‫م ف ه و م ا ل خ تا د ر‬

‫وأ ثا ر ه ع ل ى ا ل س ع ا ت ا لإ م م لأ س ة‬
‫ض و ء ا ل ث قا ف ة ا ل إ س ل ا م ي ة‬ ‫د ر ا س ة ن ق د ي ة ت حا ل ي ل ي ة ف ى‬

‫ب ن ت عا ئ ض ا ل ر ح ي ل ى‬ ‫أم ل‬

‫‪ 1‬د ثا هآ‬
‫ل ت و ا ر د ل ا ت ا ل‪ 0‬ر ا ة‬ ‫‪٠‬‬
 ‫إ ه د ا ء‬

‫ي ك ل ح ب و ت ق د ي ر و ا م ت ن ا ن‪ ..‬أ ه د ي ث م ر ة ج ه د ي ا ل م ت و ا ص ع‪.‬‬
‫إ ل ى ر م ز ا ل ع ط ا ء‪ ..‬و ع ن و ا ن ا ل ص ب ر و ا ل ن ك ف ا ح‪ ..‬إ ل ى م ن غ ر س ف ي ن ف س ى‬
‫ح ب ا ل ع ل م ؟‪ .‬إ ل ى م ن ع ل م ن ي و ح م ا ن ي ب ح ن ا ن ه و ق ل ب ه‪ ..‬إ ل ى م ص د ر م ع ا د ن ي‬
‫و ي ل م ر و ح ي•• إ ل ى و ا ل د ي ا ل ع ز ي ز•• أ ء ل ا ل ا ل ل ه ع م ر ه•• و ر ع ا ه•‬
‫صح ت‬ ‫ؤ إ ل ى ب ع ا ل ح ب و ا ل ح ن ا ن‪ ..‬إ ل ى ر م ز ا ل ه ل ه ر و ا ل أ م ا ن•• إ ل ى م ن‬
‫و ص ب ر ت و ت ح م ك م ح ي ع ن ا ء ا ل ب ح ث‪ ..‬إ ل ى م ن غ م ر ت ن ي ب ا ل د ع ا ء ط ي ل ة‬
‫م س ي ر ت ي ا ل ع ل م ي ة‪ ..‬إ ل ى و ا ل د ت ي ا ل غ ا ل ي ة‪ ..‬ح ف ف ل ه ا ا ه ‪ ،‬ت ع ا ل ى‪ ..‬و ر ع ا ه ا‪.‬‬

‫أ ه د ى ه د ا‪ ..‬ا ل ب ح ث‬
 ‫و ت قد ي ر‬ ‫ش ك ر‬

‫س ب حا ف ‪ ،‬و ت عا ل ى‬ ‫ف يه‪ ،‬وا ل ش ك ر له‬ ‫ح م د ا ك ث ي را م ح ل ي نا م ب ا ر ك ا‬ ‫ا ل ح م د خ‪،‬‬

‫أ و لا و أ ن م ا ‪ ،‬ء لا ه تا و با ؤ ل نا ع ل ى ما و ف ق و أ ع ا ن ب ف ض له و ك ر م ه ا ت م ا م‬
‫ه د ا ا ل ب ح ث ‪ ،‬فا ل ل ه م ل ك ا ل شا ك ر ا ل ع ف ل ي م و ا ل ح م د ا ز ك ث ي ر ‪ ،‬وا ل يا ء ا ل ه ل ي ب‬
‫ا ل م ب ا ر ك‪.‬‬

‫و ب ع د‪ :‬أ ت ق د م ب ا ل ش ك ر ا ل ج ز ي ل إ ل ى م ن أ م ر ن ي ر ي ي ب ش ك ر ه م ا ف ي‬
‫ك تا ب ه ‪ ،‬وا ل د ي ا ل ك ر ي م ي ن ا ل ل ذ ي ن كا ن ل ه م ا ا ل ف ض ل ي ع د ا ش ف ي ت ر ب ي ت ي‬
‫و ا ل إ ح س ا ن إ ل ي ‪ ،‬ر ع ا ه م ا ا ش ‪ ،‬و ج ز ا ه م ا ع ن ي ح ي ر ا ل ج ز ا ء‪.‬‬
‫وأ ش ك ر حا م ع ة ؤ ل ي بة‪ ،‬م م ث ل ة ف ي ق م ا ل د را سا ت ا لإ س لا م ي ة ب ك ل ية‬
‫ا لا دا ب وا ل ع ل و م ا لإ ن سا ن ي ة ‪ ،‬ع ل ى أ ن ف ت حم ت‪ ،‬ل ي أ ب وا ب ها وأ تا ح ت ‪ ،‬ل ي‬
‫ا ل ف ر ص ة ل و ا ص ل ة ا ل د ر ا س ا ت ا ل ع ل ي ا ب ي ن أ ك ن ا ف ه ا‪.‬‬
‫ك م ا أ ت ق د م ب ع م ي ق ا ل ش ك ر ‪ ،‬و ج ز ي ل ا ل ا م ت ن ا ن و ا ل ت ق د ي ر ‪ ،‬ل ل د ك ت و رْ‬
‫ا ل فا ص ل ة ح و ل ة ج ر ا د ا ت ع ل ى ما ب د ل ته ل ي م ن ا ل ن ص ح وا ل ت و ج ي ه ‪ ،‬أ سأ ل‬
‫ا ل له أ ن ي با ر ك ف ي ع ل م ه ا و ج ه د ه ا ‪ ،‬و أ ن ي ج ز ي ها ع ن ي ^ ‪ ، ١‬إ ن ه ج و ا د‬

‫" و لا ي ف و ت ن ي أ ن أ ت و ج ه ب ج ز ي ل ا ل ش ك ر ‪ ،‬إ ل ى ا لأ سا ت ذ ة ا لأ فا ض ل أ ع ضا ء‬
‫ل ج ن ة ا ل نا ق ش ة ‪ ،‬ع ل ى ت ق ف ل ه م ب ق ب و ل م نا ق ش ة ه ذ ا ا ل ب ح ث ‪ ،‬وا م م ه أ سأ ل أ ن‬
‫ي ج ز ي ه م ع ن ي ح ي ر ا ل ج ز ا ء‪.‬‬
‫و خ ت ا م ا‪ ..‬د ع و ا ت ي ‪ ،‬و ش ك ر ى ا ل ج ز ي ل ‪ ،‬ل ك ل م ن أ ء ا ن ن ي ‪ ،‬ع ل ى إ ت م ا م‬
‫ه د ا ا ل ب ح ث ‪ ،‬م م ن ق د م ل ي ا ل ن ص ح وا ل م ش و ر ة س وا ء ب ك ل م ة ‪ ،‬أ و‬
‫ب م سا ع د ة ‪ ،‬ك ما أ ط ل با ا ل ع ذ ر م م ن ل م أ ذ ك ر ا س م ه م خا ف ة ا لإ طا ل ة ‪ ،‬را ج ي ه‬
‫س ا ل م و ل م ح ‪ ،‬ا ل ط ي ا ل ق د ي ر أ ن ي ل ه م نا ا ل ص وا ب ‪ ،‬و ا ل م د ا د ل ما ي ح به ؤ ي ر صا ه ‪،‬‬
‫إ له أ ك ر م ا لأ ك ر م ي ن ‪ ،‬و أ ر ح م ا ل را ح م ي ن ‪ ،‬و ص ل ى ا ش و م ل م و با ر ك ع ل ى‬
‫ك را ‪٠‬‬ ‫ن ب ي نا م ح م د و ع ل ى ا ل ه و ص ح ب ه و س ل م ت ل م ا‬

‫ا لا ح ث ة‬

‫م‬
‫آ‬
‫ه‬
‫‪١‬؛‬

‫ي‬

‫‪0‬‬
‫ح‬ ‫‪،‬‬

‫ي‬
‫و‪.‬‬

‫ه‬
 ‫ص ا ل د را س ة‬ ‫م لهم‬

‫ع ن و ا ن ا ل د ر ا م ة! م ف ه و م ا ل ج ن د ر و ا ي ا ْر ع ل ى ا ل م ج ت م ع ا ت ا ل إ س ل ا م ي ة‬
‫ر ر د ر ا م ح ة ن ق د ي ة ت ح ل ي ل ي ة ف ي ض و ء ا ل ث ق ا ف ة ا ل إ س ل ا م ي ة))‪,‬‬

‫أ ه د ا ف ا‪ J‬د ر ا س ة‪:‬‬
‫ت م ث ل ت ‪ ،‬ف ي‪ :‬إ ز ا ح ة ا ل س ت ا ر و ا ل غ م و ض ع ن م ف ه و م ا ل ج ن د ر ‪ ،‬و م ع ر ف ة‬
‫ا ل م ف ا ه ي م و ا ل م ص ه ل ل م ح ا ت ا ل م ر ت ب ه ل ة ي ه ‪ ،‬و ب يا ن و م ا ث ل ا ن ت قا ل ه إ ل ى‬
‫ا ل م ج ت م ع ا ت ا لإ س لا م ي ة وا لا ثا ر ا ل نا ت ج ة ع ن ه ‪ ،‬و م ن ثإ ا ل و ق و ف عا ل ي‬
‫ا ل و ا ق ف ‪ ،‬ا ل ر ا ف ض ة ل ل م ن ه و م ‪ ،‬ؤ إ ي ص ا ح م م ل م و ا ج ه ة ا ث ا ر ذ ل ك ا ل م ف ه و م‪.‬‬

‫م ن ه ج ا ل د ر ا س ة‪:‬‬
‫ا س ت خ د م ت ‪ ،‬ا ل با ح ث ة ا ل ن ه ج ا ل ت كا م ل ي ا ل ذ ي ي ش ت م ل ع ل ى ع د د م ن‬
‫ا ل ن ا ه ج ا ل ب ح ث يه م ن ا ل ن ه ج ا ل و ص ف ي وا ل تا ؤ ي ه ن ي خ وا ل ت ح ل ي ل ي وا ل ت ق د ي •‬

‫أ‬ ‫ف ص و ل ا ل د را س ة ث‬

‫ا ل ف ص ل ا ل ت م ه ي د ي‪ ( I‬ن ب ذ ة ع ن ح ق و ق ا ل م رأ ة ف ي ا ل م وا ث ي ق ا ل د و ل ي ة) ‪ ،‬آ‬
‫ؤ‬
‫ل‬
‫ت ك و ن ت ‪ ،‬ا ل د ر ا س ة م ن أ ر ب ع ة ف ص و ل ع ل ى ا ل ن ح و ا ل ت ا ل ي‪I‬‬
‫‪٢‬‬

‫ؤ ي ش ت م ل ع ل ى• أ ه م ا ل ا ت ف ا ق ي ا ت و ا ل م ز ت م ر ا ت ا ن م و ل ي ة ب ش أ ن ح ق و ق‬
‫و ا ل أ ه د ا ف ا ل ع ل م ن ة و غ ي ر ا ل م ع ل ة م ن ه ا‪.‬‬ ‫ا ل م رأ ة ‪،‬‬
‫ا ل ف ص ل ا ل أ و ل! ( ا ل ج ن د ر ت ا ل م ف ا ه ي م و ا ل ص ه ل ل ح ا ت و ا ل ن ش أ ة) ‪،‬‬
 ‫س م ح ء‬ ‫ها ه‬
‫‪I‬‬ ‫‪.dM‬‬

‫ؤ ي ش ت م ل ع ل ى ؛ ا ل ت ع ر ي ف با ل م ف ه و م ‪ ،‬وا ل م فا ه م وا ل م ص ه ل ل حا ت ا ل م ر ت ب طة‬
‫ي ه ‪ ،‬و م ن ث م ن ش أ ت ه م ن ا ل ن ا ح ي ة ا ل ث ق ا ف ي ة و ا ف م و ي ة و ا ل ت ش ر ي ع ي ة‪.‬‬
‫ا ل ف ص ل ا ل ث ا ن ي! ( م ف ه و م ا ل ج ن د ر ت و م ح ا و ‪ ،‬ا ؛ ا ن ت ق ا ل ه ‪ ،‬و آ ث ا ر ه ع ل ى‬
‫ا ل م ج ت م ع ا ت ا ل إ س ل ا م ي ة) ‪ ،‬ؤ ي ش ت م ل ع ل ى ؛ و س ا ئ ل ا ن ت ق ا ل ا ل م م ه و م ا ل ت م ئ ا ة‬
‫وا ل م ق ل ما ت ا ل ح ك و م ي ة و ع ي ر ا ل ح ك و م ي ة ‪ ،‬وا ل ت م و ي ل‬ ‫يا ل ن ف ل ما ت ا ل د و ل ية ‪،‬‬
‫ا لأ ج ن ب ي ‪ ،‬وا ل م را ك ز و ا ل م ع ا ه د ا ل م ح ث ية ‪ ،‬وا ل م و م ة ا لإ ع لا م ي ة ‪ ،‬وآ ثا ر ه‬
‫وا لا ج ت ما ع ي ة ‪،‬‬ ‫ع ل ى ا ل م ج ت م ع ا ت ا لإ س لا م ي ة م ن ا ل ما ح ي ة ا ل ث قا ف ي ة ‪،‬‬
‫و ا ل أ خ ل ا ق ي ة ‪ ،‬و ا ل ت ع ل ي م ي ة ‪ ،‬و ا ل ا ق ت ص ا د ي ة‪.‬‬
‫ا ل ف ص ل ا ل م ا ل ث ؛ ر م ف ه و م ا ل ج ن د ر! م و ق ف ‪ ،‬ا ل م ق ا ف ة ا ل إ س ل ا م ي ة و س ب ل‬
‫م و ا ج ه ت ه) ‪ ،‬ؤ ي ش ت م ل ع ل ى ؛ ا ل م و ق ف ‪ ،‬ا ل ش ر ع ي ‪ ،‬و ا ل م و س ي ‪،‬‬
‫و ا ل م ج ت م ع ي ‪ ،‬و س ب ل ا ل و ا ج ه ة ا ل ح ك و م ي ة ‪ ،‬و ا ل م ج ت م ع ي ة ‪ ،‬و ا ل ف ر د ي ة‪.‬‬

‫أ ه م ا ل ن ت ا ئ ج‪:‬‬
‫وهذه‬ ‫‪ 11‬ق ا م س ث ‪ ،‬د ع و ة ا ل ج ن د ر ع ل ى ا ل م س ا و ي و ا ل ه ل ا‪ J‬ق و ا ل م ا ث ل ‪،‬‬
‫د ع و ة با ط ل ه م ر ف و ص ة ‪ ،‬قا ف ه س ب حا ن ه و ت عا ل ى ج ع ل ا ل أ م و ا ل أ ن ث ى‬
‫ن و ع ي ن م خ ت ا ل ف ي ن ‪ ،‬و ل ا ت ق و م ا ل ح ي ا ة إ ل ا ب ه م ا م ع ا‪.‬‬ ‫و‬
‫‪٦‬‬

‫وا ل ى م ن‬ ‫‪ — 2‬ت ع د د ي ت ‪ ،‬ا لأ ثا ر ا ل م ى ج ن ت ها ا ل م ج ت م ه ا ت ا لإ س لا م ي ة ‪،‬‬ ‫‪,n‬‬

‫ت ث‬
‫د‬

‫أ ب ر ز ه ا ت غ ي ي ر ق و ا ن ي ن ا ل أ ح و ا ل ا ل م ح ص ي ة‪.‬‬ ‫إ؛‬

‫ز أ ه م ا ل ت و ص ي ا ت‪:‬‬
‫‪ - 1‬م ح ا و ر ة ا ل ر ج ع ي ا ت ا ل م ي ظ ه ر ه ذ ا ا ل م ف ه و م ف ي ظ ل ه ا ‪ ،‬و ب يا ن‬ ‫ؤ‬
‫و ض ر و ر ة ا ح ت را م ا ل خ ص و ص ي ة‬ ‫م و ق ف ‪ ،‬ا لإ س لا م م ن ه ذا ا ل خ ه و م ‪،‬‬
‫ا ل ث ق ا ف ي ة ل ا ه ج ت م ع ا ت ا ل إ م ل أ م ي ةّ‬
‫‪ 2‬ء ت ن ق ية ق وا ن ي ن ا ل أ ح و ا ل ا ك خ م ب م ي ة م ن م فا ه ي م و م ص ط ل ح ا ت‬
‫ا ل ا ت ف ا ق ي ا ت و ا ل م ز ت م ر ا ت ا ل أ و ل ي ة‪.‬‬ ‫__‬
‫ض ط‬ ‫ا لم ث‬

‫و ت ش ت م ل ع ل ى‪:‬‬
‫‪ -‬؛ ؛‪ -‬م ش ك ل ة ا ل د ر ا م ة‪.‬‬
‫‪ -‬؛ إ ؛ أ ه د ا ف ا ل د ر ا س ة‪.‬‬
‫‪ .‬أ ه م ي ة ا ل د ر ا س ة‪.‬‬
‫أ ق أ س ي ا ب ا خ ت ي ا ر ا ل د ر ا س ة‪.‬‬
‫أ ق م ص ه ل ل ح ا ت ا ل د ر ا س ة‪.‬‬

‫ح د و د ا ل د ر ا س ة‪.‬‬ ‫أ لا‬
‫أ ق ا ل د ر ا س ا ت ا ل س ا م ة‪.‬‬
‫أ ق م ن ه ج ا ل د ر ا س ة‪.‬‬
‫ت م ي م ا ت ا ل د ر ا س ة‪.‬‬ ‫أ لا‬

‫ص ع و ب ا ت ا ل د ر ا س ة‪.‬‬ ‫أق‬
 ‫ا ل م ق د م ة‬

‫شرور‬ ‫ت ع ي ن ه ‪ ،‬و ن س ت غ ف ر ه ‪ ،‬و ن ع و ذ با ف ء م ن‬ ‫ون‬ ‫ن حمده‪،‬‬ ‫إ‪ 0‬ا ل ح م د ل ل ه ‪،‬‬

‫أ ن ف ن ا ‪ ،‬و م س ا ت ‪ ،‬أ ع م ا ل ن ا ‪ ،‬م ن ي ه د م ا ل له ف لا م ق ل ل ه ‪ ،‬و م ن ي ض ل ل ف لا‬
‫ه ا د ى ل ه ‪ ،‬و أ ش ه د أ ن لا إ ل ه إ ل ا ا م م ه و ح د ه لا ش ر ي ك ل ه ‪ ،‬و أ ش ه د أ ن‬
‫م ح م د ا ع ب د ه و ر م و ل ه‪ .‬ؤ ي ت أ ؛ ب م ا أ ق ي ا ء ا م ت و أ أ ل م و ا أ س ح ل ج ؤ ‪ ،‬و ل ا ئ و ى إ قُ و آ ت م‬
‫م حم حم حهمم ح نم خ ءمم ء ‪ ١‬ن ق‬
‫ث م ت ا ي ء ي " م ح م إ و م آ ء ئ آ ق م أ أ ق ن أ ف ى ‪ ^١ ٠ ٥‬ي م ء ر آ ل آ يْ ا م إ ن آ ه ' ث ا ن ق و ل ي‬
‫ص ت ي‬ ‫^^ ع ؛ م إ ه ئ ر ل إ م ب ش ك@ م‬
‫ق ي أ ث ث ن ‪ ،‬ئ ج ي ب مً ‪.،‬‬
‫ب عد ت‬ ‫أ ما‬
‫ف ق د ح ل ق ا م مه — س ح ا ن ه و ت عا ل ى — ا لأ ن ا ف م ن ذ ك ر وأ ن ث ى ل ي ؤ د ى ك نأ‬
‫م ت ه ما د و ر ه ف ي ا ل ح يا ة ‪ ،‬وأ و ك ل إ ل ى ك ل م ن ه م ا ما ي نا س ب ح ل ق ث ه‬
‫و ت ك و ن ي ه ‪ ،‬و خ ص ك لأ م ن ي ما ‪ J‬وا ح با ر ت ‪ ،‬و ح ق و ق ن ت ن ا ب م ع ف ه ل ر ت ه‬
‫و ق د را ت ه ‪ ،‬إ لا أ ن د ع ا ه ت ح ر ي ر ا ل م ر أ ة ف ي ا ل غ ر ب ‪ ،‬؛ و أ ت ب ا ع ه م م ن‬
‫ب ر ح و ا ف ي إ ز ا ل ة ه ذ ا ا ل ت تا س س س ‪ ،‬و ه ذ ا ا ل ت ك ا م ل ‪ ،‬و ت ق د ي م‬ ‫ا ل ع ل ما ن ي ي ن ما‬
‫ا ل ن م و ذ ج ا ل غ ر ب ي ف ي ا ل م سا وا ة وا ل ت ما ي ل ب ي ن ا ل ر ح ل وا ل م رأ ة ‪ ،‬و ت ط ب ي ي‬

‫( ‪ ) 1‬س و ر ة آ ل ع م ر ا ن ‪. 102 ^٠ ^١ ،‬‬

‫(‪ )2‬م و ر ة ا ل م ا ء ‪ ،‬ا ل آ ة‪ :‬أ‪.‬‬
‫(‪ )3‬س و ر ة ا ل أ ح ز ا ب ‪ ،‬ا ل أ ي ة‪. 71 . 70 :‬‬
‫؛‪١‬‬ ‫ج ‪ .,‬س| ا ه س‬ ‫؛ ؤ‪ .‬ه^‬

‫و ث عا را ت‬ ‫كا ذ ب ة ‪،‬‬ ‫ت م ت د ع وا ت‬ ‫ذ ل ك ع ل ى ا ل م ج ت م عا ت ا لإ م ح لا م ي ة‬
‫ب د ع و ى ا ل م ع ي ل ل د فا ع ع ن ح ر ي ة ا ل م ر أ ة ‪ ،‬و ت ح ت ش عا ر ح ق و ق‬ ‫ر نا ن ة ؛‬
‫ا ل م رأ ة ‪ ،‬و ت ف ع ي ل د و ر ها ف ي ا ل م ج ت م ع ‪ ،‬ؤإ ل غا ء ا ل م ج ت م ع ا ل ذ ك و ر ي ‪،‬‬
‫ت ل ك ا ل م س ا و ا ة ‪ ،‬وأ ف ا ل م ر أ ة‬ ‫و م ص ل ح ة ا ل م سا وا ة ‪ ،‬د و ن ذ ك ر م ضا م ي ن‬
‫س و ي ة ما ؛ ر ح ت ‪،‬‬ ‫ء ا د دْ ق ي ج م ح ا ل م ي ا د ي ن ‪ ،‬و م ن ح ل ا ل م ر ا ك ز و م ت ف ل م ا ت ‪،‬‬
‫ف ي ن ش ر ذ ل لا ‪ ،‬ا ل م ك ر ف ي ا ل م ج ت م ع ا ت ا ل إ م ل ا م ي ة م ت خ د ط ف ي ذ ل لا ‪،‬‬
‫م ؤ ت م را د ت ‪ ،‬د و ل يه ش ق ي ت ح ت ‪ ،‬م ق ل لة ا لأ م م ا ل ت ح د ة ء لا ه ن ها ا ل ا ه ت م ا م‬
‫ب ق ضا يا ا ل م ر أ ة و ح ق و ق ه ا ‪ ،‬و ل ك ن ها ف ي ا ل ح ق ي ق ة ب ث ‪ \ ،‬ذ إ ف ي ا ل ع م ل ‪،‬‬
‫غا م ض ة ‪ ،‬و م ن ذ ل ك ‪،‬‬ ‫فه ي ن ع ى ج ا ه د ة إ ل ى تم ر ي ر م ص ه ل ل حا ن ‪ ،‬و م ما‬
‫م ا ح ص ل م ث ل ا ف ي م ؤ ت م ر ا ل ق ا ه ر ة ل ل م ك ا ن ا ل ذ ي ع ق د ف ي ع ا م ‪ 1 994‬م ‪،‬‬
‫وا ل ذ ي ا ن ع ل ل ق م نه م ص ع ل ل ح م ن ا ل م ص ه ل ل حا ت ‪ ،‬ا ل م ب ه م ة ‪ ،‬أ لا و ه و م ص ط ل ح‬
‫ا ا ا ل ج ن د ر ‪ ،‬ا ‪ ،‬ث م أ ع ي د ت ك ر ا ر ه ذ ا ا ل م ص م ل ل ح ف ي م ؤ ت م ر ب ك ي ن ع ا م ‪ 1 995‬م ‪،‬‬
‫ف ق د ك ا ن م ن أ ب ر ز ا ل م ص ه ل ل ح ا ت ا ل م ك ر ر ة ف ي ذ ل ل ا ‪ ،‬ا ل م ؤ ت م ر‪.‬‬
‫ا ت‬ ‫وم زم‬ ‫و ن ف ل را ل ك ث ر ة ت ر د د ه ف ي ا ل م ز ت م ر ا ت و ا ل م ح ا ف ل ا ل د و ل ي ة ‪،‬‬
‫ا ل م ج ت م ع ؛ كا ن لأ ب د م ن د را ص ة ي ج ل ي ه ‪ ،‬و ن ب ي ي ا ل م ر ا د م ن ه ‪ ،‬و ت ب ي ن آ ثا ر ه‬
‫ع ل ى ا ل م ج ت م ع ا ت ا ل إ س ل ا م ي ة ع ل ى ا ل م د ى ا ل ه ل و ي ل ‪ ،‬ف ك ا ن ‪ ٠‬ت ا ه د ‪ ،‬ه ا ل د ر ا س ة‪.‬‬

‫أ و ل ا‪ :‬م ش ك ل ة \ ل د د س•‬

‫ي م ا ك ن م ح ي ا ع ه م ث ا ك ل ة ا ل د ر ا س ة ع ل ى ا ل ن ج و ا ل أ ت ي‪:‬‬

‫س ‪ /1‬م ا ا ل ر ا د ب ا ل ج ن د ر ف ي ا ل ل غ ة ا ل ع ر ب ي ة و ف ي ا ل ل غ ة ا ل إ ن ج ل ي ز ي ة ؟‬
‫و م ا ا ل ت حا ر ي م ‪ ،‬ا ل و ا ر د ة ف يه ف ي ا ل ا ص ه ل ل ا ح ؟‬

‫ء س‪ /2‬م ا أ ب ر ز ا ل م ف ا ه ي م و ا ل م ص ه ل ل ح ا ت ذ ا ت ا ل ص ل ة ب م ف ه و م ا ل ج ن ل‪ .‬ر ؟‬
‫س‪ /3‬م ش ن ش أ م ف ه و م ا ل ج ت ل‪ .‬أ ر ؟ و ك ي ف ت ه ل و ر ف ي ا ل ن ا ك ر ا ل ب ش ر ي ؟‬
 ‫تأ‬ ‫ثت‬ ‫‪٠‬‬

‫س‪ /4‬م ا أ ه م ا ل و س ا ئ ل ا ل ت ي أ م ه مّ ت ف ي ا ن ت ق ا ل م ف ه و م ا ل ج ن د ر إ ل ى‬
‫ا ل م ج ت م عا ت ا لإ س لا م ي ة ؟‬

‫س‪ /5‬م ا ط ب ي ع ه ا ل ا ث ا ر ا ل ن ا ت ج ة ع ى ا ن ت ق ا ل م ف ه و م ا ل ج ن د ر إ ل ى‬
‫ا ل م ج ت م عا ت ا لإ س لا م ي ة ؟‬

‫_‪ /s‬م ا م و ق ف ا ل م و س ا ت و ا ل أ ف ر ا د ت ج ا ه ا ل م ف ه و م ؟‬
‫س‪ /7‬م ا و س ا ئ ل م و ا ج ه ة م ف ه و م ا ل ج ن د ر ف ي ا ل م ج ت م ع ا ت ا ل إ س ل ا م ي ة ؟‬

‫س'‬ ‫ث ا ن ي ا‪ :‬أ ه د ا ف \ ك و‬

‫ح ل ا ل ه د ه ا ل د ر ا س ة — بإ ذ ن ا ل له — ا ل و ص و ل إ ل ى‬ ‫ت حا و ل ا ل با ح ث ة م ن‬
‫ت ح ق ي ق ا ل أ ه د ا ف ا لأ ت ي ة ت‬
‫‪ _ 1‬إ ز ا ح ة ا ل س ت ا ر و ا ل غ م و ض ع ن م ف ه و م ا ل ج ن د ر‪.‬‬
‫بم فه وم‬ ‫‪ . 2‬ا ل ت ح ر ق ع ل ى ا ل م فا ه ي م وا ل م م ط ل حا ت ذا ت ا ل ص لة‬
‫ا ل ج ن د ر‪.‬‬

‫‪ _ 3‬ر ص د ا ل ت د ر ج و ا ل ت ه ل و ر ا ل ت ا ر ي خ ي ل ن ث ا ‪ ٥‬م ف ه و م ا ل ج ن د ر‪.‬‬

‫‪ — 4‬ب يا ن ا ل و س ا ئ ل ا ل ت ي ا ن ت ق ل ب ها م ف ه و م ا ل ج ن د ر إ ل ى ا ل م ج ت م ع ا ت‬
‫ا ل إ س ل ا م ي ة‪.‬‬

‫‪ - 5‬ع ر ض ا ل آ ء‪ L‬ر ا ل م ت ر ت ب ة ع ل ى ا ن ت ق ا ل ه م ن ا ف ا ح ي ق ا ل ث ق ا ف ي ة ‪،‬‬

‫و ا ل ا ق ت ص ا د ي ة ‪ ،‬و ن ق ل‪.‬‬ ‫وا ل ت ح ل ي م ي ة ‪،‬‬ ‫وا لأ ح لا ق ي ة ‪،‬‬ ‫وا لا ج ت ما ع ي ة ‪،‬‬
‫ت ل ل ث ‪ ،‬ا ل آ‪ ٠ L‬ر ف ي ص و ء ا ل ث ق ا ف ة ا ل إ س ل ا م ي ة‪.‬‬
‫ت جا ه‬ ‫‪ _ 6‬ا ل و ق و ف عا ل ي ا ل م و ق ف ‪ ،‬ا ل ش ر ع ي و ا ل م ز س ي و ا ل م ج ت م ع ي‬
‫ا ل م ف ه و م‪.‬‬
‫‪ - 7‬إ ي ضا ح ا ل ب ل ا ل ت ي ي ج س م ط ا س ت خ د ا م ه ا ف ي م و ا ج ه ة آ ثا ر ذ ل ك‬
‫س و م‪.‬‬ ‫ا‬
 ‫ث ا ل ث ا‪ :‬أ ه م ي ة‬

‫ئ ك ت ب أ ه م ي ة د را م ة ه دا ا ل م و ص ؤ ع م ن ح م ل ه م ن ا لأ م و ر ‪ ،‬أ و ج ز ها‬
‫ف ي ما‬

‫‪ - 1‬إ ف ه د ه ا ل د را س ة ت ف ض ح أ ما ل س ب ‪ ،‬ا ل ت حا ي ل وا ل ت لا ع ب ‪ ،‬با لأ ل فا خ ل‬

‫ا ل ت ي ت ه د ف إ ل ى ن ق ل ا ل م ف ه و م إ ل ى ا ل م ج ت م ع ا ت ‪ ،‬ا ل إ س ل ا م ي ة‪.‬‬
‫‪ - 2‬إ ف ه د ه ا ل د ر ا س ه ت ع ر ض ا ل أ ث ا ر ا ل م ت ر ت ب ة ع ل ى ا ن ت قا ل ط ا ل م ف ه و م إ ل ى‬
‫ص و ء ا ل ث ق ا ف ة ا ل إ س ل ا م ي ة‪.‬‬ ‫ا ل م ج ت م‪ .‬ع ا ت إ ا ل إ س ل ا م ي ة ‪ ،‬و ت ت ق ي ه ا ف ي‬
‫‪ — 3‬إ ف ه د ه ا ل د را س ه ت ز ك ي ع ل ى أ س ب ق ية ا لإ س لا م ف ي ا ل ع نا ي ة ب ح ق و ق‬
‫ا ل م ر أ ة ب ت ق ر ي ر ه ا ل م س ا و ا ة ا ل ع ا د ل ة ‪ ،‬و ت ف و ق ه ‪ ، iJJJb‬ع ل ى ا ل م و ا ث ي ق‬
‫ا ث م و ل ي ة‪.‬‬

‫و ا ب ع ا ؛ أ س ي ا ب ‪ ،‬ا خ ت ي ا ر ا ل د ر ا س ة‪:‬‬

‫ل ق د كا ن م ن أ ه م أ س با ب ‪ ،‬ا خ ت يا ر ا ل با ح ث ة ل ه د ه ا ل د ر ا س ة ‪ ،‬ما ي أ ش‬
‫‪ — 1‬ن ش ر ا ل و ع ي ف ي ا ل م ج ت م ع ا لإ س لا م ي ا ل م عا ص ر م ن ح لا نا ت س ل ي ط‬
‫ا ل ض و ء ع ل ى ه د أ ا ا ل م و ص ؤ ع ‪ ،‬و ا ل ُأ ت م_ ا م ب ه ‪ ،‬م م ا ي س ا ع د ع ل ى‬
‫ا ل ت م ا‪ .‬ي ل ه ‪ ،‬و ب خ ا ص ة أ ل ا ل ك ث ي ن م ن ا ل ن ا س ف ي م ج ت م ع ا ت ن ا‬
‫ت ج ه ل ه‪.‬‬ ‫ا لإ س لا م ي ة‬

‫‪ - 2‬إ ف ئ ف ب م يه ت ح ر ي ر ا ل م ر أ ة م ن ا ل ق ضا يا ا ل ت ي ا ي ت ل ي ئا ي ها ف ي ه ذ ا‬
‫ا ل ع ص ر ؛ فأ را د م ح ت ‪ ،‬ا ل با ح ث ه أ ن م ه ز ف ي م ك ا ف ح ة ه ذ ه ا ل ذ ل ا ه ر ة‬
‫ا ل خ ه ل ي ر ة ‪ ،‬و ي ص ح ح م ا ر ه ا ف ي ص و ء ا ل ث ق ا ف ة ا ل إ س ل ا م ي ة ‪ ،‬؛ ع ل‪ .‬أ ن‬
‫أ ح ذ ي ت ‪ ،‬ث ق ا ف ت ه ا ت ت ل ن ؛ ب ي ن ب ح ص ا ل ن س ا ء ف ي ع ا ل م ن ا ا ل إ س ل ا م ي‪.‬‬
‫‪ - 3‬ق ل ة ا ل ك ت ا ب ة ف ي ه ذ ا ا ل م و ص ؤ ع ‪ ،‬ف ر أُ ت ظ ا ل ب ا ح ث ة أ ف م ن ا ل و ا ح س م ‪،‬‬
‫خ د م ه ط لا ب ‪ ،‬ا ل عا ل م ‪ ،‬ؤإ ث را ء ا ل م ك ت ب ة ا لإ س لا م ي ة ب د را س ة ح د ي د ه‬
‫ب ق ي م ن ر س م ا ل ش ي ء• و ج م ع ه ؛ آ ث ا ر ‪ ،‬ق ا ل ت ع ا ل ى ؛ ؤ ه أ ك ز إ ق ؛ ا ق ر ت ح ت‬
‫‪ ،‬و آ ث ا ر ا ل أ ع م ا ل ؛ م ا ب ق ي م ن ه ا ‪ ،‬ق ا ل ت ع ا ل ى‪ :‬ؤ و إ< ؛\ ء‬ ‫أده‬

‫ج ‪ -‬ا ل م ج ت م ع ا ت ا ل إ ر ا ل أ م ي ة أ م ج ‪:،‬‬
‫ؤ ي ت خد م ن‬ ‫بإ ل ه و ا ح د‬ ‫لم ج تم ع ا لذ ي يوم ن‬ ‫ا ل م ج ت م ع ا لإ س لا م ي ه و ا‬
‫ع با د ة ا ش‬ ‫ا ل ع با د إ ل ى‬ ‫ا لإ ن سا ن م ن ع با د ة‬ ‫ا لإ س لا م د ي نا ‪ ،‬ف ي ت ح ي ر ف يه‬
‫ا لإ س لا م ي ة‬ ‫ت ا ل ع ق يدة‬ ‫ت ج ت م ع ف يه م ك و ن ا‬ ‫و حده‪ ،‬وه و ا لم ج تم ع ا لذ ي‬
‫ت‪ ،‬و ت و جه‬ ‫وا ل ت عا ل ي ما‬ ‫ض ع له ا ل ت ش ر ي عا ت‬ ‫ع ن د ما ت ك و ن م ن ه ج ح يا ة ت خ‬
‫و ب ه ذا كا ن‬ ‫ج ز ئ يا ت ها ‪،‬‬ ‫ت وا ل ت قا ل ي د ب ك ل‬ ‫ا ل س ل و ك يا ت ‪ ، ،‬و ئ ض ب م ل ا ل حا دا‬
‫ي ن ب غ ي أ ن ي ك و ف ه ن ا ك ا ل ت ه نا ب ق ب ي ن ج و ه ر ا ل ت ش ر ع و ت ح ق ي ق ه ع ل ى ا ل و ا ق ع‬
‫ا ل ا ج ت م ا ع ي‪.‬‬

‫د‪ -‬ا ل ئ ق ا ف ة ا ل إ خ م ة ر ء آ‪:‬‬

‫ه ي ر ر ج م ل ه ا ل ع قا ئ د وا ل ت ص و را ت ‪ ،‬و ا ل أ ح ك ا م وا ل ت ش ر ي حا ت ‪ ،‬وا ل ق ي م‬ ‫ؤ‬

‫و ا ل م ب ا د ئ ‪ ،‬وا ل ع وا ئ د وا لأ ع را ف ‪ ،‬وا ل ف ن و ن وا لأ دا ب ‪ ،‬وا ل ع ل و م‬ ‫م‬
‫أ ت‬

‫‪٩‬‬
‫( ل ) س و ر ة ا ل ر و م ‪ ،‬ا ل آ أ ة ؛ ‪. 50‬‬
‫(‪ )2‬م ح و ر ة ا ل ز خ ر ف ‪ ،‬ا ل آ أ ة ت ‪. 23‬‬
‫‪ '• ٣‬ا ل ح م ؛ ر ي ‪ ،‬ن ش و ا ن ي ن م ع ي د ‪ ،‬س س ا ل ع ل و م و د و ا ء ك ل ا م ا ل ع ر ب ‪ ،‬م ن ا ل ك ل و م ‪ ،‬ت ح ق ي ق;‬ ‫ر وا‬
‫س د ا ل د ا ل ي ‪ ْ ،‬ل ‪ ( ، 1‬د م ش ق‪ :‬د ا ر ا ل ف ك ر ‪ 1 421 ،‬ي ر= ‪ 2000‬م) ‪ ،‬ص‪.1 52‬‬ ‫ي‬
‫ر* ن ج آ ا ن ف ل ر• ا ل ع د ‪ ،‬ن و ر ة خ ا ل ل‪ ، .‬ا ر ا ل م و ت م ر ا ت ا ل د و ل ي ة و د و ر ه ا ف ي إ ع ا د ة ص ي ا غ ة ا ل م ج ؛ م م ا ت ا ا ‪،‬‬ ‫ؤ؛‬
‫ا ل م د ا ل ك ر ي م ( م ح ر ر) ‪ ،‬أ و ر ا ق ع م ل م ؤ ت م ر‪ :‬ا ت ف ا ق ي ا ي ت ‪ ،‬و م ؤ ت م ر ا ي ن ‪،‬‬ ‫ء ي• ذ و ا د م د‬ ‫ط ي ف‬
‫ا ل م ر أ ة ا ل د و ل ة و أ ث ر ه ا ع ل ى ا ل ع ا ل م ا ل إ س ل ا م ي ‪ ،‬ه ل أ ‪ ( ،‬ا ل ر د ا ض‪ :‬م ر ك ز ; ا ح ث ا ت ‪ ،‬ل د ر ا س‪ .‬ا ت‬ ‫‪٦ ٢‬‬
‫ا ل ر أ ة ‪ 1 434 ،‬ه) ‪ ،‬ص‪. 402‬‬
‫ط‪، 2‬‬ ‫( ة) ب ا د ح د ح ‪ ،‬ع ل ي ع م ر ؛ و ب ا ح ا ي ر ‪ ،‬م ح م د أ ح م د ‪ ،‬ا ل م م ا ف ة ا ل إ س ل ا م ي ة ا ل م س ت و ى ا ل أ و ل ‪،‬‬
‫ص‪. 31‬‬ ‫( ح د ة‪ :‬ج ا م ع ة ا ل ل ل ث ‪ ،‬م د ا ل م ز ي ن ‪ 1 429 ،‬ه=‪ 8‬ه ه‪ 2‬م) ‪،‬‬ ‫‪-L‬‬
‫‪ - 1‬ا ل م ن ه ج ا ل و ص ف ي ت ؤ ي س ت خ د م ف ي و ص ف ا لأ ش يا ء ا ل ما د ي ة أ و‬
‫ا ل م ع ن و ي ة ‪ ،‬و أ ي ش ي ء له آ ثا ر ظ ا ه ر ؛ ب ط ر ي قة ع ل م ي ة ر ‪.٢ ٦‬‬
‫و ق د ا س ت خ د ش ا ل با ح ث ة ف ي ع ر ض ا ل م ن ه و م ‪ ،‬و م ا ي ر ت ب ط به م ن م ف ا م ل م‬
‫و م ص ه ل ل ح ا ت ‪ ،‬و ك ي ف ي ة ا ن ت ق ا ل ه إ ل ى ا ل م ج س ا ت ا ل إ س ل ا م ي ة‪.‬‬

‫‪ - 2‬ا ل م ن ه ج ا ل ت ا ر ي خ ى! ؤ ي س ت خ د م ‪ ٠ ١‬ل ل ح ص و ل ع ل ى أ ن و ا ع م خ ت ل ف ة م ن‬
‫ا ل ب ي ا ن ا ت و ا ل ع ل و م ا ي ت ‪ ،‬ذ ا ت ا ل ه لا ب ع ا ل م ع ر ف ي ‪ ،‬و ذ ل ك ل ت ح د ي د تأ ث ي ر ه ذ ه‬
‫ا ل أ ح د ا ث ا ل ما ص ي ة ع ل ى ا ل م ش ك ل ا ت وا ل ق ضا يا ا ل ت ي ي عا ن ى م ن ها أ ف را د‬
‫ا ل م ج ت م عا ت ف ي ا لأ و قا ت ا ل حا ل ي ةاا ر‬
‫و ق د أ فا د ت ا ل يا ح ث ه م ن ح ل ا ل ن ت ع ا لا ت فا ق يا ت و ا ل م و ت م ر ا ت ا ل د و ل ي ة‬
‫ا ل ص ا د ر ة ع ن ا ل أ م م ا ل ت ح د ه ب ش أ ن ح ق و ق ا ل م ر أْ ‪ ،‬و ا ل م ر ا ح ل ا ل ش م ئ ب ه ا‬
‫ا ل م ف ه و م م ن ذ ظ ه و ر ه ح ت ى ا ل و ق ت ا ل ح ا ص ر‪.‬‬
‫و ه ذا ا ل ن ه ج م ك و ن م ن ا ل ن ه ج‬ ‫‪ — 3‬ا ل م ن ه ج ا ل ت ح ل ي ل ي ا ل ت ق د ي!‬
‫ا ل ت ح ل ي ل ي ا ل ذ ي ر ر يم يد ف ي ت ح ل ي ل ا ل وا ق ع وا ل ت ع ر ف ع ل يه ح ت ى ي ه نأ‬
‫ا ل ت خ ه ل ي ك‪ .‬ل ه ‪ ،‬و ا ل ت ع ا م ن ؛ م ع ه ‪ ،‬و م ع ا ل ج ه س ل ي ا ت ه ‪ ،‬و ت خ ي ر إ ي ج ا ب ي ا ت ه ا ء ر آ‪.‬‬ ‫إ‬
‫و ا ل ن ه ج ا ل ن ق د ي ا ل ذ ي ‪ ١‬ي ك و ن ت ر ك ي ز ه ع ل ى إ ب را ز ا ل إ ي ج ا ب ي ا ت‬ ‫آ‬
‫وا ل ل ب يا ت ‪ ،‬ؤ إ ص د ا ر ح ك م ع ل ى ا ل ع م ل م و ض ع ا ل ت ق و ي م ا‪،‬‬ ‫< ؛'‬
‫و ق د ا س ت خ د ئ ‪ ،‬ا ل با ح ث ه ك لأ ا ل م ن ه ج ي ن ف ى ب يا ن أ ه د ا ف ‪ ،‬م ؤ ت م ر ا ت‬ ‫‪٦‬‬
‫و ا ت فا ق يا ت ح ق و ق ا ل م ر أ ة ‪ ،‬و ف ي ب يا ن ا لأ ثا ر ا ل نا ت ج ة ع ل ى ا ل م ج ت م ع ا ت‬ ‫‪q‬‬

‫ط‪ ( ، 1‬ي ر و ن‪',‬‬ ‫ق وا ع د أ سا س ي ة ف ي ا ل ب ح ث ا ل ع ل ه ى ‪،‬‬ ‫ص ي ت ي‪ ،‬س ع يد إ س ما ع ي ل ‪،‬‬ ‫( أ) ا ن ظ ر ؛‬

‫م ؤ س س ة ا ل ر س ا ل ة ‪ 1415 ،‬ه = ‪ 4‬و ‪ 19‬م) ‪ ،‬ص‪. 36‬‬
‫ي ية ا ب ث ا س ى ا ك وا ع د‬ ‫(‪ )2‬ع ب ي د ا ت ‪ ،‬م ح م د ؛ و أ ب و ن ص ا ر ‪ ،‬م ح م د ؛ و م ب ي ض ي ن ‪ ،‬ع ق ل ة ‪،‬‬
‫ص‪. 63‬‬ ‫و ا ل م ر ا ح ل و ا ل م م ل ب ث ق ا ت ‪ ،‬ط‪ ( ، 2‬ا ل أ ر د ن‪ :‬د ا ر و ا ئ ل ل ل ط ا ع ة و ا ل ش ر ‪ 1 999 ،‬م) ‪،‬‬
‫(‪ )3‬ص ي ى ‪ ،‬ق و ا ع د أ س ا س ي ة ش ا ل ب ح ث ا ل ع ل م ي ‪ ،‬م ر‪ -‬ب ع س ا ب ق ‪ ،‬ص ر ي ‪. 68‬‬
‫ص‪. 96‬‬ ‫(‪ )4‬ا ل م ر ج ع ا ل س ا ب ق ‪،‬‬
‫ا لإ س لا م ي ة ‪ ،‬و ن ق د ها ف ي ص و ء ا ل ئ ما م ة ا لإ م لا م ي ة ‪ ،‬و م ح ي ذ ك ر ا ل م وا ق ف‬
‫ا ل ت ر س ة ع ل ى ا ل م ف ه و م و م ب ل ا ل م و ا ج ه ة‪.‬‬
‫ل ل د ر ا س ة‪:‬‬ ‫'‪ : ll-U‬ا ل ص ي ا غ ة ا ل ف ن ي ة‬

‫‪ — 1‬ك تا ب ه ا ل أ ي ا ت و ف ق ا ل ر م م ا ل ع ش م ا ش ‪ ،‬وا ل ت خ ر ي ج ل لأ ي ة ب د ك ر ا س م‬
‫ا ل م و ر ة و ر ق م ا ل أ ي ة ف ي ا ل ح ا ش ي ة‪.‬‬
‫‪ - 2‬ت خ ر ي ج ا لأ حا د ي ث ا ل ن ب و ية ‪ ،‬و ع ز و ها إ ل ى م ص ا د ر ه ا ‪ ،‬و ب ئا ل‬
‫ف و ي ق م ص د ر ا ل ك سا م ح با ا ل د ى‬ ‫د ر ج ب ج ها إ ن ل م ي ك ن ف ى ا ل ح ب م ح س ح ن ‪،‬‬
‫أ ح ذ م ن ه ا ل ح د ف ث ‪ ،‬ل أ و ل م ر ة ‪ ،‬و و ك شِ_ ا ا ل ع ل و م ا ‪ ، ^١‬ك ا م ل ة ع ن‬
‫ا ل ك ت ا ر_ ‪ ،‬م ع ذ ك ر ر ق م ا ل ح د ي ث ‪ ، ،‬و ا ل ك ت ا ر ب ا ‪ ،‬و ا ل م ا ب ‪ ، ،‬و ر ق م‬
‫ا ل ج ز ء ‪ -‬إ ن و ج د ‪ -‬و ر ق م ا ل ص ف ح ة ‪ ،‬فإ ذا ت ك ر ر ذ ك ر ا ل ح د ي ث ‪ ،‬ت ت م‬
‫ا ل إ ش ا ر ة إ ل ى ذ ل ل ث ‪ ،‬ف ي ا ل ح ا ش ي ة ب ر ا م ق ت خ ر ي ج ه ‪.، ،‬‬
‫‪ - 3‬ا ل ت زا م ا ل أ م ا ن ة ا ل م ل م ة ‪ ،‬محن ية ك ز ق و ل إ ل ى ق ا ظ ه ‪ ،‬و ك ز ن ص إ ل ى‬
‫م صا ل ‪ ،‬ر ه ‪ ،‬فإ ذا ك ا ن ا ل ن ق ز م ن ا ل م ر ح ن ق لا ح ر ف يا ت م و ض ع ه ب ي ن‬
‫ع لا م ت ي ت ن ص ي ص ‪ ،‬ئم ا لإ حا ل ة ف ي ا ل حا ش ي ة ‪ ،‬ؤإ ذا كا ن ا ل ن ق ز‬
‫با ل م ع ن ى ي د ك ر ف ي ا ل حا ش ي ة ر را ن ذ ل راا ‪ ْ ،‬ع ذ ك ر ا ل م ع ل و ما ر ت ‪ ،‬ا ل خ ع ل ق ة‬
‫ب ا ل ر ج ع ا ل ذ ي ف ي ص ل ب ‪ ،‬ا ل د ر ا س ة ئ د أ و ل ذ ك ر ل ه ‪ ،‬فإ ذا ت ك ر ر‬
‫ذ ك ر ا ل م ر ح ع ف ت ي ك ر ا ل با ح ث ة ل ش ب‪ ،‬ا ل م ؤ ل ف ‪ ،‬ي م ت ك ت ب ‪ ،‬ع ن وا ن‬
‫ا ل ك تا ر با م خ ت ص را ف ي ي ع ف ى ا ل أ ح ي ا ن ‪ ،‬ث م ا ر م ر ج ع سا ب ق ‪ ، ، ،‬ث م‬
‫ر ق م ا ل ج ز ء ‪ -‬إ ن و ج د ‪ -‬و ر ق م ا ل ص ف حة ‪ ،‬ؤإ ذا ت ك ر ر ا ل م ر ج ع و ل م‬
‫ي ف ص ل ب ي ن ه ما ي فا ص ل ت ك س ن ‪ ١ ،‬ا ل ر ج ع ا ل ما ب ق ‪ ، ، ،‬و ر ق م ا ل ج ز ء‬
‫‪ -‬إ ن و ج د ‪ -‬و ر ق م ا ل ص ف ح ة ‪ ،‬و ف ي حا ل ح ي فا ج ز ء م ن ن ص‬
‫ت ض ع م ا ة ل ا م ت ت ا ل ي ة ر ر ؤّ ؤ آ اّ‬
‫‪ - 4‬ا ل ت ر ج م ة ل ب ع ض ا ل أ ع ل ا م ا ل ذ ي ن و ر د ذ ك ر ه م ع ب ر ص ف ح ا م ح ت ‪ ،‬ي ر ن ‪ْ،‬‬
‫ص ل ه و م ح ي ق ه ي م و ص ؤ ع ا ل د ر ا س ة‪.‬‬ ‫ح ص و صا م م ن ل ه م‬ ‫ا ل د را س ة ‪،‬‬
‫‪ — 5‬ا ل ر ح ؤ ع إ ل ى م و ا ف ر ا ل إ ن ت ر ن ت ‪ ،‬و ذ ل ك ف ي م ا ي خ م ى ا ل م ن ث ل م ا‪0‬‬
‫وا ل م و ت م را ت وا ل م ج لا ت ا ل م ت خ ص م حة ‪ ،‬م ع ا ل ر ح ؤ ع إ ل ى ا ل ك ت ب‬
‫م ا أ م ك ن‪.‬‬
‫‪ - 6‬ا ل ت ع ر ي ف ي ا ل م ص ط ل خ ا ت و غ ر ي ب ا ل أ ل ف ا م ح ل‪.‬‬
‫‪ — 7‬و ص ع ف ه ا ر س ف ي آ ح ر ا ل د ر ا س ة ‪ ،‬ت ق و ب ا ل ا س ت ف ا د ة م ن ه ا‪.‬‬
‫‪ — 8‬و ح ت م ت ‪ ،‬ا ل د ر ا س ة ب خا ت م ة ت ح و ي أ ه م ا ل ن تا ئ ج وا ل ت و ص يا ت ا ل ت ي‬
‫ت ذ ص ل ت إ ل ي ه ا‪.‬‬

‫ت ق س ي م ا ت ا ل د ر ا س ة‪:‬‬ ‫ت ا س ع ا‪:‬‬

‫ت ت ك و ن ه ذ ‪ ،‬ه ا ل د ر ا س ة م ن م ق د م ة و أ ر ب ع ة ف ص و ل و خ ا ت م ة و ف ه ا ر س‪.‬‬
‫ا ل م ه د م ة‬

‫و ت ش ت م ل ع ل ى ت م ش ك لة ا ل د را س ة ‪ ،‬أ ه دا ف ‪ ،‬ا ل د را س ة ‪ ،‬أ ه م ي ة ا ل د را س ة ‪،‬‬

‫ح د و د ا ل د را س ة ‪ ،‬ا ل د را سا ت‬ ‫أ س با ب ا خ ت يا ر ها ‪ ،‬م م ه ل ل ح ا ت ا ل د را س ة ‪،‬‬
‫ت ق س ي م ا ت ا ل د ر ا س ة ‪ ،‬و ص ع و ب ا ت ا ل< ر ا س ة‪.‬‬ ‫ا ل ما ب ق ة ‪ ،‬م ن ه ج ا ل د را س ة ‪،‬‬
‫ا ل ف ص ل ا ل ت م ه ي د ي! ن ي د ة ع ن ح ق و ق ا ل م ر أ ة ف ي ا ل م و ا ث ي ق ا ل د و ل ي ة‪.‬‬
‫بم ح ن •‬ ‫ض‬ ‫ل ي ص ل‬
‫ا ل به ص ش ‪ ،‬ا لأ و ل ت أ ه م ا لا ت فا ق يا ت وا ل م و ت م را ت ا ل د و ل ي ة ا ل صا د ر ة ع ن‬
‫ا ل أ م م ا ل ت ح ي ة ب ش أ ن ح ق و ق ا ل ر أ ة‪.‬‬
‫ب ا ل ر أ ة‪.‬‬ ‫ا ل ه ل ل م ‪ ،‬ا ل أ و ل! ا ل ا ت ف ا ق ي ا ت ا ل د و ل ي ة ا ل م ح ن ي ة‬
‫ا ل ه ل ل م ‪ ،‬ا ل ث ا ن ي ؛ ا ل و ت م ر ا ت ا ل د و ل ي ة ا ل م ع ن ي ة ب ا ل ر أ ة‪.‬‬
‫ا ل ب ح ش ر ا ل ث ا ن ي! أ ه د ا ف م ؤ ت م ر ا ت و ا ت ف ا ق ي ا ت ح ق و ق ا ل م ر أ ة‪.‬‬
‫س ا ت ف ا ق ي ا ت و م ؤ ت م ر ا ت ا ل م ر أ ة‪.‬‬ ‫ا ل ه ل ل م ‪ ،‬ا ل أ و ل! ا ل أ ه د ا ف ا ل م ع ل ن ة‬
‫ا ل ه ل ل م ‪ ،‬ا ل ث ا ن ي! ا ل أ ه د ا ف غ ي ر ا ل ع ل م ن ة س ا ت ف ا ق ي ا ت و م ؤ ت م ر ا ت ا ل م ر أ ة‪.‬‬
 ‫ا ل ف ص ل ا ل أ و ل ت ا ل ج ن د ر‪ :‬ا ل م ف ا م م و ا ل م ص ه ل ل ح ا ت و ا ل ن ش أ ة‪.‬‬
‫بم ح ن *‬ ‫ض‬
‫ا ل م ب ح ث ا ل أ و ل ؛ ا ل ج ن د ر ؛ ا ل م ف ا ه ي م و ا ل م ص ه ل ل ح ا ت‪.‬‬
‫ا ل م ه ل ل ب ا ل أ و ل ؛ م ف ه و م ا ل ج ن د ر‪.‬‬
‫ا س م ب ا ل ث ا ن ي ؛ ا ل م ق ا ه م ا ل أ س ا م ي ل ل ج ن د ر‪.‬‬
‫ب ا ل ج ن د ر‪.‬‬ ‫ا ل م ه ل ل ب ا ل ثا ل ث ؛ ا ل م ص ه ل ل حا ت ذ ا ت ا ل ص لة‬
‫ا ل ب ح ث ا ل ث ا ن ي ؛ ن ش أ ة م ف ه و م ا ل ج ن د‪ .‬ر‪.‬‬
‫ا ل م ه ل ا ا ب ا ل أ و ل ؛ ا ل م ر ج ع ي ة ا ل ث ق ا ف ي ة‪.‬‬
‫ا ل م ه ل ل ب ا ل ث ا ن ي ؛ ا ل م ر ج ع ي ة ا ل ئ و ي ة‪.‬‬
‫ا ل م ه ل ل ب ا ل ث ا ل ث ؛ ا ل ر ج ع ي ة ا ل ت ش ر ي ع ي ة‪.‬‬
‫ا ل ف ص ل ا ل ثا ن ي ؛ م ف ه و م ا ل ج ن د ر ؛ و سا ئ ل ا ن ت قا ل ه ؤآ ثا ر ه ع ل ى ا ل م ج ت م ع ا ت‬
‫ا ل إ س ل ا م ي ة‪.‬‬

‫بم ح ن •‬ ‫ض‬ ‫ص ل‬ ‫مم‬

‫ا ل م ب ح ث ‪ ،‬ا ل أ و ل ؛ و م حا ئ ل ا ن ت قا ل م ف ه و م ا ل ج ن د ر إ ل ى ا ل م ج ت م ع ا ت‬
‫ا ل إ س ل ا م ي ة‪.‬‬
‫ا ل مْ ل ل ب ا ل أ و ل ؛ ا ل م ق ل م ا ت ا ل د و ل ي ة‪.‬‬
‫ا ل ه ل ل م ‪ ،‬ا ل ث ا ن ي ؛ ا ل م ق ل م ا ت ا ل ح ك و م ي ة و غ ي ر ا ل ح ك و م ي ة‪.‬‬
‫ا ل ط ل ب ا ل ث ا ل ث ‪ ،‬؛ ا ل ت م و ل ا ل أ ج ش ي‪.‬‬
‫ا ل ه ل ا ل_ ‪ ،‬ا ل ر ا ح ؛ ا ل م ر ا ك ز و ا ل م ع ا ه د ا ل ب ح ث ي ة‪.‬‬
‫ا ل ه ل ل م ‪ ،‬ا ل خ ا م س ؛ ا ل م ؤ س س ة ا ل إ ع ل ا م ي ة‪.‬‬
‫ا ل ب ح ث ‪ ،‬ا ل ثا ن ي ؛ ا ثا ر ا ن ت قا ل م ف ه و م ا ل ج ن د ر ع ل ى ا ل م ج ت م ع ا ت‬
‫ا ل إ م ل أ م ة‪.‬‬
‫س‪ ، ,‬ا ل أ و ل ؛ ا ل أ ل ك ر ا ل ث ق ا ف ي ة‪.‬‬ ‫ا‬
 ‫ا ل مْ ل ل ب ا ل ث ا ن ي‪ :‬ا ل آ ى ر ا ل ا ج ت م ا ع ي ة‪.‬‬
‫ا ل مْ ل ا ل ب ا ل ث ا ك‪ :‬ا ل آ ‪ ٠‬ا ر ا ل أ خ ل ا ق ي ة‪.‬‬
‫ا ل مْ ل ف ا ر ا ع; ا ل آ ث ا ر ا س ي ة‪.‬‬
‫ا ن م ل ل ب ا ل خ ا ص‪ :‬ا ل آ ئ ر ا ل ا ق ت ص ا د ي ة‪.‬‬
‫ا ل ف ص ل ا ل ث ا ل ث‪ :‬م م ه و م ا ل ج ن د ر‪ :‬م و ق ف ا ل ث ق ا ف ة ا ل إ س ل ا م ي ة و س ل‬
‫م و ا ج ه ت ه‪.‬‬

‫ا ل م ب ح ث ا ل أ و ل‪ :‬م و ق ف ا ل ث ق ا ف ة ا ل إ س ل ا م ي ة م ن م ف ه و م ا ل ج ن ا‪ J‬ر ‪٠‬‬

‫ا ل م ه ل ل ب ا ل أ و ل‪ :‬ا ل و ق ف ا ل ش ر ع ي‪.‬‬
‫ا ل م ه ل ل ب ا ل ث ا ن ي‪ :‬ا ل م و ق ف ا ل م و س ى‪.‬‬
‫ا ل م ه ل ل ب ا ل ث ا ل ث‪ :‬ا ل م و ق ف ا ل ج ت ‪ ٠‬ا ل ى ا‬
‫ا ل ب ح ث ا ل ث ا ن ي‪ :‬م ب ل م و ا ج ه ة م ف ه و م ا ل خ ن ل‪ .‬ر‪.‬‬
‫ا ل م ه ل ل ب ا ل أ و ل‪ :‬ا ل ب ل ا ل خ آ ك و م ي ة‪.‬‬
‫ا ل مْ ل ل ب ا ل ئ ا ز‪ :‬ا ل ب ل ا ل م ج ن م ع ي ة‪.‬‬ ‫ؤ‬
‫ا لْ ل ل ب ا ل ث ا ل ث‪ :‬ا ل م ب ل ا ل ف ر د ي ة‪.‬‬ ‫آ‬
‫ا ل خ ا ت م ة‪ :‬و ت ت ض م ن أ ب ر ز ا ل ت ا ئ ج و ا ل ت و ص ي ا ت‪.‬‬ ‫ا‬
‫ا ل ف ه ا ر س‪:‬‬ ‫•أ‬
‫ف ه ر س ا ل ص ح ل ل خ ا ت و غ ر ي ب ا ل أ ل ف ا ظ‪.‬‬ ‫ث‬
‫ف ه ر س ا ل ص ا د ر و ا ل ر ا ج ع‪.‬‬ ‫ؤ‬

‫ص ع و ب ا ت ا ا د ر ا س ة‪:‬‬ ‫ع ا ش ر ا‪:‬‬

‫يم ك ن‬ ‫ح لا ل م ر ا ح ل ا ل ل ‪ ،‬را س ة‬ ‫ي ع ص ا ل ص ع و با ت‬ ‫و ا ج ه ت ا ل با ح ث ة‬
‫ب ا ل ت ا ل ي‪:‬‬ ‫إ ي جا ز ف‬ ‫ل‬
‫ص له‬ ‫ص ع و ب ه ا ل ح ص و ل ع ل ى ت ر ا ج م وا ش ي ة ل ل ا ع ل أ م م م ن ل ه م‬ ‫‪-1‬‬
‫ب م و ص ؤ ع ا ل د ر ا س ة‪.‬‬
‫‪ — 2‬ق لة ا ل م را ج ع ا ل م ت خ ص م م ة ب م و ص ؤ ع ا ل د را س ة ‪ ،‬و ص ع و به ا ل ح ص و ل‬
‫ع ل ي ه ا‪.‬‬

‫‪ < 3‬ا لأ ل م ا ل م ن ي ا ل ذ ي ي ع ت م ر ن ي ‪ ،‬وأ نا أ ن ت ق ل ب ي ن ا لا ئا ر ا ل م ي‬

‫أ ح د ث ه ا ا ل م ف ه و م‪.‬‬
‫و ب ا ل خ ت ا م ‪ ،‬ف إ ل ه ن ‪ ْ،‬ا ل د ر ا س ة ج ه ل ب ش ر ى ‪ ،‬م ا ك ا ن ف ي ه ا م ن ح ق‬
‫ف ي ها‬ ‫كا ن‬ ‫ف م ن ا ل له و ح د ه — و ل ه ا ل ح م د وا ل ث نا ء ع ل ى ت و ف ي قه — و ما‬ ‫و ص وا ب‬
‫ف د ل ك م ش و م ن ا ل ش ي طا ن ‪ ،‬وأ س ت غ ف ر ا م مه و أ ت و ب‬ ‫م ن ح ق يإ و ز ل ل و ت ق ص ي ر ؛‬
‫إ ل ي ه م ن ذ ل ك‪.‬‬

‫ه ذ ا و با ط ه ا ل م و ف ي ق‬
 ‫م‬ ‫‪-‬‬
‫ى م‬ ‫ب‬ ‫ئ ؟ إ' ح; ط و‬ ‫س ز‬ ‫ن ج م أ ؛ ء أ?•‬
‫‪١‬‬ ‫‪ :،‬ظ ث ه ل أ ■ ُ‬
‫ب ح‬ ‫ت‬ ‫ب مآ‬ ‫ي ءأ‬

‫ق‪ :‬؛ م ح‬
‫‪، -: vij‬‬ ‫ع ت بم‬ ‫‪ .‬ء؟؟ ي بم‬

‫‪٠‬‬ ‫‪٣‬‬ ‫' ء ءأ‪ -‬؛ ي ه و ة‬

‫أ و‬
‫‪ :-‬أ‬ ‫;‪ -‬ء‬

‫س‬ ‫ء‬ ‫^ ‪'٥‬‬

‫ن م ء‪ 1‬؟ م ح‪1:‬‬ ‫ء‪:‬‬
‫‪ -،‬ه غٌ ا‬

‫أ' م و‬
‫م أ‬
‫ه ء‬
‫ا‬ ‫ب؛‬ ‫ث‪';-,‬‬

‫‪ u‬؟^ ؟ ؛‬
‫ء أ‪-‬‬ ‫ّ‬

‫‪KKi‬‬
‫س^ ؛‬
‫ئ‬ ‫إ‬
‫ي م ح ق‬ ‫ء م‬ ‫[‬

‫أ ق أ‪ 7‬ب ن‪-‬‬
‫‪■ ml‬‬
‫‪ _.-‬ن ء ب"‬

‫‪jkM‬‬ ‫ث ة ب م ؤ‪ ;.‬ء‬ ‫‪ 1‬أ ل ب'‪ --,‬ب‪ .‬ا‬

‫م آ‪ --‬ج‬

‫‪ -.‬م^‪ :‬آ‬
‫م ب أآ‬

‫ء ه‬ ‫ه‬

‫ن ء ة ت يُ ‪^١‬ص ؛ ئ‬
‫‪mmmMM‬‬ ‫ء ‪ .،‬ه‪::‬‬
 ‫ا ا ل ق م ل ا ل ت م ء ي اّ ي ا‬

‫ح ق و ق ا ل م رأ ة‬ ‫ن يذة ع ن‬
‫ف ى ا ل م و ا ث ي ق ا ل ا‪ J‬و ل‪ U‬ة‬

‫ب ح ثا ز ث‬ ‫و ف يه‬
‫أ ق ا ل م ب ح ث ا لأ و ل ت أ ه م ا لا ت فا ق يا ت وا ل م ن و ت م را ت ا ل د و ل ي ة‬
‫ا ل ص ا د ر ة ع ن ا ل أ م م ا ل م ت ح د ة ش أ ن ح ق و ق ا ل م ر أ ة‪.‬‬
‫ح ق و ق‬ ‫؛ ‪ ٠‬ا ل م ب ح ث ج ا ل ثا ن ي ‪ I‬أ ه د ا ف ا ت فا ق يا ت و م ن و ت م را ت‬
‫ا ل م ر أ ة‪.‬‬
 ‫ّ;‪ -‬أ ٌ ‪ ،‬ص ن ه ط ا ع م ب م ؛ د ‪ ،‬ل خ أ ك أ ا ب م ؛ ‪ ; ?،‬ا;'• ؛ ؛‬
‫ا ي ءِ ي ق ب م‪ -‬ر ا ؛‪ .‬ش ة‪ .‬ا د ب م ه ث م ا| ؟‪ ٧ ، ، -‬؛ \ ه‬ ‫ة؛‬
‫‪ ,‬خ؛ — ء‬ ‫م ‪ ،‬ء ء م هإ‬ ‫م حا ع‬ ‫ت‪ '.‬ا‬
 ‫ا ل ف ص ل ا ل تمه يد ي‬

‫ح ق و ق ا ل م رأ ة ف ى ا ل م وا ث ي ق ا ل د و ل ي ة‬ ‫ن ب يه ع ن‬

‫ق ب ل ا ل ح د ي ث ع ن ح ق و ق ا ل م ر أ ة ف ي ا ل م وا ث ي ق ا ل د و ل ي ة ‪ ،‬لا ب د م ن‬
‫إ ي ضا ح م ع ن ى م ص ع ل ل ح ر را ل م وا ث ي ق ا ل د و ل ي ة ‪ ، ، ،‬ح ت ى ن ص ل إ ل ى م ع ر ف ة م ف ه و م‬
‫ر ر ح ق و ق ا ل م رأ ة ف ي ا ل م وا ث ي ق ا ل د و ل ي ة ‪ ، ، ،‬و ذ ل ك ك ما ي ل ي ت‬

‫ؤ‬ ‫أ و ل اً‪ :‬م ص ط ل ح ا ل م و ا ث ي ق ا ل د ا و‪ J‬ي ة‪:‬‬

‫ا لإ‬ ‫ا ل ت ع ر ي ف ا ل ل غ و ي‪ I‬م ق ر ئ ه ا م ي ث ا ق ‪ ،‬و أ ص ل ه ا م و ث ق ل ل ب ت ا ل و ا و ي ا ء‬
‫‪!٠‬‬

‫ة‬
‫و ته ل ل ق ا ل ك ل م ة ع ل ى ع د ة م عا ن ه ي‬ ‫ل ك س ر ما ق ب ل ها ‪ ،‬و ا ل ج م ع م وا ث ي ق ر‬
‫ا ل ا ش‪:‬‬
‫ث‬ ‫‪ - 1‬ا ل م ه د ا ل م ح ك م ر ‪ ، ،‬م أ ح و ي م ن ا ل م ع ا ه د ل أ ‪ ،‬؛ ك ق و ل ه م! ب ي ن ي‬
‫‪ .‬آ•‬

‫ف ص ل ا ل وا و ‪،‬‬ ‫( ‪ ) 1‬ا ن ظ ر ؛ ا ب ن م ن ف ل و ر ‪ ،‬ل س ا ن ا ل ع ر ب ‪ ،‬م ر ح ع س ا ب ق ‪ ،‬م ج‪ ، 01‬ح ر ف ا ل ق ا ف ‪،‬‬

‫‪.‬‬ ‫ص‪173‬‬
‫(‪ )2‬ا ن ف ل ر ت ا ل ر ا ز ي ‪ ،‬أ ح م د ب ن ف ا ر س ‪ ،‬م ع ج م م ق ا ي ي س ا ل ل غ ة ‪ ،‬ت ح ق ي ق* ع ب د ا ل ل ا م م ح م د‬
‫ه ا ر و ن ‪ ،‬ه ل ‪ ( ، 1‬ي ي ر و ت ت د ا ر ا ل ف ك ر ‪ 1 399 ،‬هً ‪ 1 979‬م) ‪ ،‬ج‪ ، 6‬ك ت ا ب ا ل و ا و ‪ ،‬ب ا ب ا ل و ا و‬
‫ص‪. 58‬‬ ‫وا ل ثا ء ‪،‬‬
‫ت ح ق ي ق!‬ ‫(‪ )3‬ا ن ف ت ر! ا ل ج و ه ر ي ‪ ،‬إ س م ا ع ي ل ب ن ح م ا د ‪ ،‬ا ل ص ح ا ح ت ا ج ا ل ل غ ة و ص ح ا ح ا ل ع ر ب ي ة ‪،‬‬
‫أ ح م د ع ب د ا ل غ ف و ر ع ق ن ا ر ‪ ،‬ء ل‪ ( ، 4‬ب ي ر و ت! د ا ر ا ل ع ل م ل ل م ل أ س ن ‪ 1 407 ،‬ه= ‪ 1987‬م) ‪،‬‬
‫ج^ ‪ ،‬ب ا ب ا ل ق ا ف ‪ ،‬ف ص ل ا ل و ا و ‪ ،‬ص‪.1 365‬‬
‫و ب ي ن ه م ح ث ا ق ‪ ،‬أ ي ع ه د ‪ ،‬و م ن ه ق و ل ه ت ع ا ل ى• و ف ي ‪ ،‬ل م م ح ن م ه د \ س و ل ا‬

‫كا ل م ي ئا ق ا ل ث قا ف ي ل ج ا م ع ة ا ل د و ل ا ل ع ر ب ي ة ‪،‬‬ ‫ج ما ع ي ‪،‬‬ ‫‪ — 2‬ا ت فا ق‬

‫و م ي ث ا ق ه ي ئ ة ا ل أ م م ا ل م ت ح د ة‪.‬‬
‫ش خ صا ن أ و‬ ‫و ه و ما ي ت عا ه د أ و ي ت حا ل ما ع ل ي ه ر م م ئا‬ ‫‪ — 3‬ا ل قا ن و ن ‪،‬‬
‫أ ك ث ر ‪ ،‬أ ي ه و را ب ه ل ه ت تأ ل ف م ن أ ج ل ع م ل م شأ ر ك ر ‪٠ ،‬‬

‫ا ل ت ع ر ي ف ا ل ا ص ط ل ا ح ي‪:‬‬
‫ثْ ل ل ق ض ء ا ل أ ت ف ا ق ي ا ت ا ل د و ل ي ة ا ل ت ي ث ر ا د ا م ح ق ا ُء ا ل ج ل ا ل ع ل ى‬
‫م و ص و ع يا ‪ ،‬و ه ي عا د ة ت ك و ن م ن شأ ه ل م ن ف ل ما ت د و ل ي ة ؤا ق ل ي م ي ة م ث ل م ي ثا ق‬
‫ا ل أ م م ا ل ت ح د ة ا ل و ق ع ف ي ‪ 26‬ي و ن ي ه ‪ 1 945‬م)) ر ى‪.‬‬
‫أ و ب ع ب ا ر ة أ ح ر ى أ د ق ا ر ه ي ا ل إ ء ل أ ن ا ل ئ> و ا ل ع ه و د و ا ل أ ت ف ا ق ي ا ت ا ل ص ا د ر ة‬
‫ع ن ه ي ئ ة ا ل أ م م ا ل ت ح د ة ‪ ،‬و ا ل ت ي ت م ا ل ت ص د ي ق ع ل ي ه ا م ن ج ا ن ب ا ل ب ل ا‪ ..‬ا ن‬
‫أ ع ضا ء ا ل م ق ل م ة ا ل د و ل ي ة ‪ ،‬و كا ن ه د ف ‪ ،‬ه د ه ا ل إ ء ل أ ن ا ت ا وا لأ ت فا ق يا ‪ ١‬ت ‪ ،‬د ع م‬
‫ت و ى ا ل عا ل م ‪ ،‬و م ن ها ع ل ى س ب ي ل ا ل م ثا ل‬ ‫ح ر ك ه ح ق و ق ا لإ ن ما ن ع ل ى م‬
‫ا ل إ ع ل ا ذ ا ل ع ا ل م ي ل ح ق و ق ا ل إ ن س ا ن ا ل ص ا ئ ن ف ي د ي س م ب ر ‪ 1 948‬م» ز ي ن‪.‬‬
‫( أ) ّ و ر ة ا ل ر ء ا‪ ، .‬ا ل آ ي ة‪. 20 :‬‬
‫(‪ )2‬ا ن ظ ر ■ ع م ر ‪ ،‬أ ح م د ب ن م خ ت ا ر ؛ و آ ح ر ي ن ‪ ،‬م ع ج م ا ل ل غ ة ا ل ع ر ي ي ة ا ل م ع ا ص ر ة ‪ ،‬ط ‪ ( ، 1‬ا ل ق ا ه ر ة!‬
‫ع ا ل م ا ل ك ت ب ‪ 1 429 ،‬ه = ‪ 2008‬م) ‪ ،‬ه ج‪ ، 3‬ح ر ف ا ل و ا و ‪ ،‬م ا د ة ر ر و ث ق ء ‪ ،‬ص ‪. 2399‬‬
‫(‪ )3‬م ص ه ل ل ح ا ت و م ف ا ه ي م ا ل ق ا ن و ن ا ل د و ل ي ل ح ق و ق ا ل إ ن س ا ن ‪ ،‬ا س ت ر ح ع ت ب ت ا ؤ خ ‪ 7‬أ‪ 1/‬أ‪/‬‬
‫ة اّ ه ة م م ن م و ع م ر ك ز ا ل ق ا ن و ن ا ل د و ل ي‬
‫^^‪http://www.cihlhr.org‬‬
‫(‪ )4‬م س ي ل ‪ ،‬م ح م و د ب ن ع ط ا ؛ و ن ا غ ‪ ،‬ع ب د ا ل م ن ع م ع ي د ا ل م ن ع م ‪ ،‬ر ر ح ق و ق ا ل إ ن س ا ن ا ل ت ر ب و ي ة ف ي‬
‫ا ل ف ك ر ا ل غ ر ب ي و ا ل ف ك ر ا ل إ س ل ا م ي د ر ا س ة و ث ا ئ ق ي ة م ق ا ر ن ة ة ‪ ،‬م ص ر ‪ ،‬م ج ل ة ك ل ي ة ا ل ت ر س ة ‪ ،‬م ج‪، 8‬‬
‫ع ‪ ، 14‬ف ب ر ا ي ر ‪ 2005‬م ‪ ،‬ص‪. 52‬‬
 ‫ح ق و ق ا ل م ر أ ة ف ي ا ل م و ا ث ي ق ا ا د و‪ J‬ي ة‪:‬‬ ‫ئا ن يا ث م ف ه و م‬
‫صم ن‬ ‫أ م ا ع ن م ف ه و م ح ق و ق ا ل م ر أ ة ف ي ا ل م وا ث ي ق ا ل د و ل ي ة فإ ن ها ت د خ ل‬
‫ح ق و ق ا ل إ ن س ا ن ؛ لأ ف ا ر قا ن و و ‪ ،‬ح ق و ق ا لإ ن سا ن ا ل د و ل ي ك ك ل ؛ ي ن ط ب ى به ل ب ي عة‬
‫ا ل ح ا ل ا ن ط ب ا ق ا ت ا م ا ع ل ى! ل م ر أ ت )) ر ن‪ .‬و د ع ث ث ح ق و ق ا ل إ ن س ا ن ف ي‬
‫ا ل م وا ث ي ق ا ل د و ل ي ة بأ ي ها ر ر م ج م و ئ ا ل ا ح ت ي ا ج ا ت أ و ا ل م ط ا ل ب ا ل ت ي ي ل ز م‬
‫ت و ا ف ر ه ا با ل ن بة إ ل ى ع م و م ا ل أ ش خ ا ص ‪ ،‬د و ن أ ي ت م ي ي ز ب ي ن ه م — ف ي ه د ا‬
‫ا ل خ ص و ص _ م وا ء لا ع ت با را ت ا ل ج ن س أ و ا ل ن ؤ ع أ و ا ل ع م ي د ة أ و ا لأ ص ل‬
‫ا ل و ط ن ي أ و ل أ ي ا ع ت ب ا ر آ ح ر)) ر ى‪ .‬و م ن ح ل ا ل ا ل ت ع ر ي ف ي م ك ن ا ل ق و د ب أ ف‬
‫ي• (( ا ل ا ح ت ي ا ج ا ت و ا ل م ط ا ل ب ا ل ت ي‬ ‫ح ق و ق ا ل م رأ ة ف ي ا ل م وا ث ي ق ا ل د و ل ي ة ه‬
‫إ ل ى ا ل م سا وا ة ا ل م ط ل قة ب ي ن ا ل ر ج ل‬ ‫ي ل ز م ت وا ف ر ها د و ن أ ي تم ي ي ز ل ل و ص و ل‬
‫ط ر ي ق ا لإ ع لا ن ا ت وا لأ ت ما ق يا ت‬ ‫و ا ل م ر أ ة ‪ ،‬وا ل ت ي ي ت م ف ر ص ها ع ن‬
‫ا ل م ت ح د ة))‪.‬‬ ‫و ا ل مّ ز ت ه ر ا ت ا ل ص ا د ر ة ع ن ه ي ئ ة ا ل أ م م‬
‫ا ل م رأ ة ف ي ا ل م وا ث ي ق ا ل د و ل ي ة ي ر ت ك ز‬ ‫و ل ت و ص ي ح أ ك ث ر فا ل ح ه ل ا ب ح ق و ق‬
‫ء ل ى ث ل أ ث م اٍ ل ه ى ر ه‪:‬‬
‫‪ - 1‬أ ن ها ت ت عا م ل ف ى ت ش ر ي عا ت ها م م ا ل م رأ ة ك ف ر د م س ت قإ ؛ ح ا ر ج إ ط ا ر‬
‫ا ل آّ ر ة‪.‬‬
‫ة‬
‫‪ . 2‬أ ئ ها ت ر ف ص ح ق ي ق ة و ج و د ا خ ت لا ف أ و ت ما ي ز ب ي ن ا ل ج ن س ي ن ‪،‬‬
‫و ن س ى م ص ت ل ل ح ا ل ن ؤ ع ا ل ا ج ت م ا ع ي ( ‪.) gender‬‬
‫‪ 3‬ء أ ث ه ا ت ر ك ز ف ى خ ه ل ا ؛ ه ا ع ل ى ح ق و ق ا ل م ر أ ة ‪ ،‬د و ن ذ ك ر و ا ج ب ا ت ه ا‪.‬‬

‫ط أ ‪ ،‬ز ا ل إ ي ى ك ن د' ر ي ة* د ا ر‬ ‫(‪ )1‬ي و ص ف ‪ ،‬أ م ت ر ب ن م ج ‪ ،‬م و س و ع ة ق ا ن و ن ح ق و ق ا ل إ ن س ا ن ( ل د و ل ي ‪،‬‬

‫ا ل م ط ب و ع ا ت ا ل ج ا س ة ‪ 8 ،‬ه‪ 02‬م) ‪ ،‬ص‪. 51 2‬‬
‫(‪ )2‬ا ل ر ش ي د ي ‪ ،‬أ ح م د ؛ و ح س ي ن ‪ ،‬ع د ن ا ن ي ن ا ل س ي د ‪ ،‬ح ق و ق ا ل إ ن س ا ن ق ي ا ل و ط ن ا ل ع ر ي ي ‪ ،‬ط ‪، ٦‬‬
‫( ي ي ر و ت; د ا ر ا ك ك ر ا ن م ا ص ‪ 02 ،‬ه‪ 2‬م) ‪ ،‬ص‪.1 7‬‬
‫(‪ )3‬ا ن ف ل ر ت ا ل ع د و ا ن ‪ ،‬ن و ر ة ب ن ت ع ب د ا ط ه ‪ ،‬ر ر ا ل أ س ر ة ق ي ا ل م و ا ث ي ق ا ل د و ل ي ة® ‪ ،‬و ر ق ة ع م ل م ق د م ة‬
‫ص م ن أ ع م ا ل ا لأ س ر ة ا ل س ع و د ي ة وا ل ت غ ي را ت ا ل خا ص ر ة ‪ ،‬ا ل ر يا ض ‪ ،‬ا ل ج م ع ي ة ا ل س ع و د ي ة ل ع ل م‬
‫ص ‪.4 - 3‬‬ ‫ص‬ ‫ا ل ا ج م ا ع و ا ل خ د م ة ا ل ا م ح م ا ع ي ة ‪ 1 426/5/7 - 5 ،‬ه ‪،‬‬
 ‫ا نم ب ح ث ا؛د و ل‬

‫أ ه م ا لا ت فا ق يا ت وا ن م و ت م را ت ا ل د و ل م ة‬
‫ا ل ص ا ئ ر ة ع ن ا ل أ م م ا ث م ت ح ا‪ J‬ة ب ش أ ن ح ق و ق ا ن م ر أ ة‬

‫م ن د مه ل ل ع ا ل ق ر ن ا ل تا م ع ع ش ر ا ل م ي لا د ي ت ط و ر و ص ع ا ل م رأ ة ن ت ي جة‬
‫ا ل ث و رة ا ل ت ك ن و ل و ج ي ة ا ل ص نا ع ي ة و ما را ف ق ها م ن ه ج ر ة ا ل س با ب إ ل ى ا ل م د ن ‪،‬‬
‫ح ي ثا قا م أ ص ح ا ب ا ل م صا ن ع با س ت خ دا م ا ل م رأ ة بأ ح و ر أ ق ل ‪ ،‬و ت ف ض ي ل ها‬
‫ؤت‬ ‫با ل م سا وا ة ف ى‬ ‫غ ر ه ا ‪ ،‬م م ا ا د ى إ ل ى ح ر ؤ ج ا ل ن ا ء وا ل م ه ئا ل ب ة‬ ‫عل ى‬
‫‪ ،‬م ن ثم أ ق ي م ت ‪ ،‬ا ل م ؤ ت م را ت وا لأ ت فا ق يا ت ا ل ش ت د ع و إ ل ى ح ر ي ة‬ ‫ا لأ ج و ر‬
‫‪١‬‬ ‫ا ل م رأ ة و م ا وا ت ها با ل ر ج ل ‪ ،‬وا ل ت ي كا ن ت ‪ ،‬م ع إ ن شا ء ه ي ئ ة ا لأ م م‬
‫ف‬ ‫ا ل ت ح د ة ر ى ‪ ،‬و ك ا ن م ن ب ي ن ا لا ت فا ق يا ت ا ل د و ل ي ة ا ت فا ق ي ه ل أ ه ا ى ر ه ع ا م‬
‫آ‪.‬‬

‫( ‪ )1‬ا ن ظ ر ت ا ل ق ا ط ر ج ي ‪ ،‬ن ه ى ع د ن ا ن ‪ ،‬ا ل م ر أ ة ف ي م ن ظ و م ة ا ل أ م م ا ل م ت ح د ة ر ر ر ؤ ي ة إ م ح ل ا م ه ء ‪ ،‬ط ‪، 1‬‬

‫ل ل د ر ا س ا ت و ا ل ش ر و ا ل ت و ن ي ع ‪ 1 426 ،‬ه=‪ 60‬ه‪ 2‬م) ‪،‬‬ ‫( ي ي ر و ت! م ج د ا ل م ؤ س س ة ا ل ج ا م ع ة‬
‫ص‪. 56‬‬
‫ر ى ا ل أ م م ا ل م ت ح د ة ت ه ي م ن ظ م ة د و ل ي ة ‪ ،‬أ ن ش ئ ت ع ا م ‪ 1 945‬م ‪ ،‬و ت ض م ا ل أ ن ن ح و م ا ئ ن ى ع ض و ي ع د‬
‫ا ن ض م ا م س و ي س ر ا ‪ ،‬و م ق ر ه ا ن ي و ي و ر ك ‪ ،‬و ل ه ا م ق ر أ و ر و ئ ي ف ي ج ت ت ف ‪ ،‬و م ن أ ج ه ز ت ه ا ا ل ر ئ ي س ة‪:‬‬
‫و م ح ك م ه ا ل ع د ل ا ل د و ل ي ة‪ .‬ا ن ف ل ر ت ع ي د ا ل ك ا ف ي ‪،‬‬ ‫ا ل ج م ع ية ا ل عا م ة ‪ ،‬و م جا ل م ل ا لأ م ن ‪،‬‬
‫إ س م ا ع ي ل ب ن ع ب د ا ل ف ت ا ح ‪ ،‬م ع ج م م ص ه ل ل ح ا ت ح ق و ق ا ل أ س ا ن ‪ ،‬د‪ .‬ء ل ‪ ( ،‬إ ل ك ر و ن ي ت م ك ي ت ي‬
‫‪. 76 -‬‬ ‫ص‪57‬‬ ‫ص‬ ‫ا ل ع ر ب ي ة ‪ ،‬د‪ .‬ت) ‪،‬‬
‫(‪ )3‬ل أ ه ا ا ى ت ت ض ر ف ي ا ل س ا ح ل ا ل ه و ل ن د ي ‪ ،‬و ص م ق ر ا ل ح ك و م ة ا ل ه و ل ن د ي ة ‪ ،‬ك م ا أ ن ه ا م ق ث م ح ك م ة‬
‫ا ل ر س م ي س ا ع ة ا ل م ل ك ي ة‪ ,‬ا ث م ل ر! أ ح م د ‪ ،‬م ص ع ل ف ى ؛ و ع ث م ا ن ‪ ،‬ح س ا م‬ ‫ا ل عد ل ا لد و ل ية‪،‬‬
‫ا ل د ي ن ‪ ،‬ا ل م و س و ع ة ا ل ج ن ر ا ف ي ة ‪ ،‬ه ل ‪ ( ، 1‬ا ل ه ا ه ر ة ت د ا ر ا ل ع ل و م ل ل ن ش ر و ا ل ت و ن ب م ر ‪ 04 ،‬ه‪ 2‬م) ‪،‬‬
‫ص ‪. 158‬‬ ‫ج‪، 4‬‬
‫‪ 2‬ه و أ م ا ل ت ي ‪ ،‬ن ص ت ‪ ،‬ع ل ى ا ل ح م ا ي ة ا ل ق ا ن و ن ي ة ل ل ن س ا ء ‪ ،‬و ت ب ع ت ه ا ع د‪0‬‬
‫ا ت ف ا ق ي ا ت ‪ ،‬د و ل ي ة ف ي ا ل أ ع و ا م ‪ 1 933 - 1 921 ِ 1 91 0 - 1 904‬م ‪،‬‬
‫ْ ل ا و ت ب ف ك ا ف ح ة ا ل ا ت ج ا ر ب ا ل م ا ء ر ‪.٢ ٦‬‬

‫و ب ع د ذ ل ل ث ‪ ،‬ت زا ي د ا ل ا ه ت م ا م ا ل د و ل ي ب ق ضا يا ا ل م ر أ ة ‪ ،‬ع ن د م ا ت م تأ س ي س‬
‫م ئ ة د س ت و ر ا ل أ م م ا ل م ت ح د ة و م ي ث ا ؤ ه ا ا ل ذ ي أ ب ر م ي ت ا ؤ ي خ ‪ 1 945/6/26‬م ‪،‬‬
‫وا ل د ي أ ك د ف ي ما د ت ه ا لأ و ل ى ع ل ى ا ح ت را م ح ق و ق ا لإ ن سا ن وا ل ح ر يا ي ت ‪،‬‬
‫ا ل أ س ا س ي ة ل لّ اٌ ر ا ب ل ا ت م ي ز ب س ب ‪ ،‬ا ل ج ن س أ و ا ل ل غ ة أ و ا ل د ي ن ‪ ،‬و ل ا ت ف ر ي ق‬
‫و ن م ن ا ل م ي ثا ق‬ ‫و ت ع د ا لم س ا لة ا ل خا م ة وا ل ح م‬ ‫ب ي ن ا ل ن ا ء وا ل ر حا ل ‪،‬‬
‫م حا ع د ء قا ن و ن ي ه م ل ر م ة ل ج م ع ا ل د و ل ا ل أ ع ض ا ء ف ي م ت ث ل م ة ا ل أ م م ا ل م ت ح د ة ‪،‬‬
‫وا ل ت ي ي ق ر ع ل ى أ سا س ع ا ل م ي ع د م ا ل ت ف ر ي ق وا ل ت م ي ي ز ب ي ن ا ل ن سا ء‬
‫و ا ل ر ج ا ل ء ر ؛ و ف ي ع ا م ‪ 1 948‬م } ‪ cj'ja‬ا ل ج م ح ي ه ا ل ع ا م ة ل ل أ م م ا ل م ت ح د ة‬
‫وا ل ذ ي ي ع ت ب ر فا ت ح ه ا ل م ن ف ل و م ة‬ ‫ا لإ ع لأ ف ا ل عا ل م ي ل ح ق و ق ا لإ ن سا ن ‪،‬‬
‫ا ل د و ل ي ة ‪ ،‬و أ و د ب يا ن د و ل ي ‪ ،‬أ م ا س ي و م ر ج ع ي ي ت نا و ل كا ف ة ا ل ح ق و ق‬
‫ا ل م ت ع ل ق ة ب ا ل أ ف ر ا د ر ه ‪ ،‬و ق د ن ص ت ا‪ J‬ا د ة ا ل ث ا ن ي ة م ن ه ع ل ى أ ف‪ :‬ر ر ل ك ل‬ ‫|■‬
‫إ ن ا ن ص ا ل ت م ت ع ب ج م ي ع ا ل ح ق و ق وا ل ح ر يا ت ‪ ،‬ا ل م ذ ك و ر ة ف ي ه ذ ا‬ ‫•و‬
‫ا ل إ ع ل ا ن ‪ ،‬د و ن م ا ت م ز ّْ ر ‪ ،‬ا ى ن ؤ ع ‪ ،‬و ل ا م م ا ا ل ت م ي ي ز ب ي ب ا ل ع ن ص ر ‪،‬‬ ‫يد‬
‫س يا م ي أ و كا ن‬ ‫أ و ا ل ل و ن ‪ ،‬أ و ا ل ج ض ‪ ،‬أ و ا ل ل غة ‪ ،‬أ و ا ل د ي ن ‪ ،‬أ و ا ل رأ ي ؛‬ ‫‪٩‬‬
‫غ ي ر م يا س ي ‪ ،‬أ و ا لأ ص ل ا ل و م ح ل ن ي أ و ا لا ج ت ما ع ي ‪ ،‬أ و ا ل ث ر وة ‪ ،‬أ و‬ ‫أ‬
‫( ‪ )1‬ا ن ظ ر ت ا ل ق ا ط ر ج ي ‪ ،‬ا ل م ر أ ة ق ي م ث ل و م ة ا ل أ م م ا ل م ت ح د ة ‪ ،‬م ر م ع ص ا ي ق ‪ ،‬ص‪.1 96‬‬ ‫ي‬
‫( ‪ )2‬ا ن ظ ر ن ا ل م ر أ ة ف ي ا ل م و ا ث ي ق ا ل د و ل ي ة ن ظ ر ة و\ و و خ م ة ‪ ،‬ا س ت ر ج ع ت ب ت ا ر ا خ ‪ 1 7‬ل م‪ 0‬أ‪ 201 2/‬م م ن‬ ‫ن‬
‫م و ئ ع ا ل ل ج تة ا لإ س لا م ي ة ا ل عا ل ي ة ل ل م رأ ة وا ل ه ل ف ل‬
‫^‪httpV/iicwc^rg/lagna/iicwc/iicwc^h‬‬ ‫‪٦ ٣‬‬
‫(‪ )3‬ا ن ف ل ر ت ا ب ن ر ج ي ‪ ، ،‬ه ن د ة ‪ ،‬ة ا ل م ر أ ة ق ي ا ل ح ي ا ة ا ل ع ا م ة و ا ل م و ا ث ي ق ا ل د و ل ي ة® ‪ ،‬و ر ق ة ع م ل م ق د م ة‬
‫ص م ن أ ع م ا ل ‪ ،‬م ل ت ق ي ا رّ ث ‪ ،‬ا ل م ر أ ة ا ل خ ر ي ي ة ف ى ا ل ح ي ا ة ا ل ع ا م ة و ا ل ي ا م ئ ة ‪ ،‬ا ل ق ا ه ر ة ‪ ،‬ا ل م ت ث ل م ة‬
‫ص ‪. 125‬‬ ‫ا ل ع ر م ح ة ل ك م ي ة ا ل إ د ا ر ة ‪ 12 ،‬ه‪ 2‬م ‪،‬‬
 ‫ا ل م و ل د ‪ ،‬أ ر أ ي و ص ع آ ح ر» أ ‪ ، ، ١‬و ا ك ت ب ه ذ ا ا ل أ ع ل ا ف ف ي ر ر ا ل خ م س ي ن‬
‫س نة ا ل ما ص ي ة ص فة ا ل قا ن و ن ا ل ع ر ف ي ا ل د و ل ي ؛ لأ ن ا ل د و د ق د ت ف ه م ت‬
‫و ا ح ت ر م ت ا ل إ ع ل ا ن ك أ ن ه ح ق و ق ‪ ،‬با لإ ن حا ف ة إ ل ى ه ذ ا قا ف ا ل إ ع ل ا ن‬
‫ا س ت خ د م ك ح ج ر أ سا س ي قا ن و ن ي ل ج م ‪ ،‬ع ا ل ع ا ه د ا ل ت ا ا ل لا ح ق ة وا ل م ت ع ل ق ة‬
‫ب ح ق و ق ا لإ ن ا ن‪ ،،‬ر ر‬
‫و ب ع د ذ ل ل ث ‪ ،‬ا ل إ ع ل ا ن ت و ا ل م ‪ ،‬ا ل أ ن ف ا ق ي ا^ ‪ ،‬و ا ل ؤ ت م ر ا م ح ت ‪ ،‬ا ل د و ل ي ة ا ل ت ي‬
‫ت ص د ر ها ا ل أ م م ا ل ت ح ي ة ا ل ت ي ت ت نا و ل م و ص ؤ ع ح ق و ق ا ل م ر أ ة ‪ ،‬و م حا ك م ن‬
‫أ ه م ي ة ه ذ ه ا لأ ت فا ق يا ي ت ‪ ،‬ف ي ك و ن ه ا م ل ز م ه ا ل ت ن ف ي ذ م ن ق ب ل ا ل د و ل ا ل ت ي‬
‫و ئ ع ح ‪ ،‬ع ل ي ها ‪ ،‬ح ت ى و ل و كا ن ت ‪ ،‬ت ت عا ر ض م ع ا ل ق وا ن ي ن وا ل د سا ت ي ر‬
‫ا ل دا ح ل ي ة ‪ ،‬أ ي أ ف ل ه ذ ه ا لا ت فا ق يا ت ‪ ،‬ا لأ و ل و ي ة ف ي ا ل م ف ي ذ ع ل ى ا ل ت ش ر ي ع‬
‫ا ل د ا خ ل ي ل ت ا ل ا ل ث ‪ ،‬ا ل د و ل ا ل ئ ؤ س ه‪.‬‬
‫و م ن ه نا تأ ن ى أ ه م ي ه ب يا ن ها ف ى ا ل م ط ا ل م ‪ ،‬ا لأ ت ي ة ‪I‬‬
‫ؤ‬ ‫ا ل م ه ل ل م ‪ ،‬ا ل أ و ل! ا ل ا ت ف ا ق ي ا ت ‪ ،‬ا ل د و ل ي ة ا ل م ع ن ي ة ب ا ل م ر أ ة‪.‬‬
‫‪1‬‬ ‫ا ل م ط ل م ‪ ،‬ا ل ث ا ن ي‪ :‬ا ل م ز ت م ر ا ت ‪ ،‬ا ل د و ل ي ة ا ل م ح ت ي ة ب ا ل ر أ ة‪.‬‬
‫أ‬ ‫ه‪ .‬ث إ ي‬

‫ئ‬
‫أ'•‬
‫آ‬

‫‪I‬‬
‫ء‬
‫( أ ) ي و س ف ‪ ،‬م و س و ع ة ق ا ن و ن ح ق و ق ا ل إ س ا ن ا ل د و ر ‪ ،‬م ر ج ع س ا ب ق ‪ ،‬ه ى‪ 84‬؛ و ر و ث ي ق ة ا ل إ ع ل ا ن‬
‫ص ر إ ‪ ، 72‬م ت ث و ر ا ت م و غ ا ل أ م م ا ل م ت ح د ة‪.‬‬ ‫ا ل ع ا ل م ي ل ح ق و ق ا ل إ ن س ا ن) ‪،‬‬
‫‪http://www.un.org/ar/documents‬‬
‫ص‪.1 27‬‬ ‫(‪ )2‬ا ل ق ا ح ل ر ج ي ‪ ،‬ا ل م ر أ ة ق ي م ت ف ل و م ة ا ل أ م م ا ل م ت ح د ة ‪ ،‬م ر ج ع س ا ب ق ‪،‬‬
‫ص‪,1 96‬‬ ‫(‪ )3‬ا ن ف ل ر ت ا ل خ ر ح ع ا ل س ا ب ق ‪،‬‬
 ‫ز ء ش»*'< ب م‬
‫ق م م ن ث ثه ت خ‬
‫ب ا ل م ر أ ة‪:‬‬ ‫ا ل م ط ل ب ا ل أ و ل‪ :‬ا ل ا ت ف ا ق ي ا ت ا ا د و‪ J‬ي ة ز ل ا‬
‫ع ق د ت ه ي ئة ا ل أ م م ا ل م ت ح د ة ا ت فا ق يا ت ع د ي د ة ت ع ن ى با ل م رآ ة و ح ق و ل ه ا ‪،‬‬
‫و أ ه م س ا ل ا ت ف ا ق ي ا ت‪:‬‬
‫‪ - 1‬ا ت ف ا ق ي ة ح ق و ق ا ل م ر أ ة ا ل ي ا س ة ع ا م ‪ 1952‬م‪:‬‬
‫ف ي ‪ 20‬د ي س م ب ر ‪ 1 952‬م ‪ ،‬أ ق ن ت ا ل ج م ع ي ة ا ل م ا م ة ل ل أ م م ا ل م ت ح د ة‬
‫( ا ل ق ر ا ر ر ق م ‪ 640‬د ‪ )7 -‬ا ل ا ت ف ا ق ا ل خ ا ص ب ا ل ح ق و ق ا ل ي ا م ي ة ل ل م ر أ ة ‪،‬‬
‫و ت ت أ ل م ‪ ،‬ه دْ ا ل ا ت ف ا ق ي ة م ن د ي ب ا ج ة ؤ إ ح د ى ع ش ر ة م ا ئ ة ‪ ،‬ع ل ى أ ن ت ك و ن‬
‫ن ا ف د ة ا ل م ف ع و ل ف ي آ ي و ل ي ه ‪ 1 954‬م‪.‬‬
‫و م م ا ح ا ء ف ى ه د ه ا لا ت فا ق ي ة م ن م و ا د ت خ ت ص ؛ ا ل ر أ ة ر ى ‪:‬‬
‫ب شرو ط‬ ‫ر را ل ما د ة ‪1‬؛ ل ل ن ا ء ح ى ا ل ت ص ر س ت‪ ،‬ف ي ح م ب ع ا لا ن ت خا با ت ‪،‬‬
‫ت س ا و ى م ح ن ه ن و م ح ن ا ل ر ج ا ل د و ن أ ي ت ج ي ر•‬
‫ا ل م ا ئ ة ‪ 2‬ت ل ل ن س سا ء ا ل أ ه ل ي ة ف ي أ ن ي ن ت خ ب ن ل ج م ب ع ا ل ه ي ئ ا ت ا ل م ن ت خ ب ة‬
‫يا ل ا ق ت ر ل ع ا ل ع ا م ‪ ،‬ا ل م ن ا ‪ 0‬ي م ه ت ض م ى ا ل ت س ر ع ا ل و ط ن ي ‪ ،‬د م س ر و ه ل ن س ه ا و ى‬
‫م ح ن ه ن و ي ن ا ل ر ج ا ل د و ن أ ي ت م ي ي ز•‬
‫ا ل ما ئ ة ‪ 3‬ت ل ل ت سا ء أ ه ل ي ة ي م ل ي ا ل نا ص س تا ا ل خ ا م ة و م م ا ر س ة ج م ي ع‬
‫س م ر و ؤ ل ت سا و ى‬ ‫ا ل ‪ ٠‬و ه ل ا ي ف ا ل خ ا م ة ا ل م ن س ص ا ة ي م ق ت ا ض ى ا ل ش س ر ل إ^ ا ل و ح ل ن ى ‪،‬‬
‫س ه ن و ب ي ن ا ل ر ح ا ل د و ن أ ي ت م ي ز ا)‪.‬‬

‫ق ي ا ت ا ل تُ د د ة ا ل أ< ا ف ا ل ش ت ق ل م ا ل ت ع ا و ن ا ل ق ي ي ن‬ ‫(‪ )1‬ا ل ا ت ف ا ق ي ا ت ا ل د و ل ي ة‪ :‬ه ي‬

‫ا ل ك ت ب‬ ‫دا ر‬ ‫( سرو ت ت‬ ‫ط‪، 1‬‬ ‫ا لم ي ث رة‪،‬‬ ‫ا ل ع ر ب ثة‬ ‫ا لم و س ومة‬ ‫ا ل د و ل ء ا‪,‬‬
‫ا ل ع ص ر ي ة ‪ 1 431 ،‬ه= ‪ 2010‬م) ‪ ،‬م ج‪ ، 6‬ص‪. 31 26‬‬
‫‪ 658 -‬؛‬ ‫ص‪756‬‬ ‫ص‬ ‫(‪ )2‬ي و س ف ‪ ،‬م و س و ع ة ق ا ن و ن ح ق و ق ا ل إ ن س ا ن ا ل د و ل ي ‪ ،‬م ر ح ع ب ي ا ي ق ‪،‬‬
‫ص‪. 82‬‬ ‫و( ا م ا ق ي ة ح ق و ق ا ل م ر أ ة ا ل س ي ا س ة) ‪ ،‬م ن ش و ر ا ت م و ق ع ا ل أ م م ا ل م ت ح د ة ‪،‬‬
 ‫ص م ح م‪ 0‬ي أ ل ل ل م ر أ ة ا ل ت س ا و ي ْ ع‬ ‫و م ن ا ل م لا ح ف ل أ ف ه ذ ه ا لا ت فا ق ي ة‬
‫ا ل ر ج ل ف ي ث لا ث ة ح ق و ق أ م ا س ي ة ه ي !‬
‫‪ - 1‬ح ق ا ل ا ن ت خ ا ب ا ت ف ي ج م ع ا ل ا ن ت خ ا ب ا ت ا ل ر س م ي ة‪.‬‬
‫ع ل ى‬ ‫ف ى ا ن ت ث ت خّ ب ل ع ض و ي ة ا ى م ن ا ل ه ت ا م ح ت ا ا ل م‪ .‬ؤ س س س ة‬ ‫‪ " 2‬ح ق ها‬
‫ب م ق ت ض ى ا ل ق ا ن و ن ا ل ق و م ي‪.‬‬ ‫ا لا ن ت خا ب ‪ ،‬؛‬
‫ق ~ ح ق ت و ل ي ا ل م ن ا ص م ت ا ا ل ع ا م ة ‪ ،‬و م م ا ر م ة ا ل و ظ ا ئ ف ا ا ل ع ا م ة ‪.، ،‬‬
‫و ه ي ب ن‪ .‬ل ك ‪ ،‬ت ع د أ و د م ح ا ه ا ‪ ،‬ة ذ ا ت ‪ ،‬ن ق ن ا ق ع ا ل م ي ‪ ،‬ت ت ع ه د ف ي ه ا ا ل أ ل ‪ ،‬و د‬
‫ا لأ ؤ ل را ف ف ب م ما ر س ة م وا ؤ ل ن ي ها ل ل ح ق و ق ا ل س يا م ي ة‬
‫ا ل خ ا ص ة ب ج ش ي ة ا ل م ر أ ة ا ل م ر و ج ة ع ا م ‪ 1 957‬م‪:‬‬ ‫‪ - 2‬ا ل م عا‬
‫ف ي ‪ 29‬ي ن ا ي ر ‪ 1 957‬م ‪ ،‬أ ف د ت ا ل ج م ع ي ة ا ل ع ا م ة ل ل أ م م ا ل م ت ح د ة ( ا ل ق ر ا ر‬
‫ر ق م ‪ 1 040‬د ‪ ، ) 11 -‬ا ل ع ا ه د ة ا ل خ ا ص ة ب ج ن س م ي ة ا ل م ر أ ة ا ل م ت ز و ج ة ‪،‬‬
‫ا س ت ن ا د ا إ ل ى م ا ه ا م ت ‪ ،‬ب ه ه ي ئ ة ا ل أ م م ا ل م ت ح د ة ع ا م ‪ 1 949‬م ب ا ل د ع ر ة إ ل ى‬
‫إ؛‬ ‫ص ر و ر ة إ ب را م م ع ا ه د ة د و ل ي ة ت ك ف ل ل ل م رأ ة ا ل م س ا و ا ة ْ ع ا ل ر ج ل ‪ ،‬و ن تأ ل م ‪،‬‬
‫ؤ‬ ‫م ن د ب ج ا ج ة وا ث ت ت ي ع ش ر ة م ا د ة ‪ ،‬و ق د د ح ل ت ‪ ،‬ح ث ز ا ل ت ن ف ي ل‪ ،‬ف ي ‪ 1 1‬أ غ ه ل س‬
‫'‪I‬‬ ‫‪ 1 958‬م ل ئ‪.‬‬
‫ة‬
‫و!‬ ‫( ‪ ) ٦‬ح ا ل ا ل م ر أ ة ع ل ى ا ل ص ع ي د ا ل د و ل ي ‪ ،‬ا م ت ر ج مّ ك و ت ا ر أ خ ‪ 0/l 5‬أ‪ 2/‬ا' ه ة م م ن ْ و غ ا ل ح و ا ر‬
‫‪٦٦‬‬ ‫ا لم تمد ن‬
‫‪٩‬‬ ‫‪http://www.ahewar.org/debat/sh‬‬
‫‪٦٦‬‬ ‫(‪ )2‬ا ن ف ل ر ت ع ب د ا ل م ت ع م ‪ ،‬ه د ى ‪ ،‬د ر ا ص ة ا ل و ث ا ئ ق ا ل د و ل ي ة م ن ج و ا ن ب ه ا ا ل م ح ت ل م ة ا ت ف ا ق ي ة ا ل ق ص ا ء‬
‫أ وأ‬ ‫ع ل ى ك ا ف ة أ ش أ ك ا ل ا ل ت م ي ي ز ص د ا ل م ر أ ة( س ي د ا و) ن م و ذ ج ا ‪ ،‬ا س ت ر ج ع ت د ت ا ر ي خ ‪ 3‬ا‪ 1‬أ‪ 201 2/‬م‬
‫‪٠٩‬‬ ‫م ن م و ق ع ا ل ل ج ن ة ا لإ س لا م ي ة ا ل عا ل ي ة ل ل م رأ ة وا ل ه ل ف ل‬
‫و>‬ ‫‪http://iicwc.org/lagna/iicwc/iicwc.php7id = 572‬‬
‫‪ ،‬لهد‬ ‫(‪ )3‬ا ل ع ا ه د ة ت ه ي ا ت ف ا ق م ح ن د و ل ت ي ن أ و أ ك ث ر ع ل ى ت ن ظ ي م ع ل ا ق ة م ع ي ن ة ‪ ،‬و ع ا ل ي ا م ا ي ط ل ق ع ل ى‬

‫ل‬ ‫س ا ب ق ‪ ،‬م ج‪ ، 6‬ص‪.31 26‬‬

‫ا ل ا ت ف ا ق ي ا ت ا ل د و ل ي ة ذ ا ت ا ل ص ب غ ة ا ل س ي ا س ي ة‪ .‬ا ن ق ل ر ت ا ل م و س و ع ة ا ل ح ر ب ي ة ا ل م ي ث ر ة ‪ ،‬م ر ح ع‬

‫(‪ )4‬ا ن ث ل ر ت ا ل م ر أ ة ف ي ا ل م و ا ث ي ق ا ل د و ل ي ة ن ظ ر ة ت ا ؤ ي خ ي ة ‪ ،‬م ر ح ع س ا ب ق ‪ ،‬م و ق ع ا ل ل ج ن ة ا ل إ س ل ا م ي ة‬

‫ا ل ع ا ل ي ة و ل خ ر أ ة و ا ل ه ل ف ل‪.‬‬
 ‫ت‬ ‫ع ر ض ف ى ه د ه ا لا ت فا ق ي ة م م ا ي خ ت ص ا ل م ر أ ة‬ ‫و م ما‬

‫ر ء ا ل م ا د ة ‪1‬أ ت وا ف ق ك ل ا ل د و ل ا ل م ت ع ا ق د ة ع ل ى أ ن ه لا ي ج و ز ل ا ن ع ق ا د‬
‫ض ‪ ،‬و لا ت غ ي ي ر ا ل ز و ج‬ ‫ا ل ز وا ج أ و ا ن ح لا ل ه ب ي ن أ ح د م وا م ح ل ن ي هأ و ب ي ن أ‬
‫ل ج ن م ي ته أ ث نا ء ا ل ح يا ة ا ل ز و ج ي ة ‪ ،‬أ ن ي ك و ن ب ص و ر ة آ ل ي ة ذ ا ت أ ث ر ع ل ى‬
‫ج ن س ي ة ا ل ز و ج ة‪.‬‬

‫با خ ت يا ر ه ج ن س ي ه د و ل ة‬ ‫ا ل م ا د ة ‪ 2‬ت لا ي ج و ز ا ك ت س ا ب أ ح د م و ا ط ن ي ه ا‬
‫أ ح ر ى ‪ ،‬و لا ت خا ل ي أ ح د م و ا ط ن ي ه ا ع ن ج ن س ي ت ه ‪ ،‬أ ن ت م ت ع ز و ج ه ه ذ ا‬
‫ب ج ش س ي ت ه ا‪.‬‬ ‫ا ل م وا ط ن م ن ا لا ح ت فا ظ‬

‫ا ل م ا د ة ‪ 3‬ت ل لا ج ت ب ي ة ا ل م ن ن ز و ج ة م ن أ ح د م و ا ط ئ ه ا ‪ ،‬إ ذا ط ل س ث ‪ ،‬ذ ل ك ‪،‬‬

‫أ ن ت ت ك ت م س‪ 1‬ا ج ن س ي ه ز و ج ه ا ‪ ،‬م ن خ ل ا ل إ ج ر ا ء ت ج ن س ا م ت ي ا ز ي خ ا ص ‪،‬‬
‫ؤ ي ج و ز إ خ ضا ع م ت ح ه ذ ه ا ل ج ن س ي ة ل ل ق ي و د ا ل ت ي ت ع ر ف ها م ص ل ح ه ا ل أ م ن‬
‫ا ل ع ا م))‪.‬‬ ‫ا ل قوم ي أ و‬
‫ت‬ ‫و‪ J‬د ل ا ل ث ‪ ،‬ت ك و ن ق د ن ص ت ‪ ،‬ا ل أ ت ف ا ق ي ه ع ل ى و ل أ< ث ‪ ،‬ن ق ا ط ه ي‬ ‫‪"1‬‬
‫— أ ن لا ي ك و ن ت غ ي ي ر ج ن ي ة ا ل م ر أ ة ت ل قا ئ يا ب م ج ر د ع ق د ا ل ز و ا ج أ و‬ ‫‪١‬‬
‫— ا‬

‫ت ت‬

‫إ ن ه ا ئ ه‪.‬‬
‫‪ 1‬ع‪.‬‬ ‫‪٠‬‬ ‫‪٠ ٠‬‬

‫أ‬
‫— أ ‪ 0‬ل ل م ر أ ة ح ى ا ل ا ح ت ف ا ظ ب ج ت ي ت ه ا ع ن د ت غ ي ي ر ج ن ي ة ا ل ز و ج‪.‬‬
‫— أ ف ل ل م ر أ ة ا ل أ ج ت ب ي ة ا ل ح ي ف ي ا ل م ه ل ا ل ب ة ب ج ت ي ة ز و ج ه ا ل ك ن ب ش ر و ط‪.‬‬

‫ص‪ 71 6 — 71 5‬؛‬ ‫ص‬ ‫( ‪ )1‬ي و س ف ‪ ،‬م و س و ع ة ق ا ن و ن ح ق و ق ا ل إ ن س ا ن ا ل د و ل ي ‪ ،‬م ر ح ع م ح ا ي ق ‪،‬‬

‫و( ا ل م ع ا ه د ة ا ل خ ا ص ة ب ج ت س ي ة ا ل م ر أ ة ا ل م ت ز و ج ة) ‪ ،‬م ن ش و ر ا ت م و ق ع ا ل أ م م ا ل م ت ح د ة ‪ ،‬ص ر إ ‪» 46‬‬
‫‪ 201 2/2/25‬م م ن م و ق ع‬ ‫(‪ )2‬ا ن ف ل ر ت م و س ى ‪ ،‬د ع د ‪ ،‬ح ق و ق ا ل إ ن س ا ن ل ل م ر أ ة ‪ ،‬ا س ت ر ج ع ت‬
‫ا ل ح وا ر ا ل م ت م د ن‬
‫^‪http://www.ahewar.org/debat/sho‬‬
‫يٍ ر ا|| ا‬ ‫‪٠ ^٩ ٩‬‬ ‫يِ‬

‫‪ . 3‬ا ت فا ق ي ة ا ل ر ضا ب ا ل ز و ا ج ‪ ،‬و ا ل ح د ا ل أ د ن ى ل ن ا ل ر و ا ج ‪ ،‬و ن ج ي ل‬

‫ع ق و د ا ل ر و ا ج ع ا م ‪ 1 962‬م و ‪ 1965‬م ت‬
‫ف ي ‪ 7‬ن و ن م ي ر ‪ 1 962‬م ‪ ،‬أ ل م أ ت ا ل ج م ع ي ة ا ل ع ا م ة ل ل أ م م ا ل م ت ح د ‪ ( ،‬ا ل ق ر ا ر‬
‫ن‬ ‫ر ق م ‪ 1 763‬د ‪ ، )1 7 -‬ا ت ف ا ق ي ة ا ل ر ض ا ب ا ل ز و ا ج ‪ ،‬و ا ل ح د ا ل أ د ن ى ل‬
‫ا ل ز وا ج ‪ ،‬و ت س ج ي ل ع ق و د ا ل ز وا ج ‪ ،‬و ت ك و ن ت م ن د ي با ج ة و ع ش ر ‪ ،‬م و ا د ‪،‬‬
‫ع ل ى أ ن ن د ح ل ح م ن ا ل ت ت ف ي د ف ي ‪ 9‬د ي س م ب ر ‪ 1 964‬م‪.‬‬
‫ت‬ ‫و ق د ن ص ت ‪ ،‬ه دْ ا ل ا ت ف ا ق ي ة ع ل ى م و ا د ت خ ت ص ب ا ل م ر آ ة ه ي‬
‫ر ر ا ل م ا د ة أ! ل ا ي ن ع ق د ا ل ز و ا ج ق ا ن و ئ ا إ ل ا ب ر ض ا ا ل ط ر ف ي ن ر ض ا ء ك ا م ل ا‬
‫لا إ ك ر ا ه ف ي ه ‪ ،‬و ب ا ع ر ا ب ه م ا ب ث خ م ي ه م ا ب ح د ت أ م ي ن ا ل م ل أ ن ي ة ا ل ل ا ز م ة‬
‫و ب ح ض و ر ا ل م ل ه ل ة ا ل م خ ت ص ة ب ع ق د ا ل ز وا ج ‪ ،‬و ب ح ض و ر ا ل ش ه و د ‪ ،‬و ف ما‬
‫ل أ ح ك ا م ا ل ق ا ن و ن‪.‬‬
‫؛‪ 1‬؛‬ ‫ا ل م ا ئ ة ‪ 2‬ث ت ع ي ي ن ح د أ د ن ى ل ن ا ل ز و ا ج ‪ ،‬و لا ي ت ع ق د ثا ن و يا ز و ا ج م ن‬
‫ؤ‬ ‫ه م د و ن ه ذ ا ا ل م ن ‪ ،‬ما ل م ت ق ر ر ا ل م س ل طة ا ل م خ ت ص ة ا لإ ع فا ء م ن ش رم ح ل‬
‫•‪p‬‬ ‫ا ل م ن ل أ س ا ل ت ا ج د ي ة ‪ ،‬ل ص ا ل ح ة ا ل م ح ل و ق ي ن ا ل م ز م ع ز و ا ج ه م ا‪.‬‬
‫؛‪"i‬‬ ‫ت ق وم ا ل ل ع ل ة ا ل م خ ت ص ة ب ت س ج ي ل ج م ب ع ع ق و د ا ل ز وا ج ف ي‬ ‫ا ل م ا د ة و‪.‬‬
‫أ!‬ ‫س ج ل ر س م ي ء‪.‬‬
‫‪٩‬‬ ‫و ب ه ذ ا ت ك و ن ه د ‪ ،‬ا ل م و ا د ق د أ ك د ت ث ل ا ث ه ح ق و ق ه ي ك ا ل ت ا ل ي '•‬
‫ق‬ ‫_ ح ر ي ه ا ل ا خ ت ي ا ر ب ا ل ز و ا ج ل م ا و ر د ت ف ي ا ل م ا ئ ة ا ل أ و ل ى‪.‬‬
‫رق‬ ‫‪ -‬ا ل ق ض ا ء ع ل ى ز و ا ج ا ل أ ط ف ا ل ك م ا و ر د ف ي ا ل م ا ئ ة ا ل ث ا ن ي ة‪.‬‬

‫‪ 724 -‬؛‬ ‫ص ص‪327‬‬ ‫ي و س م ‪ ، ،‬م وّ و ع ت ق ا ن و ن ح ق و ق ا ل إ ن س ا ن ا ل د و ل ي ‪ ،‬م ر ب ع س ا ئ ق ‪،‬‬ ‫(‪)1‬‬

‫و( ا آ ف ا ة ي ت ا ل ر ص ا ب ا ل ز و ا ج و ا ل ح د ا ل أ د ن ى ل ن ا ل ز و ا ج و ن ج ي ل ع ق و د ا ل ز و ا ج) ‪ ،‬م ن ث و ر ا ت ا‬
‫م و ق ع ا ل أ م م ا ل م ت ح ا‪ J‬ة ‪ ،‬ص ص‪. 74 - 37‬‬
‫(‪ )2‬ا ن ث ل ر ت ح ق و ق ا ل إ ن ا ن ل ل م ر أ ة ‪ ،‬م ر ج ع س ا ب ق ‪ ،‬م و س ر ا ل ح و ا ر ا ل م ت م د ن‪.‬‬
‫‪ -‬ص ر و رْ إ ن ش ا ء م ج ل ل ت د ؤ ي ن ح ا ل ا ت ا ل ز و ا ج ك م ا و ر د ت ف ي ا ل م ا د ة‬
‫ا ل ث ا ل ث ة‪.‬‬

‫‪ -4‬إ ء ل أ ن ز آ ‪ ،‬ا ل ق ض ا ء ع ر ا ل ت م ي ي ز ص د ا ل ر أ ة ع ا م ‪ 1967‬م‪:‬‬

‫ف ي ‪ 7‬ن و ف م ب ر ‪ 1 967‬م أ ق ر ت ا ل ج م ع ي ه ا ل ع ا م ة ل ل أ م م ا ل ت ح د ة ( ا ل ق ر ا ر‬
‫صد‬ ‫يا ل ق فا ء ع ل ى ا ل ت م ي ي ز‬ ‫ر ق م ‪ 2263‬د ‪ ، ) 22 -‬ا ل إ ع ل ا ن ا ل خ ا ص‬
‫ا ل م ر أ ة ‪ ،‬ا ل ذ ي ت ض م ن ت د ي ب ا ج ت ه ا ا إ‪ 0‬ا ل ج م ع ي ه ا ل ع ا م ة ل ل أ م م ا ل م ت ح د ة ت أ ح د‬
‫ي ح ي ن ا لا ع ت با ر أ نا ث ع و ب ‪ ،‬ا ل أ م م ا ل م ت ح د ة ق د أ ك د ت م ن ح د ي د ف ي‬
‫ب ح ق و ق ا لإ ن سا ن ا لأ سا س ي ة ‪ ،‬و ب ك را م ة ا لإ ن سا ن و ق ي م ت ه ‪،‬‬ ‫ا ل م ي ئا ق إ ي ما ن ها‬
‫و ب ما و ي ا ل ر ج ل وا ل م رأ ة ف ي ا ل ح ق و قا ‪،‬أ ؛‬
‫ؤ ي تأ ل ما ا لإ ع لأ ف م ن إ ح د ى ع ث ر ة ما ئ ه ؛ أ ك د ت م سا وا ة ا ل م ر أ ة‬
‫ب ا ل ر ح ل ف ي ح م ي ع ا ل ح ق و ق ‪ ،‬و م ن أ ب ر ز ه ذ ه ا ل ح ق و ق إ ل آ ن ي(‪.)3‬‬
‫‪ -‬ا ل ح ق و ق ا ل د ن ي ة ا ل ت ي ن ص م تإ • ع ل ي ها ا ل م ا ئ ة ا ل م ا د س ة م ن ا ل إ ع ل ا ن ب‬
‫را ك فا ل ة ت م ت ع ا ل م ر أ ة م ت ز و ح ة كا ن ت أ و غ ي ر م ت ز و ح ة ‪ ،‬ب ح ق و ق م ا ؤ ي ة‬
‫ل ح ق و ق ا ل ر ج ل ف ي م ي د ا ن ا ل ق ا ن و ن ا ل د ن ي ‪.، ،‬‬
‫‪ -‬ا لأ ح كا م ا ل ج زا ئ ي ة أ و ج ب ا لإ ع لأ ف ا ل ق ضا ء ع ل ى أ ش كا ل ا ل ت م ي ي ز ‪،‬‬ ‫آ‬
‫و ذ ل ك ف ي ا ل ما ئ ة ا ل ما ئ ع ة ر ر ت ل غ ى ج م ي ع أ ح ك ا م ق وا ن ي ن ا ن م ق و با ت ا ل ت ي‬ ‫ئ‪,‬‬
‫ت ث‬
‫‪١‬؛‬

‫ص د ا ل م ر أ ة ‪.، ،‬‬ ‫ت نه ل و ى ع ل ى تم ي ي ز‬ ‫‪٩‬‬

‫ص ر ر عا د ه تأ ك ي د أ و ت و ص ي ح ق و ا ع د أ و م ب ا د ئ م و ج و د ة س ل ما ‪ ،‬و ل ك ن م ح ت و ا ه ا ق د‬ ‫(‪)1‬‬
‫ل ا ي ك و ن م ؤ ك د ا أ و م ح ل م ن ا ق ش ة ‪ ،‬و ق د س ت ه د ف ا ل إ ع ل ا ن ا ت و ص ع ق و ا ع د ج د ي د ة))‪,‬‬ ‫‪A‬‬
‫ع ب دا ل س لأ م ‪ ،‬ج ع ف ر ‪ ،‬ا ل م ت ف ل مأ ت ا ل د و ل ية د را س ة ف قه ية ل ل ن ظ ر ة ا ل عا م ة ل ل ت ن ث يم ا ل د و ل ي و ل ل ا م م‬ ‫‪ -‬ؤ‪.‬‬
‫ح ل‪ ( ، 6‬ا ل ق ا ه ر ة ت د ا ر ا ل ن ه ض ة‬ ‫وا ل و كا لأ ت ا ل م ت خ ص ص ة وا ل م ن ف ل ما ت ا لإ ق ل ي م ي ة ‪،‬‬ ‫ا لم ت حدة‬
‫ص‪, 68‬‬ ‫ا ل ع ر ب ي ة ‪ 1 996 ،‬م) ‪،‬‬
‫؛ و( إ ع ل أ ن‬ ‫(‪ )2‬ي و س ف ‪ ،‬م ّو و ع ة ق ا ن و ن ح ق و ق ا ل إ ن س ا ن ا ل د و ل ي ‪ ،‬م ر ج ع س ا ب ق ‪ ،‬ص‪376‬‬
‫ا ل ق ض ا ء ع ل ى ا ك ي ث ر ص د ا ل م ر أ ة) ‪ ،‬م ن ش و ر ا ت م و ق ع ا ل أ م م ا ل م ت ح د ة ‪ ،‬ص‪. 48‬‬
‫(‪ )3‬ا ل م ر ج ع ا ل س ا ب ق ‪ ،‬ص ص ‪ 677 - 675‬؛ و ا ل خ ر م ا ل س ا ب ق ‪ ،‬ص ص‪. 87 - 68‬‬
 ‫‪ ,‬؛ ل إ‪;3‬‬

‫‪ ٠‬ح ق و ق ا ل ت ع ل ي م و د ل ل ث ‪ ،‬ف ى ا ل ما ئ ة ا ل تا س ع ة ا ن ء ت ت خ د ج م ي ع ا ل ت دا ب ي ر‬
‫ا ل م ن ا س ب ة م ى أ ح ل ك م ا ل ة ن م ت ع ا ل ف ت يا ي ت ‪ ،‬و ا ل م ا ء ‪ ،‬م ت ز و ح ا ي ت ‪ ،‬أ و غ ي ر‬
‫م ت ز و حا ي ت ‪ ،‬ب ح ق و ق م ت ا ؤ ي ة ل ح ق و ق ا ل ر ح ا ل ؛ ي م ي دا ن ا ل ت ع ل ي م ع ل ى ح م ي ع‬
‫م س س و ئا له ‪# ٠‬‬
‫‪ .‬ا ل ح ق و ق ا لا ق ت صا د ي ة وا لا ج ت ما ع ي ة ح ب ث ‪ ،‬ذ ك ر ا لإ ع لا ن ف ي ا ل م ا د ة‬
‫ا ل عا ش ر ة م ن ه أ ل ا ر ت ت خ د ج م ح ا ل ت دا ب ي ر ا ل م نا س ب ة ل ك فا ل ة ت م ؛ غ ا ل م ر أ ة ‪،‬‬
‫م ت ز و جة أ و غ ي ر م ت ز و جة ‪ ،‬ب ح ق و ق م ا ؤ ية ل ح ق و ق ا ل ر ج ل ف ي م ي دا ن‬
‫و ا ل ا ج ت م ا ع ي ة®‪.‬‬ ‫ا ل ح يا ة ا ل ا م ح ا د ي ة‬
‫و م ن ا ل م ل ا ح ف ل أ ف ه ذ ا ا ل إ ء ل أ ل ق ل‪ .‬ش د د ع ل ى ن ق ط ت ي ن ه م ا ت‬
‫ا ل ض ل ة ا ل أ و ل ى ت إ ل غ ا ء ا ل ق و ا ن ي ن ا ل ت ي م ت ق ب ي ن ا ل ر ج ل و ا ل م ر أ ة‪.‬‬
‫ا ل ق ط ة ا ل ث ا ن ي ة‪ :‬إ ع ط ا ء ‪ *^١‬ح ق و ق ه ا ا ل ت ي و ر د ت ف ي ا ل ا ت ف ا ق ي ا ت‬
‫ا ل ا ؛ ق ة م ن م ي ثا ق ا ل أ م م ا ل م ت ح د ة ‪ ،‬و ا ل إ ع ل ا ن ا ل عا ل م ي ل ح ق و ق ا لإ ن ا ن ‪،‬‬
‫ث‬ ‫و ا ل أ ت ف ا ق ي ت ي ن ا ل ص ا ئ ر ت ي ن ع ا م ‪ 1 966‬م ‪ ،‬و ا ل ع ي د ي ن ا ل د و ل ي ي ز ر ن‪.‬‬
‫رؤ‬ ‫و ل ذ ل ك ع م ل ت ا لأ م م ا ل م ت ح د ة ع ل ى ا ل ت و ص ية ب بد ل أ ق ص ى ج ه د ؛ ل ت ش د‬
‫'‪P‬‬ ‫ا ل م ب ا د ئ ا ل و ا ر د ة ف ي ه ل ل ح ك و م ا ت و ا ل م ن ث ل م ا ت غ ي ر ا ل ح ك و م ي ة و ا ل أ ف ر ا د ر ‪.،‬‬
‫إ‬ ‫ة‪ .‬ا ت ف ا ق ي ة ا ل ق ض ا ء ع ل ى ج م ي ع أ ش ك ا ل ا ك م ي ي ز ص د ا ل م ر أ ة ع ا م‬
‫إ‪:‬‬ ‫‪ 1 979‬م ‪ ،‬و ا ل م ع ر و ف ة ب (ّ س د ا و‪:) CEDAw /‬‬
‫ق‬ ‫ف ي ‪ 1 8‬د ي س م ب ر ‪ 1 979‬م ‪ ،‬أ ق ر ت ا ل ج م ع ي ة ا ل ع ا م ة ل ل أ م م ا ل م ت ح د ة ه د ه‬
‫‪٦١‬‬ ‫ا ل ا ت ف ا ق ي ة ( ب ق ر ا ر ه ا ر ق م ‪ 1 80‬د — ‪ ، ) 34‬ع ل ى أ ن ي ك و ن ؛ ‪ ٠ ٠‬ء ت ن ف ي ذ ه ا ف ي‬
‫أ‬ ‫م س ر ع ا م ‪ 1 981‬م‪.‬‬
‫طأ ‪،‬‬ ‫ق ضا ئ ي ة ن ا ئ ي ة م ع ا ص ر ة و م و ص ‪ ،‬ا ل إ س ل ا م م ن ه ا ‪،‬‬ ‫ت وم ح ق ي ن ء ر وأ ‪،‬‬ ‫ومة‪،‬‬ ‫(‪ )1‬ا ن ظ ر ؛‬
‫ص ‪ 1 63‬؛ و ا ل ت ا ط ر ح ي ‪ ،‬ا ل م ر أ ة ف ي م ف ل و م ة ا ل أ م م ا ل م ت ح ا‪ -‬ة ‪ ،‬م ر ج ع‬ ‫( ‪ 1427‬ه=‪ 6‬ه‪ 02‬م) ‪،‬‬
‫ص ‪. 200‬‬ ‫سا ب ق ‪،‬‬
‫ف و ا د ي ن ع ب د ا ع ر ي م ‪ ،‬ا ل ع د و ا ن ع ل ى ا ل م ر أ ة ف ي ا ل ؤ‪ i‬م ر ا ر ت ‪ ،‬ا ل د و ل ي ة ‪،‬‬ ‫(‪ )2‬ا ن ث ل ر‪ :‬ا ل م د‬
‫ص‪ 45‬ر‬ ‫ط‪ ( ، 1‬ا ل ر ي ا ض‪ :‬م ج ل ة ا لّ ا ن ‪ 1 426 ،‬ه= ‪ 2005‬م) ‪،‬‬
‫و ت ك و ن ت ا ل ا ت ف ا ق ي ة م ن د ي ب ا ج ة ح ا ء ف ي ها ‪ I‬ر رإ ن ا ل ا ت ف ا ق ي ا ت ا ل د و ل ي ة‬
‫ت شجع‬ ‫ا ل م ع ق و د ة ب ر عا ي ة ا ل أ م م ا ل م ت ح د ة وا ل و كا لأ ت ا ل م ت م م ة ‪،‬‬
‫صد ا ل م رأ ة‬ ‫ا ل م س ا و اْ ف ي ا ل ح ق و ث م ا ب ي ن ا ل ر ج ل و ا ل م ر أ ة‪ ، ...‬و أ ن ا ل ت م ي ي ز‬
‫ي م ث ل ا ن ت ها كا ل م د أ ا ل م س ا و ا ة ف ي ا ل ح ق و ق و ا ح ت ر ا م ك ر ا م ة ا لأ ت ا ن ‪،‬‬
‫و ع ق ب ه أ م ا م م ش ا ر ك ة ا ل م ر أْ ع ل ى ق د م ا ل م س ا و ا ة م ع ا ل ر ج ل ف ي ح ي ا ة ب ا ل ي ه ا‬
‫ا ل س ا م ي ة و ا ل ا ج ت م ا ع ي ة و ا ل ا ق ت ص ا د ي ة و ا ل ث ق ا ف ي ة» ر ن‪.‬‬
‫و ق د ج ا ء ت ا لا ت فا ق ي ة ف ي ث لا ث ي ن م ا د ة ؛ و ر د ت ف ي س ت ة أ ج ز ا ء ج ا ء‬
‫ف ي ها م ن ا ل ح ق و ق ما و ر د ف ي ا لا ت فا ق يا ت ا ل م ا ب ق ة ‪ ،‬إ لا أ ف أ ب ر ر ه ذ ه‬
‫ا ل م ر اُ م ا ل آ ت ي< ء>‪:‬‬
‫ا ل ا ج ت م ا ع ي ة وا ل ث قا ف ي ة ل م ل و ك ا ل ر ج ل‬ ‫ا ل أ ن م ْا ل‬ ‫تغيين‬ ‫و ا ل م ا ئ ة ‪ ( 5‬أ)‬
‫ع ل ى ا ل ت ح ي زا ت ‪ ،‬وا ل خا دا ت ا ل م ر ف ئ ة ‪،‬‬ ‫ا ل ق ضا ء‬ ‫تحقيق‬ ‫وا ل م رأ ة ‪ ،‬به د ف‬
‫ئ مة ع ل ى ف ك رة د و ن ية‪ ،‬أ و ت ف و ق أ ح د‬ ‫ر ى ا ل قا‬ ‫ا لأ ح‬ ‫و ك‪ -‬ر غ ا ل م م ا ر س ا ت‬
‫ل ر ج ل و ا ل م ر أ ة‪.‬‬ ‫نم طة ل‬ ‫أ ل وا د‬ ‫ا ل ج نّ ي ن ‪ ،‬أ و ع ل ى‬
‫ب و ص ف ها‬ ‫ز ب) ك ف ا ل ة ت ض م ي ن ا ل ت ر ب ي ة ا ل أ س ر ي ة ت ف ه م ا م ل ي م ا ل ل أ م و م ة‬
‫و خ ل ي فة ا ج ت ما ع ي ة ‪ ،‬وا لا ع ت را ف ؛ا ك س ؤ و ل ي ة ا ل م ش ت ر كة ل ك ل م ن ا ل ر جا ل‬ ‫إ•‬
‫و ا ل م ا ء ف ي ت ت ش ئ ة آ م ح ل ف ا ل ه م و ت ل ل و ر ه م‪.‬‬ ‫‪.‬و‬
‫ا ل م ا ئ ة ‪ ( ٦ ٥‬ج) ا ل ق ض ا ء ع ل ى أ ي م ف ه و م ل م ه ل ي ع ن د و ر ا ل ر ج ل و د و ر‬ ‫دن‬
‫ا ل م رأ ة ع ل ى ج م ي ع م س ت و يا ت ا ل ع ل ي م و ف ي ج م ع أ س كا ل ه ‪ ،‬ع ن ط ر ي ق‬ ‫إ؛‬
‫ت ش ج ي ع ا ل م ع ل ي م ا ل م خ ت لْ ل و غ ي رْ م ن أ ن و ا ع ا ل مُ ل ي م ا ل ي س م ا ع ي ف ي ت ح ق ي ق‬ ‫‪١‬‬
‫ه د ا ا ل ه د ف‪.‬‬ ‫ؤ‬

‫ا ل م ا ئ ة ‪ 11‬ت ت خ ذ ا ل د و ل ا ل أ ط ر ا ف ج م ح م ا ي ق ت ض ي ا ل ح ا ل ا ت خ ا ذ ه م ن‬ ‫‪,‬ؤ‬

‫‪ 640 -‬؛‬ ‫ص ص‪936‬‬ ‫( ‪ )٦‬ي و س ف ‪ ،‬م و س و ع ة ق ا ن و ن ح ق و ق ا ل إ ن س ا ن ا ل د و ل ي ‪ ،‬م ر م ع س ا ب ق ‪،‬‬

‫و( ا ت ف ا ة ي ة ا ل ق ض ا م ع ل ى ج م ي ع أ ش ك ا ل ا ل ت م ي ي ز م ح ي ا ل م ر أ ة) ‪ ،‬م ت ش و ر ا ت م ر غ ا ل أ م م‬

‫ص‪.8 - 6‬‬ ‫ص‬ ‫ص ‪ 645 - 643‬؛ و ا ل م ر ح ع ا ل س ا ب ق ‪،‬‬ ‫ص‬ ‫(‪ )2‬ا ل م ر ج ع ا ل س ا ب ق ‪،‬‬
 ‫و م ن ح لا ل ما س ب ق ي ت ض ح إ ص را ر ا ل أ م م ا ل م ت ح د ة ع ل ى إ د را ج ت فا يا‬
‫ا ل م ر أ ة ن ي ك ل \ ل ؤ س م\ ت و ا ل أ ت ف ا م ا ت ‪ ،‬و م ا ه ذ ا إ ل ا خ ط ر ة م ن‬
‫ح ط و ا ت ا ل ت غ ر ي ب ‪ ،‬و ح م ل ا ل م ر أ ة ا ل م ل م ة ع ل ى ت ب ن ي ا ل ث قا ف ة ا ل غ ر ب ي ة ف ي‬
‫م ى م ج نا م ط ا ل حا ‪ ، ٥‬و ل ك ر م ي ا ل م ر ح ع ه ا ل ف ك ر يه ا ل ن و ئ ه ا ل ط ر ف ة ‪ ،‬ا ل ى‬
‫ت ق و م ع ل ى ا ل م سا وا ة ا ل تا م ة ب ي ن ا ل ر ح ل وا ل م رأ ة ‪ ،‬د و ن م را عا ة ل ل ف ر و ق‬
‫ل ا ل ث ق ا‪ J‬ة‬ ‫و م خا ل ف ة‬ ‫ف‪ ،‬ع ل ى ا ل ف ط رة ا لإ ن سا ن ي ة ‪،‬‬ ‫تع‬ ‫و ه ذا‬ ‫ية‪،‬‬ ‫ا ل ج ن‬
‫ا ل أّ ل أ م ة ر ه‪.‬‬

‫' لا‬

‫ة‬

‫" و م ا د م ى أ ك ب ر م د ي نة ع ل ى م س ت و ى ا ل عا ل م ‪ ،‬و ت ض م م ق ر ا لأ م م ا ل م ت ح د ه وا ل م ت ف ل ما ت ا ل م ا ل ة‬
‫ا ل ض خ م ة و ا ل م ص ا ر ف و ا ل ب و ر ص ا ت ‪ ،‬ك م ا أ ن ه ا ت ع ت ب ر أ ه م م ر ا ك ز ا ل ث ق ا ق ة ا ل ع ا ل م ي ة‪ .‬ا ن ظ ر ؛‬
‫أ ح م د ؛ و ع ث م ا ن ‪ ،‬ا ل خ و س و ع ة ا ل ج غ ر ا م ة ‪ ،‬م ر ح ع س ا ب ق ‪ ،‬م ح ى‪.1 69‬‬
‫‪ )1‬ا ن ف ل ر ت ع و ا س ر ي ة ‪ ،‬ا ل م ع ي د س ل ي م ا ن ‪ ،‬و ا ل إ ر ش ا د ا ل ع ق ا ى ا ل أ ن ف ع ا ل ى ل ل م ر أ ة ا ل م ل ة ف ى ظ ل‬
‫ت ح د ي ا ت م ز ت م ر ا ت ا ل م ر أ ة ا ل د و ل ي ة ؟® ‪ ،‬و ر ق ة ع م ل م ق د م ة ص م ن أ ع م ا ل م ؤ ت م ر ا ل أ س ر ة‬
‫ا ل م س ل م ة ق ي ظ ل ا ل ت غ ي را ت ا ل ع ا ص ر ة ‪ ،‬ع م ا ن ‪ ،‬ا ل ع ه د ا ل ع ا ل ي ل ل ف ك ر ا ل إ س ل ا م ي ؛ و و ز ا ر ة‬
‫ص‪.7‬‬ ‫ا ل م م ي ة ا ل ا ج ت م ا ع ي ة ؛ و ا ل ج ا م ع ة ا ل أ ر د ي ة ‪ 1 434/6/30 - 28 ،‬ه ‪،‬‬
 ‫" ئ‬ ‫ء ء ءُ م م' ا ‪ :‬؛ ب س ‪ ،‬ت ء‬ ‫^• ؛ ‪' ٠‬‬

‫‪،‬‬ ‫ب ب خ ط‬ ‫ع‪ - .‬س ة‬ ‫'‬ ‫*‬ ‫•• ا‬ ‫ئّ‬ ‫س‬ ‫‪0‬‬

‫•ب‬ ‫وا‬

‫غ ه ر‪ -‬ن‬ ‫م ح' ذ ‪٠‬‬ ‫ت‪ :‬ا ‪ ..‬ي‪ .‬ل '‬ ‫ف‪ ■ .، ِ.‬؛‬ ‫‪ ِ-'،‬ا‪.‬‬ ‫‪•'• ٥ ٠ ٠ ٠ ٠‬‬ ‫ح أ‬ ‫'‪ -‬م‪.‬‬
‫خ ما‬ ‫■■‬

‫م أّ ‪ ,■ -‬ن إ ء‪ -‬؛ ِ ؛ُ م ا ث ا ‪ ١‬خ م ي م ج‪ -‬ب مّ ء‪، ,‬‬ ‫■ د' ؛ِ'‪ -‬ي أ‬ ‫ا■ أ ' 'م‬

‫م ء ء ‪ ،‬ب م‪ <,‬ا ' ت ب م ي ي ن ش' '‬ ‫■‬ ‫ي س دّ‪ ~- -‬س *' ِ‬ ‫'" ا ا م س نِ ا‬
 ‫ا‬ ‫س جا‬ ‫ا ب ث‪٣‬ن ح ‪ِ .‬‬
‫ح ق و ق ا ن م رأ ة‬ ‫أ ه د ا ث ا ت فا ق يا ت و م ؤ ت م ر ا ت‬

‫ا ن ط ا ل ص‪ 0‬ا ت ف ا ق ي ا ت و م ر ت م ر ا ت ا ل م ر أ ة ‪ -‬ك ا ف ة ‪ -‬م ن أ ه د ا ف م ح د د ة‬

‫ت ح ك م ه ا فا ل س ن ة و ا ح د ه ‪ ،‬و م ل ت ز م ة ب ت ل ك ا ل أ ه د ا ف ‪ ،‬وا م ت را ت ي ج ي ة ط و ي ل ة‬
‫ا ل م د ى ‪ ،‬ع م ل ت ‪ ،‬ع ل ى ف ر ض م با د ئ و ق ي م ع ل ى ا ل م ج ت م عا ت و ب خا ص ة‬
‫ا لإ س لا م ي ة ‪ ،‬ب ق ص د ت ف ت ي ت‪ ،‬ا ل ه و ي ة ا لإ س لا م ي ة ‪ ،‬و ج ع ل ا ل ن ظا م ا ل غ ر ب ي ه و‬
‫ا ل ظ ا م ا ل ع ا ل م ي‪.‬‬
‫‪1‬‬ ‫و ل ه د ا ك ا ن ا ل ع م ل ع ل ى ت ح ق ي ق ه ا ب ش ت ى ا ل ط ر ق ‪ ،‬إ ل ا أ و ه د‪ 0‬ا ل أ ه د ا ف‬
‫و‬ ‫ص ي غ ة و ا ص ح ه ‪ ،‬ي ل ت فا و ت ت ‪ ،‬ما ب ي ن أ ه د ا ف م ع ل ن ة و ا ص ح ة ‪،‬‬ ‫لم ي ص خ‬
‫'و‬ ‫ع م ل ع ل ي ه ا ت ح ت ‪ ،‬ا ل م ت ا ر ‪ ،‬و م ا ذا ك إ لا أ ن ه ا ت ر ي د ا ل ز ج‬ ‫وأ ه دا ف ‪،‬‬
‫آ‬
‫ع ا ت ا ل إ س ل ا م ي ة ف ي م ل ت ه ا ‪ ،‬م ص د ا ق ا ل ق و ل ه ت ع ا ل ى ت ؤ م ح ق رٌ ي ى ءّ ل ث‬ ‫با ل م ج ت م‬
‫‪ ، ٤ ^^١‬ح ئ ت ل ي ث م م ق ل إ ت\ ه د ك ‪ ،‬ا ش ي ه و أ ل ه د ئ و ؤ ن أ ئ ب ع ت أ ه ؤ ا ء ه م ب ع د‬ ‫أ ل ه ؤ د و لأ‬
‫‪٠‬‬
‫آ‬ ‫'‬
‫‪ .‬و ف ي م ا ي ل ى ب يا ل ل ت ل ل ث ‪،‬‬
‫‪٠ ٠‬‬
‫أ ل‪ j‬ك ا ج أ ء ق م ن آ ل م ر م ا ل أ ئ ‪ ،‬م ن أ م م م م ن و ك ئ ؟ ي ر ه‬
‫'‬ ‫م‬ ‫'‬

‫'آ‬ ‫•‬ ‫ص و ئ ها ‪ ،‬ف ي ا ل م ط ل ت ي ن ا‬ ‫ا ل أ ه د ا ف و ا ل أٌ س ر ا ت ي ج ت ا ت ا ل م ح ‪ ،‬ت ع م ل ف ي‬

‫‪ ,‬وآ‬ ‫ا ل ه ل ا و_ ‪ ،‬ا ل أ و ل ‪ ;،‬ا ل أ ه د ا ف ا ل م ع ل ن ة م ن ا ت ف ا ق ي ا ت و م ز ت م ر ا ت ا ل م ر أ ة‪.‬‬
‫و‬ ‫ا ل ه ل ل م_ ‪ ،‬ا ل ث ا ن ي; ا ل أ ه د ا ف غ ي ر ا ل م ح ل ت ة م ن ا ت ف ا ق ي ا ت و م ؤ ت م ر ا ت‬
‫ه‬ ‫ا ل م ؛•‬
‫ثإ ؛‬ ‫أ و‬ ‫أ و‬

‫‪ )1‬م و ر ة ا ل م رْ ‪ ،‬ا ل أ ي ت‪. 120 :‬‬

‫و م ؤ ت م را ت‬ ‫ا ل م ط ل ب ا لأ و ل ؛ ا لأ ه دا ف ا ا م ع ل ن ة م ن ا ت فا ق يا ت‬
‫ا ك و أ ة‪:‬‬

‫ب ع ض ها‬ ‫ب أ ه د ا ف م عا ل ت ة ‪ ،‬ا ت خ ذ‬ ‫ج ا ء ت ا ت فا ق يا ت و م ؤ د م ر ا ت ا ل م رأ ة‬
‫ط ا ب ع ا ل إ ي ج ا ط ل ك ن أ م ن ص ف ل ل ح ق ا م ت ث ا ل ا ل ق و ل ا ل ل ه ت ع ا ل ى• ر أ ؤ د ثُ‬
‫ب م ي ؛ ك ك إ س م م ا ة ق أ ن ص‪ 1‬و ء غ ؛ ا ع ي آ ث ت ج د أ أ ر ا يّ آ ن ث ت د و ا و ث ا و م أ ع ل أ ل إ‬
‫و أ ق م و أ‪ 4‬ز ‪ ، ، ١‬و ه ي ع ر ا ل و ح ه \ ل أ ت ي ‪٣‬‬ ‫تأ ص ة د ب ثا د مأ ء ث‬
‫‪ - ١‬ت ع ل ي م ا ل م رأ ة ‪ ،‬وا ل ق ضا ء ع ل ى م ع د لا ت ا لأ م ي ة ا ل م ر ت ف عة ب ح ل و ل‬
‫ع ا م ‪ 0‬ه ه‪ 2‬م‪.‬‬
‫و ذ و ا ت ا ل ح ا ج ا ت ا ل خ ا ص ة‪.‬‬ ‫‪ -2‬ا ل و ء و‪ 0‬إ ل ى ا ل ع ن ا ي ة ب ا ل ن ا ء ا ل م ن ا ن ‪،‬‬
‫خا ص ة ف ى ا ل م نا ط ق‬ ‫‪ - 3‬م كا ف ح ه ا لأ م را ض ا لا ر ي ة ب ي ن ا ل ن سا ء ‪،‬‬
‫ا ل ف ق ي ر ة‪.‬‬

‫‪ - 4‬م حا ر ب ه ا لا ت جا ر با ل م رأ ة ‪ ،‬وا س ت غ لا ل ها ح ش ئا م ن ح لا ل ش ب كا ت‬
‫و ع م ا ي ا ت ح م ا ي ة م ت خ ص ه ص ة ف ي ه ل‪ .‬ا ا ل م ج ا ل ‪ ،‬و ا ع ت ب ا ر ذ ل ل ث ‪،‬‬
‫ح ر ي م ه د و ل ي ه م ح ر م ه‪.‬‬ ‫إ•‬
‫ة ‪ -‬ت ش ج ي ع و م ا ئه ل ا لإ ع لا م ع ل ى ا لا م ت نا ع ع ن ت ص و ي ر ا ل م رأ ة ع ل ى‬ ‫إ‬
‫أ ل ها م خ ل و ق ة أ د ن ى م ن ز لة م ن ا ل ر ح ل ‪ ،‬و ك ذ ل ك ع د م ا س ت غ لا ل ها‬ ‫‪١‬؛‬
‫س و ق ا ل ج ن س‪.‬‬ ‫ما د ه و س ل حه ف ى‬ ‫إ؛‬
‫ة — ا ل ع م ل؛ ع ل ى ا ل م سا وا ة ف ي ا لأ ج و ر ب ي ن ا ل ج ن ي ن ل ن ف س ا ل م م ل ‪،‬‬ ‫>'‬
‫و ب ن ف س ا ل ج و د ة‪.‬‬ ‫‪ ■ ،‬ت‪7‬‬
‫‪i‬‬
‫‪.8‬‬ ‫س و رة ا ل ما ئ د ة ‪،‬‬ ‫( ‪)٦‬‬
‫ر ة ‪ ،‬ا ن ف ل ر• ا ل ع ب د ا ل ك ر ي م ‪ ،‬ف و ا د ب ن ع ب د ا ل ك ر ي م ‪ ،‬و ا ل ع و ل م ة ا ل ا ج ت م ا ه م ة ل ل م ر أ ة و ا ل أ س ر ة ؛ ؛ ‪،‬‬
‫ا ل ر ي ا ض ‪ ،‬م ج ل ة ا ل م ا ن ‪ ،‬ع ‪ ، 170‬ي ن ا ي ر ‪ 2002‬م ‪ ،‬ص‪ 34‬؛ و ‪ ٠‬ل ه ط ا و ي ‪ ،‬س ي د أ‪ -‬ص د ا ل م د ؛‬
‫و ع ر ب ‪ ،‬م ح م د ع ل ي ‪ ،‬ر ‪ ١‬ا ل م م م ل ل ا ت ا ل ت ر ب و ي ة ل ث قا ف ة ا ل ج ت د ر د ر ا س ة ن ق د ي ة ؛ ؛ ‪ ،‬م ص ر ‪ ،‬م ج ل ة ك ل ي ة‬
‫ص ‪.1 65 - 1 46‬‬ ‫ص‬ ‫ا ل ت ر ب ي ة ي ا ل م ص و ر ة ‪ ْ ،‬ج ‪ ، 1‬ع‪ ، 85‬م ا ي و ‪ 5‬ه‪ 02‬م ‪،‬‬
 ‫ص د ا ل م ر أ ة م ن ق ب ل ا ل ر ج ل ف ي ^ ‪^١‬‬ ‫‪ 7‬ء م كا ف ح ه ا ل ت ح ر ش ا ل ج ن ي‬
‫ا ل ع م ل و غ ي ر ه ا‪.‬‬
‫‪ 8‬ء م ع ا س ت غ لا ل ا ل م رأ ة ح ن س ئا م ن ح ل ا ل ا ل ن زا ع ا ل م ل ح ‪ ،‬أ و م ن‬
‫ح ل ا ل ا س ت غ ل ا ل م ح ت ر و ف ا ل ل ا ج ئ ا ت و ف ق ر ه ن‪.‬‬
‫‪ - 9‬إ ء ط\ ئ ا ل م ر أ ة ا ل ع ا م ل ة إ ج ا زْ أ م و م ة‪.‬‬
‫‪ . 10‬ا ل د ع و ة إ ل ى ا ل ر ص ا ع ة ا ل م ل م ة ‪ ،‬ب ا ل ن ب ة إ ل ى ا ل أ م‪.‬‬
‫‪ — 11‬م ؤ و ل ي ة ا ل و ا ل د ي ن ع ن ت ر ب ي ة ا ل ه ل ف ل ‪ ،‬و ت ن ث ئ ت ه ت ش ث ة م و ي ة‪.‬‬
‫‪ . 1 2‬ا ل ت ح د ي ت م ن و أ د ا ل م ا ت ‪ ،‬و ا ل ا ن ت ق ا ء ا ل ج ن ي ق ل ا ل و ل ا د ة‪.‬‬
‫و ع ل ى ا ل ر غ م م ن إ ي ج ا ب ي ة ه ا ن‪ ْ.‬ا ل أ ه د ا ف ‪ -‬ا ل م ت و ا ف ق ة م ع ا ل ش ر ي ع ة‬
‫وا ل خا دا ت‬ ‫ت ح م ل ع ل يه م ن ا ل ق ضا ء ع ل ى ا ل ت ح ت زا ت‬ ‫ا لإ س لا م ي ة ‪ -‬و ما‬
‫و ح ق و ق ها‬ ‫و م ن ا ل ح ص و ل ع ل ى م طا ل م ها‬ ‫با ل م رأ ة ‪،‬‬ ‫ا ل ع ر ف ية ا ل ضا ر ة‬
‫‪٦‬‬ ‫ا ل ش ر و ع ة ‪ ،‬إ ل ا أ ن ه دْ ا ل و ت م ر ا ت ‪ ،‬ل م ت ح ر ص ع ل ى م ت ا ب ع ة ت ن ف ي ذ‪ .‬ه ا ‪،‬‬
‫ؤ‬ ‫ح ا ص ة و ن ح ن ن ش ه د ما ي ح ص ل ف ي م نا م ح ل ق ا ل ن زا ع ف ي ا ل عا ل م م ن س و ء‬
‫'و‬ ‫ك ما أ ل و سا ئ ل‬ ‫أ ح و ا ل ا ل م رأ ة ‪ ،‬وا س ت غ لا ل ها ‪ ،‬وا لا ع ت دا ء ع ل ي ها ج ن سا ‪،‬‬
‫ا‬ ‫ا ل إ ع ل ا م ل م ت ل ت ز م ؛ ن‪ .‬ل ك و م ا ز ا ل ت ت ق د م ا ل م ر أ ة ب ص و ر ة م ل ع ة و م ا د ة‬
‫ح تم ية ا‬

‫ه‬ ‫ه‬ ‫ه‬

‫‪ )1‬ا ن ظ ر ت ب ن و د و م ف ا ه ي م ح ر ج ة ق ي ا ل م و ا ث ي ق ا ل اّ و ل ي ة ‪ ،‬ا م ح ت ر ج عّ ى و ت\ و خ ‪ 7‬أ‪ /‬ه أ‪ 201 2/‬م م ن‬

‫م و ق ع ا ل ل ج ن ة ا لإ س لا م ي ة ا ل عا ل م ي ة ل ل م رأ ة وا ل ط ف ل‬
‫‪ icwc.org/lagna/iicwc/iicwc.php?id = 276‬؛‪http ;//‬‬
‫و م ؤ ت م را ت‬ ‫غ ي ر ا ل م ع ل ي ة م ن ا ت فا ق يا ت‬ ‫ا ل م ط ل ب ‪ :، ^، ١ ^١‬ا ل أ ه د ا ف‬
‫ا ل م ر أ ة‪:‬‬

‫إ ف ا ل م ن م ب ع ن أ ه د ا ف ا ت ف ا ق س أ ت و ء ؤ ت م ر\ ت ا ل م ر أ ة ي ص ل إ ل ى أ ف‬
‫ا ل أ ه د ا ف ‪ -‬ا ل ما ب ق ة ا ل ذ ك ر ‪ -‬ما ه ي إ لا س تا ر ل ت م ر ي ر ما ه و أ ش د ح ط ن ا‬
‫ب ا ل م ج ت م ع ا ت ا ل ي ش ر ي ه ق ف ل ا ع ن ا ل إ س ل ا م ي ة ‪ ،‬و م ن ه د ه ا ل أ ه د ا ف!‬
‫‪ — 1‬ا ل ه د ف ا ل ر ئ ي س ي ه و ف ص ل ا ل د ي ن ع ن ح وا ن س ‪ ،‬ا ل ح يا ة ا لا ج ت ما ع ي ة‬
‫ا ل م خ ت ل ف ة ‪ ،‬ح ي ث ‪ ،‬إ ف أ س ا س ت ل ل ئا ر ر ا ل م و ت م ر ا ت ت ق و م ع ل ى ف ك ر ة‬
‫م خ ا ل ف ة ‪ -‬م ن ح ي حإ ا ل أ ص ل ‪ -‬ح ي ا ل ء ل ب ي عة ا ل م ر أ ة ‪ ،‬و و م ح ل ي ف ت ها ف ي‬
‫ا ل ح ي ا ة» ر ى‪.‬‬
‫‪ — 2‬إ ر م حا ء ق وا ع د ك و ن ية ت نه لم و ت ح ك م ا ل ل و ق ا ل ب ش ر ي ع ل ى ا ل ص ع ي د‬
‫ا ل م ا ل ي ف ي ك ل م ج ا ل ا ت ‪ ،‬ا ل ح يا ة ؛ س وا ء كا ن ت ‪ ،‬ا ج ت ما ع ي ة أ م‬
‫ص ر ح به ر و ي ر ت ‪،‬‬ ‫ا ق ت صا د ي ه أ م ث قا ف ي ة ‪ ،‬و م م ا ي د ل ع ل ى ذ ل ل ئ ‪ ،‬ما‬
‫م و ل ر ر ا أ ح ل م ؤ و ل ي ا لأ م م ا ل م ت ح د ة ‪ ،‬ح ي ث‪ ،‬ي ق و ل؛ ر ر ل قد‬
‫ا ع ت ق د ت جا ز ما أ ل م س ت ق ب ل س لا م نا و ع دا ل ت نا و ن ج ا ن ا ف ي ه د ا‬
‫كو ن ي‬ ‫ب ل ؛‪ -‬و ح ك ‪،‬‬ ‫عا ل م ي ة‬ ‫ب ح ك ومة‬ ‫ا ل ك و ك ب ل ن ي ك و ن ر ه نا‬

‫( ‪ )1‬ا ل ش ا م ي ‪ ،‬إ ي م ا ن ب ن ت م ح م د م ح م د ‪ ،‬ا ل ت ر ي ي ة و ب ع ض ق ص ا ي ا ا ل م ر أ ة ب ي ن ا ل ف ك ر ا ل إ س ل ا م ي‬

‫و ا ل ت و ن ي م ‪ 2012 ،‬م) ‪،‬‬ ‫لل شر‬ ‫وا لإ ي ما ن‬ ‫دا ر ا ل ع ل م‬ ‫ي س و ق!‬ ‫ط‪ ( ، 1‬م ص ر ‪-‬‬ ‫وا ل غ ر ب ي ‪،‬‬
‫‪.‬‬ ‫ص‪351‬‬
‫(‪ )2‬ا ل ع ب د ا ل ك ر ي م ‪ ،‬ا ل ع د و ا ن ع ل ى ا ل م ر أْ ‪ ،‬م ج ر م ع م ح ا ي ق ‪ ،‬ص‪.8‬‬
‫(‪ )3‬ر و ؛ ر ت ا م و ل ر ت ( ‪ 1 923‬م) ‪ ،‬و ل د ف ي ب ل ح ك ا و ن ش أ ف ي ف ر ن ا ‪ ،‬ح ص ل ع ل ى د ر ح ة ا ل د ك ت و ر ا ه‬
‫ف ي ا ل قا ن و ن س ج ا م ع ة س ت ر ا ب و ئ ‪ ،‬ك ر س م و ل ر أ ر ب ع ي ن ع ا م ا م ن ح يا ت ه ح ل ف ا ل ك وا ل ي س ف ي‬
‫ا ل أ م م ا ل م ت ح د ة ‪ ،‬وا ر ت ق ى ف ي ص ف و ف ا ل أ م م ا ل م ت ح د ة ل م سا ع د ة ا لأ م ي ن ا ل عا م ‪ ،‬ع ر ف‬
‫؛ا ل ف ي ل س و ف ‪ ،‬و ر س و ل ا ل أ م ل ‪ ،‬ح ص ل ع ل ى حا ئ ز ة ا ل ي و ن س ك و ل ل ت ر ب ية و ا ل س ل ا م ‪ ،‬أ ل ق ح أ ر ب ع ة‬
‫ف ى م خ ت ل ف ا ل ل غ ا ت‪.‬‬ ‫ع ش ر ك تا با‬
‫‪Muller, Robert, "The Absolute Urgent Need For Proper Earth Government From‬‬
‫‪Four Thousand Ideas For A Better World", http://www.goodmomingworld.org/‬‬
‫‪documents/,(2003), p.29.‬‬
 ‫و ح ك و م ة ك و ن ي ة ‪ ،‬ب م ع ن ى أ ن ن ا ن ح ت ا ج إ ل ى تْ ل ي ق ق و ا ن ي ى ء ل ي ع ي ة‬
‫ه ذ ه ا ل ق وا ن ي ن م و ح و د ه ف ي‬ ‫‪ J‬ط و ر ية ا س ت ل ها م ئ ة ك و ن ية ‪ ،‬إ ف‬
‫ر ؤ ي دا‬ ‫و س ي عا د ا ك ت شا ق ها‬ ‫ا ل د يا نا ت ا ل ك ب ي ر ة وا ل ن ب و ءا ي ت ‪ ،‬ا ل ع ف ل ي م ت ‪،‬‬
‫ر ؤ ي دا ع ب ر ا ل م ق ل ما ت ا ل عا ل م ي ة ‪، ،‬‬

‫‪ — 3‬ف ر ض ن مه ل ا ل ح يا ة ا ل غ ر ب ية ‪ ،‬و ه دا ي ب د و م ن أ و ل ا ل أ ه د ا ف‬
‫ا ل ح ق ي ق ية ل ت ل ك ا لا ت فا ق يا ت و ا ل م و ن م ر ا ت ‪ ،‬و ذ ل ك م ن ح لا ل ض ح‬
‫ب د ي ل ق ي م ي و ث قا ف ي و أ خ ل ا ق ي م خ ا م ‪ ،‬ل ل ق ي م وا ل ث قا ف ة ا ل سا ئ د ة ف ي‬
‫ا ل م ج ت م عا ت ا لإ س لا م ي ة ‪ ،‬أ و ي م ع ر أ د ق ج ع ل نا م س ت ه ل ك ي ن ل أ ح ر‬
‫م ا ت و ص ل إ ل ي ه ا ل ع ا ل م ا ل غ ر ب ي ف ي م ج ا ل ا ل ق ي م و ا ل م ل و ك‪.‬‬
‫‪ - 4‬ت ف ك ي ل ث‪ ،‬ن ح ع ل ا ل م ح يا ة ا لأ م ر ي ه ل ت س ه ي ل ا ل م ي ه ل ر ة ع ل ى ا ل م ج ت م ع ا ت‬
‫ا ل إ س ل ا م ي ة ‪ ،‬ف ل ق د أ د ر ك ا ل غ ر ب أ ل ن ج ا خ ا ل م ج ت م ه‪ -‬ا ت ا ل إ س ل ا م ي ة‬
‫و ت ح ر ر ه م م ن ا لا ح ت لا ل ا ل م م ح ‪ ،‬ي ر ج ع م ح‪ ،‬ا ل م قا م ا لأ و ل إ ل ك‪ ،‬ق و ة‬
‫ا ل ب نا ء ا ل أ س ر ي ‪ ،‬ل ذ ل ك ‪ ،‬ع م د ت ت ل ك ا لا ت فا ق يا ت و ا ل م ز ن م ر ا ت‬
‫ا ل‬
‫با ل ت ر ك ي ز ع ل ى ق ضا يا ا ل م ر أ ة ب ه د ف ه د م ك يا ن ا ل أ س ر ة ‪ ،‬و با ل تا ل ي‬
‫ه د م ا ل م ج ت م ع ك ك ل‪.‬‬
‫ة‬
‫ي ه ل ر ة ع ل ى ا ل ز ي ا د ة ا ل ‪ ،‬ك م_ ي ة ل أ ع د ا د‬ ‫‪ 5‬ء ا ل ت ء ح ك لم و م حا و ل ه ال‬
‫و!‬

‫‪٦١١‬‬ ‫ا ل ل م ن ‪ ،‬ح ا ا ر د ب ه ل ‪ .‬أ ا ا ل د ع و ة ب ا ل غ ر ي ‪ ،‬ب ن ف ل ر ي ة ا ل ر ا ه‪ .‬ب ا‬

‫أ آ"'‬ ‫ت و ما س ما ل ت و س ر آ ا ل ذ ي ر به ل ب ي ن ز يا د ة ا ل م ذ كا ن و ن ض و ب‬
‫‪1‬‬

‫(‪ )2‬ت و ما س ما ل ت و س ت ( ‪ 834 - 1 76‬أ م) ‪ ،‬عا ل م ا ق ت صا د م ح يا م ي إ ن ك ل ي ز ي ‪ ،‬و ص ع ن ظ ر ية ت ع ر ف آ‬

‫‪٩‬‬
‫‪٩‬‬ ‫( ‪Muller, Robert, The Absolute Urgent Need For Proper Earth Government From ) 1‬‬
‫' و‬ ‫‪Four Thousand Ideas For A Better World, P . 92.‬‬

‫يا ل ما ل ت و م ي ة ت ق و ل ت يأ ن ع د ئ م ح ك ا ن ا ل ع ا ل م ي ت زا ي د ب ن ية ت ف و ق ن ية ت زا ي د ا ل م و ا د ا ل غ ذ ا ئ ي ة ‪،‬‬
‫و نأ ل ه ذ أ ه ا ل وا ق ع ة إ ذا ل م ي ك ب ح ج م ا ح ه ا ع ن ً ل ر ي ق ا ل ز و ا ج ا ل م تأ خ ر وا ل ت ق ل ي ل م ن إ ن ج ا ب‬
‫ا ل أ و ل ا د ‪ ،‬ف إ ن ه ا ت ق و د ا ل ع ا ل م إ ل ى ح ا ل م ن ا ل ف ق ر و ا ل م ج ا ع ة غ ي ر ا ل م ح م و د ة‪ .‬ا ن ف ل ر ت ا ل ب ح ل ب ك ي ‪،‬‬
‫م ن ي ر ‪ ،‬م ع ج م أ ع ل ا م ا ل م و ر د ‪ ،‬ط‪ ( ، 1‬ي ي ر و ت! د ا ر ا ل ع ل م ل ل م ل أ ي ن ‪ 1 992 ،‬م) ‪ ،‬ه س‪. 41 2‬‬
 ‫ا ل م و ا ر د ‪ ،‬ه ع أ ف م ش ك ل ه ا ل س ك ا ن م ت با ي ن ة م ن إ ق ل ي م ل ا ح ر ‪ ،‬إ لا أ ف‬
‫ه ي ئ ه ا ل أ م م ا ل م ت ح د ة ل م ت را ع ه د ا ا ل ت با ي ن ‪ ،‬و م ا ذ ا ك إ لا م ح ا و ل ة‬
‫ل ل س يه ل رة ع ل ى ا ل ز يا د ة ا ل م كا ن ي ة ف ي ا ل م ج ت م عا ت ‪ ،‬ا لإ س لا م ي ة ر‬
‫‪ . 6‬إ ل غا ء ث قا فا ي ن ‪ ،‬ا ل ش ع و ب و ح ف ا ر ا ت ه ا ‪ ،‬و ه د ا ف ي غا ي ة ا ل ت نا ق ف ى ب ي ن‬
‫ا ل ن ص ا ل قا ئ م ف ي م ؤ ت م را ت ها وا ت فا ق يا ن ها ع ل ى م ر ا ع ا ة ا ل خ ص و ص ي ة‬
‫و ب ي ن م ضا م ي ن ا ل ن ص و ص‬ ‫ا ل ح ضا ر ي ة وا ل ث قا ف ي ة وا ل ما ن و ن ي ة ؛‬
‫ا ل ت ف ص ي ل ية ا ل ت ي ت ك ر م ح ى م عا ي ي ر ن م ه ل ي ه ي را د ف ر ص ها ع ل ى ح م ي ع‬
‫ا ل ب ش ر د و ن م ر ا ع ا ة ا ل خ ص و ص يا ي ت ‪ ، ،‬و ل ع ل ا ت فا ق ي ة ا ل ق ضا ء ع ل ى‬
‫ح م ح أ ش كا ل ا ل تم ي ي ز ص د ا ل م رأ ة ح ي ر شا ه د ع ل ى ذ ل ل ث‪،‬‬
‫‪ — 7‬ج ع ل ؛ ا ل و ثا ئ ق و ما ت ح م ل ه م ن أ ف كا ر و ق ي م ف قه ل ا ل م ر ج ع ي ة ا ل ت ها ئ ي ه‬
‫ا ش ت ح ت ك م إ ل ي ها ا ل م ج ت م ع ا ت ‪ ،‬ا ل إ س ل ا م ي ة ‪ ،‬و ئ ل ز م ب ها ا ل د و ل ع ل ى‬
‫ت غ ي ي ر ق و ا ن ي ن ه ا ا ل د ا ح ل م ي ة و ف ق ^‪ ، Ui‬ا ل و ث ا ئ ق ‪ ،‬و م م ا ي ز ي د ا ل أ م ر‬
‫س و ء ا أ ف تا ل ل ث ‪ ،‬ا ل و ث ا ئ ق ت ح ت و ى ع ل ى أ ل ف ا ظ ف ض ف ا ض ة — غ ي ر م ح د د ة‬
‫ا ل م ع ن ى ‪ -‬ؤإ ن كا ن ل ها م ع ن ى م ت ب ه ل ن ‪ ،‬ل م ي ك ن ك ي ل ك إ لا‬
‫ل ت ع ت م د ه ا ل د و ل ا ل إ س ل ا م ي ة ‪ ،‬و م ن ب ع د ذ ل ك بأ ن ي د و ر ا ل ت ف س ي ر‬ ‫ؤ‬
‫ل د ل ل ث ‪ ،‬ا ل م ع ن ى ( ا ل م ت ب ه ل ن) و د و ر ا ل ض غ ه ل ع ل ى ا ل د و ل ا ل إ س ل ا م ي ة‬ ‫‪٦‬‬
‫‪ -‬و ب خا ص ة ا ل ف ق ي رة م ن ها ‪ -‬ل ت ق ب ل ت ل ل ث‪ ،‬ا ل ح ا ن ي ‪ ،‬و ث ع د ل ن ه ل م ه ا‬ ‫و‬ ‫>‪r‬‬

