17 Turk Istiklal Harbi Idari Faaliyetler

D
T. C.
GENELKURMAY HARP TARİHÎ BAŞKANLIĞI
RESMÎ YAYINLARI SERÎ NO : 1
C;KNF,LKIIRMAY ATASK BAf^KAMJCI KÜTÜPHANESİ

1800362000000102
TÜRK İSTİKLÂL HARBÎ

VII nci Cilt
İDARÎ FAALİYETLER
(15 MAYIS 1919 - 2 KASIM 1923)
Gnkur. ATAŞE ve D»nt.

Es'./ : -:^3i
K :OXUûO(
Ye . AS/3^2.
Kopya ' 0 : ^ mm ATAŞE B$l.
Geliş Tarihi: KÜTÜPHMÊSİ
Giriş T : ,
Kayıt No :
ANKARA
Gnkur. Basımevi
19 7 5
9-56. ıD^j
Demirbaş.: O ^^0 15 6 Tu A
İL9^
fej
w
t
M
'■•■ -____ :. . .. .i .C-‘

ÖNSÖZ
Birinci Dünya Harbinin galip devletleri, Mondros Mütarekesi ile Os

manlI Devletini tam bir baskı altına alarak Türk Silahlı E?u'wetlerini iş gö
remez hale getirmişlerdi.
îtüâf Devletleri harp sonrasında; ordunun silah, mühimmat ve her
türlü harp araç ve gereçlerini, kontrollan altına almışlardı.
Bu koşullar altında; Yunanlıların 15 mayıs 1919’da bir kısım kuvvetle
İzmir’e çıkması, durumu daha da kötü bir hale getirmişti.
Savaş, önce Kuvayi Milliye tarafmdan sürdürülmüş. Büyük Millet
Meclisi ve Hükümeti kurulduktan sonra askerî birliklerle devam ettirilmişti.
Yurdun içinde bulunduğu malî bunalım, ekonomik yetersizlik ve sağ
lık koşullanmn meydana çıkardığı güçlükler, arka arkaya devam eden sa
vaşların verdiği bitkinlik ve diğer faktörler, cephelerin İdarî faaliyetlerce
desteklenmesini zorlaştırmış ve bu hizmetlerin bÜ5Ûik gayretler ve feda
kârlıklarla yürütülmesine sebep oimtiştur. ,
İstiklâl Harbi VII nci cildini m-eydana getiren bu kitapta, Millî Müca
delenin her safhasındaki siyasî ve askerî durumlara da kısaca değinildik
ten sonra, yurt çapmdaki idari faaliyetler ana konu .olarak alınmıştır. Böy-
lece, yurt ve ulusun olanak ve yeteneklerinin ne durumda olduğu ve harbin
nasıl desteklendiği açıklanmaya çahşılmıştır.
Kitabın yazılmasında Harp Tarihi Başkanlığı, Cumhurbaşkanlığı
Arşivleri belgelerinden, resmî ve özel eserlerden faydalanılmış ve Emekli
General Cevdet TİMUR başkanhğmda Em, Alb. Rauf ATAKAN, Em. Alb.
Alişan BERKTAY, Em, Alb. Veli ERTEKİN tarafmdan hazırlanmış ve
yetkili komisyonlarca incelenmiştir.
Dündar YİĞİTBAŞI
Tümgeneral
Harp Tarihi Başkanı
^.T'
■'Vv j, -T* '■
- 1
'r!', İJ'^ ' *' ''lkl|. ■ '■ u lİ'Â
, , ''tlL.1 ' y.u.
■ J/'> 7'^ i-,, ' \m^

I^J.lf^. , -*T ’r;^
,i‘ V-
■rv.ıç.'
ivjiu--'v jiıi^
%' ^ 1-w Mufc';;:» vatF^J

' " — - !^- '.,, r" ^ "r '
Â-fı^'ît üiu ı!;Jj
' -1 d; n uIh^ ■ +• t*' ^
i/J
1 d; 'b l. J<üıut
■ ,.[,'flİ4>L-İ3
^İÎ([/Â-
_ ,1I^İ^jÎa -■'; J^r.’j/
ıflf rtıü^^^
^ l\
M
Ppi^lt»
»âai
İÇİNDEKİLER
Sayfa
ÖNSÖZ
İÇİNDEKİLER .......................................................................... ı-xn
GİRİŞ .......................................................................................... 1
BİRİNCİ BÖLÜM
YUNANLILARIN BATI ANADOLU’DA İSTİLÂ
HAREKETLERİ, KUVAYİ MİLLİYEDE GENEL DURUM
VE İDARİ FAALİYETLER
(15 Mayıs 1919 - 4 Eylül 1919)
A. GENEL DURUM ...................................................................... 9
1. Siyasî Durum ...................................................................... 9
2. İzmir’in İşgali...................................................................... 10
3. Halkta Kuvayi Milliye Ruhunun Uyanması................... 10
4. Batı Anadolu’da Kuvayi îvlilliyenin Kuruluşu ............... 11
5. Temmuz ve Ağustos 1919 Olayları.................................. 13
6. İşgal Bölgesindeki Düşman Durumu.............................. 14
B. BATI ANADOLU KUVAYİ MİLLİYESİNDE İDARÎ
FAALİYETLER ...................................................................... 14
1. Genel .................................................................................. 14
2. Kuvayi Milliyede İkmal Faaliyetleri ............................... 16
3. İdarî Faaliyetlerle İlgili Olarak Alman Kararlar ve
Kongreler .......................................................................... 23
4. Kuvayi Milliye Dönemindeki İdarî Faaliyetler özeti .... 25
İKİNCİ BÖLÜM
SİVAS KONGRESİ VE HEYETİ TEMStLİYE
DÖNEMİNDE GENEL DURUM VE İDARÎ
FAALİYETLER
(4 Eylül 1919 - 22 Nisan 1920)
A. GENEL DURUM ...................................................................... 27
1. Dış Siyasî Durum .............................................................. 27
2. İç Siyasî Durum .............................................................. 27
3. Heyeti Temsiliyenin Aldığı Kararlar .............................. 31
4. Sivas Kongresinden Sonra Heyeti Temsiliyenin Batı
Anadolu ile İlgilenmesi......................................................
Sayfa
5. Millî Kuvvetlerin Örgütlenmesi ....................................... 32

6. Batı Anadolu’nun Cephelere Bölünmesi ....................... 34
7. Milne Hattı ...................................................................... 34
8. Aralık 1919’da Türk ve Yunan Kuvvetlerinin Genel
Durumü .............................................................................. 35
B. SİVAS KONGRESİNDEN (4 EYLÜL 1919) İTİBAREN
İDARÎ FAALİYETLER .......................................................... 36
1. Batı Anadolu’da Kuvayi Milliyenin Lojistik Desteği .... 36
2, Lojistik Faaliyetler .......................................................... 38
C. HEYETİ TEMSİLİYE DÖNEMİNDE YURT İÇİNDEN
PARA TEDARİKİ, İSTANBUL’DAN VE GELİBOLU’DAN
KAÇIRILAN SİLAH VE CEPHANE, 13 NCÜ KOLORDU
DAN GETİRİLEN SİLAH VE CEPHANE........................... 52
1. Yurt içinden Para Tedariki .............................................. 52
2. İstanbul’dan ve Gelibolu’dan Kaçırılan Silah ve Cep
hane .............................................................................. 53
3. 13 ncü Kolordudan Batı Cephesindeki Kolordulara Gön
derilen Silah ve Cephane (4 Eylül 1919 - 23 Nisan 1920) 57
ÜÇÜNCÜ BÖLÜM
BÜYÜK MİLLET MECLİSİ VE HÜKÜMETİNİN
KURULMASINDAN SONRA SİYASÎ VE ASKERÎ
DURUM, İDARÎ FAALİYETLER
(23 Nisan 1920 - 9 Kasım 1920)
A. SİYASÎ DURUM VE BATI CEPHESİNDE ASKERÎ DU
RUM .......................................................................................... 61
1. Siyasî Durum ...................................................................... 61
2. Batı Cephesinde Askerî Durum ...................................... 62
B. BÜYÜK MİLLET MECLİSİ VE HÜKÜMETİNİN KU
RULMASINDAN SONRAKİ İDARÎ FAALİYETLER ....... 66
1. Genel Durum ...................................................................... 66
2. Bazı Birliklerde Lojistik Faaliyetler ve Kuvayi Milliye-
cilere Verilen Ücretler...................................................... 66
3. Fevzi (Mareşal ÇAKMAK)Paşa’mn Önemli Bir Demeci 69
4. Mayıs - Ağustos 1920 Aylan İçindeki Faaliyet ve Hiz
metler .............................................................................. "^1
— m —
Sayfa
5. Gönüllüler Teşküâtı 74
6. Güney Cephesi ..... 76
7. Doğu Cephesi ......... 85
C. BU DÖNEMDEKİ İDARÎ FAALİYETLER ....................... 88
1. Para Tedariki...................................................................... 88
2. 13 ncü Kolordudan Getirilen Silah ve Cephane ........... 94
3. İstanbul ve Dolaylarından Kaçırılan Silah ve Cephane .... 96
4. Sovyet Rusya’dan Alınan Silah ve Cephane ile Harp
Gereçleri ..............................................................................
D. İSTİKLÂL HARBİNDE İMALÂTI HARBİYE (ASKERÎ
FABRİKALAR) ...................................................................... 114
1. Genel .................................................................................. 114
2. İmalâtı Harbiye Genel Müdürlüğünün Teşkili ve Faali
yetleri .................................................................................. 115
3. İstiklâl Harbinde Askerî Fabrikaların Faaliyetleri....... 117
4. Askerî Fabrikalann Yapım ve Onarım Hizmetleri ...... 121
E. İNEBOLU VE KASTAMONU DOLAYLARINDA LOJİS

TİK DESTEK HAREKETLERİ.............................................. 131
1. Cepheye Gönderilen Çeşitli Cinsten ve Sürgüsüz Tü
feklerin Doğurduğu Sorunlar .......................................... 132
2. Yerli Süngü Yapımı, Dikenli ve Dikensiz Tellerden Ya
rarlanma .............................................................................. 133
3. Tüfek ve Fişeğe Duyulan Büyük İhtiyaç ....................... 133
4. İstiklâl Harbi Yıllarında İnebolu İskelesine Uğrayan
Yerli ve Yabancı Vapurlar .............................................. 134
5. Kastamonu İli Müdafaayi Hukuk Cemiyetlerinin 1920
Yılında Yaptıkları Eşya ve Para Yardımları ............... 134
3. İnebolu - Kastamonu - Çankırı - Ankara Yolundaki
Ulaştırma Faaliyetleri ve 14 ncü Nakliye Kolunun
Kurulması .......................................................................... 135
DÖRDÜNCÜ BÖLÜM
İSTİKLÂL HARBİNDE MÜLKÎ TAKSİMAT, NÜFUS,
MALÎ VE EKONOMİK DURUM
A. MÜLKÎ TAKSİMAT VE NÜFUS .......................................... 145
1. Mülkî Taksimat ........................................... 145
2. Nüfus .................................................................................. 146
IV —
Sayfa
B. MALÎ DURUM .......................................................................... 148

1. 1920 Yılı Bütçesi .............................................................. 148
2. 1921 Yılı Bütçesi .............................................................. 148
3. 1922 Yılı Bütçesi .............................................................. 165
4. Dış Memleketlerden Yapılan Para Yardımları ............... 166
C. İSTİKLÂL HARBİNDE EKONOMİK DURUM ................... 176

1. Tarım, HayvancıliK, Madenler, Sanayi ve Ticaret ....... 176
2. İstiklâl Harbi Sırasında Kömür ve Madenler ............... 188
3. İstiklâl Harbi Sırasında Ulaştırma .............................. 190
BEŞİNCİ BÖLÜM
İSTİKLÂL HARBİNDE LOJİSTİK ESASLAR,
GÜNÜMÜZDE LOJİSTİK ESASLAR, İKİSİ ARASINDAKİ
FARKLAR, GENELKURMAY BAŞKANLIĞI İLE MİLLÎ
SAVUNMA BAKANLIĞININ TEŞKİLÂT VE GÖREVLERİ
A. İSTİKLÂL HARBİNDE UYGULANAN LOJİSTİK ESAS
LAR 213
1. Genel .................................................................................. 213
2. Lojistik Konuların Dayandığı Seferiye Nizamnamesi
Esasları ve Projeler .......................................................... 213
B. GÜNÜMÜZDE LOJİSTİK ESASLAR .................................. 222
1. Silahlı Kuvvetlerin Lojistik Desteği .............................. 222
2. Lojistik Planlamada Kullamlacak Faktörler................... 223
C. İSTİKLÂL HARBİ İLE GÜNÜMÜZ LOJİSTİK ESASLARI

ARASINDAKİ FARKLAR .................................................. 224
D. GENELKURMAY BAŞKANLIĞI İLE MİLLÎ SAVUNMA
BAKANLIĞININ KURULUŞ, TEŞKİLÂT VE GÖREV
LERİ .......................................................................................... 226
1. Genel .................................................................................. 226
2. Genelkurmay Başkanlığının Kuruluş ve Görevleri ....... 226
3. Millî Savunma Bakanlığıma Kuruluş ve Görevleri ...... 229'
_ V —
Sayfa
ALTINCI BÖLÜM
BİRİNCİ VE İKİNCİ İNÖNÜ MUHAREBELERİ,
AYAKLANMALAR VE BU DÖNEMDEKİ
(9 Kasım 1920 - 15 Nisan 1921)
A. İnönü muharebeleri ve bu dönemdeki ayak
lanmalar .............................................................................. 231
1. Genel .................................................................................. 231
2. Birinci İnönü Muharebesi.................................................. 232
3. ikinci İnönü Muharebesi .................................................. 233
4. 1921 Yılında Meydana Gelen İç Ayaklanmalar............... 235
B. İNÖNÜ MUHAREBELERİ DÖNEMİNDEKİ İDARÎ
FAALİYETLER ...................................................................... 236
1. Daha önce Kurulan Menziller.......................................... 236
2. Sevkıyat ve Nakliyat Genel Müdürlüğünün Kurulması,
Görevleri .............................................................................. 240
3. Elcezire Cephesinden Getirilen Silah, Cephane ve Ge
reçler ............................................................................... 246
4. İstanbul’dan Kaçırılan Silah, Cephane ve Gereçler....... 249
5. Doğ'u Cephesinden Getirilen Silah, Cephane ve Gereç
ler .......................................................................................... 251
6. Sovyet Rusya’dan Alman Silah ve Cephane................... 262
Sevkıyat ve Nakliyat Genel Müdürlüğünün Faaliyetleri 269
8. Millî Savunma Bakanlığınca Yapılan İdarî Faaliyetler .... 275
YEDİNCİ BÖLÜM
KÜTAHYA - ESKİŞEHİR MUHAREBELERİ VE BU
DÖNEMDE İDARÎ FAALİYETLER
(25 Nisan - 25 Temmuz 1921)
A. KÜTAHYA - ESKİŞEHİR MUHAREBELERİ ................... 301
1. Genel .................................................................................. 301
2. Türk ve Yunan Kuvvetleri .............................................. 301
3. Muharebenin Cereyan Tarzı .......................................... 303
— VI —
Saj-fa
B. KÜTAHYA - ESKİŞEHİR MUHAREBELERİ DÖNEMİN

DE İDARÎ FAALİYETLER .................................................. 304

reçler .................................................................................. 304
2. Dogn Cephesinden Getirilen Silah, Cephane ve Gereç
ler ......................................................................................... 305
3. İstanbul’dan Kaçırılan Silah, Cephane ve Gereçler ....... 311
4. Sovyet Rusya’dan Alınan Silah ve Cephaneler ........... 313
5. Sevkiyat ve Nakliyat Genel Müdürlüğünün Faaliyetleri 316
6. Millî Savunma Bakanlığınca Yapılan İdarî Faaliyetler 320
SEKİZİNCİ BÖLÜM
SAKARYA MEYDAN MUHAREBESİ VE BU DÖNEMDEKİ
(26 Temmuz - 10 Ekim 1921)
A. SAKARYA MEYDAN MUHAREBESİ .............................. 331
B. SAKARYA MUHAREBELERİ DÖNEMİNDE İDARÎ
FAALİYETLER 334
Sevkıyat ve Nakliyat Genel Müdürlüğünün Teşkilât ve
Görevleri .......................................................................... 334
Elcezire Cephesinden Getirilen SUah, Cephane ve Ge
reçler .................................................................................. 336
Doğu Cephesinden Getirilen Silah, Cephane ve Gereç
ler ................................................... ...................................... 339
İstanbul’dan Kaçınlan Silah, Cephane ve Gereçler....... 344
Sovyet Rusya’dan Alman Silah ve Cephane................... 347
Sevkıyat ve Nakliyat Genel Müdürlüğünün Faaliyetleri 350
7. Bu Dönemde MUlî Savunma Bakanlığınca Yapılan
İdarî Faaliyetler .............................................................. 354
- \^1 -
Sayfa
DOKUZUNCU BÖLÜM
BÜYÜK TAARRUZA HAZIRLIK DÖNEMİNDE SİYASÎ
VE ASKERÎ DURUM, BU DÖNEMDE İDARÎ
FAALİYETLER
(11 Ekim 1921 - 30 Temmuz 1922)
A. SİYASÎ VE ASKERÎ DURUM.............................................. 383
1. Bu Dönemde İki Tarafın İç ve Dış Siyasî Durumları .... 383
2. Askerî Durum .................................................................. 384
3. Başkomutan’ın Büjmk Taarruz Kararı ve Hazırlanan
Taarruz Planımn Ana Hatları.......................................... 385
B. BU DÖNEMDE İDARÎ FAALİYETLER.............................. 385
1. Sevkıyat ve Nakliyat Genel Müdürlüğünün 1922 Yı
lında Teşkilât Yönünden Geçirdiği Değişiklikler ....... 385
reçler .................................................................................. 394
3. Doğu Cephesinden Getirilen Silah, Cephane ve Gereç
ler .......................................................................................... 396
4. İstanbul’dan Kaçırılan Silah, Cephane ve Gereçler .... 399
5. Sovyet Rusya’dan Alınan Silah ve Cephane................... 405
6. Sevkıyat ve Nakliyat Genel Müdürlüğünün Faaliyetle
ri .......................................................................................... 408
7. Bu Dönemde Millî Savunma Bakanlığınca Yapılan İdarî
Faaliyetler .......................................................................... 420
ONUNCU BÖLÜM
BÜYÜK TAARRUZ VE TAKİP HAREKÂTI, BU
DÖNEMDE İDARÎ FAALİYETLER VE ORDULARIN
boğazlara KARŞI HAREKÂTI
A. BÜYÜK TAARRUZ .............................................................. 493

1. Genel...................................................................................... 493
2. Muharebeler ....................................................................... 494
3. Takip Harekâtı .................................................................. 498
B, BU DÖNEMDE LOJİSTİK DESTEK ................................... 500
1. Elcezire, Doğu Cepheleri ve Sovyet Rusya Yardım-
lan ...................................................................................... 500
vm —
Sayfa
2. İstanbul’danKaçırılan Silah, Cephane ve Gereçler .... 500
3. Sevkıyat ve Nakliyat Genel Müdürlüğünün Faaliyetle
ri .......................................................................................... 504
4. Büyük Taamız ve Takip Harekâtında Genel Lojistik
Destek .............................................................................. 505
C. ORDULARIN BOĞAZLARA KARŞI HAREKÂTI VE LO
ZAN ANTLAŞMASI .............................................................. 506
1. Batı Cephesi Ordularının Boğazlara Karşı Harekâtı;
Lozan Antlaşmasına Kadar Geçen Zaman İçindeki
Olaylar.................................................................................. 506
2. Lozan Antlaşması .............................................................. 508
ONBİRİNCİ BÖLÜM
İSTİKLÂL HARBİNDE SAĞLHİ - VETERİNER
HİZMETLERİ; İSTİKLÂL HARBİ LOJİSTİĞİ ÖZETİ
VE SONUÇLAR
(15 Mayıs 1919’dan Harbin Sonuna Kadar)
A. SAĞLIK HİZMETLERİ .......................................................... 513
1. Genel ................................................................................. 513”
2. 1920 Yılında Sağlık Hizmetleri............................................... 515
3. 1921 Yılında Sağlık Hizmetleri ......................................... 530
4. 1921 Yılında Cereyan Eden Muharebelerde Sağlık Hiz
metleri ...................................................................................... 531
5. 1922 Yılında Sağlık Hizmetleri............................................... 542
6. Doğu Cephesi .......................................................................... 547
7. Elcezire Cephesi...................................................................... 550
8. Anadolu’nun Sağlık Durumu ................................... 554
9. Bulaşıcı Hastalıklar .............................................................. 554
10. Yunan Tutsaklan ve Sağlık Durumları............................... 555
11. İstiklâl Harbinde Genel Sağlık Durumu Hakkında İs
tatistik! Bilgi Özetleri .......................................................... 556
12. İstiklâl Harbinde Kızılay Demeğinin Ordu Sağlık Teş
kilâtına Yardımları .............................................................. 563
B. İSTİKLÂL HARBİNDE VETERİNER HİZMETLERİ....... 569
1. Genel ...................................................................................... 569
2. 1920 Yılı Veteriner Teşkilâtı, Tesis ve Kurumlan ........... 570
3. 1921 Yıh Veteriner Hizmetleri............................................... 577
4. 1922 Yılı Veteriner Hizmetleri ........................................... 597
5. Veteriner Hizmetlerine Toplu Bakış ................................... 609
IX —
Sayfa
C. İSTİKLÂL HARBÎ İDARÎ FAALİYETLER ÖZETİ VE

SONUÇ ...................................................................................... 610
1. İstiklâl Harbi İdarî Faaliyetler Özeti............................... 610
2. Sonuç ....... 615
ÇİZELGELER .......................................................................... 618
KRONOLOJİ .............................................................................. 619
BİBLİYOGRAFYA .................................................................. 621
DİZİN ...................................................................................... 625
DÜZELTMELER
HARİTALAR
(Harita : 1) İstiklâl Harbinde Mülkî İdare Bölümleri ........... 146

(Harita : 2) Kara ve Demiryolları (1921) ............................... 194
(Harita : 3) İşgal Altmda Bulünmayan Karayollarının Km.
Olarak Şehirlerarası Uzunlukları (12 Kasım
1921) 194
(Harita : 4) Doğu Cephesinden Batı Cephesine Silah ve Cep
hane İkmal Yollan 262
(Harita ; 5) 1921 -1922 Yıllannda Mülî Savunma Bakanlığı
Sevkiyat ve Nakliyat Umum Müdürlüğü ve Batı
Anadolu Menzü Müfettişliğinin Nakliyat Sorum
luluk Bölgesi ....... 410
— X —
Sayfa
KROKİLER
(Kroki : 1) Mondros Mütarekesi Sonrasında Osmanlı Ordu

sunun Konuşu (14 Mayıs 1919) ........................... 4
(Kroki : 2) Menderesler Grubu Cephesinin Bölgelere Bölü
nüşü (6 Şubat 1922) .......................................... 32
(Kroki : 3) Batı Anadolu’nun Cephelere Bölünüşü ve Milne
Hattı ................................................................. . 32
(Kroki : 4) Ankara - Kayseri İle Sivas Arasmda Kurulan
Menzü Teşkilâtı (25 Haziran 1920) ....................... 238
(Kroki : 5) Kastamonu Menzil Bölge Müfettişliğinin Konuşu
(1 Şubat 1921) ...................................................... 244
(Kroki : 6) 28 Eylül 1920 Batı Cephesinde İaşe Bölgeleri,
Genel Ambarlar ve Gönderilme İstikametleri .... 288
(Kroki : 7) Sakarya Meydan Muharebesinde Türk ve Yunan
Ordusunun Durumu (23 Ağustos 1921) ............... 332
(Kroki : 8) Batı Cephesi Kom'Utanlığmm 18 Eylül 1922 Ak
şam Durumu.......................................................... 506
(Eiroki : 9) Batı Cephesinin 11 Ekim 1922 Durumu............... 506
(Kroki : 10) Boğazlara Yönelen Harekâtın Devamı ve Yığı
nak (Ekim 1922) .................................................. 506
(Kroki : 11) Hastanelerin Durumu (1 Temmuz 1922) ........... 546
(Kroki : 12) Hayvan Hastane ve Depolanmn Durumu (1 Tem
muz 1922) ............................................................. 610
KURULUŞLAR
(Kuruluş : 1) Genelkurmay Başkanlığı Karargâhı Kuruluşu

(15 Aralık 1920) .................................................. 228
(Kuruluş : 2) Genelkurmay Başkanlığı Karargâhı Kuruluşu
(15 Şubat 1922) .................................................. 228
(Kuruluş : 3) Menzil Teşkilâtı Kuruluşu (28 Kasım 1920) .... 238
(Kuruluş : 4) Sevkiyat ve Nakliyat Genel Müdürlüğü Karar
gâhı Kuruluşu ...................................................... 238
XI —
Sayfa
GRAFİKLER
(Grafik : 1) 9 Kasım 1920 - 15 Nisan 1921 Tarihleri Arasın
da Nakliyat Tonajı................................................... 274
(Grafik : 2) 15 Nisan - 25 Temmuz 1921 Tarihleri Arasında
Kütahya, Eskişehir Muharebelerinde Nakliyat To
najı .......................................................................... 320
(Grafik ; 3) 25 Temmuz - 10 Ekim 1921 Tarihleri Arasında
Sakarya Meydan Muharebesinde Nakliyat To
najı .......................................................................... 354
(Grafik : 4) 10 Ekim 1921 - 31 Temmuz 1922 Tarihleri Ara
smda Büyük Taarr'ılz Hazırlıkları Dönemine Ait
Nakliyat Tonajı ....................................................... 420
ÇİZELGELER
(Çizelge : 1) İstanbul ve Anadolu’daki Birliklerde ve De
polarda Bulunan Silahlar .................................... 618-619
(Çizelge : 2) Aydm ve Havalisi Komutanlığı Emrindeki
Mücahit Alaylanmn 13 Ocak 1920 Tarihinde
ki Kuvvesi ............................................................ 618-619
(Çizelge : 3) Kuvayi Milliye Müfrezelerinin Sa5ulan ve Yer
leri ...................................................................... 618-619
(Çizelge : 4-A) 28 Ağustos 1921’de Millî SaVuhma Bakanlığı
Depolarında ve Yollarda Bulıman Piyade Cep
hanesi Mevcudu ................................................... 618-619
(Çizelge : 4-B) 28 Ağustos 1921’de Millî Savunma Bakanlığı
Depolarında ve Yollarda Bulunan Topçu Cep
hanesi Mevcudil .................................................... 618-619
(Çizelge : 5) Sevkıyat ve Nakliyat Umum Müdürlüğü Men
zil Birlik ve Kurumlan.......................................618-619
(Çizelge : 6) Sevkıyat ve Nakliyat Umum Müdürlüğüne
Bağlı Menzil ve Hat Komutanlıkları Emrinde
Bulunan Mirî Nakliye Kollannın 1 Ağustos
1922 Tarihindeki Kuvveleri ve Taşıma Gücü .... 618-619
(Çizelge : 7) Sevkıyat ve Nakliyat Umum Müdürlüğü Em
rinde Çalışan Müteahhit Ulaştırma Kollarının
Kuvveleri ve Taşıma Gücü (1 Ağustos 1922) .... 618-619
(Çizelge : 8) Türk İstiklâl Harbi Süresince İçerden ve Dı
şardan Sağlanan Süah, Cephane, Araç ve Ge
reçler .................................................. ............... 618-619
— xn
Sayfa
kesimler
(Resim : 1) Ankara’da askerî fabrika....................................... 138

