November 17, 2019 • nomikospalmos

ΨΩΜΙ-ΠΑΙΔΕΙΑ-ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ

Από τη : Μαρία Κορνάρου

Υπάρχει στα αυταρχικά καθεστώτα κάτι που ταράζει τα βάθη της

ανθρώπινης ψυχής. Ίσως είναι η έμφυτη ροπή προς την ελευθερία του

κάθε ανθρώπου που αντιδρά στην ιδέα μιας κεντρικής, απόλυτης

εξουσίας που με πυγμή τον υποτάσσει σε ξένα θελήματα, τον

χειραγωγεί. Για τους οπαδούς του φυσικού δικαίου, οι δικτατορίες

μπορούν να αποτελέσουν ισχυρό επιχείρημα υπέρ των πεποιθήσεών

τους, γιατί η αγανάκτηση των πολιτών μπροστά στην αποστέρηση των

ελευθεριών της έκφρασης, του αυτοπροσδιορισμού, της συμμετοχής στα

κοινά, δείχνει ακριβώς πως η απόλαυση αυτών των δικαιωμάτων μπορεί

να σχετίζεται στενά με τη φύση του ανθρώπου ως κοινωνικό ον. Ακόμα

και για κάποιους θετικιστές, τίθεται εμπόδιο στην αναγνώριση της ισχύος

του θετικού δικαίου, όταν αυτό το νομοθετεί καθεστώς χωρίς

δημοκρατική νομιμοποίηση.1 Έτσι, ο νομικός θετικισμός διατηρεί στους

κόλπους του ένα τελευταίο προπύργιο της αρχαιότατης θεωρίας περί

ιδεατής δικαιοσύνης, η οποία σε αυτή την περίπτωση νοείται ως η δίκαιη

συγκρότηση κυβερνήσεως με το χρίσμα του λαού. Οι δικτατορίες που

σάρωσαν την Ευρώπη κατά τη διάρκεια του 20ου αιώνα έγραψαν

μαύρες σελίδες στην ιστορία, αφού έκαναν την εμφάνισή τους τόσο πριν

τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο όσο και κατά τη διάρκεια του Ψυχρού

