TEMEL RADYASYON

FİZİĞİ
KAVRAMLARI ,
BİRİMLER

Dr.Nural ÖZTÜRK
Tıbbi Rad
Rad.Fiz.Uz.
Fiz Uz

TÜRK RADYASYON ONKOLOJİSİ DERNEĞİ Radyofizik Kursu 11-12 Haziran 2010

ATOMUN YAPISI
 ATOM
** Atom
Atom;; bir elementi meydana getiren ve o
elementin bütün fiziksel
fiziksel--kimyasal
özelliklerini taşıyan en temel yapıtaşıdır
yapıtaşıdır..
(ATOM--Yunanca’da bölünmez anlamına
(ATOM
gelir..)
gelir

** Elementin bölünemez en küçük parçası

olması fikri ve ilk atom modeli eski
Yunanistan’da Löpis, Demokritus ve
Epikür’e
ik ’ kadar
k d uzanır.. Bu dönemlerde
uzanır d l d
atomların neden bir araya gelerek
maddeyi oluşturduklarını izah edebilmek
için atomların bazılarının çengelli
oldukları gibi hayali modeller
üretilmiştir..
üretilmiştir

** Ancak kimyasal ilkelere dayanan ilk

atom modeli 19.
19. yüzyılın başında Dalton
tarafından önerilmiştir.
önerilmiştir.
 ATOM

**Atom;; merkezde pozitif yüklü

**Atom
çekirdek ile bunun etrafında
d i veya eliptik
daire li ik yörüngelerl
üzerinde hareket eden negatif
yüklü elektronlardan oluşur
oluşur..
 Atomun Yapısı
* Çekirdek (nükleon);
protonlar (p+)
nötronlar (n0)
m(n0) = m( p+ ) = 1,673x10
1 673x10-24 gr.
gr

* Protonun kütlesi elektronun

kütlesinin 1837 katıdır.
katıdır
Çekirdek
* Nötr bir atomda proton ve elektron Elektron
sayıları
l eşittir.
itti
Radyoaktivite
dyo v e

TÜRK RADYASYON ONKOLOJİSİ DERNEĞİ Radyofizik Kursu 11-12 Haziran 2010

Radyoaktivite; kararsız bazı elementlerin dış
Radyoaktivite;
etkenler olmaksızın kendiliğinden parçalanmaları
sonucu çevrelerine partiküller ya da
elektromanyetik radyasyon vererek daha kararlı
hale geçmeleridir.
geçmeleridir.

Bu elementlere radyoaktif elementler denir

denir..
Radyoaktivite;; ilk defa 1896 yılında Henri
Radyoaktivite
Becquerel
q ş ş . 1898 de
tarafından keşfedilmiştir
keşfedilmiştir.
ise Pierre ve Marie Curie tarafından yapılan
deneylerde radyoaktifliğin varlığı
k
kanıtlanmıştır.
kanıtlanmıştır
l .
 Radyoaktif elementler…

** Doğal radyoaktif elementler

elementler:: ( periyodik cetvelin
atom numaraları Z=Z=81
81-92 arasında kalan bölgeleri
81-
kapsar ) Doğada dört radyoaktif seri
bulunmaktadır
bulunmaktadır..
** Yapay radyoaktif elementler
elementler:: Kararlı elementler
nükleer
ükl reaktörlerde
köl d elektromagnetik
l k ik alan
l
içerisinde hızlandırılmış partiküller ile
b b d
bombardıman edilerek
dil k radyoaktif
d k if h l
hale
getirilmektedir..
getirilmektedir
**Radyoaktif
**Radyoaktif
y bozunma: ğ
bozunma: Bir ççekirdek,, kendiliğinden
alfa parçacığı (α), bir elektron (β) veya bir foton
((x,,γ) yyayınlayarak
(x,γ
,γ y y ş bir enerji
uyarılmış
y j düzeyinden
y
kurtularak daha kararlı duruma geçer ve yeni bir
ğ oluşmasını
ççekirdeğin ş ğ , bu olaya
sağlar, y radyoaktif
y
bozunma denir
denir..
 Bozunma
B Sabiti
S biti

Bozunma sabiti her radyoizotop için karakteristik

(ilgili radyoizotopa ait) bir değerdir.
değerdir. Tanım olarak
bozunma sabiti
sabiti;; belli bir zaman dilimi içindeki
bozunan çekirdek miktarının oransal değeridir.
değeridir.
Bozunma sabitinin değeri zaman-1 dir
dir..
Fiziksel Yarı-
Yarı-Ömür

Fiziksel yarılanma süresi (T1/2),

radyoaktif yarı
yarı--ömür olarak da 120

anılır.. Tanım olarak fiziksel

anılır 100

yarı--ömür;
yarı ömür; başlangıcındaki 80

y
radyoaktif atomların yyarısının 60

40

parçalanması için geçen süredir.