(Resim ; 2) Top mermisi yapımı .............................................. 138
(Resim : 3) Ankara’daki İmalâtı Harbiye fabrikasında el
bombası yapımı ...................................................... 139
(Resim : 4) Fişek fabrikasında çalışan kadın işçiler ........... 139
(Resim : 5) Fişek fabrikasında çalışan işçi kız çocukları .... 140
(Resim : 6) Top mermisi yapımı .............................................. 140
(Resim ; 7) Askerî fabrikada kılıç ve kasatura yapımı ....... 141
(Resim : 8) Askerî fabrikada araba yapımı ........................... 141
(Resim : 9) Yeni yapılmış mekanizmalar .............................. 142
(Resim : 10) İmalâtı Harbiye fabrikalarından birinde ağır
makineli tüfek namlusu yapımı ........................... 142
(Resim : 11) İnebolu kayıkçılannm sahile cephanetaşımaları 143
(Resim : 12) 'Türk kadınlarının cepheye kağm ile cephane
taşımaları .............................................................. 143
(Resim ; 13) Türk İstiklâl Harbinde cepheye sırtlarında cep
hane taşıyan Türk köylü kadınlan....................... 144
(Resim :: 14) 'Türk İstiklâl Harbinde kadınlarımızın dekovü-
den cephane boşaltmalan...................................... 144
G tR t Ş
Birinci Dünya Harbi ve Sonuçlan :
Birinci Dünya Harbinden önce, çıkarlan çelişen Avrupa devletleri iki

bloka ayrilmış, bunlardan Üçlü İttifak blokuna Osmanlı Devleti de katıl
mıştır.
Kendi yurdunda ve Avrupa cephelerinde kahramanca çarpışan feda
kâr Türk orduları, 1918 yılı sonlarına doğru müttefikleriyle beraber yeıül-
giye uğramışlar, İtilâf Devletleriyle ayn ayn mütareke imzalamak zorunda
kalmışlardı.
Bu nedenle Birinci Dünya Harbine girerken Türk Ordusunün İdarî
faaliyetlerini etkileyen Osmanlı İmparatorluğunun durumunu kısaca göz
den geçirmek yararlıdır.
Sosyal Durum:
Osmanlı toplumsal yapısı genellikle, hanedana mensup olanlar, bü
yük toprak sahipleri (ağalar, beyler ve ülke ileri gelenleri), din bilginleri,
devlet memurlan ve subaylar, tüccar ve sanatkârlar, esnaf, köylü, işçi top-
luluklarmdan meydana gelmekte idi.
Halk cahil olduğundan hangi akımı benimseyeceğini kestiremiyordu.
Bilgisizlik ve taassup içinde bulunanların çokça olduğu halk tabakaları
arasmda uydurma şeylere inananlar ve skolastik düşünce usulleri uygula
yanlar çoğunlukta idi. Büyük kitleyi teşkil eden köylü, bazı üstün nitelik
leri bakımından imparatorluğun ve ordunun en büyük dayanağı idi.
Türk toplumu en ağır yükü taşımış ve buna karşılık ne yazık ki yüz
yıllarca ihmale uğramıştı. Bu yüzden yabancı toplumlara göre çok fakir
düşmüş ve Birinci Dünya Harbinin çok ağır yükünü çekemez, idari faaliye
tini başaramaz durumda idi.
Malî ve Ekonomik Durum ;
Yenilgiler döneminde borçlarımn faizlerini bile ödeyemeyecek duruma
düşmüş olan devlet. Meşrutiyete 160 milyon altın lira borç ile girmişti.
Çeşitli nedenlerle bir türlü denk bütçe sağlanamıyor, kapitülasyonlar, sa
nayide çok ilerlemiş Avrupa’mn ezici rekabeti, sermaye kıtlığı sanayinin
gelişmesine imkân vermiyordu.
Tarım:
Tarıma elverişli olan Anadolu arazisinin ne oranda olduğunu tahmin
etmek mümkün değildi. Yalnız bilinen, az bir alanda tarıma girişildiği idi.
2 TÜRK İSTİKLÂL HARBİ İDARİ FAALİYETLERİ
Tarım yapılan yerlerde pek ilkel yöntemler ve eski araçlar kullanıldığın

dan toprağın nimetlerinden yeteri kadar yararlamlamıyordu.
Ticaret:
Anadolu’nun dış ticareti, ülkenin doğal zenginliği ile orantılı değildi.
Dış ticaretin önemli bir kısmım tarım ürünleri teşkil etmekte idi. Bu ürün
ler ile bazı maddeler ihraç olunmakta, fakat daha çok ithalât yapılmakta
idi.
Sanayi:
Büyük sanayi kurulamamış, Bursa’da birkaç ipek fabrikası, bazı bü
yük şehirlerde özellikle İstanbul’da un ve kumaş fabrikaları bulunuyordu.
Küçük sanatlar da yapılmakta idi.
Aynca İstanbul ve civarında yalmz sınırlı bir ölçüde top, tüfek ve bir
kısım cephane yapabUen askerî fabrikalar da ordunun ihtiyacım karşıla
maktan uzaktı.
Ulaştırma:
Karayolları:
Karayollan sınırlı, yetersiz olup özellikle doğudakilerinin kışın geçit
leri kapanmakta idi. Bu bakımdan, mevsime göre bahan ve yazı beklemek
gerekiyordu. Bu durumda Kafkas cephesi, iklimin sertliğinden ve yollann
yetersizliğinden dolayı hem harekât ve hem de İdarî faaliyetler yönünden
büyük zorluklar gösteriyordu. Sina - Filistin, Yemen - Hicaz ve Irak cephe
leri de Kafkas cephesinin tersine bölgenin çöl oluşundan dolayı aynca özel
tedbirlere lüzum gösteriyordu.
Denizyollan:
Birinci Dünya Savaşı sırasında İtilâf devletleri karşısında yalnız Mar
mara denizinden yararlanılmış, Ege ve Akdeniz’e egemen olan Müttefik
devletler karşısında bu denizlerden yararlamlamamıştı. Karadeniz’de de
esash bir deniz ulaştırması yapılamamıştı.
Demiryollan:
Rumeli’de, İstanbul - Edirne ve Anadolu’da, İstanbul’dan Ankara’ya
kadar uzanan demiryolu üe İstanbul’dan Eskişehir - Afyon - Konya ve ora
dan Suriye ve Hicaz’a uzanan demiryollarından (Toros ve Nur dağlan tü
nelleri henüz bitmemiş olduğundan aktarmak ulaştırma) ve Batı Anadolu’
daki İzmir - Afyon ve İzmir - Aydın - Dinar - Eğridir demiryollarından
ibaretti.
Osmanlı İmparatorluğu demiryolu yapımı bakımından Anadolu’jm çok
ihmal etmiş, siyasî ve ekonomik nedenler dolayısıyle Rumeli, Suriye, Filis
tin, Hicaz ve Irak’a önem vermişti. Bunun sonucu olarak Birinci Dünya
Harbinde Anadolu’da zorluklarla karşılaşılmıştı.
GİRİŞ 3
Yukarıda açıklanan koşullar altında Birinci Dünya Savaşına giren Os

manlI Devleti malî, ekonomik ve askerî durumun elverişsiz olmasına rağ
men hesapsız ve zamansız harbe katılmıştı.
Bu savaştan son derece sarsılmış olarak çıkmış ve istiklâl Harbine
bundan da kötü bir durumda girmişti.
Mondros Mütarekesinden Sonra Askerî Durum :
Osmanlı Ordusunun Mütareke Kadrosu [1]:
Birinci Dünya Harbinden yenik olarak çıkmış olan Osmanlı Devleti,
sınırları içinde bulunan birçok arazi kesimlerini düşmanlara terketmiş, yal
nız Anadolu elinde kalmıştı.
Bundan sonra da Mondros Mütarekesi imza edilmiş ve ülke yer yer
işgale başlanmıştı. Boşaltılan yerlerden çekilen Osmanlı Silahlı Kuvvetleri
Anadolu’da toplandıktan sonra, dokuz kolordu halinde yeniden teşkilât
lanmıştı. 14 majus 1919’da Anadolu ve İstanbul civarında bulunan kara or
dusunun konuş ve kuruluşu ile birlik ve depolarında bulunan silah, cep
hane sayısı şöyle idi:
Konuş ve Kuruluş (Kroki : 1):

Trakya’da: 1 nci Kolordu; karargâhı Edirne’de, emrinde 49 ncu ve
60 ncı Piyade Tümenleri.
Trakya güneyi ve Marmara kıjulannda: 14 ncü Kolordu; karargâhı
Tekirdağ’ında, Tekirdağ bölgesinde 55 nci. Bandırma, Balıkesir bölgesinde
61 nci 'Tümenler.
İstanbul ve Kocaeli bölgesinde: 25 nci Kolordu; karargâhı İstanbul’da,
emrinde 1 nci 'Tümen İzmit’te ve 10 ncu Kafkas Tümeni İstanbul’da.
İzmir, Denizli, Aydın ve Antalya bölgesinde: 17 nci Kolordu; karargâhı
İzmir’de, emrinde 56 ncı Tümen İzmir’de ve 57 nci Tümen Aydm’da.
Konya ve Kayseri bölgesinde: 12 nci Kolordu; karargâhı Konya’da,
emrinde 11 nci Tümen Niğde’de ve 41 nci Tümen Karaman’da.
Kastamonu, Ankara, Afyon bölgesinde: 20 nci Kolordu; karargâhı
Ankara’da, emrinde 23 ncü Tümen Afyon’da ve 24 ncü Tümen (BU tümen
Konya Ereğlisi’nden Ankara civarına gelmek üzere emir almıştı).
Samsun, Amasya, Sivas bölgesinde: 3 ncü Kolordu; karargâhı Sivas’
ta, emrinde 5 nci Kafkas Tümeni Amasya’da, 15 nci Tümen Samsun’da.
[1] T. C. Genelkurmay Harp Tarihi Başkanlığı Türk İstiklâl Harbi, C. I Mondros

Mütarekesi ve Tatbikatı, Ankara, Genelkurmay Basımevi, 1962.
Diyarbakır bölgesinde: 13 ncü Kolordu; karargâhı Diyarbakır’da, em

rinde 2 nci Tümen Silvan’da, 5 nci Tümen Mardin’de.
Erzurum, Erzincan bölgesinde: 15 nci Kolordu; karargâhı Erzurum*
da, emrinde 3 ncü Kafkas Tümeni Tortum’da (yeni aldığı emirle Trabzon’a
intikal edecek), 9 ncu Kafkas Tümeni Erzurum’da, 11 nci Kafkas Tümeni
Van’da ve 12 nci Piyade Tümeni Horasan’da idi (Kroki -1).
Silah ve Mühimmat:
791174 adet piyade tüfeği
4 488 adet makineli tüfek
1180 adet ağır top (Sahil ve kale topu)
806 adet sahra ve dağ topu
1519 918 adet topçu cephanesi
98 887 911 adet piyade cephanesi idi [1].
Mondros Mütarekesi esasları içinde Osmanlı Harbiye Nezareti (Millî
Savunma Bakanlığı) bir proje hazırlayarak ordunun er, tüfek, makineli tü
fek ve top kadrolarım 27 ocak 1919 tarih ve 608 sayıh yazı ile planı İstan
bul’daki işgal ordusu komutanı General Miln’e teklif olarak göndermişti.
Bu plan özetle şöyle idi:
Tüfek Kadrosu:
Bir tümen karargâhında 4
Bir alay karargâhında (ikişerden) 6
Bir tabur karargâhında (beşerden) 45
Karargâhlar toplamı
Her tümenin üç piyade alayınm
1 nci Taburları için 3 x 267 = 801
Her tümenin üç piyade alayımn
diğer taburlan için 6 x 114 = 684
TOPLAM: 1540 (bir tümende bulun
ması gereken tüfek)
Yeni kuruluşa göre Osmanlı Devletinin yirmi tümeni vardı.
Buna göre 1540 x 20 = 30800 tüfek
Dokuz kolordu karargâhı için 152
İstihkâm birliklerinde 1971
Süvari birliklerinde 1890 ^
Uçak bölüklerinde 168
TOPLAM : 40801 tüfekli er bulunacaktı.
Kenan Esenkut, “Türk İstiklâl Savaşında Millî Ordunun Silah ve Mühimmat

İkmali” (Basılmamış müsvette eser), Harp Tarihi Arşivi, No. 1/218, Dolap
No. 72, Göz No. 10, Dosya No. 452 ve 452 - A Ek No. 3.
GİRİŞ 5
Makineli Tüfek Kadrosu:

Bir tümende 36 makineli tüfek bulunacaktı. Bunlardan 24 er mevcut
lu 12’si kadro halinde olacaktı. 20 tümen için 480 er mevcutlu ve 240’ı kad
ro halinde olmak üzere 720 makineli tüfek ayrılmıştı. Bu suretle her ta
burun ağır makineli tüfek bölükleri dörder makineli tüfekli olmak üzere
teşkil edilmişti.
Top Kadrosu:
Bir tümende dört batarya, yirmi tümende 80 batarya, aynca kolor
dular ve Atış Okulu topçusu dahil 632 top bulunacaktı.
Eğer Ingilizler bu topların kadrosundaki fazlalığa itiraz edecek olur
larsa, tümenlerin kadro taburlarındaki silahlı erlerden vazgeçilecekti. Bun
lardan ayn olarak sekiz tümendeki dörder bataryadan ikişerini veya ko
lordu topçusuyla bunlann toplanmn depo edilmesine razı olacaklardı.
Planın esası şu nokta üzerinde toplanmıştı: “Mütarekenamede yalnız
ordunun zayıflatılması şart koşulmuştu. Bunu istedikleri kadar yapabilir
lerdi. Ancak birlik lağv edilemezdi. Mütarekenamede böyle bir kayıt yok
tu” denilmekte idi.
Personel ve Silah Kadrolarındaki Anlaşmazlıklar:
îngilizler, 40801 tüfekli erden teşkil edilmiş olan Osmanlı Ordusunun
tümen sayısına, tümenlerin konuşuna ve silahlı er mevcuduna dokunma
mışlar, ancak top sayısım 256’ya ve makineli tüfek adedini de 240’a indir
mişlerdi. Teşkilâttan artacak bütün tüfeklerin sürgü kollarını, topların ka
ma ve nişangâhlarını ve makineli tüfeklerin bazı parçalarının Gelibolu’ya
gönderilmesinde ısrar etmekte idiler.
Bu nedenlerle Osmanlı hükümeti ile îngilizler arasında silah kadroları
konusunda birçok tartışmalar olmuştu.
10 mayıs 1919’da Osmanlı Hükümeti, ordusu için kabul edilen 9600 top
çu eri ve 4409 makineli tüfek erinden bir tümene düşen 520 erin de piyade
kadrosuna yani 1540 tüfekli ere eklenmesi rica edildi. Bu suretle tümenler
deki er sayısı 2020 mevcuda yükseliyordu. General Milne bu öneriyi kabul
etmiş, yalmz karargâh erlerinin tümenler emrinde bırakılmasını, istihkâm
taburlan ve süvarilerin 200 mevcutlu bir bölüğe indirilmesini, uçak bölü
ğü, ordu hizmet kıtası ve ulaştırma bölüğü için her birine onikişer tüfek
verilmesini istemişti. Bu suretle Osmanlı Genelkurmayı 29 mayıs 1919 ta
rihli bir yazısmda er kadrosunu;
Tümenlerde : 20x2020 = 40400
Kolordu bağlılannda : 9x1567 = 14013
TÜRK İSTİKLÂL HARBİ İDARİ FAALİYETLERİ
Ağır topçuda : 1x900

Askeralma şube ve
dairelerinde : 5820
TOPLAM : 61223 er hesap etmişti.
Tüfek Kadrosu:
Bir kolordu süvari birliği için 200
Bir kolordu istihkâm birliği için 200
Bir kolordu muhabere birliği için 114
Bir uçak bölüğü için 12
Bir kolordu hizmet bölüğü için 12
Bir kolordunun sanayi erleri için 12
Bir kolordu ulaştırma birliği için 12
Toplam 562
Dokuz kolordu için 5058
Yirmi tümen için 30000
Askeralma teşkilâtı için 5820
Toplam : 40878 tüfek bülunacaktı.
Makineli Tüfek:
Bir tümende on iki makineli tüfek hesabiyle, 3Ürmi tümende 240 tüfek.
Top Hesabı:
Bir tümende sekiz dağ veya sahra topundan, yirmi tümende 160
Bir kolorduda sekiz orta çaph top hesabıyla dokuz kolorduda 72
Bütün orduda büyük çaplı top 24
TOPLAM 256 idi.
Bütün sorun, Osmanlı Ordusunun elinde bulunan mütarekename faz
lası silahların nerede ve ne şekilde bırakılacağı idi. Osmanlı Genelkurmay
Başkanlığı fazla silahların tümenlerde Türk kontrol subaylarımn gözetimi
altında, sandıklanarak bırakılmasmda ısrar etmiş General Milne ise bun
lann kendilerine teslim edilmesini veya teslim edilmeyen tüfeklere ait sür
gü kollanmn toplanarak İstanbul’a gönderihnesini istemişti.
Osmanlı Ordusunun Silahsızlandırılması:
Osmanlı Ordusuna ait silahlann müsaderesi veya teslim edilmesi hak
kında mütarekede açık bir kayıt yoktu. Ancak mütarekenin yirminci mad
desi “terhis edüecek Osmanlı kuvvetlerinin silah, cephane ve araçlannm
kullanılması verilecek yönetmeliğe göre yapılacaktır” denilmekte idi. Bu
maddeye dayanarak isteklerinde ayak direyen İtilâf Devletleri Osmanlı
Ordusu birlik ve depolanndaki tüfeklerin mekanizmalannı, makineli tüfek
GİRİŞ 7
lerin kapak takımlarını, topların da kama veya nişangâhlanmn sandıkla

narak İstanbul’a gönderilmesini kesin olarak istemişti. Bu işin uygulanma
sında gerek hükümet ileri gelenleri ve gerekse komutanlar rıza göstermi
yordu. Aym zamanda bu büyük sevkıyatın yapılabilmesi paraya lüzum
gösterdiği gibi uzun bir zamana da ihtiyaç vardı.
Bununla beraber kolordülar, ellerindeki silahlan istek hükümlerine gö
re bir kısmını İstanbul’a gönderiyorlar, bir kısmım da kendi bölgelerindeki
depolarda, sonradan sevketmek üzere topluyorlardı. Buna göre, birliklerin
elinde kalan silahlar ile İstanbul’a gönderdikleri veya kendi depolannda
ilerde sevketmek üzere topladıklan süah durumu şöyle idi [1]:
Piyade Tüfekleri Durumu:
Kolordu birlikleri ve kurumlar_ elinde : -Q8.m
Kolordu depolan, Maçka deposu üe
imalâtı harbiye depolanndaki miktar : 643.905
Tüfek olarak İtilâf Devletlerine teslim edilen : 78.638
TOPLAM :jma74 tüfek idi.
Kolordular ve Maçka depolan ile İmalâtı Harbiyede bulunan 643.905
tüfekten 348.692 tüfeğin sürgü kolu çıkanimış, 134.744 sürgü kolu Ingiliz-
lere teslim .edilmiş,ti. Böylece 78.638 tüfek, 134.744 sürgü kolu olmak üze
re toplam 213.382 tüfek ve sürgü kolu teslim edilmiş oluyordu. Îngilizler,
teslim edilen tüfek ve sürgü kollanndan 25.747 adet sürgü kolu üe 738 tü
feği yolda denize atmışlardı.
Ağır Makineli Tüfek Durumu:
Kolordulann birlikleri elinde 331
Kolordular ve diğer ordu depolarmda 2787
İtilâf Devletlerine teslim edüen 1370
TOPLAM 4488 ağır makineli
tüfek idi.
Bu 4488 ağır makineli tüfekten 1370 adedi İtilâf Devletlerine teslim
edilerek, geriye 3118 makineli tüfek kalmıştı. Bunlardan 1S13 makineli
tüfeğin önemü parçalan alınarak m’uhtelif tarihlerde İstanbul’a gönderil
mişti. Böylece 331 makineli tüfek birliklerde olmak üzere J.305 makineli
tüfek kalmıştı.
Osmanlı Ordusundaki toplan iki bölümde açıklamak daha faydahdır:
Kenan Esenkut “Türk İstiklâl Savaşında Millî Ordunun Silah ve Mühimmat

İkmali (Basılmamış müsvette eser), Harp Tarihi Arşivi No. 1/218, Dolap
No. 72, Göz No. 10, Dosya No. 452, 452 - A Ek No. 3.
Sahil ve Kale Toplan:

Bunların mevcudu 1180 adet idi. 141 top ile 957 topun kamalan„,Itilâf
Devletleri tarafından alınmıştı. Geri kalan 82 top da Doğu bölgesinde idi.
Sahra ve Dağ Toplan:
Bunlarm da toplamı 806 i^ Bu toplardan ^0 kadan kolorduların
birliklerinde^ geri kalanlardan 152 top Harbiye (Ordudonatım) Dairesi de-
poîanndaôlup, İtilâf Deyletle4 tarafından el konmuştu. 454 top ve ka-
malan İtilâf Devletleıme teslim edilmişti.
Osmanlı Ordusunun birlik ve depolanndaki 98.887.911 piyade cepha
nesinden 12.317.450 adedi işgal altmda bulunmayan birlik ve . depolarda
kalmış, 86.570.461 adedi işgal altında kalan birlik ve„iiepolarda 1.519.918
atnn topçu cephanesinden 248.958 adedi Anadolu’da bulunan birlik ve_ de
polarda kalmış, 1.270.960 atım topçu cephanesi de işgal bölgesindekiJ^-
lik ve depolarda toplanmış idi.
Bu suretle Mondros Mütarekesinin tarihi olan 30 ekim 1918’den, ekim
1919 tarihine kadar geçen devre içinde Osmanlı hükümetiyle İngiliz Genel
Karargâhı arasında konuş, kurulüş ve özellikle mütareke kadrosunun ve
ordunun silahsızlandırılması konusu üzerinde geçen on bir aylık görüşme
ve yazışma sona ermiş bulunuyordu. Çünkü bu devre içinde Anadolu’da
Mustafa Kemal Paşa’mn liderliğindeki millî direnme ve çarpışma harekâtı
kuvvetlenmiş olduğundan İngiliz karargâhımn da kendi amaçlarına göre
tasarladığı mütareke kadrosunu uygulamaktan ümidi kesilmişti.
Bu tarihte işgal bölgesi dışında da Anadolu’da bulunan birlikler elinde
(115.914) adet tüfek, (290) makineli tüfek, Xi^2) top bulunmakta idi (Çi
zelge : i).
Karadeniz Boğazında bulunan 108 toptan 60 tanesi, Karadeniz kıyıla
rında bulunan 37 toptan 17 tanesi, Çanakkale Boğazında bulunan 230 top
tan hemen hepsi haziran 1920 ayı içinde Îngilizler tarafından; ayrıca Bo-
layır’da bulunan 22 top da Pransızlar tarafından tahrip edilmişti. Erzurum
ve Kars’ta bulunan ağır toplar hariç olmak üzere geri kalan sağlam top
lar da Itüâf Devletleri elinde kalımştı.
BİRİNCİ BÖLÜM
YUNANLILARIN BATI ANADOLU’DA İSTİLÂ HAREKETLERİ,
KUVAYİ MİLLİYEDE GENEL DURUM VE İDARÎ FAALİYETLER
(15 Mayıs 1919 - 4 Eylül 1919)
A. GENEL DURUM:
1. Siyasî Durum:
Türk İstiklâl Harbi, Osmanlı İmparatorluğunun Birinci Dünya Harbi
ni kaybetmesi sonucunda imzaladığı Mondros mütarekesinin uygulanma
sındaki aksaklıkların son aşamasım meydana getiren, İzmir bölgesine Yu
nan kuvvetlerinin çıkanimasıyle (15 mayıs 1919) başlar.
Esasen pek ağır hükümleri kapsayan mütarekenin galip devletler ta
rafından, istedikleri şekilde uygulanmasına karşı, en ufak bir tedbir ve te
şebbüse baş vurmadan bunlan kabul ve Uygulanmasım ısrarla emretmûş
olan padişah ve onun hükümeti, imparatorluğun batışının tarihî sorumlu
luğunu yüklenmiş bulunmakta idi.
Mondros mütarekesinin yürürlüğe girdiği 31 ekim 1918 tarihi, galip
devletler tarafından imparatorluğun daha önceden vanlımş antlaşmalara
göre bölüşülmesinde atılan ilk adım idi. Savaş sona ermeden önce itilâf
Devletleri, Osmanlı imparatorluğunu yalnız askerî alanda yenmek şöyle
dursun, üstelik onu tamamen ortadan kaldıracak planlarım hazırlamış
bulunuyorlardı. Rusya; İstanbul ve Boğazların kontrolü ile Doğu Anado
lu’da toprak kazanma karannda idi. İtalya’ya savaşa giriş karşılığı olarak
Türkiye’den arazi verilecekti. Yımanistan’a da itilâf Devletleri yanında sa
vaşa girmesi için Anadolu’nun Ege kıyılannda büyük toprak kazancı vaat
olunmuştu.
iki büyük ortak, Ingiltere ve Fransa, isteklerini birbirlerinin yararla-
nna dokunmayacak şekilde düzenlemişlerdi. Bundan başka harbin gerek
leri Ingiltere’yi Araplarla da anlaşmak zorunda bırakmıştı.
Mahiyeti ne olursa ol^n, bu anlaşmalar sonucu olarak Osmanlı Im-
paratorluğunu parçalamak amacı güdülüyordu.
Mondros mütarekesinden İzmir’in işgaline kadar geçen ve altı buçuk
ay süren mütareke döneminde itilâf Devletleri, devletler hukuku prensip
lerine tamamen aykın davramşlar, haksız ve yersiz işgaller ve politik bas
kılarla imparatorluğun bütün kuvvet ve teşkilâtım işlemez bir hale düşür
mek suretiyle, yurdu bölmeye elverişli bir duruma getirmişlerdi.
<10 TÜRK İSTİKLÂL HARBİ İDARİ FAALİYETLERİ
Projenin uygtüanmasına geçiş için galip devletlerin ve bu bölüşmeden

faydalanabUecek diğer devletlerin bu konudaki istek ve görüş aynlıklan-
mn diplomasi alanda uzlaştıniması Paris Konferansında mümkün olmuştu.
Yalnız galip devletler delegelerinden kurulmuş olan Paris Konferan
sında, Yunanlıların toprak isteklerini incelemek üzere, özel bir komisyon
kurulmuş ve uzun süren tartışmalardan sonra Yunan ordusunun İzmir’e
çıkanlmasma karar verilmişti.
2. İzmir’in İşgali:
1 nci Yünan Tümeni 15 mayıs 1919 günü İzmir’e çıktı. Ve yağmacılık,
katliam ve tethiş hareketlerine başvurmak suretiyle köprübaşı alamnı ge
nişletmeğe başladı. Bu işgal olayı, daha ilk andan itibaren Türk kamuoyun
da geniş ölçüde tepküere yol açtı. Şüphe yok ki mülî birlik ruhu bu tepki
lerle direnmeye yöneltüecekti. Her türlü gayretler bu amaçta birleşmeğe
başlayacaktı.
Mondros Mütarekesinin iskelet haline soktuğu 'Türk Ordusu ile düş
man istüâsına karşı konamazdı. Bu nedenle, her çareye baş vurularak or
du, bu ağır durumdan kurtarılmalı, güvenilir bir kuvvet haline getirilmeli
ve milletle ordu el ele vererek, millî dâvâmn gerçekleştirilmesine çalışılmalı
idi.
İzmir’e çıkan Yunan kuvvetleri Batı Anadolu’da yayılma harketlerine
başlamışlardı. Yunan kuvvetleri Nazilli - Tire - Bayındır - Ahmetli - Akhi
sar - Bergama - Ayvalık genel hattına kadar ilerlemeğe fırsat bulmuşlardı.
Ancak, silahla yurdunu koruma karan alan bölge halkı, bir avuç ordu
mensubu subaylar ve erlerle birleşerek Ajrvalık, İvrindi, Bergama, Soma,
Kırkağaç, Akhisar, Salihli, Alaşehir, Ödemiş, Nazilli, Denizli, Sarayköy,
Çine ve Muğla çevrelerinde millî kuvvetleri örgütlemişler ve Yunanlılann
karşısına dikmişlerdi.
Halkın bu direnmesiyle aşağıda açıklandığı gibi bir takım cepheler mey
dana gelmişti.
3. Halkta Kuva3i MUliye Ruhunun Uyanması:
İzmir’de Yunan çıkarmasından sonra Batı Anadolu’da beliren koşul
lar karşısında savunmanın, Kuvayi Müliyenin örgütlenmesiyle olabileceğini
17 nci Kolordu Komutan Vekili Albay Bekir Sami ile 57 nci Tümen Komu
tam Albay Şefik (Aker) düşünmüşler ve çalışmalarım buna göre düzenle
mişlerdi. ,
BUnun başlıca sebebi. Yunan istilâsına karşı direnmenin İstanbul hü
kümetince kabul edilmemesi ve bunun sonucu olarak nizamiye birliklerinin
duruma açıkça müdahalelerindeki zorluklar ve erlerin esir olmaktansa bir
liklerini terketmeyi istemeleri idi.
KUVAYİ MİLLİYE VE BU DONEMDEKİ İDARİ FAALİYETLER 11
Komutanlann olumlu çalışmaları sonucunda Kuvayi Milliye teşkilâtı

fikri, bütün Batı Anadolu’da benimsenmiş ve gittikçe genel bir istek haline
gelmişti.
Batı Anadolu’da, ordunun örgütlenmesine ve iş görür bir hale getiril
mesine kadar, Kuvayi Milliye, direnmenin esasım teşkü etmişti.
Ancak, 15 mayıs 1919’dan itibaren on beş gün süre içinde, Ege bölge
sindeki halk tereddüt ve moral bunalımı geçirmiş, tehlikeli bir barışçı zih
niyetin etkisi altmda kalmıştı.
27 mayıs 1919’da Aydın’m, 29 mayıs 1919’da Ayvahk’ın ve 1 haziran
1919’da Ödemiş’in işgalleri ve Batı Anadolu’da savunma ruhunun uyan
ması Kuvayi Milliye fikrinin daha çok gelişmesini ve yayılmasını sağla
mıştı. Böylece Batı Anadolu’da düşman istilâsına karşı galeyan ve heyeca
na gelen halk, düşmanla çetin muharebelere başlamış öte yandan Güney
cephesinde (Mersin’den, doğuda İran smınna kadar uzanan bölgede) Fran
sız ve Ermenilerin zulüm ve tecavüzleri karşısmda ortaya çıkan Kuvayi
Milliye birlikleri düşmanla mücadeleye gireceklerdi.
Samsun, Giresun ve dolaylarında, Karadeniz kıyılarında, bir Pontus
Rum devleti kurmak için ayaklanan Kumlara karşı bü bölgede de Kuvayi
Milliye ve askerî birlikler tarafından çarpışmalar olmakta idi.
Aynca, Kocaeli bölgesi üe Eskişehir batısı bölgesinde düşmanla çar
pışan Kuvayi Milliye bulunuyordu.
İç ayaklanmalann bastınimasmda da askerî birlikler ve Kuvayi Milli
ye büyük hizmetler görmüştü. Göıülüyor ki Batı Anadolu, Güney ve Gü
neydoğu Anadolu, Pontusçular bölgesi, Kocaeli dolaylan ve yer yer çıkan
iç ayaklanmalar bir yangın gibi etrafı sanyor, Türk halkı ve zayıf ordu
birlikleri bunlara karşı koymaya çalışıyordu. Ancak Kuvayi Müliyeler yal
mz başına bırakılmış değildi. Bazı askerî birliklerin de bunlarla beraber bu-
lunduklan ve özellikle 2 nci ve 5 nci sınıf ordudonatım maddelerinin yani
süah ve cephanenin büyük çapta askerî depolardan ikmal edildiği bir ger
çekti.
i
4. Batı Anadolu’da Kuvayi Müliyenin Kuruluşu:
Mayıs 1919 tarihinden başlayarak teşkil edüen millî cephelerin devam
süreleri, kuvvetleri ve karşılannda bulunan düşman kuvvetleri özet olarak
şöyle idi.
Ayvalık Bölges'<:
29 mayıs 1919’da harekât başlamış ve 26 haziran 1920’ye kadar devam
etmişti. 172 nci Alayla Burhaniye, Ayvalık ve Edremit ilçeleri halkımn
•]2 TÜRK İSTİKLÂL HARBİ İDARİ FAALİYETLERİ
teşkil ettikleri 500 - 600 kişilik millî kuvvetler Ayvalık doğu sırtlarında
cephe almıştı. Karşılarmda bir Yunan piyade alayı buhınmaktaydı.
Soma Bölgesi:
9 haziran 1919’da faaliyete başlaımş ve 23 haziran 1920 tarihine kadar
devam etmişti.
Soma bölgesinde nizamiye ve millî kuvvetlerin durumu da şöyle idi:
188 nci Alaydan 100 kişilik bir nizamiye müfrezesi Soma, Kırkağaç, Berga
ma Uçeleri üe Savaştepe (Giresun) halkından meydana gelen millî kuvvet
lerle toplam 700 kişi idi. Bu millî kuvvetler, Kımk’la Soma arasında mevzi
almışlardı. Karşılarmda birisi Bergama'da toplu, diğeri millî kuvvetler kar
şısında olmak üzere iki Yunan alayı bulunmaktaydı.
Akhisar Bölgesi:
Bu cephede 23 haziran 1919’da harekât başlamış, 22 haziran 1920 ta
rihine kadar faaliyetini devam ettirmişti. Nizamiye ve millî kuvvetlerin du
rumu şöyle idi:
188 nci Alaydan bir müfrezeyle 14 ncü Süvari Alayından bir süvari
ve bir ağır makineli tüfek bölüğü, Akhisar ilçesiyle Marmara bucağı hal
kından meydana gelen kuvvetler Manisa ve Menemen arasında tertibat al
mışlardı. Bunların toplam sayısı 800 kişi kadardı. Karşılarında ise Mani
sa’da bulunan 2 nci Yunan Tümeninin bir alayı bulunmaktaydı.
Salihli Bölgesi:
Bu bölge; 22 haziran 1919’dan 23 haziran 1920’ye kadar faaliyetini
devam ettirmişti. Bölgedeki kuvvetlerin toplamı 609 piyade ve 1785 süva
riyi bulmakta idi. Bunların karşısında da Manisa’da 2 nci Yunan Tümenin
den bir alay bulunuyordu.
Aydın Bölgesi:
Bu bölge, 12 haziran 1919’dan 27 haziran 1920’ye kadar faaliyetlerini
sürdürmüştü. Toplam olarak bu bölgede 1.920 piyade eri, 17 süvari, sekiz
makineli tüfek, dört top bulunuyordu.
Türk kuvvetleri karşısında dokuz piyade taburu ve bir topçu taburun
dan meydana gelen 1 nci Yunan Tümeni bulunmaktaydı. Yunan piyade
taburlan mevcudu 500 - 600 erdi.
Yukarda açıklanan Batı Anadohı’daki Kuvayi Milliye teşkilleri her za
man aym mevcudu koruyamamış, insan ve malzeme bakımından çeşitli de
ğişiklikler geçirmişti. Örneğin, bu cephedeki bir muharebeden sonra birta
kım kuvayi milliye erleri muharebe sahasım terkederek evlerine gitmekte
ve sonra yine birliklerine dönmekteydiler.
KUVAYİ MİLLİYE VE BU DÖNEMDEKİ İDARİ FAALİYETLER 13
Ordu birliklerinin Kuvayi Milliye hüviyetine girerek muharebe cep

helerine girmesi Sivas Kongresinden sonra, milleti temsil etmek üzere se
çilen Heyeti Temsiliyenin memleket işlerine el koymasından sonra, daha
çok değer bulmuştu. Millî kuvvetler cephedeki faaliyetleri ile varlıklarım
daima göstermişlerdi.
Temmuz 1919 ayındaki çarpışmalara Yunan kuvvetlerinin yanında
Yunan çetelerinin de katıldıklan görülmüştü. Bu çarpışmalar dışında
temmuz ayı içinde yalmz Bergama bölgesinde 16’sı kadın olmak üzere bir
çok sivil şehit edilmiş, insanlık dışı hareketlerle birçok zulümler yapılmış,
28 köy ve çiftlik yakılmıştı.
5. Temmuz ve Ağustos 1919 Olayları:

