A n d r z e j G ła d y sz I

Militarne aspekty funkcjonowania

dworu królewskiego ostatnich Jagiellonów.
Stan badań i ich perspektywy

główne zawołanie dworzaninowe być ma rycerskie rze-

mięsło[...]"i. Przytoczony cytat pochodzi z dzieła autorstwa
Łukasza Górnickiego - nobilitowanego mieszczanina, w la­
tach 1554-1556 pisarza kancelarii koronnej, rezydenta dworu
króla Zygmunta Augusta, wcześniej dworzanina biskupów
krakowskich: Samuela Maciejowskiego (1545-1550) i Andrze­
ja Zebrzydowskiego (1551) oraz podkanclerzego koronnego
Jana Przerębskiego (1552), od 1559 roku dworzanina królew­
skiego i sekretarza kancelarii królewskiej, a także królew­
skiego bibliotekarza^. Któż lepiej od dworzanina polskiego
żyjącego w czasach dwóch ostatnich Jagiellonów mógł opisać
charakter służby w otoczeniu monarchy oraz wymagania
stawiane ludziom z tego środowiska? W innym miejscu Gór­
nicki dodaje: „gdy dworzaninowi przydzie być w potrzebie
abo w jakiej utarzsce, ma sie o to bacznie starać, aby sie jako-
kolwiekwyłęczył od zgraje, iżby w co najrrmiejszym poczcie
ludzi męstwo a przeważność swą pokazał, a na oczach co

’ Ł. Górnicki, Dworzanin polski, t. 2, oprać. R. Pollak, Wrocław 2004, s. 137.

2 R. Pollak, Wstęp, w: Ł. Górnicki, Dworzanin polski, t. 1, oprać. R. Pollak, s. LXVI-
LXVIII.
Andrzej Gładysz

najzacniejszych ludzi, a możeli być samego króla abo pana,

któremu służyć będzie
Choć od końca XV wieku w Polsce można zaobser­
wować stopniowe przeobrażanie się wzoru wychowawczego
rycerza we wzorzec dworzanina, to jednak w renesansowej
Rzeczypospolitej nadal kształcono synów szlacheckich
w duchu rycerskim, który odpowiadał ideałom wyższych
warstw społeczeństwa^.
W czasach ostatnich Jagiellonów dwór pełnił wiele
istotnych funkcji, takich jak organizacja życia codziennego
rodziny królewskiej, troska o wygodę i piękno siedziby, roz­
rywkę, transport, wyżywienie, potrzeby religijne, otoczenie
króla godnym jego majestatu splendorem, zwłaszcza podczas
uroczystych wystąpień, a nade wszystko zapewnienie bez­
pieczeństwa osobistego monarchy poprzez dbałość o obron­
ność siedziby królewskiej, system straży przy bramach i na
zamku, indywidualny nadzór w postaci pieszej gwardii
przybocznej. Co więcej, wszyscy dworzanie, jako szlachcice,
znający się na wojskowym rzemiośle, mogli na rozkaz króla
wziąć udział w kampaniach wojennych pod osobną chorą­
gwią nadworną®.
Problematyka dotycząca obecności wojskowych na
dworze monarszym oraz ich aktywności i znaczenia w życiu
państwowym w XVI-wiecznej Polsce wciąż pozostaje zagad-

3Ł. Górnicki, Dworzanin polski, t. 2, s. 137.

* M. Ferenc, Uwagi o funkcjonowaniu dworu królów polskich w XVI wieku, „Barok"
12 (2005), z. 2, s. 14-15; por. M. Ossowska, Ethos rycerski i jego odmiany. Warszawa
1986; U. Świderska-Włodarczyk, Wzorzec osobowy dowódcy wojskowego w Polsce
w XVI wieku, „Przegląd Historyczno-Wojskowy" 207 (2005), s. 5-12; A. Odrzywol-
ska-Kidawa, „Stan rycerski jaki jest"- antymilitaryzm szlachecki połowy XVI w.,
w: In tempore belli et pacis: ludzie, miejsca, przedmioty. Księga pamiątkowa dedy­
kowana prof. dr. hab. Janowi Szymczakowi w 65-lecie urodzin i 40-lecie pracy nau­
kowo-dydaktycznej, red. T. Grabarczyk, A. Kowalska-Pietrzak, T. Nowak, Warsza­
wa 2011, s. 21.3-222. Dla porównania, w Czechach proces ten występował wcześniej,
bo już w 2 poi. XIV w. (W. Iwańczak, Wojownik czy dworzanin - ewolucja wzoru
rycerza w średniowiecznej tradycji czeskiej, „Sprawozdania Poznańskiego Towarzy­
stwa Przyjaciół Nauk. Wydział Nauk o Sztuce" 100 (1984), s. 34-35).
^ U. Borkowska, Dynastia Jagiellonów w Polsce, Warszawa 2011, s. 124.

■ 38'
 Militarne aspekty funkcjonowania dworu

nieniem oczekującym na szczegółowe badania^. W dotych­

czasowej historiografii zagadnienia militarne związane z oto­
czeniem królewskim rozpatrywano w dwojaki sposób: jako
element działań wojskowych podejmowanych przez oddzia­
ły polskie i litewskie w trakcie rozmaitych konfliktów zbroj­
nych lub też jako część badań nad środowiskiem dworskim.

Badania nad renesansową wojskowością polską

Wzmianki o udziale chorągwi nadwornej w działa­

niach zbrojnych znajdziemy w pracach wielu wybitnych au­
torów. Tematyka ta pojawiała się w dziełach Konstantego
Górskiego^, uważanego za twórcę współczesnej historii woj-*

* Należy zaznaczyć, że w niniejszym tekście nie podejmujemy analizy dworu ho-

spodarskiego Zygmunta 1 Starego i Zygmunta II Augusta w Wielkim Księstwie
Litewskim. Więcej na ten temat w tekstach Marka Ferenca (Służba wojskowa dwo­
rzan króla Zygmunta Augusta, w: Dwór a kraj. Między centrum a peryferiami wła­
dzy. Materiały konferencji naukowej zorganizowanej przez Zamek Królewski na
Wawelu, Instytut Historii Uniwersytetu Jagiellońskiego, Instytut Historii Akademii
Pedagogicznej w Krakowie w dniach 2-5 kwietnia 2001, red. R. Skowron, Kraków
2003, s. 107-109, 111-112; Uwagi o dworze litewskim Zygmunta Augusta w latach
1548-1572, w: Ecclesia, cultura, potestas: studia z dziejów kultury i społeczeństwa.
Księga ofiarowana Siostrze Profesor Urszuli Borkowskiej OSU, red. P. Kras,
A. Januszek, A. Nalewajek, W. Polak, Kraków 2006, s. 537-548); zob. także: T. Ko­
rzon, Organizacja wojskowa Litwy w okresie Jagiellońskim, „Rocznik Towarzystwa
Przyjaciół Nauk w Wilnie" 2 (1908), s. 1-16; T. Wasilewski, Jeszcze o dworze Jagiel­
lonów (głos w dyskusji), w: Kraków w dobie Renesansu. Materiały sesji naukowej
z okazji dni Krakowa w roku 1989, Kraków 1989, s. 101-102; A. Rachuba, Urzędnicy
nadworni Wielkiego Księstwa Litewskiego w latach 1569-1795: struktura społeczna
i drogi awansów, w: Urzędy dworu monarszego dawnej Rzeczypospolitej i państw
ościennych, red. A. Gąsiorowski, R. Skowron, Kraków 1996, s. 55-71; Dwór litewski
wielkiego księcia Aleksandra Jagiellończyka (1492-1506), w: LietuvosValstybe XII-
XVIII a., red Z, Kiaupa, A. Mickevićius, J. Sarcevićiene, Yilnius 1997, s. 75-131;
J. Tyszkiewicz, O Michale Glińskim, dworzaninie i dowódcy, w: In tempore belli et
pacis: ludzie, miejsca, przedmioty. Księga pamiątkowa dedykowana prof. dr. hab.
Janowi Szymczakowi w 65-Iecie urodzin i 40-lecie pracy naukowo-dydaktycznej,
red. T. Grabarczyk, A. Kowalska-Pietrzak, T. Nowak, Warszawa 2011, s. 317-326;
A. Dubonis, Dwór, w: Kultura Wielkiego Księstwa Litewskiego, oprać. V. Aliśauskas
i in., tłum. P. Bukowiec, B. Kalęba, B. Piasecka, wyd. 2, Kraków 2011, s. 183-200.
^ Do jego najważniejszych i najbardziej znanych dzieł należą: Historya piechoty
polskiej, Kraków 1893; Historya jazdy polskiej, Kraków 1894; Historya artyleryi
polskiej Warszawa 1902.

