φιλοθεη αγια εξαιρετικο

ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΑΝΟΙΚΤΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ
ΣΧΟΛΗ
ΑΝΘΡΩΠΙΣΤΙΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ
ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΣΠΟΥΔΩΝ
ΣΠΟΥΔΕΣ ΣΤΗΝ ΟΡΘΟΔΟΞΗ ΘΕΟΛΟΓΙΑ
ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ
ΤΙΤΛΟΣ ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗΣ ΕΡΓΑΣΙΑΣ
Η αγία Φιλοθέη
Βίος, κοινωνικό έργο και επίδραση στην κοινωνική και πνευματική ζωή της πόλης
των Αθηνών
ΟΝΟΜΑ ΦΟΙΤΗΤΡΙΑΣ
ΙΩΑΝΝΑ ΓΑΛΑΝΟΥΛΗ
ΑΜ: 131191
ΟΝΟΜΑ ΕΠΙΒΛΕΠΟΝΤΑ ΚΑΘΗΓΗΤΗ

Δρ Βασίλειος Φανάρας
ΑΘΗΝΑ
ΑΥΓΟΥΣΤΟΣ 2020
ΠΕΡΙΛΗΨΗ
Η παρούσα εργασία πραγματεύεται τον βίο της Ρεβούλας Μπενιζέλου, κόρης του
Άγγελου Μπενιζέλου και της Συρίγας Παλαιολόγου, αρχοντικής οικογένειας των
Αθηνών, η οποία γεννήθηκε στην τουρκοκρατούμενη Αθήνα το 1522 και έζησε έως
το 1589.
Σε ηλικία περίπου δεκατεσσάρων ετών παντρεύτηκε με Αθηναίο άρχοντα ο οποίος
πέθανε τρία χρόνια μετά τον γάμο. Έτσι, επέστρεψε στο πατρικό της όπου και έμεινε
για τα επόμενα δέκα χρόνια, μέχρι τον θάνατο των γονιών της, έχοντας στο μεταξύ
αποφασίσει να μην ξαναπαντρευτεί.
Με την περιουσία την οποία διέθετε, ίδρυσε το μοναστήρι του Αγίου Ανδρέα στο
κέντρο των Αθηνών καθώς και δύο μετόχια, ένα στα Πατήσια και το δεύτερο στην
Καλογρέζα, όπως επίσης νοσοκομείο, ξενώνες, ορφανοτροφείο και ειδικό σχολείο για
την εκπαίδευση των κοριτσιών. Η ίδια εκάρη μοναχή, έλαβε το όνομα Φιλοθέη και
έγινε ηγουμένη στη μονή του Αγίου Ανδρέα.
Το εν γένει κοινωνικό της έργο και ιδιαιτέρως η προστασία η οποία παρείχε —
εξασφαλίζοντάς τους καταφύγιο— σε γυναίκες αιχμάλωτες, μουσουλμάνες που είχαν
μεταστραφεί στον χριστιανισμό και σκλάβους προκάλεσαν την αντίδραση των
τοπικών Αρχών, με αποτέλεσμα να φυλακισθεί δύο φορές η ίδια αλλά και άλλες
μοναχές και να αναγκαστεί να πληρώσει για να εξαγοράσει την ελευθερία τη δική της
και των υπολοίπων. Συνέπεια αυτού του γεγονότος ήταν να δημιουργηθεί εις βάρος
της υψηλό χρέος, για την αποπληρωμή του οποίου προσπάθησε και κατάφερε να
δανειστεί χρήματα, κατόπιν ενεργειών που διεκπεραίωσε, από τη Γερουσία της
Βενετίας.
Ωστόσο, λίγα χρόνια αργότερα, κατά τη διάρκεια αγρυπνίας στον ναό του Αγίου
Ανδρέα στο μετόχι των Πατησίων, δέχθηκε επίθεση από Τούρκους η οποία επέφερε,
ύστερα από μερικούς μήνες, τον θάνατό της το 1589.
Η αφοσίωσή της στον Θεό και η φιλανθρωπική της δράση κατά τη διάρκεια του
βίου της καθώς και το ότι μετά τον θάνατό της το λείψανό της ανέδινε ευωδία ενώ
μετά την παρέλευση ενός έτους παρέμεινε άλιωτο, συντέλεσαν στην απόφαση της
Ιεράς Συνόδου να τη συμπεριλάβει στον κύκλο των αγίων, τιμώντας τη μνήμη της
κάθε χρόνο στις 19 Φεβρουαρίου.
Εκτός από τα στοιχεία του βίου της γίνεται αναλυτική παρουσίαση του κοινωνικού
της έργου και τέλος περιγράφεται η εν γένει επίδρασή της στην κοινωνική και
πνευματική ζωή της πόλης των Αθηνών, με βάση τη δράση της και την
παρακαταθήκη της, ώστε να αναδειχθούν η προσωπικότητά της και η ανεκτίμητη
προσφορά της στο κοινωνικό σύνολο.
SUMMARY
This essay is about the life of Revoula Benizelou, whose parents were Angelos
Benizelos and Syriga Palaiologou of a noble family in Athens. She was born in 1522,
during the Ottoman occupation, and died in 1589.
She was about fourteen years old when she got married to an Athenian noble man
who died three years later and so Revoula went back to her parents’ home where she
stayed for the next ten years, until her parents died and Revoula decided that she
would not get married again.
Instead of getting married, she disposed her property for the purpose of building the
monastery of Saint Andrew in the center of Athens, and two other churches in her
plots of land she had at Patissia and Kalogreza. She also gave the money for the
building of a hospital, hostels, as well as an orphanage and a special school for the
education of girls. She, herself, became a nun and later an abbess of the monastery
she had founded and she was renamed as Philothei.
Her social action in general and especially the protection that she provided at captive
women, Muslim women who had converted to Christianity and at slaves, caused the
anger of the local authorities resulting to her imprisonment twice together with other
nuns. Therefore, she had to pay a large sum of money for the liberation of herself and
the other nuns. Subsequently, the payment of their freedom led Philothei to a heavy
debt for which she successfully managed to borrow the money she needed from the
Senate of Venice.
And yet, a few years later, during a night service at the church of Saint Andrew’s
place at Patissia, some Turks entered the church and assaulted her so badly that she
passed away a few months later in 1589.
Her devotion to God and to her charity work as long as the fact that her deceased
body released a pleasant scent around it and had not been disintegrated after a year’s
time resulted to the decision of the Holy Synod to include Philothei in the circle of
saints and thus commemorating her name every year on the 19th of February.
Apart from the biographical information, there is being a thorough analysis of her
social work in which are described the ways she affected the social and intellectual
life of Athens and her accomplishments bequeathed to Christianity denote the kind of
her personality and the invaluable social and spiritual contributions she made to the
city of Athens.
ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ
Εισαγωγή........................................................................................................................6
Κεφάλαιο Α΄- Ο βίος της αγίας Φιλοθέης …………………………………………...11
Κεφάλαιο Β΄ -Το κοινωνικό της έργο………………………………………………..33
Κεφάλαιο Γ΄- Η επίδρασή της στην κοινωνική και πνευματική ζωή της πόλης των
Αθηνών……………………………………………………………………………….46
Επίλογος-Συμπεράσματα………………………………………………………….…55
Βιβλιογραφικές αναφορές..........................................................................………......58
Παράρτημα Α΄………………………………………………………………………..60
Παράρτημα Β΄…………………………………………………………………….….70
ΕΙΣΑΓΩΓΗ
Η συγγραφή περί του βίου ενός αγίου, μιας αγίας ─εν προκειμένω της Ορθοδοξίας─
αποτελεί ένα εγχείρημα μέσα από το οποίο προσφέρεται η δυνατότητα τόσο στον
συγγραφέα όσο και στον αναγνώστη να γνωρίσουν ένα πρόσωπο αφιερωμένο πλήρως
στον Θεό και έμπλεο από τη Θεία Χάρη, μέσα από τις πτυχές του περιβάλλοντος
όπου έζησε, των χαρακτηριστικών της προσωπικότητάς του και των δράσεων τις
οποίες ανέλαβε. Ως εκ τούτου και εφόσον υπάρχει η θέληση, προσφέρεται η
δυνατότητα να εκτιμηθεί ο συγκεκριμένος τρόπος ζωής ουσιαστικά και εκ βαθέων‫﮲‬
γιατί ο άγιος ζώντας σύνολο το φάσμα της ζωής, ενσαρκώνει τη σύζευξη θεωρίας και
πράξης και γι’ αυτό αποτελεί την καλύτερη απόδειξη ότι ο Χριστιανισμός δεν είναι
μια ανεφάρμοστη θεωρία αλλά τρόπος ζωής που μπορεί να βιωθεί, όταν κάποιος το
επιλέξει και το αποφασίσει.1
Η αγία Φιλοθέη, κατά κόσμο Ρεβούλα (εκ του Ρεγούλα, Ρηγούλα, Ρηγίλλη ή και εκ
του Παρασκευούλα) Μπενιζέλου,2 ακριβώς αυτόν τον δρόμο επέλεξε να ακολουθήσει
και όχι γιατί δεν είχε άλλη επιλογή ή γιατί η πορεία αυτή θα ήταν ακύμαντη και
εύκολη αλλά ακριβώς το αντίθετο: όντας η μοναχοκόρη μιας πλούσιας αρχοντικής
οικογένειας των Αθηνών, είχε τη δυνατότητα να διάγει την άνετη ζωή που θα της
εξασφάλιζαν τα περιουσιακά της στοιχεία, ενώ από την άλλη μεριά η επιλογή της να
αφιερωθεί στον Θεό και να διακονήσει τον συνάνθρωπο, ως γυναίκα και δη κατά την
περίοδο της Τουρκοκρατίας, αποτελούσε αδιαμφισβήτητα μια απόφαση που θα την
ενέπλεκε σε πολλούς καθημερινούς κινδύνους.
Μέσα από την ανάπτυξη των βιογραφικών της στοιχείων θα αναδειχθεί η σταθερή
και αταλάντευτη αποφασιστικότητα της προσωπικότητάς της, η οποία, όπως άλλωστε
ισχύει για κάθε άνθρωπο, διαμορφώνεται τόσο από κληρονομικούς όσο και
περιβαλλοντικούς παράγοντες.
____________________________________________________________________
1. Στ. Φωτίου «Η έννοια της αγιότητας», στο Κ. Αγόρα, Στ. Γιαγκάζογλου, π. Ν. Λουδοβίκου, Στ.
Φωτίου, Πίστη και Βίωμα της Ορθοδοξίας, Τόμ. Α΄, Δόγμα, Πνευματικότητα και Ήθος της Ορθοδοξίας
(Πάτρα: Έκδοση Ελληνικού Ανοικτού Πανεπιστημίου, 2002), σσ. 228-231.
2. Νικολάου Β. Τωμαδάκη «Οι νεομάρτυρες του Βυζαντίου και η οσιομάρτυς Φιλοθέη Μπενιζέλου η
Αθηναία († 19 Φεβρουαρίου 1589)», Επιστημονική Επετηρίδα της Φιλοσοφικής Σχολής του
Πανεπιστημίου Αθηνών, Τόμος ΚΑ΄ (1970-1971), σ. 18.
6
Το στενό οικογενειακό περιβάλλον της Ρεβούλας Μπενιζέλου για το οποίο είναι
δυνατόν να εκφέρουμε άποψη ήταν οι ευσεβείς γονείς της, Άγγελος και Συρίγα. Η
ανατροφή που πρόσφεραν στη μοναχοκόρη τους διέπλασε τον χαρακτήρα της με έναν
τρόπο που σαφώς έθεσε τα θεμέλια για τις μετέπειτα αποφάσεις της. Ωστόσο,
οφείλουμε να λάβουμε υπόψη και το ευρύτερο κοινωνικό περιβάλλον στο οποίο
έζησε και τις ιστορικές και πολιτικές συνθήκες που επικρατούσαν στην Αθήνα κατά
τον 16ο αιώνα, ώστε να εκτιμήσουμε την εν γένει στάση της και το μέγεθος της
προσφοράς της, μέσα στο δεδομένο κοινωνικοπολιτικό πλαίσιο. Αυτός είναι και ο
λόγος που θα περιγράψουμε αυτές τις συνθήκες, πριν την ανάπτυξη των βιογραφικών
στοιχείων της αγίας.
Αναφορικά με τις πηγές της εποχής από τις οποίες αντλούμε τις πληροφορίες που
αναζητούμε ως προς το θέμα μας, χρειάζεται να επισημανθεί ότι αυτές είναι
περιορισμένες ως προς το είδος τους και το περιεχόμενό τους, γεγονός που δεν
παρέχει τη δυνατότητα για την αποτύπωση μιας πλήρους και περισσότερο
λεπτομερούς εικόνας του βίου και του κοινωνικού έργου της αγίας Φιλοθέης. Τα
εκατό χρόνια από το 1550 μέχρι το 1650 περίπου είναι μία περίοδος για την οποία
γνωρίζουμε ελάχιστα για τη ζωή των ανθρώπων από τους ίδιους τους Έλληνες και τα
μόνα στοιχεία για τη ζωή τους προέρχονται από δημοτικά τραγούδια και την
προφορική παράδοση, πηγές εξαιρετικά αναξιόπιστες.3
Στις πρωτογενείς πηγές για την ιστορία των Αθηναίων της εποχής περιλαμβάνονται
προικοσύμφωνα, έγγραφα από μονές, κοινοτικά, οικογενειακά, χρονογραφίες,
χρονικά, εντυπώσεις των περιηγητών, επιστολές, βιογραφίες, θρήνοι, περισωθέντα
οικοδομήματα (τάφοι, επιγραφές, σχεδιαγραφήματα, εικόνες, σημειώσεις χαρακτών). 4
Ταυτόχρονα, όμως, παρατηρείται έλλειψη βιβλιογραφικών πληροφοριών,
προηγούμενης συστηματικής εργασίας, δημοσίων αρχείων, πλήρους σειράς σχετικών
συγγραμμάτων ─ιδίως των λεγομένων φυλλαδίων─ καθώς και καταστροφή των
μνημείων.5 Ο Δημήτριος Καμπούρογλου γράφει χαρακτηριστικά ότι την περίοδο της
Επανάστασης του ’21 οι βιβλιοθήκες των μονών και της μητρόπολης μεταφέρθηκαν
στην Ακρόπολη, όπου κατά την πολιορκία της χρησίμευσαν για την κατασκευή
φυσιγγίων.6
3. David Brewer, Ελλάδα 1453-1821, Οι άγνωστοι αιώνες, εκδ. Πατάκη, Αθήνα 2018, σ. 149.
4. Δημητρίου Γρ. Καμπούρογλου, Ιστορία των Αθηναίων, Τουρκοκρατία, περίοδος πρώτη 1458-1687,
Τόμος πρώτος, εκδ. Αλέξανδρος Παπαγεωργίου, Εν Αθήναις 1889, σ. 24.
5. όπ. ανωτ. σ. 21.
6. όπ. ανωτ. σ. 23.
7
Αυτή η έλλειψη πηγών αντικατοπτρίζεται επίσης με ενάργεια στη φράση του ότι οι
ιστορίες για την τουρκοκρατούμενη Αθήνα γράφτηκαν στη βάση μόνο της
Συνοπτικής Καταστάσεως του Σουρμελή, δύο τριών περιηγητών, των επιστολών στην
Τουρκογραικία, της επιστολής της οσίας Φιλοθέης και κάποιων πτωχοπληροφοριών. 7
Οι αγιολογικές πηγές οι σχετικές με την οσία Φιλοθέη είναι πολύ λίγες και όχι πάντα
σαφείς.8 Οι κυριότερες είναι: α) η επιστολή Προς τον Ιέρακα, η οποία φέρει το όνομά
της χωρίς να έχει γραφτεί από την ίδια, β) η επιστολή προς τη Γερουσία των Βενετών
η οποία συντάχθηκε από την ίδια και φέρει την υπογραφή της και γ) Ο Βίος και η
Ακολουθία της οσιομάρτυρος Φιλοθέης που συνέγραψε μάλλον ο Μέγας Λογοθέτης
Ιέραξ αμέσως μετά τον θάνατό της.9
Τα αγιολογικά κείμενα αποτελούν αξιόλογη πηγή, παρουσιάζουν όμως πολλά
προβλήματα και μπορεί να είναι ιστορικά, δεν είναι όμως απαραίτητα ιστορικά. 10
Στόχος τους δεν είναι η ιστορική αλήθεια αλλά το να εξάρουν τα πρόσωπα τα οποία
παρουσιάζουν και γι’ αυτό οι πληροφορίες που παρέχουν δεν είναι πάντα ασφαλείς
και ο ερευνητής, για να οδηγηθεί σε ασφαλή συμπεράσματα, οφείλει να τις
διασταυρώνει μέσω άλλων αφηγηματικών και επίσημων πηγών. 11
Άλλες σημαντικές πηγές είναι το σύγγραμμα του Δημητρίου Καμπούρογλου
Μνημεία της Ιστορίας των Αθηναίων και η μονογραφία του Ιωάννη Γενναδίου Ο
οίκος των Μπενιζέλων και η οσία Φιλοθέη.
Αφού, λοιπόν, προβούμε στην περιγραφή του ιστορικού πλαισίου της εποχής της
οσίας, στη συνέχεια θα αναπτύξουμε τα βιογραφικά της στοιχεία και στα αμέσως
επόμενα κεφάλαια θα παραθέσουμε το σύνολο της προσφοράς της, προβαίνοντας σε
αποτίμηση του έργου της ως προς την επιρροή του στην κοινωνία της εποχής.
_______________________________________________________________________________________________________________________
7. όπ. ανωτ. σσ. 16-17.

8. Φώτιου Δημητρακόπουλου, Μαρίας Χρόνη «Πρωτόκλητος Ανδρέας και οσία Φιλοθέη»,
Επιστημονική Επετηρίδα της Φιλοσοφικής Σχολής του Πανεπιστημίου Αθηνών, Τόμος 42 (2010-2011),
σ. 11.
9. όπ. ανωτ. σσ. 11-12.
10. Καλλιόπης (Κέλλυ) Μπουρδάρα «“Διά τήν ἐλευθερίαν τῶν αἰχμαλῶτων χριστιανῶν, διά ταῖς
παρθέναις μοναχαῖς”. Ἔκκλησις Φιλοθέης μοναχῆς πρός τήν Γερουσίαν τῶν Ἑνετῶν», στο Ἡ Κυρά
τῶν Ἀθηνῶν, Βιβλιοθήκη Ιεράς Αρχιεπισκοπής Αθηνών, Αθήνα 2019, σ. 24.
11. όπ. ανωτ. σ. 24.
8
Στο σημείο αυτό πρέπει να επισημανθεί ότι σύμφωνα με τον Νικόλαο Β. Τωμαδάκη,
η οσία Φιλοθέη κατατάσσεται στους Νεομάρτυρες, κατηγορία όπου ανήκουν όσοι
κατά τη βυζαντινή εποχή και μέχρι σήμερα, αν και υφιστάμενοι κάθε είδους πίεση να
γίνουν εξωμότες, προτίμησαν να μαρτυρήσουν στο όνομα της πίστης τους. 12 Υπό
αυτή την οπτική δικαίως ο Αρχιεπίσκοπος Αθηνών, Χρυσόστομος Παπαδόπουλος, τη
συμπεριλαμβάνει στο βιβλίο του Οι Νεομάρτυρες.13
Ωστόσο, ενώ η ορθή απόφαση (σύμφωνα πάντα με τον Νικ. Τωμαδάκη) θα ήταν να
καταταγεί μεταξύ των μαρτύρων, αποφασίσθηκε η αγιοποίησή της, εξαιτίας του
φόβου των Τούρκων τους οποίους η Ιερά Σύνοδος δεν μπορούσε να προκαλέσει με
την ανάγνωση στην Αθήνα, στα τέλη του 16ου αιώνα, ενός εγγράφου που θα
αποκάλυπτε επίσημα την αντίσταση της Φιλοθέης στα χτυπήματα, στις ύβρεις και τις
κακώσεις κάποιων Οθωμανών, όταν της επιτέθηκαν στον ναΐσκο του μετοχίου της
στα Πατήσια.14
Φυσικά, η μοναχή και μετέπειτα αγία Φιλοθέη, όπως και κάθε άνθρωπος ταγμένος
καθ’ ολοκληρία στο ορθόδοξο χριστιανικό ήθος, το ενδιαφέρον το οποίο είχε ήταν να
προσφέρεται στους συνανθρώπους της επιδιώκοντας να βοηθάει έμπρακτα όσο το
δυνατόν περισσότερους από αυτούς και σαφώς είτε ως αγία είτε ως νεομάρτυρας το
έργο της παραμένει ούτως ή άλλως ανεκτίμητο, όπως θα δούμε.
Στο ερώτημα που θα μπορούσε να θέσει ένας σύγχρονος αναγνώστης πώς είναι
δυνατόν ο βίος μιας γυναίκας που έζησε πριν από περίπου πέντε αιώνες να «μιλήσει»
σε έναν άνθρωπο του σήμερα, θέλουμε να τονίσουμε ότι στόχος μας είναι
─παρουσιάζοντας τα δεδομένα τα οποία διαθέτουμε─ να αναδείξουμε την περίπτωση
της αγίας Φιλοθέης όχι ως μιας γυναίκας της εποχής της αλλά ως ενός φωτεινού
διαχρονικού παραδείγματος που δεν εγκλωβίζεται σε χωρικούς και χρονικούς
περιορισμούς. Εξάλλου, δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι ο πιστός βρίσκεται σε καθολική
και αδιάστατη ενότητα με όλους τους ανθρώπους που υπάρχουν και έχουν υπάρξει
μέχρι τώρα.15
_____________________________________________________________________
Αθηναία († 19 Φεβρουαρίου 1589)», σσ. 14-15, 17.
13. Αρχ. Χρυσοστόμου Παπαδόπουλου, Οι Νεομάρτυρες, Αθήναι 1922, σ. 22.
Αθηναία († 19 Φεβρουαρίου 1589)», σσ. 10, 13.
Φωτίου, Πίστη και Βίωμα της Ορθοδοξίας, Τόμ. Α΄, σ. 234.
9
Ανεξάρτητα όμως από την αποτίμηση του έργου της αγίας, γεγονός παραμένει ότι
αποτελεί για διάφορους λόγους σημαντικό τμήμα της ιστορίας της πόλης των
Αθηνών. Επίσης, κανείς δεν θα μπορούσε να αρνηθεί ότι η γνώση του παρελθόντος
μας συμπλέκεται εν μέρει με την αυτογνωσία μας. Ο αναγνώστης καλείται να
διαπιστώσει ο ίδιος τι έχει να του πει η ιστορία της αγίας Φιλοθέης, μέσα από την εν
λόγω προσέγγιση του θέματος, είτε συμπληρώνοντας τις ήδη υπάρχουσες γνώσεις
του είτε πληροφορούμενος εξαρχής για το θέμα μας.
10
ΚΕΦΑΛΑΙΟ Α'
Ο βίος της αγίας Φιλοθέης
Όπως προαναφέρθηκε εισαγωγικά, θα παρουσιάσουμε τα βιογραφικά στοιχεία της

