1

BAB 1 PENGENALAN KPD KIMIA 1 6.9 Penyediaan Garam 33

1.1 Perkembangan bidang kimia & kepentingan dlm 6.10 Tindakan Haba ke atas Garam 34
kehidupan 1 6.11 Analisis Kualitatif 35
1.2 Penyiasatan saintifik dlm Kimia 1 BAB 7 KADAR TINDAK BALAS 38
1.3 Penggunaan, Pengurusan & Pengendalian Radas 7.1 Penentuan Kadar Tindak Balas 38
serta Bahan Kimia 2
7.2 Faktor yg Mempengaruhi Kadar Tindak Balas 40
BAB 2 JIRIM & STRUKTUR ATOM 4
7.3 Aplikasi Faktor yg Mempengaruhi Kadar Tindak
2.1 Konsep Asas Jirim 4 Balas dlm Kehidupan 41
2.2 Perkembangan Model Atom 4 7.4 Teori Perlanggaran 42
2.3 Struktur atom 5 BAB 8 BAHAN BUATAN DLM INDUSTRI 45
2.4 Isotop & Penggunaannya 6 8.1 Aloi & Kepentingannya 45
BAB 3 KONSEP MOL, FORMULA, & PERSAMAAN KIMIA 8 8.2 Komposisi Kaca & Kegunaannya 45
3.1 Jisim Atom Relatif & Jisim Molekul Relatif 8 8.3 Komposisi Seramik & Kegunaannya 46
3.2 Konsep Mol 8 8.4 Bahan Komposit & Kepentingannya 47
3.3 Formula kimia 10
3.4 Persamaan kimia 12
BAB 4 JADUAL BERKALA UNSUR 14
4.1 Perkembangan Jadual Berkala Unsur 14
4.2 Susunan Unsur dlm Jadual Berkala Unsur Moden
15
4.3 Unsur dlm Kumpulan 18 15
4.4 Unsur dlm Kumpulan 1 16
4.5 Unsur dlm Kumpulan 17 17
4.6 Unsur dlm Kala 3 18
4.7 Unsur Peralihan 19
BAB 5 IKATAN KIMIA 21
5.1 Asas Pembentukan Sebatian 21
5.2 Ikatan Ion 21
5.3 Ikatan Kovalen 21
5.4 Ikatan Hidrogen 22
5.6 Ikatan Logam 23
5.7 Sebatian Ion & Sebatian Kovalen 24
BAB 6 ASID, BES & GARAM 26
6.1 Peranan Air dlm Menunjukkan Keasidan &
Kealkalian 26
6.2 Nilai pH 27
6.3 Kekuatan Asid & Alkali 28
6.4 Sifat-sifat Kimia Asid & Alkali 29
6.5 Kepekatan Larutan Akueus 29
6.6 Larutan Piawai 30
6.7 Peneutralan 31
6.8 Garam, Hablur & Kegunaan dlm Kehidupan 32
2
 1.2 Penyiasatan saintifik dlm Kimia
BAB 1 PENGENALAN KPD KIMIA
Kaedah Saintifik
1.1 Perkembangan bidang kimia & kepentingan dlm
kehidupan Kaedah saintifik ialh suatu kaedah sistematik yg
diguna pakai olh ahli sains atau penyelidik dlm
Maksud Kimia menyelesaikan masalah berkaitan sains.
Melibatkan beberapa langkah umum bagi
Kimia merupakan salah satu bidang ilmu sains yg membolehkan sesuatu permasalahan dpt
mengkaji ttg struktur, sifat, komposisi & interaksi atr diselesaikan melalui kaedah yg betul.
jirim.
Perkataan kimia berasal drpd perkataan Arab ‘al- Membuat Menggunakan deria penglihatan,
kimiya’ pemerhatian pendengaran, sentuhan, rasa atau bau utk
mengumpulkan maklumat ttg objek &
fenomena.
Bahan Kimia dlm Kehidupan Harian ⇣
Membuat Menggunakan pengumpulan data &
Makanan Perubatan inferens pengalaman lalu utk membuat kesimpulan &
menerangkan sesuatu peristiwa.
Pengawet Antibiotik ⇣
Pewarna Antiseptik Mengenal Mengemukakan soalan berdasarkan inferens
Penstabil Kemoterapi pasti masalah yg dibuat.
⇣
Pertanian Industri Membuat Membuat sesuatu penyataan umum ttg
hipotesis hubungan atr pemboleh ubah
Herbisid Kaca dimanipulasikan & pemboleh ubah bergerak
Pestisid Seramik balas utk menerangkan sesuatu peristiwa
Hormon Detergen atau pemerhatian. Pernyataan ini blh diuji utk
membuktikan kesahihannya.
⇣
Mengenal pasti Mengenal pasti pemboleh ubah
Kerjaya Berkaitan dgn Bidang Kimia pembolehubah dimanipulasikan, pemboleh ubah bergerak
balas serta pemboleh ubah dimalarkan dlm
Bioteknologi Jurutera Bioperubatan eksperimen utk menguji hipotesis yg dibentuk
Farmaseutikal Doktor ⇣
Teknologi Hijau Ahli sains pemakanan Mengawal Dlm sesuatu penyiasatan, satu pemboleh
pembolehubah ubah dimanipulasikan utk memerhatikan
hubungannya dgn pemboleh ubah bergerak
balas. Pd masa yg sama, pemboleh ubah yg
lain dimalarkan.
⇣
Merancang Menentukan bahan & radas yg perlu
eksperimen digunakan, prosedur utk menjalankan
eksperimen, cara pengumpulan data serta
cara menganalisis & menginterpretasikan
data
⇣
Mengumpul Membuat pemerhatian atau pengukuran &
data merekodkan data secara teratur
⇣
Mentafsir Mengorganisasikan & mentafsir data yg
data dikumpul. Data blh ditafsir melalui pengiraan,
graf atau carta utk mencari & menentukan
hubungan atr pemboleh ubah.
⇣
Membuat Membuat pernyataan ttg dapatan drpd
kesimpulan eksperimen sama ada hipotesis yg dibuat dpt
diterima atau ditolak.
⇣
Menulis Berkomunikasi secara terperinci ttg segala
laporan aspek eksperimen spy hasil eksperimen dpt
dikongsi demi perkembangan ilmu kimia.

1
HanimBookStore
1.3 Penggunaan, Pengurusan & Pengendalian Radas serta Penyimpanan & Pelupusan Bahan Kimia
Bahan Kimia
Penyimpanan Bahan Kimia
Alat Pelindung Diri & Peralatan Keselamatan Logam reaktif spt litium, natrium, & kalium
disimpan di dlm minyak parafin utk
Kaca mata Digunakan utk mengelakkan debu atau percikan Bahan reaktif
mengelakkannya drpd bertindak balas dgn air di
keselamatan bahan kimia drpd terkena mata. udara.
(Goggles)
Cecair yg senang meruap serta senang terbakar
Topeng muka Digunakan utk melindungi organ pernafasan Hidrokarbon
spt hidrokarbon & pelarut organik perlu disimpan
drpd bahan kimia dlm bentuk serbuk atau & pelarut
di tempat yg teduh serta jauh drpd cahaya
wasap. organik
matahari & sumber haba.
Sarung tangan Digunakan semasa mengendalikan bahan kimia
utk melindungi tangan drpd tercedera, terkena Bahan yg senang terurai dgn kehadiran sumber
bahan kimia atau jangkitan. Bahan yg cahaya spt asid nitrik pekat, larutan hidrogen
senang peroksida, larutan argentum nitrat, cecair
Baju makmal Digunakan sebagai pelindung utk badan & terurai bromin, & cecair klorin disimpan di dlm botol
pakaian drpd tumpahan bahan kimia spt asid, gelap.
alkali, & pelarut organik.
Bahan yg Bahan kimia yg mengakis (pH < 5 & pH > 9).
Kasut makmal Digunakan utk melindungi kaki drpd kecederaan punya nilai pH Biasanya disimpan didalam kabinet penyimpanan
akibat tumpahan bahan kimia, terkena objek < 5 & pH > 9 khas & dikuncikan.
tajam atau bahan toksik.
Logam berat Bahan toksik & logam berat perlu disimpan di dlm
& bahan bekas khas yg berlabel & disimpan di dlm bilik yg
toksik berkunci serta bebas drpd sumber haba

Alat direka khas utk menjalankan eksperimen yg

Kebuk wasap membebaskan wasap beracun, mudah terbakar
atau berbau sengit.

Digunakan utk membasuh & membersihkan

badan apbl kemalangan berlaku pd bahagian
Pancuran air badan.
Alat ini juga digunakan utk memadamkan api
sekiranya berlaku kebakaran pd bahagian badan.

Digunakan utk membasuh & membersihkan

Eyewash mata apbl kemalangan berlaku pd bahagian
mata.

Alat pemadam Digunakan utk memadamkan api semasa

kebakaran kebakaran berlaku di makmal.

Digunakan utk menanggalkan bahan kimia,

Pencuci tangan
minyak, kotoran, & mikroorganisma pd tangan

2
HanimBookStore
 Pelupusan Bahan Kimia Langkah Pengurusan Kemalangan di dlm Makmal
Sisa hidrogen peroksida pd kepekatan
rendah blh dituang secara terus ke dlm 1) Maklumkan kemalangan kpd guru atau pembantu
singki makmal. Walau bagaimanapun, makmal dgn segera.
hidrogen peroksida berkepekatan tinggi
Hidrogen
perlu dicairkan dgn 2) Jadikan kawasan tumpahan sebagai kawasan
peroksida
air & ditambah dgn natrium sulfit bagi
larangan utk murid.
proses penguraian sebelum dituang ke dlm
singki.
3) Sekat tumpahan drpd merebak ke kawasan lain dgn
Sisa pepejal spt kaca & getah perlu membuat sempadan menggunakan pasir.
Sisa pepejal
dibuangkan ke dlm bekas khas.
4) Bersihkan tumpahan bahan kimia tersebut.

Kebanyakan pelarut organik & hidrokarbon
adalah toksik, karsinogenik, mudah meruap
& mudah terbakar. Sisa jenis ini tdk blh
Pelarut dibuang secara terus ke dlm singki atau
organik & longkang makmal krna blh mencemarkan
hidrokarbon sumber air & persekitaran. Sisa pelarut
organik & hidrokarbon perlu disimpan di
dlm bekas khas yg diperbuat drpd kaca atau
plastik.
5) Lupuskan tumpahan kimia mengikut prosedur yg
betul.
Langkah-langkah yg perlu diambil sebaik sahaja berlaku
tumpahan merkuri
1) Maklumkan kemalangan kpd guru atau pembantu
makmal dgn segera.

2) Jadikan kawasan tumpahan sebagai kawasan

Bahan yg punya nilai pH < 5 merupakan asid larangan.
kuat manakala pH > 9 merupakan alkali
Bahan yg kuat. Sisa asid kuat & alkali kuat blh 3) Taburkan serbuk sulfur utk menutup tumpahan.
punya nilai menyebabkan kerosakan pd singki &
pH < 5 & pH > bertindak balas dgn air utk membebaskan
4) Hubungi Jabatan Bomba & Penyelamat utk tindakan
9 haba yg tinggi serta gas toksik. Sisa asid kuat
& alkali kuat perlu dimasukkan ke dlm bekas selanjutnya.
bertutup yg berlabel semasa pelupusan.

Larutan yg mengandungi logam berat &

bahan toksik perlu dimasukkan ke dlm beg
plastik & larutannya dibiarkan menyejat di
Logam berat
dlm kebuk wasap. Seterusnya, sisa logam
& bahan
berat diikat dgn teliti & dimasukkan ke dlm
toksik
tong utk sisa logam berat. Bahan jenis ini
perlu dibuang & dilupuskan mengikut
prosedur yg ditetapkan.

Bahan spt alkohol, ammonia, & bromin

adalah mudah meruap, iaitu mudah
berubah
kpd keadaan gas pd suhu bilik. Sebahagian
Bahan gas yg terhasil drpd bahan meruap adalah
meruap berbahaya kpd manusia & blh membawa
maut sekiranya terhidu dlm kuantiti yg
banyak. Sisa bahan mudah meruap perlu
disimpan di dlm bekas yg bertutup &
dijauhkan drpd sumber cahaya & haba.

3
HanimBookStore
BAB 2 JIRIM & STRUKTUR ATOM Takat Lebur & Takat Beku

2.1 Konsep Asas Jirim

Maksud Jirim

Jirim ialh sesuatu yg punya jisim & memenuhi ruang.

Jirim terdiri drpd zarah-zarah yg halus & diskrit.
Jirim blh wujud dlm tiga keadaan, iaitu pepejal, cecair
& gas.

Pepejal

Zarah disusun secara

padat & teratur.
Tenaga kinetik zarah
adalah rendah.
Daya tarikan atr
zarah adalah kuat.

Cecair

Zarah disusun secara

padat ttp tdk
teratur.
Tenaga kinetik zarah
lebih tinggi drpd
keadaan pepejal.
Daya tarikan atr
zarah adalah kuat,
ttp kurang drpd
pepejal.

Gas 2.2 Perkembangan Model Atom

Zarah berjauhan atr
satu sama lain.
Zarah Subatom
Tenaga kinetik zarah
adalah sangat tinggi.
Daya tarikan atr
zarah adalah lemah.

Jirim
Unsur Sebatian

Atom Molekul Molekul Ion

Karbon, C Oksigen, O2 Air, H20 Natrium

klorida, NaCl
Rajah 2.3 Pengelasan Jirim

4
HanimBookStore
 Perkembangan Model Struktur Atom James Chadwick Menjumpai zarah neutral,
(1891 - 1974) iaitu neutronwujud di dlm
John Dalton Jirim terdiri drpd zarah yg nukleus.
(1766 – 1844 dipanggil atom. Neutron menyumbang
Atom ialh jasad berbentuk hampir separuh drpd jisim
sfera yg kecil & tdk blh sesuatu atom.
dicipta, dimusnahkan atau
dibahagi lagi.
Unsur yg sama punya atom
yg sama.

