozycja systematycznie wzrastała. Do jej zadań
jako organu administracji państwowej należało:
• koordynowanie działań poszczególnych ministrów,
• rozpatrywanie ich sprawozdań i
• zatwierdzanie statutów organizacyjnych ministerstw. Funkcje te reali-
zowała poprzez wydawanie zarządzeń i innych aktów administracyjnych
oraz podejmowanie uchwał.
Aparat pomocniczy ministra stanowiło ministerstwo. Obok ministerstw
funkcjonowały również rozliczne urzędy centralne, które utworzono z mo-
mentem odrodzenia się Rzeczypospolitej. Konstytucja marcowa podporząd-
kowała je właściwym ministrom, którzy ponosili odpowiedzialność za ich
działalność. Do najważniejszych urzędów centralnych należały: Główny
Urząd Statystyczny, Główny Urząd Miar, Główny Inspektor Pracy itp.
2. Administracja ogólna (zespolona)

a. Przed unifikacją (do 1928 r.). Administrację terytorialną, która miała
stać się późniejszym wzorcem ogólnopolskim, zaczęto tworzyć najpierw
w byłym zaborze rosyjskim. W 1919 r. powstały urzędy powiatowe, na czele
których stali komisarze ludowi, reprezentujący władzę centralną w zakresie
działań dotyczących resortu spraw wewnętrznych. Wkrótce przekształcono
je w starostwa ze starostami na czele. Mianował ich minister spraw wewnętrz-
nych. Do kompetencji starostów należały wszystkie sprawy administracji
Część V. Administracja II Rzeczypospolitej 251
państwowej (z wyjątkiem przekazanych administracji wojskowej, skarbowej,

pocztowej, szkolnej, kolejowej) oraz nadzór nad samorządem. Następnie
w sierpniu 1919 r. utworzono województwa. Było ich na tym obszarze 5.
Na ich czele stali wojewodowie, mianowani przez Naczelnika Państwa. Wo-
jewoda, będący przedstawicielem rządu, zarówno wykonywał zarządzenia
poszczególnych ministrów, jak i był zwierzchnikiem podległych mu niższych
urzędów. Jego organami pomocniczymi były: urząd wojewódzki, podzie-
lony na wydziały, oraz Rada Wojewódzka będąca organem opiniodawczym
i uchwalającym. Odrębną organizację otrzymały 3 miasta: Warszawa, Łódź
i Lublin, na których czele stali komisarze rządowi, przy czym warszawski po-
siadał pozycję równą wojewodzie.
W byłym zaborze austriackim utworzono w 1919 r. urząd Generalnego
Delegata Rządu dla byłej Galicji, który przejął większość kompetencji by-
łego namiestnika. Natomiast w grudniu 1920 r. obszar podzielono na 4 wo-
jewództwa, w ramach których wyodrębniono powiaty.
W zaborze pruskim Komisariat Naczelnej Rady Ludowej zaczął wpro-
wadzać w 1918 r. polskich starostów, będących naczelnikami powiatów, ale
funkcjonujących obok niemieckich landratów. W 1919 r., po zawarciu trak-
tatu wersalskiego, utworzono 2 województwa (poznańskie i pomorskie).
Dzieliły się na powiaty, których granice oparto na organizacji z 1879 r. Po-
nadto, celem zespolenia tego terytorium z Rzeczpospolitą, utworzono spe-
cjalne Ministerstwo byłej Dzielnicy Pruskiej. Istniało do 1922 r. Dzieliło się
na departamenty i podsekretariaty.
Całkowicie odrębny ustrój zaistniał na Górnym Śląsku, gdzie w lipcu 1920 r.,
na podstawie statutu organicznego województwa śląskiego, wprowadzono au-
tonomię. W rezultacie województwo posiadało własny organ ustawodawczy,
którym był Sejm Śląski, składający się z 48 posłów oraz własny organ wyko-
nawczy, którym była Rada Wojewódzka składająca się z wojewody i 5 człon-
ków, wybieranych przez Sejm. Utworzono również odrębny Skarb Śląski.
b. Po unifikacji. W wyniku unifikacji administracji, dokonanej ostatecznie
w 1928 r., terytorium II Rzeczypospolitej podzielono na 16 województw.
Wyodrębnioną jednostkę podziału terytorialnego na prawach wojewódz-
twa stanowiła Warszawa. Województwa dzieliły się na powiaty (264), a te –
na gminy miejskie (611) i wiejskie (3195 – liczby według stanu z 1939 r.).
Tworzyły one pion administracji ogólnej, zwanej zespoloną. Administracja
zespolona realizowała zadania należące do resortu spraw wewnętrznych oraz
większość zadań podległych ministerstwom: przemysłu i handlu, rolnictwa,
komunikacji, opieki społecznej, kultury i sztuki oraz spraw wyznaniowych.
Na czele administracji województwa stał wojewoda. Mianował go pre-
zydent na wniosek Rady Ministrów, przedstawiony przez ministra spraw
wewnętrznych. Jego zastępcą był wicewojewoda. Organem pomocniczym

wojewody był urząd wojewódzki, który dzielił się na wydziały i oddziały.
Wojewoda jako organ administracji wojewódzkiej działał w podwójnym
charakterze: przedstawiciela rządu oraz szefa administracji ogólnej i działów
administracji specjalnej, zespolonych z administracją ogólną. Jako przed-
stawiciel rządu: koordynował działalność administracji rządowej na tere-
nie województwa, kontrolował obsadę personalną stanowisk kierowniczych
w administracji województwa, przejmował w sytuacjach nadzwyczajnych
(np. mobilizacja, ogłoszenie stanu wojennego) kierownictwo całej admi-
nistracji rządowej na terenie województwa oraz nadzorował organy admi-
nistracji specjalnej. Jako szef administracji ogólnej wojewoda wykonywał
administrację w zakresie spraw wewnętrznych oraz innych resortów zespo-
lonych – realizując zlecenia właściwych ministrów. W ramach tego m.in.: był
zobowiązany do zapewnienia w województwie bezpieczeństwa i porządku
publicznego, nadzorował prasę, stowarzyszenia, zgromadzenia i samorząd
czy też administrował sprawami przemysłu, handlu, rolnictwa, opieki spo-
łecznej, wyznań itp.
Przy wojewodzie działały dwa ciała kolegialne, reprezentujące czynnik
obywatelski:
• Rada Wojewódzka (składała się z przedstawicieli delegowanych przez or-
gany samorządu powiatowego i stanowiła organ opiniodawczy) i
• Wydział Wojewódzki (składał się z wojewody, 3 członków wybranych
przez Radę i 2 urzędników państwowych. Posiadał uprawnienia dorad-
cze i stanowcze).
Administracją powiatów kierowali starostowie. Starostów mianował minister
spraw wewnętrznych, ale podlegali służbowo wojewodzie.
Oprócz starostów powiatowych od 1932 r. istnieli starostowie grodzcy,
którym powierzono administrację w miastach wydzielonych (pow. 75 tys.
mieszkańców). Wyjątkiem była m.in. Gdynia, gdzie powołano komisa-
rza rządu. Starosta, podobnie jak wojewoda, występował w powiecie w roli
przedstawiciela rządu i szefa administracji ogólnej oraz zespolonej z nią ad-
ministracji specjalnej, wypełniając analogiczne zadania. Ze starostą współ-
pracowały organy samorządu powiatowego: sejmiki (rady) powiatowe oraz
wydziały powiatowe.
3. Administracja specjalna (niezespolona). Działy administracji spe-

cjalnej niezespolone z administracją ogólną posiadały odrębną strukturę or-
ganizacyjną. Należały do niej całkowicie resorty: Spraw Wojskowych, Spra-
wiedliwości, Skarbu, Poczt i Telegrafów, Reform Rolnych (do 1932 r.) oraz
Część V. Administracja II Rzeczypospolitej 253
częściowo resorty: Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego, Przemysłu

i Handlu, Komunikacji oraz Opieki Społecznej.
4. Samorząd
a. Przed unifikacją (do 1933 r.)
Samorząd • w byłym Królestwie Kongresowym gmina wiejska składała się z wielu wsi
gminny i folwarków. Jej organami były: zebranie gminne, rada gminna i wójt.
Do kompetencji wójta należało zarządzanie bieżącymi sprawami gminy
i wykonywanie uchwał rady. Poza tym był on organem wykonawczym ad-
ministracji państwowej w zakresie spraw poruczonych. Zebrania gminne,
będące organami uchwalającymi i kontrolującymi, były zwoływane 4 razy
w roku. Przewodniczył im wójt. Obok gmin jednostką terytorialną były
również gromady. Tworzyły je wsie i enklawy wchodzące w skład gmin;
• na ziemiach byłego zaboru austriackiego ustrój gminy wiejskiej zasadniczo
opierał się na ustawie gminnej z 1866 r. Novum była jedynie demokratyza-
cja struktur samorządu w Galicji Zachodniej, przeprowadzona przez Polską
Komisję Likwidacyjną, która wprowadziła dodatkowe kurie wyborcze. Nie-
wiele to dało, gdyż większość członków rady gminnej stanowili wiryliści,
którymi były osoby opłacające co najmniej 1/6 ogólnej sumy podatków
bezpośrednich. W Galicji Wschodniej pozostawiano obszary dworskie, ale
były już one równorzędne gminie;
• w byłym zaborze pruskim (województwa poznańskie i pomorskie) dzia-
łalność samorządu normowała nadal ustawa z 1891 r., uzupełniona roz-
porządzeniem ministra byłej dzielnicy pruskiej z marca 1920 r. Zgodnie
z nim gminy były jednowioskowe, a prawo znoszenia dotychczasowych
i tworzenia nowych przysługiwało rządowi Rzeczypospolitej. Organami
uchwalającymi i kontrolującymi w gminie były zgromadzenie gminne
i rada gminna;
• w byłym Królestwie Polskim gmina była uznawana za samodzielną jed-
nostkę terytorialną, posiadającą osobowość prawa publicznego. Człon-
kami gminy byli obywatele polscy, zamieszkujący na jej obszarze ponad
6 miesięcy. Mieli prawo wyboru władz, sprawowania urzędów gminnych
z wyboru i korzystania z pomocy gminy, gdy zaszła tego potrzeba. Orga-
nem uchwałodawczym i kontrolującym samorządu była rada miejska. Wy-
bierano ją na okres 5 lat, w 5-przymiotnikowych, demokratycznych wybo-
rach. Organem wykonawczym był magistrat (zarząd miejski).
Samorząd • istniał na obszarze całego kraju, z wyjątkiem Śląska Cieszyńskiego,
powiatowy • organem uchwalającym i kontrolującym był sejmik powiatowy (w byłym
zaborze austriackim sejmiki praktycznie nie działały),
• skład sejmiku stanowiło po 2 przedstawicieli z każdej gminy wiejskiej
i miast niewydzielonych,
• organem wykonawczym i zarządzającym był wydział powiatowy, wybie-
rany przez sejmik na 3 lata. Składał się ze starosty i 6 członków. Starosta był
równocześnie przewodniczącym sejmiku,
• nadzór nad samorządem powiatowym należał do wojewodów, współdzia-
łających z nim wydziałów wojewódzkich i ministra spraw wewnętrznych,
• na ziemiach byłego zaboru pruskiego dodatkowe kompetencje nadzorcze
należały do sądów administracyjnych, a w województwie śląskim do rady
wojewódzkiej.
Samorząd • po odzyskaniu niepodległości samorząd wojewódzki, w formie pruskiego

wojewódzki samorządu prowincjonalnego, istniał jedynie w byłym zaborze pruskim.
Jego organem uchwałodawczym był sejmik wojewódzki, wybierany
na 4 lata przez sejmiki powiatowe i rady miast wydzielonych. Organem wy-
konawczym był wydział wojewódzki, na czele ze starostą krajowym. Prze-
wodniczył on jednocześnie sejmikowi;
• na ziemiach byłego zaboru rosyjskiego funkcje samorządu wojewódzkiego
wypełniały rady wojewódzkie. Z kolei w byłym zaborze austriackim nie-
wielkie uprawnienia samorządowe posiadał Tymczasowy Wydział Samo-
rządowy, zlikwidowany w 1929 r.;
• zapowiedziany w konstytucji marcowej i potwierdzony ustawą z września
1922 r. ogólnopolski samorząd wojewódzki nigdy w praktyce nie zaistniał.
Jego organem uchwalającym miał być sejmik, a wykonawczym wydział
wojewódzki, z wojewodą na czele.
b. Po unifikacji. Zasady funkcjonowania. Jednolita organizacja samorządu

terytorialnego została wprowadzona na podstawie tzw. ustawy scaleniowej
z 23.3.1933 r. Jednostki samorządu terytorialnego pokrywały się z podziałem
administracyjnym kraju. Organy samorządu dzieliły się na:
• stanowiąco-kontrolujące i
• wykonawczo-zarządzające.
Uprawnienia samorządu obejmowały zarówno sprawy poruczone, jak
i własne. Dla realizacji zamierzeń przekraczających możliwości finansowe
samorządów jednostkowych możliwe było tworzenie przez kilka samorzą-
dów związków celowych, które mogły posiadać osobowość prawną i własne
organy.
Samorząd • obejmował zarówno gminy jednostkowe, jak i gminy zbiorowe złożone

gminny z gromad (pozostałość po byłym Królestwie Polskim). W tych ostatnich
dodatkowo występował samorząd gromadzki, gdzie organem uchwalają-
cym była rada lub zgromadzenie gromadzkie, a organem wykonawczym
sołtys,
• w gminach wiejskich organem uchwalającym była rada gminna, pocho-
dząca z wyborów jawnych i pośrednich, natomiast organem wykonaw-
czym – zarząd gminy, składający się z wójta i ławników, wybieranych przez
radę. Z kolei w gminach miejskich władzą uchwalającą była rada miejska,
powoływana w wyborach powszechnych,
• funkcje wykonawcze sprawował wybrany przez radę zarząd miejski.
W jego skład wchodzili burmistrz lub prezydent (w miastach wydzielo-
nych) oraz ławnicy.
Samorząd • funkcjonował na obszarach powiatów oraz miast wydzielonych (powyżej
powiatowy 25 tys. mieszkańców),
• organami uchwalającymi były rady powiatowe, wyłonione w drodze wy-
borów jawnych i pośrednich, dokonywanych przez rady gminne i miejskie,
• rady wybierały wydział powiatowy, który był organem wykonawczym,
składającym się ze starosty i 6 członków.
Samorząd • nigdy nie powstał
wojewódzki
Część VI. Organizacja wymiaru sprawiedliwości 255
5. Sądownictwo administracyjne. Sądownictwo administracyjne spra-

wował Najwyższy Trybunał Administracyjny, utworzony w 1922 r. Niższych
sądów administracyjnych ostatecznie nie powołano, jedynie w b. zaborze
pruskim utrzymano dotychczas istniejące (województwa: pomorskie, po-
znańskie i śląskie). Trybunał składał się z: pierwszego prezesa, prezesów
izb oraz sędziów. Mianował ich prezydent na wniosek premiera. Zgod-
nie z ustawą z 1922 r. wszyscy musieli posiadać wykształcenie prawnicze,
a połowa kwalifikacje sędziowskie, który to wymóg w 1932 r. zmniejszono
do 1/3 członków.
Kompetencje Trybunału obejmowały, na podstawie klauzuli generalnej,
kontrolę legalności (zgodności z prawem) wszystkich aktów administracyj-
nych wydanych przez organy administracji rządowej i samorządowej, z wy-
jątkiem spraw enumeratywnie wyliczonych, np. należących do właściwości
sądów powszechnych i szczególnych, resortu spraw zagranicznych i wojsko-
wych, dyscyplinarnych.
Skargę do Trybunału można było wnieść dopiero po wyczerpaniu toku
instancji administracyjnych. Prawo jej wniesienia przysługiwało każdej oso-
bie fizycznej lub prawnej, twierdzącej, że naruszono jej prawa lub obciążono
obowiązkiem bez podstawy prawnej. Należało to uczynić w ciągu 2 miesięcy
od doręczenia stronie zaskarżonej decyzji. Trybunał posiadał tylko upraw-
nienia kasacyjne. W rezultacie mógł decyzję albo utrzymać w mocy, albo
uchylić w całości lub części, zobowiązując organ, który ją wydał, do podjęcia
nowej. Wyroki Trybunału były ostateczne. Jego orzecznictwo koncentrowało
się głównie na sprawach podatkowych i emerytalnych.
Część VI. Organizacja wymiaru sprawiedliwości
1. Sądy powszechne. Jednolitą organizację sądownictwa powszechnego

wprowadzono ustawą z 1928 r. Ustanawiała ona 4-stopniową strukturę or-
ganizacyjną sądów, na którą składały się: sądy grodzkie, sądy okręgowe, sądy
apelacyjne i Sąd Najwyższy.
Sądy Sądy szczebla najniższego. Orzekały jednoosobowo w I instancji w drobnych

grodzkie sprawach cywilnych i karnych oraz udzielały pomocy prawnej innym sądom
i władzom.
Sądy Rozpatrywały w I instancji ważniejsze sprawy cywilne i karne, a w drugiej od-
okręgowe wołania od sądów grodzkich. Orzekały kolegialnie w kompletach 3-osobo-
wych lub wyjątkowo jednoosobowo. Dzieliły się na wydziały cywilne, karne
i handlowe. Te ostatnie rozpoznawały w składach 3-osobowych, w I instancji,
drobne sprawy handlowe. Ponadto minister sprawiedliwości powołał przy są-
dach okręgowych jednoosobowe sądy dla nieletnich.
Sądy Rozstrzygały w pierwszej i ostatniej instancji (w postępowaniu doraźnym)

apelacyjne tylko sprawy szczególne, przekazane im przez ustawy. Natomiast w II instancji
rozpoznawały apelacje od orzeczeń sądów okręgowych. Wyrokowały zasad-
niczo w składzie 3 sędziów zawodowych, wyjątkowo jednoosobowo. Utwo-
rzono 7 sądów apelacyjnych.
Sąd Dzielił się na izby: cywilne (2), karną i dla spraw adwokatury (od 1938 r.).
Najwyższy Do jego kompetencji należało: rozpoznawanie odwołań (kasacji) od orze-
czeń sądów II instancji, orzekanie w sprawach szczególnych przekazanych mu
przez ustawy (sprawy dyscyplinarne adwokatów, stwierdzanie ważności wy-
borów) oraz czuwanie nad jednolitością orzecznictwa sądowego. Orzeczenia
Sądu Najwyższego zapadały w składach 3-, 5- lub 7-osobowych, całej izby lub
zgromadzenia ogólnego.
2. Sądy szczególne. Poza strukturą sądów powszechnych działały sądy

szczególne. Były to sądy:
• wojskowe:
– pułkowe,
– okręgów wojskowych i
– Naczelny Sąd Wojskowy,
• pracy (od 1928 r.),
• wyznaniowe (wyłącznie na obszarze b. zaboru rosyjskiego, sprawowały
jurysdykcję w sprawach małżeńskich) oraz
• rozpatrujące sprawy ze stosunków publicznoprawnych:
– Trybunał Stanu (od 1921 r. pociągał do odpowiedzialności konstytucyj-
nej większością 3/5 głosów przy kworum 50% prezydenta – tylko we-
dług konstytucji marcowej i ministrów),
– Trybunał Kompetencyjny i
– Najwyższy Trybunał Administracyjny.
3. Inne organy
Prokuratura Organizację prokuratury unormowano w 1928 r. (łącznie z sądami). Jej

strukturę dostosowano do organizacji sądów. Prokuratura podporządko-
wana była ministrowi sprawiedliwości, który zajmował stanowisko prokura-
tora generalnego i sprawował nadzór nad działalnością pozostałych proku-
ratur. Odpowiednio przy Sądzie Najwyższym powołano Prokuraturę Sądu
Najwyższego z pierwszym prokuratorem SN, przy składach apelacyjnych
prokuratury sądów apelacyjnych z prokuratorem apelacyjnym na czele,
a przy sądach okręgowych prokuratury sądów okręgowych pod przewod-
nictwem prokuratora okręgowego. Organizację prokuratury oparto na zasa-
dzie hierarchicznego podporządkowania.
Adwokatura Organizację adwokatury oraz prawa i obowiązki adwokata określała ustawa
z 1932 r., znowelizowana w 1938 r., oraz przepisy kodeksowe. Adwoka-
tura zorganizowana była na zasadach samorządu zawodowego. W każdym
okręgu sądu apelacyjnego istniały izby adwokackie. Najwyższym organem
była Naczelna Rada Adwokacka, wybierana przez adwokatów.
Część VI. Organizacja wymiaru sprawiedliwości 257
Notariat Organizację notariatu regulowała ustawa z 1933 r. Zgodnie z nią notariusze

byli osobami zaufania publicznego. Mianował ich i odwoływał minister spra-
wiedliwości. Notariat zorganizowany był również na zasadach samorządu
zawodowego. W każdym okręgu sądu apelacyjnego istniały, posiadające
osobowość prawną, izby notarialne.
Prokuratoria W 1919 r. powołano Prokuratorię Generalną. Utworzono ją dla obsługi praw-
Generalna nej skarbu państwa. Była hierarchicznie podporządkowana urzędowi cen-
tralnemu z siedzibą w Warszawie, któremu podlegały oddziały terenowe.
Rozdział II. Wersalskie Wolne Miasto
Gdańsk (1920–1939)
Część I. Geneza, terytorium i ludność
O utworzeniu Wolnego Miasta Gdańska zadecydowała na konferencji pa-

ryskiej 18.4.1919 r. Rada Czterech, kiedy to zatwierdzano projekt artykułów
traktatu pokojowego przed przekazaniem go stronie niemieckiej. Ostateczne
postanowienia traktatu wersalskiego z 28.6.1919 r. ustalały w artykułach
od 100 do 108 podstawy prawne statusu Wolnego Miasta Gdańska. Mówiły
one o zrzeczeniu się przez Niemcy wszelkich praw do miasta, granicach,
przyszłej konstytucji oraz uprawnieniach Ligi Narodów, jej Wysokiego Ko-
misarza i Polski.
Wolne Miasto obejmowało obszar 1893 km2, zamieszkiwany przez
356 tys. mieszkańców. Za obywateli Wolnego Miasta uznano wszystkich,
którzy na wyznaczonym terytorium mieli stałe miejsce zamieszkania w dniu
10.1.1920 r. Ludność ta miała przy tym możliwość opcji na rzecz obywatel-
stwa niemieckiego. Według spisu mieszkańców z 1929 r., 9,1%, czyli ponad
35 tys. ludności, miało pochodzenie polskie. Obszar Wolnego Miasta dzielił
się na 3 powiaty wiejskie (Wyżyna, Nizina i Wielkie Żuławy) oraz 2 powiaty
miejskie (Gdańsk i Sopot).
1. Konstytucja. W traktacie wersalskim postanowiono, że konstytucja

przyszłego Wolnego Miasta będzie opracowana w porozumieniu z Wysokim
Komisarzem Ligi Narodów przez prawidłowo wybranych przedstawicieli
ludności gdańskiej. Wybory do 120-osobowej konstytuanty gdańskiej odbyły
się 16.5.1920 r. Polacy uzyskali w niej tylko 7 miejsc. Konstytuanta projekt
konstytucji uchwaliła 11.8.1920 r. Przetargi i dyskusje nad nimi trwały pra-
wie 2 lata i zakończyły się dopiero 14.6.1922 r., kiedy to ogłoszono oficjalny
tekst.
Konstytucja liczyła 117 artykułów i dzieliła się na 2 części. Pierwsza zaj-

mowała się ustrojem politycznym, zaś druga dotyczyła praw i obowiązków
obywatelskich, całość zamykały postanowienia końcowe.
2. Władza ustawodawcza – Zgromadzenie Ludowe. Organem usta-

wodawczym Wolnego Miasta Gdańska było Zgromadzenie Ludowe. Skła-
dało się ze 120 posłów, wybieranych na okres 4 lat. Wybory były demokra-
tyczne, 5-przymiotnikowe. Granica czynnego prawa wyborczego wynosiła
20 lat, biernego 25 lat. W okresie istnienia Wolnego Miasta Zgromadzenie
Ludowe obradowało w 6 kadencjach, przy czym 3-krotnie parlament roz-
wiązano przed upływem 4-letniej kadencji. Zgromadzenie obradowało jako
całość na posiedzeniach plenarnych. Uchwały podejmowano w obecności
co najmniej połowy posłów, z zasady większością głosów, chyba że konstytu-
cja wymagała większości kwalifikowanej, np. przy uchyleniu jawności obrad
czy zmianie konstytucji.
3. Władza wykonawcza – Senat. Senat Wolnego Miasta wybierany był

przez Zgromadzenie Ludowe. Składał się z 22 senatorów, w tym: prezydenta,
jego zastępcy, 7 senatorów głównych, wybieranych początkowo na 12 lat,
a później na 4, oraz 13 senatorów pobocznych, zwanych parlamentarnymi,
wybieranych na czas nieoznaczony. Senatorowie główni byli fachowcami,
a poboczni politykami, przez co mogli być w każdej chwili odwołani przez
Zgromadzenie. W Senacie nigdy nie zasiadł Polak. Senat posiadał prawo
inicjatywy ustawodawczej i weta zawieszającego. Przede wszystkim był jed-
nak organem wykonawczym. W tym zakresie do jego kompetencji należało:
wytyczanie kierunków polityki, reprezentowanie Wolnego Miasta na ze-
wnątrz, kiedy prawo reprezentacji nie przysługiwało Polsce, prowadzenie
działalności w charakterze rządu (mianowanie urzędników, ogłaszanie ustaw
i wydawanie rozporządzeń, kierowanie administracją krajową, zarządzanie
dochodami), a także zarządzanie bezpośrednio miastem Gdańskiem, gdyż
Senat był równocześnie organem wykonawczym rady miejskiej samego
Gdańska.
Naczelna władza sądowa w Wolnym Mieście Gdańsku należała do Sądu