αγίας, αφού πρώτα προηγηθεί μια αδρομερής περιγραφή του κοινωνικού της
περιβάλλοντος το οποίο εντοπίζεται στην Αθήνα του 16 ου αιώνα, λαμβάνοντας
παράλληλα υπόψη το γεγονός ότι τα ιστορικά στοιχεία για την εν λόγω περίοδο είναι
ολιγάριθμα και συλλέγονται κυρίως από μαρτυρίες των περιηγητών, από την
αλληλογραφία λογίων και επιγραφές.
Η Αθήνα τίθεται υπό οθωμανικό έλεγχο το 1456 και τους δύο πρώτους αιώνες της
οθωμανικής κατοχής, πόλη και άμυνα ανακάμπτουν: ο πληθυσμός αυξάνεται στους
17.000 κατοίκους και η πόλη επεκτείνεται πέραν του Υστερορωμαϊκού τείχους. 16
Διοικητικά εντάσσεται στο σαντζάκι του Ευρίπου με έδρα τη Χαλκίδα (Νεγρεπόντε)
και απολαμβάνει ειδικά προνόμια στη φορολογία και τη διοίκηση, τα οποία της είχε
παραχωρήσει ο σουλτάνος Μωάμεθ Β΄ ο Πορθητής ―καθεστώς το οποίο
διατηρήθηκε ως επί το πλείστον στο μέλλον από τους περισσότερους σουλτάνους, 17
καθ’ όλη σχεδόν τη διάρκεια της Τουρκοκρατίας. Στα εν λόγω προνόμια
περιλαμβάνεται η ενίσχυση και αναβάθμιση της θέσης του μητροπολίτη, γύρω από
τον οποίο δημιουργούνται οι πρώτοι πυρήνες για την κοινοτική οργάνωση και εθνική
ζωή της Αθήνας.18
Εκτός από την Ακρόπολη, η Αθήνα δεν είχε κάτι αξιόλογο να επιδείξει ─οι δρόμοι
ήταν χωμάτινοι και στενοί, τα σπίτια χτισμένα από πέτρα, πρόχειρα. 19 Οι τουρκικές
Αρχές στην πόλη εκπροσωπούνταν από τον βοεβόδα, δηλαδή τον κυβερνήτη, από τον
καδή (δικαστή) και τον αρχηγό της φρουράς στην Ακρόπολη.20
Ο ορθόδοξος αθηναϊκός λαός διακρίνεται σε τέσσερις κοινωνικές τάξεις: τους
άρχοντες, τους νοικοκυραίους, τους εμπόρους (παζαρίτες) και τους πτωχούς
(ξωτάρηδες).21 Ο ρόλος των αρχόντων είναι ιδιαίτερα σημαντικός, διότι από την τάξη
τους γίνεται η επιλογή των δημογερόντων, οι οποίοι εκλέγονται κάθε χρόνο από τους
_____________________________________________________________________
16. Αρτέμιδος Σκουμπουρδή, Μοναστηράκι-Πλάκα, Οι γειτονιές των θεών, εκδ. Πατάκη, Αθήνα 2016,
σσ. 57, 59-60.
17. όπ. ανωτ. σσ. 57-58, 60.
18. όπ. ανωτ. σ. 61.
19. David Brewer, Ελλάδα 1453-1821, Οι άγνωστοι αιώνες, σ. 161.
20. όπ. ανωτ. σ. 162.
21. όπ. ανωτ. σ. 61.
11
φορολογούμενους ορθόδοξους Αθηναίους, προκειμένου να αναλάβουν τον ρόλο του
μεσάζοντα μεταξύ της τουρκικής διοίκησης και του αθηναϊκού λαού, 22
επιφορτιζόμενοι γι’ αυτόν τον λόγο τόσο με ευθύνες όσο και συχνούς κινδύνους. 23 Η
σχέση των αρχόντων με τον λαό διακρίνεται ως επί το πλείστον από αμοιβαίο
σεβασμό, καθώς ο μεν λαός τιμούσε τους πρώτους, οι δε άρχοντες κατά κανόνα
προσέτρεχαν στα προβλήματα του λαού, υποστήριζαν το κοινό συμφέρον και δεν
ενεργούσαν για ίδιο όφελος.24 Για παράδειγμα, η αρχοντική οικογένεια των
Μπενιζέλων (όπου ανήκε και η αγία Φιλοθέη) αναφέρεται ως κτήτορας της Μονής
της Παναγίας του Αγγέλου, στη γειτονιά του Ροδακιού.25
Οι εντυπώσεις των ξένων περιηγητών για τους Αθηναίους ήταν πολυποίκιλες: από
τη βραδύτητα και αδιαφορία του πνεύματος, την άγνοια και την κακή τους τύχη έως
την έμφυτή τους φινέτσα και ευστροφία. 26 Παράλληλα, εντυπωσιάζουν κάποιους από
αυτούς με την καλή τους φυσική κατάσταση και τη μακροζωία τους, κυρίως λόγω του
ζωογόνου κλίματος της πόλης.27 Αυτό όμως δεν σήμαινε ότι οι κάτοικοι είχαν
απαλλαγεί από συμφορές που σχετίζονταν με επιδημίες πανώλης, χολέρας και
ευλογιάς.28 Σε χρονικό που δημοσιεύθηκε από τον Σπ. Λάμπρου μνημονεύονται επτά
«θανατικά» (λοιμοί), τα οποία χαρακτηρίζονται με διάφορα ονόματα και
χρονολογούνται από το 1480 έως το 1554.29
Πέρα όμως από τα «θανατικά», πραγματική μάστιγα της εποχής αποτελεί η
πειρατεία, όπου δεν επιδίδονταν μόνο μουσουλμάνοι αλλά και χριστιανοί, με τους
τελευταίους να γίνονται ακόμη πιο απάνθρωποι, σύμφωνα με αναφορά ξένου
περιηγητή. 30
____________________________________________________________________
22. όπ. ανωτ. σ. 61.
23. π. Γ. Μεταλληνού «Τουρκοκρατία-Το “Γένος των Ορθοδόξων” στην Οθωμανική Αυτοκρατορία»,
στο Μ. Μπέγζου, Στ. Πορτελάνου, Αλ. Καριώτογλου, Γ. Μεταλληνού Η Ορθοδοξία ως Κληρονομιά,
Τόμ. Β΄, Η Ορθόδοξη Εκκλησία σε Ανατολή και Δύση (Πάτρα: Έκδοση Ελληνικού Ανοικτού
Πανεπιστημίου, 2001), σ. 192.
σ. 29.
25. Αρτέμιδος Σκουμπουρδή, Μοναστηράκι-Πλάκα, Οι γειτονιές των θεών, σ. 329.
28. όπ. ανωτ. σ. 63.
σσ. 141-142.
12
Εκτός των λοιμών και των πειρατικών επιδρομών, ο χριστιανικός πληθυσμός της
Αθήνας είχε να αντιμετωπίσει και το παιδομάζωμα, μια από τις τραγικότερες μορφές
εξισλαμισμού που προκαλούσε οικογενειακές τραγωδίες και συντελούσε στη
μακροχρόνια αιμορραγία του ελληνισμού, τους αιώνες που διήρκεσε. 31 Στο ίδιο
χρονικό που προαναφέρθηκε, καταγράφονται ημερομηνίες και χρονολογίες και
ονόματα των οικογενειών από τις οποίες αφαιρέθηκαν με τη βία τα παιδιά τους.32
Εν μέσω αυτών των σοβαρών αντιξοοτήτων που κατά καιρούς έπλητταν την υπό
οθωμανική κατοχή Αθήνα, ο εκκλησιαστικός χώρος υπήρξε εκείνος ο οποίος ενίσχυε
τον ψυχισμό και ενδυνάμωνε το φρόνημα του Γένους, εξασφαλίζοντας τη συνέχεια
της ζωής του, την αντιμετώπιση της δουλείας και την άμβλυνση των αρνητικών
συναισθημάτων που αυτή προκαλούσε.33 Στην ενορία διασώζεται το ελληνορθόδοξο
ήθος, τα βασικά εκκλησιαστικά μυστήρια ήταν γεγονότα με ενοποιητικό ρόλο, η
εκκλησιαστική τέχνη και μουσική επίσης ενίσχυαν τη λαϊκή ενότητα και τα
μοναστήρια προσέφεραν ανυπολόγιστη κοινωνική βοήθεια, ως κέντρα παιδείας και
παρηγοριάς για τους ραγιάδες (μη μουσουλμάνους υπηκόους του σουλτάνου). 34
Καθώς όμως η χώρα έπασχε από χρόνια έλλειψη χρημάτων για την παιδεία,
στερούνταν εκπαίδευσης, βασικής προϋπόθεσης για την ανάπτυξη σε οποιονδήποτε
τομέα.35 Στόχος της ελληνικής εκπαίδευσης κατά τον Μεσαίωνα δεν ήταν η
επαγγελματική κατάρτιση ή η απόκτηση ευρύτερων γνώσεων αλλά το να
προετοιμάσει κάποιους από τους μαθητές για κληρικούς και τους περισσότερους να
τους καταστήσει ικανούς να παρακολουθούν τις θρησκευτικές λειτουργίες. 36 Ως εκ
τούτου, μπορεί η εκπαίδευση να μην δεχόταν τις παρεμβάσεις των οθωμανικών
αρχών, (είναι μύθος ότι τα σχολεία έπρεπε να είναι κρυφά), όμως παράλληλα
περιοριζόταν εξ αντικειμένου από τον μονόπλευρο προσανατολισμό της, όπως αυτός
καθοριζόταν από τα όρια τα οποία έθετε η ίδια η Εκκλησία. 37
_____________________________________________________________________
31. όπ. ανωτ. σσ. 65-66.
σσ. 142-143.
Τόμ. Β΄, σσ. 186-187.
34. όπ. ανωτ. σσ. 164, 186-189.
35. David Brewer, Ελλάδα 1453-1821, Οι άγνωστοι αιώνες, σσ. 153, 171.
36. όπ. ανωτ. σ. 168.
37. όπ. ανωτ. σ. 168.
13
Τόσο από τους Έλληνες όσο και από τους ξένους οι αναφορές για την εκπαίδευση
στην Ελλάδα περιγράφουν την κατάσταση με μελανά χρώματα και τα πράγματα για
το μορφωτικό επίπεδο των κατοίκων είναι απογοητευτικά. 38 Ο Θεοδόσιος Ζυγομαλάς
(1544-1607), άρχων πρωτονοτάριος του Πατριαρχείου, απευθυνόμενος στον
καθηγητή της Τυβίγγης, Μαρτίνο Κρούσιο (1526-1607), διατυπώνει επικριτικές
παρατηρήσεις σχετικά με τη γλώσσα που μιλιέται στην Αθήνα χαρακτηρίζοντάς την
ως την «πλέον βάρβαρη», ενώ και ο Συμεών Καβάσιλας, σε ερώτημα του Κρουσίου
το 1577 για τις ελληνικές διαλέκτους, απαντά ότι η χείριστη όλων είναι εκείνη των
Αθηναίων.39 Ο δε Μαρτίνος Κρούσιος σχετικά με το θέμα της εκπαίδευσης στην
Ελλάδα είχε γράψει ότι δεν υπήρχαν δημόσιες ακαδημίες ή καθηγητές, εκτός από τα
σχολεία όπου διδάσκονταν το Ωρολόγιον, η Οκτάηχος και το Ψαλτήριον (λειτουργικά
βιβλία) και ότι ανάμεσα στους ιερείς και τους μοναχούς αυτοί που πραγματικά
καταλάβαιναν αυτά τα βιβλία ήταν ελάχιστοι.40
Η οικονομία της πόλης των Αθηνών ήταν κατά την περίοδο που μας ενδιαφέρει
γενικά ανθηρή, κυρίως λόγω των συνθηκών ειρήνης που επικρατούσαν. 41 Η
οικονομική ανάπτυξη βασιζόταν στις αγροτικές καλλιέργειες σταφυλιών και ελιών
και στην παραγωγή σιταριού, ενώ επίσης παράγονταν μέλι, κερί και υπήρχε και
αλιεία.42 Το εμπόριο διεξαγόταν από τους Έλληνες άρχοντες και η βιοτεχνική
παραγωγή περιλάμβανε ελαιοτριβεία, σαπωνοποιεία, βαφεία, βυρσοδεψεία,
σιδηρουργεία, εργαστήρια αγγειοπλαστικής και βιοτεχνίες επεξεργασίας λιναριού,
ενώ οι βιοτέχνες ήταν οργανωμένοι σε ρουφέτια ή εσνάφια.43
Μέσα σ’ αυτό το περιβάλλον, λοιπόν, με αυτά τα συγκεκριμένα χαρακτηριστικά και
κατά βάση ανελεύθερο, όπου οι υπόδουλοι αντιμετώπιζαν πολλές απαγορεύσεις και
υποχρεώσεις, γεννιέται το 1522 η Ρεβούλα, κόρη του άρχοντα Άγγελου Μπενιζέλου
και της Συρίγας, γένος από Παλαιολόγους του Μοριά.44
____________________________________________________________________
38. όπ. ανωτ. σ. 169.
39. Ζωῆς Γκενάκου «Ἀγία Φιλοθέη Μπενιζέλου. Ἡ προσφορά στή γυναίκα», στο Ἡ Κυρά τῶν
Ἀθηνῶν, σ. 62.
41. Νικολάου Νικολούδη, «Η άγνωστη Αθήνα, 1456-1686», διάλεξη της 09.02.2011 (Ανακτήθηκε
25.07.2020 από το https://www.academia.edu/11144574/%CE%97_%CE%AC%CE%B3%CE%BD
%CF%89%CF%83%CF%84%CE%B7_%CE%91%CE%B8%CE%AE%CE%BD%CE%B1_1456-
1686).
42. όπ. ανωτ.
43. όπ. ανωτ.
44. Δημήτρη Φερούση «Ἡ μαΐστρα τῆς Ἀθήνας», Σύναξη, τεύχος 16, 1985, σ. 7.
14
Η Αθήνα, μια πόλη όπου ως γνωστόν αναπτύχθηκαν και μεγαλούργησαν σπουδαίες
προσωπικότητες, είναι για μια ακόμη φορά η γενέτειρα μιας μοναδικής γυναίκας που
αποτελεί σύμβολο και σημείο αναφοράς της. Ο σημερινός κάτοικός της ή επισκέπτης
έχει το προνόμιο να μπορεί να μεταβεί στο αρχοντικό των Μπενιζέλων, το οποίο
πιθανότατα ανεγέρθηκε από τον Άγγελο Μπενιζέλο και τη Συρίγα Παλαιολόγου και
όπου είναι λογικοφανές να γεννήθηκε και να γαλουχήθηκε η κόρη τους, μετέπειτα
επονομαζόμενη Κυρά των Αθηνών,45 γνωρίζοντας έτσι εκ του σύνεγγυς ένα
σημαντικό κομμάτι της ιστορίας της, (όπως είναι για κάθε άνθρωπο), την
πατρογονική της οικία.
Το αρχοντικό, το οποίο βρίσκεται στον αριθμό 96 της οδού Αδριανού, 46
αποκαταστάθηκε ύστερα από εκτεταμένες εργασίες υπό την επίβλεψη επιστημονικής
ομάδας ειδημόνων και εγκαινιάσθηκε στις 19 Φεβρουαρίου 2017. 47 Πρόκειται για το
παλαιότερο δείγμα αστικής αρχιτεκτονικής των οθωμανικών χρόνων, ένα μοναδικό
μνημείο για την παλαιότητα και την ομορφιά του, με διώροφη διάταξη, εντυπωσιακή
πρόσοψη με τόξα, ευρύχωρο, ευάερο και ευήλιο λιακωτό και ανακαινισμένους
οντάδες με τζάκια.48
Σύμφωνα με τον Βίο και Πολιτεία της οσίας, η μητέρα της Συρίγα, προικισμένη με
πλούτη, αρετές και ευσέβεια, αν και στείρα κατάφερε να φέρει στον κόσμο την κόρη
της, αφού είχε προσφύγει στη μεσιτεία της Θεοτόκου, εκλιπαρώντας την να την
απαλλάξει από τη στειρότητα.49 Η πληροφορία αυτή δεν συναντάται σε κάποια άλλη
πηγή (αφηγηματική ή επίσημη) και κατά συνέπεια δεν μπορεί να επιβεβαιωθεί, όπως
απαιτείται να γίνει, καθώς πρόκειται για πληροφορία που προέρχεται από αγιολογική
πηγή, σύμφωνα και με τα όσα έχουμε ήδη παραθέσει σχετικά στην εισαγωγή.
Τόσο η οικογένεια των Μπενιζέλων (από τη μεριά του πατέρα της) όσο και των
Παλαιολόγων (από την πλευρά της μητέρας της) αποτελούσαν δύο εκ των συνολικά
δώδεκα αρχοντικών οικογενειών της πόλης, οι οποίες απολάμβαναν πολιτική και
____________________________________________________________________
46. όπ. ανωτ. σ. 380.
47. Ἀρχιμ. Συμεών Βολιώτη «Χαιρετισμός του Πρωτοσύγκελλου της Ιεράς Αρχιεπισκοπής Αθηνών»
στο Ἡ Κυρά τῶν Ἀθηνῶν, σ. 16.
48. Αρτέμιδος Σκουμπουρδή, Μοναστηράκι-Πλάκα, Οι γειτονιές των θεών, σσ. 380-382.
49. Ακολουθία και Βίος της Οσίας και Θεοφόρου Μητρός Ημών Φιλοθέης της εξ Αθηνών, ψαλλομένη τη
19 Φεβρουαρίου, εκδοθείσα υπό του ιερέως Γεωργίου Α. Βουτέρη, Εν Αθήναις, 1923, σσ. 22-23.
15
πνευματική εξουσία καθώς και οικονομική ευμάρεια.50
Επίσης, όπως έχει προαναφερθεί, από τα μέλη τους εκλέγονταν οι δημογέροντες (ή
προεστώτες), υπεύθυνοι για την τάξη και την ομαλή λειτουργία της κοινωνίας και οι
οποίοι παρεμβάλλονταν ανάμεσα στον λαό και στις τουρκικές Αρχές. Στην
οικογένεια των Μπενιζέλων, εκτός από αυτούς που ασχολούνταν με τα κοινά,
υπήρχαν και άνθρωποι του πνεύματος ―καλλιτέχνες, διδάσκαλοι, κτήτορες
βιβλιοθηκών.51
Η Ρεβούλα, λοιπόν, γεννιέται μεν στην τουρκοκρατούμενη Αθήνα (με ό,τι αυτό
συνεπάγεται για μια γυναίκα της εποχής της), ωστόσο η εξέχουσα οικογένειά της της
προσφέρει ένα σπάνιο οικονομικό και πνευματικό υπόβαθρο το οποίο και θα
αξιοποιήσει στο μέλλον, προς όφελος των συνανθρώπων της. Δεν διαθέτουμε
επιμέρους πληροφορίες για τους γονείς της και την παιδική της ηλικία, πλην του
γεγονότος ότι φαίνεται πως ο πατέρας της φρόντισε να τη στείλει σε δάσκαλο για να
μάθει γράμματα, πράγμα πολύ σπάνιο για κορίτσι στην εποχή της, όπου ο κανόνας
ήταν ότι τα κορίτσια δεν μάθαιναν ούτε καν τα στοιχειώδη γράμματα.52
Παρότι δεν υπάρχουν στοιχεία για την εκπαίδευση των κοριτσιών την εποχή εκείνη,
μπορούμε βάσιμα να συμπεράνουμε ότι είχε τύχει ξεχωριστής μόρφωσης, 53 κυρίως αν
λάβουμε υπόψη μας την επιστολή-έκκληση που συνέταξε προς τη Γερουσία των
Ενετών (στην οποία θα αναφερθούμε παρακάτω). Επιπλέον, σε κώδικα του Μ.
Σπηλαίου είχε διασωθεί ένα ποίημά της, εγκώμιο προς τη Θεοτόκο, το οποίο
ενδεχομένως ήταν προϊόν γλωσσικής άσκησης, όπως συνηθιζόταν κατά την
Τουρκοκρατία.54
Πρώτο σημαντικό σταθμό στην εφηβική της ηλικία αποτελεί η συναίνεσή της στις
παραινέσεις των γονιών της να παντρευτεί.
______________________________________________________________________________________________________________________
τῶν Ἀθηνῶν, σ. 31.
51. όπ. ανωτ. σ. 32.
53. Γιούλης Ευαγγέλου «Οσία Φιλοθέη, Μια ευγενής Αθηναία-μια παράτολμη μοναχή», Ινστιτούτο
Ιστορικών Ερευνών, ΕΙΕ, Αθήνα 2016, σ. 19.
16
Όπως γράφει το συναξάρι της «ἀκουσίως συνεζεύχθη νομίμῳ ἀνδρί» ο οποίος «τήν
ἒθλιβε καθημερινῶς μέ διαφόρους κακώσεις και τιμωρίας». 55 Η Ρεβούλα υπέμενε για
ένα διάστημα τριών ετών την κακομεταχείριση από τον σύζυγό της, μέχρι που
εκείνος πέθανε ξαφνικά.56
Αντιλαμβανόμαστε πόσο δύσκολο θα ήταν για τη μοναδική και τόσο νεαρή γόνο της
οικογένειας να μην υποκύψει στις πιέσεις των γονιών της να ξαναπαντρευτεί.
Ωστόσο, όταν επέστρεψε στο πατρικό της μετά τον θάνατο του συζύγου της σε ηλικία
μόλις δεκαεπτά ετών, παρ’ όλες τις εκ νέου πιέσεις των γονιών της για έναν δεύτερο
γάμο, αφού ήταν κιόλας περιζήτητη νύφη, αυτή τη φορά δεν ενέδωσε. 57
Προφανώς, η εμπειρία ενός γάμου που την έκανε να νιώθει καταπιεσμένη και
δυστυχισμένη θα συνέβαλε αποτρεπτικά από το να επαναλάβει αυτή τη δέσμευση,
από την άλλη πλευρά όμως ήταν πολύ νέα και σαφώς θα μπορούσε να αλλάξει
γνώμη, αν πραγματικά την ενδιέφερε κάτι τέτοιο. Το γεγονός ότι μετά τον θάνατο του
συζύγου της, έμεινε στο πατρικό της για μία δεκαετία και μόλις οι γονείς της
απεβίωσαν αποφάσισε —συναισθανόμενη και την επιταγή ενός οράματος που είχε με
τον άγιο Ανδρέα— να αφιερώσει τη ζωή της και την περιουσία της για να
ανακουφίσει όσους βρίσκονταν σε ένδεια και ανάγκη, 58 καταδεικνύει την
αποφασιστικότητά της και την ισχύ της θέλησής της να υλοποιήσει έναν στόχο από
τον οποίο δεν θα παρέκκλινε, όποιες κι αν ήταν οι δυσκολίες και τα εμπόδια.
Η επιθυμία της αυτή πήγαζε και εδραζόταν στην πίστη της στον Θεό και γι’ αυτό
ίδρυσε γύρω στο 1571 μοναστήρι αφιερωμένο στον Άγιο Ανδρέα, με αρκετά κελιά,
με μετόχια (κτήματα) και υποστατικά απαραίτητα για τη διαβίωση των μοναχών, 59
στο σημείο όπου το 1893 ανεγέρθηκαν το σημερινό Μητροπολιτικό Μέγαρο και τα
γραφεία της Ιεράς Συνόδου.60
____________________________________________________________________
19 Φεβρουαρίου, σ. 23.
56. όπ. ανωτ. σ. 23.
57. όπ. ανωτ. σ. 23.
58. όπ. ανωτ. σ. 24.
Ιστορικών Ερευνών, ΕΙΕ, σ. 3.
Επιστημονική Επετηρίδα της Φιλοσοφικής Σχολής του Πανεπιστημίου Αθηνών, Τόμος 42, σ. 19.
17
Μετά την ίδρυση της Μονής του Αγίου Ανδρέα, εκάρη μοναχή και πήρε το όνομα
Φιλοθέη.61 Στον μοναχικό βίο την ακολούθησαν θεραπαινίδες που είχε στο πατρικό
της αλλά και πολλές άλλες κόρες από την Αθήνα.62 Η οικονομική της άνεση της
παρείχε τη δυνατότητα να οικοδομήσει σε μικρή απόσταση από το μοναστήρι και
νοσοκομεία και ξενοδοχεία, τα οποία επισκεπτόταν η ίδια, προσφέροντας όχι μόνο τα
απαραίτητα προς το ζην αλλά και παραμυθία βασισμένη στα λόγια του Ευαγγελίου. 63
Το φιλανθρωπικό έργο της Φιλοθέης δεν περιορίστηκε στη φιλοξενία και περίθαλψη
των κατατρεγμένων συμπολιτών της. Αναφέρεται ότι πρόσφερε καταφύγιο σε
αιχμαλώτους χριστιανούς που δραπέτευαν από τους κυρίους τους αλλά και σε
μουσουλμάνες που μεταστράφηκαν στον Χριστιανισμό και οι οποίες ενδύθηκαν στη
συνέχεια το μοναχικό σχήμα.64
Η εν λόγω αναφορά επιβεβαιώνεται επιπλέον από σουλτανικό έγγραφο του 1582,
όπου γίνεται μνεία για τη μοναχή Rusula η οποία έκρυβε δραπέτες σκλάβους,
μετέστρεφε μουσουλμάνους στον Χριστιανισμό και όταν παρουσιαζόταν ευκαιρία,
τους φυγάδευε.65 Οι καταγεγραμμένες πληροφορίες στο συγκεκριμένο έγγραφο είναι
επαρκείς για την ταύτιση της μοναχής Rusula με την αγία Φιλοθέη.66
Οι συγκεκριμένες δράσεις της Φιλοθέης δεν έμειναν κρυφές ―αντίθετα, όπως η ίδια
αποκαλύπτει στην επιστολή της (Ἔκκλησις) προς τη Γερουσία των Ενετών, η οποία
φέρει χρονολογία 22 Φεβρουαρίου 1583 «ἒγνωσαν πάντα ταῦτα οἱ ἀγαρινοί καί
ἐβούλοντο ἀπολέσαι τό μοναστήριον καί τάς παρθένας λαβεῖν εἰς τήν ἐξουσίαν τούς».
Εκείνη για να κατευνάσει την οργή τους, λέει ότι δανείστηκε εξήντα χιλιάδες άσπρα 67
(βασικό οθωμανικό νόμισμα κατασκευασμένο από κράμα αργύρου και βασικών
μετάλλων, το άκτσε, που σημαίνει «άσπρο», όπως το έλεγαν στην Ευρώπη 68).
____________________________________________________________________
62. όπ. ανωτ. σ. 24.
63. όπ. ανωτ. σσ. 24-25.
64. Κ. Δ. Μέρτζιου «Η οσία Φιλοθέη. Ανέκδοτα Έγγραφα», Ελληνικά-φιλολογικό, ιστορικό και
λαογραφικό περιοδικό σύγγραμμα, Vol. 13, Νο 1, 1954, σ. 123.
66. όπ. ανωτ. σ. 6.
λαογραφικό περιοδικό σύγγραμμα, Vol. 13, Νο 1, σ. 123.
18
Στον Βίο της παρατίθεται πιο αναλυτικά ότι όταν μαθεύτηκε ότι φιλοξενούσε υπό
την προστασία της τέσσερις γυναίκες αιχμάλωτες που είχαν δραπετεύσει, «οἱ κύριοι
τῶν φυγάδων […] ὣρμησαν ὡς ἂγριοι θῆρες εἰς τήν κέλλαν τῆς Ἀγίας καί
ἁρπάσαντες αυτήν […] τήν ἒβαλαν εἰς σκοτεινήν φυλακήν». 69 Οι δεσμώτες της της
πρότειναν να επιλέξει ανάμεσα στον θάνατο με ξίφος και στο να απαρνηθεί την πίστη
της και καθώς η ίδια απάντησε ότι θα της έκαναν χάρη εάν την έστελναν στον Κύριο
μια ώρα νωρίτερα με έναν μαρτυρικό θάνατο, αυτό το οποίο την έσωσε ήταν κάποιοι
χριστιανοί που προσέφυγαν στον διώκτη της και τον μετέπεισαν, ώστε να την
απελευθερώσει.70
Το γεγονός αυτό, το οποίο πιθανόν εύλογα θα μας προκαλούσε την απορία με ποιον
τρόπο κατάφεραν οι συμπολίτες της να τη σώσουν, αποδεικνύεται ότι στην
πραγματικότητα δεν ευσταθεί, διότι έρχεται σε αντίθεση μ’ αυτό που κατέγραψε η
ίδια η Φιλοθέη στην έκκλησή της, όπως μόλις προαναφέραμε, ότι δηλαδή δανείστηκε
για τον σκοπό αυτό εξήντα χιλιάδες άσπρα.
Σε άλλη περίπτωση, τον Αύγουστο του 1582, έγινε έφοδος από τους Αγαρηνούς στο
μοναστήρι, όπου βρέθηκε ο σκλάβος του «φλαμπουριάρη» (διοικητή του
σαντζακίου), με αποτέλεσμα τη φυλάκιση πάλι της Φιλοθέης και μερικών άλλων
μοναχών που παραμείνανε στο πλευρό της (ενώ άλλες διέφυγαν) καθώς και τη
λεηλασία της μονής.71 Προκειμένου να απελευθερωθούν η ίδια και οι υπόλοιπες
μοναχές, η Φιλοθέη κατέφυγε στην εξαγορά της ελευθερίας τους, βάζοντας ενέχυρο
τα σκεύη της εκκλησίας και όλα τα υπάρχοντα του μοναστηριού και καταθέτοντας το
χρηματικό ποσό των ογδόντα χιλιάδων άσπρων το οποίο μ’ αυτόν τον τρόπο
κατάφερε να συγκεντρώσει.72
Ενώ, λοιπόν, η Φιλοθέη γλίτωσε δύο φορές από πολύ σοβαρή απειλή που έθεσε σε
άμεσο κίνδυνο την ίδια της τη ζωή και κατ’ επέκταση την επιβίωση της μονής της και
των μοναχών, πληρώνοντας μεγάλα χρηματικά ποσά τα οποία δανείστηκε
(εφαρμόζοντας μια συνήθη αποτελεσματική για τους Τούρκους μέθοδο), ταυτόχρονα
επιβαρύνθηκε με ένα σημαντικό χρέος, συνολικά 140.000 άσπρων, το οποίο δεν ήταν
δυνατόν να αποπληρώσει μόνη της. Αυτός είναι ο λόγος για τον οποίο αποτείνεται
__________________________________________________________________________________
70. όπ. ανωτ. σ. 26.
72. όπ. ανωτ. σ. 124.
19
στη Γερουσία της Βενετίας και ζητάει να τη βοηθήσουν να εξοφλήσει το χρέος της
––αφού εξηγήσει πώς αυτό δημιουργήθηκε περιγράφοντας τη δράση της—
επικαλούμενη σε πρώτο επίπεδο το θρησκευτικό τους συναίσθημα: ως ευσεβείς
χριστιανοί θα ανταμειφθούν από τον Θεό, όπως λέει ο Δαβίδ οι δίκαιοι θα
κληρονομήσουν τη γη και όπως ο ίδιος ο Χριστός λέει στους Μακαρισμούς, μακάριοι
οι ελεήμονες, γιατί θα ελεηθούν. 73 Εκτός όμως από τις διατυπώσεις της για
πνευματικές αμοιβές, η Φιλοθέη υπογραμμίζει στο τέλος της έκκλησής της (ως
επιπλέον κίνητρο για την ανταπόκριση στο αίτημά της) τα πολιτικά οφέλη των
Βενετών που θα προκύπτανε, εφόσον της πρόσφεραν τη βοήθειά τους, και τα οποία
συνίσταντο στο ότι όσο θα υπήρχε η μονή, θα μνημονευόταν στο «διηνεκές» η
προσφορά τους και στο ότι θα αναγνωρίζονταν επιπλέον ως νέοι κύριοι της μονής.74
Για τον σκοπό της υλοποίησης του αιτήματος, η Φιλοθέη επιλέγει τον μοναχό
Σεραφείμ Πάγκαλο ως εκπρόσωπο της μονής στη Βενετία, ο οποίος μαζί με την
έκκληση της αγίας υπέβαλε και δική του αίτηση προς τον Δόγη, γραμμένη στα
ιταλικά.75
Είναι εύλογο, αναλογιζόμενοι αυτή την πρωτοβουλία της Φιλοθέης, να
αναρωτηθούμε εάν η ενέργειά της αποτελούσε πρωτόγνωρη για την εποχή της
τακτική. Λόγω του ότι τους επόμενους αιώνες εμφανίζονται συχνές επαφές μεταξύ
αρχοντικών αθηναϊκών οικογενειών και της Βενετίας, είμαστε σε θέση να
πιθανολογήσουμε αρκετά βάσιμα ότι προϋπήρχε καθιερωμένο ένα τέτοιο πλαίσιο
επαφών, ώστε να δοθεί το έναυσμα στη Φιλοθέη να αναλάβει τη συγκεκριμένη
πρωτοβουλία.76
Επιπρόσθετα, η Βενετία ως η κατεξοχήν υπερδύναμη της εποχής, η οποία κατείχε
ακόμη υπό την κυριαρχία της την Κρήτη, τα Επτάνησα και τμήματα της
Πελοποννήσου, ήταν πρόθυμη να παρουσιάζεται ως προστάτιδα των αδελφών
χριστιανών υπηκόων της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, δείχνοντας ενδιαφέρον για την
τύχη τους και η Φιλοθέη γνώριζε ότι μόνο από εκεί μπορούσε να έχει αρκετές
πιθανότητες να λάβει βοήθεια.77
_____________________________________________________________________________________________________________________
73. όπ. ανωτ. σ. 124.

