maj 2013/Wydanie specjalne

Zastosowanie
szafranu
(Crocus sativus)
w psychiatrii
Przegląd piśmiennictwa.
Tomasz Szafrański

1
 maj 2013/Wydanie specjalne
PSYCHIATRA
TOM 1, wydanie specjalne, MAJ 2013.
Wydanie bezpłatne.

Redaktor Naczelny:
dr n. med. Tomasz Szafrański (Warszawa)

Wydawca:
Witold Szuk
Mediadore
Ul. Zgoda 13/43
00-012 Warszawa
www.wydawnictwafirmowe.pl
E-mail: biuro@wydawnictwafirmowe.pl

Projekt graficzny: Katarzyna Kowalska

kasia@papierek-od-cukierka.pl

Nakład: 2050 egz.

Warszawa 2013

Wydawca i redakcja nie ponosi odpowiedzialności za treść reklam i ogłoszeń. Redakcja nie zwra­ca materiałów
nie zamówionych. Zastrzegamy sobie prawo do skracania i adiustacji tekstów oraz zmiany ich tytułów. Publikacja
ta jest przeznaczona dla osób uprawnionych do wystawiania recept oraz osób prowadzących obrót produktami
leczniczymi w rozumieniu przepisów ustawy z dnia 6 września 2001 roku – Prawo farmaceutyczne (Dz. U. Nr 126,
poz. 1381, z późniejszymi zmianami i rozporządzeniami).

© Tomasz Szafrański i Mediadore.

Wszystkie prawa zastrzeżone. Żadna część niniejszej publikacji nie może być gdziekolwiek i w jakikolwiek sposób wykorzysty-
wana bez pisemnej zgody Wydawcy.

Foto: ©123RF/Wiktor Dobraczynski, Elena Moiseeva, Marilyn Barbone

ISSN 2300-2964

2 PSYCHIATRA/PISMO dla praktyków/ maj 2013

Tomasz Szafrański
Zastosowanie szafranu
(Crocus sativus) w psychiatrii
Przegląd piśmiennictwa
Pan stworzył leki pochodzące z ziemi,
a człowiek mądry nie będzie nimi gardził.
Mądrości Syraha

Nutraceutyki Renesans „kuracji

Nutraceutyki (nutracuticals) to suplementy diety,
preparaty ziołowe, jak również gotowe środki
spożywcze, których stosowanie ma przynosić
korzyści zdrowotne. Po nutraceutyki sięgają
osoby zdrowe w celach profilaktycznych. Częściej
jednak używają ich osoby chore. Takie stosowanie
nutraceutyków jest zwykle postrzegane jako
wchodzące w zakres medycyny komplementar-
nej i medycyny alternatywnej (Complementary
and Alternative Medicine - CAM). Nutraceutyki
można podzielić na suplementy diety i produkty
żywności funkcjonalnej (functional foods).
Do suplementów diety zaliczamy witaminy,
minerały, inne substancje organiczne i nieorga-
niczne w tym np. kwasy nienasycone omega-3
oraz preparaty pochodzenia roślinnego w tym
preparaty ziołowe (Werneke 2006, Sarris 2007,
Tchachil 2007).
Tomasz Szafrański, ur. 1967 r., specja-
lista psychiatra. Pracował w Instytucie
Psychiatrii i Neurologii w Warszawie.
W latach 2006-2009 redaktor naczelny
pisma “Nastroje. Zaburzenia afektywne
w teorii i praktyce”. Od 2013 redaktor
naczelny pisma „Psychiatra”.
E-mail: doktorszafranski@gmail.com
naturalnych”
Zastosowanie lecznicze preparatów po-
chodzenia roślinnego ma bardzo długą historię,
jednakże obecnie można zaobserwować re-
nesans zainteresowania ich działaniem pro-
zdrowotnym. Stosowanie środków pochodzenia
roślinnego ma czasem charakter samoleczenia
lub bywa praktyką, która odbywa się niezależnie
od medycyny konwencjonalnej. Na przykład
w jednym z badań w Australii ponad 50% hospi-
talizowanych pacjentów przyznało, że używa lub
używało witamin, minerałów i leków ziołowych.
Lekarze nie zawsze rozumieją głębsze podłoże
takich zachowań i wyborów swoich pacjentów,
ani nie mają często wiedzy o działaniu wyko-
rzystywanych przez nich preparatów (Sarris
2007, Niv 2010).
Od połowy XX wieku obserwuje się, że w spo-
łeczeństwach postindustrialnych wzrasta uży- chodnich wskazują na rosnące zainteresowanie
wanie różnego rodzaju ziół i przypraw, oraz medycyną alternatywną w tym ziołolecznictwem,
zainteresowanie kuchniami „etnicznymi”. Popu- pomimo (a może właśnie z powodu) ogromnego
larne stają się różne „zdrowe diety”, wśród nich postępu i nowych technicznych zdobyczy medy-
dedykowane określonym problemom zdrowot- cyny konwencjonalnej.
nym na przykład „diety antyrakowe”, ale również Wprawdzie nie jest do końca jasne z cze-
pojawiają się propozycje „diety dla mózgu”. go może wynikać utrzymująca się, czy nawet
Poza określonymi pokarmami w takich dietach rosnąca popularność medycyny alternaty-
stosuje się zioła i przyprawy a przekonania zdro- wnej, ale wydaje się, że dzieje się tak dlatego,
wotne, które towarzyszą ich używaniu są niejako bo dla wielu osób model „naturalny” jest naj-
niezależnie od ich wpływu na smak i zapach bardziej zbliżony do ich oczekiwań i wyobrażeń
potraw (Kannappan 2011). dotyczących efektywnego i bezpiecznego lecze-
Niektóre badania prowadzone w krajach za- nia (Ryn 2007, Tchachil 2007).

