Adoc - Pub - Minder Moeten Meer Flow Jan Bommerez

De mogelijkheid om de sprong te maken naar
een hoger bestaansniveau is er voor iedereen. Het komt

in essentie neer op jouw bereidheid om jouw overtuigingen
over wat normaal is, los te laten.
DEEPAK CHOPRA
We leven in een wereld vol ‘kikkers’, die eigenlijk ‘prinsen’ of

‘prinsessen’ zijn, maar die hun kikkeridentiteit met hand en
tand verdedigen. Is dat niet merkwaardig?
Minder moeten, meer flow wil graag de kikker kussen en
de prins of prinses in je wakker maken. De vraag is:
zul je je laten kussen?
Die vraag is niet onterecht, want de kikker bestaat vooral

uit defensiemechanismen die zijn ontstaan in onze kindertijd,
en laat zich niet zo snel kussen. De prins of prinses in je is
wat overblijft wanneer de defensiemechanismen weg zijn, en
ons hart totaal open is: we zijn dan ons essentiële zelf: we
zijn in flow. In Flow ervaar je spontaan liefde en dankbaarheid:
je bent blij zonder reden.
Minder moeten, meer flow is de reis van de held, waarover

de meeste mythen en sprookjes gaan. De prijs is hoog, maar
de beloning maakt de reis meer dan de moeite waard. Je bent
wat je bent en je wordt wat je denkt. Het is ons denken dat
onze ware essentie verbergt. Lees dit boek daarom met een
open geest en stel het directe oordeel en de weerstand die soms
zullen opkomen even uit. Lees met je hart, niet met je hersens.
Jan Bommerez, van Vlaamse herkomst,

vervult in Nederland als public speaker
opdrachten voor bedrijven als: kpn,
Koninklijke Wessanen, Levi-Strauss
(Dockers), Philips, cmg, Wehkamp en de
Rabobank. Hij is ook een veelgevraagd
spreker op hogescholen, universiteiten
en beroepsverenigingen. Bommerez is
sinds 1978 actief als professioneel trainer en consultant.
Hij trainde duizenden verkopers, managers en ondernemers
en is bekend om zijn inspirerende lezingen over
het menselijk potentieel.
l
Multi ibris
MeerFlow-1e6 RQ 2013.qxd 23-04-2013 19:41 Pagina 3
Jan Bommerez
Minder moeten,
meer FLOW
Ontdek opnieuw de magie
uit je kinderjaren
‘Iedereen heeft de mogelijkheid de sprong te maken naar een hoger

bestaansniveau. In wezen komt het neer op jouw bereidheid om jouw
overtuigingen over wat normaal is, los te laten.’
Deepak Chopra
copyright gegevens
Redactie:
© 2007 JanJanny ter Meer (www.hetstijlmeer.nl)
Bommerez
© 2007 Uitgeverij Nieuwe Dimensies
© 2013 Uitgeverij MultiLibris, Almere
Vormgeving: Wim ten Brinke bno, Amsterdam

Redactie: Janny ter Meer, (hetstijlmeer.nl)
Productie: Erik Kunst (MultiLibris, Almere)
Boek: isbn 978 90 77341 31 5

EBoek: isbn 978 94 6000 200 7
NUR 765, 800
Alle rechten voorbehouden.

Beste lezer,
We leven in een wereld vol ‘kikkers’ die eigenlijk ‘prinsen’ of

‘prinsessen’ zijn, maar die hun kikkeridentiteit met hand en tand
verdedigen. Is dat niet merkwaardig? Met dit boek willen we
graag de kikker kussen en de prins of prinses in je wakker maken.
De vraag is: zul je je laten kussen?
Die vraag is niet onterecht, want de kikker bestaat vooral uit
defensiemechanismen die zijn ontstaan zijn in onze kindertijd,
en laat zich niet zo snel kussen. Die kikker is wat we denken te
zijn, onze persoonlijkheid. We zijn echter niet een kikker, we zijn
een prins of prinses. Die wordt zichtbaar als alle defensiemecha-
nismen van de persoonlijkheid weg zijn en ons hart totaal open
is. Dan zijn we ons essentiële zelf. Die staat bereiken we wan-
neer we in flow zijn. In flow zijn onze verdedigingsmechanis-
men tijdelijk inactief. In flow zijn we totaal aanwezig bij iemand
of gaan we met hart en ziel op in een passie zoals een sport, een
spannend boek of bijvoorbeeld de fysieke liefde.
flow is ongefragmenteerde ervaring. Het is diep geluk en het
is verbondenheid met de overvloed van het leven. In flow erva-
ren we spontaan liefde en dankbaarheid, we zijn blij zonder re-
den.
Als we niet in flow zijn, zijn we gefragmenteerd, innerlijk op-
gesplitst. Wat we ‘ik’ noemen, zijn talloze ikken die om beurten
naar voren komen. Daardoor weten onze partners of vrienden
soms niet wat ze met ons aan moeten: we lijken plotseling ie-
mand heel anders te zijn.
Kleine kinderen hebben tot hun tweede levensjaar nog geen so-
ciale defensiemechanismen, nog geen persoonlijkheid opge-
bouwd. Daarom zijn ze zo onvoorstelbaar mooi en magisch. Zo-
als kinderen zijn, zo is onze essentie: pure onschuld, natuurlijk
geluk. Wij verliezen die onschuld wanneer we onze gevoelens af-
BE STE LE ZE R
schermen, wanneer we muren bouwen rond ons hart. En hoe

meer muren we bouwen, hoe ongelukkiger we worden en hoe
meer pijn we voelen.
Het is de meest ironische paradox van het leven dat we, om ons
te beschermen tegen pijn, ons ware zelf verbergen en het gaande-
weg steeds minder kunnen terugvinden. In plaats van minder
pijn te kennen gaan we juist meer lijden. Op onbewaakte mo-
menten blijkt ons essentiële zelf er echter nog steeds te zijn. Dan
zijn we gelukkig. Dan kennen we ware intimiteit. Dan kennen
we totale aanwezigheid zonder maskers en defensies. Op zulke
momenten weten we dat het leven in wezen alleen maar goed is.
Daarna valt het doek en gaan we weer twijfelen.
Het hoeft echter niet zo te zijn dat flow alleen maar per toeval
gebeurt. We kunnen kiezen voor flow. We kunnen leren ons hart
open te houden, ook als andere mensen vanuit de ‘kikker’ praten
en handelen. Dat vergt wel veel moed, want je dient je diepste
angsten onder ogen te zien wanneer je de defensiemechanismen
van de kikker opruimt. Het is de reis van de held waar de meeste
mythes en sprookjes over gaan. De prijs is hoog, maar de beloning
maakt de reis meer dan de moeite waard.
Je bent wat je bent en je wordt wat je denkt. Het is ons denken
dat onze ware essentie verbergt. Lees dit boek daarom met een
open geest. Stel het directe oordeel en de weerstand die soms zul-
len opkomen, even uit. Lees met je hart, niet met je hersens.
Het is voor mij een eer een deel van de reis samen met je te mo-
gen maken. Dank daarvoor.
Jan
Twitter: @janbommerez
Blog: http://the-tao-of-flow.com
Inhoud
De gouden Boeddha28
Test jezelf210
Over voordelen, oordelen en vooroordelen212
Inleiding
We ervaren flow wanneer ons hart open is215
12Waarom positief denken niet genoeg is231
22De weg naar binnen253
32Maak kennis met je hart279
42Hoe de prins(es) een kikker werd2160
52De zes draken2245
62De haven en de wind2267
72Er is altijd tijd voor wat echt belangrijk is2299
82Diamanten ontstaan onder hoge druk2329
92Wij scheppen mede ons eigen leven2346
102Alles is in wezen energie2359
112De koninklijke manier2370
Testanalyse2423
Literatuur2424
Register2428
De gouden Boeddha
Een van de meest bezochte plekken in Thailand is de Tempel van

de Gouden Boeddha. Er staat een massief gouden boeddhabeeld,
meer dan 3 meter hoog en meer dan 2,5 ton zwaar. Het verhaal
van het beeld bevat de essentie van dit boek. In 1957 wilde een
groep Thaise monniken verhuizen naar een andere locatie. Ze
hadden een boeddhabeeld gemaakt uit klei. Het was erg zwaar en
kon niet door mensenhanden worden opgetild. Ze lieten een
kraan aanrukken, maar toen de kraan het beeld begon op te tillen
ontstonden er scheuren in het beeld. De monniken waren erg be-
zorgd en vroegen de arbeiders niet verder te gaan met de operatie.
Kort daarna begon het ook nog eens te regenen. De monniken
legden een zeil over het beeld en gingen naar binnen.
Die avond ging de hoofdmonnik nog even kijken of alles oké
was met het beeld. Hij scheen er met een zaklamp overheen om
te zien of het beeld helemaal droog gebleven was. Toen hij het
licht op de scheur in het beeld scheen, scheen iets naar hem te-
rug. Hij haalde een hamer en beitel en verwijderde een klein
stukje klei: er bleek goud onder te zitten. Honderden jaren eerder,
toen Thailand nog Siam heette, hadden monniken het beeld met
een kleilaag bedekt om het te beschermen tegen barbaren die het
land binnenvielen. De monniken werden allemaal vermoord en
namen hun geheim mee in het graf. Tot in 1957 een scheur kwam
in de beschermende laag.
Deze geschiedenis is een prachtige metafoor voor ons verhaal:
om ons goud, onze essentie te beschermen tegen pijn in relaties
hebben we er een kleilaag rond aangebracht, de persoonlijkheid.
Omdat dat onbewust gebeurt, weten we later in ons leven niets
meer over onze onschuld, onze essentie. We denken dat we klei
zijn, maar iets in ons blijft naar het goud verlangen. Telkens wan-
neer we gelukkig zijn, weten we dat er meer is dan klei. Het leven
DE GOUDEN BOEDDHA 9
geeft ons af en toe een tik en onze eerste reactie is om de klei te

versterken. Maar dan krijgen we een tik die een barst veroor-
zaakt. Het verdriet dat we dan hebben, brengt ons bij ons hart. De
reis van de held is begonnen. We gaan op zoek naar ons ware zelf.
We zoeken alleen meestal op de verkeerde plekken. We willen
dat iemand anders ons heel maakt, of we willen dingen die ons
‘goed’ laten voelen. Maar de dingen gaan stuk, relaties gaan stuk
en het goede gevoel verdwijnt. Waarom, denken we, is geluk zo
kwetsbaar? Angst om te verliezen wat we hebben ligt als een
schaduw over het prettige gevoel dat we hebben wat we willen.
Echt geluk kan echter niet door anderen of dingen worden gege-
ven noch afgenomen. Echt geluk heeft te maken met zijn, niet
met hebben. Echt geluk is wie we zijn in essentie. Echte liefde is
wie we zijn in essentie. Als je ziet wat de persoonlijkheid van klei
allemaal uitspookt, zou je dat nooit geloven, hè? Er zit maar één
ding op als je het zeker wilt weten: onderzoek wie je bent en ga
voorbij de sociale verdedigingsmechanismen van je geconditio-
neerde zelf. Wees een goudzoeker en maak je geen zorgen over de
modder die eerst boven komt. Blijf graven.
10
Test jezelf
ja nee
Zie je jezelf als de persoon die alles heeft om zijn

(haar) dromen waar te maken?
Als je een belangrijke beslissing neemt, kijk je

dan ook gewoonlijk naar het waarom van je
beslissing, zodat je deze kunt plaatsen binnen
een coherente visie?
Vind je beslissen gemakkelijk?
Heb je een sterke intentie om een levensdroom te

realiseren?
Leef je in een staat van diep geloof en vertrouwen

dat alles goed komt?
Breng je gemakkelijk de discipline op om dage-

lijks actie te ondernemen voor een groter doel?
Leef je met een prettige spanning te wijten aan

een echte uitdaging van je talenten?
Ervaar je een staat van moeiteloosheid en licht-

heid in het leven?
Neem je genoeg tijd om innerlijk stil te worden?

TE ST JE ZE LF 11
ja nee
Neem je genoeg tijd om constant bij te leren?
Kun je op weg naar jouw doel gemakkelijk over

een nederlaag of frustratie stappen?
Heb je voldoende passie voor wat je doet?
Voel je een zeker ‘momentum’ in je leven?
Ben je in staat verzwakkende gewoontes op te

geven?
Zijn emoties de baas over je?
Ben je tolerant tegenover andere mensen?
Zorg je voldoende voor je fysieke, mentale en

emotionele welzijn?
Heb je genoeg tijd voor wat echt belangrijk is in

je leven?
Is jouw emotionele intelligentie hoog genoeg?
Heb je heldere principes?
Voor analyse van de test, zie achter in het boek .

12
Over voordelen, oordelen en

vooroordelen
Het boek dat je nu leest, heeft als doel je te helpen los te komen
van beperkende overtuigingen en patronen zodat je meer vrijheid
en flow kent in je leven. Vrijheid betekent zelfkennis, vrijheid
van onbewustzijn. Geen enkel woord kan omschrijven wat je
echt bent. Alle woorden zijn slechts symbolen en alle modellen
slechts metaforen voor iets wat niet te beschrijven is. Alles wat
in dit boek staat, is dus een wegwijzer en niet de weg. De weg
dien je zelf te gaan. Neem niets zomaar aan wat hier gedrukt
staat, maar diskwalificeer ook niets zonder het echt te onderzoe-
ken.
Ik ben voor wetenschap en ik ben ook voor spiritualiteit. Die
zaken spreken elkaar niet per definitie tegen. Echte spiritualiteit
is alleen mogelijk als je een wetenschappelijke houding aan-
neemt: onderzoek zonder vooroordeel. Als je bijvoorbeeld een
atheïst bent en ik citeer iets uit een spirituele bron, ga dan niet
meteen steigeren. Spirituele bronnen bevatten vaak wijsheid die
duizenden jaren geleden op intuïtieve manier werd verkregen en
die nu wordt bevestigd door wetenschappelijk onderzoek. Als je
niet houdt van een woord als ‘ziel’, noem het dan je ‘kwantum-
zelf’ of zoiets. Het zijn alleen maar woorden, wat telt is je eigen
ervaring.
Ik ben geen vriend van dogma, noch in religie, noch in weten-
schap. Ik geloof in het recht van iedereen zijn eigen raadgever te
zijn. Ik geloof ook dat het onverstandig is nieuwe informatie te
lezen door de bril van een vooraf ingenomen stelling. Zowel spi-
ritualiteit als wetenschap zoeken naar meer waarheid, hetzij in
de binnenwereld hetzij in de buitenwereld. En ze ontmoeten el-
kaar steeds vaker in een middengebied, zoals in het geval van de
kwantumfysica. Een brug slaan tussen spiritualiteit en weten-
OVE R VOO R DE LE N, OO R DE LE N E N VOO ROO R DE LE N 13
schap is misschien wel de grootste kans voor de mens om vrij te

worden. Einstein zei ooit: ‘Wetenschap zonder religie is blind en
religie zonder wetenschap is lam.’ Amen. Laten we noch het ene
noch het andere absoluut maken. Wetenschap heeft niet alle ant-
woorden, en religie ook niet. Het is vanuit blind geloof dat men-
sen ‘in naam van God1’ gebouwen opblazen met een zelfmoord-
actie. Geloof zonder wetenschap is fanatiek. Zulk geloof is ook
deel van onze geschiedenis: denk aan de heksenjachten in onze
landen. Denk aan het vermoorden van honderdduizenden Katha-
ren in Zuid-Frankrijk door de legers van de paus.
Aan de andere kant zien we welke schade wetenschap kan aan-
richten als ze bewustzijn en liefde uitsluit: de atoombom, milieu-
vervuiling, hebzucht. Wees geen volgeling, noch van de ene, noch
van de andere soort fanatici. We verkrijgen het optimale resultaat
als we ons verstand laten leiden door ons hart.
Max Planck, een van de grondleggers van de kwantumfysica,
verraste iedereen toen hij bij de acceptatie van zijn Nobelprijs
verklaarde: ‘Er bestaat geen materie in de zin zoals onze zintui-
gen die zien. Wat we zien, kunnen we alleen zien dankzij een
kracht die dat zien mogelijk maakt. We dienen aan te nemen dat
hier een intelligente mind aan het werk is die zelf de matrix is
voor alle materie.’ En Stephen Hawkins, die vaak wordt gezien
als de grootste wetenschapper sinds Einstein, gaat nu zover dat
hij het Verenigde Veld durft te benoemen als ‘the mind of God’.
Einstein zelf schreef: ‘I want to know God’s thoughts; the rest
are details.’
Mind of God, het Verenigde Veld: laat je niet verblinden door
woorden en concepten. Die leiden alleen maar tot discussies en
misverstanden. Onderzoek en vertrouw je eigen ervaring. Ge-
bruik je verstand en houd je hart open. Dat heeft alleen maar
voordelen.
1 Of in ieder geval een concept over God dat mensen hebben verzon-
nen en waar ze met hand en tand aan vasthouden.
15
Inleiding
We ervaren FLOW wanneer ons hart open is.
Begin 2000 verscheen flow en de kunst van het zakendoen.

Daar zijn ondertussen meer dan 20.000 exemplaren van verkocht,
vooral dankzij mond-tot-mondreclame. Honderden lezers vroe-
gen om een tweede versie van het boek, een versie die niet is ge-
richt op de zakelijke wereld, zodat ze de inhoud zouden kunnen
delen met mensen in hun niet-zakelijke omgeving.
Het boek dat je nu vasthoudt, is het antwoord op die lezers-
vraag. De titel Minder moeten, meer flow vat het hele boek sa-
men: wie zouden we zijn als we zouden ophouden te zijn wie we
denken te moeten zijn om succesvol te zijn, wie we denken te
moeten zijn om populair te zijn, wie we denken te moeten zijn
om beminnelijk te zijn, wie we denken te moeten zijn om geac-
cepteerd te worden, wie we denken te moeten zijn om niet uitge-
sloten te worden, wie we denken te moeten zijn om goed genoeg
te zijn voor een kritische ouder (nog levend of al overleden), wie
we denken te moeten zijn om ‘perfect’ te zijn, wie we denken te
moeten zijn om meer vrienden te hebben, et cetera? Wie zouden
we zijn als we zouden ophouden te beweren dat wij weten hoe
anderen moeten zijn? Wie zouden wij zijn als wij niet zouden ei-
sen dat iemand anders moet zijn eer we hem of haar kunnen be-
minnen? Wie zouden we zijn als we vrij zouden zijn van versla-
vingen, die ook vormen zijn van moeten? Wie zouden we zijn als
we niet langer zouden handelen onder de druk van emoties maar
in staat zouden zijn bewuste keuzes te maken, uit vrije wil?
Moeten is de dood van flow. We verstikken de vrije levens-
stroom als we in ons kleine zelf, in onze defensieve persoonlijk-
heid leven, en geloven dat iets moet voordat we gelukkig kunnen
zijn. Van dat ‘moeten’ worden we erg moe. Door dat ‘moeten’ le-
16 INLEIDING
ven we voortdurend in weerstand tegen wat ‘niet mag’. Over wat

allemaal ‘niet mag’ en over ‘wat moet’ hebben we toen we nog
klein waren, heel veel geleerd. En daarin werden we niet zelden
getraind met straf en beloning, de instrumenten van de sociale
conditionering. Later was er de ‘innerlijke stem’ die de oude trai-
ningen bij ons in leven hield, zelfs wanneer we allang alleen
woonden. En met de hulp van die verinnerlijkte sociale controle
bleven we ook voor onszelf nieuwe programma’s van ‘moeten’ en
‘niet mogen’ toevoegen aan de automatische regelkringen in ons
neuro-hormonale systeem.
Wat ‘niet mag’ staat in de weg van ‘wat moet’ volgens ons ge-
conditioneerde emotionele zelf. We zitten gevangen in een geslo-
ten systeem, terwijl het leven zelf het ultieme open systeem is.
Ons gesloten systeem met allerlei regels over hoe de dingen moe-
ten zijn om te kloppen, is niet zo vitaal. Eigenlijk is het een soort
parasiet die de energie van ons essentiële zelf gebruikt. Als kik-
ker leven we in onbewuste slavernij. In wijsheidtradities wordt
gezegd dat we ‘slapen’.
Dat het anders kan, ervaren we in flow. Dan ervaren we tijde-
lijk de vrijheid van onze moeiteloze essentie (wie we waren voor
we als apen getraind werden). Dat voelt zoveel beter dan al dat
moeten en al dat gewroet en al dat dreigen van ‘als niet… dan…’
Mensen die vaak in flow zijn, hebben de sociale controle van de
kikkermeerderheid vervangen door bewuste innerlijke keuzes.
Ze vragen zich niet af of je hen leuk vindt of niet. Ze zijn niet wie
ze ‘moeten’ zijn, maar wie ze ‘willen’ zijn. Artiesten en topspor-
ters zijn vaak zo.
‘Ik heb bepaalde ideeën over voetbal. Daar zal ik altijd achter blijven
staan. Ook al was ik de enige die er zo over dacht, dan zou ik nog
niet twijfelen.’
Johan Cruijff, Provinciale Zeeuwse Courant, 9 oktober 1989
‘Ik ben altijd dwars door alle heersende opvattingen heengegaan.’

Johan Cruijff, Vrij Nederland, 20 oktober 1984
W E E RVA R E N F LO W W A N N E E R O N S H A RT O P E N I S 17
In flow ervaren we tijdelijk ons essentiële zelf en dat is een inte-

graal deel van de natuur zoals we die kennen en bewonderen. On-
ze persoonlijkheid is niet aangeboren: het is een aangeleerd stel
relatiepatronen. Onze persoonlijkheid doet ‘moeite’ om het ge-
heel te laten kloppen met de opgeslagen regels. Een bloem doet in
vergelijking daarmee geen enkele moeite om te bloeien. Ze wordt
van binnenuit geleid door de intelligentie van het leven zelf (of
van de natuur als je wilt). Wanneer we in flow zijn, ervaren wij
een vergelijkbare soort moeiteloosheid. We voelen ons de koning
te rijk en we zijn in staat tot wonderbaarlijke dingen. Een mens
die zijn hart kan openen en open houden, doet voor geen enkele
bloem onder in schoonheid.
In flow valt onze innerlijke natuur tijdelijk bewust samen met
de hele natuur. We worden op zulke momenten niet geleid door
ons persoonlijke, beperkte intellect maar door dezelfde intelli-
gentie die onze ademhaling regelt en onze bloeddruk en miljoe-
nen andere processen en functies in ons lijf gaande houdt, die
planeten in hun baan houdt, kinderen laat groeien in de moeder-
schoot en sterren geboren laat worden. flow1 is een staat waarin
de dingen als het ware vanzelf gebeuren. Ze gebeuren als het wa-
re door ons heen in plaats van door ons toedoen. We hoeven in
flow niet te denken: ons doen vloeit moeiteloos voort uit ons
zijn. Je kunt het intuïtie noemen als je wilt. Wie in flow is, is ge-
lukkig. Wanneer we gelukkig zijn, is ons hart open. En omge-
keerd ook: als ons hart open is, zijn we gelukkig. We geven ons
dan helemaal. Wat we op dat moment doen, doen we met ons he-
le wezen, met hart en ziel. We zijn helemaal aanwezig; we zijn
1 Het woord flow werd voor het eerst gebruikt door Mihaly Csiks-
zentmihalyi, psychologieprofessor aan de Universiteit van Chica-
go. In zijn onderzoek naar de staat waarin topprestaties plaatsvin-
den, zeiden mensen tegen hem zaken als: ‘Het was alsof ik
zweefde’ en ‘Ik werd gedragen door een grotere kracht’. Daarom
noemde hij deze bijzondere bewustzijnsstaat flow. Zie voor meer:
flow- Psychologie van de optimale ervaring, Mihaly Csikszent-
mihalyi, Boom, 1999.
18 INLEIDING
aanwezigheid, we zijn hier en nu. We leven zonder verdedigings-

muren. We zijn tegelijk zeer sterk en zeer kwetsbaar en open. We
zijn tijdelijk de grenzen van ons ‘kleine ik’ overstegen. Onze ogen
stralen. Onze energie is bruisend en we zijn zeer alert.
Topprestaties in de sport vinden plaats in de flow-staat. Grote,
tijdloze kunst ontstaat in de flow-staat. Geniale uitvindingen
gebeuren in de flow-staat. Het wonder van de liefde wordt erva-
ren in de flow-staat. Mensen kunnen in de flow-staat zoge-
naamd onmogelijke dingen doen, zaken die de normale2 grenzen
overschrijden. Zoals: zonder woorden weten wat een ander je wil
zeggen.
Als je beseft dat kinderen tot hun tweede levensjaar meestal in
flow zijn, is die staat dan niet de manier waarvoor we van natu-
re bedoeld zijn3? Stel eens dat de wereld (en meer in het bijzon-
der: ons leven), niet bedoeld is om een soort lijdensweg te zijn?
Hoe is het dan zo geworden? Waarom blijven we vastzitten in ons
kleine beperkte ik, de ‘rups’, in plaats van de kwantumsprong te
maken naar de glorieuze vlinderstaat? Waarom zijn we eikels in
plaats van eiken? Waar zijn de beperkingen van ons kleine ik te
vinden en hoe ontstaan ze?
In het boek Genesis wordt het verlies van de onbewuste ‘para-
dijselijke zijnsstaat’ (waar kleine kinderen nog in verkeren), op
een metaforische manier beschreven. Te veel mensen nemen het
verhaal van Adam en Eva letterlijk; het is echter een parabel, een
metafoor. Het verhaal vertelt hoe het paradijs werd verloren ‘door
2 ‘Normaal betekent ‘volgens de norm’ – de vraag is natuurlijk wel-

ke norm. Als de meerderheid de norm bepaalt, is de norm ‘de roep
van de middelmatigheid’.
3 Maslow stelde dat wat wij ‘normaal’ noemen eigenlijk neurotisch is.
Hij bestudeerde mensen die piekervaringen hadden, mensen die re-
gelmatig in flow waren en maakte hen tot norm voor wat ‘nor-
maal’ is. Hij noemde die soort mensen ‘self-actualisers’ en stelde
dat wij bedoeld zijn om tot volle ontplooiing te komen, net zoals
een eikel bedoeld is om eik te worden. De meeste mensen blijven
echter ‘eikels’…
te eten van de boom van kennis van goed en kwaad’. Deze parabel
vertelt de evolutionaire verschijning van het ‘denken’ in de mens.
Het denken haalde de mens uit zijn originele, onbewuste staat
van eenheid met de natuur (die je nog kunt zien in baby’s), zodat
hij kon leren bewust deel te nemen aan de schepping als een
vreugdevolle medeschepper.
Hoe het denken in de mens ontstond, wordt ten onrechte ‘een
val’ genoemd. Voor ons is het juist het tegenovergestelde, het is
een wonderbaarlijke ontwikkeling: op dat moment ontstond het
zelfbewustzijn. Door het denken kunnen we bewuste mede-
scheppers worden, dat is toch prachtig? Het denken is echter wel
een tweesnijdend zwaard. Door het denken kunnen we ook be-
perkende overtuigingen over onszelf en het leven aannemen,
door het denken kunnen we de natuur tegenwerken in plaats van
bewuste en creatieve medescheppers te zijn.
De rups wordt automatisch vlinder, hij hoeft er niet over na te
denken, wij wel, wij dienen het te willen. Bij ons is de vrije wil
juist de evolutionaire stap ná de automatische, stimulus-respons-
fase. Omdat we kunnen denken, kunnen we ook geloven (ook al
is dat in feite onmogelijk) dat we niet verbonden zijn met de rest
van de natuur, dat we afgescheiden zijn en klein in plaats van ver-
bonden en majestueus, zoals de natuur zelf. We kunnen ervoor
kiezen te geloven (het gangbare geloof) dat we de natuur dienen
te veroveren in plaats van er een vreugdevol deel van te zijn. We
verliezen dan voorlopig – totdat we die bewust weer zoeken en
vinden – onze paradijselijke staat. Dat zie je letterlijk gebeuren
wanneer kleine kinderen hun onschuld verliezen.
Telkens wanneer we flow ervaren, voelen we tijdelijk opnieuw
die ‘verloren’ paradijselijke staat, de staat voorbij het denken, de
ervaring van het open hart, de ervaring van diep intrinsiek geluk
die we als kleine kinderen bijna voortdurend kenden (maar het
niet wisten). En we zijn ongelukkig wanneer we die staat niet
kunnen vasthouden met onze wil, met ons denken. Merkwaardig
genoeg is geluk een staat die de persoonlijke wil overstijgt, maar
waarvoor je wel dient te kiezen. Opnieuw een interessante para-
dox.
Je kunt niet op commando geluk verkrijgen, maar je kunt er wel
20 INLEIDING
een hoop onbewust verzet tegen plegen. Geluk laat zich niet van-
gen omdat geluk synoniem is met vrijheid. Geluk is alleen onver-
stoorbaar wanneer het níét afhangt van een externe oorzaak. Het
moge duidelijk zijn dat afhankelijkheid nooit synoniem kan zijn
met vrijheid. Als kinderen waren we per definitie afhankelijk.
Jammer genoeg blijven we dat meestal ook als volwassene.
Wanneer we onze vrijheid herwinnen, zijn we terug in het para-
dijs. De reis naar de vrijheid is de ‘reis van de held’ uit mythes in
alle beschavingen: Hercules, Odysseus, Luke in Star Wars. Vele
sprookjes gaan over die reis. De held moet draken verslaan en al-
lerlei moeilijkheden overwinnen om de prinses te bevrijden en
daarna leven ze nog lang en gelukkig. De ‘prinses’ is onze inner-
lijke aard die gevangen wordt gehouden door het ‘mannelijke’ ra-
tionele denken. De ‘draken’ zijn onze mentale en emotionele af-
weermechanismen.
Wanneer we ons denken en ons voelen weer in lijn hebben ge-
bracht, zijn we weer in het paradijs. Onze binnenwereld valt dan
op grenzeloze wijze samen met onze buitenwereld. Wanneer we
ons denken laten leiden door ons hart, zijn we de vlinder gewor-
den. Tot die tijd worden we beheerst door automatisch denken op
basis van allerlei geloofssystemen. Kijk eens om je heen en zie
wat er van de wereld geworden is door het denken dat is losge-
koppeld van het hart. Dat geeft je een idee. Geluk is een staat van
zijn. Ongelukkig zijn is een staat van denken. We denken ons zelf
ongelukkig, maar we kunnen onszelf niet gelukkig denken: flow
(intrinsiek geluk) is een staat die het denken te boven gaat.
FLOW en overvloed
Het aards paradijs wordt afgeschilderd als een staat van totale
overvloed. Het paradijs is echter niet een plaats, maar een inner-
lijke staat van volheid, van heelheid: ‘Het Rijk der Hemelen is in
u.’ Lucas, 17: 21. Wanneer we opnieuw kunnen vinden wie we
echt zijn, dat wil zeggen voorbij het denken (of: voorbij wat we
denken te zijn), is overvloed de normaalste zaak van de wereld.
Met overvloed bedoelen we niet geld. We bedoelen een staat van
vervulling met betrekking tot dingen die voor jou overvloed bete-
kenen. Dat kan geld zijn, maar het is vooral het leven dat je echt
wilt leven, je hart volgen.
Als we tijdelijk in die staat zijn, valt van alles vanzelf in onze
schoot. We zullen daar later op terug komen als we het hebben
over synchroniciteiten, zinvolle toevalligheden. Uit de staat van
innerlijk geworteld geluk stromen allerlei mooie en goede dingen
zomaar ons leven binnen. Let op het woord ‘stromen’, het is ver-
want aan flow. Het woord ‘stromen’ verwijst naar de moeite-
loosheid waarmee overvloed ons leven binnenkomt als ons hart
open is. Dat gebeurt op net zo’n moeiteloze wijze als de tulp ver-
schijnt uit de tulpenbol en de appel groeit aan de appelboom.
Het woord overvloed bevat trouwens het woord ‘vloed’. En wist
je dat het Engelse woord affluence afkomstig is van het Latijnse
woord affluere wat ‘toestromen’ betekent? Het Engelse woord
abundance bevat het Latijnse woord unda wat ‘golf’ betekent.
Allemaal verwijzingen naar flow.
Lees eens wat enkele zeer bijzondere mensen zeiden die flow
uit ervaring kennen.
‘Het lijkt ongelofelijk, maar mijn ideeën

komen naar me toe vanuit de ether.’
Thomas Edison
‘Wanneer ik volledig mezelf ben, alleen en vol vreugde, stroomt de

inspiratie het best en het meest overvloedig. Vanwaar en wanneer
de ideeën komen weet ik niet. En ik kan ze ook niet dwingen.’
Wolfgang Amadeus Mozart
‘Vanwaar komen mijn ideeën? Ik kan het niet met zekerheid zeggen.
Ze komen als zij het willen, direct en indirect.’
Ludwig von Beethoven
‘Intuïtie, het Universele Bewustzijn, is de bron van alle kunst.’

Pieter Mondriaan
‘Als de Geest de hand niet leidt is het geen kunst.’

Leonardo da Vinci
22 INLEIDING
‘Ontdekkingen hebben weinig met intellect te maken. Er is altijd een

bewustzijnssprong die je wat mij betreft intuïtie kunt noemen.
De oplossing komt gewoon naar je toe en je weet niet hoe of waarom.’
Albert Einstein
‘Als je in harmonie leeft met de natuur, zullen de dingen

die van nature bij je horen naar je toestromen door een soort
onzichtbare aantrekkingskracht.’
Ralph Waldo Emerson
Deelnemers aan het onderzoek van Mihaly Csikszentmihalyi

rapporteren bijna allemaal eenheidservaringen terwijl ze in flow
waren. In flow is er geen spanning tussen onze binnenwereld en
de buitenwereld. In flow is er geen breuk tussen onze vorm en
onze niet-vorm. In flow komen we ‘in sync’ met de hele schep-
ping, voorbij persoonlijke grenzen. flow is een transpersoonlijke
staat, een staat waarin we ervaren dat we één zijn met de hele na-
tuur. In flow is ons hart helemaal open. Dan verdwijnen onze
persoonlijke grenzen. We ervaren iets wat het verstand te boven
gaat. Dat iets wat woorden te boven gaat, is wat we echt zijn. We
zijn een integraal en naadloos deel van iets wat veel groter is dan
ons persoonlijke zelf. Zoals de golf niet kan bestaan los van de
oceaan, zo bestaan wij niet los van de wereldziel, de intelligentie
die de hele natuur bezielt.
Hierna volgen enkele citaten uit de Oudheid die deze staat be-
schrijven.
‘Er is slechts één gemeenschappelijke levensstroom, één gemeen-

schappelijke ademhaling. Alles staat in relatie tot alles.’
Hippocrates, Griekenland, vijfde eeuw voor Christus
‘Het universum bevat één ondeelbaar Leven, wat één ondeelbare

substantie bevat, één geest, één ziel. De zon kan op vele plaatsen
op aarde schijnen, maar er is slechts één zon.’
Marcus Aurelius, Rome, tweede eeuw voor Christus
‘Iets mysterieus bestaat al van voor hemel en aarde bestonden.

Het is stil en vormloos en altijd aanwezig. Het is altijd in beweging.
Het is als de Onzichtbare Moeder waaruit elke vorm geboren wordt.’
Lao Tse, China, vijfde eeuw voor Christus
In onze recente geschiedenis is Carl Gustav Jung een van de pio-

niers die zich met dit fascinerende onderwerp bezighielden. Sa-
men met Abraham Maslow is hij de grondlegger van de transper-
soonlijke psychologie, dat wil zeggen de psychologie van het
transpersoonlijke zelf, het zelf dat bestaat voorbij het beperkte,
persoonlijke zelfconcept (een product van het denken) en voorbij
wat de zintuigen ons kunnen vertellen. Jung schrijft: ‘Ik ben er
zeker van dat er een dimensie in onszelf bestaat die niet onder de
wetten van tijd en ruimte valt.’
Die gemeenschappelijke hartslag van het leven klopt in ons.
Wanneer je in flow bent, ben je er op dat moment mee in sync, je
trilt op de frequentie van het geheel. Er is geen grens tussen jou
en de natuur. Je beweegt zoals de golf beweegt met het ritme van
de oceaan en de bewegingen van de maan en de maan weer met
de aarde en de aarde met de hele kosmos. Het onderscheid tussen
jouw fysieke persoonlijke en de ongedefinieerde transpersoonlij-
ke zelf is tijdelijk verdwenen, het is de staat van originele on-
schuld.
Ons denken voelt zich echter niet op zijn gemak met iets wat
ondefinieerbaar is. Het wil alles gedefinieerd zien en zo beperkt
het ons tot iets wat we niet zijn. Het Latijnse woord definire be-
tekent ‘begrenzen’. Zodra we ons terugtrekken in de beperkte
wereld van het denken, verliezen we het contact met ons grenze-
loze wezen dat bestaat in relatie van alles met alles. We zijn dan
niet langer in flow, maar dat verandert niets aan de realiteit van
onze verbondenheid met alles. Er zijn alleen een paar wolken (ge-
dachten, concepten, overtuigingen) voor de zon, maar de zon is er
nog steeds. Dat is wat Jezus bedoelt met ‘wat in de hemel is ver-
bonden, kan de mens niet scheiden’.
In flow ervaren we tijdelijk de harmonie die bestaat in de hele
natuur op een niveau waar het denken niet kan komen. Het den-
ken is een dienaar die zich tot meester heeft gekroond. Het den-
24 INLEIDING
ken oordeelt over van alles en verstoort daarmee de harmonie, de

innerlijke vrede. Ontdek wat je innerlijke vrede verstoort en je
zult weten wat je uit de flow-staat houdt. Het zijn altijd oorde-
len die jouw innerlijke vrede verstoren. En telkens wanneer onze
vrede verstoord is, vallen we uit de harmonie en uit de natuurlij-
ke overvloed.
Hoe kom je daar terug? Herstel de innerlijke vrede. Vaak bete-
kent dit vooral dat we onszelf en anderen leren vergeven. Niets
herstelt harmonie en geluk en overvloed zoals echt vergeven, los-
laten van het oude, het dode. Door het dode los te laten ervaren
we meer leven in het nu. We komen daar uiteraard nog uitgebreid
op terug. Harmonie betekent moeiteloosheid (ease), disharmonie
betekent dis-ease.
‘Het leven is overvloed voor wie in harmonie leeft met het universum.’
Thomas Edison
Overvloed is niet wat je hebt; het is wat je echt bent. Je gelooft

het alleen niet. Je gelooft van alles over jezelf wat niet waar is en
daarom ervaar je ongelukkige emoties in plaats van je natuurlij-
ke staat van geluk. En je leven weerspiegelt wat je over jezelf ge-
looft… De wereld is vervelend voor vervelende mensen en de we-
reld is boeiend voor boeiende mensen… Wat je op dit moment
denkt te zijn, bepaalt wat je op dit moment kunt doen en hebben.
Jouw opdracht in dit boek zal zijn om jouw bewustzijn over jezelf
te verruimen, zodat je vaker in flow kunt zijn en zodat je vaker
toegang kunt hebben tot de wonderen van de grotere transper-
soonlijke intelligentie die in je leeft. In feite ben je die intelligen-
tie ook zelf, maar je persoonlijk gedachten verzetten zich daarte-
gen. Je kunt alleen vaker in flow zijn wanneer je bereid bent
oude en beperkende overtuigingen over jezelf en het leven en de
wereld op te geven. Laat tot diep in je wezen doordringen dat
wanneer jij met alles verbonden bent, je ook tot alles toegang
hebt en alles tot jou kan komen. Kun jij open zijn? Kun je wat in
dit boek wordt gezegd, lezen zonder vooroordelen? Jij bepaalt wat
je uit dit boek haalt. Onze vraag is: wil je gelijk of wil je geluk?
FLOW in vogelvlucht4
flow is het natuurlijke openbloeien van ons leven naar meer ver-
bondenheid en eenheid. Wanneer we ons leven laten leiden door
angst en andere onprettige emoties, dan verzetten we ons onbe-
wust tegen flow. Die emoties sluiten ons hart in plaats van haar
te openen. In flow is ons hart altijd open.
flow is in ieders leven, want alles is met alles verbonden of je
dat nu gelooft of niet. Het is de kunst je meer te openen voor
flow, niet om iets te doen.
In flow vindt er vaker op de een of andere manier gelukkig toe-
val plaats: het universum schijnt positief voor ons samen te zwe-
ren als ons hart open is. Dat heet synchroniciteit: het samenko-
men van zaken die schijnbaar niets met elkaar te maken hebben,
op een manier die ons leven een nieuwe wending geeft. Die nieu-
we wending zal altijd leiden naar meer verbondenheid, meer be-
wustzijn, meer eenheid.
Augustinus, die als een van de eersten in het Westen de mense-
lijke psyche bestudeerde, definieerde geest als ‘de verbondenheid
van alles met alles’. Onze ziel is niet een ding, maar onze indivi-
duele verbinding met al wat is. Ziel is relatie en in flow ervaren
we onze ziel of onze verbondenheid met alles. Er is dan zoveel
meer mogelijk dan wanneer we in koppige afscheiding leven (in
beperkende overtuigingen, met gesloten hart).
In flow, als ons hart open is en de creatieve levensenergie vrij

door ons kan stromen, kunnen we dit allemaal ervaren:
● Dingen schijnen vanzelf op hun plek te vallen; barrières
smelten weg – de mensen en middelen die ons doel voor-

waarts helpen, verschijnen zomaar in ons leven ‘als bij toe-
val’. Het universum zweert positief voor ons samen als wij
onze verbondenheid ermee in ons bewustzijn brengen door
ons hart te openen.
4 Geïnspireerd door The Power of Flow, Charlene Belitz & Meg

Lundstrom, Three Rivers Press, New York 1998.
26 INLEIDING
● We zijn vaker op het juiste moment op de juiste plaats. Zo-

als Cruijff in flow altijd vrij liep en op de juiste plek ver-
scheen; hij kon dat zelf niet verklaren.
● We zien met meer helderheid hoe in ons leven het ene tot
het andere leidt als in een meesterlijk plan. Perfecte timing
kan zich zelfs voordoen onder het mom van schijnbare pro-
blemen. Denk aan iemand in New York die op 11 september
2001 een verkeersongeval had en daardoor niet in het wtc
was. Toeval?
● Het leven openbaart zich meer en meer aan ons als een dy-
namisch proces. We zien verandering meer en meer als een
voorwaartse beweging en verzetten ons minder en minder
tegen het wegvallen van het oude verhaal in ons leven. Dat
kan zelfs betekenen dat relaties wegvallen die ons anders
zouden verstikken. Door bewuster naar onze verbondenheid
met het grotere geheel te kijken ontspannen we meer, ver-
trouwen we meer, geven we ons meer over en daardoor ken-
nen we steeds meer flow en steeds meer ‘gelukkig toeval’.
Het is een opwaartse spiraal. Angst en beperking zorgen
juist voor een neerwaartse spiraal.
● We zien dat gebeurtenissen in ons leven deel zijn van een
groter patroon. We voelen dat er een innerlijke orde is. We
krijgen meer contact met spontane zingeving in plaats van
ons verloren te voelen in een veel te groot en vreemd univer-
sum. We voelen ons steeds meer thuis. Het universum is
steeds meer onze bondgenoot in plaats van ‘de grote onbe-
kende’ of, erger nog, de ‘vijand’.
● We zien steeds vaker het verband tussen onze denken ge-
voelswereld en de externe wereld waardoor we nog bewuster
medescheppers worden in plaats van slachtoffers.
flow vult ons leven met zingeving, harmonische relaties, moei-

teloosheid, overvloed. We voelen ons in flow meer gedragen
door een groter intelligent systeem in plaats van eenzame ruim-
tereizigers te zijn in een vervreemdende omgeving. We verlaten
steeds meer het rechtlijnige oorzaak-gevolgdenken voor intuïtie,
de transpersoonlijke intelligentie die duizenden factoren in één
keer kan omvatten. De hersenen zijn daar veel te traag voor.
‘Als ik een bal aan de voet heb die ik wil afspelen, dan moet ik
rekening houden met mijn bewaker, de wind, het gras, de snelheid
waarmee de spelers lopen et cetera… Wij berekenen de kracht
waarmee je moet schoppen en de richting waarin in een tiende seconde.
De computer doet daar twee minuten over.’
Johan Cruijff, De Tijd, 7 mei 1982
Het enige, echt het enige wat wij dienen te doen om in flow te
raken, is ons hart te openen en open te houden. We hoeven alleen
maar bereid te zijn, ontvankelijk te zijn. Dat kunnen we echter
niet zolang angst ons leven domineert. Angst vernietigt flow.
Met angst bedoelen we ook alle andere onprettige emoties die
hun wortels hebben in angst, zoals woede, depressie et cetera.
‘flow is een staat waarin we niet bang zijn dat we

de controle zullen verliezen.’
Mihaly Csikszentmihalyi
‘Tijdens de wedstrijd voelde ik een ongekende rust, een soort euforie.

Ik rende zonder moe te worden, met mijn dribbels passeerde ik
iedereen, het leek wel alsof ik door mijn tegenstanders heenliep.
Het was veel meer dan zelfvertrouwen.’
Pele, Verkozen tot ‘Sportman van de Twintigste Eeuw’
‘Ik ben een aanvaller. Voor niemand bang en gewend te creëren.’

Johan Cruijff, De Telegraaf, 19 april 1997
Geen grenzen!
Als astronauten boven de aarde vliegen, zien ze Europa zonder

landsgrenzen. Nederland of Vlaanderen, beste lezer, is een con-
cept, niet een realiteit. Wij hebben die grenzen daar aangebracht
en we noemen dat gefragmenteerde beeld vervolgens de werke-
lijkheid. Het is niet erg een lijn op een kaart te trekken, als je
maar niet gelooft dat daar een echte grens is!
28 INLEIDING
De aangebrachte lijn verstoort de ware eenheid op geen enkele

manier. Ze is niets meer dan een afspraak, een gedachte. Ze be-
staat alleen in ons denken, niet in werkelijkheid. Wij nodigen je
uit om wat we doorgaans de scheiding noemen tussen land en
water, ook te zien als de plek waar water en land elkaar raken.
Met andere woorden: zogenaamde grenzen verbinden evenveel
als ze verdelen. Het is allemaal een kwestie van gezichtspunt.
Vanuit de ruimte zie je geen grenzen tussen landen, terwijl je op
aarde wel grenscontroles kunt tegenkomen. Is het ene meer waar
dan het andere? Of zijn het gewoon twee gezichtspunten?
Kijk eens naar de afbeelding. Is de figuur ‘bol’ of ‘hol’?
Het is maar hoe je kijkt. Hol en bol ontstaan en bestaan tegelij-

kertijd. Zo ben ik evenzeer met je verbonden als gescheiden. Bei-
de zijn waar, maar, zoals we later nog zullen zien, mijn verbon-
denheid met jou is relatief meer waar dan mijn gescheidenheid
van je. Scheiding en verbondenheid zijn als materie en energie.
Materie, vorm bestaat bij de gratie van energie en zo bestaat de
vormelijke wereld van schijnbare scheiding bij de gratie van rela-
ties.
‘De gedachte dat er werkelijk zoiets bestaat als afgescheiden deeltjes,

is compleet irrationeel. Deeltjes zijn in wezen golfpakketten
dat wil zeggen relaties.’
Niels Bohr, (1885-1962), grondlegger van de kwantumfysica
We hebben van alles geleerd over scheiding en onderscheid, maar

bijna niets over onze verbondenheid met alles en allen. De wereld
bevat wel lijnen, maar geen grenzen. De werkelijkheid is in waar-

heid één geheel, waarin we wel dingen kunnen onderscheiden
maar niet feitelijk gescheiden. Dat brengt ons bij een zeer diepe
angst uit onze kindertijd, scheidingsangst. Die angst blijft voor
velen van ons, ons hele leven, diep in ons voortbestaan, onder
meer in de vorm van ‘angst voor afwijzing’, ‘angst voor eenzaam-
heid’, ‘angst waardoor we niet weggaan uit een liefdeloze relatie’
et cetera. We hebben ons gevoel van verbondenheid verloren en
daardoor kennen we angst voor ‘de wereld daarbuiten’. In flow
stijgen we tijdelijk boven onze angst uit en we voelen ons vol van
liefde. Kan liefde echt onze angsten genezen? Voelen we angst
wanneer de natuurlijke welzijnsstroom van de allesomvattende
liefde in ons geblokkeerd wordt? Het is het onderzoeken waard.
Definitie van FLOW
Mihaly Csikszentmihalyi definieerde de flow-staat als volgt:
‘Wat ik flow noem, is het proces van totale betrokkenheid bij

het leven, waarbij spontaan creativiteit en genot ontstaan. Het
is de staat van optimale ervaring.’
De kern van flow is betrokkenheid of verbondenheid of relatie.

flow, zo rapporteert Mihaly Csikzentmihalyi, is een universele
ervaring die op dezelfde wijze omschreven wordt door rijke en ar-
me mensen, door volwassenen en kinderen, door westerlingen en
oosterlingen. Het feit dat flow een universele ervaring is, wijst
erop dat er voor de flow-staat universele principes gelden. We
zullen daar een heel hoofdstuk aan wijden.
Bij flow gaat het niet om formules, maar om het respecteren
van universele principes, de software van de natuur als het ware.
We vinden flow niet wanneer we overtuigingen en waarden bo-
ven principes stellen, met andere woorden, wanneer we proberen
slimmer te zijn dan de natuur. Denk aan de metafoor van Adam
en Eva en het verlies van het paradijs.
flow is een spontane staat, geen mechanisch te veroorzaken
staat. flow is niet echt te beschrijven, maar we kunnen flow wel
30 INLEIDING
allemaal ervaren: het is ons eigen energetische zelf, niet gebon-

den aan tijd en plaats. flow is wat de zeiler voelt wanneer hij
hoog aan de wind over het water vliegt, terwijl boot, wind, zee en
zeiler één geheel worden, één melodie zingen die natrilt in de
aderen van de zeiler. Het is wat je als ouder voelt als je kind – on-
verwacht – voor het eerst naar je glimlacht. Het is wat de schilder
voelt wanneer voor zijn ogen een werkelijkheid openbloeit waar
hij zelf deel van is. Het is wat de voetballer voelt nadat hij heeft
gescoord vanaf 50 meter afstand. Het is wat een danser voelt als
hij het dansen zelf is geworden. Het is wat we voelen wanneer we
tijdloze kunst of adembenemende natuurtaferelen aanschouwen.
Het is wat we voelen als we verliefd zijn. Het is wat we voelen als
we een baby zien. Het herinnert ons aan ons diepere wezen. Dat
betekent her-innering: opnieuw naar binnen gaan.
‘Het Rijk der Hemelen is in u.’

Lucas 17: 21
In het onderzoek naar flow worden wereldwijd twee ervaringen

genoemd die vaak flow-ervaringen zijn: het lezen van een boei-
end boek (je gaat er helemaal in op, je verdwijnt erin en je gaat
voorbij tijd en ruimte) en een ontspannen samenzijn met toffe
vrienden (je mag jezelf zijn, je kunt loslaten en stromen). Het op-
gaan in, het niets achterhouden, de totaliteit van de ervaring is
een vitale dimensie van flow:
‘Ik merkte haast niets van het publiek als ik speelde.’

Johan Cruijff, Vrij Nederland, 20 oktober 1984
flow is ongefragmenteerde ervaring. Elke keer wanneer we niet

in flow zijn, verkeren we in een staat van fragmentatie. Wat zorgt
voor fragmentatie? Gedachten die liefde tegenspreken. Waarom
merkte Cruijff niets van het publiek wanneer hij speelde? Omdat
hij helemaal opging in het spel, hij voetbalde met hart en ziel.
Hart en ziel, geen intellect. Willen we gelijk of willen we geluk?
31
Hoofdstuk 1
Waarom positief denken

niet genoeg is
Wie is de baas in je hoofd?
‘Alles wat we zien, is het product van het brein – het is gebouwd op de
grondvesten van het brein en het is geconstrueerd door het brein.’
De Pali Canon, 500-250 v.C.
flow is een toestand die het denken en de hersenen overstijgt. Je

komt dus niet in flow door positief te denken, evenmin door ne-
gatief te denken trouwens. Om echt te weten hoe groot je bent,
zul je alle denkmechanismen achter je dienen te laten. Om te
ontdekken wat je niet weet en wat ook niet in woorden te vatten
is, dien je los te laten wat je weet. Met denken definiëren we al-
leen onze beperkte gedachten over onszelf, zowel positieve als
negatieve. Met denken maken we alles tot een ‘object’. Denken
kan nooit ons ware wezen vatten. We zijn namelijk geen objec-
ten! We doen elkaar juist wrede dingen aan als we elkaar behan-
delen als een object!
Misschien wel de bekendste boeddhistische tekst is de Dham-
mapada. Het is de uitgebreidste verzameling soetra’s (heilige ver-
zen) van de Boeddha. Dhamma betekent zoiets als ‘Al Wat Is’ en
pada betekent in eerste instantie ‘pad’. De Dhammapada is dus
‘het pad naar Al Wat Is’ ofwel, het pad naar heelheid (de staat zon-
der grenzen).
De allereerste verzen van de Dhammapada zijn zeer relevant
voor dit hoofdstuk:
‘We zijn wat we denken. Alles wat we zijn, ontstaat samen

met onze gedachten. Met onze gedachten maken we de
wereld. Als je spreekt of handelt met een disharmonische
denkstaat, zal ongeluk het gevolg zijn, net zoals het wiel niet
32 HOOFDSTU K 1
anders kan dan de os te volgen die de kar trekt. We zijn wat we

denken. Alles wat we zijn, ontstaat samen met onze gedach-
ten. Met onze gedachten maken we de wereld. Als je spreekt
of handelt met een harmonische denkstaat, zal geluk het
gevolg zijn, net zoals je schaduw je onverstoorbaar volgt. “Kijk
hoe hij me misbruikt heeft, kijk hoe hij mij mishandeld heeft,
hoe hij mij deed vallen en hoe hij mij beroofde.” Leef met dit
soort gedachten en je zult in een pijnlijke wereld leven. “Kijk
hoe hij mij deed vallen en hoe hij mij beroofde.” Geef dit soort
gedachten op en je zult in een liefdevolle wereld leven. [...] Je
ziet het onware voor het ware en het ware voor het onware. Je
leeft niet vanuit je hart maar vanuit je gedachten en emoties.
Zie het valse als vals en zie het ware als waar. Kijk in je hart
en volg je ware natuur. Een denkmechanisme dat niet onder-
zocht is, is een dak vol gaten. Als de emoties komen, vullen ze
het lichaam zoals regen het huis vult. Alleen als het dak zon-
der gaten is, kun je beschutting vinden.’
Gedachten zijn nooit neutraal. Waar wij met flow naar op zoek
zijn, is wel neutraal. Het is pure energie die geen oordelende ge-
dachten bevat. Onze gedachten zijn niet pure energie, maar een
soort mentale voorwerpen met bepaalde karakteristieken, net zo-
als bloemen een bepaalde geur hebben en aardbeien een bepaalde
smaak. Elke gedachte veroorzaakt ook een elektrisch en che-
misch proces in ons brein en bij uitbreiding in ons hele lichaam.
Gedachten veroorzaken in onze hersenen elektrische impulsen
die op hun beurt voor chemische reacties kunnen zorgen. Leer-
processen veranderen letterlijk onze hersenen.
‘Denken is materieel.’
J. Krishnamurti
Doe eens een experiment. Roep in je geest het beeld op van een
citroen. Verbeeld je dat je de citroen in tweeën snijdt en ‘ruik’ de
geur die op dat moment opstijgt naar je neus. Verbeeld je dat je de
citroenpitten uit de citroen prikt met het mes. Breng een halve
WAAROM POSITI EF DE N KE N N I ET GE NOEG IS 33
ingebeelde citroen dichter bij je neus en ruik de geur. Voel het sap
in je hand. Verbeeld je vervolgens dat je de citroen uitperst in je
mond. Voel het vruchtvlees van de citroen in je mond. Reageren
je speekselklieren? Dat gebeurt bij minstens 80 procent van de
mensen die dit experiment uitvoeren. Voor sommige mensen is
de gedachte aan krassende vingernagels op een bord alleen al ge-
noeg om hun kippenvel te bezorgen.
Verbeeld je dat je dubbelzijdig schuurpapier tussen je kiezen
houdt. Bijt hard op het ingebeelde schuurpapier en beweeg nu je
kiezen heen en weer. Kippenvel? Gedachten en andere mentale
activiteiten hebben gevolgen en die gevolgen reiken verder dan je
misschien vermoedt. Denk aan de woorden van Boeddha hiervoor.
Denk eens aan iemand van wie je echt houdt. Wat voel je? Denk
eens aan iemand die je grondig verwenst. Wat voel je? Denk nu
weer aan iemand van wie je houdt. Merk je dat er dingen gebeu-
ren in je lijf? Gedachten veroorzaken emoties en gevoelens en ze
kunnen ook je lichaam zieker of gezonder maken. Gedachten
hebben gevolgen. We kunnen gevangen zitten in bepaalde ge-
dachten en blijven daardoor keer op keer de gevolgen van die ge-
dachten ervaren.
Het denkmechanisme is voor een mens wat klauwen zijn voor

een beer. Het is een overlevingsinstrument. Het denken is niet
creatief en innoverend. Het is juist uitermate behoudend! Inspi-
ratie komt vanuit ons essentiële zelf, niet vanuit ons denken. On-
ze hersenen bevatten in grote lijnen drie delen. Ten eerste zijn er
de reptielhersenen (de kleine hersenen en de hersenstam), ten
tweede de limbische1 hersenen (de zoogdierhersenen) en ten slot-
te zijn er de grote (menselijke) hersenen (de buitenlaag van de gro-
te hersenen bestaat uit de zogenaamde grijze materie). Onze den-
kende hersenen zijn zeer recent in de evolutie ontstaan en we
hebben ze nog niet echt leren gebruiken, vooral nog niet in har-
monie met ons voelende zelf.
1 Limbus is Latijn voor ‘boog’. Zoals je ziet in de afbeelding liggen de

limbische hersenen in een boog rond de kleine hersenen.
34 HOOFDSTU K 1
Neocortex:
het menselijke brein
Limbisch systeem:
het zoogdierenbrein
Hersenstam en kleine hersenen:

het reptielenbrein
De drie onderdelen van de hersenen: de reptielhersenen,

de zoogdierhersenen of het limbische systeem en
de grote hersenen.
De kleine hersenen en de hersenstam worden samen ook de

reptielhersenen genoemd. Reptielen zijn koudbloedig. Pas na de
ontwikkeling van de limbische hersenen of zoogdierhersenen
waren dieren in staat de lichaamstemperatuur te regelen. Deze
eerste twee soorten hersenen horen evolutietechnisch gezien bij
organismen die de mens in zijn rol als bewuste medeschepper
voorgingen.
De primaire of reptielhersenen zijn onze somatische hersenen;
de secundaire of limbische hersenen zijn onze psychosomatische
hersenen en de grote hersenen zijn onze psychomentale herse-
nen. Wij mensen bevatten alle vroegere evolutiestadia. In de hui-
dige fase van de evolutie zijn de twee soorten ‘dierlijke’ hersenen
nog erg actief in ons. Het zijn de centra waar ons automatisch
denken, onze automatische emoties en ons automatische stimu-
lusrespons zetelen. We kunnen dat dierlijke evolutieniveau al-
leen overstijgen door bewuste, niet automatische actie. Daartoe
werd de mens in staat gesteld met de komst van de grote herse-
nen. Toen kreeg hij het vermogen boven patronen uit te stijgen.
In de neocortex ligt het vermogen een vrije wil te ontwikkelen.
Het bewustzijnscentrum in onze grote hersenen bestaat in de zo-
genaamde voorhoofdskwabben. Die onderscheiden ons van de
apen. Wanneer Tibetaanse monniken bewust op het hartcentrum
mediteren is dat het deel van de hersenen dat oplicht. Bewustzijn

lijkt dus via het hart te komen. De grote hersenen en vooral de
voorhoofdskwabben zijn veel fijngevoeliger dan de oudere, grove-
re limbische hersenen en de reptielhersenen en juist daardoor
kunnen ze een geleider zijn voor ingevingen van ons essentiële
zelf, vanuit ons hart.
De materie waarin we geboren worden, heeft andere eigen-
schappen dan de levensenergie die de materie bezielt. Vorm en
bezielende energie zijn echter op elkaar aangewezen en vormen
eigenlijk één geheel. De bezielende energie kan zich niet uiten
zonder het lichaam en het lichaam zonder de bezielende energie
is wat je een lijk noemt. In flow ervaren we de perfecte heelheid
van onze vorm in harmonie met onze grotere energetische di-
mensie. We zijn zowel materie als meer dan materie. Het is de
eenheid van alle dimensies in onszelf die we ervaren in flow.
Niets in ons is meer of minder. Het is het geheel dat telt. Instinc-
ten zijn niet een mindere intelligentie dan denken, maar een an-
dere intelligentie. De automatische processen in ons zijn niet
minder dan de processen die we aansturen met onze wil. Die au-
tomatische processen worden ‘reactief’ genoemd en daar wordt
meteen een etiket bijgevoegd alsof dat slecht zou zijn. Op zich-
zelf is er niets verkeerd met reactiviteit, want dankzij stimulus-
responsmechanismen in ogen en hersenen bijvoorbeeld kunnen
wij zien. Het licht wordt weerkaatst (een reactie) vanaf een object
en valt op ons netvlies, geladen met informatie. Het oog reageert
en stuurt informatie naar de hersenen. Deze reageren ook en de-
coderen de informatie tot een beeld. Dat wordt allemaal voor ons
gedaan. Er komt geen vrije wil aan te pas. Vrije wil of proactivi-
teit is ons vermogen samen te werken met de creatieve, transper-
soonlijke dimensie. Zo komen reactiviteit, proactiviteit en crea-
tiviteit samen in één vloeiende beweging. Dat is flow. Niet
hoger of lager, alleen heelheid.
Het voorgeprogrammeerde deel in ons, onze persoonlijkheid,
kan alleen maar werken met informatie uit het verleden. Ze kan
niets origineels doen. Onze persoonlijkheid is nooit in direct con-
tact met het heden. In essentie zijn we echter niet die persoon-
lijkheid, maar iets wat haar ontstijgt. Ons diepere zelf, dat we er-
36 HOOFDSTU K 1
varen in flow, is energetisch en neemt direct waar, oftewel, niet

via de zintuigen. Dit essentiële zelf laat ons iets direct inschat-
ten. Het laat ons gevaar aanvoelen. Het laat ons uitwijken voor
we zien waarom. Het vervult onze actie met creatieve energie.
Het intuïtive zelf van Cruijff wist gewoon waar de bal zou landen
wanneer Piet Keijzer een voorzet trapte. Ons diepere zelf maakt
relatie mogelijk van hart tot hart, zonder tussenkomst van het
denken. Sterker nog, het oordelende denken kan echte relatie erg
in de weg staan.
Ons essentiële zelf
Bestaat er werkelijk zo’n dimensie in ons die boven de persoonlij-

ke dimensie van ons lichaam uitstijgt? Denk even terug aan de
citaten van Einstein, Leonardo da Vinci, Edison, Mondriaan, Beet-
hoven en Mozart in de inleiding. Deze geniale mensen zijn het er
allemaal over eens dat originaliteit komt van iets voorbij de her-
senen, van iets voorbij de persoonlijke dimensie, van iets hogers.
Noem het zoals je wilt. Het echt nieuwe komt nooit voort uit de
voorgeprogrammeerde neurale paden en netwerken in onze
vorm. Het echt nieuwe stroomt binnen vanuit de wereld van het
potentieel, de wereld van het hart en die is groter dan de denkwe-
reld. Dat maakt het denken en het lichaam niet onbelangrijk,
maar plaatst ze in een breder perspectief. Dat breder perspectief
is meer dan persoonlijk, het is transpersoonlijk. Het is datgene in
ons wat een integraal deel is van iets groters, het ondeelbare le-
ven zelf. Het is onze verbinding met het leven zelf die we ervaren
in flow. Daarom voelen we ons juist zo levend als we flow erva-
ren. Die grotere dimensie die we in flow ervaren, zouden we ons
‘kwantumzelf’ kunnen noemen, die dimensie in ons die altijd
verbonden blijft met de kwantumwereld van de mogelijkheden.
Het leven is een mysterie waar we in deelnemen en waar we
ons voor kunnen openen of afsluiten. Naarmate we ons meer
openen – dat gebeurt op hartniveau – kan het grotere leven meer
door ons werken en kennen we flow en overvloed. Naarmate we
ons meer afsluiten, staan we er meer alleen voor en kennen we
angst en schaarste. Daar gaat de metafoor van Adam en Eva over.
We kunnen in het paradijs zijn of erbuiten. De poort is ons hart.

Het denken (oordelen, de ‘boom van kennis van goed en kwaad’)
sluit het hart. Ophouden met oordelen opent het hart. Als het
hart open is, ervaren we verbinding. Als het hart dicht is, ervaren
we scheiding. Als het hart open is, worden we als het ware gedra-
gen door iets groters. Als het hart dicht is, leven we bergopwaarts
en met veel moeite. We geloven dan steeds meer dat het leven
een reeks problemen is die wij moeten oplossen en we gaan meer
en meer steunen op ons denken en steeds minder op ons hart.
Dat is de neergaande spiraal. De ommekeer – de ware betekenis
van bekering – is dat we weer vanuit ons hart gaan leven. Het is
zo simpel dat het bijna niet te vatten is.
De kwantumfysica en ons kwantumzelf
Een atoom heeft een kern met daaromheen subatomaire deeltjes

die zich met grote snelheid bewegen. We hebben het over 60.000
km per seconde. De atoomkern bevat meer dan 99 procent van de
massa van het atoom. De subatomaire deeltjes die rond de kern
cirkelen, zijn geen deeltjes in de letterlijke betekenis, maar ‘golf-
pakketten’. Wat betekent dat? Dat een atoom, net als de kosmos,
voor meer dan 99 procent bestaat uit ruimte gevuld met energie.
En waaruit is jouw lichaam gemaakt? Jawel. Uit atomen en dus
uit meer dan 99 procent ruimte gevuld met energie. Anders ge-
zegd, je lichaam verschijnt de hele tijd uit energetische velden,
waarin het trouwens ook de hele tijd weer oplost om meteen
weer te verschijnen. Het gaat allemaal zo snel dat wij denken (let
op dit woord) dat het lichaam er de hele tijd is. Dat is de illusie
van de ‘vaste’ vorm. Boeddha wist dat intuïtief toen hij zei dat het
zelf geen ding is maar een gebeurtenis, een proces.
Vaste vorm, zo zeggen de kwantumfysici, is een geloof, een my-
the. Zie onder meer: The Matter Myth van Paul Davies & John
Gribbin, een boek van een kwantumfysicus en een astrofysicus.
Dingen zien er alleen maar vast uit. Wat er in feite gebeurt, maar
te snel voor onze reactieve primaire en secundaire hersenen
waarmee we zintuiglijk waarnemen, is dat subatomaire deeltjes
voortdurend verschijnen en verdwijnen in en uit velden, in hyper-
38 HOOFDSTU K 1
snelheden. In dit boek zullen we het voortdurend hebben over de

noodzaak groter te worden dan onze beperkte materiële dimensie
alleen. Paradoxaal genoeg hebben we daarvoor onze vorm wel no-
dig. Onze vorm is de geleider voor onze grotere energetische di-
mensie, maar kan ook die grotere dimensie afsluiten door een
weerstand te worden in plaats van een geleider. Dat gebeurt er
met ons wanneer we vast komen te zitten in beperkende overtui-
gingen en weerspannige emoties.
flow is de ervaring van onze ruimte-energiedimensie, de di-
mensie die tussen geest en materie in zit. We betreden die ruim-
te wanneer ons hart open is. Het is de wereld van de creatieve
energie, de wereld van de liefde. Wanneer ons hart ons denken
leidt, zijn we bewuste medescheppers van onze realiteit. Wanneer
die verbinding verstoord is, creëren we ook, maar dan onbewust.
Dan lijkt het alsof de dingen ons overkomen. Dat is de grote illu-
sie. Van nature zijn we medescheppers, of we ons daarvan bewust
zijn of niet. We dienen dus bewust te leren omgaan met onze
hoofd-hartverbinding. In onze cultuur leren we dat zelden. Wij
zijn een hoofdcultuur, emotioneel zeer onintelligent. We hebben
van het denken een heerser gemaakt in plaats van een dienaar.
Kwantumfysicus David Bohm stelt in zijn boek Thought as a
System dat het denken een automatisch systeem is dat mede on-
ze realiteit creëert. Hij vindt het merkwaardig dat het denken
zelf als proces vrijwel niet geobserveerd wordt, waardoor het au-
tomatische denken ons beheerst in plaats van dat wij dat denken
beheersen. We leven daardoor in een wereld met veel onvrijheid
en veel zaken die ons schijnbaar overkomen. Het is belangrijk, al-
dus Bohm, dat wij het denken zelf leren waarnemen zodat we an-
dere beslissingen kunnen nemen en andere keuzes kunnen ma-
ken dan die welke het automatische denken aanbiedt. Met
andere woorden, om vrij te worden dienen wij boven het automa-
tische denken uit te groeien. Wanneer ons dat lukt, komen we in
de hogere dimensie en ervaren we flow en geluk. Geluk is altijd
een dimensie van een scheppend leven, een leven vanuit het hart.
In een staat van geluk ervaren we verbondenheid met alles wat
ons omringt. Tegelijkertijd ervaren we de scheiding die we waar-
nemen via onze zintuigen. Het voelt absoluut heerlijk. Wanneer
de hartverbinding niet open is, kan ons verstand dat niet snappen.
Probeer het dus niet verstandelijk te begrijpen. Stel jezelf open
voor de zelfobservatie die kwantumfysicus David Bohm aanbe-
veelt en ontdek met welke onbewuste denkmechanismen je je
hart onbewust afsluit. Dit boek zal je daarbij helpen.
De vechten vluchtreflex
Onze primaire en secundaire hersenen zien geen verschil tus-

sen beelden uit de buitenwereld en beelden die we ons zelf op re-
actieve wijze verbeelden. Onze vechten vluchtreflex wordt niet
alleen geprikkeld wanneer iemand ons afsnijdt op de snelweg,
ook de gedachte alleen aan een dergelijke gebeurtenis doet onze
bloeddruk stijgen. Dat het zo werkt, bleek uit een wetenschappe-
lijk experiment dat we hierna beschrijven.
In het experiment worden twee testgroepen samengesteld met
mensen van vergelijkbare leeftijd en afkomst. De ene groep krijgt
een film te zien over Moeder Teresa die zieke en stervende men-
sen helpt; de andere groep krijgt beelden te zien uit de concentra-
tiekampen. Daarna worden van beide groepen bloedmonsters ge-
nomen. In de groep die Moeder Teresa heeft gezien, zijn de
positieve immuunfactoren toegenomen en afgenomen bij de an-
dere groep. Na ongeveer twintig minuten wordt weer bloed afge-
nomen en beide groepen scoren weer in de ‘normale’ band. Ver-
volgens wordt aan beide groepen gevraagd de film die ze hebben
gezien, ‘af te draaien in hun verbeelding’. Opnieuw wordt daarna
bloed afgenomen en hoewel de film niet is vertoond, gaan de im-
muunfactoren weer omhoog bij de groep van Moeder Teresa en
omlaag bij de groep die naar de nazi’s heeft gekeken. Er zijn de
tweede keer dus voorgeprogrammeerde reacties te zien.
Hoeveel oude films dragen wij bij ons van allerlei ervaringen in
ons leven? Begrijp je hoe je daardoor volkomen kunt overreageren
op een situatie in het heden? Hoe je bezeten kunt worden door je
verleden, door je persoonlijke zelf en zijn conditioneringen? Zie
je in hoe je jezelf ongelukkig kunt denken als je dat denken de
leiding geeft in plaats van je hart? De gedachte alleen aan het ver-
lies van een geliefde, de gedachte alleen aan te weinig geld, de ge-
40 HOOFDSTU K 1
dachte alleen aan het verlies van je baan, de gedachte alleen aan
te laat komen, de gedachte alleen aan publiek vernederd wor-
den… Dienen we de lijst langer te maken? Minstens 90 procent
van al die schrikbeelden vindt nooit plaats en toch wordt ons
neuro-hormonaal systeem omwille van oude informatie in ons
systeem vaak belast alsof er nu gevaar dreigt.
Het overlevingsverstand is een complex labyrint waarin alles
met alles in verband wordt gebracht en het arme ding komt heel
moeilijk tot rust, want er is altijd wel iets te verdedigen. Geloof
je het niet? Zet je denken eens tien minuten stil! Je kunt het niet!
Het denkmechanisme is een soort heerser geworden. Erger nog,
we denken dat wij het doen: ‘Ik wind me te veel op’; ‘Ik ben de-
pressief’; ‘Ik ben erg geïrriteerd door je’, et cetera. In werkelijk-
heid ben jij het helemaal niet. Het is je psychosomatische sys-
teem (je persoonlijke zelf) dat allerlei signalen terugkoppelt naar
de vechten vluchtreflex. En omdat je het subjectief voelt in je
lijf, denk je dat jíj het bent.
De hersenen selecteren informatie op automatische wijze en zij
bepalen, als jij dat niet in de gaten hebt, waar jouw focus automa-
tisch op gericht wordt (en waarop niet) en waar je dus meer van
zult krijgen (aandacht richt energie en energie laat dingen toene-
men). De overlevingshersenen zijn altijd de omgeving aan het af-
zoeken naar gevaar, iets wat fout is et cetera, én ze vinden het
meestal ook nog. We leven in een imperfecte wereld met imper-
fecte mensen, er is dus altijd íéts fout of onvolmaakt. Allemaal
redenen voor onze overlevingshersenen om te vechten, te vluch-
ten of te verstarren (fight, flight, freeze).
Dat mechanisme wordt nog versterkt door terugkoppelingsin-
formatie. Hoe meer we het zien, hoe meer we het geloven en hoe
meer we het geloven, hoe meer we het zullen zien. Dus gaan on-
ze hersenen nog méér geloven dat er van alles fout is en er ons van
overtuigen dat we defensief dienen te leven. We sluiten ons steeds
meer af van de wereld van de mogelijkheden, omdat ‘we’ (eigen-
lijk onze overlevingshersenen) vooral focussen op problemen.
flow daarentegen is een toestand van openheid, een toestand
zonder allerlei verdedigingslijnen tegen het bestaan. We ervaren
flow wanneer we geen angst kennen en ons hart open is. Alle si-
tuaties waarin we niet in flow verkeren, hebben angst als onder-

toon. Dat zien we niet altijd, doordat we niet altijd letterlijk
angst voelen. Misschien voelen we alleen maar gedrevenheid.
Waar komt die gedrevenheid echter vandaan? Als je dieper kijkt,
zul je onder die gedrevenheid een beperkend geloof vinden. In
flow zijn we niet gedreven. We zijn open en we ontmoeten van-
zelf de juiste omstandigheden om te groeien en te bloeien.
Angst en woede
De twee basisemoties die de vechten vluchtreflex opwekken,

zijn woede en angst. Die twee bergen allerlei variaties in zich. In
woede schuilt vijandigheid, wrok, razernij, gekwetstheid, be-
schuldiging, et cetera. In angst zien we paniek, schuchterheid,
schaamte, teruggetrokkenheid, zwijgzaamheid, verdriet (angst
voor nog meer verlies), et cetera. Dit soort emoties verstoren zo-
wel lichamelijke als mentale functies. Je kunt er ziek van worden
en je kunt vaak niet meer normaal denken wanneer deze emoties
erg heftig zijn. Een van de meest destructieve (zo niet de meest
destructieve) nevenwerkingen van deze emoties is dat je defen-
sief gaat leven, dat wil zeggen je, sluit je af voor een breed spec-
trum aan ervaringen. Als je naar een klein kind kijkt, zie je een
bundel mogelijkheden. Het is nog niet gereduceerd tot een stel
grenzen. Hoeveel levensdomeinen heb jij afgesloten: kunst, mu-
ziek, een nieuwe loopbaan, verhuizen, relaties, je dromen…?
‘Zodra je emotioneel wordt en je jezelf identificeert met die emoties,

verlaat je jouw goddelijke kern. Zodra je het leven benadert als een
probleem dat opgelost dient te worden in plaats van een bron van
vreugde, verlaat je jouw goddelijke kern. Zodra je denkt dat jij de
dingen moet oplossen met je verstand en je de oplossingen van de
natuur ontkent, verlaat je jouw goddelijke kern. Zodra je jouw gewaar-
zijn verliest van het wonder van de natuur, van de pracht van het
uitspansel, van de vruchtbare regen, van het lied van de vogels, van de
wezenlijke goedheid van het leven, verlaat je jouw goddelijke kern.
Je bent je dan niet langer bewust van jouw originele staat van geluk.’
Barry Long, ‘God maakt geen fouten’, lezing in 1999 in Australië
42 HOOFDSTU K 1
Slaaf van onze denkpatronen
‘Je bent waar je nu bent door de som van je denkgewoontes.’

Napoleon Hill
Defensief denken wordt eerst een gewoonte en dan een versla-

ving. Elke verslaving heeft een emotionele component, ook de-
fensief denken. Ons lichaam is ongemerkt verslaafd geraakt aan
de hormoonkick van emoties, zoals het verslaafd kan zijn aan
koffie en nicotine. Denkpatronen waar we ons aan vasthouden,
zijn in wezen niet zo verschillend van alcohol waar we verslaafd
aan zijn. Het lichaam raakt verslaafd aan de chemische reactie
die emoties opwekken, en ons psychosomatische centrum raakt
verslaafd aan de intensiteit, de spanning, de stress. Verslaving aan
emoties is vaak de enige manier waarop we ons levend voelen.
Problemen betekent voor ons brein dat we iets te doen hebben.
Het overlevingsverstand houdt niet van stil zijn, want dan loert
er gevaar.
Verslaving is te vergelijken met de groeven in een ouderwetse
vinylplaat. Zodra de groeven van de denkpatronen diep genoeg
zijn, wordt de stroom van onze levensenergie geleid door de
spreekwoordelijke groeven in ons brein. Robert Fritz, bekend van
de wereldbestseller De weg van de minste weerstand, legt uit
hoe structuur processen domineert. Neem de manier waarop wa-
ter zich door een gebied beweegt. Het wordt geleid door de struc-
tuur van het terrein. Water stroomt niet bergopwaarts, maar berg-
afwaarts. Zo werkt het lichaam ook: gewoontes zijn de weg van
de minste weerstand. Het vergt bewuste en volgehouden discipli-
ne om nieuwe neurale paden en netwerken aan te leggen zodat je
van die oude gewoontes los kunt komen. Die discipline komt
niet van het lichaam, want dat bevat juist de neurale paden voor
de weg van de minste weerstand. Zulk geconditioneerd denken
dien je te benaderen als elke andere verslaving: met inspanning,
geduld, discipline, vergevingsgezindheid als het niet meteen lukt,
met volharding en mededogen voor jezelf. Wat je dient te doen, is
je geconditioneerde persoonlijkheid vervangen door een bewust
gekozen karakter. Dat wordt dan de nieuwe structuur die flow
voor je zal beveiligen.
Gevangen in patronen
‘Het meest merkwaardige en meest fantastische feit over

negatieve emoties is dat mensen weigeren ze op te geven.’
P.D. Ouspensky, Russisch wijsgeer (1878-1947)
Wij vinden het erg moeilijk om ons recht op negatieve emoties

op te geven. ‘Ja maar, het is toch normaal dat ik boos ben als ie-
mand zóiets doet.’ Het gaat echter niet om de vraag wat normaal
of abnormaal is, maar over de vraag wat het gedrag van een ander
met jou doet. Als je boos wordt, geef je jouw macht weg aan ie-
mand anders, want je laat die ander bepalen hoe jij je voelt. Zo
plaats je jezelf in de slachtofferrol. Het vasthouden aan emoties is
een identiteitsprobleem! Je benoemt jezelf onbewust tot slacht-
offer (reactief), terwijl je er ook bewust voor kunt kiezen (proac-
tief) medeschepper te zijn.
Terug naar het begin van dit hoofdstuk (Boeddha):
‘We zijn wat we denken. Alles wat we zijn, ontstaat samen

met onze gedachten. Met onze gedachten maken we de
wereld. Als je spreekt of handelt met een disharmonische
denkstaat, zal ongeluk het gevolg zijn, net zoals het wiel niet
anders kan dan de os te volgen die de kar trekt. We zijn wat we
denken. Alles wat we zijn, ontstaat samen met onze gedach-
ten. Met onze gedachten maken we de wereld. Als je spreekt
of handelt met een harmonische denkstaat, zal geluk het
gevolg zijn, net zoals je schaduw je onverstoorbaar volgt. “Kijk
hoe hij mij deed vallen en hoe hij mij beroofde.” Leef met dit
soort gedachten en je zult in een pijnlijke wereld leven. “Kijk
hoe hij mij deed vallen en hoe hij mij beroofde.” Geef dit soort
gedachten op en je zult in een liefdevolle wereld leven. [...] Je
ziet het onware voor het ware en het ware voor het onware. Je
leeft niet vanuit je hart maar vanuit je gedachten en emoties.
Zie het valse als vals en zie het ware als waar. Kijk in je hart
en volg je ware natuur. Een denkmechanisme dat niet onder-
44 HOOFDSTU K 1
zocht is, is een dak vol gaten. Als de emoties komen, vullen ze
het lichaam zoals regen het huis vult. Alleen als het dak zon-
der gaten is, kun je beschutting vinden.’
Je bent wat je denkt te zijn, je kunt dus beter niet denken dat je
een slachtoffer bent. Waarom begin je niet te wennen aan de ge-
dachte dat je een schepper bent in plaats van een slachtoffer? Je
dient dan wel bereid te zijn boven je denken uit te stijgen en dat
vergt karaktervorming en emotionele intelligentie.
Positief denken helpt niet
Zolang we geloven in de tegenstelling goed en kwaad, roept de

ene zijde van het muntje de andere zijde op. Ze gaan altijd samen.
Het simpele feit dat je positief denkt, betekent dat je ook in de
negatieve mogelijkheid gelooft. Mensen die zogenaamde positie-
ve affirmaties gebruiken, doen dat om negatieve emoties te over-
winnen. Het is een soort innerlijk gevecht tussen goed en kwaad,
die echter niet tot innerlijke vrede of heelheid leidt, de toestand
die nodig is om bij je echte zelf te komen. Sommige positivo’s
zijn gewoon even dwangmatig als depressieve negativo’s.
Wil je toch denken, dan is het natuurlijk beter voor positief
denken te kiezen. Besef wel dat je dan nog steeds in de 1 procent
ronddraait. Het persoonlijke, biologisch bepaalde denken is me-
chanisch en wordt geprikkeld door externe impulsen. Je ziet een
foto en je denkt aan iemand uit je jeugd. Je ruikt koffie en plots
denk je aan een trip naar Parijs en een lekkere Franse espresso.
Wij zijn niet tegen positief denken, we reiken je alleen een veel
sterker alternatief aan: bewustzijn. Bewustzijn is neutraal. Het
accepteert en verwelkomt het leven met al zijn facetten. En daar-
om bevat het geen weerstand. En dat is de sleutel tot flow. Het
is niet zo dat bewuste mensen geen emoties hebben, ze laten zich
echter niet leiden door hun emoties. Ze observeren de opkomen-
de emoties en zijn rustig genoeg om een ander gedrag te kiezen
dan wat de emotie voorschrijft.
flow is een toestand zonder weerstand, van verwelkomen, van
openheid, misschien vooral tegenover ons emotionele zelf. We
vragen je bijvoorbeeld niet blij te zijn met een gebroken been. We

suggereren wel dat je veel lijden kunt toevoegen aan het feit van
een gebroken been als je blijft zeggen dat het niet had mogen ge-
beuren, als je zo’n been alleen maar ziet als iets slechts. Als ie-
mand iets kwetsends tegen je zegt gedurende 30 seconden, kun je
daar dertig jaar lang boos over zijn. Wat zal voor meer lijden zor-
gen? Die 30 seconden of die dertig jaar?
Vanuit het bewustzijn accepteer je dat mensen niet altijd vrien-
delijk zijn, dat mensen zelf gekwetst zijn en soms vanuit die pijn
reageren. Vanuit bewustzijn accepteer je dat jouw persoonlijk-
heid emoties ervaart. Je identificeert je er alleen niet meer mee.
Je kunt met mededogen kijken naar iemand die zich laat leiden
door woede of angst. Ga niet zelf in het verzet. Houd je hart open.
En als in een wonder vallen de dingen dan veel sneller weer op
hun plek. Zo werkt flow. Iets waar je verzet tegen pleegt, wordt
sterker. Als je het kunt laten zijn, stroomt het voorbij. Er openen
zich andere deuren. Het leven blijft dynamisch voorwaarts gaan
in plaats van de geur van ontbinding te ontwikkelen. Als je het le-
ven probeert te stoppen, gaat het stinken zoals stilstaand water.
De Japanse samoerai hadden drie woorden die hun richting ga-
ven: ‘Alleen maar voorwaarts’. Cruijff heeft dat soort samoerai-
mentaliteit:
‘Ik kijk nooit achterom, nooit.’
Johan Cruijff, De Tijd, 7 mei 1982
‘Ik zeur niet over het feit dat we pech hebben gehad met blessures,
dat is voetbal.’
Johan Cruijff. Voetbal Internationaal, 15 november 1986
‘Ik ben geen type wie achter de dingen aanloopt.’

Johan Cruijff, De Limburger, 30 november 1996
Het grote geheim is geen geheim
Gedachten hebben alleen indirecte kracht, zoals maanlicht ei-

genlijk zonlicht is. De echte kracht komt van iets wat ook ge-
dachten overstijgt. Echte kracht komt van wie of wat wij zijn,
46 HOOFDSTU K 1
niet van wat we denken. Er is in werkelijkheid niet zoiets als

mindpower, dat is een misvatting. Gedachten hebben alleen
schijnbaar kracht omdat ze – als wij niet aan het roer staan – on-
ze focus kunnen bepalen en dus bepalen waar we aandacht op
richten. Hoe we de dingen zien, bepaalt waar we onze aandacht
op richten. Daar gaat vervolgens energie naartoe en dat zal toene-
men. Ons denken, onze ‘lens’ is – door wat we geloven – vastge-
zet in een bepaalde stand, een gefixeerde focus en daardoor krij-
gen we meer van hetzelfde. Totdat we de lens in een andere stand
zetten door een oud geloof over onszelf op te geven en zo veran-
deren we wie we zijn.
Willem de Ridder zegt hierover prachtige dingen in het tijd-
schrift Ode (mei/juni 1998). Hij stelt dat de natuur een steunsys-
teem is, waarin elk onderdeel elk ander onderdeel steunt. De ma-
nier, zo schrijft Willem, waarop jij de samenwerking met de
natuur ziet, is de manier waarop jij de natuur zult ervaren. Als jij
je machteloos voelt en denkt dat het leven je is vergeten, zul je
dát ervaren. Jouw ervaring is een vorm van gelijk krijgen over wat
je gelooft. Einstein zei al dat wat we in ons hoofd zien een trailer
is voor de film die gaat komen in ons leven.
Dit is en blijft het grondbeginsel: waar je aandacht op richt, gaat
energie naartoe en dáár vindt de groei plaats. Daarom dien je te
leren bewust je aandacht te richten op wat je wilt in plaats van
emotioneel te zijn over wat je niet wilt (want dat houdt dan je
aandacht vast). Waar je in gelooft, daar geloof je 24 uur per dag in.
Het is een nimmer aflatende focus van aandacht en energie. En
bíngo, het groeit als kool. En jij, in je onnozelheid (tot je wakker
wordt!), zegt: ‘Zie je wel, ik wist het dat het weer fout zou gaan!’
Het heeft trouwens geen zin het woord ‘niet’ te gebruiken,
want waar je tegen vecht, daar geef je juist aandacht aan. ‘Ik wil
niet ziek worden.’ O nee? Waar zit je aandacht? Oeps…
Je staat onder stroom, aldus Willem de Ridder, de levensstroom,
de oerenergie die alles samenhoudt en verbindt. Het zijn allemaal
andere woorden voor de Universele Liefde. Als deze stroom ver-
stoord of geblokkeerd wordt, ontstaat een psychosomatisch pro-
ces dat we angst noemen. Angst is wat we ervaren wanneer we
ons hart sluiten. We vervangen dan vertrouwen door verdediging
waardoor onze focus negatief gericht wordt en er een negatieve

leefwereld verschijnt. Is dat niet tragisch? Eigenlijk geven de
angst of de woede ons een signaal dat we iets dienen te doen om
de stroom van creatieve energie te herstellen, maar ons mechani-
sche overlevingsverstand leest dat anders: gevaar!
Totdat wij wakker worden en kapitein van het schip worden,
worden we geleid door een automatische piloot, de overlevings-
mechanismen in ons brein. In plaats van het eenheidsbewustzijn
te herstellen door ons hart wederom te openen, waardoor de
angst zou verdwijnen, geven we steeds meer aandacht aan de
angst. Daardoor wordt die steeds groter en brengt ze een steeds
pijnlijker wereld voort met oorlogen en terroristen enzovoort in
plaats van een liefdevolle wereld waarin genoeg is voor iedereen.
‘In deze wereld zal haat nooit haat oplossen;

Alleen Liefde lost haat op.
Dat is de Wet,
Sinds alle tijden en voor altijd.’
Boeddha
We zitten collectief gevangen in het domino-effect van het

overlevingsverstand, dat angst beantwoordt met geweld en met
de wet van de sterkste. Misschien wel de twee grootste spirituele
meesters aller tijden zeggen echter hierover hetzelfde. Boeddha
hiervoor en Jezus hierna:
‘Gij hebt gehoord dat er gezegd is: “oog om oog en tand voor tand”,
Maar ik zeg u om geen weerstand te bieden aan het onrecht [...]
Gij hebt gehoord dat er gezegd is: “gij zult uw naaste beminnen
En uw vijand haten”, maar ik zeg: bemint uw vijanden en bidt voor
Wie u vervolgen opdat gij kinderen van God moogt worden,
Die immers de zon laat opgaan over goeden en slechten
En het laat regenen over rechtvaardigen en onrechtvaardigen.
Want als gij bemint wie u beminnen, wat is dan uw verdienste?
Doen de tollenaars niet hetzelfde? En als gij alleen uw broeders groet,
Wat voor buitengewoons doet gij dan?’
Mattheus 5: 38-45
48 HOOFDSTU K 1
Zie je hoe Jezus wijst op iets wat boven goed en kwaad staat? Dat
de zon niet schijnt op blanken of christenen alleen? Wanneer zul-
len wij het horen? Wanneer zullen wij eindelijk eens de leiding
overnemen van onze zoogdierhersenen en onze reptielhersenen
en ons hart openen voor wie we echt zijn en voor wie onze naas-
te echt is? Wacht niet op je buurman. Het is jouw leven! Open je
hart. De rest volgt dan vanzelf. Het is angst die je daarvan weg-
houdt, tenzij jij sterker bent.
‘Ach, hoe klein is uw geloof! Vraag niet voortdurend in angst:

“Wat zullen we te eten hebben? Wat zullen we te drinken hebben?
Zullen we genoeg kleding hebben?” Dat is wat het denken beheerst van
de mensen die niet vertrouwen in de goedheid van het leven. Uw
hemelse vader weet dat jullie die dingen nodig hebben. Richt in plaats
daarvan uw aandacht naar binnen, op het rijk der hemelen met zijn
rechtvaardige wetten en al de rest zal naar u toekomen. Maak je geen
zorgen over morgen: morgen zal voor zichzelf zorgen.’
Mattheus 6: 30-34
De oude metaforen voor prewetenschappelijke mensen brengen

ons soms in verwarring of zelfs in verzet. Je hoeft echter niet te
geloven in een hemel zoals anderen die afschilderen (laat staan in
een hel). Maak je eigen hemel, hier en nu door boven je angsten
uit te groeien. Breng de hemel op aarde in je leven, nu. Dan gaat
er een heel nieuwe innerlijke wereld open die anders afgesloten
blijft en die zich naar buiten manifesteert als spontane orde, ge-
luk, overvloed en harmonie. Noem dat het rijk der hemelen of de
paradijselijke staat of wie je echt bent of wat je ook maar wilt. We
zijn wonderen die ons gedragen als misbaksels en slachtoffers. En
dat komt alleen maar doordat we de leiding hebben overgelaten
aan onze oude hersenen. Dat is troonsafstand. Beklim jouw
troon! Die is te vinden in je hart, niet in je hoofd.
Wat hersenonderzoekers tot kortgeleden niet wisten, is dat de
hersenen tot rust komen als het hartritme coherent wordt, als we
harmonie kennen op gevoelsniveau. Onderzoekers van het Insti-
tute of HeartMath (zie www.heartmath.org en voor Nederland
www.beinginbusiness.nl2) hebben ontdekt dat het hart meer in-
vloed heeft op ons zenuwstelsel dan onze hersenen. Het hart

communiceert meer met de hersenen dan omgekeerd. Wanneer
onze hartenergie is verstoord, krijgen de hersenen het bericht dat
er stress is. Ze reageren dan met vechten, vluchten of verstarren.
Het hart is veel meer dan een spier of een pomp. Recent onder-
zoek toont dat het hart ook ‘hersencellen’ heeft en zijn eigen hor-
monen afscheidt. Als onze hartenergie rustig gemaakt wordt
(harmonie), vallen de hersenen vanzelf in flow. Dat kan in enke-
le minuten van bewuste aandacht en ritmisch ademen.
Laten we dat nu meteen eens doen. Dan weet je het uit eigen
ervaring. Ga rustig zitten met beide voeten op de grond en je rug
rechtop. Leg je handen in je schoot. Sluit je ogen en richt je aan-
dacht op je borstbeen (de hartstreek). Adem nu drie tot vijf minu-
ten rustig in en uit in het tempo van vijf rustige tellen in en vijf
tellen uit. Neem waar wat er in je lichaam en in je hersenen ge-
beurt. Het is verbazingwekkend. Het gaat nog dieper wanneer je
daarnaast je aandacht richt op iets of iemand waar je veel van
houdt. En het gaat supersnel naar diepe harmonie wanneer je die
liefdesgevoelens naar andere mensen stuurt. Doe dit en zie hoe
krachtig je hartveld is.
Het hart heeft een elektromagnetisch energieveld dat 5000
(vijfduizend!) keer meer magnetisme heeft dan het elektromag-
netische veld van de hersenen. Het elektromagnetische veld van
het hart heeft een elektrische component die ongeveer 60 keer
groter is in amplitude dan dat van de hersenen en dat elektromag-
netische hartveld doordringt alle cellen van het lichaam. Het
energetische systeem van het hart is veel belangrijker dan de fy-
sieke pomp. Het energieveld van het hart wordt gevoed door de
Universele Liefde als jij je daarvoor opent! Dat gebeurt er echt
wanneer ons hart open is.
Een nieuwe discipline, neurocardiologie genaamd, leert ons dat
het hart een complex informatiesysteem is dat informatie ont-
2 Being in Business (Daan Zavrel) in Culemborg verzorgt de Heartmath

Peak Performance training in Nederland; telefoonnummer:
0345-524022.
50 HOOFDSTU K 1
vangt, verwerkt en verstuurt. Het hart leert en onthoudt en het

hart neemt beslissingen onafhankelijk van de hersenen! Sterker
nog, het hart kan signalen geven aan het brein waaraan het brein
gehoorzaamt. Het hart communiceert met alle systemen in het
lichaam via elektromagnetische velden. Het ritmische veld van
het hart brengt tijdens momenten van harmonie rust in alle ande-
re systemen van ons organisme, zelfs in de emotionele (limbi-
sche) hersenen. De stelling van de wetenschappers die dit pio-
niersonderzoek verrichten, is dat het elektromagnetische veld
van het hart de informatie en de intelligentie in zich draagt die
het hele systeem kunnen synchroniseren. In andere woorden,
harmonie in ons systeem komt door het hart, niet door de herse-
nen. En wat is flow? Een toestand van synergie en harmonie. En
waar is de deur naar flow? In ons hart. Niet in ons hoofd.
Incoherente impulsen zoals bij woede verstoren het hartveld en
sluiten de deur naar flow. De onderzoekers stelden vast dat wan-
neer het hart coherente ritmes vertoonde, de interne dialoog in
het hoofd van de proefpersonen ook stilviel of rustig werd. Op
zulke momenten worden we via intuïtie geleid door bewustzijn
in plaats van mechanisch denken. Verder ontdekten de onderzoe-
kers dat de elektromagnetische velden van verschillende indivi-
duen elkaar beïnvloeden. We kunnen onrustig worden door de
onrust van een ander en rustig door iemand met een sterk en lief-
devol hartveld, zoals baby’s bij hun moeder. Met wie we omgaan,
heeft dan ook grote invloed op onze staat van harmonie of dishar-
monie en dus op onze gezondheid, onze intelligentie en onze cre-
atieve vermogens.
Welke omstandigheden we in ons leven creëren, heeft dus ook
te maken met de kwaliteit van onze relaties. Daarom zei Napole-
on Hill in zijn merkwaardig boek, een verslag van twintig jaar on-
derzoek naar de levens van mensen zoals Thomas Edison, An-
drew Carnegie, Alexander Graham Bell, met als titel The Laws of
Success, dat de voornaamste factor voor buitengewoon succes
ligt in het opzetten van een harmonische mastermind, een liefde-
volle steungroep. We komen daar later nog op terug.
Het hart heeft volgens de onderzoekers ‘antennes’ die reageren
op de frequenties van andere personen. Concreet betekent dit dat
ons hartveld expandeert of samentrekt naargelang de mensen

met wie we omgaan. Het goede nieuws is echter dat we kunnen
leren bewust de coherentie in ons hartveld te bewaren, ongeacht
de mensen met wie we omgaan. We zijn dan vrij om ons eigen le-
ven te leiden. We kunnen ons hart openhouden in situaties waar-
in anderen de deur sluiten. We houden contact met de bron van
het leven in ons in plaats van de marionet te worden van overle-
vingspatronen in onze zoogdierhersenen en reptielhersenen. Al-
les wordt dan anders. Letterlijk alles.
Liefde is de sleutel, niet positief denken. Waarom? Omdat lief-
de de toestand is waarbij ons hart open is en daarmee ook het ka-
naal waardoor al het goede van het universum tot ons kan ko-
men. Wanneer de leraar zegt ‘Bemint uw vijanden’, vraagt hij ons
niet om hen leuk te vinden (want dat is een oordeel). Hij vraagt
ons ons hart open te houden zodat we ons ware zelf niet verlie-
zen. Dat hoeft je niet te beletten een slot op je fiets te hebben. We
kunnen pijn hebben en toch ons hart openhouden, verdriet heb-
ben en toch ons hart openhouden, realistisch zijn en toch ons
hart openhouden. Als we dat kunnen, zijn we tegelijkertijd men-
selijk en iets wat het menselijke overstijgt. Je zou ook kunnen
zeggen dat we dan pas helemaal mens worden in plaats van een
geavanceerd zoogdier.
Taal draagt altijd het risico in zich voor verkeerde interpreta-
ties. Daarom zeggen we hetzelfde nog eens anders. Ons persoon-
lijke zelf met zijn lichaam kan pijn hebben en verdriet en tegelij-
kertijd kan ons energetische grotere zelf neutraal zijn. Neutraal
is niet hetzelfde als onverschillig. Liefdevol neutraal betekent
‘niet oordelend’. Het persoonlijke zelf kan niet neutraal zijn,
evenzo kan het grotere energetische zelf niet niet-neutraal zijn.
Beide bestaan tegelijk en zonder tegenspraak met elkaar. Dat
kunnen we alleen uit eigen ervaring weten wanneer we zowel
onze hersenen als ons hart laten functioneren. Of, nog anders ge-
zegd, wanneer we niet toelaten dat onze oude zoogdierreflexen
ons ertoe verleiden de deur naar ons energetische zelf af te slui-
ten.
We zijn minder dan 1 procent vorm en meer dan 99 procent
niet-vorm. Hoeveel van onszelf geven we op door ons hart te slui-
52 HOOFDSTU K 1
ten? Meer dan 99 procent. Wat betekent het om heel te zijn? Dat
je zowel je beperkingen als je onbeperktheid accepteert en vanuit
die onverbrekelijke heelheid van lichaam en geest leeft. Niet of-
of maar en-en. En dat je dat ook kunt zien in andere mensen. Ze
zijn beperkt en ze kunnen pijn hebben en tegelijkertijd hebben ze
een onbeperkte dimensie waartoe ze soms tijdelijk geen toegang
lijken te hebben. Het vergt enorm veel mededogen en grote verge-
vingsgezindheid om helemaal mens te kunnen zijn (met wratten
en al) en ook andere mensen als heel te zien.
Er is geen directere weg naar heelheid en heling dan vergeving
van onszelf, van anderen en van de wereld. Alleen dan kunnen we
echt het verleden loslaten en helemaal nieuw zijn. Telkens weer,
ieder moment. Vergeven is dan synoniem met niet langer oorde-
len. Het heeft niets met die ander te maken en alles met onszelf.
Door te vergeven openen wij ons hart en vinden wij ons ware zelf
terug. Toen de leerlingen aan Jezus vroegen: ‘Hoe vaak dienen we
te vergeven?’, was zijn antwoord: ‘Niet zeven maal, niet zeven
maal zeven maal, maar 77 maal 77 maal.’ Met andere woorden,
telkens weer. Vergeving is niet een gebeurtenis, maar een voort-
durend proces, een levenshouding. Het is leven met een open
hart, ook als het pijn doet. Als je wilt zien hoe krachtig dat is,
moet je eens gaan praten met iemand met een terminale ziekte
die daar vrede mee heeft gevonden. Er straalt licht uit zijn ogen.
Of praat eens met iemand die een fysieke handicap heeft over-
wonnen. Het zijn vaak onuitputtelijk vreugdevolle mensen. Ze
hebben opgehouden te eisen dat het leven anders is dan het is. En
dat is echte vergeving. Vergeving gaat echt niet over de persoon
die we vergeven. Vergeving gaat helemaal over ons en of we al of
niet vrede kennen in ons hart.
De onderzoekers van het Institute for HeartMath hebben vast-
gesteld dat langdurige boosheid (niet vergeven) vele malen des-
tructiever is voor het lichaam dan roken. Willen we gelijk of wil-
len we geluk?
53
Hoofdstuk 2
De weg naar binnen
Aandacht en realiteit
‘Jouw leven bestaat uit de dingen waar jij je aandacht op vestigt.’