J.J. Thomson Menemui zarah bercas

(1856 - 1940) negatif yg dipanggil elektron. 2.3 Struktur atom
Atom sebagai sfera yg bercas
positif dgn beberapa
Nombor Proton & Nombor Nukleon
elektron di dalamnya.

Ernest Rutherford Nukleus sebagai pusat atom.

(1871 - 1937) Menemui zarah bercas Bilangan proton di dlm nukleus sesuatu atom dikenali
positif yg dinamakan proton sebagai nombor proton.
di nukleus. Jumlah bilangan proton & neutron di dlm nukleus
Hampir seluruh jisim atom sesuatu atom dikenali sebagai nombor nukleon.
bertumpu di nukleus.
Elektron bergerak di luar
nukleus.

Atom unsur yg berlainan punya nombor proton yg

berlainan.
Contohnya, atom natrium punya nombor proton 11 &
atom klorin punya nombor proton 17.
Niels Bohr Elektron di dlm atom Bilangan elektron adalah sama dgn bilangan proton
(1885 - 1962) bergerak di dlm petala di disebabkan atom adalah neutral, contohnya atom
sekeliling nukleus. oksigen punya 8 proton & juga 8 elektron.

Atom klorin menerima satu elektron utk membentuk

ion klorida, & menjadikan ion klorida punya satu
elektron lebih drpd atom klorin. Bilangan proton &
neutron di dlm atom klorin & ion klorida adalah sama.

5
HanimBookStore
 Olh itu, semasa pembentukan ion drpd sesuatu atom,
bilangan proton & neutron di dlm nukleus tdk
berubah.
Perwakilan Piawai bagi Atom
Elektron pd petala valens dikenali sebagai elektron
valens. Sifat kimia sesuatu unsur bergantung kpd
bilangan elektron valens pd atom.
Unsur yg punya bilangan elektron valens yg sama
punya sifat kimia yg sama.

2.4 Isotop & Penggunaannya

Maksud Isotop

Ketiga-tiga atom hidrogen ini punya nombor proton

yg sama, ttp nombor nukleon yg tdk sama. Atom
hidrogen ini dipanggil isotop.
Simbol unsur karbon ialh C, nombor nukleon atom
karbon ialh 12, manakala nombor proton atom
karbon ialh 6.

Isotop ialh atom-atom bagi unsur yg sama dgn punya

bilangan proton yg sama ttp bilangan neutron yg
berbeza.
Rajah Struktur Atom & Susunan Elektron Misalnya, klorin punya dua isotop, klorin-35 & klorin-
37. Jadual 2.4 menunjukkan bilangan zarah subatom
Elektron sesuatu atom mengorbit mengelilingi bagi isotop klorin.
nukleus pd petala masing-masing. Atom klorin-35 & klorin-37 punya jisim yg tdk sama
Elektron akan memenuhi petala yg terdekat dgn krna bilangan neutron di dlm nukleus adalah berbeza.
nukleus dahulu. Apbl petala yg terdekat dgn nukleus
telah penuh, elektron akan diisi ke dlm petala yg
berikutnya.
Bilangan maksimum elektron di dlm tiga petala
pertama bagi unsur dgn nombor proton 1 hingga 20
ditunjukkan pd Rajah 2.12.
Jisim Atom Relatif bagi Isotop

Kebanyakan unsur wujud secara semula jadi dlm dua

atau lebih isotop.
Jisim atom relatif unsur tersebut bergantung kpd
kelimpahan semula jadi isotop dlm sesuatu sampel.
Kelimpahan semula jadi ialh peratusan isotop yg
wujud dlm suatu sampel semula jadi unsur.
Jisim atom relatif blh dihitung drpd kelimpahan
semula jadi bagi unsur yg mengandungi isotop dgn
Sebagai contoh, nombor proton aluminium ialh 13. Ini menggunakan formula berikut:
menunjukkan atom aluminium punya 13 elektron.
Elektron bagi atom aluminium disusun dgn 2 elektron
diisi pd petala pertama, 8 elektron diisi pd petala
kedua & 3 elektron diisi pd petala ketiga.
Susunan elektron bagi atom aluminium blh ditulis spt
berikut:

2.8.3←Bilangan elektron valens = 3

Petala terluar yg diisi dgn elektron merupakan petala

valens.

6
HanimBookStore
 Penggunaan Isotop

Bidang Isotop Kegunaan

Perubatan Kobalt-60 Digunakan dlm

radioterapi utk
membunuh sel kanser
tanpa melakukan
pembedahan.
Mensterilkan alat
perubatan.

Iodin-131 Digunakan dlm

rawatan penyakit
tiroid, spt
hipertiroidisme &
kanser tiroid

Pertanian Fosforus-32 Mengkaji

metabolisme
tumbuhan.

Nuklear Uranium-235 Digunakan dlm

penjana kuasa nuklear
utk menjana kuasa
elektrik.

Arkeologi Karbon-14 Menganggar umur

bahan artifak atau
fosil.

Plumbum-210 Digunakan utk

menetapkan umur
lapisan pasir & tanah
sehingga 80 tahun.

Industri Hidrogen-3 Digunakan sebagai

pengesan utk
mengkaji kumbahan &
bahan buangan cecair.

Kejuruteraan Natrium-24 Kesan kebocoran paip

bawah tanah

7
HanimBookStore
BAB 3 KONSEP MOL, FORMULA, & PERSAMAAN KIMIA Jisim Formula Relatif, JFR

3.1 Jisim Atom Relatif & Jisim Molekul Relatif Konsep jisim relatif ini juga diguna pakai utk bahan
ion. Jisim relatif bahan ion dipanggil jisim formula
Jisim Atom Relatif, JAR relatif, JFR. Jisim formula relatif dihitung dgn
menjumlahkan jisim atom relatif semua atom yg
Ahli kimia menggunakan konsep ‘jisim atom relatif’ ditunjukkan olh formula bahan ion.
dgn membandingkan jisim atom sesuatu unsur dgn Hal ini krna jisim sesuatu ion tdk banyak berbeza drpd
jisim atom unsur lain yg dipilih sebagai piawai. jisim atom yg membentuk ion tersebut
Olh itu, jisim sebenar sesuatu atom tdk perlu
diketahui.
Pd awalnya, atom hidrogen dijadikan sebagai atom
piawai krna atom hidrogen adalah paling ringan. Jisim
atom semua unsur lain dibandingkan dgn atom
hidrogen.
Misalnya, satu atom karbon adalah seberat 12 atom
hidrogen. Olh itu, jisim atom relatif karbon ialh 12
manakala jisim atom relatif hidrogen diambil sebagai
satu.
Namun, pd tahun 1961, ahli kimia seluruh dunia telah
3.2 Konsep Mol
bersetuju menjadikan atom karbon-12 sebagai atom
piawai setelah mendapati penggunaan atom
Menurut Kesatuan Antarabangsa Kimia Tulen &
hidrogen sebagai atom piawai menemui pelbagai
Gunaan (International Union of Pure and Applied
masalah. Jisim atom relatif, JARsesuatu unsur
Chemistry, IUPAC), definisi terbaharu bagi mol adalah
ditakrifkan sebagai jisim purata satu atom unsur
spt berikut:
tersebut berbanding dgn 1/12 kali jisim satu atom
karbon-12.
Mol, simbolnya juga mol, ialh unit SI utk kuantiti sesuatu
bahan. Satu mol bahan mengandungi 6.02214076 × 1023
entiti asas bahan tersebut. Nombor ini ialh satu nilai tetap
yg dipanggil pemalar Avogadro, NA yg dinyatakan dlm unit
mol–1. Pemalar Avogadro, NA juga dikenali sebagai
nombor Avogadro.
Karbon-12 dipilih sebagai piawai krna mudah
dikendalikan memandangkan unsur ini merupakan Pemalar Avogadro, NA ditakrifkan sebagai bilangan
pepejal pd suhu bilik. Karbon-12 mudah gabung dgn zarah yg terkandung dlm satu mol bahan, iaitu 6.02 ×
unsur-unsur lain. Jadi, unsur ini mudah dijumpai dlm 1023 mol–1.
kebanyakan bahan. Dlm erti kata yg mudah, 1 mol bahan mengandungi
Walaupun karbon punya tiga isotop, karbon-12 ialh 6.02 × 1023 zarah yg membentuk bahan tersebut.
isotop utama dgn kelimpahan 99%. Hal ini Jenis zarah bergantung kpd jenis bahan, iaitu sama
menyebabkan jisim atom relatif karbon-12 adalah ada bahan atom, bahan molekul atau bahan ion
tepat 12.0.
Bilangan Mol & Bilangan Zarah
Jisim Molekul Relatif, JMR
Penggunaan unit mol adalah sama spt penggunaan
Melalui cara yg sama juga, kita blh membandingkan unit dozen. Misalnya, 2 dozen pensel mewakili 2 × 12
jisim molekul sesuatu bahan dgn atom piawai karbon- atau 24 batang pensel.
12. Jisim molekul relatif, JMR sesuatu molekul ialh Dgn cara yg sama, pemalar Avogadro, NA digunakan
jisim purata molekul tersebut berbanding dgn 1/12 sebagai faktor penukaran atr bilangan mol dgn
kali jisim satu atom karbon-12. bilangan zarah.

8
HanimBookStore
 Bilangan Mol & Isi Padu Gas

Isi padu molar ialh isi padu yg ditempati olh 1 mol gas. Isi
Bilangan Mol & Jisim Bahan
padu molar sebarang gas bergantung kpd keadaan, iaitu
22.4 dm3 mol-1 pd STP atau 24 dm3 mol-1 pd keadaan bilik.
Bilangan mol bagi sesuatu bahan adalah mustahil utk
ditentukan dgn menghitung bilangan zarah sesuatu
Hal ini bermakna, pd STP,
bahan.
1 mol gas neon, Ne menempati 22.4 dm3
Olh itu, bagi mendapatkan bilangan mol, jisim
1 mol gas nitrogen dioksida, NO2 menempati 22.4 dm3
sesuatu bahan tersebut perlulah disukat & jisim
molar perlulah diketahui.
Pd keadaan bilik pula,
1 mol gas neon, Ne menempati 24 dm3
Jisim molar ialh jisim satu mol bahan.
1 mol gas nitrogen dioksida, NO2menempati 24 dm3
Unit bagi jisim molar ialh gram/mol atau g mol–1. Ahli
kimia mendapati bahawa nilai jisim molar sesuatu
bahan adalah sama dgn nilai jisim relatif bahan
tersebut.
Misalnya, jisim atom relatif karbon, C ialh 12. Jadi,
jisim molar karbon, C ialh 12 g mol–1 krna 12 g karbon,
C mengandungi 1 mol karbon, C, iaitu 6.02 × 1023
atom karbon, C.
Jisim bagi sebarang pecahan mol sesuatu bahan blh
ditimbang, misalnya 12 g karbon utk 1 mol karbon, 6
g serbuk karbon utk 0.5 mol karbon & seterusnya.
Jisim molar digunakan sebagai faktor penukaran atr
bilangan mol dgn jisim bahan.
Rumus & hubung kait atr bilangan mol & jisim bahan
dgn menggunakan jisim molar sebagai faktor
penukaran adalah spt berikut:

9
HanimBookStore
 Hubung kait atr bilangan mol dgn bilangan zarah,
jisim bahan & isi padu gas. ditunjukkan spt dlm Rajah
3.9.
3.3 Formula kimia
Formula kimia ialh perwakilan sesuatu bahan kimia dgn
menggunakan huruf bagi mewakili atom & nombor
subskrip utk menunjukkan bilangan setiap jenis atom yg
terdapat di dlm entiti asas bahan itu.

Unsur

Bahan: Magnesium Formula kimia menunjukkan magnesium

Formula kimia: Mg hanya terdiri drpd atom magnesium
sahaja.

Bahan: Gas oksigen Formula kimia menunjukkan molekul gas

Formula kimia: O2 oksigen terdiri drpd dua atom oksigen.

Sebatian

Bahan: Air Nombor subskrip menunjukkan dua atom

Formula kimia: H2O hidrogen gabung dgn satu atom oksigen

Bahan: Nombor subskrip menunjukkan setiap

Aluminium oksida dua atom aluminium gabung dgn tiga
Formula kimia: Al2O3 atom oksigen.

Formula Empirik & Formula Molekul

Formula empirik ialh formula kimia yg menunjukkan

nisbah paling ringkas bagi bilangan atom setiap jenis
unsur dlm sesuatu sebatian. Formula molekul pula
ialh formula kimia yg menunjukkan bilangan sebenar
atom setiap jenis unsur yg terdapat di dlm satu
molekul sesuatu sebatian.
Rajah 3.11 menunjukkan perbezaan atr formula
empirik & formula molekul.

Formula molekul & formula empirik bbrp bahan

Bahan Formula molekul Formula empirik

Air H2O H2O
Ammonia NH3 NH3
Hidrazin N2H4 NH2

10
HanimBookStore
 Penentuan Formula Empirik

Formula empirik diperoleh melalui analisis peratus

komposisi sesuatu bahan.
Hal ini dilakukan dgn menentukan nisbah paling
ringkas bilangan mol atom setiap unsur yg berpadu
melalui eksperimen
Olh itu, bagi menentukan formula molekul sesuatu
sebatian, kita perlu mengetahui formula empiriknya
terlebih dahulu.

Bagi logam reaktif spt magnesium, logam hanya perlu

dipanaskan sedikit sebelum dpt bertindak balas dgn
oksigen di udara.
Rajah 3.14 menunjukkan bagaimana jisim magnesium
& oksigen yg berpadu dihitung bagi menentukan
nisbah bilangan mol atom yg paling ringkas.

