संकलक/प्रशिक्षक – प्रिान्त के .सी./ prashantkc.sagar@gmail.

com

१.८.३ क्रमशिकास र िंिाणु, स्िास््य, रोग, खोप, खाद्य, पोषण र सरसफाई

 क्रमशिकास
 सरल जीिहरुबाट क्रमि: नयााँ जटटल जीिहरुको शिकास एिं उत्पशत हुने
प्रक्रक्रयालाई क्रमशिकास भशनन्छ ।
 क्रमशिकासका शसद्धान्त सिवप्रथम प्रशतपादन गने िैज्ञाशनक लामाकव हुन
 क्रमशिकासका शपता :- चाल्स डार्िवन
 शिकासिादी शसद्धान्त (Theory of Evolution)
 मानिको रुप शलन प्रयत्नशिल सबैभन्दा प्राशचन जीि :- रामाशपथेकस
 On the origin of Species by Natural Selection कृ शतको प्रकािन :- सन्
१८५९, चाल्स डार्िवन
 डार्िवनको सबैभन्दा चर्चवत एिं शििादास्पद कृ शत :- The Descent of Man, सन्
१८७१
 लेमाकव को शसद्धान्त
 फ्रान्सेली िैज्ञाशनक, लेमाकव ले सन् १८०९ मा प्रस्तुत गरे का
 ३ िटा पक्ष समेटटएको, जसमा
1. जीिहरुमा िातािरणीय प्रभाि रहन्छ
2. जीिहरुका िटररको अङ्ग व्यिहारमा ल्याउनु र नल्याउनुले शतनीहरुको
िटररको रुपरे खामा पटरितवन ल्याउाँ छ
3. कु नै एक पुस्ताका जीिमा आर्जवत भएको गुण अको पुस्ताका सन्ततीमा सदै
जान्छ
 डार्िवनको शसद्धान्त
 Origin of Species, 1859 A.D. मा डार्िवनद्धारा शलशखत कृ शतमा मुख्यत: ५ िटा
अिधारणा प्रस्तुत गटरएको छ, जसमा

1.अत्याशधक सन्तानोत्पादन

2.बााँच्नको लागी संघषव

3.प्राकृ शतक छनौट

4. पटरिृशि र िंिज (धेरै आलोचना गटरएको)

5. नयााँ जाशतको उत्पशि
 डार्िवनले आफ्ना क्रमशिकासका शसद्धान्तहरुलाई प्रमाशणत गनव ६ िटा प्रमाणहरु
पेि गरे का छन् ।
 अििेषबाट प्राप्त प्रमाण
- क्रमशिकासको सबैभन्दा बशलयो प्रमाण
 संकलक/प्रशिक्षक – प्रिान्त के .सी./ prashantkc.sagar@gmail.com

- पत्रे चट्टानमा अििेष शनमावण

- सबैभन्दा पुरानो अििेष पत्रेदार चट्टानको तल्लो भागमा र क्रमि
नयााँ अििेष माशथल्लो भागमा पाईन्छ ।
 तुलनात्मक िटरर रचनाबाट प्राप्त प्रमाण
- जीिहरुका अङ्गहरु जसको उत्पशि एउटै तर फरक फरक कायवको
लाशग प्रयोग हुने :- सधमी अङ्गहरु
- कु नै जीिमा शिकशसत एिं प्रयोगमा रहेको अङ्ग अको जीिमा
शनशरक्रय एिं नमुनाको रुपमा रहेको :- अििेषाङ्ग
 भ्रुण सम्बशन्ध प्राप्त प्रमाण
 भौगोशलक शितरणबाट प्राप्त प्रमाण
 दुई िगव शबचको जनािरबाट प्राप्त प्रमाण
- दुई समुहहरुको साझा गुण देखाउने जीि :- Bridge Animal
- जस्तै चमेरो,प्लेटटपस
 डार्िवनले The Descent of Man कृ शतमा माशनसको पुखाव (Ape) बााँदर नै भएको
दाशि गरे का छन ।
 पुबजव बाट सरे र नआएको तर पशछ एक्कासी जीिमा नयााँ गुण देखा पनुव :- उत्पटरितवन
 Heredity vehicle DNA पिा लगाउने िैज्ञाशनक :- जेम्स िाट्सन र फ्राशन्सस क्रक्रक