Najwyższego. Przewodniczył mu prezydent. Sąd dzielił się na 2 senaty:
cywilny i karny. Każdy z nich orzekał w kompletach 5-osobowych, z wy-
jątkiem podejmowania uchwał w przedmiocie zasad prawnych i orzeczeń
260 Rozdział II. Wersalskie Wolne Miasto Gdańsk (1920–1939)
rewizyjnych w sprawie konstytucyjności ustaw, które zapadały na posiedze-

niach plenarnych. Sąd Najwyższy pełnił kompetencje:
• najwyższej instancji sądowej,
• Trybunału Stanu,
• Trybunału Konstytucyjnego,
• Trybunału Wyborczego i
• sądu administracyjnego.
Ponadto w I instancji orzekał w sprawach o zdradę oraz w II instancji
od wyroków sądu krajowego wydanych odpowiednio w I lub II instancji.
Sądowi Najwyższemu podlegał sąd krajowy, którego okręg obejmował
obszar całego Wolnego Miasta. Rozstrzygał on w I instancji sprawy cywilne
i karne, nieprzydzielone sądom grodzkim, oraz w II instancji odwołania i za-
żalenia od wyroków sądów niższych. Na szczeblu najniższym znajdowały się
sądy grodzkie. Rozpoznawały one w I instancji sprawy cywilne i karne, jeżeli
nie były one zastrzeżone dla sądów hierarchicznie wyższych. Sądy grodzkie
utworzono w: Gdańsku, Sopocie, Nowym Stawie i Nowym Dworze Gdań-
skim.
Rozdział III. Ustrój państwa polskiego
w okresie II wojny światowej (1939–1945)
Część I. Ustrój ziem okupowanych
1. Układ Ribbentrop–Mołotow i jego konsekwencje. Dnia 23.8.1939 r.

doszło do podpisania w Moskwie układu Ribbentrop–Mołotow. Formalnie
był to pakt o nieagresji między Niemcami a Związkiem Radzieckim. Do-
łączono do niego tajny protokół, skierowany przeciwko Polsce. Rozgraniczał
on strefy wpływów w Europie Wschodniej, przewidując podział terytorium
Polski na linii rzek: Narew, Pisa, San. Ustalono również, że Litwa wejdzie
do niemieckiej strefy wpływów, a Finlandia, Łotwa, Estonia i rumuńska Be-
sarabia do radzieckiej. Los Polski był przesądzony.
Niemcy gotowe do uderzenia 26.8.1939 r., po podpisaniu przez Rzeczpo-
spolitą 25 sierpnia układu o wzajemnej pomocy z Wielką Brytanią, ostatecz-
nie rozpoczęły II wojnę światową 1 września. W trakcie niepomyślnej dla
Polski wojny obronnej – w nocy z 4/5 września Warszawę opuściły władze
naczelne. Dnia 17 września rozpoczęła się agresja radziecka. Dyrektywa Wo-
dza Naczelnego wpłynęła na generalne zaniechanie działań wojsk polskich
przeciwko Armii Czerwonej. W nocy z 17/18 września członkowie najwyż-
szych władz Rzeczypospolitej przekroczyli granicę polsko-rumuńską. Jesz-
cze w trakcie kampanii wrześniowej do Moskwy przybył ponownie Joachim
Ribbentrop. Rezultatem tej wizyty było podpisanie 28.9.1939 r. niemiecko-
-radzieckiego „traktatu o granicach i przyjaźni”. Zmieniał on poprzednie
uzgodnienia, określając nową linię wpływów na rzekach: Pisa, Narew, Bug,
San. W ten sposób ZSRR oddawał Niemcom część województwa warszaw-
skiego i lubelskie, w zamian uzyskując wpływy na Litwie. Tego samego dnia
obydwaj ministrowie podpisali protokół dodatkowy o wspólnym zwalczaniu
polskiego podziemia.
2. Ziemie polskie pod okupacją niemiecką

a. Ziemie włączone do Rzeszy. Po stronie niemieckiej znalazło się 48,5%
obszaru II Rzeczypospolitej 188 tys. km2, i ok. 20,4 mln ludności. Prawie
połowa tych ziem, z połową ludności, na mocy dekretu Adolfa Hitlera
z 8.10.1939 r. została włączona do Rzeszy, w granicach której znajdowało się
262 Rozdział III. Ustrój państwa polskiego w okresie II wojny…
już Wolne Miasto Gdańsk. Przy dokonanym podziale kierowano się wzglę-
dami historycznymi, narodowościowymi i gospodarczymi. Z części ziem
polskich utworzono dwa nowe okręgi Rzeszy: Gdańsk-Prusy Zachodnie,
składający się z 3 rejencji – gdańskiej, kwidzyńskiej i bydgoskiej, oraz Kraj
Warty, obejmujący również 3 rejencje inowrocławską, poznańską i łódzką.
Pozostałe obszary włączono do istniejących już prowincji niemieckich.
W 1941 r. utworzono odrębną prowincję górnośląską z siedzibą w Katowi-
cach. W 1942 r., po napaści Niemiec na ZSRR, do Rzeszy włączono jeszcze
okręg białostocki.
Na ziemiach wcielonych wprowadzono administrację niemiecką. Na czele
okręgów stanęli mianowani przez kanclerza namiestnicy (gauleiterzy), po-
woływani przez Kanclerza Rzeszy, będący jednocześnie szefami partii naro-
dowo-socjalistycznej (NSDAP). Natomiast w Prusach Wschodnich i na Ślą-
sku, do których włączono część ziem polskich, utrzymano tradycyjny podział
na prowincje z nadprezydentami. Obszary i prowincje dzieliły się na rejencje
kierowane przez prezydentów. Z kolei administracją powiatu wiejskiego kie-
rował starosta (landrat), a powiatu miejskiego burmistrz.
W polityce niemieckiej tereny włączone miały być aktywnie germanizo-
wane już podczas wojny, a cały proces miał się zakończyć w ciągu 10 lat cał-
kowitym wyniszczeniem polskości. Punktem wyjścia było zróżnicowanie sy-
tuacji prawnej Polaków zamieszkujących ziemie wcielone. W marcu 1941 r.
ogłoszono Niemiecką Listę Narodową (Volkslistę) z podziałem na cztery
grupy:
• pierwsza obejmowała obywateli polskich i gdańskich narodowości nie-
mieckiej przyznających się do swego pochodzenia,
• druga obejmowała obywateli polskich pochodzenia niemieckiego zacho-
wujących się biernie wobec Niemiec,
• trzecia obejmowała osoby pochodzenia niemieckiego częściowo spoloni-
zowane,
• czwarta obejmowała osoby całkowicie spolonizowane.
Wszystkich pozostałych obywateli polskich i gdańskich, którzy znaleźli się
poza listą, traktowano jako poddanych Rzeszy. W stosunku do nich podjęto
szeroko zakrojoną akcję dyskryminacyjną, zwłaszcza poprzez masowe wy-
siedlenia i konfiskaty majątku. Całkowicie odrębnie potraktowano obywateli
polskich pochodzenia żydowskiego i cygańskiego, których uznano za bez-
państwowców, przystępując do ich eksterminacji.
b. Generalne Gubernatorstwo. Z pozostałych ziem okupowanych Niemcy
utworzyli, na mocy dekretu kanclerskiego z 12.10.1939 r., Generalne Gu-
bernatorstwo (GG). Dzieliło się ono początkowo na cztery dystrykty:
Część I. Ustrój ziem okupowanych 263
krakowski, radomski, lubelski i warszawski. W sumie było to ok. 96 tys. km2

i 12 mln ludności. W 1941 r. utworzono piąty dystrykt – galicyjski. Stolicą
GG był Kraków. Na czele GG stał, mianowany przez Hitlera, Generalny Gu-
bernator, którym został Hans Frank. Był on jednocześnie na obszarze GG
szefem NSDAP. W rezultacie skupiał w swoim ręku prawie całą władzę pań-
stwową. Jego organem wykonawczym i doradczym był rząd GG kierowany
przez sekretarza stanu.
Trwałym elementem polityki hitlerowskich Niemiec na ziemiach pol-
skich, zwłaszcza w GG, była rozbudowa struktur policyjnych. Policja pod-
legała wyższemu dowódcy SS i policji, a jemu z kolei: dowódca policji
i bezpieczeństwa, dowódca policji porządkowej oraz dowódcy SS i policji
w dystryktach. W strukturze policji porządkowej znajdowała się też poli-
cja polska („granatowa”). W 1942 r. utworzono specjalny sekretariat stanu
do spraw bezpieczeństwa w rządzie GG.
Generalne Gubernatorstwo oddzielone było od Rzeszy granicą: celną, de-
wizową, walutową i policyjną. Obowiązywał tutaj polski system prawny, jeżeli
nie był sprzeczny z przepisami niemieckimi, a także generalnie polska struk-
tura wymiaru sprawiedliwości w sprawach niepodlegających sądom niemiec-
kim. W administracji GG językiem urzędowym był niemiecki, przy dopusz-
czeniu polskiego w kontaktach z Polakami. W rękach polskich pozostawiono
część produkcji przemysłowej i rzemieślniczej. W 1939 r. utworzono Bank
Emisyjny emitujący nowe banknoty, tzw. młynarki. Zezwolono też na kon-
trolowaną działalność polskich banków prywatnych. Zlikwidowano wszyst-
kie szkoły wyższe i średnie, pozostawiając jedynie podstawowe i zawodowe.
Pewne uprawnienia pozostawiono Polakom również w innych dziedzinach
życia społeczno-gospodarczo-kulturowego. Generalnie ludność polska na te-
renie GG była bardziej uprzywilejowana niż na obszarach wcielonych do Rze-
szy, mając pewne ograniczone prawa, chociaż trudno tutaj wyznaczyć jakie-
kolwiek kryteria, gdyż te zależały wyłącznie od stosowanej przez okupanta
polityki, a przede wszystkim praktyki. Do końca nieokreślona też była po-
zycja prawna ludności GG. Nie byli oni ani obywatelami GG, ani też pod-
danymi Rzeszy. Obywatele polscy narodowości niemieckiej uzyskali pozycję
uprzywilejowaną, podobną do obowiązującej na terenach wcielonych. Gru-
pami poddanymi całkowitej eksterminacji byli Żydzi i Cyganie.
Plany niemieckie wobec GG przewidywały, po zwycięskiej wojnie, całko-
wite wysiedlenie ludności polskiej na wschód i zasiedlenie terenów GG przez
mniejszości niemieckie z innych państw europejskich. Realizując te plany,
Niemcy oparli się na wysiedleniach, wywłaszczeniach, codziennym terrorze,
przymusowych robotach i innych formach wyniszczania ludności polskiej.
3. Ziemie polskie pod okupacją radziecką (do 1941 r.). Związek

Radziecki zagarnął obszar 201 tys. km2, co stanowiło 50% ziem Rzeczypo-
spolitej, na którym zamieszkiwało 14,3 mln ludności, w tym ok. 5 mln Po-
laków. Przejściowo władzę nad tym terytorium przejęły Zarządy Tymcza-
sowe, podlegające lokalnym placówkom Narodowego Komisariatu Spraw
Wewnętrznych (NKWD). Na początku października 1939 r. zarządzono
przeprowadzenie wyborów do zgromadzeń ludowych, odmawiając Polakom
możliwości wysuwania własnych kandydatów. Odbyły się one 22 paździer-
nika i zostały całkowicie zbojkotowane przez Polaków, z wyjątkiem komuni-
stów. „Wybrane” w ich wyniku zgromadzenia ludowe Zachodniej Białorusi
w Białymstoku oraz Zachodniej Ukrainy we Lwowie podjęły jednomyślne
uchwały o włączeniu tych ziem do radzieckich republik białoruskiej i ukraiń-
skiej. Realizując je, wysłały do Moskwy swoje delegacje na posiedzenie Rady
Najwyższej ZSRR. Ta na sesji 1 i 2.11.1939 r. podjęła uchwałę o włączeniu
tych obszarów do odpowiednich republik. Następnie dekretem Prezydium
Rady Najwyższej Białoruskiej SRR w Mińsku włączono województwa bia-
łostockie i nowogródzkie do Białoruskiej SRR, a dekretem Prezydium Rady
Najwyższej Ukraińskiej SRR Galicję Wschodnią i Wołyń do Ukraińskiej SRR.
W ramach unifikacji zajętych ziem polskich z republikami radzieckimi,
władze komunistyczne rozpoczęły natychmiastowe represje w stosunku
do ludności polskiej. Pierwszą formą terroru były masowe aresztowa-
nia jeńców wojennych, w stosunku do których nie przestrzegano konwen-
cji międzynarodowych. Specjalną rolę spełniły tutaj zwłaszcza trzy obozy:
w Kozielsku, Starobielsku i Ostaszkowie. Wywiezionych z nich jeńców za-
mordowano w pobliżu Katynia, Charkowa i Miednoje. W ślad za aresz-
towaniami rozpoczęły się masowe deportacje ludności cywilnej w głąb
ZSRR. Łącznie zsyłki objęły 1,8 mln Polaków. Wysiedlenie oznaczało jedno-
czesny przepadek mienia. Znaczną część przesiedlonych Polaków zamknięto
w ok. 130 łagrach. Przypuszczalnie ogólna liczba ofiar polskich w łagrach ra-
dzieckich sięgała nawet kilkuset tysięcy osób. Trudno ją będzie kiedykolwiek
ustalić.
Odmienny los, w odróżnieniu od innych ziem wschodnich Rzeczypospo-
litej, spotkał Wileńszczyznę. Dnia 10.10.1939 r. ZSRR odstąpił Litwie teryto-
rium liczące 7 tys. km2 i zamieszkane przez ok. 0,5 mln ludności, w zamian
za utworzenie na jej terenie baz wojskowych, w których miało stacjonować
ok. 30 tys. żołnierzy. Stan taki nie trwał długo, gdyż już w czerwcu 1940 r.
Armia Czerwona zajęła terytorium Litwy, a nowo wybrany parlament i rząd
komunistyczny zwróciły się do Rady Najwyższej ZSRR z „prośbą” o przyłą-
czenie do państwa radzieckiego, co nastąpiło w sierpniu 1940 r.
Część I. Ustrój ziem okupowanych 265
4. Organizacja sądownictwa państw okupacyjnych

a. Sądownictwo na ziemiach wcielonych do Rzeszy. Na ziemiach wcielo-
nych funkcjonowały sądy: powszechne, specjalne i tajne.
Sądy Ustrój sądów powszechnych regulował dekret ministra sprawiedliwości z li-

powszechne stopada 1940 r. Zgodnie z nim sądownictwo na ziemiach włączonych do Rze-
szy zunifikowano z ustrojem sądów niemieckich. Najniższą instancją był sąd
powiatowy. Pośrednią stanowił sąd krajowy, obejmujący obszar rejencji.
Wreszcie w okręgach Rzeszy i prowincjach działały wyższe sądy krajowe.
Sądy Pierwsze sądy specjalne utworzono jeszcze w okresie prowadzenia dzia-
specjalne łań wojennych. Były nimi wojenne sądy polowe, które rozstrzygały przede
wszystkim sprawy o szpiegostwo, oraz wojskowe sądy doraźne, orzeka-
jące w sprawach o działania partyzanckie i posiadanie broni. Z czasem ich
kompetencje przejęły cywilne sądy specjalne, powołane pierwotnie do roz-
patrywania przestępstw popełnionych na obszarze działań wojennych.
Najwyższym sądem specjalnym był Trybunał Ludowy w Berlinie, sądzący
w sprawach politycznych.
Sądy Doraźne sądy policyjne zaczęły funkcjonować już we wrześniu 1939 r.
tajne na podstawie przyznanych tajnej policji państwowej (Gestapo) uprawnień
jurysdykcyjnych. Składały się z kierownika urzędu policyjnego i 2 mianowa-
nych przez niego ławników. Orzekały w sprawach Polaków i Żydów oskarżo-
nych o działalność na szkodę Rzeszy i jej obywateli, wymierzając w prawie
wszystkich przypadkach karę śmierci.
b. Sądownictwo w Generalnym Gubernatorstwie. Sądy niemieckie (pod-

legali nim: Reichsdeutsche, Volksdeutsche i osoby prowadzące działalność
przeciwko Rzeszy i jej obywatelom oraz władzom GG) dzieliły się na: po-
wszechne i specjalne.
Sądy Dwuinstancyjne, w I instancji sądził sąd niemiecki, a w drugiej wyższy sąd

powszechne niemiecki.
Sądy specjalne Właściwe dla rozpatrywania spraw szczególnych.
Sądy doraźne Składały się z dowódcy policji bezpieczeństwa lub porządkowej oraz
(policyjne) 2 urzędników policyjnych.
Sądy polskie dzieliły się na: grodzkie, okręgowe i apelacyjne. Były wła-
ściwe tylko w tych sprawach, które nie należały do właściwości rzeczowej są-
dów niemieckich.
c. Sądownictwo na ziemiach anektowanych przez ZSRR. Na ziemiach
zagarniętych przez ZSRR wprowadzono ustrój sądów radzieckich, zgodny
z konstytucją ZSRR.
Szczebel Na szczeblu najniższym funkcjonowały rejonowe sądy ludowe, wybierane

najniższy przez obywateli na okres 3 lat. Instancją wyższą były sądy obwodowe, wybie-
rane na kadencję 5-letnią.
Szczebel Na szczeblu republiki utworzono Sąd Najwyższy, wybierany na 5 lat przez
republiki Radę Najwyższą Republiki.
Sąd Działalność wszystkich sądów nadzorował i kontrolował Sąd Najwyższy
Najwyższy ZSRR. Odrębne uprawnienia jurysdykcyjne otrzymały organy bezpieczeństwa
wewnętrznego podległe NKWD.
Część II. Władze polskie na emigracji
Tuż przed opuszczeniem kraju, 17.9.1939 r., prezydent I. Mościcki wydał

orędzie traktujące o przeniesieniu siedziby prezydenta i naczelnych orga-
nów państwa na teren kraju któregoś z sojuszników, w celu kontynuowania
wojny. Władze polskie liczyły na to, że przekraczając granicę Rumunii uda-
dzą się dalej do Francji. Tymczasem władze rumuńskie, pod naciskiem Nie-
miec i przy niejednoznacznej postawie Francji, wbrew poprzednim obietni-
com, internowały najwyższe władze Rzeczypospolitej. W zaistniałej sytuacji
prezydent zrezygnował ze stanowiska i zgodnie z konstytucją kwietniową
wyznaczył swojego następcę. Pierwotnie został nim generał Bolesław Wie-
niawa-Długoszowski – ambasador RP w Rzymie. W związku z nieuznaniem
tej nominacji przez Francję, I. Mościcki przekazał swe uprawnienia byłemu
marszałkowi Senatu – Władysławowi Raczkiewiczowi. Nominację antydato-
wano na dzień 17.9.1939 r. z miejscem wydania w Kutach, zachowując w ten
sposób wymogi konstytucji o ciągłości władzy państwowej. Faktycznie prze-
słano ją 28 września z Bukaresztu do Paryża. Zaprzysiężenie nowego pre-
zydenta odbyło się 30 września. Obejmując urząd, W. Raczkiewicz odwołał
internowany w Rumunii rząd F. Sławoja-Składkowskiego, a nowym premie-
rem mianował generała Władysława Sikorskiego. Objął on także urząd Wo-
dza Naczelnego, Generalnego Inspektora Sił Zbrojnych i obowiązki ministra
spraw zagranicznych. Jednocześnie prezydent zrezygnował ustnie z przysłu-
gujących mu prerogatyw konstytucyjnych, zamierzając wykonywać je wspól-
nie z premierem.
W skład utworzonego przez W. Sikorskiego rządu koalicyjnego weszli za-
równo przedstawiciele sanacji, jak i przedwojennej opozycji wywodzącej się
z Polskiej Partii Socjalistycznej (PPS), Stronnictwa Narodowego (SN), Stron-
nictwa Pracy (SP) i Stronnictwa Ludowego (SL).
Siedzibą rządu był najpierw Paryż, a następnie Angers. W rządowym pro-
gramie z listopada 1939 r. zapowiedziano kontynuację walki przeciw Niemcom
u boku Wielkiej Brytanii i Francji oraz współudział w organizacji powojennej
Część II. Władze polskie na emigracji 267
Europy. Realizując te deklaracje, zaczęto tworzyć armię polską we Francji i struk-

