Dla BW Teoria bezpieczeństwa

Podstawy wykład 4 Literatura na końcu

KONSTRUKTYWIZM
początków myślenia konstruktywistycznego w latach 50. i 60. XX wieku, kiedy badacze
stosunków międzynarodowych zaczęli uwzględniać koncepcje socjologiczne, odwołując się
do E. Durkheima, M. Webera czy A. Giddensa. Jednak dopiero pod koniec lat 80. XX wieku
konstruktywizm pojawił się jako w miarę spójny zestaw koncepcji i narzędzi badawczych.

Konstruktywizm jest w istocie nie tyle pewną teorią stosunków międzynarodowych czy
bezpieczeństwa, ile ogólniejszą teorią społeczeństwa, kształtującą także podejście do badań
bezpieczeństwa po zimnej wojnie; jest forma niezadowolenia z wąskiego rozumienia
bezpieczeństwa;

Nowe podejście Aleksander Wendt nazwał, nawiązując do prac Nicholasa Onufa,

„konstruktywizmem”, m.in. poprzez dekonstrukcję instytucji anarchii. Wendt zwrócił uwagę
przede wszystkim na to, że anarchia, tak mocno kojarzona przez realistów z zasadą polegania
tylko na sobie (selfhelp), to tak naprawdę tylko jedno z kilku możliwych wyobrażeń o niej.

W rzeczywistości dynamika stosunków w realiach anarchii może sprzyjać ukształtowaniu

różnych systemów bezpieczeństwa – nie tylko wrogiego (competetive security system, gdzie
każde państwo podejrzewa wszystkie inne o chęć dokonania agresji), ale także neutralnego
(individualistic security system, państwa nie kojarzą swojego bezpieczeństwa z
bezpieczeństwem innych podmiotów, ale nie prowadzi to do bezpośredniej rywalizacji), czy
systemu opartego na współpracy (cooperative, państwa czują się odpowiedzialne za
wzajemne bezpieczeństwo). Powtarzanie za realistami, że państwa są z natury egoistyczne i w
realiach anarchii dążą do maksymalizacji swojej potęgi kosztem innych sprawia, że właśnie
przez ten pryzmat decydenci polityczni interpretują stosunki międzynarodowe i
bezpieczeństwo. Realizm, zdaniem Alexandra Wendta, stał się samospełniająca
przepowiednią; państwa zakładają, że inni są egoistyczni, więc prowadzą taką politykę, która
ustrzeże je przed konsekwencjami innych egoizmów, a własny egoizm zaspokoi.

JAROSŁAW PIĄTEK 1
„K” powstały w latach 80 XX w., skupia się na roli, jaką w kształtowaniu bezpieczeństwa
odgrywają czynniki wyobrażeniowe i konstrukcja społeczna;
dowodzi, że struktura życia społecznego powstaje w drodze intersubiektywnej interakcji,
czynniki i struktury tworzą się wzajemnie, a czynniki wyobrażeniowe (ideational factors),
takie jak normy, tożsamość i idee, decydują na ogół o kształtowaniu się i dynamice polityki
światowej, również w zakresie dot. bezpieczeństwa;

Szersza formuła bezpieczeństwa wynikająca:

 zmiana polityki ZSRR (tzw. nowe myślenie), uosabiana przez M. Gorbaczowa, ze
wszystkimi swoimi konsekwencjami (rozpadem ZSRR, zakończeniem zimnej wojny,
utrzymaniem NATO) była mocnym dowodem na to, że teorie realistyczne i liberalne
nie potrafią wyjaśnić zmian zachodzących w środowisku bezpieczeństwa,
 sprzeciw wobec militarnej i nuklearnej obsesji charakterystycznej dla zimnej wojny,
 popularność teorii chaosu (efekt motyla)
 podkreślanie innych istotnych czynników, takich jak połączenia gospodarcze i
społeczne, rola instytucji, współzależności, problemy ekologiczne, zdrowotne, itp.
powszechne pojmowanie bezpieczeństwa związane z modą na idee zrównoważonego
rozwoju oraz procesy globalizacyjne
na ile szerokie?
• na tyle, aby pomieścić ideę „absolutnego” bezpieczeństwa dla naszej części
świata
• brak pytań jak zapewnić bezpieczeństwo większości ludzi na świecie!
• jeden punkt widzenia - np. zagrożenie asymetryczne, zagrażające państwa
upadłe itp.
• dla kogo my jesteśmy zagrożeniem? komu nie potrafimy lub nie chcemy
pomóc (akcje humanitarne)?