PSYCHIATRA/PISMO dla praktyków/maj 2013 3

 Oczekiwania W stronę medycyny ziołowej
pacjentów, opartej na dowodach
obiekcje lekarzy
Medycyna alternatywna i leki pochodze-
nia roślinnego są postrzegane jako „bardziej
naturalne” zatem dające potencjalnie większą
szansę na przywrócenie zaburzonej równowagi
organizmu. Cechę naturalności przeciwstawia
się sztucznym (syntetycznym) chemicznym sub-
stancjom czy technicznym działaniom medycyny
konwencjonalnej. Praktyki naturalne są również
postrzegane jako mniej inwazyjne i bardziej
bezpieczne dające co najwyżej łagodne objawy
uboczne. Ponadto leki naturalne są zwykle pos-
trzegane jako leki, które działają na cały organizm
a nie na pojedynczy objaw, a więc ich działanie
jest rozumiane jako bardziej „holistyczne”.
W tym aspekcie leki pochodzenia roślinnego
będą często postrzegane przez pacjenta jako
bardziej zrozumiała i uzasadniona forma lecze-
nia. Na popularność leków ziołowych i roślinnych
wpływ ma ich większa dostępność, w większości
są one dostępne bez recepty. W przypadku osób
z zaburzeniami psychicznymi duże znaczenie
ma fakt, że zażywanie takich leków nie jest pos-
trzegane jako stygmatyzujące tak jak zażywanie
„psychotropów” (Jarema 2008, Little 2012, Niv
2010, Sarris 2007, 2011, Werneke 2006).
Z kolei lekarze postrzegają często pre-
paraty roślinne jako nieskuteczne, mające po-
tencjalnie niebezpieczne i nieporównywalnie
mniej przewidywalne działanie w porównaniu
z lekami syntetycznymi. Zalecanie preparatów
pochodzenia roślinnego, suplementów diety
bywa często oceniane jako postępowanie
opóźniające szukanie właściwej pomocy albo
działania w rzeczywistości pozbawione racjo­
nalnych podstaw, „bazujące na niewiedzy
i naiwności” oraz nacechowane chęcią zysku.
Z drugiej strony w krytyce skuteczności
preparatów roślinnych zapomina się często
o pochodzeniu leków, które odgrywające ogrom­
ną rolę we współczesnej medycynie takich jak
aspiryna, opiaty, digitoksyna czy paklitaksel,
czy też innych substancji, których silne działanie
psychotropowe nie budzi wątpliwości, jak choćby
pozyskiwana z Erythroxylon coca kokaina (Ryn
2007).
4 PSYCHIATRA/PISMO dla praktyków/ maj 2013
Nie ulega wątpliwości, że w ciągu ostatniej
dekady wzrasta zainteresowanie nutraceutyka-
mi także po stronie świata nauki. Na przykład
w ciągu ostatnich kilku lat liczba publikacji
wyników badań dotyczących wpływu substancji
pochodzenia roślinnego na różne zaburze-
nia psychiczne wzrosła o 50% (Sarris 2011).
Wiedza na temat działania nutraceutyków jest
wciąż bardzo niepełna, ale istnieje co najmniej
200 składników przypraw i ziół, których efekty
zdrowotne były analizowane. Badania wskazują,
że faktycznie wpływ preparatów pochodzenia
roślinnego na zdrowie może wiązać sie z ich
właściwościami antyoksydacyjnymi, z możliwym
wpływem na procesy metabolizmu komór­
kowego. Mogą one modulować neurotransmisję
poprzez bezpośrednie działanie na receptory,
ale także wpływ na syntezę czy rozkład neuro-
transmitera. Możliwe jest także działanie po­
przez modulowanie procesów immunologicznych
(Abdullaev 2004, Sarris 2011).
Trzeba pamiętać że rynek nutraceutyków jest
atrakcyjny i obserwuje się jego rozwój. Niektóre
firmy farmaceutyczne niejako specjalizują się
w lekach roślinnych. Obserwujemy dokonujące
się zmiany w terminologii. Leki ziołowe i zioło­
lecznictwo, zastępowane są przez „nowoczesne
leki roślinne” – fitofarmaceutyki. Rozwija się fito­
medycyna, fitofarmacja i fitoinżynieria. Następuje
zatem naukowa standaryzacja prac nad lekami
roślinnymi, nie tylko dotycząca jakości surowca
i jego obróbki ale również w zakresie badania
mechanizmu działania, składu, farmakokinetyki
i toksykologii preparatów (Majewska 2013).
Akceptacja leków pochodzenia roślinnego
przez pacjentów sprawia, że mogą one stanowić
istotny element postępowania terapeutycznego.
Oczywiście sama akceptacja i popularność pre-
paratów roślinnych nie może być podstawą ich
stosowania. Dlatego potrzebna jest do tego swo-
jego rodzaju EBHM - Evidence Based Herbal
Medicine czyli naukowa weryfikacja skuteczności
i bezpieczeństwa. Takie podejście oznacza,
że chociaż leki roślinne nie mogą zastąpić
konwencjonalnej terapii, to mogą stanowić jej
uzupełnienie. Stąd określenie medycyna kom-
plementarna może oznaczać używanie nutra-
ceutyków i włączanie ich w konwencjonalne
zasady terapii, ale w sposób selektywny i zgodny
z wiedzą medyczną.
Badania prowadzone wśród osób z zabu­
rzeniami lękowymi i zaburzeniami nastroju
wskazują, że nawet połowa z nich używa
środków tak zwanej medycyny komplementarnej
(Jarema 2008, Little 2012, Sarris 2007, 2011,
Tchachil 2007, Werneke 2006).
Tym bardziej ważne jest, aby lekarz psychi-
atra posiadał aktualną wiedzę na temat leków
roślinnych stosowanych w leczeniu depresji,
zaburzeń lekowych, bezsenności lub mogących
wpływać na poprawę funkcji poznawczych.
Obecnie za najlepiej udokumentowane uważa
się działanie preparatów dziurawca w depresji
oraz pieprzu metysynowego (Kava kava)
w zabu­rzeniach lękowych (Jarema 2008). W przy-
padku preparatów Hypericum perforatum jednym
z ograniczeń ich stosowania jest indukcja
CYP3A4 i związane z tym potencjalnie toksyczne
interakcje z lekami o wąskim oknie terapeutyc-
znym (Gałuszko 2005). Z kolei preparaty Kava
mogą być hepatotoksyczne. W Polsce na mocy
ustawy o przeciwdziałaniu narkomanii posia­
danie roślin żywych, suszu, nasion, wyciągów
oraz ekstraktów z kava kava jest nielegalne.
Istnieje szereg substancji, pochodzenia
ziołowego których efekty psychotropowe były,
bądź są badane i analizowane (Dwyer 2011,
Gawron-Gzella 2012, Kannappan 2011, Sar-
ris 2011). Celem tej pracy jest przedstawienie
wyników badań dotyczących jednej z najbardziej
interesujących z nich - preparatu pozyskiwa­
nego z Crocus sativus – szafranu. Skoncen-
trowano się na badaniach dotyczących poten­
cjalnych zastosowań szafranu w zaburzeniach
psychicznych. Przegląd piśmiennictwa został
przygotowany na podstawie przeglądu bazy
danych Medline/Pubmed. Nacisk położono na
ran­domizowane, kontrolowane badania klinicz­
ne (słowa kluczowe Saffron lub Crocus Sativus
i randomized lub double-blind).
Szafran
(Crocus sativus)
Szafran to substancja pozyskiwana z krokusa
uprawnego (Crocus sativus) przynależącego
do rodziny kosaćcowatych. Krokusy uprawne
osiągają 15-30cm i kwitną jesienią na fioletowo.
Crocus sativus był uprawiany w Persji i w Grecji
od kilku tysięcy lat. Stamtąd rozprzestrzenił się
do Indii i Chin oraz przywędrował do Europy.
Największym producentem szafranu pozostaje
Iran, który odpowiada za około 85% światowej
produkcji (ponad 200 ton szafranu). Hiszpania
jest głównym importerem szafranu z Iranu a za-
razem największym światowym re-eksporterem.
W Europie głównym producentem szafranu jest
Grecja. Co ciekawe w XVI wieku duże ilości sza-
franu w Europie pochodziły z upraw na Morawach
(Ulbricht 2011).
Szafran od czasów prehistorycznych był wykor-
zystywany jako barwnik, składnik perfum
i przyprawa. Używali go Sumerowie, Grecy. To
on odpowiadał za kolor szat mnichów w Indi-
ach, Chinach i w Tybecie. Szafran jest opisany
w assyryjskim traktacie botanicznym z VII wieku
p.n.e. Teofrast uczeń i następca Arystotelesa, au-
tor opisów choroby afektywnej dwubiegunowej,
w swojej rozprawie „Badania nad roślinami”
wzmiankuje szafran kilkanaście razy, jednakże
zawsze w kontekście jego własności jako bar-
wnika i składnika perfum - „ponadto kraj ten
(Libia) rodzi obfice szafran o bardzo miłym zapa-
chu”. Także w kosmetycznym kontekście szafran
pojawia się w Biblii w trzeciej pieśni w księdze
„Pieśń nad pieśniami”.
Datowane na epokę brązu (3000-1100 r. p.n.e)
wykopaliska na greckiej wyspie Santorini są in-
terpretowane jako najstarsze dowody ukazujące
produkcję i zastosowanie szafranu do celów
medycznych (Ferrence 2004). Właściwości lecz-
nicze szafranu są tradycyjnie przypisywane
medycynie irańskiej. Kanon medycyny spisany
przez Awicennę na początku XI wieku wymienia
cały szereg zastosowań szafranu między innymi
w leczeniu melancholii i bezsenności, jak również
działanie przeciwzapalne, rozkurczające oskrze-
la, oraz osłaniające wątrobę. Szafran był wyko-
rzystywany do regulowania miesiączkowania
i jako afrodyzjak. Miał mieć również korzystny
wpływ na dolegliwości żołądkowe. Stosowano
go do leczenia ran. Traktat Awicenny miał wpływ
na nauczanie medycyny w średniowiecznej Eu-
ropie (Hosseinzadeh 2013). Z kolei w chińskim
podręczniku medycyny Bencao Gangmu z końca
XVI wieku, wśród zastosowań szafranu (chińska
nazwa Fan-Hong-Hua) wymienia się korzystny
wpływ na poprawę krążenia, powstrzymywanie
krwawienia oraz działanie uspokajające. Me-
dycyna tybetańska wykorzystywała tonizujące
działanie szafranu w chorobach serca i układu
nerwowego. W sumie w zaleceniach medycyny
tradycyjnej można znaleźć jeszcze kilkadziesiąt
innych zastosowań. W latach 90 tych XX wieku
część z tych tradycyjnych wskazań stała się
przedmiotem badań klinicznych i przedklinicz-
nych, których wyniki potwierdzają przeciwza-
palne, antyoksydacyjne, immunomodulujące
oraz cytostatyczne działanie składników szafranu
(Abdullaev 2004, Chyssanthi 2007, Escribano
1996, Falsini 2010, Fukus 2011, Garcia-Olmo
1999, Kianbakht 2010, Nam 2010, Ordoudi 2009,
Schmidt 2007, Tarantilis 1994, Ulbricht 2011).
PSYCHIATRA/PISMO dla praktyków/maj 2013
Skład
W skład szafranu wchodzą:
• cukry proste (12-15%),
• cukry złożone (ok. 40%),
• woda (9-14%),
• białka i aminokwasy (11-13%),
• celuloza (4-7%),
• tłuszcze (3-8%),
• składniki mineralne (1%).
W szafranie zidentyfikowano również wita-
miny z grupy B: tiaminę (B1) i ryboflawinę
(B2). Za aktywne składniki szafranu, isto-
tne dla jego właściwości, uważa się olejki
eteryczne (0,3-1,5%), oraz glikozydy: kro-
cetyna (crocetin) i jej estry - krocyny (cro-
cicn) odpowiadające za zółtopomarańczowy
kolor (do 8%), pikrokrocynę (picrocrocin)
dającą smak i safranal, który wytwarza się
podczas suszenia szafranu i głównie jest
odpowiedzialny za zapach. Pikrokrocyna
i safranal stanowią łacznie do 4% szafranu,
uważa się, że im większa jest ich zawartość
tym lepsza jakość szafranu.
Aktywne składniki szafranu są produk-
tami metabolizmu złożonych karotenoidów,
głównie zeaksantyny oraz w mniejszym sto-
pniu likopenu (Schmidt 2007, Ulbricht 2011).
5
 Farmakologia szafranu
Za efekty farmakologiczne szafranu
odpowiadają głównie krocetyna, krocyna oraz
safranal (Ulbricht 2011). Tadycyjna farmakolo-
gia wymaga zidentyfikowania i wizolowania ak-
tywnego składnika. Dobre zdefiniowanie struk-
tury chemicznej to nie tylko warunek syntezy
ale także, jak się zdaje wymóg, który pozwala
na standaryzację ekstraktu i ustalenie dawko­
wania. Niektóre pisma farmakologiczne
w ogóle nie będą przyjmowały do druku
prac, które dotyczą wyciągów
roślinnych, a nie zdefinio­
wanych związków. Z dru­­-
giej strony trzeba
zauważyć, że takie
ujęcie, które zakłada
monoterapię, nie
zawsze sprawdza
się w przypadku
preparatów po-
chodzenia roślin­-
nego. Ich działa­
nie może bowiem
opierać się na
zja­wisku synergii
(a więc potencjalizacji
jednego efektu farma-
kologicznego poprzez klika
substancji zawartych w danej
roślinie). Innym wariantem może
być tak zwane działanie poliwalentne,
a zatem wywieranie przez poszczególne
składowe różnych efektów farmakologicznych
(na przykład działanie na nastrój, działanie
prokognitywne i działanie na funkcje seksualne).
Jeden ze składników może wywierać określone
działanie farmakologiczne, ale inny może wpły­­wać
na jego absorbcję i dystrybucję. Pojawiają się
propozycje, aby efekty psychofarmakologiczne
leków pochodzenia roślinnego analizować za
pomocą złożonych technologii genetycznych,
6 PSYCHIATRA/PISMO dla praktyków/ maj 2013
które obejmują farmakogenomikę, epigenetykę,
metabolomikę. Na przykład w odniesieniu
do preparatów dziurawca stwierdzono, że tak jak
imipramina wpływały one na ekspresję 6 genów.
Były to geny kodujące białka odpowiadające
za funkcje synaptyczne i metabolizm energii
(Sarris 2007, 2011).
W przypadku szafranu jego działanie przeciw­
depresyjne oceniano w testach na zwierzętach,
wykorzystywanych zwykle do oceny działania
przeciwdepresyjnego (test wymuszonego pły­
wania, test zawieszenia za ogon, test otwartego
pola). Wykazano, że szafran i krocyna były
w nich aktywne (Sarris 2011). Wang i wsp. (2010)
wykazali efekt działania krocyny wyizolowanej
z bulw krokusa. Sugerowano, ze prawdopo-
dobnie krocyna blokuje wychwyt zwrotny no-
radrenaliny i dopaminy zaś safranal serotoniny
(Hosseinzadekh, Karimi). Jednakże z punktu
widzenia farmakologii działania przeciwdepre­
syjnego ekstraktów szafranu dużo ciekawsze
są wyniki badań, które dotyczą jego wpływu na
układ glutaminergiczny. Stwierdzono, że ek-
strakt szafranu i krocetyna wiążą się z recep-
torem NMDA ( w miejscu wiązania fencyklidyny)
a także z receptorem opioidowym sigma1.
Nie wykazano takiego wiązania dla pik-
rokrocyny (Lechtenberg 2008).
W przy­­padku krocyny, nie wyka-
zywano jej powinowactwa
lub wykazano jedynie słabe
powinowactwo do receptora
NMDA (Abe 2000). Berger
i wsp. (2011) wykazali, że
wodno-alkoholowy wyciąg
z szaf­ranu miał działa­
nie hamujące na postsy­
naptyczne receptory NMDA
i re­ceptory kainowe, nie działał
natomiast na receptory AMPA.
Zdaniem autorów efekt na recep-
tory NMDA był wywierany głównie
przez trans-krocetynę.
Z kolei w innych badaniach
Hossein­­zadeh i Norami (2009) stwierdzili,
że safranal wykazywał działanie anksjolityczne
i zwiększał czas snu. Nie miał natomiast wpływu
na koordynację motoryczną zwierząt. Krocyna
w tym eksperymencie nie miała działania anksjoli-
tycznego, miorelaksacyjnego bądź hipnoty­cznego.
W innym badaniu Pistikas i wsp. (2008) obserwo­
wali, działanie anksjolityczne wyłącznie wysokich
dawek krocyny. Stwierdzono, że safranal modyfi-
kuje miej­sce benzodiazepinowe receptora GABA-α,
co poza efektem anksjolitycznym może także
przekładać się na działanie przeciw­drgawkowe
(Hosseinzadeh 2002, Sadeghnia 2008).
 Masaki i wsp. z Osaki (2012) stwierdzili, że mechanizmem działania (Geromichalos 2012). Podsumowując należy stwierdzić, że chociaż
krocyna i krocetyna zwiększały ilość snu non- Ponadto krocyna i krocetyna mogą wywierać dane dotyczące farmakologii szafranu są nadal
REM, nie zmieniając czasu snu REM u myszy. efekt neuroprotekcyjny poprzez hamowanie fragmentaryczne to jednak wyłania się z nich
Nie obserwowano bezsenności z odbicia. Kro- aktywności mikrogleju (Nam 2010). bardzo interesujący obraz preparatu o działaniu
cyna poprawiała również u szczurów funkcje Nie dysponujemy wieloma danymi jeśli polimodalnym. Szafran wykazuje wykorzysty-
seksualne. chodzi o farmakokinetykę szafranu. Wiadomo, wane w farmakoterapii działania polegające
W modelach zwierzęcych wykazano również, na wpływie na wychwyt zwrotny monoamin,
że safranal i krocyna zmniejszają deficyty pamięci receptor GABA-α czy hamowanie acetylocholi-
i poprawiają efekty uczenia się. Khali i wsp. noesterazy. Badania sugerują także działanie
(2010) w modelu zwierzęcym choroby neuroprotekcyjne zaś szczególną uwagę
Alzheimera stwierdzili, że kro- receptor warto zwrócić na działanie hamujące
NMDA aktywność
cyna poprawiała uczenie się mikrogleju przekaźnictwo glutaminergiczne.
i pamięć. Papandreou i wsp. Zgodnie z hipotezą glutami-
(2006) stwierdzili, że kro- receptor nergiczną depresji takie
kainowy formowanie
cyna może zmniejszać złogów substancje, które hamują
A K Beta-amyloidu
przekaźnictwo glutamin-
agregację beta-amy- N
RO
Y