Namun begitu, kaedah ini tdk sesuai digunakan utk

penentuan formula empirik bagi kuprum(II) oksida
Formula Kimia Sebatian Ion
krna kuprum kurang reaktif terhadap oksigen.
Olh itu, kuprum(II) oksida perlu dipanaskan dlm aliran
Sebatian ion terdiri drpd kation, iaitu ion bercas
gas hidrogen spy hidrogen dpt menyingkirkan oksigen
positif & anion, iaitu ion bercas negatif.
drpd oksida tersebut spt yg ditunjukkan dlm Rajah
Bagi menulis formula kimia sebatian ion, formula
3.15.
kation & anion perlu diketahui.
Jadual 3.7 menunjukkan contoh formula bagi kation
& anion yg lazim digunakan.
Rajah 3.16 menerangkan bagaimana formula kimia
bagi sesuatu sebatian ion dibina.

Penentuan Formula Molekul

Nilai n merupakan integer positif. Jadual 3.6

menunjukkan beberapa contoh.

11
HanimBookStore
 3.4 Persamaan kimia

Ahli kimia punya cara yg ringkas & tepat utk

menghuraikan tindak balas kimia, iaitu melalui
persamaan kimia.

Cara Menulis Persamaan Kimia

Persamaan kimia blh ditulis dlm bentuk perkataan

atau menggunakan formula kimia.
Bahan pemula atau bahan tindak balas ditulis di
sebelah kiri persamaan, manakala bahan baharu yg
terhasil atau hasil tindak balas ditulis di sebelah kanan
persamaan. Anak panah ‘→’ mewakili
‘menghasilkan’. Keadaan fizik setiap bahan, iaitu
Penamaan Sebatian Kimia
sama ada pepejal(p), cecair(ce), gas(g) atau larutan
akueus(ak) juga ditunjukkan dlm persamaan kimia.
Bagi sebatian ion, nama kation ditulis terlebih dahulu,
diikuti dgn nama anion, spt yg ditunjukkan dlm Jadual
3.8.

Persamaan kimia haruslah seimbang. Berdasarkan

Sesetengah logam membentuk lebih drpd satu jenis
hukum keabadian jisim, jirim tdk blh dicipta atau
ion.
dimusnahkan. Olh itu, bilangan atom bagi setiap jenis
Bagi membezakan ion-ion itu, huruf Roman
unsur pd kedua-dua belah persamaan mestilah sama.
digunakan dlm penamaan.
Misalnya, ferum membentuk dua jenis kation, iaitu
Fe2+ & Fe3+. Ion Fe2+ dinamakan sebagai ion ferum (II)
Menggunakan Persamaan Kimia
manakala ion Fe3+ dinamakan sebagai ion ferum (III).
Persamaan kimia blh ditafsirkan secara kualitatif &
Menunjukkan ion Ferum (II) kuantitatif.
ferum (II), Fe2+ oksida Melalui aspek kualitatif, persamaan kimia
membolehkan kita mengenal pasti bahan tindak balas
Ferum (III) Menunjukkan ion & hasil tindak balas serta keadaan fizik bahan.
oksida Ferum (III), Fe3+

Bagi penamaan sebatian molekul yg ringkas, unsur yg

lebih elektropositif dinamakan terlebih dahulu, diikuti
dgn nama unsur yg lebih elektronegatif.
Nama unsur pertama dikekalkan manakala nama
unsur kedua punya akhiran “ida”.
Awalan Yunani digunakan utk mewakili bilangan atom
setiap unsur dlm sebatian molekul ringkas.
CO – Karbon monoksida Awalan Yunani spt
NO2 – Nitrogen dioksida “mono”, “di” & “tri”
menunjukkan bilangan
SO3 – Sulfur trioksida
satu, dua, & tiga.
Melalui aspek kuantitatif pula, kita blh mengkaji
stoikiometri persamaan kimia.
Stoikiometri ialh kajian kuantitatif komposisi bahan
yg terlibat dlm tindak balas kimia.
Pekali dlm persamaan kimia menunjukkan nisbah
bahan yg terlibat, sama ada sebagai nisbah entiti asas
bahan mahupun nisbah bilangan mol. Perhatikan
contoh berikut:

12
HanimBookStore
 Berdasarkan nisbah bilangan mol bahan drpd
persamaan kimia yg seimbang, kita blh
menyelesaikan pelbagai masalah numerikal dgn
menghitung secara perkadaran bilangan mol bahan
yg dikehendaki.

Bilangan mol yg telah ditentukan blh ditukar kpd

jisim, bilangan zarah atau isi padu gas melalui jisim
molar, pemalar Avogadro atau isi padu molar dgn
menggunakan hubung kait yg telah dipelajari
sebelum ini.

13
HanimBookStore
BAB 4 JADUAL BERKALA UNSUR
4.1 Perkembangan Jadual Berkala Unsur
Jadual Berkala Unsur mengelaskan unsur kimia yg
diketahui dlm bentuk jadual mengikut ciri-ciri
tertentu
Banyak teori yg telah ditemui olh ahli sains sebelum
Jadual Berkala Unsur moden dihasilkan.
Lavoisier mengelaskan unsur
mengikut kumpulan tertentu
spt kumpulan gas, bkn logam,
logam, & oksida logam.
Namun begitu, klasifikasi beliau
kurang tepat krna beliau juga
mengelaskan cahaya, haba &
beberapa sebatian ke dlm
kumpulan tersebut sebagai
unsur.
Antoine Lavoisier Selain itu, terdapat beberapa
(1743-1794) unsur yg dikelaskan dlm
kumpulan yg sama ttp
Dmitri Mendeleev
menunjukkan sifat kimia yg
berbeza.
Dobereiner mendapati bahawa
jisim atom strontium (Sr)
adalah hampir sama dgn purata
jisim atom kalsium (Ca) &
barium (Ba).
Unsur-unsur ini punya sifat
kimia yg serupa.
Begitu juga dgn unsur klorin
(Cl), bromin (Br) & iodin (I).
Kumpulan yg terdiri drpd tiga
unsur ini dinamakan triad.
Johann W. Klasifikasi Dobereiner terhad
Dobereiner kpd beberapa unsur sahaja.
Henry Moseley
(1780-1849) Namun, klasifikasi beliau telah
menunjukkan perhubungan atr
sifat kimia unsur dgn jisim
atom.
Newlands menyusun unsur
mengikut pertambahan jisim
atom.
Beliau menyusun tujuh unsur
dlm satu baris krna beliau
mendapati sifat kimia & sifat
fizik unsur yg pertama berulang
pd setiap unsur kelapan. Beliau
menamakan susunan ini
sebagai Hukum Oktaf.
John Newlands
Hukum Oktaf hanya dipatuhi
(1837-1898)
olh 17 unsur yg pertama.
Namun begitu, ulangan sifat
unsur kelapan ini telah
menunjukkan kehadiran corak
berkala dlm sifat unsur.
14
HanimBookStore
Meyer telah memplot graf isi
padu atom melawan jisim atom
unsur.
Beliau mendapati unsur-unsur
yg berada di kedudukan yg
setara pd lengkung graf punya
sifat kimia yg serupa,
contohnya logam alkali spt
litium, natrium, kalium, &
Lothar Meyer rubidium yg berada pd puncak
(1830-1895) lengkung.
Meyer juga telah membuktikan
ulangan sifat unsur spt
Newlands.
Mendeleev menyusun unsur
mengikut pertambahan jisim
atom.
Hanya unsur yg punya sifat
kimia yg serupa disusun dlm
lajur menegak yg sama.
Beliau meninggalkan beberapa
ruang kosong dlm jadual utk
diisi dgn unsur-unsur yg belum
ditemui.
(1834-1907)
Beliau berjaya meramal sifat
unsur yg belum ditemui melalui
sifat unsur yg berada di atas &
di bawah unsur dlm jadual.
Moseley mengkaji frekuensi
sinar-X yg dibebaskan olh
pelbagai unsur & akhirnya
menemui hubungan spektrum
sinar-X dgn nombor proton.
Beliau mencadangkan setiap
unsur harus punya nombor
proton tersendiri. Beliau
kemudian menyusun unsur dlm
Jadual Berkala Unsur mengikut
tertib nombor proton yg
(1887-1915)
menaik.
Moseley juga meninggalkan
ruang kosong spt Mendeleev &
berjaya meramal empat unsur
yg kemudiannya ditemui, iaitu
teknetium (Tc), prometium
(Pm), hafnium (Hf) & renium
(Re)
Prinsip Asas Penyusunan Unsur dlm Jadual Berkala Unsur

Unsur dlm Jadual Berkala Unsur disusun mengikut

tertib nombor proton yg menaik, iaitu drpd 1 hingga
118. Unsur yg punya sifat kimia yg serupa diletakkan
dlm lajur menegak yg sama.
Terdapat penemuan beberapa unsur baharu spt
nihonium (Nh), moscovium (Mc), tennessine (Ts), &
oganesson (Og) yg dimasukkan ke dlm Kala 7 Jadual
Berkala Unsur.
4.3 Unsur dlm Kumpulan 18

Kumpulan 18 terdiri drpd unsur helium (He), neon

4.2 Susunan Unsur dlm Jadual Berkala Unsur Moden
Jadual Berkala Unsur moden merupakan satu bentuk
pengelasan unsur secara sistematik mengikut tertib
menaik nombor proton dari kiri ke kanan & dari atas
ke bawah.
Susunan unsur dibincangkan dari aspek kumpulan,
kala, nombor proton & susunan elektron.
Lajur menegak dlm Jadual Berkala Unsur dinamakan
sebagai Kumpulan.
Terdapat 18 kumpulan dlm Jadual Berkala Unsur.
Kedudukan kumpulan sesuatu unsur ditentukan olh
bilangan elektron valens.
Rajah 4.2 menunjukkan penentuan kumpulan unsur
berdasarkan bilangan elektron valens.
(Ne), argon (Ar), kripton (Kr), xenon (Xe), radon (Rn),
& oganesson (Og).
Unsur Kumpulan 18 dikenali sebagai gas adi yg punya
sifat lengai.
Gas adi bersifat tdk reaktif secara kimia krna punya
petala valens yg telah diisi penuh dgn elektron.
Gas adi telah mencapai susunan elektron duplet atau
oktet yg stabil menyebabkan atom gas adi tdk
menderma, menerima atau berkongsi elektron dgn
atom unsur lain.
Atom gas adi wujud sebagai monoatom.
Perubahan Sifat Fizik Unsur Menuruni Kumpulan 18
Apbl menuruni Kumpulan 18, saiz jejari atom unsur
semakin bertambah disebabkan olh pertambahan
elektron & bilangan petala yg berisi elektron.

Pertambahan takat lebur & takat didih unsur juga

Baris mengufuk dlm Jadual Berkala Unsur dinamakan
sebagai Kala. Terdapat tujuh kala dlm Jadual Berkala
Unsur. Kedudukan kala sesuatu unsur ditentukan olh
bilangan petala yg berisi elektron.
Melalui Jadual 4.1, jelaskan hubungan atr nombor
proton dgn kedudukan unsur dlm Jadual Berkala
Unsur berdasarkan aspek kumpulan & kala.
berlaku apbl menuruni kumpulan.
Pertambahan saiz atom akan meningkatkan daya
tarikan atr atom.
Olh itu, daya tarikan akan menjadi semakin kuat &
lebih banyak tenaga haba diperlukan utk mengatasi
daya ini.

15
HanimBookStore
 Kegunaan Unsur Kumpulan 18 dlm Kehidupan Harian Sifat Kimia Unsur Kumpulan 1

Helium Diisikan ke dlm belon kaji cuaca Unsur Kumpulan 1 punya satu elektron di dlm petala
Digunakan di dlm tangki oksigen penyelam valens.
Dlm tindak balas kimia, atom ini menderma satu
Neon Digunakan di dlm lampu papan iklan elektron & membentuk ion bercas +1.
Argon Diisikan ke dlm mentol elektrik
Membekalkan atmosfera lengai dlm kerja
mengimpal pd suhu yg tinggi

Kripton Digunakan di dlm lampu denyar kilat pd Tindak Balas Unsur Kumpulan 1 dgn Air, Gas Oksigen &
kamera Klorin
Digunakan di dlm laser utk rawatan retina
mata Litium, natrium, & kalium punya sifat kimia yg sama
ttp punya kereaktifan yg berbeza.
Xenon Digunakan di dlm lampu rumah api Apbl logam alkali bertindak balas dgn air, larutan
Digunakan dlm ubat bius hidroksida yg bersifat alkali & gas hidrogen akan
terbentuk.
Radon Digunakan utk merawat kanser Sebagai contoh, tindak balas litium dgn air akan
menghasilkan litium hidroksida & gas hidrogen.

4.4 Unsur dlm Kumpulan 1

Kumpulan 1 terdiri drpd litium (Li), natrium (Na),

kalium (K), rubidium (Rb), sesium (Cs), & fransium
(Fr).
Unsur Kumpulan 1juga dikenali sebagai logam alkali.
Perubahan Sifat Fizik Unsur Menuruni Kumpulan 1
Apbl logam alkali terbakar di dlm gas oksigen, pepejal
putih, iaitu oksida logam akan terbentuk. Contohnya,
tindak balas litium dgn gas oksigen akan
menghasilkan litium oksida

Apbl menuruni Kumpulan 1, jejari atom unsur

semakin meningkat spt yg ditunjukkan dlm Jadual 4.3.
Pepejal oksida logam akan membentuk larutan yg
beralkali apbl larut di dlm air. Contohnya, tindak balas
litium oksida dgn air akan menghasilkan litium
hidroksida.

