ÇEÇEN VE İNGUŞ HALKLARININ GELENEKSEL MÜZİK VE

ÇALGILARINA GENEL BİR BAKIŞ

A GLANCE TO TRADITIONAL MUSIC AND INSTRUMENTS OF CHECHEN AND INGUSH
PEOPLES

CUMHURİYET ÜNİVERSİTESİ
Güzel Sanatlar Fakültesi, Uluslararası Cumhuriyet Sanat Günleri Sempozyumu
18-19-20 Nisan 2017, Sivas

M. Tekin KOÇKAR1, A. Abrek KOÇKAR2

Özet: Bu çalışmanın amacı Kuzey-Doğu Kafkasya Halklarından Çeçen ve İnguş Halklarının

geleneksel müzik türleri, çalgıları ve ses yapılarının genel bir bakış açısıyla araştırılmasıdır.
Çalışmanın kapsamını tarihsel ve kültürel olarak birbirlerine çok yakın olan bu halkların
geleneksel icra yöntemlerini incelemek oluşturmaktadır. Çok geniş bir sözlü folklor geleneğine
sahip olan Çeçen-İnguşların, Sovyetler birliği dönemine kadar olan dönemde yazılı edebiyatları
ve modern sanat ürünleri oldukça azdı. Bu dönemde geleneksel müzikler derlenmiş, geleneksel
sözlü edebiyat modern anlayışla yeniden ele alınmış, yeni sanatçılar ve yapıtlar ortaya çıkmıştır.
Çeçen-İnguş şarkılarının icrası sırasında insan seslerine ve geleneksel danslara eşlik eden
çalgılar da vurmalı, yaylı, telli ve nefesli sazlar biçiminde sınıflandırılmıştır. Çalışmada nitel
araştırma yöntemi kullanılarak daha önce müzikologlar, etnologlar ve çeşitli araştırmacılar
tarafından derlenmiş eski ses kayıtlarına dayalı kaynaklar taranmış, yayınlar ve görüntü
kaynakları ile internet taraması gerçekleştirilmiştir. Taranan kaynaklardan bazı sesli ve
görüntülü örnekler QR Code’ları ile bildiri sonunda eklenmiştir.
Anahtar kelimeler: Kafkas Müziği, Çeçen-İnguş Müziği, Vaynakh Müziği, Pondar.

Abstract: The objective of this study is to observe and search traditional music types,
instruments and sound structures of North-East Caucasus Chechen and Ingush peoples with a
broad perspective. Analysing traditional performing methods of these two historically and
culturally very similar ethnic groups forms the scope of the study. Chechen-Ingush, who has a
broad verbal folklore culture, had a very limited literature and modern art works until Soviet
Union period. In this period, traditional music was listed and compiled, traditional verbal
literature was handled with a modern approach, new artists and artworks appeared. During
Chechen-Ingush songs performance, human voice and traditional dances are accompanied with
instruments classified as percussion, stringed and wind instruments. In this study qualitative
research system is used. Old voice recorded resources compiled by musicologists, ethnologists
and various researchers, publications and visual resources were searched and internet search
was made. Some of the audio and video resource samples are added at the end of this notice via
QR Code.

Key Words: Caucasian Music, Chechen – Ingush Music, Vaynakh Music, Pondar.

Öğr. Gör. Dr. Eskişehir Osmangazi Üniversitesi, Halkbilim Araştırma ve Uygulama Merkezi Müdürü,
1

mtkockar@gmail.com
Hacettepe Üniversitesi, Ankara Devlet Konservatuvarı, Müzik Bilimleri Bölümü, Müzikoloji ABD, 4.
2

Sınıf, abrek.kockar@gmail.com
GİRİŞ

Çeçenler ve İnguşlar Kimlerdir?

Çeçenler ve İnguşlar dil ve kültür bakımından birbirlerine yakın akraba olan iki halktır.
Her iki halk da kökenlerinin, Ön Asya’dan Kafkasya’ya M.Ö. 6. - 5. yüzyıllarda gelip
yerleşen tarihi “Nakh” halkından geldiğini kabul etmekte ve kendilerine “Nokhçi veya
Nokhço” ve “Galgay” adını vermektedirler. Ortak üst kimlik olarak da “Vaynakh
(Bizim halkımız)” adını kullanırlar. 16. yüzyıla kadar Kafkas sıradağlarının kuzeyinde
ve orta doğu kesimlerinde dağlarda yaşayan Nakh halkının bir kısmı bu yüzyılda
İslamiyet’i kabul ettikten sonra ovalara da inerek bölgedeki geniş düzlüklerde yaşamaya
başlamışlardır (Kuznetsov, 2009: 37).
Resmi olarak ilk kez “Çeçen” adı 18. yüzyılın başlarından itibaren Rus ve Gürcü
kaynaklarında anılmaya başlamış ve Çeçenler Rus İmparatorluk topraklarına 21 Ocak
1781 tarihinde katılmışlardır.
19. yüzyılın ikinci yarısından itibaren 30.000 kadar Çeçen ve İnguş Anadolu
topraklarına da göç ederek doğu ve güneydoğu Anadolu bölgelerine yerleştirildiler.
Sovyetler birliği döneminde Çeçen-İnguş Cumhuriyeti adı altında tek Cumhuriyet
olarak yaşarlarken II. Dünya Savaşı sonunda ülkelerine ihanet ettikleri gerekçesiyle 23
Şubat 1944 yılında Stalin tarafından sürgüne tabi tutulan Çeçen ve İnguşlar topyekün
Kazakistan, Kırgızistan, Özbekistan, Tacikistan ve Sibirya’ya gönderilmişlerdi. 1957
yılında hakları iade edilerek ülkelerine geri döndüler (Bugay, 2004: 309).
Çeçenler ve İnguşlar (Vaynakhlar) Sovyetler Birliğinin dağılmasından sonra Rusya
Federasyonuna bağlı olarak kurulan 1992 yılında “Çeçen Cumhuriyeti (Çeçenistan)”
(başkenti Grozny) ve “İnguş Cumhuriyeti (İnguşetiya)” (başkenti Nazran) adı altında iki
ayrı cumhuriyette yaşamaktadırlar (Harita 1).
Kist ve Tuşlar ise Gürcistan sınırları içerisinde yar alan dağlık bölgelerde küçük köyler
halinde yaşamlarını sürdürmektedirler.

