Osmanl'dan Giintimiize BIRA insanlitarihinin bilinen en eski ickilerinden olan biraya ilk olarak Gilgamis Destant’nda rastlanmakta- dir, M.O. 4. bin yildan kalma kil tabletlerde yazal: bu destanda Stimerli Nuh Uta Napistim Gilgamus’a, ge~ misini yapan zanatkarlara sarabin yaninda bira da ik- ram ettigini antati. Bira yapumn ile ilgili ilk gergek tarifleri bize bira- kan ise Babilliler’dir. Babilliler’den sonra en tanin- mus bira imalatgilari olan Eski Misirilar gelistirdik- leri etkili' metodlarla iirettikleri birayr Atinalilar’a sevdirmisler, onlar da bu igkinin baska iilkelerde de taninmasin: saglamislardir. Boylece Atina’dan, Gal- ya’ya, Ispanya’ya ve sliphesiz Almanya’nin kalbine biranin diinya gapindaki seriiveni baslamistr: Anadolu’da bira tiretimi devam etmekle beraber sarap ve sonralant raki biraya tercih edilmis, biranin “Alafranga” ve popiiler bir icki olarak Anadolu’ya ins ise 19. yizyilda gerceklesmistir. 19. ytizyil baslarinda bira Istanbul’da Galata ve Beyoglu'nda, Izmir'de Frenk Maballesi’ndeki bira- hane ve jardenlerde oldukga ragbet girmekte, &zel- likle sik gevrelerce tercih edilmekte idi ve Viyana, Belgrad ve Miinih gibi gehirlerden ithal ediliyordu, Utkemizde ilk olarak modern tiretim teknikleti ile bira tireten Isvigre'li Bomonti kardeslerdir. 1890 yr Iinda Ferikéy’de kurduklan tesis ile “ist fermantas- yon” la bira tiretimine baslamuslardir, Bu tarihten dnce de tlkemizde bia tiretimi oldu- una dair elimizde belgeler bulunmaktadhr. Bunlar- _ Aybala YENTORK: dan en ilging olant Izmir’deki “Punta Birahanesi”ne ait bira sigesidir. (Resim 1) Sisede yazil olan kurulus tarihi 1846°dir. 1913- 1915 Osmanhi Sanayii Istatistikleri’nde Madam Pro- kopp’un bira fabrikasindan bahsedilirken, Izmir’de bir hayli sireden beri isledigi, pek ilkel bir durumda oldugu ve el ile bira imal edildigi belirtilmektedir. 1. Dinya Savasi nedeniyle miidtirintin askerlik hizmetine gitmesi ile de 1915 yilnda fabrikanin ka- pandigt da eklenmektedir. Osmanli’da biradan séz edilitken Prokopp adin- dan daha dogrusu Prokopp'lardan bu kadar kisa siz etmek imkansrzdir. Bir baska Snemli bilgiyi de Sn fihan Pinar’in Almancadan gevirerek hazirladiit “Gezginlerin Géziiyle Izmir” serisinden elde etmek- teyiz. Bu serinin 2. kitabinda gézlemleri yer alan Hans Barth “Dogu’da Bira Uzerine Incelemeter” baslikli yazisinda Prokopp'lardan syle bahseder: Daha nce Doju’da olmayan ve hig bilinme- yen bu arpa suyunu, yasagi kirarak Muhammed’in ‘o§ullarina igirmek igin ithal eden insanin heykelini dikmek gerekir; bu kisi Wiirttemberg’li Prokopp’tur. {ik defa birayt piyasaya sunan da bir Prokopp’tu; ‘nun gériinmeyen ordusunu olusturan, esek ve katir- Jarin sirtina yiikledikleri biralan piyasaya bagins ga- is satan kirli paslt sokak gocuklarmndan baskasi de- ildi ve o bunu bagardi. Buradakt bagarinin arkasin- aki de bir Prokop; biitin Izmir ve hatta biitin vila- yet, ta Aydin’mn ig kesimlerine kadar onun bu bagart aEE 60. 