■3 9 '
Andrzej Gładysz

skowości polskiej, Tadeusza Korzona®, znamienitego przed­

stawiciela szkoły warszawskiej, Mariana Kukiela^ wybitnego
polityka i dowódcy, czy Stanisława Herbsta^®, historyka epo­
ki nowożytnej, wojskowości oraz miast.
Równie, bądź jeszcze bardziej zdawkowo, traktowany
jest dwór królewski w znanych podręcznikach historii woj­
skowości autorstwa Tadeusza Mariana Nowaka i Jana Wim-
mera^i, Karola Olejnika^^. Próżno zaś szukać o nim wzmianek
w wielu innych, popularnych publikacjach z zakresu historii
wojskowej!®.
Pozycją wyjątkową w tym zestawieniu jest trzytomo-
wy podręcznik polskiej wojskowości XVI stulecia napisany
przez Marka Plewczyńskiego^!. W tomie pierwszym, w części
dotyczącej działań wojennych, znajdziemy ogólne informacje
dotyczące udziału dworzan w walkach z Tatarami, Mołda-
wianami, Moskwą, Krzyżakami, Turkami, a nawet Habsbur­
gami na Węgrzech!®. Niemniej jednak opracowanie nie po­
dejmuje próby potraktowania wojskowości nadwornej jako
odrębnego wątku.

® Do panteonu staw wprowadziły go trzytomowe Dzieje wojen i wojskowości

w Polsce. Epoka przedrozbiorowa, t. 1 (992-1572), t. 2 (1572-1699), t. 3 (1700-1794),
Kraków 1912.
'>Zajmował się przede wszystkim zagadnieniami militarnymi epoki napoleońskiej.
Wzmianki o wojskowości nadwornej w XVI wieku znajdziemy w podręczniku:
Zarys historii wojskowości w Polsce, wyd. 3 zmień, i powiększ., Kraków 1929.
Wśród jego licznych prac należy zwrócić uwagę na publikacje dotyczące XVI
wieku, m.in.: Kłeck 1506, „Przegląd Historyczno-Wojskowy" 7 (1934), z. 1, s. 21-38;
Wojna moskiewska 1507-1508, w: Księga pamiątkowa ku czci Oskara Małeckiego
wydana w XXV-lecie jego pracy naukowej. Warszawa 1935, s. 29-54.
Historia oręża polskiego 963-1795, Warszawa 1981.
Dzieje oręża polskiego, Toruń 2004.
Zob. m.in.: J. Wimmer, Historia piechoty polskiej do roku 1864, Warszawa 1978;
L, Ratajczyk, Historia wojskowości. Warszawa 1980; Polskie tradycje wojskowe, red.
J. Sikorski, t. 1: Tradycje walk obronnych z najazdami Niemców, Krzyżaków, Szwe­
dów, Turków i Tatarów, Warszawa 1990; A. Boldyrew, Piechota zaciężna w Polsce
w pierwszej połowie XVI wieku. Warszawa 2011.
>■
* M. Plewczyński, Wojny i wojskowość polska w XVI wieku, t. 1: Lata 1500-1548,
Zabrze 2011; t. 2: Lata 1548-1575, Zabrze 2012; t. 3: Lata 1576-1600 (w druku).
Tamże, 1.1, s. 101-423.

• 40'
 M ilitarne aspekty funkcjonowania dworu

Podobnie, w licznych publikacjach dotyczących po­

szczególnych konfliktów zbrojnych oraz pojedynczych bitew,
odnajdziemy wiele wzmianek o udziale chorągwi nadwor-
neji6. Nie dysponujemy jednak osobnym zestawieniem po­
święconym działaniom dworzan w polu.
Dociekania Marka Plewczyńskiego objęły zasadniczo
dwa kierunki: historię wojen i bitew oraz dzieje wojska
w kontekście struktury narodowej i społecznej. Z perspekty­
wy badań nad otoczeniem królewskim warto zwrócić uwagę
na publikacje dotyczące cudzoziemców w armii polskiej, któ­
rzy często związani byli właśnie z dworem monarszymi^^.

“ Zob. m.in.: M. Biskup, „Wojna pruska" czyli walka Polski z zakonem krzyżackim
z lat 1519-1521, Olsztyn 1991; S. Bodniak, Z wyprawy radoszkowickiej na Moskwę
w roku 1567/8, „Ateneum Wileńskie" 7 (1930), z. 3-4, s. 799-808; tenże. Żołnierze
morscy Zygmunta Starego (1517-1522), „Rocznik Gdański" 9-10 (1937), s. 209-222,
P. Drożdż, Orsza 1514, Warszawa 2000; A. Gładysz, Wyprawa pozwolska Zygmunta
Augusta w 1557 roku, „Roczniki Humanistyczne" 56 (2008), z. 2, s. 81-106; tenże.
Armia Zygmunta Augusta w wyprawie inflanckiej 1557 roku - źródła a historiogra­
fia, w: Broń i wojna w dziejach człowieka, red. K. Badowska, W. Wasiak, P. Łuczak,
Łódź [2009], s, 207-212; K. Piwarski, Niedoszła wyprawa tzw. radoszkowicka Zyg­
munta Augusta na Moskwę (rok 1567-68), „Ateneum Wiłeńskie" 4 (1927), z. 13,
s. 252-286, z. 14, s. 85-119; M. Plewczyński, Obertyn 1531, wyd. 2, Warszawa 2008;
J.N. Romanowski, Wojna Zygmunta Augusta z Zakonem Infłantskim roku 1557,
„Rocznik Towarzystwa Przyjaciół Nauk Poznańskiego" 1 (1860), s. 331-400; Z. Spie-
rałski. Kampania obertyńska 1531 roku. Warszawa 1962; tenże, Z dziejów wojen
połsko-mołdawskich. Sprawa pokucka do wstąpienia na tron Zygmunta I, „Studia
i Materiały do Historii Wojskowości" 11 (1965), cz. 2, s. 62-121;
Zwarty oddział straży królewskiej na dworze zygmuntowskim tworzyło kilku­
dziesięciu łuczników tatarskich, odpowiedziałnych m.in. za utrzymywanie porząd­
ku podczas uroczystości (M. Plewczyński, Ludzie Wschodu w wojsku ostatnich
Jagiellonów, Warszawa 1995, s. 73). Zob. także: J. Jasnowski, Szkoci w Polsce i o
Polsce, „Życie. Katolicki Tygodnik Religijno Społeczny" 1947, nr 24, s. 5-6; A. Bie­
gańska, Żołnierze szkoccy w dawnej Rzeczypospolitej, „Studia i Materiały do Histo­
rii Wojskowości" 27 (1984), s. 81-111; M. Plewczyński, Włosi w służbie koronnej za
ostatnich Jagielłonów (1506-1572), „Studia i Materiały do Historii Wojskowości" 35
(1993), s. 301-309; tenże. Wkład Serbów w rozwój staropolskiej wojskowości (1450-
1570), „Studia i Materiały do Historii Wojskowości" 36 (1994), s. 3-21; tenże, Ludzie
Wschodu w wojsku ostatnich Jagiellonów, Warszawa 1995; tenże, W służbie poł-
skiego króła. Z zagadnień struktury narodowościowej armii koronnej w latach 1500-
1574, Siedlce 1995; tenże. Uwarunkowania obcych zaciągów w Polsce w XVI wieku,
w: Od armii komputowej do narodowej (XVI-XX w.), red. Z. Karpus, W. Rezmer,
Toruń 1998, s. 7-16; tenże. Ślązacy w służbie koronnej w latach 1497-1520, w: Z dzie­
jów wojen i wojskowości. Księga pamiątkowa poświęcona prof. dr. hab. Tadeuszowi
Rawskiemu z okazji 55-lecia rozpoczęcia pracy naukowej, red. P. Matusak, Łowicz

41.
Andrzej Gładysz

W bogatym dorobku Plewczyńskiego znaleźć możemy rów­

nież pozycje obejmujące pośrednio zagadnienia dotyczące
historii wojskowej dworu monarszego. W sposób odrębny,
jakkolwiek dość pobieżny, badacz omówił królewskie wojska
nadworne i prywatne^®.
W pracy poświęconej obronie potocznej w czasach
Zygmunta Augusta^^ Plewczyński podkreślił znaczenie śre­
dniowiecznej tradycji wychowania rycerskiego, która w XVI
wieku stopniowo ewoluowała w kierunku wychowania
dworskiego. Otóż dwory królewskie, książęce czy możno-
władcze pełniły rolę swoistych „akademii rycerskich", na
których młodzież szlachecka nabywała ogłady oraz wiedzy
w zakresie spraw publicznych, ekonomicznych i oczywiście
militarnych^®. Nauka młodzieży podzielona była na trzy eta­
py. Do 13 roku życia dworskie pacholęta nabywały ogłady
towarzyskiej i sprawności fizycznej^!. Od wieku ok. 14 lat
pokojowcy służyli u boku króla, biorąc również udział
w kampaniach wojennych i bitwach, gdzie jako członkowie
pocztów nadwornych udowadniali swoją wartość. Ostatnim
etapem (ok. 21 roku życia), odpowiadającym coraz mniej
popularnemu pasowaniu na rycerza, było przyjęcie w poczet
dworzan. Ich służba wojskowa odbywała się zasadniczo
w jeżdzie nadwornej (dworzanie konni), a od lat 30. XVI stu­