turę podziemną w okupowanej Polsce.
Dnia 2.11.1939 r. prezydent rozwiązał Sejm i Senat, co dało mu możli-
wość wykonywania władzy ustawodawczej poprzez wydawanie dekretów
z mocą ustawy, z czego W. Raczkiewicz szeroko korzystał. Wypełniając ist-
niejącą lukę, prezydent dekretem z 9.12.1939 r. powołał Radę Narodową,
zwaną później Radą Narodową Rzeczypospolitej Polskiej. Była organem
doradczym, opiniującym sprawy wnoszone przez rząd oraz opracowują-
cym zasady przyszłego ustroju państwa i postulaty polskie na konferencje
pokojowe. Pierwszym przewodniczącym Rady był I. Paderewski. Rada
Narodowa została rozwiązana 21.3.1945 r. Jej rola polityczna, zwłaszcza
po 1941 r., była niewielka.
Po upadku Francji polskie władze emigracyjne, na zaproszenie rządu
Wielkiej Brytanii, przeniosły się w połowie czerwca do Anglii (ewakuowano
ok. 25 tys. żołnierzy i oficerów, tj. 1/3 składu). We władzach państwowych
doszło do nieporozumień osobistych. Ich rezultatem było prezydenckie od-
wołanie 18.7.1940 r. ze stanowiska premiera W. Sikorskiego i powierzenie
tego urzędu najpierw K. Sosnkowskiemu, a wobec jego odmowy – Augu-
stowi Zaleskiemu. Ostre protesty Rady Narodowej i części emigracji zmusiły
jednak W. Raczkiewicza do odwołania tej decyzji i zawarcia z W. Sikorskim
kompromisowego porozumienia. Kolejny kryzys rządowy wywołało podpi-
sanie 30.7.1941 r. układu Sikorski–Majski (ambasador ZSRR w Londynie),
którego treść nie była wcześniej zaaprobowana przez prezydenta i główne
siły działające na emigracji. W rezultacie prezydent porozumienia tego nie
ratyfikował, a rząd opuściło na znak protestu kilku ministrów. Głównym po-
wodem sporu wokół układu były kwestie unieważnienia przez ZSRR trak-
tatów rozbiorowych z 1939 r., ale bez jednoczesnego wyraźnego określenia
powrotu do przedwojennej granicy wschodniej Polski oraz uznania bez-
prawności działań Związku Radzieckiego na okupowanych ziemiach pol-
skich w latach 1939–1941. Ostatecznie W. Sikorskiemu udało się rząd zre-
konstruować, a spory z prezydentem załagodzić. Następny kryzys przyniosła
śmierć W. Sikorskiego, wskutek tragicznej katastrofy samolotowej w Gibral-
tarze, mającej miejsce 4.7.1943 r.
Nowym premierem został Stanisław Mikołajczyk (SL). Stanowisko Wo-
dza Naczelnego, wbrew woli premiera, powierzono K. Sosnkowskiemu.
Rząd S. Mikołajczyka, liczący 13 ministrów, przetrwał od 14.7.1943 r.
do 24.11.1944 r. W tym czasie całkowicie zmieniła się sytuacja na frontach
wojny. Postępy ofensywy radzieckiej i zarysowana w Teheranie koncepcja
przyszłej granicy wschodniej Polski na linii Curzona zmusiła S. Mikołajczyka
do kompromisu. Ostatecznie premier 13.10.1944 r., wskutek nacisków strony

brytyjskiej, zgodził się w Moskwie na porozumienie wyznaczające linię Cur-
zona za polsko-radziecką linię demarkacyjną, czego z kolei nie przyjął Stalin.
W tej sytuacji S. Mikołajczyk wyjechał do Londynu w celu przedyskutowa-
nia sprawy. Zwołany tam 22 listopada Komitet Koordynacyjny 4 stronnictw
rządowych odrzucił dyktat aliantów, zaś S. Mikołajczyk podał się do dymisji.
Nowy rząd utworzył 29.11.1944 r. Tomasz Arciszewski (PPS). Anglicy
wprawdzie nie kwestionowali jego legalności, lecz jak mogli, ograniczyli
z nim kontakty i utrudniali mu łączność z krajem. W tym czasie wielka
trójka zbierała się w lutym 1945 r. na konferencji w Jałcie. Jej ustalenia
w kwestii polskiej były ostateczne. Polsce została narzucona nowa formuła
granic i rządu.
Część III. Polskie Państwo Podziemne
Organizację Polskiego Państwa Podziemnego rozpoczęto jeszcze w trakcie

kampanii wrześniowej. Główna inicjatywa konspiracyjna wyszła od generała
Michała Karaszewicza-Tokarzewskiego, który po konsultacjach z przedstawi-
cielami głównych partii powołał w nocy z 26/27.9.1939 r. tajną organizację
wojskowo-polityczną pod nazwą Służba Zwycięstwu Polski (SZP), której zo-
stał dowódcą głównym. Koncepcja ta nie uzyskała poparcia W. Sikorskiego,
który wobec równoczesnego tworzenia się innych organizacji podziemnych
i przyjmowania przez nie różnych formuł organizacyjnych oraz obawiając
się wpływu oficerów sanacyjnych na podziemie, postanowił podporządko-
wać tworzenie i działalność konspiracyjnego podziemia w kraju rządowi
emigracyjnemu. W związku z tym w Paryżu powołano przy rządzie Komi-
tet Ministrów dla Spraw Kraju pod przewodnictwem K. Sosnkowskiego.
Jednocześnie premier rozwiązał SZP i w jej miejsce powołał w listopadzie
1939 r. nową organizację – Związek Walki Zbrojnej (ZWZ). Komenda
Główna ZWZ miała siedzibę w Paryżu, a na jej czele stanął K. Sosnkowski.
W kraju przewidywano osobne dowództwa dla okupacji niemieckiej (Ste-
fan Grot-Rowecki) i radzieckiej (M. Karaszewicz-Tokarzewski). Ostatecznie
po klęsce Francji (czerwiec 1940 r.) zdecydowano, że Komendantem Głów-
nym ZWZ na cały kraj zostanie generał S. Grot-Rowecki. W organizacji
ZWZ przyjęto jednocześnie koncepcję, że będzie to wyłącznie organizacja
wojskowa, oddzielona od pionu cywilnego i politycznego.
Równoległe istnienie obok ZWZ licznych i żywiołowo zakładanych or-
ganizacji zbrojnych zmusiło Naczelne Dowództwo w Londynie do pod-
jęcia akcji scalenia podziemia wojskowego. Dnia 14.2.1942 r. ZWZ
Część III. Polskie Państwo Podziemne 269
przemianowano na Armię Krajową (AK). Na czele AK stanął Komen-

dant Główny AK. Pierwszym był S. Grot-Rowecki, a po jego aresztowa-
niu stanowisko to piastowali: Tadeusz Bór-Komorowski (od lipca 1943 r.)
i Leopold Okulicki (od października 1944 r.). Organem dowodzenia AK
była Komenda Główna. Terenowa organizacja AK oparta była zasadniczo
na przedwojennym podziale administracyjnym II Rzeczypospolitej. Kraj
podzielono na obszary. Obszary dzieliły się na okręgi odpowiadające woje-
wództwom, te na obwody, pokrywające się z powiatami, a te na placówki od-
powiadające gminom. Podstawową jednostką organizacyjną i taktyczną AK
był pluton, liczący ok. 50 żołnierzy. W największym swoim rozwoju, który
przypadł na akcję „Burza”, AK liczyła ok. 400 tys. członków.
Oprócz walki zbrojnej, do kierowania oporem społeczeństwa delegat
rządu i komendant główny ZWZ (AK) powołali w kwietniu 1941 r. wspól-
nego pełnomocnika, którym został Stefan Korboński. W grudniu 1942 r.
utworzył on Kierownictwo Walki Cywilnej (KWC), którego głównym zada-
niem było rozpowszechnianie i egzekwowanie zasad walki cywilnej w całym
kraju. Temu ostatniemu celowi służyły sądy podziemne KWC.
W lipcu 1943 r. delegat rządu na kraj i komendant główny AK połączyli
KWC z Kierownictwem Walki Konspiracyjnej (KWK) w Kierownictwo
Walki Podziemnej (KWP), które koordynowało odtąd wszystkie akcje AK.
DZIAŁ SZÓSTY.
PRAWO
II RZECZYPOSPOLITEJ
I W OKRESIE II WOJNY
ŚWIATOWEJ
Część I. Źródła prawa w okresie II Rzeczypospolitej
1. Stan prawny po odzyskaniu niepodległości. Odrodzone w 1918 r.

państwo polskie odziedziczyło po państwach zaborczych różne systemy
prawa: austriackiego, niemieckiego, francuskiego, rosyjskiego i węgierskiego
(Spisz i Orawa). Wszystkie różniły się między sobą zarówno w zakresie insty-
tucji i konstrukcji prawnych, jak i w stopniu regulacji stosunków społeczno-
-gospodarczych. Stan taki utrudniał proces integracji nie tylko prawa, ale
i całego państwa polskiego.
Źródła ziemie byłego Królestwa Polskiego: II i III księga Kodeksu Napoleona,
prawa ustawy hipoteczne z 1818 i 1825 r., Kodeks cywilny Królestwa Polskiego
cywilnego z 1825 r. i ustawa małżeństwa z 1836 r.
ziemie byłych rosyjskich guberni zachodnich: X tom Zwodu praw
Cesarstwa Rosyjskiego z 1836 r.
ziemie byłego zaboru pruskiego: kodeks cywilny niemiecki (BGB) z 1896 r.
ziemie byłego zaboru austriackiego: kodeks cywilny austriacki (ABGB)
z 1811 r.
ziemie Spisza i Orawy: prawo węgierskie, a od 1923 r. ABGB
Źródła ziemie byłego zaboru rosyjskiego: rosyjska ustawa o postępowaniu
prawa cywilnym z 1864 r.
cywilnego ziemie byłego zaboru pruskiego: niemiecki kodeks postępowania
procesowego cywilnego z 1877 r.
ziemie byłego zaboru austriackiego: austriacki kodeks postępowania
cywilnego z 1895 r.
Źródła ziemie byłego zaboru rosyjskiego: rosyjski kodeks karny Tagancewa z 1903 r.
prawa ziemie byłego zaboru pruskiego: kodeks karny Rzeszy z 1871 r.
karnego
materialnego ziemie byłego zaboru austriackiego: kodeks karny austriacki z 1852 r.
Źródła ziemie byłego zaboru rosyjskiego: rosyjska ustawa o procedurze karnej

prawa z 1864 r.
karnego ziemie byłego zaboru pruskiego: niemiecki kodeks postępowania karnego
procesowego z 1877 r.
ziemie byłego zaboru austriackiego: austriacki kodeks postępowania
karnego z 1873 r.
Źródła prawa ziemie byłego zaboru rosyjskiego: francuski kodeks handlowy z 1807 r.
handlowego i uzupełniające go ustawy rosyjskie
ziemie byłego zaboru niemieckiego: niemiecki kodeks handlowy z 1897 r.
ziemie byłego zaboru austriackiego: austriacki kodeks handlowy z 1861 r.
2. Komisja Kodyfikacyjna. W toku dyskusji nad dalszymi losami prawa

w odrodzonej Polsce zwyciężyła ostatecznie koncepcja o potrzebie równo-
czesnego połączenia procesu unifikacji prawa z procesem dokonania jego no-
wej kodyfikacji. Dla realizacji tego celu Sejm Ustawodawczy na posiedzeniu
w dniu 3.6.1919 r. powołał niezależną od rządu Komisję Kodyfikacyjną RP.
Komisja dzieliła się na dwa wydziały:
• karny i
• cywilny,
zaś te na poszczególne sekcje.
Komisja Kodyfikacyjna zakończyła swoje funkcjonowanie wraz z wybu-
chem wojny.
3. Kodyfikacja prawa cywilnego, handlowego i postępowania cy-

wilnego
a. Organizacja prac nad kodyfikacją prawa cywilnego i jej rezultaty.
Zgodnie z założeniem Komisji prawo cywilne miało być unifikowane eta-
pami.
1920 Władysław Leopold Jaworski przygotował zasady prawa małżeńskiego. Wzbudziły

one żywą, kilkuletnią, dyskusję.
1920 Prawo spadkowe zostało opracowane w 1920 r. w odrębnych projektach Henryka
Konica i Stanisława Wróblewskiego, dotyczących spadkobrania beztestamentowego.
Trudności o charakterze politycznym spowodowały jednak zaniechanie dalszej nad
nimi dyskusji. W rezultacie S. Wróblewski dopiero w 1937 r. przedstawił po raz ko-
lejny jego pierwszą część. Śmierć referenta nie pozwoliła jednak na ukończenie obrad
nad nią.
1921 Opracowano projekty prawa międzynarodowego prywatnego i prawa między-
dzielnicowego. Zawierały one zasady rozstrzygania kolizji prawnych między różnymi
ustawodawstwami. Przygotował je Fryderyk Zoll. Sejm uchwalił projekty, z drobnymi
poprawkami, w 1926 r.
1922 Prawo wodne
1923 Powstał we Lwowie projekt kodeksu zobowiązań opracowany przez wybitnych
cywilistów: Ernesta Tilla, Maurycego Allerhanda, Aleksandra Dolińskiego, Romana
Longchamps de Bériera i Kamila Stefkę. Jego opublikowany w 1928 r. tekst spo-
tkał się z ostrą krytyką, której uczestnicy zarzucili mu nadmierny liberalizm. Spory
wśród członków Komisji Kodyfikacyjnej przeciągnęły jego uchwalenie do paździer-
nika 1933 r., z mocą obowiązującą od lipca 1934 r. Wzorowany był przede wszystkim
na prawie szwajcarskim, przy uwzględnieniu oddziaływań prawa francuskiego, nie-
mieckiego i austriackiego. Składał się z 645 artykułów, podzielonych na 17 tytułów.
Całość ujęto w trzech częściach: ogólnej (źródła, rodzaje, istota i powstanie zobowią-
zań, przejście praw obowiązków wynikających z zobowiązań), szczególnej (poszcze-
gólne rodzaje umów) i zagadnień części ogólnej prawa cywilnego, wiążących się
z prawem zobowiązań (oświadczenie woli, termin, przedawnienie itd.).
Część I. Źródła prawa w okresie II Rzeczypospolitej 275
1924 Projekty prawa wekslowego i czekowego opracowała sekcja prawa handlowego.

Ich referentami byli: Aleksander Doliński, Antoni Górecki i Roman Kuratowski. Weszły
one w życie na podstawie rozporządzenia prezydenta z września 1924 r. Oba wzoro-
wane były na konwencji haskiej z 1912 r. Podpisanie przez Rzeczpospolitą w 1930 r.
trzech konwencji genewskich, wprowadzających system prawa jednolitego, pocią-
gnęło za sobą konieczność zmiany funkcjonującego prawa. Nowy projekt prawa
wekslowego przygotował Stanisław Wróblewski, a czekowego Józef Sułkowski. Sejm
uchwalił je w formie ustawy w kwietniu 1936 r.
1924 Projekt prawa patentowego przedstawił F. Zoll, a koreferat S. Wróblewski. Wszedł on
w życie w lutym 1924 r. jako ustawa o ochronie wynalazków, wzorów i znaków towa-
rowych. Zastąpiło ją rozporządzenie prezydenta z marca 1928 r.
1926 F. Zoll opracował projekty prawa autorskiego i prawa o zwalczaniu nieuczciwej
konkurencji, które Sejm uchwalił w 1926 r.
1931 F. Zoll opracował tezy do projektu ustawy o księgach ziemskich.
1937 F. Zoll zaprezentował projekt kodyfikacji prawa rzeczowego. Uzasadnienia do niego
do wybuchu wojny jednak nie przygotowano.
b. Kodyfikacja prawa handlowego. Przewodniczącym podkomisji prawa

handlowego był S. Wróblewski. W krótkim czasie opracowano Kodeks han-
dlowy, który ogłoszono równocześnie z prawem zobowiązań, w formie roz-
porządzenia prezydenta z czerwca 1933 r., z mocą obowiązującą od lipca
1934 r.
c. Kodyfikacja postępowania cywilnego. Prace nad projektem Kodeksu
postępowania cywilnego rozpoczęto w Warszawie jeszcze w 1917 r., pod
przewodnictwem Jana J. Litauera. Prace zakończono w 1929 r. Sam Kodeks
ogłoszono rozporządzeniem prezydenta z listopada 1930 r., z mocą obowią-
zującą od stycznia 1933 r. Jeszcze przed wejściem w życie uzupełniony został
przepisami o sądowym postępowaniu egzekucyjnym i zabezpieczającym,
ogłoszonymi rozporządzeniem prezydenta z października 1932 r. Liczył
864 artykuły. Całość podzielona została na dwie części. Pierwsza zawierała
przepisy o postępowaniu spornym (sąd, proces) i sądownictwie polubow-
nym, zaś druga regulowała postępowanie egzekucyjne i upadłościowe.
Obowiązywał on, ze znacznymi zmianami wprowadzonymi zwłaszcza
po wojnie, do końca 1964 r.
4. Kodyfikacja prawa karnego materialnego i postępowania kar-

nego
a. Organizacja prac nad kodyfikacją prawa karnego materialnego i jej
rezultaty. Prace nad kodeksem prawa karnego materialnego prowadził wy-
dział karny, a następnie sekcja karna Komisji Kodyfikacyjnej. Na jej czele
stał Juliusz Makarewicz, który w 1922 r. przedstawił projekt części ogólnej
kodeksu, który został poddany dyskusji, a następnie ogłoszony drukiem
w języku polskim i francuskim. W latach 1923–1926 opracowano część

szczególną, nad którą toczono dyskusję do 1928 r. W 1929 r. projekt łączny
przesłano do zaopiniowania sądom i korporacjom prawniczym. W latach
1929–1931 ponownie go przedyskutowano na forum Komisji Kodyfikacyj-
nej, po czym złożono na ręce ministra sprawiedliwości. Ten powołał komisję,
która wprowadziła do niego kilka poprawek. W 1932 r. odbyły się kolejne
konsultacje i narady z przedstawicielami innych ministerstw, co zaowoco-
wało dalszymi zmianami.
Ostateczny tekst kodeksu wszedł w życie na podstawie rozporządzenia
prezydenta z lipca 1932 r., z mocą obowiązującą od września 1932 r. Drugim
rozporządzeniem prezydenta wprowadzono tego samego dnia prawo o wy-
kroczeniach.
Kodeks karny z 1932 r. składał się z 295 artykułów ujętych w 42 rozdziałach.
Całość podzielono na dwie części: ogólną i szczególną. Część szczególna opie-
rała się na dwupodziale przestępstw, normując zbrodnie i występki. Nato-
miast wykroczenia regulowała odrębna ustawa.
b. Kodyfikacja postępowania karnego. Równolegle z pracami nad kody-
fikacją prawa karnego materialnego prowadzono przygotowania do opraco-
wania Kodeksu postępowania karnego. Zajęła się nimi odrębna podkomisja,
w skład której wchodzili: Edmund Krzymuski, Aleksander Mogilnicki, Zyg-
munt Rymowicz i E.S. Rappaport (sekretarz). Projekt kodeksu (ukończony
w końcu maja 1924 r.) uzyskał aprobatę Komisji w 1926 r. Następnie prze-
kazano go ministrowi sprawiedliwości, który powołał do dyskusji nad nim
specjalną komisję.
Wersję ostateczną uzgodniono w 1927 r. Weszła ona w życie na podstawie
rozporządzenia prezydenta z marca 1928 r., z mocą obowiązującą od lipca
1929 r.
Kodeks postępowania karnego z 1928 r. składał się z 676 artykułów, ujętych
w 11 księgach. Był ustawą zwięzłą, syntetyczną, a przede wszystkim nowo-
cześniejszą od procedur państw zaborczych. Jego przepisy obowiązywały
do 1969 r.
5. Ustawodawstwo w dziedzinie prawa pracy. Prawo pracy w okre-

sie II Rzeczypospolitej ostatecznie wyodrębniło się z prawa cywilnego i ad-
ministracyjnego jako nowa gałąź prawa. Jego źródłem były akty prawne
o charakterze szczególnym. Najważniejsze z nich dotyczyły: wprowadzenia
8-godzinnego dnia pracy (1918), prawa zakładania związków zawodowych
(1919), ubezpieczeń na wypadek choroby (1920), urlopów pracowniczych
(1922), ochrony pracy młodocianych i kobiet (1924), ubezpieczeń emerytal-
nych (1927), układów zbiorowych (1937) itd.
Część II. Źródła prawa na ziemiach polskich… 277
Część II. Źródła prawa na ziemiach polskich

w okresie II wojny światowej
1. Źródła prawa obowiązujące na obszarze okupacji niemiec-

kiej. Okres niemieckiego zarządu wojskowego trwał na ziemiach wcie-
lonych do Rzeszy do 8 października, a w Generalnym Gubernatorstwie
do 12.10.1939 r. Do tego czasu obowiązywało tam prawo polskie, ze zmia-
nami w zakresie ustroju sądów oraz procedury i prawa karnego. Zawarte
one były przede wszystkim w rozporządzeniu z 5.9.1939 r., wydanym przez
naczelnego dowódcę wojska niemieckiego (Waltera Brauchitscha) o są-
dach wyjątkowych na okupowanych obszarach polskich. Tego samego dnia
wydano inne rozporządzenie, zgodnie z którym w sądach wojskowych lub
sądach wyjątkowych miano orzekać na podstawie przepisów niemieckiego
kodeksu karnego z 1871 r., po zmianie w 1927 r. Natomiast zgodnie z roz-
porządzeniem z 10.9.1939 r., normującym wydawanie wyroków w sprawach
przestępstw popełnianych przez młodocianych, zezwolono na stosowanie
wobec nich przepisów dotyczących osób pełnoletnich. Z kolei rozporzą-
dzeniem z 12.9.1939 r. wprowadzono możliwość wymierzenia kary śmierci
za posiadanie broni.
Dekret A. Hitlera z 8.10.1939 r., dotyczący podziału i administracji ziem
wcielonych do Rzeszy, przewidywał tymczasowe obowiązywanie na tym ob-
szarze tych przepisów prawa polskiego, które nie były sprzeczne z prawem
niemieckim. Prawo niemieckie miano wprowadzać stopniowo, na podsta-
wie rozporządzeń niemieckiego ministra spraw wewnętrznych oraz innych
wyliczonych urzędów. Na uwagę zasługuje zwłaszcza wydanie rozporzą-
dzeń o: niemieckiej liście narodowej i niemieckim obywatelstwie na ob-
szarach włączonych z 4.3.1941 r., wprowadzeniu norymberskich ustaw
rasowych z 31.5.1941 r., sądownictwie karnym dla Polaków i Żydów na włą-
czonych obszarach wschodnich oraz wywłaszczeniu z ziem wcielonych lud-
ności polskiej i żydowskiej z 15.1., 12.2. i 17.9.1940 r. Zawierały one surowe
przepisy prawa karnego i postępowania karnego, specjalnie uchwalone dla
Polaków i Żydów, przewidujące dla sprawców tych przestępstw z reguły
karę śmierci.
Innym wyrazem unifikacji prawnej ziem wcielonych z Rzeszą było wpro-
wadzenie na ich obszarze, rozporządzeniem z 25.9.1941 r., przepisów nie-
mieckiego kodeksu cywilnego (BGB).
2. Źródła prawa obowiązujące na obszarze okupacji radzieckiej.