Πολέμου, στερεωμένες πάντοτε στο φόβο και καλλιεργώντας την

εχθρότητα.
Σύντομη ιστορική αναδρομή

«Πραξικόπημα» είναι η κατάλυση της συνταγματικής τάξης από μια

σχετικά μικρή ομάδα συνωμοτών, που στρέφονται ενάντια στην κρατική

εξουσία. Την 21η Απριλίου 1967, αφού έπεσε το σκοτάδι,

τεθωρακισμένα οχήματα κύκλωσαν τη Βουλή των Ελλήνων και την

κατέλαβαν. Την ίδια τύχη είχαν και άλλα δημόσια κτίρια από τα οποία

πέρασαν τα στρατιωτικά τανκς και τα άλλα βαρέα οχήματα κατά την

πορεία τους στο κέντρο της Αθήνας Το πλήρωμα ήταν επίλεκτοι άνδρες

του στρατού υπό την αρχηγία της τριανδρίας Γεωργίου Παπαδόπουλου,

Νικολάου Μακαρέζου και Στυλιανού Παττακού. Ο βασιλιάς

Κωνσταντίνος, που τελούσε σε καθεστώς ιδιότυπης απομόνωσης,

αποδέχτηκε το κίνημα. Το ίδιο πρωί, οι πραξικοπηματίες είχαν

ανακοινώσει την πρόθεση τους για κατάληψη της εξουσίας μέσω του

ραδιοφώνου.2

Οι δικτάτορες του 1967 διαμόρφωσαν με την προσωπικότητα και τα

κίνητρά τους τον χαρακτήρα του καθεστώτος. Επρόκειτο για

συνταγματάρχες, δηλαδή ανώτερους και όχι ανώτατους αξιωματικούς, οι

οποίοι δεν είχαν καμία πραγματική εξουσία στο στράτευμα ούτε

εξέφραζαν τη στάση του Ελληνικού στρατού απέναντι στην τότε πολιτική

πραγματικότητα. 3 Απλώς, εκμεταλλεύτηκαν την αδυναμία των τότε

κομμάτων και του βασιλέως για να σφετεριστούν την εξουσία, προς

ικανοποίηση των ευτελών πόθων τους για προσωπική δόξα. Ιδεολογικά,

οι συνταγματάρχες εμφορούντο από προσωπικές απόψεις και δεν

μπορεί να θεωρηθεί ότι ταυτίζονταν με μια γενικότερη πολιτική ιδεολογία,

ενώ οι ίδιοι θεωρούσαν ότι εκπροσωπούν τον φτωχό Έλληνα,

αντιστρατεύονταν την αστική τάξη και τους διανοούμενους και

αποστρέφονταν τον τρόπο ζωής των νέων στον Δυτικό κόσμο.4

Η επταετής δικτατορία ποτέ δεν εξέφρασε πραγματικά τα λαϊκά

στρώματα ή έστω μερίδα του ελληνικού πληθυσμού, όπως συνέβη σε

άλλα αυταρχικά καθεστώτα της ίδιας περιόδου. Δεν απέτρεψε μια όντως

πιθανή κομμουνιστική εξέγερση, παρά την προσπάθειά της να ταυτιστεί

με την ψυχροπολεμική ρητορική που επικρατούσε τότε. Οι πρωτεργάτες

της και όσοι συνεργάστηκαν με το καθεστώς διακρίνονταν για ρητορική

που στόχευε να ερεθίσει το συναίσθημα του λαού και όχι να τον

παιδαγωγήσει. Αυτό ακριβώς το πνευματικό έλλειμμα της χούντας

απέτρεψε την αποδοχή της από τον πολιτικό και πνευματικό κόσμο της

εποχής και την έκανε να αδιαφορήσει μπροστά στην εντόπια και διεθνή

κατακραυγή. Παράγοντας ανασταλτικός για την ευρύτερη αποδοχή της

ήταν ο ανταγωνισμός των χουντικών με τους προηγούμενους φορείς της

εξουσίας, το Παλάτι, το Στρατό και τον παλαιό πολιτικό κόσμο. Η

δικτατορία του ‘67 επεβλήθη σε μια χώρα με ισχυρό κοινοβουλευτικό

σύστημα, τέτοιο που άντεξε στον εμφύλιο πόλεμο, πλήττοντας τελικά την

εξέλιξη του πολιτικού βίου προς τις αρετές της μετριοπάθειας και της

υπευθυνότητας με σημάδια ορατά έως σήμερα.5

Ο Ελληνικός λαός παρέμεινε σε μεγάλο βαθμό ήρεμος, χωρίς εργατικές

ή φοιτητικές αντιδράσεις, ενώ φαίνεται ότι υπήρξε μία υποβόσκουσα

δυσαρέσκεια απέναντι στο καθεστώς.6 Στην αρχή του πραξικοπήματος,

η κοινή γνώμη το εξέλαβε θετικά, όμως μόλις πληροφορήθηκε την

πραγματικότητα και το ποιόν των νέων ηγετών, απέρριψε το

πραξικόπημα. Αυτή η απουσία κινητοποίησης μπορεί να εξηγηθεί με τη

σχετική οικονομική ευρωστία που επικρατούσε, ώστε κάποιοι

αποδέχτηκαν τα θετικά της κατάστασης, 7 αλλά και με τη σημαντική

περιστολή των συνταγματικών δικαιωμάτων, όπως θα αναπτυχθεί στη

συνέχεια, που δυσχέραινε την προβολή αντίστασης. Στην αρχική

εγκαθίδρυση του καθεστώτος δεν παρατηρήθηκε ανησυχία στον

ελληνικό λαό ούτε έγιναν κινήματα από τους φοιτητές. Η ηγεσία της

χούντας ήξερε να χρησιμοποιεί τις κατασταλτικές της δυνατότητες. Οι

λίγοι που συμμετείχαν στις αντιστασιακές οργανώσεις, τιμωρούνταν

αυστηρά ενώ πολλοί αντιφρονούντες είχαν αυτοεξοριστεί. Με το θάνατο

του Γεωργίου Παπανδρέου το ‘68, εκφράστηκε η πρώτη μαζική

αποδοκιμασία της χούντας με την κοσμοσυρροή στην κηδεία του, που

αποτέλεσε αφορμή για διαμαρτυρία.8 Σύμβολο για την αντίσταση έγινε ο

διεθνούς φήμης μουσικοσυνθέτης Μίκης Θεοδωράκης. Συντονισμένες

προσπάθειες ανατροπής του κινήματος έγιναν από τον βασιλέα

Κωνσταντίνο, ο οποίος οργάνωσε αποτυχημένο αντικίνημα, και από τον

Αλέξανδρο Παναγούλη, που απεπειράθη να δολοφονήσει τον Γεώργιο

Παπαδόπουλο.
Με την πάροδο του χρόνου, η νεολαία άρχισε να εξεγείρεται μέσα από

την δράση του διογκούμενου φοιτητικού κινήματος. Η κατάληψη της

Νομικής Σχολής Αθηνών την 21 η Φεβρουαρίου 1973 αποτέλεσε την

πρώτη μαζική φοιτητική κινητοποίηση κατά της δικτατορίας, που έδωσε

το έναυσμα για τη συνέχιση του αγώνα.

Καθοριστική για την εξέλιξη του πολιτικού βίου ήταν η κατάληψη του

Πολυτεχνείου από τις 14 Νοεμβρίου 1973. Το απόγευμα της

16ης Νοεμβρίου, η Αστυνομία συγκρούεται βίαια με τους διαδηλωτές, το

βράδυ αποφασίζεται η επέμβαση των ένοπλων δυνάμεων, με

αποκορύφωμα την εισβολή τεθωρακισμένου οχήματος στο προαύλιο του

ιδρύματος, ώρα δύο τα ξημερώματα, 17 Νοέμβρη 1974. Φοιτητές έπεσαν

νεκροί, άλλοι τραυματίστηκαν και εκατοντάδες συνελήφθησαν τις

επόμενες ημέρες, προκαλώντας διεθνή κατακραυγή και κινητοποιήσεις

στο εξωτερικό.9

Η κατάρρευση του καθεστώτος ήρθε με την εθνική προδοσία των

χουντικών στην Κύπρο, όπου και ενεπλάκησαν σε δολοπλοκίες για την

ανατροπή και δολοφονία του προέδρου της Κυπριακής Δημοκρατίας,

αρχιεπισκόπου Μακαρίου. Το πραξικόπημα πέτυχε, όχι όμως και η

δολοφονία καθώς ο Μακάριος διέφυγε στο εξωτερικό. Η κατάλυση της

συνταγματικής τάξης έδωσε αφορμή τους Τούρκους να εισβάλουν στην

Κύπρο υπό το πρόσχημα της «αποκατάστασης της συνταγματικής

νομιμότητας». Η αδυναμία του ελληνικού στρατού να αντιδράσει,

αποκάλυψε την παρακμή στην οποία είχαν περιέλθει οι Ένοπλες

Δυνάμεις υπό το δικτατορικό καθεστώς. Η τραγωδία ώθησε την χουντική

κυβέρνηση σε παραίτηση και παράδοση της εξουσίας σε πολιτική

κυβέρνηση. Η πρωθυπουργία ανατέθηκε στον Κωνσταντίνο Καραμανλή,

αυτοεξόριστο στο Παρίσι από το 1963. Η άφιξή του στο αεροδρόμιο του

Ελληνικού, όπως μετέδωσε το BBC, συγκέντρωσε στην Αθήνα το

μεγαλύτερο πλήθος κόσμου από την εποχή της Απελευθέρωσης.10

«Σύνταγμα» του ‘68 και Ανθρώπινα Δικαιώματα
Η σχέση των δικτατόρων με τη συνταγματική νομιμότητα ήταν

απροκάλυπτα εχθρική από την αρχή, αφού το ίδιο το πραξικόπημα που

διέπραξαν την κατέλυσε με τη βία, και μάλιστα για ιδιοτελείς σκοπούς.

