TRKLERDE MZKLE TEDAV

Yrd. Do. Dr. Pnar SOMAKCI

T.C. Hali niversitesi Konservatuvar Trk Musikisi Blm
e-mail: pinsomak@yahoo.com

zet
Bu almada, Trklerde mzikle tedavi, tarihi bir perspektif ierisinde ele alnm,
gnmze kadar Trk medeniyetlerindeki gelimeler zerinde inceleme ve aratrmalar
yaplmtr. Bu alma gnmzde gzard edilen mzikle tedavinin faydalarn tekrar
vurgulamak amacyla yazlmtr. Bu almann toplumumuzda bata mzisyenler ve he-
kimler olmak zere pek ok insan kesimine yararl olaca umulmaktadr.
Anahtar Kelimeler: Mzik, Mzikoterapi, Psikoterapi, Mzik Tarihi, Makamlar.

1. Giri
Mzik, eski zamanlardan beri insanlar zerinde nemli bir yer igal etmi-
tir. nsanlar zntlerini, sevinlerini, kahramanlklarn, heyecanlarn, sevgilerini
vb ounlukla mzik sanatn kullanarak ifade etmeye almlardr.
1

Mzik insanlar bir hipnoz hali oluturarak etkilemi ve kitlelere zaman
zaman yn vermitir. zellikle mzik, duygular younlatran bir zellie sahip
olduundan, pek ok medeniyetlerde dini duygularn glenmesinde, hastalklarn
tedavisinde olduka yaygn bir yntem olarak kullanlmtr.

2. Trklerde Mzik
Trklerde mzik, Trk tarihi kadar eskiye gitmektedir. Baz tarih ve mzik
bilim adamlar en az 6000 yldan beri devam eden bir Trk mzii tarihinden bah-
setmektedir. Bu nedenle tarih srasna gre Trklerde mzik ve mzikle tedavi;
1. Orta Asya Trk Kltrnde
2. slam Medeniyetinde
3. Seluklu ve Osmanllarda olmak zere balk altnda incelenmesi
uygun grlmtr.

2.1. Orta Asya Trk Kltrnde Mzik
Orta Asya Trk Kltr en az M.. 1700 yllarna kadar uzanan yaklak
6000 yllk uzun bir sreyi iermektedir.
Sosyal Bilimler Enstits Dergisi Say : 15 Yl : 2003/2 (131-140 s.)
Mehter takmnda grlen (M..1134-249) evgan Ortaada mucuk,
buncuk, agana diye bilinip, Ruslara, Lehlere, Ksiezye Turecki, svelilere Turkist
Klockspel, ngilizlere, Jinling Johnnie adlaryla gemitir.
M.. 8.yzylda nce dmbelek, ddk, an, gong, eng eitleri ile uzun
sapl balama tipi alglar kullanlmtr. Sonra tekkelerde halile, zilli maa, akak
gibi aletler kullanlmtr. Daha sonra ise parmak zili, mehter zili, kak, kayrak
ortaya kmtr.Yine M..8.yzylda Bat Trkistanda pipa(bipa) denilen bir Trk
algs inlilerce kefedilmi, Ortaada ise ud ve onun deiik boylardaki ailesi
ortaya kmtr.
2

flemelilerden borular Trklerde ok eskiden beri kullanlmtr. Ortaan
balarnda muynuz, nefir aletleri grlmtr. Yine bu ada kaval, pie, ney kul-
lanlmtr. Tulum yakn dou menelidir. ift dilli zurna olduka eskidir. p
(bir az orgu) 8-16.yzyllar arasnda kullanlmtr.
Ritm aletlerinden, def (12.yzylda), tmr (14.yzylda), daha sonra
mazhar, daire, bendir, zenbez adl aletler grlmtr. Davul, Trklerde en yaygn
olan mzik, ilan ve iaret aletidir. eitli zamanlarda eitli adlarla kullanlmtr.
3