Büyük Menderes Bölgesinde :
Temmuz 1919’da Konya’da bulunan 2 nci Ordu Müfettişliği asayiş ve
harekât bakımından emrinde bulunan 57 nci Tümen bölgesiyle daha ya
kından ilgilenmeye ve elinden gelen yardımı yapmağa başlamıştı [1].
10 temmuz 1919 günü bu Ordu Müfettişliğinden Denizli Askerlik Daire
si Başkanhğma gelen bir emirde özet olarak:
“Bağımsızlık uğrunda bunca fedakârlıkla kan döken Kuvayi Milliye-
nin silah, cephane, yiyecek ihtiyaçlanyle kuvvet olarak sayılarının artırıl
ması, civar bölgedeki bütün askerî makamlar ve halk üeri gelenleri için
bir yurtseverlik görevidir” denilmekteydi.
Ağustos 1919 ortalarmda bu bölgedeki KuVayi Müliye toplamı beş
bin silahlıya varmıştı. Tümen bölgesinde, değişik depolarda bulunan silah
ve cephane halk taşıtlarından faydalamlarak »cephe gerisine nakil ve ter
tip olunmuştu. Gelişen bu durum karşısında gerek Kuvayi Milliye Komu
tam Binbaşı Hacı Şükrü, gerekse millî kuv^/etler başkanlan Aydın’a tekrar
taarruzla bu şehri işgalden kurtarmak arzusuna kapılmışlar, mevcut kuv
vetlerin bu teşebbüse yeterli olduğu kamsına varmışlardı. Taarruz konu
sundaki bu girişim etraftan duyulmuş ve tepkileri başlamıştı. Nitekim,
İstanbul Harbiye Nezaretinden Tümene gelen 20 ağustos 1919 tarihli emir
de özet olarak:
“General Milne’den alınan bir yazıda, Osmanlı birliklerinin Kuvayi Mil-
liyeyle birlikte taarruza hazırlandıkları haber alınmıştır. Çok fena sonuç
lar verecek olan tedbirlere baş vurulacağı da bildirilmiştir” deniliyordü.
Taarruz hazırlıklarını haber almış olan Yunanlılann îtalyanlara baş
vurarak bunun önlenmesini istedikleri de anlaşılmıştı.
T. C. Genelkurmay Harp Tarihi Başkanlığı, Türk İstiklâl Harbi, C. H, Batı

Cephesi, Kısım 1, Ankara, Genelkurmay Basımevi, 1963.
TÜRK İSTİKLÂL. HARBİ İDARİ FAALİYETLERİ
6. İşgal Bölgesindeki Düşman Durumu:

a. Yunan Kuvvetleri:
Yunan tümenleri genel olarak cepheye doğru uzanan vadiler üzerinde
tertiplenmişlerdi. Askerî harekâta az elverişli olan dağlık arazi, tümenle
ri birbirinden ayırmakta idi. Temmuz 1919 sonunda 1 nci Yunan Kolordu-
sımUn son birlikleri de İzmir’e getirilmiş ve artık işgalin güvenliğe kavuş
tuğu kabul edilmişti.
b. İtalyan Kuvvetleri:
Ağustos 1919’da Batı Anadolu’daki İtalyan işgal kuvvetlerinin duru
mu şöyle idi:
Bir tugay karargâhı, iki piyade alayı, bir süvari alayı, topçu birlikleri,
iki taburlu Alpinist Alaymdan oluşan İtalyan kuvvetleri genel olarak Mi
las, Antalya, Karaova, Kuşadası, Küllük, Fethiye, Söke, Konya, Çine,
Muğla bölgelerinde bulünmaktaydılar.
B. BATI ANADOLU KUVAYİ MİLLİYESİNDE İDARÎ FAALİ
YETLER:
1. Genel:
Kuvayi Milliyede lojistik destek, devletten çok halka dayanan bir özel
lik taşımaktaydı. Çünkü ortada yenilgiye uğramış, ordusu kadro haline
getirilmiş çok zayıf bir devlet bulunmaktaydı.
Düzenli bir ordu gibi, kadroya göre personeli, silah, cephane ve diğer
her çeşit gereci olmayan Kuvayi Milliye ikmali de akıcı bir şeküde ve bir
plana göre düzenlenememişti. Kısacası, gerek örgütlenirken silahlandır
mak ve donatmak ve gerekse sonradan yapılacak bütünleme için önceden
hazırlanmış ihtiyaç maddeleri stoku yoktu. Ancak Birinci Dünya Harbin
den elde kalabUen ve dağımk bir halde bulunan silah ve cephane bulun
maktaydı.
itilâf Devletleri, ülkenin en önemli kesimlerini ve ulaştırma şebekesini
işgal ve Türk Ordusunun silah, cephane ve gereç depolarına el koyarak
orduyu tamamen bitkin bir hale getirmişlerdi.
Bu devletlerin büyük baskıları, Osmanlı hükümetini kararsız ve kor
kak bir duruma düşürmüş, düşmanlar hep birden harekete geçerek yurdu
bölüşmek çabasına girişmişlerdi. Fakat artık tahammülü kalmayan Türk
halkı silaha sarılmış, düşmanlanyle kahramanca çarpışmaya başlamıştı.
öte yandan Anadolu’ya gelen Mustafa Kemal Paşa, Kuvayi Milliye
harekâtım bir düzene koymuş, halka savunma ruhunu aşılamış ve maddî
olanakları hazırlamaya girişmişti.
KUVAYİ MİLLİYE VE BU DÖNEMDEKİ İDARİ FAALİYETLER ^5
Bu dönemde Kuvayi Müliyenin lojistik destek ihtiyacı 2 ve 5 nci sınıf

ordudonatım malları, yani silah ve cephane en başta gelmekteydi. Yapılan
çarpışmalarda en büyük ihtiyaç, özellikle cephane üzerinde toplanmakta
idi. Yunan ordusunun İzmir’i işgali üzerine Batı Anadolu’da mayıs ve ha
ziran 1919 aylarında Ayvalık, Soma, Akhisar, Salihli ve Aydın bölgelerin
de ayrı ayn cepheler kurulmuştu.
Cephenin kuzey kesimi 14 ncü Kolordu ve 61 nci Tümen depolanndan;
Salihli cephesi, Alaşehir ve Afyon depolanndan; Aydın bölgesi, 57 nci Tü
men tarafından ikmal edilmekteydi. Bu ikmaller genel olarak şöyle yapıl
makta idi.
a. Personel 'kıralı.
Personel ikmali genel olarak; gönüllüler, millî heyetler tarafından
celp suretiyle cephelere yollananlar, nizamiye birlikleri, zeybekler, asker
kaçakları, suçlu, hapishanelerden çıkarılanlar personel kaynağını meydana
getirmekteydi.
İhtiyaç duyulan muvazzaf ve yedek subaylar bölgedeki birliklerden
ve memleketin öteki yerlerinden gelmekte idi.
Aynca birçok yurtsever aydınlar gerek cephelerde ve gerekse geriler
de görev almaktaydılar.
b. İaşe İkmali (I nci levazım ikmal maddeleri):
Düşman istilâ hareketi karşısında Kuvayi Milliye cepheleri kumlana
kadar kendi başına hareket eden Kuvayi Milliye birlikleri ulaştıkları ilçe
ve köy halkı tarafından iaşe ediliyordu. Bunlan meydana getiren erler az
olduğu için halka büyük bir yük olmuyordu. Silah ve teçhizat kendilerinin,
ancak sonradan cephe genişleyince iaşe ikmali ve diğer ihtiyaçlan heyeti
merkeziyeler, heyeti müliyeler tarafından yapılmaya başlandı. Ayrıca ordu
birlikleri de iaşe işlerine elinden geldiği kadar yardım ediyordu. -
c. Giyecek Maddeleri (II nci sınıl levazım maUarj) :
Önceleri Kuvayi Milliyecilerin getirdikleri, kendi elbise vesaireden
ibaretti. Zaman derledikçe her bölgenin özelliğine göre birtakım kıyafet
ler ortaya çıkmıştı. Bunlardan bir kısmına ordu da yardım yapmakta idi.
ç. Silah ve Cephane İkmali:
Genel askerî depo, askerî birlik depolan, askerlik dairesi ve askerlik
şubesi depolan, jandarma birliklerinden, halktan toplananlar ve kendi si-
lahlanyle gelenler, silah ve cephane ikmal kaynaklarım meydana getir
mekteydi.
d. Sağlık Hizmelı ■:
Kuvayi Milliye hareketleri sırasında hemen her gün yaralanmalar ve
bunlann tedavileri, Kızılayın kürduğu küçük üniteler, askerî birlik revir
leri, yakm askerî hastahaneler ve memleket hastahaneleri tarafından ya
pılmakta idi.
2. Kuvayi Milliyede İkmal Faaliyetleri;
a. Ayvalık Bölgssindy :
Ayvalık bölgesinde 172 nci Alay Komutam enirinde az sayıda asker ■
vardı. Ve aynca Kuvayi Milliye birlikleri de kurulmakta idi. Bu bölgedeki
172 nci Alay Komutam Yarbay Ali (Çetinkaya) ihtiyaçlarım en yakm de
polardan ve 61 nci Tümenden sağlamaya çalışıyordu.
Karargâhı Bandırma’da bulunan 61 nci Tümen Süvari Alayından
311 Alman piyade tüfeği, bu tüfeklere ait 38 sandık cephane ve 350 adet
el bombası alındı. Bu silah ve cephaneler Balıkesir’e gönderilecekti. Gön
derme işi Burhaniye Reddi İlhak Heyetinden Ali Osman Bey’e verilmişti.
Halktan alınan arabalarla 21/22 haziran 1919 gecesi yola çıkarıldı. Bu
silah ve cephanenin, Ali Bey tarafından Balıkesir yerine Burhaniye’ye gö
türüldüğü anlaşıldığından bunlann dağıtılmayarak korunması Ayvalık
Bölge Komutanlığına bildirildi.
KuVayi Müliyenin ihtiyaçlannm karşılanması için 2500 Rus tüfeği ve
cephanesi yerine, Burhaniye’ye Alman tüfeği verildi.
b. Soma Bölgesinde:
Soma Bölge Komutanı bulunan 188 nci Alay Komutam Albay Akif,
milis teşkilâtı ile müfrezelerdeki düzeltme, yönetme ve iaşe hizmetlerinin
iyi bir şekilde yürütme hususundaki çırpmmalanna karşılık bu hizmetle
rin başan ile yürütülmesi mümkün olmadığından müfrezeleri sevk ve idare
edecek birkaç üstün nitelikli subayın gönderilmesini kolordudan istedi.
Albay Akif, beraberinde getirdiği 150 tüfeği 14 haziran 1919 gününe
kadar Soma’da örgütlenen milislere verdi. Öte yandan Balıkesir’den gön
derilen 48 milis erine silah verilmemiş, Balıkesir’de mevcut tüfeklerden
300 adedinin komutanlığa gönderilmesini kolorduya arz ve teklif etmişti.
1919 yılı haziran ayında İstanbul hükümetinin Genelkurmay Başka
nı bulunan Cevat Paşa; Bergama ve Ödemiş’teki silah ve cephane depola
rının güvenlik içinde bulüfıan yerlere taşınmasım emretti.
O günlerde İtilâf kontrol subaylarımn Bandırma’ya çıktıklarım ve bir
liklerdeki fazla silah ve cephanejd toplamaya başladıklarım Yunan işga
linin azar azar genişlemekte olduğunu göz önünde bulunduran 188 nci Alay
KUVAYİ MİLLİYE VE BU DÖNEMDEKİ İDAllI FAALİYETLER
Komutam, fazla kalan silah ve cephaneyi emniyetli yerlere taşımıştı. Bun

lar, sonradan bölgenin Kuvayi Milliye teşkilâtı için kullamldı. 188 nci Ala-
ym mevcudu 70 kadar erdi. İtilâf Devletlerinin baskı ve kontrolları altm
da başka yerden kuvvet getirilemiyordu. Bu alay; bölgeyi savunmak için
teşkilâtlanacak gönüllülere 300 tüfek ve 500 sandık cephane vermişti.
11 haziran günü Bergama’ya üstün Yunan kuvvetlerinin yaklaşması
üzerine buradaki mühimmat, depo müdürü tarafmdan tamamen tahrip
edüdi. Çok zayıf mevcutlu 188 nci Alaym bölgesine, parça parça gönüllü
ler gelmekteydi.
Yine 14 ncü Kolordunun Tekirdağı’nda bulunan süah ve mühimmatı
He muhabere ve sıhhiye araçları küçük küçük partüer halinde gizlice Ban-
dırma’ya gönderilmekte idi.
Bu arada 1500 tüfek 14 ncü Kolordu tarafından Bandırma’dan Mu
danya’ya haziran 1919 ayı içinde gönderilmiş ve silahsız kalan Bursa’daki
56 ncı Tümene verilmişti [IJ.
Silah ve cephane azlığmın olağanüstü önem taşıdığı, tek silahın bile
memleket savunması için yararh olduğunun herkes tarafmdan bilinmesi,
aynca cephanenin olağanüstü bir dikkatle ve önem derecelerine göre sarfe-
dilmesinin gerektiğini amaçlayan 14 ncü Kolordu Komutanlığınm 14 hazi
ran 1919 tarihli emri Soma ve Ayvalık bölgesi komutanlıklarma bildiril
mişti [2].
Soma Bölge Komütam Albay Akif, 14 haziran 1919 günü bölgesinde
ki köyleri gezerek, halk üe millî teşküât arasındaki ilişkileri pekleştirecek
çareleri aramaya başladı. Bu gece de, ters yönde faaliyette bulunan ve her
türlü fesat hareketine baş vuran bu hainlere öğütler verildi. Olumlu yön
de etkisini gösteren bu faaliyetler sonucunda bölgede mülî kuvvetler top
lanmaya başlamış ve bu kuvvetlerin iaşe sorunu çözümlenmişti. Bu arada
Bergama’ya gönderüen 115 sandık mavzer cephanesiyle bir kısım top mü
himmatı, Soma ile Çerkezköy arasındaki çiftlikte muhafaza altına alın
mış, ayrıca Bergama deposuna ait 100 kadar mavzer tüfeği de savunmaya
hazırlanan KuVayi Milliye erlerine, hükümet ve belediye ileri gelenleri ara
cılığı ile dağıtılmıştı [3].
Burada, 61 nci 'Tümen Komutam Albay Kazım (Özalp)’ın, bölge hal-
kımn millî kuvvetleri para yönünden destekleme isteği, halk tarafından
olumlu karşılanmış, 15 haziran 1919 günü Bandırma halkından toplanan
[1] Harp Tarihi Arşivi No. 6/3324, Dip. 7, G. 2, Kis. 396, Dos. 6, F. 1, 2.
[2] Harp Tarihi Arşivi No. 5/2548, Dip. 6, G. 1, Kis. 321, Dos. 8, F. 96.
TÜRK İSTİKLÂL HARBİ İDARÎ FAALİYETLERİ
3.000 liralık para yardımı Reddi İşgal İdare Heyetine teslim edilmişti. Bu
konuda camilerde verilen vaazlar sonucu, zenginlerin para ve mal yardı
mı, varlıksız halkın ise fizikî gücüyle vatan kurtarma görevine atılmaları
sağlanmış, gönüllü toplama olanağı da elde edilmişti [1].
Soma’da, 14 haziran 1919 günü sayılan 115’i bulan gönüllülerden
57’sine silah ve cephane verilmişti. Kendi silahlarıyle göreve gelen 15 gö
nüllü ile yeniden sUahlandınlan bu 57 gönüllünün arabalarla harekete ha
zır bir duruma getirilmeleri sağlanmış, kendi silahlarıyle hizmete gelen
43 gönüllü süvari ise Kınık istikametine gönderilmişti [2].
Gönüllülere silah tahsisinden sonra. Soma deposunda bir miktar daha
tüfek ve cephane kalmıştı.
20 haziran 1919 günü, 14 ncü Kolordu Nakliye Birliği arabalarıyle
Soma’ya gelen üç ağır makineli tüfek ve 16 sandık piyade cephanesi Sa
vaştepe (Giresun) Jandarma Komutanlığı emrine gönderilmiş, geri kalan
cephanenin şevki için belediyeden araç isteğinde bulunulmuştu. Bergama’
da bulunan müfrezenin büyük ağırhkları ise bu sabah Soma’ya gelmişti [3].
c. Akhisar Bölgesinde :
Binbaşı Derviş emrinde bulunan Akhisar bölgesinde az sayıda nizami
ye birlikleri, daha ziyade Kuvayi Milliye müfrezeleri bulunmaktaydı. Bu
örgütlerin lojistik desteği, 61 nci Tümen ile 188 nci Alay tarafmdan sağ
lanmakta idi.
20 haziran 1919 günü 14 ncü Kolordu Komutanlığınca, Akhisar’da bu
lunan milis komutam Çerkez Ethem emrine 150 şinayder tüfeği gönderil
mişti. Bu tüfeklerden 75 adedi bir kısım cephane ve iki sandık bomba ile
Yayaköyü’nde yeniden örgütlenen Çerkez Ethem müfrezesine gönderilmiş,
müfrezenin Soma ve Kımk’a hareket ederek Kolorduyla irtibat sağlan
ması istenmişti.
Kuvayi Milliye liderleri tarafından 20 haziran 1919 günü Ulucami’ye
çağırılan halka, Menemen ve İzmir şehitleri adına mevlit okutuldu. Bu
bir çeşit silah başı çağrısı idi. Fakat bu çağrıya kimse uymadı.
Mevcut silahlar gönüllülere dağıtıldı. Bu esnada bölgedeki milis mev
cudu 150 erdi. Çerkez Ethem, emrindeki örgütlerden makineli tüfek bölü
ğünün hayvan ve diğer ihtiyaçlarını sağlama çabasında idi. Çerkez Ethem
Müfrezesi 20 haziran 1919 günü öğleden sonra Urganlı boğazı ve Saruhanlı
istasyonlanna hakim olmak üzere Yakupbey köyüne hareket etti.
Öte yandan, Topçu Teğmen Kâzım sorumluluğunda İstanbul’dan Mu

danya’ya gönderilmiş bulunan uzun namlulu 72 adet barabellum taban
casının eşit olarak 56 ncı ve 61 nci Tümenlere verilmesi, 14 ncü Kolordu
Komutanlığınm 20 temmuz 1919 tarihli emriyle istenmiş, 56 ncı Tümen
kendi payına düşen 36 tabancayı almış, geri kalan 36 tabancanın yine Teğ
men Kâzım sorumluluğunda Bandırma’ya götürülerek oradan da Balıkesir’
de bulunan 172 nci Piyade Alayına gönderilmesi emredilmişti [1].
ç. Salihli Bölgesinde:
Salihli bölgesinin komutam jandarma binbaşısı Tahir idi. Kuvayi Mil
liye birliklerinin aynca kendi komutanlan da vardı.
Bölgedeki Kuvayi Milliye birliklerinin lojistik desteği, önceleri 14 ncü
Kolordu, Alaşehir ve yerel olanaklardan sağlanmaktaydı. Sonralan 23 ncü
Tümence ve Afyon depolarından ikmaline girişildi. Lojistik destek sırasın
da askerî makamlar, millî heyetler ve halkın yardımı, diğer bölgelerde ol
duğu gibi sürdürülmüştü.
d. Aydın Bölgesinde :
Bademağacı Bölgesinde :
Antalya’mn 25 km. kuzeyinde Bademağacı köyündeki depoda piyade
ve topçu cephanesi bulunmaktaydı. İtalyanlann Antalya’dan içeri doğru
sarkmaları ve bu depoyu işgal etmeleri beklendiğinden, 57 nci Tümen Ko
mutam Albay Şefik (Aker) 7 nisan 1919 günü Bademağacı köyüne geldi.
Bucak müdürü ve köy ileri gelenlerinin yardımlanyle depodaki mühimmat
Burdur’un Çeltimci köyüne götürüldü. Vatansever köylüler 200’den fazla
öküz arabasıyle depodaki malzemeyi taşıdılar. Bu mühimmat sonradan Yu
nanlılara karşı kullamldı.
Bu arada Aydın bölgesinde bulunan 57 nci Tümen Komutanlığına İs
tanbul Harbiye Nezaretinden gönderilen bir emirle; bütün depolardaki pi
yade silahları mekanizmaları ile makineli tüfeklerin ve erhart dağ top ka
malarının İstanbul’a gönderilmesi istenmişti. Her ihtimale karşı bir itiraza
meydan vermemek için İngiliz subaylanndan gizli olarak Aydın deposun
dan çok sayıda silah çıkartılarak gönüllü müfrezelere, askerî birlik ve ku-
rumlara dağıtıldı. Nizamiye birliklerinin payına düşen miktar ayn bir yere
konuldu. Denizli’deki topçu alayına 450 tüfek gönderildi. Rum istasyon me-
murlanmn Denizli’ye gönderilen silahları İngiliz subaylanna haber verme
leri, tartışmalara sebep oldu.
Ingilizlerin isteği üzerine hazırlanmış bir çizelgeye göre, birliklere ayrı

lan silahlardan başka depolardaki bütün silahlann sürgü kolları ile maki
neli tüfeklerin ve top kamalanmn saklanmak üzere İstanbul’a gönderilme
si 14 ncü Kolordu Komutanlığınca yayınlanan bir emirle istenmekteydi.
Mekanizmalan göndermek istemeyen 57 nci Tümen Komütanımn bu
karanna karşılık top kamalanyle makineli tüfeklerin hemen gönderilmesi
Kolorduca emredüdiğinden bu konuda baskı da yapıldığından Denizli’den
sekiz erhart top kamasıyle nişangâhının ve yalnız Aydın deposundaki
makineli tüfeklerin gönderilmesi suretiyle üst makam istekleri yerine ge
tirilmiştir.
6 haziran 1919’da Çine’de yüz kadar gönüllü toplanmıştı. Bunlara Çine
deposunda bulunan silah ve cephane verildi.
Muğla deposundan getirilen silah ve cephaneler Menderes köprüsüne
taşındı. Burada zeybek kıyafetinde iki yüz kadar gönüllü vardı. 16/17 ha
ziran 1919 gecesi Çine’de örgütlenen ve silahlandırılan millî kuvvetler as
kerî birliklerle Aydm’m Menderes köprüsüne gönderildi.
Çine Millî Heyeti (Heyeti Milliye); gönüllülere verilmek üzere varlık
lı olanlardan para yardımı alınmasını köylere haber göndererek gönüllü ve
asker kaçaklanmn toplanmasım sağladı.
Aydın'daki Faaliyetler:
Yunanlıların Aydın yenügisinden (30 haziran 1919) sonra Kuvayi Mil
liye erleri ele geçirdikleri ganimetlerle köylerine gitmişlerdi. Yunanlıların
tekrar harekete geçerek intikam alacaklan biliniyordu. Bunun için Aydın’
da mücahit Hacı Süleyman Efendi’nin çabasıyla bir millî heyet teşkiline
çalışıldı ve Aydın deposundaki silah ve cephaneler ilişilmemiş olarak ele
geçirildi. Silahlan taşımaya imkân olmadığından bunlann halka dağıtıl
ması daha uygun görüldü. Aydın halkından bir başkan yönetiminde 20’şer,
30’ar ve 50’şer kişilik kuvvetler teşkil edilerek yukarda açıklanan silahlar
bunlara dağıtıldı. Köy heyetlerine de çıkaracakları kuvvetler kadar silah
verildi. Böylece silahlarla bol cephanenin halk eline geçmesi sağlandı.
Türk kuvvetlerinin Aydın’a girdiği 31 mayıs/1 haziran 1919 gecesi
57 nci Tümen Komutanlığınca yayınlanan bir emirle becerikli bir yüz
başıya, şehir içindeki ve şehre dışardan gelen ulaştırma araçlarına el kon
mak suretiyle, piyade taburunun araçlarından da faydalamlarak piyade
cephanesinin taşınması görevi verilmişti. Görev verilen yüzbaşı, üstün bir
gayretle faaliyete geçerek Yunanlıların 3 temmuz 1919’da tekrar taarruza
geçtikleri ana kadar, olanak ve koşullann elverişliliği içinde hareket ede
rek cephanenin Menderes köprüsüne taşınmasım sağlamış, aynca sava
şanlara bol cephane dağıtılmıştı.
Topçu cephanesinin Menderes köprüsüne taşınması konülsu; Aydm’a

giden topçu birlikleri tarafından ele alınmış, büyük bir gayretle sayısı bi
linmeyen çok miktarda topçu cephanesi taşınmıştı. Bütün depo mevcudu
nun bu koşullar altmda kısa zamanda boşaltılmasına olanak bulunama
mıştı.
Aydın Bölgesinde Personel İkmali, Millî Heyetlerin Çalışmaları:
57 nci Tümen sorumluluk bölgesini teşkil eden Aydın, Denizli, Muğla,
Burdur, İsparta, Antalya sancakları, Afyon sancağımn Çivril, Dinar, İzmir
ilinin Kuşadası ilçesi ve ödemiş ilçesinin Kirazlı, Balyambolu ve Bademiye
bucaklannda teşekkül etmiş bülunan millî heyetlerin çağırdıkları erlerle
mevcutlan tamamlanmaktaydı. Millî heyetler; üç ayda bir değiştirilmekte
olan görevlilerin celp ve sevk işlemleriyle iyi bir şekilde beslenmeleri konu
sunda takdire değer bir kabiliyet ve başarı göstermişlerdi. Bu heyetler. Bi
rinci Dünya Harbindeki menzil teşkilâtına oranla bu görevleri içtenlikle ve
erlerin memnuniyetini kazanacak bir şekilde yapmışlardı. Heyeti milliye-
1er; gerek nizamdye ve gerek millî birliklere ait erlerin celp ve şevkinde ve
asker kaçaklanmn izlenip yakalanmasında İstanbul Hükümetinin göster
mediği nüfuz ve kudreti başarıyla yürütmüşlerdi.
Öte yandan, heyeti milliyelerin gönderdikleri delegelerden oluşan, he
yeti merkeziye kurulduktan sonra bu örgütün çabasıyla er ikmalinin doğum
esasına göre yapılması bir düzene konulmuştu.
57 nci Tümen Komutanlığınca askerahna kalemlerine (dairelerine) ya
yınlanan bir emirle, askerlik şube başkanlarmın da heyeti milliyelerle bu
konuda işbirliği yapmaları istendi. Millî heyetleri meydana getiren vatan
sever insanlar, her zaman saygı ve şükranla amhnaya hak kazandılar.
Kuvayi M'iliye ile Nizamiye Birliklerinin İaşe ve Giydirme İşleri:
Mücadelenin başlamasından itibaren Kuvayi Milliye erleri, tümen bir
liklerinin iaşe kuvvesine alınarak iaşe ediliyorlardı, özellikle bunlar çar
pışma ve muharebeler dışında kalan zamanlarda sürekli olarak toplu bu-
lundulilanndan ve köyleri de yakın olduğundan iaşede zorluk çekilmedi.
Aydın muharebelerinden sonra 57 nci Tümen Bölgesini teşkil eden san
cak, üçe, bucak merkezlerinde kurulan heyeti milliyelerin sayısı arttıkça
cepheye çok sayıda mülî kuvvetler ve nizamiye erleri gelmeğe başladı. Şüp
hesiz, büiılarm iaşe edilmeleri ve giydirilmeleri önemli bir problemdi. Tü
men depolanndan silahlandınimakta olan bu erlerin iaşeleri için 57 nci Tü
menin malî gücü yetersizdi. Ekmeklik ve yemlik tahılın sağlanması da
paraya bağlıydı. Böyle olağanüstü bir zamanda para konusunu çözümle
mek, önemli bir konu idi. Bu yönden hareket eden 57 nci Tümen Komutam
bütün sorumluluğu üzerine alarak Düyunu Umumiyenin protesto ve şikâ
yetlerine rağmen Düyunu Umumiyeye devredilmiş olan âşan, levazun mak

