‫‪Summery of chapter. Chemistry.

‬‬

‫‪Teacher's notes.‬‬

‫دوهم څپرکی‬
‫دورانی جدول‬
‫برخه ‪ 10‬ګروفونه لری ‪B‬‬
‫‪.‬انتقالی عنصر‪ :‬هغه عناصر چی متحول والنس ولری (بدلیدونکی)‬
‫‪.‬جدول دوه برخی دی‬
‫‪A-1A‬په توری ښودل کیږې۔ ‪ ١ A 8‬اصلی ګروپونه‪ :‬اته دی چی‬

‫او نور انتقالی عنصر پکی شمال ‪B-1B‬په توری ښودل کیږې چی ‪ B 10‬فرعی ګروپونه‪ ١٠ :‬ګروپونه دی چی د ‪-‬‬
‫‪.‬دی‬

‫‪.‬د جدول عناصر‪١ :‬فلزات‪ ٢ ،‬غیرفلزات‪ ،‬شبه فلزات‬

‫‪.‬کله چی تعامل کوی نو فلزی یا غیری فلزی وی‬

‫‪.‬جدول اووه دورې او اته ګروپونه لري‬

‫په جدول کی مختلیف پوهانو کارکړی دي‪ ،‬نو پوهانو داسی عناصر په ګوروپورنو کی ترتیب کړی دی چی دیوه ‪-‬‬
‫‪.‬ګروپ د یوه عنصر په خواصو باندی پوهیدو څخه ټول ګروپ د عناصرو خواص پیژندالیشي‬
‫‪.‬ددوارنی جدول د هر عنصر دخواصو په پوهیدو دایو ستونزمن کار دی ‪-‬‬

‫‪:‬ددورانی جدول تاریخچه‬

‫لومړی کیمیاپوه چی په دورانی جدول کی یی کار وکړی نیولنیدز نومیده په ‪1865‬م کال کی یی دخپل وخت کشف‬
‫‪.‬شوی عناصر دنیبتی کتلی په زیاتوالی سره په افقي کتارونو کی ترتیب کړل‬
‫اتم عنصر تراول الندی او نهم تردوهم عنصر الندی شو او همدارنګه د یوشان خواص لرونکی عنصورونو په‬
‫یوعمودی ستون‪ ........‬کی ځای پرځای کړل او خپل کیمیاوې اوکتایی میوزیک د اوکتایدونو سره پرتله کړل هو د‬
‫‪.‬د قانون په نوم یی یاد کړ او نامام شو ‪Octave‬‬
‫په ‪ 1869‬کی روستی کیمیاپوه مندلیف خپل وخت کشف شوې عناصرونه د هغوۍ دښتی‪......‬کتلی د زیاتوالی پر ‪-‬‬
‫‪........‬بنسټ په افقې او عمودې قطارونو کی یی ترتیب کړل‪ .‬ستونو کی یی ترتیب کړل‬

‫‪.‬په دوره یی جدول کی د مندلیف نوی والی ‪-‬‬

‫‪ ١‬مندلیف داوږدی سلسلی یا پیریودونو په خپل جدول کی د هغه عنصرونو لپاره وټاکل چې نن ورځ انتقالی‬
‫‪.‬عناصرو په نامه یادیږې‬
‫‪ ٢.‬مندلیف په خپل جدول کښي تشې حجری د نړۍ د ناکشف عنصرونو لپاره پریښودي‬
‫‪ ٣.‬مندلیف دهغه عنصرونو لپاره نوی نسبتی کتلی پیشنهاد کول چی دهغه ګروپ سره به یی سمون نه درلود‬
‫‪ ٤.‬مندلیف د کشف په وړاندیز کی په همدی خاطر جدول ته یی سحي بڼه ورکړه‬

‫هنرموزلی دیوبل کیمیاپوه وو چی دمندلیف په جدول کی یی تغیرات راوستل او ټول عناصر یی د اتومی نمبر په ‪-‬‬
‫اساس ترتیب کړل او دمندلیف غلطیانی یی اصالح کړي‪ ،‬ننی جدول هنرموزلی په ‪ 1916‬میالدي کال کی‬
‫‪.‬جوړکړی ده‬

‫‪:‬دعناصرو الکترونې جوړښت‬

 ‫‪:‬فرعي سویی‪-‬‬
‫‪.‬فرعی سویه یوه حجره او دوه الکترونونه لري ‪ ١S‬د‬
‫‪.‬درې حجرې او ‪ 6‬الکترونونه لري ‪ ٢ P‬د‬
‫‪.‬فرعي سویه ‪ 5‬حجرې او ‪ 10‬الکترونونه لري ‪٣ D‬د‬
‫‪.‬فرعي سویه ‪ 7‬حجرې او ‪ 16‬الکترونونه لري ‪ ٤ Q‬د‬
‫‪.‬نوټ‪ :‬اصلي مدارونه یا اصلي سویی له دغه څلورو فرعي سویوڅخه جوړ دي‬

‫‪.‬ایونایزیشن انرژی‪ :‬هغه مقدار انرژی ته وایی چی د یو اتوم ګرام څخه د یو الکترون جال کولو لپاره مصرفیږې‬
‫‪.‬اول الکترون لږ انرژې غواړې‪ ،‬تردوهم الکترون تر اول کم غواړې همداسی دریم او په ترتیب زیاتیږی‬

‫‪:‬په دورانی جدول کی ایوزیسن انرژی‬

‫په پیریودی توګه د راسته طرف څخه چپه طرف ته زیاتیږې‪ .‬او برعکس له جپه څخه راسته ظرف ته زیاتیږې‪ .‬او‬
‫‪.‬په ګروپ کی دپورته څخه ښکته طرف ته کمیږې‪ ،‬او برعکس د ښکته څخه پورته طرف ته زیاتیږې‬

‫د عناصرو الکترونیکی غوښتلو خاصیت‪ :‬دالکترون غوښتلو خاصیت ته وایی او الکترون ‪ 1‬قیمتی‪.......‬هغه اندازه‬
‫‪.‬اترژې ته وایی چی دیو اتوم دالکترون د جذبولو په وخت کی ازادیږې‬

‫الکترونیګاټیوټی‪-‬الکتروفازتیب‬
‫کله چی د الکترون له سودیم څخه کلورین ته‬
‫‪.‬ځې انرژې ته اړتیا ده‬
‫‪.‬د الکترونیګاټیوټي هغه عناصر چی د الکترون غوښتلو میل لري د الکترونیګاتیف عنصر په نوم چادیږې *‬
‫‪.‬الکتروفاتیف‪ :‬هغه عناصرونو ته وایی چی د الکترون ورکولو میل لري د الکتروفاتیف په نوم یادیږې *‬

‫‪.‬تر ټولو قوې الکترون په دوراني جدول کي فلورین دي ‪-‬‬

‫‪.‬په دورانی جدول کی دوه ډوله الکترونونه دی ‪-‬‬
‫‪.‬یو الکترون اخیستونکی بل الکترون ورکوونکي‬

‫‪.‬ایوني او اتومی شعاع‪ :‬د ایون د هستې څخه تراخرې مدارا دغي فاصلې ته ایونی شعاع وایی ‪-‬‬

‫‪.‬اتومی شعاع‪ :‬د اتوم د هستی څخه تر اخری مداره پورې دغه فاصلی ته اتومی شعاع وایی ‪-‬‬
‫‪:‬په جدول کی بدلون‬
‫‪.‬اتومی شعاع د کیڼ طرف څخه راسته طرف ته زیاتیږې‪ .‬او په ګروپ کی له لوړ څخه ښکته طرف ته زیاتیږې‬
‫‪.‬ده ‪Ao‬مثال‪ :‬دایودین يه مالیکول کی داتومونو فاصل ‪2,66‬‬
‫‪.‬اتومی شعاع یی پیدا کړی‬

‫دانتقالی عناصر‪ :‬کلک پلزات دی په ساختمانی کارو کی استقاده کیږې‪ .‬لکه اوسپنه په فلزی بڼه‪ ،‬مس د نادیم نیکل او‬
‫‪.‬منګایتر دالیاز په جوړولوکی‪ ،‬تیتان د طیارو په جوړولو کی‬
‫‪.‬سره زر‪ ،‬سپین زر څخه دسیکی په جوړولو کی‬

‫خواص‪ :‬انتقالی فلزات متحول والنس لری‪ ،‬یعنی بدلیدونکی والنس لری‪ ،‬دوی کوالیشی په مختلیفو تعاملونو کی ‪-‬‬
‫مختلیف اکسدیشن نمبر واخلی‪ .‬مثال‪ :‬د ‪ ±1‬څخه تر ‪ ±7‬پوری‪ .‬علت یی دادی چی د اخر مدار څخه مخکی مدار‬
‫څخه هم الکترون ورکوی‪ .‬او همداشیان دوی بالبیل اکسایدونه جوړوی‪ .‬کیمری د اتتقالی عنصر اکسدیشن نمبر ټیټ‬
‫‪.‬وې‪ ،‬اکسایدی القلی خاصیت لری‬
‫‪.‬که چیری انتقالي عنصر اکسیدیشن نمبر لوړوې اکساید یی تیزابی خاصیت لری‬
 ‫‪:‬کیماوې اړیکي‬
‫‪ : ١‬کیمیاوې اړیکه‪:‬یو مالیکول د اتومونو ترمنځ دجانبی قوې ته کیمیاوې اړیکه ویی‪ ،‬یا په بل عبارت هغه قوه چی‬
‫‪.‬مالیکولونو اتومونو یوځای مستعکم ساتې‬
‫سوال‪ :‬کیماوې اړکه څنګه تشکیلیږې؟‬
‫‪.‬جواب‪ :‬د دوه یاڅو اتومونو ترم منځ متقابلی عمل په پایله کی تشکیلیږې او دانرژۍ د ازادیدو سره یوځای وې‬

‫‪ : ٢‬د کیمیاوې اویکو په اړه نیوسین۔۔۔۔ نظریه‪ :‬کیماوې اړیکه د دوو اتومونو ترمنځ دجوړه الکترونونو د شریک‬
‫‪.‬ایښودولو په پایله کې جوړیږې‬
‫‪.‬او ویی ویل چی د الکترونونو ښودل په ټکو سره او درابطو ښودل په خط سره ښودل کیږې‬

‫‪ ٣‬د مرکب مالیکولونو په جوړښت کی داوتومونو ترمنځ د اړیکو د جوړیدو په پایله کی اتومونو او مالیکولونه‬
‫‪.‬باثباته الکترونی جوړښت له السه ورکوي او خپل باندنی قشر ‪ 2‬او ‪ 8‬الکترونو ته رسیږې‬

‫‪.‬اوکتیت‪ :‬د اخرې مدار په ‪ 8‬الکترونونو پوره کولو ته اوکتیت وایی ‪-‬‬

‫‪.‬په زایتروجن کي کیمیاوې اړیکي‬

‫‪.‬دلیوس جوړښت‪ :‬لیوس وویل چس د الکترونونو ښودل په ټکو سره او درابطو ښودل په خط سره ‪-‬‬
‫‪.‬والتسی الکترونونه‪ :‬د اخری مدار الکترونونو دوالنس الکترونونو په نوم یادیږې ‪-‬‬
‫‪.‬سره کیږې ‪ NV‬د والنسي الکترونونو مجموعې پیداکول په یو مالیکول کی‬

‫ایونی اړیکه‪ :‬هغه اویکې ته وایی چی د دوه یاڅو اوتومونو ترمنځ د الکترون دراکړې ورکړې په صورت کی ‪-‬‬
‫‪.‬جوړیږې‬
‫‪.‬اشتراکې اړیکه‪ :‬هغه اړیکه ده چی د دوه یا څو اتومونون ترمنځ د الکترون د شریک ایښودلو پ اساس جوړیږې ‪-‬‬

‫ددوه یاڅو اتومونو ترمنځ اړیکه د هغه وخت ایونې وې چی د الکترونیګاټیوټې سره فرق یی ‪ 1.7‬وې او یا پورته ‪-‬‬
‫وې‬
‫که چیری د دوو اوتومونو ترمنځ دالکترونیګاټیوټی ‪ 1.7‬پوري وي نو اړیکه ‪ %50‬قطبي اشتراکي او ‪- %50‬‬
‫‪.‬ایوني ده‬