74 .όπ. ανωτ. σσ. 124-125.
76. όπ. ανωτ. σ. 8.
Αθηναία († 19 Φεβρουαρίου 1589)», σ. 22.
20
Η αίτηση του Σεραφείμ Παγκάλου, συνοδευτική της έκκλησης της Φιλοθέης, μας
πληροφορεί ότι το έτος ανέγερσης της Μονής του Αγίου Ανδρέα είναι το 1571, ότι σε
αυτή ανήκαν δύο μετόχια και ότι εκεί συντηρούνταν περίπου εκατόν πενήντα
μοναχές.78 Ως προς το υπόλοιπο περιεχόμενό της, αποτελεί μια συνοπτική
ανακεφαλαίωση των όσων έχει ήδη εκθέσει η Φιλοθέη στην έκκλησή της και
καταλήγει σε μια διακριτική διατύπωση σχετικά με το ουσιώδες αντικείμενό της, το
να υπάρξει οικονομική βοήθεια από τη Γερουσία των Ενετών, ζητώντας από τον
Δόγη να συνδράμει με ό,τι το Άγιο Πνεύμα τον εμπνεύσει.79
Επίσης, υπογραμμίζει ότι στόχος είναι να αποφευχθούν ο βιασμός αθώων παρθένων,
η στέρηση ασύλου για δυστυχείς σκλάβους και η παρεμπόδιση της λύτρωσης
αρκετών ταλαιπωρημένων ψυχών.80
Η έκκληση της Φιλοθέης και η αίτηση του Σεραφείμ Παγκάλου διαβιβάσθηκαν στις
23 Ιουλίου 1583 από τους Συμβούλους του Δόγη στους «Σάβιοι» (σοφούς) για
μελέτη, με θετική εισήγηση και με την προσκόμιση ενός επιπλέον εγγράφου
(πιστοποιητικού) του καθολικού Επισκόπου Ζακύνθου και Κεφαλληνίας, Παύλου δελ
Γκράσσο, το οποίο φέρει χρονολογία 25 Μαΐου 1583. 81 Η διαδικασία αυτή
ακολουθήθηκε στο πλαίσιο της απαίτησης εκ μέρους της Δημοκρατίας της
Γαληνοτάτης να συνοδεύονται όσα αιτήματα της απευθύνονταν από διαβεβαιώσεις
δικών της έμπιστων προσώπων.82
Μέσα από το έγγραφο του καθολικού επισκόπου πληροφορούμαστε ότι το 1583 ο
μητροπολίτης, οι κληρικοί και οι ευγενείς των Αθηνών επιβεβαίωσαν γραπτώς (με
«ἒγγραφα υπογεγραμμένα» και «ἂλλας ἀξιοπίστους ἐκθέσεις») την κοινωνική θέση
(status) της Φιλοθέης και τη χριστιανική της δράση, παρέχοντας με τον τρόπο αυτόν
μία επιπλέον υποστήριξη στην προσπάθειά της για εξεύρεση χρημάτων. 83
____________________________________________________________________
78. Κ.Δ. Μέρτζιου «Η οσία Φιλοθέη. Ανέκδοτα Έγγραφα», Ελληνικά-φιλολογικό, ιστορικό και
79. όπ. ανωτ. σ. 125.
80. όπ. ανωτ. σ. 125.
81. όπ. ανωτ. σ. 126.
21
Μία επιπρόσθετη πληροφορία από το εν λόγω έγγραφο είναι ότι η Φιλοθέη έκρυβε
στο μοναστήρι της «πολλάς γυναῖκας ἁμαρτωλάς πού ἦσαν ἒγκυοι […] ἳνα μή
τιμωρηθοῦν ἀπό τούς Τούρκους».84
Στη συνέχεια, η έκκληση της Φιλοθέης, η αίτηση του Σεραφείμ και το έγγραφο του
καθολικού Επισκόπου Ζακύνθου και Κεφαλληνίας, συνοδευόμενα από ευμενή
εισήγηση, διαβιβάσθηκαν από τους «Σάβιοι» στο «Κολλέτζιο» και με τη σειρά του το
«Κολλέτζιο» διαβίβασε όλη την αλληλογραφία στη Γερουσία (Σύγκλητο), 85 το
σημαντικότερο διοικητικό όργανο της ενετικής κυβέρνησης, μετά τον Δόγη.86
Η Γερουσία συνήλθε στις 7 Αυγούστου 1583 και αποφάσισε να δεχθεί το αίτημα
κατόπιν ψηφοφορίας (147 ψήφοι υπέρ, 2 κατά και 5 αποχές) και το ψήφισμά της
απευθύνθηκε στον Ενετό πρέσβη (Βάιλο) στην Κωνσταντινούπολη, Ιωάννη
Φραγκίσκου Μοροζίνι, καταλήγοντας στην παραγγελία να καταβληθούν στη Φιλοθέη
διακόσια τζεκίνια, αφού προηγουμένως εξακριβωθεί ότι όσα εκτίθενται στην αίτηση
είναι αληθή.87 Η Γερουσία στο ψήφισμά της αιτιολογεί την απόφασή της με δύο
λόγους: πρώτον λέει ότι είναι καθήκον τους να προστατεύουν και να ενισχύουν
κοινωφελή και χριστιανικά ιδρύματα και δεύτερον ότι θέλουν να χαραχθεί στη μνήμη
των πολυάριθμων χριστιανών που ζουν στην Ελλάδα η ιδιαίτερη προς αυτούς
συμπάθεια.88
Αυτό σημαίνει ότι με την κίνησή τους αυτή επιδιώκουν να ισχυροποιήσουν την
εικόνα τους ως προστατών των υπόδουλων στην Οθωμανική Αυτοκρατορία
χριστιανών και αποδεικνύει ότι ορθώς η Φιλοθέη τους απηύθυνε το αίτημά της,
καθώς τελικά επιτεύχθηκε η υλοποίησή του, δικαιώνοντας μεταξύ άλλων και την
επιχειρηματολογία της.
_____________________________________________________________________
85. όπ. ανωτ. σ. 126.
λαογραφικό περιοδικό σύγγραμμα, Vol. 13, Νο 1, σ. 126-128.
88. όπ. ανωτ. σ. 127.
22
Στις 8 Μαΐου 1584 ο Ενετός πρέσβης απάντησε στο Ψήφισμα της Γερουσίας ότι
κατόπιν έρευνας που διενήργησε διαπίστωσε ότι όντως υφίστατο το χρέος της πρώην
ηγουμένης («προηγουμένης») και οι λόγοι για τους οποίους είχε προκύψει ήταν
πράγματι όσοι εκείνη είχε παραθέσει. 89 Εν τέλει, παρέδωσε τα διακόσια τζεκίνια στον
Σεραφείμ Πάγκαλο, συντάσσοντας σχετική απόδειξη την οποία προσυπέγραψαν ο
ιερομόναχος Μάξιμος Μαργούνης και ο ιερέας Δανιήλ.90
Θα θέλαμε στο σημείο αυτό να επισημάνουμε ότι είναι αδιαμφισβήτητα
αξιοθαύμαστη όλη αυτή η προσπάθεια της Φιλοθέης ―εν μέσω σοβαρών κινδύνων
και υπό το βάρος της ευθύνης να διαφυλάξει τη διαβίωση τόσων ανθρώπων
φιλοξενούμενων στη μονή της καθώς και των μοναχών― να αντεπεξέλθει σε μια
απαιτητική κατάσταση, αξιοποιώντας τα κοινωνικά και πνευματικά της εφόδια με τον
καλύτερο δυνατό τρόπο. Η επιτυχία του εγχειρήματός της αποτελεί τεκμήριο της
ικανότητάς της να χειρίζεται ιδιαίτερα ζητήματα, να επιλέγει τους κατάλληλους
ανθρώπους να τη βοηθήσουν και επιπλέον να αποφασίζει μια διπλωματική ενέργεια
ερχόμενη σε επαφή με Αρχές του εξωτερικού, γεγονός που ακόμη και στις μέρες μας,
με τα σύγχρονα μέσα επικοινωνίας, δεν είναι κάτι απλό για τον οποιονδήποτε και
οπωσδήποτε εκπλήσσει. Προφανώς, ο ύψιστος σκοπός της, της φιλανθρωπίας,
υπήρξε η κινητήριος δύναμή της και η ακλόνητη πίστη της η πηγή αυτής της
δύναμης.
Διαπιστώνουμε, λοιπόν, από όσα έχουμε μέχρι τώρα εκθέσει, ότι όσα γνωρίζουμε
για τη Φιλοθέη οφείλονται κυρίως στις μαρτυρίες των βενετικών εγγράφων και η ίδια
ίσως αποτελεί τη μοναδική περίπτωση της οποίας το έργο μαρτυρείται από τόσο
επίσημα ξένα κρατικά έγγραφα.91
Πλην των εγγράφων αυτών τα οποία αναβάθμισαν σημαντικά τις γνώσεις μας για
την αγία, υπάρχει και μία αχρονολόγητη αινιγματική πηγή, ένα κείμενο με τον τίτλο
«Ἐπιστολή Φιλοθέης μοναχῆς πρός Ἱέρακα τόν μέγαν λογοθέτην». 92 Στην εν λόγω
επιστολή η Φιλοθέη αναφέρει ότι έχει περάσει ένας χρόνος από τότε που ο Ιέραξ
ήρθε στην πόλη του Κέκροπα από τη Βασιλεύουσα, μια περίοδο κατά την οποία οι
Αθηναίοι «ἐλύττησαν» εναντίον της αλλά εκείνος τους εξουδετέρωσε με τη δύναμη
_______________________________________________________________________________________________________________________
89. όπ. ανωτ. σ. 127.