buz ve tutanakları karşılığmda ambarlardan aldırmış, bü sayede gerek ni
zamiye birliklerinin ve gerekse Kuvayi Müliyenin yiyecek ve yem ihtiyacı
sağlanmıştı. Temin edilen ekmeklik zahire önce Denizli Heyeti Millîsine,,
sonra heyeti merkeziyeden. Tümenden verilen makbuz karşılığı devredil
mekte ve heyeti merkeziyece de Denizli’deki bir fabrikada öğütülmekteydi.
Et ve yiyecek maddeleri heyeti milliyelerce, heyeti merkeziyeden yapılan
bildiri ile kendi bölgelerinden ya satın alma veya adaletli bir oran içinde
millî yükümlülükle sağlanmaktaydı.
Hükümet merkezinin (İstanbul) sadece tümen birlikleri için gönderdi
ği havalelerin emvalden (hâzineden) ahnmasına imkân bulunmadığından,
nizamiye birliklerinin de iaşesinde zorluklarla karşılaşılıyordu. Bu yüzden
nizamiye birlikleri de aym Kuvayi Milliye gibi heyeti milliye idare heye
tince iaşe edildiler.
Heyeti milliyelerin lağv tarihi olan 1920 senesi sonlarına kadar bir
buçuk yıla yakm bir süre içinde ileri ve geri hizmetlerde çalışan 8-10 ka
dar birliğin iaşesinde heyeti merkeziye ile heyeti milliyelerin gösterdiği üs
tün başarı ve düzenlilik takdire değerdi. Erler ve hayvanlar iyi beslenmiş
lerdi. Bu arada halkın samimî sevgisini kazanan subaylara da iaşe masraf
ları ve maaş zammı verilmişti. Kuvayi Milliye ve nizamiye kuvvetlerine
ayakkabı, çamaşır ve bir miktar elbise millî teşkilât sayesinde sağlandı.
Nazüli’de bir kundura yapımevi ve bir dikimevi kuruldu. Bu yapımevleri,
heyeti merkeziyenin levazım şubesi emrinde olarak durmadan çalıştılar,,
epeyce ihtiyacı karşıladılar.
Hastaneler :
21 haziran 1919 tarihinde Aydın’m güney bölgesinde çarpışmalar baş
ladığı zaman önce Çine’de tümen başhekimi Binbaşı Galip’in çabası üe ve
Çine Heyeti Milliyesinin yardımı ile yaralı tedavisi için bir hastane açıldı.
Aydın muharebelerinden sonra Nazilli’de de heyeti müliyenin çabası ile bir
hastane açılması sağlandı. Hükümet tabibi hastanenin başhekimi oldu. Bu
hastaneye 1919 yılımn sonları ile 1920 yılının başlarında Hilâliahmer (Kı
zılay) yardımları yetişti. Nazilli hastanesi Kızılay sıhhî heyetine verildi ve
hastane birkaç binada yerleşti. Kızılay bununla da kalmayarak Çine’deki
hastaneyi de devir almış ve birkaç yeıde dispanserler de açmıştı. Denizli’de
de heyeti müliyenin gayreti ile birkaç büyük bina hastane haline geti
rildi.
Yukarda ayrmtıh olarak açıklanan Aydın bölgesinin heyeti merkeziye
ve müliyelerin lojistüc destek faaliyetleri gibi Ayvahk, Soma, Akhisar, Sa
lihli Kuvayi Milliye cephelerinde de aynı şekilde uygulanmağa çalışılmıştı.
3. İdarî Faaliyetlerle İlgili Olarak Aluıan Kararlar ve Kongreler:

a. Balıkesir Millî Harekât Kongresi (26 Temmuz 1919) :
İzmir’e Yunan çıkarmasından itibaren geçen bir buçuk aylık zaman
içerisinde millî kuvvetler cephesi oldukça teşekkül edebilmiş, Yunan ordu
sunun ileri harekâtı da temmuz ayınm son haftasında durmuş ve muharebe
faaliyetleri birtakım müfrezelerin akın veya baskınları ile, karşılıklı keşif
hareketlerinden ibaret kalmıştı. Bu durumda, Kuvayi Milliye liderleri ge
lecekteki harekât ve İdarî desteğin daha kolay ve düzenli olarak sağlanma
sı için 26 temmuz 1919’da Balıkesir’de bir kongre yapmışlardı. Bu kongre
de alınan kararlardan yalmz İdarî faaliyetlerle ilgili olanlar aşağıda açık
lanmıştır:
“1. Balıkesir’de olduğu gibi, ilçelerde de maliye ve levazım örgütü
meydana getirilecektir. İlçe ve bucaklardan gönderilen erlerin masrafları,
sonradan genel masraftan ödenmek üzere bu örgütler tarafından sağlana
caktır.
2. Gönderilen erlerin başında o bölgenin eşrafından biri bulunacak
ve bu kişi erlerle beraber cephede kalacaktır.
Güdülen amaca erişmek ve bütün harekâtı birleştirip saptamak için
kongrece (Heyeti Merkeziye) teşkil edilecek ve bunun görevleri belirlene
cektir.
3. Cephedeki bütün askerlerin yedirümesi, giydirilmesi ve hastaların
tedavisi, teçhizatı ve ikmali ve ihtiyat birlikleri teşkili ile hizmete hazır bu
lundurulması işlerini zamamnda sağlamak için cephelerin karargâhları ge
rilerinde birer millî menzil müfettişliği bulundurulması uygun görülmüş
tür.
4. Zahirenin İzmir’e ihracının yasak edilmesi yetkisi heyeti merkezi-
yeye bırakılmıştır.
5. ^ Halkın elinde bulunan silahların toplanması genel olarak kabul
edilmiştir. Yalmz, bazı bölgelerin özel durumları dolayısıyle, bu işin Uygu
lanması bölgelerdeki millî hareket heyetlerinin takdirine bırakılmıştır” de
nilmekteydi.
Yukarıda açıklanan İdarî faaliyetlerle ilgili kongre kararlan yurtsever
aydınlar, mücahitler ve diğer ilgililer tarafından uygulammş özellikle
sonradan İzmir Kuzey Cephesi ismini alan bölge Aydın bölgesinde olduğu
gibi bu kararlar gereğince desteklenmişti [1].
[1] T. C. Gnkur. Harp Tarihi Başkanlıgrı, Türk İstiklâl Harbi, C. II, Batı Cephesi
Ks. 1, Ankara, Gnkur. Basımevi, 1963, s. 207.
h. Nazilli Kongresi (6 Ağustos 1919) :

Balıkesir Kongresinden sonra 6 ağustos 1919’da Nazilli Kongresi ya
pılmış, alınan kararlarda İdarî faaliyetlerle ilgili olan maddeler aşağıya
çıkarılmıştır [1].
“1. Amaca ulaşmak için Aydın sancağı adına Nazilli genel merkez ol
mak üzere, Denizli ve Muğla sancaklannda bazı ilçeler depo merkezi ola
rak kabul edilmiştir.
2. Millî asker teşkili, yönetilmesi ve kontrolü ve cephelere lüzumu
kadar mücahit ve gönüllü asker yollanması, iaşelerinin sağlanması heyeti
merkeziyelerin İdarî ve savunma görevleridir.
3. Mülî heyetlerin cephe ve mahallî zorUnlu masraflarımn sağlanma
sı, halktan toplanacak para ve aynî yardımlara bağlıdır.
4. Mücahit durumunda bulunan gerek muvazzaf ve gerek gönüllü er
lerin yükümlülük ve terhis işleri, mücahit başkanlarmın yetkisine veril
miştir” denilmekteydi.
Bu Kongrenin kararlan da kendi bölgesinde diğerleri gibi yürütülmüş
tü.
c. Alaşehir Kongresi (16-25 Ağustos 1919):
Yukarda açıklanan kongrelerden sonra Alaşehir Kongresi yapılarak,
özellikle cephenin orta kesiminin İdarî desteği daha düzenli bir hale sokul
mağa çalışılmıştı.
Yunan işgahne karşı silaha sanimış olan yurtseverlerin kurmuş olduk-
lan muharebe bölgelerinin İdarî ve iaşe işleri genel olarak birbirleriyle bağ
lantısı ve işbirliği olmayan Denizli ve Balıkesir Merkez Heyetlerince sağ
lanmaktaydı.
Emir ve komuta bakımından da bütün cephe bir komuta altmda olma
dığı gibi heyeti milliyelerce uygulanan İdarî ve lojistik hizmetler zaman za
man değişen kararlarla yürütülüyordu.
Emir ve komuta işlerindeki aynlık, Sivas Kongresi kararlarıyla Ali
Fuat Paşa (Cebesoy) ’nm Batı Cephesi Genel Kuvayi Müliye Komutanlığı
na atanmasına kadar devam etmişti.
Karargâhı Balıkesir’e taşınmış olan 14 ncü Kolordu, her bakımdan
İstanbul Harbiye Nezaretine bağh idi. Aydm cephesini idare eden 57 nci
Tümen ise, Harbiye Nezaretinin 14 ağustos 1919 tarihli emriyle ordu mü
fettişliklerinin lağvedilmesi üzerine 12 nci Kolordu emrine verilmişti.
[1] Albay Hacı Şükrü’nün Aydın Cephesine ait anılarından.

2 nci Ordu Müfettişliğinin bu konudaki 18 ağustos 1919 tarihli emri

üzerine 20 nci Kolorduca 57 nci Tümen Komutamnm, durumu görüşmek
üzere Ankara’ya gelmesi istenmiş ise de, Albay Şefik (Aker) Harbiye Ne
zaretinden aldığı emirle, 57 nci Tümenin Kolorduya bağlandığı hakkında
bir kayıt billunmadığım, aksine olarak bu hususta İstanbul Harbiye Neza
retiyle haberleşmenin emredilmiş olduğunu bildirerek davete katılmamış,
ancak Tümenin durumunu yazah olarak bildirmekle yetinmişti.
Sonuç olarak, îzmir - Afyon demiryolunun kuzey ve güneyindeki cep
heler bunların gerisinde bulunabilecek tek bir komuta makamına bağlan
madan her ikisi de ayn a}^:! Harbiye Nezaretine bağlı kalmıştır.
Alaşehir Kongresi, bağlantı şekillerine bakmaksızm bu askerî komuta
makamına ait her iki cepheyi Kuvayi Milliye anlamı içinde ortak amaçlara
bağlıyordu.
Alaşehir Kongresinin almış oldüğu kararlardan bazılan şunlardı [1]:
“Kongrece mülî ve genel seferberlik ilân edilmiştir. Muhtelif bölgeler
de şimdiye kadar uygulanan kurallar devam edecek ve millî harekât heyet
leri lüzum görülen doğumlulan, silah altına alacaklardır.”
Millî harekâtta şehit olanlann dul ve yetimleriyle yaralananlara mü
kâfat verilecektir. Bunun miktan komutanlarla millî heyetlerin ortaklaşa
karanyle saptanacaktır.
Seferberlik ve diğer işlerin yürütülmesi için Alaşehir, Denizli, Nazilli
ve dolaylan birer çalışma bölgesi olarak kabul edilmiştir. Bu yerlerde bi
rer merkez heyeti teşkiline ve bu merkez heyetlerinin üstünde hepsini tem
sil etmek üzere AJaşehir’de genel anlamda bir müdürler kurulunun teşki
line karar verilmiştir.
Menzil hizmetleri için ilçe merkezlerinde birer menzil müfettişliği ku
rulacak, gerek bunlann ve gerekse merkez heyetleriyle genel merkezin ay-
m tipte birer resmî mühürü bulunacaktır.” Bu kararlar hemen uygulan
maya da başlamıştı.
4. Kuvayi Milliye Dönemindeki İdarî Faaliyetlerin özeti:
Yunanlılann saldınlan ve işgal hareketleri karşısında millî heyecan
ve çarpışma ruhu uyandıran ve bunun devamım sağlayan Kuvajd Milliye
örgütleri, asker ve sivil kişilerden oluşmaktaydı. 61 nci Tümen Komutan
lığı sorumluluğunda bülunan İzmir Kuzey Cephesi, 23 ncü Tümen Komu
tam sorumluluğunda bulunan îzmir Doğu Cephesi, 57 nci Tümen Komutan
T. C. Gnkur. Harp Tarihi Başkanlığı, Türk İstiklâl Harbi, C. II, Batı Cephesi
Ks. 1, Ankara, Gnkur. Basımevi, 1963, s. 209.
lığı sorumluluğunda bulunan İzmir Güney Cephesi kesimlerinde faaliyet

gösteren Kü.'va}^ Milliye birliklerinin başında, yönetici olarak asker, bey,
ağa ve efeler bulunmaktaydı.
Önceden reddi ilhak cemiyetleri ile bunlann kurdukları örgütlerin Ku
vayi Milliyenin desteklenmesinde büyük hizmetleri görülmüş, örgütün oluş
turulması ve lojistik destek faaliyetleri, kongreler döneminde daha esaslı
kurallara bağlanmıştı. Heyeti Temsüiye döneminde bu destek faaliyetle
ri müdafaayi hukuk merkezleri ve millî heyetler tarafından daha olumlu
bir şekilde sürdürülmüştü.
Kuvayi Milliyenin personel ve diğer lojistik ihtiyaçlan bu heyetler ta
rafmdan sağlanmıştı. Gerek komutanlar, gerek millî direnmeyi sağlayan
beyler, ağalar, efeler din adamlan ve adsız kahramanlar, bu' yöndeki olum
lu hizmetleriyle tarihte Türk ulusunun minnet ve şükranım kazanmışlardır.
İKÎNCİ BÖLÜM
SİVAS KONGRESİ VE HEYETİ TEMSİLİYE DÖNEMİNDE

GENEL DURUM VE İDARÎ FAALİYETLER
(4 Eylül 1919-22 Nisan 1920)
A. GENEL DURUM:
1. Dış Siyasî Dunun:
İtilâf Devletlerinin isteklerine uygun hareket eden padişah ve İstanbul
Hükümetinin 12 eylül 1919’da İngilizlerle yaptığı gizli bir anlaşmaya gö
re [1] Osmanlı saltanatı Büyük Britanya mandası altına girecek, hilâfetin
manevî kudreti İngilizlerin yaranna kullamlacaktı.
Türk milletinin genel isteği dışmda olmakla beraber, kurtuluş yolunu
Amerikan mandasında görenlere İstanbul ve hatta Anadolu’daki bir kısım
aydınlar da dahildi.
Anadolu’da millî egemenliği kurmak için toplanan ve Sivas Kongre
siyle özel bir yönetim mekanizmasına da sahip olan millî mukavemet taraf
tarları silahlı mücadeleyi yaparken, siyasî durumlardan faydalanma yol
larım da aramaya başlamışlardı. Müttefikler arasındaki çılcar ve fikir ay
rılığı, ileride kurulması tasarlanan yeni Türk Hükümetinin planlayacağı
dış siyaset esaslarına ışık tutmak bakımından önemli bir faktördü. Bun
dan başka Anadolu’da başlayan millî mücadele harekâtı, siyasî durum ve
amaç itibanyle Rusya’daki durum ile benzerlik halindeydi. Düşmanlar her
iki taraf için aym olduğu' gibi, her iki milletin millî davasında ortak taraf
lar da bulunuyordu. İki memleket dost oldukça. Batılı müttefiklerin Kaf-
kaslardan^ tamamlamaya çalıştıkları bu memleketleri ayn ayrı çember içi
ne alma girişimleri de başarısızlığa uğrayacaktı.
Müttefiklerin Türkiye’yi yok etmek için düşündükleri bir husus da
içeriden çöküntüyü sağlayacak ölçüde ayaklanmalar meydana getirmekti.
Böylece Türkiye, dış memleketlerden aynimış ve aym zamanda içerden çı
karılacak ayaklanmalarla çökertilmiş olacak ve sonuç olarak istenen bi-
çünde banş şartlarını kabule mecbur edilmiş olacaktı.
2. tç Siyasî Durum:
Ermenilerin Büyük Ermenistan projesi üzerindeki amaçlan, İngilizle
rin bazı Türkleri millî birlik aleyhine kışkırtmaları, zararlı bir hal almıştı.
[1] Bu anlaşmanın aslı olmadığına dair; Gotthard Jaeschke, Türk Kurtuluş Sa
vaşı Kronolojisi Ankara, T. T. K. Basımevi, 1970, s. 61’e bkz.
Ancak, Büyük Ermenistan’ın gerçekleşmesinden ürken Doğu’daki Türk

aşiretleri jdizyıllar boyunca kader birliği yaptıkları ve beraberce yoğrul-
düklan büyük Türk çoğunluğundan ayrılmayı uygun görmemişler ve olay-
lann dışında kalmaya çalışmışlardı. Doğu Karadeniz bölgesinde Kumlar
tarafmdan Pontus devletinin kurulması için başlamış olan silahlı hareket
Yunanlılarm ve İstanbul’daki Rum Patrikhanesiyle Amerikalıların maddî
ve manevî yardımma dayanarak genişleme eğilimi göstermekteydi. Rusya
ve Kafkasya’daki Rumlarm, Trabzon çevresindeki bölgeye göç ettirileceği
söylentUeri de Pontus probleminin önemini bir kat daha artırıyordu.
Memleketin parçalanacağına inanan birtakım yurtseverler, hiç ol
mazsa bazı bölgelerin statükolarım Osmanlı birliği statükosundan ayıra
rak, kendi bölgelerini olsun, Rumluk ve Ermenilik çerçevesi içinde bırak
mamak için daha önceden harekete geçmişlerdi. Örneğin, Edirne’deki
“Trakya - Paşaeli Cemiyeti” Fransız ve İngiliz ilgisini sağlayarak Doğu
ve Batı Trakya’yı birleştirip bağımsız bir Türk bölgesi haline sokmak; İs
tanbul’daki “VUâyatı Şarkiye Müdafaayi Hukuku MUliye Cemiyeti”, altı
Doğu ilini Ermenilere kaptırmamak, Trabzon’daki “Trabzon Müdafaayi
Hukuku MUliye Cemiyeti” de Karadeniz Rumlannm ve gerçekleştirmek is
tedikleri bağımsız Pontus hükümeti hülyasına karşı mücadele etmek için
kurulmuşlardı.
Sivas Kongresi, memleket kuvvetlerinin tek el altmda toplanmasımn
bir sonucu ve millî mücadele şuurunun ise bir başlangıcı olacaktı. Yıman
ve Fransız işgal hareketlerine olduğU kadar İngiliz, İtalyan ve Ermenilere
karşı da, hiç bir taraftan emir ve yönerge değU hatta öğüt dahi alama
yan Batı, Orta, Güney ve Doğu Anadolu halkı, yurtlarım ve varlıklarını
savunmak için her tarafta sUaha sarılmaktaydılar.
Amasya’da, Erzurum’da, Sivas’ta, Balıkesir’de, Aksaray ve Denizli’de
yapılan kongrelerle millî mücadele fikrinin memlekete mal edilmesine yur
dun silahla savunulması yolunda gerekli askerî ve İdarî örgütlerin meyda
na getirilmesine çalışılıyordu.
a. Sivas Kongresi Kararlan :
Anadolu ve Rumeli’nin tam ittifakıyle 11 eylül 1919’da toplanan Sivas
Kongre Heyeti tarafmdan bütün memleketi kapsayan bir teşkilât nizamna
mesi ve kongre bildirgesi basılıp yayınlandı.
Heyeti Temsiliye Sivas’ta kalarak çalışmasına devam etti. Bu çalışma
lar arasında tüzüğe ek olarak hazırlanan yönetmelik 28 ekim 1919’da ya
yınlandı. Gizli kaydıyle yayınlanan bu yönetmelikte özet olarak şu hü'sus-
1ar yer aldı [1];
[1] T. C. Gnkur. Harp Tarihi Başkanlığı Türk İstiklâl Harbi C. II, Batı Cephesi
Ks. 2, Ankara, Gnkur. Basımevi 1965, s. 29.
SİVAS KONGRESİ VE SONRAKİ DÖNEMDE İDARİ FAALİYETLER 2^
“1. Bağımsızlığımızı korumakla görevli olan Kuvayi Milliye, her türlü

müdahale ve saldırıdan korunmuştur. Devlet ve milletin alm yazısında millî
irade hâkim ve âmildir. Ordu, millî iradeye bağh ve onun hizmetindedir.
2. Ordu, bir saldın olursa, plamna göre hareketlerini düzenleyeceğin
den, bölge emniyeti için ayrıca dördüncü maddede açıklanan teşküât kuru
lacaktır.
3. Millî teşküâtımızla ordu teşkilâtı arasmdaki bağlantıyı. Heyeti
Temsiliye sağlayacak; ancak bir tehlike anmda her merkez civanndaki bu-
lik komutanlanyle de irtibatta bulunacaktır.
4. Bölge güvenliği için, mülî müfrezelerin teşkili uygü'n görülmüş
olup bunlar, durucu ve gezici ohnak üzere iki türlüdür. Bu müfrezeler süah
altına alınmayan genç ve askerlik çağı dışındaki yaşlüann meydana getir
diği yurt içi savunma birlüc ve müfrezeleridir. Bölüğe kadar teşkilâtları
emir ve komuta düzeni bulunan ve mümkün olabüen silahlarla donatılan
bu müfrezeler, kendi bölgelerinin olduğu kadar, komşu bölgelerin de, yar
dımcı olarak, yöresel güvenliğini sağlamakla görevlendirilmişlerdir. Her
bölgenin kendi mahallî idare heyeti emrinde bulunan müfrezenin her türlü
ihtiyacı, bölgece sağlanacak, gerekirse ordüca mümkün olabilen yardımlar
da yapılacaktır.
5. Millî müfrezelere girenler Kur’an üzerine yemin edeceklerdir. Bun
lara verilen süah ve gereçler, ordudaki yönteme uygun defterlere işlenerek
teslim olunacaktır.”
Bu yönetmeliğe eklenen bir açıklamada; müfreze mensubu subay ve er
lerin yiyecek, giyecek ve maaşları ile hayvanlanmn bakımına dair hüküm
ler yer almıştı. Vatansever bölge halkımn maddî ve manevî yardımları üe
desteklenen bu müfrezelerin mülî mücadelede pek çok hizmetleri olmuştu,
b. Batı ve İç Anadou'da M Jlî Faaliyeter :
Batı ve îç Anadolu’da mülî faaliyetler ve karşı hareketler özetle şöy-
leydi:
14 ncü Kolordu Bölgesinde :
Bu Kolordu, Ayvalık kuzeydoğusunda Armutova (Gömeç)’dan Gediz
vadisi kuzeyindeki Marmara gölü ucuna kadar uzanan cephe kesiminde Yu
nan kuvvetleriyle temas halinde bulunmaktaydı. Bu Kolordu bölgesinde
Müdafaayi Hukuk Cemiyetleri kurularak faaliyete geçmesi Albay Bekir
Sami (Günsav)’nin etküi bir şekilde ele koymasıyle daha da kuvvetlenmiş
ti. Bu çalışmaların en önemli merkezi Balıkesir idi. Bu arada Ayvalık’tan,
Soma, Akhisar ve Salihli’ye uzanan cephe kesimindeki millî kuvvetlerin ha-
rekât ve idari destek bakımından kontrol ve idaresini bu kolordu elinde bu

lundurmaktaydı.
57 nci Tümen Bölges \nde :
Yunanlıların Aydın, Manisa, Bergama ve Ayvalık bölgelerini işgalleri
üzerine, reddi ilhak cemiyetleri, birçok şehir ve kasabalarda şubeler halin
de çalışmaya başlamış ve milleti, düşman istUâ hareketleri karşısında bir
leşmeye ve karşı koymaya çağırmış; ilk sUahh karşı koymaya öncülük et
mişlerdi. Bu teşekküller bölgede askerî ve sivil idareyi nüfuz ve etkisi altına
alarak Yunan tecavüzüne karşı bölge halkının hukukunu savunuyorlardı.
iç Anadolu ve Bahsi Bölgesinde :
Porsuk çayı kuzeyinde 200 atlıdan ibaret bir müfreze ve tahrip kıta
ları vardı.
Porsuk çayı güneyinde; Mihalhççık’ta Sivrihisar, Mahmudiye ve Se
yitgazi millî müfrezeleri ile bazı nizamiye birliklerinden meydana gelen
1000 mevcutlu bir alay bulunmaktaydı.
Sivas Kongresinde alınan karann uygulanması sonucu, İzmit’e doğru
uzanan bölgelerdeki idari teşkilât kademelerinin yavaş yavaş İstanbul ile
bağlantılarını keserek Heyeti Temsiliyeye katılmaları İstanbul Hükümetini
zor bir duruma düşürmüştü.
13 ekim 1919’da yapılan bir toplantıda verilen kararlara göre:
“Bolu ve İzmit sancakları İzmit’teki 1 nci Tümen Komutam Yarbay
Asım’a;
Bursa İli ve Ertuğrul sancağı (Söğüt ilçesi hariç) Albay Bekir Sa
mi’ye ; Söğüt ile Eskişehir ve diğer 20 nci Kolordu bölgesi 23 ve 24 ncü Tü
men Komutanlıklarına bağlandı”.
20 nci Kolordu Bölgesinde :
Orta Anadolu genel olarak Yunan işgal sahasından ‘Uzak ve dolayısıyle
düşman zulüm ve işkencelerine karşı güven altındaydı. Ancak, İtilâf Dev
letlerinin bu bölgede yer yer bulundurdukları müfreze veya kontrol heyet
lerinin varlığı, Rum ve Ermeni çetelerinin faaliyetleri ve duyulan Yunan
zulüm ve işkenceleri halkın huzurunu kaçırmıştı. İstanbul Hükümetinin
t'ütumu ve bazı idarecilerin haince davranışları da bu huzursuzluk ve gü
vensizliği artırmaktaydı.
Ali Fuat Paşa (Cebesoy) Sivas Kongresinin 9 eylül 1919’da aldığı ka
rar gereğince Batı Anadolu Umum Kuvayi Milliye Komutanlığına atandı.
Her şeyden önce Eskişehir bölgesinin ve Geyve boğazımn elde edilmesi
maksadıyle Konya, Afyon ve Kütahya gibi önemli merkezlerin İngiliz işgal
kuvvetlerinden temizlenmesi gerekli görülmekteydi.
SİVAS KONGRESİ VE SONRAKİ DÖNEMDE İDARİ FAALİYETLER 31
Ingilizlerin, millî harekât taraflılarını korkutmak suretiyle hareket

etmek istedikleri anlaşılıyordu. Özellikle Ingilizler tarafından bugünlerde
Kütahya’da bulunan 87.000 sandık cephanenin İzmit’e nakli faaliyetine
girişilmişti.
3 ncü Kolordu Bölgesinde :
Pontus İmparatorluğu kurmak hülyasına kapılan Kumlar, siyasî faali
yetleri yanında Anadolu’da yer yer çeteler kurarak Türk köylerini basma
ya, kitle halinde cinayetler işlemeye ve soygunculuğa, ırz ve namusa teca
vüze başlamışlardı.
c. İç Ayaklanmalar:
Saldırgan düşmana karşı girişilen millî mücadele harekâtına engel ol
mak amacıyla Anadolu’nun çeşitli bölgelerinde 1919 yılmda başlayan ve
1921 yılına kadar devam eden iç ayaklanmalar olmuştu. Ayaklanmalar,
OsmanlI Devleti mirasının peşinde koşan İtilâf Devletlerinin etki ve ter
tibiyle oluşmuş, millî mücadele içinde yurdun kurtarılması çalışmalarına
katılanlar arkadan vurulmak istenmişti.
1919 yılında; Cizre, Nusaybin, Savur ve Mardin dolaylarında Ali Batı
ayaklanması, Konya ilinin Bozkır ilçesi dolaylannda 1 nci ve 2 nci Bozkır
Ayaklanmaları; Bayburt ilçesinin 20 km. kuzeybatısındaki Hart bucağında
Şeyh Eşref ayaklanması, Susurluk ve Biga dolaylannda 1 nci Anzavur
ayaklanması meydana gelmişti.
3. Heyeti Temsiliyenin Aldığı Kararlar:
Heyeti Temsiliye, Yunanlıların İzmir’i resmen ilhaka kalkışmalan ha
linde ne yolda hareket edileceğine dair orduyu ve millî kuvvetleri uyar
mak gerektiği kamsındaydı. Bunun için 31 aralık 1919’da kolordulara ve
rilen emirle [1];
“1. Yunanlıların, İzmir ve dolaylarındaki yerli Kumlardan millî bir
kuvvet teşkil ederek Paris Konferansıma boşaltma kararı vermesi halinde
işgale devam etmek azminde olduklan, ayrıca Yunanistan’da daha şimdiden
İzmir’in ilhakı merasimine hazırlanıldığı anlaşılmaktadır.
2. Bu dtırum karşısmda, bütün gücümüzle Yunanlıları vatanımızdan
atmak zorunda kalacağız. Halen cepheyi tutan kuvvetlerle bu işi başarma-
mn mümkün olamayacağı açıkça bellidir. Şu halde 12 ve 14 ncü Kolordular
tamamen İstanbul Hükümetiyle ilgisini keserek millî kuvvet şekline gire
cektir. Bu kolorduların İzmir Cephesi gerisindeki tümenlerinin, tertip edi
lecek bir plana göre sefer mevcuduna çıkarılması gerekir.
[1] T, C. Gnkur. Harp Tarihi D. Bşk. lığı, Türk İstiklâl Harbi, C. II, Batı Cep
hesi Ks. 2, Ankara, Gnkur. Basımevi 1965, s. 136.
32 TÜRK İSTİKLÂL. HARBİ İDARÎ FAALİYETLERİ
3. Birliklerin seferberlik ve diğer her türlü isteklerinin ve ikmalin

yapılması için gerekli tedbir ve düzenlere baş vurulacaktır” denilmekteydi.
4. Sivas Kongresinden Sonra Heyeti Temsiliyenin Batı Anadolu ile