loidu. Geromichalos ergiczne mogą mieć

KROCET

CYN

i wsp. badali wpływ transporter działanie przeciwdepr-

receptor dopaminy
SZAFRAN
A

szafranu na aktywność sigma1 esyjne (Permoda-Osi

cholinoesterazy. Zain- 2011). Zastosowanie kli-
teresowanie poszuki- transporter niczne mogą znaleźć sub-
SA
waniem inhibitorów FRA NAL noradrenaliny stancje o niskim powi-
cholinoesteraz, pocho- nowactwie do recep-
dzenia naturalnego to Cholinoesteraza tora NMDA, gdyż zastoso-
transporter
intensywnie rozwijający serotoniny wanie silnych antagonistów
się obszar badań. Wys- receptor (jak ketamina) wiąże się ze
tarczy przypomnieć, że galan- GABA A złą tolerancją i potencjalnymi
tamina zarejestrowana w niektó- działaniami neurotoksycznymi
rych krajach do leczenia choro- hamowanie aktywności modulacja / antagonizm (Berger 2011). W tym kontekście szaf-
by Alzheimera została uzyskana ran może być jednym z prekursorów nowej
z bulwy Galanthus nivalis (Śnieżyczka grupy leków przeciwdepresyjnych działających
przebiśnieg) zaś huperzinę uzyskano z Hu- na przekaźnictwo glutaminergiczne.
perzia serrata (Widłak) wykorzystywanego że krocetyna, krocyna i safranal dobrze
w chińskiej medycynie ludowej (da Rocha 2011, i szybko wchłaniają się z przewodu pokarmowe-
Howes 2012). Okazało się, że preparat szafranu go. Krocetyna maksymalne stężenie osiąga
wykazuje umiarkowany efekt hamowania choli- po 4-5 godzinach, zaś jej czas półtrwania wynosi
noesterazy (do 30%). Safranal blokuje miejsce ok. 6-7,5 godziny (Chryssantij 2011, Umigai
wiązania acetylocholiny, krocetyna i dimetylokro- 2011). Krocetyna i safranal wiążą się z albumina-
cetyna wiążą się jednocześnie z peryferycznym mi. Preparaty szafranu są termostabilne i mogą
miejscem anionowym i katalitycznym. Mamy być przechowywane w temperaturze pokojowej
zatem do czynienia z ciekawym „podwójnym” (Ulbricht 2011).

PSYCHIATRA/PISMO dla praktyków/maj 2013 7

 Randomizowane badania kliniczne
dotyczące zastosowania szafranu
w leczeniu depresji
Badania kliniczne efektu przeciwdepresyj-
nego szafranu zapoczątkował dziesięć lat temu
profesor Shahin Akhondzadeh z Uniwersytetu
Medycznego w Teheranie. Wpisywały się one
w szerszy projekt, polegający na testowaniu
efektów tradycyjnych leków roślinnych w psy-
chiatrii, przy zastosowaniu metody naukowej.
W tradycyjnej medycynie irańskiej szafran był
uważany za skuteczny lek wobec melancholii.
Przeprowadzone w 2001 roku badania przedk-
liniczne potwierdziły aktywność szafranu w mod-
elach zwierzęcych (Karimi 2001).
W latach 2002-2004 w ośrodku psychiatry-
cznym Roozbeh w Teheranie przeprowadzono
pierwszą serię badań, w której użyto kapsułki
zawierające standaryzowany wodno-alkoholowy
wyciąg szafranu. Preparat standaryzowano
wobec safranalu tak, że dawka 30mg zawierała
około 0,6-0,7 mg safranalu. Badania prowadzono
wśród pacjentów w wieku 18-55 lat z łagodną lub
umiarkowaną depresją, zgłaszających się do
przychodni zdrowia psychicznego. Pacjenci mu­
sieli mieć więcej niż 17 punktów na 17 punktowej
skali do oceny depresji Hamiltona (HDRS-17),
osoby z istotnym ryzykiem samobójstwa nie
były kwalifikowane do badania. W trzech bada-
niach porównano szafran 30mg/dz odpowiednio
z placebo, imipraminą i fluoksetyną (Akhondza-
deh 2005, 2004, Noorbala 2005).
Badanie z imipraminą pokazało, że w grupie
leczonej szafranem zmniejszenie nasilenia ob-
jawów depresyjnych było podobne jak w gru­
pie leczonej imipraminą 100mg/dz. W ciągu 6
tygodni poprawa wynosiła ok. 10 punktów na
skali HDRS-17. Szafran rzadziej niż imipra-
mina powodował suchość w ustach i senność
(Akhondzadeh 2004). W badaniu z fluoksetyną
stosowaną w dawce 20mg/dz wyniki po 6 tygod-
niach także wykazały podobną poprawę w oby-
dwu leczonych grupach – (-12,2±4,7 vs -15±5,9;
odpowiednio szafran i fluoksetyna). Nie było isto-
tnych statycznie różnic w odniesieniu do objawów
ubocznych. Z badania przed jego zakończeniem
wypadło (drop-out) po jednym pacjencie z oby-
dwu grup (Noorbala 2005). Wreszcie badanie,
w którym szafran porównano z placebo wykazało
istotną statystycznie różnicę pomiędzy aktywnym
leczeniem a grupą kontrolną. Wśród leczonych
szafranem spadek nasilenia objawów na skali
HDRS-17 po 6 tygodniach wynosił 12,2±4,7
punktów, zaś w grupie otrzymującej placebo

Tabela 1. Randomizowane, podwójnie zaślepione badanie kliniczne dotyczące zastosowania wyciągów z szafranu w leczeniu depresji

Autor, Liczebność grup Jakość Szafran Kontrola Czas Ocena

Wskazanie badania Skuteczność Tolerancja
(rok publikacji) (kobiety %) (dawka) (dawka) badania nasilenia
wiek (Jadad) depresji

S.Akhondzadeh Duża depresja 30 (15/15) 30mg/dz Imipramina Szafran nie gorszy SZA<IMI rzadziej
6 tyg. HDRS-17
(57%) 5 niż IMI suchość w ustach
2004 (DSM-IV) (słupki) 100mg/dz
35 lat (non-inferiority) i senność

