DÜNYA’NIN ŞEKLİ ve GÜNLÜK HAREKETİ

NELER ÖĞRENECEKSİNİZ
Bu bölümde Dünya’nın Güneş Sistemi
içindeki yerini, Dünya’nın şeklini ve bu
şeklin sonuçlarını, Dünya’nın günlük
hareketini ve günlük hareketin sonuçlarını
öğreneceksiniz.

Kazanım: 9.1.4. Dünya’nın şekli ve

hareketlerinin etkilerini değerlendirir.
Dünya da dâhil olmak üzere, bütün gezegenleri, yıldızları, gök adalarını, kümeleri, gaz ve
bulutları içine alan uzayın bütününe evren denir. Evrendeki Samanyolu Galaksi’sinde yer alan
Güneş ve onun çekim etkisi altında kalan sekiz gezegen ile bu gezegenlerin uyduları, cüce
gezegenler ve uyduları ile birlikte milyarlarca küçük gök cismi Güneş Sistemi’ni oluşturur.
 ya
ün
D

Güneş sistemindeki 8 gezegenden biri olan

Dünya, Merkür ve Venüs’ten sonra Güneş’e en
yakın 3. gezegendir. Dünya’nın Güneş’e olan
uzaklığı yaklaşık 150 milyon kilometredir.
XX. yüzyılın ikinci yarısına kadar Dünya’nın uzaydan çekilmiş bir
görüntüsü olmamasına rağmen Dünya’nın küresel bir şekle sahip
olduğu düşüncesi MÖ VI. yüzyıla kadar dayanmaktadır. Öyle ki
MÖ III. yüzyılda Eratosthenes, Dünya’nın çevresini çok az bir
hatayla hesaplamayı başarabilmiştir.
GÜNEŞ SİSTEMİNDEKİ GEZEGENLERİN ÖZELLİKLERİ
DÜNYA’NIN ŞEKLİ

Dünya’nın
kutuplardan basık,
Ekvator’dan şişkin
şekline geoit adı
verilir.
 DÜNYA’NIN BOYUTLARI
Dünya’nın hacmi 1.083.320.000 km3
Yüz ölçümü 510.101.000 km2
Ekvator çevre uzunluğu 40.076 km
Kutuplar çevre uzunluğu 40.009 km
Çevreler farkı 67 km
Ekvator yarıçapı 6378 km
Kutuplar yarıçapı 6357 km
Yarıçaplar farkı 21 km
DÜNYA’NIN ŞEKLİNİN SONUÇLARI

Dünya’nın genel görüntüsü küreyi andırmakla birlikte tam bir küre olmadığı,
kürenin biraz boyut değiştirmiş hâli olduğu ölçümler ile kanıtlanmıştır. Bu
nedenle Dünya’nın şeklinin sonuçlarını iki başlık altında incelemek gerekir.
 DÜNYA’NIN GEOİT
OLMASININ SONUÇLARI
1) Ekvator çevresinin uzunluğu tam bir
meridyen dairesinin uzunluğundan 67
km daha fazladır.

2) Ekvator’un yarıçapı kutupların

yarıçapından 21 km daha uzundur.

