Wyznacz granicę zlewni

Wprowadzenie
Przeczytaj
Gra edukacyjna
Sprawdź się
Dla nauczyciela
 Wyznacz granicę zlewni

Źródło: dostępny w internecie: h ps://pixabay.com/, domena publiczna.

Zdecydowana większość terytorium Polski znajduje się w obrębie dwóch dorzeczy – Odry
i Wisły. Oznacza to, że te dwie rzeki zasilane są wodami, które są niesione przez inne cieki
– dopływy rzek głównych, ostatecznie zasilające dwie najdłuższe rzeki naszego kraju.
Ustalenie granicy między zlewniami i dorzeczami jest jednym z podstawowych zadań
hydrologa. W tym celu konieczna jest przede wszystkim znajomość ukształtowania terenu –
jego rzeźba (spadek) jest czynnikiem decydującym o tym, w którą stronę, czyli do której
rzeki, odprowadzane będą wody z danego obszaru.

Twoje cele

Wyjaśnisz pojęcia: zlewisko, dorzecze i zlewnia.

Omówisz zasady wyznaczania granic pomiędzy zlewniami.
Wyznaczysz na mapie działy wód.
Przeczytaj

Słownik pojęć hydrografa

Dla hydrologa podstawową jednostką na powierzchni terenu jest zlewnia, czyli obszar,
z którego wody spływają do jednego odbiornika (rzeki, jeziora albo bagna). Jeżeli zlewnia
obejmuje cały system rzeczny, tzn. wszystkie wody wpadają ostatecznie do jednej rzeki
głównej, wówczas obszar ten nazywamy dorzeczem (rys. 1). Zlewnię na mapie można
wyznaczyć od dowolnego punktu na rzece, tzw. profilu poprzecznego rzeki.

Rys. 1. Dorzecze i zlewnia (1 – dorzecze rzeki A, 2 – zlewnia rzeki A do profilu X)

Źródło: Englishsquare.pl sp. z o.o., oprac. na podstawie E. Bajkiewicz-Grabowska, Z. Mikulski, Hydrologia ogólna, Wydawnictwo
Naukowe PWN, Warszawa 1999, licencja: CC BY-SA 3.0.

Oprócz zlewni i dorzecza, trzecim pojęciem funkcjonującym w polskim nazewnictwie

odnoszącym się do obszaru, z którego wody spływają do określonego zbiornika, jest
zlewisko. To określenie stosowane jest z kolei w kontekście wód, które ostatecznie kończą
swój bieg w jednym oceanie, morzu, a niekiedy w jego części - np. zalewie.
Dorzecza i zlewiska na terenie Polski
Źródło: Wydawnictwo Edukacyjne Wiking, licencja: CC BY-SA 3.0.

Polecenie 1

Zlokalizuj na mapie dorzecze wybranej rzeki oraz zlewisko wybranego morza.

Wyznaczanie granicy między zlewniami

Granicę pomiędzy zlewniami wyznacza się jako linię, która oddziela wody spływające
zgodnie z nachyleniem terenu i poruszające się w kierunku dwóch różnych systemów
rzecznych. Linia ta nazywana jest działem wodnym. Ze względu na to, że ukształtowanie
powierzchni terenu nie zawsze odpowiada ukształtowaniu warstw podziemnych, wyróżnia
się działy powierzchniowe i podziemne. Mogą mieć charakter zgodny (jeżeli
ukształtowanie powierzchni odpowiada ukształtowaniu warstw podziemnych) lub
niezgodny – gdy są one różne (rys. 2). Niekiedy wyznaczenie działu wodnego może być
o wiele bardziej skomplikowane, np. na zabagnionych terenach zadanie to jest utrudnione.
Wyzwanie mogą także stanowić rzeki, których koryta rozgałęziają się na dwa ramiona,
a każde z nich prowadzi wodę do różnych rzek głównych.
Rys. 2. Powierzchniowy i podziemny dział wodny (I – zgodny, II – niezgodny)
Źródło: Englishsquare.pl sp. z o.o., oprac. na podstawie E. Bajkiewicz-Grabowska, Z. Mikulski, Hydrologia ogólna, Wydawnictwo
Naukowe PWN, Warszawa 1999, licencja: CC BY-SA 3.0.

Poprawne wyznaczanie powierzchniowego (topograficznego) działu wodnego

wymaga uwzględnienia kilku zasad:

– rysowanie działu wodnego rozpoczynamy od wyznaczonego profilu rzecznego (w

przypadku wyznaczania granic dorzecza rysowanie rozpoczynamy od ujścia rzeki,
w przypadku granic zlewni – od dowolnego profilu rzecznego) – rys. 3 A

– linię działu wodnego należy prowadzić zawsze w kierunku najbliżej poziomicy w taki
sposób, aby dział wodny przecinał ją pod kątem prostym – rys. 3 B

– dział wodny należy prowadzić wzdłuż zbocza do linii grzbietowej i dalej, przecinając
wierzchołki wzgórz i przełęcze, aż do momentu ponownego dotarcia do profilu rzecznego
– rys. 3 C.
Rys. 3. Zasady wyznaczania powierzchniowego (topograficznego) działu wodnego
Źródło: Englishsquare.pl sp. z o.o., oprac. na podstawie E. Bajkiewicz-Grabowska, A. Magnuszewski, Przewodnik do ćwiczeń z
hydrologii ogólnej, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2009, licencja: CC BY-SA 3.0.

