वृक्षसाक्षरता

ई- दिवाळी अंक
२०२३

vrukshasaksharta@gmail.com
1
 अपपणपतिका
तिसगापवर भरभरूि प्रेम
करत फु लपाखराप्रमाणे
अत्यंत अल्हाििायकपणे
तिसगापला कोणतीही हािी
ि पोहोचवता त्याचा
आस्वाि घेणाऱ्या सवप
तिसगपवेड्ांिा प्रेमपूवपक
समर्पपत...

संपािक मंडळ
डॉ. शारिा वैद्य
डॉ. मंगल ततवारी
शलाका िेशमुख
श्री. श्रीराम कोळी
श्री. तवशाल शशंिे
श्री. भरत गोडांबे

2
 वृक्षसाक्षरता ई- दिवाळी अंक २०२३

अंतरं ग
֍संपािकीय
֍ऋतुरंग - अतभतित तभडे
֍वेल - डॉ. मंगल ततवारी
֍परसिारातील पाहूणे - समीर गुळवणे
֍एक छोटासा बिल... Project BMS - तुषार िेसाई
֍वाळलेल्या पािांची माती होतािा.... - अदिती घाडीगावकर
֍समि-गैरसमि - आदित्य डोंगरे
֍रािमेव्यातलं बालपण - प्रािक्ता पराग म्हािे
֍िंगलातली राि - उन्मेष परांिपे
֍खारे पाटातल्या शेंगा - तुषार म्हािे
֍चाफ्याच्या झाडा..... - तवशाल शशंिे
֍मुचकुं ि - डॉ. अंिली िेशपांडे
֍सुरंगी - मतिषा छिे
֍बहावा - वषाप पेठे
֍फु लपाखराचे िीविचक्र तचि - कु . अिन्या शशंिे
֍फु लांच्या रांगोळ्या - िंिदकशोर काळे

3
पतहल्या अंकाच्या तितमत्तािे…
रािफु लांची िवराि या लेख मातलके ला भरभरूि प्रततसाि तमळाला आतण मग
वृक्षसाक्षरता समूहचा ई- दिवाळी अंक काढावा असा बेत आखला. खरं िोि वषप आधीपासूिच हा
तवचार सुरू होता पण यावषी त्याला मूतप स्वरूप आले. अगिी कमी दिवसात आपल्या मधल्या
अिेक तिसगपप्रेमी मंडळींिी आपले लेख, कतवता, रांगोळ्या या अंकासाठी प्रेमपूवपक पाठवल्या
आतण त्यातूिच वृक्षसाक्षरता समूहचा हा पतहला ई- दिवाळी अंक साकार झाला त्याबद्दल मी
आपला ऋणी राहीि. संपािक मंडळािे िेखील सवप सातहत्य तपासण्याचं काम वेळेत पूणप करूि
दिलं त्याबद्दल त्यांचे आभार. यातील अिेक प्रकाशतचिे ही आंतरिालावरूि घेण्यात आली
आहेत.
या अंकात काय वाचायला तमळे ल हे मी इथे सांगणार िाही. िैवतवतवधता हा तवषय
घेऊि अंक करावा असे योिले आतण त्या अिुषंगािे िे लेख प्राप्त झाले ते यात समातवष्ट के ले गेले
आहेत. अत्यंत मोठी व्याप्ती असणाऱ्या या तवषयाच्या सवपच अंगांिा स्पशप करता आला िाही परं तु
िे िे सातहत्य उपलब्ध झालं ते त्या त्या क्षेिातील अभ्यासू व्यक्तीिे तलतहले हे माि खरं ... यातील
लेख वाचले की ते आपल्या लक्षात येईलच.
एक गोष्ट िम्रपूवपक सांगतो की इतर दिवाळी अंकांप्रमाणे हा अंक िक्कीच िाही कारण
कोणत्याही डीटीपी ऑपरे टर कडू ि याची बांधणी करूि घेण्यात आली िाहीये. मला िसा वेळ
तमळे ल त्या पद्धतीिे मी हे काम के लेले आहे त्यामुळे यात ऑफसेटचा साचेबंधपणा िाही त्याकडे
कृ पया िुलक्ष
प करावे ही तविंती. तिसगापचा आिंि घेणाऱ्या प्रत्येकािे तलतहते व्हावे हाच के वळ
एकमेव हेतू डोळ्यासमोर ठे वूि या अंकाचे काम सुरू के लेले आहे. यावषी िसा प्रततसाि तमळाला
तसाच प्रततसाि कायम तमळत राहील याच अपेक्षस
े ह हा अंक आपल्यापुढे सािर करीत आहे.
लोभ आहेच तो वृशद्धंगत व्हावा ही तविंती!

आपला
सृष्टीतमि भरत गोडांबे
तिसगपतशक्षक
१५ ऑक्टोबर २०२३

4
 ऋतुरंग

िागततक तापमािवाढीमुळे वषापगतणक आक्रसत िाणाऱ्या थंडीच्या व वाढत िाणाऱ्या

उन्हाळ्याच्या कालखंडांमुळे हल्ली माचपच्या सुरवातीपासूिच कातहली होऊ लागते. त्यामुळे
हल्लीच्या तपढीला तीस चाळीस वषाांपूवी बऱ्यापैकी थंडीतील दिवाळी व होळी हे बहुिा मान्यच
होणार िाही. तरीही वषपगतणक लवकर लवकरच येणाऱ्या उन्हाळ्याची चाहूल आपल्याला वसंत
ऋतूतील मिमोहक रं गांमुळे काही वेळा पुरती का होईिा सुखि वाटते. उष्ण कटटबंधातील
मोसमी हवामािाच्या प्रिेशातील आपला भारत िेश असो वा समशीतोष्ण / शीत कटीबंधातील
अमेटरका िपाि असो. अशा वेगवेगळ्या हवामािाच्या प्रिेशात िर बिलणाऱ्या ऋतुगतणक
वेगवेगळ्या रं गांची मुक्तहस्ते उधळण करणाऱ्या तिसगापची ही तवतवध रूपे

तशतशरात पािगळीमुळे तिष्पणप झालेले पळस, काटेसावर, पांगारा या सारखे वृक्ष वसंतात
फु लापािांचे असे मोहक रं ग धारण करूि रं गपंचमी सािरी करतात.

मग तो भगवा पळस वा गुलाबी काटेसावर असो, सोिमोहोराचा तपवळाधम्मक गालीचा वा

बहाव्याचा बहर असो, कु सुम्बाची के शरी धम्मक व करं िाची पोपटीशार पािे संपूणप आसमंत
रं गवूि सोडतात.

5
साधारण याच सुमारास समतशतोष्ण कटटबंधातले िपाि सारखे िेश गुलाबी रं गाच्या अिेक
छटात चेरी ब्लॉसम िे (साकु रा व ट्युतलपच्या तवतवध रं गात अक्षरशः न्हाऊि तिघतात, आपल्या
तसक्कीम मधील ततस्ता ििीचे खोरे ऱ्होडोडेंड्रॉि फु लांिी सिते.

6
ग्रीष्माच्या उन्हात होरपळू ि तिघालेली वषापऋतूची चातकासारखी वाट पाहणारी धरणी
पावसाच्या थेंबांिी मातीला व वृक्षांिा िववधूगत तहरवा साि चढवते. डोंगरिऱ्या, पठारे , शेते
एकाच तहरव्या रं गाच्या अिेक छटा धारण करतात. मोसमी पाऊस हा िगातील मोिक्याच
प्रिेशात (मुख्यतः भारतीय उपखंड आग्नेय आतशया, मध्य अमेटरका) पडत असल्यामुळे उवपटरत
प्रिेशात पावसाळा असा वेगळा ऋतू िाही. त्यामुळे वषापऋतूतील रं गबिल इतर टठकाणी
प्रामुख्यािे िाणवत िाहीत..

पावसाळा संपत आला असता शरि ऋतू आपले कासचे पठार अशा मिमोहक छटांिी सिवतो
की मि अगिी मोहरूि िाते.

7
ह्याच सुमारास सह्याद्री आपल्या अंगावर सोिकीची तपवळीधम्मक शाल पांघरतो.

आपल्याकडील हेमंत ऋतू धरे चे तहरवे पांघरूण काढू ि घेत असतािा शीत कटटबंधांतील िेशात
माि तशतशरातील पािगळीच्या आधी तेथील वृक्षांिा सुंिर अशा तपवळ्या, लाल, के शरी अशा
रं गांिी (फॉल कलसप) न्हाऊ माखू घालतो.
8
तशतशरात पािगळीत वृक्ष पूणपतः तिष्पणप होऊि वसंत ऋतूची वाट पाहू लागतात आतण
ऋतुरंगाच्या चक्राची एक तगरकी पूणप होते.

तथाकतथत तवकासाच्या हव्यासापोटी िैसर्गपक स्त्रोतांची व सृष्टीची होत असणारी अतवरत हािी
मािवास आत्मिाशाकडे िेण्यास कारणीभूत ठरली तर आश्चयप वाटावयास िको. तरीही पाच
मूलतत्व आतण ११८ मूलद्रव्यांपासूि तिमापण झालेल्या ह्या सृष्टीच्या ऋतुचक्रात हस्तक्षेप करणे
अिूि मािवास िमले िाही हे सुिव ै च.

अतभतित तभडे
abhijit2405@gmail.com

9
 वेल

मािवी सभ्यतेच्या प्रारं भापासूि मािवाला वेलींिी भुरळ घातली आहे, खाद्य,
औषध, फु ले, सुगंध, फायबर, सौियाांसाठी वेली लावल्या िात असत. वेलीतशवाय कोणत्याही
बागेची कल्पिा करणे अवघड आहे.

वेल म्हणिे स्वतः च्या मुळाखोडावर ताठ उभे राहूि ि शकणाऱ्या विस्पती. वेलीचे
खोड िुबपल असल्यािे त्यांिा आधाराची गरि असते िगण्यासाठी टटकण्यासाठी सूयपप्रकाश व
अवकाश तमळवण्याच्या स्पधेत तींमध्ये आधारासाठी वेगवेगळे अवयव (काटे, हूक, तणावे)
तवकतसत झाले. वेगवेगळ्या सक्रीय (Active) वा तितष्क्रय (Passive) पद्धतीचा वापर करूि
वेली आधारािे वाढतात. काही वेल खोडाफाद्यांिीच तवळखे घालत आधारावर चढू ि वाढतात.
त्यांिा इं ग्रिीत Twiner म्हणतात (उिा. गोकणप) कृ ष्णकमळ काकडी इ. वेल तणाव्यांच्या
(Tendrils) आधारािे चढतात. िखे व हूकच्या आकाराचे काटे ह्यांच्या आधारािे बोगिवेल,
वेलीगुलाब वाढतात. काही वेली adhesive pads व आधार मुळांच्या मितीिे आधाराला
तचकटतात आतण वाढतात उिा. मिीपलांट, काही वेलींच्या फांिया वाकू ि आधारावर पसरतात
त्यांिा इं ग्रिीमध्ये 'stragglers' म्हणतात. उिा तहरवा चाफा

10
आकषपक रं ग, पािाफु लांची वैतशष्ट्यपूणप रचिा, आकार, सुवास ह्या गुणांमुळे छोट्याशा िागेत
व लँडस्के शपंगमध्ये सौंियप, रं ग भरतात. फु लपाखरे पक्षी आिीिा आकर्षपत करतात.

शहरात िागा आक्रसत िात असल्यािे वृक्षलागवड करणे कठीण आहे पण लहािशा
िागेत वेली सहि वाढवता येतात. वेली उभ्या. वाढत असल्यािे त्यांिा मोकळी (Ground
space) िागा कमी लागते. योग्य वेल, योग्य (trelis) िाळी वापरूि कुं डीमध्ये वाढवता येते
trellis च्या आधारािे वेल वाढवूि तहरव्या तिवंत शभंती बिवूि प्रायव्हसी िपता येईल.
बागेमध्ये तिवंत शभंतींचा वापर करूि वेगवेगळे तवभाग करता येतील.

Moss स्टीकवर पािवेल, Money Plant (Pothos), Monstera adansanil,

Philedendron, इत्यािी सावलीत वाढणा-या पणपशोतभवंत वेली वाढवता येतात अंतगपत
घरसिावटीसाठी हा उत्तम पयापय आहे.

11
बास्के टमध्ये Thunbergia fragrans. Thunbergia alata लावूि बाल्किी शोतभवंत करता
येईल.
योग्य वेली लावूि Vertical space कल्पकतेिे चा वापर करूि Vertical garden करता
येईल.