Επικαλέστηκαν, όπως συνηθίζουν οι πραξικοπηματίες, το άρθρο 91 του

τότε ισχύοντος Συντάγματος περί καταστάσεως ανάγκης για να

νομιμοποιήσουν την δράση τους, χωρίς όμως να διαθέτουν πράγματι

συνταγματικό έρεισμα για την κατάληψη της εξουσίας. Μέχρι την πρώτη

προσπάθεια για συνταγματική οργάνωση με το «Σύνταγμα» του 1968, το

καθεστώς παρέμεινε προδήλως αντισυνταγματικό. Ακόμη όμως και μετά

την ψήφιση των «Συνταγμάτων», η ουσιαστική αντισυνταγματικότητα

παρέμεινε, καθώς από τα κείμενα αυτά ελλείπουν δύο ουσιώδη στοιχεία

που απαιτούνται για τον χαρακτηρισμό τους ως «συνταγματικών»: η

δημοκρατική νομιμοποίηση αφενός, και η εφαρμογή στην οικονομική,

κοινωνική και πολιτική ζωή της χώρας αφετέρου.11

Η διαδικασία για τη θέσπιση του πρώτου δικτατορικού «Συντάγματος»

άρχισε με την πρώτη Συντακτική Πράξη της 6ης Μαΐου 1967, με την

οποία η δικτατορική κυβέρνηση σφετερίσθηκε την συντακτική εξουσία, η

οποία από τη Γαλλική και Αμερικανική Επανάσταση αρμόζει στην

νομίμως εκλεγμένη αναθεωρητική ή συντακτική συνέλευση των

εκπροσώπων του έθνους. Το σχέδιο «Συντάγματος» καταρτίστηκε από

Επιστημονική Επιτροπή γνωστών νομικών της εποχής και τέθηκε προς

επικύρωση από το λαό σε δημοψήφισμα, σε μια προσπάθεια

δημοκρατικής νομιμοποίησης του παράνομου καθεστώτος. Με τη

συστηματική προπαγάνδα και την απροκάλυπτη νοθεία των

αποτελεσμάτων, καθώς και την αναγκαστική αποχή των πολιτικών

κρατούμενων, το σχέδιο «υπερψηφίστηκε» με ποσοστό 91.87%.

Το τελικό κείμενο που τέθηκε σε ισχύ προσπάθησε να εγκαθιδρύσει ένα

ιδιότυπο στρατοκρατικό κράτος.12 Προέβλεπε την ενίσχυση του ρόλου

των Ενόπλων Δυνάμεων, οι οποίες είχαν αποστολή να υπερασπίζονται

όχι απλά την εθνική ανεξαρτησία και την εδαφική ακεραιότητα του

κράτους, αλλά και το δικτατορικό πολιτειακό καθεστώς από κάθε

επιβουλή. Οι στρατιωτικοί δεν όφειλαν πίστη στο Σύνταγμα και τους

νόμους αλλά στην Πατρίδα, τα εθνικά ιδεώδη και τις εθνικές παραδόσεις.

Θεσπίστηκε το άρθρο 4, που όριζε την μορφή της ελληνικής σημαίας.