90. όπ. ανωτ. σ. 128.
23
του λόγου του και γι’ αυτό του εύχεται να είναι υγιής και να τον συντρέχει η Θεία
Χάρις.93
Στη συνέχεια του κειμένου, καταφέρεται εναντίον των συμπολιτών της Αθηναίων με
άκρως αρνητικούς γι’ αυτούς χαρακτηρισμούς: «γένος ἀβούλευτον, ἀνόσιον,
ἀναίσχυντον, βδελυρόν, ἀπονενοημένον, μεμψίμοιρον, βαρβαρόφωνον, φιλαίτιον,
φιλοτάραχον, μικρόψυχον, στωμύλον, ὑπερφίαλον, δολερόν».94 Και ανασύρει
παραδείγματα από το παρελθόν προς επίρρωσιν αυτής της άποψής της, όπως ότι
εξαιτίας των συκοφαντιών τους θανατώθηκε άδικα ο Σωκράτης, εξορίστηκε ο
Θεμιστοκλής και πέθανε στη φυλακή ο Μιλτιάδης. 95 Καταλήγει δε ζητώντας από τον
Ιέρακα να βοηθήσει τους κοινούς τους φίλους που έφθασαν στην Κωνσταντινούπολη
εκ μέρους της.96
Το συγκεκριμένο κείμενο δημιουργεί μάλλον ερωτήματα παρά εμπλουτίζει το πεδίο
των γνώσεών μας. Τα κυριότερα ζητήματα τα οποία ανακύπτουν είναι ότι αφενός δεν
καθίσταται εφικτό να προσδιοριστούν ακριβή περιστατικά σχετιζόμενα με το θέμα
του μένους των Αθηναίων εναντίον της (το οποίο δεν μαρτυρείται σε άλλες πηγές)
και ούτε καν χρονολογικά δεν μπορούμε να τοποθετήσουμε αυτό το γεγονός, αφού
δεν μας είναι γνωστό πότε ο Ιέραξ επισκέφθηκε την Αθήνα.97
Αφετέρου, προβληματισμό προκαλεί και το ύφος της γλώσσας του εγγράφου, η
οποία ως αρχαΐζουσα, με χρήση μεταφορών, ρητών και αποφθεγμάτων δεν συνάδει
με τη γλώσσα της καθομιλουμένης την οποία χρησιμοποιεί η Φιλοθέη στην έκκλησή
της.98 Ο Δημήτριος Καμπούρογλου συμπεραίνει ότι η εν λόγω επιστολή είναι δυνατόν
να εστάλη από τη Φιλοθέη προς τον Ιέρακα, αλλά μετά βεβαιότητας δεν γράφτηκε
από την ίδια, καθώς ναι μεν γνώριζε γράμματα, όμως δεν είχε εκπαιδευθεί σε τέτοιο
βαθμό, ώστε να συντάσσει επιστολές όπως η συγκεκριμένη.99
_____________________________________________________________________
93. Δημητρίου Γρ. Καμπούρογλου, Μνημεία της Ιστορίας των Αθηναίων, Τόμος πρώτος, εκδ.
Αλέξανδρος Παπαγεωργίου, Εν Αθήναις 1889, σ. 78.
94. όπ. ανωτ. σσ. 78-79.
95. όπ. ανωτ. σ. 79.
96. όπ. ανωτ. σ. 79.
Ιστορικών Ερευνών, ΕΙΕ, σσ. 16-17.
98. όπ. ανωτ. σ. 18.
σσ. 109-110.
24
Και ο Νικόλαος Τωμαδάκης συμφωνεί ότι δεν υπάρχει καμία απόδειξη ότι η αγία
χειριζόταν τη «σχολαστική» γλώσσα και θεωρεί ότι το κείμενο έχει γραφτεί από
«αυθάδη γραμματικό της εποχής», εστιάζοντας κυρίως στο ότι έχει τροποποιηθεί το
όνομα της Φιλοθέης στην υπογραφή της σε «Φιλόθεος».100
Αναφορικά με την πληθώρα των απαξιωτικών χαρακτηριστικών που προσάπτει
στους Αθηναίους, ο Δ. Καμπούρογλου θεωρεί ότι δεν είναι απίθανο να είχε όντως
σχηματίσει μια τέτοια εικόνα για τους συγχρόνους της ή έστω σ’ έναν μερικό βαθμό,
λόγω της ιδιότητάς της ως γυναίκας μοναχής η οποία διήγε έναν ιδιαίτερο τρόπο
ζωής, καταφανώς διαφορετικό από των υπολοίπων, ώστε να τιμηθεί ως αγία.101
Η δραστηριότητα, ωστόσο, της Φιλοθέης δεν περιορίζεται στα όσα μέχρι τώρα (με
βάση τα υπάρχοντα στοιχεία) έχουμε εκθέσει. Στον Βίο της αναφέρεται ότι καθώς
αυξανόταν συνεχώς το πλήθος των μοναχών αλλά και όσων κατέφευγαν στο
μοναστήρι της για να τύχουν βοήθειας, η αγία αποφάσισε να ιδρύσει ένα «μονύδριο»
(μικρό μοναστήρι) στα Πατήσια. 102 Από αυτό σώζεται σήμερα στην οδό Λευκωσίας ο
ναός του Αγίου Ανδρέα‧ το 1950 αναστηλώθηκε από τον αρχαιολόγο Αναστάσιο
Ορλάνδο και ιστορήθηκε από τον Φώτη Κόντογλου, όμως η σημερινή κατάσταση
των τοιχογραφιών είναι τόσο κακή που δεν επιδέχονται καμία επέμβαση για να
συντηρηθούν.103
Εκτός από το μετόχι στα Πατήσια, με βάση τις πληροφορίες των πηγών, υπήρχε κι
ένα δεύτερο μετόχι. Η Φιλοθέη στην έκκλησή της γράφει «ἐποίησα μοναστήριον […]
σύν δίω μετόχια ἐν ταῖς ἀθῆναις».104 Ο Σεραφείμ Πάγκαλος στην αίτησή του γράφει
κι αυτός το ίδιο για τη Φιλοθέη, ότι «ἀνήγειρεν ἓν μοναστήριον ἐπ’ ὀνόματι τοῦ
ἁγίου ἀποστόλου Ἀνδρέου ὡς καί δύο μετόχια». 105 Και το ψήφισμα της Γερουσίας
επιβεβαιώνει την πληροφορία και αναφέρεται κι αυτό στο μοναστήρι και τα δύο
μετόχια.106 Πρόκειται πιθανώς για το μετόχι το οποίο οι μελετητές αποκαλούν «της
____________________________________________________________________
100. Νικολάου Β. Τωμαδάκη «Οι νεομάρτυρες του Βυζαντίου και η οσιομάρτυς Φιλοθέη Μπενιζέλου
η Αθηναία († 19 Φεβρουαρίου 1589)», σ. 19.
101. Δημητρίου Γρ. Καμπούρογλου, Ιστορία των Αθηναίων, Τουρκοκρατία, περίοδος πρώτη 1458-
1687, σ. 110.
102. Ακολουθία και Βίος της Οσίας και Θεοφόρου Μητρός Ημών Φιλοθέης της εξ Αθηνών, ψαλλομένη
τη 19 Φεβρουαρίου, σ. 27.
Επιστημονική Επετηρίδα της Φιλοσοφικής Σχολής του Πανεπιστημίου Αθηνών, Τόμος 42, σσ. 33-34.
105. όπ. ανωτ. σ. 125.
106. όπ. ανωτ. σ. 127.
25
Καλογρέζας» ή «του Περσού»107, όπου σύμφωνα με τους Καμπούρογλου και
Γεννάδιο λειτουργούσε νοσοκομείο-αναρρωτήριο.108 Ο ναός είναι το μόνο κτίσμα το
οποίο σώζεται ολόκληρο και σε σχετικά καλή κατάσταση και είναι αφιερωμένος στα
Εισόδια της Θεοτόκου, στον άγιο Ανδρέα και στην αγία Φιλοθέη.109
Τόσο το μετόχι στα Πατήσια όσο και εκείνο της «Καλογρέζας» διαδραματίζουν
ιδιαίτερο ρόλο κατά τους τελευταίους μήνες της ζωής της αγίας, όπως θα δούμε στη
συνέχεια και θα αναφερθούμε περισσότερο λεπτομερειακά στους ναούς αυτών των
μετοχίων στο επόμενο κεφάλαιο.
Εκτός όμως των εντός της Αθήνας μετοχίων, πληροφορούμαστε από τον Βίο της
αγίας ότι «διεπέρασεν εἰς τήν νῆσον Τζίαν, ἔνθα πρό πολλοῦ εἶχεν οἰκοδομημένον
Μετόχιον διά νά ἀποστέλλῃ τάς μοναζούσας ἐκείνας Παρθένους, ὁποῦ εἶχον φόβον
ἀπό διαφόρους αἰτίας νά διατρίβωσιν ἐν Ἀθήναις». 110 Ο Κωνσταντίνος Μέρτζιος
ισχυρίζεται ότι η πληροφορία αυτή δεν είναι αληθής, διότι από την απάντηση του
Ενετού πρέσβη στο ψήφισμα της Γερουσίας πληροφορούμαστε ότι η Φιλοθέη είχε
καταφύγει στην Άνδρο και όχι στην Κέα (Τζίαν). 111 Εντούτοις, στη μελέτη της η
Γιούλη Ευαγγέλου διατυπώνει διαφορετική άποψη, ότι δηλαδή η μία πληροφορία δεν
αναιρεί την άλλη και η Φιλοθέη βρέθηκε και στα δύο αυτά μέρη, στην Κέα όπου
φυγάδευε μοναχές στο μετόχι της και στην Άνδρο λόγω του συσσωρευμένου χρέους
με το οποίο είχε επιβαρυνθεί, λαμβάνοντας υπόψη το γεγονός ότι στα δύο αυτά
νησιά, όπως και σε άλλα των Κυκλάδων, η παρουσία του μουσουλμανικού στοιχείου
πρέπει να ήταν περιορισμένη και ως εκ τούτου η Φιλοθέη είχε εκεί μεγαλύτερη
ελευθερία κινήσεων απ’ ότι στην Αθήνα, όπου είχε διωχθεί για τη δράση της.112
____________________________________________________________________
109. όπ. ανωτ. σ. 27.
26
Το ότι η Φιλοθέη βρισκόταν σε ιδιαίτερα δυσχερή θέση εξαιτίας των χρεών της
υποδηλώνεται και από το γεγονός ότι κατέφευγε στην Άνδρο για να μην εντοπιστεί
από τους δανειστές της και κατά πάσα πιθανότητα είχε αναγκασθεί να παραιτηθεί από
ηγουμένη, αφού στα τέσσερα κρατικά έγγραφα της Βενετίας (αίτηση του Σεραφείμ,
ψήφισμα της Γερουσίας, απάντηση του Βάιλου προς τη Γερουσία και απόδειξη
παραλαβής των χρημάτων) αποκαλείται «προηγουμένη»113 (πρώην ηγουμένη).
Αντιλαμβανόμαστε ότι όσο τα δεδομένα συνέχιζαν να παραμένουν τα ίδια, δηλαδή
από τη μια πλευρά η Φιλοθέη να εξακολουθεί να ασκεί τη φιλανθρωπική της δράση
κι από την άλλη το καθεστώς της οθωμανικής κυριαρχίας να μην γίνεται πιο
διαλλακτικό, ήταν θέμα χρόνου να προκύψει ξανά απειλή εις βάρος της κι αυτή τη
φορά με ιδιαίτερη βιαιότητα. Κατά τη διάρκεια αγρυπνίας στο μονύδριο των
Πατησίων στη μνήμη του αγίου Διονυσίου του Αρεοπαγίτου, το βράδυ της 2 ας προς 3η
Οκτωβρίου του 1588, πέντε Οθωμανοί της επιτέθηκαν και με τα τραύματα που της
επέφεραν την άφησαν σχεδόν ημιθανή.114
Αναφορικά με την ημερομηνία κατά την οποία η αγία δέχθηκε την εν λόγω επίθεση,
οφείλουμε να παρατηρήσουμε ότι στον Βίο της115 και σε κείμενο του Νικόλαου
Τωμαδάκη ορίζεται ως η 29η Νοεμβρίου116 ‫ ﮲‬πλην όμως στους λοιπούς μελετητές η
επίθεση αυτή εντοπίζεται στις 2 Οκτωβρίου. Δεν μας έχει καταστεί κατανοητός ο
λόγος για τον οποίο υφίσταται αυτή η διαφορά στον προσδιορισμό μιας τόσο
σημαντικής ημερομηνίας, πιθανόν όμως προκύπτει από τη διαφορά ως προς το
χρονικό διάστημα κατά το οποίο η Φιλοθέη παρέμεινε κλινήρης αγωνιζόμενη να
αναρρώσει από τα σοβαρά χτυπήματα που είχε υποστεί, σε συνδυασμό με την
ημερομηνία του θανάτου της. Ο Δημήτριος Φερούσης κάνει λόγο για 139 ημέρες, 117
ενώ ο Νικόλαος Τωμαδάκης για δύο μήνες και είκοσι ημέρες.118
_______________________________________________________________________________________________________________________
117. Δημήτρη Φερούση «Ἡ μαΐστρα τῆς Ἀθήνας», Σύναξη, τεύχος 16, σ. 10.
27
Η Φιλοθέη μεταφέρθηκε για να νοσηλευθεί μετά τον βασανισμό της στο νοσοκομείο
που λειτουργούσε στο μετόχι της Καλογρέζας όπου και ετάφη μετά την κοίμησή της,
την 19η Φεβρουαρίου 1589.119 Σύμφωνα με τη Ζωή Γκενάκου, μία σημείωση που
βρέθηκε στο Μηναίο του Ιανουαρίου της Μονής Κλειστών, γραμμένη προφανώς από
μοναχή του Αγίου Ανδρέα, γνωστοποιεί ότι η ημερομηνία θανάτου της μοναχής
Φιλοθέης είναι η 19η Φεβρουαρίου του 1586 και όχι του 1589, δημιουργώντας την
εύλογη απορία μήπως η χρονολογία του Συναξαρίου (1589) αναφέρεται σε
ανακομιδή μετά την τριετία.120 Δεδομένου ότι δεν μας παρέχεται κάποια επιπλέον
πληροφορία για την εν λόγω σημείωση, δεν θα μπορούσαμε να αποφανθούμε ως προς
τη βαρύτητά της, ωστόσο οφείλουμε να την παραθέσουμε.
Μετά τον θάνατό της, διαπιστώθηκε ότι το λείψανό της ανέδινε ευωδία και ύστερα
από έναν χρόνο βρέθηκε ότι παρέμενε «σῷον καί ἀκέραιον», γεγονότα που
θεωρήθηκαν πιστοποίηση της αγιότητάς της.121
Το σκήνωμα, το οποίο μετά την ανακομιδή μεταφέρθηκε και τοποθετήθηκε στα
δεξιά του ιερού βήματος στο καθολικό της μονής του Αγίου Ανδρέα, πρόσφερε
γιατρειά στους προσερχόμενους ασθενείς προσκυνητές οι οποίοι προσεύχονταν για τη
θεραπεία τους.122
Ο τότε Μητροπολίτης Αθηνών Νεόφυτος, οι μητροπολίτες Κορίνθου και Θηβών και
το σύνολο του κλήρου αλλά και των αρχόντων της Αθήνας το βεβαίωσαν αυτό σε
ενυπόγραφη αναφορά τους την οποία και απέστειλαν στο Πατριαρχείο
Κωνσταντινουπόλεως, με σκοπό να συμπεριληφθεί η Φιλοθέη στους επίσημα
αναγνωρισμένους από την Εκκλησία αγίους.123
Σύμφωνα με το σωζόμενο συνοδικό γράμμα, ο πατριάρχης και η Ιερά Σύνοδος
λαμβάνοντας υπόψη τη συγκεκριμένη αναφορά απ’ όπου επιπλέον ενημερώθηκαν για
τον βίο και το έργο της Φιλοθέης, τα οποία ήταν γνωστά όχι μόνο στους περιοίκους
αλλά και έξω από τα σύνορα των Αθηνών, αποφάσισαν να αναγνωριστεί επίσημα η
__________________________________________________________________
122. Δημητρίου Γρ. Καμπούρογλου, Μνημεία της Ιστορίας των Αθηναίων, Τόμος πρώτος, σσ. 144,
148.
123. όπ. ανωτ. σ. 144.
28
αγιότητά της, ώστε να τιμάται κάθε χρόνο η μνήμη της και να ψάλλεται στην
αγρυπνία ο αντίστοιχος Κανόνας με τα ιερά της κατορθώματα. 124
Το κείμενο του συνοδικού γράμματος δεν φέρει χρονολογία και το μόνο στοιχείο
που μας επιτρέπει τη χρονολόγησή του είναι η αναφορά στον Μητροπολίτη Αθηνών
Νεόφυτο, ο οποίος κατείχε το αξίωμα αυτό από το 1597 έως τον Δεκέμβριο του
1601.125 Με βάση αυτό το δεδομένο, ο Δημ. Γρ. Καμπούρογλου σημειώνει ότι το
γράμμα εκδόθηκε επί της δεύτερης πατριαρχίας (1595-1600) του Ματθαίου Β΄.126
Η ανακήρυξη της αγιότητας από την Εκκλησία και η καταγραφή ενός αγίου στο
εορτολόγιό της ακολουθεί την τιμή που του αποδίδεται από τους πιστούς μετά την
κοίμησή του, επειδή έζησαν το μέγεθος της προσφοράς του. 127 Σπάνια στην
Ανατολική Εκκλησία προηγείται η ανακήρυξη της αγιότητας της εδραίωσης της
πεποίθησης περί αυτής στον λαό.128 Η Φιλοθέη εντάσσεται στις εξαιρέσεις με το
αιτιολογικό που αναφέρεται στο συνοδικό γράμμα «ἳνα μή ὁ πανδαμάτωρ χρόνος
λήθην τῶν ἀνδραγαθημάτων αὐτῆς προξενήσῃ»,129 για να μην λησμονηθούν, δηλαδή,
τα θεάρεστα έργα της στα οποία θα αναφερθούμε ενδελεχώς στη συνέχεια.
Επιπρόσθετα, όπως ήδη επισημάνθηκε στην εισαγωγή, η Ιερά Σύνοδος δεν
επιθυμούσε να προκαλέσει τις οθωμανικές Αρχές, ανακηρύσσοντάς την νεομάρτυρα.
Το ιερό λείψανο της αγίας παρέμεινε στο μοναστήρι, μέχρι που αυτό κατεδαφίστηκε
με απόφαση του Μητροπολίτη Αθηνών Γερμανού Καλλιγά. Έπειτα, μεταφέρθηκε
στον ναό του Αγίου Ελευθερίου παραπλεύρως της μητρόπολης 130 και από εκεί εντός
του μητροπολιτικού ναού, όπου εκτίθεται για προσκύνηση από τους πιστούς την
ημέρα κατά την οποία εορτάζεται η μνήμη της (19 Φεβρουαρίου). 131
____________________________________________________________________
124. όπ. ανωτ. σ. 144.
126. Δημητρίου Γρ. Καμπούρογλου, Μνημεία της Ιστορίας των Αθηναίων, Τόμος πρώτος, σ. 144.
Φωτίου, Πίστη και Βίωμα της Ορθοδοξίας, Τόμ. Α΄, σσ. 235-236.
η Αθηναία († 19 Φεβρουαρίου 1589)», σσ. 12-13.
29
Η Φιλοθέη μέσα σε ένα υπό ξένη κατοχή περιβάλλον έταξε ελεύθερα τη ζωή της
στην αυτοπροσφορά στους άλλους, ανεξαρτήτως εθνικότητας και θρησκεύματος,
αψηφώντας τους κινδύνους και τις συνέπειες, με αυθυπέρβαση και αυτοθυσία. Στο
πρόσωπό της ως αγίας αποτυπώνεται η σύζευξη θεωρίας και πράξης του
Χριστιανισμού (όπως επισημάνθηκε στην εισαγωγή ότι ισχύει για τους αγίους εν
γένει) αλλά και ενσαρκώνεται η φιλανθρωπία του Θεού.
Ολοκληρώνοντας το παρόν κεφάλαιο, θα παραθέσουμε αποσπάσματα από την
Ακολουθία της αγίας Φιλοθέης όπου εξυμνούνται οι αρετές της και μέσα από αυτή
την εξύμνησή της αναδεικνύονται πλευρές της αγιότητάς της.
«Τὸ χρυσόχροον σκήνωμα, καὶ λαμπρότατον ἄγαλμα, τὸ χρυσεπώνυμον αὖθις
ἄκουσμα, ὁ πολυποίκιλος στέφανος, τὸ στόμα τὸ πάντερπνον, ὁ ποιμὴν ὁ γαληνός,
τῆς ἀγάπης ὁ σύνδεσμος, ὁ μελίρρυτος ποταμὸς τῆς εἰρήνης Φιλοθέη, ὁ φωστῆρ τῶν
μοναζόντων, σὺ ἀνεδείχθης λαμπρότατα».
(…)
«Ὡς ἀστὴρ φαεινότατος, ἐν Ἀθήναις ἐπέλαμψας, καὶ ὡς μύρον κάλλιστον καὶ
ἡδύπνοον, ὡς ἀηδὼν δὲ εὐκέλαδος, ὡς μῆλον τὸ εὔοσμον, καὶ ὡς ἥλιος φαιδρός,
πανταχοῦ ἐξανέτειλας καὶ ἐφώτισας, μοναχῶν καὶ μιγάδων τὰς καρδίας [...]»
(…)
«[…] καλῶς γὰρ ἀγωνισαμένη, καὶ τὸν Σταυρὸν τοῦ Χριστοῦ ἐπ’ ὤμων βαστάσασα,
ἀόκνως τὰς τούτου ἐντολὰς τελέσασα, οἰκητήριον γέγονε τοῦ Ἁγίου Πνεύματος·»
(…)
«Χαίροις, ὁ γαληνότατος νοῦς, ἡ ἱλαρᾷ καὶ τῇ μορφῇ καὶ τοῖς ὄμμασιν, ἡ πράξει καὶ
θεωρίᾳ κεκοσμηκυῖα σαυτήν, καὶ τὸν νοῦν ὑψώσασα πρὸς Κύριον, ὁρῶσα τὴν
τούτου, ἀληθῆ δόξαν ἔνδοξε, καὶ λαμπομένη, παρ’ Αὐτοῦ θείαν ἔλλαμψιν, ἀξιάγαστε,
Φιλοθέη ἀείμνηστε». (Χαίρε γαλήνιο πνεύμα, ευχάριστη στη μορφή και στην όψη,
στις πράξεις και στα λόγια κατά τον κοσμικό σου βίο, η οποία ανυψώθηκες προς τον
Κύριο, κατανοώντας την αληθινή Του δόξα, ένδοξη και περίλαμπρη με τη θεία Του
έλλαμψη, άξια θαυμασμού, αείμνηστη Φιλοθέη.)
(…)
«Ἀθηνῶν τῶν κλεινῶν τε νῦν καὶ πάλαι τὸ βλάστημα, καὶ τῶν χθὲς καὶ πρώην Ὁσίων
τὸ ἀρίζηλον (φανερό) καύχημα [...]»
(…)
30
«Καθαρθεῖσα τὸ σῶμα καὶ τὴν ψυχήν, καὶ τὰς φρένας καρδίαν καὶ λογισμόν, δοχεῖον
γεγένησαι, καὶ λαμπρὸν οἰκητήριον, τῆς Ἁγίας Τριάδος, Ὁσία ἀοίδιμε, τῶν Ἀθηνῶν
τὸ κλέος, Φιλοθέη πανεύφημε». (Έχοντας αποκαθαρθεί στο σώμα, στην ψυχή, στον
νου και στην καρδιά και τη σκέψη, έγινες λαμπρό οικητήριο της Αγίας Τριάδας,
αείμνηστη οσία, δόξα των Αθηνών, πανεύφημη Φιλοθέη.)
(…)
«Μύρον ἐν Ἀθήναις ἀνεδείχθης, Φιλοθέη χρυσόηθε, μυρίζουσα τὰς καρδίας τῶν
πιστῶν, τοῖς μυριπνόοις σου διδάγμασιν [...] »
(…)
«Ῥωμαλαίᾳ διανοίᾳ καὶ γενναίῳ φρονήματι, τὰς Κυρίου Μῆτερ πάσας ἐντολὰς
ἐκτετέλεκας, ὡς κτησαμένη ἀγάπην τὴν πρὸς Κύριον, καὶ τοῦ τέλους, τελείαν Ὁσία
ἀείμνηστε».
(…)
«Ὁ βίος σου ἔνθεος, καὶ ἀρεταὶ θαυμάσιαι, καὶ τὰ κατορθώματα γενναῖα [...]
Νοῦς ἅπας ἀνθρώπινος, ἀδύνατον λογίσασθαι, τοὺς κινδύνους Μῆτερ καὶ τὰς θλίψεις,
ἅσπερ ὑπέστης ὑπὸ τῶν ἔξωθεν, ἀκλόνητον σχοῦσα λογισμόν, πίστει τῇ πρὸς τὸν
Κύριον, οὗ τὸν λόγον τετήρηκας».
(…)
«[…] Νομίμως γὰρ ἀνδρισαμένη, καὶ τὸ χαῦνον τοῦ θήλεος ἀπορρίψασα, δι’
ἀσκητικῶν πόνων τὸν τύραννον ἐχθρὸν καταβέβληκεν».
Έχει ιδιαίτερη σημασία να τονίσουμε ότι στα ανωτέρω αποσπάσματα αναδεικνύεται