[For a trellis that is mobile, consider this garden bed and trellis combo
project. The garden bed is on Casters, so it could be moved to different
areas of your patio as the sunlight moves. The built-in trellis allows you to
grow a climbing plant in the garden bed, which adds an interesting focal
point to your garden. ]
िरवािाच्या कमािीवर, कुं पणावर, पार्कां गच्या शभंतीवर, छपरावर वेली वाढवल्या तर
एकसुरीपणा टळू ि सुंिरतेत भर पडेल, गारवा, सावली लाभेल तशवाय घरापाशी फु लपाखरे ,
पक्षी बागडतील.
मॉर्िांग ग्लोरीसारख्या काही वेली 'वषापय'ु तर बोगिवेल, वेलीगुलाब सारख्या वेली 'बहुवषापय'ु
असतात. मोठ्या वाढणान्या काष्ठरूप मुख्य खोड, कठीण, लाकडी असणाऱ्या वेलांिा
"महावेल"(Liana) म्हणतात. उिा. गारं बीचा वेल काही वेलींिा भरपूर सूयपप्रकाश मािवतो

12
(संक्रांतवेल), पणपशोतभवंत वेली सावलीत वाढतात (मिीपलांट, होया) काही वेली आंतशक
सावलीत छाि वाढतात (ब्लीशडंग हाटपव्हाईि)

सुंिर फु ले येणाऱ्या काही वेलीची तोंडओळख:

१) संक्रांतवेल : शास्त्रीय िाव: Pyrostegia Venusta
संक्रातीच्या िरम्याि फु लायला सुरुवात होते, म्हणूि 'संकातवेल' हे िाव दिलेय. फु लांचा रं ग
तेिस्वी िाररं गी, फु लांचे घोस तिेलिार दिसतात.
फु लांचा हंगाम: िािेवारी-माचप अखेर अतभवृद्धी छाटकलम, िाबकलम.
२) आईसक्रीम क्रीपर: शास्त्रीय िाव: Antiganon leptopus
फु लांचा रं ग स्रॉबेरी आइसक्रीमच्या रं गासारखा. भरभर वाढणारा, बराच मोठा होणारा वेल
कुं पणावर, शभंतीवर, कमािीवर लावण्यासाठी योग्य आईसक्रीम क्रीपरच्या िोि उपिाती आहेत.
एक पांढरीशुभ्र फु लांची, िुसरी लालभडक फु लांची
फु लांचा रं ग आकषपक, तिेलिार गुलाबी असतो. फु लांचे तुरे फांियांच्या टोकांिा आतण पािांच्या
बगलेत येतात
फु लांचा हंगाम: पावसाळ्यात तहवाळ्याच्या सुरुवातीपयांत. अतभवृद्धी: छाटकलम, िाबकलम
३) स्कायब्ल्यू क्लस्टर व्हाइि : शास्त्रीय िाव: Jacquemontia pentantha.
िािूक, आकषपक आकाशी रं गांचे फु लोरे येणारा सुि
ं र वेल. लहािखुरा वेल, पािझडी असल्यामुळे
उन्हाळ्यात त्यांची पािगळ होऊि िवीि पालवी येते. खोड व फांिया बारीक असूि गुंडाळत
आधारावर चढतात. आकषपक आकाशी रं गांच्या फु लांचे गुच्छासारखे दिसणारे फु लोरे येतात,
म्हणूि स्काय ब्लू क्लस्टर व्हाइि िाव पडले आहे. कमािींवर, कुं पणावर लावण्यासाठी योग्य.
तबयांपासूि रोपे सहि तयार होतात.
फु लांचा हंगाम ऑक्टोबर िोव्हेंबर
४) ग्लोरी व्हाइि : शास्त्रीय िाव: Clerodendrum splendens
खूप मोठा वाढणारा सिाहटरत महावेल. फु ले सुंिर, आकषपक फु लांचे लोंबणारे फु लोरे
५ ते १५ से मी लांबीचे असतात. खोड काष्ठरूप असते.
फांिया उं च चढतात ककं वा लांबवर पसरतात.
फु लांचा हंगाम सपटेंबर ऑक्टोबर,

13
५) वाघळी : शास्त्रीय िाव: Thunbergia mysorensis
हा भरभरूि फु ललेला वेल मी कोपरकर िसपरी, गव्हे, िापोली येथे पतहल्यांिाच पातहला.
ओबेतलस्कवर चढलेला, चकचकीत तहरव्यागार पािांचा अप्रततम सुंिर, आकषपक लाल, िाररं गी,
तपवळ्या रं गसंगतीच्या फु लांचे लोंबणारे फु लोरे तमरवणारा अप्रततम सुंिर वेल िेिसुखि होता.
बहुवषापय,ु िेशी वृक्ष आहे. कमािींवर, कुं पणावर लावण्यासाठी योग्य
फु लांचा हंगाम तडसेंबर - िािेवारी अतभवृतद्ध छाट कलमांद्वारे करतात. (Thunbergia
mysorensis )

तभरतभयापचा वेल (Petrea Volubilis) - गणेशवेल (Ipomoea quamoclit ), गारवेल

(Ipomoea cairica) गोकणप ( (Clitoria ternatea) तचतमिी (Thunbergia fragrans)
िहरी सोिटक्का ( Allamanda cathartica) या आकषपक फु ले येणाऱ्या वेली लावता येतील.
िाई, िुई, सायली, कुं ि, चमेली सुवातसक फु लांसाठी प्रतसद्ध आहेत.

कारले, िोडका, िुधी भोपळा, पडवळ, काकडी, तांबडा भोपळा, रताळे या वेलभाज्या लावता
येतील.
14
अबई (Canavalia ensiformis) चा वेल मोठ्या कुं डीत छाि वाढतो. अबईचा वेल िोि-तीि
वषे िगणारा, खोडाफांद्यांिी आधारावर गुंडाळत वर चढू ि पसरणारा आहे. फु लांचा हंगाम
पावसाळ्यात असतो. शेंगा पावसाळा तहवाळ्यात लागतात. अबईच्या कोवळ्या वा मध्यम
कच्च्या शेंगांची भािी करतात. वाळलेल्या तबया उसळी साठी वापरतात. प्रतथियुक्त पौतष्टक
भािी.
अतभवृतद्धः तबयांद्वारे ,

शतावरी, गुळवेल, हाडिोड, तवधारा ह्या औषधी वेलीसुद्धा छाि वाढतात.

काही वेली फार झपाटयािे वाढतात. त्यांिा योग्य आधार िेण्याची आवश्यकता असते. त्यांचा
आकार योग्य, मयापदित ठे वण्यासाठी छाटणी करणे गरिेचे असते.
आपणास कोणत्या हेतूिे वेल लावायची आहे. याचा तवचार करूि वेलींची तिवड करावी.
फु लांचा रं ग, फु लण्याचा हंगाम, त्यांचा आकार, एके कटी की गुच्छािे येणारी आिी बाबींचा
तवचार करूि वेली लावल्या तर वषपभर बाग फु लत राहील.
डॉ. मंगल ततवारी
mangal.panchkarma@gmail.com

15
 परसिारातील पाहूणे
तिसगापचं आकषपण सवाांिाच असतं. तसमेंट कॉंदक्रटच्या िंगलात राहणारा आमच्या
सारखा शहरी माणूस तिसगापसोबत क्षण घालवण्यासाठी अगिी धडपडत असतो, असेच अद्भुत
क्षण शोधण्याच्या प्रेरणेति
ू काही मतहन्यापूवी आमची एक कौटुंतबक सहल ठरली. पुण्या-मुंबईच्या
मंडळींिा सोयीचं िावं म्हणूि खंडाळ्याला भेटायचं ठरलं. पावसाळी थंड वातावरण, िाट धुके
आतण टरमतझम पाऊस अशा प्रसन्न वातावरणात रािी छाि गपपा रं गल्या आतण मग तििािीि
झाली. पहाटे पावणे पाचच्या सुमारास मला िाग आली आतण "आयला! मलबार तवसशलंग प्रश!"
असं म्हणूि मी चटकि उठू ि बसलो. बाकी मंडळी झोपलेली होती. मी िरवािा उघडू ि रस्त्यावर
आलो आतण िणू गाण्याच्या मैफलीत आल्यासारखं वाटलं. तशळकर कस्तूर असं या पक्ष्याचं साथप
िाव गिप तिळा, साधारण साळुं कीच्या आकाराएवढा हा पक्षी, समोरच्या झाडावर तिवांत पणे
बसूि िणू एखािा गायक अतहर भैरवचा टरयाि करत असावा, तस तो मोठ मोठया तािा घेत
होता. पक्षीतज्ञ डॉ सातलम अलींिी याला "तव्हसशलंग स्कू लबॉय" असं म्हटलंय. िणू एखािा
शाळकरी मुलगा आपल्याच िािात शीळ घालत िातोय असं साथप वणपि के लंय. आता हे आवाि
चोहोबािूिे येऊ लागले. बरे च िर पक्षी गात होते. पतश्चम घाटातली ही सुंिर िरी िर कस्तुरांच्या
तािांिी िािमय होऊि गेली गायकाला एखाद्या स्पधेतील समीक्षकांिा प्रभावीत करायचं असतं
तसं या िरांिा मािीला आकर्षपत करण्यासाठी कसूि गावं लागतं. सुश्राव्य मािी सुिढृ िराचा
तिकष या त्याच्या गाण्यातूि लावते असं म्हणतात आतण असा िर ततच्या पसंिीला उतरला तर
ती तमलिासाठी होकार िेते. तवणीच्या हंगामात हा असा पक्ष्यांचा संगीतमय वधू-वर सूचक
मेळावा अिुभवावा तेवढा थोडाच !

16
अशा अिुभवांिा वातावरणाला आपण शहरातली लोकं का बरं मुकतो ? असा प्रश्न पडतो. खरं
तर एवढी प्रचंड तितवधतेचा वारसा तमळालेला आपला िेश ! शहरातूि माि िैवतवतवधता
झपाट्यािे लुप्त होत चालली आहे, ही शचंतेची बाब आहे. अतधवास िष्ट होणे हे एक अथापतच प्रमुख
कारण! सितिका तवकत घेतािा "तिसगपरम्य वातावरणात!" अशा िातहरातींिा आम्ही आकर्षपत
होतो पण वास्तव िुिव
ै ािे काही वेगळे च असतं. आमची तखडकी उघडली की आम्हाला तहरवंगार
दिसावं अशी अपेक्षा असते आतण तबशल्डंग कं िाटिार अशा प्रकारे पटकि वाढणारी बहुतांशी
परिेशी झाडे लावतात. स्थातिक पक्षी, फु लपाखरे , इतर कीटक यांच्यासाठी ती अिोळखी
असतात. थोडक्यात हे तहरवे वाळवंटच असतं असं म्हणािा! शहरा िवळील अतधवासातील
पटरसंस्था, आपल्याला स्वच्छ हवा आतण पाणी, पाऊस, माितसक आिंि अशा वेगवेगळ्या तऱ्हेिे
सेवा िेत असतात. आपल्या आिूबािूच्या पटरसंस्थाचा ििाप िेवढा चांगला तेवढ्या ह्या सेवा
आपल्याला चांगल्या तहेिे तमळतात आतण पटरणामी शहराचे आपले आतण आपल्या कु टुंबाचे
शारीटरक आतण माितसक स्वास््य चांगले राहण्यास मित होते.

फु लपाखरे , पक्षी, कीटक इत्यािी हे चांगल्या पटरसंस्थांचे तििेशक आहेत. मुंबईत सुमारे िीडशे
प्रिातीच्या फु लपाखरांची िोंि होती. घुबड, तगधाडं, धिेश यासारखे अिेक पक्षी आतण अिेक
प्रकारची फु लपाखरे अतधवास िष्ट झाल्यािे शहरातूि आता हद्दपार झाले आहेत आतण उरल्या
सुरल्या िंगलातूि आपलं अतस्तत्व टटकवायचा प्रयत्न करत आहेत. आपण आपल्या घरातील
बाल्किीमध्ये ककं वा सोसायटीच्या आवारात फु लपाखरू उद्याि बिवूि आपला खारीचा वाटा
17
सहि उचलू शकतो. अशा बागांतूि हळू हळू स्थातिक फु लपाखरांची आतण पक्ष्यांची विपळ वाढते.
मुलांसाठी आतण मोठ्यांसाठी पक्षी तिरीक्षण फु लपाखरू तिरीक्षण ही मिाचा ताण
घालवण्यासाठी पवपणी ठरू शकते. आपण अशा प्रकारे लहाि स्वरूपात अतधवास तिमापण करूि
उपलब्ध िागेचा योग्य वापर करू शकतो ही िमेची बािू. किंब, वड, तपपळ, उं बर, बहावा,
पाटल, आंबा, काटेसावर असे अिेक स्थातिक वृक्ष लावू शकतो. या झाडांवर तांबट, पोपट, मैिा,
कावळे , तचमण्या, हळद्या, सूयपपक्षी, रॉतबि, असे अिेक प्रकारचे पक्षी भेट िेऊि िातात.

फु लपाखरू उद्यािासाठी िोि प्रकारची झाडे लावता येतात. एक म्हणिे ज्यावर फु लपाखरे अंडी
घालतात त्यांिा खाद्य विस्पती (होस्ट पलांट) म्हणतात. पािफु टी, शलंब,ू बेल, कृ ष्णकमळ,
कडीपत्ता, खोटा अशोक इत्यािी अिेक प्रकारची झाडांवर तवतशष्ट प्रकारची फु लपाखरे अंडी
घालतात. प्रत्येक प्रिातीच्या फु लपाखरांची तवतशष्ट खाद्य विस्पती आहे. त्याच (ककं वा त्याच
कु टुंबातील) झाडांवर ते फु लपाखरू अंडी घालते. कतडपत्त्यावर कॉमि मॉमपि, शलंबावर लाईम
(शलंबाळी), पािफु टीवर रे ड पीएरो ही काही उिाहरणे िेता येतील. अंड्ातूि अळी बाहेर येते व
पािे खाऊि वाढते. मोठी झाली दक अळी कोशात िाते आतण अळीत संपूणप बिल होऊि ततचं
फु लपाखरू तयार होते. ते कोषातूि बाहेर येते, आपले पंख वाळवते आतण मुक्त भरारी घेत.े हे
िीविचक्र घर बसल्या पहाणे म्हणिे तवशेष करूि मुलांिा स्वगीय आिंि िेऊि िाते. त्यांच्यात
तिरीक्षणाची कु शलता वाढवणारा आतण मिावरचा ताण कमी करणारा हा छंि आहे.

18
िुसऱ्या प्रकारच्या विस्पती म्हणिे फु लपाखरांिा रसपाि (िेक्टर पलांट) करण्यासाठी लावू
शकतो. तेरडा िाई, िुई गोकणप, िमैकि ब्लू स्पाईक, हळिी कुं कू इत्यािी अिेक फु लझाडे लावू
शकतो. काही फु लपाखरे सडलेल्या फळांवर रसपाि करतात. एका परडीत िास्त तपकलेली के ळी,
तचकू , डाशळं ब अशी फळे ठे वली. वेगळ्या प्रकारची फु लपाखरे आपल्या उद्यािाला भेट िेतात.
याच बरोबर सूयपपक्षी, बुलबुल, तचमण्या इत्यािी पक्षीही आपल्या घरच्या ककं वा सोसायटीच्या
उद्यािात फे रफटका मारतािा िक्कीच दिसतात.