süredir. 20

0
0 2 4 6 8 10
 Ortalama Ömür
Bir radyoaktif atomun ortalama ne kadar
zaman radyoaktif kalacağını gösterir.
 Doğall Radyoaktif
d k if
Seriler
En uzun Ömürlü Üyesi

Son
Çekirdek
(Kararlı) Yarı-Ömür
Seri Adı Çekirdek (yıl)
Toryum 208Pb 232Th 1.41 x 1010

Neptünyum 209Bi 237Np 2 14 x 106

2.14

Uranyum 206Pb 238U 4.47 x 109

Aktinyum 207Pb 235U 7.04 x 108

Radyoaktif
R d ktif Bozunma
B Türleri
Tü l i

¾α - Alfa Bozunumu
¾ β - Beta Bozunumu
¾ γ - Gamma Bozunumu
 α - Alfa Bozunumu

Özellikle ğ
ağır ççekirdeklerde
görülen bu bozunumunda, Helyum
ççekirdeğiğ olarak da bilinen,, 2
proton ve 2 nötrondan oluşan
ğ bir pparçacık
birbirine sıkı bağlı ç (α)
fırlatılır.
fırlatılır. Bunlar partiküler
((tanecik)) radyasyonlardır.
radyasyonlardır
y y .
 β - Beta Bozunumu

Çekirdek fazla proton veya nötronundan bir protonu nötrona

veya nötronunu
öt protona
t dö ü tü
dönüştürerekk kurtulabilir
k t l bili . Bu
kurtulabilir. B arada
d
reaksiyonda yük korunum gereği çekirdekten bir elektron
fırlatılır. Bunlar ppartiküller (tanecik)
fırlatılır. ( ) radyasyonlardır
radyasyonlardır.
y y .

β+ (pozitron) bozunumu

p n + e+

β- (negatron) bozunumu

n p + e-
 γ - Gamma Bozunumu

Alfa ve beta bozunumlarının

birçoğunda, ürün çekirdek enerji
açısından
ç ş durumda kalır.
uyarılmış
y kalır.
Ürün çekirdek bu uyarılmış
durumlardan kurtulmak amacıyla y bir
veya iki gamma fotonu yayınlar ve
enerji bakımından temel seviyeye
( sıfır enerji seviyesi) iner.
iner.
Gamma ışınları X-ışınları ve
görünür ışık gibi elektromanyetik
radyasyonlardır.
radyasyonlardır.
 ELEKTRON VE
FOTON ETKİLEŞİMİ

TÜRK RADYASYON ONKOLOJİSİ DERNEĞİ Radyofizik Kursu 11-12 Haziran 2010

 RADYASYON

TÜRK RADYASYON ONKOLOJİSİ DERNEĞİ Radyofizik Kursu 11-12 Haziran 2010

 “” Radyasyon
y y “”
Atom tarafı
tarafından enerjinin yayılması
ve
boşluk içinde iletilmesi işlemidir.
bu enerjinin boş işlemidir.
 İyonla
yonlaşştırıcı Radyasyon

yonlaşştırıcı radyasyon terimi x ve γ

İyonla
ışınlarıı ile α, β partikülleri, protonlar,
ışınlar protonlar,
elektronlar, nötronlar ve kozmik ışınlar
ışınlar
gibi radyasyon tiplerini kapsar
kapsar..
 İyonla
yonlaşşma Olayı
Olayı
* Bir atom ya da molekülden bir
kopması
p
elektronun kopmas ı olayı
olayyıdır.
* Bu olayı oluşşturan radyasyon
olayı olu
-
tiplerine iyonlaştırıcı
tiplerine,
radyasyon adadıı verilir. - -

Beta
B -
partikülü

-
İİyonlaşma
yonlaşma
Olayı

Bir A atomunun dış yörüngelerinden bir elektron

iyonlaşırr yani
kopar ve bu olay sonunda, A atomu iyonlaşı
pozitif
itif olarak
l k yüklenmi iş olur.
yüklenmiş
ükl olur
l . Buna
B pozitif
itif iyon
i adı
addı
verilir..
verilir
A Æ A+ + é
 İyonla
yonlaşşma Olayı
Olayı

¾ Olay sonunda A atomundan kopan serbest

elektron,, bir negatif
g iyondur
y diğer bir B
ve diğ
birleşerek onu negatif iyon haline
atomu ile birleş
getirebilir..
getirebilir
B + é Æ B-
 Uyarı
Uyar
y ılma Olayı
Olayyı
¾ Eğer ortama giren radyasyonun enerjisi, ortamı ortamı
l şturan atomlardan
olu
oluş l d elektron
l k koparacak
k k kadar
k d
yüksek değdeğilse, o zaman elektronları
elektronların yörünge
d ğiştirmesine
değ
de i i sebepb olabilir.
olabilir
l bili . Bu
B olaya
l uyarıılma
uyar l ad
adı
dı
verilir ve elektronu yörünge de değğiştirmi
tirmişş atoma da
uyarıılm
uyar l ış atom denir
lmış d i.
denir.
Doğada bulunan ve insanlar tarafından yapay
olarak elde edilen radyasyonlar iki gruba
ayrılır
ayrılır;;

Elektromagnetik
El k ik radyasyonlar
d l

Tanecik radyasyonlar
 Elektromagnetik
Radyasyonlar

TÜRK RADYASYON ONKOLOJİSİ DERNEĞİ Radyofizik Kursu 11-12 Haziran 2010

x ve γ ışınlarının her ikisi de
elektromagnetik dalga olup
madde ile etkileşmeleri
birbirinin aynıdır.
y
 Elektromagnetik
g radyasyonlar
y y
birbirine dik yönde hareket eden elektrik ve magnetik
alanların birleşimidir.