Konstruktywizm: główne zasady i ogólne założenia

 niechęć do analitycznych definicji bezpieczeństwa, uniwersalnych i abstrakcyjnych
 nie da się abstrakcyjnie i ogólnie orzec, co jest źródłem zagrożeń w polityce
światowej, a także że to przywódcy państw, opierając się na idei wewnątrzpaństwowej
tożsamości, kreują inne państwa na „przyjaciół” lub „wrogów”, by następnie
odpowiednio do tego odnosić się do nich
 Bezpieczeństwo jest więc dla konstruktywistów konstruktem społecznym o treści
zmiennej zależności od kontekstów. Odpowiedzi o bezpieczeństwo zmieniają się wraz
z kontekstem oraz że kształtuje je społeczna interakcja pomiędzy aktorami
 bezpieczeństwo nabiera znaczeń, że dzieje się to w przestrzeni negocjacji (przede
wszystkim między przywódcami politycznymi i świadkami ich działań w
poszczególnych krajach) oraz rywalizacji (między różnymi podmiotami posiłkującymi
się odmiennymi wizjami „naszych” wartości i właściwego postępowania).
 Kluczowym założeniem konstruktywizmu jest to, że istniejący obiektywnie świat
materialny spowity jest w sieć znaczeń i praktyk rozpoznawanych oraz podzielanych
przez ludzi. Intersubiektywne znaczenia są wiedzą zbiorową. W rezultacie ludzie nie
tyle obcują z przedmiotami, ile z ich znaczeniami, interpretacjami. Rzeczywistość
JAROSŁAW PIĄTEK 2
 społeczna jest konstruktem, a bezpieczeństwo są nieodłączną częścią tej
rzeczywistości. To nie świat materialny, ale znaczenia, jakie podmioty przypisują
poszczególnym obiektom, kształtują politykę.
 Np. ten sam pistolet w ręku przyjaciela ma dla nas inne znaczenie niż broń trzymana
przez naszego wroga. Nie sama broń wywołuje w nas strach, lecz relacja
(wyobrażenie o tej relacji), jaka łączy nas z osobą trzymającą broń.
 „K” opiera się na złożeniu, że w zasadzie nie istnieje obiektywna rzeczywistość
społeczna jako taka. Natomiast jest ona i poszczególne jej segmenty konstruktem
społecznym, produktem życia społecznego, efektem jego wielokrotnej reinterpretacji,
przynależy do tradycji oceniających bezpieczeństwo.
 relacje między podmiotem a obiektem badania, w tym także z innymi podmiotami
(aktorami), określane są przez znaczenie, jakie jest im nadawane, a to zależy od
tożsamości badacza. Czyli stosunki międzyludzkie, w tym także zagadnienia dot.
bezpieczeństwa, składają się zasadniczo z myśli i idei, nie zaś z elementów
materialnych

Podmiot a struktura

STRUKTURA np. BEZPIECZEŃSTWO

Bezpieczeństwo to konstrukt społeczny wynikający z tożsamości i norm

• konstrukt społeczny, charakterystyczny dla pewnego momentu w historii i pewnych

form polityki tożsamości, nie zaś koniecznym produktem anarchii,

• może zostać zniesione, na przykład w warunkach pojawienia się i rozwoju „wspólnot

bezpieczeństwa”, czyli grup podmiotów (zwykle państw), dla których użycie siły w
rozwiązywaniu wzajemnych sporów staje się z czasem nie do pomyślenia. np.
zapoczątkowana w 1945 roku europejska współpraca w dziedzinie bezpieczeństwa, budząca
nadzieję, że rozwój wspólnych norm i ich instytucjonalizacja może przynieść w przyszłości
przełom w stosunkach bezpieczeństwa

• zbiorowe pojęcia o właściwym i uzasadnionym postępowaniu mogą się okazać

niezwykle uporczywe, a nawet hegemoniczne

JAROSŁAW PIĄTEK 3
• mechanizmy, poprzez które pewne wzory właściwego postępowania mogą się stawać
na tyle potężne, by skutecznie ograniczać zakres możliwych działań politycznych na skalę
globalną