το ότι η αγία υμνείται ως μια ισορροπημένη προσωπικότητα. Το σώμα και η ψυχή, οι
αισθήσεις και ο νους, λογικό, συναισθηματικό και βουλητικό βρίσκονται σε
αδιαίρετη ενότητα και συνεργάζονται, ώστε ως ένα σύνολο ψυχοσωματικού
δυναμισμού γίνεται «λαμπρὸν οἰκητήριον τῆς Ἁγίας Τριάδος». Γι’ αυτόν τον λόγο η
Φιλοθέη ως ισορροπημένη προσωπικότητα η ίδια, μέσα από το κοινωνικό της έργο
δεν διαχώρισε τις ανάγκες των ανθρώπων σε υλικές και πνευματικές δίνοντας
προτεραιότητα είτε στις μεν είτε στις δε αλλά αντίθετα φρόντισε εξίσου και για τις
δύο.
31
Επίσης, ένα άλλο σημαντικό στοιχείο που παρατηρείται, ταυτισμένο με τη ζωή ενός
αγίου, είναι εκείνο της άσκησης («καλῶς γὰρ ἀγωνισαμένη», «δι’ ἀσκητικῶν
πόνων»). Έτσι ονομάζεται στη γλώσσα της Εκκλησίας ο αγώνας που χρειάζεται και ο
δρόμος που πρέπει να διανύσει ο άνθρωπος, για να επιτύχει την κοινωνία αγάπης με
τον Θεό, τον συνάνθρωπό του και την κτίση και εν τέλει τη θέωση, με κυριότερες
μορφές της άσκησης την προσευχή, τη νηστεία και την αγρυπνία.
Έχοντας γνωρίσει την ενδιαφέρουσα διαδρομή της πορείας της από την αρχή ως το
τέλος, θα εστιάσουμε στη συνέχεια στο απτό καθημερινό κοινωνικό της έργο σε μια
δυσμενή ιστορική συγκυρία για τον ελληνισμό γενικά και τη γενέτειρά της
ειδικότερα, υπό τις δυσχερέστατες συνθήκες που έχουμε ήδη περιγράψει.
Οι μεν σύγχρονοι της Φιλοθέης έγιναν άμεσοι δέκτες των ευεργεσιών της, οι δε
σημερινοί κληρονόμοι της πολιτισμικής και πνευματικής της παρακαταθήκης έχουν
τη δυνατότητα να γνωρίσουν και να αποτιμήσουν τα όσα πρόσφερε τόσο σε
οικονομικό-υλικό όσο και σε προσωπικό-ηθικό επίπεδο, όχι μόνο ως μέρος της
ιστορικής μνήμης αλλά και ως φωτεινό παράδειγμα του τρόπου ζωής που ο άνθρωπος
βιώνει μέσα στην Εκκλησία.
32
ΚΕΦΑΛΑΙΟ Β'
Το κοινωνικό της έργο
Το κοινωνικό έργο της Φιλοθέης αναπτύσσεται υπό συγκεκριμένες παραμέτρους οι
οποίες καθορίζουν το εύρος του, τη σπουδαιότητά του, τον βαθμό επιρροής του και
τη διατήρησή του στο πέρασμα του χρόνου.
Αρχικά, κρίνεται απαραίτητο να υπενθυμίσουμε την ιστορική-κοινωνικοπολιτική
συγκυρία: στην υπό οθωμανική κατοχή Αθήνα του 16 ου αιώνα, η κοινωνία βίωνε τη
δική της τουρκοκρατία, διαφορετική από εκείνη των ορεινών και νησιωτικών
πληθυσμών, με ειδικές συνθήκες και σχέσεις,132 βασισμένη, όπως προείπαμε, σε
ειδικό προνομιακό φορολογικό και διοικητικό καθεστώς. Από την άλλη πλευρά, ως
υπόδουλη κοινωνία, αντιμετώπιζε τις καθιερωμένες γενικευμένες απαγορεύσεις και
υποχρεώσεις ─τα μέλη της δεν είχαν δικαίωμα, για παράδειγμα, να φέρουν όπλα, να
χτίζουν εκκλησίες, να χρησιμοποιούν καμπάνες και η μαρτυρία τους στα δικαστήρια
δεν είχε καμία βαρύτητα.133 Εντός του πλαισίου αυτού, η κοινοτική οργάνωση είχε ως
θεμέλιό της δύο άξονες: τον κλήρο που αναλάμβανε την πνευματική διακονία του
λαού και τους προκρίτους που αναλάμβαναν την πολιτική.134
Σε οικογενειακό επίπεδο, η Ρεβούλα Μπενιζέλου υπήρξε μεν γόνος αριστοκρατικής
οικογένειας των Αθηνών, ωστόσο ακόμη κι αν το επιθυμούσε, ως γυναίκα δεν θα είχε
τη δυνατότητα να δραστηριοποιηθεί στον τομέα της πολιτικής, ένα de facto προνόμιο
που προσέφερε η καταγωγή της. Σε προσωπικό όμως επίπεδο, λόγω της
ιδιοσυγκρασίας της και της αφοσίωσής της στον Θεό, ανέλαβε έναν ρόλο που επέλεξε
η ίδια για τον εαυτό της και συνδυάζοντας το κληρονομημένο οικονομικό της
υπόβαθρο και το μοναστικό σχήμα, επιδόθηκε με δική της πρωτοβουλία σε ένα
αξιοπρόσεκτο φιλανθρωπικό έργο, με ιδιαίτερα ευεργετική επίδραση στους
αναξιοπαθούντες συμπολίτες της.
_____________________________________________________________________
Τόμ. Β΄, σ. 185.
133. όπ. ανωτ. σ. 186.
134. όπ. ανωτ. σ. 192.
33
Είναι σαφές ότι η φιλανθρωπία της Φιλοθέης δεν προέκυψε ξαφνικά, αφότου εκάρη
μοναχή. Για τη δεκαετία, ωστόσο, κατά την οποία διέμενε με τους γονείς της μετά τον
θάνατο του συζύγου της και για το διάστημα μέχρι την ίδρυση του μοναστηριού στη
μνήμη του αγίου Ανδρέα, δεν έχουμε κάποια πληροφορία για συγκεκριμένη δράση
της. Θα περιγράψουμε στη συνέχεια με ποιον τρόπο συνεισέφερε στην τοπική
κοινωνία με επίκεντρο το μοναστήρι της, το επονομαζόμενο και Παρθενώνα. 135
Πρέπει να σημειώσουμε στο σημείο αυτό ότι παρατηρείται γενικότερα σύγχυση στις
πηγές κατά τη χρήση των όρων «γυναικείο μοναστήρι» και «Παρθενών», καθώς ο
δεύτερος όρος άλλοτε αποδίδει ένα ίδρυμα φιλοξενίας κοριτσιών κι άλλοτε
χρησιμοποιείται με την έννοια της γυναικείας μονής.136
Έχουμε ήδη επισημάνει ότι κατά την περίοδο της οθωμανικής κυριαρχίας δεν
επιτρεπόταν η ανέγερση καινούριων ναών, παρά μόνο η επισκευή των ήδη
υπαρχόντων, χωρίς να μεταβάλλονται οι διαστάσεις τους. 137 Παρ’ όλα αυτά, στην
πράξη ανατρέπονταν οι περιορισμοί του ισλαμικού νόμου και αρκετοί καινούριοι
ναοί ανοικοδομήθηκαν στα χρόνια αυτά. 138 Το μοναστήρι το οποίο ίδρυσε η αγία
Φιλοθέη στη μνήμη του αγίου Ανδρέα αποτελεί μία τέτοια περίπτωση ανέγερσης
ναού κατά παράβαση του ισχύοντος νόμου.
Σχετικά με τη χρονολογία ανέγερσης της εν λόγω μονής, έχουμε αναφέρει ότι αυτή
προκύπτει από την αίτηση του 1583 του Σεραφείμ Παγκάλου (συνοδευτική της
έκκλησης της Φιλοθέης) όπου αναφέρεται ότι πριν από περίπου δώδεκα χρόνια,
δηλαδή γύρω στο 1571, μια ευγενής Αθηναία ανήγειρε ένα μοναστήρι και δύο
μετόχια. Ωστόσο, σε μεταγενέστερο κείμενο του 1670, όπου η τότε ηγουμένη της
μονής του Αγίου Ανδρέα, Χριστοδούλη, καλεί τους χριστιανούς να ενισχύσουν
οικονομικά το μοναστήρι, παρατίθεται η πληροφορία ότι αυτό χτίστηκε εκατόν είκοσι
χρόνια πριν, τοποθετώντας την ίδρυσή του στο 1550. Ως προς το ποια από τις δύο
πληροφορίες θα πρέπει να γίνει τελικά αποδεκτή, θα πρέπει να θεωρηθεί πιο ακριβής
και έγκυρη η πρώτη, διότι ο Σεραφείμ Πάγκαλος ήταν σύγχρονος της Φιλοθέης. 139
___________________________________________________________________________________
137. όπ. ανωτ, σ. 6.
138. όπ. ανωτ. σ. 6.
139. όπ. ανωτ. σ. 3.
34
Μετά τον θάνατο της Φιλοθέης, η μονή του Αγίου Ανδρέα εξακολούθησε να
λειτουργεί, με τα οικονομικά προβλήματα να μην είναι δυνατόν να εξαλειφθούν. 140
Προς τεκμηρίωση αυτής της διαπίστωσης υπάρχουν:
α) αχρονολόγητη επιστολή της ηγουμένης Λεοντίας προς αξιωματούχο των
Παραδουνάβιων Ηγεμονιών («Ἰωάννη καί μεγάλῳ μπάνῳ πάσης Μολδοβλαχίας καί
Οὐγκροβλαχίας») με την οποία αιτείται οικονομική ενίσχυση για την ανακαίνιση του
ναού («ἀνακαινίσαι καί στερεῶσαι καί καλλοπεῖσαι αὐτόν τουτονί τόν θεῖον
ναόν»),141
β) επίσης αχρονολόγητη απανταχούσα (εγκύκλιος μητροπολίτη ή ηγούμενου προς
τους κληρικούς της δικαιοδοσίας του142) του Μητροπολίτη Αθηνών με την οποία
καλεί τους πιστούς να ελεήσει ο καθένας το μοναστήρι ανάλογα με τη δυνατότητά
του, διότι το χρέος έφθασε στις τριακόσιες χιλιάδες,143
γ) κείμενο του 1670, όπου η ηγουμένη Χριστοδούλη αναφέρει ότι οι μουσουλμάνοι
εκθεμελίωσαν τρεις φορές το μοναστήρι, το οποίο με τη συνδρομή των χριστιανών
ανοικοδομήθηκε άλλες τόσες και ζητάει γι’ αυτόν τον λόγο πάλι την οικονομική τους
ενίσχυση, για να ανταποκριθεί στα «δυσβάσταχτα χρέη και δοσίματα»,144
δ) «Συστατικό έγγραφο υπέρ της μονής της Φιλοθέης», με ημερομηνία 26 Απριλίου
1699 στο «Ἀναύπλη» (Ναύπλιο), χωρίς στοιχεία του συντάκτη, όπου γίνεται λόγος
για τις δύσκολες περιστάσεις της ερήμωσης της Αθήνας και της επικρατούσας
φτώχειας, κατά τις οποίες τα τείχη του μοναστηριού κινδυνεύουν να γκρεμιστούν και
γι’ αυτό η ηγουμένη Ελισάβετ ζητάει «πλουσιοπάροχη ελεημοσύνη για την
ανακαίνιση αυτού, με ό,τι ο καθένας προαιρείται και ο Θεός να του το ανταποδώσει
στο εκατονταπλάσιο».145
Κατά την περίοδο της Βενετοκρατίας, την τριετία 1687-1690, δημιουργήθηκαν
αρνητικές συνθήκες που επηρέασαν και τη μονή του Αγίου Ανδρέα η οποία σύμφωνα
με μαρτυρία της ανωτέρω ηγουμένης, το 1701, κινδύνευε σε ένα τμήμα της να πέσει
και τα ελαιόδεντρα και τα αμπέλια που της ανήκαν είχαν καταστραφεί‫ ﮲‬γι’ αυτό
____________________________________________________________________
140. όπ. ανωτ. σ. 20.
142. Μείζον Λεξικό της Ελληνικής Γλώσσας, εκδ. Φυτράκη, Αθήνα 2011, σ. 159.
144. όπ. ανωτ. σ. 138.
145. όπ. ανωτ. σ. 178.
35
ακόμα μία φορά, οι μοναχές αποτάθηκαν στην ευσπλαχνία των χριστιανών, για να
συγκεντρώσουν χρήματα για την ανακαίνιση της μονής.146
Κατά τη διάρκεια της Επανάστασης του ’21, η μονή εγκαταλείφθηκε και
ερημώθηκε.147 Συγκεκριμένα, τον Νοέμβριο του 1823, ο ηγούμενος Παΐσιος Βλαστός,
κατά τη συνήθη τακτική, κάλεσε τους χριστιανούς να συνδράμουν το μοναστήρι και
για τον λόγο αυτόν ανέθεσε σε μοναχούς να περιοδεύσουν στα χωριά έχοντας μαζί
τους λείψανα της οσίας Φιλοθέης και του αγίου Ανδρέα, όμως απ’ ότι φαίνεται η
έκκλησή του δεν ευοδώθηκε, καθώς στα επόμενα χρόνια η μονή ερημώθηκε. 148
Σε έγγραφο των Γενικών Αρχείων του Κράτους το οποίο χρονολογείται το 1834
καταγράφονται από τον τελευταίο επίτροπο της μονής, Σπυρίδωνα Μπ(Β)ενιζέλο («ὁ
καταγόμενος ἐκ τῆς συγγενείας τῆς Ἁγίας Φιλοθέης») τα τιμαλφή της και τα κτήματά
της.149 Στον κατάλογο με τον τίτλο «ιερά σκεύη» περιλαμβάνονται κατά πρώτον
λειτουργικά και άλλα βιβλία (όπως Ευχολόγιο, Ψαλτήριο, Εκκλησιαστική Ιστορία
του Μελετίου, Συναξαριστής του Νικοδήμου, Θεοφυλάκτου Βουλγαρίας Ευαγγέλιο,
ομιλία Ιωάννου του Χρυσοστόμου, Νέο Μαρτυρολόγιο, Νέο Λειμωνάριο, Αισώπου
Μύθοι, Θρησκεία Εβραίων, Ευχές Κατηχητικές, Συλλογή των Αγίων Κανόνων,
Καινή Διαθήκη, Ψαλτική).150 Κατά δεύτερον, καταγράφονται τα εκκλησιαστικά
σκεύη (δισκοπότηρα αργυρά, καντήλια αργυρά, θυμιατό αργυρό, σταυροί, λαβίδες
αργυρές, κεντημένος επιτάφιος, χρυσοκέντητα καλύμματα, αέρας, κηροπήγια
ορειχάλκινα), τα ιερατικά άμφια (στιχάρια χρυσοκέντητα, επιμανίκια, επιτραχήλια,
φαιλόνια, αργυρή ζώνη, ζώνες με κόμπους αργυρούς, επιγονάτιο), όπως επίσης πέντε
εικόνες μεγάλες που βρίσκονταν στη Φανερωμένη, λειψανοθήκες με το ιερό λείψανο
της αγίας Φιλοθέης και άλλων δύο αγίων και η σφραγίδα του μοναστηριού. 151
____________________________________________________________________
149. Δημήτρη Σ. Φερούση, Φιλοθέη Μπενιζέλου η Αθηνιώτισσα, εκδ. Αποστολική Διακονία, Αθήνα
2019, σσ. 242-245.
150. όπ. ανωτ. σ. 243.
151. όπ. ανωτ. σσ. 243-244.
36
Στον κατάλογο όπου καταχωρίζονται τα κτήματα της μονής διαπιστώνουμε ότι
διέθετε στην κατοχή της χωράφια, αμπέλια, περιβόλια, ελαιώνες σε διάσπαρτες και
διάφορες περιοχές της πόλης και εξ αυτού σχηματίζουμε μια εικόνα για το μέγεθος
των περιουσιακών στοιχείων της, το οποίο αν θεωρήσουμε a priori ως ακριβές, δεν
μπορεί να θεωρηθεί ευκαταφρόνητο και πόσο μάλιστα σε μια περίοδο που το
μοναστήρι ξεκάθαρα δεν θύμιζε τίποτα από την αρχική του αίγλη. 152 Γίνεται, λοιπόν,
λόγος (αναφέρουμε τις τοποθεσίες όπως μνημονεύονται στο σχετικό έγγραφο) για
χωράφια πλησίον του ναού του Ολυμπίου Διός, στους Αμπελόκηπους, στα Πατήσια,
στη Βρύση του Αγά, στον Άγιο Λουκά, στον Άγιο Αιμιλιανό, στου Λογοθέτη, στη
θέση Τούφα, στου Ζωγράφου, στου Ρωμανού, στους Άγιους Πάντες, στην
Αναβροντή, στα Πλακάκια, στον Άγιο Δημήτριο, στον Άγιο Γεώργιο, στην
Ξυλοκερατιά και σε άλλα σημεία.153 Επίσης, γίνεται καταμέτρηση των ελαιοδένδρων
καθώς και λοιπών οπωροφόρων (αχλαδιές, συκιές, ροδιές, μουριές, βερικοκιές,
κ.α.).154
Η κατοχή στρεμμάτων γης αλλά και καλλιεργούμενων εκτάσεων φαίνεται ότι δεν
μπορούσε να αξιοποιηθεί προς όφελος του μοναστηριού, διότι προφανώς όντας αυτό
ερημωμένο, δεν διέθετε το απαιτούμενο για κάτι τέτοιο ανθρώπινο δυναμικό κι έτσι η
περιουσία παρέμενε στάσιμη και λιμνάζουσα, όπως αποδεικνύεται και από το ότι
μέσα στην καταγραφή των δένδρων πολλά από αυτά χαρακτηρίζονται «καϊμένα»,
ήτοι ξερά.
Στην περίοδο της αντιβασιλείας του Όθωνα, το 1842, τα κτήματα του
εγκαταλειμμένου μοναστηριού παραχωρήθηκαν από την πολιτεία στον ιδιώτη
Δημήτριο Ποστολάκα, ως αντάλλαγμα για ένα τμήμα της βιβλιοθήκης του με το
οποίο θα εμπλουτιζόταν η Εθνική Βιβλιοθήκη.155
_____________________________________________________________________
152. όπ. ανωτ. σσ. 244-245.
153. όπ. ανωτ. σσ. 244-245.
154. όπ. ανωτ. σσ. 244-245.
37
Το 1836, ο επίτροπος της μονής Σπυρίδων Μπενιζέλος, δώρισε τις εικόνες και τα
σκεύη της στην Επισκοπή Αττικής, προκειμένου να διασωθούν και από τις εικόνες
αυτές δύο, ο ένθρονος Χριστός και η ένθρονη Παναγία του τέμπλου, φυλάσσονται
στο Βυζαντινό και Χριστιανικό Μουσείο Αθηνών. 156 Στο ίδιο μουσείο, βρίσκονται
και δύο σπαράγματα τοιχογραφιών από την τράπεζα της μονής. 157 Επιπλέον, ένα από
τα πολυτιμότερα σωζόμενα κειμήλια της μονής είναι ένα έντυπο Ευαγγέλιο από τη
Βενετία, με χρονολογία 1599.158
Μέχρι το 1891 η κατάσταση της μονής δεν παρουσίασε καμία βελτίωση. 159 Τελικά,
το 1893, με απόφαση του Μητροπολίτη Αθηνών Γερμανού Καλλιγά (1844-1896), τα
κτίρια του μοναστηριού κατεδαφίστηκαν και στη θέση τους ανοικοδομήθηκαν τα
γραφεία της Ιεράς Συνόδου και το μητροπολιτικό μέγαρο. 160 Σήμερα, μέσα στον
περίβολο του μητροπολιτικού μεγάρου, επί της οδού Αγίας Φιλοθέης, έχει
οικοδομηθεί παρεκκλήσι προς τιμή του αγίου Ανδρέα και σε ανάμνηση του
κατεδαφισθέντος καθολικού της μονής.161
Ο Γάλλος Ιησουίτης μοναχός Babin περιέγραψε τη μονή του Αγίου Ανδρέα (την
οποία επισκέφθηκε το δεύτερο μισό του 17ου αιώνα) και η περιγραφή του αυτή έχει
διασωθεί.162 Επίσης, χάρη στα σχέδια του Γάλλου περιηγητή και συστηματικού
μελετητή των χριστιανικών ναών της Αθήνας, Paul Durand, γνωρίζουμε το σύνολο
σχεδόν του εικονογραφικού προγράμματος του καθολικού της μονής.163
Το κυρίως κοινωνικό έργο της Φιλοθέης είχε ως αφετηρία και έδρα του το
μοναστήρι αυτό στο κέντρο των Αθηνών, όπου η ίδια ως ηγουμένη δεν περιορίστηκε
στα θρησκευτικά της καθήκοντα και στην οργάνωση της μονής, αλλά ανέπτυξε
πολυδιάστατη και πολυσήμαντη δράση.
____________________________________________________________________
Επιστημονική Επετηρίδα της Φιλοσοφικής Σχολής του Πανεπιστημίου Αθηνών, Τόμος 42, σσ. 17-18.
158, Φώτιου Δημητρακόπουλου, Μαρίας Χρόνη «Πρωτόκλητος Ανδρέας και οσία Φιλοθέη»,
162. όπ. ανωτ. σ. 18.
163. όπ. ανωτ. σσ. 18-19.
38
Κατά πρώτον, ίδρυσε τον «Παρθενώνα», ειδικό σχολείο για τις γυναίκες της
Αθήνας, Ελληνίδες και μη, όπου παράλληλα με μία τέχνη (υφαντική, κέντημα,
ράψιμο) προσπαθούσε να τις διδάξει και γράμματα. 164 Αν συνυπολογίσουμε ότι δεν
υφίστανται μαρτυρίες για ύπαρξη σχολείου στην Αθήνα τον 16 ο αιώνα και επ’ ουδενί
δεν γινόταν λόγος για να μάθουν και τα κορίτσια στοιχειώδη γράμματα από κάποιον
οικοδιδάσκαλο, όπως είχαν τη δυνατότητα τα παιδιά των αρχόντων, ή έστω από
γραμματιζούμενο όπου είχαν πρόσβαση οι φτωχότερες οικογένειες, 165 είμαστε σε
θέση να αντιληφθούμε το μέγεθος της πρωτοπορίας αυτής της πρωτοβουλίας για τα
δεδομένα της εποχής.
Διότι, ναι μεν έχουμε υπόψη μας ότι ο κλήρος συνέβαλλε στην πνευματική διακονία
του λαού έχοντας την αποκλειστική ευθύνη της εκπαίδευσης, με κύριο καθήκον να
διαφυλάξει αναλλοίωτη την ελληνική γλώσσα 166 και η Φιλοθέη από τη στιγμή που
εκάρη μοναχή θα μπορούσε να αποτελέσει τμήμα αυτής της διαδικασίας, όμως εκείνη
δεν αρκέστηκε στα παραδεδομένα και καθιερωμένα. Αντίθετα, ξεχώρισε δίνοντας
βαρύτητα στην αναβάθμιση του μορφωτικού επιπέδου των γυναικών και την εν γένει
υποστήριξή τους, αναλαμβάνοντας τόσο το οικονομικό κόστος όσο και τον κίνδυνο
να ελεγχθεί για τη δράση της και να υποστεί βαρύτατες συνέπειες (όπως και συνέβη).
Σύμφωνα με μαρτυρία καταγεγραμμένη στο ταξιδιωτικό ημερολόγιο του Γάλλου
ελληνιστή Jean Baptiste Gaspard d’ Ausse de Villoison, ο οποίος επισκέφθηκε τη
μονή του Αγίου Ανδρέα στις 17 Ιουνίου 1785, εντοπίστηκε μέσα σε μπαούλο
σημαντικός αριθμός χειρογράφων και έντυπων βιβλίων, γεγονός που μας επιτρέπει να
υποθέσουμε ότι πρέπει να υπήρχε βιβλιοθήκη εντός της μονής.167
Εκτός από τη σημαντική αυτή προσφορά της, η Φιλοθέη, όπως πληροφορηθήκαμε
από τα βενετικά έγγραφα, προσέφερε καταφύγιο σε «γυναίκες αμαρτωλές εγκύους,
για να μην τιμωρηθούν από τους Τούρκους», χωρίς να την αποθαρρύνουν ούτε οι
όποιες κοινωνικές επικρίσεις ούτε ο πιθανός σκανδαλισμός των μοναχών. 168
____________________________________________________________________
165. όπ. ανωτ. σ. 62.
39
Σύμφωνα με άρθρο του Δελτίου της Χριστιανικής Αρχαιολογικής Εταιρείας, το
1892 αποκαλύφθηκε κάτω από τα κελιά του μοναστηριού υπόγεια κρύπτη, όπου η
αγία έκρυβε χριστιανές που είχαν διαφύγει από κάποιο χαρέμι και γενικά από τον
έλεγχο κάποιου Τούρκου αφέντη.169 Η κρύπτη καλύφθηκε και η πραγματική της θέση
δεν εντοπίζεται στο σημείο όπου τοποθετήθηκε η επιγραφή «αρχαία κρύπτη» αλλά σε
απόσταση εξήμισι μέτρων από αυτήν και βάσει του αρχιτεκτονικού σχεδίου του
υπογείου χώρου, το οποίο έχει διασωθεί, γνωρίζουμε τη διαμόρφωσή του.170
Η ύπαρξη υπόγειου χώρου στο μοναστήρι και ειδικά της κρύπτης αποτελεί ένα
αρχαιολογικό εύρημα το οποίο επαληθεύει την πληροφορία που αντλούμε από τα
κείμενα, σχετικά με την τακτική της Φιλοθέης να παρέχει καταφύγιο και προστασία
σε αιχμαλώτους (σκλάβους), σε μουσουλμάνες που ασπάστηκαν τον χριστιανισμό, σε
γυναίκες αμαρτωλές έγκυες.
Διαπιστώνουμε, λοιπόν, ότι η φιλανθρωπία της Φιλοθέης δεν υποπίπτει σε
φυλετικές, εθνικιστικές και πολιτισμικές διακρίσεις ούτε περιορίζεται από κοινωνικές
προκαταλήψεις, κάνοντας πράξη τον λόγο του Ευαγγελίου ―«οὐκ ἒνι Ἰουδαῖος οὐδέ
Ἓλλην, οὐκ ἒνι δοῦλος οὐδέ ἐλεύθερος, οὐκ ἒνι ἂρσεν καί θῆλυ· πάντες γάρ ὑμεῖς εἴς
ἐστέ ἐν Χριστῷ Ἰησοῦ».171
Εκτός όμως από αυτή την παροχή βοήθειας, η οποία μάλλον θα ήταν ως επί το
πλείστον περιστασιακή και περιπτωσιακή, η Φιλοθέη φροντίζει να πλαισιώσει τον
«Παρθενώνα» της με γηροκομείο, νοσοκομείο, ξενώνα, ορφανοτροφείο,
υλοποιώντας, θα λέγαμε σήμερα, μια οργανωμένη κοινωνική πρόνοια, η οποία μπορεί
κάλλιστα να χαρακτηριστεί ως μια πραγματική Βασιλειάδα στην καρδιά της
τουρκοκρατούμενης Αθήνας.172
Στον Βίο της αναφέρεται ότι πήγαινε η ίδια στα νοσοκομεία και στους ξενώνες,
επισκεπτόταν τους ασθενείς στους οποίους εξασφάλιζε τη διατροφή τους, αλλά το
κυριότερο ήταν ότι προσέφερε ψυχολογική υποστήριξη «μέ παραμυθητικά και
___________________________________________________________________________________
169. Γεώργιου Λαμπάκη «Αι εν τη μονή Φιλοθέης καταστραφείσαι πολύτιμαι βυζαντιακαί