 बुटिलको शतनाउ नक्रद क्रकनारमा J.H. Harchason ले शि.स. २०३७ मा १ करोड १०

लाख िषव पुरानो बङ्गारा फे ला पारे को मानि अििेष :- रामाशपथेकस
 िंिाणु (Genes)
 कोषको न्युशललयस शभत्र क्रोमोजोममा पाईने रासायशनक पदाथव जसले माउमा
रहेका गुणहरु सन्तशतमा सादवछ जसलाई िंिाणु भशनन्छ र जुन DNA बाट बनेको
हुन्छ ।
 माउमा रहेका गुणहरु Gene माफव त सन्तशतहरुमा सदे जाने प्रक्रक्रयालाई िंिाणुक्रम
(Heredity) भशनन्छ ।
 िंिज र पटरिृशि बारे मा अध्ययन गने िास्त्र :- Genetics
 Father of Genetics :- ग्रेगर जोन मेन्डल (आनुिांशिक शसद्धान्तका शपता),
Austria
 जन्मे पशछ आर्जवत हुने गुणहरु जन्मोिर गुणहरु हुन भने माताशपताहरुबाट
सन्तशतमा सने गुणहरु िंिाणुगत गुणहरु हुन ।
 पशहलो िंिमा देशखने गुणहरु :- प्रिल गुण
 पशहलो िंिमा दशिएर रहेका गुणहरु :- लुप्त गुण
 जीिहरुमा बाशहरी रुपमा देशखने गुण :- क्रफनोटाईप
 जीिहरुको िंिाणु शभत्र देशखने गुण :- शजनोटाईप
 संकलक/प्रशिक्षक – प्रिान्त के .सी./ prashantkc.sagar@gmail.com

 प्रिल र लुप्त मध्ये कु नै एक थरी मात्र गुणहरु बोक्ने शजन :- होमोजाईगस/ िुद्ध शजन
 प्रिल र लुप्त दुिै गुणहरु बोक्ने शजन :- टिमाहा शजन
 एउटा मात्र फरक गुण भएको शिरुिाहरु शबचमा परपरागसेचन गराउने प्रक्रक्रया :-
मोनोहाईशिड क्रस
- क्रफनोटाईप अनुपात ३:१
- शजनोटाईप अनुपात १:२:१
 दुई िटा फरक गुणहरु भएको शिरुिाहरु शबचमा परपरागसेचन गराउने प्रक्रक्रया :-
डाईहाईशिड क्रस
 एकै जाशतका जीिहरु पशन एक अकाव साँग कु नै न कु नै रुपमा फरक हुन्छन जसलाई
पटरिृशि भशनन्छ, जसलाई २ भागमा शिभाजन गटरएको छ ।
क) िंिाणुगत पटरिृशि
ख) िातािरणीय पटरिृशि
 जीिहरुमा क्रोमोजोम संख्या/DNA मा हुने स्थायी पटरितवनको कारण एक्कासी
नयााँ गुण देखा पनुव :- उत्पटरितवन
 उत्पटरितवनको अिधारणा क्रदने :- ह्युगो शड भेटरज
 शलङ्ग शनधावरण गने क्रोमोजोम :- सेलस क्रोमोजोम
 एउटै जाशतका शिपटरत गुणहरु भएका जीिहरु शबचमा प्रजनन गराउाँ दा सन्तशत :-
टिमाहा

 मेण्डलको प्रयोग
 प्रयोगको लागी रोजेको शिरुिा :- के राउ (Pisum Sativum)
 उक्त शिरुिामा रहेका लक्षणहरु :- ७ िटा
 के राउको शिरुिा छान्नुको कारण
- के राउमा Self Pollination हुन सक्ने
- आिस्यकता अनुसार Cross Pollination गराउन सक्रकने
- जीिन चक्र छोटो र थुप्रै प्रजाशत
 मेण्डलले अग्लो र होचो के राउको प्रयोग गदाव पशहलो िंिमा प्रिल गुण 100 % र
दोस्रो िंिमा 75 % प्रिल गुण देखा परे का