फु लपाखरे आतण पक्षी स्नेही आवार बिवणे हा िक्कीच एक आिंििायी अिुभव आहे. सद्य
पटरस्थतीत तिसगप संवधपिात अशा प्रकारे सहभागी होणे शक्य आहे. एक सुिाण िागटरक म्हणूि
आपल्या सभोवतीच्या अतधवास संवधपिाचे महत्व आतण प्रदक्रया िीट िाणूि घेऊि, शक्य तो
हातभार लावण्याचा प्रयत्न आपण करू शकतो. रस्याच्या कडेला, सावपितिक बागांमधूि स्थातिक
झाड, फु लपाखर आतण पक्षी ही झाडं लावण्याची सुरवात आपण स्थातिक िगरसेवक यांच्या
माफप त के ली तर मोठा व चांगला बिल होण्यास मित होऊ शकते. याचा सवापथापिी फायिा
िागटरकांिा तसेच त्यांच्या पुढच्या तपढयांिा होईल हे तितश्चत आतण हे अगिी सहि करता
येण्यासारखे आहे.

समीर गुळवणे
samirgulavane@gmail.com

19
 एक छोटासा बिल... Project BMS

आपल्या भोवती असलेल्या वृक्षरािीपासूि आपल्याला श्वसिासाठी आवश्यक प्राणवायू तमळतो

परं तु त्याच वृक्षांची पािगळती शहरवातसयांिा एक डोके िुखी होते. रस्तावरील पालापाचोळा
तर महािगरपातलका सफाई कमपचाऱ्यांमाफप त गोळा करते पण आपल्या गृहतिमापण संस्थेतील
पालापाचोळा गोळा करूि त्याची तवल्हेवाट लावणे ही खर्चपक व डोके िुखीची गोष्ट असते.

या पालापाचोळ्याला आपण िर का संपिा म्हटले तर.....

असे बोलण्यािे िाही तर करण्यािेच ही संपिा आहे हे तसद्ध करावे लागेल. तिसगापच्या
अन्नसाखळीचा भाग म्हणूि आपण िंगलात पडणाऱ्या पालापाचोळ्याचा अभ्यास के ला तर असे
लक्षात येते की पािगळ झाली की ती पािे खाली पडतात. िंगलातील प्राणी पक्षी व कीटक
यांच्या मलमूिाद्वारे तवतवध सूक्ष्मिीवाणू या पािांचे तवघटि करूि त्यांची पोषकमूल्य असलेली
माती तयार करतात. हे मातीतील अन्नघटक परत या झाडांच्या मुळांद्वारे ग्रहण के ले िातात व
पािांची व झाडांच्या इतर अवयवांची वाढ होते. हीच पािे त्यांचे प्रकाश संश्लेषणाचे काम पूणप
करूि पुन्हा गळण्यास तयार असतात. हेच अतवरत चक्र िंगलातील माती तिमापण करण्यास
कारणीभूत असते. हा तसद्धांत शहरातील पालापाचोळ्याच्या बाबतीत वापरल्यास त्याची
अन्नघटकांिी पटरपूणप अशी माती तयार करण्याचा तवचार मिात आला. यात पद्मश्री डॉक्टर

20
सुभाष पाळे कर कृ षी पद्धतीतील आच्छािि या तत्त्वाशी सांगड घालूि प्रयोग करण्यास सुरुवात
के ली.

प्रोिेक्ट BMS म्हणिे Bag, Mulch, Seeds

Bag म्हणिे रोप लावण्यासाठी कुं डी
Mulch म्हणिे पालापाचोळा
Seeds म्हणिे बीि

तझरो बिेट प्रोिेक्ट म्हणूि िुधाच्या एक तलटरच्या टरकाम्या तपशव्या वापरण्यासाठी घ्यायच्या
त्यांिा खाली चार तछद्र पाडायची. शक्यतो पेपर पंच मशीि वापरायचे. पालापाचोळा हातािे
चुरगळायचा ककं वा तमक्सरद्वारे अथवा प्रोफे शिल श्रेडरद्वारे भुगा (िवळ िवळ पावडर अथवा
तंबाखू एवढा) करायचा. त्यात ३ ते ४ आठवडे पाणी घालायचे, िेणेकरूि श्रेडड
े मटेटरयलचा
माती सम लगिा तयार होतो. यात पुढील प्रमाणे बीिरोपण करायचे. शक्यतो सुरुवातीला
शालेय तवद्या्यांसाठी खाद्य प्रकारच्या तबया तिवडाव्या.

MMC (मूग, मटकी, चवळी) MMC (मेथी, मोहरी, कोटरयांडर) या तबया प्रत्येकी िोि अशा
एका तपशवीत लावायच्या. प्रत्येक तपशवीवर तबयांचे िाव आतण लावल्याची तारीख तलहायची

21
या अवस्थेला आपण तवद्या्याांिा शेतकरी ही पिवी प्रिाि करतो. बीिरोपण झाल्यािंतर
प्रत्येक दिवशी पाव ते अधाप कप पाणी तपशव्यांमध्ये टाकायचे. तापमािािुसार दिवसातूि एकिा
अथवा िोििा पावसाळ्यात गरिेिुसार एक दिवस आड पाणी द्यावे.

यािंतर तवद्या्याांिी सवप वाढींच्या िोंिी ठे वाव्यात. पािाच्या आकाराचे तचि िेखील िोंिवहीत
काढावे. यािे तवद्या्याांमध्ये अभ्यासू वृत्ती तिमापण व्हायला वाव तमळतो. ही प्रदक्रया साधारण
िोि ते तीि मतहिे चालू ठे वावी. या काळात फु ले, फळे , शेंगा लागतात व त्याचा आिंि व
आस्वाि सवाांिी घ्यावा तीि मतहन्यािंतर तवद्या्यािी िवतिर्मपतीसाठी कल्पकता िाखवावी.
तपशव्यांच्या ऐविी तवतवध आकाराचे डबे (िूध, िही श्रीखंड, बाहेरूि मागवलेल्या अन्न
पिाथापच)े वापरावेत. िुिे कपडे तवशेषतः िीन्स वैगरे तशवूि त्यात पण बीिरोपण करता येईल.
या तवषयात तवद्या्याांिा रं गत आली की तवतवध प्रकारच्या पालेभाज्या, वेलवगीय भाज्या,
फळभाज्या याचं बीि रोपण करावं.

या प्रयोगात पालकांिी िेखील सहभागी कावे ही अपेक्षा तवद्याथी, आई व बाबा अशा प्रत्येकी
सहा तपशव्या आपल्या तखडकीत तर सहि ठे वल्या िाऊ शकतात. आतण मग त्या साडीच्या
िातहरातीप्रमाणे तुमच्या झाडांपेक्षा माझ्या झाडाची दकती छाि वाढ. अशी एक सुिढृ स्पधाप व
चचाप घडू ि कु टु बात या प्रयोगाद्वारे सुसंवाि घडू शकतो.

ज्या तवद्या्याांिी या प्रयोगात अतधक रुची िाखवली त्यांिा पिमश्री डॉ. सुभाष पाळे कर कृ षी
पद्धतीत "अवलंबलेली महत्त्वाची अंगे बीिामृत, िीवामृत, घििीवामृत, आच्छािि, वापसा,
पीक संरक्षणासाठी तिमास्त्र, ताक िेखील याचे तवद्या्याांिा ज्ञाि दिले िावे.

कोतवड काळामुळे हाताला तचकटलेला मोबाइल िूर करण्यासाठी या प्रयोगाचा अत्यंत

पटरणामकारक उपयोग दिसू शकतो.

CRD या प्रयोगातूि तवध्या्याांिा काय तमळते ?

C: Connect With Nature
R: Respect For Food
D: Dignity For The Farming Profession

22
या प्रयासासाठी तवशेष आभार
१. श्री अपपासाहेब िेसाई सतचव वसंतिािा पाटील प्रततष्ठाि सायि,
२. श्रीमती अणपवाझ भगत मुख्याध्यातपका पाले टटळक तवद्यालय ICSE पाले,
३. श्रीमती सपिा यािव सपिा मुख्याध्यातपका MPS IGCSE माटुंगा,
४. श्रीमती वंििा ततवारी मुख्याध्यातपका MPS CBSE िोगेश्वरी,
५. श्री भगवाि भुसारे मुख्याध्यापक MPS SSC वडाळा,
६. श्रीमती शलाका िेशमुख तवश्वस्त दि तशक्षण मंडळ, गोरे गाव,
७. श्रीमती साक्षी कामठे कर तशतक्षका MPS पाले (MPS मुंबई महािगर पातलका संचातलत
शाळा)
वरील पैकी काही शाळांमध्ये तवतवध तितवष्ठांची उपलब्धता CSR च्या माध्यमातूि करूि या
प्रकल्पाला एक व्यावसातयक रूप िेऊि शाश्वत स्वरूप दिल्याबद्दल Future Recycle
Foundation च्या संस्थातपका श्रीमती रािरािेश्वरी यांचे तवशेष आभार
सवाांचे या प्रयत्नास यशश्वी करण्यासाठी लागलेल्या हातभाराबद्दल मिःपूवपक धन्यवाि

प्रारं भापासूि ते यश तमळे पयांत या प्रयोगांिा मिस्वी प्रततसाि िेणाऱ्या सौ. तवद्या तुषार िेसाई
यांिी के लेली मेहित याबद्दल त्यांिा आिरपूवपक प्रेम

अशा प्रकारे पालापाचोळा (कचरा) ते संपिा (Resource) असा प्रवास होऊि अत्यंत िमिार
सुरुवात झाली आहे. या लेखाच्या माध्यमातूि अिेक िणांपयांत हा अतभिव प्रयोग पोहचवणे हा
उद्देश.
तुषार िेसाई
bensonindia@gmail.com

23
 वाळलेल्या पािांची माती होतािा....

गोरे गावची डोसीबाई िीिीभॉय प्राथतमक शाळा ही आमची मराठी माध्यमाची

प्रयोगशील शाळा. आमच्या शाळे तील इयत्ता ततसरी आतण चौथीचे तवद्याथी यावषी तुषार िेसाई
यांच्या मागपिशपिाखाली एक प्रयोग करूि पाहत आहेत. वाळलेल्या पालापाचोळ्यापासूि माती
तयार करणे, असा हा प्रयोग. िूि मतहन्यापासूिच आम्ही या प्रयोगाला सुरुवात के ली. या
प्रयोगासाठी लागणाऱ्या सवप सातहत्याची िमवािमव मुलेच करत असतात. िसे की, वाळलेली
पािे गोळा करणे, िुधाच्या तपशव्या, कडधान्ये आणणे, साधारणपणे ४ मतहिे हा प्रयोग चालू
आहे. यात मुले तियतमत िोंिी करत आहेत. पािांमध्ये होणारा बिल, रोपांची उं ची मोिणे,
कडधान्ये पेरूिही रोपं का आली िाहीत? यावर वगापत चचाप करत आहेत. या कृ तीतवषयी मुलांिी
आपापले अिुभव तलतहले आहेत. त्यांचे एकतिकरण के लेला हे लेखि. यातील मुलांचे शब्ि,
भाविा, तवचार यात कोणताही बिल के लेला िाही.

टरद्धीिे ततच्या अिुभवात तलतहलेय, आम्हाला सुट्टीवरूि आल्यावर तुषारकाकांिी एक कल्पिा

दिली की, आपण पालापाचोळ्याची माती करायची. पण माती कशी करायची बरं ? माझ्या मिात
हा प्रश्न आला. पण या तुषारकाकांिी पालापाचोळ्याची माती करूि पातहली होती. त्यात त्यांिी
धान्य पण पेरलं होतं. मग त्यांच्या कल्पिेिुसार आम्ही पालापाचोळा गोळा के ला. शाळे त
आल्यावर त्यातील काही पािे तमक्सरवर काही हातािे, तर काही कािीिे बारीक के ली. आम्ही
प्रत्येकािे िुधाच्या तपशव्यांिा भोक के ली आतण त्यात बारीक बारीक पालापाचोळा भरला.
आमच्या प्रत्येकाची एक अशा ८८ तपशव्या तयार झाल्या. आमच्या या प्रोिेक्टचं िाव आहे ग्रीन्स.
मिस्वीिे सांतगतलं, आम्ही तमक्सरवर बारीक के लेला पालापाचोळा एका मोठ्या टायरमध्ये
भरला. िोन्हीकडे आम्ही िररोि थोडं थोडं पाणी टाकलं.. असेच काही दिवस गेल.े आम्ही त्याचं
तिरीक्षण पण तलहीत होतो. मग मला प्रश्न पडला की, अिूि माती कशी बित िाही? मग तवचार
आला की, पाि अिूि बारीक करूया. मी पुन्हा पाि बारीक करायला घेतली. हे करत असतािा
मी पािांिा हात लावायचे तेव्हा ती गुळगुळीत लागायची. पण पािांचा रं ग फार बिलत िव्हता.

24
मग आम्ही त्यात िीवामृत घालूि पातहलं. िीवामृत पाण्यात तमक्स करूि घालायच असतं.. तीि
आठवड्ािंतर पािांचा रं ग बिलला होता. पण थोडी थोडी तचकट वाटत होती. मग एक
मतहन्यािंतर पाि खाली ओली झाली होती. थोडे दिवस वाट पातहली. पण आपल्या रोिच्या
मातीसारखी माती तयार होत िव्हती. मग आम्ही त्या तपशवीत पुन्हा िीवामृत टाकले. तरी त्या
तपशव्यांमध्ये माती होतािा दिसत िव्हती. मग आम्ही त्या तपशव्या पुन्हा उलट के ल्या आतण
वरची पाि खाली खालची पािं वर के ली. तेव्हा ओिस म्हणाला, त्यावेळेला आम्हाला काहीच्या
तपशव्यांमध्ये गांडूळ, गोगलगाय आतण पािदकडा दिसला. आता पािे थोडी काळी झाली आहेत.
मी रोि मातीला हात लावते. माती बिवतािा मला फक्त एक िास होत होता तो त्याचा वास.