χριστιανικαί αρχαιότητες και αγιογραφίαι», Δελτίον της Χριστιανικής Αρχαιολογικής Εταιρείας, Τομ. 2,
1894, σ. 145.
170. όπ. ανωτ. 6σ. 145-146.
171. Η Καινή Διαθήκη, Πράξεις Αποστόλων, Επιστολή προς Γαλάτας, γ΄23-δ΄5.
Ἀθηνῶν, σσ. 65, 71.
40
εὐαγγελικά λόγια διατρέφοντα τήν ψυχήν γινομένη τά πάντα τοῖς πᾶσι ἳνα τούς
πάντας κερδήσῃ κατά τόν Παῦλον».173
Δικαιολογημένα, λοιπόν, χαρακτηρίζεται πολυδιάστατο το κοινωνικό έργο της
Φιλοθέης, από τη στιγμή που δεν επικεντρώνεται σε συγκεκριμένη κοινωνική ομάδα
ούτε σε συγκεκριμένο πεδίο δράσης —η ίδια συνδράμει γυναίκες χριστιανές ή
αλλόθρησκες, ορφανά, ηλικιωμένους, αρρώστους, ενώ ταυτόχρονα είναι ηγουμένη
στο μοναστήρι της φροντίζοντας για τη συντήρησή του και την καθοδήγηση των
μοναχών του και όλα αυτά υπό τη σοβαρή απειλή του κατακτητή και την ευθύνη να
βρεθεί τρόπος να τακτοποιηθεί ένα υψηλό επισωρευμένο χρέος.
Προκειμένου να μπορέσουμε να σχηματίσουμε εικόνα για την έκταση και το
μέγεθος αυτού του έργου, θα λάβουμε υπόψη μας συγκεκριμένες πληροφορίες τις
οποίες διαθέτουμε. Αρχικά, αναφορικά με τον αριθμό των μοναχών στη μονή του
Αγίου Ανδρέα, πληροφορηθήκαμε από την αίτηση του Σεραφείμ Παγκάλου ότι εκεί
συντηρούνταν περίπου εκατόν πενήντα μοναχές, ένας σημαντικός δηλαδή αριθμός ο
οποίος όμως δεν παρέμεινε στατικός. Αντίθετα, καθώς αυξανόταν καθημερινά, δεν
υπήρχε η δυνατότητα εγκαταβίωσης των πλεοναζουσών μοναχών στο υπάρχον
μοναστήρι, με αποτέλεσμα να παρακινηθεί η Φιλοθέη να προβεί στην ίδρυση
επιπλέον δύο μετοχίων, των Πατησίων και του Πυρσού-Καλογρέζας.
Έχουμε ήδη καταγράψει το πώς σχετίζονται αυτά τα δύο μετόχια με τον βίο της
αγίας —στον ναΐσκο στα Πατήσια δέχθηκε εν μέσω τέλεσης αγρυπνίας επίθεση από
Τούρκους και στη συνέχεια μεταφέρθηκε για τη νοσηλεία της στο νοσοκομείο-
αναρρωτήριο στην Καλογρέζα, όπου μετά από μερικούς μήνες κατέληξε,
υποκύπτοντας στα χτυπήματα που είχε δεχθεί και όπου ετάφη.
Σύμφωνα με πληροφορίες από τον Βίο της οσίας, ο ναός του Αγίου Ανδρέα
Πατησίων πρέπει να χτίστηκε λίγα χρόνια αργότερα από τη μονή στην Πλάκα και
εκεί έχει διασωθεί ο μικρός κιονίσκος όπου, κατά την παράδοση, έδεσαν τη Φιλοθέη
οι βασανιστές της και την ξυλοκόπησαν άγρια.174 Από τη στιγμή που εγκαταλείφθηκε
(μάλλον πολύ πριν την Επανάσταση του ’21), πρέπει να λειτούργησε ως ναός
___________________________________________________________________________________
41
νεκροταφείου, όπως συμπεραίνεται από μεταγενέστερα ταφικά ευρήματα και
βρισκόταν ερειπωμένος μέχρι το 1950 που απασχόλησε επιστημονικά και στη
συνέχεια αναστηλώθηκε, όπως έχουμε ήδη αναφέρει, από τον αρχαιολόγο Αναστάσιο
Ορλάνδο.175
Ο ανακαινισμένος ναός ιστορήθηκε τότε εκ νέου με τοιχογραφίες εξαιρετικής
τέχνης από τον Φώτη Κόντογλου, (όπως μαρτυρείται από επιγραφή στο υπέρθυρό
του), ο οποίος φιλοτέχνησε και τις εικόνες του τέμπλου, μεταξύ των οποίων είναι
αυτές του Πρωτόκλητου Ανδρέα και της αγίας Φιλοθέης, ωστόσο πλέον ο διάκοσμος
αυτός έχει αμαυρωθεί από την υγρασία και την αιθάλη και το ευαίσθητο ζωγραφικό
υλικό δεν επιτρέπει την επέμβαση συντήρησης.176
Όσον αφορά τον ναό του μετοχίου στην Καλογρέζα, ο οποίος είναι αφιερωμένος
στα Εισόδια της Θεοτόκου, στον άγιο Ανδρέα και στην αγία Φιλοθέη, το
εικονογραφικό του πρόγραμμα ταυτίζεται με αυτό του καθολικού της μονής του
Αγίου Ανδρέα στην Πλάκα ως προς τη θεματολογία, τη χρονολόγηση και την
τεχνοτροπία.177 Η εικόνα της αγίας, δεξιά της παράστασης των Εισοδίων, είναι
επιζωγραφισμένη στο πρόσωπο άλλης παλαιότερης αγίας και φέρει προφανώς τα
γνήσια χαρακτηριστικά της, καθώς έγινε αμέσως μετά τον θάνατό της, 178 όμως
σύμφωνα με τον Ανδρέα Ξυγγόπουλο «έχει επισκευασθεί κατά τρόπο οικτρό από
αδέξιο σύγχρονο ζωγράφο».179
Όπως αναφέρθηκε στο προηγούμενο κεφάλαιο, η Φιλοθέη διατηρούσε ακόμη ένα
μετόχι στην Κέα, όπου όταν υπήρχε ανάγκη, φυγάδευε μοναχές και γενικά γυναίκες
οι οποίες διέτρεχαν κίνδυνο, παρέχοντάς τους ασφαλές καταφύγιο. Στην Ιστορία της
νήσου Κέας από των αρχαιοτάτων χρόνων μέχρι των καθ’ ημάς του Ιωάννη Ν. Ψύλλα
περιλαμβάνεται καταγραφή των μοναστηριών του νησιού, όπου αναφέρεται ότι η
Μονή Δάφνης, δεύτερη αρχαιότερη, ιδρύθηκε το 1550 και αφιερώθηκε στην κοίμηση
της Θεοτόκου από την «ἐξ Ἀθηνῶν ὁσία Φιλοθέη τό γένος Βενιζέλου». 180 Ωστόσο,
λόγω της έλλειψης λοιπών πληροφοριών και τεκμηρίων σχετικών με την
____________________________________________________________________
175. όπ. ανωτ. σ. 33.
176. όπ. ανωτ. σ. 34.
177. όπ. ανωτ. σ. 28.
178. όπ. ανωτ. σ. 28.
179. Ανδρέα Ξυγγόπουλου, «Εικόνες της οσίας Φιλοθέης», Ημερολόγιον της Μεγάλης Ελλάδος, 1925,
σ. 452.
180. Ιωάννη Ν. Ψύλλα, Ιστορία της νήσου Κέας από των αρχαιοτάτων χρόνων μέχρι των καθ’ ημάς, Εν
Αθήναις, τυπογραφείον Εστία, 1920, σσ. 188-189.
42
ίδρυση και την ιστορία της μονής θα πρέπει να διατηρηθούν επιφυλάξεις ως προς τη
βεβαιότητα της ταύτισής της με το μετόχι της Φιλοθέης στην Κέα.
Αναφορικά με την ίδρυση μικρών μετοχίων από τη Φιλοθέη στη Σαλαμίνα και την
Αίγινα, με σκοπό να φυγαδεύει και εκεί τους κατατρεγμένους από τους Τούρκους,
γίνεται μεμονωμένη μνεία,181 χωρίς να έχουμε συναντήσει επ’ αυτής περαιτέρω
λεπτομέρειες.
Αναμφίβολα, ανεξαρτήτως εποχής και οικονομικών δεδομένων, η ίδρυση και
συντήρηση έστω ενός μοναστηριού προϋποθέτει διαρκές (όχι μόνο εφάπαξ)
εξαιρετικό οικονομικό κόστος, πόσο μάλλον η επιπλέον ίδρυση ευαγών ιδρυμάτων
και η ανέγερση ναών εντός μετοχίων (καθολικών). Τα δεδομένα αυτά μας δίνουν τη
δυνατότητα να αντιληφθούμε το μέγεθος του κοινωνικού έργου της αγίας, η οποία
προφανώς διέθεσε στην εξυπηρέτησή του το μεγαλύτερο μέρος της περιουσίας της,
ειδάλλως δεν θα αναγκαζόταν να καταφύγει στην επιλογή να ζητήσει βοήθεια από τη
Γερουσία της Βενετίας, για να καλύψει τα χρέη της.
Σε κάθε περίπτωση, η δράση της και η κοινωνική προσφορά της αποδεικνύουν ότι η
ίδια δεν αφομοιώθηκε από την περιρρέουσα συμβατική στάση ζωής ούτε υπέκυψε
στα θέλγητρα της κοσμικής επιτυχίας. Αντίθετα, προσέφερε τον εαυτό της στους
αδελφούς-συνανθρώπους της με τους οποίους μοιράστηκε τα πάντα, κάνοντας πρώτη
την κίνηση για αλλαγή του κόσμου και χωρίς να αποθαρρύνεται από το αν οι άλλοι
αναλώνονταν στην ιδιοτέλεια και στον εγωκεντρισμό. Ως μοναχή, δεν απομονώθηκε
στον χώρο του μοναστηριού επιτελώντας αποκλειστικά τα θρησκευτικά της
καθήκοντα, παρά μόνο συνέλαβε και υλοποίησε την ιδέα ενός φιλόδοξου σχεδίου
κοινωνικής πρόνοιας, υπό καθεστώς εξαιρετικά αντίξοων συνθηκών.
Είναι σημαντικό να παρατηρήσουμε το πώς το πλούσιο κοινωνικό έργο της αγίας
και τα όσα με αφειδώλευτη αυτοθυσία προσέφερε αποτυπώνονται με ιδιαίτερο
λυρικό και γλαφυρό τρόπο στην Ακολουθία της (Εσπερινού και Όρθρου). Γι’ αυτό
____________________________________________________________________
43
παραθέτουμε στη συνέχεια αυτούσια σχετικά αποσπάσματά της.
«Καὶ πτωχῶν καταφύγιον, καὶ τῶν ξένων διάσωσμα, νεανίδων σύναξις Μήτερ
γέγονας, ταῶν ἀσθενούντων ἐπίσκεψις, καὶ νόσων καὶ θλίψεων, ἰατρὸς καὶ ὁδηγός,
τῶν ψυχῶν καὶ σωμάτων τε». (Καταφύγιο των πτωχών, σωτηρία των ξένων, μητέρα
για πλήθος νέων, φροντίζοντας τους ασθενείς, γιατρός των ασθενειών και των
θλίψεων και οδηγός και των ψυχών και των σωμάτων.)
(…)
«Πάντα τὰ σά, καὶ σαυτὴν τῷ Θεῷ καθιέρωσας, νοῦν καὶ ψυχὴν καὶ καρδίαν καὶ
σῶμα, τῆς φωνῆς γὰρ τοῦ Εὐαγγελίου ἀκούσασα, τὰ πάντα κατέλιπες, χρυσὸν δὲ καὶ
τιμὴν ὡς οὐδὲν ἐλογίσω, καὶ ὅλη γέγονας τοῦ Χριστοῦ οἶκος ἔνδοξος, ὅθεν καὶ
ἀνέκραζες πᾶσι τοῖς φοιτῶσι πρὸς σέ· καταλείψατε τὰ φθαρτὰ καὶ ἐπίκηρα, καὶ
ποθήσατε τὸν σταυρωθέντα Χριστὸν τὸν Θεὸν ἡμῶν». (Αφού αφιέρωσες τον εαυτό
σου στον Θεό —νου και ψυχή και καρδιά και σώμα— ακολουθώντας τον λόγο του
Ευαγγελίου, ό,τι σου ανήκε το αποχωρίστηκες χωρίς να υπολογίσεις την αξία του και
έγινες εξ ολοκλήρου ένδοξος οίκος του Χριστού και γι’ αυτό καλούσες όλους όσους
σε συναναστρέφονταν να εγκαταλείψουν τα φθαρτά και αναλώσιμα και να
επιθυμήσουν με όλη τους την ψυχή τον σταυρωθέντα Χριστό, τον Θεό μας.)
(…)
«Τοῦ πλούτου τὴν ποσότητα, ἐν ταῖς τῶν πτωχῶν χερσὶ παραθεμένη, ἀντὶ τούτου
ἐκτήσω πλοῦτον οὐράνιον· δόξας δὲ καὶ ἡδονὰς καταφρονήσασα, καὶ ἀσκητικῶς
διελθοῦσα, πειρασμούς τε πολλοὺς ὑπενήνοχας, μαρτυρικῶς τὸ ζῆν ἀφαιρεθεῖσα
καρτερώτατα, δι’ ἀγάπην τοῦ Κτίσαντος, Φιλοθέη πανέντιμε». (Την ποσότητα του
πλούτου απόθεσες στα χέρια των πτωχών και αντ’ αυτού απέκτησες ουράνιο πλούτο.
Περιφρόνησες τις δόξες και τις ηδονές και ζώντας ασκητικά υπέφερες πολλούς
πειρασμούς και με καρτερία άντεξες τη μαρτυρική αφαίρεση της ζωής σου, από
αγάπη για τον Δημιουργό, πανέντιμη Φιλοθέη.)
(…)
«Ὁσία Μῆτερ, ἀγγελικὴν ζηλώσασα διαγωγήν, ἀσιτίαν ἐξήσκησας, καὶ ὕμνον
ἀκατάπαυστον τῷ Δεσπότῃ προσήνεγκας, ἐντεῦθεν προαισθόμενος οὖν ὁ βλέπων τὰ
κρύφια, τῆς ψυχῆς σου τὴν πρόθεσιν, χαρίτων σε θείων κατηξίωσεν, ἐναργῆ σοι
παρέχων τὰ σύμβολα, τῆς ἐκεῖ μενούσης σε ἀϊδίου μακαριότητος [...]» (Αγία μητέρα,
με αγγελική διαγωγή, ασκούμενη στην ασιτία, προσέφερες ακατάπαυστη εξύμνηση
στον Κύριο, ο οποίος καθώς βλέπει τα πάντα, συναισθάνθηκε την πρόθεσή σου και
44
σε καταξίωσε με Θεία Χάρη παρέχοντάς σου ξεκάθαρα σημάδια για την παντοτινή
σου μακαριότητα.)
(…)
«Ἡ καθαρὰ τοῦ Πνεύματος τοῦ Ἁγίου σοφία, σκηνώσασα ἐν τῇ καθαρᾷ καρδίᾳ σου,
παμμακάριστε Φιλοθέη, κατὰ πνευμάτων τῆς πονηρίας φοβερόν σε διώκτην ἀνέδειξε,
καὶ μεγίστων νοσημάτων ἰατῆρα πανάριστον». (Η γνήσια σοφία του Αγίου
Πνεύματος σκήνωσε στην καθαρή καρδιά σου, παμμακάριστη Φιλοθέη, και σε
ανέδειξε φοβερό διώκτη κατά των πνευμάτων της πονηρίας και άριστη θεραπεύτρια
των σοβαρότερων νοσημάτων.)
(…)
«Χαίροις, μοναζουσῶν καλλονή, καὶ τῶν μιγάδων ἀδιάσειστον ἕρεισμα, καὶ πάντων
τῶν πενομένων καὶ τῶν νοσούντων ὁμοῦ, καὶ νηπίων μέγα καταφύγιον, καὶ ξένων
ἐπίσκεψις, ὀρφανῶν παραμύθιον, Μήτηρ γὰρ τούτων, καὶ ποιμὴν ἐχρημάτισας, καὶ
διέσωσας, ἀπὸ ζάλης καὶ θλίψεως [...]» (Χαίρε καλλονή των μοναζουσών, ακλόνητο
στήριγμα των αλλόφυλων, όλων των πενήτων και των νοσούντων, καταφύγιο μέγα
των νηπίων, φροντίδα για τους ξένους, παρηγοριά για τα ορφανά, η οποία για όλους
αυτούς υπήρξες μητέρα και ποιμένας και τους γλίτωσες από πλάνη και θλίψη.)
Επισημαίνεται ότι στα συγκεκριμένα αποσπάσματα αναγνωρίζεται και
ευγνωμονείται η πλούσια δράση της Φιλοθέης, η οποία αναπτύχθηκε πάντα υπό την
καθοδήγηση του λόγου του Ευαγγελίου και γι’ αυτό υπήρξε ολόπλευρη, πλήρης,
ουσιαστική και αποτελεσματική.
Έχοντας λάβει γνώση περί των επιμέρους λεπτομερειών του κοινωνικού έργου της
αγίας, θα προβούμε στη συνέχεια σε παρουσίαση και ανάλυση της επίδρασής της
στην κοινωνική και πνευματική ζωή της πόλης των Αθηνών, πάντα με γνώμονα την
αξιολόγηση των παραδεδομένων στοιχείων.
45
ΚΕΦΑΛΑΙΟ Γ΄
Η επίδρασή της στην κοινωνική και πνευματική ζωή της πόλης των Αθηνών
Το θέμα της επίδρασης της προσωπικότητας της αγίας Φιλοθέης στην κοινωνική και
πνευματική ζωή της πόλης των Αθηνών είναι δυνατόν να τεκμηριωθεί, εφόσον
παρουσιαστούν δεδομένα σχετικά με απτές θετικές αλλαγές που έλαβαν χώρα στην
πόλη της, λόγω της δικής της δραστηριοποίησης και ευαισθητοποίησης και σχετικά
με το κατά πόσο και για πόσο διατηρήθηκε το έργο της και μετά την κοίμησή της.
Η επίδρασή της έχει αναντίρρητα ως βάση το πλούσιο κοινωνικό της έργο αφενός
και αφετέρου τον ρόλο της ως μοναχής αρχικά και ως ηγουμένης στη συνέχεια (στο
μοναστήρι το οποίο η ίδια ίδρυσε), την ορθή πίστη και το μαρτυρικό ήθος.
Οφείλουμε να τονίσουμε και να υπογραμμίσουμε το γεγονός ότι η Φιλοθέη
γεννήθηκε σε μια Αθήνα η οποία βρισκόταν ήδη για ένα διάστημα σχεδόν εβδομήντα
ετών υπό οθωμανική κατοχή, ως πόλη ήταν μία από τις πιο σημαντικές στο νότιο
τμήμα της Ελλάδος, ωστόσο (όπως έχουμε προαναφέρει) δεν είχε κάτι αξιόλογο να
επιδείξει πλην της Ακρόπολης και μπορεί οι αρχοντικές της οικογένειες να
προέρχονταν από παλαιότερες βυζαντινές, διαθέτοντας ιστορική αίγλη αλλά και ισχύ,
όμως μέχρι να αναλάβει τη δράση της η Φιλοθέη, δεν είχε υπάρξει αντίστοιχη και
ανάλογου μεγέθους πρωτοβουλία, πρωτίστως ενός εκ των αρχόντων και
δευτερευόντως από κάποιο από τα λοιπά μέλη της τοπικής κοινωνίας.
Συνεπώς, η Φιλοθέη υπήρξε πρωτοποριακή για όσα κατάφερε, αφού δεν είχε να
παραδειγματιστεί από τα πεπραγμένα των προηγούμενων. Έθεσε τα θεμέλια για
σημαντικές κοινωνικές αλλαγές, όπως η εκπαίδευση των κοριτσιών και η κοινωνική
αλληλεγγύη-πρόνοια για ορφανά, αρρώστους, γυναίκες κατατρεγμένες.
Επίσης, προσέδωσε στην ιδιότητα του μοναχού τη διάσταση της ενεργού δράσης και
άμεσης αλληλεπίδρασης με την κοινωνία, ακολουθώντας προφανώς το υπόδειγμα του
Μ. Βασιλείου (ο οποίος συγκέρασε μοναχισμό και φιλανθρωπία), ώστε να αναδειχθεί
η ίδια όντως αγία «ἐν τοῖς πράγμασι». Συνέλαβε δε καθολικά και ριζοσπαστικά το
νόημα της φιλανθρωπίας και της παιδείας, όπως χαρακτηριστικά αντικατοπτρίζεται
στη διατυπωμένη θέση της: «Αυτό το ράσο που φοράμε, αδελφές μου, δεν το φοράμε
μόνο για μετάνοιες και προσευχές για να σώσουμε τις ψυχές μας, μα και για να
ελεήσουμε τους ανθρώπους γύρω μας.
46
Βλέποντας τις πολλές και αμέτρητες ελεημοσύνες τις οποίες πράττει ο Κύριός μας
κάθε στιγμή, έχουμε και εμείς πολύ χρέος να δείχνουμε ελεημοσύνη φανερά ή κρυφά
σε τόσες ψυχές, για να μην κολασθούν».182
Παράλληλα, ενδυνάμωσε ακόμη περισσότερο τη συσπείρωση του λαού της Αθήνας,
όπως μπορούμε να συμπεράνουμε από το γεγονός ότι ο μητροπολίτης, οι κληρικοί και
οι ευγενείς της πόλης επιβεβαίωσαν γραπτώς την κοινωνική της θέση και χριστιανική
δράση της, προκειμένου να τη βοηθήσουν να υλοποιηθεί το αίτημά της στη Γερουσία
της Βενετίας.
Το ότι εκάρη μοναχή ενώ είχε ανατραφεί ως γόνος ευκατάστατης αρχοντικής
οικογένειας, εκτός του ότι καταδεικνύει τη βιωματική της σχέση με τον χριστιανισμό,
αποτέλεσε ένα γεγονός το οποίο λειτούργησε προτρεπτικά, ώστε κάποιες
θεραπαινίδες που είχε στο πατρικό της αλλά και αρκετές άλλες Αθηναίες κόρες να
την ακολουθήσουν στον μοναστικό βίο. Αυτό σημαίνει ότι αποτέλεσε πρότυπο για τις
γυναίκες της εποχής της.
Επιπλέον, φρόντισε να τις παρέχει την ευκαιρία να διδαχθούν μια τέχνη και
στοιχειώδη γράμματα, αναβαθμίζοντας με τον τρόπο αυτό την κοινωνική τους θέση
και καλλιεργώντας σταθερά και σταδιακά μια διαφορετική νοοτροπία, όσον αφορά
την αντιμετώπιση της γυναίκας και του ρόλου της στην κοινωνία. Είναι αξιοσημείωτο
ότι ο Παρθενώνας της, όπου εκπαιδεύονταν οι γυναίκες, βρήκε μιμητές σε πολλές
περιοχές κι έτσι ιδρύθηκαν Παρθενώνες σε όλη την Ελλάδα καθ’ όλη τη διάρκεια της
Τουρκοκρατίας.183
Η ίδια η Φιλοθέη δεν έκανε διακρίσεις ως προς το ποιες γυναίκες βοηθούσε. Όπως
έχουμε ήδη εκθέσει, προσέφερε καταφύγιο και σε μουσουλμάνες που είχαν
μεταστραφεί στον χριστιανισμό και σε γυναίκες αιχμάλωτες ή έγκυες,
καταπολεμώντας με τη στάση της τις ισχύουσες κοινωνικές προκαταλήψεις και
αποτελώντας ζωντανό παράδειγμα ανεκτικότητας, ενός χαρακτηριστικού το οποίο
βρίσκεται στον πυρήνα της χριστιανικής διδασκαλίας.
_____________________________________________________________________
182. Δημήτρη Φερούση «Ἡ μαΐστρα τῆς Ἀθήνας», Σύναξη, τεύχος 16, σ. 10.
47
Και η ίδια είχε βιώσει την αρνητική συμπεριφορά του συζύγου της και είχε την
εμπειρία του πόσο εύκολα μπορούσε μια γυναίκα να περιέλθει σε αδιέξοδο, χωρίς την
επιλογή να αντιδράσει, οπότε μπορούμε να πούμε ότι είχε μια συναισθηματική
εγγύτητα με τις γυναίκες που βοηθούσε, με ό,τι αυτό συνεπαγόταν.
Γενικά, η θέση της γυναίκας στα χρόνια της Φιλοθέης ήταν υποβιβασμένη όπως
ενός δούλου σχεδόν, συνήθως οι γυναίκες παρέμεναν κλεισμένες εντός της οικίας
τους και μόνο μέσα από τον χριστιανισμό υπήρχε η δυνατότητα για χειραφέτηση,
άσκηση πρωτοβουλίας και αυτενέργειας. 184
Επιπλέον, η επιβίωση ολόκληρου του Γένους βρισκόταν σε άμεση συνάρτηση με
τον βαθμό αντίστασης της Ελληνίδας στις προσπάθειες ηθικής εξόντωσής της και
στις πιέσεις να αλλαξοπιστήσει, διότι όποιο δρόμο εκείνη ακολουθούσε στον ίδιο θα
συμπαρέσυρε και τα παιδιά της τα οποία θα μπορούσαν κάλλιστα, αντιστοίχως των
επιλογών της μητέρας τους, αντί να είναι αγωνιστές της ελευθερίας να κατέληγαν να
τάσσονται στο πλευρό των εχθρών.185
Όσες όμως γυναίκες είχαν το πλεονέκτημα να λάβουν αγωγή και μόρφωση στον
Παρθενώνα της Φιλοθέης, αυτόματα εξασφάλιζαν τις προϋποθέσεις για ένα καλύτερο
μέλλον, αποκτώντας αυτοπεποίθηση αλλά και τη δύναμη να καλλιεργήσουν και να
μεταλαμπαδεύσουν στους απογόνους τους το ιδεώδες της ελευθερίας αλλά και την
πίστη στον χριστιανισμό, ώστε κάποιοι να αναδειχθούν ως μάρτυρες της θρησκείας
και κατ’ επέκταση και της ελευθερίας.
Η Καλλιρρόη Παρρέν περιγράφει τη Φιλοθέη Βενιζέλου ως την πρώτη η οποία
έθεσε τις βάσεις της εκπαίδευσης της Ελληνίδας, την πρώτη η οποία εργάστηκε
συστηματικά υπέρ του γυναικείου φύλου και ως εκείνη η οποία αψήφησε κάθε
προκατάληψη και κάθε κίνδυνο, όπως δεν είχε αποτολμήσει μέχρι τότε κανείς άνδρας
ή κοινότητα ή ομάδα εκ των συγχρόνων της, προκειμένου να αγωνιστεί για το
συμφέρον της καταπιεζόμενης και καταδικασμένης στην αμάθεια γυναίκας. 186
Γίνεται αντιληπτό από όσα ήδη εκθέσαμε ότι η άνοδος στην κοινωνική ζωή δεν
μπορεί εύκολα να διαχωριστεί με σαφή όρια από την αντίστοιχη στην πνευματική,
_____________________________________________________________________
184. Καλλιρρόης Παρρέν, Ιστορία της γυναικός-Σύγχρονοι Ελληνίδες, 1530-1896, Εν Αθηναις, Εκ του
τυπογραφείου Παρασκευά Λεωνή. σσ. 6-7.
185. όπ. ανωτ. σ. 5.
186. όπ. ανωτ. σ. 9.
48
καθώς πρόκειται για δύο πεδία της ζωής του ανθρώπου τα οποία θα λέγαμε ότι
λειτουργούν ως συγκοινωνούντα δοχεία. Στην περίπτωση των γυναικών, όπως την
περιγράψαμε, αυτό έχει προφανή εφαρμογή. Ο Παρθενώνας, δηλαδή, της Φιλοθέης
ως μια πνευματική κυψέλη επιδρά αξεδιάλυτα τόσο κοινωνικά όσο και πνευματικά
στη ζωή της Αθήνας.
Από την άλλη πλευρά, αν εντάξουμε το αμιγώς φιλανθρωπικό ευεργετικό έργο της
αγίας (ίδρυση νοσοκομείων, ορφανοτροφείων, γηροκομείων, ξενώνων) στον τομέα
της κοινωνικής επίδρασης, η παιδεία η οποία παρείχε συνάπτεται σαφώς με την
πνευματική επίδραση.
Η επίδραση στην πνευματική ζωή μιας υπόδουλης πόλης θεωρούμε ότι είναι ακόμη
πιο καταλυτική και καθοριστική από την όποια αντίστοιχη στην κοινωνική, διότι