2001, s. 23-35; tenże, Czesi w wojsku polskim na przełomie XV i XVI wieku, w:

Polacy w Czechach, Czesi w Polsce X-XVIII wiek, red. H. Gmiterek, W. Iwańczak,
Lublin 2004, s. 51-75; J. Tyszkiewicz, Tatarzy w Polsce i Europie. Fragmenty dziejów,
Pułtusk 2008; tenże, Hiszpanie i Francuzi w armii koronnej za panowania Zygmunta
Augusta i Henryka Walezego (1548-1574), w: Od armii komputowej do narodowej,
t. 3: Problemy organizacyjne sił zbrojnych od XVI do XX wieku, red. J. Centek,
M. Korolko, Toruń 2009, s. 21-39; A. Gładysz, Hiszpanie w wojsku polskim za cza­
sów Zygmunta Augusta, w: Od Lepanto do Bailen. Studia z dziejów wojskowości
hiszpańskiej (XV-XIX wiek), red. C. Taracha, Lublin 2010, s. 47-51.
M. Plewczyński, Liczebność wojska polskiego za ostatnich Jagiellonów (1506-
1572), „Studia i Materiały do Historii Wojskowości" 31 (1988), s. 45-48.
Tenże, Żołnierz jazdy obrony potocznej za czasów Zygmunta Augusta. Studia nad
zawodem wojskowym w XVI w.. Warszawa 1985.
^ Tamże, s. 88-89.
Por. tenże. Skład chorągwi jazdy koronnej w łatach 1501-1572, „Studia i Materiały
do Historii Wojskowości" 35 (1993), s. 51-54.

• 42~
 Militarne aspekty funkcjonowania dworu

lecia w pieszym orszaku królewskim {słipnłoressalnriałi, sałel-

liti). Dowództwo nad militarnym dworem miał sprawować
marszałek bądź hetman nadworny22. Plewczyński konstatuje,
że służba dworska była swoistym „szczeblem wstępnym
w wychowaniu wojskowym", gdyż w grupie dowódców
obrony potocznej, w tym hetmanów, znaleźć można licznych
dworzan królewskich^s.
O procesie ostatecznego uformowania się godności
hetmańskich i rozdzielenia kompetencji między hetmanami
wielkimi i polnymi pisał Zdzisław Spieralski^^. Często wśród
najwyższych dowódców wojskowych spotykamy dworzan
królewskich, którzy wykazywali największe uzdolnienia mi­
litarne spośród swoich towarzyszyć^. Spieralski jako osobny
problem przedstawił również kwestię dowództwa nad woj­
skami nadwornymi w okresie 1410-1504 i związanej z nim
tytulaturyć6. Badania nad naczelnym dowództwem armii
polskiej w XVI wieku podjął również Marek Plewczyński,
który obok chronologicznego wykazu hetmanów wielkich,
polnych, okresowych, zaciężnych, strażników i pisarzy po­
lnych oraz starszych nad armatą, podał spis hetmanów nad-
wornychćć.

Badania nad dworem królewskim w XVI wieku

Studia nad dworami panujących w Europie władców

pojawiły się jako odrębny nurt badań historycznych stosun­
kowo niedawno, bo na przełomie lat 70. i 80. XX stulecia^s.

22Tenże, Żołnierz jazdy, s. 90-93.

23Tamże, s. 94-96.
2* Z. Spieralski, Geneza i początki hetmaństwa w Polsce, „Studia i Materiały do
Historii Wojskowości" 5 (1960), s. 295-348.
25Tamże, s. 339-342.
25Tamże, s. 343-345.
22 M. Plewczyński, Naczelne dowództwo armii koronnej w latach 1501-1572, „Studia
i Materiały do Historii Wojskowości" 34 (1991), s. 54-55.
28 O najważniejszych ośrodkach europejskich zajmujących się kulturą dworską
szerzej pisze Antoni Mączak (Dwór w systemach władzy i kultury europejskiej XVI
i XVII wieku. Przegląd najnowszych badan, w; Studia nad gospodarką, spoleczeń-

■43'
Andrzej Gładysz

W Polsce, mimo badań podejmowanych w 2 połowie

XIX wieku oraz w czasach II Rzeczypospolitej, a także poje­
dynczych studiów w okresie PRL historia dworu wciąż po­
zostawała na uboczu^^.Poważniejsze zainteresowanie tema­
tem otoczenia królewskiego dynastii Jagiellonów przyniósł
dopiero przełom łat 80. i 90. ubiegłego wieku^o. Znalazło ono
miejsce wśród badań mediewistów i historyków nowożyt­
nych na Katolickim Uniwersytecie Lubelskim Jana Pawła IPL

stwem i rodziną w Europie późno feudalnej, red. J. Topolski, Lublin 1987, s. 167-
178). Zob. także: U. Borkowska, Dynastia Jagiellonów, s. 123-125.
2^ K. Morawski, Czasy Zygmuntowskie na tle prądów Odrodzenia, Warszawa 1922
(wyd. 1 [sic!]. Warszawa 1965); S. Tomkowicz, Na dworze królewskim dwóch ostat­
nich Jagiellonów, Kraków 1924; J. Skoczek, Wychowanie Jagiellonów, Lwów 1932;
D. Quirini-Poplawska, Działalność Włochów w Polsce w 1 połowie XVI wieku na
dworze królewskim, w dyplomacji i hierarchii kościelnej, Wrocław 1973 (Prace
Komisji Nauk Historycznych PAN. Oddział w Krakowie, nr 32); M. Hryniewicz, Na
zygmuntowskim dworze, wyd. 2, Warszawa 1986.
^ S. Cynarski, Dwór królewski w Krakowie za ostatnich Jagiellonów, w: Kraków
w dobie Renesansu. Materiały sesji naukowej z okazji dni Krakowa w roku 1989,
Kraków 1989, s. 75-84; Z. Baran, Życie religijne w Krakowie w epoce Renesansu (głos
w dyskusji), w: Kraków w dobie Renesansu. Materiały sesji naukowej z okazji dni
Krakowa w roku 1989, Kraków 1989, s. 85-96; A. Tomczak, Dwór ostatnich Jagiello­
nów (głos w dyskusji), w: Kraków w dobie Renesansu. Materiały sesji naukowej
z okazji dni Krakowa w roku 1989, Kraków 1989, s. 97-100; M. Słowiński, Błazen.
Dzieje postaci i motywu, Poznań 1990; M. Wilska, Strój błazna dworskiego u schyłku
średniowiecza, w: Biedni i bogaci. Studia z dziejów społeczeństwa i kultury ofiaro­
wane Bronisławowi Geremkowi w sześćdziesiątą rocznicę urodzin, red. A. Kiżys,
Warszawa 1992, s. 313-323; M. Wilska, Dwór królewski i kultura dworska, w: Kultu­
ra Polski średniowiecznej XIV-XV w., red. B. Geremek, Warszawa 1997, s. 65-116;
taż. Błazen na dworze Jagiellonów, Warszawa 1998; zob. także: W. Iwańczak, Edu­
kacja dworska na progu renesansu, w: Kultura edukacyjna na Górnym Śląsku, red.
A. Barciak, Katowice 2002, s. 216-228.
Prekursorką badań nad dworem jagiellońskim w środowisku lubelskim jest Sio­
stra Profesor Urszula Borkowska (Życie religijne polskich Jagiellonów. Zarys pro­
blematyki, w; Chrzest Litwy. Geneza. Przebieg. Konsekwencje, red. M.T. Zahajkie-
wicz. Lublin 1990, s. 142-180; Królewskie zaślubmy, narodziny i chrzest, w: Imagines
potestatis. Rytuały, symbole i konteksty fabularne władzy zwierzchniej. Polska X-
XV w. (z przykładem czeskim i ruskim), red. J. Banaszkiewicz, Warszawa 1994, s. 75-
92; Polskie pielgrzymki Jagiellonów, w: Peregrinationes. Pielgrzymki w kulturze
dawnej Europy, red. H. Manikowska, H. Zaremska, Warszawa 1995, s. 186-188;
Codzienny i odświętny ceremoniał religijny na dworze Jagiellonów, w: Theatrum
ceremoniale na dworze książąt i królów Polski. Materiały konferencji naukowej
zorganizowanej przez Zamek Królewski na Wawelu i Instytut Historii Uniwersytetu
Jagiellońskiego w dniach 23-25 marca 1998, red. M. Markiewicz, R. Skowron, Kra­
ków 1999, s. 61-85; Humanisme at the Court of the Jagellons, w: Christianity in East