Ralph Waldo Emerson
Het inzicht dat onze relatieve realiteit wordt bepaald door waar
we aandacht aan schenken, is het belangrijkste inzicht van dit
boek. Aandacht geven is hetzelfde als ‘zijn met’ en dat ‘zijn’ is
waar de scheppingskracht vandaan komt. Dit inzicht bepaalt in
belangrijke mate of iemand slachtoffer is of bewuste medeschep-
per. Net zoals een raket die honderdduizenden kilometers zal rei-
zen door de ruimte, meer dan 90 procent van zijn brandstof ver-
bruikt tijdens de eerste 20 kilometer van de reis om de
zwaartekracht van de aarde te overwinnen, zo doen mensen er
goed aan meer dan 90 procent van hun energie te besteden aan
het overwinnen van de zwaartekracht van hun beperkende patro-
nen uit eigen en collectief verleden.
Onze oude hersenen hebben allerlei neurale paden en netwer-
ken aangelegd en die verdwijnen niet zomaar wanneer we een po-
sitief boek lezen. Na zo’n boek of een mooie film of een goed
boek kunnen we ons tijdelijk beter voelen, maar de programma’s
in ons systeem verdwijnen er niet door! Voor we het weten, val-
len we weer terug in onze oude denkpatronen, een soort karren-
sporen in ons neurale systeem. We dienen dus door karaktervor-
ming nieuwe neurale paden en netwerken aan te leggen.
Tot er nieuwe paden zijn aangelegd, zit de richting van onze
aandacht onbewust vastgesoldeerd in oude mentale (grotendeels
collectieve) constructies. Daardoor leven wij in een realiteit die
we niet schijnen te kunnen beïnvloeden, die ons eerder schijnt te
overkomen dan dat wij deze creëren. Het is het verleden en voor-
54 HOOFDSTU K 2
al de conclusies (oordelen) over individuele en collectieve erva-

ringen die ons uit ons creatieve krachtcentrum – ons hart – weg-
houden! Door de zwaartekracht van onze overtuigingen blijven
we schepsels in plaats van medescheppers te zijn. Door de zwaar-
tekracht van onze overtuigingen – en elke overtuiging is een oor-
deel over de realiteit – kunnen we niet opstijgen naar hogere
frequenties, dichter bij het harmonische Veld van Alle Mogelijk-
heden, de wereld van onze ziel, ons wezen. Door de zwaarte-
kracht van onze overtuigingen voelen we ons beperkt en ver-
traagd en missen we het scheppingsproces dat zich in hoge
snelheid (zo snel dat je de beweging niet kunt registreren met je
trage hersenen) en uitermate moeiteloos voltrekt. De zwaarte-
kracht is in dit verband geen metafoor, maar werkelijkheid.
Doordat we ons identificeren met het lichaam, functioneren wij
in de trage dimensie. Daarom staat in het boek Genesis: ‘Gij zult
werken in het zweet van uw aanschijn’. Dat is het gevolg van het
verlies van het paradijs.
Er is gelukkig ook goed nieuws. Wanneer de raket uit het veld
van de zwaartekracht van de aarde is losgekomen, heeft hij heel
weinig energie nodig om vooruit te komen. Iets soortgelijks ge-
beurt tijdens de reis naar binnen, op weg naar je creatieve kracht-
centrum. Na een lange periode van inspanning (een gevecht met
je oude kleine, geconditioneerde emotionele zoogdierzelf dat
maar niet wil loslaten) bereik je een wonderbaarlijke toestand
van moeiteloosheid, waarin je veel meer per tijdseenheid kunt be-
reiken dan zij die nog vastzitten aan de beperkende patronen uit
het verleden zich ooit kunnen voorstellen. Die staat van moeite-
loosheid hoort impliciet bij flow. Alle mensen die we in de inlei-
ding citeren (Einstein, Beethoven), verwijzen ernaar op telkens
andere manieren.
De flow-toestand lijkt verdacht veel op de staat van gewicht-
loosheid waarin astronauten in de ruimte verkeren. flow zorgt
voor resultaten die niet te verklaren zijn door factoren zoals hard
werken of talent alleen. In flow en de Kunst van het Zakendoen
gaven we het voorbeeld van Joe Gandolfo die in z’n eentje net zo-
veel levensverzekeringen verkocht als vierhonderd doorsnee ver-
kopers. Hij is niet vierhonderd keer slimmer; hij werkt niet vier-
DE WEG NAAR BINNEN 55
honderd keer harder; hij weet niet vierhonderd keer meer over
verzekeringen. Hij heeft wel een karakterstructuur opgebouwd
waar de scheppende levensenergie doorheen kan stromen zonder
vast te lopen op emotionele barrières. Zo kan die energie op-
nieuw en opnieuw wonderen verrichten. Wonderen zijn niet ab-
normaal. Het gebrek aan wonderen is abnormaal. flow brengt je
bij een kracht die oneindig veel groter is dan je kleine fysieke
zelf. flow is de natuurlijke staat van ons essentiële zelf. Ons es-
sentiële zelf staat in direct contact met de Intelligentie achter al-
le dingen. Daar kan niets tegenop.
Het enige wat we dienen te leren volgens Napoleon Hill, is sa-
menwerken met die Oneindige Intelligentie in ons. Daarom dien
je wel eerst te zien dat die Kracht ook daadwerkelijk in je aanwe-
zig is. Eigenlijk is dat niet zo moeilijk te bevatten, want die
Kracht is het Leven zelf en tenzij je dood bent, is het Leven in je.
Het verschil tussen een medeschepper en een slachtoffer ligt niet
in wat hij weet of kan, maar in het feit dat de medeschepper heeft
geleerd harmonisch samen te werken met het universele kracht-
veld dat in elk van ons bestaat of, beter nog, waarin elk van ons
bestaat. Je kunt dat veld alleen kennen als je hersenen in een
staat van synergie zijn en je hart in een staat van harmonie. Dat
is heel gemakkelijk vast te stellen.
Onze emotionele staat bepaalt waar onze aandacht

langdurig op gericht wordt en dus wat we vooral
zullen aantrekken als onze volgende ervaring.
Als we ons lekker voelen, is onze aandacht vrij. We kunnen dan

bewust onze aandacht richten op wat we bewust kiezen als fo-
cus. Als we gevangen zitten in defensieve emoties, zijn onze
zoogdierhersenen de baas en zit onze aandacht opgesloten in ge-
programmeerde patronen. Dingen schijnen ons dan te overko-
men, onafhankelijk van onze wil. Dat is waar en niet waar. Als
we het gevoel hebben dat dingen ons overkomen, staat onze wil
buitenspel, maar daar hoeven we ons niet bij neer te leggen. We
kunnen ervoor kiezen niet mee te gaan met automatische patro-
nen uit onze antieke hersenen. Om zo’n keuze te kunnen maken
56 HOOFDSTU K 2
dienen we wakker te worden uit de hypnose van wie we denken

te zijn (een ‘iets’ wat alleen maar reageert op prikkels). Als we
medescheppers willen worden, dienen we bewust de slachtoffer-
rol op te geven. We dienen op te houden anderen of omstandighe-
den de schuld te geven van hoe we ons voelen. We dienen ons
recht op negatieve emoties op te geven. Is het wel een recht? Het
lijkt meer op een keurslijf.
Napoleon Hill schreef: ‘Word meester van je emoties en de we-
reld zal aan je voeten liggen.’ En in een taoïstische basistekst
staat: ‘Je zult de harmonie der dingen alleen kennen als je hele-
maal los kunt komen van je emotionele zelf.’ Dankzij modern
hersenonderzoek weten we nu nog beter wat dat betekent: be-
vrijd je zelf van de tirannie van de oude hersenen, de zoogdierher-
senen. Die bevatten nuttige systemen voor gevaarlijke situaties,
maar het is geen goed idee daar je gevoelsleven door te laten be-
palen. Het is zoveel wijzer je gevoelsstaat te laten bepalen door je
hart. Als het hart de leider is, kunnen we niet anders dan geluk-
kig zijn en gelukkige omstandigheden aantrekken. Geloof het
niet. Test het.
Test het zelf
Laten we eerst eens voor onszelf vaststellen dat energie wordt ge-
leid door aandacht. Sluit je ogen en richt je gehele aandacht op je
linkervoet. Ontdek zelf wat dat teweegbrengt. Je voet zal zwaar-
der worden of gaan tintelen of warm worden et cetera. Wat bete-
kent dat? Jij hebt energie naar je voet gebracht door er aandacht
op te richten. Wanneer jouw aandacht bijvoorbeeld – omdat je
emotioneel down bent – hoofdzakelijk gericht is op pijn en
schaarste, zul je die pijn in de fysieke dimensie opnieuw en op-
nieuw en opnieuw blijven ervaren in steeds andere vormen. Je
stuurt er namelijk voortdurend scheppende energie naartoe. Jouw
onbewuste overtuigingen worden de hele tijd bevestigd en ze
worden sterker en sterker. Ze krijgen steeds meer macht over je.
Door iets te geloven zet je jouw lens in een bepaalde stand. Die
stand van de lens zorgt ervoor dat je onbewust 24 uur per dag
energie stuurt naar wat je gelooft. Die energie laat op haar beurt
een realiteit verschijnen die klopt met je overtuiging. Dat ver-

sterkt weer je overtuiging en het fixeert je aandacht nog meer, et
cetera. Je zit in een vicieuze cirkel. Je bouwt je eigen gevangenis
of hel en je zult er niet uitkomen totdat je van de betreffende
overtuiging afkomt. Wil je een slachtoffer zijn zoals 97 procent
van de mensen of een medeschepper, zoals voorlopig nog niet
meer dan 3 procent van de mensen? De keuze is aan jou. Het ver-
volg van de test is nog veel leuker en overtuigender dan de korte
oefening met je voet. Hou eens een hele maand je aandacht op
wat je het liefst zou verwelkomen in je leven. Hou het beeld vast
waarin je jezelf ziet alsof het er al is. Je zult allerlei stromen in
beweging zetten die je daar zullen brengen. Geloof het niet. Test
het.
De gevoelsstaat
Wil je medeschepper zijn, dan dien je boven alles te leren hoe je

jouw gevoelsstaat (je relatieve zijnsstaat) kunt veranderen (hoe jij
de baas kunt zijn in plaats van de zoogdierhersenen) en alles kan
dan anders worden: gezondheid, relaties, prestaties, financiën. Je
gevoelsstaat is het signaal van de ware stand van jouw lens. Je ge-
voelsstaat wordt hoofdzakelijk bepaald door twee factoren: wat je
gelooft en de kwaliteit van je relaties (met wie je omgaat en hoe
je met anderen omgaat). De snelste weg naar een beter gevoelsle-
ven is de leiding terug te geven aan je hart en weg te nemen van
je emotionele hersenen. Doe dagelijks de eerder beschreven oefe-
ning waarbij je aandacht brengt naar je hart terwijl je ritmisch
ademt. Als je dat een tijdje gedaan hebt, haal je dan iets of iemand
voor de geest waar je grote appreciatie of liefde voor voelt. Stuur
dat gevoel uit naar de wereld of naar specifieke mensen via je
zonnevlecht (het zenuwknooppunt in de maagstreek waar meer
zenuwen samenkomen dan waar ook in je lichaam). Je komt dan
al snel in de alfastaat, de staat waarin je elke oude overtuiging
kunt loslaten en vervangen door eentje waardoor je groeit in
plaats van krimpt.
In je hoofd zeggen ‘alles komt goed’ heeft geen enkele zin wan-
neer je dat niet in je lijf voelt. Als je het niet voelt, geloof je het
58 HOOFDSTU K 2
namelijk niet echt. Je gevoelens tonen je hoe de stand van je lens

echt is. Je kunt jezelf van alles wijsmaken, maar dat levert echt
letterlijk niets op wanneer je het niet ook voelt. Daarom dien je
bereid te zijn je relatieve zijnsstaat (je gevoelsstaat) te verande-
ren. Niemand kan dat voor jou doen, dat kun jij alleen. Kun je bo-
ven je limbische hersenen uit evolueren? Dat is de praktische op-
dracht. Het antwoord is ‘ja’, door via het hart te werken in plaats
van het denken.
Daarbij zijn relaties vanzelfsprekend superbelangrijk. Wanneer
je prettige gevoelens probeert te hebben, maar telkens in de stress
raakt door een disfunctionele relatie, kom je niet veel verder.
Daarom is het goed je te omringen met mensen die je inspireren,
en mensen te mijden die negatief zijn. Altijd is onze eerste taak
echter goed voor onszelf te zorgen. De rest komt dan vanzelf
goed, ook onze relaties. Je kunt niet veel geven als je eigen em-
mertje leeg is. Vernon Howard, een zeer wijze levenscoach stelde:
‘Geef voor niemand jouw eigen integriteit op, voor niemand.’ En
Shakespeare schreef: ‘Wees trouw aan jezelf en zoals de nacht
volgt op de dag zul je ook trouw zijn aan anderen.’ In andere
woorden: wie niet trouw is aan zichzelf, zal ook anderen tekort
doen. Zorg eerst voor jouw hart eer je het weggeeft…
Beslis nu dat je geen deel meer wilt zijn van de soapopera die an-
dere mensen ‘het leven’ noemen. Beslis nu dat je gaat opletten
wat je leest en met wie je omgaat. Een doorsneeconversatie – met
meestal reactieve mensen – is beperkend en toxisch. Ze stikt van
de algemeenheden, verwijzingen naar het verleden, commentaren
over van alles en nog wat, excuses, verwijten et cetera. Weiger ge-
woon om zo’n banaal leven te leiden. Weiger te vallen voor de
roep van de middelmatigheid. Beslis nu dat je jezelf als je beste
vriend gaat behandelen en dat je niet wilt sterven met je muziek
nog in je. Beslis de rups achter te laten voor de vlinder. Weiger nog
mee te spelen in emotionele drama’s.
Het is nooit te laat. Zolang we leven, kunnen we opnieuw be-
ginnen. We zijn medescheppers, niet slachtoffers van externe
krachten (tenzij we dat geloven). Supercoach Tony Robbins
pleegt te zeggen dat de toekomst niet hoeft te lijken op het verle-
den. Er is altijd ruimte voor een totaal keerpunt, een onvervalste

transformatie. Zolang wij eerst maar willen zien dat de dingen
ons niet zomaar overkomen. Dat vergt moed. Want alleen als je
inziet dat je onbewust de auteur bent van wat niet goed gaat in je
leven, kun je ook volledig geloven dat je de bewust de auteur
kunt zijn van een nieuw leven. Je kunt niet ontkennen dat je de
schepper bent van jouw problemen en tegelijkertijd het geluk en
de overvloed opeisen die je wenst. Vrijheid komt hand in hand
met verantwoordelijkheid.
Kun je naar binnen gaan en echt kijken in plaats van te oorde-
len? Door oordelen kom je weer in het limbische systeem te-
recht. Neutraal kijken brengt je voorbij de oude hersenen. Alleen
het bewustzijn kan neutraal kijken. Onze overlevingshersenen
oordelen altijd. Ze kunnen niet anders. Dat is hun taak. Je dient
dus een nieuwe capaciteit te ontwikkelen: neutraal waarnemen.
Het beginpunt
Het startpunt op de weg naar binnen is ten volle onder ogen te

zien dat je zit opgesloten in een netwerk van – vooral collectie-
ve – conditioneringen, die je altijd maar terugwerpen op het ver-
leden, op oude informatie en in het oude zoogdiersysteem. Alleen
door neutrale zelfobservatie komen we erachter dat we vooral
worden geregeerd door onze automatische reactiepatronen, dat
we een soort emotionele marionetten zijn die denken vrij te zijn.
Tot we ontwaken uit onze geconditioneerde staat, zijn we echter
helemaal niet vrij. In plaats van spontaan gedrag vertonen we au-
tomatisch gedrag en toch geloven we vrij regelmatig dat onze au-
tomatische reacties spontane acties zijn. Zo blind zijn we voor
onze echte situatie.
Op z’n minst 97 procent van alles wat we doen is het product
van een gewoonte of een patroon. In een statische maatschappij
was dat geen probleem: je leerde een paar kunstjes en je kon func-
tioneren. In een wereld die dagelijks verandert, zijn oude patro-
nen een enorm probleem. Daarom dienen wij net als Doornroos-
je te ontwaken uit onze lange slaaptoestand. Doornroosje is de
metafoor voor wat verborgen is in de kikker die we menen te zijn.
60 HOOFDSTU K 2
Om te kunnen ontwaken dien je echter eerst te beseffen dat je

niet echt wakker bent, maar droomt dat je een kikker bent. Als jij
je denken niet vijf minuten kunt stilzetten, ben jij dan de baas
over het denken of is het denken de baas over jou? Het eerlijke
antwoord op die vraag is het begin van je bevrijding.
Daarom dien je ten volle te beseffen dat je ‘geleefd wordt’.
Waardoor? Door de automatismen van je persoonlijke zelf dat be-
staat uit geconditioneerde reacties op prikkels. Wij zeggen wel
eens dat de hond gekwispeld wordt door de staart. Ben je bereid
de beperkingen in je eigen automatische denkwereld te zoeken?
Of blijf je klagen over de externe wereld en over wat anderen je
aandoen, blijf je je slachtoffer voelen?
Het automatische denken is een overlevingsmechanisme: het
moet gelijk hebben anders wordt (in zijn beleving) het overleven
bedreigd. Geluk en liefde vinden we alleen als we vrijheid ken-
nen en dat is altijd als we buiten ons geconditioneerde zelf zijn,
buiten ons persoonlijke zelf. Liefde is niet iets wat we kunnen
hebben maar iets groters dan onszelf waar we in kunnen deelne-
men. Er is maar één liefde: dé Liefde en die omarmt alles. We er-
varen van de Liefde wat wij ervan binnenlaten en dat hangt hele-
maal af van hoe open ons hart is. We hebben het dus echt in de
hand of liever in het hart…
Wil je gelijk of wil je geluk?
De menselijke conditie
Omdat je als mens wordt geboren, erf je de conditie van de mens-

heid. Daar kun je niets aan doen. Lees er het nieuws op na: de
menselijke conditie is niet briljant. Mensen weten niet wie ze
werkelijk zijn, namelijk medescheppers, en dus scheppen ze on-
bewust en ongewild (met de slachtofferstand van de lens) een ver-
schrikkelijke wereld, geregeerd door oude zoogdierreflexen. Nu
hebben we echter behoefte aan miljoenen mensen die beslissen
die conditie te overstijgen. Voor het eerst in de evolutie zijn we
zelf verantwoordelijk voor verdere evolutie. Zolang we konden
rekenen op automatische evolutie, kon die voor ons gebeuren.

Dat de evolutie nu door ons dient te gebeuren, komt doordat de
wil niet ongewild groeit en het bewustzijn evenmin (Gurdjieff).
Daarom dienen we – als medescheppers – het leven te helpen. De
vormeloze scheppingskracht heeft onze vorm nodig als schep-
pingskanaal. Dat kan alleen als ons hart open is.
Dat is het doel van dit boek: medescheppers ronselen om een
betere wereld te scheppen. Je máákt als enkeling wel degelijk een
verschil omdat je het collectieve energieveld helpt transformeren
van binnenuit. Het helpt niet alleen maar boeken te lezen, je
dient in jezelf te kijken voor de echte antwoorden. Niemand kan
het voor jou doen. Zolang we niet toegeven dat we zelf het pro-
bleem zijn, hebben we geen schijn van kans op een betere wereld.
Dat je jouw eigen hemel of hel schept, dien je voor jezelf te ont-
dekken in je eigen leven. Zodra je relatieve zijnstoestand (je ge-
voelstoestand) verandert, zal je leven veranderen. Dat is een wet.
We garanderen het je, als het niet klopt, krijg je het geld van dit
boek terug. We vragen je alleen om het eerlijk uit te testen.
Houd op jezelf wijs te maken dat jij je leven al onder controle
hebt. Je wordt grotendeels beheerst door mentale en emotionele
patronen en door je primitievere hersenen. We hebben nog niet
echt geleerd onze ‘menshersenen’ echt goed te gebruiken. Dat
kan alleen als we de leiding ervan aan ons hart geven. Dat we nog
zo beperkt en beperkend bezig zijn komt mede doordat we tot
heel recent geen idee hadden over de rol die het hart speelt in het
verkrijgen van toegang tot onze hogere intelligentie en onze ho-
gere hersenfuncties. Durf je dat echt onder ogen te zien? Of heb
je allerlei opinies die je verhinderen om echt te kijken? Laat je toe
dat miljoenen jaren oude zoogdierreflexen je verhinderen de vol-
gende evolutionaire stap te maken? Nee toch?
Geloof niets van wat we hier schrijven en

diskwalificeer ook niet meteen wat we schrijven.
Onderzoek. Kijk.
62 HOOFDSTU K 2
Illusie over het ik
De elementaire illusie die je dient door te prikken over jezelf, is

dat je op dit moment een enkelvoudig ik bent. De waarheid is dat
je een stel ‘ikken’ bij elkaar bent. Je bestaat uit een hele reeks
sub-ikken, die allemaal eigen wensen en noden hebben. Je bent
innerlijk verdeeld. En daarom incoherent en inconsistent. Totdat
we weer heelheid kennen, leven we in een gefragmenteerde reali-
teit. Eén deel van jezelf wil bijvoorbeeld een nieuwe auto kopen
en een ander deel van je wil het geld sparen voor iets anders. Eén
deel van je wenst in jouw relatie te blijven en een ander deel van
je fantaseert over een avontuur met een andere partner. Eén deel
van jezelf wil op dieet en een ander deel wil cola drinken en cho-
cola eten. Herken je een beetje wat we bedoelen?
Onze interne kolonie ikken zorgt voor enorme energieverspil-
ling door alle intense interne conflicten in verband met waarden,
ambities en angsten et cetera. Wij zijn geneigd deze situatie te
ontkennen en we beweren dat er één ik door ons spreekt. Word
wakker en kijk voor jezelf. Observeer jouw automatische zelf en
zie hoe het in verschillende omstandigheden totaal anders kan
zijn. Hoe bedoel je één ik? De vele ikken zijn allemaal aparte re-
gelkringen in onze persoonlijkheid, neurale paden in onze limbi-
sche hersenen die via het zenuwsysteem samenwerken met ons
hormonale systeem. Alleen vanuit het hart kun je heel zijn, nooit
vanuit de persoonlijkheid die zich bevindt in je emotionele her-
senen.
‘The mind divides, the heart unites.’

Barry Long
De ene waarnemer en de vele ikken
Laten we nu meteen een nieuwe functie op de voorgrond schui-

ven, de waarnemer in ons. Doe je ogen eens dicht en roep het
beeld op van een huis. Het beeld dat je dan bekijkt, komt voort uit
je automatische brein. In dat onbewuste brein wonen al die ge-
fragmenteerde ikken. Het zijn eigenlijk verschillende reactiepa-
tronen waarvan we denken dat wij het zijn.

Terug naar het beeld van het huis: wie of wat kijkt naar dat
mentale beeld? Niet het brein. Je kunt niet de televisie zijn en te-
gelijkertijd degene die naar de televisie kijkt. Wat we voor het ge-
mak de ‘waarnemer’ noemen, is het vermogen van ons essentiële
zelf (de andere 99 procent) direct waar te nemen zonder interpre-
tatie door de hersenen. We hebben het dus over waarnemen dat
niet afhangt van de fysieke zintuigen. Vanuit je niet-fysieke di-
mensie kun je kijken naar zowel je lichaam, je denken als je emo-
ties. Als je dat doet, ben je geen van drieën, net zomin als je de
stoel bent waar je op zit. Waarnemen in de zin die we hier bedoe-
len betekent dat je de dingen kunt laten ‘zijn’ in je bewustzijn
zonder enige aandrang erover te oordelen of zonder de eis dat de
dingen anders zijn dan ze zijn. Dat betekent niet dat je gelooft dat
ze niet anders kunnen worden. Het betekent wel dat je accepteert
dat ze nu zijn zoals ze nu zijn, wat jij daar ook over mag denken.
Zodra je in die neutrale vorm van waarnemen kunt verblijven
zul je onvermijdelijk zien dat je persoonlijke, met het lichaam ge-
identificeerde ik bestaat uit een veelvoud van ikken. Die ikken
zijn verschillende bundels reacties, aangeleerd of aangeboren of
geërfd van vorige generaties. Dat is onze persoonlijkheid, ons per-
soonlijk ik: een myriade van stimulus-responsmechanismen.
Daar is niets verkeerd mee, zolang je maar inziet dat er nog een
ontwikkelingsniveau bestaat dat hoger is dan de persoonlijkheid
die we denken te zijn.
Er is een evolutionaire stap nodig voorbij het stimulus-respons-
niveau, voorbij de persoonlijkheid. Daar gaat de kwantumsprong
van rups naar vlinder over. Daar gaat transpersoonlijke psycholo-
gie over (zie Jung en Maslow), daar gaat flow over. We kunnen
veel meer als we via ons open hart een andere intelligentie toela-
ten dan ons overlevingsverstand. Onze opdracht daarbij is te le-
ren ons hart open te houden ondanks de ‘bevelen’ van onze zoog-
dierhersenen. Dat gebeurt niet zonder er bewust aan te werken.
Dat vergt inzicht en inzet. De prijs is hoog, de beloning onbetaal-
baar.
64 HOOFDSTU K 2
De automatische piloot in ons
Een automatische piloot is een handige functie voor lange ritten

met de auto op de snelweg. Je stelt de snelheid in en je hoeft niets
meer te doen, je kunt naar lekkere muziek luisteren. Als je ech-
ter door een druk verkeersknooppunt rijdt en je dient constant te
schakelen, is een automatische piloot eerder een probleem dan
een hulp. Zo is het ook met ons automatisch besturingssysteem.
We hebben een functie in ons die streeft naar constantheid en
voortbestaan. Dat is onze persoonlijkheid, ons emotionele zelf.
Het is ons zelfbewustzijn in relatie tot ons lichaam.
We hebben daarnaast en tegelijkertijd ons essentiële zelf, onze
ziel, ons kwantumzelf (kies welk woord dan ook dat je beter past
als je je niet prettig voelt met het woord ziel: kern, zijnskern, es-
sentie, wezen…). In tegenstelling tot ons overlevingsverstand
streeft onze creatieve kern, ons wezen (onze ziel) naar nieuwe er-
varingen, evolutie, groei, expansie, creativiteit, avontuur. Laat je
de ene functie (de automatische piloot) onbeheerst zijn gang
gaan, dan krijg je verstarring. Laat je de andere functie (onze ziel)
vrijuit zijn gang gaan, dan krijg je chaos. We bevatten tegelijker-
tijd een tendens tot meer orde en constantheid, het mannelijke
principe en een tendens tot constante vernieuwing, het vrouwe-
lijke principe. Het vrouwelijke is wat leven geeft aan het nieuwe.
Het is dus niet de bedoeling van het ene af te komen ten koste
van het andere, want dat gaat altijd fout. Te veel orde is star en te
veel vernieuwing is chaos. Het gaat erom van moment op mo-
ment de juiste balans te vinden en die balans is zeer dynamisch.
Dee Hock, de oprichter van Visa, noemt dat hoogdynamische
evenwicht ‘chaordisch’1. Daar gaat flow over. flow impliceert
een enorme beweeglijkheid zonder chaotisch te worden. flow is
leven op de rand van chaos, maar niet in chaos. In flow zijn we
voortdurend in staat een creatieve respons te leveren in het nu.
Dat is hogere intelligentie. Wat klopt in het ene moment, kan
1 Birth of the Chaordic Age, Dee W. Hock. (Hardcover – november

1999).
volkomen fout zijn in het volgende. Met geheugen alleen dreig je

vast te lopen en zonder geheugen dreig je verloren te lopen.
Wanneer je zo’n hoogdynamische balans wilt creëren, als je dus
in flow wilt zijn, kun je beter niet ‘op de automatische piloot rij-
den’. Je dient totaal aanwezig te zijn in het nu2.
Laten we nog eens de definitie van flow van Mihaly Csikszent-
mihalyi citeren.
‘Wat ik FLOW noem is het proces van totale

betrokkenheid bij het leven, waarbij spontaan
creativiteit en genot ontstaan. Het is de staat van
optimale ervaring.’
Zie je dat flow totale betrokkenheid vereist bij wat er nu ge-

beurt? Dat je niet lichamelijk hier kunt zijn en geestelijk op een
andere plaats, in een andere tijd? Dat je niet hier kunt zijn, terwijl
je eigenlijk liever iets anders zou doen? Dat je er met hart en ziel
dient te zijn? Dat compromissen over ons leven en onze integri-
teit flow doden? Kun je zien dat er een enorm verschil is tussen
spontaan en automatisch?
Je kunt niet op de automatische piloot varen en in flow zijn.
De automatische piloot is het geconditioneerde zelf. In flow er-
vaar je je vrije, spontane zelf, je essentiële zelf. Als je helemaal,
met hart en ziel, aanwezig bent in het hier en nu, stopt merk-
waardig genoeg het automatische denken en wordt er ruim baan
gemaakt voor hoge alertheid en intuïtie (onze hogere intelligen-
tie die transpersoonlijk is). De waarnemer (wij die totaal aanwe-
zig zijn en niet automatisch handelen) houdt voeling met wat er
in het nu gebeurt. Het automatische denken daarentegen is ver-
leden dat wordt geprojecteerd op de toekomst.
2 Er zijn ook momenten waar het goed is om op de automatische piloot

over te schakelen. flow hoeft niet een voortdurende staat te zijn… Ik
kan ook gewoon eens een dag de boel de boel laten. Dat is echter geen
goed idee als je als Formule 1-coureur 300 km per uur rijdt. Dan moet
je gewoon in flow zijn.
66 HOOFDSTU K 2
De waarde van de automatische piloot

Wat is dan de waarde van die automatische piloot? Die is op het
eerste gezicht beperkt tot situaties waarin reflexen belangrijk
zijn, zoals je hand die zich terugtrekt bij hitte of je ogen die zich
sluiten wanneer er iets snel op ze afkomt. Het instinctieve in ons
is – in tegenstelling tot wat wij vaak geleerd hebben – een behoor-
lijk complexe vorm van intelligentie. Ons instinct zorgt voor on-
ze spijsvertering, onze bloeddruk, ons hartritme, onze hormonale
afscheidingen en miljoenen andere functies, allemaal tegelijker-
tijd. Wow! Ons persoonlijke verstand zou dat nooit allemaal tege-
lijk kunnen en toch denken we dat we erg intelligente wezens
zijn en kijken we zelfs neer op primaire instincten. Het instinct
is net als de intuïtie transpersoonlijk. Instincten zijn collectief,
van de species.
Het reactieve, automatische niveau is ook het niveau van de
zintuigen en het zenuwstelsel: bij een geur van gas gaan er alarm-
bellen af. Er is niets mis met reactiviteit, het is een wonder van
de natuur. Het is het somatische en het psychosomatische ni-
veau in ons, onze reptielhersenen en onze limbische hersenen.
Het gaat fout wanneer we de reactieve modus de controle ge-
ven in gevallen waar bewuste keuzes in het moment nodig zijn.
Het reactieve niveau werkt op basis van patronen en bevat dus al-
leen vaste reacties, geen opties. Als we de naar stabiliteit streven-
de, reactieve overlevingsfunctie (onze persoonlijkheid) te veel ge-
wicht geven, gaat ze de creatieve functie (ons essentiële zelf)
beperken. Dan streven we te veel naar zekerheid en te weinig
naar openheid voor de nog onbekende realiteit, de wereld van de
mogelijkheden.
Ons lichaam heeft door ervaring een compleet automatisch be-
sturingsprogramma ontwikkeld, deels door collectieve ervaring
(genetische informatie, sociale waarden en normen, et cetera),
deels door persoonlijke ervaring. Dat programma is een soort cy-
bernetische intelligentie van een behoorlijk complex niveau,
maar het is en blijft een apparaat. Het is merkwaardig intelligent
en toch nog veel minder intelligent dan de enorme onstoffelijke
Intelligentie waartoe we toegang hebben in flow.
Dit reactieve, instinctieve niveau in ons kunnen we bewust le-
ren gebruiken om gewoontes of standaardreacties aan te leren.

Onze reactieve software is daartoe opgezet, ze doet de automati-
sche taken, zoals links en rechts kijken voor je de straat over-
steekt, over je schouder kijken voor je iemand inhaalt met je au-
to, iemand een hand geven bij een ontmoeting, et cetera. In die
software zitten, zoals je ziet, zowel persoonlijke als collectieve
gewoontes opgeslagen. De collectieve gewoontes kunnen van één
familie zijn (we eten altijd vis op vrijdag) of van een cultuur (Inuit
die elkaar begroeten door de neus tegen de neus van de ander te
wrijven) en alles wat daartussen zit, zoals een bedrijfscultuur. Al
deze gewoontes vormen deel-ikjes in ons. Ze zijn het verdeelde
ik, dat zich voordoet als één ik.
Onze persoonlijkheid is de som van al die gewoontes: denkge-
woontes, emotionele gewoontes (ik word gedeprimeerd in de
herfst), spreekgewoontes, actiegewoontes, luistergewoontes. Dat
je een persoonlijkheidstest kunt afnemen, komt doordat de per-
soonlijkheid patroonmatig is. Onze staat van vrije energie (de
andere 99 procent) kun je niet in honderd vragen vangen. Geloof
het of niet, maar jouw persoonlijkheid is ingebed in je materiële
structuur als een soort stimulus-responssoftware. Het is een
reeks ‘indrukken’ in je fysieke systeem, een stel neurale paden en
netwerken. ‘Karakter’ komt van het Griekse woord charaktèr
wat ‘stempel’ of ‘brandmerk’ betekent. Ook ons karakter is dus
in ons neuro-hormonale systeem gebeiteld. Het is de bewust ge-
kozen structuur in ons die de weg van de minste weerstand aan-
legt voor de levensstroom als flow.
Wil je op een hoger evolutionair niveau komen dan de persoon-
lijkheid, de automatische piloot, dan heb je lift-off power nodig.
Dan komt de vrije wil in het spel. Dan ontstaat er de behoefte
proactief te worden. Daar gaat karaktervorming over. Van reac-
tief naar proactief, van proactief naar creatief. Proactief betekent
dat je handelt op basis van bewuste keuzes in plaats van op basis
van reactiepatronen. Proactiviteit ontstaat nooit vanzelf, het
stijgt uit boven het automatische niveau. Je bereikt het niet zo-
lang je emotionele zelf de baas is. Proactiviteit bereik je samen
met emotionele rijpheid, die bereik je wanneer je het limbische
systeem overstijgt.
68 HOOFDSTU K 2
Externe oorzakelijkheid
Onze automatische software (rollen en patronen) wordt in bewe-

ging gezet door externe prikkels. Je gaat op bezoek bij je familie
en iedereen kust iedereen. Jij doet mee, daar sta je meestal niet
meer bij stil. Onze verschillende ikken (mentale softwarepro-
gramma’s) verschijnen om beurten op het toneel, al naargelang de
taak die uitgevoerd dient te worden. Onze software functioneert
zo goed dat we er verder geen bewuste aandacht hoeven aan te
schenken, zoals gebeurt bij autorijden. We functioneren op de au-
tomatische piloot. Wanneer je zo rijdt, ben je echter niet klaar
voor een onverwachte situatie. Wanneer de chauffeur voor je iets
onverwachts doet, dan rijd je er pal op. Je automatische piloot
was er niet op bedacht. We zijn minder alert geworden door die
automatische piloot van ons. Dat geldt niet alleen op de snelweg,
maar ook voor ons leven.
Wil je alert zijn, proactief reageren, oftewel het volgende be-
wustzijnsniveau bereiken, dan dien je bereid te zijn je oude iden-
titeit, je stimulus-responspersoonlijkheid die je dacht te zijn, in
te ruilen voor een hogere intelligentie die op een hoger niveau
van complexiteit kan handelen. We dienen de eikel op te geven
om vrij baan te maken voor de eik. Je kunt natuurlijk ook beslis-
sen een eikel te blijven… Wil je gelijk of wil je geluk?
De persoonlijkheid ondergaat het bestaan
Voor onze persona, een stel automatismen in beweging gezet

door externe prikkels, is het leven een reeks gebeurtenissen, niet
een reeks creatieve acties. Onze persona heeft geen vrije wil; ze
heeft alleen schijnbaar een wil. De wil van de persoonlijkheid is
niet echt wil (oftewel, vrije wil), maar emotionele energie die ons
drijft iets te doen. De persoonlijkheid is bijvoorbeeld lief om aar-
dig gevonden te worden. Dat heeft niets te maken met vrijheid of
vrije wil. De persoonlijkheid kan niet echt in relatie zijn; de per-
soonlijkheid handelt in transacties. Ik ben lief, maar dan dien jij
me ook leuk te vinden. Ik geef je affectie, maar dan dien jij met
me naar bed te gaan. Als de tegenprestatie niet komt, is de per-
soonlijkheid gefrustreerd. ‘En ik die zoveel voor je doe, ondank-

baar wicht!’
Laten we onderzoeken hoe we boven de persoonlijkheid kunnen

uitgroeien, hoe we de sprong kunnen maken van rups naar vlin-
der, van slachtoffer dat de wereld ondergaat tot medeschepper die
de realiteit helpt vormgeven. Wat kunnen we doen om te ontwa-
ken als vlinder en de rups achter te laten?
OEFENING 1
Begin met je automatische zelf, je geconditioneerde persoonlijkheid te

observeren alsof je er een geïnteresseerde vriend van bent. Oordeel niet,
observeer alleen. Op die manier breng je gewaarzijn naar de persoonlijk-
heid. Zo maak je haar minder star, vloeibaarder en flexibeler. Breng tijde-
lijk een interne scheiding aan tussen datgene wat waarneemt (ik, het
subject) en datgene wat wordt waargenomen (elke vorm van object, inclu-
sief de persoonlijkheid). Neem waar zonder te oordelen of te veroordelen.
Besef dat jij je persoonlijkheid niet hebt gevormd, ze is een stel automati-
sche reacties op omstandigheden die ontstaan op basis van je collectieve
en genetische patronen, zoals de vechten vluchtreflex. Die heb jij niet
uitgevonden. Of geloof je van wel? Je persoonlijkheid is er gekomen zon-
der dat jij dat in de gaten had. Wees dus niet hard voor jezelf, maar lief-
devol en begrijpend.
Een belangrijk deel van je persoonlijkheid bestaat uit emotionele strate-
gieën die je hebt aangenomen toen je nog kind was: manieren om indirect
te krijgen wat je niet direct kon vragen. Bijvoorbeeld: toen je geen aan-
dacht kreeg, ging je dwars liggen. Toen kreeg je wel aandacht. Later in je
leven ga je vaak dwarsliggen en je hebt niet in de gaten dat je eigenlijk
aandacht aan het vragen bent. Wanneer je proactief wordt, leer je direct te
vragen wat je wilt in plaats van via emotionele manipulaties je zin probe-
ren te krijgen. ‘Ik wil niet dat je zo tegen me spreekt,’ is proactief. Je
verongelijkt tonen om de ander schuldgevoelens te bezorgen (zodat hij
zijn gedrag verandert) is reactief. Je hebt waarschijnlijk al geleerd dat je in
relaties meer problemen krijgt dan oplossingen wanneer je reactief han-
delt.
70 HOOFDSTU K 2
OEFENING 2
Leer waar te nemen hoe de diverse subpersoonlijkheden in je actief zijn,

afhankelijk van wat geprikkeld wordt door de buitenwereld of door je
denkpatronen of emotionele staten. Ontdek de tegenstellingen tussen
delen van jezelf. Veroordeel niet wat je ziet. Stel het gewoon vast. Het
doel is niet om je te reformeren, maar om je te transformeren en dat kan
alleen als je eerst totaal accepteert wat er nu is.
OEFENING 3
Verander eens met opzet (bewust) iets in je dagelijkse routine, om je

automatische zelf op de proef te stellen. Ga eens elke dag – een week
lang – langs een andere weg naar het werk. Eet eens een week geen vlees
of drink eens een week geen koffie en observeer hoe je automatische zelf
weerstand biedt tegen de verandering. Ontdek hoe je limbische hersenpa-
tronen je tot de oude orde terug roepen. Observeer ook hoe je deze oefe-
ning neigt te vergeten: dat is deel van de verdedigingsmechanismen van
je automatische zelf.
OEFENING 4
Onderzoek eens bewust de film van je leven en observeer hoe belangrijke

keerpunten plaatsvonden. Hoe heb je bijvoorbeeld je levenspartner ont-
moet? Stond dat op je doelijstje van die dag of was het een synchronici-
teit? Wanneer werd je geboren en hoeveel invloed had jij (als persona)
daarop? Leer het verschil te zien tussen het determinisme op het persoon-
lijke en fysieke niveau en de spontaniteit en vrijheid op transpersoonlijk
niveau. Ons lichaam en onze emoties zijn niet vrij: ze vallen onder allerlei
onvermurwbare wetten en beperkingen. Als jouw lichaam te koud of te
heet wordt, sterft het. Als je te lang geen lucht krijgt, ontstaat er hersen-
schade. Als je bloeddruk te hoog wordt, krijg je hart- of hersenstoornissen
et cetera. Het lichaam functioneert in een zeer smalle tolerantiebreedte.
Jouw transpersoonlijke, energetische kant is niet gebonden aan al die
beperkingen. In FLOW voel je die vrijheid zonder je vorm tekort te doen.
Het voelt heerlijk om heel te zijn, vorm en niet-vorm zonder grens ertus-
sen.
Emoties en FLOW
‘Besef goed dat als je kwaad bent, je niet alleen een probleem hebt
in het heden: je bent aan het investeren in een gewoonte.’
Epictetus
Het vitaalste en dringendste onderwerp als je wilt groeien in en

naar flow, is Emotionele Intelligentie (EQ): word je geleid door je
emoties of ben jij de baas? Als anderen emotioneel en reactief
worden, wat doe jij dan? Als emoties in je opkomen, identificeer
je je ermee of niet? We zullen nog bespreken wat je daar aan kunt
doen. Onthoud nu alvast dat wanneer je niet boven je emoties
kunt uitgroeien, je nooit zult weten wat het is om in flow te le-
ven en een quasi-permanente staat van geluk mee te maken.
Geluk is geen emotie. Het is een zijnsstaat die juist wordt ver-
borgen wanneer het emotionele zelf met zijn ups and downs in
de bestuurdersstoel zit. Geluk is je ware wezen! Als je gelukkig
bent, heb je een gevoel van ‘thuiskomen’. Je bent je natuurlijke
aard, je bent je essentiële zelf. Val je uit dat geluk, dan ben jij (je
essentiële zelf) weer schijnbaar afwezig3. Je handelt op de auto-
matische piloot. Zie je hoe gelukkig zijn te maken heeft met tij-
delijk bevrijd zijn uit de reactieve wereld, uit de wereld van be-
hoeften en frustraties?
Een van de beste manieren om vaak in flow te zijn is om van je
passie je werk te maken. Daarom zijn kunstenaars en sporters en
acteurs et cetera zoveel vaker in flow dan gewone stervelingen.
Ze leven hun levensdroom, hun passie in plaats van hun angsten.
Neem een man als Jacques Cousteau. Hij werd geboren op 11 ju-
ni 1910 en van kindsbeen af hield hij van water. In zijn tienerjaren
raakte hij geboeid door machines. Toen hij elf was, bouwde Cous-
teau een schaalmodel van een grote kraan en toen hij dertien was,
bouwde hij al een auto aangedreven door een batterij. Ook raakte
hij als tiener al in de ban van alles wat met film te maken had. Hij
3 Het is niet echt afwezig maar aan het oog onttrokken zoals de zon
door wolken.
72 HOOFDSTU K 2
kocht van zijn spaargeld een tweedehands camera en begon te fil-

men. Hij verveelde zich op school (toen was hij helemaal niet in
flow) en bezorgde zijn leraren heel wat problemen. Zijn ouders
stuurden hem naar een streng internaat en merkwaardig genoeg
vond hij daar een soort thuis. Hij hield van een zekere discipline.
Hij verliet de middelbare school voor de zeevaartacademie in
Brest en vervoegde zich bij de Franse marine als officier in 1933.
In die tijd begon hij te experimenteren onder water. Hij ontwik-
kelde allerlei apparaten voor duikers. Zelfs tijdens zijn diensttijd
in de Tweede Wereldoorlog vond hij nog de tijd om verder onder-
zoek te doen onder water. In 1943 ontwikkelde hij samen met
een ingenieur de onderwaterlong, waardoor duikers meer uren
onder water konden blijven. Zijn uitvinding werd trouwens met-
een door het Franse leger gebruikt om onderwaterbommen te
verwijderen. Hij werd bevorderd tot kapitein en in 1950 werd hij
voorzitter van de Franse Vereniging voor Oceanografie. Hij kocht
de Calypso, zijn eerste schip, om zijn onderwaterexperimenten te
financieren.
Hij begon films te maken voor het grote publiek en publiceerde
ook diverse boeken. Hij won twee Oscars voor zijn documentai-
res (The Silent World en World Without Sun). Zijn passie was de
oceaan en dank zij hem konden we allemaal meekijken in deze
wonderbaarlijke wereld, tot diep onder de zeespiegel. In 1968
maakte hij zijn eerste tv-serie en acht jaar lang zou hij het pu-
bliek blijven verbazen met zijn series over dolfijnen, haaien, ge-
zonken schepen, koraalriffen, goudschatten in oude wrakken et
cetera. In 1974 begon hij de Cousteau Stichting ter Bescherming
van de Oceaan. In 1983 kreeg hij een onderscheiding van presi-
dent Reagan en in 1989 werd hij lid van de Académie Française.
Hij stierf op 87-jarige leeftijd, in juni 1997. Tot zijn dood was hij
stralend en ‘jong’. De man leefde zijn passie. Hij leefde een leven
van flow en vervulling.
Vele sporters en kunstenaars leven net als Cousteau heel vaak
en voor langere periodes in flow. Als je hen goed waarneemt,
hebben ze vaak iets van kinderen. Sigmund Freud schreef al: ‘Hoe
droevig is toch het verschil tussen de stralende intelligentie van
een kind en de mentale staat van een doorsnee volwassene.’
Durven we wel te leven en te genieten of moeten we van alles

terwijl we ook van alles niet mogen? Toen mijn jongste zoon Jo-
nathan, die in het Engels is opgevoed, omstreeks zijn derde le-
vensjaar, tijdelijk naar een Nederlandse school ging en ook wat
tijd doorbracht in een kinderdagverblijf, waren dit zijn eerste Ne-
derlandse woorden: ‘niet doen!’ Je krijgt als kind allerlei verma-
ningen over wat niet mag en die worden steeds heftiger wanneer
je niet doet wat gevraagd wordt. Als je een mooie tekening
maakt, krijg je een compliment, maar als je meer mooie tekenin-
gen na elkaar maakt, neemt het enthousiasme in de complimen-
ten snel af. Je wordt steeds harder aangepakt voor wat niet mag
en je krijgt steeds minder applaus voor je creatieve kant (laat
staan als je op de muur tekent). Je leert dingen te doen om leuke
reacties te krijgen en je leert dingen te laten om niet bestraft te
worden. Je bent op weg naar conditionering en afhankelijkheid
van de opinies van anderen over jou. Het kind in je verliest zijn
onschuld en daarmee een leven in flow. De berekenende denker
doet zijn intrede.
Enkele uitzonderlijke mensen hebben de mentaliteit van het
jonge, nog ongeconditioneerde kind nooit helemaal verloren.
Neem John Lennon. Zijn hele leven was hij een rebelse jongen
die deed wat híj wilde. Hij werd opgevoed door zijn tante (hij
werd achtergelaten door zijn moeder). Zijn tante bleef hem maar
zeggen dat hij wat beters diende te verzinnen dan gitaar spelen en
dat het niets zou worden met zijn leven. Hij liet zich echter niet
conditioneren. Toen hij al wereldberoemd was, gaf hij zijn tante
een gouden plakkaat met daarin de tekst gegraveerd: ‘Het wordt
niets met dat gitaarspelen van je. Liefs, John.’
Mensen als John Lennon zijn zeer zeldzaam. Cruijff is ook zo
iemand. Het is moeilijk om niet van hem te houden. Hij is zo
ontwapenend. De meeste mensen vallen op een dag voor de druk
van onze geliefden en opvoeders. We geven onszelf op om liefde
te krijgen. Liefde is vrijheid, niet een stel normen en waarden,
noch opinies over goed en kwaad. Mensen die zichzelf vertrou-
wen en niet afhankelijk zijn van de goedkeuring van anderen om
zich goed te voelen, zijn vaker in flow.
74 HOOFDSTU K 2
‘Ik heb bepaalde ideeën over voetbal. Daar zal ik altijd achter
blijven staan. Ook al was ik de enige die er zo over dacht,
dan zou ik nog niet twijfelen.’
FLOW , dolfijnen en thètagolven in de hersenen
Cousteau toonde ons het plezier van de dolfijnen en eigenlijk was

hij zelf ook een soort dolfijn. Dolfijnen zijn misschien wel de eni-
ge soort op aarde die van nature hersensynergie kennen, de staat
waarin de hersenen zogenaamde thètagolven4 vertonen: 4 tot 8
Hertz per seconde. In thèta zijn de beide hersenhelften van de
cortex met elkaar in harmonie en het limbische systeem is niet
in alarm. Daarom is er rust in de hersenen. We kunnen dan spe-
len en scheppend bezig zijn in plaats van te overleven.
Wanneer we vanuit spanning en stress handelen, zijn onze her-
senen in de bètastaat: 15 tot 35 Hertz per seconde. De limbische
hersenen zijn bij de hogere frequenties (20 tot 35 Hz) ook in actie.
Ze vuren het denken aan om oplossingen te vinden voor proble-
men. Er is dan geen ruimte voor spelen, er is weerstand te over-
winnen! Ons automatische reactieve deel is dan indirect de baas,
niet ons spontane creatieve deel.
Weinig mensen leven als regel in de thètastaat (flow). Dolfij-
nen leven dag in dag uit in flow (tenzij ze aangevallen worden of
zo). Ze zijn net als kleine kinderen vrijwel altijd in de thètastaat,
geworteld in de hartenergie. Het zijn dan ook enorm lieve en
speelse dieren. flow heeft te maken met balans, met speelsheid
en met harmonie. flow is een staat van synergie, van verbinding
zonder conflict, van frictieloos samengaan van verschillende
klanken, zoals bij een filharmonisch orkest. Ex-Beatle Paul Mc
Cartney zei ooit: ‘Ik dacht vroeger dat het gek was om gekke din-
gen te doen. Nu weet ik dat het de mensen zijn die geen gekke
dingen doen die gek zijn.’ Ga op zoek naar de dolfijn in je. Laat je
4 We komen hier later nog uitgebreid op terug.

DE WEG NAAR BINNEN
niet regeren door ‘zo hoort het & Co’. Jíj bent de enige autoriteit
in het onderwerp jezelf. Ontsnap aan de grijze middelmaat. Maak 75
het genie in je wakker! En lees vooral verder. Er is nog een hoop
te doen om los te komen van je verleden en je conditioneringen.
Aandacht als graadmeter voor onze zijnstoestand
Door jezelf te observeren kun je ontdekken dat wanneer je niet in

flow bent en dus geregeerd wordt door stimulus-responsmecha-
nismen, je aandacht (een soort energie) uit je wegstroomt of weg
wordt ‘getrokken’ en dat je juist daardoor ‘afwezig’ bent. Alleen
wanneer we gecenterd zijn, geven we bewust aandacht. Naarge-
lang de dimensies van onze aandacht onderscheiden we vier ni-
veaus van aandacht. Onze aandacht komt pas beschikbaar voor
bewuste creatie als wij voldoende ontspannen zijn. Dat wordt be-
ter naarmate we ontspannen van bèta naar alfa naar thèta en zelfs
naar delta.
Eerste niveau: hoge bèta

Op het laagste niveau lekt ons gewaarzijn, onze aandacht gewoon
uit ons systeem weg, zonder focus of richting. Dat is het niveau
van routinematig handelen of leven. Dit niveau leunt tegen de-
pressie en apathie aan. Dit is het niveau waarop we niet leven,
maar geleefd worden. We zijn dan niet bewust in het hier en nu.
Tweede niveau: lage bèta

Op het tweede niveau wordt onze aandacht door een externe
prikkel in een bepaalde richting getrokken. In tegenstelling tot
het eerste niveau is er nu wel richting, maar die richting hebben
wij niet bewust gekozen. In die staat worden we nog altijd geleid
door prikkels uit de omgeving, niet door bewuste keuzes. De
meeste mensen verkeren vooral in deze tweede staat, de persoon-
lijkheid aan het stuur…
Derde niveau: alfa en hoge thèta

Op het derde niveau komt ons gewaarzijn, onze aandacht, voor
het eerst onder leiding van ons hart. Dit is het niveau waarop we
76 HOOFDSTU K 2
gefascineerd worden door wat we aan het doen zijn. In deze staat
verkeert de geconcentreerde sportman, de geconcentreerde am-
bachtsman, de geconcentreerde kaartspeler. Het is aandacht met
uitsluiting van de rest van de wereld, zoals bij het lezen van een
spannend boek. Dit derde niveau leidt vaak onverwacht tot
flow. Deze soort flow overkomt ons als een soort gevolg van ex-
terne omstandigheden. We gaan zo op in wat we doen dat we de
grenzen tussen ons ik en de omgeving verliezen en we synchroon
zijn met het universum. De tijd vliegt voorbij en we zijn buiten-
gewoon productief en creatief.
We zijn echter afhankelijk van een bepaalde activiteit of een be-
paalde omgeving om de flow op te wekken. Zo zijn er mensen
die voortdurend gevaarlijke situaties opzoeken om in de verhoog-
de bewustzijnsstaat te komen waarin flow verschijnt. Zo heb je
ook iemand als Bobby Fisher die in flow was wanneer hij aan het
schaken was en waar geen land mee te bezeilen viel wanneer hij
niet aan het schaken was. Of Karl Wallenda, de wereldberoemde
koorddanser, die zei: ‘Het leven is koorddansen. Al de rest is
wachten. ‘Niets mis mee.
Het is echter nog wonderbaarlijker als je ook in flow kunt zijn
in gewone omstandigheden en met zeer diverse soorten mensen.
Dat is het ultieme vierde niveau van aandacht. Je wordt dan let-
terlijk het bewustzijnsveld zelf waarin alles mag zijn.
Vierde niveau: alfa, thèta en delta in combinatie met

lage bèta.
Het vierde niveau, is een staat waarbij de fascinatie met de bui-
tenwereld doorbroken is. De verschillende frequenties in onze
hersenen vibreren in koor in de juiste proporties. We ervaren
heelheid. We hebben toegang tot het beste van elke frequentie;
we kunnen denken en voelen; we hebben intuïtie en inspiratie en
we hebben de wijsheid en diepe vrede van de diepere deltastaat.
We zijn ons gewaar van de buitenwereld, maar dit gaat niet ten
koste van ons gewaarzijn van de binnenwereld: er is alleen nog
één naadloos geheel. Heelheid is een toestand waarbij de aan-
dacht niet gemonopoliseerd wordt door de buitenwereld en ook
niet door de binnenwereld. Het is een staat waarin we helemaal
vrij zijn van de tirannie van de stimulus-responspersoonlijkheid.

We zijn thuis in ons hart en verliezen de paradijselijke staat nau-
welijks of zelfs helemaal niet meer (de ‘meesters’) door een ver-
andering in de omgeving.
Gewaarzijn groeit exponentieel. Hoe meer je hebt, hoe meer je
kunt krijgen. In het begin kost dit proces ontzettende moeite,
daarna steeds minder. De vierde staat is alleen beschikbaar voor
mensen die steeds diepere vrede kennen omdat ze steeds princi-
piëler leven. Ze geven totale voorrang aan de wijsheid van het
hart, de wijsheid van het universum zelf. Ze leven het adagium
‘Uw Wil geschiede’ helemaal, niet als een staat van onderwer-
ping, maar omdat ze de belichaming geworden zijn van de kosmi-
sche intelligentie. In zulke mensen is nog zeer weinig of zelfs
geen ego overgebleven.
Boeddha: ‘De ontwaakte is vrede en brengt vrede aan de inner-
lijke wereld.’ Vrede is die innerlijke stilte waarin alle gedachten
en alle gevoelens van de persoonlijkheid zwijgen. Het is de on-
misbare voorbereiding op de permanente staat van vreugde.
oefening 1
TWEERICHTINGSA ANDACHT MET HET LICHA AM
Kijk naar je voet en word je tegelijkertijd gewaar van je voet. Door naar je
voet te kijken en je er gewaar van te worden gebruik je tweerichtingsaan-
dacht. Je kunt ook naar je voet kijken zonder de voet gewaar te zijn. Dat is
eenrichtingsaandacht. Je kunt naar je voet kijken met alleen eenrichtings-
aandacht zonder dat je boven het patroonmatige niveau uitstijgt. Gewaar-
wording van je voet terwijl je er ook naar kijkt vereist een bewuste keuze,
het vereist bewust richten van je aandacht. Kijken naar je voet alleen doe
je met je zintuigen en die vergen geen bewuste actie, het gebeurt auto-
matisch.
Word je nu gewaar van het contact tussen je lichaam en de stoel waarop
je zit. Breid nu je gewaarzijn verder uit. Blijf het contact met de stoel erva-
ren, terwijl je tegelijkertijd steeds meer geluiden opvangt uit de omge-
ving. Je beoefent nu weer tweerichtingsaandacht. Als je dat kunt, kun je
steeds meer stappen toevoegen, zoals je gezichtsveld uitbreiden tot 180°,
78 HOOFDSTU K 2
terwijl je het contact houdt met de stoel, de geluiden opvangt et cetera.

Voeg het gewaarzijn van je hartkloppingen toe. Voeg het gewaarzijn toe
van de druk van je billen op de stoel, et cetera. Je bent bezig de patroon-
matige fascinatie te doorbreken. Je verwerft het vermogen meer aanwezig
te zijn.
oefening 2
TWEERICHTINGSA ANDACHT IN EEN GE SPREK
Telkens wanneer je met iemand praat, heb je de mogelijkheid tweerich-

tingsaandacht te beoefenen. We hebben het hier niet over tweerichtings-
communicatie, maar over tweerichtingsaandacht! Dit betekent dat je tot
de ander spreekt en dat je je tegelijkertijd bewust bent van het innerlijke
proces bij jezelf. Dan kun je dus onmogelijk puur automatisch spreken.
Dit betekent ook dat wanneer je luistert, je je tegelijkertijd bewust bent
van de impact op jou van wat de ander zegt. Je kunt dan proactief ant-
woorden in plaats van automatisch of patroonmatig te reageren. Dit is
geen gemakkelijke oefening. Voor je het weet, dwaal je weer af. Of je
reageert toch emotioneel. Neem dat dan gewoon waar en je bent weer op
de rit. Heb geduld met jezelf. Het is niet erg dat het niet meteen lukt.
oefening 3
DRIERICHTINGSA ANDACHT
Telkens wanneer je met iemand praat, heb je ook de kans drierichtings-

aandacht te beoefenen. Dat wil zeggen, zowel tweerichtingsaandacht én
tegelijkertijd je aandacht richten op je hart, het openhouden, zodat ook je
hogere of diepere zelf kan meespelen. Je gaat dan nog bewuster praten
en luisteren. Je geeft nog makkelijker ruimte en oordeelt niet. Je streeft
ernaar liefdevol met de ander om te gaan. Let op de bijzondere energie
die ontstaat en op de onverwachte wendingen die een gesprek kan
nemen wanneer je dat met totale openheid voor mogelijkheden voert.
Drierichtingsaandacht betekent aanwezig én open; het betekent dat je
een kanaal wordt voor de kracht die alles mogelijk maakt, de Universele
Liefde. Dat kan voor zeer verrassende ervaringen zorgen.
79
Hoofdstuk 3
Maak kennis met je hart
Charisma en het hart
‘Ik geloof dat niets uitzonderlijks ooit gebeurt zonder inspiratie.

En inspiratie komt uit je kern.’
Ralph Waldo Emerson
Medescheppers onderscheiden zich van slachtoffers door hun

persoonlijke uitstraling, hun charisma. Het woord ‘charisma’
komt van het gelijkluidende Griekse woord charisma, dat onder
meer ‘genade’ betekent. Het Griekse woord charisma komt op
zijn beurt van het werkwoord chairein, ‘zich verheugen – zich
niet bekommeren om’. Het Nederlandse woord ‘gaarne’ is ver-
want aan datzelfde Griekse chairein. Een charismatisch persoon
maakt zich geen zorgen. Hij is in contact met de enorme energie-
bron van zijn diepere wezen, binnen in zichzelf. Hij weet dat hij
via zijn wezen (hart) verbonden is met de hele natuur en al haar
schatten. Hij leeft in vertrouwen, niet in angst. Hij straalt vreug-
de en rust uit. De totale afwezigheid van stress in zo’n persoon
heeft een wonderbaarlijk effect op anderen.
Wanneer je contact hebt met een charismatisch persoon, weet
je dat er iets bijzonders in het spel is. Je voelt het. Zijn hart is
open, waardoor je zelf ook de neiging hebt je hart te openen. Je
voelt het magnetisme van zijn hartenergie, van zijn kernenergie.
Je bent geneigd zo iemand snel en gemakkelijk te vertrouwen.
De energie van een charismatisch mens is letterlijk kernener-
gie. Het is energie uit zijn kern, zijn hart. Het Nederlandse
woordje ‘kern’ komt van het Middelnederlandse woord keerne,
dat staat voor ‘zaadkorrel’ of ‘pit’. Het woord is duidelijk verwant
aan het woordje ‘koren’. Uit de pit van één kers kan een hele ker-
senboom groeien en uit de keernen van die kersen kan op hun
80 HOOFDSTU K 3
beurt een hele boomgaard worden aangepland. Uit één graankor-

rel kunnen, op exponentiële wijze, miljoenen graankorrels voort-
komen. Het zaad is het symbool bij uitstek van de blauwdruk van
het leven en bij uitbreiding van het Leven zelf. Van een vreugde-
vol mens met een open hart kun je als het ware ‘leven kopen’.
Onze natuurlijke blauwdruk
‘Wij zijn 1 procent vorm en 99 procent niet-vorm.’

Wayne Dyer
Als we het over ons ‘hart’ hebben, bedoelen we in deze context

niet de hartspier, maar onze kern, onze essentie, ons niet-fysieke
wezen. Ons wezen, ons hart is openheid. Zijn is synoniem met
open zijn of verbonden zijn met alles, zichtbaar en onzichtbaar.
Als je een tulpenbol open snijdt, zoek je vergeefs naar een tulp.
Waar is de tulp die straks in de zichtbare dimensie verschijnt? Ze
is er wel, maar alleen in de niet-vorm, als energie en informatie.
Net zoals een tulpenbol de blauwdruk bevat van de volledige tulp,
als een potentieel, zo bevat onze kern ook ons totale potentieel.
Hoe groot is ons potentieel? Tsja, waar eindigt creativiteit? On-
ze niet-vorm heeft geen grenzen. Zo simpel is dat. Alleen vormen
zijn beperkt in tijd en ruimte. Wie vanuit zijn kern leeft, ontplooit
moeiteloos zijn natuurlijk potentieel. Vergelijk het met een
bloem die vanzelf tot bloei komt. De bloem laat gebeuren wat in
haar potentieel besloten ligt. Mensen kunnen, in tegenstelling
tot tulpen, door zelfsabotage hun potentieel onderdrukken. Hoe
we dat doen? Door defensief te leven, tegen dingen in plaats van
voor dingen. En wat in ons leeft defensief? Het automatische
denken, het pseudo-ik dat als het ware oprijst uit de limbische
hersenen zoals het beeld op ons computerscherm. Het is er niet
en toch zie je het. Waar gaat het beeld op ons beeldscherm heen
als we de computer afsluiten? Waar is ons ego als wij slapen?
Je komt alleen in contact met je diepere of, als je wilt, hogere
zelf door boven je angsten uit te rijzen en je hart te openen. Zo-
lang we beheerst worden door angst en verdedigingsmechanis-
men, komen we niet in ons hart. Tot die tijd kunnen we niet
M A A K K E N N I S M E T J E H A RT 81
meer zijn dan ons geconditioneerde kleine zelf, een stel patronen
geregeerd door de limbische hersenen. We worden geleefd. De
staart kwispelt dan de hond. Grappig? Wij vinden van niet. Kijk
eens wat mensen elkaar aandoen als ze met gesloten hart leven.
En kijk eens hoe we lijden als we ons slachtoffers van een bedrei-
gend universum voelen. Deepak Chopra schreef dat we lijden in
de mate dat ons hart gesloten is. In flow kennen we vreugde, niet
lijden. Moeilijke keus? Wij vinden van niet. Tenzij je liever gelijk
hebt dan geluk…
Ons hart is transpersoonlijk
Wanneer we ons hart openen, komen we in harmonie met het rit-

me van de universele hartenklop die in alles en allen klopt. Een
open hart is een staat van verbondenheid die het persoonlijke ik
overstijgt. Het is een transpersoonlijke staat. Dat is voor velen
van ons een zeer vreemd begrip.
Transpersoonlijke psychologie is net als de kwantumfysica een
relatief jonge tak van de wetenschap. Ze zijn echter met elkaar
vergelijkbaar. Zoals de kwantumfysica zegt dat de wereld niet be-
staat uit objecten, zo zegt de transpersoonlijke psychologie dat
wij mensen geen objecten zijn, maar relaties, individuele verbin-
dingen met de Bron, zoals zonnestralen zich verbinden met de
zon. Het leven, het bewustzijn kan zichzelf alleen maar kennen
in relatie. Als alle relaties ophouden, houden ook wij op. Geen
ouder zonder kind, geen lichaam zonder cellen, geen cellen zon-
der moleculen, geen moleculen zonder atomen, geen atomen zon-
der golfpakketten en dus relaties.
Relatie is het niveau boven het objectniveau zoals energie het
niveau is boven de materie. Sterker nog, relatie is energie en ener-
gie is relatie. Als de energie in ons lijf stopt, stopt het lijf. Energie
is relatie, verbondenheid. Ontkoppel de televisie van het elektri-
citeitsnet en hij is dood; hij heeft verbinding nodig. Ons lichaam
met zijn automatische denken bestaat op het persoonlijke, het
objectniveau. Ons essentiële zelf bestaat op het relatieniveau. De
metafoor van de zonnestraal is een goede metafoor om enigszins
te voelen wat ons essentiële zelf is: een expressie van de ene zon
82 HOOFDSTU K 3
die ook een verbinding is tussen zon en aarde. Het objectiveren-

de denken kan dat niet snappen. Mediteer daar eens rustig over
en je zult voelen wat we bedoelen.
Transpersoonlijke psychologie
Drie van de voornaamste pioniers van de transpersoonlijke psy-

chologie waren Abraham Maslow, Carl Gustav Jung en William
James. De formele start van deze psychologie is toe te schrijven
aan Abraham Maslow, die in 1969 voor het eerst het Journal of
Transpersonal Psychology publiceerde. In 1972 werd de Associa-
tion for Transpersonal Psychology opgericht. De bekendste naam
in de transpersoonlijke psychologie vandaag is Ken Wilber.
De transpersoonlijke psychologie is door Maslow & Co in het
leven geroepen om het veld van de spiritualiteit op een systema-
tische en wetenschappelijke manier te onderzoeken. Uit onvrede
met de situatie in de psychologie – en niet uit onvrede met de
psychologische wetenschap als zodanig – ontstond onder sommi-
ge humanistische psychologen, onder aanvoering van Abraham
Maslow, het gevoel dat er een nieuwe school moest worden opge-
richt, die zich expliciet op het spirituele zou richten. De huma-
nistische psychologie deed dat niet of onvoldoende. Dit werd de
transpersoonlijke psychologie.
Spiritualiteit is een levenshouding; transpersoonlijke psycholo-
gie de wetenschappelijke bestudering daarvan. Het was een leer-
ling van Maslow, de Italiaan Roberto Assagioli, die voorstelde om
naast het bewustzijn en het onderbewustzijn een derde begrip in
te voeren: het bovenbewustzijn. De bedoeling van de transper-
soonlijke psychologie is om mensen te helpen door bewustzijns-
verruiming. Dat gebeurt door een progressieve opening voor een
dimensie die het persoonlijke ik te boven gaat. Het is het gebied
van inspiratie, intuïtie, co-creatie. Het is een proces van afstem-
ming op de hoogste universele principes met als einddoel een
versmelting met het Bewustzijn zelf. Het is het proces van
slachtoffer tot bewuste medeschepper van de werkelijkheid.
Medescheppers zijn mensen die innerlijke vrijheid gevonden
hebben omdat ze zich helemaal bevrijd hebben van de heersende
collectieve en beperkende overtuigingen. Je kunt blijven geloven

wat de meerderheid gelooft en bij de meerderheid blijven horen,
of je kunt voor jezelf nagaan wat er nu echt aan de hand is. Jouw
keuze. Je hoeft niets te geloven. Laten we even al eliminerend
eens naar een aantal dingen kijken. Ten eerste, ben je jouw li-
chaam? Als je daar ‘ja’ op antwoordt, is onze vraag: welke jaar-
gang? Onze lichamen worden namelijk permanent vernieuwd.
Om de vier weken hebben we een nieuwe huid. De maagwand
wordt elke vier dagen vernieuwd en het oppervlak van de maag-
wand, dat contact heeft met het voedsel, wordt om de vijf minu-
ten vernieuwd. Om de zes weken hebben we een nieuwe lever.
Jouw huidige skelet, dat zo stevig lijkt, bestond drie maanden ge-
leden nog niet in deze versie. Alleen onze hersencellen worden
niet vervangen, maar ook in de hersenen worden zaken als stik-
stof, koolstof, waterstof en zuurstof permanent vernieuwd.
De Griekse filosoof Herakleitos is bekend om zijn uitspraak
‘Men kan nooit tweemaal in dezelfde rivier stappen, want het is
steeds ander water dat voorbij stroomt.’ Hetzelfde is waar voor
ons lichaam. Je kunt eigenlijk nooit tweemaal in hetzelfde li-
chaam wakker worden. Achtennegentig procent van de atomen
van je lichaam, bevonden zich daar nog niet een jaar geleden.
Ten tweede, ben je dan misschien je emoties? Ook hier moeten
we ‘nee’ antwoorden: je was er voor je boos werd en je bent er nog
steeds als je woede is verdwenen.
Ten derde, zijn we dan misschien onze gedachten? Zelfde ver-
haal. We zijn er voor een gedachte opkomt en we zijn er nog
steeds nadat die gedachte verdwenen is. Laten we het dus houden
bij het enige wat we zeker zijn: dat we zijn. Voor de rest is het
verstandig niet zomaar dingen aan te nemen over wie of wat je
bent. Elke foute gedachte zal omgezet worden in een beperkende
overtuiging. Wat we echt zijn, is niet in woorden te vatten.
Toch is wat we echt zijn hetgeen we ervaren in flow. Het is
iets wat ons persoonlijk ik overstijgt en dat toch niet vreemd
voor ons is. In de visie van Assagioli manifesteert de transper-
soonlijke natuur zich in ons als pure blijdschap. Als bronnen van
vreugde noemt hij: de natuur, de kunst, een bezielend voorbeeld,
spirituele gemeenschap in liefde en vriendschap, vervullend werk
84 HOOFDSTU K 3
en het creatief bezig zijn op diverse manieren. Als grootste bron-

nen van vreugde noemt hij zich inzetten voor anderen en het die-
nen van de mensheid .
De sprong van rups naar vlinder is voor de mens de sprong van
nemer naar gever, van angst naar Liefde, van vasthouden naar los-
laten. Laten we even luisteren naar enkele ‘vlinders’.
‘Een ding weet ik zeker: degenen onder u die echt gelukkig zullen zijn,
zullen degenen zijn die hebben gezocht en geleerd om te dienen.’
Albert Schweitzer
‘Bewust of onbewust dient ieder van ons op een of andere manier. Als
we er een gewoonte van maken om dat meer en meer bewust te doen,
zal ons verlangen om te dienen steeds sterker worden en niet alleen
onszelf gelukkig maken, maar ook de wereld in het algemeen.’
Mahatma Gandhi
‘Iedereen kan groot zijn, want iedereen kan dienen.’

Martin Luther King
‘Ik ben gekomen om te dienen, niet om gediend te worden.’

Jezus van Nazareth
‘Al mijn uitvindingen kwamen voort uit de gedachte hoe ik

de mensheid kon dienen.’
Thomas Alva Edison
De Engelse wetenschapper John Bennett, die dertig jaar samen-

werkte met een van de uitzonderlijkste transformationele leraars
uit de geschiedenis, namelijk Gurdjieff, stelde na zijn eigen meta-
morfose tot ‘vlinder’: ‘Dienstbaarheid is niet de basis maar de be-
kroning van het transformatieproces. De basis van het transfor-
matieproces is ten volle beseffen wat je echte huidige staat is.’
Onze huidige staat is meestal een vereenzelviging met de per-
soonlijkheid. Het vergt diep inzicht in onszelf om de sprong te
maken naar de transpersoonlijke dimensie. Het is de dimensie
waar flow de normale staat is…
Leven in harmonie met de natuur
‘De natuur is het niveau boven de kunst.’

Titiaan
Natuurlijk leven is hetzelfde als spontaan leven, dat wil zeggen

niet beheerst door patronen en conditioneringen. Het is de staat
die we flow noemen. Alles lijkt dan vanzelf te gaan, moeiteloos.
George Soros, de succesvolste belegger uit de twintigste eeuw
(hij maakte in zijn beste jaar meer dan een half miljard euro be-
leggingswinst), belegde voornamelijk op innerlijk aanvoelen. Hij
verkeerde op een of andere manier in flow wanneer hij zijn be-
leggingen deed. Op een keer vertelde hij in een interview dat hij
ermee wilde stoppen, omdat hij zijn gave kwijt scheen te zijn. Let
wel, hij noemde het ‘gave’, niet vaardigheid.
Wat je kunt in flow, is een geschenk van de natuur aan allen
die met hart en ziel leven. Je bent dan als vanzelfsprekend ‘in het
hart’. De bekende mytholoog Joseph Campbell gaf als advies:
‘Follow your bliss.’ Een andere manier van zeggen is: wat je vreug-
de geeft, zal je overvloed geven. George Soros vond zijn ‘spel’ in
beleggen. Hij kon er zijn talenten in kwijt. Hij volgde zijn passie.
Soros werd geboren in Hongarije en vertrok in 1947 naar Enge-
land, en daarna in 1956 naar Amerika. Hij had aanvankelijk erg
weinig. Hij wist van niets iets te maken. Dat betekende dat hij in
contact diende te komen met zijn innerlijke vermogens. Meer
had hij namelijk niet. Soms vind je door beperking in de buiten-
wereld de weg naar binnen. George Soros is een man van het hart.
Hij is niet per toeval ook een van de grootste mecenassen van de-
ze tijd. Hij geeft jaarlijks voor honderden miljoenen dollars aan
humanitaire projecten.
Het hart is de deur naar de wereld van de wonderen. Edison
zocht bij elke uitvinding naar de manier waarop hij de mensheid
kon dienen. Daarom ontving hij misschien zulke opmerkelijke
inzichten en invallen vanuit het centrum, dat allen met allen ver-
bindt en dus gediend is met een betere mensheid. Edison was een
kind van de natuur en de natuur behandelt haar kinderen als een
echte moeder.
86 HOOFDSTU K 3
Je komt in de natuurlijke staat, de transpersoonlijke staat, door

steeds meer in harmonie te leven met de transpersoonlijke prin-
cipes van het leven. Dat is de essentie van zelfdiscipline: je gevoe-
lens, gedachten, impulsen en stemmingen ondergeschikt maken
aan de onveranderlijke principes van de natuur. Napoleon Hill
zei: ‘Beheers je gedachten en je emoties en de wereld ligt aan je
voeten.’ Sterke taal die echter niet te weerleggen is. Je wordt of
geleid door persoonlijke en groepsovertuigingen en de daarbij ho-
rende emoties en gedachten of door universele principes.
Principes zijn een soort natuurwetten. Die zijn niet voor dis-
cussie en opinies vatbaar. Ze zijn onvoorstelbaar betrouwbaar en
iedereen die ernaar leeft, verkrijgt heel gemakkelijk het vertrou-
wen van zijn medemensen. Je straalt dan een soort persoonlijk
magnetisme uit. Principes veranderen niet in de tijd en ze zijn
niet afhankelijk van opinies of culturen. Geen enkele rivier loopt
bergopwaarts, dat is een natuurwet. Zoals elke natuurwet kun-
nen ook principes niet straffeloos overtreden worden. Wie licht-
zinnig omgaat met de wet van de zwaartekracht, zal er wel ach-
terkomen hoe onverbiddelijk deze wet is. Evenmin kun je andere
principes overtreden zonder gevolgen. Respect is een van die
principes die je niet straffeloos kunt overtreden. Je komt echt
niet tot bloei zonder zelfrespect en respect voor anderen. Andere
principes zijn evenwicht, geduld, dienstbaarheid, heelheid.
We kennen die basisprincipes van het leven echter niet meer,
we leven in onwetendheid en dus in angst. Angst is een bijver-
schijnsel van onwetendheid. Kinderen zijn daarom bang voor het
donker. En volwassenen zijn zo bang voor de dood omdat ze niet
weten wat de dood is en omdat ze niet weten wie zij zelf echt zijn.
Basisangsten
Napoleon Hill onderscheidt zeven basisangsten (in Think and

Grow Rich waren het er zes, hij voegde er later eentje aan toe): de
angst voor verlies van wat we hebben, de angst voor kritiek en af-
wijzing, de angst voor pijn en ziekte, de angst om iemands liefde
te verliezen, de angst onze vrijheid te verliezen, de angst oud te
worden en de angst voor de dood.
Voor hen die wat hebben met oud worden, volgt hierna een bij-
zondere tekst.
JONG ZIJN
Jeugd is geen periode van het leven,

maar een geestesgesteldheid,
een wilskwestie,
een dimensie van de verbeelding,
een emotionele kwaliteit,
een overwinning van moed over
schuchterheid en van drang
naar avontuur over
zucht naar comfort.
Men wordt niet oud door de jaren;

men wordt oud door zijn
idealen op te geven.
Jong is hij (zij), die nog

verwonderd en gefascineerd kan zijn
en die als een onverzadigbaar
kind, zich blijft afvragen wat er nog
meer te ontdekken valt.
Je bent zo jong als je zelfvertrouwen

en zo oud als je twijfels
zo jong als je hoop en zo oud
als je desillusies.
Je zult jong blijven,

zolang je ontvankelijk zult
zijn voor schoonheid,
grootheid, goedheid,
voor de natuur en voor
de oneindigheid.
Vrij naar Generaal MacArthur, 1945

88 HOOFDSTU K 3
ZELFONDERZOEK
Van welke van de zeven angsten (zie hiervoor) heb jij last? Schrijf ze
hierna op en zoek voorbeelden van situaties die je duidelijk maken welke
prijs je hiervoor betaalt. Op die manier kun je bewuster omgaan met die
schijnkrachten.
Van welke angst heb je last?
Uit welke voorbeelden blijkt dat?
Wat kost je dat?

Welke overtuigingen maken je vooral kwetsbaar?
Wat levert het je op om deze overtuigingen los te laten?
Wil je ze loslaten? Nu?
Wat ga je nu anders doen?
De beste remedie tegen angst is een diep vertrouwen

in de wetten van de natuur en in de oneindige
intelligentie die door die wetten in de natuur en dus
in ons werkzaam is.
90 HOOFDSTU K 3
Einstein zei: ‘Mijn religie bestaat uit mijn onbeholpen bewonde-

ring voor de onbegrensde intelligentie die zichzelf openbaart in
de kleine details die wij overal kunnen waarnemen met onze be-
perkte zintuigen en hersenen.’ Wie niet kan zien dat er in de na-
tuurwetten een intelligentie werkzaam is, is misschien wel intel-
lectueel, maar niet intelligent. Wie echt naar de natuur kijkt met
de ogen van zijn hart, ziet overal wonderen. De boodschap van
Hill is samen te vatten in het motto: leer samenwerken met de
oneindige intelligentie in jezelf. Waar anders komen wonderen
vandaan dan van de natuur en is de natuur niet in ons en wij in
haar? Praktisch gezien kun je meer in harmonie met de natuur
komen, door meer en meer te gaan leven volgens de principes van
de natuur.
ZELFONDERZOEK
Even voor de duidelijkheid: principes zijn niet hetzelfde als waarden. Prin-
cipes zijn een soort natuurwetten: ze staan boven de tijd en ze zijn trans-
persoonlijk en transcultureel. Ze waren relevant in het verleden en ze
blijven relevant in de toekomst. Ze zijn waar, onafhankelijk van jouw opi-
nie. Ze zijn van toepassing in het Westen, het Oosten, het Noorden en het
Zuiden. Waarden daarentegen veranderen in de tijd en verschillen van cul-
tuur tot cultuur. Als kind hechtte je aan andere dingen waarde dan als
volwassene. Inuit bijvoorbeeld hebben wel dertig verschillende woorden
die ‘sneeuw’ betekenen. Dat toont de relatieve waarde van sneeuw voor
hen. Waarden zijn niet onveranderlijk genoeg om als centrum te dienen.
Hierna staat een lijst van principes, die trouwens niet volledig is. Geef
jezelf voor elk principe een cijfer tussen de 1 en 10. Doe het eerlijk en
spontaan. Welke principes wil je nog bewuster beleven?
cijfer
1 respect
2 evenwicht
3 harmonie
4 overvloed
5 de extra mijl (meer doen dan je moet en dat doen met
plezier)
6 win/win
7 gulheid, geven zonder iets terug te verwachten (dat is wat
de natuur doet)
8 vreugde (vreugde is een principe, niet een emotie)
9 beweging afgewisseld met rust
10 creatie - groei - vernieuwing
11 concentratie van energie (denk aan een laserstraal en haar
kracht)
12 moeiteloosheid (lichtvoetig handelen in de flow-staat)
13 variatie (de natuur is eindeloos gevarieerd)
14 geduld
15 vergevingsgezindheid (het vermogen los te laten)
16 ritme en flow
17 vertrouwen
18 waarheid
19 eerlijkheid
20 betrouwbaarheid
21 openheid
22 dienstbaarheid
23 heelheid
24 voeding en steun aan anderen en andere levensvormen,
ook emotioneel
25 ontwikkeling van potentieel
26 uniciteit (niemand kan vergeleken worden met iemand
anders)
27 stapsgewijze voortgang, afgewisseld met kwantum-
sprongen.
28 besef dat je oogst wat je zaait
29 vrijheid
30 verbondenheid
92 HOOFDSTU K 3
cijfer
31 vriendschap
32 verdraagzaamheid
33 schoonheid
34 bewustzijn van seizoenen en cycli, ook in ons leven
35 orde
36 integriteit
37 innerlijke zekerheid
38 vrede
39 waardigheid
40 volharding
41 goedheid
42 wederzijdse steun
43 betrokkenheid
44 trouw
45 samenwerking
46 synergie
47 neutraliteit (in de natuur bestaan geen waardeoordelen)
48 moed
49 onvoorwaardelijkheid (het leven geeft zonder voor-
waarden)
50 liefde
Liefde bevat alle andere principes: overvloed, gulheid, geduld, vertrou-

wen, vergevingsgezindheid, eerlijkheid, trouw, betrouwbaarheid, dienst-
baarheid, emotionele voeding geven, steun, erkenning van de uniciteit,
respect voor het ritme van de ander, groei en vernieuwing, beweging en
rust, creatie, vertrouwen, respect, evenwicht, ontwikkeling van potentieel,
zaaien en oogsten, stapsgewijze vooruitgang en wonderbare kwantum-
sprongen. Is liefde misschien het centrale principe van het bestaan? Zoek
het uit voor jezelf. Je hoeft niets zomaar te geloven.
Wat kost het je om niet of te weinig vanuit deze principes te leven?

Welke drie tot vijf principes kies je als bewuste aandachtspunten voor de
korte termijn? Wij stellen voor dat je in je lijstje van vijf principes de factor
evenwicht opneemt, want zonder evenwicht, ook tussen principes, kan de
hele zaak toch nog uit de bocht vliegen.
Vijf sleutelprincipes
Kies voor elk van je sleutelprincipes een concrete toepassing waar je mee
zult beginnen: welke relatie, welke situatie, welk deel van je leven?
2
94 HOOFDSTU K 3
1 Gandhi stelde dat er voor hem geen hoger principe was dan Waar-
heid. Christus stelde de Liefde centraal als principe. Martin Luther
King koos Ongewapende Waarheid en Onvoorwaardelijke Liefde en
hij zei ook: ‘Iedereen kan groot zijn, want iedereen kan dienen.’
Churchill stelde dat zonder Moed alle andere principes hun kracht
verloren. Albert Schweitzers credo was Dienstbaarheid. Schweitzer
hechtte ook zeer veel belang aan Afwisseling. Hij zei dat dat het ge-
heim was waarom hij nooit moe werd. Hij was naast arts en research-
er en filantroop en muzikant, ook een wereldautoriteit in het herstel-
len van antieke orgels! Thomas Jefferson schreef: Waarheid is het
eerste hoofdstuk in het boek van de Wijsheid. Benjamin Franklin
had als motto: Rijkdom ligt niet in het hebben maar in het genieten.
Lech Walesa had alles over voor Vrijheid. Helen Keller, die een won-
derbaar leven leidde met enorme handicaps (doofstom en blind) stel-
de Verdraagzaamheid in het centrum. Ook Napoleon Hill zette Ver-
draagzaamheid in zijn lijstje, naast Eenpuntigheid en Synergie. Walt
Disney had als motto: Elke droom is mogelijk voor wie de Moed
Leg nu een, twee of drie woorden vast in een levensmotto. Voorbeelden

vind je in de voetnoot.1 Herhaal je motto heel vaak in je geest, vooral als
iets moeilijk gaat. Je zult er kracht uit halen, transpersoonlijke kracht,
principekracht, natuurkracht. Het motto van de Franse Revolutie was Vrij-
heid, gelijkheid en broederschap. Wat is het motto van jouw persoonlijke
revolutie?
Mijn levensmotto (een, twee of drie kernwoorden):
Hoe ga je jezelf voortdurend herinneren aan je sleutelprincipes en je

motto? Schrijf ze bijvoorbeeld in je agenda op elke pagina, week na week,
maand na maand. Of zoek een mentor. Beschrijf hierna wat je concreet
gaat doen om je principes tot een tweede natuur te maken.
heeft er Trouw aan te blijven. Aristoteles stelde Schoonheid en

Waardigheid centraal. J.F. Kennedy had als motto: Vrede is alleen
mogelijk door Wederzijds Respect. Einsteins motto: Niet heersen
maar Dienen. Moeder Teresa koos ook voor Onvoorwaardelijke
Liefde. Henry Ford: De Vreugde in het werk komt van de kans om te
Dienen. Generaal Patton: Doe altijd meer dan je plicht.
96 HOOFDSTU K 3
Attitude
Als je geen risico’s durft nemen, neem je het grootste risico.

Erica Jong
Het woord ‘attitude’ wordt in de lucht- en ruimtevaart gebruikt

om de instelling aan te geven waarop de koers bepaald wordt.
Voortdurend wordt de koers berekend en herberekend ten op-
zichte van de twee gekozen hemellichamen. Als externe omstan-
digheden, zoals wind en storm, het ruimteschip of vliegtuig uit de
koers brengen, wordt de koers hersteld met behulp van de relatief
vaste positie van de twee hemellichamen. Deze twee gegevens
worden als onveranderlijk beschouwd en van daaruit worden de
veranderingen beheerst.
Voor mensen zijn attitudes ook relatief vaste instellingen die de
koers bepalen. Wij noemen een attitude trouwens ook voor men-
sen een ‘instelling’. Attitudes zijn een soort mentale filters die
bepalen welke gegevens je wel en niet gebruikt in bepaalde om-
standigheden. Als je niet twee hemellichamen hebt waaraan je
voortdurend je koers toetst, zul je willekeurige patronen verto-
nen in je gedrag. Dan ben je zo, en dan weer zus. Je bent speelbal
van de stromingen. Na een paar tegenstrijdige ervaringen met jou
vinden mensen het niet zo gemakkelijk je te vertrouwen. Sterker
nog, die tegenstrijdigheid straal je zelfs uit bij een eerste contact.
Zelf ondervind je dat het om de een of andere reden allemaal niet
moeiteloos verloopt. Nu weet je de reden.
Mensen stralen innerlijke vrede of innerlijke spanning uit. Er is
geen tussenweg. Alleen zeer congruente mensen, dat wil zeggen
principevaste mensen, kennen voldoende innerlijke vrede en
rust. Bij zulke mensen weet je waar je op kunt rekenen. Ze leven
volgens hun principes, niet volgens de smaak van de dag. Gandhi
beval aan om slechts één levensstandaard te hebben voor alle do-
meinen van het leven, omdat het leven één ondeelbaar geheel is.
Zovele mensen vertonen echter regelmatig tegenstrijdig gedrag.
We zijn anders op het werk dan thuis. We zijn vandaag zus en
morgen zo. Of we behandelen de ene persoon zo en een andere to-
taal anders. We zeggen één ding, maar doen iets anders. We ge-
bruiken twee maten en twee gewichten.

Waarschijnlijk herken je jezelf in een aantal van die dingen.
Voel je daar trouwens niet schuldig over. De innerlijke tegenstrij-
digheid is veel meer een kwestie van collectieve programmering
dan van slechte wil of zwakheid van individuen. De dingen zijn
zoals ze zijn en wij kunnen alleen vaststellen dat we tot nu toe
vooral op het tweede niveau hebben geleefd, individueel en col-
lectief. Stel het gewoon vast en veroordeel jezelf niet.
Beslis echter wel wat je nu met die nieuwe kennis gaat doen.
Ben je klaar voor een principieel leven vanuit het centrum of wil
je verder gaan met de strijd? Wil je gelijk of wil je geluk? Wat je er
ook mee doet, het is jouw zaak. Soms gaat iemand pas jaren later
over tot de verwezenlijking van iets wat hij geleerd heeft. Het zij
zo. De natuur heeft haar eigen ritme voor alles. Als je er echter
klaar voor bent – en het feit dat je dit boek leest is daar waar-
schijnlijk een aanwijzing voor – doe dan in ieder geval de oefenin-
gen die in elk hoofdstuk staan. Durf te dromen en wees bereid de
prijs te betalen om je droom waar te maken! Dromen komen uit
je creatieve centrum en de energie om je dromen waar te maken
komt uit datzelfde centrum. Walt Disney, ons allen welbekend,
zei tot zijn medewerkers: ‘If you can dream it, you can do it.’ Zo
rechtvaardig is de natuur. Je dromen komen uit je potentieel en
daarin zitten ook de talenten en de wegen om die dromen waar te
maken.
De twee hemellichamen waar topperformers voortdurend hun

koers aan toetsen, zijn hun persoonlijke missie en visie. Missie
heeft te maken met de vraag wat je fundamenteel wilt bijdragen
in het leven en aan het leven. Het is jouw geschenk aan het le-
ven. Visie gaat over het soort mens dat je wilt zijn en over de me-
thodes die je gebruikt om je missie te realiseren. In een volgend
hoofdstuk gaan we daar verder op in.
98 HOOFDSTU K 3
Onze kern en ons zelfbeeld
‘Geluk verkiest het gezelschap van de opgewektheid.’

Japans spreekwoord
Ons zelfbeeld bepaalt onze golflengte en onze golflengte bepaalt

hoe anderen op ons reageren. Als we willen dat mensen anders op
ons reageren, dienen we allereerst ons zelfbeeld en, op die manier,
onze golflengte te veranderen. Golflengte verwijst naar ons ener-
getisch lichaam, onze andere 99 procent. Dit is dus geen detail!
Om het belang van het zelfbeeld te begrijpen kunnen we mis-
schien het best omgekeerd redeneren en ons afvragen: wat zijn de
nevenverschijnselen van een gekwetst of verzwakt of verwrongen
zelfbeeld? Hierna volgt een (zeer onvolledige!) lijst.
1 Een ‘nee’ ervaren als een persoonlijke afwijzing.

2 Iets wel willen, maar het niet durven te doen.
3 Overdadig praten. Bang zijn voor een stilte in een gesprek.
4 Introvert worden, dichtklappen.
5 Problemen uit de weg gaan; hopen dat ze vanzelf zullen ver-
dwijnen.
6 Niet in staat zijn een compliment te accepteren zonder het
te verzwakken.
7 Vluchten in drank, dagdromen, illusies, humeurigheid,
chemische substanties.
8 Jezelf vergelijken of laten vergelijken met anderen.
9 Je emotionele staat laten afhangen van anderen of van
omstandigheden.
10 Niet in staat zijn correctieve feedback te aanvaarden.
11 Altijd gelijk willen hebben of een constante neiging om
ongelijk te geven.
12 Aandacht nodig hebben, aandachtshonger.
13 Proberen in plaats van je ergens voor inzetten.
14 Liegen of de feiten verdraaien.
15 Gebrek aan assertiviteit, gebrek aan slagvaardigheid.
16 Angst voor wat anderen over je denken.
17 Excuses en rechtvaardigingen.
18 Niet voor jezelf durven opkomen.

19 Proberen leuk of aardig gevonden te worden.
20 Klagen, medelijden proberen te krijgen.
21 Zeggen wat anderen graag willen horen.
22 Je laten intimideren, over je heen laten walsen.
23 Opscheppen en overdrijven.
24 Bewonderd willen worden.
25 Angst om uitgesloten te worden.
26 Niet empathisch kunnen luisteren.
27 Bang zijn voor contact met onbekenden of onbekende situa-
ties.
28 Angst voor tegenwerpingen.
29 Niet helder kunnen denken onder druk.
30 Co-dependentie.
Co-dependentie is een onderwerp op zichzelf. Het is de staat

waarin we ons bevinden wanneer we een relatie denken nodig te
hebben om iets in onszelf te compenseren. Co-dependente men-
sen:
● hebben moeite om emotioneel onafhankelijk te zijn van an-

deren;
● laten anderen bepalen hoe ze zich voelen;
● zoeken goedkeuring en bevestiging;
● willen aandacht krijgen;
● voelen angst of schuld wanneer anderen felle emoties tegen-
over hen uiten;
● proberen mensen te behagen;
● zijn bang om de waarheid te zeggen;
● weten niet goed wat ze zelf willen;
● laten anderen bepalen wat met hun leven gebeurt;
● willen anderen voor hen laten beslissen;
● reageren emotioneel op tegenslagen of mislukkingen;
● hebben hun aandacht gericht op wat anderen doen in plaats
van op wat ze zelf doen;
● doen voortdurend hun best zich te bewijzen;
● kunnen onvoldoende voor zichzelf zorgen;
100 HOOFDSTU K 3
● idealiseren anderen en zijn dan gefrustreerd of ontgoocheld

wanneer die anderen niet perfect blijken te zijn;
● kunnen dagenlang zeuren en klagen;
● voelen zich niet gewaardeerd of erkend;
● denken dat ze nooit goed genoeg kunnen doen;
● zijn bang afgewezen te worden;
● demonstreren slachtoffergedrag of reddergedrag;
● zijn bang voor kritiek;
● zijn bang om te vragen wat ze nodig hebben;
● durven niet te zeggen wat ze echt denken of voelen;
● huilen mee met de wolven in het bos;
● laten zich manipuleren;
● hebben gebrek aan zelfvertrouwen;
● zijn snel eenzaam als ze alleen zijn;
● leven in ontkenning van wat er echt aan de hand is;
● zijn erg druk om niet te moeten voelen wat ze onder-
drukken;
● hebben vaak moeite om hulp te vragen of te ontvangen;
● denken in zwart-wittermen;
● liegen om zichzelf of anderen in bescherming te nemen;
● openen zich niet gemakkelijk (bang om kwetsbaar te zijn);
● hebben alle moeite spontaan te zijn;
● maken zich snel zorgen;
● zijn vaak workaholics als compensatie voor relatiepro-
blemen;
● hebben verlatingsangst;
● voelen zich gevangen in relaties;
● manipuleren anderen om te krijgen wat ze direct zouden
kunnen vragen;
● gebruiken emoties om sympathie te krijgen;
● weten niet hoe ze met de emoties van anderen moeten om-
gaan;
● zijn bang voor hun eigen onderdrukte woede;
● voelen zich hulpeloos en machteloos;
● of gaan juist overmatig controle zoeken;
● willen dat anderen veranderen zodat zij zich beter kunnen
voelen.
Het zou een absolute verrassing zijn als je jezelf niet in enkele
van de bovenstaande fenomenen herkende. Iedereen heeft last
van een paar emotionele wonden. Er is niets beschamends aan te
ontdekken dat je heling nodig hebt in verband met je gevoel van
identiteit. Dat is de regel, niet de uitzondering. Het beste is om
dat gewoon onder ogen te zien en jezelf niet te veroordelen. Hoe
kon je in hemelsnaam jezelf verhinderen verkeerde input te krij-
gen toen je een kind was, sterker nog, al voor je geboorte via gene-
tische informatie en dergelijke? En veroordeel ook je ouders en
leraren niet. Ze deden allemaal hun best met het bewustzijn en
het zelfbeeld die ze zelf hadden.
De beste manier om een negatief patroon te versterken is er
weerstand tegen te bieden. Doe dat dus niet. Wees vergevingsge-
zind en begrijpend voor jezelf en je opvoeders. Dat is het begin
van je heling. Heling betekent letterlijk ‘heel worden’. Het zijn
onze beperkende patronen en overtuigingen die ons innerlijk
licht versnipperen en verdelen. Met het licht zelf is niets aan de
hand.
Jezelf helen betekent afkomen van je beperkende en versnippe-

rende patronen en je ware en unieke identiteit, het ene licht in je,
weer blootleggen. Jouw ware identiteit is natuurlijk nooit weg
geweest. Ze was alleen begraven onder een massa overtuigingen
die je niet getoetst had op hun geldigheid. Laten we dus eerst
eens onderzoeken welke factoren uit de hiervoor genoemd lijst
(soms9/9vaak9/9zeer vaak9/9bijna altijd) bij onszelf voorkomen.
102 HOOFDSTU K 3
ZELFONDERZOEK
Welke van de hiervoor genoemde lijst met dertig voorbeelden van gedrag
dat uit een gekwetst zelfbeeld voortkomt, herken je vooral?
In welke voorbeelden en situaties zie je dat vooral?
Wat kost dat gedrag je?

Welke van jouw overtuigingen maken je vooral kwetsbaar?

104 HOOFDSTU K 3
Overtuigingen
‘Mensen worden wat ze denken te zijn.’

Gandhi
In beide oefeningen die we je hiervoor gevraagd hebben te doen,

hebben we de nadruk gelegd op de rol van onderliggende overtui-
gingen of aannames. Laten we daar dieper op ingaan. Naar je ei-
gen overtuigingen kijken is te vergelijken met kijken naar het
stof op de spiegel, waardoor je niet kunt zien wie je echt bent. El-
ke overtuiging bevat een aspect van ‘zou moeten’, zoals: ‘Zo zou
het moeten zijn opdat ik gelijk heb.’
De natuur trekt zich echter lekker niets aan van jouw geloofs-
systeem. Wat we de waarheid noemen, is niet afhankelijk van on-
ze overtuigingen. De waarheid IS. Vergelijk deze twee uitspraken:
‘Wat erg dat Jan zijn baan kwijt is’ en ‘Jan heeft op dit moment
geen werk.’ De eerste is een overtuiging, de tweede een vaststel-
ling. De eerste leidt tot woede, frustratie, ontgoocheling, verbitte-
ring et cetera. Niets daarvan draagt bij tot effectieve actie om een
baan te vinden. De eerste uitspraak kunnen we vertalen als: ‘Jan
zou zijn baan niet mogen verliezen.’ Oh nee? Wie zegt dat? Waar
staat dat geschreven? Wou je misschien dat iemand anders zijn
baan kwijt was en Jan niet? Het tweede is een observatie. Daar
kun je veel kanten mee op. Misschien was Jan wel toe aan een
verandering in zijn loopbaan. Misschien krijgt hij nu juist de bes-
te baan die hij ooit gehad heeft. Misschien leert hij op zijn nieu-
we werk een vriend voor het leven kennen. Of misschien ligt er
een ander ongelooflijk potentieel op Jan te wachten. Wat bedoel je
met: ‘Wat erg dat Jan zijn baan kwijt is?’ Projecteer je misschien
je eigen angst over het mogelijke verlies van je eigen baan?
Een overtuiging heeft een emotioneel aspect. Voor heftige over-
tuigingen gaan we het conflict met andere mensen aan, we gaan
er zelfs voor op de vuist en we trekken, als het moet, ervoor ten
oorlog.
Overtuigingen planten zich voort als konijnen. Omdat je A ge-
looft, ga je ook B geloven en na een tijd zit je vast aan een inge-
wikkeld en schijnbaar ondoorgrondelijk alfabet van innig verwe-
ven overtuigingen. ‘Als ik ouder word, krijg ik rimpels. Als ik

rimpels krijg, ben ik minder aantrekkelijk. Als ik minder aan-
trekkelijk ben, vind ik misschien nooit meer een partner. Dan
sterf ik in eenzaamheid.’ Et cetera.
Mensen die vanuit hun opinies, cq hun overtuigingen leven,
zijn altijd op zoek naar feitenmateriaal om hun gelijk te bewij-
zen. Ze vinden altijd wel wat. Ze hebben dan gelijk. Maar geen
geluk.
De grootste groep overtuigingen zijn collectieve overtuigingen
die je als vanzelfsprekend overneemt van anderen. Dat zijn de
dingen die iedereen toch weet. Tot Galileo Galilei de telescoop
ontwikkelde en Columbus Amerika ontdekte, ‘wist’ ook ieder-
een dat de zon om de aarde draaide, de wereld plat was en dat er
aan de andere kant van de oceaan vreselijke draken leefden.
Einstein stelde dat het gemakkelijker is een atoom te splitsen
dan een vooroordeel te doorbreken.
Groeien is loslaten
‘Hersenen: een apparaat waarmee we denken dat we denken.’

Ambrose Bierce
Willen we groeien naar de andere 99 procent van ons, ons essen-

tiële zelf, dan dienen we heel veel los te laten. We zitten vast aan
die vorm van 1 procent door wat we geloven over onszelf. Onszelf
opnieuw leren kennen als de schitterende mensen die we als
bruisende, creatieve, onschuldige kinderen waren, vergt van ons
dat we een heel stelsel van vooral collectieve overtuigingen losla-
ten. Persoonlijke ontwikkeling is in wezen een proces van afleren
en loslaten. Ont-wikkeling is een proces waarbij de diverse wik-
kels die rond je ware gezicht gelegd zijn, worden weggenomen. Je
bent al wat je bent. Je weet alleen niet meer wat dat nu precies
inhoudt. Je dient het jezelf alleen te her-inneren. Dat betekent
letterlijk dat je opnieuw naar binnen gaat, dat je jezelf her-innert,
dat je je eigen licht laat schijnen op de schaduwfiguren waar je
van kindsbeen af bang voor bent geweest. Maar ze zijn niet meer
dan dat: mentale schaduwen.
106 HOOFDSTU K 3
Ergens in Afrika leeft een stam die vissen vangt met schadu-
wen. Het water van het meer is zeer helder en laat dus het zon-
licht diep doordringen. De vissers gaan het water op met een
soort bouwwerk achter hun boot. Deze constructie laat een scha-
duw in het water vallen in de vorm van een kooi of net. De vissen
vluchten voor het ‘net’ en worden op die manier naar ondiep wa-
ter gedreven, waar ze gewoon worden opgeschept en in de pan be-
landen. Allemaal dankzij een paar schaduwen. Zo laten wij ons
door onze mentale schaduwen naar het verkeerde water drijven
en zo worden we af en toe ook geroosterd in een pan.
Op 20 oktober 1938, lang voor er televisie was, speelden Orson

Welles en zijn groep een radioluisterspel, getiteld Oorlog tussen
werelden. Het stuk ging over een invasie door oorlogszuchtige in-
dringers van de planeet Mars. Tienduizenden mensen, die blijk-
baar niet begrepen hadden dat het om fictie ging, renden in pa-
niek de straten op. De telefooncentrales liepen volledig vast.
Politiekantoren werden bestormd. Het verkeer in New Jersey
liep totaal vast. Enkele mensen werden gedood in de chaos. En
waardoor? Door de overtuiging dat de planeet werd aangevallen
door buitenaardse wezens.
Mark Twain schreef een essay over roken, getiteld Concerning
Tobacco. Daarin vertelt hij hoe hij bij zijn vrienden de reputatie
had stinkende, goedkope sigaren te roken. Hij kocht een stel heel
dure luxesigaren en deed er de sigarenbandjes van zijn eigen siga-
ren om. Hij bood zijn gasten bij een diner een sigaar aan en zag
hoe mensen de sigaar uit een soort beleefdheid accepteerden, ze
aanmaakten en ze relatief snel ergens uitdoofden, omdat ze ge-
loofden dat het zijn stinkende sigaren waren. Je kunt zelf zo’n
test doen door goedkope wijn te serveren in de fles van een heel
dure wijn. Dat wordt lachen.
Het is ongelooflijk hoe wij onszelf kunnen manipuleren met on-

ze overtuigingen. Overtuigingen zijn echter nooit de waarheid.
Het zijn zelfgemaakte gevangenissen. Als je bereid bent het licht
van je centrum te vinden, kun je redelijk gemakkelijk van al die
interne gevangenissen afkomen. Dat gebeurt vanzelf, als je het
maar toelaat. Net zoals ons fysieke lichaam zelfgenezende me-

chanismen heeft, zo kan onze geest die gevangenissen ontmante-
len. Net zoals een snee in je vinger vanzelf geneest, kunnen we de
geest in ons ook mobiliseren voor spontane emotionele of psy-
chologische genezing. We hoeven niets anders te doen dan ons
open te stellen. We denken echter zo gemakkelijk dat wij er al-
leen voorstaan en dat wordt dan onvermijdelijk onze werkelijk-
heid. Dat is een misverstand van kosmische proporties. Het le-
ven is één groot zelforganiserend proces onder leiding van een
oneindige intelligentie. Wij kunnen niet wat het Leven kan, maar
we kunnen wat het Leven kan wel tegenwerken, vooral onbe-
wust dan. Een voorbeeld. Je wordt door het leven geademd. Je
kunt wel proberen te stoppen met ademen, maar het leven zorgt
er wel voor dat je na een paar minuten weer inademt. Je kunt ook
zelfmoord plegen. Een negatieve actie. Maar je kunt niet een
dood lichaam laten ademen. Als het leven weg is, is het ademen
voorbij. Zoals het leven onze ademhaling regelt, zo regelt het ook
ons hart en onze bloedsomloop. Het wordt allemaal voor ons ge-
daan. Door het Leven. Geloof jij dat jij ademt? Kijk opnieuw.
Wij hebben een vrije wil, dat betekent dat we er bewust voor
kunnen kiezen samen te werken met de Oneindige Intelligentie
in ons. We kunnen ook besluiten het niet te doen. Dat is de essen-
tie van de filosofie van Napoleon Hill.
Dat dingen gewoon voor ons gebeuren, geldt ook voor andere
aspecten van ons leven, tenzij wij dat verhinderen. De natuur
geeft overvloed en wij proberen dat met de subtielste zelfsabota-
ge tegen te houden. Waar winden wij ons allemaal niet over op?
Hoeveel zorgen maken wij ons niet om dingen die nooit gebeu-
ren? Wat doen wij ons zelf allemaal aan? Sterker nog, wij maken
de natuur verwijten, of de omstandigheden, of onze ouders, of
God of nog wat anders. Tot de dag dat we de totale verantwoorde-
lijkheid nemen voor de patronen die we zelf geconstrueerd heb-
ben, zullen we last hebben van mentale schaduwen. Hoelang wil
jij nog in een braadpan terechtkomen wegens een paar schadu-
wen?
108 HOOFDSTU K 3
Onvrede projecteren
Een van de akeligste gevolgen van een negatief of gekwetst zelf-

beeld is dat je niet in staat bent anderen te zien zoals zij zijn en
dat je niet in staat bent anderen te laten zijn zoals ze nu zijn. Je
oordeelt, en ook al spreek je dat oordeel niet uit, je gesprekspart-
ner weet op onbewust niveau dat je hem of haar niet volledig ac-
cepteert. Iemand weet bijvoorbeeld dat je vriendelijkheid voor-
waardelijk is en niet uit je kern komt. Je verliest daarmee je
geloofwaardigheid en je dient veel meer moeite te doen om ie-
mands vertrouwen te wekken. Ralph Waldo Emerson zei: ‘Wat je
bent, schreeuwt zo luid, dat ik niet hoor wat je zegt.’
Hoe ziet dat eruit voor jou, lezer? Ben je bereid met hart en ziel
aan jezelf te werken en je beperkende patronen en overtuigingen
op te geven of te overstijgen? Er is namelijk geen andere weg naar
je innerlijke kracht. Je zelfbeeld is de grens die je onbewust aan je
potentieel gesteld hebt. Zolang je dat beeld niet wijzigt, zul je het
verleden blijven herhalen in andere verpakkingen. Zelfs positief
denken zal je niet helpen als je diep in jezelf bijvoorbeeld gelooft
dat je een slachtoffer bent van de omstandigheden. Iemand met
een negatief zelfbeeld kan wel een miljoen keer denken: Ik ben
geweldig, maar dat zet geen zoden aan de dijk. Hij zal alleen nog
meer aan zichzelf gaan twijfelen, omdat zelfs positief denken
voor hem niet schijnt te werken. Denken ‘Ik ben fantastisch’, ter-
wijl je in feite een diepe overtuiging hebt die dat tegenspreekt, is
als denken dat twee plus twee vijf zal worden, als je dat maar hard
genoeg gelooft of vaak genoeg herhaalt. Wat een onzin. Alleen in
vruchtbare grond kan zaad tot zijn volle wasdom komen. Ons
zelfbeeld is onze grond. Zelfs het beste zaad zal erin stikken als
onze grond, ons zelfbeeld, verstikkend is.
Hoe dicht we met ons zelfbeeld onze essentie naderen, kunnen
we vaststellen aan de hand van onze gevoelsstaat. Hoe verder we
van onze kern af zijn, hoe machtelozer we ons voelen. Het geloof
in machteloosheid manifesteert zich in onze opvatting dat de
dingen ons overkomen. We voelen ons niet gelukkig. En omdat
onze aandacht dan vooral ligt bij wat we niet willen, krijgen we
er meer van en we voelen ons nog meer slachtoffer.
ZELFONDERZOEK EN ZELFWERKZA AMHEID
Hierna volgen een reeks concrete mogelijke acties voor een beter zelf-
beeld. Kies er drie uit en begin ermee! Wat denken niet kan, kan doen wel.
Doordat je anders gaat handelen, zal je geloofssysteem op een dieper
niveau vanzelf transformeren
1 Bedank mensen die je een compliment geven.

2 Begin iets wat je al lang hebt uitgesteld.
3 Doe iets wat je allang uit de weg gaat omdat je bang bent voor de
gevolgen.
4 Vergelijk je niet langer met anderen en sta ook niet toe dat anderen
jou met iemand anders vergelijken.
5 Stop met klagen, stop met excuseren en rechtvaardigen.
6 Meet succes alleen af aan je eigen waarden en principes. Laat je
hoofd niet op hol brengen, noch door de media noch door andere
‘autoriteiten’.
7 Leef gezond. Zorg voor je lijf. Je bent het waard.
8 Zeg niet langer: ‘Dat kan ik niet’. Zeg in plaats daarvan: ‘Ik heb dat
nog niet geleerd.’
9 Spreek anderen niet tegen. Ze hebben recht op hun zienswijze. De
behoefte anderen te overtuigen is eigenlijk de angst om ongelijk te
hebben.
10 Neem eens een berekend risico, eerst een kleintje, zoals in een
restaurant iets onbekends eten.
11 Zeg iets wat je allang had willen zeggen, maar niet durfde.
12 Leer in de ik-vorm te spreken. Zeg bijvoorbeeld niet: ‘Jij bent een
vervelende vent.’ Maar: ‘Ik heb het moeilijk met enkele zaken in onze
samenwerking en ik wil daar graag even over praten.’
13 Leer ‘nee’ te zeggen als het tegen je principes, waarden of prioriteiten
is.
14 Kom uit voor je eigen mening.
15 Geef aandacht. Vraag niet om aandacht.
16 Vraag feedback aan anderen, zodat je dingen beter kunt doen.
17 Doe iets wat je niet verplicht bent te doen. Eigen vrije keuze.
18 Let op je taal, dertig dagen lang. Let op reactieve uitspraken, slacht-
offergedrag et cetera. Veroordeel jezelf niet om wat je waarneemt.
110 HOOFDSTU K 3
Word je alleen bewuster van je taal. Ze bevat de vingerafdrukken van

je reactieve patronen.
19 Luister meer, spreek minder.
20 Lees een boek over assertiviteit of over eigenwaarde. Twee sugges-
ties:
– Wayne Dyer, Niet morgen maar nu.
– Manuel Smith, Als ik NEE zeg, voel ik me schuldig.
Beschrijf hierna je actieplan.
Mijn actieplan:
Hoe kun je jezelf belonen voor succes met dat actieplan. Jezelf verwennen
is een van de leuke kanten van een positief zelfbeeld. Wat dacht je van
een massage? Of een weekendje Ardennen? Of? Vul zelf maar in.
Zelfbeeld en zelfbeperkende overtuigingen
Het leven functioneert op basis van wetten en principes. Een van

die principes is overvloed. Hoeveel sterrenstelsels zijn er? De
laatste wetenschappelijke schatting is 144 miljard. Hoeveel wa-
ter is er op deze planeet? Meer dan genoeg voor iedereen. We kun-
nen het alleen beter verdelen. Hoeveel soorten zijn er op deze pla-
neet? Miljoenen. Hoeveel energie komt vrij bij de splitsing van 1
atoom? Vraag het maar aan Oppenheimer.
Het leven is totale overvloed, als je het maar kunt ontvangen.
Wat bepaalt wat jij kunt ontvangen? Hoe open je kunt zijn. Als je
helemaal open kunt zijn, ben je grenzeloos. Je bent dan echter
ook ongedefinieerd (dus transpersoonlijk) en daar zijn we op ego-
niveau het bangst voor. Elk iets is beperkt. Onze onbeperkte di-
mensie is dus een niet-iets. Het objectiverende denken slaat daar-
van op tilt. Alleen als jij oneindig bent, kun je de oneindigheid
van alle mogelijkheden ontvangen. Het enige wat dat voorkomt,
zijn jouw beperkende (objectiverende) overtuigingen over jezelf.
De graadmeter voor ons vermogen overvloed te ontvangen is
wat we, in ons diepste binnenste, over onszelf en onze eigenwaar-
112 HOOFDSTU K 3
de geloven. Nu werp je misschien tegen dat je echt niet arm wilt

zijn, maar dat je toch niet rijk bent. Eerst en vooral dit: arm en
rijk zijn allebei definities en beperkingen. Wat je in wezen bent,
overstijgt beide begrippen. Jij bevat alle mogelijkheden van wat je
kunt zijn. Wat je bewust wilt en wat je onbewust gelooft, zijn
twee heel verschillende dingen en bepalen niet jouw kern, jouw
wezen. Die is onbeperkt. Je gedachten en je emoties worden sterk
gekleurd door de tienduizenden besluiten die je in je leven over
jezelf, het leven en andere mensen genomen hebt. Om nog maar
te zwijgen van alle collectieve overtuigingen die je nooit ter dis-
cussie hebt gesteld. Die massa overtuigingen opereert als een fil-
ter en een transformator voor je gedachten.
Zelfbeperkende overtuigingen
De twee meest beperkende soorten overtuigingen zijn:
1 collectieve overtuigingen, omdat je niet eens in de gaten
hebt dat het overtuigingen zijn (ze worden voorgesteld als
feiten), en
2 de overtuigingen die worden gevormd tijdens sterk emotio-
nele momenten.
Collectieve overtuigingen
Meer dan 90 procent van de collectieve overtuigingen die later in
je leven je gedrag bepalen, doe je op in de eerste 22 jaar van je le-
ven. Dit bleek uit een Stanford-onderzoek. Daarbij horen alle col-
lectieve overtuigingen die als feiten worden voorgesteld en waar
bijna niemand vragen over stelt. Met andere woorden, wij zijn zo
geconditioneerd dat het niet mooi meer is om te zien. Vooral tij-
dens de eerste jaren van ons leven krijgen we veel informatie bin-
nen die we op geen enkele manier kunnen evalueren op juistheid.
We gaan er gewoon van uit dat onze ouders en andere autoriteiten
wel weten waar ze mee bezig zijn en wat ze zeggen. O ja? Weten
ze dat echt? Onderzoek eens wat de vorige en huidige generatie
gedaan hebben met de planeet. Wisten ze dan echt waar ze mee
bezig waren? Breek los uit individuele en collectieve beperkende
patronen!
Emotioneel geladen overtuigingen

Net zo sterk als die collectieve overtuigingen zijn emotioneel ge-
laden overtuigingen. Ze zijn zo stevig verankerd doordat ze wor-
den vastgelegd in elektromagnetische patronen die een soort hyp-
notiserende kracht over je gedrag krijgen. Dit gebeurt wanneer
het limbische, automatische systeem de controle overneemt van
het hogere denken. Op zulke momenten is ons ego disfunctio-
neel. Het houdt de vlinder in de rups opgesloten. Ons ego is func-
tioneel wanneer het ons helpt vooruit te komen, wanneer het ons
helpt ons verbonden te voelen, meer bewustzijn, meer liefde en
meer wijsheid te ervaren.
Laten we als voorbeeld een kind nemen dat aandacht vraagt en
die niet krijgt. Het kind besluit, onbewust, om te overleven, dat
het niet waardevol genoeg is om aandacht te krijgen. Dat wordt
dus een diepgewortelde overtuiging over zichzelf. Telkens wan-
neer het kind geen aandacht krijgt, wordt dat patroon versterkt
en krijgt de erin opgeslagen overtuiging via de emotionele ener-
gie die ermee samengaat meer vat op zijn gedrag. Later in het le-
ven is dat kind een volwassene die dwangmatig probeert aan-
dacht te krijgen en die daardoor niet goed in staat is aandacht te
geven.
Zelfbeeld
Ons zelfbeeld is dus veel meer iets emotioneels dan iets ratio-
neels. Het is de manier waarop wij ons voelen over onszelf. Wan-
neer we ons vervuld voelen van vreugde, zijn we in de waarheid
van onszelf. Als we ons rot voelen over onszelf, geloven we iets
over onszelf wat niet de waarheid is. De emotie zelf is niet nega-
tief of slecht, die voel je alleen maar. De kunst is om vanuit je
waarnemer te zien dat zo’n emotie een geloof weergeeft over je-
zelf dat niet klopt met de waarheid van je wezen. En vervolgens
die onwaarheid te zien en op te geven. Zoals de onwaarheid van
het kind in het voorbeeld: ik ben niet waardevol genoeg om aan-
dacht te krijgen.
Vermenigvuldig het genoemde voorbeeld met duizenden ande-
re emotionele momenten in je leven, voeg daar de gigantische
massa collectieve overtuigingen en groepsovertuigingen bij en je
114 HOOFDSTU K 3
krijgt een idee van de reden waarom meer dan 70 procent van de
mensen vooral vanuit patronen leven in plaats vanuit hun levens-
centrum. Mensen die vanuit patronen leven zijn reactief. Mensen
die geleerd hebben vanuit principes en waarden te leven, zijn pro-
actief. Uit deze groep van proactieve mensen staan de mede-
scheppers op. Wanneer we proactief kunnen zijn, dat wil zeggen
niet beheerst worden door emoties, hebben we toegang tot ons
creatieve hogere zelf. Of, nog anders gezegd, het disfunctionele
ego is reactief, het functionele ego is proactief. Het functionele
ego is bereid zich te laten leiden door hogere principes. Het reac-
tieve, disfunctionele ego wil baasje spelen. Het wil gelijk, ook als
dat inhoudt dat je ziek wordt of al je vrienden verliest.
Reactief, proactief en intuïtief
We gedragen ons reactief, als we onze emoties, onze stemmingen,

onze impulsen en ons humeur ons gedrag laten bepalen. We ge-
dragen ons reactief als we onszelf uitroepen tot ‘slachtoffer van
de omstandigheden’ of ‘slachtoffer van het gedrag van anderen’.
Wij gedragen ons reactief als we het hebben over ‘moeten’ en
‘zouden moeten’, over alles, niets, nooit, altijd, overal en iedereen
en over wat anderen allemaal anders zouden moeten doen.
We zijn proactief als we ons gedrag bewust laten afhangen van
hogere natuurlijke en dus transpersoonlijke principes in plaats
van smalle, persoonlijke overtuigingen. We zijn proactief als we
handelen op basis van observaties in plaats van opinies en inter-
pretaties. We zijn proactief wanneer we ervoor kiezen ons hande-
len niet te laten leiden door stemmingen en impulsen die ge-
kleurd zijn door het verleden. Wanneer we ervoor kiezen anderen
en onszelf niet te behandelen op basis van de emoties of stem-
mingen die we ervaren. We eisen niet dat de wereld of andere
mensen eerst moeten veranderen voor wij ons beter kunnen voe-
len (wat een onzin toch). We kiezen ervoor om de overtuigingen
die aan de basis liggen van onze emoties, te onderzoeken en ze
desgewenst op te geven of te veranderen.
We zijn proactief als we bewust gebruik maken van onze vrije
wil om, nu, zelf, ons gedrag te bepalen, onafhankelijk van ons ver-
leden en wat onze ouders en opvoeders met ons gedaan hebben.