Mieszkańców ziem zagarniętych przez Związek Radziecki uznano za obywa-
teli radzieckich. Prawo polskie na obszarze tym przestało obowiązywać. Źró-
dłami prawa stały się kodeksy republik białoruskiej i ukraińskiej, wzorowane
na kodeksach republiki rosyjskiej. W 1922 r. wydano je w dziedzinie: prawa
cywilnego, postępowania cywilnego, prawa karnego i postępowania karnego.
Natomiast w dziedzinie prawa rodzinnego, małżeńskiego i opiekuńczego
obowiązywały przepisy kodeksu z 1926 r. Wszystkie wymienione kodeksy
były wielokrotnie nowelizowane.
3. Źródła prawa stosowane w sądownictwie specjalnym Polskiego

Państwa Podziemnego. Organami wymiaru sprawiedliwości Polskiego
Państwa Podziemnego były pierwotnie:
• sądy kapturowe (1940), przemianowane następnie na wojskowe sądy spe-
cjalne (1941) oraz
• sądy cywilne (1942).
Podstawowym źródłem prawa karnego stosowanym w tych sądach był
Kodeks karny z 1932 r., uzupełniony przepisami prawnokarnymi zawar-
tymi w rozporządzeniu prezydenta z 24.10.1934 r. o niektórych przestęp-
stwach przeciwko bezpieczeństwu państwa, i dekrecie prezydenta z 1938 r.
o ochronie niektórych interesów państwa. Z przedwojennych aktów praw-
nych w orzecznictwie sądów wojskowych stosowano również przepisy Ko-
deksu karnego Wojska Polskiego z 1934 r. oraz konwencji haskiej z 1907 r.,
traktującej o prowadzeniu wojny i wykonywaniu okupacji.
Rozdział II. Prawo cywilne
i postępowanie cywilne
Część I. Zagadnienia ogólne
Dzieło tworzenia polskiego systemu prawa cywilnego przypadło człon-

kom komisji kodyfikacyjnej. W dziedzinie prawa cywilnego zrealizowano
jedynie zamierzenia cząstkowe, z których najważniejszym było uchwalenie
w 1933 r. Kodeksu zobowiązań. Sytuacja taka zaciążyła niewątpliwie na ist-
niejącym stanie prawnym. Okres międzywojenny wypełniony był bowiem
licznymi sporami merytorycznymi i kompetencyjnymi, zaś brak jednolitego
ustawodawstwa miał ogromne znaczenie dla rozwoju wielu ujemnych zja-
wisk nie tylko prawnych, ale też społecznych, moralnych i gospodarczych.
Dotyczyło to zwłaszcza prawa małżeńskiego, gdzie impas był szczególnie wi-
doczny.
Część II. Prawo osobowe, rodzinne i małżeńskie
Prawo Zasady prawa osobowego, określające podmioty stosunków cywilnopraw-

osobowe nych, ich zdolność prawną i zdolność do czynności prawnych, opierały się
nadal na dotychczasowym ustawodawstwie byłych państw zaborczych. Peł-
nia praw cywilnych przysługiwała obywatelom polskim. Korzystanie z nich
podlegało ograniczeniem ze względu na: wiek, płeć, stan zdrowia, zawód
(duchowni, wojskowi) i obce obywatelstwo. Zniesione zostało szlachectwo
i tytuły rodowe.
Prawo Nadal utrzymywała się na jego gruncie dyskryminacja prawna dzieci po-
rodzinne zamałżeńskich. Poprawę miał przynieść projekt prawa o stosunkach praw-
nych rodziców i dzieci (przygotowany w 1938 r.), przewidujący poprawę
pozycji dziecka pozamałżeńskiego, który nie wszedł jednak w życie. Nato-
miast poprawie sytuacji dzieci porzuconych służyły przepisy ustawy z 1939 r.
o ułatwieniu przysposobienia małoletnich, mające zastosowanie zwłaszcza
w okresie okupacji.
280 Rozdział II. Prawo cywilne i postępowanie cywilne
Prawo Obowiązywały 4 różne ustawodawstwa małżeńskie i 3 typy regulacji praw-

małżeńskie nych: laicki (prawo niemieckie i węgierskie), wyznaniowy (prawa obowią-
zujące na terenie byłego zaboru rosyjskiego) i mieszany (prawo austriackie).
Największe problemy istniały w dzielnicach, gdzie obowiązywało prawo wy-
znaniowe, nieuznające rozwodów lub je znacznie utrudniające, czy też za-
braniające małżeństw między chrześcijanami a niechrześcijanami. Powstało
tam demoralizujące zjawisko przechodzenia na inną wiarę jedynie w tym
celu, aby się uwolnić z więzów małżeńskich. Prawo preferowało pozycję
męża, określając miejsce zamieszkania mężatek według miejsca zamieszka-
nia męża. W rezultacie mąż mógł wybrać dogodne dla siebie prawo rozwo-
dowe, przenosząc się do odpowiedniej dzielnicy i mieszkając w niej przez rok.
Na to wszystko nakładała się arogancja sądów duchownych, które nie podle-
gając państwu, stosowały prawo wyznaniowe według własnej interpretacji,
na przekór sądom innych wyznań, nie troszcząc się o skutki cywilne swoich
wyroków i nie biorąc pod uwagę przepisów prawa państwowego. Konkret-
nych sytuacji nie był w stanie rozwikłać nawet Sąd Najwyższy.
Powyższy stan, będący w sprzeczności z zasadami jednolitości państwa i rów-
ności praw obywateli, był czynnikiem rozkładu życia rodzinnego i podwa-
żał porządek prawny. Próbował temu zaradzić projekt prawa małżeńskiego
z 1929 r. Odrzucono w nim przewagę prawną męża w małżeństwie i ro-
dzinie. Przyjęto pełną równość małżonków wobec prawa. Uwzględniono
nakaz zabraniający do zmuszania w czynnościach religijnego zawarcia mał-
żeństwa. Wprowadzono, obok ślubów cywilnych, fakultatywne śluby wyzna-
niowe. W przedmiocie ustania wspólnoty małżeńskiej dopuszczono zarówno
separację, jak i rozwód. Jurysdykcję w sprawach małżeńskich przekazano wy-
łącznie sądom cywilnym, nawet jeżeli małżeństwo było zawarte przed osobą
duchowną. Projekt wywołał jednak burzliwą dyskusję i ostre protesty środo-
wisk duchownych, co w końcu spowodowało zawieszenie prac legislacyjnych
nad prawem małżeńskim.
Zmiany nastąpiły natomiast w prawie małżeńskim majątkowym. Wprowadziła
je ustawa z 1.7.1921 r. Na jej podstawie mężatki uzyskały prawo: dyspono-
wania bez zgody męża swoim majątkiem, który nie podlegał jego zarządowi
i użytkowaniu, występowania przed sądem, zarządzania i użytkowania swoim
majątkiem na czas upadłości męża, prowadzenia przedsiębiorstwa zarobko-
wego bez zezwolenia męża oraz wyłączenia spod zarządu męża dochodów
uzyskanych z pracy, spadku, darowizn, zapisu i losu.
Część III. Prawo rzeczowe
Prawo rzeczowe w wersji jednolitej dla całego państwa nie zostało ure-
gulowane. Obowiązywały w rezultacie unormowania pochodzące z ustawo-
dawstw państw zaborczych. Zmian dokonano jedynie w zakresie: ksiąg wie-
czystych, ordynacji i majątków rodowych, odrębnej własności lokali i obrotu
nieruchomościami.
Obowiązujące w dawnym Królestwie Polskim prawo hipoteczne rozcią-
gnięto w 1932 r. na pozostałe ziemie byłego zaboru rosyjskiego. Jego nale-
żyte funkcjonowanie zależało jednak od wprowadzenia dla wszystkich nie-
ruchomości ksiąg wieczystych. W okresie międzywojennym nie udało się
Część V. Prawo zobowiązań 281
niestety tego stanu zrealizować, mimo podejmowanych w tym kierunku wy-

siłków. Dobrze funkcjonował tylko dawny niemiecki system ksiąg grunto-
wych w byłym zaborze pruskim. W praktyce z hipoteki korzystało tylko zie-
miaństwo i właściciele nieruchomości miejskich.
Część IV. Prawo spadkowe
Prawo spadkowe w okresie międzywojennym opierało się na porządku

prawnym funkcjonującym w poszczególnych zaborach. Najbardziej przesta-
rzałe rozwiązania obowiązywały w dzielnicy wschodniej, zwłaszcza w zwy-
czajach spadkowych włościan. Zawierały one liczne ograniczenia praw
spadkowych, sięgające czasów feudalnych, np. zakaz dziedziczenia przez
córki spadkodawcy. W 1934 r. większość z tych przeżytków zniesiono. Go-
spodarstwa nadal jednak dzielono na małe działki, przekazywane spadoko-
biercom jeszcze za życia rodziców. Prowadziło to do znacznego rozdrob-
nienia gospodarstw chłopskich. Nieznana była w tej dzielnicy instytucja
dożywocia. Nieco lepszy stan prawny obowiązywał w dzielnicy centralnej
i południowej, ale i tutaj zasadą było tworzenie gospodarstw karłowatych.
Najlepsze rozwiązania przyjęto w dzielnicy zachodniej, utrzymując zwyczaje
z czasów pruskich. Majątek przekazywano tutaj przeważnie w drodze testa-
mentu, istniały też zakazy podziału gospodarstw, przez przyjęcie uprzywile-
jowanej pozycji najstarszego syna.
Część V. Prawo zobowiązań
Jednolity Kodeks prawa zobowiązań z 1933 r. był największym osiągnię-

ciem polskiej myśli cywilistycznej okresu międzywojennego. Było to dzieło
nowoczesne zarówno pod względem techniki i formy legislacyjnej, jak i za-
wartych rozwiązań merytorycznych. Kodeks opierał się na dwóch funda-
mentalnych zasadach prawa zobowiązaniowego: równości stron i wolności
umów.
Za źródła zobowiązań uznawał on: umowy, jednostronne czynności
prawne oraz inne czyny i zdarzenia prawne. Zawierał liczne klauzule ge-
neralne, umożliwiające elastyczne stosowanie jego postanowień w obrocie
gospodarczym oraz przed sądami, przez zapewnienie sędziemu dużej swo-
body w ocenie sprawy, zarówno gdy chodziło o treść prawidłowo zawar-
tej umowy, jak i możliwości, w ściśle określonych przypadkach, rozwiąza-
nia umowy („dobra wiara”, „porządek publiczny”, „niesłuszna korzyść”).
W części szczegółowej kodeks normował szeroki katalog umów: kupna-

-sprzedaży, zamiany, darowizny, najmu, dzierżawy, użyczenia, pożyczki, zle-
cenia, o pracę i o dzieło, pośrednictwa, przechowania, depozytu, renty, doży-
wocia, spółki cywilnej niemającej osobowości prawnej oraz umów losowych
(zakład, gra).
Część VI. Prawo handlowe
Drugim, obok Kodeksu zobowiązań, wzorcowym dziełem polskiej dok-

tryny prawniczej był Kodeks handlowy z 1933 r. Funkcjonował on jako
prawo szczególne w powiązaniu z innymi przepisami prawa cywilnego,
głównie zobowiązaniowego.
Centralną instytucją Kodeksu handlowego było pojęcie kupca. Był
nim ten, kto we własnym imieniu prowadził przedsiębiorstwo zarobkowe,
czyli zawodowo i stale trudnił się czynnościami handlowymi. W swej istocie
prawo handlowe było więc unormowaniem zawodu kupieckiego. Opierało
się zatem na kryterium podmiotowym. Kupców podzielono na rejestro-
wych (prowadzących przedsiębiorstwo większych rozmiarów) i nierejestro-
wych (drobniejszych). Pierwsi podlegali wpisowi do prowadzonego przez
sądy rejestru handlowego, drugich obowiązek ten nie dotyczył. Kupcy reje-
strowi mogli prowadzić działalność handlową w ramach spółek.
Kodeks handlowy przewidywał istnienie spółek: akcyjnych, z ograniczoną od-
powiedzialnością, komandytowych i jawnych. Pierwsze dwie posiadały oso-
bowość prawną, dwie drugie były jej pozbawione.
Oprócz spółek do kupców rejestrowych zaliczano: przedsiębiorstwa pań-
stwowe, towarzystwa ubezpieczeń wzajemnych i spółdzielnie. Organizację
i działalność spółdzielni regulowała ustawa z 20.10.1920 r. Pod tym ter-
minem rozumiano dobrowolne zrzeszenie nieograniczonej liczby osób
o zmiennym kapitale i składzie osobowym, którego celem było prowa-
dzenie wspólnego przedsiębiorstwa dla podniesienia zarobku lub go-
spodarstw członków. Udziały członków były niezbywalne. Organami spół-
dzielni były: walne zgromadzenie, rada nadzorcza i zarząd. Spółdzielnie
łączyły się w związki rewizyjne.
Druga księga kodeksu poświęcona była czynnościom handlowym. Ure-
gulowano w niej m.in. zobowiązania wynikające ze sprzedaży handlowej,
umowy ajencyjne, komisu, ekspedycji, przewozu, składu, rachunku bieżą-
cego i spółki cichej.
Część VII. Postępowanie cywilne 283
Do Kodeksu handlowego dołączono przepisy poświęcone prawu wekslo-

wemu i czekowemu. Podobnie jak przepisy Kodeksu handlowego, poświę-
cone spółkom i rejestrom prawo wekslowe i czekowe obowiązuje do dzisiaj.
Część VII. Postępowanie cywilne
1. Postępowanie sporne. Procedurę cywilną regulował Kodeks z 1930 r.,

obowiązujący od 1.4.1933 r. Unormowano w nim postępowanie: sporne, po-
lubowne, egzekucyjne i zabezpieczające.
Postępowanie sporne oparte zostało na kilku zasadach.
Zasada Dyspozycyjność polegała na swobodnym rozporządzaniu

dyspozycyjności przez strony swoimi roszczeniami. Jej wyrazem było:
• wszczęcie postępowania tylko na wniosek strony,
• prawo do zrzeczenia się swojego roszczenia,
• uznanie roszczenia strony przeciwnej czy też
• zawarcie ugody.
Zasada Kontradyktoryjność sprowadzała się do przygotowania i gro-
kontradyktoryjności madzenia materiału procesowego przez strony, sądowi odda-
jąc jego zbadanie i wydanie rozstrzygnięcia.
Zasada prawdy Prawda formalna przejawiała się w uznaniu przez ustawę
formalnej określonych zdarzeń za prawdziwe, co sprowadzało się głów-
nie do nadania mocy wiążącej oświadczeniom stron, bez po-
trzeby ich sprawdzania.
Zasada równości Równość polegała na zagwarantowaniu równych praw
uczestnikom procesu.
Zasada jawności Jawność sprowadzała się głównie do udziału w postępowa-
niu szerokiej opinii społecznej, jednak z pewnymi ograni-
czeniami, gdy wymagały tego interesy stron procesowych,
np. ze względu na obyczajność.
Zasada ustności Ustność oznaczała konieczność przedstawiania sądowi mate-
riału procesowego w formie ustnej.
Zasada bezpośredniości Bezpośredniość wymagała osobistego zetknięcia się z tym
materiałem przez sędziego.
Zasada swobodnej Swobodna ocena dowodów dawała sędziemu możliwości
oceny dowodów samodzielnego decydowania o wiarygodności przedstawio-
nych dowodów i własnej ich ocenie.
Zasada instancyjności Instancyjność polegała na istnieniu toku instancji, czyli roz-
strzyganiu sprawy począwszy od sądu grodzkiego, przez sąd
apelacyjny, aż do Sądu Najwyższego.
Zasada formalizmu Formalizm oznaczał, że wszystkich czynności procesowych
procesowego należało dokonywać w ściśle określonej przez prawo formie.
Zasada koncentracji Koncentracja materiału nakazywała prowadzić sędziemu po-
materiału stępowanie w sposób sprawny, bez odroczeń, w celu szyb-
kiego zakończenia procesu.
Zasada rozporządzalności Rozporządzalność zakładała wszczęcie postępowania z inicja-

tywy strony w formie pozwu. Musiał on odpowiadać okre-
ślonym przez prawo wymogom formalnym. Jego istotą było
określenie przez stronę przedmiotu sporu.
Postępowanie dowodowe w sprawie przeprowadzano na rozprawie.

Głównymi środkami dowodowymi były: dokumenty, zeznania świadków,
opinie biegłych, oględziny i przesłuchania stron. Proces kończył się wyda-
niem wyroku. Wnieść można było od niego apelację do sądu II instancji,
który sprawę rozpatrywał ponownie. Natomiast sąd III instancji pełnił tylko
funkcje kasacyjne.
2. Postępowanie egzekucyjne i zabezpieczające. Postępowanie eg-

zekucyjne miało umożliwić wierzycielowi realizację roszczeń pieniężnych
przysługujących mu od dłużnika. Tytułami egzekucyjnymi były wyroki lub
inne orzeczenia sądowe, po nadaniu im przez sąd klauzuli wykonalności.
Postępowanie egzekucyjne przeprowadzane było przez sądy grodzkie
i komorników. Zajęciu podlegały: ruchomości, wierzytelności pieniężne,
nieruchomości i inne składniki majątkowe dłużnika. Spod egzekucji wyłą-
czone zostały przedmioty majątkowe zapewniające dłużnikowi minimum
egzystencji oraz zarobki poniżej 100 zł miesięcznie. Nasilenie się egzeku-
cji, zwłaszcza w okresie kryzysu gospodarczego z lat 1929–1935, zmusiło
władze państwowe do wydania przepisów moratoryjnych, wstrzymujących
m.in. eksmisję robotników z małych mieszkań, a rolników ze swoich gospo-
darstw.
Postępowanie zabezpieczające zmierzało do zapewnienia realizacji wierzytel-
ności w przyszłości. Zarządzenie o zabezpieczeniu powództwa wydawał sąd.
Rozdział III. Prawo karne materialne
i postępowanie karne
Część I. Prawo karne materialne
1. Zasady ogólne. Prawo karne w okresie międzywojennym normował

Kodeks karny z 1932 r. Opierał się on na założeniach i zasadach europejskiej
doktryny karnistycznej. Cechowała go samodzielność i oryginalność rozwią-
zań. Zastosowana w nim technika legislacyjna stała na wysokim poziomie.
Systematyka przepisów była nowoczesna, a ich język jasny i precyzyjny. Za-
łożeniami przewodnimi kodeksu były zasady:
• formalnej równości wobec prawa – przejawiała się w jednakowej odpo-
wiedzialności karnej wszystkich obywateli. Konsekwencją tego było znie-
sienie wszelkich pozostałości feudalnych różnic stanowych,
• nullum crimen, nulla poena sine lege – realizowała założenia legalizmu
w prawie karnym, wykluczając możliwość stosowania analogii. Przestęp-
stwem był tylko czyn zabroniony w ustawie, pod groźbą ściśle określonej
w niej kary,
• subiektywizmu – polegała na subiektywizacji i indywidualizacji odpowie-
dzialności karnej. Sprawca odpowiadał tylko za skutki zamierzone i prze-
widywane, czyli zawinione. Czynnikiem określającym winę sprawcy była
jego poczytalność. Wykluczały ją niedojrzałość wieku i stan psychiczny.
W związku z tym nieletni do 13. roku życia byli w ogóle nieodpowie-
dzialni, zaś nieletni między 13 a 17 rokiem odpowiedzialni warunkowo,
• humanitaryzmu – wyrażała się w określeniu celów represji karnej oraz
stosowaniu jej w granicach i środkami niezbędnymi do osiągnięcia zamie-
rzonych rezultatów kary. Kara śmierci miała charakter wyjątkowy, mając
zastosowanie tylko w 5 przypadkach, alternatywnie z karą pozbawienia
wolności. Karę więzienia stosowano elastycznie, w granicach od 6 mie-
sięcy do 15 lat. Wobec nieletnich odpowiedzialnych warunkowo orzekano
kary poprawcze i wychowawcze. Przewidziano także w zakresie kary moż-
liwości: nadzwyczajnego złagodzenia, warunkowego zawieszenia, warun-
kowego zwolnienia, rehabilitacji sędziowskiej i ustawowej oraz zatarcia
skazania i
286 Rozdział III. Prawo karne materialne i postępowanie karne
• stosowania środków zabezpieczających – jej założeniem było przenie-

sienie represji karnej z czynu na osobę sprawcy. Polegała na izolacji no-
torycznych przestępców od społeczeństwa w specjalnych zakładach, już
po odbyciu kary zasadniczej. Stosowano dwa rodzaje środków zabezpie-
czających: lecznicze dla psychicznie chorych, alkoholików, narkomanów
oraz przymusowe dla unikających pracy, recydywistów i przestępców za-
wodowych (do 5 lat z możliwością przedłużenia na dalsze okresy 5-let-
nie). Stosowanie systemu środków zabezpieczających spotkało się z kry-
tyką liberalnych środowisk prawniczych.
2. Przestępstwo. Kodeks opierał się na formalnej definicji przestępstwa.