‫ایوني مرکبونه او د هغوۍ د خواص‪ :‬هغه مرکبونه چي د الکتروني اړیکي لرونکي وي جوړوي د ایوني مرکبونه ‪-‬‬
‫ویلي شوې بڼه یا اوبدن محلول یی د بریښنا هادي دي ځکه پدې مرکبونو کی ایونونه ازادانه ډول حرکت کوي نو په‬
‫جامد حالت کي ایونی مرکبونه د بریښنا هادي نه دي ځکه ایونونه اهتزازی حرکت کوي‪ ،‬څرنګه چي دایوني‬
‫مرکبونونو د زورترمنځ قوې د جذب قوه موجوده ده نو هدې له کبله دهغوۍ خواص سره ورته دي‪ .‬مثال‪ :‬دویلي‬
‫‪.‬کیدو وا ایشېدو درجه سره ورته ده‬

‫‪.‬د اړیکې بڼې‪ :‬دوه ډوله اړیکې لرو ‪-‬‬

‫‪ : ١.‬سیګما‪ :‬هغه اړیکه ده چی د اوربیتالونو د نیغ په نیغه‪....‬ننوتلو په پایله کي جوړیږې او کمزوری اړیکه ده‬
‫‪.‬نوټ‪ :‬هره دوه ګونې اړیکه کي یو د پای او بله سیګما ده او په هره درې ګونې دوه پای ده او یو سیګما ده *‬

‫هایبریدیزیشن‪ :‬د اختالط یعنی د ګډوډیدو په معنا ده یا دویني اختالط ته وایی چی دوه یا څو مختلیف نسلو سره ‪-‬‬
‫یوځای شي او په نتیجه کي مختلط او یو ګډوډ شوی نسل یی راکړی‪ ،‬په کیمیا کی د دوه یاڅو اوربیتالونو ګډوډولو۔۔۔۔‬
‫‪.‬ته وایی چی په نتیجه کي یو دریم ګډوډ شوی اوربتال الس ته راکړی‬

‫‪:‬ډای پول‪ :‬ډای پول متقابل عمل ‪-‬‬

‫د مالیکولونو ترمنځ ډای پول۔۔۔هغه وخت لیدل کیږې چي مالیکولونه یوبل ته نژدې شي دا مالکولونه مثبت اومنفې ‪-‬‬
‫‪.‬قسمي چارجونه غوره کوي ترڅو یو بل جذب کړي او ماجد جسمونه جوړ کړي‬

‫دواندروالس یا لندن قواوی‪ :‬دمالیکولونو تر منځ د جذب قواوی چی د لندن قواوو په نوم یادیږې‪.‬چی مالیکولونو ته‬
‫‪.‬یی جامد او مایع شکل ورکړی‬

‫‪:‬دلندن د قوت په قواوو کی اغیزناک عوامل‬

‫داچی د لندن قواووې د ډای پول مومینټ دمینځته راتلو په پایله کی جوړیږې‪ ،‬او هر هغه عوامل چی په مالیکولونو‬
‫دالکترون وریځو کډوډۍ زیاتوی دا ډای پول هم زیاتوی‪ .‬دا عوامل عبارت دی‪ :1 :‬دمالیکولونو حجم‪ :‬په مالیکولونو‬
‫کی د الکترونو دشمیر زیاتوالی‪-‬او داتومونو زیاتوالی‪ ،‬د مالیکول دحجم او الکترونی وریځو دیاتوالی المل ورځې‪،‬‬
‫هرڅومری چی الکترونی وریځو اندازه زیاته وې اوله هستی څخه لیری واغع وې‪ ،‬نو الکترون ګډوډې به زیاته‬
‫‪.‬وې‬
‫او دلندن قوه هم مینځته راځې‪ ،‬دلندن قوه قوت زیاتوالی‪ ،‬د مالیکولونو دحجم په زیاتوالی کیدایشی لغیزه وکړی‪،‬‬
‫( ویلی کیدو او جوش )‬
‫‪.‬دمالیکولونو کتله‪ :‬څومره چی کتله زیاتیږې په هغه اندازه د لندن قوه قوت به هم زیاتیږې ‪2:‬‬
‫‪.‬ویلی کیدو او جوش ) توپیر کوی)‬
‫د مالیکول شکل اود تماس سطحه‪ :‬څومره چی د مالیکولونو ترمنځ دتماس سطحه زیاته وې نود لندن قوت به هم ‪3:‬‬
‫‪.‬زیات وې‬
‫یعنی ‪ -‬سطحه اوخصلی مالیکلونه د هرمی اوکږو مالیکولونو په پرتله د لندن قوه زیات ځنځیر مالیکولونو دمنشعبه‬
‫‪.‬او ښاخ لرونکی په پرتله سطحه زیاته ده‬

‫‪.‬دمالیکولونو ترمنځ دجذب قوه او اغیزه او هغه په یلي کیدواو جوش نقطه ‪-‬‬

‫دموادو دایشیدو او ویلی کیدو عملیه عبارت له تودوخی او انرژی ورکول دموادو بلورونو ته‬
‫‪.‬تر څو دموادو پوتانشیلی انرژی ولري‬

‫‪.‬د موادو کوتنشیلی انرژی هغه انرژې چی مواد یی له یو بل سره نښلوی ‪-‬‬

‫‪.‬انحاللیت‪ :‬د موادو ټاکلی مقدار په ټاکلی تودوخه کی د محلیل کیدو څخه عبارت دی‬
‫د مالیکولونو ترمنځ د جذب قواووې په انحاللیت باندی اغېزه کوې مثال‪ :‬په قطبی په قطبی موادو کی حلیږې‪،‬‬
‫‪.‬غیری قطبی په غیری قطبی موادو حلیږې‬

‫‪:‬د جامداتو ځانګړتیاوي‬

‫‪ : ١‬ځانګړنه‪ :‬د جامداتو دورښانه ځانګړتیاوو څخه یو هم د هغۍ کریستیلي بڼه ده چي بلورې جوړښت یعنی اتومونه‬
‫‪.‬یی په درې بودې جوړښت کې قرار لري چي دغه دري بودې جوړښت یی بلور وایی‬
‫‪ : ٢‬فضایی شبله‪ :‬دټکو منظم هندسي جوړښت په فضاکي عبارت ده‪ ،‬له فضایی شبکې څخه دي چي د خطونو په‬
‫‪.‬وایسطه یوله بل سره نښلول کیږې‬
‫‪ : ٣‬په کریسټیلونو کي د زروکلک نښلیدل‪ :‬په زیاتو بلورې شبکو کي داتومونو دترتیب نښلیدل کلک متراک۔۔۔۔۔یا هم‬
‫‪.‬د اتومونو د یوځای کیدو سطحه په بلورې شبکه کې لوړه ده‬

‫سودیم کلوراید‪ :‬سودیم کلوراید بلورې جوړښت لري او شکل یی مکعب دي د هر سودیم اتوم سره یو د کلورین ‪-‬‬
‫ایون موجود یا ملګری دي‪ ،‬هرڅومره چي د بلورونو جوړیدو‪ ،‬غټیدو‪ ،‬چټکتیا‪ ،‬ورو یا کراره وي همغومره اندازه د‬
‫‪.‬بلور قیمت ښیی‬

‫‪.‬دجامداتو ډولونه‪ :‬جامدات پنځه ‪ 5‬ډولونه لري‬

 ‫‪ : ١‬ایوني‪ :‬هغه جامدات دي چي په شبکه کي یی مثبت او منفې ایونونه دي او د هغوۍ ترمنځ الکتروسکاتیکی یا‬
‫ایونی قوه موجوده وي ددغه ډول شبکو بی ترتیبه کول امکان نه لري خو ماتیدنه یی امکان لري او په پوډرو بدلیږې‬
‫‪.‬لکه مالګه یا سودیم کلوراید‬

‫کیمیا ‪2‬‬
‫‪ : ٢‬مالیکولي جامدات‪ :‬هغه جامدات دی چي په شبکه کي یی مالیکولونه موجود وي او دهر مالیکول د اتومونو‬
‫‪.‬ترمنځ کووالنس قوي موجودي وي او دهغوۍ ترمنځ دوندرواز منفي قوي موجودي وي‬

‫‪ ٣‬کویالنسی جامدات یا اشتراکی‪ :‬هغه جامدات دی چی په شبکه کی یی اتومونه د کویالنسی اړیکو په وایسطه‬
‫‪.‬یوځایشوی وي او شبکه یی درې ګودی جوړښت لری لکه سیلیکم کاربایډ‬
‫‪ ٤‬فلیزی جامدات‪ :‬هغه ماجدات دی چی واحدونه یی مثبت ایونونه وې‪ .‬چی دالکتورنی وریځې د جذب د قوې په‬
‫‪.‬اساس جوړوی شوی وې مثال‪ :‬جامد سودیم‪ ،‬جامد پوتاشم‬

‫‪ ٥‬امورف جامدات یا بی بڼې‪ :‬کله چی په ټیټه تودوخه کی معیات زیات ساړه شی هو کلک کیږې‪ ،‬په نتیجه کی یی‬
‫امورک جامد جوړیږې‪ .‬دا هغه جامدات دی چی سرببرنه طبقه یی جامده وې او دننه مایع وې لکه شیشه‪ ،‬یخی‪ .‬اوبه‬
‫‪.‬چی راواخلی تودوخه ورباندی زیاته کړه جامد جوړ شی او په جامد یا اوبو کی مایع دی‬

‫دجامداتو خواص‪ :‬داچی جامدات ټاکلی شکل حجم او وزن لری‪ ،‬که چیری تودوخه ورکړل شی انبساد کوی‪ ،‬خو‬
‫دفشار اغیز په جامداتو لویږې‪ .‬که چیری وغواړو چی ترڅو جاداتو ته انفباز ورکړو حجم یی کم کړو نو زیات فشار‬
‫تا ضرورت دی مثاََل د سپینو زرو لږ نمونه راواخلو حجم یی نیمایی ته ورسوو نو پنځه ضربی لس په توانده پنځه‬
‫اتومسپیر دجامداتو په جوړښت کښی د مالیکولونو یا اتومونو ترمنځ واټن ډیر لږ دی ‪atm‬اتومیسپیر ایټی ایم۔ ‪5.105‬‬
‫‪.‬نو په دی خاطر سره انقباز ډیر په سخطۍ کوی‬

‫معیاتو خواص‪ :‬معیات ثابت وزن او ثابت حجم لری او شکل یی غیری ثابت دۍ ځکه چی مالیکولونه یس په اسانۍ‬
‫سره یودبل له سطحی له پاسه ښوویږې نو ځکه د همغه لوښی شکل ځان ته غوره کوې‪ .‬د مالیکولونو ترمنځ د جذب‬
‫‪.‬قوه دګازاتو پورپرتله ډیره قوی ده‬

‫د معیاتو دګازاتو د خپریدو پرتله کول‪ :‬ګازات د معیاتو پور پرتله د جذبی قوه کمه ده تو مالیکولونه یی په اسانۍ سره‬
‫‪.‬خپریږې‪ ،‬دمعیاتو د جذبی قوه زیاته ده نسبت و ګازاتو ته او خپریدل یی ستونزمن دی نسبت و ګازاتو ته‬

‫د بړاس فشار‪ :‬هغه شمیر مالیکولونه چي د یوې مایع په سطحه کي ځای لري که چیري خيل ځان دنورو مالیکولونو‬
‫‪.‬د مانه بي قوي څخه خالص کړل په بړاس بدلیږې او دي عملیی ته بړاس وایی‬

‫‪.‬دمایعاتو د ایشیدو درجه‪ :‬د تودوخي هغه درجه چي مایع په جوش پکي راشي دې عملیی ته د جوش درجه وایی‬
‫‪.‬دوهم تعریف‪ :‬کلهږچی دیوې مایع د بخارفشار د اتومسپیر له فشار سره برابر شي د جوش درجه ده‬
‫‪:‬تساعد او تبدید‬
‫‪.‬تساعد‪ :‬د جامد بدلیدل مستقیم په ګاز یا غاز عبارت ده له تساعد څخه ‪-‬‬
‫‪.‬تبدید‪ :‬دګاز یا غاز بدلیدل مستقیم په جامد عیارت ده له تبدید څخه ‪-‬‬

