126 HAMiDE DEMĪREL

uymay önerir.Lkbalinsanauyusuklukverenvekendinikadereteslim
eden tasavvula karyaids. 0 mevikna nin musbet dinamizinm hayrani
di.

Sövlerimi Ikbal'in bir beyti ile bitirmek isterim. Sair insanlaraiyiyi

gizeli önerirken,kötë ve sert davranmannTanrtindindedemakbul IRAN EDEBIYATINDA ILK FARSÇA
olmadiagnsayiyereknsanl ari sevgiyeve dostlugadavet eder. SIIR SOYLEYENLER

Dog. Dr. Hamide DEMIREL

Sozi sertge süyleme, nevgi yolunda kos. Dinyada benim ve senin
bir araya gelişimiz, sohbetimiz Tanri vergisidir.
Farsdili en aziki bn begyüv yillik bir geemise
sahiptir. Eski 1ue
nantarihelerineve Zortist dininin kutsalkitabı Avestanm yaalarina
bakilırsa,Iran'da Akaneniller devrinde,o 2atnanagoreaz gokgels
mg bir eeynt vardi. (En eski devirden M.O. IV ncü yüzyla kadar).

Eaki Iran dili, evveläAvestadili ile resmtdil olan Kadim Farsça

dili böliimlerine ayrilmşti. Akamenid kitâbeleri, bu kadim Fare dilinde
yazilmiştir. Bu devre uil vhup. lie kudar geleliln yarilardan o devir
yan isiabunun side ve kiülfetsiz olduğu anlagılr. Zamanla değisen ka-

drmFars dbh, Egkäniyan (M.0. I ei yiyulan M.S.1 neü yizyila

kadar) ve Sasiniyan (M.S. 111neii yüzyıldan M.s. l nci yürala
kadar) devLle Pehlevi (Orta Farsgu) adni almştur. Pehlevi diline ait
li gelenörnekler azdir. Bunlarn icinde Sâs
åni devri kitabeleri ile
lslāmiyetten s0nra da korunmuş bazi dini ve tarihi eserler vardir.

Eski iran siiri hece vezninde yazılmiş olup. musiki eşližinde teren-
nui edilirdi.

Pehlevi dili islämiyetten sonra yeniden önemli degişikliklere nğ

rayarak bugünkü Farsayi meydana getirmiştir.

ranhlar SåsåniDevletininyakilmasından(M.S.650)ve Arap isti

lasından,hattâ Islämiyeti kabul ettikten E0ara da edebiyatla ugraş
mayı birakmammslardir. Zerdişt dinnde kalmaya devam edenler ma-
halli şiveleri ile heee vezninde sir söylemis ve tapınakları olan ateşke
delerdebu şiirlerin goğunuokumuglardır. 1ranedebiyat tarihi kit apla-
nda Pehlevi, Deri. Farsi, Soğdi ve Harezmi lehçeleri ile ecöylenensir
lerden örnekler vardir.

Abbast'ler sarayınm kör şâiri, kasideleri ile tanunan Iranlt gair Begsar
binBurd,gaxelleriile ün yapanEbu Nuvas Arapçasir söylemiglerdir.
Arapistilás hüküm sürdügüsürece Iran'da resmídil Arapçaidi. Bu
arada yetigen Iranli bilginler, airler de eserlerini bu dilde vermigierdir.
 128 HAMiDE DEMÍREL
iRANEDEHIYATENDA
11.EFAR=GA
I 129

Farsça'nin
edebiveresmibir dil olmasilranlısülalelerin
bagms
olarak ilkeyi idare etmeleri ile haşlar. Tahiriler, Seffariler ve Sämaniler d
gibi.

lk ParscaSir SöyleyenlerKimlerdir?:
Bu konuda geşilli siylentiler Vardr. Bu hususta en eski kaynak
XL. yüzyl civarinda yazildaga tabmin edilen, lakat kimler taratindan
yaaldağsbilinmeyenTarih-i Sistän'dir, Bu kitap, Yakup bin Leys'in "Iyindesuçlulukhissiolmayan
kimseler,
kendisini
suçsuz
bilen
kimselorsenin davetine boyun eğdilr. SüphesizAmmar ine muhalafnt
fetihlerini naklederken gairlerin Yakub'u Arapga üvdüklerini fakat
Yakub'un Arapça bilmedigi ign bu övgitye kizdiğıni, bunun üzerine ettigiiçinömrionuterkett. hendivueudunu,
cunt belyatu ve
yanindaki kätibi Nuhammed bin Vâsıf'in kendisini Farsqa gizlerlc öv- wueielnyagadigisureceelem,Kederigindekaldi. 1anri Mekkeyi Arap
lara harem yapti. 2aman dn 8eni Aceme harem ettr.
liginit ve böylece ilk şir söyleyenin Muhammed bin Vasit oldugunu
yazar. Buna görs, Mahammet bin Vãsf Sistani,Zenbil ve Ammari Ha- Tarili Sist ān ilk Farsga giir söyleyenerden birinin de bilgili bir kişi
ric? nin öldüril mesi ve Herat'm almıg sirasinda gu siiri söylemiştr: olan Mubamed bin Mahallhd oldugunu yazar ve onan akub n
Leye1 gu sirle óvdiguni belirlir:

Havvaseadenbazkasunt
doğurmadiveAdemdesenden
baskastna
iaba olmad. Lönlinde ve davranslarımdaarslancesaretivar. Yarad-
is, tav, hareket ve konuga yönünden Mekke Peygambori'nin muci
e51sesin. Ammar kayametgint Yakub beni öldürdi diyerek öviüne
ektir."
By dinyinin inli ve insüz btün euirleri kapinda köle olan
ernir, yice padişah; Leys'in oglu ve Y usuf'un babası Yakub'a hüküm
Tarhi Sistanbukonuyuu sözlezle
bitirir: "lk siireöyleyen
hunlur
darlık verin, wiivleriLevhi' Mahfuz'daezelibir hükim olarakyamlmis- hr. Banlardauöneekima saylemedi,sadereFbu NuvasArapçaşir
tr. Zenbil Letam'a geldi senin gürzünün darbesiyle öldi. Senin darbe- lernel: Farsga kelimeler kullandr
lerinle Zenbil'in ordnlandağildhve vabşiyaratıklaru yuvaluri yikelds.
Ey emir, enin isteğinle aznlak yogunluğa glebe çaldi. Ammarin önaru Tarih kitnplarnda Parsgir ve cdcbiyatunan
başlangcthakkındaen
eski ve en genis bilgi bundan ibarettir. Ammar- Hariei'nin H. 251/
senl istedi ve onu terkk etti. Senin kilicn yirtici ve evel hay vanlar ara-
.836 yihnda öldürildigünü dişüniirsek ilk Farsça şiir H. I. nei
Snda arnci oldu, Unun omrü Nuh abi uzun yuşaman içim sana verildi.
yuzyilda yazmig demektir. Vezin Arap aruz veznine yakundr.
Un un vuctdu gehnn bir kapiSinda (Der1Akar Kapismda) bagı da diger
kapisinda (Der-i Taam Kapsanda) kaldi. Muhammed Avtt Läbäbl-Albab texkiresininyazarı, ilk Farsga
Si syleyenin Sasäni hükümdarnBehram-1Gur olduğunuyazar. Avti,
Bundan sonra şuri duyan Väsztm ogu Tarnk Farsga şiirler söyleme
ye baglar.Asağidakiöruekbunlurilanbiridir 1arib S tan (yazarnElinmiyor)(ed. aliku uara Bahar),Tahran1314,*. 109
Tari Sitan (yanars
i inmiyor)(ed.Maliku'ySufaràBahär),Tahzan1314,. 212
1 Levhei
Mahlux:
lnsanlarn
aln yamlaniran
üzerine
yazldağana
iuanilan
lewhala
rdir. Avf, Mubammed, Labibu'-Albäb, Leiden 1906, s. 20
 130 HAMiDE DENIREL
ERAN
EDEEIYATINDA
iLK FARSGA
5ii 131

Behram-1 Gur un bir karngikhk sirastnda çocukken Arabistan'a gönde- Gurhükümdar

olunea,
bir Hakim;giirsöylemenin
hirpadigah
iginya
rildigini, orada Arap ilim ve edebiyatini ögrendigini, Arapça gok güzel kaşikalmayacag konusunda kendisine ogüt vermis ve bunun üzerine
gurler yazdigani ve Buhara da onun divanmi gürdugüni yazdiktan sonra odasiirsöylemeyi
brrakmiş,
hattaoğullarıveyakınlurınbundan
nmen
onun su beyitini misal olarak verir. etmigtir
Devletgah
H. 892de yazdigiTezkireti?s
Sufära
'sındabu konuda
Uniari yazar:
Benim udim sirinin arslanidir. Benim o, fil yapıh pehlivan. Be-
nim adim Behram i Gur; kunyem Bucebeledir. Avii sunları ekler; ilk Blginler ve lazallar1slamdan
önceFarya slesöylenmisşirler bu-
Fareça giir söyleyen odur. Ondan başka siir söy leyen varsa da ürleri arnadiklarr
gbi gairlerin
adlarinidabiryerde
görememişlerar.
Fakatc
vezin ve katiyeyönündeneksik olduklartiein zikretmeyedeğmez. lerde
dolagtiğina
göreFarsga
lk gursöyleyen Behranii
r' dur.Bunun
Avfi Arap istilá-mdanve Iranl gairlerin sebebide u olmugtur: Beliram ur 'un bir segiist vard. Buna Dal-
an a Halife
sonr
s ervezi'ni
ba n
el siirler
güz erini k
süyledikl
Meun M
o-
uniardan
Ab.
Arim eng derlerdi. 0 gok 2arl ve niktedan,
iavranişlaiaii. Sehram, kendisine agikta; ava ve"eamege gttigi vakit
giizel huylz ve uygun