• Tożsamość [czyli poczuciem tego, kim jesteśmy] to podstawowy czynnik

konstruowania bezpieczeństwa, jest produktem intersubiektywnych i zinstytucjonalizowanych
idei.
Niezwykle istotnym dla zrozumienia dynamiki bezpieczeństwa jest, zdaniem
konstruktywistów, badanie powstawania zbiorowych tożsamości, które są produktem
intersubiektywnych i zinstytucjonalizowanych idei.
Państwo może mieć kilka tożsamości w różnych kontekstach, a formuje swoje tożsamości
poprzez uczestnictwo we wspólnych znaczeniach w kontaktach z innymi państwami. Co
ważne, państwo nie może zupełnie kontrolować procesu kształtowania własnej tożsamości,
ale może wpływać na ten proces, kształtując dyskurs. Państwo musi najpierw ustalić kim jest,
by wiedzieć, czego tak naprawdę chce. Tożsamość warunkuje określenie interesów, czyli
wyobrażeń państw o ich potrzebach, przy czym konstruktywiści zwracają uwagę, że same
pojęcia, odnoszące się do interesów, mogą zmieniać znaczenia. Z tego względu
konstruktywiści poświęcają wiele uwagi historycznemu konstruowaniu interesów
narodowych oraz rozumieniu suwerenności. Konstruktywiści uznają suwerenność za
konstrukcję społeczną, intersubiektywną zasadę konstytutywną, która ukształtowała w
procesie historycznym.

Państwa nie są niezmiennymi jednostkami, a status quo w stosunkach międzynarodowych

jest złudne. Zwrócenie uwagi na dokonujące się w stosunkach międzynarodowych zmiany
jest kolejnym ważnym spostrzeżeniem.
Idee odgrywają kluczową rolę w zrozumieniu dynamiki stosunków międzynarodowych. Przy
czym należy pamiętać, że chodzi o te idee, które w wyniku upowszechnienia i internalizacji
stały się normami.

Poza tożsamością, najważniejszym czynnikiem wyobrażeniowym, jaki kształtuje politykę

światową, są przyjmowane społecznie normy. Normatywne i ideologiczne elementy struktury
kształtują tożsamości i interesy podmiotów przez trzy mechanizmy: wyobrażenie (o tym, jak
aktorzy powinni działać), komunikację, przymus. W omawianym tu kontekście pojęcie norm
odnosi się najczęściej do panujących przekonań o właściwym postępowaniu najistotniejszych
członków społeczności międzynarodowej, czyli państw
Normy są intersubiektywnymi (podzielanymi przez większość) ideami dotyczącymi
zachowań. Mogą mieć one charakter zinstytucjonalizowany (np. w dokumentach), lub
nieformalny (obecne jedynie w dyskursie). Wyrastające z norm utrwalone instytucje i
praktyki tworzą strukturę, stanowiącą całościowy kontekst stosunków międzynarodowych.

Kontekst ów wpływa na podmioty sprawcze w nim działające, ale jednocześnie sam jest przez
te podmioty formowany. Podkreślenie wzajemnie konstytuującej relacji łączącej podmioty
(agents) i strukturę (structure) jest jednym z głównych spostrzeżeń konstruktywistów.

Przeobrażenie struktury jest możliwe, bo przekonania indywidualnych podmiotów mogą

zostać upowszechnione i stać się intersubiektywne dzięki determinacji propagatorów (norm
enterpreneurs – promujących ich podmiotów). Martha Finnemore razem z Kathryn Sikknik
JAROSŁAW PIĄTEK 4
przedstawiły cykl wyłaniania się nowych norm: pierwszym etapem jest pojawienie się nowej
idei u jednego lub kilku podmiotów; dzięki aktywności szczególnie zaangażowanych
podmiotów (norm enterpreneurs) nowa norma ulega upowszechnieniu; gdy liczba podmiotów
przyjmujących tę normę osiągnie masę krytyczną, pojawia się efekt nasilenia (cascade)
intensywności upowszechniania idei – gdy coraz więcej podmiotów w krótkim czasie uznaje
promowane przez normę zachowanie za właściwe (appropriate). Ostatnim etapem jest
instytucjonalizacja normy.

Kolejną cechą konstruktywistycznego podejścia jest dowodzenie, iż państwa kierują się w

swoich działaniach logiką stosowności (logic of appropriateness), a nie tylko tego, co wynika
z logiki konsekwencji (logic of expected consequences),
To, co realiści uznają za przejaw racjonalnego działania państw, jest jedynie funkcją
zachowania uważanego za legitymizowane, co z kolei definiują intersubiektywne normy.
Państwa uważają za rozsądne to postępowanie, które jest określone przez inne podmioty jako
właściwe. Państwa chcą postępować „tak, jak należy”, a nie po prostu dążą do
maksymalizacji własnych preferencji.