000008000 05st sint konaguyor. Tipkt meslektagi Fix‘in Atina’da ba: sardig gibi; baba Prokopp da, Izmir’e bir amit dikti ve hemen yanina giizel ve devamli dolup tasan bir bi- ra bahgesi ekledi. Bira kiltiriiniin Homeros'un seh- rinde elde ettigi tartigmasiz bagari, hig kusku yok ki, Alman, Avusturyal1, Rum ve Tiirk'i bir araya getir- mesi olmustur...”" Her ne kadar Hans Barth'm, daha Once biranin doguda hig bilinmemesi konusunda séylediklerine katilmasak da Prokopp'lar igin verdigi bilgiler olduk- «a ilginetir, Bomonti kardesler'den nce bira imal edildigine dair bir diger bilgi de “Duyun-u Umumiye Idare- si’nin kurulmasindan énce 1862 tarihli' ve daha son- raki mevzuatta, imal olunan arpa suytnun %20'si za- vyiat karphigi olarak dligiiildtikten sonra, senelik ra- yig bedeli tizerinden degerinin %10-15°i orannda vergi alindijina dair kayitlardir. © Bomonti Kardesler’in Ferikéy'de bira tiretimine basladiklart yil Vasil adindaki bir Yunanli da Sisli’de ‘vine tist fermantasyonla bira tiretimi yapan kiigtik bir tesis agar 1894 yilina geldigimizde, bu yila ait Ticaret Al- managr'nda istanbul'da su bira treticilerinin var ol- dugunu gortiriiz: Bomonti Kardesler (Ferikoy) Cosma (Fetikéy) C. Grein (Ferikoy) Schafer (Ferikoy) Scherrer (Zincirlikuyu) Petro Tedeski (Dolmabahge) 1902 yilinda Bomonti kardesler isletmelerini bu- gin Istanbul Tekel Bira Fabrikasi'nin (Eski adiyla Bomonti Bira Fabrikast) bulundugu yere naklederler. Bomonti Bira Fabrikast’nin rekabetine dayanamayan Vasil ve belki de diger kiigk isletmeler bir zaman sonra isletmelerini kapatmak zorunda kalmislardhr. {@) Iihan Pinar, Gezginlerin Gozayle Izmir, 19. Yazyil (2) Vela Zat, “Bomonti Bira Fabrikast", Dinden Bugiine Istanbul Ans., Cilt 2 1908 yilina kadar sadece Ust fermantasyon birast tiretilmekte iken Bomonti kardesler ishetmelerine so- utma tesisleri de ilave ederek, alt fermantasyon bi- rast elde etmeye baslarlar, Kuruldugu ilk giinden itibaren rakipsiz, olarak fa- aliyetini stirdiirmils olan Bomonti’nin karsisina 1909°da Buyikkdere’de agilmis olan Nektar Bira Fab- rikast gikar. Iki sirket arasindaki rekabet her iki sirke- tin de zarara ugramasina neden olmaya baslayinca 1912 yilinda birlegerek Bomonti-Nektar Birlesik Bi- ra Fabrikalan Sirketi’ni kurarlar ve bu sirket ayn yil tzmir Halkpmar’da Aydin Bira Fabrikasi'nt kurar, Biranm Ege Bélgesi’ne nakli ve muhafazasindaki giiglikler dtigtindlerek kurulan Aydin Bira Fabrikast 1928'de bira tiretimine son verir Bomonti-Nektar kurulusundan 1926 yilinda “Icki Tekeli”nin kurulmasina kadar bira iiretimini tek bit firma olarak stirdirmtis, igki tekelinin imtiy Polonyali bir sirkete verilmistir. Bu girketin sdzles- medeki ytikiimluliklerini yerine getiremeyerek da- almast Uizerine Tekel Idaresi Bomonti-Nektar Sirke- ti’ne 1938’e kadar, on yil daha bira tiretim miisaade- sini vermistir, 1938'den sonra da bu igletme Tekel idaresi’ne gecmistir. ise Bomonti Bira Fabrikast Tekel Idaresi’nin biinye- sine gegtikten sonra, bu fabrikada Uretilmis olan ilk bira turlerinden biri (pilsner tipi) Turk Birast’dir. Bu bira daha sonraki yillarda “Tiirk Birasi” (Turkish Be- et) etiketiyle tiretilmistir. “Salon Birasi"nin yanisira istanbul Hilton, Divan ve Kalyon Otelleri igin, ayn- ca Abdullah Restoran, Casino Oriental, Kordon Bld, ve Klsb X igin de bzel etiketli biralar imal edilmistir. Bu fabrikada son yillarda diretilmekte olan “Altin Ba- sak” birasi bira tiryakilerinin begenisini kazanmustir. 