Πιεστήριο για χαλκογραφίες

ΠΡΟΧΩΡΗΜΕΝΑ
ΜΑΘΗΜΑΤΑ
στο ΣΧΕΔΙΟ
και στο ΣΚΙΤΣΟ
κείμενο και εικονογράφηση
ΑΝΤΡΙΑΝ ΧΙΛ

μετάφραση
ΡΕΝΑ ΧΑΤΧΟΥΤ

ΕΚΔΟΣΕΙΣ
Γ ΝΤΟΥΝΤΟΥΜΗΣ & ΣΙΑ Ο.E.
Πρώτη έκδοση 1972
Copyright 1972 Blandford Press Ltd
167 High Holborn, London W CV 6PH

Copyright για την ελληνική γλώσσα:

Γ. Ντουντούμης & Σία Ο.Ε.,
Μαυρομιχάλη 60, Αθήνα, τηλ 36 05 509, 36 32 647

Επιμέλεια κειμένου:
Μαρία Λαϊνά
Επιμέλεια έκδοσης:
Διον. Ι. Τσουράκης

Επιθυμώ να εκφράσω τις ευχαριστίες μου στο Βρετανικό

Μουσείο που μου επέτρεψε να ανατυπώσω τα έργα των Με-
γάλων Δημιουργών και στους συγγραφείς από τους οποίους
παρέθεσα μικρά αποσπάσματα. Θά 'θελα επίσης να ευχαρι-
στήσω τον Τζίλιαν Μούρ που επιμελήθηκε αυτό το βιβλίο.
Α.Χ.
 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

Σελίδα
Κεφάλαιο Πρώτο ΕΙΣΑΓΩΓΗ 7

Κεφάλαιο Δεύτερο ΤΟ ΣΧΕΔΙΟ ΣΗΜΕΡΑ 10

Κεφάλαιο Τρίτο ΣΧΕΔΙΑΖΟΝΤΑΣ ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΑ:

ΜΕΡΙΚΑ ΘΕΜΑΤΑ 13

Κεφάλαιο Τέταρτο ΤΟ ΣΧΕΔΙΟ ΜΕΣΑ ΑΠΟ

ΤΟΥΣ ΑΙΩΝΕΣ 20

Κεφάλαιο Πέμπτο ΕΚΛΟΓΗ ΥΛΙΚΩΝ 29

Κεφάλαιο Έκτο ΣΧΕΔΙΑΖΟΝΤΑΣ ΣΙΛΟΥΕΤΕΣ 34

Κεφάλαιο Έβδομο ΣΥΝΘΕΣΗ 44

Κεφάλαιο Όγδοο ΠΡΟΟΠΤΙΚΗ 57

Κεφάλαιο Ένατο Η ΧΡΗΣΗ ΤΟΥ ΣΚΙΤΣΟΥ 62

Κεφάλαιο Δέκατο ΣΚΙΤΣΑΡΟΝΤΑΣ ΣΤΗΝ ΕΞΟΧΗ 66

Κεφάλαιο Ενδέκατο ΤΟ ΜΟΛΥΒΙ ΣΤΙΣ ΔΙΑΚΟΠΕΣ 72

Κεφάλαιο Δωδέκατο
ΣΧΕΔΙΑΖΟΝΤΑΣ ΑΠΟ ΜΝΗΜΗΣ 81

Κεφάλαιο Δέκατο τρίτο ΦΑΝΤΑΣΤΙΚΑ ΣΧΕΔΙΑ 85

Κεφάλαιο Δέκατο τέταρτο ΜΕΡΙΚΑ ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ 92

Μελέτη ενός σκωτσέζικου πεύκου με λεπτομέρειες του φυλλώματος και
του φλοιού,ζωγραφισμένη σ' ένα φύλλο χαρτί με μολύβι κάρβουνου

6
 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΡΩΤΟ

Εισαγωγή

Σ ΤΗΝ ΕΙΣΑΓΩΓΗ του στη δεύτερη έκδοση του βιβλίου «Σχέ-

δια από το Λονδίνο», ο συγγραφέας Ρόμπερτ Σκότ Μπέρν,
εκφράζει την απογοήτευση του, γιατί «το σχέδιο θεωρείται γε-
νικά σαν μια επουσιώδης ικανότητα, περισσότερο διακοσμητική
παρά απαραίτητη για τη διαπαιδαγώγηση της καινούριας γενιάς».
Καί συνεχίζει: «Πρώτο ανάμεσα στα πράγματα που θα βοηθή-
σουν στη δημιουργία μιας νέας τάξης πραγμάτων είναι το σχέδιο.
Είναι λοιπόν σημαντικό να κάνουμε προσιτό σε όλους ένα μέσο
που μ' αυτό ή τέχνη των διαφόρων κλάδων μπορεί να γίνει ευκο-
λότερα κατανοητή. Σκοπός του βιβλίου τούτου είναι να συνει-
σφέρει στον επιθυμητό αυτό στόχο».
Οπωσδήποτε μια ματιά στο πολυσέλιδο αυτό εγχειρίδιο μας
πείθει για τις ειλικρινείς, αν και φλύαρες προθέσεις του κειμέ-
νου που καλύπτουν πάνω από 140 πυκνογραμμένες σελίδες και
300 σελίδες με εικονογραφήσεις που προσφέρουν τ' απαραίτητα
παραδείγματα για προσεχτική αντιγραφή, κι ο πραγματικός λό-
γος που παραθέτω το απόσπασμα από την εισαγωγή είναι οτι
ίσως ο αναγνώστης να συμμεριστεί την έκπληξή μου μαθαίνον-
τας οτι το βιβλίο αυτό εκδόθηκε το 1853! Πόσα παρόμοια βιβλία,
αναρωτήθηκα, έχουν άραγε εκδοθεί στα ενδιάμεσα 118 χρόνια
πάνω στο θέμα του σχεδίου που μ' αυτό αποφάσισα ν' ασχοληθώ
κι εγώ; Καί πόσοι από τους συγγραφείς τους να επανέλαβαν
άθελα τους τις οδηγίες των προηγούμενων;

7
 Μελέτες μιας παλιάς μοτοσυκλέτας

Η σκέψη αυτή οπωσδήποτε με τρομάζει λιγάκι, γι' αυτό και δε

δικαιολογούμαι για τον αριθμό των δικών μου σχεδίων που εικο-
νογραφούν αυτό το έργο. Γιατί επιτέλους, ακόμα κι αν δεν είναι
τέλεια, είναι ωστόσο διαφορετικά απ' ο,τι έχει γίνει μέχρι τώρα
και «διαβάζονται» ευκολότερα απ' οποιοδήποτε κατεβατό περι-
γραφικών λέξεων που πολύ πιθανό να έχουν ξαναειπωθεί, κι ίσως
μάλιστα πολύ καλύτερα, πάνω σ' αυτό το θέμα Στό κάτω κάτω,
παρηγοριέμαι με την προειδοποίηση του Λεονάρντο ντά Βίντσι
ότι «όσο περισσότερο περιγράφετε, τόσο περισσότερη σύγχυση
προκαλείτε. Είναι τόσο αναγκαίο να σχεδιάζετε όσο και να περι-
γράφετε».

8
 Οσο για τα υπόλοιπα, αυτό το βιβλίο είναι κάτι σαν συνέχεια
του προηγούμενου μου «Τί θα σχεδιάσουμε», που όπως φαίνεται
κι από τον τίτλο, απευθυνόταν στο νεαρό αρχάριο.
Σ' εκείνο το έργο ο ορισμός του σχεδίου που έδινα ήταν σε
μορφή ερώτησης - «Πώς γίνεται;» Σε τούτο, που απευθύνεται σε
πιο προχωρημένους σπουδαστές, θα τόνιζα το «Πώς θέλετε
εσείς να γίνει;» - αφήνοντας από την αρχή να εννοηθεί ότι το
σχέδιο είναι προσωπική υπόθεση κι επομένως οι τυχόν οδηγίες
πρέπει να δοθούν μάλλον με τη μορφή υπενθύμισης, πρότασης
και φιλικής συμβουλής παρά με τη μορφή παιδαγωγικών ή δογ-
ματικών εντολών. Κάποιος είπε ότι «βοηθάει περισσότερο εκεί-
νος που δεν ξέρει τις απαντήσεις». Ίσως να παρηγοριέμαι με τη
σκέψη ότι ανήκω κι εγώ σ' αυτή την κατηγορία! Γιατί αν είμαι
βέβαιος γιό ένα πράγμα, είναι το εξής: όσο περισσότερο ζώ,
τόσο λιγότερο σίγουρος είμαι ότι θα κάνω βαρυσήμαντες δηλώ-
σεις σχετικά με το τι είναι καλό και τι δεν είναι, τι είναι σωστό και
τι δεν είναι, στην εφαρμογή της τέχνης. Δυό και δυό κάνουν
αναγκαστικά τέσσερα στις περισσότερες από τις άλλες τέχνες
και επιστήμες, αλλά στο σχέδιο και τη ζωγραφική μπορούν να
κάνουν τέσσερα, δεκατέσσερα ή τετρακόσια, κι όταν αναφέρον-
ται στο άτομο, κάθε άθροισμα μπορεί να είναι σωστό. Κι αυτό
είναι το δικαίωμα έκφρασης που ανήκει στον καθένα και που
πρέπει οπωσδήποτε να είναι στόχος όλων εκείνων που φιλοδο-
ξούν να προσφέρουν τη συμβολή τους στην τέχνη της απεικόνι-
σης χρησιμοποιώντας σαν μέσο το σωστό σχέδιο.
Μετά άπ' όλα αυτά, πρέπει να προσθέσω ότι χαμογέλασα δια-
βάζοντας μια πρόσφατη κριτική ενός βιβλίου για το σχέδιο, όπου
αναφέρονται τ' ακόλουθα λόγια του συγγραφέα: «Κανένας δεν
μπορεί να σάς μάθει να σχεδιάζετε γιατί δεν υπάρχουν κανόνες».
Αναρωτιέμαι πόσες φορές έχω έρθει σε αντίθεση μ' αυτή τη
γνώμη στα επόμενα κεφάλαια.

9
 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΔΕΥΤΕΡΟ

Το Σχέδιο Σήμερα

Σ ΧΕΔΙΟ σημαίνει κάτι διαφορετικό για τον καθένα: Για τον

ένα, σκληρή δουλειά όταν σπούδαζε για να γίνει ζωγράφος.
Για τον άλλο, μυστηριώδες ή μαγικό ταλέντο που δεν του δόθηκε
κι έτσι γρήγορα εγκαταλείπει τις προσπάθειες σ' αυτή την κα-
τεύθυνση. Σε μερικούς έρχεται εύκολα, σε άλλους καθόλου!
Μπορεί να είναι πολύ διασκεδαστικό ή κάπως βαρετό. Άλλοι το
αντιμετωπίζουν με σεβασμό κι άλλοι με αδιαφορία.
Για μένα το σχέδιο είναι κάτι που αγαπούσα από μικρό παιδί.
Καί μάλιστα, ενώ έχω ορισμένες επιφυλάξεις σχετικά με το ποιη-
τικό ή ακριβές νόημα της φράσης για το παιδί που «γεννιέται μ'

Δρόμος του Μπάθ, στην Αγγλία. Έκανε πολύ κρύο για να κάνω κάτι
περισσότερο

10
ένα ασημένιο κουτάλι στο στόμα», είμαι σχεδόν πεισμένος ότι
εγώ «γεννήθηκα μ' ένα μολύβι στο χέρι». Είναι πάντως σίγουρο
ότι το μολύβι ήταν το αγαπημένο μου παιχνίδι και το σχέδιο ή
αγαπημένη μου διασκέδαση, κι αν οι διασκεδάσεις έχουν και τη
σοβαρή πλευρά τους, τότε το σχέδιο εξακολουθεί να έχει την
προτίμηση μου! Μιά από τις παλιότερες παιδικές μου αναμνήσεις
είναι κάποτε που ήμουνα άρρωστος: είχα βολευτεί στο κρεβάτι
μ' ένα μάτσο χαρτιά στα γόνατα μου κι ένα μολύβι στο χέρι μου,
κι ή συμβουλή της μητέρας μου, φεύγοντας, να «είμαι καλό
παιδί», ήταν εντελώς περιττή. Ήμουνα απόλυτα ευτυχισμένος,
αντιγράφοντας κάτι από ένα βιβλίο ή σχεδιάζοντας από το μυαλό
μου.
Ή μεγάλη διαφορά ανάμεσα στις πρώτες μου καλλιτεχνικές
προσπάθειες κι εκείνες των σημερινών παιδιών είναι ότι ενώ
εμένα μου αρκούσε ένα μολύβι μόνο, για τη ζωγραφική μου, ή
σύγχρονη γενιά θέλει απαραίτητα ένα πινέλο βουτηγμένο σ' ένα
ζωηρό χρώμα που, μαζί με άλλα εντυπωσιακά ή φανταχτερά χρώ-
ματα, σκεπάζει μεγάλες επιφάνειες χαρτιού με άφθονη δόση αυ-
τοπεποίθησης και ελάχιστη, σε γενικές γραμμές, ικανότητα για
σχέδιο.
Άν και στην περίπτωση μου ακολούθησε γρήγορα ή ζωγρα-
φική, στην αρχή μ' ενδιέφερε κυρίως να χρωματίζω αυτά που
είχα σχεδιάσει. Πρώτα έπρεπε να γίνει το σχέδιο, κι έπρεπε να
γίνει σωστά, πρίν αρχίσω να προσθέτω το χρώμα. Δεν έχω βέβαια
καμιά πρόθεση να επιβάλω τέτοια σκληρή πειθαρχία σε κανέναν
από τους αναγνώστες μου αυτές τις μέρες. Απλώς έτσι έγινε με
μένα και δεν αμφιβάλλω ότι όταν πήγα για πρώτη φορά σχολείο,
αυτή ή εξάσκηση με βοήθησε να διακριθώ μ' ένα σχέδιο που
ανταμείφθηκε με «πέντε βαθμούς, επειδή δεν είχε μουντζού-
ρες».
Ή επιθυμία να βελτιώσει κανείς το σχέδιο του μπορεί να εμ-
φανιστεί οποιαδήποτε στιγμή, ιδιαίτερα την ξεκούραστη εποχή
των διακοπών, κι έχω υπόψη μου ειδικά ένα ορισμένο τύπο ανα-
γνώστη, που έχει όλη μου τη συμπάθεια, και που ενώ ξέρει ότι ή
έλλειψη σχεδίου τον δυσκολεύει, προτιμάει πάντα να ζωγραφίζει
ανέμελα με τις μπογιές του, παρά να βασανίζεται με την απεικό-
νιση του προοπτικά παραμορφωμένου κλαδιού ενός δέντρου, ή
του αετώματος μιας φόρμας ή με την προοπτική μιας μισάνοι-
χτης πόρτας. Κι ωστόσο ξέρει ότι ή εικόνα του θα ήταν πολύ

11
καλύτερη αν είχε μάθει από την αρχή αυτές τις τεχνικές λεπτο-
μέρειες του σχεδίου.
Έχοντας υπόψη μου όλα αυτά, προσπάθησα, στο κεφάλαιο
που ακολουθεί, να ξαναζωντανέψω το σχέδιο σαν μια ελκυστική,
ενδιαφέρουσα και συχνά έκπληχτικά ευχάριστη μελέτη που μπο-
ρεί κανείς να υιοθετήσει ή να ξαναγυρίσει σ' αυτήν. Κι αν για
κανέναν άλλο λόγο, μπορείτε τουλάχιστο να βασίζεστε πάνω της
για να περάσετε μερικές ευχάριστες ώρες, αν κάποια μέρα σας
κλείσει μέσα ή βροχή!

Μιά ομπρέλα σε διάφορες στάσεις

12
 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΤΡΙΤΟ

Σχεδιάζοντας Αντικείμενα:
Μερικά Θέματα

Α Ν ΘΕΛΕΤΕ να μάθετε πως αναπτύσσεται κάτι ή πως είναι

φτιαγμένο, ή πως καταλήγει σε μιαν ορισμένη μορφή ή σ'
ένα ορισμένο μέγεθος, με λίγα λόγια, πως γίνεται, τότε καθίστε
και σχεδιάστε το. Το σχέδιο σας θα πρέπει να είναι προσεχτικό.
Αφήστε τη ζωηρή, γρήγορη εντύπωση γι' αργότερα, για κάτι που
κινείται. Θά δείτε ότι είναι έκπληχτικό πόσα πράγματα μαθαίνετε
ακολουθώντας σχολαστικά την κατεύθυνση, μετρώντας το μή-
κος και το πλάτος, συγκρίνοντας την απόσταση (ακόμα κι αν
είναι μόνο μερικά χιλιοστά) και τέλος, παρατηρώντας την υφή
της επιφάνειας και τη διακοσμητική λεπτομέρεια.

Για πέταμα, αλλά ακόμα χρήσιμα για το σπουδαστή. Γρήγορα σκίτσα στην
αποθήκη
 Περιθώριο για εν-
δεχόμενο λάθους

Περιθώ-
ριο για
ενδεχό-
μενο λά-
θους.
Περιθώ-
ριο για
ενδεχό-
μενο λά-
θους

Μποτίλια του νερού και ποτήρι: Α: μηχανικό γραμμικό σχέδιο - Β: ελεύ-

θερη προσέγγιση - Γ: με μετατροπές.

Μόνον σχεδιάζοντας αντικείμενα θα καταλάβετε στ' αλήθεια

γιατί σας αρέσει το ένα περισσότερο από το άλλο και γιατί - που
είναι και το σημαντικότερο - διαλέξατε αρχικά να τα σχεδιάσετε,
δηλαδή την εικονογραφική χρησιμότητα που έχουν για σας σαν
καλλιτέχνη. Θ' ανακαλύψετε ότι μερικά αντικείμενα σχεδιάζον-
ται πιο εύκολα από άλλα και δεν εννοώ ότι αυτό γίνεται επειδή το
σχήμα τους είναι λιγότερο πολύπλοκο, γιατί συχνά συμβαίνει
ακριβώς το αντίθετο. Είναι πολλές φορές δυσκολότερο ν' απο-
δώσετε το απέριττο σχήμα, το καθάριο περίγραμμα, παρά ενα
αντικείμενο που ξεχειλίζει από εντυπωσιακά στολίδια άστατου
σχήματος, αλλά που γι' αυτό ακριβώς το λόγο γοητεύει το μάτι
(το παραπάνω σχέδιο είναι ένα καλό παράδειγμα αυτής της περί-
πτωσης).
Άλλα αντικείμενα που αποτελούνται από ευθείες γραμμές,
που ή σωστή αντιγραφή τους εξαρτιέται από το πλάτος, τη γωνία
ή την κατεύθυνση, ίσως να σας φανούν στην αρχή περισσότερο
αγγαρεία παρά διασκέδαση (παράδειγμα το καροτσάκι στη δι-
πλανή σελίδα).