ş hızı ((c=3x1010 cm/sn))

Hızları ışık

Dalga boyu λ (birbirini izleyen iki dalganın tepe noktaları

arasındaki uzaklık)

λ
 x ve γ ışınları, radyo dalgaları, radar,
enfraruj ve ultraviyole
elektromagnetik
g radyasyonlardır.
y y

Hızları ışık hızına eşit fakat dalga boyları ve

frekansları farklıdır
farklıdır.
 Elektromagnetik Radyasyonların
Madde Tarafından Absorbsiyonu

* Fotoelektrik olay
* Kompton olayı
* Çift oluşum
* Kohorent saçılma
* Fotodisintegrasyon
 FOTOELEKTRİK OLAY

** 0.5MeV’den küçük enerjili fotonlarda sık

görülür.
** Atomun K,K LL, M,
M N yörüngelerindeki sıkı
bağlı elektronları ile etkileşir.
Enerjisi 0,5 MeV’a kadar olan fotonlar için geçerlidir. Gelen düşük enerjili foton
etkileştiği maddenin atomlarının sıkı bağlı elektronlarından birine enerjisinin tümünü
vererek kaybolur, etkileştiği elektronda atomdan foto-elektron olarak fırlar.

Fırlayan
y
fotoelektron
Gelen foton
E<0 5 MeV
E<0,5

KL M
Fotoelektrik
Olay

Karakteristik radyasyonlar
Foto-elektronlar
Foto elektronlar diğer atomların yörünge elektronlarını koparacak kadar enerjiye sahip
olduklarından bütün enerjilerini kaybedinceye kadar sekonder iyon çiftleri meydana
getirerek yollarına devam ederler.
** Absorblayan materyalin atom numarasına
ğ . ι/ρ
bağlıdır.
bağlıdır ρ∝Z
ρ∝ Z3

** Z3 bağlılık BaSO4 karışımı vee Hypaque

H paq e gibi
kontrast maddeleri kullanıldığında önemlidir
önemlidir..

** Kemik,
Kemik kas,
kas yağ gibi farklı atom numaralı
materyallerin x ışını absorbsiyonu farklıdır.
farklıdır.
Gelen fotonun enerjisi 0,5 MeV’dan yaklaşık 10 MeV düzeyine yükseldikçe
fotonun içinden geçtiği madde tarafından absorblanması daha çok Compton Olayı
ile olmaktadır.
olmaktadır Foton daha çok bağ enerjisi en az olan atomun en dış
elektronlarından birisiyle etkileşime girer. Enerjisinin bir kısmını elektronu
yerinden koparıp ona kinetik enerji kazandırarak fırlatmaya harcar, geri kalan
enerji ile de başka yönde yoluna devam eder (Compton Elektronu).
Elektronu)

Fırlayan elektron
(kompton elektronu)

Gelen foton Saçılan

S l foton
f t
hν2
0,5 MeV<E<10 MeV
Kompton Olayı
K
Kompton
t Elektronu
El kt
KOMPTON OLAYININ ÖZEL HALLERİ

** Direkt çarpışma
** Sıyırıp geçen çarpışma ( grazing )
** 900 Foton saçılması
 KOMPTON OLAYI
* Atomun zayıf
zayıf bağlı ve serbest elektronlarını
bağlı elektronlarını kapsar.
* Atom nnumarası
numaras bağlı de
marasına bağlı
marası değğildir.
* Elementlerin gra
gram ba şına
başı na elektron sayı bağlıddır.
sayısına bağlı
* Enerjinin artması
artmasıyla azalı
azalır.
* Fotonun her bir çarpış
çarpışmas
masıında bir miktar enerji
saçıılır, bir kı
saç kısm
smıı da absorblanı
absorblanır.
* Absorblanma miktarı çarpışma açısına ve enerjiye
ğ
bağlıdır.
 ÇİFT OLUŞUM OLAYI
* Fotonun enerjisi 1.02 MeV’ den büyüktür.
* Pozitron serbest elektronla birleşerek yok olur.
olur
Yok olma sonucu enerjileri 0.511 MeV olan
iki gamma ışını oluşur.
oluşur Kütle enerjiye dönüşür.
dönüşür.
* Gram başına atomik numaraya (Z2) bağlı
olarak
l k artar.
artar.
 Oluşumu
Çift Oluş Elektron (-)