स्वराला वाटलं होत की, पािांची माती लवकर तयार होईल. पण ती तयार झाली िाही. मला
मधे मधे खूप वाईटही वाटत होतं; पण वाळलेल्या पािांचा, ज्याची माती होत आहे त्याचा स्पशप
खूप आवडत आहे. ताईिी सांतगतलं होतं की, माती बिायला वेळ लागतो. तमक्सरवर बारीक

25
के लेल्या पािांचा रं ग आम्ही हातािे बारीक के लेल्या पािांपेक्षा लवकर काळा झाला. आम्ही
आमच्या काही तपशव्यांमध्ये घरूि आलेली कडधान्ये पेरली. िेव्हा माझ्या तपशवीत रोपं आली
तेव्हा मी खूप खूप खुश झालो. मला वाटलं की, आता माती तयार झाली. पण आम्ही तपशवीत
खूप धान्य पेरली म्हणूि रोपांची वाढ खूप झाली िाही. आमच्या शाळे िवळच्या खारींिी
प्रग्यािची रोपंच खाल्ली. मीत हातािे बारीक के लेल्या आतण तमक्सरवर बारीक के लेल्या
पालापाचोळ्याची माती कधी होईल याची वाट पाहत होता. ती माती कशी दिसेल हे पण त्याला
बघायचंय. त्याला वाटतंय की तो ततसरीतूि चौथीत िाईपयांत तरी माती तयार होईल.

अदिती घाडीगावकर

ghadiaditi26@gmail.com

26
 समि-गैरसमि
काही मतहन्यांपूवी, िेव्हा भारत सरकारिे आदिके हूि काही तचत्ते आणूि
भारतातील िंगलात सोडण्याचा तिणपय घेतला, तेव्हा अिे कांिा खूप आश्चयप वाटले होते. त्यांचे
म्हणणे असे होते, की आपल्याकडे िवळपास सवप िंगलात, उसाच्या शेतात, एवढंच काय तर
अगिी मुंबई लगतच्या िॅशिल पाकप मध्ये सुद्धा आढळणारे तचत्ते, मुद्दाम अदिके हूि आयात
करण्याची गरिच काय? या लोकांच्या गोंधळाचे कारण असं होतं, की ते ज्या प्राण्याला तचत्ता
समित होते, तो खरं तर तबबट्या ककं वा तबबळ्या म्हणूि ओळखला िाणारा प्राणी आहे. तचत्ता
आतण तबबळ्या यांमध्ये खूपच फरक आहे. िोघेही मािापर कु ळातील, म्हणिेच मांिरीच्या
कु टुंबातील, ज्यांिा तबग कॅ ट ककं वा मोठे मािापर म्हणूि ओळखलं िातं, त्या वगापतील हे प्राणी
आहेत. िोघांच्याही अंगावर टठपके असल्यामुळे लोक सरसकट तबबळ्याला ही तचत्ता म्हणत
असावेत. पण तचत्त्याच्या अंगावरील टठपके भरीव असतात तर तबबळ्याचे टठपके पोकळ
वतुपळाकार, थोडेसे गुलाबाच्या फु लासारखे दिसतात. तबबळ्याला मराठीत तववढ्या आतण तेंडवा
िेखील म्हणतात, तर शहंिीत तेंिआ
ु आतण इं ग्रिीत leopard असे म्हणतात. तिम कॉबेट यांचे
Man eater leopard of rudraprayag हे पुस्तक प्रतसद्ध आहे. आतण गमतीची गोष्ट म्हणिे
त्याच्या मराठी भाषांतराचे िाव िेतािा पुन्हा तीच चूक झालेली आहे, "रुद्रप्रयागचा िरभक्षक
तचत्ता" आता बोला!

तबबळ्या काळा तबबळ्या

27
तबबळ्या बद्दलचे गैरसमि इथेच संपत िाहीत. कधी कधी तबबळ्याच्या प्रििि काळात, त्यांच्या
पयापवरणातील काही बिल आतण त्याच्यातील काही ििुकीय बिल यांच्या संयोगािे, एखाद्या
मािीला झालेल्या िोि तीि बछड्ांपैकी एकामध्ये मेलािीि हे रं गद्रव्य खूप िास्त तिमापण होते
व त्यामुळे ते तपलू पूणप काळया रं गाचे असते. असे तबबळे ििरे स पडल्यावर काही माणसांिा ती
एक वेगळीच प्रिाती आहे असे वाटले आतण त्यांिा पैंथर ककं वा ब्लॅक पैंथर असे िाव िेण्यात आले.
आतण अथापतच हॉतलवूड च्या काही "मारव्हलस" तचिपटांिी या गैरसमिाला हातभार लावला.
या काल्पतिक वेगळ्या प्रिातीचा शास्त्रज्ञांिा पत्ताच िाही. शास्त्रज्ञ तुम्हाला सांगतील की पेंथर
असा प्रिाती वाचक शब्ि िसूि Panthera असा शब्ि आहे; िो सवपच मोठ्या मािापर वगापसाठी
तमळू ि वापरला िातो. िसे की Panthera tigris (वाघ), Panthera leo (शसंह). खरं म्हणिे
िीट तिरखूि पातहले तर काळया तबबट्यांच्या रं गातही शरीराचा दफकट काळा रं ग आतण
टठपक्यांच्या गडि काळा रं ग वेगळा उठू ि दिसतो. तर असे हे तबबळे , आतशया आतण आदिका
खंडात सवपि आढळू ि येतात. आतण मािवी वस्तीिवळ राहण्यासाठी त्यांिी स्वतःला चांगलेच
िुळवूि घेतल्यामुळे, िामशेष होण्याच्या धोका त्यांिा वाघ शसंहा सारख्या प्राण्यांपेक्षा खूपच
कमी आहे.

आता आपल्यापैकी ज्या मंडळींिी ितक्षण अमेटरके चा िौरा के ला असेल ते म्हणतील की

आदिका आतण अतशयाच िव्हे, तर ितक्षण अमेटरके तही त्यांिी तबबळ्या पातहला आहे. पण तो
त्यांचा गैरसमि असेल. कारण ितक्षण अमेटरके त त्यांिी पातहलेला प्राणी म्हणिे खूपच
तबबळ्यासारखा दिसणारा िग्वार हा प्राणी असेल.

िग्वार काळा िग्वार

28
हा मुख्यतः अमेझॉिच्या घििाट अरण्यात आढळतो. हा िरी खूपच तबबळ्यासारखा दिसत
असला तरी त्याचे टठपके अतधक मोठे असतात, आतण वतुपळापेक्षा थोडे चौकोिी आकाराकडे
झुकतात. आतण ितक्षण अमेटरके तही ब्लॅक पैंथर पातहल्याचे कधी कािावर आलंच, तर चाणाक्ष
वाचकांिा लगेचच कळे ल की ज्या कारणांमुळे काळे तबबटे िन्माला येतात, अगिी त्याच
कारणांमुळे ितक्षण अमेटरके त काळे Jaguar ही िन्माला येतात!

पण मुळात हा सगळा घोळ सुरू ज्या प्राण्यामुळे झाला, त्या तचत्त्याचे काय? तर हो, तचत्ता ही
खरीखुरी प्रिाती आहेच, पैंथर सारखी काल्पतिक िाही. खरं तर िगातील सवापत वेगवाि धावपटू
असलेली ही सेतलतिटी प्रिाती आहे. सुरुवातीला सांतगतल्याप्रमाणे याचे टठपके भरीव असतातच,
पण तबबळ्या आतण तचत्ता यामध्ये एवढं एकच फरक िाही. याच्या शरीराचा आकार तबबळ्या
आतण इतर मािापर वगीय प्राण्या पेक्षा पूणप वेगळा आहे. तो कु िा वगीय प्राण्यासारखा अतधक
आहे. मांिर वगीय प्राणी हे ambush predators, अथापत िबा धरूि हल्ला करणारे प्राणी
असतात. आतण त्याला सािेशी त्यांची शरीर रचिा असते. तचत्त्याचे पूवपि असेच होते. पण
उत्क्रांती िरम्याि बराच काळ त्यांिा अश्या पयापवरणात राहावे लागले, की तिथे िबा धरूि
तशकार करणे अशक्य होते, कारण ततथे कोणताही आडोसा उपलब्ध िव्हता. त्यामुळे त्यांिा
pursuit predators अथापत धावत पाठलाग करणारे तशकारी बिावे लागले. पाठलाग करूि
तशकार करणारी मुख्य प्रिाती म्हणिे कु िा वगीय प्रिाती िसे की लांडगा, कोल्हा, तरस इत्यािी.
त्यामुळे मािापर वगीय असूिही हळू हळू तचत्याचे शरीर पाठलागास अिुकूल, म्हणिेच कु िा वगीय
प्राण्यासारखे झाले. हा बिल सोपा िव्हता. हा बिल पूणप होई पयांत तचत्त्याच्या पूवपिांिा
तशकारीत एवढे अपयश पहावे लागले की त्यांची संख्या िवळ िवळ िामशेष होण्याइतकी कमी
झाली. त्यािंतर पुन्हा ते यशस्वी तशकारी बिले आतण आतशया आतण आदिका खंडात सवपि
पसरले. त्यांच्या िोि उप प्रिाती आल्या, एक आतशयायी आतण िुसरी आदिकी. आत्ता असलेले
सवप तचत्ते हे संख्येिे अततशय कमी असलेल्या पूवि
प ांपासूि उत्पन्न झालेले असल्यामुळे त्यांच्यात
ििुकीय वैतवध्य खूपच कमी आहे. त्यामुळे एखािा साथीचा रोग सुद्धा किातचत त्यांची पूणप
प्रिाती संपवू शकतो, आतण ही टांगती तलवार कायम त्यांच्या डोक्यावर राहणार. असो. तर या
िोि उप प्रिातींपैकी आतशयायी तचत्ता आता फक्त इराण मधील काही भागात पाहायला तमळतो,
कारण आतशयायी शसंहांप्रमाणेच त्यांचीही अततरे की तशकार के ली गेली. भारतातही आतशयायी

29
तचत्ता एके काळी मुबलक होता. मुघल सम्राट शेकडो तचत्ते बाळगत असत. पण इथेही त्यांची
अततरे की तशकार झाली आतण १९५३ सातल आंध्रप्रिेशात भारतातील शेवटचा आतशयायी तचत्ता
मारला गेला.

तचत्ता

लेखाच्या सुरुवातीच्या प्रश्नाचे उत्तर द्यायचे तर म्हणूिच आता भारतात पुन्हा तचत्ते दिसायला
हवे असतील तर ते आयात करावे लागणार आहेत. मध्यंतरी इराणमधूि आतशयायी तचत्ते
आणायचा प्रयत्न भारत सरकारिे के ला, पण तो अपयशी ठरला. त्यामुळे आदिके तूि तचत्ते आयात
करण्यापलीकडे भारतापुढे आता िुसरा पयापय उपलब्ध िाही. तििाि सध्या िे वाघ, आतशयायी
शसंह, तबबट्या इत्यािी मोठे मांिर िेशात अिूिही अतस्तत्वात आहेत, त्यांिा भतवष्यात कधीही
बाहेरूि आयात करण्याची वेळ आपल्यावर येऊ िये, इतका प्रयत्न आपण करू शकतो. त्या सवप
प्रिातीिा तििाि त्यांच्या खऱ्या िावािे ओळखण्या इतकी तरी तिसगप साक्षरता प्राप्त करणे, हे
त्या दिशेिे पतहले पाऊल असेल.

आदित्य डोंगरे

aditya.dongre1@gmail.com

30
 रािमेव्यातल बालपण

रम्य ते बालपण आतण रम्य त्या आठवणी आतण त्या आठवणीतल्या आंबट-गोड
रािमेव्याच्या चटकिार चवी. त्या चवी अिूिही मिात रें गाळतात. तिसगप आतण िैसर्गपक
रािमेवा हा आमच्या तपढीिे भरपूर चाखला आहे व त्याचा पुरेपरू आिंि घेतला आहे. आत्ताच
सेतन्द्रय-ऑग्यापतिक हे फॅ ड आमच्या कधी कािीही पडल िव्हत. कारण तिसगापिे थेट आमच्या
बालिशीबी रािमेव्याचे अमृतासमाि िाि दिले होते.

आमच उरण माझ्या लहािपणी तिसगपसम्पन्न होत. त्यात िागाव, के गाव ही गावे
म्हणिे शेती-मळ्यांचीच गावे. याच िागावात माझ बालपण तिसगापच्या छिछायेत गेल. शाळे तूि
घरी आल्यावर आतण सुट्टीच्या दिवशी उठले की आख्खी वाडी हुंिडायची आतण त्यातच रमायच
हे तित्याच ठरलेल. अभ्यासही वाडीतल्या एखाद्या हवेशीर झाडाखाली गोणता टाकु ि करायचे.
कं टाळा आला की उठायच आतण आिूबािूच्या उपलब्ध असलेल्या रािमेव्याचा आस्वाि घ्यायचा.