Uznawano za nie każdy czyn zabroniony przez ustawę, obowiązującą
w momencie jego popełnienia. W kodeksie unormowano jedynie zbrodnie
i występki (dwupodział), gdyż wykroczenia uregulowano w prawie odręb-
nym (1932). Za zbrodnie uznawano przestępstwa zagrożone karą śmierci lub
pozbawienia wolności powyżej 5 lat.
Występki zagrożone były karą więzienia do 5 lat, aresztu powyżej 3 miesięcy
lub grzywną powyżej 3 tys. zł. Za wykroczenia groziły kary aresztu do 3 mie-
sięcy lub grzywny do 3 tys. zł.
3. Kara. Katalog kar charakteryzował się wyjątkową skromnością. Kary

dzieliły się na:
• zasadnicze i
• dodatkowe.
Kary • śmierci (za zamach na niepodległość państwa, zamach na prezydenta,

zasadnicze udział obywateli polskich w wojnie skierowanej przeciwko własnemu pań-
stwu, udział w działaniach zbrojnych przeciwko Polsce osób nienależących
do formacji zbrojnych nieprzyjaciela oraz zabójstwo człowieka),
• więzienia (od 6 miesięcy do 15 lat),
• aresztu (wymierzano w przedziale od 1 tygodnia do 5 lat),
• grzywny (była wymierzana w granicach od 5 do 200 tys. zł).
Kary • utrata praw obywatelskich,
dodatkowe • utrata obywatelskich praw honorowych,
• utrata prawa wykonywania zawodu,
• utrata praw rodzicielskich i opiekuńczych,
• ogłoszenie wyroku w czasopiśmie,
• przepadek przedmiotów majątkowych i narzędzi przestępstwa.
W stosunku do nieletnich między 13 a 17 rokiem życia stosowano jedynie

środki poprawcze i wychowawcze.
Część II. Postępowanie karne 287
Część II. Postępowanie karne
Procedurę karną normował nowy Kodeks postępowania karnego z 1928 r.

Wprowadzał on formę procesu mieszanego (inkwizycyjno-skargowego).
Przestępstwa ścigane były z urzędu (większość) lub z oskarżenia prywat-
nego. Proces dzielił się na dwa stadia:
• postępowanie przygotowawcze i
• rozprawę główną.
Postępowanie przygotowawcze składało się z:
• dochodzenia – miało na celu uzyskanie informacji o przestępstwie. Wsz-
czynane było na żądanie prokuratora i prowadziła je najczęściej policja,
rzadziej sam prokurator i
• śledztwa – prowadził je wyłącznie sędzia śledczy, pod nadzorem prokura-
tora. Jego zadaniem było ustalenie sprawcy i uzyskanie dowodów.
Na podstawie jego wyników prokurator sporządzał akt oskarżenia i wno-
sił go do sądu.
W trakcie postępowania przygotowawczego wobec osoby podejrzanej
o dokonanie przestępstwa mogły być zastosowane środki zapobiegawcze:
• poręczenie,
• kaucja lub
• tymczasowe aresztowanie, którego wielokrotnie nadużywano.
Rozprawa główna toczyła się na zasadach:
• skargowości,
• kontradyktoryjności,
• trójpodmiotowości (oskarżyciel – oskarżony – sędzia),
• równouprawnienia stron procesowych,
• swobodnej oceny dowodów,
• domniemania niewinności,
• osiągnięcia prawdy materialnej,
• koncentracji procesowej,
• ustności,
• jawności (z wyjątkami) oraz
• instancyjności (przewidywała od orzeczenia sądu I instancji apelację
do sądu II instancji. Wnosił ją zarówno oskarżyciel, jak i oskarżony. Mogła
ona dotyczyć: strony faktycznej, uznania winy i wymiaru kary. Sąd II in-
stancji rozpatrywał ponownie sprawę merytorycznie i mógł poprzedni
wyrok zatwierdzić lub zmienić. Od jego orzeczenia przysługiwała skarga
kasacyjna do Sądu Najwyższego. Jej wniesienie mogło być jednak oparte
wyłącznie na zarzutach obrazy prawa materialnego lub procesowego).
Rozdział IV. Prawo pracy
Część I. Stosunek pracy
Stosunek pracy zawiązywał się przez umowę o pracę. Została ona uregu-
lowana dwoma dekretami z 1928 r. o umowie o pracę robotników i umowie
o pracę pracowników umysłowych. Uporządkowały one stan prawny na te-
renie całego państwa. Poza swym zasięgiem pozostawiły jednak grupę ro-
botników rolnych. W 1933 r. umowę o pracę uregulował Kodeks zobowią-
zań. Zgodnie z nim wszystkie umowy indywidualne musiały być zgodne
z obowiązujący ustawami i układami zbiorowymi.
Umowę o pracę zawierano:
• na okres próbny,
• dla wykonania określonej pracy oraz
• na czas określony lub
• na czas nieokreślony.
Umowa wygasała po czasie, na który została zawarta, lub przez wypowie-
dzenie. Zgodnie z treścią umowy pracownik zobowiązany był do osobistego
i sumiennego wykonania pracy, zaś pracodawca do zapłacenia mu umówio-
nego wynagrodzenia, obliczanego według czasu lub wyników pracy (akord).
Część II. Układy taryfowe i regulaminy pracy
Zbiorowe układy pracy uregulowano ustawą z 1933 r. Uznawała ona

układy nie za umowę, lecz za źródło prawa. Prawo ich zawierania przysługi-
wało wyłącznie związkom zawodowym. Ich postanowienia wiązały zarówno
członków organizacji związkowych, jak i wszystkich pozostałych pracow-
ników zatrudnionych w przedsiębiorstwie objętym układem zbiorowym.
Układy posiadały moc powszechnie obowiązującą, co oznaczało niemożli-
wość wyłamania się z nich przez podpisywanie umów pracy zawierających
gorsze warunki niż przewidziane w układzie. W 1937 r. 19 układami zbioro-
wymi objętych było 2/3 ogółu pracowników.
Konieczność respektowania przepisów ustawowych i postanowień taryfo-
wych obniżyło znaczenie regulaminów pracy tworzonych przez pracodawcę
Część III. Ochrona prawna pracowników 289
i zawierających przepisy prawne, obowiązujących w określonym przedsię-

biorstwie. Istniały one jednak nadal, szczegółowo regulując wykonywanie
obowiązków pracowniczych.
Część III. Ochrona prawna pracowników
Prawo pracy w okresie międzywojennym oparte było na szeroko roz-

budowanym ustawodawstwie ochronnym. Obejmowało ono: czas pracy,
urlopy wypoczynkowe, pracę młodocianych i kobiet oraz bezpieczeństwo
i higienę pracy.
Ośmiogodzinny czas pracy i 46-godzinny tydzień pracy określony został w de-
krecie z 23.11.1918 r. Utrzymała go wydana w następnym roku ustawa o pracy
w przemyśle i handlu.
Wskazana ustawa przewidywała pracę w godzinach nadliczbowych jedy-
nie w przypadkach nadzwyczajnych lub ze względu na wyjątkowe potrzeby
konkretnego zakładu pracy. Praca ta musiała być dodatkowo opłacona.
W 1938 r. tydzień pracy przedłużono do 48 godzin, a wynagrodzenie za go-
dziny nadliczbowe zmniejszono.
Płatne urlopy wypoczynkowe wprowadzono ustawą z 1922 r. Pracow-
nikom fizycznym przysługiwało 8 dni urlopu rocznie przez pierwsze 2 lata
pracy oraz 15 dni od 3. roku zatrudnienia w tym samym zakładzie pracy.
W 1933 r. uprawnienie to ograniczono przez zaliczenie do okresu urlopu
dni wolnych od pracy, występujących w jego trakcie. Przepisy o urlopach
pracowniczych nie obejmowały drobnych zakładów rzemieślniczych zatrud-
niających mniej niż 5 pracowników. Pracownikom umysłowym przysługi-
wał pełen miesiąc urlopu.
Ochronę pracy młodocianych i kobiet normowała ustawa z 1924 r.
Dzieci do lat 15 nie mogły być zatrudniane w ogóle, zaś młodocianych
(od 15 do 18 lat) nie wolno było zatrudniać nocą i w godzinach nadliczbowych.
Na poczet pracy zaliczano im też 6 godzin nauki tygodniowo.
Kobietom ciężarnym przyznano 12-tygodniowe uprawnienie do przerwy po-
rodowej, w czasie której nie można ich było zwolnić. Matkom przysługiwało
6 dni przerw w pracy miesięcznie na opiekę nad dziećmi.
Bezpieczeństwo i higienę pracy określono w dekrecie z 1928 r. Formu-
łował on ogólny obowiązek stosowania w przedsiębiorstwach środków
ochrony zdrowia i życia pracowników oraz stworzył podstawy do wyda-
nia w tym zakresie przepisów szczegółowych. Opublikowano również listę
49 chorób zawodowych.
290 Rozdział IV. Prawo pracy
Część IV. Związki pracowników
Prawo do koalicji (zrzeszania się) regulował dekret z 8.2.1919 r. Zgodnie

z nim prawo tworzenia związków zawodowych przysługiwało pracow-
nikom najemnym na zasadzie swobody. Wymogiem działania związku
była jedynie jego rejestracja. Odmowa rejestracji, zawieszenie działalno-
ści lub rozwiązanie związku mogły nastąpić jedynie na podstawie prawo-
mocnego orzeczenia sądowego. Działalność związku poddana była tylko
kontroli inspekcji pracy. Swoboda tworzenia i działalności związków ogra-
niczona została w 1932 r., kiedy rozciągnięto na nie przepisy ustawy o stowa-
rzyszeniach. Wprowadziła ona obowiązek dostarczania na żądanie organów
administracyjnych: protokołów posiedzeń, ksiąg i innych dokumentów oraz
spisów członków. Przewidziano również możliwość zawieszenia działalności
lub rozwiązania związku ze względu na zagrożenie bezpieczeństwa, spokoju
i porządku publicznego.
Największym mankamentem ruchu związkowego było jego polityczne
i organizacyjne rozbicie (istniało ponad 300 związków, skupiających
ok. 800 tys. pracowników). W celu wzmocnienia swojej pozycji związki za-
wodowe zaczęły tworzyć centrale związkowe. Największą spośród nich był
Związek Stowarzyszeń Zawodowych w Polsce z siedzibą w Warszawie, zdo-
minowany przez Polską Partię Socjalistyczną.
DZIAŁ SIÓDMY.
USTRÓJ W OKRESIE
WŁADZY LUDOWEJ
(1944–1989)
Rozdział I. Polska Ludowa (1944–1952)
Część I. Ustrój polityczny w okresie przejmowania

władzy przez komunistów (1944–1947)
1. Budowa komunistycznego ośrodka władzy. Pod koniec 1941 r. Ko-

mintern przeszkolił w ZSRR grupę komunistów i zezwolił na odbudowanie
w Polsce partii komunistycznej. W grudniu 1941 r. w Wiązownie pod War-
szawą wylądowała grupa inicjatywna, której zadaniem było stworzenie pro-
radzieckiego ugrupowania podziemnego. Dnia 5.1.1942 r. powstała Polska
Partia Robotnicza (PPR). Na czele jej Komitetu Centralnego stanął Marceli
Nowotko. Z czasem w kierownictwie PPR doszło do rywalizacji o władzę.
W listopadzie 1942 r. Zygmunt Mołojec zastrzelił M. Nowotkę, a jego brat
Bolesław próbował przejąć funkcję I sekretarza. Reszta kierownictwa zade-
cydowała jednak o zgładzeniu braci Mołojców; w rezultacie na czele PPR
stanął Paweł Finder. Po jego śmierci, w listopadzie 1943 r., władzę przejął
Władysław Gomułka. Wtedy też PPR opublikowała deklarację programową
– „O co walczymy?”. Równolegle przystąpiono do budowy, opozycyjnej wo-
bec rządu emigracyjnego i państwa podziemnego w kraju, komunistycznej
struktury władzy. W nocy z 31.12.1943 r. na 1.1.1944 r. powstała Krajowa
Rada Narodowa (KRN). Jej przewodniczącym został Bolesław Bierut. Kra-
jowa Rada Narodowa odmówiła rządowi londyńskiemu prawa do występo-
wania w imieniu narodu, uprawniła się do wydawania dekretów i powoływa-
nia sądów ludowych, przewidywała przeprowadzenie reform społecznych,
opowiadała się za „piastowskimi” granicami na zachodzie i określeniem gra-
nicy wschodniej na drodze porozumienia z ZSRR itp. Swoją strukturę teryto-
rialną oparła na radach narodowych wojewódzkich i miejskich. Siłą zbrojną
KRN stała się nowo powołana Armia Ludowa (AL).
2. Polski Komitet Wyzwolenia Narodowego (PKWN). Zaraz po zajęciu

przez Armię Czerwoną pierwszych ziem na zachód od Bugu powstał w Mo-
skwie 21.7.1944 r. Polski Komitet Wyzwolenia Narodowego (PKWN). Jego
przewodniczącym został E. Osóbka-Morawski, a wiceprzewodniczącymi An-
drzej Witos i Wanda Wasilewska. Wraz z komunikatem powstaniu PKWN
radio moskiewskie nadało tekst Manifestu PKWN skierowanego do na-
rodu polskiego. Zgodnie z nim jedyną „legalną władzą” w Polsce była KRN,
294 Rozdział I. Polska Ludowa (1944–1952)
pełniąca rolę parlamentu. Polski Komitet Wyzwolenia Narodowego był na-

tomiast jej organem wykonawczym, czyli de facto rządem. Obydwie władze
uznały za podstawę prawną dla swojej działalności przepisy konstytucji mar-
cowej z 1921 r., co miało niedwuznacznie sugerować ich „demokratyczny”
charakter. Miała ona obowiązywać do zwołania Sejmu Ustawodawczego
i uchwalenia nowej konstytucji. Tym samym rząd emigracyjny w Londy-
nie i jego delegaturę w kraju, które działały na podstawie „bezprawnej i fa-
szystowskiej” konstytucji z kwietnia 1935 r., uznano za nielegalne. Granice
państwa określano dość mgliście, stwierdzając zwłaszcza, że „uregulowanie
granicy polsko-radzieckiej powinno nastąpić w drodze wzajemnego porozu-
mienia” powinna być ona „linią przyjaznego sąsiedztwa”. Sformułowano też
zasady tworzenia hierarchicznego systemu władzy, opartego na strukturze
rad narodowych podporządkowanych KRN: wojewódzkich, powiatowych,
miejskich i gminnych.
Dnia 26.7.1944 r. ZSRR uznał państwo polskie za suwerenne i sprzy-
mierzone, a PKWN za jego wyłączny rząd. Następnego dnia kierownic-
two PKWN zatwierdziło granicę zgodną z linią Curzona, czego zresztą nie
podano do publicznej wiadomości. Na mocy wzajemnego porozumienia
między PKWN a rządem radzieckim na obszarach położonych na zachód
od uzgodnionej granicy władzą najwyższą stało się dowództwo Armii Czer-
wonej. Na zajętych przez nią terenach od lipca 1944 r. do stycznia 1945 r.,
pomiędzy Bugiem a Wisłą, powstało pod kuratelą radziecką państwo, zwane
potocznie Polską lubelską.
Zgodnie z ustawą z 11.9.1944 r., opierającą się na wcześniejszych aktach
prawnych, najwyższym organem władzy – tymczasowym parlamentem była
KRN. Składała się ona z co najwyżej 444 członków. Do zakresu działania
KRN należało: ustawodawstwo, podejmowanie najważniejszych dla pań-
stwa decyzji, kontrola władzy wykonawczej oraz sprawowanie zwierzchnic-
twa i kontroli nad terenowymi radami narodowymi. Krajowa Rada Naro-
dowa obradowała na sesjach, które formalnie miały się odbywać co kwartał,
ale w praktyce posiedzenia były niezbyt częste. W przerwach między sesjami
wszystkie funkcje KRN, z wyjątkiem ustawodawczych wykonywało nowo
powołane Prezydium KRN. W jego skład wchodzili: przewodniczący, 2 zas
tępcy, naczelny dowódca WP i kilku członków. Ustawą z września 1944 r.
stanowisko przewodniczącego zastąpiono urzędem prezydenta KRN, któ-
remu powierzono większość funkcji prezydenta RP, według konstytucji mar-
cowej oraz uprawnienia marszałka Sejmu.
Zgodnie z Manifestem PKWN organami państwowymi miały być tere-
nowe rady narodowe. Jednak PKWN, obawiając się opanowania ich struktur
Część I. Ustrój polityczny w okresie przejmowania władzy… 295
przez zwolenników rządu emigracyjnego, odstąpił od tej koncepcji i dekre-

tem z 21.8.1944 r. powołał obok rad narodowych jednoosobowe organy ad-
ministracji rządowej – wojewodów i starostów oraz ich aparat pomocniczy
w formie urzędów wojewódzkich i starostw powiatowych. Radom zaś pozo-
stawiono jedynie funkcje przywróconego w listopadzie 1944 r. samorządu
terytorialnego.
Działalność polskiej administracji terenowej mieli wspierać radzieccy ko-
mendanci wojskowi powiatów oraz gmin miejskich i wiejskich.
3. Rząd Tymczasowy (RT) i Rząd Tymczasowy Jedności Narodowej

(RTJN). Dnia 31.12.1944 r. KRN powołała Rząd Tymczasowy RP, który za-
stąpił PKWN. Jego premierem został E. Osóbka-Morawski, zaś wicepremie-
rami W. Gomułka i Stanisław Janus. Powołanie Rządu Tymczasowego wywo-
łało na Zachodzie ostre sprzeciwy zarówno ze strony rządu londyńskiego, jak
i aliantów. Reakcją na to było jego uznanie najpierw przez ZSRR, a następnie
Czechosłowację i Jugosławię.
Istnienie dwóch rządów oraz kwestia przyszłych granic postawiły sprawę
polską na jednej z głównych pozycji podczas obrad wielkiej trójki w Jał-
cie w lutym 1945 r. Ostatecznie w sprawie przyszłej władzy postanowiono,
że na razie powstanie jeden rząd złożony z przedstawicieli: Rządu Tymcza-
sowego, demokratycznych polityków z kraju oraz działaczy emigracyjnych,
a następnie odbędą się demokratyczne wybory nadzorowane przez alian-
tów. Powołano również Komisję Dobrych Usług złożoną z przedstawicieli
wielkiej trójki, której prace nie notowały jednak żadnych postępów. W lu-
tym 1945 r. Rząd Tymczasowy przeniósł się do Warszawy, w okolicach której
ukrywało się kierownictwo Polski Podziemnej. W tym czasie rząd londyński
przeżywał ostry kryzys spowodowany decyzjami jałtańskimi, a część działa-
czy SL (Stronnictwa Ludowego), PPS-WRN (Polskiej Partii Socjalistycznej
– Wolność, Równość, Niepodległość) i SP (Stronnictwo Pracy) zaczęła się
opowiadać za podjęciem dialogu z komunistami.
Efektem tego było wyrażenie zgody na to, by przywódcy państwa pod-
ziemnego rozpoczęli rozmowy z dowództwem Armii Czerwonej, jeżeli
ta zwróci się ze stosowną propozycją. W marcu 1945 r. prowadzących ro-
kowania 16 przedstawicieli podziemia podstępnie aresztowano i wywie-
ziono do Moskwy, gdzie odbył się ich „proces”, w którym większość skazano
na kary więzienia.
Dnia 28.6.1945 r. Rząd Tymczasowy podał się do dymisji, a w jego miejsce pre-
zydent KRN powołał Rząd Tymczasowy Jedności Narodowej. Premierem został
E. Osóbka-Morawski, wicepremierami W. Gomułka i S. Mikołajczyk.
Rząd londyński zaprotestował przeciw powstaniu TRJN. Uznały go nato-

miast wszystkie główne państwa koalicji antyhitlerowskiej, wycofując popar-
cie dla rządu T. Arciszewskiego.
Nastapiło to tym samym faktyczne przejęcie w Polsce władzy przez komu-
nistów. W zaistniałej sytuacji Rada Jedności Narodowej rozwiązała się i zli-
kwidowała działalność delegatury rządu na kraj.
4. Referendum ludowe (1946). Zgodnie z postanowieniami jałtańskimi

niezwłocznie po wyłonieniu rządu miały być przeprowadzone demokra-
tyczne wybory. Zwłokę w ich zorganizowaniu komuniści tłumaczyli trwa-
jącymi migracjami i walką z podziemiem. W istocie chodziło o odwlecze-
nie terminów wyborów do czasu ugruntowania władzy. Już we wrześniu
1945 r. komuniści zaproponowali stworzenie szerokiego bloku wyborczego
wszystkich partii. Natomiast w styczniu 1946 r. ustalili, by duże partie:
PPR, PPS, PSL, i SL otrzymały po 20% mandatów, a małe – SD i SP – po 10%.
Zgoda na taki podział pozbawiłaby PSL wpływu na uchwalenie konstytucji,
stąd propozycja została odrzucona. W odpowiedzi PSL zażądało 75% miejsc
w Sejmie Ustawodawczym dla partii chłopskich, co z kolei nie zostało przy-
jęte przez PPR i PPS.
Wobec niedojścia do skutku bloku z inicjatywy PPR, doszło do uchwale-
nia 27.4.1946 r. ustawy o przeprowadzeniu referendum ludowego.
Społeczeństwo w głosowaniu powszechnym miało w nim odpowiedzieć
na 3 pytania:
1) czy jesteś za zniesieniem Senatu?
2) czy jesteś za utrwaleniem reform społeczno-gospodarczych?
3) czy chcesz granicy na Odrze i Nysie Łużyckiej?
W istocie rzeczy były to pytania drugorzędne i retoryczne, a odpowiedź
na nie miała jedynie na celu wykazanie pozornej jedności społeczeństwa, za-
ufania dla komunistów, a odwleczenie wyborów oraz zdobycie przez komu-
nistów doświadczenia.
Referendum poprzedziła zażarta kampania propagandowa. Partie rzą-
dowe opowiadały się za głosowaniem „3 x tak”, partie opozycyjne apelowały
o głosowanie „nie” w sprawie Senatu, a opozycja podziemna „3 x nie”. Refe-
rendum przeprowadzono 30.6.1946 r. Według oficjalnych wyników wzięło
w nim udział 85% uprawnionych do głosowania. Na pytanie pierwsze miało
paść 68% głosów „tak”, na drugie 77%, a na trzecie 91%. Wyniki te stanow-
czo nie odpowiadały prawdzie.
Część II. Ustrój polityczny małej konstytucji (19.2.1947 r.) 297
5. Wybory do Sejmu Ustawodawczego (1947). Po „sukcesie” odnie-

sionym w referendum partie komunistyczne 22.9.1946 r. zgodziły się na wy-
danie ustawy zawierającej ordynację wyborczą do Sejmu Ustawodawczego.
Opierała się ona na wyborach 5-przymiotnikowych. Czynne prawo wyborcze
ograniczono cenzusem 21 lat, a bierne 25 lat. Powszechność prawa wybor-
czego została częściowo ograniczona przez szeroko interpretowaną zasadę
odmawiającą wybieralności osobom, które w okresie okupacji, zajmując kie-
rownicze stanowiska w kraju lub na emigracji, przeciwdziałały walce zbrojnej
z okupantem. Przed wyborami tzw. Komisja Porozumiewawcza Stronnictw
Demokratycznych podjęła decyzję o utworzeniu bloku składającego się z:
PPR, PPS, SL i SD. Natomiast PSL i SP poszły do wyborów osobno.
Wybory do Sejmu Ustawodawczego odbyły się 19.1.1947 r.
Według oficjalnego komunikatu, na Blok Stronnictw Demokratycznych
głosowało 80% wyborców, co zapewniło mu 394 mandaty. Z kolei na SL gło-
sowało 10,3% wyborców, przez co uzyskało ono 28 mandatów, zaś na SP 5%
wyborców, co dało mu 12 mandatów. Resztę mandatów (20) rozdzieliły mię-
dzy siebie inne drobne ugrupowania, w tym katolickie (5). Wyniki te były
w oczywisty sposób sfałszowane, a „cuda nad urną” miały różną formę.
Część II. Ustrój polityczny małej konstytucji (19.2.1947 r.)
Po przeprowadzeniu wyborów samorozwiązaniu uległa KRN. Sejm Usta-