0 51 MeV γ
0,51
Gelen foton
E>1,02
E 1,02 MeV
0,51 MeV γ

Elektron (+)

1,02 MeV’dan daha az enerjili fotonlar için imkansız olup, 2 MeV’a kadar
önemsizdir Gelen foton çekirdeğin elektrik alanına girdiğinde etkileşerek bir elektron
önemsizdir.
(e-) ve bir pozitron (e+) çifti oluşturur (enerjinin kütleye dönüşümü). Elektron bütün
enerjisini sekonder iyon çiftleri meydana getirerek kaybeder. Pozitron ise hareketi
sırasında madde içine bir serbest elektronla karşılaşırsa zıt yönlü olduklarından
çarpışarak birbirlerini yok ederler(kütlenin enerjiye dönüşümü). Böylece birbirine zıt
önde iki gamma ışını yayınlarlar.
 YUMUŞAK DOKUDA RADYASYONUN
ABSORBSİYONU
* 50
50KeV
KeV a kadar fotoelektrik olay önemli
* 60
60KeV
KeV ile 90
90KeV
KeV arasında fotoelektrik ve kompton
olayı eşit önemde
* 200
200KeV
KeV ile 2MeVarasında kompton olayı tek başına
baskındır.
baskındır.
* 5MeV ile 10MeVarasında
10MeVarasında çift oluşumu önemli
olmaya başlar
başlar..
* 50MeV ile 100
50MeV 100MeV
MeV arasında çift oluşumu çok
önemlidir..
önemlidir
 Koherent Saçılma
** Bu etkileşim elektronun yakınından geçen ve onu
titreştiren elektromagnetik dalgadan ibarettir.
ş elektron gelen
** Titreşen g elektromagnetik
g dalga
g ile aynı
y
frekansta enerji yayar.
** Ortamda enerji absorblanmaz
absorblanmaz.
** Foton küçük açı ile saçılır.
Kohorent Saçılma
 Fotodisintegrasyon
* Etkileşme foton ve atom çekirdeği arasında
olur.
olur
* Çok yüksek foton enerjilerinde oluşur.
* Nükleer reaksiyona ve bir veya birçok
nükleonun
ükl yayılmasına
l yoll açabilir.
bili
*Ç
Çekirdekten nötronların yyayınlanmasına
y neden
olur.
Fotodisentegrasyon
 T
Tanecik
ik
R d
Radyasyonlar
l

TÜRK RADYASYON ONKOLOJİSİ DERNEĞİ Radyofizik Kursu 11-12 Haziran 2010

 α partikülleri
partiküllerinin
tiküll inin
i absorbsiyonu
b bi
yavaş geçerler.
* Madde içinden oldukça yavaş
* Bütün enerjilerini kı doğrusal bir yol
kısa ve doğ
boyunca tüketirler.
* Canl
C
Canlı
lı dokular
d k l içinde
i i d ancakk 1-
1-2 mikron
ik menzile
il
sahiptirler.
* Hücre içine girecek olurlar ise, son derece
büyük biyolojik tahribatlara yol açarlar.
 α partikülleri
partiküllerinin
ik ll inin
i absorbsiyonu
b bi

** Atomlar
Atomlarıın negatif yüklü elektronları
elektronları ile
çarpışıp
çarp ışıp elektronları
elektronlar
l kt l ın atomdan
t d kopmas
k
kopması ına ya da
d
yörünge dedeğğiştirmesine yol açarlar
açarlar..

** Her çarp
çarpış
ışma
ma enerjilerinin bir kısm
smıını
kaybetmesine neden olur .

yoğunlu
** Yüksek iyonizasyon yoğ ğuna sahip
unluğ sahiptirler
tirler..
 β partiküllerinin
absorbsiyonu
b bi
**Genellikle yollar
**Genellikle yollarıı üzerindeki atomlar atomlarıın
yörünge elektronları
elektronları ile çarpışı
çarpışırlar
rlar.. Atom
çekirdekleri ile çarp
çarpışışma
ma olas
olasıılıklar
klarıı da vard
vardıır.

**Madde içinde zigzaglar çizerek yollarına

**Madde
devam ederler.
ederler. Menzilleri daima, madde
içinde katettikleri gerçek yoldan daha kısad
sadıır.

**Hızlar
**H zları
l ı azaldı
azaldldıkça,
k iyonizasyon
i i yoğ
yo ğunluğ
l ğunda
unlu d
da bir art
artış
ış ortaya çıkmaktad
kmaktadıır.
 Elektronların Absorpsiyonu

pş
* Atomun elektronları ile inelastik ççarpışma
(iyonizasyon-- eksitasyon)
(iyonizasyon
* Çekirdek ile inelastik çarpışma (Bremsstrahlung)
* Atomun elektronları ile elastik çarpışma
* Çekirdek ile elastik çarpışma
 Elektronlarda Enerji Kaybı