आमच्या वाडीत सहा-सात वेगवेगळ्या प्रकारच्या बोरांची झाडे होती. त्या प्रत्येक
बोराची चव वेगवेगळी. अगिी आंबट, तपठू ळ, आंबट-गोड, गोड, एका बोरीची बोरे लाल होऊि
सुकायला आल्यावरच चांगली लागायची, एक तर कडू च लागायची. त्या प्रत्येक बोराचे आकार
आतण रं गांच्या छटाही वेगगेगळ्या. लांबट, गोल, तचिी-तमिी म्हणिे एकिम बारीक बोरे असे
सगळे प्रकार होते. बोरा-शचंचांच्या तसििला गावातील लहाि मुलेही आमच्या बोरीखाली
बोरांचा आस्वाि घ्यायला यायची. सकाळी सडा पडलेला असे. मग आईसोबत तो गोळा करतािा
मिा यायची. मधेच एक िोि बोरे पडली की ती तािी बोरे िव्यािे वेचण्यात आिंि वाटायचा.
िोि दिवसाआड आई बोरे पाडायला माणूस बोलवायची. तेव्हा गावातल्या मुलांिाही गोळा
करण्यासाठी बोलवायची. बोरे पाडणारा वर चढू ि झाडाच्या फांद्या गिा-गिा हलवायचा तेव्हा
तो बोरांचा पाऊस पडलेला बघतािा गंमत वाटायची. सगळ्यात िास्त तिथे बोरे पडली त्या
िागी बोरे गोळा करण्यासाठी झुंबड पडायची. गोळा करता करता आवडेल ते बोर तोंडात
टाकायचा व त्याचा स्वाि अिुभवायचा यात तवशेष गंमत होती. ितमिीवर पडलीयेत म्हणूि
धुवूि खायची असा काही प्रकार तेव्हा िव्हताच. प्रत्येक बोरीची वेगवेगळी टोपली आई ठे वत
असे. िी मुले बोरे गोळा करायला येत त्यांिा आई त्यांच मि भरे पयांत बोरे द्यायची. मग आिू-
बािूला, िातेवाईकांिा वाटे काढू ि ठे वायची. अण्णा म्हणिे माझे वडील त्यांच्या कं पिीतल्या
तमिांिा, मुंबईतील िातेवाईकांिा कामावर िातािा ही तशिोरी िेत असत. आई प्राथतमक शाळा
तशतक्षका. ती ही शाळे तील आपल्या मैतिणींसाठी न्यायची, भाऊ त्याच्या तमिांिा द्यायचा आतण

31
मी पण माझ्या मैतिणींिा तखसाभरूि शाळे त बोरे न्यायचे. रातहलेली बोरे तवकत घ्यायला
सकाळी एक-िोि भािी तवक्रेत्या बायका यायच्या, तेव्हा मोठी पाटी म्हणिे टोपली ५० रु. छोटी
पाटी ३० रु. अशा घाऊक भावािे बोरे तवकली िायची. बोरांचा तसिि संपत आला की बोरी
खाली आम्हा लहाि मुलांची झुंबड पडायची ती बोरीच्या हाट्या म्हणिे तबया फोडू ि त्यातील
छोटा िाणा काढण्यासाठी. एक सपाट िगड व एक बी फोडता येईल असा गोलाकार िगड घेऊि
या तबया काढण्याचा उद्योग चालायचा. काही िण त्या िाण्यांची तचक्कीही बिवायचे. मला
िुसतीच खायला आवडायचे ते िाणे. बोरीखाली बरे चिा काटेही लागायचे पण पवाप होती कु णाला
त्याची. लागला काटा की त्याचा बाऊ ि करता हातािे काढायचा आतण पुन्हा बोरे -हाटया गोळा
करण्यात िंग व्हायच असे ते दिवस होते.

शचंचांच्याही बाबतीत अगिी तसेच. शचंचांचेही काही प्रकार होते. आंबट-ढस, आंबट-
गोड, बुटकी शचंच, लांबट शचंच आतण एक शेताच्या बांधावरची पूणप गोड शचंच होती. ती माझ्या
आवडीची. मी त्याच झाडाखाली अभ्यास करायला बसायचे. तपकलेल्या शचंचा कधी पडतील
याची आतुरता असायची. दकतीही खाल्या त्या गोड शचंचा तरी दिल मांगे मोअर असच होत त्या
शचंचेबाबत. बर ह्या सगळ्या शचंचा तपकल्यावरच खायच अस िाही त्या शचंचेचा पाला, फु ले पण
तोंडचाळा म्हणूि खायचो. त्यािंतर चपट्या छोट्या शचंचा लागल्या की त्या कोवळ्याच काढू ि
खायला मिा यायची. िरा भरल्या की मग त्या कच्च्या शचंचा िवळ असतील तर फांिी वाकवूि
िाहीतर िगडािे पाडू ि त्याला तमठ-मसाला-साखर लावूि खाणे म्हणिे परमािंि. त्यािंतरची
स्टेि असायची गुरमटलेल्या शचंचा. िा तपकलेली िा कच्ची अशी ही शचंच सवपच लहाि मुलांिा
तप्रय असायची. अशी शचंच खाली पडलेली तमळण म्हणिे िवळ िवळ लॉटरी लागण्यासारखीच
असायची. आंबट शचंचा खाऊि िात आंबायचे पण पवाप कोणाला होती त्या रािमेव्यापुढे. घरी
आई-आिी शचंचा काटळायच्या मग काटळलेल्या शचंचांचे शचंचोके तमळायचे. ते चुलीत भािायचे.

32
ते ही मैतिशणंिा िेण्यात फार गंमत असायची. हे शचंचोके चावायला खूप वेळ लागायचा पण
त्याची चव म्हणा ककं वा खमंगपणा म्हणा मिावर राज्य करायचा.

आंब्याची झाडे तशी उरणमध्ये सगळीकडेच होती. आमच्या वाडीतही वेगवेगळ्या

प्रकारच्या आंब्याचे प्रकार होते. पण मैतिशणंबरोबर कै -यांचा आिंि वाटू ि घेण्यासाठी आम्ही
मैिीणी शाळा सुटली की िागाव रोडच्या बापशेटच्या वाडीतूि कै -या-आंबे पडलेत का ते बघत
आतण गोळा करत घरी िायचो. कै रीसाठी तमठ-मसाला कधी कधी आम्ही सोबत न्यायचो. घरात
तपकवलेले आंबे आतण झाडावर तपकू ि पडलेला आंबा याच्या गोडीत फरक असतो. पडलेला आंबा
पक्षािे खाल्लेला असायचा थोडा ककं वा फु टू ि थोडा खराब झालेला असायचा पण तो भाग सोडू ि
तपकलेला आंबा म्हणिे अमृत. मग त्यापुढे डझिभर आंबेही दफके पडतात. कै री-आंबा तमळाला
की शेयर करुि खात खात घरी िातािा मैिीणींमधली मैिी घट्ट होत गेली आतण आठवणींची
पुंिी आपोआप िमा झाली. आंबे तपकू ि गेले की शेकोटीत ककं वा चुलीत आंब्याचे बाठे भािूि
त्याची कोय खायचो आम्ही. ती खरपूस भािलेली कडेला करपूि काळी झालेली कु डकु डीत कोय
सुरुवातीला कडू लागायची पण त्यावर पाणी पयायल की गोड लागायच. अिूिही ती चव माझ्या
मिात िरवळते.

ताडगोळे म्हणिे माझ्या तिव्हाळ्याचा तवषय. त्या उं च झाडावरूि ताडगोळे उतरवले

की मोठ्या पाट्या म्हणिे टोपल्या घेऊि ते सोलायला माणूस बसायचा. वडील मला ततथेच
बसवूि ठे वत व िेव्हढे पातहिे तेव्हढे खा सांगत. ते तािे तािे पांढरे लुसलुशीत गोळे मिमुराि
खातािा िो स्वगीय आिंि व्हायचा तो शब्िात सांगता येणार िाही. फळाचा भाग फक्त वरती
कापूि त्यात बोटे घालूि फु रक्या मारत ताडगोळे खातािाचा अिुभव आता कोणी अिुभवत असेल
का? ताडाच्या फळाच्या गोळ्याभोवतीचा मधला कोंब त्याला मोग म्हणत थोडा कडवत लागतो
पण तोही कधीतरी चाखण्यात मिा असायची. पावसाळ्यात ताडाची फळे तपकू ि पडायची. ती
के शरी फळे सोलूि त्यातील गोड रसही चाखला आहे. त्या रसाचे पिाथपही बिवतात. भात
शेतीच्या कापणीच्या वेळेला शेतात ताडगोळ्याची फळे रुतूि त्याला मोड आलेली असायची.
त्याला आम्ही मोडहाट्या म्हणत. या मोडहाट्या गोळा करायच्या आतण कोयत्यािे िोि तुकडे
करुि त्यातला गर खायचा म्हणिे आहाहा. ती चव ती गंमतच तिराळी. ताडगोळ्याचे झाड रुिले
की त्याला लांबलचक मूळ येते त्याला तरला म्हणतात ते खणूि उकडायचे त्यालाही एक तवतशष्ट
चव असते. ते चाऊि खातािा चांगलाच टाईमपास व्हायचा.

आमच्याकडे एक कापया फणसाचे झाड होते. त्या फणसाला भरपूर फणस यायचे. साधारण
वटपौर्णपमा आली की ते फणस काढले िायचे. फणस तपकले की घरात घमघमाट असायचा. वडील
फणस कापायचे आतण मी ते कापता कापताच खायचे. फार सुंिर गरे असायचे त्या फणसाचे.

33
िंतर त्याच्या तबया उकडू ि खायचा टाईमपासही चालायचा. भोकराच्या झाडावर चढू ि मी कधी
अभ्यासाला तर कधी अशीच टाईमपास म्हणूि बसायचे. त्या भोकराची भोकरे तपकली की तचकट
असली तरी चतवला गोड लागायची. त्याचा गर तोंडात ि िाता हाताला लागला की लवकर
तचकटपणा िायचाच िाही. पण त्या पारिशपकतेत गोडवा होता. िांभळांच्या तसििमध्ये
दिवसातूि चार-पाच चकरा िांभळीखाली व्ह्यायच्या. िुपारच्या उन्हात तापलेली िांभळे मला
तवशेष आवडायची. उन्हािे तापूि ती मऊ होत आतण त्यातल्या गरालाही िास्त गोडवा वाटे.
झाडावरूि काढलेल्यापेक्षा पडलेलीच िांभळे िास्त गोड लागतात कारण ती पूणप तपकल्यावरच
पडतात. ती ढेपळात पडायची, पािांवर पडायची मग तो भाग झटकू ि ते गोड-तमट्ट िांभूळ
खाण्यातली गंमतच काही और.

आमच्या वाडीच्या कं पाउं डला (आम्ही त्याला वारं ग म्हणायचो) करवंिाची झाडे
म्हणिे करवंिाची िाळी होती. करवंिाच्या झाडाचे कोवळे कोंब कोणी खाल्ले आहेत का? मी
खायचे. एक वेगळाच स्वािलहरी तरं गायच्या ते खातािा. उन्हाळ्यात करवंिे आली की कच्ची त्या
काट्याकु ट्यातूि काढायला हात सरसावायचे. मग ती करवंिे काढू ि थोडी कच्चीच तमठाबरोबर
खायची आतण कधी-कधी पाट्यावर वाटू ि चटणी बिवायची. त्या चटणीला अप्रततम अशी चव
लागायची. करवंिे तपकली की खायला गोड लागायची.

तपकलेली करवंि बरे चिा पािामागे लपाछु पी खेळत असत मग त्यांिा शोधूि काढायचे. करवंिात
दफकट आतण गडि लालसर रं ग सापडायचे मग गडि लालसर कोंबडा आतण दफकट कोंबडी असा
पारं पाटरक खेळ चालू व्हायचा. िुसऱ्यािे ओळखाचे कोंबडा की कोंबडी फक्त उत्तर बरोबर आले
की आिंि असायचा. अशा अिेक छोट्या छोट्या खेळांमध्ये पण खूप मोठा आिंि िडलेला होता

34
बालपणी. शाळे तूि येतािा गोसपाडा सुरु व्हायच्या चौकात गुरांचा िवाखािा होता त्यात
रस्त्याला लागुिच गुलाबी मोठ्या करवंिाचे झाड होते. खूप िणं न्यायची ततथूि ती गुलाबी मोठी
करवंि.े त्यामुळे ती कधीतरी तमळाली तरी आिंिी आिंि असे. काही बायका तर ती करवंिे के सात
माळायच्या.

आमच्या वाडीत एकच तशवणीच झाड होत. ती तशवणीची बी आम्ही अशी का खायचो याच
कारण मला अिूिही माहीत िाही. तशवणीची फळे खाली पडलेली शोधायची. ती सोलायची मग
त्याची बी खडबडीत िागेवर आधी घासायची. हे करतािा एक मधाळ गंध िरवळायचा मग ती
बी परत स्वच्छ धुवूि फोडू ि खायची. साधारण बिामासारखा प्रकार. पण ती एवढी प्रोतसिर
करायचोच आम्ही भावंड आतण एवढ्या मोठ्या कष्टािे तो एवढासा िाणा खातािा काय सुख
वाटायच कारण तो िाणा कष्टाचा असायचा. गावठी बिाम तपकले की काही आपोआप गळत तर
काही पक्षी खाऊि पाडत. गावठी बिामाच फळ खायला पण गंमत वाटायची. त्या बिामाचा
गुलाबी रं गच इतका आकषपक असायचा की खाण्याचा मोह आवरायचा िाही. मग हे बिाम
िगडावर फोडू ि त्यातली बी खाण्याचा सपाटाच लागे.

पावसाळ्यात आई-वडील करांिे खणायचे. हे करांिे कडू असायचे पण त्यावर आई-आिी भरपूर
तशिवण्याची प्रदक्रया करत मग त्याचा कडवटपणा कमी होत असे. पण हेही खायला आमच्या
तपढीला आवडत होते व अिूि आवडतात. पावसाळ्यात हळद्याचे कं ि सापडायचे. तीि पािांची
वेल मलाही ओळखता यायचे मग ते खणूि धुवूि कच्चेच खातािा आपण ऋषीकन्या वगैरे
असल्याचा दफल यायचा.