Όσο για τα συνταγματικά δικαιώματα, αυτά περιορίστηκαν σημαντικά. Το

δικαίωμα του εκλέγεσθαι υποβιβάστηκε με τη θέσπιση προαπαιτούμενου

απολυτηρίου μέσης εκπαίδευσης. Το δικαίωμα της απεργίας δεν το

απολάμβαναν οι δημόσιοι υπάλληλοι, οι οποίοι έγινε δεκτό ότι

παραιτούνται αυτοδικαίως, εάν απεργήσουν, ενώ δεν επιτρεπόταν η

απεργία για σκοπούς ξένους προς τα υλικά και ηθικά συμφέροντα των

εργαζομένων, δηλαδή για λόγους πολιτικούς. Υπήρξε νομοθετική

ρύθμιση που επέτρεπε την στέρηση των πολιτικών δικαιωμάτων. Ο

Τύπος «φιμώθηκε» με την δυνατότητα κατάσχεσης εντύπων, εάν αυτά

περιείχαν δημοσίευμα το οποίο «είναι προφανώς στασιαστικόν ή σκοπεί

εις την ανατροπήν του πολιτεύματος ή του κρατούντος κοινωνικού

καθεστώτος ή στρέφεται κατά της εδαφικής ακεραιότητος του Κράτους ή

δημιουργεί ηττοπάθειαν ή προκαλεί ή διεγείρει εις διάπραξιν εγκλημάτων

εσχάτης προδοσίας» ή «αποβλέπει οπωσδήποτε εις την προβολήν ή

διάδοσιν, προς πολιτικήν εκμετάλλευσιν, απόψεων ή οργανώσεων και

κομμάτων τελούντων εκτός νόμου». Το ακροτελεύτιο άρθρο 138

κατήργησε ακόμη και τα δικαιώματα που προστατεύονταν από το

«Σύνταγμα», αφού προέβλεπε ότι τα άρθρα που αφορούσαν τα ατομικά

δικαιώματα και τη διενέργεια εκλογών δεν ετίθεντο σε άμεση ισχύ αλλά

θα τα ενεργοποιούσε με νομοθετικές πράξεις η «Εθνική Επαναστατική

Κυβέρνηση». Οι προβλεπόμενες νομοθετικές πράξεις, δεν εκδόθηκαν

ποτέ.13

Οι παραβιάσεις των ανθρωπίνων δικαιωμάτων ήταν αυτονόητες για το

δικτατορικό καθεστώς, το οποίο ούτως ή άλλως δεν ενδιαφερόταν για

την προάσπισή τους. Πρώτο και κυριότερο, οι πολίτες στερήθηκαν το

δικαίωμα του εκλέγειν, με την μη διενέργεια νόμιμων εκλογών προς

ανάδειξη εθνοσυνέλευσης και την χειραγώγηση και νοθεία στα

δημοψηφίσματα που προκηρύχθηκαν. Η χούντα χρησιμοποίησε τις

κατασταλτικές δυνάμεις του κράτους άριστα, διασφαλίζοντας την

διαιώνιση της κυριαρχίας της. Οι πολίτες αναγκάζονταν να

συμπληρώσουν «δελτία κοινωνικών φρονημάτων» σχετικά με τις

πολιτικές πεποιθήσεις τους και τη συμμετοχή τους στις παράνομες τότε

κομμουνιστικές οργανώσεις. Επί τη βάσει των ερωτηματολογίων και των

πληροφοριών ή συκοφαντιών των εκάστοτε δωσίλογων, συντάσσονταν

έγγραφα «πολιτικών φρονημάτων», γίνονταν απολύσεις, συλλήψεις,

φυλακίσεις ή εξορίες σε ξερονήσια όπως η Γυάρος, καθώς και

βασανιστήρια, ακόμη και εκτελέσεις των αντιφρονούντων. Μόλις

κατέλαβαν την εξουσία, οι δικτάτορες συνέλαβαν χιλιάδες πολίτες για τις

απόψεις τους, τους συγκέντρωσαν στον Ιππόδρομο και το Γήπεδο

Καραϊσκάκη και από εκεί τους εκτόπισαν στη Γυάρο. 14 Πρόκειται για

παραδειγματική περίπτωση στέρησης της ελευθερίας γνώμης και

έκφρασης, ιδίως του δικαιώματος στον πολιτικό λόγο, για τα οποία θα

γίνει λόγος παρακάτω. Το δικαίωμα στη δίκαιη δίκη παραβιάστηκε με

πληθώρα καταδικαστικών αποφάσεων με «συνοπτικές διαδικασίες»,

ερήμην του κατηγορούμενου ή χωρίς εκείνος να απολογηθεί, δίκες στις

οποίες η έκβαση των πραγμάτων ήταν προαποφασισμένη. Συχνό

φαινόμενο ήταν και η αποστέρηση της ελληνικής ιθαγένειας για λόγους

φρονημάτων καθώς και η απέλαση από την Ελληνική επικράτεια.

Η ελευθερία εγκατάστασης καταστρατηγήθηκε με την απαγόρευση της

εισόδου ή εξόδου από τη χώρα. Η προστασία της ιδιοκτησίας δεν

εφαρμόστηκε από το κράτος στις περιπτώσεις στέρησης της περιουσίας

των κατηγορούμενων ως αντιφρονούντων. Πολλοί πολίτες

παρακολουθούνταν συστηματικά από την αστυνομία, η οποία διάβαζε

μέχρι και την προσωπική αλληλογραφία τους, ώστε παραβιάστηκε το

δικαίωμα στην προσωπικότητα που περιλαμβάνει το δικαίωμα στην

ιδιωτική ζωή. Το δικαίωμα ελεύθερης μετακίνησης στερήθηκαν όσοι

τελούσαν σε κατ’ οίκον περιορισμό λόγω της αντίθεσής τους με το

καθεστώς. Καταστρατηγήθηκε η ελευθερία του συνέρχεσθαι με την

απαγόρευση συναθροίσεων πάνω από πέντε ατόμων.

Η επιστημονική και η ακαδημαϊκή ελευθερία παραβιάστηκαν με τη μαζική

απόλυση καθηγητών για «πολιτικούς λόγους» ή άλλα αίτια, τη μείωση

του ορίου ηλικίας των ακαδημαϊκών ώστε να αναγκαστούν πολλοί σε

συνταξιοδότηση, τον έλεγχο του διορισμού Πρυτάνεων, τον μη διορισμό

όσων είχαν εκλεγεί αλλά δεν ήταν συνεργάσιμοι με τη δικτατορία, και τον

διορισμό Κυβερνητικού Επίτροπου σε κάθε ΑΕΙ, ο οποίος συμμετείχε

στις συνεδριάσεις της συγκλήτου και άλλων συλλογικών οργάνων ως

μάτι και αυτί της χουντικής κυβέρνησης. Προσπάθεια έγινε να ελεγχθούν

και οι φοιτητές, με την χειραγώγηση των Διοικητικών Συμβουλίων των

Φοιτητικών Συλλόγων και τη νόθευση των εκλογών για την ανάδειξή

τους, και την λήψη μέτρων περιορισμού με σημαντικότερο την άρση της

αναβολής στράτευσης.15 Η δικαιοσύνη έγινε όργανο στα χέρια των

δικτατόρων, οι οποίοι απέλυαν δικαστές που τολμούσαν να επικρίνουν

τη νομοθεσία τους. Η λογοκρισία δεν περιορίστηκε στον Τύπο αλλά

επηρέασε και τον κινηματογράφο, το ραδιόφωνο, την τηλεόραση, τα

πανεπιστημιακά συγγράμματα, ενώ συνδυάστηκε με την οργανωμένη

προπαγάνδα υπέρ του καθεστώτος.

Ελεύθεροι πολίτες στο σήμερα

Εξετάζοντας την κατασταλτική δράση της χούντας έναντι των

ανθρώπινων δικαιωμάτων, γίνεται φανερό ότι η όλη επιχείρηση

υποκινούνταν από τον φόβο του καθεστώτος να επιτρέψει την έκφραση

των πολιτών, η οποία μπορούσε να οδηγήσει στην ανατροπή του.