14
 Ένα καροτσάκι προχωρεί

Σ' αυτό το σημείο νομίζω ότι πρέπει να διευκρινίσουμε τι εν-

νοούμε με την αντιγραφή. Είναι άραγε ή σωστή αναπαράσταση
ενός αντικειμένου; Ή αρκεί να μοιάζει το σχέδιο μας στο αντι-
κείμενο; Πληροί τις προυποθέσεις που μ' αυτές αναγνωρίζουμε
το θέμα του σχεδίου, αν και ξέρουμε πολύ καλά δτι δεν είναι
ακριβής εικόνα του αρχικού αντικειμένου; Μ' άλλα λόγια, μειώ-
νεται ή καλλιτεχνική του αξία σαν σχέδιο από την ολοφάνερη
έλλειψη απόλυτης ακρίβειας; Για μένα ή απάντηση είναι ένα κα-
τηγορηματικό «Όχι». Στήν πραγματικότητα, ακριβώς αυτή ή επι-
θυμία να το κάνουμε ένα τέλείο αντίγραφο ώς την τελευταία
λεπτομέρεια, μπορεί να του αφαιρέσει τα αρχικά χαρακτηριστικά
και τα προσόντα που ευχαριστούν το μάτι μας, και μ' αυτό εννοώ

15
τον τρόπο που το βλέπουμε, τον τρόπο που το εκφράσαμε και
τον τρόπο που και οι δυό προσεγγίσεις έγιναν ένα με την καλλι-
τεχνική πρόθεση και την τεχνική επιδεξιότητα.
Αυτά λοιπόν για την «απόλυτη ακρίβεια» που δεν έχει μεγάλη
σημασία και που μπορούμε να την απορρίψουμε αν φέρουμε στο
μυαλό μας την ιδέα ενός δουλικού αντίγραφου. 'Αλλά θα πρέπει
να προσθέσω ότι αυτός ο καινούριος ορισμός του σχεδίου δεν
πρέπει να χρησιμοποιηθεί σαν πρόφαση, σαν υπεκφυγή, ή σαν
εύκολη δικαιολογία για αδέξια και προχειροφτιαγμένα σχέδια. Ή
περιφρονητική άποψη εκείνων που δεν το θεωρούν απαραίτητο
ν' αποδώσουν σωστά το θέμα τους καλύπτει συχνά την ανικανό-
τητα τους που ποζάρει σαν καλλιτεχνική πρόθεση.
Άν θέλετε να επωφεληθείτε όσο το δυνατό περισσότερο από
το σχέδιο, θα πρέπει να διαλέξετε περισσότερες από μια γωνίες.
Άν το αντικείμενο είναι αρκετά μικρό ή ελαφρύ για να το μετακι-
νήσετε, εύκολα θα το γυρίσετε από δώ κι από κει. Πώς είναι από
το πίσω μέρος, ή όταν το βλέπετε από πάνω, ή στο επίπεδο του
ματιού ή από κάτω; Σάς έγγυώμαι ότι θ' ανακαλύψετε μερικά
αναπάντεχα σχήματα που ορισμένα άπ' αυτά δεν είναι εύκολα
στο σχέδιο, αλλά αξίζουν την προσπάθεια. Το τελικό αποτέλεσμα
αυτών των πολλαπλών προσπαθειών είναι από μόνο του μια απο-
κάλυψη αληθινής αισθητικής αξίας και, θα έλεγα, απόλυτα απα-
ραίτητο αν θέλετε να γίνετε ένας πετυχημένος εικονογράφος ή
να ξεχωρίσετε από τους εμπορικούς καλλιτέχνες της σειράς.
Ούτε πρέπει να σταματήσετε στην απεικόνιση μεμονωμένων
αντικειμένων, γιατί αν αποφασίσετε να εξασκηθείτε στο σχέδιο,
θα χρειαστεί να ψάξετε για κατάλληλα σχήματα που μπορείτε
τώρα να τα τοποθετήσετε σε ομάδες και θα δείτε πως όταν τα
μετακινήσετε, σαν τους ανθρώπους σε μια συγκέντρωση, άλλες
φορές θα σάς αντικρίζουν κατάματα κι άλλες φορές θα σάς
έχουν γυρισμένη την πλάτη.
Θά χαμογελάσετε ϊσως με μερικά από τα απίθανα αντικείμενα
που σχεδίασα για χάρη σας, σαν παραδείγματα γι' αύτη την
άσκηση, αλλά ξέρω από πείρα ότι τέτοιες μελέτες ανοίγουν τα
μάτια της φαντασίας για ένα σωρό καινούριες ιδέες για μελλον-
τική δουλειά. Καί καθώς αυτά τα σχέδια πολλαπλασιάζονται, θα
συγκροτήσετε σιγά σιγά μια περιεχτική βιβλιοθήκη αναφοράς,

16
 Αλλαγές στο ποτιστήρι.
Προσέξτε τις αλλαγές
στο μήκος και τη θέση
του στομίου (Α) και των
υπόλοιπων χαρακτηρι-
στικών

1. Μαθαίνοντας πως είναι κατασκευασμένη ή

καρέκλα: οι αναλογίες φαίνονται λαθεμένες
2. Κοιτάζοντας την από πίσω καταλαβαίνουμε τις
αναλογίες και το σχέδιο
3. Απρόβλεπτες δυσκολίες από το πλάι
4. Πιό κοντά στις σωστές αναλογίες κι επομένως
στο πραγματικό σχέδιο

17
 Ακρόαση με τρία μέλη
του θιάσου

Κουβεντούλα

Βικτοριάνα

18
που μερικά από τα κομμάτια της μπορούν να γίνουν και αυτοτε-
λείς πίνακες, όπως αποδείχτηκε με τη βικτωριανή λάμπα πετρε-
λαίου που μου χρησίμεψε σά θέμα σε μια κατοπινή ελαιογραφία
που ονόμασα «Βικτοριάνα».
Όταν συμπληρώσετε αυτό το πρόγραμμα που προτείνω, θ'
ανακαλύψετε ότι δεν μπορείτε να το βάλετε γιό πάντα στην
άκρη. Θά πρέπει να έχει ακριβώς το αντίθετο αποτέλεσμα, όπως
θα δείτε κι από αμέτρητες παρόμοιες μελέτες που οι μεγάλοι
ζωγράφοι έκαναν για πολλά απίθανα πράγματα σ' όλα τα στάδια
της καριέρας τους και που σήμερα θεωρούνται πολύτιμες σαν
αποδείξεις της αστείρευτης ευχαρίστησης που τους παρείχε ή
ασχολία αυτή σαν αυτοσκοπός.
Ό Άλμπρεχτ Ντύρερ (15ος αιώνας) που ο κριτικός Έντγουϊν
Μούλινς δικαιολογημένα ονόμασε «πρώτο σχεδιαστή της Φύ-
σης», «ήταν διάσημος για τα ταξιδιωτικά του σκίτσα που τα έκανε
για να ικανοποιήσει την περιέργεια του να εξετάζει και να κατα-
γράφει οτιδήποτε τραβούσε το βλέμμα του» (δική μου υπογράμ-
μιση). Αυτές οι ξεχωριστές λεπτομερειακές μελέτες, σκίτσα
πουλιών, λουλουδιών, χορταριών, ανθρώπινων χεριών και πο-
διών, θα πρέπει να θεωρηθούν σαν παράδειγμα ενός παγκόσμια
γνωστού καλλιτέχνη που αφιέρωσε τη μεγαλύτερη δεξιοτεχνία
για τις μικρότερες λεπτομέρειες και που τα βήματα του θα
έπρεπε ν' ακολουθήσουμε.
Υπάρχει στο σπίτι σας (είμαι σίγουρος ότι υπάρχει), ένα πα-
τάρι, μια αποθήκη, ένα δωματιάκι, ένα υπόστεγο ή ένα υπόγειο.
Οπως και στα λίβινγκ - ρούμ, σε κάτι τέτοια ήσυχα και ασφαλή
μέρη θα βρείτε διάφορα μικροπράγματα σ' ένα σωρό σχήματα,
μεγέθη και πιθανά στάδια διάλυσης, που όλα προσφέρουν τις
υπηρεσίες τους στην υπόθεση της τέχνης και περιμένουν να
παραστήσουν τα μοντέλα για τη μελλοντική σας ζωγραφική.
Λέγεται ότι το φόντο του Νεο - Ιμπρεσιονισμού ήταν εκείνο
που οδήγησε τον Σερά και τους οπαδούς του να δώσουν τόση
μεγάλη έμφαση στο σχέδιο και τη δομή και τον Όγκντεν Ρούντ
να δηλώσει ότι «ή έλλειψη ενός καλού, θετικού, περίπου ακρι-
βούς σχεδίου είναι μια από τις συνηθισμένες αιτίες που κατα-
στρέφουν το χρώμα της ζωγραφικής» (δική μου υπογράμμιση).
Ή απόλυτη ακρίβεια, θα παρατηρήσετε, δεν είναι απαραί-
τητη, αν το σχέδιο είναι καλό και θετικό.

19
 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΤΕΤΑΡΤΟ

Το Σχέδιο Μέσα από τους Αιώνες

Γ ΙΑ να δούμε πως ξεκίνησε το σχέδιο σαν μέσο οπτικής επι-

κοινωνίας, πρέπει να γυρίσουμε στις μαρτυρίες που μας
προσφέρουν τα σχέδια ή τα χρωματιστά περιγράμματα, τα αντι-
προσωπευτικά αυτά και εξαιρετικά νατουραλιστικά σύμβολα ή
ιδεογράμματα, που διακοσμούν τις ανώμαλες επιφάνειες των
τοίχων στις κατοικίες του πρωτόγονου ανθρώπου, του ανθρώπου
των σπηλαίων.
Εδώ βλέπουμε ν' απεικονίζονται με απερίφραστη αντικειμε-
νικότητα, τεράστια ζωτικότητα και θαρραλέα τεχνική δεξιοτε-
χνία, θέματα από τον κυριότερο τρόπο επιβίωσης του πρωτόγο-
νου ανθρώπου - το κυνήγι, τ' άγρια ζώα που καταδίωκαν και
σκότωναν για να τραφούν. Κι ακόμα πιο εκπληκτικό είναι το γε-
γονός ότι αυτά τα «σχέδια» είναι εκτελεσμένα με μια επιδεξιό-
τητα που συνήθως αποχτιέται μόνο μετά από μακρόχρονη εξά-
σκηση. Έτσι, μου φαίνεται τελικά πολύ αμφίβολο ότι πρόκειται
γιό δείγματα του πρώτου «αύτοδίδαχτου καλλιτέχνη». Οι μελ-
λοντικές έρευνες θ' αποκαλύψουν αναμφίβολα μια ακόμα πιο
μακρινή ευθύνη γι' αυτή την ικανότητα.
Εμάς, ωστόσο, εκείνο που μας ενδιαφέρει είναι ότι το σχέ-
διο, ή κατασκευή δηλαδή ζωγραφικών συμβόλων, που όσο αφελή
κι αν είναι μπορούν να γίνουν εύκολα κατανοητά από πολιτισμέ-
νους λαούς σ' ολόκληρο τον κόσμο, θα πρέπει να γίνει δεκτό σαν
το θεμέλιο που πάνω του στηρίχτηκαν όλες οι κατοπινότερες
μορφές τέχνης και, γι' αυτό το λόγο έστω και μόνο, το σχέδιο
αξίζει τον απεριόριστο σεβασμό μας.
Πρέπει να είμαστε πάντα έτοιμοι και πρόθυμοι να στραφούμε
για έμπνευση και τεχνική βοήθεια στα σχέδια που μας έδωσαν
στη διάρκεια των αιώνων οι μεγάλοι δάσκαλοι της τέχνης αυτής,
ακόμα κι αν, σε πολλές περιπτώσεις, ή γνώση μας είναι αναγκα-
στικά έμμεση, από περιγραφές ή από αντίγραφα. Ό Τζώρτζ Σε-
ρινγκχαμ στις σημειώσεις του για το «Σχέδιο με Πενάκι και Μο-
λύβι», μας προειδοποιεί ότι «το σχέδιο είναι κάτι που πρέπει να
το κοιτάζουμε κι όχι να γράφουμε γι' αυτό». Κι εξηγεί πιο λεπτο-
μερειακά:

20
 «Ο Αγγελιοφόρος» του Ντύρερ. Σχέδιο με πενάκι, στο Βρετανικό Μου-
σείο

«Οι σελίδες που γράφτηκαν γι' αυτό, δε θα κάνουν ένα καλό

σχέδιο κακό, ή ένα κακό σχέδιο καλό, ούτε δυστυχώς θα διδά-
ξουν κανέναν πως να ξεχωρίζει το ένα από το άλλο για το λόγο
ότι ένα σχέδιο θεωρείται δίκαια αριστούργημα, ενώ ένα άλλο
πρέπει ν' απορριφτεί».
Αλλά ή δική μου γνώμη είναι πως οτιδήποτε γράφεται - ιδιαί-
τερα σήμερα - που θα τονώσει και θα ξαναζωντανέψει το ενδια-
φέρον μας για το σχέδίο, αξίζει να διαβαστεί, ακόμα και ή δια-
σκεδαστική διαφήμιση του ίδιου του Σέρινγκχαμ που επιδιώκει
τον ίδιο σκοπό: «Ελάτε εκεί που έχει πάντα φώς. Τώρα όλη μέρα
στην Αίθουσα Λιθογραφιών του Βρετανικού Μουσείου. Ή ώραιό-

21
«Παναγία και Βρέφος» του Λεονάρντο ντά Βίντσι. Σχέδιο με
πενάκι, στο Βρετανικό Μουσείο

22
τερη συλλογή σχεδίων σ' ολόκληρο τον κόσμο! Πρωταγωνιστούν:
Μιχαηλάγγελο και Λεονάρντο ντά Βίντσι. Συμπρωταγωνι-
στούν: τα μεγαλύτερα αστέρια από τον κόσμο του σχεδίου. Κεν-
τρική θέρμανση. Τέλειος εξαερισμός». Δέ σας κεντρίζει το εν-
διαφέρον; Γιατί ή αλήθεια είναι ότι πολύ λίγοι από μας που λέμε
ότι αγαπάμε την τέχνη επωφελούμαστε από την ευκαιρία που
μας προσφέρεται να μελετήσουμε πρωτότυπα σχέδια μεγάλων
καλλιτεχνών από πρώτο χέρι.
Καί στη δικιά τους συντροφιά θ' αρχίσουμε ν' ανακαλύπτουμε
την προτίμηση μας για ένα σχέδιο σε σύγκριση με κάποιο άλλο.
Στό στυλ, ίσως, ή το θέμα, ένα θρησκευτικό σχέδιο του Ρέμ-
πραντ μπορεί να μας αρέσει καλύτερα από ένα παρόμοιο θέμα
όπως το χειρίζεται ο Ούίλιαμ Μπλέηκ. Έδώ θα βρούμε τη ρομαν-
τική έλξη σε αντίθεση με την κλασική προσέγγιση. Έδώ μπο-
ρούμε να συγκρίνουμε το κοσμικό με το ιερό, το τοπίο με το
πορτραίτο και το εσωτερικό. Κι ανάμεσα σε πόσα υλικά είχε να
διαλέξει ο καλλιτέχνης για να κάνει το σχέδιο του! Αυτό ίσως μας
βάλει κι εμάς στον πειρασμό να δοκιμάσουμε κάποιο διαφορε-
τικό συνδυασμό: κιμωλία και ακουαρέλα ή πενάκι και ακουαρέλα
αντί για το μολύβι που έχουμε συνηθίσει και που μας ικανοποιεί.
Νά - λοιπόν - διαλεγμένα στην τύχη, τα έργα μερικών από
τους μεγάλους σχεδιαστές του παρελθόντος με τους τίτλους
τους και με τι υλικά είναι σχεδιασμένα. Για παράδειγμα, ο Τζιότο
(1266 - 1336) έχει ένα πολύ όμορφο σχέδιο «του Χριστού που
περπατάει πάνω στα κύματα» με πενάκι.
Στήν ίδια περίοδο ανακαλύπτουμε ότι ο Γκάρντι χρησιμοποιεί
«χρωματισμένο χαρτί» για να κάνει το σχέδιο με πενάκι των
«Εισοδίων της Θεοτόκου», και το 14ο αιώνα, ακόμα, ή σχολή της
Σιένας χρησιμοποιούσε όχι μόνο πενάκι, αλλά και πινέλο για
σχέδιο με χρώμα πάνω σε χαρτί βελέν και συχνά «άνοιγε τον
τόνο με λευκό».
Τόν 15ο αιώνα παρατηρούμε μια επιστροφή στο απλό πενάκι,
και τώρα αναφέρεται και το Σίλβερ Πόιντ όν Πάρτσμεντ (Silver
Point on Parchment). Σ' αύτη την τεχνοτροπία οποιοδήποτε μυ-
τερό εργαλείο από ασήμι (ή χρυσό) μπορούσε να χρησιμοποιηθεί
πάνω σ' ένα ειδικά προετοιμασμένο χαρτί περασμένο με λευκό
του ψευδάργυρου, δημιουργώντας ένα «ελαφρά γκρίζο περί-
γραμμα» που ο Ουτσέλο (το 15ο αιώνα) χρησιμοποίησε με εντυ-
πωσιακά αποτελέσματα στο σχέδιο του μιας «Έφιππης Μορ-