Harita 1: Rusya Federasyonu Kuzey Kafkasya Cumhuriyetleri

Kültürel Yapı:
Kafkas Dilleri arasına giren Çeçen, İnguş, Kist ve Tuşların3 oluşturduğu dil grubunu dil
bilimcileri "Nakh" dil ailesi olarak adlandırmaktadırlar. Vaynakhlar, birbirlerinin
konuşmalarını gayet iyi anlamalarına rağmen, dilbilgisi farklılıkları ve sözcük dağarcığı
açısından iki ayrı dil olarak düşünülmektedir.
Çok geniş bir sözlü folklor geleneğine sahip olan Çeçen-İnguşların (Vaynakhların),
Sovyetler birliği dönemine kadar olan dönemde yazılı edebiyatları ve modern sanat
ürünleri hiç yok denecek kadar azdı. 19. yüzyılda başlayan ilk folklor derleme
çalışmalarının ardından SSCB döneminde geleneksel müziklerin derlenmesi, kayıt
altına alınması, geleneksel edebiyatın modern anlayışla yeniden ele alınması,
sanatçıların ve yapıtların ortaya çıkması gerçekleşmiştir (Dolgiyeva, ve diğerleri, 2012:
284) (QR Code 1).
Rus ve Batılı araştırmacıların Çeçen-İnguş kültürüyle olan ilk temasları 19. yüzyılın ilk
yarısında başlamaktadır. P.K. Uslar, A.P. Berje, N.E. İvanenkov, A.P. İppolitov ve
başka araştırmacılar Çeçen-İnguş kültürü ile ilgili birtakım yayınlar yapmışlardır. Ancak
yayınlarında genel karakterlerin açıklamalarının dışında çok ayrıntılı bilgiler
bulunmamaktadır. 1818 yılında Rus Müzik araştırmacısı, kemancı ve pedagog İvan
Vikentyeviç Dobrovolskiy, Astrahan’da kendi çıkardığı “Aгiatskiв MuгikaХnıв Jurnal”
adlı müzik dergisinde ilk kez Çeçen müziklerinden oluşan bir koleksiyonu yayınladı
(Fotoğraf 1)4 (Dobrovolskiy, 1818: 312). Uzun yıllar sonra da Gürcü besteci ve
etnomüzikolog Dimitriy İ. Arakişvili (Arakçiev), 1907 - 1910 yılları arasında bölgede
yaptığı derlemeleri düzenleyerek “Russkaya Muzikalnaya Gazeta”da 1913 yılında
yayınladı.

Fotoğraf 1: Dobrovolskiy tarafından yayınlanan ilk Çeçen eгgisi

1927 yılında yayınlanan “Serdalo” adlı gazetede yazan ünlü araştırmacı N. F. Yakovlev,
“Baгı кeхen haХk şarkıХarı ve şiirХerinin o kadar вaratıcı ve şaheser ifadeХeri vardı ki bu
şiir ve şarkıХar Rusхa’вa хevriХЦiş oХsaХardı dünвa edebiвatına ve küХtürüne dikkati
хeken ЦükeЦЦeХ bir katkıda bulunabilirlerdi” demektedir (Rasumov, 2015: 5).
1925 yılında kompozitör Aleksandr Davidenko tarafından tüm Çeçenistan köy köy
dolaşılarak yapılan derleme kayıtlarının bir kısmı 1926 yılında yayınlandı. “Piвano iхin
iki eХ 30 кeхen haХk şarkısı (30
2 30 , , . . )” adıyla

3
Kist ve Tuş’lar; Kuzey Gürcistanda, Kafkas dağlarında yaşayan Çeçenler ve İnguşlarla akraba halklar.
4
http://checheninfo.ru/19413-1816-1818-gg-pervye-zapisi-chechenskih-narodnyh-pesen.html
yayınlanan bu kitapta genel olarak tarihsel, ritüel tören, aşk ve dans ezgilerine yer
verilmiştir. Ünlü kompozitör Milly A. Balakirev’in de Çeçen müziğine ilgi duyduğu
bilinmektedir (Rasumov, 2015: 9)
1936’da G. H. Mepurnov (Çeçen-İnguş şarkıları - Pesni кeхeno-İnguşetii) adlı kitabını
yayınladı. Çeçen ve İnguşların 1944 yılında Stalin tarafından Orta Asya ve Sibirya’ya
sürgün edildikleri dönemde Vaynakhlarla ilgili herhangi bir çalışmaya
rastlanmamaktadır. Ancak ülkelerine döneme izni verildikten sonra 1957 – 1959 yılları
arasında E.A. Kolesnikova, A.M. Halebskih, M.M. Halebskih, S. Sugayeva ve N.S.
Reçmenskiy’den oluşan bir heyet tüm Çeçen-İnguş bölgesini dolaşarak geniş çaplı bir
araştırma ve derleme çalışması yaptılar. 1959 yılında yaptıkları bu çalışmaları,
içerisinde en eski halk şarkılarının da bulunduğu bir antoloji olarak yayınladılar.
Antolojide toplam 66 adet derleme malzemesi bulunmaktadır. N. S. Reçmenskiy ayrıca
кeхenskiвe i inguşskiвe narodnıвe ЦeХodii i pesni (1962), кeхeno-inguşskiв ЦuгıkaХnıв
folklor (1963), adlı kitapları ile bölgede yaptığı ayrıntılı derleme çalışmalarını yayınladı.
Daha sonraki yıllarda S. Ç. Elmurzayev, H. Ahmadov, Çeçen Ulusal Marşı bestecisi
kompozitör Umar Beksultanov, A. Şahbulatov, S. Sugayev, müzik eğitmeni L.
Brailovskiy, B. Bronşteyn (Fotoğraf 2) (Yakubov, 2015: 7), B. Şnaper ve diğerleri
yaptıkları derleme çalışmalarını iki ciltlik bir kitapta topladılar (Nunuev, 2008: 318).