‫‪:‬ګازونه‪ :‬په دوه ډوله دی‪ :‬یو حقیقی ګازونه بل یی ایډیال دی‬
‫‪.‬حقیقی هغه قیمتونه چط په غازونو باندی اغیز کوې عبارت له حجم فشار د ګاز اندازه او تودوخه ده‬

‫‪ ١‬حجم‪ :‬دا چی ګازونه په ناځاپې ډول منبسط کیږې یا تخته کیږې او خپل اړوندلوښی ډکوې نو د ګازونو حجم تل د‬
‫‪.‬لوښې د حجم سره یوشان دی‬
 ‫خو نن ورځدا توسیه شوې ده چی دګازونو د حجم د اندازه کولو لپاره قیمتونه باید له بین المللی سیستم وې چی د‬
‫دوۍ مساوې دی په لیټر سره ‪. M3‬متر معکب وې ‪ dem3‬کازونو د حجم د تندازه کولو واحد په بین المللی یا دیسی‬
‫‪.‬د اجزاوو او اعضافو څخه هم استفاده کوالیشو ‪ m3‬همداشان د‬

‫‪ ٢.‬فشار‪ :‬واده شوی قوه عبارت له فشار څخه ده‬

‫قوه ‪F‬‬
‫‪---------‬‬
‫سط ‪S‬‬
‫‪.‬ده ‪ bary‬په سیستم کی د فشار واحد ‪ CGS‬د‬
‫‪ Pa‬په سیستم کی پاسکال ‪ MKS‬د‬
‫‪.‬پونټ ‪ LB‬په سیستم کی ‪ EPS‬د‬

‫یو اتومسپیر فشار ‪AT‬‬

‫‪1 Atms=760 tore.‬‬

‫‪1 Atms=760 mm ttg.‬‬
‫‪1 Pasc=101, 3 KPa.‬‬
‫‪1Atms=14,7 LB‬‬

‫‪:‬دمادې مقدار ‪-‬‬

‫‪.‬دمطلوبي مادې مقدار‪ :‬مطلوبه ماده هغه ده چي انتخاب شوي وي ‪-‬‬
‫‪.‬دمطلوبي مادي دګرامونو تقسیم ددغي مادي په مالیکولي کتله ‪-‬‬

‫دچارلس قانون‪ :‬دچارلس په نوم یو عالم په ‪ 1787‬کال کي د ګازونو د حجم بدلون دتودوخي په وایسطه په ثابت فشار‬
‫او ثابت مقدار مي مطالعه کړ او ویی ویل په ثابت فشار او ثابت مقدار کي ګاز حجم د تودوځي سره مستقیمََه رابطه‬
‫‪.‬لري‬
‫‪.‬تودوخه ورکړل شي حجم ‪ 1-273‬برخه انبساط کوي ‪C‬یعني کمیږې ‪1‬‬

‫د بایل قانون‪ :‬دوه فزیک پوهان بایل او ماریوت دا وڅیړله چی په ثابت تودوخه کی‬

‫د بایل قانون‪ :‬دوه فزیک پوهان بایل او ماریوت دا وڅیړله چی په ثابت تودوخه کی د ګازاتو د ټاکلی اندازې حجم په‬
‫‪.‬هغوۍ وارد شوی فشار سره معکوس متناسب ده‬

‫کثافات‬

‫‪.‬کیمیاوې معادله‪ :‬د کیمیاوې تعامل ښودونکی ده چی د موزمولونو او سمبولونو په وایسطه ښودل کیږې‬
‫‪. H2±92-hoh‬دسمبولیک معادلي‪ :‬هغه معادلې دی چي موزمونه او سمبولونه پکي لیکل کیږې‬
‫‪.‬په تورو لیکو معادله‪ :‬هغه معادله ده چی د تعامل محصول او تعامل کوونکی معادله په توری لیکل کیږې‬
‫‪.‬کاربن ډای اوکساید‪ ±‬کلسیم اوکساید حروفه کلسیم کاربونیټ‬
‫‪.‬د شکل معادله‪ :‬عغه معادله ده چي تعامل کوونکی او محصول په شکلونو ولیکل شي‬
‫‪.‬کیمیاوي تعامل‪ :‬هغه عملیه ده چي تعامل کوونکي مواد په نویو موادو بدلیږې او نوی خواص به لري *‬

‫‪:‬د کیمیاوې تعامل ډولونه‬

 ‫‪Book's Notes:‬‬
‫‪Maxed Notes:‬‬

‫‪.‬نفې څخه اخستل شوی ده ‪ A‬ویشل او ‪ tom‬اتوم یونانی کلیمه ده چی‬

‫دالتین په ‪ 1808‬م کال کی د اتومی تیوری بنسټ کیښود‪ ،‬د دې تیوری سره سم مواد د اوتومونو په نوم له کوچنیو‬
‫‪.‬ذرو څخه جوړکوی‬
‫اتومونوه کوچنس ذوې دی چی دکیمیا په ساده وسایلو کی نه تجزیه کیږی او د اتومونو مجموعه چی عین چارج‬
‫‪.‬ولری‪ ،‬دکیمیاوی عنصر په توم یادیږي‬
‫اتومونه تل د حرکت په حال ړی ی د تودوخی په زیاتوالی د هغوی د حرکت چټکتیا زیاتیږې او دا حرکت یو دبل‬
‫سره د هغوۍ تعامل سبب ګرځې‪ .‬د بیالبیلو عنصرونو‬

‫د الکترون دبرقی چارج قیمت دامریکایی پوه ملیکان په وایسطه وټاکل شو‪ ،‬نوموړې دا کمیت په ‪1917-1911‬‬
‫کالونو کی د تیلو په څاڅکو کی کشف کړ‪ .‬رادارفورد په ‪1911‬م کال کی داسی مودرل پیشنهاد کړ چی شمسی نظام‬
‫يه یاد راوړي ‪ ،‬داسی چی هسته د لمر په شان په مرکز کی شتون او الکترون دسیارو په شیان دهستی په چاپیریال‬
‫کې په ټاکلو مدارو کی ګرځیدلو په حال کی دی‪ .‬اتومی نمبر‪ :‬په ‪ 1913‬کال کی انګلیسی فزیک پوه موزلی‬
‫‪.‬درونتګین وړانګو چی دبیالبیلو فلزونو څخه په کتودی تیوب کی خپریږی‪ ،‬مطالعه کړ‬
‫‪.‬پروتون التینی کلیمه ده لومړنی معنی لري‬
‫‪.‬اتومی کتله د اتوم د هستی د پروتونونو دمجموعې کتلی په نسبت لویه ده‬
‫‪.‬نیوترون د خنثی په نوم یاده شوی ده‬
‫‪.‬چاودیک په ‪1932‬م کال کی د هستوی تعامولونو په پایله کی نیوترون کشف کړ‬
‫‪-----------------------------------------------------------------‬‬

‫‪.‬که چیری د دوو اتومونو ترمنځ د الکترونیک توننتیک توپیر صفر وې‬
‫‪.‬که چیری ‪ 0.5‬څخه کم وې ددې دوو اتومونو ترمنځ اړیکه غیر قطبې ده‬
‫‪.‬که چیری د ‪ 0.5‬څخه تر ‪ 1‬پورې وې نو اړیکه قطبی ده‬
‫‪.‬که چیری له ‪ 1‬څخا تر ‪ 1.7‬پورې وې تو اړیکه ‪ 50‬فیصده قطبی او ‪ 50‬فیصده غیری قطبی ده‬
‫‪.‬که چیری له ‪ 1.7‬څخه لوړه وې اړیکه ایونی ده‬
‫‪، coordation band‬یو طرفه اشتراکی اړیکه‪ :‬کواردیشن اړیکه‬

‫دا داشتراکی اړیکی یا کووالنټ اړیکی یو ډول دی چی د دوو اتومونو ترمنځ دالکترونونو جوړې دیو اتوم لخوا بل‬
‫‪.‬اتوم ته په واک کی ورکول کیږې‪ .‬په هغه صورت کی چی قبلوونکی اتوم خالی او اوربیتالونه لری‬
‫‪.‬په نوم یادیږې ‪ Accepter‬اخستونکی‬
‫‪.‬په نوم یادیږې ‪ Donar‬ورکوونکی‬

‫فلزی اړیکه‪ :‬دمثبتو ایونو او دوو اخرنی قشر وال سینی الکترونو ترمنځ دجزب قوه شتون چی فلزاتو ته یی کلک‬
‫‪.‬جوړښت ورکړی عبارت له فلزې اړیکی څخه دی‬
‫د کیمیاوې اړیکو پریکیدل‪ ١ :‬د هومولتکی پریکیدنه‪ :‬د همنوعه اتومونو تر منځ پریکیدو ته وایی‪ ٢ .‬د هیترولتکی *‬
‫پریکیدنه‪ ،‬د مختلف النوع اتومونوترمنځ پریکیدو ته وایی‬

‫‪:‬دمادې حالتونه‬
 ‫‪.‬ماده په پنځه حالتو پیداکیږې‪ ،‬اول جامد دوهم مایع دریم غاز ‪ ٤‬پالزمانی ‪ ٥‬نیوټرونی حالت‬
‫جامد حالت‪ :‬د مادې هغه حالت دی چی په هغه کی ماده ټاکلی شکل‪ ،‬ټاکلی حجم او ټاکلی وزن ولری‪ ،‬د ذراتو ‪1‬‬
‫‪.‬ترمنځ یی د جاذبی قوه زیاته ده او اهتزازی حرکت کوی‬

‫‪ ٢‬مایع حالت‪ :‬د مادې هغه حالت دی چی په هغه کی ماده ټاکل او وزن او ټاکلی حجم ولری‪ ،‬خو شکل یی غیری‬
‫‪.‬ثابت وې‪ ،‬د ذراتو ترمنځ یی د جاذبی قوه نظر جامداتو ته کمه ده او ازادانه حرکت کوی‬

‫‪ ٣‬غاز حالت‪ :‬د مادې هغه حالت چی په هغه کی یوه ماده ټاکلی وزن ولری خو شکل او حجم یی غیری ثابت وې‪ .‬د‬
‫‪.‬ذراتو ترمنځ یی د جذب قوه بیخ نشته که وې هم خو کمه وې‪ ،‬اوېازادانه حرکت کوی‬

‫‪ ٤‬پالزما حالت‪ :‬د مادې هغه حالت ته کچیری جامد جسم ته تودوخه ورکړو په مایع بدلیږې هغه ته تودوخه ورکړو‬
‫‪.‬په غاز بدلیږې او که نوره تودوخه ورکړو نو ایونایز کیږې‪ ،‬چی په هسته او مدارونو بدلیږی‬

‫‪ ٥‬نیوترونی حالت‪ :‬د مادی هغه حالت دی کچیری په یو جسم فشار وارد کړو‪ ،‬نو مدارونه او هسته یی نژدې کیږې‪،‬‬
‫او که نور زیات فشار وارد کړو نو د یوځای کیږې‪ ،‬نو په مدارونو کی الکترونونه او په هسته کی پروتونه تعامل‬
‫‪.‬کوی او په نیوترون بدلیږې‬

‫بیولوژی‬

‫‪.‬څیړنه دیو شی په هکله علمی تقیق ته څیړنه وایی‬

‫علمی میتود‪ :‬هر کله چی موږ په طبیعت کی ګرځو راګرځو د طبیعت دموجودو شیانو په هکله کړنه او تحقیق ځواب‬
‫‪.‬وایو چی علمی میتود ده‬

‫د علمی میتود پړاوونه‪ 1 :‬دپوښتنو جوړول‪ >--‬ولی څنګه‪ 2 .‬مشاهده‪ :‬د طبیعت د موجودو شیانو دمعلوماتو السته‬
‫راوړل لیدل اوریدل لمسول‪ 3 .‬دفرضی جوړول‪ :‬هغه دی چی د مشاهدی پر بنسټ ترسره کیږې‪ .‬شایده سمه وې‬
‫‪.‬یاناسمه وې‬
‫‪.‬دفرضی تحلیل‪ 5 .‬د قرضیی تحلیل پایله ‪ 6‬دراپور جوړول ‪4‬‬