राय आवळ्याची आतण िाम ची झाडे आमच्या बािूच्या िािा-पाटील यांच्या वाडीत होती.
माझी आत्याही ततथलीच त्यामुळे आम्ही आिू-बािूची मुले ततथे आतण आमच्या वाडीत खेळायचो
आतण मिमुराि रािमेव्याचा आस्वािही घ्यायचो. तर ततथले राय आवळे झुंडीिे गोळा करायचे
आतण वाटे करुि खायचे हे ठरलेले होते. ततथे िामचे मोठे झाड होते. मधूि मधूि ते िाम पडायचे.
ते पडलेले िाम थोडे फु टायचे मग ती माती बािूला काढू ि ते िाम खाण्यातही खुप गंमत होती.
ततथेच शलंबाचेही एक झाड होते. मग ततथल्या मैतिणी शलंबं काढू ि ते सोलूि त्याला तमठ लावूि
आम्हाला पण एक एक फोड खायला द्यायच्या. ती फोड चाखतािा तहरवा-आंबट गंध मिामध्ये
िरवळायचा.

35
अस्वि: आमच्या वाडीतल्या एका झाडावर गोळा करुि संपली की आम्ही आमच्याच गावातील
मांडळात (गावातील एक आळी) िायचो ततथे बांधावर असलेल्या अस्विीला भरपूर आतण
चांगली तपठू ळ अस्विे असायची. काळी कु ळकु ळीत होऊि पडली की ती गोड-तपठू ळ मोत्याएवढी
अस्विे खातािा धन्य वाटायच.

आमच्या िागाव रोडवरच घाणेरीची झाडे होती. त्या घाणेरीची छोटू कली फळे काढू ि
खाण्यात मोठाली गंमत वाटायची. हल्ली वाचिात आल की ती फळे तवषारी असतात पण
आम्हाला कधीच कु ठला त्यािे िास झाला िाही.

आंबाड्ाची गावात एक खास आळी होती ततथे िातािा आंबाड्ाखाली िातो अस

म्हणायचे. ततथे रस्त्यालाच आंबाड्ाच झाड होत. त्या आंबाड्ाचे कोवळे आंबाडे खायला
मिेशीर लागायचे. तपकल्यावरच्या आंबाड्ांिाही एक तवतशष्ट सुगध ं असतो तेही मला
आवडायचे. आमच्याकडे िुि झाड होत आंबाड्ाच त्याची िेठे, कोवळी पािेही खायला चतवष्ट
लागायची.

बापशेटच्या वाडीत कोणाच्यातरी िारासमोर तुतीिे लगडलेले झाड होते. एकिा माझ्या
मैतिणीिे त्या तुतीचा आस्वाि दिला होता. ती तुती तोंडात टाकताच तवरघळली आतण एक वेगळी
चव मला तेव्हा कळली. त्या तपकलेल्या तुतीचा रं ग इतका लाल-काळपट होता की मला वाटायच
याचीच शाई बिवत असतील.
36
 समुद्रदकिारी िाण्यासाठी तव-यातूि (पावसाच्या पाण्याचा िाला) वाट होती. ततथे
तवलायती शचंचा लागलेल्या असायच्या. त्या लाल-गुलाबी तवलायती शचंचा झाडावरूि
पाडण्यासाठी झुंबड असे. त्या पाडू ि त्यातील पांढरा गर घशाला अटकायचा तरी सगळ्यांबरोबर
खाण्याच्या चढाओढीत त्या शचंचाही गोडच लागायच्या.

सांगा बर तबट्टी, कोरं टी(तातलमखािा), रािातली तिळी अबोली, एक्सोरासारखी गुच्छात

लाल फु ले असतात त्याची िेठातूि मध कोणी-कोणी चाखली आहे? ते ओढतिा िरासा त्या
िेठाच्या पोकळीतूि मधूरस यायचा पण तो इतका गोड होता की त्याची चव अिूिही मिात रुं िी
घालते. अस फु लपाखरासारखंच आमच्या काळच बालपण होत. मुक्तपणे या रािमेव्यावरूि त्या
रािमेव्यावर भटकणारं .

सौ. प्रािक्ता पराग म्हािे

prajaktamhatre.77@gmail.com

37
 िंगलातली राि

िरवषी मी िागतझरा या िंगलात िातो. प्रत्येक वषी मी आविूपि वन्य प्राण्यांच्या

गणिेत भाग घेतो. ही गणिा उन्हाळ्यात मे मतहन्यात बौद्धपौर्णपमेच्या दिवशी घेतली िाते. वन्य
प्राण्यांची मोििाि करण्यासाठी या दिवसाची तिवड के ली गेली कारण या दिवशी चंद्रप्रकाश खूप
चांगला असतो. त्यामुळे आपल्याला टॉचप लावायची गरिही भासत िाही. या दिवशी िंगलाच्या
अगिी अंतभापगात िाण्याचा योग असतो. िंगलात असा तिराळा अिुभव सवप सामान्यांिा
तमळावा यासाठी या दिवशी पयपटकांिा मचाणावर बसण्याची संधी दिली िाते. मी गेली ५ वषप
याचा पुरेपूर फायिा घेत आहे. िंगलात रािीच्या वेळी प्राणी बघता येणं ही एक पवपणीच आहे.
उन्हाळ्यात सगळीकडचे पाणी आटू ि िाते; पण वितवभागािे बांधलेल्या कृ तिम पाणवठ्यांमध्ये
बाराही मतहिे पाणी असते, त्यामुळे सगळे पशुपक्षी या पाणवठ्यांवर आकर्षपत होतात. मग
प्राण्यांची संख्या मोिता येणं खूप सोपं आतण सोयीस्कर होऊि िातं. अशा वेळी चांिी अस्वल
(Honey Badger), साळींिर, अस्वल यांसारख्या पक्क्या तिशाचर प्राण्यांिा िेखील दिवसा
पाण्यावर यावंच लागतं. असे सहसा िृष्टीस ि पडणारे प्राणी आपल्याला पाहता येऊ शकतात. ही
संधी मी कधीच सोडली िाही.

२०१८ च्या गणिेत मी सहभागी झालो होतो. सकाळी ९ वािता आम्हाला

वितवभागाच्या गाडीतूि सोपवलेल्या टठकाणी सोडण्यात आलं. मी गेलो तेव्हा ततथे एक
विकमपचारी गाडीचा आवाि ऐकू ि बाहेर आला. त्याच्यासोबत मी अधाप दकलोमीटर आत चालूि
मला दिलेल्या पाणवठ्यापयांत पोचलो. माझ्याकडे एक िोंिी ठे वण्यासाठी प्राण्यांची यािी दिली
होती. त्यात सकाळी ९ ते संध्याकाळी ६ पयांतच्या िोंिी करायच्या असतात. मला बंिरझरा
सौरपंप टाका हा पाणवठा तमळाला होता. या िागेवर वािरांची खूप रे लचेल असते म्हणूि हे
िाव िेण्यात आलं. माझी मचाण या पाणवठ्यापासूि २० फु टांवर होती. मी मचाणावर िायच्या
आधी पाणवठ्याच्या काठी एक फे री मारली. आिल्या रािी कोणकोणते प्राणी पाणी पयायला
येऊि गेले ते पाहू लागलो. मला तबबट्याचे तािे ठसे दिसले. या ठश्यावरूि ही एक मािी आहे हे
कळलं. ती आि पण मला दिसेल या आशेिे पटकि मचाणावर िाऊि बसलो. ही मचाण अगिीच
िोघांिा कशीबशी बसायला होईल एवढीच होती. मचाणावर फार सुखसोयी िसतात. िेमतेम
बसण्यापुरती िागा असते. आमची मचाण १५ फु टांची होती. ही मचाण कोणत्याही प्राण्याला
माणसाचा सुगावा लागू िये म्हणूि तहरव्यागार फांद्यांिी झाकलेली असते. मी वर चढू ि सगळं
सामाि व्यवतस्थत लावलं आतण तस्थरस्थावर होऊि बसलो. सगळ होईपयांत १०.३० वािले
होते.

38
 संध्याकाळच्या ५ वािेपयांत पाण्यावर २५ वािर, १ िीलगाय येऊि गेले. ६
वािल्यािंतर दिवस मावळू लागला आतण काळोख पडू लागला. िसिशी राि होऊ लागली
तसतशी माझी उत्सुकता वाढायला लागली. काळोख पडायला लागला तसा घुबडाचे घुत्कार सुरु
झाले. घुबडांच्या मागूि रातव्यांचा चक्कू sss चक्कू sss आवाि िंगलात घुमू लागला. या
आवािांिी अख्खं िंगल िुमिुमूि गेलं होतं.

दिवसा भासलेलं तेच िंगल रािीच्या वेळी िास्ती गूढ वाटू लागलं. काळोखात समोरच काहीच
दिसत िव्हतं. फक्त आवाि येत होते. थोड्ावेळािे चंद्र उगवला. राि होऊि एक घटका झाला
होता. पाण्यावर कोणीच आल िव्हतं. चंद्राचा लख्ख प्रकाश पाण्यावर पडल्यामुळे पाणी चकाकत
होत. बरोबर ७:३० वािता माझ्या मागच्या िंगलातूि पाचोळा वािला. आवािावरूि तरी
कोणतंतरी मोठ ििावर येतंय हे लक्षात आलं. मला िरा वेगळीच शंका येऊ लागली.
आवािावरूि मला ते अस्वल वाटल होतं. तेवढ्यात माझ्या बािूला असलेला विमिूर कािात
पुटपुटला "िािा आस्वली... आस्वली... (अस्वलाला गोंड आदिवासी आस्वली म्हणतात)". त्यािे
मला लगेच बोटािे िाखवलं. मी ततकडे पातहलं तर आमच्यापासूि साधारण १५ फु टांवर एक भलं
मोठ अस्वलाच धूड आमच्याकडेच पाहत आहे असं दिसलं. आम्हाला माि त्याचं पांढरट तोंड फक्त
दिसत होतं. आम्ही उत्सुकतेिे त्याच्याकडे बघत होतो. आकारावरूि तो एक िर होता. तो
रािवाटेवरूि आमच्या मचाणी खाली आला आतण हुंगायला लागला. थोडावेळ हुंगूि कसलाही
धोका िाही कळल्यावर तो पाण्याकडे गेला आतण पाणी तपऊ लागला. त्यावेळेस इतकी शांतता
होती की त्याचा पाणी शोषूि घेतािाचा आवाि आम्हाला ऐकू येत होता. खूप वेळ पाणी तपऊि

39
झाल्यावर तो तिघूि गेला. परत थोडावेळ शांतता पसरली. परत एकिा िोराचा पाचोळा
वािला. एक मोठं अस्वल पाण्याच्या दिशेिे धावत आलं. इतक्या िोरात आलं की ते पाण्यात
पडलं. पाण्यात पडल्यामुळे त्याच्या िाकातोंडात आतण कािात पाणी गेलं. त्यामुळे ते अस्वल खूप
तचडलं आतण त्यािे खूप मोठ्यािे घाणेरडा आवाि काढला. हा आवाि मी पतहल्यांिाच
ऐकल्यामुळे माझ्या छातीत धडधडलं. त्यािे माि वाकडी करूि कािात गेलेल पाणी काढलं. आतण
िंगलात तिघूि गेला. ही मज्जा आम्ही चंद्राच्या प्रकाशात बघत होतो. तो गेल्यावर लगेच िुसऱ्या
तमतिटाला मागूि िुसरे अस्वल आलं आतण पतहलं अस्वल ज्या दिशेला गेलं त्याच दिशेला ते गेल.ं
तेवढ्यात विकमपचारी हलक्या आवािात बोलला " लाग िी... हे लाग करत्यात आत्ता िी!! (लाग
म्हणिे तमलि मे मतहिा हा प्राण्यांचा तपल्लं िेण्याचा काळ असतो.)" आतण खरच त्यांचा
घाणेरड्ा आवािात लाग सुरू झाला. अस्वलाचं तमलि हे माझ्यासाठी अतवस्मरणीय होतं.
हळू हळू हे आवाि िूरिूर िात तवरूि गेल.े यािे माझी झोपच उडाली होती आतण पुन्हा
तािातवािा होऊि आवािाचा कािोसा घेऊ लागलो.

थोडावेळ गेला आतण आमच्या मचाणीच्या खालूि कसला तरी आवाि झाला. िोि बांबूच्या
फटीतूि खाली पातहलं तर ते एक साळींिर होत. आम्ही िो आवाि ऐकला तो त्याच्या काट्यांचा
एकमेकांवर घासल्याचा आवाि होता है लक्षात आलं. त्याला आम्ही वरती आहोत हे मातहतीच
िव्हतं. ते सरळ पाण्यावर गेल आतण पाणी तपऊि लगेच तिघूि गेल.ं इतक्या िवळू ि एका
साळींिराला बघणं म्हणिे माझ्यासाठी पवपणीच होती. मी मचाणावर उड्ा मारायचा बाकी
होतो. साळींिर गेल्यावर िोि घटका पाण्यावर कोणीच आलं िव्हतं. इतक्या वेळात मी तहािभूक
सगळं तवसरूि गेलो होतो. म्हणूि िोि घोट पाणी पयायलं. तेवढ्यात आमच्या समोरच्या

40
िंगलातूि पॉकsss पॉकss असा िोराचा धोक्याचा इशारा येऊ लागला. हा आवाि हरणांचा
होता. मी िगडासारखा स्तब्ध होऊि त्या दिशेला उत्सुकतेिे पाहू लागलो. कोणतातरी तशकारी
प्राणी असल्याची ती खुण होती. धोक्याचे इशारे िसिसे िवळ येऊ लागले तसतसा मी अधीर
होऊ लागलो. अचािक पाण्याच्या काठावर एक प्राणी येऊि बसलेला आम्हाला दिसला. चंद्राच्या
प्रकाशात त्याच्या बाह्याकृ ती वरूि तो तबबट्या आहे हे आम्हाला कळलं. त्याचं पोट भरल्यासारख
वाटतं होतं. याचा अथप त्यािे कोणत्यातरी प्राण्यावर िुकताच ताव मारला होता है आम्हाला
कळलं. त्यािे २० तमतिटं पोटभरूि पाणी पयायलं आतण ि रें गाळता ततथूि तिघूि गेला. तबबट्या
गेल्यावर ततथे कोणताही प्राणी आला िाही. थोड्ावेळािे उिाडलं. दिवस उिाडल्यावर आम्ही
सगळं सामाि आवरूि वितवभागाच्या गाडीतूि परत आलो. रािीचं िग दकती भारी असतं याचा
पुन्हा एकिा प्रत्यय आला. ही आठवण मिात साठवूि मुंबईला परत आलो.