Unsur Kumpulan 1 punya takat lebur & takat didih yg

rendah jika dibandingkan dgn logam lain spt ferum yg Apbl logam alkali terbakar di dlm gas klorin, pepejal
punya takat lebur 1540 °C & takat didih 2760 °C. putih, iaitu logam klorida akan terbentuk. Contohnya,
Pertambahan saiz atom menuruni kumpulan akan tindak balas natrium dgn gas klorin akan
menyebabkan ikatan logam menjadi semakin lemah. menghasilkan natrium klorida.
Olh itu, semakin kurang tenaga haba yg diperlukan
utk memutuskan ikatan logam.
Unsur Kumpulan 1 merupakan logam yg bersifat
lembut, punya ketumpatan yg rendah & terapung di
atas permukaan air.
Selain itu, logam alkali ini punya permukaan kelabu yg
berkilat pd suhu bilik.

16
HanimBookStore
 Melalui Eksperimen 4.1, 4.5 Unsur dlm Kumpulan 17
kereaktifan unsur didapati
bertambah apbl menuruni Kumpulan 17 terdiri drpd fluorin (F), klorin (Cl),
Kumpulan 1. bromin (Br), iodin (I), astatin (At), & tennessine (Ts).
Kereaktifan logam alkali
Unsur Kumpulan 17 dikenali sebagai halogen & wujud
dlm Kumpulan 1 dikaitkan
sebagai molekul dwiatom.
dgn kecenderungan atom
menderma elektron valens.
Bilangan petala yg berisi Perubahan Sifat Fizik Unsur Menuruni Kumpulan 17
elektron bertambah apbl
menuruni Kumpulan 1. Apbl menuruni Kumpulan 17, keadaan fizik halogen
Hal ini menyebabkan pd suhu bilik akan berubah drpd gas kpd cecair &
pertambahan saiz atom. akhirnya kpd pepejal spt yg ditunjukkan dlm Jadual
Kedudukan elektron 4.6.
valens terletak semakin
jauh drpd nukleus atom.
Apbl daya tarikan nukleus terhadap elektron valens
semakin lemah, elektron ini semakin mudah
didermakan.

Sifat Fizik & Sifat Kimia Unsur Lain dlm Kumpulan 1

Spt logam alkali yg lain, unsur rubidium, sesium, &

Pertambahan saiz molekul menuruni kumpulan akan
fransium merupakan logam yg lembut dgn
menyebabkan daya tarikan atr molekul menjadi
permukaan yg berkilat serta punya takat lebur & takat
semakin kuat.
didih yg rendah.
Olh itu, takat lebur & takat didih halogen bertambah
Rubidium & sesium merupakan logam yg sangat aktif
krna lebih banyak tenaga haba diperlukan utk
& mudah terbakar. Unsur rubidium & sesium
mengatasi daya tarikan atr molekul.
biasanya gabung dgn unsur lain & sukar utk
Ketumpatan unsur juga bertambah dgn pertambahan
dipisahkan secara kimia.
jisim atom menuruni kumpulan.
Unsur fransium pula merupakan isotop radioaktif yg
Unsur Kumpulan 17 wujud dlm warna yg berbeza.
tdk stabil & punya jangka masa hayat yg pendek.
Gas klorin berwarna kuning kehijauan, cecair bromin
Ketiga-tiga unsur ini sangat reaktif bertindak balas
berwarna perang kemerahan & pepejal iodin
dgn air & oksigen.
berwarna hitam keunguan.

Sifat Kimia Unsur Kumpulan 17

Unsur Kumpulan 17 punya tujuh elektron di dlm

petala valens. Dlm tindak balas kimia, unsur ini
menerima satu elektron & membentuk ion bercas –1.

Tindak Balas Unsur Kumpulan 17 dgn Air, Logam & Alkali

Klorin, bromin & iodin punya sifat kimia yg sama ttp

punya kereaktifan yg berbeza.
Apbl halogen bertindak balas dgn air, larutan berasid
akan terbentuk.
Sebagai contoh, tindak balas klorin dgn air akan
menghasilkan asid hidroklorik & asid hipoklorus.

Apbl halogen bertindak balas dgn logam, halida

logam akan terbentuk.

17
HanimBookStore
 Sebagai contoh, tindak balas ferum dgn bromin akan
menghasilkan ferum(III) bromida.
4.6 Unsur dlm Kala 3
Kala 3 terdiri drpd unsur natrium (Na), magnesium
(Mg), aluminium (Al), silikon (Si), fosforus (P), sulfur
(S), klorin (Cl), & argon (Ar).

Apbl halogen bertindak balas dgn larutan beralkali,
halida logam, halat logam & air akan terbentuk.
Sebagai contoh, tindak balas iodin dgn natrium
hidroksida akan menghasilkan natrium iodida,
natrium iodat(I) & air.
Trend Perubahan Sifat Fizik Unsur Merentasi Kala 3
Apbl merentasi Kala 3 dari kiri ke kanan, saiz atom
akan berkurang krna jejari atom semakin berkurang

Perubahan Kereaktifan Unsur Menuruni Kumpulan 17

Pertambahan bilangan proton merentasi Kala 3 akan

Tahukah anda bahawa
menyebabkan pertambahan cas dlm nukleus atom.
kereaktifan unsur akan
Olh itu, keelektronegatifan unsur akan meningkat
berkurang apbl menuruni
krna daya tarikan nukleus terhadap elektron semakin
Kumpulan 17.
bertambah.
Pertambahan saiz
Keadaan fizik unsur Kala 3 juga akan berubah drpd
atom akan menyebabkan
pepejal kpd gas, iaitu unsur logam berubah kpd
petala valens semakin
separa logam & akhirnya kpd bkn logam.
jauh drpd nukleus atom.
Natrium, magnesium & aluminium merupakan unsur
Hal ini menyebabkan
logam, silikon ialh unsur separa logam atau metaloid
daya tarikan nukleus
manakala fosforus, sulfur, klorin & argon merupakan
terhadap elektron
unsur bkn logam.
menjadi semakin lemah. Keadaan ini
menyebabkan kesukaran dlm menarik elektron utk
Perubahan Sifat Kimia Oksida Unsur Merentasi Kala 3
memenuhi petala valens.
Apbl merentasi Kala 3, sifat oksida berubah drpd
Sifat Fizik & Sifat Kimia Unsur Lain dlm Kumpulan 17
oksida bes kpd oksida amfoterik & kemudian kpd
oksida asid.
Secara umumnya, semua halogen larut di dlm pelarut
organik & tdk mengkonduksikan haba serta elektrik.
Fluorin merupakan gas beracun berwarna kuning
muda.
Gas ini sangat reaktif serta bersifat mengakis &
penggabungan dgn hidrogen blh menghasilkan
letupan kuat. kedua-dua oksida bes ini akan menghasilkan larutan
Astatin pula merupakan unsur radioaktif yg sukar beralkali. Oksida bes juga bertindak balas dgn asid utk
dijumpai krna tdk stabil secara kimia. membentuk garam & air.
Aluminium membentuk oksida logam yg bersifat
amfoterik, iaitu berkeupayaan utk bertindak sebagai
asid & bes.
Aluminium oksida bertindak balas dgn kedua-dua asid
& alkali utk membentuk garam & air.
Unsur Kumpulan 14, 15, 16 & 17 membentuk oksida
bkn logam yg bersifat asid.
Apbl larut di dlm air, oksida unsur kumpulan-
kumpulan ini akan menghasilkan larutan berasid.
Oksida asid juga bertindak balas dgn alkali utk
membentuk garam & air.

18
HanimBookStore
 Kegunaan Unsur Separa Logam Ciri-ciri Istimewa bagi Beberapa Unsur Peralihan

Unsur separa logam atau metaloid punya sifat logam
& sifat bkn logam. Unsur ini merupakan konduktor
elektrik yg lemah.
Namun begitu, metaloid merupakan konduktor
elektrik yg baik pd suhu yg tinggi.
Berdasarkan sifat tersebut, metaloid spt silikon
digunakan sebagai semikonduktor dlm penghasilan
mikrocip elektronik.
1) Unsur peralihan berfungsi sebagai mangkin bagi
4.7 Unsur Peralihan
Kedudukan Unsur Peralihan
Unsur peralihan merupakan logam yg punya takat
lebur & takat didih yg tinggi, keras, permukaan
berkilat, bersifat mulur serta blh ditempa.
Unsur peralihan juga punya ciri-ciri istimewa yg tiada
pd logam biasa.
mempercepat tindak balas tanpa mengubah secara
kimia pd akhir tindak balas. Sebagai contoh, serbuk
besi digunakan sebagai mangkin dlm Proses Haber.

Unsur peralihan terletak di atr Kumpulan 2 & 13 dlm

Jadual Berkala Unsur.
Contoh unsur peralihan termasuklah kromium (Cr),
mangan (Mn), ferum (Fe), & kuprum (Cu). 2) Unsur peralihan berupaya membentuk ion berwarna.
Bahagian kuning pd Rajah 4.16 menunjukkan
kedudukan unsur peralihan dlm Jadual Berkala Unsur.

3) Unsur peralihan punya lebih drpd satu nombor

pengoksidaan.

Semua unsur peralihan ialh logam yg bersifat spt

berikut:
Merupakan pepejal dgn permukaan yg berkilat
Bersifat sangat keras berbanding dgn logam dlm
Kumpulan 1 & 2
Punya ketumpatan yg tinggi
Punya takat lebur & takat didih yg tinggi

4) Unsur peralihan berupaya membentuk ion kompleks.

19
HanimBookStore
 Kegunaan Unsur Peralihan dlm Industri

Salah satu ciri istimewa unsur peralihan adalah

digunakan sebagai mangkin dlm bidang
perindustrian.
Rajah di bawah menunjukkan contoh unsur peralihan
yg berfungsi sebagai mangkin dlm bidang
perindustrian.

Digunakan dlm Proses Haber utk

Ferum
menghasilkan ammonia, NH3.

Vanadium(V) Digunakan dlm Proses Sentuh utk

oksida menghasilkan asid sulfurik, H2SO4.

Digunakan dlm Proses Ostwald utk

Platinum
menghasilkan asid nitrik, HNO3.

Nikel atau Digunakan dlm proses penghidrogenan

platinum minyak sayuran utk membuat marjerin.

20
HanimBookStore
BAB 5 IKATAN KIMIA Atom bkn logam menerima elektron drpd atom
logam utk membentuk ion negatif atau anion.
5.1 Asas Pembentukan Sebatian Rajah 5.5 menunjukkan pembentukan ion fluorida, F–

Natrium, Na yg dipanaskan blh bertindak balas secara

reaktif dgn gas klorin, Cl2 utk membentuk pepejal
putih.
Sebatian terbentuk apbl dua atau lebih unsur gabung.
Gas adi wujud sebagai gas monoatom & tdk reaktif
secara kimia krna telah mencapai susunan elektron
duplet & oktet yg stabil.
Namun, bagi atom unsur lain, kestabilan susunan
elektron blh dicapai melalui pemindahan &
perkongsian elektron.
Ikatan kimia terbentuk apbl berlakunya pemindahan
elektron atau perkongsian elektron. Terdapat dua
jenis ikatan kimia, iaitu ikatan ion & ikatan kovalen.
Pembentukan Ikatan Ion
Ikatan kimia hanya melibatkan elektron valens
sahaja.
Sebatian ion terbentuk apbl ion yg berlainan cas
tertarik atr satu sama lain utk membentuk ikatan ion.

5.2 Ikatan Ion

Pembentukan Ion
5.3 Ikatan Kovalen
Atom logam menderma elektron valens utk
membentuk ion positif atau kation.
Ikatan kovalen terbentuk apbl atom-atom bkn logam
Rajah 5.4 menunjukkan pembentukan ion natrium,
berkongsi elektron utk mencapai susunan elektron
Na+.
duplet atau oktet yg stabil.
Terdapat tiga jenis ikatan kovalen, iaitu ikatan
tunggal, ikatan ganda dua, & ikatan ganda tiga.

Ikatan Tunggal

Ikatan tunggal terbentuk apbl dua atom berkongsi

sepasang elektron.

21
HanimBookStore
 Membandingkan Ikatan Ion dgn Ikatan Kovalen

Ikatan Ion Ikatan Kovalen

Persamaan

Melibatkan elektron valens sahaja

Atom mencapai susunan elektron duplet atau oktet yg

stabil

Perbezaan
Pembentukan ikatan kovalen blh digambarkan dgn
menggunakan struktur Lewis. Struktur Lewis hanya Pemindahan elektron Perkongsian elektron
menunjukkan elektron valens bagi atom yg terlibat.
Sepasang elektron yg dikongsi blh diganti dgn satu Atr atomlogam dgn
garisan atr dua atom. Atr atom bkn logam
atom bkn logam

Membentuk ion positif & ion

Membentuk molekul
negatif

5.4 Ikatan Hidrogen

Ikatan Ganda Dua Ikatan hidrogen ialh daya tarikan atr atom hidrogen,
H yg punya ikatan dgn atom yg tinggi
Ikatan ganda dua terbentuk apbl dua atom berkongsi keelektronegatifan, iaitu nitrogen, N, oksigen, O atau
dua pasang elektron. fluorin, F dgn atom nitrogen, N, oksigen, O atau
fluorin, F di dlm molekul lain.
Contohnya, molekul air, H2O blh membentuk ikatan
hidrogen sesama molekul air, H2O.

Ikatan Ganda Tiga

Ikatan ganda tiga terbentuk apbl dua atom berkongsi

tiga pasang elektron. Peranan Ikatan Hidrogen dlm Kehidupan Harian

Rajah 5.13. Terdapat molekul protein yg membentuk

ikatan hidrogen atr satu sama lain dlm struktur
rambut.