* Çarpışma yolu ile enerji kaybı

** Işınsal yol ile enerji kaybı
 Nötronların
Nötronları
Absorbsiyonu

* Atom çekirdekleri ile direkt çarpış

çarpışmalar
malar yaparlar
yaparlar..
* Yava
Yavaşş nötronlar atom çekirdeğ
çekirdeğine girerler ve orada yakalanı
yakalanırlar.
* Hızlzlıı nötronlar, atom çekirdekleri ile elastik çarpış
çarpışmalar
malar yaparlar.
* Orta enerjili nötronlar, madde ile hem çekirdek yakalanması
yakalanması hem de
çekirdekle çarpış
çarpışma
ma yolları karşıllıkl
yolları ile karşı etkileşşmeye girebilirler.
klıı etkile
 Nötronların absorbsiyonu

* Nötronun
Nötron n enerjisine
ğ ğ
** Atomik yyoğunluğuna
*** Atomların kütlelerine
**** Atom çekirdeğinin yüzey kesit alanına
bağlıdır.
bağlıdır
 Dozimetrik Tanımlar

( foton ve enerji
j akısı , absorbe
doz , kavite teorisi v.b. )

BİRİMLER

TÜRK RADYASYON ONKOLOJİSİ DERNEĞİ Radyofizik Kursu 11-12 Haziran 2010

 FOTON
VE
ENERJİ AKISI

TÜRK RADYASYON ONKOLOJİSİ DERNEĞİ Radyofizik Kursu 11-12 Haziran 2010

 Radyasyon dozimetresi
**Radyasyon dozimetresi konusu, iyonlaştırıcı
**Radyasyon
radyasyon
d miktarının
ik öl ül
ölçülmesinden
i d ibarettir
ib
ibarettir.
i.

* Bir radyasyon demetinin şiddetini ölçmenin yolu,

belirli bir yyerdeki bir cm2 den ggeçen
ç pparçacıkların
ç
veya kuantumların sayısının tayin edilmesidir
edilmesidir..
**Bir radyasyon
**Bir dy syo de
demetini
e göz önüne
gö dğ
ö ü e aldığımızda
aldığımızda;
d ;
radyasyon şiddetinin ölçüsü olarak bir A alanına dik
olarak sn’de geçen parçacıkların veya fotonların
sayısını
sa ısını kullanmak
k llanmak mümkündür
mümkündür.. Bu
B sayıya
sa ı a AKI adı
verilir..
verilir
ve
F: Radyasyon akısı

F: N/A parçacık ( veya foton ) / sn

**Belirli bir noktadaki radyasyonun şiddeti

şiddeti,, cm2 den
geçen foton veya parçacık sayısını bir tek foton veya
parçacığın taşıdığı enerji ile çarpmak sureti ile
bulunabilir..
bulunabilir
¾ Akı
Ak k
kaynaktan
kt olanl mesafenin
f i karesi
k i ile
il azalır.
azalır
l .
Bu mesafenin karesi ile ters orantı kanunu diye
bilinmekte olup radyasyon korunmasında
büyük ş .
y önem taşır.
taşır
 Alandan
l d enerjinin
ji i geçiş
i hhızına
exposure doz şiddeti,
şiddeti,

Alandaki enerji absorblanma hızına

absorblanmışş doz şşiddeti denir.
 YARILANMA KALINLIĞI
¾ X veya γ ışınlarının madde içindeki nüfuz kabiliyetleri
fazla olup α ve β parçacıkları gibi belirli bir madde
kalınlığı tarafından durdurulamazlar
durdurulamazlar.. Bunun yerine
i i d geçtikleri
içinden tikl i ortamın
t eşitit kalınlıkları
k l l kl b ışınları
bu l
belli bir oranda absorblayacağından şiddet azalması
exponensiyeldir
¾ Örneğin belirli bir madde kalınlığı bir γ ışını demetini
yarıya indiriyorsa,
indiriyorsa aynı maddenin aynı kalınlıkta 2.bir
katı yine demetin yarısını absorblayarak orijinal demet
şiddetini dörtte bire indirecek ve böylece devam
edildiği taktirde şiddet 1/8 e , 1/16 ya inecek fakat
hiçbir zaman 0 olmayacaktır
olmayacaktır.
y .
X veya γ ışını şiddetini
yarıya indiren madde
kalınlığına
ğ
yyarılama kalınlığı
adı verilir.
Bazı zırhlama materyalleri için yarılama
kalınlıkları

Enerji 100 keV 1 MeV 10 MeV

Alüminyum 1.5 cm 4.3 cm 11.0 cm
Demir 0.2 cm 1.5 cm 2.9 cm
Kurşun 0.021
0 021 cm 0.9
0 9 cm 1.2
1 2 cm
 Genel absorbsiyon denklemi

Io I

dx I = I o e –μx
Io = Başlangıçtaki radyasyon şiddeti.
I = Bir engelden geçtikten sonraki radyasyon şiddeti.
μ = Lineer
Li absorbsiyon
b bi k t
katsayısı ( cm -11 )
x = Madde kalınlığı
 ABSORBSİYON