We kunnen alleen proactief zijn als we geworteld zijn in ons gro-
tere energielichaam en we ons niet alleen maar identificeren met
ons fysieke lichaam. We dienen dus waarnemers te worden. Van-
uit onze niet-zintuiglijke, niet fysieke dimensie nemen we waar.
Vanuit onze zintuiglijke, fysieke (zoogdier)dimensie oordelen we.
Oordelen is een overlevingsmechanisme. Het hoort bij de zoog-
dierwereld waar de wet van de sterkste heerst. Liefde bestaat op
een hoger niveau dan het overlevingsniveau. Daarom begint ons
nieuwe leven pas als we bewust ons hart openhouden wanneer
automatische interne prikkels ons aanzetten tot vechten of
vluchten.
We gedragen ons intuïtief als we spontaan in harmonie hande-
len met de principes van de natuur zonder daarbij na te denken,
of zonder enige zelfdiscipline. Je geeft in deze fase bewust je ei-
gen wil op. Dat is de diepere betekenis van ‘Uw wil geschiede’.
Om tot deze trap van evolutie te komen dien je echter eerst de
ontwikkeling tot proactiviteit door te maken. Kennelijk dienen
we eerst onze vrije wil te ontwikkelen, voor we hem kunnen
overstijgen naar een transpersoonlijke wil.2
Herkomst van onze reactieve patronen
Onze ouders, de school en andere autoriteiten hebben meestal de

input geleverd voor een hele lading zelfbeperkende, vooral collec-
tieve overtuigingen en patronen. Wij blijven er echter mede ver-
antwoordelijk voor omdat wij ze geloofd hebben. We dragen nu
ook de verantwoordelijkheid om al die dingen eens wat nader te
onderzoeken in plaats van ze zomaar aan te nemen.
Een ander soort autoriteit zijn de omstandigheden waarin wij
aan het kortste eind trekken. We raken er dan van overtuigd dat
2 Aanbevolen literatuur: Assagioli, R., Over de wil, sturend mechanis-

me in het menselijk handelen, Servire. Beschrijft uitstekend het ver-
schil tussen persoonlijke wil en transpersoonlijke wil en de samen-
werking tussen beide.
116 HOOFDSTU K 3
er buiten onszelf grotere machten bestaan dan de Kracht in ons-

zelf. Stilaan beginnen we te twijfelen aan onze innerlijke Bron
van kracht. Ons geloof over onszelf begint de Waarheid over ons-
zelf te overschaduwen.
Het is maar goed dat wij degenen zijn die, in onze eigen geest,
de patronen hebben vastgelegd, want nu kunnen wij ze ook weer
loslaten. Onze vrijheid is dan ook de andere zijde van het verant-
woordelijkheidsmuntje. De vrijheid om die patronen op te geven.
Daarvoor is het goed te weten hoe we die patronen scheppen en
vasthouden. Dat gebeurt onbewust en automatisch doordat we
weerstand bieden aan sommige gebeurtenissen in ons leven. Zo-
dra we weerstand bieden, interpreteren onze overlevingsmecha-
nismen dat als signaal dat er ‘gevaar’ dreigt. Meteen schakelen
we over op een lagere vorm van intelligentie die bij onze materi-
ele vorm hoort. Het is deze weerstand tegen wat we als onprettig
beoordelen, die ervoor zorgt dat de patronen beklijven.
Het goede nieuws is dat we, aangezien we zelf de patronen ge-
schapen hebben, we ze ook kunnen ontmantelen. Hoe? Door de
weerstand op te geven. Hoe geef je weerstand op? Door je geves-
tigde oordeel over de situatie op te geven. Zonder oordeel bied je
niet langer weerstand. Een van de krachtigste manieren om weer-
stand of oordeel los te laten is het proces van vergeving. Het won-
derbaarlijke is dat, wanneer we steeds minder oordelen en steeds
meer vergeven, zowel onszelf als elkaar, onze patronen vanzelf
uit elkaar beginnen te vallen. Ze verliezen hun kleefkracht. In
hoofdstuk 11 gaan we er uitgebreid op in. Voorlopig is het vooral
belangrijk te weten dat je van de beperkende patronen kan afko-
men door je overtuigingen (waardeoordelen) los te laten.
Denkhouding en omstandigheden
Een van de beste bronnen om te leren hoe je uit de slachtofferrol

kunt stappen en medeschepper te worden, is het klassieke werk-
je van de negentiende-eeuwse Britse filosoof James Allen, As a
Man Thinketh. Vaak wordt ten onrechte gezegd dat gedachten
uit zichzelf kracht hebben. Gedachten hebben echter geen
kracht, tenzij jíj die eraan toekent op basis van je geloofssysteem.
Niet je gedachten zijn belangrijk, maar de focus van je aandacht

als gevolg van jouw gedachten. James Allen zegt niet What a Man
Thinketh maar: As a Man Thinketh.3 Het gaat niet over de vraag
wat je denkt, maar met welke houding, welke instelling je het
denkt. De schijnbare kracht van gedachten en overtuigingen is ei-
genlijk geleende kracht, zoals de maan haar licht leent van de
zon. Via ons intiemste centrum, in ons diepste wezen, staan we
in directe en voortdurende verbinding met de Bron van het Leven
zelf, met de Bron van alle overvloed. Dat is de enige bron van
kracht in het leven. Dat we geloven dat onze gedachten zelf
kracht hebben is arrogant. Zelfs Jezus zegt: ‘Zonder de Vader kan
ik niets.’ Wij wel? Te veel Amerikaanse boeken gelezen mis-
schien?
Hierna staan enkele leringen van James Allen. We geven zijn
letterlijke woorden niet weer, maar beperken ons tot zijn essenti-
ele boodschap. Wij raden je aan het boekje van James Allen te ko-
pen en helemaal te lezen.
‘De ziel kunnen we vergelijken met een tuin. Je kunt een tuin
intelligent beheren of de zaken maar op hun beloop laten. In
beide gevallen, beheerd of verwaarloosd, zullen er dingen in
groeien. Daar ontkom je niet aan. Als je er geen nuttige zaden
in plant, zal een veelheid van soorten onkruid de lege ruimte
innemen en ze zullen hun eigen soort exponentieel vermenig-
vuldigen. Net zoals een tuinman zijn stukje grond moet vrij-
houden van onkruid en er de bloemen en vruchten in doet
groeien die hij verkiest, zo moeten wij omgaan met onze geest.
We moeten de negatieve gedachten “wieden” en de zuivere ge-
dachten cultiveren als bloemen en vruchten. Als je dat doet,
kom je er op een keer achter dat je werkelijk de meester-
tuinman bent van je ziel en de sturende kracht in je leven. Je
ontdekt op die manier de wetten achter de ziel en je begrijpt
3 James Allen (1864 - 1912), As a Man Thinketh, 1904. De nederlandse

versie is verschenen bij uitgeverij Nieuwe Dimensies (Zoals een
mens denkt).
118 HOOFDSTU K 3
steeds duidelijker hoe deze wetten vorm geven aan je karakter,

je omstandigheden en je lot.’
‘Elke mens is waar hij is door de wet van zijn eigen zijn. De
gedachten die hij heeft ingebed in zijn karakter, hebben hem
daar gebracht. Er is in het leven geen toeval. Het is allemaal
strikt wetmatig. Het is even waar voor zij die zich in dishar-
monie voelen met hun omgeving als voor hen die er zich lek-
ker bij voelen.’
‘Een mens wordt slechts geteisterd door omstandigheden zo-

lang hij gelooft dat het allemaal van buiten hem zelf komt. Op
de dag dat hij beseft dat hij zelf kan zaaien in de tuin van zijn
ziel en dat hij de vruchten kan plukken van zijn eigen beheer
van de onzichtbare grond, waaruit omstandigheden groeien,
wordt hij de meester van zijn lot.’
‘De ziel trekt op magnetische wijze aan wat ze in het geheim

verlangt, dat wat ze bemint en dat wat ze vreest. De ziel be-
reikt de hoogtes van haar meest gekoesterde aspiraties en de
ziel valt naar het niveau van haar minst gedisciplineerde
verlangens. En dat alles verschijnt als omstandigheden.’
‘Elke gedachte die in de mentale tuin gezaaid wordt en er wor-

tel kan schieten, zal uiteindelijk vrucht dragen. Goede gedach-
ten zullen goede vruchten voortbrengen en slechte gedachten
zullen slechte vruchten voortbrengen.’
‘Een mens komt niet in het armenhuis terecht door een spe-
ling van het lot of door de omstandigheden, maar door zijn ei-
gen ongedisciplineerd denken en zijn eigen ongedisciplineerde
verlangens.’
‘Omstandigheden maken een mens niet, ze onthullen hem.’
‘Die omstandigheden zijn een weerspiegeling van de conditie

van het gewaarzijn.’
‘Mensen trekken niet aan wat ze verlangen, maar ze trekken

dingen, relaties en omstandigheden aan die een weerspiegeling
zijn van wat zijzelf in hun diepste binnenste over zichzelf den-
ken.’
‘Wat is dan, in dit licht, het zogenaamde “gevecht met de

omstandigheden”? Het is het protest tegen een effect zonder
te willen kijken naar de oorzaak in het eigen hart. Die oorzaak
kan een bewuste intentie zijn of een onbewuste zwakte. Het
maakt niet uit. Zolang er niets aan gedaan wordt, zullen “de
omstandigheden blijven duren”.’
‘Mensen willen zo graag hun omstandigheden verbeteren,

maar ze willen zichzelf niet verbeteren. Ze blijven daarom
onderworpen aan de omstandigheden.’
‘Iemand die investeert in karaktervorming, zal er altijd in sla-

gen te behalen wat hij in zijn hart koestert. Dat is even waar
voor materiële als voor spirituele zaken. Iemand die een
enorm vermogen wil verwerven, moet bereid zijn daar sterk
genoeg voor te worden. Iemand die spiritueel rijk wil worden,
zal nog harder moeten werken aan zichzelf.’
‘Iemand die ziek is door verkeerde eetgewoontes, zal zijn pro-

bleem niet oplossen door geld uit te geven aan dokters. Hij zal
gedisciplineerd moeten worden. Een werkgever, die aan zijn
medewerkers niet het loon geeft wat ze verdienen, is niet ge-
schikt voor stabiele rijkdom. Wat hij oneerlijk “bespaart”, zal
hij in veelvoud weer verliezen. Hij zal dan de omstandigheden
verwijten...’
‘Ik geef deze voorbeelden alleen maar als illustratie van het
feit dat wij mensen ons eigen lot mede bepalen en dat het niet
volstaat om een doel te hebben. Het is nodig om onze overtui-
gingen, gedachten en daden op één lijn te brengen met het be-
halen van dat doel.’
120 HOOFDSTU K 3
‘Lijden is altijd het gevolg van een of andere vorm van bewuste
of onbewuste overtuiging. Het is een teken dat het individu
niet in harmonie leeft met zichzelf en met de wet van zijn ei-
gen zijn. Het leven is van nature overvloed, maar je kunt die
overvloed beperken en zelfs afsnijden door iets anders te gelo-
ven.’
‘Onprettige omstandigheden zijn het gevolg van onze eigen

disharmonie. Vreugde is het gevolg van onze eigen harmonie.
Vreugde, niet materieel bezit, is de maatstaf van de juiste men-
tale en emotionele conditie. Ellendigheid, niet materieel ge-
brek, is de maatstaf van een verkeerde mentale en emotionele
conditie. Iemand kan rijk zijn en vervloekt. Iemand anders
kan arm zijn en zielsgelukkig. Behoeftigheid en mateloosheid
zijn allebei aspecten van ellende. Ze zijn alle twee even onna-
tuurlijk en beide zijn het gevolg van mentale en emotionele
onevenwichtigheden.’
‘Een individu heeft zijn houding niet volledig onder controle

zolang hij niet gelukkig, gezond en welvarend is. Alle drie de-
ze condities zijn het gevolg van een harmonieuze afstemming
van het uiterlijke op het innerlijke.’
‘Een mens wordt pas echt een mens als hij ophoudt met kla-
gen en verwijten en als hij op zoek gaat naar de wet van zijn
eigen zijn. Hij begint dan omstandigheden te gebruiken om
sneller vooruit te komen in plaats van ertegen te vechten. Hij
ontdekt gaandeweg zijn eigen innerlijke kracht. Gedachtes
van zwakte zullen leiden tot gebrek aan karakter en dit zal lei-
den tot omstandigheden van slachtofferschap. Gedachten van
haat zullen leiden tot kritiek en verwijten, die op hun beurt
vijandschap zullen aantrekken. Gedachten van egoïsme zullen
zich manifesteren als vormen van zelfgerichtheid en zullen de
daarbij horende omstandigheden veroorzaken. Er is geen ont-
snappen aan. Het leven is rechtvaardig.’
‘Wat je zaait, zul je oogsten. Een mens kan niet rechtstreeks

zijn omstandigheden kiezen, maar hij kan wel zijn instelling

kiezen en op die manier indirect zijn omstandigheden vorm-
geven. De natuur helpt de mens om de overtuigingen die hem
het meest na aan het hart liggen te manifesteren. Omstandig-
heden zullen zich aandienen die zowel de goede als de slechte
overtuigingen aan de oppervlakte zullen brengen. Laat een
man minder hard worden en de wereld zal minder hard wor-
den voor hem. Laat hem minder zwak worden en er zullen
kansen op hem afkomen die zijn sterke kanten zullen benut-
ten.’
‘De wereld is je eigen caleidoscoop. De beelden die je ziet ver-

schijnen, komen van de gedachten die zich bewegen in je eigen
geest.’
‘De menselijke wil, als uiting van de onsterfelijke kern, kan

elk doel bereiken, zelfs als er muren van graniet in de weg
staan. Wees niet ongeduldig als het niet meteen gebeurt, maar
ga door als iemand die begrijpt dat, als het denken juist wordt
gebruikt, de goden klaar staan om onze wensen te vervullen.’
Wat James Allen hier naar voren brengt, is waarschijnlijk zelden

door iemand zo helder naar voren gebracht. Het voornaamste wat
je uit de boodschap van James Allen dient te onthouden, is dat
het niet genoeg is doelstellingen te hebben. Of je die doelstellin-
gen realiseert, hangt eerst en vooral af van de factor houding. Of-
tewel, van jouw zijnsstaat.
ZELFONDERZOEK
Is jouw denkhouding voedend of vergiftigend voor je zelfbeeld en zelf-

waarde? Versterk je jouw slachtofferschap of verbreek je jouw ketens? Kijk
naar de patronen op bladzijde 122 en stel vast wat je herkent aan beide
kanten. Wat ga je ermee doen?
122 HOOFDSTU K 3
constructief destructief
Neem je actie om situaties die je Zit je te wachten tot het vanzelf

spanning geven aan te pakken? gebeurt?
Beslis je zelf over de richting van je Laat je anderen eerst beslissen en

leven en je acties? pas je je dan volgzaam aan?
Durf je risico’s te nemen? Houd je je vast aan je comfort-

zone?
Leg je de focus in het nu? Zit je vast aan spijt over het verle-
den of zorgen over de toekomst?
Doe je één ding tegelijk? Probeer je veel te veel tegelijk?
Neem je verantwoordelijkheid Verwijt je anderen hoe je je voelt?

voor jouw emoties?
Leef je voor groei en ontdekking? Verdedig je wat verworven is?
Geef je aandacht aan anderen? Vraag je om aandacht?
Zie je dat jij de oorzaak bent van Verwijt je anderen of de omstan-

jouw situatie? digheden?
Durf je jouw motieven te heronder- Wil je gelijk halen?

zoeken?
Leer je van je fouten? Lijd je onder je fouten?
Durf je nu te genieten? Plan je om later te genieten?
Ben je jezelf in jouw relatie tot Speel je een rol uit angst afge-
anderen? wezen te worden?
Accepteer je jezelf zoals je nu bent Ben je ontevreden en kritisch over

en geef je jezelf met liefde de tijd jezelf?
om stap voor stap te groeien?
Kun je vergeven? Ben je rancuneus?
Wil je echt luisteren? Wil je alleen maar van repliek die-

nen?
Welke actie ga je ondernemen?
FLOW en kwantumfysica
Om het fenomeen van flow, de toegang tot je hart, diepgaand te

begrijpen, is het nodig een paar begrippen uit de kwantumfysica
te kennen. Kwantumfysica houdt zich bezig met de studie van
kwanta, de kleinste bouwstenen van de natuur. Neem de subato-
maire deeltjes die quarks genoemd worden. Een quark is duizend
keer kleiner dan de neutronen en protonen waarin ze gevonden
worden en honderd miljoen maal kleiner dan het atoom. Hoe
klein is honderd miljoen maal kleiner dan een atoom? Onvoor-
stelbaar klein. Niet te bevatten. Daar gaat de kwantumfysica
over: over dingen die je niet kunt zien, maar die er wél zijn. De
oude fysica daarentegen ging over dingen die je wel kunt zien,
maar die er niet echt zijn.
Ben je klaar voor een reis door de fascinerende wereld van jezelf,
voorbij de vorm? Ben je er klaar voor de bestaande collectieve be-
perkende overtuigingen over de zintuiglijke werkelijkheid op te
geven? Ben je er klaar voor hier en daar even goed te slikken? Zo
niet, sla dit deel dan maar over en ga meteen naar het volgende
hoofdstuk. Als je echter interesse hebt in de manier waarop vlin-
ders geboren worden uit rupsen en hoe je zelf een kwantum-
sprong kunt maken, lees dan vooral verder.
124 HOOFDSTU K 3
Zelf zien
‘Alles wat onze zintuigen waarnemen,

van mentale beelden tot planten, dieren en mensen,
is eigenlijk een soort luchtspiegeling.’
Zenmeester Huang Po
Als je een stok in het water steekt, lijkt het alsof de stok ‘gebo-
gen’ wordt. Dat is echter een illusie. Het is de lichtinval die
de stok krom doet lijken. Alles wat wij zien, is afhankelijk van
de aanwezigheid van licht. In het duister is niets te zien. Licht-
golven zijn informatiedragers en onze hersenen vertalen informa-
tie naar beelden. Vanwaar komt die informatie? Uit kwantum-
velden. We bestaan eigenlijk in een soort kwantumsoep en die
kwantumsoep vertalen onze hersenen naar een zintuiglijke wer-
kelijkheid. Wist je bijvoorbeeld dat kleuren alleen bestaan in
onze hersenen? Kleuren zijn interpretaties door de hersenen
van elektromagnetische stralingen. Aan de basis van de kleuren
die we zien, ligt uiteraard ook licht. Licht is energie die zich uit
in de vorm van elektromagnetische straling. Volgens de klassieke
mechanica plant die straling zich voort door de ruimte als een
elektromagnetisch golfverschijnsel. Golven hebben bepaalde
eigenschappen, waarvan de voornaamste de golflengte is. Het
blijkt dat de golflengte rechtstreeks verband houdt met de kleur
die onze ogen waarnemen! Elektromagnetische golven met een
golflengte van 700 nm (afkorting van 700 nanometer, is gelijk aan
0,000.000.7 meter!) die in onze ogen binnen vallen, ervaren we als
rood gekleurd licht. Elektromagnetische golven met een golf-
lengte van 360 nm ervaren onze ogen als violet licht. Tussen die
twee grenzen ligt het gehele spectrum van waarneembare kleu-
ren, een spectrum dat maar al te goed bekend is van de regenboog.
Kleur is dus niets meer of minder dan een menselijke interpreta-
tie van de golflengte van elektromagnetische straling.
Alles wat we waarnemen, zoals vormen, hangt af van licht, net
als kleur. Vormen zijn vertalingen die onze hersenen van kwan-
tuminformatie gemaakt hebben. Het duurt altijd even voor onze
hersenen de lichtfrequenties vertaald hebben in beelden. Er ver-
loopt altijd tijd. We ‘zien’ in ons hoofd dus altijd het verleden.
Zo duurt het acht minuten voor het zonlicht de aarde bereikt.
Wij zien dus de zon zoals ze acht minuten geleden was. Met an-
dere woorden, als je de zon ziet ondergaan, is ze in feite al weg.
Niels Bohr, een van de basisleggers van de kwantumfysica
schreef: ‘Iedereen die niet immens geschokt is door de kwantum-
theorie, heeft er geen snars van begrepen.’ Kwantumfysici zeggen
nu net als de mystici dat materie illusie is. Materie is een zin-
tuiglijke interpretatie of anders gezegd: een product van de zin-
tuigen. Materie is een interpretie van kwantuminformatie tot
vorm in onze hersenen. Of er echt een vaste, fysieke buitenwe-
reld is kunnen we niet bewijzen. Wat vast lijkt, is eigenlijk een
bliksemsnel proces dat zo snel gaat dat onze ogen en onze herse-
nen er te traag voor zijn. Elektronen, protonen en al het andere
verschijnen en verdwijnen constant in hypersnelheden, maar on-
ze hersenen ‘bevriezen’ dat proces tot vaste beelden. We zullen
het verduidelijken aan de hand van een gloeilamp.
Een gloeilamp flikkert per seconde vijftig keer wegens de wis-
selstroom, maar onze ogen zijn veel te traag om dat waar te
nemen. Wij denken dat er continu licht is, maar dat is een illusie.
Zo verschijnen en verdwijnen ook de elektronen, protonen en
neutronen van ons lichaam met een duizelingwekkende snelheid
(ze verplaatsen zich met een snelheid van ongeveer 60.000 km
per seconde). Ons lichaam is net als alle andere ‘objecten’ in fei-
te niet een vast voorwerp, maar een razendsnelle gebeurtenis.
Het gaat zo snel dat onze hersenen het niet kunnen volgen en dus
‘zien’ wij de illusie van een permanent lichaam. Hetzelfde geldt
voor wat we als ‘vast’ voelen door aanraking. Dat is ook een ver-
taling door onze hersenen van een bliksemsnel, immaterieel pro-
ces.
Einstein heeft duidelijk gemaakt dat materie eigenlijk niets an-
ders is dan vertraagde energie. En wat zorgt voor de vertraging?
Wij, via ons brein. Wij zijn medescheppers van de zichtbare wer-
kelijkheid, of we dat nu accepteren of niet. Het voorbeeld van de
ondergaande zon maakt dat zo duidelijk dat je van slechte wil
dient te zijn om het nog verder te ontkennen. Het is de waarne-
mer die de onzichtbare golven van energie tot zichtbare deeltjes
126 HOOFDSTU K 3
vertraagt: zie het voorbeeld van de zon. In de kwantumfysica heet

dat het principe van de ‘waarnemerdeelname’ (zie nog verderop in
dit hoofdstuk). Welkom in de wereld van de kwantumfysica, waar
blijkt dat níéts is zoals het eruit ziet.
Meer dan een copernicaanse revolutie
De dingen, inclusief onze lichaamsvorm, zijn helemaal niet zoals

ze eruitzien. Wat ooit een voorwerp genoemd werd, blijkt een pro-
ces te zijn. Wat er als vast en hard uitziet, is eigenlijk een wervel-
storm van subatomaire deeltjes en vooral 99,9999 procent ruim-
te. Ook het menselijke lichaam bestaat uit atomen die eigenlijk
golfpakketten zijn en die golven hebben eigenlijk geen substan-
tie. Ons lichaam is een soort driedimensionale lichtprojectie, die
er weliswaar vast uitziet, maar het niet ís.
Einstein werd in zijn dagen misschien door vijf mensen begre-
pen. Ook de kwantumfysici vertellen dingen waar je steil van
achterover slaat.
‘Iedereen die niet immens geschokt is door de kwantumtheorie,

heeft er geen snars van begrepen.’
Niels Bohr
We weten dankzij de kwantumfysici dat de wereld op een meer

essentieel niveau niet uit objecten bestaat, maar uit relaties. Er
bestaat niet zoiets als een op zichzelf staand object. Er is alleen
een netwerk van energetische relaties (‘golfpakketten’) die door
onze hersenen worden vertaald tot objecten.
Niels Bohr schreef: ‘Geïsoleerde materiële deeltjes zijn een ab-
stractie, want hun eigenschappen zijn alleen waarneembaar en
definieerbaar via hun interactie met andere systemen.’
Sta er even bij stil dat alle miljoenen kleuren eigenlijk combi-
naties (een stel relaties) zijn van slechts drie basiskleuren. Het is
altijd opnieuw hetzelfde verhaal: het ‘ene’ deelt zich op in drie,
het mannelijke principe, het vrouwelijke principe en het verzoe-
nende principe (zoals in: protonen, elektronen en neutronen) en
uit de combinatie van die drie komt alle variatie voort. Alles is
variatie door combinatie, door relatie. Alle atomen zijn in wezen

gelijk maar combinaties van atomen niet. De essentie van varia-
tie is relatie en de essentie van relatie is eenheid. Alles is op on-
zichtbare wijze verbonden met alles. Sterker nog, net zoals in ho-
logrammen elk deel het geheel bevat, zo is dat ook in de wereld.
Alles is in alles. Alles beïnvloedt alles. Filosofie en wetenschap
reiken elkaar de hand. Het leven kan weer magisch worden. De
terugkeer van de verwondering. Ben jij er klaar voor? Leeft het
spontane kind in je nog?
Het complementariteitsprincipe
Maxwell ontdekte in de negentiende eeuw dat licht een golfver-

schijnsel is. Einstein ontdekte in de twintigste eeuw dat licht een
deeltjesverschijnsel is. Hij noemde die deeltjes fotonen. Wie had
gelijk? Na zeer heftige discussies tussen fysici, ontdekte Niels
Bohr ten slotte dat ze beiden gelijk hadden. Dat was de eerste pa-
radox die kwantumfysici ontdekten. De basisontdekking van de
kwantumfysici is dat licht tegelijkertijd een golfverschijnsel en
een deeltjesverschijnsel is. Dat noemen we in de kwantumtheo-
rie het ‘complementariteitsprincipe’. Licht is tegelijk golf en
deeltje, maar wij kunnen slechts een van beide toestanden meten.
Meten we de golflengte, dan kunnen we de positie van de deeltjes
niet kennen. Lokaliseren we de deeltjes, dan kunnen we de golf-
lengte niet meten. Er is dus altijd iets wat we niet kunnen weten.
Dat heet in de kwantumfysica ‘het onzekerheidsprincipe’ (van
Werner Heisenberg).
Licht is het fysische verschijnsel met de hoogste snelheid en dus

de kleinste massa (zijn fotonen wel massa?). Alle fenomenen die
trager zijn dan licht, zijn in feite vertragingsverschijnselen van
licht. Hoe groter de vertraging, hoe groter de massa en hoe meer
het fenomeen vaste materie is. Met andere woorden, wanneer de
snelheid van de fotonen afneemt, worden ze een ander soort deel-
tjes met meer massa en minder snelheid, net zoals stoom bij af-
koeling water en water bij afkoeling ijs wordt. Alle materie is dus
eigenlijk een soort ‘bevroren licht’, ook de stof waaruit onze li-
128 HOOFDSTU K 3
chamen bestaan. Begint het al te kietelen? Of gaan je vooroorde-

len gieren als sirenes? Ga toch weg man, ik een lichtprojectie? Ik
ben vlees en bloed! Misschien wel. Maar misschien ben je ook
andere dingen.
Wat we van de kwantumfysica onder meer kunnen leren is dat
er diverse dimensies tegelijk bestaan die elkaar niet uitsluiten. Er
is veel meer dan de zintuigen ons kunnen vertellen. Sterker nog,
99 procent van wat er is, bestaat in de buitenzintuiglijke dimen-
sie. Je dient dus te leren in het waarnemingsveld te komen dat
voorbij de zintuigen ligt, en dat is niet zo moeilijk als het klinkt.
Je kunt het wel, maar je bent het vergeten. Het is alleen onwen-
nig in het begin.
FLOW: de mens in golfstaat
Terug naar het complementariteitsprincipe en wat dat betekent

voor ons leven in de zintuiglijke wereld en voor onze weg naar
een voller en rijker leven. Aangezien de hele zichtbare realiteit,
op kwantumniveau, blijkt te bestaan uit bevroren licht, geldt wat
geldt voor licht, de basisbouwsteen, ook voor alle afgeleiden van
licht. Dat houdt onder meer in dat alles, net als licht, naast een
zichtbare deeltjesstaat ook een onzichtbare golfstaat heeft. Dat
geldt natuurlijk ook voor het verschijnsel mens, wij, en dat brengt
ons in de buurt van wat we de golfstaat of flow noemen.
Niemand twijfelt aan het zintuiglijke bestaan van de deeltjes-
staat van het lichaam. De deeltjesstaat kun je waarnemen en
vastpakken. Dat is de zogenaamde objectieve werkelijkheid. On-
ze energetische golfstaat kunnen we niet zien, maar wel ervaren.
Het is echter een subjectieve ervaring. Energie is virtuele mate-
rie. De wereld van de energie is een virtuele wereld. Ook ons sub-
jectieve ik-gevoel hoort in die virtuele wereld. Het is onzicht-
baar, maar wel te ervaren. Het is net als met elektriciteit. Je kunt
elektriciteit niet zien, maar je kunt er wel de effecten van zien.
Zo is het ook met onze fijnere energievelden.
Bij een man als Gandhi bijvoorbeeld zie je het effect van zijn
energetische uitstraling, maar je kunt nooit de vinger leggen op
wat dat nu precies is. Het is namelijk alleen subjectief te ervaren.
Misschien zijn er mensen die niet zien wat er nu zo bijzonder is

aan Gandhi. Ze zijn gewoon te gesloten om die fijnere energie te
kunnen ervaren. Die ervaring is niet overdraagbaar en niet be-
wijsbaar door een redenering. Je kunt er alleen maar naar verwij-
zen. Je kunt het niet bewijzen.
Tot op zekere hoogte kunnen we, met de juiste wetenschappe-
lijke instrumenten, het directe energetisch veld, vlak bij het li-
chaam, meten en zelfs fotograferen (Kirlian-fotografie), maar de
fijnere golflengtes van de mens, die zich veel verder uitstrekken
dan een paar meter, kunnen wij alleen subjectief ervaren als een
gevoel van lichtheid en ruimte, als een gevoel van fundamentele
ontspanning en rust, als een gevoel van verbondenheid met de
mensheid en de natuur, als een soort onzichtbare armen waar-
mee je alles kunt omhelzen. Dat maakt het zo moeilijk om er-
over te praten.
Wie nog geen ervaring met die fijnstoffelijke energie heeft, kan
twee dingen doen. Gelijk willen hebben en op basis van je over-
tuigingen en vooroordelen weigeren er zelfs over te praten. Of be-
slissen het voor jezelf uit te zoeken. Is het echt mogelijk je te ver-
eenzelvigen met fijnstoffelijke velden, net zoals je je kunt
vereenzelvigen met een compact lichaam? Hoe voelt dat? Is
stress misschien te wijten aan een te enge identificatie met de
compacte, samengedrukte, gestreste fysieke vorm? Kunnen ener-
gievelden sterven? Is er een dood voor mijn onzichtbare vorm?
Hoe komt het dat je bij diepe ontspanning golven kunt ervaren,
die van veel verder schijnen te komen dan het fysieke lichaam?
Hoe komt het dat wanneer je je depressief voelt, je je ook kleiner
voelt? Hoe komt het dat iemand die verliefd is, zoveel meer le-
vensenergie ervaart? Ontdek het voor jezelf. Geloof niet zomaar
de collectieve stellingen. Niemand is een expert in jouw eigen er-
varing, behalve jij zelf.
Onze onzichtbare golfstaat
Wij staan op het verkeerde been. En we kunnen er niets aan doen.

We zijn verkeerd ingelicht. De vraag is: ben je bereid oude beper-
kende informatie in te ruilen voor bevrijdende informatie?
130 HOOFDSTU K 3
We denken dat ons lichaam energie uitstraalt. Dat is tot op ze-

kere hoogte waar, maar veel fundamenteler is dat ons lichaam
een verdichting is van veel grotere energievelden die met elkaar
communiceren. Einsteins E=MC2 betekent dat er ontzettend
veel energie gaat in een klein materiedeeltje. In Einsteins formu-
le, die de relatie tussen energie en materie weergeeft, staat C2
voor de lichtsnelheid in het kwadraat, of 300.000 kilometer per
seconde in het kwadraat, of 90.000.000.000. Dat geeft je een idee
van de hoeveelheid energie die in een eenheid massa gaat. Bij een
atoomsplitsing komt dat geweld uit een deeltje in één keer vrij.
Kun je je voorstellen hoeveel energie nodig is om alle miljarden
deeltjes van jouw lichaam te produceren? Kun je zien dat die
energie ergens vandaan komt en moet blijven komen? Waar komt
die gigantische hoeveelheid energie vandaan voor jouw lichaam?
Uit de verdichting van enorme, onzichtbare en niet lokale ener-
gievelden, waarvan jouw lichaam een soort zichtbaar adres is (een
metafoor van Deepak Chopra). Jouw lichaam bestaat vooral uit
ruimte en een heel klein beetje materie. En niet uit veel materie
en een heel klein beetje ruimte, zoals de collectieve geloofspatro-
nen stellen.
Om het nog duidelijker te maken. De kern van een atoom is
honderdduizend keer kleiner dan het atoom zelf, maar bevat bij-
na alle massa van het atoom. Wat betekent dat? Dat een atoom
voor 99,9999 procent uit ruimte bestaat. Ons lichaam is gemaakt
van atomen. Dus? Jawel, zelfs ons fysieke lichaam bestaat, net als
de atomen waaruit het gemaakt is, uit 0,0001 procent massa en
uit 99,9999 procent ruimte.
Alle massa van ons lichaam zou, rekenend met de

dichtheid van de atoomkern, op een speldenknop
passen.
Onze zogenaamde stoffelijke staat verschijnt voortdurend uit

de golfstaat. (Valt je ook op dat het woord ‘verschijnen’ als stam
het woord ‘schijn’ heeft?) Onze bloedsomloop bijvoorbeeld be-
staat uit 22.000.000.000.000 bloedcellen. Per seconde sterven
2.000.000 cellen en worden meteen vervangen door 2.000.000
nieuwe. Elke bloedcel van onze 22 triljoen bloedcellen heeft

100.000 moleculen, waarin atomen 10.000.000 keer per seconde
bewegen. Elk jaar wordt 98 procent van alle atomen van je li-
chaam vervangen, maar jíj blijft dezelfde. Shakespeare zei het al:
‘We are made of the same stuff dreams are made off.’ Als je naar
de kleinste deeltjes, zoals quarks, zoekt in je lichaam, vind je din-
gen (zijn het wel dingen?) die letterlijk uit niets bestaan. Niels
Bohr had je gewaarschuwd. Ben je al een beetje geschokt? Of valt
het nog mee?
We reiken veel verder dan onze huid. We zijn zenders en ont-
vangers van energie en informatie.
Napoleon Hill zei al in 1937 tijdens een lezing:
‘Alles wat bestaat vibreert. Sommige golflengtes kunnen we

waarnemen, andere niet. Vibraties beginnen vanaf 15 per
seconde en zijn waarneembaar tot en met 15.000 per seconde.
Daarboven zien of horen we ze niet. Vanaf 1.500.000 trillingen
per seconde voelen we de energievorm die we hitte noemen.
Hogere vibraties zijn licht. De laagste lichtvibraties zijn diep
rood, de hoogste violet. Op zowat 3.000.000 vibraties per
seconde liggen ultraviolet en andere vibraties die nog kunnen
worden gemeten door apparatuur. Daarboven, we weten niet
hoeveel, liggen de ideeën die alles kunnen doordringen.’
Het kleinste onderdeel van het totale bekende stralenspectrum

dat nog zichtbaar is voor het oog, komt overeen met de verhou-
ding van 1 triljoenste centimeter tot 30 kilometer! Wie wedt op
de zichtbare realiteit, wedt op iets wat in verhouding zo klein is
dat het belachelijk is. Laat los die oude overtuigingen over een li-
chaam van 60 tot 80 kilo dat een heel klein beetje ruimte in-
neemt. Het zichtbare lichaam is het topje van een enorme on-
zichtbare ijsberg. Als je liever gelooft dat je een bundeltje vlees en
botten bent, ook goed. Je weet dan wat je hebt, maar niet wat je
mist. Wil je gelijk of wil je geluk?
Weet je trouwens dat de chemische bestanddelen waaruit een
doorsneelichaam van 80 kilo bestaat, in groothandelsprijzen voor
132 HOOFDSTU K 3
een paar tientjes te koop zijn? Zeventig procent van ons lijf is wa-
ter. En het is geen Perrier. De rest, zoals kalk en ijzer en andere
mineralen, kosten hoogstens een paar tientjes. Herinner je je
Gandhi’s citaat dat we al eerder aanhaalden? ‘Mensen worden
wat ze denken te zijn.’ Denk dus twee keer na voor je zegt dat je
iets bent wat maar een paar tientjes kost.
Onze vorm
Weet je wat je vorm waard is? Je lichaam bestaat uit:

● genoeg water om veertig potten thee van te zetten;
● ijzer voor een gemiddelde spijker;
● koolstof voor 9000 potloden;
● fosfor voor 1600 lucifers;
● kalium voor één rol klappertjes;
● genoeg kalk om een kippenhok te witten;
● genoeg vet voor zeven stukken zeep;
● voor sommigen ook nog een voorraadje siliconen en die kos-
ten wel meer dan een paar tientjes.
Is dat alles wat er is? Of is onze andere staat, de energetische, on-

zichtbare flow-staat dichter bij de waarheid dan onze voor het
oog zichtbare vorm?
FLOW is thuiskomen
Mensen functioneren minstens tien keer beter in flow (de golf-

staat). Het lichaam stroomt dan in harmonie met de enorme
energievelden waaruit het verschijnt. Het wordt veel minder snel
moe, het heeft veel minder eten en slaap nodig, het is veel vitaler
en alerter en ook denkprocessen zijn van een heel andere aard. In-
tuïtie is de dominante methode van denken. Je weet in flow ge-
woon wat je moet doen en zeggen. Je weet, als je bijvoorbeeld ten-
nist, gewoon waar een bal zal aankomen en je begint al te lopen
voor anderen zien wat er zal gebeuren. Alle topprestaties in de
sport worden geleverd door mensen in flow. Sporters die falen,
onder de invloed van stress, vallen uit flow terug naar de deel-
tjesstaat. Dat is wat stress doet.

Mensen die permanent onder stress staan (de meerderheid), we-
ten zelfs niet eens dat er een golfstaat is. Ze zijn permanent in
deeltjesstaat en ze worden steeds massiever en ernstiger en zie-
ker. Onderzoek toont aan dat in Nederland meer dan de helft van
de directeuren, managers en bedrijfsleiders aan burn-outver-
schijnselen lijdt. Van de rest van de medewerkers klaagt meer dan
60 procent van de ondervraagden over te hoge werkdruk. De psy-
chosomatische gevolgen hiervan kosten de Nederlandse samen-
leving per maand een kwart miljard euro. Verwacht wordt dat
binnen tien jaar depressie ziekte nummer één wordt in Neder-
land.
Is het te verwonderen dat er zoveel ongelukkige mensen en re-
laties zijn? Is het te verwonderen dat steeds meer mensen hun
heil zoeken in drank of drugs of antidepressiva? flow is verre te
verkiezen boven een kick van chemische middelen. In zijn we-
reldbestseller definieert Mihaly Csikszentmihalyi flow onder
meer als ‘het ervaren van het intrinsieke geluk dat in elk van ons,
van nature aanwezig is’. Dat ligt ver weg voor de meesten onder
ons. Hoe bedoel je ‘intrinsiek geluk’? Is dat dan onze natuurlijke
staat? Onderzoek in westerse maatschappijen (Europa en VS)
naar de geluksbeleving van mensen, op een schaal van 1 tot 10, le-
vert gemiddeld een 6,5 tot 6,8 op. Dat gemiddelde bevat zowel
lottowinnaars als terminaal zieke mensen4. Het betreffende on-
derzoek stamt uit 1975. Met de huidige druk in ons leven vermoe-
den wij dat de score nu nog lager zal liggen als dezelfde mensen
ondervraagd zouden worden. Er wordt verwacht dat in 2015 de
gezondheidszorg in de Verenigde Staten ongeveer 50 procent van
het bnp zal uitmaken.5 We zijn als mensen die stoelen rechtzet-
ten op een zinkende Titanic.
Wij doen een voorstel voor een veel betere volksgezondheid:
veel meer vreugde. Mensen in flow worden niet ziek. Hoe hoog
4 ‘Adaption Level Determinants of Satisfaction with Equal and Une-

qual Distributions in Skill and Chance Situations’, in: Journal of Per-
sonality and Social Psychology. 32, 1975, 191-198.
.
134 HOOFDSTU K 3
zou het ziekteverzuim zijn als iedereen volop plezier had in zijn
baan? Zie je nu misschien beter dat flow niet een abstract begrip
is, maar dat wat we het meeste willen in ons leven: geluk?
Ralph Waldo Emerson, de man die de eerste woorden van het eer-
ste hoofdstuk leverde, heeft een essay geschreven over succes.
Hij geeft daarin enkele definities van een succesvol leven, die we
in onze materialistische wereld wat uit het oog verloren zijn. Wij
geven Emerson niet letterlijk, maar samengevat weer:
‘Succes is vaak lachen. Succes is gewaardeerd worden door kinderen en

wijze mensen. Succes is iets doen met eerlijke feedback en succes is
rustig blijven bij destructieve kritiek. Succes is in staat je eigen schoon-
heid te zien en te ervaren, en het goede te zien in andere mensen.
Succesvol geleefd hebben betekent de wereld verlaten wetende dat hij
een beetje beter geworden is omdat jij geleefd hebt. Zelfs al heeft maar
één mens zijn last kunnen verminderen omdat jij geleefd hebt, dan ben
je succesvol geweest.’
Wij hoeven niet Tom Cruise of Bill Gates te zijn om succesvol te

zijn. Wat dacht je van het beste van jezelf geven? Meer kun je niet
doen.
Alles staat met alles in verband
Het eerste wat we dienen te leren is minder hard te zijn voor ons-
zelf. Het is heel therapeutisch jezelf te behandelen als je beste
vriend. Om in flow te zijn is het strikt noodzakelijk van jezelf te
houden en trouw te zijn aan jezelf. Dat is een andere manier om
5 Zie The Pleasure Prescription van Paul Pearsall, Hunter House, 1996,
p. 16. Er is ook nog een leuk boek van D.G. Myers, getiteld The Pur-
suit of Happiness, William Morrow, New York, 1992, waarin mooi
beschreven staat hoe we op de verkeerde plekken zoeken naar ‘ge-
luk’. Geen enkele duurzame vorm van geluk komt van buiten ons.
Niets brengt meer geluk dan zelfkennis.
te zeggen waar dit boek over gaat: leven vanuit je centrum is het-
zelfde als leven in flow. Het is het leven van de vlinder vergele-
ken met het leven van de rups.
Om van jezelf te houden is het belangrijk eerst en vooral jezelf
te begrijpen. Dat betekent weten dat een individu in feite een stel
relaties is. Dit wordt duidelijk door de kwantumfysica, die een
totaal nieuw licht werpt op het begrip ‘individualiteit’. Onze in-
dividualiteit ontstaat niet door ons lichaam, maar door onze
unieke relatie tot anderen en tot de natuur. Denk nog even aan de
zonnestraal.
‘Geïsoleerde materiële deeltjes zijn een abstractie, want hun

eigenschappen zijn alleen waarneembaar en definieerbaar via hun
interactie met andere systemen.’
Niels Bohr
Wat geldt voor de materiële deeltjes, geldt ook voor ons. Een op
zichzelf bestaand individu is evenzeer een abstractie als een ge-
isoleerd materieel deeltje in de kwantumfysica. Niemand kan al-
leen bestaan. Vandaar dat Napoleon Hill mensen aanraadde om
te handelen volgens het principes van de ‘extra mijl’ en de ‘gulden
regel’. De extra mijl betekent dat je altijd bereid bent meer te
doen voor iemand dan je verplicht bent. De gulden regel betekent
dat je andere mensen behandelt zoals je zelf wilt worden behan-
deld als de rollen omgekeerd zouden worden. De extra mijl, iets
wat boven je plicht uitgaat, is een wilsdaad. Die laat jou groeien.
flow heeft te maken met het overschrijden van grenzen, met het
verlaten van je comfortzone.
‘Wie meer geeft dan hij moet, zal meer ontvangen dan hij verwacht.’
Napoleon Hill
Evenzo kan niemand bestaan zonder de natuur. Verwijder de zon

en we zijn allen geschiedenis. We hebben een relatie met de zon
nodig om te kunnen bestaan als individu. Zonder armen kunnen
wij bestaan, maar niet zonder zon. De zon is een belangrijker deel
van ons systeem dan bijvoorbeeld onze linkerarm. En dan is er de
136 HOOFDSTU K 3
lucht. Wij kunnen niet zonder lucht. En zo kunnen we doorgaan.

Alles hangt samen met alles. Wij zijn niet denkbaar los van de na-
tuur. Zou het dan niet verstandig zijn in harmonie met die na-
tuur te leven? Dat bedoelen we met ‘leven vanuit je centrum’.
Wanneer je leeft vanuit je centrum, ben je je bewust van je ver-
bondenheid met anderen en met de natuur. Dan doe je afstand
van je egocentrische, zelfzuchtige trekjes. Zo word je weer wie je
echt bent: heel en geheeld.
Voorbij de triljoenen vormen bestaat een ontegenzeggelijke sa-
menhang. Wat wij iemand aandoen, doen we het geheel en dus
onszelf aan, want alles hangt samen met alles. Wanneer je je lever
vergiftigt, kun je hoofdpijn verwachten. Zo is het ook in het gro-
tere kosmische lichaam. Wanneer wij niet in harmonie met de
natuur leven, veroorzaken we stress in ons eigen systeem. De na-
tuur bezorgt ons geen stress. Wij bezorgen ons zelf stress door ons
mentaal of emotioneel af te scheiden van de natuur.
Hill raadde zijn studenten ook aan om voldoende tijd door te
brengen in de natuur. Hij vertelde hoe Edison, Ford en Carnegie,
de drie leiders van de industriële revolutie in de Verenigde Staten,
zeer regelmatig samen een weekend doorbrachten in een boshut,
om zich weer af te stemmen op de natuur. Dat was een idee van
Edison, die zich er goed van bewust was dat hij de invallen voor
zijn uitvindingen als geschenk kreeg van de natuur.
In Het Financieele Dagblad van 22 december 1998 stond een ar-

tikel over Willy Boesten, de vroegere toponderzoeker van DSM.
Willy Boesten is een autodidact, hij had dus minder af te leren.
Hij was de bron van honderden miljoenen extra inkomen voor
DSM. Hij had bij DSM de vrijheid om waar dan ook zijn inspira-
tie te halen. En wat deed hij? Hij wandelde minstens twintig uur
per week in de bossen, waarvan een deel binnen en een deel bui-
ten de kantoortijd. Kun je zien hoe wandelen in de natuur je dich-
ter bij en in je centrum kan brengen en hoe dingen dan stromen?
Of geloof je meer in zware inspanningen en bedrukte gezichten
in rokerige vergaderzalen? Neem van ons aan dat je meer en beter
kunt presteren als je tijd doorbrengt in de natuur. Luister naar de
geluiden en word stil van binnen. Word je ervan bewust dat je deel
bent van het wonder van de natuur en zie wat er met je leven ge-
beurt. Doe dat eens dertig dagen en noteer het verschil in je effec-
tiviteit.
FLOW en het overschrijden van grenzen
Mihaly Csikzentmihalyi geeft enkele adviezen hoe je flow kunt

bereiken. Hij ontdekte allereerst dat flow een dunne strook is
tussen te veel en te weinig uitdaging (challenge). Zie het figuur.
Dit zegt een dirigent over flow:
‘Je bent op zo’n moment extatisch. Het lijkt wel of je niet meer bestaat.
Het gebeurt me elke keer weer: ik zie vol ontzag mijn handen bewegen
en ik weet dat ik er zelf niets mee te maken heb. Het gebeurt gewoon.
De muziek stroomt gewoon.’
En een schaatskampioen:
‘Het is een gevoel dat het best omschreven kan worden als: helemaal
opgaan in wat je aan het doen bent. Alles schijnt vanzelf te gebeuren.’
challenge (hoog) ∞
w
stress/angst f lo
verveling
0 (laag)
0 (laag) resources (hoog) ∞
FLOW is een dunne strook tussen te veel en te weinig

uitdaging.
138 HOOFDSTU K 3
Dat is exact wat er gebeurt met medescheppers. Ze gaan hele-

maal op in wat ze doen, zonder tijdsdruk of angst. Ze zijn meer
gericht op geven en scheppen dan op krijgen. Als het gedrag ge-
stuurd wordt door transpersoonlijke principes, speelt het ego na-
melijk de tweede viool. Er is een toestand van genade of charis-
ma. In flow bewegen dansers onwerelds gracieus. In flow doen
Formule-1-coureurs dingen met snelheden waarbij je in normale
bewustzijnsstaten meteen zou verongelukken. Ze rijden letter-
lijk in een andere tijdruimtedimensie, waarin voor hen de tijd
vertraagd wordt. Tennissers bereiken in flow een bal die theore-
tisch gezien volledig buiten hun bereik ligt, maar in flow ‘wacht’
de bal op hen in een andere tijdsdimensie. Je moet dit meege-
maakt hebben om echt te begrijpen wat we bedoelen.
De FLOW-katalysatoren
Mihaly Csikszentmihalyi beschrijft enkele flow-katalysatoren

die, net als challenge, in het Engels allemaal met een C beginnen.
Het zal je niet verbazen dat een van de flow-katalysatoren te ma-
ken heeft met het centrum. De zes randvoorwaarden die Mihaly
Csikszentmihalyi onderscheidt om in de flow-staat te kunnen
zijn en blijven, zijn:
1 clarity
2 choice
3 centeredness
4 commitment
5 challenge
6 confidence6
Alle zes elementen wijzen erop dat je een duidelijke missie en vi-
sie dient te hebben om echt je potentieel te ontsluiten en dat je
iets dient te doen waar je helemaal achter kunt staan. Iets met
volle overgave doen zorgt voor heling (lees: heelheid).
6 Helderheid – Keuze – In je centrum zijn – Verbintenis – Uitdaging –

Vertrouwen.
Elk compromis verstoort de flow-staat want het verhindert dat

je er totaal voor gaat.
We zouden als zevende factor nog congruency kunnen toevoe-

gen, dat wil zeggen integriteit, trouw aan principes en waarden.
flow is toegankelijk voor ieder die trouw is aan zichzelf, die met
passie doet waar hij9/9zij van houdt en die zich niet verzet tegen
het leven zoals het nu is. Mensen in flow vermoeien zich niet
door te vertellen hoe de dingen eigenlijk zouden moeten zijn. Ze
stellen geen eisen aan het leven en geen eisen aan anderen. Ty-
pisch voor mensen die makkelijk in flow komen, is dat ze genie-
ten van wat ze doen, ongeacht de barrières en ongeacht de ver-
wachte output. Ze genieten van het proces zelf. Ze doen wat ze
doen omdat dat is wat ze willen doen. Ze zijn in het nu. Ze wor-
den gedreven door output, maar door een missie. Ze zijn niet ge-
richt op hebben, maar worden geïnspireerd door zijn. Hun doen is
niet een gewoon soort doen, het is spontaan. Er is niet echt een
‘doener’ aanwezig. Het proces is transpersoonlijk. Het is deel van
het grote kosmische scheppingsproces. Het is geïntegreerd leven.
ZELFONDERZOEK
Hoe zit het met de de flow-katalysatoren bij jou? Heb je de zes C-woor-
den (on)voldoende op een rij?
voldoende onvoldoende
clarity
choice
centeredness
commitment
challenge
confidence
140 HOOFDSTU K 3
In welk deel van je leven laat je je het meest verleiden tot een compromis?
Waar ben je, anders gezegd, het minst trouw aan mezelf? (Dat is gemak-
kelijk te vinden. Waar je meest emotioneel over bent, of waar je het meest
aan denkt of over praat, daar ben je het minst trouw aan jezelf.)
Hoe kun je meer trouw zijn aan jezelf?
In welke voorbeelden zie je dat je meer trouw kunt zijn aan jezelf?
Wat kost je dat?

Welke overtuigingen maken je vooral kwetsbaar?
Wat ga je doen om meer klaarheid te krijgen in jouw leven?

142 HOOFDSTU K 3
Welke uitdaging ga je aan?
Welk commitment wil je aangaan ten aanzien van jezelf?
Welke keuze maak je nu?
Hoe kun je meer vanuit jouw centrum leven?
Wat ga je ondernemen om je zelfvertrouwen te verhogen? Wie kan je daar-

bij helpen? Wie kan jouw coach zijn? Wie kun je bellen, nu?
Weten en niet doen is hetzelfde als onwetend zijn!

Intolerant voor verschillen
‘Intolerantie is geworteld in angst. Haat en verbittering kunnen nooit

de angstziekte genezen. Alleen liefde kan dat. Haat verlamt het leven.
Liefde ontdooit het leven. Haat zorgt voor disharmonie.
Liefde zorgt voor harmonie. Haat verduistert. Liefde verlicht.’
Martin Luther King
De grootste vijand van onze ingeboren capaciteit om een wonder-

baarlijk leven te leiden, een leven in flow, is onze weerstand te-
gen de feiten zoals ze zijn. We zijn intolerant voor verschillen.
Dan hebben we het over twee verschillen: die tussen onszelf en
anderen enerzijds (alles waarmee we het niet eens zijn in ande-
ren) en die tussen wat is en wat wij denken dat zou moeten zijn
anderzijds. Beide verschillen leiden tot weerstand die de flow-
staat vernietigt of verhindert. flow is een staat van minimale
weerstand, een staat van gracieus meebewegen met het leven.
Dat kan niet als je weerstand biedt tegen wat is. ‘Mens erger je
niet’ is dus voor elk van ons een uitstekend advies.
Gandhi en Martin Luther King zijn uitstekende voorbeelden
van de wonderen die mensen in synergie, in flow tot stand kun-
nen brengen. Beiden predikten tolerantie, oftewel geen weer-
stand. Jammer genoeg werden ze ook beiden vermoord in een we-
reld die barst van de intolerantie. Hetzelfde geldt voor Jezus van
Nazareth, Socrates en vele andere wijzen.
Onze intolerantie is nog een aanwijzing dat de mensheid gro-
tendeels leeft vanuit de zoogdier- en reptielhersenen. We zijn nog
zeer onrijp als het om bewustzijn gaat. In de limbische hersenen
zitten onze vechten vluchtreflexen. Die beheersen ons gedrag
veel meer dan we willen toegeven. Zolang we niet boven die re-
flexen uitgegroeien, blijft de wereld een strijdtoneel, geregeerd
door de wet van de sterkste in plaats van de wet van de liefde.
Hoeveel verder zouden we als mensheid niet zijn als we de din-
gen zouden uitpraten in plaats van te vechten of te vluchten?
Maar dialoog vraagt dat we ons oordeel uitstellen. Wanneer we
oordelen, beperken we ons wezen tot de machinale, binaire (goed
of kwaad) persoonlijkheid, een zeer zwakke afspiegeling van wie
144 HOOFDSTU K 3
we echt zijn. Vandaar het wijze advies: ‘Oordeel niet wilt gij niet
geoordeeld worden.’ Matheus 7: 1. Ben je bereid te accepteren dat
je nooit genoeg weet om correct te kunnen oordelen over een an-
der mens? Net zoals een foto van de oceaan niet de realiteit van
de oceaan kan weergeven, zo kan een momentopname van een
mens de totaliteit van die mens niet vatten.
Nog moeilijker dan de verschillen in andere mensen en groepen
te accepteren, is het leven aanvaarden zoals het is. Dingen accep-
teren zoals ze zijn betekent niet dat je ze leuk vindt. Het bete-
kent vooral dat je er niet tegen in opstand komt. Door de dingen
te accepteren zoals ze zijn, voorkom je dat je extra interne stress
toevoegt aan de externe problemen waar je mee geconfronteerd
wordt. Accepteer je ze niet, dan word je slaaf van de limbische
hersenen (je vecht of je vlucht) en ga je niet bewust en creatief
met de feiten om.
We gaan het nog hebben over het onzekerheidsprincipe van
Heisenberg. Dat is een van de hoofdprincipes van de kwantumfy-
sica. Dit principe komt erop neer is dat we nooit alles kunnen
weten in dit bestaan. Als je dat accepteert, word je vanzelf veel re-
laxter. Je hoeft het niet allemaal te begrijpen. Ontspan! Onze
spanningen en emoties komen voort uit onze overtuigingen dat
de dingen anders zouden moeten zijn dan ze zijn. Het leven doet
iets anders en wij zijn kwaad of gefrustreerd of depressief of... vul
maar in. Kiezen voor flow betekent kiezen voor een leven zon-
der angst, haat, verwijten, woede, depressie, schuld, oordelen, ver-
oordelen en andere vormen van weerstand.
‘Het is niet uw plicht verdraagzaam te zijn. Het is uw voorrecht.’

Napoleon Hill
ZELFONDERZOEK
Je kunt bij jezelf herkennen of je het leven accepteert of niet door je

bewust te zijn van je zelfsaboterende overtuigingen. Hierna volgen tien
voorbeelden ervan.7
1 Emotioneel perfectionisme: ik zou me altijd goed moeten voelen, ik

zou altijd gelukkig moeten zijn, ik zou altijd zelfvertrouwen moeten
hebben.
2 Prestatieperfectionisme: ik zou nooit fouten moeten maken,
mislukken hoort niet in mijn vocabulaire.
3 Perceptieperfectionisme: mensen zullen niet van me houden omdat ik
zwakheden heb, hopelijk heeft niemand het opgemerkt.
4 Angst voor kritiek of verwerping: als iemand me niet goedkeurt, vind
ik dat verschrikkelijk, wat zullen ze zeggen?
5 Angst voor afwijzing: ik word niet gewaardeerd, bemind et cetera.
6 Angst voor eenzaamheid: alleen zijn is het ergste wat er is.
7 Faalangst: mijn waarde hangt af van mijn resultaten.
8 Angst voor confrontaties/conflicten: mensen zouden niet mogen
vechten.
9 Angst voor eigen emoties: ik ben bang dat ik woedend word.
10 Verwachtingswaanzin: mensen zouden moeten zijn zoals ik denk dat
ze zouden moeten zijn.
Wat herken je hiervan bij jezelf?
● Ben je erg gevoelig voor kritiek?

● Ben je erg gevoelig voor afwijzing?
● Zoek je goedkeuring?
● Word je snel defensief?
● Ben je erg gevoelig voor wat anderen over mij denken?
● Ben je erg afhankelijk van iemand?
● Meet je jouw waarde af aan je resultaten?
7 Aangepaste versie van een lijst uit Ten Days To Self-Esteem, Dr.
David D. Burns, Quill – William Morrow, New York, 1993. p. 147.
146 HOOFDSTU K 3
● Vergelijk je jezelf gemakkelijk met anderen?

● Voel je je rot als iets fout gaat?
● Denk je dat mensen op je neerkijken?
● Probeer je perfect te zijn?
● Heb je te hoge verwachtingen over anderen?
● Heb je last van schuld- of spijtgevoelens?
● Voel je je ongelijk behandeld?
● Ben je te zelfkritisch?
● Probeer je anderen te veel te behagen?
● Ben je vaak te pessimistisch?
● Ontloop je problemen en conflicten?
● Ben je vaak depressief?
● Voel je je maar een middelmatig figuur?
Wat kun je nu doen? Wie kan jou helpen? Wie kun je bellen? Wat kun je
lezen?
NOG MEER ZELFONDERZOEK
Zelfdestructieve gedachtepatronen zijn beperkende manieren waarop

iemand neigt te reageren op dingen. Ook deze patronen verhinderen de
flow-staat. Tien van de bekendste en meest voorkomende7 zijn :
1 Alles-of-nietsdenken: denken in absolute termen;

binair denken: zwart of wit;
categorisch denken.
2 Generaliseren: iets gaat mis en je praat meteen over ‘altijd’ en
‘overal’.
3 Mentale filter: filteren door een negatieve instelling (de zwarte bril).
4 Zelfontwaarding: je eigen kwaliteiten onderschatten of afbreken.
5 Jumping-to-conclusions: tot een negatieve conclusie komen zonder
voldoende gegevens of bewijzen. Twee subcategorieën:
– gedachtelezen: je gaat ervan uit dat anderen negatief over je denken.
– kristallen bol: je ‘weet’ dat het slecht zal aflopen.
6 Opblazen of minimaliseren: je vergroot dingen buiten proportie of je
laat ze kunstmatig krimpen.
7 Emotionaliseren: je gaat uit van je gevoel en niet van de feiten en
observaties. Ik heb het gevoel dat dit fout gaat, ik voel me stom (maar
ben je het ook?).
8 Zouden en moeten: je wringt dingen in een irrationeel kader. Mensen
zouden van elkaar moeten houden. Je had beter moeten opletten.
9 Etiketjes plakken: actie en persoon door elkaar halen. In plaats van te
zeggen ‘Ik maakte een fout,’ zeg je: ‘Ik ben een echte kluns.’
10 Beschuldigen: je zoekt niet naar oorzaken, maar naar schuldigen,
inclusief jezelf.
Wat herken je vooral bij jezelf?
Schrijf voorbeelden op van de patronen die je bij jezelf herkent en herfor-

muleer ze.
Voorbeeld: ‘Ik ben een mislukkeling. Ik kan ook nooit iets goed doen.’
Herformulering: ‘Er zijn in mijn leven dingen niet gegaan zoals ik het ver-
wacht of gehoopt had. Daar kan ik nu niets meer aan doen. Alle hoop op
een beter verleden is onzinnig. Ik kan wel mijn toekomst mede bepalen.
Dit is wat ik nu kan doen:…’
Welke van de bovenstaande patronen herken je en wil je herformuleren?

148 HOOFDSTU K 3
Doe je de oefeningen of sla je ze over? Ze overslaan is misschien een van

je zelfdestructieve patronen. Je ontloopt daarmee de zelfconfrontatie,
maar je blijft ook de gevangene van je schaduwen.
Het non-lokaliteitsprincipe
Iedereen heeft het wel eens meegemaakt: je denkt aan iemand en

prompt daarna belt diegene jou op. Belde hij je op omdat je aan
hem dacht of dacht jij aan hem omdat hij eraan dacht jou te bel-
len? Wie zal het zeggen? Er is in ieder geval een interessant ver-
band tussen beide fenomenen. We komen daar nog uitgebreid op
terug bij het onderwerp synchroniciteit. Iemand in flow veroor-
zaakt doorlopend dit soort effecten op afstand. Einstein noemde
dat spooky things at a distance. Het non-lokaliteitsprincipe uit
de kwantumfysica werpt hier een nieuw licht op.
Elektromagnetische velden die vibreren vormen golven. Gol-
ven zijn in tegenstelling tot deeltjes niet-lokaal: ze hebben geen
positie in de ruimte. Wij zijn gewend ons de ruimte voor te stel-
len als een leegte waar dingen in bestaan. We hebben geen idee
van de onzichtbare energieën die zich overal rondom ons bewe-
gen. De ruimte is, in tegenstelling tot wat newtoniaanse denkers
geloofden, niet leeg. Ze is gevuld met velden, energie en informa-
tie. Die energie en informatie zijn niet-lokaal. Denk aan de ener-
gie en informatie die een televisiezender de lucht in stuurt. Je
kunt die intelligente golven niet zien, maar je televisietoestel
kan ze wel lokaal maken door ze om te zetten in deeltjes. In je
beeldbuis worden die geprojecteerd door het beeldbuiskanon of,
bij digitale televisie, worden ze omgezet in beelden. Zo pikken
ook wij niet-lokale informatie op uit de ruimte. We zijn zenders
en ontvangers.
Je gedachtegolven zijn een vorm van niet-lokale energie en in-
formatie, die iemand op duizenden kilometers afstand kunnen
bewegen jou te bellen. Die persoon heeft op een of andere wijze
de niet-lokale informatie uit de niet-lokale velden opgepikt, zoals
een televisie- of radiotoestel dat doen. Zoals dr. Deepak Chopra
het verwoordt: ‘Het lichaam is een soort lokaal adres voor de
non-lokale informatie.’ Die kun je ook non-lokale intelligentie

noemen. Napoleon Hill noemde de Kracht in ons die voor won-
deren kan zorgen, ‘de Oneindige Intelligentie’. Hij stelt dat wij
met deze Kracht verbonden zijn. Kwantumfysici noemen dat ‘het
Verenigde Veld’ of ‘het Veld van Alle Mogelijkheden’.
Het is fascinerend te ontdekken dat deze Kracht in ons alle-
maal zit, want die Kracht is alomtegenwoordig. Het is het Veld
van de Levensenergie waaruit wij verschijnen en waar we dus in-
tegraal deel van zijn. Wij bestaan in die Kracht door die Kracht en
met die Kracht. Zonder die Kracht zijn wij niets en zonder die
Kracht kunnen wij niets. Een dode kan niet eens zijn pinkje be-
wegen. Zonder de levenskracht valt alles stil en ontbinden de
dingen. Onze zintuigen zien onze vorm als een afgescheiden deel.
En toch staan we via onze niet-vorm in verbinding met en heb-
ben we toegang tot het geheel en alle mogelijkheden die dat ge-
heel bevat. Kwantumfysicus David Bohm gebruikte hiervoor de
metafoor van een hologram, waarin alle deeltjes de informatie
over het geheel bevatten. Als je een holografische afdruk van een
appel in tweeën snijdt, ontdek je dat beide helften van de fotogra-
fische plaat de hele appel bevatten. Dat blijft waar bij verdere op-
delingen.
Als alles voortkomt uit het Leven, dan is alles Leven in diverse
manifestaties. Wij zijn het Leven zelf in een individuele expres-
sie. wow!
Het principe van de waarnemersdeelname
‘De wereld is een veranderingsproces en het zijn onze gedachten die

de veranderingen in ons eigen leven veroorzaken.’
Marcus Aurelius
De kwantumfysici vielen van de ene verwondering in de andere

verbazing. Een van de opzienbarendste ontdekkingen van de
kwantumfysica is dat wij via ons bewustzijn invloed hebben op
de golfpakketten die de materie vormen. We hadden daar al een
vermoeden van. Denk aan ons voorbeeld over de waarneming van
de zon. De zon was weg en wíj maakten er nog even een beeld van
150 HOOFDSTU K 3
in ons hoofd en projecteerden dat buiten ons als de zon. Ze noem-

den deze ontdekking het principe van de waarnemersdeelname.
De waarnemer (het geïndividualiseerde universele bewustzijn)
beïnvloedt het gedrag van de subatomaire deeltjes en golven en
dus, zij het met vertraging, ook de grovere vormen van materie,
inclusief de omstandigheden.
Mensen in de staat van stimulus-respons zijn zich niet bewust
van de waarnemersdeelname. Zij denken een externe werkelijk-
heid waar te nemen waar ze weinig invloed op schijnen te heb-
ben. Ze zien niet het verband met hun innerlijke staat van zijn.
Ze zitten vast in het collectieve geloof dat de wereld los staat van
wie wij zijn. Dan is er inderdaad een werkelijkheid die ons over-
komt. Wil je ervaren dat de werkelijkheid je niet overkomt, dan
dien je je te verheffen boven de collectief onbewuste patronen.
Het is niet voor niets dat wijzen uit alle tijden daarop aandringen.
Weet je nog dat wij de zon konden zien terwijl ze in theorie al
weg was? Dat kan alleen wanneer de zintuiglijke wereld níét los
staat van wie wij zijn.
‘De wereld wordt geboren samen met onze gedachten.’

Boeddha
Herakleitos, de Griekse wijsgeer, zei het als volgt: ‘De hypnose is

collectief, het ontwaken is individueel.’ Hij zei ook: ‘De verbor-
gen harmonie is zoveel mooier dan wat het oog kan zien.’ Dat
lijkt erg veel op wat kwantumfysicus David Bohm zei over de
‘impliciete orde’. De impliciete orde is onzichtbaar voor de zin-
tuigen, maar dat betekent niet dat ze niet bestaat. De zintuigen
kunnen slechts minder dan een triljoenste centimeter van het he-
le spectrum van alle bekende golflengtes waarnemen. Wij zouden
daar ons geld niet op zetten, want dat is als beweren dat je een
boek kent door het omslag te zien.
Zolang je gelooft wat de meerderheid gelooft, zul je zien wat
de meerderheid ziet. Wat de meerderheid ziet (denkt te zien)
is wat normaal genoemd wordt. Maar wat is de conditie van
die meerderheid? Is het niet wijzer mee te gaan met de ontwaak-
te minderheid? Ook al snapt je limbische, mechanische denken
er geen snars van? Wat zegt je intuïtie? Kun je echt los staan van
de rest van de natuur? Als je daar ‘nee’ op zegt, hoe kan de rest
van de natuur dan los staan van ons? Het is een tweerichtings-
straat.
Laten we het fenomeen waarnemersdeelname bekijken vanuit

het perspectief van de kwantumfysica. Wanneer wetenschapper
een kwantum9/9quark wil meten als golf of als deeltje, verschíjnt
die ook als golf of deeltje. Hij beantwoordt met andere woorden
op wonderbaarlijke wijze aan de verwachtingen van de onderzoe-
ker! De deeltjes pikken op een of andere wijze de informatie op in
het gemeenschappelijke veld, waartoe zowel de deeltjes als de
waarnemende wetenschapper behoren. Deeltjes en waarnemer
delen dezelfde niet-lokale informatie via een energetische verbin-
ding, een veld. Het is een soort telepathie. Het individuele be-
wustzijn (de waarnemer) creëert effecten op de deeltjes en golven
in het elektromagnetische veld, ook als we ons daar niet van be-
wust zijn in onze stimulus-responsstaat. Er is een enorme wereld
voorbij de zintuigen en die is niet minder waar, maar meer. De
voor de zintuigen zichtbare werkelijkheid is flinterdun in verge-
lijking met alles wat we niet kunnen zien.
Natuurwetten trekken zich trouwens niets aan van onze opi-
nies of onze onontwikkelde bewustzijnsconditie. Zij gelden zon-
der dat wij daar invloed op hebben. Willen we meer zien van de
werkelijkheid, dan is er maar één oplossing: meer bewustwording
van wat is. Bewustwording bestaat uit een steeds verder expande-
rende gewaarwordingscirkel. Beetje bij beetje krijgen we toegang
tot fijnere en fijnere dimensies, die dichter bij de waarheid van
ons wezen liggen.
Dan zullen we ook ontdekken dat alles op een of andere manier
onze naaste is. De opdracht ‘Bemin uw naaste zoals uzelf’ wordt
steeds ruimer bij een groeiend bewustzijn. De uiteindelijke staat
is een staat die totaal inclusief is, een staat die niets of niemand
meer veroordeelt of uitsluit, een staat van onvoorwaardelijke lief-
de. Je komt in die staat via een trage evolutie op het ritme van de
meerderheid – dat duurt nog miljoenen jaren – of je komt er ver-
sneld of zelfs plotseling. Dan kan gebeuren wanneer je bereid
152 HOOFDSTU K 3
bent al jouw oordelen en vooroordelen die de scheiding in stand-

houden op te geven.
Door vast te houden aan ons gelijk, aan onze oordelen, bouwen
wij grenzen tussen ons en anderen. Die grenzen zijn echter even
kunstmatig als de grenzen tussen landen. Een continent blijft een
continent ook al hebben een paar generaals ergens grenzen vast-
gelegd na een of andere oorlog tijdens de dertiende eeuw of zo. Zo
is het ook met ons. Onze energetische verbinding blijft bestaan,
ook al ontkennen we die. Daaruit volgt dat wij anderen niets
kunnen aandoen zonder onszelf schade te berokkenen. ‘Wat gij
voor niet voor de minste van de mijnen hebt gedaan, dat hebt gij
niet voor Mij gedaan.’ Mattheus 25: 45. Hoe wij bijvoorbeeld over
een ander praten in zijn afwezigheid, heeft invloed op onze rela-
tie met die persoon. Vroeg of laat kom je jezelf tegen als je zonder
respect over andere mensen spreekt. Evenzo komt het bedriegen
van een naaste neer op zelfbedrog. Het is als de lever die niet ziek
kan worden zonder ook hoofdpijn of darmstoornissen te veroor-
zaken. Wij horen bij een holistisch systeem en het is erg kortzich-
tig daarin te opereren alsof je een afgezonderde entiteit bent. Dat
is wat kankercellen doen.
Miljarden stukjes informatie
Op dit moment bevind jij je in een ruimte waar onder meer tien-
tallen radiostations en televisiestations een boodschap verkondi-
gen in de vorm van energie en informatie in elektromagnetische
velden. Door de golflengte van je radio af te stemmen beslis jij
naar welk station je luistert. Dat betekent echter niet dat de an-
dere informatie verdwenen is. Jij hebt alleen een selectie gemaakt
op basis van jouw voorkeur, op basis van jouw waardesysteem.
De subatomaire deeltjes in de ruimte waar je nu bent, bevatten
ook indrukken van de mensen die in die ruimte zijn of zijn ge-
weest. Je hebt ongetwijfeld wel eens de spanning in een groep er-
varen wanneer je een vergaderruimte binnenkomt. Je kunt zelfs
in een leeg huis bepaalde gewaarwordingen krijgen als je daar ge-
voelig genoeg voor bent. Het sleutelwoord is ‘gevoelig’, want de-
ze gewaarwordingen krijg je niet met de zintuigen. Ik geloof al-
leen wat ik kan zien en vastpakken, zei de ongelovige Thomas in

de bijbel. Is dat wel wijs? Zelfs de wetenschap komt langzamer-
hand tot de vaststelling dat er meer is dan wat het oog kan zien.
De ruimte rondom ons is niet leeg. Ze bevat miljarden stukjes
informatie, waaronder behalve de golflengtes van radio en televi-
sie, ook een frequentie die gevuld is met een stel collectieve pa-
tronen (deel van het collectieve onbewuste, ontdekt door Carl
Gustav Jung). Je kunt in zo’n frequentie vast komen te zitten en
de rest van de realiteit uitsluiten zonder het te weten. Op een
of andere manier, namelijk door de stand van onze lens, selecte-
ren wij zaken uit het Verenigde Veld, het Veld van Alle Mogelijk-
heden en andere sluiten we uit. Net zoals de televisieontvanger
golven omzet in beelden, zo laten wij informatie voor onszelf ver-
schijnen op het scherm van ons bewustzijn. Onze zoogdierher-
sens denken dat wij daar niks mee van doen hebben.
‘De zaaier kan zich vergissen en erwten zaaien in kromme lijnen.

De erwten vergissen zich niet en als ze opgroeien, tonen ze wat
hij gezaaid heeft: kromme lijnen.’
Ralph Waldo Emerson
We zien onze innerlijke informatie buiten ons geprojecteerd als

externe omstandigheden. Lees wat James Allen hierover zei (blz.
117). Wij zaaien als het ware in elektromagnetische velden. En
wat we gezaaid hebben, zal boven de grond komen. We hebben
niet de erwten laten groeien, maar we hebben wel de kromme lij-
nen gemaakt. We laten niet de baby groeien in de moederschoot,
maar de natuur heeft wel onze bijdrage nodig om het proces te la-
ten plaatsvinden. We zijn niet de schepper, maar wel medeschep-
pers.
Wat er ontstaat, is helemaal een kwestie van de manier waarop
je omgaat met de Kracht in je. De Kracht zelf is neutraal, maar
wij hebben er wel invloed op door de manier waarop we onze
aandacht richten, de manier waarop we de dingen beoordelen,
wat we geloven. Scheppingsenergie is neutraal, maar gedachtes
niet. Daarom kun je beter kiezen voor liefdevolle gedachten en
rechte lijnen. De erwten zullen hoe dan ook op een dag boven de
154 HOOFDSTU K 3
grond komen en dan zullen we zien hoe krom of recht ons den-
ken was. Je kunt niet de wereld veranderen, maar je kunt wel
jouw verhaal veranderen. Je kunt jouw ervaring van de wereld
veranderen. Het leven is vervelend voor vervelende mensen en
boeiend voor boeiende mensen, weet je nog? We scheppen onze
werkelijkheid door de manier waarop wíj de dingen zien.
Het woordje ‘attitude’ krijgt nog meer diepgang nu we het prin-
cipe van de waarnemersdeelname kennen. Wie zich helemaal
conformeert aan de normen van de meerderheid, zal nooit andere
dingen zien dan wat de meerderheid ziet. Iets geloven is nooit
neutraal. Het heeft gigantische gevolgen. Durf je bij de minder-
heid te horen? Ben je voldoende vrij van de behoefte om geaccep-
teerd te worden? Is je zelfbeeld sterk genoeg?
De waarnemersdeelname impliceert ook dat je de energie van
iemand anders beïnvloedt door de manier waarop je naar hem
kijkt. Als je hem beoordeelt, zul je een negatieve invloed op zijn
energie hebben. Wij krijgen constant feedback uit het grotere sys-
teem waar we bij horen. Als we niet van de feedback houden, die-
nen we iets anders te sturen. Wat we zaaien, is wat we oogsten.
We doen je een krachtige suggestie: leer anders kijken naar je me-
demensen. Bekijk hen als een grenzeloos potentieel, onafhanke-
lijk van het gedrag dat ze nu vertonen. Je zult verrast zijn van de
impact. Goethe zei: ‘Behandel iemand zoals hij nu is en hij zal zo
blijven. Behandel iemand zoals hij kan zijn, en hij zal zo worden.’
Probeer het maar uit en wees klaar voor interessante ervaringen!
Kun je de vlinder zien in de rups? Het bos in de eikel? De arend in
het ei?
Nogmaals Werner Heisenberg
Een van de merkwaardigste paradoxen uit de wetenschap is dat

voor groepen fenomenen statistische wetten gelden, maar zodra
je er een deeltje uithaalt, alles onvoorspelbaar wordt. Jij bent er
vandaag, maar morgen ben je misschien dood. Je bent daar nooit
zeker van. Van een groep kun je dat niet zeggen. Daarvoor geldt
de zogenaamde Gausscurve, de normale verdeling, wat betekent
dat niet alles even onzeker is. Verzekeringsbedrijven houden
waarschijnlijkheidstabellen bij zodat ze hun premies kunnen be-

rekenen. In de kwantumfysica kennen we het onzekerheidsprin-
cipe van Werner Heisenberg. Dit luidt:
Je kunt van een deeltje de positie berekenen, maar dan kun je

zijn golflengte niet kennen. Of je kunt zijn golflengte bere-
kenen, maar dan kun je zijn positie niet kennen.
De realiteit is altijd groter dan het menselijke verstand en de

menselijke zintuigen. Je kunt gewoon nooit alles weten. Je hoeft
ook niet alles te weten. Sterker nog, wie alles wil weten, staat
voortdurend onder een nodeloze spanning en zal juist daardoor
niet kunnen doordringen tot de fijnere golfstaten, zeg maar flow.
De weg naar onze fijnste staten loopt via de bereidheid niet te we-
ten, oftewel openheid voor het grote onbekende. Mensen die veel
weten, zijn geen interessante gesprekspartners. Ze zijn er meer
op uit hun kennis te etaleren, dan naar jou te luisteren. Je kunt al-
leen echt luisteren vanuit een staat van niet-weten, van niet-oor-
delen.
Onze overlevingshersenen zijn voortdurend bezig met oordelen
en daar dienen wij dan ook bovenuit te groeien. Anders blijft de
wereld een slagveld. Wie zich angstvallig vasthoudt aan de zicht-
bare, tastbare, zekere wereld, mist 99,9999 procent van de show.
Voor hetzelfde ticket kun je bijna honderd keer meer krijgen.
Toegegeven, de zekerste manier om geen vliegtuigramp mee te
maken is niet te vliegen. Maar wat mis je dan allemaal? En wie
zegt dat je niet onder een auto terechtkomt? ‘De man die alle
voetangels en klemmen weet te liggen, wordt hoogstwaarschijn-
lijk getroffen door een meteoor,’ wist Willem Frederik Hermans.
Om totaal van het bestaan te kunnen houden dien je van onze-
kerheid te kunnen houden. Het bestaan ís onzeker. Zo is het nu
eenmaal. Wie dat ontkent, ontkent 99,9999 procent van wat is.
De enige manier om ons comfortabel te voelen met al die onze-
kerheid in de buitenwereld is onze persoonlijke, innerlijke zeker-
heid blijvend sterker te maken. Dat kan alleen door een groeiend
bewustzijn. De veiligste plek voor een schip is de haven, maar
daar is het niet voor gebouwd. Niets is zo zeker als de dood, niets
156 HOOFDSTU K 3
is zo onzeker als het bestaan. Daarom koesteren vele mensen een

onbewuste doodswens. Ze kunnen de onzekerheid van het be-
staan niet aan. Ze willen er op een diep onbewust niveau eigen-
lijk het liefst uit stappen. We moeten de tijger in de bek kijken
om de illusie van het materiële bestaan te doorbreken. Dat vergt
moed.
Wat is het enige wat niet verandert temidden van alle verande-
ring? Dat is ons centrum, onze kern. Dat is het enige in ons wat
onveranderlijk is. Het is transpersoonlijk en wordt niet geboren
en sterft ook niet. Het is het Leven zelf in ons en ons essentiële
zelf is daar een individuele expressie van. De levensvormen ver-
anderen constant, maar het onstoffelijke leven verandert niet. Je
kunt dat vergelijken met het wiel dat draait, terwijl de as niet
draait, maar wel onmisbaar is voor het draaien van het wiel.
Einstein wilde op een bepaald moment de naam van zijn theo-
rie veranderen van Theory of Relativity in Theory of Invariance,
omdat hij onder de schijnbare, relatieve werkelijkheid een con-
stante orde zag. David Bohm noemde dat later The Implicate Or-
der. De naam ‘relativiteitstheorie’ was echter al ingeburgerd. Ein-
stein ontdekte geleidelijk dat in de kern van de realiteit een
ultieme onveranderlijke zekerheid schuilt, die niet aangetast
wordt door de ups en downs van het bestaan. Hij ging praten over
het Verenigde Veld, de onbeweeglijke bron van alle natuurwetten,
de niet-beweging waar alle beweging en dus alle vormen uit
voortkomen.
Datzelfde Verenigde Veld is wat wij bedoelen met het centrum,
het hart. Er is niet mijn hart en jouw hart en haar hart, maar het
hart, het ene centrum waaruit wij allemaal verschijnen in de
vorm. Wie in harmonie met natuurwetten en principes leeft,
komt in contact met dat Ene Veld van Oneindige Mogelijkheden.
Dat veld bevat alles wat ooit nog zal worden uitgevonden. En al-
les wat ooit al werd uitgevonden. Zo bestonden de principes van
de telefoon ook al 100.000 jaar geleden. Er was alleen nog geen
Alexander Graham Bell, die de principes kon oppikken uit dat
Verenigde Veld.
Het leven heeft medescheppers nodig. zonder Beethoven zou er
geen Negende zijn. Wat is jouw unieke bijdrage aan het leven?
Wat is jouw niet ontplooide potentieel? Sta je wel open genoeg
voor je verbinding met het grotere geheel? Eind februari 1999
stond in De Telegraaf een stukje over Robert Das, de grote Neder-
landse watersportontwerper. Hij verklaarde in dat artikel onom-
wonden dat al zijn ontwerpen naar hem toekomen vanuit het
universum. Hij zei: ‘Ik teken die ontwerpen alleen maar op, ik
verzin ze niet.’ Ook Beethoven zei dat hij alleen maar neerschreef
wat hij innerlijk hoorde. Op het laatst van zijn leven was hij zelfs
zintuiglijk doof en toch bleef hij meesterwerken produceren.
Ons centrum, onze kern ís dat Veld van Alle Mogelijkheden
waaruit nieuwe dingen kunnen verschijnen met onze medewer-
king. Wij kunnen kiezen voor overvloed of we kunnen vasthou-
den aan de beperkende patronen van het verleden en steeds het-
zelfde blijven scheppen in andere vormen. Alles wat wij ooit
hebben meegemaakt, hebben wíj, bewust of onbewust, geselec-
teerd uit dat oneindige potentieel aan mogelijkheden. Met onbe-
wust bedoelen we ook het aannemen van collectieve geloofssys-
temen zonder ze te onderzoeken.
Als onze ervaring beperkend was, waren wij het die

aan onszelf de beperking oplegden, omdat we
vanuit beperkende patronen leefden. Patronen zijn
altijd gevormd rond beperkende overtuigingen.
Het principe van de overvloed is er altijd, net zoals alle andere

principes. De kern, het centrum, de natuur is altijd te vertrou-
wen. Natuurwetten en principes veranderen niet met de tijd. Ze
zijn ook niet voor verschillende individuen telkens anders. Ieder-
een kan ervan genieten. Altijd. Het is dus inderdaad nooit te laat
voor een gelukkige jeugd.
158 HOOFDSTU K 3
EEN BEETJE HUISWERK
In dit stukje huiswerk beroepen we ons op het werk van dr. Seligman8,
waaruit we de methode hebben geput. Het doel ervan is te leren uit een
oud patroon te stappen en een nieuwe aanpak te kiezen. Van ABC naar
ABCDE.
ABC:
Adversity-Belief-Consequence
Adversity: De computer doet het niet.
Belief: ‘Ik ben niet goed met techniek.’ ‘Ik haat computers.’ Et cetera.
Consequence: Ik word woedend op de machine.
De eerste fase van bewustwording is te zien dat het zo gaat zonder jezelf
te veroordelen. In de volgende fase leer je geleidelijk er anders mee om te
gaan. Dan komen er nog twee letters bij: D en E.
ABCDE:
Adversity-Belief-Consequence-Discussion-Energy.
Adversity: Wees objectief. Beschrijf alleen wat er ís zonder er iets aan toe
te voegen.
Belief: Stel vast welke destructieve geloofssystemen je hanteert, zoals ‘ik

ben niet (nooit) goed met computers.’ Veel beter kun je zeggen: ‘Ik heb
dat nog niet echt goed geleerd.’ Of: ‘Gelukkig kan ik mijn broer bellen.’
Consequence: Stel vast wat je emotionele reactie is. Observeer, veroor-

deel niet.
8 Learned Optimism, dr. Martin Seligman, Simon & Schuster Pocket-

books, New York, 1990 – vertaald in het Nederlands als Optimisme
kun je leren.
Discussion: Ga in discussie met het destructieve geloof. Welke bewijzen

zijn er dat ik niet goed ben met techniek? Kan ik dat echt weten? Wat zijn
mijn alternatieven? Hoe levensbelangrijk is dit allemaal? Hoe nuttig is het
om het bovenstaande geloof aan te houden? (Bewijzen? Alternatieven?
Implicaties? Nut?)
Energy: Bouw energie op om iets positiefs te doen: ‘Laat ik even mijn

broer bellen.’ ‘Laat ik even een wandelingetje maken.’ Actie bevrijdt! Iets
doen is veel beter dan emotioneel immobiel worden. Schrijf in op een cur-
sus. Doe iets!
Ga hiermee aan de slag: het is boeiend en zeer lonend!
Je persoonlijke bibliotheek
Hierna volgen enkele titels van boeken die je helpen je beperken-

de overtuigingen te herkennen en je hart te openen.
– Wayne Dyer, Niet morgen maar nu. Het is geen leesboek

maar een werkboek. Het staat vol checklists met beper-
kende patronen, plus actielijsten om er wat aan te doen.
– Napoleon Hill, Denk groot en word rijk. Sommige mensen
hebben dit boek wel vijftig keer gelezen!
– Stephen Covey, De zeven eigenschappen van effectief leider-
schap.Wereldbestseller, op weg naar 20 miljoen exemplaren.
– Darel Rutherford, Gedachten worden dingen. Een parel van
een boek.
– Byron Katie, Vier vragen die je leven veranderen.
‘Wat je ook in je dromen meent te kunnen doen, begin ermee!

In stoutmoedigheid schuilen talent, kracht en magie.’
Goethe
160
Hoofdstuk 4
Hoe de prins(es) een kikker werd
Eigen schuld, dikke bult?
Een van de dingen die mij altijd hebben tegengestaan in religieu-

ze leringen (en veel zelfhulpboeken), is de gedachte dat je van je
slechte eigenschappen dient af te komen. Net alsof je niet goed
bent zoals je bent en dat je beter dient te worden. Wat me hele-
maal niet bevalt, is dat een baby al schuldig zou zijn bij zijn ge-
boorte. New-ageleringen hebben het over lessen die je komt leren
in de aardse leerschool. En dan is er karma, je hebt nog een reke-
ning te vereffenen. Wat is het toch met die behoefte om schuld
als drijfveer te gebruiken om mensen te motiveren beter te wor-
den? Voor ik het over onze wezenlijke onschuld heb, wil ik eerst
het begrip ‘zonde’ even ophelderen. Dogmatici hebben daar iets
verschrikkelijks van gemaakt, iets waar je mensen mee kunt ma-
nipuleren, met hel en hemel en zo. Hamartia, het Griekse woord
in de originele bijbelteksten dat vertalers van de bijbel hebben
vertaald als ‘zonde’, betekent eigenlijk ‘het doel missen’. Het
duidt op het zoeken van de waarheid over onszelf op de verkeer-
de plaats, in de buitenwereld. Om de waarheid over onszelf te
vinden dienen we op de juiste plaats te kijken, in onze binnenwe-
reld1. Het woord ‘bekeren’, dat we dienen te doen na de zonde, be-
tekent niets anders dan ‘naar binnen keren’ en dus op de juiste
plaats kijken zodat je het doel niet mist. Het betekent leren waar-
nemen met iets anders dan de zintuigen.
In de externe wereld gebruiken we de zintuigen, maar die kun-
nen ons niet de waarheid tonen over wie we zijn in de innerlijke,
voor de zintuigen onbereikbare dimensie. Om het onzichtbare te
benaderen hebben we in eerste instantie geloof nodig. Napoleon
Hill definieerde geloof als vertrouwen in wat (nog) onzichtbaar is.
Het Griekse woord dat vertalers vertaalden als ‘geloof’, namelijk
HOE DE PRINS(ES) EEN KIKKER WERD 161
pistis (van epistamai, ‘weten’ of ook ‘begrijpen’) betekent eigen-

lijk ‘een andere manier van denken’. Het is denken dat niet
steunt op de zintuigen. Vergeving ten slotte gaat niet over het
omdraaien van schuld, maar over het bevestigen van onze ware
aard, onze onschuld. Vergeven, zo zegt Een cursus in wonderen, is
ophouden met oordelen.
Schuld en ego
Het woord ego heeft in spirituele leringen en vele zelfhulpboeken

een negatieve bijklank gekregen die ook iets van schuld in zich
draagt. Door jouw ego ben jij egoïstisch en dat deugt niet. De rest
van al die fraaie eigenschappen waar je niet trots op bent, zijn ook
van je ego afkomstig. Het ego is een soort gezwel. Met het ego
doelen mensen vaak op de persoonlijkheid.
In dit hoofdstuk willen we eens en voor altijd aan je duidelijk
maken dat we geen enkele verantwoordelijkheid dragen voor de
manier waarop onze persoonlijkheid is ontstaan, laat staan dat
we daar schuld aan dragen. De persoonlijkheid wordt gevormd
door actie en reactie vanaf ongeveer onze tweede levensjaar. De
vorming van onze persoonlijkheid is geen wilsdaad. Ze overkomt
ons. Hoe wil je daar een tweejarige, driejarige, vierjarige verant-
woordelijk voor maken? Onze persoonlijkheid kan disfunctione-
le kanten hebben, maar in eerste instantie kun jij daar niets aan
doen. Tot je voldoende bewustzijn en ervaring hebt om een vrije
wil te ontwikkelen, heeft de natuur je een persoonlijkheid gege-
ven. Dit is een soort kunstmatige intelligentie die je helpt over-
leven door informatie over incidenten op te slaan en ze om te zet-
ten in strategieën waarmee je pijn vermijdt en plezier zoekt.
Dat je reactief geworden bent, kun je niet helpen. Dat je reactief
blíjft wel. Je bent er niet verantwoordelijk voor (laat staan schul-
dig aan) dat je ego is ontstaan. Ego is in dit geval de persoonlijk-
heid. Straks zullen we een ander onderscheid maken. Je bent
echter wel verantwoordelijk voor het transcenderen van je ego.
1 ‘Het Rijk der Hemelen is ín u.’ Lucas 17: 21.