‫ع ل ى أ س ا س ظ ا ل ث ‪ ،‬ا ل و ء ا ئ ق ‪ ،‬و م ح ا م ض ا ل خ ل ر ر ك‪.‬‬ ‫ج‬

‫( ‪ )1‬ا ن ظ ر ت ا ل ع ج م ي ‪ ،‬م ح م ل ب ن ح ن ي ن ‪ ،‬ر ر ن ح و ن م و ذ ج ت ر ب و ي ل ل ح ق ا ح ل ع ل ى ه و ي ة ا ل م ر أ ة‬ ‫ت'‬
‫ا ل م س ل م ة ق ي ص و ء ا ل د ع و ة إ ل ى ا ل ح ر ك ة ا ل أ ن ث و ي ة ا ل م ت ط ر ف ة د ر ا س ة ت ح ل ل ة ن ق د ي ة® ‪ ،‬م ص ر ‪،‬‬ ‫ي‬
‫م ج ل ة ك ل ي ة ا ل ت ر ي ي ة ي ا ل م ن ص و ر ة ‪ ْ ،‬ج‪ ، 2‬ع‪ ، 95‬م ي ش س ر ‪ 2005‬م ‪ ،‬ص ص‪.1 2 - 1 0‬‬ ‫ؤ‪،‬‬
‫( ‪ )2‬ا ن ظ ر‪ :‬ا س ة ا ل إ م خ س ة ا ل ع‪ 1‬ل م ة ل ا م ر أ ة و ا ل ط ف ل ‪ ،‬ا; ف ا ق ة ا ل ق ض ا ء ع ر ل ك ف ة أ ش ك ا ل ا ل ت م ي ز‬ ‫م‬
‫ط أ ‪ ( ،‬ا ل أ ر د ن‪ :‬ج م ع ي ة ا ل ع ف ا ف‬ ‫ش ر ع ي‪،‬‬ ‫ص د ا ل م ر أ ة ر ر س ي د ا و® ر ؤ ي ة ن ق د ي ة م ن م ن ف ل و ر‬ ‫‪^٦٠٢‬‬
‫ا ل خ ي ر ي ة ‪ 1431 ،‬ه= ‪ 2010‬م) ‪ ،‬ص‪. 52‬‬
‫سا ب ق ‪،‬‬ ‫(‪ )3‬ا ن ظ ر‪ :‬ا ل ع ج م ي ‪ ،‬ن ح و ن م و د م ت ر ب و ى ل ل ح ف ا ظ ع ل ى ه و ي ة ا ل م ر أ ة ا ل م س ل م ة ‪ ،‬م ر ج ع‬
‫ص‪•8‬‬
 ‫ت ن ط و ي ع ل يه م ن‬ ‫و ما‬ ‫و ن ت ي ج ه ل ت ل ك ا لا ت فا ق يا ت وا ل م ؤ ت م را ت ‪،‬‬
‫ا ل أ ه د ا ف ا ل م ب ظ ن ة ظ ه ر ت ا ل ع د ي د م ن ا ل م ف ا ه ي م ؛ ب دا ي ة م ن م ف ه و م‬
‫ا ل م سا وا ة ب ي ن ا ل ر ح ل وا ل م رأ ة ف ي ج م ع ا ل ح ق و ق ‪ ،‬إ ل ى م ف ه و م ي ر ص‬
‫س ب ه دْ ا ل ف ر و ق ي ع و د إ ل ى أ س ا ب‬ ‫ب ي ن ه ما ‪ ،‬وأ ل‬ ‫و ح و ل ا ح ت لا فا ت‬
‫ته ل ل ق ع ل يه‬ ‫و ه و ما‬ ‫‪،‬‬ ‫ب ي و ل و ج ية‬ ‫فرو ق‬ ‫تا ؤ ي خ ي و وا ج ت ما ع ي ة و ل ي س إ ل ى‬
‫ه ي ئ ة ا ل أ م م ا ل م ت ح د ة م ف ه و م ا را ل ج ن د و ء ‪ ،‬و ل ه د ا ت ت نا و ل ا ل با ح ث ة ه د ا‬
‫ا ل م ق ه و م و ث ن ي ن ما ي ن ط و ي ع ل يه م ن م ص ه ل ل حا ت ‪ ،‬و م ن ثم م ع ر ف ة ا ل م ر ج ع ي ة‬
‫ا ل ش ي ع ت م د ع ل ي ه ف ي ا ل ف ص ل ا ل ت ا ل ي إ ن ش ا ء ا ل ل ه ت ع ا ل ى‪.‬‬

‫• لا‬

‫ة‬

‫‪ .‬ؤ‬
‫ة‬
‫و‬
‫'ؤ ت‬ ‫‪ )1‬ا ل ي ي و ل و ج ي ا ت ه ي ر ر ت ت ن ا و ل ق و ا ن ي ن ت ط و ر ا ل ط ب ي ع ة ا ل ح ي ة ‪ ،‬و ك ذ ل ك ا ل أ ش ك ا ل ا ل م ت ش ع ب ة ل ل ك ا ئ ن ا ت‬
‫‪.‬ئ‬ ‫ا ل ح ي ة* ب ن ا ؤ ‪ -٠‬ا و و ظ ت ف ت ه ا و ا ر ت ه ا ز ه ا و ت ط و ر ه ا ا ل ج ز ش و ع ل ا ق ت ه ا ا ل م ن ي ا د ل أ ب ا ل ي ث ة ‪ ،‬و ت ش ت م ل‬

‫و ا ل و ر ا ث ة‪ .، ٠ ^١ . .‬ا ل ش ر ي ف ‪ ،‬م ح م د ص ه ي ب ‪ ،‬ق ي* أ م ي م ة أ ب و ب ك ر ؛ و ش ي ر ي ن ش ك ر ي ل‬

‫ع ل ى ا ل ع ل و م ا ل ج ز ي ئ ية ل ع ل م ا ل ح ي وا ن ‪ ،‬و ع ل م ا ل ن يا ت ‪ ،‬و ع ل م و ظا ئ ف ا لأ ع ضا ء و ا ل أ ج ن ة ‪،‬‬

‫ء ل‪، 1‬‬ ‫( م ح ر ر) ‪ ( ،‬ا ل م ر أ ة و ا ل ج ت د ر) إ ل غ ا ء ا ل ت م ي ي ز ا ل ث ق ا ف ي و ا ل ا ح ت م ا ض ي ئ ن ا ل ج ن م ي ن ‪،‬‬

‫ص و‪. 240 - 2ّ3‬‬ ‫( د م ش ق‪ :‬د ا ر ا ل ئ ك ر ‪ 1 423 ،‬ه= ‪ 2002‬م) ‪،‬‬
 ‫م ء م ح ي ل ت ه ر ؤ ع أ ؛ ى‪ ، -‬و ‪ ،‬ا ن ص ن ا ا ط ب م ب ا أ| م ا إ ا ت' ل ح ا ل ذ ك أ ا ن ل ه ل ت أ ف ه ي ن ا ع‬
‫ب ب م س ه ل خ م أ ا ن ب م ا ن ر ؛ ء م ع ل' ت اِ ب م ه ن ف ء ن ق س ص ا ا ّ) إ‪ .‬د ه ت م أ ا‬ ‫؟ ي ه ف ّ سه محي ا د‬
‫ّ‪ .‬ا خ ؛ ح أّ ب م ب ى ا_ ه ا إ ء د أ ا م ء» ا ا ث ص ص\ ن ا ‪ ..‬ظ' أ َ ب مً أّ ‪ ،‬ا' ; ل ا ْ ا ا إ س ا'‬
‫ي ح ‪ 0‬إ ‪ ٠ ٠ ٠‬ي م ح ه ن ي ا م ح ت ا ل ء ك ل م ت ه ن إ ث ا‪ -‬ء ب ا‬ ‫ب' ت ح ب أ ف ى ج ا‪ > 1‬ك أ ب ع ؤ ; ‪، JL»S ١ ^^٠ ٦ ^ ٠ ٤‬‬
‫ب م ؛ا لأ‬ ‫م ي ه ن م ؟‪ -‬ء ا‬ ‫ي س' أ‬ ‫‪ vlO‬؛ ا ؛‬ ‫ص ‪ .٩‬؛ ؛ ‪-‬‬ ‫م له ‪ 0‬ل نم‬
‫ر ب' ‪ '،‬م ح ن ي ه‬ ‫ث د ء ث م ؛ا‬ ‫ي أ ا ا‪ ,‬د ت ج ا ؛ ' ؛ » ه ؤ ت ا‬ ‫ي ن ب م رَ ا ا ا ‪ ٠ ٠‬ض' ا ل ه ا ن خ‬ ‫إ نه‬
‫ئ ‪ . ٠ ٦ ٦ ٠ ' ١ ٠ ٠ ٦‬؛ د ء ن ا م ح ء ر ‪ ،‬ل أ ء ا م ‪ ٥ ٦ ■ ،‬شّ ‪ ،‬ه ِ هِ أ ك ل ن ي ب ‪ ،‬ا‬ ‫ب ي جّ _ ؛'‬
‫‪ .‬ا ل ع ق ض ا * ل ث ن ؛ أ م ج إ‪ .‬ا ت ح ن ■ ا ر ا س ق ف أ ا ا م ح ي ل ه‪ .‬و ض ي م ا ت ا ؛‬
 ‫ا ل قم ل ام حد ر ك‬

‫ا ل ح ن د ر‪:‬‬
‫ا ل م فا ص م وا ل م ص ه لا ل خا ت وا ل ن شأ ة‬

‫و ف ه م ؛ ح ثا ن ت‬

‫ه ا ل ب ح ث ا ل أ و ل ت ا ل ج ئ د ر! ا ل م ف ا ه ي م و ا ل م ص ط ل ح ا ص‬
‫ه ا ل ب ح ث ا ك ا ن ي‪ :‬ن ش أ ة م ف ه و م ا ل ج ن د ر‪.‬‬
 ‫س ه د‬

‫ت نا و ل ت ا ل د را س ة ف ي ا ل م ص ل ا ن ا ب ق ن ب ذه ع ن ح ق و ق ا ل م رأ ة ف ي‬
‫ا ل م وا ئ ي ق ا ل د و ل ي ة و ما ت ص م ن ته م ن أ ه م ا لا ت فا ق يا ت وا ل م و ت م را ت ا ل د و ل ه‬
‫ح و ل ا ل م ر أ ة ‪ ،‬و ا ل أ ه د ا ف ا ل ع ل ن ة م ن ها و غ ي ر ا ل م ع ل ن ة ‪ ،‬و ف ي ا ل ف ص ل ا ل تا ل ي‬
‫م' ت ر ت ن ا و ب ل و ا ر'ِحّ'د ا م سن أ' ه م م ا ل'~ م ي ف ما ه ت ي مم ا•ل ت ي ي ح‪ 7‬ن ر ح ت ف ي ي ن ل س ك ا" ل و ثر‪ -‬ا ئر ا ق ر و ه س رو‬
‫م‪ ;.‬ف هم‪ .‬و ء م ر« ار اا ل جس‪ -‬ن ا د ‪.‬ر ا ‪ ، »،‬؛ ‪ .‬م ب ي • ن هت ‪_7‬ت ع ر‪ .‬؛ي م ه‪ . ، ,٨‬و ا ا لا‪ .‬م ن ا ق ا عه ي َ م ا ا ل ل أا‪ .,‬م اا‪ .,‬س ي ه ل‪ , ،‬و ا ا لا‪ ِ,.‬ص ط ل ح ا ت‬
‫‪ ,‬أ ا ح ا ‪, ••،‬‬

‫ذ ا ت ا ل م ح ل ة ب ا ل م ف ه و م م ع ن ق د ه ا ‪ ،‬و م ن ي م ب يا ن س إ ن سا ء ا ي له — ا ل ف ل ر و ف‬
‫ا ل ت ا ر ي خ ي ة ا ل ت ي ظ ه ر ف ي ه ا ه د ا ا ل م ف ه و م‪.‬‬

‫؟•‬

‫أ‬
 ‫ا لم ب ح ث ا ء و ل‬

‫ا ل ح ت د ر ؛ ا ل م فا ه ي م وا ل م ص ط ل خا ت‬

‫تم ث ل ا ل م ص ط ل حا ت ا ل و عا ء ا ل ت ع ب ي ر ي ا ل ذ ي ته ل ؤ ج م ن ح لا ل ه ا ل م ك ر ه ؛‬
‫فإ ذا‬ ‫و م ضا م ي س ل غ و ي ة و ث قا ف ي ة و ح ض ا ؤ ي ة ‪،‬‬ ‫ت ح م له م ن م د ل و لا ت‬ ‫ب ما‬
‫ا ص ط ر ب ص ب ظ ا ل و عا ء أ و ا ح ت ل م ت م د ل و لا ث ه ا ل ت ع ب ي ر ية ا ح ت ل ا ل ب نا ء‬
‫ا ل م ك ر ي ذا ت ه ‪ ،‬وا ه ت ز ت ق ي م ته ف ي ا ل أ ذ ه ا ن ‪ ،‬و ح م س ت ح ما ئ م ه ‪ ،‬و ر ب ما‬
‫ع ه ل م ت ا م ق ر ت ه ؛ ا ن ع ك ا س ا ت ه ف ي ث ق ا ف ا ت ا ل أ م م و ح ي ا ة ا ل ش ع و ب‪ .‬و ا ل أ م م‬
‫ا ل را ق ي ة لا ت ق ب ل م ص ط ل ح ا ت و م س م يا م ح تا ا ل أ ح ر ي ن د و ن ت ح ل ي ل و ت م ح ي ص‬
‫إ؛‬ ‫ءا م ن وأ لا ث م و ل وأ ث ع ن تا و ر ز أ‬ ‫أ و د أ ص ي‪ -‬ل ر ‪ ، ،‬ق ا ل ت ع ا ل ى ت‬
‫و‬ ‫ع ث دا ب‬ ‫آ نْ ل ز ي ا ؤ أ ن ث ي أ‬
‫ؤ‬ ‫و ن ظ را ل ما ي ح م ل ه م ف ه و م ا ل ج ن د ر م ن أ ف كا ر شا ذ ة ي ع ي دة ك ل ا ل ب ع د ع ن‬
‫إن‬ ‫ا ل ث ق ا ف ة ا ل إ س ل ا م ي ة ‪ ،‬ف ق د ت ه ل ل ب ا ل أ م ر ي ي ا ث ه ف ي ا ل م ه ل ا ل_ ‪ ،‬ا ل ت ا ل ي ة ت‬
‫آأ‬ ‫ا ل م ه ل ل ب ط ا ل أ و ل ت ت ع ر ي ف ‪ ،‬ا ل ج ن د ر‪.‬‬
‫‪I‬‬ ‫ا ل ط ل‪ ، ,‬ا ل ث ا ن ي ‪ :‬ا ل م ف ا ه ي م ا ل أ س ا م ب ل ل ج ت د ر‪.‬‬
‫‪1‬‬ ‫ا ل ط ل ب ا ل ثا ل ث ‪ : ،‬ا س ل ل ح ا ت ذ ا ت ا ل ص ل ة با ل ج ن د ر ؛‬
‫و أ حمد‪،‬‬ ‫را ش د ؛‬ ‫و ش ه وا ن ‪،‬‬ ‫م حمد؛‬ ‫وأ ب و ي ح ي ى ‪،‬‬ ‫ع بد ا ل ر ح م ن ؛‬ ‫( ‪ )1‬ا ن ف ل ر ت ا ل ك ي ل أ ت ى ‪،‬‬
‫ا ل ع و ا ي ث ة ؛ و غ ي ظ ا ن ‪ ،‬ي و س م ‪ ، ،‬ا ل ث ق ا ف ة ا ل إ س ل ا م ي ة ث ق ا ف ة ا ل س< ا م و ت ح د ي ا ت ا ل ع ع‪ s‬ر ‪ ،‬ط ‪، 1‬‬
‫ص ‪.1 4,‬‬ ‫‪ 1 421‬ه=‪ 10‬ه‪ 2‬م) ‪،‬‬ ‫وا ل ت و ر ي ع ‪،‬‬ ‫ش شر‬ ‫ا ل خا ه ج‬ ‫دا ر‬ ‫( ع م ا ن!‬
‫(‪ ّ )2‬و ر ة ا ل ق ر ة ‪ ،‬ا ل أ ي ة‪ 104 :‬؛‬
 ‫ت ع ر ي ف ا ل ح ن د ر‪:‬‬ ‫ا ل أ و ل‪:‬‬

‫!‬ ‫أ و لا ت ا ل ت ع ر ف ا ل ل غ و ي‬
‫ع ن د ا ل ب ح ث ع ن ك ل م ة ر ر ج ن د ر) ‪ ،‬ف ي م ع ا ج م و ق و ا م ي س ا ل ل غ ة ‪ -‬ا ل ع ر ب ي ة‬
‫وا لإ ن ج ل ي ز ي ة ‪ -‬ت ج د ها ئ د أ ح ذ ت ف ي ك ل ل غة م ن ح ى م خ ت ل ما ع ن ا ل ل غ ة‬
‫ا ل أ ح ر ى ‪ ،‬و ه ي ع ل ى ا ل ت ق س ي م ا ل ت ا ل ي‪:‬‬
‫أ ‪ -‬ا ل ج ئ د ر ف ي ا ل ل غ ة ا ل ع ر ب ي ة!‬
‫ك ل م ة ® ج ت د را ‪ ،‬ج ا ء ت ف ي م ع ا ج م و ق وا م ي س ا ل ل غ ة ا ل ع ر ب ية و ف ق ا ل ن س ق‬
‫ا ل ت ا ل ي‪:‬‬

‫‪ - 1‬ح ا ء ف ي ل س ا ن ا ل ع ر ب‪ ١ :‬ج ن د ر ت ا ل ك ت ا ب إ ذ ا أ م ر ر ت ا ل م ل م ع ل ى‬
‫م ا د و س م ن ه ل ث م ح زٌ‬

‫‪ — 2‬و ف ي ا ل ق ا م و س ا ل م ح ي ه ل‪ :‬ر ر ج ئ د ر ا ل ك ت ا ب‪ :‬أ م ر ا ل ف ل م ع ل ى م ا‬

‫)‪(2‬‬
‫د ر س م نه ‪١ ١‬‬

‫‪ — 3‬و ف ي م خ ت ا ر ا ل ص ح ا ح‪ :‬ر ر ح ن د ر ا ل ك ت ا ب أ م ر ا ل م ل م ع ل ى م ا د ر س‬
‫م ن ه ل ي ت ب ي ن‪ ،‬و ك دا ا ل ث و ب ‪ ،‬إ ذا أ ع ا د و ن ت ه ب ع د ما ذ ه ب وأ ق ل ت ه‬

‫ص ن‪.1 32‬‬ ‫ح ر ف ا ل را ء ‪ ،‬ف ص ل ا ل ج ي م ‪،‬‬ ‫( ‪ ) 1‬ا ب ن ص ف ل و ر ‪ ،‬ل م ا ل ا ل ع ر ب ‪ ،‬م ر ح ع س ا ب ق ‪ ،‬م ج‪، 4‬‬
‫(‪ )2‬ا ل ف ت ر و ز آ ي ا د ى ‪ ،‬م ج د ا ل د ي ن أ ب و ط ا ه ر م ح م د ب ن ي ع ق و ب ‪ ،‬ا ل ق ا م و س ا ل م ح ي ه ل ‪ ،‬ا ش ر ا ف!‬
‫( د ي ر و ت ت م ؤ س س ة ا ل ر سا ل ة ل ل ه ل يا ع ة وا ل ن ش ر وا ل ت و ن ي ع ‪،‬‬ ‫م ح م د ن ع ي م ا ل ع ر ق س و س ي ‪ ،‬ط‪، 8‬‬
‫ض ل ا ل ج ي م ‪ ،‬ص‪. 363‬‬ ‫‪ 1426‬ه=‪ 5‬ه‪ 02‬م) ‪ ،‬ب ا ب ا ل ر ا ء ‪،‬‬
‫ع ب د ا ل قا د ر ‪ ،‬م ح تا ر ا ل ص حا ح ‪ ،‬ت ح ق ي ق ت ي و س ما ا ل ش ي خ‬ ‫(‪ )3‬ا ل ر ا ز ي ‪ ،‬م ح م د ب ن أ ي ي ي ك ر ي ن‬
‫ا ل ع ص ر ي ة ‪ 1 420 ،‬ه=‪ 9‬و‪ 1 9‬م) ‪ ،‬ب ا ب ا ل ج ي م ‪ ( ،‬ج د ر) ‪،‬‬ ‫ا لم ك ية‬ ‫م ح م د ‪ ،‬ط‪، 5‬‬
‫ص‪. 45‬‬
 ‫‪ - 4‬و ف ي ا ل م ع ج م ا ل و س ي ط ت ‪ ١٠‬ج ن د ر ا ل ث و ب و ن ح و م أ ع ا د ر و ن ق ه ب ع د‬
‫ي ه ا ب ه‪ ...‬و ا ل ك ت ا ب و ن ح و ه أ م ر ا ل م ل م ع ل ى م ا د ر س م ن ه ل ش ي ن®‬
‫‪ . 5‬و ف ي ت ا ج ا ل ع ر و س‪ ( :‬ر ح ن د ز ‪ ،‬ت م ي م ذ ك ر ه ف ي ( ج د ر) ؛ ل ز ي ا د ة‬
‫ا ل ن و ن‪ .‬و ا ل ج ن د و ر ا س م ‪ ،‬و ح ن د ر ا ل أ م ي ر ‪ ،‬ك ج ن ف ر ‪ ،‬ل ه ح م ا م‬
‫ب م ص ن ‪ ،‬وأ م ي ر ح س ن ب ن ج ن د ر صا ص ‪ ،‬ا ل جا م ع وا ل ق ن ط ر ة‬
‫ظ ا ه ر ا ل ق ا ه ر ة ‪ ،‬ا ر ى‪.‬‬ ‫با ل ح ك ن ‪،‬‬
‫ة — و ف ي ك ت ا ب ا ل أ ف ع ا ل! ر ر ح ت د ر ي ت ‪ ،‬ا ل ش ي ء أ ص ل ح ت ه ‪، ،‬‬
‫ؤ ي ت ب ي ن م ن ا ل ت ع ر ي ف ا ت ا ل س ا ب ق ة أ ف ك ل م ة ر ر ح ن د ر ‪ ، ،‬ا س ت ع و د‪ 0‬ل ل د ل ا ل ة‬
‫ء ل ى م ع ا م ؛ ه م ‪ ،‬ا ل آ ت ي•‬
‫‪ -‬إ ع ا د ة ا ل ش ي ء إ ل ى م ا ه و أ ف ض ل‪.‬‬
‫ش خ ص‪.‬‬ ‫‪ -‬ا سم‬
‫_ ا س م ء ك ا ن ر ى‪.‬‬
‫‪ -‬ا ل إ ص ل ا ح و ت و ب ة ا ل م ح و ج‪.‬‬
‫ح‬
‫؟ ‪٠‬‬
‫‪ -‬ا ل ت ق و ي م و ا ل ت ه د ي ب‪.‬‬
‫آ‬

‫حا م د ؛‬ ‫( ‪ )1‬م ج م ع ا ل ل غ ة ا ل ع ر ي ي ة ر م ص ه ل ف ى ‪ ،‬إ ب ر ا ه ي م ؛ و ا ل ن ي ا ت ‪ ،‬أ ح م د ؛ و ع ب د ا ل ق ا د ر ‪،‬‬

‫ء ل‪ ( ، 4‬ا ل ق ا ه ر ‪ ٥‬ت م ك ت ب ة ا ل ش ر و ق ا ل د و ل ي ة ‪،‬‬ ‫ا ل م ع ج م ا ل و س ي ع ل‪،‬‬ ‫و ا ل ج ا ر ‪ ،‬م ح م د) ‪،‬‬
‫‪0‬‬
‫ص ه ‪. 14‬‬ ‫‪ 1425‬ه=‪ 40‬ه‪ 2‬م) ‪،‬‬
‫و‬ ‫ج وا ه ر‬ ‫تا ج ا ل ع ر و س م ن‬ ‫(‪ )2‬ا ل ز ب ي د ي ‪ ،‬م ح ب ا ل د ي ن أ ب و ف ي ض ا ل س ي د م ح م د م ر ت ض ى ‪،‬‬
‫‪3‬‬ ‫ض ل‬ ‫با ب ا ل را ء ‪،‬‬ ‫ج‪، 6‬‬ ‫ا ل ق ا م و س ‪ ،‬ح ل‪ ( ، 1‬ي ي ر و ت ت د ا ر ا ل ف ك ر ‪ 1414 ،‬ه= ‪ 1 994‬م) ‪،‬‬
‫ا ل ج ي م ‪ ،‬ص‪. 21 6‬‬
‫ص‪.1 99‬‬ ‫(‪ )3‬ا ل م ع د ى ‪ ،‬ك ت ا ب ا ل أ ف ع ا ل ‪ ،‬م ر ح ع س ا ب ق ‪ ،‬ج ‪، '١‬‬
‫(‪ )4‬ا ل م ر و ر ي ‪ ،‬م ت ى ح س ن ع ل ي ‪ ،‬ح ق ي ق ة ا ل ج ن د ر ( ا ل ؤ ع ا ل ا ج ت م ا ع ي) و م و ه م ‪ ،‬ا ل إ س ل ا م م ح ن ه ‪،‬‬
‫ا ص ل ه د ا ا ل ك ت ا ؛ ب م ق د م ل م ل د ر ج ة ا ل م ا م^ س أ ت ا أ ر ‪ ،‬د‪ .‬ح ل ‪ ،‬ر ص ن ع ا ء‪ .‬م ؤ س ‪ ،‬س ة ا ل ر م د ا ل خ م ر ي ة ‪،‬‬
‫ص‪. 53‬‬ ‫‪ 1 428‬ه= ‪ 2007‬م) ‪،‬‬
 ‫ب ‪ -‬ا ل ج د ر ف ى ا ل ل غ ة ا ل إ ج ل ي ر ة‪:‬‬
‫أ ص ل ك ل م ة ر ا ج ت د ر ا ؛ م ش ت ق م ن ا ل أ ص ل ا ل ل أ س ي م ن ا ل ل ف ف ل ( ‪، ٢ ٦ \ genus‬‬
‫و ت ع ن ي ف ي ا لإ طا ر ا ل ل غ و ي ا ل ما م و س ي ا ل ج ن م ز م ن ح ي ث ا ل ت ذ ك ي ر‬
‫‪ ،‬و ق د م ر ت ه د م ا ل ك ل م ه ف ي ل غ ت ها ا لأ م ي ع د ة م ر ا ح ل ع ل ى‬ ‫وا ل تأ ن ي ث‬
‫ا ل م ح و ا ل ت ا ل ي‪:‬‬
‫بم ع ن ى‬ ‫ك ل م ة ( ‪ ) gender‬م ن ذ ا ل ق ر ن ا ل ر ا ب ع ع ش ر‬ ‫‪ ٠ 1‬ا س ت ح ي ت‬
‫ا ل ج ن س ؛ ل ل ا ش ا ر ة إ ل ى ح ا ل ة ك و ن ه ^ ‪ ١‬أ و [ ن و ص‪.‬‬
‫‪ . 2‬و ف ي ع ا م ‪ 1 900‬م ا ع ت ب ر ه ذ ا ا ل ا س ت ع م ا ل ه ز ل ث ا ل ا ت ع م ل ب ه إ ل ا‬
‫ن ا< ا ر ب ن‪.‬‬
‫ق ~ و ف ي ع ا م ‪ 1 926‬م ا م ح ت ر ح أ ن ت ق ت ص ر ا ل ك ل م ه ع ل ى ا ل م ع ن ى‬
‫و ذ ل ك ل لإ شا ر ة إ ل ى إ س نا د ا ل أ س م ا ء إ ل ى ف ئا ت ا ل ذ ك ر‬ ‫ا لم ح و ى‪،‬‬
‫و ا ل ؤ ث ر ى‪.‬‬
‫‪ — 4‬و ف ى م ن ت ص ف ا ل ق ر ن ا ل ع ش ر ي ن ا س ت خ د م ت ل لإ شا ر ة إ ل ى ا ل حا ل ة‬
‫ا ل ا ج ت م ا ع ي ة ا ل ق ا ئ م ة ع ل ى ا ل م ن ش ئ ة و ا ل م ل ق ي ن بأ ف ه ذ ا ذ ك ت و ت ل ك‬
‫أ ن ش ‪ ،‬ب ي ن ما ا ل ج ن س ي ش ي ر إ ل ى ا ل ا خ ت ل ا ف ا ت ا ل ب ي و ل و ج ي ة‬

‫) ‪Mcarthur, Tom ,The Oxford Companion to the English Language, (New york: (1‬‬
‫‪Oxford University Press, 1992), P.430.‬‬
‫)‪Doniach, N.s, The Oxford English -Arabic Dictionary Of Current Usage, (New (2‬‬
‫‪York: Oxford University Press, 1972), P.489.‬‬
‫) ‪ )3‬ا ن ظ ر ت م ا د ة ر ر ح ت د ر ة ‪ ،‬ا س ت ر ج ع ت د ت‪ 1‬ر خ ‪ /6‬ة‪ 013 /‬ة م ْ ن م و ع أ ك س ف و ر د‬
‫‪http://oxforddictionariescom/definition/english/gender?q = gender‬‬
‫(‪ )4‬ا ن ظ ر ؛ ق ا م و س أ ك ف و ر د ا ل إ ن ج ل ي ز ي ‪ ،‬ا ل ط ب ع ت ا ل أ و ر ‪ 1 989‬م ‪ ،‬ا س ت ر ج ع ت س ا ن ح ‪/2/I 7‬‬
‫‪ 13‬ه‪ 2‬م ن ق ل ا ع ن ؛ م و ي ي ؤ ي ك ي س د ي ا ‪ ،‬ا ل م و س و ع ة ا ل ح ر ة‬
‫‪http://en.wikipedia.org/wiki/Gender‬‬
‫)‪Fowler, H.W, A Dictionary of Modem English Usage,, (great Britain: Wordsworth (5‬‬
‫‪Editions Ltdl994 P.211.‬‬
‫(‪ )6‬ا ن ف ل ر! م ا د ة ر ر ج ت د ر)) ‪ ،‬م ر ح ع س ا ئ ق ‪ ،‬م و ع أ ك س ف و ر د‪.‬‬
 ‫ب د ي لا ع ن‬ ‫‪ _ 5‬و ف ى ا ل ن ص ف ا لأ خ ي ر م ن ا ل ق ر ن ا ل ع ش ر ي ن ا م ت خ د ت‬
‫ي و ه و ي ة ا ل ن و ع إ لا ف ي ب ع ض‬ ‫ا ل ج ض و ع ن ا ل ت و جه ا ل ج ن‬
‫ا ل م و ا ص ع م ث ل! ا ل ا ت ص ا ل ا ل ج ن س ي ‪ ،‬و ا ل ج ن س ا ل م أ م و ن ‪ ،‬و ج ن س‬
‫ا ل عا م ل ‪ ،‬وا ل ج ن س ا ل ر ق ي ق ر ر‬
‫و م م ا م ب ق ب يا ن ه ي م ك ن إ ي ج ا ز ا ل ق و ل ف ي ا ل أ ت ي ؛‬
‫— أ ف ا لا س ت را ق ا ل قا ئ م ب ي ن ا ل ل غ ت ي ن ف ي ك ل م ة ر ر ج م د را ‪ ،‬إ ن ما ه و ا س ت را ق‬
‫ف ي ا ل ل غ ث ل ف ق ع ل‪.‬‬
‫— أ ن ه ا ا س ت ع م ل‪ 0‬ف ي ا ل ل غ ة ا ل ع ر ب ي ة ف ي إ ط ا ر ا ل ت ق و ي م و ا ل ت ه ذ ي ب ‪،‬‬
‫و ت س و ي ة ا ل م ع و ج‪ ...‬إ ل خ‪.‬‬
‫— أ ن ه‪ -‬ا ا س ت ح م لّ ى ف ي ا ل ل غ ة ا ل أ م — ا ل إ ن ج ل ي ز ي ة — ب ع ا‪ ْ.‬م ع ا ن ي ؛ م ن ه ا‬
‫ا ل ج ن س م ن ح ي ث ‪ ،‬ا ل ت د ك ي ر و ا ل ت أ ن ي ث ‪ ، ،‬و ا ل ت و ج ه ا ل ج ن ي‪.‬‬

‫إ‬ ‫ئ ث‪ :‬ا ك ر م ‪ ،‬ا ل أ ب ل ل أ م س ر‪:‬‬

‫؟■‬ ‫أ ث ا ر م ف ه و م ر ا ا ل ج ن د ر ‪ ،‬ا ك ث ي ر ا م ن ا ل ج د ل ع ن د ء ل ه و رْ ؛ و ذ ل ل ث ‪ ،‬ب س س إ م ا‬
‫و‬ ‫أ ح ي ه ل به م ن ا ل غ م و ص س و ا ل ل ب س ‪ ،‬و أ د ى ذ ل ك ‪ ،‬إ ل ى ت ع د د و ت ن ؤ ع ا ل ت ع ر ي فا ي ت ‪،‬‬
‫و‬ ‫ح و ل ه ع ل ى ا ل ن ح و ا لأ ت ي ؛‬
‫ا ل م وّ و ع أ ا ل ب ر ي‪ a‬ل ا ن ي ة ا ل ه و ي ة ا ل ج ن د ؤ ي ة (‪ ) Gender Identity‬؛ ر‬ ‫‪١1‬‬
‫‪-‬؛‬ ‫ب أ ي ه ا! ر ر ث ع و ر ا ل إ ن ا ن ب ن م ه ك ذ ك ر أ و أ ن ث ى ‪ ،‬و ف ي ا ل أ ع م‬
‫م‬ ‫ا ل أ ء ا لّ_ ا ف إ ف ا ل ه و ي ه ا ل ج ن د ر ي ة و ا ل ح ص ا ئ ص ا ل ع ف و ي ة ت ك و ن ع ل ى‬
‫و ل ك ن ه ن ا ك ح ا ل ا ت ‪ ،‬لا ي ر ت ب ع ل ف ي ه ا‬ ‫ا ت فا ق ‪ ،‬أ و ت ك و ن و ا ح د ة ‪،‬‬
‫ت وا ف ق ب ي ن‬ ‫ي ك و ن ه نا ك‬ ‫و لا‬ ‫ب خ صا ئ ص ه ا ل ع ص و ي ة ‪،‬‬ ‫س ع و ر ا لإ ن سا ن‬

‫‪Australian Human Rights, Addressing sexual orientation and sex and/or gender (1‬‬
‫‪identity discrimination, (Sydney: Mascot Printing, 1968, p.5.‬‬
‫ش ع و ره ا ل ش خ ص ي‬ ‫ا ل ص ف ا ت ا ل ع ض و ي ة و ه و ي ت ه ا ل ج ن د ؤ ي ة ‪ ،‬أ ي•‬
‫ب ا ل د ك و ر ة و ا ل أ‪ /‬ث ة)) رُ‬
‫و ت و ا ص ز ا ل ت ع ر ي م ‪ ،‬ب ق و ل ه ا ت ر ا ف إ‪ 0‬ا ل ه و ي ه ا ل ج ن د ؤ ي ة ل ي ت ث ا ب ت ه‬
‫با ل و لا د ة ‪ -‬ذ ك ر أ و أ ن ث ى ‪ -‬؛ ب ل ت و ث ر م ه ا ا ل ع وا م ل ؛ ا ل ن ق ية‬
‫وا لا ج ت ما ع ي ة ي ت ثا ك ل ن وا ة ا ل ه و ي ة ا ل ج ن د ر ي ة ‪ ،‬و ه ي ت ت غ ي ن و ت ت و س ع‬
‫ب ت أ ث ي ر ا ل ع و ا م ل ا ل ا ج ت م ا ع ي ة ك ل م ا ن م ا ا ل ط م ل)) ر ى‪.‬‬
‫‪ - 2‬و ذ ك ر ت م ن غ ل م ه ا ل ص ح ة ا ل ع ا ل م ي ة ت ع ر ي ما أ و ص ح ؛ ف ق ا ل ت بأ ث ه ‪I‬‬
‫ر ر ا ل م صْ ل ل ح ا ل ذ ي ي ف ل ا س ت ع م ا ل ه و ص م ا ا ل خ ص ا ئ ص ا ل ش ي ح م ل ه ا‬
‫ا ل ر ج ل و ا ل م ر أ ة ك م ح ف ا ت م ر ك ب ة ا ج ت م ا ع ي ة ‪ ،‬لا ع ل ا ق ة ل ه ا‬
‫ب ا ل ا خ ل ا ف ا ت ا ل ع ض و ي ة)) ر ‪/‬‬
‫‪ - 3‬و ج ا ء ف ي ت ع ر ي ف ص ن د و ق ا ل أ م م ا ل م ت ح د ة ا لإ ن ما ئ ي ل ل م رأ ة بأ ل ‪I‬‬
‫وهده‬ ‫ر را لأ د وا ر ا ل م ح د د ة ا ج ت ما ع يا ل ك ل م ن ا ل ذ ك ر وا لأ ن ث ى ‪،‬‬
‫ا ل أ د و ا ر ا ل ت ي ئ ك ت س س ب ي ا ل ت ع ل م ت ت ع ر ب م ر و ر ا ل ز م ن ‪ ،‬و ت ت با ي ن ت با ي نا‬
‫ش ا س ع ا د ا ح ل ا ل ث ق ا ف ة ا ل و ا ح د ة ‪ ،‬و م ن ث ق ا ف ة إ ل ى أ ح ر ى))‬
‫و ا ل ب ح و ث ر ر ك و ئ ر)) ع ل ى أ ي ه‬ ‫‪ — 4‬و ء ن فه م ر ك ز ا ل م رأ ة ل ل ت ي‬ ‫آ‬
‫ر ر ا خ ت ل ا ف ا ل أ د و ا ر ( ا ل ح ق و ق و ا ل و ا ج ب ا ت و ا ل ا ل ت ز ا م ا ت) ‪،‬‬ ‫‪ 1‬ت<‬
‫ت ء‬
‫‪١‬؛‬

‫‪٩‬‬
‫صد‬ ‫(‪ )1‬ا ل ي ج ة ا ل إ س ل أ م ة ا ل ع ا ل م ة ل ل م ر أ ة و ا م م ل ‪ ،‬ا ت ف ا ب ا ل ق ف ا ء ع ل ى ل ك ف ة أ ث ل ك ل أ ل م م ي ز‬
‫‪/ 4/I 5‬‬ ‫ص ‪ 1 07 - 1 06‬؛ و م ا د ة ل ر ج ت د ر ا ‪ ،‬ا ص ت ر ج م ء‬ ‫ص‬ ‫ا ل م رأ ة ‪ ،‬م ر م ما ي ق ‪،‬‬
‫‪ 1 3‬ه‪ 2‬م م ن م ر غ ا ل م وّ و ع ة ا ل ب ر ط ا ن ي ة‬
‫_‪http://www.brita]nnicaxom/EB‬‬ ‫ي‬
‫ص‬ ‫(‪ )2‬ا ل م ر ج ع‬ ‫‪ -‬ؤ‪.‬‬
‫ا س ت ر ح م ت) ي ت ا ر ا خ ‪ 1 3/5/20‬ه‪ 2‬م م ن م و غ‬ ‫ص‪ 1 70‬؛ و م ا د ة‬ ‫(‪ )3‬ا ل م ر ع ا ل س ا ب ق ‪،‬‬
‫م ق ل م ة ا ل ص ح ة ا ل عا ل م ي ة‬
‫‪http://www.who.int/topics/gender/en‬‬
‫ص ن د و ق ا لأ م م ا ل م ت ح د ة ا لإ ن ما ئ ي ل ل م رأ ة ‪ ،‬م س ر د م فا ه ي م و م ص ع ل ل خا ت ا ل ن ؤ ع ا لا ج ت ما ع ي ‪،‬‬ ‫(‪)4‬‬
‫ص‪,4‬‬ ‫ط‪ ( ، 4‬ع م ا ز ت ا ل ك ت ب ا ل إ ق ل ي م ي ل ل د و ل ا ل ع ر ي ي ة ‪ 2001 ،‬م) ‪،‬‬
 ‫م‬ ‫ظ‬
‫‪٠ ٥‬‬

‫وا ل ع لا قا ت وا ك س ؤ و ل يا ت وا ل ص و ر ‪ ،‬و م كا ن ة ا ل م رأ ة وا ل ر ح ل ‪،‬‬

‫وا ل ت ي ي ت م ت ح د ي د ه ا ا ج ت م ا ع ي ا و ث قا ف يا ع ب ر ا ل ت ط و ر ا ل تا‬
‫ل م ج ت ت ع م ا ‪ ،‬و ك ل ه ا قا ب ل ه ل ل ت غ س ر ‪،‬‬
‫ة — ب ي ن ما ت ع ر ف ه ا ل ج م ع ي ا ت ا ل ت س و ي ة ا ل م ت ب ن ي ة ل ه بأ ي ه ت ر ر ا ل ف ر و ق ا ت ب ي ن‬
‫ا ل ج ن ي ن ع ل ى أ س ث قا ف ي ة و ا ج ت م ا ع ي ة ‪ ،‬و ل ي س م ح ل ى أ س ا س‬
‫‪٠‬؛‬ ‫ب يولو ج ي لم يو لو ص‬
‫‪ 6‬ء و ئ ر ج م ا ل م م ه و م ف ي م ؤ ت م ر ا ل ق ا ه ر ة ل ل م ك ا ن م ح ا م ‪ 1 994‬م ‪ ،‬ب أ ي ه!‬
‫ر ر ن ؤ ع ا ل ج ن ي)) أ ‪ ،‬م ن ح ي ث ا ل ن ‪ ،‬ك و ر ة و ا ل أ ن و ث ة‪.‬‬
‫ر و م ا ع ا م ‪ 1 998‬م ع ر ف ا ل ج ت د ر ب أ ث ه ت ر ر ا ل د ك ر‬ ‫‪ — 7‬و ف ي و ثا ئ ق‬
‫و ا ل أ ن ث ى ف ي ن م ل ا ق ا س ع ل أ ى‪.‬‬
‫‪ — 8‬ب ي ن ما أ ق ن ت ل ج ن ة ا ل ت ع ر ي ف ف ي ا ل م ؤ ت م ر ا ل را ب ع ا ل م ح ن ي ب ا ل ر أ ة‬
‫ب ع د م ت ع ر ي ف ه ( ‪The non definition‬‬ ‫ا ل م ع ق د ف ي ب ك ي ن ع ا م ‪ 1 995‬م ‪،‬‬
‫‪the term Gender‬‬
‫ح‬
‫و‬
‫ب‬ ‫و م ن ا ل م ل أ ح ف ل ع ل ى ه ن أْ ا ل ت ع ر ي ف ا ت أ ن ه ا ع م ل ت م ح ل ى و ح د ة ا ل ت ؤ ع‬
‫م‬ ‫( ‪ ) 1‬ص ن د و ق ا ل أ م م ا ل م ت ح اّ ه ا ل إ ن ‪ ٠‬ا ب ي ل ل م ر أ ة ‪ ،‬م ق ه و م ا ل ن ؤ ع ا ل ا ج ت م ا ع ي ‪ ،‬ا ل و ح د ة ا ل أ و ل ى ‪،‬‬
‫ء‬ ‫ط‪ ( ، 4‬ئ ا ن‪ :‬ا ل م ا ل إ ق ل م ي ل ل د و ل ا ل ع ر ب ي ة ‪ 2001 ،‬م) ‪ ،‬ص‪.6_5‬‬
‫؟‬ ‫(‪ )2‬ا ل ف ي و ل و ج ي ا ت ه و ا ل ع ل م ا ل ذ ي د ل‪ .‬ر س و ء ل ا ئ ف أ ع ض ا ء ا ل أ ج ا م ا ل ح ي ة ‪ ،‬ؤ ي م ى ع ل م و ء ل ا ئ ف ا‬
‫آ‬ ‫ا ل أ ع ض ا ء‪ .‬ا ن ث ل ر ؛ م ج م ع ا ل ل غ ة ا ل ح ر ب ي ة ‪ ،‬ا ل م ع ج م ا ل م ل ق ي ‪ ،‬م ر ج ع س ا ب ق ‪ ،‬ص‪.1 53‬‬
‫‪0‬‬
‫آث‬ ‫(‪ )3‬أ ب و ب ك ر ‪ ،‬و ش ك ر ي ‪ ،‬ا ل م ر أ ة و ا ل ب ت د ر ‪ ،‬م ر ب ع م ا ب ق ‪ ،‬ء س‪.1 30‬‬
‫ؤ‬ ‫(‪ )4‬ا ل أ م م ا ل م ت ح د ة ‪ * ،‬ي ق ر ي ر ا ل م ؤ ت ‪ ٠‬ر ا ل د و ل ي ل ل ك ا ن و ا ل ت ن م ي ة ا ل ق ا ه ر ة ‪ 13 —5‬أ ي ل و ل‪ /‬س س م ب ر‬
‫‪..‬‬ ‫‪ 1 994‬م ‪ ( ،‬ن ي و ي و ر ك; م ش و ر ا ي ت ‪ ،‬م و ق ع ا ل أ م م ا ل م ت ح د ة ‪ 1 995 ،‬م) ‪ ،‬ص‪.1 3‬‬
‫(‪ )5‬ا ل أ م م ا ل م ت ح د ة ‪ ،‬ن ف ل ا م ر و م ا ا ل أ س ا م ح ي ل ل م ح ك م ة ا ل ج ن ا ئ ي ة ا ل د و ل ي ة ة أ ‪ 17 -‬ت م و و‪ /‬ي و ل ت ه‬
‫‪ 1 998‬م ‪ ( ،‬ن ي و ي و ر ك ت م ن ث و ر ا ي ت ‪ ،‬م و غ ا ل أ م م ا ل م ت ح د ة ‪ 1 998 ،‬م) ‪ ،‬ص‪.8‬‬
‫(‪ )6‬ا ل ك ر د م ح ت ا ن ي ‪ ،‬م ث ن ى أ م ي ن ؛ و ح ل م ي ‪ ،‬ك ا م ي ل ي ا ‪ ،‬ا ل ج ت د ر ا ل م ن ش أ ‪ -‬ا ل م د ل و ل ‪ -‬ا ل أ ث ر ‪-‬‬
‫ص‪. 05‬‬ ‫ا ل د ل و ل ‪ -‬ا ل أ ث ر ‪ ْ ،‬ل‪ ( ، 2‬ئ ا ن‪ :‬ج م ع ي ة ا ل ع ف ا ف ا ل خ ي ر ي ة ‪ 1 428 ،‬ه= ‪ 2008‬م) ‪،‬‬
‫ا ل ب ش ر ى ب ه ل م س م عا ل م ا ل د ك و ر ة وا لأ ن و ث ة ‪ ،‬و م س غ ا ل كا ئ ن ا ل ش ر ي ع ن‬
‫ؤ ل ر ي ق إ ل غا ء ل ك فة ا ل ف ر و ق ا ل ب ي و ل و ج ية ب ي ن ا ل ر ح ل وا ل م رأ ة ‪ ،‬و ت غ ي ي ر ا ل أ د و ا ر‬
‫ب ي ن ا ل ج ن ي ن ‪ ،‬ف ما ي ن د ل ل ر ج ل م ن أ د وا ر ي ك و ن س ث ل ها ل ي ؛ ر أ ة‬
‫با ع ت با ر ه ما ن و عا و ا ح د ا ‪ ،‬ب ح ي ث ي م ك ن ز وا ج ا ر ج ل با ل ر ج ل ‪ ،‬و ا ل م ر أ ة‬
‫ب ا ل م ر آ ة ‪ ،‬و ع ل ى ه د ا قا ف ه د ه ا ل ر ؤ ي ة ت خ ا ل ف ا ل ش ر ي ع ة ا ل إ س ل ا م ي ة ‪ ،‬ب د ل ي ل‬
‫أ ن ه ل و ل م ي ك ن ه ن ا ك ف ر ق ب ي ن ه ما ل ما ذ ك ر ا ش ع ر و ج ل ك نأ ن ؤ ع ب ا س م ه‬
‫‪ ،،‬و ق و ل ه‬ ‫ف ي م و ا ص ع ك ث ي ر ة ‪ ،‬ق ا ل ا ل ل ه ت ع ا ل ى! ؤ و ل إ ز أ ل د ك ع ل إ ؤ ق‬
‫‪ ،‬و ق و ل ه ت ع ا ل ى ت ؤ و ت ا ‪ -‬غ ل ث أ أ د‪3‬‬ ‫أ ل د ن م ح إ ل أ ن م ح ا^ ■‬ ‫تا ة‬ ‫ت ع ا ل ى•‬
‫ئ أ ه ا و ا إ ن ء ئ ع‪ 4‬ر ه ‪ ،‬ك م ا ح ق ق ا ل م ه ا ل م و ث ة ؛ ا ل أ ح ا د ي ث ‪، ^١ ،‬‬
‫ت نه ى ع ن ت ش ئه ا ل ر حا ل ؛ا ل م ا ء ‪ ،‬وا ل م ا ء با ل ر حا ل ؛ و م ن ها ع ن‬
‫ع ك ر م ة ه ع ن ا ب ن ع با س ( ه قا ل ؛ ر ر لم ن ر م ح و د ا ل له ه ا ل م ت ش به ي ن‬
‫ت ؛ د ا ل ن خ ا ل» ر ئ‪ .‬ف إ ذ ا ك ا ن‬ ‫م ن ا ل د خا ل لأ لأ نا ء ‪ ،‬زا ل ن ث ث ل م ها ج ‪ ،‬م ن‬
‫ا ل م ش ب ه م ح ر م ا ف م ن با با أ و ل ى أ ل ي ك و ل ج ع ل ه م ح ن ثا و ا ح د ا م ت ما ي ل ي ن‬
‫ت عا ل ى ؛‬ ‫قا ل‬ ‫ف ي ه دا ا لآ ك و ن ‪،‬‬ ‫ف ي ا ل ص فا ت ر ا ع ت را صا عا ل ي م ن ة ا ه‬
‫= ق ي م ح ء ء ه ج ل آ>‪.‬‬
‫م‬ ‫م‬ ‫ص‬
‫آ‬ ‫‪٦‬‬
‫آ ‪ ٠ ١‬ت‪٠,‬‬
‫ن ي‬
‫<ة‬

‫أ‬

‫‪. 36‬‬ ‫( ‪ )1‬س و ر ة آ ل ص ر ا ن ‪،‬‬ ‫يِ‬

‫( ‪ )2‬س و ر ة ا ل ن ج م ‪ ،‬ا ل أ ة‪. 45 :‬‬ ‫إ‬
‫ه ( ‪ )3‬س و ر ة ا ل ا و ل ‪ ،‬ا ل آ ة‪. 4.3 :‬‬
‫ص ح ح ا ل ب خا ر ي ‪ ،‬ه ل ‪ ،1‬ر د م ش ق ت دا ر ا ب ن‬ ‫(‪ )4‬ا ل ب خ ا ر ي ‪ ،‬أ ب و ع ب د ا ل ث ه م ح م د ب ن إ س م ا م ل ‪،‬‬
‫با ل ما ء‬ ‫با ب ا ل م ش ب ه و ن‬ ‫ك ا ب ا ل ل با س ‪،‬‬ ‫ح ‪، 5885‬‬ ‫‪ 1423‬ه = ‪ 2002‬م) ‪،‬‬ ‫مم ر‪،‬‬
‫‪,1‬‬ ‫ص‪584‬‬ ‫با ر جا ل ‪،‬‬ ‫وا ل م ت ش ب ها ت‬
‫ا ل آ ي ة ت ‪. 49‬‬ ‫س و رة‬ ‫(‪)5‬‬ ‫‪٠ ٠‬‬
 ‫ّ ه م ح ج‬ ‫س‬ ‫س‬ ‫ءا‬

‫‪ _i_l‬ا ل ئ ا ن ي‪ :‬ا ل م ف ا ه س ؛ ا ل أ س ا س ي ة ‪٧ ^ ٠ ٧‬‬

‫ا ل خ د ر ة‪:‬‬ ‫أ و ل ا‪:‬‬

‫ت ر ى ه د م ا ل فا ل ق ة أ ف ج م ح ا ل ت ق ي م ا ت و ا ل أ د و ا ر و ا ل ف ر و ق ا ل م ت ع ل ق ة‬
‫ب ما ف ي ها ا ل ت ص و را ت و ا ل أ ف ك ا ر ا ل نا ش ئ ة ع ن ن ف ل رة ك ل‬ ‫با ل ر ج ل وا ل م رأ ة ؛‬
‫م ت ه م ا ل ن م ه و ل ل ج ن س ا ل آ ح ر ؛ ك ن أ ذ ل ك م ن ص غ ا ل م ج ت م ع و ي ق ا ف ت ه! أ ي‬
‫أ‪ 0‬ذ ل ك م ص ط ع ؤ ي م ك ن ت غ ي ي ر ه ‪ ،‬ب ح ي ث ي م ك ن ل ل م ر أ ة أ ل ت ق و م ب أ د و ا ر‬
‫ا ل ر ج ل ؛ ؤ ي م ك ن ل ل ر ج ل أ ل ي ق و م بأ د وا ر ا ل م رأ ة ‪ ،‬ح ي ث إ ل ه ذ ه ا ل ف ك ر ة‬
‫ص غ ره ر ر و ه ذا ما أ ك د ت ه إ ح د ى‬ ‫ص ب غ ها ا ل م ج ت م ع ف ي ا ل ط ف ل م ن ذ‬
‫ا ل م د ر ب ا ت ف ي ق ضا يا ا ل ج ن د ر ب ق و ل ه ا ‪® :‬إ ف ا ل ن ا س ي و ل د و ن ذ ك و ر ا ؤ إ ن ا ي ا ‪،‬‬
‫و ل ك ن ه م ي ت ع ل م و ن ك ي ف ي ك و ن و ن ب نا يا و أ و ل ا د ا ‪ ،‬ث م ك ي ف ي ص ب ح و ن ن ا ء‬
‫و ر جا لا ‪ ،‬إ ن ه م ي ت ع ل م و ن ما ه ي ا ل م ل و ك يا ن وا لا ت جا ها ت وا لأ د وا ر‬
‫ح‬
‫وا ل ن شا طا ت ا ل م ا س ة ل ه م ‪ ،‬و ك ي ف ي ت ص ل و ن يا لأ ح ر ي ن ‪ ، ،‬ر ‪ /‬و م ع ن ى ذ ل ل ث‪،‬‬
‫؟ ‪٠‬‬
‫ر ر أ ف ا ل ر ج ل) ل ي س ر ج ل ا ل أ ن ه ح ل ق ك د ل ل ث ‪ ، ،‬و أ ف ا ل م ر أ ة ل ي ت ‪ ،‬ا م ر أ ه ل أ ن ه ا‬
‫أ‬
‫(‪ )1‬ا ل ف ا ل س ف ة ت ه ي ق ي ا ل أ ص ل ا ل ي و ن ا ن ي م ح ب ه ا ل ح ك م ة ‪ ،‬و ق ي ا ل ا ص ط ل ا ح ي ط ل ق ع ل ى د ر ا س ة‬
‫ا ل ب ا د ئ ا لأ و ل ى و ت ف س ي ر ا ل م ع ر ف ة ع ق ل يا ‪ ،‬أ و ه ي ا ل و ق و ف ع ل ى ح ما ئ ق ا لأ ش يا ء س وا ء أ ك ا ن‬
‫و ج و د ه ا ب ا م ح ي ا ر ن ا أ م ح ا ر ب ا ع ن إ ر ا د ت ن ا ‪ ،‬و ق د ئْ ل ل ق ع ل ى م ي م ا ب م ب ه أ و ح م ل ه م ذ ا ه ب ق ي‬
‫‪0‬‬
‫ب ل د أ و ع ص ر م ع ي ن• ا ن ف ل ر! م ج ه ع ا ل ل غ ة ا ل ع ر ب ي ة ‪ ،‬ا ل ع ج م ا ل ف ل س ف ي د‪ ,‬ح ل ‪ ( ،‬ا ل ق ا ه ر ة! ا ل ه ي ئ ة‬
‫و‬
‫ا ل ع ا م ة ل ش ز و ن ا ل م ط ا ع ا ل أ م ي ر ي ة ‪ 1403 ،‬ه= ‪ 1983‬م) ‪ ،‬ص ‪. 139 - 138‬‬
‫‪3‬‬
‫(‪ )2‬ا ن ف ل ر! ج ر ا ر ‪ ،‬ي س ا م ‪ ،‬د ر ا س ا م ت ‪ ،‬ف ي ا ل ف ك ر ا ل إ س ل ا م ي ‪ ،‬ط‪ ( ، 2‬م ح ي ط ي ن! م و ق ع ن و ن‬
‫ل ل د ر ا س ا ت و ا ل أ ب ح ا ث ا ل ق ر آ ن ي ة ‪ 1 427 ،‬ه= ‪ 2006‬م) ‪ ،‬ص ‪. 321‬‬
‫(‪ )3‬ا ن ف ل ر! ط ا ئ ع ‪ ،‬أ ن ي س أ ح م د ‪ ،‬ر ر أ د و ا ر ا ل ن ؤ ع ا ل ا ج ت م ا ع ي و ا ل ق ي م ا ل م ت ص ل م ة ب ه ا ف ي ك ت ب ا ل ت ع ل ي م‬
‫ا ل أ س ا س ي ق ى ا ل ج م ه و ر ي ة ا ل ي م ت ي ة ا أ ‪ ،‬أ س ي و ح ل ‪ ،‬م ج ل ة ك ل ي ة ا ل ت ر ب ي ة ا ل ع ل ي ة ‪ ،‬م م ‪ 2005 ، 21‬م ‪،‬‬
‫ص‪.ّ 511‬‬
‫ح ل ق ت ك ي ل ك ؛ ب ل ا ل ت ن ش ئه ا لا ج ت ما ع ي ة ر ‪ ،‬ه ي ا ل ت ي ت ج ع ل ذ ل ل ث‪ ،‬ر ج ل ا ‪،‬‬
‫و ط ك ا م ر أ‪ ))0‬أ ى‪.‬‬
‫ل و ت ت م‪ -‬ا د ى ه ذ ه ا ل ق ل ق ة إ ل ى ا ل ز ع م ب أ ف ا ل د ك و ر ة و ا ل أ ن و ث ة ه ي م ا‬
‫ي ش ع ر ب ه ا ل ذ ك ر و ا ل أ ن ث ى ‪ ،‬و م ا ي ر ي د ه ك< ر أ م ن ه م ا ل ت ف ه ‪ ،‬و ل و ك ا ن ذ ل ك‬
‫ي ت نا ق ض ٌ ع وا ق ع ه ا ل ي و ل و ج ي ‪ ،‬أ ي أ ف م ن ح ى ا ل ذ ك ر إ ذا ش ع ر أ ثه أ ن ث ى‬
‫أ ل ي عا م ل م ع ا م ل ة ا لأ ن ث ى ؛ ب ما ف ي ذ ل ك ا ل ز و ا ج م ن ذ ك ر آ خ ر ‪ ،‬و م ن ح ق‬
‫ا لأ ن ث ى أ ف ت ت ص ر ف ك ذ ل ك ‪ ،‬و ه ي ب ذ ل ك ط ن ل تأ ث ي ر ا ل ف ر و ق ا ل ب ي و ل و ج ي ة‬
‫ا ل فْ ل ر ي ة ف ي ت ح د ي د أ ل و ا و و س ل و ك ك ث م ن ا ل ذ ك ر و ا ل أ ذ ث ى ر ه •‬
‫و ه ذ ا ف يه ا ع ت ر ا ض ع ل ى ف ه ل ر ة ا ش ف ي ا ل خ ل ق ‪ ،‬لأ ف ق يا م ه ذ ه ا ل ق ل ق ة‬
‫ع ل ى ا ل ت ما ه ي ا ل م ط ل ق ب ي ن ا لأ د وا ر ب د ع و ى ا ل ت ن ش ئه ا لا ج ت ما ع ي ة و ح د ه ا‬
‫ه ي م ن ي ق ر ر ه ذا ا ل د و ر ل ل ر ج ل أ و ذا ك ل ل م رآ ة ‪ ،‬و ت جا ه ل ه ذا ا ل م ن ه ل ى‬
‫ح قا ئ ق ا لا خ ت لا فا ت ا ل ح ي و ي ة وا ل ع ض و ي ة و ا ل ش ي ة وا ل ع ص ب ي ة و ا ل ه ر م و ن ي ة ‪،‬‬
‫وا ن ع كا م ا ت ها م ن يم ع ل ى ا ل و ء لا ئ ف وا لأ د وا ر ا ل م ل و ك ي ة و ا ل ا ج ت م ا ع ي ة ‪،‬‬
‫ص س ا ل ر ج ل و ا ل ر أ ة*"'‪.‬‬ ‫‪I‬‬
‫أ‬
‫ت‬
‫( ‪ )1‬ا ك ث ئ ة ا ل ا ج م ا ع ي ة‪ :‬ه ي < ا ل ء م ا و ة ا ل ي ي م م ن ح ل ا ل ه ا ن ق ل ا ل ت ر ا ث ا ل ق ا ف ي و ا ل ا ح م ا ع ي‬ ‫‪١‬‬
‫ل ل ف ر د ‪ ،‬ح ي ث ي ش ب ؤ ي ك ي ر م ش ر ب ا ث قا ق ة ا ل م ب م ع ‪ ،‬م ت ع و د ا ع ل ى ا ل أ ح د ي ما ت ق ض ي به ع ا د ا ت ه‬ ‫‪٦‬‬
‫و ت قا ل ي د ه و م ح ن ت ه ‪ ١‬ل عا م ة أ ‪ ٠‬ع ث م ا ن ‪ ،‬م ح م د ع ب د ا ل س م ح ‪ ،‬أ س ى ع ل م ا لأ ■ ح ت ما ع ا ل م ف ا ه ي م‬ ‫ؤ‬
‫ص ن ‪, 353‬‬ ‫و ا ل ق ض ا ي ا ‪ ،‬ه ل‪ ( ، 1‬ا ل ق ا ه ر ة ‪ ،‬د‪ .‬د ت ‪، )،‬‬ ‫خ‬
‫( ‪ )2‬ا ل ل ج ة ا ل إ س ل أ م ة ا ل ع ا ل م ة ل ي ر أ ة و ا م م ل ‪ ،‬ا ت ن ا ق ي ة ا ل ق ض ا ء ع ل ى ك ا ف ة أ ش ك ا ل ا ل م ي ز ص د‬ ‫ؤ‬
‫ا ل م ر أ ة ‪ ،‬م ر ج ع س ا ب ق ‪ ،‬ص‪. 64‬‬
‫ر ق ‪ ،‬ا ن ف ل ر• ج ر ا ر ‪ ،‬د ر ا س ا ي ت ‪ ،‬ق ي ا ل ف ك ر ا ل إ س ل ا م ي ‪ ،‬م ر" ؟ ع م ح ا ب ق ‪ ،‬ص ى ‪. 322‬‬
‫ر‪ )4‬ا ن ظ ر ت ا ل د غ ث ي ‪ ،‬أ ح م د م ح م د ‪ ،‬ر ل ف ل س م ة ا ل م س ا و ا ة ي ئ ن ا ل ر ج ل و ا ل م ر أ ة ف ي ا ل أ ت ف ا ء ي ا ت ‪٠‬‬
‫م ج ل ة ك ل ية‬ ‫حا م ع ة ا لأ ز ه ر ‪،‬‬ ‫ص و ء ف ل س فة ا ل ت ر ب ية ا لإ س لأ م ي ةأآ ‪،‬‬ ‫وا لإ ع لا نا ت ا لد و ل ية ف ى‬
‫ص ى ‪. 232‬‬ ‫ا ل ت ر ؛ ي ة ‪ ،‬ج‪ ، 1‬ع‪ 14‬أ ‪ ،‬د و ن ي و‪ 9‬ه ه‪ 2‬م ‪،‬‬
 ‫ث ا ث‪ :‬ا ل أ د و ا ر ر آ ‪ ،‬ا ل س ر ي ة‪:‬‬
‫ي ش ي ر ه ذ ا ا ل م ف ه و م إ ل ى ء ا ل أ د و ا ر ا ل ت ي ي ن و م ب ها ا ل ج ن ا ن ح ب م ا‬
‫ح د د ه ا ل م ج ت م ع ل ه م ا ‪ ،‬و غ ا ل ت ا م ا ت ر ت ب ط ه ْذ ا ل أ د و ا ر ب م ج م و ع ة م ن‬
‫تم ع‪ ،‬ود ر جه م و ل‬ ‫لم ج‬ ‫في هذه ا‬ ‫ا ل ما ئ د ة‬ ‫تم ر ع ن ا ل ق يم‬ ‫ا ل م ل و ك يا ن ا ل ش‬
‫ا ل ج ن ي ن ا ل ق يا م‬ ‫من‬ ‫إ حا ل ة ك ل‬ ‫بمد ى‬ ‫ي رْ ل ه م ا م ن و ط‬ ‫ا لم ج تم ع و تعز‬
‫م ح ت و ع ه ث قا ف يا‬ ‫ن ها‬ ‫ذ ذ ل تا ل أ‬ ‫ا لأ د وا ر‬ ‫ب ه» ر ى‪ .‬و ه د‪0‬‬ ‫با ل د و ر ا ل م ن و ط‬
‫ت يا ب ت ه ع ي ر ا ل ر م ن‬ ‫ل ي‬ ‫ي ه ؛ فه ي‬ ‫لا ح ت ما ع‬ ‫خ لا ل ا ل ت ن ش ئه ا‬ ‫وا ح ت ما ع يا م ن‬
‫و ل ا ب ي ن ا ل ث ق ا ف ا ت و ا ل م ج ت م ع ا ت ‪ ،‬ؤ إ ن م ا ه ي د ي ن ا م ي آ ك ي ه ر ق ‪ ،‬م ت غ ي ر ‪ ٥‬ر أ' ‪، ،‬‬
‫م ق س م ه إ ل ى ث ل ا ث ف ث ا ت ر ئ ي س ه ه ي ا ل ت ا ل ي ر'‬
‫‪ .1‬ا ل د و ر ا ل إ ن ت ا ح ي‪:‬‬
‫ي ش م ل إ ن تا ج ا ل م ا غ و ا ل خ د م ا ت ل ل ا م ت ه ل أ ك وا ل ت جا ر ة ‪ ،‬ح ي ث ي م ك ن ف ي‬

‫ه ذا د و ر ك أ ن س را ك دا‬ ‫( ‪ )1‬ا ل د و ر ؛ ه و ء ا ل و ا ج ب أ و ا ل م ت و ل ي ة ا ل ت ي ي ج ب ا ل ق ي ا م ب ه ا ‪،‬‬

‫ئ‬ ‫أ ي م ت و ل ي ت ل ث ا و و ا ج ب م ا أ ن ت ق و م ب ه ذ ا ا أ ع م لْ‪ .‬ع ق ي ق ي ‪ ،‬م ح م د ب ن ي و س ف ‪ ،‬أ ح م د ‪ ُ ،‬د و ر‬
‫ح‬
‫—‬ ‫ص م ن أ ع ما ل ند وة ا ل م ج ت م ع وا لأ م ن ‪،‬‬ ‫ا ل ا م ح ر ة ش أ م ن ا ل م ج ت م ع® ‪ ،‬و ر ق ة ع م ل ه ق ا‪ -‬م ة‬
‫ئ‬
‫'أ‬ ‫ص ‪. 201‬‬ ‫ا ل ر ا ض ‪ ،‬ك ل ة ا ل خ ل ل خ ‪ ،‬ف ه د ا ل أ م ن ة ‪ 1 425/2/24 - 21 ،‬ه ‪،‬‬
‫*‪٦‬‬ ‫(‪ )2‬أ ب و غ ز ا ل ة ‪ ،‬ه ي ف ا ء ؛ و ش ك ر ي ‪ ،‬ش ي ر ي ن ‪ ،‬ا ل ك ا ث ق ‪ ،‬ق ي ا ل ج ن د ر و ا ل ت ن م ي ة ح ق ي ب ة م ر ج ع ي ة ‪ ،‬ه ل‪، 4‬‬
‫ص ن د و ق ا لأ م م ا ل م ت ح د ة ا لإ ن ما ش ل ل م رأ ة ‪ ،‬ا ل ك ت ب ‪ ،‬ا لإ ق ل ي س ل ل د و ل ا ل ع ر ب ية ‪،‬‬ ‫( ع ما ن ؛‬
‫ص‪. 32‬‬ ‫‪ 2006‬م) ‪،‬‬
‫با ل ح ر ك ة‬ ‫ج ه ة ا ت صا ف ها‬ ‫حا لا ت ا ل ش ع و ر م ن‬ ‫ف ئ بم ل ل ق ع ل ى د را س ة‬ ‫د ي ن ا م ي ك ي ة ؛ ه ى م ل‪ .‬م ‪ ،‬ف ل‬ ‫(‪)3‬‬
‫وا ل ت ب د ل ‪ ،‬ك ما ت ح ل ل ق ع ل ى ا ل م د ا م ‪ ،‬ا ل م ل ق ي ة ا ل ت ي ت ر ى ح ق ي قة ا ل ما ئ ة ه ي ا ل ح ر ك ة ‪ ،‬وأ ف‬
‫‪0‬‬
‫ج و ه ر ا ل أ ش ي ا ء ل ي س ت ‪ ،‬س و ى م ر ح ل ة م ن م ر ا ح ل ا ل ت ق د م و ا ل ت ه ل و ر‪ .‬ا ن ف ل ر ؛ ص ل ي ب ا ‪ ،‬ج م ي ل'‬
‫أ ثن‬ ‫ص‪ 47‬ة ‪-‬‬ ‫ا ل ح ج م ا ل ق ا ل ف ي ‪ ،‬د‪ .‬ء ل ‪ ( ،‬ب ي ر و ت ؛ د ا ر ا ل ك ت ا ب ا ل ل ب ن ا ن ي ‪ 1982 ،‬م) ‪ ،‬ج أ ‪،‬‬
‫ي‬ ‫‪. 575‬‬
‫مد‬ ‫(‪ )4‬ا ن ث ل ر ت ح و س و ‪ ،‬ع ص ي ت م ح م ا و ‪ ،‬ا ل ج ت د ر ( ا ل أ ب ع ا د ا ل ا ج ت م ا ع ي ة و ا ك ا ف ي ة) ‪ ،‬م ح ل ‪ ( ، 1‬ع ن ا ن ؛‬
‫‪٩ ٠ ٢‬‬ ‫ح ا ر ا ل ش ر و ق ل ك ث‪ ..‬ر و ا ل ت و ز ع ‪ ،‬و ه ه‪ 2‬م ‪ ،‬ص‪. 622‬‬
‫(‪ )5‬ا ن ف ل ر‪ :‬و ل ي ا م ز ‪ ،‬س و ز ا ن ؛ و ع م د ‪ ،‬ج ا ن ي ت ‪ ،‬؛ و م و ا و ‪ ،‬أ د ل ت ا ‪ ،‬د ل ي ل أ و ك م ا م ل ل ت د ر ي‪ -‬إ ع ل ى‬
‫ا ل ج ن د ر ‪ ،‬ت ر ج م ة ؛ م ع ي ن ا ل إ م ا م ‪ ،‬م ح ل ‪ ( ، 1‬د م ش ق ت د ا ر ا ل م د ى ل ل ث ق ا ف ة و ا ل ت ش ر ‪ ،‬ه ه ه‪ 2‬م) ‪،‬‬
‫س‬ ‫ص‪ 7‬و‪. 298 _2‬‬ ‫ج‪، 1‬‬
‫ه ذ ا ا ل د و ر ل ل ن سا ء و ا ل ر ح ا ل م عا أ ن ي ن خ ر م ح ل وا ف ي ها ‪ ،‬ل ك ن م و ف ت خ ت ل ف‬
‫و ظ ا ئ ف ه م و م س ؤ و ل ي ا ت ه م ت ب عا ل ل ت ق س ي م ا ل ج ن د ر ى ر ‪ ،‬ل ل ع م ل ‪ ،‬و ق ي ا ل ع ا د ة‬
‫ع م ل ؛ ا ل ن س ا ء ا ل إ ذ ت ا ج ي ‪ ،‬أ م ؛ و ص و ح ا و أ م ؛ ق ي م ة م ن ع م ل ا ل ر ح ا ل‪.‬‬
‫‪ -2‬ا ل د و ر ا ل إ ن ج ا ب ي‪:‬‬
‫ي ش م ل ر عا ي ة ا لأ س ر ة وا ل ح فا ف ل عا ل ي ها ‪ ،‬ب ما ف ى ذ ل ك إ ن ج ا ب و ر ع ا ي ة‬
‫ا ل أ ط ف ا ل ‪ ،‬و ا ل ا ه ت م ا م ب ا ل أ ع م ا ل ا ل م ن ز ل ي ة ‪ ،‬ؤ ي ح ن ل ى ه ن ‪ ،‬ا ا ل ر‪ .‬و ر ب أ ه م ي ة‬
‫ل ب قا ء ا ل ن ؤ ع ا ل ب ش ر ى ‪ ،‬و م ع ذ ل ل ث ‪ ،‬لا ي ع ت ب ر ع م ل ا ح ق ي ق ئ ا ‪ ،‬و ت ن ح ص ر‬
‫مّ ؤ و ل ي ت ح ب ص و ر ة ك ا م ل ة ف ي ا ل ن س ا ء و ا ل ف ت ي ا ت ‪.،‬‬
‫‪ 3‬س ا ل ا‪ .‬و ر ا ل م ج ت م ع ي‬
‫عم ل‬ ‫فه و‬ ‫ي م ل ا ل ت ن ف ل ي م ا ل ا ح ت م س ا ع ي ل ل خ د‪ .‬م ا ت و ا ل م ن ا س ب ا ت ‪، ،‬‬
‫ص ر و ر ى ل ت ن م ي ة ا ل م ج ت م ع ‪ ،‬ح ي م ا ي ن خ ر ط ف يه ك نأ م ن ا ل ر ح ا ل وا ل ن ا ء ‪،‬‬
‫و ل ك ن ت خ له ن ه ي م ن ه ا ل ت ق س ي م ا ل ج ن د ر ى ف ي ب ر و ز د و ر ا ل ر ح ل أ ك ث ر ‪ ،‬ب ي ن ما‬
‫ي ك و ن ع م ل ؛ ا ل ن سا ء أ ف نأ و ض و ح ا ‪ ،‬ؤ ي ص ئ م ‪ ،‬أ ن ه أ ئ ل ؛ ق ي م ة م ن ع م ل‬
‫ا ل ر جا ل ‪ ْ ،‬ع أ ف س و و ل ي ه ا ل ص ل ا لإ ن جا ب ي وا لإ ن تا ج ي ت ق ع ع ل ى عا ت ق‬ ‫|■‬
‫ا ل ت ا ء ‪ ،‬ف ه ذ ه ا لأ ع با ء ت ح ر م ه ن ا ل م شا ر ك ه ف ي ا ل م شا رإ ع ا لإ ن ما ئ ي ة ‪ ،‬و ح ي ن‬ ‫•و‬
‫حا ب ا ل حم ل ف ي‬ ‫ي شا ر ك ن فإ ن ا ل و ق ت ا ل ذ ي ي س ت ه ل ك م و ف ي ك و ن ع ل ى‬ ‫ق؛‬
‫ا ل م ه ا م ا ل أ ح ر ى م ث ل ؛ ر ع ا ي ة ا ل أ ط ف ا ل ‪ ،‬و ت ح ق ي ر ا ل ط ع ا م‪.‬‬ ‫إل‬
‫و ل ذ ا ف إ ل م ف ه و م ا ل ج ت د ر ي ر ت ك ز ق م ح ‪ ،‬ت ع د ي ل و ت غ ي ي ر ه ذْ ا ل أ د و ا ر ع ل ى‬ ‫إ‬
‫ع و ا م ل ر ئ ي س ي ة م ن ه ا ى‪:‬‬ ‫‪.‬و‬
‫■‪.1‬‬
‫(‪ )1‬ا ل ت ق س م ا ل ج ن د ر ي! ه و ر ر ت ح ص ي ص ن م ه م ا ت م خ ت ل ف ة ‪ ،‬و أ د و ا ر ‪ ،‬و م س ؤ و ل ي ا ت ‪ ،‬و ن ش ا ط ا ت‬
‫ل ل ن س ا ء و ا ل ر ج ا ل و م م ا ل م ا ي ع س ر ا ج م م ا ع ث ا و م م ا ؤ ا م ن ا م ت ا ة‪ .‬أ ب و غ ز ا ل ة ‪ ،‬و ش ك ر ي ‪ ،‬ا ل ك ا ش ف‬
‫ف ي ا ل ج ت د ر و ا ل ت ن م ي ة ‪ ،‬م ر‪ -‬أ ع س ا ب ق ‪ ،‬ص‪. 86‬‬
‫(‪ )2‬ا ن ث ل ر ت ص ن د و ق ا ل أ م م ا ل م ت ح د ة ا ل إ ن م ا ش ل ل م ر أ ة ‪ ،‬م ف ه و م ا ل ن ؤ ع ا ل ا ج ت م ا ع ي ‪ ،‬ا ل و ح د ة‬
‫ا ل أ و ل ى ‪ ،‬م ر ج ع س ا ب ق ‪ ،‬ص‪.3‬‬
 ‫_ م ع ر فة و ت ح ل ي ل أ م يا ب ا لا خ ت لا ف ب ي ن ا ل ن و ع ي ن •‬
‫_ ت ح د ي د أ س با ب وأ ش كا ل ع د م ا ل ت وا ز ن ب ي ن ا ل ن و ع ي ن ‪ ،‬و م ح ا و ل ه إ ي ج ا د‬
‫ْ ل ر ق و ع ا ل ج ة ه ذ ا ا ل ا خ ت ل ا ف‪.‬‬

‫‪ -‬ت ع د ي ئ و ت ط و ي ر ا ل ع لا ق ة ب ي ن ا ل ن و ع ي ن ح ت ى ي تم ت و ف ي ن ا ل ع د ل‬
‫وا ل م سا وا ة ب ي ن ا ل م و ع ي ن ‪ ،‬ل ي س ف ق ط ب ي ن ا ل ر ج ل وا ل م رأ ة و ل ك ن ب ي ن‬
‫أ ف ر ا د ا ل م ج ت م ع ح م ي ع ا‪.‬‬
‫و ف ي ه ذ ا ا ل أ م ر ي م ك ن ا ل ق و ل با ل ت و ن ي ع ا لأ د وا ر ف ي ا ل س ر ي ع ة‬
‫ا لإ م لا م ي ة ي ق وم ع ل ى ت كا م ل ها و ل ي س ت ما ي ل ها ‪ ،‬و ه ي ب ذ ل ك ت ر ف ض أ ف‬
‫ت ؤ ئ س ل ا ل ح لا ق ه ب ي ن ا ل ر حا ل وا ل ن سا ء ع ل ى أ م ا س م ف ه و م ا ل ص را ع ‪ ،‬إ ط‬
‫ت ؤ ش ث ه\ ع ل ى م د أ ا ل ت ر ا ب ط و ا ل ت ر ا ح م و ا ل م و د ة و ا ل ت و ا ف ق ا ل ع ق ا ئ د ي ل ت ح ق ي ق‬
‫م ع ن ى ا لا س ت خ لا ف ف ي ا ل أ ر ض ‪ ،‬ك ما أ ن ها ت ر ف ص ا ل م ف ل را ت ا ل ع ن ص ر ية ف ي‬
‫ت ح د ي د د و ر ا ل م رأ ة و د و ر ا ل ر ج ل ب ح ي ث‪ ،‬ت ص ب ح ا ل م قا ب ل ة ب ي ن ا ل ر حا ل‬
‫إ‬ ‫وا ل ن سا ء ه ك ذ ا با ط لا ق ؛ ؤإ ن ما ت خا ط ب ‪ ،‬ك ل ي ه ما ح س ب ‪ ،‬و ف ل ي ف ته ا ل ف ه ل ر ي ة ‪،‬‬
‫ؤ‬ ‫و د و ر ه م ن خ لا ل ا ل م ؤ م ن ا لا ج ت ما ع ي ة ا لأ و ل ى و ه ي ا لأ س ر ة ‪ ،‬فه ي‬
‫ؤ‬ ‫ت خا ط ب ‪ ،‬ا ل م رأ ة ا لأ م ‪ ،‬وا ل ز و ج ة ‪ ،‬وا لا ب ن ة ‪ ،‬وا ل ع م ة وا ل خا ل ة ‪ ،‬ك ما‬
‫ؤ‬ ‫ت خ ا ط ب ‪ ^٣ ^١‬ا ل ز و ج ‪ ،‬و ا ل أ ب ا ‪ ،‬و ا ل ا ب ن ‪ ،‬و ا ل و ل ي ‪ ،‬و ا ل ع م ‪ ،‬و ذ ل ل ئ ‪،‬‬
‫آتت‬ ‫س م ح ر س و ل ا ل له ه ي ق و ل ت‬ ‫ه أ نه‬ ‫ك م ا و ر د ع ن ع ب د ا ل له ي ن ع م ر‬
‫ب‬ ‫نا ع و م ن ؤ و د ع ى ر ع ث ته ئا لأ ما م را ع و ه و م ن و و د ص ر ت ي و‬
‫و‬ ‫و ا ل ئ ج ا ؛ ف ن أ ه ل ه ر غ و ه و م ن و و د ض ر ع ي ت ه و ا ل م ر أْ ق م ح ‪ ،‬ب ي ت ر و آ ه ا‬
‫ر ا ع ة ‪ ،‬و ه ي ن ن و و ق آ ص ر ع ي ت ها و ا ل خ ا د م ف ي م ا ل ن ي د و وا ع ه و ن و و ي‬
‫ع ى ر ع ي ت ه م ح ا د ن ن م ا س ت ا ه‪ -‬ؤ ل أ ء م ى ر س و ل ا ل ل ه‪ .‬و أ خ ؛ ؛ ب ا ل ئ ت ي‪.‬‬
‫ط أ ‪ ،‬ر ب ر م ج ه ا م‪ -‬ب ر يْ ل أ ذ ي ا•‬ ‫ج ه ا د ن ا ا ل ث ما ق ي م و ا م م ‪ ،‬ؤ إ ث ا ر ا ت ‪،‬‬ ‫ج ما ل ‪،‬‬ ‫س ل طا ن ‪،‬‬ ‫‪ )1‬ا ن ظ ر‪:‬‬
‫ص‪. 29 _ 82‬‬ ‫م ر ك ز ا ل د ر ا طُ ت ‪ ،‬ا ل إّ ل ا م ي ة ‪ ، 1414 ،‬و= ‪ 1993‬م) ‪،‬‬

‫و‪ :‬م ح‬
‫و ج‬
‫د ا ل ؛ وا د ر ج لأ ف ي م ا ل أ ب يه را ع و ن و م ن ؤ و د ء س ر ت ط ل ف ز را ع‬
‫و ظ ك م م ن و و د ع ذ ر ع م ح ؛ ا ر^ ‪•،‬‬
‫و ب د ل ك ت ك و ن ا ل ث قا ف ه ا ل إ م ل أ م ة ق د ط ر ح ت م ق ا م ي م غا ي ر ة ل ت ل ك‬
‫ا ل أ د و ا ر ‪ ^ ٠ ٧ ^^٥ ١ ١‬ئ ا ئ م ة ع ل ى ا ل ت ك ا م ل و ا ل ت ع ا و ن و ا ل إ ن ص ا ف و ا ل م و د ة‬
‫و ا ل ر ح م ة م ح ن ا ل ج ت س ي ن•‬

‫و ا ل خ د ر‪:‬‬ ‫ثا ل ثا ‪ :‬ا ل ج ض‬

‫^ ‪ ١‬ل ح دا ث ة م ف ه و م ا ل ج ن د ر م ح ق ي خ ا ل ط ت ا لأ غ ل س ة ب ي نه و ب ي ن م ف ه و م‬
‫‪ ،‬ل دا ي م ك ن أ ن ن ع ر ف ه ما — ح ب م ح و ل أ ن صا ر ا ل ج ن د ر — ع ل ى‬ ‫الجن س‬
‫ا ل م ح و ا ل أ ي‪:‬‬
‫ا ل ج ن س ‪ : Sex‬ي ت م ث ل ف ي ر ر ا ل ف ر و ق ا ل ب ي و ل و ج ي ة ا ل م ل ب ي ع ي ة م ا ب ي ن ا ل ذ ك ر‬
‫‪ ،‬وو جد ت‬ ‫وا لأ ن ث ى ‪ ،‬و ه ي ف ر و ق ت و ل د م ع ا لإ ن سا ن ‪ ،‬و لا ي م ك ن‬
‫م ن أ ج ل أ د ا ء و ف ل ي ف ة م ع ؛ ن ة ا ‪ ،‬ر ق‪/‬‬ ‫إ•‬
‫أ ي أ ن ه ي ر ت بْ ل ب ا ل ص ف ا ت ا ل ب ي و ل و ج ي ة ا ل ت ي ت م ي ز ا ل ر ج ز ع ن ا ل م ر أ ة ‪،‬‬ ‫آ‬
‫و ا ل ت ي لا ت غ ي ر ي ت غ ي ر ا ل ث ق ا ف ا ت أ و ي ن ي ر ا ل ز م ا ن و ا ف ك ا ز ر ى ‪ ،‬و ا ل ت ي‬ ‫؟‬
‫ص ح ي ح ا ل ب خ ا ر ي ‪ ،‬ح‪ 9‬ه‪ ، 42‬ك ت ا ب ا ل ا س ت ق ر ا ض ‪ ،‬ب ا ب ا ل ع ي د ر ا ع ق ي ه ا ل س د ه و ل ا ي ع م ل‬ ‫(‪)1‬‬
‫‪.‬‬ ‫ص‪085‬‬ ‫يا ذ ن ه ‪،‬‬ ‫إ لا‬
‫(‪ )2‬ا ن ذ ل ر‪ :‬ح و س و ‪ ،‬ا ل ج ن د ر ا ل أ ب ع ا د ا ل ا ج ت م ا ع ي ة و ا ك م ا م ت ‪ ،‬م ر ج ع س ا ب ق ‪ ،‬ء س‪. 08‬‬
‫ص ‪. 11‬‬ ‫(‪ )3‬أ ب و غ ز ا ل ة ؛ و ش ك ر ي ‪ ،‬ا ل ك ا ش ف ‪ ،‬ف ي ا ل ج ت د ر و ا ل ت ن م ي ة ‪ ،‬م ر ب ع س ا ب ق ‪،‬‬
‫(‪ )4‬ا ن ظ ر ؛ ا ل ع ل و ا ت ي ‪ ،‬ر ق ي ة ' ك ‪ ،‬ا ر ا م ا ق ي ة ا ل م ض ا ء ع ل ى ك ا ف ة أ ش ك ا ل ا ل ت م ي ز ص د ا ل ر أ ة ا ل ي د ا و‬
‫ق ر ا ء ة ت ح ل ي ل ي ة ن ق د ي ة ف ي ًا ن ا ر ا ل خ ص و ص ي ة ا ل إ س ل ا م ي ة ا) ‪ ،‬و ر ق ة ع م ل م ق د م ة ص م ن أ ع م ا ل‬
‫ا ل م ل ْت ى ا ل م ب ي^ ا ل ث ا ل ث ‪ ،‬ل ل ت ن م ي ة ا ل إ ن س ا ن ي ة ا ل ن ه و ض ب ا ل م ر أ ة‪ ...‬ر ؤ ي ة إ ن س ا ن ي ة ‪ ،‬ا ل ب ح ر ي ن ‪،‬‬
‫ج م ع ي ة ا ل ب ح ر ي ن ا ل ن ا ه ي ة ‪ 22 - 21 ،‬ن و ف م ب ر ‪ 7‬ه ه‪ 2‬م ‪ ،‬ص ‪ 1 1‬ا‬
‫و ف ي ه ذ ا ا ل م ق ا م ت و ج ز إ ح د ى ا ل ب ا ح ث ا ت ه ذ ا ا ل أ م ر ب ق و ل ه ا‪ :‬إ ف‬
‫ر ر ا ل ت م ي ي ز ب ي ن ر ر ف ر و ق ج ن و م ي ة ‪ ) Gender differences( ، ،‬و ا ر ف ر ق ح ن ى» ب ح ي ث‬
‫ت ع د ف ر و ق ا ل ج ن و م ة م ح د دْ ا ح ت م ا ع ث ا ‪ ،‬ف ي ح ي ن ت ق و م ا ل ف ر و ق ا ل ج ن س ي ة‬
‫ئ حدد‬ ‫ع ل ى أ س س ب ي و ل و ج ي ة ‪ ،‬و ن ظ تا إ ل ى م ح د و د ي ة م ع ر ضا ب ما ه و‬
‫ا ج ت م ا ع ي ا أ و ب ي و ل و ج يا فإ ن ي أ ع ت ق د ا س ت ح ا ل ة م ث ل ه ذ ا ا ل ت م ي ي ز ‪ ،‬با لإ صا ف ة‬
‫إ ل ى أ ن ه م ن ا ل م ح ت م ل ج د ا أ ف ك ث ي را م ن ا ل ف ر و ق ا ل م ل و ك ي ة و ا ل ج ن س ي ة ه ي‬
‫ن تا ج ت فا ع لا ت م ع ق د ة ب ي ن ع د د م ن ا ل ز ي ر ا ت ا ل م ت با ي ن ة ‪ ،‬ي ع ت ب ر ب ع ص ها‬
‫ع م و م ا ب ي و ل و ج يا و ا ل ع ض ا ل أ ح ر ا ج ت م ا ع ي ا ‪ ،‬و أ ح ي ت ا ‪ ،‬فا ل ا ل ت م ي ي ز ب ي ن‬
‫ف ك ل س ل و ك نا‬ ‫ا ل و ث ر ا ت ا ل ي و ل و ج ي ة وا لا ج ت ما ع ي ة ل ه و أ م ر نا ئ ما ن و عا م ا ‪،‬‬
‫م ح ك و م م ن ق ب ل أ د م غ ت نا ‪ ،‬و ب ه ذا ا ل م ع ن ى ه و ذ و أ م ا ص ب ي و ل و ج ي ؛ ؛ ر آ‬
‫و ب ه ذ ا ت ز ك ي ا ل با ح ث ة م ن ح ل ا ل ا خ ت ص ا ص ه ا ب ا ل م و ص ؤ ع أ ئ ه لا ي م ا ض‬
‫ا ل ف ص ل ب ي ن ا ل ف ر و ق ا ل ب ي و ل و ج ية و ب ي ن ا ل م ل و ك ا لا ج ت ما ع ي و ما ي ق و م به‬
‫ا ل ف ر د‪.‬‬

‫ب ا ل ح ن د ر‪:‬‬ ‫ا ا م ط ا د ‪ ،‬ا ل ث ا ل ث‪ :‬ا ل م ص ه ل ل ح ا ت ذ ا ت ا ل ص ل ة‬

‫أ‬
‫ت‬
‫ت ث‬

‫ح ف ل ت ‪ ،‬و ثا ئ ق ا ل ؤ ت م ر ا ت وا لأ ت فا ق يا ت ا ل د و ل ي ة ا ل م ت ع ل ق ة ب ق ضا يا‬ ‫ي‬

‫ا ل م ر أ ة و ا ل م ج ت م ع ب ا ل ع د ي د م ن ا ل م ص ه ل ل ح ا ت ا ل م ض ا ل ل ة ‪ ،‬وا ل ت ي لا ي م ا ك ن‬ ‫و‬
‫ف ه م ه ا إ ل ا ب م ع ر ف ة م د ل و ل ه ا ف ي ل غ ت ه م ‪ ،‬و م ن ه ذ ه ا ل م ص ه ل ل ح ا ت;‬ ‫أ‬
‫ث‪:‬‬
‫ق م ا ل د ر ا س ا ت ا ل ت س و ي ة ‪ ،‬ا ل ع ه د ا ل ع ا ل م ي ل ل ع ل و م ا ل إ ن ا ن ة ‪ ،‬ع ا م ‪ 4‬ه ‪ 2005/20‬م ‪،‬‬
‫ص ر و ‪ ■ ٦‬ن ق ل ا ء ن• ل ي ض ‪ ،‬س ا ل م ‪ ،‬ا ر ا ل ج ن و س ة و ا ل ن ؤ ع ( ا ل ج ن د ر) ف ي ا ل ئ ق ا ف ة ا ل ح ر ه ‪ ،‬ل ب ن ا ن ‪،‬‬
‫م ج ل ة ا ل م س ت ق ي ل ا ل ع ر ي ي ‪ ،‬م ج‪ ، 03‬ع ‪ ، 348‬ي ن ا ي ر ‪ 2008‬م ‪ ،‬ص‪. 94‬‬
‫‪ ، ١‬ء ا ؛ ب ر ‪ ،‬م ل م ا ‪ ،‬ج ن و س ة ا ل ل‪ -‬م ا غ ‪ ،‬ت ر ج م ة ؛ ل ي ل ى ا ل م و س و ي ‪ ،‬د‪ .‬م ح ل ( ا ل ك و ي ت ؛ ع ا ل م ا ل م ع ر ف ة‬
‫ص د ر ء ن ا ل م ج ل س ا ل وْ ل ت ي ل ل م م ا ف ة و ا ل ف ن و ن و ا ل آ د ا ب ‪ 1 429 ، ،‬ه=‪ 80‬ه‪ 2‬م) ‪ ،‬ص‪. 32‬‬
 ‫‪ - 1‬ا ل ت م ك ن ( ‪: ) Empowerment‬‬
‫‪،‬‬ ‫ع م ت ثا ت م ن ا ل م ر ن ا ل ع ش ر ي ن‬ ‫ظه ر م ص ط ل ح ا ل تم ك س ن ف ي ال ت‬
‫وأ ص ب ح م ن ا ل م م ط ل م ح ا ت ا ل ذا ئ ع ة ا ل ص ي ت ف ي ج م ي ع ا ل م ؤ ت م ر ا ت‬
‫و ا ل أ ت ف ا ق ي ا ت ا ل د و ل ي ة‪ .‬ح ي ث و ر د ف ي ت ع ر ي ف ه •' ا ر إ ن ه ي ب س ا ط ة ي ع ن ي م ز ي د ا م ن‬
‫ق و ة ا ل م ر أ ة ‪ ،‬وا ل ق و م ت ح ن ي ل ها ت م ت و ى عا ل يا م ن ا ل ت ح ك م ‪ ،‬و م ز ي دا م ن‬
‫ا ل ت ح ك م ؛ ؤإ م كا ن ي ة ا ل ت ع ب ي ر وا ل م ا ع ل ه ا ‪ ،‬وا ل ق د ر ة ع ل ى ا ل ت ع ر ي ه ‪،‬‬
‫وا لا ب ت كا ر م ن م ن ف ل و ر ا ل م رأ ة ‪ ،‬وا ل م د ر ة ع ل ى ا لا خ ت يا را ت ا لا ج ت ما ع ي ة‬
‫ا ل م ؤ ث ر ة ‪ ،‬وا ل تأ ث ي ر ف ي ك ل ا ل م ر ا ر ا ت ا ل م ج ت م ع ي ة ‪ ،‬و ل ي س ف قه ل ف ي ا ل م ن ا ط ق‬
‫ك م وا ط ن‬ ‫ا لا ج ت ما ع ي ة ا ل م ق ب و ل ة ك م ك ا ن ل ل م رأ ة ‪ ،‬وا ع ت را م حا وا ح ت را ما‬
‫م ت سا و ‪ ،‬و ك يا ن إ ن ا ن ي ْ ع ا لا ح ر ي ن ‪ ،‬وا ل ق و ة ت ح ن ي م ق د ر ة ع ل ى ا ل م س ا ه م ة‬
‫وا ل م شا ر ك ة ف ي ك ل ا ل م س ت و يا ت ا لا ج ت ما ع ي ة ‪ ،‬و ل ي س ت‪ ،‬ف ي ا ل م ن ز ل ف ق ي ل‪،‬‬
‫ك م ا ت ع ن ي م ش ا ر ك ة ا ل م ر أ ة م ش ا ر ك ة م ع ت ر م ح ا ب ه ا ‪ ،‬و ذ ا ت ق ي م ه ء ا ر ى‪.‬‬
‫و م ع ن ى ذ ل ك أ ف ا ل ت م ك ي ن ي ع ن ي ا ل ق و ة ب ك ل ما ت ح م ل ه م ن م ض م و ز ر ق ‪، ،‬‬
‫ئ‬ ‫ذ ل ك أ ف أ ص نأ ا ل ك ل م ة ا ل م ذ ك و ر ة ف ي ا ل ن ص و ص ت ع ن ي ا ل ت ق و ي ة وا ل ت م ل ه ل‬
‫و‬
‫آ‬
‫‪£‬‬ ‫(‪ )1‬ا ن ظ ر ت ا ل م ا ز ش ‪ ،‬إ م ح ا ل ا ل أ م ي ر ‪ ،‬ا ر د و ر ا ل ج م ا ن ا ل أ ه ل ي ة ف ي ت م ك ي ن ا ل م ر أ©® ‪ ،‬و ر ق ة ع م ل‬
‫ق‬ ‫م ق د م ة ص م ن أ ع ما ل ا ل ؤ ت م ر ا ل ت و ي ا ل را ح م ح و أ م ية ا ل م رأ ة ا ل ع ر ي ية م ش ك لا ت و ح ل و ل ‪،‬‬
‫‪٠١‬‬ ‫ص‪ 3‬و‪.‬‬ ‫ا ل ق ا ه ر ة ‪ ،‬ا ل ت ق ل م ة ا ل ع ر ب ي ة ل ل ت ر ب ي ة و ا ل ث ق ا ف ة و ا ل خ ل و م ‪ 7 ،‬ه ه‪ 2‬م ‪،‬‬
‫ل‬ ‫(‪ )2‬ء أ س ع ّ ا و ى ‪ ،‬ع م ر و ع ب د ا ل ك ر ي م ‪ ،‬و ف ي ا ل غ ص و ص ي ة ا ل ح ص ا ^ ل ص ط ا ح ا ت آ أ ‪ ،‬ق ي ت ا‪ JJ‬ج ن ة‬
‫صد‬ ‫ا ل إ س ل ا م ي ة ا ل ع ا ل م ي ة ل ل م ر أ ة و ا ل ه ل ف ل ( م ح ر ر) ‪ ،‬ا ت ف ا ق ي ة ا ل ق ض ا ء ع ل ى ك ا ف ة أ ش ك ا ل ا ل ت م م ز‬

‫ص م ن أ ع م ا ل م ؤ ت م ر ا ل م رأ ة ق ى م ج ت م عا ت نا ع ل ى سا ح ة أ ط ر ح ضا ر د ة م ت ا ي نة‪ ،‬ا ل قا ه ر ة ‪ ،‬م ر ك ز آ‬

‫و‬
‫م‬ ‫ص ‪. 111‬‬ ‫ا ل م ر أ ة ( س ي د ا و) ‪ ،‬م ر‪ -‬ء ع س ا ب ق ‪،‬‬
‫(‪ )3‬ا ن ث ل ر ؛ ح ا ف ظ ‪ ،‬م ن ى ا ل م د ‪ ،‬ء د و ر ا ل م ر أ ة ا ل م ص ر ي ة ى ص ن ع ا ل ق ر ا ر ‪ ، ،‬و ر ق ة ع م ل م ت ي م ة‬
‫ا ل د ر ا س ا ت ا ل م ع ر ف ي ة ‪ 16 - 14 ،‬ن و ف م ب ر ة ه‪ 02‬م ‪ ،‬ج^ ‪ ،‬ص‪. 83‬‬
‫(‪ )4‬ا ن ق ل ر ع ب د ا ل ف ت ا ح ‪ ،‬س ي ف ا ل د ي ن ‪ ،‬و م س ت ق ب ل ا ل م ر أ ة ع ل ى ح ل ف ي ة ر ز ى ح ض ا ؤ ي ة م ت ي ا ي ت ة ؛ ؛ ‪ ،‬و ر ق ة‬
‫ص م ن أ ع م ا ل م ؤ ت م ر ا ل م ر أ ة ف ي م ج ج ت م عا سا ع ل ى س ا ح ة أ ط ر ح ضا ن ية م ت يا ي ت ة ‪،‬‬ ‫عم ل م قدمة‬
‫ص‪. 11 7‬‬ ‫ا ل خ ر‪ -‬ح ا ل س ا ب ق ‪،‬‬
‫ك م ا ع ر ف ب أ ي ه! ء ا ت م ك ي ن ا ل م ر أ ة ف ي ص ر ا ع ه ا م ع ا ل ر ح ل ‪ ،‬و ل ا ي ع ن ي‬
‫إ ص ل ا ح و ص ع ا ل م ر أ ة ‪ ،‬؛ ‪ .‬و ذ ل ك لا ي ت م م ن ح ل ا ل د ف ع ه ا ؤ إ ع ط ا ئ ه ا‬
‫ا ل خ ب ر ة وا ل ك فا ء ة ا ل لا ز م ة ل ل و ص و ل إ ل ى ما ت ه ل م ع إ ل يه ‪ ،‬ي ق د ر ما ي تم م ن‬
‫با ل ن ص ف ‪ ،‬أ ى ؛‬ ‫ش عا ر ا ل ن ص ف‬ ‫ب يه ي ح م ت ‪،‬‬ ‫ح ل ا ل دْ ل ب ي ق ا ل ح ص ص ا ل ن‬
‫ن ص ف ل ل ر ج ل و ن ص ف ‪ ،‬ل ل م ر أ ة ف ي ك ل م ج ا ل ا م ح ت ‪ ،‬ا ل< ي ا ة ر ى‪.‬‬
‫و ب ه ذا ي ع ت ب ر م ص ط ل ح ا ل ت م ك ي ن م ن ا ل م نا ه ج ا ل م س ت خ د م ة ف ي‬
‫ا لا ت قا ق تا ي ت ج ا ل د و ل ي ة ل إ د م ا ج ا ل م ر أ ة ف ي ج م ع ا ل م ج ا ل أ ي ت ط ؛ حا ص ب م ة ا ل ت ن م ي ة ‪،‬‬
‫و و س ي لة ل ت ح ق ي ق أ ه دا ف ا ل ج ند ر ر ر‬

‫‪ - 2‬ا ل ص ح ة ا ل إ ن ج اُ ي ة ( ‪: ) Reproductive Health‬‬

‫ظ ه ر م ص ط ل ح ا ل ص ح ة ا لإ ن جا ب ي ة ف ي ب دا ي ة ا ل س ب ع ي ن يا م ت ‪ ، ،‬إ لا أ ن ه ل م‬
‫ي ح ص ل ع ل ى ا ل ا ه ت م ا م وا ل تأ ي ي د ا ل ع ا ل م ي إ لا ف ي أ و ا ح ر ا ل ث ما ن ي ن يا ي ت ‪ ، ،‬و ز ا د‬
‫ا ل ا ه ت م ا م ب ه ف ي ا ل ت ع ي ت ي ا ي ت ‪ ،‬ب ع د ع ق د م ؤ ت م ر ا ل ق ا ه ر ة ع ا م ‪ 1 994‬م ر ص ‪، ،‬‬
‫و ا ل ذ ي ع ر ف ه ا بأ ن ها • ل ا ه ي ح ا ل ه م ن ر فا ق ك ا م ل ب د ن يا و ع ق ل يا و ا ج ت م ا ع ي ا‬ ‫إ‬
‫ف ي ج م ي ع ا ل أ م و ر ا ل م ت ع ل ق ة ؛ ا ل ج ه ا ز ا ل ت ن ا س ل ي و و ظ ا ئ ف ه و ع م ل ي ا ت ه‪ .‬و ل س س ت ا‬ ‫آ‬
‫م ج ر د ا ل م ل ا م ة م ن ا ل م ر ض أ و ا ل إ ع ا ق ة‪ .‬و ل د ل ل ث ‪ ،‬ن م ى ا ل ص ح ه ا ل إ ن ج ا ب ي ة‬ ‫ؤ‬
‫ي‬
‫( ‪ )٦‬ا ل ع د و ى ‪ ،‬ت م د ا ل ر ح م ن م د ا ل ن ي ‪ ،‬م ح ص ا ي ا م ع ا ص ر ة و س ا خ ن ة ‪ ،‬ط ‪ ( ، 1‬ا ل ق ا ه ر ة ت د ا ر ا ل ط ا ع ة‬ ‫إ«‬
‫ص ‪. 71‬‬ ‫ا س أ و ي ة ‪ 1426 ،‬ه=‪ 5‬ه ه‪ 2‬م) ‪،‬‬ ‫‪0‬‬
‫(‪ )2‬ا ن ف ل ر ت م د ا ل ف ت ا ح ‪ ،‬م ت ق ب ل ا ل م ر أ ة ع ل ى ح ل ف ي ة ر و ى <‪ Ajj\a‬م ت ا ي ت ه ‪ ،‬م ر ب ع س ا ب ق ‪،‬‬
‫ص‪ 7‬أ أ•‬ ‫■‪.3‬‬
‫(‪ )3‬ا ن ذ ل و ت ا ل م س ع ي ‪ ،‬ق م ر ا ء ‪ ،‬م ا ذ ا ح ل‪ .‬ث ف ى ء ؤ س ر( ك ض ‪ ) 15 +‬؟ ا ‪ ،‬ا س ت ر ج ع ت س ا ن ح ‪ 4‬أ‪/‬‬ ‫‪..‬‬
‫‪ 0‬أ‪ 201 2/‬م م ن م و ق ع ص ي د ا ل ف و ا ئ د‬ ‫‪٩ ^۶‬‬
‫‪http://www^aaid^et/female/0188.htm‬‬
‫ح ق و ق ا ل م رأ ة ي ي ن ا ل م وا ث ي ق ا ل د و ل ي ة وأ صا ل ة ا ل ت ث ر ع‬ ‫(‪ )4‬ا ن ذ ل ر ؛ ا ل م ش ت ي ‪ ،‬م ن ا ل م ح م و د ‪،‬‬
‫ص‪.1 37‬‬ ‫ا ل إ س ل ا م ي ‪ ،‬ط ‪ ( ، 1‬ع ن ا ن‪ :‬د ا ر ا ل م م ا ف ة ‪ 1 432 ،‬ه= ا ‪ 201‬م) ‪،‬‬
 ‫‪ - 3‬ا ل ت م ي ز ( ‪: ) Discrimination‬‬

‫و ر د م ص ط ل ح ا ل ت م ي ي ز ف ي ا ت فا ق ي ة ا ل ق ضا ء ع ل ى ح م ي ع أ ش ك ا ل ا ل ت م ي ي ز‬
‫ص د ا ل م ر أ ة ر ر س ع ي د ا و® و ا ل ت ي ع ر ف ت ه ف ي ا ل م ا د ة ا ل أ و ل ى ب أ و ا ؛>! ا ر أ ي ت ف ر ق ة أ و‬
‫اّ س ع ا د أ و ت ق ي ي د ي ت م ع ل ى أ س ا س ا ل ج ن س ؤ ي ك و ن م ن آ ث ا ر ه أ و أ غ ر ا ض ه‬
‫ا ل ن ي ئ م ن ا لا ع ت را ف ل ل م رأ ة ‪ ،‬ع ل ى أ سا س ت سا و ى ا ل ر ح و وا ل م رأ ة ي ح ق و ق‬
‫ا لإ ن سا ن وا ل ح ر يا ت ا لأ م ا م ي ة ف ى ا ل م يا د ي ن ا ل م يا س ي ة وا لا ق ت صا د ي ة‬
‫و ا ل ا ج ت م ا ع ي ة وا ل ث قا ف ي ة وا ل م د ن ي ة أ و ف ي أ ي م ي دا ن آ خ ر ‪ ،‬أ و إ ب ط ا ل‬
‫ا لا ع ت را ف ل ل م رأ ة ب ه د ه ا ل ح ق و ق أ و ت م ت ع ها ب ها ‪ ،‬و م م ا ر م ت ه ا ل ها ب غ ض‬
‫ا ل ن ف ل ر ع ن ح ا ل ت ه ا ا ل ز و ح ي ة) ‪ ،‬رُ‬
‫ح ي ث‬ ‫ؤ ي م ث ل ه د ا ا ل م ص ه ل ل ح ق ط ن ‪ ،‬ا ل ر ح ى ا ل ذ ي ت د و ر ع ل يه ا لا ت فا ق ي ة ‪،‬‬
‫إ ن ه ص ل ث ‪ ،‬ك م ص ه ل ل ح ق ا ن و ن ي ل ه ت د ا ع ي ا ئ ه و آ ث ا ر ه ا ل أ ح ت م ا ع ي ة ر ى‪.‬‬
‫فه و ي د ع و إ ل ى ا ل م سا وا ة ا ل تا م ة ب ي ن ا ل ر ج ل وا ل م رأ ة وا ع ت با ر ه ما ن و عا‬
‫و ا ح د ا ‪ ،‬لا ي خ ت ل فا ن ش ا ل و ظ ا ئ ف و ل ا ف ى ا ل خ م ا ئ ص أ و ا ل ق ا ن و ن ‪ ،‬ك م ا‬
‫أ نه ي ل ز م ا ل ح ك و م ا ت با ل ع م ل ع ل ى ي ح ق ي ق ا ل م سا وا ة ا ل تا م ة ف ى‬ ‫ؤ‬
‫ا ل ت ش ر ي عا ت ‪ ،‬ح ت ى ل و ا ص ه ل ر ا لأ م ن إ ل ى م ح س ق وا ن ي ن ت ص ث ‪ ،‬ف ي صا ل ح‬ ‫؛‬ ‫‪٦‬‬

‫؛ ت‬
‫ت ث‬

‫ا ل م ر أ ة م ع ت ي ر ي ن ه ذ ا م ن م ي ل ا ل ت م ي ي ز ا ل إ ي ج ا ب ي^ ر‬ ‫‪١‬؛‬

‫‪٩‬‬
‫و ه م بد ل ل ث‪ ،‬ي نا ق ض و ن أ ن ف ه م ح ي ن ي ص ف و ن ا ل ت م ي ي ز ل صا ل ح ا ل م ر أ ة‬
‫ي ا ل إ ي ج ا ب ي ‪ ، ،‬ف ي ا ل و ق ت ا ل ذ ي ي ص ف و ن ف ي ه ا ل ت م ي ي ر ل ص ا ل ح ا ل ر ج ل ب ا ل ي ي‪.‬‬
‫فا ل م سا وا ة‬ ‫ؤإ ن س أ ع ظ م ا ل ف ل لمم وا لإ ج حا ف ا ن وا ه ب ي ن م ح ت ل م ي ن ‪،‬‬

‫(‪ )1‬ا ل و ث ي ق ة ا ل خ ا ص ة ب ا ت ف ا ب ا ل ق ض ا ء ؛ ‪ ، ^٠‬ج م ي ع أ ش ك ا ل ا ل م ي ز ص د ا و ر أ‪ ، 0‬م ر ج ع س ا ب ق ‪،‬‬

‫ص‪•4‬‬
‫ص ‪.1 21‬‬ ‫(‪ )2‬ا ن ذ ل ر ؛ م ع د ا و ي ‪ ،‬ق ي ا ل خ ص و ص ي ة ا ل ح ق ا ر أ ة ل ل م ص ط ل ح ا ت ‪ ،‬م ر ب ع س ا ب ق ‪،‬‬
‫( ق) ا ن ف ر ؛ ا ل ش ا م ي ‪ ،‬ا ل ت ر ب ي ة و ي ع ص م ح ا ي ا ا ل م ر أ ة ‪ ،‬م ر ي ع ص ا ي ق ‪ ،‬ص‪.1 67‬‬
 ‫ت ك و ن ب ي ن ا ل م ت ما ي ن ف ي ا ل س ما ت وا ل ح صا ئ ص‬ ‫لا ت ت ح ق ق إ ل ا ع ن د م ا‬
‫و ا ل و ظ ا ئ ف و ا‪ J‬ر ا ك ز ا ل ة ا ن و‪.، ١ 0‬‬

‫‪ - 4‬ا ل أ د و ا ر ا ل م م ه ل ي ة ( ‪: ) Stereotyped Roles‬‬

‫و ر د ه د ا ا ل م ص ه ل ل ح ف ي ا ت فا ق ي ة ا ل ق ضا ء ع ل ى كا ف ة أ ش ك ا ل ا ل ت م ي ي ز م ح ي‬
‫ا ل م رأ ة ف ي ا ل ما د ة ا ل خ ا م ة ؛ إ ذ ي ه نا ل ب ا ل ب ند ا لأ و ل م ن ها ا ل د و د ا ل أ ط ر ا ف‬
‫د ر ر ت ع د ي ل ا ل أ ن م ا ط ا ل ا ج ت م ا ع ي ة وا ل ث قا ف ي ة ل م ل و ك ا ل ر ج ل و ا ل م ر أ ة ‪ ،‬ب ه د ف‬
‫ت ح ق ي ق ا ل ق ضا ء ع ل ى ا ل ت ح ث زا ت و ا ل م ا د ا ت ا ل ع ر ف ية و ك ز ا ل م ا ر م ح ا ت ر‬
‫ا لأ ح ر ى ا ل قا ئ م ة ع ل ى ف ك رة د و ن ية أ و ت ف و ق أ ح د ا ل ج ن ي ن ‪ ،‬أ و ع ل ى أ د و ا ر‬
‫ن م ع ل ي ة ل ل ر ح ل وا ل م رأ ه ءا ر ه ذ ا ع ل ى ا ع ت با ر أ م ه ل ي س ه ن ا ك أ ن م ا ظ خ ا ص ة‬
‫ل ل م ا ء و لا ل ا ر ج ا ل ‪ ،‬و م ن لإ ف ه نا ك إ ئ كا ن ي ه و ا س ه ل م با د ل ا ل أ د و ا ر ‪،‬‬
‫وا ع ت با ر ها م حا ي د م أ ي غ ي ر م ر ت ب طة ب ج ن س ‪ ،‬ي ل و و ص ف د و ر ا ل م رأ ة‬
‫ك ز و ج ة وا ل ر ج ل ك قا ئ د ل ل أ س ر ة ؛ ا ل أ ن م ا ط ا ل ج ا م د ة ‪ ،‬و ه ذ ا ا ل م ع ن ى و ث ي ق‬
‫إ‬ ‫ا ل م ل ة ب م ف ه و م ا ل م و ع ا ل أ ج ت م ا ع ي ل ى‪.‬‬
‫و‬ ‫و لا ي خ ف ى أ ف ه ذ ا ي ع ت ب ر ه ج و م ا ع ل ى م ف ه و م ا لأ س ر ة ا ل ف ط ر ية ا ل ذ ي‬
‫ؤ‬ ‫أ ج م ع ع ل ي ه أ ه ز ا لأ د يا ن و ا ل م ج ت م ع ا ت م ن ذ ب د ء ا ل خ ل ي ق ة ‪ ،‬وا ل ت ي ت م ث ل‬
‫و‬ ‫أ غ ل ب ش ع و ب ا ل ما ل م با ع ت با ر ها ت ز ك و ن م ن ر ج ل وا م رأ ة ي ر ب ه ل ه ما ع ق د‬
‫ز‬ ‫ز وا ج ش ر ع ي ‪ ،‬و ت ت و ن ع ب ي ن ه ما و ظا ئ ف ‪ ،‬ا ل ح يا ة م ح م ا ن ح و ا ل ت كا م ل ‪ ،‬ك ما‬
‫ل‬ ‫أ ن ه ي ه د ف إ ل ى ا ل ق ضا ء ع ل ى د و ر ا لأ م ا ل ت ف ر غ ه ل ر عا ي ة أ س ر ت ها ‪ ،‬وأ ف‬
‫ي'‬ ‫فه ي ل م س ت ‪ ،‬و ظ ي فة ل ص ي قه با ل م رأ ة م ر ت ب طة‬ ‫ا لأ م و م ة و ظ ي فة ا ج ت ما ع ي ه ‪،‬‬

‫ص‪.1 22‬‬ ‫ش ا ل خ ع و ص ة ا ل ح صا ؤ ي ة ل ل م م ط ل ح ا ت ‪ ، ،‬م ر ي ع سا ب ق ‪،‬‬ ‫(‪ )1‬ا ن ئ ل ر‪ :‬م ع د ا و ي ‪،‬‬

‫(‪ )2‬ا ل و ث ي ق ة ا ل خ ا ص ة ب ا ت ف ا ق ه ا ل ق ض ا ء ع ل ى ح م ي ع أ ش ك ا ل ا ل ت م ي ز ص د ا ل م ر أ ة ‪ ،‬م ر ج ع س ا ب ق ‪،‬‬

‫‪ -‬ي ‪ ^، ٠ ^١‬ا ل خ ا لٍ ة ل ل م ر أ ة و ا ل م ل ف ل ‪ ،‬ا ت ف ا ق ي ة ا ل ق ض ا ء ع ل ى ك ا ف ة أ ش ك ا ل ا ل م م ي ز‬ ‫(‪)3‬‬

‫ص‪. 46 . 54‬‬ ‫ص د ا ل م رأ ة ‪ ،‬م ر ج ع ما ب ق ‪،‬‬
‫ب ت ر ي ها ا ي ي و ل و ج ي ‪ ،‬ب ل ه ي و ظ ي ف ه ا ج ت م ا ع ي ه ي م ك ن أ ن ي ق و م ب ها أ ي‬
‫إ ن ا ن آ ح ر • و ف ي ه د ا ما ف يه م ن ا ل ظا ل م ل لأ س ر ة ب عا م ة ‪ ،‬و ل ل م رأ ت‬
‫و ا ل ط ف ل ب ص ف ة خ ا ص ة‪.‬‬

‫‪ - 5‬ح ر ي ة ا ل ح ي ا ة غ ي ر ا ل م ط ي ة ( ‪; ) Sexual Orientation Freedom‬‬

‫ه و م ص ع ل ل ح ح ر ي ة ا ل ح يا ة غ ي ر ا ل م ه ل ي ة ا و و ي ي ق ص د ب ها ح ر ي ة ا ل ت و ج ه‬
‫ا ل ج ن س ي ؛ ل أ و ل م ر ة ف ي م ؤ ت م ر ك ي ن ف ي ن ص ا ل م ا د ة ر ق م ( ‪ ) 226‬ك ح ي‬
‫ح ق و ق ا ل إ ن س ا ن‪.‬‬ ‫م ن‬

‫و ع ل ى ا ل ر غ م م ن ا ع ت ر ا ض ا ل و ف و د ا ل م ش ا ر ك ة ع ل ى ا ل م ص ه ل ل ح و ح ن‪ .‬ف ه‬
‫إ ل ا أ ن ه ع ر ر ت ا ل م ح ا و ل ه ل ف ر ص ه ف ي م ؤ ت م ر ا ل ش ب ا ب ف ي ر ر ب را غ ؛ ؛ ع ا م‬
‫‪ 1 998‬م ‪ ،‬ح ث ح ا و ل ت ا ل م ق ل م ا ت ا ل ت ح ر ي ي ة ( ا ل ا ي ب ر ا ل ي ة) ز ى ب إ ض ا ف ة‬
‫ن ف س ا ل م ع ن ى و ل ك ن ي ش ك ل آ خ ر‪ :‬ر ر م ر ض ا ل خ و ف م ن‬ ‫م ص طلح‬
‫ا ل ح ي ا ة غ ي ر ا ل م ه ل ي ة> ‪ ،‬أ ي م ن ا ل ش د و ذ ا ل ج ش ي ‪ ،‬و د ع ا ن ص إ ع ل ا ن ا ل ش ب ا ب‬
‫ف ي ر ر ب را غ ؛ا إ ل ى ر ر م ك ا ف ح ة ا ل ت ف ر ق ة ا ل ع ن ص ر ي ة وا ل ع ر ق ي ة و م ر ض ا ل خ و ف م ن‬
‫ا ل ش ذ و ذ ا ل ج ش ي ‪، ،‬ا‬ ‫إ‬
‫ث م ف ي م ؤ تْ ر ل ا ه ا ي ل ل ش ب ا ب ع ا م ‪ 1 999‬م ع ا د ا ل م ص ه ل ل ح م ن ح د ي د‬ ‫آ‬
‫ل ي ف ر ض ن ف ه ب ك ل ق و ة ‪ ،‬و ه و أ ن ه ي ج ب أ ن ي ك و ن ا ل ت عا ل ي ث ا ل ج ن م ى‬ ‫آ؛‬
‫‪٩‬‬
‫( ‪ )٦‬ا ن ظ ر ت س ع د ا و ى ‪ ،‬ف ي ا ل ح ص و ص ة ا ل ح م ح ا ^ ص ط ا ح ا ت ‪ ،‬م ر‪ -‬ء ع س ا ق ‪ ،‬ص ر ؛ ‪، 1 22‬‬ ‫؛ا‬
‫( ‪ )2‬ب ر ا غ‪ :‬ع ا س ة ا ل ش ك و أ ك م م د ن ه ا ‪ ،‬و س م ل م ر ك ز ا ث ق ا ف ث ا و ن ش ئ ا ‪ ، ^U‬ك م ا ت ح د م ر ك ز ا‬ ‫ؤ‬
‫ه ا م ا ل ل س ك ك ا ل ح د ي د ي ة ل ج م ه و ؤ ي ة ا ل ت ش ي ك‪ .‬ا ن ظ ر! ع ي د ا م م ه ‪ ،‬م و س و ع ة ع و ا ص م ا ل ع ا ل م ‪،‬‬ ‫ر‬
‫م ر ج ع س ا ب ق ‪ ،‬ص ‪. 32 ٠ 31‬‬ ‫و‬
‫ر ه ا ل ل ي ب ر ا ك‪ :‬ت ق و م ه د ه ا ل ن ظ ر ي ة ع ل ى م ب د أ ا ل خ ف ح ة ا ل ش خ ص ي ة ي د ع و ى أ ن ه ا ل م ح ر ك ا ل ر ئ ي س‬
‫ل ل ن شا ح ل ا لإ ن سا ن ي ‪ ،‬و أ ن ا ل م ف ع ة ا ل ع ا م ة ه ي ح م ل ة ا ل خا ف ع ا ل ش خ ص ي ة ‪ ،‬و م ن ث م ف ت د خ ل‬
‫ا ل د و ل ة م ر ف و ض ‪ ،‬ك ما ت ز ع م أ ن ا ل ح ر ي ة أ س ا س ا ل ت ق د م ف ت عا ر ض ا ل م ل ه ل ة ا ل خ ل ل ق ة س وا ء ك ا ن ت‬
‫د ن ي و ي ة أ و د ي ن ي ة• ا ن ف ل ر‪ :‬و ه ب ه ‪ ،‬م ر ا د ‪ ،‬ا ل م ع ج م ا س ق ي ‪ ،‬ء ل‪ ( ، 5‬ا ل م ا ه ر ‪ ٥‬ت د ا ر ق ب ا ء ا ل ح د ي ث ة ‪،‬‬
‫‪.‬‬ ‫ص‪935‬‬ ‫‪ 2007‬م) ‪،‬‬
 ‫ا ل شا م ل إ ل زا م يا ل ج م ع ا ل م ر ا ح ل ‪ ،‬وأ ن ي عه ل ى ا ل ح ر ي ه ل ل ت ع ب ي ر ا ل ج ن ي‬
‫غ ر ا ل نمه ل ى •‬ ‫وا ل س ل و ك ا ل ج ش ى‬

‫ك ما د عا ا لإ ع لأ ف ح ك و ما ت ا ل عا ل م إ ل ى ر ر ع د م ا ل ت ف ر قة ب ي ن ا ل ش با ب‬
‫ع ل ى أ سا س م ن ا ل ع ر ق أ و ا ل د ي ن ‪ ،‬أ و ا ل ح ضا ر ة ‪ ،‬أ و ا ل ج ن س ‪ ،‬أ و ا ل ت و جه‬
‫ا ل ج ن س ي _ ا ل ح يا ة غ ي ر ا ل ن مه ل ية ‪ -‬أ و ا ل س ل و ك وا ل شا ح ل ا ل ج ن ي ء‪ ،‬ا لأ م ر‬
‫ا ل ذ ي ث ل ‪ ١ ^١ ^١‬ل ج م ا ع ا ت ا ل ث و ا ذ ر ن‪.‬‬

‫‪ - 6‬ا ل م ت ح د و ن و ا ل م ت ع ا ي ش و ن ( ‪: ) Unions and Couples‬‬

‫م ن أ ك ث ر ا ل م ص ط ل حا ت ا ل ت ي أ ثا ر ت ا ل ج د د دا ح ل م ز ت م ر ا ل قا ه ر ة‬
‫ل ل ك ا ن ع ا م ‪ 1 994‬م ‪ ،‬ل ك و ن ه ت ن ا و ل ح ق و ق ا ل م ت ح د ي ن و ا ل م ت ع ا ي ش ي ن ب ع ي د ا‬
‫ع ن ذ ك ر ا لأ س ر ة ب و ص ف ها ا لأ سا س ا ل ه ل س ع ي وا ل و ح ي د لأ ي م ج ت م ع‬
‫‪ .‬ؤ ي ق ص د به را ح ر ي ه ا ل ش خ ص ف ي ا ل م م ا ر س ة ا ل ج ن س ي ة ح ت ى م ع‬ ‫ب شر ي‬
‫ش خ ص س ن ق س ا ل ج ن س ( ا ل ل و ا ه ل ‪ -‬ا ل ن ح ا ق) ا ا ر ا‪.‬‬
‫ح‬ ‫‪،‬‬ ‫و ق د ت ك ر ر ت ا ل د ع و ة إ ل يه ف ي م ؤ ت م را ت ب ك ي ن ؤإ س ه ل ت ب و ل و ل ا ه ا ي‬
‫و‬
‫ز‬ ‫م م ا ي ع ن ي ب ذ ل ل ث ‪ ،‬ر را ل ع ي إ ل ى إ ق ر ا ر ح ق و ق ا ل ل و ط ي ي ن و ا ل م ح ا ق ي ا ت ‪،‬‬
‫ت‬ ‫وا ع ت با ر ه م أ ث خا صا ط ب ي ع ي ي ن ي ما ر س و ن ح ر ي ته م ا ل ج ن ي ة ما ر غ ا لإ طا ر‬
‫‪١‬‬ ‫ا ل ت ق ل ي د ي أ و ا ل ت م ع ل ي ا ل ذ ي ف ر صه ا ل م ج ت م ع و ه و ن ه تا ق ا لأ س ر ة ( ا ل أ ب‬
‫‪1‬‬ ‫و ا ل أ م) ت ح ت م ق ل ل ة ا ل ز و ا ج® ز ر‬
‫‪0‬‬
‫د‬
‫ص‪- 11 7‬‬ ‫س ع دا و ى ‪ ،‬؛ ي ا ل خ ص و ص ية ا ل ح قا رأ ة ل ل م ص ط ل حا تا ‪ ،‬م ر ج ع ا ب ق ‪،‬‬ ‫( ‪ ) 1‬ا ن ن ل ر‪:‬‬

‫ص ‪. 114 _ 113‬‬ ‫(‪ )2‬ا ن ف ل ر‪ :‬ا ل ر ج ع ا ل أ ب ق ‪،‬‬

‫(‪ )3‬ق ل ي ة ‪ ،‬ف ا ر و ق ء ب د‪ 0‬ح ن ‪ ،‬ا ل ج ن د ر غ ز و م ا ف ي! م و ا ج ه ة ت ر ب و ي ة م ن م ن ف ل و ر إ س ل ا م ي ‪ ٍ ،‬ل ‪، 1‬‬
‫( ا ل ق ا ه ر ة‪ :‬ء‪ 1‬ل م ا ل ك ت ب ‪ 1 429 ،‬ه=‪ 80‬ه‪ 2‬م) ‪ ،‬ص‪. 33‬‬
‫ص‪.1 1 4‬‬ ‫(‪ )4‬ا ن ث ل ر; م ع د ا و ي ‪ ،‬ف ي ا ل خ م و ص ي ة ا ل ح ف ا ر ي ة ل ل م م ه ل ل ح ا ت ‪ ، ،‬م ر ج ع ا ب ق ‪،‬‬
‫(‪ )5‬ق ل ي ة ‪ ،‬ا ل ج ن د ر غ ز و ث ق ا ف ي ‪ ،‬م ر ج ع ا ب ق ‪ ،‬ء س ه‪. 71 - 7‬‬
 ‫‪ - 7‬ا ل ا م ت ح ق ا ق ا ت ا ل أ م ر ي ه ( ‪: ) Family benefits‬‬
‫ظ ه ر ه ذ ا ا ل م ص ع ل ل ح ف ي ا ل م ا د ة ا ل ثا ل ث ت ع ش ر ة م ن ا ت فا ق ي ة ا ل ق ض ا ء ع ل ى‬
‫جم خ‬ ‫ج م ؛ ع أ ش ك ا ل ا ل ت م ي ي ز ص د ا ل م ر أ ة ب أ ن ر ر ت ت خ ذ ا ل‪ L‬ل و ا ا ل أ ط ر ا ف‬
‫ا ل ت دا ب ي ر ا ل م ا س ة ل ل ق ضا ء ع ل ى ا ل ت م ي ي ز ن ح د ا ل م ر أ ة ف ي ا ل م ج ا ل ا ت ا ل أ ح ر ى‬
‫ل ل ح يا ة ا لا ق ت صا د ي ة وا لا ج ت ما ع ي ة ل ك ي ت ك م ل ل ها ع ل ى أ سا س ن ا و ي‬
‫ا ل ر ح ل وا ل م رأ ة ب ن ف س ا ل ح ق و ق و لا س ي ما ت ا ل ح ق ف ى ا لا س ت ح قا قا ت‬
‫ا ل أ م ي ة)) ر ن‪.‬‬
‫و ق د م ح ص د ب ه ذا ا ل م ص ه ل ل ح ق ض ية ا ل م ي را ث وا ل م سا وا ة ا ل م ه ل ل م ة ب ي ن‬
‫ا ل ر ج ل وا ل م رأ ة ف يه‪ ،‬و ت م ا س ت خ دا م ه ب ه ذ ه ا ل ص ي غة ل ت ج ن ب ر دة ا ل ف ع ل‬
‫ا لإ س لا م ي ع ن د ا ل ح د ي ث ع ن ا ل م سا وا ة ف ي ا ل م ي را ث‬
‫و ه ك ذ ا و ب ع د ه ذ ا ا ل ب يا ن ل ه ذ ا ا ل خ ه و م و ن ا ل ك ا ل م ص ه ل ل ح ا ت لا ب د م ن‬
‫تأ ك ي د ح ه ل و ر ة ا م ت ز ر ا ع ه ا د و ن إ ع م ا ل ف ك ر و ف ح ص و ت م ح ي ص ل ه ا ‪ ،‬لأ ف‬
‫ك ذ' م ص ت ل ل ح م ن ه ا ي ح و ي س ي ا ق ا ت ا ج ت م ا ع ي ه و ع ق د ي ه ح ا ص ة ؛ ا ل ب ي ئ ة ا ل ت ي‬
‫ف ي ها ر ه‬ ‫ن شأ‬
‫ص ر ي ح ة و و ا ض ح ة ا ل ث قا ف ه ا ل إ س ل ا م ي ة ‪ ،‬و ت صا د م‬ ‫و ت خا ل ف ‪ ،‬م خا ل ف ة‬
‫ا ل ف ه ل ر ه ا لإ ن سا ن ي ة ا ل م ل ي م ة ا ل ت ي ت ن ف ر ب ه ل ب ع ها م ن م ث ل ه ذ ه ا ل ص ه ل ل ح ا ت‬
‫ا ل ت ي و ص ف ت ه ا ا ت ف ا ق ي ا ت ‪ ،‬و م ؤ ت م ر ا ت ا ل م ر أ ة ب ا ل ح ق و ق!‬

‫( ‪ ) 1‬ا ل و ث ي ق ة ا ل خ ا ص ة ‪ _ L^lj‬ا ل ق ف ا ء ع ل ى ج م ح أ س ك ا ل ا ل ت م ي ي ز ص د ا ل م ر أ ة ‪ ،‬م ر ج ع م ح ا ي ق ‪،‬‬

‫ص‪.9‬‬
‫(‪ )2‬ا ن ث ل ر‪ :‬م ع د ا و ي ‪ ،‬ف ي ا ل خ ص و ص ي ة ا ل ح ق ا ي ي ة ل ل ْص ل ا ح ا ت ‪ ، ،‬م ر ج ع م ا ي ق ‪ ،‬ه س‪.1 32‬‬
‫(‪ )3‬ا ن ف ل ر ت ا ل ع ل و ا ن ي ‪ ،‬ا م ا ء ي ت ا ل ق ض ا ء ع ل ى ك ا ف ة أ ش ا ك ا ل) ا ل ت م ي ي ز ص د ا ل م ر أ ة ‪ ،‬م ر ب ع م ا ي ق ‪،‬‬
‫ص‪. 52‬‬
 ‫د;‬ ‫صً;‪ -‬ء ء‬ ‫ح ‪ ،‬ء ‪،‬‬ ‫ء\ م‬

‫ا ل م ي ء ه ث ا ل ثا ن ي‬

‫ن شأ ة م ف ه و م ا ل ح ت د ر‬

‫ي ظه ر ل ل و ج و د‬ ‫لم‬ ‫ا ل وا ف د ة‬ ‫م ن ا ل م س ل م به أ ل أ ي م ف ه و م م ن ا ل م ف ا ه ي م‬
‫د ز ب م ن‬ ‫ي ها ‪،‬‬ ‫في ح ل‬ ‫ل و ل م ي ك ن له م ر ج ع ي ه ي ر ت ك ز ع ل ه ا ‪ ،‬ؤ ي ت ر م ع‬
‫تد ر أ ح د ت ل ك‬ ‫الج‬ ‫وم فه وم‬ ‫ف ك ر ها ‪ ،‬ح ت ى ح ل ج با ل ص و ر ة ا ل ت ي ه و ع ل ي ها ‪،‬‬
‫ظه و ره ع ل ى‬ ‫ع ند‬ ‫ل جد ل‬ ‫ا ل م فا ه ي م ا ل وا ف د ة ا ل ت ي أ ثا ر ت ك ث ي ن ا م ن ا‬
‫ا ل م س ت و ى ا ل إ س ل ا م ي ‪ ،‬و ذ ل ك ب ما ي ح و ى م ن م خا ل ف ة ص ر ي ح ة ل ل ث قا ف ة‬
‫ا لإ س لا م ي ة ‪ ،‬وا ل ف ط ر ة ا ل و ي ة ‪ ،‬وا ل م ن ه ل ق ‪ ،‬وا ل ع ق ل ا ل س ل ي م ‪ ،‬و ع ل ى ه ذ ا‬
‫ي ك و ن ح د ي ث ‪ ،‬ا ل ب ا ح ث ة ف ي ه د ا ا ل ب حّ ث ‪ ،‬م ن ح ل ا ل ا ل ط ا ل ب ‪ ،‬ا ل ت ا ل ي ة;‬
‫و‬

‫أ‬ ‫ا ل م ط ل س ‪ ،‬ا ل أ و ل‪ :‬ا ل ر ج ع ي ة ا ل ث ق ا ف ي ت‪.‬‬

‫ا ل م ه ل ي ب ‪ ،‬ا ل ث ا ن ي‪ :‬ا ل ر ج ع ي ة ا ل ث و ي ة‪.‬‬
‫ا ل م ه ل ل ج ‪ ،‬ا ل ث ا ل ث ‪ : ،‬ا ل ر ج ع ي ة ا ل ت ش ر ي ع ي ة‪.‬‬

‫‪ -‬؛! ؛‪ - -‬ة‪-‬‬ ‫أ ق‪-‬‬

‫ه‬ ‫ا ل ه ط ن م ‪ ،‬ا ل أ و ل‪ :‬ا ل م ر ج ع ي ة‬

‫ت ت م ث ل ا ل م ر ج ع ي ة ا ل ث ق ا ف ي ه ب ا ل ع د^ ‪ ٠‬م ن ا ل ر و ا ف د ا ل ت ي ا س ت ق ى م ن ه ا ل‬
‫ف ك ا ن ت ‪ ،‬ل ه ا ا ل أ ث ل ا ل أ ك ب ر ص ن ش أ ت ه ‪ ،‬و ص ا ل أ ت ي‪:‬‬ ‫ا ل م ف ه و م ف ك نْ ‪،‬‬
 ‫أ و ل ا‪ :‬ا ل ص ه ي و س ة ر ن‪:‬‬
‫ي ق فا ا ل ي ه و د ك م ا ه و م ع ل و م ح ل م ا ت م نأ ث و ر ة ر م و ا م ر ة ‪ ،‬ف ه م ق تا ل ه‬
‫ا لأ ن ب يا ء ‪ ،‬و ر م ا ل ت ه م ا ل ت ي ي ع ي ش و ن م ن أ ج ل ه ا ه ي ت ي م ن ت أ ح ل ا ق ج م ي ع‬
‫ر•‬ ‫لإ م حا د ا ل‬ ‫وا س ت خ دا م ها م ط ية‬ ‫ر ح ص و صا ا ل م را ة ‪،‬‬ ‫ال‬

‫و ق د ا ت ض ح ذ ل ل ث‪ ،‬ف ي ح م ي ع ا ل م و ت م را م ح تا ا ل ت ي ع ق د ت ر ل ب ح ع ث‪ ،‬ح ق و ق‬
‫ح ك ما ء‬ ‫ا ل م ر أ ة ح ج ث ‪ ،‬ظ ه ر ي ن ‪ ،‬ا ل ت ط ب ي ق ا ت ‪ ،‬ا ل ع م ل ي ة ل ب ر و ت و ك و ل أُ ت ‪،‬‬
‫ص ه ي و ن ر ى ر ق ‪ ،‬ا ل ت ي ق ي ل ع ن ها ت ر ر و ل و ت و ه م تا أ ن م ج م ع ا م ن أ ع ت ى ا لأ با ل ة‬
‫ا ل أ ش ر ا ر ق د ا ن ع ق د ل ي ت با ر ى أ ف را د ه أ و ط وا ئ ف ه م ن ف ر د ي ن أ و م ت عا و ن ي ن ف ي‬
‫ا ب ت كا ر أ ج ر م ح ه ل ة ل ت د م ي ر ا ل عا ل م وا س ت ع با د ه ‪ ،‬إ ذ ن ل ما ت ت ف ق ع ق ل أ ش د‬
‫م ده‬ ‫شر م ن‬ ‫ع ن ٌ ؤ اٌ~ ر ق‬ ‫و ح س م ة و ع ت م— ا‬ ‫ه و ل ا ء ا لأ ب ا ل م ة إ ح ر ا م ا‬
‫ا ل م ؤ ا م ر ة» ز ى‪.‬‬

‫‪ ١‬ل ص ء ي و تة ت ه ى ر رم ن ف لمة ي ه و د ي ة ت ت ف يد ية‪ ،‬م ه م ت ها ت ت ق يد ا ل م خ ه ك نا ت ا ل م ر س و م ة لإ عا د ة م ج د‬ ‫( ‪)1‬‬

‫ب ن ي إ م ر ا ب ل ( ا ل ت ه و د) و ب ن ا ء ه ث ك ل م ح ل م ا ن ‪ ،‬ث م إ ق ا م ة م ج م ل ت ك ة إ س ر ا ئ ي ل ‪ ،‬ث م ا ل س ي ط ر ة م ن‬
‫ح ل ا ل ه ا ع ل ى ا ل ع ا ل م ت ح م ى م ا ل ك ر م ل ك ي ه و ذ ا) ا ل م ت ت ف ل ر))‪ .‬ا ل ق ف ا ر ي ‪ ،‬ن ا ص ر ب ن ع ب د ا ه ؛‬
‫وا ل ع ق ل ‪ ،‬نا ص ر ب ن ع ي د ا ل ك ر ي م ‪ ،‬ا ل م و ج ز ف ي ا لأ د يا ن و ا ل م ذ ا ه ب ا ل م عا ص ر ة ‪ ،‬ح ل ‪1‬‬
‫( ا ل ر ي ا ص ر إ ت د ا ر ا ل ص م ي ع ي ل ل ش ر و ا ل ت و ن ي ع ‪ 1413 ،‬ه = ‪ 1992‬م) ‪ ،‬ه س‪. 85‬‬ ‫ؤ قت‬
‫د‬

‫ع د د ها‬ ‫(‪ )2‬ب ر و ت و ك و ل أ ت ح ك م ا ء ص ه ي و ن ■ ه ي و ث ي ق ة ك ت ب ت ع ا م ‪ 1 897‬م ف ي ب ا ز ل ب س و ي س ر ا ‪،‬‬ ‫إي‬

‫أ ر ي عا و ع ش ر ي ن ب ر و ت و ك و لا ق ي ن ح و ما ئ ة و ح س ث ن ص ف ح ة م ن ا لأ ص ل ا ل ر و س وا لإ ت ج ل ث ز ي ‪،‬‬ ‫‪1.‬‬
‫أ و ل م ا س ر ت ع ا م ‪ 1 905‬م ‪ ،‬ا ل ه د ث ا ل أ س ا س م ج ت ه ا و ص ع ح ه ل ة م ح ك م ة ل إ ق ا م ة إ م ب ر ا ط و ن ي ة‬ ‫ب‬
‫ح ا ك و م ة ع ا ل م ي ة ي ك و ن م ق ر ه ا ا ل ق د س‪ .‬ا ن ظ ر ت‬ ‫ت خ ف ع ل ا ل ه لا ن ا ل ي ه و د و ت د ي ر ها‬ ‫عا ل م ي ة‬
‫دا ر‬ ‫ط‪ ( ، 3‬ا ل ق ا ه ر ة ت‬ ‫وا ل م ه ي و س ة ‪،‬‬ ‫ا ل ب ر و ت و ك و لأ ت ا ل يه و د ية‬ ‫ع بد ا ل و ها ب ‪،‬‬ ‫ا لم ي ر ي‪،‬‬ ‫■و‬
‫ا ل ش ر و ق ‪ 2003 ،‬م) ‪ ،‬ص ‪.1 2 - 1 1‬‬
‫(‪ )3‬ا ن ف ل ر ت ا ل ش و ا د ف ي ‪ ،‬ص ف و ت ‪ ،‬ا ل ي ه و د ن ش أ ه و‪ J‬ا ر ي ح ا ‪ ،‬د‪ .‬ط ‪ ( ،‬ا ل ق ا ه ر ة ت د ا ر ا ل ت ق و ى ل ل ن ش ر‬
‫و ا ل ت و ن ي ع ‪ ،‬د‪ .‬ت) ‪ ،‬ص‪.1 5 - 3‬‬
‫ت ق د ي ر و ت ر ج م ة!‬ ‫صه ي و ن‪،‬‬ ‫ح ك ما ء‬ ‫ي ر و ت و ك و لأ ت‬ ‫(‪ )4‬ا ل ت و ن س ي ‪ ،‬م ح م د ح ل ي ف ة ‪ ،‬ا ل خ ه ل ر ا ل ي ه و د ي‬
‫ع ب ا س م ح م و د ا ل ع ق ا د ‪ ،‬م ح ل‪ ( ، 4‬ب ي ر و ت! د ا ر ا ل ك ت ا ب ا ل ع ر ي ي ‪ ،‬د‪ .‬ت) ‪ ،‬م ح ي‪. 92‬‬
 ‫ص ل ا ل ي ه و د ل ي ل ن ها ر ع ل ى ت ن ف يد أ ه دا ف ه م ا ل خ ط ي ر ة‬ ‫و ت ح ق ي قا ل د ل ك‬
‫ا ل ش ه ي غ ا ي ة م ا ي ت م ح و ر ع ل ي ه م ف ه و م ا ل ج ن د ر ‪ ،‬و ه م ‪ ،‬ك ا ل ت ا ل ي•‬
‫أ ‪ -‬ه د م ا ل ت ذ لا م ا ل أ س ر ي ؛‬
‫ح ا ء ف ي ا ل ب ر و ت و ك و ل ا ل ع ا ش ر‪ :‬ء ا ف إ ذ ا أ و ح ي ن ا إ ل ى ع ق ل ك ل ف ر د ف ك ر ة‬
‫أ ه م ي ت ه ا ل دا ن ي ة ف و ف ن د م ر ا ل ح يا ة ا لأ س ر ي ة ب ي ن ا لأ م م ي ي ن َ ‪١،‬‬
‫و ق د ت م ا ل ه د م با ل ف ع ل ع ن ط ر ي ق ت ر س ي خ ق ر ص يا ل ت ‪ ،‬أ س ر ي ة ه د ا م ة ‪،‬‬
‫ك ق ب و ل ا ل ت خ ض ث‪ ،‬ف ي ا لأ س ر ة ‪ ،‬و ع د م ا ل م ما ن ع ة أ ن ت ك و ن ا لأ م م ا ح ق ه‬
‫ت ع ي ش ْ ع أ س ر ت ها وأ م ح ل فا ل ها ع ل ى ه د ا ا ل ن م ط م ن ا ل ح يا ة ؛ لأ ن ه أ م ر ط ب ي ع ي‬
‫ض ^ ‪.٥ ^ ٠ ١ ١‬‬ ‫و لا‬
‫ؤ ي ح د ا ا د و ر ك ا ي م» أ ‪ ،‬أ ح ه ل ن ا ل ع ا م ل ي ن ف ي ه ذ ا ‪ ٢ ^ ٠ ١ ^١‬ح ي ث ‪ ،‬ا ع ت ب ن‬
‫ا را لأ م ر ة ع م لا ص نا ع ئا ‪ ،‬و لا ص ر و ر ه ل ها ‪ ،‬وا لأ ص ز ش ي و ع يه ا ل ن ا ء ء ر‬
‫ب — إ ش ا ع ة ا ل م و ص ى و ا ل إ ب ا ح ي ة*‬

‫ف ي ا ل ب ر و ت و ك و ل ا ل أ و ل‪ :‬ر ر و م ن ا ل م س ي ح ي ي ن أ ن ا س ق د أ ص ل ت ه م ا ل خ م ر ‪،‬‬
‫ح‬
‫؟ ‪٠‬‬

‫آ‬ ‫( ‪ )٦‬ا ل أ م م ت ي ن• ا ص ت ع م ك ا ل ك ل م ة ل ل د ل ا ل ة ع ل ى ع د ا ا ل ي ه و د ت ر ح م ة ل ك ل م ت ( ‪ ، ) Gentil‬و م ع ن ى‬

‫ص ‪. 111‬‬ ‫ا ل ك ل م ة ع ن د ه م ا ل ب ه ا ئ م و ا ل أ ن ج ا س و ا ل ك ف ر ة و أ ل و ث ت ت ت ن• ا ن ف ل ر ؛ ا ل م ر ح ع ا ل س ا ب ق ‪،‬‬
‫(‪ )2‬ا ل م ر ح ع ا ل س ا ب ق ‪ ،‬ص‪.1 05‬‬
‫(‪ )3‬ا ن ف ل ر ت ب ا ح ر ي ي ه ‪ ،‬م ح م د ع ل ي ‪ ،‬ا ل ص ه ي و ن ي ة ي ا ي ج ا ز ت أ ص ل ن ش أ ة ا ل م خ ه ل ه ن ا ت ا ل ص ه ي و ن ي ة‬
‫ص‪. 08‬‬ ‫ا ل ع ا ل م ة ذ ا ت ا ل ن ز ع ة ا ل ع ص ر ي ة ‪ ،‬ط أ ‪ ( ،‬ا ل ش ر ‪ 1421 ،‬ه=‪ 1‬ه‪ 02‬م) ‪،‬‬
‫ب ف لمة‬ ‫(‪ )4‬د و ر ك ا ي م ت ( ‪ 917 -1 858‬؛' م ‪ ،‬ي ه و د ي ف ر ن س ي ‪ ،‬ي ع ت ب ر م ن ر و ا د ع ل م ا ل ا ج ت م ا ع ‪،‬‬
‫ك و ي ت ا ل و ص ع ي ة ح ث م ح ا ل ج م ا ع ة وا ق عا ا ج ت ما ع نا م ه ل ل ئا ب د لا م ن ا ل ف ر د ‪ ،‬م ن م و ل فا ت ه ت‬
‫ر ر ت ق س ي م ا ل ع م ل ق ي ا ل م ج ت ب م ع ؛ ؛ ‪ ،‬و ا ر ا ل أ ش ك ا ل ا ل أ و ل ي ة ل ل ح ي ا ة ا ل د ي ن ي ة ؛ ؛‪ .‬ا ن ف ل ر ت ش ه ا ب ‪ ،‬م ح م د ‪،‬‬
‫مم‬ ‫ص‪. 42‬‬ ‫ر و ا د ع ل م ا ل ا ج ت م ا ع ‪ ،‬د‪ .‬ح ل ‪ ( ،‬إ ل ك ت ر و ن ي ت ك ت ب ع ر ب ي ة ‪ 2007 ،‬م) ‪،‬‬

‫ل‬ ‫ا ل إ س ل ا م ي ‪ ٍ ،‬ل‪ ( ، 2‬ا ل ق ا ه ر ة‪ :‬د ا ر ا ل ا ع ت ص ا م ‪ 1397 ،‬ه= ‪ 1977‬م) ‪ ،‬ص ‪. 172‬‬

‫(‪ )5‬ا ن ظ ر ت ا ل ج ن د ي ‪ ،‬أ ن و ر ‪ ،‬ا ل م خ ه ل ه ل ا ت ا ل ت ل م و د ي ة ا ل ي ه و د ي ة ا ل ص ه ي و ن ي ة ف ي غ ز و ا ل ف ك ر‬

‫( ة) ع ب د ا ل ق ا د ر ‪ ،‬ع ب د ا ل و ح ي د ‪ ،‬ر ر ا ل ي ه و د ق د ي م ا و ح د ي ث ا ( أ ي ا ئ ي ح ف ي ة و ر ا ء ا ل ف ت ن) ؛ ؛ ‪ ،‬ا ل ه ن د ‪ ،‬م ج ل ة‬

‫ص و ت ا ل أ م ة ‪ ،‬م ج ‪ ، 41‬ع‪ ، 8‬أ غ س ه ل س ‪ 2009‬م ‪ ،‬ص‪. 53‬‬
‫وا ن ق ل ب ش با ن ه م م جا ن ي ن يا ل ك لأ س ي ك يأ ت و ا ل ج و ن ا ل م ك ر ا ل ذ ي أ ع ر ا ه م‬
‫ب ه و ك ل أ ز ن ا و م ع ل م و ن ا و خ د م ن ا ؛ أ ر آ‪.‬‬
‫و م ن ي ئ ن و ك ل ا م ه م ف ي ه ذ ا ا ل م ج ا ل ر ر م ي ج م و ن د ء ر و يا ل ‪ ، ،‬ر ‪ ،‬ا ل ذ ي ن قا ل وا‬
‫صوء‬ ‫ي ع ر ض ا ل ع لا قا ت ا ل ج ن س سة ف ي‬ ‫وم س ظ ل‬ ‫ف ي ه ت ر ءإ ن ف ر ؤ ي د م ن ا ‪،‬‬
‫ش يء م ق د س‪ ،‬ؤم ص ب ح ه م ه‬ ‫ا ل ش م س ؛ ل ك ي ‪ ،‬لا ي ب ق ى ف ي ن ف ل ر ا ل ش ب ا ب‬
‫و ل ه ذ ا ح ر ص ف ر ؤ ي د ف ي ن ف ل ر ي ته أ ن‬ ‫ا ل أ ك ب ر ه و إ ر و ا ء غ ر ا ئ زْ ا ل ج ن ي ه ‪ ، ،‬ل‬
‫يا سا ع ة م ف ه و م ا ل ج س و ف ر صه ع ل ى‬ ‫ي ن فد ذ ل ل ث‪ ،‬ا ل م خ ط ح ل ا ل ه ه و د ي ‪،‬‬
‫ا ل م ج ت م ع ا ت‪.‬‬

‫لا ت ك ا د ت و ح د‬ ‫و ق د ن ج ح وا ف ي ذ ل ك ؛ ف ف ي ا ل و يد ر ‪ ،‬وا ل د ن م ر ك‬
‫ح ك ومة‬ ‫ف تا ه لا ت ع ر ف ‪ ،‬ا ل ح ل ا ق ا ت ا ل ج ن ي ة ق ب ل ا ل ز و ا ج ‪ ،‬ب ل و ت ش ج ع‬

‫(‪ )1‬ا ل ت و ن ي ‪ ،‬ا ل خ ط ر!^ ‪ ، ، ^٥‬م ر ج ع س ا ب ق ‪ ،‬ء س‪. 11 8‬‬

‫(‪ )2‬م ي ج م و ن د ف ر ؤ ي د ت ( ‪ 939 - 1 856‬أ م) ط ي ب ت م ا و ك ا ‪ ،‬م و ص م د ر س ة ا ل ت ح ل ل ا ل ن ف س ي ‪،‬‬
‫أ ئا ر ي ث ‪ ،‬ن ف ل ر ي ته ف ي ت ه ل و ر ا ل غ ر ي ز ة ا ل ج ن ي ة م ت د ا ل ه ل ف و ل ة ا ل أ و ل ى و ع ق د ة أ و د ي ت ‪ ،‬م ح ح ظ أ ح ل يا ء‬
‫ا ل أ م ر ا ص ن ا ل ع ق ل ة و ع د د م م ن كا ن وا ق د ا ن ق م و ا إ ل م ‪ ،‬ح ر ك ت ه ‪ ،‬م ن أ ه م م و ل فا ت ه ت أ ر ن ق ي ر‬ ‫و‬
‫ا ل أ ح ل ا م)) ‪ ،‬و ر‪ ١ J‬ل أ د ث ا ر س ا ئ ل ف ي ا ل ج ن س®‪ ,‬ا ن ق ل ر ت ا ل م و س و ع ة ا ل ع ر ب ي ة ا ل م ي ث ر ة ‪ ،‬م ر ج ع‬ ‫ج‬
‫ّ ا ي ي ى ‪ ،‬م ج‪ ، 5‬ص ى ‪. 2402 _ 2401‬‬ ‫أ‬
‫ش ح ي ‪ ،‬ا ل إ س ل ا م و ا ل ج ن س ‪ ،‬ط‪ ( ، 2‬ي ث ر و ن‪ '.‬م ؤ س س ة ا ل ر س ا ل ة ‪ 1 395 ،‬ه= ‪ 975‬أ م) ‪،‬‬ ‫ي ك ن‪،‬‬ ‫( ‪)3‬‬ ‫م‬
‫م ‪ ،‬ة أ•‬ ‫ث‬
‫عا ص م ت ها‬ ‫(‪ )4‬ا ل و ي د! ه ي م م ل ك ة ت ق ع ف ي ا ل ج ز ء ا ل ش ر ش م ن س ي ه ج ز ي ر ة ا م ك ن د ي ن ا و‪، 0‬‬ ‫__‬
‫س ت و ك ه و ل م ‪ "،‬ت أ س ن ت ‪ ،‬ف ي ا ل ق ر ن ‪ ،‬ا ل ت ا ص ح ا ل م ي ل ا د ؛ ا ‪ ،‬ب ن ا م ا ل ح ك م ف ي ه ا م ل ك ي د س ت و ر ؛ ‪ ، ،‬ر ا ع‬ ‫ل‬
‫أ ك ي ر د و ل ة ف ي أ و ر و ب ا ‪ ،‬و ه ي ع ض و ش ا ل ا ت ح ا د ا ل أ و ر و ب ي ‪ ،‬و م ن ف ل م ة ا ل ت ع ا و ن) ا ل ا ق ت ص ا د ي ‪،‬‬ ‫‪0‬‬
‫و ا ل ت ن م ي ة ‪ ،‬و ا ل أ م م ا ل م ت ح د ة‪ .‬ا ن ف ل ر ؛ ع ت ر ي س ‪ ،‬م ح م د ‪ ،‬م ع ج م ؛ ل د ا ن ‪ ،‬ا ل م ا ل م ‪ ،‬ط ‪ ( ، 1‬ا ل ق ا ه ر ة ؛‬ ‫لإ‬
‫ا ل د ا ر ا ل ث ق ا ف ي ة ل ل ن ش ر ‪ 1 422 ،‬ه= ‪ 2002‬م) ‪ ٍ ،‬ن‪. 78 - 67‬‬ ‫ل‬
‫تأ س ت‪ ،‬ف ي ن ه ا ي ة ا ل ق ر ن ‪،‬‬ ‫ت ها ج ن ‪،‬‬ ‫أ و ر و با ‪ ،‬عا ص م ت ها ك و ب‬ ‫(‪ )5‬ا ل د ن م ر ك ؛ ه ي م م ل ك ة ت ق ع ف ي س م ا ل ‪،‬‬
‫م ن أ ر ع ع ش رة م قا ح ل م ة ‪،‬‬ ‫ت ت ك و ي ت‪،‬‬ ‫ا لإ س ك ت د نا ف ي ة م س ا ح ه ‪،‬‬ ‫ا ل ثا م ن ا ل م ي لا د ؤ ‪ ، ،‬م ن أ ص غ ر ا ل د و ل ‪،‬‬
‫ف ي ا لا ت حا د ا لأ و ر و ب ي ‪،‬‬ ‫ع ضو‬ ‫م ل ك ي د م ت و ر كا ‪ ،‬و م ر‬ ‫و م د ي ن ة و ا ح د ة ‪ ،‬ن ف ئا م ا ل ح ك م ف ي ها‬
‫و ا ل أ م م ا ل ت ء ح د ة‪ ,‬ا ن ث ل ر ؛‬ ‫ت نم ية‪،‬‬ ‫ا ل ت عا و ن ‪ ،‬ا لا ق ت صا د ي ‪ ،‬وا ل‬ ‫و ح ل ف ‪ ،‬س ما ل ‪ ،‬ا لأ ح ل ل ن ه ل ي ‪ ،‬و م ت ث ل مة‬
‫ا ل م ر ج ع ا ل س ا ب ؤ ر ‪ ،‬م ج ن ‪, 63 - 61‬‬
 ‫ا ل د ا ن م ر ك ع م ا ل ي ا ت ا ل إ ج ه ا ض ا ل ت ي ت ن ج م ع ن ا ل ع ل ا ه ا ت غ ي ر ا ل م ش ر و م ة‪,‬‬
‫و ف ي ا ل ا ت ح ا د ا ل س و ء ي ت ي ر ‪ ،‬ك ا ن ا ل ن ظ ا م ي ق و م عا ل ي م ب د ء ش ي و ع ي ة ا ل م ا ء ت ب عا‬
‫ع ن د م ا د ا ل ت ر رإ ل ن ظ ا م‬ ‫‪ ،‬و ه ذ ا م ا ئ ر رْ ر ر م ا ر ك س ‪، ،‬‬ ‫ل خ ط ط ا ل يه ود‬
‫ا ل ز و ا ج ا ل ذ ي لا ي ح ل ل ل م ر أ ة أ ن ت ت ص ل ب غ ي ر ز و ج ه ا ع م ت م ق ي د ل ل م ر أ ة‬
‫ر م ج ل ث ل ه أ»'"‪.‬‬
‫ج — ئ شر ا ل شذ وذ ا ل ح س ي ‪٠‬‬
‫ج ا ء ف ي ا ل ب ر ت و ك و ل ا ل را ب ع ع ش ر ؛ ر ر و ق د ن ش ر نا ف ي ك ل ا ل د و ل ا ل ك ب ر ى‬
‫ذ و ا ت ا ل ز ع ا م ة أ د ب ا م ر ي ص ا ق ذ ر ا ي غ ش ا ل ق و س‪ .‬و س م ت م ر ف ت ر ة ق ص ي ر ة ب ع ل‬
‫ا لا ع ت را ف ب ح ك م نا ع ل ى ت ش ح ع س يه ل رة م ث ل ه ذا ا لأ د ب ء ‪ ،‬و م ن ه ذ ا‬
‫ا لأ د ب ا ل ش ذ و د ا ل ج ن س ي ‪ ،‬ف قد تم ن ش رم ف ي د و ل ا ل عا ل م ‪ ،‬و ذ ل ك بإ ش را ف‬
‫م ن ا ل ج م ع ي ا ت ا ل ي ه و د ي ة ‪ ،‬ف ف ي ب ر ي ه لا ن يا ا س ت ص د ر ا ل ي ه و د م حا ن و ئا م ن‬
‫ا ل ث ر ل ا ن ب إ ب ا ح ت ه ‪ ،‬و ع د م ا ع ت ب ا ر ه ج ر ي م ه ي ع ا قّ ت ‪ ،‬ع ل م ه ا ا ل ق ا ن و ن ‪ ،‬و ك ذ ل ك‬
‫ف ي ا ل م ؤ ي د و غ ي ر ها ن ج ح ا ل ي ه و د ف ي ن ش ر ه ‪ ،‬فا ن ت ش ر ت أ ن د ي ة ا ل ش ذ و ذ ف ي‬
‫ت ح ت‪ ،‬ح ما ي ة ا ن م و لة و م با ر ك ت هاا‬ ‫ك ل م كا ن‬
‫ح‬
‫و‬

‫آ‬ ‫( ‪ ) 1‬ا ل ا ت ح ا د ا ل و ف ي! ه و ا ت ح ا د ا ل ع د ي د ه ن ا ل د و ل ا ل و ف ي ة ا ل خ س ة ع ث ر ة ى ا ل ف ت ر ة م ا ي ن‬
‫ت‬ ‫ع ا م ي ‪ 922‬أ م و ح ش ‪ 1 991‬م ‪ ،‬و ك ا ن ت ‪ ،‬ر و م ي ا ه ي م م ر ي ا ل د و ل ا ل م ؤ س س ة ل ل ا ت ح ا د و‬
‫ؤ‬ ‫ع ا ص م ت ه‪ .‬ا ن ث ل ر ؛ ا ل خ و ن د ‪ ،‬م ع و د ‪ ،‬ا ل م و م و ع ة ا ل ت ا ر ي خ ي ة ا ل ج غ ر ا ف ي ة ‪ ،‬د‪ .‬ط ‪ ( ،‬ي ر و د ت ‪ ،‬ث د ا ر‬
‫ن‬ ‫ر و ا د ا ل م ه ض ة ‪ 1 994 ،‬م) ‪ ،‬ج ‪ ، 1‬ص ‪. 34 - 31‬‬
‫أ‬ ‫(‪ )2‬ا ن ث ل ر‪ :‬ا ل ر ف ا ع ي ‪ ،‬ف ز ا د ب ن س ي د ع ب د ا ل ر ح م ن ‪ ،‬ا ل م م و ذ ا ل ي ه و د ي ف ي ا ل أ ج ه ز ة ا ل إ ع ل ا م ي ة‬
‫و‬ ‫ص‪1 32‬‬ ‫ا ن ا ل إ ع ل ا م ي ة ‪ ،‬ح ل ‪ ( ، 1‬ا ل ق ا ه ر ة! م ك ي ة ر ه ر ا ن ل ل ن ش ر و ا ل ت ر ن ح ‪، )، ^ ١ ٥ ،‬‬ ‫وا ل ر ي‬
‫ئ‪.‬‬ ‫_ ‪. 125‬‬
‫ؤ‬ ‫(‪ )3‬ك ا ر ل م ا ر ك س! ر‪ 3 - 1 81 8‬ة ة ‪ 1‬م) ف ي ل س و ف ‪ ،‬ا ش ت ر ا ك ي أ ل م ا ن ي م ن أ ص ل ي ه و د ي ‪ ،‬أ م س ح‬
‫‪،‬ئ‬ ‫أ ن ج ل ز ا ل و ي ق ة ا ل ش ي و ع ي ة ا ل أ و ل ى ا ل م ع ر و ف ة ي ا م م ا ل ب ي ا ن ا ل ش ي و ع ي ‪ ،‬م ن م ؤ ل ف ا ت ب م! ا ر ر أ س ا ل ا ل»‬

‫ل‬ ‫ه ج‪ ، 6‬ص‪.2965‬‬
‫ا ل د ي ي ع ت ب ر إ ن ج ي ل ا ل ش ي و ع ي ة ا ل ع ا ص ر ة‪ .‬ا ن ث ل ر! ا ل وّ و ء ة ا ل ع ر ي ة ا ل م ي ث ر ة ‪ ،‬م ر‪ -‬ح س ا ب ق ‪،‬‬

‫ص‪.1 52‬‬ ‫(‪ )4‬ا ل ر ف ا ع ي ‪ ،‬ا ل ف و ذ ا ل ي ه و د ي ‪ ،‬م ر‪ -‬؛ ع س ا ب ق ‪،‬‬

‫ص ‪1ّ 71 - 1 70‬‬ ‫(‪ )5‬ا ل ت و ن س ي ‪ ،‬ا ل خ ه ل ر ا ل ي ه و د ي ‪ ،‬م ر ج ع س ا ب ق ‪،‬‬
‫ب ح ي ث ت ن عدم‬ ‫و ه د ق ئ ا ل ي ه و د م ن و را ء ذ ل ك ت خ ر س ن ن ة ا ل ح يا ة ‪،‬‬
‫‪ ٧ ٧ ١‬ز‬ ‫ا ل ف وا ر ق ب ي ن ا ل ج ن س ي ن و ه ذ ا ه و ا ل ه د ف‬
‫د ‪ -‬م حا ر ب ة ا لأ د يا ن وا ل ق ضا ء ع ل ي ها ;‬

‫ح م ل ت ا ا ل م خ ه ل ه ل ا ‪ ٠‬ت‪ i‬ا ل ي ه و د ي ة ب خ ه ل ط ل ه د م ا ل أ د ي ا ن غ ي ر ا ل ي ه و د ي ة ‪،‬‬

‫ر ر ح ت م ا ن م ك ن ل أ ن ف نا ف ن ك و ن‬ ‫ح م ض ا ح ا ء ف ى ا ل ب ر و ت و ك و ل ا ل ر ا ب م^ ع ر•‬
‫س ا د ة ا ل أ ر ض ل ن ن ب خ ق يا م د ي ن غ ي ر ل ي ن تا ‪ ،‬أ ي ا ل د ي ن ا ل م ع ت ر ف ب و ح د ا ن ي ة‬
‫ا ل م حُ ا ل ذ ي ا ر ت بْ ل ح ه ل ت ا ب ا ح ت ي ا ر ه إ ي ا ن ا ك م ا ا ر ت ب ه ل ب ه م ص ي ر ا ل ع ا ل م‪ .‬و ل ه د ا‬
‫ا ل س_ ا ي ج م ب ‪ ،‬ع ل ي ن ا أ ن ن ح ه ل م ' ك ن ؛ ع ق ا ئ د ا ل إ ي م ا ن ‪ ،‬ؤ إ ذ ت ك و ن ا ل ن ت ي ج ه‬
‫ا ل م ؤ ق تة ل ه ذا ه ي أ ث ما ر م ل ح د ي نا ؛‬
‫و م ن ه ذ ا ا ل م ن ه ل ل ق كا ن ا ل إ ل ح ا د ا ل خ ط و ة ا لأ و ل ى ي ل ي ها ح م ل ؛ ا ل ن ا س‬
‫ؤإ ي جا د ا ل م دا ه ب ‪ ،‬ا ل ف ك ر ية ا ل ه د ا م ة‬ ‫ب ص ح ة ا ل د يا ن ة ا ل ي ه و د ي ة ‪،‬‬ ‫ع ل ى ا لإ ي ما ن‬
‫‪ ،‬و ت ص و ي ر ها بأ ن ا ل ب ش ر ي ة ل م ت ع د ب ح ا ح ة‬ ‫وا ل و ح و ل ي ة‬ ‫كا ل ش ي و ع ي ة‬
‫‪ .‬و م ما م ا ع د ع ل ى ن ش ر ه ذ ه ا لأ ف كا ر ا ل ت ي ت ك و ن أ ي د ي و ل و ج ي ة‬ ‫إ ل ي ها‬
‫وا ل م و م حا ت‬ ‫س يه ل رة ا ل ص ها ي ن ة ع ل ى و س ا ئ ل ا لإ ع لا م ‪،‬‬ ‫ا ل ج ند ر ه ي‬ ‫إ‬
‫أ‬
‫ص‪.1 30 - 1 82‬‬ ‫( ‪ )1‬ا ن ظ ر ن ا ل ر ف ا ع ي ‪ ،‬ا ل ن ف و ذ ا ل ي ه و د ي ‪،‬‬ ‫م‬
‫ص ى‪.1 96‬‬ ‫( ‪ )2‬ا ل ت و ن س ي ‪ ،‬ا ل خ ط ر ا ل ه و د ي ‪،‬‬ ‫آ‬
‫( ‪ )3‬ا ل ش ي و ع ي ة ت ه ي غ ر ر م ذ ه ب ا ق ت ص ا د ي ا ج ت م ا ع ي ي ق و م ق ي أ س ا م ه ع ل ى ا ل ق ض ا ء ع ل ى ا ل م ل ك ي ة‬ ‫‪٦‬‬
‫ا ل ف ر د ية ‪ ،‬و ت د ح ل ا ل د و ل ة ا ل ف عا ل ف ي ح يا ة ا لأ ف را د ‪ ،‬ؤ إ ح ض ا ع ه م لإ ش را ق ها ‪ ،‬و ت و ج ي ه ه م ما ئ يا‬ ‫[‬
‫ص‪ 4‬ه ‪.1‬‬ ‫و ر و ح ي ا ؛ ؛• م ج م ع ا ل ل غ ة ا ل ع ر ب ي ة ‪ ،‬ا ل م ع ج م ا ل ف ل س ف ي ‪ ،‬م ر ح ع س ا ب ق ‪،‬‬ ‫و‬
‫ا ل و ج و د ي ة• ه ي ر ر م ذ ه ب ي ق و م ع ل ى إ ب ر ا ز ا ل و ج و د و خ ص ا ئ ص ه و ج ع ل ه س ا ب ق ا ع ل ى ا ل م ا ه ي ة ‪،‬‬ ‫ؤ‬
‫ف ه و ي ن ظ ر إ ل ى ا ل إ ن س ا ن ع ل ى أ ن ه و ج و د لا م ا ه ي ه ‪ ،‬ؤ ي ز م ن با ل ح ر ي ة ا ل م ع ل ل م ة ا ل ش ن ط ؛ ا ل ف ر ئ‬
‫م ن أ ن ي م ع ن ف ن ه ب ن ف س ه ؤ ي م ل أ و ج و د ه ع ل ى ا ل ن ح و ا ل ذ ي ي ل ا ئ م ه))‪ .‬م ج م ع ا ل ل غ ة ا ل ع ر ب ي ة ‪،‬‬
‫ا ل م ع ج م ا ل ف ل س ف ي ‪ ،‬م ر ج ع م ح ا ي ق ‪ ،‬ص ‪. 211‬‬
‫ص‪ 5‬أ أ ؛ و ا ل ت و ن س ي ‪ ،‬ا ل خ ه ل ر‬ ‫سا ب ق ‪،‬‬ ‫( ة) ا ن ف ل ر ت ا ل ج ن د ي ‪ ،‬ا ل م خ ت ل ط ا ت ا ل ت ل م و د ي ة ‪ ،‬م ر" ح‬
‫ا ل ي ه و د ي ‪ ،‬م ر ج ع م ا ي ق ‪ ،‬ص‪.1 78‬‬ ‫‪٠ ٠‬‬
 ‫ا لإ ع لا م ي ة ‪ ،‬وا ل م ن ق ل ما ت ‪ ،‬ا ل د و ل ية ك م ن ظ م ة ا لأ م م ا ل م ت ح د ة ‪ ،‬وا ل م ن ف ل ما ت‬
‫ا ل تا ب ع ة ل ها ا ل ن ي لا ت كا د ت خ ل و م ن ع ن ص ر ي ه و د ى‬