Fotoğraf 2: L. Brailovskiy, B. Bronşteyn’in notaya aldığı bir Çeçen halk şarkısı

Vaynakh Müгikleri:
Tarihsel süreç içerisinde Vaynakh müzikleri geleneksel olarak Sosyal ve Politik
Şarkılar; Günlük Yaşam Şarkıları; Aşk Şarkıları; Hiciv Şarkıları; Mizahi Şarkılar; Dans
Şarkı ve Ezgileri; Lirik Ağıtlar ve Kahramanlık Şarkıları, Destanlar, Ninniler ve Dini
müzik olarak adlandırabileceğimiz Zikr’ler olarak sınıflandırılabilir.
Özellikle Kahramanlık şarkıları ve Destanlar diğer Kuzey Kafkasya halklarında olduğu
gibi Vaynakh halkında da önemli bir yer tutmaktadır. “İХХi” adı verilen kahramanlık
şarkıları sözlü, çalgı eşlikli ya da yalnızca çalgı ile seslendirilebilmektedir. Çok özel bir
icra tekniği ve yeteneği gerektiren İlli’ler için, söyleyen kişinin günlerce önceden
hazırlık yapması gerekmekteydi. Günümüzde İslamiyet’in yoğun olarak yaşandığı
Çeçenistan’da 1980’li yıllardan sonra çok fazla seslendirilmeyen eski pagan kültüre ait
olan bu destan şarkılarını en son söyleyen kişi Abdül-Vahit Damkaev’dir (Okarov,
2014) (QR Code 10).
Kuzey Kafkasya’nın ortak kültür değerlerinden olan “Nart Destanları”, Çeçen ve İnguş
kültüründe çok az ve karmaşık biçimde yer bulmalarına rağmen yine de bazı Nart
Destan tanrıları panteonu ve kahramanları ile ilgili şarkılara rastlanmaktadır. Bunlar
İnguşlarda; Dyela-Eştr (TanrıХar tanrısı), SeХa (GürüХtü ve ŞiЦşek tanrısı), Hinana (Su
anası), Darгnana (Fırtına anası), Mihanana (Rüгgсr anası), Elta (AvcıХar ve vahşi
haвvanХar tanrısı), Mehkanana (Вer anası) ile Koloy Khant, Seska Solsa, Sela Sata,
MaХha Aгa, HaЦхi Pataraг, Nвasar, Botkiв Şirtka, PhagaХ Bariв gibi kahramanlar;
Çeçenlerde Dyela Molkh (Güneş Tanrısı), TuşoХi (DoğurganХık ve bereket tanrısı),
Unnana (HastaХık tanrısı), Tsu (Ateş tanrısı), ВeХta (Toprağın koruвucusu), Seska Sosla,
Uruzman, Dardzin-Nana, Kinda Şoa ve KhaЦхi gibi Nartlar ile ilgili resitatif söylenen
epik şarkılardır (İlyasov, 2009: 51; Dahkilgov, 2012: 7).
Vaynakh kültüründe pagan tanrılarla ve Nart kahramanları ile ilgili şarkılara az ve çok
karmaşık olarak bulunmasının nedeni diğer Kafkasya halklarından çok önceleri pagan
kültürden vazgeçerek İslamiyet’i kabul etmeleri olarak görülebilir.
İlli şarkılarında savaşçı kahramanlar konunun ana temasını oluştururlar. Bu kahramanlar
cesur ve gözü pek, dikkatli ve temkinlidirler. Aynı zamanda Kafkas halklarının sosyal
yaşam kurallarını oluşturan “Adat”5 kurallarını uygularlar. Bu kahramanların destan
kahramanlarından farkı vardır. İnsanüstü değillerdir. Gerçek insanlar gibi halkı için,
köyü için kendisini feda etmeye hazır, nazik, kibar ve onurludurlar. “İХХanхa” adı verilen
şarkıcıların söylediği İlli şarkılarına örnek olarak; İsЦaвХin Dudin iХХi, Ela Kaharmin
illi, Гaвtan ŞihЦirгin iХХi, Taymin Bibolatan illi, Evtarhoyn Ahmadan illi, Nesarhoyn
Malsakan, Betakan Saldullin illi, Obarg Varin illi gibi şarkılar gösterilebilir. (Munaev,
2016).
Örneğin Taymin Bibolat şarkısında 19. yüzyılın başlarında çok ünlü bir binici olan halk
kahramanı Bibolat anlatılır. Uzun yıllar Çeçenistan’da “Adat”a göre kurulan yaşlı
mahkemesinde başkanlık yapan Bibolat, Çeçen topluluğunun çıkarlarını savunmaktaydı.
Ünlü Rus yazarı Puşkin 1829 yılında yazdığı “1929 yılı Sefer Zamanı Erzurum Gezisi
(Puteşestviвe v ArгruЦ Vo Vremya Pohoda 1829 goda)” adlı anı kitabında Abrek
Taymin Bibolat ile ilgili ayrıntılı bilgiler vermektedir (Puşkin, 1975: 484).

5
Adigece: Khabze; Abhazca: Khabz; Karaçay-Balkarca: Özden Adet, Töre; Osetçe: Adat; Dağıstan (Lak,
Dargin): Yakh.
Taymin Biybolat:
I , I , I .
, , .
О - , I , , , I .
I , – .

SIoka loman va sanna, sIe yolu Bibolat, han sIe ma üjiyla loman üjuş a.
Gila borz va sanna, ka yolu Bibolat, han hunar ma duhiyla berzan duhuş a.
Oha-m lom du olura, lekha lam sIiyzoş derg, ho hillera, Bibolat, lekha lam sIiyzoş verg.
Ho vezaçiyn kiyra sIien deşi detta, Savezaçiyn kiyra - şiyla şa betta.