A.A.Noorbala Duża depresja 40 (20/20) 30mg/dz Fluoksetyna Szafran nie gorszy SZA=FLU
6 tyg. HDRS-17
2005 (DSM-IV) (50%) 4 (słupki) 20mg/dz niż FLU Bez istotnych
37 lat (non-inferiority) różnic

S.Akhondzadeh Duża depresja 40 (20/20) 30mg/dz Placebo Szafran istotnie SZA=PLA

6 tyg. HDRS-17
2005 (DSM-IV) (45%) 4 (słupki) lepszy niż placebo Bez istotnych
36 lat różnic

E.Moshri Duża depresja 40 (20/20) 30mg/dz Placebo Szafran istotnie SZA=PLA

6 tyg. HDRS-17
2006 (DSM-IV) (42,5%) 4 (płatki) lepszy niż placebo Bez istotnych
35 lat różnic

A.Akhodzadeh Duża depresja 40 (20/20) 30mg/dz Fluoksetyna Szafran nie gorszy SZA=FLU
8 tyg. HDRS-17
Basti 2007 (DSM-IV) (52,5%) 5 (płatki) 20mg/dz niż FLU Bez istotnych
35 lat (non-inferiority) różnic

A.Akhondzadeh Duża depresja 44 (19/25) 30mg/dz 30mg/dz Szafran z płatków Bez istotnych
6 tyg. HDRS-17
Basti 2008 (DSM-IV) (50%) 5. (szafran (szafran nie gorszy niż różnic
35 lat płatki) słupki) szafran z słupków

HDRS-17 – Skala oceny depresji Hamiltona, wersja 17 punktowa, IMI- imipramina, FLU- fluoksetyna, SZA- szafran, PLA- placebo

8 PSYCHIATRA/PISMO dla praktyków/ maj 2013


jedynie 5±4,7 punktów. Tolerancja szafranu
była podobna jak placebo. W grupie leczonych
szafranem badania nie ukończyła 1 osoba, zaś
w grupie placebo 4 osoby (Akhondzadeh 2005).
W pierwszych trzech badaniach korzystano
z szafranu pozyskiwanego ze znamion Crocus
sativus. Jak opisano wyżej to kosztowna
i pracochłonna droga pozyskiwania surowca.
W drugiej turze badań prowadzonych w la-
tach 2004-2007 oceniano szafran pozyskiwany
z płat­ków krokusów. Wyciąg był standaryzo­
wany na podstawie zawartości safranalu tak,
że dawka 30mg szafranu odpowiadała 0,6-0,7mg
safranalu. Takie źródło jak płatki szafranu jest
oczywiście tańsze i dużo bardziej dostępne na
skalę przemysłową niż znamiona kwiatu.
Zasady kwalifikacji do badań podobnie jak
wcześniej zakładały nasilenie objawów depresji
na skali HDRS-17 powyżej 17 lecz mniejsze
niż 26 punktów. W trwającym 6 tygodni bada-
niu kontrolowanym placebo szafran potwierdził
skuteczność obniżając nasilenie objawów de­
presji na skali Hamiltona o 14±5,5 punktu.
Tymczasem w grupie placebo nasilenie zmniej­
szylo się o 5±4,6 punktu. Badania nie ukończył
1 pacjent z grupy szafranu i 3 z grupy placebo,
nie było istotnych różnic w częstości objawów
ubocznych (Moshiri 2006). Porównanie szafranu
(30mg/dz) uzyskiwanego z płatków Crocus sati-
vus i fluoksetyny stosowanej w dawce 20mg/dz
przez 8 tygodni nie wykazało istotnych różnic
pomiędzy grupami. Remisja (HDRS<8) w oby-
dwu grupach dotyczyła 25% chorych. Redukcja
nasilenia objawów HDRS o 50% dotyczyła 75%
w grupie szafranu i 85% w grupie fluoksetyny.
Nie było istotnych różnic w zakresie tolerancji,
drop-out dotyczył po jednym pacjencie z każdej
z grup (Akhodzadeh Basti 2007). Ostatnie z tej
serii badań porównywało między sobą preparat
szafranu uzyskany ze znamion z preparatem
uzyskanym z płatków. Obydwa stosowano
w dawce 30mg/dz. Nie stwierdzono różnic po 6
tygodniach leczenia. Remisję uzyskało 18% le­
czonych zarówno w jednej jak i w drugiej grupie.
Istotną (50%) redukcję nasilenia objawów HDRS
stwierdzono wśród 68% w jednej (szafran płatki)
zaś 77% w drugiej grupie (szafran znamiona).
Tolerancja obydwu preparatów była identyczna
(Akhodzadeh Basti 2008).
Wszystkie badania przeprowadzone przez
grupę Akhondzadeha to randomizowane za­
ślepione badania kliniczne, osiagające na pięcio­
punktowej skali Jadad ocenę 4 lub 5. Podsu-
mowanie wyników znajduje się w tabeli 1 oraz na
wykresach.
Ograniczenia przestawionych badań to mała
liczebnośc grup, krótki czas obserwacji, brak
oceny skuteczności i tolerancji różnych dawek
szafranu, wreszcie fakt, że badania pochodzą
z tylko jednego ośrodka i jak dotąd nie zostały
zreplikowane poza Iranem.
Z drugiej strony należy pamiętać, że w sytu­­-
acji, w której mamy do czynienia z lekiem po-
chodzenia roślinnego dużo trudniej pozyskać
środki na badania w porówaniu z sytuacją,
w której firma farmaceutyczna prowadzi badania
rejestracyjne i jest bezpośrednio zainteresowana
rozwojem produktu. Mała grupa badana ozna­
cza także, że trudniej jest wykazać znaczącą
różnicę pomiedzy substancją aktywną a placebo.
Trzeba pamiętać o wielu negatywnych wynikach
badań leków przeciwdepresyjnych w porównaniu
z pla­­cebo. W tym kontekście można stwierdzić,
że wyniki badań, którymi dysponujemy po­
twierdzają przeciwdepresyjne działanie szafranu
u chorych z łagodną lub umiarkowaną depresją.

Zmniejszenie nasilenia objawów depresji ocenianej skalą
Hamiltona po 6 tygodniach leczenia szafranem 30mg/dz.
Randomizowane badania kliniczne kontrolowane placebo
0 0
Zmniejszenie nasilenia objawów depresji ocenianej skalą
Hamiltona po 6-8 tygodniach leczenia szafranem 30mg/dz.
Randomizowane badania kliniczne kontrolowane
fluoksetyną 20mg/dz

N=40 N=40 N=40 N=40

-5 -5 6 tyg. 8 tyg.