23
φης». Τόνισε ακόμα περισσότερο το έφφέ σ' αύτη την περί-
πτωση, «σχεδιάζοντας πάνω σε μια επιφάνεια Τέρα Βέρτ (πρά-
σινη) και ανοίγοντας τον τόνο με άσπρη κιμωλία πάνω σε μαβί
φόντο». Ίσως σας φανεί ότι το παράκανε λιγάκι, αλλά είναι εν-
διαφέρον να παρατηρήσετε πόσοι από τους μεγάλους παλιούς
σχεδιαστές σχεδίαζαν πάνω σε χρωματιστό χαρτί. (Γιατί να μήν
κάνουμε λοιπόν κι εμείς το ίδιο;)
Το γεγονός είναι ότι το στοιχείο πειραματισμού υπήρχε πάν-
τοτε. Διαβάζουμε ότι ο Πολαμόλο (14ος αιώνας) στο σχέδιο του
του «Αδάμ» χρησιμοποίησε πενάκι και ένα καφετί πέρασμα
ακουαρέλας πάνω από το αρχικό περίγραμμα με μαύρη κιμωλία.
Ή Φλωρεντινή σχολή σχεδίου προτιμούσε το πενάκι με ακουα-
ρέλα, τη μαύρη κιμωλία σε μπεζ χαρτί συνήθως ξανοιγμένο με
λευκή κιμωλία. Φαίνεται ότι όλους τους απασχολούσε ν' ανακα-
λύψουν τον πιο αποτελεσματικό τρόπο για να παρουσιάσουν τα
σχέδια τους.
Ό Λεονάρντο χρησιμοποιούσε πολλούς συνδυασμούς, πε-
νάκι, πινέλο και καφετί μελάνι πάνω σε γαλαζωπό χαρτί, Σίλβερ
Πόιντ σε «ρόζ χαρτί ξαναπερασμένο με πενάκι», και κόκκινη κι-
μωλία, συνήθως σκέτη. Στό περίφημο σχέδιο του για την «Παρ-
θένο με το Βρέφος και την Αγία Άννα με το Βρέφος Ιωάννη το
Βαπτιστή» που έχει διαστάσεις 1,50 χ 1,10 μ. περίπου και βρί-
σκεται στη National Gallery του Λονδίνου, χρησιμοποίησε κάρ-
βουνο πάνω σε καφετί χαρτί ξανοιγμένο με λευκή κιμωλία. Αυτό
και «οι Σπουδές για Τέσσερις Δαίμονες» είναι τα μοναδικά δείγ-
ματα που εγώ κατάφερα να βρω όπου ο Λεονάρντο χρησιμοποιεί
μόνο κάρβουνο.
Το πενάκι, κυρίως με καφετί μελάνι, ή κόκκινη και ή μαύρη
κιμωλία και πολύ σπάνια το Σίλβερ Πόιντ ήταν τα υλικά που προ-
τιμούσε ο Ραφαήλ. Ό Μιχαηλάγγελο σχεδίαζε συνήθως με κόκ-
κινη ή μαύρη κιμωλία. Ό Τιντορέτο ήταν άλλος ένας από τους
σπάνιους σχεδιαστές που χρησιμοποιούν κάρβουνο πάνω σε γα-
λαζωπό χαρτί. Ό Τιέπολο γενικά επέμενε στο πενάκι και οτό
πενάκι και ακουαρέλα, γιατί ταίριαζαν τόσο πολύ στη ρομαντική
προσέγγιση του.
Αφήνοντας την Ιταλία για την Ολλανδία, συναντάμε έναν
από τους μεγαλύτερους σχεδιαστές όλων των εποχών, τον Ρέμ-
πραντ. Τά περισσότερα από τα θαυμάσια σχέδια του ήταν φτιαγ-
μένα με πενάκι και χρώμα. Καμιά φορά συνδύαζε κόκκινη και
μαύρη κιμωλία πάνω σε χρωματιστό χαρτί και σε μια περίπτωση
24
«Σάσκια» του Ρέμπραντ. Σχέδιο με πενάκι, στο Βρετανικό
Μουσείο

25
 Σχέδιο με πενάκι του Ρέμπραντ, στο Βρετανικό Μουσείο

(τη μοναδική που ξέρω εγώ) χρησιμοποίησε ένα μείγμα απ' όλες
τις τεχνοτροπίες. Βρίσκεται στην Αίθουσα Λιθογραφίων του
Βρετανικού Μουσείου Στή μεγάλη του σύνθεση «Ό Θρήνος», ο
Ρέμπραντ συνδύασε «πενάκι και πινέλο με καφετί μελάνι - κόκ-
κινη και μαύρη κιμωλία και λάδι, πάνω σε ξεχωριστά κομμάτια
χαρτί διαφόρων μεγεθών, που τα κόλλησε το ένα δίπλα και πάνω
στο άλλο σ' ένα μεγάλο κομμάτι χαρτί».
Διαβάζουμε ακόμα για σχέδια, όπου συνδύαζε «το καφέ και
το γκρίζο μελάνι, το γκρίζο μελάνι σε καφετί χαρτί, το καφέ με-
λάνι με άσπρο γκουάς πάνω σε γκρίζο χαρτί με ορισμένα μέρη
απλωμένα με το δάχτυλο - και συχνά βρίσκουμε «διορθώσεις με
λευκό». Μαθαίνοντας ότι είχε κάνει 440 διαφορετικές μελέτες

26
μόνο για βιβλικές ιστορίες, μπορούμε να πάρουμε μια ιδέα της
καλλιτεχνικής του αξίας σαν σχεδιαστή.
Στή θαυμάσια έκθεση με έργα Ρέμπραντ στο Άμστερνταμ το
1969, τα σχέδια του ήταν εκείνα που βρήκα τόσο εντυπωσιακά,
τόσο εμπνευσμένα, ιδιαίτερα εκείνα όπου με τη φωτοσκίαση χά-
ριζε ένα πρόσθετο δραματικό τόνο στη σκηνή. Γιατί σε τούτα τα
σχέδια, φτιαγμένα στα τελευταία χρόνια της ζωής του, βλέπουμε
ότι ή δομική εντύπωση που σχηματίζεται από την τοποθέτηση
των μορφών και ή δραματική έμφαση της ανθρώπινης κατάστα-
σης ζωντάνευαν από ένα συνδυασμό της ζωντανής γραμμής και
των στρωμάτων χρώματος που τη συνόδευαν, που πρόσθεταν
μια εικονογραφική ευλογία στην κάθε εικόνα. Καί προσέξτε,
κάθε σχέδιο ήταν μια αυτοτελής εικόνα.
Θά ήθελα να είχα αρκετό χώρο για να περιγράψω λεπτομε-
ρειακά την αξία άλλων δασκάλων του σχεδίου, όπως των Ντύρερ,
Χόλμπαϊν, Ένγκρ, Γκόγια, Βατώ, Κλώντ. Ντωμιέ που όλοι χειρί-
ζονταν το πενάκι και την κιμωλία με μια επιδεξιότητα που σπάνια
έχει ξεπεραστεί. Αλλά δεν μπορώ να κλείσω αυτό το κεφάλαιο
δίχως ν' αναφερθώ ιδιαίτερα στη μεγαλοφυία του Τάρνερ, σαν
τοπογράφου σχεδιαστή, που έφερε το μολύβι, το μολυβένιο μο-
λύβι πάνω στο λευκό χαρτί στο αποκορύφωμα της τελειότητας.
Ενα βλέμμα στα τετράδια σχεδίων του με εικόνες από την Ευ-
ρώπη και το Πέτγουορθ Χάουζ αρκεί για να συνειδητοποιήσουμε
τι μπορεί να δημιουργήσουν τρεις - πέντε πόντοι γραφίτη στο
χέρι ενός ζωγράφου που άφησε πίσω του τόσα σχέδια και σκίτσα
που πολλά, πιστεύω, είναι εξίσου αριστουργηματικά με μερικές
από τις ελαιογραφίες του.
Πόσο όλοι αυτοί οι μεγάλοι καλλιτέχνες αγαπούσαν το σχέ-
διο, και πως ο καθένας με τον τρόπο του ενέπνευσαν την τέχνη
του σχεδίου μέχρι και σήμερα ακόμα, φαίνεται από τη δουλειά
πολλών αντάξιων διαδόχων τους ανάμεσα στους σύγχρονους
μας εικονογράφους, καρικατουρίστες και γελοιογράφους. Ανά-
μεσα τους μπορούμε να συμπεριλάβουμε μερικούς Βρετανούς,
όπως τους Τσαρλς Κέν, Τένιελ, Φίλ Μέη, Μιούρχεντ Μπόουν,
Μάξ Μπέερμπομ, Αύγουστο Τζών και πολλούς άλλους.
Πραγματικά, ας θυμηθούμε πως ο Τοπόλσκι ξεχωρίζει τα χα-
ρακτηριστικά των μοντέλων του μέσα από το λαβύρινθο των
στροβιλιζόμενων γραμμών, ή με πόση σχολαστική ακρίβεια ο
Έμετ διαλέγει το δρόμο του για να δημιουργήσει το δικό του
ζωγραφικό κόσμο μέσα από ένα απολαυστικό ανακάτωμα ανοη-
σιών. Ή ας συγκρίνουμε την τολμηρά μεγαλοφυή πρωτοτυπία
(που οι σύγχρονοι του θεωρούσαν εξωφρενική) του Ώμπρευ
Μπέρντσλευ και τη μοναδική του δεξιοτεχνία στην καθάρια
γραμμή με το πενάκι, με τη ζεστή, τίμια και ρωμαλέα παρουσίαση
του Λοντρέζου, που τόσο πετυχημένα και τόσο χιουμοριστικά
περιγράφει με φειδωλές γραμμές ή κιμωλία του Τζώρτζ Μπέλ-
τσερ. Αρκούν αυτά για να φανούν καθαρά οι πολύπλευρες όψεις
του σχεδίου και στην τεχνοτροπία και στο θέμα, καθώς ο κάθε
καλλιτέχνης μας γνωρίζει τη δική του προσφορά σε στυλ, προσ-
έγγιση και προσωπική τεχνοτροπία.

Σχέδιο με πενάκι, στο

Βρετανικό Μουσείο.
Μάρκο Ρίτσι. (Άλλοτε
το απέδιδαν στον Τι-
σιάνο)

28
 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΕΜΠΤΟ

Εκλογή Υλικών

Λ ΕΓΕΤΑΙ ότι μπορείς να σχεδιάσεις με οτιδήποτε - μ' ένα

κομμάτι καμένο ξύλο πάνω σ' έναν ασβεστωμένο τοίχο μέ-
χρι και μ' ένα κομματάκι κραγιόνι για τα χείλια πάνω σ' ένα σπα-
σμένο τζάμι. Ίσως όμως να βοηθούσα περισσότερο τον αναγνώ-
στη, αν εκτός από την ποικιλία υλικών που χρησιμοποιούσαν οι
παλιοί ζωγράφοι, του έδινα μια μεγαλύτερη και πιο φυσιολογική
εκλογή ανάμεσα στα υλικά που έχουμε στη διάθεση μας.
Για το σχέδιο στο ύπαιθρο, το κοινό μολύβι συγκεντρώνει
πάντα τις προτιμήσεις. Είναι οπωσδήποτε βολικό στη μεταφορά
και κατασκευάζεται σε μια πολύ μεγάλη σειρά από διαβαθμίσεις,

Α. Μαύρο κραγιόνι.
Β. Μαύρη κιμωλία
Γ. Μολύβι κάρβουνου.
Εκλογή υλικών για ν' απεικονίσουμε:
Α. μια γούνα
Β. ένα μάλλινο παλτό
Γ. μια βαμβακερή ρόμπα
29
Καστλνό, Λό. Γαλλία. Δυό απόψεις του ίδιου θέματος, με πενάκι (επάνω)
και κιμωλία (κάτω). Προσέξτε την ελαφριά μετατόπιση της έμφασης στη
σύνθεση

30
από ΗΗ (πολύ σκληρό) μέχρι 6Β (πολύ μαύρο και μαλακό). Καθώς
περνάνε τα χρόνια βρίσκω ότι έχει μια τάση να ξεθωριάζει κι αν
ένα πολυδουλεμένο σχέδιο πέσει σε άπειρα χέρια, ή επιφάνεια
του μπορεί να γυαλίσει.
Για πολλά χρόνια είχα προτίμηση στο μολύβι κάρβουνου, που
αποδίδει πολύ ικανοποιητικά τόσο τις λεπτομέρειες όσο και τις
σκιές σε βαθύ βελούδινο μαύρο. Είναι επίσης εξαιρετικό για την
αντιγραφή. (Μαθαίνω ότι δεν το φτιάχνουν πια).
Το Κοντέ (μια σκληρή μαύρη κιμωλία) το προτιμώ στο σχήμα
του τετράπλευρου μπαστουνιού, ιδιαίτερα τη λιθογραφική ποικι-
λία, γιατί μπορεί κανείς να χρησιμοποιήσει και την πλευρά και τη
μύτη, για να πλουτίσει τις σκιές. Υπάρχει και σε κόκκινο χρώμα.

Σκίτσο μιας αγροικίας στο Λό, στη Γαλλία. Σχεδιασμένο με πενάκι και
περασμένο μ' ένα στρώμα κίτρινης ώχρας

31
 Το μαύρο κραγιόνι, μια μαλακιά κιμωλία, που τρίβεται πολύ
εύκολα, δίνει πολύ εντυπωσιακά αποτελέσματα στα τολμηρά ή
δραματικά σχέδια, αλλά, επειδή είναι χοντρό, είναι σχεδόν
άχρηστο για λεπτομερειακές μελέτες.
Κάρβουνο δε χρησιμοποιώ ποτέ για να σχεδιάσω στο ϋπαι-
θρο, αλλά έχω δει φυσικές σκηνές, όπως ηλιοβασιλέματα, πρωι-
νές ομίχλες και δραματικούς σχηματισμούς σύννεφων, ν' άποδί-
νονται με γοητευτικά αποτελέσματα όταν χρησιμοποιηθεί το δά-
χτυλο ή ένα καθαρό κομμάτι ύφασμα ή ένα χαρτομάντηλο για να
σχηματιστεί ή σαγηνευτική γκάμα των αποχρώσεων στις σκιές.
Για άλλα είδη σχεδίου, φοβάμαι ότι δε θα μπορούσα να μιλήσω
με βεβαιότητα. Πάντως πρέπει οπωσδήποτε να το «φιξάρετε»
μόλις τελειώσετε.
Για το σχέδιο με το πενάκι, εμφανίζονται διαρκώς καινούριοι
τύποι στην αγορά. Εγώ έχω χρησιμοποιήσει και στυλό διαρκείας
και μαρκαδόρο και μόλο που είναι ικανοποιητικά για ορισμένα

Σατώ ντέ Μονφόρ, Λό, Γαλλία. Σκίτσο με πενάκι, περασμένο μ' ένα
στρώμα όμπρας αραιωμένο σε ορισμένα μέρη για να τονιστεί ή φωτο-
σκίαση

32
είδη σκίτσου, τίποτα δεν είναι τόσο ευλύγιστο όσο το καλάμι ή το
παραδοσιακό φτερό της χήνας, αν μπορείτε να τα βρείτε!
Ένα πινέλο με λεπτή μύτη μπορεί να δώσει αναπάντεχη ακρί-
βεια κι ευαισθησία, όπως όταν βρίσκεται στα χέρια του Σίντνεϋ
Σάιμ, του διάσημου εικονογράφου των φανταστικών ιστοριών
του Λόρντ Ντάνσενυ, που συνδύασε μ' αυτό τον τρόπο περά-
σματα μαύρου μελανιού μ' ένα θησαυρό λεπτομερειακού σχε-
δίου, με το ίδιο εργαλείο!
Αλλά για να σχεδιάσουμε σιλουέτες ή τοπία, λίγα πράγματα
είναι τόσο ικανοποιητικά όσο η κιμωλία - σε ακρίβεια, δύναμη,
πνεύμα ή ευαισθησία.
Οσο για το χαρτί, τα περισσότερα μπλοκ σχεδίου περιέχουν
χαρτί καλής ποιότητας και για την κάθε περίπτωση (πενάκι, μο-
λύβι, ακουαρέλα κ.λ.π.), υπάρχουν ειδικά μπλοκ για το σχέδιο με
το κατάλληλο χαρτί.

Το παλιό Νόργουντ, Λονδίνο. Σχέδιο με ινδική μελάνη

33
 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΕΚΤΟ

Σχεδιάζοντας Σιλουέτες

Σ ΤΗ σταδιακή αλλά και σημαδιακή απομάκρυνση από τη ρεα-

λιστική ή ακαδημαϊκή απεικόνιση της ανθρώπινης μορφής,
μερικοί σπουδαστές παραμελούν τις αρχές της βασικής ανατο-
μίας, παραγνωρίζοντας τη σημασία τους και σε ορισμένες περι-
πτώσεις, μάλιστα, τις αγνοούν τελείως.
Ή ανθρώπινη σιλουέτα σαν θέμα, κι ιδιαίτερα το γυμνό, ενώ
στο παρελθόν έπαιζαν τόσο σημαντικό ρόλο στο ρεπερτόριο του
ζωγράφου και κατείχαν τιμητική θέση και στα μουσεία μας και
στην εκτίμηση του κοινού, εδώ και πολλά χρόνια έχουν ξεπέσει
σε μια θέση αμφίβολης αισθητικής αξίας.
Τά ιδανικά της ανδρικής και της γυναικείας μορφής που αγα-
πούσαν κι απεικόνιζαν οι μεγάλοι ζωγράφοι παραγκωνίστηκαν
από την απεικόνιση άλλων οργανικών μορφών που, ενώ έχουν
δική τους ζωή, δεν παρουσιάζουν μεγάλη ομοιότητα με, άς
πούμε, τον Αδάμ και την Εύα που οι περασμένες γενιές μάθαι-
ναν να πιστεύουν ότι ο «Θεός είχε πλάσει κατ' εικόνα και ομοίω-

34
Μελέτη όρθιας σιλουέτας. Το Χ δείχνει το πόδι που σηκώνει το βάρος
του σώματος. Προσέξτε τα σχήματα ανάμεσα στα μέλη και το κορμί, Α, Β
και Γ

35
σίν του». Επιπλέον, η άποψη ότι ή ανθρώπινη σωματική ομορφιά
είναι κάτι που πρέπει να θαυμάζουμε και ν' αντιγράφουμε με
στοργική ακρίβεια είναι πια αναχρονιστική. Το ανθρώπινο κορμί
μέσα σε κορνίζα αντιμετωπίζεται γενικά με κάποια υποψία σαν
καλλιτεχνικό θέμα (μόλο που το χρησιμοποιούν σε πλατιά κλί-
μακα σαν σεξουαλική μορφή διαφήμισης).
Σε τι χρησιμεύει λοιπόν ή γνώση της ανατομίας, που για το
σύγχρονο σπουδαστή σημαίνει φυσικά, ότι θα πρέπει να παρακο-
λουθήσει ειδικά μαθήματα πάνω στη λειτουργία του ανθρώπινου
κορμιού; Για να καταλάβουμε καλύτερα αυτή την απότομη μετα-
τόπιση στην έμφαση, είναι απαραίτητο να θυμηθούμε οτι το μά-
θημα σχεδίου ανθρώπινων μορφών ή ζωντανό σχέδιο, όπως το
έλεγαν στην εποχή μου, ήταν τοποθετημένο πολύ ψηλά στον
κατάλογο προτεραιοτήτων της παλιάς σχολής. Ό σπουδαστής
ήταν υποχρεωμένος να μάθει τις αρχές της αναλογίας για να
μπορεί να εκτιμάει τη στέρεη μορφή και ν' απεικονίζει με ακρί-
βεια την ανθρώπινη σιλουέτα, και ιδιαίτερα τα μέλη του μοντέ-
λου σε προοπτική παραμόρφωση όταν έπαιρνε διάφορες πόζες
και να καταλαβαίνει τι συνέβαινε στο κορμί με την κάθε αλλαγή
στάσης. Για να μπορέσει ο σπουδαστής ν' αποχτήσει τις απαι-
τούμενες γνώσεις και την τεχνική ικανότητα να εφαρμόσει τις
γνώσεις αυτές, ή πλήρης κατανόηση της ανατομίας θεωρούνταν
απαραίτητη για το σχέδιο σιλουέτας. Έτσι, ένας σκελετός και
διαγράμματα σε φυσικό μέγεθος του μυϊκού συστήματος που
επηρέαζε τη μορφή της επιφάνειας ήταν αναπόσπαστα μέρη του
μαθήματος.