162 HOOFDSTU K 4
Het feit dat je dit boek leest zegt genoeg. Je wilt verantwoorde-
lijkheid nemen voor je mentaal-emotionele machinerie2.
Onze persoonlijkheid is niet één monolithisch blok, maar een
enorme waaier van zijnsstaten, waaruit je kiest naargelang de
prikkels uit de omgeving. Ze is een stimulus-responsapparaat dat
complexer is dan welke kunstmatige intelligentie dan ook door
mensen gemaakt. Maar ze is en blijft een soort machine, ze is niet
onze essentie. De persoonlijkheid is de rups die de vlinder bevat
als een te ontwikkelen potentieel. Aangezien we alleen een vlin-
der kunnen worden door onze vrije wil, in tegenstelling tot onze
mentaal-emotionele machinerie die onbewust is, zal de vlinder
niet vanzelf verschijnen. We dienen ervoor te kiezen. Bewustzijn
groeit niet onbewust en de wil groeit niet ongewild. Daar de rups
(de persoonlijkheid) de vlinder (onze vrije wil) bevat als een po-
tentieel, is de persoonlijkheid geen vergissing van de natuur, maar
een evolutionaire stap. Daar kom je niet vanaf door ermee te
vechten. Je transformeert de persoonlijkheid terug naar de vrije
energie waaruit ze is opgerezen. Wanneer de persoonlijkheid ont-
dooid wordt tot vlinder, is ze jouw vloeibare flow-zelf. Het enige
wat nodig is, is energiewerk.
Je persoonlijkheid staat tot je essentiële zelf zoals ijs tot water.
Het is niets iets vreemds, geen gezwel. Het is levensenergie die
tijdelijk werd bevroren in een vorm. Het is dus uitermate irratio-
neel wanneer je van je ego af wilt. Wat bevroren is kun je alleen
met warmte ontdooien. Bemin jezelf, accepteer jezelf en alles
komt goed. Omarm je schaduw en zie hoe ze wordt omgezet in
licht. Vecht met je schaduw en je zult haar alleen sterker maken.
Niets maakt heel zoals liefde, want liefde is heelheid.
2 Zie ook Thought as a System van kwantumfysicus David Bohm,

waarin hij lichaam, emotie, intellect, instinct en reflexen als één sys-
teem beschrijft.
De drie fasen van de menselijke evolutie
Net zoals een vlinder eerst een eitje is, dan een rups en dan een
vlinder (drie fasen), zo is er ook voor de mens een drietrapstrans-
formatie. Carl Gustav Jung benoemde de drie fasen als volgt:
1. de prepersoonlijke fase;
2. de persoonlijke fase;
3. de transpersoonlijke fase.
Prepersoonlijke fase
De prepersoonlijke fase maken we in grote lijnen door gedurende
onze eerste twee levensjaren. We zijn dan nog in de staat van een-
heid, zij het onbewust. Zuigelingen hebben nog geen zelfbewust-
zijn.
Persoonlijke fase
Vanaf ons tweede levensjaar ontwikkelen we een persoonlijk-
heid. Het woord ‘ikke’ doet zijn intrede. We verlaten de staat van
ongedifferentieerde eenheid en ontwikkelen zelfbewustzijn.
Zelfbewustzijn is in eerste instantie het gevolg van onze identifi-
catie met het lichaam. We zeggen: ‘Ik ben ziek’, niet ‘Mijn li-
chaam is ziek’. In tweede instantie gaan we ons ook identificeren
met onze emoties. We zeggen: ‘Ik ben boos’, niet: ‘Ik ervaar boos-
heid in mijn lichaam’. En aangezien ongeveer iedereen dat doet,
zouden we kunnen zeggen dat de persoonlijkheid een soort col-
lectieve conditionering is. Het is de norm, het is normaal.
Transpersoonlijke fase
De transpersoonlijke fase, de vlinder, de volgende evolutionaire
stap, is nog niet de norm. Vlinders zijn nog uitzonderingen, maar
we zijn met een inhaalbeweging bezig! Als we een mens ontmoe-
ten die vlinder geworden is, weten we intuïtief dat het iets bij-
zonders is en iets in ons resoneert mee. Ook wanneer we zelf toe-
vallig tijdelijk in flow komen, weten we dat we meer zijn dan
wie we zijn dan in onze normale staat.
Zowel de persoonlijke als de transpersoonlijke staat zijn altijd
toegankelijk. Het zijn namelijk alleen maar verschillende fre-
164 HOOFDSTU K 4
quentiebanden. Om stabiel als vlinder door het leven te gaan

dien je de lagere frequenties te transformeren tot hogere frequen-
ties, zodat er steeds minder materie is die je naar beneden trekt.
De persoonlijkheid bestaat in de frequentieband van materie en
heeft daardoor een soort zwaartekracht. Dat ervaar je als je een
gewoonte probeert te veranderen. Je valt gemakkelijk terug in je
oude conditionering. Dat komt door de persoonlijke materie.
Wat we ‘lijden’ noemen, bestaat alleen in de persoonlijke fre-
quentieband. Zuigelingen kunnen net als dieren pijn hebben,
maar ze lijden niet emotioneel omdat ze nog niet denken. Het
merkwaardige is dat je in de transpersoonlijke staat weer wordt
als een baby. Je blijft stromen met het leven en komt niet meer
vast te zitten in interpretaties. Daarom zei Jezus: ‘Als gij niet
wordt als deze zuigelingen, zult gij het Rijk Gods niet binnen-
gaan.’ In die tijd – en in die cultuur van het Midden-Oosten in het
bijzonder – kon je alleen maar over die zaken spreken met behulp
van symbolen, metaforen en parabels. In het Westen kennen we
het equivalent in de vorm van mythes en sprookjes.
Dankzij de wetenschap kunnen we tegenwoordig moderne,
westerse woorden gebruiken. Onze westerse geest begrijpt dat
veel beter. Ik heb dertig jaar besteed aan het vinden van een eigen
taal. Daarbij ben ik meer dan eens de weg kwijtgeraakt in de ab-
stracte taal van het Oosten (zelf, niet-zelf, hoger zelf, lager zelf en
ga zo maar door). Ook de symbolentaal van parabels en mythes
en sprookjes is niet meer helder voor onze moderne geest. Er zijn
geen leraren meer die hem kunnen uitleggen. In plaats daarvan
zitten we opgescheept met mensen die deze symbolische en me-
taforische verhalen zelfs letterlijk opvatten. Zo is het bijbelse
verhaal van de bruiloft in Kana een verhaal over geestelijke trans-
formatie, dat echter door de meerderheid der goedgelovigen let-
terlijk wordt genomen. Water, het symbool voor gewaarzijn of
waarnemen, wordt omgezet in wijn, het symbool voor goddelijk
bewustzijn. Dat gebeurt ter gelegenheid van een bruiloft, een in-
nerlijke bruiloft wel te verstaan, het samensmelten van de man-
nelijke en de vrouwelijke tegenpolen en het herstel van de een-
heid. Als je vasthoudt aan het dogma dat er letterlijk water werd
veranderd in wijn, kun je beter nu ophouden met lezen.
De zijnsstaten en de hersenstaten
Om te begrijpen hoe de prins een kikker werd, oftewel het ver-

loop van de prepersoonlijke naar de persoonlijke staat, dien je iets
te begrijpen van de werking van de hersenen. De hersenen be-
staan uit neuronen (hersencellen). Neuronen communiceren met
elkaar door elektrische impulsen, maar ook door chemische
processen. Die twee elementen zijn interactief: de chemische
processen hebben invloed op de elektrische impulsen en de elek-
trische impulsen kunnen verschillende chemische reacties ver-
oorzaken. Wanneer genoeg hersencellen in een deel van de herse-
nen dezelfde frequentie elektriciteit voortbrengen, wordt een
patroon zichtbaar op een oscilloscoop. (Een oscilloscoop is een
meetinstrument uit de elektrotechniek dat cyclische variaties in
een elektrische grootheid goed zichtbaar kan maken.) De vier be-
kendste frequentiepatronen in de hersenen (uitgedrukt in Hertz,
oftewel het aantal cycli per seconde) worden aangeduid met
Griekse letters:
● bèta: 15 – 35 Hz
● alfa: 8 – 15 Hz
● thèta: 4 – 8 Hz
● delta: 0,5 – 4 Hz
Bèta
Verschillende frequenties geven verschillende eigenschappen van
de hersenen weer. In bèta bijvoorbeeld is ons denken actief tot
zeer actief. In hogere bètafrequenties wordt het denken aange-
vuurd door emoties en vertonen we vooral automatisch gedrag.
In thèta is het gedrag niet automatisch, maar spontaan, een we-
reld van verschil. In bèta is de linkerhersenhelft dominant in de
grote hersenen, maar tegelijkertijd kunnen andere delen van de
hersenen ook actief zijn. De linkerhersenhelft is de ‘mannelijke’
hersenhelft: ratio, denken, focus, doelgerichtheid, actie, ambitie,
gedrevenheid. Het mannelijke principe is ‘projecterend’. In bèta
zijn we dus projecterend. We oordelen en interpreteren.
166 HOOFDSTU K 4
Alfa
In alfa zijn onze hersenen rustiger (8 tot 15 Hz). We denken nog,
maar het denken is kalm, weloverwogen en meer gesteund op
waarneming dan op opinies. In alfa is de rechterhersenhelft, de
‘vrouwelijke’ helft dominant. In alfa zijn we daarom niet projec-
terend maar ontvangend. In alfa kunnen we beter luisteren en
waarnemen. In alfa zijn we beter in contact met ons lichaam en
onze gevoelens.
Thèta
In theta zijn onze hersenen nog rustiger (4 tot 8 Hz). Beide her-
senhelften zijn nu in balans en synergetisch. De emotionele her-
senen zijn nu stil en onder de invloed van het hart (zie ook
www.heartmath.org). Het denken gaat in thèta naar de achter-
grond en we functioneren hoofdzakelijk op basis van intuïtie, di-
rect weten, verbeelding en inspiratie. Dit verklaart waarom top-
sporters zo goed kunnen improviseren en waarom ze zo creatief
en origineel kunnen zijn. Denk aan Cruijff en Pele. Thèta is de
frequentie waarin flow voorkomt. Het is ook de frequentie van
de droomslaap.
Delta
Delta tot slot (0,5 tot 4 Hz) is de band van de diepe droomloze
slaap. Wanneer je delta kunt ervaren wanneer je wakker bent, is
het de frequentie van diepe vrede en wijsheid. In delta staan we in
direct contact met de Universele Geest. Mensen met actieve del-
ta in waaktoestand worden bijna niet meer moe. Delta is een
staat waarin het lichaam zichzelf regenereert en geneest (zoals
ook in de diepe slaap) en waarin de hersenen HGH (Human
Growth Hormone), het verjongingshormoon, afscheiden. In het
verbindende patroon tussen delta en thèta bevindt zich de zone
waarin genialiteit en originaliteit voorkomt.
De ideale staat van de hersenen voor creatieve actie is een opti-
maal mengsel van de diverse frequenties: bèta voor denken en ac-
tie, alfa voor waarneming, thèta voor flow, inspiratie en intuïtie
en delta voor instinct, innerlijke rust en diepere wijsheid.
De beschreven frequentiebanden komen niet per definitie na el-

kaar voor in een vaste volgorde. Ze kunnen tegelijkertijd bestaan.
Zo is er als we een graad van alfafrequenties in onze hersenen
hebben, ook een graad van bèta mogelijk. De waarnemer in ons
kan dan de persoonlijkheid in ons waarnemen. In thèta, in flow,
lost de persoonlijkheid tijdelijk op, maar de waarnemer is er nog.
Wanneer we in flow zijn, voelen we ons sterk verbonden met de
mensen en dingen rondom ons. We zijn tijdelijk uit onze eigen
staat van vervreemding getreden, waardoor andere mensen tijde-
lijk minder vreemd voor ons zijn. Ons hart is open en we voelen
gemakkelijk liefde. In delta (diepe slaap of diepe meditatie of de
permanente staat van verlichting) verdwijnt zelfs de waarnemer.
Iemand die ontwaakt is (zoals Boeddha, Christus, Lao Tse), heeft
helemaal geen persoonlijkheid meer en ook geen individuele
waarnemersfunctie. Er is alleen nog puur zijn en totaal neutraal
waarnemen, zonder enige interpretatie. In die staat bestaat alleen
nog constante diepe vrede en geluk.
Onze hersenstaat (al of niet in synergie met ons hart) bepaalt
dus hoe wij de werkelijkheid ervaren.
De staat van de kikker
Technisch gezien verkeert de kikker (onze geconditioneerde per-

soonlijkheid) in een chronische bètastaat die regelmatig wordt
aangedreven door de emotionele hersenen. De emotionele (limbi-
sche) hersenen blijven oude informatie steeds maar weer herge-
bruiken. Wanneer ze de denkende hersenen tijdelijk onder contro-
le hebben, kunnen ze ons denken af en toe behoorlijk vertekenen.
Vergelijk het met een rekenmachine waarbij je voor elke bewer-
king in het geheim alles met twee zou vermenigvuldigen. Hoewel
het proces klopt, is de uitslag vertekend. Zo klopt ook je denkpro-
ces als proces, maar het resultaat is vertekend door de onbewuste
input. De stimulus-responspersoonlijkheid (de kikker) bestaat uit
gesloten regelkringen die waarneming van nieuwe feiten en infor-
matie elke keer weer vertekenen door ze te vermengen met oude
informatie. Dat is wat oordelen en interpreteren betekent en dat
is wat Stephen Covey ‘autobiografisch luisteren’ noemt.
168 HOOFDSTU K 4
De persoonlijkheid, met zetel in de emotionele hersenen, is een

interpretatiesysteem van omgevingssignalen. Het centrum van
dat systeem ligt weliswaar in de limbische hersenen (daarom er-
varen we bij het woord ‘ik’ een soort resonantie in ons hoofd),
maar het informatienetwerk van dat systeem omvat alle cellen.
Letterlijk alle cellen. Daarom kun je over iets bijvoorbeeld een
buikgevoel hebben. Daarom kun je iets op je lever hebben. Daar-
om kun je soms je gal uitspugen. We hebben letterlijk binnen ons
fysieke lichaam een ‘emotioneel lichaam’. Je kunt daar alles over
lezen in Molecules of Emotion van dr. Candace Pert, de ontdek-
ker van het emotionele systeem in ons fysieke lichaam. Dat emo-
tionele systeem kan onder leiding staan van de onbewuste limbi-
sche hersenen of onder leiding van het hart (zie
www.heartmath.org). Welk centrum de leiding heeft, maakt ver-
schil voor ons gevoelsleven. Op structuurniveau gaat daar de
sprong van rups naar vlinder over. In flow heeft ons hart de lei-
ding, in alle staten van niet-flow hebben onze overlevingsherse-
nen de leiding (vechten, vluchten en verstarren).
De sleutelrol van alfa
Als onze hersenen rustiger zijn (alfa), kunnen we waarnemen

voor we reageren. In deze frequentieband bestaat voor het eerst
een zekere mate van vrije wil, van keuze. Patronen (ons emotio-
neel informatiesysteem) bevatten geen keuze, ze zijn een vorm
van moeten. Onze eerste opdracht is te leren in alfa te komen tel-
kens wanneer we stress ervaren. Een wat oudere benadering daar-
voor is de alfatraining van José Silva. Ze is nog steeds waardevol.
Modern hersenonderzoek heeft ons snellere wegen gegeven zoals
te vinden op www.train4flow.com en www.heartmath.org.
Structuur bepaalt proces
Een van de voornaamste regels uit de systeemleer is dat structuur

gedrag bepaalt. Denk aan rivier. Hoe deze stroomt, wordt bepaald
door het gebied waardoor ze stroomt. Net als de creatieve levens-
energie in ons lichaam zoekt water de weg van de minste weer-
stand.
Kleine kinderen hebben nog een onvervormde structuur in hun

hersenen, hun zenuwbanen en hun hormonale netwerken. Hun
rivier kan nog onbeperkt stromen, er is nog geen bedding die haar
beperkt. Daarom zijn ze het grootste deel van de tijd in flow. Ze
zijn creatief. Ze zijn speels. Ze hebben plezier. Ze gaan helemaal
op in wat ze doen. Ook hun leervermogen is fenomenaal. Wat
kinderen in de eerste jaren van hun leven allemaal leren, grenst
aan het ongelofelijke. Zo kunnen ze op speelse en moeiteloze
manier meer talen leren.
Elk leerproces verandert echter onze hersenen, zowel in goede
als in beperkende zin. Naarmate we ouder worden en negatieve
ervaringen opdoen, bouwen onze hersenen allerlei defensieve
structuren. Het zijn obstakels die de vrij stromende rivier in een
bepaalde bedding dwingen. Ze beperken de normale vrije flow
van de creatieve levensenergie. Daardoor kennen we steeds min-
der vaak het genot van onze natuurlijke staat. flow is een staat
van openheid, van totale relatie met de omgeving. Onze conditio-
neringen zorgen voor geslotenheid, waakzaamheid, defensieve
structuren.
Om flow weer als de normale staat te kennen en niet als uit-
zondering dienen we bewust een nieuwe structuur te ontwikke-
len, een nieuwe bedding voor onze vrij stromende energie, in
plaats van de persoonlijkheidsstructuur die onbewust ontstond
door reacties op gebeurtenissen. De vraag die we ons kunnen
stellen is niet: ‘Wie ben ik door omstandigheden geworden?’
maar ‘Wie wil ik zijn?’ De persoonlijkheid is ons overkomen, ka-
rakter kiezen we. Een snelle weg naar een nieuwe innerlijke
structuur is gedisciplineerde hersentraining (zoals aangeboden op
www.train4flow.com).
flow komt overeen met intense thèta in combinatie met lichte

bèta en alfa en in de beste gevallen ook delta. De persoonlijkheid
daagt elke keer op als onze hersenen hoofdzakelijk in hoge bèta
zijn en ze verdwijnt quasi helemaal als we in thèta zijn en hele-
maal in delta. In flow kennen we net als zuigelingen een naadlo-
ze verbinding met de hele natuur. Binnenwereld en buitenwereld
vallen samen. Grenzen vallen weg. Die grenzen zijn namelijk
170 HOOFDSTU K 4
niets anders dan onze persoonlijke verdedigingslijnen. Wat we de

‘waarnemer’ noemen begint voor het eerst als bestuurder van het
gedrag op te dagen in de alfastaat en is ook nog aanwezig in de
thètastaat. De bewuste waarnemer in ons is een veel betrouw-
baardere bestuurder van denken en gedrag dan de automatische
persoonlijkheid. Maar zelfs de waarnemer verdwijnt in de pure
deltastaat. Dat geldt voor de diepe droomloze slaap en het geldt
voor mensen die ‘ontwaakt’ zijn en in een staat van diepe vrede
leven, in constante verbinding met de Bron. In pure delta wordt
het gedrag geleid vanuit het hoogste bewustzijnsniveau, dat van
de Universele Intelligentie zelf
Napoleon Hill, auteur van Think and Grow Rich, zei al in 1937:
‘Alles wat bestaat vibreert; sommige golflengtes kunnen we

waarnemen, andere niet. Vibraties beginnen vanaf 15 per
seconde en zijn waarneembaar als vorm of geluid tot en met
15.000 per seconde. Frequenties boven de 15.000 kunnen we
niet zien met onze ogen of horen met onze oren. Vanaf
1.500.000 trillingen per seconde voelen we de energievorm die
we hitte noemen. Hogere vibraties zijn licht. De laagste licht-
vibraties zijn diep rood, de hoogste violet. Op zowat 3.000.000
vibraties per seconde liggen ultraviolet en andere vibraties die
nog kunnen worden gemeten door apparatuur. Daarboven, we
weten niet hoeveel, liggen de creatieve ideeën die alles kun-
nen doordringen.’
Onze hersenen hebben een directe invloed op wat wij als realiteit
kunnen ervaren. Honden hebben andere hersenen en horen gelui-
den die wij niet kunnen horen. Vleermuizen kunnen infrarood
zien. Merels kunnen aardwormen horen onder de grond. De
mens kan door hersentraining en door disciplines zoals meditatie
en yoga zijn reikwijdte voor diverse frequenties vergroten en
daardoor letterlijk in andere werelden komen te leven. Wanneer
je het volledige spectrum van frequenties in één keer aankunt,
ben je in de staat van opperst geluk en piekervaring. Binnenwe-
reld en buitenwereld zijn dan in complete harmonie met elkaar.
‘De wereld dient niet in orde te worden gebracht. De wereld is wezenlijk

orde en wij zijn het die er in harmonie mee dienen te komen.’
Henry Miller
Heropvoeding van de hersenen
De Universele Zender zendt als het ware alleen maar harmoni-

sche muziek uit, maar onze ontvanger (het brein) zet, wanneer
niet goed afgestemd, de hemelse muziek om tot ruis. Met de he-
mel (de harmonische zender) is nooit iets aan de hand. Die is al-
tijd perfect. Het ligt helemaal aan onze ontvanger wat wij ervaren
als realiteit. Onze hersenen hebben mechanismen die hele fre-
quentiebanden kunnen afsluiten of openen, afhankelijk van de
manier waarop we informatie verwerken. Het voornaamste me-
chanisme dat reguleert wat binnenkomt in ons bewustzijn (en
wat niet) is de ras (Reticular Activating System), een gebied in
onze hersenstam. De definitie van ‘reticular’ is: ‘gelijkend op een
netwerk’ of ‘een netwerk vormend’. De hersenschors vangt infor-
matie op via de zintuigen en voedt die terug (feedback) naar de
ras. Wanneer er te veel of te heftige signalen binnenkomen, zet de
ras beperkende mechanismen in werking. Het is ook de ras die
heftige dromen veroorzaakt en tegelijkertijd de ruggengraat af-
sluit zodat we onze dromen niet fysiek uitleven. Slaapwande-
laars hebben daar dus een stoornis.
We worden ons alleen bewust van prikkels en inkomende infor-
matie als de ras de cortex activeert. Zo kunnen we bij het lezen
van een boek alle omgevingssignalen wegfilteren en als het ware
helemaal in het boek verdwijnen. De ras laat dan niet de signalen
uit de omgeving door. Bij flow speelt de ras een grote rol, want
flow is een staat waarbij je helemaal opgaat in iets.
De programmering van de ras bepaalt wat in ons bewustzijn
komt. Het goede nieuws is dat we de ras kunnen trainen om be-
paalde signalen binnen te laten en andere niet. Waardoor worden
moeders wakker van hun huilende baby en slapen vaders er dwars
doorheen? Hun ras is anders geprogrammeerd. Wanneer we hele-
maal leven op de automatisch piloot, zal de ras worden gedreven
door irrationele programma’s waarvan we zelfs het bestaan niet
172 HOOFDSTU K 4
vermoeden. Deze programma’s worden op vooral twee manieren

aangebracht: door veelvuldige herhaling en door emotionele im-
pact (trauma). Het zijn dezelfde twee factoren die we nodig heb-
ben om nieuwe programma’s aan te brengen in de ras, program-
ma’s die ons beter dienen. We hebben herhaling nodig (zoals in
oefenen, trainen, repeteren) en positieve emoties, zoals passie
voor wat we doen. Dat is de reden waarom sporters en artiesten
meer flow kennen. Ze oefenen veel en ze doen meestal met hart
en ziel wat ze echt willen.
De ras werkt nauw samen met de limbische hersenen, in het
middengebied van de hersenen. Het zijn de limbische hersenen
die onder de impuls van coherente hartenergie de thètagolven
produceren die zo typerend zijn voor flow. Het beste nieuws is
dus dat we onze hersenen kunnen heropvoeden om weer in flow
te leven zoals in onze prille kindertijd, maar dit keer met volle
bewustzijn.
‘Tijdens het afgelopen decennium is duidelijk geworden dat ook in

volwassen hersenen plasticiteit voorkomt. De hersenen zijn
voortdurend bezig met zelforganisatie en reorganisatie.’
Professor dr. René Kahn, Universiteit van Utrecht
Als we iets leren, veranderen onze hersenen ook materieel. Dat

weten we uit baanbrekend onderzoek met slakken. Waarom slak-
ken? Slakken hebben een redelijk overzichtelijk zenuwstelsel
met slechts 20.000 zenuwen (een peulenschil vergeleken met de
miljarden in ons lijf). De slakkenzenuwen kun je onder een mi-
croscoop zien en zo kun je mooi volgen hoe zenuwbanen groeien
en zich zelfs verleggen wanneer een slak iets leert. Ook slakken
kunnen namelijk iets onthouden, zoals de kortste weg door een
doolhof op weg naar een slablaadje.
Hetzelfde proces doet zich voor bij mensen. Zo is het gebied
waar gegevens voor oriëntatie in de ruimte worden opgeslagen
veel groter bij taxichauffeurs (uit de periode voor de gps…). Het
hersengebied voor fijne motoriek in de vingers van de linkerhand
is veel groter bij violisten dan bij andere mensen. Het gebied waar
beweging van de vingers wordt geregeld, is groter bij pianisten.
‘Een heel groot deel van wat we kunnen is niet bepaald door talent
of genen maar door gedrag.’
Dr. Margriet Sitskoorn, Professor aan de Universiteit van Utrecht,
auteur van Het maakbare brein
Door uitvoerig onderzoek met hersenscans is bewezen dat je her-

senen je hele leven groeien en ontwikkelen. Hersencellen ster-
ven af en groeien op een andere plaats weer aan, ons hele mense-
lijke leven door. Het brein is dus geen statisch organisme. Onze
hersenen laten onbenutte hersencellen afsterven. De actieve her-
sencellen maken nieuwe hersencellen aan zodat ze zich over een
grotere ruimte kunnen uitbreiden. De hersenen zijn het enige
plastische orgaan van het menselijke lichaam.
Door ons denken kunnen we zelf de ‘bedrading’ veranderen. De
eigenaars van www.train4flow.com hebben informatie uit ons
flow-onderzoek op hun website opgenomen. Er staan teksten die
ook in dit boek staan. De site biedt een uniek hersentrainingspro-
gramma aan van hersenonderzoeker dr. Jill Ammon-Wexler, die
reeds 35 jaar lang pioniert met methodes om de hersenen ver-
sneld te laten evolueren. Een absolute aanrader. Ik heb zelf deel-
genomen aan een testversie van het programma en durf het zon-
der voorbehoud aan te bevelen. Voor de Benelux is er nu ook:
www.HeartMathBeNeLux.com
Hoe de prins(es) een kikker werd
De kikker is ons geconditioneerde zelf, ons stimulus-responszelf,

onze persoonlijkheid3. Hij bestaat uit aangeleerde reacties (limbi-
sche hersenen) en wordt aangedreven door emoties. In het kik-
kerperspectief wordt ons denken geleid door onze zintuigen in
samenwerking met ons emotionele informatieverwerkingssys-
teem en ons zenuwstelsel. In flow, de prins(es)staat, wordt ons
denken geleid door ons hart, ons essentiële zelf.
3 Persoonlijkheid is niet hetzelfde als persoonlijkheidstype. Onze per-

soonlijkheid wordt bij haar vorming beïnvloed door het soort consti-
174 HOOFDSTU K 4
Het goede nieuws is dat de prins (prinses), wanneer wij een kik-
kerperspectief aannemen, nooit echt weg is. Hij en zij zijn ook
nooit weggeweest. Er is ook niets mis met bètagolven in de her-
senen. Het enige waar we last van hebben, is dat de bètastaat
chronisch is geworden, dat we er meestal niet meteen uit kunnen
stappen. De chronische bètastaat belet ons in de fijnere frequen-
ties van ons essentiële zelf te leven. Daardoor weten we vaak niet
meer wat het is om echt onszelf te zijn. In flow ervaren we tijde-
lijk wat het is om echt levend te zijn, echt onszelf te zijn, maar al
snel wordt alles weer normaal en gaat het leven verder.
Wij zijn zo in onze persoonlijkheid gaan geloven dat het niet
gemakkelijk is om snel weer op permanente wijze bij ons onder-
liggende essentiële zelf te komen en te blijven. Identificatie met
de persoonlijkheid kunnen we niet een, twee, drie ongedaan ma-
ken. Ook niet vier, vijf, zes trouwens. De gedachte de kikker op te
geven is bedreigend voor ons gevoel van identiteit. Daarom kie-
zen we voor één vogel in de hand en niet voor de tien vogels in de
lucht. Ons gevoel van continuïteit, ons zelfbeeld, zit diep gewor-
teld in onze emotionele overlevingshersenen, het limbische sys-
teem. Op onbewaakte momenten, als onze limbische hersenen in
rust zijn, komen we plots in flow en we ervaren de prins(es). Op
een keer wordt weer iets in ons emotionele lichaam geraakt door
een externe gebeurtenis (je partner zegt iets kwetsends) of een ou-
de angst wordt actief (angst om afgewezen te worden of zo) en
meteen zijn we weer de kikker. Als je niet weet wat er aan de
tutie die we hebben. Dat bepaalt het persoonlijkheidstype. Maar elke

persoonlijkheid is wel degelijk uniek, ook al zijn er gelijkenissen tus-
sen mensen van een zelfde soort constitutie. De persoonlijkheidsty-
pologie van Jung komt grotendeels overeen met de elementenleer van
de oosterlingen (aarde, water, lucht en water). Zo zal een vuurtype
bijvoorbeeld gemakkelijker de vechtrespons kiezen en een watertype
de vluchtrespons. De vechtrespons van een luchttype is meer verbaal
dan fysiek. De vluchtrespons van een aardetype is naar binnen keren.
Het blijven wel allemaal varianten van vechten en vluchten, de wor-
tels van de persoonlijkheidsmechanismen.
hand is, kan dit jojo-effect ontmoedigend en vermoeiend zijn. Het

overkomt zelfs mensen die jarenlang een spirituele praktijk beoe-
fenen. Het probleem is dat we meestal niets weten over de ma-
nier waarop onze hersenen werken. Dat is een groot gemis.
Stel, je bent in thèta wegens de geboorte van je eerste kind. Je
voelt grote liefde en diep geluk. Je hart is open, je bent in flow. Je
ervaart harmonie en liefde. En dan komt er plots een signaal uit
je limbische hersenen. Het doel van zo’n overlevingssignaal is dat
je het kind gaat beschermen tegen mogelijk gevaar. Je krijgt een
angstige gedachte als: Ik hoop maar dat de baby helemaal gezond
is. En bam, je bent meteen weer in bèta. Je wordt weer gedreven
door de regelkringen van je emotionele informatiesysteem. Je zit
weer in de stimulus-responspersoonlijkheid.
Omdat bijna iedereen dit soort dingen meemaakt, vinden we
het normaal. We denken dat het leven zo is, met ups en downs.
We stellen deze gang van zaken dan ook niet ter discussie. En zo
blijft de wereld een verhaal van kikkerpersoonlijkheden die sa-
men vanuit angst en andere emoties een wereld in stand houden
die ons allesbehalve gelukkig maakt.
In de kikkerstaat zijn we voortdurend aan het projecteren, maar
we noemen dat waarnemen. We kijken echter door de filter van
onze conditioneringen en zien alles met een andere kleur dan er
echt is, we zien de wereld te zwart of te roze. Als ons hart open is,
en we in de thètafrequentie4 zijn, kijken we naar de wereld zon-
der de filters van de persoonlijkheid. Alles is gewoon zoals het is
of alles ziet er net zo magisch uit als in onze kindertijd. Even zijn
we weer in het paradijs.
Het kikkerperspectief op de wereld is onze onbewuste filter,
onze emotionele verdedigingspatronen. We zullen later verder
uitleggen hoe de bètastaat chronisch wordt en hoe je uit de kik-
kerstaat los kunt komen. Eerst bieden we je meer inzicht in de
persoonlijkheid.
4 In het laatste hoofdstuk komen we hierop terug. De snelste manier

om de hersenen in thèta te brengen is via het hart.
176 HOOFDSTU K 4
Ego en persona
Carl Gustav Jung maakt een onderscheid tussen het ‘ego‘ en de

‘persona’. Dit is een verhelderend onderscheid. Het ego is voor
Jung het centrum van ons bewustzijnsveld. Het is een referentie-
punt in tijd en ruimte voor ons essentiële zelf, iets wat eigenlijk
tijdloos is en niet gelokaliseerd. Het ego is niet een soort bezeten-
heid door iets kwaads. Integendeel, het is een wonder, het wonder
van zelfbewustzijn. Dieren hebben ook een vorm van bewustzijn,
anders zouden ze niet kunnen waarnemen. Ze hebben echter
geen zelfbewustzijn. Ze kunnen niet over zichzelf nadenken. Dat
heeft voor- en nadelen. Het voordeel is dat dieren dingen niet per-
soonlijk opvatten. Ze vergeven als het ware meteen. Ze blijven er
niet over nadenken, ze blijven niet tegen elkaar zeggen ‘dat het
anders zou moeten zijn’. Ze zien zichzelf niet als slachtoffer. Ze
zijn vrij snel weer in het nu (tenzij ze getraumatiseerd zijn). Het
nadeel is dat ze geen persoonlijke keuzes kunnen maken. Alles is
geconditioneerd: leeuwen worden geen vegetariërs. Dieren heb-
ben dus geen ego zoals Jung die omschrijft.
Ons ego, het centrum van het bewustzijnsveld, is hetzelfde als
de vrije wil. Het is het niet-geconditioneerde zelfbewustzijn. Het
ego, in onverstoorde staat (als puur centrum van het bewustzijns-
veld), is de waarnemer. Er ontstaat verwarring wanneer we het
ego en de persona door elkaar halen. Jung definieert het ego als
het centrum van ons bewustzijnsveld, en de persona als ‘de ma-
nier waarop we in relaties geleerd hebben te reageren uit zelfbe-
scherming’. Het is de manier waarop we ons naar buiten presen-
teren om veilig te zijn.
Het Latijnse woord persona betekent niets anders dan ‘masker’.
Je persona toont niet wie je bent, maar jou zoals je jezelf tijdelijk
voordoet onder invloed van bepaalde prikkels. De persona is een
virtuele werkelijkheid die oprijst uit onze vorm, ons organisme.
De persoonlijkheid is een stel regelkringen in ons fysieke sys-
teem. De persoonlijkheid is gebonden aan het lichaam. Ze is ma-
terieel. De alchemisten in vroeger tijden spraken over de materia
personalia. Het ego, als centrum van het bewustzijnsveld, daaren-
tegen is niet materieel.
Er ontstaan problemen wanneer het ego (immaterieel) zich

identificeert met de persoonlijkheid (materieel). Vele boeken
over zelfverbetering en spiritualiteit maken die fout ook. Ze gaan
ervan uit dat het ego een probleem is waar je vanaf dient te ko-
men. Niets is minder waar. Het ego als centrum van het bewust-
zijnsveld is een vitale functie. Het staat ons toe te handelen in
tijd en ruimte, terwijl we in wezen niet bestaan in tijd en ruimte.
We dienen niet af te komen van het ego, maar van de verwarring
met de persona. In de woorden van de inspiratiebron die ons het
meest heeft beïnvloed, Barry Long: ons zelf of ons ego hebben we
nodig om te leren, om ervaring op te doen. Waar we volgens Barry
Long wel aan dienen te werken is ons ‘emotionele zelf’, oftewel,
de identificatie met de vorm. Het is deze identificatie (de perso-
na) die ons laat handelen op basis van overlevingsmechanismen
(vechten en vluchten en verdoven) in plaats van te handelen van-
uit bewustzijn en liefde.
De persoonlijkheid is een gesloten, materieel systeem dat met
opgeslagen informatie reageert op waargenomen informatie. Het
ego, als centrum van het bewustzijnsveld, daarentegen is de deur
naar een open systeem dat ook nieuwe informatie kan ontvangen
en verwerken. In die betekenis (het vermogen niet uit patronen te
reageren) is het ego (of de waarnemer als je wilt) niets anders dan
de vrije wil. Wanneer we ons identificeren met de persona, de per-
soonlijkheid, worden we een gesloten systeem dat helemaal geen
vrije wil bevat. Je dient dus niet zozeer te proberen meer de waar-
nemer te worden, die ben je namelijk al. Je dient vooral te zien
hoe je je kunt ontdoen van het emotionele zelf dat gebouwd werd
tussen het bewustzijnsveld en het centrum van het bewustzijns-
veld.
We identificeren ons met het organisme wanneer dat organis-
me wordt bedreigt. Dan worden we als het ware even helemaal
het organisme zodat we de grootst mogelijke kans maken te over-
leven. De limbische hersenen nemen het dan over van onze grote
hersenen. Op zichzelf is dat helemaal geen probleem. Het wordt
pas een probleem wanneer we daarna niet meer loskomen uit de
identificatie met de materiële vorm. De conditie wordt dan chro-
nisch. We zijn bevroren in een oude reactie. Dat is de persoonlijk-
178 HOOFDSTU K 4
heid, een stel bevroren reactiepatronen. Deze patronen kunnen

het bewuste denken (de vrije wil, het bewustzijnscentrum) tijde-
lijk en zelfs langdurig uitschakelen, ook als er geen echte bedrei-
ging meer is in de omgeving.
Die identificatie met de materiële vorm gebeurt vooral onder
stress. Onze limbische hersenen nemen de leiding, en we herge-
bruiken alleen oude informatie. We zijn niet open, we hebben
geen contact met onze omgeving. We projecteren in plaats van
waar te nemen. We zitten gevangen in de persoonlijkheid die het
open systeem van ons bewustzijn heeft afgesloten, hetzij tijdelijk
hetzij chronisch.
Gesloten versus open systeem
De kikkerstaat, de persoonlijkheid, is een gesloten systeem. Een

gesloten systeem, zoals een vaatwasmachine, werkt op basis van
vooraf ingestelde normen (altijd een vorm van moeten). De mees-
te normen in onze persoonlijkheid zijn in feite fabrieksinstellin-
gen die wij – de gebruiker – er niet in hebben aangebracht. De
normen zijn ingesteld naar aanleiding van bepaalde ervaringen,
niet door onze vrije wil, maar door ons emotionele regelsysteem.
Dat systeem, ons zoogdierenverstand (de limbische hersenen en
het neuro-emotionele netwerk), is een kunstmatige intelligentie
die weliswaar tot verbazingwekkende dingen in staat is, zoals au-
torijden, maar niettemin wel mechanisch (stimulus-respons) is.
Het is een combinatie van zintuigen, hersenen, zenuwstelsel en
emotionele mechanismen (hormonen, neuropeptiden en neuro-
transmitters).
Onze essentiële individualiteit, ons ego zonder de emotionele
persoonlijkheid, is een open systeem. Dan zijn we in thèta, in
flow, en nemen we direct waar, dat wil zeggen, zonder de nor-
men van het materiële, mechanische zenuwstelsel. Dan zijn we
energetische wezens die waarnemen via energetische frequenties
en via energievelden, niet via de fysieke structuur. Dat gaat veel
sneller dan via de zintuigen en de zenuwen. Het verklaart waar-
door sporters de merkwaardigste, spontane dingen kunnen doen
in flow.
De hersenen zijn in thèta bijna inactief (4 tot 8 Hz). De persoon-

lijke mechanismen zijn in rust. We zijn een open systeem. We kij-
ken niet met onze ogen maar dóór onze ogen. We zijn dan ons
energetische vloeibare zelf, en tijdelijk niet geïdentificeerd met
onze hardware. Ons lichaam is een naadloos geheel met ons ener-
getische zelf. We zijn alert en we bewegen vloeiend en gracieus.
We pikken dingen op en we voelen dingen aan op een directe ma-
nier. We vermijden alle filters van de persoonlijkheid, want die
zitten opgeslagen in de hardware (als overlevingsreacties).
We zijn of open en in het hart of gesloten en in het hoofd. Als
we ons hart ervaren, voelen we openheid, heelheid, harmonie,
eenheid, verbondenheid, spontaniteit. Als we via onze filters kij-
ken, ervaren we verdediging, conflict, spanning, weerstand, ver-
vreemding, berekend handelen. Als we in ons hart zijn, kunnen
we andere mensen laten zijn wie ze zijn. Als we in onze persoon-
lijkheid zitten, willen we andere mensen veranderen zodat ze
passen in ons geconditioneerde model van de werkelijkheid, de
inhoud van onze regelkringen. We worden gedreven door behoef-
te in plaats van bewogen door liefde.
De vraag is dus: willen we als persoonlijkheid blijven leven of
willen we terug naar het paradijs? Willen we gedreven worden
door emoties of door liefde? Willen we herboren worden op een
hoger niveau dan het persoonlijke, het niveau van bewuste ver-
binding met het grotere geheel, of blijven we op het lagere ni-
veau? Accepteren we dat we een deel zijn van een groter intelli-
gent geheel of gaan we door met ons beperkte intellect, waarbij
we het universum ervaren als een bedreiging in plaats van ons
grotere lichaam? Wat is ons antwoord op de vraag van Einstein: ‘Is
het universum een vriendelijke plek?’ Voor de persoonlijkheid
kan de wereld geen vriendelijke plek zijn, want de persoonlijk-
heid draait op overlevingssoftware. Voor ons essentiële zelf ziet
de wereld er anders uit dan voor onze persona. Als we in flow
zijn, voelen we ons thuis in de wereld en we voelen ons echt le-
vend en vol van creatieve levensenergie.
180 HOOFDSTU K 4
‘We zeggen dat we vooral gelukkig willen zijn, maar wat ik denk dat we
het meeste willen is om ons echt levend te voelen.’
Joseph Campbell, mytholoog
Kijk eens wat we van de wereld gemaakt hebben door vast te zit-
ten in de persoonlijkheid, het deel in ons dat draait op overle-
vingssoftware en dus op de wet van de jungle, de wet van de sterk-
ste. Wanneer geven we de wet van de liefde een kans, een echte
kans? Die kunnen we alleen een kans geven wanneer we boven
onze persoonlijkheid uitgroeien. Dan zullen we het paradijs her-
winnen. De Franse antropoloog en mysticus Teilhard de Chardin
schreef: ‘Op een dag, nadat we de wind en de golven, de getijden
en de zwaartekracht veroverd hebben, zullen we voor God de
energie van de liefde oogsten. De mens zal dan voor de tweede
keer in zijn geschiedenis het vuur ontdekken.’
De evolutionaire sprong voorbij het stimulus-responsgedrag in
ons vereist de tussenkomst van onze vrije wil. Zolang wij het niet
genoeg willen, zal het niet gebeuren. Vrije wil is in tegenstelling
tot wat de meeste mensen geloven niet een gegeven. Het is een
functie die we dienen te ontplooien en te ontwikkelen, net zoals
we een spier sterker kunnen maken. Vrije wil is het niveau boven
de stimulus-responsmens, boven de geconditioneerde persoon-
lijkheid, de vlinder die besloten ligt in de rups. Zolang we willoos
slachtoffer zijn van onze limbische hersenen, hebben we geen
vrije wil.
Zullen we onze angsten overwinnen en een wereld van liefde
scheppen of gaan we de boel kapotmaken? Willen we gelijk of
willen we geluk?
De reis terug
De reis terug naar de paradijselijke staat van onverdedigde open-

heid is af en toe knap lastig. Het vergt enorme moed en immense
volharding om voorbij je diepere angsten te komen. De reis terug
vraagt dat we bereid zijn als het ware te sterven als persoon om
herboren te worden als individu. Het is alleen maar menselijk dat
we daar angst bij voelen. Wat we als onze identiteit zien, dienen
we op te geven. Dat is angstig. De metaforische rups dient te ster-

ven om de metaforische vlinder mogelijk te maken. Het verschil
met de echte rups is dat de transformatie voor ons mensen niet
automatisch plaatsvindt. We dienen er bewust aan mee te wer-
ken om onze onbewuste identiteit te overstijgen. Dat klinkt als
een behoorlijke paradox. Hoe kunnen we ons bewust worden van
iets wat onbewust is? Het antwoord is dat er iets in ons is dat
nooit helemaal onbewust wordt. Er is altijd een soort waakvlam-
metje dat we kunnen aanwakkeren zodat het weer een groot
vreugdevuur wordt. Dat is het spreekwoordelijke ‘licht onder de
korenmaat’ waar de bijbel het over heeft.
Als mens geboren worden in de materie staat gelijk met te-
rechtkomen in een soort labyrint met ontelbaar veel gangen.
Slechts één pad leidt echt naar de uitgang. Daarom zei Jezus:
‘Smal is de poort en nauw de weg’. Ik ken maar één pad dat echt
ergens heengaat en dat is het pad van zelfobservatie. Je kunt hon-
derden boeken lezen en toch blind blijven. Niets vervangt zelfob-
servatie. Met zelfobservatie bedoelen we dat je het zelf dat je
denkt te zijn, de stimulus-responspersoonlijkheid, observeert
vanuit de waarnemerpositie. Je dient daarvoor minstens in alfa te
zijn. Het eerste wat je dus dient te leren, is om bewust te ont-
spannen. Het tweede wat je dient te leren is dat je zonder hulp
moeilijk uit het labyrint komt. De weg van vallen en opstaan is
meestal niet de kortste en zeker niet de gemakkelijkste. Waar
vind je die hulp? Het lastige is dat je op je reis naar binnen zowel
te weinig informatie kunt krijgen, waardoor je niet weet dat er
een alternatief is, of te veel informatie waardoor je niet kunt se-
lecteren. Het is beslist niet genoeg erover te lezen of naar lezin-
gen en workshops te gaan, je dient ook zelf te onderzoeken en te
experimenteren. Soms loop je vast en soms zie je niet meer waar
je bent. Veel zogenaamde gidsen stichten meer verwarring dan
opheldering. Het internet barst van de pseudogoeroes en new-
age-formules en middeltjes die alleen maar meer dwaalwegen in
het labyrint scheppen.
Omgekeerd is het ook waar dat dankzij het informatietijdperk
steeds meer mensen op de hoogte zijn van de terugreis en er ook
steeds meer mensen zijn die de sprong van rups naar vlinder ook
182 HOOFDSTU K 4
echt maken. Daardoor wordt het pad voor iedereen toegankelij-

ker.
Een gids is alleen maar een echte gids als hij je dichter brengt
bij de enige gids die mee kan gaan naar jouw binnenkant: jouw ei-
gen diepere weten en intuïtie. Daar zijn twee gemakkelijke crite-
ria voor: word je aangezet tot zelfobservatie en word je dichter bij
je hart gebracht? Zelfobservatie is de enige manier om de patro-
nen in de reactieve persona te doorzien en het hart is de enige
poort naar je innerlijke hemel. Zowel zelfobservatie als toegang
tot het hart vereisen dat je boven alles leert te ontspannen. Zelf-
observatie vereist minstens alfa en het hart is alleen open in thè-
ta en delta.
‘You can only relax into the Truth of your Being.’

Jean Klein
Paradox
Er leeft in ons een dubbele dynamiek. Enerzijds verlangen we

naar echt geluk, naar echte relatie, naar echte intimiteit en ander-
zijds zijn we bang onze verdedigingen op te geven. Dat maakt on-
ze reis terug naar de prins(es)staat soms heel pijnlijk. Als we ons
van die dynamiek niet bewust zijn, lopen we vast in de pijnlijkste
paradox van het menszijn. De persoonlijkheid vraagt om liefde,
maar kan die zelf niet geven. De liefde die ze vraagt, kan nooit
vervuld worden door een andere persoonlijkheid. Alleen wanneer
ons hart open is en de verdedigingsmechanismen van de persoon-
lijkheid inactief, kunnen we echte relatie kennen. Echte relatie is
transpersoonlijk. Persoonlijkheden kennen geen echte relatie. Ze
kennen alleen verstrengelingen en co-dependentie. De rups in
ons dient echt te sterven voor de vlinder. De rups (onze persona)
vindt dat maar niets.
‘You need to be willing to die into Love.’

Barry Long
Twee mensen die beiden niet uit de persoonlijkheid los kunnen

komen, ervaren na de verliefdheidsfase in thèta, oftewel de staat
die de persoonlijkheid tijdelijk is overstegen, algauw de ver-
vreemding van het kikkerperspectief in bèta. Alleen op dagen dat
het hart open is, ervaren ze opnieuw hoe het voelde in de verliefd-
heidsfase. Ze voelen zich gekend en gezien. Op de andere dagen is
de persoonlijkheid de baas, hebben ze weer pijn en dienen ze hun
partner pijn toe.
Niets brengt zo gemakkelijk oude, onverwerkte pijn naar boven
als een intieme relatie. In zo’n relatie openen we ons hart en dur-
ven we kwetsbaar te zijn. Maar dan doet onze partner iets wat
een oude wonde openhaalt, en reageren we veel intenser dan de
situatie verdient. Er ontstaat een soort domino-effect van oude
pijn in onszelf en in onze partner en we komen terecht in vicieu-
ze relatiecirkels waarbij niet twee, maar vaak minstens zes perso-
nen aanwezig zijn: wij, onze partner en twee paren ouders. Zij ge-
draagt zich op een manier die herinneringen activeert aan zijn
kritische moeder, hij schiet in zijn patronen als afhankelijk klein
jochie. Zij haat dat in hem en zij is weg. Hij wringt zich in boch-
ten om lief gevonden te worden en zij vindt hem een zwakkeling.
Hij wordt nog meer gekwetst en trekt zich terug. Zij voelt zich
verwaarloosd en onbemind.
Dit is een van de vele scenario’s, je kent er waarschijnlijk wel
varianten van. Tenzij de twee partners leren hier bewust mee om
te gaan en elkaar helpen helen, kan een intieme relatie uitdraai-
en op een hel. Onder de ellende van een confrontatie tussen per-
soonlijkheden zit echter steeds de stralende belofte van de tijd
toen we verliefd waren en open.
Heling van relaties
Elke relatie, hoe groot de pijn nu ook is, kan geheeld worden wan-
neer je één ding goed begrijpt: jij bent de oplossing. Hoe je met je
partner omgaat, bepaalt hoe hij of zij reageert. Er zijn twee men-
sen nodig om een conflict gaande te houden, er is slechts één no-
dig om het te beëindigen. Het enige wat nodig is, is te begrijpen
wat jouw rol is in het conflict.
184 HOOFDSTU K 4
Zo verloopt een conflict. We zien wat de andere partij doet en

reageren daarop. Als we begrip en waardering krijgen, geven we
dat terug. Als we kritiek en wrok krijgen, worden we kritisch en
wrokkig. De partner doet hetzelfde. Hij of zij reageert op wat jij
doet. We behandelen elkaar op basis van wat we van elkaar krij-
gen. Er ligt dus altijd wel iets op de loer wat ons bedreigt. Zo wor-
den we steeds defensiever. We durven ons niet meer helemaal te
geven, want (zo vrezen wij) openheid blijft toch nooit duren. Zo
houden we de cyclus van verzet, aanval en verdediging in stand.
En naarmate de tijd verstrijkt, worden de muren hoger en dikker.
Zolang we de stimulus-responspersoonlijkheid het roer in han-
den geven, gaat het alleen maar bergaf. Er is maar één uitweg: ons
eigen gedrag boven de reactiviteit tillen. De grote uitdaging is te
leren ons hart open te houden terwijl we pijn ervaren. Dat bete-
kent dat we niet langer de leiding geven aan onze overlevingsher-
senen. Dit vraagt een zeer bewuste inspanning, want de reactie-
patronen van de persoonlijkheid (die zetelt in de limbische
hersenen) zijn bliksemsnel.
Dr. Joseph Ledoux en zijn team hersenonderzoekers aan de
Universiteit van New York hebben ontdekt dat alle informatie
die via onze zintuigen binnenkomt, eerst naar de limbische her-
senen gaat, vóór ze beschikbaar is voor de grote hersenen. We heb-
ben maar één vijfentwintigste van een seconde om te besluiten
een andere weg in te slaan dan onze emotionele patronen dicte-
ren. Sneller zijn dan onze reactiepatronen vergt een zeer sterke
verankering in waarnemerschap, in zelfobservatie. Dat is alleen
mogelijk als je minstens in alfa bent. Je dient te zien hoe een
emotionele reactie opkomt en je er niet mee te identificeren. Je
dient te besluiten niet te denken, spreken en handelen als de sti-
mulus-responspersoonlijkheid, maar als het vrije zelfbewustzijn.
Alleen dan doorbreek je de keten.
Alleen via het hart kunnen we weer heel worden. Denken kan
ons niet bevrijden van de emotionele persoonlijkheid.
‘Emotionele processen gaan veel sneller dan onze geest. Daarom is er

een kracht nodig die sterker is dan de geest om onze perceptie om te
buigen, onze emotionele regelkringen te overheersen, en onze intuïtie
te versterken. Daarvoor is de kracht van het hart nodig.’
Dr. Childre, grondlegger van het Institute of HeartMath
‘The mind divides. The heart unites.’

Barry Long
Valse veiligheid
Onze verdedigingsmechanismen geven ons een vals gevoel van

veiligheid omdat we achter die hoge verdedigingsmuren niet echt
vrij zijn. Die mechanismen beletten ons de enige echte veiligheid
te kennen: open zijn met een onverdedigd hart in een echt intie-
me relatie. Met intiem bedoelen we niet seksueel. Het woord ‘in-
tiem’ komt van het Latijnse woord intimus wat betekent ‘iets
wat onze diepste wezen betreft’. Intimiteit is een ander woord
voor echte relatie, een relatie voorbij de verdedigingsmechanis-
men van de persoonlijkheid, een relatie van hart tot hart. In zo’n
relatie voel je je echt verbonden met de ander en vaak, op momen-
ten van diepe liefde, voel je jezelf zelfs verbonden met het hele
web van het leven. Zo’n relatie ervaren we wanneer we verliefd
zijn. Dan zou je iedereen die je ontmoet wel kunnen omhelzen. Je
loopt over van liefde. Zo ben je echt. Zo voelt ons essentiële zelf.
Keer op keer stuiten we echter weer op de pijn in andere men-
sen en stilaan gaan we geloven dat echte intieme relatie, waarin
je onverdedigd jezelf mag zijn, niet mogelijk is of in ieder geval
niet houdbaar is voorbij de verliefdheidsperiode. Je sluit een com-
promis. Je maakt er het beste van. Of je zoekt de volgende ideale
partner die ook weer een kikkerkant blijkt te hebben.
Er is maar één echte duurzame oplossing. Leer jezelf kennen op
intiem niveau, in je eigen hart, zodat je vandaaruit verbinding
kunt maken in plaats vanuit de persoonlijkheid. Eerst huiswerk,
dan buiten spelen.
186 HOOFDSTU K 4
De twee basisangsten in relaties
De twee primaire angsten in relaties zijn geworteld in de kinder-

tijd. Het zijn angsten op cellulair niveau die je niet kunt wegrede-
neren. Het zijn varianten van vechten en vluchten. De twee ang-
sten zijn:
1 de angst verlaten te worden, de angst de ander te verliezen.
Dat maakt ons bezitterig.
2 de angst jezelf te verliezen in de relatie. Dat maakt ons af-
standelijk.
Het zijn normale angsten. Beide leven in ons, maar meestal is een
van beide sterker. Een volwassen relatie is een relatie waarin je
jezelf durft te verbinden zonder de angst verlaten te worden als
iemand zich tijdelijk meer terugtrekt en zonder de angst overwel-
digd te worden als iemand even te dichtbij komt. De angsten
schijnen veroorzaakt te worden door het gedrag van de partner,
maar dat is niet zo. Het is onze innerlijke persoonlijkheidstruc-
tuur die reageert, ons emotionele lichaam met zijn oude litte-
kens. De enige manier om afstand te nemen van deze angsten is
te zien dat het gedrag van je partner eigenlijk een systeemreactie
is en dat je zijn of haar reactie niet zo persoonlijk hoeft te nemen.
Je dient het gedrag te zien voor wat het is en er met mededogen
naar te kijken.
Soms is er professionele begeleiding nodig om ons uit onze ver-
strikkingen met elkaars persoonlijkheid te helpen bevrijden. Dat
is geen schande. Het is wijs te weten wanneer je hulp nodig hebt.
Allereerst dien je echter de twee basisangsten te herkennen. Zo
zien ze er ondermeer uit5:
5 Aangepast uit: How to Be an Adult, David Richo, Paulist Press, New

York, 1991.
verlatingsangst verbindingsangst
(angst voor onafhankelijkheid) (angst voor afhankelijkheid)
Heeft moeite om ruimte te geven. Heeft moeite zich te verbinden.
Klampt zich vast. Zoekt meer afstand.
Identificeert zich met de ander. Verzet zich tegen de ander.
Voelt zich verplicht. Voelt zich gerechtigd.
Zorgt voor de ander en niet ge- Zorgt eerst voor zichzelf en ziet re-
noeg voor zichzelf. latie meer als middel dan als doel.
Is bang niet genoeg te geven. Voelt zich niet graag verplicht tot
wederdienst.
Past zich te veel aan.
Wil te veel controle.
Heeft gebrek aan persoonlijke
grenzen. Stelt te strakke grenzen.
Is te tolerant. Is te tolerant.
Geeft altijd maar toe. Is veeleisend.
Is verslaafd aan de ander. Laat de ander dichtbij komen en

trekt zich dan terug.
Wil voortdurend bevestigd worden
in de relatie. Voelt zich gerechtigd niet altijd be-
schikbaar te zijn.
Is bang alleen te zijn.
Zoekt excuses.
Wil de ander niet kwetsen.
Toont angst, onderdrukt woede.
Ervaart stress wanneer alleen.
Is te flexibel.
De oplossing komt niet dichterbij zolang we gevangenen blijven

van onze persoonlijke structuren. We hebben dan alleen maar
pauzes tussen twee conflicten, niet echte vrede.
188 HOOFDSTU K 4
Van persoonlijkheid terug naar essentie
De persoonlijkheid is materieel en mechanisch, de materia per-

sonalia. De opgave voor de reis van de held is de persoonlijkheid
terug te transformeren tot de flow waaruit ze werd bevroren. We
dienen letterlijk meer energie te worden en minder materie. De
formule van Einstein (E = MC2) toont aan dat materie en energie
uitwisselbaar zijn en dat wat materie geworden is (bevroren le-
vensenergie in ons emotionele lichaam) dus opnieuw een vrije
energiestroom kan worden. Onze taak is de persoonlijke materie
om te zetten in vloeiende levensenergie, onze persoonlijkheid te
ontdooien. Alleen de warmte van het hart kan dat. We hebben in
eerste instantie behoefte aan liefde voor onszelf, aan mededogen
met onze menselijke conditie. Naarmate we in staat zijn meer
liefde te voelen en te geven groeit die bron in ons nog sneller en
worden we getransformeerd.
Niets geneest co-dependentie zoals een liefdevolle relatie.
Niets.
‘Liefde geneest mensen, zowel de gever als de ontvanger.’

Dr. Karl Menninger
Starre en vloeibare persoonlijkheden
De vastheid van de ene persoonlijkheid is groter dan die van een

andere. Sommige mensen zijn ondoordringbaar en star als gra-
niet, terwijl andere persoonlijkheden flexibeler zijn. De ene is
meer materie, de andere is al meer energie. De ene mens heeft
meer traumatische ervaringen gehad dan de andere. Soms zijn
mensen zo massief geworden dat het erg onwaarschijnlijk is dat
ze weer vloeibaar zullen worden. En toch zie je mensen die door
de week zeer massief zijn, soms dansen als kinderen wanneer hun
team scoort op zondag. De situatie is nooit helemaal hopeloos.
‘Massa’ wordt in de natuurkunde gedefinieerd als ‘weerstand
tegen versnelling’. Door golven (energie) te vertragen worden ze
deeltjes (materie). Door weerstand wordt er vertraagd. De vast-
heid van onze persoonlijkheid wordt dan ook bepaald door de ma-
te van weerstand in onze verdedigingsmechanismen. Eckart Tol-

le beschrijft in De kracht van het nu hoe onverwerkte emoties
letterlijk materie worden in ons lichaam. Dat is onze persoon-
lijkheid: verstard verleden, bevroren emoties. Dat zijn de ‘fa-
brieksinstellingen’ in onze persoonlijkheid. En die variëren per
persoon.
Mensen met minder heftige weerstand hebben een transparan-
tere persoonlijkheid waar het essentiële zelf nog doorheen
schijnt. Bij mensen met een extreem hoge vastheid in de persoon-
lijkheid is er als het ware een totale zonsverduistering. Ze zijn
helemaal onbewust van hun essentiële zelf. Het hart is bij hen
helemaal dicht. Ze zijn volkomen destructief of zelfdestructief.
Denk aan een man als Hitler. Denk aan kinderverkrachters.
Denk aan mensen die hun eigen kinderen verbranden met siga-
rettenpeuken. Denk aan mensen die volledig depressief zijn en
geen greintje licht meer zien.
De persoonlijkheid kan ons essentiële zelf dus in meer of min-
dere mate zwakker laten schijnen of in extreme gevallen zelfs he-
lemaal verduisteren. De vaste factor is de persoonlijkheid, die
hebben we allemaal, de variabele is de mate van vastheid, de ma-
te van massa en dus van weerstand. Zeer pijnlijke ervaringen zo-
als trauma zitten heel diep weggestopt in ons lichaam. Ze bevat-
ten zoveel weerstand dat ze materie geworden zijn. Ze zijn deel
geworden van ons lichaam. Ze zijn – wanneer ze actief zijn – qua-
si constante energieverstoorders. Ze kunnen ook jarenlang op de
achtergrond blijven en dan plots na bijvoorbeeld vijftien of twin-
tig jaar op de voorgrond komen. We zien dan vaak het verband
niet meer met het oude trauma. Maar die is er wel. Het is mijn ei-
gen ervaring dat verharde traumatische energie niet loskomt met
praten of onder de invloed van positief denken of positieve litera-
tuur. Traumatische informatie zit in het celgeheugen en daar
kun je met je denkende zelf niet bij. Het emotionele lichaam
wordt het gemakkelijkst benaderd via het fysieke lichaam, niet
via de mentale dimensie. Effectieve traumatherapie betrekt het
lichaam bij het proces. We komen hier nog op terug.
Andere patronen dan trauma kunnen we vrij gemakkelijk
transformeren door ons er bewust van te worden. Door zelfobser-
190 HOOFDSTU K 4
vatie brengen we als het ware licht naar de duisternis, bewustzijn

naar de materie. De vastheid wordt daardoor minder. Zodra je
echter veroordeelt wat je bij jezelf waarneemt, bied je weer weer-
stand. Je versterkt zo de massa van de persoonlijkheid. De kunst
is bíj een emotie te zijn zonder de emotie te worden en zonder er
verzet tegen te plegen. Er zijn betekent in eerste instantie dat je
de emotie waarneemt zonder te oordelen.
In een intieme relatie is de opdracht er ook op die niet oorde-
lende manier te zijn voor de partner, wanneer deze door een emo-
tionele fase gaat. We komen hier nog op terug. Nu is het belang-
rijk te beseffen wat de taak is waar we voor staan ten aanzien van
onszelf. Onderzoek je eigen onderliggende verdedigingsmecha-
nisme wanneer je een emotie ervaart die opgewekt wordt door
het gedrag van je partner, in plaats van je te concentreren op het
gedrag van de ander. Dat vergt enorme tegenwoordigheid van
geest. En soms vereist het dat je even alleen bent. Zo leer je ech-
ter wel naar de oorzaak kijken (jouw innerlijke materie die rea-
geert) in plaats van naar de aanleiding (het gedrag van de ander).
Grenzen en prioriteiten
Wat we hiervoor beschrijven, betekent niet dat je zomaar alles

van een partner of collega of werkgever of wie dan ook hoeft te
pikken. Ontoelaatbaar gedrag of gedrag dat jouw grenzen over-
schrijdt, dien je wel te bespreken. Je bespreekt het alleen niet
vanuit een emotioneel verdedigingsmechanisme in de persoon-
lijkheid (weerstand). Je praat erover vanuit bewustzijn en dat ver-
onderstelt een bepaalde mate van innerlijke rust. Praat er dus
over wanneer er geen storm woedt in de relatie. John F. Kennedy
zei ooit: ‘De beste tijd om het dak te herstellen is wanneer het
niet regent.’
Onze eerste taak is niet de ander te hervormen. Onze eerste
taak is onze eigen transformatie. En die begint met zelfobserva-
tie. Een voorbeeld. Telkens wanneer een gesprek wat moeilijk
wordt, loopt je partner de deur uit. Je bent daar woest over. Blijf
dan niet steken in jouw boosheid hoe verkeerd je dat vindt, maar
onderzoek je eigen boosheid. Waarom reageer je zo heftig op dat
gedrag? Blijf met je bewustzijn bij de emotie en vraag je diepere

zelf je te openbaren wat onder jouw heftige respons zit. Zou bij-
voorbeeld te maken kunnen hebben met jouw verlatingsangst.
Door na te gaan waar jouw emotie vandaan komt, breng je er be-
wustzijn naartoe en vermindert de vastheid van dat reactiepa-
troon. De materie wordt transparanter en daardoor relatief min-
der reactief. Op een keer valt het hele patroon gewoon weg.
Dat neemt niet weg dat je over zijn of haar gedrag kunt praten
‘wanneer het niet regent’. En het neemt ook niet weg dat er voor
elk van ons een drempel is. Het kan te veel voor ons worden en
soms is het beter een relatie te verbreken. Niets moet.
Versterk het licht
Willen we een kans maken boven de persoonlijkheid uit te groei-

en, dan dienen we ons essentiële zelf, onze tegenwoordigheid van
geest, te voeden. De wereldbestseller De kracht van het NU van
Eckart Tolle gaat helemaal over het belang daarvan. Juist door
jouw essentiële zelf meer te voeden zul je, wanneer het bijvoor-
beeld stormt in een relatie, meer kans maken in de waarnemerrol
te blijven. Dat is de grote betekenis van oefeningen zoals die van
Heartmath en een trainingsprogramma van negentig dagen zoals
je dat vindt op www.train4flow.com.
Het is belangrijk om ook je essentiële zelf te leren waarnemen
en het te versterken. Dat kan bijvoorbeeld door je denken rusti-
ger te maken (meditatie, alfatraining), zodat het essentiële zelf
meer kans heeft door het denken heen te dringen. Een andere ma-
nier om je essentiële zelf te versterken is er meer aandacht aan te
schenken. Leer daarom meer naar je hart te luisteren. Wanneer
we heel stevig in ons essentiële zelf geworteld zijn, kunnen we
ongeveer alles verdragen van onze partner. We hebben humor, we
kunnen relativeren, we hebben geduld en mededogen. We zijn
dan het licht voor onze partner wanneer hij of zij door een donker
moment gaat. Als we echter beiden in onze persoonlijkheid
schieten, is er gegarandeerd gedoe. Stel je eens voor wat het waard
zou zijn om (bijna) voortdurend de kracht van ons essentiële zelf
te ervaren. Wat dat zou doen voor onze relaties.
192 HOOFDSTU K 4
Laten we nog even bij ons hart komen: ga rustig zitten, beide voe-
ten op de grond en handen in de schoot. Sluit je ogen en ga met je
aandacht naar de hartstreek (borstbeen). Adem nu minstens drie
minuten rustig in en uit in het tempo van vijf tellen in en vijf tel-
len uit. Wanneer je rustiger geworden bent, breng dan ook iets of
iemand in je hartbewustzijn waar je liefde of appreciatie voor
voelt. Stuur dat gevoel nu de wereld in vanuit je zonnevlecht (zo-
als zonnestralen) en ervaar hoe je hart opengaat en je hartenergie
coherent wordt.
Wanneer je deze oefening dagelijks een aantal keren doet gedu-
rende drie maanden, zul je jezelf daarna niet meer herkennen. In
die tijd kunnen je limbische hersenen namelijk de coherente
hartstaat registreren als de nieuwe ‘fabrieksinstelling’.
Kernkwaliteiten
We kunnen ons essentiële zelf ook meer op de voorgrond brengen

door onze kernkwaliteiten te cultiveren. Kernkwaliteiten horen
bij je kern, bij je essentiële zelf. Het zijn de eigenschappen waar
mensen naar verwijzen als ze jou positief beschrijven: eerlijk-
heid, geduld, verdraagzaamheid, moed, tederheid, wijsheid. Da-
niel Ofman heeft over de kernkwaliteiten diverse boeken ge-
schreven, waaronder Kernkwaliteiten en het kernkwadrant. Je
vindt er waardevolle kennis over kernkwaliteiten, valkuilen, uit-
dagingen en allergieën. We gaan er in dit boek niet zo uitgebreid
op in. Ook wat Stephen Covey in De zeven eigenschappen van
effectief leiderschap omschrijft als ‘principes’ zijn impliciete
kwaliteiten van ons essentiële zelf: respect, geduld, tolerantie,
trouw, eerlijkheid, openhartigheid, mededogen. Door bewuster
volgens die principes te leven versterk je je essentiële zelf.
In hoofdstuk 3 gaven we een lijst van vijftig principes. We vroe-
gen je toen om er drie uit te kiezen waarop je wilt focussen. We
hopen dat je dat ook deed. Zo niet, doe het nu alsnog. De lijst
staat op pagina’s 91/92
OEFENING JE E SSENTIËLE ZELF ERVAREN
Denk eens terug aan een memorabele ervaring in je leven. Dat kan grote
verliefdheid zijn, een mystieke ervaring, een flow-ervaring in de natuur,
intense aanwezigheid bij de laatste momenten van een stervende ouder,
de vreugde van een geboorte, et cetera. Doe je ogen dicht en laat de vol-
heid van de ervaring weer in je bewustzijn komen. Observeer wat je toen
in jezelf voelde als kwaliteiten. Hoe je in die staat met andere mensen
omging. Hoe relativerend je toen kon zijn. Wat voel je? Wat je nu voelt en
weer ervaart, is er altijd. De opdracht is meer en meer vanuit die kern te
leven in plaats vanuit de persoonlijkheid.
De aangeleerde ‘goede’ persoonlijkheid
Onze persoonlijkheid bestaat niet alleen uit negatieve eigen-

schappen. We hebben ook positieve eigenschappen gecultiveerd
als strategieën om bemind te worden. Misschien hebben we ge-
leerd braaf te zijn zodat onze ouders ons zouden beminnen. Die
aangeleerde braafheid is echter niet een kernkwaliteit. Zo kun je
ook allerlei andere positieve persoonlijkheidstrekken hebben die
aangeleerd zijn en niet van je kern zijn: dienstbaar,vrijgevig, altijd
klaar om te helpen.
Nu vraag je je misschien af wat daar verkeerd mee is. Het gaat
echter niet over goed of verkeerd (zo denkt de persoonlijkheid),
het gaat over het bewuste onderscheid tussen jouw sociaal ge-
trainde persoonlijkheid en je ware zelf. Er is een manier om er-
achter te komen of iets een aangeleerde eigenschap is of een
kernkwaliteit. Ga na hoe je je voelt wanneer jouw positieve ei-
genschappen niet gewaardeerd worden. Zodra je een negatieve
emotie krijgt wanneer jouw ‘positieve’ persoonlijkheidseigen-
schappen en goede daden niet gewaardeerd worden, weet je dat
het strategieën waren van je persoonlijkheid om iets te krijgen.
Daarom zegt Jezus: ‘Laat uw linkerhand niet weten wat uw rech-
terhand doet.’ En ook zegt hij dat het gewoon schijnheilig is om
aalmoezen te geven aan de armen terwijl iedereen toekijkt, om-
dat je dan vooral geprezen wilt worden voor je goedheid. Ons per-
194 HOOFDSTU K 4
sona houdt niet van anoniem geven.

Het grote verschil tussen onze persoonlijkheid en ons essenti-
ele zelf is wat we ‘gehechtheid’ noemen in contrast met ‘ont-
hechting’. Ons essentiële zelf is onzelfzuchtig. Onze persoonlijk-
heid daarentegen interpreteert alles vanuit haar eigen
waardesysteem en in termen van winnen en verliezen. Win-win
is een transpersoonlijk perspectief. Het is een principe. Het is een
kwaliteit van ons essentiële zelf. De persoonlijkheid wil gelijk.
Ons essentiële zelf kent geluk. We dienen ons bewust te worden
van het verschil tussen beide. Dat vergt waarnemerschap. Hoofd-
stuk 5 gaat daarover. Dat vergt dat we meer en meer in contact
komen met onze ware gevoelens. Die worden juist afgeschermd
door de persoonlijkheid.
Onder gedrag als veel praten bijvoorbeeld kan een onderdrukt
gevoel van onzekerheid zitten, van angst voor de stilte. Ben je be-
reid te stoppen en het gedrag onder de persoonlijkheid te peilen?
Het vergt moed en durf. Het vergt dat je stopt en luistert naar je
lichaam in plaats van je te laten meevoeren door het momentum
van je emotionele regelkringen.
Onze psychologische geboorte
Volgens Margaret Mahler6 heeft een mensenkind eerst een onge-

differentieerde bewustzijnsstaat. Net zoals het tijdens de zwan-
gerschap een fysieke eenheid vormde met de moeder, zo vormt
het na de geboorte nog een tijd een energetische eenheid met de
moeder. Er zijn voldoende testen gedaan waaruit blijkt dat moe-
ders op ‘dezelfde golflengte’ zitten als hun pasgeborenen. Zo wer-
den in een Russisch onderzoek naar buitenzintuiglijke waarne-
ming moeders naar de vleugel van het ziekenhuis gebracht die
het verst verwijderd was van de vleugel waarin hun pasgeborenen
zich bevonden. De moeders werden aan een apparaat geplaatst
dat wijzigingen in hersenstaten mat. Zodra hun baby begon te
huilen, helemaal aan de andere kant van het ziekenhuis, sloeg de
6 Margaret Mahler, The Psychological Birth of the Human Infant, New

York, 1975.
naald uit bij de moeder. Dit onderzoek versterkt het beeld dat we
meer zijn dan een lichaam. Het geeft ook aan dat moeder en kind
vlak na de geboorte nog op dezelfde golflengte zitten.
Ongeveer twee jaar nadat we lichamelijk geboren worden, volgt

onze psychologische geboorte. Tot aan onze psychologische ge-
boorte zien we onszelf niet als een afgescheiden entiteit. Mijn
zoontje Jonathan zag toen hij een jaar of twee was, zichzelf in de
spiegel en zei: ‘Look, a boy’. Hij was nog niet geïdentificeerd met
zijn vorm. Ik vond dat zeer treffend.
We leven als kleine kinderen nog in een staat van eenheid tus-
sen binnen- en buitenwereld (thèta dus). Geleidelijk wordt dit
evenwicht verstoord en wordt de persoonlijkheid gevormd. Als
we altijd in thèta zouden blijven (balans), zou er geen persoonlijk-
heid ontstaan, maar ook geen zelfbewustzijn. We betalen een prijs
voor ons zelfbewustzijn, maar zou je het willen missen?
De meeste mensen maken echter nooit de volgende evolutio-
naire stap, de sprong van rups naar vlinder, van persoonlijkheid
naar essentie. Dat we niet voorbij de rups komen, heeft vooral te
maken met een te hoge massa in de persoonlijkheid, een te grote
onbewuste weerstand tegen de omgeving. Die te grote vastheid
bestaat uit diverse lagen van verdedigingspatronen die we hebben
ontwikkeld toen we ons fysiek en nog veel vaker emotioneel on-
veilig voelden. Dat we psychologisch (als persoon) geboren wor-
den, is niet te vermijden. Dat we innerlijk star of overgevoelig
worden in dat proces, zou wel vermeden kunnen worden als onze
ouders ons proces maar correct zouden begeleiden. De mate van
en de kwaliteit van de steun en begeleiding die we als kleine kin-
deren van onze ouders of opvoeders ontvangen, bepaalt of onze
persoonlijkheid star, massief en defensief zal zijn of flexibel en
transparant.
Bij bijna iedereen is een deel van de persoonlijkheid defensief.
Bij sommige mensen is die defensie veel intenser dan bij andere.
Er is een groot spectrum aan persoonlijkheden, van heel massief
tot heel licht en transparant. Meer massa betekent meer afschei-
ding. Naarmate we onze persoonlijkheid weer lichter kunnen
maken, zijn we meer in staat tot relatie.
196 HOOFDSTU K 4
De gekwetste persoonlijkheid
Als alles ideaal zou verlopen, zouden we als volwassenen noch

scheidingsangst noch bindingsangst kennen. Afhankelijk van
wat er in onze eerste kinderjaren is voorgevallen, hebben we on-
opgeloste kwesties die verband houden met binden of met schei-
den, of zelfs met beide (zie eerder). De mate waarin we in staat
zijn tot relatie, wordt bepaald door de mate waarin we vastzitten
in basisangsten. Hoe meer we vastzitten in onze persoonlijkheid,
hoe kleiner ons vermogen tot echte intimiteit. Onze persoonlijk-
heid staat echte relatie in de weg. In onze persoonlijke software
zitten littekens uit de vormingsperiode van ons psychologische
zelf, een gebrek aan heelheid, kwetsuren die we hebben opgelo-
pen. Door die kwetsingen ontstaan onbewuste opvattingen over
onszelf waarvoor we heel gevoelig zijn. Voorbeelden van zulke
(vaak onbewuste) overtuigingen zijn:
● Ik ben niet acceptabel.
● Ik ben niet goed genoeg.
● Ik ben een last.
● Ik ben niet interessant genoeg.
● Ik heb iets tekort.
● Ik ben niet waardevol genoeg.
● Ik ben niet beminnenswaardig.
● Ik verdien het niet om bemind te worden.
● Ik ben slecht.
● Ik ben onbekwaam.
● Ik ben waardeloos.
● Ik tel niet mee.
● Ik ben niet echt gewenst.
● Ik ben niet welkom.
● Ik ben niet gewild.
● Ik word niet gezien.
● Ik ben machteloos.
● Ik kan het niet.
● Ik kan nooit genoeg doen.
● Ik kan nooit goed genoeg zijn.
● Ik ben een mislukkeling.

● Ik ben stom.
● Ik ben beschadigd voor het leven.
● Ik ben niet oké.
● Ik ben schuldig.
● Er is iets met me aan de hand.
● Ik kan niet op eigen benen staan.
● Ik wil hier niet zijn.
Rond dit soort littekens bouwen we verdedigingsmechanismen.

Elk litteken is als een gebroken teen7. Als iemand op een gezon-
de teen stapt, doet het al pijn. Stel je voor dat iemand op een ge-
broken teen stapt, dat doet het helse pijn! Wanneer mensen op
onze emotionele ‘gebroken tenen’ stappen, reageren we dan ook
buiten proportie. Deze gebroken tenen worden ook wel ‘emotio-
nele drukknoppen’ genoemd. In intieme relaties zijn het de land-
mijnen in het relatieveld. ‘Ik doe het ook nooit goed voor je!’ On-
der die uitspraak zit een gebroken teen. Zodra een partner zo’n
diepe pijn activeert, worden we zeer defensief.
Onze opdracht is de gebroken tenen te zien en te genezen, zo-
dat we niet zo defensief hoeven te zijn in relaties. Het is een daad
van gevorderd bewustzijn wanneer je je eigen pijn onderzoekt in
plaats van slachtoffer te spelen van het gedrag van je partner.
HUISWERK
Leg eens een paar gebroken tenen bloot.
● Wat is jouw grootste klacht over jouw partner? Bijvoorbeeld: jij bent
veel te afstandelijk.
● Wat voel je dan voor ander? Bijvoorbeeld: ik ben daar boos over.
● Wat is jouw kwetsbare gevoel over jezelf wat daaronder zit? Bijvoor-
beeld: ik voel me eenzaam, verlaten.
7 Beeld geleend van Jett Psaris en Marlena Lyons in Undefended Love,

New Harbinger Publications, 2000.
198 HOOFDSTU K 4
● Wat is de overtuiging die daaronder zit? Bijvoorbeeld: je geeft niet

genoeg om me.
● Wat is jouw diepste angst? Bijvoorbeeld: ik ben niet beminnens-
waardig.
● Herken je de gebroken teen? Bijvoorbeeld: ik ben bang dat ik niet
goed genoeg ben.
In plaats van weg te lopen voor de diepere pijn laat je die pijn in je
bewustzijn komen. Zo breng je licht naar de duisternis, de massa wordt
een beetje transparanter. De enige manier om dit te doen is om bewust
over te schakelen van hoofd naar hart. Byron Katie zegt wel eens dat je de
vraag stelt met je hoofd en dan stil dient te worden zodat je hart het ant-
woord kan geven. We kunnen daarvoor deze oefening gebruiken:
1 Herken dat je een pijnlijke emotie of stress ervaart en neem een time-
out waarbij je als het ware een pauzeknop indrukt.
2 Verplaats je aandacht naar de hartstreek en adem rustig in en uit op
het ritme van vijf regelmatige tellen.
3 Activeer een positief gevoel door aandacht te richten op iets of
iemand waar je positieve gevoelens over hebt.
Vraag aan je hart om je een inzicht te geven over de ‘gebroken teen’.
5 Wees stil en laat het antwoord komen: je zult vaak erg verrast zijn.
Als je eerst bewust naar alfa of thèta gaat is zelfobservatie veel gemakke-
lijker. Als je goed kijkt, blijkt elk dieper probleem in een relatie terug te
voeren tot een ongeheelde teen uit je vroegste jaren. In plaats van onze
gebroken tenen te zoeken en die te genezen eisen we echter dat onze
partner verandert. We proberen een wereld te scheppen waarin de prik-
kels voor onze drukknoppen worden weggenomen. Of we zoeken ons heil
in andere strategieën, zoals te veel eten, drinken, televisie kijken. Dat is
gemakkelijker dan het innerlijke werk te doen. Tegen je partner zeggen ‘Jij
wilt ook altijd gelijk’ is veel gemakkelijker dan te onderzoeken waarom jij
je zo snel verongelijkt voelt. Dat lukt niet zonder mededogen voor je
gekwetste innerlijke kind.
Ons instinct is ons hart te sluiten als er pijn is. Om van rups (apenver-
stand) tot vlinder (vrije wil) te ontpoppen dienen we boven dat instinct uit
te groeien. Als je gewend bent boos weg te lopen uit een moeilijk gesprek,
leer je nu terug te keren en aan zelfonderzoek te doen. Waardoor sla je

altijd op de vlucht als het pijnlijk wordt? Doe je niet aan zelfonderzoek,
dan onderdruk je de pijn en veroorzaak je op termijn meer pijn en schade
dan de pijn zelf.
Als kind was je niet in staat je gevoelens te onderzoeken. Je onderdrukte
ze, je ontkende ze, je projecteerde ze of je werd hysterisch. Als volwas-
sene is het je taak om dat werk af te maken. Als je dat niet aandurft, blijf
je vastzitten in kinderlijke verdedigingsmechanismen. Ik weet niet meer
wie dit zei: ‘We willen dat relaties ons gelukkig maken, maar relaties gaan
niet over elkaar gelukkig maken, maar over elkaar helpen helen.’ Alleen
twee bewuste partners kunnen dat. In je eentje is het zo goed als onhaal-
baar. Maar wonderen bestaan. Soms doet één partner het werk en ont-
dooit daardoor ook de andere geleidelijk.
Het grote misverstand
Het grote misverstand in onze cultuur is dat we betere mensen

dienen te worden. Deze zienswijze gaat uit van het geloof dat er
iets mis is met ons. Om bijvoorbeeld beminnelijker te zijn doen
we ons best het anderen naar de zin te maken. We zien niet in dat
we dan met onze persoonlijkheid aan de gang gaan, niet met ons
essentiële zelf. De goede persoonlijkheid is namelijk evenmin
ons essentiële zelf, maar een pseudozelf.
We verwezen daar al eerder naar. Onderzoek eens hoe je jezelf
voelt als iemand jouw goede kanten niet apprecieert. Voel je je
daar vervelend over, dan wijst dat erop dat die goede kant je per-
soonlijkheid is en niet je essentiële zelf. We dienen niet betere
mensen te worden, we dienen weer heel te worden. Dat lukt niet
wanneer je:
● een deel van jezelf verwerpt (wat Jung de ‘schaduw’ noemt);
● gelooft dat je goede kant hetzelfde is als je essentiële zelf.
Het essentiële zelf is neutraal. De persoonlijkheid heeft twee la-

gen: wat we niet willen dat anderen zien (onze schaduw) en onze
gepolijste buitenste laag.
200 HOOFDSTU K 4
positief zelfbeeld
negatief zelfbeeld
essentiële
zelf
Er zit een herkenbare dynamiek in het persoonlijke, aangeleerde

zelf. Het begint met ons geloof dat er iets met ons scheelt, nega-
tief zelfbeeld. Als reactie daarop willen we bewijzen dat we wel
oké zijn, we ontwikkelen ons goede zelf (hoe we onszelf graag
zien en voordoen). Wanneer dat goede zelf echter wordt bekriti-
seerd, wordt meteen de onderliggende gebroken teen in ons nega-
tieve zelfbeeld geraakt, want dat zijn twee kanten van hetzelfde
muntje. Daarom is het zo vreselijk pijnlijk wanneer een partner
onze goede bedoelingen niet accepteert. Ons goede, sociaal ge-
trainde zelf doet iets om liefde te krijgen en in plaats daarvan
krijgen we een trap op een gebroken teen. Dat is dubbel pijnlijk
omdat je eigenlijk een positieve reactie verwachtte en helemaal
niet klaar was voor de pijn van een gebroken teen.
Onze imperfecties leren accepteren en onze sociaal getrainde
positieve buitenkant leren doorzien zijn beide noodzakelijke pro-
cessen als we ons essentiële zelf, dat onder beide verscholen zit,
willen vinden. De sociaal wenselijke laag die we aan de buiten-
wereld tonen, kan zeer subtiel zijn. We kunnen ons bijvoorbeeld
gedragen als wijs, geleerd, spiritueel, kalm en alles wat je wilt, zo-
lang het niet vanuit ons essentiële zelf komt, blijft het onecht. De
test is wat er gebeurt als iemand bijvoorbeeld jouw wijsheid of je
spiritualiteit in twijfel trekt, oftewel wanneer hij op je zere teen
gaat staan? Wat voel je dan?
Aangeleerde goede daden zijn niet hetzelfde als onze impliciete
goede aard. Ze worden verricht om iets te krijgen zoals goedkeu-
ring, respect, bewondering. Een weldoener die in het openbaar

aan de armen geeft, wil geprezen worden als weldoener en is geen
weldoener in zijn essentiële zelf.
Hierna volgen een paar voorbeelden waarmee je het verschil kunt

herkennen tussen essentie en aangeleerde goedheid.
kernkwaliteit persoonlijke imitatie
Autonomie Onafhankelijkheid
Gelukkig Roze bril
Onderscheidingsvermogen Oordeel
Vrede Aangeleerde kalmte
Onvoorwaardelijke liefde Voorwaardelijke liefde
Wil Emotionele drive
Intrinsieke waarde Zelfbeeld
Wijsheid Kennis
Kracht Macht
Vreugde Emotionele opgewektheid
Dienstbaarheid Opoffering
Het onderscheid wordt snel duidelijk als je aan zelfobservatie

doet. De linkerkolom is onaantastbaar. De rechterkolom is ge-
bouwd op zand. De linkerkant is een spontane uiting van ons es-
sentiële zelf. Met de rechterkolom willen we iets verkrijgen voor
onszelf. De linkerkolom gebeurt vanzelf als ons hart open is. De
rechterkant is aangeleerd. Links hoeft niet verdedigd te worden,
rechts wordt verdedigd tegen kritiek.
In plaats van ons essentiële zelf te zijn, een individuele expres-
sie van het creatieve leven, gaan we rollen spelen: de verzorger, de
redder, de entertainer, de genezer, de bemiddelaar, de perfectio-
202 HOOFDSTU K 4
nist, de intellectueel, de leraar, de diplomaat, de verzoener, de ma-

nager, de aardige persoon, de supercompetente. Mooi, maar leeg
vanbinnen. Op een dag kunnen we niet meer weglopen van het
gevoel van leegte. Dat gebeurt vaak in een midlife crisis. Of een
groot verlies prikt door onze sociale ballon heen. Er ontstaat het
knagende gevoel: is dit alles?
Ons essentiële zelf is waar we naar op zoek zijn. Het is uit zich-
zelf creatief, gelukkig, liefdevol, mededogend, en noem maar op.
De grote paradox is dat de persoonlijkheid het essentiële zelf niet
kan vinden. Zij dient er ruim baan voor te maken. Voor een con-
structie die is gemaakt uit verdedigingsmechanismen, ligt dat
niet voor de hand. Daarom raden alle wijsheidtradities aan nede-
righeid te betrachten wil je het essentiële zelf vinden. Nederig-
heid betekent dat je toegeeft dat je als persoon niets kunt doen
om de waarheid over jezelf te vinden. De spirituele zoektocht is
een van de subtielste strategieën van de persona. Nu ben je spiri-
tueel bezig en dus ben je beslist een ‘goed zelf’. De persona is ech-
ter zelf het probleem, de korenmaat die het licht bedekt. Daar
kom je alleen achter door zelfobservatie. Je dient het zelf dat je
dacht te zijn in actie te zien om te doorgronden hoezeer het
wordt gedreven door onderliggende angst, ook wanneer het intel-
lectueel of spiritueel bezig is.
‘Ware intelligentie krijgt een kans wanneer de hersenen

hun beperkingen erkennen.’
Krishnamurti
Het is vooral belangrijk dat we aan zelfobservatie leren doen

wanneer er heftige emoties zijn. Stop en kijk. Stop en luister. On-
derzoek welk positief zelfbeeld zich bedreigd voelt. Onderzoek
welk negatief zelfbeeld je wilt ontkennen. Onderzoek welke
steun je nodig hebt om niet weg te lopen van je schaduw, van je
gebroken teen. Als een relatie voor meer gebroken tenen zorgt
dan voor heling, ben je daar wel op je plek? Heb je professionele
hulp nodig bij een zeer pijnlijke ‘gebroken teen’?
Echte relatie
Een relatie tussen persoonlijkheden is geen echte relatie, het is

een soort deal. Jij geeft me wat ik wil en ik geef je wat jij wilt. Zo-
dra een van beiden niet meer levert, staat de relatie op de helling.
De deal is voorbij. De definitie van een gelukkige relatie voor de
persoonlijkheid is een relatie waar je je zin krijgt. Of waar je ie-
mand hebt gevonden die jouw zwakheden compenseert. We den-
ken dat twee halve mensen voor één hele kunnen zorgen. Een re-
latie tussen persoonlijkheden is gebouwd op behoefte, geef mij
wat ik niet heb. Als je ouders je naar jouw gevoel niet genoeg
hebben geaccepteerd, zoek je onbewust een partner die jou totaal
accepteert. Daar is op zichzelf niets verkeerd mee, behalve dat de
persoonlijkheid zoiets éíst. Daarbij kan een partner jou natuur-
lijk nooit geven wat je echt wilt, alsnog de totale acceptatie van je
ouders. We willen onbewust dat onze partners de perfecte ouders
zijn die wij niet hadden toen we klein waren. En als ze dat niet
kunnen zijn (en niemand kan dat), vallen we terug in manipule-
rende strategieën uit onze kindertijd. Die staan een echte volwas-
sen relatie natuurlijk in de weg.
Liefde impliceert het vermogen je hart open te houden ook als
je niet je zin krijgt. Dat vergt bewustzijn, aanwezigheid, karakter.
En het vereist boven alles het begrip dat een relatie niet dient om
jouw kinderlijke behoeften te vervullen. Relatie is de ideale om-
geving om onze gekwetste tenen te helen. Bindingsangst en
scheidingsangst kunnen het best worden geheeld in een relatie
waarin beide partners begrijpen waar ze mee bezig zijn. Dat vergt
een zeer bewuste keuze om het drama niet langer te voeden. Dat
vergt een zeer bewuste keuze om elkaar niet langer te manipule-
ren om je eigen behoeften te vervullen. Dat vergt een zeer bewus-
te keuze om elkaar niet langer te beschuldigen. Dat vergt een
zeer bewuste keuze verantwoordelijk te zijn voor je eigen emo-
ties. Dat vergt een zeer bewuste keuze te focussen op elkaars es-
sentiële kwaliteiten in plaats van op de onvolkomenheden van de
persoonlijkheid. Zo’n keuze is niet voor zwakkelingen.
Een goed begin is de emotionele behoeftes van jouw persoon-
lijkheid te herkennen. Waar ben je als persoonlijkheid op uit?
204 HOOFDSTU K 4
Respect, waardering, bewondering, veiligheid, gezien worden voor

wie je bent, acceptatie, vertrouwen, steun, belangrijk zijn voor ie-
mand, gehoord worden, begrepen worden, welkom zijn, speciaal
gevonden worden, jezelf mogen zijn, niet gebruikt worden? Pik er
maximum drie uit en begin ermee te accepteren dat je op per-
soonlijk niveau die behoefte hebt. Vecht er niet tegen. Ontken
het niet. Herken. Erken. Observeer. En houd op het te eisen van
een ander. Leer direct te vragen wat je wilt in plaats van indirec-
te strategieën te gebruiken.
De ironie is dat onze manipulatieve strategieën meestal tot het
omgekeerde leiden. Hoe meer je geaccepteerd wilt worden, hoe
meer iemand weerstand tegen je zal voelen. Hoe meer waarde-
ring je zoekt, hoe meer mensen je zullen vermijden en ga zo maar
door. Het gaat er telkens weer om boven ons geconditioneerd ge-
drag, onze oude patronen, onze persoonlijkheid uit te groeien.
HUISWERK
Om je eigen onbewuste strategieën te leren kennen is het goed iets te

leren over persoonlijkheidstypes. Een zeer goed handboek over persoon-
lijkheidstypes is Het enneagram als een weg naar verandering van Willem
Jan van de Wetering. De negen persoonlijkheidstypes in het enneagram
omvatten echt alle soorten mensen. We gaan hier niet verder in op
persoonlijkheidstypes. Zet het boek wel op je leeslijst. Het helpt je enorm
patronen te herkennen in jezelf en je relaties. Het helpt je ook te zien dat
de persoonlijkheid helemaal niet zo persoonlijk is. De negen types van
het enneagram zijn herkenbaar in alle mensen op aarde. Onze persoon-
lijkheid is een van de miljoenen versies van enkele universele basispa-
tronen. We komen allemaal uit dezelfde grondstof. Midden in de
schijnbare verscheidenheid bestaat nog altijd de eenheid.
Een bevroren hart
‘Alle staten van psychologische entropie hebben te maken met verlies

of angst voor verlies.’
Mihalyi Csikszentmihalyi
De diepste pijn, de hardste kern in onze gesloten persoonlijkheid

bestaat uit het verloren vertrouwen in de fundamentele goedheid
van het leven. Dat is wat bedoeld wordt met verlies van onze
onschuld. Door dat verlies worden we verdedigend en bereke-
nend. Door deze diep weggestopte pijn gaan we steeds meer le-
ven om dingen te vermijden dan om vreugdevol onze individuali-
teit te uiten door scheppend te handelen. We zijn dan niet in
flow.
Als flow neerkomt op stromen met het leven, wat is dan niet-
flow? Dat zal per definitie een vorm van bevriezing zijn. In flow
handelen we vanuit vrijheid, in niet-flow handelen we vanuit be-
perking. Mihaly Csikszentmihalyi stelt dat alle staten van niet-
flow neerkomen op een toestand waarop entropie aan het werk
is. Hij noemt flow ook wel een staat van negentropie (een sa-
mentrekking van negatieve entropie ofwel het omgekeerde van
entropie). Entropie komt alleen voor in gesloten systemen. In ons
wezen, een open systeem, is geen entropie, in onze persoonlijk-
heid, een gesloten systeem, wel.
Wat is dus entropie in een gesloten systeem? Laten we eens in
het woordenboek kijken.
Entropie is:8
● voor een gesloten thermodynamisch systeem, een kwantita-
tieve meting van de hoeveelheid thermale energie die niet

beschikbaar is voor werk (Symbool S);
● een meting van de wanorde of willekeur in een gesloten sys-
teem;
8 Uit: The American Heritage Dictionary of the English Language, 4e

druk, 2000.
206 HOOFDSTU K 4
● een meting van het verlies van informatie in een verzonden

bericht;
● een tendens van alle materie in het universum om tot een
staat van eenvormigheid terug te keren;
● onvermijdelijke en voortdurende achteruitgang van een ge-
sloten systeem.
Entropie is dus verval, ontbinding. Voorbeelden van entropie zijn

een huis dat niet bewoond wordt, vervalt; een auto waar je niet
mee rijdt, gaat kapot; een dood lichaam ontbindt, een apparaat is
op een keer opgebruikt. Onomkeerbare entropie is alleen moge-
lijk in een gesloten systeem. Een apparaat dat stuk gaat, verkeert
in een staat van entropie. Zonder een mens die het herstelt, zou
het voor altijd buiten werking zijn.
Alleen wanneer we de factor leven toevoegen, kunnen we en-
tropie omkeren. Meer flow betekent meer leven. Meer entropie
betekent meer dood. In levende systemen gaan materie (gesloten
systeem) en levensenergie (open systeem) samen. Zolang er leven
is, is er hoop. Dankzij de levenskracht in een systeem kan entro-
pie worden tegengegaan. Dat doen we bijvoorbeeld door nieuwe
energie in te brengen (zuurstof, voeding, nieuwe ideeën) en door
entropie af te scheiden (uitscheiding op fysiek vlak, ontladen van
emotionele blokkades op emotioneel vlak, loslaten van oude
overtuigingen op mentaal vlak). Het verouderingsproces gaat
sneller wanneer we niet bewust fysieke, mentale en emotionele
entropie afvoeren. Aan de basis van psychosomatische ziektes en
degeneratieve ziektes ligt entropie.
Entropie in ons systeem
Entropie (de afbraak van flow) bouwt zich in ons systeem op

twee manieren op, die elkaar kunnen versterken. De eerste is dat
we onvoldoende nieuwe energie innemen (voedsel, zuurstof, lief-
de, nieuwe ideeën) en de tweede is dat we niet genoeg entropie af-
scheiden (afvalstoffen, gifstoffen, geblokkeerde emoties, negatie-
ve gedachten). Het systeem wordt ‘ontaard’, want dat is entropie.
Door entropie verliezen we onze natuurlijke aard. Fysiek gezien
uit zich dat in allerlei lichamelijke problemen en niet in het

minst door beschavingsziekten zoals kanker. Op emotioneel vlak
komt het tot uiting doordat we steeds minder gemakkelijk in
flow komen. We ervaren steeds vaker ongelukkige emoties. Op
mentaal vlak uit het zich in dwanggedachten, je voortdurend zor-
gen maken, zwak geheugen, niet helder kunnen denken, et cete-
ra. Wanneer we spreken over ‘een bevroren hart’, hebben we het
over een mens met zoveel opgebouwde entropie dat hij moeilijk
zijn ware zelf kan ervaren. Zijn hart is bevroren. Wat is dat pre-
cies en wat doe je eraan? Krijg je geen koude rillingen over je rug
alleen maar bij de gedachte aan een bevroren hart? Is het niet
merkwaardig hoe weinig we over dat soort dingen weten, terwijl
er miljoenen mensen aan lijden? Is het niet merkwaardig dat
overlijden door hartproblemen nog altijd de eerste doodsoorzaak
is in het Westen?
Uit hoofdstuk 3 weten we dat we met ons hart als eerste een
staat van openheid, van verbondenheid met het leven bedoelen.
In de praktijk blijkt dat hart wel een relatie te hebben met ons fy-
sieke hart. Onze emotionele staat bepaalt namelijk hoe open of
gesloten we zijn en daar speelt het fysieke hart ook een rol in. Je
kunt letterlijk een gebroken hart krijgen door emotionele entro-
pie.
Mijn leven met een bevroren hart

Ik weet uit eigen ervaring wat een bevroren hart is en welke scha-
de het kan aanrichten in ons leven, in ons organisme en in onze
relaties. Ik ben een ervaringsdeskundige in dit onderwerp. Geluk-
kig kan ik nu ook vertellen hoe je het hart weer kunt ontdooien.
Dat gebeurt door heling, door weer heel te worden, door het ge-
stolde verleden in ons (letterlijke massa in ons systeem) te ont-
dooien.
Zoals flow ongefragmenteerde ervaring is en dus geluk, zo is
verstarring (de freeze uit het trio figh, flight, freeze in het Engels)
wat ons fragmenteert en ongelukkig en klein maakt. Ik ben het
grootste deel van mijn volwassen leven meer in de staat van emo-
tionele verstarring geweest dan in flow. In 1976 overleed mijn
beste vriend plots en onverwacht. Ik was 25, hij 26. Mijn wereld
208 HOOFDSTU K 4
stortte in. Ik implodeerde. Ik werd in één keer een soort blok gra-
niet. Ik verhardde vooral omdat ik op die manier de pijn kon ver-
doven. Maar de pijn was niet weg. Die zou ik vijfentwintig jaar la-
ter weer ontdekken in mijn lichaam.
De grond verdween onder mijn voeten. Niets in mijn opvoeding
had me voorbereid op het verwerken van die klap. Ik was knock-
out. Ik was het contact met mezelf en de wereld kwijt. Mijn hart
was bevroren en een ware ijstijd begon. De gevolgen waren niet
mis te verstaan. Mijn huwelijk ging kapot, waardoor ik er nog een
zwaar verlies bij kreeg. Ik was toen nog meer verloren. De entro-
pie nam alleen maar toe. Ik zat meer dan ooit vast in mijn per-
soonlijkheid, maar iets in mij bleef weten dat het licht nooit he-
lemaal weg kon zijn. Ik was wel ver van huis en die eerste jaren
na het overlijden van mijn vriend zou ik alleen maar verder afdrij-
ven. Ik was drijfhout geworden dat meedobberde met het leven in
plaats van vreugdevol in flow te zijn. Ik was doodongelukkig en
zeer gestrest. Ik zat duidelijk in chronische hoge bèta, maar daar
was ik me helemaal niet van bewust. Ik werd een rusteloze zoe-
ker naar geluk en vrede. De vorige zin verklaart waarom ik het
geluk en de vrede niet vond. Ik was rusteloos. Ik zat gevangen in
de overlevingsmodus. Tot overmaat van ramp verloor ik ook mijn
bedrijf, al mijn geld, al mijn bezittingen, mijn reputatie, mijn
thuisland en voor langere tijd ook de rest van mijn goede moed.
De entropie nam dramatische proporties aan. Ik kon geen kant
meer op. In de chaostheorie wordt dat een tweesprong genoemd.
Het systeem kan maar twee kanten meer op, naar doorbraak of
naar afbraak.
Chaos en evolutie
Ilya Prigogine, de Belgische Nobelprijswinnaar van Russische ge-

boorte, is de basislegger van de chaostheorie. Hij ontdekte dat
evolutie niet plaatsvindt ondanks chaos, maar dankzij chaos. Een
systeem bouwt na verloop van tijd steeds meer entropie op waar-
door het zal uiteenvallen en verdwijnen of een evolutionaire
sprong zal maken. Prigogine noemt dat ‘ontsnappen naar een ho-
gere orde’.
Ik ben niet kapotgegaan, maar het heeft af en toe niet veel ge-
scheeld. Mijn tweede vrouw werd zwanger en we verhuisden in
1995 naar de Verenigde Staten. Met de baby en een totaal nieuwe
omgeving kwam tijdelijk verse energie in mijn systeem. Mijn be-
vroren hart ontdooide genoeg om een nieuwe richting in te slaan,
maar om redenen die straks duidelijk zullen worden was ik toch
nog op pad naar meer ellende. Ik had de echte bron van mijn en-
tropie nog altijd niet gevonden. Ik bleef ups en downs meema-
ken. Na een hoogte kwam steevast weer een laagte. Ik had maar
één vraag: wat was er toch met me aan de hand? Ik kende de idee-
en over positieve gedachten, ik schreef erover, gaf er workshops
over, geloofde erin. Hoe kwam het dat het steeds weer fout ging?
Door de nodige synchroniciteiten kreeg ik toch weer de input
en steun, niet alleen door mijn onderzoek, maar ook weer – en
niet in het minst – door nieuwe vrienden die in mijn leven kwa-
men9. In de zomer van 2005 volgde ik een opleiding bij Mandy
Evans in Palm Springs. Daar zag ik het eerste stukje van het ant-
woord. Ik leerde er dat ongelukkige gevoelens te maken hebben
met overlevingsmechanismen en dus met de persoonlijkheid en
met het lichaam. Van Mandy leerde ik een methode om ongeluk-
kige gevoelens te onderzoeken en te ontladen, de Option Method,
ontwikkeld door dr. Bruce di Marsico. Je kunt er alles over leren
in Mandy’s boekje Wil je gelijk of wil je geluk? Een echte aanra-
der voor je persoonlijke zelfhulpbibliotheek.
Volgende ronde
Iets in mij zei me dat ik nog niet de hele puzzel rond had, maar ik
voelde me toch al weer een stuk beter. Met de Option Method
kon ik emoties bereiken die dieper zaten en waar ik voorheen
niet bij kon. Toch voelde ik dat er nog iets was wat nog dieper
zat. Toen viel een tekst over trauma in mijn schoot. Daarin las ik
dat een van de indicaties van ptss (Post Traumatisch Stress Syn-
9 Een van de grootste bronnen van flow-ervaringen, die volgens Miha-

ly Csikszentmihalyi wereldwijd in alle culturen herkend en erkend
wordt is vriendschap.
210 HOOFDSTU K 4
droom) is dat iemand met ptss gelijksoortige traumatische ge-

beurtenissen blijft aantrekken.
Een bevroren ervaring heeft een bepaalde elektromagnetische
golflengte. Totdat zo’n massa ontdooid wordt, kan ze situaties
met een gelijksoortige frequentie blijven aantrekken. Zo zullen
kinderen van een alcoholist vaak trouwen met een alcoholist. Zo
zullen meisjes die seksueel misbruikt werden, vaak in de prosti-
tutie terechtkomen. Zo zal iemand steeds weer hetzelfde letsel
aan zijn knie krijgen. We blijven hetzelfde soort ervaring produce-
ren omdat we vastzitten in iets. We zitten in een lus. We zitten in
een gesloten systeem dat entropie blijft opbouwen. Daar kan dus
nooit een nieuwe werkelijkheid uitkomen, ook al probeer je nog
zo hard positief te denken. Het voelt zelfs af en toe alsof er een
vloek op rust. Je probeert opnieuw en opnieuw met volle moed
en je valt telkens weer op je gezicht.
Nu zag ik echter eindelijk een deur openen op een totaal ander
paradigma. Wat ik eerder niet begreep, is dat de persoonlijkheid
gebonden is aan het lichaam en dat het ontdooien dus lichame-
lijk zal dienen te gebeuren. Denken kan dat niet oplossen. Ik
weet uit ervaring dat het klopt. Ik zal het straks meer uitgebreid
hebben over effectieve traumatherapie. In mijn geval kwam de
doorbraak van emdr (Eye Movement Desensitization and Repro-
cessing), een techniek die afwisselend de linker- en rechter her-
senhelft stimuleert zodat ze met elkaar gaan ‘communiceren’ en
zo onverwerkte informatie alsnog verwerken. Dat is een imitatie
van wat de hersenen doen tijdens de rem-slaap (Rapid Eye Move-
ment Sleep). Verwerken betekent dat een sterk emotionele erva-
ring alsnog een plaats krijgt: gevoel (rechterhersenhelft, verbon-
den met limbische hersenen en het hele lichaam) en ratio
(linkerhersenhelft) worden alsnog met elkaar in balans gebracht.
We komen hierop nog terug. Op de winst die ik met emdr maak-
te, heb ik daarna verder gebouwd met het hersentrainingspro-
gramma van dr. Jill Ammon-Wexler (www.train4flow.com). Beide
programma’s veranderen letterlijk dingen op celniveau, in zowel
de hersenen als het neuro-hormonale netwerk in het lichaam. In
een periode van enkele maanden leverden die programma’s meer
op dan tientallen jaren psychologische en spirituele technieken.
Ik ben nu weer in staat gelukkig te zijn zonder enige externe re-

den. Ik heb het ontdooiingsproces voldoende meegemaakt om te
weten hoe bevrijdend het is.
Op allerlei manieren begonnen dingen in mijn leven spontaan
te helen. flow werd hersteld in de mate dat de verstarring (free-
ze) werd ontdooid. Dat leidde tot een enorme stroomversnelling,
ik was duidelijk op het juiste pad. Het leven bleef me uit allerlei
richtingen ondersteunen. De synchroniciteiten bleven zich op-
stapelen. Ik noem er maar enkele. Ze speelden zich allemaal af in
een tijdsbestek van weken. Het hek was echt van de dam. Van
mijn zoon krijg ik een e-mail over een Hawaiiaanse genezer die
via hartenergie een instituut vol criminele psychopaten geneest
waardoor die de tent nu gewoon dicht is, ik leer www.heart-
math.org kennen, ik vind via Google een cd over een methode om
versneld van depressie af te komen door bewust om te gaan met
de volgorde vechten, vluchten en verstarren, ik kom een tekst te-
gen van Eva Pierrakos10 met als titel The Frozen Life Center Co-
mes to Life, ik kom een buitengewoon belangrijk citaat tegen van
Alexander Lowen uit zijn boek Bio-energetica, ik maak kennis
met de hersentrainingsmethode van dr. Jill Ammon-Wexler en
het werk van Peter Levine. Over zijn werk volgt hierna meer.
Hoe wordt het hart ‘bevroren’?
Peter Levine vroeg zich af waarom prooidieren in het wild bijna

nooit getraumatiseerd worden, terwijl ze zeer vaak met de dood
worden bedreigd door allerlei roofdieren. Oftewel, door welk in-
stinct kunnen prooidieren in het wild weer gewoon gaan grazen
vijf minuten nadat ze werden opgejaagd door roofdieren en nadat
een ander dier van de kudde werd gedood en weggesleept? Alles
gaat terug naar normaal in minuten en zonder therapeuten.
Levine11 bestudeerde films van roofdieren en prooidieren en
10 Eva Pierrakos was de vrouw van John Pierrakos, een van de grote pio-
niers van lichaamsgerichte psychotherapie met zijn werk ‘Core Ener-
getics’ genaamd.
212 HOOFDSTU K 4
ontdekte iets zeer interessants. Wanneer prooidieren worden aan-

gevallen door roofdieren, staat alleen maar de vluchtoptie open.
Vechten zit er niet in. Ze krijgen dus een enorme adrenalinestoot
en rennen voor hun leven. Hun hart klopt op hoge snelheid. Het
bloed wordt naar de poten gestuwd voor maximale spierkracht, et
cetera. Dan wordt een van de beesten gepakt door een cheeta. Wat
gebeurt er? Het derde overlevingsmechanisme van de natuur,
wanneer vechten of vluchten niet werkt, is de schijndood (de free-
ze uit het trio fight, flight en freeze). Het gepakte prooidier laat
alle levensfuncties versneld teruglopen. Alle spieren verslappen
en de ademhaling valt zo goed als stil. Het is schijndood. Wanneer
de cheeta het prooidier meeneemt naar huis voor een latere maal-
tijd en eerst nog even gaat wandelen, komt het prooidier uit de
staat van schijndood, schudt de verstarde overlevingsenergie van
het geïnterrumpeerde vluchtgedrag letterlijk van zich af en gaat
ervandoor. Als het dier niet zo gelukkig is dat de cheeta eerst nog
even een boodschap gaat doen, zorgt de verstarring ervoor dat het
dier minder lijdt als het wordt doodgemaakt.
Als prooidieren instinctmatig emotionele entropie kunnen los-
laten, hebben wij mensen ook dat instinct en zo ja, hoe kunnen
we dat activeren? Peter Levine heeft ontdekt dat wij mensen dat
instinct ook nog hebben, maar dat het is door onze moderne le-
venswijze op de achtergrond is geraakt. Elk mens heeft echter dat
genezend mechanisme voor emotioneel trauma nog in zich en
het blijkt dat effectieve traumatherapie met dat instinct samen-
werkt.
Dr. Eugene Gendlin had al een vergelijkbare ontdekking gedaan
met zijn onderzoek naar de vraag waarom bij psychotherapie
sommige patiënten genezen en andere niet. Hij ontdekte dat iets
wat de cliënt instinctief deed, niet iets wat de therapeut deed,
voor genezing zorgde. De ene therapie is meer succesvol in het
samenwerken met het innerlijke genezingsproces dan de andere,
maar de genezing zelf komt altijd van binnenuit. De cliënt doet
dan onwillekeurig iets wat lijkt op wat prooidieren doen: hij
11 Waking the Tiger, Healing Trauma. Peter Levine.

schudt verstarde energie af. Gendlin noemde dat een energetic

shift. Op basis van zijn bevindingen ontwikkelde dr. Gendlin Fo-
cussen, een methode waarbij je opnieuw leert samenwerken met
de intelligentie van het lichaam12. Ik heb zelf ervaring opgedaan
met Focussen en het is wonderbaarlijk wat je met Focussen kunt
in een uur waarvoor maanden van praattherapie niet zouden vol-
staan. De rol van het lichaam wordt enorm onderschat in thera-
pie, maar ook in spiritualiteit. Als de bevroren emotionele ener-
gie, de entropie, in het lijf zit, dienen we daarmee te werken.
Leren ‘voelen met je energetische voelhorens’ – iets wat je leert
bij Focussen – is een absolute basisvaardigheid om bevroren emo-
tionele lading op te sporen en te ontladen.
Ons lichaam is ons onderbewustzijn
Recent wetenschappelijk onderzoek wijst in de richting dat ons

lichaam zelf ons onderbewustzijn is. Hier zijn steeds meer we-
tenschappers het over eens. De grootste doorbraak in dit verband
werd geleverd door dr. Candace Pert, die ontdekte hoe emoties op
moleculair vlak werken.13 Daar hebben we het straks uitgebreid
over.
Een emotionele blokkade in het lichaam is levensenergie gecom-

bineerd met informatie die samen werden bevroren nadat vech-
ten of vluchten onsuccesvol of onmogelijk waren. Zo’n lading
energie en de vergezellende informatie worden altijd ergens in
12 Voor meer hierover, lees het boek van Eugene Gendlin, uitgegeven bij
De Toorts: focussen – Gevoel en je lijf.
13 Een andere benadering werd geleverd door dr. Joseph Ledoux, wereld-
vermaard hersenonderzoeker aan de Universiteit van New York. Hij
schreef zijn visie over de materiële aard van de persoonlijkheid neer
in The Synaptic Self – How Our Brains Become Whow We Are, New
York, 2002. (Synapsen zijn de ruimtes tussen de neuronen d.w.z. de
hersencellen en zenuwcellen waarover elektrische flitsen zich ver-
plaatsen van cel naar cel.)
214 HOOFDSTU K 4
het lichaam op celniveau opgeslagen. Niet in de hersenen, want

die zijn daar veel te gevoelig voor. Omdat die blokkades in het
celgeheugen zitten en niet in onze standaard geheugenbanken,
kunnen wij er niet bij met ons denken en noemen we ze ‘onder-
bewust’. Niet alle vormen van bevroren levensenergie in ons
lichaam hebben te maken met trauma en intense pijn, maar er
gebeurt in wezen hetzelfde: flow wordt omgezet in een emotio-
neel-materiële blokkade.
Alexander Lowen schrijft in zijn boek Bio-energetica: ‘Het fa-
len van verbale therapieën om significante verandering teweeg te
brengen in de persoonlijkheid is verantwoordelijk voor een groei-
ende interesse in non-verbale, lichaamsgerichte benaderingen.’
Als je het onderscheid van Jung begrijpt tussen ego en persoon-
lijkheid, namelijk dat de persoonlijkheid niet het ego is maar een
dimensie van het lichaam, krijgt het citaat van Lowen extra bete-
kenis.
Om de persoonlijkheid te veranderen dien je via het lichaam te
werken! Dat komt precies overeen met het onderzoek van profes-
sor Gendlin. Gendlin vroeg zich af of het mogelijk was te voor-
spellen wie zou genezen in therapie en wie niet. Hij registreerde
duizenden therapiesessies op band en analyseerde de sessies van
diverse therapeuten en therapierichtingen. Na jaren van onder-
zoek kwam hij erachter dat er één factor was die genezing feil-
loos voorspelde. Zelfs zijn studenten aan de universiteit konden
met 99 procent zekerheid voorspellen of een cliënt zou genezen
of niet nadat ze naar een band hadden geluisterd. Wat was het ge-
heim? Cliënten die een energetische verschuiving meldden in de
sessie, waren altijd in het voordeel. Altijd. Ze waren bezig bevro-
ren energie te ontdooien.
Terwijl dieren de bevroren energie van zich afschudden door
onwillekeurige schokken in hun lijf, gebeurt een ontlading bij
mensen op verschillende manieren: een energiebeweging in het
lichaam, huilen, lachen, hikken, niezen, hoesten, spiercontracties
gevolgd door ontspanning, rillingen, opwarming van het lichaam,
zuchten, een reeks intens ontladende in- en uitademingen, kok-
halzen, gerommel in de darmen, winden laten, boeren (vooral de
laatste twee brengen cliënten soms in verlegenheid). Praten al-
leen is veel minder succesvol om bevroren energie te ontladen

dan lichaamsgerichte benaderingen en toch worden die benade-
ringen nog vaak als minderwaardig gezien.
Ik heb beide meegemaakt en ik heb ervaren dat de lichaamsge-
richte benaderingen voor emotionele onderwerpen vele malen
sneller gaan dan de verbale. Bij Focussen en andere lichaamsge-
richte genezingswijzen voor het emotionele lichaam is er altijd
een energetische ontlading. Dat is het echte teken dat je vorde-
ringen maakt. Energetische therapie is de therapie van de toe-
komst. De traditionele therapeutische scholen blijven zich daar-
tegen verzetten, maar het publiek raakt steeds beter op de hoogte,
onder andere door internet. Energetische psychologie groeit snel-
ler dan welke andere vorm van hulp dan ook, maar wordt in vele
landen nog altijd niet officieel erkend. Toch is de opkomst niet te
stoppen.
Zo kent emdr (Eye Movement Desensitization and Reproces-
sing) wereldwijd al meer dan 40.000 professionele beoefenaars,
hoewel deze therapie nog maar sinds het eind van de vorige eeuw
bestaat. Eén miljoen succesverhalen met lichte en zware trauma-
gevallen zeggen meer dan wat de officiële instanties en sceptici
daarover zeggen. emdr is voor mij in ieder geval een van de be-
langrijkste gebeurtenissen in mijn leven geweest. Therapeutische
benaderingen die succes hebben met emotionele blokkades, heb-
ben gemeen dat ze het lichaam bij het proces betrekken. Als je
eenmaal begrijpt hoe emoties in het lichaam werken, is het over-
duidelijk dat je het lichaam niet buiten beschouwing kunt laten.
Het onderzoek van dr. Candace Pert
De vrouw die ontdekte hoe emoties op moleculair niveau in het

lichaam werken, is dr. Candace Pert14. Ze vond de wetenschappe-
lijke verklaring voor de relatie tussen lichaam en geest. Emoties
blijken een brug te zijn tussen de kwantumdimensie (ons essen-
14 Als je er meer wilt over weten dan wat ik hier vertel, lees dan Mole-
cules of Emotion, het verslag van haar onderzoek.
216 HOOFDSTU K 4
tiële zelf, noem het ziel als je wilt) en de fysieke dimensie (li-
chaam en persoonlijkheid).
In eerste instantie was dr. Pert met ander onderzoek bezig, na-
melijk onderzoek naar de werking van opiaten (morfine en aan-
verwanten). Tijdens de periode van het onderzoek viel ze van haar
paard en kreeg morfine toegediend voor haar heftige pijn. Door
haar val raakte ze op subjectieve manier betrokken bij haar
onderzoek. Ze ontdekte in zichzelf wat ze waarschijnlijk nooit
gevonden zou hebben in een laboratorium, een interessante syn-
chroniciteit die een ontdekking opleverde die de gehele weten-
schappelijke wereld in beroering zou brengen. Ze observeerde in
zichzelf dat de morfine niet alleen haar pijn wegnam, maar ook
haar emotionele staat veranderde. Ze vroeg zich af hoe dat kwam.
Wat was het verband tussen lichaam en emoties? Om een lang
verhaal kort te maken, ze ontdekte hoe morfine en andere pijn-
stillers werken (dat wist daarvoor niemand). En ze ontdekte dat
pijnstillers en emoties op een gelijksoortige manier informatie
overdragen aan de cellen!
Pijnstillers zijn een soort chemische boodschappers die speci-
fieke informatie kunnen overbrengen met een specifiek resultaat
in het organisme. Echt niemand wist tot op dat moment hoe dat
in zijn werk ging; alleen dat het werkte. Kort uitgelegd werkt het
zo: cellen hebben op hun buitenkant, het celmembraan, miljoe-
nen moleculen die dr. Pert de naam receptormoleculen gaf. Elke
cel heeft die moleculen, waar ook in het lichaam. Die receptoren
zijn een soort ‘zintuigen’ van de cel. Zoals onze neus geuren kan
onderscheiden en ons oor klanken, zo kunnen die receptormole-
culen een onderscheid maken tussen soorten chemische bood-
schappers. In het lichaam bewegen zich voortdurend chemische
boodschappers voort, wachtend op een signaal om in actie te ko-
men. Die boodschappers zijn bijvoorbeeld neurotransmitters (do-
pamine, histamine), steroïden (testosteron, progesteron, oestro-
geen) en neuropeptiden (de grootste groep, waarvan endorfine en
serotonine de bekendste zijn). Neuropeptiden zijn strengen ge-
vormd uit aminozuren (zoals L-asparagine, L-tryptofaan). De re-
ceptormoleculen zijn proteïnen. Een bepaalde soort neurotrans-
mitter of steroïde of neuropeptide past alleen op een bepaald
soort receptor, net zoals alleen een bepaalde sleutel een slot kan
openmaken. Wanneer een boodschapper tot actie wordt aangezet
door opdrachten die via de zintuigen en het zenuwstelsel worden
gegeven, gaat ze ‘aanmeren’ bij zo’n receptor. Cellen gaan dan ‘pa-
ren’, seks op celniveau. De chemische boodschapper vormt daar-
na samen met de receptor een kanaal dat ionen kan doorgeven.
De receptoren en de neuropeptiden trillen op een bepaalde ma-
nier en geven zo een boodschap door aan de cel die dan een ‘be-
slissing’ neemt, zoals het produceren van een bepaalde stof, of een
celsplitsing, of het remmen van de aanmaak van een stof. De neu-
ropeptide endorfine bijvoorbeeld zorgt voor weldadige sensaties
in het lichaam. Naast een dertigtal andere neuropeptiden wordt
endorfine bijvoorbeeld in actie gezet tijdens een orgasme. Oxyto-
cine bijvoorbeeld is het relatiehormoon, dat vrijkomt wanneer
een vrouw borstvoeding geeft. Volgens dr. Pert is het gewoon een
historisch toeval of iets een hormoon heet of een neuropeptide of
een neurotransmitter, ze zijn allemaal hetzelfde mechanisme, zo-
als hiervoor beschreven. Er zijn in totaal al enkele honderden
neuropeptiden geïdentificeerd sinds de doorbraak van dr. Pert.
Het emotionele lichaam is dus één groot communicatiesys-
teem dat tot in onze tenen reikt. Het is een netwerk dat elk deel
van het lichaam omvat en niet alleen de hersenen. Het is dus
geen toeval dat we dingen zeggen als: ‘Het is een pak van mijn
hart’ of ‘Wat heb je op je lever?’ De oude newtoniaanse gedachte
dat er in het lichaam aparte delen zijn voor specifieke functies is
van de kaart geveegd. De neuropeptiden die we in de hersenen
vinden, komen ook voor in de darmen. Het is één systeem, een
intelligent systeem. En wat is die intelligentie? De intelligentie
van de natuur of, als je wilt, het bewustzijn waaruit de materie
voortkomt. Dr. Pert was een zeer rechtlijnige linkerhersenhelft-
wetenschapper tot ze deze ontdekkingen deed. Ze wilde niets ho-
ren over bewustzijn en dat soort ‘onzin’. Nu zegt ze: ‘De grootste
verschuiving in de eenentwintigste eeuw is niet het internet, zo-
als velen beweren, maar het groeiende inzicht dat bewustzijn de
centrale factor van de natuur is, dat het de werkelijkheid voort-
brengt.’ Dit citaat komt uit een lezing van dr. Pert met als titel
Your Body Is Your Subconscious.
218 HOOFDSTU K 4
Emoties en de persoonlijkheid
Nu even terug naar de persoonlijkheid. Deze bestaat uit voorspel-

bare gedragingen, anders zou je bijvoorbeeld geen persoonlijk-
heidstest kunnen afnemen. De persoonlijkheid is een stel patro-
nen. Patronen zijn een vorm van bevroren levensenergie met
oude informatie die steeds weer hergebruikt wordt, lang nadat de
situatie waarin ze relevant was verdwenen is. Dat is het gesloten
systeem waar we het de hele tijd over hebben. Het gaat niet af op
nieuwe informatie, zoals een open systeem, maar hergebruikt ou-
de informatie wanneer die wordt opgewekt door iets in het he-
den. Zo werken de emotionele regelkringen van de persoonlijk-
heid. De informatie in een patroon wordt geactiveerd en de
overeenkomstige neuropeptiden worden gealarmeerd. Ze meren
aan bij hun spiegelbeelden aan de kant van de celreceptoren en
gedrag wordt aangestuurd of juist verhinderd. Is dat niet fascine-
rend?
Deze ontdekking levert een heel nieuw beeld op van de manier
waarop de persoonlijkheid werkt en laat zien hoe ze aan het li-
chaam vastzit. Het beste nieuws is echter dat er moderne metho-
den zijn om de bevroren informatie te bevrijden en dat zo dat
soort patroonmatig gedrag wegvalt. Hierna geven we een over-
zicht van methodes die we hebben getest.
Posttraumatische stress
Posttraumatische stress omvat een veel ruimer gebied dan we

eerst geloofden. Vroeger werd hij alleen in verband gebracht met
soldaten die van het slagveld terugkeerden en niet los konden ko-
men van de heftige ervaringen die ze hadden gehad. Later werden
vergelijkbare fenomenen waargenomen bij slachtoffers van zwaar
fysiek of emotioneel geweld, zoals verkrachting, en bij slachtof-
fers van natuurrampen. Een van de merkwaardigste ontdekkin-
gen van Peter Levine was dat schijnbaar onschuldige, zogenaamd
normale ervaringen ook voor trauma en posttraumatische stress-
fenomenen kunnen zorgen. Voorbeelden: een plots sterk geluid
kan traumatisch zijn voor een baby; het overlijden van een dier-
bare kan traumatisch zijn; een auto-ongeluk, vooral met een

whiplash, kan traumatisch zijn. En nog veel meer.
De Zwitserse psychotherapeute Alice Miller verwierf wereld-
faam met haar werk over het traumatiserende effect van vele op-
voedingspraktijken voor kinderen. Haar boek Het drama van het
begaafde kind is een absolute herkenningschok voor velen onder
ons. Als je het nooit gelezen hebt, en je hebt kinderen of je wilt
zaken uit je eigen kindertijd begrijpen, lees het. We geven straks
een lijst met posttraumatische stressverschijnselen. Soms ko-
men die pas tientallen jaren na het traumatiserende incident naar
boven. Zo kan zwangerschapsdepressie posttraumatische stress
zijn als gevolg van iets uit de kindertijd van de moeder. Moeder
worden, een enorme verandering in het leven van een vrouw, kan
gevoelens van overweldiging oproepen die zaten opgesloten in
een bevroren emotionele lading uit haar kindertijd. De zoge-
naamde midlifecrisis is vaak een vorm van posttraumatische
stress die verband houdt met gebeurtenissen die eerder in het le-
ven bevroren werden.
Laten we daarom eerst definiëren wat trauma is. Een trauma is
een overweldigende gebeurtenis waarbij we niet kunnen vechten
of vluchten. In zo’n situatie ontstaat altijd de derde optie: de be-
vriesreflex. Als gevolg daarvan ontstaat een emotionele blokka-
de: golven worden door intense weerstand omgezet in deeltjes en
ze worden letterlijk deel van ons emotioneel lichaam, dat – zoals
dr. Pert aantoonde – functioneert als een brug tussen geest en li-
chaam. Het zal hierna duidelijk worden dat de hardste verdedi-
gingsmechanismen van onze persoonlijkheid traumatische pijn
verbergen. Onze ouders of opvoeders kunnen ook zelf zodanig ge-
traumatiseerd zijn geweest dat ze niet meer goed functioneerden
als ouder of opvoeder. Misschien hebben we zelfs fysiek misbruik
meegemaakt of emotioneel geweld. Maar zelfs de beste ouders
kunnen ongewild trauma veroorzaken in een kind, zie het werk
van Alice Miller. Mijn vrouw ging toen we in Nederland woon-
den, even snel naar de winkel op de hoek, een tiental huizen ver-
der, terwijl ons zoontje sliep. Hij sliep altijd gewoon door, maar
juist die keer werd hij wakker en stond in grote paniek aan de
deur toen ze terugkwam. Hij was uren lang niet te troosten. Hij
220 HOOFDSTU K 4
voelde zich zo in de steek gelaten en hij ervoer een soort existen-

tiële, instinctieve, in de cellen gecodeerde overlevingsangst. Mijn
vrouw is een fantastische moeder, maar toch overkomt ons zoon-
tje een keer zoiets. Zo zijn er zovele zaken die ons zijn overko-
men, ook al hadden onze opvoeders alleen maar goede bedoelin-
gen.
Robert Scaer, auteur van The Body Bears the Burden, was me-
disch directeur in een ziekenhuis in Colorado. Hij ontdekte dat
patiënten met moeilijk te genezen fysieke verschijnselen, zoals
chronische vermoeidheid of fybromyalgia, zeer goed reageerden
op therapieën die normaal alleen werden gegeven aan traumapa-
tiënten. Dat bleek ook waar te zijn voor iemand met nekproble-
men na een verkeersongeval. Hij ging verder experimenteren met
traumatechnieken en kwam tot de conclusie dat aan de wortel
van alle chronische verschijnselen en de meeste mentale ziektes
een traumatische ervaring ligt.
In zijn later werk, The Trauma Spectrum, stelt hij zelfs dat bij-
na iedereen in meer of mindere mate getraumatiseerd is en dat
onze moderne maatschappij dat alleen maar verergert. Hij be-
schrijft hoe onze maatschappelijke instellingen – rechtbanken,
politie, scholen en ziekenhuizen – zelf vaak traumatiserend zijn.
Elke ervaring die de vecht- of vluchtrespons oproept en daar geen
ruimte voor geeft, leidt tot een bevriezing en dus een vorm van
trauma.
Wij stapelen steeds meer onverwerkte emoties op en verliezen
steeds meer het vermogen in flow te leven. Omdat we zo steeds
vaster komen te zitten in de persoonlijkheid, ontstaan er in onze
moderne maatschappij ook steeds meer relatieproblemen, echt-
scheidingen et cetera, maar ook meer brutaal gedrag, zinloos
geweld en noem maar op. We leven in een wereld vol getraumati-
seerde mensen die zich steeds vaker opstellen achter verdedi-
gingsmuren. Om deze neergaande spiraal te doorbreken is het es-
sentieel dat we ons lichaam beter leren begrijpen, dat we het zien
als een intelligent systeem en dienen we onze instincten te waar-
deren en in ere te herstellen. Dieren genezen binnen enkele mi-
nuten van een trauma. Wij kunnen ons hele leven onder een trau-
ma gebukt gaan. Bij vrouwen wordt na de bevalling een hormoon
gevonden die de pijn van een bevalling uitwist. De natuur is slim-

mer dan wij allemaal samen.
Hoe ruim is het begrip trauma?14
Een trauma is altijd een overweldigende gebeurtenis waarbij we

niet kunnen vechten of vluchten. Trauma is trauma, wat de oor-
zaak er ook van is: een plotseling hard geluid voor een baby of een
bom die ontploft op het slagveld. Een trauma is in ons lijf altijd
gecodeerd levensbedreigend, of dat nu echt zo is of geïnterpre-
teerd door ons organisme. Zolang het organisme een gebeurtenis
als levensbedreigend ervaart, en we niet kunnen vechten of vluch-
ten, of vechten levert niets op en vluchten kan niet, zal de levens-
energie die werd geproduceerd om te vechten of te vluchten, altijd
worden bevroren. Het is deze bevroren energie die later voor de
posttraumatische verschijnselen zorgt, soms zelfs tientallen jaren
na de feiten. Daardoor ziet men meestal ook het verband niet.
Toen Matthew Sanford (www.matthewsanford.com) dertien
was, kwamen zijn vader en zuster om bij een verkeersongeluk dat
hem ook verlamde benen bezorgde. Hij is nu yogaleraar en hij be-
studeert al zijn hele leven, eerst en vooral zijn eigen ervaring, de
relatie tussen trauma en geestelijke en lichamelijke verschijnse-
len. Zijn conclusie is dat ongeveer iedereen in een bepaalde mate
getraumatiseerd is, al was het maar door de valpartijen als kind.
Hij vermeldt ook emotionele trauma’s zoals de woede van een
ouder die over je heen komt als kleine hummel die daar helemaal
niets van snapt. Zijn breedste definitie van trauma omvat alle
momenten waarin je in je hart geraakt wordt, momenten waarop
je je vertrouwen in de wereld verliest, momenten waarop de din-
gen hun zin voor je verliezen.
Dat herken ik zeer sterk. Na de dood van mijn vriend maakte ik
een enorme zingevingcrisis door, die eigenlijk tientallen jaren
heeft geduurd, ook doordat ik nooit een traumabehandeling
kreeg. Dertig jaar na de dood van mijn vriend kwam er nog helse
14 Vooral geïnspireerd door het onderzoek van Peter Levine.