‫ظ ئ ا ‪ :‬ا س ا ب ى‪:‬‬
‫س ا ع د ت ا ل ث و ر ة ا ل ع ل م ي ة ف ي أ وا ئ ل ا ل ق ر ن ا ل تا س ع ع ث ر ا ل م ي لا د ي و م ا‬
‫ر ي ها ا ل ت ح ر ؤ ي ه ‪،‬‬ ‫ه ا ل م را ‪ ٥‬ف ى م‬ ‫ص د ا ل د ي ن وا ل ك ن‬ ‫ح ر وُ ب‬ ‫ف ها م ن‬
‫■ ح س ن‪ ،‬جا ء ت ا ل د ء واا ئ ‪ ،‬إ ل ى إ ح لا ل ‪ ،‬ا ل ع ل م م ح ل ا ل ن ص وا لإ ل ه ف ي ت ف س ي ر‬
‫م ا ي خ ت ص ب ا ل إ ن س ا ن و ا ع ت ب ا ر ه إ ن ج ي ل ا ل ح ف ا ر ة ا ل ح د ي ث ة‪.‬‬
‫ص و ر وه‬ ‫و ي م ا ا ر إ ع د و ا ل م ر ا ة ف ى ت ل ا ث ‪ ،‬ا ل ف ت ر ة ا ل د{ ن و ا ل ك ن س ة ك م ا‬
‫ل ه ا ؛ ف ق د و ح د ت ا ل م ر أ ة ف ي ا ل د ع و ا ت ا ل ل م ا ن ي ة إ ل ى ا س ت ب د ا ل) ا ل م ل م‬
‫س ي لا ل ل ت ح ر ي م ن ا ل ق ي و د ا ل ت ي‬ ‫فم ل ا لد ي ن ع ن ا ك و لة‬ ‫با ل د ي ن ؤإ ل ى‬
‫ف ر ص ت ه ا ع ا ل ي ه ا ا ل ك ت ي س ة ر ه‪ .‬و م ن ث إ أ ص ب حّ ت ‪ ،‬ق ض ا ي ا ا ل م ر أ ة و ن ي ل ه ا‬
‫ل ح ق و ق ها ج ر ءا م ن ا ل ع ق ل ي ة ا ن م ل ما ن ي ة ا ل ت ي ت ف ص ل ه د ه ا ل ق ضا يا و ا ل ح ق و ؤ ‪،‬‬
‫ص ا ل ا‪ -‬ي ن'" ■‬
‫ح‬
‫و‬
‫و ب ن ا ء ع ل ى ه د ا ك ا نّ ت خ ا ل م ل م ا ن ي ة م ش ر ع ا ل ن ش أ ة ا ل ج ن د ر م ن ح س ث ‪،‬‬

‫أ‬ ‫ا م^‬
‫و‬ ‫ا ل م ؤ‪ J‬م ر ا ت و ا ل أ ت ف ا م ح ي ا ت ت ق و م ع ل ى ف ص ل ا ل ح ي ا ة ب ج و ا ن ب ه ا‬ ‫أ‪.‬‬

‫ل‬ ‫(‪ )1‬ا ن ظ ر ؛ ا ل ر ف ا ع ي ‪ ،‬ا ل ن ف و ذ ا ل ي ه و د ي ‪ ،‬م ر ح ع م ا ب ق ‪ ،‬ر ر ل ل أ س ت ز ا د ة ص‪ 1 00‬و م ا و ع د ه ا ا‪.‬‬

‫(‪ )2‬ا ل ع ل م ا د ي ة ت ر ر ه ي ح ر ك ة ا ج ت م ا ع ي ة ت ه د ف إ ل ى ص ر ف ا ل ن ا س و ت و ج ي ه ه م م ن ا ل ا ه ت م ا م ب ا ل آ ح رْ‬

‫آ‬ ‫و‬
‫م‬

‫ا ل ق ر ى ‪ 2 ،‬ه‪ 14‬ه=‪ 1982‬م) ‪ ،‬ص ‪. 2‬‬

‫إ ل ى ا ل ا ه ت م ا م ب ه د ه ا ل د ن ي ا و ح د ه ا^ ا‪ .‬ا ل ح و ا ل ي ‪ ،‬م م ر ي ن ع ب د ا ل ر ح م ن ‪ ،‬ا ل ع ل م ا ن ي ة ن ش أ ت ه ا‬
‫و ت ط و ر ه ا ؤ آ ث ا ر ه ا ف ي ا ل ح ي ا ة ا ل إ س ل ا م ي ة ا ل م ع ا" ص ر ه ‪ ،‬ط ‪ ( ، 1‬م ك ة ا ل م ك ر م ة ت مْ ل ا ع ح ا م ع ة أ م‬
‫(‪ )3‬ا ن ف ل ر ت ا ل ق ا ح ل ر ح ي ‪ ،‬ا ل م ر أ ة ف ي م ن ف ل و م ة ا ل أ م م ا ل م ت ح د ة ‪ ،‬م ر ج ع م ا ب ق ‪ ،‬ص‪. 86‬‬
‫(‪ )4‬ا ن ف ل ر ت ا ل ع ب د ا ل ك ر ي م ‪ ،‬ا ل ع د و ا ن ع ل ى ا ل م ر أ ة ‪ ،‬م ر ح ع م ا ب ق ‪ ،‬ص‪ 52‬؛ و ا ل خ ض ر ي ‪ ،‬أ ن و ر‬
‫ق ا س م ‪ ،‬ا ل ح ر ك ة ا ل ت س و ي ة ف ي ا ل ي م ن ت ا ر د خ ه ا‪ ..‬و و ا ق ع ه ا ‪ ،‬ط ‪ ( ، 1‬ا ل ر د ا ض ت س ل س ل ة ت ص د ر ع ن‬
‫ص‪.5‬‬ ‫م ج ل ة ا ل ب ي ا ن ‪ 1 428 ،‬ه= ‪ 2007‬م) ‪،‬‬
‫ا ل م خ ت ل ف ة ع ن ا ل د ي ن ‪ ،‬ب ل إ ي ها ت ع ت ب ره ش ك لا م ن أ ش كا ل ا ل ت م ي ي ز‬
‫ص د ا ل م ر أ ة ر ‪/١‬‬
‫ب — د ع ا ة ا ل ع ل ما ن ي ة ل م ي ف ر ق وا ب ي ن ا ل ر ج ل ا ل م ر أ ة ف ي ج م ح م ج ا ل ا ت‬
‫ا ل ح يا ة م ن ا ل ن ا ح ي ة ا لا ج ت ما ع ي ة ‪ ،‬أ و ا ل م يا س ي ة ‪ ،‬أ و‬
‫ا ل أ ق ت ص ا د ي ة ر ى‪.‬‬
‫ج ‪ -‬ا ل ع ل ما ن ي ة ه ي ا لأ ص ل ف ي إ ن تا ج أ ف كا ر ا ل ج ن د ر و ما ي د ع و إ ل يه م ن‬
‫ت ح ر ي ر ا ل ر أ ة ‪ ،‬و ص و لا إ ل ى ا ل م سا وا ة ا ل ت ي |ا ح ن ها ا ل ت ما م ؛ ا ل تا م‬
‫ب ي ن ا ل ر ج ل و ا ل م ر أ ل أ ه•‬
‫د ‪ -‬ا ل ع ل ما ن ي و ن ه م ا ل و ك لا ء ا ل م ح ل ي و ن ف ي ت ع م ي م ا ل ن م و ذ ج ا ل غ ر ب ي‬
‫ع ر ن ا ء ا ل ع ا ل م ك ا ف ة^ ‪.،‬‬
‫و ب ه ي ا ي ت ض ح ل ت ا أ ل ا ل ج ت د ر م ا ه و إ ل ا و ل ي د ا ل ع ل م ا ن ي ة‪.‬‬

‫‪: ١ ٠ ١ ٧‬‬

‫ا ل عا ل م ي ؛ و ذ ل ك ع ل ى‬ ‫ت ع س ر ا ل ع و ل م ة ف ن ا ه ر ة ش ا م ل ة و أ‪ -‬ح ذ‬ ‫إ'‬
‫ا ع ت با ر أ ن ه ا لا ت ر ا ع ي ا ل ح د و د ا ل ج غ ر ا ب ‪ ،‬و ت ص ي ب م خ ت ل ف ا ل م ج ا ل ا ت‬ ‫أ‬
‫‪٦‬‬
‫م‬
‫ت ت‬

‫( ‪ )1‬ا ن ظ ر ت ط ه ط ا و ي ؛ و ع ز ب ‪ ،‬ا ل م ت ط ل ب ا ت ا ل ت ر ب و ي ة ل ث ق ا ف ة ا ل ج ن د ر ‪ ،‬م ر ■ ج ع س ا د ق ‪ ،‬ص‪.1 73‬‬ ‫ي ير‬

‫ص‪.1 7‬‬ ‫( ‪ )2‬ا ن ف ل ر ت ا ل ع ب د ا ل ك ر ي م ‪ ،‬ا ل ع د و ا ن ع ل ى ا ل م ر أ ة ‪ ،‬م ر‪ -‬ح س ا ب ق ‪،‬‬ ‫‪٦‬‬
‫( ق) ا ن ظ ر• ا ل م ر و ر ي ‪ ،‬ح ق ي ق ة ا ل خ ن د ر ‪ ،‬م ر• ‪ ٣‬ع س ا د ق ‪ ،‬ص ر ر ‪. 140 — 1 39‬‬ ‫إُ‬
‫(‪ )4‬ا ن ف ل ر ؛ ا ل ع ج م ي ‪ ،‬ن ح و ن م و ذ م ت ر ب و ي ل ل ح ف ا ظ ع ل ى ه و ي ة ا ل م ر أ ة ا ل م س ل م ة ‪ ،‬م ر ح م م ح ا ي ق ‪،‬‬ ‫ذُ‬
‫ص أ أ‪.‬‬ ‫ث‬
‫(‪ )5‬ا ل ح و ل ة ت ر ر ه ي ظ ا ه ر ه ل ن ظ ا م ع ا ل م ي ح د ي د ي ن ن ع إ ل ى ت ح ق ي ق م ز ي د م ن ا ل ت ر ا ب ط و ا ل ت د ا خ ل‬ ‫' قأ‬
‫و ا ل ت ع ا و ن ب ي ن ج م ح د و ل ا ل ع ا ل م ق ي ج م ح ا ل م ج ا ل ا ت‪ ، ...‬ب ح ي ث ت خ ت ف ي ف ي ه ذ ا ا ل ن ظ ا م‬
‫ص ف ه س يا د ة ا ل د و ل ة ؛ لأ ف ح ر ي ت ها ف ي ا ل ت ص ر ف ي ح ب م ش ي ئ ت ها ت ك و ن م ق ي د ة أ و نا ق ص ة ف ي ظ ل‬
‫ا ل ن ف ل ا م ا ل ج د ي د ‪ ،‬ل د ا ي م ك ن و ص ف ه ا ب أ ن ه ا ر ر ا ل ت ب ع ي ة ا ل ح ا ل م ي ة ا ا أ ا‪ ,‬ا ل م ر س ي ‪ ،‬ك م ا ل ع ب د ا ل غ ن ي ‪،‬‬
‫ط‪ ( ، 1‬ا ل إ س ك ن د ر ي ة! ا ل م ك ت ب ا ل ج ا م ع ي ا ل ح د ي ث ‪،‬‬ ‫ا ل خ ر و ج م ن فخ ا ل ع و لمة‪،‬‬
‫‪ 1422‬ه= ‪ 2002‬م) ‪ ،‬ص‪. 31‬‬ ‫ل‬
 ‫ا ل م ع ي ش ي ة ل لأ ت ا ن ‪ ،‬و ق د ه ن ا ل ت تأ ث ي را ت ها ا ل ع د ي د م ن ج و ا ن ب ا ل ح ي ا ة‬
‫ا ل ا ج ت م ا ع ي ة و ا ل أ م ر ي ة ‪ ،‬و أ ص ح ا ل ح د ي ث ‪ ،‬ف ي ها ع ن ع و ل م ة ا ل م ر أ ة ع ا ل م ي ا ‪،‬‬
‫و تأ ث ر ي تا ب ه د ه ا ل ظ ا ه ر ة س ف ل ز ا ل م ج ت م ح ا د ث ‪ ،‬ر ‪ ، ،‬خ ا ص ة م ع ا لا ن ت ثا ر ا ل و ا س ع‬
‫وا ل ر ي ع ل و سا ئ ل ا لإ ع لا م ا ل ت ي ته ل و ر ت ‪ ،‬ت ق ن يا ئ ها ‪ ،‬و ت ع د د ت ‪ ،‬أ م حا ل ي ن ها ‪،‬‬
‫و ت ن و ع تا أ ج ه ز ت ه ا ‪ ،‬ح ت ى أ ص ب ح ا ل ع ا ل م ك ا س ر ة وا ح د ة ‪ ،‬و ل م ي ع د ك ق ر ي ة‬
‫ل م ف ه و م ا ل ج ن د ر‪.‬‬ ‫و ا ح د ة ‪ ،‬و ل د ا ك ا ن م ن ا ل س ه ل ا ل ي س ي ر ا ل د‪ .‬ء و ة‬
‫و ف ي ه ذ ا ف م د س ع ت ‪ ،‬ا ل ع و ل م ة ف ي س ب ي ل ن ش ر ه ‪ ،‬شأ ن ه شأ ن ا ل م فا ه ي م‬
‫ا ل أ ح ر ى ع ل ى ر ك ي ز ت ي ن أ س ا س ي ت ي ن ه م ا ر ق ‪:،‬‬
‫‪ _ 1‬إ زا ل ة ا ل ح وا ج ز ا ل ز ما ن ي ة وا ل م كا ن ي ة وا ل ث ما ف ئ ة وا ل س يا س ي ة‬
‫و ا ل ا ق ت م ب م ا د ي ة ب ي ن ا ل أ م م و ا ل ش ع و ب ‪ ، ،‬م ح ا و ل ة ل ف ر ض م ا ت ر ي د ه‪.‬‬
‫‪ 2‬س ف ر ض ا ل ه ي م ن ة وا ل س ي ع ل ر ة ع ل ى ج م ي ع ا ل م ج ا ل ا ت ‪ ،‬م س ت خ د م ة ف ي‬
‫ذ ل ل ث‪ ،‬ف ر ض ا ل ع ق و با ت ع ل ى م ن ي حا و ل ا ل خ ر و ج ع ن ا لإ ؤ ل ما ر ا ل ذ ي‬
‫ت ح د د ه‪.‬‬

‫ئ‬ ‫و ل ه ذ ا ي ت ج ل ى تأ ث ي ر ها ف ي ن شأ ة ا ل ج ت د ر م ن ح ل ا ل ا لأ ت ي •‬
‫و‬ ‫فى ك ث ير م ن‬ ‫ج ع ل تا ا ل م رأ ‪ ٥‬م ح و را أ سا س نا م ن م ح ا و ر ه ا‬ ‫أ‪.‬‬
‫ب‬ ‫ا ل م ق ل م ا ت و ا ل ج م ع ي ا ت ا ل ت ي ت ر ف ع ل وا ء ا ل ح ر ي ة ‪ ،‬و ا ل م س ا و ا ة ‪،‬‬
‫و‬ ‫و ح ق و ق ا ل إ ن ا ز ر ‪.،‬‬

‫إ‬ ‫ت ح ل ي ل س و ي و ت ر ما ؛أا ‪ ،‬و ر قة ع م ل‬ ‫( أ) ا ن ف ل ر ت ا ل خ ز ا ع ل ة ‪ ،‬ع د ا ل ع ز ي ز ع ل ي ‪ ،‬ر را ل ع و ل م ة‬

‫ز‬ ‫م ق د م ة ص م ن أ ع م ا ل ا ل ن د و ة ا ل س ن و ي ة ا ل تا س ع ة ل ق س م ا لا ج ت ما ع ا لأ س ر ة ا ل م ص ر ة و د ء ح ل ‪ ،‬يا ت‬
‫‪0‬‬
‫آت‬ ‫ص‪. 54‬‬ ‫ا ل ع و ل م ة ‪ ،‬ا ل ق ا ه ر ة ‪ ،‬م ر ك ز ا ل ي ح و ث و ا ل د ر ا م ا ت ا ل ا ج ت م ا ع ي ة ‪ 8-7 ،‬م ا ي و ‪ 2002‬م ‪،‬‬
‫ؤ‬ ‫(‪ )2‬ا ن ف ل ر ت ا ل ي د ‪ ،‬ز ك ي ع ل ي ‪ ،‬ص ل ا ل م ر أ ة ي ن ا ل أ د ي ا ن و ا ل ق و ا ن ي ن و د ع اْ ا ك ح ر ر ‪ ،‬ط‪، 1‬‬
‫م‬ ‫ص ‪. 401‬‬ ‫( ا ل م م و ر ة‪ :‬د ا ر ا ل و ئ ء ل ل ب ا ص و ا ل ش ر ‪ ، 1 428 ،‬و = ‪ 7‬ه ه‪ 2‬م) ‪،‬‬
‫(‪ )3‬ا ن ف ل ر ت أ ح م د ‪ ،‬ا ل ع ا و ي ‪ ،‬ا ل ق ي م ا ل و ‪ ،‬س ة و ث ق ا ف ة ا ل ع و ل م ة ‪ ،‬ح ل ‪ ( ، 1‬ا ل ق ا ه ر ة ت و ز ا ر ة ا ل أ و ق ا ف ‪،‬‬
‫ص‪. 99 _ 79‬‬ ‫‪ 1 426‬ه = ‪ 2005‬م) ‪،‬‬
‫(‪ )4‬ا ن ف ل ر ا ز ن ا ت ي ‪ ،‬أ ن و ر م ح م و د ‪ ،‬ا ل ع و ل م ة و ت أ ث ي ر ه ا ع ل ى ا ل م ر أ ة ا ل ع ر ي ي ة م ن ف ل م ة ا ل م ر أ ة ا ل ع ر ي ة‬
‫ص ‪.1‬‬ ‫أ ن م و ذ ج ا ‪ ،‬د‪ .‬ط ‪ ( ،‬ا ل ق ا ه ر ة ‪ ،‬د‪ .‬ت)‬
‫ت ‪ -‬ز ا د ت ف ى ا س ت ق لا ب ا ل ن سا ء ‪ ،‬و ش ج ع ت ا ل ح ر ك ا ت ا لأ ك ث ن ت ه ح ر ؤ ي ة‬
‫‪ -‬ا ل ر ا د ي ك ا ل ي ة ‪ -‬ع ل ى ا ل ج ن س و ا ل ز و ا ج•‬
‫ج ‪ I‬أ د ت ا لا ت جا ها ت ا ل ت ك ن و ل و ج ي ة وا ل د و ل ي ة ل ل ع و ل م ة إ ل ى ن م و‬
‫ا ل ح ر ك ا ت ا ل ا ج ت م ا ه م ة ا ل س و ي ة ه م ر ا ل ع ا ل م‪.‬‬
‫د ‪ -‬ن ش ر ت ا لأ ف كا ر ا ل غ ر ب يه ع ن ح ق و ق ا ل ن سا ء إ ل ى ك ل أ ر ج ا ء ا ل ع ا ل م ‪،‬‬
‫و با كا ل ى ن ش ر أ ي د ي و ل و ج ي ة ا ل ج ن د ر ر {‬
‫ه ‪ -‬أ ن ت ج م ت ‪ ،‬م را ك ر ل ل ف را ر وا ل ت و ج ي ه ف ي ا ل عا ل م و ف ي م ق د م ت ه ا م ن ظ م ة‬
‫ا ل أ م م ا ل م ت ح د ة ؛ وا ل ت ي ت ع ت ب ر ا ل را ع ي ا ل ر س م ي ل ل م ؤ ت م ر ا ت‬
‫ل ه ا‪.‬‬ ‫وا ل م ف ل ما ت ا كا ي ع ة‬

‫و ‪ -‬ن ش ر ت م ث ا ؤ ي ع ي را م ح ا ن ا ل م ر أ ة ‪ ،‬و ج م ع ي ا ت ه ا ا ل ت ي أ ل ح ل ف ي ها‬

‫م فه وم ا ل ج ند ر‬
‫خ ل ا ل م ا حم ب ق أ ل ا ل ص ه ي و ن ي ه و ا ل ع ل م ا ن ي ة‬ ‫و ه ك ل ‪ ،‬ا ي ت ب ي ن ل نا م ن‬
‫و ا ل ع و ل م ه ه ي ا ل ر ك ا ئ ز و ا ل د ء ا ئ ل م ا ل ث ق ا ف ي ه ا ل أ م ح ا س ث ة ف ي ن ش أ ة ا ل م ف ه و م‪.‬‬
‫‪٠‬‬ ‫‪٠‬‬ ‫‪٠‬‬

‫ا ل م ط ا ب ‪ ،‬ا ل ث ا ن ي‪ :‬ا ل م ر ج ع ي ة ا ل ت س و ي ة‪:‬‬ ‫م‬

‫ء ا ن ت ‪ ،‬ا ل م رأ ‪ ٥‬ف ي ا ل غ ر ب ‪ ،‬أ س كا لأ م ن ا ل ا ص ه ل ه ا د و ا ل ح ر م ا ن وا ل ن ف ل ر ة‬ ‫أ‬
‫ا ل م م ت ه ن ة ل ه ا ب ا ع ت ب ا ر ه ا ر ر كا ئ نا ن ج ن ا ؛ ؛ ‪ ،‬و ر ر م خ ت ل ثا ف ي إ ن سا ن ي ت ه ‪ ،‬؛ ‪ ،‬و ب ج ع ل ه ا‬ ‫ي‬
‫« م م د ن ا ل ل خ ط ي ئ ة)) ‪ ،‬و ر ر أ ص ل أ ل ل ش ر و ر)) ‪ ،‬ط ل ث ‪ ،‬ا ل م ق ر ة ا ل ش ك ا ن ت ‪ ،‬ت س و د‬ ‫ئ‬
‫أ و ر و ب ا ح ل ا ل ا ل ق ر و ن ا ل و س ط ى ‪ ،‬ك م ا ع ا ن ت ‪ ،‬م ن ا س ت غ ل ا ل ا ل ن ف ل‪ -‬ا م‬ ‫ؤ‬
‫ط ا! ع ت ا‬ ‫ت ر ج م ة‪:‬‬ ‫ب و ل ‪ ،‬ا ل ع و ل م ة وا ل ر عا ي ة ا لأ ن ا ن ية ‪،‬‬ ‫ف ي ل ث‪ ،‬؛ ؤ ي ل د ي ن ج ‪،‬‬ ‫ح و ؤ ج‪،‬‬ ‫(‪ )1‬ا ن ف ل ر‪:‬‬
‫ا ل م ر و ح ي ‪ ،‬ط ‪ ( ، 1‬ا ل ق ا ه ر ة‪ :‬ا ل م ج ل س ا ل أ ع ل ى ل ل ث ه ا ف ة ‪ 5 ،‬ت) ‪ 20‬م) ‪ ،‬ص‪.1 86 . 1 36‬‬
‫(‪ )2‬ا ن ظ ر‪ :‬أ ب و إ س ل ا م ‪ ،‬أ ح م د ع ب د ا ه ‪ ،‬ا ل ع و ل م ة ا ل ه ل ر ي ق إ ل ى ج ه ن م ‪ ،‬ط‪ ( ، 3‬ا ل ق ا ه ر ة‪ :‬م ر ك ز‬
‫ص‪. 68 _ 76‬‬ ‫ا ل م و ض ا ل إ س ل ا م ي ‪ 1 425 ،‬ه = ‪ 04‬ه‪ 2‬م) ‪،‬‬
 ‫ا ل ر أّ م ا ل ي ر ا' ‪ ، ،‬ح ي ث د ف ع ذ ل ك ا ل م ظ ا م ا ل م ا ء ل ن م ل خ ا ر ج ا ل م ز ل‬
‫بأ ج و ر أ ف لأ م ن ا ل ر ح و ر ى ‪ ،‬م ح د ن د ب د أ ت ا ل أ ص و ا ت‬ ‫ب ‪،‬‬ ‫ل ا‪ u‬ت‬
‫ا ل م ا ئ ي ة ا ل ن ط س ا ل ب ة ب ا ل م ا و ا ة م ع ا ل ر ح ل ‪ ،‬م ع ه ْد ا ل م ط ا ل م ا ت‬
‫و ا ل ا ح ت ج ا ج ا ت ف ل ه ر ت ا ل ت س و ي ة ( ‪ ، ^^) feminism‬ف ي ا ل م ر ن ا ل ت ا ص ع ع ش ر‬
‫ك ح ر ك ة ا ت خ ذ ت ا ل ش ك ز ا ل م ن ف ل م ر م جآ ‪ ،‬و ت ط و ر ت ه د ه ا ل ح ر ك ة ع ب ر ا ل ز م ن‬
‫وا ن ق س م ت ع ل ى ن ف س ها إ ل ى ح ر ك ا ت ‪ ،‬شأ ن ها شأ ن ك ل ا ل ح ر كا ت ا ل ت ي‬
‫تأ ث ر ت با ل ت ي ها را ت ا ل ف ك ر ي ة و ا ل ا ج ت م ا ع ي ة وا ل س يا س ة ا ل ت ي كا ن ت م ه ي م ن ه‬
‫و ق ت ن شأ ت ها ‪ ،‬وا ل ت ي ا ن ب ث ق م ن ه ا ح ر ك ا ت ن س و ي ة ت م ح و ر ت إ ل ى غ ا ي ة‬
‫‪I‬‬ ‫ي ك ت ن ف ه ما ت يا را ن م خ ت ل ف ا ن‬ ‫ا ل س ب ع ي نا ت م ح ن ا ل ق ر ن ا ل ع ش ر ي ن‬

‫ا ل ت يا ر ا ل أ و ل ت ي ن ظ ر ل ل م ر أ ة با ع ت با ر ها و ا ه ي ة ا ل ح ي ا ة ‪ ،‬ك م ا ي ن ف ل ر إ ل ى‬
‫ا لأ س ر ة وا ل ي ي ن و ر عا ي ة ا لأ و لا د با ع ت با ر ها وا ج با ت أ سا م ح س ة ‪ ،‬و ذ ا ت‬
‫ا و ل و ي ه يا ل ن س ي ة ل ل م را ة ‪٠‬‬

‫‪٦‬‬ ‫( ‪ ) 1‬ا ل ر أ س م ا ل ي ة! ه ي ر ر ن ظ ا م ا ق ت ص ا د ي أ س ا م ه أ ن ت ك و ن و م ا ئ ز ا ل إ ن ت ا ج م ل ك ا ل غ ي ر م ن ي ع م ل و ن‬
‫ص ه‪,9‬‬ ‫سا ب ق ‪،‬‬ ‫ف ي ه®• م ج م ع ا ل ل غ ة ا ل ع ر ب ي ة ‪ ،‬ا ل م ع ج م ا ل ف ل س ف ي ‪ ،‬م رِ ح‬
‫و‬ ‫(‪ )2‬ا ن ف ل ر! ر ا ت ب ‪ ،‬ن ج ل ا ء ‪ ،‬ر ر ح ر ك ا ت ت ح ر ي ر ا ل م ر أ ة! ا ل أ ه د ا ف و ا ل ا ل ي ا ت د ر ا س ة ح ا ل ة ا ل م ج ت م ع‬
‫'‪٦‬‬ ‫ا ل م ص ر يأأ ‪ ،‬و ر قة ع م ل م ق د م ة ص م ن أ ع ما ل م ز ت م ر ا ل م رأ ة ق ي م ج ت م عا سا ع ل ى سا ح ة أ ط ر‬
‫ئ‬ ‫ح ض ا ن ي ة م ت ب ا ي ن ة ‪ ،‬ا ل م ا ه ر ة ‪ ،‬م ر ك ز ا ل د ر ا س ا ت ا ل م ع ر ف ي ة ‪ 6_ 14 ،‬ن و ف م ب ر ‪ 006‬ة م ‪ ،‬ج‪، 1‬‬
‫و‬ ‫ص‪ 18‬أ‪.‬‬
‫أ‬ ‫(‪ )3‬ا ل ت س و ي ة! ه ي ر ر ح ر ك ة ا ج ت م ا ع ي ة ق ا م ت ف ي إ ن ج ل ت ر ا خ ل ا ل ا ل ق ر ن ا ل ث ا م ن ع ش ر ‪ ،‬ا س ت ه د ن م ‪،‬‬
‫ئ‬ ‫ا ت لد رع جي ام ل أ ا؛‪ .‬ل ح ا ق ل و ع ق ج م ا لي ا ‪ ،‬ج ت نم ا ح عو ي ة ن م وو ا ذ ل ج س ي ات ر س ب ي وة ي و ا ل ل لا حق تف ا ظ ص ا د ع ي لة ى ل ه لو م ي ر ةأ ة ؛ ا ل م ر أ صة م ا ما ا ل م ل س لل مم ةا ‪ ،‬و ا ة م ر ا ح ل م ع ه ل ل مس ةا ب م ق ‪،‬ع‬
‫‪0‬‬ ‫ص ه أ‪.‬‬
‫و‬ ‫ر‪ )4‬ا ن ف ل ر ت ا ل ت ا ئ ب ‪ ،‬ع ا ئ ش ة ‪ ،‬ا م ع و ع ل م ا ج ت م ا ع ا ل ع م ل و ا ل م ؤ س س ة ‪ ،‬ط‪ ( ، 1‬ا ل ق ا ه ر ة! م ن ف ل م ة‬
‫‪٦٠‬‬ ‫ص‪. 98‬‬ ‫ا ل ر أ ة ا ل ع ر ب ي ة ‪ 2011 ،‬م) ‪،‬‬
‫( ة) ا ن ظ ر! ا ل ق ا ط ر ج ي ‪ ،‬ن ه ى ع د ن ا ن ‪ ،‬ا ل ح ر ك ة ا ل ت س و ي ة ف ي ل ن ا ن ‪ ،‬ط‪ ( ، 1‬ا ل ر ي ا ض! م ح ا ل ل ة ض ي ر ^ ‪٥ ٠‬‬
‫‪٣‬‬ ‫ص‪.8‬‬
‫ع ن م ج ل ة ا ل ب ي ا ن ‪ 1428 ،‬ه= ‪ 2007‬م) ‪،‬‬
‫(‪ )6‬ا ن ف ل ر! ي و س م ا ‪ ،‬أ ح م ل ر ي ح ‪ ،‬ر ر ح ق ا ل م ر أ ة ف ي ا خ ت ي ا ر ا ل ز ؤ ج® ‪ ،‬ف ي• ج ع ف ر ع ب د ا ل ل ا م‬
‫( م ح ر ر) ‪ ،‬م ك ا ن ة ا ل م ر أ ة و ح ق و ق ه ا ف ي ا ل إ س ل ا م ‪ ( ،‬ا ل ق ا ه ر ة! ر ا ب ه ل ة ا ل ج ا م ع ا ت ا ل إ س ل ا م ي ة ‪،‬‬
‫‪1‬‬ ‫ص ‪. 146 _ 145‬‬ ‫‪ 1426‬ه = ‪ 2006‬م) ‪،‬‬
‫ا ل ت ي ا ر ا ل ث ا ن ي‪ I‬ي ط ا ل ب ب ح ر ي ة ا ل أ م و م ة و ا ل إ ج ه ا ض ‪ ،‬ؤ ي ع ت ب ر ا ل ا ه ت م ا م‬
‫با لأ س ر ة و ر عا ي ة ا لأ و لا د ع وا م رإ م ع ي ق ة ل ت ح ر ر ا ل م رأ ة و أ ح د ه ا ح ق و ق ه ا ‪،‬‬
‫ك م ا ي ع ت ب ر ا ل ز و ا ج ق ي د ا ل ل م ر أ ة ي م ن ع ه ا م ن م م ا ر س ة ح ر ي ت ه ا‪.‬‬
‫و ق د د س ك ل ه د ا ن ا ل ت يا را ن ف ي ت لأ ي ثا ح ر ك ا ت م ن ه ل م ة ع ل ى ا ل ن ح و‬
‫ا ل ت ا ل ي‪:‬‬

‫أ و ل ا‪ :‬ا ل ن س ؤ ي ة ا ل ل ي ب ر ا ل ي ة ( ‪:) Liberal Feminism‬‬

‫‪(1‬‬
‫ف ي ن ها ي ة ا ل م ر ن ا ل ثا م ن ع ش ر ف ي ف ت رة ا ل ث و رة ا ل ف ر س ي ه‬ ‫ظه ر ت‬
‫‪ ،‬ك ح ر ك ة ن و ية ر ر ت ع ى م ن أ ح ل ت ح س ي ن و ص ع ا ل م رأ ة ف ي‬ ‫وا م ت دا دا ت ها‬
‫م ج ا ل ا ل ت ع ل ي م ‪ ،‬و ا ل ع م ل ‪ ،‬وا ل ص ح ة ‪ ،‬وا ل ح ما ي ة ا ل قا ن و ن ي ة ‪ ،‬وا ل ح ض و ر ف ي‬
‫م نا س ه ل ا ل ح يا ة ا ل م خ ت ل ف ة ‪ ،‬وا ل م شا ر ك ة ا ل م يا س ي ة م ن م نه ل ل ق ت ح ث ر ي غ ي ر‬
‫م ت ط ر ف ‪ )) ،‬ر ى‪.‬‬
‫ل به با ل ح ق و ق ا ل أ س ا س ه ل ل م رأ ة ك ح ق ه ا ف ي‬ ‫و قد ر ك ز ت ع ل ى ا‬
‫ا ل ت ع ل ي م ‪ ،‬و د ل ك إ ث ر ن ش ر ك ت ا ب ر ر د فا ع ع ن ح ق و ق ا ل م ر أ ة ا ا ‪ ،‬ح ي ث‬
‫أ ك د ت ف ي ه ر ر م ا ر ي و ل م ت و ن ك ر ا ف ت )أ ‪ ،‬ح ا ج ه ا ل م ر أ ة إ ل ى‬

‫(‪ )1‬ا ل ث و ر ة ا ل ف ر س ة ت ه ي ث و ر ة ش ا م ل ة ‪ ،‬ت ج ا و ز ت ا ل ح د و د ا ل ج غ ر ا ف ي ة ف ي ا ل أ ر ض ا ل ف ر ن س ي ة ل ت ش م ل‬ ‫ت لأ‬

‫أ ر ج ا ء ا ل د ن ي ا ب م ك ر ه ا ا ل ج ر ي ء‪ .‬ب د أ ت ف ي ف ر ن ا ع ا م ‪ 1 789‬م ‪ ،‬ق ا ت ع ل ى م ه م ي ن ؛‬ ‫إ ثّ‬
‫ا ل أ و ل ى! ق ض ا ؤ ه ا ع ل ى ا ل د و ل ة م م ث ل ة ف ي ا ل م ا ل ك ي ة و ا ل إ ق ط ا ع ‪ ،‬و ا ل ث ا ن ي ة! ا ل ق ض ا ء ع ل ى ا ل د ي ن‬ ‫؟‬
‫ب ر ر ت م با د ئ ها ح و ل ا ل د ي ن ‪ ،‬ا ل ح ر ي ة ‪ ،‬ا ل قا ن و ن ‪ ،‬ا لإ ن سا ن ‪،‬‬ ‫م م ث لا ف ي ا ل ك ن ي سة و ر ح ا ل ه ا ‪،‬‬ ‫آ‬
‫ا ل ك و ن ‪ ،‬ا ل ح ي ا ة‪ .‬ا ن ظ ر! ي ا ح ا ر ث ‪ ،‬ع د ن ا ن ح س ن ‪ ،‬ا ل ث و ر ة ا ل ف ر ن س ي ة ع ر ض و ن ق د ق ي ض و ء‬ ‫‪_2‬‬
‫م ك ت بة إ ح يا ء ا ل ت را ث ا ل إ س ل ا م ي ‪،‬‬ ‫ا ل م ك ر م ة!‬ ‫ا ل ت ر ب ي ة ا ل إ س ل ا م ي ة ‪ ،‬ط‪ ( ، 1‬م ك ة‬ ‫ي‬
‫‪ 1433‬ه= ‪ 2012‬م) ‪ ،‬ص‪. 12 _7‬‬ ‫ؤ‬
‫‪ 1‬أ‪/‬‬ ‫(‪ )2‬ا ن ظ ر ت ع ت س ا و ي ‪ ،‬ن ا د ي ة ل ي ل ى ‪ ،‬س ا ر ا ن ا ل ح ر ك ة ا ل ت س و ي ة و م ذ ا ه ب ه ا ‪ ،‬ا س ت ر ج ع ت ‪،‬‬
‫و‪ 2/‬اّ ه ة م م ن ُ و ن ي ا ل ح و ا ر ا ل م ت م د ن‬
‫^^‪http;//www.ahewar.org/debaU‬‬
‫ص ر إ ‪. 36‬‬ ‫(‪ )3‬ا ل خ ض ر ي ‪ ،‬ا ل ح ر ك ة ا ل س و ي ة ف ي ا ل ي م ن ‪ ،‬م ر ح ع م ا ب ق ‪،‬‬
‫ر‪ )4‬م ا ر ي و ل س ت و ن ك ر ا ف ت ‪ 1 797 — 1759 ( !،‬م) م ؤ ل ف ة ا ن ج ل ي ز ي ة ‪ ،‬أ ح ر ج ت ‪ ،‬ك ت ا ب ه ا! ا ر د ف ا ع ع ن=‬ ‫‪.٠‬‬
 ‫ا ل ا ق ل أ ن ؛_ ة ر ‪ ،‬ع ن ط ر ي ق ا ل ت ع ل م م ‪ ،‬ذ ا ل ر أ‪ 0‬ا ل م ث ا ل ي ة ه ي ا ل ت ي ت ت م ي ز‬
‫ب ا ل ح ي و ي ة و ا ل ذ ك ا ء ‪ ،‬و ت ج م ع ب ي ن ا ل ؤ و ل ي‪ 1‬ت ا ل م ن ز ل ي ة و ا ل م د ن ي ة‪.‬‬
‫‪ ،‬ا لذ ي ي عد أ ب ر ز‬ ‫ك ما طا ل ب م ت ع ب ر م ن ئ ل ر ها ر ر ج و ن س ت ي وا ر ت‬
‫ر ا ئ د ل ه ذ‪ 0‬ا ل ت س و ي ة ‪ ،‬ب ح ق ا ل م ر أ ة ف ي ا ل ت ص و ي ت و ا ل م س ا و ا ة أ م ا م‬
‫ا ل قا ن و ن ‪ ،‬وا ل ت ص ر ف ف ي أ م و ا ل ه ا ‪ ،‬وا ل و صا ي ة ع ل ى أ ط فا ل ها ر ي ‪ ،‬و ت و ن ي ع‬
‫ا لأ د وا ر ف ي ا لأ س ر ة وا ل م ج ت م ع ‪ ،‬ب ح ث ت و د ي إ ل ى ت كا م ل ا لأ د وا ر ‪ ،‬م ع‬
‫ر ف ض إ ق صا ء ا ل م رأ ة ‪ ،‬و ت ر ك ز ا ل له لة ف ي يد ا ل ذ ك و ر م و ا ء د ا ح ل ا لأ س ر ة‬
‫أ و ا ل م ج ت م ع ‪ ،‬ؤ إ ن ك ا ن ت ‪ ،‬لا ت م ا ن ع أ ن ي س ت ق إ أ ا ل ر ح ر ؛ ب ا ت خ ا ذ ي ع ص‬
‫ا ل م ر ا ر ا ت د ا خ ل ا ل أ س ر ة ف ي ظ ر و ف م ع ي ن ة ر ‪•،‬‬
‫— ح ق و ق ا ل م ر أ ة® ‪ ،‬ؤ ي ع ت ي ر أ و ل ك ت ا ب ه ا م ق ي ا ل ح ر ك ة ا ل ن ا ئ ي ة ق ي إ ن ج ل ت ر ا ‪ ،‬ك م ا أ ل ف ت س ة‬
‫م ؤ ل ف ا ت ‪ ،‬و ح ر ج ت ل ه ا ّ ي ر أ ر ع ل م و ل ق ي ن م خ ت ل ف ي ن‪ .‬ا ت ف ل ر ت ا ل م و س و ع ة ا ل ع ر ي ي ة ا ل م ي س ر ة ‪،‬‬
‫ص ‪. 3612 -. 3611‬‬ ‫م ر ج ع م ا ي ق ‪ ،‬ه ج‪، 7‬‬
‫(‪ )1‬ا ل ع ق ل أ ن ي ة ت ه ي أ س ل و ب ف ي ا ل ت ف ك ي ر ي ق و م ع ل ى ا ل ع ق ل ‪ ،‬و ه ي ت ع ن ي ق د ر ة ا ل إ ن س ا ن ف ي ح ي ا ت ه‬
‫ب ع ي د ا ع ن ا ل م ش ا ع ر و ا ل ع و ا ؤ ل ف‪ .‬ا ن ف ل ر ت ا ل ش ر ف ‪،‬‬ ‫ا ل ي و م ية ع ل ى ا ل م حا ك م ة ا ل وا ع ي ة ‪،‬‬

‫ح‬
‫ي أ م ي م ة أ ب و ب ك ر ؛ و ش ي ر ي ن ش ك ر ى ( م ح ر ر) ‪ ،‬ا ل م ر أ ة و ا ل ج ن د ر ‪ ،‬م ر" أ ع م ا ب ق ‪ ،‬ص‪. 842‬‬
‫?‪٦‬‬
‫ت ت‬
‫(‪ )2‬ح و ن س ت ي و ا ر ت م ي ل ت ( ‪ 873 - 1806‬أ م) ب ر ي ط ا ن ي ‪ ،‬ت ت ل م ذ ع ل ى ي د أ ب ي ه ‪ ،‬أ غ ر ق ه ش‬
‫‪٦‬‬ ‫ا ل د ر ا س ة ‪ ،‬ت ل ق ى ت عا ل ي م ه ا ل أ و ل ع ن ه ‪ ،‬و ت تا ب ع ت م ؤ ل فا ت ه ف ي ا ل ف ل س ف ة وا لا ق ت صا د و ع ل م ا ل س يا س ة‬
‫و ع ل م ا ل ن ف س ‪ ،‬م ن م ؤ ل ف ا ت ه ت ر ر م ذ ه ب ف ي ا ل خ ت ه ل ق ا ل ق ي ا س ي و ا ل أ س ت ق ر ا ش® ‪ ،‬و ر ر ا ل ا ق ت ص ا د‬
‫ئؤ‬ ‫ا ل س ي ا س ي®‪ .‬ا م ل ر ت م و ض ى ‪ ،‬ن ي ي ل ‪ ،‬م و س و ع ة م ش ا ه ي ر ا ل خ ا ل م ‪ ،‬ح ل ‪ ( ، 1‬ب ي ر و ت! د ا ر ا ل ص د ا ق ة‬
‫ب‬ ‫ص ‪ 391‬؛ و ا ل ك ر د س ت ا ت ي ‪ ،‬م ث ن ى أ م ي ن ‪ ،‬ح ر ك ا ت ت ح ر ي ر ا ل م ر أ ة‬ ‫ا ل ع ر ب ي ة ‪ 02 ،‬ه‪ 2‬م) ‪ ،‬ج‪، 2‬‬
‫‪٦‬‬ ‫م ن ا ل م س ا و ا ة إ ل ى ا ل ج ن د ر د ر ا س ة إ س ل أ م ة ن ق د ي ة ‪ ،‬ت ق د‪ J‬م ت م ح م د ع م ا ر ة ‪ ،‬أ ص ل ه د ا ا ل ك ت ا ب‬
‫ة‬ ‫ط‪ ( ، 1‬ا ل ق ا ه ر ة ت د ا ر ا ل ق ل م ل ل ن ش ر و ا ل ت و ن ع ‪،‬‬ ‫م ق د م ل ن ي ل د ر ج ة ا ل ما ج س ت ي ر ‪،‬‬
‫‪I‬‬ ‫‪ 1 425‬ه = ‪ 2004‬م) ‪ ،‬ص‪. 46‬‬
‫(‪ )3‬ا ن ف ل ر ؛ ب د و ي ‪ ،‬ع ي د ا ل ر ء و ف م ح م د ‪ ،‬ر ر ن ح و ف ل س ف ة ت س و ي ة ل ل ت ر ب ي ة ل م ق ا و م ة ا ل ن ظ ا م ا ل أ ب و ي^ ‪،‬‬
‫م ج ل ة م س ت ق ي ل ا ل ت ر ب ي ة ا ل ع ر ب ي ة ‪ ،‬م ج‪ ، 51‬ع‪ ، 75‬أ ؛ ر ي ل‪ 9‬ه ه‪ 2‬م ‪ ،‬ص ‪. 71‬‬
‫(‪ )4‬ا ن ف ل ر ت ع ي ا د ة ‪ ،‬م د ح ة أ ح م د ‪ ،‬ق ص ا ي ا ا ل م ر أ ة ا ل ع ر ب ي ة ب ي ن ت ح د ي ا ت ا ل و ا غ و ح ل م و ح ا ت‬
‫ص‪. 34‬‬ ‫ا ل م س ت ق ب ل ‪ ،‬ح ل ‪ ( ، 1‬ا ل ق ا ه ر ة; د ا ر ا ي ر ل م ش ر و ا ل ت و ق ع ‪ 11 ،‬ه‪ 2‬م) ‪،‬‬
‫ص‪. 09‬‬ ‫(‪ )5‬ا ن ظ ر ت ا ل ك ر د س ت ا ت ي ‪ ،‬ح ر ك ا ت ت ح ر ي ر ا ل م ر أ ة ‪ ،‬م ج ر م س ا ب ق ‪،‬‬
‫ب يا ن ه ي م ك ن إ ج م ا ل م و ا ص ف ا ت ا ل س و ي ة ا ل ل ي ب ر ا ب‬ ‫ح ل ا ل م ا مٍ ق‬ ‫وم ن‬
‫ب ا م ص‪:‬‬
‫ص ي ح ة ل ل م ن ا د ا ة ب ح ق و ق ا ل م ر أ ة‪.‬‬ ‫‪ -‬أ ن ها أ و ل‬
‫‪ -‬ل م ت س ر ر ش ع ا ر ا ل م ا و ا ة ا ل م ط ا ل ق ة‪.‬‬
‫ية‪ ،‬ؤإ ن ما ا ق ت ص ر ت ع ل ى ا ل ح ق و ق‬ ‫‪ -‬ل م ت ته ل ر ق ل ل ق ضا يا ا ل ج ن‬
‫ا ل ي ا م ح ي ة و ا ل ا ق ت ص ا د ي ة و ا ل ا ل ت ي ة•‬

‫‪ -‬حم نا ل س ت ‪ ،‬ب ت ح س ي ن و ض ع ا ل م ر أ ة ‪ ،‬د و ن ا ل ح د ي س نا ع ن ت غ ي ي را ت ج ذ ؤ ي ة‬

‫ف ي ب ن ي ة ا ل م ج ت م ع و ع ل ا ق ا ت ا ل ج ن س ي ن‪.‬‬
‫‪ -‬لا ت س ت خ د م ف ي أ د ب ي ا ت ه ا ا ل ص ط ا ل ح ا ي ت ‪ ،‬ا ل ت ي لا ت ع ب ر ع ن آ ر ا ئ ه ا م ن‬
‫م ث ل' ا ل م ا و ا ة ا ل م ه ل ل ق ة ‪ ،‬و ا ل ت ح ي ز ا ل ذ ك و ر ي ‪ ،‬و ا ل ل ط ة ا ل أ ب و ي ة ‪،‬‬
‫و ع ل ا ق ا ت ا ل ق و ة‪ ...‬إ ل خ‪.‬‬
‫و م ع ه ذ ا ف ق د أ ن ت ق د ت م ن ح ا ن س ت ‪ ،‬أ ن ه ا ت ر ك ز ع ل ى ا ل ج و ا و_ ا ا ل ه ل ح ي ة‬
‫لا ت ح ي ز ل ر ج ل ‪ ،‬و ل ا ت ف ع ل ش ي ئا ك ف ك ي ل ث ‪ ،‬ا ل ت را ك ي س ‪ ،‬ا ل أ ي د ي و ل و ج ي ة ا ل ض‬
‫‪ ،‬إ لا أ ن ها ث ع ت ب ر ؛ م ثا ب ة ا ل ‪ ٠‬م ك ا ل تا ر ي خ ي ا ل ن ي‬ ‫ت خ ض ع ا ل ن سا ء ل ل ر جا ل‬
‫ح و ل ا لأ ن ف نا ر ت جا ه ق ضا يا ا ل م س ا ء ‪ ،‬وا ل ت ي س و ف ‪ ،‬ت ت ه ل و ر ف ي ما ب ع د إ ل ى‬ ‫ؤ‬
‫م ح ل و ح إ ش ك ا ل ي ا ن ا ل ر و ا ب ط م ح ن ا ل ج ن س ي ن و ا ل ن ؤ ع ا ل أ ج تْ ا ض ر م‬
‫‪٩‬‬
‫ي ا ن ث ا ‪ :‬ا ل ت س ؤ ي ة ا ل م ا ر ك س ي ة ( ‪: ) Marxist Feminism‬‬
‫ح ل ه ر ت ا ل م ا ر ك س ة ف ي أ وا س ه ل ا ل ق ر ن ا ل تا س ع ع ف س ر‪ ،‬ع ل ى ي د ي‬

‫( ‪ )٦‬ا ن ظ ر ت ا ل م ر ح ع ا ل م ا ب ق ‪ ،‬ص‪. 88‬‬

‫(‪ )2‬ا ن ف ل ر ت ع م ر و ‪ ،‬أ ح م د ‪ ،‬ء ا ل م و ي ة م ن ا ل ر ا د ي ك ا ل ي ة ح ش ا ل إ س ل ا م ي ة‪ ..‬ق ر ا ء ة ف ى ا ل م ت ه س ا ت‬
‫ب ا ل ص و ي ا ن ‪ ،‬أ ح م د ب ن ه م د ا ل ر ح م ن ( م ح ر ر) ‪ ،‬ا ل أ م ة ش م ع ر ك ة ت غ ي ر ا ل ق ي م‬ ‫ا ل ف ك ر ي ة® ‪،‬‬
‫ص ‪. 145‬‬ ‫و ا ل م ف ا ه م ‪ ( ،‬ا ل ر ي ا ض‪ :‬م ج ل ة ا ل ث ي ا ن ‪ 1432 ،‬ه=ً ‪ 11‬ه‪ 2‬م) ‪،‬‬
‫ص ر إ ‪. 89‬‬ ‫( ت) ا ن ف ل ر• ا ل ت ا ئ ب ‪ ،‬ا لّ و ع و ع ل م ا ج ت م ل ع ا ل ع م ل و ا ل م ؤ ن س ة ‪ ،‬م ر ج ع س ا ب ق ‪،‬‬
 ‫ر ر م ا ر ك س ‪ ، ،‬و ا ر إ ن ج ا| ز)> ل ‪ ،‬و م ا ه م ر ر ل ي ن ي ن ‪ ، ،‬ل ‪ ،‬ف ي ت ط و ي ر ه ا ر ‪ ، ،‬و ه ذ ه ت ع ت ب ر‬
‫و ق د ا س ت ن د وا إ ل ى‬ ‫أ ف ق م ع ا ل م ر أ ة و ق ه ن ه ا ب دأ ْ ع ف ل ه و ر ا ل م ل ك ي ة ا ل خ ا ص ة ‪،‬‬
‫بر ه ز يمة ل ل ج ن س‬ ‫ا ع ت با ر ر رإ ن ج ل زا ؛ أ ف ق يا م ا ل ر أ س م ا ل ي ة و ا ل م ل ك ي ة ا ل خ ا ص ة أ ك‬
‫ما ب ي ن ا ل م جا ل ي ن‬ ‫ا ل ن ا ئ ي ‪ ،‬ح ي ث ش ث د ت ا ل ر أ م م ا ل ي ه ن ث لا ما ل ل ع م ل ي م ي ز‬
‫و ل ل م رأ ة ا ل أ ع م ا ل‬ ‫ا ل خا ص وا ل خ م ‪ ،‬ف ل ل ر ح ل ا ل م م ل ا ل م ن ت ج وا ل م د ف ؤ ع ‪،‬‬
‫ص م ن ا لإ ن ا ج ■‬ ‫ا ل م ن ز له ع ر ا لم ص ن فه‬
‫و ه ع م ق و ك ل ا لا ت حا د ا ل و ق ت ي ا ن ق م ا ل ثا ر ا ل ت س و ى ا ل ما ر ك س ي إ ل ى‬
‫مذم ي ز ت‬
‫ا ل د م ‪ ،‬ا ل أ و ل ت ر ر ا ل ث و ي ة ا ل ش ع ب ي ة ‪ ٠‬ا ل ت ي ت ق و ل بأ ف ا ل ت ض ا د م ن أ ج ل‬
‫ا ل م س ا و ا ة ب ي ن ا ل ج ن ي ن ي ج ب ‪ ،‬أ ن ي ت را ف ق م ع ا ل ض ا ل ص د ا ل ف ق ر و ا ل ت ه م ي س‬
‫و ا ل خ ص ر ي ة‪.‬‬

‫ا ل ذ ه ج ‪ ،‬ا ل ث ا ن ي ت ر ر ا ل أ ح ر م ق ا ب ل ا ل م م ل ا ل م ن ز ل ي ‪ '،‬ا ل ذ ي ي ع م ل ع ل ى‬
‫—‬ ‫ت ب يا ن ح ج م ا ل م ه ن ا ع غ ي ر ا ل م ر ئ ي و غ ي ر ا ل م ح و ب ف ي ا ل ا ق ت ص ا د ‪ ،‬م ن ه ل ل م ا‬
‫ح‬
‫ِ‬ ‫م ن أ ف ا ل م م ل ا ل م ن ز ل ي و ع م ل ا ل و ل ا د ة أ و ( إ ن ت ا ج ا ل ب ش ر) ه و م ك ا ن‬
‫و‬
‫ؤت‬ ‫ا م ت غ ل أ ل ا ل ت ا ء ل ت را ف ق ه م ع ا لا ر ت با م ح ل ا ل ا ق ت م ا د ي ب ا ل ر ح ل و م ج ا ن ي ة‬
‫ب‬

‫( ‪ ) 1‬ف ر د ر ك إ ن ج ل ز‪ 1 895 . 1 820 ( :‬م) م ا ش ت ر ا ك ي أ ن ا ن ي ‪ ،‬أ م ه م م ع ك ا ر ل م ا ر ك س ؛ ي ‪I‬‬

‫و‬ ‫و ص ع ا ل ش ي و ه م ة ا ل م ا ر ك س ي ة ‪ ،‬ك م ا م ا ع د‪ 0‬ف ي ا ل ت ق م غ ل ل ب ح ث و ا ل د ر ا س ة و ت ق د ي م ا ل ع و ن ا ل م ا ل ي‬
‫■‬ ‫ل ه ‪ ،‬م ن أ ه م م ج ؤ ل م ا‪ J‬ه! ر ر ح ا ل ة ا ل ط ب ع ة ا ل ع ا م ل ة ف ي ا ن ج ل ت ر ا ة ‪ ،‬و ر ا م ح ا ل م ا ل ا ش ت ر ا ك ي ة ا ل ع ل م ي ة أ د‬
‫ور‬ ‫ا ن ف ل ر ت ا ل م و س و ع ة ا ل ع ر ب ي ة ا ل م ي ث ر ة ‪ ،‬م ر ح ع س ا ب ق ‪ ،‬م ج ‪ ، 1‬ص ن ‪. 465‬‬
‫ؤ‬ ‫(‪ )2‬ل ب ي ن‪ 924 - 1917 ( :‬أ م) ا س م ه ا ل ح ق ي ق ي‪ :‬ف ل ا د ي م ي ر أ ل ت ش ي و ل ي ا ن و ف ‪ ،‬ه ا ئ ي ا ل ث و ر ة‬
‫ا ل ر و س ي ة ‪ ،‬و م ّؤ س ا ل ا ت ح ا د ا ل س و ف ي ا ت ي و ا ل ر ف ت ق ا ل ش ي و ص ا ل ذ ي ك ر س أ و د د و ل ة ش ي و ع ي ة‬
‫م ر ك ز ي ة ف ي ا ل ع ا ل م ت ق و م ع ل ى م ب ا د ئ و ت ع ا ل ي م ك ا ر ل م ا ر ك س ‪ ،‬م ن م ؤ ل ف ا ت ه‪ :‬ر ا تْ ل و ر ا ل ر أ س م ا ل ي ة‬
‫ف ي ر و س ي ا® ‪ ،‬و ر ا ك ر ا س ا ت ئ ل س ف ي ة ا أ‪ .‬ا ن ث ل ر‪ :‬م و س ى ‪ ،‬م و س و ع ة م ش ا ه ي ر ا ل ع ا ل م ‪ ،‬م ر ح ع م ا ي ق ‪،‬‬
‫ج‪ ، 3‬ص ن‪. 92 _ 98‬‬
‫ص ‪. 251‬‬ ‫(‪ )3‬ا ن ث ل ر ت أ ب و ي ك ر ؛ و ش ك ر ي ‪ ،‬ا ل م ر أ ة و ا ل خ د ر ‪ ،‬م ر ج ع س ا ب ق ‪،‬‬
‫ا ل ع م ل ‪ ،‬ل ذ ل ك ا م ت خ د م ت ا ل ت و ية ا ل ما ر ك س ة ( م ف ه و م ا لا غ ت را ب‬
‫ل ك س ر ع ن ا غ ت ر ا ب ا ك ر أْ' ع ن إ ن ت ا ج ه ا ؛ ف ه ي ك ا ل أ ل ة ت ن ج ب ا ل ْأ ش ا د‬
‫و ت خ د م ا ل ز ؤ ج‪ .‬و ل ن ي ن ت ه ي ش ع و ر ا ل ا غ ت ر ا ب ع ن د ا ل م ر أ ة إ ل أ ع ن د م ا‬
‫ت س ت ط ع أ ن ت ح م ى ذا ت ها م ن ح لا ل أ ع م ا و ذا ت ق ي م ة و فا ئ د ة ل ل م ؛ ض ع‬
‫ك ك ل» ر ى‪.‬‬
‫ي م ج م و ع ه ا ل أ ف ك ا ر ا ك ا‪ J‬ة ر ق ‪:،‬‬ ‫ؤ ب م ى ا لا ت جا ه ا ل م و ي ا ل ما ر ك س‬
‫ل ل ر ح ل م ن ح ق و ق ‪ ،‬وأ ف أ ن و ث ت ها أ ل‬ ‫‪ -‬أ ف ا ل رأ ‪ ٥‬إ ن سا ل ح ث ‪ ،‬ل ها ما‬
‫ي ق و م ب ه ا ل ر ج ل•‬ ‫ت م ت ع ها م ن ا ل ق تا م بأ ي ث ي ء‬
‫ك و ن ح ر ة ف ى ع لا ق ت ها ا ل ج ن ية ‪ ،‬و لا‬ ‫‪ -‬أ ة ح ر يه ا ل م رأ ة ت ق ت ض ى أ ن ت‬
‫م ل ك ا ف ر د ي ا ل ل ر ح ل‪.‬‬ ‫ي م ن ع ها ا ل ز وا ج ‪ ،‬لأ ن ها ل م ت‬
‫‪ -‬ص ر و ر ة ته ي ئة ا لأ ج وا ء ل ت م ك ي ن ا ل م رأ ة ا ق ت صا د يا ‪ ،‬ؤ إ خ ر ا ج ه ا م ن‬
‫ا ل ب ي ت‪ ،،‬و ت خ ل ص ي ها م ن وا ج با ت ‪ ،‬ا ل ب س ت‪ ،‬وا ل ز ؤ ج ‪ ،‬ل ت ك و ن ع ا م ل ه‬
‫و م ن ت ج ة ‪ ،‬وذ ل ل ث ط ع ن م ح ل ر ي ق إ ن شا ء ا ل ه ل ا ء م ا ل ج ما ع ي ة ‪ ،‬و ح ضا ن ة‬
‫ا ل أ ؤ ل ف ا ل و غ ي ر ه ا ‪ ،‬و أ ن ت ك و ن ت ر ب يه ا ل أ ؤ ل ف ا ل م ن م ه ا م ا ل د و ل ة لا م ن‬
‫م ه ا م ا ل م ر أ ة‪.‬‬
‫ع ل ى ا ل م سا وا ة‬ ‫ت ر ك ي ز ها‬ ‫س ب‪،‬‬ ‫ت ع ر ص ح ‪ ،‬ه ذ ه ا ل ح ر ك ة ل لا ن ت قا د ب‬ ‫و ل قد‬
‫ا ل ا ق ت ص ا د ي ة ‪ ،‬ج ع ل ه ا ت ص ر ف ث ‪ ،‬ا ل ن ف ل ر ع ن ك ي ف ي ة ب تا ء ا ل أ د و ا ر و ا ل ه ا م‬
‫ا لأ ح ر ى ‪ ،‬ل ي غ د و ع م ل ا ل م رأ ة ا ل م د ف ؤ ع ه و ا ل د وا ء ل ل ت خ ل ح ى م ن م ي ه ل ر ة‬
‫ا ل ذ ك و ر ف ي ا ل م و م ا ت ا لا ج ت ما ع ي ة ك ما ت ص و ر را ما ر ك ي ءا وا رإ ن ج ل زا ؛ و ه و‬
‫(‪)4‬‬ ‫‪.‬‬ ‫‪ٌ,‬‬
‫ص ح ي ح‬ ‫ع ير‬ ‫عم ل‬

‫( ‪ ) 1‬ا ن ظ ر ؛ ع ي س ا و ي ‪ ،‬ت ي ا ر ا ي ث ‪ ،‬ا ل ح ر ك ة ا ل ت و ي ت و م ذ ا ه ب ه ا ‪ ،‬ء ر‪ <-‬ع ا ب ق‪.‬‬

‫ي‪ .‬ر ا ل أ م ا د ا ل أ م ح ا> ا ه م ة و ا ك ا ق ة ‪ ،‬م ر ب ع ا ب ق ‪ ،‬ص‪.1 87‬‬ ‫(‪ )2‬ا ن ق ل ر ت ح و س و ‪،‬‬
‫(‪ )3‬ا ن ق ل ر ؛ ا ل ك ر ي م ت ا ن ي ؛ و ح ل م ي ‪ ،‬ا ل ج د ر ا ل م ن ش أ ‪ -‬ا ل م د ل و ل ‪ -‬ا ل أ ث ر ‪ -‬ا ل م د ل و ل‪ -‬ا ل أ ث ر ‪ ،‬م ر ج ع‬
‫ء س‪. 14 -1 3‬‬ ‫سا ب ق ‪،‬‬
‫ص‪ 1 28‬ا‬ ‫(‪ )4‬ا ن غ ل ر ت ح و م ح و ‪ ،‬ا ل ج ث د ر ا ل أ س ا د ا ل ا ج ت م ا ع ي ة و ا ك ا م ة ‪ ،‬م ر ح ع م ح ا ي ق ‪،‬‬
 ‫ث ا ل ى ‪ :‬ا ل ن س ؤ ي ة ا ل ر ا د ي ك ا ل ي ة ( ‪:) Radical Feminism‬‬
‫ظ ه ر ت ف ي أ وا خ ر ا ل س ب يا ت م ن ا ل م ر ن ا ل ع ش ر ي ن ر ر ك ح ر كة ف ك ر يه‬
‫ع ى لل تغ ي ير‬ ‫ّ ء ي ا س ي ة ا ج ت م ا ع ي ة م ت ح د ي ة ا ل أ ف ك ا ر و ا ل ت ي ا ر ا ت ‪ ...،‬ن‬
‫ا لا ج ت ما ع ي وا ل ث قا ف ي ‪ ،‬و ت غ ي ي ر بم ي ا ل ع لا قا ت ب ي ن ا ل ج ن س ي ن و ص و لا إ ل ى‬
‫ا ل م س ا و ا ة ا ل م ه لا ل ق ة ك ه د ف ا س ت را ت ي ج ي ‪ ،‬و ت خ ت ل ف ن ف ل ر يا ئ ها و أ ه د ا ف ه ا‬
‫و ت ح ل ي ل ا ت ه ا ت ب ع ا ل‪ L‬ل م ن ه ل ا ل م ا ت ا ل م ع ر ف ي ة ا ل ت ي ت ت ب ن ا ه ا ‪ ،‬و ت ت م أ ف ك ا ر ه ا‬
‫با ل ت ه ل ر ف و ا ل ش ذ و ذ ‪ ،‬و ت ت ي ن ى ص را ع ا ل ج ن ي ن و ع د ا ء ه م ا ‪ ،‬و ن ه ي ق إ ل ى‬
‫ت ق د ي م ق را ءا ت ج د ي د ة ع ن ا ل د ي ن وا ل ل غ ة وا ل تا ؤ ي خ وا ل ث قا ف ة و ع ل ا ق ا ت‬
‫ا ل ج ش س ن» ر ن‪.‬‬
‫و ق د تأ ث ر ت و ا م ت ل ه م ت أ ف كا ر ها م ن ا ل م ف ك ر ة ا ل و ج و د ي ة ر ر م س م و ن ل ي‬
‫ب و ف وا ر ء ر ى ف ي ك تا ب ها ر را ل ج ض ا لأ ح ر ء ‪ ،‬ا ل ذ ي كا ن ا ل را ف د ا ل أ س ا س‬
‫ل ه ا ر ق ‪ ، ،‬ف ي ف ك ر ت ه ا ل م ر ك ز ي ة ا ل ت ي ت ق و ل ر ر ل أ ي و ل د ا ل م ر ء ا م ر أ‪ ، 0‬ب ل ي ص ي ر‬
‫ئ‬ ‫ك ذ ل ك ‪ ، )، ،‬ح ي ث ‪ ،‬ك ا ن ت ي ش د د ؛ ذ ل ك ‪ ،‬ع ل ى أ ف ا ل م ر أ ه ل ي س ل ه ا ط ب ي ع ه أ ب د ي ة ‪،‬‬
‫و‬ ‫ي ل ت ا ي خ ا ل م ج ت م ع ه و ا ل ذ ي ي ر م م ل ه ا قا ل تا ت ت ق ي د به ‪.‬‬
‫آ‬
‫و‬ ‫(‪ )1‬ا ن ف ل ر ت ا ل ك ر د س ت ا ت ي ‪ ،‬ح ر ل ك ت ت ح ر ي ر ا ل م ر أ ة ‪ ْ ،‬ر ج ع س ا د ق ‪ ،‬ص‪. 35‬‬
‫أ*‬ ‫ر‪ )2‬س ي م و ن د ي ب و م ح و ا ر• (‪ 8‬ه‪ 6 _ 1 9‬ة و ‪ 1‬م) و ل د ت ق ي ‪ ، _، Ulj‬ع م ل ت ق ي ا ل م د ر س ة‬
‫ل‬ ‫ا ل و ج و د ي ة ‪ ،‬ك ت ب ت أ ع ظ م ك ت ب ا ل ق ر ن ا ل ع ش ر ي ن ح و ل ا ل م ر أ ة ‪ ١‬ا ل ج ن س ‪ ، ٥ ^^٠ ^١‬ا ل ذ ي ك ا ن و ل م‬
‫أ ف ك ا ر ا ل ق ر ن ا ل ع ش ر ي ن‪ .‬ا ن ف ل ر ت س ك و ت ‪،‬‬ ‫ي ر ل ع م ل ا ث و ي يا ‪ ،‬وا ح ت نأ م كا ن ة م م ي ز ة ف ي‬
‫ي‬ ‫ج و ن ‪ ،‬ح م س و ن عا ل نا ا ج ت ما عا أ سا س يا ا ل م ف ل ر و ن ا ل م عا ص ر و ن ‪ ،‬ت ر ج م ة ت م ح م و د م ح م د‬
‫إف‬ ‫ح ل م ي ‪ ،‬ه ل ‪ ( ، 1‬ب ي ر و ت! ا ل ش ك ة ا ل ح ر ب ي ة ل ل أ ي ح ا ث و ا ل ن ش ر ‪ ،‬و ‪ 200‬م) ‪ ،‬م ر ح ع م ح ا ي ق ‪،‬‬
‫ط‪.‬‬ ‫ص ه ‪. 184 _ 18‬‬

‫(‪ )4‬غ ا ر و د ي ‪ ،‬ر و ج ي ه ‪ ،‬ف ي م ي ل ا ر ت ق ا ء ا ل م ر أ ة ‪ ،‬ت ر ج م ة‪ :‬ج ل ا ل م ت ئ ر ج ي ‪ ،‬د‪ .‬ط ‪ ( ،‬ب ي ر و ت‪ :‬د ا ر ل‬
‫ص ه‪.5‬‬ ‫(‪ )3‬ا نْ ل ر! ح و س و ‪ ،‬ا ل ج ت د ر ا ل أ ب ع ا د ا ل ا ج ت م ا ع ي ة و ا ل ث ق ا ف ي ة ‪ ،‬م ر ح ع م ح ا ي ق ‪،‬‬

‫ص‪ . 57 _ 65‬ن ق ل ا ع ن‪ :‬ا ل ك ر د س ت ا ن ي ‪ ،‬ح ر ك ا ت ت ح ر ي ر ا ل ر أ ة ‪ ،‬م ر ج ع‬ ‫ا ل أ د ا ب ‪ 1959 ،‬م) ‪،‬‬

‫م ى ‪. 6i‬‬ ‫سا ب ق ‪،‬‬
 ‫و م م ل و ر ت ه ذ‪ 0‬ا ل ح ر ك ة ع ب ر م ر ح ل ت ي ن م خ ك ي ز ر^ ‪:،‬‬
‫ا ل م ر ح ل ة ا ل أ و ل ى• م ن ب د ا ي ة ا ل ن ص ف ا ل ث ا ن ي م ن ا ل ق ر ن ا ل ع ش ر ي ن ‪،‬‬
‫ه ذه‬ ‫ح لا ل‬ ‫ب ع ي ن يا ت ‪ ،‬ؤ ي ت ب ن ى ا ل را د ي كا ل ي و ن‬ ‫ح ت ى ن ها ي ة ا ل‬ ‫وا س ت م ر ت‬
‫ا ل م ر ح ل ة ا ل ع لا قا ي ت ‪ ،‬ا ل م و ح و ل ه ب ي ن ا ل ر ح ل و ا ل م ر أ ة ه ي ع ل ا ق ا ت ق و ة ‪،‬‬
‫ب م ل ي ف ي ه ا ل ل ر ج ل ا م ت ي ا ز ا ت ع ل ى ح س ا ب م ك ا ن ة ا ل م ر أ ة و ح ق و ق ه ا‪.‬‬
‫و ل ه ذ ا ر م ن ا ش ه ل و ه ذ ْ‪ .‬ا ل ح ر ك ة ع ل ى إ ز ا ل ة ه ذ ا ا ل ص ر ا ع ا ل ج ن د ر ي ب ي ن‬
‫ا ل ر ح ل وا ل م رأ ة حا ص ة ف ي ا ل م ج ا ل ا ل خا ص با لأ س ر ة وا لأ د وا ر ا ل م ن و ط ة‬
‫؛ا ل م رأ ة ‪ ،‬با ع ت با ر ها ا ل ل م ‪ ،‬ا ل ر ئ ي س ف ي ت ر س ي خ ع لا قا ت ا ل ق و ة ب ي ن‬
‫سا ء‬ ‫ا ل ج ن س ي ن ‪ ،‬ك ما ر ك ز وا ع ل ى ا ل ع م ل ا ل م يا س ي ك و م ا ئ ز فا ع ل ة لإ عا د ة‬
‫ا ل ع ل ا ق ة ب ي ن ا ل ر ج ل و ا ل م ر أ ة و ص و ل ا إ ل ى ا ل م س ا و ا ة ا ل ت ا م ة‪.‬‬
‫ب دأ ت م ن ن ها ي ة ا ل ع ي ن يا ن و ه ى م س ت م ر ة ل لأ ن ‪،‬‬ ‫ا ل ر ح ل ة ا ل ث ا ن ي ة!‬
‫ح ي ث ن ج ا ز و ن ه ذ ه ا ل ر ح ا إ ة ت حا ل ي ل ا ل خ لا ق ة ب ي ن ا ل ر ح ل و ا ل م ر أ ة إ ل ى‬
‫ا ل د ع ر ة إ ل ى ا ل ق ضا ء ع ل ى ك ل م ن ا ل ذ ك و ر ة وا لأ ن و ث ة ح ت ى ي ت س ن ى ا ل ق ضا ء‬
‫ع ل ى ا له ل ب ق ية ا ل ج ن س ي ة ‪ ،‬و ت ت م ب ع د ها إ ع ا د ة ت ش ك ي ل ا ل م ج ت م ع ا ت و ب نا ء ف ئا ت‬
‫ح د ي د ة د و ن ت ح ي ز أ و تم ي ي ز‪ ،‬ك ما ت د ع و ه ذ ه ا ل ر ح ل ة ا ل م ا ء ل ت ش ك ي ل‬
‫م ؤّ ا ت ح ا ص ة ب ه ز ‪ ،‬و ق ط ع ع ل ا ق ا ت ه ن م ع ا ل ر ح ا ل••• ح ت ى ا ل خ ل ا ق ة‬
‫ا ل ج ن ي ة ا ل ه ل ب ي ع ي ة ا ل م سا ئ ي ة ف ي ج م ع ا ل م ج ت م ع ا ت ‪ ،‬و ت د ع و ل إ ي ج ا د‬
‫م ج ت م ع ن ا ئ ي م و ح د ف ق م ل ‪ ،‬و م ن ف ص ل ع ن م ج ت م ع ا ل ر ح ا^^ ‪ ، ٢‬م ح ل ن ا م ن ه ا‬
‫أ ل ا ل ف ص ل ب ي ن ا ل ج ن س ي ن ي و د ي إ ل ى إ ن ها ء ا ل لا م ا وا ة ا ل م و ج و د ة ف ي وا ق ع‬
‫ا ل م ر أ ة ‪ ،‬ك م ا أ ف ح‪ -‬ه ل ا ب ا ل ر ا د ي ك ا ل ي ا ت ئ د ت غ ي ر ف ي م ا ي خ ص ا ل ز و ا غ‬

‫م ن ا ل م سا وا ة إ ل ى‬ ‫( ‪ )٦‬ا ن ف ل ر• ا ل ك و ر د ي ‪ ،‬ع ا ل ي ة م ج ‪ ،‬م ص ط ل ح ا ت ع ل ى ه ا م ش ب ك ي ن‬

‫ا ل ت م ا ث ل ‪ ،‬؛ ي! إ ي ت ا س م ر ج ئ ة ( م ح ر ر) ‪ ،‬د ل ي ل ا ك‪ -‬ر م ا ع ل ى ا ل ن ؤ ع ا ل ا ج ت م ا ع ي و ح ق و ق‬
‫ا ل م ر أ ة ‪ ،‬م ح ل ‪ ( ، 1‬ح ي ف ا! ج م ع ي ة ا ل ش ب ا ب ا ل ع ر ب ر ر ب ا! ل‪ .‬ن ا أ ‪ 6 ،‬ه ه‪ 2‬م) ‪ ،‬ص‪ 7‬ه ‪.1 09 ٠ 1‬‬
‫(‪ )2‬ا ت ف ل ر ؛ ح و س و ‪ ،‬ا ل ج ن ل ‪ ،‬ر ا ل أ ب ع ا د ا ل ا ج ت م ا ع ي ة و ا ل ث م ا ف ة ‪ ،‬م ر ج ع س ا ئ ق ‪ ،‬ص‪.1 78‬‬
 ‫وا لأ س ر ة ل ت ر س ي خ ت و ج ه ج د ي د م فا د ه أ ف ا ل ز وا ج وا لأ س ر ة ل ي ا ا ل ن م ط‬
‫ا ل و ح ي د و ا ل ط ب ي ص ‪ ،‬ب ل ه ن ا ك أ ك ث ر م ن ن م ه ل ل ل ز و ا ج و ا ل أ س ر ة‪.‬‬
‫يلى •‬ ‫وا ل م لا ح ف ل ع ل ى ها ت ي ن ا ل م ر ح ل ت ي ن ٌ ا‬

‫‪ -‬أ ن ها ت ع ت م د ع ل ى ت حا ل ي ل ت ا ي خ ي ل وا ق ع ا ل م ر أ ة ‪ ،‬و أ ن ا ل ف ل ل م ا ل و ا خ‬
‫ع ل ي ها كا ن ب ب ب ك و ن ها أ ن ث ى ‪ ،‬وا ل ذ ي ه ا م ب ف ل ل م ها ه و ا ل ر ج ل ‪،‬‬
‫ص د ا ل ر جا ل ه و‬ ‫ح ل ا ل ر ر إ ع ل أ ن ا ل ح ر ب®‬ ‫لذ ل ل ث‪ ،‬كا ن ت ا ل و ا ج ه ة م ن‬
‫ل إ ح ر ا ز ا ل ك ا س ي ‪.،‬‬ ‫العلر ي ق ا لو ح يد‬

‫ء أ ن ه ا ت ه ل ا ل_ ‪ ،‬ب ت غ ي ي ر ج د ر ي ف ي م ج م ؤ ع ع ل ا ق ا ت ا ل ج ن ي ن د ا ح ل‬
‫ا لأ س ر ة و ا ل م ج ت م ع ب ز وا ل ا ل ل ه ل ة ا لأ ب و ي ة ‪ ،‬و ص و لا ل ل م س ا و ا ة‬
‫ا ل ه ل ل ق ة و س يا د ة ا ل ن ؤ ع _ ا ل ج ن د ر — ف ي ا ل م ج ت م ع ‪ ،‬ح ي ث ‪ ،‬ت ر ى أ ل‬
‫ا ل ل ع ل ه ا لأ ب و ي ة ت م ث ل ا ل ل م ‪ ،‬ا ل ر ئ ي س ف ي ا ل ت م ي ي ز ص د ا ل ن سا ء ‪،‬‬
‫و ا ل ي ه ل ر ة ع ل ي ه ن ف ى م خ ت ل م خ م ي ا د ي ن ا ل ح ي ا ةُ'ُ‬
‫— أ ن ها ت د ع و إ ل ى إ ع ا د ة ا ل ف ل ر ف ي ا ل ن يا ت ا لا ج ت ما ع ي ة كا ل ما ل م وا ل ل غ ة‬
‫ح‬
‫و‬ ‫و ا ل ت ا ؤ ي خ و( ا ل د ي ن) ‪ ،‬و ف م ا ل و ج ه ة ن ف ل ر ا ل م ر أ ة ب ا ع ت ب ا ر ه ا م ت ح ي ز ة‬
‫آ‬ ‫‪7^/، jUU‬‬
‫أ‬ ‫بأ ج و ر‬ ‫ب ا لْ ل ا ل ة‬ ‫ف ب دأ ت‬ ‫و ه ك ذ ا م ر ت ا ل ح ر ك ه ا ل ت س و ي ة م ف زا م ح ت ‪ ،‬ك س ر ة ؛‬
‫أ‬ ‫‪٠ ٦‬‬

‫م ت ا ؤ ي ة م ع ا ل ر ج ل ‪ ،‬وا ن ت ه ت ‪ ،‬ب م د ر س ؤ ت ق م ا ل م د ي د م ن ا ل ح ر كا ت ‪ ،‬ه د‬

‫رِ‬ ‫ب ل م ت ‪ ،‬ف ى ا لا ت جا ه ا ل شا ذ ا ل ح د ا ل ذ ي رأ ي نا ه ‪ ،‬و ت ب ي ن ا لأ م ر ا لأ ك ث ر س د و دا‬
‫ؤ‬ ‫ه و ا ل ي ه ل ر ه وا لا ن ت ثا ر ا ل ل ذ ا ن ح ق ق ت ه ما ح ل ا ل ا ل م ق و د ا ل ث لا ث ة ا لأ ح ي ر ة م ن‬

‫ص ‪ 104‬؛ و ق ط ب ؛ و آ ح ر ي ن ‪،‬‬ ‫(‪ )1‬ا ن ظ ر‪ :‬ا ل ك ر د س ا ن ي ‪ ،‬ح ر ك ا ت ت ح ر ي ر ا ل م ر أ ة ‪ ،‬م ر ج ع س ا ب ق ‪،‬‬

‫ا ل ح ر ك ة ا ل ث و ي ة و ح ل خ ل ة ا ل م ج ت م ع ا ت ‪ ،‬ا ل إ م ح ل ا م ي ة ‪ ،‬م ر ب ع م ح ا ي ق ‪ ،‬ص‪. 51‬‬
‫(‪ )2‬ا ن ق ل ر ؛ ق ه ل ب ؛ و آ ح ر ي ن ‪ ،‬ا ل ح ر ك ة ا ل ت س و ي ة و ح ل خ ا ل ة ا ل م ج ت م ع ا ت إ ا ل إ س ل ا م ي ة ‪ ،‬م ر ج ع س ا ب ق ‪،‬‬
‫ص‪. 72‬‬
‫ا ل ق ر ن ا ل ع ش ر ي ز ر ن ‪ ،‬ح ي ث إ ن ها ء ر ئم ن ل ا ل ن س ق ا ل ف ك ر ي ل ل ع د ي د م ن‬
‫ا ل و ك ا ل ا ت ا ل د و ل ي ة ا ل تا ب ع ة ل ل م غ ر ب و ل ل أ م م ا ل م ت ج م د ة ‪ ،‬وا ل ت ي ي صا غ ف ي‬
‫ش ك ل ا م ا ق ي ا ت ‪ ،‬د و ل ي ة م ق ر و ص ة ع ل ى ا ل م ج ت م ع ا ت ك ا ف ة)) ل ع ‪.،‬‬
‫و ب ه ي ا ت ق و ل ر ر ك ا ث ر ي ن ف و ر ث)) أ ق" ‪ ،‬ت ® إ ن ا ل م و ا ث ي ق و ا ل ا ت ف ا ق ي ا ت ا ل د و ل ي ه‬
‫ا ل ت ي ت خ ص ا ل م ر أ ة و ا ل أ م ر ة و ا ل س ك ا ن‪ ..‬ت ص ا غ ا ل أ ن ف ي و ك ا ل ا ت و ل ج ا ن‬
‫و أ ع د ا ءُ ا ل إ ن ج ا ب‬ ‫ف ئ ا ت ث ل ا ث ة‪ :‬ا ل أ ن ث و ي ه ا ل ط ر ف ة ‪،‬‬ ‫ط ي ها‬ ‫ت س يْ ل ر‬
‫و ا ل س ك ا ن ‪ ،‬و ا ل ث ا ذ و ن و ا ل ش ا ذ ا ت ح ن س ث ا ا ا ؤ ‪ ، ،‬ث م ت ض ي ف ؛ ر ر ؤإ ف ل ج ن ه‬
‫ا ل م ر أ ة ف ي ا ل أ م م ا ل م ت ح د ة ش ك ل ت ه ا ا م ر أ ه ا م ك ن ي ن ا ف ي ه ك ا نّ ت ا ت ز م ن ب ا ل ز و ا ج‬
‫ا ل م ف ت و ح ‪ ،‬و ر ف ض ا لأ س ر ة ‪ ،‬و ك ا ت ت ع ت ب ر ا ل ز وا ج ق ي دا ‪ ،‬وأ ف ا ل ح ر ي ة‬
‫ا ل ش خ ص ي ة ل أ ي د أ ن ت ك و ن م ه ل ا ل ق ه)) ر ة ‪.،‬‬
‫‪$‬‬ ‫ه‬ ‫ه‬

‫( ‪ )1‬ا ن ف ل ر ت ا ل ك ر د م ت ا ن ي ‪ ،‬ح ر ك ا ي ت ‪ ،‬ت ح ر ي ر ا ل م ر أ ة ‪ ،‬م ر ح ع سّ ا ب ق ‪ ،‬ص‪ 7‬؛ و ا ل ش ا م ي ‪ ،‬ا ل ت ر ب ي ة‬ ‫آ‬

‫ص‪.1 84‬‬ ‫و ب ع ض ق فا يا ا ل م ر أ ة ‪ ،‬م ر ج ع سا ب ق ‪،‬‬ ‫و‬
‫( ‪ )2‬ي و م ف ‪ ،‬ح ق ا ل م ر أ ة ؛ ي ا ح ت ا; ا ل ز و ج ‪ ،‬م ر ج ع م ا ب ق ‪ ،‬ص‪.1 64‬‬ ‫ي‬
‫>‪r‬‬

‫(‪ )3‬ك ا ث ر ي ن ء و ر ت ت م ح ا ص ر ة ش ك ل ي ة ا ل ق ا ن و ن ش ج ا م ع ة ب ر ي ج ه ا م ي و خ ا ل و ل ا ي ا ت ا ل م ت ح د ة ‪،‬‬ ‫؛*‬

‫ش ا ر ك ت ب ا ل ع د ي د م ن ا ج ت م ا ع ا ت ا ل أ م م ا ل م ت ح د ة ‪ ،‬و ت ع ر ف ف ح و ى ا ل و ث ا ئ ق و ا ت ف ا ق ي ا ت م ث ل!‬ ‫؛‬
‫ا ت فا ق ي ة ا ل ق ض ا ء ع ل ى ج م ح أ ش ك ا ل ا ل ت م س ز ص د ا ل م ر أ ة ‪ ،‬و ه ي م د ي ر ة ا ل م ر ك ز ا ل ع ا ل م ي‬ ‫و‬
‫ل س ي ا م ا ت ا ل أ س ر ة ي ج ا م م ة ب ر ي ج ه ا م‪ .‬ا ن ف ل ر ت ن د و ة ا ل ع و ل م ة و ق و ا ن ي ن ا ل م ر أ ة ا ل د و ل ي ة ‪ ،‬م ر ك ز ل ي ن ه‬ ‫ؤ‬
‫ل ل أ ن ت ا ج ا ل إ ع ل ا م ي ‪ ،‬ا ل خ ر م ح ل و م ‪ 4 ،‬ي ت ا ي ر ‪ 2000‬م‪ .‬ن ق ل ا ص‪ :‬ا ل ج م ر ي ‪ ،‬ع ف ت ‪ ،‬ق ر ا ء ا ت ف ي‬ ‫ذ‬
‫ا ل ا ت ف ا ق ي ا ت و ا ل ق ر ا ر ا ت ا ل د و ل ي ة ا ل ص ا د ر ة ح و ل ا ل م ر أ ة ‪ ،‬ا س ت ر ج ع ت ب ت ا ؤ ي خ ‪ /3‬ه أ‪ 201 2/‬م‬ ‫‪.‬مد‬
‫س م و ن ع ا لا ت حا د ا ل ما ئ ي ا لإ س لا م ي ا ل عا ل س‬ ‫‪٣‬‬
‫‪http://muslimauni0n.0rg/news.php?i=12256‬‬
‫ص‪.7‬‬ ‫(‪ )4‬ا ل ك ر د م ت ا ن ي ‪ ،‬ح ر ك ا ت ت ح ر ي ر ا ل م ر أ ة ‪ ،‬م ر ب ع س ا ب ق ‪،‬‬
‫(‪ )5‬ا ل م ر ج ع ا ل م ا ب ق‪.‬‬ ‫_ _‬
 ‫ا ل م ط ل ب ا ل ث ا ل ث‪ :‬ا ل م ر ج ع ي ة ا و ت ش ر س ي ة‪:‬‬

‫ت ت م ث ل ا ل م ر ج ع ي ة ا ل ت ش ر م ي ة با ل م وا ن ي ن وا ل ت ش ر ي عا ت ا ل ت ي ت ص د ر ع ن‬
‫ا ل م ؤ ت م ر ا ت ا ل د و ل ي ة ‪ ،‬وا ل ت ي ي ل ز م ا ك و د ا لأ ع ضا ء ب ت ه ل ب ي ق ها ‪ ،‬و ه ي‬
‫ك ا ل ت ا ل ي‪:‬‬

‫أ و ل ا‪ :‬ا ل م ؤ ت م ر ا ل د و ل ي ل ل س ك ا ن و ا ل ت ن م ي ة ر ر م و ت م ر ا ل ة ا ه ر ‪ ٥‬ا ا !‬
‫يا ل كا ن ف ي ا ل قا ه ر ة ف ي ا ل ف ت رة‬ ‫ع ق د ا ل م ؤ ت م ن ا ل د و ل ي ا ل ثا ل ث ا ل ع ش‬
‫م ن ‪ ّ1 3 - 5‬س ت م ب ر ‪ 1 994‬م ‪ ،‬ت ح ت إ ش ر ا ف ه ي ئ ة ا ل أ م م ا ل م ت ح د ة ‪ ،‬ح ي ث ‪،‬‬
‫ج ي ء ب ه ت ت و ي ج ا ل م و ت م ر ي ا ل م ك ا ن ف ي ب و ح ا ر س ت ع ا م ‪ 1 974‬م ‪ ،‬و م ؤ ت م ر‬
‫م ك س ي ك و ع ا م ‪ 1 984‬م ‪ ،‬و م ت ح د ا م ن ا ل م ز ت م ر ا ت ا ل م س ا ب ق ة ؛ ب د ا ي ة م ن‬
‫م ز ت م ر ا ل م س ا و ا ة و ا ل ت ن م ي ة و ا ل ل م ا ل م ن ع ق د ف ي ن ي ر و ب ي ع ا م ‪ 1 985‬م ‪،‬‬
‫و ص و ل ا إ ل ى ا ل م ة ا ل د و ل ي ة ل ل أ س ر ة ‪ 1 994‬م ر ك ي زْ أ س ا س ي ه ل ل ب ن ا ء ع ل ي ه ا‬
‫و‬ ‫و ق د ت م ا ل ت ح ض ي ر ل ل م ؤ ت م ر ف ي ث ل ا ث س ن و ا ت ع ق د ت ف ي ه— ا س م ت ة‬
‫ح‬
‫—‬ ‫و ح م ه م ؤ ت م ر ا ت إ ق ل ي م ي ة ‪ ،‬و ش ا ر ك ف يه م ن د و ب و ن‬ ‫ا ج ت ما عا ت ل ل خ ب را ء ‪،‬‬
‫ؤ‬ ‫و‬
‫م ن م خ ت ل ف د و ل ا ل ع ا ل م‪.‬‬
‫ؤ‬ ‫و ج ا ء ت و ث ي قة ا ل م ؤ ت م ر م ك و ن ه م ن ما ئ ة ؤ إ ح د ى و ع ش ر ي ن ص ف ح ة م ن‬
‫أ‬ ‫ا ل ق ط ع ا ل ك ب ي ر ‪ ،‬م و ز ع ة ع ل ى س تة ع ث ر ف ص لا ‪ ،‬أ ح د ا ل ج ن س و ا ل إ ج ه ا ص‬
‫و ت ح ا ل ي ل م ا ل ج ن س ل ل م ر ا ه ق ي ن‪ . .‬إ ل خ م ا ئ ة ص ف ح ة ‪ ،‬و ب ق ي ت ا ل ص ف ح ا ت ‪ ٠ ١‬ا‬
‫‪.٥ ^١‬‬ ‫ا ل م ث ر ي ن ا لأ ح ر ى ل ق ض ية‬
‫؛‬ ‫و م ن ب ي ن ه د ه ا ل ص ف ح ا ت ؤ ل ه ر م م ه ل ل ح ر ر ا ل ج ن د ر® ل أ و ل م ر ة ق ي ( آ ة ‪،‬‬
‫‪٩ ٠ ٢‬‬ ‫سا ب ق ‪،‬‬ ‫عرجع‬ ‫ب ا ل ق ا ه ر ة ع ا م ‪ 994‬أ م ‪،‬‬ ‫ل ل كا ن وا ل خ م ي ة‬ ‫(‪ )1‬ا ن ئ ل ر‪ :‬ت ق ر ي ر ا و ؤ ت« ر \ ل و و و ا‬

‫ئ ط ن ي ‪ ،‬و ض ‪ ،‬ن ر ا س أ‪ -‬ا س‪ -‬ا ل آ ت ر‪ -‬ا س ت ر و ا ل أ ر ‪ ،‬س ج ع‬ ‫(‪)2‬‬

‫م و ص ئ ا ( ب د ل ا ع ن ك ل م ة ا ل ج ن ي ن) ز ن ‪ ،‬إ ل ا أ ن ه ل م ي ث ر ا ن ت م اْ أ ح د ز ى ‪،‬‬
‫ح ي ث ك ا ن ا ل ا ه ت م ا م ب ا ل ح د ي ث ف ي ه ع ن م س ا و ا ة ا ل م ر أ ة ب ا ل و ح ل م ا و اْ‬
‫ت ا م ه ا ه ت م ا م ا ك ي ر ا ‪ ،‬ب ل ك ا ن ت أ ح د م ب ا د ئ ا ل م ؤ ت م ر ر ق ‪!،‬‬
‫ف ئ د ن ص ا ل م ب د أ ا ل ر ا ح ع ل ى ما يأ ت ي •‬
‫ي ن و تم ك ي ن ا ل م رأ ة‬ ‫ر رإ ل ت ع ز ي ز ا ل م س ا و ا ة و ا ل إ ن ص ا ف ب ي ن ا ل ج ن‬
‫وا ل ق ضا ء ع ل ى ا ل ع ن م ‪ ،‬ص د ا ل م رأ ة ب ج م ي ع أ ش كا ل ه ‪ ،‬و ك فا ل ة ق د ر ة ا ل م ر أ ة‬
‫ع ل ى ا ل س ث ه ل ر ة ع ل ى ح ص ر ب ت ها أ م و ر ت م ث ل ح ج ر ا ل زا ي ي ة ض ا ي ر ا م ج‬
‫ب ا ل ك ا ف و ا ك م ة» ر ي ن‪.‬‬ ‫ا لمم لة‬
‫و ن ص ا ل م ب د أ ا ل ث ا م ن ع ل ى‪:‬‬
‫ر ر ل ك ل إ ن ا ن ا ل ص ق ي ا ل ت م غ بأ ع ل ى ا ل م س ت و يا ت ا ل م م ك ن ة م ن ا ل ص ح ة‬
‫ا ل ب د ن ي ة و ا ل ع ق ل ي ة• و ع ل ى ا ل د و ل أ ن ت ت خ د ك ل ا ل ت د ا ب ي ر ؛ ل ك ي ت ك ف ل ‪ -‬ع ل ى‬
‫أ سا س ا ل م سا وا ة ب ي ن ا ل ر ج ل وا ل م رأ ة ‪ -‬ح ص و ل ا ل ج م ي ع ع ل ى خ د م ا ت‬
‫ا ل ر ع ا ي ة ا ل ص ح ي ة ب ما ف ي ها ا ل خ د م ا ت ا ل خ م ل ق ه با ل ر عا ي ة ا ل ص ح ي ة ا ل إ ن ج ا ب ي ة‬
‫ا ل ت ي ت ث م ل ت ق ل ي م ا ل أ م ر ة و ا ل ص ح ة ا ل ج ن س ي ة» ر ى‪.‬‬ ‫|■‬
‫ك ما أ ق ر ئ ف ص ز م س ت ق ز ع ن ر را ل م سا وا ة ب ي ن ا ل ج ن ي ن وا لإ ن صا ف‬ ‫ي‬ ‫‪^١‬‬

‫و ت م ك ي ن ا ل م ر أ ة® ‪ ،‬ح ي ث ح ا ء ف ي ه ب ت ح م ل ي م ك ذ" م ث ل ا ه ر ا ل ف ر ق ة ا ل ج ن د ن ة‬ ‫و ‪،‬‬

‫تة‬
‫د‬

‫ب أ نه • ® ي ت و ج ب ع ل ى ا ل م دا ر س و و س ا ئه ل ا لإ ع لا م وا ل م و م ح ا ت‬ ‫ؤ‬
‫ص د ا ل ف تا ح ‪ ،‬م ت ق ب ل‬ ‫‪ ) ٦ ١‬ت ر ج م ت ه ا ق ي ا ل إ ص د ا ر ا ل ع و ت ح ر ل ل و ن ق ة ع ل ى أ ن ه ا ( ا ل ج ن ي ن ‪ X‬ا ن ظ ر;‬
‫ا ل م ر أ ة ع ل ى ح ل ق ي ة ر و ى ح ض ا ل ي ت م ت ا ي ة ‪ ،‬م ر ج ع س ا ب ق ‪ ،‬ء س‪.1 90‬‬
‫( ة) ا ن ء ل ر• ا ل ك ر د س ت ا ن ي ؛ و ح ل م ي ‪ ،‬ل خ د ر ا ل ش أ‪ -‬ا ل د ت ر ل_ ا ل أ ر_ ا ل د ت ر ل_ ا ل أ ر ‪ ،‬م ر ب ع‬
‫ص‪. 74‬‬ ‫سا ب ق ‪،‬‬
‫ر ق) ا ن ث ل ر; ا ل م ل• ا ل ك ر ي م ‪ ،‬ا ل م د ر ا ن ع ل ى ا ل م ر أ ة ‪ ،‬م ر ب ع س ا ب ق ‪ ،‬ص‪. 78‬‬
‫(‪ )4‬ت ق ر ي ر ا ل م ؤ ت م ر ا ل د و ل ي ل ل م ك ا ن و ا ل ت ن م ي ة ب ا ل ق ا ه ر ة ع ا م ‪ 1 994‬م ‪ ،‬م ر ب ع م ا ي ق ‪ ،‬ا ل ق م ل‬
‫ا ل ث ا ن ي ‪ ،‬ا ل م ب د أ ا ل ر ا ح ‪ ،‬ص‪.1 0‬‬
‫ص ‪.1 1‬‬ ‫( ة) ا ل م ر ج ع ا ل س ا ب ق ‪ ،‬ا ل ن م ل ا ل ث ا ن ي ‪ ،‬ا ل م ب د أ ا ل ث ا م ن ‪،‬‬

‫ص‬
 ‫‪i‬‬

‫و ق د أ ب د ت ث لا ث و ع ش ر و ن د و ل ه ت ح ف ظا ل ها ع ل ى ن ص ا لإ ع لا ن ف ى‬
‫أ ر ب عة ا ت جا ها ت ر ا ؛‬

‫أ ‪ -‬ا لا ع ت را ض ع ل ى م ص ط ل حا ت م ث ل ا ل ص ح ة ا لإ ن جا ب ي ة إ ذا كا ن ت‬
‫ت ح ن ي ح ر ي ة ا ل إ ج ه ا ض•‬
‫ب ‪ -‬ا لا ع ت را ض ع ل ى م ص ط ل ح ا ل م ت عا ي ش ي ن وا ل م ت ح د ي ن و ح ر يا ت‬
‫ا ل أ ش خ ا ص إ ذ ا ك ا ن ا ل م ر ا د م ن ه ا ا ل ح ي ْا غ ي ر ا ل ن م ط ي ة ‪ ،‬و ا ل ت أ ك ي د‬
‫ع ل ى أ ف ا ل ر وا ج ه و ا ل ع ق د ا ل م ب ر م ب ي ن ا ل ر ج ل وا ل م رأ ة وا ل ذ ي‬
‫ي ك و ن ا ل أ م ر ه‪.‬‬
‫ج ‪ -‬ا ل ا ع ت ر ا ض ع ل ى ا ل م ص ط ل ح ا ت ا ل ت ي ت خ و ل ل ل أ ش خ ا ص ا ل ح ر ي ا ت!‬
‫ا ل م خ ت ل ف ة ك ا ل ص ح ة ا ل إ ن ج ا ب ي ة و ا ل ص ح ة ا ل ج ن س ي ة‪ ...‬إ ل خ‪.‬‬
‫د ~ ا ل ا ع ت ر ا ض ع ل ى ن ص ا ل إ ع ل ا ن ا ل ذ ي ي ص ر ح بأ ف ل ل أ س ر ة أ ن م ا ه ن ا‬
‫م خ ت ل ق ه ف ى ا ل م ج ت م ع ا ت ا ل ب ش ر ي ة‪.‬‬

‫و ع ل ى ا ل ر غ م م ن ه ذ ه ا ل ت ح ف ظ ا ت إ ل ا أ ن ه ي ك ر ر ن ع ب ا ر ا ت ® ا ل ا ل ت ز ا م))‬ ‫‪I‬‬
‫و ا ر ا ل إ ل ر ا م® ا ل ت ي ت ق و ل ؛ ل أ ي س غ ي ل ل ح ك و م ا ت أ ن ت ل ت ز م ع ل ى أ ع ل ى م ن و ي‬ ‫أ‬
‫م يا م ي ب ت ح ق ي ق ا ل غا يا ت و ا ل أ ه د ا ف ا ل وا ر د ة ف ي ب ر نا م ج ا ن م ل أ‬ ‫‪٩‬‬
‫‪٠ ١‬‬

‫د‬

‫ي س غ ي إ ع م ا ل ا ل ض ما نا ت وآ ل يا ت ا ل م عا و ن ا ل د و ل ي ة و ك فا ل ة ت ن ف يذ ه ذ ه‬ ‫؛‬
‫ا ل ت د ا ذ ي ر ‪ •••،‬ي س غ ي ع ل ى ا ل ج م ع ي ة ا ل خ ا م ة أ ن ت ن ظ م ا م ت ع ر ا ص ا م ن ت ظ م ا‬ ‫إ‬
‫ل ت ن ف ي ذ ب ر ن ا م ج ا ل خ ل ه ذ اّ‪ ))ّ.‬ر ص ‪.،‬‬ ‫• لإ‬
‫ؤ‪.‬‬
‫ل ‪ ٢ ٦‬ا ن ظ ر‪ -‬ق ل ي ة ‪ ،‬ا ل جِ د ر م و م ا ف ى ‪ ،‬و ج ع س ا ب ق ‪ ،‬ص ‪. 71‬‬
‫ا ل د و ل ي ل ل م ك ا ن و ا ل ت ن م ي ة ب ا ل ق ا ه ر ة ع ا م ‪ 1 994‬م ‪ ٌ ،‬ر" ؛ ع س ا ب ق ‪ ،‬ا ل ف ع ل‬ ‫رة‪،‬‬
‫ص‪ 6‬ه ‪.1‬‬ ‫ا ل س ا ئ س ع ث ر ( أ ل ف) ‪ ،‬ا ل ف ق ر ة (‪، )7‬‬
‫ص‪. 22‬‬ ‫( ة ‪ ،‬ا ل م ر ج ع ا ل س ا ب ق ‪ ،‬ا ل ف ص ل ا ل ر ا ب ع ( أ ل ف ‪ ، )،‬ا ل ف ق ر ة (‪، )9‬‬
‫ص‪.1 90‬‬ ‫ر ه ‪ ،‬ا ل ر ج ع ا ل م ع ا ب ق ‪ ،‬ا ل ف ص ل ا ل س ا ئ س ع ث ر ( ج ي م) ‪ ،‬ا ل ف ق ر ة ( ‪، ) 21‬‬
‫ئ م ؤ ا إ إ إ||‬

‫ث ا ن ي ا ت ا ل ؤ د ‪ ٠‬ر ا ل ع ا ل ي ا ل ر ا ع ا ل ع ن ي ا ل م ر أ ‪ ٢ ١ ١ ٥‬ت ن م ر ب ك ي ن" ■‬

‫ع ق د ت ‪ -٩ ٠ ^١‬؛ ؛ ا ل ت ح د ة ا ل م ز ت م ن ا ل ع ا ل ي ا ل ر ا ع ا ل م ع ن ي ي ا ل م ر أْ ف ي‬
‫م د ي ن ة ب ك ي ن ب ا ل ص ي ن ف ي ا ل ف ت ر ة م ن ‪ 1 5 _ 4‬س ب ت م ب ر ‪ 1 995‬م ‪ ،‬ت ح ت ش ع ا ر‬
‫ا ل م ا و ا ة وا ل ت ن م ي ة وا ل ل م ‪ ،‬و كا ن ا ل ه د ف م ن ه ا ل ت ع ج ي ل ب ت ن ف ي ذ‬
‫ا س ت ر ا ت ي ج ي ا ت ن ي ر و ب ي ا ل ت ه ل ل ع ي ة ل ل ن ه و ض ب ا ل م ر آ ة ع ا م ‪ 1 985‬م‬
‫و ق د ب ل غ ع د د ا ل م ش ا ر ك ي ن م ا ي ز ي د ع ن ( ‪ ) 50000‬م ش ا ر ك م ا ب ي ن‬
‫م م ث ل ي ا ل د و‪ J‬و ا ل ق ل م ا ن غ ي ر ا ل ح ك و م ي ة و و م ا م م ل ا ل أ ع ل ا م^ ‪ ، ،‬و أ ك ث ر م ن‬
‫(‪ )1 04‬أ ل ف ا م ر أ ة م ن ج م ي ع أ ن ح ا ء ا ل ع ا ل م‬
‫ه دا ا ل م ؤ ت م ر ي عد م ن أ ه م ا ل م ؤ ت م را ت ا ل ث و ية‪ ،‬وأ ح ه ل ر ها ح ي ث‬
‫ح ر ج ت ف ي ه أ ك ب ر ت ق ن ا ه ر ة م و ت م ر ي ة ن و ي ة م ك و ن ة م ن ( ‪ ، 700‬ا م ر أ ة ت ن ا د ى‬
‫ب ح ق و ق ا ل ح ا ف ي ا ن أ و ا ل ش و ا ذ‪.‬‬
‫ك ما ا ع ت ب ر ت ا ل و ث ي قه قا ع د ة ا ل ع م ل وا ل ت ح ر ك ا ل ها م ل ل ‪ ٠‬خ ف لا ت‬
‫و ل خ‪ 2‬؛ ل ه ل ا ت و ق ر ا ر ا ت ا ل م ز ت م ر ا ت ا ل م ا ب ق ة و خ ا ص ة‬ ‫ا ل ت س و ية ا ل م و ع ية ‪،‬‬
‫ح‬
‫و‬ ‫م ز ت م ر ا ل قا ه ر ة ر ‪ ، ،‬ح ي ث كا ن ا ل حا ‪ ،‬ي ث ف يه ب ش ك ل م و س ع ع ن م س ا و ا ة‬
‫أ‬ ‫ا ل م رأ ة با ل ر ج ل م سا وا ة تا م ة ‪ ،‬وا ل تأ ك ي د ع ل ى ه د ه ا ل ق م ي ة أ ك ث ر ف ص و ل‬
‫ا ل م ز ت م ر و م ح با ح ث ه ا ل ف ر ع ي ة ‪ ،‬ك ت ه ل ي ق ع م ل ي ل ل م و ص و ع ا ت ا ل م ت ع ل ق ة ب ح ي ا ة‬
‫ا ل ر أ ة ر ى‪.‬‬

‫أ‬ ‫(‪ )1‬ا ن ظ ر‪ :‬ا ل أ ع م ا ل م ت ح ا‪ ، ْ-‬ت ق ر ي ر ا ل م ؤ ت م ر ا ل ع ا ل م ي ا ل ر ا ب ع ا ل م ع ن ي ب ا ل م ر أ ة ي ج ئ ن ‪ 15 -4‬أ ب و ل‪/‬‬

‫و‬ ‫س ب ت م ي ر ‪ 1 995‬م ‪ ( ،‬ن ي و ي و ر ك; م ش و ر ا ت م و ق ع ا ل أ م م ا ل م ت ح د ة ‪ 1996 ،‬م) ‪ ،‬ا ل ف ح ل ا ل أ و ل ‪،‬‬
‫م‬ ‫ص‪. 252‬‬ ‫س‬ ‫ا ك اْ ن ‪،‬‬ ‫‪، ، ^٧ ١‬‬ ‫‪^١‬‬ ‫(‪)2‬‬

‫ل‬ ‫س ا ئ ق ‪ ،‬م و ق ع ا ل ا ت ح ا د ا ل ن ا ئ ي ا ل إ س ل ا ه ي ا ل ع ا ل م ي‪.‬‬

‫(‪ )3‬ا ن ث ل ر‪ :‬ا ل ج م ر ي ‪ ،‬ق ر ا ء ا ت ‪ ،‬ف ي ا ل ا ت ف ا ق ي ا ت ‪ ،‬و ا ل ق ر ا ر ا ت ‪ ،‬ا ل د و ل ي ة ا ل ص ا ئ ر ة ح و ل ا ل م ر أ ة ‪ ،‬م ر ج ع‬

‫ص‪• 27‬‬ ‫(‪ )4‬ا م م ل ر; ق ل ي ة ‪ ،‬ا ل ج د ر م و ث ق ا ف ي ‪ ،‬م ر ج ع ا ب ق ‪،‬‬

‫ص‪. 09‬‬ ‫(‪ )5‬ا ن ف ل ر‪ :‬ا ل م د ا ل ك ر ي م ‪ ،‬ا ل ع د و ا ن ع ل ى ا ل م ر أ ة ‪ ،‬م ر ج ع س ا ب ق ‪،‬‬
‫و م را عا ة ل خ ه ل ة ا ل ته ي ئة وا ل ت د ر ج ف ي ف ر ض ا ل م ف ه و م ‪ ،‬ظ ه ر م ص ط ل ح‬
‫ر ر ا ل ج ن د ر ا ؛ م ر ة ث ا ن ي ة و ل ك ن ب ش ك ل أ و ق ح ح ي ث ت ك ر ر ا ل م ص ه ل ل ح ( ‪) 233‬‬
‫‪)1(.‬‬
‫م ر‪0‬‬

‫ح ا ء ع ن و ا ن ب ي ا ن ا ل م ه م ة! ر ر و ي ؤ ك د م ن ه ا ج ا ل ع م ل أ ل ا ل ن س ا ء ل ه ن‬
‫ش و ا ‪ jp‬؛ م ش ت ر ك ه ل ا ي م ك ن م ع ا ل ج ت ه ا إ ل ا ب ا ل خ م ل م ع ا ‪ ،‬و ي ا ل م ش ا ر ك ة « ‪ ،‬ع‬
‫ا ل ر ج ل م ن أ ج ل ب ل ؤ خ ا له د ف ‪ ،‬ا ل م ش ت ر ك ا ل خ م ئ ل ف ي ت ح ق ي ق ا ل م سا وا ة ب ي ن‬
‫ا ل ج ن س ن ا ا ر ى‪.‬‬
‫ك م ا ج ا ء ف ي ا ل إ ط ا ر ا ل خ ل ي ؛ ر ر فا ف ا ل ع ا ل ل م ل ن ي ت م ك ى م ن م و ا ج ه ة‬
‫ت ح د ي ا ت ا ل ق ر ن ا ل ح ا ئ ي و ا ل ع ش ر ي ن إ ل ا م ن ح ل ا ل ‪ ،‬ا ل ت ع ا و ن ا ل د و ل ي‪...‬‬
‫وا ل ت ح و ل ا ل ج د ر ي ف ي ا ل ع لا ق ة ب ي ن ا ل م رأ ة وا ل ر ج ل ل ت ص ح ش را ك ة كا م ل ة‬
‫و ع ل ى ق د م ا ل م ا و ا ه ء ر ‪.،‬‬
‫و ت ج ل ى ا ل ت ع ل م ي ى ا ل م م ل ى له ف ي م ج ا ل ا ل ت ع ل ي م وا ل ع م ل وا ل ص ح ة‬
‫ت وا ج ه ه ا ل ط ف لة‬ ‫و ا ل ت ن م ي ة‪ ...‬إ ل خ ‪ ،‬ح ي ث ج ا ء ع ل ى س ب ي ل ا ل خ ا ل ؛ ر ر إ ز ا ل ه م ا‬
‫م ن ض ن و ع ق با ت ه م ما ي ت ع ل ق با لإ ر ث ‪ ،‬ح ت ى ي تم ت ع ك ئ ا لأ و لا د ب ح ق و ق ه م‬
‫د و ن ت م ي ي ز ‪ ،‬و ذ ل ل ثا ع ن ط ر ي ق ج م ل ة أ م و ر ‪ ،‬م ن ها ا ل ق يا م ح س بإ ا لا ق ت ضا ء‬
‫ب ن ؤإ ن فا ذ ا ل ت ش ر ي عا ت ا ل ت ي ت ض م ن ل ه م ا ل م سا وا ة ف ي ح ق ا ل خ لا ف ة ‪،‬‬
‫و ت ك ف ل ل ه م ا ل م س ا و ا ة ف ي أ ن ي ر ث و ا ب غ ض ا ل ف ل ر ع ن ج ض ا ل ه ل ف ل)\ ه‪/‬‬
‫ك ما ت ج ل ى ا ل م م ل ب ي ق ا ل ع م ل ي ف ي م ج م و ع ة م ن ا ل ت و ص سا ت ‪ ،‬ف ي م ج ا ل ا ت ‪،‬‬

‫(‪ )1‬ا ن ف ر ؛ ا ل ك ر د س ت ا ت ي ؛ و ح ل م ي ‪ ،‬ا ل ج د ر ا ل م ن ش أ ‪ -‬ا ل م د ل و ل ‪ -‬ا ل أ ث ر ‪ ،‬م ر‪ <-‬ع ا ا ا ؛ ق ‪ ،‬ص‪. 74‬‬

‫ر ة) ' ‪ jip،‬ا ل م ؤ ت م ر ا ل ع ا ل م ي ‪ ،‬ا ر ا ب ع ا ل م ع ي ب ا ل م ر ْأ ي ج ض ‪ 1 995‬م ‪ ،‬م ر ي ع س ا ب ق ‪ ،‬ا ل م ص ل‬
‫ا ل أ و ل ‪ ،‬ا ل ف ه م ة (‪ ، )3‬ص‪.8‬‬
‫ص‪.1 2‬‬ ‫ر ة) ا ل م ر ج ع ا ل س ا ي ه م ‪ ، ،‬ا ل ف ع ل ا ل ث ا ن ي ‪ ،‬ا ل ف ق ر ة ( ‪، ) 17‬‬
‫ص‪. 731‬‬ ‫(‪ )4‬ا ل م ر ج ع ا ل ا د ق ‪ ،‬ا ل ف ص ل ا ر ا ع ( ل أ م) ‪ ،‬ا ل ف ق ر ة ( ‪ - 274‬د) ‪،‬‬
‫ا ل ع م ل ما ي ش ي ر إ ل ى أ نه ق د ق ص د أ ي م ع ش أ و م د ل و و ج د ي د ي خ ت ل ف ع ن‬
‫ا ل ا س ت خ د ا م ا ل م ق ب و ل ل ه م ن ق ي ل ء ا ر ن‪.‬‬

‫م م ا أ د ى ذ ل ك إ ل ى ر ف ض ا ل د و ل ا ل غ ر ب ية ت ع ر ي فه با ل د ك ر وا لأ ن ث ى ‪،‬‬
‫و ه د ا ما ي ث ب ت س و ء ا ل ن ية ‪ ،‬وأ ص ر ت ع ل ى و ن ح ع ت ع ر ي ما ي ش م ل ا ل ح يا ة غ ي ر‬
‫ا ل ت م ه ل ي ة ك ل و ك ا ج ت م ا ع ي ‪ ،‬ب ي ن ما ر ف ض ت ا ل د و ل ا ل أ ح ر ى أ ي ة م ح ا و ل ة م ن‬
‫ه ذ ا ا ل ن ؤ ع ‪ ،‬ف ك ا ن م ت ا ا ل ت ت ي ج ه أ ن ء_ ن ف ت ا ل ل ج ن ة ا ل م ص ه ل ل ح ب ع د م‬
‫ت ع ر ي ف ه ا ا رُ‬

‫و م ع ذ ل ل ث ‪ ،‬فإ ل ه ® ي ل ز م ت ت ق ي د م ن ه ا ج ا ل ع م ل م ن ح ل ا ل ا ل أ ع م ا ل ا ل ت ي‬
‫ت ض ه ل ل ع ب ها ح م ي ع ه ي ئا ل تا و م ؤ س س ا ت م ن ف ل و م ة ا ل أ م م ا ل م ت ح د ة ح ل ا ل‬
‫ا ل ف ت ر ة ‪ — 1 995‬ه ‪ 200‬م ع ل ى و ج ه ا ل ت ح د ي د و ب و ص ف ه ج ز ء ا ل ا ي ت ج ز أ م ن‬
‫ع م ل ي ة ا ل ب ر م ج ة ا ل أ و س ع ا ‪ ،‬ر ق ‪.،‬‬

‫ث ا ل ت ا • م ؤ ت م ر ا ل أ م م ا ل م ت ح د ة ل ل م ت و ط ن ا ت ا ل ش ر ي ة ر ر ا ل م و ئ ل ا ل خ ا ن ي®!‬
‫ع ق د م ؤ ت م ر ا لأ م م ا ل م ت ح د ة ل ل م س م ت و طا ت ا ل ب ش ر ية ف ي م د ي نة ا سه ل ن ب و ل‬ ‫ِث‬
‫ب ت ر ك ي ا ‪ ،‬ف ي ا ل ف ت ر ة ‪ 14 -3‬ي و ن ي و ‪ 1 996‬م ‪ ،‬و ق د ح ض رْ ع د د ك ب ي ر م ن‬ ‫آ‬
‫وهد ف ه ذا‬ ‫ا ل م ت ث ل م ا ن غ ي ر ا ل ح ك و م ي ة ب ل غ ع د د ه ا ( ‪) 21 00‬‬ ‫أ‬
‫( ‪ )٦‬ت ق ر ي ر ا ل م ؤ ت م ر ا ل ع ا ل م ي ر ا ل ر ا ب ع ا ل م ع ن ي ب ا ل م ر أ ة ي ك ض ‪ 995‬أ م ‪ ،‬م ر ج ع س ا ب ق ‪ ،‬ا ل ف ص ل‬ ‫؛'‬
‫ا ل ث ا م ن ‪ ،‬ا ل م ر ف ق ا ل ر ا ب ع ‪ ،‬ص‪. 562‬‬ ‫إ‬
‫ص‪- 94‬‬ ‫( ‪ )2‬ا ن ظ ر ؛ ا ل ك ر د س ت ا ن ي ؛ و ح ل م ى ‪ ،‬ا ل ج ن د ر ا ل خ ن ئ أ ‪ -‬ا ل م د ل و ل ‪ -‬ا ل أ ث ر ‪،‬‬ ‫ر‬
‫‪. 50‬‬ ‫ل‬
‫( ت) ت ق ر ي ر ا ل م ؤ ت م ر ا ل ع ا ل ي ا ل ر ا ب ع ا ل ع ن ي ب ا ل م ر أ ؛ م ك ض ‪ 995‬ا م ‪ ،‬م ر ج ع س ا ب ق ‪ ،‬ا ل ق م ل‬ ‫ا فر‬
‫ا ل خ ا م س ( ج م) ‪ ،‬ا ل ف ق ر ة ( ‪ ، ) 306‬ص ‪. 149‬‬ ‫‪TT‬‬
‫(‪ )4‬ا ن ظ ر ؛ ا ل أ م م ا ل م ت ح د ة ‪ ،‬ت ق ر ي ر م ز ت م ر ا ل أ م م ا ل م ت ح د ة ل ل م ت و ط ا أ ت ا ا ل ب ث ر ة ( ا ل م و ئ ل ا ل ث ا ن ي)‬
‫‪ 4-3‬ح ز ي ر ا ن‪ /‬ي و ن ي ه ‪ 996‬أ م ‪ ( ،‬ن ي و ي و ر ك ؛ م ن ث و ر ا ي ن ‪ ،‬م و ق ع ا ل أ م م ا ل م ش ح د ة ‪ 1 996 ،‬م)‬
‫ص‪. 332‬‬ ‫ا ل ق م ل ا ل عا ش ر ‪ ،‬ا ل ر ف ق ا ل ثا ل ث ‪، ،‬‬ ‫—‬
 ‫ا ل م ؤ ت م ر إ ل ى م عا ل ج ة م و ض و ع ي ن ®ا ل مأ و ى ا ل م لا ئ م ل ل ج م ي ع ‪ ،‬وا ل ت ن م ي ة‬
‫ا ل س ت د ا م ة ر ‪ ، ٦‬ل ل م ت و ض ا ت ا ل ش ر ي ة ف ي ع ا ل م آ خ د ف ي ا ل ت ح ض ر)) ر ى‪.‬‬
‫و جا ء ف ي إ ع لا ن ه ‪ I‬ر ر س ت ك ف ل م شا ر ك ة ح م ؛ ع ا ل ن ما ء وا ل ر حا ل م ش ا ر ك ه‬
‫ا و ا ة ‪ ،‬ف ي ا ل ح ي ا ة ا ل س ي ا س ة و ا ل ا ث ت ص— ا د ي ة‬ ‫تا م ه و ع ل ى ي د م ا ل م‬
‫س ن ش ء< ع ا ل م س ا و ا ة ب ي ن ا ل ج ن ي ن ف ي س ي ا س ا ت‬ ‫و ا ل ا ج ت م ا ع ي ة‪ ، ...‬ك م ا‬
‫‪.‬‬ ‫و ب ر ا م ج و م ش ا ي ع ا ل م أ و ى و ا ل ت ن م ي ة ا ل م ت ل‪ .‬ا م ة ل ل م ت و ح ل ن ا ي ت ‪ ،‬ا ل ب ر ي ة‬
‫ك م ا و ر د ف يه ا لا ل ت زا م ا ل ك ا م ل ® ب ه د ف ا ل م س ا و ا ة ب ي ن ا ل ج ن ي ن ف ي‬
‫ا ل م س ت ر ق ا ت ا ل ي ش ر ي ة» ر ى ‪ ،‬و ك ذ ل ك ا ل ا ل ت ز ا م ® ب ا د م ا ج ا ل ا ع ت ب ا ر ا ت‬
‫ا ل م ت ع ا ل م ة ب ن ؤ ع ا ل ج ن س ( ا ل ج ن د‪ .‬ر) ف ي ا ل ت ش ر ي ع ا ت و ا ل ي ا م ح ا ت و ا ل ب ر ا م ج‬
‫با ل م س ت و ط نا ت ع ن ط ر ي ق ا ل ت ح ل ل ا ل ذ ي ي را ع ي ن ؤ ع‬ ‫ا ل خ ص لة‬ ‫وا ل ه شا‬
‫ا ل ج ن س» ر ئ‪.‬‬
‫ب ن و دْ ت ح و ى م ص ط ل ح ا ت ا ل ص ح ة ا ل إ ن ج ا ب ي ة‬ ‫جا ء ت‬ ‫إ ل ى جا ن ب ذ ل ك‬
‫و ا ل ج ن ية ب ما ت ش م ل م ن ت ن ف ل ي م ا لأ س ر ة ‪ ،‬و ا ل إ ج ه ا ض ‪ ،‬و ا ل ا ع ت ر ا ف‬
‫ح‬

‫و‬
‫ب أ ش ك ا ل ا ل أ س ر ا ل م خ ت ل ف ة ح ي ث ج ا ء ف ي ه‪ ® :‬ا ل أ س ر ة ه ي ا ل و ح د ة ا ل أ س ا س ي ة‬
‫ؤ‬ ‫ل ل م ج ت م ع ‪ ،‬و ل ذ ل ك لأ ي د م ن ت ع ز ي ز ها ‪ ،‬ف ن ح ق ه ا أ ن ت ت ل ق ى ا ل ح م ا ي ة‬
‫أ‬ ‫(‪ )1‬ا ك م ي ة ا ل م س ت د ا م ة‪ :‬م ح ي ء ت و ج ه ف ك ر ي م و د اْ أ ن ا ل م و ا ل ا م ح م ح ا د ي ل ا ي م ك ن أ ن ي م ض ي ق دٌ إ‬
‫أ ن‬ ‫إ ل ا ب ا ل م د ر ا ل ذ ي ي ج ر ى ه م ه إ ء ا د ة ا س ت خ د ا م ا ل و ا ر د ا لْ ل م م ة ب د ل ا م ن إ ت ض ا ب ه ا ‪ ،‬و ا ل ح ف ا ظ‬
‫ل‬ ‫ءذم‬ ‫ع ل ى ا ل ت ن ؤ ع ا ل ح ي و ي ‪ ،‬و ح م ا ي ة ا ل ه و ا ء ا ل ن ق ي ‪ ،‬و ا ل م ا ء و ا ل أ ر ض"•‬
‫إ‬ ‫ا ل ا ج ت م ا ع ‪ ،‬ت ر ح م ة و ت ق د ي م‪ :‬ف ا ئ ز ا ل ص ب ا غ ‪ ،‬ط‪ ( ، 4‬ب ي ر و ت‪ :‬م ر ك ز د ر ا س ا ت ا ل و ح د ة ا ل ع ر ب ي ة ‪،‬‬
‫ه‬ ‫ص‪. 547‬‬ ‫‪ 2005‬م) ‪،‬‬
‫(‪ )2‬ت م ر ي ر م ز ت م ر ا ل أ م م ا ل ت ح د ة ل ل م ت و ظ ا ت ا ل ب ش ر ي ة م ح ا م ‪ 1 996‬م ‪ ،‬م ر ج ع س ا ب ق ‪ ،‬ا ل م ر ف ت م ‪،‬‬
‫ص أ أ‪.‬‬ ‫‪ (١‬؛‪ ، ، ^!:‬ا ل ف ص ل ا ل أ و ل ‪ ،‬ا ل ف ق ر ة (‪، )2‬‬

‫ل‬ ‫ص ‪•٦‬‬
‫(‪ )4‬ا ل م ر ج ع ا ز ب ق ‪ ،‬ا ل ف ص ل ا ل ئ ا ك ( د ا ل) ‪ ،‬ا ل ف ق ر ة (‪ ، )64‬ص‪. 82‬‬
‫(‪ )3‬ا ل ر ج ع ا ل ا ب ق ‪ ،‬ا ل ف ص ل آ ل أ و ل ‪ ،‬ا ل م ر ف ق ا ل أ و ل ‪ ،‬ا ل م ق ر ة ( ى ‪،‬‬

‫ص ‪•٦ ١‬‬ ‫(‪ )6‬ا ل ر‪ -‬أ ع ا ل م ا ئ ي ‪ ،‬ا ل ف ص ل ا ل ر ا ب ع ( ج ي م) ‪ ،‬ا ل ف ق ر ة ( ‪ - 36‬و) ‪،‬‬

‫و ا ل ل‪ .‬ء‪ -‬م ا ل ش ا م ل ي ن‪ .‬و ت و ج د أ ش ك ا ل م خ ت ل م ه ل ل أ س ر ة ف ي م خ ت ل ف ا ل ن ظ م‬
‫ا ل ق ا ف ي ة و ا ل س ي ا س ي ة و ا ل ا ج ت م ا ع ي ة)> ر ‪ ■ ٦‬؛‪,‬‬
‫و ق د و ر د ه د ا ا ل ب ن د ف ي م ؤ ت م ر ا ل ق ا ه ر ة ل ل م ك ا ن ع ا م ‪ 1 994‬م ر ‪ ، ،‬و م ا‬
‫ذ ل ك إ لا ل ل ت د ر ج وا ل ت ه ي ئ ة ف ي ف ر ص ها ح ت ى ي ت م ا لا ع ت را ف ب ها ف ي ن ه ا ي ة‬
‫ا ل أ ص‪.‬‬

‫ر ا ب ع ا ! ا ج ت م ا ع ن ي ؤ ي و ر ك ا ر ب ك ي ن ا‪! >)5‬‬
‫ع ق ل‪ ،‬ت ا ل ج ل ة ا ل خا ص ة ل ل ج م ع ي ة ا ل عا م ة ف ي م ق ر ا لأ م م ا ل م ت ح د ة‬
‫ب ن ي و ي و ر ك ‪ ،‬و ا ل ذ ي ي ع ر ف « ي ك ي ن‪ »5+‬ف ي ا ل ف ت ر ة ‪ 9 - 5‬ي و ن ي و ‪ 2000‬م ‪،‬‬
‫ت ح ت م م ى ر را ل م سا وا ة ب ي ن ا ل ج ن س ي ن وا ل ت ن م ي ة وا ل لا م ل ل ق ر ن ا ل و ا ح د‬
‫و ا ل ع ش ر ي ن ) ‪ ،‬ر ه‪.‬‬
‫و ق د ك ا ن ا ل ه ل‪ .‬ف ئ م ن ه ا س ت ع ر ا ص ا ل ت ق د‪ .‬م ا ل م ح ر ز و ا ل ع ق ب ا ت و ا ل ت ح د ي ُا ت‬
‫ا ل ت ي ت ق ف ف ي و ج ه ت ن ف ي ذ م ن ه ا ج ع م ل ب ك ي ن ‪ 1 995‬م ‪ ،‬و ا ت خ ا ذ م ز ي د م ن‬
‫ا ل إ ج ر ا ء ا ت و ا ل م ه ل ا ل ث ا ت ع ل ى ك ا ف ة ا ل أ ص ع ل‪ .‬ة و م ن ه ا ا ل ه ب م ع ي د ا ل د و ر ر ‪.،‬‬
‫و م ن ص م ن ا ل إ ت ج ا ز ا ت ا ل ش ت ن ا و ل ت ه ا ‪• ، ^^١‬‬ ‫ؤ‬
‫‪:‬‬ ‫آ‬
‫ص‪.1 8‬‬ ‫( ‪ )1‬ا و ر‪ -‬ب م ‪ ،‬ا ل م ا ب ق ‪ ،‬ا ل ف ص ل ا ل ث ا ن ي ‪ ،‬ا ل ف م ؛ ( ‪، ) 31‬‬ ‫ه‬
‫( ‪ )2‬ا ن ف ل ر! ت م ر ي ر ا ل ز ت م ر ا ل د و ل ي ل ل م ك ا ن و ا ل ت ن م ي ة ب ا ل ق ا ه ر ة ع ا م ‪ 1994‬م ‪ ،‬م ر ج ع س ا ئ ق ‪،‬‬ ‫‪٩‬‬
‫ص‪. 72‬‬ ‫ا ل ف ص ل ا ل خ ا م س ( أ ك) ‪ ،‬ا ل ف ق ر ة (‪، )1‬‬ ‫‪٩‬‬
‫( ‪ )3‬ا ن ظ ر ت ا ل أ م م ا ل م ت ح د ة ‪ ،‬ا س ت ع ر ا ض ا ل خ م س س ن و ا ت ‪ ،‬ل ت ت ف ي ن ‪ ،‬إ ع ل ا ن ي ي ك ي ن و م ن ه ا ج ا ل ع م ل‬ ‫ئ‬
‫ر ب ك ت ن ب ‪ )5‬ا ل ذ ي ع ق د ف ي ا ل ج م ع ي ة ا ل ع ا م ة ‪ 9-5‬ي و ن ي و ه ه ه‪ 2‬م ‪ ،‬ا س ت ر ح ع ت ‪ ،‬ي ت ا ر خ ‪ 7‬أ‪/4/‬‬
‫‪ 201 2‬م م ن م و ق ع ا ل أ م م ا ل م ت ح د ة‬ ‫ر‬
‫‪ 5.htm‬ا ^ ‪ wup/beij‬ه ا ‪ rg/womenwatch/daw/fol‬م ‪http://www.un‬‬ ‫ؤ'‬
‫(‪United Nations, Furtlier actions and initiatives to implement the Beijing Declaration )4‬‬
‫‪and Platform for Action, General Assembly, Twenty-third special session , 16 ,‬‬
‫‪November 2000, p.l.‬‬
‫(‪United Nations, Further actions and initiatives to implement the Beijing Declaration )5‬‬
‫‪and Platform for Action, pp4 - 19 .‬‬ ‫د‬
‫ة ‪ -‬ي ن ب غ ي إ ي لأ ء ا ل ا ه ت م ا م ا ل كا م ل ل ل ع لا قا ت ب ي ن ا ل ج ن س ي ن و ا ل ا ه ت م ا م‬
‫ل ل م را م م ي ن ؛‬ ‫خ ا ص ل ت ل ب ية ا ل ح ا ج ا ت ا ل ت ث ق ي ف ية و ا ل ح د ب‬ ‫ب و جه‬
‫ل ت م ك ي ن ه م م ن ا ل ت ع ا م ل ب ط ر ي ق ة إ ي ج ا ب ي ة م ع م ل و ك ه م ا ل ج ن ي•‬
‫‪ — 3‬ت ص م ي م و ت ن ف ي ذ ب را م ج ل ت ش ج ي ع وا ع ت ما د ا ل س ل و ك ا ل ج س ي‬
‫و ا ل إ ن ج اُ ي ا ل م أ م و ن و ا ل م و و ل ‪ ،‬و ع ل ى ا ل ا س ت خ د ا م ا ل ف ع ا ل ل م ل ر ق‬
‫ب ما‬ ‫م غ ا ل ح م ل غ ي ر ا ل م ر غ و ب ف يه و ا ل أ م ر ا ض ا ل م ن ق و ل ة ح س ي ا ‪،‬‬
‫ف ي ذ ل ل ث ‪ ،‬ف ي ر و س ن ق م ي ا ل م ن ا ع ة ا ل ب ش ر ي ة‪.‬‬
‫ل م عا ل ج ة‬ ‫عا ل ي ة ا ل ج و د ة‬ ‫خ د ما ت‬ ‫ح ص و ل ال ت اء ع ل ى‬ ‫ي ج ب‬ ‫‪- 4‬‬
‫ا ل صا ع قا ت ا ل نا ج م ة ع ن ا لإ ج ها ض — غ ي ر ا لأ م ن _‪ ،‬ؤ ي ن ب غ ي أ ن‬
‫ي ق د م خ د ما ت ‪ ،‬ا لإ ر قا د وا ل ت ع ل ي م و ت ن ف ل ي م ا لأ س ر ة ع ل ى و ج ه‬
‫ا ل س ر ع ة و ا ل ن ي ت ا ع ل ه ع ل ى ت ج ن ب ا ت ك ر ا ر ا ل إ ج ه ا ض‪.‬‬
‫ل ل ما وا ة ب ين ا ل ج ن س ين ف ي‬ ‫‪ I 5‬إ ن شا ء و ت ع ز ي ز ا ل د ع م ا ل م ج ت م ع ي‬
‫س ئ ما ا ل م ت ع ل ما ت غ ي ر‬ ‫ا ل ت عا و ن م ع ا ل م ج ت م ع ا ل م د ن ي ‪ ،‬و لا‬
‫ا ل ح ك و م ي ة‪.‬‬

‫‪ _ 6‬إ س د ا ء ا ل م ش و ر ة و ا ل د ع م ل ل م ر ا ه ق ا ت ب ثّ أ ن ت ف ا د ي ح ا ل ا ت ا ل ح م ل‬ ‫ث‬
‫غ ي ر ا ل م ر غ و ب ف ي ه و ا ل م ك ر‪.‬‬ ‫م‬
‫ي‬ ‫‪٦‬‬

‫ت ث‬

‫‪ — 7‬ت ع م ي م و م ر ا ع ا ة ا ل م ن ث ل و ر ا ل ج ن ا ن ي ‪ ،‬ب ما ف ي ذ ل ل ث‪ ،‬ا ل ب ح و ل ث ‪،‬‬ ‫آ‬ ‫‪٥‬‬

‫ا ل ق ا ئ م ة ع ل ى ن ؤ ع ا ل ج ن س‪.‬‬ ‫أ‬
‫‪ — 8‬و ض ع و ت ع ز ي ز س يا سا ت ‪ ،‬و ب را م ج ل د ع م ر فا ه ا لأ س ر ب ج م ي ع‬ ‫['‬
‫أ ش ك ا ل ه ا‪.‬‬ ‫ؤ‬
‫و — و ض ع س يا سا ت ‪ ،‬و ت ن ف ي ل‪ ،‬ب را م ج ب شا ن ت غ ي ي ر ا ل م وا ق ف ‪ ،‬ا ل م م ه ل ي ة‬
‫و ا ل ل و ك ي ا ت ف ي م ا ي ت ع ل ق ب أ د و ا ر ا ل ج ن س ي ن‪.‬‬
‫ح م ل ا ت ا ل ت و ع ي ة ا ل ج ن سّ ا ن ي ة و ا ل ت ي ر ي م ن ا ع ل ى ا ل م س ا و ا ة ب ي ن‬ ‫‪ — 1 0‬تعز يز‬
‫ا ل ج ن س ي ن ؛ ل ل ق ض ا ء ع ل ى ا ل أ د و ا ر ا ل ت م م ل ي ة ا ل ض ا ر ة‪.‬‬
 ‫و ه ع ت ل ك ا ل إ ن ج ا ز ا ت و ا ل ط ا ل ب ا ت ف ق د ت تا ي ع ت ‪ ،‬م ن ي ع د م ا ل م ؤ ت م ر ا ت‬
‫و م ن ه ا م ؤ ت م ر رُ ب ك ي ن ا ه ‪ 1‬ا ا ل ذ ي أ ك د ع ل ى ا ل ا ل ت ز ا م ا ل ك ا م ل ل ل ح ك و م ا ت‬
‫و ا ل د و ل ب ت ط ي ق إ ع ل ا ن ب ك ي ن و م ن ه ا ج ا ل ع م ل ‪ ،‬و و ث ي ق ة ر ر ب ك ض ا‪ )5‬ا ْ ع ع د م‬
‫ا ل إ ث ا ر ة إ ل ى ا ل ت ح ف ف لا ت ا ل م ب و ص ع ت ها ا ل د و ل و ا ل خ ف ل م ا ت ع ل ى ب ن و د و ث ي قة‬
‫ب ك ي ن أ ث ن ا ء ا ل ت و ق ي ع ع ل ه ا ف ى ا ل خ ا م ‪ 1 995‬م ل أ‪/‬‬
‫و ف ي ا ل خ ت ا م! ن س ت ن ت ج أ ل ن ش أ ة ا ل م م ه و م ق ا م ت ع ل ى م ر ج ع ي ة ث ق ا ف ي ة‬
‫ت س ت ق ي م ن ها أ ف كا ر ها ‪ ،‬و م ر ج ع ي ه ن و ية تد ف عه م ن م ر ح ل ة إ ل ى أ ح ر ى ‪ ،‬إ ل ى‬
‫جا ن ب م ر ج ع ي ة ت ش ر ي ع ية تم ث ل ا ل م ؤ ت م را ت ا ل ت ي ه ي ا ل م ش ئ ا ل ر ئ ي س‬
‫ب ص و ر ة ر س م ي ة ل ل م ف ه و م ب دا ئ ه م ن م ز ت م ر ا ل ق ا ه ر ة ل ل م ك ا ن وا ل ت ن م ي ة ا ل ذ ي‬
‫أ د ر ج ه ف ي و ثا ئ ق ه ك أ و ل ظ ه و ر ل ه ‪ ،‬و م ن ل م م ؤ ت م ر ب ك ي ن ا ل ذ ي أ ك د ع ل ي ه‬
‫وأ ب ر ز ه ب ص و رة أ ق و ى ل ل ع يا ن ‪ ،‬إ ل ى ا ل ز ت م ر ا ت ا لأ ح ر ى ا ل ت ي أ د ر ج ت ه ف ي‬
‫م حّ ي ا س ا ت ه ا ف ي ا ل ت ن م ي ة و ا ل م ك ا ن و ا ل ص ح ة‪ ...‬إ ل خ ‪ ،‬ف ك ا ن ت ‪ ،‬ل ه ا آ ث ا ر ه ا ع ل ى‬
‫و ط ا ما ت ب ي نه ا ل با ح ث ه ف ي‬ ‫ا ل م ح ي ي ا ل خ ا ل ي وا ل إ س ل ا م ي ب ص فة خ ا ص ة ‪،‬‬
‫ا ل ف ص ل ا ل ت ا ل ي إ ن ش ا ء ا ش ت ع ا ل ى‪.‬‬
‫ح‬
‫و‬

‫أ‬

‫‪0‬‬
‫و‬

‫‪3‬‬

‫ص‪. 88‬‬ ‫سا ئ ق ‪،‬‬ ‫‪ )1‬ا ن ظ ر‪ :‬ق ل ي ة ‪ ،‬ا ل ج ن د ر غ ز و ث م ا ن ي ‪ ،‬م ر ج ع‬

‫س ا‬ ‫س ؛| ا ا ‪،‬‬ ‫ص‬

‫_ ا ي ئ م م ش__•‪,‬‬
 ‫ا ل ف ص ك ا ل خا ن‬

‫س ه و م ا ل ح ن د ر ث و سا ئ ل ا ن ت قا ل ه ‪،‬‬
‫ؤآ ثا ر ه ع ل ى ا ل م ح ت م عا ت ا لإ س لا م ي ة‬

‫و م ه ب ح ئ‪ 1‬ن‪:‬‬
‫ء أ ؛ ا ل م ب ح ث ا ل أ و ل‪ :‬و ا ئ ل ا ن ت ق ا ل م ف ه و م ا ل ج ن د ر إ ل ى‬
‫ا ل م ج ت م ع ا ت ا ل إ س ل ا م ي ة‪.‬‬
‫أ و ا ل م ب ح ث ا ل ث ا ن ي آ ث م ا ر ا ذ ت ة‪ .‬ا ل م ف ه و م ا ل ج ن د ر ع ل ى‬
‫ا ل م ح ت م ع ا ت ا ل إ س ل ا م ي ة‪.‬‬
 ‫ه‬
‫ل إ ي أ ء آ م حُ ئ‬
 ‫سمه‪ ،‬طد‬

‫بممه وم ا ل ج ند ر‬ ‫ع ر ص س ث‪ ،‬ا ل د را س ة ف ي ا ل ف ص ل ا ل سا ب ق ا ل ت ع ر يه ن ‪،‬‬

‫و ا ل م ق ا م م ا لأ م حا م ح س ه ل ه ‪ ،‬و ا ل م ص ط ي ح ا ج ‪ ،‬ذا ي ت ‪ ،‬ا ل ص ل ة ب ه ‪ ،‬و م ن ث م ا ل ي ي ئ ه‬
‫ا ل م ر ج ع ي ه ل ل م ف ه و م م ن ا ل ث قا ف ي ة و ا ل ق و ي ة و ا ل ن ش ر م ئ ة ‪ ،‬و ت ت نا و ل ف ي ا ل ف ص ل‬
‫ا ل حا ل ي و م ا ئ ز ا ن ت قا ل ا ل م ف ه و م إ ل ى ا ل م ج ت م ع ا ت ‪ ،‬ا لإ س لا م ي ة ‪ ،‬و م ن ثإ‬
‫ا ل آ ى ز ا ل م ت ر ت ب ه ع ل ى ه ذ ا ا ل ا ن ت ق ا ل‪.‬‬
‫‪3‬‬
‫‪ .‬آ•‬

‫أ‬
‫و‬
‫‪٩‬‬
‫ال‬
‫ءآ‬
‫م‬
‫ت ث‬
‫ء‬

‫‪٩‬‬

‫• ؛‪7‬‬

‫‪A‬‬
‫و‬

‫‪,‬‬ ‫ب' ن‬

‫■ ‪ /■ !■ .‬أ ؛ ا ؛ ؛ ؛ ؛ ف ي ة ل ء•‬
 ‫ا ل م ب ح ث ا م حً و ل‬

‫و سا ئ ل ا ن ت قا ل م ف ه و م ا ل ح ن د ر‬
‫إ ل ى ا ل ه ح ت م عا ت ا لإ س لا م ي ة‬

‫ل ق د س ح ر ا ل غ ر ب وأ ت با م ه م ن أ ب نا ء أ م ت نا ك نأ ما ي م ت ل ك و ن م ن طا ق ة ف ي‬
‫س ب ي ل ت ص د ي ر ا ل م فا ه ي م و ا ل م ص ه ل ل ح ا ت ا ل وا ر د ة ف ي ا ت فا ق يا ت و م ؤ ت م ر ا ت‬
‫ا‬ ‫َا ك ش وأ‬ ‫ؤءن‬ ‫ا ل م رأ ة إ ل ى ا ل م ج ت م ع ا ت ا لإ م ح لا م ي ة ‪ ،‬قا ل‬
‫‪3‬‬
‫'آ‬ ‫ث م ‪ 0^0‬ع ق ه ن ح ن ت ه ث م‬ ‫ُه ث‬ ‫_ و ذ م و ن م ل ه ‪ ،‬و ِ ل م ن د مأ ص‬

‫و ق د ا ع ت م د وا ف ي ذ ل ك ع ل ى ش ت ى ا ل و سا ئ ل ؛ م ن ها م ت ث ل ما ن ت ر ف ع را ي ه‬
‫‪٩‬‬ ‫ت د ع ى ا ل م سا وا ة وا ل ح ر ي ة و ح ق و ق ا ل م رأ ة ‪،‬‬ ‫ج م ع يا ت‬ ‫و م ن ها‬ ‫ا لإ ن سا ن ي ة ‪،‬‬
‫ق؛‬
‫‪,3‬‬
‫ب م د ى ا ل ت زا م ه م ب ت ل ك‪،‬‬ ‫و ل ك ن ها ف ي ا ل وا ق ع ت ع م ل ع ل ى م را ق ب ة ا ل ح آ ك و م ا ت‬
‫ئ‬

‫آ‬ ‫ا ل ا ت ف ا ق ي ا ت و ا ل م و ت م ر ا ت ‪ ،‬ر غ م ما ف ي ها م ن إ ب ا ح ي ة و ش ذ و ذ و م ع ا د ا ة ل ل د ي ن‬
‫‪1.‬‬ ‫ص ر ا ح ة‪.‬‬
‫و‬ ‫ش ا ل م ط ا ل_ ‪ ،‬ا ل أ ت ي ة ‪I‬‬ ‫و ب نا ء ع ل ي ه ي م ك ن ت نا و ل ت ل ل ث‪ ،‬ا ل و س ا ئ ل ‪،‬‬
‫ؤ‬ ‫ا ل م ء ل د_ ‪ ،‬ا ل أ و ل ت ا ل م ق ل م ا ت ا ل د و ل ي ة‪.‬‬
‫ا ل م ؤ ه ل ل س ر ا ل ث ا ن ي ؛ ا ل م ق ل م ا ت ا ل ح ك و م ي ة و غ ي ر ا ل ح ك و م ي ة‪.‬‬
‫ا ن م ل ل ب ا ل ث ا ل ث ‪ :‬ا ل ت م و ي ل ا ل ا ح ض‪.‬‬

‫س و ر ة ا ل أ ن ف ا ل ‪ ،‬ا ل أ ي ة‪. 36 :‬‬ ‫‪)1‬‬

 ‫ا ل ط ل ب ا ل ر ا ب ع‪ :‬ا ل ر ا ك ز و ا ل ع ا م ي ا ل م ش ة‪.‬‬
‫ا ل و س ة ا ل إ ع ل ا م ي ة‪.‬‬ ‫ا ل ه ل ل ب ا ل خ ا م س‪:‬‬

‫ه‬ ‫ه‬ ‫ث إ ؛‪-‬‬

‫ا ل م ط ل ب ا ل أ و ل‪ :‬ا ل م ن ظ م ا ت ا ل د و ل ي ة‪:‬‬
‫ت ز خ ر ا ل ج ت م ع ا ت ا ل إ س ل ا م ي ة ‪ JbJbJij‬م ن ا ل ن ف ل م ا ت ا ل د و ل ي ة ا ل ع ا م ل ة‬
‫ع ل ى م تا ب ع ة ت ن ف يد ت و ص يا ت م ؤ ت م ر ا ت ا ل أ م م ا ل ت ح ي ة ‪ ،‬و ه ي ع ل ى ا ل ن ح و‬
‫ا ي ا ر‪:‬‬

‫ا ك ر ع ا ل أ و ل‪ ٠ :‬ن ه ل ا ت ت ع ن ى ب ق ض ا ي ا ا ل ر أ ة ب ش ك ل خ ا ص‪:‬‬
‫م ن أ ه م ا ل ن ف ل م ا ت ا ل ت ا ب ع ة ل ل أ م م ا ل ت ح د ة ا ل ت ي ي ع ن ى ي ش و و ن ا ل ر أ ة‪:‬‬
‫أ ‪ -‬ص ن د و ق ا ل أ م م ا ل ت ح د ة ل ل س ك ا ن ( ‪:) unfpa‬‬
‫أ س س ا ل ص ن د و ق ف ي ن ي و ي و ر ك ع ا م ‪ 1 969‬م ر ‪ ، ،‬و ع ه د إ ل ي ه ا ل إ ش ر ا ف‬
‫ع ل ى ا ل م ؤ ت م ر ا ت ا ل ع ا ل م ي ة ا ل س ك ا ن ي ة أ ا• و م ن أ ه م ا ل أ ه د ا ف ا ل ت ي ي ع م ل‬
‫‪:‬‬ ‫ع ل ى ت ح ق ي ق ها ه ي‬
‫‪ — 1‬ر ر ا ل م س ا س‪ 0‬ع ل ى إ ي ج ا د ب ر ا م ج ا ل ص ح ة ا ل إ ن ج ا ب ي ة ‪ ،‬ب م ا ف ي ذ ل ك‬ ‫آ‬
‫و ‪،‬‬

‫ت ن ظ ي م ا ل أ س ر ة ‪ ،‬و ا ل ص ح ه ا ل ج ن س ي ة‪.‬‬ ‫آؤ‬

‫ت ث‬

‫د‬

‫ص ‪ 124‬؛‬ ‫سا ب ق ‪،‬‬ ‫( ‪ )1‬ا ن ف ل ر ت ا ل ق ا ط ر ح ي ‪ ،‬ا ل م ر أ ة ش م ن ظ و م ة ا ل أ م م ا ل م ت ح د ة ‪ ،‬م ر ج ع‬ ‫‪٠‬‬

‫و ا ل ق ا ح ر ج ي ‪ ،‬ا ل ح ر ك ة ا ل ن س و ي ة ف ي ل ب ن ا ن ‪ ،‬م ر ح ع س ا ب ق ‪ ،‬ص ر إ ‪.1 72‬‬ ‫غ‬
‫ص ‪ 149‬؛ و ا ل ع ب د ا ل ك ر ي م ‪،‬‬ ‫( ‪ )2‬ا ن ظ ر ت ا ل ع ب د ا ل ك ر ي م ‪ ،‬ا ل ع د و ا ن ع ل ى ا ل م ر أ ة ‪ ،‬م ر ح ع س ا ب ق ‪،‬‬ ‫ي‬
‫ف ز ا د ب ن ع ب د ا ل ك ر ي م ‪ ،‬ق ض ا ي ا ا ل م ر أ ة ف ي ا ل ؤ ‪ J٠‬ر ا ت ا ل د و ل ي ة د ر ا س ة ن ق د ي ة ق ي ص و ء‬ ‫ؤُ‬
‫ا ل إ س ل ا م ‪ ،‬أ ص ل ه د ا ا ت ك ت ا ب م ق د م ل ي ل د ر ح ة ا ل د ك ت و ر ا ه ‪ ،‬ط‪ ( ، 2‬ا ل ر ي ا ح س ت م ر ك ز ب ا ح ث ا ي ت ‪،‬‬ ‫ج يم‬
‫ل د ر ا س ا ت ا ل ر أ ة ‪ 1 432 ،‬ه= ‪ 11‬ه‪ 2‬م) ‪ ،‬ج ‪ ، 1‬ص‪.1 64‬‬
‫‪ 201 2/4/1 2‬م م ن م و ق ع‬ ‫( ق) ح و ل ص ن د و ق ا ل أ م م ا ل ت ح ي ة ل ل م ك ا ن ‪ ،‬ا س ت ر ح ع ت‬
‫ص ن د و ق ا لأ م م ا ل خ ح د ة ل ل س كا ن‬
‫^ ‪http://www.unfpa.org/public/‬‬ ‫د‬
 ‫سّ ا‬ ‫ع ئ إل ى‬ ‫و ي م ك ن ا ل م را ‪ ، ٥‬وا ل‬ ‫ن‪،‬‬ ‫بن ال ج ن‬ ‫‪ 2‬س ا ل م ا و ا‪0‬‬
‫ت ع د ا د م ك ا ن ا ل ع ا ل م ‪.، ،‬‬

‫ؤ ي ت م ت م و ف ر ؛ ا ل ص ن د و ق كا م لا م ن ح لا ل ا ل ت ب ر عا ت ‪ ،‬و ل ي س م ن‬
‫ا ل م ي ز ا ن ي ة ا ل م ع ت م د ة ل ل أ م م ا ل م ت ح د ل أ ‪ ،‬و م ع ذ ل ك فإ ي ه ي ع د أ ك ب ن م ص د ر‬
‫ق ي ا ل عا ل م ل ت م و ي ل ب را م ج ا ل ص ح ة ا لإ ن جا ب ي ة ر ا وا ل س كا ن ي ة ؛ ح ي ث ق د م‬
‫ا ل ص ن د و ق م ا ي ق ر ب م ن أ ل ف م ل ي و ن د و ل ا ر ل ت ت ف ي د ه د ه ا ل ب ر ا م ج! و ا ل ت ي‬
‫آ ت ت ث م ا ر ه ا ف ع ل يا ف ي ب ع ض ا ل م ج ت م ع ا ت ا ل إ س ل ا م ي ة‬
‫ب ‪ -‬ص ح د و ق ا ل أ م م ا ل م ت ح د ة ا ل إ ن م ا ئ ي ل ل م ر أ ة ( ‪:) unifem‬‬
‫أ ن ش ئ ا ل ص ن د و ق ف ي ن ي و ي و ر ك ع ا م ‪ 1 976‬م ك ص ن د و ق ت ه ل و ع ي خ ا ص‬
‫إِ‬ ‫ب ا ل م ر أ ة ‪ ،‬ث م ت ح و ل إ ل ى م ت ث ل م ة ثا ب ت ة ت ر ت ب ه ل ب ب ر نا م ج ا ل أ م م ا ل م ت ح د ة‬
‫'آ‬ ‫ا ل إ ن م ا ئ ي‪ .‬و ب ا ش ر ا ل ص ن د و ق أ ع م ا ل ه ف ي م ت م ل ق ة غ ر ب آ س ي ا ع ا م ‪ 1 994‬م ‪،‬‬
‫ؤ‬ ‫ع ن د م ا ا ف ت تا ح ا ل ك ت ب ا لإ ق ل ي م ي م ح ي ع م ا ن ‪ ،‬و ي ش م ل ع م ن ا ل ب ر نا م ج‬
‫‪f‬‬
‫ؤ‬ ‫ا ل د ى ي ه د ف إ ل ى ت ق د م ا ل م ر أ ة ث ل ا ث" ع ش ر ة د و ل ه ع ر ب ي ة ‪.‬‬
‫‪٩‬‬

‫ؤ‬ ‫(‪ )1‬ا ن ظ ر ؛ ا ل م ا ط ر ج ي ‪ ،‬ا ل ح ر ك ة ا ل ت س و ي ة ف ي ل م ا ل ‪ ،‬م ر ج ع م ا ب ق ‪ ،‬ص‪.1 37‬‬

‫ني‬ ‫(‪ )2‬ا ن ف ل ر ت م ف ه و م ا ل ص ح ة ا ل إ ن ج ا ي ة ف ي ا ل م ص ل ا ل أ و ل م ن ا ل م م ط ل ح ا ت ذ ا ت ا ل ص ل ة ب ا ل ج ن د ر ‪،‬‬
‫ي‬ ‫ص‪ 2‬ة•‬
‫‪.‬أ ر‬ ‫(‪ )3‬ا ن ظ ر! ا ل ع د و ا ن ‪ ،‬ن و ر ة ب ن ت ع د ا ش ‪ ،‬ر ر ع م ل ا ل م ر أ ة و ا ل ا س ت ق ل ا ل ا ل ا ق م ح ا د ي® ‪ ،‬و ر ق ة ع م ل‬
‫ور‬ ‫م ق د م ة ص م ن أ ع م ا ل د و ه ا لأ س ر ة ب ي ن ا ل ق وا ن ي ن ا ل د و ل ي ة وا ك ش ر ي عا ت ا لإ س لا م ي ة ‪ ،‬ا ل ر يا ض ‪،‬‬
‫أ‬ ‫م ك ب ة ا ل ل ل ث ‪ ،‬ص د ا ل ع ز ي ز ا ل ع ا م ة ‪ 1 425/3/21 . 20 ،‬ه ‪ ،‬ص‪.6‬‬
‫' ؤ‪,‬‬ ‫(‪ )4‬و ه ي ا ل أ ر د ن ‪ ،‬و ا ل إ م ا ر ا ت ا ل ع ر ب ي ة ‪ ،‬و ا ل ب ح ر ض ‪ ،‬و ا ل ي م ن ‪ ،‬و ع م ا ن ‪ ،‬و ف ل س ط ض ‪ ،‬و ق ه ل ر ‪،‬‬
‫و ا ل م م ل ك ة ا ل ع ر ب ي ة ا ل س ع و د ي ة‪ .‬ا ن ظ ر!‬ ‫وا ل ع را ق ‪،‬‬ ‫و س و ن ية‪،‬‬ ‫وم ص ر‪،‬‬ ‫و ل ب نا ن ‪،‬‬ ‫وا ل ك و ي ت ‪، ،‬‬
‫ص ‪ 125‬؛ و ا ل ق ا ط ر ج ي ‪،‬‬ ‫ا ل قا ط ر ج ي ‪ ،‬ا ل م رأ ة ف ي ص ف ل و مة ا ل أ م م ا ل م ت ح د ة ‪ ،‬م ر ج ع سا ب ق ‪،‬‬
‫ص ‪ 176‬؛ و ا ل خ ض ر ي ‪ ،‬ا ل ح ر ك ة ا ل س و ي ة ف ي‬ ‫سا ب ق ‪،‬‬ ‫ا ل ح ر ك ة ا ل ت س و ي ة ف ي ل ب نا ن ‪ ،‬م ر ح ع‬
‫ص ‪. 171‬‬ ‫ا ل ي م ن ‪ ،‬م ر ح ع سا ب ق ‪،‬‬
‫(‪ )5‬ا ن ظ ر‪ :‬ا و ر ا ح ع ا ل س ا ي ق ة‪.‬‬
 ‫ؤ ي ر ت ك ز ص نأ ا ل ص ن د و ق ف ي ث لا ث ة م ح ا و ر ر م ح س ة ‪ ، ٧‬ت‬
‫‪ — 1‬ر ر ت م ك ي ى ا ل م رأ ة ا ق ت صا د يا ‪ ،‬و ت ع ز ي ز د و ر ه ا ف ي ا ل م ج ت م ع ل ض ما ن‬
‫س‬ ‫ح يا ة آ م ن ة‬
‫‪ — 2‬د ع م ا ل م د را ت ا ل م ؤ ش س ية ف ي م جا لا ت ا ل ت خم ل يه ل ا ل ج ن د ر ى ‪،‬‬
‫ؤ إ د م ا ج ا ل ن ؤ ع ا ل ا ج ت م ا ع ي ( ا ل ج ت د ر) ف ي إ د ا ر ة ا ل ح ا ك م‪.‬‬
‫‪ — 3‬ت ع ز ي ز ا ل ح ق و ق ا لأ ن ا ن ية ل ل م رأ ة م ن أ ج ل م ك ا ف ح ة كا ف ة أ ش ك ا ل‬
‫ا ل ع ن ف ص د ا ل م ر أ ة ؛ ل ض م ا ن ا م ح م ت م ر ا ر ي ة ع م ل ي ة ا ل ت ن م ي ة ‪ ،‬؛‪.‬‬
‫و ل ت ح ق ي ق ت ل ك ا ل أ ه د ا ف أ ن ش أ ت ر را ل ي و ن ي ف ي م ا ب ر نا م ج ر ر ح ق و ق ا ل م ر أ ة‬
‫ا لأ ن ا ن ية؛؛ ا ل د ي ا ش ت م ل ع ل ى ت ق د ي م ا ل د ع م ا ل ما ل ي وا ل ق ن ي ل ل م ت ف ل ما ت‬
‫ح و ل ا ت فا ق ي ة‬ ‫ا ل ن سا ئ ي ة غ ي ر ا ل ح ك و م ي ة ‪ ،‬و ت و ف ي ر ا ل ت ي ر ي ما ‪ ،‬و ن ش ر ا ل م ع ا ل و م ا ت‬
‫م ي د ا و ‪ ،‬با لإ ضا ف ة إ ل ى ا ل ع م ل ْ ع ا ل ح ك و م ا ت ع ل ى د م ج ق ضا يا ا ل ج ن د ر‬
‫ك ما ت ت جه‬ ‫ب را م ج ه ف ى ع د د م ن ا ل ب ل دا ن ا لإ ص لا م ي ة ‪،‬‬ ‫و ق د ن فد ا ل م ك ت ن ‪،‬‬
‫ا ل ن يه م ت ق ب لا إ ل ى أ ن تم ت ن‪ ،‬ه د ه ا ل ب را م ج ل ت ش م ل ب ل دا ن ا ل م ن ه ل ق ة كا ف ه‬
‫ج ‪ -‬ا ل م م ه ل‪ .‬ا ل د و ل ي ل ل ا ب ح ا ث و ا ل ن د ‪ v__U‬م ن أ ج ل ا ل م ه و ض ب ا ل م ر أ ة‬ ‫‪I‬‬
‫( ‪:(INSTRAW‬‬ ‫أ‬
‫ت‪,‬‬

‫ع ا م ‪ 1 979‬م‪ .‬ح ي ث ‪ ،‬ت م إ ن ش ا ء‬ ‫ب دأ ا ل م ع ه د أ ع ما ل ه ف ي ا ل د و م ي ن يا كا ن‬ ‫أ‬

‫ت ق‬

‫ص ‪ 126‬؛‬ ‫سا ب ق ‪،‬‬ ‫م رم ع‬ ‫( ‪ )1‬ا ن ظ ر ؛ ا ل ق ا ط ر ج ي ‪ ،‬ا ل م ر أ ة ؛ ي م ف ل و م ة ا ل أ م م‬ ‫ر‬

‫و ا ل ق اْ ل ر ج ي ‪ ،‬ا ل ح ر ك ة ا ل ت س و ي ة ء ي ل م ا ن ‪ ،‬ص ‪. 176‬‬ ‫ئ‬
‫( ‪ )2‬ا ن ف ل ر ؛ ا ل ق ا' ء ل ر ح ي ‪ ،‬ا ل ح ر ك ة ا ل ت س و ي ة ف ي ل م ا ن ‪ ،‬م ر ب ع س ا ب ق ‪ ،‬ص‪.1 67‬‬ ‫ر‬
‫( و آ ا ن ف ل ر • ا ل ي و ن ي ف ي م ق ي م ت ط ق ة غ ر ب أ م ي ا ‪ ّ ،‬ا م ت ر ح ع ث ا ب ت ا ؤ خ ‪ / 27‬و‪ 2012 /‬م م ن م و غ ل ه ا أ و ن‬ ‫ؤُ‬
‫‪http://wwwJahaonlinexom/articles/view/2745?htm‬‬
‫(‪ )4‬ا ل د و م ي ت ي ك ا ن ؛ ه ي ج م ه و ي ي ة ا ل د و م ي ت ي ك ا ن ‪ ،‬و ع ا ص م ت ه ا س ا ن ت و د و م س ج و ‪ ،‬و ت ق ع ف ي ث س‬
‫إ ح د ى ج ز ر ا ل ه ن د ا ل غ ر ب ي ة ‪ ،‬و ه ي ع ض و ف ي م ت ث ل م ة ا ل د و ل ‪ ،‬ا ل أ م ر ي ك ي ة ‪ ،‬و ق ي ا ل أ م م ا ل م ت ح د ة‪.‬‬
‫ا نْ ل ر ؛ ع ت ر ي س ‪ ُ ،‬ع ج م ب ل د ا ن ا ل ع ا ل م ‪ ،‬م ر ج ع م ا ب ق ‪ ،‬ص‪. 66 - 46‬‬ ‫ن‬
 ‫ا ل م ع ه د م ن أ ج ل ا ل ق يا م يا لأ ب حا ث و ج م ع و ن ش ر ا ل م ع ل و م ا ت ح و ل ت ق د م‬
‫ا ل م ر أ ة ‪ ،‬و د م ج ه ا ف ي ا ل ت ن م ي ة ع ل ى ا ل م س ت و ي ا ت ك ا ف ة‪.‬‬
‫و ت ن س ج م ب را م ج ا ل م ع ه د م ع ا س ت را ت ي ج يا ت م ز ت م ر ن ي ر و ب ي ‪ ،‬وا ل ت ي‬
‫ت ر ج م ت إ ل ى ب را م ج ع م ل وا ق ع ي ة ع ل ى ا ل م س ت و يا ت ا ل خا ل ي ة وا لإ ق ل ي م ي ة‬
‫و ا ل وْ ل ي ة ر ‪.، ٦‬‬
‫ؤ ي ج ر ي ت م و ي ئ ا ل م ع ه د ب ش ك ل كا م ل م ن ا ل ت ب ر عا ت ا ل ط و ع ي ة م ن ا ل د و ل‬
‫ا لأ ع ضا ء ف ي ا لأ م م ا ل م ت ح د ة ‪ ،‬وا ل ن ف لا تا ا ل ح ك و م ي ة و غ ي ر ا ل ح ك و م ي ة ‪،‬‬
‫وا ل ؤ س سا د ت ‪ ،‬وا لأ ف را د و م وا ر د أ ح ر ى ز‬

‫ع ا م‪:‬‬ ‫ا ظ ئ ا ل ث ا ن ي‪ :‬م ت ث ل م ا م ت ‪ ،‬ذ ا ت ت و ج ه‬

‫يو‬ ‫ت د ح ل ا لأ م م ا ل ت ح د ة ق ضمه ا ل م رأ ة ف ي ج م ع ا ل ن ف ل ما ت ا ل خا م ة‬
‫‪٩‬‬ ‫ا ل تا ب ع ة ل ه ا ‪ ،‬م ن أ ه م ه ا ‪:‬‬
‫أ ‪ .‬ا ل ل ج ت ة ا ل ا ق ت ص ا د ي ة و ا ل ا ج ت م ا ع ي ة ل غ ر ب ي آ س ي ا ( ‪:) escwa‬‬
‫ت أ س س ت ا ل ل ج ن ة ف ي ب ي ر و ت ع ا م ق‪ 7‬و أ م ‪ ،‬و ه ي ت م ث ل ا م ا ا ل إ ق ل ي م ي‬
‫‪j‬‬
‫‪٩‬‬ ‫ل ل أ م م ا ل م ت ح د ة ف ي ع ر ب ي آ س يا ‪ ،‬و م ن أ ب ر ز ا ل ه ا م ا ل ت ي ت ق و م ب ها ت ل ك‬
‫ز‬ ‫ا ل ت ي ت ت ع ل ق ب ق ضا يا ا ل م ر أ ة و ح ق و ق ه ا ‪ ،‬و ل ي ل ك ق ا م ت ب تا م ح ي س ل ج ن ة خ ا ص ة‬
‫أ‬ ‫ل ل ا ه ت م ا م ب ش ؤ و ن ا ل م ر أ ة ‪ ،‬إ ض ا ف ه إ ل ى ذ ل ك ت ع م ل ر ر ا ل إ س ك و ا) ا م ن ح ل ا ل‬
‫ر‬ ‫ف ر ي ق م ت خ س س ب ت ح س ي ن و ض ع ا ل م ر أ ة ا ل ع ر ب ي ة ع ن م ح ل ر ي ق ا ل أ ت ي‪:‬‬
‫و‬ ‫‪ _ 1‬ت و ع ي ة ا ل م ج ت م ع با ل ق ضا يا ا ل م ت ع ل ق ة با ل ن ؤ ع ا ل ا ج ت م ا ع ي م ن ح ل ا ل‬
‫ؤ‬ ‫ا ل ت قا ؤ ي ر وا ل د را س ا ت ‪ ،‬و ا ل ن د و ا ت ا ل ث قا ف ي ة ‪ ،‬و ا ل ل ق ا ء ا ت و و سا ئ ل‬
‫ا ل إ ع ل ا م‪.‬‬

‫‪ ،‬ر ا ي ل ؛ و ك ن د س و ن ‪ ،‬ي ا ب ر ا ‪ ،‬ح ق ي ب ة ت د ؤ ي ب ع ل ى ا ل ج ن د ر ( ا ل ر ز م ة ر ق م ‪، )1‬‬ ‫( ‪ ) 1‬ا ن ظ ر•‬

‫ا ل م ع ه د ا ل د و ل ي ل ل ب ح ث و ا ل ت ي; ي ب م ن أ ج ل ا ل ن ه و ض ي ا ل م ر أ ة ‪ ،‬ص‪.3‬‬
‫ص‪.1 7.2‬‬ ‫(‪ )2‬ا ن ف ل ر ت ا ل م ا م ح ن ر ح ي ‪ ،‬ا ل م ر أ ة ف ي م ف ل و م ة ا ل أ م م ا ل م ت ح د ة ‪ ،‬م ر ج ع س ا ب ق ‪،‬‬
‫س ا م ا ن و ب را م ج و م ئا ي ي ع‬ ‫‪ -2‬إ د م ا ج م ن ظ و ر ا ل ن ؤ ع ا ل ا ج ت م ا ع ي ف ي‬
‫■‬ ‫ن‬ ‫ل ح ق ق ا ل م ا وا ‪ ٥‬ب ن ‪ ١‬ل ج ن‬ ‫ا ل ت تمه؛‬

‫و ت ح ش م ا ل ت ل ك ا ل أ ه د ا ف ق ا م م ى ه د ه ا ل ل ج ن ة ب ع د د م ن ا ل ن ش_ ا ء ل ا ت‬
‫ْ ن ه ا ر ه‪:‬‬
‫ش ا ل يا ما ت‬ ‫‪ < 1‬ب نا ء م ر ك ر إ ق ل ي م ي ل إ د م ا ج ق ضا يا ا ل ن ؤ ع ا ل ا ج ت م ا ع ي‬
‫و ب ر ا م ج ا ل ع م ل و ا ل ن ش ا ط ا ت ا ل ر ئ ي س ه‪.‬‬
‫‪ - 2‬م ث ر ؤ ع ته ل و ي ر ب را م ج و ط ن ية لإ ح صا ءا ت ا ل ت ؤ ع ا لا ج ت ما ع ي ف ي‬
‫ا ل ب ل د ا ن ا ل ع ر ي ي ة‪.‬‬

‫‪ 3‬ء إ ط ل ا ق قا ع د ة ب يا نا ت ع ر ب ية ح و ل ا ل ن ؤ ع ا ل ا ج ت م ا ع ي ب ه د ف ت با د ل‬
‫ا ل م ع ل و ما ت ‪ ،‬و ع ك س ا ل وا ق ع ا ل ج ت د ر ي ع ل ى أ م ا س ب يا نا ت‬
‫و م ع ه ل يا ت م و ئ و ق ةأ ر‬
‫ب ‪ -‬م ة ا ل أ م م ا ل ت ح د ت ل ل ت ر ب ي ة و ا ل ع ل و م و ا ل ث ق ا ف ة( ‪: ) UNESCO‬‬
‫ه ي إ ح د ى ا ل م ن ف‪ 1‬م ا د ت ‪ ،‬ا ل ت ي ا ن ب ث ق ت ع ن م ق ل م ة ا ل أ م م ا ل م ت ح د ة ‪ ،‬و ا ل ت ي‬ ‫و‪.‬‬
‫ت ه ت م با ل ت ر ب ي ة و ا ل ع ل و م وا ل ث قا ف ة إ ل ا أ ن ل ه ا د و ر ا ف ا ع ل ا ف ي ق ضا يا ا ل م ر أ ة ‪،‬‬ ‫؛‬
‫و ف ي ا ل إ ع د ا د و ا ل م ش ا ر ك ة ف ي ا ل ‪ ٠‬ؤ ت م ر ا ت ا ل خ ا ص ة ب ه ا ‪ ،‬ك م ا ث أ ك ل ت) ه د ه‬ ‫ؤ‬
‫ا ل م ت ظ م ة ل ج ن ه ا س ت شا ر ي ه ع ه د إ ل ي ها ب إ ع د ا د ما ي م ك ن ا ل إ س ه ا م به ف ي‬ ‫أِ‬
‫ب ك ي ن ‪ 1 995‬م‪.‬‬ ‫و‬
‫ض م ن أ ه د ا ف ه ا ا ل م س ا ه م ة ب ت ع ز ي ز ن شا ه ل د و ر ا ل ي و ن س ك و ب شا ن‬ ‫و كا ن م ن‬
‫م و ض و ع ا ي ن ‪ ،‬ا ل م ؤ ت م ر ا ل ث ل ا ث ة‪ I‬ا ل م س ا و ا ة ‪ ،‬و ا ل ت ن م ي ة ‪ ،‬و ا ل س ل ا م ‪ ،‬و ا ل إ س ه ا م‬ ‫ؤ‬
‫ص‪.1 60 ■ 1 85‬‬ ‫ا ت ف ل ر ت ا ل ق ا م ح ت ر م ‪ ،‬ا ل ح ر ك ة ا ل ت س و ي ة ق ي ل ب ن ا ن ‪ ،‬م ر‪ -‬؛ ع س ا ب ق ‪،‬‬
‫ا ن ف ل ر ت ا ل م ر م ا ل س ا ب ق ‪ ،‬ص ‪. 161‬‬
‫ا ن ق ل ر ت ر ل ا ج ت م ا ع ح و ل إ ح ص ا ي ا ي ت ‪ ،‬ا ل ج ت د ر ف ي ا ل ع ا ل م ا ل ع ر ي ي® ‪ ،‬ل ب ن ا ن ‪ ،‬ج ر ي د ة ا ل م س ت ق ب ل ‪،‬‬
‫ص‪.8‬‬ ‫ع ‪ / 24 ، 3451‬أ‪ 1430 /‬ه ‪،‬‬
‫م ي ا ل ق ضا ء ع ل ى ا ل ق وا ل ب ا ل ج ا م د ة ا ل ت ي ت ح د د أ د وا ر و م ل و ك ا ل ر ح ا ل‬
‫وا ل ث ا ء ‪ ،‬و م ن ث م أ ش ك ا ل ا ل م م ا و ت وا ل ت م ي ي ز ا ل ش ت س ت ن د إ ل ى ا ل ج ن س أ‬
‫ك ما ته ت م ه ذ ه ا ل م غ ل ة ب ته ل و ي ر م نا ه ج ا ل ت ع ل م م ف ي ا ل م ج ت م عا ت‬
‫ا لإ س لا م ي ة ب ما ي ت ف ق م ع أ ح ن د ة ا ل أ م م ا ل م ت ح د ة ا ل ث و ي ة ‪ ،‬و ذ ل ك و ف ما‬
‫لإ شا ر ة و ثا ئ ق ا ل أ م م ا ل خ ح د ة ل ج ه و د ه ا ف ي ه ذ ا ا ل أ م ر أ‬
‫ج — م ت ف ل م ة ا ل أ غ ذ ي ة و ا ل ز ر ا ع ة ( ‪I(fao‬‬
‫ه ي م ن ث ل م ة ت ه ت م با لأ م ن ا ل ع دا ئ ي ‪ ،‬و ل ك ن ها م ع ذ ل ك ت ه ت م ي ق ضا يا‬
‫ب ن‬ ‫ا ل م سا وا ة‬ ‫ا ن‬ ‫عم ل‬ ‫ف ل قد ت ب ن ت ه ذ ه ا لم ت ث لمة ح ح له‬ ‫ا ل م را ة ‪،‬‬
‫‪ ،‬ه د ف ت ‪ ،‬ف ي ها إ ل ى ر رإ زا ل ة ا ل م ع و ق ا ت ا ل ت ي ن و ا ح ه ا ل م ش ا ر ك ه‬ ‫الجن سين‬
‫ا ل ف عا ل ة ل ل ت ا ء و ل ل ر جا ل ع ل ى ق د م ا ل م س ا و ا ة ف ي ا ل ت ن م ية ا ل ز را ع ي ة وا ل ر ي ف ي ة‬
‫و ا ل ت م ت ع ؛ م ن ا ف ع ه ا‪ .‬و ت ز ك ي ا ل خ ه ل ه أ ف ا ل ش ر ا ك ة ا ل ج د ي د ة ا ل ت ي ت س ت ن د إ ل ى‬
‫ش ر ظا أ سا م يا ل ت ح ق ي ق ا ل ت ن م ية‬ ‫ا وا ة ب ي ن ا ل ما ء وا ل ر حا ل ت ع ت ب ر‬ ‫ا لم‬
‫ا ل ز ر ا ع ي ة و ا ل ر ق ي ة ا ل م س ت د ا م ة و ا ل ت ي م ح و ن ه ا ا ل ا م ن ر» أ ئ‪.‬‬
‫د ‪ -‬ا ل م ك ا ل د و ل ي ( ‪: ) world bank‬‬
‫فم نذ‬ ‫ل ق و م ه ذ ا ا ل ن ل ثا ب د و ر ه ا م ف ي د م سا ء ح ع ا ل م س ا و ا ة ي م ن ا ل ج ش م س ن ‪،‬‬
‫ا ن ع ق ا د م ؤ ت م ر ب ك ي ن ف د م ا ل ب ن ث ح و ا ل ي ‪ 3‬و‪ 7‬ب ل ي و ن د و ل ا ر أ م ر ي ك ي ل د ع م‬