Kaplanın ününü taşıyan Bibolat, arslan küçük düşse bile senin adın lekelenmez,
Yalnız kurt gibi becerikli Bibolat senin kahramanlıkların solmaz, kurdun işleri kötüye gitse bile,
Biz sanmıştık ki yüksek dağlarda aslanın kükremesi yankılanıyordu, meğer o senin sesinmiş
Sana saygı duyanların göğsü altınla dolsun, senden nefret edenlerin göğsü buzla dolsun
(Rasumov, 2015: 10).

Vaynakhların günlük yaşamlarında en çok söyledikleri ve genellikle kadınların

seslendirdiği aşk şarkıları ve maniler “Вiş” (Çeçen) veya “Eşarş” (İnguş) diye
adlandırılmaktadır. Söylendiği yere, kişiye ve zamana göre de LadugХu вiş (Çeç.),
Laduvgla eşaraş (İnguş), Halharan yiş (Çeçen), Halhara eşarş (İnguş), Zabare Eşaraş,
gibi adlar almaktadır. Günlük yaşam içerisindeki komiklikleri, olumsuzlukları hicveden
Yiş veya Eşarş’larda sözgelimi genç kızların evli erkeklerle dalga geçmesi gibi sözlere
yer verilir. Eşarş şarkılarına Bezaman eşarş, Zabare Eşarş, Satiran eşarş, Halharan eşarş
gibi şarkılar örnek verilebilir. Ninniler ise Aganan вiş (Çeçen), DХadija вiş (İnguş)
olarak adlandırılır (Rasumov, 2015: 10; Yakubov, 2015).
Aşk şarkıları Vaynakh halkının en çok sevdiği, popüler şarkılardı. Adat’a göre bu
şarkıları daha çok genç kızlar söylemekteydi. Eski aşk şarkılarından birisi anne ve kızın
karşılıklı konuşmasını seslendirmektedir:
- , , , Alalay, vadaday, so yina baba
I , Vayn anniyn bojlara sa sIena gila
И I ? İ hIunda baХiвna haiв huna?
- I . Ho eha vogIuхu gurjiвn eХo baХiвna
- С , I ! San nana, san dago tIe sa osu i!
I . Asa sayna lehna buysanah de den kIant

- Alalay, vadaday beni doğuran ana

Bizim ahırımızdaki safkan at
Kimi getirdi biliyor musun?
- Seni istemeye Gürcü beyi geldi
- Oy anneciğim benim kalbim onu istemiyor
Benim gecemi gündüz eden kendi sevdiğim var! (Rasumov, 2015: 12)

Çeçen-İnguş geleneksel müziklerinin en çarpıcı örneklerine dans ezgilerinde

rastlanmaktadır. Geleneksel töre ve törenlerin en vazgeçilmez unsurlarından birisi olan
geleneksel danslar, Vaynakhların günümüzde diğer Kuzey Kafkasya halklarını da
etkileyen önemli kültür ögelerindendir. Vaynakhların geçmişten günümüze kültürlerini
ve ulusal karakterlerini çarpıcı biçimde yansıtan bu danslar ve ezgileri 1944 yılında
Çeçen ve İnguşların Asya steplerine sürgün edildiklerinde Gürcü koreograflar
tarafından alınarak sahneye taşınmış ve Gürcü dansları olarak dünyaya tanıtılmıştır6.
Vaynakh halk danslarının geçmişi çok eskilere dayanmaktadır. Dansların karakteristik
yapılarına bakıldığında Çeçen-İnguş halkının tarihsel ve kültürel geçmişinin,
geleneklerinin estetik bir biçimde yansıtıldığını görmek mümkündür. Danslarda
kadınların zarafeti ve inceliği erkeklerin ise atletik ve hareketli kol, ayak ve vücutlarının
uyumlu bir biçimde dansın ezgisine eşlik ettiği görülebilir. Lezginka veya İsХaЦeв
olarak adlandırılan bu dans ezgileri Dağıstan’dan başlayarak Kuzey Kafkasya’nın
tamamına yayılmıştır.
Dans ezgilerinin genel karakteri 3/8, 2/4’lük, 4/4’lük ve bazen de 12/16’lık ölçülerdedir.
Hemen tamamı iki zamanlıdır. Ağırca ve ritmik bir tempoda başlar, son bölümlerinde
gittikçe artan bir hızla sona erer. Ölçü içerisinde bazen ezginin birinci bölümünde iki
sekizlik veya bir dörtlük, ikinci bölümünde triole, bazen ilk bölümünde triole ikinci
bölümünde iki sekizlik, bazen de arka arkaya iki triole bulunur (Fotoğraf 4, 5) (QR
Code 19, 20).

Fotoğraf 4: Çeçen dansı “Leгginka”

Fotoğraf 5: Miliy Balakirev’in düгenlemesi ”İslamey”

6
http://www.nana-journal.ru/states/dowt/396-the-nokhchy-folk-dance.html
İlk Çeçen halk müziği bestecilerinden birisi Umar Dimaev’dir (Fotoğraf 6). 15 yaşında
profesyonel olarak garmon çalmaya başlayan Dimaev, ilk halk müziği bestelerini 1929
yılında yazmaya başlamıştır. 1939 yılında “TüЦ HaХk MüгikХeri İcracıХarı
ВarışЦası”nda birincilik ödülü aldı. 1954 yılında davet edilerek “кeхen-İnguş DevХet
Filarmoni TopХuХuğu”nun müziklerini yapmaya başladı. Dimaev’in eserleri yalnızca
Çeçen-İnguş halkının değil tüm Kuzey Kafkasya’nın müzikal kültürüne büyük
katkılarda bulunmuştur (İlyasov, 2012: 117).
Son yıllarda adı en çok geçen kompozitörlerden birisi Adnan Şahbulatov’dur.
Şahbulatov, Çeçen müzik kültürüne yenilik getiren ve Avrupa müzik kültürü ile
geleneksel Vaynakh müziğini birleştiren eserler bestelemiştir.
Çeçen halk müziğini temel alarak yeni eserler ortaya koyan diğer kompozitörler
arasında Umar Beksultanov ile Umar Dimaev’in oğulları Said Dimaev ve Ali Dimaev
sayılabilir (İlyasov, 2012: 118).
SSCB döneminde Vaynakh müzikal kültürüne katkıları olan ünlü dansçı ve müzisyenler
de şunlardır: bale ve dans sanatçısı Mahmud Esambaev (Fotoğraf 7); müzisyenler:
Maryam Aydamirova, Valid Dagaev, Sultan Magomedov ve Şita Edisultanov.
1979 yılında Şita Edisultanov önderliğinde kurulan “İlli” adlı halk şarkıları korosunun
günümüze kadar çok sesli Vaynakh müziğinin tanıtılmasında çok büyük katkıları
olmuştur. Topluluk, İmran Usmanov, Magomed Yasayev, İlâs Abdulkarimov, Sultan
Paşayev, Kamaldi Gambulatov, Suleyman Tokkayev, Magomed Ujahov, Biluhaji
Didigov, Ramzan Çakarayev, Malh-Azni Aziyeva, Malika Aydamirova ve Aymani
Aydamirova’dan oluşmaktaydı. 1999 yılında Rus - Çeçen savaşı sırasında çalışmalarına
ara veren topluluk yenilenerek konserlerine devam etmektedir.