22
HanimBookStore
 5.5 Ikatan Daif

Ikatan datif atau ikatan koordinat merupakan sejenis

ikatan kovalen yg mana pasangan elektron yg
dikongsi berasal drpd satu atom sahaja.
Apbl rambut menjadi basah, molekul protein tdk lagi
membentuk ikatan hidrogen atr satu sama lain,
sebaliknya molekul protein akan membentuk ikatan
hidrogen dgn molekul air, H2O.
Molekul air, H2O pula akan membentuk ikatan
hidrogen yg lain dgn molekul protein rambut lain.
Hal ini menyebabkan rambut akan melekat sesama
sendiri

5.6 Ikatan Logam

Atom logam tersusun secara rapat & teratur dlm

keadaan pepejal. Elektron valens atom logam blh
Kesan Ikatan Hidrogen ke atas Sifat Fizik Bahan didermakan dgn mudah & blh dinyahsetempatkan
walaupun dlm keadaan pepejal.
Sebatian dlm bentuk cecair mencapai takat didih apbl Ion logam yg bercas positif terbentuk apbl elektron
daya tarikan atr molekul dpt diatasi. valens dinyahsetempatkan. Semua elektron valens yg
Dlm sebatian kovalen etanol, C2H5OH, terdapat ikatan dinyahsetempatkan blh bergerak bebas di atr
hidrogen yg terbentuk atr molekul, selain drpd daya struktur logam & membentuk lautan elektron.
tarikan van der Waals yg lemah. Daya tarikan elektrostatik atr lautan elektron & ion
Ikatan hidrogen yg kuat menyebabkannya susah logam bercas positif membentuk Ikatan Logam
diputuskan.
Lebih banyak tenaga haba diperlukan utk mengatasi
daya tarikan van der Waals yg lemah di samping
memutuskan ikatan hidrogen.
Olh itu, takat didih etanol, C2H5OH adalah tinggi.
Sebaliknya, molekul spt klorin yg tdk membentuk
ikatan hidrogen punya takat didih yg lebih rendah
berbanding dgn etanol.

Etanol, C2H5OH juga blh larut di dlm air. Keterlarutan

Apbl elektron pd atom logam dinyahsetempatkan di
etanol, C2H5OH di dlm air adalah disebabkan olh
dlm lautan elektron, logam dpt mengkonduksikan
ikatan hidrogen atr molekul etanol, C2H5OH &
elektrik.
molekul air, H2O.
Elektron yg bergerak bebas di dlm struktur logam
membawa cas dari terminal negatif ke terminal
positif apbl elektrik dibekalkan, spt yg ditunjukkan
dlm Rajah 5.20.

23
HanimBookStore
5.7 Sebatian Ion & Sebatian Kovalen Takat Lebur & Takat Didih

Sifat Sebatian Ion & Sebatian Kovalen Sebatian ion punya takat lebur & takat didih yg tinggi.
⇩ Olh itu, sebatian ion tdk meruap dgn mudah.
Kekonduksian Elektrik

Berdasarkan Eksperimen 5.1, sebatian ion & sebatian

kovalen punya sifat kekonduksian elektrik yg berbeza.
Sebatian ion tdk blh mengkonduksikan elektrik dlm
keadaan pepejal ttp blh mengkonduksikan elektrik
dlm keadaan leburan & larutan akueus manakala
sebatian kovalen tdk blh mengkonduksikan elektrik
dlm semua keadaan.
Molekul ringkas sebatian kovalen punya takat lebur &
takat didih yg rendah.
Olh itu, molekul ringkas sebatian kovalen meruap dgn
mudah.

Struktur Sebatian Kovalen

Terdapat dua jenis struktur molekul bagi sebatian

kovalen, iaitu struktur molekul ringkas & struktur
molekul gergasi.

Keterlarutan di dlm Air & Pelarut Organik

Kebanyakan sebatian ion blh larut di dlm air ttp tdk

blh larut di dlm pelarut organik.
Sebaliknya, kebanyakan sebatian kovalen tdk blh
larut di dlm air ttp blh larut di dlm pelarut organik.
Apbl dilarutkan di dlm air, molekul air membantu
mengatasi daya tarikan elektrostatik di atr ion &
meruntuhkan struktur kekisi pepejal sebatian.
Olh itu, ion dpt bergerak bebas di dlm air.
Pelarut organik tdk dpt mengatasi daya tarikan
elektrostatik di atr ion di dlm pepejal sebatian ion.
Olh itu, sebatian ion tdk larut di dlm pelarut organik.
Sebatian kovalen bersifat neutral & tdk membawa
sebarang cas.
Olh itu, molekul sebatian kovalen blh larut di dlm
pelarut organik & tdk larut di dlm air.

24
HanimBookStore
 Perbezaan atr molekul ringkas dgn molekul gergasi Kegunaan Sebatian Ion & Sebatian Kovalen dlm
sebatian kovalen Kehidupan Harian

Sebatian
Molekul ringkas Molekul Gergasi Sebatian ion litium iodida, LiI digunakan di dlm
Kovalen
bateri.
Sektor
Perindustrian
Cat mengandungi sebatian kovalen spt pigmen &
pelarut turpentin.
Contoh

Sektor Sebatian ion ammonium nitrat, NH4NO3 & kalium

Pertanian klorida, KCl digunakan di dlm baja.

Struktur yg kecil &

Struktur yg sangat Parasetamol, C8H9NO2 merupakan sebatian
ringkas, blh didapati Sektor
Struktur besar, biasanya didapati kovalen yg digunakan utk merawat sakit spt
dlm bentuk pepejal, Perubatan
dlm bentuk pepejal. demam atau keradangan.
cecair atau gas.

Gliserol, C3H5(OH)3 merupakan sebatian kovalen

Ikatan kovalen yg Ikatan kovalen yg kuat di Kegunaan yg ditambah ke dlm produk penjagaan kulit utk
kuat di dlm molekul dlm molekul sahaja. Tiada Rumah melembapkan kulit & membantu mencegah kulit
Ikatan
& daya tarikan van der daya tarikan van der kering
Kimia
Waals yg lemah Waals atr molekul krna
atr molekul. struktur gergasinya.

Rendah krna hanya

Takat Tinggi krna banyak
sedikit haba diperlukan
lebur & haba diperlukan utk
utk mengatasi daya
takat memutuskan ikatan
tarikan van der Waals yg
didih kovalen yg kuat.
lemah atr molekul.

25
HanimBookStore
BAB 6 ASID, BES & GARAM
6.1 Peranan Air dlm Menunjukkan Keasidan & Kealkalian
Asid
Apbl asid dilarutkan ke dlm air, atom hidrogen di dlm
molekul asid dibebaskan sebagai ion hidrogen, H+.
Maka, berdasarkan teori Arrhenius, asid didefinisikan
spt berikut:
HCl(ak) ˜ H+ (ak) + Cl– (ak) HNO3 (ak) ˜ H+(ak) + NO3– (ak)
Apbl gas hidrogen klorida dilarutkan di dlm air,
molekul hidrogen klorida akan mengion di dlm air utk
menghasilkan ion hidrogen, H+ & ion klorida, Cl-.
Sebenarnya, ion hidrogen, H+ yg terhasil akan
berpadu dgn molekul air, H2O utk membentuk ion
hidroksonium, H3O+.
Kebesan Asid
Kebesan asid merujuk kpd bilangan ion hidrogen, H+
yg blh dihasilkan olh satu molekulasid yg mengion di
dlm air.
Asid hidroklorik, HCl ialh asid monoprotik krna blh
menghasilkan satu ion hidrogen, H+ per molekul asid.
Alkali
Bes ialh bahan yg bertindak balas dgn asid utk
menghasilkan garam & air sahaja.
Oksida logam & hidroksida logam merupakan bes.
Misalnya, magnesium oksida, MgO & kalsium
hidroksida, Ca(OH)2 ialh bes krna bertindak balas dgn
asid utk menghasilkan garam & air sahaja.
26
HanimBookStore
Bes yg larut di dlm air disebut alkali. Kalium
hidroksida, KOH & natrium hidroksida, NaOH
merupakan alkali krna blh larut di dlm air.
Apbl pelet natrium hidroksida, NaOH dilarutkan di
dlm air, ion natrium, Na+ & ion hidroksida, OH– yg blh
bergerak bebas di dlm air dihasilkan.
Alkali didefinisikan spt berikut:
Bahan kimia yg mengion di dlm air utk menghasilkan ion
hidroksida, OH–.
Kegunaan Asid, Bes & Alkali
Asid, bes & alkali bkn sekadar bahan kimia di dlm
makmal ttp juga banyak dijumpai dlm kehidupan
seharian.
Ubat gigi merupakan bahan beralkali yg berfungsi
meneutralkan asid pd gigi, manakala cuka ialh bahan
berasid yg digunakan utk menjeruk cili.
Peranan Air dlm Menunjukkan Keasidan & Kealkalian
Asid hanya menunjukkan sifat keasidannya dgn
kehadiran air. Apbl sesuatu asid dilarutkan di dlm air,
molekul asid mengion utk menghasilkan ion
hidrogen, H+.
Kehadiran ion hidrogen, H+ membolehkan asid
menunjukkan sifatkeasidannya. Maka, warna kertas
litmus biru lembap berubah kpd merah. Tanpa air,
pepejal asid oksalik, C2H2O4 hanya wujud sebagai
molekul. Ion hidrogen, H+ tdk hadir. Maka, kertas
litmus biru tdk berubah warna.
Alkali hanya menunjukkan sifat kealkaliannya apbl
dilarutkan di dlm air. Tanpa air, ion hidroksida, OH–di
dlm pelet natrium hidroksida, NaOH tdk dpt bergerak
bebas & masih terikat dlm struktur kekisinya. Maka,
 pelet natrium hidroksida, NaOH tdk menunjukkan
sifat alkali.
Kertas litmus merah tdk berubah warna. Apbl pelet
natrium hidroksida, NaOH terlarut di dlm air, ion
hidroksida, OH– terpisah & bergerak bebas di dlm air.
Justeru, larutan natrium hidroksida, NaOH
menunjukkan sifat alkali. Maka, warna kertas litmus
merah lembap berubah menjadi biru.
Kehadiran air juga membolehkan gas ammonia, Kepekatan ion hidroksida, OH– pula digunakan utk
NH3mengion utk menghasilkan ion hidroksida, OH– menghitung nilai pOH sesuatu alkali berdasarkan
,iaitu ion yg bertanggungjawab ke atas sifat rumus berikut, yg mana [OH–] mewakili kepekatan ion
kealkaliannya. Maka, warna kertas litmus merah hidroksida dlm unit mol dm–3 larutan alkali itu.
lembap berubah kpd biru.
Tanpa air, gas ammonia, NH3 hanya wujud sebagai
molekul. Ion hidroksida, OH–tdk hadir. Maka, kertas
litmus merah tdk berubah warna.

6.2 Nilai pH Diberikan bahawa hasil tambah atr nilai pH & nilai
pOH ialh 14, maka nilai pH sesuatu alkali blh dihitung
Nilai pH Asid & Alkali dgn mempertimbangkan hubungan berikut:

Skala pH dgn julat pH drpd 0 hingga 14 digunakan utk

menunjukkan keasidan & kealkalian sesuatu larutan
akueus.
Larutan dgn nilai pH kurang drpd 7 adalah berasid
manakala larutan dgn nilai pH lebih drpd 7 adalah
beralkali. Penunjuk semesta, meter pH atau kertas pH
lazim digunakan utk menentukan nilai pH.

Dlm kimia, pH merupakan suatu pengukuran

logaritma ke atas kepekatan ion hidrogen yg
terkandung di dlm suatu larutan akueus yg mana log
ialh logaritma asas 10 & [H+] ialh kepekatan ion
hidrogen dlm unit mol dm-3 larutan itu. Dgn
menggunakan rumus tersebut, kita blh menentukan
nilai pH sesuatu asid melalui penghitungan.

Memandangkan nilai pH blh dihitung berdasarkan

kepekatan ion hidrogen, H+ dlm sesuatu asid, atau
kepekatan ion hidroksida, OH– dlm sesuatu alkali,
maka skala pH membolehkan kita membandingkan
kepekatan ion hidrogen, H+ atau ion hidroksida, OH–
di dlm sesuatu larutan akueus.