wodawczy na pierwszą sesję zwołany został 4.2.1947 r. Wtedy też wydał
ustawę konstytucyjną o wyborze prezydenta RP. Następnego dnia w tajnym
głosowaniu Sejm na urząd ten wybrał B. Bieruta, który był zresztą jedynym
kandydatem. Z kolei prezydent 6 lutego powołał nowy rząd, na czele z Józe-
fem Cyrankiewiczem. Wreszcie 14.2.1947 r., przy sprzeciwie 17 posłów, Sejm
ustawodawczy uchwalił tzw. małą konstytucję.
Składała się ona z 32 artykułów, ujętych w 9 rozdziałów, regulujących:
pozycję najwyższych organów władzy (I), Sejm Ustawodawczy (II), prezy-
denta (III), Radę Państwa (IV), rząd (V), Najwyższą Izbę Kontroli (VI), wy-
miar sprawiedliwości (VII), przepisy przejściowe (VIII) i końcowe (IX).
1. Sejm Ustawodawczy. Sejm Ustawodawczy pochodził z wyborów opartych

na 5-przymiotnikowych zasadach prawa wyborczego. Składał się z 444 posłów,
z czego 372 pochodziło z wyborów okręgowych, a 72 z listy państwowej. Jego
kadencja trwała 5 lat. Sejm pracował na sesjach zwyczajnych i nadzwyczaj-
nych. Zwoływał je, odraczał i zamykał prezydent. Organami wewnętrznymi
Sejmu byli: marszałek, 3 wicemarszałkowie, sekretarze i komisje.
Zasadniczymi kompetencjami Sejmu było: uchwalenie nowej konsty-

tucji, ustawodawstwo, wytyczenie głównych kierunków polityki państwa
i kontrola rządu. Posłowie korzystali z immunitetu obejmującego zniesie-
nie odpowiedzialności posłów za ich działalność parlamentarną oraz uza-
leżnienie pociągnięcia posła do odpowiedzialności karno-sądowej jedynie
za zgodą Sejmu.
2. Prezydent RP. Prezydenta wybierał Sejm Ustawodawczy na okres 7 lat,

przy kworum 1/3 ustawowej liczby posłów. Kandydata mogła zgłosić grupa
co najmniej 50 posłów. Wybrany zostawał ten kandydat, który uzyskał bez-
względną większość ważnie oddanych głosów. Zastępcą prezydenta był mar-
szałek Sejmu.
Prezydent posiadał następujące kompetencje: reprezentowanie państwa
na zewnątrz, zwoływanie, odraczanie i zamykanie sesji sejmowych, miano-
wanie i odwołanie członków rządu, zwierzchnictwo nad siłami zbrojnymi,
stosowanie prawa łaski oraz wydawanie rozporządzeń wykonawczych i in-
nych aktów prawnych, w celu wykonania ustaw. Prezydent był nieodpowie-
dzialny politycznie i cywilnie. Każdy jego akt musiał być kontrasygnowany
przez premiera i właściwego ministra. Ponosił natomiast odpowiedzialność
konstytucyjną za: zdradę kraju, naruszenie konstytucji lub popełnienie prze-
stępstwa kryminalnego. Pociągał go wtedy do odpowiedzialności Sejm, a są-
dził Trybunał Stanu.
3. Rada Państwa. Rada Państwa była instytucją zupełnie nową, przejętą

z ustroju ZSRR. Jej przewodniczącym był z urzędu prezydent, a ponadto w jej
skład wchodzili: marszałek Sejmu, 3 wicemarszałkowie, prezes NIK oraz
w czasie wojny naczelny dowódca WP. Na podstawie jednomyślnego wnio-
sku Rady Państwa jej skład mógł być poszerzony (od 1949 r. tylko o 3 człon-
ków). Rada Państwa usytuowana była wprawdzie w strukturze organów wła-
dzy wykonawczej, ale jej kompetencje stanowczo wykraczały poza przyznane
jej miejsce, łamiąc zasadę trójpodziału władzy.
Uprawnienia Rady Państwa obejmowały: nadzór nad radami narodo-
wymi, uprawnienia ustawodawcze (inicjatywa ustawodawcza, zatwierdza-
nie dekretów, wyrażanie zgody na ogłaszanie niektórych ustaw), nadzór nad
NIK, podejmowanie uchwał o wprowadzeniu stanu wyjątkowego i wojen-
nego oraz inne kompetencje wynikające z ustaw.
4. Rada Ministrów. Struktura, funkcje oraz stosunek rządu do prezydenta

i Sejmu zasadniczo zostały przejęte z konstytucji marcowej. Rada Ministrów
składała się z premiera i obradujących pod jego przewodnictwem ministrów,
Część II. Ustrój polityczny małej konstytucji (19.2.1947 r.) 299
powoływanych przez prezydenta. Rada Ministrów ponosiła odpowiedzial-

ność parlamentarną przed Sejmem i na jego żądanie musiała podać się so-
lidarnie do dymisji. Taką samą odpowiedzialność indywidualną ponosili
również przed Sejmem poszczególni ministrowie. Ponadto premier i mini-
strowie ponosili odpowiedzialność polityczną za akty prawne prezydenta,
które zobowiązani byli kontrasygnować. Przewidziano również konstytu-
cyjną odpowiedzialność premiera i ministrów przed Trybunałem Stanu.
5. Administracja terytorialna. W okresie funkcjonowania Sejmu Usta-

wodawczego nastąpiły istotne zmiany w organizacji aparatu państwowego.
Ustawą z marca 1950 r. zniesione zostały: organy administracji rządowej
(wojewodowie, starostowie), organy administracji samorządowej (wydziały
wojewódzkie i powiatowe oraz zarządy miejskie i gminne, w tym również
stanowiska burmistrzów i prezydentów miast oraz wójtów) oraz wiele urzę-
dów administracji niezespolonej (szkolnej, finansowej, pracy). Wtedy też
do utworzonych w poprzednich latach 14 województw dodano 3 nowe.
Całość kompetencji tych organów przekazano w ręce rad narodowych:
wojewódzkich, miejskich, dzielnicowych większych miast, powiatowych
i gminnych oraz ich organów wykonawczych – prezydiów. W praktyce ich
znaczenie było niewielkie.
6. Wymiar sprawiedliwości. W lipcu 1950 r., dwoma ustawami o ustroju

sądów powszechnych oraz prokuraturze, w istotny sposób zmieniono do-
tychczas istniejący wymiar sprawiedliwości. Zniesiono sądy: grodzkie, okrę-
gowe i apelacyjne, a w ich miejsce powołano sądy: powiatowe i wojewódzkie.
Przed sądami I instancji zarówno w sprawach karnych, jak i cywilnych wpro-
wadzono udział ławników. Natomiast prokuratura, podległa dotychczas mi-
nistrowi sprawiedliwości, została wyodrębniona w osobny pion. Na jej czele
stał prokurator generalny, nadzorowany przez Radę Państwa. Hierarchicznie
podporządkowani mu byli prokuratorzy wojewódzcy i powiatowi.
Tym samym ustrój wymiaru sprawiedliwości dostosowano do zasad obo-
wiązujących w ZSRR.
7. Prawa i obowiązki obywateli. Prawa i obowiązki obywateli zawarte

były nie w małej konstytucji, lecz w deklaracji Sejmu Ustawodawczego
z 22.2.1947 r., co już samo w sobie pomniejszało ich znaczenie. Formalnie
deklaracja zapowiadała przyznanie większości praw i wolności znanych
z konstytucji marcowej, z zastrzeżeniem jednak, że nie mogą być one wyko-
rzystywane do walki z „demokratycznym” ustrojem państwa.
W praktyce były one fikcją, a praktyka rządów komunistycznych była jed-
nym ciągiem ich łamania.
Rozdział II. Polska Rzeczpospolita
Ludowa (1952–1989)
Część I. Konstytucja z 22.7.1952 r.
Dnia 22.7.1952 r. jednomyślnie uchwalono Konstytucję Polskiej Rzeczy-

pospolitej Ludowej, zwaną również konstytucją lipcową.
Treść konstytucji została usystematyzowana według wzorca przyjętego
w konstytucji ZSRR z 1936 r. Decydujący wpływ na jej kształt miało przede
wszystkim Biuro Polityczne Komitetu Centralnego PZPR, które powołało dla
jej opracowania dwie 7-osobowe komisje partyjne (roboczą i ideologiczną),
a następnie samo zadecydowało o podstawach ustroju państwa. W rezulta-
cie działalność Komisji Konstytucyjnej miała charakter iluzoryczny, zaś ona
sama odbyła zaledwie 4 posiedzenia plenarne, które miały upozorować „de-
mokratyczny” sposób uchwalenia konstytucji. Podobnie fasadowa była ogól-
nonarodowa dyskusja z udziałem 11 mln osób, w której propaganda przed-
stawiała projekt jako „Wielką Kartę Osiągnięć Narodu”.
Konstytucja składała się ze wstępu i 10 rozdziałów, a od 13.12.1957 r. – 11.
Konstytucja lipcowa oparła ustrój PRL na następujących zasadach prze-
wodnich: ustroju republikańskim, suwerenności ludu pracującego miast
i wsi, socjalistycznym rozwoju państwa, sojuszu robotniczo-chłopskim i kie-
rowniczej w nim roli klasy robotniczej, przewodniej roli PZPR, internacjo-
nalizmie proletariackim, przedstawicielskiej formie sprawowania władzy
przez lud pracujący itp.
Konstytucja lipcowa odrzucała tradycyjny trójpodział władzy. W to miejsce
wprowadzała koncepcję jednolitości władzy państwowej i budowy aparatu
państwowego w oparciu o zasadę tzw. centralizmu demokratycznego.
W związku z powyższym organy państwowe podzielono na cztery grupy:
władzy państwowej, administracji, sądowe i prokuratorskie, a od 1957 r.
jeszcze kontroli państwowej. Organami władzy państwowej były Sejm i Rada
Państwa, jako organy naczelne, oraz rady narodowe, jako organy terenowe.
Część II. Naczelne organy władzy państwowej 301
Część II. Naczelne organy władzy państwowej
1. Sejm. Najwyższym organem władzy państwowej był jednoizbowy Sejm.

Początkowo składał się on z 444 posłów, potem nie miał stałego składu (1 po-
seł przypadał na 60 tys. mieszkańców), wreszcie od 1960 r. liczył 460 posłów.
Kadencja Sejmu trwała 4 lata. Posłów wyłaniano w wyborach 4-przymiot-
nikowych (powszechnych, bezpośrednich, równych i tajnych). Czynne prawo
wyborcze przysługiwało po ukończeniu 18 lat, a bierne – 21 lat. Zawarte
w ordynacji wyborczej z 1952 r. zasady prawa wyborczego stwarzały jednak
tylko pozory demokracji. Już bowiem w 1952 r. na potrzeby wyborów powo-
łano Front Narodowy. Weszły do niego: partie – PZPR, ZSL (Zjednoczone
Stronnictwo Ludowe), SD (Stronnictwo Demokratyczne), związki zawodowe
i spółdzielcze oraz inne organizacje (np. Związek Młodzieży Polskiej, Liga
Kobiet). Wszystkie one tworzyły wspólną dla okręgu listę wyborczą, ustalaną
pod dyktando PZPR. Umieszczano na niej tylu kandydatów, ile było do ob-
sadzenia w danym okręgu mandatów poselskich. Wyborcy głosowali na całą
listę, bez możliwości skreśleń.
Sejm pełnił funkcje:
• ustrojodawcze (zmiana konstytucji),
• ustawodawcze (uchwalanie ustaw inicjowanych przez Radę Państwa, rząd
i posłów),
• kreacyjne (powoływanie innych organów naczelnych, np. Rady Państwa,
rządu, prezesa NIK),
• kontrolne (bezpośrednie w stosunku do Rady Państwa, rządu i NIK, po-
średnie, np. przez prokuraturę, oraz ogólne poprzez interpelacje i zapyta-
nia poselskie),
• ustalania linii polityki państwa (np. budżet, uchwała o stanie wojny) oraz
• wewnątrzorganizacyjne.
2. Rada Państwa. Radę Państwa powoływał Sejm na swym pierwszym po-

siedzeniu na okres 4 lat. W jej skład wchodzili: przewodniczący, 4 zastępcy,
sekretarz i członkowie (początkowo 9, a od 1961 r. – 11), którzy powoływani
byli wyłącznie z grona posłów. Członkowie Rady Państwa nie mogli piasto-
wać stanowisk w rządzie. Rada działała na zasadzie kolegialności, obradując
na posiedzeniach plenarnych i w stałych komisjach będących jej wewnętrz-
nymi organami pomocniczymi, których zadaniem było przygotowanie mate-
riałów i wniosków pod obrady plenarne.
302 Rozdział II. Polska Rzeczpospolita Ludowa (1952–1989)
Kompetencje Rady Państwa obejmowały cztery grupy uprawnień.
Naczelny Stanowiła prawo w formie dekretów z mocą ustawy i uchwał normatyw-

organ władzy nych oraz dokonywała jego wykładni, powoływała inne naczelne organy
państwowej władzy (np. dokonywała zmian w rządzie między sesjami Sejmu), czu-
wała nad zgodnością prawa z konstytucją, wreszcie sprawowała nadzór
zwierzchni nad radami narodowymi.
Organ Powoływała marszałka-seniora, wyrażała zgodę na pociągnięcie posłów
uzupełniający do odpowiedzialności karno-skarbowej między sesjami Sejmu oraz zwo-
sejm ływała Sejm na sesje.
Funkcja Reprezentowała państwo na zewnątrz, mianowała i odwoływała przed-
kolegialnej stawicieli dyplomatycznych w innych państwach, przyjmowała przedsta-
głowy państwa wicieli obcych państw, ratyfikowała i wypowiadała umowy międzynaro-
dowe, stosowała prawo łaski, nadawała ordery i tytuły itp.
Inne Wiele uprawnień szczegółowych o charakterze administracyjnym i wy-
konawczym, np. mianowanie generałów i profesorów, wprowadzenie
stanu wojennego.
Część III. Najwyższa Izba Kontroli (NIK)
W 1944 r. przy Prezydium KRN utworzono Biuro Kontroli. Na jego czele

stał dyrektor. Dzieliło się na departamenty i wydziały. W 1949 r. Biuro znie-
siono, tworząc Najwyższą Izbę Kontroli z prezesem na czele, 3 wicepreze-
sami i Kolegium. W terenie utworzono 14 delegatur. Konstytucja lipcowa
nie zawierała żadnych postanowień w sprawie specjalnego organu kon-
troli państwowej, zrywając z dotychczas ukształtowaną tradycją. Ustawą
z 22.11.1952 r. powołano jednak Ministerstwo Kontroli Państwowej jako
organ rządu. Sytuację zmieniono 13.12.1957 r. ustawą o zmianie konstytucji,
wprowadzającą do niej zapis o NIK, ustawą zwykłą o NIK i uchwałą o trybie
przedkładania Sejmowi sprawozdań i zlecania przez Sejm zadań NIK. Izba
stała się w ten sposób organem kontrolnym Sejmu, jemu wyłącznie podpo-
rządkowanym.
Po nowelizacji konstytucji w lutym 1976 r. i przyjęciu nowej ustawy
o NIK Izbę ponownie podporządkowano premierowi, na którego wniosek
(w porozumieniu z Przewodniczącym Rady Państwa) Sejm powoływał pre-
zesa NIK. Ostatecznie ustawą z 1980 r. NIK ponownie podporządkowano
Sejmowi. Prezes NIK stał się odtąd jej samodzielnym kierownikiem, odpo-
wiadającym za jej działalność jednoosobowo.
Część IV. Naczelne organy administracji państwowej… 303
Do zakresu kompetencji NIK należała kontrola działalności: organów

administracji rządowej, państwowych osób prawnych i innych państwowych
jednostek administracyjnych, organów samorządu terytorialnego, komu-
nalnych jednostek organizacyjnych czy też wszystkich organizacji, przed-
siębiorstw jednostek wykonujących zadania zlecone lub powierzone przez
państwo, na jego rzecz, z udziałem jego mienia lub wynikających z innych
związków.
Obok kontroli państwowej sprawowanej przez NIK, administracja pod-
legała dodatkowo kontroli: parlamentarnej, sądowej z Trybunałem Konsty-
tucyjnym na czele, prokuratorskiej, wewnętrznej oraz Rzecznika Praw Oby-
watelskich.
Część IV. Naczelne organy administracji państwowej

– Rada Ministrów
Naczelnym organem wykonawczym i zarządzającym władzy państwowej

była Rada Ministrów. W jej skład wchodzili: prezes (premier) jako przewod-
niczący, wiceprezesi (wicepremierzy), ministrowie, przewodniczący okre-
ślonych w ustawie komisji i komitetów sprawujących funkcje naczelnych
organów administracji państwowej oraz przejściowo prezes NIK. Liczba
członków rządu nie była ustawowo określona, ale wykazywała wyraźną ten-
dencję do biurokratycznego przerostu, przez co jego funkcjonowanie nastrę-
czało poważne trudności (np. w 1953 r. rząd składał się z premiera, 9 wice-
premierów i 38 szefów resortów, zaś w 1977 r. z premiera, 8 wicepremierów
i 27 ministrów oraz przewodniczących komitetów). Ministerstwa dzieliły się
na: zespoły, departamenty i równorzędne im biura oraz wydziały.
Rząd, jak też premiera, a na jego wniosek poszczególnych jego członków
powoływał i odwoływał Sejm lub, w okresie między jego sesjami, Rada Pań-
stwa. Członkowie rządu ponosili odpowiedzialność parlamentarną, mogąc
być przez Sejm odwołani na podstawie uchwalonego wotum nieufności za-
równo w odniesieniu do całej Rady Ministrów, jak i poszczególnych osób.
Nie przewidywano natomiast ich odpowiedzialności konstytucyjnej.
Kompetencje Rady Ministrów sprowadzały się do 3 grup uprawnień.
Pierwszą stanowiły kompetencje ściśle związane z działalnością Sejmu
i częściowo Rady Państwa. Można do nich zaliczyć: inicjatywę ustawo-
dawczą, składanie sprawozdań ze swej działalności przed Sejmem, zwłasz-
cza w dziedzinie budżetu, podejmowanie uchwał o narodowych planach
społeczno-gospodarczych itp. Drugą można określić jako kompetencje

kierowniczo-koordynacyjne w stosunku do innych organów administracji
państwowej. Trzecią tworzyły kompetencje o charakterze wykonawczym
w stosunku do aktów naczelnych organów władzy państwowej, polegające
na realizacji ustaw i uchwał Sejmu oraz dekretów i uchwał Rady Państwa,
w przedmiocie ochrony porządku publicznego, interesów państwa, praw
obywateli itp.
Część V. Terenowe organy władzy i administracji

państwowej
Zgodnie z konstytucją terenowymi organami władzy państwowej, a jed-

nocześnie samorządu terytorialnego, były rady narodowe. Rady funkcjo-
nowały na wszystkich szczeblach podziału administracyjnego: gromadzkim
(od 1972 r. gminnym), powiatowym (do 1975 r.), dzielnicowym, miejskim
i wojewódzkim.
Od 1975 r. wyróżnić można było dwa stopnie rad, przy czym pierwszy
stanowiły rady: miejskie, gminne, wspólne dla miast i gmin oraz dzielnicowe
w większych miastach, a drugi – rady wojewódzkie oraz rady narodowe dla
Warszawy, Łodzi, Krakowa i Wrocławia, gdzie istniała rada wspólna dla wo-
jewództwa i miasta stopnia wojewódzkiego.
Rady narodowe, jako organy pochodzące z wyborów powszechnych, były
organami kadencyjnymi. Zgodnie z konstytucją kadencja rad trwała 3 lata,
później przedłużono ją do 4 lat (1963), a od 1976 r. przyjęto zasadę, że ka-
dencję rad określa ustawa.
Do zadań rad narodowych należało:
• kierowanie całokształtem rozwoju społeczno-gospodarczego i kultural-
nego,
• zaspokajanie potrzeb ludności w zakresie zaopatrzenia i usług,
• rozbudowa instytucji komunalnych, oświatowych, kulturalnych, sanitar-
nych i sportowych,
• utrzymanie porządku publicznego itp.
Na czele rady narodowej stało jej prezydium. W latach 1944–1950 pre-
zydium było organem wyłonionym przez rady spośród ich członków.
Obok prezydium działały jeszcze, jako organy wykonawcze rad w dziedzi-
nie spraw samorządowych, wydziały powiatowe lub wojewódzkie oraz sta-
rostowie lub wojewodowie jako ich przewodniczący. W miastach i gminach
Część VI. Wymiar sprawiedliwości 305
odpowiednikiem wydziałów były zarządy miejskie i gminne z prezydentami,

burmistrzami i wójtami. W latach 1950–1958 prezydium rady narodowej
stało się już wyłącznym organem wykonawczym w sprawach zarządu ogól-
nego. W imieniu prezydium administrację wykonywały wydziały, które były
jedynie jego aparatem. Ustawą z 1958 r. wydziały przekształcono w samo-
istne organy administracyjne, a prezydium sprawowało wobec nich funkcję
koordynacyjną.
W ramach reform z lat 1972, 1973 i 1975 ustrój ten zmieniono, tworząc
nowe terenowe organy administracji państwowej, będące jednocześnie orga-
nami wykonawczymi i zarządzającymi rad narodowych.
Jednostka podziału Organ administracji państwowej

Województwo wojewodowie
Województwo miejskie prezydenci miast (Warszawa, Kraków, Łódź)
Województwo wrocławskie i miasto Wrocław wojewoda
W miastach liczących powyżej 50 tys. miesz- prezydenci miast

kańców oraz w miastach będących siedzibami
wojewódzkich rad narodowych
Pozostałe miasta naczelnicy miast
Dzielnice miast naczelnicy dzielnic
Gminy naczelnicy gmin
Miasta i gminy, w których działały wspólne naczelnicy miast i gmin

rady narodowe
Część VI. Wymiar sprawiedliwości
1. Sądownictwo
a. Sądy powszechne. Organizacja sądów powszechnych była dostosowana
do podziału administracyjnego państwa. W związku z tym wyróżnić można
sądy:
• powiatowe (od 1975 r. rejonowe),
• wojewódzkie,
• apelacyjne (od 13.7.1990 r., a więc już po upadku PRL).
Rodzaj sądu Kompetencje

Sądy Rozpoznawały przede wszystkim sprawy w I instancji.
powiatowe Do ich kompetencji należało także: udzielanie pomocy prawnej, przepro-
wadzanie postępowania egzekucyjnego w sprawach cywilnych, kontrolo-
wanie działalności sądów społecznych, nadzorowanie wyborów, prowadze-
nie ksiąg wieczystych, rejestrów handlowych itp.
Sądy Tworzono dla każdego województwa w mieście będącym jego stolicą.
wojewódzkie Od tej zasady były jednak wyjątki, gdyż niektóre sądy wojewódzkie miały
swoje siedziby w innych miastach województwa lub niektóre wojewódz-
twa miały swoje sądy w stolicach województw ościennych. Sądy woje-
wódzkie orzekały zarówno w I (ważniejsze sprawy przekazane na mocy
ustawy), jak i w II instancji, w ramach środków odwoławczych od orzeczeń
sądów I instancji.
Do kompetencji sądów wojewódzkich należało ponadto: sprawowanie
nadzoru judykacyjnego nad sądami powiatowymi, rozpatrywanie żądań
o odszkodowanie za niesłuszne skazanie lub oskarżenie, orzekanie poza
tokiem instancji o nieważności orzeczeń sądu I instancji w sprawie karnej,
wydanych z obrazą przepisów o właściwości sądu, wydawanie opinii o eks-
tradycji przestępców itp.
Sąd Naczelny organ sądowy, sprawujący nadzór nad działalnością zarówno
Najwyższy sądów powszechnych, jak i szczególnych. Podporządkowany był Radzie
Państwa, która: powoływała i odwoływała jego członków na okres 5 lat,
uchwalała regulamin, rozpatrywała sprawozdania pierwszego prezesa oraz
uchwalała dla niego wytyczne. Sąd Najwyższy dzielił się na 4 izby: karną,
cywilną, pracy i ubezpieczeń społecznych oraz wojskową.
Do kompetencji Sądu Najwyższego należało: rozpoznawanie środków od-
woławczych od orzeczeń wydanych w I instancji przez sądy wojewódzkie
(do 1990 r.), rozpoznawanie rewizji nadzwyczajnych, ustalanie wytycznych
wymiaru sprawiedliwości i praktyki sądowej, rozpatrywanie spraw przeka-
zanych do jego właściwości przez stosowne przepisy itd.
b. Sądy szczególne. Sądy szczególne działały poza strukturą sądów po-

wszechnych. Były to sądy:
• wojskowe,
• pracy i ubezpieczeń społecznych oraz
• rozpatrujące sprawy ze stosunków publicznoprawnych:
– Naczelny Sąd Administracyjny,
– Trybunał Konstytucyjny i
– Trybunał Stanu.
c. Sądy społeczne. Sądy społeczne były specyficzną instytucją sądow-
nictwa socjalistycznego. Działały w formie sądów społecznych w zakładach
pracy oraz społecznych komisji pojednawczych. Pierwsze z nich znajdowały
się pod opieką związków zawodowych, a drugie rad narodowych, które
współdziałały w tym zakresie najpierw z komitetami Frontu Jedności Narodu,
Część VI. Wymiar sprawiedliwości 307
a od 1983 r. – Patriotycznego Ruchu Odrodzenia Narodowego (PRON).