Fotoğraf 6, 7: Çeçen garmon virtüöгü Umar Dimaev ve Dansçı Mahmud

Esambaev

Vaynakh kültüründe ve özellikle Çeçenlerde son yıllarda İslami geleneklerin yoğun

olarak yaşandığı ve bunun sonucu olarak dini müziğin ve “Zikr” törenlerinin çokça
yapıldığı görülmektedir. Namaz öncesi veya sonrası düzenlenen bu törenlerde söylenen
Zikr’ler Allahın adını anmayı, Peygamberin ve din büyüklerinin yaşamına övgüleri
içerir (QR Code 17, 18).

Vaynakh Geleneksel Çalgıları:

Diğer Kafkasya halklarında olduğu gibi Çeçen ve İnguş müzikal çok sesliliği ve koral
yapısı geleneksel töre ve törenlerde icra edilen müziğin temelini oluşturmaktadır. Bu
müziğe eşlik eden çalgılar da söz konusu çok sesliliğe uygun olarak düzenlenmiş olan
klavyeli, telli, yaylı, üflemeli ve vurmalı çalgılardır.
Ekim Devrimi sonrasında 1930’lu yıllarda Çeçen-İnguş Cumhuriyeti’nde birçok yerel
halk çalgıları orkestrası, Halkdansları toplulukları ve bunlara eşlik eden çalgı
toplulukları kurulmaya başladı. 1936 yılında da Devlet Halk Çalgıları Orkestrası
kuruldu (Fotoğraf 8). Çalgı bakımından çok zengin olmayan Vaynakh kültürüne Rus ve
diğer Kafkas halklarından yapılan yeni çalgı uyarlamaları yapıldı. Böylelikle aslında
çok zengin olan geleneksel müzik kültürüne icra ve dinleti zenginliği de katılmış oldu.

Fotoğraf 8: İlk Çeçen-İnguş Halk Çalgıları Orkestrası, 1936

Garmon: 1800’lü yılların sonlarında Almanya’da yapılarak Rusya’da ortaya çıkmış ve

19. yüzyılın sonlarında Kuzey Kafkasya’da yaygınlaşmış olan, günümüzde en çok
kullanılan akordeon benzeri çalgı olan “Garmon”, Çeçenlerde “Kekhat Pandur (Çeçen)
veya Kakhat Pandar (İnguş)” adını alır.
Garmonun tarihi ile ilgili çok fazla bilgi bulunmamaktadır. Bazı kaynaklarda bu çalgıyı
Rusya’da ilk kez 1783 yılında Çek asıllı bir usta olan Frantişek Kirşnik’in, Senkt
Petersburg’da (Leningrad) yapmış olduğu belirtilmektedir. Günümüzdeki biçimine ise
1829 yılında Viyana’da yaşayan Rus asıllı bir usta olan Demianov getirmiştir. Sol el
bölümünde iki sıralı, sağ el bölümünde de iki sıralı klavyenin icadı Demianov’a aittir.
Garmonların seri olarak yapımına ise 1830 yılında Tula şehrinde İvan Siгov adlı usta
tarafından başlanmıştır7. On yıl içerisinde Rusya’nın bütün bölgelerine yayılmış ve halk
müziğinde kullanılmaya başlanmıştır. Kromatik garmonu ilk kez tasarlayan ise Tula
şehrinde yaşayan müzisyen Nikolay Beloborodov olmuştur. Son yıllarda üç ve dört
sıralı klavyeler de tasarlanmaktadır8.
İkinci Dünya Savaşı sırasında Rus askerlerinin morallerini yüksek tutmak amacıyla ilk
önce 1941 yılının yaz aylarında 12.000 adet garmon imal edildiği, daha sonra buna
sonbahara doğru 60.000 daha eklenerek orduya dağıtıldığı bilinmektedir. Bu yıllarda
Garmon’un gerçekten askerlerin morallerini yükselttiği görülmüştür. Bu Garmonlara da
“Asker Garmonu - Soldatskiy Garmon” adı verilmiştir (Fotoğraf 9, 10).

Fotoğraf 9, 10: II. Dünya savaşı sırasında Garmon çalarak eğlenen askerler.

Vaynakhlarda başlangıçta geleneksel olarak kadın çalgısı olarak bilinen, son yıllarda
erkeklerin de çokça çalmaya başladığı bir çalgıdır. Kromatik ve diyatonik olarak iki
çeşidi bulunur. Geniş melodi yapısıyla dans müziklerinde de en çok kullanılan çalgıdır.
Günümüzdeki en iyi icracıları olarak Ramzan Paskaev, Batraz Tsarahov, Umar
sagaipov, Deni Satabaev, Bulat Gazdanov, soslan Dzutsev ve Aslan Şautvalov
sayılabilir.

