Tło historyczne w „Potopie”

Najbardziej znanym polskim pisarzem, który w swoich dziełach opisywał wydarzenia historyczne, jest
Henryk Sienkiewicz. Jest on autorem m.in. „Potopu”, pozytywistycznej powieści o najeździe szwedzkim na
Polskę. „Potop” to utwór „ku pokrzepieniu serc”. Autor wyraża przekonanie, iż naród nawet z najgorszego
upadku może się podnieść i odrodzić. Polacy w sytuacjach krytycznych potrafią się zjednoczyć i walczyć o
niepodległość. Pisarz celowo wyolbrzymia w tomie 1 i 2 objawy upadku moralnego Polaków, by tym
mocniej później podkreślić cud odrodzenia narodu. Wskrzesza chwile chwały, prezentuje wielkie
zwycięstwa i niepospolite bohaterstwa, by udowodnić, że nawet z sytuacji pozornie beznadziejnej zawsze
jest jakieś wyjście.
Akcja „Potopu” toczy się w latach 1655 – 1656. Już w X rozdziale autor ukazuje haniebną sytuację
pod Ujściem. 25 lipca 1655r pospolite ruszenie, dowodzone przez Krzysztofa Opalińskiego, skapitulowało,
w Wielkopolska została poddana Karolowi Gustawowi. W wyniku klęski szlachta szukała pomocy u Janusza
Radziwiłła w Kiejdanach.
Niestety, podczas uczty magnat ogłosił poddanie Litwy królowi szwedzkiemu. Podczas kolejnej uczty
z radością oznajmiał zgromadzonym o klęskach króla Jana Kazimierza pod Widawą, Żarnowcem, o zdobyciu
stolicy przez Szwedów (8 wrzesień). Król Polski przeniósł się po tym do Głogowej. Jednym z ważniejszych
wydarzeń z wojny polsko – szwedzkiej, opisanym w powieści, jest obrona Jasnej Góry. Babinicz przybył do
Częstochowy i uprzedził ojca Koreckiego o szwedzkim ataku. 18 listopada rozpoczęło się oblężenie
klasztoru. Jednak już od początku swych działań Szwedzi ponosili ogromne straty. Wśród obrońców Jasnej
Góry panował wielki zapał i wiara w zwycięstwo, podtrzymywane częstymi procesjami z Najświętszym
Sakramentem. Przez wiele dni Szwedzi atakowali kościół, ale obrońcy nie ponosili żadnych strat.
Sienkiewicz opisał także nienaturalne zjawiska, których świadkami byli szwedzcy żołnierze. Wydawało im
się, że cały klasztor unosi się nad mgłą, zmienia kształty. Mimo że Szwedzi mieli ogromną przewagę, to
ponieśli wielkie straty.
26 grudnia 1655r odstąpiono od oblężenia Jasnej Góry. Wydarzenie to jest punktem kulminacyjnym
akcji powieści. Zaprezentowane jest jako przełomowa bitwa całej wojny. W rzeczywistości obrona klasztoru
nie miała tak wielkiego znaczenia. Sienkiewicz dokonał heroizacji i sakralizacji tego zdarzenia. Ważnym
wydarzeniem dla narodu był powrót króla Jana Kazimierza. Autor opisał także zawiązanie konfederacji
tyszowieckiej. 1 kwietnia 1656r we Lwowie, król Polski powierzył opiekę nad Rzeczpospolitą Matce Boskiej.
Sienkiewicz upamiętnił takie wydarzenia jak: bitwa pod Gołębiem, pod Jarosławiem, pod Kozienicami.
Opisał również oblężenie Zamościa. W maju wojska polskie zwyciężyły pod Warką. 15 czerwca rozpoczął się
szturm na Warszawę, którą zdobyto 1 lipca.
Autor przedstawił także bitwę pod Prostkami, która wydarzyła się 8 października, a nie jak to jest w
powieści 6 września. Wspomniał także o najeździe Jerzego II Rakoczego. „Potop” to druga część „Trylogii”.
Sienkiewicz poprzedził pisanie „Potopu” szczegółowymi badaniami tekstów źródłowych, np. „Historia
wyzwolenia Polski za panowania Jana Kazimierza” Antoniego Wawelskiego; korzystał z „Pamiętników”
Paska i „Nowej Gigantomachii” Augustyna Kordeckiego. Sienkiewicz nie przedstawił całej wojny polsko –
szwedzkiej. Wybrał i opisał najważniejsze wydarzenia, które miały umocnić w Polakach wiarę w odzyskanie
wolności.