‫میتابولیزم‪ :‬د تغیراتو یا بدلون په معنا ده‪ ،‬ټول هغه کیمیاوې فعالیتونه چی د ژوندیو موجوداتو په حجراتو کی ترسره‬
‫‪.‬کیږې د میتابولیزم په نوم یادیږې‬

‫‪.‬میتابولیزم دوه برخی لری‪ 1 :‬انابولیزم ‪ 2‬کټابولیزم‬

‫‪.‬انابولیزم هغه عملیه ده چی ساده مواد په پیچلو موادو بدلوی‬

‫‪.‬کټابولیزم‪ :‬هغه عملیه ده چی پیچلی مواد په ساده موادو بدلوی‬

‫هغه عملیه ده چی د انرژې په موجودیت کی د ودې تغذیی انکشاف لپاره ترسره کیږې‪ .‬دحجری ‪Assmolation:‬‬
‫ټول ترکیبی تعاملونه د اسملیشن په نامه یادیږې۔‬

‫‪Dismolation‬‬
‫د حجری تخریبی مواد چی دحجری څخه دباندی وځې د ډیسمولیشن په نوم یادیږې‪ .‬دحجری ټول تخریبی تعاملونه د‬
‫‪.‬ډیسملیشن یادیږې‬
 ‫غیری عضوی مرکبونه‬
‫‪.‬اوبه په نړۍ کی ترټولو زیاته ماده ده چی او دانسان بدن ‪ %95‬له اوبو څخه جوړشوی دی‬

‫‪.‬په حجره کی اوبه په دوه بڼو شتون لری‬

‫‪ -----------..............‬ازادی اوبه‪ :‬د حجری په ‪1‬‬

‫تړلی اوبه د حجری د اجزاوو په کیمیاوې ترکیب ک ې شامل دی او هغه وخت منایع کیږې چی ازادی اوبه ‪2‬‬
‫‪.‬شتون ونه لری‬

‫دچاپیریال د تودوخې ناڅاپی زیاتوالی یا کموالی نشی کولی دژوندیو موجوداتو بدن چی ‪ %65‬څخه تر ‪ %95‬پوری‬
‫‪.‬یی اوبه جوړوې ضرر ورسوی‬

‫عناصر په بدن کی پر دوه ډوله دی‬

‫کم لګښته ‪ 2‬زیات لګښته ‪1‬‬
‫ل یا کم په مصرف رسیږې‪ .‬لکه ایوډین ‪mg‬کم لګښته‪ :‬هغه عناصر دی چی په ورځنی ژوند کی تر ‪1: 100‬‬
‫‪.‬کلورین‬
‫زیات په مصرف رسیږې لکه واسپنه فاسپورس ‪mg‬زیات لګښته‪ :‬هغه عناصر دی چی په ورځنی ژوند کی ‪2: 100‬‬
‫‪.‬شیدی‪ ،‬لبنیات‪ ،‬منبع یا یا سرچینه دنده د هډوکو جوړولو کی مهم رول لری ‪ Ca:‬سوډیم‪.‬کلسیم‬

‫‪.‬تنظیم ‪ PH‬لکه سبزیجات‪ ،‬غوښه‪ ،‬حبوبات‪ ،‬دهډوکو او غاښونو په جوډښت په وینه کی ‪ P:‬فاسپورس‬
‫‪.‬قندونه‪ :‬عضوی مرکبونه دی چی د انسان د انرژی لپاره ترټولو ښه وسیله ده په خپل ترکیب کی‬
‫‪C-H-O‬‬
‫‪.‬یا هایدروکسیل ګروف لری نو ځکه په اوبو منحل کیږې ‪ O,H‬قندونه په خپل جوړښت کی‬
‫‪: C6 H12 O6.‬مالیکولی فرمول یی‬
‫‪:‬د قندونو ډولونه‬
‫‪.‬یوقیمته قند یا مونوسکراید مثال ګلوکوز‬
‫دوه قیمته قند‪ :‬یا ډای سکراید مثال مالتوز‬
‫څوقیمته قند یا پولی سکراید مثال سکروز‬

‫کالوری‪ :‬له هغه اندازه حرارت څخه عبارت ک دی چی دیوه ملی لیټر خالصو اوبو د تودوخی درجه یوسانتۍ ګراډ‬
‫‪.‬لوړه وې‬

‫‪.‬نشایسته‪ :‬څو قیمته قندونه دی یا پولی سکرایدونه دی‪ .‬منایع‪ ،‬کیله‪ ،‬وریجی‪ ،‬غنم‪ ،‬جوارې‬
‫‪.‬نشایسته په حجراتو کی د دانو په شکل کوچنی جوړښتونه لیدل کیږې چی د ‪ .......‬په نوم یادیږې‬

‫‪.‬سلولوز‪ :‬په نباتی حجراتو کی دیوال د سلولوز څخه جوړ شوی دی‬

‫سلولوز دوه برخی لری ‪ ١‬داخلی ‪ ٢‬خارجی‬

‫‪.‬پروتین‪ :‬عضوی مرکبونه دی چی د کاربن‪ ،‬هایدروجن‪ ،‬او اکسیجن سربیره سلفر او فاسپورس ولری‬
‫‪.‬پرړتین د امینو اسید دکوچنی مالیکولونو څخه منځته راځی ‪-‬‬

‫‪.‬نایتروجن هم ولری ‪ N‬سربیره ‪ H-O-C‬امینونه اسیدونه هم عضوی مرکبونه دی چی د‬

‫‪.‬په ژوندیو موجوداتو کی ‪ ٢٠‬ډوله امینونه اسیدونه شتون لری ‪-‬‬
 ‫‪.‬انسان بدن کولی شی ځینی امینو اسیدونه جوړ کړی خو ځینی بیا ضروری دی چی په غذاء کی وی ‪-‬‬

‫‪:‬د امینو اسیدونو ډولونه‬

‫‪ :١.‬اساسی امینو اسیدونه‪ :‬هغه دی چی حتمی باید په غذایی موادو کی شتون ولری‪ .‬لکه شیدی‪ ،‬هګۍ‪ ،‬مستی‬
‫‪ :٢.‬غیری اساسی امینو اسیدونه‪ :‬بدن کوالیشی چی د نورو امینو اسیدونو څخه جوړ کړی‪ ،‬لکه لوبیا‪ ،‬غنم‪ ،‬نخود‬

‫‪.‬پروټین د امینو اسیدونو لمخې پر ‪ ٢‬ډوله دی ‪-‬‬

‫‪ :١‬هغه پروتینونه دی چی په هغو کی ټول امینو اسیدونه شامل دی‪ ،‬اکثره حیوانی پروټینونه دی لکه هګۍ‪ ،‬غوښه‪،‬‬
‫‪.‬شیدې‬
‫‪ :٢.‬هغه پروتینونه دی چی په هغه کی اساسی امینواسیدونه لږ دی‪ .‬اکثره نباتی دی لکه غنم‪ ،‬لوبیا‪ ،‬نخود‬

‫شحمونه‪ :‬عضوی مرکبونه دی چی دانرژی د ترالسه کولو یو مهمه وسیله ده‪ 1 .‬ګرام شحمونو څخه ‪ 9000‬کیلو‬
‫‪.‬کالوری انرژی الس ته راځې‬
‫‪.‬شحمونه په اوبو کی منحل دی‪ .‬شحمونه د منبع لمخې په دوه ډوله دی‪ :‬نباتی او حیواني ‪-‬‬

‫‪.‬انزایمونه‪ :‬عضوی کتلستونه دی چی د ژوندیو موجوداتو په بدن کی کیمیاړې تعاملونه چټکوې‬

‫‪.‬کیمیاوې تعاملونه‪ :‬په ژوندیو موجوداتو کی په حجرو کی کتلستوی تر تاثر التدی راځې ‪-‬‬
‫‪.‬دانزایمونو د مالیکولونو زیاتو برخو پروټینونه اغیر۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔ پروټین برخه لری ‪-‬‬

‫‪.‬هستوی تیزابونه‪ :‬هستوی تیزابونه پهږهسته کی پیداکیږې‪ .‬د نوکلوټایډ دکوچنی مالیکولونو څخه منځته راځې‬
‫‪. RNA & DNA.‬هستوی تیزابونه په دوه ډوله دی‬
‫‪.‬د پروټین په جوړلو کی مهم رول لری ‪1: RNA‬‬
‫دندی یی ارثی خواص انتقالول دی ‪2: DNA‬‬

‫د ناروغیو الملونه‪ :‬ناروغۍ کوچنۍ ذربینی ژوندیو موجوداتو څخه منځته راځی چی د مایکروګانیزم په نوم یادیږې‪.‬‬
‫‪.‬مثال‪ :‬بکتریا‪ ،‬ویروس‪ ،‬فنجی‪ ،‬پر وتستا‬

‫بکتریا‪ :‬کوچنۍ ذره بینی ژوندی موجودات دی چی په انسانانو او خیواناتو کی مختلیفی ناروغۍ رامنځته کوی‪ .‬لکه‬
‫‪.‬تبرکلوز کلورا ‪T.B‬‬

‫ویروس‪ :‬د بکتریا څخه ‪ 10‬زره واره کوچنۍ ده‪ .‬د الکترون مایکروسکوپ په وایسطه مطالعه کیږې او مختلیفی ‪-‬‬
‫‪.‬ناروغۍ رامنځته کوی‪ .‬لکه شری‪ ،‬انفلونزا یا ایډز‬

‫فنجی‪ :‬ژوندی موجودات دی چی د ځمکی په هرځای کی پیداکیږې‪ ،‬ځینی یی ګټور او ځینی یی ناروغۍ رامنځته ‪-‬‬
‫چی په انسانانو کی د پوستکی ناروغۍ ‪: Ring worm‬کوی‪ .‬ګټور یی لکه‪ :‬مرخیړۍ یا پوڅکۍ‪ .‬زیانمن یی لکه‬
‫‪.‬رامنځته کوی‬

‫‪.‬پروتستا‪ :‬ساده او ابتدایی ژوندی موجودات دی چی دغه ژوندی موجوداتو کی پروتونه ۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔ شامل دی‬

‫‪:‬ساری او غیری ساری ناروغۍ‬

‫‪، T.B.‬ساری ناروغۍ‪ :‬هغه ده چی د یوه شخص څخه یل شخص ته په مستقیم ډول انتقالیږې لکه ایډز‪ ،‬ریزش ‪-‬‬
‫غیری ساری ناروغۍ‪ :‬هغه ته وایی چی له یوه شخص څخه بل شخص ته نه انتقالیږې‪ ،‬د ځینو عواملو په وایسطه ‪-‬‬
‫‪.‬منځته راځې‪ .‬لکه سرطان‪ ،‬چی دسګریټ څخه منځته راځې‬
 ‫‪:‬دناروغیو په وړاندی دفاع‬

‫‪ :١. Sadiq‬اختصاصی دفاع‪ :‬هغه دفاع ده چی دمیکروبونو په وړاندی درمل کارول یا ورکولو ته وایی‬

‫تصاصی دفاع‪ :‬کله چی میکروبونه د غیری اختصاصی دفاع څخه تیرشی نو میکروبونه و ینی ته داخیلیږې او دغه‬
‫‪.‬حالت اختصاصی ناروغۍ وایی‬
‫‪. My Text‬کله چی میکروب بدن ته داخل چی نو بدن دهغه په وړاندی انټی باډی جوړوې‬

‫‪ :٢‬غیری اختصاصی دفاع‪ :‬د انسان بدن په طبیعی ډول په ځان کی لری لکه پوستکی‪ .‬۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔‬

‫پوستکی‪ :‬د پوستکی په سر باندی ځینی انزایمونه شتون لری‪ .‬نه پریږدې چی میکروبونه بدن ته داخل کړی‪ .‬مثال‪:‬‬
‫‪.‬الیزدزوم انزایم دی‪-‬خوله‬

‫‪.‬په نامه یادیږې ‪ Mucas‬مخاطی غشاء‪ :‬د بدن پور سرباندی یوه سریښناکه ماده شتون لری چی د ‪-‬‬
‫‪.‬دنده یی مکروب او ویرسونه بدن ته نه پریږدې‬
‫‪،‬کله چی میکروب بدن ته داخل شی ‪ 4---‬ډوله عکس العمل ښیی‪ 1 .‬پړسوب‪ 2 ،‬تبه‪ 3 ،‬پروټین عکس العمل ‪- 4‬‬
‫‪.‬لوړیدل ‪WBC‬‬