Kromatik Garmon Diyatonik Garmon

7
http://www.accordion-nt.spb.ru/accordion_1.html
8
http://www.letopis.info/themes/music/istorija_garmoni.html
Telli Çalgılar:
Dahçan Pandar (İnguş), Deçig Pondar (Çeçen): Vaynakh halkının en eski halk
çalgılarından birisi olan Deçig Pondar (Dahçan Pandar), üç tellidir. En eski biçimlerinde
teller at kılından, sığır damarlarından veya hayvan sinirlerinden yapılmaktaydı.
Günümüzde artık metal teller kullanılmaktadır. Çalgının sözcük etimolojisine
bakıldığında Çeçence phan (хeх), Phon (İng)=damar, “dar=вapıХan anlamına gelir.
Daha sonra Deçig (Çeç), dahçan (İng)=ağaç sözcüğü eklenerek “Deхig Pondar”,
“Dahхan Pandar” olarak adlandırılmıştır (QR Code 2, 3, 4).
Efsaneye göre Moğol İmparatoru Timur askerlerine: “- кeхenХerin Pondar’ını aХdınıг
mı? diye sorar. Askerler almadıklarını söyleyince Timur: “ – O гaЦan кeхenХeri
fethedemedik!” demiştir (İlyasov, 2012; 110).
Rus – Çeçen savaşına kadar hemen her evde mutlaka bir Deçig Pondar bulunmaktaydı.
Vaynakh halkının en önemli geleneksel çalgısı olarak görülmekteydi. Savaş yıllarına
kadar “İllança”ların söylediği “İlli” denen epik şarkılara eşlik çalgısı olarak kullanılan
çalgılardan birisiydi. Son yıllarda okullarda verilmeye çalışılan eğitimler, Televizyon ve
radyo kanallarından yapılan yayınlarla bu çalgının eski günlerine kavuşturulmasına
çalışılmaktadır.
Günümüzde Deхig Pondar yapan ustalar çok azalmıştır. Son yıllarda bu çalgıyı yapan
ustaların başında İbragim İsmailov gelmektedir. Daha sonra Gudermes şehrinde seri
imalat yapan Hasan Bazaev usta bilinen en iyi ustalardır (QR Code 11, 12).

Dahçan Pandar (İnguş), Deçig Pondar (Çeçen) ve akord ve çalma sistemi

Şiytmerz (Ш т р ): Lir çalgısına benzeyen bir çeşit Arptır. 12 tellidir. Çeçence de

anlamı oniki tel (Şiytta: oniki, merz: tel) demektir. Eskiden genellikle Nart şarkıları bu
çalgı ile seslendirilirdi ancak günümüzde bu çalgı çok az kullanılmaktadır.
 Şiytmerг (12 telli lir)
Yaylı Çalgılar:
Adhoku Pandur (Çeçen), Çondarg (İnguş): Gövdesi yuvarlak, diktörtgen veya elips
formunda, iki diz arasına alınarak çalınan yaylı bir çalgıdır. Kimi zaman da bir askı
vasıtasıyla omuza asılarak da çalınır. Çoğunlukla akçaağaçtan yapılır. Eskiden “İlli”
denen epik şarkıları söyleyen “İХХanхa”lara eşlik çalgısı olarak kullanılırdı.

Yuvarlak formlu Adhoku Pandur ve dikdörtgen formlu Adhoku Pandur

Üflemeli Çalgılar:
Şedalg (Çeçen), Şedilg (İnguş) (Ш о , ш ): Bir çeşit kaval olan Şedalg,
kamıştan veya kestane, gül, ceviz, akçaağaç gibi ağaçlardan oyularak yapılır. En eski
Çeçen-İnguş çalgılarından olan Şedalg’ın Nartlar döneminden bu yana var olduğu kabul
edilmektedir.

Şedalg ve Nart kahramanı Koloy Khant keçinin diг kemiğinden yaptığı Şedalg’ı
çalıyor (museumri.ru).
Zurma (Zurna): Anadolu, Asya, Balkanlar ve İran’ı da içine alan geniş bir coğrafyada
kullanılan bu halk çalgısı Çeçen-İnguş kültürüne Dağıstan bölgesinden girmiş bir
çalgıdır. Dağıstan bölgesine de Azerbaycan’dan girdiği düşünülmektedir. Dağ
köylerinde genellikle erkeklerin açık havada düzenledikleri töre ve törenlerde yöre
ezgilerini seslendirmek için kullanılır (QR Code 16).

Zurma (Zurna)

Vurmalı Çalgılar:
Jarğa (İnguş), Jirğa (Çeçen): Bir çeşit deftir. Erkekler tarafından dini müziklerde ve
zikr ayinleri sırasında kullanılır. Halk Çalgıları orkestrasında da çeşitli boyutlarda
olanları kullanılmaktadır (QR Codes 17, 18).

Bir гikr sırasında jirğa ve adhoku pondur icrası

Vott veya Vota (Koltuk davulu): Diğer Kafkasya halklarında doli, dauli, baraban gibi
adlar da alır. Silindir formunda bir kasnaktan yapılmış olan çalgının her iki tarafına
gergi mandallarıyla keçi, oğlak ya da geyik derisi bir sağlam ip aracılığıyla gerilir.
Ortalama olarak 30cm. çapında, 30cm yüksekliğindedir. Farklı ses tonları elde
edebilmek için daha büyük ve küçükleri de yapılmaktadır. Koltuk altında avuç içleri
vurularak elle ya da iki bacak arasında küçük sopalarla çalınır (Fotoğraf 11). Kasnağın
yapımında genellikle ceviz, akçaağaç gibi ağaç cinsleri tercih edilir. Son yıllarda plastik
malzemeden yapılanları da görülmektedir (QR Code 21, 22).
 Fotoğraf 11: Vott (doli) çalan topluluk

Geleneksel Vaynakh Müгiklerinin Yapısal Öгellikleri

Kuzey Kafkasya halk kültürünü oluşturan en önemli unsurlardan birisi olan geleneksel
müzik, batı müziği formlarına yakın özellikler gösterir ve çoksesli (Polyphonic)’dir.
Dünya üzerinde yapılan araştırmalarda en eski polyphonic müzik yapılarından birisinin
Kuzeybatı Kafkasya’da bulunduğu saptanmıştır (Harita 2) (Jordania, 2015: Ek 1).
Haritada kırmızı renkteki işaretlenmiş bölgelerde polyphonic müzik icra edilen yerler
arasında Kuzey Kafkasya’nın da yer aldığı görülmektedir.