TÜRK RADYASYON ONKOLOJİSİ DERNEĞİ Radyofizik Kursu 11-12 Haziran 2010

Absorbe doz, her ortam ve her türdeki
iyonlaştırıcı radyasyon için tanımlanmış olup,
radyasyon tedavisinde kullanılan önemli bir
tanımlamadır
tanımlamadır..
Absorbe doz doz;; radyasyona maruz kalan
ışınlanan bir maddenin birim miktarında
soğurulan radyasyon enerjisidir
enerjisidir..
D =dE/ dm
Burada;;
Burada
dE;; iyonlayıcı radyasyon tarafından maddenin
dE
dm kütlesine bırakılan enerjidir.
enerjidir.
 Etkin eşdeğer doz : HE ( EDE)
Bütün vücut ışınlamalarında , çeşitli organ
g ve
dokuların aldığı dozun farklı etki dağılımları
birleştirerek bulunan, toplam sağlığa zararlılık
olarak tanımlanmaktadır
tanımlanmaktadır..
HE : Σ T * W T * H T
H T : T dokusu içindeki ortalama eşdeğer
değer doz
ğ
WT : Ağırlık faktörü
faktörü..
WT, Bütün vücudun düzgün ışınlanması halinde
stokastik etkilerin T dokusunda meydana getirdiği
zararların,
l bütü
bütün vücuttaki
ü tt ki toplam
t l zararlara
l
oranıdır..
oranıdır
 ğ
ICRP Ağırlık
Faktörleri
Organ WT

Gonad'lar
G d'l 00.25
25
Göğüs 0.15
Kırmızı Kemik İliği 0 12
0.12
Akciğer 0.12
Tiroid 0.03
Kemik Yüzeyi 0.03
Geri kalanlar * 0.30

Geri kalanlar * : Mide , ince bağırsak, aşağı kalın bağırsak

ve yukarı kalın bağırsak olmak üzere 4 organı kapsar.
 Kavite teorisi ( Bragg-
Bragg-Gray)

X ışınları ve α ışınlarının ölçüsünde kullanılan

en uygun metod’tur
metod’tur.. Bu teoriye göre; göre; bir
ortama ye
o yerleştirilen
eş e g gaz do
dolu
u kavitede
v ede meydana
eyd
gelen iyanizasyon, çevre ortamda absorblanan
enerjiyle ilişkilidir
ilişkilidir.. 3 MeV kadar enerjideki
radyasyonun havada meydan getirdiği
i
iyonizasyon,
i absorbe
b b olan l enerjiji ile
il orantılıdır.
orantılıdır
tld .
 Suda Absorbe Doz Tayini
y
Kullanıcıda suda absorbe doz Bragg
Bragg--Gray bağıntısı
kullanılarak tayin edilir:
Dw,u = Dair,u (Sw,u)
Kullanılan iyon odası özelliklerine göre
‘perturbasyon faktörü’
(Pu) düzeltmesi yapılır:
Dw,u
w u((Peff))= Dair,u
air u ((Sw,air
w air) Pu
Değerler yerine konursa:
Dw,u(Peff)=
) Mu ND (Sw,air) Pu
 BİRİMLER

TÜRK RADYASYON ONKOLOJİSİ DERNEĞİ Radyofizik Kursu 11-12 Haziran 2010

 DOZ BİRİMLERİ

TÜRK RADYASYON ONKOLOJİSİ DERNEĞİ Radyofizik Kursu 11-12 Haziran 2010

1956 da ICRU (İnternational Commision on
Radiological Units and Measurements )
tarafından radyasyon miktarı birimi
(exposure dose) olarak
“röntgen”
ve
absorbe doz birimi olarakta
( Radiation Absorbe Dose )
“ rad ”
kabul edildi.
edildi
Röntgen birimi ile rad birimini
birbirinden ayırmak gerekir.
gerekir
 Rad ve röntgen birimlerinin basit şematik izahı

röntgen

rad

Biyolojik
y j materyal
y

ş
Kabaca izah etmek ggerekirse;; ışının bir materyalden
y ggirip,
p,
arkasından çıkan ışınların akısı röntgen, materyal tarafından
absorblanan doz da rad’ dır.
Röntgen :

x-ışınlarının ve γ ışınlarının miktarı olup,

h
havanın 0 001293 gramında
0,001293 d tanecik
t ik şeklinde
kli d ki
emisyonun katılması ile meydana gelen iyonların
taşıdığı her iki işaretteki ( ± ) elektrik miktarı bir
Wilhelm Röntgen
esb ( elektrostatik yük birimi ) ne eşitse radyasyon
miktarı 1 röntgen’ dir. ( 1 cm³ hava, standart
şartlarda 0º C ve 760 mm Hg basıncı 0.001293 gr’
dır. )

ilk x-ışını görüntüsü

WR in eşinin sol eli
 İ
İyonlaştırıcı Radyasyonun Ölçülmesi
Ö ;

Şekil * de idealize bir durum göz önüne alınmış olup radyasyon

gösterilen hava hacmi içinden geçerken fotoelektrik, compton
ve eğer radyasyon enerjisi yeter derecede yüksek ise çift
teşekkülü gibi absorbsiyon olayları meydana gelir.