27
HanimBookStore
 Apbl kepekatan asid bertambah, lebih banyak
molekul asid mengion utk menghasilkan ion
hidrogen, H+. Semakin tinggi kepekatan ion hidrogen,
H+, semakin rendah nilai pH. Keasidan bertambah
apbl nilai pH larutan asid berkurang.
Sebaliknya, semakin tinggi kepekatan ion hidroksida,
OH–, semakin tinggi nilai pH. Kealkalian bertambah
apbl nilai pH larutan alkali bertambah.
6.3 Kekuatan Asid & Alkali
Asid Kuat & Asid Lemah
Kekuatan asid bergantung kpd darjah penceraian
atau pengionan asid di dlm air.
Asid Kuat
Asid kuat merupakan asid yg mengion lengkap di dlm
air utk menghasilkan kepekatan ion hidrogen, H+ yg
tinggi.
Asid hidroklorik, HCl ialh asid kuat krna semua
molekul hidrogen klorida, HCl yg larut di dlm air telah
mengion lengkapkepada ion hidrogen, H+ & ion
klorida, Cl–
Tdk ada sebarang molekul hidrogen klorida, HCl
wujud di dlm larutan itu.
28
HanimBookStore
Asid Lemah
Asid lemah merupakan asid yg mengion separa di dlm
air utk menghasilkan kepekatan ion hidrogen, H+ yg
rendah.
Asid etanoik, CH3COOH merupakan asid lemah krna
molekul asid etanoik, CH3COOH mengion separa di
dlm air.
Darjah penceraian molekul asid etanoik, CH3COOH
ialh 1.54%. Dlm erti kata lain, drpd 100 molekul asid
etanoik, CH3COOH, hanya 1 molekul asid etanoik,
CH3COOH mengion kpd ion hidrogen, H+ & ion
etanoat, CH3COO–.
Selebihnya masih wujud sebagai molekul asid
etanoik, CH3COOH.
Alkali Kuat & Alkali Lemah
Alkali juga terdiri drpd alkali kuat & alkali lemah
bergantung kpd darjah pengionan di dlm air.
Alkali Kuat
Alkali kuat ialh alkali yg mengion lengkap di dlm air
utk menghasilkan kepekatan ion hidroksida, OH– yg
tinggi.
Natrium hidroksida, NaOH ialh alkali kuat yg
mengalami penceraian lengkap apbl dilarutkan di dlm
air. Hanya ion natrium, Na+ & ion hidroksida, OH–
hadir di dlm larutan.
 Alkali Lemah 6.5 Kepekatan Larutan Akueus

Alkali lemah ialh alkali yg mengion separa di dlm air
utk menghasilkan kepekatan ion hidroksida, OH– yg
rendah.
Larutan ammonia, NH3 ialh alkali lemah krna molekul
ammonia, NH3 mengion separa di dlm air.
Darjah penceraian ammonia, NH3 ialh 1.3%. Dlm erti
kata lain, drpd 100 molekul ammonia, NH3hanya 1
molekul ammonia, NH3 yg menerima ion hidrogen, H+
drpd molekul air. Maka, hanya sebilangan kecil ion
hidroksida, OH– yg hadir di dlm larutan.
Kepekatan sesuatu larutan ialh satu ukuran yg
menunjukkan kuantiti zat terlarut dlm seunit isi padu
larutan, biasanya dlm 1 dm3 larutan.
Semakin banyak zat terlarut, semakin tinggi
kepekatan larutan itu. Kuantiti zat terlarut blh diukur
dlm gram atau mol, maka kepekatan sesuatu larutan
blh disukat dlm unit g dm–3 & mol dm–3.

6.4 Sifat-sifat Kimia Asid & Alkali

Sifat Kimia Asid

Sifat asid dibahagikan kpd sifat fizik asid & sifat kimia
asid. Sifat asid yg berasa masam, menukarkan warna
kertas litmus biru lembap kpd merah & punya pH
kurang drpd 7 merupakan sifat fizik asid.
Sifat kimia asid pula merujuk kpd tindak balas atr asid
dgn bahan lain.

29
HanimBookStore
 Olh yg demikian, penyediaan larutan piawai natrium
hidroksida, NaOH dgn kepekatan yg diketahui tdk dpt
dijalankan.
Pepejal asid oksalik, H2C2O4.2H2O juga blh digunakan
utk menyediakan larutan piawai di dlm makmal.

Penyediaan Larutan Piawai melalui Pencairan Larutan

Kita dpt menghitung bilangan mol zat terlarut yg
terlarut di dlm larutan sekiranya kemolaran & isi padu
larutan itu diketahui.
Akueus
Kaedah lain utk menyediakan larutan dgn kepekatan
yg diketahui & diingini adalah melalui kaedah
pencairan.
Kaedah ini melibatkan penambahan air kpd suatu
larutan piawai yg pekat, atau disebut larutan stok, utk
menghasilkan larutan yg lebih cair.
Semasa pencairan, air yg ditambah kpd larutan
akueus akan mengubah kepekatan larutan itu ttp tdk
mengubah bilangan mol zat terlarut yg terdapat di
dlm larutan itu.

6.6 Larutan Piawai

Maksud Larutan Piawai

Kebanyakan tindak balas kimia melibatkan larutan

akueus bahan tindak balas. Olh yg demikian,
penyediaan larutan akueus dgn kepekatan yg tepat
amat penting.

Larutan piawai ialh larutan yg kepekatannya diketahui Contoh penyelesaian masalah penghitungan yg
dgn tepat. Dlm penyediaan larutan piawai, jisim zat melibatkan penyediaan larutan piawai melalui
terlarut & isi padu air suling merupakan dua parameter yg pencairan.
mesti disukat dgn tepat.

Natrium hidroksida, NaOH tdk sesuai digunakan utk

menyediakan larutan piawai krna natrium hidroksida,
NaOH bersifat higroskopik (kebolehan menyerap air
atau lembapan di dlm udara). Natrium hidroksida,
NaOH juga menyerap gas karbon dioksida di dlm
udara utk membentuk natrium karbonat, Na2CO3.

Keadaan ini menyebabkan jisim natrium hidroksida,

NaOH tdk dpt ditimbang dgn tepat.

30
HanimBookStore
 Aplikasi Peneutralan dlm Kehidupan Harian

Perubatan
Susu magnesia, Mg(OH)2
meredakan kesakitan
gastrik dgn meneutralkan
lebihan asid hidroklorik di
dlm perut
6.7 Peneutralan

Maksud Peneutralan Kesihatan rambut

Peneutralan merupakan tindak balas atr asid dgn alkali Alkali lemah di dlm
(bes) utk menghasilkan garamdan air sahaja. Dlm tindak syampu meneutralkan
balas, garam & air yg terhasil adalah bersifat neutral krna asid pd rambut.
asid kehilangan keasidannya & alkali kehilangan
kealkaliannya.
Kesihatan mulut
Ubat gigi mengandungi
bes yg meneutralkan asid
Sebagai contoh, tindak balas peneutralan atr asid laktik yg dihasilkan olh
nitrik, HNO3 dgn larutan kalium hidroksida, KOH utk bakteria di dlm mulut kita.
menghasilkan larutan kalium nitrat, KNO3 & air, H2O.
Pertanian

Kapur mati, Ca(OH)yg

bersifat alkali 2 digunakan
utk merawat tanah yg
Dlm peneutralan, tindak balas sebenar yg berlaku
berasid.
hanya melibatkan gabungan ion hidrogen, H+ drpd
asid & ion hidroksida, OH– drpd alkali utk
menghasilkan molekul air, H2O. Olh itu, persamaan
ion bagi tindak balas adalah spt berikut: Kaedah Pentitratan

Kaedah pentitratan merupakan satu kaedah analisis

kuantitatif utk menentukan isi padu asid yg
diperlukan secara tepat bagi meneutralkan isi padu
Berikut menunjukkan bagaimana persamaan ion bagi
tertentu suatu alkali, atau sebaliknya.
tindak balas peneutralan blh diterbitkan.
Dlm pentitratan asid-bes, larutan yg diketahui
kepekatannya ditambahkan secara perlahan-lahan
drpd buret ke dlm kelalang kon yg mengandungi
suatu isi padu larutan yg tdk diketahui kepekatannya.
Pentitratan berhenti sebaik sahaja penunjuk asid-bes
bertukar warna. Takat yg mana proses peneutralan
berlaku & penunjuk asid-bes bertukar warna disebut
takat akhir.
Takat akhir proses peneutralan dpt ditentukan apbl
warna penunjuk asid-bes berubah. Semasa takat
akhir tercapai, semua ion hidrogen, H+ meneutralkan
semua ion hidroksida, OH− dgn lengkap utk
menghasilkan molekul air. Jadual 6.5 menunjukkan
warna penunjuk fenolftalein & metil jingga dlm
keadaan berasid, neutral & beralkali.

31
HanimBookStore
 Maksud Garam

Garam merupakan suatu sebatian ion. Garam blh

dihasilkan drpd tindak balas peneutralan atr asid & alkali
(bes)

Menyelesaikan Masalah Numerikal yg Melibatkan

Peneutralan

Berdasarkan persamaan kimia di atas, garam dpt

dirumuskan spt berikut:

Garam ialh sebatian ion yg terbentuk apbl ion hidrogen,

H+ drpd asid digantikan dgn ion logam atau ion
ammonium, NH4+.

Ciri-ciri Fizikal Hablur Garam

Punya permukaan yg rata, sisi yg lurus & bucu yg

tajam
Punya sudut yg tetap di atr dua permukaan yg
bersebelahan
Punya bentuk geometri tertentu spt kubus, kuboid,
6.8 Garam, Hablur & Kegunaan dlm Kehidupan rombus, & prisma
Harian Hablur yg berlainan punya bentuk geometri yg
berbeza
Garam biasa yg digunakan di dlm masakan terdiri Hablur yg sama ttp saiz yg berbeza tetap punya
drpd ion natrium, Na+ & ion klorida, Cl–. Cangkerang bentuk geometri yg sama
telur pula terdiri drpd ion kalsium, Ca2+ & ion
karbonat, CO32–. Contoh Garam serta Kegunaannya

Selain drpd garam natrium klorida, NaCl yg kita

gunakan setiap hari, terdapat banyak lagi garam lain
yg wujud secara semula jadi sebagai mineral di dlm
kerak bumi. Garam-garam ini punya kegunaan yg
tersendiri dlm pelbagai bidang

32
HanimBookStore
 Ammonium nitrat, NH4NO3 sebagai baja
manakala ferum(II) sulfat, FeSO4 digunakan
Pertanian
di dlm pestisid utk membunuh serangga
perosak & rumput.

Kalsium sulfat, CaSO4 sebagai plaster Paris

utk menyokong tulang yg patah manakala
Perubatan kalium manganat(VII), KMnO4
digunakan sebagai antiseptik
bagi merawat luka

Natrium klorida, NaCl digunakan sebagai Penyediaan Garam Terlarutkan

Penyediaan
perisa. Natrium bikarbonat, NaHCO3 pula
makanan
digunakan utk menaikkan doh.
Natrium benzoat, C6H5COONa digunakan
utk mengawet sos cili, sos tomato & sos
Pengawetan tiram. Natrium nitrat, NaNO3 pula
digunakan utk mengawet daging yg
diproses spt sosej.
Pemilihan kaedah penyediaan sesuatu garam
bergantung kpd keterlarutan garam di dlm air & jenis
garam yg ingin disediakan.
Rajah 6.38 menunjukkan pelbagai kaedah dlm
penyediaan garam terlarutkan & garam tak
terlarutkan.

6.9 Penyediaan Garam

Keterlarutan Garam di dlm Air

Garam terlarutkan ialh garam yg larut di dlm air pd

suhu bilik ttp garam tak terlarutkan ialh garam yg tdk
larut di dlm air pd suhu bilik. Jadual 6.6 menunjukkan
jenis garam & keterlarutannya di dlm air.

Penyediaan Garam Tak Terlarutkan

Garam tak terlarutkan blh disediakan melalui tindak

Plumbum(II) klorida, PbCl2 & plumbum(II) iodida,
PbI2merupakan dua jenis garam yg istimewa.
Garam ini pd asalnya tdk larut di dlm air, ttp blh
terlarut di dlm air panas utk menghasilkan larutan tdk
berwarna. Pepejal terbentuk semula apbl air
disejukkan.
balas penguraian ganda dua. Dlm proses ini, dua
larutan garam yg mengandungi ion-ion garam tak
terlarutkan diperlukan.
Penyediaan Garam Tak Terlarutkan Melalui Tindak
Balas Penguraian Ganda Dua
Dlm tindak balas penguraian ganda dua, ion-ion dlm
kedua-dua larutan akueus saling bertukar pasangan
utk menghasilkan satu larutan akueus baharu & satu
mendakan. Penerangan bagaimana persamaan ion
bagi pembentukan mendakan barium sulfat, BaSO4
blh diterbitkan drpd persamaan kimia yg seimbang
adalah spt berikut:

33
HanimBookStore
 6.10 Tindakan Haba ke atas Garam
Pembinaan Persamaan Ion melalui Kaedah Perubahan
Berterusan
Kaedah perubahan berterusan digunakan utk
membina persamaan ion bagi pembentukan garam
tak terlarutkan. Dlm kaedah ini, isi padu satu larutan
A dimalarkan manakala larutan B ditambahkan kpd
larutan A melalui pertambahan isi padu spt dlm Rajah
6.43.
Dlm kaedah perubahan berterusan, tujuan
memalarkan isi padu larutan plumbum(II) nitrat,
Pb(NO3)2 sementara memanipulasikan isi padu
larutan kalium iodida, KI adalah utk menentukan
nisbah mol ion plumbum(II), Pb2+ yg bertindak balas
lengkap dgn ion iodida, I–. Jika x mol ion plumbum(II),
Pb2+ bertindak balas dgn y mol ion iodida, I– maka
formula empirik bagi garam tak terlarutkan ialh PbxIy.
34
HanimBookStore
Kesan Haba
Kebanyakan garam terurai apbl dipanaskan. Melalui
perbandingan warna pd garam & baki yg tertinggal
serta gas yg dibebaskan, kita blh mengenal pasti
kation & anion yg mungkin hadir di dlm garam
tersebut.
Kebanyakan garam karbonat terurai apbl dipanaskan
utk menghasilkan oksida logam & gas karbon
dioksida. Sebagai contoh, penguraian garam zink
karbonat, ZnCO3 menghasilkan zink oksida, ZnO & gas
karbon dioksida, CO2.
Garam nitrat terurai apbl dipanaskan utk
menghasilkan oksida logam, gas nitrogen dioksida &
gas oksigen. Persamaan berikut menunjukkan
penguraian terma ke atas garam plumbum(II) nitrat,
Pb(NO3)2.
Hanya sesetengah garam sulfat & garam klorida
berikut blh diuraikan olh haba.
Kation atau anion sesuatu garam blh dikenal pasti
berdasarkan gas yg dibebaskan semasa penguraian
terma ke atas garam.
6.11 Analisis Kualitatif (B) Tindakan Haba ke atas Garam & Ujian Gas

Analisis Kualitatif utk Mengenal Pasti Kation &
Anion dlm Garam
Analisis kualitatif garam ialh satu teknik utk mengenal
pasti kation & anion yg hadir di dlm sesuatu garam
dgn menganalisis sifat fizik & sifat kimia garam itu.
Rajah 6.48 menunjukkan urutan yg terlibat dlm
analisis kualitatif garam.
Gas yg terbebas semasa garam terurai olh haba blh
dikenal pasti melalui warna, bau, kesan ke atas kertas
litmus lembap atau yg terbaik, melalui ujian gas.
Berdasarkan warna baki pemanasan & gas yg dikenal
pasti, kita blh membuat inferens ke atas ion yg
mungkin hadir di dlm garam spt dlm Jadual 6.13 &
Jadual 6.14.