Harita 2: Dünyada geleneksel müгik icra eden halkların müгikal yapılarının

haritası
Kuzey Kafkasya’da geleneksel polyphonic müzik yapısını oluşturan melodik yapı, solo
bir ses üzerine içerisinde dinleyici-icracı ayrımı gözetmeksizin törene ya da geleneksel
toplantıya katılan herkes bu grubun söylediği iki, üç ya da dört sesle yapılan bir dem
(pedal, ostinato)’den oluşur (vocal polyphony). Böylelikle insan sesleri de bir çalgı gibi
işlev görebilir. Bu sesler, ya aynı perdeden, bunun dörtlüsü, beşlisi ve oktavından
solistin okuduğu melodiye eşlik etmesi için katılımcılar tarafından paralel olarak
söylenmektedir (Jordania, 2011: 25; Unarokova, 1999: 273).
Bu coğrafyada müzik iki ana şekilde karşımıza çıkmaktadır; ilki hızlı öğrenmeye yatkın,
basit şarkı formundadır. İkincisi ise resitatif inici seyirli, uzun melodilerle okunan
sözlere sahip olan biçimidir (Kuz, 2014).
Diğer Kuzey Kafkasya halklarından (Adige-Abhaz, Karaçay-Balkar, Oset ve Dağıstan)
farklı olarak Çeçen-İnguş müzikal yapısında iki ve üç partili ezgiler bulunmaktadır. Bu
ezgilerde dikkati çeken en büyük özellik genellikle üç partili olan polifonik müziklerde
uyumsuz seslerin çokluğudur. Üç partili çoksesli ezgilerde, orta parti melodiyi taşırken
diğer iki ostinato parti, beşli aralığı melodi çizgisine yakın tutarlar. Ön plandaki solistin
seslendirdiği ezgiye, koral bir dem ya da ostinatoyla eşlik edilir. İçeriğindeki aralık ve
akorlarda sıklıkla disonant bulunur (7’li, 2’li, 4’lü). Bu kullanım tüm Kuzey
Kafkasya’da göreceli olarak yaygın olsa da Çeçen ve İnguş müziğinde daha keskin
disonantlar üç partili polifonik yapısıyla daha çok sıklıkta rastlandığı
gözlemlenebilmektedir. Kadanslar çoğunlukla tonik, dördüncü ve beşinci dereceyi
birleştirmiş uyumsuz bir akorla biter (QR Code 5, 6, 7)
Vaynakh geleneksel müziklerinde ağırlıklı olarak bölgede dorian dizilişler hâkimdir.
Ancak dağlık İnguş bölgelerinde yapılan derlemelerde ikili, küçük üçlü ve büyük altılı
aralıkların kullanıldığı görülmektedir (Fotoğraf 12) (Jordania, 2006: 61).

Fotoğraf 12: N. Reçmenskiy’den alınan iki Çeçen halk ezgisi örneği.

Dorian akor dizisi Re – Fa – La, dengesiz olarak Do - Mi – Sol akorları ile bağlıdır.
Bazen bu yapının yerleri Re – Mi – La veya Re – Sol – La olarak; Do – Mi – Sol yerine
de Do – Re – Sol, ya da Do – Fa – Sol biçiminde değişebilir. Bazen son dönüşlerdeki
kadanslar Mi – Sol – Si ile tamamlanır (İlyasov, 2012; 113).
Halk müziğinde bu yapılar dengeli olarak algılanmaktadır. Birçok halk şarkıları ve
dansları bu yapı ile sona erer (QR Code 8, 9, 10, 23, 24).
Sonuç
Kuzey Kafkasya’nın en eski halklarından birisi olan Vaynakhlar köklü gelenekleri, çok
katı sosyal yaşam kuralları ile bilinen bir halk olmasına rağmen müzikal açıdan zengin
bir kültüre sahiptirler. Dünya müzik kültürü içerisinde ve Türkiye’de çok az
bilinmektedirler. Bazı kaynaklara göre 100.000 kadar Çeçen-İnguş’un yaşadığı
Türkiye’de çok fazla tanınmayan bu kültürün kaybolmaya başlamış olan müzikal
değerlerinin tekrar canlanması gerekmektedir 9.
Bu amaçla Türkiye Vaynakhlarının Rusya Federasyonuna bağlı olan anavatanları İnguş
Cumhuriyeti ve Çeçen Cumhuriyeti ile olan ilişkilerinin arttırılmasının sağlanması
düşünülebilir. Son yıllarda bu ilişkilerde küçük canlanmaların bulunduğu
gözlenmektedir. Bu canlanmaların kayıt altına alınması, değerlendirilmesi, incelenmesi
ve Anadolu müzik kültürüne olan katkılarının ortaya konması gerekmektedir.

KAYNAKLAR

Bugay, Nikolay F. (2004) Deportatsiya Narodov, "Voyna i Obşestvo 1941-1942". Red.