Te geldig zaman ovmek icin eralerinde götirirdä. Bir gün, Dil-Arhm da yannda olduéu halle
ysIP 8mdugu kasidesini ornek olarak gasterir. (. 195-M. G08)
ormandabir arslana hienm etti. Arslanin iki kulağın: tntup bagladi ve
Ducesaretiyeson dereceöžintigünden rlinde olmakszındilindengu
masra
gikti A 8 Be oangn arlan vefilim.
Behramn agandan nesöz gtkwaDil-Aräm in onauygun br eevap
vermesiaralarında ädct olmuştu. Behram Bu 502me e eevup vere
ceksindedi.Dil Arama guuygm misra okuda: l
A Senin adhnBehram'dir, baban da Ebu Cebele'dir"
Ey ululuk ile baş1n1tarkatoynyaldizinaerigtirmiş,cömerllik ve Bu s02,parliguhinigok hogunagiti. Filozoflaragösterdi",Onlarda
faziletile àlumiiki ci arnsinaalmigolanpadigah.
Insanlaragözgerekii nazimhakkandabir kural vücuda getirdiler. P'akatbir beyitten fazla
ollugu kadar sen de hilal-te gereklisin. Yüizin iki göze ihtiyacı oldugu
sovlemezlerdi.
EbuTahir-i Hatuntdiyorki: Deylemlilerden
Adndü'd-
gibi, Tann dinine de sengereklisin. Devlezamannda Hanikeyn civarnndakiKasr-i Şirin tamamiyleyrkil
air daha 6onra kendisintden önce kimsenin böyle güzel şiir süyle mamusti,l5ukasrmüslinle eskiFiarsdiliyle narmedilmigolan bir beyit
mediga ve Memun'u Farsça övmesinin sebebinin Fsrsçay1 Memun' buldnlar:bundanda lslämdanönceFaraçagir söylendigianlaşılayor.
un methiyle süglenmesioldugunu beirtir. Avfi bu kasidesinden dolayi Fakat Iran topraklar Araplarm eline geçinee Araplar Islâmiye
lemun'uin gair Ibindinar verdiğini bundan5onra,dn Tahiriler veSa i ve eriatı kuvvetlendirmeye çahştlar ve Acemlerin ådetlerini
manogullar zamanna kadar kimmsenn ynr söylemediğinm yarar. unutturdular. Belki bu arada siir söylemevi ve okumavs d nled
ler. Emevi ve Abbasi halifeleri zai
oniet
H. VIl. yüzyildaKitäb-BlMa'cem
fi muaayır-iAar1Acemacdli Dutn y r atapga
kita bin yazari enmsAays guyle der: ehram- ar'un babası Iezli- soylenirdi.lace Niznmul-mulik, k ey sysetnae
gird in gocuklarn yagamazdi. Bundan dolayi da Behram dört yasna itabina anlattigina gore, Gaznel Sultnn ahmud zamanina kadar bü-
gelinceonu babasıdevlet biyüklerinden bir kaç kişi ile lira'ya gönder- un Kanunlardetterler ve fermanlar Arapea yazniiyordu.ağn Bey in
di. Araplar arasindayetigti, güzel konngan.5air, savasyi e ygt oldu. ver Alp Arslan zamaninda butun hukumler vetermanlar Farsçaya
Irunlilar ilk Farsça şiiri ona alfederler. yemsa kays'a göre, Bebram-1
S 2-Din. Mabammad
b. Kaysal-a. Kitäba'1-Makeam
fi Mi'iyā Asai Acum
aaviní yayn),. Tahran 1909, s. 143-151
5 Avfi, Muhanimad, Lubäbu'l-Albab, Lciden 1906, . 21
Davlatgäh, b. AlPad-IDavlaBabtigähCani Samarkandi,
Tazkiratu'y-Su'ari(E.G.Br-
ayu eer, S23 wa yuyun) Tahran 1387, s. 34 39
 HAMÍDE DEMIREL
RAN EDEBIYATINNDA IIK FARSÇA SIIR 183

zilmaya baglanda. 2Anlattildhgna göre, Abbasi halifeleri zamaninda Ho-

şiirlerininsirleri Arap istilàereurasinda
kaybolmustur.
CiinkiiAraplar
rasan Valisi olan Emir Abdüllah bin 1ahir zamanmdabirgiin Nişäbur-
bütun Acem tarihlermt ve kitaplartnı yakmişlarlh.
da bir adlam kendiisinebir kitap hediye etti. Emir, bu kitap nedir diye
sordu.Adam, bu Vamaku Aura krssa'stdar
ve güzelbir hikayedirdedi. Bütünbu anlatilanlardan
anlagıldığma
göreilk ir öyleyenler
EmirdebizKur'anvehadisten
bagka
birseyistemeyiz.
BukitapMug Behram-i
Gur,ondansonraAbbasMervezi,Elu HatzSogdi-yiSemer
larn escridir, bizim gm merduddur diye cevapverdi ve kitabin suya Kandl, daha sonra Tahiriler devrindeki şairlerdir. jimdi bunlarn kim-
ler oldukarini gorelm:
atilmasmıemretti.Ayricakendi idäresialtindabulunanmemleketler
de Acemleria veMug larin vileuda getirdikleri kitaplardan ne buldnlar- Behram-t Gur: Sasani hukümdaridir ve tarihte Y nei Behram diye
a yok ettiler. Bundan dolay1 da Samanoğulları amanma kadar Acem anilir. Oun kalrnanliğma ve eglenee dola yanina dair Pehlevi
uri gorulmedi. dilinden Arnpça ve Farsçaya gevrilen hir cok hikäyeler vardir. inlr
Yine Devletgah'n anlattiğuna gire, Abbasi halifelerine kari ilk azarlar onunAraplar urmsindabiüyüdiğünündelir hikâyodeniharet
18yaneden 1akub bin Leys Scttar n kuçuk bir ogu vardt, onu çok se
oldugunuveona atledilensirin aslnn Peheviileyazildağanı
belirtmek
tedirler
verdi ir bayramgüni bu gocukarkudazlart
ilo cevizeynuyordu.E
mir de sokağmbama geldi, bir kenardadurup bir süre oglonunoyna- hs ervesi: Rivayetlere
bukalırea
bir Fbihvehadisbilginiidi.
nasint seyretti. 0glunun atliğr yedi ceviz gukurun igine düsti, yanz Ona atfedilen kasinlnnin gir san atlarn yönünden mukemnael olugu Hor
kin ldar
bir tanes1diaşarzlrladi. 0glu buna uzildu, az soLra uyni ceviwgeriye ta taa sonra yanldigi ntibam yratmaktadr. (Yazak
dogru yvarlanarak gukurun igine diüştü. Brinun izerine çok sevinen ig tarnh . 193-M. B08 deniliyor.)
sehzidenin dilinden gu gT qukta:
o H Soedt Birnahiv ve ligat bilgini aynm
zamandamusiki
bilgini ili. Sehrul dh milzik aleti çalmakta imig.