Asya Hunlar engi ok sevmitir, ilkan yatugan sonralar santur ve
kanunu oluturmutur.
Trklerde telli alglarn en eskisi balamadr. lkada kopuzlar, ortaa-
da tanbur, tar ailesi, udurgu, ravza (rzva) sonraki yzyllarda balama ailesi
(bozok, ark, karadzen) olarak kullanlmtr.
11. yzylda egeme, kl, rebab, tanbur, keman, kemene(klasik ve
karadeniz) yay ile seslendirilmitir.
Bir oktavlk mzikal araln sekize deil de altya blnmesi ve neticede
bir oktav iinde yedi deil de be ses aralnn kullanlmas, batda pentatonizm,
Trklerde beseslilik diye adlandrlmaktadr. Besesliliin Orta Asyadan Dn-
yaya yayld ve pek ok yerde devam ettii gzlenmektedir. rnein; Urfa, Erzu-
rum, Safranbolu kylerinde, Konya, Cihanbeyli, Nide ve Eskiehirde beseslilik
unsuruna rastlanmaktadr. Kazak-Krgz, dil-Ural, Krm, Yakut, Karaay Trkleri
mzikal eserlerinde tam belilik, zbek, Dou Trkistan, Kafkas, Azerbeycan,
Trkmen Trkleri mzikal eserlerinde yarm beseslilik grlmektedir.
4

Orta Asya uygarl, eski dnyann drt bir yanna yaylrken, her yerleim
yerinde de varln srdrmtr. 9. ve 11.yzyllarda younlaan glerle artan
bir kltr akm, Karadenizin kuzey ve gney yollarndan batya doru srekli
tanm, eski dnyann kavimleri ile tantrlmtr.Bunun rneklerini pek ok eski
seyahat-namelerde grmek mmkndr.




132
Sosyal Bilimler Enstits Dergisi Say : 15 Yl : 2003/2 (131-140 s.)
2.1.1. Orta Asya Trk Kltrnde Mzikle Tedavi
Orta Asya dneminde kullanlan kopuz veya saz tedavi edici, iyi ruhlar
aran, kt ruhlar kovan nemli bir alg olarak kullanlmtr. Ayrca Altaylar
ve kuzeyinde davullar da hasta tedavisinde ve dini trenlerde zellikle amanlar
tarafndan kullanlmtr. aman hereyden nce kendine zg tekniiyle, ruhu
gklere ykselten veya yer altna indiren bedenin vcuttan ayrldn hissettiren
bir trans (akn) ustasdr. Kendisi davul alarak ruhlar hkm altna alr, llerle,
eytanlarla, cin ve perilerle irtibat kurarak hastalara ifa datrd.
Daha sonra slam dini tesiri ile Baks adn alan tedavi eden hekimler
Altay, Kagar, Krgz Trklerinde ortaya kmtr. Baks, seans sresince mzik,
iir, taklit ve dans sanatkar bir biimde birletirerek hastay iyiletirmeye alm-
tr. Kendisinden tamamen getii zaman(trans) yapt dansn zellikle iyiletirici
bir gce sahip olduuna inanlmtr.
5

Yine zbekistanda da pek mehur olmasa da halkn iinde Kinne
Yyc ler yani nazar deen insanlar tedavi edenler olmutur. Onlarn da tedavi-
leri, yine ark syleyerek veya dans ederek eytan kiinin ruhundan kovmay he-
defleyerek olmutur.
6


2.2. slam Medeniyetinde Mzik
slamdan nce, Araplarn ounluu deve, koyun srlerini besleyerek g-
ebe bir hayat srerek adrlarda yaamtr. Bu yzden gzel sanatlarn zellikle
iir kolunda ilerlemilerdir. Sonra iire yakn olarak mzik domaya balamtr.
Araplarda terennm iki trl olmutur;biri gna,ark denilen iiirin mzik ile
sylenmesidir, dieri ise, tagbir denilen nesir halindeki szlerin terennmdr.
Bylece dini olmayan musiki domutur.
slamln balangcnda, musikiye kar bir direnme gsterilmitir. ark
sylenmek pek ho karlanmamtr. Bunun sebebi, mzik ve arknn insan zevk
ve sefaya yneltmesi, dini vazifeleri ihmale gtrmesi, ve cinsel istekleri tevik
etmesi olarak dnlmesindendir. Daha sonra Peygamberin Kuran- Kerimi gzel
okuyanlara kar memnuniyet duymas ile insanlarn mzie kar bak asn
yava yava deitirmitir. slamn ilk anda Kuran ses perdeleri pek az olan
minr gamndan oluan sade melodiler ile okunmutur. Fakat zamanla gzel sesli
kiiler lkelerinin mzik zelliini tayan melodilerle sslemeye balamlardr.
7