1976’da 36.5 milyon litre Uretim kapasitesine ulas- ‘mig olan Istanbul Tekel Bira Fabrikast'nin tiretimi 1969'da istanbul’da kurulan “Efes Pilsen” ve {2- mir’de kurulan “Tuborg” bira fabrikalarinin piyasaya hakim olmaya baslamasindan sonra her gegen yil ge- rileyerek 7 milyon litreye diigmiistir. Bomonti kardesler kurduklari fabrikanin ana bi- nasina zaman iginde yeni tiniteler eklemislerdir. Bun- Jardan siphesiz, uzun yillar dillerden dismeyeni Bo. aEE 00 0080 00s: monti Birt Bahgesi olmustur, Bomonti Bira Bahge- sivnde 5 ve 10 litrelik fig biralar gapraz ayakli setler tizerine yerlestirilerek miidavimlere sunuluyor, bu bi- ralar “Arjantin” adi verilen kulplu bira bardaklarinda igiliyordu. © Bomonti Bira Bahgesi’nden siz etmisken, 2- mir'in dnl Elhamra ve Kramer Birahane’lerinden bahsetmemek imkanstzdir. fzmiir'in sayrsiz ili ufak- |i birahane, jarden ve kafa santanlarindan bugtin sa- dece kartpostallarda kalmis olan, Kordon’daki bu iki birahane [zmir’in en sik mekanlanindand). Bugin bi ra denildiginde, yaninda en gok aranan meze kizar- ‘mig papatesken, o zamanlar Kramer Pasajt'nin Kor- don’a cikan kapisinda bir Rum’un bagirarak stig -.-"anasonlu, Karaca otlu, tuzluca 20 em uzunlugun- a, 3 om gapinda, gevrek francalaciklar en ktigiik ara- nan bira mezesi ii.."° ‘Cumhuriyet’ten sonra 1934 yilinda devletin kur- duu ilk bira fabrikast Atatiirk Orman Ciftlik’leri biinyesinde kurulmus olan fabrikadir © dénemlerde yayinlanan Atatirk Ciftlikleri adh kitaptan alinmis olan su sézler, ancak ana hatlan ile bahsetmeye galisttgimrz birann topraklarimizdaki seriiveni igin bir 6zet olarak kabul edilebilir kanisin- dayrz “Bir halk igkisi olan bira bizde Cumhuriyet’ten nce ancak kibarlarin ve ecnebilerin birkag birahane, @ age. (4). Nail Moral, Matareke'de lzmir Onceleri ve Sonralart lokanta yahut bahgede ictikleri bir igki idi. Omun mil- li bir halk igkisi haline getirilmesi bahsine ancak Cumhuriyet devrinde dokunuldu. Orman Giftiigi hem sthhati tahrip eden air igki- ler yerine daha sthhi ve hafif bir igki olan birayt memlekette yaymak, hem de memleket ziraatine ye- ni bir kalkinma amili daha ilave etmek hedefini ¢6- zéniinde bulundurmustur.” KAYNAKLAR * Cervati, LAnnusire Oriental du Commerce, 1894, * Gokhan Akgura, lv Zivir Tarihi, istanbul, Cep Kitap- Jan, 1990 * Gunduz okeun, Osman Sanayit 1913-1915 Istatistik- Jer, Istanbul Hil Yayinevi, 1984. * fihan Pinar, Gezginlerin Goziiyle Lamir, 19. YWzys, M. Kitap, lzmir, Akademi Kitabevi, 1996 * Mert Sandalet,“Bira”, Tombak Dergisi, Sayi:14, istan- bul, 1997, * Nail Moral), Mitarekede tzmir, Onceleri ve Sonralaes, Istanbul, Tekin Yayinevi, 1976. * Vefu Zat, “Bomonti Bira Fabrikast”, Dinden Bugiine Istanbul Ans. Cilt2, Istanbul 1994 © Toussaint-Samat, M., Histoire Naturelle et Moral de la Nourritue, Paris, Bordas, 1987, DUYURU VE O0ZUR Gegen sayimizda yayinlanan GMO Denetleme Kurulu listesinde adi sehven yanhis yazilan Sn. Vasfiye BASBAYRAKTAR Denetleme Kurulu Asil Uyesi; Sn. Zafer SENYURT Denetleme Kurulu Yedek Uyesidir. Duyurur, éziir dileriz.nn A Resim 1. Resim 2. Punta Birahanesi'ne ait sige - izmir Bomonti Birahanesi - Bira Sisesi Resim 3. Bomonti - Nektar - Bira Sigesi Resim 4. Bomonti Birahanesi bardak altligt Resim 5. Bomonti Bira Fabrikast Ferikoy ad