‫واکسین‪ :‬دیو ناروغ کس ضعیف شوی زهر دی چی یو ناروغ کس ته ورکول کیږې‪ .‬په ‪ 18‬پیړۍ کی دادوارد جینر‬
‫‪.‬په واسطه کشف شو ‪Edward Jenner‬‬

‫سرطان‪ :‬د سرطان لغوې معنا چونګاښ ده کله چی د حجراتو تقسیم په غیری نورمال ډول ترسره شی دغه حالت ‪-‬‬
‫‪.‬ته سرطان وایی‪ .‬علت‪ :‬درمل‪ ،‬شغاع‪ ،‬الکول‬

‫ښه خواړه‪ :‬هغه مواد دی چی په خپل ترکیب کی ویټامینونه‪-‬شحمونه‪-‬اوبه‪-‬منرالونه‪-‬پروټینونه او قندونه لری‪.‬لکه ‪-‬‬
‫‪.‬سبزیجات‪ ،‬بادام شحمونه دې‬

‫‪.‬ویټامینونه‪ :‬کیمیاوې مواد دی چی دانسان د صحت لپاره مهم دی ‪-‬‬

‫‪. Vitamin B.C‬ډولونه یی ‪ ١‬په اوبو کی منحل شوی ویټامینونه‬
‫‪ ٢.‬په شحمونو کی منحل شوی ویټامینونه‬
‫‪Vitamin: A.E.D.K‬‬

‫‪.‬هره کیمیاوې ماده چی د بدن په اعمالو اغیزه وکړي درمل بلل کیږې ‪ Drug:‬درمل ‪-‬‬
‫‪.‬درمل دری بڼې لری‪ ١ .‬پیچکارۍ ‪ ٢‬ګولۍ ‪ ٣‬شربط‬

‫‪:‬دویټامینو منبع‬

‫‪.‬دویټامینونو سرچینی‪/‬منبع او دندی‬

‫ویټامین ‪A‬‬
‫‪:‬منبع‬
‫شیدې‪ ،‬هګۍ‬
‫دنده‪ :‬دکلسیم جذب‬
‫کموالی‪ :‬شبکوری‬

‫ویټامین ‪C‬‬
 ‫کچالو او رومی‬
‫د وریو ټینګیدل‬
‫سکروې ناروغۍ‬

‫ویټامین ‪D‬‬
‫‪.‬شیدی‪،‬هګۍ‪ ،‬کبان‬
‫دکلسیم جذب‬
‫دهډوکو ماتیدل‬

‫ویټامین ‪E‬‬
‫وچی میوې لکه بادام‪ ،‬پیسته‬
‫دخجروې غشاء ساتنه‬
‫دوینی سرطان‬

‫ویټامین ‪K‬‬
‫سابه‪ ،‬غوښه‬
‫دوینی لخته کیدل‬
‫دوینی بهیدل‬

‫جنیټیک ‪Gonitic‬‬
‫‪.‬هغه علم دۍ چی د مور او پالر خواص اوالد ته انتقالوې‪ ،‬دغه خواص دجینټیک د علم په وایسطه مطالع کیږې‬
‫‪.‬داعلم د لومړی ځل لپاره د اتریش عالم کریکور پوهاندمندل په ‪ 1900‬ج کال کی کشف کړ‬
‫‪.‬مندل خپلی تجربې په مشنګ نبات ترسره کړې‬

‫دمندل دکامیابی راز‪ :‬دمشنګ نبات‪ ١ >-‬ژر یی دانی تولیدولی‪ ٢ ،‬ښه وده یی کوله ‪ ٣‬دواړې اله یعنی د تذکیر او‬
‫‪.‬تانث الی یی درولودی ‪ ٤‬ښه حاصل یی ورکاوه ‪ ٥‬په کم وخت کی یی زیات نسلونه تولیدول‬

‫‪Self Pollination‬‬
‫‪.‬ځانی القاح‪ :‬چی او نبات په خپل ځان کی تذکیر او تانث دواړه ولری‬
‫‪Cross Pollination‬‬
‫د بل شی په وایسطه القاح‪ :‬هغه القالح ته وایی چی د بل څیز په وایسطه ترسره کیږې‪ .‬لکه انسان‪ ،‬نبات‪ ،‬خشرات‪،‬‬
‫‪.‬باد‬

‫دمندل قوانین‪ 1 :‬د واحدونو او اضعافو قانون‪ 2 ،‬د باریزیت او مغلوبیت قانون‪ 3 ،‬د جالوالی قانون‪ 4 ،‬د ازادو جنینو‬
‫‪.‬یوځای کیدو قاتون‬

‫‪:‬دمندل تجربی‬
‫‪.‬دلومړی ځل لپاره دور خالص نباتات سره کرلس کړل ‪ -‬خالص صفت ارغوانی‪-‬سپین‬

‫بارزیت ‪Damenant‬‬
‫‪.‬هغه حالت ته وایی چی یو نبات خپل صفت ښکاره کړې‬
‫مغلوبیت ‪Recessive‬‬
‫‪.‬هغه حالت ته وایی چی پر نبات خپل صفت ښکاره نه کړې‬
‫‪:-‬د مندل په تجربو کی تناسب‬
 ‫‪.‬جین د ارثی خواصو انتقالوونکی واحد دي ‪-‬‬

‫‪.‬الیل‪ -:‬جوړه جینونه دالیل په نوم یادیږې‬

‫‪.‬بارز‪ :‬جینوټایپ دارثی خواصو مجموعی ته وایی‬

‫‪.‬مغلوب‪ :‬نینوټایپ د ظاهری خواصو مجموعی ته وایی‬

‫‪.‬هوموزایکس‪ :‬که چیری یو ژوندی موجودات دیو صفت لپاره یو شات الیلونه لري ‪-‬‬

‫‪.‬کروموزم‪ :‬د حجری په هسته کی تارو ته ورته جوړښتونه دی چی د کروموزم په نامه یادیږې ‪-‬‬
‫‪.‬د کروموزم جوړښت د کروماتید تارو څخه څخه جوړ ګوی‪ .‬لکه د بارزیت ارزښت‬

‫د بارزیت ارزښت‪ ( :‬ښکاریدل )‬

‫‪.‬د انسان د جسم له پلوه دوه ډوله حجرات لری‬
‫‪.‬جسمی حجرات‪ :‬چی ‪ 22‬جوړې کروموزم دی ‪1‬‬
‫‪.‬جنسی حجرات چی یوه ‪ 1‬جوړه کروموزم ده ‪2‬‬
‫‪.‬او ټول شمیر دانسان دکروموزم ‪ 23‬جوړې او ‪ 46‬دانی دی‬
‫‪.‬سره ‪ X‬ښیو او ښځینه په ‪ y‬نارینه کروموزم په‬
‫‪.‬دی ‪ XX‬ښځینه ‪ yy.‬یا ‪ xy‬نارینه‬
‫‪Male: Y-->XY/YY.‬‬
‫‪Female: X-->XX.‬‬

‫‪.‬البونیزم‪ :‬یو ارثی نظمی یا یوه ارثی نارغۍ ده چی په بدن کی د میالنین د کموالی څخه منځته راځې‬
‫‪.‬مثال‪ :‬په دغه ناروغۍ اخته کس سپین ویښتان او سيین پوست لري‬

‫ډان سډروم‪ :‬کله چی دیوی حجری په کروموزمونه په شمیر کی کموالی او زیاتوالی رامنځ ته شی دغی ته ډان ‪-‬‬
‫‪.‬سډروموایی‬
‫جلیل‬

‫‪.‬هستوی تیزابونه دی چی دحجری په هسته کی پیداکیږې ‪DNA‬‬

‫دوې مهمی برخی لری ‪DNA‬‬

‫‪.‬دحجری ټول فعالیتونه کنټرولوی ‪1‬‬
‫‪.‬ارثی خواص اتقالوی لکه قد دویښتانو رنګ‪ ،‬توروالی‪ ،‬سپینوالی ‪2‬‬

‫‪.‬موډل ‪1950‬م کال کی د دوو عالمانو په وایسطه کشف شو‪ .‬کریک او واټسن ‪ DNA‬د‬
‫د کوچنیو برخو څخه چی نیکلو ټایډ نومیږې جوړ شوی ده چی هر نیکلوټایډ د پنځه ‪: DNA‬جوړښت ‪ DNA‬د‬
‫‪. -----------------‬قیمته قند فاسفیت قلوی ګاني‬

‫‪:‬قلوی ګاني ‪ DNA‬د‬

‫)‪ (G‬ګوانین )‪ (A‬ادنین‬
‫)‪ (C‬سایتوسین‬
‫‪ (T).‬تامیمین‬

‫‪.‬پیچکارۍ کولو بل ژوندی مو جود ته دجینیټیک انجنری وایی ‪ DNA‬د جینیټیک انجنری‪ :‬د یوژوندی موجودات ‪-‬‬
‫‪.‬په بدن کی د انسولین د کموالی څخه د شکر ناروغي منځ ته راځې ‪-‬‬
 ‫‪.‬دجینیټیک اهمیت‪ :‬طبابت‪ ،‬حیواناتو‪ ،‬نباتاتو کی ‪-‬‬

‫په طبابت کی یی اهمیت‪:‬د لومړې ځل لپاره یی د انسان د بدن څخه انسولین یو بکتریا ته پیچکارۍ کړل په نوموړې‬
‫‪.‬بکتریا کی دغه دانسان دبدن انسولین تولید او ولیدل شو‬

‫‪.‬ایکالوژې‪ :‬هغه علم ده چی ژوندیو موجوداتو او چاپیریال ترمنځ متقابلی اړیکې څیړې‬

‫‪.‬ایګو سیستم‪ :‬په چاپیریال کی د ژوندیو موجوداتو او غیری ژوندیو موجوداتو مجموعې ته ایګو سیستم وایل کیږې‬
‫‪:‬د ایګو سیستم عناصر‬
‫‪:‬د ژوندیو موجوداتو اجزاوې ‪1‬‬
‫‪ ١‬تولیدکوونکی‪-‬لکه نیاتات‬
‫‪ ٢‬مصرف کوونکی‪-‬لکه انسان‬
‫‪ ٣.‬تجزیه کوونکی‪-‬لکه مایکرواورګانیزمونه‬
‫‪.‬په غیری ژوندیو موجوداتو اجزاوې‪ .‬لکه خاوره‪ ،‬اوبه‪ ،‬هوا‪ ،‬تودوخه‪ ،‬رڼا ‪2‬‬

‫‪:‬دایګو سیستم ډولونه‬

‫‪.‬وچ ایګو سیستم‪ :‬هغه ده چی په وچه کی ژوند کوي ‪1‬‬
‫‪.‬د اوبو ایګو سیستم‪ :‬هغه ده چی په اوبو کی ژوند کوي ‪2‬‬

‫‪.‬یوه سیمه ده چی ژوندی موجودات پکي ژوند کوي ‪ Biom:‬بایوم‬

‫‪:‬کمپیوټر‬

‫توری ورکړو نو د محاسبه کوونکی ‪ R‬تعریف‪ :‬د کمپیوټ کلیمی څخه اخستل ګوی چی د محاسبی معنا لری‪ .‬چی د‬
‫‪.‬معنا لری‬

‫‪.‬یا کمپیوټر یو برقی ماشین ده چی په اداری چارو کی ورڅخه استفاده کیږې‬

‫‪.‬هغه فعالیتونه چی پر انسان برالسی لری‬

‫‪ ١.‬تکراری دندې‬
‫‪ ٢.‬اتوماتی دندې‬
‫‪ ٣.‬ریاضیکی محاسبات‬
‫‪ ٤.‬دهوا حاالتو وړاندوینه‬
‫‪ ٥.‬خطرناک وضیعت‬
‫‪ ٦.‬وسلو چاودنی‬