. 44,
 Militarne aspekty funkcjonowania dworu

Central Europę. Late Middle Ages, red. J. Kloczowski, P. Kras, W. Polak, Lublin
1999, s. 147-156; Pacta matrimonialia domu Jagiellonów, w: Cursus mille armorum.
Prace ofiarowane Profesorowi Eugeniuszowi Wiśniowskiemu, Lublin 2000
(=„Roczniki Humanistyczne" 48 (2000), z. 2), s. 45-60; Przepisy kulinarne Jagiello­
nek, w: Aetas media, aetas moderna. Studia ofiarowane profesorowi Henrykowi
Samsonowiczowi w siedemdziesiątą rocznicę urodzin, red. A. Bartoszewicz i in..
Warszawa 2000, s. 632-642; Królewscy spowiednicy, w: Ludzie. Kościół. Wierzenia.
Studia z dziejów kultury i społeczeństwa Europy Środkowej (średniowiecze-
wczesna epoka nowożytna), red. W. Iwańczak, S.K. Kuczyński, Warszawa 2001,
s. 173-194; Rachunki królewskie jako źródło poznania praktyk religijnych Jagiello­
nów, w: Peregrinatio ad veritatem. Studia ofiarowane profesor Aleksandrze Wit­
kowskiej OSU z okazji 40-lecia pracy naukowej, red. U. Borkowska i in.. Lublin 2004,
s. 47-63; Theatrum ceremoniale at the Polish Court as a System of Social and Political
Communication, w: The Development of Literate Mentalities in East Central Europę,
red. A. Adamska, M. Mostert, Tumhout 2004, s. 431-452; Swedish Mariage of Cathe-
rin Jagiellon, w: Po obustronach Bałtyku. Wzajemne relacje między Skandynawią
a Europą Środkową, t. 2, red. J. Harasimowicz, P. Oszczanowski, M. Wisłocki, Wro­
cław 2006, s. 427-431). Wśród ważniejszych badaczy kultury dworu monarszego
jagiellońskiej Polski na Katolickim Uniwersytecie Lubelskim Jana Pawia II należy
wymienić Agnieszkę Brzeską (Klejnoty w wyprawie ślubnej Katarzyny Jagiellonki
(1562), „Ibidem. Rocznik Kola Naukowego Historyków Studentów KUL" 3 (2006),
s. 7-30; „Yestes exteriores, vestes interiores". O modzie na polskim dworze królew­
skim w świetle inwentarzy wypraw ślubnych z XV i XVI w., „Ibidem. Rocznik Kola
Naukowego Historyków Studentów KUL" 4 (2007), s. 51-72; Inwentarz wypraw
ślubnych kobiet z rodu Jagiellonów jako źródło do poznania wyposażenia wnętrz
dworskich, „Kwartalnik Historii Kultury Materialnej" 56 (2008), nr 1, s. 5-18; Inwen­
tarz Zofii Jagiellonki jako źródło do poznania wyprawy ślubnej królewskiej córki,
w: Curia Jagiellonka. Studia z dziejów dworu i kultury dworskiej w XV-XVI w., red.
A. Januszek-Sieradzka, Lublin 2009 (Praeclara stirps Jagiellonka, t. 1), s. 121-149),
Agnieszkę Januszek-Sieradzką (Publiczne praktyki religijne Zygmunta Augusta
(1545-1548), w: Sigismundus Augstus Rex. Studia i szkice z dziejów panowania
ostatniego Jagiellona, red. A. Januszek-Sieradzka, Sandomierz 2010 (Praeclara stirps
Jagiellonka, t. 2), s. 11-42; współaut. M. Potapczuk, Stroje Zygmunta Augusta
w „Rachunkach dworu" z lat 1544-1548, w: Sigismundus Augstus Rex. Studia
i szkice z dziejów panowania ostatniego Jagiellona, red. A. Januszek-Sieradzka,
Sandomierz 2010 (Praeclara stirps Jagiellonka, t. 2), s. 43-75; Gdański kupiec Jan
Boleman w służbie króla Zygmunta Augusta, w: Servitium et amicitia. Studia
z dziejów kariery i awansu w Polsce Jagiellonów, red. A. Januszek-Sieradzka, San­
domierz 2011 (Praeclara stirps Jagiellonka, t. 3), s. 55-85), Karolinę Sypek (Pobyt
w Polsce dam dworu Katarzyny Habsburg, trzeciej żony Zygmunta Augusta,
w świetle „Rachunków poselstw" z 1553 r., „Kwartalnik Historii Kultury Material­
nej" 57 (2009), z. 2, s. 171-182; Zagraniczni goście na weselu Zygmunta Augusta
i Katarzyny Austriaczki w świetle „Rachunków poselstw" z 1553 r., w: Curia Jagiel­
lonka. Studia z dziejów dworu i kultury dworskiej w XV-XVI w., red. A. Januszek-
Sieradzka, Lublin 2009 (Praeclara stirps Jagiellonica, t. 1), s. 101-119; Jak na dworze
Zygmunta Augusta posłów przyjmowano (przykład poselstwa brandenburskiego
i zachodniopomorskiego z 1551 roku), w: Sigismundus Augstus Rex. Studia i szkice
z dziejów panowania ostatniego Jagiellona, red. A. Januszek-Sieradzka, Sandomierz
Andrzej Gładysz

Istotnym elementem organizacji militarnej dworu

władców była jego hierarchizacja. Do najważniejszych woj­
skowych urzędników w otoczeniu monarchy należał począt­
kowo marszałek, który miał troszczyć się o bezpieczeństwo
króla. Prawdopodobnie do jego kompetencji należało rów­
nież prowadzenie wojska dworu do walki, jednak ze wzglę­
du na ilość obowiązków szybko zastąpił go hetman nadwor-
ny32. Istotną funkcję pełnił również prefekt drabantów. Naj­
wyższym rangą urzędnikom dworu podłegały odpowiednio:
jazda i piechota nadworne. Niezbyt przejrzyste są kompeten­
cję oboźnego nadwornego - urząd ten część historyków wią­
że z funkcjami militarnymi. Na dworze funkcjonował odręb­
ny urzędnik o tej samej nazwie połskiej, zajmujący się przy­
gotowaniem powozów królewskich. Wymagającym szersze­
go oświetlenia zagadnieniem pozostaje również dowództwo
nad wozami bojowymi, które w trakcie kampanii 1530 po­
wierzono dworzaninowi Piotrowi Oraczowskiemu^^. Powsta­
je pytanie, czy wobec obowiązku miast względem króla ob­
służenia wyprawy konkretną ilością wozów bojowych, ich
zwierzchnikiem zawsze był przedstawiciel dworu?

2010 (Praeclara stirps Jagiellonka, t. 2), s. 77-101).

Należy przypomnieć, że początkowo marszałek wielki korormy pełnił również
urząd na dworze, z czasem pod jego nieobecność zastępował go marszałek nadwor­
ny (Z. Góralski, Urzędy i godności w dawnej Polsce, Warszawa 1998, s. 75-81). Nie­
zwykle cenne zestawienie urzędników polskich odnajdziemy w: Urzędnicy centralni
i nadworni Polski XIV-XVIII wieku. Spisy, red. A. Gąsiorowski, Kórnik 1992
(Urzędnicy dawnej Rzeczypospolitej X1I-XVII1 wieku. Spisy, red. A. Gąsiorowski,
t. 10). Warto również zwrócić uwagę na przysparzającą wiele problemów identycz­
ność urzędów koronnych/nadwornych z krakowskimi (J. Kurtyka, Problem iden­
tyczności urzędów ziemskich krakowskich i nadwornych w wiekach X1V-XVI, w:
Urzędy dworu monarszego dawnej Rzeczypospolitej i państw ościennych, red.
A. Gąsiorowski, R. Skowron, Kraków 1996, s. 21-54) oraz tendencję do przejmowania
najważniejszych urzędów państwowych przez najsilniejsze rody (M. Wrede, Mar­
szałkowie wielcy i nadworni korormi. Wnioski z biogramów, w: Władza i społeczeń­
stwo w XVI i XVII w. Prace ofiarowane Antoniemu Mączakowi w sześćdziesiątą
rocznicę urodzin. Warszawa 1989, s. 181-193).
33 K. Chłapowski, O urzędzie oboźnego w XVI i pierwszej połowie XVII w., w: Wła­
dza i społeczeństwo w XVI i XVII w. Prace ofiarowane Antoniemu Mączakowie
w sześćdziesiątą rocznicę urodzin. Warszawa 1989, s. 145-150.

• 46'
 Militarne aspekty funkcjonowania dworu

Jedyną kompletną monografią dotyczącą otoczenia

królewskiego, która uwzględnia również aspekty militarne,
jest praca Marka Ferenca o dworze Zygmunta Augusta^^.
Znajdziemy w niej min. rozdziały o dworzanach konnych^s
oraz drabantach^ć. W aneksie zamieszczono także imiermy
spis dworzan królewskich, w tym wojskowych^^. W oparciu
o schemat publikacji Ferenca powstała książka Agnieszki
Marchwińskiej poświęcona dworom żon ostatniego Jagiello-
na^s. Autorka podkreśliła w niej istotne znaczenie grupy
dworzan konnych na dworach krółowych^^ oraz sporządziła
spisy dworzan monarchiń^o
Zdecydowanie skromniej przedstawia się stan badań
nad otoczeniem Zygmunta I Starego. Wartościowe uwagi
zawiera artykuł M. Ferenca o funkcjonowaniu polskiego
dworu królewskiego w XVI wieku, który jednak odnosi się
zasadniczo do okresu panowania ostatniego Jagiellonami.
Dysponujemy pracami dotyczącymi kancelarii królewskiej
najmłodszego syna Kazimierza Jagiełłończyka na połskim
tronie autorstwa Andrzeja Wyczańskiegom^ i Waldemara
Chorążyczewskiegom3 oraz ostatniego Jagiellona pióra Miro­
sława Korołkimm i Marka Ferencami. Z perspektywy badań nad

^ M. Ferenc, Dwór Zygmunta Augusta. Organizacja i ludzie, Kraków 1998.