p<0,001 p<0,001
-10 -10

p=n.s. p=n.s.
-15 -15

HDRS Akhondzadeh 2005 Moshri 2006 HDRS Noorbala 2005 Akhondzadeh Basti 2007

Szafran Placebo Szafran Fluksetyna

PSYCHIATRA/PISMO dla praktyków/maj 2013 9

 Inne zastosowanie szafranu
w psychiatrii
Tradycyjnym zastosowaniem szafranu jest
bezsenność. Ten efekt potwierdzono w modelach
zwierzęcych, ale brak jest badań klinicznych
(Masaki 2012). W badanich przedklinicznych
wykazano działanie przeciwlękowe składników
szafranu, stwierdzono również, że był on akty-
wny w zwierzęcym modelu zaburzeń obsesyjno-
kompulsywnych (Hosseinzadeh 2009, Geor-
giadou 2012) . W chwili obecnej nie ma jednak
kontrolowanych badań klinicznych u ludzi, które
potwierdzałby to zastosowanie.
Szafran jest tradycyjnie uważany za silny
afrodyzjak. Osoby z dysfunkcjami seksualnymi
chętnie sięgają po leki „naturalne”, jednakże ich
działanie zazwyczaj nie jest potwierdzone kli-
nicznie. Shamsa i współpracownicy opublikowali
w 2009 otwarte badanie u 20 pacjentów
z zaburzeniami erekcji. Stosowano w nim 200mg
szafranu przez 10 dni. Ocena polegała na
rejestrowaniu nocnych erekcji członka (NPT).
Zastosowano również Międzynarodowy kwes-
tionariusz do oceny życia płciowego mężczyzn
IIEF-5 (International Index of Erectile Function-5).
Autorzy odnotowali poprawę zarówno w zakresie
NPT jak i wyników IIEF-5. W innym badaniu Hei-
dary i wsp. (2008) stwierdzili, że 50mg szafranu
stosowane trzy razy w tygodniu przez 3 miesiące
spowodowało niewielkie zwiększenie ilości
spermy o prawidłowej morfologii (z 26,5% przed
leczeniem do 33,9% po leczeniu). Odnotowano
także poprawę ruchliwości plemników.
Największe dotychczas badanie dotyczące
zastosowania szafranu u mężczyzn z zaburze-
niami erekcji przeprowadzili Safarinajad i wsp.
(2010). Było to dobrze zaplanowane, otwarte,
randomizowane, naprzemienne (crossover)
badanie w którym działanie szafranu (60mg/dz
- 30mg dwa razy dziennie) porównano z dzia-
łaniem sildenafilu 50mg stosowanego „na żąda-
nie”. Każdy z okresów przyjmowania danego leku
trwał 12 tygodni i był przedzielony 2 tygodnio-
10 PSYCHIATRA/PISMO dla praktyków/ maj 2013
wym okresem „wash-out”. Do badania włączono
346 pacjentów. Wśród leczonych szafranem
6,4% miało jakiekolwiek efekty uboczne, zaś
w grupie leczonych sidenafilem objawy uboczne
zgłaszało 35,5% pacjentów. Niestety w bada-
niu nie wykazano skuteczności szafranu wobec
zaburzeń erekcji. W grupie przyjmującej sidanefil
74,1% pacjentów odbyło udany stosunek, zaś
w przypadku stosujących szafran jedynie 21,6%.
Wyniki kwestionariusza IIEF uległy poprawie
o 87,6% w grupie leczonej sidenafilem, nie
stwierdzono poprawy IIEF w trakcie przyjmo-
wania szafranu. Zatem, to duże badanie wska-
zuje na brak skuteczności szafranu stosowanego
w dawce 60mg/dz w przypadku zaburzeń erekcji
u mężczyzn.
W innym badaniu Safarrinejad i wsp.
(2011) ocenili efekt szafranu u 260 mężczyzn
z obniżonymi parametrami nasienia (idiopaty-
czna oligoasthenoteratozoospermia). W ran-
domizowanym, kontrolowanym placebo badaniu
jedna grupa chorych otrzymywała przez 26 ty-
godni szafran 60mg/dz zaś druga placebo. Nie
stwierdzono korzystnego wpływu szafranu na
morfologię i ruchliwość plemników.
Z kolei Modabbernia i wsp. (2012) ocenili
zastosowanie szafranu u mężczyzn, którzy mieli
dysfunkcje seksualne związane ze stosowa-
niem fluoksetyny. W randomizowanym badaniu
z zastosowaniem podwójnie ślepej próby, przez
4 tygodnie stosowano szafran 30mg/dz (n=18)
lub placebo (n=18). Dysfunkcje seksualne oce-
niano kwestionariuszem IIEF. Chorzy włączeni
do badania nie mieli już nasilonych objawów
depresyjnych (wynik na skali Hamiltona HDRS
<10). W grupie stosującej szafran stwier-
dzono poprawę w zakresie erekcji i satysfakcji
ze stosunku. Wielkość poprawy była jednak
nieznaczna. Nie było różnic w zakresie oceny
orgazmu, pożądania, oraz ogólnej satysfakcji. W
“bliźniaczym” badaniu Kashani i wsp. (2013) oce-
nili wpływ szafranu na dysfunkcje seksulne wys­tę-­
pujące w trakcie leczenia fluoksetyną ­40mg/dz
u kobiet. To randomizowane badanie również
trwało 4 tygodnie i w warunkach podwójnie ślepej
próby kontrolowanej placebo, stosowano szafran
30mg/dz. Funkcje seksualne oceniano kwestio­
nariuszem FSFI – Female Sexual Function Index.
W badaniu wzięły udział 34 kobiety. Po 4 tygod-
niach stosowania szafranu stwierdzono poprawę
w całkowitym wyniku FSFI (p < 0.001), jak
również w odniesieniu do podskal oceniających
podniecenie i nawilżenie pochwy. Podobnie jak
w grupie mężczyzn, nie było poprawy w zakre-
sie odczuwania pożądania, orgazmu i satysfakcji
z seksu.
Agha-Hosseini (2008) opublikowała wyniki
randomizowanego badania metodą podwój­
nie ślepej próby w grupie 50 kobiet w wieku
20-45 lat z objawami zespołu napięcia
przedmiesiączkowego (PMS wg kryteriów
American College of Obstetrics and Gyne-
cology) utrzymującymi się co najmniej od 6
miesięcy. Szafran w dawce 30mg/dziennie
(2 x dzienie 15mg) lub placebo były stoso­
wane przez okres dwóch cykli miesięcznych.
Wśród kobiet zażywających szafran odpowiedź
kliniczną (to jest zmniejszenie objawów PMS
o 50%) stwierdzono u 76% kobiet. Odpowiedź
w grupie placebo wynosiła jedynie 8%. Stwier­
dzono również redukcję objawów na skali
depresji Hamiltona. Zdaniem autorów tego bada-
nia jego wyniki przemawiają za skutecznością
szafranu wobec objawów PMS.
Reasumując szafran stosowany w dawkach
30-60mg nie jest skuteczny wobec zaburzeń
erekcji u mężczyzn. Podawany w dawce 30mg
w skojarzeniu z fluoksetyną może w niewielkim
stopniu łagodzić niektóre dysfunkcje seksualne
spowodowane stosowaniem tego inhibitora
wychwytu zwrotnego serotoniny zarówno u ko-
biet jak i mężczyzn. Działanie to wymaga jednak
potwierdzenia na większej grupie chorych. Po-
dobnie potwierdzenia w niezależnym badaniu na
większej grupie osób wymagają wstępne wyniki
świadczące o korzystnym wpływie szafranu
30mg/dz na objawy zespołu napięcia przedmie­
siączkowego.
Działanie prokognitywne szafranu, stwier­
dzano w modelach zwierzęcych, które omówiono
już wcześniej w tym artykule. Czy preparaty
szafranu mogą być przydatną alternatywą w le­
czeniu choroby Alzheimera? Akondzadeh i wsp.
opublikowali w 2010 roku wyniki dwóch badań
dotyczących efektywności i bezpieczeństwa
stosowania szafranu w ch.Alzheimera. Pierwsze
z nich, trwające 16 tygodni, było randomizowa-
nym badaniem kontrolowanym placebo. Drugie
trwało 22 tygodnie i zawierało aktywną kontrolę
- donepezil. W badaniu kontrolowanym placebo
wzięło udział 46 pacjentów z rozpoznaniem
prawdopodobnej choroby Alzheimera. Nasilenie
choroby było łagodne lub umiarkowane. Objawy
oceniano za pomocą skali Alzheimer Disease
Assessment Scale (ADAS-cog), oraz Klinicznej
skali do oceny otępienia - Clinical Dememtia
Rating Scale (CDR). W sposób losowy pacjenci
zostali przydzieleni do grupy otrzymującej 30mg
szafranu dziennie lub placebo. Po upływie 16
tygodni grupa otrzymująca szafran miała lepsze
wyniki zarówno jeśli chodzi o skalę ADAS-cog
(p=0·04) jak i CDR (p=0·04). Tolerancja szafranu
była dobra i nie stwierdzono różnic w porównaniu
z grupą pobierająca placebo w zakresie obser-
wowanych działań niepożądanych.
Drugie randomizowane badanie metodą
podwójnie ślepej próby dotyczyło pacjentów
z prawdopodobnym rozpoznaniem ch.Alzheimera
(wgDSM-IV), u których przed badaniem nie sto-
sowano żadnych leków. Do badania włączano
chorych z wynikiem MMSE 15-26 punktów.
Średnia wieku badanych wynosiła 72 lata. Jed-
nej grupie (n=27) losowo przydzielono szafran
w dawce 15mg przez 4 tygodnie a następnie
2x15mg przez 18 tygodni zaś drugiej grupie
(n=27) donepezil początkowo 5mg przez 4 ty-
godnie a potem 2x5mg przez 22 tygodnie. Po 22
tygodniach nie stwierdzono różnic pomiędzy gru-
pami. Zarówno w przypadku skali ADAS-cog jak
i skali CDR stwierdzono poprawę (poprawa była
wyraźna już po 4 tygodniach w obydwu grupach
i potem utrzymywała się na stałym poziomie).
Wynik w zakresie ADAS-cog poprawił się w gra­
nicach 3,96 - 3,7 punkta, wynik w zakresie CDR
od 0,77 do 0,83. Jeśli chodzi o tolerancję, to 25%
chorych leczonych donepezilem miało wymioty,
22% nudności, w przypadku szafranu wymioty
dotyczyły 3,7%, nudności 7,4%. Suchość w us-
tach zgłaszało 18,5% leczonych szafranem i 11%
przyjmujących donepezil. Zawroty głowy częściej
obserwowano w grupie donepezilu (18,5% vs
7,4%) podobnie jak zmęczenie (14,8% vs 3,7%).
W grupie otrzymującej donepezil jedna osoba
zmarła na zawał serca.
Badania przedkliniczne i wyniki dwóch
małych badań klinicznych wskazują zatem
wstępnie na korzystne działanie ekstraktu sza-
PSYCHIATRA/PISMO dla praktyków/maj 2013
franu u chorych z łagodnym i umiarkowanym
otępieniem w przebiegu ch.Alzheimera. Możliwy
terapeutyczny efekt szafranu i bezpieczeństwo
jego stosowania wymagają jednak potwier­
dzenia przez niezależne ośrodki na większej
grupie chorych i zdecydowanie w trakcie badań
trwających dłużej niż 4-5 miesięcy.
Na koniec należy odnotować badanie,
opu­blikowane przez Gout i wsp. w 2010 roku,
w którym ekstrakt szafranu zastosowano w gru­
pie 60 kobiet z nadwagą (BMI 25-28 kg/m²) . Au-
torzy postanowili ocenić, czy szafran stosowany
w dawce 176,5mg/dz będzie wpływał na masę
ciała badanych i częstość podjadania (snacking).
Badanie było ranadomizowane, kontrolowane
placebo i trwało 8 tygodni. Badane kobiety nie
miały współistniejących chorób somatycznych,
31 z nich otrzymywało szafran (preaparat Sa-
tiereal dwa razy dziennie) zaś u 29 stosowano
placebo. Częstość podjadania była rejestrowana
przez uczestniczki badania. Nie było ograniczeń
jeśli chodzi o ilość kalorii przyjmowanych dzien-
nie. Wyjściowo grupy nie różniły się wiekiem,
wagą i częstością podjadania. Po 8 tygodniach
leczenia stwierdzono, że w grupie przyjmującej
szafran nastąpił spadek masy ciała w porówna-
niu z grupą placebo (odpowiednio - 0,96 ± 0,26kg
vs -0.01 ± 1.46 kg, p<0.01) i spadek częstości
podjadania (-55% vs. -28% p<0.05) Tolerancja
szafranu była dobra. Zdaniem autorów szafran
może być korzystnym uzupełnieniem diety u ko-
biet dążących do redukcji masy ciała.
11
 Bezpieczeństwo deh 2004, 2005, 2010, Akhondzadeh Basti 2007, warfaryna, klopidogrel, a także niesteroidowe leki
2008, Gout 2010, Kashani 2013, Modabbernia przeciwzapalne (Ulbricht 2011).
2012, Moshri 2006, Nahid 2009, Noorbala 2005, Ponieważ badania przedkliniczne sugerują,

i środki Safarinejad 2010, 2011).