‫‪.‬کمپیوټر په ورځنی ژوند کی‬

‫‪.‬په مغازو کی کار تری اخیستل *‬

‫‪.‬پرمختللی بڼه ده ‪ pos‬د ‪ EPOS‬د *‬
‫‪.‬له پیریدونکو څخه پلورونکو د بانکی حساب دپیسو لیږد په غاړه لری ‪ EFT Pos‬د *‬
 ‫‪.‬کمپیوټر په دوه برخو ویشل شوی‬

‫‪.‬هغه برخه ده چی موږ یی لمس کوالی شو او فیزیکی شتون ولری هارډویر بلل کیږې ‪1: Hardware‬‬
‫‪.‬لکه سکرین موس کیبورډ کیبل منیټور اوداسی نور‬

‫هارډویر بیا په دوه برخی لری‬

‫دداخلیدو برخه یا اله ‪1 Input Device:‬‬
‫د خاریدو اله ‪2 Output device:‬‬

‫اینپوټ برخه هغه دی چی موږ له بهر څخه کمپیړټر ته داخلوو لکه فلمونه ګیمونه اپلکیشنونه اوداسی نور ډاټا یا‬
‫‪.‬معلومات‬

‫اوټپوټ برخه هغه ده چی موږ یی له کمپیوټر څخه خارجوو یا دباندی یی باسو یا هم کافی کوو یی لکه تصویرونه‬
‫‪.‬ویډوګانې ګیمونه ډیلیټولی او لیږلی یی شو‬

‫هغه برخه ده چی دلمس کولو وړ نه وې او فیزیکی جوړښت ونه لری د کمپیوټر په حافظه یا ‪2: Software‬‬
‫هارډیسک کی وې‪ .‬مثال عکسونه فلمونه ګیمونه اوداسی نور‬

‫سافټویر دوه برخی لری‪ :١ :‬سیستم سافټویر‪ :‬چی هارډویرونه او سافټویرونه دواړه کنټرو کړی‪ .‬لکه ګیبورډ موس‪.‬‬
‫‪ :٢.‬اپلکیشن سافټویر‪ :‬چی سافټویر او هارډویرونه کنترولوی‪ .‬لکه ګیم فلمونه عکسونه‬

‫‪.‬د کمپیوټر څلور اساسی ځانګړتیاوې لری ‪-‬‬

‫‪ ١ User.‬هارډویر‪ ٢ ،‬سافټویر‪ ٣ ،‬برق‪ ٤ ،‬استعمال‬

‫‪ ١.‬هارډویر‪ :‬که چیری د کمپیوټر کلکه برخه نه وې نه شو یی استعمالوالی‬

‫‪ ٢‬سلفټویر‪ :‬که چیری د کمپیوټر په حافظه کی فلمونه عکسونه اپلکیشنونه سافټویر او نور د استعمال شیان پکی نه‬
‫‪.‬وې نشو یی استعمالوالی‬
‫‪ ٣.‬برق‪ :‬که چیری په کمپیوټر کی برق نه وی نشو یی استعمالوالی‬
‫‪ ٤.‬استعمال‪ :‬که چیری کمپیوټر برق‪ ،‬اپلکیشن هم وې‪ ،‬کوم چی استعمالوونکی نه وې ګټه نشو تری اخستالی‬

‫‪.‬وینډوز یو فعالوونکی سیستم دی چی بغیر له هغه څخه موږ کمپیوټر نشو استعمالوالی‬

‫‪.‬ایکن د ډیسکټاف پرمخ کوچنی تصویرونه دی کوم چی د یو پروګرام نمایندګې کوی‬

‫‪.‬ایکن په دوه برخی لري‬
‫‪.‬سیستم ایکن هغه دی چی د ویډوز د انسټالولو سره سم د ډیکټاف مخی ته راځې ‪1‬‬
‫اپلیکیشن ایکن‪ :‬هغه دی چی د وینډوز د استعمال سره د ډیسکټاف صفحی ته نه راځې بلکی موږ یی پخپله خوښه ‪2‬‬
‫‪.‬راولو‬
‫‪.‬دکمپیوټر په کونج کی ‪ 4‬نښی ته سټارټ بټن وایی یا سټارټ وینیو وایی‬
‫‪.‬او هغه توره لیکه د کمپوټر پای کی چی ده هغه د ټاسکبار په نامه یادیږې ‪-‬‬
‫‪.‬چپی خواته د ټاسک بار د نوټیپیکیشن ایریا په نامه یادیږې ‪-‬‬

‫‪.‬او راستی خواته ټاسک بار د نوټیپیکیشن ایریا په نامه یادیږې ‪-‬‬
‫د نوټیپیکیشن لوړه عالمه دشو ډیسکټاف په نامه یادیږې ‪-‬‬

‫جغرافیه‬
‫‪ ٢٥٠‬ژمی‪mm-‬ستیپ اقلیم‪ :‬دمونسوم او مدترانه په نسبت ډیر دی‪ ،‬وچ اقلیم دی‪ ،‬هوا شپه او ورځ فرق کوی د ‪٣٠٠‬‬
‫‪.‬اورښت لری‬
‫شمالی ستیپ‪ :‬بغالن‪ ،‬فاریاب‪ ،‬مزار‪ ،‬کندز (هندواڼه‪ ،‬خټکی‪ ،‬للمی)‬
‫‪.‬جنوبی ستیپ اقلیمی ساحه‪ :‬یو شمیر غلی دانی کرنی او یو څاروۍ د روزنې اسکان شته‬
‫‪.‬غرنی اقلیم‪ :‬هوا ډیره یخه وې اورښت‪ ،‬هوا یی زیات وې‬

‫غرونه‬

‫دبابا غر‪ :‬دلویدیځ هندوکش پا لویدیځ واقع دی چی دحاجی ګک څخه تر (عصار) غره پوری رسیږې‪ ،‬د افغانستان‬
‫مال یعقوب‪-‬اونی‪-‬کوتلونه ‪m‬اوږدوالی لری‪ ،‬لوړه څوکه شافوالدی ‪km 5140‬په منځنی برخه کی واقع دی ‪200‬‬
‫‪.‬لری‪ .‬د بابا غر د بامیان د سیند اوبه جوړوي‬
‫‪.‬سپین غر‪ :‬د ننګرهار په جنوب کی واقع دی‪ ،‬او د لوګر په خروا پوری رسیږې‪ .‬لوړه څوکه د سیکارام ده‬
‫‪.‬د پکتیکا حوضه له ننګرهار څخه بیلوی‬
‫‪.‬اقتصادی اهمیت تر ګڼ ځنګلونه لری‪-‬ارچه‪-‬بلوط‪-‬جنغوزې دی‬
‫سلیمان غر‪ :‬د کویټه او څمکنیو تر منځ واقع دۍ‪ ،‬په دوو برخو ویشل شوی دی‪ ،‬په دوو برخو ویشل شویدی‪ ،‬لویدیځ‬
‫د پکتیا او پکتیکا ترمنځ واقع دۍ‪ ،‬لوړه څوکه د تخت سلیمان په نامه یادیږې‬

‫دهندکش غرونه‪ :‬د هیواد نامتو غرونه دی‪ ،‬دپامیر د غره په اوږدو کی د شمال ختیځ څخه تر سویل لویدیځ پوری د‬
‫بابا ترغرونو پوری غځیدلی او دفغانستان په مرکزی برخه کی یی ډیره پراخه ساحه نیولی ده‪ ،‬چی د اوبو حوضی‬
‫یی په دوو برخو ویشل شوی‪ ،‬کابل او هلمند حوزه د حمل او نقل لپاره رامنځته کړیدی چی د دولت په مرسته حل‬
‫‪.‬شوی دی‪ .‬لکه د سالنګ تونل‬
‫اوږدوالی ‪km‬ختیځ هندکش‪ :‬له زیباک‪،‬خاواک پوری غځیدلی ‪ ،‬د کوکچه سیند‪-‬کابل سیند پوری غځیدلی دی‪360 .‬‬
‫ډیر لوړوالی لری‪ ،‬لوړه ‪m‬لری منجل او کوکچه سیند په شمال کی او کونړ‪-‬الیشنګ‪-‬الینګار سیندونه بهیږې‪5000 .‬‬
‫جګوالی لری‪ .‬شمال لوری ته ځنګلونه نشته خو په جنوبږمی ډیر ځنګلونه منځته راغلی دی ‪m‬څوکه نوشاخ ‪7485‬‬
‫‪.‬همیشه واوري وي ‪m‬تر ‪4000‬‬
‫‪.‬اوږدوالی لری ‪km‬لویدیځ هندوکش‪ :‬له خاواک‪-‬بندامیر پوری ‪240‬‬
‫‪.‬تاله‪ ،‬برخک‪ ،‬اندرأب‪ ،‬سیندونه شمال ته او جنوب ته غوربند او پنجشیر سیندونه دی‬
‫‪.‬دندان شکن ‪m، 2700‬کوشان ‪ ،4370‬چاردار ‪m، 4236‬لوړه څوکه (((چتیال دی))) خاواک کوتل‪3600-‬‬

‫‪.‬جغرافیه‪ :‬دښتی‪ :‬دښته هغه ځای ته ویل کیږی چی اورښت پکی کم او هوا توده وې‬
‫دشیرماهی دښته دبلخ او امو سیند ترمنځ له شیرخان بندر‪ -‬ضم آب‬
‫دګودزری والړو اوبو شاوخوا جهندم‪-‬‬

‫د هریرود حوضه‪ :‬هریرود د افغانستان په شمال لویدیځ کی حوضه کی ده چی د اوبو لګولو حوضه یی ‪393000‬‬
‫‪.‬کیلو متره مربع او اوږدوالی یی ‪ 850‬مترا ده‬
‫دهریرود سیند‪ :‬هریرود د افغانستان د شمال لویدیځ یو مهم او لوی سیند دی‪ ،‬د ختیځ څخه د لویدیځ په لور اوږد‬
‫‪.‬پروت دی‬
‫‪.‬لومړی مرستیاالن یی د لعل‪ ،‬سرچنګال‪ ،‬او سنګال اب سیندونه دی‬
‫ددغه سیندونو لوږدوالی ‪ 90‬کیلو متره او د اوبو لګولو حوضه یی یی ‪ 782‬کیلو متره ده‪ ،‬همدارنګه د هریرود سیند‬
‫‪.‬نه یواځې کرنیز او اقتصادی اهمیت لری بلکی سیاسی اهمیت هم لری‬
‫تړلی حوضی‪ :‬په افغانستان کی ځینی هغه سیندونه چی د لوړو غرنیو برخو څخه پیل کیږی‪ ،‬خو دهغوۍ بهیر په یوه‬
‫تړلی تګالره کی کاریږې او د هیواد نورو سیندونو سره یوځای کیږې چی دغه ډول سیندونه د تړلی حوضی په نوم‬
‫‪.‬یادیږی‬
‫‪،‬د بیلګی په توګه د غزنی سیند‪ ،‬د بلخاب سیند‬
‫‪.‬د قیصار‪ ،‬سمنګان‪ ،‬او اندخوۍ په نوم یادیږې‬
‫د غزنی سیند‪ :‬سرچینه یی د غزنی په شمال کی له ‪ 55‬کیلو متره واټن څخه او د ‪ 4000‬متره لوړوالی څخه ده‪ ،‬له ‪1:‬‬
‫سرچینی څخه تر غزنی پوری له سوسنګ جیغتو‪ ،‬سکګاو‪ ،‬او خواجه عمری سیمی څخه شروع کیږې او بیا د غزلی‬
‫د ختیځ څخه تیریدو ورورسته مخ په سویل یهیږې اوږدوالی یی له سرچینی څخه تر پایه پوری ‪ 195‬کیلو متره دی‬
‫او د اوبو لګولو د حوضی پراخوالی یی ‪ 1270‬کیلو متره مربع دی‪ .‬د غزنی ښار ‪ 81‬کیلومتره شمال لوری ‪ 35‬متره‬
‫په لوړوالی بند ورته جوړ شوی چی د سلطان بند په نوم یادیږې‪ .‬دغه بند پخوا د سلطان محمود غزنوی پور مهال د‬
‫‪ 35.‬متر لوړوالی جوړشوی چی له ‪ 20‬څخه تر ‪ 25‬میلونه مکعب متره پوری د اوبو ذخیره درلوده‬
‫‪:‬ب دبلخواب سیند‬