3) Kutuplarda yer çekimi Ekvator’daki

bir yere göre daha fazladır.
DÜNYA’NIN KÜRESEL ŞEKLİNİN SONUÇLARI
1) Güneş ışınlarının yere düşme
açısı Ekvator’dan kutuplara
doğru gidildikçe daralır. Buna
bağlı olarak kutuplara gidildikçe;
 Sıcaklık azalır.
 Gölge boyları uzar.
 İklim özellikleri değişir.
 Bitki örtüsü değişir.
2) Dünya’nın bir yarısı
aydınlıkken diğer yarısı
karanlık olur.
3) Ekvatordan kutuplara
doğru gidildikçe paralellerin
çevre uzunlukları kısalır.
4) Ekvatordan kutuplara doğru
gidildikçe ardışık iki meridyen
arasındaki uzaklık azalır ve tüm
meridyenler kutup noktalarında
birleşir.
5) Kürenin düzleme aktarılmasındaki
zorluktan dolayı harita çizimlerinde
hatalar meydana gelir.
6) Ekvator ve kutuplarda
termik basınç kuşakları
oluşur.
7) Kalıcı kar alt sınırı Ekvator’dan
kutuplara doğru gidildikçe alçalır.
8) Kutup Yıldızı’nın görünüm açısı
Ekvator’dan Kuzey Kutbu’na doğru
gidildikçe büyür. Kuzey Yarım Küre’de
Kutup Yıldızı’nın görünüm açısı,
bulunulan enlem derecesini verir.
9) Dünya üzerindeki bir noktanın
Güneş’in karşısından geçme hızına
çizgisel hız denir. Çizgisel hız,
Ekvator’dan kutup noktalarına
gidildikçe azalır.

Not: Dünya üzerinde bir noktanın birim zamanda Güneş karşısında açısal olarak yer değiştirme
hızına açısal hız denir. Bu süre her yerde aynı olduğundan açısal hız Dünya’nın her yerinde eşittir.
Dünya’nın kendi ekseni etrafındaki dönüş hızı kutuplara gidildikçe azaldığı için
Güneş’in doğuş zamanı olan tan süresi ve Güneş’in batış zamanı olan gurup süresi
kutuplara gidildikçe uzar.
 




Aşağıdaki ifadelerin Dünya’nın şekline bağlı olarak, Ekvator’dan
azalır
kutuplara gidildikçe nasıl bir değişim gösterdiğini tabloda boş bırakılan
azalır
yerlere örnekteki gibi yazınız.
kısalır
azalır
artar
azalır
azalır
artar
değişmez
artar
azalır
azalır
değişmez
DÜNYA’NIN GÜNLÜK HAREKETİ ve SONUÇLARI
DÜNYA’NIN GÜNLÜK (EKSEN) HAREKETİ

Dünya, kendi ekseni etrafında

batıdan doğuya doğru döner.
Bu hareketini 24 saatte
tamamlar ve bu süreye bir gün
denir. Bir günlük zaman
diliminde hem gece hem de
gündüz yaşanır.
Dünya günlük hareketini batıdan doğuya doğru
yapar. Bu yönlü hareketin sonuçları şunlardır:
• Coğrafi yönler oluşur.
• Doğuda yerel saat ileride, batıda ise
geridedir.
• Güneş doğuda erken doğar, erken
batar; batıda ise geç doğar, geç batar.
• Sürekli rüzgârlar ve okyanus
akıntıları Kuzey Yarım Küre’de sağa,
Güney Yarım Küre’de ise sola sapar.
 BİLGİ NOTU
Güneş sisteminde saat
yönünde dönen tek
gezegen Venüs’tür.
 DÜNYA’NIN GÜNLÜK (EKSEN) HAREKETİNİN SONUÇLARI

1) Gece ve gündüz ardalanır.

(birbirini takip eder).
 Dünya’nın Güneş’e bakan
tarafı aydınlık iken diğer
tarafı karanlıktır. Aydınlık
yerler ile karanlık yerleri
birbirinden ayıran sınıra
Aydınlanma Çemberi
adı verilir. Aydınlanma
çemberi, Dünya’nın günlük
ve yıllık hareketine
bağlı olarak gün ve yıl
içerisinde yer değiştirir.
 DÜNYA’NIN GÜNLÜK (EKSEN) HAREKETİNİN SONUÇLARI

2) Güneş ışınlarının
bir noktaya düşme
açısı, gün içinde
sürekli değişir.
 DÜNYA’NIN GÜNLÜK (EKSEN) HAREKETİNİN SONUÇLARI

3) Günlük sıcaklık farklarına

bağlı olarak meltem rüzgârları
oluşur.
Günlük sıcaklık farklarından dolayı çöllerde ve karaların
iç kesimlerinde fiziksel (mekanik) parçalanma oluşur.
 DÜNYA’NIN GÜNLÜK (EKSEN) HAREKETİNİN SONUÇLARI