Meydana gelen elektronlar havada iyonizasyon yaparak hem

pozitif hemde negatif
p g iyonlar
y meydana
y ggetirir.

Elektron plakları arasına uygun bir voltaj uygulandığı taktirde

iyonlar tekrar birleşemeyeceğinden radyasyon geçişi ile serbest
hale geçen elektrik yükü ölçülebilecektir.
 Şekil * : İyonlaştırıcı radyasyonun ölçülmesi

Bir hacim içindeki atomlarla

“Exposure rate” demet içindeki radyasyonun etkileşmesi sonucu
radyasyonun bir ölçüsüdür. meydana gelen iyonizasyon ölçülür
+

kaynak

“Absorblanmış
Absorblanmış Doz
Doz” demetten
ayrılan radyasyonun bir
- ölçüsüdür.
Demeti sınırlayan diyafram
Rad :

Absorbe edilen enerjinin bir ölçüsüdür. Rad; gram

başına 100 erg’lik bir enerji absorbsiyonu meydana getiren
herhangi bir radyasyon miktarı olarak tanımlanır. Bu
tanımlama parçacıklı veya foton olarak herhangi bir
radyasyon ve maddeye daha fazla bir niteliğe ihtiyaç
olmadan uygulanır.

Hava içinde 1 röntgenlik ışınlama dozu gram başına

0.88 rad’lık absorblama dozu meydana getirir.
 3 MeV’tan daha yüksek enerjilerdeki
radyasyonlar için
ve nükleer ppartiküller için
ç
“ kerma ”
( from kinetic energy
gy relased in material))
nın kullanılması önerilir.
Kerma;
Işınlanan materyal tarafından serbest bırakılan enerjidir.
Kerma , rad birimine benzer. Bu birim sadece maddeye verilen
enerjiyi
ji i ihtiva
ihti etmeyip
t i aynı zamandad ışınlama
l esnasında
d yüksek
ük k
enerjili partiküller tarafından madde içinde meydana getirilen
( bremsstrahlung ) bremss ışınları tarafından verilen enerjiyi de
ihtive eder.
Bremss ışınları,
ışınları yüksek enerjili tedavilerde,
tedavilerde tedaviye
katkısı az olduğundan klinik uygulamalarda ihmal edilir.
B nedenle rad vee kerma birimi birbirlerine eşdeğerdir.
Bu eşdeğerdir
Cema;

Birim kütle başına değişen enerjinin

kısaltmasıdır.. Bu elektron ve protonlar gibi direk
kısaltmasıdır
iyonizan radyasyonlara uygulanabilen non- non-
stokastik
k ik bir
bi değerdir
d
değerdir.
di .
¾ Rem ;
¾ Suyun 1 mikronunda ortalama olarak 100
y
iyon ççifti
f meydana
y getirecek spesifik
g p f
iyonizasyona sahip olan x-ışınının 1 rad’ının
aynı biyolojik etkisini meydana getiren
herhangi bir radyasyonun absorbe olan
miktarıdır.
miktarıdır.
¾ REM;
¾ Radyasyonun
y y biyolojik
y j etkisi sadece ortalama
doku dozu rad’a bağlı olmayıp

¾ * LET ( Lineer enerji transferi)

transferi)’ ne
¾ * doku
d k içindeki
i i d ki dozun
d ğl
ddağılımına
¾ * verilen doz miktarına
¾ * dozun verilme sayısına ( fraksi
fraksiyo
yonasyon
nasyon))

¾ gibi parametrelere de bağlıdır.

bağlıdır.
Aynı zamanda rem birimi;

* absorbe doz ( rad ) ile

* nispi biyolojik etkiye ( RBE )

bağlıdır.
bağlıdır
Doz eşdeğeri ( RBE Dozu)

Biyolojik etkinin sadece absorblanmış radyasyon dozuna

ğ oolma zorunluluğu
bbağlı o u u uğu yo yoktur.
u . O halde
de hem e bbiyolojik
yo oj hemde
e de
fiziksel faktörleri içine alan bir radyasyon birimine ihtiyaç
vardır. Fiziksel bir miktar olarak rad cinsinden ölçülen
absorblanmış dozu, radyasyon dozuna biyolojik cevaba katacak
bir veya daha fazla faktörlerle çarpmak suretiyle radyasyon
dozunun ölçülmesi düşünülebilir.
düşünülebilir
Bu düşünceyi;
ş ğ ( DE ) = Absorblanmışş Doz ( rad ) * Biyolojik
** Doz eşdeğeri y j Faktör

şeklinde ifade edebiliriz.

Doz eşdeğerine aynı zamanda “RBE
RBE dozu
dozu”
adı da verilir

ş ğ birimi rem dir.