Zestawienie działań niepożądanych sza-
że preparaty szafranu mogą wykazywać dzia­
łanie serotoninergiczne i noradrenergiczne, to

ostrożności franu obserwowane w badaniach depresji zawie­

ra tabela 2.
należy oczywiście zachować ostrożność przy
łączeniu go z lekami przeciwdepresyjnymi
Szafran był również lepiej tolerowany niż o takim mechanizmie działania. W piśmiennictwie
donepezil u chorych z otępieniem, rzadziej brak jest obecnie doniesień na temat niebezpie­
Na podstawie dostępnych danych z piś­ wywołując nudności i wymioty. W dużym bada- cznych interakcji – na przykład zespołu seroto-
miennictwa można stwierdzić, że szafran jest niu obejmującym 346 mężczyzn z zaburzeniami ninowego. W niewielkich liczebnie badaniach
zazwyczaj dobrze tolerowany (Ulbricht 2011). erekcji w trakcie 12 tygodni leczenia szafranem u osób z dysfunkcjami seksualnymi nie ob-
U zdrowych ochotników stosowany w dawce w dawce 60mg/dz, wśród 4% badanych obser- serwowano interakcji u kobiet i mężczyzn
400mg (ponad dziesięciokrotnie więcej niż wowano spadek apetytu, 3,5% zgłaszało wzrost przyjmujących przez 4 tygodnie szafran w dawce
dawka stosowana w badaniach klinicznych apetytu, 2,9% ból głowy, 2,3% nudności, 1,7% 30mg/dz i fluoksetynę w dawce 40mg/dz (Mod-
w depresji) nieznacznie obniżał ciśnienie tętnicze dyspepsję, 1,2% biegunkę (Akhondzadeh 2010, abbernia 2012, Kashani 2013).
krwi. Wpływał również na zmniejszenie nie­ Safarinejad 2010) W piśmiennictwie opisano przypadki alergii
których parametrów hematologicznych – liczba Jeśli chodzi o potencjalne interakcje, to nie i jeden przypadek wstrząsu anafilaktycznego po
erytrocytów, hematokryt, hemoglobina i płytki ma danych, aby szafran wpływał na enzymy spożyciu szafranu. Biorąc pod uwagę częstość
krwi – wartości pozostawały jed- stosowania go jako przyprawy
Tabela 2. Zestawienia sumaryczne działań niepożądanych szafranu
nak w granicach normy, a zmia­ wydaje się, że ryzyko jest bardzo
obserwowanych wśród 139 chorych z objawami depresji biorących udział
na była oceniona jako nieistot­na w badanich klinicznych. małe (Wuthrich 1997). Rzadko
klinicznie (Modaghegh 2010). występowała alergia kontaktowa,
W badaniu u zdrowych ochot- Działania niepożądane Częstość % u osób zatrudnionych przy zbio-
ników w którym stosowano dawkę rach roślin (Ulbricht 2011).
Lęk, niepokój 20,9%
szafranu 100 mg przez 6 tygodni, Brak jest danych dotyczą­
nie obserowano objawów ubo­ Wzrost apetytu 15,8% cych bezpieczeństwa stosowania
cznych. Preparat nie wpływał na Mdłości Bardzo 15,1% w ciąży i w czasie karmienia
poziom kreatyniny, transaminaz, często >10% piersią. Jeśli chodzi o toksykologię
Bóle głowy 15,1%
morfolgię poza nieznacznym to Abdullaev i wsp. (2002) nie
Spadek apetytu 12%
zmniejszeniem płytek krwi po 3 ty- stwierdzili toksyczności ani mu-
Tachykardia, kołatanie serca 10,8%
godniach w porównaniu z placebo tagennego działania szafranu.
(Kianbakht 2011). Dysfunkcje seksualne 9,3% W modelach zwierzęcych opi-
W randomizowanych bada­ Pocenie się 8,6% sywano, że szafran zmniejszał
niach klinicznych w depresji, Drżenie 8,6%
toksyczność działania cis-paltyny
Często
chorobie Alzheimera i leczeniu i cyklofosfamidu (Ulbricht 2011).
Bezsenność (1%-10%) 6,5%
dysfunkcji seksualnych nie ob- Na bezpieczeństwo i jakość
serwowano powikłań w grupie Hipomania 2,9% leków roślinnych mają wpływ
chorych leczonych szafranem Bóle brzucha 2,9% warunki zbioru, suszenia roślin,
a profil działań niepożądanych Sedacja 1,4% zawartość substancji czynnych.
był generalnie łagodny. W ba-­ Przypisywane czasem do sza-
Zaparcia 1,4%
da­niach kontrolowanych pla- franu toksyczne działania takie
Suchość w ustach Niezbyt 0,7%
cebo nie stwierdzano isto- jak krwotoki po przyjęciu relaty-
często <1%
tnych statystycznie różnic Zatrzymanie moczu 0,7% wnie niskich dawek (5000mg)
w czę­stości występowania lub letalne działanie dawki 20g
działań niepożądanych. U pacjentów otrzy­ wątrobowe CYP. Brak jest danych na temat inter- wynikają z mylnego przypisania szafarnowi
mujących szafran obserwowano trend akcji z jedzeniem i alkoholem. Trzeba pamiętać uzyskiwanemu z Crocus sativus działania tak
do częstszego występowania nudności, dyspep- o możliwych interakcjach farmakodynamicznych zwanego dzikiego szafranu (Colchicum au-
sji, zmian apetytu (zarówno wzrost jak i spadek (potencjalizacja działania leków na nadciśnienie, tumnale) zawierającego toksyczną kolchicynę.
apetytu), bólów głowy, tachy­kardii, niepokoju. leków przeciwastmatycznych i leków przeciw­ Crocus sativus nie zawiera kolchicyny i nie ma
W porównaniu z imipraminą szafran rzadziej cukrzycowych oraz leków wpływających na takich działań toksycznych. Szafran znajdujący
powodował sedację i suchość w ustach, zaś krzepnięcie i agregację płytek). Dlatego zaleca się w obrocie powinien pochodzić wyłącznie z
w porównaniu z fluoksetyną dysfunkcje seksu- się ostrożność w przypadku stosowania szafranu kontrolowanych upraw (Ulbricht 2011, Schmidt
alne i drżenie (Agha-Hosseini 2008, Akhondza- u osób przyjmujących leki takie jak aspiryna, 2007).