222 HOOFDSTU K 4
pijn uit mijn lijf tijdens traumahelingsessies met emdr. Hoeveel

mensen in onze maatschappij hebben tegenwoordig een zinge-
vingscrisis? Ze zijn niet te tellen. De vraag is dus: waar is de won-
de in het hart? Zullen we eindelijk eens emotioneel intelligent
worden als mensheid? Hersenonderzoeker dr. Antonio Damasio,
hoogleraar Neurologie aan de universiteit van Zuid-Californië, en
wereldspecialist op het gebied van de emotionele hersenen, stelt
dat onze nadruk op denken ten koste van emoties en gevoelens
een van de meest destructieve factoren in onze moderne maat-
schappij is. Wie luistert?
Soorten trauma
Trauma’s kunnen we ruwweg in twee soorten verdelen, trauma’s
die voor de hand liggen en trauma’s die niet voor de hand liggen.
Voor de hand liggende oorzaken van trauma’s, zijn:

● oorlog;
● verkrachting;
● aanranding;
● zwaar misbruik van kinderen, seksueel, fysiek, emotioneel;
● geweld meemaken of zien (zoals personeel tijdens een bank-
overval);
● catastrofes, zoals aardbeving, huisbrand, overstroming.
De minder evidente oorzaken van trauma omvatten zaken als ge-

neeskundige ingrepen bij kleine kinderen, anesthesie (vooral
maar niet alleen voor kinderen), een zware val, een verkeersonge-
val, een beenbreuk, alleen gelaten worden, een tijdelijk gebrek
aan zuurstof, bijna verdrinken, voedsel in de luchtpijp dat er niet
meteen weer uitkomt, stress bij een minder vlotte geboorte voor
zowel moeder als kind, de dood van een dierbare. Zelfs een lang-
durige herhaling van schijnbaar kleine incidenten kan op cumu-
latieve wijze tot trauma leiden.
Onderzoek naar trauma wijst uit dat alleen al het zien van ver-
schrikkelijke zaken op televisie, zoals de genocide in Rwanda of
de tsunami in Azië of de val van de Twin Towers op 11 september
in New York, voor sommige mensen tot posttraumatische stress-
verschijnselen kan leiden die even ernstig zijn als bij mensen die
ter plaatse waren.
Luister naar je lichaam. Ervoer je een reactie toen je het lijstje
las? Een slikreflex, een benauwd gevoel in de maagstreek, druk in
het hoofd, een samenknijpende keel, getintel ergens in het li-
chaam? Dat kan wijzen op een bevroren emotionele lading die
even geactiveerd werd.
De symptomen van trauma

De effecten van trauma kunnen levensvernietigend zijn. Ze kun-
nen onze gewoontes beïnvloeden, ons denken, onze chronische
gemoedstoestand, onze relaties en de mate waarin we succesvol
zijn in het leven. Ze kunnen een tol eisen in ons familieleven en
onze intieme relaties. Ze kunnen leiden tot verdraaid denken en
verkeerde beslissingen. Ze kunnen leiden tot diverse vormen van
verslaving, aan suiker, sigaretten, alcohol, koffie, chocolade,
drugs. Ze kunnen leiden tot vormen van zelfdestructief gedrag,
onverantwoord opzoeken van gevaar en risico’s om je levend te
voelen. Ze kunnen zorgen voor chronische lichamelijke pijn en
allerlei zogenaamd psychosomatische ziektes.
Wanneer we weten dat een traumatisch incident, vroeger in het
leven, iemands vermogen om met situaties in het leven om te
gaan ernstig kan aantasten, helpt ons dat mededogend te zijn in
plaats van veroordelend. En dat geldt in de eerste plaats voor je-
zelf. Als je ergens vastzit of altijd maar weer vastloopt, wees dan
niet hard voor jezelf. Je hebt niet om die dingen gevraagd en nie-
mand heeft je waarschijnlijk ooit verteld wat je kon doen om
weer in flow te komen.
De verschijnselen die we hierna noemen, zijn opgedeeld in za-
ken die meteen voorkomen, bij het incident en in de periode na
het incident enerzijds, en zaken die soms pas jaren of zelfs tien-
tallen jaren later verschijnen anderzijds. De directe reacties van
het organisme omvatten: overstimulering, beklemming, dissocia-
tie en ontkenning, gevoelens van hulpeloosheid en onmacht,
immobiliteit en bevriezing. Verschijnselen die ook veel later
kunnen verschijnen, zijn onder andere geheugenstoornissen, ont-
wijkingsgedrag en perfectionisme.
224 HOOFDSTU K 4
Directe reacties op trauma
Overstimulering
Overstimulering kan zich voordoen op fysiek vlak, zoals verhoog-
de hartslag, verhoogde bloeddruk, zweten, heftig of juist zwak
ademhalen, kleffe handen, spierspanning, et cetera. Ze kan ook
tot uiting komen op mentaal vlak in de vorm van gestrest den-
ken, steeds terugkerende gedachten, voortdurend zorgen maken.
Beklemming en vernauwde waarneming

Beklemming houdt in dat sommige aderen vernauwen zodat
bloed naar het hoofd en de armen en benen wordt gestuwd terwijl
het wordt weggetrokken uit genitaliën en ingewanden. Dit kan
zich ook voordoen in je klein maken om iets te ontwijken, in sa-
mentrekking van nek en schouders, in het samentrekken van
buik en maagstreek, in het gevoelloos worden van sommige delen
van het lichaam.
Dr. Candace Pert beschrijft in Molecules of Emotion dat trau-
ma wordt opgeslagen in de cellen, waardoor een lichaamsdeel of
zelfs het hele lichaam minder gevoelig kan worden. Vernauwing
van de aderen doet natuurlijk ook denken aan de miljoenen man-
nen in de wereld die Viagra, Levitra en Cialis slikken om de
bloedtoevoer naar hun geslacht te vergroten. Het is ook geen toe-
val dat drie medicijnen voor de maag in de top tien van de meest
verkochte medicijnen in Nederland staan.
Dissociatie en ontkenning
Bij dissociatie neem je afstand van jezelf, je bent buiten jezelf, om
de pijn niet te voelen. Je verbreekt de communicatie met jezelf of
je lijf. Ontkenning is een milde vorm van dissociatie, je verbreekt
de herinnering aan het incident. Dat komt vaak voor bij kinderen
die misbruikt werden. Dissociatie komt later in het leven naar
buiten als chronische pijn zonder aanwijsbare oorzaak en als
huidproblemen (ons gevoelsorgaan bij uitstek).
Hulpeloosheid, machteloosheid, immobiliteit, bevriezing

Werkt overstimulering als een gaspedaal, deze fenomenen funge-
ren als een rempedaal. Ze zijn verwant aan de schijndood in

prooidieren.
Symptomen die later optreden

Traumatische stresssymptomen die later na het voorval optre-
den, zijn:
● overdreven alertheid;
● defensieve opstelling in relaties;
● overgevoeligheid voor licht of klank;
● hyperactiviteit;
● emotionele overreacties;
● nachtmerries;
● emotionele hoogtes en laagtes;
● schaamte en gevoelens van onwaardigheid of minderwaar-
digheid;
● gevoel gemakkelijk overweldigd te worden;
● angst en zorgen;
● onvermogen te denken;
● geheugenstoornissen;
● seksuele stoornissen;
● ontwijkgedrag;
● onverklaarbare aantrekking tot gevaar en risico;
● verlies van geloof;
● paniekaanvallen;
● grote schuchterheid;
● wens niet gezien te worden, onzichtbaar te zijn;
● lethargie, inertie;
● onvermogen om je te verbinden;
● verlatingsangst;
● chronische uitputting;
● immuniteitsproblemen;
● psychosomatische ziektes;
● chronische pijn;
● huidproblemen;
● allergieën;
● pessimisme en doemdenken;
● perfectionisme;
226 HOOFDSTU K 4
● wens altijd aardig gevonden te worden (angst voor afwijzing);

● spijsverteringsproblemen;
● premenstruale problemen;
● verlies aan levenslust, aan interesse;
● vervreemding van geliefden en familie;
● verminderd vermogen doelen te stellen en plannen te ma-
ken;
● allerlei communicatiestoornissen.
Een speciale categorie

Een van de merkwaardigste gevolgen van trauma is de neiging de
traumatische ervaring te herbeleven in allerlei ongelukken en
ongelukkige omstandigheden. Kinderen van alcoholisten die
trouwen met iemand met een drankprobleem, ongelukken aan-
trekken, voortdurend relaties en bezittingen verliezen, telkens
opnieuw seksueel geweld meemaken, altijd opnieuw een partner
aantrekken die vreemdgaat, et cetera. Het totale tegengestelde
hiervan is totale vermijding, zoals in waterangst, angst voor inti-
miteit, et cetera.
De neiging het trauma te herbeleven kunnen we ook opvatten
in jungiaanse zin. Wat onderdrukt wordt in het onderbewustzijn,
zal tevoorschijn komen als je lot. We kunnen haar ook verklaren
vanuit de regel dat waar je verzet tegen pleegt, je zult aantrekken.
Waar aandacht naartoe gaat, gaat energie naartoe en verzet is een
vorm van aandacht geven. We kunnen het ook interpreteren als
externe signalen dat iets in ons geheeld dient te worden. Eigen-
lijk maakt het niet uit hoe het in elkaar zit. Er is het feit dat
getraumatiseerde mensen soms terechtkomen in een reeks van
ongelukkige ervaringen met een gemeenschappelijk thema. Ge-
lukkig geldt voor dit symptoom wat voor alle andere symptomen
ook geldt: zodra de bevroren energie wordt bevrijd, vallen de over-
eenkomstige fenomenen weg.
Succesvolle traumaheling wordt gevolgd door een enorme ver-
hoging van levensenergie, creatieve energie, zin om weer deel te
nemen aan het leven, zin om nieuwe relaties aan te knopen, om
nieuwe dingen te proberen. De winter is voorbij, het is weer len-
te. Die volgt op de bevrijding van opgesloten bevroren energie.
Wanneer trauma wordt geheeld, wanneer bevroren levensenergie

ontdooid wordt, komen persoonlijke kracht en passie terug. Al-
tijd. Ik kan zelf getuigen van de vele jaren dat ik altijd maar weer
een nieuw drama in mijn leven kreeg te verwerken tot ik begreep
waar dat vandaan kwam.
Trauma, persoonlijkheid en de geboorte van

het essentiële zelf
Het heeft lang geduurd voor ik begreep dat alleen heling van mijn
trauma kon voorkomen dat ik telkens nieuwe drama’s in mijn le-
ven zou krijgen te verwerken. Dit begrip werd gevolgd door het
belangrijke inzicht dat wanneer alle patronen van de persoonlijk-
heid een soort bevriezing zijn, we die patronen kunnen oplossen
door traumaheling toe te passen. Dit inzicht is de kern van dit
boek. Het brengt op praktische manier in kaart wat Eckart Tolle
in De kracht van het nu, het pijnlichaam noemt. Niet alleen dat,
het opent ook een direct pad naar de heling van het pijnlichaam,
de grootste vernietiger van menselijke relaties. Mijn dankbaar-
heid voor dit inzicht is niet in woorden uit te drukken. Niet al-
leen ervaar ik nu zelf heling zoals nooit tevoren, ik kan het ook
met mijn lezers delen en dat zorgt voor veel flow in mijn leven.
Ook al zijn vele van de patronen van de persoonlijkheid niet
traumatisch in de strikte betekenis van het woord, ze hebben wel
een gelijksoortige natuur. Ze zijn bevroren levensenergie die in-
formatie bevat die hergebruikt wordt bij latere gebeurtenissen.
Het fantastische van mijn inzicht is dat succesvolle technieken
van de traumabehandeling ook zeer succesvol zijn om de hele
persoonlijkheid te ontdooien. De harde kern van de persoonlijk-
heid bestaat namelijk wel degelijk uit een soort traumatische
energie (en gezegend zijn de uitzonderingen). Ik verwijs daarmee
naar het boek van Alice Miller, Het drama van het begaafde
kind, en naar wat Peter Levine ‘doodgewone dagelijkse zaken’
noemt. Dit zijn zaken die niets betekenen in de ogen van volwas-
senen, maar (zeer) traumatisch kunnen zijn voor een kind dat nog
geen bewust referentiesysteem heeft om ervaringen te integre-
ren. Zo kan iets wat een volwassene een ‘grap’ noemt, zeer letter-
228 HOOFDSTU K 4
lijk worden genomen door de geest van een kind. Omdat kinde-
ren voor hun overleven afhankelijk zijn van de relaties die hen
omringen, is alles wat die relaties angstig maakt indirect levens-
bedreigend. Daardoor is er nogal vaak ongewild relatietrauma uit
onze kinderjaren aanwezig in het hart van onze relationele verde-
digingsmechanismen, onze persoonlijkheid. Vergis je niet, daar
hoort ook het positieve zelfbeeld bij dat we aan onszelf en ande-
ren tonen. Het zijn allemaal strategieën om liefde te verkrijgen
die een onderliggende angst in zich bergen. Wat als je ondanks al
je pogingen om bemind te worden toch faalt? Is dat traumatisch?
Ik denk het wel.
Er is nog meer. Ons hart wordt ook bevroren wanneer we ande-
re mensen pijn doen. We kunnen anderen alleen tot slachtoffer
maken van onze boosheid, agressie, rancune en dergelijke wan-
neer we onze ware aard, eenheid, ontkennen. We maken dan let-
terlijk van ons hart een steen. En is dat traumatisch? In de defini-
tie van trauma als een verlies van ons spontane, open zelf wel. En
uiteindelijk zal de pijn die we op zielsniveau onderdrukken als
we andere mensen kwaad doen, een weg naar buiten vinden in
ons leven.
Een van de meest bevriezende emoties naast haat is schuld. Het
maakt niet uit of we de schuldgevoelens bewust erkennen of on-
bewust onderdrukken. Daarom is het laatste hoofdstuk van dit
boek helemaal aan vergeving en zelfvergiffenis gewijd. Dat is
meestal de effectiefste weg om ons hart weer te openen. Deel van
het vergevingsproces is dat we de bevroren emotionele energie
ontdooien. Vergeven is alles behalve een mentaal proces. Verge-
ven doe je met je hart. Het heeft te maken met loslaten, met ont-
dooien. Het is niet intellectueel, maar emotioneel. Daarom die-
nen we ons lichaam in dat proces te betrekken. Je kunt letterlijk
niet vergeven oftewel loslaten terwijl je lichaam gespannen is en
je hersenen in bèta zijn. Je dient minstens in alfa te zijn om effec-
tief te kunnen vergeven.
De persoonlijkheid sluit het hart
De persoonlijkheid is een zegen en een vloek. Ze helpt ons ons-

zelf te verdedigen wanneer we nog geen vrije wil en geen onder-
scheidingsvermogen hebben, maar in onze maatschappij komen
we er meestal nooit meer vanaf. Je kunt haar vergelijken met de
krukken die je krijgt voor een gebroken been en die je blijft ge-
bruiken nadat het been geheeld is. Je loopt je hele leven dan ver-
der te knoeien met die krukken zonder dat er enige noodzaak
voor is. Zo is al die ellende met de persoonlijkheid ook helemaal
niet nodig, want de persoonlijkheid zelf is niet langer nodig in je
volwassen leven. Een onervaren kind heeft een automatisch ver-
dedigingssysteem nodig. Jij niet. Als je er wel aan vasthoudt, zul
je onder stress steeds weer kinderachtig gedrag vertonen. Analy-
seer eens het gedrag van emotionele mensen. Het is kinderachtig
en puberaal. Om echt volwassen te worden dienen we de per-
soonlijkheid, de kinderkrukken af te leggen.
We komen nog even terug op iets wat we eerder schreven: erger
dan een gebroken teen is een bevroren hart. Misschien wel het
diepste trauma op hartniveau is het verlies van onze onschuld. In
het centrum van onze persoonlijkheid bestaat hartenpijn. We
worden als baby’s geboren in een staat van onbewuste en ongedif-
ferentieerde eenheid, we zijn nog niet geïdentificeerd met de
vorm. Baby’s zijn nog pure magie. Op een keer beseffen we dat
onze ouders en opvoeders niet perfect zijn en dat de wereld ons
pijn kan doen. Dat is een behoorlijke schok. We vallen en we heb-
ben pijn. Of onze ouders of opvoeders geven ons niet de aandacht
die we zouden willen omdat ze een mindere dag hebben of zo
druk bezig zijn. Of ze reageren hun boosheid over iets anders op
ons af. De wereld verliest plots zijn warme nestgevoel. Je ouders
laten je hun irritatie zien omdat je hen op hun zenuwen werkt.
Dat kan allerlei vormen aannemen. Hoe dan ook, je wordt ont-
nuchterd. Je dient plotseling te leren dat je sommige dingen beter
niet kunt doen als je liefde wilt krijgen. Je wordt onderwezen hoe
je liefde dient te verdienen en hoe de liefde van je weggehouden
kan worden als je je niet conformeert. Zo ontstaat de meest ver-
nietigende overtuiging: ik word niet bemind voor wie ik ben,
230 HOOFDSTU K 4
maar voor wat ik doe of niet doe. Later komt daar nog bij ‘voor
wat ik heb’. De boodschap is dat er iets aan jou zoals jij van natu-
re bent, scheelt. Je moet dus iemand worden die wel liefde waard
is. Onbewust schakel je over van moeiteloos zijn in het nu naar
energierovend worden in de tijdstroom.
De som van alle strategieën en vooral van de relatiestrategieën
om pijn te vermijden en plezier te krijgen is je persoonlijkheid.
Ze leeft vanuit het verleden in plaats vanuit het Veld van Alle
Mogelijkheden. Zij bepaalt ons gedrag zodat we liefde krijgen en
afwijzing vermijden. We zijn ons ‘doen’ geworden en daardoor
gaan we ons onbewust ook steeds meer identificeren met onze
vorm. We verliezen het aangeboren gevoel van verbondenheid
met alles en allen. In plaats van gewoon te zijn vragen we ons
voortdurend af: wat word ik nu verondersteld te doen? Niet lan-
ger ons hart maar ons denken wordt onze eerst hulpbron. We zijn
het paradijs kwijt.
Het sprookje van de Gestolen Moeder Maan
Sprookjes en mythes beschrijven universele ervaringen. Zo ook

‘Het sprookje van de gestolen moeder maan’15. Bedenk dat in
sprookjes en in droomverklaringen alle personages aspecten van
een en dezelfde psyche zijn. In een droom ben je dus alle persona-
ges, diverse aspecten van de psyche.
Er was eens een perfect dorp. Iedereen in het dorp was lief-
devol. Ouders voedden hun kinderen perfect op. Buren hielpen
elkaar. Er was geen misdaad. Er was overvloed voor iedereen.
Maar, zoals dat gaat in sprookjes en in elke psyche, was er ook
een donkere macht die op de loer lag. Rond het paradijselijke
15 Een verkorte versie van het sprookje zoals verteld door Clarissa Pink-
ola Estés, een Jungiaanse analyste, op een tape met als titel Warming
The Stone Child (verhalen over verlaten worden en de kracht die je
krijgt als je verlatingsangst kunt overwinnen), uitgegeven door
Sounds True.
dorp lag een gebied vol moerassen en monsters. De dorpe-

lingen waagden zich in het donker alleen door dat gebied met
behulp van het licht van de maan. Ze waren echt afhankelijk
van de maan om hun weg te vinden. De maan hield van de
mensen en hielp hen zo goed als ze kon.
De maan was zo betrokken bij de mensen en hun angsten in
het donker, dat ze besloot naar de aarde af te dalen om uit te
zoeken waar ze bang voor waren. Ze wikkelde zichzelf in een
grote cape en daalde af naar de aarde. Ze hield haar mantel
stijf dicht om geen licht te laten ontsnappen. Het was dus die
nacht heel donker en mensen konden zich zonder maanlicht
niet zonder gevaar door het gevaarlijke gebied bewegen. De
maan zelf had wel een cirkel van licht aan haar voeten, want
dat kon de mantel niet afdekken. Dat was als het ware het
waakvlammetje dat nog aanwezig was toen de maan naar de
aarde was afgedaald.
Plots hoorde ze een stem van een bang mens, achtervolgd door
monsters: help me, help me! Hij zag het zwakke licht aan de
voeten van de maan en begon in haar richting te lopen. Terwijl
de maan haar aandacht op de bange mens richtte, werd ze ech-
ter zelf gegrepen door het monster en langzaam de diepte inge-
trokken. Ze besefte hoe de arme man, aangetrokken door haar
licht, naar zijn noodlot liep. Ze gooide haar kap achteruit en
haar licht scheen plots met meer helderheid in de duisternis.
De monsters trokken zich meteen terug en de mens kon ont-
snappen. Hij besefte echter niet wat er echt gebeurd was.
De monsters grepen meteen toen de vluchteling weg was, de
maan bij haar mantel en ze trokken haar helemaal de diepte
in. Ze legden een groot rotsblok boven op haar zodat ze niet
kon ontsnappen. Het was daarna elke nacht donker en vele
mensen verdwaalden en ook vele kinderen werden wezen. De
mensen durfden algauw hun huis niet meer uit. De eens per-
fecte gemeenschap begon steeds meer te lijden onder het ver-
lies van de maan.
Op een dag besloten de dorpelingen dat het zo niet verder kon.
Ze staken fakkels aan en gingen het gebied van de monsters in
op zoek naar de maan. Met de fakkels vonden ze waar ze kon-
232 HOOFDSTU K 4
den lopen en ze hielden er de sissende en hijgende monsters

mee op afstand. Toen ze het rotsblok zagen, wisten ze dat deze
daar vroeger niet lag. Ze rolden de steen weg en ze zagen het
mooiste gezicht dat ze ooit gezien hadden, het gezicht van de
maangodin. Ze bevrijdden haar uit haar benarde situatie en
meteen vloog ze terug naar de hemel. Daar bedekt ze zich af
en toe nog geheel of gedeeltelijk met haar mantel om de men-
sen te herinneren aan het incident en aan hun heldhaftigheid
in het donker. De mensen leerden bewust te kiezen wanneer
ze op stap gingen en wanneer ze thuis bleven, op basis van de
stand van de maan.
Alle spelers in het verhaal zijn dus aspecten van één psyche. De
perfecte gemeenschap, de perfecte wereld stelt de paradijselijke
toestand voor van de zuigeling die nog leeft in onbewuste eenheid
met de eigen moeder, maar ook met Moeder Natuur. Buiten de
paradijselijke staat van de nog onervaren ziel wacht de harde we-
reld met allerlei pijnlijke ervaringen. In een ideale situatie word
je in de warmte van de relatie met je ouders sterk gemaakt, zodat
je straks de donkere kanten van de wereld beter aankunt. Je
wordt in verbondenheid sterk gemaakt voor ervaringen in je een-
tje, wanneer je tijdelijk afgescheiden bent van je steunsysteem.
En na een ervaring die nieuw voor je was en soms ook schokkend,
keer je weer naar je steunsysteem terug om de gebeurtenis te in-
tegreren en er sterker door te worden. Zo blijf je dus groeien door
de individuele ervaringen te verwerken met de hulp van je steun-
systeem (belangrijke relaties).
In de praktijk gaat het niet altijd zo perfect, omdat onze ouders
en opvoeders vaak een deel (of een heel pak) van hun onverwerk-
te pijn op ons afreageren. Dat hoort bij de meest traumatische er-
varing voor het zich ontwikkelende zelf, het krijgt pijn waar het
steun en liefde verwacht. Wanneer we als kleine kinderen pijn
krijgen als we liefde verwachten, verliezen we ons onschuldige
geloof in de goedheid van het universum. Juist daardoor kunnen
intieme relaties later in het leven deze originele traumatische
pijn weer wakker maken. Net als bij je ouders verwacht je van
een intieme partner alleen liefde. In een wereld waarin mensen
zelf heling nodig hebben, kunnen ze ons dat niet altijd geven.
Hierdoor zien we plots onze partner ook als een bron van pijn.
Onze oude kinderlijke verdedigingsmechanismen komen weer in
actie. De wittebroodsweken zijn voorbij en we snappen niet hoe
dat kon. We dachten de ware gevonden te hebben, de perfecte. We
waren net als de zuigeling even in de ideale wereld.
De mate waarin twee intieme partners emotionele voeding
hebben gekregen als kind en een stevige basisveiligheid hebben
over zichzelf en relaties, bepaalt de mate waarin ze steun en vei-
ligheid aan elkaar kunnen geven. Een persoonlijkheid die veel
veiligheid bevat, staat open voor de ander en biedt veiligheid.
Hebben ze niet zo’n persoonlijkheid, dan zullen ze eerst die vei-
ligheid dienen te verwerven die ze als kind niet hebben opge-
bouwd. Ze dienen dan, net als de burgers in het sprookje, op eigen
kracht (zonder de hulp van de maan) hun persoonlijkheid verder
te ontwikkelen voorbij de angsten die hen verstarren. Wij dienen
eerst emotioneel volwassen te worden voor we echt harmonische
relaties met een intieme partner kunnen onderhouden. Daar ko-
men we straks nog op terug.
Eerst nog even terug naar het sprookje. De maan symboliseert
de reflectie van het bewustzijn in de materie, in het duister. We
worden geboren in de materie en in ons bestaat een reflectie van
het licht waaruit we voortkomen om ons te leiden en te richten
in de harde wereld van de vorm. Het is niet het bewustzijn zelf
(de zon), maar een reflectie ervan (de maan). Wanneer de maan
naar de wereld van de materie is afgedaald, is de reflectie nog heel
klein. De dunne cirkel van licht aan de voeten van de maan. Het
reflectieve bewustzijn in de materie heet ‘denken’ (mannelijk) en
ook ‘voelen’ (vrouwelijk). We noemen denken trouwens ook wel
‘reflecteren’ en we zeggen ook dat iemand ‘straalt’ van geluk.
Denken en voelen zijn het verzwakte licht van het bewustzijn in
de persoonlijkheid. Het is beter dan niets, maar het is wel een
heel zwakke afspiegeling van het licht van onze essentie.
Het verzwakte licht van het bewustzijn in ons kan overrompeld
worden, maar het kan nooit helemaal gedoofd worden. De maan
wordt begraven, maar is niet uitgedoofd. Iets in ons voelt dat het
licht er nog is en gaat op zoek. De dorpelingen met de toortsen
234 HOOFDSTU K 4
vertegenwoordigen het deel in ons dat te maken heeft met rela-

tie. Het is in relatie dat we op zoek gaan naar de liefde, het licht
van de maan. Voor de liefde zijn we bereid onze angsten te over-
winnen. Het verlangen naar liefde doet ons allerlei vormen van
weerstand overwinnen. De mate waarin we in relatie onze angst
overwinnen, bepaalt de mate waarin we het licht van de maan te-
rugvinden en ons meer bewust worden.
Relatie, verbondenheid, is de weg terug naar de eenheid van het
ene licht. Samen durven we dingen die we alleen niet zouden
durven. In relatie zijn we veilig genoeg om onze diepe angsten
aan te pakken. Dat kan ook een relatie zijn met een therapeut.
Met de toortsen ontsteken we ons eigen licht, onze vrije wil, die
alleen beschikbaar komt als we onze angsten in de ogen zien en
de demonen tegemoet treden in plaats van ervan weg te lopen.
Volgens Gurdjieff16 hebben maar heel weinig mensen in deze
fase van de evolutie een vrije wil. De meeste mensen zijn gevan-
genen van de materie, van de persoonlijkheid. Gurdjieff noemt de
mens in de stimulus-responsstaat een machine. Dat zijn we ook
wanneer we geïdentificeerd zijn met de vorm en de persoonlijk-
heid. Vrije wil (Stephen Covey noemt het ‘karakter’) is geen gege-
ven, we dienen hem te ontwikkelen. Karakter voed je bewust
door bewuste keuzes over wie je wilt zijn. Persoonlijkheid is op
stimulus-responsmanier in je ontstaan toen je nog geen vrije wil
had. Het is een product van de intelligentie van de natuur.
Hoe groei je boven de persoonlijkheid, boven de materie uit?
Door je angsten te onderzoeken en te overwinnen. In sprookjes
en mythes zijn dat de monsters en de draken die in de duisternis
leven. Sprookjes en mythes onderstrepen dat het transformatie-
proces van de persoonlijkheid universeel is. Het is de reis van de
held. Het is de universele evolutie naar het ontwaken van het Be-
wustzijn uit de materie.
16 Een transformationele leraar van Russische afkomst met een school

in de buurt van Parijs (twintigste eeuw).
Evolutie en onze rol daarin
Het sprookje vertelt hoe de maan wordt overweldigd door de

monsters van de duisternis. Het licht van het bewustzijn bestaat
als een klein waakvlammetje in de persoonlijke materie. Totdat
het licht sterk genoeg is, kan het af en toe tijdelijk overweldigd
worden door de duisternis van de compacte materie. Maar, zoals
blijkt in het sprookje, het maanlicht kan verborgen maar niet ge-
dood worden. Via de maan, het licht dat bij ons is in de duisternis,
kunnen we uiteindelijk de zon vinden die het maanlicht voort-
brengt. Met evolutie bedoelen we het ontwaken van de liefde in
de materiële wereld door de materie van de persoonlijkheid te
transformeren in de hogere frequenties van de Liefde.
‘Op een dag, nadat we de wind en de golven, de getijden en de

zwaartekracht veroverd hebben, zullen we voor God de energie van
de Liefde oogsten. De mens zal dan voor de tweede keer in zijn
geschiedenis het vuur ontdekt hebben.’
Teilhard de Chardin, Franse antropoloog en mysticus
Kijk naar de wereld en zie hoe weinig mensen gekozen hebben

voor de liefde. Ze willen de prijs niet betalen, het opgeven van
hun kleine zelf. Toevallige flow houdt in velen van ons de roep
van de vlinder levend. Dat gebeurt er in het sprookje wanneer de
maan de angstige dorpeling redt door even met haar licht op hem
te schijnen. Zo’n toevallige flow-ervaring houdt iets in ons le-
vend. Het is waarschijnlijk die dorpeling die dit heeft meege-
maakt, die later de groep de weg kan wijzen naar de plek waar de
Maan begraven is.
Als je de roep van de vlinder helemaal niet meer kunt horen,
heb je de strijd opgegeven. Je bent gedoemd de persoonlijkheid te
blijven en bent een slachtoffer van omstandigheden. Soms zit het
dan mee en ben je blij, soms zit het tegen en heb je verdriet of ben
je boos of wat persoonlijkheid nog meer voelt. De ergste rupsen,
die de vlinder in zich hebben bedolven onder een lading cement,
worden destructief of zelfdestructief. Door hun destructieve ge-
drag ziet onbewustzijn eruit als kwaad.
236 HOOFDSTU K 4
Er ligt voor ons een andere weg open, we kunnen de wereld

overwinnen. De persoonlijkheid overstijgen. Emoties omzetten
in Liefde. Gurdjieff zei: ‘Alles in de schepping transformeert
energie van de ene staat naar de andere, dat dient dus ook waar te
zijn voor de mens.’ Planten zetten licht om tot voedsel. Dieren
eten planten en worden op hun beurt zelf weer voedsel. Wat is de
rol van de mens temidden van de transformatieprocessen die zich
voortdurend afspelen? Wat dacht je van ‘de lagere emoties van de
persoonlijkheid omzetten in de hogere energie van de Liefde’? Dit
is exact hoe wij vlinders worden. Onze persoonlijkheid is geen
vergissing van de natuur. Het is de brandstof voor een evolutio-
naire stap. Het goede nieuws is dat, omdat zeer moedige enke-
lingen ons zijn voorgegaan toen er nog helemaal geen wegen-
kaarten waren, het voor ons gemakkelijker wordt dat proces door
te maken.
Enkele merkwaardige westerse wetenschappelijke doorbraken
staan ons ook toe versneld de persoonlijkheid te transformeren.
Ik zal er enkele met je delen die voor mij nuttig zijn geweest of
nog zijn. Wat ik schrijf zijn geen voorschriften. Blijf je eigen raad-
gever. Doe je eigen onderzoek, vraag naar referenties en volg je
intuïtie.
Grondwerk
Mijn methode voor de langere termijn voor de transformatie van

de persoonlijkheid, de ontdooiing van bevroren levensenergie, is
The Holosync Solution(tm), een methode ontworpen door Bill
Harris, een Amerikaanse uitvinder en oprichter van het Center-
pointe Research Institute. De naam Centerpointe wijst er al op
dat deze methode je helpt in je centrum te komen. De methode
van Bill Harris gebruikt progressieve klankpatronen met steeds
diepere deltafrequenties om verdrongen informatie in je onderbe-
wustzijn (je lichaam dus) te activeren. Wat op die manier terug in
je bewustzijn komt, verliest zijn macht over je. Er wordt echter
gelukkig nooit meer geactiveerd dan je aankunt. Het systeem is
bijzonder goed gedocumenteerd en uitgetest. Het proces werkt
grondig en diepgaand en forceert niets.
De methode is vooral gebaseerd op de chaostheorie en meer in

het bijzonder op het werk van de Belgische Nobelprijswinnaar
van Russische geboorte, dr. Ilya Prigogine (1917-2003). Prigogine
wordt wel eens de ‘grootvader van de chaostheorie’ genoemd. In
1977 ontving hij de Nobelprijs voor Chemie wegens zijn werk
met niet-stabiele thermodynamische processen en in het bijzon-
der zijn ontdekkingen over dissipatieve structuren. Prigogine
ontdekte dat systemen, wanneer ze interne chaos ervaren, bij ver-
der stijgende chaos of druk maar twee kanten op kunnen: óf ver-
nietigd worden óf een evolutionaire sprong maken. Hij noemt
zo’n punt ‘een bifurcatiepunt’. Bi verwijst naar twee zoals in ‘bi-
nair’ en furc verwijst naar vork, de vork, de splitsing in de weg
waar je tussen twee paden kunt kiezen. Hij ontdekte dat evolutie
niet plaatsvindt ondanks chaos en spanning, maar dankzij chaos
en spanning. Bij te veel spanning gaat een organisme onderuit
(een burn-out bijvoorbeeld) en bij te weinig spanning atrofieert
een organisme. Een arm die een aantal weken in een gipsverband
zit, wordt vel over been. Prigogine noemt zo’n evolutionaire
sprong ‘een ontsnapping naar een hogere orde’.
Vanuit onze overlevingsprogramma’s gebruiken wij meestal
drie methodes om met chaos en spanning om te gaan:
1 We verminderen de spanning door de bron ervan te vermij-
den. Deze methode heeft zijn beperkingen, vooral als de bron
van de spanning een situatie, een plek of een persoon is die
je moeilijk kunt ontwijken.
2 We uiten de spanning door boosheid en dergelijke. Deze
manier kent eveneens veel, vooral sociale, beperkingen.
3 We onderdrukken de chaos, spanning, entropie en doen alsof
ze niet meer bestaan. Die informatie blijft echter wel in je
onderbewuste zitten en oefent af en toe of in sommige
gevallen zelfs permanent controle over je uit met fight or
flight or freeze-reacties.
Vergeten en onderdrukken zijn zeer waardevolle overlevingsme-

thoden op kortere en middellange termijn. Hoe moet je anders
verder na een zwaar verdriet of een trauma in je leven? Op lange-
re termijn heeft onderdrukken echter meer nadelen dan voorde-
238 HOOFDSTU K 4
len. De prijs die we ervoor betalen, is dat we minder bewust wor-

den, dat we steeds meer dingen bevriezen in ons lichaam en dus
minder en minder in staat zijn in flow te zijn. We leven in een
permanente staat van verdediging tegen oude pijn. Alles wat ons
in het heden onbewust herinnert aan oude pijn, zorgt voor nare
emoties die we onderdrukken. Of we vertonen allerlei emotione-
le vechten vluchtreacties, waar noch wij noch onze levenspart-
ner vrolijk van worden. Uiteindelijk is het beter een methode te
vinden waarmee je oude onderdrukte informatie uit je lijf en je
onderbewuste kunt verwijderen. The Holosync Solution(tm) is
zo’n alternatief.
De methode is af en toe zeer ingrijpend en daarom kun je hem
het best doen in combinatie met focussen, lichaamswerk, eft
(Emotional Freedom Techniques), homeopathie, Bachremedies of
andere methodes waarmee je de door de hersenprikkeling vrijge-
komen informatie versneld kunt afvoeren. De methode bestaat
uit een reeks cd’s (er horen uitgebreide coaching en ondersteu-
ning en gedetailleerde instructies bij) die een audiotechnologie
gebruiken met de naam Holosync®. Deze technologie brengt de
hersenen dertig tot zestig minuten in de tragere alfa-, thèta- en
deltagolven. Dit zijn de golven die je meestal alleen in je slaap er-
vaart. Door die golven op te wekken terwijl je wakker bent, krij-
gen de hersenen een prikkel die ze niet aankunnen in de evoluti-
onaire staat waarin ze zich bevinden. De hersenen reageren
daarop door zich te reorganiseren op een hoger niveau van functi-
oneren, zoals beschreven in het model van Prigogine. Het resul-
taat is een hogere staat van gewaarzijn. Daarnaast zijn er verschil-
lende andere positieve effecten, zoals meer rust, minder irritatie,
kleinere behoefte aan slaap, gevoel van meer verbinding met an-
dere mensen, et cetera.
Door met behulp van bepaalde klankpatronen beetje bij beetje
het niveau van chaos in de hersenen te vergroten worden de her-
senen ertoe aangezet vele evolutionaire sprongen te maken. Tel-
kens wanneer de hersenen een evolutionaire sprong maken, laten
ze oude beperkende pijn en informatie los. Als er bijvoorbeeld
een moment van fysieke pijn wordt losgelaten, van twintig of
zelfs meer jaar geleden, zul je weer diezelfde of vergelijkbare fy-
sieke ongemakken ervaren. Wordt er onderdrukte emotionele

pijn losgelaten, dan voel je weer diezelfde soort emotionele pijn.
Daarom is het goed om ook een of meer van de andere loslaatme-
thodes die we nog zullen beschrijven, te gebruiken om zulk ma-
teriaal uit je onderbewuste versneld te transformeren.
Meer informatie over The Holosync Solution(tm) vind je op
www.centerpointe.com/free/30602 . Daar kun je een gratis proef
doen met het systeem en ook een inleidende cd bestellen. Je kunt
er ook tientallen getuigenissen lezen van de wonderen die deze
methode teweeg heeft gebracht in het leven van meer dan hon-
derdduizend gebruikers op alle continenten. Mijn ervaringen met
de methode en die van vele mensen in mijn kennissenkring zijn
meer dan positief. Ik ben met de methode begonnen in de lente
van 2001 en ik ben er nog altijd zeer dankbaar voor. Alleen jij
kunt echter bepalen wat goed voor jou is. Kijk dus even op de
website www.train4flow.com .
Focussen
Focussen is een proces dat in kaart werd gebracht door dr. Euge-
ne Gendlin van de Universiteit van Chicago. We hebben al be-
schreven waar zijn onderzoek over gaat en tot welke conclusies
hij is gekomen. Focussen gaat prachtig samen met The Holosync
Solution(tm). Op de website van The Holosync Solution(tm) staat
een korte versie van de manier waarop hoe Focussen werkt, maar
we raden je aan in ieder geval het boek van Eugene Gendlin te le-
zen. Er zijn zowel in Nederland als in Vlaanderen centra waar je
Focussen kunt leren of waar je ook begeleide sessies kunt doen
als je er alleen niet uitkomt. Zie: http://www.focussen.info
Ook zijn er een paar handboeken over verschenen: Focussen,
gevoel en je lijf, van Eugene Gendlin en De kracht van focussen,
Luisteren naar je lijf kan je leven veranderen van Ann Weiser
Cornell.
240 HOOFDSTU K 4
EMDR
Eye Movement Desensitization and Reprocessing, afgekort tot

emdr, is oorspronkelijk bedoeld als therapie om de emotionele
lading van traumatische ervaringen te verwerken. Dit kan een
schokkende ervaring zijn, zoals het veroorzaken van een dodelijk
ongeval of geweld ondergaan of getuige zijn bij een geweldmis-
drijf. emdr wordt echter ook met succes gebruikt voor andere
ervaringen die veel invloed hebben op de ontwikkeling van een
leven, zoals pesterijen in de jeugd, emotioneel misbruik, echt-
scheiding van ouders, et cetera. emdr kan alle vormen van bevro-
ren energie losmaken en kan bijvoorbeeld ook effectief zijn voor
verslavingen of bepaalde fobieën.
emdr is een relatief nieuwe therapie, ontwikkeld door de Ame-
rikaanse psychologe Francine Shapiro. Het is een vorm van ener-
getische psychologie die het informatieverwerkingssysteem in
de hersenen (en dus de rest van het lichaam) prikkelt door de oog-
bewegingen van de rem-slaap te imiteren of door een andere
vorm van stimulering die afwisselend de linker- en rechterher-
senhelft stimuleert, zoals wisselende klanken via een koptele-
foon of een lichte trilling afwisselend geleverd aan linker- en
rechterhand via zwakstroom. emdr vermindert allerlei vormen
van entropie in ons systeem. Je zou het een energetische ontstop-
ping kunnen noemen. Met emdr is het niet nodig jarenlang over
het verleden te praten. De grootste kracht van emdr is dat de me-
thode, net als Focussen, inspeelt op instinctieve genezingsmecha-
nismen van het lichaam.
Er bestaan tientallen gecontroleerde onderzoeken naar de effec-
tiviteit van emdr. Het is de meest geëvalueerde en meest effec-
tieve behandeling op het gebied van trauma. Wereldwijd zijn er
meer dan één miljoen mensen met deze methode geholpen.
emdr kun je niet zonder professionele begeleiding toepassen, in
ieder geval niet wanneer emdr gebruikt wordt voor traumahe-
ling. Als de therapie wordt gebruikt voor bijvoorbeeld podium-
angst bij acteurs, is het een ander verhaal. Dan gebeurt het soms
wel zonder professionele begeleiding. Alleen na evaluatie door
een professional kun je in sommige gevallen emdr zelfstandig ge-
bruiken voor niet-traumatische ladingen. De emdr-methode is

zeer krachtig: ga er verantwoordelijk mee om.
Op de website van emdr Nederland en de website van emdr Bel-

gië vind je meer informatie:
● emdr Nederland: http://www.emdr.nl (Vereniging emdr
Nederland)
● emdr in België: http://www.bipe.be/. (Belgian Institute for
Psychotraumatology and emdr v.z.w.)

Voor een verwijslijst van therapeuten in Nederland, zie:
● http://www.emdr.nl .
Mijn ervaringen met emdr zijn alleen maar buitengewoon posi-

tief. Toch adviseer ik je eerst een tijd de Centerpointe Methode te
gebruiken. Je leert daarmee geleidelijk dieper en dieper in je li-
chaam in te voelen. Zo maak je op een veilige manier kennis met
materiaal dat uit je onderbewuste naar boven komt in een hoe-
veelheid en intensiteit die je aankunt. Samen met Centerpointe
leer je ook Focussen te gebruiken. Beide zijn het zeer goede voor-
bereidingen op emdr.
Een uitstekend boek over emdr is Emotional Healing at Warp
Speed van David Grand. Op zijn website www.biolateral.com
kun je hulpmiddelen bestellen, zoals klank-cd’s voor de auditieve
prikkelmethode.
EFT
eft, Emotional Freedom Techniques, ontwikkeld door Gary

Craig, is een vereenvoudigde versie van Thought Field Therapy,
ontwikkeld door dr. Roger Callahan. Er is een korte en een lange-
re versie van eft. De techniek is gebaseerd op de eeuwenoude
wijsheid dat zowel het fysieke als het emotionele lichaam diep-
gaand beïnvloed worden door energiestoornissen (entropie) in het
lichaamsveld. eft corrigeert zo’n energetische onbalans in het li-
chaam door zachtjes te kloppen op bepaalde acupunctuurpunten
in een bepaalde volgorde terwijl je een toepasselijke affirmatie
zegt. Een van de geheimen achter de grote effectiviteit van eft is
242 HOOFDSTU K 4
dat de affirmaties van deze methode altijd betrekking hebben op

zelfacceptatie. eft is een vorm van actieve zelfliefde. Omdat alle
vormen van emotionele bevriezing weerstand bevatten, is accep-
tatie zeer relevant want die doet de energie weer stromen. eft
werkt meestal verrassend snel. Het is een veilige zelfhulpmetho-
de om emotionele ladingen te verminderen en oude overtuigin-
gen, die meestal zijn verweven met emoties, los te maken. We
raden je af eft voor traumaheling te gebruiken zonder de begelei-
ding van een professional.
De website van Gary Craig is www.emofree.com. Referenties
voor Nederland zijn:
– http://www.eftcentrum.nl/
– http://www.eftnederland.nl/tsss
– http://www.realisatietrainingen.nl/pb/eftlinkseftmore.html
eft kun je ook prima gebruiken om emoties te reduceren tijdens

een vergevingssessie. Ik gebruik eft soms om materiaal dat met
The Holosync Solution(tm) vrijkomt, sneller te transformeren.
De voornaamste reden waarom eft soms niet meteen werkt, is

dat de aandacht op een te breed onderwerp wordt gericht. Het is
beter specifiek te zijn. Ook is het mogelijk dat je eerst dient te
ontgiften. Gifstoffen en parasieten kunnen in je lichaam energie-
stoornissen veroorzaken die niet binnen het bereik van eft lig-
gen. Het lichaam is één coherent systeem met vele kruisverbin-
dingen. Het is niet onverstandig om begeleiding te zoeken met
een totaalaanpak waar eft een deel van is.
Bach Bloesem Remedies
Dr. Bach (1886-1936) was een reguliere Britse arts, bacterioloog

en homeopaat. Hij geloofde dat emoties een centrale rol spelen
bij het ontstaan en genezen van ziekten. Hij zocht in de natuur,
onder andere in Wales, naar middelen om de gemoedstoestand
van de mens om te zetten van een negatieve levensinstelling naar
een positieve instelling. Hij vond die in de vorm van bloesems
van wilde planten, struiken, heesters en bomen. Hieruit ontwik-
kelde hij 37 remedies. De Bach-remedies kunnen bijvoorbeeld

zorgen, paniek, irritatie, verdriet, pessimisme, ongeduld en onze-
kerheid verhelpen. De tincturen worden in de vorm van druppels
ingenomen. In zowel de bibliotheek als de boekhandel kun je
goede boeken vinden over de eigenschappen en helende kracht
van bloesems. Bachbloesems zijn een uitstekende aanvulling bij
emdr en eft.
Alfatraining
De Braziliaan Jose Silva was ingenieur. Hij raakte gefascineerd

door hersenen toen hij hoorde dat ze op zwakstroom werken. Hij
startte zijn eigen onderzoek, waarbij hij in zijn laboratorium her-
sendiagrammen van duizenden mensen maakte. Hij vroeg men-
sen een probleem op te lossen en stelde vast dat 90 procent van de
testpersonen daarbij meer stress kregen en dat hun hersenen de
hogere bètafrequentie kregen. De 10 procent testpersonen die de
beste en creatiefste oplossingen aandroegen, gingen echter juist
in de alfastaat om een oplossing te vinden. Naar aanleiding van
deze uitkomst vroeg Jose Silva zich af of het mogelijk was de her-
senen van de andere 90 procent te trainen om gemakkelijker in
alfa te komen. Zijn methode, de Silva Mind Training, wordt door
miljoenen mensen wereldwijd gebruikt om te ontspannen en cre-
atievere bewustzijnstoestanden te bereiken. Ook in Nederland
en Vlaanderen kun je op vele plaatsen workshops volgen die alfa-
training onderwijzen. Als je interesse hebt, kijk in Google.
Training van hersenen
De benadering voor hersentraining waarmee ik ervaring heb is de

methode van dr. Jill Ammon-Wexler die je kunt vinden op
www.train4flow.com. Het is een programma dat negentig dagen
duurt (met een marge van dertig dagen extra). Het begint met vier
weken alfatraining. Je leert steeds diepere alfa te bereiken in
steeds minder tijd. Daarna komen vier weken van training in thè-
ta, alfa-thèta combinatie, delta en thèta-delta combinatie. Ten
slotte leer je de diverse frequenties te combineren en ze op te roe-
244 HOOFDSTU K 4
pen zonder hulp van de computer. De ultieme ervaring is je her-

senen te voelen openbloeien als een bloem. Je ervaart dan tegelij-
kertijd lage bèta met diepere alfa en thèta in combinatie met del-
ta. Het is een merkwaardig gevoel om dat te kunnen oproepen en
vast te houden. Door de training progressief op te bouwen over
een langere periode krijgt het lichaam de kans de overeenkomsti-
ge neurale paden en netwerken aan te leggen. De gemaakte winst
is daarom zeer stabiel.
HeartMath
Ik ervaar HeartMath als de gemakkelijkste methode om snel in

alfa te komen als er plotse stress in je leven komt. HeartMath is
ook zeer effectief gebleken voor zowel mensen met een burn-out
als voor mensen met diepere trauma’s. Kijk voor meer informatie
op http://www.heartmathbenelux.com/ of voor toepassingen in
een bedrijfsomgeving op www.beinginbusiness.nl.
HUISWERK
Bezoek de websites die we hiervoor hebben genoemd, en doe je eigen

onderzoek.
245
Hoofdstuk 5
De zes draken
‘Myth is the secret opening through which the inexhaustible energies

of the cosmos pour into human manifestation.’
Joseph Campbell
Joseph Campbell (1904-1987) is wereldberoemd om zijn diep-

gaande studie van mythes uit alle beschavingen. Zijn eerste origi-
nele werk De held met de duizend gezichten verscheen in 1949
en werd algauw een klassieker. Het boek is gebaseerd op zijn ver-
gelijkende cultuurstudie waaruit blijkt dat er één archetypisch
patroon is voor de reis van de held, de reis van de persoonlijkheid
naar het essentiële zelf. Diverse culturen vertellen dat patroon in
diverse mythes, sprookjes, parabels en metaforen, maar bevatten
alle dezelfde elementen.
Zo kennen wij het verhaal van de prins die draken en bossen vol
doornstruiken overwint om Doornroosje te vinden en wakker te
kussen. Doornroosje staat symbool voor ons slapende koninklij-
ke of goddelijke zelf.
De oude Grieken kenden de mythe over de Werken van Hercu-
les. Om zijn goddelijke natuur te veroveren moest Hercules on-
der andere een draak met vele koppen doden, maar telkens wan-
neer hij een hoofd afhakte, groeide het weer aan. Uiteindelijk
slaagde hij erin alle koppen met één enkele houw af te hakken.
Dat is een metafoor voor het proces waarbij onze schijn-ikken in
allerlei vormen terugkomen tot wij in één keer beseffen wat ons
ware zelf is.
Je kunt niet de helft van de waarheid kennen, want een halve
waarheid is ook een halve leugen. Als je de waarheid over jezelf
vindt, word je in één keer bevrijd van alle innerlijke schaduwen.
Wij hebben zovele schijn-ikken dat we tijdens onze innerlijke
reis de weg kwijt kunnen raken: welk ik is nu de echte ik? Dan
246 HOOFDSTU K 5
komen we in het bos met de doornstruiken opnieuw voorbij een

plek die we herkennen van twee jaar eerder of zo. Daarom dienen
we alle koppen van de draak in één keer af te hakken. Hoe doe je
dat?
We zullen een draak met zes koppen beschrijven en we zullen
het eenvoudig houden. Alle patronen die tot zelfvergetelheid lei-
den, zijn namelijk vormen van afwezigheid, dat wil zeggen staten
van te weinig aandacht in het nu. Als jouw aandachtsenergie
vastzit in mentale en emotionele patronen, ben jij als waarnemer
afwezig. Zelfherinnering houdt in dat je je aandacht bewust be-
heerst. Bij zelfvergetelheid daarentegen lekt je aandacht weg, of
wordt ze uit je getrokken. Terwijl er vele schijn-ikken zijn in on-
ze persoonlijkheid, is er maar één waarnemer die ze allemaal in
actie kan zien. Daarom dienen we de waarnemer in onszelf ster-
ker te maken. Het is het ene referentiepunt dat alle varianten van
de persoonlijkheid kan waarnemen. De waarnemer komt over-
een met het ego zoals Jung die definieerde, zonder vertekening
door de persoonlijkheid, het centrum van het bewustzijnsveld.
Er is geen substituut voor daadwerkelijke zelfobservatie. Zelf-
observatie heeft slechts één doel: uitvinden wie je níét bent. In
onze geest is een myriade van patronen en verschijnselen. Het
lijkt een onoverkomelijke, complexe jungle en als we hier en daar
takken weghakken, groeien ze achter onze rug weer aan, net zo-
als de koppen van de draak van Hercules. We zullen je laten zien
dat er slechts een handvol basispatronen is die ons in zelfverge-
telheid drukken en houden. Gecombineerd kunnen die patronen
echter tot duizenden verschillende verschijnselen leiden. Wat we
willen is alle hoofden van de draak in één keer afhakken.
We hebben al één voorzet gegeven. Alle zes drakenkoppen zijn
een andere vorm van één fenomeen, onbewuste verspilling van
aandachtsenergie. We zullen nagaan wat daarvan de wortel is. Als
je die wortel in jouw eigen ervaring kunt vinden, kun je alle dra-
kenhoofden in één keer afhakken. Dat innerlijke bos met de
doornstruiken líjkt namelijk alleen maar overweldigend. Eigen-
lijk is het volkomen machteloos. Het bestaat dankzij jouw ener-
gie die jíj er onbewust instopt. Jíj schept die schaduwen zonder te
beseffen hoe je dat doet. Alleen zelfobservatie zal je duidelijk ma-
DE ZES DRAKEN 247
ken dat jíj inderdaad de geheime energie levert aan die innerlijke
schijn-ikken.
Wat zijn die innerlijke draken en hoe hak je hun hoofden in af?
Daar gaan we nu naar kijken. Maak de held in je wakker. Het ge-
vecht kan even duren.
‘Een van de noodzakelijke voorwaarden voor succes is volharding.’

Napoleon Hill
Drakenkop een
Dat wij onze automatische projecties aanzien voor feiten is de

eerste drakenkop. Omdat dit een onbewust en wijdverspreid pro-
ces is, zul je het niet gemakkelijk in jezelf ontdekken. Het is een-
voudiger het in anderen aan het werk te zien. Je hebt je vast wel
eens afgevraagd hoe een ander de feiten zó kan verdraaien en er
dan ook nog rotsvast van overtuigd kan zijn dat hij gelijk heeft
ook! Maar hoe zit dat bij ons?
Ons brein werkt op basis van beelden. Die beelden worden ge-
maakt met behulp van allerlei referenties naar oude informatie in
het limbische brein. De inhoud van het limbische brein is uitslui-
tend gebaseerd op interpretaties. Het emotionele brein is nooit
objectief. Nooit. Alleen de waarnemer, een functie die de emoti-
onele hersenen overstijgt, interpreteert niet. Het emotionele
brein, de zetel van onze persona, oordeelt altijd. Vergelijk een
depressief persoon met een positivo. De een ziet de wereld door
een zwarte bril, de andere door een roze, maar geen van beiden
ziet wat er echt is. We zien de wereld niet zoals hij is, maar zoals
wíj zijn. Door onze zijnsstaat te veranderen zal ook onze percep-
tie veranderen. Het omgekeerde is ook waar: door anders te kij-
ken verandert onze zijnsstaat.
‘Een deel van wat we “zien”, komt ongetwijfeld van het object waar
we naar kijken, maar een ander deel (misschien wel het grootste)
komt uit ons eigen brein.’
dr. William James
248 HOOFDSTU K 5
Het is aan ons (als waarnemer en dus minstens in de alfastaat en

nog liever in theta) om te zien wat ons automatische brein doet
en om dat niet zomaar aan te nemen. Echt waarnemen is een
staat van openheid voor wat is zonder tot een directe conclusie te
komen.
Om drakenhoofd één te kunnen afhakken dien je dan ook eerst
te zien dat het er is.
‘Ik leerde hoe de lens waardoor we kijken, bepalend is voor

de interpretatie van wat we zien.’
Stephen Covey, De zeven eigenschappen van effectief leiderschap
De bril waar wij doorheen kijken, onze ‘lens’, bestaat uit onze
conditioneringen. De opdracht is dus om te deconditioneren. Dat
kan alleen door bereid te zijn minder vast te houden aan onze opi-
nies. Daarvoor is constante zelfobservatie en constante waak-
zaamheid vereist. Wil je bewust waarnemen of geloof je wat her-
senen en zintuigen je vertellen nadat de informatie door alle
filters is gegaan?
Zie je de driehoek in de volgende figuur?

DE ZES DRAKEN 249
Nu komt er een vervelende vraag: is er ook een driehoek? Het

antwoord is ‘nee’. Jouw hersenen plaatsen die driehoek daar. Je
bent geconditioneerd om een driehoek te zien. Probeer de drie-
hoek eens niet te zien. Zie je hoe sterk conditioneringen zijn?
Had je nog nooit in je leven een driehoek gezien, dan zou je hem
nu ook niet zien. Dat bewijst dat je nu niet ‘ziet’ maar ‘projec-
teert’. Hoe vaak doet onze persoonlijkheid dat? De hele tijd. Ken
je de naakte feiten? Nee, alleen de versie van jouw persoonlijk-
heid. Er is werk aan de winkel!
Drakenkop twee
De tweede drakenkop is onze automatische identificatie met

dingen, concepten, beelden, situaties. Weet je nog dat Gandhi zei:
‘Mensen worden wat ze denken.’ Laten we dat eens nader onder-
zoeken. Ons gevoel van identiteit is gebaseerd op allerlei dingen:
ons lichaam, onze naam, onze leeftijd, onze nationaliteit, onze
rollen. Daar is niets fout mee, zolang je maar niet gelooft dat jij
deze identiteiten bent. Je hebt identiteiten, je bent ze niet. Wat jij
bent, is niet in woorden te vatten.
Leren bewust te leven met het feit dat je niet een stimulus-res-
ponsding bent is zeer verrijkend. Het helpt je om in je hart te ko-
men. Het hoofd wil alles tot een object maken, want het wil be-
grijpen, familie van grijpen. Iets wat het brein niet kan definiëren,
zoals ons essentiële zelf, roept een gevoel van dreiging op. Daar-
om maken wij onszelf en anderen liever tot beheersbare objecten.
Liefde vergt echter dat je de controle over een ander opgeeft. Zo-
dra je ophoudt anderen tot een object te maken, sta je heel anders
in relaties.
Stel je eens voor dat je een ander mens ziet als een proces in
plaats van een object. Dat ‘proces’ is op weg naar perfectie. Kun je
dan nog moeilijk doen over het feit dat die mens nog niet perfect
is? Nee, hij is precies waar hij nu is als ontwikkelingsproces. Hij
is niet verder omdat hij niet sneller kan dan hij gaat. Als evolue-
rend proces is hij perfect in zijn imperfectie. Zie je hoe je veel to-
leranter wordt als je iemand niet meer bekijkt als een eindresul-
taat, een output, een ding? Zie je hoe je ook veel milder zult zijn
250 HOOFDSTU K 5
voor jezelf als je een proces mag zijn in plaats van een eindresul-
taat dat er al zou moeten zijn?
Door het automatische proces van identificatie verliezen we
ons vermogen te relativeren, ons vermogen dingen in een grotere
context of een andere context te plaatsen. Identificatie bevriest
dingen tot iets statisch. Niets in de wereld is echter statisch.
Door identificatie verliezen dingen hun juiste proporties. Kleine
dingen worden groot en grote dingen worden klein. Vanwege de
identificatie worden we juist zo emotioneel. We eisen dat iets al
perfect is (output) en zien niet in dat het in evolutie is.
Identificatie is het verwarren van een

identiteitsgevoel met echte identiteit.
Wat is identificatie?
Wetenschappers stellen dat het identificatiemechanisme, of in
andere woorden het objectiveringproces, in onze limbische herse-
nen plaatsvindt. Het is een stimulus-responsmechanisme dat
buiten onze wil om gebeurt. We doen het niet bewust. Het ge-
beurt.
Kijk eens naar de afbeelding. Het vierkant heeft rechte zijden,
maar zie je hoe je hersenen je willen laten geloven dat ze krom
zijn?
DE ZES DRAKEN 251
Onze persoonlijkheid ontstaat ook helemaal buiten onze wil om.

Als reactie op allerlei gebeurtenissen in ons leven worden reac-
tiepatronen aangemaakt. We doen dan dingen die worden voorge-
schreven in die patronen en we denken dat wij het zelf doen. In
feite ‘worden we gedaan’ door patronen. Vanuit de waarnemer
dienen we dat eerst helder te zien, want pas daarna kunnen we
loskomen van de identificatie met ons lichaam, onze persoonlijk-
heid. Leg eens als objectieve waarnemer een meetlat tegen de zij-
den van het vierkant. Je wordt dan bevrijd van de illusie die je her-
senen scheppen. Dat dienen we ook te doen met onze andere
projecties.
Omdat identificatie, waarbij we mensen tot dingen maken, op
een lager bewustzijnsniveau gebeurt – het is een product van de
limbische hersenen, de overlevingshersenen – zitten we er zo aan
vast. De emotionele centra in de hersenen zorgen voor identifica-
tie. We vatten dingen persoonlijk op, een reactie van onze stimu-
lus-responspersoonlijkheid in de limbische hersenen, en daarom
reageren we zo emotioneel. Als je het grotere geheel kunt zien
(minder persoonlijk, dus minder geïdentificeerd), kun je meer af-
stand nemen. Je bent dan meteen minder emotioneel.
Wat is dus de remedie voor drakenkop 2? Leren relativeren. Le-
ren afstand nemen. Niet meteen reageren op basis van emotione-
le impulsen uit de limbische hersenen. Tijd nemen om af te koe-
len voor je een antwoord geeft op onbewust gedrag van een ander.
Leren zien dat in het grotere schema der dingen de zaken hele-
maal niet zo persoonlijk zijn. Leren dingen in een groter perspec-
tief te plaatsen. Zo wordt je vrijer van de tirannie van het emoti-
onele, geïdentificeerde zelf.
Jung heeft een grote bijdrage geleverd aan de transformationele
psychologie met zijn ontdekking van het collectieve onbewuste
en de werking van archetypes in ons. Archetypes zijn onpersoon-
lijke krachtenvelden waaraan wij onderhevig zijn. Het zijn een
soort kosmische processen die zich door ons voltrekken. Wat be-
doel je met ‘persoonlijk’? Er vinden archetypische processen in
ons plaats die al beschreven stonden in eeuwenoude sprookjes en
mythes. Ze verschijnen ook in onze dromen. Jung ontdekte het
252 HOOFDSTU K 5
collectieve onbewuste doordat hij ontdekte dat verschillende

mensen over dezelfde symbolen dromen en dat mythes uit zeer
verschillende culturen ook die symbolen bevatten.
De persoonlijkheid is een soort virtuele realiteit die opdaagt uit
onze limbische hersenen, een beetje zoals het beeld op ons com-
puterscherm. Het is er niet echt en toch zien we het. Wat we echt
zijn, gaat het persoonlijke ver te boven. Vooral wanneer we emo-
tioneel zijn, identificeren we ons met de persoonlijkheid. We zijn
emotioneel juist omdat we dingen persoonlijk nemen. Zo komen
we bij drakenkop drie.
Drakenkop drie
Drakenkop drie bestaat uit onze negatieve emoties. Samen met

de eerste twee vormt deze drakenkop een triade. Ze zijn namelijk
interactief. Negatieve emoties zijn niet te scheiden van projectie
en identificatie. Onze emoties, en in het bijzonder onze heftige
emoties, zijn signalen dat er identificatie en projectie plaatsvin-
den in plaats van waarneming. Emoties zijn ons uitgelezen obser-
vatiemateriaal om bewuster te worden. We kunnen er zelfs dank-
baar voor zijn, want zonder de energie van emoties zouden wij
geen wegwijzers hebben naar onze onbewuste patronen. Daarvan
dienen we ons eerst bewust te zijn voor we erbovenuit kunnen
groeien. Je dient het eerst zelf te zien, er is geen substituut voor
zelfobservatie, voor de waarnemer. Zodra de ‘waarnemer’ aanwe-
zig is (jij in alfa of thèta), heb je keuze uit diverse reacties. De
waarnemer is ons relativerende vermogen. In alfa en thèta is er
ruimte tussen de prikkel en onze reactie. We hebben dan de tijd
om naar alternatieven te kijken en een bewuste keuze te maken.
Direct reageren is projecteren, dat doen we in de bètastaat. Als de
waarnemer er niet is, word je bestuurd door instantpatronen met
moetenregels die geen keuze toelaten. Patronen doen wat ze
doen. Ze hebben geen alternatief. Door de waarnemersfunctie
kunnen we naar ons automatische gedrag kijken en ervoor kie-
zen om het niet langer van energie te voorzien. Dat is technisch
gezien wat ontwaken betekent. Als je automatisch handelt, ver-
keer je in een soort slaap. De kunst is op te houden perfectie, een
DE ZES DRAKEN 253
eindresultaat, te zoeken in een wereld die elke dag weer anders is,
die voortdurend in evolutie is. De wereld is een proces, niet een
ding. De dingen zijn zoals ze zijn tot ze anders worden. Mensen
doen wat ze doen totdat ze het niet meer doen. Mensen kunnen
veranderen, maar tot ze veranderen zijn ze nog niet veranderd en
jij kunt dat niet eisen. En misschien verandert jouw partner wel
nooit. En jij kunt hem of haar niet veranderen. Hoe ga je daarmee
om? Kun je dat accepteren?
Onze emoties ontstaan altijd omdat we eisen dat dingen of
mensen anders zijn dan ze nu zijn. Om te accepteren dat mensen
zijn zoals ze zijn, om innerlijke vrede te kennen, hebben we be-
hoefte aan voortdurende vergevingsgezindheid. Eisen dat mensen
verder zijn in hun proces is als trekken aan bloemen om ze snel-
ler te doen groeien. Wie is dan irrationeel bezig?
Een gevaarlijk fenomeen van negatieve emoties is dat we gelo-
ven dat ze een soort fundamenteel menselijk recht zijn. ‘Ik mag
me toch kwaad maken als iemand zoiets doet!’ Ga gerust je gang,
als je maar beseft dat je dan je vrije wil weggeeft en jezelf tot
slachtoffer maakt. Emoties zijn reacties op stimuli. Ze zijn geen
product van je vrije wil. Ze gooien en houden je in de zoogdier-
staat. Het recht op negatieve emoties is een collectieve plaag.
Het vergt moed en kracht om uit een collectief patroon te stap-
pen, om te besluiten dat je niet meer meedoet met die waanzin!
Of ben je liever een automaat? Het is tijd om emotioneel op te
groeien.
Kijk eens naar de afbeelding op de volgende pagina. Hoe snel ziet

jouw brein die ene pijl die ‘verkeerd’ gericht is? Ons limbische
brein is een overlevingsapparaat: het zoekt altijd naar wat fout is
of fout kan gaan om zich daartegen te beschermen. Door deze re-
flex kun je vast komen te zitten in negatieve emoties. Daarom
dien je bewust je aandacht te richten op de pluspunten. Je auto-
matische brein doet dat niet.
254 HOOFDSTU K 5
Drakenkop vier
De vierde drakenkop is je laten leiden door wat anderen volgens

jou over jou denken. Denken is op zichzelf al een vervorming van
wat is, het is altijd een vorm van interpretatie. Denken over wat
je denkt dat anderen over je denken brengt je beslist niet naar
meer echte zelfkennis. Logisch toch? En toch doen we dat soort
dingen als we geïdentificeerd zijn met ons zelfbeeld. Ons zelf-
beeld is namelijk in hoge mate een ‘anderenbeeld’, dat wil zeggen
een beeld dat grotendeels is gevormd naar aanleiding van feed-
back en commentaren van anderen en als gevolg van bepaalde er-
varingen in de buitenwereld. Ons zelfbeeld is, zoals eerder aange-
geven, een reactie op suggesties dat we niet perfect zijn. We doen
dan ons best het tegendeel te bewijzen. ‘Ik zal je laten zien dat ik
wel oké ben!’
Als we ons laten leiden door wat anderen denken (of wat we
denken dat ze denken), geven we onze vrije wil weg. We geven
DE ZES DRAKEN 255
aan anderen macht over hoe we denken en voelen en dat zal se-
rieuze gevolgen hebben voor ons leven. De behoefte bijvoorbeeld
om aardig gevonden te worden opent de deur naar manipulatie
door anderen. Ze kunnen ons naar hun hand zetten door ons al of
niet affectie te tonen. Zoiets komt vaak tussen huwelijks- of le-
venspartners voor. Onze emotionele drukknoppen kunnen ook
gebruikt worden door reclame, door verkopers, door werkgevers
et cetera.
Het verhaal van ons zelfbeeld is onze emotionele achilleshiel.
Waarmee ben jij te manipuleren? Je behoefte aan bevestiging, aan
bewondering, aan applaus, aan aandacht, aan respect, aan gerust-
stelling, aan complimenten, aan goedkeuring? Meestal is deze be-
hoefte, deze emotionele kwetsbaarheid, terug te voeren op de re-
latie met ouders of opvoeders. Kind kreeg geen aandacht en
begon reactief om aandacht te vragen. Doet dat veertig jaar later
nog steeds. Onze ouders wisten niet beter. Zij zaten (meestal)
ook vast in de emotionele persoonlijkheid. Ze gaven ons affectie,
erkenning, aandacht et cetera op basis van hun evaluatie van ons
gedrag en hun normen daarover, niet op basis van wie we echt
zijn. Zo ontstaan de diepste conditioneringen. Wij doen meestal
ook zoiets met onze kinderen. Dan heb je nog de straf en de belo-
ning op school en bij de scouts en later op het werk.
We doen onbewust van alles om liefde te krijgen. Voor echte
liefde hoef je echter niets te doen. Echte liefde staat boven de we-
reld van oorzaak en gevolg, boven stimulus en respons. We ken-
nen meestal alleen de menselijke vorm van ‘liefde’, die eigenlijk
meer op aanhankelijkheid lijkt en die al snel afhankelijkheid
wordt.
Dat is de essentie van drakenkop vier: emotionele afhankelijk-
heid van wat anderen over ons denken. Uit angst afgewezen te
worden passen we ons aan aan wat anderen willen in plaats van
onszelf te zijn. Dat is spirituele zelfmoord. Het is even rampzalig
om constant te willen bewijzen dat je wel waardevol bent. Dat is
ook afhankelijkheid.
256 HOOFDSTU K 5
Drakenkop vijf
Misschien wel de pijnlijkste drakenkop van de zes is dat we ons-

zelf zo voor de gek houden, dat we ons anders voordoen dan we
zijn, niet aan anderen maar aan onszelf. We beweren bijvoorbeeld
een geïntegreerd ik te hebben, terwijl we een verzameling ikken
zijn. We beweren dat alles oké is, terwijl we nog niet eens 1 pro-
cent van ons potentieel benutten. We zijn in een soort slaap geval-
len die de illusie bevat dat we al ontwaakt zijn. Het is en blijft
een illusie. We denken dat we bewust zijn omdat we kennis heb-
ben en omdat we kunnen denken. Wat wij doorgaans bewustzijn
noemen, is echter heel beperkt. Denken betreft altijd objecten.
Over ik, het subject, kun je nauwelijks denken en over zijn al he-
lemaal niet. Denken beperkt ons tot de objectwereld, de stimu-
lus-responswereld. De menselijke natuur is bevooroordeeld.
Door de in onze hersenen opgeslagen interpretaties van de werke-
lijkheid kijken we ‘autobiografisch’ en luisteren we ‘autobiogra-
fisch’, zoals Stephen Covey dat zo mooi noemt. Als je spreekt
vanuit interpretaties (opinies, oordelen, waarden), corrumpeer je
de feiten.
Drakenkop vijf is moeilijk om te zien bij onszelf. We maken
ons zelf wijs dat we objectief zijn. Objectmatig zul je bedoelen.
Alle meesters, Jezus, Boeddha, Lao Tse, noem maar op, verzoeken
ons nederig te zijn. Nu zie je misschien nog beter in waarom. Wij
hebben zoals Jezus zegt ‘ogen maar we zien niet’. De grootste
hinderpaal om echt te leren zien is dat we denken dat we al zien.
We interpreteren. Dat is iets heel anders dan zien. De persona
kan gewoon niet stoppen met oordelen. Je dient er dus bovenuit
te groeien en dat zal alleen gebeuren als je op een keer beseft dat
je niet de persona, de rol in het verhaal bent. Dat is de handpop.
Wie is de poppenspeler? Mediteer eens op deze woorden van Je-
zus: ‘Uit mezelf kan ik niets.’ Johannes 5: 30.
‘Geen mens is “gewoner” dan een mens die het proces van individuatie
heeft doorlopen. Hij heeft gewoon gedachten en gevoelens, zoals
iedereen. Hij is echter de behoefte kwijt om te overdrijven of te liegen.
Hij is niet langer hypocriet of neurotisch en is in geen enkel opzicht een
DE ZES DRAKEN 257
last voor zijn medemensen. Hij is nederig en in harmonie met

de natuur [...] Het maakt niet uit of je denkt dat je daar al bent of niet.
Je bent gewoon waar je bent: of je bent iemand met een onbewuste
kant die een behoorlijke invloed heeft op je gedrag of je bent je niet
eens bewust van die onbewuste invloeden of je bent bewust.
Het criterium is bewustzijn.’
Carl Gustav Jung
‘Je komt meer en meer tot de vaststelling dat er één onverbreekbaar

geheel is dat niet te vatten is voor het analytische denken, dat alles
opdeelt in categorieën en losstaande delen [...] De ondeelbare
kwantumrealiteit is de echte fundamentele Realiteit.’
David Bohm
‘Een mens is deel van een geheel, dat wij het universum noemen, een
deel dat wordt beperkt door tijd en ruimte. Hij ervaart zichzelf – zijn
gedachten, zijn gevoelens – als afgescheiden van de rest, maar dat is
in feite een optische misleiding van zijn bewustzijn. Deze misleiding
houdt ons gevangen, ze beperkt ons tot onze persoonlijke wensen en
tot liefde voor de mensen die ons na staan. Onze taak is onszelf uit
deze gevangenis te bevrijden door het bereik van onze liefde te
vergroten en door alle levende wezens en de natuur in al haar
schoonheid te omhelzen.’
Albert Einstein
De arrogantie van het kleine ik, de persoonlijkheid, in het bijzon-

der dat het denkt ‘het’ te zijn, staat het ontdekken van ons diepe-
re wezen in de weg. Dat is drakenkop vijf. Durf je te zien dat je
slaapt of blijf je jezelf wijsmaken dat je ‘het’ al bent? Deze vraag
kan veel angst opwekken. Als we ‘het’ niet zijn, wat zijn we dan
wel? De rups in ons is bang voor de dood omdat hij geen idee
heeft wat hem wacht aan de kant van de vlinder. Het vergt een
sprong in het onbekende om je open te stellen voor transforma-
tie. Dat is de rol van ‘geloof’. Ik noem het liever vertrouwen in de
fundamentele wijsheid en goedheid van het leven. Is het univer-
sum een vriendelijke plek, vroeg Einstein. Ja, voor wie zijn hart
kan openen. Nee, voor wie opinies blijft projecteren.
258 HOOFDSTU K 5
Drakenkop zes
Observeer jezelf eens als je praat. Ontdek hoeveel je vanuit je pa-

tronen praat, hoe vaak de automatische persoonlijkheid aan het
woord is. Merk op hoe vaak je denkt te praten, maar dat er eigen-
lijk een tape draait. Stephen Covey geeft als voornaamste huis-
werk aan het eind van het eerste en belangrijkste hoofdstuk in
zijn wereldbesteller The Seven Habits of Highly Effective People
een paar weken op je taal te letten.
Automatisch praten is de laatste drakenkop die alle andere dra-
kenkoppen met elkaar verweeft, inclusief het praten tegen jezelf.
Als het woord ‘ik’ uit je mond komt, is dat meestal je persoonlijk-
heid, je geconditioneerde zelf dat zich manifesteert. Ons automa-
tisch denken en vooral taal beheersen onze realiteit. Als kinde-
ren leren we een nieuw woord en dat woord is een stukje
speelgoed. Het heeft nog geen lading. We zeggen het woord, her-
halen het woord, vinden het gek klinken, zien de impact ervan op
anderen. Onze ouders zijn erg enthousiast omdat we ‘mama’ of
‘papa’ zeggen, en dergelijke. Woorden hebben nog geen context in
onze geest. Ze zijn fris en onschuldig. Er is nog geen geschiedenis
aan verbonden. Als we het woord hebben verkend en geleerd,
slaan we het op in ons stimulus-responssysteem. Dan is het
woord niet meer nieuw. Het is software, een stuk technologie ge-
worden. We gaan woorden steeds meer gebruiken alsof het echt
dingen zijn. We zeggen bijvoorbeeld ‘ik’ en geven daar meteen re-
aliteitswaarde aan om de simpele reden dát we het zeggen en dat
anderen dat ook zeggen over zichzelf. We gaan op het woord steu-
nen en het concept achter het woord en we verliezen de link met
de realiteit van ons echte ‘ik’. We leren duizenden andere woor-
den en structureren die allemaal rond dat centrale woord ‘ik’.
Eerst was het ‘ikke wil’ en ‘ikke wil niet’ en iedereen moest erom
lachen. Nu is het ‘ik wil’ en ‘ik vind’ en ‘volgens mij’ en ‘wat ik
denk is’ en af en toe brengen we daarmee iemand aan het huilen.
Want ‘ik’ is een woord dat voor scheiding zorgt.
We hebben een heel arsenaal woorden dat is opgeslagen in sti-
mulus-responsvorm en georganiseerd rond het ik-concept. We
zien niet of zelden dat ons ik-concept (een ding), ons ware ik
DE ZES DRAKEN 259
(geen ding) heeft vervangen. Dankzij alle woorden die rond het
woord ‘ik’ zijn opgeslagen, krijgen we nu ook verbale gedachten.
Dieren en kinderen hebben alleen beelden. We zien niet hoe die
gedachten automatisch naar boven komen, buiten onze wil om.
Ze worden geproduceerd door de bestuurssoftware in onze herse-
nen, onze automatische piloot. Wat bedoel je met ‘ik’? Een stel
mechanismen, ja. Probeer maar eens vijf minuten je denken te
stoppen en merk dat je dat niet kunt.
Wat we ‘ik denk’ noemen, is een stel vernuftige automatismen
en ‘praten’ is daar meestal de luide vorm van. Net zoals meer dan
90 procent van ons denken reactief is, iets heel anders dan de veel
hogere faculteit van de Rede (denken als middel gebruikt door het
bewustzijn), zo is het grootste deel van ons spreken automatisch
en reactief. Iets in ons produceert de woorden, de zinnen. Het is
het stimulus-responsdeel in ons dat zich uitdrukt. Observeer het.
Ontdek het in je eigen ervaring. Hoor de patronen en de reactieve
taal: ‘Het is ook altijd hetzelfde.’ ‘Ik heb ook nooit geluk.’ ‘Jij wilt
ook altijd gelijk.’ ‘En ik die zoveel voor je doe.’ ‘Je moest eens be-
ter nadenken.’ ‘Je had dat moeten weten.’ ‘Kun je niet uitkijken?’
En ga zo maar door. Wist je dat mensen die hersenschade hebben
in het spraakcentrum in de linkerhersenhelft niet meer kunnen
spreken maar nog altijd kunnen vloeken? Die woordenschat zit
namelijk in de emotionele hersenen. Welk mens die helemaal bij
zijn bewustzijn is, gebruikt krachtwoorden? En toch zeggen we
‘hij vloekt’. Beter is te zeggen: ‘hij wordt gevloekt’. Als je kinde-
ren hebt, hoor dan eens jezelf praten door hun mond. Ze krijgen
jouw patronen mee door na-apen en door osmose.
Wij zijn zo afhankelijk geworden van denken en praten dat we
niet meer beseffen wat het met ons doet. De staart kwispelt de
hond…
De bedoeling is niet dat we vervallen in het andere extreme,
niets meer zeggen, maar dat we ophouden taal te misbruiken. Of
beter nog, ons niet te laten gebruiken door het reactieve spreek-
centrum in ons brein. Praat liever minder en luister meer...
260 HOOFDSTU K 5
oefening 1
LOSKOMEN VAN DE OVERHEERSING VAN
HET DENKEN
stap 1
Observeer alleen maar je denken. Observeer hoe het denken je keer op
keer uit het NU weghaalt en je laat reizen naar verleden of toekomst.
Observeer dat je niet in staat bent om een, twee, drie, vier, vijf minuten
niet te denken. Observeer hoe het denken je belet echt naar anderen te
luisteren. Als je denkt, ben je niet in het NU. Observeer hoe het denken
informatie aansleept die niets met de situatie te maken heeft. Observeer
hoe het denken leidt tot emoties. Observeer hoe denken je relaties kan
belasten. Observeer hoe denken je afwezig maakt: zelfvergetelheid!
stap 2
Doe vaker iets om je denken meer tot rust te brengen: meditatie, tai chi,
wandelen in de natuur, massage, naar rustige muziek luisteren.
stap 3
Observeer je denken, in het bijzonder als er angst of zorgen zijn. Zie hoe
dat je ondermijnt en leegzuigt. Vertraag je denken door bewust trager te
ademen. Je komt dan uit de greep van de opgefokte limbische hersenen
die altijd op zoek zijn naar gevaar op basis van vroegere pijnlijke erva-
ringen die niet werden verwerkt door ons bewustzijn.
stap 4
Er is een verschil tussen ‘inbeelding’ (reactief ) en ‘visualisatie’ (proactief ).
Door bewust te visualiseren herstel je de bewuste controle over de
verbeeldingsfunctie. Visualisatie is bewust gerichte aandacht en brengt
energetische veranderingen tot stand. Visualiseer bijvoorbeeld hoe je
opkomende, dwangmatige gedachten of zorgen in een ballonnetje plaatst
en het dan loslaat. Zie in je innerlijk oog hoe het ballonnetje verdwijnt, je
bent ervanaf! Er zijn tientallen boeken en allerlei opleidingen over visuali-
satie.
DE ZES DRAKEN 261
oefening 2
LOSKOMEN VAN IDENTIFICATIE S
stap 1
Observeer eerst alleen maar het bestaan van identificaties in je eigen
ervaring. Zie hoe je geïdentificeerd geraakt met je rollen, je emoties, je
verwachtingen, je lichaam. Observeer identificatie in actie, wanneer je
defensief wordt. Observeer hoe jouw aandachtsenergie uit je wordt gezo-
gen door bijvoorbeeld televisie en hoe dat alleen kan doordat je niet meer
aanwezig was, oftewel je was met een ‘iets’ geïdentificeerd. Voel hoe je
soms letterlijk het gevoel hebt niet jezelf te zijn.
stap 2
Observeer wanneer identificatie zich voordoet en stap er dan bewust uit
door emotioneel afstand te nemen. Dat kan ook inhouden dat je een
pauze inlast of een wandeling gaat doen om weer tot jezelf te komen. Of
doe de drie-minutenoefening waarbij je inademt in het tempo van vijf tel-
len in en uit, terwijl je jouw aandacht op het hartcentrum houdt. Blijf de
waarnemer in je sterker maken. Het is jouw bevrijder.
stap 3
Leer bewust je aandacht te verplaatsen als je identificatie ziet gebeuren,
bijvoorbeeld donkere gedachten die opkomen of je aandacht die altijd
maar terugkeert naar iets uit het verleden. Plaats je aandacht op iets
moois, de natuur, een kind. Doorbreek de fascinatie. Als je erg gespannen
wordt, denk dan eens aan iemand van wie je veel houdt. Het is wonder-
baarlijk hoe dat je energie verandert. Adem bewust trager, en liefst diep in
je buik. Zo word je op dat moment de baas over het automatische emotio-
nele zelf.
stap 4
Werk aan je mentale instelling. Maak het hertrainen van je persoonlijk-
heid tot een bewust karakter je absolute topprioriteit. Weiger nog langer
je kracht weg te geven aan concepten, emoties, mentale beelden, dingen
buiten je. Doorbreek een verslaving zoals aan suiker, koffie of te veel tele-
visie. Elke verslaving is een vorm van emotionele afhankelijkheid en dus
van identificatie met iets.
262 HOOFDSTU K 5
stap 5
Observeer hoe sterk identificatie kan zijn in emotioneel geladen relaties
en situaties. Wanneer je een reactieve positie inneemt en die weigert op
te geven, ben je geïdentificeerd met die positie, die overtuiging. Leer rela-
tiveren. Neem afstand. Zie dat je nooit alles kunt weten, dat iedereen een
stukje van het gelijk heeft en niemand al het gelijk aan zijn kant heeft.
Ook jij niet.
oefening 3
LOSKOMEN VAN NEGATIEVE EMOTIE S
stap 1
Kom eerst tot het volledige besef dat opgaan in negatieve emoties een
totale verspilling van levenskracht is. Dat ze er zijn is niet het probleem,
dat je ermee geïdentificeerd raakt wel. Heftige emoties lossen nooit iets
op, ze voegen toe aan het probleem. Ontdek vervolgens – uit eigen erva-
ring – de relatie tussen je negatieve emoties en je denken. Ontdek – uit
eigen ervaring – dat niet de feiten, maar jouw interpretatie van de feiten
voor de emoties zorgt. Jouw eis dat de dingen anders zijn dan ze zijn (min-
der moeten, meer FLOW…). Wees bereid je fameuze recht op negatieve
emoties op te geven. Stap 1 heeft helemaal betrekking op een nieuwe
houding ten opzichte van emoties.
stap 2
Begin de emoties proactief te uiten. Je hoeft ze niet te onderdrukken,
noch te ontkennen. Je dient te leren er anders mee om te gaan en er
anders over te praten. Zeg niet ‘ik ben boos’, maar bijvoorbeeld: ‘ik voel
boosheid bij me opkomen.’ Stap bewust in de waarnemersrol, zodat je de
emoties kunt zien als een signaal dat er iets aan de hand is wat aandacht
verdient, en niet als iets wat je bent. Je wilt niet je woede onderdrukken,
maar je wilt wel leren die boosheid niet te projecteren op een ander.
stap 3
Lees over emotionele intelligentie. Doe als het kan een workshop over
emotionele intelligentie. Doe een hersentrainingsprogramma zoals dat
van dr. Jill Ammon-Wexler (www.train4flow.com) of een training van Heart-
Math.
DE ZES DRAKEN 263
stap 4
Ontdek – uit eigen ervaring – de link tussen emotie en identificatie. Zie
hoeveel rustiger je wordt als je leert afstand nemen, als je leert de dingen
in een groter perspectief te plaatsen.
oefening 4
LOSKOMEN VAN JE ANGST VOOR WAT ANDEREN VAN
JE DENKEN, VAN ZINLOZE WA ARDEN EN NORMEN
stap 1
Geef je kracht aan niemand weg. Laat je niet gek maken door de verwach-
tingen, emoties, driftbuien, normen en waarden, criteria over mooi en niet
mooi et cetera van anderen. Je onderliggende angst heeft altijd te maken
met de angst affectie te verliezen, verlaten te worden, alleen komen te
staan, oftewel met afhankelijkheid om liefde te krijgen. Als je iemands
liefde alleen kunt krijgen door je aan te passen aan zijn eisen, dan is het
om te beginnen al geen liefde.
Observeer hoe je streeft naar goedkeuring, bevestiging, aanvaarding,
applaus, complimenten en dergelijke. Zet een stap terug in de waarne-
merspositie en doe een bewuste inspanning om jezelf te centeren in je
eigen kracht. Wees niet hard voor jezelf als je dat niet meteen kunt.
Patronen die soms al duizenden jaren werden doorgegeven van generatie
op generatie, kun je niet in een, twee, drie overstijgen. Begin ermee. Die
houding zet je al in de toptien op deze planeet.
stap 2
Let op je taal. Let op uitspraken als: ik zou moeten; je zou moeten; je had
moeten; iedereen doet het, et cetera. Let in het bijzonder op het woord
‘moeten’ in je taal en je innerlijke dialoog. Leer uitdrukken wat jij graag
zou willen in plaats van je te conformeren. Ga uit van win/win in situaties,
wat inhoudt dat je jezelf niet hoeft te laten verliezen om een ander te
laten winnen. Leer ‘nee’ zeggen. Leer grenzen aangeven.
stap 3
Leer om vaker eerlijk te zeggen wat je denkt en voelt zonder de angst of
de anderen jou nog wel leuk zullen vinden. Leer ik-boodschappen te stu-
264 HOOFDSTU K 5
ren naar iemand die jou emotioneel belast. Zeg bijvoorbeeld: ‘Ik vind het
onprettig als je zo tegen me praat.’ Voel de kracht als je dat van jezelf
gedaan krijgt.
stap 4
Leer vaker te doen wat jíj wilt in plaats van je voortdurend af te vragen
hoe je het anderen naar de zin kunt maken. Laat je leiden door win/win en
balans.
oefening 5
LOSKOMEN VAN DE GEWOONTE JEZELF DINGEN
WIJS TE MAKEN
stap 1
Observeer hoe je dingen probeert recht te praten, hoe je naar excuses en
rechtvaardigingen zoekt, hoe je je eigen zwakheden verbloemt, hoe je
dingen ontkent, hoe je overdrijft, en dergelijke. Je doet deze waarneming
niet om jezelf te veroordelen of te hervormen. Je doet ze om je bewust te
worden van de schema’s van de geconditioneerde persoonlijkheid, gedo-
mineerd door de limbische hersenen. Het doel is alleen maar te obser-
veren en zo gewaarzijn te ontwikkelen, zodat je de optie verwerft boven
de patronen en mechanismen uit te groeien.
stap 2
Hou op met de gewoonte opinies aan te zien voor feiten. Leer zinnen te
zeggen als: ‘Ik weet het niet.’ ‘Ik weet het niet zeker.’ ‘Dat is hoe ik het zie,
maar het zou anders kunnen zijn.’ ‘Met de informatie die ik heb, is dit wat
ik denk.’
stap 3
Durf iets terug te nemen als je je bewust wordt dat je de dingen aan het
verdraaien bent. ‘Weet je wat, ik hoor mezelf dit zeggen, maar ik realiseer
me dat het eigenlijk niet zo is.’ wow! Dat vergt moed!
DE ZES DRAKEN 265
oefening 6
LOSKOMEN VAN DE GEWOONTE
TE PRATEN ALS JE BETER KUNT ZWIJGEN
stap 1
Experimenteer met stilte. Ontdek dat je er niet bang voor hoeft te zijn.
Neem bewust minder stelling in tijdens debatten en discussies. Luister
meer, zeg minder. Observeer hoe jouw geest meteen klaar is met een
reactie op wat een ander zegt en uit die instant reactie bewust níét. Zo
ontstaat steeds meer ruimte tussen stimuli en reacties. Je wordt steeds
vrijer.
stap 2
Observeer de drang in je gelijk te krijgen en stap uit die drang. Laat eens
vaker iets gaan. Kies ervoor niet in onvruchtbare discussies te verzeilen.
Laat de ander zijn opinie. Ieder diertje zijn pleziertje. Doe in Rome zoals
de Romeinen doen.
stap 3
Oefen jezelf in empathisch luisteren. Dat betekent luisteren zonder inter-
pretatie en zonder projectie. Laat de ander zijn en streef ernaar een ander
beter te begrijpen in plaats te eisen dat hij/zij jou beter begrijpt. De defi-
nitie van begrijpen is ‘kennis vergezeld van “zijn” ’. Dat wil zeggen dat het
hoofd in balans is met het hart.
stap 4
Oefen jezelf erin pauzes te nemen vóór je reageert. Die pauzes kunnen
variëren van een paar seconden tot uren en dagen. ‘Ik wil nu liever niet
verder praten, ik ervaar te heftige emoties.’ Laat een ander ook helemaal
uitspreken. Bijt desnoods op je tong.
stap 5
Spreek iets trager en daardoor bewuster. Hou tweerichtingsaandacht
gaande. Dat wil zeggen: schenk niet alleen aandacht aan je eigen gevoe-
lens maar let ook op de ander. Of, als je gewend bent alleen op de ander
te letten, leer tegelijkertijd bij jezelf te blijven. Spreek alleen als het iets
echt bijdraagt aan een beter leven, een betere relatie, een betere situatie.
266 HOOFDSTU K 5
Doorbreek routinematig praten. Als je ‘goedemorgen’ zegt, laat het dan uit
je hart komen, niet uit een mentale machine.
stap 6
Nogmaals, let op je taal. Hoor jezelf generaliseren (altijd, nooit, iedereen,
alles), klagen, slachtoffertje spelen, eisertje spelen, underdogje spelen.
Hoor jezelf praten alsof een ander aan het praten is.
267
Hoofdstuk 6
De haven en de wind
Waar ga je heen, schipper?
‘Als we eerst zouden vaststellen waar we ons exact bevinden en dan

waarheen we ons bewegen, zouden we beter kunnen beslissen wat
te doen en hoe het te doen.’
Abraham Lincoln
Eerder in dit boek vertelden we dat het woord ‘attitude’ in de

ruimtevaart gebruikt wordt voor de koersinstelling en dat deze
plaatsvindt en constant gecorrigeerd wordt aan de hand van twee
vaste sterren of planeten. Zo is het ook met de attitude van me-
descheppers: ze komen uit een bijzondere krachtplek, die we het
‘centrum’ genoemd hebben. Dat is hun eerste referentiepunt om
hun koers te bepalen. Ze staan in hun kracht. Hun tweede stabie-
le referentiepunt is hun vastberaden levensdoel, de relatief onbe-
weeglijke plek waar ze naartoe reizen. Henry Ford placht te zeg-
gen dat succesvolle mensen snel beslissen en traag van gedachten
veranderen en dat onsuccesvolle mensen traag beslissen en snel
van gedachten veranderen. Medescheppers vallen onder de groep
die niet snel van gedachten verandert, vooral niet over het doel
van hun leven.
Yehudi Menuhin, de wereldberoemde violist, kreeg op zijn vijf-
de verjaardag een speelgoedviool van zijn ouders en hij was daar
erg ontdaan over. Hij stampte het ding aan splinters. Hij wilde
namelijk een echte viool, geen speelgoedviool! Hij wist toen al
heel zeker dat hij violist wilde zijn. En hij meende het! Hij wist
precies wat hij met zijn leven wilde doen en hij veranderde niet
twintig keer van gedachten. Hij was een uitzonderlijk voorbeeld
van vastberadenheid. Het geheim zit hem in het woordje ‘vast’.
Als we het over een levensdoel hebben, hebben we het over iets
268 HOOFDSTU K 6
waar je voor wilt leven, iets waar je je hele leven aan wilt wijden,
iets waar je vroeger voor wilt opstaan en later voor naar bed wilt
gaan.
Uit onderzoek1 blijkt dat slechts 3 procent van de mensen een
vastberaden levensdoel heeft. Het bekendste onderzoek in dat
verband werd gedaan door onderzoekers van de Yale University.
In 1953 vroegen ze aan de eindejaarstudenten van de Yale Busi-
ness School of ze a) een levensdoel hadden en b) een geschreven
plan. Slechts 3 procent van de studenten had dat. In 1973, twintig
jaar later, gingen de onderzoekers na wat deze ex-studenten ervan
gebakken hadden. Behalve dat de 3 procent de gelukkigste rela-
ties had, wat overigens niet betekent dat ze nog in hun eerste hu-
welijk zaten, hadden deze mensen samen een vermogen opge-
bouwd dat groter was dan de som van alle eigendommen van de
andere 97 procent.
Hier zijn wederom transpersoonlijke verschijnselen aan het
werk. Anders kun je dit soort zaken niet verklaren. Hier geldt een
bepaald principe, namelijk de wet van de aantrekkingskracht.
Hoe werkt dat? Eenvoudig. Hierna zie je een stuk ijzer afgebeeld.
Hoe komt het dat dit stuk ijzer niet uiteenvalt in ijzerstof?
Massief ijzer bestaat uit ijzermoleculen die elkaar vasthouden.
1 Dr. William Marsten professor aan de American University in Wash-

ington DC ondervroeg daar drieduizend mensen over. Dr. Marsten is
bekend van het DISC-model voor gedragsvoorkeuren (Dominance-In-
fluencing-Steadiness-Compliance).
D E H AV E N E N D E W I N D 269
Bij het stuk ijzer als geheel geldt het principe van de cohesie, de
samenhang of aantrekking tussen de moleculen van een lichaam.
De ijzermoleculen zelf die samen dat stuk ijzer uitmaken, heb-
ben allemaal een positieve en een negatieve pool en ze houden el-
kaar vast door het principe van de aantrekking der tegenpolen.
Als je nu een gelijkstroom door het ijzer laat stromen, gaan al die
moleculen hun positieve en negatieve pool gelijkrichten en krij-
gen we een elektromagneet.
Met gelijkstroom worden alle moleculen gelijkgericht en

ontstaat elektromagnetisme.
En wat trekt die magneet aan? IJzer. Waarom geen koper of brons?
Er geldt weer een principe, het principe van de aantrekkings-
kracht van overeenkomstigheden.
Zo word je in menselijke relaties aangetrokken door mensen die

zaken met je gemeen hebben. Dat is de wet van de aantrekking
van overeenkomstigheden in actie. Op een ander niveau word je
echter aangetrokken door de tegenstellingen in een ander. Dan
geldt de wet van de aantrekking der tegenpolen. Door die tegen-
stelling kun je leren en expanderen. Als je alleen zou omgaan
met mensen die het in alles met je eens waren, zou je stagneren.
Maar terug naar onze magneet. Wat is het geheim van de elek-
tromagneet? Dat is gelijkgerichtheid van energie. Dat is exact
270 HOOFDSTU K 6
waardoor de top-drie-procent van de mensheid op magnetische

wijze oplossingen aantrekt voor de uitdagingen in hun leven. Ze
zijn zo gelijkgericht op één punt, op hun vastberaden levensdoel,
dat ze magneetkracht krijgen. En wat trekken ze aan? Overeen-
komstigheden en tegenpolen. Ze trekken de dingen en mensen
aan die affiniteit hebben met hun levensdoel. Maar ze trekken
ook de tegenpolen aan waardoor ze groeien naar het niveau van
ontplooiing dat nodig is voor hun levensdoel.
Het geheim van de magneetkracht van de top-drie-

procent ligt niet in het feit dat ze een doel hebben,
maar in hun vastberadenheid over dat doel, in de
onbeweeglijkheid van hun centrum, in hun
gelijkvormigheid met de natuurlijke principes.
‘De mens heeft de ongelijkvormigheid der krachten in zich vanwege

de ongelijkvormigheid van zijn principes.’2
Karl von Eckartshausen (1752-1803), Duits mysticus en alchemist
Alchemie wordt ook wel de hogere chemie genoemd en heeft be-

trekking op de transformatie van lood in goud, oftewel, van rups
tot vlinder, van het lagere zelf naar het Hogere Zelf. Alchemie
gaat over de 90 procent energie die je investeert om de collectie-
ve geloofssystemen te overstijgen, de schaduwen te doorbreken,
de patronen die ons gevangen houden in pijn en beperking.
Herinner je je de tekst van James Allen in hoofdstuk 3? We leg-
den er de nadruk op dat het niet genoeg is doelstellingen te heb-
ben. Wat het verschil maakt, is de instelling waarmee je doelstel-
lingen nastreeft, niet het doel zelf. De meeste mensen hebben
wel doelstellingen, maar slechts weinigen (3 procent) hebben de
juiste zijnsstaat en dat is waar de power vandaan komt!
2 Über die wichtigsten Mysterien der Religion, Karl von Eckartshau-

sen , München, 1823.
Een van de beste manieren om attitude uit te leggen is de meta-

foor van de zenmonnik-boogschutter. Er zijn zenmonniken die
als vorm van meditatie aan boogschieten doen. Als ze erg goed
worden, zijn ze in staat tot de ongelofelijkste dingen, zoals ge-
blinddoekt in de roos schieten. Wat is hun geheim? De innerlijke
rust en de onthechtheid waarmee ze de pijl afschieten. Ze vragen
zich helemaal niet gespannen af of ze al of niet het doel raken. Ze
gaan totaal op in het proces, in een zeer gevorderde staat van
flow doen ze gewoon wat ze doen, zonder te denken. Ze worden
geleid door de transpersoonlijke intelligentie. En wat is die intel-
ligentie ook weer? De oneindige intelligentie van de natuur en
haar wetten. En waar krijg je daar contact mee? In je centrum, in
je hart.
Een van de natuurwetten waarmee je in je centrum kunt sa-
menwerken, is de wet van de aantrekkingskracht. Deze treedt in
werking als je vastberaden je aandacht blijft richten op één punt.
We zeiden al eerder dat aandacht scheppingskracht richt. Ver-
snipperde aandacht schept een versnipperd leven of zelfs chaos.
Geconcentreerde aandacht leidt tot transpersoonlijke kracht, de
kracht van de natuurwetten die je toepast. Het voornaamste in-
grediënt is echter de ontspanning waarmee het allemaal gebeurt.
Geconcentreerde en gespannen aandacht leidt níét tot flow. Het
gaat om de uitzonderlijke combinatie van ontspanning en con-
centratie. Er is wel een doel, maar geen gehechtheid aan het doel.
Je komt alleen in flow als je je geen zorgen maakt over het doel.
Net als de zenmonnik-boogschutter ga je helemaal op in het pro-
ces, nu. Je stroomt met het grotere Leven, met het Universum en
zijn perfectie. Je wordt geleid door dé Wil. Je draagt bij aan het ge-
heel en je wordt op jouw beurt gesteund door het geheel: het is
naadloos.
Het doel zelf heeft geen aantrekkingskracht. Het doel is ge-
woon een mentaal concept. De aantrekkingskracht zit in degene
die het doel formuleert! Jouw concentratie en vastberadenheid
maken in jou de krachten wakker die kunnen samenwerken met
de natuurwetten. Je doel en de middelen om je doel te bereiken
zijn beide te vinden in je potentieel, in je centrum.
272 HOOFDSTU K 6
‘Niets is onmogelijk voor wie eenpuntigheid

van aandacht kan bereiken.’
Sri Nisargadatta Maharaj, een grote oosterse meester
Het woord ‘niets’ sluit dus echt niets uit. Op 21 maart 1998 stond
een wonderbaarlijk verhaal in de Nederlandse pers over de kracht
van ‘ontspannen concentratie’. Het was het verhaal van Roelof
Tammeling en Martin Hendriks, twee blinde scherpschutters, ac-
tief in hun club in Groningen. Hoe kunnen blinde mensen
scherpschutter worden? Via hun gehoor! Op hun geweer staat
een elektronische richtkijker met toongenerator. De concentri-
sche ringen van de schietschijf hebben verschillende grijswaar-
den. Elke graad van grijs veroorzaakt een andere fluittoon in de
koptelefoon van de schutter. Als de toon het hoogst is, is de roos
in het vizier. Het vergt van blinde schutters een enorme concen-
tratie om deze sport te beoefenen, maar ‘niets is onmogelijk voor
wie eenpuntigheid van aandacht kan bereiken’.
En wat dacht je van de volgende krantenkop: ‘Blinde Britse gol-
fer slaat opnieuw een hole-in-one.’ Het artikel begint: ‘Voor de
tweede keer in zijn loopbaan heeft de golfer Graham Salmon een
hole-in-one geslagen. De 43-jarige Salmon heeft nog nooit baan of
bal gezien. Hij is sinds zijn tweede jaar blind! Hij kan zich niet
herinneren ooit iets te hebben gezien. Desondanks is hij een be-
kende sporter, die bij de bookmakers 200 tegen 1 genoteerd staat
dat hij weer een hole-in-one slaat. Hij won medailles in atletiek
en skiën en speelde voetbal en cricket. Het verschil tussen een
ziende en niet-ziende golfer is zijn caddie. De caddie van de blin-
de geeft hem informatie over de ligging van de hole en de baan, en
plaatst hem achter de bal.’ Wonderbaarlijk? ‘Niets is onmogelijk
voor wie eenpuntigheid van aandacht kan bereiken.’ Het woord
‘niets’ in deze uitspraak wordt uitstekend geïllustreerd door de
blinde heren. Wat is ons excuus om ons doel niet te halen?
Napoleon Hill zegt ook nog iets wat wel eens het grootste ge-
heim van medescheppers zou kunnen zijn: ‘Als je jouw aandacht
blijft concentreren op je doel, verdwijnen de barrières. Als je jouw
aandacht blijft richten op de barrières, verdwijnt je doel.’ Het
laatste is precies wat er gebeurt met de grote meerderheid van de
mensen. Ze starten met een doel, maar zonder vastberadenheid.