 मेण्डलका शनयमहरु :- ३ िटा

- प्रबलताको शनयम
- लैशङ्गक िुद्धताको शनयम
- स्ितन्त्र गुण प्रसारणको शनयम
 संकलक/प्रशिक्षक – प्रिान्त के .सी./ prashantkc.sagar@gmail.com

 मेण्डलको शनयम शबरुिामा मात्रै होईन जनािरमा पशन लागु हुन्छ भन्ने कु रा T.H.
Morgan ले डोस्रोक्रफला नामक झझंगामा प्रयोग गरे र पुशि गरे का
 DNA
- Deoxy Ribonucleic Acid
- कायव :- िंिाणुगत गुण साने
- कहााँ पाईन्छ :- क्रोमोजोम
- के ले बनेको :- नाइट्रोजन बेस र फस्फे ट सुगर
- नाईट्रोजन बेस :- एशडशनन(A), थाईशमन(T), ग्िाशनन(G) र
साइटोशसन(C)
- त्यान्रा :- २
 RNA
- Ribonucleic Acid
- कायव :- प्रोटटन संश्लष
े ण
- कहााँ पाईन्छ :- क्रोमोजोम, साइटोप्लाज्मा र न्युशललयस
- के ले बनेको :- राइबोज सुगर
- नाईट्रोजन बेस :- एशडशनन(A), युराशसल(U), ग्िाशनन(G) र
साइटोशसन(C)
- त्यान्रा :- 1

 स्िास््य
 िारीटरक एिं मानशसक किबाट दूर रशह सामाशजक रुपमा सक्षम रहनु स्िास््य हो
 जनस्िास््य िब्दको प्रयोग :- सन् १८४०
 जनस्िास््य सम्बशन्ध कानून बनाउने पशहलो देि :- बेलायत
 Public Health Act, 1848 AD. बेलायत
 जनस्िास््य कायवक्रमको सुरुिात :- हैजा महामारीबाट
 नेपालको संशिधानमा स्िास््य सम्बन्धी मौशलक हक :- धारा ३५
 शिश्व स्िास््य संगिन (WHO) को स्थापना :- सन् १९४८ अशप्रल ७
 WHO मा नेपाल सदस्य :- सन् १९५३ सेप्टेम्बर २
 शिश्व स्िास््य क्रदिस :- अशप्रल ७
 नेपाल रे डक्रस सोसाईटीको स्थापना :- २०२० भार १९, जााँ हेनरी ड्युना
 नेपाल परोपकार संस्थाको स्थापना :- २००४ असोज १०, दयाशिरझसंह कं साकार

 एक स्िस्थ ियस्क माशनस

 िटररको तापक्रम :- 370 C/ 98.60 F
 श्वासप्रश्वास दर :- १४-१८ प्रशतशमनेट
 नाडीको गशत :- ७२ पटक प्रशतशमनेट
 संकलक/प्रशिक्षक – प्रिान्त के .सी./ prashantkc.sagar@gmail.com

 रक्तचाप :- 120/80 mm of Hg
 रगतको PH मान – ७.३५ to ७.४५
 मुटुको धड्कन :- ७२-८० पटक प्रशतशमनेट

 बच्चासाँग सम्बशन्धत
 निजात शििु :- जन्मे देशख २८ क्रदन
 भखवर जन्मेको निजात शििुको श्वासप्रश्वास गशत :- ४०-५० पटक प्रशतशमनेट
 भखवर जन्मेको निजात शििुको तौल :- २.५ – ३ Kg
 Low Birth Weight :- 2.5 Kg भन्दा कम
 गभविशत मशहलाले बच्चा जन्मनु भन्दा अगाडी गराउने चेकअप :- Antenantal
Checkup (ANC), ४ पटक