Tamże, s. 42-57.
3*Tamże, s. 58-63.
3’’Tamże, s. 173-206.
3®A. Marchwińska, Królewskie dwory żon Zygmunta Augusta. Organizacja i składy
osobowe, Toruń 2008.
35Tamże, s. 18-19, 73-97.
« Tamże, s. 169-171,182-186, 212-217.
M. Ferenc, Uwagi o funkcjonowaniu dworu królów polskich w XVI wieku, „Ba­
rok" 12 (2005), z. 2, s. 13-39.
■*2A. Wyczański, Miedzy kulturą a polityką. Sekretarze królewscy Zygmunta Starego
(1506-1548), Warszawa 1990.
^3 w . Chorążyczewski, Polska kancelaria królewska w XVI w. jako problem badaw­
czy, „Archeion" 101 (2000), s. 36-58; tenże. Przemiany organizacyjne polskiej kance­
larii królewskiej u progu czasów nowożytnych, Toruń 2007.
■
“ M. Korolko, Seminarium Rzeczypospolitej Królestwa Polskiego. Humaniści
w kancelarii królewskiej Zygmunta Augusta, Warszawa 1991.
^3 M. Ferenc, Sekretarze „nadworni" Zygmunta Augusta, „Studia Historyczne" 40
(1997), z. 1, s. 31-44.

' 47~
Andrzej Gładysz

wojskowością dworu należy zwrócić szczególną uwagę na

drugą z nich, gdzie znajdziemy wartościową charakterystykę
kwestii militarnych w polskiej kancelarii królewskiej i genezę
powstania urzędu pisarza polnego^*’.
Pomocne są także biografie wybitnych doradców
i dworzan takich jak: starosty Ambrożego Pampowskiego^^,
hetmana Mikołaja Firleja^®, kanclerza Krzysztofa Szydłowiec-
kiego^^, kanclerza i prymasa Jana Łaskiego^o, biskupa pod­
kanclerzego Piotra Tomickiego^k prymasa Piotra Gamrata®^,
hetmana Jana Tarnowskiego®®, sekretarza Jana Zambockie-
go,®4, dyplomaty Jana Ocieskiego®®, hetmana Stanisława Le-
śniowolskiego®®, oficera hiszpańskiego Antoniego Mory®^,

^ w. Chorążyczewski, Przemiany organizacyjne polskiej kancelarii królewskiej,

s. 239-246.
J. Wiesiołowski, Ambroży Pampowski - starosta Jagiellonów. Z dziejów awansu
społecznego na przełomie średniowiecza i odrodzenia, Wrocław 1976.
“ E. Czypionka, Mikołaj Firlej (zm. 1526) dyplomata w służbie Jagiellonów, Lublin
2002 (mps w Archiwum Uniwersyteckim Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego
Jana Pawła 11).
M.in. J. Kieszkowski, Kanclerz Krzysztof Szydłowiecki. Z dziejów kultury i sztuki
Zygmuntowskich czasów, t. 1-2, Poznań 1912; M. Bogucka, Mąż stanu czy zdrajca?
Na marginesie sporów o Krzysztofa Szydłowieckiego i polską dyplomację począt­
ków XVI wieku, w: Aetas media, aetas moderna. Studia ofiarowane profesorowi
Henrykowi Samsonowiczowi w siedemdziesiątą rocznicę urodzin, red. H. Mani­
kowska, A. Bartoszewicz, W. Falkowski, Warszawa 2000, s. 393-402.
“ P. Tafilowski, Jan Łaski (1456-1531) kanclerz koronny i prymas Polski, Warszawa
2007.
5' S. Brzeziński, Biskup podkanclerzy Piotr Tomicki na tle swojej epoki, Kraków
1934.
K. Hartleb, Piotr Gamrat w świetle nieznanego życiorysu, Lwów 1938.
55 Z. Spieralski, Jan Tarnowski 1488-1561, Warszawa 1977; W. Dworzaczek, Hetman
Jan Tarnowski. Z dziejów możnowładztwa małopolskiego. Warszawa 1985; Ł. Win-
czura. Hetman hetmanów. Jan Amor Tarnowski (1488-1561), Kraków 2005 (Bibliote­
ka Tradycji, nr 37).
5^ K. Hartleb, Jan Zambocki. Dworzanin i sekretarz JKM, Warszawa 1937 (Rozprawy
Historyczne Towarzystwa Naukowego Warszawskiego, t. 20, z. 1).
55 K. Hartleb, Jan z Ocieszyna Ocieski. Jego działalność dyplomatyczna i Dyaryusz
podróży do Rzymu 1501-1548, Lwów 1917 (Archiwum Naukowe, Dział 1: Histo-
ryczno-Filologiczny, t. 8), s. 165-506.
55 M. Plewczyński, Hetman zaciężny Stanisław Leśniowolski herbu Roch ok. 1505-
1565, w: Wojsko, społeczeństwo, historia. Prace ofiarowane Profesorowi Mieczysła­
wowi Wrzoskowi w sześćdziesiątą piątą rocznicę Jego urodzin, red. W. Fedorowicz,
J. Snopko, Białystok 1995, s. 41-50.
52 J. Jasnowski, Antoni Mora, Hiszpan w służbie Zygmunta Augusta, „Przegląd

■48'
 Militarne aspekty funkcjonowania dworu

kanclerza Mikołaja „Czarnego" Radziwiłła^s, hetmana Miko­

łaja „Rudego" Radziwiłła^^, hetmana Mikołaja Miełeckiego^
oraz charakterystyki bliskich królom rodów możnowład-
czych przełomu średniowiecza i nowożytności^^. Względnie
przydatne są także liczne biogramy rozproszone po Polskim
Słowniku Biograficznym.
Omawiając zagadnienia dotyczące dworu królew­
skiego w renesansowej Polsce, nie sposób pominąć biografii
członków rodziny królewskiej. Na szczególną uwagę zasłu­
gują monografie dotyczące życia Zygmunta I Starego^^^ kró-

Historyczno-Wojskowy" 9 (1937), s. 305-306.

^ J. Jasnowski, Mikołaj Czarny Radziwiłł (1515-1565). Kanclerz i marszałek ziemski
Wielkiego Księstwa Litewskiego, wojewoda wileński. Warszawa 1939 (Rozprawy
Historycznego Towarzystwa Naukowego, t. 22),
^ M. Ferenc, Mikołaj Radziwiłł „Rudy" (ok. 1515-1584). Działalność polityczna
i wojskowa, Kraków 2008.
“ R. Przypyliński, Hetman wielki korony Mikołaj Mielecki (ok. 1540-1585), Toruń
2002 .

M.in.: J. Ptaśnik, Bonerowie, „Rocznik Krakowski" 7 (1905), s. 1-134; J. Fijałek,

Tarłowie. Znamienitego rodu początki i świetność, „Przegląd Historyczny" 8 (1909),
s. 63-88,167-197, 284-312; 10 (1910), s. 34-65,168-205, 310-350; K. Hartleb, Z Ocieszy-
na Ociescy herbu Jastrzębiec. Przodkowie i rodzeństwo Kanclerza wielkiego koron­
nego, „Miesięcznik Heraldyczny" 1913, nr 5-6, s. 86-93, nr 7-8, s. 121-125, nr 9-10,
s. 162-169; S. Karwowski, Leszczyńscy herbu Wieniawa, „Miesięcznik Heraldyczny"
1914, nr 1-2, s. 27-31, nr 3-4, s. 68-76, nr 5-6, s. 113-118, nr 11-12, s. 156-187;, A. Kło­
dziński, Tęczyńscy. Genealogia rodu oraz pogląd na jego rozwój, zamożność i zna­
czenie, „Sprawozdania Komisji Historii Sztuki" 9 (1915), k. 237-266; O. Łaszczyńska,
Ród Herburtów w wiekach średnich, Poznań 1948 (Prace Komisji Historycznej
PTPN, t. 4); E. Janas, Działalność wojskowa Firlejów w XVI-XVII wieku, w: Firlejo­
wie - I Janowieckie Spotkania Historyczne, Janowiec n. Wisłą 1999, s. 59-79; J. Kur­
tyka, Latyfundium Tęczyńskie. Dobra i właściciele (XIV-XVII wiek), Kraków 1999;
J. Rondoś, Helsztyńscy w służbie Andegawenów i Jagiełlonów, Lublin 2001 (mps
w Archiwum Uniwersyteckim Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego Jana Pawła
II); P. Jusiak, Przyczyny awansu w szeregi możnowładztwa w końcu XV i pierwszej
połowie XVI wieku (na przykładzie rodziny Firlejów), w: Władza i prestiż. Magnate-
ria Rzeczypospolitej w XVI-XVIII wieku, red. J. Urwanowicz, U. Dubas-
Urwanowicz, P. Guzowski, Białystok 2003, s. 331-344; H. Lułewicz, Miszkowicze,
Kałenikowicze, Tyszkowicze (Tyszkiewicze) - cztery pokolenia w dziejach rodu (XV
wiek-pierwsza połowa XVI wieku), w: Władza i prestiż, s. 305-329; A. Nalewajek,
Szydłowieccy na dworze królewskim Jana Olbrachta, w; Servitium et amicitia. Stu­
dia z dziejów kariery i awansu w Polsce Jagiellonów, red. A. Januszek-Sieradzka,
Sandomierz 2011 (Praeclara stirps Jagiellonica, t. 3), s. 11-37.
“ A. Hirschberg, Dziesięć pierwszych lat panowania Zygmunta I. Studium histo­
ryczne na podstawie kroniki J. L. Decjusza, „Przewodnik Naukowy i Literacki"

' 49'
Andrzej Gładysz

lowej Bony Sforzy^s oraz ich syna Zygmunta II Augusta^,

a także zbiorowa monografia poświęcona polskim Jagiellon­
kom w XVI wieku^s.