Hicri üçüncü yüzyal baların da Fareqa gir 36yleyenler arasinda

*Yuvarlanayuvarlanagukurunkenarmagidiyor. Hunzala-i iadgist, F'iruz Maşrnki ve Ebu Selik Gürganî vardr.

Bu s0z Fmir in çok hoguna gilti. Beylerini ve vezirlcrini topladi, Hanzula-i Budgisi, Tahiriler umunandn Nigaburda yaşams ve
bu gizel bir gir oldu. Bu sbz siir nev'indendir dedi. Oalar da luna uy- divantertip etmiştir. Nizami-yiAriáy'e görebu divanduki bir ktta
Runir mS Vesonradanda bir beyit ilave eaerekonu ribai gekline SatfariemilerindenAhmelIin Abdullah Hucegtani'yi
o dereceetkile
8oktular. migtir ki sonunda onu Emirliğe yükseltnmistir:

Raza Kuli Han Hidäyet, lecnauP1-Füsahandhtezkiresindeillk şir

söyliyenin Behran- Gur olduğunu söyler ve ilk gairlerdon Ehu Hafz
Sogdi-yi Semerkandi'nin gu beytini nakleder:
Uluhuk arsluun uğeandatlahi olsa git, tehlikeyeatal. Onuarslan
n agndan al. Ya utuluk, azizlik, nimct ve mevki kazanmak yahut er
kekler gibi ölüm ile kargı kargiya kalnak"
Dağ geyigigñlde
nasilyagaan,
sewgilisi
yoksevgilisiz
nasal
kogsun'
Rza Kulihan a lonudaki fikrini söyle açıklar: Tranlı hükämdar- Ona atfedilen diğer bir kata da sudur:
larn idaresinden önce de her halde Fursçu giir söylenmiştir. Nasıl olur?
Arap dilinde gir söylenir de Acem dilinde söylenmez. Muhakkak Acem

Dnta, Al dDavlaJahtieihCut Samark

ini, Tarkiratu'-$u'arä
(F.6.Br
1 Su'mll, Sibli, Sivu'¥ Acam, Takraa 1316, s. 7-11
ayat, Kuzt sulngin, Nacmatn l-Fusahā,Tebria1795,s. 61-67 12 Aril, Nigänf SunarkandL (ihär Makala (ueşt. Malaunad Kazvini), Tahran 1335, 26
 134
HANIDE DEMIREL
IRAN EDFBIYATINDA TLK PARSA SIlR

Sevgilinmnazar degmesin diye atese nazar otu (çor otu) attu. Atege
Ve nazar otuna ne gerek var, yana8 uteg gilhi ve benleri de niuzar otu vayi verir, undan tath ve yagi meyYa alamaK5in. latta dügmaelan ge
taneleri gibidir"." ker hile alsan, onu zehir olaralk dügiin yeme

Amr ibni Leys zamaninda yaşayan şairlerden Firuz Maşrıkiye tez- Bubeyitlersonradanünli gair Firdevstnin5ehuáue'
sindegum
kireler asğidaki kit'ayı atfetmekteciirler: aldeki beyitlere ormek olmuştur:

"Beni daima ates iginde tutar Yaratilngt aei olan bir ağacı Cennet bahgesine de diksen, sonunda

O yix çirgilerine, dudağma ve dişlerine bir bak

içindekicevheretkisinigösterirve ayniacimeyvayz
verir.
bu Sekur Belhi ayni zamanda yu ün lüi beytin de yazarndır:
Biri sineşin üstündeki zginlar

Digori ny 1siğmn gevresindeki hale gibi ,"

Ayn devirgairlerinelen
EbuSelikGürghni'yedeguögütvericikat' Bilgam o dereceyeerişti ki bilmedigmi biliyorum
ann at oldugu kaydedhlmekledar:
Tarih kilaplarında ve tezkirelerde bir kae beytini bulabildiğimiz
TS adi gegenairlerden sonra, Samanlh devrinin ünlü 5airi Rudegi Semer-
kandi gelmektedir. (Olm. L. 329 M. 910)
Iranedebiyatuotoritelerine
göreIran edebiyatu
bu sairlebaşlar
"Yerekeudikanmıdiökmek,
bir kucağa
yüizyu dökmekten
daha S k meslekelnsları
kendisini
Sultan-t
Suaravoe
iyadar.F'utn tapmakn8anatapmnktanhayrlidar.Dgndumutut onauy Suara saymiglardir.
ve dinle
Abu Abluilluh Bin Mahamned ulegi, Semerkandin Radeg ku-
H. 286/M.820deyaxigt Alorin-näme
adhmesnevi
le im kazanan sabasinda doğmugtur. Omrüinīn sonlarna doru kör olmuştur. Sesi
Ebu ekur Belhi lran edehiyatinda ilk mesneviyazaridar. Ne yaak ki gizelnigirlerini arhut esliginde süylermiş. arbulun Farsgass
tezkirelerele onun mesievislunden ancnk aagedaki beyaller kahinigtur: rñd'dur. Rudegi nin bundan dolayı Rudegi admi aldığ da söylenir.
Rudegiilk Farsça divan dizenleyen pairdir. Kaside,gazel, kil'a, riülal,
mesnevi türünde siirler yaxmiş ve bunları divanmda toplamıştir, Ken-
disi gir tnknigini iyi biliyerdu şiirleri sade ve zariftir. Bu sürlerini bar-
but egliğindesöyliyerek Samanlısarayinı genlendirmiştir,Onun mizik
teki hüneri ve sirdeki etkisi şu hikaye ile anlatalar. Nasr bin Ahmed
Samani, seferlerinden biri sirasnela Buhara ya dönmeyi aklna getir-
mez olur. Kalplerinde ev ve ailelerinin hasretini tagyan saray erkani ve