12 PSYCHIATRA/PISMO dla praktyków/ maj 2013

Dawkowanie
Szafran wchodzi w skład złożonych suplementów
diety lub jest dostępny jako osobny preparat.
Kapsułki szafranu zawierają zwykle 15mg ek-
straktu, zaś w preparatach złożonych znajduje
się od 15-30mg szafranu na dawkę. Istnieją
także preparaty o wyższej zawartości ekstraktu
zawierające na przykład 88,25mg.
Dawki stosowane w badaniach klinicznych:
• w przypadku depresji było to 30mg/dz przez
6-8 tygodni (kapsułki po 15mg zawierały wyciąg
standaryzowany w zakresie zawartości safranalu
0,3mg-0,35mg);
• w chorobie Alzheimera początkowo podawano
15mg przez 4 tygodnie, a następnie 30 mg przez
18 tygodni;
• w zespole napięcia przedmiesiączkowego
również stosowano dawkę 30mg/dz przez około
8 tygodni;
• w badaniu u kobiet dotyczącym wpływu
na redukcję masy ciała stosowano preparat
w dawce 175mg ale łączna zawartość safranalu
(0,6mg) była w nim podopodna jak w preparatach
stosowanych w depresji.
Nie ma zaleceń dawkowania i nie było żadnych
badań dotyczących stosowania szafranu u dzieci
i młodzieży.
Podsumowanie
W wielu rejonach świata dostęp do świadczeń
medycznych jest ograniczony. Dla 70-80% ludzi
podstawowa opieka zdrowtna opiera się na me-
dycynie tradycyjnej i często tradycyjnych lekach
pochodzenia roślinnego. Zaburzenia psychiczne,
a wśród nich depresja, należą do najczęstszych
chorób i przyczyn niepełnosprawności.
Szafran, jest lekiem roślinnym, którego historia
zastosowania sięga tysięcy lat. Medycyna trady-
cyjnie przekazywana z pokolenia na pokolenie
zawiera obserwacje terapeutyczne, dotyczące
właściwości różnych środków, które obecnie mogą
być weryfikowane za pomocą metod naukowych.
W przypadku szafranu z jednej strony możemy
obserwować jak demistyfikacji ulega przekazywana
przez tradycję rola szafranu jako afrodyzjaku. Po-
dobno królowa Kleopatra zażywała kąpieli w mleku
i szafranie aby zwiększyć intensywność czekają­
cych ją miłosnych doznań. We współczesnym
Iranie szafran jest nadal bardzo popularny jako
afrodyzjak i lek w zaburzeniach funkcji seksu-
alnych. Randomizowane badania kliniczne nie
potwierdziły skuteczności szafranu w zaburzeniach
erekcji ani wpływu na jakość nasienia u mężczyzn
z niepłodnością.
Z drugiej strony w ślad za opierającymi
się na tradycyji wskazaniami zarówno wyniki
badań przedklinicznych jak i próby kliniczne
u chorych z rozpoznaniem depresji wskazują,
że szafran wywiera działanie przeciwdepresyjne
i jest dobrze tolerowany. W kilku kontrolowanych
badanich klinicznych wykazano, że szafran jest
skuteczniejszy niż placebo i nie jest gorszy niż
standardowe leki stosowane w leczeniu łagodnej
lub umiarkowanej depresji (Dwyer 2011, Wer-
neke 2006). W opublikowanym w 2011 roku
w European Psychopharmacology przeglądzie
piśmiennictwa dotyczącego leków roślinnych,
Jerome Sarris stwierdził, że obok preparatów
Hypericum perforatum terapia szafranem
z Crocus sativus to obecnie najlepiej udokumen-
towana terapia lekiem ziołowym wobec objawów
depresji. Pytaniem pozostaje skuteczność i to­
lerancja długoterminowa szafranu. Należałoby
potwierdzić jego działanie profilaktyczne wobec
nawrotów objawów depresji. Interesującym kie­
runkiem badań może być ocena przydatności
szafranu w leczniu depresji u osób starszych,
z towarzyszącymi łagodnymi zaburzeniami funkcji
poznawczych z racji wpływu szafranu na aktywność
cholinoesterazy i jego potencjał neuroprotekcyjny.
PSYCHIATRA/PISMO dla praktyków/maj 2013
Wstępne wyniki badań dotyczących choroby Alz-
heimera są zachęcające. Podobnie zaburzenia
nastroju związane z menstruacją w pilotażowym
badaniu dobrze reagowały na zastosowanie sza-
franu. Badania przedkliniczne sugerują, że sza-
fran może poprawiać jakość snu i mieć działanie
anksjolity­czne - te właściwości wciąż czekają na
potwierdzenie w klinice.
Dotychczasowe badania wskazują, że szafran
ma cechy potencjalnie istotne z punktu widzenia tole­
rancji. Objawy uboczne odnotowane w bada­niach
klinicznych nie były poważne, a ich częstość nie
była większa niż leków syntetycznych lub placebo.
Ponadto warto zwrócić uwagę na fakt, iż wprawdzie
szafran nie jest afrodyzjakiem, ale wydaje się mieć
neutralny, lub nawet korzystny profil jeśli chodzi
o dysfunkcje seksualne, także związane ze stosow-
aniem inhibitorów wychwytu zwrotnego serotoniny.
Dalszej ocenie należy poddać postulowany korzyst-
ny wpływ szafranu na redukcję masy ciała.
Bezpieczeństwo i tolerancja – to ważna cecha
leków ziołowych, dzięki której są one chętniej przyj-
mowane przez pacjentów. Poza wychwytem zwrot-
nym monaoamin, hamowanie transmisji glutamin-
ergicznej oferuje nowy – pożądany mechanizm
działania przeciwdepresyjnego, który potencjalnie
stanowi o wyjątkowości szafranu jako prekursora
nowej grupy leków przeciwdepresyjnych.
Wnioski
dla praktyka
Preparaty zawierające szafran mogą być sto­
so­wane w łagodnych epizodach depresji.
W badaniach u chorych z rozpoznaniem de­
presji stosowano szafran w dawkach 30mg/dz.
Korzystne działanie szafranu na objawy
objadania się, zespołu napięcia przed­
miesiączkowego oraz w chorobie Alzheimera
wymaga potwierdzenia w trakcie dalszych
badań.
Dostępne dane wskazują, że szafran jest do-
brze tolerowany, działania niepożądane mają
zwykle łagodne nasilenie. Należy oczywiście
zachować ostrożność, zwłaszcza u chorych
z obciążeniami somatycznymi i w przypadku
politerapii.
13
 Piśmiennictwo
Abdullaev F. Biological properties and medicinal use of saffron (Crocus Sativus L.) ISHS Acta Horticulturae 739: II
International Symposium on Saffron Biology and Technology http://www.actahort.org/index.htm
Abdullaev-Jafarova F and Espinosa-Aguirre JJ, Biomedical properties of saffron and its potential use in cancer
therapy and chemoprevention trials, Cancer Detection and Prevention 2004; 28(6): 430–436.
Abe K, Saito H, Effects of saffron extract and its constituent crocin on learning behavior and long-term Potentia-
tion, Phytother Res. 2000; 14: 149–52.
● Agha-Hosseini M, Kashani L, Aleyaseen A, Ghoreishi A, Rahmanpour H, Zarrinara AR, Akhondzadeh S. Cro-
cus sativus L. (saffron) in the treatment of premenstrual syndrome: a double-blind, randomised and placebo-
controlled trial. BJOG. 2008 Mar;115(4):515-9.
● Akhondzadeh S, Fallah-Pour H, Afkham K, Jamshidi AH, Khalighi-Cigaroudi F. Comparison of Crocus sativus
L. and imipramine in the treatment of mild to moderate depression: a pilot double-blind randomized trial [IS-
RCTN45683816]. BMC Complement Altern Med. 2004 Sep 2;4:12.
● Akhondzadeh S, Tahmacebi-Pour N, Noorbala AA, Amini H, Fallah-Pour H, Jamshidi AH, Khani M. Crocus sa-
tivus L. in the treatment of mild to moderate depression: a double-blind, randomized and placebo-controlled trial.
Phytother Res. 2005 Feb;19(2):148-51.
● Akhondzadeh S, Shafiee Sabet M, Harirchian MH, Togha M, Cheraghmakani H, Razeghi S, Hejazi SS, Yousefi
MH, Alimardani R, Jamshidi A, Rezazadeh SA, Yousefi A, Zare F, Moradi A, Vossoughi A. A 22-week, multicenter,
randomized, double-blind controlled trial of Crocus sativus in the treatment of mild-to-moderate Alzheimer’s dis-
ease. Psychopharmacology (Berl). 2010 Jan;207(4):637-43.
● Akhondzadeh S, Sabet MS, Harirchian MH, Togha M, Cheraghmakani H, Razeghi S, Hejazi SSh, Yousefi MH,
Alimardani R, Jamshidi A, Zare F, Moradi A. Saffron in the treatment of patients with mild to moderate Alzheimer’s
disease: a 16-week, randomized and placebo-controlled trial. J Clin Pharm Ther. 2010 Oct;35(5):581-8.
● Akhondzadeh Basti A, Moshiri E, Noorbala AA, Jamshidi AH, Abbasi SH, Akhondzadeh S.
Comparison of petal of Crocus sativus L. and fluoxetine in the treatment of depressed outpatients: a pilot double-
blind randomized trial. Prog Neuropsychopharmacol Biol Psychiatry. 2007 Mar 30;31(2):439-42.
● Akhondzadeh Basti A., Ghoreishi SA., Noorbala AA., Akhondzadeh SH., Rezazadeh Sh. Petal and Stigma of
Crocus sativus L. in the Treatment of Depression: A Pilot Double - blind Randomized Trial. J Med Plants 2008;
7:29-36
Berger F, Hensel A, Nieber K. Saffron extract and trans-crocetin inhibit glutamatergic synaptic transmission in rat
cortical brain slices. Neuroscience. 2011 Apr 28;180:238-47.
Chryssanthi DG, Lamari FN, Iatrou G, et al. Inhibition of breast cancer cell proliferation by style constituents of
different Crocus species. Anticancer Res 2007;27(1A):357-62.
■ Dwyer AV, Whitten DL, Hawrelak JA. Herbal medicines, other than St. John’s Wort, in the treatment of depres-
sion: a systematic review. Altern Med Rev. 2011 Mar;16(1):40-9. Review.
Escribano J, et al., Crocin, safranal and picrocrocin from saffron (Crocus sativus) inhibit the growth of human
cancer cells in vitro, Cancer Letters 1996; 100 (1–2): 23–30.
Falsini B, Piccardi M, Minnella A, Savastano C, Capoluongo E, Fadda A, Balestrazzi E, Maccarone R, Bisti S.
Influence of saffron supplementation on retinal flicker sensitivity in early age-related macular degeneration. Invest
Ophthalmol Vis Sci. 2010 Dec;51(12):6118-24.
Ferrence SC, Bendersky G. Therapy with saffron and the goddess at Thera. Perspect Biol Med. 2004;47(2):199-
226.
Fukui H, Toyoshima K, Komaki R. Psychological and neuroendocrinological effects of odor of saffron (Crocus sa-
tivus). Phytomedicine. 2011 Jun 15;18(8-9):726-30.
Gałuszko M, Cubała WJ. Rola dziurawca w leczeniu depresji. Psychiatria 2005, 2, 2:93–96.
Garcia-Olmo DC, Effects of long-term treatment of colon adenocarcinoma with crocin, a carotenoid from saffron
(Crocus sativus): an experimental study in the rat, Nutrition and Cancer 1999; 35(2): 120–126.
Gawron-Gzella A. Chanaj J. Matławska I. Skuteczność i bezpieczeństwo preparatów zawierających Ginko Biloba.
Farmacja Szpitalna w Polsce i na świecie, Nr1(22)/2012, 37-47
Georgiadou G, Tarantilis PA, Pitsikas N. Effects of the active constituents of Crocus Sativus L., crocins, in an
animal model of obsessive-compulsive disorder. Neurosci Lett. 2012 Oct 18;528(1):27-30.
Geromichalos GD, Lamari FN, Papandreou MA, Trafalis DT, Margarity M, Papageorgiou A, Sinakos Z. Saffron as
a source of novel acetylcholinesterase inhibitors: molecular docking and in vitro enzymatic studies. J Agric Food