Wojskowość nadworna

Zdecydowanie gorzej przedstawiają się badania

szczegółowe dotyczące wojskowości polskiego dworu kró­
lewskiego ostatnich Jagiellonów.
Swoistym łącznikiem probłematyki miłitarnej z ży­
ciem codziennym dworu był turniej. Stanowił on nie tylko
element wspomnianego już wychowania szlacheckiego, ale
także cenioną rozrywkę i, co najważniejsze, był uważany za
swoisty egzamin z wojskowego rzemiosła. Bardzo często
wśród uczestników igrzysk występowałi dworzanie krółew-
scy, którzy w ten sposób wykazywali się swoją zręcznością
i zdolnościami bojowymi^. Równie istotnym elementem kul-

1 (1874), s. 241-283; W. Dzięgiel, Król Polski Zygmunt I na Śląsku. Szkic historyczny,

Katowice 1936 (Polski Śląsk. Odczyty i rozprawy, t. 22); Z. Wojciechowski, Zygmunt
Stary (1506-1548), Warszawa 1946; A. Dembińska, Zygmunt I. Zarys dziejów we-
wnętrzno-politycznych 1540-1548, Poznań 1948 (Prace Komisji Historycznej Poznań­
skiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk, t. 14, z. 3); A. Wyczański, Zygmunt Stary,
Warszawa 1985.
“ W. Pociecha, Królowa Bona (1494-1557). Czasy i ludzie odrodzenia, t. 1-4, Poznań
1948-1958; M. Kosman, Królowa Bona, Warszawa 1971; D. Wójcik-Góralska, Niedo­
ceniana królowa. Warszawa 1987; M. Bogucka, Bona Sforza, wyd. 4, Wrocław 2009.
“ L. Kolankowski, Zygmunt August. Wielki Książę Litwy do roku 1548, Lwów 1913;
L. Beynar [P. Jasienica], Zygmunt August na ziemiach dawnego W. Ks. Litewskiego,
Wilno 1935; E. Gołębiowski, Zygmunt August. Żywot ostatniego z Jagielłonów,
Warszawa 1968; A. Sucheni-Grabowska, Zygmunt August. Król polski i wielki
książę litewski 1520-1562, Warszawa 1996; A. Dybkowska, Zygmunt August, Lublin
2003, S. Cynarski, Zygmunt August, wyd. 3, Wrocław 2004.
“ A. Przezdziecki, Jagiełlonki polskie w XVI wieku. Obrazy rodziny i dworu Zyg­
munta I i Zygmunta Augusta Królów Polskich, 1.1-5, Kraków 1868.
“ W. Iwańczak, Turniej rycerski w Królestwie Czeskim - próba analizy kulturowej,
„Przegląd Humanistyczny" 5 (1983), s. 39-53; S. K. Kuczyński, Turnieje rycerskie
w średniowiecznej Polsce, w: Biedni i bogaci. Studia z dziejów społeczeństwa
i kultury ofiarowane Bronisławowi Geremkowi w sześćdziesiątą rocznicę urodzin.
Warszawa 1992, s. 295-306; M. Plewczyński, Knight Toumaysat the Jagiełlonian
Court as a Fight School for the Polish Enlisted Commanders of the 16th Century,
„Fasciculi Archaeołogicae Historicae" 8 (1995), s. 35-40; B. W. Brzustowicz, Turniej
rycerski w Krółestwie Polskim w późnym średniowieczu i renesansie na tle europej-

~ 50~
 M ilitarne aspekty funkcjonowania dworu

tury szlacheckiej był pojedynek, opisywany często jako „sąd

Boży". Pośród uczestników tych form militarnych spotyka­
my również dworzan królewskich^^.
Oś omówienia wojskowego otoczenia Zygmunta Au­
gusta stanowi artykuł Marka Ferenca^®. Autor podkreślił
w nim, że mimo ewidentnego braku predyspozycji wojsko­
wych króla®^ aulici wielokrotnie służyli w wojsku, a w wy­
prawach: pozwolskiej (1557) i radoszkowickiej (1567), wziął
udział cały dwór krółewski, będąc znaczącą siłą wśród od­
działów zaciężnych i całej armii połsko-litewskiej^o. W dalszej
kolejności Ferenc omówił poszczególne formacje wojskowe
wchodzące w skład hufca dworskiego. Ustałenia te wciąż
można rozwinąć, co jest widoczne na przykładzie formacji
fedweraszów (w 1557 roku było 500 fedweraszów nadwor­
nych z pocztem kancłerza Jana Ocieskiego włącznie). Ferenc
charakteryzuje ich jako jednostkę złożoną wyłącznie z za­
ciężnych; jako łekkozbrojni miełi pełnić służbę strażniczą^i.
Otóż oddział ten pojawia się na kartach „Kroniki" Marcina
Bielskiego: „Lekki lud to iest Husarze Fedweres przypra­
wiwszy się / szli prętko^2"^ ^aś w jego „Sprawie rycerskiej"
jest wymieniony wśród innych formacji wojskowych na polu
bitwy: „iako jezdni zbroyni / iako lekko zbroyni / iakokiry-

skim. Warszawa 2003, s. 270-302; J. Szymczak, Pojedynki i harce, turnieje i gonitwy.

Walki o życie, cześć, sławę i pieniądze w Polsce Piastów i Jagiellonów, Warszawa
2008, s. 35-40.
Tamże, s. 35-40; S. Kutrzeba, Pojedynki w Polsce, Kraków 1909.
^ M. Ferenc, Służba wojskowa, s. 99-116.
^ Szerzej na ten temat A. Gładysz, Wojskowe osiągnięcia Zygmunta Augusta. Próba
oceny, w: Sigismundus Augustus Rex. Studia i szkice z dziejów panowania ostatnie­
go Jagiellona, red. A. Januszek-Sieradzka, Sandomierz 2010 (Praeclara stirps Jagiel­
lonka, t. 2), s. 149-166.
™M. Ferenc, Służba wojskowa, s. 100-102.
^ Tamże, s. 103.
^ M. Bielski, Kronika,to jest historyja świata na sześć wieków a czterzy monarchije
rozdzielona, z rozmaitych historyków tak w Świętym Piśmie krześcijańskim, ży­
dowskim, jako i pogańskim wybierana i na polski język wypisana dostateczniej niż
pierwej, z przydanim wiele rzeczy nowych. Od początku świata aż do tego roku,
który sie pisze 1564, z figurami ochędożnymi i własnymi, wyd. 3. M. Siebeneicher,
Kraków 1564, k. 229.

51'
Andrzej Gładysz

snicy / jako Fedweresz / iako Husarze / maią stać / a na

którym mieyscu / to prożno pisać albo nauczać^^". Według
relacji Bielskiego fedwerasze są znani również w Rzeszy
Niemieckiej: „są też [u Niemców - A.G.] drudzy lżejszej
Zbroie po Fedwerecku^^". Inne spojrzenie na tę sprawę daje
popis roty starosty łęczyckiego Krzysztofa Rozrażewskiego
dokonany 6 czerwca 1580 roku w Brześciu. W jej skład obok
polskich husarzy wchodzili fedwerasze - husarze: „wszyscy
w zbrojach, z drzewy, z koncerzem w zarękawiach, ze szablą,
z rusznicami, po fedwerasku" oraz fedwerasze - arkebuze-
rzy: „strzelcy cudzoziemscy po fedwerasku z parą rusznic
krótkich i jedną długą. [...] Ci wszyscy rajtarowie w zbrojach,
z parą rusznic krótkich i jedną długa^^" Konstanty Górski
opatruje tę informację następującym komentarzem: „Była to
wyjątkowa i bardzo oryginalna rota, zawierająca w sobie
kilka rodzajów jazdy, jak: Fedweraszów uzbrojonych po hu-
sarsku, fedweraszów uzbrojonych po arkebuzersku, rajtarów
i husarzy polskich. Więcej podobnych rot nie spotkaliśmy76".
Czy nie należałoby tej swoistej różnorodności formacji
fedweraszów odnieść również do czasów zygmuntowskich?
Trzeba również zastanowić się nad proweniencją rzeczowni­
ka fedwerasz. Pochodzi on od węgierskiego fegyveres, co na­
leży rozumieć jako zbrojny, orężny, uzbrojony człowiek. Być
może jako kryterium przynależności należałoby przyjąć za­
tem węgierskie pochodzenie, a nie charakter służby^^.
W dalszej części tekstu Ferenc przedstawił kwestię
dowództwa nad oddziałami nadwornymi, które stopniowo
przechodziło z rąk marszałka nadwornego do mianowanego
okresowo hetmana nadwornego^®.