िंगलतमि उन्मेष परांिपे

unmeshparanjape@gmail.com

41
 खारे पाटातल्या शेंगा

उत्तर कोकणातल्या तशल्लक खारितमिींवर (अिूि तरी) भातशेती के ली िाते.

पावसाचा िोर मंिावल्याच्या काळात शेतीची दकरकोळ कामे चालू असतात. या लहािसहाि
कामांसाठी गावापासूि िूरवर असलेल्या खारपट्टट्यांतील शेतांकडे त्यांच्या फे ऱ्या होत असतात.
या िेहमीच्या फे ऱ्यातूि घरी परत येत असतािा हा शेतकरी सहसा कधी टरकाम्या हाती परत
येतािा दिसत िाही. रस्त्यांच्या कडेला, शेतांच्या बांधांवर तिसगपत: तमळणारे फळे , फु ले, कं ि
यांसारखे तिन्नस तो भरभरूि घेत असतो. बऱ्याचवेळेस खाडीवरूि परत येणाऱ्या शेतकऱ्यांच्या
हातात एक तहरव्या रं गाचा वेणीिार गोफ दिसतो. बारकाईिे पातहल्यास या वेणीच्या एका
टोकाला लहाि लहाि शेंगाही लगडलेल्या दिसतात, स्थातिक भाषेत शेंगांचा उच्चार 'शशंगा' असा
होतो. त्यामुळे या शेंगा 'तेलशशंगा' म्हणूि ओळखल्या िातात. काही टठकाणी त्यांिा 'कोल्हीिच्या
शेंगा असेही म्हटले िाते. तवग्ना ल्युटेला (Vigna luteola) या शास्त्रीय िावािे ओळखली िाणारी
ही विस्पती आपल्या मुगाची चुलत बतहणच. ततचे फु ल, शेंग आतण तबयांच्या बाबतीत मुगाशी
असलेले साम्य तवलक्षण आहे. परं तु सातत्यािे मूग तगळायची सवय असल्यािे तेलशेंगांसाठी कोणी
आवाि काढतािा दिसत िाही. चवळी वंशाशीसुद्धा ततचे िूरचे िाते आहे. इं ग्रिीतील 'हेअरी
काऊपी' (Hairy Cowpea ) या िामातूिही हे िाते अधोरे खीत होते.

42
 आदिके चा दकिारी भाग, मध्य व ितक्षण अमेटरका, ऑस्रेतलया आतण आतशयाई भागांत
ही विस्पती आढळते. ितक्षण अमेटरके त ततची भाताच्या तपकांतील तण अशीच ओळख आहे, तर
ितक्षण आदिके तील राष्ट्रीय तण प्रिातीच्या यािीतही या विस्पतीचा समावेश आहे. तवतवध
प्रकारच्या मातीमध्ये ती रुिू शकते, पण मातीचे ओलसर असणे ही प्रमुख अट आहे.
खाडीदकिाऱ्यांवरील ओलसर बांध ही अट पूणप करतात. त्यामुळे या पटरसरात ही वेलीसारखी
विस्पती उगवते. या विस्पतीकडे सुरुवातीला कोणाचे फारसे लक्ष िात िाही. माि मूळ
विस्पतीतूि तिघालेल्या फु टभर लांबीच्या िेठावर अगिी टोकाला लागलेली सुंिर, िािूक
तपवळ्या रं गाची फु ले आपले लक्ष वेधतात. याच फु लांच्या गुच्छाचे रुपांतर हळू हळू शेंगांमध्ये
होते. लांब सरळ िेठ आतण त्यावरील शेंगांच गुच्छ ही रचिा आपल्याला चौकात उभ्या असलेल्या
हायमास्टच्या दिव्यांची आठवण करूि िेते. पाच-सहा सेमी लांबीच्या लहाि शेंगा मध्ये
मुगासारखे िाणे तयार होतात. है िाणे कच्या स्वरुपात अथवा उकडू ि खाल्ले िातात, शेंग कोवळी
असल्यास आवरणासह खाल्ली िाते, काही भागात फु लांची िेखील भािी के ली िाते, तेलशेंगांची
गोड मुळे सोलूि खाल्ली िातात.

43
अन्नासह ततचे काही औषधी उपयोगही आहे. आिीका, इतथओतपया येथील रे डवुड विस्पतीच्या
फु लांसह या विस्पतीच्या पािे, फु लांचा वापर करूि उपिंश व अल्सरसारख्या तवकारांवर
उपचार के ले िातात. अिेंटीिामध्ये रक्तातील कोलेस्टेरॉल कमी होण्यासाठी तेलशेंगा वापरल्या
िातात. तेलशेंगांची काही िंतुिाशक तत्वेही िात असूि त्यावर अतधक संशोधि चालू आहे.

या मािवी उपचारांबरोबरच पॉलीिेतशया येथे घोस्ट तसकिेस या अमािवी मािल्या

िाणाऱ्या उपचारांसाठी ही विस्पती वापरतात. या विस्पतीचे मृित े ील काही सूक्ष्मिीवांसोबत
असलेल्या सहिीवी संबधं ांमुळे वातावरणातील िायरोिि तस्थरावण्यास मित होते. पटरणामी
पटरसरातील इतर विस्पतींिा वाढीसाठी आवश्यक असणारा िायरोिि उपलब्ध होतो.
ितमिीची धूप होऊ िये म्हणूि वाढवल्या िाणाऱ्या विस्पतीमध्येिख
े ील या विस्पतीचा समावेश
होतो. या विस्पतीची पािे सुरवंटांिा आकर्षपत करतात. त्यामुळे अतलकडच्या काळात
'बटरफ्लाय गाडपि या संकल्पिेचा होत असलेला प्रसार पाहता तेलशेंगा ही विस्पती या
उद्यािांसाठी एक पटरपूणप विस्पती ठरु शके ल.

तेलशेंगांचा प्रसार तिसगपतःच होत असतो. परं तु मोठ्या प्रमाणावर लागवड करायची
असल्यास ततच्या तबया उकळत्या पाण्यातूि अल्पकाळ काढू ि िंतर पुन्हा सुकवल्या िातात. अशा
पद्धतीिे तबयांची रुिवण क्षमता वाढवता येते. कडधान्याला पयापय आतण खाऱ्या ितमिीत
उगवण्याची क्षमता या िोि वैतशष्ट्यांवर दकिारी भागात ततचे महत्त्व वाढायला हरकत िाही.
खार ितमिीतील भातशेतीबरोबरच तेलशेंगा दिसण्याचे प्रमाणही कमी होत गेल.े या
शेतीबरोबरच, तेलशेगांच्या पूरक उत्पाििालाही चालिा तमळावी ही अपेक्षा.

तुषार म्हािे
tusharmhatre1@gmail.com

44
 चाफ्याच्या झाडा.....

चाफा म्हटलं की आपल्याला सवपप्रथम आठवते ती लतािीिींिी गायलेली कवी "बी"

यांची रचिा "चाफा बोलेिा चाफा चालेिा, चाफा खंत करी काही के ल्या फु लेंिा वर वर साधे
वाटणारे हे काव्य िीवा- तशवाशी एकात्म साधणारे अद्वैत सांगूि िाते.

तसे पाहता चाफा ह्या िावािे अिेक विस्पती ओळखल्या िातात त्याची फु ले सुद्धा
वेगवेगळ्या रं गाची, आकाराची असतात पण सवापत एक समािता आहे ती म्हणिे सवप फु ले अत्यंत
सुवातसक असतात त्यापैकी काही महत्वाच्या विस्पतींचा घेतलेला हा एक आढावा.

पांढरा चाफा Plumeria acutifolia

आपल्याकडे सरापस आढळणारा चाफा म्हणिे पांढरा चाफा. याला अिेक िावे आहेत. िँ गीपिी
री (िें च अथप साकळलेले िूध याच्या तचकासारखे) क्षीर चाफा याच्या खोडातूि चीक पाझरतो
म्हणूि. खूर चाफा (क्षीर चाफ्याचा अपभ्रंश), िेवचाफा ककं वा "टेम्पल री" यासाठी की मंदिराच्या
आसपास याच एखाि तरी झाड असतंच. मंदिरचं िाही पण बौद्ध पॅगोडाच्या बािूला पण याची
झाडे असतात म्हणूि हा "पॅगोडा री" ह्या िावािेही ओळखला िातो. स्मशाि आतण िफिभूमीत
लावला िात असल्यािे साहेबािे याच िाव "Dead Mans Flower" असं करूि टाकलं. याच्या

45
पांढऱ्या सोडू ि लाल व तपवळसर रं गाच्या िेखील काही िाती आहेत. हा एक मध्यम उं चीचा वृक्ष
असूि याला मोठी पािे असतात. फु लांचा आकार िेखील मोठा असतो फु ले अत्यंत सुवातसक
असतात. खडकाळ ितमिीत ककं वा कमी पाण्याच्या टठकाणी िेखील हा वृक्ष चांगला वाढतो.
आपल्याकडे सगळीकडे आढळत असला तरी याच मूळ आहे ितक्षण अमेटरके तील मेतक्सको. बऱ्याच
वषाांपूवी तो भारतात येऊि आता आपलासा झाला आहे. उद्यािात लावण्यासाठी याच्या बऱ्याच
िाती तवकतसत के ल्या आहेत. हा वन्य िसल्यामूळे याला आपल्याकडे फळे येत िाहीत. पण काही
िातींिा शेंगेसारखी िोडफळे येतात. याच्या फु लांपासूि सुवातसक अत्तर बिवले िाते. या
चाफ्याचे कु ळ आहे Apocynaceae. याचे शास्त्रीय िाव आहे Plumeria, िें च विस्पततशास्त्रज्ञ
चाल्सप पलुमेर याच्या स्मरणाथप दिलेले िाव. याची सुवातसक िात P. acutifolia (पािाचे टोक
तिमुळते असल्यािे), P. obtusa (पािाचे टोक बोथट असल्यािे) व लाल रं गाची िात P. rubra
(रुिा म्हणिे लाल). ह्याच चाफ्याची एक सुवास िसणारी पण पािांच्या वैतशष्ठयपूणप आकारामुळे
हमखास बागेत लावली िाणारी एक िात म्हणिे P. pudica

Plumeria obtusa

Plumeria rubra

46
 Plumeria pudica

प्रतसद्ध पिकार मृणाल पांडे यांच्या मातोश्री तशवािी यांच्या "स्मशाि चंपा" या कािंबरीत एक
उल्लेख आहे चम्पा तुझमे तीि गुण रूप रं ग और बास. अवगुण तुझमे एक है, भ्रमर िा आवें पास
यावर काव्यात्म पद्धतीिे दिलेले उत्तरः चम्पा वणी रातधका, भ्रमर कृ ष्ण का िास यही कारण
अवगुण भैय्या, भ्रमर िा आवें पास. अथापत ते काव्यात्म असलं तरी चापयाचं स्वपरागीभवि ककं वा
पतंगाद्वारे परागीभवि होत.

सोिचाफा:

ज्ञािेश्वरांिी "तो किकचंपकाचा कळा, की अमृताचा पुतळा." असा ज्याचा उल्लेख के ला आहे तो
वृक्षराि म्हणिे सोिचाफा.

Michelia champaka

47
याच्या फु लांचा आकषपक तपवळा, के शरी, सुवणपकांती रं ग व मिमोहक सुगंध अक्षरशः वेड
लावणारा आहे. रामायण, महाभारत आतण संस्कृ त सातहत्यात सोिचाफ्याचे अिेक संिभप येतात.
सुंिर स्त्रीच्या हास्यािे सोिचाफा फु लतो अशी एक कतवकल्पिा आहे.

सोिचाफा हा अस्सल भारतीय वंशाचा सिाहटरत वृक्ष आहे. याला उन्हाळ्यात व पावसाळ्यात
बहर येतो पण आता वषपभर फु लणाऱ्या चाफ्याच्या िाती उपलब्ध आहेत. याच्या फु लाच्या
कळ्याच िास्त वापरात येतात. एकिा फु लले की त्याच्या पाकळ्या गळू ि पडतात. खरतर या
पाकळ्या िसतातच. संिल व प्रिल यांची एकतित अशी ती रचिा असते. चाफ्याचे पंचांग
आयुवेिात वापरतात. सोिचाफ्याचे फु ले अत्तर सुगंधी तेल, धूप, साबण यांच्या उत्पाििात
वापरतात. तसेच याची फु ले तुरटीच्या द्रवांत भरूि कायमस्वरूपी शोभेच्या बाटल्यात साठवूि
ठे वतात. सोिचाफा हा Magnoliaceae कु ळातील आहे. याचे शास्त्रीय िाव Michelia
champaka असे आहे. अँटोतियो मायके ली या इटातलयि शास्त्रज्ञाच्या सन्मािाथप प्रिातीिाम
तर चंपक हे संस्कृ त िावावरूि िातीिाम ठे वलं आहे. Tailed Jay, Common Jay व
Common Bluebottle या फु लपाखरांची मािी या सोिचाफ्यावर अंडी घालतात.

भुंगा कधीच चाफ्याच्या फु लावर बसत िाही या गोष्टीची कवी भूषण यांिी छिपती तशवािी
महारािांचे गुणगाि करतािा ...लेई रस ऐतति को, बैठी ि सकत है, अली अवरं गिेब चंपा
“तशवराय है” असे रसपूणप वणपि के ले आहे. भुंगा (अली) िसा इतर सगळ्या फु लांतूि मकरं ि गोळा
करतो त्याप्रमाणे औरं गिेब सगळ्या रािांकडू ि कर गोळा करतो परं तु सोिचाफ्याप्रमाणे
असणाऱ्या तशवरायांच्या वाटेला माि तो िात िाही.