36
 Δέκα μελέτες του αριστερού χεριού του συγγραφέα.
Αυτή είναι μια άσκηση που θα σας πει πολλά εκπλη-
κτικά πράγματα σχετικά με το τι μπορεί να κάνει και με
το πως φαίνεται σε διάφορες θέσεις Το 1. 2. 3 και 4
είναι ζωγραφισμένα από τον καθρέφτη

Δικαίωση όλης αυτής της εξειδικευμένης μελέτης ήταν οι

αμέτρητες μελέτες και τα ανατομικά σκίτσα που μας άφησαν οι
μεγάλοι ζωγράφοι και που αντίγραφα τους υπήρχαν πάντοτε
άφθονα.
Μ' άλλα λόγια, αν ή ανατομία θεωρούνταν απαραίτητη για
τέτοιους μεγάλους καλλιτέχνες όπως ο Λεονάρντο ντά Βίντσι
και ο Μιχαηλάγγελο και άλλοι, πόσο περισσότερο χρειάζονταν σ'
εμάς τους ταπεινούς μιμητές τους!
Πιστεύω ωστόσο, ότι σε πολλές σχολές καλών τεχνών σή-
μερα, αυτή ή εξαιρετικά τεχνική κι αναλυτική προσέγγιση του
θέματος δε θεωρείται πια απαραίτητη, κι όταν ένα σχέδιο γίνεται
από μοντέλο δεν υπάρχουν «δεσμεύσεις» σχετικά με το πότε και
πως ο σπουδαστής θα κάνει το σχέδιο του. Το μοντέλο βρίσκεται
κατά κάποιο τρόπο εκεί μόνο σαν αναφορά - κι όσο για το σκε-
λετό, αυτός είναι ένα κειμήλιο από το παρελθόν.

37
Σχέδιο με πενάκι του Μιχαηλάγγελο Μπουοναρότι στο Βρετανικό
Μουσείο

38
 Στό κάτω κάτω, θα μπορούσε κάποιος να πεί ότι οι πίνακες με
τις ανθρώπινες μορφές όπου οι άντρες κι οι γυναίκες ποζάρανε
σε ηρωικές στάσεις και σε ειδυλλιακό περιβάλλον παριστάνον-
τας κάποια μυθική ή ρομαντική σκηνή, δεν είναι πια της μόδας.
Η ερώτηση λοιπόν τώρα γίνεται «πόσα χρειάζεται να ξέρει κανέ-
νας για το πως να σχεδιάσει μια σιλουέτα;» Γιατί συχνά παρου-
σιάζουν το επιχείρημα ότι ή πραγματική αξία μιας τέτοιας εξειδι-
κευμένης γνώσης ίσως αποδείχνεται ένα πραγματικό εμπόδιο
που πάνω του σκοντάφτει ο ευαίσθητος σχεδιαστής, ενώ συμ-
βαίνει και να βλάπτει τη δουλειά μερικών άλλων καλλιτεχνών.

Μελέτες στημένων μοντέλων

39
 Άν ωστόσο ερευνήσουμε κάπως καλύτερα το θέμα, θα δούμε
ότι εκείνο που έφταιγε για την αρνητική στάση των σπουδαστών
απέναντι στην ανατομία ήταν ο τρόπος διδασκαλίας της (δεν τη
δίδασκαν, την παρουσίαζαν). Οι κανόνες των βιβλίων είχαν αντι-
καταστήσει τις γνώσεις. Οι μαθητές έβλεπαν και μελετούσαν κό-
καλα και μύες απομονωμένα από το ζωγραφικό τους πλαίσιο.
Έτσι μάθαιναν την κατασκευή του ανθρώπινου σώματος από την
ιατρική σκοπιά που δεν είχε παρά ελάχιστη ή καμιά σχέση με το
ζωντανό ανθρώπινο πλάσμα που έπρεπε ν' απεικονίσουν. Συχνά
μάλιστα αυτός ο τρόπος διδασκαλίας έβλαπτε τον ίδιο του το
σκοπό παρουσιάζοντας το ανθρώπινο σώμα σαν ένα άψυχο επι-
στημονικό αντικείμενο.

Σιλουέτες χορού, οδηγημένες από την κίνηση ενός πουλιού

Όπως και η προοπτική, λοιπόν, που θα τη συζητήσω παρα-

κάτω, για να γίνει δεχτή από τον αναγνώστη, η ανατομία θα πρέ-
πει να γίνει αντιληπτή σαν βοήθημα κι οχι σαν εμπόδιο στους
καλλιτεχνικούς του σκοπούς. Μέ κανένα τρόπο δεν πρέπει να
θεωρηθεί σαν ένα αλύγιστο σύστημα καθοδηγητικών κανόνων,
αλλά σαν ένα κλειδί που ανοίγει ένα δύσκολο λουκέτο και απο-
καλύπτει το μηχανισμό λειτουργίας, που δίχως αυτόν, οποιαδή-
ποτε σιλουέτα, γυμνή ή ντυμένη, νεανική ή γέρικη, θα παραμεί-
νει άψυχη κι ανέκφραστη.

40
 Σπουδαστές στο εργαστήριο ζωγραφικής το 1930 (δεξιά) και πως
θα φαίνονταν σήμερα (αριστερά)

Κι επειδή εγώ διδάχτηκα με το «δύσκολο τρόπο», εξακο-

λουθώ να πιστεύω ότι μερικές στοιχειώδεις γνώσεις σχετικά με
το πως λειτουργεί το σώμα - τι συμβαίνει κάτω από τα ρούχα
που είναι συχνά ολοφάνερο-είναι στ' αλήθεια απαραίτητες για
να μπορέσετε ν' απεικονίσετε με αληθοφάνεια οποιαδήποτε σι-
λουέτα, είτε παίζει μεγάλο ρόλο είτε μικρό, στη σύνθεση σας. Γι'
αυτό το λόγο συμπεριέλαβα τα παραδείγματα ζωντανών σχε-
δίων: ορισμένα που είχα κάνει σαν σπουδαστής, άλλα αργότερα
σαν δάσκαλος και τελικά πιο πρόσφατα σχέδια που σ' αυτά υπάρ-
χουν σιλουέτες, σ' ένα χιουμοριστικό ή φανταστικό κόσμο δικής
μου επινόησης. Ελπίζω ότι ο συσχετισμός ανάμεσα στην πειθαρ-
χία του παρελθόντος και την τωρινή ελευθερία είναι φανερός και
παραδεχτό το αποτέλεσμα.
Οι αναγνώστες που ίσως θελήσουν να επιμείνουν περισσό-

41
τερο πάνω στο θέμα του ζωντανού σχεδίου, θα βρουν περισσό-
τερες λεπτομέρειες σ' ένα προηγούμενο βιβλίο μου της σειράς
τούτης «Σχεδιάζοντας και Ζωγραφίζοντας Πρόσωπα και Σιλουέ-
τες».
Άν δεν έχετε τη δυνατότητα να παρακολουθήσετε οργανω-
μένα μαθήματα ζωντανού σχεδίου, θα πρέπει να βασιστείτε σε
κάποιο φίλο που θα προσφερθεί ή θα πειστεί να ποζάρει για σας
στο σπίτι σας. Αυτό βέβαια είναι πολύ διαφορετική άσκηση από
το να σχεδιάζετε σε μια τάξη όπου χρησιμοποιούν επαγγελμα-
τίες μοντέλα κι όπου ο μαθητής μπορεί να συγκεντρωθεί στο
θέμα του δίχως να τον απασχολεί ή πιστή απεικόνιση των χαρα-
κτηριστικών ή η άνεση του μαντέλου. Μ' ένα φίλο, η επιθυμία
σας να πετύχετε μια ομοιότητα που θα τον ευχαριστήσει, ή φυ-
σική ανησυχία σας για την άνεση του («Μήπως κουράστηκες;»)
σε συνάρτηση με την υπενθύμιση οτι πρέπει να μένει ακίνητος
(«Θά μπορούσες να κρατάς λίγο ψηλότερα το κεφάλι σου;»), όλα
αυτά είναι πράγματα που διασπάνε την προσοχή, τη στιγμή που
χρειάζεται να τη συγκεντρώσετε απερίσπαστα στα τεχνικά προ-
βλήματα που αντιμετωπίζετε.
Ανάμεσα στ' άλλα θα πρέπει να φροντίσετε ώστε να φωτίζε-
ται καλά το πρόσωπο του μοντέλου σας, είτε από δεξιά είτε από
αριστερά, να κάνετε πειράματα με το σκούρο ή ανοιχτό φόντο,
ώστε τα χαρακτηριστικά του να καθορίζονται με σαφήνεια, να
τονίζονται ή ακόμα και να παίρνουν δραματικούς τόνους και ν'
ανακαλύψετε αν ο χαρακτήρας του μοντέλου σας εκφράζεται
καλύτερα ανφάς, σε τρία τέταρτα ή σε προφίλ.
Αλλά ο καλύτερος τρόπος για ν' αρχίσετε είναι να κάνετε μια
σειρά από προσεχτικές μελέτες του δικού σας προσώπου από
τον καθρέφτη, μελετώντας τις αναλογίες: το διάστημα ανάμεσα
στα μάτια, το μήκος της μύτης (που τόσο συχνά φαίνεται υπερ-
βολικά μεγάλη), την απόσταση από την καμπύλη του ρουθουνιού
μέχρι την άκρη του στόματος, και τη σωστή τοποθέτηση των
αυτιών σε σχέση με τη γωνία του ματιού και την καμπύλη του
σαγονιού.
Για να ζωγραφίσετε το κεφάλι, βάλτε το μοντέλο σας να καθί-
σει σε μια φυσική και χαλαρωμένη στάση, να διαβάζει, για παρά-
δειγμα, ένα βιβλίο, ή να πλέκει, αν είναι γυναίκα - το κεφάλι στις
περισσότερες περιπτώσεις θα είναι χαμηλωμένο κι επομένως θα
υπάρχει κάποια προοπτική παραμόρφωση:- ή να κοιτάζει τηλεό-
42
 Σκίτσο του Α. Ε. Κόξ

ραση, οπότε το σώμα θα είναι πιο όρθιο και το κεφάλι και τα

χαρακτηριστικά πιο ζωηρά.
Οπωσδήποτε, πρώτα πρέπει να καθορίσετε τη χαρακτηρι-
στική στάση σχεδιάζοντας ελαφρά τις καθοδηγητικές γραμμές,
το «σκελετό», και διορθώνοντας τις αν χρειαστεί, πριν αποπει-
ραθείτε να συγκεντρώσετε τις προσπάθειες σας στα χαρακτηρι-
στικά, τα μέλη, ή τα ρούχα.
Μέ λίγα λόγια, «πιάστε» πρώτα τα βασικά, και δουλέψτε το
σχέδιο πιο λεπτομερειακά αργότερα.

43
 Η κατεύθυνση του μικρού γερανού ήταν μια τυχαία βοήθεια στη
σύνθεση. Συγκρίνετέ το με το «Μαούνες στο Λιμάνι Σαν λαϊτ» σελ. 55

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΕΒΔΟΜΟ

Σύνθεση

ΛEΞΗ σύνθεση είναι ένας από κείνους τους όρους στο λεξι-
H λόγιο της τέχνης, που συχνά ακούγεται, αλλά που οι περισ-
σότεροι ούτε τον καταλαβαίνουν απόλυτα, ούτε τον εφαρμό-
ζουν. Πάντα αναγνωρίζουν με τον απαιτούμενο σεβασμό ότι έχει
τεράστια σημασία, αλλά συχνά ο σπουδαστής το παίζει κορώνα -
γράμματα, ή έτσι φαίνεται, αν το υλικό του θα είναι ή όχι σωστά
τοποθετημένο στο σχέδιο ή τον πίνακα του. Γιατί σύνθεση ετυ-
μολογικά δε σημαίνει τίποτα περισσότερο ή λιγότερο από την
«τοποθέτηση μαζί» των διάφορων στοιχείων που αποτελούν την
εικόνα, αδιάφορο αν αυτό γίνεται σκόπιμα ή ένστικτώδικα.
Το θέμα του καλλιτέχνη σαν συνθέτη μπορεί να διατυπωθεί
με διάφορους τρόπους. Σαν καλλιτέχνης, όπως ποιητής ή μουσι-
κός, ή επιθυμία του πρέπει να είναι να εκφραστεί με τον τρόπο
που έχει διαλέξει. Σαν μουσικός χρησιμοποιεί ήχους, σαν ποιη-
τής χρησιμοποιεί λέξεις, και σαν ζωγράφος χρησιμοποιεί σχήμα
και χρώμα, αλλά όλα αυτά πρέπει να τοποθετηθούν μαζί, να τα-
κτοποιηθούν ή να συντεθούν.
Υπάρχουν λοιπόν ασφαλείς κανόνες που θα πρέπει ν' ακο-
λουθήσουμε για τη σύνθεση μιας εικόνας, και πόσο άκαμπτοι
μπορούν να γίνουν; Μήπως γίνονται πιο ελαστικοί καθώς άνα-
πτύσσεται ή δεξιοτεχνία ή ανάλογα με τις συνθήκες: Στό κάτω
κάτω, μόνο οι θεωρητικοί κατασκευάζουν σκληρούς κι απαράβα-
τους κανόνες για τη σύνθεση, για να κωδικοποιήσουν προσωπι-
κές εμπειρίες, και να δημιουργήσουν μ' αυτόν τον τρόπο έναν
αισθητικό κρίκο ανάμεσα στον καλλιτέχνη και το κοινό του. Αν ο
καλλιτέχνης παραβιάζει αυτούς τους κανόνες από άγνοια, ή
τους παραβλέπει από βιασύνη, και ανακαλύπτει οτι ο κρίκος
ανάμεσα στον εαυτό του και το κοινό έχει κάπως χαλαρώσει,
τότε θα πρέπει να δεσμεύεται απ' αυτούς.
Αν, όμως, ο καλλιτέχνης μπορεί επανειλημμένα να διατηρή-
σει αυτό τον απαραίτητο δεσμό σ' όλη του την ένταση, ενώ ταυ-
τόχρονα παραβιάζει αυτό που ο θεωρητικός παραδέχεται σαν
κανόνα, τότε έχει κάθε δικαίωμα να το κάνει. Αυτή ή αρχή της
ελευθερίας έχει εφαρμοστεί από όλους τους μεγάλους ζωγρά-
φους. Καί μάλιστα θα μπορούσα να υποθέσω οτι δεν υπάρχει
κανόνας πάνω σ' αυτό το θέμα που να μήν έχει παραβιαστεί επα-
νειλημμένα και με πλήρη επιτυχία, από τους καλύτερους εκπρο-
σώπους του κάθε είδους.
Το Μπρίστολ, στην Αγγλία, μετά από ένα βομβαρδισμό το 1945. Ένα ρεαλιστικό
πρόχειρο σχέδιο που επρόκειτο να γίνει πίνακας, και που απεικόνιζε τις ζημιές
Το Α είναι το κέντρο της_εικόνας, το Β και το Γ οδηγούν το μάτι στο εστιακό σημείο
Α, και τα Δ και Ε είναι απαραίτητα για το σκοπό του πίνακα. Αλλά είναι δύσκολο να
τα κρατήσουμε σε πρώτο πλάνο δίχως να τραβήξουν την προσοχή.
 Οι κανόνες, λοιπόν, Θά πρέπει να γίνουν δεχτοί κυρίως σαν
μηχανισμοί ασφαλείας για τους αρχάριους, και μ' αυτή την ιδιό-
τητα έχουν μεγάλη άξια. Ό κίνδυνος βρίσκεται στο γεγονός ότι
μπορούν, και δυστυχώς αυτό συμβαίνει συχνά, να καθιερώσουν
συνταγές που διευκολύνουν τους ερασιτέχνες να μας δίνουν,
δίχως να πολυκουράζονται, ικανοποιητικές συνθέσεις που εγ-
γυημένα ποτέ δε θα προσβάλουν το μάτι του θεατή κι έτσι δε θα
προσελκύσουν την κριτική.
Τώρα οποιοδήποτε θέμα κι αν διαλέξετε για να σχεδιάσετε,
ένα από τα πρώτα πράγματα που πρέπει ν' αποφασίσετε είναι αν
το θέμα αυτό είναι οριζόντιο ή κάθετο, δηλαδή αν προσφέρεται
καλύτερα για ν' αποκαλύψει τις εικονογραφικές ιδιότητες του
ύψους, του πλάτους ή της απόστασης. Έχει αποδειχτεί από τους
περισσότερους ζωγράφους, νομίζω, οτι το τέλειο τετράγωνο εί-
ναι το σχήμα που γεμίζει πιο δύσκολα άπ' όλα.
Κρίνοντας από τον αριθμό των συνθέσεων με οριζόντια τοπία,
που είναι και τα περισσότερα σ' οποιαδήποτε έκθεση ζωγραφι-
κής, θα έλεγα ότι αυτό το σχήμα έχει γίνει δεχτό σαν το πιο
κατάλληλο για να σχεδιάζουμε τους πίνακες μας, μια και προτι-
μάμε να εκφράζουμε τη φύση «απλωμένη» παρά «κρεμασμένη».
Αλλά με κανένα τρόπο δεν πρέπει να πούμε ότι οι περισσότερες