Digmana hiç bir zaman giivenme, dagman yaratiligtan aci bir askerler, Buhara ya dönüg için Sah'a bir 5ey söylenmiyecesaret edemez-
ler, buna Rudegi den isterler. 0 da bir sabah barbntunu alarak jah 'in
gagtir. evheri nCtolanberagacatatli ve yaği daversen,ayni aci mey-
huzuruna çakar ve su giri okunaya başlar:

3 Aya euer.
5
16 Samsa'd-Din, Mubammad b. ays al-Razl, Kitabu'1-Maf'cum fi Muāyir Ayuri'-Acamm
15 Tüni Asadl, Lugat-i Fus Talzau, . 87 . azvml yayini) Tahran 1909, s. 150
17 Safa, Zabih Allab, Tarih i Adabiyyat dar lrkn, Talrun 1342, C. I, . 165-182
 136
HAMIDE DEMIRET
IRAN ED2DIYATINDA LE PARSA SR 137

saylabilir.
Kendisinden
sonragelenşuirlerden
Dakiki(Olai.H.370
M.980)onukaranhik
gozlu,aydingörenşair diyeover.
VezirBel'aminin
azlinden
(326-937)
sonraSamanli
saxayndan
Ko-
valmug
olunRudegidoğdugukasabayaçekilmiylir.tengligintve par-
lak mazisini esef ile hatarladiğn şürler bu devirden kalma olmaldar.
RudogiFarsça meneur bir tercimeye dayanarak Kelile ve Dimne-
yi nazmagevirmiştir. Onun başka mesneviler deyazediğa
ve tim surle
rinin1.300.000
veya700.000bin beyit olduğusöylenir,Omunqurleri
ndisinden
r gelen sairlerden atran-i Tebrii nin (Olm, 1465.
nliyan rmağinm giizcl kokusugeliyor.O sefkatli yàrin hatara- . 1t3) HIrleri le Karigtiruniştardir. omsays, lecma ul Iusehadia,
liari uyanyor. Ceyhu
e umlart n sertigi ile ayaklar altmdabir uRal gekInut teatlint ona snat etmektedir. tudegl ornekier Dugne
n
Perniya
kumaşi
gihidir.0 teyhununengın
sulari,
atimiinbeline
ka adar gemigolanen eskişir nev'i olun medhiyetarznda yerefmevkiini
dargelir.EyBuhara
sensadolveçokyaşa.
Padişah
sana
ml irgel 1ga eder,#0nraki şatrler de onun bu husustaki üstünlüğüni kabul et-
yor.Emir bir ay,Buharaisebir nsumandir,
gökyüzidir,aygokyuaune tuir.

yaktyr.Emirbirservi,BuharabirBostandir,
Servidebostana
yakaşar. onralar Menugchrinin (Olm. H. 432/ M. 1040)yenideueleuld
Bu siir E mire o cee dokunur ki derhal Bahara ya doğru yola gbir o olansarap girinde, önceliklnlept nindie.Benzeriolmayan
gikar. teşbihleri ile likkate gayan oldugu gibI, tabiati bT Kag çg le terem
etmiytir,Cnaisnat edilenşiirlerdebir çok ataöüne iderastlanır.Kimi
Ridegininbugine
kadarkalangirlerinan
hepsihayaunn
KOn
de beyitleri ahläki hikuetlerle dolulur. Razı airler onun şiirlerini taz
virleri
ileilgilidir.
göriüninekte
Doğrudan
doğruya
ihtiyarhgin
cilarini nin ile onunbeyitlerini kendi iirlerine sokmuglardır.Unlä Mäliyan şiri
teren
nimettiğisiirler
hirtarafabrakilaeak
olarsn,
digerlerinde
adigo ne nazire yazinnlardır.
eonönemlikijilerveolaylaruhepsiH. 300/M.912yilmdansonraya
aillir.Ovdügi
n
kisilerde
lhiri,Arapça
veEarsça
giirleri
ilemeşhur
olan SatdNetisiHudeginin şinlerini toplanuşve yaymlamaglur.
Ug eilt-
Ab'n-TayyibMusaabi(Vezirligi301-913
ten sora), bir digorivezir bu esern birina eildinde Suid Nelii: kilagia laydalaniğr kaynak
Bel'ami(Olm.329-940)
dir. Bunn gibimeghur
"Sarabin annei(Ma- lar verdiktensonraRudegi'nin yaşadiğıgevreyianlatmaktadar.Nefii
der-imey)kasidesi
de311(922)ralarmdaolanbir olaydolayısıyle Cahasoara Samanhlar devrinde Senerkant ve Buhuranin, coğrati ve
soyleniaşti sOsyal durumunu ve tarihini anlat maktadr.