 रगतसाँग सम्बशन्धत जानकारी

 ियस्क माशनसमा औसत रगत :- ५.५ शलटर
 रक्त समुह :- ४, A B AB & O ( पोशजटटभ र नेगटे टभ गरी ८ उपसमुह)
 रक्त समुह पशहचान गने िैज्ञाशनक :- कालव ल्यान्डशस्टनर ( शचक्रकत्सा क्षेत्रको नोबेल
पुरस्कार, सन् १९३०)
 रक्तसञ्चारका शपता :- शिशलयम हािे
 Universal Donor Blood Group :- O Negative
 Universal Receiver Blood Group :- AB Positive
 रगतमा शचनीको मात्रा शनयन्त्रण गने हमोन :- ईन्सुशलन
 रगत रातो बनाउने तत्ि :- हेमोग्लोशिन
 रगतका प्रमुख कायव :- पटरिहन, सुरक्षा र शनयन्त्रण
 रगत :- ५५ % प्लाज्मा र ४५ % रक्तकोष शमलेर बनेको
 प्लाज्मा :- ९० % पानी र १० % प्रोटटन, बोसो, लिण र काबोहाईड्रेट शमलेर बनेको

 रक्तकोषहरु ३ प्रकारका छन् :-

िैज्ञाशनक नाम औसत आयु कायव बन्ने िाउाँ औसत सङ्ख्या
RBC Erythrocytes 90-120 पटरिहन बोनम्यारो १ घन शम.शल.=
रगतमा Days (RBC मा भएको ४५-५० लाख
हेमोग्लोशिनको हेमोग्लोशिनको कारण
मात्रा कम हुाँदा रगत रातो हुन्छ ।)
रक्तअल्पता हुन्छ
WBC Leucocytes 8-10 days सुरक्षा शलम्फ नोड १ घन शम.शल.=
( WBC को सङ्ख्या र क्रफयो ६ हजार – १०
औसत भन्दा बढी हजार
 संकलक/प्रशिक्षक – प्रिान्त के .सी./ prashantkc.sagar@gmail.com

भएमा ल्युकेशमया
(Blood Cancer) हुन्छ
।)

Platelets Thrombocyte 7-10 days रक्तनशल काटटाँदा रगत ब्योनम्यारो १ घन शम.शल.=

जमाउन सहयोग २ लाख - ४
(फाईशिनोजेन) लाख

 अन्य स्िास््य सम्बशन्ध जानकारी

 सानो आन्राको लम्बाई :- कटरब ५ शमटर
 माशनसका अस्थायी दााँतको सङ्ख्या :- २०
 मानि िटररको सबैभन्दा िु लो ग्रन्थी :- कलेजो
 पाचन प्रणालीको सबैभन्दा लामो नशल :- सानो आन्रा
 फोलसोको सबैभन्दा सानो ईकाई :- Alveoli
 प्रशत श्वासप्रश्वास प्रक्रक्रयामा स्िस्थ फोलसोमा शछने हािाको मात्रा :- ५०० ML
 श्वासप्रश्वासको गशत शनधावरण गने अङ्ग :- मेडुला ओब्लेङ्गेटा
 मशस्तरकको सबैभन्दा िु लो अङ्ग :- सेरेिम
 बयस्क माशनसको मुटुको तौल :- २५० ग्राम
 मानि िटररको सबैभन्दा सानो हाड :- Stapes, कानको हाड
 मानि िटररको सबैभन्दा लामो हाड :- शतघ्राको हाड
 मानि िटररमा जम्मा हाड :- २०६ िटा
 आाँखा दान पशछ पशन प्रयोग हुने अङ्ग :- कोर्नवया
 लयान्सर नलाग्ने मानि िटररको एक मात्र अङ्ग :- आाँखाको नानी

 स्िास््य सम्बशन्ध क्रदिसहरु

शिश्व स्िास््य क्रदिस अशप्रल ७

शिश्व क्षयरोग क्रदिस माचव २४
शिश्व पानी क्रदिस माचव २२
अन्तरावशिय नसव क्रदिस मे १२
शिश्व रक्तदान क्रदिस जुन १४
शिश्व जनसंख्या क्रदिस जुलाई ११
शिश्व मुटु क्रदिस सेप्टेम्बर २९
 संकलक/प्रशिक्षक – प्रिान्त के .सी./ prashantkc.sagar@gmail.com