Πρόκειται για το «σύνδρομο του εσωτερικού εχθρού» κατά τον

Αριστόβουλο Μάνεση.16 Στο παρελθόν, σε πολλές περιπτώσεις η

εξουσία ήταν απρόθυμη να επιτρέψει την ελεύθερη κριτική της από τους

πολίτες. Η παρακμή της αρχαίας Αθήνας ήρθε όταν άρχισαν να

εξοστρακίζουν εκείνους που τολμούσαν να επισημάνουν τις

δυσλειτουργίες του πολιτεύματος. Στην αρχαία Ρώμη, οι χριστιανοί

διώχθηκαν ως αναρχικοί γιατί κήρυτταν ότι ο Καίσαρ ήταν Θεός, πράξη

που ισοδυναμούσε με απείθεια στην κοσμική εξουσία του. Στο Βυζάντιο,

δεν επιτρεπόταν να κυκλοφορούν έντυπα που γελοιοποιούσαν το

πρόσωπο του αυτοκράτορα. Στη Σοβιετική Ένωση, οι πολίτες ήταν

ελεύθεροι να πουν ό, τι θέλουν αρκεί αυτό να μην ήταν αντίθετο με το

Κόμμα και τις επίσημες θέσεις του. Αντίθετα, στις Η.Π.Α. του Ψυχρού

Πολέμου δεν γινόταν ανεκτή η έκφραση κομμουνιστικών απόψεων. Αυτή

η ιστορική πορεία καταδεικνύει την ανάγκη για συνταγματική

κατοχύρωση της ελευθερίας της έκφρασης, με την ιδιαίτερη προστασία

του πολιτικού λόγου ως μορφής έκφρασης,17 καθώς αυτός κινδυνεύει

περισσότερο από την αθέμιτη επέμβαση της κρατικής εξουσίας.

Σήμερα, η ελευθερία γνώμης δέχεται πλήγματα από τον λεγόμενο

«αντιρατσιστικό νόμο» που θεσπίστηκε το 2014, βάσει του οποίου

εισήχθη στη σύγχρονη έννομη τάξη η ποινικοποίηση της γνώμης. Ο

νόμος απαγορεύει την λεγόμενη «ρητορική μίσους», έννοια δυσχερή

στον προσδιορισμό καθώς είναι ιδιαίτερα ασαφής. Συχνά θεωρείται ως

«ρητορική μίσους» η κριτική, που εμφορείται από μίσος ή εμπεριέχει

διάκριση, κατά ομάδων που έχουν βιώσει διακρίσεις, όπως είναι οι

μαύροι, οι γυναίκες, οι ομοφυλόφιλοι ή η κριτική χαρακτηριστικών όπως

η φυλή, το φύλο, το έθνος, ο «σεξουαλικός προσανατολισμός». Είναι

ανησυχητικό ότι συχνά τα όρια μεταξύ «πολιτικού λόγου» και «ρητορικής

μίσους» μπορούν να γίνουν ιδιαίτερα δυσδιάκριτα, καθώς η πολιτική

συχνά σχετίζεται με τις διαφυλετικές σχέσεις, τη μετανάστευση, τους

θεσμούς του οικογενειακού δικαίου και άλλα θέματα τα οποία εν πολλοίς

εμπίπτουν στα κριτήρια «φύλο…» που θέτει ο «αντιρατσιστικός νόμος»

για την απαγόρευση συγκεκριμένων απόψεων. Δικαιολογητικός λόγος

της ρύθμισης φαίνεται να είναι η πρόληψη βίας που θα μπορούσε να

ασκηθεί κατά των ευαίσθητων ομάδων που αναφέρθηκαν ή εναντίον

οποιουδήποτε είναι στόχος της «ρητορικής μίσους». Άλλοι υποστηρίζουν

ότι η απαγόρευση της «ρητορικής μίσους» δικαιολογείται από την

συναισθηματική και ψυχική οδύνη που μπορεί αυτή να

προκαλέσει.18 Αν γίνει δεκτή η άποψη, εισάγεται μία αθέμιτη ηθική χροιά

στο δίκαιο, το οποίο έρχεται να ρυθμίσει συναισθήματα και όχι έννομες

σχέσεις και έννομα αγαθά.

Οι ακόλουθες νομολογιακές περιπτώσεις,19 πάντως, δείχνουν ότι συχνά

ο λόγος που κηρύσσεται παράνομος και αξιόποινος (!) απέχει πολύ από

την παρακίνηση σε βία και αποτελεί έκφραση γνώμης, έστω και αν η

γνώμη είναι αθέμιτη, ενοχλητική, επικριτική της κυβερνητικής πολιτικής.