‫(‪ )1‬ا ن ظ ر ت ا ل ق ا ط ر م ‪ ،‬ا ل م ر أ ة ق ي م ن ظ و م ة ا ل أ م م ا ل م ت ح د ة ‪ ،‬م ر ح ع م ح ا ب ق ‪ ،‬ص ‪ 1 22 ٠ . 1 21‬؛‬

‫و ا ل ع ب د ا ل ك ر ي م ‪ ،‬ا ل ع د و ا ن ع ل ى ا ل م ر أ ة ‪ ،‬م ر ح ع س ا ب ق ‪ ،‬ص‪ 05‬؛ و ا ل ق ا ط ر ج ي ‪ ،‬ا ل ح ر ك ة‬
‫ا ل ت س و ي ة ش ل م ا ن ‪ ،‬م ر‪ -‬ء ع م ح ا ب ق ‪ ،‬ص‪ 170 - 961‬؛ و ا ل م د ا ل ك ر ي م ‪ ،‬ق ص ا ي ا ا ل م ر أ ة ‪ ،‬م ر ح ع‬
‫ص‪.1 48 - 1 74‬‬ ‫سا ب ق ‪ ،‬ج ‪،1‬‬
‫(‪ )2‬ا ن ف ل ر ت ق ط ب ؛ و آ خ ر ي ن ‪ ،‬ا ل ح ر ك ة ا ل ت س و ي ة و ح ا ل خ ا ل ة ا ل خ ج م م ع ا ت ا ل إ س ل ا م ي ة ‪ ،‬م ج ر ح ع س ا ب ق ‪،‬‬
‫‪.‬‬ ‫ص‪332‬‬
‫(‪ )3‬ا ن ظ ر ت ا ل ق ا ط ر ج ي ‪ ،‬ا ل م ر أ ة ف ي م ن ظ و م ة ا ل أ م م ا ل م ت ح د ة ‪ ،‬م ر ح ع س ا ب ق ‪ ،‬ص ه‪.1 2‬‬
‫(‪ )4‬ح ه ل ة ع م ل ا ل م ن ف ل م ة ب ش أ ن ا ل م س ا و ا ة ب ي ن ا ل ج ن س ي ن و ا ل ت ن م ي ة ( ‪ 2007 _ 2002‬م) ‪ ،‬ا س ت ر ح ع ت‬
‫ي ت ا ؤ ي خ ‪ 201 2/9/1 9‬م م ن م و ق ع م ن ظ م ة ا ل أ غ ذ ي ة و ا ل ز ر ا ع ة ل ل أ م م ا ل م ت ح د ة‬
‫^‪http://www.fa0.org/docrep/m‬‬
‫م ش ر و ع ا ت ت ع ل م م ا ل ف ت ي ا ت‪ .‬ك م ا ق د م أ ك ث ن م ن ث ل ث ي ا ل ق ر و ض ا ل م ق ي ئ ف ي‬
‫م ج ا ل ا ت ا ل ص ح ة و ا ل غ ذ ا ء و ا ل م ك ا ن ‪ ،‬و أ ه د ا ف م ر ت ب ه ل ة ي ق ضا يا ا ل م س ا و ا ة‬
‫ب ي ن ا ل ج ن س ي ن ‪ ،‬وا ل ص ح ة ا لإ ت جا ي ي ة ل ل م رأ ة‬
‫و ت ك و ن ه د ‪ ْ،‬ا ل ق ر و ض ع ا د ه م ص ح و ي ه ب أ ج ن د ة ن و ي ة خ ن ز ض ع ل ى‬
‫ا ل د و ل ا ل م ر ب ي ة م تا ل م ي ة ا ل ق ر و ض ‪ ،‬ك م ا أ ن ها ت س ا ه م ب ح ص ص ما ل ي ة ف ي‬
‫م ش ر و عا ت ا لأ ح ن د ة ر‬
‫ه ‪ ٠‬م ت ث ل م ة ا ل ع م ل ا ل د و ل ي ة ( ‪! ) iLO‬‬

‫‪ ،‬و عم ل ت خ‬ ‫ب يرو ت‬ ‫ؤ ي م ث ل ها ا ل ك ت ب ا لإ ق ل ي م ي ل ل د و ل ا ل ع ر ب ية و م ق ر ه‬
‫ك ما‬ ‫سو ق ا لمم ل‪،‬‬ ‫ه د ه ا ل م ق ل م ة ع ل ى ن ق ل ا ل م سا وا ة ب ي ن ا ل ج ن س ي ن إ ل ى‬
‫ق د م ت م ب ا د ر ة إ ق ل ي م ي ة ب خ ص و ص ا ل ج ن د ر و ا س ت ح ي ا^‪ .‬ا ف ي ا ق ت ص ا د ي ا ت‬
‫ا ل ب ل د ا ن ا ل ع ر ب ي ة ر ى‪.‬‬
‫و ك ذ ل ك ق ا م ت ف ي ع ا م ‪ 09‬ه‪ 2‬م ب ح م ل ة ش ا م ل ة ح و ل ه ف ي م ج ا ل ا ل ع م ل‬
‫و ذ ل ل ث ‪ ،‬ت ح ت ش عا ر ر را ل خ سا وا ة ا ل ج ن د ن ي ة ف ي ق ل ب ا ل ع م ل لا ئ ق ‪ ، ، ،‬و ه د ف ت‬
‫م ن ح لا ل ها إ ل ى ر ف ع م ت و ى ا ل و ع ي بأ ه م ي ة ا ل م ا و ا ة ب ي ن ا ل ج ن ي ن ف ي‬ ‫إ‬
‫ء ‪ ١‬ل م ا ل أ ء ‪ ٠‬ا ل ر ى‪.‬‬ ‫‪I‬‬
‫و ه ك ذ ا ي ت ض ح م ج ن ه ذ ا ا ل م ر ض أ ن ا ل خ ف ل ا ت ا ا ل ل‪ .‬و ل ي ه ع م ي ت ط ع ل ى‬ ‫ث‬
‫ف ر ض ه ذ ا ا ل م ف ه و م ‪ -‬ا ل ج ن د ر ‪ -‬ن ح تا م ص ع ل ل حا ل تا ب را ق ة م ن ت م ك ي ن‬ ‫‪٩‬‬

‫ص‪.1 68 - 1 76‬‬ ‫( ‪ )٦‬ا ن ف ل ر ت ا ل ق ا ؤ ن ر ج ي ‪ ،‬ا ل ح ر ك ة ا ل ت س و ي ة ف ي ل ب ن ا ن ‪ ،‬م ر ح ع م ا ي ق ‪،‬‬ ‫‪0‬‬

‫‪ ،‬ا ل ح ر ك ة ا ل ت س و ية و ح ل خ ل ة ا ل م ح ن م عا ت ا لإ س لا م ي ة ‪ ،‬م ر ح ع سا ب ق ‪،‬‬ ‫( ‪ )2‬ا ن ف ل ر ؛ ق ط ب ؛‬ ‫ي‬
‫‪.‬‬ ‫ص‪532‬‬ ‫■‪,3‬‬
‫ا ل ق ا ط ز ح ي ‪ ،‬ا ل ح ر ك ة ا ل ت س و ي ة ف ي ل ي ن ا ن ‪ ،‬م ر ح ع س ا ب ق ‪ ،‬ص‪.1 46‬‬ ‫( ق) ا ن ف ل ر ت‬ ‫‪،‬ئ‬
‫م ق ل م ة ا ل ع م ل ا ل د و ل ي ة ‪ ،‬ل م ح ة ع ا م ة إ ق ل م ة ‪ ،‬د‪ .‬ط ‪ ( ،‬ي ر و ن‪ :‬ا ل ك ت ب ا ل إ ي ل م ي‬ ‫(‪ )4‬ا ن ث ل ر‪:‬‬
‫ا ل ع ر ي ة ‪ 2011 ،‬م) ‪ ،‬ص‪.9-5‬‬ ‫ل لدو ل‬
‫ا ل ج ا ر ‪ ّ ،‬س ي ك ة ‪ ،‬ر ر ا ل ج ت د ر ف ي ق ا ل ب ا ل ع م ل ا ل ل ا ئ ق® ‪ ،‬ا ل ب ح ر ي ن ‪ ،‬ج ر ي د ة ا ل و ق ت ي و م ي ة‬ ‫( ة) ا ن ف ل ر ث‬
‫م س ت ق ا ل ة ‪ ،‬ع ‪ 1 429/6 /8 ، 843‬ه‪.‬‬ ‫س يا س ي ة‬ ‫‪٠ ٠٠‬‬
 ‫ا ل م رأ ة ‪ ،‬و م عا ل ج ة ا ل ف ق ر ‪ ،‬إ ل ى ا ل ت ر ب ية وا ل ت ع ل م ‪ ،‬و م ا ع د ة ا ل ش ع و ب م ن‬
‫خ ل ا ل ت ق د ي م ا ل ق ر و ض ‪ ،‬و ما ه ي ف ي ح ق ي ق ة ا لأ م ر إ لا أ د ا ة م ن أ د وا م ح ت ‪،‬‬
‫ا لأ م م ا ل م ت ح د ة ل ه د م ا ل كا ئ ن ا لا ج ت ما ع ي ل ل م ج ت م عا ت ‪ ،‬ا لإ م ح لا م ي ة ‪،‬‬
‫و ل ه ل م س ه و ي ت ه ا ا ل إ س ل ا م ي ة‪.‬‬

‫ا ل م ط ل ي ‪ ،‬ا ل ث ا ن ي‪ :‬ا ل ‪ ٠‬د ق أ ل م ا ت ‪ ،‬ا ل ح ك و م ي ة و ع ي ر ا ل ح ك و م ي ة‬

‫ت ن ف ي ذ ا ل ت و ص ي ا ت و ق ر ا ر ا ت ا ل م ؤ ت م ر ا ر< ت ‪ ،‬ا ل د و ل ي ة ا ل ي أ ل ز م ت ‪ ،‬ب ه ا ا ل د و د‬
‫أ ه ا م ت ‪ ،‬ه د ‪ ،‬ا ل د و د ا ل ع د ي د م ن ا ل م ت ف ل ما ت ‪ ،‬ا ل ح ك و م ي ة و غ ي ر ا ل ح ك و م ي ة ا ل ت ي‬
‫ت ن فد ا ل ع د ي د م ن ا ل ب را م ج وا ل د و را ت ‪ ،‬لإ د خا ل ا ل م ف ه و م إ ل ى ا ل م ج ت م عا ت ‪،‬‬
‫ئ‬ ‫ا ل إ س ل ا م ي ة ‪ ،‬و ف ي ما ي ل ي ع ر ص ى ل ن ما ذ ج م ن ت ل ل ث‪ ،‬ا ل م ت ث ل ما ن ‪ ،‬ت‬
‫إ‬ ‫ا ل ف ر ع ا ل أ و ل‪ :‬ا ل م ق ل م ا ت ‪ ،‬ا ل ح ك و م ة‪:‬‬
‫ؤ‬ ‫م ن أ ه م ا ل ن ف ل ا ت إ ا ل ح ك و م ي ة ا ل ي ت ع ن ى ب ق ض ا ي ا ا ل م ر أ ة ‪ ،‬ه ي ا ل ت ا ل ي‪:‬‬
‫<ي‬ ‫أ‪ -‬م ت ث ل م ة ا ل م ر أ ة ر ر ا ل م ر ا ي ة ا ر^ ا‪:‬‬
‫‪r‬‬
‫‪٢١‬‬ ‫ه ي إ ح د ى ا ل م ن ف ل ما ت ‪ ،‬ا ل ح ك و م ي ة ا ل تم ح‪ ،‬ت ع م ل ت ح ت ‪ ،‬م ق ل لة ج ا م ع ة‬
‫أ‬ ‫ا ل د و ل ا ل ع ر ب ي ة ‪ ،‬و م ه ن ه ا م ص ر‪ .‬ج ا ء ت أ م س ث ه ا ت ف ع ي ل ا ل م ا أ و ص ت ‪ ،‬ب ه ا ل ق م ه‬
‫أ‬ ‫ا ل أ و ل ى ل ل م ر أْ ا لُ ر ي ي ة ا ل ي ا ن ع ق د ت ‪ ،‬ب ا ل ق ا ه ر ة ع ا م ‪ 2000‬م ‪ ،‬و ق د ب ل غ ع د د‬
‫‪٦‬‬ ‫ا ل د و ل ا ل أ ع ض ا ء ف ي ا ل م ق ل م ة ت و ق ي ع ا و ت م د ي ئ ا ّ ت ‪ ،‬ع ث ر ة د و ل ا ر ء ا‪.‬‬

‫ر ‪ ) 1‬ا ن ف ل ر! م ن ف ل خ ة ا ل م ر أ ة ا ل ع ر س ة ع ق د م ن ا ل إ ج ا ز ا ت ‪ 201 1 - 2001‬م ‪ ،‬ط ‪ ( ، 1‬ا ل ق ا ه ر ة! م ن ظ م ة‬

‫ص‪. 93 -4‬‬ ‫ا ل م ر أ ة ا ل م ر ي ة ‪ 1433 ،‬ه= ‪ 2012‬م) ‪،‬‬
‫حمه و نة م ص ر‬ ‫س له ل تة ع ما ن ‪،‬‬ ‫(‪ )2‬ه ي د و ل ة ا ل إ م ا ر ا ت ا ل م ر ب ي ة ا ل م ت ح د ة ‪ ،‬م م ل ك ة ا ل ب ح ر ي ن ‪،‬‬
‫ف ل سه ل ي ن‪،‬‬ ‫د و لة‬ ‫ا ل م ر دا ن ‪،‬‬ ‫حمه و نة‬ ‫ح ‪٠‬ه و ر ية ا ل م را ق ‪،‬‬ ‫ا ل ج م ه و ن ة ا ل يم ن ية‪،‬‬ ‫ا لم ر ب ية‪،‬‬
‫ا ل خ م ل ك ة ا لأ ر د ت ي ة ا ل ه ا ش م ي ة ‪ ،‬ا ل ج م ه و ر د ة ا ل م ر ب ي ة ا ل و ر د ة ‪ ،‬ا ل ج م ه و ن ة ا ل ل ب نا ن ي ة ‪ ،‬ا ل ج م ه و ن ة‬
‫ا لإ س لا م ي ة‬ ‫ا ل جمه و ية‬ ‫ا لم غ ر ب ية‪،‬‬ ‫ا لمم ل كة‬ ‫ل م يا ‪،‬‬ ‫ا ل ج زا ئ ر ي ة ‪،‬‬ ‫ا ل جمه و ن ية‬ ‫ا ل ت و ن س ية‪،‬‬
‫ص‪.1 0‬‬ ‫ا ل خ و ر ي ت ا ن ي ة ‪ ٠‬ا ن ظ ر! ا ل خ ر ح ع ا ل م ا ئ ي ‪،‬‬
 ‫و ت أ س س ت ‪ ،‬ا ل م ن ف ل م ه ل خ د م ة ث ل ا ي ث ‪ ،‬غ ا ي ا ت أ س ا س ي ة ‪ ،‬ه ي!‬
‫‪ 1‬ء ت م ك ي ن ا ل م ر أ ة ا ل ع ر ب ي ة و ت ع ز ي ز ق د ر ا ت ه ا‪.‬‬
‫‪ — 2‬ت و ع ي ه ا ل م ر أ ة ب يا ت ها و ا ل م ج ض ‪ ،‬ع ك ك ل بأ ف ت ك و ن ا ل م ر أ ه ش ر ي ك ا‬
‫ع ل ى ق د م ا ل م س ا و ا ة ف ي ا ل س م ي ة‪.‬‬
‫‪ - 3‬ت ف ع ي ل و س ي ق ا ل ت عا و ن ب ي ن ا ل د و ل م ن أ ج ل غا يا ت ا ل ت م ك ي ن‬
‫و ا ل ت و ع ي ة‪.‬‬
‫حد‬ ‫ل د ل ل م ث ا ع م ل ت) ا ل م ت ث ل م ة ع ل ى إ ن ج ا ز ا ل ت ه و ص ى ب ا ل م ر أ ة ا ل ع ر ب ي ة — ع ل ى‬
‫ق و ل ها ‪ -‬ف ي ج م ي ع ا ل م ج ا ل ا ت ‪ ،‬خا ص ة ا ل م ج ا د ا لا ج ت ما ع ي ؛ ت ض م ي ن ب ع د‬
‫ا ل ج ن د ر ف ى ا ل ت خ ه ل ي ه ل و ا ل ت ن م ي ة‪.‬‬
‫و ج ا ء ت م ث ا ؤ ي ع ا ل م ت ث ل م ة ف ي ‪ ، iiJLj‬ا ل م ج ا ل ا ت ت ح ق ي م ا ل أ ه ع ء ا ف ه ا ‪،‬‬
‫ض م ت ه ا م ا ي ل ي‪:‬‬ ‫وم ن‬
‫‪ — 1‬إ قا م ة ب ر نا م ج ر را لإ ع لأ م و د ع م ا ل م رأ ة ا ل ح ر ب ية ؛ ؛ ‪ ،‬ا ل ذ ي ع ق د ت ف يه‬
‫في‬ ‫ك وا د ر إ ع لا م ي ة ع ر ب ية و م د ر ب ه‬ ‫ع م ل ا س تهد ف ت‪ ،‬إ ع دا د‬ ‫و ر ثا ت‬
‫ش ؤ و ن ا ل م ر أ ة ‪ ،‬و م و ه ل ة ل ه ل ر ح ق ض ا ي ا ا ل م ر أ ة ب م ف ه و م ج ن د ر ى‪.‬‬ ‫‪٠‬‬
‫‪ _ 2‬ب ر نا م ج ر ر ت ش ج ي ع ا ل ب ح ث ‪ ،‬وا ل د را س ة وا لإ ب لا غ ف ي م ج ا ل ا ل م رأ ة ؛ ؛ ‪،‬‬ ‫أ‬
‫ا ل ذ ي ي س ت ه د ف) ن ش ن م ف ه و م ا ل ن ؤ ع ا ل ا ج ت م ا ع ي ‪ ،‬و ت ع م ي ق ا ل ف ه م‬ ‫م‬
‫و ا ل و ع ي به د ا خ ل ا ل م ج ا ل ا ل أ ك ا د ي م ي ؛ و م ن ث م ا ل ث قا ف ة ا ل ع ر ب ي ة‬ ‫أ‬
‫ك ك ل‪ .‬و ي س ن خ ل ‪ .‬م ا ل ب ر ن ا م ج ا ل ي ا ت م خ ت ل ق ه ل ت ح ق ي ق أ ه د ء ا ف ه س م ل ت ‪،‬‬ ‫‪.‬ل‬
‫د و ر اُ ت ‪ ،‬ت ل ‪ ،‬ر ي ب ي ه ‪ ،‬ؤ إ ص د ا ر ا ل ك ت م ب ‪ ،‬ا ل م ك ت و ب ة م ن م ن ف ل و ر ا ل ن ؤ ع‬ ‫‪0‬‬
‫ا ل ا ج ت م ا ع ي ‪ ،‬و ت ق د ي م ب ح ب ح ث ي ة و ج و ا ئ ز م خ ت ل ف ة‪.‬‬ ‫ري‬
‫‪ _3‬ب ر ن ا م ج ر ء ا ل أ د ل ة و ا ل م و ث ر أ ت ح و ل أ و ض ا ع ا ل م ر أ ة ا ل ح ر ب ي ة ؛ ؛ ‪ ،‬ا ل ذ ي‬
‫ي ه د ف إ ل ى ن ت ع م د ى ا ل ت زا م ا ل ل ‪ ،‬و ل ا ل ع ر ؛ ي ة با لأ ت فا ق يا ت ا ل د و ل ي ه‬
‫ا ل ت ي و س ت ‪ ،‬ع ل ي ه ا‪.‬‬
‫و م ن أ ج ل ت ح ق ي ق ت ل ل ث‪ ،‬ا ل أ ه ا ‪ ،‬ا ف ج و ا ل م س ا ؤ ي ع قا ف ر ر م ن ث ل م ة ا ل م ر أ ة‬ ‫——‬
 ‫ا ل ع ر ي ية ‪ — ، ،‬لا ت ج د ح ر ج ا _ أ ن شأ ت ا ت فا ق يا ت ت عا و ن م ع ا ل م ن ف ل ما ت ا ل د و ل ي ة‬
‫م ث ل ت ص ن د و ق ا ل أ م م ا ل م ت ح د ة ا ل إ ن م ا ئ ي ل ل م ر أ ة ر را ل ي و ن ي ف ي ما ‪ ، ،‬و ا ل ل ج ن ة‬
‫ا ل ا ق ت ص ا د ي ة و ا ل ا ج ت م ا ع ي ة ل د و ل غ ر ب ي آ س ي ا ر ر ا ل إ م آ ك و ا)) ‪ ،‬و م ن ن م ا ذ ج ذ ل ك‬
‫ح و ل إ ع د ا د ا ل ت قا ر ي ر ا ل و ط ن ي ة ا ل م ر ق و م ة إ ل ى‬ ‫م شا ر ك ت ها ا ل د و ر ة ا ل تد رد ب يه‬
‫ر ر ك ي ن ا ‪ 15‬ا ا‪.‬‬
‫ب ‪ .‬ا ل م ج ل س ا ل ق و م ي ل ل م ر أ ة ر ر ا ل م ص ر ي ة))‬
‫ي ع ت ب ر أ ن صا ر ا ل ح ر ك ة ا ل ت س و ية ف ي م ص ر إ ن شا ء ه د ا ا ل م ج ل س ن ق ع له‬
‫ت ح و ل ح ق ي ق ي ف ي تا ر ي خ ا ل م ر أ ة ‪ ،‬ح ي ث ي خ ت ص ا ل م ج ل م ؤ ‪ ،‬ب و ض ع ح م ل ة‬
‫با ل م رأ ة ‪ ،‬و م تا ب ع ة ت ن ف يذ ا ل س يا سا ت ا ل عا م ة ف ي م ج ا ل‬ ‫ق وم ية ل ل نه و ض‬
‫ا ل م ر أ ة ‪ ،‬و م ن أ ه م ا ل أ ل ي ا ت ا ل ت ي ي ق و م ب ها ا ل م ج ل ل ت‬
‫ئ‬ ‫‪ _ 1‬ع ق د ا ل ع د ي د م ن ا ل م ؤ ت م را ت ا ل ق و م ية ا ل خا ص ة با ل م رأ ة ‪ ،‬م ن ها‬
‫‪٩‬‬ ‫ا ل ؤ ت ‪ ٠‬ر ا ل أ و ل و ا ل ث ا ن ي ل ل م ج ض ا ل ق و م ي ل ل م ر أ ة‪.‬‬
‫إ‬ ‫‪ - 2‬ع ق د ا ل م ن ت د يا ت ‪ ،‬ا ل ف ك ر ي ة ‪ ،‬وا ل ت ي ت خ ر ج ب ع د ة ت و ص يا ت ف ي ج م ي ع‬
‫ي‬ ‫ا ل م ج ا ل ا ت ل ت ح ق ي ق ا ل م ا و ا ة م ع ا ل ر ج ل‪.‬‬
‫يق‬ ‫و ب ه ذ ا ي ت ض ح ت س ا ر ع ا ل خْ ل و ا ت ا ل ت ي ت ت ح د ه ا م م ر ل ت ن ق ي د ا ل ت و ص ي ا ت‬
‫ؤ‬ ‫ا ل صا د ر ة ر م ؤ ت م را ت ا لأ م م ا ل م ت ح د ة ا ل م ع ن ية با ل م رأ ة و حا ص ة م ق ر را ت‬
‫‪,٥‬‬
‫ه‬
‫ء‬ ‫ب ك ي ن ‪ 995‬أ م ‪ ،‬و ق د ب ل غ ت ذ ر و ت ه ا ب ا ن ش ا ء ا ل م ج ل س ا ل ق و م ي ل ل م ر أ ة‪.‬‬
‫‪٩‬‬
‫‪٦‬‬ ‫ج ء ا ل م ج ل س ا ل أ ع ل ى ل ش ؤ و ن ا ل أ س ر ة ( ر ا ل ق ه ل ر ي ة)) ‪:‬‬
‫‪0‬‬ ‫يه د ف ‪ ،‬ا ل م ج ل م ز إ ل ى إ ع دا د و ت ن ف يذ ب را م ج ‪ ،‬و د و را ت ‪ ،‬و ل قا ءا ت‬
‫ؤ‬ ‫ت ث ق ي ف ية و ت د ي ي ب ية ت ع م ل ع ل ى د م ج ا ل م رأ ة ف ي ا ل م ج ت م ع ‪ ،‬ح ي ث ‪ ،‬ع ق د‬
‫ص ن د و ق ا لأ م م ا ل م ت ح د ة ا لإ ن ما ئ ي ل ل م رأ ة‬ ‫ا ل م ج ل م ل با ل ت عا و ن م ع‬

‫سا ب ق ‪،‬‬ ‫( ‪ )1‬ا ن ظ ر ت ق ط ب ؛ و آ ح ر ي ن ‪ ،‬ا ل ح ر ك ة ا ل ت س و ي ة و خ ل خ ل ة ا ل م ج ت م ع ا ت ا ل إ س ل ا م ي ة ‪ ،‬م ر ج ع‬

‫‪. 193 -‬‬ ‫ص‪781‬‬
‫(‪ )2‬ا ن ن ل ر‪ :‬ا ل م ا ر ‪ ،‬ع م ل ا ل م ر أ ة ي ن ا ل أ د ي ا ن و ا ل ق و ا ن ي ن و د ع ا ؛ ا ل ت ح ر ر ‪ ،‬م ر ج ع ع ا ئ ق ‪ ،‬ص‪. 943‬‬
‫م‬
‫ف'|‬ ‫ع‬ ‫س^|‬ ‫س ه|‬

‫و ر ث ه ع م ل ي ع ن وا ن ‪ I‬ر ر ما ل م ل م ة ا ل م ؤ ع ا لا ج ت ما ع ي ف ي‬ ‫ر را ل م و ي ف س م‬
‫كا ف ة ‪،‬‬ ‫ق طا عا ت ا ن م و لة‬ ‫ج ها ت م ح ت لمة م ن‬ ‫ف ي ها‬ ‫شا ر ك‬ ‫ا ل م و سا ت ‪، ،‬‬
‫— ح ا ص ر ت ف ي ها خ ب ي ر ة ت د ر ي ب ا ل ي و ن ي ف ي م ر ا — ه د ف ت ا ل و ر ث ة إ ل ت ع ر ي ف‬
‫ا ل م ش ا ر ك ي ن و ا ل خ ش ا ر ك ا ت ب ا ل ي ا ت د م ج م ف ه و م ر ر ا ل ج ن د ر® ف ي ا ل م ن و ي ا ن‬
‫كا ف ه د ا خ ل ا ل و ز ا ر ا ت و ا ل ؤ س س ا ت ا ل م خ ت ن ق ة با طا ر ها ا ل ت ف ل ر ي و ا ل ع م ل ي ‪،‬‬
‫و ت ح د ي د أٌ ا ل س ي ‪ ،‬و ا ل ي ا ل ت ‪ ،‬د م ج ا ل م ف ه و م ف ي ا ل م ز م ا ت ‪ ،‬و م ن ا م ح ه‬
‫ا ل ع و قا ل تا ا ل ت ي ت ح و ل د و ن د م ج ه ف ي ا ل م و س ا ت ‪ ،‬و ك ي ف ية ا ل ت عا م ل‬
‫(‪)2‬‬
‫ع ه‬ ‫م‬

‫د‪ .‬ا ل ي ب م ة ا ل و ش ي ة ل ي ر أ ة ر ر ا ل ي م ي ة®‪:‬‬

‫ؤإ ع دا د‬ ‫ع ل ي ها ‪،‬‬ ‫صد ق‬ ‫ت ه د ف ‪ ،‬ا ل ل ج ن ة إ ل ى ته ل ب ي ق ا ل م وا ث ي ق ا ل د و ل ي ة ا ل‬

‫ا ل ت قا ر ي ر ح و ل م س ت و ى ت ن ف ي ذ ها ‪ ،‬و ه د ه ا ل ل ج ن ة ن ع ى م ن د تأ س ي س هأ إ ل ى م ا‬

‫ب ق ف ا ا ا ل م و ع ا ل ا ج ت م ا ع ي ( ا ل م ن ي ر) ع ل ى ك ا ف ة‬ ‫‪ - 1‬ر ر ز يا د ة ا ل و ع ي‬
‫ا ل م س ت و ي ا ت و ا ل أ ه ل ر و ا ل ق ئ و ا ت‪.‬‬
‫‪ - 2‬إ د م ا ج ق ض ا ي ا ا ل ن ؤ ع ا ل ا ج ت م ا ع ي ف ي م خ ت ل ف ط م ر ا ح ل ا ل ت خ ع ل ي ه ل‪.‬‬
‫‪ — 3‬ر ف ع ن ية ا ل م ع ر ف ة و ا ل و ع ي بأ ه م ي ة إ د م ا ج أ د وا ل ت ‪ ،‬ت ح ل ي ل ا ل ن ؤ ع‬
‫ا ل ا ج ت م ا ع ي ف ي ا ل ت خ ه ل ي م ح ل ا ل م و ع ى‪.‬‬

‫(‪ )1‬ش ي ر ي ن ش ك ر ي ت ه ي م ن م و ا ل ي د ع م ا ن ‪ ،‬د ك ت و ر ا ه م ح ا ل ف ل س ف ة ذ ا م ت ‪ ،‬ا ل ص ل ة ب ا ل م م ل و ر ‪ ،‬ث ا ر ك ت ‪ ،‬ق ي‬

‫ن د و ا م ت ا ه ا م ت ع ن ا ل ج ن د ر ‪ ،‬م ن أ ع م ا ل ه ا; ر ا ل ت غ ي ر ا< ت إ ا ل ا ج ت م ا ع ي ة و ا ل م ر أ ة ف ي ا ل ش ر ق‬
‫ا ل أ و س ه د ء ؛ و ر ر ا ل م ي ا س ة و ا ل ت ع ل ي م و ا ل ا ق ت ص ا د و ا ل م م ل و ر ا ‪ .،‬ا ن ق ل ر; أ ي و ي ك ر ؛ و ش ك ر ي ‪ ،‬ا ل م ر أ ة‬
‫وا ل ج ت د ر ‪ ،‬م ر ج ع ما ب ق •‬
‫(‪ )2‬ا ن ث ل ر ؛ ا ل ع ب د ا ل ك ر ي م ‪ ،‬ا ل م ر أ ة ا ل م ل م ة ب ي ن م و ص ا ي ت ‪ ،‬ا ل ت ع س ر و م و ج ا ي ت ‪ ،‬ا ل ت غ ر ي ر ‪ ،‬م ر ح ع‬

‫ح و ل ا ل ج ن ل ر ‪ ،‬د‪ .‬م ح ل ( ا ل ي م ن; ا ل م ج ل ي ا ل أ ع ل ى ل ش ؤ و ن‬ ‫(‪ )3‬م ش ر ؤ ع ا ل إ ص ت ر ا ت ي ج ت ة ا ل و م ح ل ي ة‬

‫ص‪. 14 - 31‬‬ ‫ا ل م ر أ ة ‪ ،‬ا ل ل ج ة ا ل و ط ي ة ل ل م ر أ ة ‪ 5_ 2002 ،‬ه‪ 02‬م) ‪،‬‬
 ‫‪ —4‬ت ح ل ي ل ا ل ب را م ج وا ل م ش ر و عا ت ا لا ج ت ما ع ي ة وا لا ق ت ما د ي ة م ن‬
‫م ن ظ و ر ا ل ن ؤ ع ا ل ا ج ت م ا ع ي وا ل ت ن م ي ة ‪• ، ،‬‬
‫و ا ل ج د ي ر ب ا ل ذ ك ر أ ف ا ل ل ج ن ه ق د ت ض م ن ع ك ح ل ق ة ن ق ا ش ح و ل ر ر ب تا ء‬
‫ا ل ق د را ت م ن م ن ف ل و ر ا ل ن ؤ ع ا لا ح ت ما ع ي ‪ ، ،‬با ل ت عا و ن م ع ص ن د و ق ا ل أ م م‬
‫ا ل م ت ح د ة ل ل س كا ن ‪ ،‬و ر ك ز ت ه د ه ا ل ح ل ق ه ع ل ى ا ل ق ضا يا ا ل م ت ع ل ق ة بأ و صا ع‬
‫ا ل م رأ ة ي ث ك ل عا م ف ي ا ل م ج ا ل ا ت كا ف ه ‪ ،‬و نا ق ش ا ل م شا ر ك و ن أ ه م ي ه إ د م ا ج‬
‫ا ل ن ؤ ع ا لا ج ت ما ع ي ف ي ا ل ت ن م ية ‪ ،‬و ت ق ل ي ص ا ل ف ج و ة ب ي ن ا ل ج ن ي ن ‪ ،‬إ صا م ح ة‬
‫إ ل ى ت و ع ية ا ل م ج ت م ع ؛ ا ل أ د و ا ر ا ل ف عا ل ة ل ل م رأ ة ‪ ،‬و ت ح د ي د ا ل م شا ك ل ا ل ت ي‬
‫ت ع و ق و ص و ل ها إ ل ى م و ق ع ا ل ع م ل ر ‪ ،،‬وا ل ل ج م ه ب ذ ل ك ت ص ئ ع ل ى ن ث ر‬
‫ا ل م ف ه و م و ت ه ل ي ق ه ف ي ا ل م ج ا ل ا ت ك ا ف ة‪.‬‬
‫ه_ ا ل ل ج ن ة ا ل و ط ن ة ل غ ز و ن ا ك ر أ ة « ا ل أ ر د ن ي ة ا ا ر ى‪:‬‬
‫‪•3‬‬
‫ها نأ ه ا ل ل ج ن ة أ ح د ت ع ل ى عا ت ق ها ت ن ف يد ا ل ع د ي د م ن ا ل أ ه د ا ف ‪ ،‬ا ل را م ي ة‬
‫‪ .‬آ•‬
‫إ ل ى ت ع ر ي ر م ن ق ل و ر ا ل م سا وا ة ب ي ن ا ل ج ن س ي ن ش ج م ي ع ا ل م جا لا ت ‪ ،‬و ت ح س ي ن‬
‫ؤ‬ ‫و ت ع ز ي ز و ص ع ا ل م ر أ ة ف ي ا ل ت ن م ي ة ‪ ،‬و ن يا د ة م ا ر ك ت ه ا ف ي ا لأ ي ط ة‬
‫ا ل ا ق ت ص ا د ي ة‪.‬‬
‫ث‬
‫‪٩‬‬
‫و م ن أ ح ل ت ح ق ي ق أ ه د ا ف ه ا ق اْ م ت ‪ ،‬ه ز ه ا ل ل ج ن ه ب ا ل ح د ي د م ن ا ل ت ش ا ء ل ا ت ‪،‬‬
‫‪٩‬‬
‫ج‬ ‫وا ل ب را م ج م ن ها ‪:‬‬
‫آ‬ ‫‪ — 1‬و ص ع ب ر نا م ج ا ل ع م ل ا ل وم ح ل ت ي ل ل ن ه و ض با ل م رأ ة ا لأ ر د ن ي ة ‪ ،‬و ت ن ف يذ‬
‫ل‬ ‫ن ط ة ع م ل ب ك ي ن‪.‬‬
‫؛‬ ‫‪ - 2‬إ ع د ا د ا ل ت ق ر ي ر ا ل و ع ل ن ي ح و ل ت ه ل ب ي ق ا ت ف ا ق ي ة ا ل ي د ا و‪.‬‬
‫و‪,‬‬
‫( ‪ )1‬ا ن ف ل ر ت ا ل م د ا ل ك ر ي م ‪ ،‬ا ل م ر أ ة ا ل م ل م ة ي ئ ن م و ص ا ت ا ل ت غ ث ت ر و م و ج ا ت ا ل ت غ ر ي ر ‪ ،‬م ر ج ع‬

‫ت و م ؤ س ر ا ت ا ل م ر أ ة ع ل ى ا ل أ ر د ن® ‪ ،‬ف ي ت‬ ‫س و ن‪،‬‬ ‫(‪ )2‬ا ن ظ ر ت ا ل د ر و ا ش ة ‪،‬‬

‫ا ت فا ق يا ت ‪ ،‬و م ؤ ت م ر ا ت ا ل م ر أ ة‬ ‫ف و ا د ع ب د ا ل ك ر ي م ا ل م اّ ‪ ،‬ا ل ك ر ي م ( م ح ر ر) ‪ ،‬أ و ر ا ق ع م ل‬
‫ص‪ 4‬ه‪.2‬‬ ‫ا ل د و ل ي ة وأ ث ر ها ع ل ى ا ل عا ل م ا لإ س لا م ي ‪ ،‬م ر ح ع م حا ب ق ‪،‬‬
‫‪ 3‬ء ب ر نا م ج د ع م و د م ج ا ل ن ؤ ع ا لا ج ت ما ع ي ف ي د ي وا ن ا ل خ د م ة‬
‫و ا ل م ن ا ه ج و ا ل م و ا ر ن ة و غ ي ر ه ا‪.‬‬
‫و‪ -‬ا ل ه ي ئ ت ا ل و ط ق ة ل ش ؤ و ن ا ل م ر أ ة« ا ل ا ل ب ا ن ت»;‬
‫ع م ل ت ا ل ه ي ئ ة م ن د ت أ م س ه ا ع ل ى ر غ ا ك ح ف ظ ا ت ع ن ا لا ت فا ق ي ة ا ل د و ل ي ة‬
‫ل ل ق ضا ء ع ل ى ج م ع أ ش ك ا ل ا ل ت م ي ي ز ص د ا ل م ر أ ة ‪ ،‬و ذ ل ك م ن ح ل ا ل ق يا م ها‬
‫م ن ها !‬ ‫ن شا طا ت ‪،‬‬ ‫ي عدة‬

‫‪ — 1‬ا ل ع مإ ؛ ع ل ى ت ن ف يد ا لا م ت را ت ي ج ي ة ب ع ي دة ا ل م د ى ‪ ،‬م ن أ ج ل ت غ ي ي ر‬
‫ا ل ذ ه ن ي ة ا ل ت ق ل ي د ية ا ل م ت ع ل ق ة با لأ ن ما م ح ل ا لا ج ت ما ع ي ة وا ك قا ف ي ة ل م ل و ك‬
‫ا ل م ر أ ؤ و ا ل ر ج ل•‬
‫ح و ل‬ ‫‪ - 2‬إ قا م ة م ل لة م ن ا ل حا ص را ي ت ‪ ،‬وا ل م د وا ت ف ي م ر ك ز ها‬
‫م و ا ص ع ت ت ع ل ق ب ا ل ص ح ة ا ل إ ن ج ا ب ي ة^ ‪/‬‬
‫و ق د أ ق ا م ت ‪ ،‬ا ل ه ي ئ ة با ل ت عا و ن م ع ر را ل ي و ن ي ف ي م ا م ش ر و ع ا ي ت م ح و ر ح و ل‬
‫جم ح‬ ‫إ ع د ا د ا ل ك وا د ر و ت د ر ي ب ها ع ل ى ا ل م ف ه و م ‪ ،‬و ع ل ى ك ي ف ية إ د ح ا ل ه ق ي‬
‫أ ن ش ط ة ا ل ت خ ه ل ي ه ل ا ل ا س ت ر ا ت ي ج ي و ا ل ب ر ا م ج‪ .‬ك م ا أ ن ج ز ت ا ل ه ي ث ه ب ا ل ت ع ا و ن ْ ع‬
‫ر ر ا ل إ س ك و ا> ‪ ،‬إ ح ص ا ء ا ت ‪ ،‬م ص ن ف ه ح و ل ا ل ن ؤ ع ا ل ا ج ت م ا ع ي ‪ ،‬و ذ ل ك ف ي ا ل ت ق ر ي ر‬
‫ا ل و ط ن ي ع ن ا ل ت قدم ا ل م ح ر ز ف ي ت ن ف يذ م ن ها ج ع م ل ب ك ي ن ف ي عا م‬
‫‪ 1 999‬م ‪ ،‬ف أ ن ج ز ت ه ا ل ه ي ئ ه ب ا ل ص و ر ة ا ل إ ح ص ا ئ ي ة ا ل ك ا م ل ة ع ن ا ل م ر أ ة و ا ل ر ج ل‬
‫م ح ‪ ،‬ل م ت ا ن ص•‬
‫ز — م د و ن ة ا لأ س ر ة ا را ل غ ر ؛ ي ة ‪، ،‬‬
‫ج ا ء ت ه ذْ ا ل م د و ن ة ك ت ه ل ي ي ق ع م ل ي ل ت و ص ي ا ت ا ل م ز ت م ر ا ت ا ن م و ل ي ة‬
‫ح و ل ا ل م ر أ ه ‪ ،‬و ل ا س ي م ا م ؤ ت م ر ب ك ي ن ع ا م ‪ 1 995‬م ‪ ،‬و ن ت ج ع ت ه ا م ا ي م ي‬
‫د ر ر ح ه ل ة إ د م ا ج ا ل م ر أ ة ف ي ا ل ت ن م ية ‪ ، ،‬وا ل ت ي ا ق ت ر ح ت ها ا ل د و ل ه ف ي ت ق ر ي ر ها ع ن‬

‫ص‪. 96 - 49‬‬ ‫(‪ )1‬ا ن ق ل ر ث ا ل ق ا ء ؛ ل ر ح ي ‪ ،‬ا ل ح ر ك ة ا ل ت س و ي ة ق ي ن ن ا ن ‪ ،‬م ر ي ع م ح ا ي ق ‪،‬‬

‫(‪ )2‬ا ن ث ل ر ؛ أ ب و ب ك ر ؛ و م ك ر ي ‪ ،‬ا ل م ر أ ة و ا ل ج ن د ر ‪ ،‬م ر ج ع م ح ا ي ق ‪ ،‬ص‪. 96 - 59‬‬
 ‫ا ل ر ع ا ي ة ا ل ا ح ت م ا ب و ا ل أ س ر ة ع ا م و و و ‪ ، ، ^٢ ٠ ٦‬ح ي ث ت ك ر ر ا ل م ف ه و م ف ي ه‬
‫أ ك ث ر م ن ث ل ا ث ي ن م ر ة ‪ ،‬و ت ض م ن ت م ا ‪ ٨‬؛ ‪:^^،‬‬
‫‪ 1‬س ر ر إ د م ا ج ه ذْ ا ل ق ا ر ي ة ص م ن أ ط ر ك ل ا ل ق ط ا ع ا ت ا ل و ز ا ر ي ة ‪ ،‬م ع‬
‫ت ح س ي س ه م بأ ه م ي ت ها و ص ر و ر ت ها •‬
‫‪ 2‬س إ د م ا ج ا ل ق ا ر ي ة ( ا ل ن و ع ي ة‪ /‬ا ل ج ن د ن ي ة) ف ي ك ن أ ا ل ن ص و ص و ا ل و ث ا ئ ق‬
‫ا ل ر ج ع ي ة‪.‬‬

‫‪ — 3‬ت ق ي ي م ك ئ ا ل ب ر ا م ج ا ل و ط ن ي ة ع ل ى ض و ء ه ذ ه ا ل ق ا ر ي ة ا ‪.،‬‬
‫ي م ك ن ا ل ق و ل بأ ف ل ه ذ ه ا ل ن ت ل م ا ت ا ل ح ك و م ي ة أ ن ش ط ت ه ا‬ ‫و ي عد ه ذا‬
‫ا ل ا ح ت م ا ع ي ه و ا ل أ ن ا ن ي ة ا ل ت ي ل ا ث ت ك ر ‪ ،‬وْ ع ذ ل ل ث ‪ ،‬ف ا ن ا ل ه د ف ا ل ذ ي ن ع ى‬
‫إ ل ي ه ه و م تا ب ع ة ما و ق ع عا ل ي ه م ن أ ح ن د ة ا ل أ م م ا ل م ت ح د ة ‪ ،‬وا لا ب ت عا د‬
‫ي ا ل ج ت م ع ا ت ع ن ت ع ا ل ي م ا ل ش ر ي ع ة ا ل إ س ل ا م ي ة‪.‬‬

‫غ ي ر ا ي ع و ل أ ص‪:‬‬ ‫ا ل ف ر ع ا ل ث ا ن ي‪:‬‬
‫م ن أ ه م ا ل م ق ل م ا ت غ ي ر ا ل ح ك و م ي ة ( ا ل أ ه ل ي ة) ا ل ت ي ت ه ت م ب ق ض ا ي ا ا ل م ر أ ة‬
‫ا ل خ ا ل ة‪:‬‬ ‫ت‬ ‫ثا‬ ‫ا ل‬

‫على‬ ‫و م ؤ ت م را ت ا ل م رأ ة ا ل د و ل ية‬ ‫وآ ثا ر م ه نا ل ب ا م ا ق ي ا ت‬ ‫م حم ية‪،‬‬ ‫ي ن خ ل و و ن‪،‬‬ ‫(‪ )1‬ا ن ق ل ر ت‬

‫ا ل م غ ر ب ‪ ،‬؛ ؛ ‪ ،‬ف ي ت ف و ا د م د ا ل ك ر ي م ا ل م د ا ل ك ر ي م ( م ح ر ر) ‪ ،‬أ و ر ا ق ع م ل م ؤ ت م ر ؛ ا م ا ء ي ا ت>‬
‫و م ؤ ت ‪ ٠‬ر ا د ت ‪ ،‬ا ل م ر أ ة ا ل د و ل ي ة و أ ث ر ه ا ع ل ى ا ل ع ا ل م ا ل إ س ل ا م ي ‪ ،‬م ر ج ع م ح ا ب ق ‪ ،‬ه س‪. 922‬‬
‫(‪ )2‬ا ل م م ر ا ن ي ‪ ،‬ع ي د ا ل ر ح م ن م ح م و د ‪ ،‬م ش ر ؤ ع ا ل ح ر ك ة ا ل ت س و ي ة ا ل م س ا ئ ي ة ب ا ل م غ ر ب إ ا ل م ج ت م ع‬
‫ا ل غ ر د ي أ ن م و ذ ج ا ‪ ،‬ط أ ‪ ( ،‬ا ل ر ي_ ا ض ؛ م ج ل ة ا ل ب ي ا ن ‪ 1 427 ،‬ه= ‪ 2006‬م) ‪ ،‬ص ‪- 142‬‬
‫‪.143‬‬

‫(‪ )3‬ا ل م ق ل م ا ت ‪ ،‬غ ي ر ا ل ح ك و م ي ة! ه ي ر ر م ج م و م ة م ن ا ل ن ا س ت ل ا ق ت ‪ ،‬م ع ا ل ل ‪ ،‬ة م ن ا ل ز م ن ‪ ،‬ق د م م ل و ل‬

‫إ ل ى ع ث ر ا ت ‪ ،‬ا ل م ت ي ن أ و ت ق ت ص ر إ ل ى ب ق ع ة أ ش ه ر ‪ ،‬و أ س أ ت ‪ ،‬ر ر ي ن ي ة م ا ؛ ؛ ل ت ح ق ي ق غ ا ي ا ؛— ‪ ،‬م ع ي ة ق ا م‬
‫أ ق ر ا ئ ه ا ب ت ح ن ه ا م ع ا ‪ ،‬و ق ل ‪ ،‬ت ك و ن ه ل ‪ ،‬ه ا ل ب ن ي ة ق د ت ث ك ا ل‪ -‬ت ت ا ب ف ح ل ق ص ل ‪ ،‬ي ‪ ،‬أ و ت ك و ن ق د ا ن ي ث م ت ‪،‬‬
‫ب م و ا ك ب ة ا ل ع م ل و ا م ح ت ج ا ب ه ل ح ا ج ا ت ه ا ل ا م ح ت ر ا ت ي ج ي ة ؛ ‪ .،‬ا ل ق ا ث ل م ر ج ي ‪ ،‬ا ل م ر أ ة ق ي م ن ف ل و م ة ا ل أ م م‬
‫ص‪.1 43‬‬ ‫ا ل م ح ل ة ‪ ،‬م ر ج ع م حا ب ق ‪،‬‬

‫د‬
 ‫ل ح سا ب ا ل م ج ل س ا لا ئ ت ما د ي‬ ‫ب م ر ك ز ا ر س ت_ ش ا ر ى‬ ‫ال ت ي ح ف لم ت‬
‫و ا ل ا ح ت م ا ص ا ل تا ب ع ل ل أ م م ا ل م ت ح د ة و ذ ل ك ب و ص ف ها م ن ظ م ه ع ر ب ي ه غ ي ر‬
‫ح ت ك و م ؛ ة ‪ ،‬و م ن ا ل ش ع ا ر ا ت ا ل ت ي ت ر ف ع ها وا ل ت ي ل ها د و ر ف ي ا ل ت ص و ر ا ل ذ ي‬
‫ي ت ب ن ا ه ا ل م ج ت م ع ر ر ر ف ع ا ل ح ج ا ب ع ن ا ل ع ق ل® ‪ ،‬و ر ر ا ل ت ف ا م ن ب ي ن ا ل ن س ا ء‬
‫ق و ة))‪.‬‬

‫ؤ ي لا ح ث ل ف ي ا لأ و ن ة ا لأ خ ي ر ة ك ث رة م ل ف ت ة ل ه ذ ه ا ل م ت ث ل ما ن غ ي ر‬
‫ف ي ا ل م ج ت م عا ت ا لإ س لا م ي ة ما ب ي ن‬ ‫ع د د ها‬ ‫ف قد و ص ل‬ ‫ا ل ح ك وم ية‪،‬‬
‫ب ع ض ا ل م را م‬ ‫ش‬ ‫ن‪ ،‬ه ذا ا ذ ا‬ ‫‪ 120,000‬إ ل ى ‪160,000‬‬
‫وا ل و كا لا ت ا ل تم و ي ل ية‬ ‫وا ل ؤ س سا ت‬ ‫ا ل ب ح ت ية‪،‬‬
‫و با ل ن ها ي ة فإ ل ه د ه ا ل خ ف ل م ا ت ا ل ح ك و م ي ه و غ ي ن ا ل ح ك و م ي ة ع م ل ت ا ع ل ى‬
‫ي‬ ‫ت ع م ي م ا ل ف ك ر ا ل ت و ر د ب ما ف يه م ف ه و م ا ل ج ن د ر ب ش ت ى ا ل و سا ئ ل‬
‫‪3‬‬
‫‪,‬ؤ‬ ‫و ا ل أ س ا ل م س ‪ ، ،‬و ب غ ض ا ل ف ل ر ع ن ث ق ا ف ة ا ل م ج ت م ع ا ل ل م و ت ق ا ل ي د ه‪.‬‬

‫‪f‬‬
‫‪٩‬‬

‫‪I‬‬
‫ق‬
‫ت ث‬
‫‪"1‬‬

‫ي‬ ‫ب و ل ي د ها ل ها و ح ش‬ ‫= ا ل م ر أ ه و م س ا و ا ت ه ا با ل ر ح ل ف ي كا ف ة م ن ا ح ي ا ل ح ا ة ا ع تا وا م ن‬
‫آ‬ ‫ء ا ل م ر أ ؛ و ا ل ج س® ‪ ،‬و ء ا ل أ ن ى ه ي ا ل أ ص ل® و ء ي رُ ا•‬ ‫ع م ل ها د و ن ض ر و رة ‪ ،‬م ن‬
‫و‪,‬‬ ‫ا ن ف ل ر ؛ د ر ؤ ي س ‪ ،‬إ ب ر ا ه م ‪ ،‬ر ر ن و ا ل ا ل م د ا و ي® ‪ ،‬ج ر ي د ة ا ل ق د س ا ل ع ر ب ي ‪ ،‬ع ‪ 0 ، 6493‬أ‪/5/‬‬
‫و‬ ‫‪ 1 431‬ه ‪ ،‬ص‪ 1 0‬؛ و أ ب و غ ض ة ‪ ،‬ز ك ي ع ل ي ‪ ،‬ا ل ي ر ة ا ل د ا ن ي ة ل ل ء ا ‪ ٥‬ت ح ر ر ا ل م ر أ ة و أ ث ر ه ا م ل ي‬
‫أؤر‬ ‫ص‪84‬‬ ‫أ ي ك ا ر ه م ‪ ،‬ؤ ل ‪ ( 1‬ا ل م ن ه و ر ة; د ا ر ا ل و ف ا ء ل ل ط ا ع ة ‪ 2007 ،‬م) ‪،‬‬
‫(‪ )1‬ا ن ث ل ر‪ :‬ا ل ة ا ء ل ر ح ي ‪ ،‬ا ل م ر أ ة ف ي م ن ف ل و م ة ا ل أ م م ا ل م ت ح د ة ‪ ،‬م ر ج ع س ا ب ق ‪ ،‬ص ‪ 137‬؛‬
‫و ا ل ق ا ء ل ر ح ي ‪ ،‬ا ل ح ر ك ة ا ل ت س و ي ة ف ي ل ب ت ا ن ‪ ،‬م ر ج ع س ا ب ق ‪ ،‬ص ‪ 81‬؛ و ا ل ك ر د س ت ا ن ي ‪ ،‬ا ل ج ت د ر‬
‫ص‪. 48‬‬ ‫ا ل خ د أ‪ .‬ا ل م د ل و ل ‪ -‬ا ل أ ث ر ‪ ،‬م ر ج ع س ا ب ق ‪،‬‬
‫ت ت ا و ل ا ل ب ا ح ث ة ا ل م ر ا ك ز ا ل ب ح ث ي ة ‪ ،‬و ا ل م ؤ س س ا ت ‪ ،‬و ا ل و ك ا ل أ ت ‪ ،‬ا ل ت م و ي ل ي ة ‪ ،‬ف ي ا ل ء ل ا ل_ ‪ ،‬ا ل ت ا ل ي ة‬ ‫(‪)2‬‬
‫ب ش ي ء ع ن ا ل ت ف ص ي ل‪.‬‬
‫ا ل ت عا م ئ ْ ع ا ل م ن ظ م ا ت ا ل أ ه ل ي ة ‪ ،‬و ه ي ت ر ك ز ع ل ى ق ضا يا ا ل ر أ ة و ا ل أ س ر ة‬
‫وا ل م كا ن وا ل ط ف ل ‪ ،‬و ب ه ذا ت ك م ن ح م ل و ر ي ها ‪ ،‬لأ ن ها ف ي ا ل غا ل ب ت ت ب ن ى‬
‫م ش ر و عا ت أ ن ث و ية‪ ،‬و س ه م ف ي ت س ر ي ع ع ج لة ا ل ت غ ي ي ر ن ح و ا ل ع و ل مة ‪ ،‬و ق د‬
‫ب ل غ ت ق ي م ة م ع و ن ا ت ه ا ع ا م ‪ 1 994‬م س ب ع ة ع ش ر م ل ي و ن د و ل ا ر ل ل م ن ف ل م ا ت‬
‫ا ل أ ه ل ي ة ف ي م م ن و ح ا‪ J‬ه ا أ ه‪.‬‬
‫و ف ي ن ه ا ي ة ا ل أ م ر فإ ف ا ل ه د ف ا ل أ س ا س م ن ا ل م م و ي ل ا ل أ ج س ي ه و ت ن ي‬
‫أ ف ك ا ر م ر ف و ض ة ‪ ،‬و ا ل ع م د ع ل ى ز ر ع ه ا ف ي ا ل م ج ت م ع ا ت‪ .‬و م ن ه ن ا ي ر ى‬
‫ا ل با ح ث و ن ر رأ ل ت ل ك ا ل أ م و ا ل ا ل م ت د ف ق ه م ن ه ي ئ ا ت أ ج ن ب ي ة ذ ا ت ئ قا ف ة غ ر ب ي ة‬
‫غ ر س‬ ‫ت و ل ى إ ل ى ت ش و يه ا ل ي ئة ا ل م ج ت م ع ي ة ل ل د و ل ا لإ س لا م ي ة ‪ ،‬م ن ح لا ل‬
‫ق ي م و م عا ي ي ر و أ ف ا ك ا ر ا ل غ ر ب ف ي م ج ت م ع ا ن ا ا ل م ي ت س و د ف ي ها ث قا ف ه أ ص ل ي ه‬
‫ص ا ل د ي ن ا ل إ م ل أ م ى» ر ى‪.‬‬ ‫م ت يم‬
‫‪.٠‬‬ ‫‪٠‬‬

‫ا ل م ر ا ك ز و ا ل م ع ا ه د ا ل ؛ ج ب ة‪:‬‬ ‫ا لم ط ل ي‪،‬‬ ‫‪I‬‬

‫ب دأ ت م را ك ز و م ع ا ه د ا ل ب ح و ث ت ت غ ل غ ز ف ي ن س ي ج ا ل م ج ت م عا ت‬ ‫و‬ ‫>‪r‬‬

‫ا ل إ س ل ا م ي ة ‪ ،‬و أ ح ذ< ت ت ن ف ث س م و م ه ا ‪ -‬ا ل ج ن د ر _" ت ح ت س ت ا ر س م أ ق ض ا ي ا‬ ‫إل‬

‫ا ل م ر أْ و م ش ا ك ل ه ا ‪ ،‬و س ه ذ ه ا ل م ر ا ك ز م ا ي ل ي;‬ ‫■أ‬
‫‪ ٤ ^ ١‬ا ل أ و ل ؛ م ر ا ك ز و م ع ا ه د ج ا م ع ي ة!‬ ‫ي‬
‫ص أ ه م ا ل م ر ا ك ز و ا ل م ع ا ه د ا ل م ت ص ل ة ب ا ل ج ا م ح ا ت ‪ ،‬م ا ي ل ي!‬

‫(‪ )1‬ا ن ذ ل و‪ :‬ا ل ل ج ن ة ا ل إ ص ل ا م ي ة ا ل ع ا ل م ي ة ل ي ر أ ة و ا ل ط ف ل ‪ ،‬ء و ل م ت ق و ا ن ض ا ل أ ح و ا ل ا ل ش ض ة ف ي‬

‫ص‪. 84‬‬ ‫م ص ر ‪ ،‬م ر ج ع ما ي ق ‪،‬‬
‫ص‪. 57‬‬ ‫(‪ )2‬ا ل ر‪ -‬ح ا ل ا ي ق ‪،‬‬
 ‫‪,(1)«.‬‬
‫ن ي ر ر ا ل ق ا ه م ة»‬ ‫أ ‪ -‬ا ل جا س ة‬
‫ق د م ت ا ل ج ا م ع ه ت خ ص صا ف ي د ر ا س ا ت ا ل ن ؤ ع ا لا ج ت ما ع ي ع ل ى م س ت و ى‬
‫ا ل كا ل و ر ي و س ‪ ،‬ك ما أ ن شأ ت م ع ه دا ل ل ن ؤ ع ا لا ج ت ما ع ي و د را سا ت ا ل م رأ ة‬
‫ع ا م ‪ 2000‬م ل ي ك و ن ي م ث ا ب ة م ر ك ز ل ل ب ر ا م ج ا لٍ ح ث ي ة و ا ل ت ع ل م ي ة ع ن د ر ا س ا ت‬
‫ا ل م ر أ ة ف ي ا ل ش ر ق ا ل أ و س ه ل‪.‬‬
‫ا ل أ م ر ي ك ي ة ف ي ر ر ب ي ر و ت® ؛‬ ‫ب‪.‬‬
‫ت ق د م ا ل ج ا م ع ة ب ر نا م جا ع ن ي را م حا ن ا ل م رأ ة ع ل ى م ت و ى‬
‫ا ب كا ل و ر ي و س م شا ب ها ل ي ر ئا م ج ا ل ج ا م م ة ا لأ م ر ي ك ي ة با ل قا ه ر ة ل ى ‪ ،‬ك م ا‬
‫صم ن‬ ‫أ ن شأ ت ا ل جا م ح ه م ع ه د د را سا ت ا ل م رأ ة ف ي ا ل حا ل م ا ل ع ر ب ي ‪ ،‬و م ن‬
‫أ‬ ‫أ ه د ا ف ه ا ل ع م ز ع ل ى إ ن شا ء قا ع د ة م ع ل و ما ت ي ة ح و ل ا ل ث ا ء ‪ ،‬ؤ ي ص د ر ا ل م ع ه د‬
‫<‬ ‫د و ر ي ه با ل ع ر ب ي ة و ا ل إ ن ج ل ي ز ي ة ‪ ،‬و ه ي ا ل د و ر ي ه ا ل م ا ئ ي ة ا ل و ح ي د ة ف ي ا ل ح ا ل م‬
‫‪I‬‬ ‫العر ب ي ال تي نم ي ر‬
‫آ‬ ‫ج ء ج ا م ع ة ا ل أ ح ف ا د ف ي ر ر ا ل م و د ا ن® ؛‬
‫ث‬
‫‪٩‬‬
‫و‬ ‫ت و ى ا ل د ر ا س ا ت ا ل ع ل ي ا ب ع ن و ا ن! ر ر ا ل ن ؤ ع‬ ‫ت ق د م ب ر نا م جا ع ل ى م‬
‫ه‬ ‫ا ل ا ج ت م ا ع ي و ا ل ت ن م ي ة® ‪ ،‬و ه ذ ا ا ل ب ر ن ا م ج ي ت ح و ح د ء د ر ا س ا ل ت ‪ ،‬ا ل م ر أ ة ف ي‬
‫ؤ‬ ‫ا ل ج ا م ع ة ‪ ،‬يا ل إ ض ا ف ة إ ل ى إ ع د ا د ر س ا ئ ل إ ل م ا ج س ت ي ر ‪ ،‬ؤ ي ن خ ر م ح ل ا ل م ش ا ر ك و ن‬
‫ز‬ ‫ب ه ذا ا ل ب ر نا م ج ف ي ا ل م ق ر ر ا ت ا ل ع ل م ي ة ا ل ت ي ي د ر س ‪ ،‬و م ن ه ا ! ر را ل ن ؤ ع‬
‫ؤ‬ ‫ا ل ا ج ت م ا ع ي ‪ ،‬ا ل ن ا ق ة و ا ل ت غ ي ي ر ا ل ا ج ت م ا ع ي)) ‪ ،‬و ر ر ا ل م و ع ا ل ا ج ت م ا ع ي‬
‫(‪ )1‬ا ن ن ل ر‪ :‬ش ع ر ا و ي ‪ ،‬س ل و ى ‪ ،‬ر ا د ر ا م ا ت ا ل م ر أ ة ك ح م ل د ر ا س ي ف ي ا ل ج ا م ع ا ت ا ل ر ئ ة ن ظ ر ة‬
‫م س ت ق ب ل ة® ‪ ،‬ف ي; ع ل ا أ ي و ن ي د ( م ح ر ر) ‪ ،‬د ر ا س ا ت ا ل م ر أ ة ف ي ا ل ج ا م ع ا ت ا ل م ر ئ ي ة ا ل ح ا ص ر‬
‫و ا ل م س ت ق ب ل ‪ ،‬ا ل ق ا ه ر ة ‪ ،‬م ق ل م ة ا ل م ر أ ة ا ل م ر ي ة ‪ 28 - 27 ،‬أ ر ي ل ‪ 5 ،‬ه ه‪ 2‬م ‪ ،‬ص‪. 72‬‬
‫(‪ )2‬ا ن ف ل ر ت ا ل م ر ب ع ا ل س ا ب ق ‪ ،‬ء س‪. 82‬‬
‫ص ‪.1 21‬‬ ‫(‪ )3‬ا ن ث ل ر‪ :‬ا ل ق ا ؤ ن ر ج ي ‪ ،‬ا ل ح ر ك ة ا ل ت س و ي ة ئ ي ل س ا ن ‪ ،‬م ر ب ع م ا ي ق ‪،‬‬
‫وا لا ق ت صا د ء ‪ ،‬و ر ر ت ح د يا ت ا ل ن ؤ ع ا لا ج ت ما ع ي ف ي ا ل م ر ن ا ل حا ئ ي‬
‫و ا ل ع ش ر ي ن» ر ‪•، ٦‬‬
‫يا ل ه ي ئا ت ا ل عا ل م ي ة‬ ‫ص لا ت‬ ‫با ل ذ ك ر أ ف ا ل ج ا س ه ل ها‬ ‫وم ن ا ل جد ي ر‬
‫ص ن د و ق ا لأ م م ا ل م ت ح د ة ل ل كا ن ‪ ،‬وا ل س فا را ت ا لأ ج ن ب ي ة ‪،‬‬ ‫ا ل أ ح ر ى م ث ل•‬
‫و ب ع ض ا ل ش خ ص يا ت ا ل عا ل ي ة ا ل م ع ر و ف ة ي م تا ص ر ت ها ل ل ج ن د ر ز‬
‫د ‪ -‬م ر ك ز ا ل م رأ ة ل ل ب ح و ث وا ل ت ي ؤ ي ب ف ي ر ر جا م ع ة ع د ز را ر ‪! ،‬‬
‫ع د ن و م ج ل س ا ل جا م ع ة ‪،‬‬ ‫جا م ع ة‬ ‫ي ع م ل ا ل م ر ك ز ت ء ص ت إ ش را ف ر ئ ي س‬
‫ؤ ي ع م ل م ن د تأ س ي ه د و ن ت م و ي ل ح ا ر ج ئ م ع ت م د ا ع ل ى م و ا ر د ه و م و ا ر د‬
‫‪ ، ^^١ ^١‬و م ن ب ي ن م ه ا م ا ل م ر ك ز إ ج ر ا ء ا ل ب ح و ث و ا ل د ر ا س ا ت ا ل ت ي‬
‫طا ر ا ل ت ح ل ي ل ا ل ن و ع ي ل لأ د وا ر ا لا ج ت ما ع ي ة‬ ‫في إ‬ ‫ت ه ت م ب ق فا يا ا ل م ا ء‬
‫ا ل م ر ك ز إ ل ى إ قا م ة ب را م ج ت د ص ؤ ح و ل ا ل م ؤ ع‬ ‫ي ح ى‬ ‫ل ل ج ن س ي ن ( ‪ ، ) gender‬ؤ‬
‫ب نا ء ق و ا ع د م ع ل و م ا ت ف ي م ج ا ل ا ل د ر ا س ا ت‬ ‫ؤإ ل ى‬ ‫ا لا ج ت ما ع ي وا ل م ت م ي ة ‪،‬‬
‫ع ل ى م فه وم ا ل ج ند ر‬ ‫ل ما ئ م ة‬ ‫ا ل ت س و ية و حا ص ة ت ل ك ا‬
‫ه ‪ -‬م ع ه د د ر ا س ا ت ا ل م ر أ ة ف ي ر ر جا م ع ة ب ي ر ن ي ت ءا !‬ ‫‪1‬‬
‫ق ا م م ن د ن ش و ئه ب د و ر ا ل م را ق ‪ ،‬ف ي م ج ا ل ح ق و ق ا ل ن سا ء ‪ ،‬و م ف ه و م‬ ‫ي‬ ‫‪٦‬‬

‫ت‪,‬‬
‫ا ل ت ؤ ع ا ل ا ج ت م ا ع ي ف ي س ي ا م ا ت ا ل ؤّ س س ا ت ا ل ح ك و م ي ة و ع ي ر ا ل ح ك و م ي ة‬ ‫ت ث‬

‫‪٩‬‬
‫(‪ )1‬ا ن ظ ر ؛ م ع ر ا و ي ‪ ،‬د ر ا م ا ت ا ل م ر أ ة ك ح ق ل د ر ا م ي ش ا ل ج ا م ع ا ت ا ل م ر ي ت ة ن ه ل رْ ^ م م ي ة ‪،‬‬
‫ص‪. 72‬‬ ‫م ر ج ع ا ب ق‪،‬‬
‫(‪ )2‬ا ن ظ ر ؛ ا أ ع م ر ‪ ،‬م ا ذ ا ي ر ي د و ن م ن ا ل ر أ ه ؟ إ ‪ ،‬م ر ج ع ا ب ق ‪ ،‬ص‪. 04‬‬
‫(‪ )3‬ع د ن ؛ ه ي م د ي ن ه ي م ن ث ه ت ق ع ق ي ش ر ق ي ب ا ب ا ل ن د ب ‪ ،‬و ت ع ت ب ر أ ع ر ق م ي ن ا ء ب ح ر ى و ت ج ا ر ي م ن ا ل‬
‫ا ل ق د م ‪ ،‬م ن م ع ا ل م ه ا م ن ا ر ه ع د ل ا ل ت ا ؤ ي خ ي ة‪ .‬ا ن ظ ر ا ل م م ح ف ي ‪ ،‬إ ب ر ا ه م م ح م د ‪ ،‬م ع ج م ا ل ب ل د ا ن‬
‫و ا ل ق ب ا ئ ل ا ل ي م ن ي ة ‪ ،‬ء ل‪ ( ، 4‬ص ن ع ا ء ؛ د ا ر ا ل ك ل م ة ل ل ن ش ر و ا ل ت و ن ي ع ‪ 1 422 ،‬ه= ‪ 2002‬م) ‪ ،‬م ر ج ع‬
‫ص ‪. 1027 - 1025‬‬ ‫ا ي ق ‪ ،‬ج‪، 2‬‬
‫ص‪. 78‬‬ ‫(‪ )4‬ا ن ظ ر ؛ ا ل ح ض ر ي ‪ ،‬ا ل ح ر ك ة ا ل ت س و ي ة ف ي ا ل ي م ن ‪ ،‬م ر ح ع س ا ب ق ‪،‬‬
‫ص ‪ _ 149‬ه ‪. 15‬‬ ‫(‪ )5‬ا ن ظ ر ؛ ا ل م ر ج ع ا ل س ا ب ق ‪،‬‬
 ‫أ ء‪-‬‬

‫‪ ،‬و ق د م ا ل م ع ه د ب ر ن ا م ج ا ع ن و ا ن ه! ر ر ا ل ن ؤ ع ا ل ا ح ت م ا ص ‪،‬‬ ‫ا ل ع لم ية وا ل د و ل ة‬
‫ا ل ق ا ن و ن و د ر ا م ح ا ت ا ل ت ن م ي ة® ع ل ى م س ت و ى ا ل د ر ا س ا ت ا ل ع ل ي ا ( م ا ج س ت ي ر‬
‫و د ب ل و م ا ت) ‪ ،‬ك م ا أ ص د ر م ح ل ل ه د ر ا س ي ه ت ح م ل ع ن ا ؤ ي ن ا ل خ ص و ب ة‬
‫و ا ل س ك ا ن ‪ ،‬وا لا ق ت صا د و م ح و ق ا ل ع م ل ‪ ،‬وا ل ت ع ل ي م وا ل ت ي ؤ ي ب ا ل م ه ن ي‬
‫ص ن عا ء ‪! ١ ١‬‬ ‫و — م ر ك ز ا ل ح و ل ث ‪ ،‬ا ل ت ت ل سم ية وا ل د را م حا ت ا ل ن ؤ ية ف ى ر ر حا م ع ه‬
‫أ ن ش ئ ك و ح د ة ل ل ب ح و ث و د ر ا س ا ت ا ل م رأ ة ب ت م و ي ل م ن س فا ر ة م م ل ك ة‬
‫وم ج ل س‬ ‫ص ن عا ء‬ ‫جا م ع ة‬ ‫ت ح م تا إ ش را ف ر ئ ي س‬ ‫ؤ ي عم ل‬ ‫ه و ل ن دا ‪،‬‬
‫‪ ، ^^١ ^١‬و ت م م ح ن ا ل م ر ك ر م ن أ ن ي ت ح و ل إ ل ك ‪ ،‬م ر ك ز م ح ل ي ؤ إ ق ل ي م ي‬
‫ل ل د را سا ت وا لأ ب حا ث ‪ ،‬ح ي ث‪ ،‬ي ق وم ب ت و ث ي ق ا ل م وا ر د وا لأ ب حا ث ذا ت‬
‫ا ل ص ل ة ب ا ل ق ض ا ي ا ا ل ج ن د ن ي ة ‪ ،‬و م ن ا ل أ ن شْ ل ة ا ل ت ي ق ا م ب ه ا ! و ص ع م ق ر ر ا ت ر‬
‫د را س ي ة لأ ع ضا ء ه ي ئة ا ل ت د ر ي س ف ي ا ل م ر ك ز ' ك ر ر ما د ة ا ل ت ن م ية ا ل ج ن د ن ة ‪، ١‬‬
‫‪•3‬‬
‫و كذ ل ي لين ه م و يم ر ا ل ت م ك ن‬ ‫و ر ف^ م س ت و ى ا ل ح ا س ة ا ل ج ن د ؤ ي ه ‪،‬‬
‫‪ .‬آ•‬
‫ب ر ئا س ة م د ي ر م ر ك ز ا ل ب ح و ث‬ ‫وا لإ ن صا ف‬

‫‪I‬‬ ‫! م ر ا ك ز و م ع ا ه د م س ت ق ل ة!‬ ‫ا لم ع‬
‫‪1‬‬ ‫م ن أ ه م ا ل م ر ا ك ز و ا ل م ع ا ه د ا ل م س ت ه ل ة ع ن ا ل ج ا م ع ا ت!‬
‫‪٩‬‬

‫‪I‬‬
‫ؤ‪,‬‬ ‫( أ آ ا ن ف ل ر ت م ع ي د ‪ ،‬نا د ر ع ز ت ؛ و ع ب د ا ل م ج ي د ‪ ،‬أ ي م ن ‪ ،‬م ؤ ش را ت ا ل ن ؤ ع ا لا ج ت ما ع ي ف ي ا ل ض فة‬
‫ت ق‬

‫ا ل ع ر ب ي ة و ق ه ل ا ع غ ز ة ( ت و ص ي ا ت م ؤ ت م ر ب ك ت ن ك م ر ج ع ي ة) ‪ ،‬د‪ .‬ط ‪ ( ،‬ف ا ل ه ل ي ن! ج ا م ع ة ب ي ز ؤ ي ت ا ‪،‬‬

‫‪٩‬‬
‫ص‪.8‬‬ ‫‪، ))، 2001‬‬
‫(‪ )2‬ا ن ف ل ر ت م ح ر ا و ي ‪ ،‬د ر ا م ي ا ن ا ل م ر أ ة ك ح ق ل د ر ا م ي ف ي ا ل ج ا م ع ا ت ا ل ع ر ب ي ة ن ف ل ر ة م س ت ق ب ل ي ة ‪،‬‬
‫ص‪. 62‬‬ ‫م ر ج م ر ما ب ق ‪،‬‬
‫(‪ )3‬ا ت ف ل ر ت م ح ي ي ؛ و ع ب د ا ل ج ي د ‪ ،‬م ؤ ش ر ا ت ا ل ن ؤ ع ا ل ا ج ت م ا ع ي ف ي ا ل ض ف ة ا ل غ ر ب ي ة و ق ه ل ا ع غ ز ة ‪،‬‬
‫ص‪.8‬‬ ‫م ر ج ع سا ب ق ‪،‬‬
‫(‪ )4‬ا ن ئ ل ر ؛ ا ل خ ض ر ي ‪ ،‬ا ل ح ر ك ة ا ل ت س و ي ة ف ي ا ل ي م ن ‪ ،‬م ر م ع س ا ب ق ‪ ،‬ص‪. 78‬‬
‫‪٢‬‬ ‫(‪ )5‬ا ن ظ ر ت ا ل ج ن د ر ( ا ل ن ؤ ع ا ل ا ج ت م ا ع ي) ‪ ،‬ا م ت ر ج ح ت ‪ ،‬ي ت ا ر ي خ ‪ 0/l 5‬أ‪ 201 2/‬م م ن م و ع م و م ة‬
‫ا ل ح وا ر ا لأ ن ا ن ي‬
‫‪ hp?nam = Sectionsop = viewartidear -‬م‪ se‬ا ‪ rg/ar/modu‬م ‪ ogue-yemen‬ل ‪http;//www.dia‬‬
‫د‬ ‫‪tid = 88‬‬
 ‫‪(1‬‬
‫و ا ل ب ح و ث ر ر ك و ث ر))‬ ‫أ — م ر ك ر ا ل م رأ ة ا ل ع ر سه‬

‫و ه و م ر ك ز إ ق ل ي م ي م س ت ق ل ذ و ص ف ة ق ا ن و ن ي ة د و ل ي ة ‪ ،‬و م ق ْر ت و ن س ‪،‬‬
‫ؤ ي ع د ر ر ك و ث ر ا ‪ ،‬م ؤّ س س ه م ر ج ع ي ه ح و ل ا ل ت ؤ ع ا ل ا ج ت م ا ع ي ف ي ا ل م ن ه ل ق ة ‪ ،‬و ه و‬
‫ص ر و ر ة ا ت خا ذ ا ل ت دا ب ي ر ا ل ك ف ي ل ة با ل ت ه و ف ى بأ و صا ع ا ل ت ا ء‬ ‫يد عو إل ى‬
‫ا لا ق ت صا د ي ة وا لا ج ت ما ع ي ة وا ل ما ن و ن ي ة ‪ ،‬و ذ ل ك م ن ح لا ل ا ل ت و ع ية و ا ل إ ع ل ا م‬
‫و ا ل ت د ر ي ب‪ .‬ؤ ي ت ع ا و ن ا ر' ك و و ر) ا م ع ا ل م ت ث ل م ا ن ا ل ح ك و م ي ة و غ ي ر ا ل ح ك و م ي ة ‪،‬‬
‫وم ن ف ل ومة‬ ‫وا ل عا ل ي ة ‪،‬‬ ‫وا ل د را سا ت ا ل وم ح ل ن ية وا لإ قا ل ي م م ة‬ ‫و م را ك ز ا ل ب ح و ث‬
‫ا ل أ م م ا ل ت ح ل‪ .‬ة ب م خ ت ل ث ب ه ي ا ك ل ه ا‪.‬‬
‫!‬ ‫ت — م ل ت ق ى ا ل م رأ ة ل ل د را س ا ت وا ل ت ي ن ي ب‬

‫و ه و م ل ت ئ ى أه ل ي غ ي ر ح ك و م ي م ق ره مد ي نه ت ع ز ر ى‪ ،‬م ح ئ عم ل ا ل م ر ك ر‬
‫ح لا ل‬ ‫ب ح م و ق ا لإ ن سا ن وا ل م ؤ ع ا لا ح ت ما ص م ن‬ ‫عل ى تعز يز ون شر ا لو ع ي‬
‫ا ل م س ا ص ة م ح ي ت ق د ي م د ر ا س ا ت و أ ب ح ا ث ع ن ق صا يا ا ل م ر أ ة ‪ ،‬و ت ف ل م ب ر ا م غ‬
‫ل ت نم ية و ت ط و ي ر ا ل م ج م و ع ا ت ا ل م سا ش ة وا ل م ن ف ل ما ت غ ي ر ا ل ح ك و م ي ة ‪،‬‬
‫و م ن ا ل ب ح و ث ا ل ش أ ص د ر ه ا ر ر ا ل ن ؤ ع ا ل ا ج ت م ا ع ي و ا ل ح ي ا ة ا ل ع ا م ة))‪,‬‬
‫و ه ك ذا ي ت ب ي ن أ ل ه د ه ا ل م را ك ز و ا ل م ع ا ه د ا ل ب ح ث يه ت ق و م بأ د وا ر ح ط ي ر ة‬ ‫أ‬ ‫‪٦‬‬
‫و‪,‬‬
‫ت ث‬

‫ل صا ل ح د و ل ه ا ‪ ،‬س وا ء كا ن ع ل ى ص ع ي ل ط ا ل ق يا م ب ت م و ي ل ا لأ ب حا ث‬ ‫نب‬
‫د‬

‫و ا ل د ر ا س ا ت ا ل ت ي ت و ف ر م ع ل و م ا ت ا س ت ح ب ا ر أ م ه م ة ؛ م ث ل! ت و ج ه ا ت‬ ‫‪٦‬‬
‫ا ل رأ ي ا ل عا م و أ د و ا ت ا ل تأ ث ي ر ف ي ه ‪ ،‬أ و ع ل ى ص ع ي د ت ر ؤ ي ج م ف ا ه ي م‬ ‫ور‬

‫(‪ )1‬ا ظ ر ت ع ي د ا ه ‪ ،‬س م ‪ ،‬م ش ا ر ك ة ا ل م ر أ ة ف ي ا ل ح ك م ا ل م ح ل ي ف ي ت و ض ص ف ا ض و ا ل ك ا ف‬

‫م ث ا ل ا ‪ ،‬د‪ .‬ط ‪ ( ،‬ت و ن س! م ر ك ز ا ل م ر أ ة ا ل ع ر ي ي ة ل ا ك د ر‪ J‬ب و ا ل ب ح و ث ‪ 06 ،‬ه‪ 2‬م) ‪ ،‬ص‪.6‬‬
‫( ة) ا ن ف ل ر ت ا ل ح ض ر ي ‪ ،‬ا ل ح ر ك ة ا ل ت س و ي ة ف ي ا ل ي م ن ‪ ،‬م ر ح ع م ا ي ق ‪ ،‬ص ‪.1 53 - 1 51‬‬
‫ص ن ع ا ء ح ن و ث ا ي م س ا ف ة ‪ 245‬ك ي ل أ ‪ ،‬و ‪ J٠‬ي ز ت ‪ ،‬ا ل م د ي ن ه ي ع ش ر ا ت ‪،‬‬ ‫ت ع ز! ه ي م ج د ي ت ة ي م ن ي ة ‪ ،‬ت ب ع د ع ن‬ ‫(‪)3‬‬
‫ا ل م و ا غ ا ل أ ث ر ي ة و ا ل ت ا ي ن ج ي ة م ن ه ا م د ي ن ة ا ل ج ن د ا ل ت ي ي ح و ي ت ا ي ج ه ا إ ل ى م ا ق ي ل ا ل إ س ل ا م‪ .‬ا ن ف ل ر ت‬
‫ص ‪. 233 - 231‬‬ ‫ا ل م ق ح ف ي ‪ ،‬م ع ج م ا ل ب ل د ا ن و ا ل ش ا ئ ل ا ل ي م ن ي ة ‪ ،‬م ر" ؛ ع س ا ب ق ‪ ،‬ج اّ ‪،‬‬
 ‫و م ص ط ا ل خ ا ت ت خ د م أ ح ن د ة د و ل ه ا ا ل خ ا ص ة ؛ م ث ل! م ه س ل ن ح ا ل ج ن د ر ‪،‬‬
‫وا ل ص ح ة ا لإ ن جا ي ي ة‬ ‫وا ل ت م ي ي ز ‪،‬‬

‫و ع ل ى ه ذ ا ف إ ل ا ل م ر ا ك ز و ا‪ J‬م ع ‪ ٠‬ا ه د ا ل ب ح ث ي ه ه ي إ ح د ى أ ه م و س ا ئ ل‬
‫ن ش ر ا ل م ف ه و م ط ر ق ة ع ل م ي ة‪.‬‬

‫ا ل م ط ل ب ا ل خ ا م س‪ :‬ا ل م ؤ س س ة ا ل إ ع ل ا م ي ة‪:‬‬

‫س ا ه م ت ا ل خ و م ح س سة ا لإ ع لا م ي ة ف ي ت س و ي ق ا ل ث قا فا ت ا ل وا ف د ة وا ل خ ت ع ل ق ة‬
‫ر ش ؤ و ن ا ل م رأ ة ‪ ،‬ح س ث‪ ،‬ع م ي ت ‪ ،‬ه ذ ه ا ل م ؤ س س سة ب ك ل ما أ و ت ي ت ه ن‬
‫إ م كاا ن يا ر ي ‪ ،‬ما ئ ي ة و ت ق ن ية إ ل ى ت ح و ي ل ا ل م رأ ة إ ل ى م ج ر د و س ي ل ؤ إ ع ل ا م ي ة‬
‫ل ل أ ف ك ا ر ا ل ف اّ د ة ر ى‪.‬‬
‫‪3‬‬
‫‪•٦ ١ .‬‬
‫و ق د ا م ت ف ا دُ ت ‪ ،‬ا ل ج ه ا ث ‪ ،‬ا ل ن ا ق ل ة ل ل ج ن د ر م ن ا ل ت ق د م ا ل إ ع ل ا م ي ف ي‬
‫ِأ‬ ‫ص و ر ة م ز ي فة ع ن و ص ع ا ل م رأ ة ا ل غ ر ب ي ة ‪ ،‬و م د ى ت م ت ع ها ب ح ق و ق ها ف ي‬ ‫عر ض‬
‫ا ل م ج ت م ع و م س ا و ا ت ه ا ا ل ك ا م ل ة ب ا ل ر ج و ر ى‪.‬‬
‫‪r‬‬
‫و‬
‫‪٩‬‬
‫و ل ذ ل ك ‪ ،‬ف ا ل ا ل م و س ة ا ل إ ع ل ا م ي ة ي ع ت ب ر م ن أ خ ط ر و أ ه م ا ل ؤّ س س ا د ت ‪، ،‬‬
‫ق‬ ‫ف قد و ض ع ت ‪ ،‬ع ل ى عا ت ق ها ت غ ي ي ر ا ل ص و رة ا ل ن مه ل ية ل ل م رأ ة ع ل ى ح م ؛ ع‬
‫أِ‬ ‫م س ت و يا ي ت ‪ ،‬ا لإ ن تا ج ا ل إ ع ل ا م ي ‪ ،‬و و ص ع ه ذ ا ك ه د ف ع ل ى ق م ة ا ل أ ج ن د ة‬
‫؟‬ ‫ا ل إ ع ل ا م ي ة ل ج م ع ا ل د و ل ا ل م و ي ح ة ع ل ى ا ل م وا ث ي ق ‪ ،‬وا ل ت ي م ن ص م ت ها ما‬
‫ا ل ق ا ه ل ر ج ي ‪ ،‬ا ل ح ر ك ة ا ل ئ و ي ة ف ي ل ب ن ا ن ‪ ،‬م ر ج ع م ح ا ي ق ‪ ،‬ص‪.1 96 - 1 59‬‬ ‫ان فلر ت‬ ‫(‪)1‬‬
‫ا ل ي و م ح ف ‪ ،‬ع بد اممه أ ح م د ‪ ،‬ا ل م رأ ة ف ي ز م ن م ت غ ي ر‪ ،‬تل ‪( ، 1‬ا ل س ع و د و ة ت م ه و ع ة ح ل ج‬ ‫ا ن ث ل ر;‬ ‫(‪)2‬‬
‫‪ 1 425‬ه = ‪ 2004‬م) ‪ ،‬ص‪. 61‬‬ ‫آ فا ن ‪،‬‬
‫ا ل ش ا م ي ‪ ،‬ا ل ت ر ب ي ة و ي ع ص ف ض ا ي ا ا ل م ر أ ة ‪ ،‬م ر ح ع م ح ا ب ق ‪ ،‬ص‪ 3‬ة ‪٠ 1 54 — 1‬‬ ‫ان فلر ت‬ ‫(‪)3‬‬
‫ف ز ا د ‪ ،‬م ن ا ل أ ب ر ا ل ح س ن ‪ ١ ،‬ا ل ت ف ع ي ل ا ل إ ع ل ا م ي ل ل م و ا ث ي ق ا ل د و ل ي ة ا ل خ ا ص ة ب ا ل م ر أْ)) ‪،‬‬ ‫ان فلر ت‬ ‫(‪)4‬‬
‫ج ع ف ر ع ب د ا ل ل ا م ( م ح ر ر) ‪ ،‬ص و ر ة ا ل م ر أ ة ف ي ا ل إ ع ل ا م ‪ ،‬ء ل‪ ( ، 1‬ا ل ق ا ه ر ة! ر ا ب م ل ة‬ ‫ف ي؛‬
‫ص‪. 943‬‬ ‫ا ل ج ا م ع ا ت ‪ ،‬ا ل إ س ل ا م ي ة ‪ 1 427 ،‬ه= ‪ 2006‬م) ‪،‬‬
‫ا ل جه و د ا لم بذ و لة ف ي م جا ل‬ ‫و ر د ق ي و ث ي ق ة ا ل م ك ا ن بأ ي ه • ر ر ي ن ب غ ي أ ن‬
‫ا ل إ ع ل ا م وا ل م ث ق ي ف وا لا ت صا ل إ ل ى ن با ل ة ا ل و ع ي ع ن ط ر ي ق ت ث ق ي ف‬
‫ا ل ج م ه و ر ب ش أ ن ا ل ق ض ا ي ا ذ ا ت ا ل أ و ل و ي ة م ث ل! ا ل أ م و م ة ا ل م م ا ل م ة و ا ل ص ح ة‬
‫و ا ل ح ق و ق ا ل إ ن ج ا ب ي ة ا) ر‬
‫ك م ا أ ث ا ر ت ن ف س ا ل و ي ي ق ة إ ل ى أ ق ه! ر ر م ن ا ل أ ه م ي ة ب ص م ة ح ا ص ة أ ن‬
‫ب م ج م و ع ة كا م ل ة م ن‬ ‫ت ر ت ب ظ ا س ت ر ا ت ي ج ي ا ت ا ل إ ع ل ا م و ا ل ت ث ق ي ف و ا ل ا ت ص ا ل‪...‬‬
‫ا ل خ د م ا ت ف ي م ج ا ل ا ل ص ح ة ا لإ ن جا ب ي ة ‪ ،‬ب ما ف ي ذ ل ك ت ن ف ل ي لم ا ل أ م ر ة‬
‫و ا ل ص ح ة ا ل ج ن م ي ة)) ر آ‪.‬‬
‫و م ن ف ر ؤ ع ه د ه ا ل م و م ة ا ل إ ع ل ا م ي ة ا ل م ا ئ ل ة ل ل م م ه و م!‬

‫و ا ل م ج ل ا ت!‬ ‫أ — ال ص ح ف‬
‫ي ع ت ب ر م ن ا ل و س ا ئ ل ا لإ ع لا م ي ة ا ل ر ئ ي مة ف ي ن ش ر ا لأ ف كا ر ‪ ،‬وا ل ي ت ق و م‬
‫ع ل ى أ ه دا ف ‪ ،‬ا ل ح ر ك ة ا ل س و ي ة ف ي ا ل عا ل م ا ل م ت م ئ ل ة با لأ ج ر ا ل ت سا و ي ‪،‬‬
‫ب ح ق‬ ‫وا لا ع ت را ف ‪ ،‬ا ل قا ن و ن ي‬ ‫ية‪،‬‬ ‫ف ى ا ل ح ر ي ة ا ل ج نّ‬ ‫با ل ح ق‬ ‫وا لا ع ت را ف‬
‫ا ل إ ح ه ا ض ‪ ،‬و إ ء ط ا ء م ز ي د م ن ا ل ا ه ت م ا م ل ل ت م ي ي ز ص د ا ل م ر أْ^ ‪.،‬‬
‫و ق د ل ع س ت ‪ ،‬ا ل ص حا ف ة د و را أ م ا س ل ما ف ى غ ر س ا ل ش ع و ر ر ر يا ل ق و م ي ة‬
‫ا ل م ا ئ ي ة اآ ع ن ط ر ي ق ا ل خ ه ل ي ل و ا ل ص ف ي ق ل ك ل ا م ر أ ة و ل ي ت ‪ ،‬ع م ل ا م ن‬
‫ا ل أ ع م‪ -‬ا ل ؛ م ن ا د ي ه ف ي ا ل ب و ر ص ة ‪ ،‬س ا ئ ق ه ت ا ك ي‪ ...‬إ ل خ ‪ ،‬و ذ ل ل ئ ط ل ح ق ي ق‬

‫سا ب ق ‪ ،‬ا ل ف ص ل‬ ‫(‪ )1‬ت ق ر ي ر ا ل م ؤ‪ J‬م ر ا ل د و ل ي ل ل س ك ا ن و ا ل ت ن م ي ة ب ا ل ق ا ه ر ة ع ا م ‪ 1 994‬م ‪ ،‬م ر ح ع‬

‫ص‪. 87‬‬ ‫ا ل ح ا د ي ع ش ر ( ب ا ء) ‪ ،‬ا ل ف ق ر ة (‪، )1 6‬‬
‫(‪ )2‬ا ل ر ج ع ا ل س ا ب ق ‪ ،‬ا ل ف ق ر ة ( ‪ ، ) 19‬ص‪. 79 - 87‬‬
‫(‪ )3‬ا ن ف ل ر ت ر ر ا ل أ ت ف ا ق ي ا ت ا ل ح د ي ث ة ق ي ي ر ا م ح ا ن ا ل ص ح ا ف ة ا ل ن س ا د ي ة ا أ ‪ ،‬م ؤ ت م ر م ا ئ ة ع ا م ع ا ل ي ت ح ر ي ر‬
‫ا ل ر أ ة ‪ ،‬ا ل ق ا ه ر ة ‪ ،‬ا ل م ج ل س ا ل أ ع ا ل ي ل ل ث ق ا ف ة ‪ 28 - 23 ،‬أ ك و ب ر ‪ 1 999‬م ‪ ،‬ج ‪ ، 1‬ص‪. 074‬‬
‫ن ق لا ع ن ؛ ي و س ف ‪ ،‬ر صا ع ي د ا ل و ا ح د ‪ ،‬ر ر ص و ر ة ا ل م ر أ ة ق ى ا ل ص حا ف ة ا ل د ي ن ي ة د ر ا س ة ت ح ل ي ل ي ة‬
‫ص و رة ا ل م رأ ة ق ي ا لإ ع لا م ‪،‬‬ ‫ل ص ح ي ف ة ا ل ل و ا ء ا ل إ س ل أ م ي ا ا ‪ ،‬ز ت ج ع ف ر ع ي د ا ل م ل ا م ( م م ح ر ر) ‪،‬‬
‫ص‪.1 09 -1 80‬‬ ‫سا ب ق ‪،‬‬ ‫م ر" ؛ ع‬
‫ه د ف ه ا و ه و د م ج ا ل ر ج و ل ة ف ي ا لأ ن و ث ة ‪ ،‬و ت ح و ي ل ا لأ ن و ث ة إ ل ى ر ج و ل ة‬
‫و ا ل ع ك ز ر ن‪.‬‬
‫ك م ا ع م ل ت ؤ ا ل ص ح ف و م ن ب ي ن ها ا ل ن ا ئ ي ة ع ل ى ن ق ل أ ح ب ا ر ا ل ح ر ك ا ت ‪،‬‬
‫ا ل ن ا ئ ية ف ي ا ل عا ل م ‪ ،‬لا س ي ما أ ح با ر ا ل م ؤ ت م را ت ‪ ،‬ا ل م ه لا ل ي ة ب ح ق و ق ا ل م ر أ ة‬
‫ع ل ى غ ر ا ر م ا ي ج ر ي ق ي ا ل د و ل ‪•^^^١‬‬

‫ب ‪ -‬ا ك أ ل م ‪ ،‬و ا ل ت ر ج م ة‪:‬‬

‫ا ل ت س و ية ع ل ى ا ل تأ ل ي م ‪ ،‬ف ي م و ص ؤ ع ا ل م ر أ ة ‪ ،‬ؤ إ ح ر ا ء‬ ‫_‪ ، ^LJr‬ا ل ح ر ك ا ت ‪،‬‬

‫ا ل ت ي ت م ت ل ئ با ل ت و ص يا ت ‪ ،‬وا ل م ق ت ر حا ت ‪ ،‬و ا ل ح ل و ل ف ي‬ ‫ا لأ ب حا ث ‪ ،‬وا ل د را سا ت ‪،‬‬
‫و م ش ا ك ل ه ا — ر غ م م خ ا ل ف ت ه ا ل ا ل ث ق ا ف ة ا ل إ م ل ا م ي ة— ‪،‬‬ ‫ز ع م ه م ل ق ضا يا ا ل م ر أ ة‬
‫ع دا و ى ‪ ،‬ف ه ي م ن ا ل م نا د يا ت ‪ ،‬با ل ح ر ي ة ا ل ج ن س ي ة ‪ ،‬و ق د‬ ‫و م ن ذ ل ل ث ‪ ،‬ك ن ا يا ث ‪ ،‬ا ل‬
‫ن ش ر تا ف ك ر ها ف ي ك ث ي ر م ن ا ل م ج لا ت ‪ ،‬ا ل غ ر ب ية ا ل ت ي تم و ص ف ها ؛ ‪ ٠‬م ي م و ن د ى‬
‫ب و ف و ا ر ا ل ش ر ق ا ل أ و مْ ل)) ر ى‪.‬‬
‫ح و ل‬ ‫ت ر ح م ة ا ل ك تا يا ت ‪ ،‬ا ل ي سا ن ي ة ا ل ما ر ك س ي ة‬ ‫يا لإ ن حا ف ة إ ل ى ن شا ح ل‬
‫ي و ف وا ر ‪،‬‬ ‫مو ن د ى‬ ‫ت ح ر ي ر ا ل م ر ا ة م ل ‪ ٠‬ك تا ي ن ط ر ا ل ج ن س و ا ل ا ح ر أ ؛ ل‬

‫( ‪ ) 1‬ا ن ظ ر; ا ل ق ا ط ر ج ي ‪ ،‬ن ه ى ‪ # ،‬ع و ل م ة ث ق ا ي ا ا ل م ر أْ ف ي و س ا ئ ل ا ل إ ع ل ا م ا ل م ر ن ة® ‪ ،‬ق ي ؛ ج ع ف ر‬

‫ع ب د ا ل م ل ا م ( م ح ر ر) ‪ ،‬ص و ر ة ا ل م ر أ ة ف ي ا ل إ ع ل ا م ‪ ،‬م ر ج ع س ا ئ ق ‪ ،‬ص‪ 1 36‬؛ و ا ل ت ا ط ر ح ي ‪،‬‬
‫ا ل م ر أ ة ف ي م ن ظ و م ة ا ل أ م م ا ل م ت ح د ة ‪ ،‬م ر ي ع س ا ب ق ‪ ،‬ص‪. 507 - 605‬‬
‫(‪ )2‬ا ن ظ ر; ا ل ت ا ط ر ح ي ‪ ،‬ا ل إ ل ز ا م ا ل د ا ح ا ل ي م ن ق ي ل ا ل م ج م ع ا ت ا ل م س و ي ة و ا ل ا ل م ر ا ل ي ة ا ل م ر ب ي ة ‪ ،‬م ر م‬
‫ص ‪. 139‬‬ ‫ّا ي ق ‪،‬‬
‫(‪ )3‬ا ن ث ل ر; ا ل م م ر ي ‪ ،‬إ ك ر ا م ك م ا ل ‪ ، ،‬ع و ل م ة ا ل م ر أ ة ا ل م ل م ة ا ل أ ل م ا ن و ط ر ق ‪ ،‬ا ل م و ا ح ه ة ‪ ،‬أ ص ل‬
‫ك را س ‪ ١‬ت‬ ‫ء ل أ ‪ ( ،‬ا ل ر ي ا ض; م ر ك ز ب ا ح ئ ا ت‬ ‫ه د ا ا ل ك تا ب م ق د م ل ي ل د ر ح ة ا ل ما ح ت ي ر ‪،‬‬
‫ص‪. 222‬‬ ‫ا ل م ر أ ة ‪ 1 431 ،‬ه= ‪ 10‬ه‪ 2‬م) ‪،‬‬
‫(‪ )4‬ا ن ث ل ر; ط ا ح و ن ر ‪ ،‬ر ف ع ت ‪ ،‬م ح م د ‪ ،‬ا ل خ ز و ا ل ف ك ر ي و أ ث ر ه ع ل ى ع ق ل و ق ا ل ب ا ل م ر أ ة ا ل م ل م ة ‪،‬‬
‫ص‪ 3‬ه ‪.1‬‬ ‫ط‪ ( ، 1‬د م ش ق; م ر ك ز ا ل م ف ك ي ر ا ل ح ر ‪ 1 433 ،‬ه= ‪ 2012‬م) ‪،‬‬
 ‫■‪، IMM‬‬

‫و غ ي ر ها ا ل ك ث ي ر‪ ،‬م ما أ د ى إ ل ى‬ ‫و ر ر ل ي ن ي ن وا ل م رأ ةاأ ‪ ،‬و ر ر ن ح و ي و ره‬

‫ا ن ت قا ل أ ف كا ر ا ل ث و ر ة ا ل س و ي ة ا ل م ت ه ل ر ف ة إ ل ى ا ل ح ر ك ة ا ل ت م و ي ه ا ل ع ر ب ي ة‬

‫ج‪ .‬ا ل ت ا ل ف ر ي و ن و ا ل ف ض ا ئ ي ا ت ت‬

‫ت ح د ا ل و م ي ل ة ا ل إ ع ل ا م ي ه ا ل أ ك ئ ن ا ر ا ع ر ا ل م ش ‪ ،‬و ذ ل ك ^ ‪LJ ١‬‬

‫ل ث قا ف ة ا ل ص و ر ة و ا ل ل و ن م ن تأ ث ي ر ف ي ا ل ن ف و س ‪ ،‬ل ذ ل ك ف ه ي ئ ع د ا ل و م ي ا ل ة‬
‫ا ل ا ت ص ا ل ي ة ا ل أ ك ث ن ح د ث ا ل ل ج م ه و ر ‪ ،‬و ا ل أ ع ف ل ب أ ث آ ا ف ي ذ ك ي لِ ا ل ر أ ي‬

‫‪ ,‬ءء‬ ‫ء‬ ‫‪ ،‬م‬

‫صا ر ت ه د ه ا ل و س ي ل ة أ د ا م ط ي ع ة ف ي ي د ا لأ ن ث و يا ن ا ل لا ت ي ي ه لا ل ب ن‬ ‫و قد‬
‫ح تى‬ ‫ب ته له ي ر ا ل ل فا ز م ن ك ل أ ن ما ح ل ا ل و ع ي ة ا ل ق د ي م ة ‪ ،‬وا ل ص و ر ا ل م ع ه و د ة ‪،‬‬
‫بإ طا ر‬ ‫ي ن م و ا لأ ط فا ل م ع تا د ي ن ع ل ى ا ل م ح و ر ا ل ج د ي د ة غ ي ر ا ل م م ث ل ة‬
‫ٍ(‪)3‬‬ ‫س‪.‬‬
‫ي‬ ‫ج‬

‫و ق د ح م ص ت ‪ ،‬ب ع ض ا ل ق ت وا ت ا ل ف ضا ئ ي ة ب را م ج م ت خ ص ص ه ف ي م ع ا ل ج ة‬
‫ا ل ق ضا يا ا ل خا ص ة با ل سا ء ‪ ،‬و ا ل ي قا م ت ‪ ،‬ب ت ت ن ف يد أ ح ن د ة ا ل أ م م ا ل خ ح د ة ف ي‬
‫ا خ ت ي ا ر م و ا ص ح ا ل خ ل ق ا ت ر ئ‪.‬‬ ‫آ‬
‫ت‪,‬‬
‫ت ت‬

‫ا ل سا د ة و س ‪ ،‬ك ل‬ ‫ك ما ع م ل ت ي ع ف ى ا ل ب را م ج ع ل ى ت ص ح م ا ل م ما ر سا‬ ‫ء‬

‫‪٩‬‬
‫م ا ل غ ف يه ب ح ي ث ي ح ث ل ل ل را ئ ي بأ ن ها ا ل م ا ئ د ة ف ي ا ل م ج ت م ع ك ا ل ص ر ب‬
‫( ‪ ) 1‬ا ن ظ ر ت ا ل ك ر د م ح ت ا ن ي ‪ ^^ ،‬د ر ا ل م ش أ— ا ل م ل أ ت ر ل— ا ل أ ر ‪ ،‬م ر" أ ع م ا ب ق ‪ ،‬ص ر إ ‪. 59‬‬
‫(‪ )2‬ا ن ظ ر ت ا ل ع ل و ا ت ي ‪ ،‬ر ق ي ة ح ل ه ‪ ،‬ر ر و س ا ئ ل ت ع ز ي ز د و ر ا ل م ر أ ة ا ل ع ر ي ي ة ف ي ا ل ت ن م ي ة ت ر ؤ ي ة ت ح ل ي ل ي ة‬
‫م س ت ق ب ل ي ة® ء و ر ق ة ع م ل م ق د م ة ص م ن أ ع م ا ل م ل ت ق ى د و ر ا ل م ر أ ة ا ل ح ر ب ي ة ف ي ا ل ت ن م ي ة ا ل م س ت د ا م ة‬
‫ص ر إ ‪.1 53‬‬ ‫و ا ل م ج ت م ع ي ة ‪ ،‬ا ل م ا ه ر ة ‪ ،‬ا ل م ت ه ل ق ة ا ل ع ر ب ي ة ل ل ت ن م ي ة ا ل إ د ا ر ي ة ‪ 2008 ،‬م ‪،‬‬
‫(‪ )3‬ا ن ف ل ر ؛ ا ل ك ر د س ت ا ت ي ‪ ،‬ا ل ج ن د ر ا ل م ن ش أ _ ا ل م د ن ي ل_ ا ل أ ث ر ‪ ،‬م ر ح ع س ا ب ق ‪ ،‬ص ر إ ‪. 87‬‬
‫(‪ )4‬ا ن ف ل ر ت ا ل ق ا ط ر ج ي ‪ ،‬ع و ل م ة ق ض ا ي ا ا ل م ر أ ة و ا ل أ س ر ة ‪ ،‬م ر ح ع س ا ب ق ‪ ،‬ص ر ر ه ‪، 181 — 18‬‬
‫ب ع د ه ا ء ا‪.‬‬ ‫ص ى ه‪ 1 8‬و م ا‬ ‫و ر ر ل لأ س ت زا د ة ا ل م ر ح ع ن ف سه‬
 ‫س س د ع ى إ ص د ا ر ق وا س ن‬ ‫ح ل ق وا‬ ‫ا ل م ب ر ح ل ل س ما ء ‪ ،‬وا ل ق ص د‬
‫ل ك ا م ل م ع ذ ل ك \ ف\ ل أ ي‪.‬‬
‫يا لإ صا ف ة إ ل ى ذ ل ك كا ن ل ل د را ما ا ل ت ل م ز ي و ن ية د و ت ك ب ي ت ف ي ذ ل ك ح ي ث‬
‫ر م خ ت ب ت ح ل ي ل م ض م و ل ه ا ؛ بأ ف ا ل ق ط ب ا ل إ ي ج ا ب ي ه و ا س ت ق ل ا د ا ل م ر أ ة‬
‫في ح ي ن أل ا ل ق ط ب ا ل س ل س ي كم ن ف ي‬ ‫وا س ت ع نا و ها ع ن ا ل ر ج ل ‪،‬‬
‫ا ح ت يا ج ها ل ز و ج ها أ و م ن ت ح تا ج ع و ئ ه ا ل دا ئ م ل ها م ن ا ل و ج ا د ر ر‬
‫د ‪ .‬ا ل ش ك ة ا ل ع ن ك ب و ت ية (‬

‫ا س ت فا د ت ا ل م ن ف ل ما ت ب ج م ب ع ف ر و ع ها م ن ث ب كة ا لإ ن ت ر ن ت ل ب ث أ ه م‬
‫أ ن ش ع ل ت ها ‪ ،‬و ن ش ر أ ف ك ا ر ه ا د و ل يا م ن ح ل ا ل م وا ق ع ا لإ ن ت ر ن ت ا ل خ ا ص ة‬

‫‪■ ٠٦,‬‬ ‫و م ن ه د ه ا ل م وا ي ر م و ق ر أ م ا ن ا ل م خ ص ص ل ق فا يا ا ل ع ن ف ص د ا ل م ر أ ة ‪،‬‬

‫إ‬ ‫و م و ق ع ا ل م را ة ا ل م ص ر ي ة ‪ ،‬وا ل م ل ه ل ن ة ‪ ،‬وا ل م ن ي ة ‪ ،‬وا ل م ص ر ي ة ‪،‬‬
‫ب‬ ‫و ا ل م غ ر ب ي ة••• إ ل خ ‪ ،‬و غ ا ل ب ا م ا ي ق م ‪ ،‬و ر ا ء ه ذ ه ا ل م و ا ي ر ج ه ا ت ر س م ي ة‬
‫ئ‬ ‫ا ت وا ل ج م ع يا ت‬ ‫ك و نا را ن ا ل ث قا ف ة وا لإ ع لا م أ و ب ع ض ا ل م ز م ح‬
‫‪I‬‬ ‫ا ل ن م ا ئ ة ر ي ن‪.‬‬
‫ت ق‬
‫ه د ا با لإ صا ف ة إ ل ى ا ل م د و ن ا ت و ما ت ح م ف م ن ع نا ؤ ي ن ‪ ،‬و م و ا ق ع‬
‫‪٩‬‬
‫ا ل ت و ا ص ل ا ل ا ج ت م ا ع ي م ن ( ‪ ، ) FacebookU (twitter‬و ا ل ت ي ت ق و م ب د و ر ك ب ي ر‬
‫‪0‬‬
‫ف ي ع م ل ي ة ن ش ر ا ل م ف ه و م‪.‬‬
‫ي‬
‫' ؤ‪,‬‬ ‫( ‪ )1‬ا ن ف ل ر ث ا ل ل ج ن ة ا ل إ س ل ا م ي ة ا ل ع ا ل م ي ة ل ل م ر أ ة و ا ل ط ف ل ‪ ،‬ع و ل م ة ق و ا ن ي ن ا ل أ ح و ا ل ا ل ش خ ص ي ة ف ي‬
‫ص‪. 34‬‬ ‫م ص ر ‪ ،‬م رّ ح م ح ا ي ق ‪،‬‬
‫‪٩ ٠ ٢‬‬
‫ل‬ ‫ص‪. 473‬‬
‫(‪ )2‬ا ن ث ل ر! ا ل ق ا م ح ت ر ج ي ‪ ،‬ا ل ت ف ع ي ل ا ل إ ع ل ا م ي ل ل م و ا ث ي ق ا ل د و ل ي ة ا ل م ت ع ل ق ة ب ا ل م ر أ ة ‪ ،‬م ر‪ -‬؛ ع م ح ا ب ق ‪،‬‬
‫ص‪. 763‬‬ ‫(‪ )3‬ا ن ظ ر ؛ ا ل ر‪ -‬ء ع ا ل س ا ب ق ‪،‬‬
‫ص‪.1 66‬‬ ‫(‪ )4‬ا ن ف ل ر ؛ ا ل ق ا ء ل ر‪ -‬ح ي ‪ ،‬ع و ل م ة ق ض ا ي ا ا ل م ر أ ة و ا ل أ س ر ة ‪ ،‬م ر ج ع م ح ا ب ق ‪،‬‬
‫‪\ ..jm‬‬
‫و ه ك ذ ا ي ت ض ح أ ل ا ل م و م ه ا لإ ع لا م ي ة ث ع ت ب ر م ي دا ثا خ ص تا ل ت ر ؤ ي ج‬
‫ا ل م ا ه ي م ا ل غ ر ب ي ة د ا خ ل ا ل م ج س ا ت ا ل إ س ل ا م ي ة‪.‬‬
‫و ب ع د ‪ ١ ٢‬ما ت ق د م ي ت ض ح ب ج لأ ء أ ف ت ل ك ا ل و س ا ئ ل م ن ا ل م ت ث ل ما ن‬
‫ا ل د و ل ي ة ‪ ،‬و ا ل م ن ف ل جّ ا ت ا ل ح ك و م ي ة و غ ي ر ا ل ح ك و م ي ة ‪ ،‬و ا ل ت م و ي ل ا ل أ ج ن ب ي ‪،‬‬
‫وا ل م را ك ز و ا ل م ع ا ه د ا ل ب ح ث ية ‪ ،‬إ ل ى ا ل م ؤ س س ة ا لإ ع لا م ي ة ما ه ى إ لا م ر ا ك ز‬
‫ت ه د ف إ ل ى ر را ل ق فا ء‬ ‫فه ي‬ ‫ا س ت طا ل ة ل ل م غ ر ب د ا خ ل ا ل م ج ت م عا ت ا لإ س لا م ي ة ‪،‬‬
‫ع ل ى ا ل ه و ي ة ا لإ س لا م ي ة و ع ر ا ل ف ل م ا لا ج ت ما ع ي ة ا ل ت ي أ ث ب ت ت أ ن ها ا ل ق ل ع ة‬
‫ا ل ت ي ح م ت ‪ ،‬ا ل ع ا ل م ا ل إ س ل ا م ي م ن ا ل ق و م ح ل و ا ل ا ن ه ي ا ر ‪ ،‬و ل د ا فا ي ‪ ،‬ا ل ص ر ا ع‬
‫م ع ا ل غ ر ب ا ن ت ق ل م ن ا ل م ا س ي وا لا ق ت صا د ي إ ل ى ا ل د ي ن ي وا ل ئ قا ف ي‬
‫و ا ل ا ج ت م ا ع ي ا ل م ت ص ل ب ا ل ه و ي ة و ا ل و ج و د ا ‪ ،‬ر ‪ ، ،‬و ت ج لّ ت ‪ ،‬آ ث ا ر ه ع ل ى ك ا ف ة‬
‫و م ع ا ر ض ه ل ل ث قا ف ة‬ ‫ا لأ ص ع د ة ‪ ،‬م وا ك ب ه ل ت ه ل ل م حا ت ا ل م ق ل م ا ت ا ل د و ل ي ة ‪،‬‬
‫ا ل إ س ل ا م ي ة ‪ ،‬و ه د ا م ا ت ب ي ت ه ا ل ب ا ح ث ة ف ي ا ل ه ب ح ث ‪ ،‬ا ل ث ا ن ي إ ن ث ا ء ا ش ت ع ا ل ى‪.‬‬

‫ت‬ ‫ت ثن‬

‫أ‬
‫‪0‬‬

‫ي‬

‫‪ 7‬أ‪ 2/‬أ‪ 201 2/‬م م ن م و ي ر إ م ل أ م ؤ ي ب‬ ‫‪ )1‬ح ي ي ب ‪ ،‬ك م ا ل ‪ ،‬ع و ل م ة ا ل م ر أ ة ‪ ،‬ا س ت ر ج عّ ى م ت ا‬

‫^^‪httpiZ/artides.islamweb.net/‬‬
 ‫ا ن م ي ح ث ا ل ثا ن ي‬

‫س د ر‬ ‫آ ثا ر م ف ه و م ا‬
‫ع ل ى ا ل ه ح ت ب م عا ت ا لإ س لا م ي ة‬

‫ا ن ت ق ل ت ا ل طا ل ب ة ب ح ق و ق ا ل م رأ ة ف ي ا ل م ج ت م عا ت ا لإ س لا م ي ة م ن ح ق و ق‬
‫با ل م سا وا ة ا ل م ه ل ل ق ه‬ ‫م ش ر و ع ة ك ف ل ت ها ل ها ا ل ش ر ر ع ة ا ل إ س ل ا م ي ة إ ل ى ا ل ه لا ل ب ة‬
‫فأ ص ب ح ت ‪ ،‬م ع ه ل يا ت و ت و ص يا ت ا ل و ت م ر ا ت‬ ‫( ا ل ج ن د ر) ف ي ك ل ا ل م ج ا ل ا ت ‪،‬‬
‫وا ل م ن ف ل ما ت ا ل د و ل ية وا ل ح ك و م ي ة ت ن ت ق ل م ن م ر ح ل ة ا ل ت خه ل يه ل إ ل ى م ر ح ل ة‬
‫ا ل ت ن م ي د ‪ ،‬و م ح ل ه ر ت آ ث ا ر ه ا با ئ ي ه ل ل ع يا ن ف ي ا ل م ج ت م ع ا ت ا ل إ س ل ا م ي ة ‪،‬‬
‫و أ ح د ئ ت ‪ ،‬ح ل ل ا ف ي ا ل م ن ف ل و م ة ا ل ا ج ت م ا ع ي ة ف ي ه ذ‪ 0‬ا ل م ج ت م ع ا ت ‪ ،‬و م ا‬
‫ذ ل ل ئ ‪ ،‬إ ل أ ت ت ي ج ه‪:‬‬

‫و ت ه م ي ش ها‬ ‫ح ق و ق ها ‪،‬‬ ‫وم لم‪،‬‬ ‫_ ا ل ن ق ل رة ا ل د و ن ية ل ل م رأ ة م ن ا ل ب ع ض ‪،‬‬

‫و ظ ل م ه ا ح ت ى و ص ل با ل ب ع ض ت ح ر ي م ما أ ح ل ه ا ل له ‪ ،‬و ذ ل ل ث ‪ ،‬ب س ب سإ‬
‫ء ا د ا د ت ‪ ،‬و ت قا ل ي د ما أ ن ز ل ا ف ه ب ها م ن‬
‫فى ا ل حد ي ث‪،‬‬ ‫حا ء‬ ‫ل ما‬ ‫م ه دا ها‬ ‫ء ا ل ت ق ل ي د وا ل ت ب ع ي ة ل ل غ ر ب ‪ ،‬و ل ح ض ا ر ت ه ‪،‬‬
‫خ م أ ف ا ل ن ب ي‪ .‬ق ا ل‪ :‬ر ر ل ش ئ ن ن ث ن ن ن ك ا ف‬ ‫ع ن أ ب ى س ع يد‬
‫ص ي‬ ‫ي د ز ا ع ‪ ،‬خ ض لَ ؤ ن ا ك و ا ي غ ل‬ ‫ش ً ن\ ي ش ض ‪ ،‬م ا ة ا‬ ‫‪٣‬‬
‫ص» ر م‬ ‫ن ا م ح ا ن ى ؟ ه ا د‪:‬‬ ‫ض‪ :‬ة ن ن و ل ‪، ^١‬‬ ‫ل م ث ك م م وْ‪/‬‬
‫ص ح ج ا ل ب خ ا ر ي ‪ ،‬ح ‪ ، 3 4 5 6‬ك ت ا ب أ ح ا د س ث ‪ ،‬ا ل أ س ا ء ‪ ،‬ل ا بْ ا ذ م ص ن ي إ ص ا س ل ‪ ،‬ص‪. 658‬‬ ‫‪)1‬‬
 ‫— ا ر ت فا ع ت بة ا لأ م ي ة ف ي ا ل ع د ي د م ن ا ل م ج ت ه ع ا ت ‪ ،‬ا ل إ س ل ا م ي ة ‪ ،‬و ت د ن ي‬
‫ا ل م س ت و ى ا ل ت ع ل ي م ي ل ل م رأ ة ف ي ه ذ ه ا ل د و ل ‪ ،‬إ صا ف ة إ ل ى ج ه ل ا ل ك ي ر‬
‫م ن أ ب نا ء ا ل أ م ة ي ث قا ف ت ه م ا لإ س لا م ي ة أ د ى ذ ل ل ث‪ ،‬إ ل ى ج ه ل ا ل م ر أ ة‬
‫ب ح ق و ق ه ا ا ل إ س ل ا م ي ة‪.‬‬
‫ك ن ؛ ذ ل ل ث ‪ ،‬ج ع ل د ع ا ء ا ل ج ن د ر ي ت ذ ر ع و ن به م ن أ ج ل ت ح ق ي ق أ ه د ا ف ه م ‪،‬‬
‫ف كا ن ت ‪ ،‬ن ت ي ج ت ها آ ثا را م د م ر ه ل ل م ج ت م عا ي ت ‪ ،‬ا ل إ س ل ا م ي ة ع ل ى ا ل م د ى ا ل ب ع ي د ‪،‬‬
‫و ؛ ي‪ 1‬ن ذ ل ك إ ف ى ا وْ‪ 1‬ا ل ب ‪ ،‬ا ل ت ا ل ي ة‪:‬‬
‫ا ل م ع ‪ ،‬ا ل أ و ل‪ :‬ا س م ر ا ك ق ا ف ي ة‪.‬‬
‫ا س ي ‪ ،‬ا ل ث ا ن ي‪ :‬ا ل آ ظ ر ا ل ا ج ت م ا ع ي ة‪.‬‬
‫ا ل ع ‪ ،‬ا ل ث ا ك‪ :‬ا ل أ ث ا ر ا ل أ خ ل ا ق ي ة‪.‬‬
‫ا ل ط ل ؛ ‪ ،‬ا ل ر ا ع‪ :‬ا ل أ ث ا ر ا ل ت ع ل ي م ي ة‪.‬‬
‫ا ل ه ل ل ؛ ‪ ،‬ا ل خ ا ص‪ :‬ا ل أ ث ا ر ا ل ا ق ت ص ا د ي ة‪.‬‬

‫‪ I‬ا س ا ل أ و ل‪ :‬ا ل أ م ا س ا ي‪:‬‬

‫إ ف أ و ل ى ا ل أ ث ا ر ا ل ت ي ج ن ت ه ا ا ل م ج ت م ع ا ل م ‪ ،‬ا ل إ س ل ا م ي ة م ن د ع ا ة ا ل ج ن د‪ .‬ر ‪،‬‬ ‫أتي‬
‫ه ي م ح ا و ل ة ا ل م س ا س وا ل ت ش ك ل ؛ ‪ ،‬؛ا ل ئ وا ي ت ن ‪ ،‬ا ل إ س ل ا م ي ة ‪ ،‬و ذ ل ل ث ‪ ،‬ع ل ى ا ل ن ح و‬ ‫ي‬
‫ا م‪:‬‬ ‫‪I‬‬
‫أ و ل ا‪ :‬ا ل ذ ك ي ا ل ئ ‪ ،‬ب أ ص و ل ‪: ، ^^١‬‬ ‫ؤ‬
‫س ع ى إ ل يه د عا ه ا ل ج ن د ر ه ى م حا و ل ة ا ل ت ش ك ي ل ي‪ ،‬بأ ص و ل‬ ‫إ ف أ ب ر ز ما‬
‫ض؛‬ ‫ش س ط‬ ‫ا لد ي ن‪ ،‬وذ ل ك عن‬
‫‪ -1‬ا ل خ و ض ف ى ذ ا ت ا ل ق ت ع ا ل ى‪:‬‬
‫إ ف د عا ة ا ل ج ن د ر ما ب ر ح وا ي ش ك ك و ن ف ي ا ل د ي ن ح ت ى و ص ل ت ‪ ،‬ا ل ج رأ ة‬ ‫——‬
 ‫ي ه م إ ل ى إ ث ا ر ة ق ض ي ة أ ن و ث ة و ذ ك و ر ة ل ث ق ل ا ل ج ل ا ل ة ر ر ا ل أ ه ا ‪ ،‬ا ؤ ي ت ا ء ل و ن! ل م ا ذ ا‬
‫ي ش ي ر ا ل ق ر آ ن إ ل ى ‪ ٠١‬ا ه ‪ ، ،‬ب ض م ي ر ا ل ذ ك ر د و ن ا ل م ؤ ن ث‬
‫و م ن ا ل أ د ل ة ع ل ى ذ ل ك م ا ق ا ل ت ه ا ل م د ا و ي! ا ر ل م د أ ص ب ح ا ل ج د ي ر م ز‬
‫إ ل ى ا ل ج ن س ا ل د ن س ‪ ،‬وا ل ش ي ه لا ل إ ل ى ا ل م رأ ة ذا ت ها ‪ ،‬أ ما ا ل ر و ح فه ي ت ر م ز‬
‫فو ق‬ ‫إ ل ى ا ل م ق د س ‪ ،‬ا ل ج س ا لأ ع ل ى أ و ا ل ر ج ل ا ل ذ ي ي م ث ل ا لإ ل ه‬
‫ا ل أ ر ض» ر ى‪.‬‬
‫ا ل م ك ي ن و ا ل إ ن ص_ ا ف ر ح س ث ا ح ل م ا ل م ت ا‬ ‫وا ت ض ح ذ ل ل ث‪ ،‬م ن س ي ر‬
‫أ و ر ا ق ه ا ل ذ ا ت ا ا ل إ ل ه ي ة ب ا ل ق و ل! إ ف ل ‪ ١‬أ ق د م ك ت ا م ح ت ‪ ،‬ك ر س م ح و ا ل أ ن ث ى و ك ئ س‬
‫ا ل م ل م ل ة ا ل ذ ك و ر ي ة ك ا ن ف ي ا ل ت و ر ا ة ا ب ت د ا ة ف ك ر ة ا م م ه ا ل ذ ك ر ة)) ا ر ي ن‪.‬‬
‫فا ش ل ة ‪،‬‬ ‫إ ف م ح ا و ل ة ا د ع ا ء ذ ك و ؤ ي ة ا ه — و ا ل ع ي ا ذ با لا ه — ه ى م ح ا و ل ه‬
‫إ‬ ‫ف ا لذ ك ر‬ ‫ت ع ا ل ى!‬
‫‪ .‬آ'‬ ‫و ظا ئ م ‪ ،‬غا ي ت ها إ ع م ا ر ا لأ ر ض ‪ ،‬وا ش ل م س‬ ‫ل ه ما‬ ‫ض ا ك ن يا‬ ‫وا لأ ن ث ى‬
‫‪I‬‬ ‫آ سآ ص د و م ب ج ي ث لإ‬ ‫ك ذ ل ل ث ‪ ، ،‬ق ا ل ت ع ا ل ى‪:‬‬
‫آ‬ ‫ي ق ز و ئ و ا ئ ؛ ر ة)( ى ‪ ،‬ر( ف ا ش ج َز و ئ د! ا م أ ج ئْ ل ل ق ع ل ى‬
‫‪f‬‬
‫‪٩‬‬
‫ؤإ‬ ‫(‪ )1‬ا ن ظ ر ت ا ل ك ر د س ت ا ت ي ‪ ،‬ح ر ك ا ت ت ح ر ي ر ا ل م ر أ ة ‪ ،‬م ر ح ع م ا ق ‪ ،‬ص‪. 21 6‬‬
‫آ‬ ‫ا ل م ر أ ة و ا ل د ي ن و ا ل أ خ ل ا ق ‪ ،‬ط‪ ( ، 1‬د ه ش ق! د ا ر‬ ‫(‪ )2‬ا ل م د ا و ي ‪ ،‬ن و ا ل ؛ و ع ز ت ‪ ،‬ه ب ة‬
‫‪٦١‬‬ ‫ا م م ر ‪ 1421‬ه= ‪ 2000‬م) ‪ ،‬ص‪. 61‬‬
‫ؤ‬ ‫(‪ )3‬م ؤ ت م ر ا ل ت م ك ي ن و ا ل إ ن ص ا ف ؛ أ ح د م ؤ‪ J‬م ر ا ت ا ل م ر أ ة ‪ ،‬ع ق د ف ي ا ل ف ت ر ة م ن ‪ 14 — 12‬س ب ت م ب ر‬
‫'إ ر‬ ‫و و و أ م ‪ ،‬ت ح ت ر ع ا ي ة ر ئ ي س ح ا م ع ة ص ن ع ا ء ‪ ،‬و ت ب ن ى ع م د ه م ر ك ر ا ل ب ح و ث ا ل ت ع ب ي ق يإ‬
‫[‪i‬‬ ‫و ا ل د ر ا س ا ت ا ل ت س و ي ة ‪ ،‬و ق د ت م ي ز أ ن ه ر ك ز ع ل ى ك ل م ة ر را ل ج ن د ر ؛ا ق ي أ غ ل ب ا ل أ و ر ا ق ا ل ه د م ة‬
‫ي‬ ‫إ ل ه‪ .‬ا ن ئ ل ر ت ق ل ة ‪ ،‬ا ل ج ن د ر غ ز و ث ئ ا ق ي ‪ ،‬م ر ج ع س ا ب ق ‪ ،‬ص‪. 91 - 09‬‬
‫رن‬ ‫ص م ن أ ع ما ل‬ ‫(‪ )4‬أ ب و ن ي ش ة ‪ ،‬ز ل ي خ ا ‪ ،‬ر ر أ ز م ة ا ل خ ص ه ل ل ح و د و ر ا ل ع ج م ا ‪ ، ،‬و ر ق ة ع م ل م ق د م ة‬
‫ص ن عا ء ‪- 1 2‬‬ ‫م ؤ ت م ر ا ل ت ح د يا ت ا ل عا ل م ي ة ل ل د را سا ت ا ل ت س و ية ق ي ا ل ق ر ن ا ل ح ا د ي وا ل ع ش ر ي ن‬
‫س ا ق ‪ ،‬م و ع م ؤ س س ة ا ل ح و ا ر ا ل إ س ا ن ي‪.‬‬
‫س و ر ة ا ل ش و ر ى ‪ ،‬ا ل أ ي ة ؛ ‪. 11‬‬ ‫(‪)5‬‬
‫س و ر ة ا ل إ خ ل ا ص ‪ ،‬ا ل أ ي ة‪. 4.1 :‬‬ ‫(‪)6‬‬
‫‪٠ ٠‬‬ ‫(‪ )7‬ا ن ف ل ر ؛ ا ل م ي د ‪ ،‬ع م ل ا ل م ر أ ة ب ي ن ا ل أ د ي ا ن و ا ل ق و ا ن ي ن و د ع ا ة ا ك ح ر ر ‪ ،‬م ر" ح س ا ق ‪ ،‬ص‪. 794‬‬
‫ت ل ك ا ل ذا ت‬ ‫و لا م نا ص و لا ن ف ل ي ر‪،‬‬ ‫و ا ح د ة لا ثا ن ي ل ها و ل ا م ش ا ب ه ‪،‬‬ ‫ذا ت‬
‫ا ل ت ي ‪ ،‬ل م ي ي ع أ ي ك تا ي س ‪ ،‬س م ا و ي ‪ ،‬أ و ن ب ي م ر م ل ذ ا ث ه أ ن ه ‪ -‬ح ا ش ا ل له ‪-‬‬
‫ذ ك ت أ و أ ن شا إ ف ا م مه ل ي س ر م زا ‪ ،‬و ل ك نه حا ل ي قا د ر ؤإ ل ه وا ح د ر ر‬
‫‪ _2‬ا ل إ م ا ء ة إ ل ي ا ل ق ر آ ن ا ل ك ر ي م‪:‬‬
‫ا ل ج ن د ر ا ع ت د ا ء ه م ا ل ص ر ي ح ع ل ى ا لأ يا ت ا ل ق رآ ن ي ة ‪ ،‬و م ن‬ ‫ك ر ر د عا ء‬
‫ر ر و ر د ف ي ا ل ق رآ ن أ ف ا فه ح ل ق ا لإ ن ا ف ‪ ،‬و ل ك ن و ر د أ ي صا‬ ‫ذ ل ك ق و ل ه م‪:‬‬
‫ص ا ل إ ل ه ي ا ل ج ن د ر ئ ي ن ب ن ي ع ش ث نا ئ ي ة‬ ‫ك ر وا لأ ن ث ى ‪،‬‬ ‫أ ن ه حّ ا ل ذ‬
‫ي ق ذ ح ن ا ' ا ل ث ا ل أ ى‪.‬‬ ‫ص ر ي ح ة و لا‬

‫و ل م ت خ ذ أ و ر ا ق م ؤ ت م ر ا ل ت مآ ك ي ن وا لإ ن صا ف ‪ ،‬م ن ذ ل ل ث ‪ ، ،‬ف ق د ت م ت ط م ي ى‬
‫ب ع ض آ يا م ح ت ‪ ،‬ا ل ق ر آ ن ا ل ك ر ي م ب م ا ي ع ز ز م ز ا ع م ه ن ع ن د ن ا ء ة ا ل م ر أ ة ف ي‬
‫ا ل إ س ل ا م ‪ ،‬ف ق د ذ ه ب ت ‪ ،‬إ ح د ا ه ن ف ي ا ل ت د ل ي ل ع ل ى ذ ل ك ب ق و ل ا ف ه ت ع ا ل ى‪:‬‬
‫ل م ى ل ت ا ء إ ك ئ ا وٍ د ه ن ‪ ،‬ل س ل ت ا ء أ ل د ؤ ر ي م ر ‪ ، ،‬د ا ل ت ا ف ي ه‪ :‬ب أ ف ع ل ا م ة‬
‫ا ل ت ع ر ي ف ‪ ،‬ف ي ا ل ذ ك و ر أ ف ض ل م ن ت ق د ي م ا لإ نا ث ‪ ،‬م ن ك ر ة ‪ ١‬ب ما ي د ع م ع ف ل م ه‬
‫م ك ا ن ة ا ل ر ح ل و د ن ا ء ة م ك ا ن ة ا ل م ر أ ة ‪ ،‬و ل م ت ع ر ف! ‪ ،‬أ ف ا ل أ ي ه ا ل ت ا ل ي ة ذ ك ر ت‬ ‫ؤ‬
‫ا ل ذ ك و ر و ا ل إ ن ا ث ع ل ى ا ل س و ا ء ي ق و ل ا ف ه ع ز و ج ل• ^ أ و ا ز و ج‪ 4‬م د ه آ د ا‬ ‫ي‬
‫; ل ث ئ ا م ح) ‪ ،‬ر ب ن ر ى‬ ‫‪■I‬‬
‫‪١‬‬
‫(‪ )1‬ا ل> ر‪ -‬ي ع ا ل ا ب ق ‪ ،‬ص‪. 894‬‬ ‫•أ‬
‫و‬ ‫ك سا و ؛‬ ‫لي‬ ‫و حا ج ‪،‬‬ ‫ج ش ئ ن ‪،‬؛‬ ‫و ف ر ص‪،‬‬ ‫د ر و م لأ ؛‬ ‫و ك و ر ن ل‪،‬‬ ‫ر جا ء ؛‬ ‫س لا م ة ‪،‬‬ ‫(‪)2‬‬ ‫[‪,‬‬
‫س ئ م ا‪ ^jx‬؛ و ل د ه ا م ‪ ،‬ل ي ن د ا ا ل ت د ك ي ر و ا ل ت أ ن ي ث ‪ ( ،‬ا ل ج ن د ر) ‪ ،‬ت ر ج م ة‪ :‬أ ن ه ل و ا ن أ ب و‬ ‫ن ي را ن جا نا ‪،‬‬
‫ز د ‪ ،‬ط ‪ ( ، 1‬ا ل د ا ر ا ل ي ف ا ء‪ :‬ا ل ر م ا ل ث م ا ف ي ا ل ر ب ي ‪ 2005 ،‬م) ‪ ،‬ص‪.1 5‬‬ ‫ؤ‬
‫س و ر ة ا ل ش و ر ى ‪ ،‬ا ل أ ي ة‪. 49 :‬‬ ‫ر‪)3‬‬
‫س و ر ة ا ل ش و ر ى ‪ ،‬ا ل آ ي ة ؛ ‪. 50‬‬ ‫(‪)4‬‬
‫( ة) م ع و د ‪ ،‬ر ث ي د ة ‪ ،‬ل ا ا ل م ر أ ة و م ح ل ه ل ة ا ل ل غ ة أ ؛ ‪ ،‬و ر ق ة ع م ل م ق د م ة ص م ن أ ع م ا ل ‪ ،‬م ؤ ت م ر ا ل ت ح د ي ا ي ت ‪،‬‬
‫ا ل عا ل م ي ة ل ل د را ما ي تإ ا ل ت س و ية ف ي ا ل ق ر ن ا ل ح ا د ي وا ل ع ش ر ي ن ‪ ،‬م ر ج ع سا ئ ق ‪ ،‬م و ج م ؤ س س ة‬
‫ا ل ح و ا ر ا ل أ ن س ا ر‪.‬‬
 ‫ق ا ل ا ب ن ع ا ش و ر! ء ا ل ت ن ك ي ر ه و ا ل أ ص ل ف ي أ س م ا ء ا ل أ ج ن ا س و ت ع ر ي ف‬
‫ا ل ذ ك و ر با ل لا م لأ ن ه م ا ل ص ن ف ا ل م ع ه و د ل ل م خ ا ي ض ‪ ،‬فا ل لا م ل ت ع ر ي ف‬
‫ا ل ج ن س ؤإ ن ما ي صا ر إ ل ى ت ع ر ي فا ا ل ج ن س ل م ق ص د ‪ ،‬أ ى ي ه ب ذ ل ك ا ل ص ن ف‬
‫ت ع ه د و ن ه و ت ت ح د ث و ن ب ه و ت ر غ ب و ن ف ي ه))‬ ‫ا لذ ي‬

‫ك م ا إ ل ا ل خ ط ا ب ا ل ق رآ ن ي ل لأ ت ا ن ب ش ك ل ع ا م ‪ ،‬ذ ك تا ك ا ن أ م أ ن ث ى ‪،‬‬
‫ع ل ى ح د م و ا ء ‪ ،‬ك و ن ه م ا م ن ب ن ي ا د م ‪ ،‬ف ل ا ت ف ر ي ق أ و ت م ا ي ز ب ي ن ه م ا ‪ ،‬ف أ ء د_ ا‬
‫آ ل ثا س ه أ و ؤ كآ ث ؛اأ ل ب ن‬ ‫ا لآ يا تا ا ل ت ي و و د ت ف ى ‪ ١‬ل ق رآ ن ب ل ف ظ‬
‫‪ ^ ١ ۶ ١ ٠‬ي ك و ن ا ل خْ ت ا ب ل ك ل ه م ا ‪ ،‬ك و ئ ه م ا م ن ب ت ي ا ل إ ن س ا ن‪.‬‬
‫و م م ا ل أ ش ك ف يه أ ف ا ل ش ر ي ع ة ا ل إ س ل ا م ي ة ل م ن و ب ي ن ا ل ر ج ل و ا ل م ر أ ة‬
‫ت س و يه م ط ل ق ه ؛ لأ ن ا ل ت س و ية ا ل م ه ل ل ق ة ب ي ن ه ما ل ي س ع د لأ ‪ ،‬وأ ما ا ل ذ ي ن‬
‫ي ن ا د و ن بأ ف ا ل ق ر آ ن ا ش ت م ل ع ل ى ح ه ل ا ؛ ي ن و ل م ي ق ب ل ج ن ت ا ثا ل ثا إ ن م ا‬
‫‪3‬‬
‫ذ•‬
‫خا ص‬ ‫ي ر ي د و ن ب ذ ل ك إ ل غا ء ما ج ا ء به ا ل إ س ل ا م م ن ت ش ر ي ع ف ي ما ه و‬
‫ي ا ل ر ج ل و م ا ه و ح ا ص ب ا ل م ر أ ة ‪ ،‬ب د ع و ى إ ع ه ل ا ء ا ل م ر أ ة ح ق و ق ه ا ك ا م أ ل ة ر ى‪.‬‬
‫‪ - 3‬ا ل د ع و ة إ ل ى إ ع ا د ة ق ر ا ء ة ا ل ن ص ا ل ق ر آ ن ي!‬
‫ث‬
‫‪٩‬‬ ‫ب ر ز ت أ س م ا ء ن س ا ئ ي ه م ا ر ك ع ت ‪ ،‬ا ل ر ج ز أ م ث ا ل! ن ص ر ح ا م د أ ب و ن ي د ر‬
‫ؤ‬ ‫و م ح م د ش ح ر و ر ر ‪ ،‬ف ي ا ل ا‪ .‬ء و ة إ ل ى إ ع ا د ة ق ر ا ء ة ا ل ن ص و ص ا ل ث ا ب ت ة ق ر ا ء ه‬
‫ى‬
‫ت ث‬

‫‪٩‬‬ ‫د‪ .‬ط ‪ ( ،‬ت و ن س ت ا ل د ا ر ا ل ت و ن س ي ة‬ ‫ت ف س ي ر ا ل ت بم ح ر ي ر وا ل ت ن و ي ر ‪،‬‬ ‫م ح م د ا ل طا ه ر ‪،‬‬ ‫عا ش و ر ‪،‬‬ ‫( ‪ )1‬ا ب ن‬

‫ص ‪. 138‬‬ ‫ل ك ر ‪ 1 984 ،‬ه) ‪ ،‬ج‪، 52‬‬
‫‪0‬‬
‫(‪ )2‬ا ن ظ ر! ا ل م ص ر ي ‪ ،‬ع و ل م ة ا ل م ر أ ة ا ل م ل م ة ‪ ،‬م ر ‪ ٣‬ع س ا د ق ‪ ،‬ص ر ؛ ‪,1 57 — 1 56‬‬
‫(‪ )3‬ن ص ر ح ا م د أ ب و ن ي ي ن ( ‪ 1 943‬م) ‪ ،‬و ل د ف ي م ص ر ب م ح ا ف غ ل ة ه ل ت ه ن ا ‪ ،‬ت د ر ج ف ي ا ل م ن ا ص ب‬
‫ي‬
‫ا ل جا م ع ي ة م ن و ح ل ي قة م ع ي د ‪ ،‬و ش غ ل حا ل يا م ن ص ب أ س تا ذ ا ل د ر ا م ا ت ا لإ س لا م ي ة وا ل ب لا غ ي ة ‪،‬‬
‫م ن أ ه م م و ل م ا ت ه ت ء ا ل ا ت ج ا ه ا ل ع ق ل ي ف ي ا ل ت ف س ي ر ت د ر ا س ة ف ي ق ض ي ة ا ل م ج ا ز ف ي ا ل ق ر‪ T‬ن ع ن د‬
‫ن صر‬ ‫ا ل م ع ت ر ل ة ا أ ‪ ،‬و ر ر م ف ه و م ا ل ن ه ى ت د ر ا س ة ف ي ع ل و م ا ل ق ر آ ز أ ؛‪ .‬ا ن ف ل ر ت ه ي ئ ة ا ل ت ح ر ي ر ‪،‬‬
‫ح ا م د أ ب و ن ي د ا ل س ي ر ة ا ل ع ا ل م ي ة أ أ ‪ ،‬م ص ر ‪ ،‬أ د ب و ن ق د ‪ ،‬ع‪ ، 39‬م ا ي و ‪ 1 993‬م ‪ ،‬ص‪- 1 40‬‬
‫‪. 105‬‬

‫ش ح ر و ر ت ( ‪ 938‬أ م) ‪ ،‬و ل د ف ي د م ش ق ‪ ،‬ع ي ن م ع ي د ا ف ي ك ل ي ة ا ل ه ت د س ة ‪ ،‬ل ه ع د ة ك ت س ‪—،‬‬ ‫م حمد‬ ‫(‪)4‬‬

‫إ ل ى ا ل ن ص و ص ‪ ،‬ن ذ ك ر م ن ه ن ت ن وا ل‬ ‫ع م ر ي ة ت ر ا ع ي ا ل ن ظ ر ة ا ل تا‬
‫ا ل م ر ن ي س ي را ‪ ،‬ر ى ‪ ،‬ا ل ت ي ت ص ف ها إ ح د ا ه ن بأ ي ها م ن‬ ‫ا ل س ع دا و ى ‪،‬‬
‫ؤإ عا د ة‬ ‫ا ل م س و يا ن ا ل م ل م ا ي ت ‪ ،‬ا ل لا ت ي ي ب ح ث ن ف ى م ج ا ل ح ق و ق ا ل م ر أ ة ‪،‬‬
‫ت ف س ي ر ا ل ق رآ ن م ن و ج ه ة ن ظ ر ت س و ية‬

‫و م ن ه ذ ا ا ل م ت م ل ل ق ي ر ي ن أ ف ر را ل خ ه لا با إ ذا كا ن ي ر ت ك ز ع ل ى ا ل ق رآ ن‬
‫ر ب ع ف س ا لا يا ي ت ‪، ،‬‬ ‫ا ل ك ر ي م ف م ن ا ل م و ك د أ نه ي ته ل ي ب‪ ،‬إ ع ا د ة ق را ء ة و ت ف‬
‫ت ف س را ت‬ ‫وا ل جا ل ب ين‬ ‫خ ا ص ة ا ل ا ي ا ت ا ل م ى أ ص س حّ ت ‪ ،‬ت ث ي ر ا ل ج د د‬
‫ء د ة» ر ى‪.‬‬

‫ف ق د د ع ت إ ح د ى ا ل م ؤ س س ا ت إ ل ى ر رإ ن شا ء م ج ل م ى ن سا ئ ي‬ ‫و لذ ل ك‬
‫ل م م س م ر ا ل ق را ن ا ل ك ر ي م ‪ ،‬م ع ت ب را ي ن ا ة ه د ا ا ل م م س ي ر ا ل م س و ي ح ط و ة ع ل ى‬
‫ص و رة ا لإ س لا م ف ي‬ ‫طر يق تح سين‬

‫ش ح ر و ر ف ي ك ت ا ب ه ر ر ا ل ك ت ا ب و ا ل ق ر آ ن!‬ ‫و ف ي ه ذا حا ء ن ف س ي ن م ح م د‬
‫ق ر ا ء ة م ع ا ص‪ -‬ر ة® ‪ ،‬ف ر ا ء ه ح د د ا ل‪ 0‬ت ع ب ر ع ن ف ه م س ا ذ ل ك ث ي ر م ن ا ل ا ي ا ت ‪،‬‬ ‫ؤ‬
‫ً ة ي م ج ا ل ت خ ص ص ه م ي كا ن ي ك ا ل ت ر بة و ا ل أ ص ا س ي ا ت ‪ ،‬ب دأ ق ي د ر ا س ة ا ل ت ن ز ي ل ا ل ح ك ي م ق ي‬ ‫ؤ‬
‫أ ي ر ل ن دا ‪ ،‬م ن م ؤ ل فا ت ه ؛ ا را ل ك تا ب وا ل ق رآ ز ت ق را ء ة م عا ص ر ةاا ‪ ،‬و ر ر ن ح و أ ص و ل ج د ي د ة ل ل ف قه‬ ‫ؤإ‬
‫ش حرور‬ ‫‪ 201 3/4/1 2‬م م ن م و غ ا ل د ك ت و ر م ح م د‬ ‫ا ل إ س ل ا م ي ءأ ‪ ،‬ا س ت ر ج ع ت‬ ‫ر إِ‬
‫‪http://www.shahr0ur.0rg/?pagejd = 2‬‬ ‫‪٦‬‬
‫ف ا ح ل م ة ا ل م ر س ي ؛ ( ‪ 1 940‬م) ‪ ،‬و ل د ت ف ي م د ن ي ة ق ا س ب ا ل م غ ر ب ‪ ،‬و ه ي ك ا ت ب ه و ب ا ح ث ه م غ ر ب ي ه‬ ‫(‪)1‬‬ ‫قُ‬
‫م ت خ ص ص ة ف ي م ج ا ل ا ل ع ل و م ا ل ا ج ت م ا ع ي ة ‪ ،‬م ن أ ه م م ؤ ل ف ا ت ه ا ؛ ر ا م ا و ر ا ء ا ل ح ج ا ب)) ‪،‬‬ ‫ؤ‬
‫و ر ر ا ل ح ر ي م ا ل م ي ا س ي))‪ ,‬ا ن ف ل ر ؛ ح س ن ‪ ،‬ش ا ك ر ف ر ي د ‪ ،‬ء ا ل ك ا ت ب ة و ا ل ب ا ح ث ة ا ل م غ ر ب ي ة ف ا م ح ل م ة‬ ‫ق‬
‫ا ل م ر ن ي س ي)) ‪ ،‬ع ‪ ، 2792‬ا س ت ر ج ع ت ي ت ا ر ي خ ‪ 1 3/4/1 2‬ه‪ 2‬م م ن م و ق ع ا ل ح و ا ر ا ل م ت م ر ن‬ ‫ن‬
‫^‪http://ww.ahewar.org/debat‬‬ ‫ذ ي‬
‫ص‪. 93‬‬ ‫(‪ )2‬ا ن ث ل ر ؛ ا ل ق ا ح ن ر ج ي ‪ ،‬ا ل م ر أ ة ف ي م ن ث ل و م ة ا ل أ م م ا ل م ت ح د ة ‪ ،‬م ر ج ع س ا ب ق ‪،‬‬
‫(‪ )3‬ا ن ف ل ر ؛ أ ب و ب ك ر ؛ و ش ك ر ي ‪ ،‬ا ل م ر أ ة و ا ل ج ن د ر ‪ ،‬م ر ح ع م ا ي ق ‪ ،‬ص‪. 65‬‬
‫(‪ )4‬ا ل م ر ج ع ا ل م ا ي ق ‪ ،‬ص ن ‪. 71‬‬
‫ص ل‪.1 54 — 1 35‬‬ ‫(‪ )5‬ع م ر و ‪ ،‬ا ل ت س و ه م ن ا ل ر ا د ي ك ا ل ي ة ح ت ى ا ل إ س ل ا م ي ة ‪ ،‬م ر ح ع س ا ب ق ‪،‬‬ ‫‪٠ ٠‬‬
‫و خ ا ص ة ت ل ك ا ل ت ي ت ت نا و ل ش ؤ و ن و ق ضا يا ا ل م ر أ ة ف خ ر ج ب ف قه ج د ي د ي د ع م‬
‫ا ل م س ا و ا ة ب ي ن ا ل م ر أ ة و ا ل ر ج ل ف ي ‪ ١‬؛(^^ ‪•٥‬‬
‫إ ف ه د ه ا ل ق ر ا ءْ ت خ ا ل ف ا ل ث ا ب ت م ن ا ل ش ر ي ع ة ا ل إ م ل ا م ي ة ي أ ق ه ء ل ا ي ق س ن ؛‬
‫م ن أ ح د ق م ل أ ن ي ع ا ر ص ا ل ق ر آ ن ‪ ،‬لا ب رأ ي ه و ل ا ذ و ق ه ‪ ،‬و ل ا م ع ق و ل ه ‪ ،‬و ل ا‬
‫ق ي ا س ه ‪ ،‬و ل ا و ح د ه) ‪ ،‬ر ‪/‬‬
‫ا لأ م ة ‪،‬‬ ‫ي هو مرجع‬ ‫ا لذ‬ ‫ت ؤ د ي إ ل ى ا ل خا ء ا ل م م ل با ل ق رآ ن‬ ‫ا ل ق را ء ه س‬ ‫فهذه‬
‫ف ه ما‬ ‫م ي م ه م م نه‬ ‫ان‬ ‫إن‬ ‫م ن ا ل ت ح ر ي ف ‪ ،‬لأ ف‬ ‫ح ف ف له ا ش‬ ‫وا ل ذ ي‬
‫جم؛ ع‬ ‫ي ح ت ك م إ ل يه‬ ‫عا م‬ ‫ع ن ه أ ن لا ي ك و ن ه ن ا ك ق ا ن و ن‬ ‫م ما ي ن ت ج‬ ‫م غا ي را ‪،‬‬
‫ت ن ز ي ل‪،‬‬ ‫با ي ة م ن ا ل‬ ‫دهم‬ ‫ض ح ع ن د ا لا ح ت جا ج ع ل ى أ ح‬ ‫و ذ ل ك ‪ ،‬وا‬ ‫ا ل ن ا س!‬
‫س ي ق و ل م س ا م ر ة! ه ذ ا ف ه م ل ث ‪ ،‬ل ل أ ي ة ف ل ا ي ل ز م ن ي ه ذ ا ر‬
‫ك م ا أ ف لأ م ن ف ث ن ا ل ق رآ ف أ و ا ل ح د ي ث ‪ ،‬و تأ و ل ه ع ل ى غ ي ر ا ل ت ف س ي ر‬
‫ا ل م ع ر و ف ع ن ا ل ص حا ب ة وا ل تا ب ع ي ن ف ه و م ف ت ر ع ل ى ا ل له ‪ ،‬م ل ح د ف ي آ يا ل ت ‪،‬‬
‫و ه ذ ا ف ت ح ل با ب ‪ ،‬ا ل ز ن د ق ة و ا ل إ ل ح ا د ‪،‬‬ ‫ا ل له‪ ،‬م ح ر ف ل ل ك ل م ع ن م وا ص ح ه ‪،‬‬
‫و ه و م ع ل و م ا ل ي ه ل ل أ ن ي ا ل ا ض ط ر ا ر س د ي ن ا ل إ س ل ا م)) ر‬
‫‪ - 4‬ا ل ط ع ن ف ي ص ح ة ا ل أ ح ا د ي ث ‪ ،‬ا ت يا عا ل ل ه و ى ؛‬
‫ا ل أ ح ا د ي ح ط ا ل م ب و ي ة لا م ا ح ع ن د د ع ا ة ا ل ج ن د ر م ن ت ض ع ي ف ها و ت ص ح ي ح ه ا‬
‫و ح ت ى إ ع ا د ة ن ف ي ر ه ا ب ما ي ت ما ث ى م ع ف ك ر ه م و أ ه و ا ئ ه م ‪ ،‬و م ن ا ل أ م ث ل ة‬
‫ع ل ى م ح ل ت ه م ف ي ا ل أ ح ا د ي ث ‪ ، ،‬و ت ل ا ه م ه م ب ها ما ي ل ي •‬

‫(‪ )1‬ا ن ظ ر ت ا ل ق ا ح ن ر ج ي ‪ ،‬ا ل م ر أ ة ف ي م ن ف ل و م ة ا ل أ م م ا ل م ت ح د ة ‪ ،‬م ر ح ع س ا ب ق ‪ ،‬ص‪. 24‬‬

‫( ة) ا ب ن ت ي م ي ة ‪ ،‬ت ق ي ا ل د ي ن أ ح م د ‪ ،‬م ج م ؤ ع ا ل ف ت ا و ى ‪ ،‬ت ح ق ي ق* أ ن و ر ا ل ي ا ز ؛ و ع ا م ر ا ل ج ر ا ر ‪ ،‬ط‪، 3‬‬
‫( ا ل م ت ص و ر ة ؛ د ا ر ا ل و ف ا ء ‪ 1 426 ،‬ه ل= ‪ 5‬ه ه‪ 2‬م) ‪ ،‬ج‪ ، 31‬ص ر ا إ‪.1 8‬‬
‫(‪ )3‬ا ن ظ ر ؛ ا ل م ج د ‪ ،‬م ح م د ص ا ل ح ‪ ،‬ب د ع ة إ ع ا د ة ف ه م ا ل ن ص ‪ ،‬م د ي م ؛ ص ا ل ح ي ن ف و ز ا ن ا ل ف و ر ا ن ‪،‬‬
‫ص ه‪. 81 - 8‬‬ ‫ط‪ ( ، 1‬ح د ة ؛ م ج م و ع ة ز ا د ل ل ن ش ر ‪ 1 431 ،‬ه== ه‪ 1‬ه‪ 2‬م) ‪،‬‬
‫ر‪ )4‬ا ب ن ت ن م ي ة ‪ ،‬م ج ب م ؤ ع ا ل ف ت ا و ى ‪ ،‬م رّ ث ع س ا ب ق ‪ ،‬ج ق أ ‪ ،‬ص‪, 131 - 1 03‬‬
‫ص‪, 45 - 44‬‬ ‫(‪ )5‬ا ن ق ل ر ت ا ل ق ا ط ر ح ي ‪ ،‬ا ل م ر أ ة ف ي م ن ظ و م ة ا ل أ م م ا ل خ ح د ة ‪ ،‬م ر ج ع س ا ب ق ‪،‬‬
‫‪ -‬ا لا م ت عا ط با لأ حا د ي ث ا ل م ع ي ق ة م ن أ ح ل إ ث ما ت إ ها ن ة ا لإ س لا م‬
‫فه و ل ي س‬ ‫ل ل م ر أ ة ‪ ،‬و م ن ه ا ح د ي ث ( ش ا و ر و ه ن و خ ا ل م و ه ن) ر ن ‪،‬‬
‫س ن د ل ه ‪ ،‬و ل ا ن ص ي ب ل ه م ن ا ل ص ح ة‪.‬‬ ‫و لا‬ ‫ب حد ي ث‪،‬‬

‫‪ -‬ا ل ت ش ك س ث ب ر وا ة ا ل أ ح ا د ي ث م ن ا ل ص حا ب ة ا ل ت ك را م ر ض وا ن ا فه‬
‫ا ل ذ ي ا ش ته ر ب ص لا ح ه ‪،‬‬ ‫ع ل ي ه م ‪ ،‬ك م ا ف ع ل وا ْ ع أ ب ي ب ك ر ة لهه ئه‬
‫حا ء‬ ‫حد ي ثه ا ل ذ ي‬ ‫ص ع ق‬ ‫ح ا و ل ت ا ل م ر ن ي ى ا ن ت قا د ه لإ ث با ت‬ ‫ف قد‬
‫ف ي ه! ل م د ئ ث ع ن ي ا ل ل ه م ك ل م ة س م ع ت ه ا م ى ر س و ل ا ف ه ه أ ي ا م‬
‫‪i‬‬ ‫ا ل ج م ل ‪ ،‬ب ع د ما ك د ي ئ ‪ ،‬أ ف أ ل ح ى ي أ ص ح ا ب ا ل ج م ل م حأ يا ت ل‬
‫ب م غ ن ن و ل ‪ . ^١‬أ ن أ ف ز ئ ا رّ ئ ئ د ه و ا غ ي ه ي ب م ‪،‬‬ ‫ق ا د;‬
‫ب م ن ى ‪ ،‬ق ا د‪ :‬ر ر ل ن م ج ق ز م ^^ ‪ ١‬أ< ن ن ئ ل م ا ئ ن أ ة) ا ر ه‪.‬‬
‫‪ -‬س و ء فه م ب ع ض ا لأ حا د ي ث ‪ ،‬ؤإ ح را ج ها ع ن ا ل يا ق ‪ ،‬و م ن ها ح د ي ثا‬
‫أ ب ي م ع ي د ا ل خ ي ر ي ه ‪ ،‬ق ا د ت ح ز خ ر ن و ي ا ط ه‪ .‬ف ي أ ص ح ى ‪،‬‬
‫أ ز ف ئ ل ر ا ر ا ك ل ى ‪ ،‬م ش ‪ ، ^١‬ق ق ا د‪ :‬ر ر ن ا ق ز ا ل ث ن ا ء‬
‫ن ح د ق ن ف اِ ن ي أ ر ي ئ ك ن أ ئ ن أ ق ر ا ل‪ 1‬ا ر)) ق ق ئ ن‪ :‬ز م م ن ن و ل ‪ ، ٥ ٥ ١‬؟‬
‫ف ا ئ ت ر ر م ح ن( ‪ ،‬ا ل ل ع ن ‪ ،‬و ك ك م ن ل ا ل ع ش ي ر ‪ ،‬م ا ر أ ي ت ‪ ،‬م ن ئ ا ق ص ا ت ع م ل‬ ‫؛‬
‫و د ي ن أ د ه ن ‪ ،‬ل ل ب ا ل ر ح ل ا ل حا ز م م ن إ ح دا ك ن ‪ ، ، ،‬ي ل ن ت و ما م صا ف‬ ‫آ‬
‫د ي ن ن ا و ع م ل ن ا ي ا ر س و ل ا ف ه ؟ ث ا ل ث ر ا أ‪ J‬ي م ز س ه ا د ه ا ل م ن أ ة م ث ل ن ص م ‪،‬‬ ‫>‪r‬‬

‫‪٩‬‬
‫( أ) ا ل ز ي ي د ى ‪ ،‬م ح م د ي ن م ح م د ا ل ح س ي ن ي ‪ ،‬إ ت ح ا ف ‪ ،‬ا ل س ا د ة ا ل م ت ق ن ي ن د ش ر ح إ ح ي ا ء ع ل و م ا ل د ي ن ‪،‬‬ ‫؛'‬
‫د ‪ .‬ء ل‪ ( ، -‬د م ت ز ت د ا ر ا ل ف ك ر ‪ ،‬د‪ .‬ت ‪ ، )،‬ج ة ‪ ،‬ص ‪. 356‬‬ ‫و‬
‫( ‪ )2‬أ ب و ب ك ر ة < ه ■' ه و ا ل ص ح ا ب ي ن ف ح ب ن ا ل ح ا ر ث ‪ ،‬ب ن ك ل ل‪ .‬ة ا ل ث ق ف ي ‪ ،‬م ن أ ه ل ا ل ه ؛ ا ش ح ‪ ،‬ل ه ‪1 32‬‬ ‫ر‬
‫ح د ي ث ا‪ .‬ق ي ل ل ه ر ر أ ب و ب ك ر ة ؛ ؛ ل أ ن ه ت د ل ى ي ك ر ه م ن ح م ن ا ل ء ؛ ل ا ئ ف ‪ ،‬إ ل ى ا ل ن ي ه‪ .‬و ه و م م ن‬ ‫' ؤ؛‬
‫‪ 2002‬ي م)ن‪ ، .‬ا ن ث لج‪ 8‬ر!‪،‬‬
‫اا لع ز ت ر ز كل ل اي ل‪ ،‬ف ت ن حة ي ر ي وا م ل د ي ر نر ا ‪ ،‬ل ج ام‪ .‬لل أ‪ ،‬ا ع ل ا و أ م ‪ ،‬ي ا م ه ل ‪ ١‬ص‪ 15‬ف ‪ ،‬ي ن ‪ ، (،‬ب ي ر ت و و ي ف ت ى‪ !،‬د اب ا ر ل ا ص ل ر ةع ل م س لت ة ل م ال أ ث ني ت ي ي نن ‪ ،‬و ح م‬ ‫ط‪ ٢‬ف‪ ٠‬ف ‪٩‬‬
‫ص‪ّ 44‬‬
‫ص ح ي ح ا ل ب خ ا ر ي ‪ ،‬ح ‪ ، 4425‬ك ت ا ب ‪ ،‬ا ل م خ ا ز ي ‪ ،‬؛ ا ب ‪ ،‬ك ت ا ب ‪ ،‬ا ل ن ي‪ .‬إ ل ى ك ر ى و ق ي ص ر ‪،‬‬ ‫(‪)3‬‬
‫ص ‪ 86‬ه‪.1‬‬ ‫ل‬
 ‫ع‬ ‫ا'‬
‫ث ه ا ذ ة ا ل آ م)) م ر‪ :‬ث ر ‪ ،‬ق ا د‪ :‬ر ر س م ن م ح ا ن ئ ل ه ا أ ل ي ز‬
‫إ د ا ح ا ص ث ‪ ،‬ل م ي م ز و ل م ش م ‪ ،‬؛ ه ل ي‪ :‬ت ل ى ‪ ،‬ق ا د‪ :‬ر ‪ 1‬و{ ل‪ 1‬أ م ن‬
‫ن ح ا ن د ي ن ه ا ‪ ، ،‬رُ‬

‫رر ب ي ن ع ل يه ا ل ص لا ة‬ ‫س م ا ح ه ا ل ش ي خ ع ب د ا ل ع ز ي ز ب ن با ز‬ ‫قا ل‬
‫ص ع ق ح ف ف ل ها ‪ ،‬وأ و ش ها د ي ها ت ج ب ر‬ ‫و ا ل ل ا م أ ل ن ق حا ل ع ق ل ها م ن ج ه ة‬
‫و ذ ل ك ل ف به ل ا ل ش ها د ة ب س ب ب أ ن ها ث ل ت ن ي ف ت ز يد‬ ‫ب ش ها د ة ا م رأ ة أ ح ر ى ؛‬
‫شد؛ ن م ن‬ ‫ق ا ل م س ح س ا ن ه‪ :‬ؤ ؤ أ م ت ئ ؤ د ؤ أ‬ ‫ك ما‬ ‫ت ن م ص ها ‪،‬‬ ‫ف ى ا ل ها د ة او‬
‫ؤ ث ا لً ق م ؛ ن ل م ي ب ج ي ا ي ث ج ‪ ،‬ي ب ج ل و أ ت أ ث ث ا ب ‪ ،‬م ث ن م ب م و ن م ن ا ل ش ن ي ع أ ن ن ج ل‬
‫ا ئ وُ ؛ ه‪ 1‬ث ا مْ ؤ ت إ‪ .‬ئ ن ي ث ا آ م ح ه ر ه ‪ ،‬و أْ ا ن ق ص ا ن د س ه ا ؛ ف ل أ ن ه ا ف ي‬
‫حا ل ا ل ح ي ض وا ل فا س ت ي ع ا ل ص لا ة ‪ ،‬و ت ي ع ا ل ص و م ‪ ،‬و لا ت ق ف ي ا ل ص لا ة ‪،‬‬
‫ف ه دا م ن ن ق صا ن ا ل د ي ن ‪ ،‬و ل ك ن ه ذ ا ا ل ق ص ل ي س ن ت‪ ،‬م و ا ح ذ ة ع ل ي ه ‪ ،‬ؤ إ ن م ا‬
‫ه و ن م ص حا ص لا ب ش ؤ ع ا ه ع ز و ج ل ‪ ،‬ه و ا ل ذ ي ش ر عه ع ز و ج ل ر ق ما‬
‫)‪(4‬‬
‫ب ها و ت ي س ي را ع ل ي ها ا؛‬

‫شأ ن‬ ‫و ب ن ها ي ة ا ل م ه ئ ا ف فإ ل ا ل م ق ص د ا ل أ س ا س ل د ع ا ة ا ل ج ن د ر ه و ت ه و ي ن‬

‫( ‪ ) 1‬ص ح ي ح ا ل م ح ا ر ي ‪ ،‬ح ‪ ، 304‬ك ت ا ب ا ل ح ي ض ‪ ،‬ب ا ب ت ر ك ا ل ح ا ئ ض ا ل ص و م ‪ ،‬ص‪. 48‬‬

‫(‪ )2‬ا ل ش ي خ ع ب د ا ل ع ز ي ز ي ن ب ا ز! ( ‪ 1 420 -1 330‬ه) ‪ ،‬ا ل ع ل ا م ة ا ل م ج د د ع ب د ا ل ع ز ي ز ي ن ع ب د ا ل ل ه ب ن‬
‫ع ب د ا ل ر ح م ن ي ن م ح م د ي ن ع ي د ا ل له آ ل با ز ‪ ،‬و ل د ف ي ا ل ر يا ض ‪ ،‬ح ف ظ ا ل ق رآ ن ا ل ك ر ي م ‪ ،‬و ت ل ق ى‬
‫و عم ل في ال ت ين ي س‬ ‫ا ل ع ل و م ا ل ش ر ع ي ة ع ل ى ع د د م ن ع ل ما ء ا ل ر يا ض ي ‪ ،‬و ت و ل ى ا ل ق ضا ء ‪،‬‬
‫و ع ي ن‬ ‫با ل م د ي ن ة ا ل ن ب و ية ‪،‬‬ ‫وا ل جا م ه ة ا لإ س لا م ي ة‬ ‫با ل ر يا ض ‪،‬‬ ‫با ل م ع ه ل ا ل ع ل م ي ‪ ،‬و ك ل ية ا ل ش ر ي عة‬
‫ر ئ ي س ا ل إ د ا ر ا ت ا ل ب ح و ث ا ل ع ل م ي ة و ا ل إ ف ن ا ء و ا ل د ع و ة و ا ل إ ر ش ا د ‪ ،‬م ن م ؤ ل ف ا ت ه! ر ر ا ل ف و ا ئ د ا ل ج ل ي ة‬
‫ف ى ا ل م ب ا ح ث ا ل ق ر ص ي ة^ ‪ ،‬و ‪ ١‬ل ا ل ع ة ي د ة ا ل ص ح ي ح ة و م ا ^ ‪ .)) ١ ٠ ٥ ۵ ١ ٠‬ا ن ق ل ر ؛ ا ل ح م د ‪ ،‬م ح م ل‬
‫ج و ا ن ب م ن س ي ر ة ا ل إ م ا م ع ب د ا ل ع ز ي ز ب ن ب ا ز ‪ ٠ ،‬؛‪ ( ، 1 -‬ا ل ر ي ا ص ن ت د ا ر ا ب ن ح ر ي م ة ‪،‬‬ ‫إ ب را ه ي م ‪،‬‬
‫ص‪. 575 _ 03‬‬ ‫‪ 1 422‬ه) ‪،‬‬
‫ا ل أ ة‪. 282 :‬‬ ‫س و رة ا ل ث رة‪،‬‬ ‫(‪)3‬‬
‫( ‪ ) 4‬ا ب ن ب ا ز ‪ ،‬ع ي د ا ل ع ز ي ز ي ن ع ب د ا ل ل ه ‪ ،‬م ج م ؤ ع ف ن ا و ى و م م ا ل ا ت م ت ت و ع ة ‪ ،‬ج م ع ؤ إ ش ر ا ف! م ح م د‬
‫ب ن س ع د ا ل ش و ي ع ر ‪ ،‬ه ل‪ ( ، 1‬ا ل ر ي ا ض! د ا ر ا ل ق ا س م ‪ 1 420 ،‬ه) ‪ ،‬ج‪ ، 4‬ص‪. 292‬‬
‫ا ل ه و ى وا ل ع ق رأ ه و ا ل م ع يا و ف ي ق ب و ل ها أ و‬ ‫ا ل م ن ة و ت ع ق ل ي ل ها ‪ ،‬و با ل تا ل ي‬
‫ر د ه ا‪.‬‬

‫ث ا ن ي ا ! م ح ا و ل ة ت ش ؤ ي ه ا ل ف ق ه ا ل إ س ل ا م ي و أ ص و ل ه!‬
‫ي ث ل ه ر ت ش و ي ه د ع ا ة ا ل ج ن د ر ل ل ف ق ه ا ل إ س ل ا م ي م ن ح ل ا ل ا ل أ ت ي!‬
‫بدو ن‬ ‫‪ - 1‬ا لا ج ت ها د‬
‫ي ط ا ل ب د ع ا ة ا ل ج ت د ر ب ا ل ا ج ت ه ا د ا ل م ه ل ل ق ‪ ،‬و ف ت ح با ب ه ل ك ل ا ل ن ا س د و ن‬
‫‪.‬‬ ‫ب د ع و ى ا ل م م ل و ر وا ل ت غ ي ي ر‬ ‫ش روم ح ل‬ ‫ص وا ظ و لا‬
‫و ق د ج ا ء ت و ر ق ة ع ب د ا ل ص م د ا ل‪ .‬ي ا ل م ي ا ف ي م ؤ ت ه‪ -‬ر ا ل ت م ك ي ن‬
‫و ن ح و ا ج ت ها د‬ ‫ب لا ا ج ت ه ا د ‪،‬‬ ‫جد يدة‬ ‫ر ر ن ح و ق وا ن ي ى‬ ‫و ا ل إ ن ص ا ف ‪ ،‬ب ع ن و ا ن!‬
‫نّ ا ئ ي® ي ق و ل ف ي ه ا ! ر ر ل م ا ذ ا ل ا ا ج ت ه ا د م ع ا ل ن ص ؟ ل م ا ذ ا ه ذ ا ا ل ن ظ ا م‬
‫ا ل م ح د د ؟ ه د ه ه ي ا لأ س ئ ل ة ا ل ت ي ي ج ب م و ا ج ه ت ه ا م ن أ ج ل ا ل و ص و ل إ ل ى‬
‫ا ل ه د ف ل إ ح ل ا ل أ ن ف ل م ة ج د ي د ة ل ل ا ج ت ه ا د• ل ك ي ن ض ع ا ل ا ج ت ه ا د ف ي ح د م ة‬
‫ا لأ ن ث و ي ة وا ل ت ي ن ع ر ف ها با ل ن ضا ل ا ل ج م ا ع ي ل ل ج ن ي ن ع ل ي نا ا ل أ ن ه ل ل ا ق م ن‬
‫ي عم ل و ن ف ى م جا ل‬ ‫و ا ح ت ر ا ق ا ل ح د و د ا ل ت ق ل ي د ي ة وا ل ت قا ل ي د ي ي ن ا ل د ي ن‬ ‫ه تا ‪،‬‬
‫ا ل أ ج ت ه ا د» ر ى‪.‬‬