RudeglsamanlihükūmdarıNasr bir Ahmedxamanda ve onun Tkinoi ciltte gairin mahlast, övduği knseler, gağdaşıolangairler
irinin öxellikleri lmakta, ona attedilen lakat başkalarma ait olan
sarayanda
göhretinin
doruğuma
ulaşmisveliy bir Iranhgairineldeede
medigi kadar servet ve itibar kazunmmgtir. sirlere yer verilinekteir

Haltercümesini
yamanlar
onundogustan
körolduğunu
yazarlar, 19 Genig balgi igin hak:

takatdüuyagüzelliklerini,
renklitabirlerlevasttlanliranbirçokgirleri Brou, E.G., A Literary History of Persia, Camsidge 1929, . 11-19.
b) Pirdainfar, HadFui'%.
Zamin, Sulanva Subanvarin,Tahran1308,C. I.
onungözlerini
n
8ouruda kaybettiiniisbatedenbirdelilolabilir,
Sir e Kaxvini, Mirai Nalharumad,1BistMalkala, Tahran 1332, 3-45
lerindgoLme
e hasast
ileilgil:lnllerinbnlinmasl,
Tenklerden
so7etmesl Nu'auii Şibli, şiru Acum, Talran 1316. . 17-27
gorulenseylerarasmdabir sok airlerdendaha18abeth
ve dahaguzcl Berthels ra. 1slan Ansklopedisl, tanl 5, 101-10
benzetmeleryapmasionundogulan kör olmadiğuıgösterendeliler L BAbua'-Rab
n i e TK,tstanul 1963,s 261763
Naffsl, Said, Abvälva'Asir-i RodakiSamarkandi,
Tahran1319,s. 1029 ) Rypka, J. History of Iranian Literatur, Dordrecht 1968, s. 126-144
h Safd, 2abily Aläh, Tariji Adabiyyit dar lriän, Tahran 1342, C. 1, 371-389
 138 HAMIDE E MEREL

IRAN EDIEHiYATINDA ILR FARSCAHITR 139

uetncl ciltte Rudeginin hal tereitesi, edebikişiligi vegiirleríyer

alr Rudeginin bu mealdedaha bir çok şiri vardar.
Rudeginin kit'alar1,inee anlamlı,ibret verici ve hekimanebeyit- aire nasIpolan uxunhayatve yazdgag agiergüirlerden
anlugıl-
leri kapsar. Burada nasihat yolunda söyledigi kit'alarından iki örnek yorkios0ylediklerine
uymug,
81hhalli
vemutluyaşaningTI.
gor Bo
vercee lerinin&örolduguna
dar rivayetdoğruisetahammülive ruhyüceliga
dahaçokdikkati yeker.Içinin aydmligiile dişunkaranlığnm
nasal
gedor-
dijga anlasilır.

Gençlijgindeki mutlu giinlerini, gairliğinin tinüni, sözlerinia etki-

sinl, yagllhk gunlerinde anarak gege gencigine esef ederek Donda-
niye adlh şu güzel kasideyi söylemistir:

Kiici eline aluea adam öldiirmen gerekınea. Tanri indinde kötü-

tülüklerunulumaz.
Bukilc Kalirnler
1ginyapmadilar,
ukuI sade
pma gn degilir. Isa bir gin yolda üldürilmis birini gördü
hayret etli ve parmagini 18irarak dedi y öldürülmüs imse, kimi
äldürdiinde 8ldiürildün? Seni dldürenyine oldurülecekve eczasnıbula-
alnak için
aictir. BagkanininKEpisinlgaimak ig parmagini yorna ki başkiat daa
seninkapnıçalmakiçin yurnrugunn
yormalslll
Diger lir kıt asm:

Zamanbanaaçıkbirögütverdi.Zaten
zamana
dikkatlebakars
an
her olayda bir ogüt bulursun. Sakmdevletsahibi (zengin)insanlarin
cdurtmunia bakp izilme. Ne insanlar var ki senin gibi olnak isterler.

afls, Said.Abvälvi'Ayiri KadakiSamark

anch,
Tahran1319,
C.111
Aynn eser, . 975
 40
HAMIDE DEMIREI iRANEDEBEYATINDA
ILKFARSÇA

ST

Parlak kandiliandhrandiglerimçürñditdöküldü.Odişlergimüs
suyuile parlatilmig1dibeyazdi,onlarinci idi, mereanda,Sabahyildha,
yagmur tanesi gibi. Gönlüm incilerle doln bir hazine idi, siz hazinesi,
yazdıklarmm alametisevgi ve mubabbet,başlığ iir idi. Her zaman
mutluydum ve izüntün ün ne olduğunubilmiyordum. önlüm ney'e
vemutunk kaynan idi. Dahaöneetaşve örsgib:kati nlan bir qokgö
nülleri ipek gibi yumugakhale getirelim.(üzüm daima guzelKolkulu
ziülätlere
kulağmdasözbilenbilgilikimselere
yönelikti.Byim,çocugum
ve hir zahmetimynktu, bu yóndengonlumrahatti, by ay yüzlü.Kude-
giyi sengimditanidn,o zananlarmdi gördügün
gibiieğildi.Oza
manlar,(eskiden)gürmeedin
tanimadm,çayara
qnktığızamanbülbülgibi
akirdi. Cümert ve efendiinsanlarla dostolduğuve Emirlerin yaknı ve
vedastuolduğuginler gegti.Digerlerigununbununvasitastile makanma,
nimete kavugma;tu, o 1seSamanogularinin vasitasi ile yüeeliğge
ete Navugtu. 9imdi zaman da deg ben de legstim. ston getir
Baston wet ki
artk bas toir ve dagarcik alma zaaant geldi.