Αναφέρονται ενδεικτικά: Το 2017, δύο Βρετανοί ιεραπόστολοι

καταδικάστηκαν για βιβλικό κήρυγμα που περιέλαβε δηλώσεις που

θεωρήθηκαν προσβλητικές για τους ομοφυλόφιλους και τους

μωαμεθανούς. Το 2010, ένας Δανός ιστορικός και δημοσιογράφος

καταδικάστηκε γιατί είπε στην τηλεόραση ότι υπάρχει υψηλός δείκτης

εγκληματικότητας σε περιοχές με πολύ μωαμεθανικό πληθυσμό. Το

2009, Αυστριακός βουλευτής καταδικάστηκε σε φυλάκιση (που

ανεστάλη) και πρόστιμο 24 χιλιάδες ευρώ γιατί υποστήριξε ότι σήμερα ο

Μωάμεθ θα θεωρούταν παιδεραστής, εξαιτίας του γάμου του με 6χρονη

και της συνουσίας μαζί της στα 9. Το 2005, η γνωστή γαλλική εφημερίδα

Λε Μοντ καταδικάστηκε για αντισημιτισμό επειδή επέκρινε ορισμένες

πολιτικές του Εβραϊκού κράτους. Το 2008, ένα 15χρονο αγόρι

κατηγορήθηκε και υποβλήθηκε σε έρευνες γιατί κράτησε ταμπέλα κατά

της Σαϊεντολογίας. Το 2001, ένας ιμάμης στην Ολλανδία κατηγορήθηκε

γιατί μίλησε κατά της ομοφυλοφιλίας στην τηλεόραση με επίκληση της

διδασκαλίας του Κορανίου. Το 2008, η Μπριζίτ Μπαρντώ καταδικάστηκε

σε πρόστιμο 15 χιλιάδων ευρώ για επιστολή στον τότε Υπουργό

Εσωτερικών Σαρκοζί , με την οποία παραπονέθηκε για τις

μουσουλανικές τελετουργικές σφαγές ζώων και τους κατηγόρησε ότι

«καταστρέφουν τη χώρα και επιβάλουν τους τρόπους τους».

Όσο για τη σύγχρονη παρακολούθηση πολιτών, είναι γνωστό ότι σε

χώρες όπως η Αμερική και το Ηνωμένο Βασίλειο, ένα εκτεταμένο

σύστημα από κάμερες βιντεοσκοπεί τις περισσότερες στιγμές του

δημόσιου βίου των πολιτών, μάλιστα στο Ηνωμένο Βασίλειο

χρησιμοποιούνται πλέον κάμερες εφοδιασμένες με τεχνολογία

αναγνώρισης προσώπου.20 Αυτό επιτρέπεται με την δικαιολογητική

βάση της πρόληψης της τρομοκρατίας, ένας στόχος που έδωσε το

«πράσινο φως» στην Αμερική για την καταγραφή και καταχώριση από

την Υπηρεσία Εθνικής Ασφάλειας (NSA) των Η.Π.Α. των τηλεφωνικών

κλήσεων των πολιτών.21

Τα προσωπικά δεδομένα στο διαδίκτυο αποτελούν σήμερα πηγή

πλουτισμού για τους τεχνολογικούς κολοσσούς όπως η Google που τα

συλλέγουν και τα διαθέτουν σε επιχειρήσεις που επιδιώκουν την αύξηση

των κερδών τους. Με τους νέους θεσμούς ηλεκτρονικής διακυβέρνησης,

που ήδη εισήχθησαν στο εξωτερικό ενώ βρίσκονται στα σκαριά στη

χώρα μας,22 το κράτος θα γνωρίζει πολύ περισσότερα για τον κάθε

πολίτη και την προσωπική του ζωή από ό,τι θα περίμενε ο ίδιος. Όποιος

συνδεθεί με το νέο «Διαδίκτυο των Πραγμάτων»,23 που επιτρέπει τον

έλεγχο των οικιακών συσκευών και εξαρτημάτων μέσα από το «cloud»,

θα παρέχει στο κράτος πληροφορίες ακόμη και σχετικά με την θέση της

γκαραζόπορτάς του σε «ανοιχτό» ή «κλειστό» και την επάρκεια

τροφίμων στο ψυγείο του.