İlgilenmesi:
Sivas Kongresinin sona ermesi üzerine Heyeti Temsiliye Başkam Mus
tafa Kemal Paşa Batı Anadolu cephesiyle daha çok ilgilenerek bu cepheyi
Heyeti Temsiliyeye bağlamak Cüretiyle, sevk ve idare birliğini sağlamak is
temişti. Fakat Afyonkarahisar’da bulunan 23 ncü Tümen Komutanı Albay
Ömer Lütfü de Batı Anadolu cephesinin bir elden sevk ve idare edilmesi
konusunda inandırıcı bir sebep gösterememişti. Bundan Sivas Kongresinin
9 eylül 1919’da Ali Fuat Paşa’ya verdiği Batı Anadolu Kuvayi Milliye Ko
mutanlığı etkili bir rol oynayamamış ve Ali Fuat Paşa fiilen cephe komu
tanlığı yapamamıştı. Batı Cephesine gönderilen Albay Refet (Bele) yap
tığı incelemeler sonunda, daha uzunca bir süre tek bir komutamn uygulan
masına imkân olmadığını bildirmekteydi.
Böylece Balıkesir, Salihli ve Aydın cepheleri olarak üç bölgeyi kapsa
yan Batı Anadolu cephesinin bir komuta altında toplanabilmesi imkânsız
lığı karşısında mevcut düzenin bir süre daha devamına karar verildi.
Heyeti Temsiliyenin, Batı Anadolu cephesini bir komuta düzeni içeri
sinde kudretli bir başa bağlama çabası ancak, 23 nisan 1920’de Büyük Mil
let Meclisi Hükümetinin kurulmasından sonra gerçekleşmişti.
Haziran 1920 sonlarında Bakanlar Kumlu kararıyle Ali Fuat Paşa
Batı Cephesi Komutanlığına atandı. Ve daha sonraki bir devrede Albay
İsmet (İnönü) bu görevi Ali Fuat Paşa’dan devralacaktı (9 kasım 1920).
5. Millî Kuvvetlerin Örgütlenmesi:

Heyeti Temsiliye Başkanı Mustafa Kemal Paşa, 16 kasım 1919’da
12 nci ve 14 ncü Kolordulara, 23 ncü, 57 nci ve 61 nci Tümen Komutan
lıklarına, ayrıca Albay Refet’e ve 56 ncı Tümen Komutanı Bekir Sami’ye
gönderdiği şifreyle Batı Anadolu’daki millî kuvvetlerin örgrütlenmesini ve
bunların resmî olmayarak ordu birliklerince desteklenmelerini; 61 nci,
23 ncü ve 57 nci Tümen Komutanlıklarına bağlanmalarım bildirdi. Heyeti
Temsiliyenin bu yönergesinde; Güney Anadolu ve Adana cephelerindeki
millî kuvvetlerin örgütlenmesi amacıyle, 27 ekim 1919’da kolordulara veri
len talimat esaslarının göz önünde bulundurularak Batı Anadolu’daki millî
kuvvetlerin ordu birlikleri teşkilâtına benzer teşkilâta sokulması tavsiye
edilmişti. Bunun üzerine millî kuvvetler bölük, tabür ve alay haline sokul
maya başlanmış, 1920 yılı başlarında şu teşkiller kurulmuştu.
Gnkur.
Harp Tarihi Bsk. Batı Anadolunun Cephelere Bölünüşü ve Milne Hattı Kroki: 3
57 nci Tümen bölgesinde; Millî Aydın ve Millî Menderes Alayları ile

Millî Aydın Dağ Taburu, Millî Adagide Taburları ve birkaç efe süvari bö
lüğü.
23 ncü Tümen bölgesinde: Millî Salihli Piyade Alayı, Millî Kelas (Ki
raz) ve Uşak Hücum Taburları ile birkaç efe bölüğü,
61 nci Tümen bölgesinde: Millî Akhisar Nişancı, Millî Soma, Millî Ay
valık Alayîanyle, Belen, Saruhan Yayaköy, İvrindi Taburları ve bazı ba
ğımsız bölükler,
23 ve 57 nci Tümenleri fiilen sevk ve idare etmekte olan Albay Refet,
6 şubat 1920’de Küçülc ve Büyük Menderesler çevresindeki bütün kuvvet
leri Menderesler Grubu adı altında birleştirdi. Menderesler Grubu, 57 nci
Tümenle kuruluşu aşağıda yazılı 3 ncü Millî Tümenden ve bazı küçük millî
müfrezelerden kurulacaktı.
57 nci Tümen;
Komutanı; Albay Şefik Aker
3 ncü Millî Tümen:
Komutam: Kurmay Binbaşı Nâzım
Birlikleri: Millî Aydın Alayı, Millî Menderes Alayı, Millî Aydın Dağ
Taburuydu.
Menderes Grup Komutanlığı Karargâhı Nazilli’de yerleşmiş olup, bir
likleri Balyambolu bölgesinden Söke’ye kadar olan alanda Yunan birlikle
ri karşısındaydı.
Menderesler Grubu cephesi altı bölgeye bölünmüştü:
Balyambolu bölgesi (Beydağı)
Adagide bölgesi
Aydın bölgesi
Koçarlı bölgesi
Söke bölgesi
Kuşadası bölgesi (Kroki : 2).
Menderesler Grubu bölgesinde Aydın, Muğla, Denizli, Burdpr, Ispart^
Antalya sancak! arıyle İzmir’in Kuşadası ve kısmen Ödemiş ilçesi bulun
maktaydı. Bu İdarî bölgelerin yerli heyeti milliyeleri, birliklerin ikmal iş
lerini üzerlerine almışlardı. Nazilli’deki heyeti merkeziye hepsinin üzerinde
bir yetkiye sahipti. Menderesler Grubu Komutanlığı, Nazilli Heyeti Mer- ,
kaziyesiyle sıkı bir işbirliğinde bulunmaktaydı. Bu hususta Demirci Meh- /
met Efe ile Albay Refet ve Albay Şefik’in büyük yardımları ve hizmetleri
görülmüştü.
6. Batı Anadolu’nun Cephelere Bölünmesi:

Heyeti Temsiliye, İstanbul Hükümetine 16 kasun 1919’da millî kuv
vetler de dahil olmak üzere Batı Anadolu’da mevcut kuvvetlerin üç cep
heye bölünerek sevk ve idaresini Önermişti.
Nihayet, mart 1920 başlarında fiilen mücadeleye atılmamış gibi gö
rünen ordu birlikleri Heyeti Temsiliyenin uygun görmesiyle işe el koydu
lar. Bımun sonucu olarak Batı Anadolu üç cepheye bölündü. Buna göre:
İzmir Kuzey Cephesi:
Ayvalık, İvrindi, Soma kesimleri ayrı birer bölge halindeydi. Mlî ko
mutanlar 61 nci Tümen Komutanı Albay Kâzım (Özalp) emrindeydi.
İzmir Doğu Cephesi:
Marmara gölü ile Kiraz kalesi, Salihli ve Bozdağ bölgesini kapsayan
cephe kesimi 23 ncü Tümen Komütam Albay Ömer Lütfü emrindeydi.
İzmir Güney Cephesi:
Balyanbolu, Adagide, Aydın, Köprü, Koçarlı, Söke bölgelerini kapsa
yan Menderesler havzası 57 nci Tümen Komutam Albay Şefik emrine ve
rildi.
7. Milne Hattı:
Yunanlıların halka yaptıkları zulümleri İstanbul Hükümeti Paris Kon
feransına şikâyet ettiği halde bu şikâyet umursanmadı.
Yunanlıların devamlı ilerleme çabaları, özellikle Aydın’ı ele geçirme
leri Yunan ve İtalyan anlaşmazlığına sebep oldu.
Türkiye’deki işgal orduları başkomutanı. General Miln’e, Türk ve Yu
nan tarafların dunımlannm tespiti görevini verdi.
Uzun tartışmalardan sonra “Milne hattı” kuzeyden itibaren şöyle tes
pit edildi.
Ayvahk’m yedi mil kuzeyinde bir nokta - Akmaz dağı doruğu - Döşe
me köyü - Ürgüt deresiyle Menteşe deresi arasındaki sırtlar - Bakırçay ile
Dumanlı deresinin birleşme noktası - Fuğlacık batısı - Satırtaş doruklan
Örpekkaya - Karasilli - Yenice - Tepecik - Tatarköy - Yeniçiftlik - Papaz-
lı - Belendağ kuzeydoğusu - Kestelli - Yarıslı sırtı - Bademiye üzerinden
İzmir sancağı güney sımn - Büyük Menderes’in denize döküldüğü nok
ta (Kroki : 3).
Diğer taraftan Türk millî kuvvetlerinin devamlı direnme ve tacizleri
karşısında General Milne Yunan kuvvetlerine smırlandınimış bir taarruz
yapmak yetkisini vermişti. Ve bu yetkijn 29 ekim 1919’da Yunan komu-
tanma bildirmişti.
Yunanhlann 29 ekim 1919’dan sonra cephenin muhtelif kesimlerine

yaptığı taarruzlar, artık bir arazi işgalinden çok, General Milne’den aldık-
lan izin oramnda tacizler olmuştu.
Yunan Başkomutanlığınca bir Türk taarruzu karşısında, geride tutu
labilecek, anavatanla bağlantısı kolay ve gereğinde tekrar taarruza geçi
lebilecek bir köprübaşı mevzii seçilmesi düşünüldü ise de bu fikirden 1920
yılmda vazgeçildi.
8. Aralık 1919’da Türk ve Yunan Kuvvetlerinin Genel Durumu:

a. Türk Kuvvoiîen :
Cephe, kuvvet çoğunluğu güneyde olmak üzere üç tümen bölgesine bö
lünmüştü. 61 nci Tümen (Ayvalık, Bergama ve Akhisar bölgeleri): İzmir
Kuzey Cephesi.
23 ncü Tümen (Salihli bölgesi): İzmir Doğu Cephesi.
57 nci Tümen (Aydın bölgesi): İzmir Güney Cephesi.
Aralık 1919’dan önce Batı Cephesinde de henüz teşkilâta bağlan
mış ve sorumluluklan belirtilmiş komutanlıklar yoktu. Esasen o tarihlerde
Batı Cephesi diye de bir şey yoktu. Aslında alınmış olan tertipler tamamen
yöresel olan millî direnmelerden ibaretti.
Yukarda bildirilen tümen bölgeleri bir plana göre değil, özellikle 61 nci
ve 57 nci Tümen Komutanlarının kendi inisiyatifleri İle yaptıkları faaliyet
ler sonunda meydana gelmişti (Kroki : 3).
Jb. Yunan Kuvvetlen :
Kasım 1919’da İzmir’de Küçük Asya İşgal Ordusu Komutanhğı teşkil
edildi. O zamana kadar 1 nci Kolordu (1, 2, 13 ncü Tümenler), İzmir Kolor
dusu (İzmir ve Adalar Tümenleri), 3 ncü Süvari Alayı ve ağır topçu ala
yı olmak üzere yeniden teşkilâtlandınldı.
30 aralık 1919’da Yunan ordusunun kuvveti; 2.400 subay, 62.743 erdi.
Bu kuvvetler, dört tümen cephede, bir tümen ihtiyatta olmak üzere iki ko
lordu halinde Milne hattında tertiplendi.
Yunanlılar, Milne hattım elde bulundurmak, Türkler ise bulunduklan
yerleri bırakmamak ve düşmanı taciz etmek kararında idiler. Bu nedenle
61, 23 ve 57 nci Tümenler bölgesinde taraflar arasında küçük ölçüde çatış
malar oldu [1].
Fazla bilgi için bkz. Türk İstiklâl Harbi, Cilt II, Batı Cephesi Ks. 2, Ankara,
Gnkur. Basımevi, 1965, s. 129 - 132.
B. SİVAS KONGRESİNDEN (4 EYLÜL 1919) İTİBAREN İDARÎ

FAALİYETLER:
1. Batı Anadolu’da Kuvayi MiUiyenin Lojistik Desteği:
Bundan önce açıklandığı gibi halkın bağrından doğan bağımsızlık duy
gusu, düşmanın gittikçe genişleyen istilâsı karşısında artan Kuvayi Milliye
oldukça önemli bir kuvvet haline gelmiş, Batı Anadolu’da düşman karşı
sında Kuvayi Milliye ve bazı ordu birlikleri tarafından; Ayvalık, Soma,
Akhisar, Salihli, Aydın bölgelerinde cepheler meydana getirilmişti.
Bunlar genel olarak, mayıs 1919 sonu ve özellikle haziran 1919 ayın
da faaliyete geçerek, 22 haziran 1920’de başlayan Yunan taarruz'u ile bu
lundukları bölgelerden çekilmişlerdi.
îlk önceleri halkın desteği ve en yakın askerî birlik ve kurumlar, as
kerlik şubesi depoları ve diğer depolar, jandarma birliklerinin elindeki si
lah ve cephane ile idari desteğine kavuşan Kuvayi Milliye birlikleri, köyler
den, kasabalardan, şehirlerden ve mümkün olan her yerden yararlanmış
lardı.
Ancak Batı devletleri, özellikle İngiltere tarafından desteklenen Yunan
ordusu karşısındaki Kuvayi Milliye, zayıf ve cılız, gerek personel ve gerek
se lojistik destek bakımından pek yoksun ve yetersizdi. Elde az miktarda
tüfek, birkaç makineli tüfekle muharebe eden Kuvayi Milliye karşısında,
modem ve ikmal kaynakları Batıya dayanan kuvvetli ve çok üstün mev
cutlu bir ördü bulunmaktaydı.
Temmuz ve ağustos 1919 aylan içinde, daha etkili bir savunma yap-^
mak ve Kuvayi MiUiyenin düzenli bir şekilde idaresini sağlamak için; Ba
lıkesir, Alaşehir, Nazilli kongreleri yapılmış, gerek harekât, gerekse perso
nel tedariki, para sağlanması ve özellikle Kuvayi MiUiyenin yiyecek, giye
cek, silah cephane ve gereç ihtiyacının sağlanmasına çalışılmış ve teşkilât
lan gittikçe kuvvetlendirilmişti.
Sivas Kongresinin çeşitli faaliyetleri arasında bir de millî mücadele
plam meydana getirilmiş ve yayınlanmıştı. Bir yandan siyasî, bir yandan
askerî teşkilât, bir yandan da diğer sorunlarla uğraşan Heyeti Temsiliye
İdarî destek bakımından birçok tedbirler almıştı. Bu arada halk ve ordu
ilişkilerini ve millî müfrezelerin teşkil ve görevlerini ve diğer birçok önemli
konuları düzenlemek amacıyle aşağıdaki genelge yayınlandı.
“1919 tarihli Müdafaayi Hukuk Cemiyeti Teşkilât Nizamnamesine ek
(yalnız ilgililere özel ve gizlidir) [1]:
[1] Harp Tarihi Ar.şivi, No. 6/3324, Dip. 7, G. 3, Kis. 399, Dos. 22, F. 6.
SİVAS KONGRESİ VE SONRAKİ DÖNEMDE İDARÎ FAALİYETLER 37
1. Bağımsızlıkları uğrunda örgütlenmiş ve meydana gelmiş olan millî

kuvvetler her türlü müdahale ve tecavüzden masundür.
Devlet ve millet kudretinde millî irade yapıcı ve tedbirlidir. Hilâfet
makamının korunmasını da üzerine almış olan ordu, iradei milliyeye bağlı
ve onun hizmetindedir.
2. Ordu, bir saldırı karşısında plana göre harekâtı idare edeceğinden
aşağıdaki teşkilât yapılmıştır.
3. Millî teşkilâtımızla ordu arasındaki bağı Heyeti Temsiliye yönet
mekte; ancak bir tehlike sırasında her merkez yakımnda bulunan birlik
komutanları ile gerekli temaslarda bulunmaktadır.
4. Millî müfrezeler Müdafaayi Hukuk Cemiyeti idare heyeti merkez
leri tarafından teşkil olunur. Bu hus'üsta gerekli yardımı asker alma daire
başkanları ve bölge komutanları yaparlar. Bu teşkilâtta aşağıdaki husus
lar dikkate alımr:
a. Müslüman olmayan toplumların çokluğu.
b. İhtilâl hareketlerinde his olunan kuvvetleri.
c. Sırf soygunculuk, intikam vesaire gibi sebeplerle cinayet işle
yen ve eşkıyalık yapan İslâm ve İslâm olmayan çetelerin azlığı ve çokluğu.
5. Millî müfrezeler, sabit ve seyyar olmak üzere iki türlüdür. Genel
likle mücadele, güvenliği sağlamak ve sürdürmek; gereğinde ordun'un ha
rekâtını kolaylaştırmak maksadıyle seyyar müfrezeler teşkil olunur. Bun
dan başka eşkıyanın taarruzundan İslâm olmayanların ihtilâl ve tecavüz
lerinden ilçe ve köyleri korumak ve savunmak için mahalle, köy ve bölge
lerde sabit müfrezeler meydana getirilir.
6. Se3âr müfrezeler silah altında görev yapan erlerden başka bütün
milletin eli silah tutan gençlerinden teşkil olunur. Bir tehlike anında yapı
lacak çağn üzerine orduyu seferber edecek olanlar orduya katılırlar.
Geriye kalan kuvvet yöresel tehlikelere karşı olup bunlara lüzumun
da makineli tüfek ve top da katılır. Erlerin m'üharebe görmüş olması ön
görülür. Emir ve disipline yatkın müfrezeler eşkıyalık yapacak bir kuvvet
olmayıp, millet ve memlekete kendini vermiş, hizmetlerde bulunmuş, ka
naat sahibi yurtsever kişilerden olmalıdır. Müfrezelerin teşkili emir, ko
muta ve yönetimi askerî manga, takım, bölük gibidir. Ödüller ve cezalar
da askerlikteki gibi olur. , __ ^
Müfrezeler yalnız kendi bölgelerinde değil, gerektiğinde öteki bölge
müfrezeleriyle hareketlerini birleştirmek için diğer bölgelere de geçerler.
7. Bu görevler, yöresel idare heyeti merkezlerinin emirleriyle olur.

Ancak önemli hallerde müfrezeler kendiliklerinden yarduna koşmakla yü
kümlüdürler. Yalnız bu halde bağlı bulunduklan idare merkezleri heyetle
rini haberdar ederler. Önemli görülen yerlerde gereğinde bir askerî birliğe
de yardımcı olarak gönderilir.
8. İller heyeti merkeziyeleriyle heyeti temsiliyeleri, lüzum gördüğü
bölgelerin müfrezelerini tehlikede bulunan herhangi bir komşu bölgeye gön
dermek üzere göreve çağnlabilir. Bu halde bölgeler kendilerine bağlı müf
rezelerin noksanlanm tamamlamak ve göndermekle yükümlüdürler.
9. Sabit müfrezeler, seyyar müfrezeler dışında kalanlardan kurulur.
Bunlar tarafından gerekli görülen köylerde, bucaklarda, ilçelerde ve şehir
lerin her yerinde savunma tertibatı almarak, Hıristiyanlann katliam yap
mak ve asayişi bozmak gibi kötü emellerine ve eşkıya çetelerinin taarruz
ve cinayetlerine karşı tedbirler alınır.
10. Sabit ve seyyar mUlî müfrezelere gerekli malzeme sağlanması
önemlidir. Eşkıyadan alınan silahlar, zenginler tarafından para ile tedariki
mümkün olan tüfek, tabanca, bomba, silahlanmaya yardımcı olabilir. Bu
hususta ordımun da yardımı istenebilir. Hayatlanm ve iaşelerini sağla
ma da aynı şekilde olabilir.
11. Her çeşit fazla silah, mühimmat ve gereçler uygun yerlerde depo
edilir. Yabancılar ve düşman eline geçmesi muhtemel depolar tehlikeli böl
gelerden gizlice taşınır. Zorunluluk anında, yağma halinde kaldınhp emni
yetli yerlerde depo edilir veya tehlikeli bölgelerdeki halka dağıtılır.
12. Silahlar daima mUletin malı ve kaybı millet hâzinesinin zararı de
mek olduğundan, silah dağıtılması askerî birliklerdeki usU'le uyularak ya
pılacağı gibi seyyar ve sabit müfrezelere dağıtılmak da kefaletle, düzenli
numara altında kayıt ile müfreze amirlerinin sorumluluğu altında bulun
durulur.
13. Millî müfrezeleri teşkil edecek her kişiye Kur’an’a el basarak ye
min ettirilir.
14. Müfrezelerin sağlık işleri için daha önce askerlikte ders görmüş
olanlardan faydalanılır. Gereken silah ve sağlık malzemesi ordudan istenir.
15. İşbu ek, bir talimatname niteliğinde olup yörenin gerekleri ve ko
şullarına uyularak uygulamr.”
2. Lojistik Faaliyetler:
a. V nci Sınıf İkmal Maddeleri (Cephane) ikmali:
Kuvayi Milliye müfrezelerinin yaptığı çarpışmalarda en çok sıkıntı çe
kilen ikmal maddesi cephane idi. Çok sarfedilen bu maddenin hem bölge
lerde az bulunması hem de akıcı bir şekilde ikmali mümkün olmamakta idi.
Halbuki, normal askerî birliklerde bu görev çeşitli kademelerden geçerek
düzenli bir şekilde sağlanabilirdi. Aynı zamanda ulaştırma bakımından
karşılaşılan büyük zorluklar ikmal işlerinde çok önemli ve geciktirici bir
rol oynamaktaydı.
Ekim 1919 ayı başlarında üstün Yunan kuvvetlerince Aydın, Ödemiş
ve Manisa cephelerinde büyük çaplı toplar ve çeşitli bombalar kullamimış,
ayrıca halka yapılan zulüm nedeniyle yüz elli bin kadar çocuk ve kadın
dağlara ve köylere sığınmıştı. Bu durum karşısında pek sıkışan Demir
ci Mehmet Efe, 15 ekim 1919 tarihinde çektiği bir telgrafla durumu Musta
fa Kemal Paşa’ya bildirmiş ve kendisine 12 nci Kolordu tarafından gereken
ikmalin yapılacağı cevabı verilmişti [1].
15 ekim 1919’da Harbiye Nazın Cemal Paşa, İstanbul Hükümetinin
Batı Cephesindeki harekâtla ilgili görünmeyeceğini; fakat Cephenin takvi
yesi için elden gelen çabayı sarfedeceğini bildirdi. Ancak kolordularm ko
nuşlarında değişiklik yapılamayacağı için bütün Batı Cephesinin destek
lenmesi 12 nci ve 14 ncü Kolordular tarafından yapılacaktı.
Yine Harbiye Nazırı 3 kasım 1919’da verdiği bir emirle Kuvayi Milli-
yenin iaşesi hakkındaki önceden verilmiş emrin bütün memlekete ait olma
dığım bildirdi. Nizamiye birlikleri tarafından iaşe edilecek Kuvayi Milliye
yalnız düşman karşısmda bulunanlardı.
A5U’ica, İzmit - Eskişehir - Konya hattmm batısında kurulacak millî
teşkilât için; halk her ne kadar bu bölgelerde harekât yapacak Kuvayi
Milliyeye en büyük yardımları yapmak istiyorsa da, bunların artık taham
mül edemeyecek kadar büyük fedakârlık ve hizmetlere katlandığı görül
mekteydi.
Öte yandan, ordunun banş mevcudu 300.000 iken, şimdi 40 - 50 bin
mevcuda düşmüş bulunuyordu. Bu bakımdan beş - on binden ibaret kuvayi
milliye erlerinin iaşe, giydirme ve donatılması ve ihtiyaç görülen silahlar,
mülıinımat, sıhhiye malzemesini sağlama, Harbiye Nezaretinin bütçesi ile
mümkün olabilirdi. Bu önemli görevlerin 12 nci ve 14 ncü Kolordularca ya
pılmasını ve buna resmî olmayan bir şeküde müsaade edilmesini 16 kasım
1919’da Mustafa Kemal Paşa, İstanbul Hükümetinden istemişti.
Jb. Heyeti Temsiliye Dönem'nde Kuvayi MiUiyenin Başarısızlık
NedoTi'eTi ve Alınacak Tedbirlere Ait Bir Genelgesi [21:
[1] Haırp Tarihi Arşivi No. 1/105, Dip. 5, G. 1, Kis. 256, Dos. 6, F. 9, 9-1.
[2] Harp Tarihi Arşivi No. 1/105,Dip. 5, G. 1, Kis. 256, Dos. 6, F. 23-3.
40 TÜRK İSTİKLÂL HARBİ İDARÎ FAALİYETLERİ
Şimdiye kadar yapılan harekâtta büyük kahramanlıklar ve pek çok

fedakârlıklar yapılmış ise de daha çok başarı sağlanamamasma üç sebep
vardı.
Önce İstanbul Hükümetinin resmî olmayan büyük çapta yardımda
bulunmaması, sonra tüm vatandaşların mücadele ile ilgilenmemesi, üçüncü
sebep olarak bu durumda maddî ve manevî kuvvetlerin bir elden idare edil-
memesiydi.
Heyeti Temsiliyece bu sakıncaları gidermek için, cepheyi üçe bölmek,
kuzey kısmına 61 nci Tümen, Salihli bölgesine 23 ncü Tümen, Aydın böl
gesine 57 nci Tümen komutanlarının komuta etmesi istenmekteydi. Bu
komutanların gayrî resmî kalması için de birer vekUlerinin imzası ile ha
reket edilmesi uygun görüldü. Umum Kuvayi Milliye Komutanlığına Albay
Refet’in getirilmesi düşünülmekte, gayri resmî olarak bütün mülkî ve as
kerî makamlar tarafından kendisine yardım edilmesi istenmekteydi.
Anadolu ve Rumeli Müdafaayi Hukuk teşkilâtının bütün memlekete
yayılması gerekiyor ve bunun için çalışılıyordu.
Bu duruma göre Kuzey Cephesi millî levazım heyetinin Balıkesir Mer
kez Heyetince, Salihli heyetinin Afyon Merkez Heyetince, Aydın dolayların
da da bir merkez heyetinin teşkilât nizamnamesi gereğince kurulması lâ
zım geliyor ise de, harekâtın selâmeti bakımından NazUli, Aydın, Menteşe
(Muğla), Denizli, Burdur livaları Müdafaayi Hukuk Cemiyetlerinden ikişer
temsilci seçilerek Nazilli’de bir merkez heyeti meydana getirilmesi ve Ay
dın dolaylan millî levazım heyetinin bü merkez heyetine bağlanması ge
rekmekte idi. Millî levazım heyetleri düzenleyecekleri bütçenin askerî ve
mülkî makamlarla sağlanamayan kısmım merkez heyeti aracılığı ile ve bu
heyetin kendi bölgesi içinde usul ve nizamına göre iaşe suretiyle sağlanma
sı, eğer merkez heyeti bölgesi buna yetmezse durumu Genel Komutanlığa
arzetmesi, yukarıda doğrudan doğruya kendilerine bağlanan kaynaklar
dan sağlamaya çalışmaları bildirildi.
Genel olarak usulsüz iaşe maddeleri toplanması ve dağıtılması yasak
landı. Şimdiye kadar bazı bölgelerde halkın içtenliğine dayanarak ikmal
yapılmıştı. Bunları artık bu ağır yükten kurtarmak gerektiği anlaşılıyor
du.
Bugün bütçenin, mütarekeden önce kabul edilen üç yüz bine yakın bir
kuvveti iaşe ve giydirmesi gerekiyordu. Gerçekte ise 40 - 50.000’den fazla
kuvvet iaşe edilmekte ve giydirilmekteydi. Bu düşünceye göre iaşenin yavaş
yavaş askerî makamlar tarafından sağlanması gerekiyordu.
Bu düşünceleri aynen uygulamakta olan bazı milliyetçi komutanların
sorumluluktan hiç çekinmemeleri lâzımdı.
SİVAS KONGRESİ VE SONRAKİ DÖNEMDE İDARÎ FAALİYETLER 41
Bu bakımdan, vatan savunması için toplanmış bulunan millî erlerin or

du erleri gibi kabul edilmesi ve b'ü yolda işlem yapılması gerekiyordu. Millî
erlerin toplanması Genel Komutanlık ve kolordu askeralma kurulu ve şube
başkanlan arasında kararlaştırılacaktı.
Bu genelge şöyle idi [1]:
“Şekle göre askeralma memurları ile müdafaayi hukuk cemiyeti askerî
heyetleri ve idareleriyle birlikte yapılacak olursa mesele az çok usulünde
cereyan ederek hiç bir sızıntıya meydan verilmeyeceği kanısındayız. Ni
zamnamemize ekli olarak kaleme alınıp millî müfrezelerin teşkiline dair
kararlar güzel bir yol gösterici olabilir.
Silah ve cephaneye gelince; bu hususta hakikî kaynak ordudur. An
cak, kolordu ve bölgelerinin çoğunda mevcut silah depolarındaki tüfeklerin
sürgü kolları alınmış olduğundan Genel Komutanlığın isteyeceği miktarda
tüfek tedariki mümkün olmadığı zamanlarda, ne miktar ve ne cins sürgü
koluna ihtiyaç hasıl olduğu, kolordu komutanları tarafından İstanbul’da
Akdeniz Müstahkem Mevkii Komutanlığından, gizli olarak istenip getirti
lecek olursa tüfek kaynakları çoğalacaktır. Mühimmat noksanını, kolordu
komuta nlan bölgelerindeki mühimmat ambarlarından tamamlayabilir gö
rüşündeyiz.
Top ve sağlık gereçlerinin de aym yöntem uyarınca sağlanacağını sa
nıyoruz.
Genel Komutanlığa ayrılan bölgede bulunan bütün millî teşkilâtın yar
dımda bulunmaları, gerekenlere bir genelge ile bildirilecektir. Şimdiye ka
dar dış siyasî durumumuzun ibresi ne vakit millet hakkım savunma husu
sunda en büyük fedakârlığı göstermekten kaçınmamış ise, o vakit iyilik
yolunu bulmUştur. Bununla beraber, millet ve vatanın kurtarılması uğrun
da fedakârlıklarunızın sonucunu elbette vatanımızı düştüğü felâketlerden
kurtaracağını takdir buyurursunuz.
Aydın ili hakkında Heyeti Temsiliyemizce düşünülen hususlar yukar
da belirtilmiş olup bu meseleye bir şekil vermeden düşüncelerinin bilinme
sine lüzum görülmüş olduğundan acele hallerde yüksek mütalâalarımn bil
dirilmesini istirham ederiz”.
Heyeti Temsiliye namına
M. Kemal
c. I nci ve II nci Sınıl Levazım İkmal Maddelere Tedariki:
Kasım 1919 sonlarına doğru bütün Cephedeki iaşe durumu şöyle idi [2]:
[1] Harp Tarihi Arşivi No. 1/105, Dip. 5, G. 1, Kis. 256, Dos. 6, F. 23 - 3.
[2] Haı-p Tarihi Arşivi, No. 1/105, Dip. 5, G. 1. Kis. 256, Dos. 6, F. 31 - 3.
Doğrudan doğruya cepheye gelen askerî birliklerle Kuvayi MiUiyenin