‫ص‪. 63‬‬ ‫(‪ )1‬ا ن ظ ر ؛ ق ل ي ة ‪ ،‬ا ل ج ن د ر م و ث ق ا ف ي ‪ ،‬م ر‪ <-‬ع س ا د ق ‪،‬‬

‫قي مؤ تم ر‬ ‫م ن ا ل م ثا ر ي ن‬ ‫با ل غ ر ب ‪،‬‬ ‫قا س‬ ‫جا م ع ة‬ ‫فى‬ ‫ع ي د ا ل ص م د ا ل د يا ل م ى ت د ك ت و ر‬ ‫(‪)2‬‬
‫ت ح د ي ا ت ا ل د ر ا س ا ت ا ل ت س و ي ة ف ي ا ل ق ر ن ا ل ح ا د ي و ا ل ع ش ر ي ن ‪ ،‬ا ل ذ ي أ ق ي م ف ي ص ن ع ا ء ‪ 4‬أ‪/9/‬‬
‫‪ 999‬أ م ‪ ،‬ق د م و ر ق ت ت ن ف ي ا ل م ؤ ت م ر ؛ ا ل أ و ل ى ؛ ر ر م ن أ ج ل ق و ا ع د ج د ي د ة ل ل ا ج ت ه ا د ب ا ت ج ا‪0‬‬
‫با ه ت ما ما ت ه‬ ‫ا ج ت ه ا د ن س ا ي ى ا ا ‪ ،‬و ا ل و ر ق ة ا ل ثا ن ي ة ت و ت ح د ث ف ي ها ع ن ت ج ر ي ت ه ا ل ش خ ص ي ة ف ي ما ي ت ع ل ق‬
‫ا ل ئ س و ي ة ا ا ‪ ،‬ل ه ك ت ا ب ب ع ن و ا ز ت و ا ل خ ر أ ة و ا ل ج ن س ا أ ن ث ر ع ا م ‪ 985‬أ م• ا ن ظ ر ؛ م ؤ ت م ر ا ل ت ح د ي ا ت‬
‫ا ل عا ل م ة ل ل د را سا ت ا ل ت س و ية ف ي ا ل ق ر ن ا ل حا د ي وا ل ع ش ر ي ن ‪ ،‬م ح ر م ع ما ب ق ‪ ،‬م و غ م ؤ س س ة‬
‫ا ل ح و ا ر ا ل إ ن س ا ن ي‪.‬‬
‫(‪ )3‬ا ل د ي ا ل م ي ‪ ،‬ع ب د ا ل ص م د ‪ ،‬ر ر ن ح و ق و ا ن ي ن ج د ي د ة ل ل ا ج ت ه ا د ب ا ت ج ا ه ا ج ت ه ا د ن س ا ش ا أ ‪ ،‬و ر ق ة ع م ل‬
‫ا ل ت ح د يا ت ا ل حا ل م ة ل ل د را ما ت ا ل ت س و ية ف ي ا ل ق ر ن ا ل ح ا د ي‬ ‫صم ن أ ع ما ل‬ ‫م قدمة‬
‫و ا ل ع ش ر ي ن ‪ ،‬م ج ر‪ -‬؟ ع م ح ا ب ق ‪ ،‬م و ق ع ء ؤ س س ة ا ل ح و ا ر ا ل إ ن س ا ن ي‪.‬‬
 ‫ت‬ ‫و ق د ا ق ت ر ح أ ر ع و س ا ئ ل لأ س ت ن با م ح ل ا ل ت ف ل م ا ل ج د ي د ة ل ل ا ج ت ه ا د ه ي‬
‫ت ك و ن ا ل ذ ل ر و ء ث ا ل ا ج ت م ا ع ي ة غ ي ن م و ا ت ي ة ل ت ه ل ب ي ق ه‪.‬‬ ‫— ل ‪١‬إ ل غا ء ا ل ن ص ع ن د ما‬

‫— ف ي م ج ا ل ا ل م ع ا م ل ا ت لا ي و ح د أ ي ا ع ت ا د ل أ ي ن ص ق رآ ن ي ب ط ر ي ق ة‬
‫آ ل ي ة بأ ن ه م د ي د و ش ا ف ‪ ،‬و م ح ا و ل ه ا ل ف ه م ا ل أ د ب ي و ا ل ح س ي ا ل أ و ل غ ي ر‬
‫ء لا ه ر ‪ ،‬وا ل د ي ي م ح ي ش ك ل أ ق ف ل ل ل و ص و ل إ ل ى ا ل م را د ا لإ ل ه ي ؛ •‬
‫‪ -‬ت ح د ي ث ‪ ،‬ا ل ف تا و ى ا ل ص غ ي ر ة وا ل ها م ش ي ة وا ل ت ي ت ع ك س أ ف ا ل ا ج ت ه ا د ْ ع‬
‫و ج و د ا ل ن ص ق د ح د ي ث ‪ ،‬ف ي تا ر ي خ ا ل ف ق ه ‪ ،‬ه د ا ا لأ م ر ا لأ س ت ئ نا ئ‬
‫ي ج ب أ ن ي غ ي ر ف ي ن ظ ا م ا ل ا ج ت ه ا د ا ل ج د ي د‪.‬‬
‫أ و ( خ ص و ص ي ة ا ل م ‪ )،‬ب ؤ ل ر ي ق ة ت و د ي‬ ‫‪ -‬ا ل أ ح د ب ن ف لا م ( ع م و م ي ة‬
‫إ ل ى ب ق ا ء ن ف ل ا م م ن ه ل ق ي ي د ع و ل ل م ا و ا ة )>‪.‬‬
‫إ ف م ن ا ل ح ر و ف ف ي ا ل ش ر ي عة ا لإ س لا م ي ة أ ف ا لا ج ت ها د ل ي س م ف ت و حا‬
‫ع ل ى م ص ر ا ع ي ه ‪ ،‬ب ل له ص و ا ي ظ ي ل ت ز م ب ها ا ل م ج ت ه د و ه ي كا ل تا ل م ح ‪■ ،‬‬
‫‪ -‬إ ذ ا د ل ع ل ى ا ل ح ك م ا ل ش ر ع ي د ل ي[ ؛ ص ر ي ح ق ه ل ع ي ا ل و ر و د ف ل ا م ج ا ل‬
‫ل لا ج ت ها د ف يه ‪ ،‬ك ق و ل ه ت عا ل ى ف ي ح ك م ا ل ز نا ‪ :‬ؤ أ ل ق ؤ ه ط ؤ ذ ‪ ،‬ظ ‪ ،‬إ و‬
‫‪ ،‬ل ا م ج ا ل ل ل ا ج ت ه ا د ف ي ع د د ا ل ج ل د ا ت‪.‬‬ ‫ن ح د ت ث ثا يأ ت ه‬
‫— أ ما ا ل و ا ق ح ة ا ل ت ي و ر د ف ي ها ن ص ظ ن ي ا ل و ر و د و ا ل د ل ا ل ة ‪ ،‬أ و أ ح د ه م ا‬
‫ظ ن ي ف ف ي ه ما ل ل ا ج ت ه ا د م ج ا د ‪ ،‬لأ ف ا ل م ج ت ه د ي ب ح ش ‪ ،‬ف ي ا ل د ل ي ل‬
‫ود ر جه‬ ‫و ط ر ي ق و ص و ل ه إ ل ي نا ‪،‬‬ ‫سده‪،‬‬ ‫ح ي ث‪،‬‬ ‫ا ل ف لم ئ ا ل و ر ود م ن‬
‫ر و ا ت ه ‪ ،‬و ف ي ه ن ‪ ،‬ا ي خ ت ل ف ث ‪ ،‬ت ق د ي ر ا ل م ج ت ه د ي ن ل ل د ل ي ل‪.‬‬

‫( ‪ ) 1‬ا ل م ر ج ع ا ل س ا ب ق‪.‬‬
‫(‪ )2‬ا ن ف ل ر‪ :‬ح ل ا ف ‪ ،‬ع ب د ا ل و ه ا ب ‪ ،‬ع ل م أ ص و ل ا ل ف ق ه ‪ ،‬ط‪ ( ، 8‬ا ل ق ا ه ر ة! د ا ر ا ل ق ل م ‪ ،‬د‪ .‬ت) ‪،‬‬
‫‪. 217 -‬‬ ‫ص‪612‬‬
‫م و ر ة ا ل ن و ر ‪ ،‬ا ل أ ي ة! ‪.2‬‬ ‫(‪)3‬‬
 ‫س^^' ا ق ا'‬ ‫؟'‬

‫‪ -‬أ م ا ا ل و ا ق ع ه ا ل ت ي لا ن ص ع ل ى ح ك م ه ا ف ف ي ها م ج ا د ل ل ا ج ت ه ا د‬
‫ب ا ل ه ل ر ق ا ل م ع ر و ف ة ع ن د أ ه ل ا ل أ ص و ل‪.‬‬
‫ث ر و ظ م ت عا ر ف ع ل ي ها ع ن د ع ل ما ء ا لأ ص و ل ؛ م ن م ع ر ف ة‬ ‫و ل لم ج تهد‬
‫ا ل ل غ ة ا ل ع ر ب ية و ع ل و م ه ا ‪ ،‬و م ع ر ف ة ا ل ق رآ ن ا ل ك ر ي م و ع ل و م ه ‪ ،‬و م ع ر ف ة ا ل س ن ة‬
‫و ع ل و م ها ‪ ،‬و م ع ر فة ع ل م أ ص و ل ا ل ف قه‪ ،‬و م ع ر فة م وا ص ع ا لإ ح ‪٠‬ا ع ر ر‬
‫ف ه ل ه ذ ه ا ل ض وا ب ظ و ا ل ش ر و ظ ت وا ق ر ئ ت ‪ ،‬ع ن د د ع ا ة ا ل ج ت د ر ا أ م أ ل‬
‫ا ل م را د م ن ا ج ت ه ا د ه م ما ه و إ لا ت ع ط ي ن؛ ا ل ن ص و ص ا ل ش ر ع ي ة وإ ي أ ع تا ق ها‬
‫و ه و ا ه م ؟!‬ ‫ح ت ى ت وا ف ى ْ ع د ع و ا ه م‬
‫‪ - 2‬ا ت ه ا م ا ل ف ق ه ا ل إ س ل ا م ي ب أ ث ه ذ ك و ر ى ر ‪;،‬‬
‫و م ن أ م سا ل ي ث ه م ن ق د ا ل ف قه وا ل ف ق ها ء ‪ ،‬و ا ت ه ا م ه م إ يا ه م با ل ج م و د‬
‫و ا ل ت خ ل ف و ا ل ن ك و ر ي ة ‪ ،‬و أ ن ه م ع ا ش و ا ف ي ع ص ر ا ل ظ ل ا م ك م ا قا ل م ت ‪ ،‬أ م ي ن ة‬
‫ا ل ح ي ي ت ر ر ك ي ف ن خ ض ع ل ف ق ها ء أ ر ب ع ة و ل د وا ف ي ع ص ر ا ل ظ لا م و ل د ي نا‬
‫ا و ي ث ا ق) ا ص‪.‬‬
‫و ا ت ه ا م ا ل ف ك ر ا ل إ س ل ا م ي بأ ي ه ف ك ر م ع ا د ل ل م ر أ ة و ذ ل ل ث ‪ ،‬ب ح ج ة و ج و د‬ ‫‪٠‬‬
‫بٌ م ا ا ل إّ ر ا ئ ل ي ا ت ‪ ،‬أ و ر و ا ي ا ل ؤ ‪ ،‬ص ح ي ف ة أ و م و ص و ع ة ل م ي ت ي س ر ل ع ل م ا ء‬ ‫لإ‬
‫ص يا غ ت ها‬ ‫م ح د د ي ن ت م ح ي ص ها ف ي ح ي ن ها ‪ ،‬أ و أ ق وا ل ل ب ع ض ا ل ف ق ها ء ل م ي م‬ ‫ئ‪,‬‬
‫ت ث‬
‫‪n‬‬

‫( ‪ )٦‬ا ن ظ ر ؛ ا ل ج د ي ع ‪ ،‬م د ا ش ي ن ي و م ح ف ‪ ،‬ي س ر ع ل م أ ص و ل ا ل ف ق ه ‪ ،‬ه ل‪ ( ، 1‬ب ي ر و ا ت ‪ ،‬ت م و م م ة‬ ‫ي‬

‫ا ل ر ا ن ‪ 1 41 8 ،‬ه= ‪ 1 997‬م) ‪ ،‬ص ‪. 388 - 381‬‬ ‫• ؛‪.‬‬
‫ص ‪. 221‬‬ ‫( ‪ )2‬ا ن ظ ر ؛ ا ل ك ر د س ت ا ت ي ‪ ،‬ح ر ل ك ت ت ح ر ي ر ا ل م ر أ ة ‪ ،‬م ر ح ع س ا ب ق ‪،‬‬ ‫‪0‬‬
‫(‪ )3‬أ س ن ة ا ل م م و ت (‪ 1 995 - 191 4‬م) ‪ ،‬و ل د ت ب ا ل ق ا ه ر ة ‪ ،‬و ص ك‪ 1‬ط و ص ح ف ي ه م ص ر ة ‪ ،‬ؤ إ ح د ى‬
‫را ئ دا ت ح ر ك ة ت ح ر ي ر ا ل م رأ ة ف ي م ص ر ‪ ،‬أ س س ت م ج ل ة ح وا ء ‪ ،‬و م ج ل ة ا ل م ص و ر ا لأ س ي و ع ي ة‬ ‫ُؤر‬
‫ا ل ش ه ي ر ة ‪ ،‬و و ح ل ف ت ا ل خ ج ل ي ن ل خ د م ة ق ف ب ما يا ت ح ر ي ر ا ل م ر أ ة ‪ ،‬و ك ا ن ت أ و د ا م ر أ ة ن ت ر أ س د ا ر‬
‫ا ل ه ل ا ل ‪ ،‬م ن م و ل ف ا ت ه ا ت ر ر و ح ي ا ل ع ز ل ة أ آ ‪ ،‬و ر ر م ث ا ؤ ي ع ا ل م س ش ل ء ا‪ .‬ا ن ف ل ر ت ا ل خ و س و ع ة ا ل ع ر ي ث ة‬
‫ا ل م ي ئ ر ة ‪ ،‬م ر ح ع ر ص ا ي ق ‪ ،‬م ج ّا ‪ ،‬ص‪. 054‬‬
‫ر‪ )4‬ا ل م ق د م ‪ ،‬م ح م د أ ح م ل ‪ ،‬ع و د ة ا ل ح ج ا ب ( ا ل ش م ا ل أ و ل ؛ م ع ر ك ة ا ل ح ج ا ب و ا ل م ف و ر) ‪،‬‬
‫ص ‪. 126‬‬ ‫ٍ ل‪ 0‬أ ‪ ( ،‬ا ل ر ي ا ض‪ :‬د ا ر ي ة ‪ 1427 ،‬ه=‪ 60‬ه‪ 2‬م) ‪،‬‬
 ‫ب ش ك ل د ق ي ق ك ا ن ت ن ت ي ج ه ت أ ئ ر ه م با ل ب ي ئ ة ا ل ت ي ع ا ش و ا ف ي ها ف ص د ر ت م ن ه م‬
‫ا ج ت ه ا د ا ت أ ح ط أ و ا ف ي ها ‪ -‬و ج ز م ن لا ي خ ه ل ئ ‪ ، -‬و ف ي أ ح ي ا ن ك ث ي ر ة ل م‬
‫ي خ ه ل ئ وا و ل ك ي أ ق و ا ل ه م ي ح م ل ما لا ت ح ت م ل ‪ ،‬أ و م ت ط ع م ن س ي ا ق ه ا ل ت ت ت ن ع‬
‫م ن ه ا م ع ا ن و د ل أ ل ا ث ‪ ،‬غ ي ر م ر ا د ة‪.‬‬
‫ب ا ل ت ع م ي م) ت غ ي ي ر ا ن و ع ي ا ف ي‬ ‫ف ه ذا كا ت ب ي ق و ل ت ر ر غ ي ر ا ل ف ق ها ء ( ه ك ذ ا‬
‫م و ق ف ‪ ،‬ا ل إ س ل ا م م ن ا ل م ر أ ة ‪ ،‬و ت ج ا ه ل و ا ف ي ح ا ل ا ت ع د ي د ة ن ص و صا ق رآ ن ي ه‬
‫ص ر ي ح ه ء ر ا ‪ ، ،‬ؤ ي ر د ع ا ل ي ه م بأ ن ه ل ي س ك ز ا ل ف ق ها ء ك د ل ل ث ‪ ، ،‬وا ل ت ع م ي ل م آ ف ة‬
‫ف ك ر ي ه و م ن ه ج ي ه ت ق د ح ف ي ع ل م ي ة و م ض ي ا ق ي ه أ ه ل ا ل ر أ ي و ا ل ف ك ر‪.‬‬

‫ت ا ل ئ ا ‪ :‬م ح ا ر ب ة ر ك ا ئ ز ا ل ث ق ا ف ة ا ل إ س ل ا م ي ة‪:‬‬

‫ع م د د ع ا ة ا ل ج ن د ر إ ل ى ح ا ن ه ن ‪ ،‬ا ل ك ي ل ث ‪ ،‬ف ي أ ص و ل ا ل د‪ .‬ي ن ‪ ،‬و ي و ي ه‬

‫ا ل ف ق ه ا ل إ س ل ا م ي ‪ ،‬إ ل ى م ح ا ر ب ة ر ك ا ئ ز ا ل ث ق ا ف ة ا ل إ س ل ا م ي ة م ن ح ل ا ل ا ل ت ا ل ي‪:‬‬
‫ص ي ا غ ة ا ل ل غ ة ا ل ع ر ب ي ة‪:‬‬ ‫‪ - 1‬ا ل و م وة إ ل ى إ عا د ة‬

‫با ل د ع و ة إ ل ى إ ل غا ء ا ل ل غ ة وا ل ث وا ب ت ‪ ،‬ا ل م ت ع ل ق ة ب ت م ي ي ز‬ ‫ذ ه ي ‪ ،‬د عا ة ا ل ج ن د ر‬

‫ا ل ن ؤ ع و ا ل ج ن س ‪ ،‬ؤ إ ح ل أ ل ا ص ه ل لا حا ي ت ‪ ،‬م ه ج ن ة ب د ي لا ع ن ه ا ‪ ،‬و م ن ئ م‬
‫إ ي ج ا د فا ص ل ب ي ن ث وا ب ت ها و م د ل و ل ا ت ه ا ا ل ش ر ع ي ة و ب ي ن أ ه ل ا ل ل غ ة و ا ل ل س ا ن‬
‫ا ل ح ر ب ي ف ي ف ه م م د ل و ل أ ت ا ل ن ص و ص ا ل ش ر ع ي ة و ا ل ت ا; س ج ي ة ‪ ،‬و ه ي د ع و ى‬
‫لم ن ج د ها ف ي أ ي م ج ت م ع م ن ا ل م ج ت م عا ت ا ل ب ش ر ية ر‬
‫ص و رة‬ ‫و م ن ذ ل ل ث‪ ،‬ر ر ت ف ح ص ا ل ع ج م ا ل ع ر ب ي ا ل ت دا و ل ل ل و ق و ف ع ل ى‬
‫ف ح ص‬ ‫ف ي ما ي ت ع ل ق با ل ب نا ء ‪ ،‬و ك د ل ل ث ‪،‬‬ ‫ا لأ ل فا ظ وا ل ت ع ب ي را ت ا ل م ت ح د م ة‬

‫م‬ ‫(‪ )1‬ح ض ‪ ،‬ا ل خ و د ا ي ت ‪ ، ،‬ا ل م ر أ ة ا ل م ر ب ي ة ف ي ا ل د ي ن و ا ل م ج م ع ‪ ،‬د‪ .‬ط ‪ ( ،‬د م ش ث)• د ا ر ا ل أ ه ا ل ي ‪،‬‬
‫ل ل ط ا ع ت و ا ل ش ر ‪ 996 ،‬أ م) ‪ ،‬ص‪ ، 09‬ن ق ل ا ع ن‪ :‬ا ل ك ر د س ا ت ي ‪ ،‬ح ر ك ا ت ‪ ،‬ت ح ر ي ر ا ل م ر أ ة ‪،‬‬

‫—‬ ‫(‪ )2‬ا ن ث ل ر; ف ل ي ه" ‪ ،‬ا ل ج ا‪ .‬ر غ ز و م ا ف ي ‪ ،‬م ر‪ -‬ح م ا ب ق ‪ ،‬ص‪. 36 - 53‬‬
‫ية‬ ‫ت ك و ي ن ها ا ل ج ن د ر ى وأ ب عا د ه ا ل ج ن‬ ‫ر با ن ي ة ا ل ل غ ة ا ل ع ر ب ي ة و ك ث ف‬
‫و ا ل ل أ ح ن س ي ة ء ‪ ،‬ر ن‪.‬‬

‫ؤ ي س ت م ر ا ل ه و س ا ل ج ن د ر ى ع ن د ه ز لا ع ل ت طا لإ م ف ر دا ت ه م م ن ق ب ي ل •‬
‫تأ ن ي ث‬ ‫تأ ن ي ث ا ل م ك ا ن ‪ ،‬ا س ت ر دا د ا ل ل غ ة لأ ن و ي ت ها ‪،‬‬ ‫( ت د ؤ ي ن ا لأ ن و ث ة ‪،‬‬
‫ب ح رو ف‬ ‫وا ل ق ر دا ن ا لم ك ت و بة‬ ‫ص ط ل خا ت‬ ‫ا ل ذ ا ك ر ة) و ن ح و ذ ل ك م ن ا ل‬
‫ص ا ح ث ه ا أ ن ي ص ت ك ن ؛ ح ه ل ا د_ ‪ ،‬ل ه ه ي م ن ه‬ ‫ع ر ب ي ة و أ ف ك ا ر غ ر ب ي ة ‪ ،‬لا ي ت و ؤ ع‬
‫ب أ ن ه خ‪ 0‬ذ\ ب ذ ك و ر ي ي ج ب ‪ ،‬أ ن ي ح ت) م ن ه ه د ه ا ل ص ل ا ح ي ا م ح ت ‪ ، ،‬ؤ ي ف ق ل ق‬
‫ل ي ع و د إ ل ى ا ل أ ص ل و ه ي ا ل أ ن ث ى ك م ا س م ت> ا ل م د ا و ي ك ت ا ب ه ا ت ر ر ا ل أ ن ث ى‬
‫ه ي ا ل أ ص ل» ر ى‪ .‬ف ه ل ا ل أ ن ث ى ه ي ا ل أ ص ل ؟ ق ا ئ م ‪ m‬ت ق د م ح ل ث ه ع ل ى‬
‫ح ل ق ح وا ء ف ك ي ف‪ ،‬أ ص ح ت ‪ ،‬ح وا ء ه ي ا لأ ص ل ؟ ؛‬
‫إ ل ما ص د ر م ن ه م ما ه و إ لا ن ت ي جة ل ج ه ل ه م به ل ب ي عة ا ل ل غ ة ا ل ع ر ب ية ا ل ت ي‬
‫ل ه ا خ ص ا ئ ص ه ا و م م ي ز ا ئ ه ا ا ل ت ي لا ت و ح د ب ل غ ة أ ح ر ى ‪ ،‬ف ه ي ل خ ة أ ه ل‬
‫ا ل ج ن ة ‪ ،‬و ص ل غ ة ا ل ق ر آ ن ا ل ذ ي ت ك م ل ا ل ل ه ي ح ف ث ل ه ‪ ،‬ق ا ل ت ع ا ل ى• ؤ ‪ ،‬إ د ا ث ن‬
‫ر د ا أ ل د ث ر وإ ي لإ ‪ -‬ث ؛ ل ف ئ و ف ه ر ز و ه ي ‪ ،‬ا ل ل غ ه ا ل ت ي ‪ ،‬ح ق ق ت ‪ ،‬أ ك ب ر ن ص ي م ت ‪ ،‬م ن‬ ‫إ‬
‫ا لا ن ت شا ر ا ل و ا م ع ف ي ا ل ما ل م م ن ذ ف ج ر ا ل تا ر ي خ ح ت ى ع ص ر ا ل ن ه ض ة‬ ‫آ‬
‫ا ل أ و ر و ب ي ة ا ل خ د ي ث ة‪.‬‬ ‫‪"٥‬‬

‫و ف ي ‪ ،‬ا ل م ه ل ا ل ة ب إ ي ج ا د خْ ل ا ب ا ل غ و ى أ ن ث و ي ؛ ا ل م ر أ ة ئ س م ظ ‪ -‬ف ي م ا ب ع د ‪-‬‬ ‫أ‬

‫ع ن ا ل م ر أ ة ا ل ت كا ل ي ما ا ل ش ر ع ي ه و ا ل ب ا د ي ة ا ل ت ي‪ ،‬جا ء ي ت ‪ ،‬ب ص ي غة ا ل ع م و م‬ ‫إ‬
‫ل ل ر ح ل و ا ل م ر أ ة ك ا ل ص ي ا م م ث ل ا ؛ ل أ ن ن ص ا ل أ ي ة ي ق و ل‪ :‬ا ؛ ؤ ت ل ه ا أ ر ي ث اً إ‬
‫• ؤ‪.‬‬
‫ص‪. 29‬‬ ‫(‪ )1‬ا ل م ر‪ -‬ح ا و ا د ق ‪،‬‬
‫س ع ت ي ب ن ن ا ص ر ا ل غ ا م د ي ت ر ا ي ق و م ا ل ا ت ج ا ه ا ت ا ل ح د ا ث ة ا ل ع ر ي ي ة® ‪ ،‬ا ل ر ي ا ض ‪ ،‬م ج ل ة ا ل ي ي ا ن ‪،‬‬ ‫ر ة)‬
‫ع‪ 8‬ه‪ ، 2‬د ن ا ي ر‪ /‬ء ب ر ا د ر ‪ 5‬ه‪ 02‬م‪ .‬ا س ت ر ج ي ن ‪ ،‬د ت ا ر خ ‪ 201 2/9/27‬م م ن م ر غ إ س ل ا م ؤ ي ب‬
‫_‪http://artides.islamweb‬‬
‫س و ر ة ا ل ح ج ر ‪ ،‬ا ل آ ي ة ت ‪.9‬‬ ‫( وا‬
 ‫م ح ب ء ل ب م= ق ل م أ ل م ر ث ا م ه ر ‪ ، ، ٦‬ذ ا م ر أ‪ 0‬ت ق و ل ت إ ف ا ل ص ي ا م ل م ي ك ت ب ع ل ي ل أ ل‬
‫ا ل خ ن ا ب ل م ي و ج ه إ ل ي ها ف ي ف ر ص ه‬
‫ع ل ى‬ ‫و ل ه ذ ا أ د ر ك د ع ا ه ا ل ج ن د ر ر ا أ‪ 0‬ا ل ش ع و ب ا ل إ م ل ا م ي ه م ا د ا م ت‬
‫ص ل ة و ث ي قة با ل ل غ ة ا ل ع ر ب ي ة ‪ ،‬فإ ن ها ّ ح ظ إ أ م ر ت ب ط ه با لإ س لا م و با ل ق رآ ن ‪،‬‬
‫و س ت ف ل ر أ م ت م آ ك ه ب ا ل و ح د ة ا ل إ س ل ا م ي ة ا ل ك ب ر ى» ر ‪ ،‬و ب ه ي ا ث ن و ا ح م ل ت ه م‬
‫ع ل ى ه ا ل‪ 0‬ا ل ل غ ة ‪ ،‬و أ ر ا د و ا أ ن ي ث و ه و ه ا •‬
‫ص ي ا غ ة ا ك ا ر ي ح ا ل إ س ل ا م ي‪:‬‬ ‫‪ . 2‬ا ل د ع رة إ ل ى إ عا د ة‬
‫أ ح د د ع ا ة ا ل ج ن د ر ب ا ل د ع و ة إ ل ى ع د م ا لا ر ت با م ح ل ي ما ح ل م ه ل نا‬
‫ا ل م ت ق د م و ن ‪ ،‬و ما و ر ث نا ه م ن تا ؤ ي خ ا ل أ م ة م ن ق ي م و ت قا ل ي د أ ص ي ل ؤ و ف ه م‬
‫للن صو ص ا لم قدمة‬
‫ئ‬ ‫ف ت ر ى إ ح د ا ه ن أ ف ر ر ح ر ك ة إ ن ص ا ف‪ ، -‬ا ل م ر أ ة ل ا ي م ك ن أ ف ت ت م إ ل ا ب ت و ا ف ر‬
‫ؤ‬ ‫ذ ل ك ا ل ئ ى ا ل م ع ر ف ي ‪ ،‬ا ل ذ ي ي ه د ف ب و ض و ح و د و ن ا ل ت با س ‪ ،‬إ ل ى ت ف ك ي ك‬
‫إ‬ ‫ا ل ت ا ر ي خ ا ل ش ر ي ع ن" ا ل ض و ص ا ل م ق د س ة ا ل م ج ر د ه ء ا ر ة‪/‬‬
‫?‪.‬‬ ‫و ر ا ي ل ا ح ف ل ع ل ى م ه ل ب و ع ا ي ت ه و ك ت ا ب اُ ت ‪ ،‬ا ل ن و ي ي ن أ ن ه ا ت ش ي ر إ ل ى ا ل ن ص و ص‬
‫‪٩‬‬ ‫ا لإ س لا م ي ة ا ل ش ي ق د م م ع ها ا لأ ج ن د ة ا ل ت س و ية ع ل ى أ ن ها ت را ث ر ج ع ي ‪ ،‬أ و‬
‫و ‪،‬‬
‫‪I‬‬
‫ت ث‬
‫ا ل إ ر‪ ، L‬أ و ا‪ J‬ن ر و‪ ، L‬أ و ا ل ق د ي م» ر ص‪.‬‬
‫ؤ‬ ‫(‪ )1‬م و ر ة ا ل ق ر ة ‪ ،‬ا ل أ ي ة‪. 183 :‬‬
‫ل‬ ‫(‪ )2‬ا ن ث ل ر; ح م ا د ‪ ،‬م ه ي ل ة ن ي ن ا ل ء ا و ل‪ .‬ا ن ‪ ،‬ا ل م ر أ ة ا ل م ل م ة و م و ا ج ه ة ت ح د ي ا ت ر ا ل ع و ل م ة ‪ ،‬ط ‪، 1‬‬
‫و‬ ‫ص‪. 07‬‬ ‫( ا ل ر ي ا ض‪ ْ :‬ك ت ة ا ل م ك ا ن ‪ ، 1 424 ،‬و= ‪ 2003‬م) ‪،‬‬
‫ر‬ ‫(‪ )3‬ا ل م ي د ا ن ى ‪ ،‬ع ب د ا ل ر ح م ن ح س ح ي ك ة ‪ ،‬أ ح ن ح ة ا ل م ك ر ا ل ث ل ا ث ة ‪ ،‬ه ل‪ ( ، 8‬د م ش ق ت د ا ر ا ل ق ل م ‪،‬‬
‫' ؤ‪.‬‬ ‫‪ 1 420‬ه=‪ 0‬ه ه‪ 2‬م) ‪ ،‬ص‪. 353‬‬
‫ص‪. 36 - 53‬‬ ‫(‪ )4‬ا ن ف ل ر! ق ل ي ة ‪ ،‬ا ل ج ن د ر غ ز و ث ق ا ف ي ‪ ،‬م ر‪ -‬ء ع ص ا ب ق ‪،‬‬
‫ص ا ل ح ‪ ،‬أ م ا ن ي ‪ ،‬ر ر ن ح و م ن ظ و ر إ س ل ا م ي ل ل م ع ر ف ة ا ل ت س و ي ة® ‪ ،‬ا ل ق ا ه ر ة ‪ ،‬م ج ل ة ا ل م ر أ ة‬ ‫(‪)5‬‬
‫ص‪•8‬‬ ‫و ا ل ح ض ا ر ة ‪ ،‬ع ‪ 00 ، 1‬ه‪ 2‬م ‪،‬‬
‫سا ب ق ‪،‬‬ ‫مرجع‬ ‫و ح ل خ ل ة ا ل م ج ت م عا ت ا لإ س لا م ي ة ‪،‬‬ ‫(‪ )6‬ق ط ب ؛ و آ خ ر و ن ‪ ،‬ا ل ح ر ك ة ا ل س و ي ة‬
‫ص‪. 77‬‬
 ‫و ه ذا ي ف ر ك ذ ل ك ا لا ه ت ما م ا ل ك ب ي ر ف ي ا ل غ ر ب ب د را م ا ت ا ل م ر ن س م ي ‪،‬‬
‫ا ل ت ي ف ت ح ت ا ل با ب م ب ك را أ م ا م ه ذ ا ا ل ن ؤ ح م ن ا لأ ب حا ث ا ل ت ي ت ع ي د ق را ء ه‬
‫ا ل تا ؤ ي خ ا لإ س لا م ي وا ل ص حا ف ة ا لإ س لا م ي ة ف ي م ر ا ح ل ت ك و ي ن ها ب ق را ء ة‬
‫ن و ي ؤ ‪ ،‬ب ت ل ي ه ل ه ا ا ل ض و ء ا ل ق و ي ع ل ى ج و ا ن ب ا ل ن ق د ا ل ش ا‪ J‬ي د ف ى ك ت ا ب ا ت ه ا‬
‫و ا ل م ش ا ع ر ا ل م ل ب ي ة ت ج اْ ا ل ث ق ا ف ة و ا ل د ي ن رُ‬
‫و ف ي ه ذا أ ف ا ل م رأ ة م ه م ث ة ف ي ا ل تا ؤ خ ا ل ح د ي ث وا ل عا ص ر ‪ ،‬أ ما ف ي‬
‫ا ل تا ؤ ي خ ا لإ س لا م ي ف ه و م ل ي ء بأ ح با ر ؤإ ن جا زا ي ت ‪ ،‬ن ا ء ا لإ س لا م ‪،‬‬
‫و م ث ا ر ك ت ه ن ف ي ا ل ح ي ا ة ا ل ع ا م ة ‪ ،‬و م ا م ن ك ت ا ن م ‪ ،‬س ي ر ة ل ل ب ي‪ .‬إ ل ا و ت ه ل ت ي ى‬
‫ت ع ذ ي ب ق ر ي ش ‪ ،‬و ف ى ا ل ح صا ر ‪ ،‬و ف ى‬ ‫ت حم ل‬ ‫إ ل ى م شا ر ك ة ا ل ن سا ء ف ي‬
‫و ف ي ا ل م شا ر ك ة ف ي ا ل غ ز وا ت ‪، ،‬‬ ‫ا ل ه ج ر ة ‪ ،‬و ف ي م با ي ع ة ا ل ر س و ل‬
‫ض ا ل ر أ ي‪ .‬ف ا ل ت ا ر ي خ ل ن ي ن ع م ‪ ،‬ا ل م ر أ ة إ ل ا إ ذ ا ن ث ل ر ت ‪،‬‬ ‫وا ل م شا ر ك ة‬
‫ا ل م ج ت م عا ت ا لإ س لا م ي ة إ ل ى ا ل م رأ ة ن ظ رة ا لإ س لا م ل ها ‪ ،‬وأ ع ط ي ت ك ا م ل‬
‫ح ق و ق ه ا ف ي ا ل إ م ل أ م ر ى‪.‬‬
‫و ي ح د ه ذ ا ا ل ع ر ض ي ت ب ي ن م د ى ْح ل ر ه ذ ا ا ل م ن ه و م ‪ ،‬و ن ج ث ؤ أ ن ص ا ر ه‬
‫ع ل ى ث و ا ب ت ا ل ث ق ا ف ة ا ل إ س ل ا م ي ة ‪ ،‬و ح ر ص ه م ع ل ى ز ع ز ع ة ه ذ ه ا ل ث و ا ب ت) ف ي‬
‫ن ف و س أ ب ت ا ء ا ل أ م ة ؤ إ ص ح ا ف ه ا‪.‬‬

‫ر ‪ ، ٦‬ا ن ظ ر ‪ -‬أ ب و ي ك ر ؛ و ث ك ر ي ‪ ،‬ا ل م ر أ ة و ا ل ج د ر ‪ ،‬م ر ج ع م ح ا ب ق ‪ ،‬ص‪. 65‬‬

‫ص‪— 1 00‬‬ ‫ر ى ا ن ظ ر• ح م ا د ‪ ،‬ا ل م ر أ ة ا ل م ل م ة و م و ا ج ه ة ت ح د ي ا ل ت ‪ ،‬ا ل ع و ل م ة ‪ ،‬م ر ح ع ا ب ق ‪،‬‬
‫‪. 101‬‬
‫ا ل س ع دا و ى ؛ ®ا ل ز وا ج ف ي ا لإ س لا م ظ ل أ ش به ما ي ك و ن ب ع ق د ت م ل ي ك ‪،‬‬
‫ي م ل ك ا ل ز و ج ز و ج ت ه ب ح ك م ا ل ص د ا ق ( ا ل م ه ر) و ا ل إ ن ف ا ق ء ا ر ن‪.‬‬
‫و ظ ه ر ت ن ت ي جه ل ه د م ا ل م دا ر ة ل ل ز وا ج ا لإ س لا م ي ص و و م ن ا ل د ع و ة‬
‫ل ل ز وا ج ا ل م د ن ي ‪ ،‬و ت سا و ي ا ل ز و ج ي ن ف ي ح ق ا ل م ل لا ق ‪ ،‬وا ر ت فا ع ن س ب ة‬
‫ا ل م ن و م ة ‪ ،‬وا ل ت ي ت و ل ى ف ي م ر ح ل ة ل ا ح م ة إ ل ى ظ ه و ر ت يا را ل ت ‪ ،‬م ع ا د ي ة‬
‫ل ل ز وا ج و ا ل أ س ر ة وا لا ر ت با ط ا ل ش ر ع ي وا ل إ ن ج ا ب ك م ا ح ص ل ف ي ا ل غ ر ب ‪،‬‬
‫و ا ل ت د ر ج م ن س ت ئ إ ل ى أ س و أ ف ي ا ل ه ث و ط و ا ل ش و ط ا ل ح ض ا ر ي‪.‬‬

‫‪ - 2‬م حا ر ب ة ا ل ز وا ج ا ل م ج ك ر ت‬

‫طا ل م ‪ ،‬د عا ة ا ل ج ن د ر ب ت ق ن ي ن ا ل ز وا ج ‪ ،‬و ذ ل ك ح ت ى ي ت س ن ى ل ه م ا لأ م ر‬

‫با ل ق ضا ء ع ل ى ن ق نا م ا ل ز وا ج ت د ر ي ج ئا ‪ ،‬و ته ل ب ي ى م ف ا ه ي م ا ل ج ن د ر ف ي ه ‪،‬‬
‫و ت ما ش نا <‪ ،‬ع ذ ل ل ث‪ ،‬ح ا ء ن ا ق وا ن ي ن ا لأ ح وا ل ‪ ،‬ا ل ش خ ص ي ة ف ي ب ع ض ا ل ب لا د‬
‫ا لإ س لا م ي ة ب ر ف ع س ن ا ل ز وا ج إ ل ى ل ما ل ع ش رة س نة ف ي ا ل م غ ر ب ‪ ،‬و ت ع‬
‫ع ث ر ه ّ ن ه ف م ‪ ،‬ا ل ج ز ا ئ ر ل ‪ ، ،‬ب ل و ت ج ر ي م ه ك م ا ف ي ا ل ي م ن ر ر لأ ي ص ح ت ز م ح ي ح‬ ‫‪1‬‬
‫ا ل ص غ ي ر ذ ك تا كا ن أ و أ ن ث ى د و ن ب ل و غ ه س ن ا ل ثا م ن ة ع ش ر ة ‪ ،‬ؤ ي ح ا م ‪ ،‬م ن‬ ‫■و‬
‫يا ل م ج ن‬ ‫ح م ي ن أ ل م ا ي ئا و أ و‬ ‫ي خ ا ل ف إ ذ ل ل قإ ب غ ر ا م ه م ا ل ي ة لا ت ق ل ع ن‬ ‫ث'‬
‫خ ل ل ة ء ا م)) ر ه‪.‬‬ ‫و‬
‫و ا ل ت أ م ل ف ي‪ ،‬ه د ا ا ل ت ض ي يه م‪ ،‬ع ل ى ا ل م ت ق د ا ل ش ر ع ي ‪ ،‬ا ل ح لا ل ‪ ، ،‬ي ر ى أ ف‬ ‫ج‬
‫إ‬
‫ي‬
‫ن و ا ل ‪ ،‬ا ل و ج ه ا ل ع ا ر ي ل ل م ر أ ة ا ل ع ر ب ي ة ‪ ،‬د‪ .‬ط ‪ ( ،‬و و و ت\ ا ل م و ب ي س ة ا ل ع ر ي ة‬ ‫(‪ )1‬ا ل س ع د ا و ي ‪،‬‬ ‫' ؤ‪,‬‬

‫‪ ;^١‬ا ل ل ج ن ة ا ل إ س ل أ م ئ ة ا ل ع ا ل ي ة ل ل م ر أ ة و ا ل ط ف ل ‪ ،‬ع و ل م ة ق و ا ن ي ا ل أ ح و ا ل ا ل ش خ ص ي ة ف ى‬ ‫(‪)2‬‬

‫ص‪. 46‬‬ ‫م ص ر ‪ ،‬م ر ج ع ما ب ق ‪،‬‬
‫(‪ )3‬ا ظ ر ت ا ل خ ض ر ي ‪ ،‬أ ن و ر ب ن ق ا س م ‪ ،‬ع و ل م ة ق و ا ن ي ن ا ل أ ح و ا ل ا ل ش خ ص ي ة ق ي ا ل ي م ن ‪ ،‬ط‪، 1‬‬
‫ص‪.1 50‬‬ ‫ل‪ J‬ر ا س ا ت ا د ر أ ث ‪ 1 432 ،‬ه) ‪،‬‬ ‫ر ا ل ر ي ا ضُ ء ر م‬ ‫‪٠ ٠‬‬

‫ُ ء ظ‪;.‬‬
 ‫ص و ت ف ي م ت ع إ قا م ة ا ل ع لا قا ت غ ي ر ا ل ش ر ع ية‬ ‫د عا ه ا ل خ د ر لم ي س م ع له م‬
‫ف ي ه د ا ا ل س ن ‪ ،‬ب ل إ ث ه م س ع و ا إ ل ى إ ش ا ع ت ه ا ب ش ت ى ا ل و س ا ئ ل‪.‬‬
‫ف ي ح ي ن أ ن ا ل ش ر ي ع ة ا لإ س لا م ي ة ت ح ث ‪ ،‬ع ل ى ا ل ز وا ج ا ل م ب ك ر ف ي ث لا ث ة‬
‫م و ا م ح ل ن‪:‬‬

‫‪ -‬ف ي ا ل ق ر آ ن ا ل آ ك ر ي م ق ا ل ت ع ا ل ى ت ؤ ؤ ا د ك م أ أ ي ي ن م ئ ب إ ٍ \ و ؤ‪ 0‬؛ و أَ ي ق ب م ا د ؤ‬
‫ا ل‬ ‫ق‬

‫ا ب ن ك ث ي ر ف ي ن ف ي ر ه ذ ه ا ل أ ي ة; ‪ ١‬ه ذ ا أ م ر ب ا ل ت ز ؤ ي ج ‪ ،‬و ق د ذ ه ب‬
‫‪ ،‬و ق و له‬ ‫ط\ و أ و\ م ن ا ل ع ل م ا ء إ ل ى و ج و ب ه ع ل ى ك ل م ن ق د ر ع ل ي ه ‪٠ ٠‬‬
‫‪ oi‬آ ر ب م ؛ و ش ي م ي ث ق ث ة أ س ه ر‬ ‫ت عا ل ى ت ؤ وأ ش ق س ث ن أ ل ج ن ي ‪ ،‬ب ن‬
‫و ا م ِت ب ج ص ه ‪ ،‬ف ا ل ا ل ش و ك ا ن ي ف ي ت ف س ي ر ه! ‪ ١‬ل ص غ ر ه ن و ع د م‬
‫ب ل و غ ه ن ّ ن ا ل ح ي ض ‪ ،‬أ ي‪ :‬ف ع د ت ه ن ث ل ا ث ة أ ش ه ر)) ر ه ‪.،‬‬
‫‪3‬‬
‫'ي‬ ‫— ف ي ا ل س نة ا ل ن ب و ية ا ل م ه ل ه ر ه ا ل ت ي ت ح ثا ع ل ى ا ل ت ب ك ي ر ب ز وا ج ا ل ش با ب ‪،‬‬
‫ؤ‬ ‫ع ن عا ئ ش ة ه ُأ ف ا ل ئ ب ي غ ئ ر و ج ها و ه ي ب ن ت س ب ع ب ي ي ذ ‪،‬‬
‫?‪.‬‬ ‫ز ر ئ ت ‪ ،‬إ ي ه ز ه ي ن ث ‪ ،‬ي ن ع س ي ن ‪ ،‬و م ح ا ن ن ها ‪ ،‬و م ا ت ع ن ها و ه ي‬
‫و‬ ‫ش ن ‪ ،‬ي م ا ل ع ن ز ة)) ‪ ، ،‬و ع ن ع ب د ا م م ه ب ن م ح و ي ( ج ه ئ ه أ ث ه ق ا ل ؛ ك ث ا‬
‫د‪,‬‬
‫‪I‬‬ ‫ر ر نا‬ ‫َ ذ ع ‪ ^١‬؛ ‪ ،‬ه ش ب ا ؟ ا ل أ ن ج د ذ‪ £‬ا ‪ ،‬ئ ق ا دَ ل ن ا ن ن و د ا ل ل ة‬
‫ت ث‬

‫ث‬ ‫(‪ )1‬س و ر ة ا ل و ر ‪ ،‬ا ل آ ة‪. 32 :‬‬

‫س ل أْ ة ‪ ،‬ط‪2‬‬ ‫(‪ )2‬ا ب ن ك ي ر ‪ ،‬إ س م ا ص ل ي ن ع م ر ‪ ،‬ت ف س ي ر ا ل ق ر آ ن ا ل ع ث ل م ‪ ،‬ت ح ق ي ق‪ :‬م ا م ي ي ن م ح م د‬
‫‪0‬‬ ‫ص ‪. 51‬‬ ‫( ا ل ر ي ا ض‪ :‬د ا ر ط ي ة ‪ 420 ،‬أ ه= ‪ 1 999‬م) ‪ ،‬ج‪، 6‬‬
‫أ‬ ‫ر‪ )3‬س و ر ة ا ل ل ل أ ق ‪ ،‬ا ل أ ي ة‪.4 :‬‬
‫' قأ‬ ‫(‪ )4‬ا ل ش ر ك ا ن ي ‪ ،‬م ح م د ي ن ع ل ي ب ن ع ح م ؛ ‪ ، ،‬ف ت ح ا ل ق د ي ر ا ل ج ا م ع ي ن م ا ل ر و ا ي ة و ا ل د ر ا ي ة ٌ ن‬
‫ع ل م ا ل ت م س ر ‪ ،‬ت ح ق ي ق‪ :‬ي و م ف ‪ ،‬ا ل غ و ش ‪ ،‬ط‪ ( ، 4‬ب ي ر و ت‪ :‬د ا ر ا ل م ع ر ف ة ‪ 1 428 ،‬ه= ‪ 2007‬م) ‪،‬‬
‫ص ى ه ه‪.1 5‬‬ ‫ج‪، 82‬‬
‫(‪ )5‬ا ل ي س ا ب و ر ي ‪ ،‬أ ب و ا ل ح س ن م ل م ب ن ا ل ح ج ا ج ‪ ،‬ص ح ي ح م ل م ‪ ،‬ت ح ق ي ق‪ :‬أ ب ي ش ة م _‪.u‬‬
‫ا ل ف ا ر ا ب ي ‪ ْ ،‬ل‪ ( ، 1‬ا ل ر ا ض‪ :‬د ا ر ٍ ل ي ب ة ‪ 1 427 ،‬ه=‪ 6‬ه ه‪ 2‬م) ‪ ،‬ح ‪ ، 1422‬م م ا ب ‪ ،‬ا ل ك ا ح ‪،‬‬
‫ص‪. 246‬‬ ‫با ب ‪ ،‬ت ز ؤ ي ج ا ل أ ب ‪ ،‬ا ل ك ر ا ل م غ ي ر ة ‪ ،‬م ج أ ‪،‬‬

‫تء و؛ تء‬
 ‫ح ص و ل ا ل ز ؤ ج ع ل ى م وا ف ق ة ا ل ز و ج ة ‪ ،‬و ت ق ي ي ده بإ ذ ن ا ل قا ص ي ‪ ،‬ي ل ه ن ا ك‬
‫ق وا ن ي ن ت ج ر م ا ل ت ع د د ك م ج ل ة ا ل أ ح و ا ل ا ل ش خ ص ي ة ف ي ت و ن س ‪ ،‬و ت عا ق ب‬
‫با ل ج ن س ي ك ر س ا ل خ عدد ل لم ا وا ة م ح ن ا ل ر و ج ت ز ز •‬
‫و ك م ا ه و و ا ض ح فإ ف ه د ا م خ ا ل ث ل ل ش ر ي ع ة ا ل إ س ل ا م ي ة ‪ ،‬ا ل ت ي ص ب ه ل ت ‪،‬‬
‫ا ل ح د ي بأ ر ب ع ز و ج ا ت ‪ ،‬م ع ا ش ت را م ح ل ا ل ع د ل ب ي ن ه ن ‪ ،‬قا ل ت عا ل ى ت ؤ ة ئ ك ؛ م أ ت ا‬

‫أ م ح أ ل أ ش و ز أ‪ 4‬ر ى‪.‬‬

‫و ق د جا ء ت أ حا د ي ث ن ب و يه ش ر ي فة ت ؤ ك د إ با ح ة ا ل ت ح د د ‪ ،‬م ن ها أ ف‬
‫ا ل ح ا ر ث ب ن ق ي س ق ا ل! ر ر أ ن ل م ت و ع ل م ي ي ي م ا ن ن و ة ‪ ،‬م ح ا د ت ئ د ك ر ت‬
‫آ‬ ‫ا خ ث ن م ل م ه ن أ ن ب م ا» ر ه‪ .‬و ق د ع د د‬ ‫ذ ل ل أ ‪ ،‬ل ض‪ ، .‬ق ف ا ي ا ي‬
‫‪P‬‬ ‫ا ل ر س و ل‪ .‬و ا ل ص ح ا ب ه و م ن ي ع د ه م ‪ ،‬و أ ج م ع ت ا ل أ م ه ع ل ى ذ ل ك '‬
‫إ‬ ‫إ ل ف ي إ با ح ة ت ح د د ا ل ز و جا ت م ص ل ح ه ل ل م رأ ة ف ي ع د م ح ر ما ن ها م ن‬
‫ؤ‬ ‫ا ل ز و ا ج ‪ ،‬و م ص ا ل ح ه ا ل ر ج ل ب ع د م ت ع م ل ي ل م نا ف ع ه ف ي ح ا ل ق يا م ا ل ع ذ ر‬
‫ل‬ ‫با ل م رأ ة ا ل و ا ح د ة ‪ ،‬و ل م صا ل ح ق ا لأ م ة ل ي ك ث ر ع د د ه ا ف ي م ك ن ها م ق ا و م ة ع د و ه ا‬
‫ؤ‬ ‫ل ذ ك و ن ك ل م ه ا م م ه ه ي ا ل حا ل يا ‪ ،‬و ت ح د ي د ا ل ز و ج ا ت بأ ر ب ع ت ح د ي د م ن ح ك ي م‬
‫ه‬ ‫ح س ر ‪ ،‬و ه و أ م ت وّ ق ب ي ن ا ل م ل ة ا ل ف ض ي ة إ ل ى ت ن ل ي ل ب ع ض م ن ا ف ع‬
‫ي‬
‫إر‬ ‫(‪ )1‬ا ت ف ل ر ت ج و ز ف ‪ ،‬ا ل ج ت د ر و ا ل م و ا ط ن ة ف ي ا ل ش ر ق ا ل أ و ص ط ‪ ،‬م ر ج ع س ا ب ق ‪ ،‬ص ز ة ‪٠ ٦ ٦‬‬
‫‪0‬‬ ‫ص‪ 2‬ة•‬ ‫و ل م خ ي ‪ ،‬ا ل ج ت و م م ة وا ل ؤ ي ع ف ي ا ل ث قا ف ة ا ل ع ر ب ي ة ‪ ،‬م ر ج ع سا ب ق ‪،‬‬
‫ي‬ ‫(‪ )2‬س و ر ة ا ل م ا ء ‪ ،‬ا ل آ ؛ ة; ‪.3‬‬
‫' ؤأ‬ ‫(‪ )3‬أ ب و د ا و د ‪ ،‬س ل ي م ا ن ب ن ا ل أ ش ع ث ‪ ، ،‬س ن ن أ ب ي د ا و د ‪ ،‬ح ك م ع ل ى أ ح ا د ي ت ه و ع ل ق! م ح م د ن ا ص ر‬
‫ا ل د ي ن ‪ ْ ، ، ^ ٧ ٠ ٧ ١‬ل‪ ( ، 2‬ا ل ر ا ض‪ ْ :‬ك ب ت ا ل م ع ا ر ف ‪ 424 ،‬ئ ‪ ،‬ح ‪ ، 224٦‬ك ا ب ا لْ ل ل أ ق ‪،‬‬
‫ب ا ب ف ي م ن أ" س ا ل م و ع ن دْ ن ا ء أ ك ث ر م ن أ ر ع أ و أ ح ت ا ن ‪ ،‬ص‪ 093‬؛ و ق ا ل ا ل أ ل م ا ن ي ؛ ( ح د ي ن ‪،‬‬
‫ص ح ي ح ّ ت ن أ ب ي دا و د ‪ ٠ ،‬ل ‪( ، ٦‬ا ل ر يا ض ؛‬ ‫ص ح ح) ‪ ،‬ا ن ث ل ر‪ :‬ا ل أ ل م ا ن ي ‪ ،‬م ح م د ن ا ص ر ا ل د ي ن ‪،‬‬
‫ص‪"02‬‬ ‫م ك ب ة ا ل م ع ا ر ف ‪ ^ 4٦ 9 ،‬ه= ‪ ٦ 998‬م) ‪ ،‬م ح‪، 2‬‬
‫‪.٦‬‬ ‫ص‪86‬‬ ‫(‪ )4‬ا ن ف ل ر; ق ل ي ة ‪ ،‬ا ل ج ن د ر غ ز و ث ق ا ف ي ‪ ،‬م ر ج ع م ح ا ب ق ‪،‬‬
‫ا ل ر ج ل ‪ ،‬و ب ي ن ا ل ك ث ر ة ا ل ت ي ه ي م ث ل نه ع د م ا ل ق د ر ة ع ل ى ا ل ق يا م ب ل وا ز م‬
‫ا ل ز و ج ة^‪.‬‬
‫كا ل ه ل لا ق وا ل خا ل ي لأ ت‬ ‫ب ك ث ي ر م ن ا ع ت با را ت أ ح ر ى‬ ‫فا ل ت ع د د‬
‫و غ ي ر ها ‪ ،‬وا ل ب لا د ا ل م ح ر و م ة م ن خ يا ر ا ل ت ع د د ت ر ز ح ت ح ت ظ ل ا ل ك ث ي ر م ن‬
‫ا ل م ل و ك ي ا ن ا ل س ي ئ ة و ا ض ظ ل إ ا ‪ U‬ت د ف ع ن م ه ا ا ل ز و ح ئ و ا ل أ و ل ا د ر ى‪.‬‬
‫‪ - 4‬ر ف ض ق و ا م ة ا ل ر ج ل ع ل ى ا ل م ر أ ة‪:‬‬
‫ت ت ردد م طا ل ب د عا ة ا ل ج ن د ر ب ي ن ا ل ح ي ن وا لأ خ ر ف ي إ ل غا ء ق وا م ة‬
‫ا ل ر ج ل ‪ ،‬وا س ت جا ب ة ل د ل ك ا لأ م ر ف قد ح ر ت ع د ء ت ع د ي لا ت ع ل ى ب ع ض‬
‫ق وا ن ي ن ا ل أ ح و ا ل ا ل ش خ ص ي ة ب د ءا م ن ا ل قا ن و ن ا ل ت و ن س ي ا ل ذ ي أ س ق م ل ع ا م‬
‫‪ 993‬أ م ب ن د ا أ س ا م ي ا ي ن ص ع ش ا ل ط ا ع ة ‪ ، ^^^١‬ث م ا ل ت خ ل ي ع ن‬
‫م ف ه و م طا ع ة ا ل ز و ج ة ل ز و ج ها ك ما جا ء ف ي م ش ر ؤ ع م د و ن ة ا لأ ح وا ل‬
‫ا ل ث خ ص ية ف ي ا ل غ ر ب ‪ ،‬إ ل ى ا ل ت ج ر بة ا ل م ص ر ية با ل م ما ح ل ف ر ا ل م رأ ة‬
‫ز و ج ها ر م‬ ‫دو ن إذ ن‬

‫(‪ )1‬ا ل ش ن ق ي ه ل ي ‪ ،‬م ح م د ا ل أ م ي ن ب ن م ح م د ا ل م خ ت ا ر ‪ ،‬أ ض و ا ء ا ل ي ا ن ق ي إ ي ض ا ح ا ل ق ر آ ن ب ا ل ق ر آ ن ‪،‬‬

‫ص‪. 42‬‬ ‫د‪ .‬ط ‪ ( ،‬ب ي ر و ت‪ :‬د ا ر ا م م ر ‪ ، 1415 ،‬و= ‪ 1995‬م) ‪ ،‬ج‪، 3‬‬
‫(‪ )2‬ا ن ظ ر ؛ أ ب و ح س ا ن ‪ ،‬م ح م د ‪ ،‬ا ل م ر أ ة و ا ل أ س ر ة ب ي ن ا ل إ س ل ا م و ا ل ف ل م ا ل غ ر ب ي ة ‪ ،‬ط‪ ( ، 2‬ع ت ا ن‪:‬‬
‫ص‪. 05‬‬ ‫ج م ع ي ة ا ل ع ف ا ف ا ل خ ي ر ي ة ‪ 421 ،‬أ ه= ‪ 1‬ه‪ 02‬م) ‪،‬‬
‫ص‪ 11 8‬؛ و م ذ ك ر ة‬ ‫(‪ )3‬ا ن ئ ل ر ؛ ج و ز ف ‪ ،‬ا ل ج ن د ر و ا ل و ا ء أ ن ة ف ي ا ل ش ر ق ا ل أ و م ح ع ل ‪ ،‬م ر ي ع س ا ب ق ‪،‬‬
‫با ل رأ ة وا ل ه ل ف ل ‪،‬‬ ‫ت و ص ي ح ي ة ب أ ه م ا ل ق ضا يا ا ل ش ت ت نا و ل ها ا لا ت فا ق يا ت ا ل د و ل ي ة ا ل خ ا ص ة‬
‫و ت دا ع يا ت ها ع ل ى ا ل ق وا ن ي ن ا ل و ح ل ي ة ‪ ،‬وا ل ر ؤ ي ة ا لإ س لا م ي ة ل لأ س ر ة م ت م ث لة ف ي ا ر م ي ث ‪ ١‬ق ا لأ س ر ة ف ي‬
‫ا ل إ س ل ا م® ‪ ،‬ا م ت ر ج ع ت ب ت ا ر خ ‪ 201 2/10/1 7‬م م ن م و ق ع ا ل ل م ج ة ا ل إ س ل أ م ة ا ل ع ا ل م ة ل ل م ر أ ة‬
‫وا ل ط ف ل‬
‫‪http://iicwc.org/lagna/iicwc/iicwc.php7id = 940‬‬
‫(‪ )4‬ا ن ذ ل ر‪ :‬ا ل ل ج ن ة ا ل إ س ل ا م ي ة ا ل ع ا ل ي ة ل ل م ر أ ة و ا لْ ل ف ل ‪ ،‬ع و ل م ة ق و ا ن ي ن ا ل أ ح و ا ل ا ل ش خ ص ي ة ف ى‬
‫م ص ر ‪ ،‬م ر ج ع س ا ب ق ‪ ،‬ص ه‪ 3‬؛ و م د ك ر ة ت و ض ي ح ي ة ب أ ه م ا ل ق ض ا ي ا ا ل ت ي ت ت ن ا و ل ه ا ا ل ا ت ف ا ق ي ا ت‬
‫ا ل د و ل ي ة ا ل خ ا ص ة ب ا ل ر أ ة و ا ل ه ل ف ل‪ ، ...‬ا ل م ر ج ع ا ل س ا ب ق‪.‬‬
‫(‪ )5‬ا ن ف ل ر‪ :‬ا ل ع ب د ا ل ك ر ي م ‪ ،‬ا ل م ر أ ة ا ل م ل م ة ب ي ن م و ص ا ت ا ل ت غ ي ي ر و م و ج ا ت ا ل ت غ ر ي ر ‪ ،‬م ر‪ -‬ء ع=‬
 ‫ك نأ ه ذ ه ا ل ت ع د ي لأ ي ت ‪ ،‬م ن أ ح ل م ل م ‪ ،‬ق و ا م ة ا ل ر ح ل ع ل ى ا ل م ر أ ة‬
‫ؤإ س ما ط ها ‪ ،‬و ه د ه م خا ل م ه ص ر ي حة ل ل ن ص و ص ا ل ش ر ع ية ل ل ش ر ي عة‬
‫و ا م و ث ع ق أ ل س ث ن ي ي م ا ق ص آ م م ث ب م ث ه تِ‬ ‫ا ل إ م ل أ م ي ة ‪ ،‬ة ا ل ت ع ا ل ى‪:‬‬
‫ؤ م ب ن ي ‪ ،‬و ب م آ أ ث م و أ ب ن أ ت ل ا ل ه م‪ M‬ن•‬
‫ف ه ذ ه ا ل أ ي ه ت ل م ح إ ل ى أ و ا ل ق و ا م ة ت ك ا ل ي م ‪ ،‬ل ا ___ ‪ ، ،‬و م غ ر م ا ل‬
‫م غ ن م ‪ ،‬و ه ي ف ي ح م ق ت ها إ ل زا م ل ل ر ج ل با ن م ل وا ل ك د ح ْ ن أ ج ل تأ ي ن‬
‫ا ل ح ي ا ة ا ل ك ر ي م ة ل أ ف ر ا د أ م ر ت ه‪ .‬و ع ل ى ه ذ ا ف ل ي س ف ي ا ل أ م ر م م ا ح ر م ب ي ن‬
‫فا ل ق وا م ه ه تا م س ت ح ق ه ل ل ر ح ل ب ق د ر ت ه‬ ‫كا س ي ن ‪ ،‬و لا م نا ص له ب ي ن م خ ل و م ن ‪،‬‬
‫ع ل ى ذ ل ل ث ‪ ،‬ب تا ء ع ل ى ت ك و ي ن ه ا ل م م ل ر ي ‪ ،‬و ه ذ ه ا ل ق د ر ه ت ر ج ع إ ل ى ح ص ا ئ ص ه‬
‫ا ل أ ن ا ن ي ة ا ل م وا ت ي ة د و ن ا ل م ر أ ة م ن ح ي ث ‪ ،‬أ ن ه لا ي ح م ل ‪ ،‬و ل ا ي ل د ‪ ،‬و ل م ب ب‬
‫ئ‬ ‫ذ ل ل ث ‪ ،‬أ ن ه لا ي ح ي ص ‪ ،‬و ل ا ي ن م س ‪ ،‬و ل ا ي ر ص ع ‪ ،‬و ل ه ذ ا ك ا ن ع ل ي ه أ ن ي ع ي‬
‫‪3‬‬ ‫م ن أ ج ل ب ن ا ء ح ي ا ة م ش ت ر ك ة ب ي ن ه و ب ي ن ا ل م ر أ ة•‬
‫|■‬ ‫ك م ا أ ف م ن م ا د ئ ا ل ت ن ث ل ي م ا ل ا ج ت م ا ع ي ف ي ا ل إ م ل أ م أ ن ي ك و ن ل ك{ ‪،‬‬
‫•‪٦‬‬ ‫ج م ا ع ة م د ي ر أ و أ م ي ر ي رأ س ها م ه م ا كا ن ت ‪ ،‬ك ب ي ره أ و ص غ ي ر ة ‪ ،‬و ل و كا ن ت ‪،‬‬
‫ؤ‬ ‫ت تأ ل م ‪ ،‬م ن ا ث ن ي ن ‪ ،‬ف ع ن أ ب ي م ع ب د ا ل خ ي ر ي ن جه نه ‪ ،‬أ ف ر م و د ا ل ل ه ‪.‬‬
‫أ‬ ‫‪ : jLi‬ر ر إِ ذ ا خ ن ج ئ ل ا ث ه ف ى ث م ق أ ك ؤ ئ ن و ا أ خ ذ ئ ل م)) ر ص ه ‪ ،‬ظ ل آّ ر ة م ن‬
‫ق‬ ‫ي ا ب ‪ ،‬أ و ل ى أ ن ي ك و ن ل ه ا ق ا ئ د ي ق و د ه ا إ ل ى ب ر ا ل أ م ا ن‪.‬‬
‫ي‬ ‫و م ن ه ل ‪،‬ا ا ل خ ن م ل ل ق أ س د ي ت ‪ ،‬ا ل ق وا م ة ل ل ر ج ل ‪ ، ،‬فه ي ‪ ،‬ل م ت ع ل ى س ب ي ل‬
‫و‬ ‫ص‪ 96‬؛ و ا ل ق اٍ ل ر ج ي ‪ ،‬ا ل م ر أ ة ق ي م ف ل و م ة ا ل أ م م ا ل م ت ح د ة ‪ ،‬م ر ج ع ّ م ا ب ق ‪،‬‬ ‫=ا ب ق ‪،‬‬
‫ي‬ ‫ص‪.45‬‬ ‫؛ و ل م ض ‪ ،‬ا ل ج ت و م ة وا ل ن ؤ ع ف ي ا ل ث قا ف ة ا ل ع ر ي ن ‪ ،‬م ر ج ع ‪ ،‬ا ب ق ‪،‬‬ ‫ص‪732‬‬
‫ؤ‪-‬‬ ‫(‪ )1‬س و ر ة ا ل م ا ء ‪ ،‬ا ل أ ي ة‪. 34 :‬‬
‫(‪ )2‬س ن أ ي ي د ا و د ‪ ،‬ح ‪ ، 2608‬م م ا ب ا ل ج ه ا د ‪ ،‬ب ا ب ف ي ا ل ق و م س م ا ف ر و ن ي ؤ م ر و ن أ ح د ه م ‪،‬‬
‫ص‪ 854‬؛ و ق ا ل ‪ ،‬ا ل أ ل ب ا ن ي‪ ( :‬ح د ي ث ح ن ص ح ي ح) ‪ ،‬ا ن ف ل ر‪ :‬ا ل أ ل ب ا ن ي ‪ ،‬ص ح ح س ن أ ب ي‬

‫(‪ \ )3‬إ‪ ■ .‬أ ث'‪ 5‬أ ن ب ا ل م آ ة و ا ل أّ ر ة ي ن ا ل إ ل أ م و ا ك ل م ا ل ن ر ي ة ‪ ،‬م ج عّ ا ب ق ‪ ،‬ص‪- 74‬‬

‫‪. 48‬‬
‫ا ل ت فا م ح ل وا لا س ت ب دا د وا لا ص ت ع با د ‪ ،‬إ ن ما ه ي ع ل ى م ب ل ا ل ت كا م ل وا ل ت و ج ي ه‬
‫و ا ل إ ر ش ا د‪.‬‬

‫ي د ا ل ق ض ا ء‪:‬‬ ‫ة ‪ -‬ج ع ل ا ل ط لا ق‬

‫ؤ يد عو ن إ ل ى‬ ‫ي ع ت ر ض د عا ه ا ل ج ن د ر ع ل ى ك و ن ا ل ه ل لا ق ب يد ا ل ر ج ل ‪،‬‬
‫ا ل ت أ م ي ب ا ل م ش ر ع ا ل ت و ن س ي ا ل ذ ي أ ل غ ى ه ذ ا ا ل ح ق ‪ ،‬ف ا ل ه ل ل ا ق لا ي ت م خ ا ر ج‬
‫ا ل م ح ك م ة ‪ ،‬و س م ح ا ل ق ا ن و ن ل ل ن ا ء ي ه ل ل ب ا ل ط ل ا ق ع ل ى آّ م ا س ا ل م ا و ا ة‬
‫ا ل تا م ة م ع ا ل ر ج ل ر ر و ت ما ش نا م ع ذ ل ل ث‪ ،‬ا ل و ض ع ج ع ل ت ‪ ،‬ا ل ق وا ن ي ن ا ل ‪ ٠‬ش ئ ء ة‬
‫ف ي ا ل م غ ر ب ح ى ا ل ز و ج ف ي ا ل ط لا ق ج ز ئ يا ل ك ن ي ك و ل م ح م ى دا ئ ر ة‬
‫ب ي ن ما‬ ‫ح ى ا ل و لا ي ة ع ل ى‬ ‫با ع م نا ء ا ل م ضا ء‬ ‫وذ ل ك‬ ‫ا ل ق ضا ء ‪،‬‬
‫ب ج ع ل ا ل ع ل لا ق ب ي د‬ ‫ل با ل ت ‪ ،‬ا ل م و ي ه ا ل ح ا ل ي ة غ ي م ص ر‬ ‫جا ء ت ؛‬
‫ا ل قا ض ي ر ى ‪ ،‬و ف ي ا ل ح ر ي ن ف ي ا ل ط ا ل ة ب م ن ع ا ل خ لا ق ا ل خا ب ي ب ح س ث‪ ،‬ا ل‬
‫ب م ع إ ل أ ل د ى ا ل ح ك م ة^ ‪.،‬‬
‫و ه ذ ه ا ل ق وا ن ي ن وا ل ت ئ ر ي عا ي ت ‪ ،‬ئ ع د م خ ا ل ف ه ل ما جا ء ي ت ‪ ،‬به ن ص و ص‬ ‫‪I‬‬
‫ا ل ش ر ي ع ة ا ل إ س ل ا م ي ة ‪ ،‬ف م ن ذ ل ل ث ‪ ،‬ق و ل ‪ ، ٥ ١‬ج ذ و ع ل ا‪ :‬و ص ز أَ‪ 3‬ل أ‬ ‫آ‬ ‫‪٦‬‬

‫ٌ‬ ‫‪ ، ^٧ ٠ ١ .‬أ د م ج إ إ ب م م ح‪ 4‬ر ى ‪ ،‬ق ا ل ت ‪ ،‬ع ا ئ ش ة ه ا ف ي ق و ل ه ت ع ا ل ى‪:‬‬ ‫و ‪،‬‬

‫ت ث‬

‫ح ا م ئ ي س ب م ل ه ا م ح و ر ا أ و إ‪ .‬م ا ص ا ي م ؤ ي ن‪ .‬ا ر أ ي ز ل ت إ ف ى ا ل م ن أ ة ئ ا ك و ف ع ن د‬ ‫ي‬

‫( ‪ ) 1‬ا ن ث ل ر ؛ ج و ز ف ‪ ،‬ا ل ج ت د ر و ا ل م و ا ط ة ر ا ل ش ر ق ا ل أ و س ط ‪ ،‬م ر ج ع س ا ب ق ‪ ،‬ص‪.1 1 8‬‬
‫(‪ )2‬ا ن ف ل ر ؛ ا ل ع م ر ا ن ي ‪ ،‬م ش ر ؤ ع ا ل ح ر ك ة ا ل س و ي ة ا ل ي س ا ن ي ة ب ا ل م غ ر ب ‪ ،‬م ر ح ع س ا ب ق ‪ ،‬ص‪. 37‬‬
‫(‪ \ )3‬ن ظ و ا ل ل ج ن ة ا ل إ س ل ا م ي ة ا ل ع ا ل م ي ة ل ل م ر أ ة و ا ل ع ل ف ل ‪ ،‬ع و ل م ة ق و ا ن ي ن ا ل أ ح و ا ل ا ل ش خ ص ي ة ق ى‬
‫م ص ر ‪ ،‬م ر ج ع س ا ب ق ‪ ،‬ص‪.1 93‬‬
‫(‪ )4‬ا ن ث ل ر ؛ م ذ ك ر ة ت و ض ي ح ي ة ب ا ه م ا ل ق ض ا ي ا ا ل ي ت ن ا و ل ه ا ا ل ا ت ف ا ق ي ا ت ا ل د و ل ي ة ا ل خ ا ص ة ي ا ل ر أ ة‬
‫و ا ل ط ف ل• ■• ‪ ،‬م ر ج ع س ا ب ق ‪ ،‬م و ق ع ا ل ل ج ن ة ا ل إ س ل ا م ي ة ا ل ح ا ل ي ة ل ل م ر أ ة و ا ل ه ل ف ل‪.‬‬
‫س و ر ة ا ل ب ق ر ة ‪ ،‬ا ل أ ي ة‪. 229 :‬‬ ‫(‪)5‬‬
‫م و د ة ا ل م ا ء ‪ ،‬ا ل أ ي ة‪• 128 :‬‬ ‫(‪)6‬‬
 ‫ا ل ر ج ل ‪ ،‬ه ت ه ل و د ص ح ق ه ا ث ر ي د ظ ل ا ل ه ا ه م م و د! ل أ ث ه ل ل م ن ي ‪ ،‬و أ ن س م ح ي ‪،‬‬
‫و أ ك ى ج ئ م ش ‪ ،‬م ث ز ل ث ث ذ ؤ ا ل أ ت ه ) ر ن‪.‬‬
‫ي عود‬ ‫و ف ي ح ص ر ا ل ش ر ي عة ا لإ س لا م ي ة ا ل ط لا ق ب يد ا ل ز و ج ‪ ،‬إ ن ما‬
‫ل أ س ا د_ ‪ ،‬م ن أ ه م ه ا ر ‪I‬‬
‫ع ل ي ها‬ ‫ي غ ا ل ب) ع ل ي ه ب خ ل ا ف ‪ ،‬ا ل م ر أ ة و غ د س ا‬ ‫ي نه ا ل ع ق ل ي‬ ‫— ك ون ت كو‬
‫ا ل ما ح ي ة‬ ‫أ نة ا ل م ت ض ر د ا لأ و د س ا ل ط لا ق م ن‬ ‫با لإ ضا ف ة إ ل ى‬ ‫ا ل عا ط ف ة ‪،‬‬
‫لم ط ل ق ته‬ ‫ب ع ل يه ا ل م ه ر ف ي ا ل ز و ا ج ‪ ،‬وا ل ن ف ق ه‬ ‫فه و ا ل ذ ي ي ج‬ ‫ا ل ما د ي ة ‪،‬‬
‫له أ ك ئ ن‬ ‫ح دة وا ل ح ضا ن ة ‪ ،‬و ه ذا ا لأ م ر ي ج ع‬ ‫ط وا ل ف ت رة ا ل‬ ‫و ل ع يا ل ه‬
‫ل ق س ه م ن ا ل م ر أ ة ا ل ت ي ق د ل ا ي ك ل م ه ا أ م ر ي م ي ن ا ل ط ل ا ق ش ي ئ ا‪.‬‬
‫‪ -‬إ ف ح م ن ا ل ط لا ق ب يد ا ل ز و ج و ع د م إ ع لا ن ه ل ل قا ض ي إ لا ف ي حا لا م ح ي ‪،‬‬
‫ق م و ى إ ن م ا ي ع و د ل م با سأ ا ل ت س ت ر ا ل ذ ي ي د ع و إ ل ي ه ا ل إ س ل ا م ؛ ل أ ل‬
‫م ع ظ م أ س با ي ت ‪ ،‬ا ل ط ل ا ق ت ش ت م ذ أ م و ر ا لا ي ص ح إ ع ل ا ئ ه ا ؛ ح ف ا ظ ا ع ل ى‬
‫ك ر ا م ة ا ل أ س ر ة و س م ع ة أ ف ر ا د ه ا و م س ت ق ب ل ب ن ا ت ه ا و أ ب ن ا ئ ه ا‪.‬‬
‫و أ م ا ض ح ا ل و ئ ؤ ع ض ر ر م ا د ي أ و م ع ن و ي ع ل ى ا ل ز و ج ة ف ل ها أ ن‬
‫ت ر خ أ م ن ه ا إ ل ى ا ل ق ض ا ء ‪ ،‬و أ ف ت ث ب ت ا د ع و ا ه ا ب ب ث ن ا ي ت‪ ).‬ص ا د ق ة أ و ش ه و د‬
‫ع د و ل ‪ ،‬و ل ه ا ف ي ه د ه ا ل ح ا ل ة ا ل ا م ت ج ا ي ه ل ط ل ب ها ؤ إ ص د ا ر ا ل ح ك م ا ل با ي ت ‪،‬‬
‫ب ا ل م ف ر ي ق م ح ن ه ا و م ح ن ز و ج ه ا ر ى•‬
‫ك ما أ ل ك ن إ سا ء ة م ح ي ا س ت خ دا م ا ل ط لا ق ب ش ك ل ت ص خ مآ أ و ب ص و ر ة‬
‫ع ل ى ا ل م س ي ء ن ف سه و ل ي ع س ع ل ى ا ل س ر ع •‬ ‫ت ع س م ة إ ن ما‬

‫ص ‪. 1375‬‬ ‫ك ا ب ا ل ت م س ي ر ‪ ،‬م ج‪، 2‬‬ ‫ح‪ 12‬ه‪، 3‬‬ ‫ص ح ح ط ‪٠‬إ ‪،‬‬ ‫( ‪)1‬‬
‫؛‬ ‫ص‪684‬‬ ‫(‪ )2‬ا ن ظ ر ت ا ل ق ا ح ل ر ج ي ‪ ،‬ا ل م ر أ ة ق ي م ن ف ل و م ة ا ل أ م م ا ل م ت ح د ة ‪ ،‬م ر ح ع م ح ا ي ق ‪،‬‬
‫ص‪. 023‬‬ ‫و ا ل ق ا ه ل ر ج ي ‪ ،‬ا ل ح ر ك ة ا ل ن س و ة ف ي ل م ا ن ‪ ،‬م ر‪ -‬ح م ح ا ب ق ‪،‬‬
‫ص ‪. 131‬‬ ‫(‪ )3‬ا ن ف ل ر ؛ ا ل ش ا م ي ‪ ،‬ا ل ت ر ب ي ة و ي ع ص ق ص ا ي ا ا ل م ر أ ة ‪ ،‬م ر ج م ر م ح ا ي ق ‪،‬‬
 ‫■‪m:‬‬

‫‪ - 6‬م ح ا و ل ة ا ل ق ف ب م ا ء ع ل ى د و ر ا ل م ر أ ة ك ز و ج ة و أ م‪:‬‬
‫ي ح ا و ل د ع ا ة ا ل ج ن د ر إ ن ك ا ر ما ت ق و م به ا ل م ر أ ة ك أ م و م ر ئ ي ة ل ل أ ج ي ا ل ‪،‬‬
‫ت ق و ل ا ل س ع د ا و ى ت ر ءإ ل ا ل م ف ه و م ا ل ت ق ل ي د ي بأ ل ا ل م ر أ ة ه م ‪ ،‬ا ل م ؤ و ل ة ع ن‬
‫ت ر ب ية ا لأ ؤ ل غا ل و ا ل خ د م ة يا ل م ت ‪ ، ،‬وأ ف ا ل ر ج ز ه و ا ل م ؤ و ل ع ن ا ل ع م ل‬
‫ح ا ر ج ا ل م ت ا ؛ إ ث ما ه و م ف ه و م ح ا ط ئ نا ب ع م ن ا ل و ص ع ا ل ا ج ت م ا ع ي ا ل د ي‬
‫و ص ع م ت ‪ ،‬ف يه ا ل م ر أ ة ‪ ،‬و ن ت ج ع ن ه د ا ت ح ل ف ‪ ،‬ا ل م ر أ ة ‪ ،‬و ع د م ق د ر ت ها ع ل ى‬
‫ا ل ن ب ؤ غ ف ي ا ل ح ي ا ة ا ل ع ا م ة و ا ل ع ل و م و ا ل ف ن و ن))‬
‫و ت ق و ل ت ر رأ ن ت ر ف ع ا ل ق ه ر ع ن ا ل م ر أ ة ه و أ ف ت ر ق ع ع ن ه ا ذ ل ك ‪ ،‬ا ل غ ر ص‬
‫يأ ل د و ر ه ا ف ي ا ل ح يا ة ه و د و ر ه ا ك ز و ج ة وأ م ف ئ ه ل ‪ ،‬وأ ل ا ل ر ج ز ا ل‬
‫ي ف ر ض ع ل ي ه أ ن ي ك و ن ز و ج ا و أ م ا ف ق ه ل)) ر‬
‫و ع ل ى ذ ل ل ث‪ ،‬جا ء ي ت ‪ ،‬م ه نا ل ت ه م ب ت غ ي ي ر ا ل أ د و ا ر د ا خ ل ا لأ س ر ة ك ما ج ا ء‬
‫ف ي م د و ن ة ا ل م ر أ ة ا ل غ ر ب ي ة ر ر إ ل ز ا م ا ل ر ج ز ( ق ا ن و ئ ا) ؛ ا ق ت س ا م ك ز أ د ا و ر‬
‫ا ل ر ع ا ي ة د ا خ ل ا ل أ م ر ة م ع ا ل م ر أ ة( ا ل أ ط ف ا ل ‪ ،‬و ا ل ع م ل ا ل م و ل ي) ؤ إ ل ز ا م‬
‫ا ل م ر أ ة( ق ا ن و ن ا) ب ا ق ت س ا م ا ل إ ن ف ا ق و ت ح م ل ك ا ف ة م س و و ل ي ا م ت ط ا ل أ س ر ة م ع‬
‫ا ل ر ج ل» ر ى•‬
‫إ ف ه دا ا ل ت ق سم لم ل لأ د وا ر له و ا ل ف ض ي إ ل ى ا ل ت خ ل خ ن م ن د و ر ا ل م رأ ة‬
‫ك ز و ج ة و أ م ‪ ،‬قا ف ل ل م ر أ ة ف ي ا ل ش ر ي ع ة ا ل إ س ل ا م ي ة شأ تا ع ق ل ي نا ‪ ،‬ف ه ي‬
‫صَ و ا‬ ‫ط ء ق ث‬ ‫م م ح د ن ا ل أ م و م ة ‪ ،‬ق ا ل ت ع ا ل ى‪ :‬ؤ ي ث ت ا ا ب م ن ز ع‬
‫ط‪ ( ، 4‬ا ل إ ‪ ٠‬س ك ن د ر ي ة‪ :‬د ا ر و م ط ا ي ع ا ل م س ت ق ي ل ‪،‬‬ ‫ن وا ل ‪ ،‬ا ل م رأ ة وا ل ج ن س ‪،‬‬ ‫(‪ )1‬ا ل م ع ي ا ر ي ‪،‬‬
‫ص ‪. 104‬‬ ‫‪ 1 999‬م) ‪،‬‬
‫(‪ )2‬ا ل د ا و ي ‪ ،‬ن و ا ل ‪ ،‬ا ل أ ن ش ه ي ا ل أ ص ل ‪ ،‬ء ل‪ ( ، 4‬س ر وُ ت ‪ :،‬د ا ر ا ل م ت ق ب ل ا ل ع ر ب ي ‪ ،‬د‪ .‬ت ‪، )،‬‬
‫ص ‪. 174 _ 173‬‬
‫(‪ )3‬ا ن ث ل ر ت ا ل ل ج ة ا ل إ س ل ا م ي ة ا ل ع ا ل ي ة ل ل م ر أ ة و ا ل ه ل ف ل ‪ ،‬ع و ل ة ق و ا ن ي ن ا ل أ ح و ا ل ا ل ئ خ ص ي ة ف ي‬
‫ص‪. 03‬‬ ‫سا ب ق ‪،‬‬ ‫م ص ر‪ ،‬م ر ج ع‬
‫و ؤ ب م ث ث ه َ و ة و ح م ل م و ب م ئ ث ئ ك ؤ ف ش ل أ‪ 4‬ر ‪ ، ، ٦‬و ه ي ا ل و ء_ ا م ه ا ل ر و ي س ه ا ل ت ي‬
‫ت ق و م ع ل ي ها ا ل أ س ر ة ‪ ،‬ذ ل ك ب ما ح ص ه ا ا ل له م ن ح ص ا ئ ص ف ط ر ي ة و ط ب ي ع ي ة‬
‫ا ل م ك ا ن ة‪.‬‬ ‫ه ذه‬ ‫ا ق ت ض ت‬

‫ك ما أ ف م ن ك م ا ل ا ل ع دا ل ة ا ل ت ي ت ق و م ع ل ي ها ا ل ش ر ي ع ة ا لإ س لا م ي ة أ ف ر ر م ن‬
‫و ظ ا ئ ف ا ل م ر أ ة أ ف ي ص دَ و ت ض ع و‪ J‬ر ص ع و ت آ ك م‪ J‬إ ث م ر ة ا ل ا ت ص ا ل ب ي ن ه ا‬
‫و ب ي ن ا ل ر ج ل ‪ ،‬و ه ى و ظ ا ئ م ا ض خ م ه أ و ل ا ‪ ،‬و ح ه ل ي ر ه ثا ن يا ‪ ،‬و ل ي س ت ه ي ن ة‬
‫و لا ي س ي رة ‪ ،‬ب ح ي ث ت و ل ى ب د و ن إ ع د ا د ع ض و ي و ن ف ي و ع ق ل ي ع م ي ق غا ئ ر‬
‫ف ي ك يا ن ا لأ ن ث ى ا ف كا ن ت ‪ ،‬ع د ل ا ك ي ل ك ‪ ،‬أ ن ت ن و ظ با ل ش ط ر ا ل ثا ن ي — ا ل ر ج ل ‪-‬‬
‫ت و ف ي ر ا ل حا حا م ح ت ‪ ،‬ا ل ض ر و ر ي ة ‪ ،‬و ت و ف ي ر ا ل ح ما ي ة ك د ل ل ث ‪ ،‬ل لأ ن ث ى ‪ ،‬ك ي ن ت ف ي ؛‬
‫ل و ظ ي ف ت ها ا ل خ ل ي ر ة ‪ ،‬و لا ي ح م ل ع ل ي ها أ ن ت ح م ل و ت ض ع و ت ر ص ع و ت ك ف ل‬
‫كا ن ت ‪،‬‬ ‫و ن ك د و ن ه ر ل ح ما ي ة ن ف س ها و ط ف ل ها ف ي آ ن و ا ح د ا و‬ ‫ثم ت ح م ل‬
‫ضو ي‬ ‫ل ك أ ن ت م ن ح ا ل ر ج ز م ن ا ل خ ما ئ ص ف ي ت ك و ي نه ا ل ع‬ ‫ع د لا ك ي‬
‫تم ن ح‬ ‫وا ل ع ق ل ي وا ل ن ق ي ما ي ع ي نه ع ل ى أ دا ء و ظا ئ ف ه ه د ه ‪ ،‬وأ ن‬ ‫وا ل ع ص ب ي‬
‫على‬ ‫ت ك و ي ت ها ا ل ع ض و ي وا ل ع ص ي وا ل ع ق ل ي وا ل ن ف ي ما ي ب ه ا‬ ‫ا ل م رأ ة ف ي‬
‫أ د ا ء و ف ل ي ف ت ه ا ت ل ك ‪ »،‬ر ا‪.‬‬
‫ف قد أ ث ب ت ت‪ ،‬ك ث ي ر م ن ا ل د را ما ي ت ‪ ،‬ا ل ب ح ث ية‬ ‫و با لإ ضا ف ة إ ل ى ذ ل ل ث‪،‬‬
‫ا ل ح د ي ث ة ف ي ه ذ ا ا ل م ج ا ل ‪ ،‬أ ف ه نا ك م ش ك لأ ي ت ‪ ،‬ع د ه ت ح د ي ث ‪ ،‬ل ل أ و ل ا د ؛‬
‫ص و ر ه وأ ش كا ل ه ‪ -‬ت ر ت به ن‬ ‫كا ل ت خ ل ف ‪ ،‬ا ل د ر ا م ي أ و ا لا ن ح را ف ‪ - ،‬؛ م خ ت ل ف ‪،‬‬
‫إ ل ى ح د ك ب ي ر ب غ ي ا ب ظ ا ل أ م و ا ن ش غ ا ل ه ا ب ا ل ح م ل خ ا ر ج ا ل م ن ز ل‪ .‬ف ا ل أ م‬
‫ت ق و م ب د و ر ا ل ض ب ه ل ا ل ا ح ت م ا ع ي ا ل ذ ي ي ب د أ م ج ن ل‪ .‬ا ل ط ف و ل ة ‪ ،‬و ت ق و م ع ل ى‬
‫خ ص و صا‬ ‫ح را م ة ق ي م ا ل م ج ت م ع و ت ن م ي ت ها ‪ ،‬و ت ل ك ‪ ،‬م ه م ة ل ي س ت ‪ ،‬م م ه ل ه ‪،‬‬

‫م و ر ة ا ل أ ح ق ا ف ‪ ،‬ا ل آ ة‪ 5:‬أ‪.‬‬ ‫(‪)1‬‬

‫ظ ل ا ل ا ل ق ر ا ن ‪ ْ ،‬ل‪ ( ، 23‬ا ل ق ا ه ر‪ :‬د ا ر ا ل ش ر و ق ‪،‬‬ ‫في‬ ‫س د إ ب را ه ي م ‪،‬‬ ‫ق ط ب‪،‬‬ ‫(‪)2‬‬
‫ص‪. 056‬‬ ‫ج‪، 5‬‬ ‫‪ 1 423‬ه= ‪ 2003‬م) ‪ ْ ،‬ج‪، 2‬‬
‫أ ية أ ح د م ق و م ا ت ا ل أ م م ي ت م ث ل ف ي ق وة ع قا ئ د ‪ ،‬ها ‪ ،‬وا ع ت زا ز ها ي ث ر و ن ها‬
‫س ا ل ن م و ا ل م ث ل ا س ا ء أ ء‪.‬‬
‫‪ - 7‬ت ح و ل ا ل ع ل ا ق ا ت ب ي ن ا ل ر ج ل و ا ل م ر أ ة!‬
‫ع م ل د عا ة ا ل ج ن د ر ع ل ى إ ذ كا ء ر ؤ ح ا ل ع دا و ة وا ل ص را ع ب ي ن ا ل ج ن س ي ن ‪،‬‬
‫ف ت ح و ك ا ل ع لا قا ت ب ي ن ه ما ف ي ب ع ض ا ل د و ل ا لإ س لا م ي ة م ن م و د ة و ر ح م ة‬
‫وا ل وا ج با ت ا ل نا ب ح ة ‪،‬‬ ‫وا ل ح ق و ق‬ ‫ف ى ا ل ح لا قا ت‬ ‫و م ح ك ن و ت ض ح ية و ت وا ز ن‬
‫« م ن ا ل ت م س ك ي ش ر ع ا ه ا ل ع ث ل ي م ‪ ،‬إ ل ى ن ه م ع م ن ا ل ث نا ئ ي ة ا ل م ت نا ق ض ة ا ل ت ي‬
‫ئ و ذ ل با ل ص را ع ب ي ن ش م ي ا ل ق س ا ل و ا ح د ة ‪ ،‬و ب ي ن ا لأ ب نا ء وا ل ب نا ت وا ل ص غا ر‬
‫و ا ل ك ب ا ر)) ر ى‪.‬‬
‫ح ي ث‪،‬‬ ‫ق وا م ة ا ل ر ج ل ع ل ى ب ي ته؛‬ ‫ص ع ما‬ ‫و كا س ت ‪ ،‬ن ت ي جة ه ذ ه ا ل ت ح و لا ت‬
‫كا ن ل خ ر و ج ا ل م رأ ة إ ل ى ا ل ع م ل ‪ ،‬وا س ت ق لا ل ها ا لا ق ت صا د ي ع ن ا ل ر ج ل أ ر ه‬
‫ف ي ن ش و ء ن ؤ ع م ن ا لا م ت ق لا ل ي ة ل د ي ها ج ع ل ه ا ت ت عا ل ى ع ل ي ه ‪ ،‬و م م ا زا د ه ذ ا‬
‫ا لأ م ر س و ءا م حا س ن ب ع ض ا ل ر جا ل ‪ ،‬و ت خ ل ي ه م ع ن م س ز و ل يا ت ه م ا ل ت ي‬
‫ف ر ص ها ا ل له ع ر و ج إ أ ع ل ي ه م ‪ ،‬وا ل ت ي كا ن م ن ن تا ئ ج ها أ ن ه ا ب دأ ت ث ف ل ه ر‬
‫ب ع ض ع و ا م ل ا ل ت م ر د ع ل ى م ب د أ ا ل ه ل ا ء ة ا ل م ر ت ي ه ل ؛ ا ل ق و ا م ة ر و ‪.،‬‬
‫إ ف ا ل م رأ ة ف ي ن ف ل ر ا ل ش ر ي حة ا لإ س لا م ي ة ل ي ت ‪ ،‬ح ص نا لاإ ر ج ل ‪ ،‬و لا‬
‫وه و ج ز ء‬ ‫م نا ز عا ل ه ‪ ،‬ب ل ه ي م ك م ل ة له و ه و م ك م ل ل ها ‪ ،‬و ه ي ج ر ء م ن ه ‪،‬‬
‫م ت ها ر ص ‪ ، ،‬وا ل ل ه ت عا ل ى ح ل ق ا ل ز و ج ي ن ا ل ذ ك ر وا لأ ن ث ى ‪ ،‬و ج ع ل ك لأ م ن ه م ا‬

‫ص ‪ 119‬؛ و ا ل ع ب د ا ل ك ر ي م ‪،‬‬ ‫(‪ )1‬ا ن ظ ر! ا ل ع ب د ا ل ك ر ي م ‪ ،‬ا ل ع د و ا ن ع ل ى ا ل م ر أ ة ‪ ،‬م ر ج ع س ا ب ق ‪،‬‬

‫ق ص ا ي ا ا ل م ر أ ة ‪ ،‬م ر ج ع س ا ب ق ‪ ،‬ج‪ ، 1‬ص‪. 873‬‬
‫(‪ )2‬ا ن ظ ر! ا ل م ص ر ي ‪ ،‬ع و ل م ة ا ل م ر أ ة ا ل م ل م ة ‪ ،‬م ر ح ع س ا ب ق ‪ ،‬ص ر ر ‪، 347‬‬
‫( ة) ا ن ظ ر ت ا ل ق ا ط ر ج ي ‪ ،‬ن ه ى ‪ ،‬ر ر ا ل ق ي م ا ل غ ر ي ي ة و أ ث ر ه ا ع ل ى ك ي ا ن ا ل أ س ر ة ا ل م ل م ة ) ؛ ‪ ،‬ف ي ت‬
‫ا ل ص و ي ا ن ‪ ،‬أ ح م د ع ب د ا ل ر ح م ن ( م ح ر ر) ‪ ،‬ا ل أ م ة ف ي م ع ر ك ة ت غ ي ي ر ا ل ق ي م و ا ل م ف ا ه ي م ‪ ،‬م ر ج ع‬
‫ص ‪. 127 _ 126‬‬ ‫ل م؛ ق‪،‬‬
‫(‪ )4‬ا ن ث ل ر ت ا ل م ص ر ي ‪ ،‬ع و ل م ة ا ل م ر أ ة ا ل م ل م ة ‪ ،‬م ر ح ع س ا ب ق ‪ ،‬ص ر ي ‪.1 26‬‬
 ‫م ك م ل ا ل ل ا ح ر ‪ ،‬لا ي ف ا د ه و ل ا ي ص ا ر ع ه ‪ ،‬و ل ا ي ت م ن ى ا ل إ ي م ا غ ب ه ‪ ،‬و ا ش‬
‫ت عا ل ى ج ع ل م ن م ن ت ه ف ي ا ل ح يا ة أ ن ه ل م ي خ ل ى م و ج و د ا ك ا م ل ا م ت س ا ع ن‬
‫ق ا ل ت ع ا ل ى!‬ ‫شا م لا ‪،‬‬ ‫ب ل ج ع ل ا ل ز و ج ي ه ن ف ؛ لا ما‬ ‫ا ل م و ج و دا ت ‪ ،‬ا لأ ح ر ى ‪،‬‬
‫ؤ و ي<) ص ؤ ذ ه ‪ -‬خ ا ك أ ل ه م ن ف ئ ؤ ن ل ؤ ز ي ؛ ه ر ‪ ، ،‬ف ل ا ص ر ا ع ب ي ن ا ل ج نّ ي ن‬
‫ل أ ن ه م ا لا ي ح د د ا ن ح ق و ل ه م ا و و ا ج ب ا ت ه م ا ‪ ،‬ب ل ا ل خ ا ل ق ه و ا ل ذ ي ي ب ي ن‬
‫عل ى‬ ‫ذ ل ك ‪ ، ،‬و ه و ا ل ق ا ئ ل س ب ح ا ن ه! ؤ و ل س ب ث ل ‪ ،‬آ ل إ ى ه ن ج ن أ ا‪ -‬م ح ه ا‬
‫َِ|‪)3()2(/‬‬
‫د ر ح م ؟أ‬

‫‪ _8‬ا ل م م ك ك ‪ ،‬ا ل أ م ر ي‪:‬‬

‫ق ا ن و ل ا ل أ ح و ا ل ا ل ش خ ص ي ة م ن أ ه م ‪ ٢ ٧ ^١ ^١ ١‬ا ل ت ي ت م ا ح ت ر ا ق ه ا م ن ق ب ل‬
‫د ع ا ة ا ل ج ن د ر ‪ ،‬وا ل ت ي ي د و ر ه ا أ ح د ئ ت ‪ ،‬ت غ ي را ت ‪ ،‬ع ل ى ا ل ص ع ي د ا ل أ س ر ي ‪،‬‬
‫إ؛‬ ‫م م ث ل ة ؛ ا ل ت ز ا ي د ا ل م س ت م ر ف ي ‪ ، _J‬ا ل م ح ل ل ا ق ‪ ،‬ف ع ل ى س ب ي ل ا ل م ث ا ل ت ب و أ ن ‪،‬‬
‫ق‬
‫ح‬ ‫ت و ن س ر را ل م ر ك ز ا لأ و ل ع ر ب يا ‪ ،‬وا ل را ب ع عا ل م ئا ف ي ن س بة ا ل م ح ل لا ق ب ي ن‬
‫إ‬ ‫ا ل أ ز و ا ج ‪ ،‬ب ح د أ ن ا ر ت ف ع ت ‪ ،‬حا لا ت ‪ ،‬ا ل ه ل لا ق إ ل ى أ ر قا م ق يا س ي ة ‪ ،‬حا ص ه‬
‫ؤ‬ ‫وأ ف ا ل قا ن و ف ا ل ت و ن س ئ أ ل غ ى ك ث ي را م ن ا ل ت ش ر ي عا ت ‪ ،‬ا ل إ س ل ا م ي ة ا ل م ن ف ل م ة‬
‫‪٩‬‬ ‫ل ل أ س ر ة ‪ ،‬و أ ح ل م ك ا ن ه ا ق وا ن ي ن غ ر ب ي ه ‪ ،‬م م ا م ه ل ع م ل ي ا ت ‪ ،‬ا ل ع ل ل ا ق ب نا ء‬

‫‪,3‬‬
‫‪1‬‬ ‫ع ز ر ه م ة ا ل ز و ج أ و ا ل ز و ج ة^‬
‫ت ت‬
‫< ت‬ ‫با ل م رأ ة ا ل را م ي ة إ ل ى‬ ‫و ت ه ل ب ي ما ل أ ج ن د ة ا ل ‪ ٠‬ؤ ت م را ت ‪ ،‬ا ل د و ل ي ة ا ل خ ا ص ة‬
‫‪٩‬‬
‫إ د ح ا ل ت غ ي ي را ت ‪ ،‬ف ي ق وا ن ي ن ا لأ س ر ة س ع ت ‪ ،‬ا ل ك ث ي ن م ن ا ل ح ك و م ا ت ‪ ،‬ا ل ح ر ب ي ة‬
‫س و ر ة ا ل ز ا ر ا ت ‪ ،‬ا ل أ ة‪. 49 :‬‬ ‫(‪)1‬‬
‫س و ر ة ا ل م ر ة ‪ ،‬ا ل أ ي ة‪. 228 :‬‬ ‫(‪)2‬‬
‫(‪ )3‬ا ن ف ل ر ت ا ل ث ر ي ف ‪ ، ،‬م ح م د ب ن م و س ى ‪ ،‬م م ه ل ل ح ح ر ي ن ا ل م ر أ ة ي ن ك ت ا ب ا ت ‪ ،‬ا ل إ س ل ا م ي ي ن‬
‫ص‪, 23‬‬ ‫ط‪ ( ، 1‬ا ل ق ا ه ر ة! د ا ر ا ل ت و ن ي ع و ا ل ن ش ر ‪ 1 428 ،‬ه=‪ 7‬ه‪ 02‬م) ‪،‬‬ ‫و ت ط ب ي قا ت ا ل ع ر ي س ‪،‬‬
‫(‪ )4‬م ذ ك ر ة ت و ص ي ح ي ة ب أ ه م ا ل ق ض ا ي ا ا ل ت ي ت ت ن ا و ل ه ا ا ل ا ت ف ا ق ي ا ت ا ل د و ل ي ة ا ل خ ا ص ة ب ا ل م ر أ ة و ا ل ط ف ل ‪،‬‬
‫و ت د ا ع ي ا ت ه ا ع ل ى ا ل ق و ا ن ي ن ا ل و ط ن ي ة••• ‪ ،‬ه م رّ ث ع م ح ا ب ق ‪ ،‬م و ي ا ل ل ج ت ة ا ل إ س ل ا م ي ة ا ل ع ا ل م ي ة ل ل م ر أ ة‬
‫و ا ل ع ل ف ل‪,.‬‬
‫إ ل ى ا ل أ ح د ب ف ك رة إ ق ا م ة م ح ا ك م ا ل أ م ر ة ت ح ق ي قا ل م ا و ا ة رأ س ي ة ل ل م ر أ ة‬
‫ي ا ح ل ا ل أ س ر ه ‪ ،‬و م ن ث م فا ل ت ع ل م ي ه د ا ف ي م ج ا ل ق وا ن ي ن ا ل أ س ر ة ي ج ع ل‬
‫ح م ؛ ع أ ح ك ا م ا ل ش ر ي ع ة ا لإ س لا م ي ة ا ل ت ع ل ق ة ب ا ل ر أ ة لا غ ي ة و با م ح ل ل ه ‪ ،‬و م ن‬
‫ا ل ت و ن ي أ ل ت و د ي ه د ه ا ل ق وا ن ي ن ا ل ج د ي د ة ت د ر ي ج ثا إ ل ى ت ف ك ي ك ا ل أ س ر ة‬
‫ا ل م ل م ة ف ي ا ل م ج ت م عا ت ا ل ع ر ي ية‬
‫إ زا ء ذ ل ك ت م ا ل أ ح د ب فا ك ر ة م ر ا ك ز إ ي وا ء ا ل م ع ن ف ا ت ا ل ت ي م ه د ت ل ه ا‬
‫و ثا ئ ق ا ل أ م م ا ل ت ح ي ة ا ل خ ا ص ه با ل ع ن ف ص د ا ل م ا ء ( ا ل ع ن ف‬
‫ا ل ج ن د ر ى) ر ‪ ، ،‬و ا ل ت ي ي م ث ل و ج و د ه ا ف ي ب ع ض ا ل د و ل ا ل ع ر ب ي ة ؤ ل ه ن ه ف ي‬
‫م ق ت ل ل ق ي م ا ل ت كا ف ل ا لا ج ت ما ع ي وا ل ح ل و ل ا لإ س لا م ي ة ل ل م ش ك ل ا ت‬
‫ا ل ا ر ي ة ‪ ،‬و ن م ن ا ل ل ع ل ا ق ا ت ا ل أّ ر ي ة ر ق‪/‬‬
‫ل لا م ر ة ا ل م ي ة‬ ‫و ع ل ى ذ ل ك فإ ل ا ل أ خ ذ ب ت ل ك ا ل ق ر ا ر ا ت ل ه و‬
‫ا ل ت ي ئ ع ت ب ر ف ي ا ل ش ر ي ع ة ا ل إ س ل ا م ي ة ‪ ،‬ر ر ل ب نة ب نا ء ا ل م ج ت م ع ا ل م س ل م‬
‫وم ف خ رة‬ ‫و م ر ك ز ا ل ق وة ا ل ر و ح ية‪،‬‬ ‫و م ح ص ن ا ل ت ر ب ية ا ل م ا ل ح ة ‪،‬‬ ‫ا ل خ را ي ع ل ‪،‬‬
‫س ت ه د ف ة م ن ق ب ل د عا ة ا ل ج ن د ر ‪،‬‬ ‫فه ي‬ ‫‪ ،‬و لذ ل ك‬ ‫ا ل ش ع و ب ا ك س ل م ةاا‬
‫خ ا ص ة ر ر ي ع د ه م ا م ح ب ب ع ض ن ا ل م ب ا د ئ و ا ل ش م ا ل ت ي كا ن ج ث ‪ ،‬ت ح ت ك م إ ل ه ا ا لا م ج ر ة‬

‫( ‪ ) 1‬ا ن ف ل ر ت ق ط ب ؛ و آ ح ر ي ن ‪ ،‬ا ل ح ر ك ة ا ل ئ س و ي ة و‪ -‬خ ل خ ا ل ة ا ل م ج س ا ت ا ل إ س ل ا م ي ة ‪ ،‬م ر ح ع م ا ب ق ‪،‬‬

‫ص‪ 3‬ه‪. 204 _2‬‬
‫(‪ )2‬ا ل خ ف ا ل ج ت د ر ي• ر ر أ ي ع م ل م ن أ ع م ا ل ا ل خ ف ا ل ق ا ئ م ع ل ى ن ؤ ع ا ل ج ن س م ن ا ل م ح ت م ل أ ن‬
‫ي ت ر ت ب ع ل ي ه أ د ى ب ي ت ي أ و ح ن س ص أ و ن ف س ي أ و م ع ا ن ا ه ل ل م ر أ ة ‪ ،‬ب ما ف ي ذ ل ك ا ل ت ه د ي د يا ل ه يا م‬
‫ب أ ع م ا ل م ن ه د ا ا ل ش ي ل ‪ ،‬أ و ا ل إ ك ر ا‪ 0‬أ و ا ل ح ر م ا ي ث ا ل ت ع س ف ي م ن ا ل ح ر ي ة ‪ ،‬م و ا ء ح د ث ذ ل ك ف ي‬
‫ا ل ح ي ا ة ا ل خ ا م ة أ و ا ل خ ا ص ة أ ‪ ٠ ،‬ت ق ر ي ر ا ل م ؤ ت م ر ا لُ ا ل م م ‪ ،‬ا ل ر ا ع ا ل م ع ي ي ا ل م ر أ ة ب ك ي ن ‪ 1 995‬م ‪،‬‬
‫ص‪. 06‬‬ ‫م ر ح ع م ح ا ب ق ‪ ،‬ا ل ف ص ل ا ل ر ا ح ( د ا ل) ‪ ،‬ف ق ر ة ( ‪، ) 113‬‬
‫(‪ )3‬ا ن ف ل ر ت ع ب د ا ل ل ا م ‪ ،‬ه ن ا ء ‪ ® ،‬د و ر ا ل إ ع ل ا م ا ل ه ا د ف ف ي م و ا ج ه ة ع و ل م ة ا ل أ س ر ة ا ل م ل م ة م ج ل ة‬
‫ص و رة ا ل م رأ ة ف ي ا لإ ع لا م ‪ ،‬م ر ج ع‬ ‫ا ل ز ه و ر أ ن م و ذ ج ا ه ‪ ،‬ف ي ت ج ع ف ر ع ب د ا ل م ل ا م ( م* ح ر ر) ‪،‬‬
‫‪,‬‬ ‫ص‪582‬‬ ‫سا ب ق ‪،‬‬
‫ص‪. 95‬‬ ‫ضا ي ق ‪،‬‬ ‫(‪ )4‬ا ن ث ل ر ت م ح ل ي ة ‪ ،‬ا ل ج ن د ر غ ز و ث ق ا ف ي ‪ ،‬م ر ج ع‬
 ‫ا ل م ل م ة م ث ل ت ق يم ا ل ت عا و ن وا ل ر ح م ة وا ل ت عا ض د وا ل ت عا و ن ‪ ،‬و ما إ ل ى ذ ل ك‬
‫س ا ه م ت ف ي ح ف ظ ا لأ س ر ة ا ل م ل م ة م ح ل وا ل ا ل ق ر و ن ا ل ما ض ي ة ف ي‬ ‫م ن ق يم‬
‫ت و ا ج ه ه ا®‬ ‫كا ن ت‬ ‫و ج ه ا ل ت ح د يا ت ا ل دا خ ل ي ة وا ل خا ر ج ي ة ا ل ش‬

‫و‪ -‬ت ر ا م ع م ع د ل ا ت ا ل إ ن ج ا ب!‬

‫أ د ت ا ل د ع و ة إ ل ى ت ح د ي د ا ل ن س ل ف ي ا ل د و ل ا ل ع ر ب ية م ع د ع و ة ا لأ م م‬
‫س ك ا ن ا ل ع ا ل م ل ي ص ل ‪ 8,7‬م ل ي ا ر ا ت ن م ة ف ي‬ ‫ا ل م ت ح د ة إ ل ى ا ل ح د م ن ن يا د ة‬
‫م ن ت ص ف ا ل ق ر ن ا ل حا د ى وا ل ع ش ر ي ن‬

‫ر و ا ج ا ك ب ي را ل د ى ك ث ي ر م ن ا ل د و ل ا ل ع ر ب ي ة ‪،‬‬ ‫ه دْ ا ل د ع و ه‬ ‫لا ك‬ ‫و قد‬

‫م س ت خ د م ه ف ي ذ ل ك د ع ا و ى و ا ه ي ه ك ا ن ف ج ا ر ا ل س ك ا ن ا ل ذ ي ل‪ ,‬ذ ل ي إ ل ى ن ق ص‬
‫ا ل غ ذا ء وا ل خا ء وا ل د وا ء ‪ ،‬و د ع و ة ا ل م رأ ة إ ل ى ا ل خ ر و ج إ ل ى م و ق ا ل ح م ل ‪،‬‬
‫و‬
‫‪.‬آ ■‬ ‫ع ل ى‬ ‫وا ل م ن ه ل‬ ‫ب ع ض ا ل د و ل ا لإ س لا م ي ة ‪،‬‬ ‫ع ل ى‬ ‫و ف ر ض ا ل م ق و يا ت‬
‫بر‬ ‫ا ل ح ك و ما ت ل ت ب ن ي م ش ر و عا ت ‪ ،‬ت ن ف ل يم ا لأ م ر ة ت حم ت‪ ،‬م س م ى ا ل ص ح ة‬
‫‪١١‬‬ ‫ا لإ ن جا ب ي ة ‪ ،‬و ت م د ي م ا ل م ع و ن ا ت ا ل ا ل ي ة وا ل ه ل ب ي ة وا ل ما ئ ي ة ‪ ،‬و ت ي س ي ر‬
‫‪٩‬‬ ‫•‬ ‫ش ه دْ ا ل د و ل‬ ‫ا ل و ص و ل إ ل ي ها م ن ق ب ل ا ل ع م لا ء‬
‫و‬
‫ق‬ ‫و ن ت ي جه ل ه د ه ا ل د ع وا ت ا ن خ ف ض ت‪ ،‬م ع د لا ت ‪ ،‬ا ل خ ص و بة ف ي ك ث ي ر م ن‬
‫ا‬ ‫ا ل د و ل ا ل ع ر ب ي ة ا ل ت ح ‪ ،‬ن ت ع ه د ه ا ل م ي ا س ا ت ‪ ،‬ف ع ل ى س ي ل ا ل م ث ا ل!‬
‫ل‬ ‫س ا ن خ ف ض م ع د ل ث ‪ ،‬ا ل خ ص و ب ة ف ي ا ل ك و ي ت ‪ ،‬م ن ‪ 2,65‬م و ل و د ا م ا ب ي ن‬
‫إ‬ ‫‪ 1 995‬م‪ 0 .‬ه‪ 02‬م ‪ ،‬إ ل ى ح و ا ل ي ‪ 2,38‬س م{ و ت\ ف ي ا ل ف ت ر ة م ا ب ي ن‬
‫‪ )1‬ا ن ث ل ر ؛ ا ل ق ا ي ن ر ج ي' ا ل ق ي م ا ل ر ب ي ة و أ ث ر ه ا ع ل ى ك ي ا ن ا ل أ س ر ة ا ل م ل م ة ‪ ،‬م ر ب ع س ا ب ق ‪،‬‬
‫‪.1‬‬ ‫ص‪23‬‬
‫ا ل ق ا ط ر ح ي ‪ ،‬ا ل م ر أ ة ف ي م ن ظ و م ة ا ل أ م م ا ل م ت ح د ة ‪ ،‬م ر‪ -‬ح م ح ا ب ق ‪ ،‬ص ر إ‪ 5‬ة‪.2‬‬ ‫ا ن ظر‬ ‫(‪)2‬‬
‫ا ل م ص ر ى ‪ ،‬ع و ل م ه ا ل م ر أ ة ا ل ل ه ‪ ،‬م ر ح^^ م ح ا ب ق ‪ ،‬ص ى ‪، 154 — 153‬‬ ‫ا ن ظر‬ ‫(‪)3‬‬
‫ا ل ع ي د ا ل ك ر ي م ‪ ،‬ق ض ا ي ا ا ل م ر أ ة ‪ ،‬م ر ج م ر م ح ا ي ق ‪ ،‬ج‪ ، 1‬ص‪. 445‬‬ ‫ا ن ظر‬ ‫(‪)4‬‬
 ‫‪٦‬‬ ‫‪.‬‬

‫إ ل ه ذ ا ا ل ت خ ي ظ ا ل م ن ه ج و ما ت ب عه م ن ح م ض م ع د ل ا ت ا ل خ ص و ب ة‬
‫‪ -‬ك م ا م ب ق ب يا ن ه ‪ -‬أ م ر م خ ا ل س ل ل ش ر م ة ا ل إ س ل ا م ي ة ا ل ت ي ت ر ع ب ب ت ك ئ ي ر‬
‫ا ل ن م ل ‪ ،‬ي ل و ج ع ل ت ه م ن م ق ا ص د ه ا ‪ ،‬ف ب ي ن ا ل ق ر آ ل ا ل ك ر ي م بأ ف ا ل ذ ر ي ه ن ي ن ه‬
‫ف ق ا ل ا ل ح ق س ب ح ا ن ه و ت ع ا ل ى! ؤ أ ن ا ل (\ ز ؛ ث‪ 0‬ز ذ ت ه أ ل ص ر ة‬ ‫ا ل ح يا ة ا ل د ن يا ‪،‬‬
‫آ ل ل ت ا‪ 4‬ر ‪ ، ،‬و ق و ل ه ت ع ا ل ى ت ؤ و آ س ج ع ن ل غ م ن أ ئ ث س آ ؤ م ح ظ ي ب م د ل غ م ح ا‬
‫أ ر ن ي ط م ن ت ل و ح م دآ و و و ذ غ ب ق‬
‫فعن م ع قل بن‬ ‫ف ي ها ‪،‬‬ ‫و ح ش ت ‪ ،‬ا ل س ن ه ا ل ن ب و ي ة ع ل ى ء ل ا و_ ا ا ل ذ ؤ ي ة و ر ء س ت ا‬
‫ي س ا ر ه ‪ i‬ا ت‪ :‬خ ا ءَ ز ي ن \ و ‪ ^١‬ه ف ق ا ت‪ :‬إ و ا ص ن ث ‪ \ ،‬ش\ أ ذ ا ذ ‪،‬‬
‫خ م ن م ‪ ،‬ز خ ن ا ل ‪ ،‬ز ي ل أ‪ \ ، jo :-‬إ} زَ ِذ ب ي ا ؟ د ا د ر ر ل أ ) ‪ \ P‬و\ أ ا ل ث ا ن ه‬
‫د ن ه ا ةُ ‪ ،‬ئ ؛ أ ت ا ة ا ل ث ا ق ه م ح ق ا ت‪ :‬ر م ح ئ ي و ا ‪ ٧ ^١‬ا ل ز ل و ث ق إ ن ى ئ ك ا ث ت ي ئ‬
‫‪I‬‬ ‫ا ل أ ن م» ر ه‪.‬‬
‫ؤ‬ ‫و ق د ت ر ح م ا ل إ م ا م ا ل ب خ ا ر ي ف ي ص ح ي ح ه ‪ ،‬ف ق ا ل‪ :‬ر ر ب ا ب ‪ ،‬ط ل ب ‪ ،‬ا ل و ل د))‬
‫إ‬ ‫و م حا ق أ حا د ي ث ‪ ،‬ت رهم ب‪ ،‬ف ي ا ل ل ر ية ‪ ،‬ك ما أ و ر د ص ح ي ح م ل م أ حا د ي ث ‪،‬‬
‫ؤ‬ ‫ت ر ع ن ‪ ،‬ف ي ا ل د ر ي ة ‪ ،‬م ن ه ا ع ن أ ب ي ه ر ي ر ة ( ج ه ئ ع أ ف ر م و د ا ل ل ه ه ق ا د‪:‬‬
‫‪I‬‬ ‫ر ر إ د ا ن ا ث ا ل أ ن ا ذ ا ن ق ث ل ع ط إ ل ا م ن ء ا د ق ة‪ :‬ض ي ق ة خ ا ر ث ة ‪ ،‬أ ز ع ل م‬
‫‪I‬‬ ‫ي م م ع ب ه ‪ ،‬أ و و ل د ص ا ل ح ن د ع و ل ه)) ر ة‪/‬‬
‫ت ق‬
‫د‬

‫\‬ ‫= ع ‪ 1 /22 ، 1 578‬أ‪ 3/‬ه ه‪ 2‬م ‪ ،‬ص‪ ، 93‬ن ق ل ا ص‪ :‬ا ل ق ا ط ر ج ي ‪ ،‬ا ي ر أ ة ف ي م ظ و ئ ا ل أ م م‬

‫ؤ‬ ‫ا ل م ت ح د ة ‪ ،‬م ر‪ «-‬ع س‪ 1‬و ق ‪ ،‬ص‪. 563‬‬
‫ب‬ ‫(‪ )1‬م ح و ر ة ا ل ك ه ف ‪ ، ،‬ا ل أ ي ة! ‪. 46‬‬
‫•ؤ‬ ‫(‪ )2‬م ح و ر ة ا ل ح ل ‪ ،‬ا ل أ ي ة‪. 72 :‬‬

‫آ‬ ‫‪,‬ؤ‬

‫س ن أ ب ي دا و د ‪ ،‬م ر ب ع م حا ب ق ‪ ،‬م ج ‪ ،1‬ص‪. 475‬‬

‫س ن أ ب ي د ا و د ‪ ،‬ح ه ‪ ، 205‬م م ا ب ‪ ،‬ا ل ك ا ح ‪ ،‬ب ا ب ‪ ،‬ا ل م ه ي ع ن ت ز ؤ ي ج م ن ل م ي ل د م ن ا ل م س ا ء ‪،‬‬
‫ص ص ‪ 356 - 355‬؛ و ق ا ل ‪ ،‬ا ل أ ل ب ا ن ي! ( ح د ي ث ‪ ،‬ح ن ص ح ح) ‪ ،‬ا ن ث ل ر ت ا ل أ ل ب ا ن ي ‪ ،‬ص ح ح‬

‫ؤ‪ )4‬ا ن ف ل ر! ص ح ح ا ل ب خ ا ر ي ‪ ،‬ي ا ب ‪ ،‬ه ل ل ‪ ،‬ا ل و ك ‪ ،‬ص ‪ 1335‬ب‬

‫ص ح ح م ل م ‪ ،‬ح ‪ ، 1 631‬ك ت ا ب ا ل و ص ي ة ‪ ،‬ب ا ب م ا ي ل ح ق ا ل إ ن ا ي) م ح ن ا ل ث و ا ب ب ع د و ء ا ت‪، 4‬‬ ‫(‪)5‬‬
‫(‪)3‬‬

‫أل‬ ‫ص‪077‬‬ ‫م ج‪، 2‬‬

‫ف ي ها !‬ ‫جا ء‬ ‫ف ت و ى له ي ئة ك با ر ا ل ع ل م ا ء ‪،‬‬ ‫صد ر ي ن‪،‬‬ ‫و ب نا ء ع ل ى ه د ه ا ل د ع و ة‬
‫ر ر ن ث ل تا إ ل ى أ ف ا ل م و د ب ت ح د ي د ا ل ت ل أ و م ت ع ا ل ح م ل م م ا د م ل ل م ه ل ر ة‬
‫و ل ل ش ر خ ا لإ س لا م ي ة ا ل ت ي ا ر ت ضا ها‬ ‫ا لإ ن سا ن ي ة ا ل ت ي فه ل ر ا م مه ا ل خ ل ي ع ل ي ها ‪،‬‬
‫ا ل ر ب ت عا ل ى ل ع با د ه ‪ ،‬و ن ف ل ت ا إ ل ى د عا ة ا ل ق و ل ب ت ح د ي د ا ل ت ل أ و م ت ع‬
‫ا ل ح م ل فه ي ته د ف ن‪ ،‬؛ د ع و ت ها إ ل ى ا ل ك ي د ل ل م س ل م ي ن ب ص فة ع ا م ة ‪ ،‬و ل لأ م ة‬
‫ا ل ح ر ب ي ة ب ص ف ة ح ا ص ة ح ش ت ك و ن ل ه م ا ل ق د ر ة ع ل ى ا م ت ن ع م ا ر ا ل ب ل ا د و أ ه ل ه ا‪.‬‬
‫ص ر ب م ن أ ع م ا ل ا ل جا ه ل ي ة ‪ ،‬و س و ء ظ ن با ش‬ ‫و ح ي ث‪ ،‬إ ف ا لأ ح د بد ل ك‪،‬‬
‫ت ع ا ل ى ‪ ،‬ؤ إ ص ع ا ف ت ل ل ك ي ا ن ا ل إ س ل ا م ي ا ل م ت ك و ن م ن ك ث ر ة ا ل ل ب نا ي ت ت ‪ ،‬ا ل ب ش ر ي ة‬
‫و ت ر ا ب ه ل ه ا ‪ ،‬ل د ل ل ث ‪ ،‬ك ل ه قا ف ا ل م ج ل ل ي م ر ر بأ ي ه لا ي ج و ز ت ح د ي د ا ل ت ل‬
‫م ه ل ل ئ ا ‪ ،‬و لا ي ج و ز م ن ع ا ل ح م ل إ ذا كا ن ا ل ق ص د م ن ذ ل ل ث‪ ،‬خ ش ي ه‬
‫ا ل إ م ل أ ق)^ ن‪.‬‬
‫و ي ح د ه ذ ا ي ت ض ح أ ل د ع ا ة ا ل ج ن د ر ي ع و ل و ن ك ث ي را ع ل ى ق وا ن ي ن ا ل أ ح و ا ل‬
‫ب ن‬ ‫ا وا ة ا ل تا م ة‬ ‫و ل ت ح ق ق ا لم‬ ‫لمة‪،‬‬ ‫خ ص ي ة ل ت ف ك ل ث ‪ ،‬ا لا م ر ة ا ل م‬ ‫ال‬
‫ا ل ج ن س ي ن ‪ ،‬و ل ل ق ض ا ء ع ل ى ا ل ق ي م ا ل إ س ل ا م ي ة ا ل س ا م ي ة‪.‬‬

‫ا ا م ط ن م ‪ ،‬ا ل ث ا ل ث ‪ :،‬ا ل أ ت ا ر ا ل أ خ ل ا ق ي ة‪:‬‬

‫ت ع ت ب ر ا ل ق و ض ى ا لأ خ لا ق ي ه م ن أ ب ر ز ا ل أ ه د ا ف ا ل ت ي ي س ع ى د عا ه ا ل ج ن د ر‬
‫إ ل ى ن ش ر ها ف ي ي ع ص ا ل م ج ت م حا ي ت ‪ ،‬ا لإ س لا م ي ة ‪ ،‬و م ن أ ب ر ز ها •‬

‫‪ — 1‬ا ن ت ش ا ر ا ل ع ل ا ه ا ي ث ‪ ،‬ا ل ج ن س ي ة ح ا ي ج م ز م ة ا ل ر و ا ج!‬

‫ر ا ث ح د ح ر ي ه إ ق ا م ة ا ل ع ل ا ق ا دّ ت إ غ ي ر ا ل ش ر ع ي ة أ ب ر ز م ا ت ق و م ع ل ي ة د ع و ة‬
‫‪ )1‬ا ل ر ئ ا س ة ا ل ع ا م ة ل إ د ا ر ا ي ت ‪ ،‬ا ل ب ح ُر ث ‪ ،‬ا ل ع ا ل م ي ة و ا ل إ ف ن ا ء ‪ ،‬و ا ل ح ك م ق ي ت ح د ي د ا ل ن ل و م ت ع ا ل ح ب م ل‬
‫ٌ ع ا ل د ل ؛ ل ا أ ‪ ،‬م ج ل ة ا ل ح و ي ث ‪ ،‬ا ل إ ‪ ،‬ل أ م ي ة ‪ ،‬ع‪ ، 5‬م ح ر م‪ -‬ج م ا د ي ا ك ا ش ‪ 1 400‬م ح ‪ ،‬ص‪.1 82‬‬
‫صد‬ ‫ب د ع و ى ع د م ا ل تم ي ي ز‬ ‫د عا ة ا ل ج ن د ر ف ي ا ل م ج ت م عا ت ا ل ع ر ب ية‪ ،‬و ذ ل ك‬
‫ا ل م رأ ة ‪ ،‬و ل ذ ل ك كا ن م ن ه ل ل م ه م ت ق ن ص ه د ه ا ل م سأ ل ة م ن ح لا ل إ د حا ل ‪،‬‬
‫ت ع د ي لا ي ث ‪ ،‬ع ل ى ق وا ن ي ن ا ل أ ح و ا ل ا ل ش خ ص ي ة ت ض ف ي ا ل م ز ي د م ن ا ل ت ها و ن ف ي‬
‫ا ل أ م ر ‪ ،‬ف ع ل ى س ب ي ل ا ل م ث ا ل! ف ي ا ل ج ز ا ئ ر ر ر م ن ح ا ل أ م ا ل ح ا ز ب ة ‪ ،‬ا م ع ا ق ا‬
‫‪ ،‬و ف ي م ص ر ا ل م ا ح ف ي‪ ،‬إ ث با ت‬ ‫ش ه ر يا ل ت ر ب ية م و ل و د ه ا غ ي ر ا ل ش ر ع ي ‪٠‬‬
‫___ ‪ ،‬ا ب ن ‪ ،‬ا ل ز ن ا ل أ ق ر أ ‪ ، ،‬و ا ل و ا ي ر أ ف ه ذ ا ت ن ف ي ذ ل م ا ط ا ل ب ت ب ه ا ل س ع د ا و ى‬
‫م ن ‪ ،‬ق ب ل ‪ ،‬ح س ث ‪ ،‬ت ق و ل‪ :‬ر ر أ ي ط ف ل ي و ل د ف ه و ث ر ي ث و ق ر ع ي ‪ ، ،‬و م ن ‪ ،‬ح ف ر أ ن‬
‫ي ح ص ل ع ل ى ا م ح م أ م ه أ و أ ب ته ‪ ،‬و ي ت ا و ى ا م م ا لأ م ْ ع ا ل أ ب ف ي‪ ،‬ا ل ش ر ف‬
‫ا لا ج ت ما ع ي ‪ ،‬وا لأ ح لا ق ى ‪ ، ،‬و ب ه ذا ئ م ح ى م ن‪ ،‬ا ل و ج و د ا ل ذ لا ه ر ة ا ل م س م ا ة‬
‫ب ا ل أ ط ف ا ل غ ي ر ا ل ش ر ء ي ي ز ‪ ))،‬ر ق ‪ ، ،‬ك م ا ل و ح ف ل ر ر ث ن ا م ي ‪ ،‬ث ب ك ا ت ا ل د ع ا ر ة‬
‫س م ع ة ا ل غ ر ب ف ي‪ ،‬ا ل د ا ح ل ‪،‬‬ ‫د ا ل ت ي يا ن ح ‪ ،‬ت ل ه ل ح‬ ‫وا لا ت جا ر ب ا ل ج‬
‫و ا ل خ ا ر ج» ر ب ن ‪ ،‬أ د ى ذ ل ك ‪ ،‬ط ر إ ل ى ت ز ا ي د ع د د ا ل أ ط ف ا ل ا ل ئ ت خ ؤ ‪ ،‬ع ي ج م‪.‬‬
‫س ا ع د عا ل ى ‪ ،‬ا ن ت شا ر ه د ه ا ل ع ل ا ق ا ت أ ي صا إ ل غ ا ء ا ل ق وا ن ي ن ‪ ،‬ا ل ت ي ‪،‬‬ ‫و قد‬
‫ف ى‪ ١١ ،‬ا ل ق ا ن و ن ا ل ت و ن س ي ‪ ،‬ع ل ى ‪ ،‬و ج ه ‪ ،‬ا ل خ ص و ص ‪،‬‬ ‫ك ما‬ ‫ن حا ل م ‪ ،‬ا لإ ج ها ء سإ ‪،‬‬
‫ف ق د أ ب ا ح ه ذ ا ا ل ق ا ن و‪ 0‬ل ل م ر أ ة ا ل إ ج ه ا ص ن ‪ ،‬ف ي ‪ ،‬أ و ل ث ل ا ث ة أ ش ه ر م ن ‪،‬‬
‫ا ل ح م إ ‪ »،‬ر ة‪/‬‬

‫(‪ )1‬إْ ل ل أ ل ة ع ل ى ق و ا ي ن ا ل أ ح و ا ل ا ل ش ض ث ة ‪ ،‬اّ ت ر ج ت ب م ا ي خ ‪ 7‬أ‪ 0/‬أ‪ 2012 /‬م م ن م ر ي ع‬

‫ا ل ل ج ة ا لإ ب ي لا م ي ة ا ل عا ل م ي ة ل ل م رأ ة وا ل ه ل ف ل‬
‫‪http://iicwc.org/lagna/iicwc/iicwc.php?id = 301‬‬
‫(‪ )2‬ا ن ف ل ر; ا ل ل ج ت ة ا ل إ س ل ا م ي ة ا ل ع ا ل م ي ة ل ل م ر أ ة و ا ل ء ل م‪ ، ، J‬ء و ل م ة ق و ا ن ي ن ا ل أ ح و ا ل ‪ ،‬ا ل ش خ ص ي ة م ‪،‬‬
‫ص‪.1 97‬‬ ‫م ص ر‪ ،‬م ر ج ع‪ ،‬ا ب ق ‪،‬‬
‫(‪ )3‬ا ل م د ا و ي ‪ ،‬ن و ا ل ط ‪ ،‬ا ل ر ج ل ‪ ،‬و ا ل ج ن س ‪ ،‬د‪ .‬ح ل ‪ ( ،‬ب غ ي ا ل ت ا ل م و م ة ا ل م ر ب ي ة ل ل د ر ا س ا ت و ا ل ن ث ر ‪،‬‬
‫‪ 1 986‬م) ‪ ،‬ص‪. 642‬‬
‫ر‪ )4‬ي ن خ ل د و ذ ‪ ، ،‬أ ث ا ر م ه إ ا و_ ا ا ت ف ا ق ي ا ت و م ؤ ت م ر ا ت ا ل م ر أ ة ا ل د و ل ي ة ع ل ى ا ل غ ر ب ‪ ،‬م ر ج ع س ا ب ق ‪،‬‬
‫م ‪. 242 ،‬‬
‫(‪ )5‬م ح م و د ‪ ،‬س ي د ة ‪ ،‬ا ل م ج ت م ع ا ت ا ل م ر ب ي ة م ن ‪ ،‬ب ك ؛ ز ا إ ل ه م ‪ ،‬ب ك ي ن ‪ ،‬ا‪ ، 1 5‬ا س ت ر ج ع ت ‪ ،‬ب ت ا ؤ ي خ ‪ 7‬أ‪/‬‬
‫ه أ ‪ 201 2/‬م م ن ‪ ،‬م و ل م ر ا ل ل ج ت ة ا ل إ س ل ا م ي ة ا ل م ا ل ي ة ل ل م ر أ ة و ا ل ه ل م ل خ‬
‫‪http://iicwc.org/lagna/iicwc/iicwc.php?id = 828‬‬
‫و ف ي ل ن ا ف ر ر ي ن ت ث ر ا ل إ ج ه ا ض ح ت ى و ص ل ع د ي م إ ل ى ‪ 1 1 0‬ر ‪ 11‬ح ا ل ة‬
‫ك ل ّ ن ه ءا ‪ ،‬و ت ه ل ب ي ق ق وا ن ي ن ا ل ص ح ة ا ل إ ن ج ا ي ي ة م ن ح ل ا ل ت و ن ي ع ا ل ع و ا ز ل‬
‫ا ل ت ل ب ية و ح ب و ل تا م غ ا ل ح م ل و ج ع ل ه ا ف ي م ت نا و ل ا ل ج م ؛ ع ك ما ف ي م ش ر ؤ ع‬
‫‪(2).‬‬
‫ا ل خ لة‬

‫و م ع ل و م أ ل ا ل ع لا قا ت ا ل ج ن ية حا ر ج إ طا ر ا ل ز وا ج م ح ر م ة م ر ع ا‬
‫و ه ي ن ز ي س ت و ج ب إ ق ا م ة ا ل ح د ‪ ،‬ق ا ل ت ع ا ل ى! ^ ‪ ٠ ،‬د م‪ /‬ت م ح أ أ ل م ه ه ‪ ،‬ق ا ل‬
‫ا ل ب ي ض ا و ي! ر ر و ل أ ت ق ر ب و ا ا ل ز ن ي ب ا ل ح ز م و ا ل إ ت ي ا ن ي ا ل م ق د م ا ت ف ض ل ا ع ن أ ن‬
‫ب م ث ل ؤ ياأ ف صأ ز ح ز م‬ ‫ت ب ا ؛ ‪ ، ، ١ ٧ ٠ ٣‬و ق ر ن ه ب ا ل ق ت ل ف ي ق و ل ه ت ع ا ل ى•‬
‫أ ث ث إ ل ا ي آ ل ؤ م ح ل ا ‪ ',‬و أ ت ي‪ -‬ك ث ه ‪ ،‬و ج ع ل ل ه ع ق و ب ه د ن ي و ي ه ف ي ق و ل ه ت ع ا ل ى •‬
‫ق ل ب‬ ‫‪ ،‬ا ن ت ما ء ا لإ ي ما ن م ن‬ ‫و ه ر أ م ح> ‪ ،‬ج ل د إ‪ S‬و ج ز ء ن ث« ا ي ا د ن ج ق'‬
‫ا ل ز ا ن ي ك م ا ج ا ء ع ن أ ب ي ه ر ي ر ة ل ه ه م أ ف ر س و ل ا م ه م ح ا د ؛ ر ر لأ ي ر ن ي‬
‫ا ل ر ا ن ي ح ي ى ي ز ن ي و ه و ئ ؤ م ي ى ا ا ر ى ‪ ،‬و ج ا ء ت ح د ي ن ر س و ل ا م م ه‪ .‬م ن ه ذ ا‬
‫ا ل أ م ر ‪ ،‬ف ح ن أ ب ي ع ا م ر ا ل أ ش ع ر ي هُ أ ن ه ' ن ج ع ا ل ث ن ي ه ي ق و د •‬
‫« و و ن ن م ن أ م ح ي آ م ح ز ا م ت ط و ف ‪ <٠ ^١‬و م مَ\ م ق ا ل ا ك ن ح ا ن ي‪:‬‬
‫< و ا ل م ا د ‪ ،‬ا ت ح ل ا د ا ل ز ن ى•" ؛'‪.‬‬ ‫‪I‬‬
‫آ‬
‫ص‪. 403‬‬ ‫(‪ )1‬ا ل ق ا ه ل ر ج ي ‪ ،‬ا ل ح ر ك ة ا ل ئ س و ي ة ق ي ل ب ا ن ‪ ،‬م ر ح ع ا ب ق ‪،‬‬ ‫آج‬
‫ص ه‪.1 0‬‬ ‫با ل م ع ر ب ‪ ،‬م ر ح ع ا ب ق ‪،‬‬ ‫( ‪ )2‬ا ن ف ل ر ت ا ل ع م ر ا ن ي ‪ ،‬م ش ر ؤ ع ا ل ح ر ك ة ا ل ت س و ي ة‬ ‫ب‬
‫س و ر ة ا ل إ س ر ا ء ‪ ،‬ا ل آ ي ة‪. 32 :‬‬ ‫( ‪)3‬‬ ‫‪٦‬‬
‫ر ه ‪ ،‬ا ل ب ي ضا و ي ‪ ،‬نا ص ر ا ل د ي ن ع ب د ا ل قه ب ن ع م ر ب ن م ح م د ‪ ،‬أ ن و ا ر ا ل ت ن ز ي ل و أ س ر ا ر ا ل ت تأ ؤ ي ل ‪ ،‬إ ع د ا د‬ ‫ئ‬
‫دا ر إ ح يا ء ا ل ت را ث ا ل ع ر ب ي ‪،‬‬ ‫و ت ق د ي م• م ح م د ع ب د ا ل ر ح م ن ا ل م ر ع ش ل ي ‪ ،‬ح ل ‪، 1‬‬ ‫ؤ‬
‫‪ 1418‬ه= ‪ 1998‬م) ‪ ،‬ج‪ ، 3‬ص‪. 452‬‬ ‫ي‬
‫ا ل أ ي ة‪. 68 :‬‬ ‫(‪ )5‬س و ر ة‬ ‫' ؤ‪.‬‬
‫س و ر ة ا ل ن و ر ‪ ،‬ا ل آ ي ة ت ‪.2‬‬ ‫( ة)‬
‫‪.1‬‬ ‫ص‪776‬‬ ‫با ب ا ل ز ن ي و ش ر ب ا ل ح م ر ‪،‬‬ ‫ح ‪ ، 6772‬ك ت ث ا ب ا ل ح د و د ‪،‬‬ ‫ص ح ح ا ل ب خا ر ي ‪،‬‬ ‫(‪)7‬‬
‫ص ح ح ا ل ب خ ا ر ي ‪ ،‬ح ‪ ، 5590‬ك ت ا ب ا ل أ ش ر ب ة ‪ ،‬ب ا ب ط ح ا ء ف ن م ن ي س ت ت ح ن أ ا ل خ م ر ؤ ي س م ي ه‬ ‫(‪)8‬‬
‫ص ‪. 1421 - 1420‬‬ ‫سه ‪،‬‬ ‫ش را‬
‫(‪ )9‬ا ل ص ن ع ا ن ي ‪ ،‬م ح م د ب ن ا س م ا ع ي ل ا ل أ م ي ر ‪ ،‬س ي ل ا ل ل ا م ش ؤ ح ب ل ؤ غ ا ل م ر ا م م ن ج م ع أ د ل ه ء‬ ‫ء‪-‬‬
 ‫أ م ا إ ب ا ح ة ا ل إ ج ه ا ض فإ ي ه ي ع د ج ر ي م ة ب ح ق ا لأ ن ا ن ي ة ‪ ،‬و م خ ا ل ف ة‬
‫ل س ر ي ع ة ا ش ف ي ق ت ل ن ص ب غ ي ر ح ق ‪ ،‬قا ل ت عا ل ى ت ؤ و لا م ن ل وأ أ ل ن م ل أ ي ‪،‬‬
‫ئ ؟ ه ا ل‪ -‬أ د ه‪ <4‬أ ء ‪ ُ ،‬ن و ل‪ -‬س ا ل ى‪ '< :‬ة ق ؛ و' ؤ م ق ت إ ل إ م ح‬
‫ر ر ب ج م ت إ ق ا ؤ إ ن ة ن ه< م ق ا ة ج ت ل ق ا‬
‫إ ن ا ل ه ل م‪ J‬إ ا ل م ت خ ل ى م و ا ء ك ا ن ت خ ل ق ب ه ل ر ي ق ا ل ح ر ا م أ م ا ل ح ل ا ل ‪،‬‬
‫ي ا ل ه ل ر ي ق ة ا ل ص ن ا ع ي ة أ م ا ل ه ل ب ي ع ي ة ‪ ،‬ق ا ف ا ل ح ك‪ -‬ل م ف ي ح ق ه و ا ح د و ه و ا ل ح ر م ة ‪،‬‬
‫ب غ ض ا ل ن ف ل ر ع ن ط ر ي قة و س ب م ج ي ئه إ ل ى ا ل ح يا ة ‪ ،‬ل قد ح ر ص ا لإ س لا م‬
‫ع ل ى س ل ا م ة ا ل ج ن ي ن ا ل م ت ك و ن ف ي ب ط ن ا ل م ر أ ة ع ن ط ر ي ق ا ل ز نا ‪ ،‬ف ا ل إ س ل ا م‬
‫ي ع د ه إ ن ا ثا م ح ت ر م ا ‪ ،‬ف ق د ر و ى ع ن ع ب د ا ه ي ن ب ر ي د ة ع ن أ ب ي ه خ ه ض ق ا ل ‪I‬‬
‫‪ ،‬ؤإ ق ه‬ ‫ي ج ا ء ي ت ‪ ،‬ا ل ع ا م د ي ه م م ا ل ث ‪ !،‬ي ا ر س و ل ا ل ل ه ‪ ،‬إ ن ي ئ د ز ث ي ت‬
‫‪I‬‬ ‫ر ث ئ ا ‪ ،‬ق ل ث ا ك ا ف ‪ ، ^١‬م ز ك‪ : :‬ا ر ن و ي ‪ ^١‬ن م و ن ي ؟ ل ط ك أ ف ( ؟ و‬
‫و‬ ‫ئ ا ز ذ ذ ك ن ا ع ز ا ‪ ،‬م ح ز ا ط ه إ ن ي ل خ ط ى ‪ ،‬م ح ا د‪ :‬ر ر إ ث ا ل أ ‪ ،‬م ح ا د ث ت ي خ ش‬
‫إ■‬ ‫ا ل ح د ي ث ‪ ،‬ر ه ‪ ،‬فإ ذا م خ ا ل ر و ح ف ي ا ل ج ن ي ن فا ئ ه ي ح ر م ق ت ل ه ح ت ى ل و‬
‫‪I‬‬ ‫لكن س ن و ى‬
‫‪٩‬‬ ‫‪ — 2‬ش ي ؤ ع ا ل م ج ا ه ر ة با ل ش د و ذ ا ل ج ن س ي ت‬
‫و‬
‫ق‬ ‫ا ن ت ش ر ت ؛ ه د ه ا ل ث ل ا ه ر ة ف ي ا ل ع ا ل م ا ل ح ر ب ي ‪ ،‬و ا ئ ت ة ا‪ J‬ت ‪ ،‬م ن م ر ح ل ة ا ل د ف ا ع‬
‫آ‬ ‫إ ل ى م ر ح ل ة ا ل ه ج و م ‪ ،‬م ح ي ع ى ه ر ل أ ء ب ش ك ل د ز وُ ب ع ل ى ا ل م ح ي ي ي ن‬
‫ط ‪ ( ، 1‬س ر وُ ت ‪ !،‬د ا ر ا ل م ع ر ف ة ‪،‬‬ ‫س حا ‪،‬‬ ‫ت ح ق ي ق ت خ ل ي ل مأ م و ن‬ ‫=ا لأ ح كا م ‪،‬‬
‫ص ‪. 132‬‬ ‫‪ 1415‬ه= ‪ 1995‬م) ‪ ،‬ج‪، 2‬‬
‫س و ر ة ا ل أ ن ع ا م ‪ ،‬ا ل أ ة‪. 151 :‬‬ ‫(‪)1‬‬
‫(‪ ّ )2‬و ر ة ا ل إّ ر ا ء ‪ ،‬ا ل آ ة‪. 31 :‬‬
‫ص ح ي ح م ل م ‪ ،‬ح ‪ ، 1 659‬ك ت ا ب ‪ ،‬ا ل ح ل‪ .‬و د ‪ ،‬ب ا ب ‪ ،‬م ن ا ع ت ر ؛ ‪ ،‬ع ر ن ف ه ي ا ل ز ن ي ‪ ،‬م ج‪، 2‬‬ ‫(‪)3‬‬
‫ص ‪. 81 1‬‬
‫ا لأ نا س ‪ ،‬ي ن ا ل ع ل م وا ل ث ر ي ع ة ‪ ،‬ط ‪، 1‬‬ ‫(‪ )4‬م ل ا م ة ‪ ،‬ن ي ا د أ ح م د ؛ و ا ل خ ي ا ط‪ ، .‬ع ب د ا ل ع ز ي ز ‪،‬‬
‫ص‪. 21 3 . 21 2‬‬ ‫( ي ر و ض د ا ر ا ل ب ي ا ر ق ‪ 1 41 7 ،‬ه= ‪ 1 996‬م) ‪،‬‬
‫ش ذ و ذ ه م ‪ ،‬م س ت ف ثد ي ن‬ ‫ا ل ف ر د ي وا ل ج ما ض م ن أ ج ل د ف ع ا ل نا س إ ل ى ت ق ب ل‬
‫م ن ا ل د ع م ا ل ذ ي ت ق د م ه ا ل م س و م س ما د تا ا ل د و ل ي ة ‪ ،‬وا ل م و ت م ر ا ت‬
‫و ا ل أ ت ف ا ق ي ا ت ا ل د و ل ي ة و ا ل ت ي ح ف ا ل ث ‪ ،‬و ث ا ي م ه ا ب م ص ه ل ل ح ا ت ‪ !،‬ر ر ا ل م ت ح د و ن‬
‫عم ل‬ ‫وا ل ج ن د را ؛ ‪ ،‬إ صا ف ه إ ل ى‬ ‫و ح ر ي ة ا ل ح يا ة غ ي ر ا ل ن م ه ل ي ة ‪،‬‬ ‫وا ل م ن عا ش و ن ‪،‬‬
‫ا ل أ م م ا ل م ت ح د ة ف ي ا ل م ت ف ل ما ي ت ‪ ،‬ا ل تا ب ع ة ل ها وا ل ت ي ت ع م ل ع ل ى ت ك ر ي س ه د م‬
‫ا ل م ا ه ي م ف ي ب ر ا م ج ه ا ‪ ،‬و ف ي د ع م ا ل ش ا ذ ي ن ح ن س ث ا ف ي ا ل ع ا ل م‪.‬‬
‫ع د د م ن ا ل با ل يا ن ا ل ع ر ب ي ة ف ي ص و ر ة‬ ‫و ب ه يا ء ل ه ر ت ‪ ،‬نا ل ك ‪ ،‬ا ل م ج ا ه ر ة ف ي‬
‫م م ئا ل ة ف ي م را ك ز ا ل ت و ق ‪ ،‬و ف ي‬ ‫م ل ت ق يا ي ن ‪ ،‬م با ش ر ة ل ل ثا ذ ي ن ج ن س يا‬
‫و ف ي ا لأ ما ك ن ا ل عا م ة وا ل ح دا ئ ق ‪،‬‬ ‫صا ل و نا ي ن ‪ ،‬ا ل ت د ل ي ك ‪ ،‬وا ل د ي س ك و ها ي ن ‪، ،‬‬
‫ى ا ل ش و ا ؤ ل ئ ‪ ،‬ك م ا أ ف ل ه م م ل ت ق يا ي ث ‪،‬‬ ‫و حا ص ة ف ي ا ل م قا ه ي وا ل م ه نا ع م ‪ ،‬و ع ل‬
‫غ ي ر م با ش ر ة ت تم م ن ح لا ل ‪ ،‬ا ل ش ب كة ا ل ع ن ك ب و ت ية ‪ ،‬و ق د ع م د ع د د م ن ه م ف ي‬
‫ا ل د و ل ‪ ،‬ا ل ع ر ب ية إ ل ى تأ س ي س ص ف حا ت ‪ ،‬و م ج م و ع ا ت ‪ ،‬ع ل ى م وا ن ي ا ل ت وا ص ل‬
‫ا ل ا ج ت م ا ع ي ‪ ،‬و م ا‪ .‬و ن ا ت ‪ ،‬ح ا ص ة ب ه م ‪ ،‬و ت أ س ي س ج م ع ي ا ت ‪ ،‬د ا ع م ة ل ل ش ن‪ .‬و ذ‬
‫ا ل ج ن س ي ‪ ،‬و ع ل ى رأ س ها ر ج م ع ي ة حا ل م ‪ ٠‬ا ل ج م ع ي ه ا لأ و ل ى ف ي ا ل عا ل م‬
‫ا ل ع ر ب ي ‪ ،‬ا ل ت ي ت ه د ف ئ إ ل ى ح م ا ي ة ا ل م ث ل ي ا ت و ا ل م د< ‪ ، ،‬و م ت ح و ل ي ‪،‬‬ ‫ؤ‬
‫ضُ اُ‪.‬‬ ‫ا ل ج‬ ‫أ‬
‫ت‬
‫و ف ي ا ل م ج ا ه ر ة ه د ه ي ت ض ح ل ل ع يا ن م ي ت م ‪ ،‬ا ل د م ا ر و ا ل خ ر ا ب ا ل ذ ي ي ل ح ى‬ ‫ا‬ ‫د‬

‫ا ل م ج ت م عا ت ‪ ،‬ا لإ س لا م ي ة م ن ج را ء ه ذا ا ل ف ع ل ا ل ش ن ي ع ا ل ذ ي حا ل م ‪ ،‬ا ل فه ل رة‬ ‫‪٦‬‬

‫ا ل س و ي ة ق ب ل أ ن ي ك و ن م ح ر م ا ‪ ،‬ق ا ل ت ع ا ل ى• ؤ أ ث أ ن ؤ ن ة ل أ ؤ\‪ 0‬ي ل ‪ ،‬آ ل ث ش ى ا‪ .‬ا م ا‬ ‫‪١‬‬
‫ل أ ن م م م ع ا د م ح‪ 4‬ر ‪ ، ،‬ق ا ل ا ب ن ع ا ش و ر ت ر ر ف ه ذ ا‬ ‫■ ء لإ ‪ ' ،‬ظ و م قأ‬ ‫ؤ‬
‫ت ن ب يه ع ل ى أ ف ه ذ ا ا ل ف ع ل ا ل ف ث ل ع م خ ا ل ف ث ‪ ،‬ل ل ف ه ل ر ة ‪ ،‬لا ي ق ع م ن ا ل ح ي و ا ن‬

‫ه ر ة ا ل ش ذ و ذ ف ي ا ل عا ل م ا ل ع ر ي ي ا لأ س م با ب وا ل ن تا ئ ج و آ ل ي ا ت‬ ‫( ‪ )٦‬ا ن غ ل ر ت ا ل ق ا ط ر ج ي ‪ ،‬ن ه ى ‪،‬‬

‫ا ل ح ل® ‪ ،‬ا ل ر ي ا ض ‪ ،‬م ج ا‪ 1‬ة ا و ي ا ن ‪ ،‬ع ‪ ، 271‬د س م ب ر ‪ 10‬ه‪ 2‬م ؛ و ا ر ل ل أ س ت ز أ د ة ا ل م ر م‬
‫س و ر ة ا ك م ا ء ‪ ،‬ا ل أ ي ة‪. 166 „ 165 :‬‬ ‫(‪)2‬‬
 ‫‪ ،‬و ق و ل ه ت ع ا ل ى! ؤ ق ؛] ن و ب ك‬ ‫ا ل ع ج م ‪ ،‬ف ه و ع م ل ا ب ت د ع وْ م ا ف ع ل ه غ ي ر ه م) ‪،‬‬

‫ة م ح ه ر ى‬
‫و ح ف ل ت ا ل م م ته ا ل ن ب و ية با ل ع د ي د م ن ا لأ حا د ي ث ا ل ت ي ت ح د ر م ن ه ذ ا‬
‫ر رإ ف‬ ‫ف ع ن ج ا ب ر ب ن ع م د ا ش ؤ ه ئ د ي ا ي! م ح ا د ر ن و ي ا ش‬ ‫ا ل شذ وذ‪،‬‬
‫ي و م و و ط ‪،‬ا ر ق ‪ ، ،‬ك ما و ع د م ن ي ف ع ل‬ ‫آ ح و ف م ا أ‪ -‬ح ا ف ع ل ى أ م ت ي‬
‫ررلع ى‬ ‫ف ع ن ا ب ن ع ب ا س ( ج ه م ه ا د!‬ ‫ذ ل ك با ل ه ل ر د وا لإ ب عا د م ن ر ح م ة ا ش ‪،‬‬
‫م ن ا ل ث ن ا ء)) ر ي ن ‪ ،‬ك م ا‬ ‫ا ل س ي ‪ .‬ا ل ئ خ م ح ن م ن ا ل ن خ ا‪، J‬‬
‫ح ا ء ت ا ل ع ق و ب ه ا ل د ن ي و ي ة ل ه ‪ ،‬ف ح ن ا ب ن ع ب ا س ( غ ه ئ ه أ ي ه ه ا د! ه ا ل ر م و د‬
‫ا ل ل ه ه ر ر م ذ و ج د ئ م و ه ي ع م ل ع م ل ي و م ل و ط ث ما ه ث ل وا ا ل م ا ع ل و ا ل ن ئ ع و ل‬
‫‪ .‬ه))< م‬

‫‪٩‬‬ ‫أ م ا ع ن ا لأ ثا ر ا ل ت ي س ج ع ن ا ن ت شا ر ا ل ش ذ و ذ ع ل ى ا ل ف ر د و ا ل م ج ت م ع ‪،‬‬
‫إ‬
‫ؤ‬ ‫‪ - 1‬ا ل خ ل ل ف ي ا ل ق ي م وا ل م حا ي ي ر ا ل د ي ن ية وا لأ ح لا ق ي ة ‪ ،‬ف ي ص ب ح ا ل ح لا ل‬
‫ث‬
‫‪٩‬‬
‫و‬ ‫ص‪•1 97‬‬ ‫(‪ )1‬ا ب ن ع ا ش و ر ‪ ،‬ت م ر ا ل ت ح ر ي ر و ا ل ت ن و ي ر ‪ ،‬م ر ج ع س ا ب ق ‪ ،‬ج‪، 1 9‬‬
‫ق‬ ‫(‪ )2‬س و ر ة ا ل م ل ‪ ،‬ا ل آ ة‪. 55 _ 54 :‬‬
‫‪*'٠ ١‬‬ ‫(‪ )3‬ا ل ت ر م ذ ي ‪ ،‬م ح م د ي ن ع ي س ى ب ن ّ و ر ة ‪ ،‬س ت ن ا ل ت ر م ذ ي ‪ ،‬ح ك م ع ل ى أ ح ا د ي ث ه و ع ل ق• م ح م د‬
‫ي‬ ‫ن ا ص ر ا' ل د ي ن ا ل أ ل ا ت ي ‪ ،‬ط ‪ ( ، 1‬ا ل ر ي ا ض‪ :‬ق ت ة ا ل م ن ا ر ف ‪ ، 1 41 7 ،‬و) ‪ ،‬ح ‪ ، 1 457‬ك ت ا ب ‪،‬‬
‫‪.‬ؤ‬ ‫ا ل ح د و د ‪ ،‬ب ا ب ‪ ،‬م ا ج ا ء ق ي ح د ا ل ل و ط ي ‪ ،‬ص‪ . 543‬؛ و ق ا ل ا ل أ‪ J‬ا ي( ( ح د ي ث ح ن) ‪،‬‬
‫ا ؛ا‬ ‫ص ح ح س ن ن ا ل ت ر م ذ ي ‪ ،‬ط‪ ( ، 1‬ا ل ر ي ا ض! م ك ت ب ة‬ ‫ا ن ظ ر! ا ل أ ل ب ا ن ي ‪ ،‬م ح م د ن ا ص ر ا ل د ي ن ‪،‬‬

‫آ‬ ‫ي‬
‫ُؤر‬
‫ص‪.1 83‬‬ ‫ا ل م ع ا ر ف ‪ 1 420 ،‬ه=‪ 00‬ه‪ 2‬م) ‪، 2^ ،‬‬

‫ص‪.1 584‬‬
‫ص ح ح ا ل ب خ ا ر ي ‪ ،‬ح ‪ ، 5886‬ك ت ا ب ا ل ل ب ا س ‪ ،‬ب ا ب إ ح ر ا ج ا ل م ت ش ب ه ي ن ي ا ل ن س ا ء م ن ا ل ب ي و ت ‪،‬‬

‫(‪ )5‬س ن ن أ ب ي د ا و د ‪ ،‬ح ‪ ، 4462‬ك ت ا ب ا ل ح د و د ‪ ،‬ف ي م ن ع م ل ع م ن إ ق و م ل و م ح ل ‪ ،‬ص ‪ 802 - 801‬؛‬

‫و ق ا ل ا ل أ ل ب ا ن ي! ( ح د ي ث ح س ن ص ح ي ح) ‪ ،‬ا ن ف ل ر ت ا ل أ ل ب ا ن ي ‪ ،‬ص ح ح س ن ن أ ب ي د ا و د ‪ ،‬م ر ح ع‬
‫(‪)4‬‬

‫(‪ )6‬ا ن ظ ر! ا ل ق ا ح ن ر ح ي ‪ ULt ،‬ا ل ش ذ و ذ ف ي ا ل ع ا ل م ا ل ع رُ ي ‪ ،‬م ر ج ع م ح ا ب ق‪.‬‬

‫ح ر ا م ا و ا ل ح ر ا م ح ل ا ل ا ‪ ،‬ؤ ي ز ي د ا لا س ت ه تا ر با ل د ي ن ا ل ذ ي ي ح ر م‬
‫ا ل ش ذ و ذ ب ك ث أ ن وا ع ه ‪ ،‬و ك ئ ث ا ل ج را ئ ل م ك ئ أ ن و ا ع ه ا ؛ م ن م ‪،‬‬
‫و س ر ق ة ‪ ،‬و ت ع ا ؤ ل ي ا ل م خ د ر ا ت‪ ...‬ا ل خ‪.‬‬
‫و ع ل ى رأ س ها م ر ص‬ ‫ح ن ثا ‪،‬‬ ‫‪ - 2‬ا ن ت شا و ا لأ م را ض ب ي ن ا ل شا د ي ن‬
‫ن م ص ا ن ا ل م ن ا ع ة و ا ل م ق ا و م ة ف ي ا ل ج م ( ا ل إ ي د ز) ‪ ،‬ر ر ف و ف ق ا‬
‫شر ق‬ ‫ي ع ت قد أ يه ي و ح د ف ى م نه ل قة‬ ‫ح دا ‪،‬‬ ‫ل ل ت ق د ي را ت ا ل م حا ف ف ل ة‬
‫ا ل ب ح ر ا ل أ ب ي ض ا ل م ت و س ه ل أ ك ث ر م ن ‪ 400,000‬ش خ ص ي ح م ل و ن‬
‫ف ي ر و س ن م ص ا ل م ن ا ع ة ا ل ب ش ر ي ة ‪ ،‬ؤ ي با ل غ ه ذ ا ا ل ر ق م ص ع ق‬
‫ت ق د ي ر ا ي ت ‪ ،‬ا ل ن و ا ت ا ل م ا ض ي ة )) ر ن ‪ ،‬إ ض ا ف ه إ ل ى ا ل أ م ر ا ض ا ل ع ص ي ة ‪،‬‬
‫وا لا ص ه ل را با ت ا ل ن ف س ية ا ل ت ي قد ت و ص ل أ ص حا ب ها إ ل ى ا لا ن ت حا ر أ و‬
‫ا ل ق ت ل ‪ ،‬و م ا ها ن ‪ ،‬ا إ لا م ص د ا ق ا ل ما و ر د ع ن ع ب د ا ل له ب ن ع م ر ه ر‬
‫ق ا د ت أ م ب ز ■ ع ل ي ثا ر س و ل ا ل ل ه ه ق م ا د ت ل ر يا م غ ث ن ا ل م ه ا ج ر ي ي ‪،‬‬
‫ح س إ دا ا ب ج ت م ب ه ي ‪ ،‬و أ ع و د با ل ل ه أ ف ث د ر ك و ه ى ؛ ل م ث ظ ه ر‬
‫ا ل ث ا ح ش ه ق ق ز م ق ق ‪ ،‬ض م م ئ و ا ب م ا ‪ ،‬إ ل ا م ح ا ص \ ظ\ ش م ت‬
‫و ا ل أ و ج ا ع ا ل ت ح ر ئ أ م ح ن م ص ث ‪ ،‬ف ي أ ح ل أ ي ا ل د ي ن م ص ز ا)) ؤ‬
‫‪ 3‬ء م و‪ J‬م ر إ ع ر ى ا ل أ س ر ة ا ل م ل م ة ‪ ،‬و ت ع س ر ا س ك ا ل ه ا ا ل ط س ع ي ه ‪ ،‬إ ذ إ ر ت‬
‫‪٨ ١‬‬

‫م ما ر س ه ا ل ش د و ذ ت س ود ي إ ل ى ع ز و ف ا ل س با ب ع ن ا ل ز وا ج‬ ‫ند‬
‫ا ل ش ر ع ي ‪ ،‬و ه ذ ا ي س ه م ف ي ز ي ا د ة س ب ة ا ل م ش ك ل ا ت ا ل ا ج ت م ا ع ي ة•‬ ‫إل‬

‫(‪ )1‬ي ر ن ا م ج ا ل أ م م ا ل م ت ح د ة ا ل إ ن م أ ش ‪ ،‬ا ل ص ن د و ق ا ل ع ر ي ي ل ل أ ن م ا ء ا ل ا ق ت ص ا د ي و ا ل ا ج ت م ا ص ‪،‬‬ ‫‪0‬‬

‫ت ق ر ي ر ا ك م ت ة ا ل إ ن ا ب ة ا ل ع ر ي ة ل ل ع ا م ‪ ( ، 2002‬ا ل أ ر د ن ‪ ،‬ا ل أ ك ت ب ا ل إ ق ل م ي ل ل د و ل ا ل ع ر ي ة ‪،‬‬ ‫أ‬
‫‪ 2002‬م) ‪ ،‬ص‪. 93‬‬ ‫أ‬
‫^^ ‪ ،‬ا ح أ د ض و ط ق! م ح م د ن ا ص ر ا ل د ش‬ ‫(‪ )2‬ا ب ن م ا ج ه ‪ ،‬م ح م د ب ن ي ز ي د ‪ ،‬س ن ن ا ي ن م ا ح ه ‪،‬‬ ‫‪..‬‬
‫\ ل أ ب\ و ‪ ٍ ،‬و ‪ ( ، 1‬ا ل ر ا ض‪ :‬م ك ت ب ة ا ل م ا ر ق ‪ 1417 ،‬ه) ‪ ،‬ح ‪ ، 4019‬ك ت ا ب ا ل ف ت ن ‪ ،‬ب ا ب‬ ‫‪٠ ۶‬‬
‫ص ر ؛ ‪ 664‬؛ و ق ا ل ا ل أ ل ب ا ن ي! ( ح د ي ث ح س ن) ‪ ،‬ا ن ف ل ر ت ا ل أ ل ب ا ن ي ‪ ،‬م ح م د ن ا ص ر‬ ‫ا ل ع ق و با ت ‪،‬‬
‫س ن ا ب ن م ا ح ه ‪ ،‬ح ل ‪ ( ، 1‬ا ل ر ي ا ض! م ك ت ب ة ا ل م ع ا ر ف ‪ 1 41 7 ،‬ه= ‪ 1 997‬م) ‪،‬‬ ‫ص ح ح‬ ‫ا لد ي ن‪،‬‬
‫‪.‬‬ ‫م ج‪ ، 3‬ص‪613‬‬ ‫‪٠ ٠‬‬

‫‪m.‬‬
 ‫ل ج د ها!‬ ‫‪ — 3‬ا ن ت شا ر ف ك ر ة م ل ك ي ة ا ل م ر أ ة‬

‫م ن أ ح ط ر ا ل أ م و ر ا ل ت ي م حا ر م ن ق ب ل د ع ا ة ا ل ج ن د ر ‪ ،‬و ب دأ ت ت ف له ر ح ل ثا‬
‫ف ي ك تا با ت ه م ا ل ع ر ب ية ق ض ية م ل ك ي ة ا ل م رأ ة ل ج د ه ا ‪ ،‬ف ت ز ك ي ه د ه ا ل ك تا با ت‬
‫ع ل ى أ ل ا ل م ج ت م ع لأ ب د أ ن ي غ ي ر ق ي م ه و م ن ا ه ج ه ؤ ي ت ق س ل ه ذ ه ا ل ح ر ي ة‬
‫ي ه‪.‬‬ ‫خا ص‬ ‫ش يء‬ ‫ل ش خ ص ي ت صر ف فى‬ ‫ح ما م ش ر و عا‬ ‫با ع ت با ر ها‬

‫ح ده ‪،‬‬ ‫ع د ا و ى‪ .‬ر ر ا ل م ر و ص ر ؛ ا ف ك ن أ إ ن ا ن ي م ت ل ل ث ‪،‬‬ ‫ت قو ل ال‬

‫ح قو ق‬ ‫ف ه ذا أ و د‬ ‫لأ ي ها إ ن ا ن ‪،‬‬ ‫ح د ها‬ ‫وا ل م ف ر و ض أ ف تم ت ل ل ق ا ل م رأ ة‬
‫ا ل إ ن ا ن)) ر ن‪.‬‬
‫و ت ت م ث ل ت ل ك ا ل م ل ك ي ة ف ي ح ر ي ة ا ل م ر أ ة ف ي ع ل ا ق ا ت ه ا ا ل ج ن ي ة ‪ ،‬فا ل ها أ ن‬
‫‪٦‬‬ ‫ت خ ت ل ظ با ل ر حا ل ب م ق ت ض ى أ و ب غ ي ر م ق ت ف ى م ن غ ي ر أ ن ي ك و ف ه نا ك ق ي ود‬
‫و‬ ‫ف ف ي ا ل ت ع ل ي م م ن ا لا ب ت دا ئ ي ة إ ل ى ا ل ج ا م ع ة م ن‬ ‫ع ل ى ه ذا ا لم ص ا ل م ز ع و م ‪،‬‬
‫إ‪.‬‬ ‫غ ي ر ا س ت ث نا ء ح ت ى ل ر ح ل ة ا ل م ر ا ه ق ة ‪ ،‬و ف ي ا ل أ ع م ا ل ‪ ،‬و ك ذ ل ك ا لأ ف را ح‬
‫؛‬ ‫و ا ل م ن ا س ب ا ت ‪ ،‬و ف ي ك ل ا ل أ ح و ا ل ل ها أ ن ت ج ل ز م ع م ن ت شا ء و ت ل ب ز ما‬
‫ة‬ ‫ت شا ء ‪ ،‬و ت را ف ق م ن ت شا ء ر ‪ ، ،‬و ل ه ا أ ف تم ا ف ن م غ ر د ة م ن غ ي ر إ ذ ن‬
‫إل‬ ‫ز و ج ه ا ر ‪ ، ،‬و ل ه ا أ ن ت ج ه ف ز ن ق م ه ا ك م ا م د س ا ب ق ا‪.‬‬
‫تق‬ ‫و عدمه‪،‬‬ ‫ح د ها‬ ‫و ت ت م ث ل ت ل ل ث‪ ،‬ا ل م ل ك ي ة ف ي ح ى ا ل م رأ ة ف ي س ت ر‬
‫ؤ‬ ‫وا لأ ص ح أ ن ي قا د ح ى ا ل م رأ ة ف ي ك ش ف ح س د ه ا ف قه ل ‪ ،‬أ ما ا ل م ت ر و ع د م‬
‫؛'‬ ‫ل ل ح ر ما ن م ن‬ ‫ت خ ل ما و ر ج ع ي ه ‪ ،‬و س ب تا‬ ‫با ع ت با ر ه‬ ‫ي حا ر ب‬ ‫فذ ل ك‬ ‫ال ك ش ف‬
‫ءو‬ ‫شا ه د ع ل ى‬ ‫‪ ،‬وأ و ص ح‬ ‫ا ل ك ث ي ر م ن ا ل ح ق و ق وا لا م ت يا زا ت ف ي ا ل م ج ت م ع‬

‫(‪ )1‬ا ل ع د ا و ي ‪ ،‬ا ل و ج ه ا ل ع ا ر ي ل ل م ر أ ة ا ل ع ر ب ي ة ‪ ،‬م ر" ؛ ع س ا ب ق ‪ ،‬ص‪. 21 5‬‬