(A) Pemerhatian terhadap Sifat Fizik Garam

Pemerhatian terhadap sifat fizik garam spt warna &

keterlarutan di dlm air merupakan langkah awal yg Rajah 6.50 & Rajah 6.51 menunjukkan contoh analisis
membantu dlm membuat inferens terhadap kualitatif berdasarkan tindakan haba ke atas garam X
kemungkinan kewujudan kation & anion di dlm & garam Y serta ujian gas yg sepadan. Namun, analisis
garam. kualitatif yg dijalankan masih tdk dpt mengesahkan
Walaupun ujian keterlarutan garam tdk kation yg hadir di dlm garam.
mengesahkan identiti ion yg hadir, ttp telah
mengehadkan kemungkinan jenis ion yg hadir.
Semua garam terlarutkan yg berwarna putih akan
menghasilkan larutan garam yg tdk berwarna.
Larutan garam yg berwarna adalah disebabkan olh
kehadiran ion unsur peralihan. Sebagai contoh,

35
HanimBookStore
 (C) Ujian Anion

Dlm peringkat ini, hanya terdapat empat anion yg

perlu dikenal pasti, iaitu:

Sesetengah anion blh dikenal pasti drpd gas yg

terbebas apbl garam terurai olh haba.
Namun, identiti anion di dlm sesuatu garam masih
perlu dikenal pasti melalui ujian anion. Rajah 6.52
menunjukkan carta alir bagi ujian anion.

(D) Ujian Kation

Larutan alkali spt larutan natrium hidroksida, NaOH &

larutan ammonia, NH3 merupakan dua reagen utama
utk menguji kehadiran kation. Ion hidroksida, OH–
drpd kedua-dua larutan akan gabung dgn kebanyakan
ion logam utk membentuk mendakan hidroksida
logam. Misalnya,
Berdasarkan ujian ion karbonat, CO32– tindak balas
atr asid & ion karbonat, CO32–menghasilkan gas
karbon dioksida yg mengeruhkan air kapur.

Dlm ujian ion klorida, Cl–, ion argentum, Ag+ berfungsi

utk kesan kehadiran ion klorida, Cl–. Jika ion klorida,
Cl– hadir, maka mendakan putih argentum klorida,
AgCl terbentuk.
Namun, ion karbonat, CO32– juga memberi
pemerhatian yg sama apbl bertindak balas dgn ion
argentum, Ag+ krna menghasilkan mendakan putih
argentum karbonat, Ag2CO3. Olh itu, asid nitrik, HNO3
berlebihan perlu ditambah sebelum penambahan
larutan argentum nitrat, AgNO3.
Sekiranya pembuakan berlakuapabila asid nitrik,
HNO3 ditambahkan, maka ion karbonat, CO32–
disahkan hadir, namun jika tiada pembuakan,
pembentukan mendakan putih mengesahkan
kehadiran ion klorida, Cl–.
Bagi ujian ion sulfat, SO42–, ion barium, Ba2+
berperanan utk kesan kehadiran ion sulfat, SO42– krna
tindak balas atr ion barium, Ba2+ dgn ion sulfat, SO42–
membentuk mendakan putih barium sulfat, BaSO4.
Asid hidroklorik, HCl ditambah secara berlebihan
sebelum penambahan larutan barium klorida, BaCl2
atas alasan yg sama dlm ujian ion klorida, Cl–, iaitu utk
kesan & menyingkir ion karbonat, CO32– yg mungkin
hadir

36
HanimBookStore
 Ion Al3+ & Pb2+ menghasilkan mendakan putih yg tdk
larut di dlm larutan alkali berlebihan. Maka, larutan
kalium iodida, KI digunakan utk membezakan kedua-
dua ion ini.

Analisis Kualitatif ke atas Garam yg Tdk Diketahui

Utk mengenal pasti identiti kation & anion yg hadir di

dlm sesuatu garam yg tdk diketahui, anda perlu
menjalankan analisis kualitatif secara sistematik
mengikut urutan ujian.
Rajah 6.61 menunjukkan langkah-langkah yg terlibat
dlm analisis kualitatif garam.

(E) Ujian Pengesahan Kation

Ion Al3+ atau Pb2+ menghasilkan pemerhatian yg sama

apbl diuji dgn larutan natrium hidroksida, NaOH &
larutan ammonia, NH3.
Olh itu, ujian pengesahan ion Pb2+ diperlukan utk
membezakan atr ion Pb2+ dgn ion Al3+. Selain itu, ion
spt Fe2+, Fe3+ & NH4+juga blh ditentusahkan dgn
reagen tertentu.

37
HanimBookStore
BAB 7 KADAR TINDAK BALAS Pengurangan jisim bahan tindak balas juga boleh
berlaku dlm tindak balas yg menghasilkan gas.
7.1 Penentuan Kadar Tindak Balas Gambar foto 7.2 menunjukkan tindak balas atr asid
nitrik, HNO3 dgn batu kapur, CaCO3 yg membentuk
Pengelasan Tindak Balas kalsium nitrat, Ca(NO3)2, karbon dioksida, CO2 & air,
H2O. Kehilangan jisim batu kapur dapat diukur
Tindak balas cepat spt nyalaan mancis & bunga api menggunakan penimbang elektronik.
Tindak balas perlahan spt pereputan buah &
penapaian

Maksud Kadar Tindak Balas

Semasa tindak balas berlaku, kuantiti bahan tindak

balas yg digunakan berkurangan, manakala kuantiti
hasil tindak balas yg terbentuk bertambah.
Jisim pepejal biasanya diukur dlm unit g, manakala isi
padu gas dlm unit cm3 atau dm3
Bagi kuantiti zat terlarut, kepekatan diukur dlm unit
mol dm–3. Pemilihan unit masa bergantung kpd kadar
tindak balas.
Tempoh masa bagi tindak balas yg cepat biasanya
diukur dlm saat, manakala tindak balas yg perlahan
diukur dlm minit. Oleh itu, unit kadar tindak balas yg
biasa digunakan adalah seperti berikut:
Penambahan isi padu gas berlaku bagi tindak balas yg
menghasilkan gas. Gambar foto 7.3 menunjukkan
tindak balas atr asid hidroklorik, HCl dgn magnesium,
Mg. Dlm tindak balas ini, magnesium klorida, MgCl2
& hidrogen, H2 terbentuk. Gas hidrogen, H2 dikumpul
& isi padu gas dapat diukur menggunakan picagari
gas.

Perubahan yg Berlaku dlm Tindak Balas Kadar Tindak Balas Purata & Kadar Tindak Balas pd Masa
Tertentu
Pembentukan mendakan berlaku dlm tindak balas
pembentukan garam tak terlarutkan. Gambar foto Kadar tindak balas purata merupakan nilai purata
7.1 menunjukkan keadaan sebelum & selepas tindak
bagi kadar tindak balas yg berlaku dlm satu tempoh
balas atr larutan argentum nitrat, AgNO3 dgn larutan
masa tertentu. Fahami keterangan berikut utk cara
natrium klorida, NaCl. Dlm tindak balas ini, argentum
klorida, AgCl & natrium nitrat, NaNO3 terbentuk. menghitung kadar tindak balas purata bagi tindak
Pembentukan mendakan argentum klorida, AgCl balas yg melibatkan pembebasan gas.
dapat dilihat & mendakan menyebabkan larutan
menjadi keruh. Masa diambil utk tanda ‘x’ tidak
kelihatan & kuantiti mendakan yg terbentuk dapat
diukur.

38
HanimBookStore
 Bagi tindak balas yg melibatkan pengurangan jumlah
jisim bahan tindak balas, graf seperti dlm Rajah 7.10
diperoleh

Kadar tindak balas pd masa tertentu merupakan

kadar tindak balas yg berlaku pd satu ketika sahaja.
Kadar tindak balas pd masa tertentu boleh diperoleh
daripada data eksperimen dgn memplot graf
perubahan kuantiti bahan tindak balas atau hasil
tindak balas melawan masa, & seterusnya mengukur
kecerunan tangen lengkung pd masa tertentu.
Rajah 7.9 menunjukkan cara menghitung kadar
tindak balas pd masa tertentu, t.

39
HanimBookStore
Menyelesaikan Masalah Numerikal berkaitan dgn Kadar 7.2 Faktor yg Mempengaruhi Kadar Tindak Balas
Tindak Balas
Saiz Bahan Tindak Balas

Bahan tindak balas berbentuk pepejal boleh

mengalami perubahan pd saiz. Seketul batu kapur
boleh dipotong kpd ketulan yg lebih kecil.
Jumlah luas permukaan semua ketulan kecil adalah
lebih besar daripada jumlah luas permukaan ketulan
batu kapur seperti yg ditunjukkan dlm Rajah 7.11.

Kepekatan

Kepekatan zat terlarut di dlm larutan boleh diubah.

Kepekatan larutan diubah dgn menambah pelarut
atau menambah zat terlarut.

Suhu

Hampir semua tindak balas berlaku dgn lebih cepat

pd suhu tinggi, iaitu kadar tindak balas meningkat dgn
peningkatan suhu. Bagi tindak balas yg berlaku pd
suhu bilik, setiap peningkatan suhu sebanyak 10oC
akan meningkatkan kadar tindak balas sebanyak 2 kali
ganda.

40
HanimBookStore
 7.3 Aplikasi Faktor yg Mempengaruhi Kadar Tindak Balas
dlm Kehidupan

(A) Faktor Saiz

Tindakan ubat:
Tablet antasid digunakan utk merawat gastrik. Doktor
menggalakkan pesakit utk mengunyah tablet
berbanding dgn cara menelan. Memecahkan tablet
kpd saiz yg lebih kecil akan menambahkan jumlah
luas permukaan terdedah & meningkatkan kadar
tindak balas ubat dgn asid di dlm perut.

Memasak makanan
Kentang dipotong menjadi kepingan nipis atau jalur
panjang spy lebih cepat dimasak. Kepingan nipis
kentang atau jalur kentang mempunyai jumlah luas
permukaan terdedah yg lebih besar terhadap minyak
masak berbanding dgn kentang yg tidak dipotong

(B) Faktor Kepekatan

Kakisan oleh hujan asid

Bangunan diperbuat daripada besi yg terletak
berhampiran dgn kawasan perindustrian akan lebih
cepat terkakis oleh hujan asid. Atmosfera di kawasan
perindustrian mengandungi kepekatan sulfur
dioksida yg tinggi. Apabila kepekatan bahan
pencemar berasid meningkat, tahap keasidan hujan
asid bertambah & kadar kakisan meningkat.

Pembakaran petrol di dlm enjin kereta

Wap petrol & udara dimampatkan di dlm kebuk
pembakaran enjin kereta sebelum dibakar.
Mampatan tersebut meningkatkan kepekatan wap
petrol & menyebabkan pembakaran petrol berlaku
dgn sangat cepat sehingga meletup. Tenaga yg
dibebaskan daripada pembakaran petrol digunakan
utk menggerakkan kereta.

41
HanimBookStore
(C) Faktor Suhu
Pembersihan
Mencuci pakaian dgn serbuk detergen & air panas
menggabungkan dua faktor yg meningkatkan kadar
tindak balas. Proses mencuci pakaian bertambah
cepat dlm keadaan ini.
Memasak makanan
Selain daripada pengaruh saiz, makanan lebih cepat
masak pd suhu yg tinggi. Air mendidih pd 100 oC,
manakala minyak masak belum mendidih walaupun
dipanaskan sehingga 180oC. Oleh itu, makanan yg
digoreng di dlm minyak akan lebih cepat masak.
(D) Faktor Mangkin
Pengubah bermangkin
Pengubah bermangkin Kereta moden dipasang dgn
pengubah bermangkin utk mengurangkan
pencemaran udara. Gas ekzos dari enjin kereta
mengandungi bahan pencemar. bahan pencemar kpd
bahan yg selamat dibebaskan ke dlm atmosfera dgn
kehadiran mangkin platinum, Pt.
Pembuatan alkohol
Etanol, C2H5OH, ialh bahan yg terdapat di dlm
minuman beralkohol. Etanol dihasilkan melalui
proses penapaian glukosa dgn bantuan enzim di dlm
yis sebagai mangkin pd suhu 37oC.
42
HanimBookStore
7.4 Teori Perlanggaran
Semasa zarah-zarah berlanggar, pemindahan tenaga
berlaku. Zarah yg bergerak cepat memindahkan
sedikit tenaga kpd zarah yg bergerak perlahan &
meningkatkan tenaga kinetiknya. Proses ini berulang
dgn zarah-zarah lain.
Maka, zarah-zarah tidak mempunyai tenaga kinetik
yg sama & sentiasa berubah. Teori perlanggaran
menerangkan bagaimana zarah bahan tindak balas
berinteraksi menyebabkan tindak balas berlaku &
hasil tindak balas terbentuk
Bukan semua perlanggaran atr zarah bahan tindak
balas akan menyebabkan tindak balas berlaku &
membentuk hasil tindak balas. Hanya perlanggaran
berkesan yg menyebabkan tindak balas berlaku. Bagi
menghasilkan perlanggaran berkesan, zarah bahan
tindak balas mesti mempunyai tenaga yg sama dgn
atau melebihi tenaga pengaktifan & berlanggar pd
orientasi yg betul.
Tenaga Pengaktifan
Zarah bahan tindak balas perlu mempunyai tenaga yg
mencukupi utk memulakan tindak balas. Dlm erti kata
lain, tenaga pengaktifan diperlukan utk memulakan
tindak balas. Tenaga pengaktifan adalah seperti
halangan tenaga yg perlu diatasi sebelum tindak balas
bermula.
Gambar foto 7.8 menunjukkan analogi halangan
tersebut. Tenaga yg diperlukan oleh seekor kuda utk
melepasi halangan sama seperti tenaga pengaktifan
yg diperlukan oleh zarah utk memulakan tindak balas.
Zarah bahan tindak balas perlu mencapai tenaga
minimum yg dikenali sebagai tenaga pengaktifan spy
dapat memecahkan ikatan dlm zarah bahan tindak
balas & dapat membentuk ikatan baharu dlm hasil
tindak balas. Tindak balas berlainan mempunyai
tenaga pengaktifan berlainan.
 Tenaga pengaktifan diwakili dgn simbol Ea. Dlm
gambar rajah profil tenaga, tenaga pengaktifan
merupakan perbezaan tenaga dari paras tenaga
bahan tindak balas dgn tenaga di puncak lengkung
graf.
Perlanggaran Berkesan & Kadar Tindak Balas
Kadar tindak balas bergantung kpd kadar
perlanggaran yg berjaya atr zarah bahan tindak balas.
Lebih tinggi frekuensi zarah bahan tindak balas
berlanggar dgn tenaga yg mencukupi & pd orientasi
yg betul, lebih cepat tindak balas akan berlaku.
Dlm erti kata lain, kadar tindak balas bergantung kpd
frekuensi perlanggaran berkesan.