Bij de minste tegenwind geven ze op. Of ze praten zoveel over de
barrières, dat ze dáár al hun scheppingskracht oprichten met het
bekende gevolg: de barrières worden steeds groter en het doel
steeds kleiner.
In Chicken Soup for the Soul3 van Mark Victor Hansen en Jack
Canfield staat een waar gebeurd verhaal geschreven door Burt
Dubin over een jongetje, Glenn Cunningham, dat ernstig ver-
brand werd bij een brand in zijn school. Half buiten bewustzijn
hoorde hij de dokter tegen zijn moeder zeggen dat zijn onderli-
chaam zo beschadigd was, dat het voor hem beter zou zijn als hij
zou sterven. De behandelende arts gaf hem trouwens zeer weinig
kans om te overleven. Maar het jongetje besliste met zijn diepste
kracht, vanuit zijn centrum, dat hij zou blijven leven. Hij over-
leefde tegen de verwachtingen van de dokter in. Op een keer
hoorde hij de arts weer praten met zijn moeder. Deze keer zei de
dokter dat er zoveel weefsel was weggebrand in zijn benen, dat hij
veroordeeld was tot een leven in een rolstoel. Het jongetje keerde
zich weer in zijn centrum en besloot dat dit niet waar hoefde te
zijn. De feiten waren nochtans tegen hem. Zijn tengere beentjes
bengelden krachteloos aan zijn lijf. Hij was zijn motorische capa-
citeiten kwijt. Maar wat hij niet kwijt was, was zijn vastberaden-
heid. Hij zou weer lopen, wat het ook zou vereisen. Op een dag
reed zijn moeder zijn rolstoel in de tuin om hem wat zonlicht te
geven. Toen zijn moeder terug naar binnen was gegaan, gooide
Glenn zichzelf uit zijn rolstoel. Hij sleepte zich door het gras en
greep zich vast aan de tuinomheining. Paal voor paal sleepte hij
zich langs de omheining, vastbesloten om weer te lopen. Elke dag
opnieuw herhaalde zich dat proces. Op de plekken waar hij zich
voortsleepte, werd het gras helemaal kaal. Zijn moeder masseer-
de zijn beentjes dagelijks en hij bleef maar geloven in het schijn-
baar onmogelijke. Op een dag kon hij weer rechtop staan zonder
de omheining vast te houden. Daarna leerde hij strompelen. Ver-
3 Chicken Soup for the Soul, Mark Victor Hansen en Jack Canfield,
Health Communications Inc, Deerfield Beach, 1995.
274 HOOFDSTU K 6
volgens leerde hij weer lopen en uiteindelijk begon hij te rennen.

Hij ging weer te voet naar school en begon na een tijd naar school
te rennen, dag na dag, voor de pure vreugde van het rennen zelf.
Hij was in flow! Hij werd zo goed dat hij lid werd van het atle-
tiekteam van de school. En wonder boven wonder, tijdens zijn
studie medicijnen, liep deze jongen, die door artsen veroordeeld
was tot een leven in een rolstoel, in Madison Square Garden, het
wereldrecord over de mijl.
Als je kunt lezen, heb je dit gelezen. Wij hopen dat het je de in-
spiratie geeft om het doel dat in jouw blauwdruk ligt, te vinden
en te behalen. Vallen, ja. Blijven liggen, nee.
Je levensdroom en de virtuele ruimte
‘Je bent zo groot als je grootste verlangen en zo

klein als je diepste beperkende overtuiging.’
William James
Je levensdroom is de maatstaf voor de ontwikkeling van je poten-

tieel. Het is datgene wat jij wilt medescheppen, samen met het
leven tijdens deze zeventig of zo omwentelingen rond de zon.
Het is belangrijk dat de doelen die je jezelf stelt naar aanleiding
van je levensdroom reëel zijn. Ze moeten uitdagen, prikkelen en
stimuleren, en vooral ook haalbaar zijn. Henk Hermans4 raadt
aan om met een lijst te werken. Stel jezelf de vraag ‘Wat wil ik in
het leven?’ Geef eerst een algemeen antwoord op deze vraag. Laat
je niet weerhouden door gedachtes als: Dat kan toch niet of Dat
lukt me nooit. Schrijf gewoon alles op wat er in je opkomt. Denk
aan alle dingen die je in de komende jaren graag zou willen berei-
ken of ervaren op verschillende gebieden. Maak een lijst en deel
die op in de onderdelen werk, thuis, vrije tijd, persoonlijk. Je lijst
zou er als volgt kunnen uitzien.
4 Henk Hermans, Denk aan jezelf, en geef richting aan je leven,. Har-
court Assessment B.V. een afdeling van Reed Elsevier, Amsterdam
2001.
Werk
● Een eigen bedrijf
● Bestseller over marketing schrijven en van de auteurs-
rechten leven
Thuis
● In een vrijstaand huis wonen
● Geiten houden
Vrije tijd
● Cursus Zweeds volgen
● Basgitaar leren spelen
● Popster worden
Persoonlijk
● Mezelf verder ontwikkelen (een hersentrainingsprogramma
lijkt een goed plan)

● Ruzie met een familielid oplossen
● Alfatraining volgen
Kijk nu eens welke doelen waarschijnlijk niet echt reëel zijn, bij-
voorbeeld een popster worden als je al vijftig bent of van de au-
teursrechten leven van één boek in een klein land als Nederland
of België. Als jij gelooft dat het wel kan, geef het dan niet op.
Niets is onmogelijk voor wie gelooft. Als je echter veel tijd en
energie aan een quasi-onmogelijke doelstelling besteedt, kan dat
erg frustrerend zijn. Je kunt je doel wel bijstellen tot bijvoorbeeld
‘een rockbandje oprichten voor de fun’. Als zo’n bijgesteld doel
niet meer interessant is, laat je het vallen.
Het is nuttig om je doelen zo nauwkeurig mogelijk te omschrij-
ven, want hoe duidelijker het doel is, hoe makkelijker is vast te
stellen of het een haalbaar doel is. Is het haalbaar, dan maak je
van een doel een stappenplan.
Ga dan na of je doelen hebt opgeschreven die tegenstrijdig met
elkaar zijn. Doelen als ‘een eigen bedrijf’ en ‘nooit meer werken’
gaan niet samen. Je zult een van de twee moeten laten vallen.
Een levensdoel stimuleert je om je potentieel te ontplooien
276 HOOFDSTU K 6
door actie en tegenwind in. Luister nog even naar Napoleon Hill.
‘Als ons doel bestaat uit een succesvol leven, wat bedoelen we
dan met succes? We bedoelen met succes: het ontwikkelen
van de kracht waarmee je alles kunt bereiken wat je in elke
fase van je leven belangrijk en waardevol acht en wel zonder
schade te berokkenen aan de rechten van anderen.’
De meeste mensen hebben al vroeg in hun leven hun droom op-

gegeven. Dat is vaak het gevolg van de herhaalde of zeer diepe ge-
kwetstheid van het zelfbeeld. Een onderzoek van het reclamebu-
reau Benton en Bowles over de dromen van mensen liet zien dat
meer dan 70 procent van de mensen hun droom hebben ingewis-
seld voor een fantasie, zoals de lotto winnen of een ster worden of
een andere vorm van dagdromerij. Dat bedoelen we niet met een
droom. Met een droom bedoelen we iets wat een blauwdruk kan
zijn voor een rijk, vervuld en succesvol leven. Bij zo’n droom
hoort een plan en heel wat organisatie. Je zou het ook een missi-
on and vision statement kunnen noemen, gevolgd door een plan
en een uitvoering van dat plan. Napoleon Hill was over die din-
gen zeer categorisch.
‘Een droom zonder kennis, wilskracht, volharding en zonder

voldoende organisatiekunde is een illusie, niet een droom.’
Daarom verbond Hill meteen het woord kracht aan het woord
succes. Je dient a) een droom te hebben en b) de innerlijke kracht
om die droom te realiseren. Met kracht bedoelen we niet werken
als een bezetene. Dat is geen kracht, maar obsessie. Met kracht
bedoelen we inspiratie, partnerschappen, netwerken, goodwill,
samenwerken met de natuur, stil zijn en je afstemmen op het
Veld van Alle Mogelijkheden, creativiteit en innovatie, leven van-
uit je hart in verbinding met de Bron.
Napoleon Hill definieerde kracht als:
Kracht = kennis van de natuurprincipes +

georganiseerde actie
Bij georganiseerde actie hoort ook leiderschap. Dat betekent dat

je anderen inspireert mee te werken aan de realisatie van je
droom.
Verhalen illustreren vaak veel beter dan concepten en voor-
schriften. Daarom volgt nu een verhaal.
Een oude zakenman met een mooi bedrijf riep zijn zeven
ruziemakende zonen, die al over de erfenis aan het ruziën
waren voor hij was gestorven, bij elkaar en daagde elk van hen
uit een bundel met zeven bezemstelen te breken. Geen van
hen lukte dat. De vader sneed toen het touw door en brak met
zijn tengere handen elke stok op zijn zwakke knie. De bood-
schap was duidelijk: samen zouden ze het bedrijf sterk hou-
den. Apart waren ze erg kwetsbaar.
Dit verhaal onderstreept wat we al eerder zeiden en herhaalden.

Het is niet genoeg een doel te hebben. Je dient je gedachten, ge-
voelens en daden op één lijn te brengen met de realisatie van dat
doel. Maar, begrijp ons niet verkeerd, een doel dien je wel te heb-
ben.
Napoleon Hill bestudeerde 504 zeer uitzonderlijke mensen, zoals

Thomas Edison, Henry Ford en Alexander Graham Bell, maar hij
liet ook 15.000 modale mensen vragenlijsten invullen over hun
levenswijze. En wat bleken de drie voornaamste redenen te zijn
waarom mensen in de middelmaat bleven steken? Dit zijn ze:
1 gebrek aan een overkoepelend levensdoel (95 procent van de
16.000 gevallen);
2 iets doen wat je niet met hart en ziel doet, compromis in
plaats van commitment;
3 verkeerde partnerschappen (zowel persoonlijk als zakelijk).
Als je jezelf geen doelen stelt, heb je daar vast een reden voor.
Misschien realiseer je je (nog) niet hoe belangrijk het is doelen te
hebben. Of misschien weet je niet hoe je ze moet verwoorden. Of
misschien heb je last van faalangst en durf je ze niet eens te be-
noemen. Maar je hoeft jouw doelen niet overboord te gooien om-
278 HOOFDSTU K 6
dat je kunt falen bij het realiseren ervan. Thomas Edison kan je
misschien inspireren: ‘Falen is wezenlijk voor slagen. Je kunt
niet slagen zonder te falen. Verdubbel dus je faalervaringen als je
succesvol wilt zijn.’
Belang van een overkoepelend levensdoel
Wanneer je geen overkoepelend levensdoel hebt, mis je heel veel.

We zetten het op een rijtje. Je mist:
● De ultieme maatstaf om alles in je leven op één lijn te bren-
gen. Dat kost je je magneetkracht en je bent veroordeeld tot

zwoegen in plaats van genieten.
● De basis voor een positieve attitude: wat geeft zin aan je le-
ven?
● De voornaamste energiebron om vol te houden bij tegen-
wind.
● De werking van een succesprincipe, met name de wet van de
harmonie, waardoor jij mensen in jouw leven kan aantrek-

ken die jouw droom kunnen delen of ondersteunen.
● Een termijnvisie en neemt daarom op korte termijn niet-op-
timale beslissingen.
● Doorzettingsvermogen. Wie iets echt wil kan moeilijk ge-
stopt worden; wie niet weet wat hij wil kan moeilijk star-
ten.
Zijn dat niet voldoende redenen om er meteen werk van te ma-

ken?
Onwankelbaar geloof
‘Wie heeft ooit de wind gezien?’

Christina Rosetti
Het essentiële element wanneer je je doel wilt halen, is een on-

wankelbaar geloof. Daarmee bedoelen we niet dat je hard genoeg
moet willen. Veel mensen willen namelijk hard genoeg de lotto
winnen. Je kunt in zoiets echter niet geloven! Met geloof bedoe-
len we ook niet blind geloof. Want dat is naïviteit, niet geloof. Ge-
loof bergt merkwaardig genoeg rede in zich. Je gelooft niet zo-
maar wat, je gebruikt je ogen en je verstand om een soort sprong
te maken in een andere dimensie, een onzichtbare dimensie voor-
bij het verstand. Geloof is een magisch ingrediënt, een bron van
wonderbaarlijke gebeurtenissen in je leven. Tegelijkertijd is het
een van de woorden uit het woordenboek die het vaakst verkeerd
worden begrepen. Om dat duidelijk te maken verwijzen we nog
even naar een van de meest intrigerende zinnen uit de bijbel: ‘Al-
les is mogelijk voor wie gelooft.’ (Marcus 9: 23).
Als een groot spirituele meester als Jezus van Nazareth bepaal-
de woorden gebruikt, dan bedoelt hij geen andere. Als hij ‘alles’
zegt, bedoelt hij niet ‘veel’, maar ‘alles’. En als hij zegt ‘voor wie
gelooft’, bedoelt hij niet ‘voor wie gelooft in…’ Er is namelijk een
immens verschil tussen geloven en geloven in. Ruim 95 procent
van de mensen gelooft wel ergens ín, maar dat werkt eerder tegen
hen dan voor hen. We hebben eerder al uitgelegd dat geloofsover-
tuigingen naar je terugkomen in de vorm van ervaringen. De
meerderheid van de mensen leeft in angst en beperking vanwege
de verhalen waarin ze geloven.
De top-drie-procent gelooft niet ergens in, ze gelooft. Punt. Als
je gelooft in iets of iemand, leg je het krachtpunt in iets of iemand
buiten je, iets wat je als verschillend van jezelf beschouwt. Dat is
een staat van afhankelijkheid en vaak van zwakte. Onzekere
mensen geloven in van alles. Je kunt hun ook veel wijsmaken.
Echt geloof is namelijk niet iets wat je hebt, maar iets wat je
bent. Wie gelooft, is zeker. Het is het verschil tussen het Engelse
belief (geloven in) en het Engelse faith (geloven). Laat deze regel
goed tot je doordringen:
Geloof is een staat van zijn.

Het is ‘onwankelbaarheid’.
Als je in je centrum bent, ben je innerlijk zeker. Dat kun je niet

bewijzen noch uitleggen aan iemand die niet in dat centrum is.
Als iemand wel in dat centrum is, hoeft hij geen bewijs, hij is ook
280 HOOFDSTU K 6
zeker. Misschien voel je beter aan wat we bedoelen als we het

woord ‘vertrouwen’ gebruiken. Vertrouwen is een zeer diep ge-
voel van verbondenheid met de natuur, de bron van het leven, het
Veld van Alle Mogelijkheden. Vertrouwen is de basis van het zes-
de zintuig, onze intuïtie. Echt vertrouwen is een gave, niet iets
wat je doet. Marcus 9,vers 23: ‘Alles is mogelijk voor wie gelooft’,
betekent in moderne termen: Wie in het transpersoonlijke cen-
trum verblijft, is verbonden met het Veld van Alle Mogelijkheden
en is dus nooit bezorgd. De juiste dingen verschijnen moeiteloos
uit dat veld, zoals de appelen aan een boom.
Voorbeeld van wat we bedoelen?
‘Ik heb altijd gevoeld dat we het zouden maken. Er waren enkele
momenten van twijfel, maar ik wist dat er uiteindelijk iets zou gebeuren.
Als Mimi [zijn eerste vrouw] dingen weggooide die ik geschreven of
getekend had, was mijn standaardreactie: “Je zult daar spijt van krijgen
als ik beroemd ben.” En dat meende ik echt.’
John Lennon
Het resultaat is bekend: er is niets vergelijkbaar met de Beatles.

Let op zijn woordgebruik: gevoeld – enkele momenten van twij-
fel – ik wist. Geloof is iets van het hart, niet van het hoofd. Als
het hoofd er zich mee bemoeit, ga je juist twijfelen. Alleen het
hart weet. Hoe wetenschappelijker je opleiding, hoe groter de
kans dat je hoofd je hart domineert. De deur naar geloof is dan
dicht. Edison is tot zijn veertiende naar school gegaan. Daardoor
had hij niet zoveel last van algemene opvattingen (Iedereen weet
toch dat!) of andere conditioneringen. Hij wist gewoon niet dat
die dingen zogenaamd niet konden. Henry Ford, een zeer trouwe
vriend van Edison en nog iemand die ontsnapte aan de schoolse
conditioneringen, zei het in andere woorden: ‘Als je gelooft dat je
het kunt of als je gelooft dat je het niet kunt, je hebt gelijk.’
Magie en alchemie
‘Alles rondom ons toont aan dat er oneindige wetten ten grondslag
liggen aan de werkelijkheid. Dat valt niet te ontkennen.
De natuur is zo exact als wiskunde.’
Thomas Edison
Edison, de grootste uitvinder van de 20ste eeuw, zegt iets verge-

lijkbaars als Einstein, de grootste wetenschapper van de 20ste
eeuw. Zowel Einstein als Edison vertrouwen de grotere intelli-
gentie achter alle dingen. Hill noemt geloof de ‘alchemist van de
geestelijke krachten’. Alexander Graham Bell noemde geloof ‘de
veroverende kracht’. Hij zei: Ik weet niet wat het is, maar wel dat
het bestaat en dat doelgerichte mensen er meer van hebben.’ Ie-
mand met een wetenschappelijke geest kan dan zeggen: bewijs
dat eens, Alexander! En Bell, ondanks zijn genialiteit, zou dat niet
kunnen. Het hart weet. Het hoofd twijfelt. Niemand heeft ooit de
wind gezien, maar we weten dat hij bestaat. Niemand heeft ooit
elektriciteit gezien, maar we twijfelen niet aan het bestaan ervan,
omdat we er de vruchten van kennen. Wie in zijn hart de onge-
looflijke verbondenheid met de natuur ontdekt, kan dat niet la-
ten zien. Kijk echter naar de vruchten ervan in zijn leven. Je twij-
felt toch ook niet aan elektrisch licht?
‘Een vastberaden doel waar je totaal achter staat en

waarop jij je aandacht kunt blijven concentreren, zal zich kleden
in een beschikbare fysieke vorm.’
Napoleon Hill
Je hoeft niet te geloven wat Hill beweert. Zoek voor jezelf uit of
het klopt, zoals zovele studenten van Hill dat gedaan hebben. Of
blijf twijfelen. Je hebt dan wel gelijk, maar geen geluk.
Een andere student van de krachten van de menselijke geest,
Sint Augustinus, heeft hetzelfde honderden jaren eerder ook ont-
dekt. Hij schreef: ‘De geest heeft twee krachten: een actieve en
een beschouwende. Door de actieve ga je vooruit. Door de be-
schouwende bereik je je doel.’ Wat betekent dat praktisch gezien?
282 HOOFDSTU K 6
Als je het patroon van je droom, je visie blijft

vasthouden in je geest en er dagelijks energie aan
blijft toevoegen, zal het fysisch equivalent ervan
verschijnen door een combinatie van bewuste inzet
en een aantal merkwaardige toevalligheden, door
C.G.Jung synchroniciteiten genoemd.
Synchroniciteiten
Synchroniciteiten zijn ‘zinvolle toevalligheden’ die een nieuwe

wending kunnen geven aan je leven of een fase van je leven. Plots
is er een nieuwe ontwikkeling die alles verandert: een ontmoe-
ting, een samenloop van omstandigheden, een defecte auto waar-
door je ergens te laat komt waardoor je een ramp ontloopt, et ce-
tera.
Fritz Perls, grondlegger van de Gestalttherapie, was in de jaren
dertig professor aan een Duitse universiteit. Hij was ook joods.
Hij en twee collegae kregen de vraag of ze een leerstoel wilden
aannemen in Zuid-Afrika. De twee collega’s zagen vooral beren
op de weg, maar Perls zei meteen ‘ja’. Zijn twee collega’s waren
ook joods. Ze kwamen om in concentratiekampen. Perls emi-
greerde na de oorlog naar de Verenigde Staten en leverde met de
Gestalttherapie een grote bijdrage aan de psychotherapie.
Synchroniciteiten zijn vaak de wegwijzers naar onze missie, on-
ze lotsbestemming. Moeder Teresa werd geboren in Albanië.
Toen ze vijftien was, hoorde ze over vrouwen die missionarissen
werden om de armen te helpen. Toen ze achttien was, ging ze
naar Ierland om toe te treden tot een zusterorde. Ze werd uitge-
stuurd naar Calcutta om les te geven. Ze moest altijd binnen het
klooster blijven. Op een dag, toen ze achtendertig was, zag ze een
stervende vrouw op straat. Ze bleef bij haar en wist dat ze haar
missie had gevonden. Ze begon zonder geld en zonder organisa-
tie, ze volgde gewoon haar hart. Toen kwam er een tweede vrouw
bij haar werken en toen nog een en toen nog een. Nu zijn er dui-
zenden mensen die haar werk voortzetten. Ze werd een interna-
tionale beroemdheid die daardoor deuren kon openen voor haar
werk. En ze bleef altijd nederig, met open hart en zonder een

greintje arrogantie.
Einstein kreeg zijn voornaamste inzicht over relativiteit in een
droom.
Edison kreeg zijn uiteindelijke oplossing voor de gloeilamp ook
in een droom.
Elias Howe, de uitvinder van de naaimachine, was vastgelopen.
Hij kon maar niet bedenken hoe de naald eruit moest zien om te-
gelijk de draad te kunnen bevatten en door de stof te kunnen
gaan. Hij kwam er maar niet uit. Op een nacht droomde hij over
een Afrikaanse stam. In die droom werd zijn aandacht getrokken
door het ontwerp van de speren die ze gebruikten, er zat een gat
in het midden van de speerpunt. Hij werd wakker en had de op-
lossing van zijn probleem.
Het transpersoonlijke zelf communiceert vooral op twee manie-

ren met ons persoonlijke zelf, via dromen en via synchronicitei-
ten. Hoe meer we ons hart openen, hoe meer het ons kan berei-
ken in onze dromen en in zinvolle toevalligheden.
Napoleon Hill heeft hier uiteraard ook iets over te melden: ‘Ge-
loof leidt tot begeleiding van binnenuit. De “gids” is de oneindi-
ge intelligentie die zich, door jouw focus, kan richten op eindige
doelen. Het is een co-creatie van jou en de natuur.’ Synchronici-
teiten zijn de ultieme co-creatie met de grotere intelligentie van
het leven zelf. Als je onze uitleg van de kwantumfysica een beet-
je begrepen hebt, weet je – min of meer – wat we bedoelen. Het
principe van de waarnemersdeelname (jawel, er zitten weer prin-
cipes achter en dus het centrum) bepaalt dat wij mensen invloed
hebben op energievelden en subatomaire deeltjes. Het principe
van de non-lokaliteit verklaart waarom onze invloed veel meer
dan lokaal is. Die niet-lokale invloed wordt verklaard door het
complementariteitsprincipe waaruit we weten dat we naast een
lokale vorm ook een niet-lokale niet-vorm hebben. De mens in
flow nodigt dus op een of andere manier een reeks schijnbare
toevalligheden uit in zijn beleving van de werkelijkheid. De deel-
tjesmens, de mens die zich identificeert met de zichtbare vorm,
kan het nu helemaal niet meer volgen. En wij kunnen niet bewij-
284 HOOFDSTU K 6
zen wat we zeggen. Voor de deeltjesmens geldt: eerst zien dan ge-
loven. Voor de flow-mens geldt: eerst geloven, dan zien. Het ver-
schil tussen de rups en de vlinder...5
We komen verder nog terug op het verschijnsel van de synchro-
niciteiten, de onverwachte wonderen die veel vaker voorkomen
bij mensen in flow dan bij andere mensen. Wacht je op een won-
der? Dan wacht je eigenlijk op je ware zelf. Durf je te geloven dat
er een vlinder in je zit die bestaat boven de wereld van stimulus-
respons en lineaire tijd?
De magische formule
Napoleon Hill heeft een bewezen formule ontwikkeld om inner-

lijke magneetkracht6 te ontwikkelen die synchroniciteiten helpt
aantrekken voor je droom. Dit zijn de adviezen van Hill.
1 Schrijf op wat je wilt bereiken. Dat is een heel belangrijke

stap. Door het op te schrijven breng je het idee voor het eerst
de materiële wereld binnen. Het opschrijven is ook belang-
rijk omdat je dan niet de hele tijd andere woorden gebruikt.
Zo zorg je voor meer focus. Robert McNamara7 zei eens:
‘Als je nog niet eens de discipline hebt om je doel op te
schrijven, hoe wil je dan de discipline hebben om het uit te
voeren?’ Zet dus stap één en schrijf op wat je echt wenst.
Schrijf het als gewenste uitkomst en in de tegenwoordige
5 Een van de merkwaardigste dingen is hoe ‘rupsen’ hun rups-zijn met

hand en tand verdedigen. Je kunt ze op geen enkele manier ervan
overtuigen dat er in hun ‘rups’ een vlinder schuilt... ‘Dat is niet we-
tenschappelijk!’ ‘En Professor Humdremp zegt dat...’ (autoriteiten
weet je wel). ‘En dat is misschien waar voor Edison, maar niet voor
mij.’ En. En. En. En. En. En. Gelijk, maar geen geluk. Pech!
6 Daar gaat de veel besproken film The Secret over (kijk eens op
www.amazon.com als je niet weet wat ik bedoel).
7 Topmanager bij Ford, later Minister van Defensie en uiteindelijk pre-
sident van de Wereldbank.
tijd: ‘Ik heb nu de baan van mijn dromen. Ik heb leuke colle-
ga’s en ga elke dag met plezier werken. Ik kan mijn creativi-
teit uiten op een manier die past bij mijn talenten…’ Voeg er
zoveel mogelijk details aan toe die voor jou belangrijk zijn.
2 Schrijf ook op wat je daarvoor wilt geven. Dat is de wet van
de akker. Je moet eerst zaaien voordat je kunt oogsten.
Zovele mensen willen alleen maar krijgen. Ze willen niet
investeren in zaaigoed. Zo werkt de natuur niet. De beste
weg naar succes is geven. We brengen graag het principe van
de extra mijl weer onder de aandacht. Dat betekent: meer
geven dan je moet en dat doen met plezier. ‘Ik zet me hele-
maal in in mijn nieuwe werkomgeving. Ik doe meer dan ik
moet omdat ik het graag doe. Ik sta klaar om collega’s te
helpen. Ik blijf studeren.’
3 Maak een plan en schrijf het op. Een plan is een manier van
werken, de keuze van een richting, grote lijnen en ideeën van
aanpak. Bijvoorbeeld: ‘Ik zal elke maand een boek lezen over
persoonlijke groei.’ Een plan is een intentieverklaring.
4 Vertaal je plan in concrete acties en schrijf ze op. Voorbeeld:
‘Ik maak elke dag dertig minuten vrij voor stilte en visuali-
seren.’Ik maak een leeslijst en ik koop het eerste boek
op...’ Zonder stap 4 blijft een plan een stuk papier.
5 Lees elke dag minstens twee keer de letterlijke omschrijving
van je doel en de letterlijke bewoordingen van wat je wilt
geven. Bij voorkeur doe je dat op een plek waar niemand je
kan horen en doe je dat hardop, zodat de vibraties de kosmos
kunnen ingaan op zoek naar de wet van de aantrekking8
(soort zoekt soort). Lees het verhaal nooit routinematig op.
De woorden op zichzelf hebben geen kracht. Jouw bewust-
zijn geeft ze kracht. Alles in het universum is een uiting van
bewustzijn. Het is de kracht die alles drijft. Routinematig is
doods en onbewust. Leg er je hart en je ziel in! Dit laatste is
het geheim van de formule: niet het doel maar de instelling
8 Over die wet gaat de beroemde film The Secret (Rhonda Byrne), nu al
een van de drie meest verkochte dvd’s ooit.
286 HOOFDSTU K 6
waarmee je het nastreeft (zie de tekst van James Allen).

6 Onderneem elke dag minstens één actie die naar je doel
leidt, hoe klein ook. Denk aan Augustinus: ‘De geest heeft
twee krachten: een actieve en een beschouwende. Door de
actieve ga je vooruit. Door de beschouwende echter bereik je
je doel.’ Jij doet je deel, de natuur doet haar deel. ‘Doe je best
en God doet de rest,’ zeiden ze vroeger.
7 Laat de details over aan het universum, waarmee je via je
hart verbonden bent. Maak je geen zorgen, blijf in het
moment.9 Doe jouw deel en laat de natuur (via allerlei wet-
ten en principes) haar deel doen. Jouw deel is minder dan 1
procent.Wees ontspannen, heb vertrouwen in de onverander-
lijkheid van de natuurwetten. Wees niet zoals een persoon
die zaad plant en het dan elke dag opgraaft om te zien of er
niets aan scheelt. Dat werkt niet. Je dient het zaad te laten
kiemen. Je hebt nu gezaaid in onzichtbare elektromagneti-
sche velden. Geen paniek. De wetten zíjn aan het werk. Een
van die wetten heet geduld. Alles op zijn tijd. Wees echter
alert op wat het leven nu op je pad brengt. De te nemen
tussenstap kan voor je neus staan, maar jij ziet hem mis-
schien niet eens. En dan zeg jij dat deze formule niet werkt...
De punten 5 en 6 zijn het tweeledige scheppingsproces. Je voegt

elke dag energie toe aan de mentaal-emotioneel-spiritueel-sub-
atomaire dimensie door stap 5 en je voegt elke dag energie toe
aan de driedimensionale wereld door stap 6. Dat kan natuurwet-
matig niet fout gaan. Het enige wat schíjnbaar fout kan gaan, is
dat het leven je situaties aanbiedt waardoor jij ontdekt dat je nog
met tegeninformatie rondloopt in je onderbewuste, oftewel dat er
nog incongruentie is tussen wat je zegt en wat je diep daarbinnen
echt voelt en gelooft.
9 Je hebt eerder Lucas 12: 22-34 gelezen: Wees niet bevreesd!

Extra aandacht
De formule werkt niet als je in de bètastaat bent. Dat is de reden
waarom vele mensen zich afvragen waarom hun ‘positief denken’
niets verandert. Wil je in contact wilt zijn met de hartenergie die
het allemaal mogelijk maakt, dan dien je eerst naar alfa of dieper
te gaan. De gemakkelijkste weg die ik ken is de drie-minutenoe-
fening die we al eerder hebben beschreven. Adem met ogen dicht
rustig in en uit in het tempo van vijf tellen, terwijl je jouw aan-
dacht vestigt op de hartstreek (of borstbeen). Breng nu iets of ie-
mand in dat aandachtsveld waar je liefde of appreciatie voor
voelt. Stuur de warme energie naar de wereld of naar iets of ie-
mand die het goed kan gebruiken. Doe deze oefening alleen wan-
neer je hart open is.
Naast je hart speelt nog een energiecentrum een hoofdrol bij de
formule: je zonnevlecht. Dat is het voornaamste zenuwknoop-
punt in je lijf, net onder je middenrif. Het is de zetel van het vuur-
element in ons, de wil, de energie. Het is de plek waar je de ener-
gie kunt halen om boven de reactieve persoonlijkheid uit te
stijgen. De zonnevlecht is samen met de lever het verdeelcen-
trum van chi (creatieve levensenergie) in ons lichaam. Het vuur-
element (chi, ki, prana) is de creatieve levensenergie die vorm
geeft aan het bestaan. Vuur is wat transformatie mogelijk maakt.
Het is evident dat dit een belangrijk centrum is als je een elektro-
magnetisch veld ergens voor wilt opladen.
Wanneer dit energetisch centrum (dat oosterlingen het derde
chakra noemen) dicht is, verkeren we in een underdogpositie. We
staan niet in onze kracht. We staan niet als medeschepper in het
leven. Je kunt dan visualiseren en mantra’s zingen wat je wilt,
maar het zal vrijwel niets opleveren.
Het zonnevlechtcentrum gaat open wanneer je er bewust door
uitademt. Stel je voor dat daar echt een soort zon bestaat. Hoe
zou die dan werken? De zon straalt uit. Zo gaat dat. Mensen die
hun aandacht richten op vasthouden en op krijgen, hebben een af-
gesloten zonnevlecht. Juist daardoor kunnen ze moeilijk ontvan-
gen. Interessante paradox. Het leven manifesteert zich door ex-
pansie, niet door krimpen. Het is vitaal dat je dit begrijpt. Het
geheim van ‘zaaien’ in het Veld van Alle Mogelijkheden zit in de
288 HOOFDSTU K 6
uitademing vanuit je krachtcentrum. Je voegt dan creatieve ener-

gie toe aan wat je wenst te manifesteren. Het verschil met ie-
mand die met zijn aandacht in zijn hoofd zit en met zijn focus op
krijgen, is hemelsbreed.
Nu weet je wat je te doen staat:

1 Ga naar alfa (het gevoelsniveau) of dieper door de hartoefe-
ning (of andere techniek).
2 Lees je droomblad met gevoel, terwijl je uitademt met aan-
dacht op je zonnevlecht. Wanneer je hardop leest, adem je
toch al uit. Als je in stilte leest, doe het dan bewust bij het
uitademen. Stuur energie de wereld in. Ze zal naar je terug-
komen. Eerst zaaien, dan oogsten.
3 Vraag niets zonder de bereidheid er eerst iets voor te geven.
Visualiseer dus niet op het winnen van de lotto, maar op de
waarde die je zult scheppen en voor wie.
Een voorbeeld
Conrad Hilton was een simpele hotelbediende met een droom.
Onder zijn hoofdkussen had hij een foto van een wondermooi As-
toria Hotel. Elke dag, jarenlang, stond hij op met die foto en ging
hij slapen met die foto en elke dag herhaalde hij zijn droom: zijn
eigen hotelketen opzetten en de wereld verrijken met fantasti-
sche hotels, bekend om hun klasse en service. Hij wist wat hij
wilde en hij wist wat hij wilde geven. Hij investeerde elke dag
energie in de subatomaire krachtvelden en ondertussen leerde hij
het hotelvak en hield hij zijn ogen open. Op een dag kreeg hij de
kans om voor een laag bedrag een aftands hotel te kopen. Hij
kreeg de financiering rond en herstelde de oude glorie in ere. De
rest is geschiedenis.
Heb je de durf groot te dromen of wil je eerst nog wat werken
aan je zelfbeeld? Wanneer je het inzicht dat jouw hart de deur is
tot het Veld van Alle Mogelijkheden, nog niet helemaal eigen
hebt gemaakt, klinkt een en ander nu waarschijnlijk te ver van je
bed. Of ben je er helemaal klaar voor? Er zijn twee opties: opge-
ven of de prijs betalen. Is opgeven wel een optie? Voor ons niet en
wij wensen voor jou hetzelfde.
ZELFONDERZOEK
Bepaalde factoren vernietigen jouw hartsverbinding met de natuur, met

de oneindige intelligentie in je centrum. Ze voorkomen dat je als mede-
schepper in het leven kunt staan. Het zijn onder meer:
● ongeloof, gebrek aan vertrouwen;

● zelfbeklag;
● twijfel;
● beschuldigen van anderen en omstandigheden;
● angst;
● afgunst;
● intolerantie;
● hebzucht;
● onvermogen te vergeven of los te laten;
● negativisme;
● agressie;
● manipulatie;
● destructieve kritiek;
● oordeel en zelfoordeel;
● vooroordelen;
● vergeldingsdrang;
● zelfzucht;
● roddelzucht,
● zelfgenoegzaamheid;
● arrogantie;
● gebrek aan discipline;
● jaloersheid;
● gebrek aan respect;
● luiheid;
● besluiteloosheid;
● willekeur;
● de wens te krijgen zonder eerst te geven;
● gebrek aan zelfkennis;
● immoreel gedrag;
● betweterigheid;
● gebrek aan zelfbeheersing;
290 HOOFDSTU K 6
● woede;
● depressieve gedachten;
● toeschouwer in plaats van medespeler;
● stress, te weinig rust;
● cynisme, de grote droomvernietiger;
● moedeloosheid;
● zelfsabotage;
● wraakzucht;
● en eentje naar eigen keuze.
Dat zijn allemaal kenmerken van de persoonlijkheid van klei die je gou-
den zelf verbergt. Je bent nog altijd je ware zelf daaronder. Waar heb jij
vooral last van als je in je persoonlijkheid zit?
Vecht niet met de persoonlijkheid maar cultiveer je gouden essentie. Als

het licht gaat schijnen, verdwijnen vanzelf de schaduwen. Dan verschijnt
de positieve tegenhanger in beeld.
1 Ongeduld Geduld
2 Zelfsabotage Focus op sterktes
3 Stress Ontspanning
Formuleer nu drie concrete acties voor elk van de drie positieve tegenhan-
gers. Voorbeeld: ik ga mij vanavond nog inschrijven in de fitnessclub.
Misschien wel de voornaamste actie is het bewust openen van je hart
door dagelijks te werken aan meer hartritmecoherentie. Doe de drie-mi-
nutenoefening, beter nog tien minuten, waarbij je in- en uitademt op het
ritme van vijf en je aandacht houdt op je hartcentrum en iets of iemand
waar je liefde voor voelt. Stuur de vrijgekomen energie naar andere men-
sen en voel hoe je hart zich opent. Het gaat echt niet over krijgen maar
geven…
NOG MEER HUISWERK
Hierna staan enkele ondersteunende acties beschreven die je kunnen hel-

pen je levensdoel of levensmissie te vinden.
Schrijf de namen op van mensen die je bewondert. Dat kunnen mensen in

je directe persoonlijke of werkomgeving zijn, maar ook historische figuren
(Gandhi, Jeanne d’Arc) of beroemdheden (Moeder Teresa, Johan Cruijff ).
292 HOOFDSTU K 6
Wat bewonder je in deze mensen: welke dingen die ze verwezenlijkt heb-

ben, welke talenten, welke waarden, welke principes?
We bewonderen mensen met wie we in resonantie zijn. Dat betekent dat

ze appelleren aan iets wat als een potentieel bestaat in onze blauwdruk.
Ze zijn vaak een van de beste wegwijzers naar wat jij als unieke bijdrage
te bieden hebt. Lees alle sleutelwoorden die je hebt opgeschreven over
de mensen die je bewondert en voel wat het meest tot je hart spreekt.
Schrijf de woorden met de meeste aantrekkingskracht voor je eigen leven

hierna op.
Wat zijn je voornaamste sterke kanten en talenten? Wat waarderen ande-

ren in je?
Wat zou je aan het einde van je loopbaan willen kunnen zeggen over je
loopbaan?
Wat zou je aan het einde van je leven willen kunnen zeggen over je leven?
Wat zou je willen dat anderen over je zeggen na je overlijden?

294 HOOFDSTU K 6
Wat waren de gelukkigste momenten in je leven? Waarom? Is er een

gemeenschappelijke noemer in die momenten?
Wat deed je als kind het liefste?
Als je nog maar vijf jaar te leven had, wat zou je dan zeker nog willen
doen? En vier jaar? En drie jaar? En twee jaar? En een jaar? En zes maan-
den?
Wie kan je garanderen dat je langer zult leven? Waarom zou je niet nu
doen wat je hiervoor hebt opgeschreven? Wat is je angst? Wat is het
beperkende patroon?
Als je een toverstok had en je mocht drie dingen wensen, wat zouden die
zijn?
Als geld geen rol speelde, en er van een kans op mislukken geen sprake
was, wat zou je dan doen?
Wat zou je nog graag willen leren?

296 HOOFDSTU K 6
Wat in je hobby zou je willen vinden in je professionele omgeving?
Welk symbool komt bij je op als symbool van je leven? Niet denken, laten
opkomen.
Wie, welke doelgroep zou je het liefst willen helpen? Waarom?
Welke 3 werkwoorden spreken het meeste tot jouw hart?
Vervullen – vooruithelpen – verlichten – versterken – schenken – bouwen
leiden – ontwerpen – verbinden – communiceren – scheppen – verdedigen
ontdekken – bezielen – enthousiasmeren – motiveren – coachen
faciliteren – genezen – verhelderen – inspireren – integreren – vormgeven
realiseren – bedenken – ontspannen – opvoeden – opleiden – hervormen
vereenvoudigen – verfijnen – samenbrengen – steunen – vernieuwen
bewaren – beveiligen – bevrijden – dienen – schrijven – begrijpen
luisteren – helpen – aanzetten tot – bereiken – meemaken – uitbouwen
verzorgen – meegeven – ontwaken – doen groeien – ondersteunen

Wat geeft je altijd meer energie?
Wat zijn jouw drie voornaamste waarden?
Finale
Lees alle antwoorden op de vragen 1 tot 20 een keer door zonder erover
na te denken. Maak daarna een wandeling in de natuur en denk niet aan
de opdracht. Wees stil. Luister naar de klanken van de natuur. Breng min-
stens drie uur in de natuur door zonder enige opdracht. Alleen maar zijn,
luisteren en waarnemen.
Als je na deze natuurtrip thuiskomt, lees je weer de antwoorden op de
twintig vragen. Doe er verder niets mee. Slaap er minstens een nacht over
zonder enige poging iets te formuleren. Laat je passieve deel van je ver-
stand, je ontvankelijke kant ermee werken. Doe bewust geen inspan-
ningen om dit rationeel op te lossen. Als je het rationeel kon oplossen,
had je het toch al gedaan? Laat het van binnen rijpen. Laat het los. Zie wat
uit je kern, uit je centrum spontaan naar boven komt. Je zou wel eens heel
prettig verrast kunnen zijn over de helderheid die plotseling ‘van nergens’
over je komt.
Deze oefening heeft al honderden mensen geholpen hun missie te vinden.
Je missie zit namelijk al in je. Je hoeft die niet te verzinnen, maar alleen de
ruimte en lucht geven. Ontspanning is het voornaamste bestanddeel van
dit proces. Doe wat je echt helpt ontspannen, zonder bewust met de vra-
gen bezig te zijn: een massage, sauna, sporten, fietsen...
Laat het gebeuren! Wees geduldig! Zaai het zaad in je geest en laat je hart
298 HOOFDSTU K 6
je vertellen wat het antwoord is. Je zou wel eens verrast kunnen zijn over
de synchroniciteiten die naar je ware missie leiden. Kun je zoveel vertrou-
wen opbrengen?
De opdracht hiervoor vraagt dat je echt om jezelf geeft, anders zul je de
tijd en energie niet vrij maken om hem te doen. In onze ervaring doet
hoogstens 20 procent van de mensen echt wat nodig is om voeling te krij-
gen met hun innerlijke blauwdruk. Wat jammer voor de andere 80 pro-
cent. Wij wensen jou toe dat jij een van hen bent die ons advies ter harte
neemt. Ga eens een weekend naar de Ardennen of een andere rustige
plek met veel natuur. Kom tot jezelf, je echte zelf, je verbondenheid met
de natuur.
299
Hoofdstuk 7
Er is altijd tijd voor wat echt

belangrijk is
Met het hoofd in de wolken en de voeten op

de grond
De perfecte combinatie is de voeten op de grond en het hoofd in

de wolken. Durf te dromen, maar wees realistisch over de plek
waar je nu staat en over je volgende stap. Net zoals pessimisme
iemand kan laten mislukken, zo kan te veel optimisme dat ook.
Je kunt niet twee dagen in één dag proppen, maar ook blijkt soms
dat dingen veel minder tijd vragen dan je dacht. Om je dromen te
realiseren is het belangrijk juist te leren omgaan met je beschik-
bare tijd, maar evenzeer met het tijdloze centrum in jezelf. De es-
sentie van tijdmanagement is het vermogen dringend en belang-
rijk van elkaar te onderscheiden en het vermogen het belangrijke
ook te doen ondanks de druk van de omgeving. Herkenbaar? Als
je dringend moet plassen, doe je dat ook. Dat maakt het nog niet
belangrijk. Als je auto geen benzine meer dreigt te hebben, stop
en tank. Maar zeg nooit dat je dag productief was omdat je ge-
tankt hebt. Zeg omgekeerd ook niet dat je geen tijd hebt om te
tanken, omdat je nog zoveel te rijden hebt. Voel je wat we bedoe-
len?
Wat is tijd? Take one
‘De vlinder telt geen maanden, maar momenten.

Hij heeft altijd genoeg tijd.’
Rabindranath Tagore
Je kunt je tijd niet effectief managen, als je niet precies weet of

aanvoelt wat tijd eigenlijk is. Het citaat van de beroemde dichter
Tagore zet ons op de juiste weg. Rupsen tellen in maanden, vlin-
300 HOOFDSTU K 7
ders in momenten. En laat dit goed tot je doordringen: het enige

wat bestaat zijn momenten. De kunst is totaal in het moment te
zijn met je hele wezen. Wie niet nu bewust leeft, zit ergens in het
verleden verstrikt. Verleden en toekomst zijn verzinsels van het
verstand. Het verleden is strikt mentaal. Niemand kan zich fy-
siek, met lijf en al naar het verleden begeven. Als jij dat wel kunt,
bel dan alvast het Guinness Book of Records.
Wie vastzit aan het verleden, zit vast aan een mentale construc-
tie. Je hebt dan een filter voor je ogen met behoorlijk vervormen-
de lenzen. Je kunt niet zien of horen of aanvoelen wat er nu voor
je neus gebeurt. Hoe kun je dan echt horen en begrijpen wat an-
deren zeggen en voelen? Het verleden is o-verleden. Dood. Het le-
ven is nu.
Iets dergelijks geldt voor de toekomst. Die komt nooit! Het zal
altijd weer opnieuw nu zijn. De toekomst is wat naar je toekomt.
Waar? Hier. Wanneer? Nu. Jij beweegt je niet voort in de tijd (illu-
sie), de toekomst komt naar jou toe. En waar komt de toekomst
vandaan? Uit het Veld van Alle Mogelijkheden en dat bestaat al-
tijd in het nu. Sommige mogelijkheden uit het Veld van Alle Mo-
gelijkheden zullen zich manifesteren en andere niet. Dat is alles.
Maar dat is heel wat. Daar gaat medeschepperschap namelijk
over.
Wij als waarnemer hebben namelijk iets te maken met het ma-
nifestatieproces van mogelijkheid tot feit. Wij bepalen – bewust
of onbewust – mede welke mogelijkheden zich manifesteren en
welke niet. Als we in het verleden vastzitten, blijven we dezelfde
dingen opnieuw selecteren en blijven dezelfde dingen zich mani-
festeren. Als we in het nu zijn, kunnen we nieuwe werkelijkhe-
den laten verschijnen uit het onbekende. Dat heet flow of crea-
tief leven. Het zijn onze eigen emoties die ons uit het nu
weghouden, onzekerheid of verwarring of spijt of schuldgevoe-
lens of iets van dien aard.
Omgaan met de enige tijd die bestaat, het nu, is een kwestie
van zelfvertrouwen, van zelfkennis, van centrumkracht. Wayne
Dyers bestseller Niet morgen, maar nu1 is een standaardwerk op
het gebied van het hier en nu. Volgens Dyers stellen mensen om
velerlei redenen dingen uit. Een derde van die redenen bestaat uit
E R I S A LT I J D T I J D V O O R W AT E C H T B E L A N G R I J K I S 301
zelfmisleiding en twee derde komt voort uit de wil te vluchten

voor de werkelijkheid. Dyer somt in zijn boek een aantal technie-
ken op om uitstelgedrag te doorbreken. Een daarvan is: ‘Schrap de
woorden “hopen”, “wensen” en “misschien” uit je vocabulaire.
Het zijn werktuigen om iets op de lange baan te schuiven. Als je
merkt dat je die woorden toch gebruikt, kun je ze leren vervangen
door actieve woorden. Verander een zin als “Ik hoop dat het goed
uitpakt” in “Ik zal er alles aan doen om dit waar te maken en ik
vertrouw op mijn innerlijke vermogens om mij daarbij te lei-
den.”’ Als je positieve energie uitstraalt, krijg je dat ook terug. Be-
perk jezelf niet, want het leidt nergens toe.
Is dit verhaal over tijdmanagement nieuw voor je? Je kunt het
beter tot je nemen, want wie iets anders gelooft, wordt neuro-
tisch. Er zijn op het moment dat we dit schrijven 800.000 men-
sen in Nederland die in aanmerking komen voor het etiket ‘de-
pressief’. Volgens recent onderzoek lijdt meer dan de helft van de
directeuren en managers aan burn-outverschijnselen. De mees-
ten van ons leven voortdurend in een staat van lichte tot minder
lichte neurose2.
Om te leren meer in het nu te leven kun je beter naar de vlin-
ders kijken dan naar de rupsen. Maslow had dat al in de gaten.
Een van zijn grote bijdragen is dat hij besefte dat pionier Freud
het menselijke gedrag probeerde te verklaren vanuit zijn studie
1 Wayne Dyer, Your Eroneous Zones, 1976. Vertaald in het Nederlands

als Niet morgen, maar nu.
2 Neurose: stoornissen in het neuro-hormonaal systeem zonder fysiek
aantoonbare oorzaken. Dat kan gaan van spijsverteringsstoornissen,
hoofdpijn en slaapstoornissen tot intolerantie voor bepaald gedrag
van anderen et cetera. Neurose gaat over lichte stoornissen van be-
perkte omvang. Psychose daarentegen omvat het hele gedrag of de
hele persoonlijkheid. Een psychotisch persoon is zichzelf helemaal
kwijt. Een neurotisch persoon ziet zichzelf dingen doen, zoals te veel
eten of roken en vraagt zich af waarom hij dat niet kan stoppen. Het
is alsof er een deel van je ontsnapt aan je vrije wil. Bijna ieder van ons
heeft daar wel op een of andere manier last van.
302 HOOFDSTU K 7
van pathologische mensen. Als je dat gedrag gaat generaliseren,

leg je de lat op de verkeerde plaats. Maslow ging aan de andere
kant van het spectrum zoeken, bij wat hij self-actualisers noem-
de. In het Nederlands kunnen we dat ‘zelfontplooide mensen’
noemen. Dat zijn de vlinders die het rupsstadium zijn ontgroeid.
De meerderheid van de mensheid worstelt echter nog met rups-
problemen: jij hebt een groter blad dan ik, maar ik was hier eerst!
Of: hoelang duurt het de weg over te steken tussen twee voorbij-
komende auto’s? Zal ik leven? Je zult vlinders nooit begrijpen
door rupsen te bestuderen, net zomin je ooit bloeiende relaties
zult begrijpen door echtscheidingen te bestuderen. Of, zoals Een
cursus in wonderen vraagt: Kun je licht vinden door de duisternis
te analyseren? Dat is nog nooit iemand gelukt.
Vlinders laten zich niet leiden door het verleden. Vlinders le-
ven nu. Zij weten wat de definitie van vergeven is: vergeven is al-
le hoop op een beter verleden opgeven. Kun je niet vergeven, kun
je niet loslaten, dan hoop je dat je op een of andere magische ma-
nier nog iets kunt veranderen aan wat er gebeurd is. Is dat neuro-
tisch of niet? Zolang je het verleden niet hebt losgelaten, leef je
vanuit patronen. Dan ben je neurotisch.
Wie van zijn patronen afkomt of wie boven zijn conditionering
uitstijgt, komt in het nu terecht. Hij is klaar voor proactieve ac-
tie. Hoe zou neurotisch gedrag proactief of effectief kunnen zijn?
Wat ga je doen: ontkennen of werken aan jezelf. Het laatste zou
wel eens het allerbeste timemanagement kunnen zijn: het beste
tijdmanagement is zelfmanagement.
Wat is tijd? Take two.
Tijd is de illusie van een horizontale opeenvolging

van in wezen verticale NU-momenten.
Tijd is puur een kwestie van perceptie. Tijd is subjectief, niet ob-
jectief. Tijd is relatief, niet absoluut. Einstein, in een mannelijk
gezelschap ondervraagd over zijn relativiteitstheorie, verklaarde:
Als je in het gezelschap bent van een lieve, mooie dame, duurt
een uur zoiets als een minuut. Als je met je achterwerk op een
hete kachel zit, duurt een seconde een eeuwigheid. Dit zijn niet
zijn letterlijke woorden, wel het correcte concept.
Tijd is mentaal en subjectief, maar wij proberen tijd te objecti-
veren door die subjectieve ervaring te meten. We krijgen dan een
kunstmatige constructie, kloktijd. Daar is niets mis mee, zolang
je maar ziet dat kloktijd een abstractie is en niet de werkelijk-
heid. De mens in flow staat helemaal los van kloktijd. Hij leeft
in de verticale nu-dimensie. Mensen in flow zeggen dingen als:
‘De tijd scheen stil te staan.’ Je hebt misschien ooit zo’n ervaring
gehad bij een adembenemende zonsondergang of iets van dien
aard. Voor de mens in flow is tijd geen probleem. Voor mensen
die leven vanuit weerstand tegen het leven, oftewel, in deeltjes-
staat, is tijd een ander woord voor stress. Focus niet op tijd, focus
op je staat van zijn! Zo bekeken is timemanagement ook weer
niets anders dan zelfmanagement.
Wat is tijd? Take three
Menselijke tijd, kloktijd, is lineair.

Natuurlijke tijd is cyclisch.
Wie zijn tijd probeert te managen met een klok, is niet in harmo-
nie met de natuur, want deze kent geen lineaire tijd. De zoge-
naamde kloktijd is een mannelijk fenomeen, een mentale con-
structie van de linkerhersenhelft. Cyclische tijd is een vrouwelijk
fenomeen, heeft te maken met intuïtie en gevoel, de rechterher-
senhelft. Het is grappig dat kloktijd (mannelijk) gemeten wordt
aan de stand van de zon (mannelijk symbool). Cyclische tijd
(vrouwelijk) daarentegen refereert aan de cyclus van de maan
(vrouwelijk symbool). Kloktijd gaat over inspanningen gericht op
een doel, cyclische tijd gaat over leven vanuit je innerlijke ritme,
het ritme van het leven in je. Kloktijd heeft te maken met snel-
ler, meer, minder. Cyclische tijd heeft te maken met acceptatie
van natuurlijke ritmes: er is een tijd van werken en een tijd van
rusten, er is zomer en er is winter. De boog is ook in de natuur
niet altijd gespannen. In de winter rust de natuur enkele maan-
den. Sabbaticals sluiten goed aan bij het concept van cyclische
tijd.
304 HOOFDSTU K 7
Creativiteit heeft ook te maken met cyclische tijd. Je kunt cre-

ativiteit niet dwingen. Creativiteit gebeurt, ze wordt niet gedaan.
Door het bos lopen kan in die zin de beste vorm van timemana-
gement zijn. Waarom? Omdat één idee meer kan opleveren dan
een jaar hard werken.
Persoonlijke groei kent ook cyclische dimensie: je kunt men-
sen niet dwingen te groeien. Het gaat zo snel als het gaat en niet
sneller. Wij gaan met mensen om alsof het middelen zijn en we
gedragen ons als iemand die tegen een boom zegt: ik wil volgen-
de week appelen van je. Zo leidt het rechtlijnige tijdsconcept tot
absoluut irrationeel gedrag. Rechtlijnige tijd is van het hoofd, cy-
clische tijd is van het hart. Je kunt tijd veel beter managen vanuit
je hart. Wijsheid bestaat erin je hoofd te laten leiden door je hart!
Wat is tijd? Take four
We gaan nu op stap met Einstein en de kwantumfysici. Vrees

echter niet! Het wordt niet ingewikkelder, maar veel simpeler!
Het abstracte concept van de lineaire tijd (zie take three) komt
uit de newtoniaanse fysica: je rolt een steen van A naar B en je
stelt vast dat dit even duurt. Je meet dat op je klok en je zegt:
twee minuten. Het lijkt allemaal zo logisch. Ga je echter met dat
tijdsconcept de wereld in, dan word je ongetwijfeld neurotisch. Je
staat namelijk letterlijk op het verkeerde been. Kijk even mee.
Als kloktijd ‘waar’ is dan zijn er twee impliciete gevolgen:
1 Wij kunnen er niets aan doen. Een dag duurt vierentwintig
uren en dat is één rotatie van de aarde. Daar kunnen wij
toch niets aan doen? En tegelijkertijd draait die blauwe pla-
neet in 365 dagen en nog wat rond de zon. Stop dat maar
eens. De aarde vliegt met een snelheid van ongeveer 1600
kilometer per uur door de ruimte. Hopeloos om dat onder
controle te krijgen.
2 Kloktijd impliceert tijdsdruk. Als kloktijd ‘waar’ is, is tijd
beperkt en uit dat inherente gevoel van beperking ontstaat
stress.
Laten we nog eens Einstein ten tonele voeren. Waar wij mensen
mee te maken hebben is niet het eeuwige, absolute nu, maar re-
latieve tijd of relativiteit. Vanuit het gezichtspunt van de mens is
alles relatief, dat wil zeggen, te zien in relatie met. In het kort
komt Einsteins relativiteitstheorie erop neer dat tijd en ruimte
veranderen met de positie en de beweging van de waarnemer en
dat dat dus subjectieve begrippen zijn, niet objectieve realiteiten.
Hieruit volgt onze sprong naar effectief tijdmanagement:
Het weefsel van de relatieve wereld bestaat

uit relaties.
Deze zin geeft ons het antwoord op de vraag: wat is dringend en

wat is belangrijk?
Taken zijn (soms) dringend, relaties zijn belangrijk.
Ooit gehoord van een ‘dringende relatie’? Hormonen kunnen je

dat soms doen geloven, maar verder slaat dat begrip nergens op.
De essentie van effectief tijdmanagement in de stijl van Einstein
is:
Als je relaties kloppen, worden de dingen met

minder tijd en energie geregeld.
Daarom zijn medescheppers bijvoorbeeld zulke uitstekende net-

werkers. Daarom weten ze intuïtief hoe belangrijk het principe
van de extra mijl3 is. En het principe van de gulden regel4. En het
win9/9winprincipe. En eerlijk duurt het langst. Van die dingen. Dat
3 Het principe van de extra mijl is een van de Wetten van succes van
Napoleon Hill. Hij heeft dat uit de bijbel, waar staat: ‘Als iemand u
vraagt één mijl met hem te lopen, ga er dan twee met hem.’ (Mat-
theus 5: 41). Hill formuleert het principe als: Meer doen voor iemand
dan je moet en dat doen met plezier. Dat is timemanagement vanuit
overvloed in plaats vanuit de menselijke uitvinding schaarste ge-
naamd. Mensen die vanuit patronen leven, hebben geen tijd voor an-
306 HOOFDSTU K 7
is een heel ander timemanagement dan lopen, hollen, vliegen.

Snel, sneller. Meer met minder. Deadlines5. Je kunt zoveel meer
in zoveel minder tijd als je het allemaal niet alleen hoeft te doen.
Leren samenwerken, zoeken naar synergie is waarschijnlijk de
beste vorm van tijdmanagement.
Wat is tijd? Take five
Wil je leren tijd te winnen of wil je leren je tijd beter te besteden?

Het antwoord op de laatste vraag stemt overeen met de keuze
tussen: wil je nemen of geven? Winnaars zijn gevers. Ze gaan uit
van overvloed. ‘Alleen wie een echt en blijvend gevoel van over-
vloed heeft, kan werkelijk vrijgevig zijn,’ stelt Een cursus in won-
deren. Als je vanuit het hart handelt, sta je boven de tijd, je komt
vanuit het tijdloze. Wie vanuit de stilte en stilheid van het cen-
trum komt, heeft geen last van de turbulentie van de steeds snel-
ler draaiende wereld. Lijkt dat niet een aantrekkelijker aanbod
dan een mooie dure agenda? Wat doe je eraan om innerlijke stilte
te bereiken? Dat is timemanagement van een heel andere orde!
Wat is tijd? Finale
De oude Grieken hadden twee woorden voor tijd: chronos en kai-

ros. Het eerste woord, chronos, komt voor in woorden als chrono-
meter en synchroon. Het staat voor kwantitatieve tijd. Het twee-
de woord, kairos, staat voor kwalitatieve tijd. De westerse
zakenwereld probeert al tientallen jaren chronos onder controle
te krijgen en het wil maar niet lukken. De reden waarom klas-
siek timemanagement zo onvoldoende is, is dat chronos een ge-
dere mensen, tenzij ze er eigenbelang in zien. Dat is geen houding die

vanuit het centrum komt.
4 Het principe van de gulden regel zegt dat je het beste anderen kunt
behandelen zoals je zelf zou wensen behandeld te worden als de rol-
len zouden worden omgekeerd.
5 Wat dacht je van lifelines als alternatief voor deadlines?
volg is van kairos. En kairos wordt zelden onder het vergrootglas

genomen bij het onderwerp timemanagement. De kwaliteit van
onze relatie met de wereld in het algemeen en met andere men-
sen in het bijzonder, met andere woorden onze kairos, bepaalt in
hoge mate wat er met onze chronos gebeurt. Ga voor kairos, voor
kwaliteit en je chronos zal veel gemakkelijker zijn. In essentie
betekent dat opnieuw dat je voorrang geeft aan relaties in plaats
van aan tijdschema’s en deadlines.
Relaties en ‘gelijktijdigheid’
Een eenvoudige manier om het concept van gelijktijdigheid te be-

grijpen is het standpunt in te nemen van een astronaut die naar
de aarde kijkt vanuit zijn ruimteschip. Voor hem gebeurt alles op
aarde tegelijkertijd, terwijl de acties voor degenen die ze op aarde
uitvoeren, allemaal sequentieel gebeuren. Dat is eenvoudig om te
zien, niet? Omgekeerd, als de astronaut op aarde landt, zoomt hij
in op de aarde en komt hij beetje bij beetje weer in de lineaire
tijdservaring op aarde terecht. Hij ziet bijvoorbeeld tegelijkertijd
al het verkeer in een grote stad (niet sequentieel) en dan in een
andere stad (de steden zijn wel sequentieel) en nadat hij is opge-
pikt door de marine, ziet hij alleen maar de beweging van het
schip in relatie tot andere vormen. Hij neemt de volgende dag de
bus en zit weer helemaal in de kloktijdervaring. Het hangt dus al-
lemaal af van het punt waarop de waarnemer zich bevindt en de
snelheid waarmee hij zich beweegt (dank u Einstein), hoe hij de
tijd ervaart.
Neem nu even in je verbeelding het standpunt van de totaliteit
in, dat wil zeggen, je kijkt niet naar de aarde vanuit de ruimte,
maar naar de hele kosmos van buiten de kosmos. Alles gebeurt
nu tegelijkertijd. Klopt? Onze deelervaring met een busreis die
twee uur duurt, is uitermate relatief. Zie je dat? Voor de oneindi-
ge intelligentie die alles omvat en die in alle dingen werkzaam is,
bestaat er geen tijd. Alles gebeurt tegelijkertijd en deze oneindige
intelligentie heeft het onvoorstelbare vermogen tot oneindige
correlatie. Je hoeft niet de kosmos in om dat te begrijpen.
Deze zelfde intelligentie is aan het werk in ons lichaam. Tus-
308 HOOFDSTU K 7
sen kloktijd en alles tegelijkertijd zit een heel spectrum van sub-
jectieve tijdservaringen. Hoe groter jouw zijn is, hoe meer tijd je
hebt. Als jij geïdentificeerd bent met alleen je fysiek lichaam, heb
je meer tijdsproblemen dan wanneer je in flow bent en vanuit
een niet-lokaal energetisch lichaam opereert. Mentaal is dat niet
te snappen, maar je kunt het wel voelen. Als je in flow bent, heb
je namelijk een heel ander tijdsgevoel. Formule 1-coureurs rijden
in flow en kunnen daardoor meer handelingen verrichten per li-
neaire tijdseenheid. Ze kunnen een auto besturen die sneller dan
300 kilometer per uur gaat. Dat moet je niet proberen als je niet
in flow bent. En als je geen prof bent, hoef je dat helemaal niet te
proberen! Denken is veel te traag voor formule 1-coureurs. Zij
dienen een hoog ontwikkeld gewaarzijn te hebben en dus in een
energetische staat te zijn in plaats van een fysieke. In zo’n staat,
in flow, kun je geleid worden door het supersnelle immateriële
bewustzijn, de intelligentie achter alle dingen. Er kan dan zoveel
meer gebeuren in je leven. Er kunnen dan oplossingen uit de
lucht vallen die anders maanden werk zouden kosten.
De filosofie van Napoleon Hill gaat daarover, over het feit dat je
kunt leren bewust samen te werken met de Intelligentie, jij op de
plek waar jij nu bent. Je wordt dan een medeschepper in plaats
van een schepsel dat wordt rondgeslingerd door de wetten van ac-
tie en reactie. Door dit relatieve patroon te doorzien sta je open
voor een voortdurende stroom van synchroniciteiten die vanuit
de tijdloosheid kunnen opdoemen, onafhankelijk van je inspan-
ningen: één plus God vormt de absolute meerderheid. Hoe meer
je alleen bent, hoe groter je tijdsproblemen. Samen met anderen
kun je meer. Samen met de natuur kun je alles. Maak het univer-
sum tot je voornaamste teamlid en aanschouw de wonderen!
Dringt het tot je door? Laten we het nog een keer verduidelij-
ken. Laten we eerst eens samen vaststellen hoe onverbrekelijk je
verbonden bent met de tijdloze totaliteit.
Hoelang zou je kunnen bestaan zonder lucht? En zonder zon?
En zonder water? En zonder planten en dieren? En zonder vaste
grond onder je voeten en de zwaartekracht om je op aarde te laten
lopen? En zonder de dampkring? En zonder het werk van de mil-
jarden cellen in je lijf? Dit alles wijst erop dat wij deel zijn van
een geheel. Wist je dat cellen wezentjes zijn met een eigen soort
intelligentie? Ze werken voor je! Maar wij werken vaak zo ver-
schrikkelijk tegen. Wij gooien bijvoorbeeld alcohol in ons lijf en
verbranden daarmee een hoop hersencellen en levercellen. Wij
ademen de hele dag verpeste lucht in en de cellen werken zo hard
als ze kunnen om het allemaal te compenseren. Is dat samenwer-
ken van onze kant? Of is dat wat anders? Wij hebben negatieve
emoties waardoor er gifstoffen in het systeem vrijkomen en het
systeem werkt zo hard het kan om het allemaal ergens een plaats
te geven. Maar is dat samenwerken in harmonie? Of zijn we deel
van het probleem? In potentie is er overvloed voor iedereen, maar
hoe gaan wij met ons potentieel en dat van de natuur om? Dit is
een buitengewoon mooie planeet, met gigantische mogelijkhe-
den om een paradijs te zijn. Maar wat doen wíj ermee?
Elk van ons is een onafscheidelijk deel van het geheel, een soort
cel in een kosmisch lichaam. Een cel die niet in harmonie werkt
met de rest van het lichaam, wordt een kankercel genoemd. Een
individu dat zelfzuchtig zijn eigenbelang nastreeft, zonder te let-
ten op de harmonie met de rest en de gevolgen voor anderen, is
evenzeer een kankercel. Ziekte is disharmonie, disharmonie is
ziekte. Zwakte is disharmonie, disharmonie is zwakte. Het En-
gelse woord voor ziekte is dis-ease, het verlies van het moeitelo-
ze gemak waarmee de natuur in ons werkt. Zo zijn alle vormen
van moeite onmiskenbare tekens dat je niet in harmonie bent
met de natuur, het geheel. De natuur is moeiteloos.
Beschouw eens de gift van het leven zelf. Jij bent een synchro-
niciteit. Je bent een zinvolle toevalligheid. Jouw ouders hadden
ieder twee ouders, die ieder twee ouders hadden, die ieder twee
ouders hadden, die ieder twee ouders hadden et cetera. Reken een
paar generaties terug, en je komt aan meer dan een miljoen men-
sen die nodig waren om jou nu te laten verschijnen. Het semen
van je vader bevatte miljoenen zaadcellen. Eentje daarvan kwam
bij de eicel van je moeder. Toeval of zinvol toeval? Als mens ben
je het product van miljarden factoren die met elkaar samenwer-
ken. We beschreven al eerder dat er miljarden en miljarden ener-
gie-eenheden nodig zijn om een menselijk lichaam te manifeste-
ren. Ontwaak tot je eigen grootheid, of blijf de slaap der dwazen
310 HOOFDSTU K 7
slapen. Blijf geloven dat je er alleen voorstaat, of zíé hoe het leven
je de hele kosmos geeft als back-up, als jij die tenminste kunt
ontvangen. Het universum dringt zich namelijk nooit op: het is
liefdevol. Je bent een onlosmakelijk deel van het totale geheel en
het geheel wil niets liever dan je alles geven. Er is echter nooit
dwang, er is totale vrijheid en totale acceptatie van wat jij kiest.
Hou op tegen deze overvloed te vechten met beperkende overtui-
gingen die je hebt overgenomen van allerlei autoriteiten die zelf
niet wisten waar ze het over hadden. Nogmaals, jij bent echt de
enige autoriteit in het onderwerp jij. Kijk hoe je in het totale be-
staan past. Kijk hoe alles op elkaar aansluit. Wij vragen je niet
iets te geloven, maar te kijken, te onderzoeken, je eigen autoriteit
te worden. En is dit timemanagement? Jazeker. Vertrouwen op
het tijdloze in jezelf is je beste kans niet te lijden onder tijd.
Zingeving en zinvol toeval
Niet elke toevalligheid is een synchroniciteit. Een synchronici-

teit is een voor ons zinvolle toevalligheid, ze klopt met onze
tocht van rups naar vlinder, met onze ontplooiing. De zin hangt af
van de context. Wat voor ons zin heeft, is voor een ander mis-
schien banaal. Een synchroniciteit is iets wat ons helpt een
droom te realiseren of ons helpt bij onze zelfrealisatie. Daarom is
het een zinvol toeval. Het is een mysterieus rendez-vous tussen
ons persoonlijke en ons transpersoonlijke zelf. Vroeger zou men
gesproken hebben van ‘de werking van de genade’. Alle keerpun-
ten in ons leven zíjn synchroniciteiten.
Onderzoek dat eens voor jezelf. Hoe heb je je beste vriend leren
kennen? Hoe heb je je levenspartner leren kennen? Wat is het
beste boek wat je ooit gelezen hebt? Hoe heb je het leren kennen?
Wanneer ben je geboren? Wanneer ga je sterven? Wanneer ben je
een baan kwijtgeraakt en waar ben je toen terechtgekomen? Als
wijzelf een zinvol toeval zijn, waar komt dan de zin in ons van-
daan? Zou het kunnen zijn dat de zin komt van het feit dat we bij
een zinvol geheel horen en dat dingen alleen zinloos worden door
afscheidingsgedachten? Weet je wat Einstein zei op het einde van
zijn leven? ‘Ik heb maar één vraag meer: is het universum een
vriendelijke plek?6’ Nou? Is het dat? Wat we met onze fysieke

ogen kunnen zien, is vaak meer dan zinloos. Maar dat is wat wíj
er onbewust van gemaakt hebben op basis van onze collectieve
afscheidingsgedachten.
Wat dacht je van de concentratiekampen in de Tweede Wereld-
oorlog? Zinvol? Kun je jezelf een zinlozere omgeving voorstellen
dan de concentratiekampen? En toch waren daar ook mensen die
zin vonden. Een van die mensen was Viktor Frankl, de Oosten-
rijks-joodse arts die de verschrikkingen van de concentratiekam-
pen overleefde en een therapie ontwikkelde rond zingeving.7 Op
basis van zijn observaties van het menselijke gedrag onder, geef
toe, zeer extreme omstandigheden ontdekte hij dat zin alleen ín
ons kan zijn. We zijn de zin. Ons zijn is de zin. Het leven zelf is
de zin van het leven. Dr. Frankl stelde, eerst in de kampen en la-
ter in de maatschappij, vast dat de kracht en de levensenergie van
mensen integraal samenhangen met de staat van zijn waarin ze
zich bevinden, met hun graad van afhankelijkheid of onafhanke-
lijkheid van externe prikkels. In de stimulus-responsstaat is er
letterlijk geen coherente zingeving te vinden.
Alleen wanneer je het stimulus-responsniveau ontstijgt, valt al-
les op zijn plek vanuit het totaal andere perspectief dat je dan
hebt, bewuste medeschepper. Je krijgt steeds meer mededogen
voor mensen die in de stimulus-responsstaat zonder het te weten
hun eigen (collectieve) hel maken en dat niet beseffen. De wereld
van oorlogen en ellende is de wereld van de stimulus-responsper-
soonlijkheid, geworteld in het overlevingsbrein (zoogdierbrein).
Het enige antwoord op alle ellende is een bewustzijnssprong naar
een niveau boven stimulusrespons. De enige uitweg is de weg
naar binnen: in een dimensie voorbij de zintuigen. Vanuit die rui-
6 Op een ander moment zei hij ook nog: ‘Het enige wat ik nog zou wil-
len kennen zijn de gedachten van God. De rest zijn details.’
7 De zin van het bestaan, Viktor Frankl, Uitg. Ad Donker, Rotterdam,
1978. Een van de meest indrukwekkende boeken die je ooit kunt le-
zen. De therapie van Frankl heet logotherapie, van logos, het Woord,
de Zin, het Zijn, het Bewustzijn.
312 HOOFDSTU K 7
mere dimensie kun je met mededogen omgaan met de wereld van

de beperkte vormen.
Dingen hebben van zichzelf absoluut geen betekenis, behalve de

betekenis die wij eraan toekennen.8 Zolang we niet evolueren tot
medescheppers is er dan ook helemaal geen zin in het bestaan.
We leven dan als machteloze schepsels in een schijnbaar mecha-
nisch universum waarin we slachtoffers zijn, een speelbal van het
lot. Soms zit het mee, soms zit het tegen.
In de stimulus-responswereld van de persona is er evenmin
warmte en liefde, er is alleen scheiding en afstand en zinloosheid.
Er komt alleen liefde in de wereld als wij die erin brengen vanuit
ons diepere, niet geconditioneerde wezen. De mensen die temid-
den van het totaal zinloze bestaan van de concentratiekampen
een zin levend konden houden in hun binnenste, waren de men-
sen die in staat waren anderen te helpen en te troosten. Zij brach-
ten liefde in de wereld. Zij waren medescheppers in plaats van
slachtoffers. Viktor Frankl zag dat de meeste gevangenen een, zo-
als hij het noemde, emotionele dood stierven. Iemand die de zin
kwijt was, was in het kamp ten dode opgeschreven. Het was al-
leen een kwestie van tijd. Mensen sloten hun eigen gevoelens af
om niet te hoeven lijden onder wat ze anderen zagen aandoen. Ze
werden steeds gevoellozer, maar ook steeds minder levend. De
proactieve krijgsgevangen die dr. Frankl observeerde, waren men-
sen die níét leefden vanuit hun emotionele reacties, maar vanuit
een sterke innerlijke kracht. Sommigen haalden kracht uit de vi-
sie dat ze hun kinderen wilden terugzien. Anderen putten kracht
uit het helpen van anderen, uit naastenliefde. Dr. Frankl vertelt
dat hij zelf zijn kracht haalde uit de mogelijkheid zijn vrouw te-
rug te zien en uit de kans een nieuwe therapie aan de mensheid
te geven. Hij schrijft hoe hij het beeld van zijn vrouw voor zijn
geest bleef halen. ‘Ik werd door één gedachte beheerst: voor het
8 Een cursus in wonderen, werkboek voor studenten, Les nummer 1:

‘Niets wat ik zie betekent iets.’ En les 2: ‘Ik heb alles wat ik zie alle
betekenis gegeven die het voor mij heeft.’
eerst in mijn leven erkende ik de waarheid, die door zoveel wijs-

geren, als de allergrootste wijsheid is geprezen. De waarheid dat
liefde het hoogste doel is waarnaar de mens kan streven. Op dat
ogenblik realiseerde ik mij de betekenis van het grootste geheim
dat dichters en denkers ons hebben verteld: slechts de liefde kan
een mens verlossen.’9 En: ‘Ik wist één ding heel zeker: liefde reikt
veel verder dan de lichamelijke aanwezigheid van de geliefde per-
soon... Of de geliefde persoon aanwezig is, of hij of zij in leven is
of niet, schijnt niet langer van belang te zijn.’10 De meest geci-
teerde tekst uit zijn boek is: ‘Wij die in de concentratiekampen
geleefd hebben, zijn de gevangenen niet vergeten die door de ba-
rakken liepen om anderen op te beuren en te troosten, die hun
laatste korst brood aan een medegevangene schonken. Hun aan-
tal was wellicht klein, maar toch hebben deze mensen bewezen
dat één ding de mens niet ontnomen kan worden: de allerlaatste
menselijke vrijheid, de keuze onder alle omstandigheden zijn ei-
gen houding te bepalen, zijn eigen weg te kiezen.’
Ook in de kampen waren medescheppers aanwezig. Zij waren
het die vanuit hun centrum leefden en handelden. Zij waren het
die in contact konden blijven met de transpersoonlijke kracht
van het hart, ondanks de vreselijke gebeurtenissen van elke dag.
Via het transpersoonlijke principe van universele liefde waren zij
in contact met het Veld van Alle Mogelijkheden. Zo konden ze de
energie opbrengen anderen te troosten en hun brood te delen.
‘Slechts enkele gevangenen behielden hun volledige innerlijke
vrijheid en verwierven de waarden waartoe hun lijden hen in
staat stelde, maar zelfs één enkel voorbeeld bewijst al, dat de in-
nerlijke kracht van de mens in staat is hem te verheffen boven
zijn uiterlijk lot.’11
Via het centrum, via transpersoonlijke principes, via het princi-
pe van harmonie kunnen we wonderen ontvangen uit onze eigen
9 De zin van het bestaan, Viktor Frankl, Uitg. Ad Donker, Rotterdam

1978., p 55.
10 Ibidem p 56.
11 Ibidem p 89.
314 HOOFDSTU K 7
oneindige essentie. Noem dat synchroniciteiten als je wilt. Het

klinkt wat wetenschappelijker dan wonderen. Zolang je maar
ziet waar die synchroniciteiten vandaan komen: uit ons gemeen-
schappelijke niet-lokale centrum, uit het Verenigde Veld, uit de
essentie van ons hart. Hoe meer we beseffen dat we elk moment
verbonden zijn met de tijdloze, vormloze Bron van het leven zelf,
hoe makkelijker wonderen in ons leven verschijnen. Vanuit ons
eigen binnenstebinnenste. Wij bevatten het Verenigde Veld, het is
niet een ‘ding’ in tijd en ruimte. Het staat boven tijd en ruimte en
is er de bron van. Probeer dat niet te begrijpen met je verstand. Sta
er alleen voor open. Laat je vooroordelen varen. Of kies voor ‘wer-
ken in het zweet van uw aanschijn’. Ook goed.
Asynchrone synchroniciteit
Behalve synchroniciteiten is er ook asynchrone synchroniciteit,

een minder bekende en vooral verkeerd begrepen vorm. Dan heb
je het gevoel dat alles tegenvalt, of alles wat je doet, misgaat. Dat
kan een reeks asynchrone gebeurtenissen zijn die je leven, net als
synchroniciteiten, in een nieuwe richting sturen waardoor je
dichter bij je ware zelf en je lotsbestemming komt. Bij zo’n reeks
lijkt het of chaos en tegenslag blijven toeslaan. Ze wijzen erop
dat je op een doodlopend pad zit. Door zulke crises word je vaak
juist dichter bij je ware zelf gebracht. Een van de functies van
asynchrone synchroniciteiten is ons arrogante zelfbeeld op te
blazen. Ons echte zelf kan namelijk niet verschijnen zolang wij
vasthouden aan de valse goden in onszelf. Daarom kan er een har-
de klap nodig zijn om ons van onze arrogantie af te helpen. Bij-
voorbeeld van de arrogante gedachte dat de dingen altijd moeten
gebeuren zoals jij het zegt. Zoiets is kinderlijk en onvolwassen.
Kinderen willen alles nu meteen en op hun manier. Zo’n onrijpe
houding kan ons verhinderen ons ware zelf te vinden in onze la-
tere jaren.
Asynchrone synchroniciteiten veroorzaken dan een val, waarna
mensen vaak veel meer mededogen hebben en liefdevoller zijn
voor anderen. Ze zijn meer hun ware zelf geworden. Asynchrone
synchroniciteit doet zich ook voor in relaties. We trekken bij-
voorbeeld altijd maar weer de verkeerde partner aan. In werke-

lijkheid hebben wij die partners nodig om uit te vinden op welk
vlak wij vast zitten in oude pijn en beperking, op welk gebied wij
het meeste werk hebben aan ons valse zelf.
Criteria om asynchrone synchroniciteit te herkennen:

● Je zit op een pad of in een relatie die je steeds maar weer uit-
putten in plaats van energie geven.

● Je voelt te veel moeten.
● Je moet heel veel doen voor heel weinig resultaat.
● Het klopt niet langer met wie jij geworden bent.
● Je zit vast in kinderlijk gedrag, in een onmogelijke eis uit je
vroege kinderjaren (zoals iedereen moet me leuk vinden).

Dan blijf je ervaringen aantrekken om je daaruit los te we-
ken.
● Je loopt van de ene mislukking en tegenslag naar de andere:
tijd voor een ingrijpende transformatie.
Tekenen van een opgeblazen zelf, dat op elektromagnetische wij-

ze louterende ervaringen zal aantrekken die het hart meer zullen
openen:
● weet altijd alles beter
12
● kan geen ongelijk hebben, wil altijd gelijk;
● wil altijd opvallen;
● kan niet vergeven;
● is manipulatief;
● houdt vast aan een pikorde;
● wil erkend worden voor zijn goede daden;
● kan geen kritiek verdragen;
12 Een betweter is iemand die alles beter meent te weten dan anderen.
Hij heeft over elk onderwerp een eigen opvatting en hij denkt dat hij
de wijsheid in pacht heeft. Vaak is de betweter inderdaad een gewaar-
deerd expert op een bepaald terrein. Maar het feit dat hij niet open
staat voor ideeën en opvattingen van anderen maakt hem tot een
lastig persoon.
316 HOOFDSTU K 7
● eist liefde en kan ze zelf niet geven;

● oordeelt over alles en iedereen;
● kan geen verantwoordelijkheid nemen voor eigen misstap-
pen;
● is bang zijn gezicht te verliezen;
● kan moeilijk nieuwe dingen leren;
● heeft veel aandacht voor wat anderen over hem denken;
● is star en ontoegeeflijk;
● vertoont overreacties.
Het is echter evengoed mogelijk ons hart te openen uit vrije wil.
Dan hoeven we de pijnlijke synchroniciteiten van het leven niet
af te wachten. Gebruik dan zinnen als:
● Ik hoef niet altijd gelijk te hebben.
● Ik kan mensen ruimte geven, ik hoef niet alles onder contro-
le te hebben.
● Ik vraag om respect, waardering, liefde in plaats van ze met
geweld te eisen.
● Ik vraag om feedback en hou er rekening mee.
● Ik leer meer te delen.
● Ik respecteer anderen en hun verschillen.
● Ik ben niet uit op wraak of vergelding.
● Ik hoef niet te manipuleren om mijn doelen te bereiken.
Het leven van medescheppers
Wat is het geheim van medescheppers? Het antwoord is dat er in

hun leven veel zinvolle toevalligheden verschijnen. Medeschep-
pers manifesteren moeiteloos dingen waar anderen zelfs na jaren
zwoegen niet bij komen. Zinvolle toevalligheden kunnen de gang
van zaken in een ademtocht totaal van kleur laten veranderen.
Synchroniciteiten kun je niet plannen, maar je kunt er wel meer
ontvankelijk voor worden. Ze gebeuren en ze hebben alles te ma-
ken met harmonie, tijdloosheid en liefde.
Harmonie
Harmonie komt van het Griekse woord harmos, dat gewricht be-
tekent. Het mooie van een gewricht is dat twee harde vormen
soepel met elkaar bewegen. Ze doen dat omdat ze a) perfect op el-
kaar passen en b) bewegen in een vloeistof. De Van Dale be-
schrijft harmonie als volgt: ‘Samenwerking of verband van een
aantal zaken tot een welgeordend en aangenaam aandoend ge-
heel, het aangepast zijn van elementen aan elkaar en aan hun mi-
lieu.’ Harmonie doet denken aan liefde, de oplossing voor alle
kwalen waar de persona door geplaagd wordt. Liefde heelt de ver-
deling, de versnippering van de gefragmenteerde persona.
Harmonie is de substantie van de wereld zoals hij

in wezen geschapen is.
‘De wereld dient niet in orde te worden gebracht. De wereld is wezenlijk

orde en wij zijn het die met die orde in harmonie dienen te komen.’
Henry Miller
Tijdloosheid
Het voornaamste kenmerk van het Verenigde Veld (de dimensie
van Gelijktijdigheid en Alomtegenwoordigheid) is harmonie. We
hebben het nu over de fijnste vorm van energie, oneindig fijn, met
het ultieme minimum aan massa en met nul weerstand. De snel-
heid van de etherische substantie in dat veld is zo oneindig groot
dat deze energie alomtegenwoordig is en niet schijnt te bewegen.
Daarom kan een wetenschappelijk apparaat deze energie nooit
meten. Niets is snel genoeg om haar te meten. Ze is overal, maar
je kunt het niet wetenschappelijk bewijzen. De kwantumfysica
kent deze energie alleen via wiskundige formules en haar bewijs
wordt afgeleid uit de effecten ervan die overeenkomen met de
wiskundige formules. In de kwantumfysica hebben we het niet
over de golfstaat, maar over de golffunctie. Deze bestaat buiten
tijd en ruimte en is iets heel anders dan gewone frequenties die
we nog kunnen meten met apparaten. Je kunt deze transpersoon-
lijke, transcendente energie maar op één manier vinden: in jezelf,
in je tijdloze centrum. Dat is een onoplosbaar probleem voor ob-
318 HOOFDSTU K 7
jectieve wetenschappers die alleen iets buiten zichzelf willen be-

studeren. Alleen door harmonie en innerlijke vrede kun je jezelf
op het Verenigde Veld afstemmen. Het is de Staat van Eenheid, de
enige waar geen relativiteit meer is, het Absolute. Deze energie
verbindt alles met alles. Ze is overal en toch staat ze buiten de fy-
sieke ruimte en de lineaire tijd. Tijd en ruimte worden erdoor
voortgebracht.
‘Iets mysterieus bestaat reeds van voor hemel en aarde bestonden.

Het is stil en vormloos, altijd aanwezig, eeuwig in beweging. Het is als
de Onzichtbare Moeder van waaruit elke levensvorm geboren wordt.’
Lao Tse
Einstein gaf op 5 mei 1920 een lezing aan de Universiteit van Lei-
den, getiteld Ether and the Theory of Relativity. Uit die lezing
blijkt dat hij erg dicht bij de verbindende schakel tussen het ma-
teriële en het geestelijke was. Zijn wetenschappelijke geest stond
hem echter niet toe het Verenigde Veld binnen in zichzelf te zoe-
ken.
Liefde
Jung zei tijdens een lezing in 1929 tot een groep studenten: ‘Syn-
chroniciteit is mijn gebrekkige omschrijving van de tao’. Tao is
een chinees woord voor het universele principe van de liefde of de
waarheid of de weg.13 Er is een zeer wezenlijk verband tussen
synchroniciteiten (wonderen) en het principe van universele lief-
de of totale harmonie. De ultieme energie is de allerfijnste, aller-
snelste, allerkrachtigste energie. Wat als dat nu eens de tao, de
universele liefde was? Stel eens dat de ultieme energie oneindig
snel is en dat alle andere vormen van energie ervan zijn afgeleid
door een proces van vertraging of weerstand?
13 Vergelijk de uitspraak van Jezus hiermee: Ik ben de weg, de waarheid

en het leven.
‘Liefde is de krachtigste en onbekendste energie ter wereld.’

Pierre Teilhard de Chardin, Franse wetenschapper en mysticus
Stel eens dat wij in een dimensie leven die door onze weerstand
zo traag is dat ze zeer ver verwijderd is van de oneindige snelheid
van de oerenergie. En stel eens dat de evolutie eruit zou bestaan
de trillingssnelheid op te voeren waardoor de schepping dichter
bij de Bron kan komen. Dan gaat het erom dat de geschapen rea-
liteit lichter wordt door hogere en hogere trillingssnelheden,
maar dat we niet de oneindige snelheid zelf mogen bereiken,
want dan zou alles verdwijnen.
Klinkt dat gek? Bekijk het dan eens omgekeerd vanuit de na-
tuurkunde. Massa wordt in de fysica gedefinieerd als ‘weerstand
tegen versnelling’. Als de snelheid afneemt, wordt de massa dich-
ter, compacter. Omgekeerd, als de snelheid toeneemt, wordt de
massa lichter en ontstaat er meer ruimte tussen de deeltjes. Bij
oneindige snelheid zou dus massa verdwijnen. De oneindige snel-
heid kan dus alleen indirect in de wereld komen en daar komen
wij ten tonele. Wij zijn een reflectie van die oneindige energie.
Via ons kan de Liefde indirect in de wereld komen.
Wij zijn van enorm belang voor de realisatie van een liefdevolle
wereld. Wij zijn het voertuig van de liefde, maar zolang we vast-
zitten in het stimulus-responssysteem, spelen we liever met de
wet van de sterkste. Voor de wet van de liefde dien je namelijk be-
reid te zijn te geven en op te geven in plaats van te willen winnen
en veroveren. Vanuit de mechanische persoonlijkheid wil je ge-
lijk en soms wil je wraak of vergelding. Vanuit je hart kun je ver-
geven. De limbische persoonlijkheid kan niet vergeven. Als jij
iets bedreigends doet, sta je bij die persoonlijkheid voorgoed te
boek als gevaar. Je dient dus boven de zoogdierhersenen uit te
stijgen om te kunnen vergeven. Liefde komt via het hart, nooit
via de hersenen. Barry Long: ‘The mind divides; the heart unites.’
Als we ons denken laten leiden door de liefde, wordt alles moge-
lijk. Dat is wijsheid.
Nu is er nog heel weinig wijsheid in de wereld. Kijk maar hoe
het hoofd het hart domineert, kijk maar hoe we economische
motieven boven humanitaire doelen stellen. Kijk maar hoe bere-
320 HOOFDSTU K 7
kenend we zijn in plaats van gul. Wat zit er voor mij in? En toch
komt er een dag dat de Universele Liefde zal heersen op aarde.
Als wij ontwaken tot wat we echt zijn. Er is voor de mensheid
nog een lange weg te gaan, maar we zijn onderweg en we doen
ons best met wat we al aan bewustzijn hebben.
Hoe krachtig is harmonische energie met oneindige

snelheid (de Universele Liefde)?
Echte toppers zijn in eerste instantie gevers. Hun contact met

mensen is er niet op gericht iets te krijgen, maar om een maxi-
mum aan hulp en waarde te geven. Ze handelen vanuit het hart,
niet vanuit de berekenende hersenen. Ze leven vanuit het princi-
pe van de extra mijl en dat verklaart waarom ze zulke spectacu-
laire resultaten behalen in zoveel minder tijd dan mensen die
eerst denken ‘wat zit er voor mij in?’ Zij volgen het principe van
Napoleon Hill:
‘Wie meer geeft dan hij moet, zal meer krijgen dan hij verwacht.’
Als je echter geeft om te krijgen werkt Hills principe niet. Dan

pas je niet het principe van onvoorwaardelijkheid toe, en handel
je niet vanuit het tijdloze centrum, dat ook alle mogelijkheden en
alle overvloed bevat. Nog een keer, misschien ten overvloede,
wijsheid bestaat erin je hoofd te laten leiden door je hart. Dit is
tijdmanagement, maar we kunnen dat op z’n minst merkwaardig
noemen. Het is het tijdloze tijdsmanagement van de uitzonderlij-
ke 3 procent, van de lichtende voorbeelden die al bewust boven
de zoogdierstaat leven. De andere 97 procent moet het stellen
met agenda’s. Als je hart open is, staat ook de deur naar het Veld
van Alle Mogelijkheden open. Daarom dus.
Z-mensen en H-mensen
Abraham Maslow is vooral bekend geworden vanwege de pirami-

de van de menselijke behoeften.14 Die piramide wordt vaak on-
derwezen als een methode om mensen te beïnvloeden. ‘Inspelen
op de behoefte’ heet het dan. Op het niveau van de door de limbi-

sche hersenen bepaalde persoonlijkheid werkt dat ook echt zo.
Mensen doen dan dingen om pijn te vermijden of plezier te ver-
werven. Maar boven aan de piramide van Maslow staat zelfver-
werkelijking. Op dat niveau doe je niet meer wat je doet uit be-
hoeften. Je leeft dan boven het stimulus-responsniveau ven de
geconditioneerde persoonlijkheid.
Maslow ontdekte aan het einde van zijn leven dat self actuali-
sers níét in de eerste plaats gemotiveerd worden door behoeften,
maar door principes. Deze noemde hij Z-waarden, zijnswaarden.
Hij ontdekte dat mensen op dat niveau de spanning van het door
behoeften gedreven gedrag getranscendeerd hebben. Ze leven
niet meer vanuit de periferie der overtuigingen en behoeften,
maar uit het overtuigingsloze, egoloze centrum, de kern, de trans-
cendente zijnsstaat, het transpersoonlijke niveau. Zulke mensen
proberen anderen niet te overtuigen. Die behoefte hebben ze ge-
transcendeerd. Overtuigen betekent dat je probeert aan jouw ei-
gen behoeften te voldoen door in te spelen op behoeften van an-
deren. Zulk gedrag wordt gedreven door het ego.
Mensen die gemotiveerd worden door behoeften, zijn H-men-
sen, gedreven door H-waarden. H-waarden gaan over hebben:
krijgen, veroveren, de order halen, de wedstrijd winnen, de prijs
behalen. H-waarden worden vertaald in spanning, in streven, in
willen en dus in emoties. Maar boven alles wordt het streven ge-
14 Er zijn in dat model vijf niveaus: Niveau 1 = de primaire of overle-

vingsbehoeften. Niveau 2 = de behoefte aan zekerheid en continu-
iteit. Niveau 3 = de sociale of emotionele behoeften, de behoefte om
ergens bij te horen en de behoefte tot acceptatie. Niveau 4 = de be-
hoefte aan zelfrespect, persoonlijke groei en zelferkenning of de men-
tale behoeften. Niveau 5 = de behoefte aan zelfverwezenlijking of het
niveau van de spirituele behoeften. Het dynamisch principe van deze
piramide is dat als iemand een behoefte of spanning ervaart op een la-
ger niveau, hij minder interesse zal hebben voor behoeften op een ho-
ger niveau. Mensen met honger kopen in de regel liever een brood
dan een ticket voor de opera.
322 HOOFDSTU K 7
dreven door het geloof dat we ‘niet hebben’. Wie echter in zijn
centrum leeft, handelt vanuit een innerlijk weten dat het leven
overvloed is, dat het leven een ongelooflijke reservoir is waarin
alles al bestaat als een potentieel. Je hebt het al. Je moet het al-
leen nog manifesteren. En hoe doe je dat? Door je steeds meer be-
wust te worden van wat je echt bent. Niet een stel patronen in de
limbische hersenen, maar een medeschepper. Weet je nog: Wij
manifesteren niet onze gedachten, maar onze bewustzijnsstaat
over onszelf. Bewustzijn is bewust zíjn. Medescheppers zijn Z-
mensen, geleid door Z-waarden. Z-mensen worden geleid vanuit
het hart. Z-mensen streven niet, ze stromen, ze zijn in flow.
Robert Benninga omschrijft het in zijn boek Haal het beste uit
jezelf als volgt: ‘Veel mensen denken dat ze vanzelf gelukkig zul-
len worden als ze veel hebben. De praktijk van het leven is, dat
dit juist vaak andersom is. Omdat steeds meer mensen zich dit
realiseren, ontstaat een ontwikkeling waarbij het hebben nog
steeds belangrijk blijft en het zijn steeds belangrijker wordt. Als
jij je goed voelt, dan komt de rest bijna vanzelf. Zelfs als die rest
(het materiële) niet vanzelf komt, heb je het doel van het leven al
bereikt, namelijk: je goed voelen (het immateriële). Wij zijn im-
mers, zoals in het Engels zo prachtig uitgedrukt wordt: human
beings en niet human doings of human havings.’
Zolang we beheerst worden door de limbische hersenen, zijn we

human cravings. Dan bestaat onze ‘wil’ alleen uit een emotione-
le drive, niet uit vrije keuze wat we doen.
Maslow vat de Z-waarden, de Zijnswaarden, als volgt samen15
ingekorte versie):
1 Waarheid: eerlijkheid, werkelijkheid, naaktheid, eenvoud,
rijkdom, wezenlijkheid, schoonheid, zuiverheid, onvertroe-
belde volledigheid.
2 Goedheid: juistheid, wenselijkheid, rechtvaardigheid,
welwillendheid, aantrekkelijkheid.
15 Religie en Topervaring, Abraham Maslow, Lemniscaat, Rotterdam, p.

89-91.
3 Schoonheid: juistheid, vorm, levendigheid, eenvoud, rijkdom,

gaafheid, volmaaktheid, volledigheid, uniekheid, eerlijkheid.
4 Gaafheid: eenheid, integratie, neiging tot eenheid, onderlinge
verbondenheid, structuur, innerlijke orde, synergie, integra-
tieve tendens.
5 Transcendentie-van-tegendelen: aanvaarding, vastberaden-
heid, eenpuntigheid, integratie, polariteiten in plaats van
tegengestelden, synergie, samenwerking.
6 Levendigheid: dynamiek, stroming, spontaniteit, zelfregu-
latie, verandering en toch jezelf, zelfcreatie, zelfgemotiveerde
energie.
7 Uniciteit: idiosyncrasie16, individualiteit, uitzonderlijke
talenten, onvergelijkbaarheid, constante nieuwheid en fris-
heid, zodanigheid.
8 Volmaaktheid: geen gevoel van gebrek, alles op zijn juiste
plaats, gevoel van de perfectie van de natuur, gepastheid,
niets overbodigs, volledigheid in simpelheid.
9 Voltooiing: totale Gestalt17, vervuld zijn, geen behoeftes
meer, totale vrede met het bestaan, geen streven meer, zijn
in plaats van proberen er te komen, geen doelgerichtheid
maar geleid door het centrum.
10 Rechtvaardigheid: billijkheid, gepastheid, niet-partijdigheid,
win9/9win, onwrikbaarheid van principes, compromisloos-
heid.
11 Orde: wettigheid, juistheid, ritme, regelmaat, symmetrie,
niets overbodigs, zelfregelend.
12 Eenvoud: wezenlijkheid, bondigheid, weinig praten maar
16 Idiosyncrasie: voor jezelf denken, je eigen waarden volgen en niet de

druk van de meerderheid in pejoratieve betekenis: excentriciteit.
17 Gestalt: van Gestalttherapie, een therapie gericht op het heel maken
van het individu, gebaseerd op de redenering dat elk deel bij het Ge-
heel hoort en vanuit dat standpunt perfect is, terwijl het op zich be-
keken, los van het Geheel, onperfect kan lijken. Het Geheel, de Na-
tuur is echter perfect. Gestalttherapie is een manier om vanuit het
centrum te leren leven.
324 HOOFDSTU K 7
veel zeggen, geen franjes, wiskundige elegantie, onmisken-

baarheid, présence, kern van de zaak, zuiverheid.
13 Rijkdom: alles aanwezig, vervulling, veelomvattendheid,
niets te verbergen.
14 Ongedwongenheid: gemak, moeiteloosheid, vrij van stress en
spanning, bevalligheid, fraai functioneren.
15 Speelsheid: pret, plezier, vreugde, vermaak, vrolijkheid,
humor, uitbundigheid, enthousiasme, levensvreugde, stra-
lend, ongedwongen.
16 Zelfbeschikking: autonomie18, onafhankelijkheid, zelfver-
trouwen, milieu-transcendentie, identiteit, geen enkele vorm
van slachtofferschap.
Stromen is moeiteloos; streven is moeite.
Leven vanuit het centrum is leven vanuit vervulling, innerlijke

vrede, dankbaarheid, waardering, blijheid te leven en te mogen
bijdragen, levensvreugde. Als je zelf interne rust en levensvreug-
de ervaart en als je gewoon blij bent anderen te mogen helpen, on-
afhankelijk van wat het jou oplevert, wat doet dat voor die ander?
18 Autonomie komt van het Griekse woord autos, zelf en nomos, wet.
Autonoom is dus iemand die volgens zijn eigen principes leeft.
ZELFONDERZOEK
Hoeveel tijd maak je nu vrij voor jouw persoonlijke groei, in de richting

van het centrum? Maak je voldoende tijd vrij om stil te worden, om boven
het lawaai van je overlevingsverstand uit te groeien? Besef je voldoende
dat zelfontplooiing je beste vorm van tijdsbesteding is? Dat je als vlinder
zoveel meer kunt dan als rups?
Wat kost het je dat te weinig te doen? Wat brengt het je op het meer te
doen?
Hoe ga je vanaf nu dagelijks, wekelijks, maandelijks tijd maken voor jouw

ommekeer? Hoe ga je dat doen? Welke afspraken kun je nu meteen met
jezelf maken? Kun je deze afspraken in je agenda schrijven? Nu?
Wie kan jou helpen? Wie kan jouw gids of coach zijn?
326 HOOFDSTU K 7
Wil je investeren in jezelf ? Durf je een professionele coach in de arm te

nemen? Of een sabbatical te nemen?
Wat ga je vanaf nu níét meer doen?
Hoe kun je meer tijd vrijmaken voor de echt belangrijke dingen?
MEER ZELFONDERZOEK
Hoe kun je meer een extra-mijlmens worden? Wat ga je concreet doen wat
je niet verplicht ben te doen? Voor wie? Wanneer?
Hoe kun je dienstbaarder zijn?
Verricht je je huidige werk wel met hart en ziel? Zo niet, wat ga je doen om
trouw te zijn aan jezelf? Ga je jouw functie met meer karakter inhoud
geven of wil je een andere weg op om met passie in het leven te kunnen
staan?
Hoe kun je jouw relatienetwerk beter uitbouwen en verstevigen?

328 HOOFDSTU K 7
NOG MEER ZELFONDERZOEK
Hoe kun je een liefdevoller mens worden?
Thuis?
Als kind van je ouders?
Als ouder van je kind(eren)?
Op het werk?
In de maatschappij?
Voor je broers, zusters?
Voor je vrienden?
In je buurt?
Wat ga je concreet doen de komende week?
En de komende dertig dagen?

329
Hoofdstuk 8
Diamanten ontstaan onder

hoge druk
Wat maakt een diamant zo waardevol?
Diamant is het edelste kristal dat in de natuur voorkomt en ook

een van de zeldzaamste. Diamant is harder dan staal. Diamant is
zowel duur om zijn esthetische kwaliteiten als om zijn prakti-
sche kwaliteiten. Het kan zowel een sieraad zijn als een instru-
ment om zeer harde materialen mee te bewerken. Het is een fan-
tastische metafoor voor medescheppers. Medescheppers, die hun
goddelijke afkomst niet langer verloochenen, zijn kroonjuwelen.
Ze hebben hun hoofd in de hemel en hun voeten op de aarde.
Het woord diamant komt van het Griekse woord adamas, ge-
hard ijzer. Het woord adamas komt op zijn beurt van het woord
adamastos, wat zoveel betekent als niet te temmen. Medeschep-
pers zijn net als diamanten niet te temmen. Ze laten zich niet
overwinnen door de buitenwereld en haar schijnbeloftes. Ze zijn
niet als medeschepper zo geboren, maar zijn net als diamanten
steeds beter geworden mede onder de druk van de omstandighe-
den. Ze maakten een trap van de rotsblokken op hun pad. Ande-
ren lopen te pletter tegen diezelfde stenen. Fundamenteel ver-
schil. Diamanten zijn chemisch gezien de kristallisatie van pure
koolstof onder extreem hoge druk. We kunnen ervoor kiezen te-
genwind te verwelkomen als een kans om koolstof om te zetten
in diamant. Mihaly Csikzentmihalyi stelde vast dat flow het
makkelijkst ontstaat als we een behoorlijke uitdaging aangaan,
als we uitgenodigd worden onze vorige beperkingen te overstij-
gen, om een kwantumsprong te maken en dat we dan ook de
moed hebben te springen.
330 HOOFDSTU K 8
De school van de harde klappen
‘Never, never, never, never give up.’

Sir Winston Churchill
Napoleon Hill stelde in The Laws of Success dat de studenten uit

de categorie uitzonderlijke 3 procent medescheppers waren afge-
studeerd aan de ‘school van de harde klappen’. Walt Disney bij-
voorbeeld ging drie keer failliet voordat hij Disneyland op poten
kreeg. Ook bij Napoleon Hill ging het niet vanzelf. Hij werd on-
der vuur genomen door enkele kwaadwillige journalisten die
zich lieten gebruiken door gevestigde machten die een bedreiging
zagen in zijn boodschap van bevrijding voor het bredere publiek.
Hij werd op alle mogelijke wijzen besmeurd vanwege zijn onbe-
schaamde uitnodiging geen slaaf van het systeem te blijven.
De school van de harde klappen heeft één essentiële les: telkens
wanneer een zogenaamd probleem op je weg komt, betekent dat
dat er nog een principe is waar je iets over te leren hebt. Elke pijn-
lijke ervaring is een kans tot een beter inzicht in dat principe. Als
je de les niet leert, komt een andere ervaring, die weer met dat
principe te maken heeft en een andere en weer een andere en nog
een andere, totdat je je het principe waar je mee te maken krijgt
eigen maakt. Niemand doet ons dat aan. Het leven straft ons niet
voor slecht gedrag. We zijn alleen maar slachtoffer van onze eigen
onwetendheid.
Elk probleem is een signaal dat een hoger principe

niet (voldoende) begrepen wordt en dat er dus
een bewustwording nodig is.
Voorwaarts falen
‘Winnaars geven nooit op. Opgevers worden nooit winnaars.’