Słownik
profil poprzeczny rzeki

miejsce przecięcia koryta rzeki

rzeka główna

rzeka, która dopływa bezpośrednio do oceanu, morza lub kończy bieg w obszarze
bezodpływowym
Gra edukacyjna

Polecenie 1

Zagraj w grę edukacyjną.

Test

Gra edukacyjna
Poziom trudności: Limit czasu: Twój ostatni wynik:

łatwy 8 min -
Uruchom
Sprawdź się

Pokaż ćwiczenia: 輸醙難

Ćwiczenie 1 輸

Połącz poniższe terminy z właściwymi definicjami.

Obszar, z którego wody spływają do

Dział wodny
jednego systemu rzecznego.

Linia oddzielająca wody spływające do

Zlewnia
różnych systemów rzecznych.

Obszar, z którego wody spływają do

Dorzecze
jednego zbiornika.

Obszar, z którego wody odprowadzane

Zlewisko
są do jednego morza lub oceanu.

Ćwiczenie 2 輸

Wskaż na mapie dorzecze Odry.

□ □ □

□ □
□

□ □
Źródło: Englishsquare.pl sp. z o.o, licencja: CC BY-SA 3.0.
Ćwiczenie 3 醙

Określ, którą linią na mapie poprawnie wyznaczono dział wodny.

 3

 1

 2

Źródło: Englishsquare.pl sp. z o.o, licencja: CC BY-SA 3.0.

Ćwiczenie 4 醙

Uszereguj oceany w kolejności od tego o największej powierzchni zlewiska, do tego

o najmniejszej.

Źródło: Englishsquare.pl sp. z o.o., oprac. na podstawie E. Bajkiewicz-Grabowska, Z. Mikulski, Hydrologia ogólna, Wydawnictwo
Naukowe PWN, Warszawa 1999.

Ocean Indyjski 

Ocean Spokojny 

Ocean Atlantycki 

Ocean Arktyczny 
Ćwiczenie 5 醙

Ułóż puzzle i wyjaśnij, co na schemacie oznaczono przerywaną linią.

Źródło: Englishsquare.pl sp. z o.o, licencja: CC BY-SA 3.0.

Ćwiczenie 6 醙
Dokończ zdanie.

Na mapie w ćwiczeniu 5 szarym kolorem zacieniowano

 zlewisko rzeki Krętej.

 zlewnię rzeki Krętej do profilu A.

 system rzeczny rzeki Krętej.

 dorzecze rzeki Krętej.

Ćwiczenie 7 醙

Zaznacz odpowiedź nieprawidłową.

 W Polsce dorzecza mają Wisła i Odra oraz rzeki przymorza.

Na terenie Polski występują fragmenty trzech zlewisk: Morza Bałtyckiego, Morza


Czarnego oraz Morza Północnego.

 Każda zlewnia jest jednocześnie dorzeczem.

Linię wyznaczającą dział wodny należy prowadzić na mapie do najbliższej poziomicy


pod kątem prostym.
Ćwiczenie 8 醙

Określ, którą linią poprawnie wyznaczono fragment działu wodnego.

 Linią niebieską.

 Linią czarną.

 Linią czerwoną.

Źródło: Englishsquare.pl sp. z o.o, licencja: CC BY-SA 3.0.

Dla nauczyciela

SCENARIUSZ LEKCJI

Imię i nazwisko autorki: Anna Ruszczyk

Przedmiot: geografia

Temat zajęć: Wyznacz granicę zlewni

Grupa docelowa: III etap edukacyjny, liceum/technikum, zakres podstawowy, klasa III

Podstawa programowa

XIV. Regionalne zróżnicowanie środowiska przyrodniczego Polski: podział na regiony

fizycznogeograficzne, budowa geologiczna i zasoby surowcowe, ukształtowanie
powierzchni, sieć wodna, warunki klimatyczne, formy ochrony przyrody, stan środowiska
przyrodniczego.

Uczeń:

7) identyfikuje cechy sieci rzecznej Polski oraz na podstawie źródeł informacji weryfikuje
hipotezy dotyczące perspektyw rozwoju żeglugi rzecznej w Polsce.

Kształtowane kompetencje kluczowe:

kompetencje w zakresie rozumienia i tworzenia informacji,

kompetencje matematyczne oraz kompetencje w zakresie nauk przyrodniczych,
technologii i inżynierii,
kompetencje cyfrowe,
kompetencje osobiste, społeczne i w zakresie umiejętności uczenia się.