Yava yava musikinin cazibesine tutulan devlet bykleri arasnda ark
sylemek, alg almak moda olmutur. Bylece musiki derece derece ilerleyerek
Abbasiler anda daha stn bir dzeye ulamtr. Abbasiler dneminde yaam
nl Trk-slam bilgini ve filozofu Farabi yazm olduu Kitab l Musiki adl ese-
rinde mzii nazari adan aklam, mzik aletleri hakknda bilgi vermitir.
Trklerin slamiyeti kabul, 9.yzyln sonlarna rastlamaktadr.
slamiyetten nce byk glerle batya tanan bu eski kltr, kendi kltrleriyle

133
Sosyal Bilimler Enstits Dergisi Say : 15 Yl : 2003/2 (131-140 s.)
kaynam ve deiik mzik trlerinin domasna sebep olmutur. Trk-slam kl-
tr iinde esasl bir yer edinen musiki zellikle saray ve tekkelerde, mehterhane
evresinde gelimesini srdrmtr. Bu gelimelerin merkezini arlkl olarak
mevlevihane ve enderun oluturmutur. Mevlevi ve dier tarikat mensuplar ara-
snda byk bestekarlar yetimi, hem dini hem din d musikinin gelimesi ve
ilerlemesi gzlenmitir. Bektailik tarikat iinde halk mzii varln srdrm-
tr.

2.2.1.slam Medeniyetinde Mzikle Tedavi
slam Medeniyeti tarihinde zelikle tasavvuf ekol mensuplar(sufiler) m-
zikle uram, kullanm ve savunmulardr. Sufiler, akli ve asabi hastalklarn
mzik ile tedavi edildiinden bahsetmilerdir.
Bu dnemde yaam byk Trk-slam alimleri ve hekimleri Zekeriya Er-
Razi (854-932), Farabi (870-950) ve bn Sina (980-1037) mzikle tedavinin bilhas-
sa mziin psiik hastalklarn tedavisinde ilmi esaslarn kurmulardr.
Farabi, Musiki-ul-kebir adl eserinde mziin fizik ve astronomi ile olan
ilikisini aklamaya almtr.
Trk Mzii makamlarnn ruha olan etkileri Farabiye gre yle snf-
landrlmtr:
1. Rast makam: nsana sefa(nee-huzur) verir.
2. Rehavi makam: nsana beka(sonsuzluk fikri) verir.
3. Kuek makam: nsana hzn ve elem verir.
4. Bzrk makam: nsana havf(korku) verir.
5. Isfahan makam: nsana hareket kabiliyeti, gven hissi verir.
6. Neva makam: nsana lezzet ve ferahlk verir.
7. Uak makam: nsana glme hissi verir.
8. Zirgle makam: nsana uyku verir.
9. Saba makam:nsana cesaret,kuvvet verir.
10. Buselik makam: nsana kuvvet verir.
11. Hseyni makam: nsana skunet, rahatlk verir.
12. Hicaz makam:nsana tevazu(alakgnlllk) verir.
Farabi Trk mzii makamlarnn zamana gre psikolojik etkilerini de u
ekilde gstermitir:
1. Rehavi makam: yalanc sabah vaktinde etkili
2. Hseyni makam: sabahleyin etkili
3. Rast makam: gne iki mzrak boyu etkili
4. Buselik makam: kuluk vaktinde etkili
5. Zirgle makam: leye doru etkili
6. Uak makam: le vakti etkili
7. Hicaz makam: ikindi vakti etkili