Μίντχερστ στο Σάσεξ. Αυτά τα δυό σχέδια δείχνουν το ίδιο θέμα. Πρώτα
σαν οριζόντια σύνθεση κι έπειτα σαν κάθετη. Ανάμεσα στις δυό προσ-
πάθειες ο φωτισμός είχε αλλάξει κι έκανα κι άλλες μετατροπές, στο
δεύτερο σχέδιο
απόψεις της φύσης αποδίδονται καλύτερα σε μήκος παρά κά-
θετα. Άρκεί να θυμηθούμε διάσημους πίνακες όπως το «Χωράφι
με το καλαμπόκι» του Κόνσταμπλ και το «Πέρασμα του Ρυακιού»
του Τάρνερ για να καταλάβουμε ότι πρέπει ν' αποφεύγουμε τις
γενικεύσεις! Από την άλλη μεριά, είναι ευκολότερο να καταλά-
βουμε την ολοένα και μεγαλύτερη προκατάληψη ενάντια στη
μακριά οριζόντια εικόνα, γιατί αύτη περιορίζει τις δυνατότητες
της δημιουργικής σύνθεσης στη συνηθισμένη πανοραμική
άποψη (που γενικά προτρέπει το θεατή να κοιτάζει την εικόνα
από την μια άκρη προς την άλλη, αντί να την κοιτάζει σε βάθος)
και στην παρουσίαση της εικόνας σε δυό διαστάσεις.
Μετά απ' όλα αυτά, πρέπει να επαναλάβω μια ή δυό αύτονόη-

47
τες και καθιερωμένες προειδοποιήσεις που ίσως να έχετε ξεχά-
σει. Ή μια είναι ότι ή ισορροπία του ουρανού με τη γη δεν πρέπει
να είναι τέλεια. Μιά γραμμή τραβηγμένη από τη μια άκρη του
σχεδίου μέχρι την άλλη θα σας βοηθήσει να τοποθετήσετε τον
ορίζοντα σας πάνω ή κάτω άπ' αυτήν (έστω κι ελάχιστα) ώστε να
εξασφαλίσετε αυτό που είναι γνωστό σαν «υψηλή» ή «χαμηλή
οριζόντια σύνθεση».
Κι ελπίζω να θυμηθείτε οτι ισορροπία στη σύνθεση δε σημαί-
νει την ίση κατανομή παρόμοιων σχημάτων στις δυό πλευρές για
να τονίσουν το κύριο θέμα, αλλά την αποφυγή λεπτομερειακών
σχημάτων ή τη συγκέντρωση σχημάτων μόνο στη μια πλευρά της
εικόνας. Ή ισορροπία μπορεί να επιτευχθεί με διάφορους τρό-
πους: ένα σπιτάκι ή μια θημωνιά μπορούν να εξισορροπήσουν

Το λιμάνι του Σόρχαμ στο Σάσεξ. Οι δυό καπνοδόχοι του εργοστασίου

βρίσκονται μακριά από το κέντρο και οι σιλουέτες βοηθάνε να κατευθύ-
νουν το μάτι προς τα πάνω και γύρω από την καμπύλη του λιμανιού προς
το κεντρικό σημείο του πίνακα

ένα δέντρο - μερικά σύννεφα μπορούν ν' αντισταθμίσουν το βά-

ρος μιας συστάδας δέντρων. Μέ λίγα λόγια, ή σωστή αίσθηση της
ισορροπίας θ' απορρίψει οτιδήποτε πλησιάζει το αυστηρά συμ-
μετρικό σχήμα και μπορείτε να δείτε πως λειτουργεί μελετώντας
τα έργα των μεγάλων ζωγράφων.
Οι συγκλίνουσες γραμμές που σχηματίζονται από μονοπάτια
ή ποτάμια ή φράχτες είναι πολύ αποτελεσματικές γιατί οδηγούν
διακριτικά το μάτι στο κεντρικό σημείο ενδιαφέροντος, ενώ οι
μακριές σκιές θα κατευθύνουν το μάτι έξω από την εικόνα, γι'
αυτό και θα πρέπει να προσέξετε
48
Οδικά έργα στο Σάσεξ. Προσέξτε τις καθοδηγητικές γραμμές, τις γραμ-
μές του ορίζοντα και το κέντρο των εικόνων, την ισορροπία του ουρανού
και τα σημεία έμφασης. Α, Γραμμή του ορίζοντα ΣΦ. σημείο φυγής

49
 Όλα αυτά θα πρέπει να τα έχετε υπόψη σας οχι σαν τυφλο-
σούρτες, αλλά σαν καλλιτεχνικούς κανόνες. Καί μάλιστα σαν
βοηθητικούς μηχανισμούς στη δημιουργία ενός σχεδίου έτσι,
που ο θεατής να τους διαισθάνεται δίχως να είναι ολοφάνερα
αντιληπτοί. Δέν πρέπει ποτέ να παραμελήσετε τη φαντασία ή την
εφευρετικότητα και στη σύνθεση και στη διάταξη του σχεδίου. Οι
δουλόπρεπες απομιμήσεις δοκιμασμένων συνθέσεων οδηγούν
συχνά στην έλλειψη τόλμης.
Ένας πρακτικός τρόπος που μπορεί να σας βοηθήσει να κά-
νετε μια πρώτη εκλογή ενός πιθανού θέματος είναι το λεγόμενο
«σκόπευτρο», που είναι και πολύ εύκολο στην κατασκευή. Δέν
έχετε παρά ν' ανοίξετε μια τρύπα σ' ένα κομμάτι χαρτόνι, όχι
μεγαλύτερη από 10 χ 15 εκατοστά. Εξετάζοντας το τοπίο μέσα
από την τρύπα αυτή, το βλέπετε περιορισμένο κιόλας στο πλαί-
σιο του. Όσο πιο κοντά στο μάτι κρατάτε το χαρτόνι, τόσο μεγα-
λύτερο είναι το τμήμα της σκηνής που περιλαμβάνεται στο πλαί-
σιο, και που αντίθετα μπορεί να περιοριστεί αν απομακρύνετε το
χαρτόνι από το μάτι σας. Ένα άλλο πλεονέκτημα είναι ότι μπο-
ρείτε να δείτε το θέμα σας και σαν κάθετη και σαν οριζόντια
σύνθεση, ανάλογα με τον τρόπο που θα κρατήσετε το χαρτόνι.
Καί στις δυό περιπτώσεις, αυτή ή μέθοδος συγκεντρώνει το
βλέμμα σε κάποιο ιδιαίτερο χαρακτηριστικό της σκηνής ενώ
αποκλείει το υπόλοιπο τοπίο που το πλαισιώνει. Ετσι, μετακι-
νώντας αργά το σκόπευτρο σας, οριζόντια ή κάθετα και σε διά-
φορες αποστάσεις από το μάτι σας, συχνά θα εντοπίσετε κάποιο
θέμα που στην αρχή δεν είχατε αντιληφτεί. Ή θέα που θα σας
αποκαλυφθεί μ' αυτό τον τρόπο θα χρειάζεται σχεδόν πάντοτε
κάποια ελαφριά προσαρμογή καθώς ή προσωπικότητα του καλλι-
τέχνη θα επιβληθεί στη φύση, για να πετύχει την καλύτερη σύν-
θεση.
Αν δείτε ότι το τελειωμένο σχέδιο είναι αποτυχία σαν σύν-
θεση, πρέπει ν' αντισταθείτε στον πειρασμό να του δώσετε και-
νούρια μορφή κόβοντας ένα κομμάτι από το πρώτο πλάνο ή τρεις
- τέσσερις πόντους ουρανό ή μια λουρίδα από τις πλαϊνές πλευ-
ρές, ελπίζοντας έτσι να πετύχετε μια καλύτερη ισορροπία. Η
καινούρια σύνθεση πάντα δείχνει ότι έχει υποστεί ριζικές ανα-
προσαρμογές, κι αυτός ο λόγος αρκεί για να μή σας γίνει ποτέ
συνήθεια να «κόβετε το μουσαμά σας!».

50
 Μου φαίνεται αδύνατο να κλείσω αυτό το κεφάλαιο για τη
σύνθεση δίχως μια προειδοποίηση σ' εκείνους που συνηθίζουν
να χρησιμοποιούν τη φωτογραφική μηχανή, εξηγώντας τα πλεο-
νεκτήματα και τα μειονεκτήματα αυτής της μεθόδου. Είναι ολο-
φάνερο το πλεονέκτημα της αποτύπωσης κάποιας φευγαλέας
άποψης της φύσης, που μπορείτε να τη μελετήσετε με την ησυ-
χία σας, και να την αντιγράψετε με ακρίβεια σε μια κατοπινή
ευκαιρία. Μπορεί, ωστόσο ν' αποδειχτεί δίκοπο μαχαίρι. Ένας
από τους κινδύνους είναι ότι γινόμαστε τεμπέληδες όταν αρ-
κούμαστε ν' αφήνουμε τη φωτογραφική μηχανή να προσδιορίζει
τη σύνθεση της σκηνής που θέλουμε να ζωγραφίσουμε, ακολου-
θώντας τις γραμμές που κατέγραψε το μηχανικό της μάτι. Κι αν
έχω δίκιο λέγοντας ότι ή φύση σπάνια, αν όχι ποτέ, μας δίνει
αλάνθαστες συνθέσεις, βγαίνει ότι ή φωτογραφική μηχανή
απλώς επιβεβαιώνει αυτό το γεγονός.

Μπίρντχαμ στό Σάσεξ. Έφερα πιο κοντά τη βάρκα Α από την πραγματική
της θέση στό Χ, και μετακίνησα τη συστάδα των δέντρων προς το κέντρο
της εικόνας Γ. Το σχέδιο έχει γίνει με μολύβι κάρβουνου και λίγο άσπρο
πάνω σε χρωματιστό φόντο

51
 Στις όχθες του ποταμού Τεστ. Σ' αυτή την περίπτωση ήταν θέμα επιλογής
και αφαίρεσης για να διατηρηθεί ή φύση της σύνθεσης, που την εν-
έπνευσαν τα δυό λυγισμένα δέντρα και ο όρθιος ψαράς

Ορισμένες συνθέσεις υπαγορεύονται μ' επιτυχία από τη

συγκεκριμένη γωνία που βλέπουμε το θέμα, όπως μια σκηνή που
τη βλέπουμε από ψηλά σε αντίθεση με την οριζόντια σκηνή που
τη βλέπουμε από το επίπεδο του εδάφους. Αλλά γενικά, ή φύση
πολύ σπάνια προσφέρει στον καλλιτέχνη μια έτοιμη σύνθεση.
Επιπλέον, επειδή είναι πάντα υπερβολικά γενναιόδωρη στα θέ-
ματα της, από μας εξαρτιέται να ξεδιαλέξουμε τι είναι απαραί-
τητο και τι περιττό για τους σκοπούς του σχεδίου μας. Αλλά και
τότε ίσως χρειαστεί να αφαιρέσουμε ακόμα ορισμένα πράγματα,
για να φτάσουμε σε μια ικανοποιητική σύνθεση.
Αφού σαν δημιουργοί μπορούμε ν' αφαιρέσουμε, ν' αλλά-
ξουμε ή να προσθέσουμε μια σκηνή για να βελτιώσουμε το σχέ-
διο μας, ή φωτογραφία που αποκαλύπτει τα πάντα, μας προτρέ-
πει να κάνουμε το ίδιο.
Βέβαια δε χρειάζεται ν' αντιγράψουμε κυριολεκτικά τη φωτο-
γραφία. Μάλιστα, θα έπρεπε να μπορούμε να κάνουμε μερικές
αλλαγές ή μετατροπές, όπως θα κάναμε αν ζωγραφίζαμε τη
σκηνή κατευθείαν από τη φύση. Άπό την προσωπική μου πείρα,

52
όμως, ξέρω ότι συχνά, όταν απομακρυνθούμε από τη φύση, ξε-
χνάμε τι μας έκανε να θέλουμε να ζωγραφίσουμε εκείνο το θέμα
ειδικά κι έχουμε την τάση ν' απεικονίσουμε αυτό που κατέγραψε
απρόσωπα η φωτογραφική μηχανή. Σπάνια μπορεί να μας εμ-
πνεύσει με τον ίδιο τρόπο όπως το πρωτότυπο, κι αυτό δε θα
συμβεί ποτέ αν μπούμε στον πειρασμό να ζωγραφίσουμε μια φω-
τογραφία που δεν τραβήξαμε εμείς, αλλά έτυχε απλώς να
βρούμε σε κάποιο περιοδικό.

Μόνον κοιτάζοντας από ψηλά ένα θέμα, μπορείτε ν' ανακαλύψετε τα

ασυνήθιστα χαρακτηριστικά, που κάνουν αυτή τη σύνθεση τόσο ελκυ-
στική

53
Μαούνες στο λιμάνι Σάνλαϊτ- ένα παράδειγμα για το τι πρέπει να παρα-
λείψετε! Ο κινούμενος γερανός στα δεξιά θα μπορούσε να δείχνει προς
το εσωτερικό της εικόνας

34
55
 Αλλά αν ή φωτογραφική μηχανή μας βοηθάει πολύ λίγο στη
σύνθεση, οπωσδήποτε μπορεί να μας προσφέρει μια πηγή αυ-
θεντικής αναφοράς με πρωτότυπες γωνίες άποψης, κι ένα σωρό
λεπτομερειακές πληροφορίες, που σε πολλές περιπτώσεις θα
ήταν δύσκολο να καταγράψουμε με ακρίβεια έπί τόπου, ή μέσα
στο χρόνο που διαθέτουμε.
Πιστεύω όμως ότι για όλους εμάς και τις καλλιτεχνικές μας
ψυχές, είναι καλύτερα να μήν παίρνουμε μαζί μας τις μηχανές
μας! Ας γίνουμε δημιουργοί των εικόνων μας κι ας αφήσουμε το
φωτογράφο να εκνευρίζεται με τη μονοτονία της καταγραφής
του ολοφάνερου.

Η πλατεία Νόρθμπιϊτς στο Όξφορντσαϊρ. Πείραμα με εναλλακτικές συν-

θέσεις. Πόσα μπορεί να συμπεριλάβει το μάτι - ΑΒΓΔ ή ΕΖΗΘ ή ΒΖΑΘ;
Σχεδιασμένο με μολύβι κάρβουνου 3Β

56
 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΟΓΔΟΟ

Προοπτική

Σ ΤΟ θαυμάσιο πίνακα «Άγιος Ρωμανός» του Ουτσέλο στη

National Gallery του Λονδίνου, βλέπουμε τα πρώτα οφέλη
από την ανάπτυξη της τέχνης και της θεωρίας της προοπτικής.
Αν και τότε βρισκόταν ακόμα στο πειραματικό στάδιο, πράγμα
που συνέβαινε άλλωστε και με το μεγαλύτερο μέρος της τρισ-
διάστατης ζωγραφικής εκείνη την εποχή, φάνηκε ωστόσο πολύ
χρήσιμη για τη σωστή απόδοση της απόστασης. Μέχρι την εποχή
του Καναλέτο, τα προβλήματα του χώρου και της απόστασης
είχαν λυθεί, μόλο που εγώ υποπτεύομαι ότι σ' αυτό βοήθησε
πολύ και ή χρήση της Camera Obscura* εκείνη την πρωτοπόρο
εποχή.
Ξέρω οτι παρόλα αυτά, ή προοπτική εξακολουθεί να παραμέ-
νει μία δυσοίωνη λέξη για πολλούς σπουδαστές. Φέρνει στο
μυαλό πολύπλοκους μαθηματικούς κανόνες που μόνο ένα μαθη-
ματικό μυαλό μπορεί να καταλάβει και ν' απολαύσει προσπαθών-
τας να βρει τη λύση τους. Για παράδειγμα, πρέπει να παραδεχτώ
οτι ή φράση «ή εύρεσις του σημείου φυγής γραμμών καθέτων
προς την επιφάνειαν δεδομένου κεκλιμένου επιπέδου» δικαιο-
λογημένα θα τρόμαζε οποιονδήποτε. Αλλά το να γράψει κανείς
ένα βιβλίο για το σχέδιο και να παραλείψει το θέμα της προοπτι-
κής εντελώς, είναι σά να σκηνοθετεί τον Αμλετ και να μην πα-
ρουσιάζει το φάντασμα!
Για τον καλλιτέχνη ή προοπτική είναι ένα απαραίτητο βοή-
θημα για να σχεδιάζει σωστά αυτό που βλέπει. Επομένως δε θα
είναι με κανένα τρόπο χαμένος ο λίγος χρόνος που θα θυσιά-
σουμε για να μάθουμε και να καταλάβουμε ενα δυό απλούς
βασικούς κανόνες. Καί θα δούμε ότι όταν τους εφαρμόζουμε
σωστά πάντα λύνουν τα προβλήματα προβολής ή απομάκρυνσης
ή βάθους στο σχέδιο μας. Από τη στιγμή που θεωρούμε απαραί-
τητα αυτά τα στοιχεία για να παραστήσουμε νατουραλιστικά τη
φύση, ή προοπτική είναι πάντα πρόθυμη να μας βοηθήσει.