‫(‪ )2‬ا ن ظ ر ت ا ل ك ر د م ا ت ي ‪ ،‬ح ر ك ا ي ت ‪ ،‬ت ح ر ي ر ا ل م ر أ ة ‪ ،‬م ر ج ع م ا ي ق ‪ ،‬ص‪. 241 - 832‬‬
‫(‪ )3‬ا ن ئ ل ر! ا ل ل ج ن ة ا ل إ س ل ا م ي ة ا ل خ ا ل ي ة ل ل ر أ ة و ا ل ط ف ل ‪ ،‬ع و ل ة ق و ا ن ي ن ا ل أ ح و ا ل ا ل ش خ ص ي ة ف ي‬
‫ص‪.1 62‬‬ ‫سا ب ق ‪،‬‬ ‫م ع ر ‪ ،‬م ر‪ -‬أ ع‬
‫‪. 241 -‬‬ ‫(‪ )4‬ا ن ظ ر ؛ ا ل ت ك ر دّ ت ا ن ي ‪ ،‬ح ر ك ا ي ت ‪ ،‬ت ح ر ي ر ا ل م ر أ ة ‪ ،‬م ر ج ع م ا ي ق ‪ ،‬ص‪832‬‬
‫ذ ل ك م ت ع ا ل م ح ج با ت م ن ل ح و ل ا ل جا ه عا ت ف ي ت و ن س‪ ،‬وم ت ع ا ل ح جا ب‬
‫ف ي ص و ر ا ل ج وا زا ت ف ي ا ل ج زا ئ ر ‪ ،‬و ه د م ا ل ص و ر م ن ا ل م ح ا ر ة أ ح د ت ف ي‬
‫ا ل ظ ه و ر ف ي ب ع ض ا ل ج ن س يا ت ا لإ س لا م ي ة‬
‫و ع ل ى ك ل فإ ل ه ذ ا ا ل ت ح و ل و ا ل م ح ا ر ب ة إ ث ما ه و ا ن ق ل ا ب ع ل ى م ف ا ه ي م‬
‫لمة‬ ‫كل م‬ ‫عل ى‬ ‫ي ر ي قه‬ ‫ج ع ل ت ا ل ح جا ب‬ ‫ا ل ش ر ي عة ا لإ س لا م ي ة ا ل ت ي‬
‫أل ثئ‬ ‫ق ا ل ت ع ا ل ى!‬ ‫م آ ك ل ف ة ‪ ،‬ب ل و ط ا ع ه ل له ع ر و ح ز أ و ل ر س و ل ه ه ‪،‬‬
‫‪ ،‬ي قول ا بن‬ ‫ض أ ل ز ؤ ح ك ؤ ث ا ئ ف ‪ ،‬ؤ م و آ ل م ؤ ي ن ي ن د ؤ ى ع ث ث ن م ن ظ دّ ه ن ه‬
‫ك ث ي ر! ر ر ي ق و ل ت ع ا ل ى آ م ر ا ر س و ل ه ه ت ل ي ن ا ‪ ،‬أ ن ي أ م ر ا ل ت ا ء ا ل م و م ن ا ت ر‬
‫ج لا س ه ن ‪،‬‬ ‫‪ -‬ح ا ص ه أ ز و ا ج ه و ب نا ت ه ل ش ر ف ه ن ‪ -‬بأ ف ب ي ن ي ن ع ل ي ه ن م ن‬
‫ت ع ا ل ى!‬ ‫‪ ،‬وم و له‬ ‫و م م ا ت ا ل إ م ا ء ‪)،‬‬ ‫ل ي ت م ي ز ن ع ن م مِ ا ت ن ا ء ا ل ج ا ه ل ي ة‬
‫د إ آً ظ م أ ل م ه ر‬ ‫س أ ئ ؤ ئ ن ‪ ٠‬ق ع ا ن ث ه ؤ خ ل ث ن م ح ثآ ء م ح ا ق‬ ‫ؤ‪،،‬‬
‫ي ق و ل ا ل ق ر ط ي ت ر ر ؤ ي د ح ل ف ي ذ ل ل ث‪ ،‬ج م ي ع ا ل ما ء با ل م ع ى ‪،‬‬
‫و ب جا ت ض م ن ت ه أ ص و ل ا ل ش ر ي ع ة م ن أ ف ا ل م ر أ ة ك ل ها ع و ر ة ‪ ،‬ب د ئ ها و ص و ئ ه ا ‪،‬‬
‫ف لا ي ج و ز ك ش م ‪ ،‬ذ ل ك إ لا ل ح ا م ‪ ،‬ك ا ل ش ه ا د ة ع ل ي ه ا ‪ ،‬أ و دا ء ي ك و ف‬
‫ع ما ي ع ر ص ى و ت ع ي ن ع ن د ها ‪، ،‬‬ ‫ب ب د ن ها ‪ ،‬أ و م زا ل ها‬ ‫—‬
‫أ‬
‫و م ن ه نا ت ب ر ز ا ل ح ك م ة م ن م ش ر و ع ي ة ا ل ح جا ب ف ي ح ما ي ة أ ن و ثة‬ ‫ٌ‬
‫ا ل م ر أ ة ‪ ،‬و ح ف ظ ح ي ا ئ ه ا ‪ ،‬وا ل ب ع ل ب ها ع ن ع و ا م ل ا ل ا ن ح ر ا ف وا ل ت ض ل ي ل ‪،‬‬ ‫إن‬
‫و ص و ن ع ر ض ها م ن أ ل م ن ة ا ل م ف ت ر ي ن وا ل م ر ح ف ي ن ‪ ،‬و م ع ه ذا ك له ي ح ف ف ل‬ ‫■‪1‬‬
‫ص ‪. 31‬‬ ‫( ‪ )1‬ا ن ظ ر! ا ل ع م ر ‪ ،‬م ا ذ ا ي ر ي د و ن م ن ا ل م ر أ ة ؟ ا ‪ ،‬م ر ح ع س ا ب ق ‪،‬‬ ‫ر‬
‫(‪ )2‬س و ر ة ا ل أ ح ز ا ب ‪ ،‬ا ل أ ة‪. 59 :‬‬ ‫و‪.‬‬
‫(‪ )3‬ا ب ن ك ث ي ر ‪ ،‬ت ف س ي ر ا ل ق ر آ ن ا ل ع ف ل ي م ‪ ،‬م ر‪ -‬ء ع م ا ب ق ‪ ،‬ج‪ ، 6‬ص ‪. 481‬‬
‫س و ر ة ا ل أ ح ز ا ب ‪ ،‬ا ل آ ي ة‪. 53 :‬‬ ‫(‪)4‬‬
‫( ة) ا ل ق ر ط ب ي ‪ ،‬م ح م د ي ن أ ح م د ي ن أ ب ي ي ك ر ‪ ،‬ا ل ج ا م ع ل أ ح ك ا م ا ل ق ر آ ن ‪ ،‬ت ح ق ي ق ت ع ب د ا ل ل ه ب ن ع ب د‬
‫ج‪، 71‬‬ ‫م ؤ س س ة ا ل ر س ا ل ة ‪ 1427 ،‬ه= ت‪ 6‬ه‪ 02‬م) ‪،‬‬ ‫ط‪ ( ، 1‬ب ي ر و ت!‬ ‫ا ل م ح س ن ا ل ت ر ك ي‪،‬‬
‫‪.‬‬ ‫ص‪802‬‬
 ‫ع ل ي ها ن م ن ها وأ ع صا ب ها م ن ا ل ت و ت ر وا ل ق ل ق ‪ ،‬وا ن ش غا ل ا ل ق ل ب و ن و نا‬
‫ع و ا م ح ل م ه ا ب ي ن ش ت ى ا ل م ث ي ر ا ت و ا ل م ي ح ح ا ت ‪ ،‬و ه و أ ي ص ا ي ح م ي ا ل ر‪ r‬؛^ م ن‬
‫ع وا م ل ا لا ن ح را ف وا ل ق ل ق ‪ ،‬ؤ ي ح م ى ا لأ س ر ة م ن أ س سا ب ا ل ت ف ك ك ‪،‬‬
‫ؤ ي ح م ي ا ل م ج ت م ع ك ل ه م ن ع و ا م ل ا ل ق و م ح ل و ا ل ا ن ح ل ا ل^ ر‬

‫‪ — 4‬ا ه ت ز ا ز ا ل ص و ر ة ا ل م ض ي ئ ة ل ل م ر أ ة ا ل م ل م ة!‬

‫با س م ا ل ج ن د ر حا ل ه ل م تا ا ل م رأ ه ا ل ر حا ل و ز ا ح م ت ه م ‪ ،‬و د ح ل م تا ج م ي ع‬
‫ش خ ص ي ت ها ‪ ،‬وا ن ق ل س ت ‪،‬‬ ‫ف ف قد ي ت‪ ،‬أ ن و ث ت ها ‪ ،‬و ت ش و م ت ‪،‬‬ ‫م جا لا ت ‪ ،‬ا ل ع م ل ‪،‬‬
‫ا ل م ا ه ي ل م ل د ي ه ا ‪ ،‬وأ ب ع د ت ‪ ،‬ع ن ف ه ل ر ت ها ا لأ ص ل ي ة ‪ ،‬و أ ح ر ح ت ا م ن ح ي ا ئ ه ا‬
‫و ع ف ت ه ا ‪ ،‬و أ ب ع د ت ‪ ،‬ع ن ا ل أ ه د ا ف ا ل ح ق ي ق ي ة ا ل ت ي ي ج م— ‪ ،‬أ ل ت ح م ل ه ا ف ي‬
‫ئ‬ ‫ح ي ا ت ه ا ‪ ،‬ك ئ ذ ل ل ث ‪ ،‬ح ش ت خ ر ج م ن ح م ا ه ا ا ل م ن ي ع ‪ ،‬و ت ن ل ح م ن ف ه ل ر ت ها‬
‫و‬ ‫ا ل ر ف ي عة إ ل ى م ي دا ن ه م ا ل صا ح ب ‪ ،‬ل ت ته ل ح ب ه ل ب ع ه م ‪ ،‬و ت ع م ل ع م ل ه م ‪ ،‬و ت ن سا ق‬
‫إ‪.‬‬ ‫ا ن ي ا ي ه م ف ي ا ل ت ل د ذ و ا ل ت ه ت ل ث ‪ ،‬و ا ل ا ن ح ل ا ل‪.‬‬
‫ي‬ ‫ف ا ل م ر أْ ا ل ح ر ب ي ه ا ل م ل م ه ف ق د ت ‪ ،‬ا ل ك ث ي ن م ن ا ل م ح و و ا ل ر ا ئ ح ة ا ل ت ي ك ا ن ت ‪،‬‬
‫ه‬ ‫ع ل ي ها ز م ن ا ل ع ز ة وا ل ك را م ة ‪ ،‬أ يا م أ م ه ا ت ‪ ،‬ا ل م ؤ م ن ي ن ‪ ،‬وا ل ص حا سا ن ‪،‬‬
‫و‬ ‫وُ‬
‫ب م كا ن ه‬ ‫ب ع د ه ن ح ت ى ع ص و و م ر ي بة ‪ ،‬وا ل لا ت ي ت م ت ع ى‬
‫‪٠٠‬‬ ‫ً‬ ‫ً‬
‫وم ن‬ ‫ا ل ج ل ي لا ن ‪، ،‬‬
‫ؤت‬ ‫ع ظ ي م ة ‪ ،‬و ش ك ل ن ص و را م ص ي ئه أ صا ء ت ع ل ى م ن ب ع د ه ن ب ن و ر ه ن ‪٠‬‬
‫أ‬ ‫إ ل ا ل م رأ ة ف ى ا ل ش ر ي عة ا لإ م لا م ي ة ش ق ي قه ا ل ر ج ل ك ما ب ي ن‬
‫‪I‬‬ ‫ز ن و د ا ل! ه‪ .‬؛ ق و ل ه‪ ١ ^١ (( :‬ا ش ا ءُ ش ق ا ئ ق ا ل ئ خ ا ل)) ر ى ‪ ،‬ف ك ا ن ت ‪ ،‬ش ر ك ه‬

‫آ‬ ‫ي‬
‫'و‬
‫ا ل ر سا ل ة ‪ 20 1 ،‬م) ‪ ،‬ص‪. 41‬‬
‫( ‪ ) 1‬ا ن ف ل ر ت ا ل ق ر ص ا و ي ‪ ،‬ي و س ف ‪ ،‬م ر ك ر ا ل م ر أ ة ق ي ا ل ح ي ا ة ا ل إ س ل ا م ي ة ‪ ،‬ط ‪ ( ، 1‬ي ي ر و ي ت ا ت م وّ س م ة‬

‫ص‪. 54‬‬
‫ص ر إ ه‪. 332 — 33‬‬ ‫(‪ )2‬ا ن ق ل ر ت ا ل م ص ر ي ‪ ،‬ع و ل م ة ا ل م ر أ ة ا ل م ل م ة ‪ ،‬م ر‪ -‬ح س ا ب ق ‪،‬‬
‫(‪ )3‬س ن ن أ ب ي د ا و د ‪ ،‬ح ‪ ، 236‬ك ت ا ب ا ل ه ل ه ا ر ة ‪ ،‬ب ا ب ش ا ل ر ج ل ي ج ن ‪ ،‬ا ل م ل ة ف ي م ن ا م ه ‪،‬‬
‫ص ح ح س ن ن أ ب ي دا و د ‪ ،‬م ر ح ع سا ب ق ‪،‬‬ ‫و ق ا ل ا ل أ ل ب ا ن ي! ( ح د ي ث ح س ن) ‪ ،‬ا ن ف ل ر ت ا ل أ ل ب ا ن ي ‪،‬‬
‫ص‪. 27‬‬ ‫ه ج‪، 1‬‬
‫ا ل ر ح ل ف ي ا ل إ ي م ا ن ‪ ،‬و ف ي ا ل د ع و ة ‪ ،‬و ف ي سا ء ا ل م ج ت م ع ع ل ى ق ي م ا ل إ س ل ا م‬
‫و با د ئ ه ‪ ،‬و ك لأ ذ ل ل ث‪ ،‬ي ت م ف ي ح ل ق ‪ ،‬و ط ه ا ر ة م ن ا ل د س ‪ ،‬و ع ف ة م ن‬
‫ا ل ح ر ا م ‪ ،‬وا ل ت زا م ي ا ل ح ج ا ب ‪ ، ،‬وا ل ت زا م بأ وا م ر ا ل ق‪ ،‬س ح ا ل و ت عا ل ى ا ل ت ي‬
‫ت ح ر م ا ل خ ل و ة با لأ ح ن ب ي ة ‪ ،‬و ت ح ر م ا لا ح ت لا ظ ب غ ي ر م و ج ب ‪ ،‬و ت ح ر م ا ل ف ن‬
‫ب غ ي ر م ح ر م ‪ ،‬و ت ح ر م ا ل ف ل ر ة ا ل ش ه ي س ه ب م ن س ه ا م إ ب ل ي س ن م ه ا ه رُ‬
‫ي ت‪،‬‬ ‫ف ه و م ا ل ج ن د ر ف ي ا ل ج ت م عا‬ ‫ض لأ نا ر ا ن ت شا ر م‬ ‫و ب عد ه ذا ا ل ع ر‬
‫لهذه‬ ‫ع ل ى حا ف ة ا ل ها ؤ ي ة ن ت ي جه‬ ‫ه ذْ ا ل م ج ت م ع ا ت ‪،‬‬ ‫ا لإ س لا م ي ة ي ت ض ح أ ل‬
‫لأ م ة‬ ‫ا ش م ‪ ،‬ا ل م ث ق ف ة م ن أ ب نا ء ا‬ ‫م ما ي و ج س‪ ،‬ع ل ى‬ ‫ا ل م و ص ى ا لأ ح لا ق ي ة ‪،‬‬
‫م ن‬ ‫ب ه ذ ه ا ل م خا ط ر ‪ ،‬وا ل ت ح ذ ي ر‬ ‫ف ي ب ثا ا ل و ع ي‬ ‫ت ح م ل م س ؤ و ل يا ت ه م‬
‫ا ل ا س ت م ر ا ر ف ي ه ذ ا ا ل م ز ل ق ا ل خ ط ر‪.‬‬

‫ا ل م ط ل ب ‪ ،‬ا ل ر ا ب ع‪ :‬ا ل أ ن ا ر ا ل ت ع ل ي م ي ة‪:‬‬

‫إ ل ص يا م ه أ ي م ي لأ ب د أ ن ي م ر ب ا ل م و س ة ا ل ت ع ل ي م ي ة ‪ ،‬و ل ل ل ل ث ‪ ،‬كا ن ت ‪،‬‬ ‫إ‬

‫ه ن‪ 0.‬ا ل م ؤ س س ا ت ‪ ،‬م ن أ و ل ى ا ه ت م ا م ا ت ‪ ،‬د ع ا ة ا ل ج ن د ر ‪ ،‬و م ن ا ل أ ث ا ر ا ل ت ي ت م‬ ‫ي‬
‫إ ح د ا ث ه ا ف ي م ج ا ل ا ل ت ر ب ي ة و ا ل ت ع ل ي م ا ل أ ت ي‪:‬‬ ‫و ‪،‬‬
‫‪٦‬‬

‫‪■ a‬‬
‫>‪r‬‬

‫‪ _ 1‬إ ع ا د ة ص ي ا غ ة ا ل م ا ه ج!‬ ‫ي‬

‫حا ء ت ‪ ،‬ا ل د ع و ه إ ل ى ت غ ي ي ر م نا ه ج ا ل ت د ن ي س ؤإ د ما ج م ف ه و م ا ل ج ن د ر ف ي‬ ‫ز‬
‫حا ء ف ي ت و ص يا ت ‪ ،‬ا ل م ر ك ز ا ل ت ر ب و ي‬ ‫و م ن ذ ل ك ‪ ،‬ما‬ ‫ا ل ت ك ت سا ا ل م د ر س ي ة ‪،‬‬ ‫ز‬
‫ا ل ل ب نا ن ي إ ل ى ح م ي ع ا ل م ؤ ل ق ي ن م ن أ ح ل د م ج ا ل م ف ه و م ف ي ا ل م ن ا ه ج‬
‫و م ن ه ذ ه ا ل ت و ما ت ‪. ،‬‬ ‫ا ل ت ع لمه‪،‬‬

‫م ح م د ‪ ْ ،‬ل م ن خ ر ج م ن ظ ل م ا ت ‪ ،‬ا ل ث ه ‪ ،‬د‪ .‬ط ‪ ( ،‬ا ل م ‪ ١‬ه ر ة ت د ا ر ا ل ش ر و ق ‪،‬‬ ‫‪ )1‬ا ن ق ل ر ؛ ء ه لِ ا ‪،‬‬

‫ص‪. 84‬‬ ‫‪ 1 994‬م) ‪،‬‬
 ‫‪ ١‬م ح ق‪ ..‬ا‬
‫*• ■ أ ء‬

‫‪ -‬ع ا ل ي ا ل ك ت ب ا ل م د ر س ي ة أ ف ئ ظ ه ن ا ل ت ع ا ط ت ت ج ا ه م ن لا ي ع م ل ن ح ا ر ج‬
‫ا ل ن ز ل ‪ ،‬و ب ا ل ت ا ل ي ت ع ز ي ز ا ل ف ك ر ة ا ل ق ا ئ ل ة ب أ ه م ي ة ع م ل ا ل م ر أ ة‪.‬‬
‫‪ -‬ي ن ب غ ي ا ل ح ر ص ع ل ى ا ل م س ا و ا ة ب ي ن ا ل ص ب يا ن و ا ل م ا ت ف ي ح ق ا خ ت يا ر‬
‫ا ل أ ل ع ا ب ا ل ر ي ا ص ي ة و م و ا د ا ل د ر ا س ة ‪ ،‬و ت ئ ح ع ا ل ي ن ُا ت ‪ ،‬ع ل ى ا ل ا ه ت م ا م‬
‫يا ل ر يا ص يا ي ت ‪ ، ،‬و ع ل م ا ل م ي كا ن ي ل ث ‪ ، ،‬وا ل ر يا ص ة ب م خ ت ل ف أ ن و ا ع ه ا ‪،‬‬
‫و ت ش ح ع ا ل ص ب يا ن ع ل ى ا ل ا ه ت م ا م يا ل ف ن و ن و أ ع م ا ل ا ل م ز ل ‪ ،‬وا ل ع نا ي ة‬
‫ب ا ل أٍ ل ف ا ل‪.‬‬
‫‪ -‬ع ل ي تا أ ن ن س ت ع م ل ر ر ه و ءا و ر ا ه ي ء ا ب ص و ر ة ت ن ا و ب ي ة ‪ ،‬ك أ ن ي ق ا ل ر ر ه ي‬
‫و ز و ج ه ا ‪ ٠‬ب ق د ر ما ي قا ل ر ره و و ز و ج ت ه ‪ ، ، ،‬وا خ ت يا ر أ م ث ل ة ح يا د ي ة ع ن د‬
‫ا ل إ ش ا ر ة إ ل ى م ف ل ا ه ر ا ل ح ي ا ة ا ل ي و م ي ة لا م د ك ر و ل ا م ؤ ن ث ا ر‬
‫ك ما ن ج ح م ت ‪ ،‬ا ل خ ف لا د ت ‪ ،‬وا ل ج م ح يا ث ‪ ،‬ا ل ما س ه ل ه وا ل ح ر كا ي ت ‪ ،‬ا ل ت س و ية ف ي‬
‫ل ب نا ن ف ي ت ص م ي ن ا ل م ن ا ه ج ا ن م را س ي ة ف ص و لا ح و ل ت ن ف ل ي م ا ل أ س ر ة ‪ ،‬إ ذ‬
‫ن ق م ن ا ل ك تا ب ا ل م د ر س ي ا ل ج د ي د ا ل ذ ي ي د ر س ف ي ا ل ر ح ل ة ا ل ثا ن و ي ة‬
‫ف ص لا م ز ل م ا م ن ح م س ة د ر و س ف ي ت ت ف ل ي م ا ل أ س ر ة ‪ ،‬ك م ا تإ إ د ر ا ج م ا د ة‬
‫ا ل ت ر ب ي ة ا ل ك ا ن ي ة ف ي ا ل خ ه ا ج ا ل د ر ا س ى‪.‬‬
‫إ ل ى ح ا ن م ب ‪ ،‬ذ ل ل ث ‪ ،‬ه ن ا ك م ح ا و ل ا ت ‪ • ،‬؛ ‪ ، jujl ،‬ل إ د خ ا ل م ف ا ه ي م ا ل ص ح ة‬
‫ا لإ ن جا ب ي ة ‪ ،‬و م ف ه و م ا ل ج ن د ر ف ي ا ل م ا ه ج ف ي ا لأ ر د ن و س و ل يا ‪ ،‬ح ي ث ب ي ن‬
‫م م ز و ل ئ ف ي و زا ر ة ا ل ت ر ب ية وا ل ت ع ل ي م ب م و ر يا أ ن ه س ي ت م ت ص م ي ن م ف ا ه ي م‬
‫ا ل ص ح ة ا لإ ن جا ب ي ة وا ل ج ن ي ‪ ،‬ر ف ي ا ل ت ا ه ج ر ‪ ، ،‬با لإ صا ف ة إ ل ى أ ف و زا ر ة‬

‫‪. 338 -‬‬ ‫(‪ )1‬ا ن ث ل ر‪ :‬ا ل ق ا م ح ن ر ح ي ‪ ،‬ا ل م ر أ ة ر م ف ل و م ة ا ل أ م م ا ل م ت ح د ة ‪ ،‬م ر ج ع س ا ب ق ‪ ،‬ص‪733‬‬

‫ص‪. 11 4‬‬ ‫(‪ )2‬ا ن ظ ر ن ا ل ق ا م ح ل ر ج ي ‪ ،‬ا ل ح ر ك ة ا ل ن س و ة ف ي ل ب ن ا ن ‪ ،‬م ر ح ع س ا ب ق ‪،‬‬
‫(‪ )3‬ا ن ف ل ر! ا ل ع ي د ا ل ك ر ي م ‪ ،‬ف و ا د ‪ ،‬ر ر ع و ل م ة ا ل أ س ر ة! ا ل م خ ا ط ر ا ل ي ت و ا ج ه ه ا ا ل م ر أ ة ا ل م س ل م ة م ن‬
‫ح ل ا ل إ ف س ا د ا ل أ س ر ه ء أ ‪ ،‬ف ي ؛ ج ع ف ر ع ي د ا ل ل ا م ( م ح ر ر) ‪ ،‬ص و ر ة ا ل م ر أ ة ف ي ا ل إ ط م ‪ ،‬م ر ج ع‬
‫س ا ب ق ‪ ،‬ح س ‪ 263‬؛ و ا ل ع ي د ا ل ك ر ي م ‪ ،‬ا ل م ر أ ة ا ل م س ل م ة ب ي ن م و ص ا ت ا ل ت غ ي ي ر و م و ج ا ت ا ل ت غ ر ي ر ‪،‬‬
‫ص‪. 83 - 28‬‬ ‫سا ب ق ‪،‬‬ ‫مر ج ع‬
 ‫غ ء ‪ ..‬آ د م‬ ‫؛ ■‪ :‬م‬

‫ا ل ت ر ب ية ر ر ت ع م ل حا ل يا ع ل ى إ ع د ا د م ص ف و فا ت ل إ د خ ا ل م فا ه ي م ا ل ج ن د ر ف ي‬
‫ا ل م نا ه ج ا ل د را م ي ة ب ح ب م نا م ب ة ك ل م ن ها ج ‪ ،‬م ع ا ل ت خ م ل ي ط ل و ر ثا ت‬
‫ع م ل ت ي م ي ة ل ل م و ج ه ي ن ا ل أ و ل ي ي ن و م ؤ ل ف ي ا ل ك ب ح و ل ا ل م ف ه و م ء ر ن‪.‬‬
‫و ف ي ه ذ ا ا لإ م ح نا ر ق ا م ت و زا ر ة ا ل ت ع ل ي م ا ل عا ل ي ف ي ا ل م غ ر ب ب د ع م م ن‬
‫ا ل ل ج ن ة ا لا ق ت صا د ي ة وا ل م ر ك ز ا لإ ن ما ئ ي ا ل تا ب ض ل لأ م م ا ل ت ح د ة با لإ ئ لأ ن‬
‫ع ن م ا ب قة ح و ل م و ص ب م ؤ ع ا ل م رأ ة وا ل ج ن د ر ‪ ،‬ت س ت ه د ف ا خ ت يا ر أ ح س ن ن ص‬
‫إ ب دا ع ي ي ته ل ر ق إ ل ى م ف ه و م ا ل ج ن د ر و ق ضا يا ا ل م ر أ ة ‪ ،‬ك ما ع م ل ت م ش ر ؤ ع‬
‫ح م ل ة ل ت غ ي ي ر ا ل ب را م ج ا ل ت ع ل ي م ية ‪ ،‬وا ق ت را ح إ د را ج م ج م و ع ة م وا ص ع ص م ن‬
‫ا ل ق ر را ت ا ل د را م ي ة م ن ها ‪ I‬م و ص ؤ ع ا ل قا ر ي ة ح س با ا ل ج ن د ر ‪ ،‬و م و ص ؤ ع‬
‫ا ل ص ح ة ا لإ ن جا ب ي ة ز {‬
‫و ف ي ا ل ي م ن أ ث ا ر ت إ ح د ى ا ل ب ا ح ث ا ث ‪ ،‬إ ل ى أ‪ 0‬ه ن ا ك ج ه و د ا م ب ذ و ل ة‬
‫ل ت ح س ي ن و ص ع ا ل م رأ ة ف ي ا ل ك ب ‪ ،‬ا ل م د ر س ية ل ت ص ح ي ح ا ل فا ه ي م ع ن د و ر‬
‫ا ل ن ؤ ع ‪ ،‬و م تا ق ش ة أ د وا ر ا ل ر حا ل وا ل ن سا ء ي ش ك ل ق ر ب و م و ض و ع ي ل ل و ا ج‬
‫ا ل أ ح ت ‪ ،‬ا ء ي ر ئ‪.‬‬
‫ب ي ن ما ت م ا ل م م ذ ع ل ى ت و ح ي د م ن ا ه ج ا ل ت ع ل ي م ب ي ن ا ل ذ ك و ر و ا ل إ ن ا ث ‪،‬‬
‫و ج ع ل ا ل ن ا ه ج ا ل ت ي ت د ر س ها ا ل ر أ ه م نا ه ج ر جا ل ي ة كا ل ه ن د م ة وا لا ق ت صا د‬
‫و ا ل ه ن و غ ي ر ه ا ‪ ،‬با لإ ضا ف ة إ ل ى ف ت ح ت خ ص ص ا ت لا ت ن ا س ب ا ل م ر أ ة ‪،‬‬
‫و م ن ذ ل ك م ش ر ؤ ع ا ل ح م ل ة ا ل ت ن ف ي ذ ية ا لا م ت را ت ي ج ي ة ا ل و ط ن ية ل ل ن ؤ ع‬
‫ا ل ا ج ت م ا ع ي ف ي ا ل ي م ن ا ل ذ ي ي ع ي ض م ن خ م ل م ل ه إ ل ى د م ج ا ل ف ت يا ت ف ي‬

‫(‪ )1‬ن ب ي ‪ ،‬ح ق و ق ا ل م ر أ ة ش خ ل ل ا م ا ق ي ه ا ل ق ض ا ء ص ل ى ج م ي ع أ ش ك ا ل ا ل ت م ي ي ز ص د ا ل م ر أ ة ‪ ،‬م ر ج ع‬

‫‪.‬‬ ‫ص‪952‬‬ ‫ما ب ق ‪،‬‬
‫ص ة‪—10‬‬ ‫(‪ )2‬ا ن ف ل ر ا ل ع م ر ا ن ي ‪ ،‬م ش ر ؤ ع ا ل ح ر ك ة ا ل ن و ي ة ا ل ي ا ؤ ي ة ي ا ل غ ر م ‪ ، ،‬م ر ح ع م ا ي ق ‪،‬‬
‫‪. 108‬‬

‫ص‪. 89‬‬ ‫(‪ )3‬ا ن ف ل ر ت ا ل خ ض ر ي ‪ ،‬ا ل ح ر ك ة ا ل ت س و ي ة ف ي ا ل ي م ن ‪ ،‬م ر ح ع س ا ب ق ‪،‬‬

‫(‪ )4‬ا ن ف ل ر ت ا ل م ص ر ي ‪ ،‬ع و ل م ة ا ل م ر أ ة ا ل م ل م ة ‪ ،‬م ر ج ع س ا ب ق ‪ ،‬ص ن ة ‪.1 5‬‬
 ‫سا س ة ا ل م ع ل م ا ل ف ض وا ل ت د ر ب ا ل م ه ن ي ‪ ،‬ل تآ م ل ه ن و ته ي ئ ته ن ل ي ح و ل‬
‫س و ق ا ل ع د ‪ ،‬لا ر ‪/‬‬
‫و ع ل ى ه ذ ا فإ ل ه ذ ه ا ل ر ؤ ي ة و م ا ح ا ء ف ي ها ت خ ا ل ف ما ه و ثا ب ت ف ي‬
‫ا ل ش ر ي ع ة ا لإ س لا م ي ة ف ي إ ث با ت كا ف ة ا ل ف وا ر ق ب ي ن ا ل ر ج ل و ا ل م ر أ ة ف ي‬
‫ا ل ك ت ب ا ل م د ر س ي ة و ا ل أ ن ش ط ة‪.‬‬
‫و ن و ص ح أ ل ر را ل ت و س ع ف ي ا ل ت ع ل ي م م ن غ ي ر ت ح م ل ي ه إ س ل ا م ي ‪ ،‬ي ل و ل ا‬
‫ح ت ى ف ه ل ر ي ه و م ص د ر ا ل ق ل ق ك ئ ه‪ .‬ذ ل ك أ ف إ ن ك ا ر ا خ ت ل ا ف ف ط ر ة ا ل م ر أ ة ع ن‬
‫ش ك ف ي ه ذا ا لا خ ت لا ف ‪ ،‬و م ن ثم و ج ب‬ ‫ا ل ر ج ل غ با ء أ و ت غ ا ب ‪ ،‬ف لا‬
‫ا خ ت ل ا ف ا ل م ا ه ج و ف ما ل ه ذا ا ل ا خ ت ل ا ف ‪ ،‬و و ج ب ا خ ت لا ف م ج ا ل ا ت ا ل ع م ل‬
‫ك ذ ل ك ت ب ع ا ل ه ذ ا ا ل ا خ ت ل ا ق‪ ، ...‬أ م ا أ ف ي ص ي ر ا ل أ م ر م ج ر د م ز ا ح م ة ل ل ب س ت ‪،‬‬
‫يؤ‬ ‫م ع ا ل و ل د ب ح ج ة ا ل ت م د ن و ا ل ت ح ص ر ح ت ى ل و صا ئ م ذ ل ل ثا ف ط ر ي ها و ط ب ي ع ث ها‬
‫؛ت‬ ‫ب ح ي ث ئ ر ى ا ل ب ش ت ‪ ،‬م ه ن د س ه و ص ا ن ع ه و ع ا م ل ه ؛ ا ل أ ف ر ا ن ف ذ ل ك ل ا ي ع ق ل ؛' •‬
‫إ‬ ‫و ه نا ي ن ب ع ي ا لا ن ت با ه إ ل ى أ ل ا ه ت ه س ما م د ع ا ة ا ل ج ن د ر ي ا ل م ز م ة ا ل ت ع ل ي م ي ة‬
‫‪١‬‬ ‫ي ه د ق إ ل ى ت ن ش ئ ة ج ي ل ي ت ش ر ب ث قا ف ة ا ل م س ا و ا ة‬ ‫و ا ل خ ا ه ج ب خا ص ة إ ط‬
‫و‬ ‫كا ن‬ ‫ا ل ط ل ق ة ‪ ،‬ؤ ي ز م ن با ل ح ر ي ة ا ل ش خ ص ي ة ‪ ،‬ؤ ي ن ب د ا ل ض و ا ظ وا ل ق ي و د م ه م ا‬
‫و‬ ‫م ص د ن ه ا ع ل ى ا ع ت ب ا ر أ ن ه ا ا ء ت ل ‪ ،‬ا ء ع ل ى ح ق و ق ه‪.‬‬
‫ئ'‬ ‫و با ل تا ل ي ا لا ب ت عا د ع ن أ س س و م ق و م ا ت ا ل ه و ي ة ا لإ س لا م ي ة ‪ ،‬و ج ع ن‬
‫ي‬ ‫ت ل ك ا ل م ر ر ا رّ ت ‪ ،‬ا ل د ر ا س ي ة ث ق ا ف ة م ج ت م ع ي ة ت س ك ل ا ل م ت ع ل م ي ن خ ا ص ه‬
‫إ‬ ‫ل ا ن خ ر ا ط ه م ف ي ت ل م ي ها م ن ذ ص غ ر ه م ف ت صا غ ش خ ص ي ت ه م ‪ ،‬و د س ي ز ا ع ق ل ي ئ ه م‬
‫ؤ‬ ‫و ف ق ا ل ت ل م ا ك ا ل ن ا ه ج ر ‪.٥‬‬
‫ص‪.1 52‬‬ ‫(‪ )1‬ا ن ف ل ر‪ :‬ا ل خ ض ر ي ‪ ،‬ا ل ح ر ك ة ا ل ن و ي ة ؛ ي ا ل ي م ن ‪ ،‬م ر ج ع ا ب ق ‪،‬‬
‫ش ر ي ف ا ‪ ،‬أ س أ ل‪ ، —-‬ا ل غ ز و ا ل ف ك ر ي ل ل ع ا ل م‬ ‫وا ل ز ي ي ق ‪ ،‬م ح م د‬ ‫علي م حمد؛‬ ‫(‪ )2‬ج ر ي ئ ة ‪،‬‬
‫ا ل إ س ل ا م ي ‪ ،‬ط‪ ( ، 3‬ا ل ق ا ه ر ة‪ :‬د ا ر ا ل ا م ح م ح ا م ‪ ، 1399 ،‬و= ‪ 1979‬م) ‪ ،‬ص‪. 69 _ 86‬‬
‫(‪ )3‬ا ت ث ل ر‪ :‬ا ل ع م ر ا ن ي ‪ ،‬م ش ر ؤ ع ا ل ح ر ك ة ا ل م ر ي ة ا ل ي س ا ر ي ة ب ا ل غ ر ب ا ‪ ،‬م ر ج ع ا ب ق ‪ ،‬ص ‪- 11 1‬‬
‫‪. 112‬‬
 ‫ش ه لم ت ج ع ل ‪ ،‬أ م ر ا ل ت ر ب ية‬ ‫ب ها م ن أ ح ك ا م ش ر ع ي ة ‪ ،‬و ل ك ن ها ف ي ا ل و ق ت‬
‫ص وا ث ك ما ه و ع ل يه ا ل حا د ا ل ي و م م ح ‪،‬‬ ‫ا ل ج م ة م ف ت و حا ب د و ن ق ي و د و لا‬
‫ت د ر ي س ا لأ ه ل فا ل ‪ ،‬و ا ل م ر ا ه ق ي ن ف ي ا ل ع ا ل م ا ل غ ر ب ي ر ■ ‪ ،‬ؤ إ ن م ا يأ ت ي ا ل ت ث ق ي ث‬
‫ف ي ع ب ا ر ا ت م ه ي ب ة و ف ي إ ه ت ا ر أ ح ل ا ق ي لا ي ث ي ر ا ل غ ر ا ئ ز ‪ ،‬و س ع م ز ف ي ه‬
‫أ ل فا ح ل ا ل ق رآ ن ا ل ‪ ١‬ك ر ي م ( ك ا ل م ب ا ث ر ة ‪ ،‬و ا ل م س ‪ ،‬و ا ل ل م س ‪ ،‬وا ل ر ف ث ‪ ،‬و ه ي ت‬
‫ل ك) ‪ ،‬و أ ل ف ا ظ ا س ت ع م ل ه ا ر س و ل ا ل ل ه ‪ .‬و ص ح ا ي ت ه ا ل ك ر ا م‬

‫‪ - 3‬ا ل ت ع ل يم ا لم خ ت له ل ب ين ا ل ج ن ي ن ■‬
‫ل ق د شا ع ا ل ت ع ل ي ل م ا ل م خ ت ل ه ل ب ي ن ا ل ذ ك ر وا لأ ن ث ى ‪ ،‬وا ن ت ش ر ف ي أ ك ث ر‬
‫ا ل ب ل د ا ن ا ل إ س ل ا م ي ة ؛ ل أ ف ذ ل ك ت ع د ق ي م ة م ن ق ي م ا ل م م ل و ر و ا ل ح ض ا ر ة ‪jL ،‬‬
‫ئ‬ ‫ت ك و ن ا ل م ر أْ م ع ‪ "٠ ٢ ١ ١‬؟( ‪ ،‬جّ ب ا إ ل ى ج ن ب ف ي م م ا ع د ا ل د ر س ‪ ،‬ؤ ي ع د ذ ل ك‬
‫و‬ ‫ك ما ي عد م ن‬ ‫ص و ر ا ل م سا وا ة ب ي ن ا ل ذ ك و ر وا لإ نا ث ‪ ،‬م ن و ج ه ه ن ظ ر ه م ‪،‬‬ ‫من‬
‫إ‪.‬‬ ‫ا ل إ ج ر ا ء ا ت ا ل ت ي‪ ،‬ي ج ب أ ن س خ ي ل ل ق ضا ء ع ل ى ا ل ت م ي ي ز ا ل ج ن د ر ي ب ي ن ه ما ‪،‬‬
‫‪١‬‬ ‫و ل ت ح ق ي ق ا ل م سا وا ة وا ل ح ي ل ا لا ج ت ما ع ي ‪ ،‬ؤإ لأ ع د ذ ل ل ث‪ ،‬ا ن ت ها كا ل ح ق و ق‬
‫‪1‬‬
‫ا ل أ; ا ن! ر ى‪.‬‬
‫‪٩‬‬
‫و‬ ‫جا ء ت‬ ‫ص ر ي حه ا ل ش ر ي عة ا لإ س لا م ي ة ا ل ت ي‬ ‫ي خا ل م ث م خا ل ف ه‬ ‫و ه ذا‬
‫ه‬ ‫ص ر ي ح ة ت ح ر م ا لا ح ت لا ئ ل و ت ته م ح ‪ ،‬ع ن ه ‪ ،‬قا ل ن عا ل ك ‪ ،‬ت ؤ ؛ ‪،‬‬ ‫بن صو ص‬
‫ؤ‬ ‫م ح ب م مْ ل م ح أ م ق ج ه ث ه أ ج ن ئ م ‪ ٤ ١‬أ ف ‪ -‬ي و ي م ا‬ ‫ي ئ ق ؤأ ث ى‬
‫ؤ‬ ‫ب م ن ث و ن@ ؤ و ه ت ث ث ت س ة آ م ح ؤ‪ 4‬ر ى ‪ ،‬ة ا ل ا ؛ ن ك ث ي ر‪ :‬ر ر و ل ئ ا ك ا ن‬
‫ؤ‬ ‫ا لم ف ل ن دا ع ي ة إ ل ى ف ا د ا ل ق ل ب ‪ ،‬ك ما قا ل ب ع ض ا ل س ل ف ؛ ا ل ن ف ل ر س ها م س م‬
‫' ؤ‪,‬‬ ‫إ ل ى ا ل ق ل س ‪ ،‬؛ و ل ذ ل ك أ م ر اممه ب ح ف ف ل ا ل ف ر و ج ك ما أ م ر ب ح ف ف ل ا لأ ب صا ر ا ش‬

‫‪. 645 -‬‬ ‫ض ا ي ا ا ل م ر أ ة ‪ ،‬م ر ج ع م ح ا ب ق ‪ ،‬ج ‪ ، 1‬ص‪446‬‬ ‫(‪ )1‬ا ن ظ ر ؛ ا ل ع ب د ا ل ك ر ي م ‪،‬‬

‫ص‪. 88 - 78‬‬ ‫ق ضا يا م ع ا ص ر ة و س ا خ ت ه ‪ ،‬م ر ج ع م ا ب ق ‪،‬‬ ‫‪، ^^١‬‬ ‫(‪ )2‬ا ن ث ل ر!‬
‫ص‪. 692‬‬ ‫(‪ )3‬ا ن ظ ر! ا ل م ص ر ي ‪ ،‬ع و ل م ة ا ل م ر أ ة ا ل م ل م ة ‪ ،‬م ر ج ع س ا ب ق ‪،‬‬
‫س و ر ة ا ل ن و ر ‪ ،‬ا ل أ ي ة ؛ ‪. 31 — 30‬‬ ‫(‪)4‬‬
 ‫و م ي ل ه إ ل ى ا ل و ص و و إ ل ى ا ل ف ت نة وا ل و ق ؤ ع ف ي ا ل ح را م ‪ ،‬و ك ل ما م ن شأ ن ه‬

‫‪ ^ ٨ ١‬ا لُ ا ل م‪ 1‬و ا ل ع م ل ي ه ا ل ا ث ا ز ا ل م ا ل ب ي ه ل ل ا خ ت ل أْ ل ع ل ى‬ ‫و فد أ ن م ت‬
‫ا ن م ل ي ة ا ل ت ع ل م ة ‪ ،‬ل ع ئ أ ب ر ر ه ا ر ى‪:‬‬
‫ض ا لا ن ح لأ و ا لأ ح لأ ف ى وا ن ت شا ر‬ ‫‪ .‬ا ل أ م ا ل أ خ ل ا ق ي‪ :‬ا ل م ت م ش ت‬
‫ع ن‬ ‫نا ه ي ك‬ ‫ا ل ع لا قا ت ر ا ل ج ن س ي ة ب ي ن ا ل ذ ك و ر وا لإ نا ث م ح ي س ى م ب ك ر ة ‪،‬‬
‫ح ا ل ا ت ا ل ت ح ر ما م ح ت ‪ ،‬ا ل ج ن ية وا لا غ ت صا ت ا ل ت ك ب ت طا ل ع نا ب ها و م ا ي ئ‬
‫ص ا ح م ا ء‪.‬‬ ‫ا لإ ع لا م‬
‫‪ -‬ا ل أ ث ر ا ل ت ع ل ي م ي‪ :‬ا ن خ ف ا ض ا ل م س ت و ى ا ل ت ع ل ي م ي ل ل ط ل ا ب و ا ل ط ا ل ب ا ت ؛‬
‫ئ‬ ‫و ذ ل ك لا ن ش غا ل ل إ م ن ه م ا با لأ ج ر ‪ ،‬وا ل ت ف ك ي ر ف ي ا لأ م ي ر ا ل ت ي ت ل ث ي‬
‫و‬ ‫ح ا ج ا ت ه م ا ل ج ن ي ة ‪ ،‬و س ع ي ك ئ ط ر ف م ن ه م إ ل ى إ ثا ر ة ا ه ت م ا م ا ل ط ر ف‬
‫إ‬ ‫ا ل أ ح ر ب و س ا ئ ل ع د ة‪.‬‬
‫آ‬ ‫! ل ض‪ :‬ؤ ي ف ل م ه ذ ا ا ل أ م ف ي ا ل ف ت ي ا ت ا ل ل ا ت ي ي ت ع ر ض ن‬ ‫‪.‬‬
‫ين‬ ‫ب حا ل ة ن ف ية س ي ئة‬ ‫بم س‬ ‫ل لا غ ت صا ب ‪ ،‬أ و ل ل م ضا ي قا ت ا ل ج ن ية‪ ،‬ح ي ث ‪،‬‬
‫ؤ‬ ‫ت ج ع ا ل ه ن ي ر ف ض ن ا ل ذ ه ا ب ل ل م د ر س ة ‪ ،‬و ك ذ ل ك ا ل ح ا د با ل ن ية ل ل ف ت يا ت‬
‫ؤ‬ ‫ا ل ل و ا ت ي ق د لا ي ج د و ا ه ت م ا م ا ي ش ب ع ح ا ج ت ه ن م ن ا ل ه ل ل أ ب ا ل ذ ك و ر م م ا‬
‫‪٦‬‬ ‫ف ي ذ ل ك‪.‬‬ ‫ي و ض ن ف ى ا ل غ ي رة و ا س ي‬

‫‪0‬‬ ‫ف ف ي ا ل م دا ر س ا ل م خ ت ل طة ي ك و ن‬ ‫‪ -‬ا ل ت م ي ي ز ع ل ى أ م ا س ا ل ج ن س‪:‬‬

‫ي‬ ‫ا ل ا ه ت م ا م و ت ك و ن ا ل ح ظ و ة ع ن د ا ل م ع ل م ي ن و ا ل م ع ل مِ ا ت ل ج ن س ع ل ى ح س ا ب‬
‫ا ل ج ن س ا ل أ ح ر ‪ ،‬م م ا ي ش ع ل ن ا ر ا ل غ ي ر ة و ا ل ع د ا و ة ب ي ن ا ل ط ر ف ت ن*‬

‫( ‪ ) 1‬ا ن ظ ر; أ ب و ي ح ي ‪ ،‬م ح م د ح س ن ‪ ،‬أ ه م ق ف ا ي ا ا ل م ر أ ة ا ل م ل م ة ‪ ،‬ط‪ ( ، 3‬ع م ا ز ث م ك ت ب ة ا ر س ا ل ة‬

‫ص‪. 11 2‬‬ ‫‪ 1 411‬ه) ‪،‬‬ ‫ا ل حد شة‪،‬‬
‫‪. 61 9 -‬‬ ‫ض ا ي ا ا ل م ر أ ة ‪ ،‬م ر ج ع س ا ب ق ‪ ،‬ج ‪ ، 1‬ص‪606‬‬ ‫(‪ )2‬ا ن ف ل ر‪ :‬ا ل ع ي د ا ت ك ر‪ J‬م ‪،‬‬
 ‫و ك ا ث أ م \ د ؤ س م ا عا ئ ش ة ه ا م ن أ ف قه ا ل م ا ء ‪ ،‬ك ث ي رة ا ل ح د ي ث ع ن‬
‫ر س و ل ا ل ل ه‪ ، .‬ي ق و ل ع ر و ه ب ن ا ل ز ب ي ر ن ج ه م‪ :‬ر ر م ا ر أ ت أ ح د ا أ ء ا_ ل م‬
‫ب ش ع ر ‪ ،‬و ل ا ف ر ي ض ة ‪ ،‬و ل ا أ ع ل م ب ف ق ه م ن ع ا ئ ش ة ه®‬
‫و فا ل ا ل ز ه ر ي ت ر ر ل و ج م ع ع ل م عا ئ ش ة ه ا إ ل ى ك ل م ج م ي ع أ ز و ا ج‬
‫ه و ج م ح ا ل م ا ء ك ا ن ع ل ي ع ا ئ ث ه ه ا أ ك ئ ر)) ز ى‪.‬‬
‫و م ن ه ذ ه ا لأ حا د ي ث ‪ ،‬ي ت ض ح أ ق ا ل ش ر ي عة ا لإ س لا م ي ة ج ع ل ت ا ل ع ل ي ق ي مه‬
‫ع ل يا م ن ق ي م ا ل م ج ت م ع ا ل إ س ل ا م ي ‪ ،‬ل ذا ل م م ن ك ر ع ل ى ا ل م ر أ ة ح ق ه ا ف ي‬
‫ا ل ت ع ل ي م ‪ ،‬و ل م ئ ح د ت ع ل ي م ها أ ل را ثا ن و يا ‪ ،‬ب ل ا ع ت ب ر ل تا ت ع ل م ه ا أ س ا و ا ج م ا ‪،‬‬
‫و ل ك ن ا ل ذ ي ي ق ص د م ن ا ل ح ل م ه و ذ ل ل ث‪ ،‬ا ل ذ ي ي ت ف ق م ع ط ب ي عة ا ل م رأ ة‬
‫و و م ح ل ي ف ت ها ف ي ا ل ح ي ا ة ‪ ،‬ؤ ي ت ف ق م ع ف ه ل ر ت ها و ا ح ت م ا ص ه ا ا ل أ ي ا خ ت م ه ا ا م م ه‬
‫به ‪ ،‬ف ت ح ل ي ا ل م رأ ة م ن ع قا ئ د د ي ن ها و ع با د ت ها ‪ ،‬وآ دا ب ها ‪ ،‬و ما ي ط ل ب م ن ه ا‬
‫ل ر عا ي ة ز و ج ه ا و ت ر ب ية أ و ل ا د ه ا ر ه ‪ ،‬أ م ر و ا ج ب ك و ئ ها ف ي ا لإ س لا م م ك ل ف ه‬
‫ف ي ذ ل ك ‪ ،‬ت م ا م ا ك ا ل ر ج ل ‪ ،‬و ل ك ي خ ر و ج ه ا ب ا ل ش ك ل ا ل ذ ي ذ ر اْ ا ل ي و م ‪،‬‬
‫ف ه ذا م ا‬ ‫ب ا ل ر ج ا ل ‪ ،‬و د ر ا س ت ه ا ل ت خ ص ص ا ت ل ا ت ن ا س س_ ا ه ل ؛ ي ع ت ه ا‬ ‫وا خ ت لا ه ل ها‬
‫ل ا ي ر ض ا ه ل ه ا د ي ن ه ا‪.‬‬

‫(‪ )1‬ا ب ن أ ب ي ش ي ب ة ‪ ،‬ه م ل ا ق‪ .‬ب ن م ح م د ‪ ،‬م ص ف ‪ ،‬ا ب ن أ ب ي ش ي ة ‪ ،‬ت ح ق ي ق‪ :‬أ ب ي م ح م د أ م ا م ة ب ن‬

‫إ ب ر ا ه ي م ب ن م ح م د ‪ ،‬ط أ ‪ ( ،‬ا ل ق ا ه ر ة‪ :‬ا ل ف ا ر و ق ا ل ح د ي ث ة ل ل ط ب ا ع ة و ا ل ن ش ر ‪،‬‬
‫ص‪. 205‬‬ ‫‪ 1 429‬ه= ‪ 2008‬م) ‪ ،‬ج‪، 8‬‬
‫ت ح ق ي ق‪ :‬م ح م و د‬ ‫ص ف وة ا ل ص ف وة‪،‬‬ ‫ح ما ل ا لد ي ن أ بو ا ل ف ر ج‪،‬‬ ‫ر‪ )2‬ا ب ن ا ل ج و ز ي ‪،‬‬
‫ص‪. 33‬‬ ‫ج‪، 2‬‬ ‫ط‪ ( ، 3‬ب ي ر و ت ‪ :،‬د ا ر ا ل م ع ر ف ة ‪ 1 405 ،‬ه= ‪ 985‬ا م) ‪،‬‬ ‫و م ح م د ر وا س ‪،‬‬
‫ص‪. 121 - 1 02‬‬ ‫(‪ )3‬ا ن ق ل ر ؛ ا ل ب ل ا ل ت‪ 5‬ر ي م ‪ ،‬ا ل ع د و ا ن ع ل ى ا ل م ر أ ة ‪ ،‬م ر ج ع س ا ب ق ‪،‬‬
 ‫إ ل ا ل ش ر ي ع ة ا لإ س لا م ي ة ل م ن م ت ع ا ل م رأ ة م ن ا ل خ ر ؤ ج م ت ى ما كا ن ت‬
‫ه ن ا ك ح ا ج ه م ل ح ه ‪ ،‬فإ ذا ل م ت ك ن ه ن ا ك ح ا ج ه م ل ح ه فا لأ ص ل ؛ ب قا ؤ ها ف ي‬
‫^ ج آ ي ج ث ق آ ل أ و ك‪، 4‬‬ ‫ب ي ت ه ا ‪ ،‬ق ا ل ت ع ا ل ى‪:‬‬
‫ق ا ل ا ل ق ر ط ب ي! ر ر م ع ن ى ه ا ز ه ا ل أ ي ة! ا ل أ م ر ب ل ز و م ا ل س ت ‪ ، ،‬ؤ إ ف ك ا ن‬
‫ف ق د ل ح ل ء ي ن ه ن ف ي ه ب ا ل م ع ن ى‪ .‬ه ذ ا ل و ل م ي ر د‬ ‫ا ل خ ط ا ب ل ن ا ء ا ل ب م حا ‪.‬‬
‫د ل ي ل ي خ ع ل ج م ع ا ل ن ما ء ‪ ،‬ك ي م ‪ ،‬وا ل ش ر ي ع ة م ل أ ى ب ل ز و م ا ل ن سا ء ب ي و ي ه ن ‪،‬‬
‫و ا ل ا ي ك ف ا ف ع ن ا ل خ ر و ج م ن ه ا إ ل ا ل ض ر و ر ة‪ .‬ل ق د أ م ر ا م م ه ت ع ا ل ى ن ا ء‬
‫ب م ل ا ز م ة ب ي و ت ه ن ‪ ،‬و ح ا ط ه ى ب د ل ك ت ش ر ي ما ل ه ن ‪ ،‬و ن ه ا ص ع ن‬ ‫ال شي ‪.‬‬
‫ا ل ت ب ر ج ‪ ،‬و أ ع ل م أ ن ه فٌ ل ؛ ا ل ج ا ه ل ي ة ا ل أ و ل ى^ { و ذ ل ل ث ‪ ،‬ح ر ص ا م ن ه ع ل ى‬
‫م كا ن ة ا ل م ر أ ة ‪ ،‬ت ك ر ي نا ل ها و ت ق د ي را ل ر م ا ل ت ها ف ي ر عا ي ة ا لأ س ر ة ؛ و ص و م ا‬
‫ل ه ا م ن ا ل أ ي ت د ا ل ف ي ز ح م ة ا ل ح ي ا ة و م ش ا غ ل ه ا ر ى‪.‬‬
‫‪3‬‬
‫‪.‬آ ■‬ ‫ي ق و ل ا ل غ ز ا ل ي! ر ا ر أ ي ت ‪ ،‬ف ي ع ا ص م ة ع ر ب ي ة ر ر ش ر ؤ ل ي ة ‪ ، ،‬ت ن ظ م ا ل م ر و ر‬
‫ف ق ل ت ‪ ،‬ت ه ذ ا ص ل ؛ ش ا ي ‪ ،‬م ا ك ا ن ي ن ب غ ي أ ن م د غ ا ل ن س ا ء إ ل ه إ•*• أ ف ت ي ذ'‬
‫آ‬ ‫ا ل م ر أ ة ك ‪،‬اأ أ ع م ا ل ا ل ر ج ل ‪ ،‬كأ ف ت ك و ف ش ر م ح ل يه و م ي كا ن ي ك ي ه و ع ا م ل ه ف ي‬
‫ث‬ ‫ا ل م م ا ن ع ‪ ،‬و م ن ف ل فه ف ي ا ل ق وا ي ع ‪ ،‬و س ا ئ قه ل ل ع ر با ت و أ د و ا ب ا ل ت ن ق ل و م ا‬
‫‪I‬‬ ‫و ق ل ما ن ا و ي‬ ‫ت نا و ل ه ‪،‬‬ ‫ي ج و ز ل ها أ ن‬ ‫و لا‬ ‫ف لا ي ل ب ى م ه ا ‪،‬‬ ‫شا ب ه ذ ل ك ‪،‬‬
‫ت ق‬
‫‪٠ ١‬‬
‫ا ل ر ج ا ل ف ي ه ذ ا ا ل ج ا ل)) ر ب ن‪.‬‬
‫آ‬
‫فا ل م رأ ة ت ح ت ل ما ع ن ا ل ر ج ل ف ي ا ل ذ ك و ي ن ا ل ب ي و ل و ج ي ‪ ،‬و ه د ا ي ف ر ض‬

‫ي‬ ‫س و ر ة ا ل أ ح ز ا ب ‪ ،‬ا ل أ ي ة‪. 33 :‬‬ ‫(‪)1‬‬

‫'ؤء‬ ‫(‪ )2‬ا ل ق ر ط ي ‪ ،‬ا ل ج ا م ع ل أ ح ل ك م ا ل ق ر آ ن ‪ ،‬م ر ح ع س ا ب ق ‪ ،‬ج‪ ، 71‬ص ‪، 1 41‬‬
‫ذي‬ ‫(‪ )3‬ا ن ث ل ر ت خ ل ا ف ‪ ،‬ح ل ا ف ‪ ،‬ح ل م ‪ ، ،‬ر ر ا ل م ر أ ة و ت ب ع ا ت ا ل ت ن م ي ة ف ي ا ل م ج ت م ع ا ل إ س ل ا م ي ن م و ذ ج‬
‫‪ ،‬ا ل أ م ا ن ة ا ل ع ا م ة ل م ج ل س ا ل ت ع ا و ن ل د و ل ا ل خ ل ي ج ‪ ،‬م ج ل ة ا ل ت ع ا و ن ‪ ،‬ع‪ ، 32‬م ت ت م ي ر‬

‫(‪ )4‬ا ل غ ز ا ل ي ‪ ،‬م ح م د ‪ ،‬ق ضا يا ا ل م ر أ ة ب ي ن ا ل ت قا ل ي د ا ل ر ا ك د ة و ا ل و ا ق ي ة ‪ ،‬ه ل‪ ( ، 8‬ا ل ق ا ه ر ة ت د ا ر ل‬

‫ص‪ - 83‬و‪.3‬‬ ‫ا ل ش ر و ى ‪ 1426 ،‬ه‪ 5-‬ه‪ 02‬م) ‪،‬‬
‫فآ ك ما أ ف ا ل ر حا ل ا ل‬ ‫ع ل ي ه م إ ي جا د ف ر ص ع م ل ت نا س ب ك لأ م ن ه م ا ‪،‬‬
‫ي ص ل ح و ن ل ل ق يا م ب ت ر ي ية ا ل أ ط ف ا ل ‪ ،‬قا ف ا ل ن س ا ء لا ي ص ل ح ن ل ل ق ي ا م‬
‫ف ا ل إ م ل أ م لا ي ر ي د أ ن ي ر ه ق ا ل م ر أ ة م ن أ م ر ه ا ء س ت ا ‪ ،‬و ه ذ ا ي ت ق ى‬ ‫ا ل شا ق ة ‪،‬‬
‫م ع ما أ ث ب ت ته د ر ا م ا ل ت ‪ ،‬ع ل م ي ة ع د ي د ة م ن أ ل ق د ر ة ا ل م ر أ ة ع ل ى ا ل ت ح م ل ت ئ ل ؛‬
‫ك ث ي را ع ن ق د ر ة ا ل ر ج ل ‪ ،‬إ ل ا م ا ا خ ت ص ت به م ن ا ل ح م ل و ا ل إ ر ص ا ع و ت ر ب ي ة‬
‫ا ل أ ب ن ا ء و غ ي ر ه ا ‪ ،‬ف ل ه ا ق د ر ء ع ل ى أ د ا ء ه ذ ه ا ل أ ع م ا ل أ ع ل ى م ن ا ل ر ح ا ل ر ‪.، ١‬‬

‫‪ -2‬ا ل أ م ت ق ل أ ل ا ل أ ة ت ص ا د ي ل ا م ر أ ة‪:‬‬

‫أ ص ء ح ءا ا ل م م ل ‪ ،‬حا ر ج ا ل م ن ز ل بأ ج ر ه و أ م ا س ا لا م ت ق لا ل ي ة ع ن د د ع ا ة‬
‫ا ل ج ن د ر ‪ ،‬ف ق د أ ك د ي ن ‪ ،‬ا ل س ع د ا و ى! ر ر أ ف ا ل ا س ت ق ل ا ل ا ل ا ق ت ص ا د ي ع ن ا ل أ ب ‪،‬‬
‫أ و ا ل ز و ج ق د ي م ن ح ا ل م ر أْ‪ ...‬ح ق و ق ا ا ج ت م ا ع ي ه و ش خ ص ي ه أ ك ث ر م ن أ خ ت ه ا‬
‫ا ل م ح ‪ ،‬ت م س) ع ا ل ه ء ل ء_) أ ب ي ه ا أ و ز و ج ه ا ل أ‬
‫و ت ح ق ي ق ا س ت ق ل ا ل ه ا ي ك و ف ع ن د د ع ا ة ا ل ج ن د ر بأ ي ‪ ،‬ن ت ق ا ض ى ا ل م ر أ ء‬
‫ر ر ا ل أ ح ن ا ل م ن ا ب ‪ ْ ،‬ع م س ت و ى ا ل م ع ا ش ‪ ،‬ف ه ذ ا و ح د ء ا ل ك ف ي‪ J‬؛ ب أ ل) ي ج ع ل ه ا‬
‫ت ش ع ر أ ك ث ر ب ذ ا ت ه ا ‪ ،‬و ت ه م ر م ص ي ر ه ا ‪ ،‬و ا ل ت ف ك ب ر ف ى م ت ق ب ل ه ا د و ل) ا ل ل ج و ء‬
‫إ لم ح‪ ،‬ا ل ر ج ل ف ي إ ط ا ر م ؤ س س ة ا ل ز وا ج ا ل ت ق ل ي د ي ة ا ل ت ي ت ع ر ي ‪ ،‬م م ا أ ن ه ا‬ ‫‪١‬‬
‫ّ س ن ت م ‪ ،‬إ ل ى ا ل ف ش ل؛؛ ‪ ،‬و به د ف ت ح ق ي ق‪ ،‬ذ ل ك‪ ،‬تم ت ي س ي ر ح ص و ل ا ل م رأ ة‬ ‫أ‬
‫ت ث‬

‫ع ل ى ا ل ق ر و ض و ا ل ا ئ ت م ا ن ا ت ا ل ما ل ي ة ل ل ق يا م ب م ش ر و ع ا ت ت د ر ع ل ي ها ي ح ل ا ‪،‬‬ ‫‪٦‬‬
‫و ت ع ز ز ا س ق ل ا ل ه ا ع ن ا ل ر ج ل ر ا‪ .‬م ح أ ص ه ص‪ 0‬ا ل م ر أ ه ب ه ذ ا ت ق و د ش ر ك ا ت‬ ‫إ‬
‫( ‪ ) 1‬ا ن ف ل ر ت ا ل ش ا م ي ‪ ،‬ا ل ت ر ب ي ة و ب ع ض ق ض ا ي ا ا ل م ر أ ة ‪ ،‬م ر ح ع س ا ب ق ‪ ،‬ص‪.1 89‬‬
‫(‪ )2‬ا ل م ع د ا و ي ؛ و ع ز ت ‪ ،‬ا ل م ر أ ة و ا ل د ي ن و ا ل أ خ ل ا ق ‪ ،‬م ر ح ع س ا ب ق ‪ ،‬ص‪,1 09 - 1 80‬‬
‫( ق) ا ل ب ش ي ر ‪ ،‬ا ل ن ح ل ر ر ق ر ص ا ن ا ل ف ك ر و ا ل ر و ح ب ي ن ا ل ط ر ح ا ل إ ي ج ا ب ي ل ش ر ط ا ل م ر أ ة و ا ك ر‪ J‬ر ا ت أ ا‬
‫ص‪ ، 4‬ن ق ل ا ع ن‪ :‬ا ل خ م ر ا ن ي ‪ ،‬ا ل ح ر ك ة ا ل م س و ي ة ق ي ا ل م غ ر ب ‪،‬‬ ‫ج ر ي د ة ‪ 8‬م ج ا ر س ‪ 1 984 ،‬م ‪،‬‬
‫ص‪. 02‬‬ ‫سا ب ق ‪،‬‬ ‫مر جع‬
‫ص‪.1 25‬‬ ‫(‪ )4‬ا ن ث ل ر! ح ل ه ط ا و ي ؛ و ع ز ب ‪ ،‬ا ل م ت ه ل ل ب ا ت ا ل ت ر ب و ي ة ل ث ق ا ف ة ا ل ج ن د ر ‪ ،‬م ر‪ -‬ث ع م ا ب ق ‪،‬‬
 ‫و م و س ا ت ك ب ر ى ‪ ،‬وا م ح ت ق ث ت ع ن ا ل ر ح ل ف ل م ت ع د ب حا ج ة إ ل يه و لا إ ل ى‬
‫ق و ا م ت ه!‬

‫إ ف ا ل ش ر ي عة ا لإ س لا م ي ة ل م ت و ج ب ع ل ى ا ل م رأ ة ا ل خ ر ؤ ج م ن ا ل ب ي ت‬
‫ل ل ع م ل و ا ل ك ب ‪ ،‬و ل م ت و ج ب ع ل ي ها أ ن ت ن ف ق ع ل ى ن ف ها أ و ع ل ى أ ب نا ئ ها‬
‫و ز و ج ه ا ‪ ،‬ب ل ت ح ث ه ا ع ل ى ا ل ب قا ء ف ي ب ي ت ها م ع ز ز ة م ك ر م ة ت ش غ ل ن ف س ه ا‬
‫بأ ب نا ئ ها و أ م ر ت ه ا ‪ ،‬ب ل و ت ج ب ر ا ل ر ج ز م و ا ء ك ا ن أ با أ و ز و ج ا أ و ا ب نا أ و‬
‫أ ح ا أ و و ل نا ع ل ى ا ل ع م ل ل لأ ن فا ق ع ل ى ن ف س ه ‪ ،‬و ع ل ى م ن ي ع و ل م ن‬
‫ا ل ن سا ء ‪ ،‬وا لإ ن فا ق م ن ا ل ر ج ل ع ل ى ا ل م رأ ة وا ج ب ش ر ع ي ي ح ر م ا ل ت خ ل ي‬
‫ع ن ه ‪ ،‬ؤ ي ت ع ر ص م ا ن ع ه إ ل ى ء ض_ ‪ ،‬ا ل ل ه و ء ذ ا‪ J‬ه ر‬
‫را قا ل ر ج ل‬ ‫ئ ه!‬ ‫و ف ي ذ ل ل ث ‪ ،‬ي ق و ل م م ا ح ه ا ل ش ي خ ع ب د ا ل خ ز ي ز ب ن با ز‬
‫و‬ ‫ي ق و م با ل ن ف ق ة وا ل ا ك ت س ا ب ‪ ،‬و ا ل م ر أ ة ت ق و م ب ت ر ب ية ا ل أ و ل ا د ‪ ،‬و ا ل م ه ل ف ‪،‬‬
‫ؤ‬ ‫وا ل ح نا ن ‪ ،‬وا ل ر ضا ع ة وا ل ح ضا ن ة ‪ ،‬وا لأ ع ما ل ا ل ت ي ت نا م م ها ل ت ع ل ي م‬
‫‪.1‬‬ ‫ا ل ث نا ت ‪ ، ،‬ؤإ دا ر ة م د ا ر س ه ن ‪ ،‬وا ل ت ه ل ب ب ‪ ،‬وا ل ت م ر ي ض ل ه ن و ن ح و ذ ل ك م ن‬
‫؛‬ ‫ا ل أ ع م ا ل ا ل م خ ت ص ة ب ا ل ن س ا ء‪ .‬ق إ ف ا ل و ا ج ب ا ت ‪ ،‬م ن ي ل ا ل م ر أ ة ي ع ت ب ر ض ي ا ع ا‬
‫‪>٢ ١‬‬ ‫ا و م ع ن و يا ‪ ،‬و ع ن د د ل ل ‪،‬‬ ‫ح‬ ‫ع ل ه ت ف ك ل ‪ ،‬ا لا م ر ه‬ ‫ف ه! ؤ ي ر ت ب ‪،‬‬ ‫بم ن‬ ‫ل ل به‪،‬‬
‫ؤ‬ ‫ي ص ب ح ا ل م ج ت م ع م ك ل ا و ص و ر ة ل ا ح ق ي ق ة و م ع ش ‪ ٠‬ر ‪!!،‬‬
‫ق‬ ‫إ ف ه د ا ا لا س ت ق لا ل ا لا ق ت صا د ي ك ف ي ن ب ض ما ن ت ف‪ ،‬ك ل ث‪ ،‬ا لأ س ر ة و ض يا ع ها‬
‫ل‬ ‫و ا ن ح ل ا ل أ ح ل ا ق ه ا ‪ ،‬و با ل تا ل ي ف سا د ا ل م ج ت م ع ‪ ،‬خا ص ة وأ ف ا ل ك ث ي ن م ن‬
‫ي‬ ‫ا ل أ م ه ا ت ‪ ،‬ا ل ت ق ل أ ت ‪ ،‬ا ق ت صا د يا لا ي ر غ ب ن ف ي ا ل إ ن ج ا ب ‪ ،‬ؤ إ ذ ا ا ص ه ل ر ت ‪،‬‬
‫ؤ‬ ‫إ ح د ا ه ن ل د ل ل ث ‪ ،‬ف ق د ي ت س ن ‪ ٠ ،‬؛^ ؛‪ -‬؛ ف ي ك ث ي ر م ن ا ل ش ك ل أ ت ‪ ،‬ا ل ت ي ت ح و ل‬
‫رؤ‬ ‫د و ن تأ د ي ت ها وا ج با ت ا ل ع م ل ا ل خ ا ر ج ي ‪ ،‬أ و ع د م ح ص و ل ا ل ع ل ف ل ع ل ى‬
‫ز ‪ )1‬ا ن ق ل ر ت أ ب و ف ا ر س ‪ ،‬م ح م د ع ب د ا ل ق ا د ر ‪ ،‬ح ق و ق ا ل م ر أ ة ا ل م د ن ي ة وا ل س يا س ي ة ف ي ا ل إ س ل ا م ‪،‬‬
‫ص ‪. 22.19‬‬ ‫ط‪ ( ، 1‬ئ ا ن‪ :‬د ا ر ا ل ف ر ق ا ن ‪ ،‬ه ه‪ 02‬م) ‪،‬‬
‫(‪ )2‬ا ب ن ب ا ز ‪ ،‬ع ب د ا ل ع ز ي ز ب ن ع ب د ا ي ئ ه ‪ ،‬ا ك ر ج و ح ه ل ر‪ ، 0‬ح ل ‪ ( ، 1‬ا ل ر ي ا ض! ا ل ر ئ ا س ة ا ل ع ا م ة ل إ ل ا ر ا م ت ‪،‬‬
‫ا ل ي ح و ث ‪ ،‬ا ل ع ل م ي ة و ا ل إ ف ن ا ء و ا ل د ع و ة و ا ل إ ر ش ا د ‪ 1413 ،‬ه= ‪ 992‬أ م) ‪ ،‬ص ‪. 21‬‬
 ‫ا ل ر عا ي ة ا ل لا ز م ة له ‪ ،‬ك ما أ ف ا ل م رأ ة ا ل ت ي تد ي ر ا ل ب ي ت و ت ر ع ى ما ل ز و ج ه ا‬
‫و ت ر ب ي أ ؤ ل فا ل ها و ت ع ل ن ه م أ س ا ل ح يا ة و ق وا ع د ا لأ خ لا ق ‪ ،‬و ت خ ن ث‬
‫ا ل ت ع ب ع ن ز و ج ه ا ح ي ن ما يأ و ي إ ل ي ها ف ي ا ل ب ي ت ا م رأ ة م ث م ل ه با لأ ع با ء‬
‫و ا ل ه ا م ز ‪ ، ، ٦‬ف ك ي ف ي ت ف ل ر إ ل ي ه ا ع ل ى أ ن ه ا ع ا ط ا ل ه ع ن ا ل ع م ل!‬
‫ل ق د أ ر م ى ا ل ق ر‪ T‬ن ا ل ق ا ع د ة ا ل أ س ا م ي ه ل ل و ك ا ل م ر أ ة ف ى ه ذ ا ا ل خ ه ن ا ب‬
‫آ ل ج نه فة‬ ‫ذ ج آ ؤ ن و لا ق م م ي‬ ‫ا ل إ ل ه ي ‪ ،‬ق ا ل ت اُ_ ا ل ى‪:‬‬
‫آ لا ؤ لا ي م ■ ‪ ،‬ف ع ل ى ا ل م ر أ ة أ ن ت ت ق يأ ل و خ ل ي ف ة ا ل أ م و م ة ‪ ،‬و م و ا ز ر ة ا ل ر ج ل‬
‫بأ دا ء ا ل ن ص غ ‪ ،‬ا ل دا ح ل ي م ن أ ع با ء ا ل ح يا ة ‪ ،‬ؤ ي ج ب ‪ ،‬ع ل ي ها أ ن ت ب ذ ل ل أ ج ل‬
‫ب ش ما ل ها ‪،‬‬ ‫ف ه ي ت ه ز ا ل م ه د ب ي م ي ن ها و ت ح ر ك ا لا ل ل م‬ ‫ذ ل ل ثا ما ف ي و م ع ه ا ‪،‬‬
‫ل ما ت ن ج به م ن ف ح و ل ا ل ر جا ل و ك را ئ م ا ل ن سا ء ‪ ،‬و ه ي م ن ه ذ ا ا ل م ق ت ا ل ذ ي‬
‫ت م ك ث ا ف يه ل غ ي ر م ج ر ى ا ل أ ح د ا ي ث ا ‪ ،‬ب ما ئ ب ل ما ف ي ا ل ر ج ل م ن ر و ح‬
‫ا ل ش ج ا ع ة ‪ ،‬و ا ل د أ ب ‪ ،‬و ا ك اُ ت ‪ ،‬ز ى‪.‬‬

‫‪ - 3‬ن ي ا د ة ن س ب ة ا ل ه ل ا ل ة ب ي ن ا ل ش ب ا ب!‬

‫كا ن لا م ت ق لأ ل ا ل م رأ ة أ ث ر م ل ب ي ن ت ي جه م زا ح م ت ها ل ل ر ج ل ف ي م ي دا ن‬
‫ك ما‬ ‫ص ف و ف‪ ،‬ا ل ر جا ل ‪،‬‬ ‫ا ل ن ش ا ح ل ا ل ه ل ب ي ع ى ل ه ‪ ،‬م م ا أ د ى إ ل ى ن ش ر ا ل ب‪ a‬ل ا ل ة ف ى‬
‫ه و ا ل ح ا ل ف ي ج م ي ع ا ل ب لا د ا ل ت ي أ ح ذ ي ت ‪ ،‬ا ل م ر أ ة ف ي ها ؤ ل ر ي م ها إ ل ى ا ل ع م ل‬
‫ح ا ؤ ج ا ل ب ي ت ؛ ف ي ا ل و ق و ا ل ص ن ع و و ذ ل ا و ف_ ا ا ل د و ل ة ‪ .‬ف ق د أ ت ب ص ت ا‬
‫( ‪ )1‬ا ن ف ل ر ت ا ل ع ج م ي ‪ ،‬ن ح و ن م و ذ م ت ر ب و ي ل ل ح ق ا خ ل ع ل ى ه و ي ة ا ل م ر أ ة ا ل م ل م ة ‪ ،‬م ر ج م ا ب ق ‪،‬‬
‫ص‪. 04‬‬
‫س و ر ة ا ل أ ح ز ا ب ‪ ، ،‬ا ل أ ي ة‪. 33 :‬‬ ‫(‪)2‬‬
‫(‪ )3‬ا ن ق ل ر‪ :‬ع ت ر ‪ ،‬ن و ر ا ل د ي ن ‪ u ،‬ذ ا ع ن ا ل م ر أ ة ؟ ‪ ً ،‬ل‪ ( ، 1‬ي ر و ض ا ل ي م ا م ة ‪ 1 424 ،‬ه=‪ 3‬ه‪ 02‬م) ‪،‬‬
‫ص ‪. 163 _ 162‬‬
‫(‪ )4‬ا ن ف ل ر ا ل ث و ب ك ي ‪ ،‬م ح م و د ي و س ف ا ؛ و ع ا ث و ر ‪ ،‬س ع د ع ب د ا ل ل ه ‪ ١ ،‬ع م ل ا ل م ر أ ة ب ي ن ت ك ر ي م‬
‫ا ل إ س ل ا م و د ع ا ة ا ل ت ح ر ي ر و ا ل ب ه ت ا ن ء ‪ ،‬غ ز ة ‪ ،‬ء ج ا ل ة ج ا م ع ة ا ل أ ز ه ر ‪ ،‬م ج ‪ ، 1‬ع‪ 07 ، 9‬ه‪ 2‬م ‪،‬‬
‫‪.‬‬ ‫ص‪303‬‬
 ‫ا ل م ر أ ة ت نا ف س ا ل ر ح ل ف ي م ج ا ل ا ت ا ل ع م ل ا ل ت ي كا ن ت م ق ص و ر ة ع ل ي ه ‪،‬‬
‫كا ه ل ا ل د و لة ف ى تو ف ير ف ر ص ا ل ع م ل‬ ‫صا ع ما ا ل ع ب ء ع ل ى‬ ‫لد و ره‬ ‫و ه دا‬
‫ل ك لا ا ل ج ن س ي ن ‪ ،‬ه د ا م ن ن ا ح ي ة ‪ ،‬و م ن نا ح ي ة أ ح ر ى قا ف ا ل ش با ب ا ل ع ا ط ل‬
‫ع ن ا ل ع م ل ه و أ ك ث ر ف ئا ت ا ل م ج ت م ع ا ر ت كا با ل ج را ئ م ا ل ق ت ل و ا ل أ ن ت ح ا ر‬
‫و ا ل ر ق ة و ا ل ا ح ت ي ا ل و ت ع ا ط ي ا ل م خ د ر ا ت^ ز ف أ ي ر ب ح ا ق ت ص ا د ي ت ح ق ق ه‬
‫م وا ة أ كا ن‬ ‫ع ي ها‬ ‫با لأ ن فا ى‬ ‫ح اِ ا ل ذ ك ل ف‬ ‫طا ل ة ا ل‬ ‫\ م\‪ \ 1‬ذ\ أ د ى إ ل‪,‬‬
‫'‬ ‫ض؟ بم‬ ‫سأ ن س‬
‫م زا و ل ة ا ل ح م ل ف ل ها أ ن ت ع م ل ف ي‬ ‫إ لا‬ ‫ب عد ذ ل ك‬ ‫فإ ذا أ ب ت ‪ ،‬ا ل م ر أ ة‬
‫ل ل مِ ر أ ة ك ا ل ت و ل ي د و ت م ر ي ض ا ل ت ا ء‬ ‫ف ي ها‬ ‫ا ل حا ج ة‬ ‫ا لأ ع ما ل ا ل ت ي‪ ،‬ن س‬
‫ا ل ه ا ت ‪ ،‬و لا ي ج و ز ل ها أ ن ت ز ا ح م‬ ‫ر س‬ ‫يم ف ي م دا‬ ‫و ع ل ا ج ه ن ‪ ،‬وا ل ت ع ل‬
‫ئ‬ ‫با ع ل ي ها أ ن تأ ح د إ ذ ن ا ل ز و ج ‪ ،‬وأ ن‬ ‫ؤيج‬ ‫عم لهم‪،‬‬ ‫ا ل ر جا ل ف ي م جا لا ت‬
‫ؤ‬ ‫ت ل ت ز م ب ا ل ع د ع ن ا ل ا خ ت ل ا ط و ا ل خ ل و ة ب ا ل ر ج ل و ع ن ا ل ه ج•••‬
‫ي‬ ‫ي ق و ل ا ل ش ي خ ا ل ف و ز ا ز ر ‪ '■ ،‬ر ر إ ن ن ا ل ا ن م ا ن ع م ن ع م ل ا ل م ر أ ة ح ا ر غ ب ي ت ه ا‬
‫ؤ‬ ‫إ ذ ا ك ا ن ب ا ل ض و ا ط ا ل آ ت ي ة‪:‬‬
‫‪٩‬‬
‫و‬ ‫— أ ن ت ح تا ج إ ل ى ه د ا ا ل ع م ل أ و ي ح ت ا ج ا ل م ج ت م ع إ ل ي ه ب ح س ثا لا ي و ج د‬
‫ه‬ ‫م ن ي ق و م ب ه م ن ا ل ر ج ا ل•‬

‫ز‬ ‫— أ ن ي ك و‪ 0‬ذ ل ل ث ‪ ،‬ب ع د ق ي ا م ه ا ي ع م ل ا ل ي ت ا ل د ي ه و ع م ل ه ا ا ل أ س ا س‪.‬‬

‫( ‪ )1‬ا ن ف ل ر ت ا ل ع ج م ي ‪ ،‬ن ح و ن م و ذ م ت ر ب و ى ل ل ح ف ا ظ ع ل ى ه و ي ة ا ل م ر أ ة ا ل م س ل م ة ‪ ،‬م ر ج م م ا ي ق ‪،‬‬
‫"‬ ‫ِ ء‪.2‬‬
‫ص‪. 303‬‬ ‫(‪ )2‬ا ن ث ل ر ت ا ل م ر ح ع ا ل س ا ب ق ‪،‬‬
‫(‪ )3‬ا ن ث ل ر ت ع ت ر ‪ ،‬م ا ذ ا ع ن ا ل م ر أ ة ؟ ‪ ،‬م ر ج ع س ا ب ق ‪ ،‬ص‪.1 66 - 1 46‬‬
‫(‪ )4‬ا ل ف و ر ا ن ‪ ،‬ص ا ل ح ي ن ق و ز ا ن ‪ ،‬ت ن ي ي ه ا ت ع ل ى أ ح ك ا م ت خ ت ص ي ا ل م و م ن ا ت ‪ ،‬د‪ .‬ط ‪ ( ،‬ا ل م ل ك ة‬
‫ا ل ع ر ب ي ة ا ل س ع و د ي ة ؛ و ز ا ر ة ا ل ش ز و ن ا ل إ س ل ا م ي ة و ا ل أ و ق ا ف و ا ل د ع و ة و ا ل إ ر ش ا د ‪ 1 423 ،‬ه ر) ‪،‬‬
‫ص‪ 2‬أ ■‬
‫ف ي م ح ي ه ل ا ل ن سا ء ك ت ع ل ي م ا ل ن سا ء ‪ ،‬و ت ط ب ي ب‬ ‫‪ -‬أ ن ي ك و ن ه ذا‬
‫و ت م ر ي ض ا ل ن س ا ء ‪ ،‬ؤ ي ك و ن م ن ع ز ل ا ع ن ا ل ر ح ا ل‪.‬‬

‫‪ -‬ك ذ ل ل ث ‪ ،‬لا م ا ن ع ب ل ي ج ب ع ل ى ا ل م ر أ ة أ ن ت ت ع ل م أ م و ر د ي ن ه ا ‪ ،‬و ل ا‬

‫م ا غ أ ن ت ت ع ل م و ت ع ل م م ن أ م و ر د ي ن ه ا م ا ت ح ت ا ج إ ل ي ه ا ل م ر أ ة))‪,‬‬

‫‪ - 4‬ي ز ا د ة ا ل ا س ه ل أ ك و ق ل ة ا ل إ ن ت ا ج‪:‬‬
‫إ ف ت خ ل ي ا ل م رأ ة ع ن د و ر ه ا ف ي ا ل م ن ز ل ظ ه ر ت آ ثا ر ه ج ل ي ه ف ي ن ق ص‬
‫با لإ ضا ف ة‬ ‫وا س ي را دا ل وا دا لا م ت ه لا ك ي ة ‪،‬‬ ‫ا لإ ن تا ج ‪ ،‬و ز ا د ة ا لا س ت ه لا ك ‪،‬‬
‫ش ك ل حا ئ ما ي ت ‪ ،‬ف ي ا ل م ن ز ل ‪ ،‬أ و‬ ‫إ ل ى ا س ت ي را د ا لأ ي د ي ا ل حا م ل ة ع ل ى‬
‫عا م لا ت ‪ ،‬ف ي إ ن تا ج ا ل م و ا د ا ل غ ذا ئ ي ة ‪ ،‬و ك ئ ه ذ ا م قا ب ل ع م ل ا ل م رأ ة ف ي‬
‫أ ع م ا ل ح د م ي ة ل ي س ل ها ق ي م ه إ ن تا ج ي ة ‪ ،‬ي ل و م ن ا ل س ه ل ق يا م ا ل ر ح ا ل‬
‫و ا ل ش ب ا ب ‪ ،‬ا ل ع ا ط ل ع ن ا ل ح م ل ب ه ا ر^ ‪.،‬‬
‫إ ل ا ل م رأ ة أ م أ إ ن تا جا و ع م ل ا و ق د ر ة ع ل ى ا ل ع م ل م ن ا ل ر ج ل ‪ ،‬و ت ع ت ر ي ها‬
‫م ن ا ل أ م و ر ا ل خا ن ع ة م ن ا ل ع م ل ا ل ش ي ء ا ل ك ث ي ر ‪ ،‬فأ ي فا ئ د ة ا ق ت صا د ي ة ت ع و د‬ ‫أ•‬
‫م ن ع م ل ا ل م رأ ة ا ل م ي ي غ ن ي ع ن ها ف ي ع م ل ها خا ر ج ا ل م ي ت أ ص ع ما‬ ‫أ‬
‫ا ل ر ج ا ل ‪ ،‬ؤ إ ل ع م ل ا ل م ر أ ة ي ك ل م ‪ ،‬ا ل أ س ر ة ن ف قا ي ت ‪ ،‬ك ث ي ر ة ‪ ،‬و ه ذ ا ي و ئ ر ع ل ى‬ ‫ا تأ‬
‫ا ل ا ق ت ص ا د ا ل خ ز ر ر ى ‪ ،‬و م ن ه ذْ ا ل ف ق ا ت ر ق ‪:،‬‬ ‫ة‬
‫‪ -‬إ ح لا ل ا ل ع ما ل ة ا ل بد ي لة كا م ت خ دا م ا ل حا ض نا ت وا ل ر ب يا ت‬ ‫إ‬
‫ت‪.‬‬ ‫‪ ٠‬ا ل خا د ما‬ ‫‪.‬ء‬
‫ي‬
‫■ ؤ‪.‬‬
‫ص‪.1 96‬‬ ‫(‪ )1‬ا ن ف ل ر ت ء ل ه ه ل‪ 1‬و ي ؛ و ع ز ب ‪ ، ،‬ا ل م تْ أ ا و ا ت ا ا ل ت ر ب و ي ة ل ث ق ا ف ة ا ل ج ن د ر ‪ ،‬م ر ج ع س ا ب ق ‪،‬‬
‫ع م ل ا ل م رأ ة ب ي ن ت ك ر يم ا لإ س لا م و د عا ة ا ل ت ح ر ي ر وا ل ب ه تا ن ‪،‬‬ ‫(‪ )2‬ا ن ف ل ر ت ا ل ش و ب ك ي ؛ و ع ا م و ر ‪،‬‬
‫‪.‬‬ ‫ص‪303‬‬ ‫سا ب ق ‪،‬‬ ‫مر جع‬
‫ص‪ ، 27 _ 62‬ن ق ل ا‬ ‫(‪ )3‬م ج ل ة م و ت ه ل ل ب ح و ح ‪ ، ،‬ا ل أ ر د ن ‪ ،‬ج ا م ع ة م ؤ ت ة ‪ ،‬ج‪ ، 51‬ع‪ 2000 ، 1‬م ‪،‬‬
‫‪. 304 -‬‬ ‫ص‪303‬‬ ‫ع ن ؛ ا ل م ر ج ع ا ل سا ب ق ‪،‬‬
‫عل ى‬ ‫— ا ر ت فا ع ت كا ل ي ف ا ل أ م و م ة و لا س ي ما ل لأ ط فا ل ا ل ر ص ع‬
‫ش ر ا ء ا ل أ ل ب ا ن و و س ا ئ ل ا ل ت ع د ي ة ا ل م ص ن ع ة ل ه م‪.‬‬
‫— ن يا د ه ن ف قا ت ا ل ت ع ل ي م وا ل ت د ر ي س ل لأ ي نا ء لا ن ش غا ل ا لأ ب و ي ن ع ن م تا ب ع ة‬
‫د ر ا س ت ه م•‬
‫— و ا لإ ن فا ذ ع ر ا ل م وا د ا لأ س ت ه لا ك ي ة ا ل م د ط ة كا ل مأ ك و لأ ت ا ل ج ا ه ز ة ‪،‬‬
‫و ا ل غ ل و ا ل ت ت ف ل ي ف ل ل م ل ا ب س خ ا ر ج ا ل ب ي ت‪ ...‬ا ل خ‪.‬‬
‫و م ن ه نا ي ج ب ا ل ت ن ب يه إ ر أ ل ع م نإ ا ل م رأ ة دا ح ل ؛ ا ل ب ي ت ي م ش ل؛ ق و ه‬
‫ا ق ت ص ا د ي ه و ع م ل ا م ن ت ج ا ح ي ث ‪ ،‬ر ر إ ف ا ل م ر أْ ل و ن ق ا ص ت أ ج ر ا ل ق ا ء ا ل ق ي ا م‬
‫أ ع م ا ل ه ا ا ل م ز ل ي ة ‪ ،‬ل ك ا ن أ ر ه ا أ ك ث ن م ن ‪ 1 4500‬د و ل ا ر ف ي ا ل م ة ‪ ،‬ؤ إ ف‬
‫ا ل ن س ا ء ا ل أ ن ف ي ا ل م ج ت م ع ا ت ا ل م ن ا ع ي ة ي س ا ه م ن ب أ ك ث ر م ن ‪ % 25‬إ ل ى‬
‫ه‪ %4‬م ن م ن ت ج ا ت ا ل ن ‪ ،‬ح ل ا ل ق و م ي ‪ ،‬ب أ ع م ا ل ه ن ا ل خ ز ل ي ة)) ر ‪.، ٦‬‬
‫و ب ع د ت ف ه ذ ه ا لأ ي ر ا ل ث قا ف ي ه و ا ل ا ج ت م ا ع ي ة وا ل أ ح ل ا ق ي ه وا ل ت ع ل ي م ي ه‬
‫وا لا ق ت صا د ي ة ل ش ي ؤ ع م ف ه و م ا ل ج ن د ر ا ل ت ي‪ ،‬ع م ل ت ‪ ،‬ع ل ى ز ع ز ع ة ا ل د ي ن ف ي‬
‫ا ل ن ف و س ‪ ،‬وأ ص ع م ت ‪ ،‬ا لأ س ر ه ‪ ،‬و نا ل ت ‪ ،‬م ن ا ل ق ي م ا لإ س لا م ي ة ‪ ،‬و ء ه لا ل ت ‪،‬‬
‫ا ل ق و ى ا لا ق ت صا د ي ة ‪ ،‬وأ د ت إ ر ت خ ل خ ل ا ل م ف ل و م ة ا ل ق ي م ية وا لا ج ت ما ع ي ة‬
‫ف ي ا ل م ج ت م عا ت ا لإ س لا م ي ة ‪ ،‬م ما ي ت و ج س‪ ،‬ع ل ى ا ل ج م ؛ ع ا ل ت ص د ي لد ل ل ث‪،‬‬
‫ا ل م ن ه و م ‪ ،‬و ه ن‪ .‬ا م ا ي ت م ت ن ا و ل ه ف ي ا ل ق م ل ا ل ت ا ل ي إ ن ش ا ء ا ش ت ع ا ر‪.‬‬

‫ء ل‪ ( ، 3‬ا ل ك و‪ J‬ت ت م ك ت ي ة ا ل س د س ‪ 1 41 0 ،‬ه) ‪،‬‬ ‫ح وا ء ‪،‬‬ ‫ر م حا ل ة إ ل ى‬ ‫م ح م د ر ش يد‪،‬‬ ‫‪ )1‬ا ل ع و ي د ‪،‬‬

‫ص ‪. 321‬‬ ‫ص‪ ، 37‬ن ق ل ا ع ن! ا ل ع ب د ا ل ك ر ي م ‪ ،‬ا ل ع د و ا ن ع ل ى ا ل م ر أ ة ‪ ،‬م ر ح ع س ا ب ق ‪،‬‬
 ‫ا ل ف ض ك ا كا ك‬

‫م م ه و م ا ل ح ن د ر‪:‬‬
‫ا لإ س لأ س ة‬ ‫م و ق ف‬
‫م وا ح ه ت ه‬ ‫و س ل‬

‫أ ق ا ل م ب ح ث ا ل أ و ل! م و ق ف ا ل ث ق ا ف ة ا ل إ س ل ا م ي ة م ن م ف ه و م‬
‫ا ل ح نا د لأ‬
‫ه ا ل م ب ح ث ا ل ث ا ن ي! م ب ل م و ا ج ه ة م ف ه و م ا ل ح ت د ر‪.‬‬
‫ا ق‪ 7‬ف‬ ‫( ق ‪ ،‬ؤ ي| إ ي ؤ‬
 ‫ص ي‬ ‫ت م‬

‫ب ع د أ ن ب ي ن ت ا ل ب ا ح ث ة ف ي ا ل ف ص ل ا ل م ا ب ق و س‪ 1‬ئ ر أ ا ن ت ق ا ل ا ل م ف ه و م إ ل ى‬
‫ا ل م ج ص‪ -‬ا ت ا ل إ س ل ا م ي ة و آ ث ا ر ه م ن ا ل ن ا ح ي ة ا ل ث ق ا ف ي ة و ا ل ا ج ت م ا ع ي ة‬
‫وا لأ ح لا ق ي ة وا ل ت ع ل ي م ي ة وا لا ق ت ما د ي ة ؛ كا ن ل زا ما أ ن ت ع ر ص م و ئ ت‬
‫ا ل م ج ت م عا ت ا لإ س لا م ي ة م ن ذ ل ك ا ل م ف ه و م ع ل ى ا ل ص ع ي د ا ل ش ر ع ي‬
‫وا ل م ز ش ي وا ل م ج ت م ع ي ‪ ،‬و م ن م ت ح ر ص م ب ل م وا ج ه ة ا ل م ف ه و م ‪،‬‬
‫و ح م ا ي ة ا ل م ج ت م ع ا ت ا ل إ س ل ا م ي ة م ن آ ئ ا رْ ا ل م د م ر ة‪.‬‬
‫‪3‬‬
‫‪٩‬‬

‫أ؛‬
‫ح‬

‫ي‬
‫•‪,3‬‬
‫ئ‬
‫ؤ‬
 ‫ء‬ ‫ا‬ ‫ُ‬

‫' ب ق" ؛ و ل‬ ‫‪٠‬‬ ‫‪^٠‬‬

‫م و ق ف ا ل ث ما ف ة ا لإ س لا م ي ة م ن م ف ه و م ا ل خ ن د ر‬

‫م ض ت س ه ا ق ‪ ،‬ف ي ا ل أ ر ض أ ن ت ن ب ر ي ف ي ك ل ز م ا ن طا ئ ف ه ث دا ف ع ع ن‬ ‫ت‬ ‫ص‬ ‫م‬

‫ا ل ح ق و ي م ي ت ا ل با م ح ل ل ‪ ،‬م ص دا ئا ل ق و ل ه ت عا ل ى ت ؤ و ل و لا د م ع أ م أ ل نا س‬
‫ب م كّ ه ر ب ب ن ي ث س! ث د‪ .‬ت أ ل آ( ي ر ر أ ن ح ك ن أ س ي ذ و م ح خ م ‪ ،‬ع ق ا ث ش ؛ ش ه ل ‪، ، ٦‬‬
‫—‬ ‫و لا زا ك ت ن ب ض‬ ‫و ا ل م ج ش س ا ت ا ل إ س ل ا م ي ة ل ا ز ا ل ف ي ها م ن ا ل خ ي ر ا لآ ك ث ي ت ‪،‬‬
‫يإ‬ ‫ب ا ل ح ي ا ة ‪ ،‬و ت ص ن ع ب ا ل ح ق ر غ م ح ق د ا ل ح ا ق د ي ن ‪ ،‬و ك ي د ا م م ا ئ د ي ن‪.‬‬
‫إ‬ ‫و ل ه د ا ف ق د أ ثا ر م ف ه و م ا ل ج ن د ر م ن ذ أ و ل ه ل ه و ؛ له ف ي و ث ي قة‬
‫ؤ‬ ‫ا ل س كا ن وا ل ت ن م ي ة با ل قا ه ر ة ا س ت غ را ب و د ه ث ه ا ل ج م ي ع ‪ ،‬و را د ف ي‬
‫?‪.‬‬ ‫ا س ت غ را ب ه م م ح ا و ل ه ف ر ص ه ب كا ف ة ا ل و سا ئ ل ا ل د و ل ي ة ‪ ،‬و ب خا ص ة ا ل ف غ و م ح ل‬
‫ؤ‬ ‫فأ ي د ي ا ل ج م ي ع‬ ‫ا ل م س ت م ر ة ع ل ى ا ل ح ك و ما ت ف ي إ زا ل ة ا ل ت ح ف ف ل ع ل ي ه ‪،‬‬
‫ؤ‬ ‫ا س ذ ك ا ر ه م ‪ ،‬وأ ع ل ن وا م و ق ف ه م ا ل م ع ا ر ض ل ه ‪ ،‬وا ل ت ي ت ع ر ص ها ا ل يا ح ث ه ف ي‬
‫أ‬ ‫ا لْ ل ا ل ب ا ل ت ا ل ي ة‪:‬‬
‫إ‬ ‫ا ل م ه ل ل ب ا ل أ و ل ‪ :‬ا ل و ق ف ا ل ش ر ع ي‪.‬‬
‫ؤ‬
‫ا ل ط ل م ط ا ل ث ا ن ي ‪ :‬ا ل و ق ف ‪ ،‬ا ل م و م ح ي‪.‬‬
‫~ُ‬ ‫ا ل م ه ل ل م ط ا ل ث ا ل ث ‪ : ،‬ا ل و ق ف ‪ ،‬ا ل م ج ت م ع ي‪.‬‬

‫‪ ّ ) 1‬و ر ة ا ك ر ة ‪ ،‬ا ل أ ي ة‪. 251 :‬‬

 ‫ا ل م ط ل ب ا ل أ و ل‪ :‬ا ل م و ق ف ا ل ش ر ع ي‪:‬‬
‫و ت ع ا ل ى ا ل ك و ف م ب ن يا ع ل ى ا ل ا خ ت ل ا ف و ا ل ت ا ي ن ل ي ك و ن‬ ‫ح ل ق ا ل له م ح ا ه‬
‫م ح با ل ت كا م ل ا ل م و ج و د ا ت ب ع ض ها ْ ع ب ع ض ‪ ،‬و ج ع ل م ن م ن ت ه ف ي ا ل ك و ن‬
‫و ا ل ح ي ا ة أ م ه ل م ي خ ل ى م و ج و د ا م س ت غ ن ث ا ع ن ‪ ، ^- ١ ١‬ب ل ج ع ل ا ل ز و ج ي ة‬
‫ي ظ ق‪ .‬ف ك ا ز ؤ ؛ ث و خ‬ ‫قا ل ت عا ل ى •‬ ‫شا م لأ ‪،‬‬ ‫— ا ل د ك ر و ا ل أ ن ث ى — ن ف ل‪ -‬ا م ا‬
‫م ك أ ه د ف أ ى م ز ى ر‪ .‬ب ث ه آ( ز ؤ ح ن‬ ‫ل ث أ ت ؤ_ < نِ ؤ ئ‪ 0‬ه ‪ ١‬ع و ق و ل ه س ب ح س ا ل‬
‫ظ‪ .‬و م ا خ أ ة‬ ‫إ دا‬ ‫إ د ا ب م م ح) ر و ا‬ ‫أ ل د ئَ و أ م ح ه ر خ و ق و ل ه ت ع ا ل ى ت‬

‫ف ه ذ ه ا ل أ ي ا ت ق د د ل ت د ل ا ل ه و ا م ح ح ه ع ل ى أ‪ 0‬ا ل ذ ك ر و ا ل أ ن ث ى ن و ع ا ن‬
‫ب ق ه ما و ت ما ث ل ه ما د ع و ه‬ ‫لا ت ق و م ا ل ح ي ا ه إ ل ا ب ه م ا ‪ ،‬و أ ف ي ع و م ت س و ي ت ه م ا‬
‫‪ ،‬و ق و له ع ز و ج ز ت‬ ‫با م ح ل ل ه م ر ف و ص ة ‪ ،‬ق ا ل ت عا ل ى ت ؤ و ة س أ ل د م ي‬
‫^^ ‪ ٤ ٠‬ث ث ن و أ م ‪ ،‬د ق ؤ آ م م ه ه ء ب م م ت س ؤ م ع ق س ن ق زْ ا ل ي ص ي ب ت ث‪ 1‬أ ح ق ث أ ز أ‬
‫ق ا ل ا ل ش و ك ا ن ي‪ :‬ر ر و ف ي ه ا ل ن ه ي ع ن أ ف ي ت م ن ى‬ ‫ه ث ة ش ب ب غ تا‬
‫ا لأ ن ا ذ ما ف ص ل ا فه به غ ي ر ه م ن ا ل ن ا س ع ل ي ه ‪ ،‬قا ف ذ ل ك ن ؤ ع م ن ع د م‬
‫ا ل ر ضا با ل ه م ة ا ل ت ي ق س م ه ا ا مه ب ن ع با د ه و ع ل ى م ق ت ف ي م ى إ را د ت ه و ح ك م ت ه‬ ‫إ‬
‫ا و ا ل غ ة)) ز ى‪.‬‬ ‫آ‬ ‫‪٦‬‬

‫و‪.‬‬
‫ت نه ى ع ن ا ل ت ش به وا ل ت ح ن ث‬ ‫ك ما أ و ر د ت ا ل س نة ا ل ن ب و ية أ حا د ي ث‬ ‫ت ق‬

‫أ‬
‫(‪ )1‬م ح و ر ة ا ل د ا ن ا ت ‪ ،‬ا ل آ ة ت ‪. 49‬‬ ‫إأ‬
‫س و ر ة ا ل ق ي ا م ة ‪ ،‬ا ل أ ي ة‪. 39 . 38 :‬‬ ‫( ‪)2‬‬ ‫‪0‬‬
‫( ‪ )3‬س و ر ة ا ل ل ل ‪ ،‬ا ل آ ة‪ :‬أ_‪.4‬‬ ‫أ‬
‫(‪ )4‬ا ن ث ل ر! ا ل ك ر د ي ‪ ،‬م ش ى أ م ض ‪ ،‬ر ر ا ل ح ر ك ة ا ل أ ن ث و ي ة و أ ف ك ا ر ه ا ت ق ر ا ء ة ن ق ي ي ن إ م ح ل ا م ه ء ‪ ،‬و ر ق ة‬ ‫' ؤ‪,‬‬
‫ص م ن أ ع م ا ل م ز ت م ر ت ح ر ي ر ا ل م ر أ ة ف ي ا ل إ م ح ل أ م ‪ ،‬ا ل ق ا ه ر ة ‪ ،‬ج ا م ع ة ا ل أ ز ه ر ‪22 ،‬‬ ‫عم ل م قدمة‬ ‫‪،‬م‬
‫‪ 23 .‬ف ر ا ي ر ‪ 3‬ه ه‪ 2‬م ‪ ،‬ص‪.1 30 - 1 92‬‬
‫( ة) س و ر ة آ ل ع م ر ا ن ‪ ،‬ا ل آ ي ة ت ‪. 36‬‬
‫(‪ )6‬س و ر ة ا ل ن م ا ء ‪ ،‬ا ل أ ي ة‪. 32 :‬‬
‫ص‪. 492‬‬ ‫(‪ )7‬ا ل ش و ك ا ن ي ‪ ،‬ف ت ح ا ل ق د ي ر ‪ ،‬م ر‪ -‬ح س‪ 1‬د ق ‪ ،‬ج‪، 5‬‬ ‫‪٠ ٠‬‬
 ‫و ا ل ت ر ج ل ‪ ،‬ق ع ن ا ب ن ه م‪ -‬ا س‪ ، >.‬م ح ا د ت ر ر ل ص ر ن و ي ا ل ل ه‪ .‬ا ك ث ب ه ي ن‬
‫م ن ا ل ت ب\ و ا ل ث ن ا ء ‪ ،‬ز ا ل ن ث ش ب ج ا ت م ن ا ل ث ن ا ء ل أ ل ت خ ا و)) ز أ ‪ ، ،‬و م ح ه ه‬
‫ث ا د‪ :‬ر ا ل ن ن ا ش ئ‪ .‬ا ل ن خ م ح ن م ن ‪ ، ^^١‬ن ا ك ن ي ل أُ ت ‪ ،‬م ن‬
‫ص‬ ‫ئ ا د‪ :‬ر ر ن ن ن ن‪ :‬و د ا ش ه ا‬ ‫ا ل ئ نا ءا ى ‪ ،‬و ع ن أ ب ي‬
‫ت ي ز ل ب م ه ا ل آ ي و)) ز ى‪.‬‬ ‫ح أ ةِ‬ ‫ئ ا ت ي أ ةِ ‪،‬‬ ‫ي ز‬
‫كا ن ه ذ ا ا ل و ع ي د وا ل ط ر د وا لإ ب عا د ع ن ر ح م ة اممه ي ك و ن ف ق ط‬ ‫فإ ذا‬
‫با ل ل با س ‪ ،‬ف ك ي ف ي ج ع ل ه م ا كا ئ نا و ا ح د ا م ت ا ؤ ي ي ن با ل ص فا ت ‪،‬‬ ‫با ل ت ش ب ه‬
‫وا ل و ظا ئ ما ؟ا‬ ‫وا ل م را ك ز ‪،‬‬ ‫وا ل ح صا ئ ص ‪،‬‬

‫إ ف ا ل ش ر ي ع ة ا ل إ س ل ا م ي ة لا ت ؤ ي د ا ل خ ا د ا ة ب ا ل م س ا و ا ة ع ل ى ا ل ش ك ل ا ل ذ ي‬
‫ت ر ي د ه ا ل خ ف ل ما ت ‪ ،‬ا ل د و ل ي ه و م ؤ ت م ر ا ت ‪ ،‬ا ل م ر أ ة و ا ل س ك ا ن ‪ ،‬لأ ف ه ذ ا ي خ ا ل م ‪،‬‬
‫م خ ا ل ف ه ص ر ي ح ة و و ا ص ح ه ق و ل ه ت ع ا ل ى• أ ؤ و ؤ س أ ر د م ي' ؟ ل أ ي ي ى ‪ ،‬و ل ك ن ه ا‬
‫ا ل د ع و ة إ ل ى ا ل ع د ل ‪ ،‬ا ل ذ ي ي ح ق ق ا ل ت و ا ز ي) و ا ل ت ك ا م ل ا ل ق ا ئ م ر ر ع ل ى‬
‫ت و ن ي ع ا ل أ د و ا ر ‪ ،‬و ث كا م ل ي ا ل ج ن ي ن د و ن ت ف ض ي ل م ط ل ؤ ‪ ،‬و لا ت م ي ي ز ص د أ ح د‬
‫ا ل ج ث ي ن) أ ة‪/‬‬
‫آ‬
‫فا ل ع د ث ‪ ،‬ف ي ها ه و ا ل ذ ي ي ح ق ق ا ل ت و ا ز ل و ا ل ت ا ك ا م ز ‪ ،‬أ م ا ا ل م س ا و ا ه ب م ع ت ى‬
‫‪٩‬‬ ‫ا ل ت شا ب ه و ا ل ت ا و ي و ف ما ل م ف ه و م ا ل ج ن د ر ف لا ي م ك ن أ ف ت ك و ف ع ا ئ ل ه إ ل ا إ ذ ا‬
‫ّ< ح‬
‫ت س ا و ت ا ل خ ص ا ئ ص و ا ل ص ف ا ت) ‪ ،‬و ت ش ا ب ه ت ‪ ، ،‬ح ي ن ئ ذ ت ت ح ق ق ا ل م س ا و ا ة ‪ ،‬أ م ا‬
‫ي‬ ‫إ ذ ا ك ا ن ا م خ ت ل ف ي ن ف لا ي م ك ن ت ح ق ي ق م س ا و ا ة ع ا ئ ل ة ؛ ل أ ن ا ل م س ا و ا ة ب ي ن‬
‫■و‬
‫‪I‬‬
‫ؤ‬ ‫ص‪. 67‬‬ ‫ت خ ر ي جه‬ ‫س ق‬ ‫( ‪)1‬‬
‫ؤ‬ ‫س ق ت خ ر ي ج ه ص ‪. 201‬‬ ‫(‪)2‬‬
‫د‬ ‫؛ و قا ل‬ ‫ص ص‪337‬‬ ‫س ن ن أ ي ي د ا و د ‪ ،‬ح ‪ ، 4098‬ك ت ا ب ا ل ل ب ا س ‪ ،‬ب ا ب ه ي ل ب ا س ا ل ن س ا ء ‪،‬‬ ‫(‪)3‬‬
‫ص ح ح م ت ن أ م ح ي د ا و د ‪ ،‬م ر ح ع س‪ 1‬د ق ‪٩ ^^ ،‬‬ ‫ا ل أ ل ب ا ن ى ت ( ح د ي ث ص ح ي ح) ‪ ،‬ا ن ف ل ر ت ا ل أ ل ب ا ن ي ‪،‬‬
‫‪.‬‬ ‫م ج‪ ، 2‬ص‪915‬‬
‫س و ر ة آ ل ع م ر ا ن ‪ ،‬ا ل آ ة ت ‪. 36‬‬ ‫(‪)4‬‬
‫ص‪.1 84‬‬ ‫(‪ )5‬ا ل ك ر د ي ‪ ،‬ا ل ح ر ك ة ا ل أ ن ث و ي ة و أ ف ك ا ر ه ا ‪ ،‬م ر ب ع م ا ب ق ‪،‬‬
‫فا ل م سا وا ة ا ل عا د ل ه ه ي ا ل ت ي‬ ‫ا ل م ح ت ل م ي ن ظ ل م لا ي ح ق ق ا ل ع د د و ا ل إ ن ص ا ف ‪،‬‬
‫ي ك و ل و ح ة و ما ي ت ر ت ب ع ل ى ذ ل ك‬ ‫ي وا ز ن ب ي ن ا ل خ صا ئ ص ا ل ب ي و ل و ح ة وا ل‬
‫م ن ا خ ت لا ف ف ي ا ل ح ق و ق وا ل وا ح با ت ر {‬
‫و ق د م ا ر ا ل ش م ي ع ا ل ح ك ي م ع ل ى ذ ل ك ‪ ،‬ف سا و ى ب ي ن ا ل ر ح ل و ا ل م ر أ ة ‪،‬‬
‫س ه م ا ب أ م و ر ه ي ع ل ى ا ل م ح و ا ل ت ا ل ي;‬

‫أ و ل ا ؛ ا ل أ م و ر ا ل ت ي س ا و ى ق ي ها ا ل إ س ل ا م ب ي ن ا ل ر ح و و ا ل م ر أ ة ؛‬
‫ا ت خ د ي ت‪ ،‬ا ل ش ر ي عة ا لإ س لا م ي ه ا ل م سا وا ة ا ل عا د ل ة ا ل قا ع د ة ا لأ ما س ث ه ب ي ن‬
‫ا ل ر ح ل و ا ل م ر أ ة ف ي ع د ة أ م و ر ت ت م ث ل ب ا ل أ ت ي‪:‬‬
‫أ‪ .‬ا ل م ا و ا ة ف ي أ ص ل ا ل خ ل ق ة و ا ل ك ر ا م ة ا ل إ ن س ا ن ي ة‪:‬‬
‫ل ق د م ا و ى ا ل إ س ل ا م ب ي ن ا ل ر ج ل و ا ل م ر أ ة ف ي ن ي ت ه م ‪،‬ا ا ل س ر ي ة ‪ ،‬ف ل ي س‬
‫لأ ح د ه ما‬ ‫ل أ ح د ه م ا م ن م ق و ما م ح ت ‪ ،‬ا لإ ن سا ن ي ة أ ك ث ر م ن ا ل أ ح ر ‪ ،‬و لا ف ض ل‬
‫ع ل ى ا ل أ ح ر ؛__ ‪ ،‬ع ن ص ر ه ا ل إ ن س ا ن ي ‪ ،‬ف ا ل ك ن ؛ م خ ل و ق م ن ط ي ن ‪ ،‬ق ا ل‬
‫م ح س و ى ح ك ت ؤ ي د أ ■ْ ل ث آ ل أ يّ ن ي ن ط ي ن ه ‪ ،‬و ه م ا‬ ‫إ‬
‫ي ن ت ب ا ن إ ل ى أ م ح‪ ، -‬و ا ح د و أ م و ا ح د ة ؛ ف ل ا ق ف ل ل أ ح د ه م ا ع ل ى ا ل أ ح ر ‪،‬‬ ‫ن‬
‫صم‬ ‫م ح إ ئ ا س ؤ ن ن مٌ ر‬ ‫ق ا ل ىُ ا ل ى‪:‬‬ ‫ج‬
‫ك م ا أ ن ه س ب ح ا ن ه ل م ي ه م ق ؛ ي ت ه م ا ف ي ا ل ت ك ر ي م ‪ ،‬ف ا ل ت ع ا ل ى;‬ ‫أ‬
‫ى‪ :‬ر م ح ا‬ ‫(‪ )1‬ا ن ث ل ر ؛ ا ل د ي ر ي ‪ ،‬م ك ا ر م م ح م و د ‪ ،‬ا ر ا ل م ا و ا ة ا ل ع ا د ل ة ي ن ا ل ج ن س ي ن ف ي ا ل إ س ل ا م ‪، ،‬‬ ‫['‬
‫ط أ ‪ ( ،‬ا ل ق‪ 1‬ه م ة ت د ا ر ا ل ق ل م ‪،‬‬ ‫ش ا لإ س لا م ‪،‬‬ ‫م ه د ا ل و د و د ( م ح ر ر) ‪ ،‬ت ح ر ي ر ا ل م ر أ ة‬ ‫ز‬
‫ص ‪. 152.151‬‬ ‫‪ 1 424‬ه و = ‪ 2004‬م) ‪،‬‬ ‫و‪,‬‬
‫س و ر ة ا ل ج د ة ‪ ،‬ا ل أ ي ة‪.7 :‬‬ ‫(‪)2‬‬ ‫‪..‬‬
‫م و ر ة ا ل ح ج ر ا ت ‪ ،‬ا ل أ ي ة‪. 13 :‬‬ ‫(‪)3‬‬
‫(‪ )4‬ا ن ث ل ر ت ا ل ع ج م ي ‪ ،‬ن ح و ن م و ذ ج ت ر ب و ي ل ل ح ف ا ظ‪ .‬ع ل ى ه و ي ة ا ل م ر أ ة ا ل م ل م ة ‪ ،‬م ر ح ع م ا ي ق ‪،‬‬
‫سا ي ق ‪،‬‬ ‫مرجع‬ ‫ا ل م ت ه ل ل ب ا ت ا ل ت ر ي و ي ة ل ث م ا ف ة ا ل ج ت ا‪ .‬ر ‪،‬‬ ‫و ع ز ب‪،،‬‬ ‫و ط ه ه ئا و ي ؛‬ ‫ص‪ 72‬؛‬
‫ص ‪ 71‬أ‪.‬‬ ‫ل‬
 ‫‪ ،‬م حا ل ت ك ر ي م ه نا ل ل ج ن س ا ل ب ر ي ب ن و ع يه ■‬ ‫‪4‬ا س ح ل م تا ت ث م ب م ي لا ه‬
‫أ ح ق ا ل ل ر ج ل ا ل م ل م ‪ ،‬ق ا ل ت ع ا ل ى• ؤ ءّ ا‬ ‫ا لم س لمه‬ ‫ب ل و ج ع ل ا ل م رأ ة‬
‫ل آ\ ه ا ا ل أ ن ا ءُ ش ث ا ئ ق ا ل ئ خ ا ل)) ر ه ‪ ،‬ح ث‬ ‫وم ح و له‬ ‫^ ‪، ^^ ١ ٧‬‬
‫ن ذ لا د ر ه م وأ م ثا ل ه م كأ ن ه ن ش ق ص م ن ه م ‪،‬‬ ‫ي ث‪ :‬ر ر أ ي‬ ‫جا ء ف ي ث ر ح ا ل ح د‬
‫؛ ‪ ،‬و ث ق ي ق ا ل ر ج ل أ ح و ه لأ ب ي ه و أ م ه لأ ي ه‬ ‫م ن أ د م‪i.‬‬ ‫و لأ و ح وا ء ح ل ق ت‬
‫جا ء ف ي ا ل ح د ي ع ثا ع ن أ ب ي ه ر ي ر ة ل جه ن ع ع ن‬ ‫‪ ،‬وم ح ي‬ ‫ث ؤ ن ب ه م ن ن س ه ا‪،‬‬
‫‪ ، ^١‬ه د ا د‪ :‬ل ر ز ا ن ث زٍ ق و ا ُ ا ش ا ء ‪ -‬ئ ت ا» ر ئ‪.‬‬
‫م و ا ء ك ا ن ت أ م ا أ و أ ح ك ا أ و ز و ج ة أ و ب ن تا ‪،‬‬ ‫و ع ل ى ه دا فه ي‬
‫وا ل ت فا ص ن ؛ ا ل قا ئ م ب ي ت ه ما إ ن م ا ي ك ت به ك نأ م ن ه م ا م ن ا ل ت ق و ى و م ن ا ل ص ف ا ت‬
‫ئ‬ ‫و ا ل أ خ ل ا ق ا ل ت ي ت ر ت ق ي و ن م و ب ه ع ن ا ل أ ح ر‪.‬‬
‫ؤ‬ ‫ب _ ا ل م ا و ا ة ف ي ا ل تآ ك ل ي ف و ا ل ج ز ا ء ‪:‬‬
‫إ‬ ‫ا ل م ر أ ‪ ٥‬م ؤ و ل ة ع ن ع ب ا د ت ه ا ت م ا م ا ك ا ل ر ج ل ‪ ،‬ف ق د و ج ه ا فه ت عا ل ى‬
‫آ‬ ‫ح ه ل ا ب ه ب ا ل ت ك ا ل ي ف ل ه ا ك م ا و ج ه ه ل ل ر ج ل ‪ ،‬م ح ا ل ت ع ا ل ى‪ :‬ؤَ م ؛ ش ر ن اَ ث ب م ث‬
‫؛؛‬ ‫‪ ،‬فا ل م م س‬ ‫و م ح و ل ه س س ح ا ن ه ■' ؤ و ؤ أ ل إ س إ ل إ ذ س ت ي إ ل ا‪c‬‬
‫و‬ ‫وا لإ ن ا ل ي ش م لا ن ا ل ذ ك ر وا لأ ن ث ى ‪ ،‬و م ن ه نا ف ق د أ و ح م س ‪ ،‬ع ل ي ها ك ما‬
‫ّي‬ ‫أ و ج ب ع ل ى ا ل ر ج ل م ع ر فه ا ل قا ئ د وا ل خ با يا ت ‪ ،‬و م ع ر ف ة ا ل ح لا ل‬
‫•‪.3‬‬
‫‪I‬‬ ‫(‪ )1‬م و ر ة ا ل أ م ر ا ء ‪ ،‬ا ل أ ي ة‪70 :‬‬
‫س و ر ة ا ل ح ج ر ا ت ‪ ،‬ا ل أ ي ت‪. 10 :‬‬ ‫(‪)2‬‬
‫آ'‬ ‫(‪ )3‬س ق ت خ ر ي ج ه ص‪. 502‬‬
‫جا م ع‬ ‫(‪ )4‬ا ل م ا ر ك ف و ر ي ‪ ،‬م ح م د ع ب د ا ل ر ح م ن ب ن ع ب د ا ل ر ح ي م ‪ ،‬ت ح ف ة ا ل أ ح و ذ ى ي ش ر ح‬
‫ص‪. 963‬‬ ‫ج‪، 1‬‬ ‫ا ل ت ر م د ي ‪ ،‬د‪ .‬ء ؛ ل ‪ ( ،‬د م ئ ق‪ :‬د ا ر ا ل ف ك ر ‪ ،‬د‪ .‬ت) ‪،‬‬
‫ص ‪.1 321‬‬ ‫ح ‪ ، 5186‬ك ت ا ب ا ل ت ك ا ح ‪ ،‬ب ا ب ا ل و ص ا ة ب ا ل ن ا ء ‪،‬‬ ‫ص ح ي ح ا ل ب خا ر ي ‪،‬‬ ‫(‪)5‬‬
‫(‪ )6‬م ح و ر ة ؛^_ ‪ ،‬ا ل أ ي ة ؛ ‪. 38‬‬
‫(‪ )7‬م ح و ر ة ا ل ج م ‪ ،‬ا ل أ ي ة‪. 39 :‬‬
 ‫ؤ أ‪ -‬ث ف ي ت ؤ إ ل د ي ك ي خ ‪ ،‬ه ك ن ي غ ؤ إ ل د ن ي ش أ ع د آ ف ء‬ ‫و آ ا ص ت‪ 1‬ن ي و أ ث ؛ ط إ ؛ ن‬
‫ص س س ه‪.‬‬ ‫ل تم ش ج‬
‫و ب ه ذا ر ر ت ذ ك ر ا ل م رأ ة ف ي ا لأ ي ة ب جا ن ب ا ل ر ج ل ك ط ر ف م ن ع م ل‬
‫ا لإ س لا م ف ي ر ف ع ق ي م ة ا ل م رأ ة ‪ ،‬و ت رم ح ية ا ل ن ف ل ر إ ل ي ها م ح ي ا ل م ج ت م ع ‪،‬‬
‫و إ ء ه ل ا‪ J‬ه ا م ك ا ئ ه ا إ ل ى ج ا ن ب ا ل ر ج ل ف ي م ا ه م ا ف ي ه م و ا ء ؛ م ن ا ل ع ل ا ق ة‬
‫با ش ‪ ،‬و م ن ذ كا ل ي ف ه د م ا ل ع ق ي د ة ف ي ا ك ل ه ر وا ل ع با د ة وا ل س ل و ك ا ل ق و ي م ف ي‬
‫ا ل ح ي ا ة» ر ى‪.‬‬

‫ج — ا ل م سا وا ة ف ي ا ل ح ق و ق ت‬

‫م ث ح ا لإ س لا م ك لأ م ن ا ل ر ح ل وا ل م رأ ة ب ع د ا ل ب ل م ؤ خ وا لأ ه ل ي ة ا ل ك ا م ل ة‬
‫ِ‬ ‫ح م و م حا م تا ؤ ي ه ف ي ش ت ى م جا لا ت ‪ ،‬ا ل ح يا ة ‪ ،‬و م ئ ها ر ا ‪I‬‬
‫ؤ‪.‬‬ ‫ف ي ه ذا‬ ‫ب ي ن ه ما‬ ‫تم ي ي ز‬ ‫ف لا‬ ‫‪ 1‬ء ف ى م ج ا ل ا ل ع ق و د وا ل ت ص ر فا ت‬
‫إ‬ ‫ف ه م ا أ ه! ؛ ل م ز ا و ل ؤ ا ل ع ق و د م ن ب ي ع م ح إ ج ا ر ق و ر ه ي‬ ‫ا ل جا ن ب ‪، ،‬‬
‫‪٦‬‬ ‫و و كا لإ و و ق ف ‪ ،‬و ه ي ل ها كا م ز غ ا لأ ه ل ي ة ‪ ،‬ت ت ص ر ف ن‪ ،‬م ي م ا ل ه ا ي و ف‬
‫?■‬ ‫س وا ء با ل ب ي ع ‪ ،‬أ و ا ل ش را ء ‪ ،‬أ و ا ل ه ة ‪ ،‬أ و‬ ‫إ ذ ن و ل ي ها أ و ز و ج ها‬
‫؛‬ ‫ا ل ت ص د ق ‪ ،‬أ و ا ل ه د ي ة‪.‬‬
‫‪.‬و‬ ‫‪ _2‬ف ي ا ل م ج ا ل ا ل ا ق ت ص ا د ي! ل ل م ر أ ة ا ل ح ي ف ي ا ل م ي ر ا ي ث ‪ ، ،‬و ا ل ت م ل ل ث‪، .‬‬
‫•‪,3‬‬
‫‪I‬‬ ‫(‪ ّ )1‬و ر ة ا ل أ ح ز ا ب ‪ ،‬ا ل أ ة‪. 35 :‬‬

‫آ‬ ‫ؤ‬
‫‪I‬‬
‫أ ك ل ي ص < أٍ ص ه‪ ).‬ج‪ ، 6‬ص ‪.431‬‬
‫(‪ )2‬ا ل ن س ا ش ‪ ،‬أ ح م ل ‪ ،‬ب ن ش ع ي ب أ ب و ع ب د ا ل ر ح م ن ‪ ،‬م ت ن ا ل ن ا ش ا ل ك ب ر ى ‪ ،‬ط ‪ ( ، 1‬ي ي ر و ت‪ .‬د ا ر‬
‫ا ل ك ت ب ‪ ،‬ا س ة ‪ 1 411 ،‬ه= ‪ 1 991‬م) ‪ ،‬ح ‪ ، 1 1 404‬ك ت ا ب ا ل ت م ر ‪ ،‬ب ا ب ق و ل ه ت ح ا ر ؤ ةَ‬
‫(‪ )3‬ا ب ن ك ش ر ‪ ،‬ت م ر ‪ ، ^!; ٠ ١ ١‬ا ل ع ف ل ي م ‪ ،‬م ر ج ع س ا ب ق ‪ ،‬ج‪ ، 6‬ص‪. 41 7‬‬
‫(‪ )4‬ةْ و_ ‪ ، ،‬ئ ي ق ل ل ا ل) ا ل ق ر آ ن ‪ ، ،‬م ر ج ع س ا ب ق ‪ ،‬ه ج‪ ، 5‬ج‪ ، 22‬ص ‪. 2863‬‬
‫(‪ )5‬ا ن ف ل ر ت م ح ن ا ح و ن ‪ ،‬ر ف ع ت ط م ح م د ‪ ،‬ا ل م ا و ا ة ا ل م ه ل ل ق ة ي ن ا ل ر ج ل و ا ل م ر أ ة ل س ت ‪ ،‬ب ع د ل ‪ ،‬م ح ل ‪، 1‬‬
‫_‬ ‫( د م ش ق‪ :‬م ر ك ز ا ل ت ف ك ي ر ا ل ح ر ‪ 1 433 ،‬ه=‪ 201 2‬م) ‪ ،‬ص‪. 29 . 42‬‬
‫و ل ها‬ ‫ع ن ح ل ر ي ق ا ل ك ب وا ل ع م ل أ و ا ل و ص ية أ و ا له ثة أ و ا ل م ه ر ؛‬
‫ت م ل ك ك ا ل ر ج ل‪.‬‬ ‫م ه ل ل ى ا ل ت ص ر ف ف ي ما‬

‫‪ — 3‬ف ي م ج ا ل ا ل ح ق و ق ا ل ا ج ت م ا ع ي ة و ا ل م د ن ي ة! ل ل م ر أْ ا ل ح ي ف ي‬
‫فإ ك را م‬ ‫ب س وا ء ‪،‬‬ ‫م وا ء‬ ‫كا ل ر ج ل ‪،‬‬ ‫ز و ج ها د و ن إ ك را ه ‪،‬‬ ‫ا خ ت يا ر‬
‫ك ا ن ت أ و ث ن ا‪ .‬ع ر ا ل ز و ا ج م م ن‬ ‫ا ل م ر أ ة \ و\ّ' ا ل ع ا ق ل ة ‪-‬‬
‫ص ح ي ح‪،‬‬ ‫لا ت ر ي د ا لا ر ت با م ح ل ب ه ‪ ،‬و ا ل ع ق د ع ل ي ه ا د و ن ا س ت ئ ذ ا ن ه ا غ ي ن‬
‫و أ ب ي ح ل ه ا ح ى ا ل ه ل ا ل ب ا ت ب م س خ ع ق د ا ل ز و ا ج ‪ ،‬إُ ط ا ل أ ل ت ح ر ق ا ت‬
‫ا ل و ل ي ا ل م ت ئ د ا ل ذ ي ع ق د ع ل ي ه ا و ل‪ .‬و ن إ د ن ه ا أ و ر ص ا ه ا‪.‬‬
‫‪ - 4‬ف ي م ج ا ل ا ل ت ر ب ي ة و ا ل ت ع ل ي م و ح ر ي ة إ ب د ا ء ا ل ر أ ي ت ت ت س ا و ى ا ل م ر أْ‬
‫ك ما ت ت سا و ى ف ي‬ ‫ٌ ع ا ل ر ج ل ف ي ح ى ا ل ت ع ل ي م وم ح ل ل به و ت ح ص ي ل ‪،‬‬
‫ا ل ت ر ب ية وا ل ت ه ذ ي ب ‪ ، ،‬و ف ي ح ر ي ة إ ب دا ء ا ل رأ ي ‪ ،‬ف ل ل م رأ ة ا ل ح ي ف ي أ ن‬
‫ت ث ي ر و أ ن س ت ش ا ر ‪ ،‬و أ ن ت ن ص ح ف ي ما ت را ه ص وا نا ب م ش و ر ة م ج د ي ة‬
‫س و ا ء‪.‬‬ ‫س د ي د ‪ ،‬م ث ل ها م ث ل ا ل ر ج ل س وا ء‬ ‫و رأ ي‬

‫ث ا ب ا ت ا ل أ م و ر ا ل ت ي ر ق ب ه ا ا ل إ س ل ا م ب ي ن ا ل ر ح ل و ا ل م ر أ ة‪:‬‬ ‫؛‬
‫‪٠ ٦‬‬

‫و‪,‬‬
‫قا م ت ‪ ،‬ا ل ش ر ي ع ة ا لإ س لا م ي ة ع ل ى ا ل م سا وا ة ا ل حا ئ ل ة ا ل ت ي ت را ع ى ا ل ت ر ك ي ن ‪،‬‬ ‫ت ث‬

‫ا ل ب ي و ل و ج ي و ما ي ن ت ج ع ن ه م ن ا خ ت لا ف ف ي ا ل ت كا ل ي ف ‪ ، ،‬و م ن ه ذ ه‬ ‫ي‬
‫ا ل أْ و ر ص‪:‬‬
‫‪0‬‬

‫أ — ب ع ض ا ل ت ك ا ل ي ف ا ل ش ر ع ي ة‪ :‬أ س ق ه ل ا ل إ س ل ا م ع ن ا ل م ر أ ة ب ع ص‬ ‫ؤِ‬
‫ا ل ت كا ل ي ف ا ل ش ر ع ي ة ‪ ،‬كا ل ص لا ة وا ل ص يا م ف ي و ق ب ‪ ،‬ا ل ح ي ض وا ل ن فا س ‪،‬‬
‫كا لإ ح را م م ث لا ؛‬ ‫و ك ذ ا ا ل ح ج ؛ ت خ ا ل ف ‪ ،‬ا ل م ر أْ ا ل ر ج إ أ ف ي ب ع ض أ ح ك ا م ه ‪،‬‬

‫‪ )1‬ع ن ت ا ل ل ذ‪ 5‬ر ا ر ت و ق ي ت ه م ا ب ا ل ط ل ا ق ‪ ،‬و ا ل م و اْ ة ‪ ،‬و ا ل ح ج ا ب ‪ ،‬و ق و ذ ك ر ت ‪ ^- LJl‬ا ل ح ك م ة‬

‫م ت‪ 4‬ف ي ا ل ف ص ل ا ل س ا ب ق م ن ا ل ا ث ا ر‪.‬‬
 ‫ف لا ت ل ب س م ل أ س ا ل ر ج ل ‪ ،‬و ك ذ ل ك ا ل ج ه ا د ؛ ف لا ي ج ب ع ل ى ا ل م ر أ ة أ ن‬
‫ت ج ا ه د ف ي س ي ل ا ه ك ما ا ل أ م ر يا ل ت ب ة ل ل ر ح ل‬
‫و ي ه دا ي ت ج ل ى أ ثه أ ب ع د ع ن ا ل م رأ ة ك ث ما ي نا ق ض ط ي ع ت ها ‪ ،‬أ و ي ح و ل‬
‫د و ن أ د ا ء ر م ا ل ت ه ا ك ا م ل ة ‪ ،‬ف خ ص ه ا ب ب ع ض ا ل أ ح ك ا م ع ن ا ل ر ج ل ز ي ا دْ أ و‬
‫ك م لا ة‬ ‫ك ما أ س ق ه ل ع ن ها ي ع ص ا ل وا ح با تا ا ل د ي ن ية وا لا ج ت ما ع ي ة ؛‬ ‫ن ق ص ا‪ J‬ا ‪،‬‬
‫ا ل ج م ع ة ‪ ،‬و ا ل ج ه ا د ‪ ،‬و غ ي ر ذ ل ل ث ‪ ، ،‬و ل ي س ف ي ه ذ ا ما ي ت نا ف ى م ع م ب د أ‬
‫م سا وا ت ها با ل ر ج ل ف ي ا لإ ن سا ن ي ة وا لأ ه ل ي ة وا ل ك را م ة ا لا ج ت ما ع ي ة ‪ ،‬و لا‬
‫ت زا د ا ل ش را ئ ع وا ل ق وا ن ي ن ف ي ك ز ع ص ر ت خ ص ي ع ص ا ل ف ئا ت ي ب ع ض‬
‫ا ل أ ح ك ا م ل م صا ل ح ة ي ق ت ض ي ها ذ ل ك ا ل ت خ ص ي ص ‪ ،‬د و ن أ ن ي ف ه م م ن ه أ ي‬
‫م ا س ب م ب دأ ا ل م س ا و ا ة ب ي ن ا ل م وا ط ن ي ن ف ي ا لأ ه ل ي ة و ا ز ك ر ا م ة‬

‫‪3‬‬
‫ب ء ا ل د ية ت ج ع ل ت ‪ ،‬د يه ا ل م رأ ة ا ل ت ي ه ت ل ت خ ه لآ ‪ ،‬أ و ا ل ت ي ل م‬
‫و‬
‫ت ت و ج ن ‪ ،‬ا ل ق ص ا ص ل ع د م ا س ت ي ف ا ء ش ر و ط ه ي م ا ي ع ا د ل ن م ب م م ا د ي ة ا ل ر ج ل‪.‬‬
‫و ق د ي ب د و ذ ل ل ث ‪ ،‬غ ر ي با ي ح د أ ن ت ق ر ر م ا و ا ث ه ا با ل ر ج ل ف ي ا لإ ن سا ن ي ة‬
‫‪I‬‬ ‫و ا ل أ ه ل ي ة و ا و ك ر ا م ة ا ل ا ج ت م ا ع ي ة ‪ ،‬غ ي ر أ ن ا ل أ م ن لا ع ل ا ق ة ل ه ب ه ذ ه‬
‫و‬ ‫ا ل م ب ا د ئ ‪ ،‬ؤ إ ن ئ ا ه و ذ و ع ل ا ق ة ب ا ل ض ر ر ا ل ذ ي ي ش أ ع ن م ق ت ل ك ز م ت ه م ا‪.‬‬
‫‪.‬غ‬ ‫إ‪ 0‬ا ل ق ت ل ا ل ع م د ي و ج ب ‪ ،‬ا ل ق ص ا ص م ن ا ل ق ا ت ل ‪ ،‬م و ا ء ك ا ن ا ل م ق ت و ل ر ج ل ا‬
‫‪,‬ؤ‬ ‫أ و ا م ر أ ه ‪ ،‬و س وا ء كا ن ا ل قا ت ز ر ج لا أ و ا م رأ ء ‪ ،‬ذ ل ل ئ‪ ،‬أ ن ه م ا م ت ا ؤ ي ا ن ف ي‬
‫ئ‬ ‫ا ل إ ن س ا ن ي ة‪ .‬أ م ا ا ل ق ت ز ا ل خ ه ل آ ف ل س ر ‪ ،‬ف ي ه س و ى ا ل ت ع و ي غ ح م ‪ ،‬ا ل م ا ل ئ ‪ ،‬و ا ل ع ق و ب ه‬
‫ؤ‬
‫با ل ج ن و ن ح و ه ‪ ،‬ف ا ل أ و ل ا د ا ل ذ ي ن ‪ ،‬م ت ل أ ب و ه م ح ط أ ‪ ،‬و ا ل ز و ج ه ا ل ت ي م ت ل‬
‫ز و ج ه ا ح ه لآ ‪ ،‬ق د ف ق د وا م ح ي ل ه م ا ل ذ ي كا ن ي ق و م با لإ ن فا ق ع ل ي ه م ‪ ،‬أ م ا‬
‫(‪ )1‬ا ن ث ل ر‪ :‬ا ل م د ‪ ، ٠ ٣ ^١‬ق ض ا ي ا ا ل م ر أ ة ‪ ،‬م ر ج ع ر ا ي ؤ ‪ ، ،‬ج‪ ، 1‬ص ‪. 329 ِ 321‬‬
‫(‪ )2‬ا ن ف ل ر‪ :‬ا ل س ا ع ي ‪ ،‬م ص ؤ ل ف ى ‪ ،‬ا ل م ر أ ة س ن ‪ ،‬ا ل ف ق ه و ا ل ق ا ن و ن ‪ ،‬ط‪ ( ، 7‬ا ل ر ي ا ض ‪ ،‬ت م ك ت ب ة‬
‫م ‪ّ 35 ،‬‬ ‫ا ل ر ز ا ق ‪ 1 420 ،‬ه = و ‪ 199‬م) ‪،‬‬
 ‫ر غ م ت با س ه م ف ي ا ل وا ج با ت وا ل ت كا ل ي ف ا ل ما ل ي ة ‪ ،‬إ ذ ا ل م دا ل ه ت س ت د ع ي‬
‫ت ح ق ي ق ا ل ت وا ز ن ب ي ن ا ل ح ق و ا ل و ا ج ب ‪ ،‬ؤإ لأ كا ن ا ل إ ح ح ا ث وا ل ظ ل م‬
‫ش ه ا د ة‪:‬‬ ‫د‪ -‬ا ل‬

‫ش ه ا د ة ا م ر أ ت ي ن ت ع ا د ل) م ه ا د ه ا ل ر ج ل ا ل و ا ح د ‪ ،‬ق ا ل‬ ‫ج ع ل ا لإ س لا م‬
‫ت ع ا ل ى‪ :‬ؤ و ا ن م د و أ ث إ‪ -‬ي ث ن ي م ن ن ث ا ل خ ف ر ه ل م ق آ ؤ ؤ د ب ق آ ئ ث م ث و أ ز ‪ ،‬أ ث ث ا ا‬
‫ء ت ئ ص ف ئ إ ن ن ل ‪ ٤‬ث ا آ' ا م ح إ‪ • 4‬ح ي ث‬ ‫م ن أ لأ ي دآ ؤ أ ن ي ب ب ل‬ ‫م ثن‬
‫إ يه و ج د أ ل ا ل م ح و ر ا لأ م ا س ا ل ذ ي ي و ج ه ن ف س ح وا ء و ت ف ك ي ر ها ه و‬
‫ا ل عا م ح ل م ة ‪ ،‬و م ا ت ع ر ض ل ه ا م ن ا ل ن يا ن و ا ن ش غ ا و ذ ه ن ه ا ا ل د ا ئ م ب ب ي ت ها‬
‫وأ ط فا ل ها ‪ ،‬و ك و ن ه د ه ا ل م ع ا م ل ا ت ل ي ت ‪ ،‬م ن أ و ل و يا ت ت ف ك ي ر ها ‪ ،‬ف قد ا ل‬
‫ت ع ط ي ‪ ،‬ا لأ م ر ا ل ا ه ت م ا م ا ل كا ف ي ا ل ذ ي ي ع ص ن ها م ن ا ل و ق ؤ ع ف ي ا ل ن يا ن أ و‬
‫ش ه ا د ة ا ل ر ج ل ‪ ،‬و با ل تا ل ي و ح و ل‬ ‫ش ها د ئ ها ي ن ص ف‪،‬‬ ‫ا ل خ ه لأ ‪ ،‬لذ ل ل ث‪ ،‬ج ع ل ت ‪،‬‬
‫ؤ‬
‫‪3‬‬
‫ا م رأ ة أ ح ر ى ك ف ي ن ا ل ق ضا ء ع ل ى أ ي ل و ن م ن أ ل وا ن ا ل خ ض ؤ ع لأ ي ا ن ف حا و‬
‫ب‬ ‫أ و ت أ ث ي ر ؤ إ ي ح ا ء ‪ ،‬و ه ذ ا ي ع د م ن م ي ل ا ل ح ي ه ل ة و ا ل ا م ت ي ئ ا ؤ) و ا ل ض م ا ن ‪،‬‬
‫إ‬ ‫و ل ي س م ح يه م ط ل ق ا ما ي خ د ش ك ر ا م ه ا ل م ر أ ة أ و ي ق ل ل م ن إ ن سا ن ي ت ها‬
‫ي‬ ‫و ق د ر ها ز م‬
‫ؤ‬ ‫و أ م ا ا ل أ م و ث ا ل ت ي لا ث ل ل غ ع ل ي ه ا ا ل ر ح ا ل ؛ ك ا ش ا ت ا ل ح م ل و ا ل و ل ا د ة‬
‫ؤ‬ ‫و ع ي و ب ا ل م ا ء ا ل ج د ي ة ‪ ،‬و ا ل ع د ة ‪ ،‬و ا ل ر ض ا ع ‪ ،‬ف ق د ا ع ق ر ت ف ي ها ش ه ا د ة‬
‫ي‬ ‫ا ل م ر أ ة ك ث ه ا د ة ا ل ر ح ل ف ى ب ح ص ا ل ح ا ل ا ت ؛ و ك ذ ل ك ‪ ،‬ا ل ح ا ث) ب ا ك س ة‬
‫آ‬ ‫ه ل ا ل ش ه ر ر م ض ا ن ‪ ،‬و ك ذا إ ذا ش ه د ت ع ل ى ف ع ي ن ف س ها أ و ش ه د ت ب ما‬
‫ي‬ ‫ي ق ع ف ي ا لا ج ت ما عا ت ا لم ا ئ ية‪ ،‬ف ن ج ل ش ها د ت ها ر ج‬
‫( ‪ )1‬ا ن ق ل ر ت ا ل ك ي ل أ ت ي ؛ و آ خ ر ي ن ‪ ،‬ا ل ث قا ف ة ا ل إ س ل ا م ي ة ث قا ف ة ا ل م ل م و ت ح د ي ا ت ا ل ع ص ر ‪ ،‬م ر ج ع‬
‫ص ن‪ 3‬ة‪<3‬‬ ‫ما ي ق‪،‬‬
‫س و ر ة ا ل ق ر ة ‪ ،‬ا ل أ ي ة‪. 282 :‬‬ ‫(‪)2‬‬
‫(‪ )3‬ا ن ف ل ر ت أ ي و ر م و ز ‪ ،‬ا ل ت ؤ ع ا ل ا ج ت م ا ع ي ( ا ل ج ن ل ء ر) ‪ ،‬م ر ج ع س ا ب ق ‪ ،‬ص ‪. 31‬‬
‫(‪ )4‬ا ن ئ ل ر‪ :‬ا ل م د ا ل ك ر ي م ‪ ،‬م م ا ي ا ا ل م ر أ ة ‪ ،‬م ر ج ع س ا ب ق ‪ ،‬ج ‪ ، 1‬ه س ‪. 337 - 336‬‬
 ‫ا ا م ط| ب ا ل ث ا م ي‪ :‬ا ل م و ق ف ا ل م ؤ س س ي‪:‬‬

‫ت وا ل ت ا ل م وا ق ث ا لإ م لا م ي ه ا ل عا م ل ه ع ل ى ت ف ن يد و د ح ض ما ي د و ر ف ي‬
‫ا ل م ؤ ت م را ت وا لا ت فا ق يا ت ا ل د و ل ي ة م ن م ص ه ل ل حا ت و م فا ه ي م غ ا م ق ة‬
‫ص ع يد ا ل م و سا ن ا ل ح ك وم ية و غ ي ر ا ل ح ك و م ية‪،‬‬ ‫كم فه وم ا ل ج ند ر ع ل ى‬
‫و ه ي ع ل ى ا ل ن ح و ا ل ت ا ل ي‪:‬‬

‫أ و ل أ‪ :‬ا و ي ا ظ ت ا ل ؤ س‪ 1‬ة‪:‬‬
‫ش م ل ت ب ع ض ب يا نا ت ا ل ه ي ئا ت و ا ل م ج ا م ع وا ل د وا ئ ر ا ل ح ك و م ي ة ‪ ،‬وا ل ت ي‬
‫ك ا ن ت أ و ل ا ه ا ا ل ت ا ل ي‪:‬‬
‫ع و د ي ة‪:‬‬ ‫با ل م م ل ك ة ا ل ع ر ب ية ا ل‬ ‫أ — ه ي ئة ك با ر ا ل ع ل ما ء‬

‫أ؛‬ ‫أ ص د ر م ج ل م ز ه ي ئ ة ك ب ا ر ا ل م ل م ا ء ب ا ل م ل ك ة ا ل م ر ب ي ة ا ل م و د ي ة ب تا يا‬
‫و‬ ‫با ل قا ه ر ة ف ى د و ر ت ه ا لا س ت ث نا ئ ي ة‬ ‫ل ل م ك ا ن وا ل ت ن م ي ة‬ ‫ح و ل ا ل ؤ د م ر ا لدو ل ي‬
‫‪1‬‬ ‫ب ا لْ ل ا ئ ف ‪ ،‬ف ي ا ل ف ت ر ة م ن ‪ 1 41 5/3/23 20‬ه‪.‬‬ ‫ا ل قا م ة ا ل م ع ق د ة ف ي‬
‫ؤ‬ ‫و ق د ذ ك ر ا ل ب يا ف ع د د ا م ن ا ل ت قا ح ل ا ل ت ي ر ك ز ت ع ل ي ها ا ل و ث ي ق ة م ن ب ي ن ها ‪:‬‬
‫ؤ‬ ‫ر را ل د ع و ة إ ل ى ب و ا ل م س ا و ا ة ب ي ن ا ل إ ج ل و ا ل م ر أ ة ‪ ،‬وا ل ق ضا ة ا ل تا م ع ر‬
‫ؤ‬ ‫أ ي ة ف وا ر ق ب ي ت ه ما ح ت ى ف ي ما ق ر ر ت ه ا ل ش ر ا ع ا ل م ا ؤ ي ة ‪ ،‬وا ق ت ض ت ه ا ل ف ه ل ر ة ‪،‬‬
‫ر‬ ‫و ح ت م ت ه م ح ل ب ي ع ئ ا ل م ر أ ة و ت ك و ي ن ها ‪ ،‬و ع ق د ت ا ل و ث ي ق ه ل ذ ل ك ف ص لا ك ا م ل ا ه و‬
‫ز‬ ‫ا ل ف ص ز ا ل ر ا ب ع ب ع ن و ا ن‪ :‬ا ل م س ا و ا ة ب ي ن ا ل ج ن س ي ن و ا ل إ ن ص ا ف و ت م ك ي ن‬
‫آ‬ ‫ا ل ر أ ة»‪.‬‬

‫آ‬ ‫ا ل و د ي ة ي ق ر با لإ ج ما ع ما ب ل ي ■‬
‫فإ ة م ج ل س ه ي ئ ه ك يا ر ا ل ل م ا ء ف ى ا ل م م ل ك ة ا ل م ر ب ي ة‬

‫ر ر أ و ل أ‪ :‬أ‪ 0‬م ا د ع ت ‪ ،‬إ ل ي ه ه ذ ه ا ل و ث ي ق ه م ن ا ل م ب ا د ئ و ا ل إ ج ر ا ء ا ت‬

‫و ع ل ى ه ذا ؛‬

‫و ا ل أ ه د ا ف ا لإ با ح ي ة م خ ا ل م ‪ ،‬ل لإ س لا م و ل ج م ي ع ا ل ش را ع ر ا ل م ما ؤ ي ة ا ل ت ي‬
‫ج ا ء ت ي ها ا ل ر س ل ‪ ،‬ع ل ي ه م ا ل ص لا ة و ا ل ل ا م ‪ ،‬و ل ل ف ظ ر ا ل ث ق ة ‪ ،‬و ا ل أ خ ل ا ق‬
‫ا ل ق و ي م ة ‪ ،‬و ك ف ر و خ ل ل ا د‪.‬‬
‫ث ا ن ي ا• ل ا ي ج و ز م ر ع ا ل ل م ل م ي ن ح ض و ر ه ذ ا ا ل م ز ت م ر ا ل ذ ي ه ذ ا م ن‬
‫م ض م و ن و ث ي ق ة ع م ل ه ‪ ،‬و ي ء م ح س ‪ ،‬ع ل ي ه م م ق ا ط ش و ع د م ا ل ا ش ت ر ا ك ف ي ه‪.‬‬
‫ثا ل تا ء ي ج ب ع ل ى ا ل م ل م ي ن ح ك و م ا ل ت ‪ ،‬و ث ع و ب ا و أ ف ر ا د ا و ح م ا ع ا ل ت ‪،‬‬
‫ص ما و ا ح د ا ف ي‪ ،‬و ج ه أ ي د ع و ة ل لا با ح ي ة ‪ ،‬و ف و ض ى ا ل أ خ ل ا ق ‪،‬‬ ‫الو قو ف‬
‫و ن ش ر‬

‫ر ا ب ئ ا‪ :‬ي ج ب ع ل ى ك ذ م ن و ل أ م ا ط ه ش ي ئ ا م ن أ م و ر ا ل م س ل م ي ن أ ن ي ت ق ئ‬
‫ا ل ّق ف ي ‪ ،‬ش ه و م ح ‪ ،‬ر ع ي ت ه ‪ ،‬و أ ن ي س و س ه م ب ا ‪ ٤ ^٣ ٧‬ا ل إ س ل ا م ي ا ل م ط ه ر ‪ ،‬و أ ن‬
‫ي د ع ن ه م أ ب و ا ب ا ل ش ر و ا ل ف س ا د وا ل ف ت ن ة و أ ل ا ي ك و ن س ي ئا ف ي ح ر س ي ء‬
‫ع ل ي ه م ‪ ،‬وأ ن ي حا ك م م ر ي ع ة ا ش ف ي‪ ،‬ج م ي ع ش ؤ و ن ه م ‪ ،‬و ل د ك ن ا ل ج م ع ب ق و ل‬
‫س عأ م ب ن م ن س ت م ح‬ ‫ا ش ب ح ا ن ه‪:‬‬
‫ص م; تٍ ب ت آ د ث; ش ي ق‬ ‫ة و ث ؛ ث ه ق د ئ ع ئ و و ق آ ي ن آ د‪ :‬ء ي‬
‫أ يه ؤ ق بمد ن‬ ‫ر ا ‪ ،‬و ب ق و ل ه ع ر و ج ل ‪•،‬‬ ‫آ ل س ء رآ ب أ ف ؟ ي ل وأ ت لا‬
‫و ن ت أ ن س ث ى آ س ‪ -‬ق ك ث ا ل ث و ب ب ج ه ن و ن‪ ، ، 4‬ر ى ر ق ‪.،‬‬
‫آ‬
‫ك ما أ ص د ر ا ل م ج ل ي ف ى د و ر ت ه ا لا م ت ث نا ئ ي ة ا ل تا س ع ة ا ل م ع ق و د ة ف ى‬ ‫ت ق‬

‫م د ي ن ة ا ل ه ل ا ئ ف ا ب ت د ا ء م ن ي و م ا ل ث ل ا ث ا ء ‪ 41 6 /4 /3‬أ ه ب ي ا ي ا ح و ل م ؤ ت م ر‬ ‫ا‬
‫ب ك ي ن‪-‬‬ ‫‪1‬‬
‫ت عممه م ت ع م د ة ‪،‬‬ ‫ذ ك ر ا ل م ج ي س آ ن ه دا ا ل م ؤ ت م ر قد ا ع ت م د ف ى م وا د ه‬ ‫~‬
‫و ا ل ت و ا ء ف ي ‪ ،‬ا ل ع ب ا ر ا ت ‪ ،‬و ا ض ح ا ‪ ،‬ا ل ه د ف م ن ه‪ :‬إ ط ل ا ق ا ل ت غ ب اُ ت ‪ ، ،‬ؤ إ ف ا ح‬ ‫ؤ‬
‫س و ر ة ا ل م ا ء ‪ ،‬ا ل أ ي ة‪. 27 - 26 :‬‬ ‫(‪)1‬‬
‫‪. 50‬‬ ‫س و رة ا ل ما ئ د ة ‪،‬‬ ‫(‪)2‬‬
‫(‪ )3‬ا ل ل ج ن ة ا ل د ا ئ م ة ل ل ب ح و ث ا ل ع ل م ي ة و ا ل إ ف ن ا ء ‪ ،‬ر ر ب ي ا ن ه ي ث ة ك ث ا ر ا ل ع ا ل م ا ء د ا ل م م ا ك ة ح و ل ا ل م ؤ ت م ر‬
‫‪. 388 -‬‬ ‫ص‪383‬‬ ‫ا ل د و ل ي ل د ك ا ن و ا ك م ة» ‪ ،‬م ج ل ة ا ن م و ث ا ل إ م خ م ة ‪ ،‬ع ‪ 1415 ، 42‬ه ‪،‬‬
 ‫ص را ط ا لأ خ لا ق و ف ط رة ا ق‪ ،‬و ش ر ي ع ته‪،‬‬ ‫ا ل م جا ل ل ل م ما ر سا ت ا ل ب ع يدة ع ن‬
‫ل ل أ ن ف ل أ ت و ر ا ء ا ل ر غ ب ا ت ا ل ج ن س ي ة‪.‬‬

‫و ع ل ما ء‬ ‫ح ك و م ا ت و ش ع و با‬ ‫ي د ع و ر را ل خ ل م ي ن‬ ‫و ل ه ذ ا ء إ‪ 0‬ا ل م ج ي ز‬
‫و م ن ف ل ما ت و ح م ا ع ا ت وأ ف را دا ل ل ت ن د ي د ب م ن ها ج ه ذ ا ا ل م ؤ ت م ر ‪ ،‬وا ل ت ح ذ ي ر‬
‫م ن ه ‪ ،‬و د ع و ة ا ل ج م ي ع ل ل ر د ع ل ى أ ه دا ف ه ا ل ت ي ت ق د م ت ا لإ شا ر ة إ ل ي ها ‪،‬‬
‫إ ن ك ا ر ا ن أ ن ك ر ه ا م م ه و ر س و ل ه ‪ ،‬و ح م ا ي ة ل ل م س ل م ي ن ع ن ا ل و ق ؤ ع ف ي ه ا))‬
‫ب _ م ج م ع ا ل ب ح و ث ا لإ س لا م ي ة‬
‫أ ص د ر م ج م ع ا ل ب ح و ث ا ل إ س ل ا م ي ة ب ا ل أ ز ه ر ا ل ش ر ي ف ب يا يا ه ا م ا ت ن ا و ل‬
‫ف يه إ ب دا ء و ج ه ة ا ل ف ل ر ا ل إ س ل ا م ي ة ف ي ا ل ق ضا يا ا ل ه ل ر و ح ة ف ي م ؤ ت م ر ب ك ي ن‬
‫‪ 1 416/3/17‬ه‪.‬‬ ‫ف ي د و ر ت ه ا ل حا د ي ة وا ل ث لا ث ي ن‬
‫إِ‬ ‫و ق ل ‪ ،‬أ و ر د ا ل ب يا ن ا س ت ن كا ر ه ا ل ش د ي د ل ل م س ‪ ،‬با لأ ل فا ف ل ‪ ١‬كا م ت خ د ا م ك ل م ة‬
‫ؤ‬
‫‪3‬‬
‫ن ؤ ع ( ‪ ) gender‬ع ش ر ا ل ت ‪ ،‬ا ل م ر ا ت ب م ع ا ن م ح ر ف ة ت ر م ي إ ل ى إ ل غ ا ء ا ل ف و ا ر ق‬
‫‪I‬‬ ‫ب ي ن ا ل ذ ك و ر ة و ا ل أ ن و ث ة ‪ ،‬و ت ح و ي ز ا ل إ ن س ا ن إ ل ى م س خ ‪ ،‬لا ه و با ل ذ ك ر و ل ا‬
‫ي‬ ‫ه و ب ا ل أ ن ث ى ‪ ،‬و ذ ل ك ‪ ْ ،‬ع ا ل إ ي ه ا م ب ب ر ا ء ة ا ل ق ص د و س ل ا م ة ا ل ه د ف))‪.‬‬
‫و؛‬ ‫و ل ه ذ ا ف ق د أ و ر د ب ي ا ل ا ل م ج م ع ع ر ي ا م ن ا ل ت و ص ي ا ت ؛ ه م ا'‬
‫وأ‬ ‫أ و لا ت طا ل م ‪ ،‬ا ل د و د وا ل ش ع و ب ‪ ،‬با ع لأ ن ا ل ت ح ف ث ل ع ل ى ما و ر د ف ي و ث ي قة‬
‫ي‬ ‫ك ي ن م م ا ي خ ا ل م ‪ ،‬ا ل ش ر ي ع ة ا ل إ س ل ا م ي ة و م حا ئ ن ا ل أ د ي ا ن ‪ ،‬ؤ ي ت نا ف ى ْ ع ا ل ق ي م‬
‫أِ‬ ‫ا ل ا ج ت م ا ع ي ة و ا ل ث ق ا ف ي ة ا ل ر ا س خ ة‪.‬‬
‫ه'‬ ‫( ‪ )1‬ا ل ل ج ة ا ل ء ا ي م ة ل ل ب ح و ث ا ل ع ل م ي ة و ا ل إ ف ن ا ء ‪ ،‬ء ا ب ا ن م ؛ ة ت م ا ر ا ل ع ل م ا ء ي ا ل م م د ك ة ح و ل‬
‫ص ‪- 331‬‬ ‫ا ل ع ا ل م ي ا ل ر ا ب ع ا ل م ع ي ب ا ل م ر أْ)) ‪ ،‬م ج ل ة ا‪ J‬ح و ا ث ‪ ،‬ا ل إ س ل ا م ي ة ‪ ،‬ع ‪ 1 41 6 ، 45‬ه ‪،‬‬
‫‪. 334‬‬

‫(‪ )2‬ا ن ف ل ر; م ج م ع ا ل ب ح وُ ث ‪ ،‬ا ل إ س ل ا م ي ة ‪ ،‬ر ر م ح ا ن م ن م ج م ع ا ل ح و ي ث ‪ ،‬ا ل إ س ل ا م ي ة! ا ل أ ز ه ر ا ل ش ر ي ف‬

‫ب م ن ا س ة ا ن ع ق ا د ا ل و ت م ر ا ل د و ل ي ا ر ا ب ع ا ل م ع ن ي ب ا ل م ر ا ة ح ل ا ل ‪ ،‬ش ه ر ر ب ي ع ا ل آ‪ -‬م ح ر‪ 41 6‬ا ه ‪-‬‬
‫ص‪. 54 - 25‬‬ ‫س ت م ب ر ‪ 1 995‬م)) ‪ ،‬م ص ر ‪ ،‬م ج ل ة ا ل ت و ح ي ل‪ ، .‬ع‪ 1 421 ، 5‬ه ‪،‬‬
 ‫ثا ن يا ؛ د ع ا ا ل ج م ع ا ل م ج ت م ع ا ت إ ل ى ا ل ح ف ا ظ ع ل ى م ق ت ض ى ح ل ق ا ل ل ه‬
‫ل ل إ ن س ا ن ^ ‪ ١‬أ و أ ن ث ى ‪ ،‬ؤ إ ل ى ا ل إ ي م ا ن بأ ف ت ح د ى ا ل أ ح ك ا م ا ل ت ي أ ن ز ل ه ا‬
‫ا م مه ل ت ح ك م ا ل م ل أ ث ا ن ا لإ ن ا ن ي ة يا ل ت ح ر ي ض ع ل ى ه د م ا ل ق ي م ي و ر ث‬
‫ا ل ف ا ل ‪ ،‬و أ ل إ ش ا ع ة ا ل ف ا ح ش ة لا ي ر ج ى م ن و ر ا ئ ه ا ت ن م ي ه ؛ إ ن م ا ت و ق ع‬
‫ا ل م ج ت م ع ا ل إ س ل ا م ي با ل م ح ف ل و را ت ا ل ت ي ح ر م ه ا ا ل له ف ي ا ل ق رآ ن ‪ ،‬و ف ي ما‬
‫جا ء ق ي س نة ر س و ل ا ل له‬
‫با لا ح ت فا ظ ب ت ئا ئ ها ف ى‬ ‫ثا ل ثا ! ط ا ل ب ا ل د و د ا ل إ س ل ا م ي ة و ا ل ش ع و ب‬
‫ا ل م ل و ك و ا ل أ خ ل ا ق ‪ ،‬ح ف ا م ح ن ا ع ل ى ا ل م ج ض> ع ا ل إ ن س ا ن ي م ن ا ل ق و ط ف ي‬
‫ا ل ها ؤ ي ة •‬

‫را ب ئا ت د عا ا ل م ج م ع إ ل ى ص به ل ع ب ا ر ا ت م ش ر ؤ ع ع م ل ب ك ي ن ح ت ى ا ل‬
‫ت م ت د إ ل ى ما ي خ ا ل ث ما أ م ر ت به ا ل ث ر ي ع ه ا ل إ س ل ا م ي ة و ث ب ت ف ي ق ي م ا ل أ م ة‬
‫ا ل إ س ل ا م ي ة ف ى م خ ت ل ف ا ا ل ع ص و ر‪.‬‬
‫ج ‪ -‬ا ل ن د و ة ا ل عا ل م ي ة ل ل ش با ب ا لإ س لا م ي ‪1‬‬
‫ت ح د ث ا لأ ص ل ا ن ما م ل ل ن د و ة ا ل ما ل ي ة ل ل ش با ب ا لإ س لا م ي ف ي ع د ة‬
‫م ؤ ت م را ل ت ‪ ،‬ص ح ف ي ة ع ق د ت ف ي م ق ر ا ل ن د و ة ع ن ا ل م ز ت م را ي ن ‪ ،‬ا ل م ش ب و ه ة ا ل ت ي‬ ‫إ‬
‫ت ب ن ت ه ا إ ح د ى م و س ا ت ا ل أ م م ا ل م ت ح د ة‪ .‬ك ث ف ‪ ،‬ف ي ه ا أ ف ت ل ل ث ‪ ،‬ا ل م ؤ ت م ر ا ت‬ ‫■ب‬
‫ر ر ت ج ئ ث ن ك ئ أ د و ا ت ا ل ت د م ي ر ص د ا ل أّ ر ة ا ل ت ي ه ي ا م م ي ا ذ ا ل ق و ى ل أ ي‬ ‫ج‬
‫م ج ت م ع ‪ ،‬و ا ل أ س ا س ا ل م ت ي ن ل ل ت ر ب ية‪ ،‬و ا ل خ ص ا ل خ ص ي ن ل ت ن ش ئه ا ل أ ج ي ا ل ‪،‬‬ ‫‪٩‬‬
‫ب ل ن ع ى ب ك‪ -‬ز أ ج ه د ه ا ف ي ت ر م ي خ م ص ط ل ح ا ت ت ح و ل ب ه ا ا ل ع ل ا ق ة‬ ‫أ‬
‫ا ل ح م ي م ة ب ي ن ا ل ر ج ل و ا ل م ر ْأ ف ي ن م ن ا ق ا ل أ س ر ة إ ل ى ف و ص ى ج ن س ي ة ع ق ي م ة‬ ‫ث‬
‫‪ ،‬؟‪7‬‬

‫ت ص ا د م ا ل خ ك م ة ا ل إ ل ه ي ة ا ل ب ا ل غ ث م ن و ر ا ء ح ل ق ا ل م خ ل و ق ا ت أ ز و ا ج ا ‪ ،‬ر آ‪.‬‬ ‫ؤ‬

‫ر ن د• م ا ئ ع ب ن ح م ا د ا ل ج ه ت ي•‬
‫(‪ )2‬ا ل ك ر ا ن ‪ ،‬ف ه د ‪ ،‬ر ر ا ل أ م ي ن ا ل ع ا م ل ل ن د و ة ا ل ع ا ل م ي ة ل ل ش ا ب ا ل إ س ل ا م ي ق ي م ؤ ت م ر ص ح ف ي ت م ؤ ت م ر‬
‫ج ر ي د ة ا ل ج ز ي ر ة ‪ ،‬ا ل ر ي ا ض ‪ 2/8 ،‬أ‪/‬‬ ‫ل ا ه ا ي ل ل ش ب ا ب ي تّ ن ى أ ه ل ر و ح ا ت ا ل ش و ا ذ ح ت س ث ا أ أ ‪،‬‬
‫‪ 1419‬ه‪.‬‬

‫و«‪ -‬ف د م م س د ل ص ا ق ت أ ث‬
 ‫ك ما ح د ر م ن ا ل م ن ف ل ما ت ا ل ت ي ن ع ى لإ ثا ع ة ا ل م ا د وا لا ن ح لا ل ف ي‬
‫ا ل م ج ت م عا ت ا ل غ ر ب ية‪ ،‬و ت ر يد ت ع م ي مه ف ي ا ل د و ل ا لإ س لا م ي ة ‪ ،‬و طا ل ب‬
‫ا ل د و د ا لإ س لا م ي ة ‪ ،‬وا ل م ن ف ل ما ت ا لإ س لا م ي ة ا ل و ق و ف ف ي و ج ه ه ذ ه‬
‫ا ل م ح ا و ل ا ت ا ل ت ي ت ه د ف إ ل ى ز ع ز ع ة ك يا ن ا ل م ج ت م ع م ن ح لا ل ن ش ر‬
‫ب وا س ط ة ا ل م ر أ ة‬ ‫ا ل ف ا د وا ل ا ن ح ل ا ل‬
‫د‪ .‬د ا ر ا ل إ ف ت ا ء ‪:^^^١‬‬
‫أ ص د ر ت دا ر ا لإ ف تا ء ا ل م م ر ي ه ف ت و ى ت ت ع ل ى ب م ف ه و م ا ل ج ن د ر و ذ ل ك ف ي‬
‫و‪ 1 425 /1 /‬ه ج ا ء ف ي ه ا ‪ I‬ر ر إ ف ا ل د ع و ه إ ل ى م ا ي ه ل ل ق ع ل ي ه م ف ا ه ي م م س ا و ا ة‬
‫ا ل ج ن د ر ‪ ،‬ت د ع و ا ل ي ش ر يه إ ل ى ت ج ر بة ت خا ل فإ ا ل ف ط ر ة ‪ ،‬و ت خا ل ف ا ل م و ر و ث‬
‫ا ل ح ضا ر ي ل ل ب ث ر ية بأ س ر ها ‪ ،‬و ت خا ل ف ا ما أ ج م ع ع تا ع ل يه ا لأ د يا ن م ن ق ي م‬
‫و م ب ا د ئ ‪ ،‬و ك ئ ذ ل ك ل م ح ض ح ي ا ل أ ت ‪ ،‬و ت و ق ع ا ت) م و ه و م ة ف ي أ ذ ه ا ن‬
‫ئ‬ ‫أ و ل ئ ل ئ‪ ،‬ا ل دا ع ي ن ل م ي ر ق إ ل ى م س ت و ى ا ل خ يا ل ا ل م ب ي ح ؛ لأ ن ه م ل م ي ذ ك ر وا‬
‫ؤ‬ ‫م ق ا ر ه و ت دا ع يا ت ه ا ل ت ي ت و د ي إ ل ى ق ت ل ا لإ ن سا ن أ م ا م ن ف ه ب ع د أ ن ق ت ل وه‬
‫و‬
‫و‪.‬‬ ‫أ ما م ر به‪ ،‬و ن و د ي إ ل ى ا ح ت لا ل غ ي ر م م م ب و ق ف ي ا لأ م ن ا لا ج ت ما ع ي‬
‫ِ ثِ‬ ‫وا ل س لا م ا ل ع ا ل م ي ‪ ،‬و ت ح ك م ع ل ى ح ق و ق ا لإ ن سا ن ا لأ سا س ي ة با ل ب ه ل لأ ن ع ل ى‬
‫ؤ‬ ‫ع ك س ما أ را د و ه م ن أ ن ها ت ح ق ق ي ع ص ه ذ ه ا ل ح ق و ق ‪ ،‬و ن و د ي عا ج لا‬
‫و؛‬ ‫وآ ج لا إ ل ى ح ل ل ف ي ا لا ج ت ما ع ا ل ب ش ر ي ب ص و رة يأ با ها ا ل ع ق لا ء ج م ي عا‬
‫أل‬ ‫ا كا ن وا م ل م ي ن ا و ع ر م ل م ن ‪،‬‬
‫ي‬ ‫و ل ذا ته س ب ‪ ،‬دا ر ا لإ ف تا ء ا ل م ص ر ي ة ب ك ل ؛ م ب ت غ ي ا ل خ ي ر وا ل لا م و ب ك نأ‬
‫إ‬ ‫ا ل ع ق لا ء و ا ل ح ك م ا ء ا ل و ق و ف ص د ه ذ ا ا ل ت يا ر ا ل م د م ر ‪ ،‬ؤ إ ي ق ا ن ه ذ ا ا ل ن ز ي م ‪،‬‬
‫إ‬ ‫ا ل م م ي ت ‪ ،‬؛ ت د ا ر ك ا ل ل أ م ر ق ب ل ا س ت ف ح ا ل ه ‪ ،‬و م ت ع ا ل ل ث م ق ب ل و ق و ع ه) ‪.،‬‬
‫(‪ )1‬ا ن ظ ر ت ا ن ك ر ا ن ‪ ،‬ف ه د ‪ ،‬ا ر ا ل أ م ن ا ل ع ا م ل ت د و ة ا ل ش ب ا ب ا ل إ م ل أ م ى ي ك ش ف م خ ط ط ا ت إ ف س ا د‬
‫ا ل م ر أْ; ء و ل ‪ ٠‬ة ا ل م ر أ ة ف ي م ت ث ل م ة ا ل أ م م ا ل م ت ح د ة ا ل ش ه ر ا ل ق ا د م ‪ ، ، ،‬ج ر ي د ة ا ل ج ز ي ر ة ‪ ،‬ا ل ر ي ا ض ‪،‬‬
‫‪ 1 421/2/22‬ه‪.‬‬
‫(‪ )2‬أ م ا ن ة ا ل ف ت و ى ‪ ،‬ر ر ح ك م م ا و ا ة ا ل ج ت د ر و م و ق ف ا ل ش ر ي ع ة ا ل إ م ح ل ا م ي ة م ن ه ا ء ‪ ،‬م م ر ‪ ،‬د ا ر ا ل إ ف ت ا ء‬
‫ا ل م ص ر ي ة ‪ ،‬ر ق م ا ل م ل ل ‪ 2004/3/25 ، 4235‬م‪.‬‬
 ‫ه ‪ -‬م ج م ع ا ل ف قه ا لإ س لأ ‪ ٠‬ى ر ‪! ،١‬‬
‫أ ص د ر م ج ل س م ج م ع ا ل ف قه ا لإ س لا م ي ا ل خ ت ب ث ق ع ن م ن ث ل خ ت ا ل م ؤ ت م ر‬
‫ا ل إ س ل ا م ي ف ي د و ر ت ه ا ل م ا س ة ع ش ر ة ا ب ت د ا ءً م ن ‪ 1 427 /5 / 28‬ه إ ل ى ‪ 2‬ا‬
‫ة‪ 427 /‬ا ه ق ر ا ر ا ع ن د و ر ا ل م ر أ ة ف ي ت ن م ي ة ا ل م ج ت م ع أ ؤ ل ل ق ع ل ي ه!‬
‫راا لإ ء لأ ن ا لإ س لا م ي ل د و ر ا ل م رأ ة ف ي ت نم ية ا ل م ج ت م ع ا ل م ل م ‪ ، ٠‬ح ي ث‬
‫ج ا ء ف يه ا ل ع د ي د م ن ا ل ق ر ا ر ا ت ا ل ت ي ت ح د ر م ن ت ل ك ا ل ؤ ت م ر ا ت ا ل د و ل ي ة‬
‫و م ا ف ي ه ا م ن م ف ا ه ي م ‪ ،‬و م ن ت ل ك ا ل ق ر ا ر ا ت م ا ي ل ي!‬
‫أ و ل ا• إ ل ا ل م ؤ ت ‪ ٠‬ر ا ‪ ٠‬ت ‪ ،‬ا ك و ل ي ه ا ل ت ي ي ع ق د ف ي م ج ا ل ح ق و ق ا ل م ر أ ة‬
‫ت نه ل ل ى م ن م ف ه و م ف ص ل ا ل ح يا ة ع ن ا ل د ي ن ‪ ،‬ب ل ت ع ت ب ره ‪ -‬ا ل د ي ن ‪ -‬ش ك لا م ن‬
‫أ ش ك ا ل ا ل ت م ي ي ز ص د ا ل م ر أ ة‪.‬‬
‫ش عا ر ا ل م سا وا ة ب ي ن ا ل ر ج ل وا ل م رأ ة‬ ‫ثا ن يا ؛ ي ج با ا ل ح ذ ر م ن ا ت خ ا ذ‬
‫م ب ر ر ا ل م م ا ر م ا م ح ت ‪ ،‬م خ ا ل ف ة ل ل إ س ل ا م‪.‬‬
‫ث ا ل ث ا •' غ ر و ر ه ح م ا ي ة ا ل م ر أ ة ا ل م س ل م ة م ن ا ل خ ا د ا ت ر و ا ل ت ق ا ل ي د ا ل ت ي‬
‫ي ر ص ه ا ل ل ف ل ل م ‪ ،‬و ت ن ت ه ل ثا ح م ه ا ف ي ا ل ح فا ف ل ع ل ى د ي ن ها و ع ر ض ه ا و ش ر ف ه ا‬ ‫‪.1‬‬
‫و م ا ل ه ا•‬ ‫ؤ‬
‫ب ا ل ن و ا ح ى اّ د ي ة ‪،‬‬ ‫ر ا ب ئ ا ‪ I‬إ ن م ؤ ت م ر ا ي ن ‪ ،‬ا ل ت ن م ي ة و ا ل م ك ا ن ا ه ت م‪ .‬ت ا‬ ‫م‬
‫و ت ج ا ه ل ت ‪ ،‬ا ل و ظ ي ف ه ا ل فْ ل ر ي ه ل ل م ر أ ة و ه ي أ ن ت ك و ل ر ب ه أ س ر ة و م ر و ل ه ع ن‬ ‫ب‬
‫ت ن ش ئ ة ا ل أْ ل ف ا ل ا ض ا ل ل ي م ة‪.‬‬ ‫‪١‬‬
‫ح ا م س ا •' إ ن ه د ه ا ل ؤ ت م ر ا د ث ‪ ،‬أ ه م ل ت ‪ ،‬د و ر ا ل أ س ر ة و ه م ش ت ه ‪ ،‬و أ ب ا ح ت ر‬ ‫إ‬
‫ا ل ع ل ا ق ا م ت ‪ ،‬ا ل م ا ئ ه ي ش ش ص و ر ه ا‪,‬‬ ‫ؤ‬
‫ا ل خ تا م ي ل ل د و ر ة ا ل سا ب ع ة ع ش ر ة ل م ج ه ع ا ل ف قه‬ ‫‪ )٦‬ا ن ظ ر ت م ج م ع ا ل ف ق ه ا ل إ س ل ا م ي ‪،‬‬
‫ا ل إ س ل ا م ي ا ل د و ل ي ع م ا ن ‪ -‬ا ل م م ا ك ة ا ل أ ر د ن ي ة ا ل ه ا ش م ي ة ‪ 28‬ج م ا د ى ا ل أ و ل ى ‪ 2 -‬ج م ا د ى‬
‫ا ل ث ا ن ي ة ‪ 1427‬ه‪ 28 - 42/‬ي و ن ي و ‪ ، 2006‬آ ‪ ،‬م ج ص ر ‪ ،‬م ج ل ة ا ل ج ا م ع ة ا ل إ س ل ا م ي ة ‪ ،‬ع ‪، 41‬‬
‫‪. 337 .‬‬ ‫ص‪633‬‬ ‫‪ 1 428‬ه ‪،‬‬
 ‫و ل ه ذ ا ي و ص ي ا ل م ج م ع ب ما ي ل ي ؛‬
‫أ و ل ا‪ :‬ا ل م ش ا ر ك ة ا ل ف ع ا ل ة ف ي ا ل م ؤ د م ر ا ت ا ل د و ل ي ة ‪ ،‬و ط ر ح ا ل ب د ي ل‬
‫ا ل إ س ل ا م ي م ح ه ا•‬
‫ئ ا ن ت ا‪ :‬ا ل ت ع ر ي ث ب م و ق ف ا ل إ س ل ا م م ن ق ض ا ي ا ا ل م ر أ ة ‪ ،‬و ن ش ر ذ ل ل ث ‪،‬‬
‫و ا ل ا ل غ ا ت> ا ل ح ي ة ف ي ج م ي ع أ ن ح ا ء ا ل ع ا ل م‪.‬‬
‫ث ا ل ت ا‪ :‬ق ي ا م أ م ا ن ة ا ل م ج م ع ب ع ق د ن د و ا ت ل د ر ا م ة ا ل أ ت ف ا ق ي ا ي ت ‪ ،‬ا ل د و ل ي ة‬
‫ب ه د ف ا ل و ص و ل ل ل م و ق فإ ا لإ س لا م ي ‪ ،‬و د را س ة م و ض ؤ ع ا ل م شا ر ك ة‬
‫ا ل س ي ا س ي ة ف ي ض و ء ا ل أ‪ -‬ح ك ا م ا ل ش ر ع ي ة‪.‬‬
‫و ء ا لا ت حا د ا ل عا ل م ي ل ع ل ما ء ا ل م ل م ي ن‬
‫__‬ ‫ته ح و ل‬ ‫ل م ي ن ي يا يا ف ي ح ل‬ ‫أ ص د ر ا لا ت حا د ا ل عا ل م ي ل ع ل ما ء ا ل م‬
‫لئ‬
‫و‬
‫ر ر و ث ي ق ة إ ل غ ا ء و م غ ك ا ف ة أ ش ك ا ل ا ل ع ن ف ص د ا ل ت ا ء و ا ل ف ت ي ا ت ؛ ‪ ،‬ف ي ‪15 —4‬‬
‫ؤ‬ ‫م ا ر س ‪ 2013‬م ‪ ،‬و ا ل ت ي ا ش ت م ل م ن ‪ ،‬ع ل ى ع د د م ن ا ل ق ر ا ر ا ت ل ت ح ق ي ق‬
‫إ‬ ‫ا ل م س ا و ا ة ا ل ج ي ر ي ة ع ل ى كا ف ة ا ل م س ت و يا ت ‪ ،‬و ه و ا لأ م ر ا ل ذ ي أ شا ر إ ل يه‬
‫ؤ‬ ‫ا ل ب ي ا ف ب ا ل ق و ل‪ :‬ر ر إ ل ه ذ ا ا ل ص ه ل ل ح ي ر ا د ب ه و ف ق ا ل ل أ ت ف ا ق ي ا ت ا ل د و ل ي ة‬
‫ي‪.‬‬ ‫ا ل صا د ر ة ع ن ه ي ئة ا ل أ م م ا ل م ح ي ة إ زا ل ة أ ي ف وا ر ق ط ي ع ي ة ب ي ن ا ل ر ج ل‬
‫و‬ ‫و ا ل م ر أ ة‪ :‬ف ي ا ل أ د و ا ر ‪ ،‬و ف ي ا ل ت ش ر ي ع ا ت ا ‪.،‬‬
‫ي‬ ‫حم لة م ن‬ ‫ي ؤ ك د ا لا ت حا د ا ل ما ل م ى ل م ل ما ء ا ل م س ل م ي ن ع ل ى‬ ‫و ف ى ه ذا‬
‫آ‬ ‫ا ل ت و ص ي ا ت‪:‬‬
‫ؤ‬ ‫أ و ل ا‪ :‬ي ه ل ا ل_ ‪ ،‬ا ل ا ت ح ا د ا ل أ م م ا ل ت ح د أ ة ب ف ب م ر و ر ة ا ل ح ف ا ظ ع ل ى ا ل ق ي م‬
‫و ا ل أ ح ل ا ق و ا ل ق و ا ن ي ن ‪ ،‬ا ل ت ي ج ا ء ت ب ه ا ا ل ر س ا ل ا ت ا ل م م ا ؤ ي ة‪.‬‬