134
Sosyal Bilimler Enstits Dergisi Say : 15 Yl : 2003/2 (131-140 s.)
8. Irak makam: akam st etkili
9. Isfahan makam: gn batarken etkili
10. Neva makam: akam vakti etkili
11. Bzrk makam: yatsdan sonra etkili
12. Zirefkend makam: uyku zaman etkilidir.
8

Byk slam bilgini ve filozoflarndan bn Sina (980-1037) Farabinin e-
serlerinden ok yaralandn ve hatta musikiyi de ondan renerek tp mesleinde
uyguladn ifade etmi ve yle demitir: Tedavinin en iyi yollarndan, en etkili-
lerinden biri hastann akl ve ruh glerini artrmak, ona hastalkla daha iyi mca-
dele etmek iin cesaret vermek, hastann evresi sevimli, hoa gider hale getirmek
ona en iyi musikiyi dinletmek ve onu sevdii insanlarla biraraya getirmektir.
bn Sinaya gre ses varlmz iin zaruridir. Ahenkli bir dzen iersin-
de, belirli bir ekilde ayarlanm olan sesler, insan ruhu zerinde ok derin tesirler
yapar. Sesin etkisi insan sanat ile zenginletirilir. Yine bn Sinaya gre, ses tonu
deiiklikleri insann ruh hallerini belirtir. Mzik bestelerini bize ho gsteren i-
itme gcmz deil, o besteden eitli telkinler karan idrak yeteneimizdir. Bu-
nun iin seslerin dzenli olarak birbirine ahengi, besteleri, ahenkli vurularn d-
zenli ve kaideye uygun olular, insan derinden derine cezp eder.
9

Sonu olarak, slam medeniyeti dneminde, Er-Razi, Farabi, bn Sina gibi
Trk-slam hekimleri, psikolojik hastalklarn tedavisinde; ila ve mzikle tedavi
yntemlerini kullanmlar, bu yntemler, gerek Seluklu gerekse Osmanl hekimle-
ri tarafndan tatbik edilerek 18 yzyla kadar gelitirilmitir.
10


2.3. Seluklu ve Osmanllarda Mzik
slamiyetten nceki Asya Trk Musikisindeki beseslilik, dini tesirle birlik-
te deimeye balam ve bir gamda sekiz ses kullanlmaya balanmtr. Bu mzik
yava yava Seluklu mziini ve bununla yakn ilgisi olan Mevlevi Mziini olu-
turmutur. 13.yzylda yaayan Safiyddin Urmevi byk Trk-slam bilgini ola-
rak karmza kar. Safiyddin, Trk Musikisi sistemini ilmi ekilde ortaya koy-
mu, santur, nzhe, mugni gibi alglar icat etmitir.
Safiyddinden sonra, 1360-1435 yllar arasnda yaam Hoca Abdlkadir
Meragiden dounun yetitirdii en byk bestekar, musiki bilgini, hanende, sa-
zende olarak sz edilir. 1207 yllarnda domu olan Mevlanann babas
Bahaeddin Veled Anadoluya gelirken mevlevi kltrn oluturan ney, rebab,
eng, kudm, halile, mazhar gibi alglar getirmitir. Musikiye zamanla Itri, s-
mail Dede Efendi gibi dahi bestekarlar girmitir. Dini motifler yerini yava yava
sosyal konulara terk etmeye balaynca Trk Sanat Mzii, Mevlevi mzii ortaya
kmtr. Mevlana, zellikle rebab, ney gibi alglara nem vermitir.
11

Bir taraftan Mevlevi ve Klasik Trk Mzii devam ederken, dier taraftan
Hoca Ahmet Yesevinin iirleriyle ve Bektai nefesleriyle kopuz ve balama eli-