Samanh hükimdurlarmdan Nasrb.Ahuedim, SistanEmiriAbu

Caferb. Mubammed'in kazandığı bir zaterizerineverilenziyalettePa-
digah,
SistanEmirinslutuft bulunmak üzerehir kadchjarapgönderir
veRudegi'uin "Madere
Mey "aran Anncsiadhkasidesi debuka-
dehlebirlikteEmiregönderilir.
Sairbukasidedn incegarabm nasalya-
pildiği daha sunra da onun faydai yonlermt anlatir.

L au
23 Rdaki Divã, .977
 142
TAMIDE DEMÍREL
1BAN EDEBIYATLNDA 1 EARSÇAgIR 143

gizel kokular ve bir gok taht. Bir srada Emirler ve Vezir Bel'ami otur-
maydigerbirsiradamutn kmselerveyaşlhköyliler, padigahlar
pad
snhi,iorusan mirt bagtaki tahta olurmug. BinlezcegüzelTürk ayakta
safbağlamş,Her biri iki haftahk ay gibi inci saçan.Hepsinin haşlam-
diatag,duduklari kirma arap gibi, ziläfleri ve kahkilleri güzel kokulu.
Buney'eiçindeki mecliste kadehler bir kaç kere dününce,dinya Fdisnhi
ney
'elenir,
giileryiinlta
vemutuoir. Servilyl, aga sa
lü, kara gözlü Türk'ün elinden güzel kokulu kadehi i
ahmi anar. Kendisi içer,
ilerigelol Anca Secis tan
vesöyler hale gelir.AbuCafer dtuacd,
pnn neri r nesch
buyuk ay ve
Tran'un övündirgi,Emirineretine.
arabin annesinikurban etmel, gocugunuondan alarak 2mdana Iran gairlerinin fikirlerini ilade ederken gösterdikleri ozel tarza,
Em ala. nu ep caninl alnadikgt goeugu ondan ayrni iais mkanst zlr. Hstibaarseagebl ve gairleriniüslip özellikleriniineeleyen
biäinda-
rdibehigtinbaşandan Abanaynin s0nlnakadar(8an dankme unada "sebk-ginasi' lenir. Iran nazmnin dört lslup vardir:
auyetti tam ay süt emmedikgesit coca -Sebk-i Horasani(SeblkiTürkistani):Daylangogtun
XII yüryhn
oimaz. Ondan sonra dinveadales L rmak dog.
d uyurak ocugu küpün rtalarnna kadar verilen manzum cserlorin özelliklerine denir. Bu tarxa
Zudanit utma ve anneyi de leda etniel. ocugu hapse alinen yeal sadelik ve realistik hakimdir.
geceve Sunduz hayretler tgnde kallr, sonra KeneineEelp durtumugo
runee cagar ve ig yanarak aglamiya, inlemiye başlar. Bazan egarak 2Seli Iraki: XIl ytüzyakn
ortalarindan
XV yüzylhnortalarina
bazan tek
D2an zulerek durmadan at ust olur. Altini aleşte eritorek satlaştr- kadar olan islúplara derir.

hunlu en cogar ama onunkminğu kaynauasıbu eog Sebk-i Hindi: AV. yüzyılm ortalarndan XLX. yüryhn başla
ug Denzemex.arius bie deve misali, kzgualıktun ağnndankö Ta degin ulan üslüba sebk-i Hindi denir.
pusler sagar vesuhibini kovar. 5ekgi kopukleriniailer böylecekoyuluğu
alininigolurveparlar.Donundn
sanlegirve E1gn geger,
bekqi Sebk-i BazgeştiEdebi:XIX. yizyılm başlarmdan*. yüzyıla
onun kaplaini saglamingtirir. Tamamiyle halis Ve berrak hale gelince (devriiniz) dağin olana denir. Hu devrele: islüp ariluul maa hale geldi-

kiri yakut ve mercanengny ahr. Onunbir kism Yeen akiki gibi ginden eeki edebiyata dönülmüstir.
a
karmiz
bir komidu Bedebgan
yiizük tagigibikirmzidr.Kokladiğu Rudeg'nin üslûbu, beyan tarzı, sebk-i Hindi'dir. Burada Rudegi'
zaman karmizi gül kokuyor samrsin. anki ona misk ve anher koku ver-
an usfüp oreliklerunden keaea örnekler vereeegiz
migtir. Böyleee küpte ilkbahara, Nisann ortasina kadar kalir. Undan
sonr geoe
ya1s1
4gni açtig umangunes
gesmesinn
prladhgmi
go - () imi mastar ve ismi fail hariç ber siganınbasmagelir.
riirsin. Onubilbr kadehiçindegordüjgun
zanun,Musiyilmrann ehn- "Dendaniye" kasidesindeki ilk beyitte olduğu gibi:
de Kira71 Cevter Eornyorsurn
8anirsn. Onu tadan ygal gevr ve gil
bahçesi sararr. Mutlu lir ginde ondan bir kadeh gen ondan sonra ne
güilik göriir ne tzntiü,