iaşesi heyeti merkeziyenin üzerindeydi. Yalnız buğday, zeytinyağı gibi mad
deleri komutanlıklar tutanak karşılığında millî heyetlere veriyorlardı.
Böylece halkın yardımım sağlamakla başarılan iaşe, ancak askerî
ambarlardaki buğday ve zeytinyağından ibaret kalmıştı.
Cephelerde elbise ve özellikle yağmurluğa büyük ihtiyaç vardı. İstan
bul’da pek çok kumaş olduğu söyleniyordu. Elbise gönderilmediği takdir
de bunun yerine kumaş sağlanması gerekmekteydi. Bu bakımdan Kuvayi
Milliye ve hatta cephelerdeki askerî birlikler, heyeti milliyelerin toplayaca
ğı yardımlara muhtaç kalmaktaydı. Halbuki halk, artık bu yükten ezilmiş
bir duruma gelmişti.
öte yandan Kuvayi MiUiyenin bazı müfrezeleri; değişik bölgelerde
halka baskı yapmakta ve zor kullanmaktaydılar. Kimse bu durumdan mem
nun değüdi. Bunların vergi aldıkları ve aşar (ondalık) topladıkları ileri sü
rülmekte idi. Müfrezelerin büyük bir kısmı ise millî heyetlerin verdiği gö
revleri tam ve kahramanca yapmağa devam ediyorlardı.
Ancak, görevlerini kötüye kullananların göz altında bulundurulması
gerekmekteydi. İstanbul Harbiye Nazın bu durumu açıkladıktan sonra;
Kâyi Milliyeyi giydirmek, donatmak ve sağlık gereçleri vermek gibi her
türlü yardımı yaptığım bildirmekteydi.
Bu durumda Mustafa Kemal Paşa, Kuvayi Milliye birliklerinin ambar
lara el koyması, zorla vagon alınması ve diğer düzensizliklerin önlenmesi
için iaşenin de kolorduca yapılmasım emretti. Ve bunu İstanbul Hüküme
tine de duyurdu.
Gerçekten, Harbiye Nazın Cemal Paşa lojistik destek bakımından ya
rarlı hizmetler yapmıştı. Salihli ve Aydın cepheleri, daha çok 23 ncü Tü
men ve 12 nci Kolordu tarafından desteklenmekte idi. özellikle Aydın cep
hesinin ikmali genel olarak 12 nci Kolordu tarafından yapılmakta idi. Bu
bölgelerde silah ve cephane durumunu öğrenmek isteyen Heyeti Temsiliye
Başkam Mustafa Kemal Paşa, 2 aralık 1919’da aşağıdaki soruların ivedi
cevaplanmasını istedi [1].
“1. Yunanhlann bir haftadan beri Salihli ve Aydın cephelerine yaptık-
lan taarruzlardan nasıl bir sonuç almdı?
2. Zayıf olan Salihli cephesinin 23 ncü Tümen birlikleriyle kuvvetlen
dirilmesi mümkün değU midir?
[1] Harp Tarihi Arşivi, No. 1/105, Dip. 5, G. 1, Kis. 258, Dos. 18, F. 22 - 2.
3. Demirci Mehmet Efe, silah ve cephane istiyor. Muharebenin de

vam etmesi için de bu isteğinin derhal yerine getirilmesi gerekmez mi ? Her
halde cephane ve silahsızhk yüzünden cephede ortaya çıkacak başarısızlı
ğın düşmanlarımızın cesaretini artıracağı ve oradaki Kuvayi MiUiyenin biz-
lere karşı güvenini sarsacağı bilinmektedir. Buna göre her ne suretle olur
sa olsun taarruza uğrayan cephelere cephane ve silahça en çabuk şekilde
yardımda bulunulması gerekmektedir” deniliyordu.
Demirci Mehmet Efe Nazilli’de 11 aralık 1919 günü tüfek ve cephane
ihtiyacının çok arttığım 12 nci Kolordu Komütanlığına bildirmişti. Bu du-
ımm karşısında 12 nci Kolordu Komutanı da 57 nci Tümene, istenen 300 tü
feğin verilmesini diğer yerlerden de gönderileceğini bildirdi.
Bu sıralarda (28 aralık 1919) Harbiye Nezareti tarafından Kuvayi
Milliyecilere elbise ve harp gereçleri gibi her türlü yardımın yapılacağımn
söz verildiği, kolordulara da Kuvayi MiUiyenin iaşesinin sağlanması hakkın
da emir verildiği ve ayrıca İstanbul Hükümetinin bu yardımlara tamamen
yatkın olduğu belirtilmişti.
Bu emirden anlaşılacağına göre, halk ve Anadolu’daki müdafaayi hu
kuk cemiyetleri kademeleri ve ordu birlikleri tarafından lojistik destek gö
ren Kuvayi Milliyeye, İstanbul Hükümeti geçici de olsa bazı yardımlar
yapmayı uygun bulmaktaydı.
Bazı Bölgelerde Tülek ve Cephane Noksanı:
Kasım ayında Ödemiş cephesinde üç günden beri kanlı muharebeler
olmakta idi. Eski Sadrazam Ferit Paşa zamanında hiç bir yardım alına
mamış, bir aydan beri her tarafa baş vurulduğu halde ancak Konya’dan
pek az sayıda silah ve cephane gelmişti. Bugün ise Burdur’dan üç sandık
cephane yola çıkarılmıştı. Ancak, muharebe böyle sürerse düşmana karşı
on günden fazla dayanamayacaklardı.
Etrafta toplanmış birçok silahsız mücahit bulunmakta, silah ve cep-
hanesizlik yüzünden bu mücahitlerden gereği kadar faydalanılamıyordu.
Aydın ve Ödemiş cephelerinde cephane tükeninceye kadar dayamlacağına
güveniliyorsa da, Salihli cephesi gayet zayıf olduğundan, Demirci Mehmet
Efe’den yardım istiyordu. Bununla beraber, bir tek erin bile gönderilmesi
ne olanak yoktü. Salihli cephesi hemen pekleştirilmezse Aydın ve Muğ
la’nın durumu da kötüleşecekti. Süregelen muharebeler sırasında pek ce
sur ve değerli efeler şehit olmuştu.
Yukardaki gerçekler bağmısızlık savaşımn birçok tablolarından biriy
di. Cephane ikmal güçlükleri, silah noksam, görevlerin ne kadar zor koşul
lar altmda kalınarak yapılmakta olduğunu bir kez daha ortaya koymuştu.
Bu durumu Demirci Mehmet Efe 12 kasım 1919 g^ü Mustafa Kemal Pa
şa’ya bildirmiş ve Mustafa Kemal Paşa da Demirci Mehmet Efe’ye; “Kah
ramanlık ve maharetinizi takdir ederim. Her tarafta sizlere yardım edil
meye başlanmıştır. Ancak gecikmelere, bilinen birçok nedenler etki yap
maktadır. İstediğiniz silah ve cephanenin şevki hususu için ilgililere gere
ken emirler verilmiştir” şeklinde karşılık vermişti.
Bu arada 12 nci Kolorduca 300 tüfek, 50 sandık cephane, mühimma-
tıyle beraber iki dağ topu 18 aralık 1919 tarihinde Nazilli’ye gönderildi [1].
Mustafa Kemal Paşa 4 aralık 1919 günü Salihli Cephesi Komutanlı
ğına [2]:
“Batı Anadolu millî harekâtımn bir elde toplanması ve idaresi 20 nci
Kolordu Komutanı Ali Fuat Paşa’ya verilmiştir. Aynntılı işlerde doğrudan
doğruya kendisiyle temas ve haberleşme yapılmasını ve bundan sonra ya
pılacak tamimlerin doğrudan doğruya gönderilmesini” emretti.
Öte yandan, 14 aralık 1919 günü Nazilli Heyeti Merkeziyesi Konya
Heyeti Merkeziyesinden on bin lira istemiş, Konya Heyeti Merkeziyesi de
bu isteği Heyeti Temsiliye Başkamna bildirmişti. Mustafa Kemal Paşa,
Nazilli Heyeti Temsiliye üyesine verdiği bilgide; Nazilli’nin Konya’dan
para istediği, halbuki Konya’nın bölge harici bulunduğu, bütün ihtiyaçlann
Albay Refet tarafından düzenlendiği, eğer tertip edilen bölgeler yetersiz
olursa komşu olan yerlerden yardım istenmesi için Heyeti Temsiliyenin
aracılığına müracaat edilmesi lüzumunu bildirdi. 12 nci Kolorduca Demir
ci Efe’ye gönderilen silah ve cephane kendisine bildirildi. Bu arada Albay
Refet’e; cephelerdeki harekâtı düzenlemek, silah ve cephanenin ikmalini
sağlamak ve Kuvayi Milliye birlikleri teşkil etmek gibi görevler de verUdi.
Albay Refet bu görevleri gerçekleştirmek üzere Nazilli’ye gitmişti.
Bu arada birliklerdeki subay ve er durumu ile bunlara verilecek öde
nekler şöyle idi:
Elde yeter sayıda subay bulunmadıkça Kuvayi Milliyece yapılacak teş
kilâtın insan yığımndan ibaret kalacağı kesin olarak biliniyordu. Subay gö
zetimi altında bulunmadıkça bunların aynı zamanda birçok israflara ve
görevi kötüye kullanmalara sebep olduklan görülüyordu. Halbuki haliha
zırda geçim sıkıntısı ve subay maaşının azlığı pek namuslu ve kıymetli su
baylardan bir çoğunun seve seve atılacaklan yurt görevinden bunları uzak
[1] Harp Tarihi Arşiv No. 1/105, Dip. 5, G. 1, Kis. 258, Dos. 5, F. 34.
[2] Harp Tarihi Arşiv, No. 1/105, Dip. 5, G. 1, Kis. 256, Dos. 6, F. 34.
SİVAS KONGRESİ VE SONRAKİ DÖNEMDE İDARİ FAALİYETLER ^5
tutmakta idi. Subayları cepheye göndermek için yapılacak malî fedakâr

lıklar, bunların varlığı ile israfların önlenmesi nedeniyle elde edilecek ta
sarrufların bÜ3dik kazançlar sağlıyacağı tecrübelerle anlaşılmıştır. Bunun
için:
Kuvayi Milliye emrinde görevli bütün muvazzaf ve yedek subaylara
Kuvayi Milliye sandıklarından aylık verilmesi, muvazzaf subayların bir
liklerinden alacakları ödeneğin ise işbu ödenekten ayn olarak eskiden oldu
ğu gibi almaları gerekiyordu. Ayrıca, erler üç ay müddetle ve nöbet sure
tiyle cephede hizmet edeceklerinden bunlann yalmz iaşe, giydirme, tütün
vesaire ihtiyaçları sağlanacaktı. Kuvayi Milliye erlerine gündelik ve aylık
adı altmda bir para verilmiyecekti.
Ocak 1920 Başlarında S.ilah Durumu :
Bütün Batı Anadolu’da Osmanlı mavzeri yok gibiydi. Iç Anadolu’da en
büyük silah depoları Niğde ve Ankara’da bulunmaktaydı. Bu depolarda da
Alman ve Rus tüfekleri vardı. Eğer noksan sürgü kollan tamamlamrsa bU
sürgü kollarının İstanbul’dan 56 ncı Tümen bölgesi (Bursa ve dolaylan)
üzerinden gönderilmesi ve bu işte çabuk davramiması gerekiyordu.
Demiryollanna el koyma hakkındaki tedbirlerin uygulanması halinde
istenilen silahların çabuk gönderilmesi olanağı doğacaktı. Aksi takdirde
yollama işleri pek bÜ5mk güçlük ve gecikmelere uğrayacaktı.
Ocak 1920 Sonlarında Askerî Durum ve Lojistik Destek [il;
Yunanlılara karşı biri Gediz vadisinde, Salihli batısı ile Ödemiş doğu
sundaki Kelas gediği arasında, ötekisi Kelas gediği ile Köşk batısında Men
deres nehrine kadar olmak üzere iki millî tümen vardı. Bunların İdarî des
tekleri 12 nci Kolordu tarafından sağlanmakta idi. Gelir kaynaklan her
zaman olduğu gibi heyeti merkeziye yardımlan ile sağlamyordu.
Bunuhla beraber İstanbul Harbiye Nezareti tarafından Kuvayi Milliye-
cilerin iaşelerinin kolorduca sağlanması emredilmiş olduğundan, Alaşehir
Millî Tümeninin de iaşesi için 57 nci Tümene emir verilmişti.
Subaylardan cephede hizmet isteyenler kolorduca izinli kabul edilmek
te idi. Küçük rütbeli subaylara 1/3, ötekilerine 1/2 oramnda bir maaş ve
riliyor, ek ödenek tamamıyle Kuvayi Milliye sandıklarından sağlanıyor
du.
Nizamiye tümenlerinden bir kısım erler de milis kuvvetlerine verilmiş
ti. Cephede bulunan erler iaşelerinden başka giyecek, kahve, tütün, çay,
şeker gibi şeyler alabiliyorlarsa da bunlara maaş verilmiyordu.
[1] Harp Tarihi Arşivi, No. 5/2068, Dip. 5, G. 5, Kis. 306, Dos. 30, F. 15.
Kuvayi MiUiyenin ihtiyacı kolordu depolarından ve birliklerin elinde

bulunan fazla silah ve cephaneden sağlanıyord'u:.
13 ocak 1920 tarihinde taşıyan Aydın ve Havalisi Komutanlığının
kuvvesi 45 subay, 2794 er, 2427 tüfek, 253330 piyade fişeği 5 makineli tü
fek, 480 el bombası, 7 aydınlatma tabancası, 89 aydınlatma fişeği, 2 işaret
tabancası, 27 işaret fişeği, 167 hayvandı. Buna ait ayrıntılı kuvve (Çizel
ge : 2) dedir.
d. General Milne'nin Muhtırası [Jl;
General Milne 20 şubat 1920’de Harbiye Nezaretine verdiği bir muhtı
ra Ue; İstanbul, İzmit, Çanakkale ve bütün kıyılardaki silah ve cephane de
polarının emniyet ve muhafazası görevinin Türklerden almarak İngiliz me
mur ve muhafızlara verilmesini istiyordu. Hükümetin bu gibi isteklere bo
yun eğeceği Harbiye Nazırının daha önce İzmit’te denize dökülen cephane
hakkında ortaya çıkan olay karşısında takındığı tavır sonucu bu cephane
liğin emniyet ve korunması görevinin Ingilizlere teslim edilişi esnasında bel
li oldu. Ingilizlerin bu girişimlerinden amaçlarımn sahilden başlamak üzere
azar azar kıyılarda ve Özellikle demiryolları üzerindeki yerlerde mevcut
silah ve cephanelerimize el koyarak ulusumuzu büsbütün çaresiz bırakmak
amacında olduğu anlaşılmaktaydı. Halbuki, Yunanlıların her gün yapmış
olduklan zulümlere karşı silahtan başka elimizde bir kuvvet olmadığı şu
zamanda tek kurşunu bile teslim etmek yunda hıyanetten başka bir şey ol
mayacağı meydanda idi. Bu bakımdan hükümet emir vermiş olsa dahi
halk kuvvetlerine dajânmak suretiyle hiç bir silah ve cephanenin düşma
na teslim edilmemesi gerekmekte ve bunun için düşmanın, fazla kuvvet ge
tirerek, zorla elimizdeki silahlan alabilmesi mümkün yerlerdeki depolann
içindekilerin gizlice içeride güvenilir yerlere taşınması gerekiyordu. Bu hu
susta gereken tedbirlere de başvurulmuştu.
e. Albay İsmet'in Bir Rapdru [21;
Albay tsmet’in 1 mart 1920 tarihli bir raporuna göre; İtilâf Devletleri
işgal edemeyecekleri bölgeleri boşaltarak, buralardaki depolan bize bırak
mışlardı. Kuvvetli bir şekilde elde bulundurduklan bölgelerdeki silah ve
cephaneden yararlanmamız ihtimalini kesin surette kaldırmağa kararlı idi
ler. Buna göre, kuvvetlerimizin yalnız Anadolu’daki depolardan gereç ve
cephane ikmal edebileceklerinin hesaba katılması gerekliydi.
Subay tedariki, paraca Anadolu’yu en büyük ölçüde kuvvetlendirme,
Kuva3d Milliyeye karşı koyanlan şiddetle izlemek ve imha etmek, Rusya'
[1] Harp Tarihi Arşivi, No. 6/3324, Dip. 7, G. 2, Kis. 397. Dos. 10, P. 61.
dan hiç olmazsa güvenilir bilgüer sağlamak, alınacak karşı tedbirlerin en

başlıcalan idi.
Bu durumda ikmal maddeleri yalnız Anadolu’dan tedarik ve ikmal edi
lebilecekti. Her ne kadar 13 ncü Kolordil bölgesinden bazı ikmal maddeleri
yola çıkarılmış ise de, mesafenin çok uzak oluşu ve ulaştırma güçlüğünden
dolayı şimdiki duruma göre en büyük kaynak yine Anadolu idi.
Öte yandan, İstanbul’dan süah, cephane ve harp gereçleri kaçırılma
ğa başlanmıştı. Fakat, bu da zor koşullar altında azar azar yapılabilmek
teydi.
Personel tedriki, malî bakımdan kuvvetlenme ve diğer alınacak ted
birler, her zaman olduğu gibi yine Anadolu’nun tükenmez varlığına dayan
maktaydı.
f. Büyük Millet Moclîsinin Kurulmasından Önceki Faaliyetler:
Nisan 1920 başlarında Millî Hükümetin kurulması hazırlıkları artınl-
mış ve gereken tedbirler ve düzenler alınmağa başlanmıştı. Bü hazırlıkla
rın siyasî, askerî, İdarî ve diğer yönleri bulunmaktaydı. Çünkü, artık tari
hî OsmanlI Devleti tamamen fonksiyonunu yitirecek, taptaze yeni Millî Hü
kümet mücadeleyi daha kuvvetlenmiş olarak sürdürecekti. Bu bakımdan
Mustafa Kemal Paşa 8/9 nisan 1920 tarihinde bütün askerî birliklere du
ruma hâkim olmalarını ve aşağıda yazılı diğer bazı hususları sordu [1].
— Yakında Büyük Millet Meclisinin kurulacağı.
— Ordu ve bütün Anadolu’nun silahlı direnme göstermesinin gerekti
ği, bunun için de bir örgütlenme yapıhnasımn tasarlandığını.
— Ticaret ve tarım işlerini aksatmadan hangi sınıfların silah altına
alınmasının Uygun olacağı.
— Subay ikmali için alınacak tedbirler.
— Silah ve cephane ihtiyacının giderilme şekli.
— Nakliye araçlarına uygulanacak yükümlülük esasları ile kolordu
bölgelerinin yiyecek, giyecek, donatım ve ikmal olanaklarının bildirilmesi
istendi ve ayrıca kolorduların malî gücü de soruldu.
Yakında toplanacak olan Büyük MUlet Meclisi ve Hükümetinin vere
ceği kararlar ne olursa olsun düşmanların öldürücü emelleri süregeleceğin
den bütün Anadolu’nun silahlı direnme göstermesi ve direnmelerde ordu
nun esas teşkil etmesi normaldi. Hem başlangıçtan itibaren kuvvetli ol
mak, hem de her türlü hallere karşı bu direnme}^ sürdürmek için kolordu-
ların mevcutlarının ikmali ile iki tümenli bir kolordunun muharip olmayan
kısımlanyle birlikte 15.000’e, dört tümenli olanların 30.000’e çıkarılması
uygun görülmekte idi.
Meclis’in toplanmasından sonra Uk oturumlarda söz konusu olacak so
runlar hakkında Meclis’e esaslı ve ayrıntılı bilgiler vererek gereken kara
rın derhal alınması için Mustafa Kemal Paşa 8 nisan 1920 günü aşağıdaki
emri verdi [1].
“1. İkmal mevcudu hakkında hangi sınıfların ne gibi koşullarla ne za
manlarda silah altına alınması milletin hoşnutluğunu okşar, tarım, ticaret
gibi hayatî kuvvete en az zarar yapan, subay ikmali için en uygun tedbirle
rin düşünülmesi gerekir.
2. Silah ve cephane taşıma zorluğunun giderilmesi hakkında ne dü
şünülüyor. Bilinen noksanların imal ve ikmali ne derece mümkündür, ta
şıma işlerinde başarı elde edilmesi ümit edilebilir mi?
3. Ne gibi koşullarla taşıt araçları tedarikine girişilse halka en az
yük olur. Bunlann cinsi ve kolordularca kıymeti hakkında bilgi var mıdır?
4. îaşe, giydirme, donatım ve ikmal hakkında kolordular bölgelerinin
kabiliyeti nedir. Ve bu kabiliyet nasıl genişletilir ve ikmal olunur?
5. En önemli maddenin para sorunu olduğu bilinmektedir. Anadolu,
kendi yağı ile kavrulacağı için her kolordu bölgesinin malî kabiliyeti ne
dir. Ve sivil memurlar da refaha kavuşturulmak şartıyle ordu bu malî ka
biliyetten büyük derecede faydalanabilir. Buna karşı, birliklerin ikmal edil
miş mevcutlarına göre maaş, iaşe, giydirme, taşıma ve donatım genel mas-
raflan aylık olarak ne olacaktır. Bu hesaba göre yeniden teşkil ve genişle
tecek olanlar için yerel depolar veya hazırlanması muhtemel erzak var
mıdır? Genel gelirlerin tamamen alınması için kolordular bölgesinde ne
gibi tedbirler ve çalışmalara ihtiyaç görülür?
6. Yukardaki maddelerin mümkün olan süratle bildirilmesi önemle
rica olunur” denilmiş ve durumları izlenmişti.
Mustafa Kemal Paşa, 9 nisan 1920’de bütün askerî birliklere bir emir
daha vererek, durumun gerektirdiği birlik ve beraberliği sağlamak ama-
cıyle her hafta sonu verilmek üzere, birliklerin kuvvelerini konuşlarım, si
lah, cephane, gereçler ve depolardaki sayılarım, ayrıca ICuVayi Milliye teş
kilâtının da aym şekilde bildirilmesini istedi [2].
Mustafa Kemal Paşanın Emirleriyle Meydana Çıkan Yenilikler:

Bağımsız ve yeni bir Türk devleti kurulma hazırlıkları içinde bulunul
duğu, bu bakımdan ordu ve bütün Anadolu’nun direnme göstermesinin ge
rektiği, bunun için bir teşkilât yapılmasımn tasarlandığı, tarım ve ticaret
durumlan personel, silah ve cephanenin nasıl ve nereden sağlanacağı ve
kolordu bölgelerindeki ikmal kaynaklarının bildirilmesi, 8/9 nisan 1920 ta
rihinde sorulmuştu. Ayrıca, kolorduların malî gücünü de bilmek gerekti.
Kurulmasına 14 gün kala, yeni Türk devletinin. Büyük Millet Meclisi
ve Hükümetinin yurdu savunması ve zafere ulaşması için hangi temellere
dayandığını öğrenmekti. Bunun için de Mustafa Kemal Paşa her çareye
baş vuruyordu.
Her ne kadar Heyeti Temsüiye döneminde iyi bir sistem kürulmuş ise
de, düşmanla temasta bulunan nizamiye ve Kuvayi Milliye birliklerinin ma
lî ve ekonomik durumunun ve en son lojistik desteğin olanaklarım mem
leket yüzeyine yayılmış bulunan kolordu ve bağımsız tümenlerden öğren
mek en kısa yoldu.
Ayrıca Heyeti Temsüiye, her ne kadar millî heyecan ve çarpışmalar
bakımından yurdu ayaklandırmış ise de, hukuken, Osmanlı devlet ve hü
kümeti halen varlığını göstermekteydi. Halbuki, artık memleketin kurtarıl
ması için Anadolu’da yeni bir devletin kurulması zamam gelmişti. Bühun
için de son durum, imkân ve kabiliyetler araştınimakta idi.
Heyeti Temsiliye Başkanmm 8/9 nisan günü, kolorduların genel du
rumlan hakkında istediği bilgiler 12 nci Kolordu tarafından şöyle özetlen
mişti :
Yapılan incelemelere göre kaynaktaki erlerin yansımn bile birliklerin
ihtiyaçlanm fazlasıyle sağlayacağı ortaya çıkmıştı. Aynca, birliklerin su
bay ihtiyacımn giderilmesi için talimgâhlar açılması gerekli görülmekte
idi.
Bundan başka halk elinde bulunan silahlardan yararlanma, önemli bir
konuydu. Bu şekildeki yararlanma fazla para ile satın alma veya erlere se
nelik izin verilmek suretiyle mümkün olabilirdi.
Makine, alet ve avadanlık ile ham madde yokluğu nedeniyle 12 nci Ko
lordu bölgesinde silah ve cephane yapım ve onarım evleri de kUriılama-
mıştı. Bunun için anzalanan silahlan onarmak amacıyle önemli merkez
lerde silah ve onanm evleri kurulması gerekiyordu.
Girişilen mücadelede başan sağlamanın en önemli faktörü, silah ve
«cephane ikmalinin aksaksız bir şekilde yürütülmesine dayamyordu.
Taşıma araçlan bakımmdan yeterli durumda olan bölgelerin taşıma

aracı ve koşum hayvam ihtiyacı para karşılığmda yerinde sağlanabilecekti.
Öte yandan; tarıma elverişli Konya bölgesinde iaşe yönünden sıkıntı
çekilmiyordu. Ancak, daha çok şeker gibi kritik maddelerin yurt içinden
sağlanması da olanak içinde görülmüyordu.
Kuvayi Mühyenin gerekli masrafları, cepheden ve geri bölgelerden
toplanan bağışlarla sağlamyordu. Hoşnutsuzluk doğurduğu' için sakıncalı
görülen bu yöntemden vazgeçilmesi uygun görülüyordu [1].
Özellikle silah ve cephane yönünden Aydın cephesini destekleyen
12 nci Kolordunun süah ve cephane mevcudu azalmış. Alman cephanesi
kritik durumda idi. Kolordunun elinde bulunan bin sandıktan fazla mavzer
cephanesi için, 13 ncü Kolorduda mevcut sürgü kollu 3000 adet küçük çap-
h mavzer tüfeği üe, 2000 adet kudretli dağ mermisinin kısa sürede 12 nci
Kolorduya gönderilmesi istenmişti. Bunun için ulaştırma faslından 2000 li
ralık ödenek de Sivas’a gönderilmişti.
Heyeti Temsiliye Başkanlığının emrine, 3 ncü Kolordunun verdiği ce
vap da, durumu şöyle bildirmekteydi.
Bazı doğumluların süah altına alınması ve pahalılık gibi nedenlerle
halkm ve subaylarm geçim sıkıntısı başta gelmekteydi.
Kolordu silah mevcudu 57.000 idi. Bu silahlar, 18 taburdan oluşan ko
lordunun süahlanmasma yeter miktarda değüdi. Silah depoları boştu.
Kolordu, elinde bulunan 5-6 bin kadar sürgü kolsuz tüfeklere sürgü
kollarımn ikmal edilmesi, halk elinde bulunan silahlara el konulması ve
13, 15 nci Kolordulardan istenen silah yardunımn başlaması sonucu Ko
lordunun süah ihtiyacı giderilecekti.
Cephane durumuna gelince; mevcut 6000 sandık çeşitli cephane ye
tersizdi. Cephane yapım olanaklarıma bulunmaması nedeniyle cephane ih
tiyacı 13 ve 15 nci Kolordulardan sağlanacaktı.
Pamük ipliği ile yapılan giyim eşyası ile çank mevcudu, kışlık giyim
eşyası ve kundura yoktu.
g. Sonuç ;
Heyeti Temsiliye dönemindeki durum şöyle özetlenebilir:
4 eylül 1919 Sivas Kongresinden 23 nisan 1920 tarihine kadar devam
eden Heyeti Temsüiye ve müdafaayi hukuk cemiyetleri faaliyetleri pek zor
koşullar altmda sürdürülmüş, bir yandan da iç ve dış tehlikelere karşı ken
disinin büyük bir güç olduğunu göstermeye başlamıştır.
[1] Harp Tarihi Arşivi, No. 1/105, Dip. 5, G. 1, Kis. 258, Dos 18, F. 50.
Sr/AS KONGRESİ VE SONRAKİ DÖNEMDE İDARİ FAALİYETLER 5|
Heyeti Temsiliyenin faaliyetlerim kösteklemek isteyen düşman dev

letler ile Padişah ve hükümeti, birbiri arkasından iç ayaklanmalar çıkar
tıyorlardı. Düşmanlara karşı birlik ve beraberlik içinde savaşmak için ör
gütlenen nizamiye kuvvetlerini ve Kuvayi Milliyeyi yok etmek emelinde
idiler. îç ayaklanmalar uzun süre devam etti, önceden planlanan kardeş
kam dökmek ve ulusu ikiye bölme çabalarının arkası bir türlü kesilmiyor
du. Öte yandan Batı Anadolu kesiminde; Ayvalık, Soma, Akhisar, Salihli
ve Aydın bölgelerinde düşmanla temas ve zaman zaman çarpışmalar ol
makta, birlik teşküi ve İdarî destek faaliyetleri de sürdürülmekte idi. Do-
ğÜ Adana, Batı Adana, Maraş, Antep ve Urla bölgelerini kapsayan Güney
Doğu Anadolu kesiminde devam eden savaşların sürdürülmesi ve çeşitli
İdarî destek faaliyetlerinin sağlanması gerekiyordu. Bu amaçla Heyeti Tem-
siliye bütün gücüyle bu cephede de gereken tedbirleri almaktan geri kal
mıyordu.
Doğu cephesi; gelecekte yapılması tasarlanan ve Ermenilerin zarar
sız bir hale sokulmasım amaç tutan harekât için hazırlanmakta, iaşe mad
deleri hariç, diğer çeşitli lojistik ihtiyaçlar 15 nci Kolordu bölgesinden sağ
lanmakta idi.
İşgal kuvvetleri, Trakya ile Boğazlar kesimini elde bulundurdukların
dan bu bölgelerle irtibat yapılamıyordu. Bu dönemde İstanbul ve dolayla
rından temin edilen top, tüfek, cephane ve çeşitli ikmal maddelerinin Ana
dolu’ya kaçınimasma devam ediliyord'ü.
Elcezire cephesinden. Batı cephesi için her çeşit lojistik desteğin yapıl
ması isteniyordu. Ancak mesafenin uzaklığı, taşıt araçlanmn yetersizliği
ve nakliyatın yetersiz karayollarına bağlı oluşu bu cephe yardımlannın
geç ulaşmasına sebep olmaktaydı.
Türkiye Büyük Millet Meclisi ve Hükümeti kurulduktan sonra Sovyet
Rusya’mn yardımı resmî bir mahiyet aldı.
Batı Anadolu’da 1919 yılımn mayıs ve haziran aylarında kurulmuş ve
yerleri yukarda açıklanmış bulunan muharebe bölgelerinin lojistik desteği,,
bildirilen zor koşullar altında yapılmış, 1920 yılı başlarında Adana cephesi
nin de lojistik üıtiyaçlanna el atılmıştı.
Bü bakımdan özellikle Batı Anadolu’daki savaşlar ve çeşitli yerlerde
ki ayaklanmaların bastınimasmda kullamlan muharip birliklerin lojistilv
desteği daha çok İç Anadolu bölgesinden sağlanmıştı.
Mustafa Kemal Paşa; yukarda açıklanan emirleriyle bu işi yerinde al
dığı tedbirlerle başarmış ve İdarî faaliyetlere büyük önem vermişti.
C. HEYETİ TEMSİLİYE DÖNEMİNDE YURT İÇİNDEN PARA