καθορίζει κατά πόσο θα διατηρηθεί η ταυτότητα του πληθυσμού της, παράγοντας
απολύτως κρίσιμος και ζωτικής σημασίας για την επιβίωσή του και την παρεμπόδιση
της αφομοίωσής του.
Ως γνωστόν, η Οθωμανική αυτοκρατορία περιέκλειε στα εδάφη της πολλά έθνη και
τηρούσε θρησκευτική ανοχή απέναντί τους, απόλυτα αναγκαία για την επιβίωσή
της.187 Το μιλλέτι (θρησκευτική εθνότητα) αποτέλεσε τη βάση της πολιτικής
οργάνωσής της με θεωρητική ισοτιμία μεταξύ των τεσσάρων αναγνωρισμένων
εθνοτήτων (Τούρκοι, Ρωμηοί, Αρμένιοι και Εβραίοι), στην πράξη όμως το τουρκικό
(μουσουλμανικό) μιλλέτι πλεονεκτούσε έναντι των υπολοίπων.188
Υπό αυτές τις συνθήκες, το Γένος, αναμφίβολα, χρειαζόταν να βασιστεί σε μια
δύναμη που θα εμπόδιζε την αλλοτρίωσή του και θα εξασφάλιζε την επιβίωση και την
ανάκαμψή του ─την αποστολή αυτή ανέλαβε η Εκκλησία ως Εθναρχία. 189 Το κύμα
των Νεομαρτύρων, οι οποίοι αντιστάθηκαν στην οθωμανική κυριαρχία, ήταν καθαρά
εκκλησιαστική υπόθεση.190
___________________________________________________________________________________
Τόμ. Β΄, σ. 164.
188. όπ. ανωτ. σ. 165.
189. όπ. ανωτ. σ. 161.
190. όπ. ανωτ. σ. 178.
49
Είδαμε στην εισαγωγή ότι κάποιοι μελετητές θεωρούν ότι και η Φιλοθέη εντάσσεται
στον κύκλο των Νεομαρτύρων, καθώς αντιστάθηκε στην απειλή των κατακτητών να
γίνει εξωμότρια προκειμένου να μην θανατωθεί. Σε κάθε περίπτωση, εκείνο το οποίο
μας ενδιαφέρει εν προκειμένω είναι να σταθμίσουμε την επιρροή της στην
πνευματική ζωή των Αθηνών, κάτι το οποίο μπορούμε έμμεσα να συμπεράνουμε,
λαμβάνοντας υπόψη την ανελέητη στάση των Αρχών απέναντί της και τον μαρτυρικό
της θάνατο.
Το ότι προκάλεσε αυτή την αντίδραση είναι σαφές ότι σχετίζεται όχι τόσο με το ότι
ήταν μοναχή, με το ότι περιέθαλπε αρρώστους και φιλοξενούσε φτωχούς, αλλά
περισσότερο με το ότι δημιουργούσε γύρω από το πρόσωπό της μια πραγματική
ελπίδα αλλαγής και ανατροπής της κατάστασης, κυρίως μέσω της εκπαίδευσης που
παρείχε στις γυναίκες, όπως το αναλύσαμε σχετικά παραπάνω.
Αυτό από μόνο του συνιστούσε μεγαλύτερο κίνδυνο για την εξουσία του κατακτητή,
διότι, εκτός των άλλων, το παράδειγμα μιας γυναίκας η οποία κατάφερνε μόνη της να
οργανώνει και να συντηρεί εστίες εκπαίδευσης, φιλοξενίας, νοσηλείας και
παράλληλα να είναι ηγουμένη στο μοναστήρι το οποίο είχε η ίδια ιδρύσει, δεν
μπορούσε παρά να αναπτερώνει το ηθικό των συμπολιτών της, να εδραιώνει την
πίστη τους και να τους αφυπνίζει σχετικά με τις δυνατότητές τους, αποτελώντας
επιπλέον σημείο αναφοράς και για τις μελλοντικές γενιές.
Η αγιοκατάταξη της Φιλοθέης από την Εκκλησία, σε σύντομο μάλιστα διάστημα
μετά την κοίμησή της, σαφώς αποτελεί ακλόνητο τεκμήριο της ισχυρής επίδρασής
της όχι μόνο στα στενά όρια της γενέτειράς της αλλά πολύ πιο πέρα από αυτά.
Ταυτόχρονα, συντέλεσε στη διατήρηση του έργου και της φήμης της, χωρίς φυσικά
να μπορούμε να αποφανθούμε εκ των υστέρων και υποθετικά για το κατά πόσο το
έργο της θα είχε διατηρηθεί στον ίδιο βαθμό, στην περίπτωση που δεν είχε
ανακηρυχθεί αγία.
Το ότι το έργο της συνεχίστηκε για πολλές επόμενες γενιές, έως την περίοδο της
Επανάστασης, καταδεικνύει ότι η επίδρασή της στην κοινωνική και πνευματική ζωή
των Αθηνών δεν υπήρξε καθόλου επιφανειακή, αλλά αντίθετα ουσιώδης και
ουσιαστική.
Όπως έχουμε ήδη αναφέρει, καταγράφεται ότι τη μονή του Αγίου Ανδρέα οι
μουσουλμάνοι την γκρέμισαν τρεις φορές και ισάριθμες φορές ανοικοδομήθηκε.
50
Αυτό αποδεικνύει το καθεστώς των σχέσεων που διατηρούσε το μοναστήρι με την
κοινωνία των χριστιανών κάτι το οποίο επίσης αποτυπώνεται σε έγγραφα με τα οποία
οι χριστιανοί αφιέρωναν σ’ αυτό περιουσία και ζώα και σε άλλα με τα οποία η μονή
κατέβαλλε εισφορές στα χρόνια της Επανάστασης 191 φανερώνοντας την αμοιβαιότητα
της υποστήριξης μεταξύ μονής και αθηναϊκής κοινωνίας και το ότι η μονή, αν και δεν
ευδαιμονούσε όπως άλλοτε, εξακολουθούσε στις δύσκολες ώρες του Γένους να είναι
φάρος τηλαυγής παραμυθίας και ελπίδας. Επίσης φανερώνεται και η ισχύς της
παρακαταθήκης της Φιλοθέης.
Στο βιβλίο του Δημήτρη Σ. Φερούση, Φιλοθέη Μπενιζέλου η Αθηνιώτισσα,
συμπεριλαμβάνονται έγγραφα ενδεικτικά της υλικής συνεισφοράς και της αμείωτης
συνέπειας του μοναστηριού ως προς τη συμπαράστασή του στους αγώνες του λαού.
Τα έγγραφα αυτά ακολουθούν, όπως καταγράφονται στο εν λόγω βιβλίο: 192
α) « Ἅγιε οἰκονόμε,
Δόσατε εἰς τόν ἄνθρωπον ὃπου σᾶς ἐγχειρήσῃ τόν ντεσχερέν μας ἀπό τό λάδι τοῦ
Μοναστηρίου ξεστία πέντε: Ν. Λάδι ξεστία πέντε, διά νά ἀπαντίσομεν τήν μεγάλην
ἀνάγκην τοῦ Τζελεπῆ Γιάννου.
22 δεκεμβρίου 1823 Οἱ δημογέροντες
Σ. Πατούσας Ἰω. Π. Βλάχος
Ν. Ζαχαρίτσας Χ. σπ. γγικάκης».
β) «Ἐπίτροπε τοῦ ἁγίου Ἀνδρέου
κύρ Βαροθολομαῖε
παράδοσε εἰς τόν κύρ Κωνσταντῆν Γραμματικόν ἐπιστάτην τοῦ Ἐθνικοῦ λαδίου,
ὀκτώμισυ ξεστία λάδι, τό εἰσόδημα τῶν δένδρων τοῦ ρήγα τά ὁποῖα εἶχε κολιγεκά ὁ
πρώην ἐπίτροπος τοῦ Μοναστηρίου.
Ἐν Ἀθήναις Οἱ Δημογέροντες
τῇ 15 Ἰανουαρίου 1824 Σ. Πατούσας Ἰ. Π. Βλάχος
Νικόλαος Ζαχαρίτσας
Χ. σπ. γγικάκης».
_____________________________________________________________________
192. Δημήτρη Σ. Φερούση, Φιλοθέη Μπενιζέλου η Αθηνιώτισσα, σσ. 240-241.
51
γ) «Τό Κοινόβιον τοῦ ἁγίου Ἀνδρέου διά χειρός Ἐπιτρόπου Διάκου Παϊσίου
συνεισέφερεν εἰς τήν πρώτην πολιορκίαν μετρητά γρόσια: Ν. 200 καθώς φαίνεται
γεγραμμένα εἰς τόν Κόνδικα τῆς καταγραφῆς Φλ. 87ον.
Ἐν Ἀθήναις Οἱ Ἐπιστάται Καταγραφῆς
τῇ 7 Ἀπριλίου 1826 παναγῆς Σκουζές
χ. σπ. γγικάκης
σπ. χ. Μπενάρδος».
Όπως διαπιστώνουμε, τόσο οι δημογέροντες διατύπωναν αιτήματα στο μοναστήρι
(στα συγκεκριμένα σημειώματα για την προμήθεια λαδιού) αλλά και η μονή με δική
της πρωτοβουλία κατέγραφε την προσφορά της σε μετρητά (διακόσια γρόσια) στην
πρώτη πολιορκία —προφανώς του Μεσολογγίου.
Από την άλλη μεριά, λόγω του ότι η μονή λειτουργούσε και ως φιλανθρωπικό
άσυλο και παρείχε νοσηλεία στους ασθενείς, στέγη στους άστεγους και προστασία
στα ορφανά, εύλογα προξενούσε στους Αθηναίους ένα αίσθημα ευθύνης ως προς την
έμπρακτη υποστήριξη και ενίσχυσή της κι έτσι όσοι είχαν τη δυνατότητα,
παραχωρούσαν στη μονή κληροδοτήματα και υπολογίσιμη οικονομική βοήθεια, όπως
συνάγεται από σωζόμενα έγγραφα, εν προκειμένω δωρητήρια κτημάτων, ένα εκ των
οποίων είναι και το παρακάτω:
«Ὁμολογῶ ἐγῶ κιριακῆ τοῦ κολιμάκη πῶς ἔδωσα τό ἀλόνη ὃλο ὃπου ἔχω εἰς τήν
τζούκα ὃσον καί ἀνευρίσκεται καί τό χωράφιον ὃπου ἔχω εἰς τήν ἀρμηρῆ στρέμα ᾶ
καί εἰς τά καμύνοια ἓτερον στρέμα, εἰς τό μοναστῆρι τῆς Κυραφιλοθέης, διά νά
γράψω ονόματα τρία. Τόν ἂνδρα μου, τόν πατέρα μου και τοῦ λόγου μου· καί
ἐκάμαμε τό ἀλόνι καί τά δύο στρέματα τό χωράφι ἂσπρα ψ καί χρεωστῶ ἀκόμα τοῦ
μοναστηρίου διά τά τρία ὀνόματα ἂλλα ψ νά τά δίδω ἀπό εἰσόδημά μου ὀλίγον
ὀλίγον ὃσον δύναμε, ὃσον νά τούς ξευλήσω.
Καί γέγονε το παρόν ὁμόλογον καί ἐπεδόθη τοῦ μοναστηρίου ἔμπροσθεν τῶν
κάτωθεν ὑπογεγραμμένων μαρτύρων, ἐν μηνί μαΐῳ ι ἔτος ζωψ ἰνδ. ζ.
Τά ὀνόματα ταῦτα εἶναι: νικολάου, Λουκᾶ καί Κυργιακῆς».193
_____________________________________________________________________
193. Καλλιρρόης Παρρέν, Ιστορία της γυναικός-Σύγχρονοι Ελληνίδες, 1530-1896, σσ. 16-17.
52
Επιπρόσθετα, η επίδραση της Φιλοθέης σε κοινωνικό και πνευματικό επίπεδο
καταδεικνύει το ότι ο άγιος αγωνίζεται να θεραπεύσει τόσο τις υλικές όσο και τις
πνευματικές ανάγκες των ανθρώπων, καθώς γνωρίζει ότι ο άνθρωπος είναι σωματικός
μέχρι το πνεύμα και πνευματικός μέχρι το σώμα. 194 Επιπλέον, αγαπά όλους τους
ανθρώπους, τους οποίους θεωρεί αδελφούς του και η αγάπη του εκφράζεται με
διάφορους τρόπους, σταθμίζοντας τις ανάγκες του καθενός —σε άλλον προσφέρει
χρήματα, σε άλλον παραμυθία, σε άλλον νόημα ζωής.
Αναφορικά με κάποια χειροπιαστή αντίδραση της αθηναϊκής κοινωνίας στις
πρωτοβουλίες της αγίας Φιλοθέης, η μόνη πληροφορία την οποία διαθέτουμε είναι
εκείνη η οποία μνημονεύεται στη λεγόμενη «Ἐπιστολή Φιλοθέης μοναχῆς πρός
Ἱέρακα τόν μέγαν λογοθέτην», όπου γίνεται λόγος για το ότι οι Αθηναίοι «λύσσαξαν»
(«ἐλύττησαν») εναντίον της Φιλοθέης, ένα γεγονός όμως που όπως έχουμε ήδη
διευκρινίσει, δεν μαρτυρείται από άλλες πηγές. Έχουν διατυπωθεί σχετικές εικασίες
από τους μελετητές στην προσπάθειά τους να ερμηνεύσουν την εν λόγω
μνημονευόμενη ρήξη των Αθηναίων με τη Φιλοθέη και μία από αυτές είναι ότι η αγία
ενόχλησε τους Αθηναίους, διότι μάθαινε στις γυναίκες γραφή και ανάγνωση.195
Όποια κι αν ήταν τα πραγματικά γεγονότα που αφορούν το συγκεκριμένο
περιστατικό, σαφώς πρόκειται για μεμονωμένη αναφορά η οποία δεν είναι δυνατόν
να διασταυρωθεί και σε καμία περίπτωση δεν αναιρεί το ότι οι Αθηναίοι διά των
κληρικών και των ευγενών τους διαβεβαίωναν εγγράφως για τις αρετές της Φιλοθέης,
όταν χρειάστηκε να ενισχύσουν την προσπάθειά της να βρει χρήματα για τα χρέη του
μοναστηριού αλλά και μετά τον θάνατό της για τα στοιχεία που συνηγορούσαν στην
αγιοποίησή της. Συνεπώς, αναγνώριζαν ότι είχαν ευεργετηθεί από τη Φιλοθέη, της
οποίας η αρχοντική καταγωγή δεν υποδείκνυε ότι θα ακολουθούσε τη συγκεκριμένη
πορεία κι αυτό κανείς δεν θα μπορούσε να το θέσει υπό αμφισβήτηση.
Αυτό το οποίο δεν πρέπει να παραλειφθεί, αλλά αντίθετα έχει σημασία να τονιστεί
ιδιαίτερα, είναι το γεγονός ότι η επίδραση της προσφοράς της Φιλοθέης έχει μεν ως
πυρήνα της την πόλη των Αθηνών, εξακτινώνεται δε τόσο στον χώρο όσο και στον
__________________________________________________________________________________
Φωτίου, Πίστη και Βίωμα της Ορθοδοξίας, Τόμ. Α΄, σ. 23.
53
χρόνο, διότι έχει ως βάση της τη διαγωγή ενός βίου ως πρακτικής εφαρμογής της
αγάπης, όπως είναι πάντα η ζωή ενός αγίου.
Αναμφίβολα, η διάθεση της μεγάλης οικονομικής της επιφάνειας στην ίδρυση
μετοχίων ακόμη και εκτός της Αθήνας (στην Κέα), όπου η ίδια διά ζώσης δίδασκε,
νουθετούσε και συνέδραμε στην καθοδήγηση των γυναικών, όπως και η πρωτοβουλία
της να ζητήσει βοήθεια από τη Γερουσία της Βενετίας συντέλεσαν καθοριστικά στη
διάδοση της φήμης της και της επιρροής της εκτός των συνόρων της γενέτειράς της.
Ως προς τη διαχρονική επίδραση της αγίας, αυτή σαφώς συναρτάται με τη
λειτουργία του μοναστηριού, των μετοχίων και των λοιπών ιδρυμάτων της για πολλά
χρόνια μετά τον θάνατό της και για όσο αυτά παρέμεναν ενεργά. Με το πέρασμα του
χρόνου και φτάνοντας στο σήμερα, διαπιστώνουμε ότι ο βίος της και το παράδειγμά
της γίνονται μεταξύ άλλων πηγή έμπνευσης καλλιτεχνών οι οποίοι αναπαράγουν την
ιστορία της σε κινηματογραφική ταινία-ντοκουμέντο (Φιλοθέη, η Αγία των Αθηνών)
και σε παράσταση θεάτρου σκιών (Φιλοθέη, η Αρχοντοπούλα των Αθηνών), στοιχείο
ενδεικτικό του ότι η επίδρασή της δεν είναι ζωντανή μόνο μέσα στους ναούς και στην
εκκλησιαστική ζωή αλλά αντίθετα απλώνεται σε ένα ευρύτερο σύνολο της
πνευματικής ζωής.
54
ΕΠΙΛΟΓΟΣ- ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ
Έχοντας παρουσιάσει τον βίο της αγίας Φιλοθέης, το κοινωνικό της έργο και την
επίδρασή της στην κοινωνική και πνευματική ζωή της πόλης των Αθηνών, με βάση
τις διατεθειμένες πηγές και την αξιοποίηση των πληροφοριών τους, είμαστε σε θέση
να διατυπώσουμε κάποια συγκεκριμένα συμπεράσματα, ως κατακλείδα της εν λόγω
παρουσίασης-ανάλυσης.
Αρχικά, οφείλουμε να διαπιστώσουμε ότι η Ρεβούλα Μπενιζέλου ναι μεν υπήρξε η
μοναχοκόρη της αρχοντικής οικογένειας των Μπενιζέλων στην Αθήνα, ωστόσο η
πορεία η οποία διέγραψε ήταν μη συνηθισμένη και αναμενόμενη, σύμφωνα με τα
καθιερωμένα δεδομένα για μια γυναίκα με ανάλογη καταγωγή και οικονομική άνεση
όχι μόνο για την εποχή της, τον 16ο αιώνα, αλλά αντίστοιχα και για σήμερα. Η δράση
την οποία ανέλαβε καθορίστηκε από τη φιλανθρωπία της, όχι ως περιπτωσιακή και
περιστασιακή πρακτική ενός ηθικού ανθρώπου αλλά ως τρόπου ζωής, ο οποίος
βασίστηκε στην ευσέβεια και εφαρμογή της χριστιανικής διδασκαλίας.
Θεωρούμε ότι η αξιοποίηση εκ μέρους της της καταγωγής της, της μόρφωσής της
και της περιουσίας της, υπέρ της τουρκοκρατούμενης Αθήνας του 16ου αιώνα, ήταν η
μέγιστη δυνατή, εάν λάβουμε υπόψη το πλούσιο κοινωνικό της έργο (ίδρυση
μοναστηριού, δύο μετοχίων, νοσοκομείων, ορφανοτροφείων, ξενώνων, ειδικού
σχολείου για εκπαίδευση των κοριτσιών, παροχή καταφυγίου σε καταδιωκόμενες
γυναίκες και σκλάβους ή αιχμαλώτους) καθώς και την επιτυχή της προσπάθεια να
λάβει χρηματική βοήθεια από τη Γερουσία της Βενετίας, προκειμένου να
αποπληρώσει το χρέος που είχε δημιουργήσει, καθώς είχε αναγκαστεί να εξαγοράσει
δύο φορές την ελευθερία της αλλά και άλλων μοναχών, όταν τις είχαν φυλακίσει οι
Τούρκοι.
Το σύνολο της προσφοράς της και της κοινωνικής της δράσης, στην οποία οι
κατακτητές έβαλαν τέλος προκαλώντας τον μαρτυρικό θάνατό της, είναι
αξιοσημείωτο, διότι αφενός δεν έχει προηγούμενο για την εποχή της, προερχόμενο
από μια γυναίκα αρχοντικής καταγωγής που εκάρη μοναχή, αφετέρου δε, επέδρασε
θετικά στην κοινωνική και πνευματική ζωή της πόλης της, ώστε να καλλιεργηθεί η
σταδιακή αναβάθμιση της θέσης της γυναίκας, να καταπολεμηθούν κοινωνικές
προκαταλήψεις, να ενισχυθεί περαιτέρω η λαϊκή ενότητα και να ενδυναμωθούν η
πίστη στον Θεό και η άσκηση της λατρείας, υπό καθεστώς οθωμανικής κατοχής.
55
Το παράδειγμα του βίου της είναι διαχρονικό και πανανθρώπινο, λόγω του ότι
χαρακτηρίζεται από την αφοσίωση στον Θεό και την ανιδιοτελή προσφορά στον
συνάνθρωπο. Διαβάζοντας για το πώς έζησε, συμπεραίνουμε ότι όντως ο άγιος ζει
σύνολο το φάσμα της ζωής (όπως αναφέρθηκε στην εισαγωγή), καταρρίπτοντας
όποια πιθανή εντύπωση απομονωτισμού θα μπορούσε αυθαίρετα να έχει σχηματίσει
κάποιος γύρω από το πρόσωπο ενός αγίου.
Στις μέρες μας, μετά την ανακαίνιση του αρχοντικού της αγίας Φιλοθέης, της οικίας
των Μπενιζέλων, στο κέντρο των Αθηνών, η ιστορία της αγίας γίνεται ακόμη πιο
προσιτή στον κάθε ενδιαφερόμενο. Το αρχοντικό αποτελεί μνημείο πολιτισμικής
κληρονομιάς, μέσα από το οποίο κάποιος που αγνοεί τις διαστάσεις της
προσωπικότητας της Φιλοθέης, έχει την ευκαιρία και την αφορμή να ενδιαφερθεί γι’
αυτές, να τις γνωρίσει, αλλά και να τις εκτιμήσει. Το γεγονός αυτό συμβάλλει στο να
διατηρείται ζωντανή η μνήμη της και η προσφορά της και να γίνονται γνωστά τα
πεπραγμένα της όχι μόνο στους κατοίκους των Αθηνών και στη νέα γενιά αλλά τόσο
σε ομοεθνείς όσο και σε αλλοδαπούς που επισκέπτονται την πόλη, είτε πιστούς είτε
μη. Αυτό αποτελεί ένα ιδιαίτερα σημαντικό πλεονέκτημα εκατέρωθεν.
Γνωρίζοντας τον βίο της αγίας, ο καθένας έχει τη δυνατότητα να αντλήσει στοιχεία
και να συλλογιστεί για το νόημα της ύπαρξης, για την ευθύνη απέναντι στο κοινωνικό
σύνολο και στον συνάνθρωπο εν γένει, χωρίς τα στεγανά που θέτουν τα γεωγραφικά
σύνορα των χωρών, η χρονική απόσταση των γενιών και οι κάθε είδους εφήμερες
ιδεολογίες, τάσεις και συνήθειες.
Εκτός του αρχοντικού, επίγεια στοιχεία του βίου της σήμερα μένουν το ιερό
λείψανό της, ο χώρος όπου βρισκόταν το μοναστήρι της, σπαράγματα τοιχογραφιών
από την τράπεζα της μονής και λίγες εικόνες στο Βυζαντινό και Χριστιανικό
Μουσείο της Αθήνας, ο μικρός ναός του μετοχίου του Πυρσού-Καλογρέζας
αφιερωμένος στα Εισόδια της Θεοτόκου, στον άγιο Ανδρέα και στην αγία Φιλοθέη
και ο ναός του Αγίου Ανδρέα στα Κάτω Πατήσια επί της οδού Λευκωσίας.
Από τα μνημεία τα οποία ίδρυσε η οσία Φιλοθέη διακρίνουμε την πνευματική της
σχέση με τον Πρωτόκλητο Ανδρέα, η οποία σημάδευσε την πορεία της, με αφετηρία
το όραμα του Αποστόλου στα χρόνια της μεγάλης απόφασης να μονάσει και να
υπηρετήσει το υπόδουλο Γένος.
56
Αναφορικά με τις πηγές που έχουν διασωθεί, προκύπτουν αμφιβολίες (σε διάφορα
επίπεδα) ως προς το εάν η αγία υπήρξε συντάκτης της «Ἐπιστολής Φιλοθέης μοναχῆς
πρός Ἱέρακα τόν μέγαν λογοθέτην», καθώς επίσης δημιουργούνται απορίες για την
ημερομηνία κατά την οποία δέχθηκε τη βάναυση επίθεση στον ναό του Αγίου Ανδρέα
στα Πατήσια και για τη χρονολογία της κοίμησής της.
Εν τέλει, όπως αποδεικνύεται, η Φιλοθέη δεν εγκλωβίστηκε ούτε περιορίστηκε σε
όσα προφανώς θα της επέβαλαν το φύλο της, η κοινωνική της θέση, η οικογενειακή
κατάσταση και οι νόμοι μιας κοινωνίας υπό κατοχή αλλοθρήσκων, αλλά αντίθετα
λειτούργησε ως ένα ελεύθερο πνεύμα, με βεβαιότητα για τις επιλογές της και γι’ αυτό
έφερε εις πέρας αυτά τα οποία είχε αναλάβει. Αναμφισβήτητα, το σθένος της να
υπερβεί τις αντίξοες συνθήκες του περιβάλλοντός της και να υλοποιήσει το
πρωτοποριακό για την εποχή της κοινωνικό έργο απορρέει από την πίστη της και την
επιθυμία της να διακονήσει τον συνάνθρωπο, θέτοντας σε κίνδυνο ακόμη και την ίδια
της τη ζωή.
Θεωρούμε ότι στο ερώτημα αν τα καταπληκτικά έργα της Φιλοθέης ανήκουν στη
θρησκευτική ή την εθνική ιστορία αυτού του τόπου θα πρέπει να απαντήσουμε ότι
δεν θα είχε κάποιο ουσιαστικό νόημα ένας τέτοιος διαχωρισμός, παρεκτός για
πρακτικούς λόγους που θα σχετίζονταν με τη μελέτη ενός επιμερισμένου πεδίου
έρευνας. Τα έργα μιας ισορροπημένης προσωπικότητας, αγίας όπως η Φιλοθέη, δεν
χρειάζεται να κατηγοριοποιηθούν —το κίνητρό τους είναι υψηλό και ανώτερο.
Η αγιοκατάταξή της από την Εκκλησία αποτέλεσε το επιστέγασμα μιας ζωής
γεμάτης προσφοράς στον συνάνθρωπο υπό το πνεύμα του Ευαγγελίου και ενός
μαρτυρικού θανάτου. Από κάθε άποψη, η ιστορία της πόλης των Αθηνών
λαμπρύνεται από την προσωπικότητα της αγίας Φιλοθέης, ενός ανθρώπου που, όπως
δηλώνει και το όνομά της, υπήρξε φίλος του Θεού, κατανόησε τον θείο λόγο και τον
εφάρμοσε ελεύθερα, άφησε τη Θεία Χάρη να πλημμυρίσει την ύπαρξή του,
βιώνοντας την αγάπη κατά το πρότυπο του Θεού σε κάθε πτυχή της ζωής, γεγονός το
οποίο θα διατηρεί αναλλοίωτα στον χρόνο τη μνήμη της και την προσφορά της.
57
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΚΕΣ ΑΝΑΦΟΡΕΣ
Αγόρα Κ., Γιαγκάζογλου Στ., π. Ν. Λουδοβίκου, Φωτίου Στ., Πίστη και Βίωμα της
Ορθοδοξίας, Τόμ. Α΄, Δόγμα, Πνευματικότητα και Ήθος της Ορθοδοξίας (Πάτρα:
Έκδοση Ελληνικού Ανοικτού Πανεπιστημίου, 2002), σσ. 223-244.
Ακολουθία και Βίος της Οσίας και Θεοφόρου Μητρός Ημών Φιλοθέης της εξ Αθηνών,
ψαλλομένη τη 19 Φεβρουαρίου, εκδοθείσα υπό του ιερέως Γεωργίου Α. Βουτέρη, Εν
Αθήναις, 1923.
Brewer David, Ελλάδα 1453-1821, Οι άγνωστοι αιώνες, εκδ. Πατάκη, Αθήνα 2018.
Δημητρακόπουλου Φώτιου, Χρόνη Μαρίας «Πρωτόκλητος Ανδρέας και οσία