Στην Άπω Ανατολή, ίσως πολύ μακριά για να μας απασχολήσει, η

κυβέρνηση της Κίνας πρόσφατα έθεσε σε λειτουργία ένα σύστημα

«κοινωνικής βαθμολόγησης»24 που συνδυάζει την παρακολούθηση

μέσα από δισεκατομμύρια κάμερες αναγνώρισης προσώπου και την

λογοκρισία, επιβραβεύοντας όσους πολίτες είναι νομοταγείς,

επιτυχημένοι και υποστηρικτές της δικτατορίας του Σι Τζινπίνγκ και

θέτοντας στο κοινωνικό περιθώριο όσους είναι παραβάτες του νόμου και

επικριτές του καθεστώτος. Οι τελευταίοι στιγματίζονται κοινωνικά μέσω

της χαμηλής «κοινωνικής βαθμολογίας», διαπομπεύονται δημόσια με

προβολή του προσώπου τους σε γιγάντιες οθόνες, 25 και αποστερούνται

προνόμια όπως η δυνατότητα εξόδου από τη χώρα και η πρόσβαση των

απογόνων τους στην ιδιωτική εκπαίδευση. Δεν χρειάζεται καν να

επικριθεί άμεσα το καθεστώς για να μειωθεί το «σκορ», αλλά αρκεί η

επικοινωνία και η φιλία στα κινέζικα μέσα κοινωνικής δικτύωσης με

αντιφρονούντες. Ανησυχητικές πρακτικές μαζικής συγκέντρωσης των

προσωπικών και μάλιστα βιομετρικών δεδομένων των πολιτών

εφαρμόζει το κράτος της Ινδίας.26

Ακραίες καταστάσεις σαν αυτήν φαίνονται ίσως απίθανες για την

παραδοσιακά φιλελεύθερη Δυτική κοινωνία, αιώνες μακριά για τη

λιγότερο ανεπτυγμένη οικονομικά πατρίδα μας. Και όμως, ο Πρόεδρος

της Κινεζικής Δημοκρατίας φιλοξενήθηκε πρόσφατα στην Αθήνα, για να

συζητήσει τις σημαντικές κεφαλαιακές επενδύσεις του στην χώρα και,

βέβαια, την αυξανόμενη επιρροή του στο πολιτικό μας γίγνεσθαι. Οι

φιλελεύθερες δημοκρατίες της Ευρώπης δεν μπορούν να σταθούν

ανεπηρέαστες από τις διεθνείς τάσεις, που οδηγούν στην αυξανόμενη

επιτήρηση των πολιτών μέσω των δυνατοτήτων της σύγχρονης

τεχνολογίας.
Ακόμη παρατηρείται αυτονόμηση των κυβερνήσεων από τη λαϊκή

βούληση, καθώς εξαρτώνται ολοένα και περισσότερο από εξωτερικούς

παράγοντες. Έτσι στην Ελλάδα σήμερα οι εκδηλώσεις διαμαρτυρίας των

πολιτών αγνοούνται, οι διαδηλώσεις διαλύονται με τη βία και τα αιτήματά

τους αποσιωπούνται, οι αποφάσεις για τα κρίσιμα εθνικά και κοινωνικά

θέματα λαμβάνονται ενάντια στη λαϊκή βούληση, πολλοί ιδιωτεύουν,

άλλοι εκδηλώνουν την αγανάκτησή τους βίαια… Μα δεν θα κατακτήσει

κανείς την πολυπόθητη ελευθερία ούτε με την αδιαφορία, ούτε με τις

καταστροφές και τις συμπλοκές.

Αντί επιλόγου, απόσπασμα από την τελευταία παράδοση27 που έκανε

το 1968, αφού απολύθηκε για αντίσταση στο καθεστώς, στη Νομική

Σχολή του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης ο αείμνηστος

καθηγητής συνταγματικού δικαίου Αριστόβουλος Μάνεσης:

«Μην επιτρέψετε να σας εξανδραποδίσουν. Διατηρήστε μέσα στους

ζοφερούς και άρρωστους καιρούς, άγρυπνη και ανυπότακτη τη σκέψη

σας, περιφρουρήστε την άγια υγεία και ρωμαλεότητα της ψυχής σας,

κρατήστε στητό και αγέρωχο το ωραίο ανάστημά σας. Και αν η εξουσία –

που τη συμφέρει να έχει παθητικούς και πολιτικά αδιάφορους υπηκόους

– σας πει ότι έτσι κάνοντας δεν είστε φρόνιμοι και νομοταγείς πολίτες,

αποδείξτε της ότι καλός πολίτης είναι μόνον ο ελεύθερος πολίτης,

συνειδητός ενεργός και υπεύθυνος πολίτης. Και θυμίστε της ότι και ο

Περικλής είχε πει στον «Επιτάφιο»: όποιος αδιαφορεί για τα πολιτικά

πράγματα του τόπου του είναι όχι φιλήσυχος, αλλά άχρηστος, «αχρείος»

πολίτης. Και μην ξεχνάτε, στις σημερινές δύσκολες για την πατρίδα και το

λαό μας περιστάσεις, τα λόγια του ποιητή – και θέλω με αυτά να σας

αποχαιρετίσω:

Όσοι το χάλκεον χέρι

βαρύ του φόβου αισθάνονται,

ζυγόν δουλείας, ας έχωσι·

Θέλει αρετήν και τόλμην
η Ελευθερία
(Α. Κάλβος)»

Βιβλιογραφία
Ελληνική
1. Πρακτικά Συνεδρίου «Η δικτατορία των Συνταγματαρχών & η αποκατάσταση της δημοκρατίας», εκδόσεις Ιδρύματος

της Βουλής των Ελλήνων, Αθήνα 2016

2. Πρακτικά Συνεδρίου της Ελληνικής Εταιρείας Πολιτικής Επιστήμης, «Η Δικτατορία 1967-1974», εκδόσεις

Καστανιώτη, Αθήνα 1999

3. «Η Δικτατορία των Συνταγματαρχών: Ανατομία μιας επταετίας», εκδόσεις Πατάκη, Αθήνα 2018

4. Λεύκωμα έκθεσης «Σκοτεινή Επταετία: 1967-1974: Η Δικτατορία των Συνταγματαρχών», εκδόσεις Ιδρύματος

Βουλής των Ελλήνων, Αθήνα 2014

5. Στ. Κούλογλου, «Μαρτυρίες από τη δικτατορία και την αντίσταση», εκδόσεις Βιβλιοπωλείον της «Εστίας», Αθήνα

2017

6. Π. Δ. Δαγτόγλου, «Ατομικά Δικαιώματα», εκδόσεις Σάκκουλα, 2012

7. Π. Κ. Σούρλας, «Justi atqui injusti Scientia: Μια εισαγωγή στην επιστήμη του δικαίου», εκδόσεις Αντ. Ν. Σάκκουλα,

Αθήνα 2015

8. «Αλγοριθμική Διακυβέρνηση: Η ολοκληρωτική παρακολούθηση» του Arne Cypionka

στο https://www.goethe.de/ins/gr/el/sta/ath/bib/blo/21435440.html (πρόσβαση: 16/11/2019)

9. Β. Πετρουλέας, «Διαδίκτυο των πραγμάτων», https://xfd.gr/keimena/%ce%ba%ce%bf%ce%b9%ce%bd%cf

%89%ce%bd%ce%af%ce%b1/%ce%b1%ce%bd%ce%b1%ce%b6%ce%b7%cf%84%ce%ae%cf%83%ce%b5%ce

%b9%cf%82/%cf%84%cf%8c-%ce%b4%ce%b9%ce%b1%ce%b4%ce%af%ce%ba%cf%84%cf%85%ce%bf-%cf

%84%e1%bf%b6%ce%bd-%cf%80%cf%81%ce%b1%ce%b3%ce%bc%ce%ac%cf%84%cf%89%ce%bd/
Ξενόγλωσση

1. N. Strossen, “Hate: why we should resist it with Free Speech, not censorship”, εκδόσεις Oxford University Press

2. Steves J. Heyman, “Free Speech & Human Dignity”, εκδόσεις Yale University, 2008

3. Timothy Zick, “The dynamic Free Speech clause: Free Speech and its relation to other constitutional rights”,

εκδόσεις Oxford University Press, 2018

4. E. Barendt, “Freedom of Speech”, εκδόσεις Clarendon Press Oxford, 2007

5. “The Game of Life: Visualizing China’s Social Credit System” της Katie Jones, στοThe Game of Life: Visualizing