135
Sosyal Bilimler Enstits Dergisi Say : 15 Yl : 2003/2 (131-140 s.)
inde icra edilen Trk Halk Mziinde trk, uzun hava, atma, bozlak vb form-
lar olumutur.
Seluklulardan Osmanllara geen askeri gayelerde kullanlan Mehter M-
ziinin yenieri ocana takdiminde Hac Bektai Velinin rol olduu sylenmek-
tedir. Bu musiki trnde ks, davul, nakkare, kudm, zurna, nefir, nsfiye, zil, zilli
maa vb kullanlmtr.
12

Osmanl saraynda II. Murat, II. Beyazt, IV. Murat, II. Mustafa, III. Ah-
met, III. Selim, II. Mahmut gibi bir ok deerli musikiinastlar yetimitir.Yine bu
dnemde Itri, smail Dede Efendi, Hafz Post, Recep Efendi, Zekai Dede, Emin
Dede, Nayi Osman Dede, Ebubekir Aa, Kantemirolu gibi mehur statlar yeti-
mitir.

2.3.1. Seluklu ve Osmanllarda Mzikle Tedavi
Trklerde ilk ciddi mzikle tedavi Osmanl devleti zamannda grlmekle
beraber, Orta Asyada Anadolu ncesi zamanda Baks ad verilen aman mzis-
yenler tarafndan, eitli hastalklar iin tedavi almalar yaplmtr. Hala bu
faaliyetlerini srdren Bakslar Orta Asya Trkler arasnda yaamaktadrlar.
13

Bir Seluklu Trknn yaptrd amdaki Nurettin Hastanesinde bn Si-
na, mzikle akl hastalnn tedavisini uygulamtr. bn Sinann tesirleri Osmanl
devrinde de devam etmitir.
Osmanl saray hekimi Musa bin Hamun, di hastal ve ocuk psikoloji
hastalklarn iyiletirmede mzikle tedavi yntemini kullanmtr.
bn Sinann mehur eseri El Kanun fit-tbbi adl eserini tercme eden
Tokatl Mustafa Efendinin talebesi Hekimba Gevrekzade Hasan Efendi (18.yy)
yazd eserinde bn Sinann eserinden ok faydalandn ifade etmitir.
Hekimba, Gevrekzade Hasan EfendiEmraz- Ruhaniyeyi Negama- Mu-
sikiye adl eserinde, ocuk hastalklarna hangi makamn iyi geldiini yle bah-
setmitir:
Irak Makam: ocuktaki menenjit hastalna faydaldr.
Isfahan Makam: Zeka, zihin akl verir ve souk algnl ve ateli
hastalklardan korur.
Zirefkend Makam: Fel ve srt arsna iyi gelir, kuvvet hissi verir.
Rehavi Makam: Tm ba arlarna, burun kanamasna, az arpklna,
fel ve balgam hastalklarna iyi gelir.
Bzrk Makam: Beyin, kulun arlarna iyi gelir, kuvvetsizlii ortadan
kaldrr.

136
Sosyal Bilimler Enstits Dergisi Say : 15 Yl : 2003/2 (131-140 s.)
Zirgle Makam: Kalp, beyin hastal, menenjit, mide harareti, karacier
ateine iyi gelir.
Hicaz Makam: drar yolu hastalklarna iyi gelir.
Buselik Makam: Kala, ba ars ve gz hastalklarna iyi gelir.
Uak Makam: Ayak arlar ve uykusuzlua iyi gelir.
Hseyni Makam: Karacier, kalp hastalklarna, nbet, gizli hummalara
iyi gelir.
Neva Makam: Blu ana ulam ocua, kala arsna, gnl sevinci-
ne iyi gelir diye ifade etmitir.
Enderun hastanesinde, ocuk yataki talebelerin mzikle tedavi edildiini,
1675 de Baron Topkap Sarayn tarif ettii eserinde belirtmitir. Musiki stad
Safyiddin gnn belli vakitlerinde rastgele makamlarn icra edilmeyeceini, bu
vakitlerde belli makamlarn icra edilmesinin insan ruhunu dinlendireceini, insan
huzura kavuturacan yle ifade etmitir:
1. Rehavi makam, fecirden nce
2. Hseyni makam, tan yerinin aard zaman
3. Rast makam, kuluk vaktinde
4. Zirgle makam, le vaktinde
5. Hicaz makam namaz arasnda
6. Irak makam ikindi vaktinde
7. Isfahan makam, gn batarken
8. Neva makam, akam vaktinde
9. Bzrk makam, yats
10. Zirefkend makam, uyku vaktinde
Hernekadar gnn belli vakitlerinden, belli makamlarndan sz edilmise
de, ayrca gnn yirmi drt saatinin drde blerek, bu zamanlarda hangi makamla-
rn okunup, dinlenecei de aratrlmtr. Ayrca makamlarn hangi uluslara ne
etkisi yapt, astrolojiyle balants da baz hekimlerce aratrlm ve incelenmi-
tir.
Makam ve fasllarn eitli uluslar zerindeki etkileri olduunu kabul eden
eski Trk hekimlerine gre:
1. Hseyni makam Araplara
2. Irak makam Acemlere
3. Uak makam Trklere
4. Buselik makam Rumlara daha ok dinletilmitir
Duygusal olarak makamlarn insan zerindeki tesirleri hekimlerce yle
aklanr:


137
Sosyal Bilimler Enstits Dergisi Say : 15 Yl : 2003/2 (131-140 s.)
1. Irak makam insana tat ve eni
2. Zirgle makam uyku
3. Rehavi makam alama
4. Hseyni makam gzellik
5. Hicaz makam alak gnlllk
6. Neva makam yiitlik
7. Uak makam glme hisleri verir.
14

Astrolojik olarak da yine her burcun bir makam bulunmutur.
Eski Trk hekimlerinden uurinin Tadil-i Emzice adl kitabnda musi-
kinin btn hastalk ve arlara iyi geldiini ilim ve fen adamlarnn desteini ala-
rak beyan etmitir.

3. Sonu ve neriler
Bu almada Trklerde mzik ve mzikle tedavi, tarihi bir perspektif ier-
sinde ele alnm, gnmze kadar Trk Medeniyetlerindeki gelimeler zerinde
inceleme ve aratrma yaplmtr.
Bu incelemeler nda aadaki sonulara varlmtr:
1. Mzikle ruhi tedavi yntemi ok eski dnemlerde Orta Asya Trk Kl-
tr iersinde balam, ok ynl grevleri olan kiiler tarafndan uygulanm,
gnmzde de uygulanmasna rastlanmaktadr.
2. Trk-slam Dnyasndaki mzikoterapi faaliyetlerinin ve zellikle has-
tanelerde mzik kullanarak tedavi yntemlerinin ilk defa 9.yyda balad ve
18.yya kadar bu konuda byk ilerlemeler olduu grlmtr.
3. Mzikterapide, lkelerin milli otantik mziklerinin etkili olduu, hasta-
ln eidine gre deiik makam ve enstrmanlarn fayda salad dikkati ek-
mektedir.
4. Gvenin belirtttii gibi, pentatotik asll olan, improvize ve sezgi im-
kan yksek olup, bnyesindeki koma seslerin okluu sebebiyle ok ynl bir
ifade gcne sahip olan Trk Mzii gittike psikoterapide nem kazanmaktadr.
eitli lkelerde yaplmakta olan aratrmalar, 1993 de stanbulda gerekletirilen
II. Uluslararas Mzikoterapi ve Etnomzikoloji sempozyumunda sunulan bildi-
riler bu dnceyi desteklemektedir.
Bu makalede ele alnan mzikoterapi dnce ve uygulamalar bugn ye-
niden gnmz teknolojisi ile incelenip tekrar deerlendirilebilir.
Seluklu ve Osmanl hekimlerinin srarla zerinde durduklar; makam-
miza, makam-vakit, makam-astroloji ilikileri daha bilimsel yaklamlarla ve kli-
nik deneylerle yeniden ele alnabilir.