‫إ ‪ )1‬ا ل ا ت ح ا د ا ل ع ا ل م ي ل ع ا ل م ي ا ل م ل ي ن ‪ ،‬ر ر ر أ ي ا ل ا ت ح ا د ا ل ع ا ل ي ل ع ل م ا ء ا ل م ل م ي ن ح و ل و ث ي ق ة‬
‫ا ل ع ف ص د ا ل م ر أ ة ا ل ت ي ت ه ل ر ح ف ي ا ل ج ل ة ( ‪ ) 57‬ل ل ج ن ة ا ل م ر أ ة ب ا ل أ م م ا ل م ت ح د ة ‪ 5‬أ‪/4/‬‬
‫ص ‪•3-1‬‬ ‫‪ 2013‬م)> ‪ ،‬ق ه ل ر ‪ ،‬ا ل ك ت ج ‪ ،‬ا ل ر ي ي ب ا ل د و ح ة ‪،‬‬
 ‫ت ق ر ي ر ا ي و ص ح ا ل ت ص و ر ا ل إ س ل ا م ي ل م ا و ر د ف ي و ث ي ق ة ر ر ب ك ي ن ا‪ ))5‬و أ س م ت ه ب‬
‫ر ر ا ل ت ق ر ي ر ا ل ب د ي ل)) ‪ ،‬و ق د ت إ إ ر س ا ل ه إ ل ى ا ل ل ج ن ه ا ل م خ ت ص ة ب ا ل أ م م ا ل م ن ج د ة ‪،‬‬
‫ك م ا ت م إ ر س ا ل ه ل ك ز ا‪ J‬ع ث ا ت ‪ ،‬ا ل د ا ئ م ة ل ل د و ل ا ل إ س ل ا م ي ة ب ا ل أ م م ا ل م ت ح د ة ‪،‬‬
‫و ت م ت و ن ي عه ع ل ى ا ل ن ف ل ما ي ت ؤ ا لإ س لا م ي ة ‪ ،‬ك ما ت م ت و ن ي عه ع ل ى ا ل و ف و د‬
‫ا ل ر س م ي ة ا ل م ش ا ر ك ة يا ل م و ت م ر ‪ ،‬ل ت ك و ن م ر ج ن ا ل ه م أ ث نا ء م ش ا ر ك ت ه م ف ي‬

‫ك م ا ق د م ت ‪ ،‬ا ل ل ج ن ة و ه ي ع ف و ا س ت ث سا ر ي ب ا ل م ج ل س ا لا ق ت صا د ي‬
‫و ا ل ا ج ت م ا ع ي با لأ م م ا ل م ت ح د ة ؛ ر م ا ل ه ا ئ ت لا ف ا ل خ ف ل ما ي ت ح ا لإ س لا م ي ة ح و ل‬
‫ا ل م و د ة ا ل م ق د م ة م ن ل ج نة م ر ك ز ا ل م رأ ة ف ي ح ل ت ها ا ل حا د ي ة وا ل خ م س ي ن‬
‫‪ 26‬ق ر ا ي ر_‪ 9‬ط ر س‪ 70‬ه‪ 2‬م ر ى‪.‬‬
‫ئ‬ ‫و ق د أ ك د ا لا ئ ت لأ ف ث ‪ ،‬ا ل م ك و ن م ن ح م س ة و ث ما ن ي ن م ت ث ل م ه إ س ل ا م ي ه‬
‫ج‬ ‫ص ر و رة ا ل ف ل ر إ ل ى ك ل م ن ا ل م رأ ة‬ ‫عا ل م ي ه ح لا ل ا ل م ؤ ت م ر ف ى ب ع ض ب ن و ئه‬
‫إ‬ ‫و ا ل ر ج ل ف ي س ي ا ق ه م ا ا ل ا ج ت م ا ع ي ب ما ي حا ف ف ل ع ل ى م ص ا ل ح ا لأ س ر ة‬
‫ؤ‬ ‫وا ل م ج ت م ع ‪ ،‬ك ما د عا ا لا ئ ت لا ف إ ل ى ص ر و ر ة ‪ ١‬؛ ‪ ،‬ا ل با د ئ ا لإ س لا م ي ة‬
‫؟‬ ‫ا ل ص ح ي ح ة ف ى ن ق ل ر ت ها ل لأ س ر ة و ا ل م ر أ ة ‪ ،‬و أ ك د أ ف ا ل م س ا و ا ة ب ي ن ا ل ج ن ي ن‬
‫ؤ'‬ ‫ت ق و م ع ل ى ا ل ع د ا ل ة و ا ل إ ن ص ا ف و ل ا ت ف ت ر ض ا ل م ا ث ل ه ا ل ك اٌ ل ه ا ل ت ي ‪،‬‬
‫‪1‬‬ ‫إ ل ا سُ"•‬
‫‪.‬ؤ‬ ‫و م ن ا ل ج د ي ر ب ا ل ذ م أ ن ر غ د ا لا ئ ت لا ف ح ر ص ه م ل ى ا ل ت وا ص ل م ع‬
‫‪I‬‬
‫ؤ‬ ‫(‪ )1‬ا ن ث ل ر‪ :‬ح ل م ى ‪ ،‬ك ا م ي ل ي ا ‪ ،‬ل ر ا ل ا‪ J‬ج ة ا ل إ م ل ا ع ي ة ا ل ع ا ل م ي ة ل ل م ر أ ة و ا ل ط ف ل ر ؤ ي ة م ن‬
‫"‪■ j‬‬ ‫ف ي; ر م ا ع ب ئ ا ل و د و د ( م ح ر ر) ‪ ،‬ت ح ر ي ر ا ل م ر أ ة ق ي ا ل إ س ل ا م ‪ ،‬م ر ج ع ا ب ق ‪ ،‬ص‪. 59 - 65‬‬
‫ذم‬ ‫حول‬ ‫(‪ )2‬ا ن ث ل ر ت ا ل ل ج ن ة ا ل إ س ل ا م ي ة ا ل ع ا ل ي ة ل ل م ر أ ة و ا ل ط ف ل ‪ ،‬و ر س ا ل ة ا ل م ق ل م ا ت ا ل إ س ل ا م ي ة‬

‫م ج ‪ ، 31‬ع‪ 1 427 ، 1 32‬ه ‪ ،‬ص ‪ 1 18. 1 71‬؛ ر و ل أ س ر ا د ة ا ل م ر ج ع ن ف ه ص ‪ 181‬و م ا ل‬

‫ا ل م و د ة ا ل م ق د م ة م ن ل ج نة م ر ك ز ا ل م رأ ة يا لأ م م ا ل خ ح د ةأ ‪ ، ،‬م ه ر ‪ ،‬م ج ل ة ا ل م ل م ا ل عا ص ر ‪،‬‬

‫ي ع د ه ا ا ؛‪.‬‬

‫ص‪. 98‬‬ ‫سا ب ق ‪،‬‬ ‫(‪ )3‬ا ن ظ ر ت ق ل ي ة ‪ ،‬ا ل ج ن د ر غ ر و ث ه ا ق ي ‪ ،‬م ر ج ع‬

 ‫و ق د نا م ا ل م ر ك ز ب د و ر ك ب ي ر ف ي م و ا ج ه ة ن شا ط ا ل م ؤ ت م ر ا ت‬
‫وا لا ت ما ق يا ت ا ن م و ل م ة ‪ ،‬و ذ ل ك ي ب ث ر و ح ا ل و ع ي ف ي ا ل ج ت م م ا ت‬
‫ك م ز ت م ر ر را ت فا م ح يا ت و م ؤ ت م ر ا ت‬ ‫ع ق د ا ل م ز ت م را ت‬ ‫ح لا ل‬ ‫ا لإ س لا م ي ة م ن‬
‫ا ل م ر أ ة ا ل د و ل ي ة و أ ث ر ه ا ع ا ى ا ل خ ا ل م ا ل إ م ل ا م ي)) ا ل د ي م م د ب ا ل ب ح ر ي ن م ح ي‬
‫ا ل خ ا م ‪ 1 431‬ه ‪ ،‬ك م ا ل م ل م ا ل م د ي د م ن ا ل م ل ت ق ي ا ت ك ا ل ت ق ى ر ر ر ا ب م ل ة‬
‫ا ل م ت ث ل م ا ن ا ل ن ا ئ ي ة ا ل إ س ل ا م ي ة ا ل خ ا ل ي ة ا‪ ،‬ا ل ذ ي ع ق د ي ت ر ك ي ا ‪ ،‬و م ح ي و ص ل‬
‫با لإ صا م ح ة إ ل ى إ قا م ت ه‬ ‫ح م س و ع ش ر و ن د و له‪،‬‬ ‫ع د د ا ل د و ل ا ل م شا ر ك ة ه يه‬
‫ب ر ا م ج ت ل م ز ي و ن ي ة ت ه ل ؤ ح ع د د ا م ن ق ضا يا ا ل م ر أ ة م س ت ن د ة ف ي ها إ ل ى ا ل د ل ي ل‬
‫ا ل ش ر ع ي و ا ل أ ي ح ا ث و ا ل د ر ا س ا ت‪.‬‬
‫ج ‪ -‬ر ا ط ة ا ل م ق ل م ا ت ا ل م ا ئ ي ة ا ل إ س ل ا م ي ة ا ل م ا ل ي ة^ ‪:،‬‬
‫ئ‬ ‫ه ي را ب ه ل ة إ س لا م ي ة ص م م ت م ن ا و س ع ي ن م ت ث ل م ة ن سا ئ ي ة ‪ ،‬ث م ل م ك‬
‫ؤ‬ ‫أ غ ل ب ا لأ و ل ا ل م ر ب ي ة وا لإ س لا م ي ه ‪ ،‬و ت ه د م ح ‪ ،‬ا ل را ب ه ل ة إ ل ى م و ا ج ه ة‬
‫إ‬ ‫ا ل خ ه ل ه ل ا ت ا ل م ي ت س ت ه د ف ا ل م رأ ة ا ل م ل م ة ‪ ،‬وا ل م ي ت ت عا ر ض م ع ق ي م‬
‫•ؤ‬ ‫و ع قا ئ د ا لإ س لا م ن ح و م م ر را ت ا لأ م م ا ل م ت ح د ة ‪ ،‬وا ت ما ق يا ت ا ل م ي دا و‬
‫ؤ‬ ‫و م ؤ ت م ر ب ك ي ن ‪ ،‬و ب ك ي ن ‪ 5+‬و غ ي ر ه ا م ن ا ل م ؤ ت م ر ا ت و ا ل ق ر ا ر ا ت ا ل د و ل ي ة‬
‫و‬ ‫ك ما ن ع ى إ ل ى‬ ‫و ا ل ت ي لا ت ر ا ع ي خ ص و ص ي ة ا ل م ج ت م ع ا ت ا ل إ س ل ا م ي ة ‪،‬‬
‫ا ل ا ه ت م ا م ؛ ا ل م ش ك ل ا ت ا ل ت ي ت وا ج ه ا ل م رأ ة ا ل م ل م ة ‪ ،‬وا ل ي ‪ ،‬ق د ت ك و ن ن تا ج‬
‫ؤ‬ ‫ف ه م خ ا ط ئ ل ل أ م ل أ م ‪ ،‬أ و ن ت ي ج ة ل ل عا دا ت وا ل ت قا ل ي د ا ل ت ي ت نا ق ض‬
‫يل‬ ‫ي ل ل ت غ ل ما ت‬ ‫ا ل إ س ل ا م ‪ ،‬ك م ا ت ح م ل ا ل را ب ه ل ة ع ل ى ت ه ل و ي ر ا ل ب نا ء ا ل م و س‬
‫■ٍ ؤ‬ ‫ا ل م ش ا ر ك ة ‪ ،‬م ن ح ل ا ل ت ت ف ل ي م د و ر ا ت ل خ و ب ي ه ذ‪ 0‬ا ل م ت ث ل م ا ن ل ر ف ع‬
‫م س ت و ا ه م و ا ل ه و ض ي ه م و ر ف ع ك ف ا ء ت ه م ا ل م ه ن ي ة و ت ب ا د ل ا ل م ع ل و م ا ت‪.‬‬

‫با ل م رأ ة‬ ‫‪ )1‬ا ن ث ل ر ؛ ر ا ب م ل ة ا ل ن ف ل م ا ت ا ل ن ا ئ ي ة ا ل إ س ل ا م ي ة ا ل ع ا ل م ي ة‪ ..‬ا ن ه ل ل ا ق ة و ا ع د ة ل ل ن ه و ض‬

‫‪ 1 5/2/1 6‬ه‪ 2‬م م ن م و ي ر ل ه ا أ و ن ل ا ي ن‬ ‫ا لم لمة‪ ،‬ا س تر ح ع ت‬
‫‪http://www.lahaonline.com‬‬
‫ك ما س ت س ع ى ل ل ت وا ص ل ك ذ ل ك ْ ع ا ل م ق ل م ا ت غ ي ر ا لإ س لا م ي ة ‪ ،‬وا ل ت ي‬
‫ت ت ب ن ى ب ع ض ا ل أ ه د ا ف ا ل ت ي ت ت وا ف ق و ق ي م ا ل إ س ل ا م ‪ ،‬ك م ا س ت ت م ا ل ا س ت ف ا د ة‬
‫م ن إ م ك ا ن ا ت ه د ه ا ل م ق ل م ا ت و ق ا ع د ة ا ل م ع ل و م ا ت ا ل ت ي ت ت و ف ر ل د ي ه ا‪.‬‬
‫و ت ت ه د ف ا ل را ب ه ل ة أ ن ت ق و د ا ل خ ف ل ما ت ا لإ س لا م ي ة ا ل عا ل م إ ل ى ا ل م ه ج‬
‫ا ل ص ح ي ح ‪ ،‬ا ل ذ ي ي ك ر م ا ل م رأ ة ؤ ي ح ف ث ل ل ها ك را م ت ها و ح ق و ق ها ‪ ،‬و ذ ل ك‬
‫ب د ي لا ع ن ا ل م ق ل م ا ت ا ل م س و ي ة ا ل غ ر ب ي ة ‪ ،‬ا ل ت ي ا ن ح ر م ى ب أ ه د ا ف ه ا ع ن ق ي م‬
‫ا ل ف ه ل ر ة ن ا ه ي ك ع ن ق ي م ا ل إ س ل ا م‪.‬‬
‫صم ن‬ ‫كم ن ف لمة غ ي ر ح ك و م ية ‪،‬‬ ‫ن م ها‬ ‫ن ج ي ل‬ ‫ع ى ا ل را ب ه ل ة إ ل ى‬ ‫ون‬
‫ث ب كة ا ل م ت ع ل ما ت ا لأ ه ل ي ة ا ل م ر ت به لة با لأ م م ا ل م ت ح د ة ‪ ،‬و ت و س ي ع ن ه لا ق‬
‫ح ض و ر ها ل ل م ؤ ت م را ت وا ل ن د وا ت ا لإ ق ل ي م ي ة وا ل عا ل ي ة ا ل م س و ي ة ‪ ،‬و ط ر ح‬
‫ا ل ر ؤ ي ة ا ل إ س ل ا م ي ة ح و ل ا ل م ر أ ة و ق ض ا ي ا ه ا‪.‬‬
‫و ب ن ها ي ة ت ل ك‪ ،‬ا ل و ا ق م ‪ ،‬ي ت ض ح ا ل م و ق ث ا لإ س لا م ي ا ل م و ئ س ي ا ل قا ئ م‬
‫ع ل ى ا ل ر ف ض ا ل تا م ل ل م سا وا ة ا ل ج ن د ر ي ة ؛ ل ش و ت ‪ ،‬م خا ل ف ت ها ل ل فه ل رة ا ل م ل ي م ة‬
‫و ل ل ش را ئ ع ا ل م م ا ؤ ي ة ف ي إ زا ل ة ا ل غ وا ر ق ب ي ن ا ل ذ ك ر وا لأ ن ث ى ‪ ،‬ك ما ا ش ت م ل‬ ‫‪.3‬‬
‫ا ل و ق م ‪ ،‬ع ل ى م ه ن ا ل ب ة ا ل ح‪ s‬ك و م ا ت ا ب ا ل و ق و ف ص م ا و ا ح د ا ؤ إ ع ل أ ن ت ح ف ه ل ه ا‬ ‫؛‬
‫و ر ف ض ه ا ا ل ت ا م ل ل م س ا ص ؛ ذ ل ل ث ‪ ،‬ا ل ت ح ف ف ل ‪ ،‬ك م ا ط ا ل م ‪ ،‬ا ل و ق م ‪ ،‬ا ل خ ف ل ا< ت ‪،‬‬ ‫ق‪,‬‬
‫ا ل م ش ا ر ك ه ا ل ج ا د ة ف ي ت ل ل ث ‪ ،‬ا ل م ؤ ت م ر ا ت و ط ر خ ا و ا ل‪ .‬ي ل ا ل إ س ل ا م ي ‪ ،‬و ع م د‬ ‫أ‬
‫ا ل د و ا ت ‪ ،‬ل ل ت ح ر ي م ‪ ،‬؛ ح ق و ي ا ل م ر أ ة ا ل م س ل م ة ‪ ،‬و ا ل ح م ل ع ل ى ت ه ل ب ي ق ها ف ي‬ ‫ي‬
‫ا ك ا ح ل ‪ ،‬وأ ح ي را ‪ ،‬م ه لا ل ب ة ا ل م ج ت م عا ت ‪ ،‬ب ع د م ا لأ ن يا ق و را ء ب ر ي ق ت ل ك ‪،‬‬ ‫و‬
‫ا ل ف ا ه ي م ب ل ع ل ي ها ت ح ر ي ر ه ا ‪ ،‬و ا ل أ خ ذ ب ما ي ت لا ء م م ع ا ل ق ي م و ا ل أ خ ل ا ق‬ ‫ؤ‬
‫— —‬ ‫■ ء * ■ ء— ‪٠ ■ -‬‬ ‫■‬ ‫‪٠‬‬ ‫‪٠ •٠‬‬ ‫ا" ل إ س ا ل آ م ه‪1‬‬
 ‫‪___ JI‬‬ ‫ا و ث‪ 1‬و ث‪:‬‬ ‫‪_U_J‬‬
‫|‬

‫ت و ا ل ت م و ا ق ف ا ل م ج ت م ع ا ل إ س ل ا م ي ع ل ى م ا و ر د ف ي » ؤ ت‪ 0‬و ي ا ل ق ا ه ر ة‬
‫و ب ك ي ن م ن ذ ل ك ا ل م ن ه و م ‪ ،‬و م ن ه ذ ه ا ل أ م ث ل ة ع ل ى ه د ه ا ل و ا ق ف!‬

‫م و ق ف ا ل ع ل ما ء !‬ ‫أ و ل ا!‬
‫ع ل ما ء ا لأ م ة ه م ن ب را م جا ‪ ،‬و ب ه م ي ق ت د ي ؤ ي ه ت د ى ‪ ،‬و ل ذا كا ن ل زا ما‬
‫ع ل ي أ ن أ ع ر ص ب ع صا م ن م و ا ق ف ه م ت جا ه ه د ا ا ل م ف ه و م ‪ ،‬و م ن أ ب ر ز ه ؤ ل ا ء‬
‫ا ل ع ل م ا ء!‬

‫أ — م م ا ح ة ا ل ش ي ح ع ب د ا ل ع ز ي ز ب ن با ز ز ءد ف ؤ !‬
‫أ ص د ر س ما ح ة ا ل ف ت ي ا ل خا م ل ل م ل ك ة ا ل م ر ب ية ا ل م و د ي ة و ق ت ذ ل ك‬
‫ا ل ش ي ح ا ب ى با ز ه ب يا نا ع ل ى أ ث ر م ا ن ش ر ف ي و س ا ئ ل ا ل إ ع ل ا م م ن ح ب ر‬
‫إئ‬ ‫ا ن ع ق ا د م ؤ ت م ر ب ك ي ن ‪ ،‬ج ا ء ف يه • ر ر يأ ت ي ه ذ ا ا ل م ؤ ت م ر ف ي ن ف ى ا ل م ا ر‬
‫و‬
‫‪3‬‬
‫وا ل ه ل ر ي ق ا ل ذ ي م ا ر ع ل يه ا ل ز ت م ر ا ل م ذ ك و ر _ م ؤ ت م ر ا ل م ك ا ن وا ل ت ن م ي ة‬
‫إ‬ ‫با ل قا ه ر ة _ ‪ ،‬م ت ض م نا ا ل ت ر ك ي ز ع ل ى م س ا و ا ة ا ل م رأ ة با ل ر ح ل ‪ ،‬وا ل ق ضا ء ع ل ى‬
‫•و‬ ‫ج م ي ع أ ش كا ل ‪ ،‬ا ل ت م ي ي ز ب ي ن ا ل ر ج ل وا ل م رأ ة ف ي ك ئ ش ي ء ‪ ،‬و ق د ت ب ن ت‪،‬‬
‫آ‬ ‫م و د ة ا ل و ث ي قة ا ل م ق د م ة م ن ا لأ ما ن ة ا ل خا م ة له ي ئة ا لأ م م ا ل ت ح د ة م با د ئ‬
‫ق‬ ‫ك ف ر ي ه ‪ ،‬و أ ح ك ا م ا ضا ل ه ف ي س ب ي ل ت ح ق ي ق ذ ل ل ئ ‪ ، ،‬م ن ه ا ! ا ل د ع و ة إ ل ى إ ل غا ■ ؛‬
‫ث‬ ‫أ ي ق و ا ن ي ث ت ن ت ز ب ي ن ا ل ر ج ل و ا ل م ر أ ة ع ل ى أ س ا س ا ل د ي ن ‪ ،‬و ا ل د ع وْ إ ل ى‬
‫ؤ‬ ‫ا لإ با ح ي ة با س م ا ل م م ا ر س ة ا ل ج ن س ي ة ا ل م أ م و ن ة ‪ ،‬و تا ك و ي ن ا لأ س ر ة ع ن م ح ل ر ي ق‬
‫إِ‬ ‫ا لأ ف را د ‪ ،‬و ت ث ق ي ف ‪ ،‬ا ل ش با ب ‪ ،‬وا ل شا با م ح ت ‪ ،‬با لأ م و ر ا ل ج ن ية ا ل م أ م و ن ة ‪،‬‬
‫ؤ‬ ‫و د ع و ه ا ك با ب ‪ ،‬وا ل شا يا ي ت ‪ ،‬إ ل ى‬ ‫و م كا ف ح ه ا ل تم ي ي ز ب ي ن ا ل ر ج ل وا ل م رأ ة ‪،‬‬
‫؛‬ ‫ت ح ه ل ي م ه ذ ه ا ل ف وا ر ق ا ل قا ئ م ة ع ل ى أ سا س ن ا ل د ي ن ‪ ،‬وأ ف ا ل د ي ن عا م ح ق د و ن‬
‫ا ل م س ا و ا ة‪ ...‬إ ل ى آ خ ر م ا ت ض م ن ت ه ا ل و ث ي ق ه م ن ا ل ك ف ر و ا ل ض ل ا ل ا ل ب ي ن ‪،‬‬

‫م ج لة ا ل ب ح و ث‬ ‫بكين‬ ‫‪ )1‬ا ب ن ب ا ز ‪ ،‬ع ب د ا ل ز ي ر ب ن ءّ د ا ش ‪ ،‬ء ر ت ح د م ح ر و ب ي ا ن ع ن‬

‫_ ‪. 336‬‬ ‫ص‪533‬‬ ‫ا ل إّ ل أ م ة ‪ ،‬ع‪ 1416 ، 54‬ه ‪،‬‬
‫وا ل ك ي د ل لأ م لأ م وا ل م س ل م ي ن ‪ ،‬ب ل ل ل ب ش رة ‪ J‬أ ح م ع ه ا ‪ ،‬و م ح ل خ ها م ن ا ل ع فة‬
‫و ا م ا ‪ ٠‬ة‪.‬‬ ‫وا ل ح يا ء‬

‫و م ن ب سه ل ا ل له ي د ه عا ل ي‬ ‫ل ه ذ ا فإ ن ه ي ج ب ع ل ى و ل ا ة أ م ر ا ل م ل م ي ن ‪،‬‬
‫أ ى م ن أ م و ر ه م أ ن ي ق ا ط ع و ا ه ذ ا ا ل ؤ‪ J‬م ر ‪ ،‬و أ ن ي ت خ ذ و ا ا ل ت د ا ب ي ر ا ل ل ا ز م ة‬
‫ل م ن ع ه ذ ه ا ل ش ر و ر ع ن ا ل م ل مّ ي ن ‪ ،‬و أ ن ي ق ف و ا ص م ا و ا ح د ا ف ي و ج ه ه ذ ا‬
‫ا ل غ ز و ا ل فا ج ر ‪ ،‬و ع ل ى ا ل ل ي ن أ ح ذ ا ل ح يه لة وا ل ح ذ ر م ن ك يد ا ل كا ئ د ي ن ‪،‬‬
‫و ح ق د ا ل ح ا ق د ي ن ‪.١ ٠‬‬

‫‪; ،١‬‬ ‫ب‪ - ،‬ا ل ش خ ا ل ع لا م ة ع ل ي‬

‫أ ص د ر م ف ت ي ا ل د ي ا ر ا ل م ص ر ي ة ف ي ذ ل ل ث ‪ ،‬ا ل و ئ ت ‪ ،‬ع ل ي ج م ع ة ب يا ما ج ا ء‬
‫ف يه ت ر رأ ما م س ا و ا ه ا ل ج ن د ر ‪ ،‬وا ل ت ي ت ح ن ي ا ل ت سا و ي ا ل م ه ل ل م ى ب ي ن ا ل ر ج ل‬
‫و ا ل م ر أ ة قا ف ا ل إ س ل ا م ي ر ق ص ذ ل ل ث ‪ ،‬ؤ ي ح ر م ه ‪ ،‬ف ل ق د ح ل ق ا ف ه ا ل ن ا س م ن آ د م‬
‫و ز و ج ت ه ح و ا ء و ا ل ش أ ل ب ي ن ه ما ا ل م ا و ا ه ف ى ا ل ح ق و ق و ا ل و ا ج با م ح ت ج ‪ ،‬و ف ى‬
‫ا لإ ن ا ن ي ة ‪ ،‬و ف ى ا ل ك ل ي ف ‪ ، ،‬و ل ي س ا ل آ ن ب ي ن ه ما ه و ا ل ت ا و ي ف ى‬
‫ا ل خ ص ا م ح م س و ا ل و ظ ا ئ ف ‪.،‬‬
‫و ل ذا ن ر ى ا ل ش ر غ ا لإ س لا م ي ق د ن ه ى ع ن ت ش ئه ك ئ ف ر ي ق با لأ خ ر ا ل ت ش ثه‬
‫ث ن م ع وأ‬ ‫ا ل ذ ي ‪ ،‬خ ذ ا ي ب ت و ا ز ن ا ل ك و ن و ب م ر ا د ا ف ه م ن ح ل ق ه ‪ ،‬ق ا ل ت ع ا ل ى!‬
‫م ا ي ق ل أ م م ه ي ه ء ب م ك خ م ع ق ‪ ,‬ؤ ن ج ا ل ت ي ي ب ‪ ،‬م ن ا آً ك س أ و أ و ل ل ق ع ش ب ب ^ ‪٤ ١‬‬ ‫و ‪،‬‬
‫ن ي‬
‫‪٦‬‬

‫ي‬
‫ع ي س ك ا ل أ ‪ ، ،‬و ق_ ا ل‬ ‫إ زا ث ء ح قا م ح ي‬ ‫و ت ك ل وأ ه م ن‬ ‫‪٩‬‬
‫ع ق ن د ت ن ه ^ ر ى ‪ ،‬و ق ا ل ‪ ،‬ئ‪'•.‬‬ ‫ت ع ا ل ى ت ؤ و< ؤ ؛ ت ئ ل أ ر ى ع ق ؛ ن‬
‫ش ق ا ئ ى ا ل ئ ج ا ل))»ُ' ص ا‪.‬‬ ‫ءا ن ما ا ل م ا ء‬

‫(‪ )1‬ا ن ث ل ر ت ف ت و ى ف ض ي ل ة ا ل د ك ت و ر ع ل ي ج م ع ة ْ ف ي ا ل د ي ا ر ا ل م ص ر ي ة ح و ل م ا و ا ة ا ل ج ت د و ‪،‬‬

‫ا م ت ر ج ع ت ‪ ،‬ب ت ا ر خ ‪ 201 2/1 0/1 7‬م م ن ْ و ئ ع ا ل ل ج ة ا ل إ س ل ا م ي ة ا ل ع ا ل ي ة ل ل م ر أ ة و ا م م ل‬
‫‪http://iicwc.org/lagna/iicwc/iicwc.plip7id = 36‬‬
‫س و ر ة ا ل م ا ء ‪ ،‬ا ل إ ي ة‪. 32 :‬‬ ‫(‪)2‬‬
‫س و ر ة ا ل ق ر ة ‪ ،‬ا ل إ ة‪. 228 :‬‬ ‫(‪)3‬‬
‫ص‪ 5‬ه‪.2‬‬ ‫ت خ ر ي جه‬ ‫س ق‬ ‫(‪)4‬‬
 ‫‪(1‬‬
‫ج — ا ل ش ح ا م ن ه م د ا ل له ج ع ف ر‬

‫ذ ك ر ا ل م ش ر ف ا ل عا م ع ل ى م ر ك ز ا ل ر ح م ة ا ل ع ل م ي و م ك ت ب ا ل ب ح و ث‬
‫ب ع ن وا ن ء ا ل ج ن د ر‬ ‫ف ى م حا ص ر ة له‬ ‫جع فر‬ ‫وا ل ت ح ق ي ق ا ل ع ل م ي ف ى ا ل ي م ن أ م ي ن‬
‫صا د م ل م ق ر را ت‬ ‫فه وم ا ل ج ند ر م‬ ‫إل م‬ ‫ا ل خ ه ل ر و ا ل و ا ج ب ‪ ، ، ،‬ج ا ء ف ي ها‬
‫و ي ب ي ح ا ل م حا ق ‪،‬‬ ‫ؤ ي ب ي ح ا ل ل وا م ح ل ‪،‬‬ ‫ا ل ز نا ‪،‬‬ ‫ا ل ع ق ي د ة وا ل ش ر ي ع ة ‪ ،‬فا ل ج ت د ر س ح‬
‫ك ما قا ل ا ش ع ز‬ ‫ل ي س كا لأ ن ث ى ‪،‬‬ ‫ا لد ك ر‬ ‫ؤ ي ح ا ر ض ا ل ش ر ي ع ه ا ل إ س ل ا م ي ه بأ ف‬
‫‪ ،‬ؤ ي عا ر ض ا ل ش ر ي عة ف ى ا ل ق وا م ة وا ل ن كا ح‬ ‫و ج ل‪:‬‬
‫و ا ل ه ل ل ا ق و ا ل إ ر ث و ا ل د ي ة و غ ي ر ه ا م ن ا ل أ ح ك ا م‪ .‬ك م ا أ ف ت ق ر ي ر ا ل ج ن د ر‬
‫و ت م ر م ح ْر و ت ج ذ ي ر ه و ت ر س ي خ ه م ح و ل ي إ ل م ح ا ش ي ؤ ع ا ل ف ا ح ش ة ف ي ا ل د ي ن آ م ن و ا ‪،‬‬
‫ب ن‬ ‫وا شا ر ا ل ع لا قا ت ا ل ب ه م ة ا ل م ح ر م ة‬ ‫و ح له و ر ال ف اد ب ين ا ل م ل م ي ن ‪،‬‬
‫ئ‬ ‫أ م ؤ م ح م ز‪ ، .‬و ا ل ٌث ر بّ ا ٌ بٌ ا ن ه و تٌ ا ٌل ي ق و ل' غ ءُّ د َأ ب م ي م ح ا ق‬
‫و‬ ‫ن أ ي إ ثأ س ث ث ن أ ص ‪v‬‬ ‫ش ع أ ل ف ن ؤ ش ه ذ ا ك ر ك> ءَ ا ث ي أ م ق ا ئ أ ل إ ق‬
‫إ‪.‬‬ ‫م ي لا ع ف ل ي ما يا ج ت ثا ث‬ ‫‪ ،‬ف م ا ي ر ي دْ ه ؤ ل ا ء ا ل ق و م ه و أ ف‬
‫أ‬ ‫ص ب غ ة ا ش ع ر و ج ل ‪ ،‬و ا ل ن ف ل‪ .‬ا م ا ل ا ج ت م ا ع ي ا ل إ س ل ا م ي ا ل ح ف ل ي م ب ق ي م ه‬
‫أ‬ ‫وأ ح لا ق ه م ن ا ل ع فا ف وا ل ه ل ه ر وا ل ك را م ة وا ل ش ر ف وا ل غ ي ر ة وا ل م ض ي ل ة ؛‬
‫ئإ‬ ‫ي ج ت ث وا ك ن ذ ل ك م ن ح يا ت نا ‪ ،‬ؤ ي ح ل وا ع و صا ع ن ذ ل ك ص ب غ ه ا ل ج ا ه ل ي ة‬
‫ؤ‬ ‫و ح ك ل م ا ل ج ا ه ل ي ة ‪ ،‬و ا ش ع ز و ج ل ي ق و ل! ؤ م ن ع ه أ ث ئ و م ن ل م س ب ى أ م م ه‬
‫ؤ‬ ‫‪ ،‬فإ ذا أ ر د ن ا أ ف ن ك و ن ع ب ي دا ش ع ز و ج ل‬ ‫ي ن ع ه و ه م ن لإ‬
‫إِ‬ ‫ح م ا ‪ ،‬ف لا ب د م ن أ ن ن ص ه ل خ ب ص ب غ ة ا ه ع ز و ج ل ك ل ه ا ‪ ،‬و ن ن خ ل ع م ن‬
‫ثآ‬ ‫ل خ ي ر ا ل خ ل ر و ا ت ر ا ح ب‪ t‬أ ‪ ،‬م ح ا ص ر ة ‪ ،‬ا ل ي م ن ‪ 2 ،‬أ‪ 2/‬أ‪/‬‬ ‫ص را ه ‪،‬‬ ‫‪ )1‬ا ن ف ل ر ت ج ع ف ر ‪ ،‬أ م ي ن‬
‫‪ 201 3‬م ‪ ،‬ا س ت ر ح ع ت ي ت ا ؤ ي ح ‪ 4‬أ‪ /‬أ‪ 1 4/‬ه‪ 2‬م م ن م ر غ م ن ب ر ع ل م ا ء ا ل ي م ن‬
‫‪http://olamaa-yemen.net/main/articles.as‬‬ ‫‪== 20689‬‬
‫ع م ر ا ن ‪. 36 !ajVI ،‬‬ ‫س و رة آ ل‬ ‫(‪)2‬‬
‫س و ر ة ا ل ن و ر ‪ ،‬ا ل أ ي ة ت ‪. 19‬‬ ‫(‪)3‬‬
‫س و ر ة ا ل ب ق ر ة ‪ ،‬ا ل أ ي ة‪. 138 :‬‬ ‫(‪)4‬‬
‫ح ك م ا ل ج ا ه ل ي ة ك ل ه ‪ ،‬ق ا ل ت ع ا ل ى ت ؤ أ ث ء م ح أ آ إً ه ي ق ؛ م ح ا وٌ ئ ل م س ب ل أ ؤ‬
‫‪ -‬م ك ث ا • ؤ د م ب ج‪ -‬ق ن و د>‪ 4‬ر ن‪.‬‬
‫ث ا ن ث ا ‪ :‬م و ق ف ا ل ن خ ب ا ل ث ق ا ف ي ة(‬
‫ل م ي ق ت ص ر ا ل ت ص د ي ل ه د ا ا ل م ف ه و م ع ل ى ا ل ه ي ئا ي ت ‪ ،‬ا ل ر س م ي ة ‪ ،‬ف ق د ت ص د ى‬
‫ع د د م ن ا ل با ح ق ي ن وا ل ك قا ب ل ل م ف ه و م وأ ع ل ن وا م و ق ف ه م ‪ ،‬و م ن ه ؤ ل ا ء ت‬
‫أ‪ .‬ا ل د ك ت و ر ة ك ا م‪ 0‬ح ل م ى ر ى‪:‬‬
‫ح ذ ر ت ر ئ ي سة ا ل ل ج ن ة ا لإ س لا م ي ة ا ل خا ل ي ة ل ل م رأ ة وا ل ه ل ف ل با ل م ج ل س‬
‫ا ل إ س ل ا م ي ل ل د ع و ة وا لإ غا ث ة كا م ي ل ما ح ل م ي م ن م ح ع ي ا لأ ن ث و ي ة إ ل ى ت ق ت م‬
‫م نا ح ي ا ل ح يا ة‬ ‫ع لا قا ل تا ا ل ن ؤ ع ب ما ي ع ر ف ب ا د م ا ج م ن ظ و ر ا ل ج ن د ر ف ي‬
‫و م و م ح س ا ت ا ل م ج ت ه ع ‪ ،‬م و ا ء ا ل ح ك و م ي ة أ و ع ي ر ا ل ح ك و م ي ة ‪ ،‬و د ل ل ثا ي ه د ف ا‬
‫ت غ ي ي ر ح ي ر ي ف ي ء لأ قا ت ‪ ،‬ا ل ج ن س ي ن دا خ ل ا لأ س ر ة و ف ي ا ل م ج ت م ع ع ل ى‬
‫س و ا ء ‪ ،‬م م ا ي ه د د ا ل ت ف نا م ا ل أ س ر ي ا ل ذ ي ت ت م ت ع به ا ل ج ت م ع ا ي ت ‪،‬‬ ‫حد‬
‫ا ل إ س ل ا م ي ة ‪ ،‬ؤ ي ج ع ل ه ا ع ر ص ه ل ل ض ي ا ع ك م ا ه و ا ل ح ا ل ف ي ا ل ج ت م‪ .‬ع ا د ت ا‬
‫ا ل غ ر ب ي ة•‬ ‫‪1‬‬
‫ب — ا لد ك ت و ره ن و رة ا ل س عد ت‬ ‫■و‬
‫ثا ل م ‪ ،‬ا لأ كا د ي م ي ة وا ل كا ت ب ة ن و رة ا ل م س ح د ف ي م قا لا ت ها ف ي ب ع ض‬ ‫إة‬
‫ا ل ص ح ف ‪ ،‬إ ف م ف ه و م ا ل ج ن د ر ف ي ب ع ض ت يا را ت ه ا ل أ و ل ى ه و ا ل ق ضا ء ع ل ى‬ ‫ؤ‬
‫ا ل ت مّ ي ي ز ض د ا ل م س ا ء ‪ ،‬و ا ل ه ل ا ل ة ب ا و ا ت ه ن ب ا ل ر ج ا ل ف ي ا ل ح ق و ق ‪ ،‬إ ل ا أ ل‬ ‫ا‬
‫م ا ي ت ق د حا ل ثا ه و ا ل ج ا ل م ‪ ،‬غ ي ن ا ل أ خ ل ا ق ي و غ ي ر ا لإ ن سا ن ي لإ ع لا ء م ن ث ل و م ة‬ ‫خ‬
‫ت ب ي ح ا ل م ذ و د و ا ل ز ن ا ‪ ،‬و ت ل غ ي ا ل أ س ر ة ‪ "،‬و ت ر ف ض ا ل ا خ ت ل ا ف ب ي ن ا ل ذ ك ر‬ ‫أؤر‬
‫‪, 50‬‬ ‫س و رة ا ل ما ئ د ة ‪،‬‬ ‫( ‪)٦‬‬
‫(‪ )2‬ا ن ظ ر ت ف ع ا ل ي ا ي ث ‪ ْ ،‬ز ت م ر ا ل أ س ر ة ش ظ ل ا ل ع و ل م ة ‪ ،‬ع م ا ن ‪ ،‬ا س ت ر ح عّ ش ب ت ا ؤ ي ح أ‪ /‬أ‪ 1 4/‬ه‪ 2‬م‬
‫م ن م و غ ا ل ل ج نة ا لإ س لا م ي ة ا ل عا ل ي ة ل ل م رأ ة وا ل ط ف ل‬
‫‪http://www.iicwc.org/lagna/catig/con‬‬ ‫‪02.htm‬‬
 ‫و ا ل أ ن ث ى ‪ ،‬ر غ م أ ئ ه م ا ل د ي ن ا ن ح ن ا ل م ل م ي ن ه و ا ل أ ص ل ‪ ،‬ل ق و ل ه ت ع ا ل ى!‬
‫ج ؤ و و خ ا أ ل د ت ؤ أ ل أ ن م ح ‪ ،‬و م م ث ق إ د ا ة ئ‪ 4‬ر ‪ ، *■ ٦‬ب ل و ت د ك ي ‪ ١ ٤ ^١‬ب ي ن‬
‫ا ل ر ج ل و ا ل م ر أ ة ‪ ،‬ب ي ن ما ا ل م ن ف ل و م ه ا ل إ س ل ا م ي ة ت ع ز ز ا ل ت ك ا م ل ب ي ن ه م ا‬
‫ي خ ع ل و رة‬ ‫ر حا لا و ن ا ء ه و ا ل و ع ئ‬ ‫‪ i‬ا ل ط ل و ب م نا ي ص ف ت نا م س ل م ي ن‬
‫ب د ع و ى ت ح ق ي ق ا ل ع دا ل ة‬ ‫ت م ر ي ر س ي ا م اُ ت ‪ ،‬و ش ع ا ر ا ي ت ‪ ،‬ا ل ت ؤ ع ا ل ا ح ت م ا ع ي‬
‫ل ل ن سا ء ‪ ،‬وا ل و ق و ف أ م ا م ه د ا ا ل م د غ ي ر ا ل ش ر ع ي و غ ي ر ا لأ ح لا ق ي و ف ق آ ل ي ة‬
‫ا ل ع م ل ا ل م و ح د لإ ص لا ح ا ل و ص ع ا ل ح ق و ق ي ل ل ت ا ء ‪ ،‬و ت ر ج م ت ه ع ما ل يا ف ي‬
‫ا ل و ا ق ع ‪ ،‬و ل ي س ف ق ه ل ا ل خ ث ا ر ك ه ف ي ه د‪ 0‬ا ل م ؤ ت م ر ا ئ ت ‪ ،‬ا ل ع ا ل م ي ة ‪ ،‬و ر ف ض‬
‫ب ن و ئ ها ا ل خ ا ل ق ة ل ل ش ر ي ع ة و ل ل ح ى ا لإ ن سا ن ي ا ل ك ر ي م ‪ ،‬ك م ا أ يه لأ ب د م ن‬
‫و ق فا ي ن ‪ ،‬ح ا ز م ة م ن را ب ه ل ة ا ل عا ل م ا ل إ س ل ا م ي و ا ل ج ا ل س ا ل ت ش ر ي ع ي ة ا ل ع ا ل ي ة‬
‫ل ح ما ي ة ا ل ب ن ية ا لأ س ر ي ة ف ي ا ل م ج ت م ع ا ل م ل م ‪ ،‬ب ل وا ل م ج ت م ع ا لإ ن سا ن ي ؛‬
‫ئ‬ ‫ل أ‪ 0‬ه ن ا ك ف ي ا ل غ ر ب ‪ ،‬ح م ع ي ا ي ث ‪ ،‬ت ر ف ض ه ذ ا ا ل ت و ج ه ا ل ح م ل ي ن ا ل ذ ي ت ق و د ه‬
‫ؤ‬ ‫م ج م و ع ه م ن ا ل م حا ق يا ن ‪ ،‬وا ل ش وا ذ ‪.‬‬
‫ؤ‬ ‫ج ‪ -‬ا ل د ك ت و ره أ م ي مة ا ل ج لأ ه ‪ ٠‬ة ر !‬
‫ؤ‬ ‫ذ ك ر ي ث ‪ ،‬ا لأ كا د ي م ي ة وا ل كا ت ب ة أ م ي م ة ا ل ج ل أ ه م ة أ ف م ف ه و م ا ل ج ن د ر ا ل ذ ي‬
‫ي؛‬ ‫ت ن ا ئ ي ب ه ا ل أ م م ا ل م ت ح د ة ب ب ر ا م ج ه ا ا ل ت ن م و ي ة ل ا ي ت ف ق ع م ا ذ م_ ‪ ،‬إ ل ي ه ه ذ ا‬
‫‪I‬‬ ‫ا ل ع ا ل م ا ل غ ر ؛‪ ، ، /‬ب ل ل ا ي ت ف ه م ‪ ،‬م ع ا ل د ي ن ا ل إ س ل ا م ي ‪ ،‬ا ل ذ ي ح د د ل ك ز ‪ ،‬م ن‬
‫■و‬ ‫ا ل ر حا ل وا ل ن سا ء ح ق و قا و وا ح با ي ت ‪ ، ،‬ق د ت خ ت ل ف ‪ ،‬م ن ح وا ن ب ‪ ،‬ع د ة ‪ ،‬إ لا أ ل‬
‫ث‬
‫‪I‬‬ ‫(‪ )1‬س و ر ة ا ل ج م ‪ ،‬ا ل آ ة‪. 46 _ 45 :‬‬
‫ؤ‬ ‫ا ل م ف ه و م و ا ل غ ا ي ة ا ا ا> ‪ ،‬ج ر ي د ة ا ل ر ي ا ض ‪ ،‬ع‪، 1311 0‬‬ ‫(‪ )2‬ا ن ظ ر ؛ ا ل ع د ‪ ،‬ن و ر ة ح ا ل ي ‪،‬‬
‫و‬ ‫‪ 1425/3/21‬ه‪.‬‬
‫ج ر ي دة ا ل ر يا ض ‪،‬‬ ‫و ت ط ي ما ت ه ق ي ا ل م ح ن م ع ه ‪،‬‬ ‫(‪ )3‬ا ن ف ل ر ت ا ل م ع د ‪ ،‬ن و ر ة ح ا ل ي ‪،‬‬

‫(‪ )4‬ا ت ف ل ر ت ا ل ج ل ا ه م ة ‪ ،‬أ م ي م ه ب ت أ ح م د ‪ ،‬ا ل ت ح ف ف ل ل أ ب د م ن ه ‪ ،‬ا س ر ج ع م ك ‪ ^^١ ٩‬م ن ‪ 5‬أ‪ /‬أ‪ /‬ل‬
‫ع ‪ 1 427/9/9 ، 1 3978‬ه ؛ و ا ل ر ج ع ا ي ا ب ق‪.‬‬

‫ص ي د ا ل ف وا ئ د‬ ‫‪ 4‬أ ه‪ 2‬م م ن م و ق ع‬
‫‪http://www.saaid.net/daeyat/om‬‬
‫كا ل ما ف‬ ‫ا خ ت ل أ ي ه ا ه د ا ا خ ت ل ا ف ت ك ا م ل لا ت ع ا ر ض ‪ ،‬ه ي ف ي م ج م ل ه ا‬
‫با ح ت را م‬ ‫ع ى ل ت ب ته‬ ‫و ه و ما ن‬ ‫ن ح ا ذ ب لا ت نا ف ر ‪،‬‬ ‫ع ن ص را‬ ‫وا ل م و ج ب م ب ‪،‬‬
‫ن‬ ‫ء‬ ‫َ‬

‫ف ك ما ل ل ر ج ل وا ح س ‪ ،‬ي ت نا س ب و ط س ع ت ه ‪،‬‬ ‫ت خ ص ص ك ل م ن ا ل ذ ك ر وا لأ ن ث ى ‪،‬‬

‫ل ل ت ا ء و ا ج ت ‪ ،‬ي ت ن ا س ب و ط ب ي ع ت ه ن ‪ ،‬و ك م ا أ ل ا ل ر ج‪ J‬أ ع ا ج ز ع ن ا ل ق ي ا م‬
‫با ل ح م ل وا ل ر صا ع ة ا ل ه ل ي ع ي ة فا ل م رأ ة ع ا ج ز ة ه ي ب د و ر ها ع ن ا ل ق يا م ب م ه ا م‬
‫ا ل ر ج ل ا ل ف ئ ة‪.‬‬
‫د ‪ -‬ا ل كا ن س ‪ ،‬ا لإ س لا م ي م ح م د ث ر ي ف ‪ ،‬ر ‪ ،‬ت‬
‫ع ر ض ا ل با ح ثا وا ل كا ن س ‪ ،‬ا ل إ س ل ا م ي ي م ج ل ة ا ل ب يا ن ا ل إ س ل ا م ي ة ا ل ل ن د ن ي ة‬
‫م ح م د ث ر ي فإ ته ل و ر م ف ه و م ا ل ج ن د ر م م ن أ س م و ه ز و را ت ح ر ي ر ا ل م ر أ ة ‪ ،‬ث م‬
‫إ ل ى ا ل ْم ل ا و ة إ ل ى ا ل م ا و ا ة ‪ ،‬ث م ا ن ت ق ل ا ل أ م ر إ ل ى إ ل خ ا ء ا ل ف ر و ق‬
‫ا ل ت ش ر ي ح ي ة ‪ ،‬ع ن م ح ل ر ي ق إ ب ع ل ا ل ك ل ا ل ت ش ر ي ع ا ل‪ -‬ت إ ا ل ت ي ت ف ت ر ق ف ي ه ا ا ل م ر أ ة ع ن‬
‫ح ي ث‬ ‫وا ل ع م ل ع ل ى إ ل نا ء ا ل ف ر و ق ا ل ي و ل و ج ي ة‬ ‫ا ل ر ج ل و ل و كا ن ت د ي ن ية‪،‬‬
‫و ه و ا ل ج ن د ر‪.‬‬ ‫ج د ي دا‬ ‫ا خ ت ر ع وا م ص ع ل ل حا‬
‫و ل ع م ر ا ل ح ق إ ف ت ل ل ث‪ ،‬ا ل م س ا و ا ة ا ل تا م ه ا ل ت ي‪ ،‬ي د ع و ن إ ل ي ها م ن غ ي ر ن ف ل ر‬
‫إ ل ى ط ب ي ع ة ج ن س ا ل إ ن س ا ن ؤ إ م ك ا ن ا ت ه و ا ل د و ر ا ل م ن ا ه ل به ف ي ا ل ح ي ا ة ‪ ،‬ل ه ي‬ ‫أ‬
‫‪•)<^١ )^ ١‬‬ ‫‪1‬‬
‫ت‬
‫ف ك ي ف ي م ك ن أ ن ت ج ع ل ا ل خ ل ي ق ه ك ل ه ا ن م و ذ ج ا و ا ح د ا ي س ا و ى ب ي ن ها ف ي‬ ‫م‬
‫ك ل ش ي ء ‪ ،‬ر غ م ا ل خ ل ا ف ا ل ت ك و ي ت ي ب ي ن ا ل ذ ك ر و ا ل أ ن ث ى ا ل ذ ي لا ي م ك ن أ ل‬ ‫ب‬
‫ي ن ك ر أ و ي ج ح د م ه م ا ف ع ل ا ل م خ ر ب و ن ‪ ،‬و م ه م ا كا ن ت ‪ ،‬إ ر ا د ت ه م ؟‬ ‫إ‬
‫‪١‬‬ ‫['‬

‫إ ف ه ذ ا ا ل أ م ن ي ت ه ل ل ن ‪ ،‬م تا ر ص د ه ذ ه ا ل ا ت ج ا ه ا ت ‪ ،‬و ك ش م ه ا ‪ ،‬و ب يا ف م ا‬ ‫و‬

‫ح ش ت ن ج و م ن ها‬ ‫وا ل ع م لأ ع ل ى م قا و م ت ها‬ ‫ف ي ه ا م ن ح ل ل و حْ ل ر و ز ل ل ‪،‬‬
‫ت ع ا ر‪.‬‬ ‫ا ل م ج ت م عا ت ا لإ س لا م ي ة ا ذ ن ا ش‬

‫ل ن د ن ‪ ،‬م جا ل ة ا ل سا ن ‪،‬‬ ‫ت ل و و ا د ة)) ‪،‬‬ ‫و ح صا ن‬ ‫ء ا ل م ر أْ‬ ‫‪ )1‬ا ن ث ل ر ت ا ل ش ر ف ‪ ،‬م ح م ن ‪ ،‬ب ن ش ا ك ر ‪،‬‬

‫ع ‪ ، 271‬د ر س ‪ 2010‬م ‪ ،‬ص‪. 32‬‬
 ‫ب م ء ءّ ؛ أ ء' ' ج' م‬ ‫ض ‪،‬‬ ‫■ ب م» ■ ؛‬

‫ه_ ا ل ك ا ت ب ح ا ل ي ا ل م ج ا ر ر ‪: ٢ ٦‬‬
‫ي ث ن ا ل با ح ث وا ل كا ت ب ا ل م ص ر ي حا ل ي ا ل ن جا ر ق ض ية ا ل ج ت د ر بأ ي ها‬
‫ف ل س م ه ن سا ئ ي ه غ ر ب ي ه ت ع ب ر ع ن أ ز م ة ا ل ف ك ر ا ل غ ر ب ي ‪ ،‬ه د ه ا ل ف ا ل م ه لا ت ق و م‬
‫ع ل ى أ ص عا ل س ة ‪ ،‬ب ل ه ي ت ص و را ت ف ل س م ه ت ت نا ق ض م ع م ع ط ي ا ت ا ل ع ل م‬
‫ا ل ح د ي ث ‪ ، ،‬و ن ت نا ق ض م ع ا ل وا ق ع ا ل م ل م و س ل ل ر ح ل و ا ل م ر أ ة ‪ ،‬و لا ت ما ل ل ث ‪،‬‬
‫ف ه ا ل د ل ي ل ع ل ى إ م ك ا ن ي ة إ ل غ ا ء ا ل ف و ا ر ق ب ي ن ا ل ر ح ا ل و ا ل ن س ا ء‪.‬‬ ‫ه ده ا لم ل‬
‫و ل ي س ل د ي ها ا ل ض ما نا ت ر ا ل ت ي ت ج ع ل نا ن ط م س إ ل ى أ ف ته ل ب ي ق ه د ه ا ل م ل م ة‬
‫م ي أ ت ي ب ن تا ج إ ي ج ا ي ث ة ‪ ،‬ؤ ي ب د و أ ل ا ل م ج ت م ع ا ت ‪ ،‬ا ل غ ر س ه لا ت ز ا د ت ن ز ل ي ف ي‬
‫‪ ٠‬ت ا‪ u‬ت إ ا ل ف ي ف ة ا ل ا د ث ة‪ .‬أ م ا ا ل ن ت ا ئ ج ف ه ي م ا ث ا ل أ ف ي ا ل و ا ق ع ا ل ا ح ت م ا ع ي‬
‫ا ل غ ر ب ي ‪ ،‬و ت ك م ن ح ه ل و ر ة ه د ه ا ل ق ل قة ف ى أ ن ه ي را د ل ها أ ن ت ك و ف ف ل ق ة‬
‫ا ل سّ ر ي ة ع ل ى م س ت و ى ا ل ع ا ل م‪.‬‬
‫\‬
‫و‬
‫و‪ -‬ا ل ك ا ب ح ن ا ل و ا ل ي ى ز ى‪:‬‬
‫ب‬ ‫أ و ص ح ا ل كا ت ب و ا ل إ ع ل ا م ي ح ن ا ل وا ل ي أ ف م ف ه و م ا ل ج ن د ر ي ك ز ما‬
‫إ‬ ‫ي ح م ل م ن ت ق ل ي عا ي ت ‪ ،‬و م س م ي ا ذ ت ‪ ،‬؛ م ن ح ن د ر ة ا ل ل غ ة ‪ ،‬و ح ن د ر ة ا ل س ي ا س ة ‪،‬‬
‫ؤ‬ ‫و ح ن د ر ة ا ل أ د ب ‪ ،‬و ح ن د ر ة ا ل أ س ر ة ‪ ،‬و ح ن د ر ة ا ل ا ق ت ص ا د‪ ٠ ..‬إ ل خ ‪ ،‬ه و م م ا‬
‫ل آ‪ُ.‬‬ ‫ف ى م و ف م را ل ت ‪،‬‬ ‫ائ ‪ ،‬ا ل م وهه ا لمه ل ره‬ ‫وا ل ف‬ ‫ا ف ر ر ي ه ا ل ع ةّ ل ا ي ت ط ا ل م أ ر و ف ه ‪،‬‬
‫إل‬ ‫م ك ي ن ‪ ،‬وا ل قا ه ر ة ‪ ،‬و ص ن عا ء ‪ ،‬و ر و ما ‪ ،‬ف ر ف ض ته م ع ف ل م ا ل د و ل ا ل م شا ر ك ة ف ي‬
‫'و‬ ‫ه ذ ه ا ل م ؤ ت م ر ا ت ؛ لأ ث ه ي ت نا ه ى وا ل ف ه ل ر ‪ ،‬و ن ح ن ن ر ف ض ه ب ق ل و ي نا ‪ ،‬؛ ع ق و ل م ا ‪،‬‬
‫إ■‬ ‫؛أ ل س ن ت نا ‪ ،‬و ي ك ز م ا أ و ت ي نا م ن ق و ة ؛ لأ ن ه ي ت نا ف ى م ع ا ل ف ه ل ر ة ‪ ،‬ؤ ي ص ه ل د م‬
‫؛‬ ‫؛ م ح ت قا ل ‪،‬ا ت نا و د ي ن نا ا ل إ س ل ا م ي ‪ ،‬و ق ي م ن ا ا ل أ ص ي ل ة ‪ ،‬ف ه و ر ف ض لا ي ح م ز‬
‫( ‪ ) 1‬ا ن ث ل ر! ا ل ن ج ا ر ‪ ،‬ح ا ك س ع ا و ‪ ،‬ء ر ا أ ج ل ‪ ،‬ر ‪ Gendsr‬ث م ع و ل غ ر ب ي ج د ي د ل ه د م ا ل أ س ر ة‬
‫ا ل م س ل م ة ء) ‪ ،‬ا ل ك و ي ت ‪ ، ،‬م ج ل ة ا ل و ع ي ا ل إ س ل ا م ي ‪ ،‬ع ‪ ، 474‬أ ب ر ي ل ‪ 2005‬م ‪ ،‬و س ه‪.7‬‬
‫(‪ )2‬ا ن ف ر‪ :‬ا ل و ا ل ي ‪ ،‬ح س ن ح م س ن ‪ ،‬ا ل ج ن د ر ا ل م ف ه و م و ا ل ح ق ي ق ة و ا ل غ ا ي ة ‪ ،‬ا س ر ج ع ت ‪ ،‬ي ت ا ؤ ي خ ‪ 1‬أ‪/‬‬
‫‪ 1 2/9‬ه‪ 2‬م م ن م و ق ع ص ي د ا ل ف و ا م م‬
‫‪http://www.saaid.net/female/0165.htm‬‬
‫ث ب ه ة ا ل و ق و ف ف ي و ج ه ح ق و ق ا ل م رأ ة ؛ ب ل ه و ر ف ض ي حا ف ظ ع ل ى‬
‫ا ل م ر أ ة ‪ ،‬و ي ض ع ه ا ف ي ا ل م ك ا ن ة ا ل م ا م ي ه ا ل ت ي ا ص ط ف ا ه ا ل ه ا ر ب ا ل ع ا ل م ي ن‪.‬‬
‫س ح ل ص م ما س ب ق إ ل ى أ ل ج م ع ا ل م وا ق ف ت ر ق ص ه دا ا ل م م ه و م ؛ م ن‬
‫ا ل و ق ف ا ل ش ر ع ي ا ل ذ ي أ ع ل ن ا ل م سا وا ة ا ل عا د ل ه ا ل قا ئ م ة ع ل ى م ر ا ع ا ة‬
‫ا ل خ صا ئ ص ا ل م ي و ل و ج ي ة ل ك ل م ن ا ل ر ج ل و ا ل م ر أ ة ‪ ،‬را ق صا ل ه ذا ا ل ت ما ث ل‬
‫ا ل م خ ا ل ف ل ل ف ه ل ر ة ا ل ل ي م ة و ا ل ع ق ل ا ل م ل ي م ‪ ،‬ك م ا أ ب د ى ا ل م و ق ث ا ل ؤ ش< ي‬
‫ا ل ت ن د ي د وا لا س ت ن كا ر م ه نا ل تا ا ل ج م ي ع ا ل ق يا م ب وا ج ب ه م ن ا ل ح ك و م ا ت ‪ ،‬إ ل ى‬
‫ك م ا كا ن لا ل ع لا ء وا لأ ف را د م ن ا ل ن خ ب ‪ ،‬ا ل ث قا ف ي ة‬ ‫ا ل م ث ل ما ت ‪ ،‬وا لأ ف را د ‪،‬‬
‫م و ق ف ثا م م ا م ؛ ف ي ا ل ر ف ض و ص ر و ر ة ت و ع ي ة ا ل م ج ت م ع ا ت ‪ ،‬ا ل إ س ل ا م ي ة ب خ ه ل و ر ة‬
‫س ء‪.‬‬ ‫ا‬ ‫ه ذا‬

‫ئ‪,‬‬
‫ت ق‬
‫م‬

‫آ‬

‫‪0‬‬
‫ّ آ‪7‬‬

‫ي‬
 ‫ا ل م ب ح ث ا ل ثا ن ي‬

‫س ل م وا ح ه ة م فه وم ا ل خ ن د ر‬

‫وا ل م ن ث ل ما ت‬ ‫وا ل م و ت م را ت ا ل د و ل ية ‪،‬‬ ‫ص غ وم ح ل ا ل م ت ث ل ما ن‬ ‫ت كا ل س ت ‪،‬‬

‫ا ل ح ك و م ي ة وا لأ ه ل ي ة ا ل م م و ل ة ت م و ي لا أ ج ن سا ع ل ى ا ل م ج ت ؤ ع ا ت ا لإ س لا م ي ة‬
‫ما أ ن ز ل ا م م ه ب ها م ن س ا ل ط ا ن ‪ ،‬و ق د ت ب ي ن ح ط ر ه ا و م خ ا ك ن ه ا‬ ‫م ما‬
‫ِ‬ ‫ا ل ص ر ي ح ة ل ث م ي ع ا ش ع ر و ج ل م م ا ي ته ل ل م؛‪ ،‬ا ل ت ص د ي ل ها ‪ ،‬وا ل و ق و ف ف ي‬
‫أِ‬ ‫و ج ه ه ا ‪ ،‬و ل ه ذ ا ك ا ن لا ب د م ن إ س ه ا م ا ل م ج ت م ع ب ك ل ف ئا ت ه ف ي م و ا ج ه ه‬
‫‪3‬‬
‫و‬ ‫ا ل م ف ه و م س وا ء كا ن د ل ك م ن ا ل ح ك و م ا ت أ و ا ل م و م سا ت و ص و لا إ ل ى‬
‫إ‬ ‫ا ل أ ف ر ا د ‪ ،‬م ص ي ا م ا ل ق و ل ه ع ر و ج ل• ؤ إ ي ى أ ث ل ا ي ع ع ث م ا ي م و ر ح ئ ي ي أ م ا‬
‫أ‬ ‫إ دا د عآ ثأ‬ ‫آ ؤ ي ن ءا م ن وأ ^ ؟ ب م ب وأ س ي‬ ‫أ ذ ن ي ؛ م ي م ‪ ،‬و ق و ل ه ت ع ا ل ى!‬
‫‪'■ 1‬‬
‫ت ع ر ض ا ل با ح ث ة س ب ل‬ ‫و م ن ه ذ ا ا ل م ن ه ل ل ق و ا س ت ج ا ب ة ل له و ل ر س و ل ه‬
‫ّ ل آ‪7‬‬
‫م و ا ج ه ة ا ل م ف ه و م ف ي ا ل ط ا ل ب ا ل أ ت ي ة!‬
‫ي‬
‫ا ل م ط ي ب ا ل أ و ل‪ :‬ا ل ب ل ا ل ح ك و م ي ة‪.‬‬
‫‪I‬‬ ‫ا ل م ط ي ب ا ل ث ا ن ي ‪ :‬ا ل م ب ل ا ل م ج ت س ي ة‪.‬‬
‫و‬ ‫ا ل ط ل ب ا ل ث ا ل ث ‪ :،‬ا ل ب ل ا ل ف ر د ي ة‪.‬‬

‫س و ر ة ا ل ر ع و ‪ ،‬ا ل أ ي ة‪. 11 :‬‬ ‫(‪)1‬‬

‫س و ر ة ا ل أ ن ف ا ل ‪ ،‬ا ل أ ي ة‪. 24 :‬‬ ‫(‪)2‬‬
 ‫ا ل م ح ل ف ا ل أ و ل‪ :‬ا ل س ب ل ا ل ح ك و س ة‪:‬‬

‫م م ا ل أ ش ك ف يه أ ف ا ل ح ك و م ا ت ا ل إ س ل ا م ي ه ه ي ا ل ب وا ب ه ا ل أ و ل ى ل ق ب و ل‬
‫ا لا ت فا ق يا ت با ل ت ص د ي ق عا ل ي ها ‪ ،‬و م ن ث ز إ د ر ا ج ه ا ف ي ق وا ن ي ن ها و ت ش ر ي عا ت ها‬
‫أ و ر ف ض ه ا و ا ل ت ح م ظ‪ J‬ع ا ل ي ه ا ‪ ،‬و ل ذ ا ف ه ي ص م ا م ا ل أ م ا ن ل ل م ج ت م م ا ت ‪ ،‬و ه ي‬
‫ا ل ت ي ي ق ع ع ل ي ها ا ل ع ب ء ا لأ ك ب ر ف ي م و ا ج ه ة ا ل م ف ه و م ‪ ،‬و ه ي ا لأ ق د ر ع ل ى‬
‫ذ ل ك ‪ ،‬ن ف ل ت ا ل ما ت ت م ن ع به ا ل ح ك و م ا ت م ن م ل ط ا ن و ق د ر ة ع ل ى ا ت خ ا ذ‬
‫ا ل ق ر ا ر ا ت و ت ي ي ر أ م و ر ا ل م ج ت م ع ا ت و ف م ا ل م ا ت ن ب تا ‪ ٠‬م ن ف ك ر و ث ق ا ف ة ‪ ،‬و ل ذ ا‬
‫قا ف م س ؤ و ل ي ت ه ا أ ع ظ إ م س ؤ و ل ي ة ف ي ا ل ت ص د ي ل ه ذ ا ا ل م م ه و م ؛ لأ ن ه ي د ح ل‬
‫في‬ ‫يد ح ل‬ ‫وا ل وا ف ق ه ع ل ى ه ذ ه ا ل ق را را ت ا ل ذ لا ل ة‬ ‫ف ى با ب ا ل ن ص ي ح ة ‪،‬‬
‫ه‬ ‫فعن م ع ق ل بن ي ار‬ ‫با ب غ ث ل ا ل ر ع ي ة ‪ ،‬و ق د ر ح د ر ه م ن ذ ل ك ‪،‬‬
‫ض ب م ت ر ع ي ه ا ل ئ هُ ز ع ث ه ‪،‬‬ ‫ب ت ن ن و ل ا ل ل ه ه ي ق و ل‪ :‬ر ر ن ا م ن‬ ‫ئ ل;‬
‫هِ ا ل غ ؟ ه)) ز ن ‪،‬‬ ‫ل م و ت ن ن م ل م و ت ز ئ ؤ غا ث ئ _ ‪ ! ،‬لأ خ ر آ ط‬
‫ي ج ب ع ل ى ا ل ح ك و ما ت ا ت خا د ا ل ج ل ا لأ ت ي ة ؛‬ ‫و ع ل ى ه ذا‬
‫‪ - 1‬ن ش ر م و ق ف ‪ ،‬ا ل إ س ل ا م م ن ا ل م ر أ ة ع ا ل م ن ا ‪ ،‬و ذ ل ل ث‪ ،‬م ن ح ل ا ل‬
‫م با د را ت ‪ ،‬إ س لا م ي ة ل ق د م ؤ ت م ر ا ت عا ل م ي ة ع ن ق ضا يا ا ل م ر أ ة‬
‫وا لأ س ر ة م ن م ت ظ و ر ش ر ع ئ ‪ ،‬ن ت نا ها ج ها ت ‪ ،‬إ س لا م ي ه م ع ت ب رة ر‬
‫‪ - 2‬ر ف ض ب ع ض ب ن و د و م ق ر ر ا ت ا ت فا ق يا ت ‪ ،‬و م ؤ ت م ر ا ت ا ل م ر أ ة ا ل د و ل ي ة‬
‫ا ل و ق ع ة عا ل ي ها ‪ ،‬وا ل ت ي ت ت عا ر ض م ع ا ل ش ر ي ع ة ا ل إ س ل ا م ي ة ‪،‬‬
‫ت ع ر ص ئ ‪ ،‬له ه ذ ه ا ل د و د م ن‬ ‫ب ه ذا ا ل ر ف ض م ه م ا‬ ‫وا ل ت م س ل ث ‪،‬‬

‫با ب ا س ت ح قا ق ا ل وا ل ي ا ل غا ش ل ر م ت ه ا ل نا ر ‪،‬‬ ‫ح ‪ ، 227‬ك ت ا ب ا ل إ ي م ا ن ‪،‬‬ ‫( ‪ )1‬ص ح ح م ل م ‪،‬‬

‫م ج‪ ، 1‬ص‪. 57‬‬
‫(‪ )2‬ا ن ف ل ر ت ا ل ع ي د ا ل ك ر ي م ‪ ،‬ق ض ا ي ا ا ل م ر أ ة ‪ ،‬م ر ح ع س ا ب ق ‪ ،‬ج‪ ، 2‬ص‪ 11 30‬؛ و ا ل ع ي د ‪ ،‬ن و ا ل ع ب د‬
‫ا ل ع ز ي ز ‪ ،‬و ح ق و ق ا ل م ر أ ة ف ي ا ل إ س ل ا م ا ل م ف ه و م و ا ل ض و ا ي ع ل ر‪ 3‬ل م م ا د ت ‪ ،‬ف ي ص و ء ا ل ن ف ق ة‬
‫ا ل ز و ح ي ةأأ ‪ ،‬و ر قة ع م ل م ق د م ة ص م ن أ ع ما ل م ؤ ت م ر ح ق و ق ا ل م رأ ة ف ي ا لإ س لا م ‪ ،‬ا ل م د ي ن ة‬
‫ص‪. 64‬‬ ‫ح ا م ع ة ه ل س ة ‪ 1 435/2/29 - 28 ،‬ه ‪،‬‬ ‫ا لم ن و رة‪،‬‬
 ‫ا ل ض غ و ط ل ت ق ب ل ها ‪ ،‬ا ح ت را ما ل ه و ي ة ا ل ش ع و ب ا لإ س لا م ي ة ‪ ،‬و ق ب ل‬
‫ب ك تا ب ا ش ا ل ذ ي ن ف ى ا ل م س ا و ا ة ب ي ن ا ل ر ح ل و ا ل م ر أ ة‬ ‫ذ ل ل ث‪ ،‬ع م لا‬
‫ل ق و ل ه ت ع ا ل ى‪ :‬ؤ ث ل إ ف ا ف و ؛ ل إ أ‪ 4‬رُ‬
‫ق — ق يا م م م ت ل ئ ا ل ح ك و م ا ت ا لإ س لا م ي و ب ت ج د ي د ا ل تأ ك ي د ب ك ل م ؤ ت م ر‬
‫ع ل ى ر ق ص ما و ر د ف ي م ؤ ت م ر ي ا ل قا ه ر ة و ب ك ي ن و ا ل م ؤ د م ر ا ت‬
‫ص ر ي حه ا ل ش ر ي عة‬ ‫ا ل لا ح ق ة ل ه ما ‪ ،‬م ن م فا ه ي م ت خا ل ف م خا ل ف ة‬
‫و ذ ل ك ‪ ،‬ا س ت نا دا إ ل ى ا ل ب يا ن ا ل صا د ر م ن ه ي ئ ة ك با ر‬ ‫ا لإ س لا م ي ة ‪،‬‬
‫و م ج م ع ا ل ف قه‬ ‫و م ج م ع ا ل ب ح وُ ث ‪ ،‬ا ل إ س ل ا م ي ة ‪،‬‬ ‫ا ل ع ل ما ء ‪،‬‬
‫ا ل إ س ل ا م ي ؛ لأ ف ك ث ر ه ا ل ه ل ر ق ي ل ي ن ا ل ح د ي د ‪ ،‬ف لأ ي ي م ن إ س م ا ع ه م‬
‫ك ل م ة ا ل ح ق ‪ ،‬و ب ي ا ن ح ك م ا ف ه ف ي ه د م ا ل م س ا ئ ل‪.‬‬
‫‪ - 4‬ر ف ع ت ق ر ي ر م و ح د م ن ج م ح ا ل ح ت ك و ما ب ا لإ س لا م ي ة ت و ك ل‪ ،‬ر ف ض ما‬
‫ئ‬ ‫ي ص د ر م ن ل ج ن ة م ر ك ز ا ل م ر أ ة ب ا ل أ م م ا ل خ ح ل‪ 4‬ة م ن و ث ا ئ ى د و ل ي ة ‪،‬‬
‫‪■3‬‬ ‫با ح ت را م ا ل ت ن ؤ ع ا ل ث قا ف ي و ا ل ح ض ا ر ي‬ ‫ما ل م ي تم ا لا ل ت زا م م ن م ل ه م‬
‫إ‬ ‫ل ل ش ع و ب ك م ا ه و م ن ع و ص ع ل ي ه ف ي م ي ثا ق ا ل أ م م ا ل ت ح ا ‪ ،‬ة ‪ ،‬فإ ذا‬
‫ي‬ ‫كا ن ا فه ع ز و ح ل ن ها نا ع ن إ ك را م ا ل نا س ع ل ى ا ل د خ و ل ف ى ه ذ ا‬
‫‪.٦‬‬ ‫ا ك ي ن ‪ ،‬ق ا ل ت ع ا ل ى ؛ ؤ ل أ' إ' ئ إ ‪ ،‬ؤ ‪ ،‬أ ل د أ د ا ه ر ‪ ، ،‬ف ك ي ف ‪ ،‬ي ك ر ه و ن ن ا‬
‫و‬ ‫ع ل ى ت ق ل ن ف ل ر ي ا ت ه م و ف ل س ف ا ت ه م ؟!‬
‫و;‬ ‫ح لا ل ا ل م ؤ ت م را ت ‪،‬‬ ‫ت و ح ي د ا ل ج ه و د ا لإ س لا م ي ة م ن‬ ‫عل ى‬ ‫ة — ا لمم ل‬
‫ي‬ ‫م ن‬ ‫ا لإ س لا م ي ة وا ل ل جا ن وا ل خ ف ل ما ت ‪ ،‬ا ل ح ك و م ي ة و غ ي ر ا ل ح ك و م ي ة ؛‬
‫آ‬ ‫أ ح ل ا س ت ك ما ل ا ل ت ق ص ي‪ ،‬و ص يا غ ؤ م وا م ح ت إ س لا م ي ه م و ح د ة ‪ ،‬ل ق و له‬
‫أ‬ ‫ت ع ا ل ى‪:‬‬
‫س و ر ة ا ل ع م ر ا ن ‪ ،‬ا ل أ ي ة‪. 36 :‬‬ ‫(‪)1‬‬
‫(‪ ّ )2‬و ر ة ا ن ق ر ة ‪ ،‬ا ل أ ي ة‪. 256 :‬‬
‫س و ر ة ‪ ، JT‬ع م ر ا ن ‪ ،‬ا ل أ ي ة‪. 103 :‬‬ ‫(‪)3‬‬
‫ح قو ق‬ ‫(‪ )4‬ا ن ف ل ر ت ا ل ع ب ل‪ .‬ا ل ك ر ي م ‪ ،‬ق ف ا ي ا ا ل م ر أ ة ‪ ،‬م ر ح ع س ا ب ق ‪ ،‬ج‪ ، 2‬ص ر إ‪ 4‬ه ‪ 11‬؛ و ا ل ع ي اّ ‪،‬‬
‫ا ل م ر أ ة ف ي ا ل إ س ل ا م ا ل م ن ه و م و ا ل ق و ا ب م ل ‪ ،‬م ر ج ح س ا ب ق ‪ ،‬ص‪. 74‬‬
‫ض د و ل ا ل عا ل م‬ ‫وا ل م جا ل س ا لا س ت ثا ر ة‬ ‫‪ ,‬إ ح ا ط ه ا و رّ ن ا ت‬
‫ا ل إ س ل ا م ي و ت م ا ر ي_ ن ث ا م ل ة ح و ل أ د ا ء ا ل ب ع ث ا ت ا ل د ا ئ م ة ف ي‬
‫ا ل م ق ل م ا ت ا ل د و ل ي ة ‪ ،‬وا ل و ثا ئ ق ا ل ت ي تم ا ل ت و ق ع ع ل ي ها ل ي ق و م ب د و ر ه‬
‫ف ي م ح ا س ب ة ت ل ك ا ل ب ع ثا ت ف ي ح ا ل ت ق ص ي ر ها ف ي ا ل ت ع ب ي ر ع ن ث قا ف ة‬
‫ا ل ش ع و ب ا ل ت ي ت م ث ا ل ه ا ‪ ،‬و م ح ّا ب ة ا ل و ز ا ر ا ت ا ل م ز و ل ة ع ن‬
‫ت و ج ي ه ه ا ر^ ‪•،‬‬
‫‪ - 7‬ص ر و ر ه ع ر ض كا ف ة ا لا ت فا ق يا ت ا ل د و ل ي ة ا ل خا ص ة با ل م رآ ة وا ل م ل ف ل‬
‫ع ل ى أ ه ل ا لا ح ت ما ص م ن عا ل ما ء ا ل ش ر ي حة وا ل قا ن و ن ق ب ل‬
‫إ ص د ا ر ه ا وا ل ت و ق ع ع ل ي ها ل ص ب ع ل ها ي م ز ا ن ا ل م ي ع ‪ ،‬وا ل ا م ن ح ا ب ة‬
‫ل ض بْ ل ه م ر ى‪.‬‬
‫ص ندو ق‬ ‫‪ - 8‬ا ل ح د م ن ا ل ت م و ي ل ا لأ ج ن ب ي ل ل ج م ع ي ا ت ا ل ن ا ئ ية بإ ن شا ء‬
‫د و ل ي إ س لا م ي ي ق د م ا ل ق ر و ض وا ل م ع و نا ت ل ل د و ل ا لإ س لا م ي ة‬
‫ا ل ف ق ي رة ‪ ،‬وا لا س ت غ نا ء ع ن ص ن د و ق ا ل ن ق د ا ل د و ل ي وا ل م ح و نا ت‬
‫ا ل غ ر ب ي ة ح ت ى لا ن س ت خ د م م ع و ن ا ت ه ا و ق ر و ص ه ا ل ل ض غ ه ل ع ل ى‬
‫ا ل م ل م ي ن ل ق ب و ل ما ت ف ر صه م ن ا ت فا ق يا ت و ق را را ت م خ ا ل ف ة‬ ‫ؤ‬
‫ل ل ع ق د ة‪.‬‬ ‫آ‬
‫ت ث‬

‫‪ - 9‬أ ل ت ت م سا ئ ‪ ،‬د و ل ا ل خ ل ي ج ا ل ع ر ب ي ب م ن ع ا ل ت م و ي ل ا لأ ج ن ب ي‬ ‫آ‬

‫حدو د و ل‬ ‫ت ح د و ب ق يه ا ل د و ل ا لإ س لا م ي ة‬ ‫وأ ن‬ ‫ل ل ج م ع يا ت ا لأ ه ل ي ة ‪،‬‬ ‫‪,‬آ‬

‫( ‪ )1‬ا ن ف ل ر ت ص غ و ح ل م ت ص ا ع د ة م ن ا ل أ م م ا ل م ت ح د ة ل ت ق ن ي ن ا ل ف ا ح ش ة ‪ ،‬م ر ح ع س ا ب ق ‪ ،‬م و ق ع ا ل ل ج ن ة‬ ‫ي‬

‫ا ل إ س ل أ م ة ا ل ع ا ل م ة ل ي ر أ ة و ا ل ط ف ل‪.‬‬ ‫و‬
‫(‪ )2‬ا ن ف ل ر! ح ل م ي ‪ ،‬ك ا م ج ي ل ي ا ‪ ،‬ر ر م ص ط ا ح ا ل خ ف ا ل أ س ر ى ف ي ا ل م و ا ث ي ق ا ل د و ل ي ة® ‪ ،‬و ر ق ة ع م ل‬
‫م ق د م ة ص م ن أ ع م ا ل ا ل م ؤ ت م ر ا ل إ س ل ا م ي ا ل را ب ع ل ل ش ر ي ع ة وا ل قا ن و ن ‪ ،‬ل ي نا ن ‪ 8 ،‬ش ع با ن‬
‫‪ 1 432‬ه ‪ ،‬ا س ت ر ح ع ت ؛ ت ا ؤ ي خ ‪ 1 3/2/21‬ه‪ 2‬م م ن م و ع ا ل ل ج ن ة ا ل إ س ل ا م ي ة ا ل خ ل م ة ل ل م ر أ ة‬
‫وا ل ط ف ل‬
‫^^^‪ wc‬؛ ‪http://www.iicwc.org/lagna/i‬‬ ‫‪= 983‬‬
 ‫ا ل خ ل ي ج ‪ ،‬و ت م غ اأ ت م و ي ز ‪ ،‬ع ل ى أ ن ي ت و ل ى ي ن ث ا ل ت ن م ية ا ل إ س ل ا م ي‬
‫ه ذ ه ا ل ج م ع يا ت ش ر يه لة أ ن ت ن ته ج ا ل م ن ه ج ا لإ س لا م ي ف ي‬
‫ح ه ل ه ل ه ا و أ ه د ا ف ه ا ز ‪.٢ ٦‬‬
‫‪ — 1 0‬و ص ع ا ل ق وا ن ي ن وا ل ل وا ث ح ل م را ق ب ة ع لا قا ت ا ل م ن ف ل ما ت ا ل م ح ل ي ة‬
‫با ل م ن ف ل ما ت و ا ل ح ك و م ا ت ا لأ ج ن ب ي ة ل ل ح ي ل و ل ة د و ن إ ن فا ذ م ي ا س ا ت‬
‫وأ ج ن ي ة أ ج ن ب ي ة م ن ح ل ا ل ا ل د ع م ا ل م ه د م ل م ن ف ل ما ت نا ا ل أ ه ل ي ة ‪،‬‬
‫و و ص ع ع ق و ب ا ت ر ا ئ ع ة ل ل م خ ا ك ي ز ر ع‪/‬‬
‫ت جا ه‬ ‫‪ 1 1‬ء م خا م ح ل ب ة ا ل ج ه ا ت ا ل ح ك و م ي ة وا لأ ه ل ي ة ب ت ح م ل م س ؤ و ل يا ت ها‬
‫أ ف را د ا ل م ج ت م ع ب ت و ع ي ته م يا ل م ؤ ت م را ت ‪ ،‬وا لأ ن فا ق يا ت ا ل د و ل ي ة ‪،‬‬
‫و ا ل آ ئ ر ا ل م ر ت ب ة ع ل ي ه ا‪.‬‬
‫‪ - 1 2‬إ ص لا ح و ص ع ا ل م رأ ة ا ل م ل م ة با ل ن ه و ض ب ها ‪ ،‬و ا ل م ع ا ل ج ة‬
‫إِ‬ ‫ا ل س ر ي عة ل لأ ن ه ل م ة وا ل ق را را ت ا ل ت ع ج ي ز ية غ ي ر ا ل عا د ل ة ؛ كا ص لا ح‬
‫‪•3‬‬
‫و‬ ‫ص غ و ط د و ل ية‬ ‫ا ل م ح ا ك م ا ل ش ر ع ي ة و ا ل ق ض ا ء ‪ ،‬و ذ ل ك ل ئ لا ت م ا ر س‬
‫إ‬ ‫ل ت ع د ي ل و ت ف ص ي ل ه ذ ه ا لأ ن ف ل م ة وا ل ف را را ت ع ل ى م ق يا س ب ن و د‬
‫آ‬ ‫ا ل و ا ث ي ق ا ل د و ل ي ة‪.‬‬
‫ؤ؛‬ ‫‪ — ١ 3‬ا ل ع م( ؛ ع ل ى إ ص ل ا ح ق و ا ن ي ن ا ل أ ح و ا ل ا ل ش خ ص م ي ة ي ج ع ل ا ل ش ر ي ع ة‬
‫‪P‬‬ ‫ا ل إ س ل ا م ي ة ا ل م ر ت ك ز ا ل د ي ت ر ت ك ز ع ل ي ه ‪ ،‬و ت ع د‪ jj‬؛ م ا ت م ت ه ل ب ي م ه م ن‬
‫ف ى‬ ‫و غ ي ر ها‬ ‫وا ل ط لا ق‬ ‫ك ت حدد ا ل ز و جا ت‬ ‫ب ن و د ا ل و ثا ئ ق ا ل د و ل ي ة‬
‫' ؤ؛‬ ‫ي ع ص ا ل ب ل دا ن ا ل ر ي ي ة •‬
‫؛‬ ‫‪ — 1 4‬إ ن شا ء م ؤ س سا ي ت ‪ ،‬ب ح ث ية ت ع م ل ع ل ى ت ق ص ي ق ضا يا ا ل م ر أ ة ف ي‬
‫ؤ‪,‬‬ ‫ا ل م ج ش ع م ن ح لا ل ع ق د ا ل م ز ت م را ل ت ‪ ،‬وا ل م حا ض را ت و ا ل د و ا ت‬

‫( ‪ )1‬ا ي ف ل ر ت ح م ا د ‪ ،‬ا ل م ر أ ة ا ل م س ل م ة و م و ا ج ه ة ت ح د ي ا ت ا ل ع و ل م ة ‪ ،‬م ر ج ع م ا ي ق ‪ ،‬ص ر ي ‪^٢ — 94‬‬

‫‪. 95‬‬

‫ص ن ‪ 464‬؛ و ا ل ك ر د م ت ا ت ي ؛‬ ‫(‪ )2‬ا ن ظ ر ت ا ل ت ك ر د س ت ا ت ي ‪ ،‬ح ر ك ا ت ت ح ر ي ر ا ل م ر أ ة ‪ ،‬م ر ج م ر م ا ي ق ‪،‬‬

‫س‬ ‫ص ر إ‪ 8‬ة ‪,1‬‬ ‫و ح ل م ي ‪ ،‬ا ل ج ن د ر ا ل م ش ؟ —ا ل م د ل و ل —ا لأ ث ر ‪ ،‬م ر ح ع م حا ب ق ‪،‬‬
‫ا ل ت ي ت ت نا و ل م ش ك ل ا ت ا ل م ر أ ة با ل د را س ة و ا ل ت م ح ي ص ‪ ،‬و م ن ث م‬
‫ن م ي ر ا ل ت و ص ؛ اُ ج ‪ ،‬ب ن ا ء ع ل ى ذ ل ك‪.‬‬
‫ا ل ن شا ح ل ا ل ن و ى ا ل ت غ ر ي ب ي‬ ‫ة ‪ ٠ 1‬تأ س ي س م را ك ر م ت خ ه ب م ع ة ؛ ل م تا‬
‫ا ل ع ا ل م ي و ا ل إ ق ل ي م ي ‪ ،‬و م ع ر ف ة ما ي ت ع ل ق به م ن م و ت م ر ا ت ‪ ،‬م ن‬
‫ح ي ث ؛ م را ع ي ي إ ثا م ت ها ‪ ،‬وأ و را ق ا ل م م ل ا ل ت ي م ت ق د م ف ي ها ‪،‬‬
‫ي تم ك ن‬ ‫ح ت ى‬ ‫وا لا ح ت ما عا ل ت ‪ ،‬ا ل ت ح ف ي ر ي ة ل ها ‪ ،‬و غ ي ر ذ ل ك ‪،‬‬
‫ا ل م ه ت م و ن ف ى ه ذ ا ا ل جا ن ب م ن م قا و م ة أ ف كا ر ه د ه ا ل م ؤ ت ‪ ٠‬را تا‬
‫ب ك ل ح د ي ة و س ر ء ة ر ‪.٢ ٦‬‬
‫‪ 1 6‬ء إ ن شا ء م ج ي ى ع ر ب ي إ م ل أ م ي ل ل م رأ ة ا ل م ل م ة ‪ ،‬ي ع م ل ؛ ع ل ى د ع م‬
‫وا ل ج م ع يا ت ا ل م نا ه ض ة ل ل ت س و ية‬ ‫ا ل م ن ظ ما ت‬

‫‪ - 1 7‬ت و ف ي ر ف ر ص ا ل ع م ل ا ل ت ي ت را ع ى ا ل ض وا ب ظ ا ل ش ر ع ي ة ل ع م ل ا ل م ر أ ة ‪،‬‬
‫و ح م ث ‪ ،‬أ ص حا ل ت ‪ ،‬ر ؤ و س ا لأ م وا ل ف ي ا ل م ج ت م ع ا ل م س ل م ع ل ى‬
‫ا لا س ت ث ما ر ف ي ا ل ج وا ن ت ح ا ل ت ي ت خ د م ا لأ ي د ي ا ل عا م ل ة ا ل ن ا ئ ية و ف ق‬
‫ب ي ئة‬ ‫و ح ل ق‬ ‫ل ت غم ل ية ا ح ت يا جا ت ا ل م ا ء ‪،‬‬ ‫ا ل ض وا ب ط ا ل ش ر ع ي ة ‪،‬‬
‫و ف ر ص ع م ل ل ل ك وا د ر ا ل م ؤ ه ل ة م ن ه ن د و ن إ ح را ج ه ن إ ر ا ل م ر و ج‬ ‫‪I‬‬
‫م ن ق يمه ن وأ خ لا ق ه ن و ف ط ر ته ن و ف ت ه ن‬ ‫؟‬
‫و ه ك ذا ي ت ض ح أ ل \ ه أ د و و ت ل مه ا ل ح ك و ما ت ف ي ح ما ي ة م ج ت س ا ه‬ ‫و ‪،‬‬
‫ت ث‬

‫ا لإ س لا م ي ة م ن ا فا ت ه ذ ه ا ل م ؤ ت م را ت ه و ا لأ م ت نا ع ع ن ا ل ت ص د ي ق ع ل ي ها ‪،‬‬ ‫‪٩‬‬
‫و ا ل ت م س ل ق با ل ت ح ف ث ل ع ب ا ‪ ،‬و م ن ع ا ل ت م و ي ل ا ل أ ح ن ى ‪ ،‬و ا ل ح ك ل م ف ي ق ضا يا‬ ‫ؤ‬
‫ش ر ع ه ا ل ل ه ع ز و ح ل‪.‬‬ ‫ا ل م ر أ ة ب ما‬ ‫['‬

‫(‪ )1‬ا ن ف ل ر ت ا ل ع ب د ا ل ك ر ي م ‪ ،‬ق ض ا ي ا ا ل م ر أ ة ‪ ،‬م ر ح ع س ا ب ق ‪ ،‬ج‪ ، 2‬ص‪ 3‬ه ‪.1 1‬‬

‫(‪ )2‬ا ن ف ل ر ت ق ه ل ب ؛ و آ خ ر ي ن ‪ ،‬ا ل ح ر ك ة ا ل ئ س و ي ة و‪ -‬م ح ل خ ا ل ة ا ل م ج ت م ع ا ت ا ل إ س ل ا م ي ة ‪ ،‬م ر ج ع س ا ب ق ‪،‬‬
‫‪.1‬‬ ‫ص‪43‬‬
‫ص‪. 742‬‬ ‫(‪ )3‬ا ن ف ل ر ت ا ل ح ض ر ي ‪ ،‬ا ل ح ر ك ة ا ل ن و ي ة ف ي ا ل م ن ‪ ،‬م ر ج ع س ا ب ق ‪،‬‬
‫‪mm‬‬
‫ا ل م ه ل ل ب ا ل ث ا ن ي‪ :‬ا ل س ب ل ا ل م ح ت ه ع ي ة‪:‬‬
‫ؤ ي ق ص د ب د ل ك ب يا ل د و ر م ؤ حم ا ت ا ل م ج ت م ع و م ن ظ م ا ا ل ت ي ث ع ت ب ر‬
‫م ن أ ه م ا ل و م حا م ل ا ل ف عا ل ة ا ل ت ي ب ج ب أ ن م ع ل ؛ ل و ا ج ه ة أ ي ف ك ر و م ف ه و م‬
‫وا ف د ‪ ،‬و أ ه م ت ل ك ا ل و س س سا ت ت‬
‫أ و ل ا‪ :‬ا ل ؤّ س ة ا ل أ ب‪:‬‬
‫ت ع د ا ل م ز م ة ا لأ س ر ي ة ٌ ن ا و ل ى ا ل م و م ح ا ت ا ل ي ت ق و م ب د و ر ك ب ي ر ف ي‬
‫ا ل م ح ا ق ف ل ه ع ل ى ا ل ه و ي ة ا ل إ س ل ا م ي ة م ن ا ل م ف ا ه ي م ا ل و ا ف د ة ‪ ،‬ح ي ث د ش ثُ ث ا‬
‫ف ي ها ا ل ه ل ف ز ج م ي ع أ ن و ا ع ا ل م ع ر ف ة و ا ل ق ي م ‪ ،‬و ل ه د ا ي ن ب غ ي أ ن ت ق و م ب د و ر ه ا‬
‫ف ي ا ل ت ص د ي ل ل م ف ه و م ‪ ،‬و ح م ا ي ة أ ف ر ا د ه ا م ن ه ب ا ل م ي ل ا ل أ ت ي ة‪:‬‬
‫‪ - 1‬ا ل ع م ل ع ل ى إ ك سا ب ‪ ،‬ا لأ ب نا ء ا ل ح ق ي د ه ا لإ س لا م ي ة ا ل ص ح ي ح ة ا ل ت ي‬
‫ت ع ز ر ا ل فه ل رة ف ي ن ف و سه م ‪ ،‬و ت د ف عه م إ ل ى ك ل ح ي ر‪ ،‬و ت ن ها ه م ع ن‬
‫و‬
‫و‬
‫ك ل ث ر ‪ ،‬م ص دا ئا ل ما حا ء ف ي ا ل ح د ي ث ع ن أ ب ي ه ر ي ر ة خ ن ع‬
‫ر ر ك‪ -‬ل ؛ م و ل و د ي و ل د ع ل ى ا ل ف ئ ل ن ة ‪، ١ ٥ ^٧‬‬ ‫ن ا د‪ :‬ث ا د ا ل ن ب ي‬
‫ث ش ا ن هِ)) ر م‬ ‫ث ه ئ ذ ا ن‪ ِ4‬أ ن ب جَ ا ن ه أ ز‬
‫أ‬
‫‪ - 2‬ب ث ‪ ،‬ر و ح ا ل ث ق ا ف ة ا ل إ س ل ا م ي ة د ا خ ل ا ل أ س ر ة ‪ ،‬و ا ل ت ي م حّ ت ع م ل‬
‫ب د و ر ها ع ل ى ت ح ص ي ن ه م م ن ا لأ ي ى كا ر و ا ل د ا ه ب ‪ ،‬ا ل ه د ا م ة ‪ ،‬إ إ ء ل ا ر‬
‫‪I‬‬
‫م ن ا ل ق ي م ا ل إ س ل ا م ي ة‪.‬‬
‫ي‬ ‫صا ل ح ه إ ي ما ن ي ة ‪ ،‬فه ي م ن أ ه ل ا ل ط ر ق ا ل وا ح س ‪،‬‬ ‫‪ — 3‬ت ر ب يه ا ل ف تا ة ت ر ب يه‬
‫‪I‬‬ ‫ا ت با ع ها ل و ا ح ه ة ا ل ت ح د يا م تإ ا ل ت ي ت ع ت ر ض ط ر ي ق ها ‪ ،‬ح ي م ث ‪ ،‬إ ل‬
‫ؤ‬ ‫ا ل ت ر ب ية ا ل صا ل ح ة ل ل م رأ ة ت ح م ل ي ها ا ل ق د ر ة ع ل ى م و ا ج ه ة ا ل ت ح د يا ي ت ‪،‬‬
‫ب ش جا ع ة و ص م و د أ م ا م ا ل م غ ر يا ت ا ل ما ئ ي ة وا ل خا ط ف ي ة ‪ ،‬وا ل ت م ل ث‪،‬‬
‫ب ا ل ق ي م ا ل أ خ ل ا ق ي ة و ا ل د ب ي ة ر ى‪.‬‬

‫ص‪. 433‬‬ ‫ص ح ي ح ا ل ب خ ا ر ي ‪ ،‬ح ‪ ، 1 385‬ك ت ا ب ا ل ج ن ا ئ ز ‪ ،‬ب ا ب م ا ق ي ل ق ي أ و ل ا د ا ل م ش ر ك ن ‪،‬‬ ‫(‪)1‬‬

‫ص ر ؛ ‪.1 79‬‬ ‫ا ل ت ر ب و ي ة ل ث قا ف ة ا ل ج ن د ر ‪ ،‬م ر ح ع س ا ب ق ‪،‬‬ ‫ط ه طا و ي ؛ و ع ز ب ‪،‬‬ ‫(‪ )2‬ا ن ف ل ر ت‬
‫نة ف ى ا ل ت ت ش ئه‪ ،‬وا ل ذ ي ي ع د م ن‬ ‫‪ — 4‬ا ت حا د أ م ح ل و ب ا ل ق د و ة ا ل ح‬
‫أ ف ض ل ا ل أ س ا ل ي ب ا ل م و ي ر ة ف ي ش خ ص ي ة ا ل ه ل ف ل و س ل و ك ه‪.‬‬
‫ة" ي ن ب غ ي ع ل ى ك ل أ م ر ة م ل م ة أ ن ت ر س ي ق و ا ع د س ر ع ي ة س ل ي م ة ل د ى‬
‫ح ت ى ت ك و ن ب م ثا ب ة ا ل ن و ر ا ل ذ ي‬ ‫أ ب نا ئ ها ف ى ا ل م ج ا ل ا ت كا ف ة ‪،‬‬
‫ي ه ت د ي يه ا لأ ب نا ء إ ذ ا ا ح ت ل م ل ع ل ي ه م ا ل أ م ن ف ي ق ض ي ة م ا ‪ ،‬و م ن أ ه م‬
‫ا ل ق ض ا ي ا ا ل ش ر ع ي ة ا ل ت ي ي ج ب ب ي ا ت ه ا ا‪ J‬و ق ف ا ل ث ر ع ئ م ن ح ق و ق‬
‫ا ل م رأ ة و ق ضا يا ها ا ل م عا م ر ة ر ر‬
‫‪ - 6‬م ن أ ه م ا ل أ د و ا ر ا ل ت ي ي ن ب غ ي أ ن ت ق و م ب ها ا ل أ س ر ة م ر ا ع ا ة ا ل ف و ا ر ق‬
‫ا ل ب ي و ل و ج ية وا ل ي ك و ل و ج ي ة ب ي ن ا ل ذ ك ر وا لأ ن ث ى ‪ ،‬وا لأ د وا ر ا له ل ب ي ع ية‬
‫ب ح ي ث ت عا م ل ا ل ف تا ؛ ب ن ف ل رة ت خ ت ل ف ع ن‬ ‫ا ل خا ص ة ل ك ل م ن ه ما ‪،‬‬
‫ا ل ف ت ى ف ي ن مه ل ا ل ح يا ة ‪ ،‬ل ك ن ه ذا ك له ل ي س ع ل ى س ب ي ل ا ل ت ح ي ز‬
‫وا ل ث ل ل م ك ت ح ل م ي م ا ل ذ ك ر و ح ر م ا ن ا لأ ن ث ى م ن ه ك ما ت ص ن ع ب ع ض‬
‫ا ل أّ ر‪.‬‬
‫‪ - 7‬ت ع ز ي ز ا ن ت ما ء أ ف را د ا لأ س ر ة ل د ي ن ه م و ل م ج ت م ع ه م و ل أ م ت ه م‬ ‫‪.1‬‬
‫ا ل إّ ل ا م ي ة ‪ ،‬ك ي ي د ف ث ه م ه ذ ا ا ل ا ن ت م ا ء إ ل ى ر ف ض ك ذ م ا ي ت م‬ ‫إ‬
‫يا ل م ج ت م عا ت ا لإ س لا م ئ ة ‪٠‬‬ ‫إ م لأ ؤ ء ل ت ن ف يذ ‪٥‬‬ ‫و ‪،‬‬
‫ت ث‬

‫‪ - 8‬ا ل ق يا م ب ت ث ق ي ف ا لأ ب نا ء و ت ش ج ي ع ه م ع ل ى ا ل ق را ء ة ‪ ،‬و ت ح ب ي ب ه م با ل ح ل م‬ ‫آ‬

‫و ا ل م ع ر ف ة ا ل ما ف ع ة ا ل ص ح ي ح ة ‪ ،‬و ب ه ذا ي تم إ ك سا ب ه م ح صا ن ه ف ك ر ي ه‬ ‫ي‬
‫ض د أ ي م ف ه و م و ا ف د‪.‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪ — 9‬ا ل ع ما ل ؛ ع ل ى ت و ع ي ة ا ل أ س ر ة و ت ح ص ي ن ه ا ‪ ،‬ب ما ي ثا ر ع ل ى ا ل س ا ح ة‬ ‫' ؤ‪.‬‬
‫وأ ف كا ر ه د ا م ة ‪ ،‬م ن ح لا ل ف ت ح با ب‬ ‫ؤ ي ع ل ر ح م ن ق ضا يا و م نا‬
‫ا ل ح و ا ر و ا ل م ن ا ق ش ة ف ي م ا ي م ت ج د م ن أ ح د ا ث ب ي ن أ ف ر ا د ا ل أ س ر ة‪.‬‬
‫ص ‪. 271‬‬ ‫‪ )1‬ا ن ظ ر ت ا ل ش ا م ي ‪ ،‬ا ل ت ر ب ي ة و ي ع ص ق ض ا ي ا ا ل ف ك ر ‪ ،‬م ر ح ع م ح ا ي ق ‪،‬‬
 ‫و م ن ه نا ي ت ض ح أ ن أ ه م ا ل ت ل ا ل ت ي ي ب ن ي أ ن ت ق و م ب ها ا ل م و س س ه‬
‫ا لأ س ر ي ة ه ي ا ل ق يا م با ل ت ر ب ي ة ا ل ص ا ل ح ة ‪ ،‬و ت ح ص ي ى ا لأ ب نا ء يا ل ق ي م‬
‫ا ل إ س ل ا م ي ة ‪ ،‬و ا ل ت و ع ي ه ب م ا ي ت ج د م ن أ ح د ا ث ‪ ،‬و ك ي ف ي ه ا ل ت ع ا م ل م ع ه ا‪.‬‬

‫ث ا ن ي ا ت ا ل م ؤ س س ة ا ل ت ع ل ي م ي ة!‬
‫ت ع د ا ل م و م ة ا ل ت ع ل ي م ي ة س و ا ء ك ا ن ت ‪ ،‬م د ر س ه أ م ج ا م ع ه ه ي ا ل م ؤ< ا س س ة‬
‫ا ل ثا ن ي ه ف ي ع م ل ي ة ا ل ت ن ش ئ ه ب ع د ا ل أ س ر ة ‪ ،‬و ف ي ت ز ؤ ي د ا ل نا ش ئ ة ب ا ل م ع ا ر ف ‪،‬‬
‫وا ل ق ي م ‪ ،‬و ت ح ص ي ن ه م م ن ا لأ ف كا ر و ا ل م ذ ا ه ب ‪ ،‬ا ل ه د ا م ة ‪ ،‬و ل دا ي ت و ج سا‬
‫ع ل ي ه ا ا ل ق ي ا م ب و ا ج ب ه ا ت ج ا ه ا ل م ج ت ن م ع ي ا ل ب ل ا ل أ ت ي ة!‬
‫‪ — 1‬ا ل ح م ل ع ل ى ا ل ق صا ء ع ل ى ا لأ م ي ة ا لأ ب ج د ي ة ب ي ن ن ا ء ا ل م سا ل م ي ن ‪،‬‬
‫ف يور‬ ‫و ز يا د و ن س بة ا ل و ع ي ‪ ،‬ل د ي ه ن ل ي م ح ع ن أ ي د ي ه ن ب يد ا ل م ج ت م ع ‪،‬‬
‫إ‬ ‫ذ ل ل ث‪ ،‬إ ي جا سا ف ي ا ل م عا ل ج ة وا ل ت خ ف ي ف م ن م عا نا ت ه ن ‪ ،‬و إ ء ه ل ا د ه ن‬
‫‪3‬‬ ‫ف ل ل م ه ن ن ف ل ر ه و س ل و ك ا‪.‬‬ ‫ؤإ ن صا ف ه ن م م ن‬ ‫ح ق وم حه ن ا ل ش ر ع يه‪،‬‬
‫‪I‬‬ ‫‪ - 2‬ا ل ع مإا ع ل ى ا ل ف ص ل ب ي ن ا ل ج ن س ي ن ف ي ح م ي ع ا ل م را ح ل ا ل د را س ي ة ‪،‬‬
‫؛‬ ‫ْ ع ا ل ت ر ك ي ز ع ل ى ا ل ت ر ب ية ا ل د ي ن ية و ت ح ق ي ظ ا ل ق رآ ن ا ل ك ر ي م ‪ ،‬و ج ع ل ها‬
‫‪1‬‬ ‫م و ا ذ أّ ا س ي ه ز ن‪.‬‬
‫و‬ ‫‪ - 3‬ا ع ت ما د إ د حا ل ما د ة ا لأ م ر ة ف ي م نا ه ج ا ل ت ع ل يم ف ي ا ل ر ح ل ة‬
‫ا ل م ت و س ه ل ة وا ل ثا ن و ي ة ل ل ب ن ي ن وا ل نا ي ت ‪ ، ،‬ؤ ي ث ت م ل ه د ا ا ل م ن ه ج ع ل ى‬
‫'ب‬ ‫ق ي مة ا لأ س ر ة ‪ ،‬و م كا ن ة ا ل م رأ ة ف ي ا لإ س لا م ‪ ،‬وا ل م م ه و م ا ل ش ر ع ي‬
‫ل ل ع لا ق ة ب ي ن ا ل ر ح ل و ا ل م ر أ ة ‪ ،‬و ت و ض ي ح ا لإ ح ئا ر ا ل ص ح ي ح ل ل ق وا م ة ‪،‬‬
‫و‬ ‫وا ل ح ق و ق ‪ ،‬ا ل ز و ج ي ة ‪ ،‬وا ل و سا ئ ل ا ل ف عا ل ة ف ي ت ر ب ية ا ل أ و ل ا د ‪ ،‬و ب يا ن‬

‫‪ )1‬ا ن ظ ر ت ح م ا د ‪ ،‬ا ل م ر أ ة ا ل م ل م ة و م و ا ج ه ة ح ي ي ا ت ا ل ع و ل م ة ‪ ،‬م ر ح ع س ا ب ق ‪ ،‬ص ى‪ 93 — 29‬؛‬

‫و ا ل م ي م ا ن ‪ ،‬ب د ر ي ة ص ا ل ح ‪ ،‬ر رآ ثا ر ث قا ف ة ا ل ج ن د ر و آ ل ي ا ت م و ا ج ه ت ه ا ق ي ا ل ت ر ب ي ة ا ل إ س ل ا م ي ة‬
‫ا ل ع ا ص ر ة أ ا ‪ ،‬و ر ق ة ع م ل م ق د م ة ص م ن أ ع م ا ل ا ل م ؤ ت م ر ا ل د و ل ي إ س ه ا م ا ت ا ل ت ر ب ية ا لإ س لا م ي ة‬
‫ص‪. 52‬‬ ‫ف ي ا ل ت ن م ي ة ا ل ب ش ر ي ة ‪ ،‬إ ن د و ن ي س ي ا ‪ ،‬ج ا م ع ة ج ا ك ر ت ا ‪ 1 431 / 3/26 — 24 ،‬ه ‪،‬‬
‫ا لأ ف كا ر ا ل م ت صا د م ة ْ ع ا ل ف ط ر ة ‪ ،‬و ع ر ض تا ر ي خ ي ل ل ج ه و د ا ل د و ل ي ة‬
‫و ع و ل م ة ا ل ح يا ة ا لا ج ت ما ع ي ة‬ ‫ف ى إ ف سا د ا لأ س ر ة وا ل م رأ ة ا ل م ل م ة ‪،‬‬
‫ء م و ما ر م‬
‫ه ‪. -‬إ ي جا د ظ ا م ت ع ل ي م ي م و ح د ي ق و م ع ل ى ص وا ب ط ا ل ع ق ي دة ا ل إ م ل أ م ئ ة ‪،‬‬
‫و ه ذا ي تم م ن ح لا ل ته ل و ي ر ا ل م ق ر را ت ‪ ،‬ا ل ق د ي م ة ‪ ،‬و ب را م ج إ ع د ا د‬
‫ا ل م ع ل م ي ن ‪ ،‬و ع د م ا ل ت قا ل ي د ا ل أ ع م ى ل ل أ ف ك ا ر ا ل غ ر ب ي ة ا ل ع ل م ا ن ي ة ف ي‬
‫ا ل ط ا م ا ل ت ع ا‪ J‬م ي ر م‬
‫‪ — 5‬إ ع دا د م ق ر را ت ‪ ،‬ت ع ن ى ب ح ق و ق ا ل م رأ ة م ن م ن غ ل و ر إ س لا م ي ‪ ،‬ي ت م‬
‫ل إ ث ا ع ة ث قا ف ة ح ق و ق‬ ‫ن د ر ي ن ها ف ي كا ف ة ا ل ر ا ح ل ا ل د را س ي ة ‪،‬‬
‫ا ل م ر أ ة ‪ ،‬و د ع م أ ن ش ه ل ت ها ‪ ،‬وا ل ت و ع ي ة ب ق ضا يا ها و م شآ ك لا ت ها‬
‫و — ا ل م ر ا ج ح ه ا ل م ت ت ف ل م ة ف ي ما ي ق د م ل ل أ ج ي ا ل ف ي ا ل ؤ ا ‪ ،‬ا ت ‪ ،‬ا ل ت ع ل ي م ي ة‬
‫م ن ع ل و م و م عا ر ي ‪ ،‬و غ ي ر ها م م ا له ع لا ق ة ؛ا ل م ف لا م ا ل ت ع ل ي م ي ؛‬
‫ل ت ك و ن م وا ف ق ة له ل ب ي عة ا ل أ ه د ا ف ‪ ،‬ا ل ت ي ي ن ش د ها ا ل م ج ت م ع ‪ ،‬و ن ت نا س سا‬
‫م ع م ع ت ل يا ن ‪ ،‬ا ل ع ص ر ‪ ،‬و ل ا ت ت نا ف ى ل ع أ ح ك ا م ا ل ش ر ي ع ة ‪ ،‬و ث و ا ب ت ‪،‬‬
‫ا ل أ م ة ‪ ،‬و م ب ا د ئ ه ا و أ ع ر ا ف ه ا ا ل ص ح ي ح ة‪.‬‬ ‫إ‬
‫‪ — 7‬ا ل ت ن ي ى وا ل ت عا و ن ب ص و رة م ت كا م ل ة ب ي ن و زا را ت ‪ ،‬ا ل ت ر ب ية وا ل ت ع ل ي م ‪،‬‬ ‫‪٦‬‬
‫و ا ل ت ع ل ي م ا ل عا ل ي وا ل ث قا ف ة وا لإ ع لا م ‪ ،‬وا لأ و ئا ف ‪ ،‬وا ل ش ؤ و ن‬ ‫ث‬
‫ا لإ س لا م ي ة ‪ ،‬وا ل ع د ل ‪ ،‬ل ل م حا ظ ل ة ع ل ى ا ل ه و ي ة ا لإ س لا م ي ة م ن‬ ‫‪١١‬‬
‫ا ل ؤ ئ را ت ‪ ،‬ا ل م ل ب ي ة ‪ ،‬و ت ع ز ي ز ا ل ق ي م ا ل ت ي ي غ ر س ها ا ل ت ع ل ي م ‪ ،‬ؤإ ث را ئ ها‬ ‫؛'‬
‫؛ا ل ب را م ج وا ل ف عا ل يا ت ا ل ت ي ت ق ي م ها ت ل ك ا ل ج ه ا ت ‪ ،‬وا لا ب ت عا د ع ن‬ ‫‪٩٠‬‬
‫ا ل ت ن ا ق ص ف ي ا ل ت ع ا م ل ح ض ا ل ق م ا ؛ ا‪.‬‬ ‫ؤ‬
‫( ‪ )٦‬ا ن غ ل ر ت ا ل ع ب د ا ل ك ر ي م ‪ ،‬ق ض ا ي ا ا ل م ر أ ة ‪ ،‬م ر ح ع س ا ب ق ‪ ،‬ج‪ ، 2‬ص‪. 11 20‬‬
‫(‪ )2‬ا ن ف ل ر ت ا ل م ي م ا ن ‪ ،‬آ ث ا ر ث ق ا ف ة ا ل ج ت د ر ؤ آ ل ي ا ت م و ا ج ه ت ه ا ‪ ،‬م ر ح ع م ح ا ي ق ‪ ،‬ص‪. 62‬‬
‫ح ن ع ب د ا ل خ ى ‪ ،‬ر ر ح ق و ق ا ل م رأ ة ق ى ا ل م وا ث ي ق ا ل د و ل ي ة ع ر ض و ن ق د ه ‪،‬‬ ‫(‪ )3‬ا ن ف ل ر ت أ ب و غ د ة ‪،‬‬
‫ح ق و ق ا ل م ر أ ة ف ي ا ل إ م ل أ م ‪ ،‬م ر ج ع س ا ب ق ‪ ،‬ص ر إ ‪. 205‬‬ ‫صم ن أ ع ما ل‬ ‫و ر قة ع م ل م ق د مة‬
 ‫ا ل ؤ ت م ر ا ت ا ل م ا ي ق ة ا ل ت ي ن ا ه ش ت ‪ ،‬ق ض ا ي ا ا ل م ر أ ة ‪ ،‬و‪ 1‬ص د ا و م ل ا ح ي‬
‫ص ح ف ي ؤ ل م ا ن ا ل م و ق ف ا ل ش ر ع ي م ن ه ذ ه ا ل ؤ ت م ر ا ت ر ‪.، ٦‬‬
‫‪ - 4‬ا ل د ه م أ ا ل إ ع ل ا م ي ا ل إ س ل ا م ي ل ش ا ل ي ا ت ا ل ي م م ا و ل م ح ا ط ا‪ J‬ر أ ة‬
‫ت غ ط ي ت ها‬ ‫خ لا ل‬ ‫ن ظ ر ا ل ش ر ي عة ا لإ س لا م ي ة ‪ ،‬م ن‬ ‫و جهة‬ ‫م ن‬
‫ل ل م ه ر حا نا ت ‪ ،‬وا ل ن د وا ت ‪ ،‬وا ل م و ت م را ت ‪ ،‬وا ل م حا ص را ت‬
‫ا ل ق ي م ة ‪ ،‬وا ل ت ي ت ع و د ب فا ئ د ة ك ب ي رة ع ل ى ا ل م ر أ ة ا ل م ل م ة ‪ ،‬و ن ش ر‬
‫وا ل ت ل فا ز‬ ‫خ لا ل ا ل ج را ئ د وا ل م ج لا ت ‪،‬‬ ‫ه ذ ه ا ل ف عا ل يا ت ‪ ،‬م ن‬
‫و ا ل ف ض ا ئ ي ا ت ‪ ،‬و ا ل م و ا ق ع ا ل إ ل ك ز و ن ي ة‪.‬‬
‫ت ه د ف ل ن ش ر ا ل م ق ي د ة ا لإ س لا م ي ة ا ل ص ح ي ح ة‬ ‫ة ‪ -‬ت خ ص ي ص ب را م ج‬
‫ا ل خا ل ي ة م ن ا لأ ف كا ر ا ن م خ ي ل ة ‪ ،‬م ع د ح ض ا لأ ف كا ر ا ل ه د ا م ة‬
‫ع ل ى‬ ‫ا د ها وآ ثا ر ها‬ ‫ب ب يا ن ف‬ ‫و ية و ت ح ر ي ر ا ل م رأ ة ‪،‬‬ ‫كا ل ئ‬
‫ا ل م ج ت م ع ا ت ا ل إ س ل ا م ي ة‪.‬‬
‫‪ — 6‬إ ن شا ء ق ن وا ت ت ل ف ز ي و ن ية ؤ إ ذ ا ع ا ت إ س لا م ي ة ت ق د م ب را م ج م ت خ ص ح ة‬
‫ت ح م ل ع ل ى ت و ع ية ا ل م رأ ة ب ح ق و ق ها ا لإ س لا م ي ة‬ ‫ب ق ض ا ي ا ا ل م ر أْ ‪،‬‬
‫ا ل م ش ر و ع ة ل ه ا ‪ ،‬و م ي م ا ل ح ل و ل ل ها ف ي ما ت و ا ج ه م ن م ش ك ل ا ت ‪،‬‬ ‫‪I‬‬
‫و ت ف له ر ل ها ح ق ي ق ة ما ت س ع ل ن ه ا ت فا ق يا ت و م ز ت م ر ا ت ا ل م رأ ة ا ل د و ل ي ة‬ ‫آ‬
‫م ن م فا ه ي م ه د ئ ها إ ح را ج ا ل م رأ ة ا ل م ل م ة م ن ح يا ئ ها و ح ش م ت ها‬ ‫ؤ‬
‫و ع ف ت ه ا ‪ ،‬و ه د م ا ل ق ي م ا ل أ س ر ي ة و ا ل م ج ت م ع ي ة‪.‬‬ ‫ي‬
‫‪ — 7‬تأ س ي س أ ق سا م خا ص ة ف ي ا ل م ك ت با ت ا ل عا م ة ‪ ،‬و م ك ت با ت م ت خ ص ص ة‬ ‫>'‬
‫‪0‬‬

‫ب ق ضا يا ا ل م ر أ ة ي ع ن ى ب ح ق و ق ها ا لإ س لا م ي ة و ك ي ف ج ع ل ه ا ا ل إ س ل ا م‬ ‫ي‬
‫ه ؟‪7‬‬

‫ع ل ى ق د م ا ل م س ا و ا ة م ع ا ل ر ج ل ف ي ما ي ت نا س ب م ع ت ك و ي ن ها‬ ‫ل‬
‫ا ل ج د ي ‪ ،‬و ت ق و م ب ت ع ر ي ف ها ب ا ل ف ا ه ي م ا ل و ا ر د ة ف ي ا لا ت فا ق يا ت‬
‫ا ل د و ل ي ة ل ل م ر آ ة م ن ح ي ث ب ن و ئ ه ا و ا ل أ ث ا ر ا ل ت ر ت ب ه ع ل ى ت ط ي ق ه ا‪.‬‬

‫ص‪. 11 20‬‬ ‫‪ ■ ^^١ ، ٦‬ا ل خ ب ل ا ل ك ر ي م ‪ ،‬ق ض ا ي ا ا ل م ر أ ة ‪ ،‬م رُ ث ع م ح ا ق ‪ ،‬ج‪، 2‬‬

‫ة ؛ أ‪ .‬ه ء ؛ ه‬
‫و ت و ز ي ع ها‬ ‫ا ل م ؤ ت م را ت و م ق ر را ت ها م ن و ج ه ة ا ل ن ظ ر ا لإ س لا م ي ة ‪،‬‬
‫ع ل ى ا ل نا س ل ت و ع ي ت ه م با ل ح ق و ق ا ل ش ر ع ي ة ل ل م ر أ ة ‪ ،‬و ح ه ل و ر ة ا ل ث قا ف ة‬
‫ا ل وا ف د ة ف ي ه ذ ا ا ل م ج ا ل ع ل ى ا ل م رأ ة ن ف س ها ‪ ،‬و ع ل ى ا لأ س ر ة‬
‫و ا ل م ج ت م ع‪.‬‬
‫ا ل ت ا ا ل د ي ن ي ة ا ل م ب ا د ر ة ب ع ق د م ؤ ت م_ ر ا د ت ‪ ،‬إ س ل ا م ي ة‬ ‫‪ — 1 ٥‬ل بني ا لمؤ ٌ‬
‫عا ل م ي ة ع ن ق ضا يا ا ل م ر أ ة وا لأ س ر ة وا ل ه ل ف ل ‪ ،‬و ب ئا ل م ح ا س ن‬
‫ا ل إ س ل ا م و م وا ف ق ت ه ‪ ١ ١ ٥ ٠ ١‬ل با ا ل ف ه ل ر ة ‪ ،‬و ت و ض ي ح ا ل ص و ر ة ا ل ح ق ي ق ي ة‬
‫ل ل ن ف لا م ا ل إ س ل ا م ي ب ع ي دا ع ن ت ش و ي ه ا ل م ض ل ل ي ن ؛ و ذ ل ل ث ‪ ،‬س أ ح ل‬
‫ا ل ا س ت م ا ل ة م م ا ت و ص ل ت ا إ ل ي ه ه ْد ا ل م ؤ ت م ر ا ت م ن ن ت ا ئ ج ‪،‬‬
‫ؤ إ ب م ا ل ه ا إ ل ى ا ل م ؤ ت م راا ت ‪ ،‬ا ل د و ل ي ة ا ل ش ي ت نا ها ا ل غ ر ب م م ث لا ف ي‬
‫ه ي ئة ا لأ م م ا ل م ت ح د ة ك ر و ي ة إ س لا م ي ة م و ح د ة ل ما ي ه ل م ح ف ي ه ذ ه‬
‫ا ل م ؤ ت م ر ا ت م ن ق ض ا ي ا ح و ل ا ل م س أ ل ة ا ل أ ج ت م ا ع ي ة ر ‪.، ■ ٦‬‬
‫و ب ه يا ت ت كا ت فا ه د ه ا ل م ؤ س س ي ا ن ف ي م و ا ح ه ة ه د ا ا ل م م ه و م ‪ ،‬م ن‬
‫ا لأ س ر ي ة وا ل ت ح ل ي م ي ة وا لإ ع لا م ي ة إ ل ى ا ل د ي ن ية ا ل ت ي م ن أ ب ر ز ا ل ب ل ا ل ت ي‬ ‫‪.1‬‬
‫ي بُ ي ‪ ،‬أ ن ت ق و م ب ه ا ه ي ت و ص ي ح و ب ي ا ل ا ل ح ك م ا ل ش ر ع ي ‪ ،‬و ت ف ن ي د ه ذ ه‬ ‫ؤ‬
‫ا ل م فا ه ي م ف ي ض و ء ا لأ د ل ة ا ل ش ر ع ي ة ‪ ،‬ؤإ ثا م ه ا ل م ؤ ت م را ت وا ل م با د را ي ث ‪،‬‬ ‫أج‬
‫ا لإ س لا م ي ة ‪ ،‬ؤإ ص دا ر ا ل و ثا ئ ق ا ل ش ر ع ي ة ك م ي ثا ق ا لأ س ر ة ف ي ا ل إ س ل ا م ‪،‬‬ ‫^‬
‫و ا ل ا ه ت م ا م ب ف ئة ا ل د ع ا ة و ا ل أ ئ م ة و ا ل خ ط م ا ء ‪ ،‬و ت ث ق ي ف ه م ب ق ضا يا ا ل م ر أ ة‬ ‫•أ‬
‫ا لم س ية ‪٠‬‬ ‫‪0‬‬

‫ي‬
‫■‪.3‬‬

‫‪,1‬‬ ‫أ آ ا ن ظ ر• ا ل ع ب د ا ل ك ر ي م ‪ ،‬ق ض ا ي ا ا ل م ر أ ة ‪ ،‬م ر‪ -‬؟ ع م ا ي ق ‪ ،‬ج‪ ، 2‬ص‪460‬‬

 ‫ا ل م ط ل ب ا ل ث ا ل ث‪ :‬ا ل س ب ل ا ك ر د ي ة‪:‬‬

‫ل ق د ح م ل ر م و د ا ش‪ .‬ك ز ف ر د م ن أ ف ر ا د ا ل م ج ت م ع ا ل إ س ل ا م ي‬
‫ش ا ل ح د ي ث ع ن ع بد ا ه ب ن‬ ‫ك ما حا ء‬ ‫م س ؤ و ل ي ته ت جا ه ن ف ه و ت جا ه أ م ت ه ‪،‬‬
‫ع م ر ( ج ه م أ ن ه س م ع ر س و ل ا م م ه‪ .‬ي ق و ل ر ر ك د ك م ر ا ع و م ن و و د ع س‬
‫ز ع س ه)) ر ن ‪ ،‬و ل ه ذ ا ل ا ب د م ن ت ح م ل ك ز ف ر د ف ي ا ل م ج ت م ع ا ل إ س ل ا م ي‬
‫م س ؤ و ل ي ه ا ل ت ص د ي ل ه د ه ا ل ث قا ف ة ‪ ،‬و ف ي ما ي ل ي ب ع ض ا ل م ق ت ر ح ا ت ا ل ت ي ي م ك ن‬
‫أ ن ي ت ب ا ه ا أ ف ر ا د ا ل م ج ت م ع ع ل ى ا خ ت ل ا ف م و ا ق ع ه م‪:‬‬

‫أ و ل ا‪ :‬ا ل م ر أ ة‪:‬‬

‫ا ل م رأ ة أ سا س ا ل م ج ت م ع ‪ ،‬و ه ي ا ل ش ر ي ح ة ا ل ك ب ر ى با ل م ج ت م ع وا ل م ع ن ي ة‬
‫ز‬ ‫ب ا ل أ م ر ‪ ،‬و ه ي غا ي ه ه ذ ه ا ل ث قا ف ة ا ل فا س د ة و م ذ ك ه ا ف ي آ ن و ا ح د ‪ ،‬و ل ه د ا‬
‫‪.3‬‬ ‫ي ق ع ع ل ى ع ا ت ق ه ا ا ل د و و ا ل أ ك ب ر ف ي م و ا ج ه ة ا ل م ف ه و م ب ا ل ب ل ؛ ؟‪ V‬؛‬
‫إ‬ ‫‪ ٠ 1‬د ر ا س ه ^! ‪ ١ ٢‬ا ل أ س ر ة ا ل إ س ل ا م ي ة د ر ا س ه و ا ع ي ه ث ا م ل ه ‪ ،‬ف ت ع ر ف م ن‬
‫أ‬ ‫ح لا ل ها ما ل ها م ن ح ق و ق و ما ع ل ي ها م ن و ا ج ب ا ت ‪ ،‬و ما ه و م ن‬
‫ي‪.‬‬ ‫ث قا ف ت ها ف تأ ح ذ ه ‪ ،‬و م ا ه و ف ك ت وا ف د ف ت د ف ع ه ‪ ،‬و ت ت م س ل ث ‪ ،‬ب ق ي م ها‬
‫و‬ ‫و م ب ا د ئ ه ا ا ل إ س ل ا م ي ة ‪ ،‬إ ضا ف ة إ ل ى ت ث ق ي م ‪ ،‬ن ف س ها با ل ث قا ف ة ا ل إ س ل ا م ي ة‬
‫‪٠‬؟‬ ‫ص ح ح ة‪.‬‬ ‫ا ل‬
‫ي‬

‫ز‬ ‫‪ - 2‬ا ل و ع ي ي آ ه م ي ة ا ل د و ر ا ل ا ج ت م ا ع ي ا ل م نا ؤ ل ب ها م ن نا ح ي ة ح س ن‬
‫ل‬ ‫ت ر ب ي ت ها ل أ و ل ا د ه ا ‪ ،‬و ا ل ح ا ف ف ل ة ع ل ى أ م ر ت ه ا وا ل ت ي ب ها ي ح ف ظ‬
‫‪I‬‬ ‫ك ي ا‪ 0‬ا ل م ج ت م ع ا ل إ س ل ا م ي م ن ا ل ت ف م م ‪ ،‬و ا ل ا ن ه ي ا ر ‪ ،‬و أ ن ي ك و ف‬
‫ل د ي ها ت ص و ر كا م ن أ ف ا لا خ ت لا ف ا ل ت ك و ي ن ي ب ي ن ا ل ج ن س ي ن ي ب ه‬
‫ع دا ل ة‬ ‫ك ما ل‬ ‫و ه ذا م ن‬ ‫ض وا لأ د وا ر ‪،‬‬ ‫ض الو‪٠٧‬‬ ‫ا خ ت لا ف‬

‫ص ‪. 81‬‬ ‫ت خ ر ي جه‬ ‫س بق‬ ‫‪)1‬‬

 ‫س ء‪:‬‬ ‫ا‬ ‫ئا ثا ‪:‬‬

‫ا ل ع ل ما ء ه م و ر ثة ا لأ ن ب يا ء ‪ ،‬و ك ل م ت ه م م م و ع ة أ ك ث ر م ن غ ي ر ه م ‪،‬‬
‫ض ا ص ؤ أ‪ 4‬ز ه ‪،‬‬ ‫س ه م و ئ ي ت ه م ‪ ُ ،‬ا ل ت ع ا ل ى‪:‬‬
‫ى‪،‬‬ ‫و ق ا ل ت ع ا ل ى‪ :‬ؤ أ| ي ك> ث ث م ن ر س ك ت أ م م ه ؤ ب ج ت ه م ‪ ٠ ٤‬م ح ث إ‪ 0‬ن د ا إ ل ا‬
‫و ل دا فإ ل د و ر ه م ف ي م و ا ج ه ة ا ل م ف ه و م وا ل ت ص د ي ل ه م خ ا ع ف ‪،‬‬
‫و م و و ل ي ت ه م ع ف ل ي م ة ‪ ،‬ل دا ي ج با ع ل ي ه م ا ل ق يا م ي م و و ل ي ا ت ه م ت جا ه د ي ن ه م‬
‫و أ م ت ه م ف ي م و ا ج ه ة ه د‪ 0‬ا ل أ ف ا ك ا ر و ت ح ج ي م ه ا ‪ ،‬و م ن ا ل أ م و ر ا ل ت ي ي م ك ن ه م‬
‫ا ل ق يا م ب ها ;‬
‫‪ — 1‬إ ء ث ‪ ،‬با ع ح ا ج ا ت ا ل نا ي س ل ل ق ي م ا ل إ س ل ا م ي ة ‪ ،‬و س ه ا بأ سا ل ي ب ع ص ر ي ة‬
‫ت ع تمد ع ل ى ا ل ع ق ل وا ل م ن ه ل ق ‪ ،‬و ت ق د ي م ن ما ذ ج ا ل ق د و ة ا ل ح ن ة ‪ ،‬م ع‬
‫ئ‬ ‫ت ن ؤ ع و سا ئ ل إ ي صا ل ه د م ا ل ق ي م ل ل نا س ب ي ن ا ل ح ك م ة وا ل م و ع ف ل ة‬
‫ؤ‬ ‫وا ل ح ن ة وا و كا ل ما ت ا ل م ق ن عة ا ل ت ي ت ف ت ح ا ل ق ل و ب وا ل ع ق و و م عا ‪،‬‬
‫أ‬ ‫إ ر ض ذ ل ك س ا ل آ ا ف ءْ‪.‬‬
‫‪ - 2‬د را س ه ا ل ف قه ا لإ س لا م ي و س يا فا ت ه ا ل ا ج ت م ا ع ي ة ‪ ،‬و م ر ا ج ح ه ا ل أ ر ا ء‬
‫‪1‬‬ ‫ا ل ف ق ه ي ة وا ل ف تا و ى ا ل ت ي ع ل س ت ف ي ها ا ل ث قا ف ة ا ل م ح ل ة ع ل ى ص ر ي ح‬
‫ؤ‬ ‫ا ل ح ي و م ق ا ص د ه ‪ ،‬و أ ه د ر ت ف ي ها أ ه ل ي ة ا ل م ر أ ة ا ل ح ق ل ي ة و ا ل ق ا ن و ن ي ة ‪،‬‬
‫إ‬ ‫و ل د م ت ل ها ن ظ ر ه ل و ن يه ن ت عا ر ص م ع ا ل م ص ا ل ه رآ ن ي و س ن ة‬
‫ؤ‬ ‫رّ و ل ا ه ه ا م و و و ا س و ثُ"‪.‬‬
‫‪4‬‬
‫ي‬ ‫(‪ )1‬س و ر ة ف ا ز ‪ ،‬ا ل أ ي ة‪. 28 :‬‬
‫و‬ ‫(‪ ّ )2‬و ر ة ا ل أ ح ز ا ب ‪. 39 :^1 ،‬‬
‫ص‪ 72‬؛ و ا ل ع ج م م ب ‪،‬‬ ‫(‪ )3‬ا ن ظ ر ن ا ل م ي م ا ن ‪ ،‬آ ث ا ر ث ق ا ف ة ا ل ج ت د ر و آ ل ي ا ت م و ا ج ه ت ه ا ‪ ،‬م ر ج ع س ا ب ق ‪،‬‬
‫ن ح و ن م و ذ ج ت ر ب و ي ل ل ح ف ا ظ ع ل ى ه و ي ة ا ل م ر أ ة ا ل م س ل م ة ‪ ،‬م ر ج ع م م ا ب ق ‪ ،‬ص ر إ ‪. 43‬‬
‫(‪ )4‬ا ن ث ل ر ت ي و س ف ‪ ،‬أ ح م د ر ي ح أ ح م د ‪ ،‬ر ر ا ل ج ن د ر ة ت د ر ا س ة ت ح ل ي ل ي ة ت ق و ي م ي ة ء ‪ ،‬ق ط ر ‪ ،‬م ج ل ة ك ل ي ة‬
‫و ع ر ب‪،‬‬ ‫و ح ل ه طا و ي ؛‬ ‫ص هأأ ؛‬ ‫ا ل ش ر ي ع ة و ا ل د ر ا س ا ت ا ل إ س ل ا م ي ة ‪ ،‬ع‪ 2003 ، 12‬م ‪،‬‬
‫ص ‪. 173‬‬ ‫سا ب ق ‪،‬‬ ‫ا ل خ م م ل ل ب ا ت ا ل ت ر ب و ي ة ل ث قا ف ة ا ل خ د ر ‪ ،‬م ر ج ع‬
‫‪ - 3‬م ن ا ص ح ه ا ل عا ل ي ن وا ل جا ف ي ن ف ى ح ق و ق ا ل م ر أ ة ‪ ،‬و ب يا ن ا ل م و ق ف‬
‫ا ل ش ر ع ي م ن ها م ن ح ل ا ل ل قا ءا ي ت ‪ ،‬ع ل ى ش ك ل ن د و ا ت أ و م ؤ ت م ر ا ت‬
‫عا ل ما ه م ت خ ص ص و ن ف ى ا ل ق ضا يا‬ ‫ح وا ؤ ي ؤ ي ع ق د ب ي ن ا له ل ر ف ي ن ي د ي ر ها‬
‫ا ل ش ر ع ي ة ‪ ،‬ب ه د ف ت ص ح ي ح ا ل ف ك ر ل د ى ك ل ‪.، ٦ ^ ٢ ٠ ٣‬‬
‫‪ - 4‬ك ش م ‪ ،‬ن خ ا ل ت يا ر ا ل ن و ى ا ل ت غ ر س ي ف ي ا ل ع ا ل م ا ل إ س ل ا م ي ‪ ،‬و أ ن ه‬
‫ج ز ء م ن ت يا ر ا ل ز ن د ق ة ا ل م ح ا ص ر ا ل م د ع و م م ن ه ي ئا م ح ت ‪ ،‬م ش و ه ة‬
‫خ ا د ج ة"'•‬
‫ة — ا ل ا ه ت م ا م ب ق ض ي ة ا ل ف ت و ى ‪ ،‬فا ل ف ت و ى ص ح ي ح ة ت ص د ر م ن ع ا ل م‬
‫صا د ق ‪ ،‬ف ي ق وة وأ ما ن ة ‪ ،‬ي م ك ن أ ن ئ ح ب ت ل ج ه و دا ك ث ي رة‬
‫ل أ ص ح ا ب ‪ ،‬ا ل ف ك ر ا ل م و ى ‪ ،‬و م خ ه ل ه ل ا ر ت‪ v‬ك ث ي ر ة أ ن ف ق ع ل ي ه ا ا ل ك ث ي ن‬
‫م ن ا ل و ق ت و ا ل ا ل ر ى‪.‬‬
‫‪ — 6‬م خا ط ي ة ح كا م ا ل د و ل ا لإ س لا م ي ة ب ع د م ا ل ت ص د ي ق ع ل ى ه د ه‬
‫ا ل ا ت ف ا ق ي ا ت ا ل ن ح ا ر ص ة م ع د ي ت نا و ق ي م د ا ا ل ا ج ت م ا ع ي ة ‪ ،‬و ب يا ن‬
‫ه د ه‬ ‫ع ل ى‬ ‫حا ب ‪ ،‬ا ل د و ل ا لإ س لا م ي ة ا ل م و ق ع ة‬ ‫ي ج و ب ان‬
‫ا لأ ت فا ة ي ة ‪٣‬‬ ‫إ‬
‫‪ — 7‬ب يا ن ا ل م خ ا ؤ ل ر ا ل م ت ر ت ب ة ع ل ى م حه ل ب ي ق ي ن و ي ا ل م ؤ ت م ر ا ت و ا ل ا م ح ق ا ق ي ا ت‬ ‫آ‬
‫ا ل د و ل ية ع ل ى ا ل م رأ ة وا لأ س ر ة ا ل م ل م ة ‪ ،‬و ع ل ى ا ل ق يم ا لإ س لا م ي ة ‪،‬‬ ‫ؤ‬
‫و ع ل ى ا ل م ج ت م عا ت ‪ ،‬ا لإ م لأ م ئ ة •‬ ‫ؤ‬
‫ة ‪. -‬ا ؤ ل ها ر ا ل م ن ه ج ا لإ س لا م ي ا ل م ع ت د ل ا ل م ت ع ف ي ق ض ية ا ل م رأ ة ؛ م ا‬ ‫ل‬
‫و با ل ح ك م ة وا ل م و ء ذ ل ة‬ ‫ل ها و ما ع ل ي ها ‪ ،‬ب د و ن غ ل و و لا إ ج ح ا ف ‪،‬‬ ‫"و‬
‫_______‬ ‫■‪3‬‬
‫ص‪, 74‬‬ ‫ظ خ ه ك ( ‪ )1‬ا ن ظ ر ا ل ع ي د ‪ ،‬ح ق و ق ا ل م ر أ ة ف ي ا ل إ س ل ا م ا ل م ف ه و م و ا ل ض و ا ط ‪ ،‬م ر ج م ر س ا ب ق ‪،‬‬
‫ص ‪. 11 01‬‬ ‫‪ )2( ٦ ٠ ٢‬ا ن ث ل ر ؛ ا ل م د ا ل ك ر ي م ‪ ،‬ق ص ا ي ا ا ل م ر أ ة ‪ ،‬م ر‪ -‬أ ع س ا ب ق ‪ ،‬ج‪، 2‬‬
‫( ق) ا ن ظ ر ؛ ق ع ل ب ؛ و آ ح ر ي ن ‪ ،‬ا ل ح ر ك ة ا ل ت س و ي ة و خ ل خ ل ت ا ل م ج ت م ع ا ت ا ل إ س ل ا م ي ة ‪ ،‬م ر ح ع س ا ب ق ‪،‬‬
‫‪. 270 -‬‬ ‫ص‪962‬‬
‫( ‪ )4‬ا ن ف ل ر ت ي و س ف ‪ ،‬و ا ج ب ا ل م ؤ س س ا ت ا ل ش ر ع ي ة و ا ل ر س م ي ة ‪ ،‬م ر ح ع س ا ب ق ‪ ،‬ص‪. 392‬‬ ‫د‬
 ‫ن ة ‪ ،‬و ب يا ن ع وا ر ا ل م ن ه ج ا ل غ ر ب ي ا ل م ت ح ف ي‬ ‫ال ح‬
‫و ا ل أ ت ف ا ق ي ا ت ا ل د و ل ي ة ف ي ق ض ي ة ا ل م ر أ ة‪.‬‬
‫و _ ا ل ت وا ص ل م ع ا ل ج ه ا ت ا ل ح ك و م ي ة ا ل م ع ن ث ة ب ق ضا يا ا ل م ر أ ة ‪،‬‬
‫و و ع ظ ه م ع ل ى س ر ع ة إ ن ج ا ز و ح‪ -‬ا أ ا ل م ش ك ل ا ت ا ل ت ي ‪ ،‬ت و ا ج ه‬
‫ا ل م رأ ة ‪ ،‬و ذ ل ل ث ‪ ،‬ل ت ف و س ث‪ ،‬ا ل ف ر ص ة ع ل ى ا ل م ن ف ل ما س م ‪ ،‬ا ل د و ل ي ة ف ي‬
‫ا ل ت د خ ل ف ي ا ل ش ؤ و ن ا ل دا خ ل ي ة ل ل د و و ا لإ س لا م ي ة ب ح ج ة ن ص رة أ و‬
‫م ن ا ص ر ة ا ل م ر أ ة و ح م ا ي ت ه ا‪.‬‬
‫و ب ه يا ي ت ب ي ن إ ف م ن أ ج ا ل س ل ا ل ت ي ت ق غ ع ل ى عا ت ق ا ل ع ل ما ء ه و س ق يه‬
‫ا ل ف قه م ن ا لا را ء ا ل ر ج ع ية ا ل ض ع ي فة ا ل ت ي‪ ،‬ت ع ت م د ع ل ى إ ذ لأ و ا ل م رأ ة ؤ إ ه د ا ر‬
‫ح ق و ق ه ا ‪ ،‬ؤ إ ظ ه ا ر ا ل م ن ه ج ا ل إ س ل ا م ي ا ل م ع ت د ل ف ي ق ض ي ة ا ل م ر أ ة‪.‬‬
‫ا ل ث ق ا ف ة‪:‬‬ ‫ا ل خ ‪،‬‬ ‫ثا ل ثا ‪:‬‬

‫ؤ‬ ‫ل ا ي م ك ن أ ن ن غ ف‪ .‬و إ د و و ا ش ص_ ا ا ل ث ق ا ف ي ة ف ي ا ل م ج ت م ع ا ت ا ل إ س ل ا م ي ة ف ي‬
‫؟‬ ‫م و ا ج ه ة ا ل م ف ه و م ‪ ،‬ف د و ر ه ا ب م ك ا ن لا ‪ ١ ٣‬ع ن د و ر ا ل م ر أ ة و ا ل ع ل م ا ء ‪ ،‬ي ل‬
‫ؤ‬ ‫ر ب ما ي ك و ف أ ع ف ل م ‪ ،‬لأ ف ا ل وا ق ع ي ش ه د ق و ه تأ ث ي ر ه م ف ي ب ث ا ل ف ك ر ا ل ذ ي‬
‫ؤ‬ ‫ي ت ب ن و نه ‪ ،‬و م ن ه تا لا ب د ل ه م م ن ت ح م ل م س ؤ و ل يا ت ه م ف ي ه ذ ا ا ل م ج ا ل ‪،‬‬
‫أ؛‬ ‫و ذ ل ل ث ‪ ،‬ع ن ^ م ا ي ل ي‪:‬‬
‫‪I‬‬ ‫‪ . 1‬م ر ا ج ع ه و د ر ا س ه ا ل ت را ي ث ‪ ،‬ا ل فا ك ر ي ا ل إ س ل ا م ي ا ل قا ئ م ع ل ى ا ل ح ا د ا ت‬
‫ي‬ ‫خ ا ص ه ف ي ما‬ ‫و ا ل ت ق ا ل ي ل‪ .‬ا ل م و ر و ث ة ‪ ،‬و ف ر ز ا ل ص ح ي ح م ن ا ل خ ا ك ل ئ ‪،‬‬
‫اأ‬ ‫َ‬ ‫ي ت ع ل ق ي ا ق ص ا ء ا ل م ر أ ة و ت ه م ي ث ه ا‪.‬‬
‫ن د‬
‫ل م ة ‪ ،‬و أ س ب اُ‪، —.‬‬ ‫‪ 2‬ء ا ل ح م ل ع ل ى د ر ا س ة أ س ب ا(<_ ‪ ،‬ت خ ل ف ا ل م ر أ ة ا ل م‬
‫ب م د ها ع ن د ي ن ها ‪ ،‬و م حا ق ما ي ن ت ج ع ن ذ ل ك م ن ‪ ،‬م خا م ح ل ن وا ح ت ر ‪، /‬‬
‫ن ه ض م ة ا ل م ر أ ل أ^ ‪.،‬‬

‫‪ )1‬ا ن ف ل ر‪ :‬ا ل ج ع ي ر ي ‪ ،‬ق ر ا ء ا ت ف ي ا ل ا ت ف ا ق ا ت و ا ل ق ر ا ر ا ت ا ل د و ل ة ا ل ص ا د ر ة ح و ل ا ل م ر أ ة ‪ ،‬م ر ج ع‬

‫س ا ب ق ‪ ،‬م و ق ع ا ل ا ت ح ا د ا ل ن ا ش ا ل إ س ل ا م ي ا ل ع ا ل م ي‪.‬‬
‫و ت و صّ ح‬ ‫لم ن‪،‬‬ ‫‪ 3‬د ت و ص م ح ف ا د ا ل م ك ر ا ل غ ر ب ي و ف س ره ف ن ا ل م‬
‫آ ثا ر ه ا ل س ل ب ي ة ع ل ي ه م ‪ ،‬ب ما ي ع ز ز ر ق ص ف ك ر و ق ي م م ب ا د ئ ا ل ح ف ا ر ة‬
‫ا ل غ ر ب ية ‪ ،‬وا ل ق يا م ب ت و ص ي ح ما آ ل إ ل يه حا ث صا ن ع ي ها و م ب ت د ع ي ها م ن‬
‫با ل ص ح ن ‪،‬‬ ‫وا ل ك تا ب ة‬ ‫ح ل ا ل ن ث ر ا ل د ر ا م س ا ت ‪ ،‬و ا ل أ ب ح اُ ث ‪، ،‬‬
‫و ا ل ج ل أ ي ت ‪ ، ،‬و و م ا ئ ل ا ل م ع ر ف ة ا ل أ ح ر ى‪.‬‬

‫‪ - 4‬ت و ض ي ح د و ر ا ل م رأ ة ف ي ا ل م ج ت م ع ا لإ س لا م ي ع ن ط ر ي ق ا ل ن د وا ت ‪،‬‬
‫وا لأ ن ش ه ل ة وا ل ل قا ءا ت ‪ ،‬ا ل م ف ت و ح ة ا ل ت ي ي ع ر ض ف ي ها ن م ا ذ ج م ن‬
‫أ م ه ا ت ‪ ،‬ا ل ؤ م ت ي ن ‪ ،‬وا ل تأ ك ي د ع ل ى أ ن ه ى ه ى ا ل ق د و ة ل ب نا ت ‪،‬‬
‫ا ل م ل م ي ى و ن ا ئهم ‪٠‬‬
‫ت ع ا ن ي ه ا ل م ر أْ ا ل م ل م ة م ن‬ ‫‪ - 5‬إ ج ر ا ء ا ل د را سا ت ‪ ،‬وا لأ ب حا م ح ث ط ع م ا‬
‫م ف لا ل ل م و م ش ك ل ا ت ‪ ، ،‬و م ه نا ل ب ه ا ل خ ت ص ن و ا ل م و و ل ي ن ب ر ف ع ها ه ن‬
‫ح ل ا ل ا ل م ؤ ت م ر ا ت ‪ ،‬ا ل ع ل م ي ة‪.‬‬

‫و ف ي ن ها ي ة ا ل ه لا فإ ي ت ض ح أ ل م م و و ل ي ه م و ا ج ه ة ه د ا ا ل م م ه و م ت ك و ن‬
‫ع ل ى عا ت ق ا ل م ج ت م ع ي ك ذ م ؤ م ا ته وأ ف را د ه ب ل ه ل ت ه م و ق ل ‪ ،‬ر ت ه م ع ل ى‬
‫ا ل تأ ث ي ر ؛ فا ل ح ث ك و ما ت ‪ ،‬ع ل ي ها ا ل ا م ت ا غ ع ن ا ل ت ص د ي ق ‪ ،‬و ا ل ت م ل أ ظ با ل ت ح ف ف ل ‪،‬‬
‫يه م ا ت خا ل‬ ‫ع ي ة ‪ ،‬وا لأ ف را د ي ج با ع ل‬ ‫وا ل ت و‬ ‫وا ل ؤ س سا ت ‪ ،‬ع ل ي ها ا ل ت ح ص ي ى‬
‫العل بيعي‬ ‫با ل م حا ف ن ل ة ع ل ى د و ر ها‬ ‫ر ت ها‬ ‫ا ل م ث ل ؛ ب د ءا م ن ا ل م ر أ ة ف ي أ م‬
‫م ه ب م ل ج ت ها‬ ‫و ا ل و ع ي ب ما ي حا ك م ح ي‬ ‫ل ها ‪،‬‬ ‫ا ل ذ ي أ ع د ه ا ل له م س حا ن ه و ت عا ل ى‬
‫بم ن ز ل تهم‬ ‫ل ت خ د ع ها ‪ ،‬وا ل م ل ما ء‬ ‫ب را ق ة‬ ‫م ن ق را را ت ‪ ،‬ي ع ل ر ح ؛أ سا ل م ن ‪،‬‬
‫يا ل م ج ت م ع ي ق و م و ن با ل ت و ع ي ة وا ل ت ح د ي ر م ن ه ا و م ن ا ل ت ع د ب م ب ع ا ل ي ه ا ‪،‬‬

‫ص‪- 42‬‬ ‫‪ )1‬ا ن ظ ر ؛ ا ل م ي م ا ن ‪ ،‬م ح ا ر ث ق ا ف ة ا ل ج ن د ر ؤ آ ل ي ا ت م و ا ج ه ت ه ا ‪ ،‬م ر ح ع س ا ب ق ‪،‬‬

‫ص‪— 1 57‬‬ ‫‪ 28‬؛ و ح ل ه ط ا و ي ؛ و ع ز ب ‪ ^^ ،‬ن ا ت ا ل ر ي ر ي ة م ح ا ف ة ا ل خ د ر ‪ ،‬م ر ح ع س ا ب ق ‪،‬‬
‫‪. 181‬‬
 ‫وا ل با ح ث و ن و ا ل ك ت ا ب ب ما ي ع د و ن ه م ن ا ل د ر ا س ا ت و ا ل أ ب ح ا ث و ا ل م و ت م ر ا ت‬
‫ا ل ت ي ت ح و لا ه د ه ا ل م ق ا س م ‪ ،‬و ت ب ر ز ها م ح ي و سا ئ ل ا ل م ع ر ف ة ‪ ،‬و ن و ع ي‬
‫و ا ل ت ح ذ ي ر م ن ه ا‪.‬‬ ‫ي م خا ط ر ها ‪،‬‬ ‫ا ل م ج ت م عا ت ا لإ س لا م ي ه‬

‫و‬
‫و‬

‫أ‬

‫‪ <،‬آ‪7‬‬

‫ي‬
‫ث‪.‬‬

‫ئ‬
‫ؤ‬
 ‫أ ف ا ل ج س ي ش ي ر إ ل ى ا ل م ر و ق ا ل ي و ل و ج ي ة ا لْ ل ي ع ي ؤ ب ي ن ا ل ذ ك ر‬
‫و ا ل أ ن ث ى ‪ ،‬و ه ي ف ر و ق ثا ب ت ه لا ت ت غ ي ر ‪ ،‬ب ي ن ما ا ل ج ن د ر ي ت م ث ذ ف ي‬
‫ا ل أ د و ا ر ا لا ج ت ما ع ي ة ا ل ت ي ي ع ث ل ى م ن ق ب ل ا ل م ج ت م ع سا ء ع ل ى ا ل د و ر‬
‫ا ل ب ي و ل و ج ي ذ ك ل‪ 1‬م ن ا ل ج ن س ي ن ‪ ،‬و ه ي ق ا ب ل ه ل ل ت غ ي ي ر•‬
‫‪ i 1 1‬ا ت ض ح أ ف ا ل ت م ي ي ر ب ي ن ا ل ج ن س ا ل ب م و ل و ح ض وا ل ج ن د ر (ا ل ن ؤ ع‬
‫ا ل ا ج ت م ا ع ي) ه و أ م ر ز ا ي ث و غ ي ر م ق ب و و ؛ ل ا ع ق ل ا و ل ا ش ر ع ا ‪،‬‬
‫م ل و ك و د و ر ا ج ت م ا ع ي ي ق و م به ا ل م ر د إ ن م ا ه و ذ و أ م ا س‬
‫م ح و ل و ج ي•‬
‫‪ — 1 2‬ل ل ج ن د ر م ص ط ل حا ت م ت ص لة به‪ ،‬و ت د ع و إ ل ى ا لأ م و ر ا ل ت ي ي د ع و‬
‫س ت خدم ا ل ج ند ر ل ت ح ق ي ق‬ ‫إ ل ها ‪ ،‬و ت ص ب ف ى ن ف س ا ل م سا ر ‪ ،‬و ه ى‬
‫وا ل ص ح ة‬ ‫وا ل ت م ر ‪،‬‬ ‫و م ن ه ذ ه ا ل مأ ص ط ل حا م ‪ * ،‬ا ل م ك ن ‪،‬‬ ‫ا ه دا ف ها ‪،‬‬
‫ا ل إ ن ج ا ب ي ة‪ ...‬ا ل خ‪.‬‬
‫م ن أ ه م ا ل ر كا ئ ز و ا ل د ع ا ئ م ا ل ث قا ف ي ة ف ي ن شأ ة ا ل م ف ه و م ا ر ت با ك ل ه ا ل ق و ي‬ ‫‪13‬‬
‫ت د ع و إ ل يه م ن‬ ‫و ما‬ ‫وا ل ع و ل م ة ‪،‬‬ ‫با ل ح ر كا ت ا ل صه ي و ن ية وا ل ع ل ما ن ي ة‬
‫أ ي ى كا ر ؟‬
‫‪ — 1 4‬ن ق ل ت‪ ،‬ا ل م ر ح ع ي ه ا ل ن و ئه م ف ه و م ا ل ج ن د ر م ن م ر ح ل ة إ ل ى م ر ح ل ة ‪،‬‬
‫ف ب دأ ت ب ح ق و ق م ش ر و ع ة ‪ ،‬وا ن ت ه ت ‪ ،‬بأ ف كا ر ت ت م يا ل ت ه ل ر ف‬
‫و ا ل ث ذ و ذ ‪ ،‬و ه ي غ ا ي ة م ا ي ت م ح و ر ع ل ي ه م ف ه و م ا ل ب ن د ر‪.‬‬
‫ب م ؤ ت م ر ا ل ما ه ر ة ل ل س كا ف‬ ‫ة ‪ ٠ 1‬يم ث ل ت ت خ ا ل م ر ج ع ي ة ا ل ت ش ر ي ع ية ل ل م م ه و م‬
‫ق‬ ‫و ا ل ت ن م ي ة ع ا م ‪ 1 994‬م ‪ ،‬ك أ و ل ن ل ه و ر ل ه ‪ ،‬و م ن ب ع د ه م ؤ ت م ر ك ي ن‬
‫ؤ‪:‬‬
‫‪.‬‬ ‫ع ا م ‪ 1 995‬م ‪ ،‬و ا ل و ي أ ك د ع ل ي ه و أ ب ر ز ه ب ص و ر ة أ ق و ى ‪ ،‬و ب ع د ه‬
‫ت وا ل ت ‪ ،‬ا ل م ؤ ت م ر ا ت ا ل ت ي أ د ر ح ت ه ف ي س يا سا ت ها كا ل ت ن م ي ة و ا ل ك ا ف‬
‫ص ح ة‪.‬‬ ‫وا ل‬

‫ل‬ ‫‪ 1 6‬ء ا ن ت ق ل م ف ه و م ا ل ج ن د ر إ ل ى ا ل م ج ت م عا ت ا لإ س لا م ي ة م ن ح لا ل ع د ة‬
‫با ل م ن ف ل ما ت ا ل د و ل ي ة وا ل م ن ف ل ما ت ا ل ح ك و م ي ة و غ ي ر‬ ‫ق ن وا ت ت تم ث ل‬
‫ا ل ح ت ك و م ي ة ‪ ،‬و م ن ح لا ل ا ل ت م و ي ل ا لأ ج ن ب ي وا ل م را ك ز و ا ل م ع ا ه د‬
‫ة ا ل إ ع ل ا م ي ة‪.‬‬ ‫ا ل ب ح ث ية وا ل م و م‬
‫‪ — 1 y‬ح ن ت ا ل م ج ت م ع ا ت ا ل إ س ل ا م ي ة م ن ا ن ت ق ا ل ا ل م م ه و م إ ل ي ه ا ء دْ آ ث ا و‬
‫م ت م ث لة با لأ ش ت‬
‫أ _ ا ل آ ئ ر ا ل ث ق ا ف ي ة‪:‬‬
‫أ و ل ا‪ :‬ا ل ت ش ك ي ا ك ب أ ص و ل ا ل د ي ن‪:‬‬
‫‪ - 1‬ا ل خ و ض ف ي ذ ا ت ا ه ت ع ا ل ى‪.‬‬
‫‪ -2‬ا ل إ س ا ء ة إ ل ى ا ل ق ر آ ن ا ل ك ر ي م‪.‬‬
‫‪ — 3‬ا ل د ع و ة إ ل ى إ ع ا د ة ق ر ا ء ة ا ل م م ى ا ل ق ر آ ن ي‪.‬‬
‫‪ - 4‬ا ل ش ى ف ي ص ح ة ا ل أ ح ا د ي ث ا ت ب ا ع ا ل ل ه و ى‪.‬‬
‫ث ا ن ث ا ‪ :‬ت ث ؤ ي ه ا ل ف ق ه ا ل إ س ل ا م ي و أ ص و ل ه‪:‬‬
‫ب د و ن م ج ت ه د ي ن•‬ ‫‪ - ٦‬ا لا ج ت ها د‬
‫‪ - 2‬ا ت ه ا م ا ل ف ق ه ا ل إ س ل ا م ي ب أ ي ه ذ ك و ر ي‪.‬‬
‫ئ ل ث ا ‪ :‬م ح ا ر ب ه ر ك ا ئ ز ا ل ث ق ا ف ة ا ل إ س ل ا م ي ة‪:‬‬ ‫أ‬
‫ت‬
‫ص ي ا غ ة ا ل ل غ ة ا ل ع ر ب ي ة‪.‬‬ ‫‪ - 1‬ا ل د ع وة إ ل ى إ عا د ة‬ ‫ت ق‬
‫‪;١‬‬

‫ص ي ا غ ة ا ل ت ا ر خ ا ل إ س ل ا م ي‪.‬‬ ‫‪ — 2‬ا ل د ع وة إ ل ى إ عا د ة‬ ‫‪٩‬‬

‫ى‪ -‬ا ل أ ء ا ر ا ل ا ج ت م ا ع ي ة‪:‬‬

‫‪0‬‬

‫‪ — 1‬ن ق د ‪ ، llaj‬ا ل ز و ا ج و ا ل أ س ر ة ا ل إ س ل ا م ي ة‪.‬‬ ‫‪T^،‬‬

‫ي‬
‫■‪,3‬‬
‫‪ — 2‬م ح ا ر ب ة ا ل ز و ا ج ا ل م ب ك ر‪.‬‬
‫ت ح د د ا ل ز و ج ا ت‪.‬‬ ‫‪ — 3‬ال ت ضييق عل ى‬
‫‪ - 4‬ر ف ض ق و ا م ة ا ل ر ج ل ع ل ى ا ل م ر أ ة‪.‬‬
‫‪ - 5‬ج ع ل ا ل ه ل ل ا ق ب ي د ا ل ق ض ا ء‪.‬‬
‫‪ - 19‬ا ت خ ذ ت ا ل ش ر ي ع ة ا ل إ م ل أ م ة ا ل م س ا و ا ة ا ل ع ا ئ ل ة ا ل ق ا ع د ة ا ل أ س ا س ث ة ب ي ن‬
‫ا ل ر ح ل وا ل م رأ ة ف ي ع د ة أ م و و ت تم ث ل‬
‫أ ‪ -‬ا ل م س ا و ا ة ف ي أ ص ل ا ل خ ل ق ة و ا ل م ر اْ ة ا ل أ ن ا ن ي ة‪.‬‬
‫ش ا ل ت ك ل ي ف و ا ل ج ز ا ء‪.‬‬ ‫ب — ا ل م سا وا ة‬
‫ج ‪ -‬ا ل م س ا و ا ة ف ي ا ل ح ق و ق‪.‬‬
‫ت را ع ى‬ ‫ع ش ا ل م سا وا ة ا ل ما ئ ل ة ا ل ض‬ ‫‪ - 20‬ق ا م ت ا ل ش ر ي ع ة ا ل إ س ل ا م ي ة‬
‫ا ل ت ر ك ي ب ا ل ب ي و ل و ج ي و ما ي ن ت ج ع نه م ن ا خ ت لا ف ف ي ا ل ت كا ل ي ف ‪،‬‬
‫ب ي ن ه ما يا لأ ت ى ت‬
‫أ ‪ -‬ب ع ض ا ل ت كا ل م م ‪ ،‬ا ل ش ر ع ي ة ت كا ل ص لا ة وا ل ص يا م و ك ذا ا ل ح ج‬
‫و ا ل ج ه ا د‪.‬‬

‫ب ‪ -‬ا ل د ي ة ؛ ف ج ع ل ت ل يه ا ل م رأ ة ا ل ت ي ئ ت ل ت خ ي لآ ‪ ،‬أ و ا ل ت ي ل م‬
‫ت س ت و ج ب ا ل ق ص ا ص ب م ا ي ع ا د ل ن ص ف د ي ة ا ل ر ح ل‪ .‬و ه ذ ا ا ل أ م ن‬
‫ل ي س له ع لا ق ة با لإ ن سا ن ي ة و ا ل ك ر ا م ة ‪ ،‬إ ن ما ه و ذ و ع لا ق ة با ل ض ر ر‬
‫ا ل ذ ي ي ن ش أ ع ن م ق ت ل ك ئ م ن ا ل ر ج ل و ا ل م ر أ ة‪.‬‬ ‫‪.1‬‬
‫ج ‪ -‬ا ل م ي ر ا ث ت ك ا ن ن ص ي ب ا ل ر ج ل ص ع ق ا ن ص ي ب ا ل أ ن ث ى ؛ ل أ‪0‬‬ ‫أ‬
‫ا ل أ ع ب ا ء اّ ل ي ة ا ل م ت ر ت ب ة ع ل ى ا ل ر ج ل أ ع ف ل م ‪ ،‬و ل ي س م ن ا ل ح ي ل أ ن‬ ‫ت<‬
‫ي سا و ي ب ي ن ا لأ ف را د ف ي ا ل ح ق و ق ‪ ،‬ر غ م ت با ي ن ه م ف ي ا ل و ا ج ب ا ت‬ ‫أ‬
‫و ا ل ت ك ا ل ي ف ا‪ u‬ل ة‪.‬‬

‫ش ها د ة ا ل ر ج ل ‪ ،‬ح ب ث‪ ،‬إ ل‬ ‫ش ه ا دْ ا م ر أ ت ي ن ت ع ا د ل‬ ‫د ‪ -‬ا ل ش ها د ة ت ج ع ل ت‬ ‫‪0‬‬

‫ا ل م ح و ر ا ل ر ئ ي س ا ل ذ ي ي و ج ه ا ل م رأ ؛ ه ي عا ؤ ل ف ت ها ‪ ،‬و و ج و د ا م ر أ ة‬ ‫ؤ‬
‫أ ح ر ى ه و م ن ق ب ي ل ا ل خ ي م ل ة وا لا م ت ي ثا ق وا ل ض ما ن ‪ ،‬و ل ي س ف يه‬
‫م م ل ل قا ما ي خ د ش ك ر ا م ة ا ل م ر أ ة أ و ي ق ل ل م ن إ ن ا ن ي ت ها و ى ل ‪ ،‬ر ه ا ؤ‬
‫ه — ت ع د د ا ل ز و ج ا ت• أ ب ا ح م ت ا ا ل ش ر ي ع ة ا ل إ س ل ا م ي ة ا ل ت ع د د ‪ ،‬و أ ذ ن م ت ‪ ،‬ب ه ‪،‬‬
‫ب ش ر ء ل أ ن ي ك و ن ا ل ر ج ل و ا ث م ا م ن ا ل خ ل< ل ‪ ،‬غ ي ر ح ا ئ م ا م ن ا ل ج و ر‬
‫أو‬ ‫وا ل م ي ل غ ي ر ا ل قا س ي ‪ ،‬م ح تا جا إ ل ي ه ؛ كأ ن ت ك و ن ا ل م رأ ‪٥‬‬
‫ض•‬ ‫ب ها م ر‬
‫ف ض ة ل م ف ه و م ا ل ج ن د ر ب يا نا ت ر‬ ‫ا ل م وا ق ف ا ل إ م ل ا م ي ة ا ل را‬ ‫ثم ل ت‬ ‫‪— 21‬‬
‫ح ك و م ي ة ؛ ك ه ي ئ ة ك با ر ا ل ع ل م ا ء‬ ‫وا ل م جا م ع وا ل د وا ئ ر ا ل‬ ‫ل ه ي ئا ت‬ ‫ا‬
‫ع ا ل ب ح و ء ث‪ ،‬ا لإ س لا م ي ة ‪ ،‬وا ل ن د و ة‬ ‫ا ل ع ر ب ية ا ل س ع و د ي ة ‪ ،‬و م ج م‬ ‫با ل م م ل ك ة‬
‫ئ ر ة ا لإ ف تا ء ا ل م ص ر ي ة ‪ ،‬و م ج م ع‬ ‫ل ل ش سا ب ا لإ س لا م ي ‪ ،‬و دا‬ ‫ل عا ل م ي ة‬ ‫ا‬
‫عا ل م ي ل ع ل ما ء ا ل م ل م ي ن ‪،‬‬ ‫لإ س لا م ي ‪ ،‬وا لا ت حا د ا ل‬ ‫ل ف قه ا‬ ‫ا‬
‫و م و س س ما ت ر أ ح د ت ف ي ا ل ع م ل ع ل ى م و ا ج ه ة ا ل م ف ه و م با ل د را سا ت‬
‫وا لأ ب حا ث ‪ ،‬كا ل ل ج ن ة ا لإ س لا م ي ة ا ل عا ل م ي ة ل ل م رأ ة وا ل ه ل ف ل ‪ ،‬و م ر ك ز‬
‫ب ا ح ث ا ت ل د ر ا م ا ت ا ل م ر أ ة‪.‬‬
‫‪ . 22‬ع ب ر ا ل م و ق م ‪ ،‬ا ل م و س ي ا ل إ س ل ا م ي ع ن ا ل ر ف ض ا ل ت ا م ل ل م ا و ا ة‬
‫ا ل ج ن د ن ي ة ؛ ل ث ب و ت م خا ل ف ت ها ل ل فه ل رة ا ل س ل ي م ة ‪ ،‬و ل ل ش را ع ا ل ما ؤ ي ة‬
‫ف ي إ ز ا ل ة ا ل ف و ا ر ق ب ي ن ا ل ذ ك ر و ا ل أ ن ث ى ‪ ،‬و ط ا ل ب ا ل ح ك و م ا ت!‬
‫ص فا و ا ح د ا ‪ ،‬ؤ إ ع ل أ ن ت ح ف ث ل ها و ر ف ض ها ا ل تا م ل ل م ا ص‬ ‫با ل و ق و ف‬
‫تل ك‬ ‫طا ل ب ا ل م ن غ ل ما ت ا ل م شا ر ك ه ا ل جا د ة ف ى‬ ‫ك ما‬ ‫بد ل ك ا ل ت ح ف ف ل‪،‬‬
‫ا ل م ؤ ت م را ت ‪ ،‬و ء ل ر ح ا ل بد ي ل ا لإ س لا م ي ‪ ،‬و ع ق د ا ل م د وا ت ل ل ت ع ر ي ف‬
‫؛ ح ق و ق ا ل م رأ ة ا ل م ل م ة ‪ ،‬و ا ل ع م ل ع ل ى ت ط ب ي ق ها ف ي ا ل د ا خ ل ‪،‬‬
‫و م ه لا ل ب ة ا ل م ج ت م عا ت ب ع د م ا لا ن س يا ق و را ء ب ر ي ق ت ل ل ث‪ ،‬ا ل م فا ه ي م ‪ ،‬ب ل‬
‫عا ل ي ها ت ح ر ي ر ها ‪ ،‬و ا ل أ خ ذ ب ما ي ت لا ء م م ع ا ل ق ي م و ا ل أ خ ل ا ق‬
‫ا ل إ س ل ا م ي ة‪.‬‬