Napoleon Hill
Tom Peters, de leidende managementgoeroe aan het eind van de

twintigste eeuw, stelde dat hoe sneller de uiterlijke wereld veran-
D I A M A N T E N O N T S TA A N O N D E R H O G E D R U K 331
dert, hoe minder je kunt terugvallen op ervaring en hoe vaker je

zult falen. Niet falen is echter veel erger, want dat betekent dat je
je angstvallig vasthoudt aan het bekende, het voorbijgestreefde.
De trein van de nieuwe tijd rijdt jou dan met hoge snelheid voor-
bij. Tom Peters concludeert dat we beter kunnen leren ‘voor-
waarts te falen’. De mystieke Engelse kardinaal John Henry
Newman zei: ‘Vrees niet dat het leven zal eindigen. Vrees dat het
nooit echt zal beginnen.’
Wie niet durft te experimenteren uit angst te mislukken, begint
nooit echt te leven. Het leven ís een experiment. Napoleon Hill
zei dat het leven pas begint als je alle angsten de baas bent gewor-
den. In feite is dat hetzelfde als de heerschappij van de limbische,
oude hersenen doorbreken. Angsten horen bij onze vorm en bij
onze identificatie met de vorm (de persoonlijkheid). Ons diepere
wezen, dat wat we echt zijn, kent geen angst. Napoleon Hill stel-
de dat het leven pas echt begint wanneer we onze angsten te bo-
ven komen. We herhalen nog eens het citaat van John Henry
Newman: ‘Vrees niet dat het leven zal eindigen. Vrees dat het
nooit echt zal beginnen.’
Mislukken om te lukken
‘Een tegenslag draagt altijd het zaad in zich van een veel groter succes.’
Napoleon Hill
Mislukkingen zijn vaak noodzakelijke stappen op weg naar een

groot succes. Het is niet prettig, maar op een of andere manier
groeien wij tegen weerstand in, zoals een spier alleen groeit als ze
onder spanning wordt gebracht. Napoleon Hill vertelde dat Edi-
son, die meer dan tienduizend experimenten deed eer hij de gloei-
lamp kon ontwikkelen, eens een journalist op bezoek had voor
een interview. De journalist vroeg: ‘Meneer Edison, hoe kunt u
toch zo koppig zijn? U hebt nu al meer dan 9000 mislukkingen
opgelopen in uw pogingen elektrisch licht te produceren. Is het
niet beter om uw talenten te gebruiken voor iets wat wel kan?’
Waarop Edison antwoordde: ‘Meneer, u begrijpt er niets van. Ik
heb geen 9000 mislukkingen op mijn naam, maar 9000 methodes
332 HOOFDSTU K 8
om geen gloeilamp te maken. De oplossing komt dus steeds dich-

terbij.’ Edisons bedrijf, General Electric, werd het grootste bedrijf
van het industrietijdperk.
Edison was eerst innerlijk verlicht voordat hij het elektrische
licht ontdekte. Hij was een absolute bewonderaar van het genie
van de natuur en hij verkondigde aan wie het maar horen wilde
dat zijn ideeën niet door hem bedacht waren, maar dat hij ze ont-
ving uit de ruimte, de ether. Hij vertrouwde er zozeer op dat het
antwoord op zijn vraag te vinden was, dat hij bleef doorgaan. Om
een boom om te hakken moet je vele keren de bijl in de boom
slaan, terwijl de boom maar niet valt. Zijn al die slagen misluk-
kingen? De laatste slag laat de boom vallen, maar dat zou niet ge-
kund hebben zonder alle bijlslagen die de boom niet deden val-
len. Je dient dus door te gaan ‘totdat’.
Nelson Mandela, politiek activist, bracht het grootste deel van
zijn leven door in de Zuid-Afrikaanse gevangenis. Hij werd uit-
eindelijk president van zijn land op z’n zesenzeventigste! Zou hij
dat gekund hebben zonder zijn transformatie van angst tot Liefde
terwijl hij in de gevangenis verbleef? Bedenk dat de vlieger opgaat
tegen de wind in...
De angst om te mislukken
‘Hoe groot iemand is, wordt gemeten aan zijn gedrag bij tegenslag.’
Plutarchos
Wayne Dyer heeft het bij het rechte eind als hij zegt dat de angst
om te mislukken vooral de angst is voor kritiek van anderen1.
Aan de basis van faalangst ligt een zwak zelfbeeld. De durf te
mislukken is een luxe van de sterken!
Mislukkingen zijn – op langere termijn gezien – niet echt mis-
lukkingen, maar leerprocessen. Bij mislukkingen dien je je niet af
1 Eerder vermeldden we reeds de zeven basisangsten zoals geformu-

leerd door Napoleon Hill. Angst voor kritiek staat in dat lijstje op een
ereplaats.
te vragen wat je verloren hebt, maar wat je hebt gewonnen op de

langere termijn. En laat anderen maar denken wat ze denken. En
laat ze maar zeggen wat ze zeggen. Wees niet afhankelijk van de
opinies van anderen, vooral niet van de rupsengemeenschap. Vlin-
ders zijn de behoefte om te oordelen over anderen ontstegen.
Voor vlinders zijn er maar twee dingen: wat ís en wat kan zíjn, de
feiten en het potentieel. De rest is waardeoordelen en dat zijn al-
leen maar interpretaties, dertien in een dozijn.
Gandhi merkte op dat wie alles gedaan heeft wat hij kan, suc-
cesvol kan worden genoemd. Hij zei dat trouw zijn aan jezelf be-
langrijker was dan scoren. Dat is een heel andere kijk dan de op-
vatting dat geen eindresultaat betekent geen resultaat. Gandhi
wist dat de echte score betrekking heeft op het innerlijke spel,
het spel van het ontwaken uit de rupsstaat. Gandhi werd ver-
moord en hij was arm toen hij stierf. Is zijn leven een misluk-
king? Socrates werd vermoord. Is zijn leven een mislukking? Je-
zus werd vermoord. Is zijn leven een mislukking? En Martin
Luther King? Allemaal mislukkelingen?
Sterven is een vernieuwingsproces van

de natuur
We beschouwen de dood als de grootste ‘mislukking’, zeker art-

sen die het als een persoonlijk falen zien als een van hun patiën-
ten sterft. Maar is de dood wel een mislukking? Of is dit ook een
collectief geloof? Elke seconde sterven miljoenen cellen in je li-
chaam en worden op hetzelfde ogenblik vervangen door nieuwe.
De natuur is steeds nieuw. Elk moment vernieuwt ze zichzelf. De
cellen van de boom die sterft, worden afgebroken en worden voe-
ding voor de nieuwe boom. Net zoals er een proces van groeien en
slagen is, zo kent het leven ook een impliciet deel dat we als mis-
lukken bestempelen. Maar is het wel mislukken? Of heeft ook
een ‘mislukking’ een functie en een plek in het grotere geheel der
dingen? Wie zal het zeggen? Wat kost het je echter om iets wat
fout ging als een mislukking te blijven bekijken? Erger nog, jezelf
als een mislukkeling te bestempelen omdat iets anders afliep dan
wat jij ervan verwachtte, een relatie bijvoorbeeld? Wat als je door
334 HOOFDSTU K 8
deze relatie te ‘verliezen’ de liefde van je leven vindt?

Socrates zei: ‘Zorg ervoor dat je gehuwd raakt. Als je een goede
vrouw vindt, zul je gelukkig zijn en als ze dat niet is, word je mis-
schien een wereldberoemde filosoof.’ Zijn vrouw, Xantippe, stond
waarschijnlijk model voor deze uitspraak, en hij werd inderdaad
een wereldberoemde filosoof. Hij was, als de geschiedschrijvers
het juist hebben opgeschreven, een van de lelijkste mensen in
Athene. Maar zijn innerlijke schoonheid is vandaag nog een rijk-
dom.
Nog een kijk op ‘falen’
‘De man die geen fouten wenst te maken, doet uiteindelijk niets.
Wees niet bang om te falen, zolang je er maar van leert.’
President Roosevelt
Als het regent, terwijl we zon verwacht hadden, is dat dan een
mislukking? Het is zo relatief. Die regen kan slecht zijn voor de
persoon die een verjaardagspartijtje wilde houden in zijn tuin,
maar redt misschien de boer die vol hoop zat te wachten op het
kostbare vocht. Zou het kunnen dat we er belang bij hebben wat
minder zelfzuchtig naar al dat winnen en falen te kijken? Als er
nu eens een groter doel was in het leven dan onze persoonlijke
ideeën daarover? Als mislukken nu eens deel was van een onfeil-
baar wereldwijd proces? Als we door te mislukken bijvoorbeeld
bewuster werden van waar het allemaal echt om gaat, zou dat
geen belangrijke winst zijn? Als het echt om ontwaken gaat, is
een nare droom dan niet effectiever dan een aangename? Uit een
leuke droom willen we juist niet ontwaken! Pijn helpt ons mis-
schien effectiever dan wat dan ook te besluiten dat er een andere
dimensie moet zijn. Misschien geeft dat juist de energie om de
kwantumsprong te maken voorbij de limbische hersenen naar
hogere bewustzijnstaten.
Dat is in ieder geval wat Carl Gustav Jung geloofde. Hij zei dat
we de valse zekerheid van het door de overlevingshersenen gede-
termineerde ego zullen loslaten als de bestaanspijn in die staat te
groot geworden is. Pijn is een drijfveer van evolutie. Laten we een
behoorlijk succesvolle ondernemer als voorbeeld nemen. Om-

streeks zijn zevenendertigste kreeg hij een hartinfarct. Tot die
tijd had hij letterlijk als een maniak gewerkt. Er was geen sprake
van flow en moeiteloosheid, wel van hard werken en lange da-
gen. In het ziekenhuis had hij eindelijk de tijd om eens op een rij
te zetten wat nu echt belangrijk was in zijn leven. Weet je nog dat
het lijstje met de zes flow-ingrediënten begon met clarity, hel-
derheid? Ondertussen was de ondernemer verplicht te delegeren,
iets wat hij daarvoor erg moeilijk kon. Hij werd uit het zieken-
huis ontslagen en ging voortaan anders met zijn tijd om. Hij gaf
(geven!) meer ruimte en vrijheid aan zijn medewerkers. Hij gaf
(geven!) meer vertrouwen. Hij gaf (geven!) meer verantwoorde-
lijkheid aan anderen. Zijn bedrijf begon te groeien als kool, ter-
wijl hijzelf meer tijd voor zichzelf en zijn familie nam dan vele
renteniers. Hij kon uiteindelijk zijn bedrijf verkopen voor vele
miljoenen euro’s. Was zijn hartinfarct een mislukking of een
noodzakelijke schakel in zijn verhaal? Wie zal het zeggen?
Diamanten in de achtertuin
Een van de meest inspirerende verhalen over de zin van misluk-

ken is Acres of Diamonds van Russell H. Conwell. De hoofdrol-
speler in dat verhaal, Ali, is het zat om voor weinig inkomen op
het land te werken onder de hete zon. Hij droomt ervan een dia-
mantmijn te ontdekken. Hij verkoopt de boel en gaat op stap. Na
jaren zwerven en veel gissen en missen komt hij ontgoocheld in
zijn oude geboortestreek terug en bezoekt de boer die jaren gele-
den zijn eigendom heeft gekocht. Op de schoorsteenmantel in de
woonkamer ligt een enorme steen. Ali’s hart gaat bonzen. Het is
een enorme ongeslepen diamant. Hij vraagt aan de man waar hij
die steen gevonden heeft. Ach, zegt de man, de rivier die door het
land hier loopt, ligt er vol van. Ali heeft zijn land, vol diamanten,
verkocht voor een habbekrats om op zoek te gaan naar diaman-
ten. Toen hij dat deed, wist hij echter niet hoe ongeslepen dia-
mant eruitzag. Hij droomde alleen maar van glinsterende stenen
en zag daarom niet wat vlak onder zijn neus als rijkdom lag.
Als dat eens het verhaal van ieder van ons is? We klagen over
336 HOOFDSTU K 8
ons rupsenbestaan omdat het een ongeslepen steen is die allesbe-

halve blinkt. We hebben een diamant in ons bezit, de vlinder in
ons, die we niet herkennen omdat wij zitten te wachten op schit-
tering en glinstering. We vergeten echter dat een diamant pas gaat
schijnen wanneer hij geslepen wordt. En hoe gebeurt dat slijpen?
Door wrijving, een enorme hoeveelheid wrijving. Potentieel
dient uitgedaagd te worden.
Diamanten ontstaan onder druk en gaan glinsteren

door frictie.
Het verhaal van de arme boer lijkt verdacht veel op het menselij-
ke bestaan. Jackie Chan, de beroemde Hollywoodster, werd gebo-
ren in een zeer arm gezin in Hongkong. Zijn ouders overwogen
hem bij zijn geboorte voor 26 dollars te verkopen aan de Engelse
gynaecoloog die hielp bij zijn geboorte. Toen hij zeven werd, werd
hij ingeschreven bij de Chinese Opera Academy, waar hij bijna
onmenselijk hard getraind werd in muziek, dans en gevechtskun-
sten. Hoewel hij geen interesse had in opera, leerde hij echter op
die manier wel gevechtskunsten. Hij werd stuntman in Hong-
kong-films en werkte voor heel weinig geld. Toen Bruce Lee
stierf, probeerde Jackie Chan vruchteloos, zoals vele anderen, zijn
plaats in te nemen. Toen besloot hij dat hij niet Bruce Lee moest
nadoen, maar zichzelf zijn. In 1978 kwam zijn doorbraak met de
film Snake In Eagle’s Shadow. Vandaag is hij een van de best be-
taalde acteurs ter wereld, met een contract van zelfs 50 miljoen
dollar voor één film.
Was Jackie Chans harde jeugd en zijn harde tijd als stuntman
een deel van zijn kristallisatieproces tot diamant? Elk mens gaat
gebogen onder de druk van het fysieke bestaan. Dat bestaan is
stressvol, of niet soms? En onze lichamen zijn zo teer en zo
kwetsbaar. Zodra de mens echter zijn fysieke natuur overstijgt,
blijkt er – op dezelfde plek waar hij voorheen pijn en ellende zag –
een diamantmijn te bestaan! De rups bevatte altijd al de vlinder.
De rups moet echter eerst sterven en een pop worden. Dat kan
beangstigend zijn. Zo gaat het echter wel. Als je kleine ikje niet
sterft, kan het grote transpersoonlijke Ik niet gaan werken. Er
kunnen enkele moeilijke momenten nodig zijn om je potentieel

voldoende uit te dagen, om naar voren te treden. Zonder de harde
tijden blijf je een rups, misschien dankzij de harde tijden word je
een diamant. Zou je dan niet smeken om uitdagingen?
Napoleon Hill citeert Henry Ford, die zei: ‘Falen is een kans om
opnieuw te beginnen met meer intelligentie.’ Dankzij je intense
ervaring kun je meer gewaar en alert worden, waardoor er meer
Intelligentie door je kan werken. Met dezelfde ervaring en een ne-
gatieve attitude kun je trouwens ook meer afgesloten raken van
dezelfde Intelligentie. Dat is wat een verschil in attitude kan
doen.
Ford zelf begon als leerjongen in een machinefabriek, terwijl hij
’s avonds voor een horlogemaker werkte. Hij was al veertig toen
hij Ford Motor Company oprichtte. Hij had grote plannen, maar
geen kapitaal. Hij slaagde erin twaalf twijfelende aandeelhouders
te vinden die in totaal 28.000 dollar inbrachten. Meteen daarna
trokken al vijf van de twaalf hun geld terug. Ford had het enorm
zwaar en verloor eerst geld. Hij werd enorm getreiterd door de
pers. Na veel vallen en opstaan werd hij echter de vader van de
massaproductie van auto’s en zijn organisatiemethodes herdefi-
nieerden de industrie van die tijd. Ford wist waar hij het over had,
toen hij zei: ‘If you think you can or you think you can’t, you’re
right.’
Helen Keller, die doof, blind en stom was en die door enorm
hard werken haar handicaps overwon en door een leven van
dienstbaarheid aan de gehandicapten van deze wereld wereldbe-
roemd werd, zei: ‘Het leven is of een uitdagend avontuur of niets.’
De gladiatoren
Een bekende passage uit een toespraak van president Th. Roose-
velt mag niet ontbreken in dit hoofdstuk. Veel sprekers gebrui-
ken dit voorbeeld en wij hebben het verhaal ook ergens gehoord.
We delen het graag met jou.
‘Het is niet de criticus die belangrijk is of de man die de vinger

wijst naar degene die net struikelde, of degene die altijd weet
338 HOOFDSTU K 8
wat je anders had moeten doen. Al het krediet gaat naar zij die
in de arena staan en wiens gelaat bezweet is, bestoft en soms
zelfs bebloed. Zij gaan ervoor met al hun moed en ze maken
vaak fouten. Ze zijn niet perfect, maar ze verkiezen te doen
wat ze doen. Zij weten wat enthousiasme is, zij kennen de
diepe vervulling wanneer je gewijd bent aan een zaak die gro-
ter is dan zijzelf. En zelfs als ze uiteindelijk niet slagen, heb-
ben ze in grootheid geleefd. Het is beter grote dingen te doen
en te mislukken, dan deel uit te maken van de massa zwakke-
lingen die geen fouten maken, maar die ook nooit echte
vreugde kennen. Dat soort mensen leeft in het schemerduister
waar geen grote nederlagen bestaan, maar ook geen grote over-
winningen.’
‘Het grootste gevaar is niet dat we te hoog mikken en mislukken,

maar dat we te laag mikken en lukken.’
Michelangelo
Meer inspiratie
Misschien zeg je nu dat we mooi praten hebben, maar dat jouw

geval anders is. Goed, misschien haal je inspiratie uit het volgen-
de lijstje2.
1 Shakespeare was kreupel.
2 De Engelse dichter John Milton was blind.
3 Beethoven was stokdoof toen hij de Negende schreef. Hij
heeft die zelf nooit gehoord, behalve in zijn hoofd.
4 John Lennon werd door zijn ouders verlaten en door een
tante opgevoed.
5 Homerus was blind.
6 Händels rechterkant was verlamd toen hij zijn meesterwerk
componeerde.
2 Uit: Dare to Fail, Billi Lim, Hardknocks Books, Singapore, 1997 p 184-
189 en de rest uit Chicken Soup for the Soul, Mark Victor Hansen en
Jack Canfield, Health Communications Inc, 1993, p. 228-230.
7 Edison was doof toen hij de grammofoon uitvond en hij

werd als kind van school gestuurd als ‘onmogelijk kind’.
8 Helen Keller was blind, doof en stom.
9 Golda Meir had twaalf jaar lang leukemie.
10 Confucius was een weeskind.
11 John F. Kennedy had een zeer pijnlijke rugkwetsuur en werd
toch president.
12 Roosevelt had verlamde benen toen hij verkozen werd.
13 Stephen Hawking heeft een ongeneeslijke motorische neu-
ronziekte. Op z’n eenentwintigste werd hem verteld dat hij
nog maximaal een jaar te leven had. Hij is nu de bekendste
fysicus sinds Einstein. Van zijn boek A Brief History of Time
zijn meer dan tien miljoen exemplaren verkocht. Hij is vol-
komen verlamd en kan slechts twee vingers bewegen om
zijn spraakcomputer te bedienen.
14 Superman-acteur Christopher Reeve raakte door een val van
zijn paard van de nek af verlamd, maar legde zich daar niet
bij neer. Hij zamelde miljoenen dollars in voor wetenschap-
pelijk onderzoek naar het soort rugoperatie dat hij nodig had
met zijn soort beschadiging. Hij overleed in 2004.
15 Fred Astaire werd in 1933 geweigerd bij zijn eerste screen-
test. Hij kreeg een briefje met het commentaar dat hij noch
kon dansen, noch acteren. Hij had dat document ingelijst
boven zijn open haard hangen in zijn dure huis in Holly-
wood.
16 De leraar van Caruso zei dat hij een vreselijke stem had en
niet kon zingen.
17 Darwin gaf zijn medische loopbaan op waarna zijn vader
hem verweet een nietsnut te zijn.
18 Walt Disney werd ontslagen door een dagbladuitgever
wegens ‘gebrek aan creativiteit’.
19 Albert Einstein kon niet spreken tot hij vier was.
20 Pasteur was voor het vak scheikunde 15de van de 22 leer-
lingen.
21 Newton was een zwakke student op de basisschool.
22 Tolstoi werd van school gestuurd als onbekwaam en onwil-
lig.
340 HOOFDSTU K 8
23 Churchill deed een jaar langer over de basisschool.

24 Henry Ford ging vijf keer failliet.
25 En jij? Nog altijd een speciaal geval?
‘Als angst is wat ons stopt, dan is moed wat we dienen te ontwikkelen.’
Napoleon Hill
En wat is moed? Angst voelen en toch doorgaan. Je kunt alleen

weten hoever je kunt gaan door verder te gaan!
Optimisten zijn volhouders
De Amerikaanse psycholoog Martin Seligman heeft zijn hele le-

ven gewijd aan het bestuderen van optimisten en pessimisten,
met inbegrip van de wortels van depressiviteit, en het verschil in
levenskwaliteit tussen beide groepen. Uit zijn onderzoek blijkt
dat de factor optimisme, waarin impliciet de factor volharding
aanwezig is, geen persoonlijkheidsfactor is. Van nature zijn wij
optimistisch. Kleine kinderen zijn vrijwel zonder uitzondering
optimistisch, waaruit we kunnen concluderen dat pessimisme
aangeleerd is. Pessimisme is een conditionering! Dr. Seligman
ontdekte het mechanisme van pessimisme, hoe het ontstaat en
hoe je het kunt afleren.
Het basispatroon
Het centrale, onderliggende mechanisme van alle vormen van
pessimisme en depressiviteit is de opgeefreflex. De opgeefreflex
is een patroon van aangeleerde hulpeloosheid of machteloosheid.
Het verklaringspatroon
Het verklaringspatroon is de manier waarop mensen gewoonlijk
dingen uitleggen aan zichzelf en anderen. Dit patroon bepaalt in
hoeverre we optimistisch of pessimistisch zijn. Het verklarings-
patroon en de opgeefreflex zijn aangeleerd binnen de parameters
van opvoeding en ervaring. Kinderen worden letterlijk opgevoed
tot hulpeloosheid of komen via negatieve ervaringen tot het be-
sluit (de overtuiging) dat ze geen controle over dingen hebben.
Studies met dieren tonen aan dat je een dier vrij snel kunt con-
ditioneren tot opgeven. Apen zien een tros bananen in een boom
hangen, maar telkens als ze erin klimmen worden ze eraf gespo-
ten met een sterke brandslang. Na een tijd proberen ze het zelfs
niet meer, terwijl er helemaal geen brandslang meer in de buurt
is. Sterker nog, als een nieuwe aap in de kooi gezet wordt en de
boom wil inklimmen, wordt hij er door zijn soortgenoten van
weggesleurd!
Dat lijkt verdacht veel op de ouders die een kind allerlei beper-
kende patronen opleggen op basis van hun eigen pijnlijke ervarin-
gen of hun eigen conditioneringen. Patronen worden van genera-
tie op generatie doorgegeven. Ze zijn op hun eigen manier een
soort besmettelijke kwaal.
Wie geeft op en wie niet?
Pessimisme is een lichte vorm van depressie en depressie is een

zware vorm van pessimisme. Verwacht wordt dat ergens in het
begin van de 21ste eeuw depressie nummer een wordt op de lijst
van ziektes onder de Nederlandse bevolking. Stress en andere
psychische condities van managers en werknemers kosten nu al
elke maand een fortuin aan de gemeenschap.
Pessimisme kan het begin zijn van een dalende spiraal die plot-
seling voorbij een kritisch punt glijdt. Maar de spiraal kunnen we
omkeren. Laten we beginnen met ons verklaringspatroon in het
oog te houden bij positieve en minder positieve gebeurtenissen.
Mooi huiswerk voor de waarnemer in ons!
De elementen van het verklaringspatroon
Een gevoel van hulpeloosheid komt vooral voort uit drie soorten
denkpatronen. Als we deze patronen herkennen en ze doorbre-
ken verdwijnt ook het pessimisme c.q. de neiging tot depressie.
De drie patronen hebben te maken met de factoren permanentie,
generalisering en verpersoonlijking.
342 HOOFDSTU K 8
Permanentie
Reactie op negatieve omstandigheden

Pessimisten hebben de neiging de oorzaken van hun slechte om-
standigheden als permanent te zien, optimisten zien mislukkin-
gen alleen als tijdelijke vertragingen.
Woorden als ‘altijd’ en ‘nooit’ zijn typisch voor pessimistische
patronen. ‘Ik heb ook nooit geluk.’ ‘Het is ook altijd hetzelfde
met jou.’
Pessimisten spreken in absolute termen over dingen die hen
frustreren: ‘Mijn baas is een echte ramp.’ Dit is eigenlijk hetzelf-
de als: ‘Mijn baas is (altijd) een echte ramp.’ Optimisten spreken
in relatieve termen: ‘Mijn baas is vandaag niet in zo’n beste stem-
ming.’
De ondertoon bij pessimisten is: ‘Ik geloof niet dat de dingen
ooit nog kunnen veranderen.’ Daar word je inderdaad moedeloos
van.
Reactie op positieve omstandigheden

Pessimisten zien iets wat goed gaat als een uitzondering, optimis-
ten zien wat goed gaat als normaal.
Pessimist: ‘Het was mijn geluksdag.’ (De pessimist kent vooral
ongeluksdagen.)
Optimist: ‘Ik zie het helemaal zitten. De dingen gaan echt de
goede kant op!’
Voor optimisten hebben goede dingen te maken met de inhe-
rente goedheid van het leven, niet met toevalligheden in de om-
standigheden.
Generaliseren
Heeft permanentie te maken met tijd, generaliseren heeft te ma-
ken met deelgebieden van het leven. Als iets slecht gaat op één
plaats, hoeft het nog niet slecht te gaan op een andere plaats. Voor
pessimisten echter wel. Het gaat slecht op het werk en ze nemen
dat ook mee naar huis.

Pessimisten denken in catastrofes: ‘Alles gaat verkeerd in mijn
leven!’
Optimisten zijn specifiek in hun uitleg: ‘Een aantal dingen
gaan op dit ogenblijk niet goed op het werk, maar het gaat uitste-
kend thuis.’

Optimisten geloven dat slechte dingen te maken hebben met
specifieke oorzaken, maar omgekeerd nemen ze goede dingen uit
één domein mee naar een ander. Ze geloven dat het leven funda-
menteel goed is en maken dat tot een bron van emotionele voe-
ding.
Pessimisten kennen algemene oorzaken toe aan slechte dingen
en toevallige oorzaken aan goede dingen. ‘Ik heb die baan gekre-
gen omdat de kandidaat die ze echt wilden, besloten had naar een
ander bedrijf te gaan.’
Permanentie en generaliseren maken samen de factor hoop of

wanhoop uit. Altijd en overal leiden tot wanhoop.
Een van de beste dingen die je kunt doen als het niet goed gaat,
is een lijst te maken van alle dingen die wél goed gaan en daar
dankbaar voor te zijn. Alles is relatief, maar het vergt humor om
dat te zien. Je dient afstand te nemen. Pessimisten kunnen dat
niet.
Verpersoonlijking
Pessimisten beschuldigen zichzelf of gaan gebukt onder schuld-

gevoelens als dingen slecht gaan. Optimisten kunnen zien dat ze
niet voor alles verantwoordelijk kunnen zijn. Sommige dingen
gebeuren gewoon. Je kunt een storm toch niet tegenhouden?

Een pessimist zegt: ‘Hoe kan ik toch zo stom zijn?’
Een optimist zegt: ‘Het zat deze keer echt tegen.’
344 HOOFDSTU K 8

Optimisten geloven in de goedheid van het leven. Voor pessimis-
ten is het leven een ongelijke strijd.
De pessimist: ‘Als we nu maar niet alles weer verliezen.’
De optimist: ‘Het is weer een keer uitstekend gegaan!’’
Wat is de prijs van pessimisme?
Pessimisme beïnvloedt vier levensdomeinen negatief, zoals blijkt

uit de research van dr. Seligman. Pessimisten:
● zijn sneller depressief;
● presteren minder met dezelfde talenten;
● ondermijnen hun gezondheid;
● hebben weinig of geen plezier in het leven.
HUISWERK
Dr. Seligman heeft een test ontwikkeld waarmee je kunt zien of je onder-
liggende pessimistische patronen hebt. Als je dat wilt weten, schaf dan
het boek van Dr. Seligman aan en doe de test. Het boek heet Learned
Optimism of in het Nederlands Optimisme kun je leren.
Welke moeilijke momenten/ periodes heb je meegemaakt in je leven?

Onderzoek hoe dat je sterker heeft gemaakt. Of wijzer. Of rijper. Of…?
In welk deel van je leven ervaar je nu spanning of problemen? Welke

beperkende overtuiging heeft jou in zijn greep? Welk principe staat aan je
deur te kloppen?
346
Hoofdstuk 9
Wij scheppen mede ons

eigen leven
Dit hoofdstuk bevat lessen uit de Hogeschool van het leven. Het
kan wat studie vergen om het allemaal te assimileren en toe te
passen. Maar kun je een beter onderwerp bedenken dan te leren
een medeschepper te zijn met het Leven zelf? Meer dan de moei-
te waard! Voor we verder gaan brengen we nog even in herinne-
ring dat we het hebben over medescheppen, niet over scheppen.
De gedachte dat je het leven naar je hand kunt zetten, is arrogant
en een kosmische uitnodiging tot louterende ervaringen. Het le-
ven is niet onder controle te brengen, maar we kunnen wel leren
mee te werken uit vrije wil. Daarvoor dienen we nederig te zijn
in plaats van arrogant, we dienen te weten dat we uit onszelf
niets kunnen. Dat we alleen maar kunnen in relatie met de Bron
van het Leven zelf. Zelfs Jezus zei: ‘Uit mezelf kan ik niets, – het
is de vader in mij die de werken doet.’ Hij zei ook: ‘Volg mij want
ik ben nederig van hart.’
Harmonie als sleutel tot FLOW
Gelijksoortige dingen trekken elkaar aan. Om de dingen die we

graag in ons leven wensen aan te trekken dient er dan ook har-
monie te zijn tussen onze wensen, onze energetische staat, onze
emotionele houding, en de andere kosmische principes. Je kunt
niet wensen omhoog te vallen bijvoorbeeld. Je dient dus eerst te
accepteren dat er wetten zijn die de persoonlijke wensen te boven
gaan. Dat vergt nederigheid. Boeddha zei dat de oceaan juist alle
stromen aantrekt omdat ze zich lager bevindt dan de stromen en
rivieren. De wens nummer een te zijn is afkomstig van het ego en
de competitieve wereld waar de wet van de sterkste heerst. Om
dingen aan te trekken in ons leven dienen we te kiezen voor
coöperatie, niet competitie en voor de wet van de liefde, niet de
WIJ SCHEPPEN MEDE ONS EIGEN LEVEN 347
wet van de jungle. We kunnen ons grotere energetische wezen al-

leen maar bereiken door ons hart te openen. Hoe meer we ons
hart openen, hoe groter ons magnetisme zal zijn. Iemand met een
volledig open hart kan letterlijk wonderen verrichten.
‘De ziel heeft een natuurlijk magnetisme.’

Parmahansa Yogananda
‘Alle wonderen komen voort uit de Liefde.’

Een cursus in wonderen
Het merkwaardige van wonderen is echter dat ze in dienst van

anderen gebeuren. Ze zijn het toppunt van onzelfzuchtigheid.
Onafhankelijk van onze energetische staat kunnen we altijd
dingen verwerven in ons leven. De vraag is alleen tegen welke
prijs? Als het onze gezondheid of onze relaties kost, wat hebben
we dan gewonnen? Hoe meer we in het stimulus-responszelf, het
ego, zitten, hoe meer we in rechtlijnige tijd zitten en hoe meer we
in de wereld van oorzaak en gevolg leven. Hoe meer we het tijd-
loze transpersoonlijke zelf in ons kunnen toelaten door ons hart
te openen, hoe meer we in de tijdloze verticale dimensie zijn
waar alle mogelijkheden bestaan en hoe meer we zinvolle toeval-
ligheden zullen meemaken.
De elektromagnetische staat
Je verkeert als energetisch wezen, niet als object, altijd in een be-
paalde elektromagnetische staat. Je hebt een bepaald trillingsge-
tal met elektrische en magnetische coördinaten. In een wereld
die bestaat uit energie, zul je mensen, dingen en situaties aantrek-
ken die overeenkomen met je trillingsgetal. Soort zoekt soort.
Je kunt op mentaal vlak zeggen: ik wil graag een flat in Scheve-
ningen aan zee, maar als je op relatief zijnsniveau, je emotionele
staat, een trilling uitstuurt die dat tegenspreekt, kun je de flat wel
vergeten. Niet wat je zegt of denkt, maar hoe je nu, in de relatie-
ve wereld, bént maakt het verschil. De zijnsenergie achter de ge-
dachten geeft de gedachten kracht, niet de gedachten zelf.
348 HOOFDSTU K 9
En hoe weet je hoe hoog of laag je trillingsgetal is? Dat kun je

weten door te letten op hoe je je voelt. Hoe wij ons voelen, geeft
aan hoever we verwijderd zijn van ons echte wezen. Anders ge-
zegd, hoe open of gesloten we zijn en dus meer of minder kunnen
ontvangen. Als we innerlijke vrede kennen, en dus vrij zijn van
twijfel en innerlijk conflict tussen allerlei wensen en waarden, is
er geen tegenspraak tussen wie we nu zijn en wat we willen. Dat
kan niet terwijl je in bèta bent bijvoorbeeld. Je bent dan namelijk
meer zender dan ontvanger.
Je hebt de beste elektromagnetische frequentie in thèta, dan
ben je in het hart gecenterd. Zijn, doen en hebben vormen dan
één lijn en het veld dat daarbij hoort is hoog magnetisch. Weet je
nog dat de wetenschappers van het HeartMath Institute ontdek-
ten dat het elektromagnetische veld van het hart 5000 keer meer
magnetische kracht heeft dan dat van de hersenen? In flow, in
thèta, wanneer ons hart open is, kunnen we het gemakkelijkst
aantrekken wat we bewust verlangen. Als zijn, doen en hebben
niet op één lijn zitten, verkeren we in een staat van innerlijke dis-
harmonie en is het magnetisme ernstig verstoord. We worden dan
gereduceerd tot de kleine invloed van ons kleine ik en dat bete-
kent: veel werken voor weinig resultaat. De Canadese mysticus
Robert Augustus Masters zegt dat psychische angst (als onder-
scheiden van de biologische overlevingsangst) geen emotie is,
maar een contractie van ons wezen, een sluiten van ons hart
waardoor we het contact met de Universele Liefde niet meer voe-
len. Zodra we ons hart weer openen, verdwijnt de angst.
‘Het hart lijdt in de mate waarin het zich sluit.’

Deepak Chopra
De hoeveelheid liefde in je leven, de mate waarin je je hart de lei-

ding geeft, bepaalt de magneetkracht die je hebt. Hou je van wat
je doet? Hou je van waar je bent? Hou je van de mensen met wie
je bent? Heb je passie voor wat je doet of is het maar lauw? Is je
hart open en dus je zijnskracht vrij ten aanzien van wat je doet en
hebt?
Omgekeerd zul je door innerlijke incoherentie ook dingen af-
stoten. Stel dat je graag meer geld wilt, maar jaloers bent op men-
sen die meer geld hebben. De magneetkracht is dan verstoord
omdat jaloezie niet in lijn is met je echte wezen waar de kracht
vandaan komt.
De magneetkracht wordt ook bepaald door je focus. Aandacht
op wat je liever niet wilt, trekt juist aan wat je niet wilt. En dan
zeg je dat je daar helemaal niet om gevraagd hebt! Mentaal niet,
maar energetisch wel. Daarom denken zovele mensen dat hun
gebeden niet verhoord worden. Ze vragen vanuit slachtoffer-
schap. Hun focus is gericht op hun ellende. Ze krijgen dus meer
ellende, niet dat waar ze verbaal om vragen. Het effectiefste gebed
is een staat van dankbaarheid. Vanuit een gevoel van overvloed
trek je juist overvloed aan, terwijl je vanuit een gevoel van
schaarste meer schaarste zult aantrekken, wat je ook vraagt met
woorden. Woorden zijn objecten in tijd en ruimte. Ons energeti-
sche zelf is van de kwantumwereld, de wereld van de mogelijkhe-
den voorbij tijd en ruimte. Wij zíjn mogelijkheden, relatie, de di-
mensie boven de dingen.
Je essentiële wezen
Jouw gevoelsstaat geeft aan hoe dicht je bij de waarheid van je es-
sentiële wezen bent, hoe open je hart is. Wie vreugde kent, is in
zijn hart, thuis. Je kunt niet depressief zijn en een goede trilling
uitsturen naar het universum. Hoe wij ons voelen, bepaalt waar
we op focussen: op wat we verlangen of op de afwezigheid van het
object van ons verlangen. Alles wat we verlangen, heeft twee kan-
ten: het ding en de afwezigheid van het ding. Focussen op het feit
dat je het nog niet hebt, versterkt alleen maar dat je het niet hebt.
Als je kunt voelen dat je het energetisch al hebt (dat is werkelijk
zo in het Veld van Alle Mogelijkheden, je dient er alleen contact
mee te maken) en je er dankbaar voor kunt zijn, is de magneet-
kracht maximaal. Dat betekent ten volle begrijpen dat jij van de
wereld van de mogelijkheden bent. Daar ben je als je dankbaar
bent voor wat je verlangt, omdat je weet dat je het al hebt. Het
dient dan alleen nog in de vorm te verschijnen. Wie alleen in
vorm kan geloven, ziet alleen de afwezigheid van de vorm, niet de
350 HOOFDSTU K 9
aanwezigheid van wat je verlangt als een mogelijkheid die wacht

op manifestatie via jou.
‘Bij God zijn alle dingen mogelijk.’

Markus 10: 27
Als je kunt geloven dat de goddelijke vonk in jou bestaat, kun je

uit dit citaat uit de bijbel afleiden dat de wereld van de mogelijk-
heden in jou bestaat.
‘Alles is mogelijk voor wie gelooft.’

Markus 9: 23
Principes en schepping
Principes worden in sommige tradities ‘heilige ideeën’ genoemd.

Ze zijn uitingen van de natuur van de Waarheid. Principes be-
schrijven de ware aard der dingen. Het belangrijkste principe is
het principe van de Liefde, de universele kracht die alles mogelijk
maakt. Liefde betekent accepteren, openstaan, laten zijn, neutra-
liteit. Naast de Liefde zijn er nog drie principes die vitaal zijn
voor een vol en gelukkig leven:
1 welzijn: onze natuurlijke staat van harmonie;
2 overvloed: toegang tot het Veld van Alle Mogelijkheden;
3 creativiteit: hoe we mogelijkheden overbrengen naar de
wereld waarin we leven.1
Deze vier principes (vier kernkwaliteiten van ons transpersoon-

lijke wezen) zijn toegankelijk door de volgende menselijke hou-
dingen:
● acceptatie van wat is: opent ons tot de Liefde;
● vergevingsgezindheid: loslaten leidt tot lichtheid en welzijn;
● dankbaarheid: opent ons tot overvloed;
● zelfwaardering: de deur naar onze creatieve talenten.
1 Bron: Omni Reveals the Four Principles of Creation, John Payne

Acceptatie van wat is

Als het universum niet neutraal zou zijn, zou er geen menselijke
vrijheid zijn. We hebben het daar al eerder over gehad. Het gevolg
van vrijheid is dat wij verantwoordelijk zijn voor wat we denken
en doen binnen de wereld van oorzaak en effect. Als je je eigen
energie in lijn wilt brengen met de kracht van het universum, zul
je dus dienen te zijn zoals het universum. Je dient dus neutraal te
zijn, zonder oordelen.
‘Weest gij dus volmaakt zoals uw Vader in de hemel volmaakt is.’

Mattheus 5: 48
Let erop hoe Jezus niet zegt ‘weest gij perfect’, maar: ’weest gij
volmaakt’. Dat is een wereld van verschil. Volmaakt betekent
heel. Het is een staat waarin je alles accepteert en niets ontkent
of afwijst. Perfectie is een concept van de angstige persoonlijk-
heid. We proberen perfect te zijn voor anderen zodat ze ons be-
minnen en we eisen perfectie van anderen. Dat is een vorm van
dwingelandij. In heelheid mag je er helemaal zijn zoals je bent,
mag de wereld er zijn zoals hij is op dit moment in de evolutie.
Door te accepteren wat is weerspiegelen wij de neutraliteit van
het universum in onszelf. Ons hart is dan maximaal open, want
we zijn niet in verzet, we zijn niet aan het oordelen.
Jij bent niet perfect, volgens de definitie van het ego, maar je
bent wel heel, volmaakt. Ik kan mijn hart voor je openhouden
omdat ik niet oordeel dat jij anders moet zijn. Als ons hart open
is, kan de Universele Kracht door ons werken. Als we in verzet
zijn, is ons hart dicht en kan de Universele Kracht niet door ons
werken. Dan moeten we enorm veel moeite doen iets te verkrij-
gen. Onze magneetkracht is dan zeer laag en we moeten, zoals
het in Genesis staat, ‘werken in het zweet van ons aanschijn’.
Moeite is de wereld van de persoonlijkheid, moeiteloosheid de
wereld van het essentiële zelf.
Vergevingsgezindheid
Het vermogen te vergeven is zo belangrijk dat we er het hele laat-
ste hoofdstuk aan wijden. Als de paradijselijke staat synoniem is
352 HOOFDSTU K 9
met de staat van onschuld, is vergeving wat ons daar terug zal
brengen. We bedoelen echter niet de vergeving zoals het ego deze
ziet, maar het loslaten van ons eigen oordelende zelf, ons pseudo-
zelf, zodat we ons hart weer kunnen openen en de weg kunnen
vrijmaken voor wie we echt zijn. Vergeven is erkennen wie je
echt bent en wie de ander echt is. Vergeving is niet hetzelfde als
goedkeuren of accepteren van wat een ander je aan heeft gedaan.
Vergeving is in wezen het opgeven van een oud beeld van jezelf,
namelijk dat van slachtoffer of beschuldiger. Slachtoffers trekken
slachtofferervaringen aan. Zo werkt de wet van de aantrekking
der gelijksoortigheden. Vanuit slachtofferschap komen we in een
wereld met vijanden en onderdrukkers terecht. We scheppen on-
bewust deze wereld zelf via de wet van de aantrekking van gelijk-
soortigheden. Ook slachtoffers scheppen mede hun eigen wereld;
hun slachtofferstaat bepaalt dat ze overal onderdrukkers en te-
genwind zullen ontmoeten. Alleen om die reden kun je beter
goed begrijpen hoezeer vergeven je hele leven kan helen. Het
haalt je uit de slachtofferenergie!
Vergeven betekent dat we onze houding van

slachtofferschap opgeven. Dat doen we niet voor de
ander, dat doen we voor onszelf. We komen tot
inzicht over wie we echt zijn: een medeschepper,
niet een slachtoffer.
Een cursus in liefde2 stelt dat pijnlijke ervaringen geen lessen

zijn die je van een kosmische drilsergeant of zo, krijgt. Integen-
deel, het zijn kansen om te ontdekken dat je iets gelooft over je-
zelf wat niet strookt met de waarheid van jezelf. Je projecteert de
onwaarheid driedimensionaal voor je, zodat je ernaar kunt kijken
en zodat je de waarheid over jezelf mag vinden. Pijnlijke ervarin-
gen zijn kansen om een oud beperkend geloof los te laten.
Iets wat je een ander verwijt, is jou niet overkomen door de wil
van een ander (schijn), maar door jouw onderliggend geloof in
2 Uitgeverij Gaia, Eemnes

slachtofferschap (elektromagnetisch proces). Aan de basis van

het geloof over slachtofferschap ligt de identificatie met onze ob-
jectkant. Ook al is dat geloof collectief, toch blijft het onze ver-
antwoordelijkheid er afstand van te nemen.
Vergeven is inzien dat je in waarheid geen object bent onderhe-
vig aan de wereld van oorzaak en gevolg, stimulus en respons,
maar dat je bestaat in de kwantumdimensie. Je ervaart de fysieke
wereld, maar je bestaat in de kwantumwereld. Je bent als kwan-
tumzelf een medeschepper van situaties in de objectwereld. Een
‘aanvaller’ speelt zijn kosmische rol in jouw verhaal. Als je jezelf
als medeschepper wilt ontdekken, je essentiële zelf, dien je alle
slachtofferschap op te geven, oftewel het verhaal van de persoon-
lijkheid. Vergeven is erkennen dat je een individuele expressie
van het Leven bent en niet een mechanische robot in een wereld
van prikkels en reacties. Vergeven is ontwaken tot de waarheid
wie je echt bent. Vergeven, ophouden met oordelen, is synoniem
met zelfherinnering, met ontwaken tot je ware grootheid.
Vergeven is een integraal en noodzakelijk deel van

jouw inzicht dat je niet een object maar een
medeschepper bent.
Dankbaarheid
‘Zonder dankbaarheid ben je vrij machteloos, want het is dankbaarheid

die je via het hart verbindt met de levende scheppingskracht.’
Wallace D. Wattles, The Science of Getting Rich
Dankbaarheid als levenshouding komt voort uit een open hart.

Met zo’n hart ervaar je voortdurend de schoonheid van de schep-
ping en kun je dus alleen maar dankbaar zijn. David Steindl Rast,
een mystieke benedictijner monnik, definieert dankbaarheid als:
‘De totale appreciatie van datgene wat we hebben gekregen zon-
der er iets voor te hoeven te doen: het leven zelf, het bestaan, deel
mogen zijn van het wonder.’
In flow ervaren we onverdeelde dankbaarheid voor het mo-
354 HOOFDSTU K 9
ment. In deze staat is er geen enkele weerstand tegen waar we

zijn, wat we doen, bij wie we zijn. Naarmate we de staat van ac-
ceptatie voor wat is kunnen uitbreiden, naarmate we dus de staat
van dankbaarheid kunnen uitbreiden, zullen we vaker flow en
overvloed kennen. Ze zijn als hand en handschoen. Tijdens elke
piekervaring voelen we ons vervuld van dankbaarheid.
De centrale vraag is waarom we niet het wonder van de gewone
momenten kunnen zien. We wachten op een wonder en we mis-
sen daarmee alle wonderen die er al zijn: dat we leven, dat we
kunnen zien en horen en voelen. Dat we kunnen beminnen en
bemind kunnen worden. Dat we kunnen spreken en denken. Dat
ons hart blijft kloppen en dat tegelijkertijd miljoenen andere
functies in ons lichaam door het leven voor ons worden verricht.
Miljoenen? Ja, miljoenen. De volheid van het leven ervaren – de
volheid die er altijd voor ons is – dat is dankbaarheid.
Elke keer dat we focussen op gemis, ontkennen we de volheid
van het leven en ontzeggen we onszelf deze volheid. Het paradijs
bestaat nog steeds. Het bestaat in ons en dankbaarheid is de zijns-
staat waardoor we er weer voeling mee kunnen krijgen. Na een
periode van ziekte kunnen we plots blij zijn dat we gewoon bui-
ten kunnen wandelen in de frisse lucht. Gewoon ademen kan
dan een piekervaring zijn. Was die ziekte dan misschien toch een
geschenk? Op zulke momenten zien we plots dat ons leven al
heelheid kent en dat wij zelf er ons van afwenden. Denk aan de
metafoor van Adam en Eva die het paradijs verliezen door te eten
van de Boom van Kennis van Goed en Kwaad (oordelen, denken).
‘Happiness is being, unhappiness is believing.’

Bruce di Marsico, grondlegger van de Option Method
‘Hou een groene tak in je hart en de zangvogel zal komen.’

Chinees spreekwoord
‘Zoekt gij dan eerst het Koninkrijk der Hemelen en al de rest zal u
gegeven worden.’
Mattheus 6: 33
‘Het is uw Vaders plezier om u het Koninkrijk der Hemelen te geven.’

Lucas 12: 31
‘Het Rijk der Hemelen is in u.’

Lucas 17: 21
Zelfwaardering
Door te vergeven, door op te houden met oordelen kun je losko-
men van je huidige zelfbeeld – ik ben een stimulus-responsobject
onderhevig aan prikkels die bepalen hoe ik me voel en wat ik
doe – en dichter bij de waarheid komen van je ware tijdloze,
scheppende zelf. Hoe meer je hart zich opent, hoe meer welzijn,
overvloed en creativiteit in je leven kunnen komen. Alle drie de-
ze principes zijn vruchten aan de boom van het eerste principe, de
Liefde.
De enige weg naar een leven dat als regel in flow is, is op te
houden met oordelen, met slachtofferschap en in plaats daarvan
werkelijk gaan leven als medeschepper.
OEFENING 1
Neem een vel papier en schrijf een paar oordelen over anderen of het
leven op. Vraag aan jezelf waarom je dat denkt. Laat een antwoord
komen. Schrijf het op en herhaal de vraag. Laat een antwoord komen en
schrijf het op. Blijf dit proces herhalen tot je jouw diepere, innerlijke oor-
deel over jezelf naar boven hebt gehaald.
Een voorbeeld.
Stel je oordeel is: ‘Ik haat hebzuchtige mensen.’ Waarom denk je dat?
● Ze zijn zelfzuchtig.
● De wereld is verdeeld in mensen die te veel hebben en mensen die te
weinig hebben.
● Ik heb te weinig.
● Ik weet niet hoe ik de dingen die ik wil, kan verkrijgen.
● Ik heb vaak geprobeerd te krijgen wat ik wil maar het is niet gelukt.
356 HOOFDSTU K 9
● Ik ben een slachtoffer, ik kan er maar niet in slagen te krijgen wat an-
dere mensen wel kunnen krijgen.
● Ik ben jaloers.
OEFENING 2
De eenvoudigste manier om een nieuw leven te scheppen is aan niets

anders te denken en ons al te voelen alsof we het hebben, dat wil zeggen
vervuld van vreugde en dankbaarheid. De reden waarom onze wensen
niet uitkomen, is dat we te veel aandacht blijven besteden aan wat we
niet hebben, aan het verleden en aan allerlei oordelen over anderen, over
ons leven en over de wereld. Neem de proef op de som en focus jezelf 21
dagen lang op het leven dat jij graag wilt met een gevoel van vreugde en
dankbaarheid alsof je het al hebt. Merk op wanneer je aandacht verspilt
aan geklaag, negativisme, oordelen et cetera en breng je aandacht elke
keer weer terug naar je creatieve visie. Als je vaak je aandacht en energie
verspilt gedurende deze 21 dagen, verleng dan de periode. Ga door tot je
manifesteert wat je wilt. Het werkt echt zo.
Als het niet komt, verval dan niet in je oude slachtoffergedrag, maar
onderzoek opnieuw jouw gedachten en jouw gevoelens. Zij bevatten de
ware reden van wat je aantrekt en afstoot. Wil je het bijvoorbeeld wel
echt? Denk je aan wat je verlangt of heb je pijn over je huidige gebrek?
Ben je bang dat je niet goed genoeg bent? Probeer je iets te zijn wat je
niet bent? Is er onderdrukte boosheid? Is er ontkenning?
Levensdoel
In een eerder hoofdstuk hebben we het gehad over visie en le-

vensdoel. Laten we dat eens opnieuw met frisse ogen bekijken.
Mogen we suggereren dat, als het waar is dat wij uit Liefde zijn
geboren, het primaire doel van ons leven bestaat uit het leven van
een vreugdevol leven? Wat vind je daarvan? Wat je vreugde brengt,
brengt je dus dichter bij je ware wezen. De toets of je je levens-
werk hebt gevonden, is de vraag of het je vreugde geeft.
Wat je vreugde brengt, kan je ook overvloed brengen (en daar-
mee bedoelen we niet alleen geld), want beide zijn aspecten van
jouw ware aard. We raken vaak in verwarring over ons levens-

werk door een oordeel over wat goed is en wat niet. Of wat waar-
devol is en wat niet, of het spiritueel is of niet, et cetera. Het juis-
te criterium is en blijft echter de vraag: geeft het je vreugde? Het
maakt niet uit of je levenswerk het bakken van het beste brood
is, het besturen van een trein of het redden van een beschaving.
Het heeft niets te maken met het resultaat en met wat anderen
erover denken, maar met de vraag of het werk zelf je vreugde
geeft, of het proces zelf vervullend is, of het leven op zichzelf
vreugdevol is, van moment tot moment. Er is namelijk niets an-
ders dan het moment.
Echte vreugde wordt niet opgewekt door een externe oorzaak.
Ze is een expressie van jouw ware wezen. Echte vreugde hoort
niet bij de mechanische persoonlijkheid die beheerst wordt door
de zoogdierhersenen. Echte vreugde hoort niet bij de stimulus-
responswereld. Echte vreugde is het aroma van de bloem van je
eigen essentie.
Geluk heeft altijd een relatie met Liefde.
‘To love is to be happy with’

Bruce di Marsico, grondlegger van de Option Method
Hoeveel liefde kun je uiten in jouw werk? In jouw relatie? In

jouw gezin? Ben je blij met wie je nu bent, oftewel, hou je van het
zelf dat je gemaakt hebt? Ben je blij met waar je nu woont? Is
jouw werk vervullend? Kun je jezelf geven en uiten in wat je
doet? Voel je verbondenheid? Dat zijn de voornaamste vragen.
Als je met je hart kiest, zal het leven je de omstandigheden le-
veren die bij jouw hartkeuze passen. Er is namelijk geen echt ver-
schil tussen jouw open hart en hét leven. Jouw essentie ís het Le-
ven. De grote angst bij velen van ons is dat we het financieel niet
redden als we echt ons hart volgen. Zo zijn er vele artiesten in de
dop die iets doen wat ze niet leuk vinden totdat ze de kans krij-
gen te doen wat ze wel leuk vinden. Als je begrepen hebt hoe ge-
loof de wereld voortbrengt, zul je vatten dat het geloof dat je niet
zult rondkomen, bevestigd zál worden door de omstandigheden.
Je kunt je hele leven wachten op de juiste omstandigheden of op
358 HOOFDSTU K 9
Godot. Het is een valstrik van de bange persona. Onze persona is

een gesloten systeem. Je breekt er alleen uit door een sprong in
het onbekende, met een hart vol vertrouwen. Kies je een leven
van zekerheid of een leven van passie? Kies je met andere woor-
den angst of Liefde?
‘Omstandigheden verklaren niet wie je bent, ze onthullen wie je bent.’

James Allen
359
Hoofdstuk 10
Alles is in wezen energie
De echte armoede op aarde ligt in het schaarstedenken. En dat is

weer het gevolg van gebrek aan ware zelfkennis. We kennen ons
zelf als object, met alle beperkingen die daarbij horen. We kennen
ons zelf niet als elektromagnetisch wezen dat deelneemt in het
Veld van Alle Mogelijkheden. Dat is wat je echt bent als mede-
schepper: een elektromagnetisch wezen dat integraal deel uit-
maakt van het Verenigde Veld, zoals een golf integraal deel is van
de oceaan.
In het Chinees wordt het woord dat ‘vis’ betekent en het woord
dat ‘overvloed’ betekent, beide uitgesproken als ‘yu’. De vis is in
de Chinese cultuur symbool van overvloed, hij zwemt in een on-
metelijke oceaan van water. Net zoals de vis niets weet over het
water waar hij in zwemt, zo weten mensen in de regel niets over
de oneindige energievelden waar ze toegang toe hebben als ze
hun gewaarzijn genoeg kunnen ontwikkelen.
De wereld van de zintuigen is de wereld van de beperkte reali-
teit. De wereld van het vormeloze gewaarzijn is niet zintuiglijk,
het is de wereld van de oneindige frequenties. Napoleon Hill be-
schreef al in de jaren twintig van de vorige eeuw de wereld van
frequenties en dat we zowel zender als ontvanger zijn in die we-
reld. Door onze dubbele natuur (vorm en niet-vorm) hebben wij
in ons, naast elkaar, de aardse realiteit van een beperkte bankre-
kening en de hemelse realiteit van een onbeperkte kosmische
bankrekening.
‘Overvloed is oneindige energie en weten hoe daarmee om te gaan. Dat

maakt van iedereen een miljardair.’
Buckminster Fuller, mathematicus, genie en uitvinder
360 HOOFDSTU K 10
Buckminster Fuller had meer dan 2000 patenten. Hij was, naast
Edison, de productiefste uitvinder van de twintigste eeuw. Fuller
begreep de wereld van overvloed. Fuller was wetenschapper, maar
hij was ook spiritueel. Dat geldt ook voor Edison, een van de in-
spiratiebronnen van Napoleon Hill, en voor Einstein.
‘Mijn religie bestaat uit mijn onbeholpen bewondering voor de onbe-

grensde intelligentie die zichzelf openbaart in de kleine details die wij
overal kunnen waarnemen met onze beperkte zintuigen en hersenen.’
Albert Einstein
De kosmische bankrekening
De innerlijke wereld van energie (gevoelens zijn ook energie)

brengt de uiterlijke wereld van vorm voort. Een gewenste veran-
dering van omstandigheden zal dus alleen volgen op een overeen-
komstige verandering in de innerlijke instelling. Niet denken,
maar instelling is de dominante factor. Al onze gedachten horen
bij onze instelling, onze staat van openheid of geslotenheid. Ver-
ander de instelling en je krijgt meteen andere gedachten en ge-
voelens en dus een ander elektromagnetisch trillingsgetal. Met
een hoger trillingsgetal kun je meer aantrekken. Gelukkige men-
sen hebben meer magneetkracht. Hun hart is opener.
Geloof je in de goedheid van het universum? Dat weet je alleen
door je gevoelens daarover te checken. Het zekerste teken van
echt geloof is vreugde.
Zoek uit wat je vreugde brengt en doe daar meer van. Je mag-
neetkracht zal toenemen. Wat is de instelling met de grootste
magneetkracht? Dat je hart zo open is dat je vreugde mag kennen
zonder dat die afhangt van de vraag of je iets krijgt of niet. Dat is
de vreugde die samengaat met dankbaarheid: vervuld zijn van het
wonder van het leven. Met zulke vreugde die niets eist zal je juist
gemakkelijker overvloed krijgen, want je bent dan één met de le-
vensstroom. Als je eerst iets moet krijgen om vreugde te kennen,
houd je de deur ervoor dicht. Interessante paradox, hè?
ALLES IS IN WEZEN ENERGIE 361
Geld is energie
Overal in en rondom ons bestaat creatieve energie, zoals de oce-

aan rond de vis. Alles is energie, dus ook dat wat we ‘geld’ noe-
men. Geld is veel meer een symbool dan een ding. Het papier
waarop geld is gedrukt, kost hoegenaamd niets en de digitale
vorm waarin geld tegenwoordig circuleert tussen banken kost al
helemaal niets. Geld is een idee ondersteund door vertrouwen.
Het is een symbool dat aangeeft hoe we dingen waarderen. Geld
is een universeel ruilmiddel en in die zin een specifieke uiting
van de Universele Energie achter alles. De Universele Energie is
de oerenergie die alles mogelijk maakt en alles samenhoudt. De
mannelijke uiting van de geldenergie is kracht, de vrouwelijke ui-
ting van de geldenergie is liefde. Problemen met geld wijzen op
dieper niveau op problemen met kracht of liefde. Mensen die
geldproblemen hebben, voelen zich op een bepaalde manier
machteloos (gebrek aan kracht, gebrek aan zelfvertrouwen) of ze
hebben problemen met zelfwaardering (gebrek aan liefde, een
baan waar ze niet van houden, gebrek aan liefde voor zichzelf).
Afhankelijk van onze elektromagnetische staat zal geld gemak-
kelijk of moeilijk naar ons toekomen. We kunnen het aantrekken
of afstoten en vaak is het een mengsel van beide tegengestelde be-
wegingen die zorgt voor een verzwakte of gedeeltelijke aantrek-
king. De sleutel tot onze elektromagnetische staat over een on-
derwerp is te vinden in de vraag hoe we ons voelen, niet wat we
denken. We kunnen wel denken: ik wil veel geld, maar dat heeft
weinig invloed als we tegelijkertijd negatieve gevoelens hebben
over geld. Zijn we bijvoorbeeld bang dat er te weinig is, of zijn we
bang dat we het geld dat we hebben verliezen, of bang dat we
nooit genoeg zullen hebben? Of zijn we heimelijk jaloers op men-
sen die wel geld hebben? Of zijn we boos op mensen die veel geld
hebben? Of maken we ons voortdurend zorgen over geld? Het
zijn onze gevoelens die aantonen hoeveel zelfvertrouwen en zelf-
waardering wij hebben. Geld is energie en energie wordt geleid
door aandacht. Aandacht wordt op zijn beurt geleid door onze ge-
voelsstaat. Uiteindelijk bepaalt ons gevoel wat we aantrekken.
De twee diepste principes onder het vermogen geld aan te trek-
362 HOOFDSTU K 10
ken zijn kracht en liefde. Het is de moeite waard die nader te on-
derzoeken.1
Kracht
Kracht is niet hetzelfde als macht. Wat is kracht? Kracht is het
omgekeerde van slachtofferschap. Kracht is scheppingskracht
vanuit de Bron die we bewust door ons heen laten stromen omdat
we snappen wie we echt zijn: zonnestralen die zonne-energie
kunnen overbrengen. Kracht is het vermogen oorzakelijk te zijn
in plaats van een slachtoffer van de omstandigheden. Kracht is
niet iets wat we van anderen kunnen krijgen, macht wel. Als we
in onze kracht staan, staan we bewust ergens voor. Kracht ver-
wijst naar een helder waardesysteem waar we ons aan houden.
Bij kracht hoort zelfdiscipline.
‘Ik doe iets goed of helemaal niet, dat is mijn aard.’

Johan Cruijff, Panorama, mei 1978
Als we in onze kracht staan, laten we ons niet gebruiken door an-
deren en we gebruiken anderen niet. We laten ons niet intimide-
ren. We laten anderen niet bepalen hoe we ons voelen. We maken
ons zelf niet klein. We weten wat we waard zijn. We zijn niet bang
een prijs te zetten op wat we waard zijn.
‘Kijk, ik ben Johan Cruijff, ik laat me niet afslachten. Door niemand.’

Johan Cruijff, Voetbal Internationaal, 22 oktober 1988
Kracht komt vanuit onze zonnevlecht, net onder ons hart. Onze
zonnevlecht is het centrum van onze mannelijke vuurenergie.
Als we in onze kracht staan, blaken we van zelfvertrouwen. Een
man als Donald Trump heeft geen last van gevoelens van mach-
teloosheid. Dat is duidelijk. Je kunt hem leuk vinden of niet, dat
deert hem niet. Wayne Dyer definieert angst om te mislukken op
1 Zie ook: Geld – Kracht – Liefde van Sunny Nederlof en Bas Buis, Kos-
mos-Z&K Uitgevers, Utrecht9/9Antwerpen.
een dieper niveau als angst voor kritiek wanneer je mislukt, dus
als afhankelijkheid van de opinies van anderen. Kracht stroomt
vrijuit als angst afwezig is. Trump is niet de meest spirituele man
die ik ken, maar hij heeft in ieder geval geen angst voor de opinies
van anderen.
OEFENING VOOR DE ZONNEKRACHT
Dit is een oefening om de zonnekracht in jezelf te versterken. Doe deze

oefening bij een open raam of in de buitenlucht en draag losse kleren. In
het begin heb je vermoedelijk moeite met deze oefening, wat een extra
motivatie is om haar elke dag te doen. Als je er namelijk moeite mee hebt,
is dat juist een teken dat je zonnevlechtcentrum (krachtcentrum) dicht zit.
Via het zonnevlechtcentrum ademen we zonlicht en zonnewarmte in en
we ademen er magnetische energie uit. In de gevechtskunsten staat de
streek onder het middenrif bekend als de Dan-Tien2 (hara in het Japans).
Als dat centrum open is, sta je in je kracht en voel je geen angst. Een open
of gesloten zonnevlechtcentrum bepaalt in grote mate de vitaliteit van het
lichaam.
De oefening gaat als volgt. Adem je longen vol (vier tot zes seconden);
houd de adem vast (acht seconden) en adem dan zo traag als je kunt uit,
waarbij je visualiseert dat de energie uit je zonnevlecht naar buiten
stroomt. Hoe trager hoe beter. Je brengt daardoor bewustzijn naar de
Dan-Tien. Het is heel goed mogelijk dat je in het begin maar drie secon-
den kunt inademen, vijf kunt vasthouden en dan meteen al moet uitade-
men en naar adem snakken. Oefening zal alles openen en makkelijker
maken.
Herhaal de routine van inademen, vasthouden en traag uitademen vijf tot
zeven keer. Doe dat drie tot vier keer per dag, liefst de eerste keer al
meteen na het ontwaken. Een belangrijke aanwijzing is dat je bij het
inhouden van je ademen de druk niet op je strot laat duwen, maar dat je
de druk opvangt door je borstkas meer open te houden. Hou dit drie
2 Dan-Tien: Your Secret Energy Center, Christopher Markert, Weiser

Books 1998.
364 HOOFDSTU K 10
maanden vol en je zult jezelf niet meer herkennen, niet alleen fysiek (vita-
liteit) maar ook emotioneel (angst verdwijnt) en psychologisch (meer
helderheid bij het denken en je assertiviteit en kracht worden groter).
‘Ik ben een aanvaller. Voor niemand bang en gewend te creëren.’

Johan Cruijff, De Telegraaf, 19 april 1997
Kracht is voor iets, en daarom kan kracht stromen. Weerstand is

tegen iets en belemmert een vlotte stroom. Kracht is een positie-
ve energie. Weerstand is een blokkerende energie. Het maakt veel
verschil of je voor een visie werkt of tegen schulden. Het is een
totaal andere energie. Wanneer je van schulden af wilt komen,
geef je voortdurend aandacht aan schulden en dus energie aan die
schulden. Ik ben ook daarin ervaringsdeskundige. Ik heb jaren-
lang geworsteld met schulden na een zakelijke misser en pas na-
dat ik weer voor iets ging werken in plaats van tegen de schulden,
werd alles snel opgelost. Je kunt echt beter vóór iets werken en
daar energie heen sturen. De schulden verdwijnen dan ook wel.
In je kracht staan betekent dat je niet bang bent jezelf te tonen
zoals je bent, je speelt geen verstoppertje. Je bent geen kameleon
die zich altijd maar aanpast om kritiek te vermijden. Je bent niet
voortdurend op zoek naar waardering. Het is trouwens interes-
sant te zien dat juist mensen die waardering willen krijgen van
andere mensen, vaak afkeer opwekken. Mensen die zichzelf kun-
nen zijn, met wratten en al, krijgen juist gemakkelijker onze
waardering. Artiesten trekken zich bijvoorbeeld niet zoveel aan
van wat anderen denken en vaak hebben we daar openlijk of hei-
melijk respect voor. Denk je dat Jack Nicholson zelfwaarderings-
problemen heeft? Mensen als Bono en Cruijff en consorten doen
wat ze willen doen en als jij het ook leuk vindt is dat mooi mee-
genomen. Zoniet is dat jouw probleem.
‘Ik heb bepaalde ideeën over voetbal. Daar zal ik altijd achter blijven
staan. Ook al was ik de enige die er zo over dacht, dan zou ik nog
niet twijfelen.’
Wanneer het mannelijke principe van kracht niet in balans wordt

gebracht door het vrouwelijke principe van de liefde, ontaardt het
in agressie. Toegegeven, dat kan ook geld opleveren, maar niet ge-
luk. Geluk is een bijproduct van de liefde, niet van agressie. Zo
kunnen criminelen miljoenen euro’s bezitten door de zwakheden
van andere mensen uit te buiten, zoals met drugs. Wanneer je op
zo’n manier geld verzamelt, betaal je daar altijd op een andere
manier de prijs voor. Dat raden we niet aan. Ook zijn we niet voor
mensen die een machtspositie misbruiken voor financieel eigen-
belang.
Liefde
Als eerste is liefde zelfappreciatie en dat is iets heel anders dan ar-
rogantie. We hebben het over zelfliefde, de vrouwelijke ondertoon
bij een vrije geldstroom. Het gevoel dat je het waard bent! Hoe
kun je geld, een waardemeter, aantrekken als je gevoelens van
minderwaardigheid hebt? Of als je denkt alleen maar waarde te
hebben als je eerst veel hebt? Of dat jouw waarde bepaald wordt
door anderen en dat je dus dient te doen wat zij leuk vinden?
Zelfliefde is de ene kant van het muntje, kracht het andere.
Mannelijk en vrouwelijk zijn tegenpolen, niet tegengestelden.
Zelfliefde begint met onvoorwaardelijke zelfacceptatie. We on-
dermijnen onszelf en onze kracht door gebrek aan zelfliefde, door
gevoelens van onvolkomenheid. We hebben het daar uitgebreid
over gehad in hoofdstuk 4. Hoe velen van ons zijn niet opgegroeid
met het gevoel dat er iets mis is met ons? Dat we niet goed ge-
noeg zijn zoals we zijn? We proberen onszelf dan beter te maken,
maar versterken daarmee alleen maar onze focus op wat we niet
goed vinden in onszelf. En je weet, al wat aandacht krijgt, wordt
sterker.
‘De merkwaardige paradox is dat ik mezelf alleen maar kan veranderen

als ik mezelf eerst volledig accepteer zoals ik nu ben.’
Carl Rogers
Zelfliefde is iets heel anders dan egoïsme. Zelfliefde betekent er-

voor zorgen dat je vervuld bent zodat je veel te geven hebt. Het is
366 HOOFDSTU K 10
de voorwaarde voor elke gezonde relatie met een ander mens.

Met een gebrek aan zelfliefde staan we op een behoeftige manier
in een relatie. En dat leidt uiteindelijk tot problemen. Alleen
mensen met voldoende zelfliefde kunnen vrij zijn in een relatie
en dus echt beminnen. Mensen met gebrek aan zelfliefde geloven
dat ze liefde van een ander moeten krijgen en als die ander die
niet geeft, ontstaat angst of frustratie of wat dan ook.
Grote meesters vertellen duidelijk dat we eerst onszelf dienen
te beminnen voor we anderen kunnen beminnen. Jezus zei: ‘Be-
min uw naaste zoals uzelf.’ Dat zou niet veel betekenen als je
niet van jezelf hield. Boeddha zei: ‘Zoals een zorgzame moeder
het leven van haar enig kind waardeert, zo dien je van jezelf te
houden voor je van anderen kunt houden.’ En een moderne mees-
ter van de vorige eeuw, Sri Nisargadatta: ‘Maak eerst uw liefde
voor uzelf perfect.’
Er is liefde in het spel wanneer je doet waar je van houdt, wan-
neer je je passie volgt. Als je daarentegen werk doet waar je niet
van houdt of met mensen werkt waar je liever bij uit de buurt zou
blijven, hoe kan geld dan gemakkelijk voor je stromen? Alles is
dan moeite.
En liefde is ook verwant aan dankbaarheid. Wie geen dankbaar-
heid kan voelen, heeft geen open hart. Een gesloten hart betekent
minder magnetisme, want het komt overeen met negatieve ge-
voelens.
Het is in dit kader niet te verwonderen dat eft (zie hoofdstuk 4)
ook wordt gebruikt om mensen te helpen van beperkende over-
tuigingen over geld af te komen. eft werkt met alle onderwerpen
die naar meer zelfacceptatie voeren, ook als geld het focuspunt is.
De invloed van woorden
Woorden zijn symbolen voor voornamelijk externe realiteiten.

We hebben niet zo’n brede woordenschat voor interne realiteiten.
Hoeveel moeite hebben we soms niet om een gevoel uit te druk-
ken of te beschrijven? Woorden zijn expressies van ons onderlig-
gend geloofssysteem en in die zin zijn ze een brug tussen onze in-
nerlijke en uiterlijke wereld. Woorden richten innerlijke energie
en veroorzaken mede uiterlijke manifestatie. Gebed als medium

voor gewenste manifestaties is een bekende vorm om woorden te
gebruiken.
We denken meestal dat de kracht die dingen manifesteert, van
een medium buiten ons komt. Die kracht is echter in ons en
wordt elk moment beïnvloed door wat we zeggen of denken, niet
alleen als we formeel gaan bidden. Alles wat we zeggen of den-
ken, stuurt een energetische boodschap naar het universum en
het is onze gevoelsstaat die bepalend is voor wat we aantrekken.
Het zijn dus niet de woorden zelf die de doorslag geven, maar de
energetische lading die die woorden meekrijgen. Die hebben een
elektromagnetische waarde. Daarom is dankbaarheid het beste
gebed, want zij bevestigt de waarheid van het Veld van Alle Moge-
lijkheden, de waarheid dat we al hebben waar we om vragen in
een andere dimensie dan de materiële. We dienen het alleen bin-
nen te laten in ons leven met een open hart.
Wij kunnen niet de zon doen opgaan of de wind van richting
doen veranderen, maar we hebben wel de vrijheid onze aandacht
te richten op mogelijkheden in plaats van moeilijkheden. Woor-
den hebben geen directe maar indirecte kracht. Onderschat ze
echter niet. Dr. Matthew Budd, arts van Harvard Universiteit,
heeft een methode ontwikkeld om mensen met een chronische
ziekte te genezen door hen anders te leren praten en denken. In
zijn boek You Are What You Say beschrijft hij tientallen gevallen
van genezingen door woorden. Diezelfde mensen gebruikten
daarvoor een taal die hen ziek maakte of ziek hield.
Wees dus waakzaam over wat je denkt of zegt. Hou op met kla-
gen en het vertellen van jouw slachtofferverhaal. Doe niet mee
met roddel en kwaadsprekerij. Als je niets positiefs te zeggen
hebt, hou dan je mond.
Vragen tegenover eisen
Als je wilt dat alles wat je vraagt, ook gebeurt ben je niet aan het
vragen maar aan het eisen. Ik wil alles wat ik vraag en ik wil het
nu! Zo redeneert een klein kind. De wereld werkt echter niet zo.
We weten nooit zeker dat wat we vragen ook zal gebeuren. We
368 HOOFDSTU K 10
horen namelijk bij een groter netwerk waarin ook andere krach-
ten dan onze persoonlijke intentie van het moment spelen.
Neem onze eigen oude gedachten en overtuigingen die in te-
genspraak zijn met wat we nu denken, of de intenties van andere
mensen, of collectieve intenties, of een groter belang dan ons per-
soonlijk belang of een natuurwet of een genetische informatie die
in ons lijf zit, et cetera. Je kunt de waarschijnlijkheid vergroten
dat iets gebeurt, maar zekerheid heb je nooit. Als je zeer goed
weet wat je verlangt en je verlangen is niet tegengesteld aan een
groter belang of een natuurwet en je hebt een rotsvast geloof, dan
is de kans maximaal dat het ook gebeurt. En soms gebeurt het
dan niet zoals wij het wilden. Wat niet gebeurt, kan echter een be-
ter antwoord zijn op onze vraag dan wat wij vragen. Bijvoorbeeld
omdat de tijd niet rijp is. Of omdat je op termijn een andere door-
braak zult maken omdat je nu emotioneel nog aan het groeien
bent en het deel is van jouw groeiproces de frustratie te verwer-
ken omdat je nu niet krijgt wat je vraagt. En ga zo maar door.
Wij kunnen samenwerken met de grotere Intelligentie, maar
we dienen wel te accepteren dat die Intelligentie ook intelligen-
ter is dan ons persoonlijke intellect. Het leven zal altijd een mys-
terie blijven dat ons verstand te boven gaat. Vraag en laat dan los.
Hoe meer je aandringt, hoe meer je de angst uit dat het niet ge-
beurt.
HUISWERK
Geld is energie en als je te weinig van die energie hebt, is er ergens in

jouw gevoelswereld een soort onderliggende breuk met jouw echte
wezen. Je kunt die breuk altijd vinden in je relatie tot jezelf. Stel jezelf
bijvoorbeeld deze vragen:
● Voel ik me een slachtoffer of een medeschepper van omstandig-

heden?
● Heb ik heldere waarden en principes, sta ik ergens voor?
● Weet ik genoeg wat ik echt wil? Vaagheid versnippert energie.
● Hoop ik dat anderen het voor mij zullen oplossen?
● Ben ik erg beïnvloedbaar?

● Laat ik me manipuleren?
● Ben ik te afhankelijk?
● Verwar ik koppigheid met standvastigheid?
● Geef ik mijn kracht weg door anderen te laten bepalen hoe ik me
voel?
● Kleineer ik mezelf?
● Laat ik me kleineren?
● Werk ik voor een doel of tegen een probleem?
● Accepteer ik mezelf zoals ik ben?

● Kan ik gemakkelijk een compliment ontvangen?
● Kan ik gemakkelijk geld vragen voor wat ik doe?
● Volg ik mijn hart genoeg of doe ik dingen uit angst?
● Sluit ik me te veel af?
● Ben ik open genoeg?
● Wil ik alles te veel alleen doen? Kan ik hulp vragen en ontvangen?
● Kan ik feedback ontvangen?
● Eis ik of vraag ik?

● Kan ik accepteren dat het leven niet over mij en mijn belang alleen
gaat en dat ik dus niet altijd mijn zin kan krijgen?
● Met welke emotionele houding vraag ik? Heb ik geloof in wat ik vraag
of ben ik bang dat ik het niet krijg?
● Vertrouw ik in de goedheid van het leven of leef ik defensief en dus
met een gesloten hart? Stop ik mezelf hierdoor te ontvangen wat mijn
geboorterecht is?
● Kan ik loslaten?
● Kan ik vergeven, mezelf, anderen?
● Kan ik genieten zonder schuld?

370
Hoofdstuk 11
De koninklijke manier
Hoe open is je hart?
Hoe meer we in verzet leven, hoe meer we ons hart sluiten. Hoe
meer we ons hart sluiten, hoe meer we vast te zitten in het perso-
nage in onze hersenen dat draait op vechten vluchtsoftware.
Hoe meer we vastzitten in dat personage (de emotionele kinder-
lijke persona), hoe meer we onder de wetten van de materie val-
len: stimulus en respons, weerstand uit de omgeving en lineaire
tijd. Het fysieke universum bestaat uit weerstand, want materie
is weerstand. Alles wat fysiek is, verzet zich tegen verdwijnen.
Door ons te identificeren met onze fysieke vorm worden we gere-
geerd door fysieke overlevingswetten, de wet van de jungle in
plaats van de wet van de liefde. flow valt onder de wet van de lief-
de, niet onder de wet van de jungle. Ook wonderen vallen onder
de wet van de liefde, niet onder de wet van de sterkste.
‘Er werd u gezegd: oog om oog en tand om tand. Maar ik zeg u:
hebt elkander lief.’ Hoelang zal het duren voor we dat echt ho-
ren? Nog tweeduizend jaar?
Een kind leeft in een magische wereld omdat zijn hart open is.
Het heeft nog geen berekenende persoonlijkheid ontwikkeld. Het
leeft nog niet vanuit zijn hoofd. Het heeft nog geen verdedigingen
opgebouwd in de limbische hersenen en het emotionele lichaam.
Het leeft nog met open hart. Het is nog onschuldig. De vraag is
dus: hoe verliezen we onze onschuld en hoe kunnen we die terug-
vinden? Hoe kunnen we leren gewoon gelukkig te zijn zonder ex-
terne reden?
We draaien de vraag om: waarom hebben we ons hart gesloten?
Dat komt doordat we in onze cultuur meestal niet leren hoe we
met vooral emotionele pijn kunnen omgaan, waar lijden vandaan
D E KO N I N K L I J K E M A N I E R 371
komt en hoe we emotioneel lijden kunnen verwerken op een ma-

nier die ons sterker maakt in plaats van kleiner. De Boeddha
zocht zijn hele leven naar het antwoord op de vraag hoe we vrij
kunnen zijn van lijden. Zijn vader, de koning, probeerde hem af te
schermen van de pijn van het bestaan door hem binnen de paleis-
muren te houden in een soort pseudo-paradijs waar hij alles kon
krijgen en nooit frustratie of pijn zou kennen. Misschien was hij
daardoor zo geschokt toen hij op een keer het paleis ontvluchtte
en zag hoeveel lijden er in de wereld was. Zijn Vier Nobele Waar-
heden beginnen met acceptatie van het feit dat er lijden is. Wie
geboren wordt in de materie, zal namelijk lijden kennen: fysieke
pijn, verlies, de dood van een huisdier, de dood van een ouder...
Het goede nieuws is dat we in ons ook het vermogen hebben
vrij te zijn van lijden, dat wij rupsen zijn die een vlinder bevatten.
We zijn ‘zaden’, niet volgroeide bloemen. Als we zaad blijven, le-
ven we als het ware onder de grond, in het duister. Alleen als we
tot een eik kunnen groeien, zullen we boven de grond verschijnen
en het licht van de zon zien en haar warmte voelen. Je kunt alleen
maar van eikel tot eik evolueren als je bereid bent je harde schaal
te laten openbreken. Daar gaat het verhaal van de mens over. Wij
zijn eikels die beweren eiken te zijn. We voelen ons klein en toch
voelen we dat er meer moet zijn dan dit bestaan in het donker,
onder de grond. De eik in ons roept om bevrijd te worden. Het on-
gelofelijke van de menselijke conditie is echter dat het zaad, het
kleine zelf, de persona kan denken dat het een eindproduct is.
Onze persona denkt dat ze het eindstadium van de evolutie is. In
plaats van onszelf te zien als een proces, zien we ons zelf als een
ding. In plaats van het proces toe te laten en de prins of prinses in
onszelf te laten ontplooien, verdedigen wij onze kikkerstaat.
Jezus zeg: ‘Wie niet herboren wordt, zal het rijk der hemelen
niet kennen.’ En ook: ‘Het zaad dient te sterven eer het vrucht
kan voortbrengen.’ Oftewel, we dienen ons kleine ik op te geven
om de vlinder in ons te bevrijden. In flow ervaren we tijdelijk
ons essentiële zelf en we zijn de koning te rijk. En dan vallen we
weer in het kleine zelf terug.
372 HOOFDSTU K 11
‘De waarde van een mens kan worden gemeten aan de mate waarin hij
zijn kleine zelf ontstegen is.’
Albert Einstein
Het kleine zelf wordt in het boeddhisme ook wel ‘het apenver-
stand’ genoemd. Het is de stimulus-responsdimensie van ons
meerdimensionale wezen. We hebben inderdaad limbische herse-
nen en we hebben inderdaad een stimulus-responspersoonlijk-
heid die lijden kent. Maar we zijn meer dan dat. Als ons hart open
is, kennen we een transpersoonlijke dimensie die buiten tijd en
ruimte bestaat en die geen lijden kent. Als we ons hart open kun-
nen houden, kan die dimensie, de Liefde, meer en meer in de we-
reld komen en de wereld transformeren. Het mysterie van het le-
ven is dat de Liefde zonder hulp van ons mensen niet in de wereld
kan komen.
De materiële wereld is een wereld zonder vrije wil en dus zon-
der Liefde, want Liefde is synoniem met Vrijheid. Je kunt Liefde
nooit eisen, ze wordt altijd uit vrije wil gegeven. De wereld van de
materie is de wereld van prikkel en reactie, geen vrijheid. Het is
de wereld waar de wet van de sterkste heerst, de wet van de jun-
gle. Die wereld kan alleen worden getransformeerd door bewuste
wezens die het innerlijke licht naar de materie brengen. Zolang
we vastzitten in onze stimulus-responspersoonlijkheid, zijn we
onbewust van ons ware zelf. In plaats van Liefde willen we ver-
gelding. Of we willen dat iemand goedmaakt wat hij ons heeft
aangedaan, en tot die tijd zijn er geen gesprekken mogelijk. Of we
voelen ons bedreigd en daarom vervallen we in vechten of vluch-
ten of bevriezen. We blijven maar ronddraaien in de dramadrie-
hoek met aanklagers, slachtoffers en redders.
‘Tussen stimulus en respons bestaat de enige mogelijkheid

om volledig mens te worden.’
Jerry Stocking1
1 Zie www.jerrystocking.com.
Tussen stimulus en respons zit een opening, maar die timmeren

wij dicht. Hoe doen we dat? Door te oordelen. Elk oordeel is een
reactie uit ons limbisch systeem. Uit het apenverstand. De vraag
is niet of je het recht hebt te oordelen. De vraag is wat het met
jóú doet. Een oordeel houdt je gevangen in de vicieuze cirkels van
het apenverstand. Als je blijft oordelen, ben je veroordeeld om
een eikel te blijven.
‘Oordeel niet wilt gij niet geoordeeld worden.

Vergeef en u zal vergeven worden.’
Lucas 6: 37
Vanuit ons apenverstand interpreteren we deze zin van Jezus als-

of er ergens een grote rechter is die ons zal oordelen, oog om oog,
tand om tand. Maar daar gaat het helemaal niet over. Door te oor-
delen veroordelen we ons zelf tot een leven ‘onder de grond’, in
het duister van de materie. We kennen dan alleen de wereld van
stimulus en respons, niet de wereld van de totale vrijheid die we
alleen kunnen bereiken door in het gat te duiken tussen stimulus
en respons, recht het hart in, een wereld in waar het apenverstand
niet kan komen. Daarbij maakt het niets uit als de bezitter van
het apenverstand professor is, hogepriester of president.
Hoe het emotionele, lijdende zelf verdwijnt
Hoe meer ons hart gesloten is, hoe meer we het kleine ik zijn.
Hoe meer het hart open is, hoe meer we het kleine ik overstijgen.
Als ons hart helemaal open is, zijn we ons essentiële zelf. Dan
verdwijnt het emotionele zelf, de persoonlijkheid. Soms zijn we
even ons essentiële zelf, waarna we heftig naar dat geluk verlan-
gen als die toestand weer voorbij is.
Herken je sommige van de volgende karakteristieken van het
kleine ik? Het kleine ik:
● voelt frustratie als de dingen anders verlopen dan gewenst of
verwacht;
● is competitief;
● wil bewonderd worden;

374 HOOFDSTU K 11
● wil gezien worden;

● wil complimenten krijgen;
● wil aandacht krijgen;
● kan moeilijk loslaten of vergeven;
● wil dat mensen en dingen zich gedragen volgens zijn nor-
men;
● is bezitterig;
● wil domineren;
● wil gelijk krijgen en geeft anderen ongelijk;
● wil dat zijn ‘goede daden’ gezien worden;
● heeft moeite sorry te zeggen;
● heeft moeite met feedback
● wil dat de wereld anders is;
● is bang voor gezichtsverlies;
● heeft moeite toe te geven iets niet te weten;
● wil een goed imago hebben;
● hecht aan uiterlijkheden;
● wil een even score;
● heeft moeite om hulp te vragen;
● is koppig;
● is star;
● reageert te heftig.
Voel je hoeveel ellende er kan voortkomen uit dit kleine ik in re-

laties tussen mensen? Onszelf belangrijk voordoen, succes na-
streven, pronken met bezit, seksuele veroveringen maken et cete-
ra zijn manieren om de onderliggende leegte te verbergen die we
ervaren als we niet in ons hart zijn. De emotionele persona ver-
stoort de vrede, in onszelf en in relaties. Iemand met een open
hart kent innerlijke vrede die niet afhangt van de vraag of anderen
zich gedragen volgens een bepaald normensysteem. Dat betekent
niet dat hij onprettig gedrag goedkeurt. Hij lijdt er alleen niet lan-
ger onder en kan daarom veel effectiever handelen.
De emotionele persona is defensief (actief of passief defensief),
ze wil vooral pijn vermijden. De ironie is dat hoe meer we ons
best doen om pijn te vermijden, hoe meer we ons hart sluiten en
hoe meer pijn we kennen. Vanuit die pijn verlangen we naar ge-
luk, alsof iets of iemand ons dat kan geven. We zijn zelf het pro-
bleem (wij sluiten ons hart) en dus zijn we ook zelf de oplossing.
We zoeken naar het geluk en weten niet dat wij altijd intrinsiek
gelukkig zijn wanneer ons hart open is. We zijn wat we zoeken.
Vergeven
‘FLOW is het ervaren van het impliciete geluk

dat in elk van ons bestaat.’
Mihaly Csikszentmihalyi
Elke vorm van lijden is een teken dat we ons hart gesloten heb-
ben, waardoor we niet meer direct ervaren wie we echt zijn. We
ervaren een door de angstige persona geprojecteerde wereld en
niet de expressie van een volmaakte innerlijke wereld van liefde.
Hoe kom je er nu achter of wat wij in dit boek beweren, echt waar
is? Door je hart helemaal te openen en zelf te ervaren dat er geen
lijden is bij een open hart. Er is dan wel veel mededogen voor de
mensen die wel nog lijden in onwetendheid.
Hoe bereik je zo’n open hart? Dat bereik je niet door te denken,
want het denken sluit het hart. Alle denken is oordelen. Onze ge-
voelens zijn betere gidsen op weg naar het open hart. Hoe beter
we ons voelen, hoe dichter we zijn bij wie we echt zijn. Hoe
slechter we ons voelen, hoe meer we dingen geloven over onszelf
die niet de waarheid zijn. Wie voelt zich niet beter nadat hij een
ander mens geholpen heeft? Dat komt doordat je dan dichter bent
bij wie je echt bent. Je gevoelens liegen niet. Met gevoelens be-
doelen we iets anders dan emoties. Gevoelens zijn van het hart,
emoties van het hoofd (limbische hersenen). Gevoelens horen bij
de alfastaat, emoties horen bij de bètastaat. Om te voelen dien je
jezelf te openen. Emoties komen juist boven wanneer je jezelf
meer sluit (verdedigt). Emoties zijn het product van onze overtui-
gingen. Het zijn interpretaties van de feiten. Onze overtuigingen
en het denken dat daarop steunt, kunnen mijlen verwijderd zijn
van de waarheid van ons wezen. Veel van wat we geloven hebben
we meegekregen in een cultuur die helemaal steunt op het geloof
dat we de reactieve persona zijn, alleen maar gemotiveerd door
376 HOOFDSTU K 11
pijn en plezier. We kunnen in deze emotioneel onintelligente cul-

tuur erg intellectueel zijn en de dingen goed kunnen uitleggen en
toch uiterst vervreemd zijn van onszelf en de mensen om ons
heen. Is het je al opgevallen hoe liefdevol simpele mensen vaak
zijn? Ze zitten niet vast in allerlei theorieën over hoe de dingen
zouden moeten zijn. Altijd maar dat moeten!
Als we het gat tussen stimulus en respons dichttimmeren door
te oordelen, hoe maken we het dan weer open? Het antwoord
wordt ook vaak mis begrepen, door te vergeven. Wat vergeven
echt betekent, kunnen we niet snappen met het apenverstand.
Vergeven is de koninklijke poort naar het paradijs. Vanuit onze
stimulus-responspersoonlijkheid, onze persoonlijke dimensie, in-
terpreteren we vergeven als iets wat we voor een ander doen. Het
bevestigt onze superioriteit: ik vergeef je! Wat een apekool. Je
kunt een ander helemaal niet vergeven. Vergeven is niet iets wat
je kunt doen, net zomin als je liefde kunt doen of kunt dwingen.
Vergeven is loslaten en dat kun je niet doen. Loslaten bestaat niet
echt. Je kunt alleen maar ophouden met vasthouden. Loslaten is
de natuur van het leven, je kunt het niet doen. Het leven is één
groot loslaten. Elk moment wordt het oude losgelaten en wordt
het bestaan opnieuw geboren. Elke seconde sterven twee miljoen
cellen in onze bloedstroom en worden instant vervangen door
nieuwe. Het bestaan is altijd nieuw omdat het altijd kan loslaten
en stromen. De schepping gebeurt altijd nu. Materie – vaste
vorm – is een illusie. In werkelijkheid is materie een gigantisch
snel komen en gaan van deeltjes. Het gaat zo snel dat je ogen en
hersenen te traag zijn om het te zien. Daardoor gelooft je apen-
verstand dat er iets is als permanentie of vaste vorm. Zelfs de
kwantumfysica noemt materie een illusie. Zie eerdere hoofd-
stukken. Net zo is vasthouden een illusie. Alleen ons hoofd, ons
apenverstand, denkt dat we kunnen vasthouden. De realiteit be-
staat uit voortdurend loslaten. Je kunt dus niet willen loslaten in
de strikte betekenis van het woord, want het loslaten gebeurt al
voortdurend of jij dat nu wilt of niet. Je kunt alleen ontdekken
dat vasthouden een illusie is en dat loslaten de waarheid is van de
stroom van het leven.
Alles wordt constant losgelaten op transpersoonlijk niveau. Al-
leen op persoonlijk niveau, in het apenverstand, houden wij za-

ken vast. flow is de waarheid van ons essentiële wezen. Alles
wat niet flow is, is illusie van het apenverstand. Het leven
stroomt. Het is altijd nieuw. Wanneer water niet stroomt, gaat het
stinken. Dat is wat ongelukkig zijn betekent. We hebben met ons
apenverstand de stroom gestopt om de dingen onder controle te
krijgen en het levenswater gaat stinken. Als we ons hart sluiten,
knijpen we de stroom af. Ons systeem vervalt tot ontbinding, het
vertoont allerlei tekenen van verval. Waar leven kan stromen, is
vitaliteit, gezondheid, geluk, overvloed. Waar de stroom wordt te-
gengewerkt, gaan dingen mis. Alle wijzen van alle tijden zeggen
dit opnieuw en opnieuw.
‘Alles stroomt. Niets blijft gelijk.

Je kunt nooit tweemaal in dezelfde stroom stappen’.
Herakleitos
Als je de stroom bevriest, dood je ook alle leven in de stroom, de

vissen, de planten, de hogere vibraties. Boeddha: ‘Het zelf is geen
ding, het is een proces.’ Als Jezus zegt dat we herboren dienen te
worden uit water en geest bedoelt hij dat we voortdurend herbo-
ren worden als constante verandering in het moment, als de
stroom zelf. Zolang we echter in ons apenverstand zitten opge-
sloten, kunnen we niet horen wat al die leraren zeggen, want ons
apenverstand produceert zelf de gedachte dat wij een ding zijn.
We dienen de dominantie van ons apenverstand te boven te ko-
men en dat is vergeving echt: ontwaken uit het apenverstand en
inzien dat we niets los hoeven te laten, want het is al lang weg.
Hoe kun je iets loslaten als de dingen al constant stromen en
zichzelf vernieuwen? Het is onmogelijk, tenzij in de illusies van
onze persona. Vergeven betekent dat we onze illusies over ons-
zelf inruilen voor de waarheid van onszelf. Een andere vertaling
van Lucas 6: 37, ‘Oordeel niet als ge niet geoordeeld wilt worden’,
luidt: ‘Laat los en ge zult losgelaten worden.’ Vergeving is zelfbe-
vrijding.
In het Aramees, de taal van Jezus, bestaat geen woord dat over-
eenkomt met ons woord ‘vergeven’. Het Aramees kende alleen
378 HOOFDSTU K 11
een equivalent voor het woord ‘loslaten’. En wat laten we los?

Ons apenverstand. Ons stimulus-responsbestaan.
‘Wanneer je persona sterft, sterft er alleen maar angst.’

Barry Long
Het is alleen ons kleine angstige ik dat we dienen op te geven.