Wydarzenia historyczne w „Potopie”

Głównym wątkiem powieści „Potop” Henryka Sienkiewicza jest watek historyczny. Składa się nań wiele
szczegółowo opisanych wydarzeń z okresu „potopu szwedzkiego” z lat 1655-1656. Do najważniejszych z
nich należą:

• zaciągi do chorągwi zarządzone przez hetmana wielkiego litewskiego;

• zebranie pospolitego ruszenia pod Ujściem, kapitulacja i oddanie Wielkopolski pod panowanie Karola
Gustawa przez Opalińskiego (25 VII 1655);
• klęska Jana Kazimierza pod Widawą, Żarnowem (16 IX), zajęcie przez Szwedów Warszawy (8 IX) i
oblężenie Krakowa (17 X poddanie miasta).
• uznanie zwierzchnictwa szwedzkiego nad Litwą w Kiejdanach (20 X), które wywołało bunt części szlachty
przeciwko hetmanowi Januszowi Radziwiłłowi;
• przejęcie dowództwa nad wojskiem litewskim przez Pawła Sapiehę;
• obrona klasztoru na Jasnej Górze (18 XI – 7 XII);
• powrót Jana Kazimierza ze Śląska do Polski przez Lubowlę (27 XII) do Lwowa;
• Śluby lwowskie Jana Kazimierza (1 IV 1656);
• zwycięstwo z wojskami Bogusława Radziwiłła pod Sokółką;
• kontrofensywa Karola Gustawa wiosną 1656 roku;
• porażka Czarneckiego pod Gołębiem (19 II 1656);
• oblężenie Zamościa przez Szwedów;
• zamknięcie armii szwedzkiej w widłach Wisły i Sanu;
• wyzwolenie Sandomierza;
• połączenie wojsk Czarneckiego, Lubomirskiego i Sapiehy;
• zwycięstwo Czarneckiego pod Warką (7 IV);
• wyzwolenie Lublina;
• bitwy o Warszawę (VII 1656);
• bitwa pod Prostkami (8 X);
• walki z wojskami Rakoczego na południu Polski.

„Potop” a prawda historyczna

Historia i jej koncepcja to dominanty w ideowej budowie „Potopu”. Sienkiewicz patrzył na historię jako na
działanie trzech sił: działań wybitnych jednostek (królowie polski i szwedzki, dowódcy, heroiczni rycerze,
ksiądz Kordecki) dążeń całego społeczeństwa polskiego oraz działania opatrzności Bożej. Wyraża także
optymizm i wiarę w możliwości kształtowania przez człowieka własnych losów, przeciwstawia się
pozytywistycznym teoriom determinacji i dominacji praw przyrodniczych, geografii i struktury społecznej.
Uznaje naród za podmiot historycznych procesów.
Autor „Trylogii” połączył fikcyjny watek romansowo-przygodowy z dramatycznym przebiegiem
wydarzeń historycznych podczas „potopu szwedzkiego (1655-1656). Choć nawiązuje do wojny
moskiewskiej, która „rozpaliła się wówczas wzdłuż całej wschodniej ściany Rzeczpospolitej”, wspomina
postać Chowańskiego, to jednak także ze względu na cenzurę skupia się na konflikcie ze Szwedami. Z jednej
strony rzetelnie odnosił się do szczegółów obyczajowych i historycznych, z drugiej w wymiarze
dydaktycznym wprowadził dynamiczną akcję, pełną niespodziewanych wydarzeń, pogoni, ucieczek,
włączając też wątek romansowy.
Nawiązuje do wzorca homeryckiego („Iliada”, „Odyseja”) poprzez heroizację bohaterów i
wprowadzenie homeryckich porównań, a także wprowadza elementy baśni, legendy o czym świadczy
występowanie elementów cudowności, czy schematycznych kreacji bohaterów.
Za materiał źródłowy posłużyły pisarzowi zarówno współczesne opracowania historyczne („Historia
wyzwolenia Polski za panowania Jana Kazimierza” Walewskiego, „Krzysztof Opaliński” Szajnochy czy
Bogusław Radziwiłł” Kalickiego), jak i liczne pamiętniki (Pasek, Jemiołowski, Łoś), kroniki i listy z epoki.
Sięgnął także do tekstów Kordeckiego i Kochowskiego. Wielka rolę dla oddania szlacheckiej obyczajowości
miała książka „Opis obyczajów” Jędrzeja Kitowicza (z II poł. XVII w.). Wymienione źródła służyły celom
ideowo-poznawczym oraz artystycznym.
Zazwyczaj autor „Trylogii” odpowiednio modyfikował źródła, dostosowywał do wątków, łączył ze
sobą, rozbudowywał, nadawał im nowe znaczenia. Mimo to „Potop” podporządkowany został
podstawowej zasadzie spójności i jednolitości. W swej pracy stosował metodę unaoczniania dziejów,
pragnął też zachować „styl epoki”, czemu służyło między innymi wykorzystanie źródeł jako źródło stylizacji i
języka, a także formy obyczaju, mentalności, zachowania i charakteru przedstawionych związków
międzyludzkich. Fikcja ma więc w powieści znamiona historyczne wsparte na kontakcie z dokumentem
epoki.