Φιλοθέη», Επιστημονική Επετηρίδα της Φιλοσοφικής Σχολής του Πανεπιστημίου
Αθηνών, Τόμος 42 (2010-2011), σσ. 11-40.
Ευαγγέλου Γιούλης «Οσία Φιλοθέη, Μια ευγενής Αθηναία-μια παράτολμη μοναχή»,

Ινστιτούτο Ιστορικών Ερευνών, ΕΙΕ, Αθήνα 2016.
Η Καινή Διαθήκη, Πράξεις Αποστόλων, Επιστολή προς Γαλάτας.
Ἡ Κυρά τῶν Ἀθηνῶν, Βιβλιοθήκη Ιεράς Αρχιεπισκοπής Αθηνών, Αθήνα 2019.
Καμπούρογλου Γρ. Δημητρίου, Ιστορία των Αθηναίων, Τουρκοκρατία, περίοδος

πρώτη 1458-1687, Τόμος πρώτος, εκδ. Αλέξανδρος Παπαγεωργίου, Εν Αθήναις 1889.
Καμπούρογλου Γρ. Δημητρίου, Μνημεία της Ιστορίας των Αθηναίων, Τόμος πρώτος,
εκδ. Αλέξανδρος Παπαγεωργίου, Εν Αθήναις 1889.
Λαμπάκη Γεώργιου «Αι εν τη μονή Φιλοθέης καταστραφείσαι πολύτιμαι βυζαντιακαί

χριστιανικαί αρχαιότητες και αγιογραφίαι», Δελτίον της Χριστιανικής Αρχαιολογικής
Εταιρείας, Τομ. 2, 1894, σσ. 136-146.
Μείζον Λεξικό της Ελληνικής Γλώσσας, εκδ. Φυτράκη, Αθήνα 2011, σ. 159.
Μέρτζιου Κ. Δ., «Η οσία Φιλοθέη. Ανέκδοτα Έγγραφα», Ελληνικά-φιλολογικό,

ιστορικό και λαογραφικό περιοδικό σύγγραμμα, Vol. 13, Νο 1, 1954, (σσ. 122-128).
Μπέγζου Μ., Πορτελάνου Στ., Καριώτογλου Αλ., Μεταλληνού Γ. Η Ορθοδοξία ως
Κληρονομιά, Τόμ. Β΄, Η Ορθόδοξη Εκκλησία σε Ανατολή και Δύση (Πάτρα: Έκδοση
Ελληνικού Ανοικτού Πανεπιστημίου, 2001), σσ. 153-210.
Νικολούδη Νικολάου, «Η άγνωστη Αθήνα, 1456-1686», διάλεξη της 09.02.2011 από

το https://www.academia.edu/11144574/%CE%97_%CE%AC%CE%B3%CE%BD
%CF%89%CF%83%CF%84%CE%B7_%CE%91%CE%B8%CE%AE%CE%BD
%CE%B1_1456-1686). Ανακτήθηκε 25.07.2020.
Ξυγγόπουλου Ανδρέα, «Εικόνες της οσίας Φιλοθέης», Ημερολόγιον της Μεγάλης

Ελλάδος, 1925, (σσ. 451-455).
58
Παπαδόπουλου Χρυσοστόμου, Οι νεομάρτυρες, Αθήνα, 1922.
Παρρέν Καλλιρρόης, Ιστορία της γυναικός-Σύγχρονοι Ελληνίδες, 1530-1896, Εν
Αθήναις, Εκ του τυπογραφείου Παρασκευά Λεωνή.
Σκουμπουρδή Αρτέμιδος, Μοναστηράκι-Πλάκα, Οι γειτονιές των θεών, εκδ. Πατάκη,
Αθήνα 2016.
Τωμαδάκη Β. Νικολάου, «Οι νεομάρτυρες του Βυζαντίου και η οσιομάρτυς Φιλοθέη

Μπενιζέλου η Αθηναία», εν Επιστ. Φιλοσοφικής Σχολής Πανεπιστημίου Αθηνών,
περίοδος Β΄, τ. ΚΑ΄, (σσ. 9-25), Ανάτυπον εκ της Επιστημονικής Επετηρίδος της
Φιλοσοφικής Σχολής του Πανεπιστημίου Αθηνών του έτους 1970-1971, Αθήναι
1971.
Φερούση Δημήτρη «Ἡ μαΐστρα τῆς Ἀθήνας», Σύναξη, τεύχος 16, 1985, σσ. 7-11.
Φερούση Σ. Δημήτρη, Φιλοθέη Μπενιζέλου η Αθηνιώτισσα, εκδ. Αποστολική

Διακονία, Αθήνα 2019.
Ψύλλα Ν. Ιωάννη, Ιστορία της νήσου Κέας από των αρχαιοτάτων χρόνων μέχρι των
καθ’ ημάς, Εν Αθήναις, τυπογραφείον Εστία, 1920.
59
ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ Α΄
 Τα βενετικά έγγραφα, όπως δημοσιεύθηκαν από τον Κ. Δ. Μέρτζιο το 1954

στο περιοδικό Ελληνικά.
 «Ἐπιστολή Φιλοθέης μοναχῆς πρός Ἱέρακα τόν μέγαν λογοθέτην».
ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ Β΄
Φωτογραφικό υλικό

φιλοθεη αγια εξαιρετικο

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

φιλοθεη αγια εξαιρετικο

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΑΝΟΙΚΤΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ

ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΣΠΟΥΔΩΝ

ΣΠΟΥΔΕΣ ΣΤΗΝ ΟΡΘΟΔΟΞΗ ΘΕΟΛΟΓΙΑ

ΤΙΤΛΟΣ ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗΣ ΕΡΓΑΣΙΑΣ

ΟΝΟΜΑ ΕΠΙΒΛΕΠΟΝΤΑ ΚΑΘΗΓΗΤΗ

Κεφάλαιο Β΄ -Το κοινωνικό της έργο………………………………………………..33

7. όπ. ανωτ. σσ. 16-17.

Όπως προαναφέρθηκε εισαγωγικά, θα παρουσιάσουμε τα βιογραφικά στοιχεία της

73. όπ. ανωτ. σ. 124.

89. όπ. ανωτ. σ. 127.

Έχει ιδιαίτερη σημασία να τονίσουμε ότι στα ανωτέρω αποσπάσματα αναδεικνύεται

169. Γεώργιου Λαμπάκη «Αι εν τη μονή Φιλοθέης καταστραφείσαι πολύτιμαι βυζαντιακαί

Δημητρακόπουλου Φώτιου, Χρόνη Μαρίας «Πρωτόκλητος Ανδρέας και οσία

Ευαγγέλου Γιούλης «Οσία Φιλοθέη, Μια ευγενής Αθηναία-μια παράτολμη μοναχή»,

Η Καινή Διαθήκη, Πράξεις Αποστόλων, Επιστολή προς Γαλάτας.

Ἡ Κυρά τῶν Ἀθηνῶν, Βιβλιοθήκη Ιεράς Αρχιεπισκοπής Αθηνών, Αθήνα 2019.

Καμπούρογλου Γρ. Δημητρίου, Ιστορία των Αθηναίων, Τουρκοκρατία, περίοδος

Λαμπάκη Γεώργιου «Αι εν τη μονή Φιλοθέης καταστραφείσαι πολύτιμαι βυζαντιακαί

Μέρτζιου Κ. Δ., «Η οσία Φιλοθέη. Ανέκδοτα Έγγραφα», Ελληνικά-φιλολογικό,

Νικολούδη Νικολάου, «Η άγνωστη Αθήνα, 1456-1686», διάλεξη της 09.02.2011 από

Ξυγγόπουλου Ανδρέα, «Εικόνες της οσίας Φιλοθέης», Ημερολόγιον της Μεγάλης

Τωμαδάκη Β. Νικολάου, «Οι νεομάρτυρες του Βυζαντίου και η οσιομάρτυς Φιλοθέη

Φερούση Σ. Δημήτρη, Φιλοθέη Μπενιζέλου η Αθηνιώτισσα, εκδ. Αποστολική

 Τα βενετικά έγγραφα, όπως δημοσιεύθηκαν από τον Κ. Δ. Μέρτζιο το 1954

You might also like