‫جيولوجي علم د ځمکې د پيدايښت‪ ،‬ترکيب‪ ،‬جوړښت او د هغي له دنننيو او بهرنيو بدلونونو‬
‫‪.‬څخه بحث کوي‬

‫‪.‬مګماتیکی ډبری‪ :‬ددی ډبری اصل تشکیلوونکی توکی د ځمکی له نل منشا اخلی‬

‫‪.‬کله چی دغه مواد د ځمی مخ ته راووځې د مګماتیکی ډبرو بیالبیل ډولونه جوړوې‬
‫‪.‬مګما یونانی کلیمه ده‪ :‬هغه خمیری ډوله کتلی تا وایی چی دپالستیک ځانګړنه ولری‬
‫په ننۍ علمی اصتالح کی‪ ،‬هغه ویلی او روښانه طبی موادو څخه عبارت دی چی له غازې او غیری غازې موادو‬
‫‪.‬څخه ترکیب شوی وی‬

‫دمګماتیکی ډبرو تکسچر‪ :‬د یو ډبرې تکسچر د هغی د بڼې له څرنګوالی‪ ،‬غټوالی‪ ،‬او یو له بل سره د منرالی اړیکو‬
‫‪.‬څخه عبارت دی‬
‫‪.‬په عمومی ډول په ډبرو کی بیالبیل تکسچرونه یوله بل څخه جال کوی‬

‫‪ :١:‬بشپړ کرستالی تکسچر‬

‫‪ :٢:‬نیم کرستالی تکسچر‬
‫‪ :٣:‬غیری کرستالی تکسچر‬
‫‪ :٤:‬پار پریتیک تکسچر‬

‫‪.‬منرالی ترکیب‪ :‬ډبری له طبعی نامتجانسو جسمونو څخه عبارت دی‬

‫‪.‬دبووین تعامل لړۍ‪ :‬یوکاناډایی جیوفیزیک پوه وو او دمګما په اړه یی څیړنې کړې دی‬

‫رسوبی ډبری‪ :‬یخجالونه‪ ،‬بادونه‪ ،‬دلمرتودوخه‪ ،‬دنباتاتو ریښی او نور دموادو د تخریب او لیږدونې المل ګرځی چی‬
‫‪.‬دکلکیدو وروسته رسوبی ډبرې جوړوې‪ .‬په رسوبی ډبرو کی تیل‪ ،‬ګاز‪ ،‬دډبروسکاره‪ ،‬اوسپنه او نور پیدا کیږې‬
‫‪.‬فزیکی او کیمیاوې فرسایش‪ :‬فرسایش له فزیکی او ان جیولوژیکی پروسه څخه عبارت ده‬
‫‪:‬درسوبی ډبرو ډولونه‬
‫‪ ١.‬کالستیکی رسوبی ډبرې‪ :‬هغه ډبری دی چی له پخوانیو ډبرو له وړو او کوچنیو ټوټو څخه منځته راځې‬
 ‫‪ ١‬کانګلو میرات‬
‫‪ ٢‬دشګو ډبره‬
‫‪ ٣‬شیل‬

‫‪ ٢.‬غیری کاستیکی ډبری‪ :‬د ډبرو پدې ډول کی کیمیاوې او عضوی رسوب ډبری شامل دی‬
‫‪ ١.‬کیمیاوې چی په اوبوکی د معلول په بڼه وې‬
‫‪ ٢.‬عضوی منشا لری‬
‫‪ ٣.‬دا هم کیمیاوې یا عضوی منشا لري‬
‫‪ ٤.‬تبخیری ډبری‪ :‬دا ډبری دمالګې او ګچ له ډبرو څخه عبارت دې‬

‫‪ ١.‬کاربناتی ډبری عمده برخه یی‪ ،‬په سلو کی ‪ ٢٢‬په رسوبی ډبرو کی شتون لري‬

‫منراله څخه جوړه شوی ده‪ ،‬عضوی منشا لری‬ ‫‪ ٢.‬اهکی ډبری‪ :‬د اهکی ډبر ډیره برخه له‬

‫‪ ٣.‬سیلیکاتی ډبری‪ :‬د اهکی ډبرو په څیر ښایی کیمیاوې یا عضوې منشاولری‬
‫‪ ٤‬تبخیری ډبری‪ :‬دا ډبری دمالګې او ګچ له ډبرو څخه عبارت دې‪ ،‬په بچپړ ډول کیمیاوې منشا لری‪ ،‬دا ډبرې په‬
‫‪.‬توده او وچه اب و هوا کی منځته راځې‬

‫د ډبرو سکاره‪ :‬یو ډول وسوبی ډیری دی‪ ،‬د ځمکی د مخ د نباتاتو له پاتی شونی څخه منځته راځې‪ * .‬داکسیجن په‬
‫‪.‬نه شتون کی‬

‫نارسی سکاره‪ :‬ده ډول سکاره په سختۍ سره سوزې‪ ،‬ډیر بوۍ او دود تولیدوې‬

‫‪.‬معولی سکاره‪ ٨٠ % :‬کابن لری‪ ،‬د سون یوه ارزښتناکه ماده ده‪ ،‬ډیره تودوخه تولیدوی‬

‫‪.‬انتراسیت‪ 96% :‬کاربن لری‪ ،‬بی دوده دی او ډیره تودوخه تولیدوې‬

‫دباد جیولوژیکی فعالیت‪ :‬د باد له قوی څخه عبارت دی‪ ،‬په ډیرو حالتونو کی د باد د مالیکولونو حرکت الخط او د‬
‫ځمکې سره موازې وې‪ ،‬چی دا ډول باد د معمولی باد په نامه یادیږې‪ ،‬او دانه لرونکی مواد لیرې واټن ته لیږدوې‪.‬‬
‫دبادونو تخریبی عمل‪ :‬د باد له تخریبی عمل څخه مو هدف د ډبرو تخریب او میده کیدل دی‪ ،‬دباد په وایسطه دتخریب‬
‫عملیه د غرنیو سیمو په درو کی په ګرمه او سور رنګه دښتو کې په شدیده بڼه پراختیا مومی‪ ،‬باد کوالیشی د ځمکی‬
‫‪.‬پرمخ ژورې جوړې کړې چی د افغانستان د ناور په سیمه کې لیدل کیږې‬

‫دباد په وایسطه موادو لیږدول‪ :‬باد کوالیشی تخریب شوی مواد لکه شګه‪ ،‬دوړو ذرو دځمکې په مخ کشولو او یاپه‬
‫هوا کې دالمبو وهلو په بڼه لیږدوې‪ .‬د سلګونو او زرګونو کیلومترو واټن په وهلو په بیالبیلو سیمو کی کینی‪ ،‬او‬
‫بادې رسوبات منځته راوړې‪ .‬مثال‪ :‬هغه شگې او دوړې چې د مارګو او عربو له دښتو څخه د باد پواسطه پورته‬
‫شوي دي د ترکمنستان‬
‫د قراقرم دښتې ته ليږدول کیږې‪ .‬د رسوب پروسه‪ :‬دوړې او شګې چی د بادونو په وایسطه لیږدول کیږې‪ ،‬دځمکې‬
‫‪.‬په مخ اویا سمندرونو کی له رسوب وې‬
‫‪،‬بادي رسوبات له نرمو ډبرو او طبقو څخه شميرل کېږي‬

‫د ځمکی طبقه بندی‬

‫ځمکه له ‪ ٣‬بیالبیلو طبقو څخه جوړه شوی‬
‫‪ ١‬رسوبی (پورتنۍ) رسوبی طبقه له نرمو او دننیو ډبرو څخه جوړه شوی دی‪ ،‬کثافت‪ ،‬ی ‪ ١٠٥٧‬تر ‪ ٢٦٥‬ګرامه تر‬
‫‪.‬سانتی متر مکب بدلون کوی‬
‫‪ ٢‬ګرانیتی طبقه ( منځنۍ) طبقه‪ :‬داطبقه م له ډبرو جوړه ده‪ ،‬پیړوال بدلیدونکی دی‪ ١ ،‬کیلو متر څخه تر ‪ ٠٢‬او ‪٤٠‬‬
‫‪.‬پورې رسیږې‪ .‬کثافت له ‪ ٢٥٦‬څخه تر ‪ ٢٧٠‬ګرامه په سانتی متر مکعبه پورې رسیږې‬
‫‪ ٣‬بزالتی طبقه ( ښکتتۍ ) ډیره پراخه طبقه ده پیړوال ‪ ٨‬څخه تر ‪ ٣٠‬کیلومتر پوری رسیږې‪ .‬کثافت ‪ ٣.٣‬ګرامه تر‬
‫‪.‬ساتی متر مکعب زیاتیږې‬
‫‪.‬موهر سرحد په نامه یادیږې ‪ M‬د ځمکی د قشر د الندی سرحد په توکه منل شوی د‬

‫د پلیټ جانبی حالت‪ :‬دا حرکت هغه مهال واقع کیږې چی دوه صفحی دیوبل ترخوا تیری شی‪ ،‬پدې حالت کی نوی‬
‫قشر منځته راځې او تخریب صورت نه نیسی‪ ،‬چی په پای کی دوه درزونه منځته راځی‪ .‬د سن اندریاس شکستګی‬
‫‪.‬چی ارام سمندر او شمالی امریکا ترمنځ جوړه شوی‪ ،‬ددی حرکت په وایسطه منځته راځي‬

‫‪:‬دیخچالونو جیولوجیکی فعالیت‬

‫د یخچالونو د رامنځته کیدو الملونه‪ :‬په عموم کی اورښتونه په خاص ډول واورې اوریدل د یخچالونو درامنځته کیدو‬
‫‪.‬المل ګرځې‬
‫‪:‬د یخچالونو جیولوجیکې پروسې‬
‫د تخریب پروسه‪ :‬د یخچالونو د حرکت پرمهال د درو پرمخ د تخریب پروسه سرته رسیږې‪ ،‬پداسی ډول یخچالونو‬
‫ته د درو دمخ د غرونو د څنډو درم مواد تخریبوې او د ځان سره یی لیږدوې چی پدی توګه د درو مخ ښوی کیږې‪.‬‬
‫‪.‬دخپل حرکت پرمهال د درو په تل کی ژورې منځته راځې‬

‫‪:‬د یخچالونو د لیږد پروسه‬

‫یخچالونه د موادو دتخریب المل ګرځې نو دا ترتیب شوی توکی د یخچالونو په وایسطه لیږدول کیږي او بیا وروسته‬
‫‪.‬د ځمکی پرمخ رسوب کوی چی دارسوبی توکی د مورین په نامه یادیږې‬
‫‪.‬یخجالونه کوالی شی څنډه لرونکی او ګردې لرونکی ډبری د ځان سره ولیږدوې‬
‫‪.‬غرنی یخچالونه‪ :‬د افغانستان شمال ختیځو سیمو کی موقعیت لري لکه د هندکش دغرونو یخجالونه‬
‫د افغانستان د یخچالونو عملی یا اوسنی ارزښت‪ :‬د ارزښت پدی کی دی چی د افغانستان د ختیځو سیمو برخه تغذیه‬
‫‪.‬کوی‬
‫د باد جیولوجیکی فعالیت‪ :‬د هوا سره نژدې تړاو لري‪ ،‬بادونه د ډبرو د میده کیدو او ښوی کیدو المل ګرځې او د یوه‬
‫ځای څخه بل ځای ته لیږې او لیږدول شوی‬
‫‪.‬مواد د ځمکی پرمخ او سمندرونو کی هوارو طبقو په څیر رسوب کوي‬

‫دیخچالونو‬

‫عملی یا اوسنۍ‬
‫د دری لغاتونه‬

‫عجب‪ :‬ځان ښودنه‬

‫پنهان‪ :‬پټ‬

‫خار‪ :‬اغزی‬
‫دامن‪ :‬لمن‬
‫طعند‪ :‬ښکنځل کول‬
‫دنجاندن‪ :‬ځورول‬
‫ستم‪ :‬ظلم‬
 ‫خرمنی‪ :‬د سون مواد‬
‫ګمراهان‪ :‬بی الری‬
‫فرمان‪ :‬امر‬