Doz eşdeğer
Röntgen biriminin insan eşdeğerinin
k lt l
kısaltılmış şeklidir.
klidi
RBE;;
x-ışınları γ ve β tanecikleri için 1,
nötronlar için 10’dur.
LET ;

Elektrik yüklü bir parçacık madde içinden geçtiği

zaman,yolu boyunca atomlarla etkileşmesi sonucu enerjisini
kaybeder.

Parçacık tarafından kaydedilen enerji atomlara

ğ
f edildiğinden,
transfer ç ğ ggeçtiği
pparçacığın ç ğ birim yyol uzunluğuğ
başına kaybettiği enerjiye “ Lineer enerji transferi ( LET ) ”
adı verilir ve genellikle mikron başına kiloelektronvolt yani
K V/ cinsinden
KeV/μ i i d ölçülür.
l l
 d ğ l i LET değerine
RBE değerleri d ğ i bağlıb ğl olduğundan
ld ğ d radyasyonun
d
temel etkisinin bir indisini verir.

O halde LET değeri yüksek olan parçacıkların RBE

değeride büyük olacaktır. Fakat RBE değerleri sadece
radyasyonun cinsine bağlı olmayıp göz önüne alınan biyolojik
etkiye de bağlıdır. RBE değerlerinin sadece radyasyonun
cinsine b ğl değil
i i bağlı d ğil aynı zamanda
d göz
ö önüne
ö ü alınan
l bi l jik
biyolojik
etkiye bağlı olması nedeni ile RBE değerlerinin maksimum
müsade denilen dozların tayininde kullanılması pratik
bakımından uygun olmayacağından çeşitli LET değerleri
tarafından meydana getirilen biyolojik etkiler arasındaki
farkları düzeltmek amacıyla ICRU tarafından “Kalite Faktörü
( KF) ” terimi önerilmektedir.
 LET ve KF değerleri arasındaki bağıntı

LET ( su içinde KeV/μ ) KF

3.5 veya daha az 1

3.5 - 7.0 1–2
7.0 – 23 2–5
23 – 53 5 - 10
53 – 175 10 – 20
 RBE / Kalite Faktörü
(QF)
Radyasyonun tipi Kalite faktörü
X-ışınları,gamma ışınları,beta ışınları 1
Termal nötronlar 5
Nötronlar 5-20
Protonlar, recoil protonlar, E > 2MeV 5
Alfa ve ağır çekirdekler 20
Matematik olarak: Doz Eşdeğeri DE

DE(Sievert) = H(Sv) ≡ D(Gy) . RBE

Q

[ Eski birim: H(rem) ≡ D(rad) . RBE]

 ğ
Maksimum müsade edilen dozların tanımlanmasında kullanılan kalite faktörü değerleri

Radyasyon Cinsi Kalite faktörü

x-ışınları; gamma ışınları;elektronlar

ve maksimum enerjileri 0.03 MeV’den 1.0
büyük beta ışınları

maksimum enerjileri 0.03 MeV’den

büyük olmayan beta ışınları 1.7

10 MeV’e kadar enerjili nötronlar 10

ve protonlar Gözlerin ışınlanması
h li d KF=30
halinde KF 30 ddur

Doğal olarak meydana gelen 10

alfa
lf parçacıkları
kl

Ağır geri tepme çekirdekleri 20

Aktivite ;

Bir radyoaktif izotopun birim zaman içinde

parçalanma sayısıdır. Parçalanmanın boyutları olmadığı için
aktivite sn başına ölçülür. Aktivite birimi “Curie (Ci) ”
olarak ifade edilir.
edilir

ğ aktivite
1 Ci; 1 ggramlık Ra-226 nın sahipp olduğu
miktarıdır.
1977 yılında ICRU ,

SI ( The International system of Units ) birimlerinin

kulllanılmasını tavsiye etmiştir.
etmiştir
SI birimleri eski sisteme uygundur.
Doz değerleri ve eski birimler ; Aktivite “Curie”,
exposure “ Röntgen” , absorbe doz “rad” ve eşdeğer
d “rem”
doz “ ” dir.
di
Yeni birimler ise Aktivite “Becquerel”, exposure
“Coulomb/kg” , absorbe doz “Gray” ve eşdeğer doz
“Sievert” dir.
Ölçü(miktar) Yeni Birim(sembol) SI birimi Eski birim(sembol) Eski/Yeni Birim
Birbirleri ile İlgisi

Exposure ------- C / kg Röntgen ( R ) 1 R = 2.58.10 -4

Absorbe doz Gray ( Gy ) j / kg Rad ( rad ) 1 rad = 0.01 Gy

Eşdeğer doz Sievert ( Sv) j / kg Rem ( rem ) 1 rem = 0.01 Sv

Aktivite Becquerel ( Bq ) sn ¯¹ Curie ( Ci ) 1 Ci = 3.7 . 10

Birim sistemlerinin özeti

 Z
Z
Z
Z
Z

İLGİYLE DİNLEDİĞİNİZ İÇİN TEŞEKKÜRLER