शिश्व हात धुने क्रदिस अलटोबर १५

शिश्व खाद्य क्रदिस अलटोबर १६
शिश्व खोप क्रदिस नोभेम्बर १०
शिश्व मधुमहे क्रदिस नोभेम्बर १४
शिश्व एड्स क्रदिस शडसेम्बर १

 रोग (Disease)
 रोग २ प्रकारका छन् :-
- सरुिा रोग :- प्राय Bacteria, Virus & Protozoa को कारण लाग्ने
रोग
- नसने रोग :- खानशपन, जीिनिैली र मानशसक तनािको कारण
लाग्ने रोग
 सरुिा रोगलाई ६ प्रकारमा शिभाजन गनव सक्रकन्छ ।
क) Bacterial Disease
- हैजा, शनमोशनया, Typhoid Fever, क्षयरोग, धनुिङ्कार,
रगतमासी
ख) Viral Disease
- रे शिज, दादुरा, रुघाखोकी, हााँड,े िे उला
ग) Protozoal Disease
- आउाँ , कालाजार, औलो
घ) चमव रोग/Skin Disease
- लुतो, दाद, कु ष्ठरोग
ङ) कृ शम (Wormy Disease)
- गोलो जुका, चुनाव, हािीपाईले
च) यौन रोग/ Veneral Disease
- HIV/AIDS, सुजाक, शभटरङ्गी

 रोगको उपनाम
 अन्तरावशिय सरुिा रोग :- Influenza
 दादुरा रोगको अको नाम :-शितला
 आाँखाको साईलेन्ट क्रकलर :- जलशिन्दु
 स्िाईन फ्लु को अको नाम :- टाईप ए ईन्फ्लुएन्जा (H1N1)
 हाल सम्म नेपालमा मात्र देशखएको रोग :- सापु
 संकलक/प्रशिक्षक – प्रिान्त के .सी./ prashantkc.sagar@gmail.com

 शिश्वमा सिवप्रथम उन्मुलन भएको रोग :- शिफर

 शिश्वको सबैभन्दा पुरानो रोग :- कु ष्ठरोग
 क्रकलर न्युमोशनया :- सासव
 Face to Face Contact Disease :- िे उला

 रोगको उत्पशि
 इबोल रोग :- सन् १९७६, कङ्गो
 एड्स :- अमेटरका, सन् १९८१
 SARS (Severe Acute Respiratory Syndrom) :- चीन, सन् २००२
 िडव फ्लु :- कम्बोशडया, सन् २००५
 शजका भाईरस :- युगान्डा, सन् १९४७ बााँदरमा ( मानिमा नाईजेटरया, सन्
१९४७ मा )
 शनपा भाईरस :- सन् १९९४, मलेशसया
 स्क्रब टाईफस :- सन् १९६०, जापान
 MERS श्वासप्रश्वास रोग :- सन् २०१२, साउदी अरि
 दादुरा रोग :- सन् १९५४, अमेटरका
 क्षयरोग जीिाणु :- सन् १८८२, रबटव कोच
 कोशभड १९ :- चीनको हुबेई प्रान्त, सन् २०१९ शडसेम्बर ३
 रोग र टोकाई
 लयुलल े स लामखुट्टेको टोकाई :- ईन्सेफ्लाईटटस/मशस्तरक ज्िरो
 चमेरो/कु कु र को टोकाई :- रे शबज
 Sandfly नामक भुसन ु ाको टोकाई :- कालाजार
 एनोक्रफशलस पोथी लामखुट्टेको टोकाई :- औलो
 एशडज एशजप्टाई नामक लामखुट्टेको टोकाई :- शजका/डेङ्गु
 मुसाको टोकाई :- स्क्रब टाईफस
 उटाँबाट :- MERS श्वासप्रश्वास

 शिशभन्न महामारी रोगहरु

 प्लेग :- छैटो िताब्दी, रोम
 हैजा :- सातौ िताब्दी, भारतीय महाशद्धप
 शनपा भाईरस :- सन् १९९८, मलेशसया
 कोरोना भाईरस :- सन् २०२० माचव ११ (WHO ले शिश्वव्यापी महामारी घोषणा
गरे को)
 स्िाईन फ्लु (H1N1) :- मेलसीकोबाट सुरु भएको
सुग
ाँ रु बाट माशनसमा सरे को
 संकलक/प्रशिक्षक – प्रिान्त के .सी./ prashantkc.sagar@gmail.com