4) Gün içinde cisimlerin

gölge boyu ve yönü
değişir.
 DÜNYA’NIN GÜNLÜK (EKSEN) HAREKETİNİN SONUÇLARI

5) Dünya, kendi ekseni

etrafında batıdan doğuya
dönmektedir. Bu nedenle
doğudaki yerlerde Güneş
daha önce doğar ve daha
önce batar.
Doğudaki yerlerde yerel saat daha ileridir.
 DÜNYA’NIN GÜNLÜK (EKSEN) HAREKETİNİN SONUÇLARI

6) Dinamik basınç alanları

oluşur.
 DÜNYA’NIN GÜNLÜK (EKSEN) HAREKETİNİN SONUÇLARI

7) Sürekli rüzgârlar ve okyanus

akıntıları Kuzey Yarım Küre’de
sağa, Güney Yarım Küre’de sola
doğru sapar.
Dünya’nın ekseni etrafındaki dönüş hızı insanların fark edemeyeceği
kadar uzun bir zaman dilimine bağlı olarak yavaşlamaktadır.
Dünya’nın ekseni etrafındaki dönüşünün tamamen ortadan kalkması
ne gibi durumları ortaya çıkarırdı?
Aşağıda verilen coğrafi olayların nedenlerini ilgili yerlere
örnekteki gibi işaretleyiniz.








 






Yozgat’da bir grup öğrenci, gün içinde Güneş’in ufuk düzlemindeki konumuna göre gölge boyu ve gölge yönü
değişimi üzerinde grup çalışması yapmak ister. Öğrenci grubu, havanın bulutsuz olduğu bir günde açık bir alana dik
konumda bir çubuk yerleştirir. Sabahtan itibaren çubuğun gölge boyunun ve gölge yönünün değişimini gözlemleyip
notlar alır. Güneş, çubuğun tam üzerine geldiği anda çubuğun gölge boyu en kısa ve gölge yönü kuzeydir.
Sizce aynı anda Ankara ve Sivas’ta güneşin ufuk düzlemindeki konumu, yatay düzleme dik olarak yerleştirilmiş
çubukların gölge yönü nasıl olmalıdır?
 2004 - ÖSS
Aşağıdaki olgulardan hangisi, diğer dördünün nedeni olarak
gösterilebilir?
A) Batıdaki bir yerin yerel saatinin, doğudaki bir yerden daha geride olması
B) Tarih değiştirme çizgisinin doğusunda tarihin, batısından 1 gün önde olması
C) Güneş’in sabah doğudan doğup öğle saati en yüksek noktaya ulaşarak
akşamüzeri batıda ufuk çizgisi altına inmesi
D) Dünya’nın günlük hareketinin batıdan doğuya doğru olması
E) Sürekli rüzgârların Kuzey Yarımküre ’de sağa, Güney Yarımküre ‘de sola sapması
 2007 - ÖSS
Aşağıdakilerden hangisi, Dünya’nın kendi ekseni etrafında
dönmesinin sonuçlarından biri değildir?
A) Yerel saat farklarının ortaya çıkması
B) Okyanus akıntılarının yönlerinde sapmalar olması
C) Ay ve Güneş tutulmalarının olması
D) Güneş ışınlarının düşme açılarının değişmesi
E) Gece ve gündüzün belirli bir düzen içerisinde birbiri ardınca oluşması
ÖLÇME ve DEĞERLENDİRME
 BOŞLUK DOLDURMA
azalır.
Çizgisel hız ekvatordan kutuplara gidildikçe ..........................

batıdan doğuya doğru 24 saatte tamamlar.

Dünya günlük hareketini ................................

termik
Dünya’nın şeklinden dolayı 0° – 90° enlemlerinde ............................. basınç
kuşakları oluşur.