G. N. Sevostyanov, Kniga 2. Rossiyskaya Akademiya Nauk İnstitut Rossiyskoy
İstorii, Наука, Moskva, ss.306-330.
Dahkilgov, İbragim A. (2012) İnguşskiy Nartskiy Epos, Rekomendovano k izdaniyu
İnguşskim Nauçno-İssledovatelskim İnstitutom Gumanitarnıh Nauk im. Ç.
Ahriyeva, OOO Tetragraf, Nalçik.
Dobrovolskiy, İvan V. (1818) Aziatskiy Muzikalnıy Jurnal, No:6, Astrahan.
Dolgiyeva, M.B, Kartoyev, M.M, Kodzoyev, N.D, Matiyev, T.H, (2012) İstoriya
İnguşetii - İnguşskiy nauçno-issledovatelskiy institut gumanitarnıh nauk im. Ç.
Ahriyeva, Oformleniye. Üjnıy izdatelskiy dom, Rostov-na-Donu.
İlyasov, Leça (2009) Kultura Çeçenskogo Naroda, Opublikovano Pri Podderjke Büro
UNESCO v Moskve, Blagotvoritelnıy Fond imeni Zii Bajaeva, Moskva.
İlyasov, Leça (2012) Çeçenskaya Muzikalnaya Kultura,
http://lechailyasov.com/muzyika/#more-44
Jordania, Joseph (2006) Who Asked The First Question, The Origins of Human Choral
Singing, International Research Centre of Traditional Polyphony, Logos, Ivane
Javakhishvili Tbilisi State University, Tbilisi.
Jordania, Joseph (2011) Why Do People Sing? Music in Human Evolution,
International Research Center for Traditional Polyphony, The University of

9
Türkiye’de yaşayan Çeçen-İnguşlar Çeçenlerin Türkiye'de 24 köyü bulunmaktadır: Sivas ilinde
Alaçayır, Şarkışla, Bozkurt, Şarkışla, Canabtal, Şarkışla, Demirköprü, Şarkışla, Kahvepınarı,
Şarkışla, Kazancık, Şarkışla, Yukarıhüyük, Kangal köyleri; Yozgat ilinde Karalık, Sorgun,
Kesikköprü, Saraykent köyleri; Kayseri ilinde Aşağıborandere, Pınarbaşı köyü; Kahramanmaraş
ilinde Altınyayla, Andırın, Çardak, Göksun, Gücüksu, Göksun (Behliöyl) köyleri; Adana ilinde
Ağaçlı, Ceyhan, Dikilitaş, Ceyhan köyleri; Kars ilinde Aydınalan, Kars (İslamsor), Yenigazi,
Sarıkamış köyleri; Muş ilinde Çöğürlü, Muş, Kıyıbaşı, Muş, Serinova, Muş, Bağiçi, Varto, Tepeköy,
Varto, Ulusırt, Varto köyleri; Çanakkale ilinde Çınardere, Biga köyünde yaşamaktadırlar
(https://tr.wikipedia.org/wiki/Kuzey_Kafkasya_halkları)
 Melbourne, Institute of Classical Philology, Bizantyne and Modern Greek
Studies, The publishing programm LOGOS, Tbilisi.
Jordania, Joseph. (2015) Choral Singing in Human Culture and Evolution, Lambert
Academic Publishers, Saarbrucken.
Kuz, in the Cacusus (2014). Polyphony In the North Caucasus, (12.03.2016 tarihinde
ziyaret edildi) https://kuzinthecaucasus.wordpress.com/2014/02/20/polyphony-
in-the-north-caucasus/
Kuznetsov, V. A. (2009) Vaynahlar: Çeçenler ve İnguşlar, Çev: Murat Papşu, Ed: Erol
Yıldır, Tarık Cemal Kutlu Armağanı, Lowzar, Yeni Dünya Yayıncılık, ss. 37 –
53. İstanbul.
Munaev, İsmail (2016) Geroiko-İstoriçeskiye İlli - Çeçenskiy Narodnıy Epos, http://j-
vaynah.ru/ismail-munaev-geroiko-istoricheskie-illi-chechenskij-narodnyj-epos/
Nunuev, Said-Hamzat M. (2008) Çeçentsı, Kulturnoe Nasledie Narodov Rossii,
İzdatelstvo Glos Press, Moskva.
Okarov, İsa (2014) Muzıkalnaya Kultura Çeçenskogo Naroda: Vçera, Segodnya i
Zavtra, http://j-vaynah.ru/muzykalnaya-kultura-chechenskogo-naroda-vchera-
segodnya-i-zavtra/
Puşkin, Aleksandr (1826) Puteşestviye v Arzrum, Sobranie Soçineniy, Tom 5,
Hudojestvennaya Literatura, Moskva.
Rasumov, Vaha Şamanoviç (2015) Çeçenskaya Narodnaya Neobryadovaya Lirika,
Dissertasii Na Soiskaniye Uçenoy Stepeni, Çeçenskiy Gosudarstvennıy
Pedagogiçeskiy İnstitut, www.vak.ed.gov.ru, Mahaçkala.
Unarokova, Raisa Batmirzovna (1999). Narodnaya Pesnya v Sisteme Traditsiyonnoy
Kulturı Adıgov: Estetiko-informatsiyonnıy Aspekt, Dissertatsii na soiskanie
Uçenoy Stepeni Doktora Filologiçeskih Nauk, Adıgeyskiy Respublikanskiy
İnstitut Gumanitarnıy İssledovannıy, Maykop.
Yakubov, Manaşir (2015) Çeçenskaya i İnguşskaya Muzıka,
http://www.belcanto.ru/chechen.html

İnternet Sayfaları
http://tanci-kavkaza.ru/vajnax-chechenec-ili-ingush/ (26.02.2016 tarihinde ziyaret
edildi)
http://j-vaynah.ru/muzykalnaya-kultura-chechenskogo-naroda-vchera-segodnya-i-
zavtra/ (2.02.2014 tarihinde ziyaret edildi)
http://checheninfo.ru/19413-1816-1818-gg-pervye-zapisi-chechenskih-narodnyh-
pesen.html (12.02.2016 tarihinde ziyaret edildi)
http://www.nana-journal.ru/states/dowt/396-the-nokhchy-folk-dance.html (12.02.2016
tarihinde ziyaret edildi)
http://www.museumri.ru/pict/kartina-0041
QR Kodları

QR Code 1 QR Code 2 QR Code 3 QR Code 4

QR Code 5 QR Code 6 QR Code 7 QR Code 8

QR Code 9 QR Code 10 QR Code 11 QR Code 12

QR Code 13 QR Code 14 QR Code 15 QR Code 16

QR Code 17 QR Code 18 QR Code 19 QR Code 20

QR Code 21 QR Code 22 QR Code 23 QR Code 24