^ M. Bielski, Sprawa rycerska, wyd. M. Siebeneicher, Kraków 1569, k. 31-31v.

Tamże, k. 65v.
K. Górski, Historya jazdy polskiej, s. 305-306.
Tamże, s. 306.
^ A. Gładysz, Mało znane formacje w wojsku polskim i litewskim połowy XVI
wieku, „Taktyka i Strategia. Militarny Magazyn Historyczny" 27 (2009), s. 34-35.
M. Ferenc, Służba wojskowa, s. 109-111.

' 52'
 Militarne aspekty funkcjonoiuania dworu

Wojsko nadworne stanowiło dla Zygmunta Augusta

swego rodzaju odwód wyszkolonych żołnierzy, łatwych do
zmobilizowania i możliwie szybkiego wysłania w zagrożone
regiony kraju^^. Z kolei uzdolnieni dworzanie byli wykorzy­
stywani jako dowódcy bądź urzędnicy wojskowi różnych
szczebli®^. Ostatni Jagiellon szczególnie chętnie zatrudniał na
dworze specjalistów z zakresu architektury i inżynierii woj­
skowej®^. Wśród ważniejszych badaczy zaangażowania dwo­
rzan Zygmunta Augusta w sprawy rozbudowy pogranicz­
nych twierdz oraz irmych rezydencji królewskich należy
wymienić Leszka Kajzera, Dariusa Baronasa i Agnieszkę Ja-
nuszek-Sieradzką®2.
Pozycję wyjątkową wśród wojsk nadwornych zajmo­
wała artyleria, znajdująca się pod bezpośrednim nadzorem
monarchy. Organem, który realizował jego decyzje, w tym
inwestycje, administrację dział, zlecenia ludwisarskie i do­
wodzenie działami w polu, był właśnie dwór®®. Wynikało to

^ Tamże, s. 112-113.
a>Tamże, s. 113-114.
^ Tamże, s. 115-116. Zob. także: J. Jasnowski, Antoni Mora. Hiszpan w służbie Zyg­
munta Augusta, „Przegląd Historyczno-Wojskowy" 9 (1937), s. 305-306; M. Plew-
czyński, Hiszpanie i Francuzi w armii koronnej za panowania Zygmunta Augusta
i Henryka Walezego (1548-1574), w: Od armii komputowej do narodowej, t. 3: Pro­
blemy organizacyjne sił zbrojnych od XVI do XX wieku, red. J. Centek, M. Krotofil,
Toruń 2009, s. 21-39; A. Gładysz, Hiszpanie w wojsku polskim, s. 47-51.
L. Kajzer, Zamki i społeczeństwo. Przemiany architektury i budownictwa obron­
nego w Polsce w X-XVIII wieku. Łódź 1993; tenże. Dwory w Polsce, Od średniowie­
cza do współczesności. Warszawa 2010; D. Baronas, Fortification innovations in the
Grand Duchy of Lithuania during the reign of Sigismundus Augustus (1548-1572),
w; Zamek i dwór w średniowieczu od XI do XV wieku. Materiały XIX Seminarium
Mediewistycznego, red. J. Wiesiołowski, Poznań 2001, s. 80-82; A. Januszek,
„...architecturam colłuit". O potrzebie nowego spojrzenia na działalność budowlaną
króla Zygmunta Augusta, w: Eccłesia, cułtura, potestas. Studia z dziejów kultury
i społeczeństwa. Księga ofiarowana Siostrze Profesor Urszuli Borkowskiej OSU, red.
P. Kras, A. Januszek, A. Nalewajek, W. Polak, Kraków 2006, s. 519-536; taż. Rezy­
dencja królewska w Niepołomicach w czasach panowania Zygmunta Augusta 1548-
1572, Lublin 2006; taż. Architektura i ludzie. Działalność budowlana króla Zygmun­
ta Augusta w świetle listów, w: Curia Jagiellonica. Studia z dziejów dworu i kultury
dworskiej w XV-XVI wieku, red. A. Januszek-Sieradzka, Lublin 2009 (Praeclara
stirps Jagiellonica, 1.1), s. 151-163;
83 M. Ferenc, Służba wojskowa dworzan króla Zygmunta Augusta, s. 105-106.

■ 53’
Andrzej Gładysz

z kształtującej się dopiero i wciąż niestałej hierarchii wojsko­

wej w grupie artyłerzystów. O wyjątkowej pozycji puszkarzy
i szczegółnej uwadze, jaką Zygmunt August obdarzał artyłe-
rię, pisał autor niniejszego tekstu®^.
Interesujące nas kwestie miłitarne dopiero stają się
tematem badań. Wartościową anałizę, dotyczącą inwestycji
w uzbrojenie zaczepne i ochronne zygmuntowskiego dworu
książęcego w Budzie, Głogowie i Opawie dał Ałeksander
Bołdyrew®5 2 kolei Marek Płewczyński przedstawił istotne
zagadnienie napływu Śłązaków na dwór połski i do wojska
koronnego w okresie panowania Jana Olbrachta, Aleksandra
Jagiełłończyka i Zygmunta I Starego, ze szczegółnym
uwzględnieniem rodzin Iskrzyckich i Rechembergów^^.
Na szczegółowe badania oczekują wciąż zagadnienia
wojskowe połskiego dworu krółewskiego Zygmunta I Stare­
go. Próby przedstawienia organizacji i składu osobowego
dworzan wojskowych Jagiełłończyka podjął autor niniejszego
tekstu.
Starannej anałizie pod wzgłędem łiczebności, składu
osobowego, społecznego i narodowościowego została pod­
dana chorągiew nadworna, biorąca udział w kampanii moł­
dawskiej w 1509 roku87. W oddziałe łiczącym 300 koni w 68

^ A. Gładysz, Wojskowi ulubieńcy Zygmunta Augusta, czyli o królewskich puszka-

rzach, ich jadłospisie i tajemniczej „skrzynce", w; Servitium et amicitia. Studia
z dziejów kariery i awansu w Polsce Jagiellonów, red. A. Januszek-Sieradzka, San­
domierz 2011 (Praeclara stirps Jagiellonka, t. 3), s. 119-143.
A. Boldyrew, Uzbrojenie wczesnonowożytnego dworu książęcego w świetle ra­
chunków dworskich. Analiza porównawcza, „Kwartalnik Historii Kultury Material­
nej" 57 (2009), nr 1, s. 3-14; tenże. Konie, rząd koński i oporządzenie jeździeckie
wczesno nowożytnego dworu książęcego w świetle rachunków dworskich. Analiza
porównawcza, „Kwartalnik Historii Kultury Materialnej" 57 (2009), nr 3-4, s. 369-
378. Na temat dworu księcia Zygmunta Jagiellończyka na Śląsku pisali m.in.: Stani­
sław Nowogrodzki (Rządy Zygmunta Jagiellończyka na Śląsku i Łużycach (1499-
1506), Kraków 1937), Zygmunt Boras (Zygmunt Stary w Głogowie, Katowice 1983);
Wiktor Szymborski (Pobyt Zygmunta I na Śląsku w oczach polskich historyków,
„Studenckie Zeszyty Historyczne" 5 (2004), s. 61-84).
M. Płewczyński, Ślązacy w służbie koronnej, s. 23-35.
A. Gładysz, Walki polsko-mołdawskie w latach 1504-1510, Lublin 2009 (mps
w Archiwum Uniwersyteckim Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego Jana Pawia II,
w druku); tenże. Jedna, czy dwie chorągwie nadworne Zygmunta 1 w kampanii