Siła – uznawana przez realistów za najważniejszy interes – dla konstruktywistów ma naturę

dyskursywną, związana jest z wiedzą, ideami, kulturą, ideologią, językiem. Siła warunkowana
jest nie tyle przewagą materialną, ile zdolnością do kontrolowania intersubiektywnych
znaczeń. Ten ma władzę, kto formuje i kontroluje dominujący w stosunkach
międzynarodowych dyskurs.

Bezpieczeństwo w przestrzeni negocjacji i rywalizacji

• bezpieczeństwo nabiera znaczenia ponieważ dzieje się to w przestrzeni negocjacji
(przede wszystkim między przywódcami politycznymi i świadkami ich działań w
poszczególnych krajach) oraz rywalizacji (między różnymi podmiotami posiłkującymi się
odmiennymi wizjami „naszych” wartości i właściwego postępowania
• znaczenie wsparcia społecznego dla dyskursów elit lub przynajmniej ich biernej
akceptacji.
• czynniki po stronie społeczeństw państw okazują się zdolne są spowodować zmianę w
dyskursach i praktykach polityki zagranicznej czy też bezpieczeństwa.
• Do takiej zmiany może doprowadzić działanie różnych podmiotów niepaństwowych,
zmieniające kontekst normatywny, w jakim funkcjonują elity polityczne
• opinia publiczna przez swe wsparcie czy bierną akceptację wpływa na proces
konstruowania bezpieczeństwa i umożliwia polityczne działanie, otwiera to pole do
rywalizacji jako dalszego czynnika kształtującego bezpieczeństwo.
• Rywalizację taką podejmują podmioty pragnące przeforsować własne wizje
społeczeństwa i wzorce działania.
• definicje bezpieczeństwa i zagrożeń mogą być i są przedmiotem rywalizacji, a
uzyskanie i utrzymanie dominacji pewnego dyskursu bezpieczeństwa wymaga „znacznych
nakładów ideologicznych”.

Szkoła kopenhaska. Sekurytyzacja

W schemacie badań konstruktywistycznych mieści się tzw. szkoła kopenhaska, stworzona
przez grupę uczonych, skupionych wokół Barry’ego Buzana i Ole Wævera, realizujących
wspólny projekt badawczy w nieistniejącym już obecnie Kopenhaskim Instytucie Badań
JAROSŁAW PIĄTEK 5
Pokoju (COPRI). Głównymi pojęciami wypracowanymi przez nich stały się
„sekurytyzacja”, „sektory bezpieczeństwa”, i „regionalne kompleksy bezpieczeństwa”.
Uczeni ci przyczynili się do ugruntowania szerokiego odmilitaryzowanego zdefiniowania
bezpieczeństwa.

Badacze ze szkoły kopenhaskiej – i szerzej, zwolennicy konstruktywizmu – jako

sekurytyzację (securitization) określają proces przechodzenia wyzwań do kategorii zagrożeń.
Wskazują oni, że w momencie, gdy kończy się debata nad określonym zjawiskiem, a
rozpoczynają się działania mające na celu wyeliminowanie go (lub złagodzenie jego skutków)
rozpoczyna się securitization, a proces ten jest często rozciągnięty w czasie i potrzeba lat, aby
wyzwanie zaczęto postrzegać jako zagrożenie.
Sekurytyzacja może być postrzegana jako jeszcze bardziej skrajna forma niż upolitycznienie
pojawiającego się zjawiska, problemu. Tak było na przykład z oceną degradacji środowiska
naturalnego, która jeszcze w latach 80. XX wieku była traktowana jako wyzwanie, a
następnie została uznana przez polityków i społeczeństwa za zagrożenie.

W uproszczeniu można przyjąć, że wyzwania i zagrożenia mieszczą się na linii pewnego

kontinuum, w którym stopniowo powstaje potrzeba, a potem przekształca się ona w
konieczność podjęcia przez podmiot działań na rzecz zapewnienia jego bezpieczeństwa.

Podejmowanie wyzwań ma charakter pozytywny, gdyż nie oznacza działań eliminujących,

czyli negatywnych.

Natomiast gdy wyzwania stają się zagrożeniami, podmioty muszą podejmować działania
negatywne, eliminujące, a następnie dopiero pozytywne, czyli zapobiegawcze przed
powtarzaniem się zagrożeń.

Oznacza to, że działania na rzecz zapewniania bezpieczeństwa stanowią pewien ciąg akcji na
przemian pozytywnych i negatywnych.