Kesan Kepekatan ke atas Kadar Tindak Balas

Dlm tindak balas eksotermik, jumlah tenaga bahan
tindak balas melebihi jumlah tenaga hasil tindak
balas. Dlm tindak balas endotermik, jumlah tenaga
hasil tindak balas melebihi jumlah tenaga bahan
tindak balas.

Orientasi Perlanggaran

Zarah bahan tindak balas perlu berada pd orientasi

tertentu utk menghasilkan perlanggaran berkesan.
Rajah 7.21 menunjukkan perlanggaran atr zarah
bahan tindak balas pd orientasi yg betul bagi Apabila kepekatan bahan
tindak balas bertambah
membolehkan ikatan lama dipecahkan & ikatan
baharu terbentuk. Bilangan zarah per unit
isi padu bertambah
Frekuensi perlanggaran
atr zarah-zarah
bertambah
Frekuensi perlanggaran
berkesan atr zarah-
zarah bertambah
Jika zarah bahan tindak balas berlanggar pd orientasi Kadar tindak balas
yg tidak betul, zarah akan terpantul & tiada tindak bertambah
balas berlaku. Rajah 7.22 menunjukkan perlanggaran
atr zarah bahan tindak balas pd orientasi yg tidak Kesan Saiz Bahan Tindak Balas ke atas Kadar Tindak Balas
betul.
Apabila tekanan gas
bertambah
Bilangan zarah gas per
unit isi padu bertambah
Frekuensi perlanggaran
atr zarah-zarah
bertambah
Frekuensi perlanggaran
berkesan atr zarah-
zarah bertambah
Kadar tindak balas
bertambah

43
HanimBookStore
 Apabila jumlah luas permukaan bahan tindak balas Apabila mangkin hadir,
bertambah,
Mangkin menyediakan lintasan alternatif dgn
Jumlah luas permukaan terdedah kpd perlanggaran merendahkan tenaga pengaktifan
bertambah Lebih banyak zarah-zarah bahan tindak balas dapat
Frekuensi perlanggaran atr zarah-zarah bertambah mencapai tenaga pengaktifan itu
Frekuensi perlanggaran berkesan atr zarah-zarah Frekuensi perlanggaran berkesan atr zarah-zarah
bertambah bertambah
Kadar tindak balas bertambah Kadar tindak balas bertambah

Tindak Balas Eksotermik & Endotermik

Kesan Suhu ke atas Kadar Tindak Balas
Perubahan tenaga boleh berlaku semasa tindak balas
kimia. Tindak balas yg membebaskan tenaga haba ke
persekitaran dipanggil tindak balas eksotermik.
Sebaliknya, tindak balas yg menyerap tenaga haba
daripada persekitaran dipanggil tindak balas
endotermik.
Semua tindak balas eksotermik atau endotermik
mempunyai tenaga pengaktifan, Ea yg mesti diatasi
oleh zarah bahan tindak balas.

Apabila suhu bertambah,

Tenaga kinetik zarah bahan tindak balas bertambah

Lebih banyak zarah bertenaga utk mengatasi tenaga
pengaktifan
Frekuensi perlanggaran berkesan atr zarah-zarah
bertambah
Kadar tindak balas bertambah

Perubahan kandungan tenaga yg berlaku semasa

bahan tindak balas bertukar kpd hasil tindak balas
Kesan Mangkin ke atas Kadar Tindak Balas
dipanggil haba tindak balas & diwakili dgn simbol ΔH.
Mangkin terlibat dlm tindak balas, tetapi mangkin
tidak berubah secara kimia pd akhir tindak balas.
Mangkin menyediakan lintasan tindak balas alternatif
yg memerlukan tenaga pengaktifan, Ea’ yg kurang
daripada tenaga pengaktifan, Ea’ lintasan tindak balas
asal.

44
HanimBookStore
BAB 8 BAHAN BUATAN DLM INDUSTRI Superkonduktor merupakan contoh aloi yg digunakan
dlm pengangkutan elektrik seperti kereta api Maglev.
8.1 Aloi & Kepentingannya Superkonduktor tidak mempunyai rintangan elektrik
pd suhu yg sangat rendah.
Gangsa buat pingat Aloi ini digunakan utk membuat magnet yg boleh
Loyang buat kunci mengapungkan gerabak & menggerakkannya pd
Duralumin buat badan kapal terbang kelajuan yg sangat tinggi.

Perbandingan Sifat Aloi dgn Logam Tulen

8.2 Komposisi Kaca & Kegunaannya

Aloi Logam Tulen Sifat Asas kaca

Berkilat Permukaan Pudar
Keras ttp rapuh
Tahan kakisan Sifat tahan kakisan Mudah kakis Lengai scr kimia
Keras Sifat kekerasan Kurang keras Lutsinar
Kalis air
Penebat haba
Penebat elektrik

Jenis Kaca

Kaca silika terlakur dihasilkan daripada silika (silikon

dioksida, SiO2) tanpa campuran bahan kimia
lain.Silika (SiO2) memerlukan suhu yg tinggi sekitar
1800 °C utk melebur. Oleh itu, kaca silika terlakur
mempunyai takat lebur yg tinggi. Kaca ini tidak
mengecut atau mengembang dgn banyak di bawah
perubahan suhu yg besar. Kaca silika terlakur sesuai
digunakan utk membuat kanta teleskop.

Kaca soda kapur dihasilkan daripada silika (SiO2),

soda (natrium karbonat, Na2CO3) & batu kapur
(kalsium karbonat, CaCO3). Soda (Na2CO3) akan
menurunkan takat lebur silika (SiO2). Oleh itu, kaca
soda kapur mempunyai takat lebur yg rendah sekitar
Kewajaran Penggunaan Aloi berdasarkan Komposisi & 1000oC. Kaca ini mudah dibentuk & sesuai digunakan
Sifat utk membuat bekas kaca seperti botol & jag. Namun
begitu, kaca ini tidak tahan terhadap haba & mudah
retak apabila dikenakan perubahan suhu yg
mendadak.

Kaca borosilikat dihasilkan daripada silika (SiO2), soda

(Na2CO3), batu kapur (CaCO3), boron oksida (B2O3) &
aluminium oksida (Al2O3). Banyak radas kaca makmal
seperti bikar & kelalang yg diperbuat daripada kaca
borosilikat krna sifat rintangannya terhadap haba.
Pekali pengembangan yg rendah menyebabkan
peralatan kaca tidak mudah retak akibat dikenakan
tegangan terma. Kaca borosilikat boleh dikeluarkan
dari peti sejuk & terus dipanaskan tanpa berlaku
peretakan.

45
HanimBookStore
 Kaca plumbum dihasilkan daripada silika (SiO2), soda
(Na2CO3) & plumbum(II) oksida (PbO). Plumbum (Pb)
menggantikan kalsium (Ca) utk menghasilkan kaca yg
lebih lembut & tumpat. Kaca plumbum adalah lebih
berat & mempunyai indeks pembiasan yg tinggi. Kaca
ini sesuaidigunakan utk membuat prisma.
46
HanimBookStore
8.3 Komposisi Seramik & Kegunaannya
Seramik merupakan pepejal yg terdiri daripada bahan
bukan organik & bahan bukan logam. Bahan seramik
terhasil melalui proses pembentukan & pengerasan
menggunakan kaedah pemanasan pd suhu yg tinggi.
Kebanyakan komposisi seramik terdiri daripada
sebatian logam, sebatian bukan logam atau sebatian
separa logam.
Sifat asas seramik
Rintangan trhdp haba
Mudah pecah
Lengai scr kimia
Penebat haba
Keras & kuat
Jenis seramik
Seramik tradisional diperbuat daripada tanah liat
seperti kaolin, Al2O3.2SiO2.2H2O. Tanah liat
dicampurkan bersama-sama air utk menghasilkan
campuran yg lembut & mudah dibentuk. Campuran
ini kemudian dibakar pd suhu yg tinggi. Pd
kebiasaannya, seramik tradisional digunakan dlm
pembuatan batu-bata, tembikar & pinggan mangkuk.
Seramik termaju diperbuat daripada bahan bukan
organik seperti oksida, karbida, & nitrida. Seramik
termaju mempunyai rintangan haba & lelasan yg
lebih tinggi, lebih lengai secara kimia serta memiliki
sifat superkonduktiviti.
Seramik termaju seperti silikon karbida digunakan
utk membuat cakera pemotong krna sifatnya yg keras
& kuat. Silikon karbida juga digunakan utk membuat
cakera brek krna sifatnya yg tahan kejutan terma &
rintangan tinggi terhadap haba. Seramik termaju
turut digunakan utk membuat cincin tungsten
karbida krna sifatnya yg keras & tahan kpd lelasan.
 Aplikasi Penggunaan Seramik 8.4 Bahan Komposit & Kepentingannya

Bahan komposit merupakan bahan yg terdiri

daripada gabungan dua atau lebih bahan yg bukan
homogen, iaitu bahan matriks & bahan pengukuhan.
Bahan matriks berfungsi utk mengelilingi & mengikat
bahan pengukuhan bersama.

Kedua-dua komponen bahan komposit mempunyai

sifat fizik atau sifat kimia yg berlainan. Apabila
digabungkan, bahan komposit yg terhasil akan
mempunyai sifat yg lebih baik daripada komponen
asal.

47
HanimBookStore
 Bahan Komposit & Kegunaannya Perbandingan & Perbezaan Sifat Bahan Komposit dgn
Komponen Asal
Konkrit diperkukuhkan terhasil apabila tetulang keluli atau
jejaring dawai (bahan pengukuhan) dibenamkan ke dlm
konkrit (bahan matriks). Konkrit diperkukuhkan banyak
digunakan dlm industri pembinaan jambatan, empangan &
bangunan.

Kaca gentian terhasil apabila plastik (bahan matriks)

diperkukuhkan dgn gentian kaca (bahan pengukuhan). Bahan
komposit ini digunakan dlm pembuatan topi keledar, bampar
kereta & papan litar tercetak.

Gentian optik terdiri daripada tiga lapisan. Lapisan pertama

merupakan bahagian teras yg terdiri daripada gentian kaca
silika (bahan pengukuhan). Bahagian teras disaluti oleh lapisan
kedua yg terdiri daripada salutan kaca atau plastik (bahan
matriks).
Seterusnya, lapisan ketiga pula diperbuat daripada plastik yg
bertindak sebagai jaket pelindung (bahan matriks). Gentian
optik digunakan utk menghantar maklumat & data dlm bentuk
cahaya. Cahaya bergerak melalui gentian kaca (bahagian
teras) secara satu siri pantulan dlm yg penuh.
Bahan teras & bahan matriks mempunyai indeks biasan yg
berlainan membolehkannya membawa data dlm kapasiti yg
banyak & tidak terjejas oleh gangguan elektromagnet. Bahan
komposit ini menggantikan wayar kuprum di dlm kamera
video & menghubungkan komputer dlm Local Area Network,
LAN (Rangkaian Kawasan Setempat)

Kaca fotokromik terhasil apabila kaca (bahan matriks)

digabungkan bersama-sama argentum klorida, AgCl &
kuprum(I) klorida, CuCl (bahan pengukuhan). Apabila
didedahkan kpd cahaya matahari, kaca fotokromik menjadi
gelap.
Hal ini disebabkan pembentukan atom argentum, Ag yg
menghalang laluan cahaya. Apabila keadaan menjadi malap,
kuprum(I) klorida, CuCl di dlm kaca fotokromik memangkinkan
pembalikan proses spy kaca menjadi lut sinar semula. Kaca
fotokromik melindungi pengguna daripada sinaran UV &
sesuai digunakan utk membuat tingkap kereta, tingkap
bangunan & kanta kamera.

Superkonduktor seperti seramik itrium barium kuprum oksida,

YBCO merupakan bahan komposit yg memiliki sifat
superkonduktiviti selain aloi.
Superkonduktor ini digunakan utk membuat elektromagnet,
iaitu magnet superkonduktor atau supermagnet.
Magnet superkonduktor ringan & mempunyai daya magnet yg
sangat kuat. Magnet superkonduktor digunakan di dlm
pemecut zarah & terlibat di dlm peralatan mesin resonans
magnet nukleus (Nuclear Magnetic Resonance, NMR) serta
mesin pengimejan resonans magnet (Magnetic Resonance
Imaging, MRI).

48
HanimBookStore
 49
HanimBookStore