Wat dan bevrijd wordt is ons ware zelf. Het was nooit weg, alleen
verborgen. Het was alleen aan het oog onttrokken, zoals de zon
achter de wolken ook nooit echt weg is. Wat zijn de wolken? Ons
emotionele zelf (de klei) dat ons ware zelf (de gouden Boeddha)
verbergt, maar niet kan wegnemen.
‘Gij zijt het licht der wereld. Een stad, die op een berg ligt,
kan niet verborgen blijven. Ook steekt men geen lamp aan en
zet haar onder een korenmaat, maar op de standaard,
en zij schijnt voor allen, die in het huis zijn.’
Mattheus 5: 14,15
● Vergeven is de korenmaat wegnemen van ons innerlijke

licht, zodat het weer vrij kan schijnen.
● Vergeven is pijnlijke emoties over een onprettige ervaring
begrijpen en overstijgen zodat we ons hart kunnen openen
en weer flow en geluk ervaren.
● Vergeven is helen, onze ware staat van heelheid bevestigen,
de innerlijke vrede herstellen.
● Vergeven is boven de vergeldingsdrang van het apenverstand
uitgroeien.
● Vergeven is jezelf terugvinden in relatie tot een ander.
● Vergeven is je innerlijke vrede herstellen die je liet verstoren
door een oordeel.
● Vergeven is je psychische gevangenen vrijlaten (Barry Long).
● Vergeven is een stap naar meer heelheid in jezelf.
● Vergeven is de macht over je emoties die je aan anderen gaf
terugnemen.
● Vergeven gaat over jouw innerlijke genezing, niet over dege-
ne die je gekwetst heeft.
● Vergeven is je lichaam bevrijden van emotionele blokkades

die de vrije stroom (flow) van de liefde tegenhouden.
● Vergeven is sterker zijn dan emoties.
● Vergeven is de sprong maken van slachtoffer naar held.
Omdat vergeven onze innerlijke vrijheid herstelt, kunnen we het

nooit afdwingen. We kunnen alleen de barrières wegnemen en de
geblokkeerde stroom bevrijden. Dan verschijnt flow weer van-
zelf, zoals flow ons overkomt wanneer we een majestueuze
zonsondergang zien of een glimlach op het gezicht van onze baby.
Vergeven is weer thuiskomen in ons hart.
Wat vergeving niet is

Zoals we kunnen zeggen wat vergeven is, kunnen we ook een
lijstje geven van wat vergeven níét is.
● Vergeven is niet onverantwoordelijk gedrag van iemand
goedkeuren.
● Vergeven is niet naïef zijn. (Vertrouw op God maar doe toch
je fiets op slot.)
● Vergeven is niet excuses verzinnen voor het gedrag van een
ander.
● Vergeven is niet de pijn ontkennen van wat gebeurd is.
● Vergeven is niet vergeten.
● Vergeven is niet je eigen gevoelens of je pijn ontkennen.
● Vergeven is niet een proces waarvoor je religieus moet zijn.
● Vergeven betekent niet dat je de relatie met iemand dient
voort te zetten.
Vergeven lukt helemaal niet als je jezelf tekort doet of als je iets
aan jezelf opdringt. Soms dien je eerst een tijd boos te zijn of te
rouwen voor je klaar bent om te vergeven. We zijn tenslotte men-
sen. Vergeven bevrijdt ingedamde energie zodat je die creatief
kunt gebruiken. Dat is alles. Vergeven doe je door bepaalde stap-
pen2 te nemen waardoor je wordt bevrijd van de emotionele ti-
2 Ook bij vergeven kan eft een rol spelen, en bij trauma ook emdr.
380 HOOFDSTU K 11
rannie van iets in het verleden. Zo open je de deur naar een effec-
tiever en gelukkiger leven voor jezelf.
Vergeven is niet altijd een simpel proces, vooral niet bij ervarin-
gen zoals verkrachting, of wanneer je een familielid verliest door
moord of oorlog, of een kind door een dom verkeersongeluk. Toch
dienen we eens ons hart opnieuw te openen als we weer geluk
willen kennen. Vergeving is het herwinnen van het vermogen
vrede en geluk te voelen in het hier en nu.
Om het proces van vergeving te begrijpen dienen we te zien hoe
we interne blokkades bouwen die de levensstroom, de flow, on-
derbreken. Die blokkades kunnen ervoor zorgen dat we ons onge-
lukkig blijven voelen en zelfs dat we psychisch, emotioneel of fy-
siek ziek worden.
Energie indammen in wrok en bitterheid
Een van de bekendste hersenonderzoekers ter wereld is dr. Anto-

nio Damasio. Hij werd geboren in Lissabon, waar hij zijn oplei-
ding tot arts volgde, maar hij is tegenwoordig hoogleraar in de
neurowetenschappen aan de Universiteit van Zuid-Californië.
Zijn boek Descartes’ Error: Emotion, Reason and the Human
Brain3 werd in dertig talen vertaald. Hij beschrijft in zijn werk
dat pijnlijke herinneringen zich in het hele lichaam kunnen be-
vinden in weefsels en neurale netwerken, niet alleen in de herse-
nen. Daarom ontstaat er spanning op bepaalde plekken in het li-
chaam, zoals in nek en schouders. Ook krampen kunnen wijzen
op innerlijke blokkades van de levensstroom. Andere signalen
die daarop wijzen, zijn spijsverteringsstoornissen, hartritme-
stoornissen, bloeddrukproblemen, verstoorde leverwerking (voor-
al door onderdrukte boosheid), galproblemen (bitterheid), en der-
gelijke. De volkse uitdrukkingen als ‘Wat ligt er op je lever?’ en
‘Spuw je gal maar uit,’ en ‘Ik kan wat je zei maar niet verteren,’
bevatten een kern van waarheid.
Het centrum in de hersenen dat geassocieerd wordt met pijnlij-
3 Penguin Books, 1994 - 2005, isbn 0-380-72647-5.

ke herinneringen, is de hypothalamus. De hypothalamus is ook

betrokken bij het voelen en uitdrukken van boosheid. Een ander
hormonaal centrum in de hersenen is de pijnappelklier. Deze
wordt in verband gebracht met innerlijke vrede en meditatieve
zijnstoestanden. En in het oosten met het zogenaamde ‘derde
oog’ waarmee we het innerlijke licht kunnen zien. Vergeving
heeft dus ook een neurologische kant: het vergevingsproces heeft
te maken met een schakeling van hypothalamus naar pijnappel-
klier, dus van het pijncentrum naar het centrum dat innerlijke
vrede mogelijk maakt. Daarom dienen we eerst onze emoties te
verwerken voor we echt kunnen loslaten (ons hart weer openen).
Zolang we de pijnlijke herinneringen hebben opgeslagen in ons
lijf, zal de hypothalamus alarmsignalen sturen naar ons systeem.
Niet degene die ons pijn deed, lijdt daaronder maar wij. Hoe? Ons
autonome zenuwstelsel, dit wil zeggen ons zenuwstelsel dat van
alles doet zonder onze vrije wil, communiceert naar de diverse
delen van ons lichaam via boodschappers, hormonen en neuro-
transmitters. Twee belangrijke boodschappers van het autonome
zenuwstelsel zijn de hormonen norepinefrine en epinefrine, sa-
men bekend als adrenaline. Deze hormonen worden geprodu-
ceerd op diverse plaatsen in het lichaam, vooral in de hersenen en
de bijnieren. Telkens wanneer de adrenaline omhooggaat, wordt
nog een stresshormoon aangemaakt, cortisol. Voor gevaar op kor-
te termijn is cortisol een bondgenoot die ons een ‘kick’ geeft,
waardoor we op het gevaar kunnen reageren.
Als er echter chronisch cortisol wordt aangemaakt, zoals bij
langdurig onderdrukte emoties van angst of boosheid in ons lijf,
gaat dit ten koste van onze levensfuncties. Cortisol wordt chro-
nisch aangemaakt wanneer we pijnlijke gebeurtenissen niet heb-
ben verwerkt, waardoor we voortdurend alert zijn op een mogelij-
ke volgende pijnlijke gebeurtenis. Oftewel, we zijn voortdurend
in de vecht- of vluchtmodus. Dan krijgen we de neiging tot zwa-
re emoties en zwarte gedachten. Op korte termijn verhoogt corti-
sol de werking van het immuunsysteem. Op lange termijn echter
leidt het tot uitputting van het immuunsysteem. Dan kan er van
alles fout gaan in ons lichaam. We kunnen een verzwakte been-
dergestel krijgen, verzwakte spieren, verzwakte orgaanweefsels,
382 HOOFDSTU K 11
dunnere huid, abnormale insulineniveaus, we houden vocht vast

in weefsels, we lopen gemakkelijker schrammen op, wonden ge-
nezen trager, verkoudheden duren langer, we krijgen depressieve
gevoelens, woede-uitbarstingen en ga zo maar door. Deze ver-
schijnselen worden chronisch door de interne negatieve feed-
backkringen waardoor een alarmsignaal afgegeven blijft worden,
lang nadat de externe situatie verdwenen is. Denk nog even aan
het experiment met de twee testgroepen die een film zagen over
moeder Teresa of concentratiekampen.
Alle hiervoor beschreven fenomenen hebben één gemeen-
schappelijke noemer: verzet, weerstand. Het omgekeerde van
flow dus. Zodra we het verzet kunnen opgeven, verdwijnt de in-
terne negatieve regelkring en dus ook de chronische neveneffec-
ten. Hoe zit dat verzet in elkaar?
De anatomie van innerlijke chronische stress
We bouwen emotioneel verzet op – en zetten dus onze hormona-

le verdedigingsprocessen in werking – wanneer er twee dingen sa-
menvallen. Er gebeurt iets in ons leven wat we liever niet gewild
hadden en we geven de emoties die daarbij ontstaan, een langeter-
mijnhuurcontract in een ‘kamer’ in ons systeem. In het hart van
dit proces zit het simpele feit dat iets ons overkwam wat we lie-
ver niet gewild hadden. Er is ons iets overkomen wat we niet wil-
den of we hebben zelf iets gedaan waarvan we later wilden dat we
het niet hadden gedaan. Het woord ‘willen’ is de kern van dit ver-
haal. Dit ‘willen’ is in feite de emotionele weerstand uit onze ge-
conditioneerde persoonlijkheid. Het is een gespannen veer.
Onze interne programma’s bieden weerstand tegen alles wat af-
wijkt van de geprogrammeerde normen. Die normen zijn niet ab-
soluut. Wat in de ene cultuur voor verdriet zorgt, kan in een ande-
re cultuur voor vreugde zorgen. In sommige culturen wordt de
dood gezien als een vreugdevolle overgang naar een hoger be-
staansniveau en een bevrijding van het aardse lijden. Mensen vie-
ren feest bij die overgang. Ze zijn blij voor de overledene. In onze
cultuur ligt dat wel even anders. Wat we geloven, doet er eigenlijk
niet toe. Waar het om gaat is het gegeven dat de emotionele pijn
verbonden is met onze innerlijke programmering en met onze ge-

conditioneerde persoonlijkheid. Daarom zeggen we bijvoorbeeld
‘Je moet dat niet zo persoonlijk nemen’. Maar hoe persoonlijker
iets is, hoe meer het ons raakt. Daardoor reageren we soms zo
heftig op uitspraken van anderen die helemaal niet persoonlijk
bedoeld waren, maar die onze innerlijke programma’s wel zo in-
terpreteren.
Laten we chronische innerlijke stress eens herdefiniëren. Er ge-
beurde iets wat we niet wilden en we wisten niet hoe we de emo-
ties die toen bovenkwamen konden verwerken. In plaats daarvan
hebben we ze onderdrukt. Ze zijn echter niet weg, ze zitten er
nog als een gespannen veer. Om ze daar te houden vereist echter
voortdurend energie en aandacht. Daarbij zorgen ze voor hyper-
waakzaamheid in ons vechten vluchtsysteem. Wanneer we een
stel van die automatische regelkringen hebben, leven we steeds
meer om pijn te vermijden en niet voor vreugdevolle zaken. Er is
echter hoop. De regelkringen ontstaan doordat we niet weten hoe
we de emoties die opkomen bij een pijnlijke gebeurtenis, kunnen
verwerken. Kunnen we dat wel, dan kunnen we blokkades oplos-
sen en nieuwe blokkades vermijden.
Wat gebeurt er wanneer zo’n automatische emotionele innerlij-
ke regelkring wordt opgezet? Dat zijn drie dingen:
1 We nemen iets (te) persoonlijk.
2 We schrijven de oorzaak van onze emoties toe aan een bron
buiten onszelf.
3 We maken een verhaal over wat gebeurd is en blijven dat aan
onszelf en anderen vertellen. We blijven de regelkring voe-
den.
We nemen iets (te) persoonlijk
‘Een arts is niet boos wanneer een patiënt met geestelijke stress zich
opwindt over zijn conditie noch neemt hij persoonlijk wat een ijlende
patiënt tegen hem zegt tijdens een aanval van hoge koorts. Een wijze
kijkt op dezelfde manier naar de hele mensheid die zich ook in een staat
bevindt van pijn en psychische verstoring.’
Seneca, Romeinse wijsgeer
384 HOOFDSTU K 11
Gedrag dat aangedreven wordt door oude pijn heeft twee grada-
ties, het kan neurotisch en psychotisch zijn. Later werd daar een
tussengroep bijgevoegd, borderline, tussen neurotisch en psycho-
tisch in. Telkens wanneer we onder de invloed staan van ons ge-
conditioneerde persoonlijke verstand, zijn we op z’n minst neuro-
tisch. Hoe vaak is dat? Meer dan je denkt. Telkens wanneer we
niet in flow zijn, bevinden we ons in een staat van minstens lich-
te neurose. Bij zwaardere vormen van neurose worden we destruc-
tiever en bij borderline of psychose worden we echt destructief of
zelfdestructief. Zo kan iemand een afkeer krijgen van eten en niet
langer zijn systeem voldoende voeden. Of een heel rustig mens
wordt plots bezeten door razernij. Of iemand wordt van de ene op
de andere dag impotent zonder fysieke oorzaak. Dan zijn we on-
der de invloed van een regelkring in ons automatische systeem.
Een regelkring kan in werking treden door een mechanisme dat
we eerder hebben beschreven, identificatie. Laten we bij het be-
gin beginnen. Er is ergens een prikkel in de omgeving. Een regel-
kring wordt gestimuleerd en stuurt een alarmsignaal naar de hy-
pothalamus. Adrenaline wordt afgevuurd en we voelen boosheid.
Dan is er nog steeds niets persoonlijks aan de hand. Dit zijn alle-
maal onpersoonlijke mechanismen. Maar dan. Dan zeggen we:
‘Ik bén boos.’ En dat maakt het ‘persoonlijk’, terwijl er in feite al-
leen mechanismen aan het werk zijn. Er is namelijk helemaal
geen persoon, dat is een geloof. Wat wij ‘de persoon’ noemen, is
een stel regelkringen in onze limbische hersenen. Net zomin als
wij ons eigen lichaam hebben gemaakt, zo hebben wij niet de per-
soonlijkheid gemaakt. Onze persoonlijkheid is een verzameling
functies gevormd door actie en reactie. Dat gaat zo snel dat we
geen idee hebben dat het mechanismen zijn die aan het werk
zijn. Zolang we de persoon denken te zijn, ‘doen’ we niet, we
‘worden gedaan’, de staart kwispelt de hond.
Deze mechanismen kunnen je hele leven doorgaan als je niet
leert aan zelfobservatie te doen. Hoe meer je het persoonlijke zelf
waarneemt, hoe meer je erachter komt dat de persoonlijkheid in-
derdaad een stel reacties is op externe stimuli en dat de persoon-
lijkheid paradoxaal genoeg helemaal niet persoonlijk is. Jij maakt
me boos, is dat zo? Ons geconditioneerde zelf interpreteert ge-
beurtenissen en het selecteert automatische reacties uit geheu-

genbanken. Niets vrije wil. Echte vrije wil ervaren we als we in
de ruimte tussen stimulus en respons kunnen duiken in een niet
geconditioneerde dimensie. Die dimensie is transpersoonlijk, ze
gaat de geconditioneerde persoonlijkheid te boven.
Wij kunnen jou er op geen een manier van overtuigen dat wat
hier staat, klopt. Alleen zelfobservatie kan dat. De hypnose is col-
lectief, het ontwaken is altijd individueel.
Het verschil tussen individu en persoon

We halen de begrippen ‘individu’ en ‘persoon’ ten onrechte door
elkaar. Er zit namelijk een groot verschil tussen. Een individu is
vrij, de persoonlijkheid is geconditioneerd. Wanneer we ontwa-
ken, worden we niet onpersoonlijk. Integendeel, we worden juist
voor het eerst individueel, een creatieve individuele expressie
van het leven. Carl Gustav Jung noemt dat proces ‘individuatie’:
het uitstijgen boven de onbewuste invloeden van blinde collec-
tieve krachten zoals archetypes, collectieve overtuigingen, cul-
tuurpatronen, familiale conditioneringen, genetische patronen,
patronen van de soort (zoals vechten vlucht reflexen), et cetera.
Het woord ‘individu’ komt van het Latijnse woord individuus,
dat ondeelbaar betekent, gevormd door de wijsgeer Cicero naar
het voorbeeld van het Griekse woord atomos, dat eveneens on-
deelbaar betekent. De persoonlijkheid is gefragmenteerd en be-
staat uit duizenden ikken. Het individu is heel. In flow kennen
we een ongefragmenteerde ervaring en het voelt ongelofelijk
heerlijk om even uit de innerlijke conflicten van alle ikken (re-
gelcirkels) los te komen.
De persoonlijkheid kent geen geluk. Geluk is van het ondeelba-
re leven zelf. Alleen een individu kent geluk. De definitie van ge-
luk van de persoonlijkheid is: mijn zin krijgen. En als de persoon
in ons, de synthese van vele ikken, zijn zin niet krijgt biedt hij
weerstand: woede, frustratie, rancune, jaloezie. De persoon kent
niet echt geluk, hij kent alleen een afwisseling van onprettige en
prettige emoties die afhangen van het soort prikkel. En als het al-
lemaal heel erg mee zit, vallen we soms toevallig uit de persoon
en in flow.
386 HOOFDSTU K 11
Vier zijnsstaten
Een van de grote westerse transformationele leraren was Gur-
djieff, afkomstig uit Rusland en lange tijd actief in een centrum
in de buurt van Parijs. Gurdjieff stelde dat de mens in vier be-
wustzijnsstaten kan verkeren. Elke staat is niet enkelvoudig
maar kent een frequentieband met nuances.
Staat 1 is waar we zijn als we slapen. Dat varieert van de diepe

droomloze slaap waarbij helemaal geen persoon aanwezig is tot
de droomslaap waarin nog een persoonlijke dromer is, maar ook
collectieve archetypes.
Staat 2 is waar we zijn als we wakker worden in ons lichaam als

persoonlijkheid, maar nog niet ontwaakt in de transpersoonlijke
dimensie. Dat is de wereld van de geconditioneerde persoonlijk-
heid, de emoties en het automatische overlevingsverstand.
Deze twee eerste staten overkomen ons automatisch. In de derde

staat stijgen we door een bewuste wilskeuze boven de automati-
sche persoonlijkheid uit, boven de objectstaat.
Staat 3 is waar we ons tijdelijk (en naarmate we vorderen steeds

vaker) bevinden als we onze conditioneringen overstijgen. We
zijn dan boven de objectstaat in de subjectstaat, of ‘de waarne-
mer’, zoals we hem eerder hebben genoemd. In deze staat speelt
flow zich af. In flow zijn onze beide hersenhelften in synergie.
De hersenen zijn dan heel rustig en geven de leiding aan een gro-
tere Intelligentie die ons bereikt via het hart. Het is de Intelligen-
tie van het leven zelf die stroomt in ons energetische, niet aan
materie gebonden zelf. In staat 3 zijn we ‘onze ziel’, zoals het in
traditionele termen heet. We zijn een individuele expressie van
het ene ondeelbare leven.
In staat 3 is er nog altijd een waarnemer en iets wat wordt
waargenomen, een subject en objecten, inclusief het lichaam en
de gedachten. In de volgende staat valt ook dat onderscheid weg.
Staat 4 is de staat van eenheid, puur ‘zijn’, waar geen persoon is,
maar ook geen individuele waarnemer. Dat noemen we ‘ont-

waakt’. Deze staat is niet in woorden te vatten. Metaforisch is dit
de mens die tot volle bloei is gekomen, het piepkleine mosterd-
zaadje dat een kosmische boom is geworden. Vraag verder maar
niets. Alle concepten zetten ons vast in een beperkte interpreta-
tie van het onbeperkte.
Als we vergeven zetten we bewust de stap van staat 2 naar staat

3, we stappen over de grenzen van het persoonlijke ik met al zijn
eisen heen. We openen bewust ons hart. Hoe doe je dat?
Minder persoonlijk
Om bewust ons hart te openen en open te houden dienen we te
leren dingen minder persoonlijk te nemen. We hoeven onze per-
soonlijkheid niet te ontkennen, we dienen alleen op te houden
haar de leiding te geven. We dienen te leren vanuit een andere
plek naar onze emoties te kijken. Dat betekent niet dat ze dan
verdwijnen of dat het leven geen pijn meer kent. Het betekent
dat we tegelijkertijd pijn kunnen ervaren in onze objectkant en
liefde in onze subjectkant. We ervaren dat we meer zijn dan een
object, maar we ontkennen onze objectkant niet. Dat zou niet erg
wijs en niet erg liefdevol zijn trouwens. Emoties zoals angst, ver-
driet en woede hebben een functie. Totdat je een hogere staat
hebt ontwikkeld, kun je er maar beter naar luisteren.
Zo is het heilzaam te rouwen om een verlies. Het is niet slim
dat proces te forceren. Verdriet kan enorm transformerend zijn.
De moed echt je pijn te voelen, met open hart, verheft je boven de
pijn. Wanneer je de pijn ontkent en bevecht, sluit je je hart meer,
dat vervreemdt je van jezelf. Toch is het in beide gevallen dezelf-
de pijn. Barry Long, de leraar die mij het meest heeft beïnvloed,
placht te zeggen: ‘Er is intelligent lijden en er is dom lijden.’ Dom
lijden is je hand in het vuur steken, erge brandwonden oplopen en
het de volgende keer weer doen, je hebt niets geleerd. Intelligent
lijden is accepteren dat er lijden is en er bewustzijn naartoe bren-
gen. Angst heeft een plek. Woede heeft een plek. Verdriet heeft
een plek. Wanneer je pijn ontkent, veroorzaak je veel meer pijn
dan wanneer je de pijn echt ervaart. Emoties hebben een functie.
388 HOOFDSTU K 11
Het is goed boos te zijn wanneer er een persoonlijke grens wordt

overschreden. Als we niet boos kunnen worden, verliezen we het
vermogen grenzen aan te geven. Emoties zijn signalen. Het is
niet bewust om er helemaal niet naar te luisteren. Het is ander-
zijds ook niet de bedoeling dat je elk signaal blindelings volgt.
Het blijft een kwestie van bewust kiezen in het moment.
Er zijn meestal drie stappen nodig nog vóór je aan echte vergeving
toe bent:4
1 Kom echt in contact met je emoties en je gevoelens over wat
gebeurde.
2 Krijg helder wat jij niet ‘juist’ vond in wat er gebeurde.
3 Praat er met iemand over zodat je het gebeurde kunt plaat-
sen in een bredere context.
Onze emoties, onze oordelen en ons verhaal geen ruimte geven is

niet de manier om erbovenuit te groeien. Integendeel. Er zijn veel
zogenaamd spirituele mensen die op een onderdrukt kruidvat van
haatgevoelens zitten. Om maar eens wat te noemen. Al die men-
sen die beweren geen frustratie te kennen. Kom toch op zeg! Zo-
vele mensen leven in hun hoofd, gedissocieerd van hun lijf, om-
dat ze weggevlucht zijn van hun pijn en hun echte gevoelens.
Maar al vluchten ze daarvan weg, die pijn blijft in hun lijf zitten.
Zij maken in hun hoofd een fictieve wereld waarin ‘alles oké is’.
Ze zijn los van hun lijf. Daar is zelfs een naam voor: spirituele by-
pass. Je kunt hier alles over lezen:
http://goo.gl/cwa0a (verwondering.eu - Spirituele Bypass PDF).
Grote leraren zoals Gurdjieff en Barry Long hebben duidelijk ge-
maakt dat je, als je een kans wilt hebben te ontwaken uit de hyp-
nose van de persoonlijke staat, eerst dient te ontdekken dat niet
alles oké is. Als je dat denkt, heb je jezelf wat aangepraat (vlucht-
mechanisme). Het begin van emotionele rijping is emoties niet te
ontkennen of te onderdrukken. What you resist, persists. Door te
4 Bron: Dr. Fred Luskin, Forgive for Good. Harper, a division of Harper
Collins, San Francisco 2002.
accepteren wat is, kun je er voor het eerst echt naar kijken. En al-
leen daardoor krijg je de kans het emotionele zelf te doorzien en
er vrij van te worden. Weglopen helpt niet. Ertegen vechten helpt
niet. Jezelf verdoven ook niet. Ontkennen ook niet. Daarom
wordt wel eens gezegd dat je ‘de tijger in de bek moet kijken’. Dat
is wat we doen in stap twee van het vergevingsproces, we houden
op onze emoties toe te schrijven aan externe oorzaken. Maar
eerst nog even iets meer over persoonlijk en onpersoonlijk.
Het leven is in essentie niet persoonlijk

Alle gebeurtenissen in ons leven hebben een persoonlijke en een
onpersoonlijke kant. De persoonlijke kant is altijd onze interpre-
tatie van een in wezen onpersoonlijke gebeurtenis. In werkelijk-
heid zijn er geen personen in de zin van ‘onafhankelijke entitei-
ten die iets kunnen uit zichzelf’. Er is één leven met ontelbare
uitingsvormen. Dat is het enige wat echt is. Alleen het leven zelf
is van geen enkele andere bron afhankelijk. Alleen het leven zelf
is absoluut. De rest zijn ‘relatieve realiteiten’ dat wil zeggen ze
bestaan mits er iets anders is. Dat is wat Jezus bedoelt wanneer
hij zegt: ‘Uit mezelf kan ik niets; het is de Vader die de werken
doet in mij.’ (Joh 14: 10). Neem de levenskracht in een mens weg
en je houdt een willoos voorwerp over. De levenskracht in elk
van ons is dezelfde, ene ondeelbare levenskracht.
Wat bedoelen we dan als we zeggen dat wij zelfstandig iets kun-
nen doen? Stel eens dat wij met onze beperkt intellect de miljoe-
nen levensfuncties in ons lichaam zouden moeten besturen. Suc-
ces ermee. Het enige wat wij kunnen, is onze aandacht richten
vanuit een individueel gezichtspunt waarna er onpersoonlijke
scheppingskracht naartoe gaat. Dat heet co-creatie. Uit onszelf
hebben wij evenveel scheppingskracht als de maan eigen licht
heeft. De maan heeft geen eigen licht, er is alleen gereflecteerd
zonlicht. Zo is onze persona een reflectie van iets groters. Je zou
nooit beweren dat jouw spiegelbeeld iets kan,of wel? Onze perso-
na kun je vergelijken met zo’n spiegelbeeld met dit verschil dat
de persona (dankzij de geleende levenskracht) kan denken en van
alles over zichzelf kan geloven. Onze persoonlijkheid zouden we
kunnen zien als een virtuele realiteit geproduceerd door onze
390 HOOFDSTU K 11
limbische hersenen in samenwerking met de voorhoofdskwab-

ben. Het zelfbeeld zit in de limbische hersenen, het zelfbewust-
zijn in de voorhoofdskwabben. Zolang we jonge, afhankelijke
kinderen zijn, is het mechanisme van de stimulus-responsperso-
na nuttig om onze kwetsbaarheid te beschermen. Daarna belem-
mert onze persoonlijkheid ons om werkelijk vrij te zijn, om in
flow te zijn. Als je immers je hele leven achter die verdedigings-
muren blijft leven, kom je nooit voorbij de emotionele afhanke-
lijkheid van de kindertijd. In flow zijn we uitgestegen boven
emotionele afhankelijkheid, uit flow zijn we emotioneel afhan-
kelijk van externe prikkels voor onze positieve of negatieve emo-
ties. In flow zijn we uit de greep van de emotionele regelkringen,
uit flow zijn we in de greep van de emotionele regelkringen.
Onze levensopdracht vanaf de puberteit is om emotioneel onaf-
hankelijk worden. In onze cultuur worden wij daarbij niet zo best
begeleid. In plaats van overgangsrituelen mee te maken die ons
bewust maken van onze relatieve plek in de kosmos, en in plaats
van ondersteuning te krijgen door de ‘wijzen’ van de gemeen-
schap worden wij als pubers vooral gezien als ‘problemen’. We
krijgen niet echt de kans emotioneel te rijpen.
Bestaat de persoonlijkheid? Ja, als virtuele werkelijkheid. Of,
als ‘virtuele werkelijkheid’ je niet zoveel zegt, denk aan de meta-
foor van het maanlicht. De persoonlijkheid is een functie, net zo-
als ademen en voedsel verteren. Ze is niet onze ware identiteit.
We lijden in de mate dat we functie aanzien voor identiteit, in de
mate dat we ons identificeren met onze verdedigingsmechanis-
men, in de mate dat we ons hart sluiten en ons blije, onvernietig-
bare zelf achter de emotionele wolken schuiven. We geloven toch
ook niet dat we onze longen zijn of onze maag? Waarom geloven
we dan wel dat we de functie zijn die we ‘persoonlijkheid’ noe-
men? Het is een culturele conditionering. Kun je er doorheen kij-
ken?
Het onpersoonlijke versus het persoonlijke
‘De dingen zijn uit zichzelf noch goed noch kwaad,

maar het denken maakt ze zo.’
William Shakespeare
De feiten zijn niet persoonlijk, de interpretatie van de feiten

maakt ze persoonlijk. Oftewel, door te oordelen maken wij de fei-
ten persoonlijk. Oordelen is wat onze automatische hersenen de
hele tijd doen. Dat is hun taak. Maar zijn we onze overlevings-
hersenen? Nee toch? Hoe kom je voorbij de automatische herse-
nen? Via het hart. We kunnen enkel en alleen boven de persoon-
lijkheid uitstijgen door ons hart te openen. Is dat gemakkelijk?
Nee. Het is niet gemakkelijk levenslange verdedigingsmechanis-
men los te laten. Maar er is geen andere weg. Onze ouders en op-
voeders deden hun best in de staat waarin zij verkeerden. Je kunt
hun gedrag persoonlijk nemen of je kunt inzien dat zij het pro-
duct waren van hun ouders en opvoeders, die weer het product
waren van hun ouders en opvoeders en nog miljoenen voor hen.
Hoe persoonlijk is dat? Of denk je dat je ouders en opvoeders een
plan hadden jouw leven eens lekker in een knoop te leggen? Zie
je dat jij de kans hebt de keten van vele generaties onbewuste per-
soonlijkheden te doorbreken met een bewuste keuze boven de
stimulus-responsdimensie van je bestaan uit te stijgen en vrij te
worden van de tirannie van het verleden?
Een eerste eenvoudige manier om het onpersoonlijke deel in wat

ons overkomt te zien, is te zien hoeveel andere mensen met ge-
lijksoortige zaken te maken hebben. Hoe uniek zijn jouw relatie-
problemen? Is het de menselijke conditie of heeft jouw partner
een geheim plan om jou in de hel te laten leven? Tot we ontwa-
ken doen we dingen die overeenkomen met het gemiddelde col-
lectieve bewustzijn (of onbewustzijn als je wilt).
Een tweede manier is te zien dat de pijn die anderen ons aan-
doen, voortkomt uit hun onverwerkte pijn, dat ook zij het pro-
duct zijn van een onverlichte cultuur, van een systeem dat met
vallen en opstaan op weg is naar hogere staten van evolutie.
392 HOOFDSTU K 11
Neem de gedachte dat een ander de bewuste intentie heeft jou te

kwetsen weg en zijn daad wordt al iets minder persoonlijk. Onze
ouders en opvoeders wilden ons leven niet ruïneren en onze part-
ners ook niet, we zitten allemaal in dezelfde boot. We kunnen el-
kaar beter helpen te ontwaken uit de pijncirkel in plaats van el-
kaar nog meer pijn te geven.
De derde manier is om te leren onze emoties te verwerken door
onze interpretatie los te laten dat de dingen anders moeten zijn
dan ze zijn. De dingen zijn namelijk nooit anders dan ze zijn. Het
verwerken van heftige emoties verschilt in wezen niet zoveel van
de vijf fasen van rouwverwerking die we kennen van Elisabeth
Kübler-Ross (1926-2004).5 De eerste fase is ontkenning: de din-
gen moeten niet zo zijn! De tweede fase is boosheid omdat de
dingen anders zijn dan wij zouden willen. De derde fase is onder-
handelen, de dingen alsnog proberen te wijzigen. De vierde fase is
een gevoel van machteloosheid dat je de feiten (en andere men-
sen) niet kunt veranderen en ten slotte komt acceptatie. De ver-
werking verloopt niet altijd in die volgorde en soms komen niet
alle fasen voor, maar je herkent waarschijnlijk wel het een en an-
der. We komen uiteraard later nog terug op het proces van emo-
ties verwerken.
Betekent dit dat we geen persoonlijke lessen hoeven te leren?
Nee. We kunnen leren de fouten van onze ouders niet te herha-
len. Het persoonljke zelf, de persoonlijkheid, kan betere gewoon-
tes aanleren. Vervang onbewuste patronen door bewust gekozen
effectieve gewoontes en je leven ‘als persoon’ zal beter gaan. Dat
is de stap van persoonlijkheid naar karakter (‘bewuste per-
soonljkheid’). Daarna is er de kwantumsprong helemaal voorbij
de persoonlijkheid die je vleugels kan geven. Dan hang je niet
meer af van goede gewoontes, je geeft dan spontaan de beste crea-
tieve respons op het hier en nu zonder tussenkomst van gewoon-
tes of conditioneringen.
5 On Death and Dying en http://www.kubler-ross.nl/

De oorzaak ligt buiten onszelf
‘Omstandigheden tonen iets over wat jij in jezelf meedraagt.

Wanneer je tegen weerstanden oploopt, vergeet dan niet dat het
kansen zijn om boven iets in je huidige zelf uit te groeien.
Dat het Leven je zoals een coach voor worstelaars een tegenstander
geeft waardoor jij een Olympisch niveau kunt halen.
Het leven geeft je exact wat bij jouw huidige trainingsniveau past.’
Epictetus, Griekse wijsgeer
De tweede stap om vrij te worden van de stimulus-responsgevan-

genis is ophouden met beschuldigingen. We weten dat het grote-
re geheel bezig is met een evolutie naar meer bewustzijn. We zijn
van sterrenstof (big bang) tot denkers geworden en nu zijn we aan
een nieuwe evolutionaire sprong bezig, uitgroeien boven het
emotionele zelf. Onze cultuur heeft daar zeer weinig ervaring
mee. Wees dus niet te hard voor je zelf als het af en toe niet zo
best lukt.
Je kunt als kind op de steun van je ouders of opvoeders rekenen
voor je fysieke ontwikkeling. Ze leren je lopen en ze zijn niet
boos als je af en toe valt. Je kunt ook op hen rekenen voor je intel-
lectuele ontwikkeling. Ze leren je praten en ze zijn niet boos als
je in het begin een brabbeltaaltje voortbrengt. Ze vinden het zelfs
leuk. De meesten van ons konden echter niet op hun steun reke-
nen voor onze emotionele ontwikkeling. Toen we gingen experi-
menteren met boosheid, werden zij ook boos en we kregen op on-
ze donder. Of we leerden huilen te misbruiken om onze ouders te
manipuleren. Of we waren jaloers en kregen een zedenpreek te
horen over naastenliefde. Hoe leer je dan bewust met emoties
omgaan? Het antwoord is dat onze cultuur daar nu pas mee be-
gint. Pak jouw last op en doe je deel. Klaag niet. We zitten alle-
maal in dezelfde boot. Roeien dus.
Leren over emoties

Ook al weet je dat we allemaal in dezelfde boot zitten, je wordt
toch geconfronteerd met emoties. Hoe kun je nu vergeven (losla-
ten), als je nog last hebt van die emoties? Dat kan alleen als je de
394 HOOFDSTU K 11
emoties die ontstaan bij een voorval, kunt verwerken.6 Elke on-
verwerkte emotie maakt onze verdedigingsmechanismen sterker
en maakt het moeilijker onze essentie te bereiken en ons hart te
openen. Emoties zoals woede, verbittering en frustratie sluiten
juist ons hart.
Als persoonlijkheid functioneren we in een dynamiek die in
de transactionele analyse ‘de dramadriehoek’ heet. In de drama-
driehoek zijn drie soorten spelers: het slachtoffer, de aanklager
(beschuldiger, achtervolger, agressor) en de redder. Alle drie de
posities zijn in wezen rollen die de slachtoffercultuur van de per-
soonlijkheid in stand houden. De aanklager en de redder zijn ook
slachtoffers in vermomming. De aanvaller is een slachtoffer die
niet opnieuw slachtoffer wil worden en de redder is iemand die
zijn zelfbeeld moet opvijzelen door anderen die nog zwakker zijn
te hulp te komen. Als je zijn hulp weigert of niet waardeert, kom
je er al snel achter hoe emotioneel ‘redders’ kunnen worden. De
drie slachtofferrollen houden elkaar in stand. Het is één groot
nest van emotionele regelkringen die op elkaar reageren in einde-
loze kettingen en soapopera’s.
Onze liedjes zijn een typische uitdrukking van het wijd ver-
spreide slachtoffergeloof: als jij bij me weggaat, ga ik dood. Ik kan
niet zonder jou. Je hebt mijn hart gebroken. Ik kom dit nooit
meer te boven. Ga zo maar nog een tijdje door. Ook ons taalge-
bruik verraadt ons collectief geloof dat emoties externe oorzaken
hebben: jij maakt me zo verschrikkelijk boos. Ik word gek van
jou! Het is dus niet meteen zo gemakkelijk om erbovenuit te
groeien.
De aanleiding van emoties

Emoties hebben een externe aanleiding en een interne oorzaak.
De aanleiding is bijvoorbeeld dat jij me een kwal noemt. De oor-
zaak van mijn boosheid is echter niet dat jij mij een kwal noemt,
maar dat ik niet zeker genoeg ben dat ik geen kwal ben. Als je
zegt dat je niet van mijn groene haar houdt terwijl ik blond ben,
6 Daarbij kunnen ook eft en emdr worden ingezet.

weet ik dat er iets scheelt met jouw perceptie van mij. Ik word
niet boos. Ik heb met je te doen. Als je me een kwal noemt en ik
weet heel zeker dat ik geen kwal ben, zal ik ook weten dat er iets
scheelt met jouw perceptie. Ik word niet boos. Ik weet dat je een
moeilijke dag hebt of zo. Maar als ik een zwak zelfbeeld heb, zal
ik wel emotioneel worden als jij mij een kwal noemt. De oorzaak
dat ik me aangevallen voel, is mijn zelfperceptie, niet wat jij zegt.
Als ik me boos laat maken, geef ik de controle over mijn gevoels-
leven weg. De oorzaak ligt dus in mijn afhankelijkheid van jouw
opinies, niet in wat jij zegt.
Als we geloven dat andere mensen de oorzaak zijn van onze
emotionele pijn, zitten we in de slachtofferrol. Mag dat? Ja, er is
geen wet die het verbiedt. Word je er gelukkig van? Nooit.
Zelfobservatie
Alleen zelfobservatie kan je redden uit de emotionele regelkrin-
gen. Zie hoe de vechten vluchtmechanismen in werking komen
in je persoonlijke zelf. Blijf kijken. Identificeer je niet met wat er
gebeurt. Vat het niet persoonlijk op. Er treedt gewoon een overle-
vingssysteem in werking. Meer niet. Zie bij jezelf hoe jouw inter-
pretatie daarin een rol speelt. Iemand noemt jou een kwal, en al-
lerlei ervaringen die jouw geloof in het slachtofferschap
bevestigen, komen boven. Je voelt je aangevallen en dus vuurt je
lichaam adrenaline en cortisol af in je bloed. Het maakt niet uit
wat er echt aan de hand is, jouw regelkringen zijn altijd paraat om
te reageren op je oordeel.
Wat gebeurt er als je je niet aangevallen voelt wanneer iemand
je een kwal noemt? Als je gewoon toekijkt en ziet dat het regel-
mechanismen zijn? Niets, je regelkringen worden niet geacti-
veerd. Door van zelfobservatie een constante gewoonte te maken
kun je ontwaken uit de regelkringen, uit je mechanische persoon-
lijkheid.
Kwispelen of ‘gekwispeld worden’?

Laat je de regelkringen kiezen wat je respons is, of ga je andere op-
ties onderzoeken en dan een bewuste keuze maken? Wraak is van
het apenverstand, van de stimulus-responswereld waar de wet
396 HOOFDSTU K 11
van de jungle heerst: oog om oog, tand om tand. Je wordt dan ge-
kwispeld door je staart.
Volgens de biologie is overleven het belangrijkste. Ons hart
zegt dat liefde het belangrijkste is. Naar welke stem luisteren
we? Zullen we als we een emotie voelen opkomen, diep ademha-
len en het roer overnemen? Of zullen we dichtklappen of om ons
heen schoppen? Je hebt geen negatieve emoties nodig om jezelf
ervan te overtuigen dat je je niet slecht moet laten behandelen. Er
zijn andere opties om jezelf tot actie te bewegen dan emotionele
druk op je systeem. Lees hier meer over in Wil je gelijk of wil je
geluk? van Mandy Evans. Dit prachtige kleine boekje gaat over de
Option Method® van dr. Bruce di Marsico, een methode om an-
dere ‘opties’ aan te leren dan die welke onze emotionele regel-
kringen ons opdringen. Een absolute aanrader.
Besef ondertussen dat het niet helpt in de rol van beschuldiger
te kruipen. Dat bevestigt alleen maar dat anderen je tot slachtof-
fer kunnen maken. De beschuldiger hoort net als het slachtoffer
bij de dramadriehoek. Het zijn rollen in ons verhaal waardoor we
de pijn in stand houden, jaren na de feiten. Je broer slaat je tien se-
conden. Je bent tien jaar lang boos op hem. Tien jaar! Wat zorgt
voor meer pijn?
Laten we eens kijken naar onze gewoonte vast te houden aan
verhalen over de feiten die ons bevestigen in ons gelijk. En hoe
we op die manier de pijn in stand houden.
De verhalen waar we zo aan vasthouden…
Vasthouden aan ongelukkige gevoelens is niet alleen pijnlijk,

het is ook oneerlijk voor zij die met ons leven. Wie wil nu in een relatie
leven met iemand die altijd boos is of depressief? Hoe helpt het anderen
ons te helpen als we steeds maar ons verhaal herhalen en sympathie
zoeken? Al wat het doet is de ellende in stand houden en het leven van
andere mensen vergiftigen. Het is een vorm van kwaad.
Vrij naar William James
Wanneer er twaalf getuigen zijn bij een ongeval, krijgen politie-

agenten vaak ook twaalf versies van het ongeval te horen. In zijn
stimulus-responsstaat neemt de mens nu eenmaal niet waar,

maar interpreteert.
‘Ze hebben ogen maar ze zien niet; oren maar ze horen niet.’
Lucas 8: 10
Is mijn versie de juiste? Nee, geen enkele versie is de juiste. Al-

leen de feiten zijn de feiten. Elke versie is een verkleuring van de
feiten en de kleur die wij geven aan de feiten, bepaalt wat we er-
bij voelen. Het verhaal dat we over ons leven en gebeurtenissen
in ons leven vertellen, bepaalt hoe we ons voelen en hoe erg we
vastzitten in de regelkringen. Vertel je een slachtofferverhaal?
Hoe vaak heb je het al verteld? Wat ben je dan aan het doen? Je
houdt de ruimte tussen stimulus en respons dicht met al je oor-
delen en je verliest je ware zelf. Wat een prijs om te betalen.
Om zicht te krijgen op jouw verhaal, kun je je een paar dingen
afvragen:
● Heb je je slachtofferverhaal al aan meer dan twee personen
verteld?
● Hoe vaak?
● Draai je een slachtofferfilm keer op keer af in je geestesoog?
● Is iemand anders de hoofdspeler in jouw verhaal, een slech-
terik?
● Waar ben jij dan als je niet de hoofdrol hebt in je leven?
● Roept jouw verhaal vaak pijnverhalen op in anderen? En ga
je je dan samen in de slachtoffercultuur wentelen?

● Blijf je focussen op wat je kwijt bent in plaats van op wat je
hebt?
● Zoek je een gehoor van redders die jouw slachtofferschap
bevestigen?
● Hoe accuraat is jouw verhaal eigenlijk?
● Wie zou je zijn als je dat verhaal kon opgeven en verdergaan
met je leven?
● Wat als je een nieuw verhaal zou maken waarin jij de held
bent, de hoofdrol speelt?

398 HOOFDSTU K 11
Niemand heeft beter onderzocht wat onze verhalen met ons doen
dan Byron Katie. Ze heeft een systeem ontwikkeld om met vier
simpele vragen je verhaal om te draaien van slachtoffer naar held.
Koop haar boek Vier vragen die je leven veranderen.
De kern van onze emotionele weerstand
Het emotionele zelf (onze persoonlijkheid) is een informatiesys-

teem dat gebouwd werd door duizenden jaren van evolutie. Het is
een intelligent systeem dat verbonden is met onze zintuigen en
hersenen, maar het is niet wie wij zijn. Een computer kan zeer
merkwaardige zaken doen, maar kan bijvoorbeeld geen liefde
voelen. Zo kan ook ons emotionele zelf merkwaardige dingen
doen, maar het kan geen liefde voelen. Liefde is van een andere
orde dan het overlevingsparadigma op stimulus-responsniveau.
De persoonlijkheid hoort bij de overlevingsfunctie, liefde trans-
cendeert de overlevingsfunctie. Iemand die zijn leven geeft om
een ander te redden, getuigt hiervan.
Het emotionele zelf werkt net als computers met hardware en
met software. De hardware zijn de hersenen, zenuwbanen, hor-
monale klieren, chemische boodschappers. De software is de op-
geslagen informatie. Computersoftware is geschreven met be-
hulp van bepaalde regels: als…, dan... Zo kan een binair systeem,
met alleen maar nullen en enen (ja en nee) complexe redenerin-
gen maken. Als de som groter is dan 1000, neem pad 1; als de som
kleiner is dan 1000, neem pad 2, enzovoort. Zo werkt ons emoti-
onele zelf ook. Als ik geaccepteerd word, voel ik me lekker; als ik
afgewezen word, ben ik ongelukkig. Dat is een beetje simplis-
tisch voorgesteld, maar zo werkt het in wezen. De persoonlijk-
heid is een binair systeem. Het interpreteert gebeurtenissen als
goed of slecht in de vorm van regels (hoe de dingen horen te zijn
– ‘moeten’ zijn) die zijn gedefinieerd in de regelkringen.
Het grootste deel van ons waardesysteem is gecodeerd met col-
lectieve normen en waarden. We hebben die waarden niet bewust
gekozen. Collectieve waarden vertellen ons hoe wij dienen te zijn
om acceptabel te zijn of hoe dingen moeten zijn volgens het col-
lectieve geloof (zoals monogamie in de ene cultuur en polygamie
in een andere). Een andere groep waarden die we niet bewust heb-
ben gekozen, zijn besluiten die we in regelkringen hebben opge-
slagen naar aanleiding van pijnlijke ervaringen. Als ik boos word,
krijg ik een pak slaag, dus kan ik beter mijn boosheid onderdruk-
ken. Om liefde te krijgen moet ik mijn wensen opgeven en doen
wat anderen willen, dus kan ik beter mijn wensen vergeten. En zo
verder. Die software is er om ons te behoeden voor een herhaling
van de emotionele pijn uit de oorspronkelijke ervaring. Emotio-
nele software werkt dus ook met regels, net als computersoft-
ware. Mensen moeten me aardig vinden of ik word ongelukkig.
Als iemand me dan niet aardig vind, gaat mijn personage (mijn
zelfbeeld) vechten of vluchten of bevriezen.
OEFENING
Je kunt enkele van je eigen regels vinden door bepaalde zinnen uit te
spreken, zoals: ‘Ik voel me (niet) gerespecteerd als...’ (of veilig, of wat je
maar wilt). Laat de antwoorden maar komen, denk er niet over na, ze
komen automatisch uit je automatische zelf. Ik voel me gerespecteerd als
iemand echt naar me luistert, ik voel me niet gerespecteerd als iemand
niet naar me kijkt als ik praat enzovoort. Het zijn jouw voorwaarden om
plezier te ervaren en jouw signalen voor pijn.
Je kunt in een relatie bepaalde afspraken maken over regels die erg
belangrijk voor je zijn en elkaar helpen om ze te respecteren. Tot daar
gaat het goed. Het gaat fout bij regels die we niet van anderen kunnen
eisen, en waar zij niet akkoord mee zijn gegaan. Of wanneer we ons niet
bewust zijn van de regels. Als andere mensen dan onze ongeschreven of
onbewuste regels overtreden, gaan we automatisch over tot vechten,
vluchten of bevriezen. Tony Robbins stelt dat elk conflict tussen mensen
veroorzaakt wordt doordat we elkaars regels overtreden, meestal zonder
dat die expliciet zijn. Zo bestaat die dramadriehoek nog wel een paar eeu-
wen.
400 HOOFDSTU K 11
Regels zijn fabrieksinstellingen

De regels over onszelf, ons gedrag en dat van anderen, zijn als het
ware de fabrieksinstellingen voor onze gevoelens. Zij bepalen in
hoge mate onze emoties. Stel dat je de regel hebt: ik mag geen en-
kele fout maken. Dat is geen haalbare regel. Zo’n fabrieksinstel-
ling in jouw regelkringen zorgt voor veel emotioneel lijden. Per-
fectionisten hebben vaak zo’n onhaalbare regel en ze lijden er
enorm onder. Nog een voorbeeld van een regel: iedereen moet me
aardig vinden. Mensen met afwijzingsangst hebben dat soort re-
gels. Het zijn onhaalbare, absolute regels. Ander voorbeeld: nie-
mand mag boos op me zijn. Iemand met zo’n software zal zich in
bochten wringen om maar niemand boos te maken. Je ziet wel
hoe dat opgeslagen conclusies zijn uit de kindertijd. We maakten
een fout en mama was boos. We legden een neuraal verband tus-
sen ‘ik maak een fout’ en ‘mama houdt niet meer van me’. Regel:
om liefde te krijgen moet ik perfect zijn. Dat is niet te doen.
Omdat emotionele regels absoluut zijn en geen uitzonderingen
verdragen, zorgen ze voor enorme pijn in een imperfect univer-
sum. We eisen ten eerste iets wat niet kan en ten tweede hebben
we niet de middelen of invloed onze eis op te leggen aan de we-
reld zoals hij is.
Wat is een regel? Een regel is een verwachting die wij hebben
over
● hoe de dingen zouden moeten zijn;
● hoe iemand zich zou moeten gedragen;
● over hoe iemand over iets zou moeten denken.
Let op het woord ‘moeten’ in alle geledingen van de definitie. We

hebben het woord niet per toeval in de titel staan. Onze emotio-
nele software wil de onvoorspelbare, steeds veranderende en evo-
luerende realiteit vastleggen in een starre regel om het univer-
sum onder controle te krijgen, zodat we veilig kunnen zijn en
niet emotioneel hoeven te lijden. De ironie is dat deze beveili-
gingssoftware zelf voor enorm lijden zorgt. De wereld is niet on-
der controle te brengen en onze software zal dus per definitie
voortdurend weerstand ontmoeten. Hoe meer absolute regels we
hebben, hoe meer we vastzitten in de limbische regelkringen. We

leven dan het grootste deel van ons wakend bestaan in de bèta-
staat.
Onze overlevingsregels bevatten altijd ‘moeten’. Overleven is
iets dwingends. Vergeving betekent dat je je kinderlijke, absolute
regels ten aanzien van jezelf, andere mensen, het leven, de wereld,
God opgeeft. Denk aan de regel: mijn ouders moeten evenveel
van mij houden als van mijn broertje. Elke keer als jouw ouders –
in jouw beleving – meer aandacht geven aan jouw broertje, over-
treden ze jouw regel en ervaar jij emotionele pijn. Zo werkt het
persoonlijke onbewuste zelf. Het is in de grond van de zaak zeer
kinderlijk en zelfzuchtig. Eisen dat je ouders exact evenveel aan-
dacht aan jou geven als aan de pasgeboren baby, is eisen dat het
vandaag exact 20 graden wordt. Probeer dat maar eens waar te
maken. Er is geen limiet aan wat kinderen allemaal kunnen wil-
len en niet kunnen hardmaken.
Hoe meer onuitvoerbare regels in onze fabrieksinstellingen (re-
gelkringen uit onze kindertijd, culturele patronen, familieregels)
zitten, hoe vaker we ontgoocheld zullen zijn, ons afgewezen voe-
len, ons niet gewaardeerd voelen, ons eenzaam voelen en wel een
miljoen andere staten van het emotionele zelf. En dat allemaal
als gevolg van kinderlijke regels in onze simplistische zwart-wit
software. ‘Als je van me houdt zul je doen wat ik wil.’ Moet je
eens kijken hoe fout dat kan gaan. Ik wil seks, jij vanavond liever
niet, dus je houdt niet genoeg van me. Ik neem wel wraak op mijn
manier. Ga ik morgen niet mee naar de film. Dat zijn allemaal
geen bewuste redeneringen, het zijn irrationele regelkringen. Het
is de staart die de hond kwispelt. Regelkringen werken met re-
gels, het woord zegt het zelf. Als de regels onuitvoerbaar zijn,
wordt er meer ontregeld dan geregeld. Maak kennis met je emo-
tionele zelf. Maak kennis met de oorzaak van pijn op aarde. Als jij
niet bent zoals mijn regelboek voorschrijft, zwaait er wat. Oorlog
bijvoorbeeld.
402 HOOFDSTU K 11
Emotionele bevrijding
Wat is nu gemakkelijker te regelen: perfectie eisen van de wereld,

van jezelf en van andere mensen, welteverstaan volgens jouw de-
finitie van perfectie, of het regelboek aanpassen? Dit is de essen-
tie van vergeving: jouw onuitvoerbare regels opgeven. Willen dat
het verleden anders was, is een onuitvoerbare regel. Vergeving be-
tekent alle wensen voor een ander verleden opgeven. Zo is het
ook een onuitvoerbare regel dat ik anders moet zijn voor jij vrede
kunt hebben. Met die regel zul jij lijden als je mij probeert te ver-
anderen. Het kan trouwens wel betekenen dat wanneer jij accep-
teert dat ik anders ben en je mij niet kunt veranderen, jij tot het
besef komt dat je geen relatie met mij wilt hebben.
Mijn moeder moet me niet vertellen hoe ik mijn kinderen
moet opvoeden! Dat is een onuitvoerbare regel, tenzij je daar een
afspraak over kunt maken. Zoals Byron Katie zei: ‘Regendruppels
vallen, de wind waait, vogels zingen en moeders geven advies.’
Het is deel van de natuurlijke orde. Als jij kunt accepteren dat je
moeder is zoals ze is en dat jij haar niet kunt veranderen, kun je
met een liefdevol open hart met haar praten over een afspraak
over de opvoeding. En dan nog hoef je geen perfectie te verwach-
ten. Als je daarentegen vasthoudt aan jouw regel dat ze geen ad-
vies mag geven over jouw opvoeding, zul je daar pijn van hebben
en je zult ook haar pijn doen door je verzet ertegen. Het zijn jouw
onuitvoerbare regels die de pijn voeden, niet wat zij zegt. Byron
Katie stelt: ‘Wat is, is de hoogst mogelijke orde van dat moment.’
Dat betekent niet dat het niet anders kan worden. Het betekent
wel dat het niet anders geweest kan zijn.
Je had beter moeten nadenken: onuitvoerbare regel. Je had me
moeten bellen: onuitvoerbare regel.
Kun je zien dat je regelkringen zoveel van die regels kunnen
hebben dat je nooit uit de bètafrequentie komt? Kun je zien
waarom meer dan 80 procent van de mensen meer dan 80 pro-
cent van de tijd in bèta verkeert? Kun je zien waarom wij de soort
maatschappij hebben die we hebben? Kun je zien hoe wij onszelf
nodeloos pijnigen door onze kinderlijke software de leiding te
geven? Want dat doen we als we onze persoonlijkheid de teugels
geven in plaats van ons essentiële zelf..

Mijn partner moet me altijd trouw blijven: onuitvoerbare regel.
We kunnen trouw niet afdwingen. Mijn kinderen moeten altijd
de waarheid zeggen: onuitvoerbare regel. Je kunt dat niet afdwin-
gen. Als ze een keer afwijken van je absolute regel, reageer je te
heftig en dan leren ze juist nog vernuftiger te liegen om jouw hef-
tige reactie te ontlopen. Liefde bevat geen moeten. Liefde is vrij-
heid. Je kunt afspraken maken, maar je kunt niets afdwingen
zonder angst te veroorzaken en dus nog meer stimulus-respons-
gedrag. Het is een helse vicieuze cirkel. We zitten er als mensen
al duizenden jaren in. Maar jij kunt eruitkomen. Als je het ge-
noeg wilt.
De emotionele gevolgen van onuitvoerbare regels zijn: gevoe-
lens van machteloosheid en slachtofferschap, constante frustra-
tie, boosheid, escalatie in relaties. Het openen van ons hart begint
ermee dat we onuitvoerbare regels voor onszelf loslaten. Ik
moet... ik zou moeten... ik had moeten... Wie zegt dat? De regel-
kringen. Hoelang laten we ons nog kwispelen door de staart?
Onuitvoerbare regels bestaan in miljoenen en miljoenen vari-
anten en ze zijn de oorzaak van bijna al het menselijke lijden op
aarde, op microvlak en op macrovlak. Mannen en vrouwen heb-
ben vaak exact tegengestelde regels over hetzelfde soort onder-
werp, zoals seks. Ik hou van jou, dus moet jij evenveel van me
houden: onuitvoerbare regel. Ik wil perfect weer op vakantie:
even irrationeel.
Ons emotionele zelf meent het goed, maar met zijn zwart-wit-
benadering gaat het veel vaker fout dan goed. Het emotionele zelf
kan niet nuanceren. Het kan niet relativeren. Vergeven is een ab-
solute positie opgeven. Het is een vorm van relativeren. Het is
een teken van emotionele rijpheid.
404 HOOFDSTU K 11
Vergeven als de koninklijke weg terug naar

het paradijs
‘Missen is menselijk, vergeven goddelijk.’

Alexander Pope
Een metafoor van H.W.L. Poona, een Indiase leraar, verduidelijkt

wat ons persoonlijke zelf doet. Ik toon je drie beeldjes van puur
goud. Ze wegen alle drie exact evenveel en ze zijn dus exact even-
veel waard. Het eerste beeldje is het beeld van een soldaat, het
tweede van een non en het derde van een moeder met kind. Welk
beeldje heeft je voorkeur en met welk beeldje heb je de minste af-
finiteit? Geef eerst antwoord voor je verder leest.
Jouw antwoord is een uiting van je geconditioneerde zelf. Je
maakt associaties op basis van de inhoud van jouw geheugenban-
ken. Alle antwoorden gaan voorbij aan de essentie: de drie beeld-
jes bevatten alle drie evenveel goud. Telkens wanneer we de lei-
ding geven aan ons emotionele persoonlijke zelf, laten we ons
leiden door de vorm in plaats van door de essentie. Onze persoon-
lijkheden kunnen elkaar ontmoeten, maar er is nooit echte rela-
tie, want we hebben geen open hart. Open hart is hetzelfde als
ons essentiële zelf. Ons essentiële zelf is wat we zijn als we onze
verdedigende conditioneringen overstijgen en we emotioneel
naakt voor elkaar staan. Om die staat weer te kunnen bereiken
dienen we onze grootste angsten in verband met emotioneel
overleven onder ogen te zien. Dat is echt de essentie van verge-
ven: het terugvinden van jouw eigen staat van onschuld.
Stadia van vergeven

Vergeven is een bewuste keuze. En ook altijd een vrije keuze. Dat
betekent onder meer dat je er nog niet klaar voor kunt zijn omdat
je nog te veel pijn hebt en dat is oké. ‘Ik zou moeten kunnen ver-
geven’ is namelijk ook een onuitvoerbare regel. Je moet niets.
Vergeven is niet iets wat je mechanisch doet. Vergeven is een
transformatie, is meer dan alleen maar zeggen: ik vergeef je! Dat
zijn alleen maar woorden. Echte vergeving is altijd transforme-
rend.
Als je de Spielbergs film Schindler’s List hebt gezien, weet je

misschien nog dat het hoofdpersonage in de film (gespeeld door
Liam Neeson) aan de kampcommandant van het krijgsgevange-
nenkamp vertelt over vergeving en dat vergeving een teken is van
grootheid en kracht. Hij hoopt dat het ego van de commandant
daar gevoelig voor is. Daarna zie je een scène waarin een joods
jongetje de badkuip van de kampcommandant schoonmaakt en
er een kras in maakt. De commandant denkt terug aan het ge-
sprek over vergeving en zegt zoals een goedkope acteur: ‘Ik ver-
geef je.’ De jongen is doodsbang voor de commandant want de
man schiet willekeurig mensen dood, voor de sport. De comman-
dant ziet vervolgens vanuit zijn raam de jongen door de sneeuw
naar zijn barak lopen. Hij neemt zijn geweer en schiet hem dood.
Ik vergeef je, ja.
Het apenverstand kan niet vergeven. Vergeven is niet een daad,
het is een proces en het gaat zo snel als het gaat en niet sneller.
We herhalen de drie stadia in het vergevingsproces:
1 Kom echt in contact met je emoties en je gevoelens over wat
gebeurde. Als je een emotie of gevoel ontkent, kun je die
niet loslaten.
2 Krijg helder wat jij niet ‘juist’ vond in wat er gebeurde.
Anders kun je jouw onderliggende regel niet vinden.
3 Praat er met iemand over zodat je het gebeurde kunt plaat-
sen in een bredere context. Vind iemand die begrip heeft
voor jouw pijn.
Het vergevingsproces verandert nooit het verleden, maar het ver-

andert wel het heden en de toekomst. Het helpt ons onze inner-
lijke vrede terug te vinden, waardoor we beter in staat zijn effec-
tief te leven. Het bevrijdt ons uit de bewering dat we slachtoffers
zijn van iets wat in ons verleden is gebeurd. Vergeving is het be-
gin van een nieuw hoofdstuk, niet een ander boek. We hoeven ons
verleden niet te ontkennen, maar we hoeven er ook niet voor al-
tijd onder te lijden. We hoeven willekeurig gedrag van onze ouder
of opvoeder niet goed te praten, maar we hoeven er ook niet voor
altijd door verwoest te zijn. Vergeving ontkent het verleden niet.
Ze bevrijdt ons van ons verhaal erover, zodat we verder kunnen
406 HOOFDSTU K 11
met ons leven. Dat lukt alleen als we onze pijn niet ontkennen.
We hoeven ons niet te schamen voor wat we voelen. Vergeving is
een nieuwe start voor ons, maar kan ook het einde zijn van een
relatie. Vergeving is niet hetzelfde als verzoening. De andere par-
tij kan gewoon doorgaan met onbewust te leven, maar dat bete-
kent niet dat jij daar een deel van wilt zijn.
Leren vergeven
Nu we het hele voortraject helder hebben, wat vergeving wel en

niet is, zullen we onderzoeken hoe we kunnen leren vergeven. We
willen namelijk wel leren vergeven op een manier die ons meer
heel maakt en die de integriteit van onze gevoelens niet door-
kruist. Zoals ouders of opvoeders die vechtende kinderen dwin-
gen vrede te sluiten of die eisen dat je niet jaloers bent op je broer-
tje.
Het Stanford Forgiveness Project7

Aan de Stanford Universiteit is onderzoek uitgevoerd naar de
fysiologische en andere voordelen van het vergevingsproces.
Vergeven is namelijk niet iets supernatuurlijks. Je kunt het on-
derzoeken. Zo hebben onderzoekers vastgesteld dat vergeving
hartritmestoornissen kan oplossen, verteringsproblemen, lever-
stoornissen en nog veel meer. Uit onze eerdere hoofdstukken we-
ten wij dat vergeven nog veel meer zal doen. Als wij ons hart
weer kunnen openen, zullen de synchroniciteiten toenemen, on-
ze relaties verbeteren, bijvoorbeeld onze relatie met geld, zal ons
emotionele trilgetal verbeteren en zullen we situaties kunnen
aantrekken van een gelijksoortig hoger trillingsgetal en nog veel
meer.
De onderzoekers van de Stanford Universiteit hebben een me-
thode ontwikkeld die ze aan de strengste testen hebben onder-
worpen, inclusief werk met zeer vijandige partijen in Noord-Ier-
7 Dr. Fred Luskin, Forgive for Good. Harper, a division of Harper Col-
lins, San Francisco 2002.
land. Het is een praktische methode voor mensen van alle achter-
gronden, gelovig of niet. Je dient er wel klaar voor te zijn. Nie-
mand kan je dwingen en niemand heeft trouwens het vermogen
dat soort onuitvoerbare eisen aan je te stellen.
Het Stanford vergevingsproces volgt de drie fasen van de opbouw

van de emotionele blokkade:
1 Kijk hoe je wat er gebeurde minder persoonlijk kunt opvat-
ten.
2 Zoek de oorzaak van jouw emoties in je eigen systeem.
3 Herschrijf jouw verhaal van slachtoffer van omstandigheden
tot schepper van omstandigheden.
Blokkades voor vergeving

Vergeving brengt een innerlijke transformatie tot stand, die ech-
ter geblokkeerd kan worden door enkele factoren. We zetten ze
op een rijtje:
● te mentale benadering;
● onvoldoende ontspanning;
● focus op de verkeerde persoon;
● verwarring;
● emotioneel vastlopen;
● ongeduld.
Te mentale benadering
Vergeving is een kwestie van het hart, niet van het hoofd, het is
daarom een zaak van emotionele intelligentie, niet van IQ. Onze
grieven of schuldgevoelens zijn emotioneel geladen en daardoor
verbonden met het lichaam. Met een vergevingsproces herschrij-
ven we letterlijk neurale paden. Vergeven is dus niet een daad,
maar een proces. Dat kun je onmogelijk tot een goed einde bren-
gen wanneer je de emoties en gevoelens niet in het proces be-
trekt.
408 HOOFDSTU K 11
Onvoldoende ontspanning
Als je in bèta bent (hersenfrequentie 15-35 Hertz) zit je in weer-
stand. Weerstand betekent dat je vasthoudt aan een positie tegen-
over een andere positie. Bèta is een toestand die loslaten in de
weg staat. Daarom is het bij het vergevingsproces essentieel dat
je je voldoende ontspant om voorbij de greep van het limbische
verdedigingssysteem te komen. Je dient met andere woorden
minstens in de alfastaat te komen. Dat gebeurt vooral door be-
wuste ademhaling en door de aandacht van het hoofd naar ver-
schillende delen van het lichaam te verplaatsen. Aandacht op de
hartstreek gecombineerd met rustig en gelijkmatig (vijf tellen)
ademhalen werkt het best.
Focus op de verkeerde persoon

Als jij degene bent die iets werd aangedaan, dien je niet te focus-
sen op de agressor. Het gaat er niet om de ander te vergeven, het
gaat erom jouw innerlijke vrede te herstellen, jouw emotionele
pijn te verwerken. Als je zelf de agressor bent, hoef je geen verge-
ving te krijgen van een ander om jezelf te vergeven. Ook in dat ge-
val is herstel van jouw innerlijke vrede het doel. Het zal echter
wel aan jouw innerlijke vrede bijdragen als je actieve stappen on-
derneemt om waar je kunt goed te maken wat je hebt aangericht.
Verwarring
Er kan verwarring zijn over de morele acceptatie van de agressie
tegenover acceptatie van de feiten. Vergeven is niet hetzelfde als
goedkeuren of door de vingers zien. Je dient niet te accepteren dat
de agressor kon doen wat hij deed. We hebben het niet over hoe
onvergeeflijk een actie wel niet is. We hebben het over de accep-
tatie dat je het verleden niet kunt terugdraaien en dat je door een
aanhoudende eis dat het anders geweest zou zijn, jezelf lijden be-
zorgt.
Emotioneel vastlopen
Het vergevingsproces stagneert wanneer je dingen blijft doen die
je emotioneel vast laten lopen met de betreffende persoon of per-
sonen. Als je bijvoorbeeld ouders of schoonouders hebt die al-
maar je huisvrede verstoren en je probeert hen nog altijd met di-

verse strategieën te veranderen (van lief zijn tot druk op de part-
ner wiens ouders het zijn om zijn9/9haar ouders tot de orde te roe-
pen, tot niets zeggen en hen hun gang laten gaan en alles
ertussenin), blijf je jezelf in een emotionele hoek drummen. Je
blijft dan namelijk geloven in andere onuitvoerbare regels van
jouw emotionele zelf. Regelkringen op basis van onuitvoerbare
regels zijn vicieuze cirkels.
Ongeduld
Vergeving is een praktisch proces. Het hoeft niet ingewikkeld te
zijn jouw innerlijke vrede te hervinden. Het kan echter wel tijd
vragen om er klaar voor te zijn. Als er iets heel ergs is gebeurd en
je hebt vreselijke pijn gehad, zoals bij een aanranding, eis dan niet
van jezelf dat je het kunt loslaten voor je er emotioneel klaar voor
bent. Misschien heb je eerst professionele hulp nodig om de emo-
ties te verwerken of bijvoorbeeld traumatherapie (zoals emdr).
De stappen van het vergevingsproces
We herhalen de stappen van het vergevingsproces nog een keer:

1 Kijk hoe je wat er gebeurde minder persoonlijk kunt opvat-
ten.
2 Zoek de oorzaak (de onuitvoerbare regel) van jouw emoties
in je eigen systeem.
3 Herschrijf jouw verhaal van slachtoffer van omstandigheden
tot schepper van omstandigheden.
Leed minder persoonlijk opvatten

Door minder te focussen op het aangedane leed, waardoor je de
langetermijnhuur opzegt voor de kamer die je de pijn eerder gaf in
je systeem, en meer aandacht vrij te maken voor de mooie dingen
in het leven kun je het leed minder persoonlijk maken. Bezoek
vrienden, breng tijd door met kinderen of kleinkinderen, lees in-
spirerende literatuur, maak natuurwandelingen, ga op vakantie,
wees dankbaar voor wat goed is in je leven. Doe wat je kunt om
uit de bèta te komen en meer in alfa. In alfa ben je namelijk min-
410 HOOFDSTU K 11
der onderhevig aan de mechanismen van het persoonlijke zelf.

Het is je persona die de moeten-regels bevat waardoor er weer-
stand ontstaat. Misschien is het goed psychotherapie of fysiothe-
rapie te ondergaan of meer te sporten of massages te nemen of
emotioneel werk te doen of yoga en meditatie te beoefenen. Er
zijn vele heilzame dingen die we kunnen doen. Door daarvoor te
kiezen zijn we al bezig de slachtofferpositie te verlaten. In geval-
len van zwaar trauma kunnen zelfs de kleinste stapjes vaak al-
leen onder professionele begeleiding worden genomen. Dat is
oké. Eis niets van jezelf waar je niet klaar voor bent.
Als je al lang zeer gespannen bent en je heel moeilijk kunt losla-

ten, kan het de moeite waard zijn een tweedaagse alfatraining te
volgen volgens de methode van José Silva. Op internet vind je on-
getwijfeld waar sessies bij jou in de buurt plaatsvinden. José Silva
heeft duizenden mensen bestudeerd in zijn laboratorium en heeft
een methode ontwikkeld om in een periode van enkele weken
steeds gemakkelijker in alfa te komen. Miljoenen mensen over
de hele wereld gebruiken zijn methode met succes. Een alterna-
tief is transcendente meditatie (tm). Deze techniek is weten-
schappelijk gedocumenteerd en heeft bewezen enorm goed te
werken om chronische stress te verminderen. Je doet daarbij
twee keer per dag gedurende twintig minuten een eenvoudige oe-
fening. Er is van TM een seculiere versie van dr. H. Benson8. Hij
noemde het proces ‘de relaxatierespons’.
Oefeningen voor de alfastaat

Omdat het goed is vaker in alfa te zijn, volgen hierna enkele oefe-
ningen om sneller die staat te bereiken. Omdat alfa de deur opent
naar de binnenwereld, zoals net voor je in slaap valt, doe je de oe-
feningen met gesloten ogen en met aandacht op de ademhaling of
zaken in het lichaam.
8 Benson, H. The Relaxation Response, Harpertorch, 2000.

DE DANKADEMHALING (DRIE TOT VIJF MINUTEN)
1 Neem twee tot drie keer per dag een korte pauze voor deze korte
oefening.
2 Ga ontspannen zitten, sluit je ogen en let op je ademhaling. Doe niets
anders dan kijken hoe je adem stroomt: in en uit. Je hoeft niets te
doen. Alleen kijken, gewaarworden.
3 Ga vervolgens bewust dieper in je buik ademen. Laat je inademing je
buik naar buiten duwen en laat bij de uitademing je buikspieren los.
Doe drie tot vier rustige in- en uitademingen op deze manier.
4 Nu je wat meer ontspannen bent, kun je bij de volgende vijf tot acht
buikademhalingen aan het tempo van vijf tellen in en vijf tellen uit je
aandacht op de hartstreek richten en bij elke inademing het beeld
oproepen van iets of iemand waar je dankbaar voor bent. Stuur bij de
uitademing appreciatie of liefde uit naar wie je wilt.Voel hoe je hart-
ritme daardoor vanzelf coherenter wordt.
5 Doe nog twee keer de gewone buikademhalingen.
6 Tel tot vijf en open je ogen bij vijf.
DE HARTFOCUS (TIEN TOT VIJFTIEN MINUTEN)
1 Neem een ontspannen zithouding aan en sluit je ogen.

2 Doe eerst niets anders dan kijken hoe je adem stroomt: in en uit. Je
hoeft niets te doen. Alleen kijken, gewaarworden.
3 Ga vervolgens bewust dieper in je buik ademen. Laat je inademing je
buik naar buiten duwen en laat bij de uitademing je buikspieren los.
Doe dit ongeveer vijf minuten.
4 Je bent nu fysiek dieper ontspannen. In de volgende fase richten we
ons op de mentale ontspanning. Roep daartoe een beeld op van een
persoon van wie je heel veel houdt of van een natuurscène die tot
rust inspireert, een strand, bergen, een bos. Gebruik zoveel mogelijk
innerlijke zintuigen: hoor de zee, hoor de vogels zingen, ruik de
boslucht, de zeelucht, voel een omarming.
5 Richt je aandacht op je hart en voel je hart ontspannen terwijl je de
gevoelens van liefde of rust aanhoudt van de ingebeelde ervaring.
6 Stuur de positieve gevoelens in je hart uit naar wie je wilt.
7 Als je klaar bent, tel je tot vijf en open je ogen bij vijf.
412 HOOFDSTU K 11
Doe deze oefeningen minstens drie keer per week. Je kunt voor een meer
gedetailleerd trainingsprogramma (en coaching) voor alfa en diepere
ontspanning in thèta en delta terecht op www.train4flow.com of voor de
technieken en de biofeedbacksoftware van het HeartMath Institute op
http://www.heartmathbenelux.com/.
Zoek de oorzaak in je systeem

We hebben al eerder het verschil uitgelegd tussen de aanleiding
voor onze emoties en de oorzaak ervan. De aanleiding is vaak ex-
tern, de oorzaak is altijd intern. Die innerlijke wereld laat zich
niet onderzoeken in bèta. Daarvoor dien je op z’n minst in alfa te
zijn. Wanneer je in alfa bent, ben je in de ontvangende staat, de
toestand waarin inspiratie tot je komt. Dat heb je waarschijnlijk
al eens ervaren toen je rustig in bed lag, je ontspande en plots een
idee kreeg. Dat is een teken dat je in alfa, de ontvangende staat
bent. Je laat de buitenwereld los en krijgt contact met de binnen-
wereld van je ware zelf, de essentie die je bent en die het stimu-
lus-responsproces van de bèta te boven gaat.
Doe de dankademhaling of de hartfocus (of iets anders wat voor
jou werkt) en als je tot rust bent gekomen, vraag dan aan je diepe-
re zelf hoe je best kunt omgaan met een stressvolle situatie in je
leven. Of vraag of je zicht kunt krijgen op een onuitvoerbare regel
die actief is in je onderbewustzijn. Vaak komt de regel meteen
naar boven, soms dien je nog wat dieper in alfa te gaan. Dat kun
je doen tijdens de oefening, maar het kan ook zijn dat je nog wat
langer dient te oefenen om dieper te komen. Forceer niets. Ver-
wijt jezelf niet dat het nog niet lukt. Iedereen kan het, maar het
duurt voor verschillende mensen korter of langer. Jouw taak is in
alfa te komen, de rest wordt voor je gedaan door je essentiële zelf.
Je hoeft niet te denken over acties of oplossingen. Wees stil en
luister. Meer niet. In alfa krijg je andere ideeën dan wanneer je in
bèta je aandacht richt op je woede of je frustratie of je pijn. On-
derschat niet wat je innerlijke stem vermag.
Onuitvoerbare regels herschrijven

Als je weet hoe je in alfa komt, ben je klaar voor het herschrijven
van de limbische software. Dit is de kern van het vergevingspro-
ces: het loslaten van jouw eis dat de dingen anders zijn. Omdat
wij niet de middelen hebben de dingen te veranderen, voelen we
ons zo vaak machteloos. Besef goed dat je de regels niet kunt los-
laten en herschrijven in bèta. Bèta wordt gestuurd door de pro-
gramma’s die je juist wilt herzien. In bèta een innerlijk program-
ma veranderen is vergelijkbaar met jezelf optillen door aan je
haar te trekken. Loslaten gebeurt altíjd in alfa of thèta en soms
gewoon spontaan in de diepe slaap, in delta. Vergeven is loslaten.
Soms vertellen mensen dat de alfagerichte oefeningen al ge-
noeg zijn om vergeving spontaan te laten optreden. Door in alfa
te gaan stijg je uit boven de stimulus-responsband van de defen-
sieve persoonlijkheid. Je bent in alfa al meer in de positie van de
waarnemer dan in de persoonlijkheid. In thèta ben je helemaal in
de positie van de waarnemer; het apenverstand is dan in rust-
stand en het hart is open. Dat was juist het doel van het verge-
vingsproces, het hart weer te openen.
HET PROCE S
Om het proces succes te laten hebben dien je te begrijpen dat onder elke
emotionele verstoring een onuitvoerbare regel zit, oftewel een zwart-wit-
voorwaarde om gelukkig te zijn. Het heeft daarbij geen zin een regel te
zoeken voor een emotionele verstoring die twintig jaar geleden plaats-
vond en die nu niet meer speelt. De emotie dien je nu in je lijf te voelen
want dat betekent dat de oorzaak er nog steeds is, ook al kan de aanlei-
ding ervoor wel twintig jaar geleden hebben plaatsgehad.
1 Ga met de oefening die voor jou het best werkt in alfa, de dankadem-
haling of de hartfocus.
2 Richt je aandacht op boosheid, frustratie, verdriet, of een ander
onprettige emotie, zoals je die nu kunt voelen in je lijf. De emotie is
jouw brug naar de onderliggende onuitvoerbare regel. Blijf met je
aandacht bij de gevoelde emotie in je lijf en vraag: ‘Wat zou anders
414 HOOFDSTU K 11
moeten zijn om deze boosheid (of wat je ook voelt) op te lossen?’ Er

komt spontaan een antwoord op. Bijvoorbeeld: mijn partner moet
vaker met me willen vrijen.
3 Onderzoek of je de middelen hebt om die regel uit te voeren: kun jij
jouw partner dwingen naar intimiteit te verlangen? Als jij geen directe
invloed hebt op de uitvoering van de regel, heb je een onuitvoerbare
regel te pakken die je onvermijdelijk emotioneel lijden bezorgt.
4 Vervang ‘moeten’ door ‘wensen’ of door ‘hopen’. Zoals: ‘Ik wens dat
mijn partner vaker intiem met me is, maar ik besef dat ik het niet kan
afdwingen.’
5 Voel of er een ontspanning volgt wanneer je het ‘moeten’ in de regel
opgeeft. Als er niets gebeurt, ga je terug naar stap 2. Wanneer er wel
innerlijke ontspanning volgt, heb je vaak een nieuw inzicht in de situ-
atie. Dan zie je wellicht in dat je je partner juist bij je wegjaagt door
het slachtoffer uit te hangen of door aanklager te spelen.
6 Soms komt in plaats van opluchting een ander ongelukkig gevoel
naar boven, zoals hopeloosheid. Begin dan weer bij 2, en richt vervol-
gens je aandacht op het nieuwe gevoel dat je ervaart.
Door de onuitvoerbare regel te herkennen en op te geven neem je

weer het stuur van je leven in handen. Je stapt uit de dramadrie-
hoek in de creatiedynamiek van de medeschepper. Je wordt rea-
listischer. Je komt los uit de dominantie van een blinde regel-
kring en kunt daardoor andere opties bekijken. De Option
Method® gaat hierover. Zie Wil je gelijk of wil je geluk? van Man-
dy Evans. Het is een van de beste handboeken voor meer geluk
die je ooit zult vastpakken. Dit kleine maar zeer waardevolle
boekje geeft een eenvoudig proces om ‘moeten-regels’ in ons
bloot te leggen en los te laten.
Voorbeelden van vaak voorkomende onuitvoerbare regels zijn:

● Mensen zijn niet aardig genoeg tegen me, oftewel: moeten
aardiger zijn.
● Het leven is hard, oftewel: moet gemakkelijker zijn.
● Mijn ouders hebben… , oftewel: hadden moeten…
● Mijn verleden had anders moeten zijn.

● Het leven is onrechtvaardig, oftewel: moet rechtvaardiger

zijn.
● Mijn partner moet anders zijn.
In elke onuitvoerbare regel zit expliciet of impliciet een ‘moe-

ten’. Overlevingsregels laten geen onduidelijkheid toe, ze zijn al-
tijd zwart of wit. Niets ertussen. De genoemde voorbeelden van
regels komen bij veel mensen voor. En voor elk van die voorbeel-
den zijn er nog twintigduizend andere. Het zijn allemaal varian-
ten van eisen dat iets of iemand anders is dan de feiten. Je kunt
dat wel verlangen, maar niet eisen. Het leven is zoals het is tot
het anders wordt. Mensen doen wat ze doen tot ze het niet meer
doen. We kunnen wel eisen dat het niet zo is, maar daarmee ver-
storen we alleen maar onze eigen innerlijke vrede.
We verlangen niet dat je akkoord gaat met wat mensen doen of
met de stand van zaken. Dat is iets anders. De vraag is wat het
met jóú doet als je eist dat het anders is dan het is. De eerste stap
van de Option Method® gaat over acceptatie. Pas als je accepteert
wat is, kun je voldoende ontspannen en zien wat je andere opties
zijn behalve blijven lijden. Als je je emotioneel verzet, zit je vast
in een regelkring en die laten geen andere opties toe dan de regel
waar ze op steunen. Juist doordat je dan geen uitweg ziet, krijg je
nog meer stress en kom je in een dalende spiraal van ongelukkige
emoties terecht.
Het verhaal herschrijven

De derde stap in het vergevingsproces is niet langer vast te zitten
in jouw pijnlijke verhaal over wat er is gebeurd. De eerste stap is
de dingen minder persoonlijk te nemen; de tweede dat je de ver-
antwoordelijkheid neemt voor wat je voelt, oftewel de regel ont-
dekt; de derde stap is het verhaal herschrijven, van slachtoffer
naar held.
Door de emotionele lading weg te halen zal het verhaal trou-
wens meestal vanzelf al veranderen. Als je meer in alfa kunt zijn,
krijg je nieuwe inzichten en nieuwe invalshoeken. Je komt
steeds vaker uit je staat van hulpeloosheid en machteloosheid. Je
ziet dat je wel andere opties hebt dan wat je regelkringen je op-
416 HOOFDSTU K 11
dringen. Je kunt andere keuzes maken die je meer heelheid bren-

gen.
Deel van het vergevingsproces is dat je bewust op je taal let.
Hoe praat je met andere mensen? Gebruik je verzwakkende op
versterkende taal? Zie ook wat we eerder schreven over optimis-
ten en pessimisten. ‘Het is ook altijd hetzelfde met mij’ is ver-
zwakkend taalgebruik dat machteloosheid instandhoudt. ‘Jij
maakt me zo boos’ bevat een beschuldiging en impliceert dat jij
een slachtoffer bent. Let op wat je over een voorval zegt, zoals
‘Het is niet eerlijk’. Die zin bevat een onuitvoerbare regel, name-
lijk dat het leven anders zou moeten zijn dan het is, maar we heb-
ben niet de middelen om het leven anders te maken dan het is.
Door onze oordelen over de feiten houden we de ruimte tussen
stimulus en respons dicht en zo blijven we in de bèta zitten, in de
geconditioneerde persoonlijkheid. Je diepere, ware zelf ontvouwt
zich in theta, in flow. Waarom zou je de deur naar je ware zelf
dichthouden door te blijven oordelen dat de dingen niet eerlijk
zijn? De persoonlijkheid is ongelukkig met allerlei zaken in de
buitenwereld of over zichzelf, je ware zelf is van nature alleen
maar blij. Herwin je onschuld. Geef je oordelen op, dat is verge-
ven. Het gaat niet over de vraag of de agressor schuldig of on-
schuldig is, maar over de vraag hoe jij jouw innerlijke ongerepte
staat van onschuld herwint. Vanuit die staat zul je met andere
ogen kijken naar de pijn die iemand drijft tot destructieve daden.
We hebben het niet over goedkeuren en niet over afkeuren. We
hebben het over weerstand opgeven tegen wat je niet kunt veran-
deren. Pas als je uit de slachtofferrol komt, kun je een andere toe-
komst creëren. Het verleden kun je niet veranderen, jouw verhaal
erover wel.9 Met de derde stap verruim je het perspectief zodat je
kunt zien wat je daarvoor niet kon zien. Telkens wanneer je an-
9 In Left To Tell vertelt Immaculee Ilibagiza over haar proces van ver-
geving nadat haar hele familie werd vermoord in de genocide in
Rwanda. Genocide kun je niet goedpraten en toch kan iemand zelfs
na een dergelijke tragedie weer innerlijke vrede kennen.
ders naar iets kijkt, zal je gevoelsstaat veranderen.

Wanneer we vastzitten in een regelkring, blijven we almaar het-
zelfde zeggen. Regelkringen zijn dwangmatig. Wanneer je uit een
regelkring komt, herwin je je vrije keuze. Een voorbeeld. Je bent
ongelukkig in een liefdeloze relatie. Toch blijf je in die relatie,
ook al verandert er nooit iets fundamenteels. Dan zit je duidelijk
in een dwangmatige regelkring. Je blijft maar eisen dat je partner
zal veranderen: een onuitvoerbare regel. Als je goed kijkt, zul je
zien dat jouw gekwetste kind het slachtoffer speelt in de hoop dat
je partner zich over jouw ongeluk ontfermt en zich zal gedragen
als een liefdevolle moeder. Dat gebeurt dus nooit of nimmer. In-
tegendeel. Juist door je kinderlijke behoefte aan een verzorgende
moeder drijf je de ‘persoonlijkheid’ van je partner in de rol van
kritische ouder. Daardoor voel jij je nog meer afgewezen: regel-
kringen met onuitvoerbare regels zijn doodlopende straatjes. Je
bonkt altijd maar weer tegen de muur aan het eind van de straat.
En je vraagt je af waarom het leven zo pijnlijk is.
De enige oplossing is een andere straat te nemen, eentje die niet
doodloopt, eentje waar voorwaartse beweging inzit. Niet je part-
ner verandert, maar jij neemt een andere straat. En plots beginnen
andere dingen in het systeem ook te verschuiven. Het is allemaal
veel minder persoonlijk dan ons emotionele ego ons laat geloven.
Het gaat allemaal over energie. Energie die vastzit in een vicieu-
ze cirkel, gaat nergens heen. Zo zit het in elkaar. Als we naar on-
ze eigen verhalen kijken met de ogen van een geïnteresseerde
vriend, zien we veel beter waar de deur zit naar een andere straat.
Daardoor zien we vaak nieuwe perspectieven door met een echte
vriend te praten, iemand die niet ons slachtofferschap bevestigt
en ons ook niet verwijt dat we slachtoffers zijn. Iemand bij wie
we mogen zijn wie we op dat moment zijn, zonder oordeel. Zodra
oordelen weg vallen, gaan andere deuren open. Altijd.
‘Wanneer we ophouden ons te verzetten tegen het leven,

ontstaat spontane actie: simpel, stromend, liefdevol, onbevreesd.’
Byron Katie
418 HOOFDSTU K 11
Een nieuwe toekomst
Naarmate ons verhaal minder dramatisch wordt en we onze aan-

dacht losmaken van wat we niet willen, krijgen we de kans een
sprong voorwaarts te maken door bewust te kiezen voor wat we
wel willen en dat te creëren. Dat doen we door contact te zoeken
met onze dromen en verlangens die werden gefrustreerd door een
gebeurtenis die we liever niet hadden gewild. Wat verlangen we
voor onszelf? Wat kunnen we er nu aan doen, ook al is het maar
een kleine stap? Door contact te zoeken met onze ware verlan-
gens verplaatsen we onze aandacht van de dwangmatige eisen en
behoeften van het emotionele ego naar de creatieve impulsen van
onze essentie. Niets werkt meer revitaliserend.
Visualiseren om nieuwe neurale paden aan te leggen

Beschouw dat wat je voor je leven verlangt (bijvoorbeeld een lief-
devolle relatie) en dat door een ongewilde gebeurtenis (bijvoor-
beeld je partner heeft je verlaten voor een ander) gefrustreerd
werd, in je verbeelding als een levenspad. Verbeeld jezelf terwijl je
voortgaat op dat pad, te voet of per fiets of in een dure auto. Wat
maar goed voelt. Verbeeld je dat de ongewilde gebeurtenis een
lekke band voorstelt. Je zit langs de kant van de weg om de ont-
goocheling te verwerken, maar je ziet dat je fiets (auto) nog intact
is en dat het pad zich nog ver uitstrekt. Je sluit vrede met het feit
dat het leven doorgaat na de lekke band. Het doel is niet weg,
maar het plan dient te worden gewijzigd. Voel hoe je het doel nog
hebt en dat je veel te bieden hebt aan een partner. Zie hoe het pad
er nog steeds is en dat jij degene bent die kan beslissen weer op
pad te gaan nadat de lekke band is hersteld.
Als je door contact te maken met je droom weer woede of ver-
driet voelt, is dat prima. Dan heb je nog meer los te laten en dat
besef is nu in je bewustzijn gekomen. Bewust rouwen om een
verlies is deel van het vergevingsproces. De pijn niet voelen maar
ergens wegstoppen is op termijn veel erger. Als er verdriet komt,
laat het komen en voel tegelijkertijd je verlangen weer op pad te
gaan. Je kunt tegelijk rouwen op persoonlijk niveau en verlangen
vanuit je hart, de thuisbais van je essentiële zelf. Het is een merk-
waardig gevoel als je die twee zaken tegelijk kunt voelen. Verge-
lijk het met regen die valt terwijl de zon schijnt waardoor een re-
genboog ontstaat.
Breng telkens opnieuw je aandacht naar je levensdoel en je zult
zien dat vergeving steeds gemakkelijker is. Je houdt op boos te
zijn op de fiets of auto. Je kijkt weer naar het pad. Je kunt zelfs de
fiets of auto met lekke band en al achterlaten en verder reizen in
het vervoermiddel van je dromen. Je voelt je kracht als mede-
schepper van je leven weer in je oprijzen. Er is geen ruimte meer
voor het slachtoffer. Komt er daarna weer woede of verdriet, is
dat ook prima. Je kunt dan nog meer ballast loslaten waardoor je
verdere reis lichter zal zijn. Als je de anwb nodig hebt om de lek-
ke band te herstellen, is dat ook goed. Zolang je maar de intentie
voedt om je droom weer op te pakken na de lekke band.
Doe dit proces zo vaak als je kunt opbrengen. Je legt er nieuwe
neurale paden mee aan die je zullen helpen weg te blijven uit het
doemdenken van het ongetrainde apenverstand.
Ook voor het schrijven van een nieuw verhaal in je hersenen en
zenuwbanen helpen de programma’s van www.train4flow.com en
http://www.heartmathbenelux.com/.
HET VISUALISATIEPROCE S IN DETAIL
1 Vind een rustige plek en ga naar alfa.

2 Vraag jezelf af: welke droom, welk doel werd gefrustreerd door deze
gebeurtenis?
3 Geef voeding aan de droom: wat wil je echt? Is er misschien nu juist
meer ruimte voor wat je echt wilt? Doe de visualisatie die hiervoor
staat beschreven (de metafoor van de lekke band).
4 Beloof jezelf dat je het verhaal van het verlies zult vervangen door het
verhaal van de droom die je nog wilt leven.
5 Vertel je nieuwe verhaal aan een goede vriend(in) en laat jezelf toe te
rouwen als blijkt dat er nog emotionele lading is.
Door dit proces door te maken zal vergeving meer en meer mogelijk wor-
den. Vergeving doe je niet, ze gebeurt, zoals in slaap vallen, ook een vorm
420 HOOFDSTU K 11
is van loslaten. Wonden kunnen pijn doen, maar laat je er niet kreupel
door maken. Zet wat gebeurd is in een breder perspectief, relativeer,
ervaar de nieuwe ruimte die daardoor ontstaat, haal diep adem en zet de
volgende stap. Eis niet dat het sneller gaat dan het gaat, een uur, een
week, een maand, drie maanden. Wees niet bang bewust te rouwen en
houd contact met het pad dat nog voor je ligt. Sluit een hoofdstuk af,
maar doe het boek niet dicht. Kom je er niet uit, wees niet bang om hulp
te vragen van vrienden of professionele hulp. Je verdient het om een
nieuw verhaal te schrijven waarin je de held bent in plaats van het slacht-
offer. Vergeving zal je daar brengen.
Permanent vergevingsproces
Het leven kent zijn ups en zijn downs. Soms schijnt de zon, soms
valt er regen. Soms gaat de beurs omhoog, soms gaat ze omlaag. Je
partner heeft af en toe een moeilijke tijd. Er is voortdurend be-
hoefte aan vergeving, aan loslaten van onze onredelijke eisen voor
perfectie. Om ons hart open te houden wanneer iets onprettigs op
ons pad komt, hebben we er baat bij voortdurend alert te zijn op
onze innerlijke gevoelsstaten. Telkens wanneer een pijnlijke
emotie opkomt, doe de drie-minutenoefening om in alfa of thèta
te komen (ademen op het ritme van vijf, met ogen dicht en aan-
dacht in de hartstreek), onderzoek wat de onderliggende onuit-
voerbare regel is. Je wordt er steeds beter in. Zou je vroeger vast-
lopen, nu kun je meteen schakelen en je hart openhouden voor
bijvoorbeeld je partner die vanuit oude pijn reageert. Hoe meer je
meteen in de hartenergie gaat zitten, hoe meer je immuun zult
worden voor het pijngedreven gedrag van andere mensen.
Je gaat steeds minder deelnemen in geroddel en in klaagzangen.
Jij weet dat geluk een keuze is en dat je zo weinig mogelijk ener-
gie wilt verspillen aan boosheid, depressie en andere vormen van
energielekken. Daardoor wordt je hele energie anders en op een
of andere manier trek je steeds meer positieve gebeurtenissen
aan. Het is een fascinerend proces. flow wordt steeds meer de re-
gel in plaats van de uitzondering. Je wordt een flow-mens. Je
wordt een van de mensen van wie andere mensen blij worden. Je
aanwezigheid alleen maakt mensen blij. Is dat niet een prachtig

perspectief om naartoe te werken?
Zelfvergeving
Het bovenstaande vergevingsproces is natuurlijk even waardevol

als je jezelf iets te vergeven hebt.
– Ik ben ontgoocheld over iets wat ik niet heb kunnen realise-
ren in mijn leven of over een taak die ik niet goed heb ver-
vuld, zoals ouderschap.
– Ik had iets kunnen doen en ik heb het niet gedaan en nu heb
ik spijt.
– Ik heb iemand anders pijn gedaan.
– Ik heb mezelf pijngedaan door alcoholisme, drugs et cetera.
Zelfvergeving wordt meer mogelijk als je beseft dat ook jouw le-
ven niet helemaal onder jouw controle staat. Sommige inzichten
heb je pas geleerd door ervaring en tot je kon zien wat je toen zag,
was je functioneel blind. Je deed je best met wat je toen wist en
dat was niet perfect. Je bent een mens en daarom een evoluerend
bewustzijnsproces. Als mens doe je altijd je best met het zelf-
beeld en het bewustzijn dat je hebt. Accepteer je menszijn en in-
vesteer in je transformatie van rups naar vlinder, in de kwantum-
sprong van hoofd naar hart.
De stappen van het proces zijn dezelfde:
● Besef dat er niet zoiets is als ‘ik had beter moeten weten.’
Nu weet je beter, toen niet. Dat zijn de feiten. Je bent gebo-

ren in de menselijke conditie en die bevat onbewustzijn. Je
bent deel van een grotere evolutie naar meer bewustzijn, je
bent een ‘project in wording’, niet een afgewerkt product.
● Neem de verantwoordelijkheid voor jouw emoties en houd
op omstandigheden en mensen te beschuldigen voor jouw

emotionele staat.
● Ruil de dramadriehoek in voor een bewust scheppingsproces
van de rest van je leven. Herschrijf je verhaal.
Als deel van dit proces van loslaten onderneem je waar het kan
422 HOOFDSTU K 11
actie om de schade die je hebt aangericht te herstellen. Als je ver-

slaafd was, doe je bijvoorbeeld een ontgiftingskuur. Als je ie-
mands eigendom hebt vernield, vergoed je de schade, et cetera.
Soms kun je schade niet goedmaken, bijvoorbeeld omdat de men-
sen die zich door je gekwetst voelen, niet toelaten dat je nog con-
tact met hen opneemt. Zo zijn er kinderen die hun ouders niet
meer willen zien. Het hoort bij jouw proces dat je daarover geen
onuitvoerbare regels adopteert. Het is onuitvoerbaar te eisen dat
ze je zien omdat jij hun vader bent, bijvoorbeeld. Het gaat erom
innerlijke vrede te vinden over wat is en de vrijgekomen energie
te gebruiken om weer te scheppen in plaats van de energie te la-
ten vastlopen of haar te gebruiken voor zelfsabotage of andere
destructie. Het gaat altijd over het inruilen van de dramadriehoek
van onze persoonlijkheid voor de scheppingsdynamiek van ons
essentiële zelf.
De toekomst moet niet de voortzetting van het

verleden zijn. Op elk moment kunnen wij ervoor
kiezen medeschepper te worden en slachtofferschap
helemaal af te zweren, niet alleen ten aanzien van
het gedrag van andere mensen maar ook in verband
met situaties die ons overkomen en die we liever niet
hadden meegemaakt.
Ik wens je een open hart, veel liefde en veel flow toe. En laat me
weten hoe de reis verloopt. Oké?
Jan Bommerez
jan@bommerez.com
Jan Bommerez woont in Californië en is ook nog actief als spre-

ker in Europa. Hij kan voor lezingen of congressen geboekt wor-
den via sprekers@newshoestoday.com.
423
Testanalyse
Wij hebben geen analyse van deze ‘test’. Jij bent de enige die de
test correct kan evalueren. Ons enige doel is je aan het denken te
zetten. Bekijk opnieuw elk antwoord dat je hebt gegeven en rea-
liseer je ten volle wat het betekent voor jouw leven. Alle ‘zwak-
ke antwoorden’ kun je oplossen, maak je daar geen zorgen over.
Neem hier even de tijd voor. Het gaat om jouw leven!
De meeste mensen besteden meer tijd aan het plannen van hun
vakanties dan aan het maken van bewuste keuzes voor de rest
van hun leven. Laat dat niet jouw keuze zijn.
424
Literatuur
Allen, James, As a Man Thinketh. Kessinger Publishing,Whitefish, 2004.

Ned. vertaling: Zoals een mens denkt. Nieuwe Dimensies, Eemnes
2005.
Assagioli, R., Over de wil, sturend mechanisme in het menselijk hande-
len, Servire, Utrecht 2002, 7e druk. Vertaling van: The Act of Will.
Viking Press, New York 1973.
Benninga, Robert, Haal het beste uit jezelf. Tirion, Baarn 2003.
Bohm, David, Thought as a System. Routledge, New York9/9Londen 1994.
Bommerez, Jan en Kees van Zijtveld, flow en de kunst van het zaken-
doen. Nieuwe Dimensies, Eemnes 2004, 8e druk.
Budd, Matthew, dr. You are what you say. Three Rivers Press, New York
2001.
Burns, dr. David D., Ten Days To Self-Esteem, Quill - William Morrow,
New York 1993.
Campbell, Joseph, De held met de duizend gezichten. Olympus,
Amsterdam 2005, 4e druk. Vertaling van: A Hero with a Thousand
Faces. Princeton University Press, Princeton 1994.
Csikszentmihalyi, Mihaly, flow- Psychologie van de optimale erva-
ring, Boom, Amsterdam 1999. Vertaling van: flow, the Psychology of
Optimal Experience. Harper Collins, New York 1990.
Conwell, Russell H., Acres of Diamonds. Jove (Penguin Group), New
York 1986.
Cornell, Ann Weiser, De kracht van focussen, Luisteren naar je lijf kan
je leven veranderen, De Toorts, Haarlem 1998. Vertaling van: The
Power of Focussing: A Practical Guide to Emotional Selfhealing. New
Harbinger Publications, Oakland, Ca. 1996.
Covey, Stephen, The Seven Habits of Highly Effective People. Simon &
Schuster, New York 1989. Ned. vertaling: De zeven eigenschappen
van effectief leiderschap. Business Contact, Amsterdam 1993.
Damasio, Antonio, Descartes’ Error: Emotion, Reason and the Human
Brain. Putnam, New York 1994. Ned. vertaling: De vergissing van
Descartes: gevoel, verstand en het menselijke brein. Wereldbiblio-
theek, Amsterdam 1998.
L I T E R AT U U R 425
Davies, Paul & John Gribbin, The Matter Myth. Simon & Schuster, New
York 1992.
Dawkins, Richard, The Selfish Gene. Oxford University Press, Oxford
1976. Ned. vertaling: De zelfzuchtige genen. Olympus, Amsterdam
2006, 3e druk.
Dayton, Tian (PhD), The magic of forgiveness. Health Communications,
Deerfield Beach, Fl. 2003.
Dyer,Wayne, Niet morgen maar nu, A.W. Bruna Uitgevers BV, Utrecht
1988.
Evans, Mandy, Emotional Options. Morgan James Publishing, New York
2004. Ned. vertaling: Wil je geluk of wil je gelijk? Nieuwe Dimensies,
Eemnes 2005.
Frankl, Victor, De zin van het bestaan, Uitg. Ad Donker, Rotterdam,
1978. Vertaling van: Logos und Existenz. Amandus-Verlag,Wien 1951.
Fritz, Robert, De weg van de minste weerstand: over de kunst van het
creëren. Ankh Hermes, Deventer 1990. Vertaling van: The Path of
Least Resistance. Ballantine, New York 1998.
Gendlin, Eugene, Focussen, gevoel en je lijf, De Toorts, Haarlem 1981,
2e druk. Vertaling van: Focussing. Bantam Books, New York 1981.
Grand, David, Emotional Healing at Warp Speed, Harmony9/9Random
House, New York 2001.
Hansen, Victor, Chicken Soup for the Soul. Health Communications,
Deerfield Beach 1993. Ned. vertaling: Balsem voor de ziel. Forum,
Amsterdam 1996.
Harrison Steven, Being one – Finding our Self in Relationship. Sentient
Publications, Boulder, Colorado 2002.
Hermans, Henk, Denk aan jezelf, en geef richting aan je leven. Swets &
Zeitlinger, Lisse 2001.
Herbert, Nick, Quantum Reality: Beyond the New Physics, Anchor
Press, New York 1985.
Hill, Napoleon, The Law of Success. Ralston Society, Cleveland 1928.
Hill, Napoleon, Denk groot en word rijk. Verba, Hoevelaken 1994. Verta-
ling van: Think and Grow Rich. Dutton Signet, New York 1989.
Hock, Dee W., Birth of the Chaordic Age, Berrett-Koehler, San Francisco
1999.
James, Muriel en Dorothy Jongeward, Born to Win – Transactional Ana-
lysis with Gestalt Experiments. Signet, New York 1971.
Jung, Carl Gustav, Synchroniciteit: een beginsel van acausale verbon-
denheid. Lemniscaat, Rotterdam 1993. Vertaling van: Synchronizität
als ein Prinzip akausaler Zusammenhänge.
426 L I T E R AT U U R
Katie, Byron, Vier vragen die je leven veranderen., De Boekerij, Amster-

dam 2004. Vertaling van: Loving What Is: Four Questions that Can
Change Your Life. Harmony Books, New York 2002.
Kushner Harold, How good do we have to be?- A new understanding of
guilt and forgiveness. Little, Brown and Company, Boston 1996. Ned.
vertaling: Hoe goed moet een mens zijn? Ten Have, Baarn 1996.
Ledoux, The Synaptic Self – How Our Brains Become Whow We Are.
Viking, New York 2002.
Levine, Peter, Waking the Tiger: Healing Trauma. North Atlantic
Books, Berkeley, Cal. 1997. Ned. vertaling: De tijger ontwaakt. Alta-
mira Becht, Haarlem 2007.
Lim, Billi, Dare to Fail. Hardknocks Books, Singapore 1997.
Lowen, Alexander, Bio-energetica. Bakker, Amsterdam 1976. Vertaling
van: Bio-energetics. Loward, McCann and Ceoghegan, New York 1975.
Luskin, dr. Fred, Forgive for Good. Harper, a division of Harper Collins,
San Francisco 2002.
Mahler, Margaret, The Psychological Birth of the Human Infant. Basic
Books, New York 1975.
Maslow, Abraham, Religie en Topervaring. Lemniscaat, Rotterdam
1972.
Vertaling van: Religions, Values and Peak-Experiences. Ohio State Uni-
versity Press, Columbus, 1964.
Miller Alice, The drama of the gifted child – The search for the true
self. Basic Books, New York 1994. Ned. vertaling: Het drama van het
begaafde kind: op zoek naar het ware zelf. M.O.M., Houten 2005.
28e druk.
Myers, D.G., The Pursuit of Happiness, William Morrow, New York
1992.
Nederlof, Sunny en Bas Buis, Geld – Kracht – Liefde, Kosmos-Z&K Uit-
gevers, Utrecht9/9Antwerpen 2003.
Ofman, Daniel, Kernkwaliteiten en het kernkwadrant. Scriptum, Schie-
dam 1999.
Payne, John, Omni reveals the four principles of creation. Findhorn
Press, Findhorn Schotland 2001.
Pearsall, Paul, The Pleasure Prescription. Hunter House, Alameda 1996.
Peat, David PhD, Synchronicity – The bridge between mind and matter.
Bantam Books, New York 1987.
Pert, dr. Candace, Molecules of Emotion Touchstone9/9Simon & Schus-
ter, New York, 1999.
Pert, dr. Candace, Your Body Is Your Subconscious. Tape met lezingen,
L I T E R AT U U R 427
uitgegeven bij Sounds True, Boulder co, 2000.

Pierrakos, Eva, The Frozen Life Center Comes to Life. Pathwork Lecture
167, 8 november 1968.
Psaris, Jett (Ph.D.) en Marlena Lyons (Ph.D.), Undefended Love, New
Harbinger Publications, Oakland, Cal. 2000.
Richo David PhD, Unexpected miracles – The gift of synchronicity and
how to open it. The Crossroad Publishing Company, New York 1998.
Richo, David, How to Be an Adult, Paulist Press, New York 1991.
Rutherford, Darel, Gedachten worden dingen. Uitgeverij Gaia, Eemnes
2004. Vertaling van: Being the Solution. dar, Albuquerque, New
Mexico 2001.
Saint Exupéry, Antoine de, De kleine prins. Donker, Rotterdam 2005,
28e druk. Vertaling van: Le Petit Prince. Reynat and Hitchcock, New
York 1943.
Scaer, Robert, The Trauma Spectrum. W. W. Norton & Company, New
York 2005.
Scaer, Robert, The Body Bears the Burden, Haworth Press, Binghampton
2001.
Seligman, Martin, Learned Optimism. Knopf, New York 1991. Ned. ver-
taling: Optimisme kun je leren, Spectrum, Utrecht 1991.
Smith, Manuel, Als ik nee zeg, voel ik me schuldig. Ambo, Baarn 1980,
13e druk. Vertaling van: When I Say No, I Feel Guilty. Dial Press, New
York 1975.
Stauffer, Edith, Over liefde en vergeving, Servire, Utrecht, 2001 (4e
druk). Vertaling van: Unconditional Love and Forgiveness. Triangle,
Burbank, ca 1987.
Tolle, Eckhart, De kracht van het nu: gids voor spirituele verlichting.
Ankh Hermes, Deventer 2001. Vertaling van: The Power of Now.
Namaste Publishing, Vancouver 1997.
Weinhold, Barry (PhD) en Janae Weinhold Janae (PhD), Breaking free of
the co-dependency trap. Stillpoint Publishing,Walpole, nh 1989.
Wetering,Willem Jan van de, Het enneagram als een weg naar verande-
ring. Andromeda, Blaricum 1999.
Zohar Danah, Het quantum-zelf. Het Spectrum, Utrecht 1990. Vertaling
van: The Quantum Self. Morrow, New York 1990.
Een cursus in liefde. Uitg. Gaia, Eemnes 2004. Vertaling van: A Course
of Love. New World Library, Novato Canada 2001.
Een cursus in wonderen. Ankh Hermes, Deventer 2004, 5e herz. druk.
Vertaling van: A Course in Miracles. Foundation for Inner Peace, Tibu-
ron, ca 1975.
428
Register
Afwisseling 94 Beschuldigen 147 complementariteits-

agressie 289 bevroren hart 207 principe 127
alchemie 281 Bierce, Ambrose 105 Concerning Tobacco 106
Alfatraining 243 Bio-energetica 214 Conwell, Russell H. 335
Allen, James 116, 153, 358 Birth of the Chaordic Age copernicaanse revolutie
Alles-of-nietsdenken 146 64 126
Ammon-Wexler, Jill 173, Boeddha 8, 43, 47, 150 Cornell, Ann Weiser 239
210, 243 Boesten,Willy 136 Cousteau, Jacques 71
Aristoteles 95 Bohm, David 38, 150, 162, Covey, Stephen 192, 248
arrogantie 289 257 Craig, Gary 241
As a Man Thinketh 117 Bohr, Niels 28, 125, 126, creatieve krachtcentrum 54
Assagioli, R. 115 135 Cruijff, Johan 16, 27, 30, 45,
Assagioli, Roberto 82 brandmerk 67 73, 74, 362
Asynchrone David D. Burns 145 Csikszentmihalyi, Mihaly
synchroniciteit 314 17, 22, 27, 29, 133, 205,
Attitude 96 Calypso 72 375
Augustinus 25 Campbell, Joseph 85, 180, Cunningham, Glenn 273
Aurelius, Marcus 22, 149 245 Cyclische tijd 303
automatische Canfield, Jack 273 cynisme 290
- identificatie 249 Centerpointe Methode 241
- piloot 66 chaordisch 64 da Vinci, Leonardo 21
- projecties 247 Chaos 208 Damasio, Antonio 222
charaktèr 67 Dan-Tien 363
Bach Bloesem 242 Chardin, Teilhard de 180, Dankbaarheid 353
Basisangsten 86 235 Das, Robert 157
Beethoven, Ludwig von 21 Charisma 79 Davies, Paul 37
beginpunt 59 chi 287 De Pali Canon 31
Belitz, Charlene 25 Childre 185 definire 23
Bell, Alexander Graham Chopra, Deepak 130, 348 Definitie van FLOW 29
156, 281 Churchill, Sir Winston 94, Denkhouding 116
bemiddelaar 201 330 denkpatronen 42
Bennett, John 84 Collectieve overtuigingen destructief 189
Benninga, Robert 322 112 Dhamma 31
REGISTE R 429
Dhammapada 31 zakendoen 15 Heisenberg,Werner 154

Dienstbaarheid 94 flow- Psychologie van de Hendriks, Martin 272
Disney,Walt 97, 330 optimale ervaring 17 Herakleitos 83, 150, 377
dolfijnen 74 FLOW-katalysatoren 138 Hercules 20, 245
Dyer,Wayne 80, 300, 332 Ford, Henry 95, 267, 337 Hermans,W.F. 155
Frankl, Viktor 311 Hersenstam 34
Eckartshausen, Karl von Franklin, Benjamin 94 hersenstaten 165
270 Freud, Sigmund 72 Hill, Napoleon 50, 56, 86,
Edison, Thomas Alva 21, 84 Fritz, Robert 42 94, 107, 131, 135, 144, 160,
eft 238, 241, 281 Fuller, Buckminster 359 170, 247, 272, 277, 281,
Ego 176 283, 330
Einstein 13 Gaafheid 323 Hilton, Conrad 288
Einstein, Albert 22, 257, Gandhi, Mahatma 84, 94, Hippocrates 22
360, 372 104, 132, 333 Hitler 189
elektromagnetische staat gebrek aan zelfbeheersing Hock, Dee 64
347 289 hoge bèta 75
elementaire illusie 62 gelijktijdigheid 307 Hol en bol 28
emdr 215, 240 Gendlin, Eugene 212, 214, Howard, Vernon 58
Ralph Waldo Emerson 22, 239 Howe, Elias 283
53, 79, 108, 134, 153 Generaal Patton 95 Huang Po 124
Emoties 71 Generaliseren 146, 342 Human Growth Hormone
Emotionaliseren 146 Genesis 18 166
Emotioneel perfectionisme Gestalt 323
145 - therapie 282 identificatie 250
Emotionele gevoelsstaat 57 Idiosyncrasie 323
- bevrijding 402 Gewaarzijn 77 Immaculee Ilibagiza 416
- Intelligentie 71 Goedheid 322 immoreel gedrag 289
- staat 55 Goethe 159 Institute of HeartMath 48
energetic shif 213 Golflengte 98
enneagram 204 golfstaat 128 James,William 82, 247, 274
entertainer 201 Grand, David 241 Jefferson, Thomas 94
Entropie 205 Gribbin, John 37 Jezus van Nazareth 84
Epictetus 71, 393 Gurdjieff 61, 84, 234, 386 Jong, Erica 96
EQ 71 Journal of Transpersonal
Etiketjes plakken 147 H-waarden 321 Psychology 82
Evans, Mandy 209, 396, 414 Hamartia 160 Jumping-to-conclusions
evolutie 208 Hansen, Mark Victor 273 146
Externe oorzakelijkheid 68 Harmonie 317 Jung, Carl Gustav 23, 82,
Harris, Bill 236 153, 163, 176, 257, 334
Faalangst 145 Hawkins, Stephen 13
flow en de kunst van het HeartMath 244 Kahn, René 172
430 REGISTE R
Katie, Byron 402, 417 396 347

Keijzer, Piet 36 Marsten,William 268 patronen 115
Keller, Helen 94, 337 Maslow, Abraham 23, 82, Pearsall, Paul 134
Kennedy, J.F. 95 320 Pele 27
kernkwadrant 192 McCartney, Paul 74 Perceptieperfectionisme
Kernkwaliteiten 192 Menninger, Karl 188 145
Kirlian-fotografie 129 Mentale filter 146 perfectionist 201
Klein, Jean 182 Menuhin, Yehudi 267 Perls, Fritz 282
kleine hersenen 34 Michelangelo 338 Permanentie 342
Krishnamurti, J. 32, 202 Miller, Alice 219, 227 persona 176
Kübler-Ross, Elisabeth 392 Miller, Henry 317 Persoonlijke fase 163
kwantum 151 Mind of God 13 Pert, Candace 168, 213, 215
- fysica 12, 37, 81, 123 mislukken 332 Peters, Tom 330
- zelf 37, 64 mislukkingen 99 Pierrakos, Eva 211
Moeder Teresa 39, 95, 282 Pinkola Estés, Clarissa 230
lage bèta 75 Mondriaan, Pieter 21 Planck, Max 13
Lao Tse 23 Mozart,W.A. 21 Plutarchos 332
Ledoux, Joseph 184, 213 Myers, D.G. 134 Pope, Alexander 404
Lennon, John 73, 280 Posttraumatische stress
Levendigheid 323 negatieve emoties 252 218
Levensdoel 356 negativisme 289 prana 287
levensdroom 274 Neocortex 34 Prestatieperfectionisme
Levine, Peter 211, 227 non-lokaliteitsprincipe 148 145
Liefde 318 Prigogine, Ilya 208, 237
lift-off power 67 Odysseus 20 prioriteiten 190
Limbisch systeem 34 onderwaterlong 72 proactief 114
Limbus 33 Ongedwongenheid 324 Proactiviteit 67
Lincoln, Abraham 267 Ongewapende Waarheid 94
Long, Barry 41, 62, 177, 182, Ont-wikkeling 105 quarks 123, 151
185, 319, 378 Onvoorwaardelijke Liefde
loslaten 105 94 Reactief 114
Lowen, Alexander 211, 214 Option Method 209, 396, Rechtvaardigheid 323
Lundstrom, Meg 25 414 relativiteitstheorie 305
Luskin, Fred 406 Orde 323 reptielhersenen 34
Luther King, Martin 84, 94, Ouspensky, P.D. 43 Respect 204
143 overlevingshersenen 40 Reticular Activating
overlevingsregels 401 System 171
MacArthur 87 Overtuigingen 104 Richo, David 186
Mahler, Margaret 194 Ridder, Willem de 46
manipulatie 289 pada 31 Rijkdom 324
Marsico, Bruce di 354, 357, Parmahansa Yogananda Robbins, Tony 58
REGISTE R 431
roddelzucht 289 The Pursuit of Happiness Wattles,Wallace D. 353

Rogers, Carl 365 134 Wetering,Willem Jan van
Rosetti, Christina 278 thètagolven 74 de 204
ruimte-energiedimensie 38 Thought as a System 38, Wil je gelijk of wil je
162 geluk? 209, 396
Salmon, Graham 272 Tijdloosheid 317 Wilber, Ken 82
Sanford, Matthew 221 Titiaan 85
Scaer, Robert 220 Tolle, Eckart 189, 227 Z-waarden 321
Schweitzer, Albert 84, 94 transpersoonlijk 81 zelf
self-actualisers 18 Transpersoonlijke psycho- - appreciatie 365
Seligman, Martin 340 logie 82 - beeld 98, 113
Shapiro, Francine 240 transpersoonlijke wil 115 - beklag 289
Silva Mind Training 243 Twain, Mark 106 - beperkende overtuigin-
Silva, Jose 243 Tweerichtingsaandacht 77 gen 111
Sint Augustinus 281 - beschikking 324
Sitskoorn, Margriet 173 Uniciteit 323 - bewustzijn 163
slachtoffergedrag 100 - genoegzaamheid 289
Socrates 334 vechten vluchtreflex 69 - sabotage 290
Soros George 85 Veld van Alle - vergeving 421
Speelsheid 324 Mogelijkheden 54, 149, - vertrouwen 100
Stanford Universiteit 406 230, 277, 313, 349, 359 - werkzaamheid 109
stempel 67 Verdraagzaamheid 94 - zucht 289
stimulus-respons 150 Verenigde Veld 153 zijnsstaat 58
- mechanismen 63 vergeldingsdrang 289 zijnsstaten 165
- wereld 312 Vergeven 375 Zingeving 310
Stocking, Jerry 372 Vergevingsgezindheid 351 zoogdierhersenen 34
stress 290 vergevingsproces 420
Succes 134 verklaringspatroon 340
symbolentaal 164 verlatingsangst 100
synchroniciteit 25, 282 Verpersoonlijking 343
Verwachtingswaanzin 145
Tagore, Rabindranath 299 verzoener 202
Tammeling, Roelof 272 verzorger 201
Ten Days To Self-Esteem virtuele ruimte 274
145 voorhoofdskwabben 35
The Holosync Solution 236 vooroordelen 12, 289
The Laws of Success 50 Vrijheid 94
The Matter Myth 37
The Pleasure Prescription Waarheid 322
134 waarnemersdeelname 149
The Power of Flow 25 Walesa, Lech 94

Adoc - Pub - Minder Moeten Meer Flow Jan Bommerez

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Adoc - Pub - Minder Moeten Meer Flow Jan Bommerez

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

De mogelijkheid om de sprong te maken naar

een hoger bestaansniveau is er voor iedereen. Het komt

We leven in een wereld vol ‘kikkers’, die eigenlijk ‘prinsen’ of

Die vraag is niet onterecht, want de kikker bestaat vooral

Minder moeten, meer flow is de reis van de held, waarover

Jan Bommerez, van Vlaamse herkomst,

‘Iedereen heeft de mogelijkheid de sprong te maken naar een hoger

Vormgeving: Wim ten Brinke bno, Amsterdam

Productie: Erik Kunst (MultiLibris, Almere)

Boek: isbn 978 90 77341 31 5

Alle rechten voorbehouden.

We leven in een wereld vol ‘kikkers’ die eigenlijk ‘prinsen’ of

schermen, wanneer we muren bouwen rond ons hart. En hoe

Over voordelen, oordelen en vooroordelen212

12Waarom positief denken niet genoeg is231

22De weg naar binnen253

32Maak kennis met je hart279

42Hoe de prins(es) een kikker werd2160

52De zes draken2245

62De haven en de wind2267

72Er is altijd tijd voor wat echt belangrijk is2299

82Diamanten ontstaan onder hoge druk2329

92Wij scheppen mede ons eigen leven2346

102Alles is in wezen energie2359

112De koninklijke manier2370

Een van de meest bezochte plekken in Thailand is de Tempel van

geeft ons af en toe een tik en onze eerste reactie is om de klei te

Zie je jezelf als de persoon die alles heeft om zijn

Als je een belangrijke beslissing neemt, kijk je

Vind je beslissen gemakkelijk?

Heb je een sterke intentie om een levensdroom te

Leef je in een staat van diep geloof en vertrouwen

Breng je gemakkelijk de discipline op om dage-

Leef je met een prettige spanning te wijten aan

Ervaar je een staat van moeiteloosheid en licht-

Neem je genoeg tijd om innerlijk stil te worden?

Neem je genoeg tijd om constant bij te leren?

Kun je op weg naar jouw doel gemakkelijk over

Heb je voldoende passie voor wat je doet?

Voel je een zeker ‘momentum’ in je leven?

Ben je in staat verzwakkende gewoontes op te

Zijn emoties de baas over je?

Ben je tolerant tegenover andere mensen?

Zorg je voldoende voor je fysieke, mentale en

Heb je genoeg tijd voor wat echt belangrijk is in

Is jouw emotionele intelligentie hoog genoeg?

Heb je heldere principes?

Voor analyse van de test, zie achter in het boek .

Over voordelen, oordelen en

OVE R VOO R DE LE N, OO R DE LE N E N VOO ROO R DE LE N 13

schap is misschien wel de grootste kans voor de mens om vrij te

We ervaren FLOW wanneer ons hart open is.

Begin 2000 verscheen flow en de kunst van het zakendoen.

ven we voortdurend in weerstand tegen wat ‘niet mag’. Over wat

‘Ik ben altijd dwars door alle heersende opvattingen heengegaan.’

In flow ervaren we tijdelijk ons essentiële zelf en dat is een inte-

aanwezigheid, we zijn hier en nu. We leven zonder verdedigings-

2 ‘Normaal betekent ‘volgens de norm’ – de vraag is natuurlijk wel-

‘Het lijkt ongelofelijk, maar mijn ideeën

‘Wanneer ik volledig mezelf ben, alleen en vol vreugde, stroomt de

‘Intuïtie, het Universele Bewustzijn, is de bron van alle kunst.’

‘Als de Geest de hand niet leidt is het geen kunst.’

‘Ontdekkingen hebben weinig met intellect te maken. Er is altijd een