Implicite wyzwania i zagrożenia dla bezpieczeństwa różnych podmiotów stanowią pewną

klasę (grupę) zjawisk skłaniających państwa i inne instytucje do działań (pozytywnych i
negatywnych). Z tego względu, i dla uniknięcia nieporozumień w subiektywnym rozróżnianiu
wyzwań i zagrożeń, warto ujmować je łącznie, traktując jako rodzaje ryzyka dla
bezpieczeństwa podmiotów.

Regionalny kompleks bezpieczeństwa (regional security complex): spójny geograficznie

zbiór jednostek, dla których procesy i dynamiki bezpieczeństwa są na tyle splecione, że ich
problemy bezpieczeństwa wymagają łącznego rozpatrywania i rozwiązywania.
Wg. Barry Buzan, People, States and Fear (1983) trzy poziomy bezpieczeństwa:
1) jednostki (życie, zdrowie, status, bogactwo, wolność)
2) państwa (idea, baza fizyczna, część instytucji)
3) struktury międzynarodowej (najszersze, skomplikowane)
Sektory bezpieczeństwa (security sectors): sfery działania i zależności (wojskowa,
społeczna, polityczna, gospodarcza i ekologiczna), w których rozwijają się szczególne formy
interakcji bezpieczeństwa i specyficznie określa się dla niego przedmioty odniesienia.

JAROSŁAW PIĄTEK 6
Barry Buzan, Ole Wæver, Jaap de Wilde, Security: a New Framework for Analysis, 1997
5 sektorów - społecznych relacji, opartych na:
1) Militarny – siłowym przymusie
2) Polityczny – władzy, wzajemnym uznaniu, itp.
3) Ekonomiczny – handlu, produkcji, finansach
4) Społeczny – wspólnej tożsamości
5) Środowiskowy – działalności człowieka i planetarnej biosfery

Barry Buzan - narodowe bezpieczeństwo

• należy brać pod uwagę wszystkie trzy poziomy bezpieczeństwa: indywidualnym
państwowy, systemowy
• na wszystkich poziomach należy rozważyć kwestie bezpieczeństwa wg
poszczególnych sektorów
• Poziomy i sektory mają służyć jako platformy postrzegania bezpieczeństwa z różnych
punktów widzenia

bezpieczeństwo międzynarodowe
• nie jest to suma bezpieczeństwa poszczególnych państw i innych uczestników!
• ma dawać gwarancje przetrwania i pokojowego rozwoju systemowi
międzynarodowemu - stabilny układ stosunków międzynarodowych, bez widocznych
tendencji do kryzysu (ochrona istniejącego status quo)
• prawo międzynarodowe oraz inne więzi i porozumienia mają stanowić wzajemne
gwarancje i eliminować zagrożenia
• szerokie: ma być otwarte dla wszystkich
• wąskie: ma służyć forsowaniu własnych interesów

W pracy Buzana czytamy: „Nie stosujemy sztywnego podziału bezpieczeństwa na

wewnętrzne i międzynarodowe, ponieważ wiele z przywoływanych przez nas sytuacji nie ma
związku z określonym państwem. Twierdzimy jednak, że na «bezpieczeństwo
międzynarodowe)) składają się problemy specyficznego rodzaju. Na pytanie, co sprawia, że
dana kwestia należy do sfer bezpieczeństwa międzynarodowego, można odpowiedzieć,
odwołując się do tradycyjnej logiki generałów i mężów stanu, którzy sferę bezpieczeństwa
łączyli zawsze z problemem przetrwania”. ( „przetrwanie wiąże się z zagrożeniami
egzystencjalnymi”). Choć bowiem - dowodzą- „gramatyka” bezpieczeństwa może się
przesuwać z jednego podmiotu na drugi, to wszystkim formom bezpieczeństwa
międzynarodowego wspólny jest horyzont przetrwania; pojęcie bezpieczeństwa można
wyodrębnić z pojęcia polityki jedynie przez ocenę, czy wchodzi w grę aspekt zagrożenia
egzystencjalnego (a nie jakiegokolwiek zagrożenia czy też poczucia dyskomfortu).
Bezpieczeństwo można opisać jako „wykraczające poza politykę” czy też jako „politykę
wyjątkowości” tylko pod warunkiem że zagrożenie egzystencjalne odróżni się od zagrożenia
w ogóle i poczucia dyskomfortu oraz gdy pojęcie zagrożenia egzystencjalnego powiąże się z
horyzontem przetrwania, ustanowionym jako nowa granica pomiędzy polityką wewnętrzną i
codzienną z jednej strony a polityką międzynarodową, wyjątkową - zwaną inaczej sferą
bezpieczeństwa - z drugiej. Inaczej mówiąc, poszerzenie pojęcia bezpieczeństwa staje się tu
możliwe, lecz pozostaje ograniczone ze względu na konieczność utrzymania swoistej istoty
bezpieczeństwa „międzynarodowego”.
JAROSŁAW PIĄTEK 7
 Literatura:

Redakcja naukowa Ryszard Zięba Stanisław Bieleń Justyna Zając, (2015), Teorie i podejścia badawcze w nauce o
stosunkach międzynarodowych, Uniwersytet Warszawski, Warszawa
Alexander Wendt, Społeczna teoria stosunków międzynarodowych, Warszawa 2008
Kukułka Józef (1978), Problemy teorii stosunków międzynarodowych (Warszawa: PWN).
Kukułka Józef (2000), Teoria stosunków międzynarodowych (Warszawa: Wydawnictwo Naukowe Scholar).
Wojciech Jakubowski, Adam Dąbrowski, Maciej Krzysztoszek (red.), Nowe spojrzenia w naukach o polityce.
Tom 1, (Warszawa: Wydział Dziennikarstwa i Nauk Politycznych UW)
Studia nad bezpieczeństwem, red. Paul D. Williams, Kraków 2012
Czaputowicz Jacek, Bezpieczeństwo międzynarodowe. Współczesne koncepcje, Warszawa 2012
Czaputowicz Jacek (2008), Teoria Stosunków Międzynarodowych. Krytyka i Systematyzacja (Warszawa: PWN).
Baylis J., Wirtz J., Gray C. S., Cohen E., (red.,) Strategia we współczesnym świecie. Wprowadzenie do studiów
strategicznych, Kraków 2009
Kostecki, Wojciech (2012), Strach i potęga. Bezpieczeństwo międzynarodowe w XXI wieku, Warszawa:
Wydawnictwo Poltext.
Zięba Ryszard (1997), „Kategoria bezpieczeństwa w nauce o stosunkach międzynarodowych”, w: Davis B.
Bobrow, Ryszard Zięba (red.), Bezpieczeństwo narodowe i międzynarodowe u schyłku XX wieku (WN
Scholar).
Zięba Ryszard (2006), „Teoria ogólna bezpieczeństwa państwa w stosunkach międzynarodowych”, w: Stosunki
międzynarodowe w XXI wieku…, ss. 935–953.
Jackson Robert, Sørensen Georg (2006), Wprowadzenie do stosunków międzynarodowych. Teorie i kierunki
badawcze (Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego).
Burchill Scott, Devetak Richard, Linklater Andrew, Paterson Matthew, Reus-Smit Christian, True Jacqui (2006),
Teorie stosunków międzynarodowych (Warszawa: Książka i Wiedza).
Wojciuk Anna (2010), Dylematy potęgi. Praktyczna teoria stosunków międzynarodowych (Warszawa: WUW).
Wendt Alexander (1999), Social Theory of International Relations (Cambridge: Cambridge Univeristy Press).
Onuf Nicholas (2013), Making Sense, Making Worlds. Constructivism in Social Theory and International
Relations (New York: Routledge).
Kratochwil Friedrich (1989), Rules, Norms and Decisions: On the Conditions of Practical and Legal Reasoning in
International Relations and Domestic Affairs (Cambridge: Cambridge University Press).
Giddens Anthony (1984), The Constitution of Society: Outline of the Theory of Structuration (Cambridge: Polity
Press).
A. Giddens (2008), Konsekwencje nowoczesności, Kraków
Ł. Fijałkowski, Teoria sekurytyzacji i konstruowanie bezpieczeństwa, Uniwersytet Wrocławski, „Przegląd
strategiczny 2012”, nr.1, s.152
Ł. Fijałkowski, Akt mowy i język bezpieczeństwa, a konstruowanie globalnych zagrożeń (dyskursywne podejście
do bezpieczeństwa), „Kultura-Historia-Globalizacja” Nr. 14, 2013., s.91
Ł. Fijałkowski, Teoria sekurytyzacji, a realistyczne ujęcie bezpieczeństwa, [w:] Teoria realizmu w nauce o
stosunkach międzynarodowych: założenia i zastosowania badawcze, pod red. E. Haliżaka, J.
Czaputowicza. – Warszawa, 2014

JAROSŁAW PIĄTEK 8