~ 54~
 M ilitarne aspekty funkcjonowania dworu

pocztach średnia wielkość pocztu wahała się między 4, a 5

końmi^s. Na obecnym etapie badań udało się również auto­
rowi zidentyfikować większą grupę dworzan oraz określić
pochodzenie terytorialne dużej grupy curienses.
Warto zaznaczyć, że oddział dworski w trakcie kam­
panii mołdawskiej wziął czynny udział w wałkach, ponosząc
wysokie straty, sięgające ponad 40% stanu®^. Są one z pewno­
ścią nie tylko wynikiem bitwy stoczonej nad Dniestrem 4
października 1509 roku, lecz również trudów wojennych
trwającej miesiąc wyprawy oraz chorób®^. Należy raczej wy­
kluczyć, żeby w tak elitarnym oddziale pojawiły się przy­
padki dezercji. Niemniej jednak możemy spotkać przykłady
zwolnień od wyprawy, wydanych przez króla dla swoich
dworzan^i.
Podobne dociekania zostały przeprowadzone odno­
śnie dworzan konnych, biorących udział w wojnie z Mołda­
wią w latach 1530-1532^2 yv okresie od września do listopada
tego roku na Podole zostało wysłanych 233 dworzan w 56
pocztach (średnia wiełkość pocztu ok. 4 konie). Błisko 40%
oddziału stanowiły poczty ciężkozbrojne^^, resztę husarskie
i strzelcze^^. W porównaniu ze wspomnianą powyżej wy­
prawą do Mołdawii widoczna jest postępująca dominacja
szlachty w wojskowym otoczeniu królewskim. Spada rów-

mołdawskiej 1509 r.7, w: Na z góry upatrzonych pozycjach, red. B. Międzybrodzki

i in., Zabrze 2011, s. 93-103.
s®Tamże, s. 94-97.
Tamże, s. 101-103.
^ Tenże, Walki polsko-mołdawskie, s. 90-99.
Tamże, s. 79-84.
®Tenże, Dworzanie Zygmunta I w wojnie z Mołdawią (1530-1532) (w druku).
® Obecność husarzy, tzw. Raców w oddziałach nadwornych opisał M. Płewczyński
(Wkład Serbów w rozwój staropolskiej wojskowości (1450-1570), „Studia i Materiały
do Historii Wojskowości" 36 (1994), s. 3-21.
Warto w tym miejscu zaznaczyć, że np. w styczniu 1507 roku część pocztów
dworskich Zygmunta ł wkraczającego do Krakowa była „litewskim albo kozackim
strojem kosztem wielkim przybrana [...] bo [...] iż jaki król i z której krainy, taki
ubiór naszy, jako simiae noszą" (M. Bielski, Kronika polska, Sanok 1586, s. 935-936;
M. Stryjkowski, Kronika polska, litewska, żmudzka i wszystkiej Rusi, wyd. M. Mali­
nowski, Warszawa 1846, s. 341; cyt. za: M. Płewczyński, Ludzie Wschodu, s. 48-49).

• 55'
Andrzej Gładysz

nież odsetek obcokrajowców, wśród których pojawia się tyl­

ko dwóch obywateli Wielkiego Księstwa Litewskiego
i dwóch spolonizowanych Ślązaków. Zauważyć można rów­
nież zdecydowaną przewagę liczebną mieszkańców woje­
wództw sandomierskiego i krakowskiego pośród dowódców
pocztów nadwornych^5 ggz wątpienia jest to związane ze
stosunkowo bliskim miejscem stałego pobytu monarchy na
Wawelu^^.
Zachowały się również przekazy źródłowe dotyczące
udziału dworzan Zygmunta I w walkach na Węgrzech. Czte­
ry poczty nadworne zostały wysłane przez króla dla roze­
znania sytuacji na pograniczu karpackim już latem 1530 ro­
ku. Mikołaj Smolikowski udał się do Kieżmarku na Spiszu,
Mikołaj Jastrząbski do Wyszehradu, a Bernard Maciejowski
do Ostrzyhomia. Po nich na Węgry wyprawiono jeszcze Jana
Kłajskiego. Z kolei rok później, we wziętym przez króla pol­
skiego w sekwestr Ostrzyhomiu, załogę stanowiła opłacona
przez króla rota Hiszpanów dowodzona przez dworzanina
Kaspra Maciejowskiego^^. Dworzanie pełnili zatem nie tylko
służbę wojskową, ale także swego rodzaju zadania wywia­
dowcze poza granicami kraju.
Podsumowując możemy stwierdzić, że tematyka do­
tycząca wojskowości nadwornej doby ostatnich Jagiellonów
wciąż oczekuje na badania. Względnie dokładnie opracowa­
ne zostały zagadnienia wojskowych dworzan Zygmunta II
Augusta, zarówno pod kątem organizacji dworu królewskie­
go, jak również ich uczestnictwa w działaniach zbrojnych.
Z kolei zdecydowanie niewystarczający jest stan wiedzy na
temat organizacji i funkcjonowania militarnego otoczenia
jego ojca. W wielu wypadkach historykowi XVI wieku pozo-*

® A. Gładysz, Dworzanie Zygmunta I w wojnie z Mołdawią (1530-1532).

* Istotną rolę w otoczeniu królewskim odgrywali wielkorządcy krakowscy, którzy
byli odpowiedzialni za siedzibę królewską na Wawelu oraz domenę wielko rządo­
wą (F. Leśniak, Wielkorządcy krakowscy XVI-XVIII wieku. Gospodarze zamku
wawelskiego i majątku wielkorządowego, Kraków 1996 (Biblioteka Wawelska,
t.l0)).
A. Gładysz, Dworzanie Zygmunta I w wojnie z Mołdawią (1530-1532).

■ 56'
 M ilitarne aspekty funkcjonowania dworu

staje porównanie dworu monarszego Zygmunta I z królew­

skim otoczeniem jego poprzedników bądź następców (Zyg­
munta Augusta, ale także królów elekcyjnych^®), mające na
celu rekonstrukcję środowiska wojskowych na dworze oraz
scharakteryzowanie jego znaczenia militarnego w kraju
w latach 1507-1548. Wiedza o kampaniach wojennych i bi­
twach stoczonych pod dowództwem bądź z udziałem curien-
ses Zygmunta I Starego jest rozproszona po różnych publika­
cjach, zaś osobnej monografii nie doczekał się nawet jego
dwór jako całość. Praca poświęcona żołnierzom na dworze
przedostatniego Jagiellona powinna stać się nie tylko istot­
nym elementem dociekań nad strukturą dworu monarszego
w Polsce w 1 połowie XVI wieku, ale także ważną częścią
badań historii wojskowej okresu obfitującego w liczne refor­
my skarbowo-wojskowe i przemiany w sztuce wojennej^^.

^ Wśród wartościowych prac oraz edycji źródłowych mogących służyć pomocą

należy wymienić: S. Kutrzeba, Urzędy koronne i nadworne w Polsce, ich początki
i rozwój do r. 1504, Kraków 1903; M. Wilska, Liczebność dworu Kazimierza Jagiel­
lończyka w świetle opublikowanych rachunków, „Kwartalnik Historyczny" 94
(1987), z. 4, s. 111-118; J. Olszówka, Dwór królewski Aleksandra Jagiellończyka
w latach 1501-1506, Lublin 2007 (mps w Archiwum Uniwersyteckim Katolickiego
Uniwersytetu Lubelskiego Jana Pawła II); taż, Ludzie rycerscy, dworscy i uczeni na
polskim dworze króla Aleksandra Jagiellończyka, w: Curia Jagiellonica. Studia
z dziejów dworu i kultury dworskiej w XV-XVI wieku, red. A. Januszek-Sieradzka,
Lublin 2009 (Praeclara stirps Jagiellonica, t. 1), s. 45-70; Wykaz urzędów i służby
dworu królewskiego w Polsce z czasów Henryka Walezego, wyd. S. Kutrzeba,
„Archiwum Komisji Historycznej" 9 (1902), s. 389-406; F. Fuchs, Ustrój dworu kró­
lewskiego za Stefana Batorego, w: Studya historyczne wydane ku czci prof. Wincen­
tego Zakrzewskiego, Kraków 1908, s. 33-172; Ordynacja dworu Zygmunta III z 1589
roku, oprać. K. Chłapowski, Warszawa 2004; E. Opaliński, Zaufani Zygmunta III.
Dyskusja wokół książki Waltera Leitscha Das LebenamHof Kónig Sigismundus III.
von Polen, „Kwartalnik Historyczny" 118 (2011), nr 4, s. 707-724; W. Czermak, Na
dworze Władysława IV, w: tenże, Studya Historyczne, Kraków 1901, s. 7-198;
M. Nagielski, Gwardia przyboczna Władysława IV (1632-1648), „Studia i Materiały
do Historii Wojskowości" 27 (1984), s. 113-145; tenże. Społeczny i narodowy skład
gwardii królewskiej za dwóch ostatnich Wazów (1632-1668), „Studia i Materiały do
Historii Wojskowości" 30 (1988), s. 61-102. Pewną wartość porównawczą przedsta­
wia również obecnie nieaktualny tekst Krzysztofa Dembskiego (Wojska nadworne
magnatów polskich w XVI i XVII wieku, „Zeszyty Naukowe Uniwersytetu im.
A. Mickiewicza" (1956), z. 1, s. 49-96).
^ Autor niniejszego tekstu obecnie przygotowuje pod kierunkiem dra hab. Jana
Ptaka, prof. KUL rozprawę doktorską w Instytucie Historii KUL poświęconą zagad­
nieniom służby wojskowej dworzan królewskich Zygmunta I Starego.

■ 57'