Bohaterowie historyczni w „Potopie”

Powieść historyczną „Potop” oprał Henryk Sienkiewicz na różnorodnych źródłach historycznych. Starał się
pozostawać im wierny i odtworzyć wydarzenia z połowy XVII wieku, dlatego obok licznych postaci
fikcyjnych pojawiają się w utworze postaci historyczne. Do najważniejszych należą:
Jan Kazimierz – król Polski z dynastii Wazów, syn Zygmunta III Wazy, w 1648 został wybrany na króla Polski.
Rządy swe rozpoczął od tłumienia rozruchów na Ukrainie wywołanych przez Chmielnickiego, które
doprowadziły wojny z Moskwą. W 1655 roku Jan Kazimierz zmuszony był odpierać najazd szwedzki. W
1668 roku Jan Kazimierz zrzekł się tronu i wyjechał do Francji.
Ludwika Maria Gonzaga – żona Jana Kazimierza, królowa Polski.

Karol X Gustaw – król Szwecji w latach 1654-1660, książę Zweibrucken-Kleeburg w latach 1652-1660. Część
polskiej arystokracji zaproponowała mu polską koronę. Roszczenia te zapoczątkowały II wojnę północną,
zwaną na ziemiach polskich potopem szwedzkim. Część szlachty polskiej i litewskiej w wyniku układów w
Ujściu i Kiejdanach uznała go królem polskim i suwerenem Litwy.

Augustyn Kordecki – przeor paulinów na Jasnej Górze, dowódca obrony klasztoru podczas najazdu
szwedzkiego, prezbiter, prowincjał. Dowodził obroną twierdzy jasnogórskiej przez cały okres oblężenia: od
18 listopada do 27 grudnia 1655.
Stefan Czaniecki – hetman polny koronny, w czasie potopu szwedzkiego pozostał wierny królowi Janowi
Kazimierzowi, biorąc udział w wielu potyczkach i bitwach ze Szwedami i Jerzym Rakoczym. Wysławił się
stosowaniem techniki wojny szarpanej.

Jerzy Lubomirski – książę, marszałek wielki i hetman polny koronny, studiował na Akademii Krakowskiej i
uniwersytetach zachodnich, wysławił się otoczeniem wraz z Stanisławem Czarnieckim wojsk szwedzkich w
widłach Wisły i Sanu, a także w bitwie pod Warką. Spustoszył Siedmiogród zmuszając Jerzego Rakoczego do
opuszczenia Polski.

Jan Sobiepan Zamoyski - herbu Jelita (ur. w 9 kwietnia 1627 w Zamościu – zm. 7 kwietnia 1665 tamże), III
Ordynat zamojski, wojewoda sandomierski od 1659, wojewoda kijowski od 1658, podczaszy wielki koronny
od 1655, krajczy wielki koronny od 1653, generał ziem podolskich od 1637, starosta kałuski i rostocki. 1655
r., z nadejściem potopu szwedzkiego, w przeciwieństwie do większości szlachty, zachował wierność królowi
Janowi Kazimierzowi.

Hieronim Radziejowski – podkanclerzy koronny, od 1652 roku w Szwecji, gdzie spiskował przeciwko
królowi polskiemu, pomagał w przygotowaniu najazdu szwedzkiego na Polskę w 1655 roku, podczas
którego towarzyszył Szwedom. Otrzymał za to liczne nadania ziemskie i tytuły. W obliczu klęski Szwedów w
1656 roku pragnął ich opuścić – aresztowany i uwieziony.

Weyhard Wrzeszczowicz – Czech na służbie Szwedów, odpowiadał za zaopatrzenie wojsk szwedzkich,

główny pomysłodawca oblężenia Jasnej Góry, którą próbował zdobyć już po odstąpieniu głównych sił
nieprzyjacielskich.
Krzysztof Opaliński - poeta, od 1637 wojewoda poznański, marszałek Trybunału Głównego Koronnego w
1641 roku, jeden z przywódców opozycji magnackiej przeciw Władysławowi IV i Janowi Kazimierzowi.
Podczas potopu szwedzkiego poddał Wielkopolskę Szwedom w 1655 roku.

Janusz Radziwiłł – książę, wojewoda wileński, hetman wielki litewski, traktował się niemal jak suwerenny
władca w Wielkim Księstwie Litewskim. Po wkroczeniu wojsk szwedzkich do Polski w 1655 roku poddał się
królowi szwedzkiemu, licząc na utworzenie księstwa na Litwie, którym mógłby rządzić.
Bogusław Radziwiłł - herbu Trąby, książę, wielokrotny poseł na Sejm Rzeczypospolitej, starosta barski,
koniuszy wielki litewski od 1646, chorąży wielki litewski od 1638, feldmarszałek szwedzki, generalny
namiestnik Prus Książęcych w latach 1657-1669. Z jednej strony określany jest jako zdrajca Rzeczypospolitej
i magnat dbający wyłącznie o swoje prywatne interesy i majątki, z drugiej strony uważany za patriotę
chcącego ocalić Wielkie Księstwo Litewskie przed władzą carów.