Renkli gillor, yasenminlerve gebboylarlasisla sahane bir mecdis 2- Yukarndaki( ) filinin ig yerdetekrarıgibi.lafislar,cümleler
kurmali,hertaratacennetnimctlerinidizmeli,üylebir mceliski, kim ve filler tckrar cdilir.
senin kuramtyaeng bir mecli. Altm yaldizlı elbiseler ve desenli halhlar,
Arapoa coğullartekrarFarsçaçoğulyapilhr(Rufegi'nin"Madere
24 dakt Divan, s, 1008 Mey" adh şirinde olduğu gihi s. 16). nn tekili dar. Arapça
 44 KA MIDE DEMIREL

IKANEDEBIYATINIDA
ILLE
PAHÇA
SU 145

gogulu als-dar. Rudegi3p-l eki getirerek l mutiu ve hur kagianla- leArapeada

azkullanilanvezinlerive tiürleriaegmislerdir.
Mesnevi
tä-
mina3 r.
yapmaşti
Se- & la- iS deayn ründeveveznindeFars edebiyatındagaheserler
yaratildığahalde,bu
türdeArapedebiyatindadikkatedeğerbir er yaratulmamstar.
yerine pehlevieedydl kelimsi kullanmaştır.s. 16. YineArapedebiyatnda
önemsen
miyenrübaitürindedeFarsga
5-Elifi tlak kullanmay
tir l (deve)
kelimesinde
olduğugibis.16 değerli
eaerler
verilmigtr.EarsçaDobeyti denilen
ve"mefailün
m
1alunmetait veknncde,halk arasnda "Fehieviyat diye arllandarlan
iirler ve türkuler 8Öylenmiştur,
-Beyillerin veyamisralarzn
bagina
atif harllerigetirmig
tir. s.
16 T gibi Iranlt gairlerdahas0nralarıArapça sözeiükleriknllanmiya qahg-
muglarcd
ir. Samanilardevrindebu en az1bulmistiur.Samanlhlardevtin
7-Harf
i
iläves
veya
eksikigi
ilesirvezmini
bozmustur
33 de gur, komubakinindan ceşitli, vezin yöninden düzgünveahenili
keliuesinde olduğu gibi. s. 16
ndumve kapsambakmundanzengm bir dizeye ulagmigtir.Artik ir
adeemirveverirlert
övenbirsanatturutegi,805)a
yaganuy
sONUC oniiileyausitan
bir aynaolmuştur.
Rudegi
nmörnekolarakverdg
miz"Dendaniye udlh giiri o devrin lger ülgnlezini,garin yagamal
Rudegf'dmöneekisairlerinduğınıkbeyitleriniinceledikten
sonra e y gelde göstermektedir.
5u sonuch variyoru
AncakIranlhgairler.
konu.tiürvevezinyüindenEarsçaya
enuy
1 Ik Parsça
şiir kasideşeklinde.
Arapeakusideleri
taklilenya- gunnlanin segmeye çalirken, daha sonraki yüzyllarda, Arap edebiva-
ilmigur. inda gok gornlen, nersiye ve hicviye yaninaklan da gori kalmamiy
lardir.
2-Rudegi'ningağdagı
Mes'ud
Mervezi
nin gehnamesinden
önce
haykames
neviymimamigt
KAYNAKLAR
3-Bugiirlerd
e edebi
sanatlarn
heaiz
olgunlaştaadig
gizeap
maktadar.
Doğrndarustveu yokr YH2117a söztinü ettiğimiz ilk Farsga giirleri üg türlä kaynakta
Beyitier arasinda bağlantı yoktur. bulabliyor :
Daha sek övgiü,igat ve agkkonusuiglenmigtir. Tarih kitaplarnve tezkirelerde;her hangibir tarihi olayanla
6-Sairler,astrolojivedini konulardaki
bilgileriaideortayakoy- rken garinolaylailgili bir siirininkanıt olarakgösterilaesiveyatez-
muslardir kireclerde
sairlerinyaşantsundan siz rdilirken bir şiirinin örnekveril-
7-Sade vezarirteybihler vardır,istiarekullamlmagtir. iesi pibi.Butir örmeklerde
coğunlukla
sirleri birbülün halindever
lerinden airin ielübunuanlamakdahakolayolmaktadır
8 Peblevi
dilindeki
kelimelere
yakmkelimeler
kullanmaglardir.
Belagat ve edebieanatlarla
ilgili kitaplarda
verilenörnckler
Eba(in). Pehlevi
diinde(apak)di Herhangi
edebi
bir sanatairnukolarakgoisterilen
sirdeno gairinülá-
Du ve eilei sanatlara olan ilgisi anlaştlmaktadir.
9- Arapyasözciiklerve lerkipler kullanlmıştır.
3-Eski nözlüklerde; bir sözciagin anlamns ve kullanış yerini güs-
KudegideF'arsgasiirin gerekkonu,gerektür vekapsamyönün-
terirken verilen şiir örnekleri. (Orneğin Lugat-i Furs, Bk. aynı yai s. 9)
dennedereee
geliştiğini
açıkagörüyoruz. Iranhşairlerbaşlangaçta
ta-
amiyle Arap gairlerinetkisinde Ealmuklin beraberkisa umanda A
raparuzunu
n vebelagat
kurallarnin
Parsçaya
aynentatbiK
edilemiye
icegindir.
anlamışlar
Bununizerine
Farsçaya
dahauygunolangenellk