TEDARİKİ, İSTANBUL’DAN VE GELİBOLU’DAN KAÇIRILAN SİLAH
VE CEPHANE, 13 NCÜ KOLORDUDAN GETİRİLEN SİLAH VE CEP
HANE:
1. Yurt İçinden Para Tedariki:
Sivas Kongresinden önce Kuvayi Milliyeye gerekli olan para, halktan
toplanan yardımlar ve bağışlar, kısmen İstanbul hükümetinin verdiği para
ile sağlanmaktaydı.
Genel olarak İstanbul Hükümeti ve Anadolu, büyük bir malî bunalım
içinde bulunmakta, personel ücretleri, iaşe ve giydirme, silah ve cephanenin
tedariki ve taşınmasıyle ilgili para büyük zorluklarla bulunabilmekteydi.
Bu arada meydana çıkan ihtiyaçlar, millî heyetler tarafından halktan alı
nan para île sağlanıyordu.
Sivas Kongresinden sonra Heyeti Temsiliye, ülkenin kader ve gelece
ğine el koyarak etkisini gittikçe artırmış; fakat millî mücadeleyi devam et
tirmek için büyük para bulmak zorunluluğa ile karşılaşmıştı. Bu arada Ana
dolu’daki bazı millî kuruluşlardan da para istemek gerekmişti.
18 mart 1920 günü kolordulara, ilk defa bağımsız mutasarrıflıklara,
Şile, Kartal ve Gebze Kaymakamlıklanna Mustafa Kemal Paşa şunlan em
retti [1].
“1. OsmanlI Devleti içindeki Osmanlı bankalanyle Düyunu Umumiye
ve reji idareleri, mevcutlarını, yerel en büyük mülkiye ve maliye memurla
rına haber verecek ve herhangi bir tarafa yapacakları gönderme bu iki me
mur tarafından kontrol edilerek üst makamlara bilgi verecektir.
Ziraat bankaları da aynı şekilde mevcutlarını bildirmekle beraber İs
tanbul merkezi ile olan işlerini sürdüreceklerdir.
2. Adı geçen kurumlann İstanbul’a para gönderilmesi önlenecektir.
3. Yukarda adı geçen kurumlar maliye ve mal sandıklarıyle. Evkaf
sandıklarında mevcut para miktarı ve cinsleri ve rehinlerin genel kıymet
leri gösterilmek üzere 18 mart 1920 sonu itibanyle erişmiş olduğu sayılan
derhal bildirecektir”.
Yukarda açıklanan genelgeye göre, paraya şiddetle ihtiyacı olan He
yeti Temsihyenin bu zamana kadar ne derecede kuvvetlendiği ve nasıl bir
tutum içinde tedbirler aldığı görülmektedir. Ve buna da kesin gerek vardı.
[1] HaiT) Tarihi Arşivi No. 1/105, Dip. 5, G. 1, Kis. 259, Dos. 19, F. 56.
Emrin uygulanması sırasında Heyeti Temsiliyenin hükmettiği kesim

lerde emre göre hareket edilmiş ve Anadolu’da kalan bu paralardan yarar
lanma yoluna gidilmiştir.
Ayrıca, Ankara’da bülunan 20 nci Kolordunun da malî ödeneği yeter
sizdi. Buna rağmen bir yandan Aydın cephesine silah ve cephane sevkedi-
liyor, öte yandan İstanbul’dan gelen ve Heyeti Temsiliyenin yanında bulu
nan birçok subayların alacaklarmm verilmesi pek zor'ukia sağlanmış bu
lunuyordu.
Bu bakımdan, 4 nisan 1920 tarihli bir yazı ile 15 nci Kolorduya bu du
rum bildirilmiş ve 15 nci Kolorduya gitmek üzere olan bir kısım yüksek
rütbeli subaylara ne harcırah ve ne de araç sağlanabilmişti.
Fakat, gelecekte gerek Doğu cephesine, gerek Aydın ve Adana gibi
vatanî görevlerin ve millî harekâtın ihtiyaç gösterdiği kesimlere koşmak
için gelecek subaylara yardım edilerek zamanında birliklerinin başına gön
derme pek önemliydi.
Buna göre, transit gibi mühim ve masraflı bir görevi de üzerine almış
bülunan 20 nci Kolordu tarafından, 15 nci Kolordudan havale ve özel senet
verilerek uygun paranın gönderilmesi rica edildi.
2. İstanbul’dan ve Gelibolu’dan Kaçırılan Silah ve Cephane*
3 ncü bölümde bütün aynntılarıyle açıklandığı üzere İstanbul ve bölge
sindeki depo ve cephaneliklerde çok sayıda silah, cephane ve çeşitli harp
malzemesi bulunmakta idi. Bu depo ve cephanelikler bütünüyle işgal kuv
vetleri gözetim ve kontrolünde bulunuyordu. Bunlardan faydalanma ola
nak ve yollan aranmış, her ne pahasına olursa olsun, bu silah ve cephane
nin Anadolu’ya kaçıniması zorunlu görülmüştü.
Önceleri kişisel girişimler halinde başlayan silah ve cephane kaçırma
faaliyetleri, başlangıçta Heyeti Temsiliyece teşkil olünan g^li gruplar eliy
le daha planlı, güçlü ve verimli bir hale getirilmişti.
Heyeti Temsiliye döneminde küçük ölçüde başlayan silah ve cephane
kaçırma faaliyetleri günden güne güçlenerek İstiklâl Savaşının kazanılma
sında önemli bir kaynak haline gelmişti.
Bu dönemde, 4 eylül 1919 - 23 nisan 1920 tarihleri arasında gizli grup
lar tarafından Anadolu’ya:
230 piyade tüfeği,
14 makineli tüfek,
2 batarya dürbünü,
2 telemetre.
2 top kaması,
1 telgraf makinesi gönderilmişti.
Yine bu dönemde Gelibolu bölgesinde Akbaş cephaneliğinde bulunan:
8000 adet tüfek
5000 sandık cephane
200 adet ağır makineli tüfeğin Anadolu’ya kaçırılması da sağlanmıştı.
Çok çetin ve üstün kahramanlık ve vatanseverlik örneği olan olayın oluşu
mu şöyle gerçekleşmişti:
Bu cephanelik, Gelibolu bölgesinde Fransızların güvenlik ve kontrolü
altında bulunuyordu, itilâf devletleri. Akbaş depolarında bulunan silah ve
mühimmatı, Bolşeviklerle savaşmakta olan Vrangel Ordüsunu yeniden
tensik ve takviye amacıyle Kuşlara vermek istiyorlardı. Bu nedenle bazı
taşıt gemileri de Gelibolu bölgesine gelmiş bulunmaktaydı [1].
Bu devrede Trakya bölgesinde Kuvayi Milliye teşkilâtımız da yoktu.
Biga ve Lapseki dolaylarında bile yeterli bir teşkUâttan yoksunduk.
Millî ordunun ihtiyacı bulunan silah ve cephanenin sağlanmasında kar
şılaşılan zorluklar büyük bir problem halini almıştı. Halk, cephelere koş
maya hazır ve gönüllü bulunduğu bir sırada kendilerine verilecek silah ve
cephane bulunamıyordu.
Çekilen silah ve cephane sıkıntısını gidermek amacıyla, içinde bulunu
lan olumsuz koşullara rağmen Akbaş cephaneliğinden 10.000 tüfek, 500 san
dık cephane, birkaç yüz makineli tüfeğin Anadolu yakasına kaçırılması ta
sarlanmıştı.
Marmara ve Gelibolu’yu kontrolları altında bulunduran İtilâf Devlet
leri donanmasının içinden, karşı tarafa geçip muhafaza müfrezelerinin za
rarsız hale getirmek ve cephane depolarına el koymakla sorun bitmiş olma
yacaktı. Büyük ölçüdeki silahlarla cephaneyi taşıyacak küçük çapta taşıt
araçlarını bulmak, bu silah ve cephaneleri taşıyacak gemiler sağlamak,
düşman donanması arasından güvenle karşı kıjnya götürmek gibi çok
önemli ve tehlikelerle dolu sorunlar da vardı.
Türk’ün üstün vatanseverlik duygUsu ve güçlükleri yenmekteki yete
nekli buluşları bütün bu zorlukları yenmiş. Akbaş depolarındaki silah ve
cephanelerin hemen bütünü bir gece içinde Anadolu’ya taşınmıştır.
General Kazım Özalp, “İstiklâl Harbi Hatıraları” (Harp Tarüıi Arşivindeki

basılmamış eser) sayfa 99,
Harp Tarihi Aı-şivi, No. 1/218, Dip. 73, G. 12, Kis. 36, Dos. 119, F. 23-1; 4,
23-6; 7, 25 ve 26-1.
SİVAS KONGRESİ VB SONRAKİ DÖNEMDE İDARİ FAALİYETLER 55
Bu olayın hazırlık ve oluşumu şöylece gerçekleştirilmişti:

Akbaş cephaneliğinde bulunan silah ve mühimmatın kaçınlması 61 nci
Tümen Komutanı Albay Kâzım (Özalp) tarafından tasarlanmış ve tasa-
rımn oluşması için Köprülülü Hamdi ile Dramalı Rıza görevlendirilmişti.
Bu amaçla Hamdi Bey, 10 piyade ve bir miktar Kuvayi Milliye eriyle Ba
lıkesir’den Biga’ya hareket etmiş; Biga ve Gönen bölgesinde Anzavur ve
taraftarlannm tepelenmesi ile uğraşmakta olan Dramalı Rıza ile Biga’da
buluşmü'ştu.
Anzavur’a karşı girişilmiş bulunan harekâtta çok değerli hizmetleri
görülen Kara Haşan da Biga’da bunlara katılmıştı. Kara Haşan’la Dra-
malı Rıza kıyafet değiştirerek karşı kıyıya geçmiş, bir hafta süre ile, ço
ban kılığında. Akbaş depolan civannda incelemelerde bulunmuşlardı. Bu
inceleme sırasında köylülerle de tanışmış, depo muhafızlanmn durumlan-
m, nöbetçilerin yer ve sayılanm, değiştirme zamanlarını, depolardan iske
le ve civanna giden yollarla, kayıkların kıyıya yanaşabilecekleri kesimleri
ve telefon bağlantılanm öğrenmişlerdi.
Dönüşlerinde, topladıklan bilgiler Hamdi Bey’e aktanlmış ve Hamdi
Bey tarafından da 61 nci Tümen Komutanı Albay Kâzım’a bildirilmişti.
14 ncü Kolorduya vekâlet etmekte olan Albay Kâzım o sırada Bahri-
sefit (Akdeniz) Boğaz Komutam Galatalı Albay Şevket’e bir telgraf çeke
rek Kolorduya ait olan Lapseki ve Karabiga bölgelerinde bulunan eşyanın
Bandırma’ya getirilmesi için bir motor göndermesini ve motor kaptanının
Lapseki’de Tümen tarafından görevlendirilecek memurların verecekleri em
re göre hareket etmesi rica olunmuştu. Gerçek halde Kolorduya ait ve ta
şınması gereken eşya vesaire yoktu. Bu plan sadece bir motor getirtmek
amacıyle tertiplenmişti. Lapseki’de bulünacak memur da Kaymakam Ham
di Bey’di. Hamdi Bey, İstanbul Hükümetinin mütareke hükümleri uyarın
ca görevlendirdiği bir Türk binbaşısı olacaktı.
Tasan gerçekleşmiş. Müstahkem Mevki Komutanlığından gönderilen
motor, zamamnda Lapseki’ye gelmiş, kayık ve mavnalar motora bağlan
mış, 30 kadar Kuvayi Milliye eri 26/27 ocak 1920 gecesi Akbaş cephane-}
liği kıyısına gönderilmişti.
Karşı tarafa geçen müfrezemiz önce telefon hatlannı kesmişler, sonra
da depolardaki Fransız nöbetçilerinin kollanm bağlamışlardı. Daha sonra
da Fransız müfrezesinin bulunduklan binayı kuşatmış ve onları teslim ala
rak zararsız hale getirmişlerdi, önceden hazırlanmış plan gereğince, yakın
köylerden getirtilmiş olan halk ve KuVayi Milliye erleri tarafından, depo
daki silahlarla mühimmat, kıyıda hazır bulunan kayık ve mavnalara ta
şınmıştı. Bu taşuna sırasında zararsız hale getirilmiş olan Fransız müf
rezesi erlerinin de taşımaya katılmaları sağlanmış bulunuyordu.
Böylece ortalık ağarmadan önce 8000 tüfek, 5000 sandık (yaklaşık

yarım milyon) cephane ve 200’e yakın ağır makineli tüfek, deniz taşıt araç-
lanna yüklenmişti.
Çok dikkatli ve düzenli bir yöntemle sürdürülen bu çalışmalardan ya
bancı diğer müfrezelerle İtilâf Devletlerinin harp gemUeri hiç bir suretle
haberdar olamamışlardı.
Sabah olmadan Fransız müfrezesinden 20 er de dahil olmak üzere yük
lenen silah ve mühimmat plan gereğince Lapseki civanna getirilmiş burtûı-
maktaydı.
Alınmış olan tertibat uyannca düşman donanmasımn müdahalesine
olanak verilmeden, boşaltma işi kısa zamanda sonuçlandırılmış ve kıyıdan
daha gerilere taşınmıştı. Lapseki’ye gelen Fransız harp gemisinin bütün
çabalan boşa gitmiş, sadece Lapseki’ye götürülmüş olan 20 kişilik Fran
sız müfrezesi geri verilmişti.
içinde bulunan olağanüstü koşullar nedeniyle elde edilen bu başarılı
durumun önemi çok büyüktü. Bu münasebetle Mustafa Kemal Paşa, Heyeti
Temsiliye adına gönderdiği telgrafta, bu durumu Türklerin Anadolu’dan
Rumeli’ye (Trakya’ya) geçişi hareketine benzetmesi ve daha da üstün bir
cesaret ve fedâkârlık olarak nitelemesi, bu olayın kahramanlan için bü
yük bir iftihar ve heyecan kaynağı ölmüştü. Bu olay nedeniyle büyük şaş
kınlık ve hiddete kapılmış olan itilâf Devletleri İstanbul Hükümetini pro
testo etmişler ve ilgili sandıklan bazı kişileri tutuklamışlardı. Silah ve cep
hanelerin geri verilmesini istemişler, aynca Bandırma’jâ iki bölük asker
de çıkarmışlardı. Bu doğrultudaki hareket ve çabalan, sonucu değiştire
memişti.
Kendilerinin muhafaza ve kontrolündü bulunan cephaneliklerin, kim
liği belirsiz soyguncular tarafından yağma edilmelerinden sorumlu tutula
mayacağımız itilâf Devletlerine bildirilmiş, Bandırma’ya asker çıkaniması
ve Bandırma’mn işgali, Balıkesir Heyeti Merkeziyesince şiddetle protesto
edilerek boşaltılması istenmişti. Boşaltılmadığı takdirde mütareke hüküm
lerine ters düşen bü olaydan galeyana gelmiş bulunan halkın muhtemel
hareketlerinden doğacak sorumluluğun kabul edilemeyeceği ilgili devlet
lere bildirilmişti.
Bu sert direniş karşısında Ingilizler, Bandırma’yı boşaltmak zorunlu-
ğunda kalmışlardı.
Akbaş cephaneliği baskınından sonra, cephanelikte kalmış bulunan
silah ve mühimmat Ingiliz ve Fransızlar tarafından 1 şubat 1920’de Çimen-
lik’e taşınmıştı.
Atatürk nutkunda; Akbaş olayı kahramanlarını takdir ederken öte

yandan elde olmayan nedenlerle cephanelikte bırakılmış olan silah ve cep
hanelerin îngilizlere teslimini, 20 şubat 1920 tarihinde, Rauf Bey’e gönder
diği bir şifre ile “Akbaş cephanesinin bir kısmımn îngilizlere teslimi hak
kında yardummzın harcanmış olmamasım arzu ederdim. Boş bir fişek ko
vanının bile Îngilizlere iade edilmemesi daha uygun olur fikrindeyim.
Hükümetin merhamet dilenmesi amacıyle, silah ve cephanenin îngiliz
lere bırakılmasım, KüVayi Milliyeyi zayıf gösterecek bir hareket olarak
görüyoruz.’’ demekle bu olayın nedenini tarih önünde de dile getirmiş ol
maktadır.
3. 13 ncü Kolordudan, Batı Cephesindeki Kolordulara
Gönderden
Silah ve Cephane (4 Eylül 1919-23 Nisan 1920).
Yurdun büyük bir kısmını işgal etmiş olan îtilâf Devletlerini yurttan
atmak ve îzmir’e çıkarak doğuya doğru ilerlemekte olan Yunan ordusu
karşısına yeni ve oldukça teşkilâtlı bir silahlı kuvvet çıkarabilmek amacı
ile Heyeti Temsiliye başkanı Mustafa Kemal Paşa ile önce, Osmanlı Hükü
metinden kalma ve Anadolu’nun çeşitli yerlerinde depo edilmiş bulunan si
lah ve cephaneden faydalanmayı düşünmüştü. Bunün da ancak o gün için
diğer bölgelere göre daha elverişli durumda bulunan Diyarbakır’daki
13 ncü Kolordudan sağlanması düşünülüyordu [1].
13 mart 1920’de Diyarbakır’da bulunan 13 ncü Kolordu Komutanlığı
na bir emir gönderilerek silahlı teşkilâtın genişletilmesi ve artırılması için
fazla miktarda silah ve cephaneye ihtiyaç olduğu, gerektiğinde seferber
hale getirilecek olan 13 ncü Kolordunun hakiki ihtiyacından fazla kala
cak piyade ve topçu silah ve cephanelerin Batı’da kullamimak üzere aldın-
lacağından, miktarlan istenmişti.
Bu emir üzerine, 13 ncü Kolorduca kısa bir süre sonra verilen cevap
ta Kolordunün seferi duruma gelmesi için 25.000 piyade tüfeği, 60 makineli
tüfek 32 sahra ve dağ topu ve 64.000 atım top mermisiyle tüfek başına
400 mermi hesabiyle piyade cephanesi ayrıldıktan sonra, geri kalan miktar
şöyle idi:
2771 adet sürgü kollu küçük çaplı mavzer ve muaddel martin
29518 adet sürgü kolsuz küçük çaplı mavzer ve muaddel martin
1269 adet sürgü kollu
büyük çaplı mavzer
8959 adet sürgü kolsuz
Harp Tarihi Arşivi, No. 5/2305, Dip. 6, G. 1, Kis. 318, H. 29 ve 30, F. 34, 39,
35-6 ve 35 - 7.
TÜRK İSTİKLÂL HARBİ İDARI FAALİYETLERİ
358 adet sürgü kollu

Alman
3747 adet sürgü kolsuz
3068 adet sürgü kollu Rus
28000 adet sürgü kollu ve kolsuz martin, gra, şinayder gibi çeşitli tüfek.
2 adet 15’lik kamasız top
2 adet 12’lik adi obüs
3 adet deniz topu
1 adet uçaksavar topu
13 adet çabuk ateşli sahra ve dağ topu
1356 sandık büyük çaplı mavzer cephanesi
1850 sandık Rus piyade cephanesi
2997 sandık çeşitli piyade cephanesi
12000 adet tüfekçiyef el bombası
6000 adet çabuk ateşli sahra top mermisi
38000 adet dağ top mermisi
3000 adet kudretli dağ top mermisi
3025 adet 15’lik adi obüs mermisi
5428 adet 10,5’luk obüs mermisi
1234 adet 6’hk deniz top mermisi
1404 adet 12’lik adi obüs mermisi
166 adet mantelli top mermisi idi.
Ayrıca, Kolordu çeşitli nedenlerle er ikmalini gerektiği gibi yapamı-
yacağından batı ve güney batı kolordularına daha fazla silah ve cephane
verebileceğini, aynı zamanda kendi araçlarıyle bu silah ve cephaneleri Elâzığ
bölgesine taşıyabileceğini de açıklamıştı.
Böylece ilk defa olarak 13 ncü Kolordu, Heyeti Temsiliye başkanlığın
dan aldığı emirle, kolordu depolarında bulunan ve fazla görünen Alman
piyade tüfek ve cephanesi, kudretli dağ top mermileri ile el bombalarım en
kısa zamanda Batı kolordularının zorunlu ihtiyaçlarım karşılamak üzere,
kendi imkânlarıyle Sivas’a yollamasım ve yollama işine civar halk araçla
rı ile bazı kurullann da yardım etmesini ve valiliklere de emir verildiği
bildirilmişti [1].
3 ncü, 12 nci ve 20 nci Kolorduların bugün için en çok Alman piya
de cephanesi, kudretli dağ top mermisiyle el bombasına ihtiyaçları vardı.
13 ncü Kolorduda bulunan bu mermilerin adı geçen kolordulara gönderil
en Harp Tarihi Arşivi, No. 5/2307, Dip. 6, G. 1, Kis. 318, H. 30, F. 35 - 9.

mesi için Heyeti Temsiliye Başkam Mustafa Kemal Paşa 28 mart 1920’de
4000 sandık Alman cephanesi, 5000 atım kudretli dağ top mermisi, 100 san
dık saplı el bombasıyle, 3 dağ topu ve 3000 atım dağ top mermisini 12 nci
ve 20 nci Kolordulara, 3000 adet küçük çaplı mavzer tüfeği, 1000 sandık
mavzer cephanesinin 3 ncü Kolordu ihtiyacı için Sivas’a gönderilmesini
istedi. Bu silah ve cephanelerin yollanması işine girişildiği zaman halk
araçlan ile taşınmada, taşıt araçları sahiplerine para ödenmediği için, ulaş
tırma hizmetlerini yapamayacakları problemi ortaya çıkmıştı. Heyeti Tem
siliye başkanı silah ve cephanenin taşınması için gerekli görülecek taşıma
ücretlerinin, adı geçen kolordularca eşit miktarda ödenmek üzere, 13 ncü
Kolordu namına Diyarbakır’daki bankalara gönderilecekti. Aynca, şimdi
lik tedarik edilen 40 deve ile 3 ncü Kolordu adına kudretli dağ top mermi
si Malatya’ya ve oradan da birlik araçlanyle Hekimhan’a gönderilmesi bil
dirildi. Buradan itibaren de 3 ncü Kolordu, kendi araçlanyle alacaktı.
Eğer, 13 ncü Kolordu civardan benzin tedarik edebilirse yük otolan
ile daha çabuk ve fazla miktarda silah ve cephane taşıma olanağım bula
bilecekti.
3 ncü Kolordu, kendisine yollanacak silah ve cephane için, tedarik edil-
'dikçe hissesine düşen onbin lirayı göndermeğe başladı.
12 nci ve 20 nci Kolordu birliklerinin elinde Alman piyade tüfekleri
mevcudu fazla olduğundan, Heyeti Temsiliye Başkanlığınca tertip edilen
4000 sandık Alman piyade cephanesiyle kudretli dağ top mermilerinin bir
an önce yollanarak bildirilmesi de istenmişti.
13 ncü Kolordu, nisan 1920 ayı ortalarına kadar değişik günlerde,
588 atım kudretli dağ top mermisiyle 76 sandık Alman piyade mermisini
Diyarbakır’dan yola çıkarmıştı.
Mart ayı başlarından nisan 1920 ortalarına kadar yola çıkarılacak
cephanelerin bu kadar az oluşu, taşıma aracı bulabilme zorluğu ve bir de pa
rasızlık idi. Buna rağmen istiklâlini kazanmağa azimli olan askerî ve mülkî
personelle, halk yine de durmadan çalışmalarına devam ediyorlardı.
13 ncü Kolorduda bulunan ve diğer kolorduların fazlasıyle ihtiyaç
duyduğu Alman piyade cephanesiyle kudretli dağ top mermilerin büyük
bir kısmı Mardin, Palu ve Yarımca bölgelerindeydi. Bunların toplanması ve
taşınması bir hayli güç olmasına rağmen, bu görevin, Sivas ili sımnna ka
dar gönderilmesi görevi Elâzığ valiliğine verilmişti.
S*ı
.............
ifciitıb'
1^
m
lİ: , ıf' rı >■ :-yi •
i' T ' .,;' ;; :y'^

kiâi*
ÜÇÜNCÜ BÖLÜM
BÜYÜK MİLLET MECLİSİ VE HÜKÜMETİNİN KURULMASINDAN
SONRA SİYASÎ VE ASKERÎ DURUM, İDARÎ FAALİYETLER
(23 Nisan 1920 - 9 Kasım 1920)
A. SİYASÎ DURUM VE BATI CEPHESİNDE ASKERÎ DURUM:

1. Siyasî Durum:
Büyük Millet Meclisinin Ankara’da açıldığı günlerde memleketin du
rumu şöyle idi:
Türkiye topraklarında 38.000 İngiliz, 59.000 Fransız, 17.900 İtalyan
askeri, 90.000 kişilik bir Yunan Ordusu bulunuyordu. Böylece, Büyük Mil
let Meclisi 200.000 kişilik bir işgal ve istilâ, kuvvetine karşı koymak için
hazırlanmak zorunda olduğundan başka, güney bölgesinde Fransız işga
lini destekleyen 10.000 kadar silahlanmış Ermeni’ye ve Karadeniz bölgesin
de silahlı 20 - 30 bin Pontuscu Rtım’a karşı tedbir alma zorunda idi. Ayrı
ca, Düzce ve Bolu ayaklanmaları henüz bastınlamamış ve ayaklanmalar,
Ankara’yı kuzeyden ve batıdan sarar bir durum almıştı. Daha ciddî ve teh
likeli bir ayaklanma da, Orta Anadolu’nun Yozgat bölgesinde, kritik bir
duruma girmek eğiliminde idi. Konya, içten ka3mamaya başlamıştı. Bursa
bölgesinde durum şüpheli idi. Güneydoğu bölgesinde Arap ve bazı aşiret
leri göz altında bulundurmak gerekiyordu. Doğu Ermenistan, hudut dışın
daki Türkler için gittikçe artan bir tehlike teşkil ediyordu. İstanbul Hükü
metinin ve Padişahın İstanbul’da teşkil ederek İzmit’e gönderdiği Kuvayi
İnzibatiye adı verilen mürettep tümen, Geyve boğazını zorlayarak Anadolu
içine girmek. Yunan cephesinde millî kuvvetlerin arkasına düşmek, oradan
Ankara üzerine ilerleyerek millî harekâtı yok etmek amacıyla taarruz edi
yordu.
Bu durum, Mustafa Kemal Paşa’mn etrafında toplanan milliyetçilerin
ne büyük zorluklar içinde oldüklanm göstermekte idi.
İstanbul’da Şeyhülislamın fetvaları ve millî harekete düşman olanla
rın etkisi de katılınca, durumun kötülüğü daha da artıyordu.
O tarihte ancak ve yalnız kendi olanak ve yeteneklerinden yararlan
mak zorunluğunda bulunan doğu ve güneydoğu illeri hariç olmak üzere,
Ankara’da yeni kurulan Büyük Millet Meclisinin söz geçirebileceği İdarî
bölümlemeye göre birkaç Anadolu ilinden başka bir şey kalmamıştı.
Böylece, Büyük Millet Meclisi ve Hükümeti kurulduktan sonra, millî
mücadeleye daha derli toplu bir yön verilmesi zorunluğu ortaya çıkmıştı.
Millî iradenin Anadolu’ya geçmesi ve bunun büyük bir kuvvet kazanması,