Magnolia alba

48
Magnolia nilagirica

Magnolia nilagirica हा ितक्षणेत तिलतगरी पवपतावर आढळणारा एक सिाहटरत वृक्ष आहे.

याची फु ले पांढऱ्या रं गाची असूि दिसायला सोिचाफ्याप्रमाणेच असतात, यालाही अप्रततम सुगध
ं
असतो. सोिचाफ्याचीच Magnolia alba िावाची एक पांढरी सुवातसक िात संकर करूि
तवकतसत के ली असूि आिकाल ती हमखास बागेत लावली िाते. याच्या पाकळ्या खूप िािूक
असतात. याच कु ळातील मुखत्वे उत्तरे कडील पवपतीय प्रिेशात आढळणारी एक िात म्हणिे
महापुष्प चाफा Magnolia grandiflora याची पांढरी शुभ्र फु ले अत्यंत सुवातसक असूि याच्या
फु लांचा आकार हाताच्या िोन्ही ओंिळीत मावणार िाही इतका मोठा असतो.

Magnolia grandiflora

49
कवठी चाफा:

मॅग्नोतलया कु ळातील आणखी एक सवाांच्या पटरचयाचा चाफा म्हणिे कवठी चाफा Magnolia
pumila (बुटका) याची पांढरी कवठासारखी अंड्ाप्रमाणे दिसणारी फु ले खूपच सुवातसक
असतात. याला तहमचंपा असेही एक िाव आहे

Magnolia pumila

भारताबाहेर मॅग्नोतलयाच्या तवतवध रं गाच्या िाती पाहायला तमळतात.

िागचाफा:

िागचाफा या िावािे ओळखला िाणारा छोटेखािी अस्सल भारतीय वंशाचा वृक्ष भारतात
बऱ्याच टठकाणी आढळतो. Mesua ferrea (िमास्कस येथील मेसु या अरे तबयि तपता पुिांच्या
स्मरणाथप प्रिाती िाम व फे रुआ म्हणिे लोखंडी गंिाच्या रं गाप्रमाणे याच्या पालवीचा रं ग) या
वृक्षाचा समावेश कॅ लोफायलेसी या कु ळात होतो. िागके सर, िागवृक्ष, िागचंपा अशा िावांिी
िेखील हा वृक्ष ओळखला िातो. िागचाफा हा एक छोटेखािी वृक्ष आहे. याची िवीि पालवी
लाल दकरतमिी रं गाची असते. पािे लांबट टोकिार असतात याची फु ले मोठी, पांढरी व सुवातसक
असतात. चार शुभ्र पाकळ्या व मध्यभागी तपवळाधम्मक पुंकेसरांचा गुच्छ असतो. याची फळे
अंडाकार व टोकिार असतात. याच्या तबयांपासूि िवीि रोपे सहि तयार होतात.

50
Mesua ferrea

िागचाफ्याची फु ले औषधी असूि फु लांतील पुंकेसरांिा िागके सर म्हणतात. त्याचाही उपयोग

आयुवेिामध्ये अिेक आिारावर के ला िातो.

तहरवा चाफा:

Artabotrys odoratissimus

"लपतवलास तू तहरवा चाफा सुगंध त्याचा लपेल का?" या गदिमांच्या गीतातूि प्रतसद्ध झालेला
तहरवा चाफा ही आरोही झुडूप लता आहे. याचे शास्त्रीय िाव Artabotrys odoratissimus
(लोम्बणारा सुगंधी फळांचा घड) असूि ते Annonaceae कु ळातील आहे. ही सिाहटरत
आधारािे वाढणारी वेल असूि याची फु ले तहरव्या रं गाची असतात. फु लात तीि आत आतण तीि
बाहेर अशा सहा िाड तहरव्या, मांसल पाकळ्या असतात. या वेलीवर अिेक हुक सारखे भाग
असतात त्याद्वारे ती आधार घेत वाढते. याची फु ले सुरवातीला तहरवी असतात व िंतर ती

51
"तपकू ि" तपवळी होतात आतण त्यांिा गोड सुगंध येतो. िंतर त्याच िागी बोराएवढ्या तहरव्या
फळांचा घोस येतो तोही तपकल्यावर तपवळा होऊि त्याला मंि गोड सुगंध येतो. याच्या
फु लांपासूि सुगंधी अकप काढतात तसेच अत्तर सुगंधी तेल, धूप यातही याचा वापर करतात.

भुईचाफा:

Kaempferia rotunda

उन्हाळ्यात थेट ितमिीतूि उमलणाऱ्या व् तिळसर पांढऱ्या फु लपाखराच्या आकाराच्या पाकळ्या

तमरवणारा भुईचाफा तसा िुर्मपळच. याचा सुगध
ं मंि, प्रसन्न करणारा, म्हणूिच आरती प्रभूंिी
म्हटल आहे "गंधगभप भुईपोटी ठे वोिी वाळली, भुईचंपकाची पािे किपळीच्या तळी". याचे कं ि
ितमिीत सुप्तावस्थेत राहतात. उन्हाळ्यािंतर याला सुगंधी आकषपक फु ले येतात. हा फु लोरा
ितमिीतूि उगवल्यासारखा असल्यािे याला भुईचाफा असे म्हणतात. फु लल्यावर याला
पावसाळ्यात पािे येतात पािे वरूि तहरवी असूि त्यावर िक्षी असते व खालचा भाग िांभळट
असतो हा Zingiberaceae या कु ळातील असूि याचे शास्त्रीय िाव Kaempferia rotunda
(शास्त्रज्ञ कम्फे रा यांच्या स्मरणाथप, तर रोटु डा म्हणिे भूतमगत कं ि असणारा) याचे पंचांग
औषधात वापरतात. यापासूि तेल, मलम बितवतात.

Pterospermum acerifolium

52
आपल्याकडे मुचकुं ि Pterospermum acerifolium िावािे माहीत असलेल्या फु लांिा
उत्तरे कडे "किकचंपा" म्हणतात. तर आणखी एका तपवळ्या रं गाच्या सुवातसक Ochna
squarrosa या फु लांच्या वृक्षाला "रामधिचंपा" असे म्हणतात.

Ochna squarrosa

तर असा हा चाफा म्हणूि ओळखल्या िाणाऱ्या विस्पतींचा आढावा.

(लेखातील सवप प्रकाशतचिे आंतरिालावरूि साभार)

तवशाल शशंिे
vishalshinde2211@gmail.com

53
 मुचकुं ि

सकाळ रोिचीच असते. पुण्यातील मुळा मुठा ििीचा दकिारा ही तोच. या

दकिाऱ्याच्या बािूबािूिे िाणारी माझी प्रभात फे रीची वाट आहे. वाटेच्या िोन्ही बािूला बूच,
कांचि, पारसशपंपळ, ताम्हण अशी अिेक झाडे आहेत. त्यामुळे इथे दफरायला िेहमीच मिा येत.े
त्यात ििीवर येणारे पक्षी हेही एक आकषपण असते.
असाच एक दिवस शांत तिवांत वातावरण, पक्षांची दकलतबल ऐकू येत असते आतण
मि खूपच प्रसन्न असतं. माचप मतहिा सुरू झालेला, त्यामुळे वातावरणात थोडासा उष्मा
िाणवायला लागलेला.. आतण तशातच एक अिातमक सुगंध मिाला वेड लावूि िातो
आिूबािूला बघते तर फु ले कु ठे च दिसत िाहीयेत.. मग सुगंध येतोय तरी कु ठू ि? मी तवचार करू
लागते आतण कु तहल म्हणूि एक अगिी पािासारखा दिसणारा तपवळसर सोिेरी रं गाचा गुच्छ
उचलते, सहिच हुंगूि बघते तो काया एवढा सुगंध भरलाय.....
कु तुहल म्हणूि मग चहूबािूंिा बघू लागते कु ठे फु ले दिसतायेत का? अचािक ििर
वरच्या बािूला वळते, आतण ततथेच तखळू ि बसते. माझ्या वाटेच्या बािूला िी उं च उं च वृक्षांची
रांग आहे. ती अगिी फु लांिी डवरलेली आहे. ही फु ले अततशय वेगळीच दिसतात. फु लाचे िेठ
तपवळसर रं गाचे आतण िरा िाडसर असे आतण पांढऱ्या शुभ्र पाकळ्या, अगिी पक्षांची तपसं
वाटावीत अशा पाकळ्यांिा अतिबात वास िाहीये, पण फु लाचे िेठ अततशय सुगंधी आहे. मी हे
झाड पतहल्यांिाच बतघतले. त्यामुळे लगेच फु लांचा, िेठाचा फोटो काढला आतण आमच्या तवशाल
िावाच्या तमिाला ते फोटो पाठवले. िुसऱ्या क्षणाला त्याचे उत्तर आले की हा तर मुचकुं ि आहे.
मग मी भराभर त्याची मातहती गोळा के ली आतण आश्चयप म्हणिे या वृक्षाबद्दल खूप
सारी मातहती मला इं टरिेटवर तमळाली. अततशय उपयुक्त असा हा वृक्ष आहे. पािांचा वापर
पिावळ्या बिवण्यासाठी करतात. म्हणूिच "तडिर पलेट री", Dinner Plate Tree
(Pterospermum acerifolium) असेही एक िाव या झाडाचे आहे. पािांच्या खालच्या
भागाचा वापर िखमेतला रक्तस्त्राव थांबवण्यासाठी, फु लांचा रस िखमा साफ करण्यासाठी, िाह
कमी करण्यासाठी वापरला िातो. मातहती शोधतािा या फु लांिा "किकचंपा" असं सुंिर िाव
आहे हे कळले. किकचंपा, अततशय मंि मधुर सुगंध, उं च िेखणा वृक्ष आतण त्याची ही वेगळीच
फु लं खूप आिंि िेऊि गेली, िीविात घडणाऱ्या एखाद्या लहािशा प्रसंगािे भेटणाऱ्या एखाद्या
व्यक्तीिे िणुं आयुष्य उिळू ि टाकावे असा हा अिुभव होता.
त्यावर सुचलेल्या ओळी....

54
िरवळलेली वाट अचािक, आि मला भेटली
अत्तर उधळीत कु पी िणुं का, वाटेिे चालली?

थबकू ि थोडे, इकडे ततकडे मीही बघू लागले....

झाडावरती कु ठल्या फु लली, मंि सुवातसक फु ले

ििीदकिारी उं च उभा तरू, दिमाखात िेखणा

पायी त्याच्या अंथरलेल्या, दकतीक सुगंधी खुणा...

िेठ िाडसर सोिेरी, अि शुभ्र लांब पाकळ्या...

घििाट वृक्ष मुचकुं ि असे तो अंगांगी बहरला...

ओळख िव्हती, त्याची माझी आि पावतो िरी

वाटेवर एकाकी भेटला सुहृि मि कु णीतरी

ओढ सुगंतधत कशी िागते, िकळत माझ्या उरी

वळतात पाऊले, थबकतात, अि् रोि ििीच्या तीरी

तहतगुि िैसे मैिीणीस सांगावे उलगडु िीया

हलके च हुंगते सुमिाला त्या अलगि उचलूतिया.....

डॉ. अंिली िेशपांडे

deshpandeanjalidr@gmail.com

55
 सुरंगी

भाळू ि तुझ्यावर दकती वेळा माळले तुला

तुझ्या िावात िडले काय सुरंगीच्या फु ला

िाव तुझ सु---रं गी फु लूि येतेस आंगोपंग

बंि के ला कधी अत्तर रं ग

िुर्मपळ वळे सर ििप के शरी, बहकु ि टाकणाऱ्या मोहक सरी

पायपीट करूि एकिातरी, घालायचाच गिरा शेपट्यावरी

तुझ्या अत्तर कु पीत साठवली माझी, तारुण्य सय

िात्यांचा मैिीचा आतण पलीकडचा वाभरा संचय

तुला घालूि तमरवण, मोहकण, मोहरण

आतण आि ही सगळं काही आठवण

आता संिभप बिललेत, तुझे िवीि रं ग उलगडलेत

तुझ्या िािूक वळे सरात दकती अथप लपलेत

माझा एक गिरा, दकती िणीच्या रािात चकरा

त्यांची झाडांवर चढण, अवघड घसरण
मला कधी िणवलच िाही !!

तू माझा एक अट्टाहास, वेड्ा वयातला लहािसा तवलास

पण, दकतीक वि राण्यांचा होता तो अथापिपिचा प्रवास
मतिषा छिे
manisha.chhatre@gmail.com

56
 बहावा

तपवळे तपवळे सुरेख झुंबर, कोण बांधतो या झाडावर

रोि सकाळी कांचि कु सुमे, कु ठू ि येती या शाखांवर

सडा शशंतपते उषा प्रभाती, सोिघडा घेवुतिया हाती

रं गवतो बघ अमलताश हा, िेहावर ती हेमल कांती

िशी िववधू दिसे गोतिरी, मुंडावळ बांधूि कपाळी

तशीच भासे सोितरूची, हळिुली िणू मुग्ध डहाळी

फु ले उन्हाची लेवुि अंगी, कटट पीतांबर कधी िेसि

ु ी

स्वागत करण्या मधुमासाचे, उभा ठाकतो िरा झुकूिी

वसंत वैभव सवाांगावर, रािवृक्ष हा असे तमरवतो

ियिरम्य हे रूप मिोहर, पहाता मिी हषप िाटतो

वषाप पेठे

vnpethe@gmail.com

57
कु . अिन्या शशंिे

इ. २ री

58
 िंिदकशोर काळे

nk142562@rediffmail.com

59
 आपले अतभप्राय िक्की कळवा.
vrukshasaksharta@gmail.com

धन्यवाि !

60