 बडव फ्लु (H5N1) :- कम्बोशडयाबाट स्रुरु भएको

नेपालमा पशहलो पटक झापामा देखा परे को
 शजका भाईरस :- युगान्डाबाट सुरु, सन् १९७४
 ईबोला भाईरस :- चमेरोबाट माशनसमा सरे को
ईबोला नदी, अक्रफ्रकाबाट सुरुिात

 नेपालमा शिशभन्न कायवक्रमको सुरुिात

 शिफर मुक्त घोषणा :- शि.स. २०३४ िैिाख १
 कु ष्ठरोग मुक्त घोषणा :- शि.स. २०६६ माघ ५
 पोशलयोमुक्त घोषणा :- शि.स. २०७० चैत्र १३
 बडव फ्लु मुक्त घोषणा :- २०७४ जेि २८
 हेलो स्िास््य कायवक्रम :- २०६९ काशिक २९
 शिद्युतीय संचार माध्यममा धुम्रपानको शिज्ञापनमा रोक :- २०५५ फागुन ७
 DOTS कायवक्रम :- सन् १९९७ माचव १९, Robert Koch Institute Germany
 पोषण कायवक्रम :- शि.स. २०३७

 रोग र सो रोग लगाउने जीिाणु/शिषाणु

रोग जीिाणु/शिषाणु
एमेशिक आउ एन्टोशमिा शहस्टोलाईटटका
बेशसलरी आउ शसगेला
बडव फ्लु H5N1
हैजा Vibrio Cholerea
स्िाईन फ्लु H1N1
Aids ( Acquired Retro Virus
Immune सन् १९८१ मा अमेटरकामा देखा परे को
Dificiency
Syndrom)
रुघाखोकी राईनो भाईरस
टाईफाईड साल्मोनेला टाईक्रफ
धनुिङ्कार ललाशिशडयम टटटानी
दादुरा पाराशमलजो/शमजल्स भाईरस
भ्यागुते रोग कोटरने व्यालटेटरयन शडप्थेटरया
 संकलक/प्रशिक्षक – प्रिान्त के .सी./ prashantkc.sagar@gmail.com

लहरे खोकी बोर्डवटेला परट्युशसस

क्षयरोग माईक्रो व्यालटेटरयम ट्युिरललोशसस
शनमोशनया Streptococcus Pneumonia
शभटरङ्गी ट्रेपोनेमा पाशलडम
सुजाक गोनोकोकस अफ नाईजर
रे शबज Lyssa Virus
पोशलयो पोशलयो भाईरस
औलो एनोक्रफशलस जातको पोथी लामखुट्टे
हािीपाईले लयुलल े स लामखुट्टेको टोकाई
डेङ्गु एशडज एशजप्टाई लामखुट्टेको टोकाई
कालाजार Sandfly नामक भुसन ु ाको टोकाई
जनै खटटरा Varicella Zoster
लहरे खोकी बोर्डवटेला पट्युशव सस
शबफर Variola Virus
हेपाटाईटटस B हेपाटाईटटस B ( कलेजोमा संक्रमण)

 रोग र उपचार पद्धशत :-

उपचार शिशध रोग
DOTS (Direct Observed Treatment क्षयरोग
Short Course
 नेपालमा शि.स. २०५३
 सूरुिात :- पसाव कै लाली भक्तपुर
निलपरासी
Widal Test Typhoid (म्यादे ज्िरो)
Platelets Test डेङ्गु
ART- Anti Retro Viral Therapy HIV
CBC Anemia
MRI X-ray & Body
ECG (Electro Cardiogram) मुटुसग
ाँ सम्बशन्धत
PSA test Prostate Gland
 संकलक/प्रशिक्षक – प्रिान्त के .सी./ prashantkc.sagar@gmail.com