* Η Camera Οbscura είναι ένας φωτογραφικός μηχανισμός με σκοτεινά και

φωτεινά χωρίσματα που προβάλλει πάνω σε χαρτί εικόνες μακρινών αντικειμέ-
νων για ιχνογράφηση.
57
 Αρχίζω με την υπόθεση ότι είναι γενικά, έστω κι αόριστα,
δεκτό το αξίωμα ότι όλες οι παράλληλες γραμμές, αν επεκτα-
θούν στον ορίζοντα, μοιάζουν τελικά να συναντιώνται σε κάποιο
σημείο. Εκείνο που γενικά δεν έχει γίνει αντιληπτό είναι ότι όλες
οι παράλληλες γραμμές είτε σε οριζόντιο είτε σε κάθετο επί-
πεδο, πρέπει να συναντηθούν σ' αυτή την οριζόντια γραμμή (εκ-
τός από εκείνες που είναι παράλληλες προς τον ορίζοντα ή «όρ-
θιες»).
Γιατί ακριβώς όπως το πλάτος ενός δρόμου στενεύει ανάλογα
με την απόσταση που προχωρεί, έτσι κι οι παράλληλες γραμμές
της στέγης και της βάσης ενός σπιτιού στενεύουν και το ύψος
του σπιτιού ελαττώνεται ανάλογα με την απόσταση που φαίνεται
ν' απέχει από τον θεατή. Αυτό είναι γεγονός γιατί γίνεται αντιλη-
πτό και με το μάτι και ισχύει και για έναν τοίχο, μια σειρά τηλε-
γραφόξυλων, ένα φράχτη - οποιοδήποτε σχήμα, δηλαδή, που

Το ίδιο σπίτι από δυό γωνίες: στο επάνω σχέδιο, από το επίπεδο του
εδάφους, με χαμηλό ορίζοντα. Στό κάτω σχέδιο, από ψηλά, με ψηλό
ορίζοντα

έχει βάση και κορυφή στο ίδιο ύψος, φαίνεται να μικραίνει καθώς
απομακρύνεται, κι αν οι γραμμές φτάσουν μέχρι τον ορίζοντα,
θα ενωθούν οπωσδήποτε.
Αρκεί να κάνετε μια φορά το πείραμα μόνοι σας και να δείτε

58
πως δημιουργείται αυτή η οπτική ψευδαίσθηση για να πάψει η
προοπτική να σάς τρομάζει σαν κάτι συνυφασμένο με μυστηριώ-
δεις μαθηματικούς κανόνες και ν' αρχίσει, αντίθετα, να σάς βοη-
θάει για να βελτιώσετε το σχέδιο σας που θα πρέπει πάντα να
έχει σαν στόχο να κάνει το θεατή να κοιτάζει τον πίνακα σε βά-
θος.
Δέν πρέπει ωστόσο να παραλείψουμε μια πολύ αυτονόητη
αλήθεια, που συχνά την παραβλέπουν. Υπάρχει μόνο μια γραμμή
του ορίζοντα κι αυτή ή γραμμή μένει πάντα στο ίδιο επίπεδο με
το μάτι. Είτε είστε καθισμένος, είτε στέκεστε όρθιος, είτε είστε
σκαρφαλωμένος στη στέγη ενός σπιτιού, ο ορίζοντας βρίσκεται
πάντα στο επίπεδο του ματιού. Δοκιμάστε να δείτε. Κι όσα ση-
μεία φυγής κι αν υπάρχουν, πρέπει κι αυτά να συναντηθούν
πάνω σ' αυτή τη μια γραμμή του ορίζοντα, είτε το σημείο φυγής
βρίσκεται μέσα είτε έξω από το πλαίσιο του πίνακα, δηλαδή τις
συγκεκριμένες διαστάσεις του σχεδίου σας.

Αυτό που βλέπετε πραγματικά. Δέν υπάρχει άλλος τρόπος για να δείξετε
οτι οι πόρτες της ντουλάπας είναι ανοιχτές

Στο σχέδιο στη διπλανή σελίδα, ελπίζω ότι ο αναγνώστης θα

καταλάβει (καλύτερα απ' ό,τι θα μπορούσε να του εξηγήσει
οποιοδήποτε κείμενο) πως λειτουργεί ή προοπτική και πόσο
χρήσιμη είναι για την απεικόνιση τοπίων. Πραγματικά δεν μπο-
ρείτε να πέσετε και πολύ έξω, εκτός αν ξεχάσετε τις βασικές
αρχές που μόλις ανέφερα, γιατί μόνο ή προοπτική μπορεί ν' απο-

59
δώσει σωστά την απόσταση, και το σωστό βαθμό απομάκρυνσης
ανάμεσα στο ένα αντικείμενο και στο άλλο, και μόνο ή σωστή
κατανόηση των κανόνων μπορεί να προσφέρει στον καλλιτέχνη
μια ποικιλία σημείων (ανάλογα με τη θέση της γραμμής του ορί-
ζοντα) που απ' αυτά μπορεί να σχεδιάσει μ' επιτυχία ένα θέμα
δίνοντας κάθε φορά κι από μια καινούρια ευπρόσδεκτη παραλ-
λαγή του.

Τρία σημεία φυγής ενός παραπέτου, σε προοπτική

Εχω πει επανειλημμένα ότι ορισμένοι σύγχρονοι καλλιτέχνες

φαίνονται να παίρνουν πολλές ελευθερίες με την προοπτική,
αλλά ή αλήθεια είναι ότι μπορείτε ή έχετε δικαίωμα να παραβιά-
ζετε τους κανόνες μόνον όταν ξέρετε τι παραβιάζετε και το λόγο
που το κάνετε αυτό. Μέ λίγα λόγια ή προοπτική δεν πρέπει ποτέ
να περιορίσει τους ορίζοντες σας ή να σταθεί εμπόδιο στη φαν-

60
 Από την κορυφή της Ισπανικής Σκάλας, στη Ρώμη. Σ' αυτό το σχέδιο με
τον ψηλό ορίζοντα, όλες οι παράλληλες γραμμές ανεβαίνουν προς τον
ορίζοντα, αυτές που βρίσκονται αριστερά, στο σημείο φυγής Α, κι αυτές
που βρίσκονται δεξιά, στο σημείο φυγής Β

τασία σας, γιατί υπάρχουν περιπτώσεις που ο καλός καλλιτέχνης

μπορεί να παραβλέψει τους κανόνες και ν' αφοσιωθεί αποκλει-
στικά στο σκοπό του. Γιατί πρέπει να θυμάστε ότι κανένας πραγ-
ματικός τεχνίτης στο σχέδιο δε θέλει να παινεύουν το σχέδιο
του μόνο επειδή έχει ακολουθήσει πιστά τους κανόνες της
προοπτικής - αν κι αυτό το σημείο θα μπορούσε απλώς να σώσει
το έργο του από την ολοκληρωτική καταδίκη.
Ελπίζω λοιπόν ότι μ' αυτά τα λίγα λόγια κατάφερα να θέσω
την προοπτική στη σωστή προοπτική της!

61
 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΕΝΑΤΟ

Η Χρήση του Σκίτσου

Μ ΠΟΡΟΥΜΕ άραγε να προσδιορίσουμε το σκίτσο σαν ένα

βιαστικό ή μισοτελειωμένο σχέδιο; Στήν αρχή τούτου του
αιώνα, υπήρχε ευρύτατα διαδομένη ή γνώμη ότι το σκίτσο δεν
ήταν τίποτα περισσότερο από ένας πίνακας που είχε μείνει ατέ-
λειωτος, μια σύντομη αναφορά δίχως καμιά λεπτομέρεια, μια
μεταφορά μιας γενικά θολής ιδέας. Αυτή ή προσβλητική κρίση
απευθυνόταν το περισσότερο σε σκίτσα τοπίων ζωγραφισμένων
κατευθείαν από τη φύση, έτσι που στο τέλος οι καλλιτέχνες το
θεώρησαν σαν πρόκληση ν' αποδείξουν ότι ένα τέτοιο σκίτσο
μπορούσε ν' αποτελεί ένα έργο τέχνης, διαφορετικό και ξέχωρο
από τη σκόπιμη προσπάθεια του καλλιτέχνη, που αποδίδει με τον
πληρέστερο τρόπο τη γρήγορη ζωηρή εντύπωση από μια τοπο-
θεσία.
Σκίτσο που έκανα, ενώ περίμενα στο πάρκίνγκ στο Μπρίστολ

62
 Σκίτσα του λεπτού με στυλό διαρκείας

Φυσιολογικά, υποθέτω, το σκίτσο αρκείται στην αποκάλυψη

μιας γρήγορης ανάλυσης των σχημάτων και των μορφών που
δημιουργούν την εικόνα, προσφέροντας επαρκή σημεία αναφο-
ράς για τον καλλιτέχνη, ώστε να το χρησιμοποιήσει για να ζω-
γραφίσει άπ' αυτό έναν πίνακα. Ο Π. Φ. Μίλαρντ, ο διακεκριμέ-
νος καθηγητής καλών τεχνών, το εξέφρασε με τον ακόλουθο
τρόπο: «Το να μάθει κανείς να χρησιμοποιεί το σκίτσο σά σημείο
αναφοράς για παραπέρα έκφραση είναι κάτι που χρειάζεται
προσεκτική μελέτη και πειραματισμό. Γιατί ένα πρόχειρο σχέδιο
θα πρέπει να εμπεριέχει μια ιδέα που πρόκειται ν' αναπτυχθεί και
να διευρυνθεί ή αρκετά στοιχεία για να μπορέσει ο καλλιτέχνης
να εκτελέσει και να ολοκληρώσει μια ιδέα που έχει γεννηθεί.
Ασυνέπεια στον τρόπο θεώρησης ανάμεσα στο πρόχειρο σχέδιο
και την τελική έκφραση σημαίνει ότι ο καλλιτέχνης δεν ξέρει τι
θέλει να κάνει».
Μ' άλλα λόγια, το πρόχειρο σχέδιο δεν είναι παρά ένα πρό-
χειρο σχέδιο και επειδή μπορεί ο καλλιτέχνης να το δουλέψει πιο
διεξοδικά, αλλά και επειδή μπορεί να το χρησιμοποιήσει σαν
πρότυπο - αφορμή. Καί μόλο που έχει σωστά λεχτεί ότι ο θεατής
μπορεί απλώς να γυρέψει την εντύπωση της στιγμής σ' ένα σκί-
τσο, όταν αυτό είναι σωστά φτιαγμένο μπορεί ν' αποκαλύψει την
πείρα μιας ζωής συνδυάζοντας τον αυθορμητισμό του σκίτσου

63
 Στή βοσκή

με την πληρέστερη ικανοποίηση που προσφέρει ο τελειωμένος

πίνακας.
Τήν αλήθεια αυτή μπορούν ν' αποδείξουν πολλά μικρά σκίτσα
με μολύβι, φτιαγμένα από το χέρι ενός μεγάλου καλλιτέχνη,
όπως είναι ο Τάρνερ. Όχι μόνο «είναι μεγάλος ακόμα και στα
μικρά του έργα», αλλά κάθε σχέδιο του φαίνεται να εμπεριέχει
αρκετές αυθεντικές λεπτομέρειες για ένα μεγάλο πίνακα, παρά
το γεγονός ότι πολλά άπ' αυτά τα σκίτσα, πιστεύω, ποτέ δεν
είχαν άλλο σκοπό από το ν' αποδείξουν ότι το σκιτσάρισμα ήταν
για τον Τάρνερ μια αυτοτελής δημιουργική δραστηριότητα που
αγαπούσε ιδιαίτερα. Πολλά σκίτσα, από την άλλη μεριά, χρησι-
μεύουν ολοφάνερα μόνο σαν μέσο συλλογής υλικού για να συμ-
πληρωθούν κενά σ' ένα πίνακα που παρουσίαζε ελλείψεις από
την άποψη αυθεντικών λεπτομερειών. Ένα τέτοιο πρόχειρο σχέ-
διο μπορεί να φανεί υπερβολικά δουλεμένο εξαιτίας της επιθυ-
μίας του καλλιτέχνη να καταγράψει όσο το δυνατό περισσότερα
πράγματα που άπ' αυτά θα κάνει αργότερα την τελική του επι-
λογή.
Συχνά, μια προσεκτική επιλογή από το διαθέσιμο υλικό αρκεί
για να κατευθύνει την προσοχή σ' ένα ιδιαίτερο θέμα που έχει
υπόψη του ο καλλιτέχνης και που θα τον κάνει ν' αποφασίσει
ποιος είναι ο καλύτερος τρόπος για να το ζωγραφίσει όταν έρθει

64
η ώρα. Πολλά σκίτσα, ωστόσο, μόλο που είναι αρκετά ειλικρινή,
δε διαθέτουν τα εικονογραφικά «τούβλα» ή το «υπόβαθρο» που
χρειάζεται για να γίνουν ρωμαλέοι πίνακες. Πολλά δικά μου σκί-
τσα που δεν τα έχω ξανακοιτάξει από τότε που τα ζωγράφισα, άπ'
αυτή την άποψη μου φαίνονται τόσο αόριστα όσο και oι λεπτομέ-
ρειες ενός ονείρου.
Μάλιστα, εκείνο το είδος σκίτσου που παρουσιάζεται και σε
μερικά περιοδικά τέχνης με τον τίτλο «Φύλλα από το Μπλοκ Σκί-
τσων ενός Καλλιτέχνη» (και που σε μερικά έχουν παρουσιάσει
και δικά μου έργα), υπέφερε άσχημα από μια απατηλή επιδεξιό-
τητα χειρισμού. Οι «πινελιές», τα χαριτωμένα σύμβολα, ήταν
πολύ «πρόχειρα», και λειτουργούσαν μόνο μέσα στο δικό τους
τεχνητό μίνι- κόσμο, που ήταν αναγκαστικά περιορισμένος στο
μέγεθος του μπλοκ σκίτσων. Αν μεγεθύναμε οποιοδήποτε κομ-
μάτι τους, θ' αποκαλύπταμε αμέσως μια ανεπάρκεια αισθητής
λεπτομέρειας και, στις περισσότερες περιπτώσεις, την έλλειψη
οποιασδήποτε λειτουργικής φωτοσκίασης, με την πραγματική
έννοια αυτών των λέξεων.
Βλέπουμε λοιπόν ότι αν ένα σκίτσο δεν είναι φτιαγμένο για να
χρησιμοποιηθεί σαν πρόχειρο σχέδιο πρέπει να διαθέτει ορι-
σμένα άλλα ειδικά χαρακτηριστικά που θα του επιτρέψουν να
συμπεριληφθεί σ' οποιαδήποτε έκθεση ατομικών εντυπώσεων
όπου ο παράγοντας του χεριού είναι συνδεμένος με μια προσω-
πική ποιότητα προσέγγισης, είτε ρομαντικής, είτε κλασικής
μορφής. Θά επεκταθώ πάνω σ' αυτό το ειδικό πρόβλημα σ' ένα
κεφάλαιο σχετικά με το «Μολύβι στις Διακοπές», γιατί τότε είναι
που μπορούμε εύκολα να παρασυρθούμε και να φτιάξουμε ένα
απλώς «χαριτωμένο σχέδιο».
Σκίτσο που έκανα ενώ Περίμενα στο πάρκινγκ στο Τρούρο της Κορνουάλης

65
 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΔΕΚΑΤΟ

Σκιτσάροντας στην Εξοχή

Ο ΠΛΙΣΜΕΝΟΙ με μερικές προκαταρκτικές προειδοποιήσεις,

ένα ή δυό μπλοκ σχεδίου, άφθονα μολύβια ή κιμωλίες, ένα
φανάρι, ένα πτυσσόμενο σκαμνάκι, που όλα μπορούν να χωρέ-
σουν σ' ένα σακίδιο, που θα το κρεμάσετε από τον ώμο (αφήνον-
τας έτσι ελεύθερα τα χέρια σας για να κρατήσετε ένα μπαστούνι
ή να σκαρφαλώσετε φράχτες κλπ ), είστε έτοιμοι ν' αρχίσετε τις
εξερευνήσεις σας στην εξοχή.
Τώρα, όταν σχεδιάζαμε αντικείμενα συγκεντρώναμε τις
προσπάθειες μας στην απεικόνιση ενός σχήματος που είχαμε
σκόπιμα αποσπάσει από το περιβάλλον του και απομονώσει για
λεπτομερέστερη εξέταση. Αυτή τη φορά αντιμετωπίζουμε ένα
μεγάλο αριθμό διαφορετικών αντικειμένων ποικίλων μεγεθών και
σχημάτων σε διάφορες αποστάσεις από μας και μεταξύ τους,
που κανένα τους δεν μπορούμε να το σηκώσουμε και να το βά-
λουμε ξεχωριστά για να το μελετήσουμε ιδιαίτερα! Τά βλέπουμε
όλα μαζί, και στη σωστή τους θέση σε σχέση με το φυσικό τους
περιβάλλον και πρέπει να κάνουμε την εκλογή μας έπί τόπου.
Μπορούμε να πλησιάσουμε το θέμα που διαλέξαμε, για
παράδειγμα, μια παλιά εκκλησία και να την απομονώσουμε από
το μακρινό της περιβάλλον, αλλά αν την πλησιάσουμε πάρα
πολύ, θα δούμε ότι ή πύλη και το προαύλιο θα πιάνουν τόσο
χώρο που θα σπρώξουν την κυρίως εκκλησία και το καμπαναριό
έξω από το πλαίσιο μας. Αυτό το λάθος είναι πολύ συνηθισμένο.

66
Πολύ πρόσφατα, μια φίλη μου, θέλοντας να κάνει μια μελέτη
ενός δέντρου, βρήκε ότι είχε ζωγραφίσει τον κορμό κι είχε φτά-
σει σχεδόν στην κορφή του χαρτιού της, πρίν καταλάβει ότι δε
θα έμενε χώρος να ζωγραφίσει αυτό που θα 'πρεπε ώστε να πα-
ρουσιάσει ένα πορτραίτο του δέντρου.
Αν λοιπόν δεν μπορείτε να δείτε ολόκληρο το θέμα που
έχετε διαλέξει, είτε είναι μόνο ένας θάμνος, είτε ολόκληρη εκ-
κλησία, δίχως να σηκώνετε τα μάτια, πρέπει ν' αρχίσετε να τρα-
βιέστε προς τα πίσω μέχρι να μπορέσετε!
Αν δεν το κάνετε αυτό, θα έχετε μπελάδες. Για καλό και για
κακό αφήστε αρκετό περιθώριο - κάπου 4 εκατοστά γύρω γύρω
στο χαρτί σας, έτσι ώστε να υπάρχει αρκετός χώρος για τη βάση
της εκκλησίας σας, με τη φιγούρα του καμπαναριού να διαγρά-
φεται με φόντο τον ουρανό, ή τις ρίζες και την κορυφή του δέν-
τρου ελεύθερα να δείχνουν σε ποιο γένος ανήκει. Το «γενικό»
σχήμα των μορφών είναι πολύ σημαντικό. Πρέπει τώρα να μπο-
ρουμε να υπολογίσουμε το χώρο που χρειάζεται για να συμπερι-
λάβουμε τα κυριότερα χαρακτηριστικά, να προσδιορίσουμε το
μέγεθος και τις αναλογίες τους, και ν' αποδώσουμε αυτά τα χα-
ρακτηριστικά μέσα στα όρια του χαρτιού μας.
Επίσης πρέπει ν' αναφέρουμε εδώ κι άλλο ένα πράγμα που
συχνά το παραβλέπουυε: πόσο χρόνο έχουμε στη διάθεση μας

67
 Σκίτσο φτιαγμένο μέσα σε πέντε λεπτά, στην Ιρλανδία

για να κάνουμε το σκίτσο μας. «Α, αυτό πρέπει να το ζωγραφίσω

οπωσδήποτε» είναι μια φράση που θα πρέπει να συνοδεύεται
από την ερώτηση: «Εχω καιρό να κάνω άλλο ένα σκίτσο;» Αν
γυρίζοντας από την εκδρομή μας στην εξοχή, κοιτάξουμε τα
περιεχόμενα του μπλοκ μας, θα διαπιστώσουμε μερικές φορές
ότι το τελευταίο βιαστικό σκίτσο υπέφερε ολοφάνερα ακριβώς
απ' αυτή την έλλειψη χρόνου, γιατί ίσως ξοδέψαμε περισσότερη
ώρα άπ' ο,τι έπρεπε σ' ένα προηγούμενο σχέδιο.
Οι καιρικές συνθήκες, φυσικά, μπορούν κι αυτές να περιορί-
σουν την έκταση της δουλειάς μας κι έχω πικρή πείρα του τι
σημαίνει να προσπαθείς να τελειώσεις ένα σχέδιο με μολύβι
μέσα στη βροχή. Κι αυτό με τη σειρά του μου θυμίζει ότι μόλις το
τελειώνετε είναι φρόνιμο να φιξάρετε το κάθε σχέδιο, αν σχε-
διάζετε με κιμωλία, μολύβι κάρβουνου ή κραγιόνι, ενώ το φιξάρι-
σμα είναι απόλυτα αναγκαίο αν χρησιμοποιείτε κάρβουνο.
Για το σκίτσο, μια σκληρή κιμωλία που μπορείτε να τη χρησι-
μοποιήσετε ελεύθερα για σκιές και αποχρώσεις, βρίσκω ότι είναι

68
πολύ καλύτερη για λεπτομέρειες που απαιτούν λεπτό τόνο ή
ευαίσθητο περίγραμμα. Τά μαλακά υλικά όπως ανέφερα νωρί-
τερα, ενώ πλουτίζουν τον τόνο και την ατμόσφαιρα, μειονεκτούν
στην απόδοση των αδρών περιγραμμάτων. Αν όμως ο καλλιτέ-
χνης συμβαίνει να είναι ένας ευσυνείδητος σχεδιαστής «με την
αίσθηση του σχεδίου», όπως είπε κάποτε ο Σέρ Τσαρλς Χόλμ,
«το φυσικό του ταλέντο εύκολα θ' αντισταθεί σ' αυτό τον κίν-
δυνο και θα τον υπερνικήσει!»