China’s Social Credit System(πρόσβαση: 16/11/2019)

6. “We are hurtling towards a surveillance state: the rise of facial recognition technology” της Hannah

Devlin https://www.theguardian.com/technology/2019/oct/05/facial-recognition-technology-hurtling-towards-

surveillance-state

7. Electric Frontier Foundation, NSA Spying, https://www.eff.org/nsa-spying

1 Π. Κ. Σούρλας, «Justi atqui injusti Scientia: Μια εισαγωγή στην επιστήμη του δικαίου», εκδόσεις Αντ. Ν. Σάκκουλα,

Αθήνα 2015

2 Από το λεύκωμα έκθεσης «Σκοτεινή Επταετία: 1967-1974: Η Δικτατορία των Συνταγματαρχών», εκδόσεις Ιδρύματος

Βουλής των Ελλήνων, Αθήνα 2014

3 Δ. Καιρίδης, «Το πραξικόπημα της 21ης Απριλίου μέσα από τη σκοπιά της πολιτικής θεωρίας και της συγκριτικής

πολιτικής ανάλυσης», στο «Η Δικτατορία των Συνταγματαρχών: Ανατομία μιας επταετίας», εκδόσεις Πατάκη, Αθήνα 2018

4 Ευ. Χατζηβασιλείου, «Απαρχές και χαρακτήρας της Δικτατορίας των Συνταγματαρχών», στα Πρακτικά Συνεδρίου «Η

δικτατορία των Συνταγματαρχών & η αποκατάσταση της δημοκρατίας», εκδόσεις Ιδρύματος της Βουλής των Ελλήνων,

Αθήνα 2016

5 Ευ. Χατζηβασιλείου, ό.π.

6 Σ. Ρίζας, ό.π.

7 Π. Καζάκος, «Πολιτικοί θεσμοί και οικονομική ανάπτυξη», Πρακτικά Συνεδρίου «Η δικτατορία των Συνταγματαρχών & η

αποκατάσταση της δημοκρατίας», εκδόσεις Ιδρύματος της Βουλής των Ελλήνων, Αθήνα 2016

8 Λεύκωμα «Σκοτεινή επτατεία», ό.π.

9 Λεύκωμα «Σκοτεινή επτατεία», ό.π.

10 Λεύκωμα «Σκοτεινή επτατεία», ό.π.

11 Σπ. Βλαχόπουλος, «Τα συνταγματικά κείμενα της Δικτατορίας», στο «Η Δικτατορία των Συνταγματαρχών: Ανατομία

μιας επταετίας», εκδόσεις Πατάκη, Αθήνα 2018

12 Ν. Αλιβιζάτος, «Οι πολιτικοί θεσμοί σε κρίση. 1922-1974. Όψεις της Ελληνικής εμπειρίας», Αθήνα 1983

13 Σπ. Βλαχόπουλος, ό.π.

14 «Σκοτεινή επταετία», ό.π.

15 Κ. Β. Κρίμπας, «Η ανώτατη παιδεία τον καιρό της Χούντας», στα Πρακτικά Συνεδρίου της Ελληνικής Εταιρείας

Πολιτικής Επιστήμης, «Η Δικτατορία 1967-1974», εκδόσεις Καστανιώτη, Αθήνα 1999

16 Αρ. Μάνεσης, «Ο εύκολος βιασμός της νομιμότητας και η δύσκολη νομιμοποίηση της βίας», στα Πρακτικά Συνεδρίου

της Ελληνικής Εταιρείας Πολιτικής Επιστήμης, «Η Δικτατορία 1967-1974», εκδόσεις Καστανιώτη, Αθήνα 1999

17 Π. Δ. Δαγτόγλου, «Ατομικά Δικαιώματα», εκδόσεις Σάκκουλας

18 N. Strossen, “Hate: why we should resist it with Free Speech, not censorship”, εκδόσεις Oxford University Press
19 N. Strossen, ό.π.

20 “We are hurtling towards a surveillance state: the rise of facial recognition technology” της Hannah

Devlin https://www.theguardian.com/technology/2019/oct/05/facial-recognition-technology-hurtling-towards-surveillance-

state

21 Electric Frontier Foundation, NSA Spying, https://www.eff.org/nsa-spying

22 Βλ. νεοσυσταθέν «Υπουργείο Ψηφιακής Διακυβέρνησης», https://mindigital.gr/

23 Β. Πετρουλέας, «Διαδίκτυο των πραγμάτων», https://xfd.gr/keimena/%ce%ba%ce%bf%ce%b9%ce%bd%cf%89%ce

%bd%ce%af%ce%b1/%ce%b1%ce%bd%ce%b1%ce%b6%ce%b7%cf%84%ce%ae%cf%83%ce%b5%ce%b9%cf

%82/%cf%84%cf%8c-%ce%b4%ce%b9%ce%b1%ce%b4%ce%af%ce%ba%cf%84%cf%85%ce%bf-%cf%84%e1%bf

%b6%ce%bd-%cf%80%cf%81%ce%b1%ce%b3%ce%bc%ce%ac%cf%84%cf%89%ce%bd/

24 “The Game of Life: Visualizing China’s Social Credit System” της Katie Jones,

στο https://www.visualcapitalist.com/the-game-of-life-visualizing-chinas-social-credit-system/ (πρόσβαση: 16/11/2019)

25 «Αλγοριθμική Διακυβέρνηση: Η ολοκληρωτική παρακολούθηση» του Arne

Cypionka https://www.goethe.de/ins/gr/el/sta/ath/bib/blo/21435440.html (πρόσβαση: 16/11/2019)

26 «Αλγοριθμική διακυβέρνηση» ό.π.

27 «Σκοτεινή Επταετία», ό.π.

https://nomikospalmos.wordpress.com/