MMR Vaccine दादुरा

PET- Positron Emission Tomography Cancer
ORT Diarrhaea
AMT Malaria
Gene Therapy मधुमह े
डोशपङ्ग टेस्ट खेलाडीहरुले निालु शचज सेिन गरे /नगरे को
पटरक्षण
CT Scan Computed Tomography
OPD Out Patient Department
Pace Maker मुटुको फै लने र खुम्चने क्रक्रया सञ्चालन गने
उपकरण
एशन्जयोप्लास्टी शिना शचरफार धमनीको अिरोध खुलाउने
शिशध
ईमटेक लयान्सर पिा लगाउने नशिनतम
प्रशिशध/उपकरण
असाध्य रोग खास उपचार पद्धशत पिा लाशगनसके को
रोग
RDT – Rapid Diagnostic Test कोरोना भाईरसको पटरक्षण
PCR – Polymerase Chain Reaction
ICU – Intensive Care Unit
Sulfone Therapy कु ष्ठ रोग

 शचक्रकत्सा शिज्ञान सम्बन्धी अनुसन्धानकताव

मुटु प्रशतस्थापन डा. क्रक्रशियन बनाडव

क्षयरोग/हैजाको क्रकटाणु रबटव कोच
पेशनशसशलन अलेलजेण्डर फ्लेशमङ्ग र फ्लोरे
पोशलयो भ्याशलसन डा. जोनास साल्क
ईन्सुशलन रफ बेटटङ्ग
रक्त संचार शिशलयम हािे
X-ray शिल्हेम रोन्टजन
ब्लड ट्रान्सफ्युजन लैडाँ शस्टनर
रे शबज भ्याशलसन लुई पािर
रलि समुह/पोशलयो भाईरस/Rh कालव लेड शस्टनर
Blood Factor
 संकलक/प्रशिक्षक – प्रिान्त के .सी./ prashantkc.sagar@gmail.com

BCG खोप (Bacillus Calmette अल्बटव शलयोन कालमेट/लयाल्मेट ग्युटरन

Guerin)

 खोप (Vaccine)
 िटररमा White Blood Cell – WBC लाई सक्रक्रय पारी Virus/Bacteria शिरुद्ध
Antibody तयार पारी रोग प्रशतरोधात्मक क्षमता बढाउने कृ शत्रम उपायलाई खोप
भशनन्छ ।
 रोग, खोप, खोप मात्रा र लगाउने समय
रोग खोप मात्रा समय ताशलका
क्षयरोग BCG १ पटक जशन्मएको १ िषव शभत्र
Bacilli Calmette Guerin
भ्यागुते रोग/ लहरे खोकी/ DPT ३ पटक पशहलो पटक क्रदएको १/१
धनुिङ्कार Diptheria Pertusis मशहनाको अन्तरमा
Tetanus
पोशलयो/पक्षघात पोशलयो ३ पटक पशहलो पटक क्रदएको १/१
मशहनाको अन्तरमा
दादुरा दादुरा १ पटक जन्मेको ९ मशहना देशख १ िषव
शभत्र
धनुिङ्कार TT हरे क गभविशत मशहलाहरुमा
गभवमा १
मात्रा
जापाशनज ईन्सेफ्लाईटटस जापाशनज ईन्सेफ्लाईटटस १ पटक जन्मेको १-२ िषव सम्ममा

 खाद्य र पोषण
 मानि िटररमा िशक्त प्राप्त गनव, िृशद्ध र शिकास गनव एिं रक्षा गनव खाद्य पदाथवको
आिश्यकता पदवछ ।
 मानि िटररमा ६ प्रकारका पौशिक तत्िहरुको आिश्यकता पदवछ ।
i.e Protein, Fat, Water, Minerals, Carbohydrates & Vitamins
 संकलक/प्रशिक्षक – प्रिान्त के .सी./ prashantkc.sagar@gmail.com