Chem. 2012;60(24):6131-8.
● Gout B, Bourges C, Paineau-Dubreuil S. Satiereal, a Crocus sativus L extract, reduces snacking and increases
satie­ty in a randomized placebo-controlled study of mildly overweight, healthy women. Nutr Res. 2010 ;30(5):305-13.
Heidary M, Vahhabi S, Reza Nejadi J, Delfan B, Birjandi M, Kaviani H, Givrad S Effect of saffron on semen
parameters of infertile men. Urol J. 2008 Fall;5(4):255-9.
Hosseinzadeh H, Karimi G, Niapoor M. Antidepressant effect of Crocus Sativus L stigma extracts and their con-
stituents, crocin and safranal, in mice. ISHS Acta Horticulturae 650: I International Symposium on Saffron Biology
and Biotechnology http://www.actahort.org/index.htm
Hosseinzadeh H., Khosravan V, Anticonvulsant effects aqueous and ethanolic extracts of Crocus sativus stigmas
in mice, Archives of Iranian Medicine 2002; 5: 44–47.
Hosseinzadeh H, Ghenaati J. Evaluation of the antitussive effect of stigma and petals of saffron (Crocus sativus)
and its components, safranal and crocin in guinea pigs. Fitoterapia 2006;77(6):446-8.
Hosseinzadeh H, Noraei NB. Anxiolytic and hypnotic effect of Crocus sativus aqueous extract and its constituents,
crocin and safranal, in mice. Phytother Res. 2009 Jun;23(6):768-74.
Hosseinzadeh H, Jahanian Z. Effect of Crocus sativus L. (saffron) stigma and its constituents, crocin and safranal,
on morphine withdrawal syndrome in mice. Phytother Res. 2010 May;24(5):726-30.
Hosseinzadeh H, Sadeghnia HR, Ghaeni FA, Motamedshariaty VS, Mohajeri SA. Effects of saffron (Crocus sati-
vus L.) and its active constituent, crocin, on recognition and spatial memory after chronic cerebral hypoperfusion
in rats. Phytother Res. 2012 (3):381-6.
Hosseinzadeh H, Nassiri-Asl M. Avicenna’s (Ibn Sina) the Canon of Medicine and Saffron (Crocus sativus): A
Review. Phytother Res. 2013 Apr;27(4):475-83.
■ Howes MJ, Houghton PJ. Ethnobotanical treatment strategies against Alzheimer’s disease.
Curr Alzheimer Res. 2012 Jan;9(1):67-85.
Jarema M Herbal drug treatment. Neuro Endocrinol Lett. 2008 Nov;29 Suppl 1:93-104.
Kanakis CD, Tarantilis PA, Tajmir-Riahi HA, et al. Crocetin, dimethylcrocetin, and safranal bind human serum
albumin: stability and antioxidative properties. J Agric Food Chem 2007;55(3):970-7.
■ Kannappan R, Gupta SC, Kim JH, Reuter S, Aggarwal BB. Neuroprotection by spice-derived nutraceuti-
cals: you are what you eat! Mol Neurobiol. 2011 Oct;44(2):142-59.
Karimi Gh, Hosseinzadeh H, Khaleghpanah P. Study of antidepressant effect of aqueous and ethanolic extract
14 PSYCHIATRA/PISMO dla praktyków/ maj 2013
● Randomizowane badania kliniczne.
■ Systematyczne przeglądy piśmiennictwa, monografie.
of Crocus sativus in mice. IJBMS, 2001 4: 11-15.
● Kashani L, Raisi F, Saroukhani S, Sohrabi H,Modabbernia A, Nasehi AA, Jamshidi A, Ashrafi M, Mansouri
P, Ghaeli P, Akhondzadeh S. Saffron for treatment of fluoxetine-induced sexual dysfunction in women: randomized
double-blind placebo-controlled study. Hum Psychopharmacol. 2013 Jan;28(1):54-60.
Khalili M, Hamzeh F. Effects of active constituents of Crocus sativus L., crocin on streptozocin-induced model of
sporadic Alzheimer’s disease in male rats. Iran Biomed J. 2010 Jan-Apr;14(1-2):59-65.
● Kianbakht S, Ghazavi A. Immunomodulatory effects of saffron: a randomized double-blind placebo-controlled
clinical trial. Phytother Res. 2011 Dec;25(12):1801-5.
Little CV. Patient expectations of ‘effectiveness’ in health care: an example from medical herbalism. J Clin Nurs.
2012 Mar;21(5-6):718-27.
Lechtenberg M, Schepmann D, Niehues M, Hellenbrand N, Wünsch B, Hensel A. Quality and functionality of
saffron: quality control, species assortment and affinity of extract and isolated saffron compounds to NMDA and
sigma1 (sigma-1) receptors. Planta Med. 2008 Jun;74(7):764-72.
Majewska J. Fitofarmaceutyki przyszłości. Puls medycyny 2013, 2, 14-15.
Masaki M, Aritake K, Tanaka H, Shoyama Y, Huang ZL, Urade Y Crocin promotes non-rapid eye move-
ment sleep in mice. Mol Nutr Food Res 2012 Feb;56(2):304-8
● Modabbernia A, Sohrabi H, Nasehi AA, Raisi F, Saroukhani S, Jamshidi A, Tabrizi M, Ashrafi M, Akhondzadeh
S Effect of saffron on fluoxetine-induced sexual impairment in men: randomized double-blind placebo-controlled
trial. Psychopharmacology (Berl). 2012 Oct;223(4):381-8.
● Modaghegh MH, Shahabian M, Esmaeili HA, Rajbai O, Hosseinzadeh H. Safety evaluation of saffron (Cro-
cus sativus) tablets in healthy volunteers. Phytomedicine. 2008 Dec;15(12):1032-7
● Moshiri E, Basti AA, Noorbala AA, Jamshidi AH, Hesameddin Abbasi S, Akhondzadeh S.
Crocus sativus L. (petal) in the treatment of mild-to-moderate depression: a double-blind, randomized and place-
bo-controlled trial. Phytomedicine. 2006 Nov;13(9-10):607-11.
● Nahid, K., Fariborz, M., Ataolah, G., and Solokian, S. The effect of an Iranian herbal drug on primary dysmenor-
rhea: a clinical controlled trial. J Midwifery Womens Health 2009;54(5):401-404.
Nam KN, Park YM, Jung HJ, Lee JY, Min BD, Park SU, Jung WS, Cho KH, Park JH, Kang I, Hong JW, Lee EH.
Anti-inflammatory effects of crocin and crocetin in rat brain microglial cells. Eur J Pharmacol. 2010 Dec 1;648(1-
3):110-6.
Niv N, Shatkin JP, Hamilton AB, Unützer J, Klap R, Young AS. The use of herbal medications and dietary supple-
ments by people with mental illness. Community Ment Health J. 2010 Dec;46(6):563-9.
● Noorbala AA, Akhondzadeh S, Tahmacebi-Pour N, Jamshidi AH. Hydro-alcoholic extract of Crocus sativus L.
versus fluoxetine in the treatment of mild to moderate depression: a double-blind, randomized pilot trial. J Ethnop-
harmacol. 2005 Feb 28;97(2):281-4.
Ordoudi SA, Befani CD, Nenadis N, et al. Further examination of antiradical properties of Crocus sativus stigmas
extract rich in crocins. J Agric Food Chem 2009;57(8):3080-6.
Papandreou MA, Kanakis CD, Polissiou MG, Efthimiopoulos S, Cordopatis P, Margarity M, Lamari FN. Inhibitory
activity on amyloid-beta aggregation and antioxidant properties of Crocus sativus stigmas extract and its crocin
constituents. J Agric Food Chem. 2006 Nov 15;54(23):8762-8.
Permoda-Osi A.,Rybakowski J. Koncepcja glutaminergiczna chorób afektywnych. Psychiatria Polska 2011, 45,
6:875–888
Pismo Święte Starego i Nowego Testamentu. Wydanie piąte. Wydawnictwo Pallotinum. Poznań 2003.
Pitsikas N, Boultadakis A, Georgiadou G, Tarantilis PA, Sakellaridis N.Effects of the active constituents of Cro-
cus sativus L., crocins, in an animal model of anxiety. Phytomedicine. 2008 Dec;15(12):1135-9.
■ da Rocha MD, Viegas FP, Campos HC, Nicastro PC, Fossaluzza PC, Fraga CA, Barreiro EJ, Viegas C Jr. The
role of natural products in the discovery of new drug candidates for the treatment of neurodegenerative disorders
II: Alzheimer’s disease. CNS Neurol Disord Drug Targets. 2011 Mar;10(2):251-70.
■ Ryn ZJ. Medycyna Indiańska. Wydawnictwo Literackie, Kraków 2007.
Sadeghnia HR, Cortez MA, Liu D, et al. Antiabsence effects of safranal in acute experimental seizure models:
EEG and autoradiography. J Pharm Pharm Sci 2008;11(3):1-14.
● Safarinejad MR, Shafiei N, Safarinejad S. An open label, randomized, fixed-dose, crossover study comparing
efficacy and safety of sildenafil citrate and saffron (Crocus sativus Linn.) for treating erectile dysfunction in men
naïve to treatment. Int J Impot Res. 2010 Jul-Aug;22(4):240-50.
● Safarinejad MR, Shafiei N, Safarinejad S. A prospective double-blind randomized placebo-controlled study
of the effect of saffron (Crocus sativus Linn.) on semen parameters and seminal plasma antioxidant capacity in
infertile men with idiopathic oligoasthenoteratozoospermia. Phytother Res. 2011 Apr;25(4):508-16.
Saffron L. Meeting the needs of lesbian clients. Pract Midwife. 1999 Dec;2(11):18-9.
■ Sarris J. Herbal medicines in the treatment of psychiatric disorders: a systematic review. Phytother Res
2007;21(8):703-16.
■ Sarris J, Panossian A, Schweitzer I, Stough C, Scholey A. Herbal medicine for depression, anxiety and insom-
nia: a review of psychopharmacology and clinical evidence. Eur Neuropsychopharmacol. 2011 Dec;21(12):841-60.
Schmidt M, Betti G, Hensel A. Saffron in phytotherapy: pharmacology and clinical uses. Wien Med Wochenschr
2007;157(13-14):315-9.
Shamsa A, Hosseinzadeh H, Molaei M, Shakeri MT, Rajabi O. Evaluation of Crocus sativus L. (saffron) on male
erectile dysfunction: a pilot study. Phytomedicine. 2009 Aug;16(8):690-3.
Tarantilis PA, et al., Inhibition of growth and induction of differentiation of promyelocytic leukemia (HL-60) by
carotenoids from Crocus sativus, Anticancer Research 1994; 14(5A): 1913–1918.
■ Thachil AF, Mohan R, Bhugra D The evidence base of complementary and alternative therapies in depression.
J Affect Disord. 2007 Jan;97(1-3):23-35.
■ Ulbricht C, Conquer J, Costa D, Hollands W, Iannuzzi C, Isaac R, Jordan JK, Ledesma N, Ostroff C, Serrano
JM, Shaffer MD, Varghese M. An evidence-based systematic review of saffron (Crocus sativus) by the Natural
Standard Research Collaboration. J Diet Suppl. 2011 Mar;8(1):58-114.
Wang Y, Han T, Zhu Y, Zheng CJ, Ming QL, Rahman K, Qin LP. Antidepressant properties of bioactive fractions
from the extract of Crocus sativus L. J Nat Med. 2010 Jan;64(1):24-30.
■ Werneke U, Turner T, Priebe S. Complementary medicines in psychiatry: review of effectiveness and safety. Br
J Psychiatry. 2006 Feb;188:109-21
Wüthrich B, Schmid-Grendelmeyer P, Lundberg M. Anaphylaxis to saffron. Allergy. 1997 Apr;52(4):476-7.
Zhang Y, Shoyama Y, Sugiura M, Saito H, Effect of Crocus sativus on the ethanol-induced impairment of passive
avoidance performances in mice, Biological and Pharmaceutical Bulletin 1994; 17: 217–221.
SAPIENTIS
EST
MUTARE
CONSILIUM
 W kolejnych
numerach
między innymi:
Bezpieczne leczenie normotymiczne

Dobre, złe i brzydkie zestawienia leków

Skala do rozpoznawania spektrum

zaburzeń dwubiegunowych

Szpitale polskie: Branice

Gobeliny Mariana Henela

Psychiatra w Subaru

Głosy z głębin

Fenomenologia w praktyce

Czytanka: Gogol

Oskar Bielawski „o Schizofrenii”

Rozmowy, felietony, recenzje,

Super-wizje

ISSN 2300-2964