‫صبا سهار‬
‫ګډا مسکین‬
‫بوالهوس د امیدونوڅښتن‬
‫بوستان باغ‬
‫نوحه چیغې نارې‬
‫فریاد ژړا‬
‫الحزر پرهیز اجتناب‬
‫داغ ګرم‬
‫عارف مشهور‬
‫شکر خوږ‬
‫تعزیت ډاډګیرنه‬
‫ګردون لوړ‬
‫پست ټیټ‬
‫پری پیریان‬
‫سالطین پادشاهان‬
‫بقا پایښت‬
‫مستورا‬
‫‪ِ.‬خ نګ سپین آس‪ ّ،‬روهوس‪ :‬چی باطن کی یو ډول او په ظاهره په بل ډول وې‬

‫اسالمی معلومات‬
‫ایمان‪ :‬په لغات کی عقیده او باور کولو ته وایی هغه چی پور هر شی وې‪ ،‬یا په خوله اقرارد لکه دهللا تعالی پور‬
‫وحدانیت او لویوالی باندی‪ ،‬او په اصتالح کی په زړه تصدیق کولو ته وایی لکه په ایمان مفصل باندی‪ .‬یا مومن په‬
‫‪.‬شان باور کول امنت باهللا‬

‫‪:‬دایمان شرطونه ‪ 7‬دی‬

‫‪ ١.‬په خپله خوښه ایمان‬
‫‪ ٢.‬غیب خاصه د هللا ج ده‬
‫‪ ٣.‬په غیبو ایمان‬
‫‪ ٤.‬حالل حالل او حرام حرم بلل‬
‫‪ ٥.‬رحمت ته امید‬
‫‪ ٧.‬د هللا له قهره بیریدل‬

‫‪:‬د ایمان ارکان ‪ 2‬دی ‪-‬‬

‫‪ ١.‬په خوله اقرار‬
‫‪ ٢.‬په زړه تصدیق‬

‫اسالم‪ :‬په لغات کی تسلیمیدلو او غاړه ایښودلو ته وایی او په اصالح کی دهللا تعالی ټولو عموامرو او الرښوونو‬
‫‪.‬تعقیبولو او سرته رسولو ته اسالم وایی‬

‫‪.‬غسل درې فرضونه لری‪ :‬اول خوله دوهم پزه دریم په بسم هللا سره په ټول بدن باندي اوبه تویولو ته غسل وایی‬
‫د اوداسه څلور فرضونه دي اول مخ د زنې د ږیرې د ویښتانو څخه شروع تر تندې ویښتانو دسر پورې او د دواړو‬
‫‪.‬غوږو تر نرمیو په اوبو پریولل‪ .‬دوهم السونه دریم دسر مسح څلورم پښې‬

‫‪.‬د قران شیریف دآیاتونو جمله شمیر ‪ 6666‬دي‬

‫‪.‬د صورتونو شمیر یی ‪ 114‬دۍ‬
‫‪.‬تر ټولو غټ صورت صورتاالبقره دۍ‬
‫صورتونه په دوه ډوله دې اول صورت المکیه چی په مکه معظمه شیریفه کی پور حضرت محمد ص باندی نازل‬
‫‪.‬شوی دي‪ ،‬دوهم صورت المدینه چی په مدینه منوره کی پور حضرت محمد ص باندی نازل شوي دي‬

‫د ایمان شرطونه‬
‫‪.‬حضرت محمد ص ‪ ٩‬نومونه لری‬
‫‪.‬دقریشو له قوم او کورنۍ څخه وو‬
‫‪.‬دپالرنوم یی عبدهللا وو‬
‫‪.‬دنیکه نوم یی عبدالمطلیب وو‬
‫‪.‬د اکا نوم یی ابو طالب وو‬
‫‪.‬څلور یاران یی درلودل‬
‫‪.‬حضرت ابوبکر صدیق رض ‪1‬‬
‫‪.‬حضرت عثمان رض ‪2‬‬
‫‪.‬حضرت علی رض‪ .‬هم یی زوم وو ‪3‬‬
‫‪.‬حضرت عمر رض ‪4‬‬

‫‪.‬دحضرت محمد ص د میرمنی نوم بی بی عیشه رض وو‬

‫‪.‬دحضرت محمد ص اووه اوالده ول‬
‫‪.‬درې نارینه او ‪ 4‬ښځینه ‪3‬‬
‫زامون یی‬
‫‪،‬قاسم‬
‫لورانې یی‬
‫بی بی ذینب‪ ،‬بی بی فاطمه‪ ،‬بی بی‬

‫‪.‬زموږ دامام صاحب نوم چی موږ یی په مذهب یو‪ ،‬امام ابو حنیفه صاحب نومیده‬

‫‪Eng words from movies‬‬

‫‪Trinetra‬‬
‫‪get in‬‬
‫‪Blazing fire‬‬
‫‪Basil‬‬
‫‪Booth‬‬
‫‪Infosys‬‬
‫‪traced‬‬
‫‪Scolded‬‬
‫‪You better to tell me‬‬
‫‪Lack‬‬
‫‪Coordinates‬‬
‫‪Destination‬‬
‫‪Fetched‬‬
 Goks
Consequences
Entity
Constitution
Investigate
Leaked
Amidst
Dumped
Cussed
Tectical
Combat
Detector
Iterally
Update ‫خبرول‬
Flat
Shifting to
Bell Captain

12th grade english book's words.

Gratitude
Bestowed
Divine
Fundamental
Sphers
Councils
Fateful
Expansion
Priorties
Distributing
Sustanable
Officient
Nurture
Architicts
Furthermore
Moreover
Motivated
Assets
Neglect
Immensly
Experts
Educationests
Acquire
Statesmen
Consiquently
Dissminate
 Precious
Mutual
Conviction
Broaden
Horizons
Constent
Lexicon
Gradually
Interation
Undertake
Collobration
Revission
Vission
Integrated
Consist
Callaphy
Evapotranspiration
Evaporation
Infitration
Bedrock
Runoff
Condensation
Fraction

Strength ‫زور‬
Prosperous ‫نیکمرغه‬
Rare ‫خام‬
Soda ‫خوږ ګازې جوس‬
Utilize
Mayor ‫ښاروال‬
Governor ‫والی‬
Veneger ‫سرکه‬
Cream ‫پیروی‬/‫کریم‬
Mosquito ‫غوماشه‬
Spoon ‫قاچوغه‬
Straw ‫بمبه‬
Towel ‫اټوال دسمال‬
Salted ‫مالګین‬
Gray Bhoots ‫خړې موزې‬
Hi there ‫سالم تاته‬
Life guard ‫بحری ژغورونکی‬
Robe ‫چپنه‬
Best wishes ‫ښی چارې‬
Suitcase ‫السی بکس‬
Apartment ‫ودانۍ‬
Sweether ‫خوند خوږوونکی‬
 ‫برابرول ‪Afford‬‬
‫سمون ‪Adjustment‬‬
‫بسته بندی ‪Packaging‬‬
‫ګټورتوب ‪Usefulness‬‬
‫ګټور ‪Profitable‬‬
‫په جوړولو سره ‪Creatively‬‬
‫ترڅو پرته مګر ‪Unless‬‬
‫ابتکار‪ /‬اختراع نوښت ‪Innovation‬‬
‫پانګه اچوونکی ‪Investory‬‬
‫په دوامداره توګه ‪Constantly‬‬
‫عقیده‪Faith‬‬
‫عناصر ‪Elements‬‬
‫اتم ‪Eighth‬‬
‫افارتمان ‪Apartment‬‬
‫وس درلودل ‪Be able to‬‬
‫خالی تش‪ ،‬خانه خالی ‪Blank‬‬
‫کلیزه ‪Calendar‬‬
‫اوسیدل ‪Be Was Were‬‬
‫ترکاڼ نجار ‪Carpenter‬‬
‫اصلی اساسی بنسټیز ‪Cardinal‬‬
‫تقربا ‪About‬‬
‫زیات ‪Additional‬‬
‫صراف ‪Cashier‬‬
‫ټوکر رخت ‪Cloth‬‬
‫شفر ‪Code number‬‬
‫مفکره مفهم ‪Concept‬‬
‫ټول ګرده ‪Entire‬‬
‫دوتلو الر ‪Exit‬‬
‫مشق ‪Exercise‬‬
‫پښویه ‪Grammar‬‬
‫انفرادی په یوازې ځان ‪Individually‬‬
‫مصدر ‪Infinitive‬‬
‫قلمونه اقالم شیان ‪Items‬‬
‫برابرول انډولول ‪Matching‬‬
‫څاښت غرمه ‪Noon‬‬
‫موخه ‪Objective‬‬
‫ترتیبی یا وصفی ‪Ordinal‬‬
‫لوړ په لوړ اواز ‪Out loud‬‬
‫په تیره بیا خصوص ‪Particularly‬‬
‫دوره سلسله ټکی ‪Period‬‬
‫اټکل ‪Prediction‬‬
‫ننداره وړاندط کول سیمینار ‪Presentation‬‬
‫اظافه تورې ‪Preposition‬‬
‫دوران جریان مرحله بهیر ‪Process‬‬
‫پاو یوه څلورمه ‪Quarter 1/4‬‬
‫هرکلی کوونکی معلومات ورکوونکی ‪Receptionist‬‬
‫استقبال ښه راغالست میلمه پالنه ‪Reception‬‬
‫پیژندنه ‪Recognition‬‬
‫برخه دنده رول ‪Role‬‬
‫رول لوبول ‪Role play‬‬
‫خوندی بی خطره ‪Secure‬‬
‫امنیتی ساتونکی ‪Security guard‬‬
‫‪Bycott‬‬
‫‪Comprehend‬‬
‫‪Miximum‬‬
‫‪Liturature‬‬

‫ګودر ‪Ford motor‬‬

‫ودانول ‪Established‬‬
‫ډله ‪Mass‬‬
‫جمعه کول ‪Acculate‬‬
‫پارول ‪Egg‬‬
‫وړاندوینه ‪Foresee‬‬
‫ابداغ جراءت ‪Venture‬‬
‫تشبت کوونکی ‪Entrepreneur‬‬
‫منګی‪/‬کوزه ‪Pitcher‬‬
‫پوڅکۍ‪/‬مرخیړۍ ‪Muchhrooms‬‬
‫کوچ ‪Buller‬‬
‫نخود ‪Pea‬‬
‫داصلی غذامخکی غذا ‪appetizer‬‬
‫اصلی غذا ‪Entree‬‬
‫پخ شوی ‪Fried‬‬
‫ډک شوی ‪Stuffed‬‬
‫منشی میرزا ‪Secretery‬‬
‫دغه دس ی ستا شیان ‪There you go‬‬
‫مذهب ‪Sect‬‬
‫پروړ ‪Straw‬‬
‫ساتل شوی خوندې امانت ‪Reserved‬‬
‫خپرونکی ‪Publisher‬‬
‫خپرونه نشرونه ‪Publication‬‬
‫چلند ‪Dealt‬‬
‫ورسره ‪Accompanying‬‬
‫هنری نندارتون ‪Art gallery‬‬
‫ارزونه‪ ،‬تشخیص ارزیابی ‪Assessment‬‬
‫دنده ‪Assignment‬‬
‫ورپوری تړلی ‪Associated‬‬
‫ټوکری ‪Basket‬‬
‫وړونکی د وړلو وظیفه ‪Carrier‬‬
‫خندوونکې کیسه ‪Comic story‬‬
‫برابری ‪Correspondance‬‬
‫ټټول تاوول ‪Cover up‬‬
‫ننداره کول څرګندول ‪Demonstrate‬‬
 ‫انځورونه تصویر څرګندوونه ‪Illustration‬‬
‫تصویروونکی رسام ‪Illustrator‬‬
‫د مخ او شرپه اشارو تمثيل ګونګه لوبه ‪Pantomime‬‬
‫پړاو دوره تګالره ‪Procedure‬‬
‫پیاوړی کول تقویت کردن ‪Reinforce‬‬
‫سپین سترګتوب ‪Sauce‬‬
‫نالبکی نعلبکی ‪Saucer‬‬
‫سپین سترګې ‪Saucery‬‬
‫په ګوستاخی ‪Saucily‬‬
‫ارکاره ‪Saucepan‬‬
‫خوسی چټی بی روزګاره ګرځیدل ‪Saunter‬‬