Dünya’nın aydınlık kısmı ile karanlık kısmını birbirinden ayıran

Aydınlanma
sınıra Çemberi
......................................... adı verilir.
günlük
30° ve 60° enlemlerindeki Dinamik Basınç Kuşakları Dünya’nın ………………………..
hareketi sonucunda oluşmuştur.
 DOĞRU-YANLIŞ
Fiziksel çözülmenin oluşmasında günlük sıcaklık farkları etkili olmuştur.

Dünya'nın geoit şeklinden dolayı yerçekimi ekvatorda az kutuplarda

fazladır.
Dünya batıdan doğuya doğru döndüğü için batıdaki bir nokta
doğudakine göre Güneş’i daha önce görür.

Açısal hız, Ekvator’dan kutuplara doğru gidildikçe azalır.

Günlük sıcaklık farklarına bağlı olarak meltem rüzgârları oluşur.

1) Yukarıdaki Dünya haritasında numaralandırılan yerlerle ilgili olarak
aşağıdaki yargılardan hangisine ulaşılamaz?
A) ll ve lV'te çizgisel hız eşittir.
B) lll'te Güneş'in ufukta kalma süresi en kısadır.
C) l'de Kutup Yıldızı'nın görünüm açısı en büyüktür.
D) l'den lll'e gidildikçe yer çekimi azalır.
E) Noktaların dördünde de kalıcı kar sınırı aynıdır.
Yer küre kendi ekseni etrafında hareket ederken insan ve diğer
canlıların yaşamını etkileyen önemli sonuçlar meydana gelir.
2) Aşağıdakilerden hangisi bu sonuçlardan biri değildir?
A) Bitkilerin fotosentez yapması
B) Gün içinde sıcaklıkların değişmesi
C) Gece ve gündüzün birbirini izlemesi
D) Kıyılarda meltem rüzgârlarının oluşması
E) Okyanus diplerinde volkan patlamalarının görülmesi
Dünya’nın çizgisel dönüş hızı Ekvator’da yaklaşık 1670 km/sa olup, kutuplara
gittikçe bu hız kademe kademe azalır ve kutup noktalarında sıfır olur.
3) Buna göre ülkelerin konumları göz önüne alınırsa aşağıdakilerin
hangisindeki bir bölge Güneş’in önünden daha hızlı geçer?
A) Türkiye
B) Polonya
C) Kanada
D) Brezilya
E) İspanya
l. Harita çiziminde Dünya ile ilgili unsurlardan bazılarının
bozulmaya uğraması
ll. Aynı anda Dünya'nın yarısının gündüzü, diğer yarısının
geceyi yaşaması
lll. Hep aynı yöne doğru hareket edildiğinde, tekrar başlangıç
noktasına ulaşılması
lV. Kutupların buzlarla kaplı olması
V. Dinamik basınç kuşaklarının oluşması
4) Yukarıdakilerden hangisinin oluşumu Yerküre'nin şekliyle
açıklanamaz?
A) l B) ll C) lll D) lV E) V
5) Yukarıdaki küre üzerinde verilen bilgilere dayanarak;
l. Yerin merkezi kutuplara daha yakındır.
ll. Ekvator'da yer çekimi etkisi kutuplara göre daha azdır.
lll. Ekvator çevresi kutuplar çevresine göre daha geniştir.
lV. Karaların büyük bir bölümü Kuzey Yarım Küre'dedir.
yargılarından hangilerine ulaşılamaz?
A) Yalnız lV B) Yalnız ll C) l ve ll
D) l ve lll E) ll ve lll
 KAYNAKLAR
MEB Coğrafya 9 MEB Coğrafya 9
TUTKU YAYINCILIK
Ders Kitabı, 2023 Ders Kitabı, 2021 Coğrafya 9
Yazarlar Ders Kitabı, 2019
Yazarlar Alper SOYATLAR
Bülent AKÇA Yazarlar
İsmail ÖZDOĞAN
Halil COŞAR Ertan AYDIN
Kenan TÜRKEZ İsmail SOLAK İhsan YÜKSEL
Mutlu KARAKOÇ Mehmet KARAGÖZ