69
 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΕΝΔΕΚΑΤΟ

Το Μολύβι στις Διακοπές

Ο Ι ΚΑΡΤ- ΠΟΣΤΑΛ και τα ταξιδιωτικά βιβλία είναι ένας τρόπος

για να θυμάστε τις ωραίες μέρες που περάσατε τις διακοπές
σας στην πατρίδα σας ή στο εξωτερικό. Καί τα δυό όμως σπάνια
είναι ενημερωμένα και σχεδόν ποτέ δεν ανταποκρίνονται στις
προσωπικές σας προτιμήσεις σχετικά με τα θέματα και τις γωνίες
απ' όπου είναι παρμένα. Είναι πολύ πιο απολαυστικό και πολύ πιο
φτηνό να καταγράψετε εσείς ο ίδιος τις εντυπώσεις σας σ' ένα
χοντρό μπλοκ σχεδίου. Αρκεί απλώς να πάρετε το κουράγιο σας
στο ένα χέρι και το μπλοκ σας στο άλλο και να ξεκινήσετε να
βρείτε τα θέματα που σας ταιριάζουν.
Παραδέχομαι βέβαια ότι είναι δικαιολογημένες οι αντιρρή-
σεις που θα σάς προβάλουν αν θελήσετε ν' αρχίσετε να σχεδιά-
ζετε στους δρόμους του Λονδίνου κι άλλων μεγάλων πόλεων της
Αγγλίας (στο Λονδίνο είναι σαν να πηγαίνετε γυρεύοντας να σάς
συλλάβουν για παρεμπόδιση της κυκλοφορίας), αλλά στις άλλες

Αποψη από το Μπόμπολι, στη Φλωρεντία

72
 Σκηνή του δρόμου, με την προτομή του Μπενβενούτο
Τσελίνι, στή Φλωρεντία

μεγάλες πόλεις της Ευρώπης, το Παρίσι, το Αμστερνταμ, τη

Φλωρεντία ή τη Βενετία,, σας έγγυώμαι ότι αποκλείεται να αι-
σθανθείτε άσχημα, όπου κι αν διαλέξετε νά κάνετε τό σχέδιο
σας. Οι περισσότερες ξένες πόλεις αγαπάνε τους καλλιτέχνες
όποια γλώσσα κι αν μιλάνε ή (όπως στή δική μου περίπτωση) όσο
σπασμένα κι αν προσπαθούν νά συνεννοηθούν στή γλώσσα του
τόπου. Κανένας δε θα σας κοιτάξει με περιέργεια, κι αν κάποιος
δείξει ενδιαφέρον, θα το κάνει καλοπροαίρετα.
Και πάνω απ' όλα, σε κάθε δρόμο, πλατεία ή βουλεβάρτο,
εκτός από τ' άφθονα θέματα που θα βρείτε, θα σας περιμένει κι
ένα τραπέζι, μιά καρέκλα, ένα ποτήρι για να σας ξεδιψάσει. Κι
ακόμα, αν ξαφνικά πιάσει βροχή, πάντα θά υπάρχει μιά τέντα
πάνω από τό κεφάλι σας.
Είναι βέβαια μια από τις πιο πολιτισμένες και πιο χαρακτηρι-
στικές αβρότητες πολλών γραφικών πόλεων της Ευρώπης, το ότι
οι δρόμοι τους ξεχειλίζουν από καφενεία πού σάς προσκαλούν
να καθίσετε, απλώνοντας τά τραπέζια τους και τις καρέκλες τους
μέχρι τή μέση της ασφάλτου. Οπωσδήποτε θά μπείτε στον πει-
ρασμό νά καθίσετε για να παρακολουθήσετε για λίγο με την
άνεσή σας την απίστευτη ποικιλία ανθρώπων που πηγαινοέρχον-
ται στο δρόμο. Κι όταν καθίσετε δεν υπάρχει περίπτωση να μη
νιώσετε μια ακατανίκητη επιθυμία να βγάλετε το μπλοκ σας και
να ξύσετε το μολύβι σας.
Ακόμα και στο άμεσο περιβάλλον σας θα βρείτε σίγουρα κάτι
να ζωγραφίσετε. Ισως ν' αρχίσετε με το γυάλινο χώρισμα που
μέσα απ' αυτό φαίνεται πλαισιωμένο το διπλανό καφενείο με την
τέντα του να τη φυσάει ο άνεμος. Ετσι θ' ανακαλύψετε την αί-
σθηση του περιβάλλοντος σας και τη γεύση του ζωγραφικού με-
νού που βρίσκεται στη διάθεση σας.

«Όλα άρχισαν μ' ένα φανοστάτη»

 Πρώτα, μια προειδοποίηση - από τις πολλές - για τον αρχάριο
που πρόκειται να εξασκηθεί δημοσία. Μην ξεκινήσετε να φτιά-
ξετε μια ολοκληρωμένη εικόνα. Αρκεστείτε να κρατήσετε μερι-
κές σημειώσεις ή να συγκεντρώσετε στοιχεία αναφοράς. Ή γε-
νική εντύπωση ενός δρόμου μπορεί να σχηματιστεί από μια σειρά
λεπτομερειακών τμημάτων του που πολύ συχνά και με κάποια
μυστηριώδη διαδικασία σχηματίζουν με τη σειρά τους μια σύν-
θεση. Νά σάς δώσω ένα παράδειγμα. Στίς τυχαίες μου σημειώ-
σεις για τη γωνία ενός δρόμου στο Μονπαρνάς στο Παρίσι (στη
διπλανή σελίδα) καθώς γευόμουνα τη σκηνή, συνειδητοποίησα
μια σειρά στατικές μορφές, τους στέρεους αμετακίνητους φα-
νοστάτες, ριζωμένους στη σειρά σαν πειθαρχημένους γιγάν-
τιους φρουρούς κατά μήκος του δρόμου. Νά λοιπόν μια χαρα-
κτηριστική μορφή φανοστάτη που μπορούσα να μελετήσω, και
σχεδίασα τον πιο κοντινό σαν λεπτομερειακή μελέτη προς το
κέντρο του χαρτιού μου. Δέν έκανα το σχέδιο βιαστικά. Ακόμα κι
αν δε σχεδίαζα τίποτα άλλο, είχα παρατηρήσει κάτι ίσως ιδιαί-
τερο στο σχήμα που μόνο σ' αυτό το τμήμα του Παρισιού μπο-
ρούσε να βρεθεί.
Δέ σταμάτησα όμως εκεί. Αποφάσισα να δώσω στο φανο-
στάτη το σχετικό του ύψος ζωγραφίζοντας μερικούς πεζούς και
τους άλλους δυό φανοστάτες, σε προοπτική. Επειτα ήταν ή
σειρά των καταστημάτων στα δεξιά, καθώς και μια ιδέα από τα
κτίρια στην αντικρινή μεριά του δρόμου. Καί δε σταμάτησα εκεί,
γιατί άρχισε να μ' ενδιαφέρει ή συμπεριφορά των αστυνόμων που
σύχναζαν στη γειτονιά. Κι έτσι μεγάλωνε το σχέδιο. Κι όλα άρχι-
σαν μ' ένα φανοστάτη, πράγμα που μού θυμίζει ότι ο κ. Πέκσνιφ
στο «Μάρτιν Τσάζλγουίτ» ήταν πολύ κοντά στην αλήθεια όταν
είπε: «Ζωγραφίζοντας φανοστάτες, εξευγενίζει κανείς το μυαλό
του και προσδίδει μια κλασική τάση στη σκέψη του». Κι όταν
αρχίσετε τη δουλειά, θα δείτε ότι θα σάς απορροφήσει ολοκλη-
ρωτικά. Ο χρόνος, ακόμα κι ένα ενοχλητικό ακροατήριο, δε θα
έχουν πια σημασία.
Δέν υπάρχει συγκεκριμένη χώρα ή πόλη που ν' αποτελεί τη Γη
της Επαγγελίας για τον καλλιτέχνη. Για μένα η Ολλανδία, η
Νότια Γαλλία κι η Τοσκάνη στην Ιταλία βρίσκονται ψηλά στον
κατάλογο με τα μέρη που προσφέρουν πλούσια θέματα για σχέ-
διο. Κι η πιο μικρή πόλη μου γνέφει με την ίδια επιμονή σ' αυτές

75
τις τόσο διαφορετικές και μακρινές περιοχές, αλλά κι εδώ πάλι,
υπάρχει κάποιος κίνδυνος: η χαρακτηριστική γωνιά, το μεσαιω-
νικό κάστρο, η γνωστή πλατεία, ο παλιός καθεδρικός ναός, το
μισογκρεμισμένο μοναστήρι, όλες οι γραφικές παγίδες: τα κανά-
λια, οι γέφυρες, τα ποταμάκια, τα ερείπια, οι πύλες, μοιάζουν νά
'χουν σταθεί στη σειρά και να διαλαλούν τα κάλλη τους. Δε
χρειάζεται να σταθείτε και ν' αρχίσετε να ζωγραφίζετε το πρώτο
πράγμα που θα τραβήξει το βλέμμα σας. Δεν υπάρχει λόγος να
προσχωρήσετε κι εσείς στην ομάδα που έχει μαζευτεί καί ζω-
γραφίζει γύρω από τον ξύλινο σταυρό της αγοράς με το φόντο
από γέρικες βελανιδιές καί γραφικά χωριάτικα καταστήματα. Το
σκίτσο σας θα γίνει τόσο συμβατικό και συνηθισμένο όσο και τα
υπόλοιπα. Ρωτήστε τους ντόπιους κι οι πιθανότητες είναι ότι θα
σάς πουν για κάποιο μέρος που δε βλέπουν συνήθως οι τουρί-
στες κι όπου θ' ανακαλύψετε κάτι πού αξίζει νά συμπεριληφτεί
στο μπλοκ σας.
Είναι τόσο απογοητευτικό όταν δείχνοντας τα κατορθώματα
σας σε κάποιο φίλο, που αυτός ίσως σας παρότρυνε να επισκε-
φτείτε ειδικά εκείνο τό μέρος, τον ακούτε να σας λέει: «Ω, θα

Αγορά λουλουδιών, στην Μπριζ

76
 Η Εβραϊκή συνοικία, ατή Ρώμη

'πρεπε να είχες προχωρήσει μέχρι το ... η να είχες πάρει το δρο-

μάκι για...» ή «Τί κρίμα που δεν έκανες ένα σκίτσο του... ο πρώτος
ντόπιος θα μπορούσε να σου δείξει... είναι μόλις στρίψεις». Πόσα
πραγματικά ενδιαφέροντα θέματα για σχέδιο είναι «μόλις στρί-
ψεις!»
Επειδή σχεδόν όλοι εφοδιάζονται με μια φωτογραφική μη-
χανή, θα σάς πρότεινα να μήν τη χρησιμοποιείτε αν υπάρχει χρό-
νος να κάνετε ένα καλό σχέδιο, γιατί αυτό που εσείς βλέπετε
είναι πολύ πιο ευαίσθητο, ανθρώπινο, ενδιαφέρον και δραματικό
από το αυτόματο, μηχανικό, θανάσιμα μονότονο βλέμμα που ρί-
χνει στη φύση το μάτι της φωτογραφικής μηχανής. Το καλύτερο
που μπορεί να κάνει είναι να δώσει μια «νεκρή φύση» αν όχι ένα
«ψόφιο θέμα».
Καί μια λέξη για το χώρο και το χρόνο, το «που» και το
«πότε»: όταν μάθετε πως να σχεδιάζετε, και ποιος τρόπος ται-
ριάζει καλύτερα στο σκοπό σας, θ' ανακαλύψετε ότι όπου κι αν
βρεθείτε, πάντα θα υπάρχει κάτι για να ζωγραφίσετε, κάτι που
αξίζει τον κόπο να ζωγραφιστεί και κατά ένα παράξενο τρόπο,
κάτι που ποτέ δεν έχετε ξαναδεί, δηλαδή που ποτέ δεν έχετε
ξαναδεί με το μάτι του καλλιτέχνη. Ξέρω πόσες φορές έχω μετα-
νιώσει πικρά που δεν πήρα μαζί μου το μπλοκάκι μου, χάνοντας
έτσι μια χρυσή ευκαιρία να προσθέσω κάτι στο αρχείο μου για
κατοπινή αναφορά.
Οταν καλλιεργήσετε το ταλέντο της καλλιτεχνικής παρατή-

77
ρήσης, και της καλλιτεχνικής μνήμης, θα δείτε ότι όταν σημειώ-
σετε τις κυριότερες γραμμές, το πρόχειρο σχέδιο θα άρκεί για να
θυμηθείτε μια σκηνή όπως την πρωτοείδατε, αλλά χρειάζεται
πείρα για να βασιστείτε σ' αυτό έτσι ώστε όταν το σχεδιάκι σας
βγεί από την κατάψυξη, να ξεπαγώσει αρκετά για να μπορέσετε
να το πλάσετε σε μια καλή σύνθεση. Γιατί αύτου του είδους το
σκιτσάρισμα απαιτεί εκείνη τη σκόπιμη παύση για να σκεφτείτε
το γιατί, το τι και το πως του θέματος, ώστε να μπορέσετε να
τονίσετε το σημείο που πρέπει κι έτσι να φορτίσετε το σκίτσο με
νόημα.
Το να πέσετε πάνω σε μια ασυνήθιστη συλλογή «νεκρών φύ-
σεων» , να καταγράψετε την τυχαία τους διάταξη με το κύρος του
ματιού και του χεριού σας, και να δημιουργήσετε το τελικό
προϊόν πολύ αργότερα άφου τ' αρχικά αντικείμενα θα έχουν
καταστραφεί ή ξαναπάρει την αρχική τους θέση, είναι ένα σπάνιο
δώρο που θυμάμαι ότι εγώ είχα αρπάξει μ' ευγνωμοσύνη κι είχα
γευτεί με φιλάρεσκη ικανοποίηση (βλέπετε είχα μαζί μου το
μπλοκάκι μου).
Το μπλοκάκι μου έσπευσε πάλι να με βοηθήσει, όταν ταξίδευα
στη Γαλλία πριν από πολλά χρόνια, για να κάνω ένα γρήγορο -
πολύ γρήγορο - σκίτσο μιας από κείνες τις γιγάντιες γαλλικές
ατμομηχανές που στεκόταν σε μια διπλανή πλατφόρμα, και
τρανταζόταν ολόκληρη, έτοιμη να εκραγεί από την ανυπομονη-
σία, ενώ εγώ προσευχόμουνα να προλάβω να τελειώσω το σχέδιο
μου πρίν το αφήσουν να φύγει. Το πελώριο, μαύρο τέρας ξερ-
νούσε καπνό και ατμό από ολόκληρο το άγαρμπο κορμί του και
κάτω από τις αμέτρητες ρόδες του. Ναι, η απασχόληση αυτή
μπορεί να γίνει συναρπαστική ιδιαίτερα σ' αυτή την περίπτωση,
που ή σκηνή, όπως τη θυμάμαι, ήταν φωτισμένη από ένα λαμπρό
άλικο ηλιοβασίλεμα, τονισμένο από τα δυσοίωνα πρασινωπά
φευγαλέα φώτα του σταθμού. Όλα αυτά σε συνδυασμό με το
παρατεταμένο εκκωφαντικό σφύριγμα του άτμου, κάνουν τη
σκηνή να φαίνεται σαν ιστορικό επεισόδιο τρομακτικής σημα-
σίας. Κι αυτή την ανάμνηση του παρελθόντος την ξαναζώ στο
ειλικρινές, αν κι ίσως ανεπαρκές σκιτσάκι που έχω συμπεριλάβει
κι εδώ.