Członków sądów wybierano w zakładach pracy, a komisji pojednawczych
w komitetach FJN lub PRON. Rozpatrywały one głównie sprawy o narusze-
nie zasad współżycia i ładu społecznego, np. zakłócanie porządku publicz-
nego oraz spory sąsiedzkie, rodzinne i pracownicze itd. Sądy społeczne nie
wymierzały kar, lecz stosowały środki oddziaływania w rodzaju: upomnień,
nagan, przeprosin, wpłacenia określonej kwoty na cele społeczne itp.
2. Inne organy wymiaru sprawiedliwości
Prokuratura Początkowo zorganizowana była na zasadach przedwojennych. Gruntowną

jej reformę przeprowadzono ustawą z 1950 r. Na jej podstawie prokuraturę
wydzielono z resortu wymiaru sprawiedliwości. Nową ustawę o prokuraturze
uchwalono w 1967 r., a kolejną – w 1985 r. Zgodnie z nią straciła ona status
odrębnego pionu organów i została włączona do struktury wymiaru spra-
wiedliwości. Kierował nią odtąd Prokurator Generalny, którym był z urzędu
Minister Sprawiedliwości. Prokurator Generalny mianował i odwoływał pro-
kuratorów niższego szczebla. Zadaniem prokuratury było strzeżenie prawo-
rządności, ściganie przestępstw, nadzór nad działalnością innych organów
ścigających przestępstwa itp.
Notariat Ustrój notariatu regulowało przede wszystkim przedwojenne prawo o nota-
riacie z 1933 r., znowelizowane w 1951 r., a ostatecznie w latach 1989 i 1991.
W tych ostatnich unormowaniach odeszło się od traktowania notariatu jako
państwowego organu powszechnej pomocy prawnej, a powrócono do poj-
mowania notariusza jako „osoby zaufania publicznego”. Notariat stanowi od-
tąd samorządową korporację zawodową. Jego jednostkami organizacyjnymi
są izby notarialne i Krajowa Rada Notarialna w Warszawie.
Adwokatura Zasadniczej reformy przedwojennej adwokatury dokonano ustawą
z czerwca 1950 r. i kontynuowano w latach 1956 i 1958, ale najważniejszą
ustawę, określającą zadania i organizację adwokatury, wydano ostatecznie
w grudniu 1963 r. Zgodnie z nią podstawową jednostką organizacyjną adwo-
katury był zespół adwokacki. Działalnością adwokatury kierowały: Naczelna
Rada Adwokacka, Wyższa Komisja Dyscyplinarna, Komisja Rewizyjna oraz
organy wojewódzkie izb adwokackich i zespołów. Wprowadzone tą ustawą
przepisy, mimo licznych nowelizacji, utrzymały się zasadniczo w całym okre-
sie PRL. Traktowały one adwokaturę jako organ uspołecznionej pomocy
prawnej dla obywateli i ich organizacji, zorganizowany na zasadach samo-
rządu zawodowego.
Radcowie Obsługa prawna jednostek uspołecznionych uregulowana została w ustawo-
prawni dawstwie z lat 1961–1962. Zgodnie z nim powierzono ją radcom prawnym
i referentom prawnym, tj. stałym pracownikom przedsiębiorstw o specjal-
nych kwalifikacjach fachowych.
Część VII. Prawa, wolności i obowiązki obywatelskie
Konstytucja lipcowa formalnie zawierała szeroki katalog praw i wolności

obywatelskich. Dają się one podzielić na cztery grupy:
• prawa polityczne – obejmowały: bierne i czynne prawo wyborcze, prawo
zrzeszania się oraz występowania do władz państwowych ze skargami
i zażaleniami,
• prawa socjalne – gwarantowały prawo do: pracy, wypoczynku, ochrony
zdrowia, pomocy w razie choroby i niezdolności do pracy, opieki nad ro-
dziną, małżeństwem i młodzieżą oraz własności indywidualnej i osobistej,
• prawa kulturalno-oświatowe – obejmowały prawo do: nauki, swobod-
nych badań naukowych, korzystania z dziedzictwa kultury i
• wolności obywatelskie – nietykalność i bezpieczeństwo osobiste, niena-
ruszalność mieszkania, nienaruszalność tajemnicy korespondencji, niety-
kalność mienia, wolność sumienia i wyznania, wolność słowa i druku oraz
wolność zgromadzeń.
Natomiast podstawowe obowiązki obywateli można było podzielić na
3 grupy:
• przestrzeganie obowiązujących w państwie norm prawnych,
• umacnianie gospodarki socjalistycznej oraz
• obronę ojczyzny i służbę wojskową.
W 1987 r. utworzono instytucję Rzecznika Praw Obywatelskich.
Do jego zadań należy m.in. stanie na straży praw i wolności obywatelskich
oraz badanie, czy wskutek działania lub zaniechania organów, organizacji
i instytucji nie doszło do naruszenia prawa, zasad współżycia społecznego
i sprawiedliwości społecznej. Rzecznik podejmuje działania na wniosek:
obywateli, organizacji społecznych, organów samorządowych i z własnej ini-
cjatywy. Podejmując sprawę, rzecznik może ją prowadzić samodzielnie lub
zlecić jej zbadanie właściwym organom.
DZIAŁ ÓSMY.
PRAWO W OKRESIE
WŁADZY LUDOWEJ
(PO 1944 R.)
Część I. Zagadnienia ogólne
Po 1945 r. system prawa polskiego znalazł się w strefie wpływów prawa ra-
dzieckiego. Przepisy poddane zostały oddziaływaniu wzorców prawa socja-
listycznego. Otworzyło to całkowicie nowy etap w dziejach polskiego prawa
sądowego. Rozpoczęło się stopniowe obalanie istniejącego porządku praw-
nego. Wybrano na szczęście drogę powolnego wypierania dawnych norm
i konstrukcji prawnych oraz dostosowywania istniejących instytucji i form
do nowych treści prawa socjalistycznego. Odrzucono natomiast metodę cał-
kowitego zerwania z poprzednim systemem prawnym i zastąpienia go no-
wym – socjalistycznym, stworzonym od podstaw. Pozwoliło to na ograni-
czoną realizację zasady ciągłości prawa.
Część II. Prawo cywilne i postępowanie cywilne
1. Zmiany własnościowe. Zmiany własnościowe, dostosowane do po-

trzeb ustroju władzy ludowej, zapoczątkowano w rolnictwie. Dekretem
z 6.9.1944 r. o przeprowadzeniu reformy rolnej oraz uzupełniającym go de-
kretem z 24.8.1945 r. o wpisywaniu do ksiąg hipotecznych prawa własności
nieruchomości przejętych na cele reformy rolnej dokonano konfiskaty więk-
szej prywatnej własności ziemskiej. W związku z tymi aktami prawnymi
pozostawały: dekret z 12.12.1944 r. o przejęciu niektórych lasów na własność
Skarbu Państwa, przewidujący upaństwowienie większości lasów prywat-
nych; dekret z 26.10.1945 r. o własności i użytkowaniu gruntów na obszarze
miasta stołecznego Warszawy, zgodnie z którym wszelkie grunty na obszarze
miasta przechodziły na własność gminy, oraz dekret z 21.12.1945 r. o pu-
blicznej gospodarce lokalami i kontroli najmu, którym ograniczono prawo
własności domów mieszkalnych i wprowadzono publiczną gospodarkę lo-
kalami w Warszawie i 6 innych największych miastach polskich. Publiczna
gospodarka lokalami polegała na: pozbawieniu właścicieli prawa dyspono-
wania mieszkaniami, przydzielaniu ich przez władze kwaterunkowe wyzna-
czonym osobom, zarządzeniu przerabiania dużych mieszkań na mniejsze,
regulowaniu stosunków najmu itp.
Obowiązki wykonywania przez właścicieli zawartych w tych aktach praw-

nych przepisów zagrożone były rygorem utraty prawa własności (wy-
właszczeniem). Dokonywano tego na podstawie dekretu o przymusowym
zagospodarowaniu użytków rolnych z 30.3.1945 r. i planowanym zagospoda-
rowaniu przestrzennym kraju z 2.4.1946 r.
Pozbawienie własności przedsiębiorstw przemysłowych odbyło się
na mocy ustawy Krajowej Rady Narodowej z 3.1.1946 r. o przejęciu na wła-
sność państwa podstawowych gałęzi gospodarki narodowej. Bez odszko-
dowania przejęto przedsiębiorstwa należące do Rzeszy Niemieckiej, byłego
Wolnego Miasta Gdańska i ich obywateli, a za odszkodowaniem – przedsię-
biorstwa należące do obywateli polskich, zatrudniające ponad 50 robotni-
ków na jedną zmianę. Tryb przejmowania tych przedsiębiorstw określono
jednak dopiero rozporządzeniami Rady Ministrów w latach 1946–1947. Do-
puszczono się przy tym wielu naruszeń prawa.
2. Unifikacja prawa cywilnego. W okresie międzywojennym prawo cy-

wilne zostało zunifikowane tylko częściowo. Wydane wtedy podstawowe akty
prawne, regulujące obrót gospodarczy (Kodeks zobowiązań z 1933 r. i Ko-
deks handlowy z 1934 r.), zachowały moc obowiązującą aż do wejścia w ży-
cie Kodeksu cywilnego z 1964 r., będąc przydatne również w okresie władzy
ludowej. Pozostałych działów prawa cywilnego w okresie międzywojennym
nie zunifikowano. Obowiązywały w nich nadal przepisy prawne pochodzące
z okresu rozbiorów, zawarte w kodyfikacjach byłych państw zaborczych.
W takiej sytuacji Tymczasowy Rząd Jedności Narodowej w czerwcu 1945 r.
podjął niezwykle słuszną i doniosłą decyzję o przeprowadzeniu unifikacji
prawa cywilnego. Wykonano ją, wydając dekrety normujące:
• prawo osobowe z 29.8.1945 r. wraz z prawem o aktach stanu cywilnego
z 15.9.1945 r.,
• prawo małżeńskie z 25.9.1945 r.,
• prawo rodzinne z 22.1.1946 r.,
• prawo opiekuńcze z 14.5.1946 r.,
• prawo małżeńskie majątkowe z 29.5.1946 r.,
• prawo spadkowe z 8.10.1946 r.,
• prawo rzeczowe z 11.10.1946 r.,
• prawo o księgach wieczystych z 11.10.1946 r.,
• przepisy ogólne prawa cywilnego z 12.10.1946 r.
Część II. Prawo cywilne i postępowanie cywilne 313
Unifikacja prawa opierała się zasadniczo na materiałach pozostawionych

przez Komisję Kodyfikacyjną II Rzeczypospolitej. Była istotnym osiągnię-
ciem likwidującym partykularyzm prawny i inicjującym kolejne reformy
prawa w następnych latach. Jej pierwszym rezultatem było wydanie nowego
Kodeksu prawa rodzinnego z 27.6.1950 r. oraz nowych przepisów ogólnych
prawa cywilnego z 18.7.1950 r.
3. Kodyfikacja prawa cywilnego. W 1956 r. powołana została przez pre-

miera Komisja Kodyfikacyjna, funkcjonująca przy ministrze sprawiedliwo-
ści. Jej zadaniem była kodyfikacja prawa cywilnego i dostosowanie go do wa-
runków gospodarki socjalistycznej. W latach 1964–1965 wydano następujące
akty prawne:
• Kodeks cywilny z 23.4.1964 r., na którego zawartość składały się 4 części,
zwane księgami: ogólna (I), własność i inne prawa rzeczowe (II), zobowią-
zania (III) i spadki (IV), łącznie 1088 artykułów,
• Przepisy Wprowadzające Kodeks cywilny z 23.4.1964 r.,
• Kodeks rodzinny i opiekuńczy z 25.2.1964 r., który dzielił się na 3 tytuły:
małżeństwo (I), pokrewieństwo (II) oraz opieka i kuratela (III), liczące
184 artykuły,
• Przepisy Wprowadzające Kodeks rodzinny i opiekuńczy z 25.2.1964 r.,
• Kodeks postępowania cywilnego z 17.11.1964 r., podzielony na 3 części:
przy czym część pierwsza normowała – postępowanie rozpoznawcze i pro-
ces (ks. I), postępowanie nieprocesowe (ks. II), sąd polubowny (ks. III),
część druga – postępowanie zabezpieczające (ks. I) i postępowanie egze-
kucyjne (ks. II), zaś część trzecia – międzynarodowe postępowanie cywilne
(jurysdykcję krajową – ks. I, postępowanie – ks. II oraz orzeczenia sądów
zagranicznych i ugody zawarte przed tymi sądami – ks. III),
• Przepisy Wprowadzające Kodeks postępowania cywilnego z 14.11.1964 r.,
• Prawo prywatne międzynarodowe z 12.11.1965 r.
Przepisy wprowadzające zawierały: postanowienia o dacie wejścia wymie-
nionych kodeksów w życie, co nastąpiło z dniem 1.1.1965 r., wyliczenie tych
przepisów, które traciły moc prawną i tych, które ją nadal utrzymały, zmiany
w przepisach wydanych uprzednio i nadal obowiązujących oraz ustalenia,
w jakich przypadkach należy stosować prawo uprzednio obowiązujące.
Część III. Prawo karne materialne

Ochrona podstaw ustroju państwa była najważniejszym zadaniem nowo

tworzonego systemu prawa. W zakresie tym wydano wiele niezwykle istot-
nych aktów prawnych, z których najważniejszymi były dekrety o:
• Kodeksie karnym Wojska Polskiego z 13.9.1944 r., ustanawiającym od-
powiedzialność karną wojskowych za dokonane przez nich przestęp-
stwa, na podstawie którego uchylono stosowne przepisy Kodeksu karnego
z 1932 r., poddając odpowiedzialności przed sądami wojskowymi również
czyny skierowane przeciwko ustrojowi, a popełniane przez osoby cywilne,
co przekazano sądom powszechnym dopiero w 1955 r.,
• przestępstwach szczególnie niebezpiecznych w okresie odbudowy pań-
stwa z 13.6.1946 r., tzw. mały kodeks karny, który zastąpił wcześniejsze
dekrety z 30.10.1944 r. i 16.11.1945 r., wprowadzający odpowiedzialność
karną za przestępstwa: przeciwko interesom gospodarczym, urzędnicze
i przeciwko porządkowi publicznemu, którego treść nacechowana była
surowością represji karnej i objęciem karalnością szerokiego katalogu czy-
nów.
Nowe stosunki społeczno-gospodarcze wprowadzone przez władze lu-
dowe wymagały zapewnienia szczególnej ochrony własności społecz-
nej. W tym celu wydano kilkadziesiąt aktów prawnych gwarantujących jej
utrwalenie. Najważniejszymi z nich były dekrety o:
• zwalczaniu spekulacji i lichwy z 25.9.1944 r. (przewidywał odpowiedzial-
ność karną za ustalanie nadmiernych cen i dokonywanie nieuczciwych
transakcji, powodujących zwyżkę cen),
• utworzeniu i zakresie działania Komisji Specjalnej do Walki z Naduży-
ciami i Szkodnictwem Gospodarczym z 16.11.1945 r. oraz
• wzmożeniu walki z produkcją złej jakości, obronie interesów nabywców
w obrocie handlowym i wzmocnieniu ochrony własności społecznej,
wszystkie z 4.3.1953 r.
Równolegle z nimi wydano dekrety normujące obieg pieniędzy, sprawy fi-
nansowe i kwestie podatkowe. Najważniejszymi z nich były dekrety o: pra-
wie karnym skarbowym z 11.4.1947 r., zakazie posiadania walut obcych,
monet złotych, złota i platyny z 28.10.1950 r. oraz zmianie systemu pie-
niężnego z 28.10.1950 r.
Część IV. Prawo pracy 315
Prace nad reformą i kodyfikacją prawa karnego podjęto w 1950 r. Pierw-

szy projekt kodeksu powstał w 1951 r., obejmując jedynie część ogólną
prawa karnego. Oparty był całkowicie na wzorcach radzieckich. Zajmo-
wał się wyłącznie interesem państwa, pomijając całkowicie prawa obywa-
teli. Kolejny, pełny projekt ukazał się w 1956 r. Projekt trzeci przedstawiono
w 1963 r. Poddany on został dyskusji środowisk prawniczych, zaś zgłoszone
w niej poprawki stały się podstawą opracowania w 1968 r. nowego projektu.
Ustawą sejmową z 19.4.1969 r. stał się on Kodeksem karnym, z mocą obo-
wiązującą od 1.1.1970 r.
Kodeks dzielił się na trzy części, liczące łącznie 331 artykułów.
Część Zakres regulacji