138
Sosyal Bilimler Enstits Dergisi Say : 15 Yl : 2003/2 (131-140 s.)
Mzik sadece bir takm hastalarda terapi arac olarak kullanlmakla kal-
mayp, koruyucu olarak ta insanlara byk faydalar salayabilir. rnein kent ya-
antsndaki stresli insan tipi iin, fabrikada iilerin i retim miktarn artrabil-
mek iin ve hatta hayvanlarn st ve yumurta gibi retimlerini artrabilmek iin
seilecek uygun mzik trleri olumlu etkiler yaratabilir.

KAYNAKA
Ak, ahin, Avrupa ve Trk slam Medeniyetinde Mzikle Tedavi Tarihi Geli-
im ve Uygulamalar, z Eitim Yaynevi, Konya, 1997.
Grebene, Bekir, Mzikle Tedavi, Sanem Matbaa, Ankara, 1978.
Gven,Rahmi Oru, Trk Musikisi Tarihi ve Trk Tedavi Musikisi, Metinler
Matbaa, stanbul, 1993.
Gven, Rahmi Oru, Trklerde ve Dnyada Mzikle Ruhi Tedavinin Tarihe-
si ve Gnmzdeki Durumu, stanbul niversitesi baslmam doktora
tezi, stanbul, 1985.
Korlaeli, Murtaza, bn-i Sinada Mzik, Erciyes niversitesi Yaynlar, Kayseri,
1984.
gel, Bahaddin, Trk Kltr Tarihine Giri, Kltr bakanl Yaynlar, Ankara,
1991.
ztuna, Nazmi Ylmaz, Trk Musikisi Ansiklopedisi, Milli Eitim basmevi,
stanbul, 1976.
Terziolu, Arslan, Trkslam Psikiyatrisinin ve Hastanelerinin Avrupaya
Tesirleri, Bifaskop Yaynevi, stanbul, 1972.
Yiitba, Sadk, Musiki le Tedavi, Yelken Matbaa, stanbul, 1972.
















139
Sosyal Bilimler Enstits Dergisi Say : 15 Yl : 2003/2 (131-140 s.)

DPNOTLAR

1
ahin Ak, Avrupa ve Trk slam Medeniyetinde Mzikle Tedavi Tarihi Geliim ve
Uygulamalar, z Eitim Yaynevi, Konya, 1997, s:5.

2
ahin Ak, Avrupa ve Trk slam Medeniyetinde Mzikle Tedavi, s:58-59.

3
Bahaddin gel, Trk Kltr Tarihine Giri, Kltr bakanl Yaynlar, Ankara,
1991,s:204.

4
ahin Ak, Avrupa ve Trk slam Medeniyetinde Mzikle Tedavi, s:77.

5
Rahmi Oru Gven, Trk Musikisi Tarihi ve Trk Tedavi Musikisi, Metinler Mat-
baa, stanbul, 1993,s:10.

6
ahin Ak, Avrupa ve Trk slam Medeniyetinde Mzikle Tedavi, s:88.

7
ahin Ak, Avrupa ve Trk slam Medeniyetinde Mzikle Tedavi, s: 97-98.

8
Sadk Yiitba, Musiki le Tedavi, Yelken Matbaa, stanbu, 1972, s:34.

9
Bekir Grebene, Mzikle Tedavi, Sanem Matbaa, Ankara, 1978, s:26.
10
Arslan Terziolu, Trkslam Psikiyatrisinin ve Hastanelerinin Avrupaya Tesirle-
ri, Bifaskop Yaynevi, stanbul, 1972, s.24-26.
11
Rahmi Oru Gven, Trklerde ve Dnyada Mzikle Ruhi Tedavinin Tarihesi ve
Gnmzdeki Durumu, stanbul niversitesi baslmam doktora tezi, stanbul, 1985,
s:21-22
12
Nazmi Ylmaz ztuna, Trk Musikisi Ansiklopedisi, Milli Eitim basmevi, stanbul,
1976, s.23
13
Rahmi Oru Gven, Trklerde ve Dnyada Mzikle Ruhi Tedavinin Tarihesi,
s:24
14
ahin Ak, Avrupa ve Trk slam Medeniyetinde Mzikle Tedavi, s:129.

140