78
 Παρόλα αυτά ήμουνα συνηθισμένος σ' αύτη την πρόκληση
της φευγαλέας στιγμής. Πρίν από πολλά χρόνια, στο στρατό, μου
είχαν αναθέσει να κάνω σχέδια της υπαίθρου που άλλαζε συν-
εχώς πρόσωπο, και που κυριολεκτικά καταστρεφόταν μπροστά
στα μάτια μου: ωστόσο, είχα ξεσυνηθίσει να ζωγραφίζω με το
ρολόι στο χέρι. Ξαναβρήκα όμως τη φόρμα μου όταν επί οχτώ
χρόνια σκιτσάριζα με το χρονόμετρο στη Λέσχη Σχεδίου του
B.B.C. Ηθικό δίδαγμα: «Μή σταματάτε ποτέ να σκιτσάρετε».
Θά ήθελα να προσθέσω σαν υστερόγραφο πως ο κάθε καλλι-
τέχνης έχει τη δική του ιδέα για το ιδανικό μέρος όπου του αρέ-
σει να σκιτσάρει, αλλά ή αγαπημένη του τοποθεσία, είτε στην
πατρίδα του είτε στο εξωτερικό, θα μπορούσε να αποτελεί ένα

πιθανό κίνδυνο. Όλοι μας υποφέραμε, υποθέτω, απ' αυτή την

αφοσίωση σ' ένα ορισμένο είδος χώρας ή περιοχής. Εγώ βρήκα
ο,τι ήθελα, ή αυτό που μου ταίριαζε εκείνη την εποχή, στο Σά-
φολκ, κι έχω περάσει πολλές - ίσως περισσότερες απ' ό,τι
έπρεπε - ευτυχισμένες διακοπές δουλεύοντας γύρω από το
Γουώλμπερσγουϊκ. Το θέμα με το χαμηλό ορίζοντα, ή παλίρροια,
τα βαρκάκια σφηνωμένα στο γιαλό, με γοήτευαν μέχρι που κατά-
λαβα ότι με είχαν υποδουλώσει.
Η παραλία του Σάσεξ, εκεί που οι μανιακοί ιστιοπλόοι έχουν
τα πλοιάρια τους, με είχε γοητέψει ακόμα περισσότερο τα τε-
λευταία χρόνια (γιατί ήταν πολύ πιο κοντά στην ιδιαίτερη πα-
τρίδα μου) και παραλίγο να γίνω κι εγώ μανιακός με τα πλοιάρια,
όχι βέβαια σαν ιστιοπλόος.

79
 Τώρα ελπίζω ότι είμαι τελείως απελευθερωμένος, και αισθά-
νομαι σχεδόν το ίδιο άνετα καλλιτεχνικά σ' όποιο μέρος κι αν
διαλέξουμε για διακοπές. Υπάρχει πάντα κάτι καινούριο στο
σχηματισμό του εδάφους, στην αρχιτεκτονική των πόλεων καί
των χωριών, στην όψη της υπαίθρου που αλλάζει - στους φρά-
χτες, τις καγκελόπορτες, τους ουρανοξύστες, τα σουπερμάρ-
κετ, και τη δυσοίωνη ανάπτυξη των μεγάλων αυτοκινητοδρόμων,
με τις γέφυρες τους και τις υπόγειες διαβάσεις που απλώνονται
και διασταυρώνονται σαν τον ιστό της αράχνης - που όλα με
προκαλούν σαν καλλιτέχνη. Γιατί μπορούν όλα να χρησιμοποιη-
θούν και να προσφέρουν στοιχεία αναφοράς για το τετράδιο με
τα σκίτσα μας.

Ακρωτήρι Φερά, Νότια Γαλλία

 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΔΩΔΕΚΑΤΟ

Σχεδιάζοντας από Μνήμης

Ε ΛΠΙΖΩ ότι δεν είναι άσχετο με το θέμα του σκίτσου από

μνήμης, να θυμηθώ ότι το 1929, με έκλέξανε πρόεδρο της
Λέσχης Σχεδίου του Λάνγκχαμ. Για να γίνει μέλος του μοναδικού
αυτού συλλόγου - ενός από τους παλιότερους στον κόσμο, πι-
στεύω - ο υποψήφιος έπρεπε να κάνει ένα σκίτσο από μνήμης,
πάνω σ' ένα θέμα, που τον τίτλο του του τον ανάγγειλαν ακριβώς
πρίν αρχίσει τη δουλειά. Του έδιναν δυό ώρες γι' αυτή τη δοκι-
μασία δεξιοτεχνίας και μπορούσε να κάνει το σκίτσο με όποιο
υλικό ήθελε.
Το θέμα μου -ποτέ δε θα το ξεχάσω - ήταν «Η Πομπή». Αν κι
όλοι οι υποψήφιοι ήταν διαλεγμένοι ανάμεσα στους επαγγελμα-
τίες καλλιτέχνες και πολλούς γνωστούς εμπορικούς καλλιτέ-

Η Λέσχη Σχεδίου του Λάνγκχαμ. Το θέμα ήταν «Αντρες την ώρα που
εργάζονται»
 Το λατομείο, φανταστικό σχέδιο, ζωγραφισμένο
με λιθογραφική κιμωλία

χνες, οι όροι που έθεταν στον υποψήφιο προκαλούσαν νευρικές

αντιδράσεις παρόμοιες μ' εκείνες που νιώθει κανείς πρίν από
κάποιο αποφασιστικό διαγωνισμό! Στή δική μου περίπτωση ένα
ξαφνικό σύμπλεγμα κατωτερότητας παράλυσε το μυαλό μου και
το δεξί μου χέρι, και μόνο μετά από πολλά λεπτά νευρικής ανα-
ζήτησης κατάφερα να βγάλω μια ιδέα που υλοποιήθηκε σε μια
πομπή προσκυνητών που προχωρούσαν γύρω από κάποιο ερει-
πωμένο κάστρο ή ιστορικό κτίριο με τους πύργους του να δια-
γράφονται βλοσυροί πάνω στο φόντο ενός οργισμένου ουρανού.
Ανακάλυψα ότι μόλις που μού έμενε καιρός να χρωματίσω το
σχέδιο μου με δυό χρώματα διάφανης ακουαρέλας κι ίσως αυτά
να με βοήθησαν να εκλεγώ.
Όταν έγινα μέλος, συνηθίζαμε να συναντιόμαστε κάθε
Παρασκευή και μετά το τσάι ο πρόεδρος ανάγγειλε τον τίτλο του
θέματος γιό κείνη τη μέρα και για τις δυό επόμενες ώρες βασί-
λευε ησυχία που τη διέκοπτε μόνο κάποια χαμηλόφωνη βρισιά
όταν κάτι δεν πήγαινε καλά. Ό καθένας εργαζόταν με τον τρόπο

82
που προτιμούσε, και πρέπει να ομολογήσω ότι μερικά από τα πιο
παλιά μέλη χειρίζονταν το θέμα με τέτοια καταπληκτική επιδε-
ξιότητα ώστε κατάφερναν να το φέρουν στα μέτρα τους, είτε
προτιμούσαν τα τοπία, είτε τη θάλασσα, είτε εσωτερικά, είτε
χιουμοριστικές σκηνές.
Σπάνια έχανα τις συναντήσεις της Παρασκευής κι οπωσδή-
ποτε θυμάμαι εκείνα τ' απογεύματα με νοσταλγική ευχαρίστηση.
Μιά από τις πιο ζωντανές αναμνήσεις μου είναι οι παρατηρήσεις
που ανταλλάζαμε όταν δείχναμε τη δουλειά μας κι εγκρίναμε ή
κριτικάραμε ο ένας τις προσπάθειες του άλλου με ειλικρινή αφέ-
λεια. Έμαθα πολλά παρατηρώντας τους διάφορους τρόπους που
μ' αυτούς έβλεπε ο καθένας τη σύνθεση του θέματος και την
τεχνική που χρησιμοποιούσε και από τότε συχνά αναρωτιέμαι
γιατί οι καλλιτέχνες ζωγραφίζουν σπάνια μαζί με άλλους. Όταν
μαζεύονται δυό - τρεις, το πνεύμα του φιλικού συναγωνισμού
συχνά φέρνει εκπληκτικά αποτελέσματα. Από τη δική μου πείρα,
το θέμα είναι εκείνο που ξεκινάει το είδος της εικόνας που έχει
κανείς στο μυαλό του. Καί για να το επιβεβαιώσω αυτό, θυμάμαι
μια περίπτωση - που ποτέ δε θα έπαναληφτεί - όταν σ' ένα από
τα προγράμματα μου στην τηλεόραση έδωσα σαν θέμα τη λέξη
«Ελεύθερο». Δίχως το κίνητρο κάποιου συγκεκριμένου θέμα-
τος, οι νεαροί θεατές μου δεν μπορούσαν να σκεφτούν κάτι μό-
νοι τους. Αυτό μάλλον υποδηλώνει ότι ή απόλυτη ελευθερία,
ακόμα και στον κόσμο της τέχνης, μπορεί να ευνουχίσει τη δη-
μιουργική ορμή.

83
 Μηχανή Pannier 0-6-0 που έχασε το δρόμο της!

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΔΕΚΑΤΟ ΤΡΙΤΟ

Φανταστικά Σχέδια

Τ Ο ΣΧΕΔΙΟ από μνήμης είναι σίγουρα το πρώτο βήμα για να

αρχίσει κανείς να φτιάχνει φανταστικούς πίνακες, γιατί όλα
τα έργα της φαντασίας πρέπει να προέρχονται από μια στέρεα
μνήμη.
Κανένας καλλιτέχνης δεν εφεύρε ποτέ καμιά εντελώς και-
νούρια ζωγραφική μορφή, είτε ανθρώπινων όντων, είτε της φύ-
σης. Κανένας καλλιτέχνης δεν μπορεί να γυρίσει την πλάτη του
στο ένα ή το άλλο και να ισχυριστεί ότι εφεύρε κάτι πρωτότυπο,
γιατί αργά ή γρήγορα θ' ανακαλύψει ότι ή «νέα» του δημιουργία
βασίζεται σε κάποιο αρχέγονο θεμέλιο. Μιά χιονονιφάδα κάτω
από το μικροσκόπιο βάζει όλη τη μοντέρνα διακοσμητική τέχνη
στη θέση της.

85
 Αυτό που μπορεί, ωστόσο, να κάνει ο καλλιτέχνης, κι έχει
κάνει με μεγάλη επιτυχία, είναι να αναδιαμορφώσει τη συνηθι-
σμένη τάξη των πραγμάτων - της ζωγραφικής του ιδιοκτησίας -
με προσωπικό τρόπο και σ' ένα ασυνήθιστο φόντο, με λίγα λόγια,
να ζωγραφίσει «από το μυαλό του». Οι ζωγραφικές του μορφές
μπορεί να είναι υπερβολικές, παραμορφωμένες, ακόμα κι αφύσι-
κες. Ασυνήθιστα επεισόδια εμφανίζονται τώρα σε φανταστικές
καταστάσεις. Ό κανόνας της καλλιτεχνικής τάξης γίνεται μια
σουρεαλιστική μεταμόρφωση κι ή αταξία κυβερνάει. Το απροσ-
δόκητο συναντάει το απίστευτο ξαφνιάζοντας το θεατή, και το
συνηθισμένο γίνεται ασυνήθιστο όπως στον κόσμο του ονείρου,
όπου όλα φαίνονται λογικά αληθινά.
Φυσικά η καθαρή φαντασία, όταν είναι εμπνευσμένη από το
γραπτό λόγο, είναι συχνά αδύνατο να απεικονιστεί. «Το Κουάν-
γκλ - Γουάνγκλ ήταν καθισμένο στην κορφή του κρουμόδεν-

Βρήκα ότι το σχέδιο ήταν μεγάλη παρηγοριά όταν είσαι στο κρεβάτι κι
εδώ μετά από την τρίτη μου εγχείρηση φαντάστηκα τον άλλο εαυτό μου
να λέει: «Τι, πάλι, Άντριαν;».
 Αριστερά, αριστερά, αριστερά...
τρου», «δε φαινόταν το πρόσωπο του γιατί φορούσε καστόρινο
καπέλο» , είναι νομίζω καλά παραδείγματα. Ακόμα κι ο Λέαρ, που
ήταν ένας εξαιρετικός καλλιτέχνης και διάσημος για τα παρα-
νοϊκά του ποιήματα, δεν προσπάθησε να εικονογραφήσει τα
φανταστικά επεισόδια των έργων του.
Ίσως τα ακόλουθα παραδείγματα των δικών μου φαντασιώ-
σεων να εξηγήσουν καλύτερα τι θέλω να πω. Όπως βλέπετε, δεν
έχουν σκοπό να σοκάρουν ή να φέρουν σε αμηχανία το θεατή,
αλλά απλώς να τον διασκεδάσουν ή να τον κάνουν ν' αναρωτηθεί
«τι συμβαίνει» όταν ο καλλιτέχνης είναι ελεύθερος ν' ακολουθή-
σει αντί να υπαγορεύσει το σχέδιο επιχειρήσεων.
Υποθέτω ότι θα μπορούσε κανείς να το ονομάσει μια ελεγχό-
μενη μορφή «μουντζούρας» κι επομένως δε χρειάζεται να εφαρ-
μοστούν κανόνες ή προειδοποιήσεις κι οι συμβουλές περιτ-
τεύουν. Το μόνο που πρέπει να κάνετε όταν τα παιδιά της φαν-
τασίας τελειώσουν τις εξερευνήσεις τους, είναι να τα μαζέψετε
για το ταξίδι της επιστροφής και μ' αυτό θέλω να πω οτι σαν δη-
μιουργοί πρέπει τώρα να επέμβετε ώστε ή «περιπέτεια» να γίνει
ευανάγνωστη με μια ταιριαστή σύνθεση ή ένα σχέδιο που θα την
πλαισιώνει.

87
 Εκτός από το να αφήνετε τη φαντασία σας να περιπλανιέται
όπως σας πρότεινα παραπάνω, ενδιαφέρουσες πιθανότητες θα
παρουσιαστούν αν διαλέξετε ένα ορισμένο σχήμα από ένα θέμα
και το αναπτύξετε ώστε να σχηματίσει ένα ρυθμικό σχέδιο. Μπο-
ρείτε να προσαρμόσετε ορισμένες ιδέες σχετικά με το χώρο
ώστε να δώσουν ένα δημιουργικό αποτέλεσμα ή ν' αποδώσετε
ένα τρισδιάστατο αντικείμενο σε χρώμα και ύφή. Μόλο που αυ-
τές οι ιδέες έξαρτιώνται αρχικά από το αντικείμενο που βλέπετε,
δεν είναι προσπάθειες ρεαλιστικής απεικόνισης, αλλά αποτε-
λούν μια γεμάτη φαντασία ερμηνεία.
Αυτές τις ξένοιαστες εκδρομές στον κόσμο της φαντασίας,
στο ζωγραφικό χρόνο του «μια φορά κι έναν καιρό» τις συνιστώ

Σύνθεση βασισμένη στο σχήμα ενός όστρακου από στρείδι

88
 Γραμμή πάνω σε γραμμή...

μ' όλη μου την καρδιά σ' εκείνους που καμιά φορά τους κουράζει
ή ευθύνη να βελτιώσουν το ορθολογιστικό τους σχέδιο. Σ' αυ-
τούς θα έλεγα ότι μπορούν να χαλαρώσουν μ' ένα μολύβι το ίδιο
όπως και μ' οποιοδήποτε άλλο πνευματικό ή ιατρικό μέσο, κι
όταν ξεκουραστούν θα ξαναγυρίσουν με πρόσθετη όρεξη για να
σηκώσουν το φορτίο των τωρινών προβλημάτων που παρουσιάζει
το σχέδιο τους και ή μελλοντική του πρόοδος.

89
 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΔΕΚΑΤΟ ΤΕΤΑΡΤΟ

Μερικά Συμπεράσματα

Τ ΕΛΕΙΩΝΟΝΤΑΣ αυτό το βιβλιαράκι, θα ήθελα να παραθέσω

τα λόγια του Ιταλου ζωγράφου Τσενίνο Τσενίνι (14ος αιώ-
νας): «Όταν αποφασίσεις ν' ασχοληθείς με την τέχνη, άρχισε
στολίζοντας τον εαυτό σου μ' αυτά τα φορέματα: Αγάπη, Σεβα-
σμό, Υπακοή κι Επιμονή. Και καθώς προχωρείς μην παραλείπεις
να σχεδιάζεις κάτι κάθε μέρα (δική μου υπογράμμιση) γιατί όσο
μικρό κι αν είναι θ' αξίζει τον κόπο και θα σου κάνει πολύ καλό».
Άν κι αυτά τα λόγια γράφτηκαν πρίν από τόσα πολλά χρόνια,
νομίζω ότι ισχύουν ακόμα σήμερα.
Καί τι αποτελεσματικό όργανο που είναι το μολύβι! Έχει το
κύρος της μπαγκέτας για να ερμηνεύει την τάξη των χαρακτηρι-
στικών που συνθέτουν την προσωπικότητα των μοντέλων, καθώς
και τις ιδιότητες του μαγικού ραβδιού της νεράιδας για να ξανα-
ζωντανέψει τη θύμηση του παρελθόντος. Μ' ένα μολύβι (ή πε-
νάκι ή κιμωλία) τα γεγονότα μπορούν να αποδοθούν με ακρίβεια
κι εμπιστοσύνη και οι πιο φευγαλέες φαντασίες να εκφραστούν
με χάρη και πειστικότητα.
Μέ το μολύβι μπορείτε να εφεύρετε, να σχεδιάσετε και να
οικοδομήσετε ή να χαλαρώσετε με πειράματα και δοκιμές. Το
μολύβι μπορείτε να το χρησιμοποιήσετε για να καταγράψετε ή να
εξερευνήσετε, να προκαλέσετε γέλια ή δάκρυα. Καμιά φορά στα
χέρια των αρχάριων ίσως να φέρει κάποια σύγχυση σ' αυτό που
θέλει ν' αποκαλύψει. Καί μόλο που το μολύβι, όχι μόνο εμπνέει
αλλά και ερεθίζει, ή δύναμη του να φωτίζει και να μορφώνει
παραμένει ατράνταχτη.
Καί αναφέρω πάλι τα λόγια του Τζώρτζ Σέρινγκχαμ: «Το μο-
λύβι μπορεί να είναι ένα δαγκωμένο απομεινάρι στο θρανίο ενός
παιδιού ή ένα κομμάτι γραφίτης μέσα σ' ένα κύλινδρο από κέ-
δρο... Ό καλλιτέχνης όμως είναι άραγε ικανός να κάνει τη σκου-
ριά χρυσάφι;» Οπωσδήποτε αυτός ο τρόπος ζωγραφικής έχει
αποδειχτεί ένα όπλο που διώχνει την πλήξη και την κατάθλιψη,
μια σίγουρη άμυνα ενάντια στην ένταση της σύγχρονης ζωής,
ένα μέσο για να χαρούμε το καλύτερο μέρος από τον κόσμο που
βλέπουμε γύρω μας.
92
Σχέδιο μιας παμπάλαιας ισπανικής καστανιάς, με πινέλο και
αραιωμένη σέπια. Βλ. σελ. 67

93