 मानि िटररमा देहाय बमोशजमका पौशिक तत्िहरु रहेका हुन्छन् ।

- खशनज पदाथव :- ६१.६ %
- प्रोटटन :- १७ %
- शचल्लो पदाथव :- १३.८ %
- पानी :- ६.१ %
- काबोहाईड्रेट :- १.५ %
 खाद्य तत्ि अनुसार िशक्तको मात्रा
- १ ग्राम शचल्लो पदाथव = ९ लयालोरी
- १ ग्राम प्रोटटन / काबोहाईड्रेट = ४/४ लयालोरी
 प्रोटटन
- पिा लगाउने िैज्ञाशनक :- Gerald Mulder, 1838 AD
- स्रोतहरु :- Animal Source – Milk, Egg, Meat, Fish
Vegetable Source – गेडागुडी
- यो नाईट्रोजन, काबवन, हाईड्रोजन र अशलसजन तत्िहरु शमलेर बनेको
- जनािरको िटररमा प्रोटटनको मात्रा :- २० %

 शचल्लो पदाथव
- Carbon, Hydrogen & Oxygen शमलेर बनेको
- १ ग्राम Fat मा ९ लयालोरी Energy
- एक स्िस््य व्यशक्तलाई प्रशतक्रदन आिश्यक शचल्लो पदाथव = ४०-
६० ग्राम
- २ प्रकार :- िनस्पशत स्रोत र जनािर स्रोत

 पानी
-मानि िटररमा हुने पानीको मात्रा :- ७०-८० %
-ियस्क माशनसमा :- ७० % पानी
-बालबाशलकामा :- ८० % पानी
-माशनसमा हुनुपने तौलको औसत पानीको मात्रा :- ६५ %
-तौलको 20 % भन्दा कम पानीको मात्रा भएमा माशनसको मृत्यु हुन
सलछ
- माशनसलाई दैशनक २.५ शलटर पानी शपउने प्रयोजनको लागी मात्रै
चाशहन्छ
 खशनज तत्ि
- मानि िटररलाई कटरब ५० िटा खशनज पदाथवहरुको आिश्यकता
पदवछ
 संकलक/प्रशिक्षक – प्रिान्त के .सी./ prashantkc.sagar@gmail.com

- मानि िटररको जम्मा तौल मध्ये ४-६ % खशनजको मात्रा रहेको

हुन्छ
- लयाशल्सयमको कशम भएमा Rickets रोग लाग्छ
- आयोशडनको कशम हुाँदा गलगााँड रोग लाग्छ
- मानि रगतमा ६०-७० % Iron पाईन्छ
- मानि िटररमा Iron कशम हुाँदा Anaemia/ रक्तअल्पता रोग लाग्छ

 शभटाशमन
- अण्डामा शभटाशमन B, A & D पाईन्छ
- मानि िटरर स्िस्थ रहन १३ प्रकारका शभटाशमनहरु आिश्यक
पदवछन्
- पकाउाँ दा पशन नि नहुने शभटाशमन :- C
- घाउ शनको हुने शभटाशमन :- C

- शभटाशमनलाई २ भागमा शिभाजन गनव सक्रकन्छ

क) शचल्लोमा घुल्ने शभटाशमन
+ADE&K
+ ४ िटा
ख) पानीमा घुल्ने शभटाशमन
+ B ( B1, B2, B5, B6, B12) & C
 शभटाशमनको प्रकार, रासायशनक नाम, स्रोत र कशम हुाँदा लाग्ने रोग
शभटाशमन िैज्ञाशनक नाम कशम हुाँदा लाग्ने रोग स्रोत
A Retinol रतन्धो दशह दुध नौनी घ्यू कलेजो सागसब्जी
अण्डा
B1 Thiamine Beriberi फलफु ल माछा अण्डा मासु दुध दशह
B2 Riboflavin Cheilosis
B3 Niacin Pellagra
B6 Pyridixine Convulsions in Child
B12 Cynacobalamin Pernicious Anaemia
C Ascorbic Acid स्कभी अमला, अशमला फलफु ल, टु सा उम्रेका
गेडागुडी
D Calciferol टरके ट्स अण्डाको पहेलो भाग, शबहानी घाम,
माछा, मासु, दुध
 संकलक/प्रशिक्षक – प्रिान्त के .सी./ prashantkc.sagar@gmail.com

E Tocoferol Sterility िनस्पशत तेल, हटरया सागपात, दुध

K Phylloquinone हेमोक्रफशलया हटरया सागपातहरु
(रगत बगीरहने)