Część pierwsza (ogólna) regulowała podstawowe zagadnienia prawa karnego
zawierała opis ustawowych typów przestępstw i grożących
Część druga (szczególna)
za ich popełnienie sankcji
normowała kwestie ogólne i szczególne dotyczące prze-
Część trzecia (wojskowa)
stępstw popełnianych przez żołnierzy
Równocześnie z Kodeksem karnym uchwalono Kodeks postępowania

karnego (352 artykuły) i Kodeks wykonawczy (219 artykułów). Obydwa we-
szły w życie również 1.1.1970 r. Natomiast 20.5.1971 r. sejm uchwalił Kodeks
wykroczeń, Kodeks postępowania w sprawach o wykroczenia oraz ustawę
o ustroju kolegiów do spraw wykroczeń. Wszystkie te akty, będące dopełnie-
niem poprzednich kodyfikacji, weszły w życie z dniem 1.1.1972 r.
Część IV. Prawo pracy
Bezpośrednio po wojnie prawo pracy kształtowało się dwutorowo. Pierw-

szym kierunkiem było tworzenie form organizacyjno-prawnych dla nowych
instytucji wykształconych w wyniku zmian stosunków własnościowych.
Ich legalizacji dokonano dekretem z 6.2.1945 r. o utworzeniu rad zakłado-
wych. Zamknięciem tego etapu było wydanie ustawy o związkach zawodo-
wych z 1.7.1949 r., wielokrotnie później nowelizowanej. Drugim nurtem
była ustawowa regulacja stosunków pracy i ubezpieczeń społecznych. Roz-
poczęto ją wydaniem dekretu z 8.1.1946 r., którym zunifikowano prawo
pracy obowiązujące na całym obszarze państwa, przyjmując formalnie prze-
pisy z okresu międzywojennego i uchylając akty prawne byłych państw za-
borczych.
Nowy, wsteczny okres w rozwoju prawa pracy otworzono w 1950 r., przy-
stępując do realizacji planu 6-letniego. Już na samym jego początku pro-
gram szybkiego uprzemysłowienia spowodował wydanie przepisów naka-
zujących pełną mobilizację wszystkich rezerw siły roboczej i zastosowanie
środków służących dla jej centralnego i planowanego zatrudnienia. Wpro-
wadzono instytucję nakazów pracy. Przejawem nowych tendencji był też
dekret z 19.4.1950 r. o zabezpieczeniu socjalistycznej dyscypliny pracy,
który ustanawiał sądową odpowiedzialność za opuszczenie dni pracy. Po-
gorszone zostały również warunki zatrudnienia młodocianych i kobiet,
np. w 1951 r. uchylono zakaz zatrudniania kobiet w kopalniach pod ziemią.
Wreszcie w 1950 r. zniesiono, mające długoletnią tradycję, sądy pracy, prze-
kazując ich właściwość sądownictwu powszechnemu. Natomiast w 1954 r.,
tworząc zakładowe komisje rozjemcze i wprowadzając możliwość kasacji ich
rozstrzygnięć przez zarządy głównych związków zawodowych, wytworzono
dwutorowość orzecznictwa pracy.
Pewien zwrot w prowadzonej polityce nastąpił po 1956 r. Wyrażało się
to w: zmianie polityki zatrudnienia, przebudowie organów przedstawiciel-
skich załogi przez powołanie ustawą z 19.11.1956 r. rad robotniczych, okre-
ślenie ustawą z 20.12.1958 r. form organizacyjnych i kompetencji samorządu
robotniczego oraz odciążeniu związków zawodowych od wykonywania nie-
których funkcji administracyjnych, w szczególności w dziedzinie ubezpie-
czeń społecznych (powołanie w 1960 r. Zakładu Ubezpieczeń Społecznych).
Na początku lat 70. XX w. umocniono ochronę macierzyństwa kobiet
pracujących (1972), ujednolicono świadczenia chorobowe (1974), pod-
wyższono zasiłki rodzinne i wymiar rent i emerytur (1975) oraz przystą-
piono do stopniowego wprowadzania wolnych sobót.
Tendencje te połączone były z trwającymi od dłuższego czasu pra-
cami nad kodyfikacją prawa pracy. Kodeks pracy uchwalono ostatecz-
nie 26.6.1974 r., z mocą obowiązującą od 1.1.1975 r. Następnie kodeks do-
pełniony został przez ustawy o sądach pracy i ubezpieczeń społecznych
z 24.10.1974 r. oraz świadczeniach przysługujących w razie choroby i macie-
rzyństwa z 17.12.1974 r.
Rozdział II. Podstawowe zmiany
w prawie
Część I. Prawo cywilne i postępowanie cywilne
1. Prawo małżeńskie i rodzinne. Prawo małżeńskie oparto generalnie

na projekcie z 1929 r. Przeprowadzając w 1945 r. jego daleko idącą laicyza-
cję, przyjęto zasadę, że prawo małżeńskie nie może się opierać na prawie
kanonicznym i przepisach innych wyznań. Podstawą do tego były tezy o:
suwerenności państwa, wyłączności sądów polskich we wszystkich sprawach
dotyczących jego obywateli i niemożliwości obowiązywania w państwie od-
rębnych systemów prawnych.
Nowe prawo uznawało wyłącznie świecką formę zawarcia małżeństwa,
odrzucając formę fakultatywnego małżeństwa wyznaniowego. Małżeń-
stwo było umową cywilną, oświadczeniem woli złożonym publicznie przed
urzędnikiem stanu cywilnego, w obecności świadków. Zdolność do jego za-
warcia zależała od wieku i posiadania pełnej zdolności do czynności praw-
nych. Przeszkodami w zawarciu małżeństwa były: bigamia, pokrewieństwo
w linii prostej oraz między rodzeństwem rodzonym i przyrodnim, powino-
wactwo w linii prostej, przysposobienie, choroba psychiczna lub fizyczna
oraz nastawanie na życie małżonka – w celu umożliwienia jego zawarcia.
Pozycja małżonków była równoprawna w zakresie praw i obowiązków.
Oboje zobowiązani byli do: wspólnego pożycia, wierności, pomocy,
współdziałania na rzecz założonej rodziny, wychowania dzieci i utrzymywa-
nia wspólnego gospodarstwa. Małżonkowie mieli równe prawo do zaciąga-
nia zobowiązań w sprawach wspólnego gospodarstwa i wychowania dzieci,
ponosząc za nie odpowiedzialność solidarną.
W przedmiocie ustania wspólnoty małżeńskiej dopuszczono unieważ-
nienie małżeństwa i rozwód. Unieważnienie mogło być orzeczone w ra-
zie zajścia ściśle przewidzianych przypadków przed albo w chwili zawarcia
małżeństwa, np. niepełnoletniość, przymus, groźba. Rozwód orzekany był
przez sąd powszechny tylko wówczas, gdy nastąpił zupełny i trwały roz-
kład pożycia małżonków i gdy nie stało temu na przeszkodzie dobro dzieci
małoletnich. Przejawy rozkładu nie były wyliczone wyczerpująco. Należały
do nich m.in.: cudzołóstwo, nałogowe pijaństwo i narkomania, popełnienie
318 Rozdział II. Podstawowe zmiany w prawie
przestępstwa hańbiącego, odmowa środków na utrzymanie rodziny. W wy-

roku rozwodowym sąd orzekał, które z małżonków ponosi winę za rozkład
pożycia. Wyjątkiem był zgodny wniosek małżonków, kiedy to przyjmo-
wano zasadę, że żadne z małżonków nie ponosi winy.
W prawie małżeńskim majątkowym skutkiem zawarcia małżeństwa po-
wstawała ustawowa wspólność majątkowa. Małżonkowie mogli jednak za-
wrzeć umowę majątkową małżeńską, w formie aktu notarialnego, w której
przyjmowali inny ustrój majątkowy.
W prawie rodzinnym przyjęto zasadę, że dzieci do pełnoletności podle-
gają władzy rodzicielskiej. Rodzice, będąc przedstawicielami ustawowymi
dziecka, dokonywali w jego imieniu czynności prawnych. Nienależyte wyko-
nywanie władzy rodzicielskiej mogło spowodować jej: ograniczenie, zawie-
szenie lub pozbawienie. Zlikwidowana została całkowicie dyskryminacja
prawna dzieci pozamałżeńskich.
2. Prawo rzeczowe. Nowe prawo rzeczowe oparło się na romanistycznej

koncepcji własności. Miało charakter prawa bezwzględnego. Oznaczało to,
że wobec podmiotu uprawnionego inne podmioty miały obowiązek zaniecha-
nia wszystkiego, co by mogło naruszyć jego prawo, a skuteczność ta dotyczyła
wszystkich. Wśród praw rzeczowych wyróżniono: prawo własności, prawo
użytkowania wieczystego oraz ograniczone prawa rzeczowe. Prawo własności
podlegało licznym ograniczeniom. Miały one charakter ustawowy i związane
były z: wykonywaniem prawa sąsiedzkiego, dokonanym przez państwo wy-
właszczeniem, ustawowym określeniem obowiązków właścicieli, zakazami
alienacji wynikającymi z ustawy lub rozporządzenia sądu oraz ogranicze-
niami ustanowionymi przez samych właścicieli (np. służebności gruntowe).
Własność i prawo własności związane zostały z funkcją społeczno-go-
spodarczą oraz charakterem podmiotów prawa. Funkcję społeczno-gospo-
darczą wyrażał podział przedmiotu własności na: środki produkcji i środki
konsumpcji. Charakter podmiotu wyrażał natomiast podział własności na:
społeczną, indywidualną i osobistą. Najważniejszą była własność spo-
łeczna, występująca jako państwowa lub spółdzielcza. Własność państwowa
przysługiwała niepodzielnie państwu i miała charakter dominujący. Naby-
cie własności następowało przez przeniesienie i zasiedzenie. Prawem zbli-
żonym do własności było użytkowanie wieczyste. Jego przedmiotem stały
się grunty stanowiące własność Skarbu Państwa lub gminy. Oddanie w użyt-
kowanie wieczyste następowało na okres 99 lat, wyjątkowo na okres krót-
szy, nie mniejszy jednak niż 40 lat. Ustanawiano je w drodze umowy między
organem państwa albo gminy a osobą fizyczną lub prawną. Za ograniczone
prawa rzeczowe uznano: użytkowanie, służebność, zastaw, własnościowe
Część I. Prawo cywilne i postępowanie cywilne 319
spółdzielcze prawo do lokalu mieszkalnego, spółdzielcze prawo do lokalu

użytkowego, prawo do domu jednorodzinnego w spółdzielni mieszkaniowej
oraz hipotekę.
3. Prawo spadkowe. Prawo spadkowe oparto na dwóch tytułach: dzie-

dziczeniu ustawowym i dziedziczeniu testamentowym. Dziedziczenie
ustawowe miało znaczenie podstawowe. Dziedzicami ustawowymi byli: po-
zostający przy życiu małżonek, którego pozycja została znacznie poprawiona
(miał 1/2 majątku wspólnego oraz dziedziczył z dziećmi w częściach rów-
nych, przy czym jego udział nie mógł być mniejszy niż 1/4 część spadku),
krewni (w kolejności zstępni, rodzice, rodzeństwo oraz jego zstępni),
a w ostatniej kolejności, z braku osób należących do kręgu spadkobierców,
Skarb Państwa. Odrębnie uregulowano dziedziczenie ustawowe gospodar-
stwa rolnego. Natomiast dziedziczenie testamentowe podlegało ograni-
czeniom zawartym zarówno w przepisach ogólnych prawa cywilnego, które
wprowadzały nieważność testowania, jeżeli było ono sprzeczne z ustawą
i zasadami współżycia społecznego, jak i licznych przepisach szczegółowych
(np. podatek spadkowy). Sporządzenie oświadczenia ostatniej woli następo-
wało w formie testamentu własnoręcznego (holograficznego) lub w formie
aktu notarialnego. W razie zaistnienia dziedziczenia testamentowego dzie-
dzicom ustawowym należał się zachowek wartości 2/3 udziału spadkowego,
przypadającego w razie dziedziczenia ustawowego dla uprawnionego trwale
niezdolnego do pracy zstępnego małoletniego lub 1/2 wartości udziału spad-
kowego dla pozostałych uprawnionych.
4. Prawo zobowiązań. Zobowiązania powstawały wskutek: umowy, czy-

nów niedozwolonych, jednostronnych czynności prawnych, bezpodstawo-
wego wzbogacenia oraz innych zdarzeń, z którymi przepisy łączyły powsta-
nie skutku zobowiązaniowego. Najważniejszym źródłem zobowiązań były
umowy. Założeniem była swoboda umów. Istnienie gospodarki planowej
i sektora uspołecznionego znacznie jednak zawęziły funkcjonowanie tej za-
sady. Podobna sytuacja powstała na gruncie realizacji zasady równości pod-
miotów przy zawieraniu umów.
5. Postępowanie cywilne. Proces cywilny obejmował dwa rodzaje po-

stępowań: procesowe oraz nieprocesowe. Wszczęcie procesu następowało
na podstawie wniesienia prawidłowego pozwu. Oparte było na zasadach:
formalizmu procesowego, dyspozycyjności, równouprawnienia stron, kon-
tradyktoryjności, przy upoważnieniu sądu do przeprowadzania dowodu
z urzędu, jawności, ustności i dążeniu do uzyskania prawdy materialnej.
Część II. Prawo karne materialne

1. Prawo karne materialne. Komuniści nie ukrywali, że prawo karne

miało odegrać ważną rolę w budowie ustroju powojennej Polski. Z jego
pomocą próbowano rozwiązać wszystkie problemy: ustrojowe, społeczne
i gospodarcze. Spośród wielu aktów prawnych realizacji tego celu służyły
zwłaszcza:
• Kodeks karny Wojska Polskiego z 23.9.1944 r.,
• dekret o ochronie państwa z 30.10.1944 r. i
• mały Kodeks karny z 13.6.1946 r.
Kodeks karny Wykorzystywany był zwłaszcza dla niszczenia opozycji. W roz-

Wojska Polskiego dziale o zbrodniach stanu na 19 jego artykułów 10 przewidywało
karę śmierci. Można ją było wymierzyć za: usiłowanie pozbawienia
państwa niepodległego bytu, zamach na władze naczelne i ustrój
państwa, gromadzenie środków w celu zamachu, a nawet za same
czynności przygotowawcze do popełnienia przestępstw stanu oraz
wejście w porozumienie z innymi osobami w celu dokonania wymie-
nionych czynów. Za usiłowanie zmiany ustroju przemocą uznawano
już sam udział w demonstracji antypaństwowej. Karą najwyższą
zagrożone było nie tylko usiłowanie usunięcia przemocą organów
państwa lub zmiany jego ustroju, ale też lżenie, znieważanie lub wy-
szydzanie ustroju państwa czy też nawoływanie do czynów skiero-
wanych przeciwko jedności sojuszniczej oraz sporządzanie, roz-
powszechnianie i przechowywanie w tym celu pism, druków lub
wizerunków. Z rozdziału tego sądownictwu wojskowemu poddane
zostały również osoby cywilne.
Dekret PKWN Przewidywał karę śmierci lub karę więzienia bez ograniczenia
o ochronie państwa ze wszystkich 11 artykułów. Wprowadzono w nim nowe, nieznane
poprzedniemu ustawodawstwu karnemu stany faktyczne gwałtow-
nego zamachu oraz sabotażu, których nie zdefiniowano, lecz tylko
kazuistycznie wyliczono, m.in. zaliczając do sabotażu udaremnienie
i utrudnianie reformy rolnej oraz niespełnianie obowiązków świad-
czeń rzeczowych. Karą śmierci zagrożone było nawet posiadanie,
przechowywanie, nabywanie lub wyrabianie aparatu radiowego,
czy też wywieranie wpływu na rady narodowe, urzędy, sądy i prze-
szkadzanie w wykonywaniu ich czynności służbowych. Przewidziano
wreszcie, że każdy wiedząc o przestępstwach wymienionych w de-
krecie, jeżeli nie doniósł o nich władzy, karany był śmiercią lub po-
zbawieniem wolności.
Mały kodeks karny Dołączył kolejne przestępstwa zagrożone karą śmierci. Były nimi
np. podrabianie pieniędzy i przyjmowanie ich od obcego rządu lub
organizacji, udzielanie władzom państwowym fałszywych infor-
macji, zakłócanie normalnego życia publicznego. Karano również
za tzw. szeptankę, czyli przekazywanie wiadomości usłyszanych
w zachodnim radiu, jak też za opowiadanie dowcipów politycznych
o przywódcach państwa i partii.
Część II. Prawo karne materialne i postępowanie karne 321
Wymienione akty prawne, stanowiąc podstawę prawa karnego material-

nego, miały w majestacie prawa zrealizować przejęcie rządów przez władzę
ludową. Zadanie swoje skutecznie zrealizowały. Kolejne ustawy, a zwłaszcza
Kodeks karny z 1969 r., literalnie opierając się na demokratycznych zasadach
ogólnych prawa karnego, porządek ten utrwaliły.
2. Postępowanie karne. Formalnie obowiązywały w dziedzinie procedury

karnej najpierw przepisy Kodeksu postępowania karnego z 1928 r., a następ-
nie Kodeksu z 1969 r.
Obok kodeksów zaczęły obowiązywać przepisy dekretowe, wydawane
specjalnie przy okazji aktów prawa karnego materialnego, mające w maje-
stacie prawa realizować socjalistyczny wymiar sprawiedliwości. Trzeba tutaj
wskazać przede wszystkim dekrety z 16.11.1945 r. o postępowaniu doraź-
nym i powołaniu Komisji Specjalnej do Walki z Nadużyciami i Szkodnic-
twem Gospodarczym. Wzorowane one były na modelu radzieckim. Tryb
postępowania przed Komisją, która w zasadzie była pozasądowym organem
orzekającym, pozostawał nieuregulowany. Procedura była jednoinstancyjna,
a w praktyce przeważały w niej elementy tajności. Postępowanie w sprawach
dotyczących skierowania sprawcy do obozu pracy na okres do 2 lat toczyło
się nawet bez udziału obrońcy. Komisja istniała do końca 1954 r. Z kolei
w 1950 r. powołano przy ministerstwie sprawiedliwości tajną sekcję, roz-
patrującą w trybie specjalnym sprawy o charakterze politycznym, uznane
za szczególnie niebezpieczne dla państwa. Funkcjonowała ona przy Sądzie
Apelacyjnym w Warszawie, mając swój rewizyjny odpowiednik w Sądzie
Najwyższym. Jej działalność stanowiła naruszenie podstawowych zasad pro-
cedury karnej. Postępowanie było tajne, rozprawy przeprowadzano w wię-
zieniach, a oskarżony pozbawiony był prawa do obrony.
Zgodnie z wytycznymi przejętymi z radzieckiego wymiaru sprawiedliwo-
ści sąd mógł się ograniczyć tylko do prawdy względnej, do uzyskania której
można było posługiwać się różnymi środkami, np. torturami. Wymuszone
przyznanie się do winy zaczęło stanowić samodzielny środek dowodowy.
Utrwaleniu tego stanu rzeczy służyło szkolenie kadr prawniczych w trybie
nadzwyczajnym i przyspieszonym, odbywające się w ramach 6-miesięcznych
kursów prawniczych lub 2-letniej szkoły im. T. Duracza, których absolwenci
wprawdzie nie posiadali elementarnej wiedzy potrzebnej dla utrzymania
prawa i porządku, ale byli politycznie dyspozycyjni.
Część III. Prawo pracy
Do wydania w 1974 r. Kodeksu pracy prawo pracy regulowały rozmaite

akty prawne. Zasadniczo, po 1945 r., przejęto normy prawne z okresu mię-
dzywojennego. Jego dalszy rozwój był jednak skomplikowany, nieprzejrzysty
i niejednolity. Prawo pracy podporządkowane zostało doraźnym celom po-
litycznym i gospodarczym. Szeroko stosowano przepisy powielaczowe, nie
licząc się z treścią obowiązujących norm. Było to równoznaczne z rażącym
naruszeniem zasad praworządności. Bezpośrednio po wojnie pojawiły się
tendencje do: zabezpieczenia socjalistycznej dyscypliny pracy, wzmocnie-
nia pozycji związków zawodowych, zwiększenia kompetencji karnoadmini-
stracyjnej inspekcji pracy, kształtowania przepisów prawa przez wykładnię
sądową itp. Poważniejsze zmiany zaszły w prawie pracy dopiero po 1956 r.,
a zwłaszcza po 1970 r.
Nową sytuację stworzył Kodeks pracy z 1974 r., porządkujący dotychcza-
sowy stan prawny i przynoszący wiele nowych rozwiązań w takich sprawach,
jak: wypowiedzenie umowy o pracę, odpowiedzialność majątkowa pracow-
nika czy rozstrzyganie sporów.

Historia Ustroju I Prawa Polskiego W Pigułce

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Historia Ustroju I Prawa Polskiego W Pigułce

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

HISTORIA

DZIAŁ PIERWSZY. USTRÓJ POLSKI DO 1795 R. ........................................................... 1

Rozdział I. Monarchia patrymonialna ............................................................................ 3

Rozdział II. Monarchia stanowa (1320–1454) ............................................................. 22

Rozdział III. Rzeczpospolita szlachecka (1454–1764) ............................................. 34

Rozdział IV. Początki monarchii konstytucyjnej (1764–1795) ........................... 57

DZIAŁ DRUGI. PRAWO DAWNEJ POLSKI (DO 1795 R.) ............................................ 75

Rozdział I. Źródła prawa w okresie średniowiecza .................................................. 77

Rozdział II. Źródła prawa w czasach nowożytnych .................................................. 92

Rozdział III. Prawo prywatne .............................................................................................. 107

Rozdział IV. Prawo karne ....................................................................................................... 132

Rozdział V. Postępowanie sądowe ................................................................................... 143

Rozdział I. Ziemie polskie w pierwszym okresie zaborów ................................... 161

Rozdział II. Napoleońskie Wolne Miasto Gdańsk (1807–1813) .......................... 166

Rozdział III. Księstwo Warszawskie (1807–1815) ...................................................... 169

Rozdział IV. Królestwo Polskie (1815–1915) ............................................................... 176

Rozdział V. Zabór pruski (1815–1914) ............................................................................ 184

Rozdział VI. Wolne Miasto Kraków (1815–1846) ....................................................... 191

Rozdział VII. Zabór austriacki (1809–1914) ................................................................. 195

Rozdział VIII. Ziemie polskie w okresie I wojny światowej ................................... 199

DZIAŁ CZWARTY. PRAWO NA ZIEMIACH POLSKICH POD ZABORAMI

Rozdział I. Źródła prawa ........................................................................................................ 205

Rozdział II. Prawo cywilne .................................................................................................... 216

Rozdział III. Prawo karne ....................................................................................................... 224

Rozdział IV. Postępowanie sądowe .................................................................................. 230

DZIAŁ PIĄTY. USTRÓJ II RZECZYPOSPOLITEJ I W OKRESIE II WOJNY

Rozdział I. II Rzeczpospolita (1918–1939) .................................................................... 239

Rozdział II. Wersalskie Wolne Miasto Gdańsk (1920–1939) ................................. 258

Rozdział III. Ustrój państwa polskiego w okresie II wojny światowej

DZIAŁ SZÓSTY. PRAWO II RZECZYPOSPOLITEJ I W OKRESIE II WOJNY

Rozdział I. Źródła prawa ........................................................................................................ 273

Rozdział II. Prawo cywilne i postępowanie cywilne ................................................ 279

Rozdział III. Prawo karne materialne i postępowanie karne ............................... 285

Rozdział IV. Prawo pracy ....................................................................................................... 288

DZIAŁ SIÓDMY. USTRÓJ W OKRESIE WŁADZY LUDOWEJ (1944–1989) ...... 291

Rozdział I. Polska Ludowa (1944–1952) ........................................................................ 293

Rozdział II. Polska Rzeczpospolita Ludowa (1952–1989) ..................................... 300

Rozdział I. Źródła prawa ........................................................................................................ 311

Rozdział II. Podstawowe zmiany w prawie ................................................................... 317

Zapewne czujesz presję przed zbliżającym się egzaminem i zastanawiasz

Część I. Powstanie państwa polskiego

1. Plemiona prapolskie. Plemiona prapolskie należały do grupy Słowian

d. Opole. Postęp gospodarczy, migracje ludności i wytworzenie się wła-

2. Początki państwowości polskiej. Większe organizacje terytorialne,

3. Patrymonialny charakter państwa. Monarchia patrymonialna wy-

Część II. Ustrój polityczny

1. Monarcha. Zgodnie z zasadą państwa patrymonialnego monarcha uwa-

a. Czynniki decentralizacyjne. Kryzys władzy monarszej powodowały

synowi Zbigniewowi w zarząd Wielkopolskę i Kujawy, a młodszemu Bolesła-

Henryka IV Probusa (koniec XIII w.) sformułowano też oficjalnie prawo

2. Administracja centralna. Zarząd państwa polskiego opierał się gene-

Duże znaczenie posiadał też skarbnik (thesaurarius) zarządzający skarb-

4. Starosta. Urząd starosty pojawił się pod koniec XIII w. Wprowadził go

Część III. Sądownictwo

1. Sądy państwowe. Najwyższą instytucją był sąd monarszy (książęcy).

2. Sądy kościelne. Sądownictwo kościelne ukształtowało się na początku

3. Sądy prawa niemieckiego

Sądy jednoosobowe to sądy:

4. Sądy dominialne. Sądy dominialne występowały we wsiach lokowa-

Jurysdykcja należała do pana, na mocy udzielonego mu przez księ-

Część IV. Organizacja Kościoła

1. Chrzest Polski. Oficjalny chrzest Polski w obrządku łacińskim odbył się

2. Polska prowincja kościelna. Pierwszym biskupstwem powstałym