‫‪ - 23‬ك ا ن ل ل م ا ل م ا ء و ا ل ن ح س! ا ل ث ق ا ف ي ة د و ر ف ي ا ل ر ق ص ‪ ،‬و ن و ع ي ة‬
‫ا ل م ج ت م عا ت ا لإ س لا م ي ة ب خ ه ل و ر ة ه ذ ا ا ل م ف ه و م ؛ م ن خ لا ل ي ا ل ت ع ر ي ف‬
‫خ لا ل ا ل م نا ب ر‬ ‫وم ن‬ ‫ب ه ؛ا ل ب يا نا ت وا ل ن د وا ت وا ل ل قا ءا ت ا ل م ف ت و ح ة ‪،‬‬
‫ا ل ا ع ل أ م ة‪.‬‬
‫‪ - 24‬ا ن ص ح أ‪ 0‬أ ه م ا ل س ل ا ل ح ك و م ي ة ا ل ش ي ب ن ي ع ل ى ا ل ح ك و م ا ت ا ل ق ي ا م‬
‫ب ه ا ا ل ا م ت ن ا ع ع ن ا ل ت ص د س ع ا ل ي ه ا ‪ ،‬و ا ل ت م س ك و ا ل ت ح ف‪ -‬ذ ل ‪ ،‬و م ت ع‬
‫ا ل ت م و ي ل ا ل أ ج ش ي•‬
‫‪ — 25‬و م ن أ ه م ا ل ب ل ا ل ج م ا ع ي ة ا ل ت ي ي ن ب غ ي أ ن ت ت ك ا ت ف ا ل ج ه و د ف ي ه ا‬
‫ق يا م ا ل م ر م ة ا لأ س ر ي ة ب وا ج ب ها ا ل ت ر ب و ي ‪ ،‬و ق يا م ا ل م ر م ة‬
‫ا ل ت ع ل ي مّ ي ة ب ت ع م ي م ا ل ت ع ل ي م ‪ ،‬ؤ إ ع ا د ة ص ي ا غ ة ا ل ن ا ه ج ل ت ه ت م أ ك ث ر‬
‫با ل م رأ ة و با لأ ف كا ر و ا ل م ن ا ه ي م ا ل وا ف د ة ‪ ،‬ؤإ ئ شا ء ا ل ك ل يا ي ت ‪،‬‬
‫و ا ل م ع ا ه د ا ل ت ي ت ت و ل ى ا ل ج ا ن ب ا ل ح ق و ق ي ل ل خ ز أ ة" ا ل م ل م ة ‪ ،‬و ك ذ ا‬
‫س ر ي ح ة ا لإ ع لا م ي ي ن ‪،‬‬ ‫با لا ه ت ما م‬ ‫ة ا لإ ع لا م ي ة‬ ‫ق يا م ا ل م ر م‬
‫و ت ث ق ي ف ه م ب ق ضا يا ا ل م ر أ ة ا ل م ل م ة ‪ ،‬ؤإ ن ثا ء ق ن وا ت ‪ ،‬ت ل ف ز ي و ن ي ة‬
‫ؤ إ ذ ا ع ي ة ت ه ت م ب ا ل م ر أ ة و ا ل أ س ر ة ا ل م ل م ة ‪ ،‬و ت ر ص د ما ي ثا ر ح و ل ه ا‬
‫وا ت فا ق يا ت ‪ ، ،‬م ع ت ف ع ي ل ا ل ش ب ك ة ا ل ع ن ك ب و ت ي ة ‪،‬‬ ‫من‬
‫و أ خ ي ر ا ‪ ،‬ع ل ى ا ل م ر م ة ا ل د ي ن ي ة إ ص د ا ر ا ل ب يا نا ت ‪ ،‬وا ل ت قا ر ي ر ا ل ت ي‬
‫ؤإ قا م ة‬ ‫ت ب ي ن ا ل ح ك م ا ل ش ر ع ي ‪ ،‬و ت ف ن يد ه د ه ا ل م فا ه ي م ‪،‬‬
‫ؤإ ص دا ر ا ل و ثا ئ ق ا ل ش ر ع ي ة‬ ‫وا ل با د را ت ‪ ،‬ا لإ س لا م ي ة ‪،‬‬ ‫ا ل م و ت م را ت ه‬
‫ك م ي ثا ق ا لأ س ر ة ف ي ا ل إ س ل ا م ‪ ،‬و ا ل ا ه ت م ا م ب ف ئة ا ل د ع ا ة و ا ل أ ئ م ة‬ ‫‪,٩‬‬

‫و ا ل خ ه ل ب ا ء و ت ث ق ي ف ه م ب ق ض ا ي ا ا ل م ر أ ة ا ل م ل م ة‪.‬‬ ‫أ‬
‫ن ي‬

‫‪ - 26‬و م ن أ ه م ا ل م ث ل ا ل ف ر د ي ة ق ي ا م ا ل م ر أ ة ؛ ا ل ح‪ -‬ا ف ف ل ة ع ل ى د و ر ه ا‬ ‫‪.‬ؤ‬

‫ا لْ ل ب ي ع ي ا ل ذ ي أ ع د ه ا ا م م ه س ب ح ا ن ه و ت ع ا ل ى ل ه ‪ ،‬و ق ي ا م ا ن م ل م ا ء‬ ‫‪0‬‬
‫؛ ا ل ت و ع ي ة وا ل ت ح ذ ي ر م ن ت ل ل ث‪ ،‬ا لا ت فا ق يا ت ‪ ،‬و ا ل ؤ ت م ر ا ت ‪ ،‬و م ن ا ل ت ص د ي ق‬ ‫ؤ‬
‫ع ل ي ها ‪ ،‬و ع ل ى ا ل با ح ث ي ن وا ل ك تا ب ‪ ،‬ا ل ق يا م با ل د را سا ت ‪ ،‬وا لأ ب حا ي ث ‪،‬‬
‫و ا ل م و ت م ر ا ت ‪ ،‬ا ل ت ي ت ح ر ر ه ذْ ا ل م ف ا ه ي م ‪ ،‬و ت ب ر ز ه ا ف ي و س ا ئ ل‬ ‫‪٩ ٠ ٣‬‬
‫ا ل ح ر ف ة و ن و ع ي ا ل م ج ت م ع ا ت ‪ ،‬ا ل إ س ل ا م ي ة م ن ه ا‪.‬‬
 ‫ي ا ئ ي ا ؛ أ ه م ا و ت و ص ي‪ 1‬ت‪:‬‬

‫إ ل ى ج ا ن ب ا ل ب ل ا ل ت ي د ك ر ت ت ع ر ض ا ل با ح ث ة ا ل ت و ص يا ت ا ل تا ل ي ة ت‬
‫ص ر و ر ة ت ق و ي ة ا ل وا ن ع ا ل د ي ن ي ‪ ،‬وا لا ن ت ما ء ا ل ث قا ف ي ا ل إ س ل ا م ي ل د ى‬ ‫‪.1‬‬
‫ص را ت و ا ل ح و ا ر ا ن‬ ‫أ ف را د ا ل م ج ت م ع م ن ح لا ل ا ل ب را م ج و ا ل م ح ا‬
‫و ا ل م د و ا ت‪.‬‬

‫‪ 2‬ء ص ر و ر ه ق يا م ا ل م ؤ س س ا ت و ا ل إ د ا ر ا ت وا ل ه ي ئا ت ب ا ل ا ه ت م ا م ب ق ضا يا‬
‫ا ل م ر أ ة ‪ ،‬و م ش ا ك ل ه ا ‪ ،‬وا ل ت ر ع ب ح ل ها ‪ ،‬ؤإ زا ل ة ا ل ع ق با ت ا ل ت ي ت ح و ل‬
‫د و ن أ ح د ح ق و ق ه ا ا ل إ س ل ا م ي ة‪.‬‬

‫ب م وا ج ه ة‬ ‫ا ت م خ ت صة ب ح ق و ق ا ل م رأ ة ا ل م ل م ة ‪ ،‬ت ق وم‬ ‫‪ - 3‬إ ن ش ا ء م ؤّ‬

‫س وا ء ع ل ى ا ل ص ع ي د ا ل دا ح ل ي م ن ا ل ع ا د ا ت‬ ‫ي ح م ها‬ ‫ا لا ن ت ها كا ت‬
‫وا ل ت قا ل ي د أ م ع ل ى ا ل ص ع ي د ا ل خ ا ر ج ي م ن ا ل م ز ت م را ت وا لا ت فا ق يا ت‬
‫ا ل د و ل ي ة‪.‬‬

‫‪ - 4‬ا ل ع م ل ع ل ى ت ن ق ية قا ن و ن ا ل أ ح و ا ل ا ل ش خ ص ي ة ف ي ب ع ض ا ل د و ل ا ل ع ر ب ي ة‬
‫م ن ا ل م فا ه ي م وا ل م ص ه ل ل حا ت ا ل وا ر د ة ف ي ا لا ت فا ق يا ت و ا ل م و ت م ر ا ت‬
‫ا ل د و ل ة‪.‬‬

‫‪ _ 5‬ص ر و ر ه إ قا م ة م ؤ ت م را ي ت ‪ ،‬إ س لا م ي ة د و ل ي ة ت نا ق ش أ و صا ع ا ل م ر أ ة‬
‫ا ل م س ل م ة ‪ ،‬و ن ه ي ق ‪ ،‬إ ل ى ا ل خ ر و ج ب ن ت ا ئ ج م م ل ث ى ع ل ى أ ر ض ا ل و ا ق ع‪.‬‬
‫و‬ ‫‪ _ 6‬ع ل ى ا ل م ؤ س س ا ت ا لإ ع لا م ي ة وا ل ت ح ل ي م ي ة د و ر ت ث ق ي ف أ ف را د ا ل م ج ت م ع‬

‫آ‬ ‫ا ل ب را م ج و ا ل م ح ا ض ر ا ت و ا ل د و ا ت‪.‬‬
‫ب ا ل م ص ه ل ل ح ا ت و ا ل م ف ا ه ي م ا ل م ت و ر د ة ك م ف ه و م ا ل ج ن ل< ر م ن ح ل ا ل‬

‫ا ن ا لد و ل ية‬ ‫‪ . 7‬إ ن شا ء ه ي ئ ة ي ك و ن م ن ا خ ت صا ص ها م را ق ب ه ا ل ز م‬
‫و م ز م ح ا ت ا ل م ج ت م ع م ن ح ي م ثإ ن شا ء لا ت ها ‪ ،‬و أ ع م ا ب ‪ ،‬و ب ر ا م ج ه ا ‪،‬‬
‫وا ل ع م ل ع ل ى ت ح ر ي ر ها م ن ت ل ك ا ل م فا م م وا ل م ص ط ي حا ت ا ل م ق ا س‬
‫ل ل ث ق ا ف ة ا ل إ م ل أ م ة‪.‬‬

‫‪ — 8‬إ ن شا ء أ ق سا م ف ي ا ل ج ا م ع ا ت وا ل ك ل يا ن ت ح ت م س م ى د را سا ت ا ل م ر أ ة‬
‫ا ل م ل م ة ي ه ت م ب ت ث ق ي ف ا ل م ر أ ة ث قا ف ة إ س ل ا م ي ة ‪ ،‬و ت ع ر ي ف ها ب ا ل ف ا ه ي م‬
‫ؤإ ح را ء ا ل ب ح و ث‬ ‫و ا ل ص ه ل ل ح ا ت ا ل م س ت و ر د ة ‪ ،‬و ك ي ف ية ن قا ل ها إ س لا م يا ‪،‬‬
‫ب د ل ل ث ا‪.‬‬ ‫وا ل د را سا ت ا ل م ع ل قة‬

‫و ‪ -‬ا ل ع نا ي ة ي ر ص د ا ل م فا ه ي م وا ل م ص ه ل ل حا ت ا ل وا ر د ة ف ي ا لا ت فا ق يا ت‬
‫و ب يا ن‬ ‫و ت ح ر ي ر ها و ت ف ن ي د ها وا ل ر د ءا ل ي ها ‪،‬‬ ‫وا ل ؤ ت م را ت ا ل د و ل ية‪،‬‬
‫ف ي ه ا‪.‬‬ ‫و ج ه ة ا ل ن ف ل ر ا لإ س لا م ي ة‬

‫ه ‪ - 1‬إ ص دا ر م ج لا ت ع ل م ي ة م ت خ ص م ة ب ح ق و ق ا ل م رأ ة ف ي ا لإ س لا م ‪،‬‬
‫و م ه ن ا ل ب ة ا ل م خ ت ص ي ن ب ت ه ل ب ي ق ه ا ‪ ،‬و ن و ع ي ة ا ل م ر أ ة ي ه ا‪.‬‬
‫‪ - 11‬م ح ا و ر ة ا ل ر ج ع ي ا ت ا ل ت ي ؤ ل ه ر ا ل م م ه و م ف ي ق ل ل ه ا ‪ ،‬ل ب ي ا ن م و ق ف ا‬
‫ا ل ش ر ي ح ة ا لإ س لا م ي ة م ن ه ذ ا ا ل م ف ه و م ‪ ،‬وا ل تأ ك ي د ع ل ى أ ه م ي ة ا ح ت را م‬
‫ا ل م ن ف ل ما ت وا ل ه ي ئا ت ا ل د و ل ية ا ل ت ي ت ر ع ى م ف ه و م ا ل خ ص و ص ي ة‬ ‫ء‬
‫ص غ و ؤ ل ها‬ ‫ا ل ث قا ف ي ة ل ل م ج ت م ع ا ت و ا ل د و ل ا ل إ س ل ا م ي ة ‪ ،‬و ا ل ت خ ل ي ع ن‬ ‫ي‬ ‫‪٦‬‬

‫آ ت‪,‬‬
‫ت ث‬
‫د*‪.‬‬ ‫ا ل م سا ‪ ،‬اة‬ ‫ا ل ت ع لمة‬ ‫ق ‪ ١ ١‬ت ما‬ ‫ت ن فذ‬ ‫ل ق صد‬ ‫ا لد و ل‬ ‫ه ذه‬ ‫ع ل ء‪,‬‬

‫و‬
‫إ ‪ - 1 2‬م تا ب ع ة ا ل م ؤ ت م ر ا ت و ا ل ث ا ر ك ة ف ي ها ‪ ،‬و م ح ا و ر ة ا ل م شا ر ك ي ن ف ي ها ‪،‬‬
‫و ب ي ا ن م و ق ف ‪ ،‬ا ل ش ر ي ع ة ا ل إ س ل ا م ي ة م ن ه ذ ه ا ل م ؤ ت م ر ا ت و ق ر ا ر ا ت ه ا‪.‬‬ ‫ي‬
‫‪ - 1 3‬إ ج ر ا ء ا ل م ز ي د م ن ا ل د ر ا س ا ت ا ل م ل ي ة ا ل ت ي ت ت نا و ل ا ل م ص ه ل ل ح ا ت‬
‫سل‬ ‫ا ل أ م م ي ة ‪ ،‬و ب يا ن ح ه ل ر ه ا ع ل ى ا ل ج ت م ع ا ت ا ل إ س ل ا م ي ة ‪ ،‬و ب يا ن‬
‫ا ل ت ص د ي ل ه ا و ا ل ح ي ل و ل ة د و ن ا ن ت ش ا ر ه ا ف ى ا ل م ج ت م ع ا ت ا ل إ س ل ا م ي ة‪.‬‬
‫و ب ح د•• أ س أ ل ا شّ ت ع ا ل ى أ ن ي ح ف ف ل ه ذ ا ا ل د ي ى ؤ ي ح ف ث ل أ ب ن ا ء ‪ ٥‬م ن ك ن ؛‬
‫وا ل حا ظ م ن ك ل‬ ‫ث ر م ت ر ب ص ب ه م ‪ ،‬فإ ن ه ا ل ق ا د ر ع ل ى ص د ا ل م ك ا ي د ‪،‬‬
‫س و ء ‪ ،‬و ا ح ر د ع و ا ن ا أ ن ا ل ح م د ل ا ه ر ب ا ل ع ا ل م ي ن‪.‬‬

‫‪٠‬‬ ‫‪٠‬‬ ‫‪٠‬‬

 ‫س‬ ‫ا ما ر‬

‫أ ق فه ر س ا ل م ص ه ل ل حا ت و غ ر ي ب ا لأ ل فا ظ‬
‫؛ ؛ أ ف ه ر س ا ل م ص ا د ر و ا ل م ر ا م‪.‬‬
‫ض و ع ا ت‪.‬‬ ‫فه ر س ا ل م و‬ ‫أق‬
 ‫ف ه ر س ا ل م ص ط ا ل ح ا ت و غ ر ي ب ا ل آ ل ه أ| ظ‬

‫ص ف حة‬ ‫ا ل‬ ‫ا ل ك ل مة‬
‫م‬

‫‪١ ٥ ١‬‬ ‫ا لا ت حا د ا لأ و ر و م ح ‪،‬‬ ‫‪١‬‬

‫‪٣ ٦‬‬ ‫ا لا ت فا ق يا ت ا ل د و ل ي ة‬ ‫‪٢‬‬

‫‪١ ٧ ٩‬‬ ‫ا لأ ح وا ل ا ل ش خ ص ية‬ ‫‪٣‬‬

‫‪٤ ٦‬‬ ‫ا لإ ع لا نا ت‬ ‫‪٤‬‬

‫‪٣ ٩‬‬ ‫ا لأ م م ا ل م ت ح دة‬ ‫‪٥‬‬

‫‪٩ ٥‬‬ ‫ا لأ م م ض‬ ‫‪٦‬‬

‫‪٩ ٤‬‬ ‫صه ي و ن‬ ‫ح ك ما ء‬ ‫ب ر و ت و ك و لأ ت‬ ‫‪٧‬‬

‫‪٦ ٣‬‬ ‫ا ل م و ل و حا‬ ‫‪٨‬‬

‫‪٨ ٠‬‬ ‫ا ل ت ق س يم ا ل ج ن د ر ى‬ ‫‪٩‬‬

‫‪٧ ٨‬‬ ‫ا ك ث ث ةا لأ ج ما ب‬ ‫‪١ ٠‬‬

‫‪١ ٢ ١‬‬ ‫ا ل ت تمة ا ل م س ت دا ئ‬ ‫‪١ ١‬‬

‫‪١ ٠ ٤‬‬ ‫ا ل و ر م ا ل ف ر س سه‬ ‫‪١ ٢‬‬

‫‪٧ ٩‬‬ ‫ا لد و ر‬ ‫‪١ ٣‬‬

‫‪٧ ٩‬‬ ‫د سا م ك ي ة‬ ‫‪١ ٤‬‬

‫‪١ ٠ ٣‬‬ ‫ا ل رأ سا ل ي ة‬ ‫‪١ ٥‬‬

 ‫ف ه ر س ا ل م صا ئ ر و ا ل م ر ا ح ع‬

‫أ و ل ا‪ :‬ا ل ق ر آ ن ا ل ك ر ي م‪.‬‬
‫ش ر‪:‬‬ ‫ثا با ‪ :‬ك ت ب ا‬
‫م ح م د ‪،‬‬ ‫بن‬ ‫عم ر‬ ‫بن‬ ‫ع بد اه‬ ‫‪ ِ 1‬ا ل ب ي ضا و ي ‪ ،‬ن ا ص ر ا ل د ي ن‬
‫(‪ 1 41 8‬ه= ‪ 998‬أ م)‪ .‬أ ن و ا ر ا ل ت ن ز ي ل و أ س ر ا ر ا ل ت أ و ي ل ‪ ( ،‬ط ‪ .)1‬إ ع د ا د‬
‫ب ي ر و ل تا ‪ ،‬دا ر إ ح ي ا ء ا ل ت را ي ث ‪،‬‬ ‫و ت ق د ي م! م ح م د ع ب د ا ل ر ح م ن ا ل م ر ع ش ل ي ‪،‬‬
‫ا ل ر ب ي•‬
‫‪ — 2‬ا ل ث ن ق ي ه ل ي ‪ ،‬م ح م د ا ل أ م ي ن ب ن م ح م د ا ل م خ ت ا ر ‪ 1 41 5( ،‬ه—= ‪ 1 995‬م)‪.‬‬
‫أ ض و ا ء ا ل ي ا ن ف ي إ ي ض ا ح ا ل ق ر آ ن ب ا ل ق ر آ ن ‪ ( ،‬د‪ .‬م ح ل)‪ .‬ب ي ر و ت ‪ ،‬د ا ر ا ل ف ك ر‪.‬‬
‫‪ - 3‬ا ل ث و ك ا ن ي ‪ ،‬م ح م د ي ن ع ل ي ب ن م ح م د ‪ 1 428 ( ،‬ه=‪ 70‬ه‪ 2‬م)‪ .‬ف ع ا ل ق د ي ر‬
‫ا ل ج ا م ع ب ي ن ف ت ي ا ل ر و ا ي ة و ا ل د ر ا ي ة م ن ع ا ل م ا ل ن ف ي ر ‪ ( ،‬ء ل‪ )ّ 4‬ت ح ق ي ق ؛‬
‫ب ي ر و ت ‪ ،‬د ا ر ا ل م ع ر ف ة‪.‬‬ ‫ي و سم‪ ،‬ا ل غ و ش‪،‬‬
‫ي ر ا ل ت ح ر ي ر وا ل ت ن ؤ ي ر ‪،‬‬ ‫‪ ~ 4‬ا ب ن ع ا م ح و ر ‪ ،‬م ح م د ا ل ط ا ه ر ‪ 1 984 ( ،‬ه)‪ .‬ن ف‬
‫( د‪ .‬ط آ‪ .‬ت و ن س ‪ ،‬ا ل د ا ر ا ل ت و ن س ي ة ل ل ن ش ر‪.‬‬
‫‪ - 5‬ا ل ق ر ط ب ي ‪ ،‬م ح م د ي ن أ ح م د ب ن أ ب ي ي ك ر ‪ 1 427 ( ،‬ه=‪ 6‬ه‪ 02‬م) ر ا ل ج ا م ع‬
‫ل أ ح ك ا م ا ل ق ر ا ن ‪ ( ،‬ط ‪ )1‬ل أ ت ح ق ي ق ؛ ع ب د ا ف ه ب ن ع ب د ا ل م ح ن ا ل ت ر ك ي ‪،‬‬
‫ة ا ل ر م ا لة ‪٠‬‬ ‫م وم‬ ‫ي ر و ي ا‪،‬‬
‫‪ - 6‬ق ف ‪ ، ،‬م د إ ب ر ا ه ي م ‪ 1 423 ( ،‬ه=‪ 3‬ه‪ 02‬م) ؤ ف ي ٍ ل ل أ ل ا ل ق ر آ ن ‪ ( ،‬ط‪ )23‬ر‬
‫د ا ر ا ل ش ر و ق‪.‬‬ ‫ا ل قا ه ر ة ‪،‬‬
‫‪ — 7‬ا ب ن ك ن ي ر ‪ ،‬إ س م ا ع ي ل ب ن ع م ر ‪ 1 420 ( ،‬م— ‪ 1 999‬م)‪ .‬ت ف ج ر ا ل ق ر آ ن‬
‫ا ل ع ث ل ي م ‪ ( ،‬ط‪ .)2‬ت ح ق ي ق; م ح ا م ي ب ن م ح م د م ل ا م ة ‪ ،‬ا ل ر ي ا ض ‪ ،‬د ا ر ط ي ب ة‪.‬‬

‫ثا ل تا ؛ ك ت ب ا ل ح د ي ث ‪! ،‬‬

‫صأ ح ؛ ح س ن ن ا ب ن‬ ‫‪ - 8‬ا ل أ ل ب ا ن ي ‪ ،‬م ح م د ن ا ص ر ا ل د ي ن ‪ 1 41 7( ،‬ه= ‪ 1 997‬م)‪.‬‬

‫م ا ح ه ‪ ( ،‬ط ‪ .)1‬ا ل ر ي ا ض ‪ ،‬م ك ت ب ة ا ل م ع ا ر ف ‪.،‬‬

‫ص ح ي ح ص تن أ ب ي‬ ‫‪ - 9‬ا ل أ ل ب ا ن ي ‪ ،‬م ح م د ن ا ص ر ا ل د ي ن ‪ 1 41 9( ،‬ه= ‪ 1 998‬م)‪.‬‬

‫د ا و د ‪ ( ،‬ط ‪ .)1‬ا ل ر ي ا ض ‪ ،‬م ك ت ب ة ا ل م ع ا ر ف‪.‬‬

‫صح يح م نن‬ ‫‪ - 1 0‬ا ل أ ل ب ا ن ي ‪ ،‬م ح م د ن ا ص ر ا ل د ي ن ‪ 1 420 (،‬ه= ه ه ه‪ 2‬م)‪.‬‬

‫ا ل ت ر م ل ء ي ‪ ( ،‬ط ‪ .)1‬ا ل ر ي ا ض ‪ ،‬م ك ت ب ة ا ل م ع ا ر ف‪.‬‬
‫‪ — 1 1‬ا ل ب خ ا ر ي ‪ ،‬أ ب و ع ب د ا ف ‪ ،‬م ح م د ي ن إ س م ا ع ي ل ‪ 1 423 ( ،‬ه= ‪ 2002‬م)ّ‬
‫ص ح ح ا ل ب خ ا ر ي ‪ ( ،‬ط ‪ )1‬؟ د م ش ق ‪ ،‬د ا ر ا ب ن ك ث ي ر‪.‬‬
‫م ن ن ا ل ت رمذ ي‪،‬‬ ‫م ح م د ب ن ُ ع ي م ى ي ن م ح و ر ة ‪ 1417 ( ،‬ه‬ ‫‪ — 1 2‬ا ل ت رمذ ي‪،‬‬
‫( ط ‪ •)1‬ح ك م ع ل ى أ ح ا د ي ث ه و ع ن ق; م ح م ل‪ .‬ن ا ص ر ا ل د ي ن ا ل أ ل ب ا ن ي ‪،‬‬
‫ا ل ر ي ا ض ‪ ،‬م ك ت ب ة ا ل م ع ا ر ف‪.‬‬

‫‪ — 1 3‬أ ب و د ا و د ‪ ،‬م ح ل ي مِ ا ن ب ن ا ل أ ش ع ث ‪ 1 424 ( ، ،‬ه)‪ .‬م ت ن أ ب ى د ا و د ‪ ( ،‬ط‪ )2‬ا‬ ‫ث‬

‫ح ك م ع ل ى أ ح ا د ي ث ه و ع ل ق; م ح م د ن ا ص ر ا ل د ي ن ا ل أ ل ب ا ن ي ‪ ،‬ا ل ر ي ا ن ح ى ‪،‬‬ ‫ؤ‬
‫آ ت‪,‬‬
‫‪٦‬‬

‫م ك ت ب ة ا ل م ع ا ر ف‪.‬‬ ‫ت ث‬

‫‪ — 1 4‬ا ل ر ي ي ل ا ي ‪ ،‬م ح ‪ ٠‬ل ‪ ١‬ي ن م ح م ي‪ .‬ا ل ح ي ن ي ‪ ( ،‬ئ‪ .‬ت ‪ .،‬إ ت ح ا ف ا ل س ا د ة ا ل م ت ق ن ي ن‬

‫ب ش ؤ ح إ ح ي ا ء ع ل و م ا ل د ي ن ‪ ( ،‬د‪ .‬ط) ؟ د م ث ز ‪ ،‬د ا ر ا ل ف ك ر‪.‬‬
‫‪0‬‬

‫‪ - 1 5‬ا ب ن أ ب ي ش ي ب ة ‪ ،‬ع ب د ا ش ب ن م ح م د ‪ 1 429 ( ،‬ه= ‪ 2008‬م)‪ .‬م ص ن ف ‪ ،‬ا ب ن‬ ‫لإ‬

‫أ ب ي ش ي ب ة ‪ ( ،‬ط أ) ب ت ح ق ي ق • أ ب ي م ح م ل‪ .‬أ م ح م ا م ة ي ن إ ب ر ا ه ي م ب ن م ح م د ‪،‬‬ ‫'ذ‬
‫ا ل ق ا ه ر ة ‪ ،‬ا ل ف ا ر و ق ا ل ح د ي ث ة ل ل ه ل ب ا ؤ ة و ا ل ن ث ر‪.‬‬

‫ح كم‬ ‫‪ - 1‬ا ب ن م ا ج ه ‪ ،‬م ح م د ي ن ي ز ي د ‪ 1 41 7( ،‬ه)‪ .‬م ح ن ن ا ب ن م ا ج ه ‪ ( ،‬ط ‪.)1‬‬

‫ع ل ى أ ح ا د ي ث ه و ع ل ق! م ح م د ن ا ص ر ا ل د ي ن ا ل أ ل ب ا ن ي ‪ ،‬ا ل ر ي ا ض ‪ ،‬م ك ت ب ة‬
‫ا ل م ع ا ر ف‪.‬‬
 ‫‪ - 1 7‬ا ل م ب ا ر ك ف و ر ي ‪ ،‬م ح م د ع ب د ا ل ر ح م ن ب ن ع ب د ا ل ر ح ي م ‪ ( ،‬د‪ .‬ت)‪ .‬ت ح ف ة‬
‫ا ل أ ح و ذ ي ش ر ح ج ا م ع ا ل ت ر م ذ ي ‪ ( ،‬د‪ .‬م ح ل)‪ .‬د م ش ق ‪ ،‬د ا ر ا ل ف ك ر‪.‬‬
‫‪ - 1 8‬ا ل ن س ا ئ ي ‪ ،‬أ ح م د ب ن ش ع ي ب أ ب و ع ب د ا ل ر ح م ن ‪ 1 41 1 ( ،‬ه = ‪ 1 991‬م)‪.‬‬
‫س ن ن ا ل ن س ا ئ ي ا ل ك ر ى ‪ ( ،‬م ح ل ‪ .)1‬ب ي ر و ت ‪ ،‬د ا ر ا ل ك ن ب ا ل ع ل م ي ة‪.‬‬
‫و ‪ - ٦‬ا ل ن و و ي ‪ ،‬م ح ي ي ا ل د ي ن ي ح ي ى ب ن ش ر ف ‪ 1 421 ( ،‬ه= ه ‪ 200‬م) ا ا ل م ن ه ا ج‬
‫ف ي ش ر ح ص ح ي ح م ل م ب ن ا ل ح ج ا ج ‪ ( ،‬د‪ .‬ح ل)‪ .‬ا ل أ ر د ن ‪ ،‬س ت ا ل أ ف ك ا ر‬
‫ا ل د و ل ي ة‪.‬‬

‫ه‪ — 2‬ا ل ن ي ا ب و ر ى ‪ ،‬أ ب و ا ل ح س ن م ل م ب ن ا ل ح ج ا ج ‪ 1 427 ( ،‬ه=‪ 60‬ه‪ 2‬م)‪.‬‬

‫ل م ‪ ( ،‬ه ل ‪ )1‬؟ ت ح ق ي ق! أ ب ي ق ن ي ب ة ن ث ل ر م ح م د‬ ‫صحيح م‬
‫ا ل ر ي ا ض ‪ ،‬د ا ر ه ل ي ب ة‪.‬‬

‫ر ا ب ع ا ‪ :‬ك ب ا ل ف ق ه و ا ل أ ص و ل و ا ل ف ت ا و ى‪:‬‬
‫‪ -‬ا ب ن ب ا ز ‪ ،‬ع ب د ا ل ع ز ي ز ب ن ع ث ل‪ .‬ا ش ‪ 420 ( ،‬أ ه)‪ .‬م ج م ؤ ع ف ت ا و ى و م ق ا ل ا م ح ت ‪،‬‬
‫م ت ن و ع ة ‪ ،‬رْ ل ‪ •)1‬ج م ع ؤ إ ش ر ا ف ا‪ :‬م ح م د ب ن م ع د ا ل ئ و ي ع ر ‪ ،‬ا ل ر ي ا ض ‪،‬‬
‫د ا ر ا ل ق ا م م‪.‬‬
‫‪ - 22‬ا ب ن ت ي م ي ة ‪ ،‬ت ق ي ا ل د ي ن أ ح م د ‪ 1 426 ( ،‬ه= ‪ 5‬ه‪ 02‬م) ب م ج م و ع ا ل ق ت ا و ى ‪،‬‬
‫( ء ل‪ •)3‬ت ح ق ي ق ؛ أ ن و ر ا ل ب ا ز ؛ و ع ا م ر ا ل ج ز ا ر ‪ ،‬ا ل م ن ص و ر ة ‪ ،‬د ا ر ا ل و ف ا ء‪.‬‬
‫‪ — 23‬ا ل ج د ي ع ‪ ،‬ع ب د ا ش ب ن ي و س ف ‪ 1 41 8( ، ،‬ه= ‪ 997‬أ م)• ت ي س ي ر ع ل م أ ص و ل‬
‫ة ا ل ر ي ا ن‪.‬‬ ‫م زم‬ ‫ب ي ر و ت‪،‬‬ ‫ا ل ف ق ه ‪ ( ،‬ه ل ‪.)1‬‬
‫أ‬ ‫ب ا ل و ه ا ب ‪ ( ،‬د‪ .‬ت)‪ .‬ع ل م أ ص و ل ا ل ف ق ه ‪ ( ،‬ء ل‪ .)8‬ا ل ق ا ه ر ة ‪،‬‬ ‫‪ - 24‬ح ل ا ف ‪،‬‬
‫[‬ ‫د ا ر ا ل ق ا ل م‪.‬‬
‫؟‬ ‫‪ - 25‬ا ل ص ت ع ا ن ي ‪ ،‬م ح م ل ‪ ،‬ب ن إ س م ا ع ي ل ا ل أ م ي ر ‪ 1 41 5( ،‬ه= ‪ 1 995‬م) ؟ م ب ل‬
‫لة‬ ‫ا ل س ل ا م ش ؤ ح ب ل ؤ خ ا ل م ر ا م م ن ج م ع أ د ل ة ا ل أ ح ك ا م ‪ ( ،‬ه ل ‪ )1‬؟ ت ح ق ي ق;‬
‫ب ي ر و ت ‪ ،‬د ا ر ا ل م ع ر ف ة‪.‬‬ ‫ش ي حا ‪،‬‬ ‫ح ل ي ل مأ م و ن‬
‫‪ - 26‬ا ب ن ع ب د ا ل ب ر ‪ ،‬ي و م ف ب ن ع ب د ا ل ل ه ‪ 1 41 8( ،‬ه) ا ا ل إ ج م ا ع ‪ ( ،‬ه ل ‪ .)1‬ج م ع‬
‫و ع ب ل ‪ ،‬ا ل و ه ا ب ي ن ف نا ف ر‬ ‫ف وا د ا ب ن ع ب د ا ل ع ز ي ز ا ل ش ل ه و ب ؛‬ ‫و ت ر ت ي ب‪:‬‬
‫‪—-‬‬ ‫ا ل ش ه ر ي ‪ ،‬ا ل ر ي ا ض ‪ ،‬د ا ر ا ل ق ا س م‪.‬‬
‫ص ا ل ح ب ن ف و ز ا ن ‪ 1 423 ( ،‬ه)‪ .‬ت ن ب ي ه ا ت ع ل ى أ ح ك ا م ت خ ت ص‬ ‫‪ - 27‬ا ل م ر ن ا ن ‪،‬‬
‫و زا ر ة ا ل ش ؤ و ن‬ ‫ع و لمة‪،‬‬ ‫ر د‪ -‬ء ل)‪ .‬ا ل م م ل ك ة ا ل ع ر ب ي ة ا ل‬ ‫با ل م ؤ م نا م نا ‪،‬‬
‫ا ل إ س ل ا م ي ة و ا ل أ و ق ا ف ‪ ،‬و ا ل د ع و ة و ا ل إ ر ش ا د‪.‬‬

‫خ ا م ث ا ت ك ت ب ا ل ل غ ة!‬
‫‪ - 28‬ا ل ج و ه ر ي ‪ ،‬إ س م ا ع ي ل ي ن ح م ا د ‪ 1 407 ( ،‬ه= ‪ 1 987‬م)‪ .‬ا ل ص ح ا ح ت ا ج‬
‫ا ل ل غ ة و ص ح ا ح ا ل ع ر ب ي ة ‪ ( ،‬ء ل‪ .)4‬ت ح ق ي ق; أ ح م د ع ب د ا ل غ ف و ر ع م ن ا ر ‪،‬‬
‫ب ي ر و ت ‪ ،‬دا ر ا ل ع ل م ل ل م لا م ح ن ■‬
‫‪ — 29‬ا ل ح م ي ر ي ‪ ،‬ن ش و ا ن ب ن س ع ي د ‪ 1 421 ( ،‬ه= ه ه ه‪ 2‬م)‪ .‬ش م س ا ل ع ل و م و د و ا ء‬
‫ك ل ا م ا ل ع ر ب ‪ ،‬م ن ا ل ك ل و م ‪ ( ،‬م ح ل ‪ .)1‬ت ح ق ي ق; م ح م د ا ل د ا ل ي ‪ ،‬د م ش ق ‪ ،‬د ا ر‬
‫ا ل ف ك ر‪.‬‬

‫‪ - 30‬ا ل ر ا ز ي ‪ ،‬أ ح ِم د ب ن ف ا ر س ‪ 399 ( ،‬أ م— ‪ 1 979‬م) ؤ م ع ج م م ق ا ي ي س‬

‫ا ل ل غ ة ‪ ( ،‬ح ل ‪ .)1‬ت ح ق ي ق; ع ب د ا ل ل ا م م ح م د ه ا ر و ن ‪ ،‬ب ي ر و ي ت ‪ ، ،‬د ا ر ا ل ف ك ر•‬
‫‪ - 31‬ا ل ر ا ز ي ‪ ،‬م ح م د ب ن أ ب ي ك ر ب ن ع ب د ا ل ق ا د ر ‪ 1 420 ( ،‬ه= ‪ 1 999‬م) ا‬
‫ب ي ر و ت'‬ ‫ي و س ما ا ل ش ي خ م ح م د ‪،‬‬ ‫م خ ت ا ر ا ل ص ح ا ح ‪ ( ،‬ء ل‪ .)5‬ت ح ق ي ق;‬
‫ا ل ك ب ة ا ل ع ص ر ي ة‪.‬‬

‫يد م ح م د م ر ت ش ى ‪،‬‬ ‫‪ — 32‬ا ل ز ي ي د ي ‪ ،‬م ح س م ‪ ،‬ا ل د ي ن ا ب و ف ي ف ا ر إ ا ل‬ ‫آ‬

‫(‪ 1 41 4‬ه= ‪ 1 994‬م)‪ .‬ت ا ج ا ل ع ر و س م ن ج و ا ه ر ا ل ق ا م و س ‪ ( ،‬م ح ل ‪.)1‬‬ ‫إؤ‬
‫ُ ي ر و ت ا ‪ ،‬د ا ر ا ل ف ك ر‪.‬‬ ‫‪٩‬‬
‫‪ - 33‬ا ل خ د ي ‪ ،‬ع ل ي ي ن ج ع ف ر ب ن ع ل ي ‪ 1 403 ( ،‬ه= ‪ 983‬أ م)‪ .‬ك ت ا ب ‪،‬‬ ‫ؤ‬
‫ا ل أ ف ع ا ل ‪ ْ( ،‬ل ‪ .)1‬ي ي ر و م ‪ JU ، ،‬؛ ا ل ك ب‪.‬‬ ‫ث‬
‫‪ - 34‬ع م ر ‪ ،‬أ ح م د ي ن م خ ت ا ر و آ خ ر و ن ‪ 1 429 ( ،‬ه= ‪ 2008‬م) ر م ع ج م ا ل ل غ ة‬ ‫'‪,3‬‬
‫ع ا ل م ا ل ك ت ب ‪.،‬‬ ‫ا ل م ر ب ي ة ا ل م ع ا ص ر ة ‪ ( ،‬ه ل ‪ )1‬ا ا ل ق ا ه ر ة ‪،‬‬
‫‪ - 35‬ا ل ف ي ر و ز آ ب ا د ى ‪ ،‬م ج د ا ل د ي ن أ ب و ت ل م ا ه ر م ح م د ي ن ي ع ق و ب ‪، ،‬‬
‫( ‪ 1 426‬ه= ‪ 2003‬م ّ) ا ل ق ا م و س ا ل م ح ي ت ل ‪ ( ،‬ه ل‪ .)8‬إ ش ر ا ف; م ح م د ن ع ي م‬
‫ا ل خ ر م ح و س ي ‪ ،‬ي ي ر و ي ت ‪ ، ،‬م و م ح ة ا ل ر س ا ل ة ل ل ه ل ب ا ع ة و ا ل س ر و ا ل ت و ن ي ع‪.‬‬
‫‪ - 36‬م ج م ع ا ل ل غ ة ا ل ع ر ب ي ة ( م ص ط ف ى ‪ ،‬إ ب ر ا ه ي م ؛ و ا ل ن ي ا ت ‪ ،‬أ ح م د ؛ و ع ب د‬
‫ح ا م د ؛ و ا ل ن ج ا ر ‪ ،‬م ح م د) ‪ 1 425 ( ،‬ه=‪ 4‬ه ه‪ 2‬م)‪ .‬ا ل م ع ج م‬ ‫ا ل قا د ر ‪،‬‬
‫ا ل و سْ ل ‪ ْ( ،‬ل‪ .)4‬ا ل ق ا ه ر ة ‪ ، ،‬ك ب ة ا ل ش ر و ق ا ل د و ل ي ة‪.‬‬
‫‪ - 37‬ا ب ن م ن ظ و ر ‪ ،‬م ح م د ب ن م ك ر م ‪ 1 41 4( ،‬ه= ‪ 1 994‬م)‪ .‬ل س ا ن ا ل ع ر ب ‪، ،‬‬
‫ص ا ئ ر‪.‬‬ ‫ب ي ر و ت ‪ ،‬دا ر‬ ‫( ء ل‪.)3‬‬

‫س ا ئ س ا ت ك ش س ا ا ل أ ع ل ا م و ا ل ت ر ا ح م و ا‪ J‬ا ل ا‪ J‬ا ن‪:‬‬

‫‪ - 38‬ا ل ب ع ل ب ك ي ‪ ،‬م ن ي ر ‪ 1 992 ( ،‬م)‪ .‬م ع ج م أ ع ل ا م ا ل م و ر د ‪ ( ،‬م ح ل ‪ .)1‬ب ي ر و ت ‪،‬‬
‫د ا ر ا ل ع ل م ل ل م ل ا م ح ن•‬
‫ص ف وة‬ ‫ج م ا ل ا ل د ي ن أ ب و ا ل م ر ج ‪ 1 405 ( ،‬ه= ‪ 1 985‬م) ب‬ ‫‪ - 39‬ا ب ن ا ل ج و ز ي ‪،‬‬
‫ب ي ر و ت‪،‬‬ ‫ر وا س ‪،‬‬ ‫وم حمد‬ ‫فا ح و ر ى ؛‬ ‫ت ح ق ي ق؛ م ح م و د‬ ‫ا ل ص ف و ة ‪ ( ،‬ء ل‪ )3‬ب‬
‫د ا ر ا ل م ع ر ف ة‪.‬‬

‫‪ — 40‬ا ل ح م د ‪ ،‬م ح م د إ ب ر ا ه ي م ‪ 1 422 ( ،‬ه)ّ ح و ا س ج ‪ ،‬م ن س ي ر ة ا ل إ م ا م ع ب د‬

‫ا ل ع ز ي ز ب ن ب ا ز ‪ ( ،‬ء ل ن• ا ل ر ي ا ض ‪ ،‬د ا ر ا ب ن ح ز ب م ة•‬
‫‪ - 41‬ا ل ز ر ك ا ل ي ‪ ،‬خ ي ر ا ل د ي ن ‪ 2002 ( ،‬م)‪ .‬ا ل أ ع ل ا م ‪ ْ( ،‬ل‪ .)1 5‬ب ي ر و ت ‪ ،‬د ا ر‬
‫ا ل ع ل م ل ل م ل أ ي ئ ن‪.‬‬
‫ح م و ن عا ل ما ا ج ت ما عا أ سا سا ا ل خ ف ل ر و ن‬ ‫ج و ن ‪ 2009 ( ،‬م)‪.‬‬ ‫‪ - 42‬م ح ا ك و ن ‪،‬‬
‫ب ي ر و ت‪ ،‬ا ل شا ك ة‬ ‫ح لم ى‪،‬‬ ‫م حم ود م حمد‬ ‫ا ل م ع ا ص ر و ن ‪ ( ،‬ت ل ‪ .)1‬ت ر ج م ة!‬
‫ا ل ع ر ب ي ة ل ل أ ب ح ا ث و ا ل ن ش ر‪.‬‬
‫‪ - 43‬م ه ا ب ‪ ، ،‬م ح م د ‪ 2007 ( ،‬م)‪ .‬ر و ا د ع ل م ا ل ا ج ت م ا ع ‪ ( ،‬د‪ .‬ه ل)‪ .‬إ ل ا ك ت ر و ذ ى‪.‬‬
‫ف ى ‪ ( ،‬د‪ .‬ه ل)‪ .‬ب ي ر و ت ‪ ،‬د ا ر‬ ‫‪ - 44‬ص ل ي ب ا ‪ ،‬ج م ي ل ‪ 1 982 ( ،‬م)‪ .‬ا ل ع ج م ا ل ف ا ل‬
‫ا ل ك ا ب ‪ ،‬ا ل ل ب ن ا ن ي‪.‬‬
‫‪ - 43‬ع ب د ا ل ك ا ف ي ‪ ،‬إ س م ا ع ي ل ب ن ع ب د ا ل ف ت ا ح ‪ ( ،‬د‪ .‬ت)‪ .‬م ع ج م م ص ط ل ح ا ت‬
‫ح ق و ق ا ل إ ن س ا ن ‪ ( ،‬د‪ .‬ح ل)‪ .‬إ ل ك ت ر و ن ي ‪ ،‬م ك ت ب ت ي ا ل ع ر ب ي ة‪.‬‬
‫‪ _ 46‬ع ت ر ي س ‪ ،‬م ح م د ‪ 1 422 ( ،‬ه= ‪ 2002‬م) ؤ م ع ج م ب ل د ا ن ا ل م ا ل م ‪ ( ،‬ت ل ‪.)1‬‬
‫ا ل ق ا ه ر ة ‪ ،‬ا ل د ا ر ا ل ث ق ا ف ي ة ل ي ش ر‪.‬‬
 ‫آ ة ‪ -‬ا ب ن ب ا ز ‪ ،‬ع ب د ا ل ع ز ي ز ب ن ع ب د ا ل ل ه ‪ 1 41 3( ،‬ه = ‪ 992‬أ م)‪ .‬ا ل س ؤ ج و خ ط ر ه ‪،‬‬
‫( ط ‪ .)1‬ا ل ر ي ا ض ‪ ،‬ا ل ر ي ا س ة ا ل ع ا م ة ل إ د ا ر ا ت ا ل ب ح و ي ث ‪ ،‬ا ل ع ل م ي ة و ا ل إ ف ت ا ء‬
‫و ا ل إ ر ش ا د‪.‬‬ ‫و ا ل د ع وْ‬
‫‪ - 58‬ن ب س ي ‪ ،‬ه ا ل ة م ع ي د ‪ 1 1 ( ،‬ه‪ 2‬م)‪ .‬ح ق و ق ا ل م ر أ ة ف ي ق ل ن ا ت ف ا ق ي ة ا ل ق ض ا ء‬
‫ك ل ى ج م ي ع أ ش ك ا ل ا ل ت م ي ي ز ص د ا ل م ر أ ة س ي د ا و ‪ ( ،‬م ح ل ‪ .)1‬ب ي ر و ل ت ا ‪،‬‬
‫م ت ش و ر ا ي ت ‪ ،‬ا ل ح ل ب ي ا ل ح ق و ق ي ة‪.‬‬
‫‪ — 59‬ا ل ت و ن س ي ‪ ،‬م ح م د ح ل ي ف ة ‪ ( ،‬د‪ .‬ت)‪ .‬ا ل خ ط ر ا ل ي ه و د ي ب ر و ت و ك و ل أ ت ح آ ك م ا ء‬
‫ع با س م ح م و د ا ل ع قا د ‪ ،‬؛ ي ر و ء ت ‪ ، ،‬دا ر‬ ‫ص ه ي و ن ‪ ( ،‬ء ل‪ .)4‬ت ق د ي ر و ت ر ح م ة!‬
‫ا ل ك ت ا ب ا ل ع ر ب ي‪.‬‬
‫ب س ا م ‪ 1 427 ( ،‬ه= ‪ 2006‬م)‪ .‬د ر ا‪ -‬ا ت ف ي ا ل ف ك ر ا ل إ س ل ا م ي ‪،‬‬ ‫‪ - 60‬ج ر ا ر ‪،‬‬
‫( ء ل‪ )2‬ا ف ل ْ ل ي ن ‪ ،‬م و ق ع ن و ن ل ل د ر ا س ا ت ‪ ،‬و ا ل أ ؛ ح ا ي ث ‪ ،‬ا ل ق ر آ ن ي ة إ ل ك ت ر و ن ي‪.‬‬
‫أ ة— ج ر ي ش ة ‪ ،‬ع ل ي م ح م د ؛ و ا ل ز ب ت ق ‪ ،‬م ح م د ش ر ي ف ‪ 1 399 ( ، ،‬ه= ‪ 1 979‬م)‪.‬‬
‫أّ ا ل س ي ‪ ،‬ا ل غ ز و ا ل ف ك ر ي ل ل ع ا ل م ا ل إ س ل ا م ي ‪ ( ،‬ء ل‪ .)3‬ا ل ق ا ه ر ة ‪ ،‬د ا ر‬
‫ا ل ا ع ت م ا م‪.‬‬
‫‪ - 62‬ا ل ج ن د ي ‪ ،‬أ ن و ر ‪ 1 397 ( ،‬ه = ‪ 977‬أ م)‪ .‬ا ل م خ ت ل ط ا ت ا ل ت ل م و د ي ة ا ل ي ه و د ي ة‬
‫ا ل ص ه ي و ن ي ة ف ي غ ز و ا ل ف ا ك ر ا ل إ س ل ا م ي ‪ ( ،‬ء ل‪ .)2‬ا ل ق ا ه ر ة ‪ ،‬د ا ر ا ل ا ع ت ص ا م ‪٠‬‬
‫‪ - 63‬أ ب و ح ا ن ‪ ،‬م ح م د ‪ 1 421 ( ،‬ه= ‪ 1‬ه‪ 02‬م) ؟ ا ل م ر أ ة و ا ل أ س ر ة ب ي ن ا ل إ س ل ا م‬
‫ج م ع ي ة ا ل ح ق ا ف ‪ ،‬ا ل خ ي ر ي ة‪.‬‬ ‫ع ما ن ‪،‬‬ ‫و ا ل ن ظ م ا ل غ ر ب ي ة ‪ ( ،‬ط‪.)2‬‬
‫‪ - 64‬ا ل خ ص ي ن ‪ ،‬أ ح م د ب ن ع ب د ا ل ع ز ي ز ‪ 1 425 ( ،‬ه = ‪ 4‬ه ه‪ 2‬م)‪ .‬ا ل م ر أ ة ا ل س ا ل م ة‬
‫أ ه ا م ا ل ح ي ي ا ت ‪ ( ،‬ء ل‪ .)8‬ا ل ر ي ا ض ‪ ،‬د ا ر ع ا ل م ا ل ك ت ب‪.‬‬
‫‪ - 65‬ح م ا د ‪ ،‬م ه ي ل ة ز ي ن ا ل ع ا ب د ي ن ‪ 1 424 ( ،‬ه=‪ 30‬ه‪ 2‬م) ‪ ،‬ا ل م ر أ ة ا ل م س ل م ة‬
‫‪١‬‬
‫ت‬ ‫أ‬ ‫ت ح د ي ا ت ا ل و ل خ ة ‪ ( ،‬ح ل ‪ ّ)1‬ا ل ر ي ا ض ‪ ،‬م ك ت ب ة ا ل ع ب ي ك ا ن‪.‬‬ ‫و م وا ج ه ة‬
‫ئ‬
‫ط‬ ‫ع ا ئ ل ب ن ح س ن ‪ 432 ( ،‬أ ه)• ع و ل م ة ق و ا ن ي ن ا ل أ ح و ا ل ا ل ش خ ص ي ة‬ ‫‪ - 66‬ا ل خ م د ‪،‬‬
‫طه‬ ‫ف ي ا ل ب ح ر ي ن ‪ ( ،‬م ح ل ‪ .)1‬ا ل ر ي ا ض ‪ ،‬م ر ك ز ب ا ح ث ا ت ل د ر ا م ح ا ت ا ل م ر أ ة‪.‬‬
‫‪ — 67‬ا ل خ و ا ل ي ‪ ،‬س ف ر ب ن ع ب د ا ل ر ح م ن ‪ 1 402 ( ،‬ه= ‪ 982‬أ م)• ا ل م ا ل خ ا ت ي ة ن ش أ ت ه ا‬
‫ص ر ة ‪ ( ،‬ت ل ‪ .)1‬م ك ة‬ ‫ف ى ا ل ح يا ة ا لإ س لا م ي ة ا ل عا‬ ‫و ت ط و ر ها وآ ئا ر ها‬
‫_ لأ‬ ‫ا ل م ك ر م ة ‪ ،‬م ه ن ا ب ع ح ا م ع ة أ م ا ل ق ر ى‪.‬‬
 ‫‪ _ 68‬ا ل خ ض ر ي ‪ ،‬أ ن و ر ق ا س م ‪ 1 428 ( ،‬ه = ‪ 7‬ه ه‪ 2‬م)‪ .‬ا ل ح ر ك ة ا ل ش ؤ ي ة ف ي ا ل ي م ن‬
‫س ل س ل ة ن م ي ر ع ن م ج ل ة ا لٍ ي ا ن‪.‬‬ ‫ت ا ر ا خ ه ا‪ ..‬و و ا ق ي ه ا ‪ ( ،‬ط ‪ .)1‬ا ل ر ي ا ض ‪،‬‬
‫‪ 69‬س ا ل د ي ر ي ‪ ،‬م ك ا ر م م ح م و د ‪ 1 424 ( ،‬ه = ‪ 4‬ه ه‪ 2‬م)‪ ١ .‬ا ل م ا و ا ة ا ل ع ا د ل ة ب ي ن‬
‫ا ل ض م ن ف ي ا ل إ م ل أ م» ‪ ،‬ف ي; ر ص ا ع ب د ا ل و د و د ( م ح ر ر) ‪ ،‬ت ح ر ي ر ا ل م ر أ ة‬
‫ف ي ا ل إ س ل ا م ‪ ( ،‬م ح ل ‪ ,)1‬ا ل ق ا ه ر ة ‪ ،‬د ا ر ا ل ق ل م‪.‬‬
‫ي د ‪ 02 ( ،‬ه‪ 2‬م)‪ .‬ح ق و ق ‪،‬‬ ‫ع د نا ن ب ن ا ل‬ ‫و ح ي ن‪،‬‬ ‫‪ 70‬ء ا ل ر ش ي د ي ‪ ،‬أ ح م د ؛‬
‫ا ل إ ن س ا ن ف ي ا ل و م ح ل ن ا ل م ر ب ي ‪ ( ،‬ط ‪ .)1‬ب ي ر و ت ‪ ،‬د ا ر ا ل ف ك ر ا ل ع ا ص ر ‪.‬‬
‫‪ ِ 71‬ا ل ر ف ا ع ي ‪ ،‬ف و ا د ب ن م ح ي ي ع ب د ا ل ر ح م ن ‪ ( ،‬د‪ .‬ت)‪ .‬ا ل ن ف و ذ ا ل ي ه و د ي ف ي‬
‫ا ل أ ج ه ز ة ا ل إ ع ل ا م ي ة و ا ل م و س س أ ت ا ل إ ع ل ا م ي ة ‪ ( ،‬ط ‪ .)1‬ا ل ق ا ه ر ة ‪ ،‬م ك ت ب ة‬
‫ن ه ر ا ن ل ل ش ر و ا ل و ن ي ع•‬
‫‪ ٠ 72‬ز ن ا ت ي ‪ ،‬أ ن و ر م ح م و د ‪ ( ،‬د‪ .‬ت)‪ .‬ا ل م ؤ ل م ة و ت أ ث ي ر ه ا ع ل ى ا ل م ر أ ة ا ل ع ر ب ي ة ‪،‬‬
‫م ت ث ل م ة ا ل م ر أ ة ا ل م ر ب ي ة أ ن م و ذ ج ا ‪ ،‬ا ل ق ا ه ر ة‪.‬‬

‫‪ - 73‬ا ل س ب ا ع ي ‪ ،‬م ص ه ل ف ى ‪ 1 420 ( ،‬ه= ‪ 999‬أ م)‪ .‬ا ل م ر أ ة ب ج ن ا ل ف ض و ا ل ق ا ن و ن ‪،‬‬

‫( ء ل‪ .)7‬ا ل ر ي ا ض ‪ ،‬م ك ت ب ة ا ل و ر ا ق‪.‬‬

‫ع ب د ا ل ع ز ي ز ‪ 1 41 7( ،‬ه= ‪ 1 996‬م)‪.‬‬ ‫وا ل خ يا ه ل ‪،‬‬ ‫زا د أ ح م د ؛‬ ‫س لا م ة ‪،‬‬ ‫‪ 74‬ء‬

‫آ م ح ل ف ا ل ا ل أ ن ا س ي ن ا ل ل م و ا ل ش ر ي ع ة ‪ ( ،‬ت ل أ) ب ب ي ر و ت ‪ ،‬د ا ر ا ل ي ا ر ق•‬
‫‪ . 75‬س ل ط ا ن ‪ ،‬ج م ا ل ‪ 1 41 4( ،‬ه= ‪ 1 993‬م)‪ .‬ج ه ا د ن ا ا ل ث ق ا ف ي م و ا ق ف‬
‫ؤ إ ث ا ر ا ت ‪ ٍ( ،‬ل ‪ )1‬ا ب ر م ج ه ا م ‪ -‬؛ ر ي ه ل ا ن ي ا ‪ ،‬م ر ك ز ا ل د ر ا س ا ت ا ل إ س ل ا م ي ة‪.‬‬
‫ح ق و ق ا ل إ ن ا ن ف ي ا ل إ س ل ا م ‪ ( ،‬ي ل ا) •‬ ‫ي ن ‪ 6( ،‬ه ه‪ 2‬م)‪.‬‬ ‫ح‬ ‫سم رة‪،‬‬ ‫‪٠ 76‬‬
‫ا ل ق ا ه ر ة ‪ ،‬د ا ر ا ل ه ا ن ئ ل ل ه ل با ع ت و ا ل ش ر‬
‫‪ . 77‬ا ل م س د ‪ ،‬ز ك ي ع ا ز ‪ 1 428 ( ،‬ه=‪ 7‬ه‪ 02‬م) ا ع م ل ا ل م ر أ ة ب ي ن ا ل أ د ي ا ن‬
‫و ا ل ق و ا ن ي ن و د ع ا ة ا ل ت ح ر ر ‪ ( ،‬م ح ل ‪ .)1‬ا ل م ن ص و ر ة ‪ ،‬د ا ر ا ل و ف ا ء ل ل ه ل ث ا ع ة‬
‫وا ل ش ر ‪٠‬‬

‫ي د ‪ ،‬ز ك ي ع ض ‪ 07 ( ،‬ه‪ 2‬م)‪ .‬ا ل م س ر ة ا ل د ا ن ي ة ل د م ا ة ت ح ر ر ا ل م ر أ ة‬ ‫‪ . 78‬ا ل‬

‫و أ ث ر ه ا ع ل ى أ ف ك ا ر ه م ‪ .) 1 js ( ،‬ا ل م ن ص و ر ة ‪ ،‬د ا ر ا ل و ف ا ء ل ل ه ل ث ا ع ت و ا ل ش ر ‪.‬‬
‫بم؛هم ب ء‬

‫ه ‪ . 11‬ا ل ل ج ة ا ل أ س ل ا ب ا ن م ا ل م ة ل ل م ر أ ة و ا س ل ‪ 1 432 ( ،‬ه)‪ .‬ع و ل ة ق و ا ن ي ن‬

‫ا ل أ ح و ا ل ا ل ش خ ص ي ة ق ي م ص ر ‪ ( ،‬ه ل ‪ .)1‬ا ل ر ي ا ض ‪ ،‬م ر ك ز ب ا ح ث ا ت‬
‫ل د ر ا م ا ت ا ل م ر أ ة‪.‬‬
‫‪ .‬ا ل م د غ ر ي ‪ ،‬ع ب د ا ل ك ي ر ا ل ع ل و ي ‪ 1 420 ( ،‬ه= ‪ 1 999‬م)‪ .‬ا ل م ر أ ة ب ي ن‬
‫أ ح ك ا م ا ل ف ق ه و ا ك ء و ة إ ل ى ا ل ت غ ي ي ر ‪ ( ،‬م ح ل أ) ب ا ل م غ ر ب ‪ ،‬م ط ب ع ة ف ض ا ل ة‪.‬‬
‫‪ -‬ا ل م ر م ي ‪ ،‬ك م ا ل م د ا ل ض ‪ 1 422 ( ، ،‬ه= ‪ 2002‬م)‪ .‬ا ل خ ر و ج م ن ق غ‬
‫ا ل ع و ل م ة ‪ ( ،‬ؤ ل ‪ .)1‬ا ل ا م ك ن د ؤ ي ة ‪ ،‬ا ل ك ت ب ‪ ،‬ا ل ج ا م ع ي ا ل ح د ي ث ‪.،‬‬
‫ع ب د ا ل و ه ا ب ‪ 3( ،‬ه‪ 02‬م)‪ .‬ا ل م ر و ت و ك و ل أ ت ا ل ي ه و د ي ة‬ ‫‪-‬ا ل م س ي ر ى ‪،‬‬
‫د ا ر ا ل ش ر و ق‪.‬‬ ‫و ا ل ص ه ي و ن ت ة ‪ ( ،‬ء ل‪ .)3‬ا ل ق ا ه ر ة ‪،‬‬
‫‪ -‬ا ل ث ن ي ‪ ،‬م ن ا ل م س و د ‪ 1 432 ( ،‬ه= ‪ 2011‬م)‪ .‬ح ق و ق ا ل م ر أ ة ب ي ن‬ ‫‪4‬‬

‫ا ل م و ا ث ي ق ا ل د و ل ي ة و أ ص ا ل ة ا ل ت ش ر ي ع ا ل إ س ل ا م ي ‪ ( ،‬م ح ل ‪ .)1‬ع م ا ن ‪ ،‬د ا ر‬

‫ا ل ث ه ا ف ة‪.‬‬

‫‪ -‬ا ل ق د م ‪ ،‬م ح م د أ ح م د ‪ 1 427 ( ،‬ه=‪ 60‬ه‪ 2‬م)‪ .‬ع و د ة ا ل ح ج ا ب ( ا ل م م‬

‫ا ل أ و ل; م ع ر ك ة ا ل ح ج ا ب و ا ل ث و ر) ‪ ( ،‬ي ز ه ‪ )1‬ب ا ل ر ي ا ض ‪ ،‬د ا ر ط ي ب ة‪.‬‬
‫‪ -‬ا ل م ج ا د ‪ ،‬م ح م د ص ا ل ح ‪ 1 431 ( ،‬ه= ه ‪ 1‬ه‪ 2‬م ‪ .،‬ب د ع ة إ ع ا د ة م ه م‬
‫ا ل ن ص ‪ ( ،‬م ح ل ‪ ّ)1‬ت ق د ي م; ص ا ل ح ب ن ف و ز ا ن ا ل ف و ر ا ن ‪ ،‬ج د ة ‪ ،‬م ج م و م ة‬
‫ز ا د ل ل ش ر‪.‬‬
‫‪ -‬ا ل ي د ا ن ي ‪ ،‬م د ا ل ر ح م ن ح س ن ح ن ب ك ة ‪ 1 420 ( ،‬ه= ‪ 2000‬م)‪ .‬أ ج ت ء ح ة‬
‫ا ل ك ر ا ل ث ل ا ث ة ‪ ( ،‬ط‪ )8‬ا د م ش ق ‪ ،‬د ا ر ا ل ق ل م‪.‬‬
‫ق ضا ئ ي ة ن ا ئ ية م ع ا ص ر ة‬ ‫‪ -‬و ه ب ة ‪ ،‬ت و ف ي ق ب ن ع ل ي ‪ 1 427 ( ،‬ه=‪ 6‬ه ه‪ 2‬م) ‪،‬‬
‫و م و ق ف ‪ ،‬ا ل إ س ل ا م م ن ه ا ‪ ( ،‬ه ل ‪ .)1‬د‪ .‬مّ‬
‫‪ -‬أ ب و ي ح ي ى ‪ ،‬م ح م د ح س ن ‪ 1 411 ( ،‬ه)‪ .‬أ ه م ق ض ا ي ا ا ل م ر أ ة ا ل م ل م ة ‪،‬‬
‫م ك ب ة ا ل ر سا ل ة ا ل ح د ي ش ة ؛‬ ‫ل ما ن ‪،‬‬ ‫(ً ل‪.)3‬‬
‫ض ‪ ( ،‬ء ل‪.)2‬‬ ‫ف ت ح ي ‪ 1 395 ( ،‬ه= ‪ 1 975‬م)‪ .‬ا ل إ س ل ا م و ا ل ج‬ ‫‪ -‬ي ك ن‪،‬‬ ‫‪20‬‬

‫ة ا ل ر ما ل ة ‪١‬‬ ‫م زم‬ ‫ل ي ر و نا ‪،‬‬

‫‪ -‬ا ل ي و س ف ‪ ، ،‬ع ب د ا ه أ ح م د ‪ 1 425 ( ،‬ه=‪ 4‬ه ه‪ 2‬م)ّ ا ل م ر أ ة ف ي ز م ن‬ ‫‪21‬‬

‫م ت غ ي ر ‪ ( ،‬ه ل ‪ .)1‬ا ل م ع و د ي ة ‪ ،‬م ه ل ث ع ة ح ل ج آ ف ا ن‪.‬‬

 ‫؟" ؛ م‬

‫ض‬ ‫ث ا ث‪ :‬ا ل ك ت ب‬
‫‪ - 1 22‬أ ب و ب ك ر ‪ ،‬أ م ي م ة ؛ و ش ك ر ي ‪ ،‬ش ي ر ي ن ‪ 1 423 ( ،‬ه = ‪ 2‬ه‪ 02‬م)‪ ( .‬ا ل م ر أ ة‬
‫و ا ل ج د ر) إ ل غ ا ء ا ل م س ر ا ل ث ق ا ف ي و ا ل ا ج ت م ا ع ي ب ج ن ا ل ج ن س ي ن ‪ ( ،‬ط ‪.)1‬‬
‫د ا ر ا ل ف ك ر‪.‬‬ ‫دم ش ق‪،‬‬

‫‪ - 1 23‬ح و س و ‪ ،‬ع ص م ت ‪ ،‬م ح م د ‪ 90( ،‬ه‪ 2‬م)‪ .‬ا ل ج ن د ر ( ا ل أ ب ع ا د ا ل ا ج ت م ا ع ي ة‬

‫و ا ل ث ق ا ف ي ة) ‪ ( ،‬ه ل ‪ .)1‬ع م ا ن ‪ ،‬د ا ر ا ل ش ر و ق ل ل ش ر و ا ل ت و ن ع‪.‬‬
‫ب غ دا د ‪،‬‬ ‫ن و ا ل ‪ 1 986 ( ،‬م)‪ .‬ا ل ر ح ل و ا ل ج س ‪ ( ،‬د‪ .‬م ح ل)‪.‬‬ ‫ع دا و ي ‪،‬‬ ‫‪ - 1 24‬ا ل‬
‫ة ا ل ع ر س ة ل ل د ر ا م ا ي ن ‪ ،‬و ا ل ن ش ر‪.‬‬ ‫ا لم زمم‬

‫‪ - 125‬ا ل م ع د ا و ى ‪ ،‬ن و ا ل ‪ 1 999 ( ،‬م)‪ .‬ا ل م ر أ ة و ا ل ج س ‪ ( ،‬ء ل‪ )4‬ب ا ل إ س ك ن ا ل ‪ ،‬ر ي ة ‪،‬‬

‫د ا ر و م ه ئ ا ع ا ل م س ت م ل‪.‬‬
‫ن و ا ل ‪ ( ،‬ل ت)‪ .‬ا ل و ج ه ا ل م ا ر ي ل ل م ر أ ة ا ل م ر ي ة ‪ ( ،‬د‪ .‬ح ل)‪.‬‬ ‫‪ - 1 26‬ا ل م د ا و ي ‪،‬‬
‫ة ا ل م ر ب ة ل ل ن س ر‪.‬‬ ‫ب ر و ت‪ ،‬ا لم زمم‬

‫‪ - 1 27‬ا ل د ا و ي ‪ ،‬ن و ا ل ‪ ( ،‬د‪ .‬ت)‪ .‬ا ل أ ن ث ى م ح ي ا ل أ ص ل ‪ ( ،‬ط ا‪ .)4‬ي ر و ن ‪ ، ،‬د ا ر‬

‫ا ل ت ق ب ل ا لم ر ي ي ‪١‬‬
‫ن و ا ل ؛ و ع ز ل ت ‪ ، ،‬ه ة ر ؤ و ف ‪ 1 421 ( ،‬ه=‪ 0‬ه ه‪ 2‬م)ّ ا ل م ر أ ة‬ ‫‪ - 128‬ا ل د ا و ي ‪،‬‬
‫و ا ل د ي ن و ا ل أ خ ل ا ق ‪ ( ،‬ه ل ‪ )1‬ؤ د م ش ق ‪ ،‬د ا ر ا ل م ك ر‪.‬‬

‫ت ا س ع ا ! ا ل ك ت‪ ، ..‬ا ل م ت ر ج م ة ؛‬

‫‪ - 129‬ج و ر ج ‪ ، iL_s ،‬؛ ؤ ي ل د ي ن ج ‪ ،‬ب و ل ‪ 5( ،‬ه ه‪ 2‬م)‪ .‬ا ل ع و ل م ة و ا ل ر ع ا ي ة‬

‫ا ل أ ن ا ن ي ة ‪ ( ،‬م ح ل ‪ .)1‬ت ر ج م ة ؛ ط ل خ ت ا ا ل م ر و ح ي ‪ ،‬ا ل ق ا ه ر ة ‪ ،‬ا ل م ج ل س‬
‫ا ل أ ع ا ر ل ا ث ق ا ف ة‪.‬‬
‫س ع ا د ‪ 3( ،‬ه ه‪ 2‬م) ا ا ل ج ن د ر و ا ل م و ا م ح ل ت ة ف ي ا ل ش ر ق ا ل أ و س ط ■ ‪،‬‬ ‫‪ - 1 30‬ج و ز ن ‪، ،‬‬
‫ح ير‬ ‫و عا د ل‬ ‫ن ع ما ن ؛‬ ‫و رم ز ي‬ ‫ف و ا ن ا ل صّ ي ن ى ؛‬ ‫ؤ ي ما‬ ‫ت ر ج م ة!‬ ‫( م ح ل ‪ )1‬ا‬
‫د ا ر ا ل ن ه ا ر•‬ ‫ب ت ر و ت‪،‬‬ ‫ا ل له‪،‬‬

‫ر جا ء ؛ و ك و ر ن ل ‪ ،‬د ر و م ل أ ؛ و ف ر ي س ‪ ،‬ج ن ف ي ي ف ا ؛ و ج نا ن ج ‪ ،‬ل ي‬ ‫‪ - 131‬س ل ا م ة ‪،‬‬

‫‪ - ١ 41‬ي و س ف ‪ ،‬أ م ي ر ب ن ف ر ج' ( و ه ه‪ 2‬م)‪ .‬م و س و م ة ئ ا ن و ن ح ق و ق ا ل إ ن س ا ن‬
‫ا ل د و ل ي ‪ ( ،‬ط ‪ .)1‬ا ل إ م ك ن د ؤ ي ة ‪ ،‬د ا ر ا ل م ط ب و ع ا ت ا ل ج ا م ع ي ة‪.‬‬

‫ا ل ح ا د ي ع ش ر! ا ل ر س ا ئ ل ا ل ج ا م ع ي ة!‬
‫‪ - 1 42‬ا ل خ ل ي ف ي ‪ ،‬ن ه ى ص ا ل ح ع ب د ا ش ‪ 1 431 ( ،‬ه)‪ .‬م ف ه و م ا ل ج ت د ر د ر ا س ة‬
‫ن قد ية ف ي ض و ء ا لإ س لا م ‪ ،‬ب ح ث ت كم ي ل ي‪ ،‬غ ي ر م ن ش و ر م ق د م ل ي ل د ر ج ة‬
‫ا ل م ا جّ ت ي ر ‪ ،‬ج ا م ع ة ا ل إ م ا م م ح م د ب ن س ع و د ا ل إ س ل ا م ي ة‪.‬‬
‫‪ — 143‬ا ل م ر و ر ي ‪ ،‬م ن ى ح س ن ع ل ي ‪ 1 428 ( ،‬ه=‪ 7‬ه‪ 02‬م)‪ .‬ح ق ي ق ة ا ل ج ن د ر‬
‫( ا ل ن ؤ ع ا ل ا ح ت م ا ع ي) و م و ئ ف ‪ ،‬ا ل إ س ل ا م م ن ه ‪ ،‬أ ص ل ه ل ‪ ،‬ا ا ل ك ت ا ب ‪ ،‬م ق د م‬
‫ص ن ع ا ء ‪ ،‬م ؤ ب ي س ة ا ل ر م ي ا ل ح ر ي ة‪.‬‬ ‫ل ن ي ل د ر ح ة ا ل م ا ح ت ر ‪ ( ،‬ط ‪.)1‬‬

‫‪ - 1 44‬ا ل م م ر ى ‪ ،‬إ ك ر ا م ل م ا ل ‪ 1 431 ( ،‬ه= ه ‪ 1‬ه‪ 2‬م) ؤ ع و ل م ة ا ل م ر أ ة ا ل م ل م ة‬

‫ا لآ ل يا ت و ط ر ق ا ل م و ا ج ه ة ‪ ،‬أ ص ل ش ذا ا ل ك تا ب ‪ ،‬م ق د م ل ن ي ل د ر ح ة‬
‫ا ل م ا ج س ت ي ر ‪ ( ،‬م ح ل ‪ )1‬؟ ا ل ر ي ا ض ‪ ،‬م ر ك ز ب ا ح ث ا ت ل د ر ا م ا ت ا ل م ر أ ة‪.‬‬
‫‪ - 1 45‬ا ل م ب د ا ل ك ر ي م ‪ ،‬ث م ن ا ي ب ن ع ب د ا ل ك ر ي م ‪ 1 432 ( ،‬ه = ‪ 1 1‬ه‪ 2‬م)‪ .‬ق ض ا ي ا‬
‫ا ل م رأ ة ف ي ا ل م ؤ ت م را ت ا ل د و ل ية د را س ة ن قد ية ف ي ض و ء ا لإ س لا م ‪ ،‬أ ص ل‬
‫ه ذ ا ا ل ك ت ا ب ‪ ،‬م ق د م ل م ي ل د ر ج ة ا ل د ك ت و ر ا ه ( ط ا‪ )2‬ب ا ل ر ي ا ض ‪ ،‬م ر ك ز‬
‫با ح ثا ت ن م را سا ت ا ل م رأ ة‬
‫‪ - 1 46‬ا د ك ر د س ت ا ن ي ‪ ،‬م ث ن ى أ م ي ن ‪ 1 425 ( ،‬ه = ‪ 4‬ه ه‪ 2‬م) ر ح ر ك ا ي ت ‪ ،‬ت ح ر ي ر ا ل م ر أ ة‬
‫م ن ا ل م س ا و ا ة إ ل ى ا ل ج ن د ر د ر ا م ة إ س ل ا م ي ة ن قا د ‪ .‬ي ة ‪ ،‬أ ص ل ه د ا ا ل ك ت ا ب ‪،‬‬
‫م ق د م ل ي ل د ر ج ة ا ل م ا ج س ت ي ر ‪ ( ،‬ح ل ‪ . Cl‬ت ق د ي م! م ح م د ع م ا ر ة ‪ ،‬ا ل ق ا ه ر ة ‪،‬‬
‫د ا ر ا ل ق ل م ل ل ن ش ر و ا ل ت و ن ع‪.‬‬

‫ا ل ث ا ن ي ع ش ر! ا ا ب ح و ء ث ‪ ،‬و ا ل د ر ا م ا ل ت ‪ ،‬ا ل ص ا د ر ة ع ن ا ل ؤ س س س ا ت!‬

‫‪ — 1 47‬ح ا ث م ف ل ‪ ،‬م ن ى ا ل ي د ‪ ،‬ر ر د و ر ا ل م ر أ ة ا ل م ص ر ي ة ف ي ص ن غ ا ل ق ر ا ر ؛ ؛ ‪ ،‬و ر ئ ة‬
‫سا ح ة أ ح ل ر‬ ‫ص م ن أ ع ما ل ط م ؤ ت م ر ا ل م رأ ة ف ى م ج ت م عا ت نا ع ل ى‬ ‫عم ل م قدمة‬
‫م ج‪16 _1‬‬ ‫فة‪،‬‬ ‫ا ل م ع‬ ‫سا ت‬ ‫ا نم ‪ ١‬ا‬ ‫كن‬ ‫م‬ ‫ا ل قا ه ء ة ‪،‬‬ ‫م ت ا ي نة‪،‬‬ ‫ح ما ر ي ة‬

‫ج ءْ م‬ ‫ب‬
 ‫‪ - 1 48‬ح ل م ي ‪ ،‬ك ا م ي ل س ا ‪ ،‬ر ا م ص ط ل ح ا ل ع ن ف ا ل أ س ر ي ف ي ا ل م و ا ث ي ق ا ل د و ل ي ة ‪، ٠ ٠‬‬
‫و ر ق ة ع م ل م ق د م ة ص م ن أ ع م ا ل ا ل م ؤ د م ر ا لإ س لا م ي ا ل را ب ع ل ل ش ر ي ع ة‬
‫ث ع ب ا ن ‪ 1 432‬ه‪.‬‬ ‫ل ب نا ن ‪8 ،‬‬ ‫وا ل قا ن و ن ‪،‬‬

‫‪ - 149‬ا ل خ ز ا ع ل ة ‪ ،‬ع ب د ا ل ع ز ي ز ع ا ل ي ‪ ،‬ر ر ا ل ع و ل م ة و ا ل أ س ر ة‪ :‬ت ح ل ي ل‬

‫ن ؤ ية‬ ‫صم ن أ ع ما ل ا ل ند وة ال‬ ‫م و س و ل و ح ى ‪ ، ، ،‬و ر قة ع م ل م ق د م ة‬
‫ا ل تا س ع ة ل ق م ا ل ا ج ت م ا ع ا لأ س ر ة ا ل م ص ر ي ة و ت ح د يا ي ت ‪ ،‬ا ل ع و ل م ة ‪،‬‬
‫وا ل د را م ا ل ت‪ ،‬ا لا ج ت ما ع ي ة ‪ 8 - 7 ،‬ما ي و‬ ‫م ر ك ز ا ل ب ح و ل ث‪،‬‬ ‫ا ل قا ه ر ة ‪،‬‬
‫‪ 2‬ه ه‪ 2‬م‪.‬‬
‫‪ - 1 50‬ا ل د ي ا ل م ي ‪ ،‬ع ب د ا ل ص م د ‪ ،‬ر ا ن ح و ق و ا ن ي ن ج د ي د ة ل ل ا ج ت ه ا د ب ا ت ج ا ه ا ج ت ه ا د‬
‫ن ا د ى ‪،‬ا ‪ ،‬م و م م ر ا ل ت ح د يا ي ت ‪ ،‬ا ل عا ل م ي ة ل ل د را ما ل ت ‪ ،‬ا ل ن ؤ ي ة ف ي ا ل ق ر ن‬
‫ة‬ ‫م و م‬ ‫ص ن عا ء ‪،‬‬ ‫و‪ 9‬و‪ 1‬م ‪،‬‬ ‫ص ن ع ا ء ‪ 1 4- 12‬م ت س‬ ‫ئ'‪.‬‬ ‫وا ل ث‬ ‫ا ل ح ا د ء‪/‬‬

‫ا ل ح و ل ا ل إ ن س ا ن ي‪.‬‬
‫ن ج ل ا ء ‪ ،‬ا ر ح ر ك ا ت ‪ ،‬ت ح ر ي ر ا ل م ر أ ة ؛ ا ل أ ه د ا ف و ا ل آ ل ي اُ ت ‪ ،‬د ر ا س ة‬ ‫‪ - 151‬ر ا ب ‪،‬‬
‫ص م ن أ ع ما ل م ؤ م م ر‬ ‫ح ا ل ة ا ل م ج ت م ع ا ل م ص ر ي)) ‪ ،‬و ر ق ة ع م ل م ق ا س م ة‬
‫ا ل م ر أ ة ف ي م ج ت م عا ت نا ع ل ى س ا ح ة أ ؤ ل ر ح ض ا ؤ ي ة م ت با ي ن ة ‪ ،‬ا ل م ا ه ر ة ‪ ،‬م ر ك ز‬
‫ا ل د ر ا س ا ت ‪ ،‬ا ل م ع ر ف ي ة ‪ 6— 14 ،‬ن و ف م ب ر ‪ 6‬ه ه‪ 2‬م‪.‬‬
‫‪ - 1 52‬ا ب ن و ج ب ‪ ،‬ه ن د ة ‪ ،‬ا ر ا ل م ر أ ة ف ى ا ل ح ي ا ة ا ل ع ا م ة و ا ل م و ا ث ي ق ا ل د و ل ي ة) ‪، ،‬‬ ‫َبت‬
‫و ر قة ع م ل م ق د م ة ص م ن أ ع م ا ل م ل ت ق يا ت ‪ ،‬ا ل م رأ ة ا ل ع ر ب ية ف ي ا ل ح ي ا ة‬ ‫‪٦‬‬
‫ا ل عا م ة وا ل يا م ئ ة ‪ ،‬ا ل قا ه ر ة ‪ ،‬ا ل م ن ف ل م ة ا ل ع ر ب ية ل ل ت ن م ية ا لإ دا ر ي ة ‪،‬‬ ‫آ‬
‫‪ 12‬ه‪ 2‬م‪.‬‬ ‫ج‬
‫أ ‪ - 1 53‬أ ب و ر م و ز ‪ ،‬س ئ م ا ع د ن ا ن ‪ 1 426 ( ،‬ه=‪ 5‬ه‪ 02‬م)‪ .‬ا ل ن ؤ ع ا ل ا ج ت م ا ع ي‬
‫ف ل ه ل ي ن ‪ ،‬ا ل ق د س‪.‬‬ ‫ر ا ل ج ن د ر) ‪،‬‬ ‫‪ ،‬آ‪7‬‬
‫‪ — 1 54‬أ ب و ( ي ش ة ‪ ،‬ز ل ي خ ا ‪ ،‬؛ ؛ أ ز م ة ا ل م ص ه ل ل ح و د و ر ا ل م ع ج م)) ‪ ،‬و ر ق ة ع م ل‬ ‫' ؤأ‬
‫م ق د م ة ص م ن أ ع م ا ل م ؤ ت م ر ا ل ت ح د يا ت ‪ ،‬ا ل عا ل م ي ة ل ل د را سا ت ‪ ،‬ا ل ن ؤ ي ة ف ي‬
‫ص ن عا ء ‪،‬‬ ‫ص ن ع ا ء ‪ 4 - 12‬ا م ب ت م ب ر ‪ 1999‬م ‪،‬‬ ‫ا ل ق ر ن ا ل حا د ي وا ل ع ش ر ي ن‬ ‫‪١٢‬‬
‫م ؤ س س ة ا ل ح و ا ر ا ل إ ن س ا ن ي‪.‬‬
‫‪ — 1 55‬ا ل م ا ل و ؤ ل ى ‪ ،‬إ ق ب ا ل ا ل أ م ي ر ‪ ،‬ر ا د و ر ا ل ج م ع ي ا ت ‪ ،‬ا ل أ ه ل ي ة ف ي ت م ك ي ن‬ ‫——‬
‫ص م ن أ ع ما ل ا ل م ؤ ت م ر ا ل م ن و ي ا ل را ح م ح و‬ ‫ا ل ر أْ ا ا ‪ ،‬و ر ق ة ع م ل م ق د م ة‬
‫أ م ي ة ا ل م ر أ ة ا ل م ر ب ي ة م ش ك لا م ح ت ‪ ،‬و ح ل و ل ‪ ،‬ا ل م ا ه ر ة ‪ ،‬ا ل م ن ظ م ة ا ل ع و ب ي ة‬
‫ل ل ت ر ب ي ة و ا ك م ا ف ة و ا ل ل و م ‪ 2007 ،‬م‪.‬‬
‫ر ر ا ل ج ن د ر •_ ئ^^ أ و ه ه د ا ه ن س ا ف و ف و ي ف‬ ‫بن م ح م د ‪،‬‬ ‫ح ن‬ ‫‪ 6‬ة‪ _1‬م ب ا ل ة ‪،‬‬
‫ا ل إ س ل ا م م ن ه® ‪ ،‬ج ا م ع ة إ ب ‪ ، ،‬ا ل ي م ن‪.‬‬
‫‪ — 1 57‬ع ب د ا ل ف ت ا ح ‪ ،‬س ي ف ا ‪ ، ٥ ٤ ١ ٧ ١‬ا ر م س ت ق ب ل ا ل م ر أ ة ع ل ى خ ل ف ي ة ر و ى ح ض ا ن ي ة‬
‫م ت با ي ن ة ؛ ‪ ، ،‬و ر ق ة ع م ل م ق د م ة ص م ن أ ع م ا ل م ؤ ت م ر ا ل م ر أ ة ق ى م ج ت م ع ا ت ن ا‬
‫س ا ح ة أ ؤ ل ر ح ض_ ا ر ي ة م ت ب ا ي ن ة ‪ ،‬ا ل ق ا ه ر ة ‪ ،‬م ر ك ز ا ل ل ‪ ،‬ر ا م ا ت‬ ‫عل ى‬
‫ا ل ع ر ف ي ة ‪ 16 - 14 ،‬ن و ف م ب ر ‪ 2006‬م‪.‬‬
‫ع م ل م ز ت م ر‪I‬‬ ‫‪ — 1 58‬ا ل ب د ا ل ك ر ي م ‪ ،‬ي ز ا د ع ب د ا ل ك ر ي م ( م ح ر ر)‪ .‬ا و ر ا ق‬
‫ا ت ف ا ه ي اُ ت ‪ ،‬و م ؤ ت م ر ا ئ ت ‪ ،‬ا ل م ر أ ة ا ل و ل ي ة و أ ث ر ه ا ع ل ى ا ل م ا ل م ا ل إ س ل ا م ي ‪،‬‬
‫م ح ل ‪ ، 1‬ا ل ر ي ا ض ‪ ،‬م ر ك ز ب ا ح ث ا ي ت ‪ ،‬ل د ر ا م ا ت ‪ ،‬ا ل م ر أ ة ‪ 1 434 ،‬ه‪.‬‬
‫‪ — 1 59‬ا ل د و ا ن ‪ ،‬ن و ر ة ي س ن ‪ ،‬ع ب د ا ش ‪ ١ ١ ٠ ،‬ل أ م ر ة ف ى ا ل م و ا ث ي ق ا ل د و ل ي ة ‪ ، ، ،‬و ر ق ة‬
‫ع م ل م ق د م ة ص م ن أ ع م ا ل ا لأ س ر ة ا ل و د ي ة وا ل ت غ ي را ئ ن ‪ ،‬ا ل ع ا ص ر ة ‪،‬‬
‫ا ل ر يا ض ‪ ،‬ا ل ج م ع ي ة ا ل و د ي ة ل خ ل م ا لا ج ت ما ع وا ل خ د م ة ا لا ح ت ما ع ي ة ‪5 ،‬‬
‫‪ 1 426/5 / 7 -‬ه‪.‬‬

‫ت ق لا ل‬ ‫ن و ر ة ب س ت ع ب د ا ش ‪ ١ ،‬ع م ل ا ل م ر أ ة وا لا س‬ ‫‪ - 1 60‬ا ل ع د و ا ن ‪،‬‬

‫ص م ن أ ع م ا ل ن د و ة ا لأ س ر ة ب ي ن‬ ‫ا لأ ن ت صا د ي ‪ ، ، ،‬و ر ئة ع م ل م ق د م ة‬
‫ا ل ق و ا ن ي ن ا ل ل‪ .‬و ل ة و ا ل ش ر ي ع ا ي ت ‪ ،‬ا ل إ س ل ا م ي ة ‪ ،‬ا ل ر ي ا ض ‪ ،‬م آ ك ت ب ة ا ل م ل ل ث ‪ ،‬ع ب د‬
‫ا ل خ ز ي ز ا ل ا ‪ ٠‬ة ‪ 1 425/3 / 21 - 20 ،‬ي ر‪.‬‬
‫‪ — 161‬ع ق ي ق ي ‪ ،‬م ح م د ب ن ي و س ف ‪ ،‬أ ح م د ‪ ،‬ر ر د و ر ا ل أ س ر ة ف ي أ م ن ا ل م ج ت م ع ‪، ، ،‬‬
‫ص م ن أ ع ما ل ن د وة ا ل م ج ت م ع وا لأ م ن ‪ ،‬ا ل ر يا ض ‪،‬‬ ‫و ر ئة ع م ل م ق د م ة‬
‫ك ل ي ة ا ل ل ك ‪ ،‬ل م د ا ل أ م ن ي ة ‪ 1 425/2/24 - 21 ،‬ه‪.‬‬
‫ضد‬ ‫‪ - 1 62‬ا ن م ل و ا ن ى ‪ ،‬ر ق ي ة ت ل ه ‪ ،‬ر ر ا ت ف ا ق ي ة ا ل ق ض ا ء ع ل ى ك ا ف ة أ ث ا ت م ا ل ا ل ت م ي ي ز‬
‫ا ل م رأ ة ا ل م ي دا و ق را ء ة ت ح ل ي ل ية ن ق د ية ف ي إ طا ر ا ل خ ص و ص ي ة ا لإ س لا م ي ة ‪، ، ،‬‬
‫ص م ن أ ع م ا ل ا لا ل ت ق ى ا ل م ر ب ى ا ل ثا ل ث ‪ ،‬لا ل ت ن م ي ة‬ ‫و ر قة ع م ل م ق د م ة‬
‫جم ع ية ا ل ب ح ر ي ن‬ ‫ا ل إ ن س ا ن ي ة ا ل ن ه و ض ب ا ل م ر آ ة••• ر ؤ ي ة إ ن ا ن ي ة ‪ ،‬ا ل ب ح ر ي ن ‪،‬‬
‫ا ل م ا ئ ي ة ‪ 22 - 21 ،‬ن و ف م ب ر ‪ 7‬ه ه‪ 2‬م •‬

‫ا م م ح ة‪ -,:‬ب‬
‫ب م ب مْ\‪ ". ,‬ا‬
‫‪ _ 1 63‬ا ل ع ل و ا ن ي ‪ ،‬ر ق ي ة ط ه ‪ ،‬ر ر و س ا ئ ل ت ع ز ي ز د و ر ا ل م ر أ ة ا ل ع ر ب ي ة ف ي ا ل ت ن م ي ة ت‬
‫صم ن أ ع ما ل م ل ت ق ى د و ر‬ ‫ر ؤ ي ة ت ح ل يا ل ي ة ء س ش ا ل ي ة ا ا ‪ ،‬و ر ق ة ع م ل م ق د م ة‬
‫ا ل م رأ ة ا لم ر ب ية ف ى ا ك م ي ة ا ل م س ت دا م ة وا ل م ج ت م ع ي ة ‪ ،‬ا ل قا ه ر ة ‪ ،‬ا ل م ن ط ق ة‬
‫ا ل ع ر ب ي ة ل ك ي ة ا ل إ د ا ي ي ة ‪ 8 ،‬ه ه‪ 2‬م‪.‬‬
‫س ل ي ما ن ‪ ١ ،‬ا لإ ر شا د ا ل ع ق ل ي ا لأ ن ف عا ل ى ل ل م رأ ة‬ ‫حيي‬ ‫‪ _ 1 64‬ع و ا ث ر ي ة ‪ ،‬ا ل‬
‫ا ل م ل م ة ف ي ظ ل ت ح د يا ت ‪ ،‬م ؤ ت م را ي ن ‪ ،‬ا ل م رأ ة ا ل د و ل ي ة ؟ ‪ ، ، ،‬و ر ق ة ع م ل‬
‫ل م ة ف ي ظ ل ا ل ت غ ي را ت ‪،‬‬ ‫ص م ن أ ع مّ ا ل م ن و ي م ر ا ل أ م ر ة ا ل م‬ ‫م قدمة‬
‫و و زا ر ة ا ل ت نم ية‬ ‫ا ل ع ا ص ر ة ‪ ،‬ع م ا ن ‪ ،‬ا ل ع ه د ا ل ع ا ل م ي ل ل ف ك ر ا ل ّإ ل أ م ى ؛‬
‫ا ل ا ج ت م ا ع ي ة ؛ و ا ل ج ا م ع ة ا ل أ ر د ن ي ة ‪ 1434 / 6/30 _ 28 ،‬ه‪.‬‬
‫‪ _ 1 65‬ا ل ي د ‪ ،‬ن و ا ل ع ب د ا ل ع ز ي ز ‪ ١ ،‬ح ق و ق ا ل م ر أ ة ف ي ا ل إ س ل ا م ا ل م ف ه و م‬
‫م قدمة‬ ‫عم ل‬ ‫و ر قة‬ ‫ص و ء ا ل ن ف قة ا ل ز و ج يه ‪، ، ،‬‬ ‫ت ه ل ب ي قا ت ‪ ،‬ف ى‬ ‫وا ل ق وا ي ه ل‬
‫ص م ن أ ع ما ل م ؤ ت م ر ح ق و ق ا ل م رأ ة ف ي ا لإ س لا م ‪ ،‬ا ل م د ي تة ا ل م ن و ر ة ‪،‬‬
‫ج ا م ع ة ط ي ب ة ‪ 2 / 29 . 28 ،‬ا ‪ 1 435‬ه‪.‬‬

‫ح ن ع ب د ا ل غ ت ي ‪ ،‬ر ر ح ق و ق ا ل م رأ ة ف ي ا ل م وا ث ي ق ا ل د و ل ي ة‬ ‫‪ _ 1 66‬أ ب و غ د ة ‪،‬‬

‫ص م ن أ ع ما ل م ؤ تم ر ح ق و ق ا ل م رأ ة‬ ‫ع ر ض و ن ق دا ‪ ، ،‬و ر ق ة ع م ل م ق د م ة‬
‫ف ي ا ل إ س ل ا م ‪ ،‬ا ل م د ي ة ا ل خ و ر ة ‪ ،‬ج ا م ح ة ط ي ب ة ‪ 1435/2/29 _ 28 ،‬ه‪.‬‬ ‫ؤ‬
‫‪ . 1 67‬ا ل ك ر د ي ‪ ،‬م ث ن ى أ م ي ن ‪ ١ ،‬ا ل ح ر ك ة ا ل أ ن ث و ي ة و أ ف ك ا ر ه ا ‪ :‬ق ر ا ء ة ن ق د ي ة‬ ‫‪٦‬‬
‫إ س لا م ي ة ‪ ، ، ،‬و ر قة ع م ل م ق د م ة ص م ن أ ع م ا ل م ؤ ت م ر ت ح ر ي ر ا ل م رأ ة ف ي‬ ‫أ ن‪,‬‬
‫ت ث‬

‫ا ل إ س ل ا م ‪ ،‬ا ل ق ا ه ر ة ‪ ،‬ج ا م ع ة ا ل أ ز ه ر ‪ 23 - 22 ،‬ف ب ر ا ي ر ‪ 2003‬م‪.‬‬ ‫ث‬

‫صم ن‬ ‫و ر ئة ع م ل م ق د م ة‬ ‫‪ 1 68‬س م س ع و د ‪ ،‬ر ش ي د ة ‪ ،‬ر ر ا ل م ر أ ة و س ل ط ة‬ ‫إّ‬
‫ا ل ت ح د يا ت ا ل يا ل م ي ة ل ل د را م حا ت ا ل س و و ة ف ي ا ل خ ر ز‬ ‫أ ع ما ل‬ ‫ب‬
‫ا ل ح ا د ي و ا ل م ش ر د ن ص ن ط ء ‪ 12‬س ‪ 14‬س س ت س ر و و و!" م ‪ ،‬ص ن ع ا ء ‪ ،‬م ؤ س س ة‬ ‫ٌفي‬
‫ا ل ح و ا ر ا ل إ ن س ا ن ي‪.‬‬ ‫أ‪.‬‬
‫ص ا ل ح ‪ ،‬ر را ثا ر ئ قا ف ة ا ل ج ن د ر و آ ل ي ا ت م و ا ج ه ت ه ا ف ي‬ ‫‪ . 1 69‬ا ل م ي م ا ن ‪،‬‬
‫صم ن أ ع ما ل‬ ‫ا ل ت ر ب ي ة ا ل إ س ل ا م ي ة ا ل م ع ا ص ر ق^ ‪ ،‬و ر ق ة ع م ل م ق د م ة‬
‫ق ى ا ل ش ‪٠‬مة ا ل ش ر ية‪،‬‬ ‫ا ل م ؤ س م ا ك و ر ‪ ،‬إ ص ب^ ه ا ت ا د ن س ه ا ل إّ ل أ م ة‬
‫ا ن د و ن ي س ي ا ‪ ،‬ج ا ن ح ا ك ر ا ‪ 1 431 /3 / 26 . 24 ،‬ن‬
 ‫و ا ل ه ي ئ ا ت‪:‬‬ ‫م ن ش و را ت ا ل م ق ل ما ت‬ ‫ع ش ر‪:‬‬ ‫ا ل ثا ل ث‬
‫‪ - 1 70‬ا ل ا ت ح ا د ا ل ع ا ل م ي ل ع ا ل م ي ا ل م س ل م ي ن ‪ ،‬ر أ ي ا ل ا ت ح ا د ا ل ع ا ل ي ل ع ل م ا ء‬
‫ص د ا ل م ر أ ة ا ل ت ي ت ه ل ر ح ف ي ا ل ج ا ل س ة (‪)75‬‬ ‫ا ل م ل م ي ن ح و ل و ئ؛ قة ا ل ع ن ف‪،‬‬
‫س ة ا ل م ر أ ة ؛‪ L‬م ا‪ J‬ت ح د ة ‪ 2013 . 15.4‬م ‪ ،‬ن ظ ر ‪ ،‬ا ل ن م_ ‪،‬‬
‫ي ا ل د و ح ة‪.‬‬ ‫الر ئ ي س ي‬
‫‪ - 1 71‬ا ل أ م م ا ل ت ح د ة ‪ ،‬ت ق ر ي ر ا ل م ؤ ت م ر ا ل م ا ل ي ا ل ر ا ح ا ل م ع ن ي ب ا ل ر أ ة ب ي ج ي ن‬
‫‪ 4‬ء ‪ 1 5‬أ ي ا ل و ل‪ /‬م ي ت م ي ر ‪ 1 995‬م ‪ ،‬ن ي و ي و ر ك ‪ ،‬م ن ش و ر ا ت م و ح ا ل أ م م‬
‫ا ل م ت ح د ة ‪ 1 996 ،‬م‪.‬‬
‫‪ ٠ . 1 72‬ا ل أ م م ا ل م ت ح د ة ‪ ،‬ت ق ر ي ر م ؤ ت م ر ا ل أ م م ا ل م ت ح د ة ل ل م ت و م ح ل ن ا ت ا ل م س ر ي ة‬
‫( ا ل م و ئ ل ا ك ا ن ي) ‪ 4—3‬ح ر ي ر ا ن‪ /‬ي و ن ي ه ‪ 1 996‬م ‪ ،‬ن ي و ي و ر ك ‪ ،‬م ن ش و ر ا ت‬
‫م و ق ع ا ل أ م م ا ل م ت ح د ة ‪ 1 996 ،‬م‪.‬‬
‫‪ - 1 73‬ا ل أ م م ا ل م ت ح د ة ‪ ٢ ١ ١ ٥ ،‬ر و م ا ا ل أ ‪ ،‬ا س ي ل ل ح ك م ة ا ل ج ن ا ئ ي ة ا ل د و ل ي ة ‪- 15‬‬
‫‪ 17‬ت م و ز‪ /‬ي و ل ي ه ‪ 1998‬م ‪ ،‬ن ي و ي و ر ك ‪ ،‬م ن ش و ر ا ت م و ق ع ا ل أ م م ا ل م ت ح د ة ‪،‬‬
‫‪ 1 998‬م‪.‬‬
‫‪ - 1 74‬ا ل أ م م ا ل خ ح د ة ‪ ،‬ت ق ر ي ر ا ل ؤ ت ‪ ٠‬ر ا ل د و ل ي ل ل م ك ا ن و ا ل ت ن م ي ة ا ل ق ا ه ر ة ‪- 5‬‬
‫‪ 13‬أ ي ل و ل‪ /‬س ت م س ر ‪ 1 994‬م ‪ ،‬ن ي و ي و ر ك ‪ ،‬م ن ش و ر ا ت م و ق ع ا ل أ م م‬
‫ا ل م ح د ة ‪ 1 995 ،‬م‪.‬‬
‫‪ _ 1 75‬أ م ا ن ة ا ل ف ت و ى ‪ ،‬ح ك م م س ا و ا ة ا ل ج د ر و م و ق ف ا ل ش ر ي ع ة ا ل إ س ل ا م ي ة م ن ه ا ‪،‬‬
‫م ص ر ‪ ،‬د ا ر ا ل إ ف ت ا ء ا ل م ص ر ة ‪ ،‬ر ق م ا ل س ل م ل ‪ 4/3/25 ، 4235‬ه ه‪ 2‬م‪.‬‬
‫‪ _ 1 76‬ب ر ن ا م ج ا ل أ م م ا ل م ت ح د ة ا ل إ ن م ا ئ ي ‪ ،‬ا ل ص ن د و ق ا ل ع ر ب ي ل ل أ ن م ا ء‬
‫ا ل ا ق م م ا د ى و ا ل ا ج ت م ا ع ي ‪ 2( ،‬ه ه‪ 2‬م)‪ .‬ت ق ر ي ر ا ن م ي ة ا ل إ ن س ا ن ي ة ا ل م ر ب ي ة‬
‫ل ل ع ا م ‪ 2002‬م ‪ ،‬ا ل أ ر د ن ‪ ،‬ا ل ك تّ_> ا ل إ ق ل ي م ي ل ل د و ل ا ل م ر ب ي ة‪.‬‬
‫‪ _ 177‬؛ ل و م ب ي ر غ ‪ ،‬ر ا ي ل ؛ و ك ن د س و ن ‪ ،‬ب ا ب ر ا ‪ ( ،‬د‪ .‬ت)‪ .‬ح ق س ة ت د م ي ‪ ،‬ع ل ى‬
‫ا ل ج ن د ر ( ا ل ر ز م ة ر ق م ‪ ( ، )1‬د ‪ ١ ٠‬ل ا)‪ .‬ا ل ع ه د ا ل د و ل ي ل ل ب ح ث ‪ ،‬و ا ل ت ي ي ي ب ا م ن‬
‫أ ج ل ا ل ن ه و ض ب ا ل م ر آ ة‪.‬‬
‫‪ _ 1 78‬ا ل ت ا ي س ‪ ، ،‬ع ا ئ ث ة ‪ 1 1 ( ،‬ه‪ 2‬م)‪ .‬ا ل ت ؤ ع و ع ل م ا ج ت م ا ع ا ل م م ل و ا ل م و س ة ‪،‬‬
‫( ت ل ‪ .)1‬ا ل ق ا ه ر ة ‪ ،‬م ت ث ل م ة ا ل م ر أ ة ا ل م ر ب ي ة‪.‬‬
‫‪ - 1 79‬س ع ي د ‪ ،‬ن ا د ر ع ز ت ؛ و ع ب د ا ل م ج ي د ‪ ،‬أ ي م ن ‪ 1 ( ،‬ه ه‪ 2‬م)‪ .‬م ؤ ش ر ا ت ا ل ن ؤ ع‬
‫ا لا ج ت ما ع ي ف ي ا ل ض فة ا ل غ ر ب ية و ئ طا ع غ ز ة ( ت و ص يا ت ما ؤ ت م ر ب ك ي ن‬
‫ي ي ز ل ي ت‪.‬‬ ‫جا م ع ة‬ ‫ك م ر ج ع ي ة) ‪ ( ،‬د‪ .‬ه ل)‪ .‬ف ل ه ل ي ن ‪،‬‬
‫‪ - 1 80‬أ ب و ن ي ل ‪ ،‬ع ل ا ( م ح ر ر) ‪ 05 ( ،‬ه‪ 2‬م)‪ .‬د ر ا م ا ت ا ل م ر أ ة ف ي ا ل ج ا م ع ا ت‬
‫ا ل ع ر ب ي ة ا ل ح ا ص ر و ا ل م ت ق ي ل ‪ ( ،‬د‪ .‬ء ل)‪ .‬ا ل ق ا ه ر ة ‪ ،‬م ت ث ل م ة ا ل م ر أ ة ا ل ع ر ب ي ة‪.‬‬
‫‪ — 1 81‬ص ن د و ق ا ل أ م م ا ل م ت ح د ة ا ل إ ن م ا ئ ي ل ل م ر أ ة ‪ 1 ( ،‬ه‪ 02‬م)‪ .‬م ر د م ف ا ه ي م‬
‫صا ن ‪ ،‬ا ل ك ت ب ا لإ ق ل ي م ي‬ ‫و م ص ع ل ل ح ا ت ا ل م و ع ا ل ا ج م ا ع ي ‪ ً( ،‬ل‪.)4‬‬
‫ل ل د و ل ا ل ع ر ب ي ة‪.‬‬
‫‪ - 1 82‬ص ن د و ق ا ل أ م م ا ل م ت ح د ة ا ل إ ن م ا ئ ي ل ل م ر أ ة ‪ 2001 ( ،‬م)‪ .‬م ف ه و م ا ل ن ؤ ع‬
‫ا ل ا ج ت م ا ع ي ‪ ،‬ا ل و ح د ة ا ل أ و ل ى ‪ ( ،‬ط‪ .)4‬ئ ا ن ‪ ،‬ا ل م ك ت ب ا ل إ ق ل ي م ي‬
‫ل ل د و ل ا ل ع ر ب ي ة‪.‬‬
‫‪ — 1 83‬ع ب د ا ه ‪ ،‬م ن ي م ‪ 6( ،‬ه ه‪ 2‬م)‪ .‬م ش ا ر ك ة ا ل م ر أ ة ف ي ا ل ح ك م ا ل ح ل ي ف ي‬
‫ت و ن س ‪ ،‬م ر ك ز ا ل م رأ ة ا ل م ر ب ية‬ ‫ص ف ا ئ س و ا ل ك ا ف م ث ا ل ا ‪ ( ،‬د ب ء ل)‪.‬‬ ‫تون س‬
‫س< ر ي ب و ا ل ب ح و ث‪.‬‬
‫‪ - 184‬ع ث م ا ن ‪ ،‬أ ر ي ج ؛ و م ن ص و ر ‪ ،‬أ ي م ن ؛ و أ ب و س ي ف ‪ ،‬ج م ا ل ؛ و ا ل ح د ي د ى ‪،‬‬
‫ر غ د ؛ ا ل ك يا ل ي ‪ ،‬غا د ة ؛ ن صا ر ‪ ،‬م ح م د ؛ وأ ح و ز ه ي ة ‪ ،‬ل ي ل ى ‪،‬‬ ‫إ■‬
‫( ‪ 1 1‬ه‪ 2‬م) ب د ر ا م ة ت ح ل ي ل و ا غ ت و ف ر خ د م ا ت ت ق ل ي م ا ل ا م ر ة و م ع ل و م ا ت‬ ‫ن‬
‫ا ل خ ح ة ا ل إ ن ج ا ب ي ة ‪ ( ،‬د‪ ْ.‬ل)ّ ا ل أ ر د ن ‪ ،‬ا ل م ج ل ي ا ل أ ع ر ل ل م ك ا ن‪.‬‬ ‫ؤ‬
‫‪ - 1 85‬أ ب و غ ز ا ل ة ‪ ،‬ه ي ف ا ء ؛ و ش ك ر ى ‪ ،‬ن ي ر ي ن ‪ 6( ،‬ه‪ 02‬م)‪ .‬ا ل ك ا ش ف ف ي‬ ‫‪١‬‬
‫ص ند و ق ا لأ م م‬ ‫ا ل ج ئ ا ل إ‪ .‬ر و ا ل ت ن م ي ة ح ق ي ب ة م ر ج ع ي ة ‪ ( ،‬ه ل‪ )4‬؟ ع م ا ن ‪،‬‬ ‫‪٦‬‬
‫ا ل ت ح د ة ا ل إ ن م ا ش ل ل م ر أ ة ‪ ،‬ا ل ك ت ب ا ل إ ق ل ي م ي ل ل د و ل ا ل ع ر ب ي ة‪.‬‬ ‫إ‬
‫‪ -1 86‬م ر ح ي ة ‪ ،‬إ ي ن ا س ( م ح ر ر) ‪ 6( ،‬ه‪ 02‬م) ا د ل م ل ا ل ت ي;__ ‪ ،‬ع ل ى ا ل ن ؤ ع‬ ‫لإ‬
‫ا ل ا ج ت م ا ع ي و ح ق و ق ا ل م ر أ ة ‪ ( ،‬م ح ل ‪ )ّ 1‬ح ي ف ا ‪ ،‬ج م ع ي ة ا ل ش ب ا ب ا ل ر ب‬ ‫' ‪•١‬‬
‫ر ر ب ل د نا ء ؤ‬ ‫مه‬
‫‪ - 1 87‬م ش ر و ع ا ل أ س ت ر ا س ة ا ل و ط ن ة ح و ل ا ل ج ن د ر ‪ 02 ( ،‬ه‪ 5=2‬ه ه‪ 2‬م)ّ‬
‫( د‪ .‬ط‪ )ّ -‬ا ل ي م ن ‪ ،‬ا ل م ج ل س ا ل أ ع ل ى ل ئ و و ن ا ل م ر أ ة ‪ ،‬ا ل ل ج ن ة ا ل و ؤ ل ن ي ة‬
‫ل ل م ر أ ة‪.‬‬
‫ص ا ل ح ‪ ،‬أ م ا ن ي ‪ ( ،‬ه ه ه‪ 2‬م)‪ ١ .‬ن ح و م ن ظ و ر إ م ل أ م ي ل ل م ع ر ف ة ا ل ن و ي ة ‪، ١ ٠‬‬ ‫‪- 1 97‬‬
‫( ع ‪ .)1‬م ج ل ة ا ل م ر أ ة و ا ل ح ض ا ر ة ‪ ،‬ا ل ق ا ه ر ة‪.‬‬
‫‪ - 1 98‬ا ل ص و ي ا ن ‪ ،‬أ ح م د ب ن ع ب د ا ل ر ح م ن ( م ح ر ر) ‪ 1 432 ( ،‬ه = ‪ 1 1‬ه‪ 2‬م)‪.‬‬
‫‪ ١١١‬لأ م ة ف ي م ع ر ك ة ت غ ي ي ر ا ل ق ي م و ا ل ف ا ه ي م ؛ ‪ ، ،‬ت ق ر ي ر م ح ك م ي ص د ر س ت ؤ يا‬
‫ع ن م ج ل ة ا ل ث ي ا ن' ا ل ر ي ا ض•‬
‫‪ - 1 99‬ط ا ئ ع ‪ ،‬أ ن ي س أ ح م د ‪ 2005 ( ،‬م)‪ .‬ر ر أ د و ا ر ا ل ت ؤ ع ا ل ا ج ت م ا ع ي و ا ل ق ي م‬
‫ا ل م ت ص ل ة ي ها ف ي ك ت ب ا ل ت ع ل ي م ا ل أ م ا م ي ف ي ا ل ج م ه و ن ة ا ل ي م ن ي ة ‪ ،‬؛ ‪،‬‬
‫م ج ‪ ، 21‬م ج ل ة ك ل ي ة ا ل ت ر ب ي ة ا ل ع ل م ي ة ‪ ،‬أ م ي و ط‪.‬‬
‫‪ — 200‬ط ه ‪ ٥‬ل ا و ي ‪ ،‬س ي د أ ح م د ا ل ي د ؛ و ع ز ب ‪ ، ،‬م ح م د ع ل ي ‪ ( ،‬م ا ي و‪ 50‬ه‪ 2‬م)‪.‬‬
‫ر ر ا ل م ت ه ل ل ب ا ت ا ل ت ر ب و ي ة ل ث ئ ا ف ة ا ل ج ن د ر د ر ا س ة ن ق د ي ة ؛ ؛ ‪ ،‬م ج ‪ (1‬ع‪ .)85‬م ج ل ة‬
‫ب ا ل م ن ص و ر ة ‪ ،‬م ص ر‪.‬‬ ‫ك ل ية ا ل ت ر ب ية‬

‫‪ - 201‬ع ب د ا ل ق ا د ر ‪ ،‬ع ب د ا ل و ح ي د ‪ ( ،‬أ غ ط س ‪ 9‬ه ه‪ 2‬م)‪ ١ .‬ا ل ي ه و د ق د ي م ا‬

‫و ح د ي ث ا( أ ي ا ل ي ح ف ي ة و ر ا ء ا ل ق س) ؛ ؛ ‪ ،‬م ج ‪ ( 41‬ع‪ .)8‬م ج ل ة ص وُ ن ت خ ا ل أ م ة ‪،‬‬
‫ا ل ه ن د‪.‬‬

‫ف و ا د ب ن ع ب د ا ل ك ر ي م ‪ ( ،‬ي ن ا ي ر ‪ 2‬ه ه‪ 2‬م)‪ .‬ر ر ا ل م و ل م ة‬ ‫‪ - 202‬ا ل ع ي د ا ل ك ر ي م ‪،‬‬

‫ا ل ا ج ت م ا ع ي ة ل ل م ر أ ة و ا ل أ س ر ة ‪ ،‬؛ ‪ ( ،‬ع‪ .)1 07‬م ج ل ة ا ل ب ي ا ن ‪ ،‬ا ل ر ي ا ض‪.‬‬ ‫ا‬
‫‪ — 203‬ا ل ع ج م ي ‪ ،‬م ح م د ب ن ح م س ن ي ن ‪ ( ،‬س ب ت م ب ر ‪ 2005‬م) ؤ ر ر ن ح و ن م و ذ ج ت ر ب و ي‬ ‫ع‬
‫ل ل ح فا ظ ع ل ى ه و ي ة ا ل م رأ ة ا ل ل ج ة ف ي ض و ء ا لا ل ‪ ،‬ء و ة إ ل ى ا ل ح ر ك ة‬ ‫؛‬
‫ا ل أ ن ث و ي ة ا ل ت ه ل ر ف ة د ر ا س ة ت ح ل ي ل ي ة ن ق د ي ه ؛ ؛ ‪ ،‬م ج‪ (2‬ع‪ )95‬ا م ج ل ة ك ل ي ة‬ ‫—‬
‫ا ل ت ر ب ي ة ب ا ل م ن ص و ر ة ‪ ،‬م ص ر‪.‬‬ ‫و‬
‫ؤ ‪ - 204‬ا ل غ ا م د ي ‪ ،‬أ ح م د أ ب و ع م ر و ‪ 2002 ( ،‬م) ؤ ر ر ا ل خ ر ي ط ة ا ل و ر ا ث ي ة ا ل ك ا م ل ة‬
‫ل ل أ ذ س ا ل ت ا ل خ ي ا ل ا ل ذ ي أ ص ب ح ح ق ي ق ي ه ؛ ؛ ‪ ( ،‬ع‪ )2‬ا م ج ل ة ا ل م ح و ي ث ‪،‬‬ ‫' ؤ‪,‬‬
‫ا ل ت ر ب ؤ ي ة ‪ ،‬ك ل ي ة ا ل ع ل م ي ن' ب ح ا ئ ل ؟‬
‫ن ه ى ‪ ( ،‬د ي م ب ر‪ 201 0‬م) ؟ ‪ ١‬ظ ا ه ر ة ا ل ش ذ و ذ ف ي ا ل م ا ل م‬ ‫‪ - 205‬ا ل ق ا< ج ي ‪،‬‬
‫ا ل م ر ب ي ا ل أ س ي ا ب ‪ ،‬و ا ل ن ت ا ئ ج ؤ آ ل ي ا ت ا ل ح ل ؛ ؛ ‪ ( ،‬ع ‪ .) 271‬م ج ل ة ا ل ب ي ا ن ‪،‬‬
‫ا ل ر ي ا ض•‬
 ‫‪ - 206‬ل ب ي ض ‪ ،‬س ا ل م ‪ ( ،‬ي ن ا ي ر ‪ 8‬ه‪ 02‬م)‪ .‬ر ر ا ل ج ن و ئ و ا ل ن ؤ ع ( ا ل ج ن د ر) ف ي‬
‫ا ل ث ئ ا ف ة ا ل ع ر ب ي ة) ‪ ، ٠‬ء ج ه‪ (3‬ع ‪ .) 348‬م ج ل ة ا ل م ت ق ب ل ا ل ع ر ب ي ‪ ،‬ل ب ن ا ن‪.‬‬
‫‪ . 207‬ا ل ل ج ن ة ا ل إ م ل أ س ة ا ل ع ا ل م ي ة ل ل م ر أ ة و ا ل م ل ف ل ‪ 1 427 ( ،‬ه)‪ .‬ر ر ر م ا ل ة‬
‫ا ل ن ذ لا ت ‪ ،‬ا لإ س لا م ي ة ح و ل ا ل م و د ة ا ل م ق د م ة م ن ل ج نة م ر ك ز ا ل م رأ ة‬
‫ب ا ل أ م م ا ل ت ح ل ‪ ،‬ة ‪ ،‬ا ‪ ،‬م ج ‪ ( 31‬ع‪ .)1 32‬م ج ل ة ا ل م ل م ا ل ع ا ص ر ‪ ،‬م ص ر‪.‬‬
‫‪ _ 208‬ا ل ل ج ن ة ا ل د ا ئ م ة ل ل ب ح و ث ‪ ،‬ا ل ع ل ي ة و ا ل إ ف ن ا ء ‪ 1 41 5( ،‬ه) ‪ ،‬ر ر ب ي ا ن ه ي ئ ة‬
‫ك با ر ا ل ع ل ما ء ي ا ل م ل ك ة ح و ل ا ل م ؤ ت م ر ا ل د و ل ي ل ل م ك ا ن وا ل ت ن م ي ة ‪ ( ، ، ،‬ع‬
‫‪ .) 42‬م ج ل ة ا ل ب ح و ذ ‪ ،‬ا ل إ س ل ا م ي ة‪.‬‬
‫‪ _ 209‬ا ل ل ج ن ة ا ل د ا ئ م ة ل ل ي ح و ط ‪ ،‬ا ن م ل م ي ة و ا ل إ ف ت ا ء ‪ 1 41 6(،‬ه)‪ .‬ا ر ي ي ا ن ه ي ئ ة ك ب ا ر‬
‫ا ل ع ل ما ء با ل م ل ن ك ة ح و ل ا ل م ؤ ت م ر ا ل ع ا ل ي ا ل را ب ع ا ل م ع ن ي با ل م را ة ‪ ( ، ، ،‬ع‬
‫‪ ) 45‬ا م ج ل ة ا ل ب ح و ث ‪ ،‬ا ل إ س ل ا م ي ة‪.‬‬
‫‪ 21 0‬ء م ج م ع ا ل ي ح و ح ‪ ،‬ا ل إ س ل ا م ي ة ‪ 1 421 ( ،‬ه)‪ .‬ر ا ب ي ا ن م ن م ج م ع ا ل ب ح و ث ‪،‬‬
‫ا ل إ س ل ا م ي ة ب ا ل أ ز ه ر ا ل ش ر ي ف ‪ ،‬ي م ن اّ ب ة ا ن ع ق ا د ا ل م ؤ ت م ر ا ل د و ل ي ا ل ر ا ب ع‬
‫ا ل ع ن ي ب ا ل م ر أ ة ح ل ا ل س ه ر ر ب ي ع ا ل آ ح ر‪ 1 41 6‬ه ‪ -‬سّ ت م ب ر ‪ 1 995‬م آ آ ‪،‬‬
‫( ع‪ .)5‬م ج ل ة ا ل ت و ح ي د ‪ ،‬م ص ر‪.‬‬
‫‪ - 21 1‬م ج م ع ا ل ف ق ه ا ل إ س ل ا م ي ‪ 1 428 ( ،‬ه)ّ ر ل ا و ي ا ن ا ل خ ت ا م ي ل ل د و ر ة ا ل م ا ب ع ة‬
‫ع ش رة ل ج م ع ا ل ف قه ا لإ س لا م ي ا ن م و ل ي ع ما ن ‪ -‬ا ل م ل ك ة ا لأ ر د ن ي ة‬
‫ا ل ه ا ش م ي ة ‪ 28‬ج م ا د ى ا ل أ و ل ى‪ 2 .‬ج م ا د ى ا ل ث ا ن ي ة ‪ 1 427‬ه‪28 - 24 /‬‬
‫م ص ر‪.‬‬ ‫لإ س لا م ي ة ‪،‬‬ ‫ي و ن ي و ‪ 06‬ه‪ 2‬ا ا ‪ ( ،‬ع ‪ .) 41‬م ج ل ة ا ل ج ا م ع ة ا‬
‫ب د ا ل ن ع م ‪ ( ،‬ف ب را ي ر‬ ‫ا ل ن عم ع‬ ‫‪ _ 21 2‬م ي ل ‪ ،‬م ح م و د ي ن ع ق ن ا ؛ و ن ا ل ‪ ،‬ع ب د‬
‫ر ا ل غ ر ب ي وا ل ف ك ر‬ ‫في ال فك‬ ‫‪ 5‬ه ه‪ 2‬م)‪ ( .‬ر ح ق و ق ا ل إ ن س ا ن ا ل ت ر ب و ي ة‬
‫م ج ل ة ك ل ية ا ل ت ر ب ية‪،‬‬ ‫( ع ‪.)1 4‬‬ ‫ا ل إ س ل ا م ي د ر ا س ة و ث ا ئ ه ي ة م ق ا ر ن ة ‪ ، ، ،‬م ج‪8‬‬
‫ص ر‪.‬‬ ‫م‬

‫‪ ِ 21 3‬ا ل م ج ا ر ‪ ،‬ح ا ل ي م ع د ‪ ( ،‬أ ؛ ر ي ‪ ،‬ل‪ 50‬ه‪ 2‬م)‪ .‬ر ر ا ل ج ن د ر ‪ : ، Gender‬م ع و ل‬

‫غ ر ب ي ح ا ل‪ .‬ي د ل ه د م ا ل أ س ر ة ا ل س م ل م ة ‪ ( ، ، ،‬ع ‪ ) 474‬ب م ج ل ة ا ل و ع ي‬
‫ا ل إ س ل ا م ي ‪ ،‬ا ل ك و ي ت ‪.،‬‬
‫‪ _ 21 4‬ي و س م ‪ ، ،‬أ ح م د ر ب ي ع أ ح م د ‪ 3( ،‬ه ه‪ 2‬م)‪ ,‬ل ا ا ل ج ن ا‪ ..‬ر ة ت د ر ا س ة ت ح ل ي ل ي ة‬
‫ت ق و ي م ي ة ‪ ( ، ، ،‬ع‪ ) 12‬ا م ج ل ة ك ل ي ة ا ل ش ر ي ع ة و ا ل د ر ا س ا ت ‪ ،‬ا ل إ س ل ا م ي ة ‪ ،‬قْ ل ر‪.‬‬
 ‫ب) ا ل ص ح ف!‬
‫ج ر يدة‬ ‫‪ - 21 5‬ا ر ا ح ت م ا ع ح و ل إ ح ص ا ئ ي ا ن ا ل ج ن د ر ف ي ا ل ع ا ل م ا ل ع ر ب ي ء ا ‪،‬‬
‫ا ل م ش ل ‪ ،‬ل ب ن ا ن ‪ ( ،‬ع ‪ 1 430/1 / 24 .) 3451‬ه‪.‬‬
‫ف ه د ‪ ،‬ر را لأ م ي ن ا ل عا م ل ل ن د و ة ا ل عا ل م ي ة ل ل ش با ب ا لإ س لا م ي ف ي‬ ‫‪ - 21 6‬ا ل ب ك ر ا ن ‪،‬‬
‫م ذ ت م و ص ح ف ي! م ؤ س ر ل ا ه ا ي ل ل ش ب ا ب ي ت ب ن ى أ ؤ ل ر و ح ا ت ا ل ش و ا ذ‬
‫ج ت ث ا® ‪ ،‬ج ر ي د ة ا ل ج ز ي ر ة ‪ ،‬ا ل ر ي ا ض ‪ 2/8 ،‬أ‪ 1 41 9/‬ه‪.‬‬
‫‪ - 21 7‬ا ل ب ك ر ا ن ‪ ،‬ف ه د ‪ ،‬ر ر ا ل أ م ي ن ا ل ع ا م ل ا ل‪ .‬و ة ا ل ش ب ا ب ا ل إ س ل ا م ي ي ك ش ف ‪،‬‬
‫م خ ه ل ه لا ي ن ت ‪ ،‬إ ف ا د ا ل م ر أ ة ت ع و ل م ة ا ل م س رأ ة ف ي م ت ث ل م ة ا ل أ م م ا ل م ت ح د ة‬
‫ا ل ش ه ر ا ل ق ا د م ا) ‪ ،‬ج ر ي د ة ا ل ج ر ي ر ة ‪ ،‬ا ل ر ا ض ‪ 1 421 / 2/22 ،‬ه‪.‬‬
‫ج ر ا ل ت نم ية‪،‬‬ ‫‪ - 21 8‬ا ب ن ج ل ي ل ي ‪ ،‬ؤ ي ا ض ‪ ،‬ر ا ت م ك ن ا ل م ر أ ة م ن أ ج ل ا ل ت ن م ي ة ؛ ‪، ،‬‬
‫ا ل ك و ن ‪ ْ ،‬ج ه ‪ ( 1‬ع ‪ .) 99‬ي ن ا ي ر ‪ 1 1‬ه‪ 2‬م‪.‬‬
‫‪ - 21 9‬د ر ؤ ي س ‪ ،‬إ ب ر ا ه ي م ‪ ،‬ر ر ن و ا ل ا ل ل‪ .‬ا و ى ا ا ‪ ،‬ج ر ي د ة ا ل ق ا ل‪ .‬س ا ل م ر ب ي ‪،‬‬
‫( ع ‪ ) 6493‬ب ه أ‪ 1 431 /5/‬ه‪.‬‬
‫‪ - 220‬ا ل س ع ل ‪ ، ،‬ن و ر ة ح ا ل ‪ ، ،‬ر ر ا ل ج ن د ر و ت ه ل ب ي ق ا ل ف ي ا ل م ج ت م ع ‪ ،‬؛ ‪ ،‬ج ر ي د ة‬
‫ا ل ر ي ا ض ‪ ( ،‬ع ‪ 1 427/9 /9 ّ) 13978‬ه‪.‬‬
‫‪ - 221‬ا ل ع د ‪ ،‬ن و ر ة ح ا ل ‪ ، ،‬ر ر ا ل ج ن ا و ر‪ ..‬ا ل م ف ه و م و ا ل غ ا ي ة! ‪ ، ، ،‬ج ر ي د ة ا ل ر ي ا ض ‪،‬‬
‫( ع‪ 1 425/3 / 21 .) 131 01‬ه ؛‬ ‫آ‬
‫م‬
‫‪ - 222‬ا ل ت ج ا ر ‪ ،‬س ب ي ك ة ‪ ،‬ر ر ا ل ج ن د ر ف ي ق ل ب ا ا ل ح م ل ا ل ل ا ئ ق ‪ ، ، ،‬ج ر ي د ة ا ل و ئ ت ‪،‬‬ ‫د‬
‫‪١‬؛‬

‫ي و م ي ة م م ا م ئ ة م س ق ل ة ‪ ،‬ا ل ب ح ر ي ن ‪ 1 429 /6 /8 ،‬ه‪.‬‬ ‫‪٩‬‬

‫‪ - 223‬ه ي ئ ة ا ل ت ح ر ي ر ‪ ،‬ر ر ت و ث ي ق ا ت! ن م ر ح ا م د أ ب و ز ي ل‪ .‬ا ل س ي ر ة ا ل ع ل م ي ة ‪ ، ، ،‬أ د ب‬
‫و ن ق د ‪ ،‬م ص ر ‪ ( ،‬ع‪ )39‬؟ م ا ي و ‪ 1 933‬م‪.‬‬ ‫ح‬
‫‪0‬‬

‫‪k‬‬
‫ا ل خ ا م س ع ش ر‪ :‬ا ل م ر ا ح ع ا ل أ ج س ي ة‪:‬‬ ‫ؤ‪.‬‬

‫‪224 - Mcarthur, Tom, (1992). The Oxford Companion to the English‬‬

‫‪Language, New york: Oxford University Press.‬‬

‫‪225 - Doniach, N.s, (1972). The Oxford English -Arabic Dictionary Of‬‬
‫‪Current Usage, New York: Oxford University Press .‬‬
226 - Australian Human Rights,(1968). Addressing sexual orientation and sex
and/orgenderidentitydiscrimination, Sydney: Mascot Printing.

227 - Muller, Robert,(2003). "The Absolute Urgent Need For Proper Earth
Government From Four ThousandldeasFor A BetterWorld",

http://www.goodmorningworld.org/documents

228 - United Nations,(16 November 2000). Further actions and initiatives to

implement the Beijing Declaration and Platform for Action, General Assembly,
Twenty-third special session.

229 - Fowler, H.w,(1994). A Dictionary of Modern English Usage, great

Britain,wordsworthEditions Ltd.

‫ا ل م ا د س ع ش ر! ا ل خ و ا غ م ن ش ك ة ا ل م ع ل و م ا ت ( ا ل إ ن ت ر ن ت) ت‬
‫ ا م ت ع ر ا ص س ا ل خ م س م ح ن و ا ت ل ت ن م ي د إ ع ل ا ن ب ي ج ي ن‬، ‫ ء ا ل أ م م ا ل م ت ح د ة‬231
9 — 5 ‫) ا ل ذ ي ع ق د ف ي ا ل ج م م ي ة ا ل ع ا م ة‬5 + ‫و م ن ه ا ج ا ل م م ل ( ب ك ي ن‬
‫ م و غ ا ل أ م م ا ل م ت ح د ة‬، ‫ م‬2‫د و ن ي و ه ه ه‬
http://www.un.org/womenwatch/daw/followup/beijing ‫ ا‬5.htm

‫ م و ق ع ا ل ل ج ي ة ا ل إ س ل ا م ي ة‬، ‫ إ ط ل ا ل ة ع ل ى ق و ا ن ي ن ا ل أ ح و ا ل) ا ل ش خ ص ي ة‬. 232

‫ا ل عا ل م ة ل ل م رأ ة وا ل ط ف ل‬
http://iicwc.org/lagna/iicwc/iicwc.php7id = 301

‫ م و ي ر ا ل ل ج ن ة ا ل إ س ل ا م ي ة‬، ‫ ب ن و د و م ف ا ه ي م ح ر ج ة ف ي ا ل م و ا ث ي ق ا ل د و ل ي ة‬- 233

‫ا ل عا ل م ة ل ل م رأ ة وا ل ط ف ل‬
http://iicwc.org/lagna/iicwc/iicwc.php7id = 276

‫ ا ل د و ل ي ة ا ل صا د ر ة‬، ‫ وا ل ق را را ت‬، ‫ ف ى ا لأ ن فا ق يا ت‬، ‫ق را ءا ت‬ ،،‫ع ف ت‬ ، ‫ _ ا ل ج ع ب ر ى‬234

‫ م و ح ا لا ت حا د ا ل ن ا ش ا لإ س لا م ي ا ل عا ل ي‬، ‫ ا ل م رأ ة‬، ‫ح و ل‬
http://muslimaunion.org/news.php7i = 12256

‫ م و ق ع م ن ب ر ع ل م ا ء‬، ‫ ؛‬، ‫ ر ا ا ل ج ن د ر ا ل خ ط ر و ا ل و ا ج ب ا‬، ‫ أ م ي ن ع ب د ا ل ل ه‬، ‫ ج ع ف ر‬- 235

)‫ا ل ي م ن‬
http://olamaa-yemen.net/main/articles.aspx7article_no = 20689

‫ص ي د ا ل ف وا ئ د‬ ‫ م و ح‬، ‫ ا ل ت ح ف ف ل ل ا ب د م ن ه‬، ‫ أ ح م د‬، ‫ أ م ي م ة ب ن ت‬، ‫ — ا ل ج ل ا ه م ة‬236

http://www.saaid.net/daeyat/omima/1107htm
 ‫‪ - 237‬ا ل ج ن د ر( ا م ع ا ل ا ج ت م ا ع ي) ‪ ،‬م و ق ع م ؤ س س ة ا ل ح و ا ر ا ل إ ن س ا ن ي‬
‫‪http://www.diaJogue-yemen^rg/ar/modulesphp?name = Sections&op = vie-‬‬
‫‪wartide&artid = 8‬‬

‫‪ — 238‬ح ا ل ا ل م ر أ ة ع ل ى ا ل ص ع ي د ا ل د و ل ي ‪ ،‬م و غ ا ل ح و ا ر ا ل م ت م د ن‬
‫? ‪http://www.ahewar^rg/debat/show.art.asp‬‬ ‫‪= 30412‬‬

‫‪ — 239‬ح م ي ب ‪ ،‬ك م ا ل ‪ ،‬ع و ل م ة ا ل م ر أ ة ‪ ،‬م و غ إ م ح م ل ا م ؤ ي م ت ا‬

‫‪httpV/articlesdslamweb^et/media/print^h‬‬ ‫‪= 10347‬‬

‫فا م ح ل م ة ا ل م ر ن ي م ى ؛ ‪، ،‬‬ ‫ف ر ي د ‪ ،‬ا را ل كا ت ‪ ٠‬ة وا ل يا ح ث ة ا ل م غ ر ب ي ة‬ ‫شا ك ر‬ ‫‪ — 240‬ح س ن ‪،‬‬

‫ع ‪ ، 2792‬م ر ي ر ا ل ح و ا ر ا ل ت م د ن‬
‫‪ttp://www.ahewar.org/debat/show.art.asp?aid = 187116‬‬

‫‪ — 241‬ح ه ل ة ع م ل ا ل م ن ف ل م ة ي ش أ ن ا ل م ا و ا ة ب ي ن ا ل ج ن س ي ن و ا ل ت ن م ي ة ( ‪. 2002‬‬
‫‪ 2007‬م) ‪ ،‬م و ي ر م ت ث ل م ة ا ل أ غ ذ ي ة و ا ل ز ر ا ع ة ل ل أ م م ا ل م ت ح د ة‬
‫^‪http://wwwfao^rg/docrep/meeting/004/Yl‬‬

‫‪ - 242‬د ل ي ل إ د م ا ج ا ل م ؤ ع ا ل ا ج ت م ا ع ي ب ا ل ج م ع ي ا ت و ا ل م ؤ س س م م ا ت ‪ ،‬ا ل أ ه ل ي ة‬
‫ا ل شا ب ة ‪ ،‬م و غ ن ف ل رة ل ل د را سا ت ا ل ن و ي ة‬
‫‪http://www.nazra.org/n0de/21‬‬

‫وا ع د ة‬ ‫ا ئ ي ة ا ل إ س ل ا م ي ة ا ل م ا ل ي ة‪ ..‬ا ن ه ل ل ا ئ ة‬ ‫‪ - 243‬ر ا ب م ل ة ا ل م ن ف ل م ا ت ا ل م‬

‫ل ل ن ه و ض با ل رأ ة ا ل م ل م ة ‪ ،‬م و ي ر ل ها أ و ن لا ي ن‬
‫‪http://www.lahaonlme.com/articles/view/42824.htm‬‬

‫ح د ث ف ي م ؤ ت م ر (‪ 0‬ك ي ن ‪ )1 5 +‬؟ أ ‪ ،‬م و غ م ح ي ي‬ ‫‪ - 244‬ا ل ب ي ع ي ‪ ،‬ق م ر ا ء ‪ ،‬م ا ذ ا‬

‫ا ل ف و ا ي ل ‪http://www.saaid.net/female/0188.htm‬‬
‫‪ - 245‬م ح م ع ي د ب ن ن ا ص ر ا ل م ا م د ي ت ا ر ي ق و م ا ل ا ت ج ا ه ا ت ا ل ح د ا ث ي ة ا ل م ر ب ي ة ا ؛ ‪،‬‬
‫ا ل ر ي ا ض ‪ ،‬م ج ا ل ة ا ل م ي ا ن ‪ ،‬ع ‪ ، 208‬ي ن ا‪ J‬ر م ف ‪ ٠‬ر ا‪ J‬ر ‪ 05‬ه‪ 2‬م ‪ ،‬م و ق ع إ س ل ا م‬
‫م ح ي ب‬

‫‪http://articles.islamweb.net/media/index.php?page = article&lan-‬‬
‫‪g = A&id = 80658‬‬

‫‪ - 246‬ا ل م ر ا ب ي ‪ ،‬م ل ا م ن ج م ا ل م ي ن ‪ ،‬ا ل م ر أ ة و ا ل إ ع ل ا م أ م ث ل ة س ا ق ت ه ا ئ‪ .‬ن و ر ة‬

‫ا ل م ع د ل ت ق ر ز وا ما ب ي ن ا ل ه ل و ر ‪ ،‬م و ي ر ل ها أ و ن لا ي ن‬
‫‪http://www.lahaoniine.com/articles/view/13729.htm‬‬
‫‪ _ 247‬ض غ و ط م ت ص ا ع د ة م ن ا ل أ م م ا ل م ت ح د ة ل ت ق ن ي ن ا ل ف ا ح ش ة و ا ل إ ج ه ا ض‬
‫و ح ق و ق ا ل ش وا ذ ‪ ،‬م ر غ ا ل ل ج تة ا لإ س لا م ي ة ا ل عا ل م ي ة ل ل م رأ ة وا ل ه ل ف ل‬
‫‪http://www^icwc^rg/lagna/iicwc/iicwc.php?id = 1020‬‬

‫‪ _ 248‬ع ب د ا ل م ن ع م ‪ ،‬ه د ى ‪ ،‬د ر ا س ة ا ل و ث ا س ا ل د و ل ي ة م ن ج و ا ن ب ه ا ا ل م خ ت ل ف ة‬

‫ا ت ف ا ق ي ة ا ل ق ف ا ء ع ل ى ك ا ف ة أ ن ك ا ل ا ل ت م ي ي ز ص د ا ل م ر أ ة ( س ي د ا و)‬
‫ن م و ذ ج ا ‪ ،‬م و ي ر ا ل ل ج ن ة ا لإ س لا م ي ة ا ل عا ل م ي ة ل ل م رأ ة وا ل ط ف ل‬
‫^ ‪http://iicwc^rg/lagna/iicwc/iicwc‬‬ ‫‪= 573‬‬

‫‪ _ 2 49‬ع ي ا و ى ‪ ،‬نا د ي ة ل ي ل ى ‪ ،‬ن يا را ت ا ل ح ر ك ة ا ل ث و ي ة و م د ا ه ب ه ا ‪ ،‬م و ق ع‬

‫ا ل ح وا ر ا ل ت م د ن‬
‫‪http://wvw.ahewar^rg/debat/show.art^sp?a‬‬ ‫‪= 1065‬‬

‫‪ - 250‬ا ل م ا ط ر ح ى ‪ ،‬ن ه ى ‪ ،‬ق ر ا ء ة ق ي ا ت ف ا ق ي ة ا ل ق ض ا ء ع ل ى ج م ي ع أ ش ك ا ل ا ل ت م ي ي ز‬

‫ص د ا ل م رأ ة ‪ ،‬م و ق ع ا لا ت حا د ا ل سا ن ى ا لإ س لا م ي ا ل عا ل م ي‬
‫‪http://muslimaunion^rg/news.php?i = 10655‬‬

‫‪ — 251‬ف ت و ى ف ض ي ل ة ا ل د ك ت و ر ع ل ي ج م ع ة م ف ت ي ا ل د ي ا ر ا ل م ر ي ة ح و ل م س ا و ا ة‬
‫ا ل ج ن د ر ‪ ،‬م و ق ع ا ل ل ج نة ا لإ س لا م ي ة ا ل عا ل ي ة ل ل م رأ ة وا ل ط ف ل‬
‫‪http://iicwc.org/lagna/iicwc/iicwc.php7id = 36‬‬

‫‪ _ 252‬ق ع ا ل ي ا ي ت ‪ ،‬م ز ت م ر ا ل أ س ر ة ف ي ظ ل ا ل م ؤ ل م ة ‪ ،‬م ح م ا ن ‪ ،‬م و ق ع ا ل ل ج ن ة‬

‫ا لإ س لا م ي ة ا ز ل م ي ة ل ل م رأ ة وا ل ط ف ل‬
‫‪http://www.iicwc.org/lagna/catig/conferences/osram_awlanaa/osra‬‬

‫‪ - 253‬م ا د ة ( ح ن د ر) ‪ ،‬م و ق ع أ ك س ف و ر د‬
‫‪http://oxforddictionaries.com/definition/english/gender7q_gender‬‬

‫‪ . 254‬م ا د ة ( ح ن ل ‪ ،‬ر) ‪ ،‬م و ي ر م ن ف ل م ة ا ل ص ح ة ا ل ع ا ل ي ة‬

‫‪http://www.who.int/topics/gender/en‬‬

‫‪ - 255‬م ا د ة ر ج ن د ر) ‪ ،‬م و ق ع ا ل و س و ع ة ا ل ب ر ي ط ا ن ي ة‬
‫‪http://www.britannica.com/EBchecked/topic/228219/genderidentity‬‬

‫ة ‪ . 2 5‬م ح م و د ‪ ،‬م ي ل‪ .‬ة ‪ ،‬ا ل م ج ت م ع ا ل ت ‪ ،‬ا ل ع ر ب ي ة م ن ي ك ي ن إ ل ى ب ك ي ن ب ‪ ، 1 5‬م و ق ع‬

‫ا ل ل ج نة ا لإ س لا م ي ة ا ل عا ل ي ة ل ل م رأ ة وا ل ه ل ف ل‬
‫‪http://iicwc.org/lagna/iicwc/iicwc.php7id = 828‬‬

‫‪ _ 257‬م ن< ك ر ة ت و ض ي ح ي ة ب أ ه م ا ل ق ض ا ي ا ا ل ت ي ت ت ن ا و ل ه ا ا ل أ ت ف ا ق ي ا ي ت ‪ ،‬ا ل د و ل ي ة‬

‫ا ل خا ص ة با ل م رأ ة وا ل ع ل ف ل يا ل م رأ ة وا ل ه ل ف ل ‪ ،‬و ت دا ع يا ت ها ع ل ى ا ل ق وا ن ي ن‬
‫ا ل و ط ن ي ة ‪ ،‬وا ل ر ؤ ي ة ا لإ س لا م ي ة ل لأ س ر ة م ت م ث ل ة ف ي را م ؛ ثا ق ا لأ س ر ة ف ي‬
‫ا ل إ س ل ا م ا‪ ، ،‬م و غ ا ل ل ج ن ة ا ل إ س ل ا م ي ة ا ل ع ا ل م ي ة ل ل م ر أ ة و ا ل ه ل ف ل‬
‫‪http://iicwc.org/lagna/iicwc/iicwc.plip?id = 940‬‬
‫‪ - 258‬ا ل م ر أ ة ف ي ا ل م و ا ث ي ق ا ل د و ل ي ة ن ف ل ر ة ت ا ر ي خ ي ة ‪ ^ ٠ ٣ ،‬ا ل ل ج ت ة ا ل إ س ل ا م ي ة‬
‫ا ل عا ل م ي ة ل ل م رأ ة وا ل ه ل ف ل‬
‫‪http://iicwc.org/lagna/iicwc/iicwc.php‬‬

‫‪ — 259‬م ن ش و ر ا ي ث ‪ ،‬م و ق ر ا ل أ م م ا ل م ت ح د‪ .‬ة‬

‫‪http://www.un.org/ar/documents‬‬

‫‪ — 260‬م و س ى ‪ ،‬د ع د ‪ ،‬ح ق و ق ا ل إ ن س ا ن ل ل م ر أ ة ‪ ،‬م و ح ا ل ح و ا ر ا ل م ت م د ن‬

‫‪http://www.ahewar.org/debat/show.art.asp7aid = 5927‬‬

‫س حرور‬ ‫‪ - 261‬ا ل م و ح ا ل ر س م ي ل ل د ك ت و ر م ح م د‬
‫‪http://www.shahrour.org/7page_id = 2‬‬

‫ص ن د و ق ا لأ م م ا ل م ت ح دة ل ل كا ن‬ ‫‪ - 262‬م و ح‬
‫‪http://www.unfpa.org/pubIic/home/about‬‬

‫‪ - 263‬م و ح ر م ر ك ز ب ا ح ث ا ي ت ‪ ،‬ل ل ر اّ ا ر ت ‪ ،‬ا ل م ر أ ة‬

‫‪http://www.bahethat.com/main/default.aspx‬‬

‫‪ — 264‬م و ح و ي ك ي ي ي ل‪ .‬ي ا ‪ ،‬ا ل م و س و ع ة ا ل ح ر ة‬ ‫إ‬

‫‪http://en.wikipedia.org/wiki/Gender‬‬ ‫آ‬
‫ح ي ن ‪ ،‬ا ل ج ن د ر ا ل م ف ه و م وا ل ح ق ي ق ة وا ل غا ي ة ‪ ،‬م و ح ر‬ ‫ح ن‬ ‫‪ - 265‬ا ل و ا ل ي ‪،‬‬ ‫ؤث‬ ‫>‪r‬‬

‫ص ي د ا ل ف وا ئ د‬ ‫إ ؛‪-‬‬
‫‪http://www.saaid.net/female/0165.htm‬‬ ‫\‬
‫‪ — 266‬ر ء ا ل ي و ن ي ف ي م ف ي م ت م ل ق ة غ ر ب آ س ي ا ‪ ، ٠‬م و ح ل ه ا أ و ن ل ا ي ن‬ ‫إ‬
‫‪http://www.lahaonline.com/articles/view/2745.htm‬‬ ‫ُ و‬
‫■‪.1‬‬
 ‫ض و عا ت‬ ‫فه ر س ا ن م و‬

‫‪٥‬‬ ‫إ ه دا ء‬
‫‪٧‬‬ ‫ش ك ر و ت قد ي ر‬
‫‪٩‬‬ ‫‪٠٠ ٠ .٠ ٠ *.٠ ٠ ٠ ..٠ ٠ ٠ .‬‬ ‫‪٠ ٠ ٠ ٠ •.‬‬ ‫‪٠٠ ٠٠‬‬ ‫م ل خ م ى ا ل د را م ة‬
‫‪١ ٣‬‬ ‫_‪cl‬‬

‫‪١٤‬‬ ‫‪^١ ^١‬‬ ‫أ و ل ا‪ :‬م ش ك ا ة‬

‫‪١٥‬‬ ‫'ا تا ‪ :‬أ ه د ا ف ا ل د را س ة‬
‫‪١٦‬‬ ‫ى ل ث ا‪ :‬أ ه ئ ة ا ل د ر ا س ة‬
‫‪١٦‬‬ ‫را ب عا ! أ م ح با ب ا ح ت يا ر ا ل د را س ة‬
‫‪١ ١ ^ . . . . . . .. . . . . . . . .. .. . . . . . . . . . . . . . .‬‬ ‫حا م تا ت م م ه ل ل حا ت ا ل د را س ة‬
‫‪١ ٩‬‬ ‫ح د و د ا ل د را س ة‬ ‫س ما ئ نا !‬
‫‪١ ٩‬‬ ‫ما ب ئا ‪ :‬ا ل د را سا ت ا ز ب ق ة‬
‫‪٢٥‬‬ ‫ثا م نا ت م ن ه ج ا ل أ ر ا م ة‬
‫‪٢ ٨‬‬ ‫ت ق س ما ن ا لأ را م ة‬ ‫تا س عا \‬
‫‪٣ ٠‬‬ ‫ص ع و با ت ا ل أ ر ا م ة‬ ‫عا ش تا ‪:‬‬
‫‪٣٥‬‬ ‫‪...١ ..١ .١ ..١‬‬ ‫ا ل ف ص ل ا ل ت م ه ي ل‪ .‬ي ت س ذ‪ .‬ة ع ن ح ق و ق ا ل م ر أ ة ف ي ا ل م و ا ث ي ق ا ل أ و ل ي ة‬
‫ا ل ب ح ث ا لأ و ل • أ ه م ا لا ت فا ق يا ت وا ل م و ت م را ت ا لأ و ل ي ة ا ل صا د ر ة ع ن ا ل أ م م‬
‫‪٣ ٩‬‬ ‫ب ثأ ن ح ق و ق ا ل م ر أ ة ‪ . . . . .‬ب ‪ . . . .‬ب ‪ . . . . . . . .‬ب ‪.‬‬ ‫ا لم ت حدة‬
‫‪٤٢‬‬ ‫ا ل م ه ل ل ب ا ل أ و ل! ا ل ا ت ف ا ق ي ا ت ا ل أ و ل ي ة ا ن م ن ي ة ب ا ل م ر أ ة ‪. . . . . . . . . . . . . . . . .‬‬
‫‪٤٩‬‬ ‫ا ل م ه ل ل ب ا ل ث ا ن ي! ا ل م ؤ ت م ر ا ت ا ل أ و ل ي ة ا ل م ع ن ي ة ب ا ل ر أ ة‬
‫‪٥٠‬‬ ‫ص ة با ل م رأ ة ‪٠ . ٠ ٠ ٠ . . ٠ ٠ ٠ . ٠ . . . . . . . . . . . . . .‬‬ ‫ا ل م ؤ‪ J‬م ر ا ت ا ل خ ا‬ ‫أ و لا ت‬
‫‪٥ ٣‬‬ ‫ص ة ق ض ا ي ا م خ ت ل ف ة و ل ه ا ص ل ة ب ا ل ر أ ة ‪. . . . . . .. .‬‬ ‫ا ل م ؤ ت م را ت ا ل خا‬ ‫ثا ن تا‬
‫‪٥٧‬‬ ‫فا قا ت و م ؤ ت م را ت ح ق و ق ا ل م رأ ة‬ ‫ثا ن ي ت أ ه د ا ف ا ت‬ ‫ا لم ب ح ث‪ ،‬ال‬
‫‪٥٨‬‬ ‫ا ل م ع ل ن ة م ن ا ت فا ق يا ت و م ؤ ت ‪ ٠‬ر ا ت ا ل م رأ ة ‪. . . . . .‬‬ ‫ا لأ و ل ؛ ا لأ ه دا ف‬ ‫ا لمه ل ل ب‬
‫‪٦٠‬‬ ‫غ ي ر ا ل م ع ل ن ة م ن ا ت ف ا ق ي ا ت و م ؤ ت م ر ا ت ا ل م ر أ ة ‪. . ..‬‬ ‫ا ل ث ا ن ي ت ا ل أ ه د‪ .‬ا ف‬ ‫ا لم ع ل ل ب‬
‫ا ل ف ص ل ا ل أ و ل‪ :‬ا ل ج ن د ر‪ :‬ا ل م ق ا م و ا س ع ل ل ح ا ت و ا ك أ ة ‪٦ ٥ . . . . . . . . . . . . . . .‬‬
‫‪٦ ٧‬‬ ‫تمه يد‬
‫‪٦٩‬‬ ‫ا ل م ؛ ء ء ثا لأ و ل ث ا ل ج ن د ر ت ا ل م فا ه ي م وا ل م م ه ل ل حا ت ‪. . . . . . . . . . . . . . . . . .‬‬
‫‪٧٠‬‬ ‫ت عر ي ف ا ل ج ند ر‬ ‫ا لم ئ ل ل ب ا لأ و ل ؛‬
‫‪٧٠‬‬ ‫أ و ل ا ؛ ا ل م م ر ي ف ا ل ل غ و ي ل ل ج ن ا‪ J‬ر‬
‫‪٧ ٣‬‬ ‫' ا ت ا ؛ ا كُ ر ش ا ل أ ءْ ل ل أ ح ى ك ب م د ر‬
‫‪٧٧‬‬ ‫ا لْ ل ا ب ا ل ث ا ت ي ؛ ا ل م ف ا ه ي م ا ل أ ن ا ث ة س ن د ر‬
‫‪٧ ٧‬‬ ‫أ و لا ؛ ا ل ق ل قة ا ل ج ن د ر ية‬
‫‪٧ ٩‬‬ ‫ءا تا ؛ ا لأ د وا ر ا ل ج د ر ة‬
‫‪٨ ٢‬‬ ‫ءا ل ثا ؛ ا ل ج ن س و ا ل خ د ر‬
‫‪٨ ٤‬‬ ‫‪................‬‬ ‫با ل خ د ر‬ ‫ا ل م ه ل ل ب ا ل ثا ل ث ؛ ا ل م م ه ل ل ح ا ت ذ ا ت ا ل م ل ة‬
‫^^ ‪ ّ ١ ٠ . . . ّ . ) Empoweiroent ( ٧‬؟ ‪ ٠ . . . . . . . . . ّ . ١ ّ . ١‬ؤ ‪٨ ٥ . . .‬‬ ‫‪٠‬‬
‫‪٨ ٦‬‬ ‫‪ - ٢‬ا ل ص ح ة ا ل إ ن ج ا ب ي ة ( ‪. . . . . . . . . . . . . . .. . . ) Reproductive Health‬‬ ‫ث‬
‫‪٨٨‬‬ ‫‪ - ٣‬ا ل ت م ي ي ز ( ‪) Discrimination‬‬ ‫آ‬
‫‪ - ٤‬ا ل أ د و ا ر ا ل م م ه ل ي ة ( ‪ . ١ . ١ . . . . ١ . . . . . . ١ . . ) Stereotyped Roles‬ر ؤ ‪٨ ٩ ١‬‬ ‫و‬
‫‪٩٠‬‬ ‫‪ - ٥‬ح ر ي ة ا ل ح ي ا ة غ ي ر ا ل م ق ل ي ة (‪. . . . . . . ) Sexual Orientation Freedom‬‬ ‫إئ‬
‫‪٩ ١‬‬ ‫‪ ..‬؟‪..٠ ٠ ......‬‬ ‫‪ - ٦‬ا ل م ت ح د و ن و ا ل ت ع ا ي ث و ن ( ‪) Unions and Couples‬‬ ‫■ ؛‪,‬‬
‫‪٩٢‬‬ ‫ب‪ -‬ا ل أ س ح ق ا ق ا ت ا ل أ س ر ي ة ( ‪ ) Family benefits‬؟ ‪. . ١ . . ّ . . ١ . ١ . . ١ . . ١‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪٩٣‬‬ ‫ا ل م ب ح ث ا ل ثا ن ي ؛ ن شأ ة م ف ه و م ا ل ج ن د ر‬ ‫ي‬
‫ا س ا ل أ و ل ؛ ا ل ر ج ‪ ٠‬ي ة ا ك ا ف ي ة ‪٩ ٣ . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . .‬‬ ‫و‬
‫‪٩ ٤‬‬ ‫ا لمه ي و ن ية ‪ ١ ١ . . . . .‬؛ ‪. ١ . . ١ . . ١ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .‬‬ ‫أ و لا‬
‫‪٩ ٩‬‬ ‫ا ل ع ل ما ن ي ة‬ ‫ثا تا‬

‫‪١ ٠ ٠‬‬ ‫ا ل ع و لمة‬ ‫'ا ل ثأ‬

‫‪'٢‬‬ ‫ا ل ء ل ل ب ا ك ا ن ى ؛ ا و ر ج م ي ة ا ش‪ .‬و ي ة‬
 ‫و ق‪ .‬؛ ئ ء‬

‫‪١ ٠ ٤‬‬ ‫ا ل ن س و ة ا ل ل س ر ا ل ي ة )‪. . . . .. . . . . . . . .. . .. (Liberal Feminism‬‬ ‫أ و لا‬

‫‪١ ٠ ٦‬‬ ‫ا ل ن و ي ة ا ل م ا ر ك ي ة )‪. . . . . . . . . . . . . . . . (Marxist Feminism‬‬ ‫ثا ن‬

‫‪١ ٠ ٩‬‬ ‫ا ل ن و ي ة ا ل ر ا د ي ك ا ل ي ة )‪(Radical Feminism‬‬ ‫'ا ل ثا‬

‫‪١٢٠‬‬ ‫ا وْ ل ف ا ل ث ا ل ث‪ :‬ا ل م ر ج ع ي ة ا ل ت ش ر م ي ة‬
‫ا ل ‪ ّ٠‬ؤ ت م ر ا ل د و ل ي ل لّ ك ا ن و ا ل ت ن م ي ة ر م ؤ ت م ر ا ل م ا ه ر ة ء آ ‪ . . .‬ا ‪ . . . . .‬ا ' ‪١ ١ ٢‬‬ ‫أ و لا‬
‫ا ل م ؤ ت ‪ >،‬ر ا ل ع ا ل م ي ا ل ر ا ب ع ا ل م ع ن ي ب ا ل م ر أ ة ر ر م و ت م ر ب ك ي ن® ‪ . . . . . . .‬؟ ^ ‪١ ١ ١‬‬ ‫'‪ L‬ت ا‬

‫م ؤ ت م ر ا ل أ م م ا ل م ت ح د ة ل ل م ت و ح ل ن ا ت ا ل ي ث ر ي ة ر ر ا ل م و ئ ل ا ل ث ا ن ي® ‪١ ٢ ٠ ١ ١ ١ .‬‬ ‫'ا ل ثا‬

‫‪١٢٢‬‬ ‫ر ا ب ع ا ! ا ج ت م ا ع ن ي و ي و ر ك ا ر ب ك ي ن ‪ +‬ه®‬
‫‪١٢٧‬‬ ‫ا ل ف ص ل ا ل ث ا ن ي' م ف ه و م ا ل ج ن د ر ■ و م ا ث ل ا ن ت ق ا ل ه ‪ ،‬و آ ث ا ر ه ع ل ى ا ل م ج ت م‪ .‬ع ا ت ا ل إ س ل ا م ه ّ‬
‫‪١ ٢ ٩‬‬ ‫تمه يد‬
‫ص ا ت ا لإ س لا م ي ة ‪١ ٢ ٠ ١ ٠ .‬‬ ‫ما ل طه و م ا ل خد ر إ را س‬ ‫ا ل م ح ث ا ل أ و ل!‬
‫‪١٢٠٢‬‬ ‫ا ل مْ ل ل ب ا ل أ و ل! ا ل م ق ل م ا ت ا ل د و ل أ‬
‫ا ل ه م ع ا ل أ و ل! م ت ث ل م ا ن ت ح ي ب ق ض ا ي ا ا ل م ر أ ة ب ش ك ل ح ا ص ‪١ ١ ٢ ٢ . . . . . . . . . .‬‬
‫ا ل ف ر ع ا ل ث ا ن ي! م ث ل م ا ث ذ ا ت ت و ي ؤ ع ا م ‪STo . . . . . . .. . . . . .. . . . . . . . .‬‬
‫‪١١٢٩‬‬ ‫ا ل م ه ل ل ب ا ل ث ا ن ي! ا ل م ت ث ل م ا ن ا ل ح ك و م ي ة و غ ي ر ا ل ح ك و م ة‬
‫‪١٣٩‬‬ ‫ا ل ف ر ع ا ل أ و ل! ا ل م ق ل م ا ت ا ل ح ك و م ة‬
‫‪١٤٥‬‬ ‫ا ل ف ر ع ا ل ث ا ن ي! ا ل م ق ل م ا ت غ ي ر ا ل خ و م ي ة ‪. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .‬‬
‫‪١٤٨‬‬ ‫ا لْ ل ل ب ا ل ث ا ك! ا ض ل ا ل أ م ي‬
‫‪١٤٨‬‬ ‫ا ل ف ر ع ا ل أ و ل! ا ل ؤّ ا ت و ا ل و ك ا ل أ ت ا ل ت م و ي ل م ة ‪. . . . . . . . . . . . . . . .‬‬
‫‪١٥١‬‬ ‫ا ل ف ر ع ا ل ث ا ن ي! س ف ا ر ا ت ا ل د و ل ا ل د ا ع م ة‬
‫‪١٥٢‬‬ ‫ا ل م ط ل ب ا ل ر ا ب ع! ا ل م ر ا ك ز و ا ل م ع ا ه د ا ل ب ح ث ي ة‬
‫ا؟‬ ‫‪١٥٢‬‬ ‫ا ل ه م ع ا ل أ و ل! م ر ا ك ز و م ع ا ه د ج ا م ع ي ة‬
‫‪٩‬‬ ‫‪١٥٥‬‬ ‫ا ل ض ع ا ل ث ا ن ي! م ر ا ك ز و م ع ا ه د م م ت ق ل م ة‬
‫ك‬
‫ة‬ ‫‪١٥٧‬‬ ‫ا ل خ ل ل ب ا ل خ س! ا ل م ؤ س س ة ا ل إ ع ل ا م ي ة‬
‫‪١ ٥ ٨‬‬ ‫أ ‪ -‬ا ل ص ح ف وا ل م ج لا ت‬
‫‪١ ٥ ٩‬‬ ‫ت ‪ -‬ا ل تأ ل ي ف وا ل ت ر ج م ة‬
‫‪١٦٠‬‬ ‫ج ‪ -‬ا ل ت ل ف ز ي و ن وا ل ق فا ئ يا ت‬
‫‪١ ٦ ١‬‬ ‫د_ ا ل ئ ب ك ة ا ل خ ك ب و ت ي ة‬
‫‪١٦١٢‬‬ ‫ا ل م ح ث ا ل ث ا ن ي! آ ث ا ر م ف ه و م ا ل خ د ر ع ل ى ا ل م ج ت م ع ا ت ا ل إ م ل ا م ي ة ‪.. . . . . . .‬‬
‫‪١ ٦ ٤‬‬ ‫ا ن م ل ف ا ل أ و ل‪ :‬ا ل آ ئ ر ا ك ا ئ ت‬
‫‪١٦٤‬‬ ‫أ و ل ا‪ :‬ا س ك أ ص و ل ا ض‬
‫ث ا ن ي ا ‪ :‬م ح ا و ل ة ت ش و ي ه ا ل ف ق ه ا ل إّ ل أ م ى و أ ص و ل ه ‪١ ١ ^٢ . . .. . . ... .. . ... ...‬‬
‫‪١ ٧ ٥‬‬ ‫* ا ل ث ا ‪ :‬م ح ا ر ب ة ر ك ا م ا ل ث ق ا ف ة ا ل إّ ل أ ب‬
‫‪١٧٩‬‬ ‫ا وْ ل ا ب ا ك ا ن ي‪ :‬ا ل آ ئ ر ا ل أ ج م ا ب ؤ ؛ ا ب ؛‪ . .‬ؤ‪ . .‬ا‪ . .‬ؤ‪ .‬ب ب‪ ... .‬ؤ ؤ ‪ . .‬؛‪.‬‬
‫ا_ م د م م ل ا م ا ن ي و ا ج و ا ل أ مّ ر ة ا ل إ م ح ؛ ل أ ب ‪ ... . . . ...‬ا ا ؟ ‪ ..‬؟ ‪ . . . .‬بّ ‪١ ٧ ٩‬‬
‫‪١٨٠‬‬ ‫‪ -٢‬م ح ا ر ب ة ا ل ز و ا ج ا ل م ك ر‬
‫‪١ ٨ ٢‬‬ ‫س دا ز و جا ت‬ ‫ض‬ ‫ص ق‬ ‫" ا'‪ .‬ا‬
‫‪١ ٨ ٤‬‬ ‫؛‪ -‬ر ف ض ق و ا م ة \ ف ج ز ء و\ د و\ أ‬
‫‪١ ٨ ٦‬‬ ‫صا ء‬ ‫ه_‪ -‬ب م ل ا م م ل آ ق ي ا ل ا‬
‫‪١٨٨‬‬ ‫‪ - ٦‬م ح ا و ل ة ا ل ق ض ا ء ع ل ى د و ر ا ل م ر أ ة ك ز و ج ة و أ م ‪. . . . . . .. . .. . .. . .‬‬
‫‪١٩٠‬‬ ‫س ا ر ح ل وا س مأ ة‬ ‫‪ -٧‬ت ح و ل ا ل ع ل ا ق ا ت‬
‫‪١٩١‬‬ ‫خ_ ا ل ص ك ك ا ل أ س ر ي‬
‫‪١٩٣‬‬ ‫س ي لا ن ا لإ ن جا ب‬ ‫‪ - ٩‬ت را ج ع‬
‫‪١٩٦‬‬ ‫ا ل ط ل ب ا ك ا ك‪ :‬ا ل آ ئ ا ر ا ل أ ح ل أ ب‬
‫‪١٩٦‬‬ ‫‪ — ١‬ا ن ت ش ا ر ا ل ع ل ا ق ا ت ا ل ج س ي ة ح ا ؤ ج م ؤ س س ‪ ،‬ة ا ر و ا ج ‪١ ١ . . . . .. . . . . .‬‬
‫‪١٩٩‬‬ ‫‪ - ٢‬ث ي ؤ ع ا ل م ج ا ه ر ة و‪ 1‬ل أ ث ل‪ .‬و ذ ا ل ج ن ي ‪. . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . .‬‬ ‫و‬
‫‪٢٠٣‬‬ ‫م_ ا ن ت ش ا ر ع رْ س ا ل م ر أ ة ل ج د ه ا‬ ‫ؤ‬
‫‪ — ٤‬ا ه ت زا ر ا ل ع و ر ة ا ل م ض ي ئة ل ل م رأ ة ا ل م ل ة ‪ . . .‬ب ا ‪ .‬ا ‪٢ ٠ ٥ . . . . . ٠ ٠ ٠ . . . .‬‬ ‫ي‬
‫ث‪,‬‬
‫‪٢٠٦‬‬ ‫ا ل ط ل ب ا ر ا ع‪ :‬ا ل آ ئ ر ا س ي ة‬ ‫ن ي‬

‫‪٢ ٠ ٦‬‬ ‫صا غ ةا ل خا س‬ ‫ا_ ا ء ا د ة‬ ‫‪٩‬‬

‫‪ - ٢‬م حا و ل ة إ د خا ل ا ل ت ر سة ا ل ج ت م ية ف ي م نا ه ج ا ل ت ع ل يم ‪٢ ١ ٠ . . . . . . . . . . . . .‬‬ ‫ؤ‬
‫‪٢١١‬‬ ‫م_ ا ل ت ع ل ي م ا س ت ل ط ب ي ن ا ن م ي ن‬ ‫‪0‬‬
‫‪٢١٤‬‬ ‫‪ - ٤‬ل ي ا د ة ر ص ا ل ت ع ل ي م أ م ا م ا ل م ر أ ة ‪. .. . . . . ٠ . .‬‬ ‫ر‬
‫‪٢ ١ ٦‬‬ ‫ا ل مْ ل ف ا ل خ ا ص‪ :‬ا ل أ ئ ا ر ا ل ا ق م م ا د ي ة‬ ‫ض‬
‫‪٢ ١ ٦‬‬ ‫‪ - ١‬ا ل ع م ل وا ل ت و ف ل ي ف غ ي ر ا ل م ف ب ه ل‬
‫‪٢ ١ ٨‬‬ ‫آ_ ا ل أ س ق ل أ ل ا ل أ ة م م ا د ى ل ل م ر أ ة‬
‫‪٢ ٢ ٠‬‬ ‫م‪ -‬و ا د ة ن ي ة ا ل ب ط ل ة ب ي ن ا ل ث ي ا ب‬
‫‪٢٢٢‬‬ ‫؛_ و‪ 1‬د ة ا ل أ س ه ل أ ك و ق ل ة ا ل إ ن ت ا ج‬ ‫ل‬
 ‫ع« ه|‬
‫‪٢٢٥‬‬ ‫ا ل ف ص ل ا ل ثا ل ث ت م ف ه و م ا ل ح ن د ر ت م و ق ف ا ل ث قا ف ة ا ل إ م ل ا م ي ة و ص ب ل م و ا ج ه ت ه ‪. . . .‬‬
‫‪٢ ٢ ٧‬‬ ‫ن مه د‬
‫ا ل م ح ث ا ل أ و ل‪ :‬م ر ق ق ا ل م ح ا ف ة ا ل إ س ل ا م ي ة م ن ث ه و م ا ل ج د ر ‪٢ ٢ ٩ . . . . . . . . . . .‬‬
‫‪٢٣٠‬‬ ‫‪^١‬‬ ‫‪^١‬‬ ‫ا س م ب ا ل أ و ل‪:‬‬
‫‪٢٣٢‬‬ ‫أ و ل ا‪ :‬ا ل أ م و ر ا ل ش‪ -‬ا و ى ف ه ا ا ل ّإ ل أ م م ح ن ا ل ر ج ل و ا ل م ر أ ة ‪. . . . .. . . .‬‬
‫‪٢٣٦‬‬ ‫ث ا ت ا ‪ :‬ا ل أ م و ر ا م ر ق ب ه ا ا ل إّ ل أ م ي ن ا ل ر ح ل و ا ل م ر أ ة ‪. . .. . . . . . . .‬‬
‫‪٢٤١‬‬ ‫‪. . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . .‬‬ ‫ا س و ب ا م م ن ي‪ :‬ا و و ف ا س م س‬
‫‪٢٤١‬‬ ‫أ و ل ا‪ :‬ا ‪ UU‬ت ا‪ J‬ؤ س ث ة‬
‫‪٢ ٤ ٨‬‬ ‫ث ا ن ي ا إ ا ل ع م ل ا ل م ؤ ا ‪ .،‬ى‬
‫‪٢ ٥ ٣‬‬ ‫‪. . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . .‬‬ ‫ا س ب ا ك ا ل ث‪ :‬ا و و ف ا ن م س ي‬
‫‪٢ ٥ ٣‬‬ ‫أ و ل ا‪ :‬م و ق ف ا ل ع ل م ا ء‬
‫‪٢ ٥ ٦‬‬ ‫ثا ن ثا ‪ :‬م و ق ف ا ل ن خ ب ا ل ث م ا م ة‬
‫‪٢٦١‬‬ ‫ا ل ب ح ث ا ل ث ا ن ي‪ :‬م ب ل م و ا ج ه ة م ف ه و م ا ل ج د ر‬
‫‪٢٦٢‬‬ ‫ا ل م ه ل ل ب ا ل أ و ل‪ :‬ا ل ل ا ل ح ك و م ي ة‬
‫‪٢ ٦ ٧‬‬ ‫ا س ب ا ك ا ز‪ :‬ا ل م ي ل ا س ع ي ة‬
‫‪٢٦٧‬‬ ‫أ و ل ا‪ :‬ا ل م و س ة ا ل أ س ر ي ة‬
‫‪٢ ٦ ٩‬‬ ‫ة ا ل ت ع ل يم ية‬ ‫ثا ن يا إ ا ل م و س‬
‫‪٢ ٧ ٣‬‬ ‫ةا لإ ء لأ م ة‬ ‫ى ل ث ا ‪ :‬ا ل ؤّ‬
‫‪٢ ٧ ٦‬‬ ‫ة ا لد ي ن ية‬ ‫را ب ئا ‪ :‬ا ل م و س‬
‫‪٢ ٧ ٩‬‬ ‫ا س ب ا ل ث ا ل ث‪ :‬ا ل م ل ا ل أ ر د ي ة‬
‫‪٢ ٧ ٩‬‬ ‫أ و ل ا‪ :‬ا ل م ر أ ة‬
‫<؟ ■‬ ‫‪٢ ٨ ١‬‬ ‫‪ : l_lj‬ا ل ع ل م ا ء‬

‫و‬ ‫‪٢٨٣‬‬ ‫‪٠‬ا ل ئا ‪ :‬ا ل خ ف ا ل ث قا ف ة‬

‫‪1‬‬ ‫‪٢ ٨ ٧‬‬ ‫ا ل خا ت م ة‬

‫ت'‬ ‫‪٣ ٠ ١‬‬ ‫ف ه ر س ا ل م ح‪ .‬ه ا ا ل ح ا ت و غ ر ي ب ا ل أ ل أ ا ء ل‬

‫‪٣ ٠ ٣‬‬ ‫فه ر س ا ل صا د ر وا ل م را ج ع‬
‫‪٣ ٣ ١‬‬ ‫فه ر س ا ل م و ص و عا ت‬