Cele operacyjne

Uczeń:

rozróżnia pojęcia: zlewisko, dorzecze, zlewnia,

podaje zasady wyznaczania granic pomiędzy zlewniami,
wyznacza na mapie działy wód.

Strategie nauczania: konstruktywizm, konektywizm

Metody nauczania: dyskusja, metody operatywne (praca z tekstem e‐materiału, z mapą),

gra edukacyjna
Formy zajęć: praca indywidualna, praca w parach, praca całego zespołu klasowego

Środki dydaktyczne: tablica interaktywna/ monitor dotykowy/ tablety, e‐materiał, atlasy,

mapa fizyczna Polski

Materiały pomocnicze

Bajkiewicz‐Grabowska E., Mikulski Z., Hydrologia ogólna, Wydawnictwo Naukowe PWN,

Warszawa 1999.

Bajkiewicz‐Grabowska E., Magnuszewski A., Przewodnik do ćwiczeń z hydrologii ogólnej,

Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2009.

Richling A., Ostaszewska K. (red.), Geografia fizyczna Polski, PWN, Warszawa 2005.

PRZEBIEG PRACY

Faza wprowadzająca

Czynności organizacyjne.
Korzystając z atlasu, uczniowie przypominają rzeki Polski.
Nauczyciel prosi o wskazanie wybranych rzek na ściennej mapie Polski. Następuje
wspólne omówienie terminów: dorzecze, dział wodny, zlewnia, zlewisko.
Nauczyciel podaje temat lekcji i jej cele.

Faza realizacyjna

Korzystając z atlasów geograficznych i e‐materiału (mapa Dorzecza i zlewiska na

terenie Polski w części „Przeczytaj”), uczniowie wskazują na mapie fizycznej Polski
główne dorzecza i zlewiska.
Nauczyciel prosi o podanie rzek (dorzeczy) należących do zlewisk innych mórz niż
Bałtyk (M. Czarnego i Północnego).
Pracując w parach, uczniowie przygotowują odpowiedź do polecenia: „W jaki sposób
poprawnie wyznaczyć powierzchniowy dział wodny?”. Uczniowie wykorzystują tekst
e‐materiału.
Nauczyciel podkreśla znaczenie znajomości rzeźby terenu w ustalaniu granicy między
zlewniami i dorzeczami.
Korzystając z atlasu, uczniowie wyznaczają dział wodny między dorzeczem Odry
i Wisły – wskazują go na mapie ściennej.
Korzystając z e‐materiału, nauczyciel wyjaśnia, w jaki sposób wyznacza się granicę
zlewni od dowolnego punktu na rzece. Następnie nauczyciel wprowadza uczniów do
gry dydaktycznej – przedstawia zasady i tematykę gry.
Uczniowie indywidualnie zapoznają się z grą dydaktyczną i wykonują zawarte w niej
polecenia. Zapisują efekty swojej pracy.
Nauczyciel ocenia pracę uczniów.
Faza podsumowująca

Nauczyciel ocenia pracę i zaangażowanie uczniów na lekcji.

Nauczyciel podsumowuje etapy lekcji, zestawiając je z założonymi celami, a następnie
przygotowuje uczniów do wykonania wybranych ćwiczeń z e‐materiału.
Nauczyciel pyta o ewentualne trudności i o to, co było nową wiedzą dla uczniów, co
było im znane, do czego mogą wykorzystać ćwiczone na lekcji umiejętności itp.

Praca domowa

Wyszukaj i wydrukuj z internetu mapę topograficzną (fragment) najbliższej okolicy

Twojego miejsca zamieszkania. Wybierz na niej dowolny ciek wodny (rzekę), dla
którego wyznaczysz (na mapie) granicę zlewni do wybranego profilu.
Nauczyciel może rozdać uczniom kserówki fragmentów mapy lub samodzielnie
wykonać rysunki poziomicowe z ciekami wodnymi – na wzór tych zamieszczonych
w grze edukacyjnej.

Wskazówki metodyczne opisujące różne zastosowania danego multimedium

Gra edukacyjna może zostać wykorzystana podczas lekcji dotyczącej zróżnicowania sieci
rzecznej (zakres podstawowy: IV. 4). Może zostać też wykorzystana podczas lekcji, na której
omawiane są ustroje rzeczne, w tym rzeki płynącej w najbliżej okolicy szkoły (zakres
rozszerzony: IV. 4) lub przed warsztatem terenowym dotyczącym rzeki w najbliższej okolicy.
Zawarta w e‐materiale gra edukacyjna może być wykorzystana do samodzielnego
rozszerzania i pogłębiania wiedzy przez ucznia w domu i w czasie lekcji (zwłaszcza dotyczy
to tematyki sieci rzecznej).