Padişah ve onun etrafmdakileri sarsmış, bu hareket çeşitli bölgelerde olu
şan ayaklanmaların artmasına sebep olmuştu.
Galip devletlerin Türkiye ile banş istekleri, aralık 1919 sonlarına doğ
ru son derecede azalmış, belirsiz bir zamana bırakılmıştı. Onların maksat
ları Türkiye üzerinde kendi çıkarları için olupbittiler yaratmak ve bunla
rı yapacakları barışa temel saymak idi. İşgalleri altında bulunan Adana ili
ile Aydın ilini (Muğla sancağı hariç) ve işgal bölgesine paralel olmak üze
re Antalya hinterlandım işgal eden kuvvetlere. Boğazların ise İngiliz ege
menliğine bırakılması istenijôrdu.
Boğazlar sorunu dışında, diğer hususlar bir yıldır işgal kuvvetlerinin
aralannda görüşülmüş ve anlaşmaya varılamamıştı. Zira böyle bir istekle
bütün Türkiye ve Karadeniz, İngiliz egemenliğine bırakılmış olacaktı. Bu
nedenle, Fransa ve İtalya bu karara, bütün İslam ülkelerini ve Türkiye’yi
üzeceğini ileri sürerek itiraz ettiler.
İşte ortaklar arasındaki bu anlaşmazlık, Türkiye barışının gecikmesi
ne sebep olan önemli faktörlerden biri olmuştu. Aynca, millî harekâtta
beliren başanlarm hızla gelişmesi, banşın gecikmesine etki yapan diğer
faktörlerden biriydi. Çünkü dikte edecekleri banş koşullannm tam bir uy
sallık ile kabul edilmesi onlarca da kuşkulu idi.
Büyük Millet Meclisi ve Hükümeti kuruldüktan sonra, hükümet pek
önemli problemler karşısında bulunmakta idi. îç ve dış siyasette tutulacak
yol, muntazam bir ordunun meydana getirilmesi, bütçenin düzenlenmesi;
ekonomik durumun mümkün mertebe geliştirilmesi ve özellikle ordunun
İdarî desteğinin sağlanması gibi pek önemli konular çözüm beklemekte idi.
Yunan ordusunun 22 haziran 1920 tarihinden sonra Bursa - Uşak - Sa
rayköy hattına kadar ilerleyerek Anadolu’nun en zengin kesimini ele ge
çirmesi, İdarî destek bakımından da pek büyük kayıplara sebep olmuştu.
İstilâ edilen arazideki insan gücüyle terkedilen silah, cephane ve gereçler
düşman eline geçmiş bulunmaktaydı.
2. Batı Cephesinde Askerî Durum:

Asıl büyük tehlike Batı cephesindeydi. Bu cephede kuvvetli Yunan or
dusu karşısında zayıf Kuvayi Milliye birlikleri, dağılmış ve zayıflamış olan
nizamiye birlikleri vardı. îtilâf Devletlerinin Türkleri yok etmek için düşün
dükleri diğer bir tedbir de, yürütmekte oldukları ortak idare ile Türkiye’yi
içinden çökertmek idi. Bunun için de o sırada memleketteki iç siyasî bo
zukluğu bir araç olarak kullanmaları mümkündü. Böylece, ilk iş Türk millî
kuvvetlerinin çözülüp erimesi, sonra da, elde kalan süah ve cephanenin kül-
lamlmaz hale getirilmesini sağlamaktı.
B. M. M. HÜKÜMETİNİN KURULMASINDAN SONRAKİ DURUM 63
a. Yuncn Taarruzundan Önce Batı Anadolu Cephesinde Tarailarm

Genel Durumu :
Türk Kuvvethri:
Yunan taarruzundan önce 21 haziran 1920’de Batı Anadolu cephesin
de bulunan kuvvetleriyle, direkt olarak temasta bulunan ve Yıüıan taarruzu
başladığı zaman savunmaya katılan Türk kuvvetleri şunlardı:
Çok zayıf üç piyade tümeni (23, 57, 61 nci Tümenler)
Millî kuvvetlere gelince;
Batı Anadolu cephesi daha önce behrtildiği üzere (Kroki: 3) İzmir ku
zeyi, İzmir doğu ve İzmir güney cephelerine bölünerek yukarda açıklanan
tümenlerin sorumluluğuna verilmiş ve bölgelerdeki millî kuvvetler de bu
tümenlerin komutanları emrinde olarak muharebeye katılmışlardı.
İzmir Kuzey Cephesi:
Ayvalık’tan Gediz nehri vadisine ve Marmara gölüne kadar uzanan
bu cephe, 14 ncü Kolorduya bağlı 61 nci Tümenle, bu Tümenin emir ve ko
mutasında bulunan millî kuvvetler tarafından tutulmuştu. Bu cephe dört
kesime ayrılmıştı. Ayvalık kesimi, Soma kesimi, İvrindi kesimi, Akhisar
kesimi.
Her kesime ayrı bir kuvvet tahsis olunmuş ve kesimlerin savunulması
ile ilgüi yetkilerle sorumluluklar, adı geçen kesim komutanlarına verilmişti.
İzmir Doğu Cephesi:
Gediz vadisinde Marmara gölünden (dahil) başlayarak, Salihli güne
yinde Bozdağ ve Kiraz (Kelas) batısına kadar uzanan cephe kesimi, 12 nci
kolorduya bağlı 23 ncü Tümenin sorumlulüğuna verilmişti. Bu cephe de
23 ncü Tümenin emir ve komutasında olmak üzere millî kuvvetlerde yer
almışlardı. Cephe iki kesime ayrılmıştı. Salihli kesimi, Kelas kesimi.
İzmir Güney Cephesi:
Küçük ve Büyük Menderes nehirleri havzasını kapsayan bu cephenin
sorumluluğu 57 nci Tümende idi.
Adı geçen tümen birlikleriyle millî kuvvetlerin savunduğu bu cephe
şu kesimlere bölünmüştü:
Balyanbolu, Adagide, Aydın, Köprü, Koçarlı, Söke ve Kuşadası kesim
leri.
Yunan Kuvvetleri:
Batı Anadolu cephesine karşı taamız hazırlıklarında bülunan Yunan
kuvvetleri, iki kolordu halinde altı piyade tümeni ile iki alaylı bir süvari
tugayı ve diğer destek birliklerinden ibaretti. Buna karşı Türk Batı Cep
hesinin bazı nedenlerle bir başa bağlanmamış olması; komutanların hatta
millî kuvvetlerin emrindeki bütün birliklerin, çeşitli harekât olasılıkları
ve bunlarla ilgili muharebe şekillerinin seçilmesi ve saptanmasına ait önce
den yapılması gereken bir takım hazırlıklardan yoksun bırakmıştı. Bun
dan dolayıdır ki, Batı Anadolu cephesinde Yunan genel taarruzu kolaylıkla
genişlemiş ve düşman kısa bir zamanda büyük bir yurt kesimini işgal et
mişti.
b. Muharebelerin Cereyan Tarzı:

Milne hattının saptanmasından önce ve sonra küçük ölçüde çarpışma
lar olmuştu. Yunanlılar, 22 haziran 1920’de İzmir Kolordüsu ile İzmir Ku
zey Cephesine taarruza başladılar. Akhisar, Soma, İvrindi, Ayvalık kesim
lerine yönelttikleri taarruz daha ilk günlerde Türk kuvvetlerini çok güç
duruma sokmuş ve bu kesimlerden çekilmek zorunda bırakmıştı. Akhisar
ve Soma kesiminden Türk kuvvetleri zamamnda çekilmiş ve Yunanlıla-
nn kuşatma ve yok etme planlan gerçekleşememişti.
Yımanlılar; 29 haziran 1920’de Soma’dan kuzeye doğru takip harekâ
tına başladılar. Balıkesir, Bursa istikametinde ilerlediler, Yunanlılann Ba
tı Anadolu’da giriştikleri istilâ hareketlerine karşı, başlangıçtan beri za
yıf ördü birlikleri ve millî kuvvetlerle Batı Anadolu’da ortaya konulan mu
kavemet cepheleri daha doğuya alınmıştı. Bu durum karşısında, Bakanlar
Kurulu ve Genelkurmay Başkanlığı gerekli çarelere başvuruyordu. İlk ted
bir olarak bu tarihe kadar gerçekleştirilemeyen Batı Anadolu’daki bütün
kuvvetlerin tek bir komutaya bağlanması işi ele alındı ve Ali Fuat Paşa
Batı Cephesi komutam oldu.
Öte yandan, Bürsa’nm savunulmasına da çalışılıyordu. Bununla be
raber her ihtimale karşı İnönü mevzilerinin keşfine de başlanmış bulunu
yordu. Fakat, sarfedilen bütün çabalara rağmen Bursa cephesi dağıldı. Ve
Yunanlılar 8 temmuz 1920’de Bursa’ya girdiler. Bunun üzerine Yunan-
lılann kuzeyden ilerleyen kuvvetlerinin harekâtında bir düt*aklama oldu.
Yunanlılar, İzmir Doğu Cephesinden de 22/23 haziran 1920 günü Gediz
nehri kuzeyinden ve güneyinden olmak üzere taarruza başladılar. 23 ncü
Türk Tümeni Salihli’den Uşak bölgesine çekilmek zorunda kaldı. Yıman
kuvvetleri, bazı şehir ve kasabaları işgal ederek ilerlemekte idi. İzmir Do
ğu Cephesindeki Yunan harekâtı Elvanlar’da durdu.
İzmir Güney Cephesinde Yunanlılar, 23/24 haziran 1920’de taarruza
geçtiler. Bu durum karşısında 57 nci Tümen çekilmek zorunda kaldı. Yu
nanlılar, Sarayköy bölgesine kadar Büyük Menderes havzasını kontrolleri
altma almışlardı.
20 temmüz 1920’de İzmir Yunan Tümeninin, Marmara Ereğlisi doğu-

sımda Sultan Çiftliği bölgesine çıkanimasıyle Yunanlılar Trakya’da taar
ruz! harekete geçmiş oldular. Bu bölgeyi savunmakta olan Türk tümeni çe
kilmek zorunda kalmış, Büyükkanştıran ve Babaeski dolaylarında verilen
muharebelerde tam bir başansızlığa uğramıştı. 60 ve 49 ncu Türk Tümen
lerinin başarısızlığa uğrayan direnmeleri sonunda, nihayet 1 nci Türk
Kolordusu 25 temmuz 1920’de Bulgaristan’a sığınmak zorunda kalmıştı.
Yunanlılann bundan sonraki ileri harekâtım dikkate alan komutan
lar, gerekeni düşünmekte ve çeşitli olasılıklara göre tedbir ve tertipleri al
maktaydılar. Bu arada 12 nci Türk Kolordusu, 24 ncü Türk Tümeni ve Er-
tıığrul Grubu bölgelerinde cereyan eden küçük çaplı muharebeler sonucu
Uşak düşmüş ve 23 ncü Türk Tümeni de Dumlupmar’a çekilmişti.
1920 Yılında Meydana Gelen İq Ayaklanmalar:
1920 senesinde, Susurluk ve Biga dolaylarında İkinci Anzavur ayak
lanması, Düzce ve Hendek dolaylannda Birinci ve İkinci Düzce ayaklan
maları, Ahmet Anzavur’un Adapazarı harekâtı, Garzan dolaylarındaki Ce
mil Çeto ayaklanması. Zile dolaylarındaki Zile ayaklanması, Yozgat do
laylarındaki Birinci ve İkinci Yozgat ayaklanmaları, Çivril dolaylannda
Çivril ayaklanması Kula dolaylannda Kula olayı, İnegöl dolaylarında İne
göl olayı Siverek dolaylannda ise Milli aşireti olayı adıyla tanımlanan bir
iç ayaklanma, Konya ve dolaylarında Konya ayaklanması, Demirci Meh
met Efe ayaklanması meydana gelmişti.
c. Batı Cephesi Komutanlığının Ekim. 1920 Sonîttnndaki Kuruluş
ve Konuşu:
Batı Cephesi Komutanlığı kuruluşu; Ertuğrul Grubu, 12 nci Kolordu
1 nci Kuvvei Seyyare ve Depo Alayından oluşmaktaydı. Ertuğrul GrUfbu
da 11, 24 ve 61 nci Tümenlerden meydana gelmişti.
12 nci Kolordu ise; 23 ve 57 nci Tümenlerle, Mürettep Tümenden mey
dana gelmekteydi.
'Türk ve Yunan kuvvetlerinin 20 ekim 1920’deki konuşu;
Türk Kuvvetleri:
Batı Cephesi Komutanlığı Karargâhı Afyonkarahisar’da; birlikleri
Adapazarı ve İznik - İnegöl - Emet - Altuntaş - Dumlupmar - Sarayköy -
Denizli hattı doğusunda bulunuyordu.
Yunan Kuvvetleri:
Başkomutanlık karargâhı İzmir’de; birlikleri de İzmit - Yenişehir - Ge
diz - Uşak - Buldan - Nazilli hattında bulunmakta idi [1].
[1] Fazla bilgi için; Türk İstiklâl Harbi C. li’nin Batı Cephesi 2 nci Kısım kita-
bma bkz.
B. BÜYÜK MİLLET MECLÎSİ VE HÜKÜMETİNİN KURULMA

SINDAN SONRAKİ İDARÎ FAALİYETLER:
1. Genel Durum:
Osmanlı İmparatorluğu, Birinci Dünya Savaşında yenilgiye uğradık
tan sonra çok zor duruma düşmüştü. Düşman devletler; ülkenin en önemli
yerlerini işgal ve istilâ ederek Osmanlı Devletinin siyasî ve askerî durumu
nu işlemez hale sokmuşlardı.
îtüâf Devletleri, Türkiye’yi (Büyük Mület Meclisi ve Hükümeti kurîıl-
duğu zaman) Akdeniz, Ege, Boğazlar, Marmara ve Karadeniz çemberi için
de tamamen kuşatmışlar, İdarî destek bakımından yardım alma olanağını
ortadan kaldırmışlardır.
Sadece Sovyet Rusya ile karadan, özellikle denizden bağlantı ve yar
dım sağlama olanağı kalmıştı.
Anadolu ordusunu destekleyecek çok sayıdaki çeşitli lojistik madde
ler, işgal altında bulunan İstanbul’da kalmış, bir kısım lojistik maddeler
ise Büyük Mület Meclisi Hükümetinin egemen olduğu bölgelerde bulun
maktaydı.
Ayaklanmalarla uğraşmak ve düşman ordularına karşı koymak üzere
yeni bir ordunun kurulması, önce kadro malzemesinin sağlanması ve sü
rekli olarak ikmalinin sürdürülmesi gerekiyordu. Bu sırada başlıca lojistik
destek ve kaynaklan şunlardı:
— Anadolu içindeki depolarda kalmış silah, cephane ve harp gereç
leri,
— Düşman işgali altında bulunan İstanbul ve dolaylarındaki silah,,
cephane ve harp gereçleri,
— Elcezire (Diyarbakır) cephesinin kendi seferi ihtiyacından fazla
kalan silah, cephane ve harp gereçleri,
— Doğu cephesinde fazla kalan silah, cephane ve harp gereçleri,
— Sovyet Rusya’dan sağlanacak olan silah, cephane ve harp gereç
leri, aynca Rus para yardımları.
Böylece Büyük Millet Meclisi Hükümeti, yukarda açıklanan kaynak
lardan yararlanarak ordusunu kuracak ve ikmalini sağlıyacaktı.
2, Bazı Birliklerde Lojistik Faaliyetler ve Kuvayi Milliyecilere Veri
len Ücretler:
Mayıs 1920 ayında 3 ncü Kolorduca Samsun’da alman ve 8 mayıs 1920
tarihinde Heyeti Temsiliye’ye de bildirilen tedbirler şöyle idi:
B. M. M. HÜKÜMETİNİN KURULMASINDAN SONRAKİ DURUM 6/
— Samsun ve dolaylannda bulunan silah, mühimmat ve diğer gerek

li maddelerin korunması için bunlann içerilere çektirilmesi gerekiyordu.
— Kötü yönetim nedeni ile Samsım mutasarrıflığı mâliyesinden bir
fayda sağlanamadığından, ağnam resminden yerine konmak üzere Sivas
vilayeti Ziraat Bankası şubelerinden 15.000 lira borç para alınmış, bu pa
radan 6.000 küsur liralık kısım, Diyarbakır ve Samsun’dan yapılacak önem
li nakliyata tahsis edilmişti. Geriye kalan para ise subayların 1920 yılı
şubat ayı sonuna kadar maaşları için sarfedilmişti.
— Müdafaayi hukuk cemiyetleri tarafından iaşe edilen Kuvayi Milli-
yenin, bundan sonra kolordlüar ve mâliyeden iaşe edileceklerinin karar al
tına alındığı, bunlann hangi usulle iaşe edildikleri, giydirildikleri ve maaş-
lannın ne olduğu hakkında 20 nci Kolordu Komutanlığının bir emri yayın
lanmıştı. Bu emre karşılık, bu Kolorduya bağlı birliklerin cevaplanndan;
— Kuvayi Milliye erlerine her yerde değişik olmak üzere bir miktar
maaş verildiği; Örneğin, Afyonkarahisar Kuvayi Milliye subaylannm bir
buçuk, üst subaylann ikişer lira yevmiye, çavuşlann onar lira, erlerin be
şer lira maaş almakta olduğu,
— Afyonkarahisar bölgesindeki KÜvayi Milliye er ve hayvanlanmn
iaşelerinin müdafaayı hukuk cemiyetleri tarafından toplanan paralarla
sağlandığı,
— Halktan istekli olanlann katıldığı bazı Kuvayi Milliye erlerine iaşe
karşılığı bir miktar para verildiği bildirilmekteydi.
Öte yandan Eskişehir bölgesinde Kuvayi Milliyenin sayısı 254 piyade
ve 154 süvari erinden ibaretti. Burada 10 müfreze vardı. Bu müfrezelerin
komutanları subay, emekli subay ve rütbesiz personeldi. Müfrezeleri teşkU
eden piyade erlerine 30, süvari erlerine 37, komutanlarına ise 50 liraya
kadar maaş verUiyordu. İaşeleri kendilerine ait bulunmakta ise de bazı
bölgelerde asker olan erlerle mükerrer iaşe edilenler de vardı.
Görülen lüzum üzerine, çağrılmakta olan bu personelden güçlü olan
lar silah altma alınarak, kolordu ve tümenlerce gerekli yerlere gönde
rilmekte idi.
Bursa bölgesinde millî kuvvetlerin kurulmasından beri piyadelere
25 lira, süvarilere ise 45 lira aylık verilmekteydi. Gerekli olan para, müda
faayi hukuk şubeleri tarafından zenginlerden toplanmak suretiyle sağla
nıyordu. Teşkilât genişledikçe para bulmakta zorluk çekilmiş, bu yüzden
Kuvayi Milliye halka yük olmaya başlamıştı.
— İzmir Doğu Bölgesi Komutanlığınca, 1920 yılı mayıs ayı içinde
Uşak’a yüz sandık kudretli dağ mermisi gönderileceği, bölgedeki Alman
\
piyade cephanesinin yetersizliği nedeniyle bu cephane yerine Osmanlı pi

yade cephanesinin yollanacağı bildirilmişti.
Deneyler sonucu Alman tüfekleri ve Osmanlı cephanesinde artma
olduğu saptandığından, İzmir doğu bölgesindeki Alman tüfeklerinde Os
manlI fişeği kullanılmasına başlanmıştı. Aynca bu bölgede Rus piyade cep
hanesi ile 77 ve 75 mm. lik çabuk ateşli sahra mermileri de vardı.
Öte yandan, Nazilli’de bulunan Demirci Mehmet Efe’nin silah ve cep
hane isteğine de 15 mayıs 1920 tarihinde Müstafa Kemal Paşa tarafından
şu karşılık verilmişti:
“Asilerle şimdiki halde Mudurnu ve Geyve boğazı dolaylannda şiddet
li çarpışmalar yapıyoruz. Aydm’ın kahraman efe süvarilerinin arslanlar
gibi hücumlanyle asiler tepelenmektedir. Bu çarpışmalar için cephaneye
şiddetle ihtiyacımız olduğundan eldeki bütün cephaneyi bu işi sona erdi-
rinceye kadar yedek olarak saklamağa mecbur olduk.”
Mülî Savunma Bakanı Fevzi Paşa’mn 12 nci Kolordudan en az 200 san
dık Alman cephanesiyle çok sayıda kudretli dağ top cephanesi isteği,
12 nci Kolordu Komutanlığınca olumlu karşılanmış. Kolordu yedeğinde
bülunan 100 sandık Alman cephanesi ile, 400 atım kudretli dağ top mermi
sinin demiryolu ile gönderileceği, daha fazla istek karşısında kalınıldığı
takdirde, kolordu depolarında kalmadığmdan, birliklerden toplanmak su
retiyle ihtiyacın karşılanmasma müsaade olunması hususu Genelkurmay
Başkanlığına arz olunmuştu. Bundan başka, 41 nci Tümenden alınacak 100
sandık piyade Alman cephanesiyle 400 kudretli dağ top mermisinin demir
yolu ile gönderileceği bildirilmişti.
Öte yandan, ilk ayaklanmalar dolayısıyle Konya’dan ilk kademe ola
rak gönderilecek 100 sandık Alman cephanesinden, 60 sandığımn Ali Fuat
Paşa emrine Geyve’ye, geri kalan 40 sandığı Sanköy’e, aym sevk partisi
ne giren 400 atım kudretli dağ top mermisinden 200 atımı Ali Fuat Paşa
emrine Ge3Tve’ye, kalan 200 atımımn ise Sarıköy’e gönderilmesi. Genelkur
may Başkanlığınca istenmişti. Diğer taraftan; Adapazarı dolaylarındaki
Kuvayi Milliyenin silah, cephane ve diğer ikmal maddeleri desteği ise
24 ncü Tümence sağlanmakta idi.
Bunlardan ayn olarak, Küvayi Milliyenin Millî Savunma Bakanlığı teş
kilâtına bağlanması ve bütçenin buna göre tertip ve tanzim edilmesi, iaşe
nin genel bütçeden sağlanması, 16 mayıs 1920 tarihinde yayınlanan Bakan
lar Kurulu kararnamesiyle istenmekteydi.
3. Fevzi (Mareşal Çakmak) Paşa’nm Önemli Bir Demeci:

29 mayıs 1920 tarihinde, Türkiye Büyük Mület Meclisinde yapılan
bütçe görüşmeleri sırasında Millî Savunma Bakam Fevzi Paşa’mn ordunun
özellikle silah ve cephane durumunu açıklayan önemli demeci şöyle idi [1]:
“Ordunun düzenlenmesi, elindeki silah ve cephanenin iyi idare ve da
ğıtılması, eğitim ve öğretimin hakkıyle yapılabilmesi için bazı tedbirler al
dık. Onları arzedeceğim. Önce ordu mütareke ile iş göremez bir duruma
sokulmuş olduğu için, millet haklanm kendi silahı ile savunmaya başladı.
Bu savunma sırasında yer yer birtakım kişiler belirdi. Ve her tarafta bazı
özel örgütler meydana geldi. Düşmamn bizi yok etmeye karar verdiği ge
rek harp ve gerek mütareke zamanında tamamıyle belli olmuştu. Bunun
için elimizdeki silahlar ve cephane, düşmanlarımız tarafından alınamadı.
Yalnız Ferit Paşa’nm 1 nci sadareti (başbakanlığı) zamanında 90.000 san
dığa yakın cephane Kütahya’dan İstanbul’a sevkolundu [2]. Ancak bun
dan sonra bizi büsbütün cephanesiz sanarak, Ingilizler zorlu tedbirler al
maya başladılar. Fakat aldandılar. Bugün elimizde olan makineli tüfekle
rin kapak takımlarını, aldıkları bir kısım silahlar vardır ki, biz bunları ye
niden yapmak için gerek modellerini, gerekse İstanbul’da sakladıkları yer
lerde asıllannı elde ederek buraya getirdik. Bugün düşmanlarımızın zan
ve tahmin ettiğinden fazla, gerek çap bakımından ve gerekse sa3uca silah
lara sahip bulünuyoruz. Bununla beraber, madem ki elimizde fabrika yok
tur. Ne kadar cephanemiz olursa olsun bunun da bir sımn vardır. BunU dü
şünerek ve Trablusgarp harbinde olduğu gibi denizaşırı silah ve cephane ka
çakçılığına giriştik. Bundan başka doğudaki kuvvetlerden de lazım olan
silah ve cephaneyi elde edeceğimizi ümit ediyoruz. Yalmz, elimizde bulu
nan silahlar çeşitli yerlerde bulunduğundan, zor nakliyatı icap ettirdiği
için silahların bir kısmı Konya’ya gelmiş, bir kısmı da Bor’da kalmış, di
ğerleri de Bursa’da bulunuyor. Ayrıca bir kafile de Diyarbakır’a kadar
gitmiş; böyle çeşitli yerlerde bulunan silahlar ile çeşitli unsurları toplaya
rak yeni yeni birlikler teşkil ediyoruz. Mütareke gereğince düşmanlara
verdiğimiz genel kuvvelerde, düşmanlarımız bizi pek basit insanlar saydık
ları için bu yapılan tertibatı anlamadılar. Onlar, ancak tamam silah ola
rak sayılarını alıyorlardı. Ve o ad altındaki silahların gerek nişangâhla
rını, gerekse kapak takımlarını aldıktan sonra problemi çözülmüş samyor-
lardı. işte silahların böyle çeşitli yerlerde bulunmasından ötürü, onların
elinden bir hayli silah ve cephaneyi kurtarmış olduk. Bundan başka, İs
tanbul’dan, gereken bazı ecza ve özellikle cephane ve silah yapmakta güve-
Büyük Millet Meclisinin 29 mayıs 1920 tarih devre 1, toplantı 1, 21 nci otu
rum, gizli celse tutanaklarından.
Bu mühimmat İzmit’te denize döküldü.
nilir üstalar getirilmesine giriştik. Öyle ümit ederim ki, Ingilizlerin un-
duklan cephane bunalımı hiçbir zaman meydana gelmeyecektir. îngilizie-
rin birinci istekleri cephanemizi bitirme ve iç ayaklanmalarda hedef ola
rak aldıkları önemli maksatlardan birisi de, elimizdeki cephaneyi birbiri
mize sarfettirmek ve bu suretle bizi muharebe edemeyecek hale getirmek
tir.
İkinci cihet, askerin eğitim ve öğretim problemi olduğunu söylemiş
tim. Bildiğiniz gibi biz, yeni erleri kışlalarda toplu öğretim ve eğitim yLp-
tırmadan iaşe ve giyeceklerini sağlamadan, üzerlerindeki millî kıyafetle
riyle şevke mecbur oluyoruz. Bunlar şüphesizdir ki muntazam bir ordu
nun göstereceği kabiliyeti göstermiyorlar. Bunun için seyyar jandarma bir
likleri teşkil ediliyor, yakında bu kanunü Meclise arzedeceğim. Bu birlikler,
sırf iç sorunların çözülmesinde kullanılacaktır. Icabederse cephelere seık-
edilecektir. Bu kuvvetlerin teşkilinden sonra etrafa yayılmış olan bütin
nizamiye birliklerimizi kolordu bölgelerinde toplayacağız. Ve buralarda
bunları alay yahut taburlar halinde teşkil ederek askerlik sanatım öğ'e-
teceğiz. İaşeleriyle giyim eşyalarına hakkıyle bakacağız ve böylece düzenli
birliklerle düşman karşısına çıkma imkânını elde edeceğiz.
Cephelerde şimdiye kadar Kuvayi Milliye tarafından kazanılan basa
nlar teşekküre değer olmakla beraber, kesin bir sonuç almak için her hıl-
de düzenli ordu birliklerine ihtiyaç vardır. Özellikle emir ve komutanın diz-
gün ve yeterli olması lâzımdır. Bunu düşünerek İstanbul cephesine, Yuran
cephesine yani İzmir cephesine. Adana cephesine karşı yeni komutanhk.ar
kürma ve böylece eldeki mevcut kadrolan yavaş yavaş toplayarak düşman
larla düzenli bir muharebe yapmak olanağını elde edeceğiz. Ancak, kan-
şık olan işlerin birdenbire düzenlenmesi mümkün değildir. Bu imkânı sığ-
lamak için biraz zaman lâzımdır. Halbuki, düşmanlarımız bir yandan mo
ralimizi sarsmakla beraber diğer taraftan da teşkilâtımızı dağıtmak isti
yorlar ve daha doğrusu binamızın temelini oyarak tamamıyle çökecek cu-
ruma koymak istiyorlar ki kendilerinin göndereceği askerler bir kurşun
atmadan belki de bir Avrupalmm burnu kanamadan memleketimizi istilâ
etsinler. îşte efendiler, ancak biz düşmanın bu taşanlarını tamamen ada
yarak gerekli tedbirleri almak sayesinde memlektimizi sonuna kadar to-
ruyacağız kanısındayız. Bugün memleket içinde ayaklanmalar meydana ge
tirmek hususunda İngilizlerle Ferit Paşa Hükümetinin ortaklaşa yapmş
olduklan harekât, hepimizin bildiği bir şeydir.
İki milyon liraya yakın bir para sarf ederek çokça maaşlarla Kuvıyi
İnzibatiye adı altında bir takım serserileri toplayıp memleketimize musal
lat ediyorlar. Bunlar, İngiliz ordusunun öncüsü olmak üzere hazırlanıyor
ve Ingilizler bizim memleketimizi kanımızla, paramızla ele geçirmek isti-
yorlar. İran’da da bunu böyle uygulamak istiyorlar. Hindistan’a da böyle

uyguluyorlar. îngilizlerin siyasî planı, birliği içinden yıkmak. Bir millet ki
bunu anlar ve bir kaya gibi kendisi üzerine gelecek iç ve dış hücumlardan
sarsılmaz, bünyesinde bir gedik açılmaz, o ulus bu suretle yok olmaz ve
yok edilemez. Biz İngiliz yayılmasından ve İngiliz tecavüzünden korunmak
için ancak kendimizi gedik açılmaz sağlam ve kaya gibi göstermek zortıh-
da5uz ve bunu da yaptığımız teşkilât, maddî olarak sağlayabilir. Ancak
bu teşkilâtın verimli olabilmesi için ulusun ruhunda kudretli bir azim doğ
ması lâzımdır. Bu gün hepimiz biliyoruz ki yenildiğine inanmış bir ulus si
lahını atmadan yenilmiştir. Ancak, yenilmeyi hazmetmeyen bir millet mu
harebeye devam edebilir. Bugün Birinci Dünya Harbi bitmemiştir..... ”
4. Mayıs - Ağustos 1920 Aylan İçindeki Faaliyetler ve Hizmetler:

a. Kuvayi Milliyelenn İaşeleri ve Bulunduğu Yerler:
Adapazan bölgesindeki Kuvayi Milliye müfrezelerinin yiyecek ikmali
nin başlangıçta müdafaayi hukuk cemiyetlerince, sonradan askerî birlikler
gibi tabela esasına göre sağlandığı, 20 nci Kolordunun 1 haziran 1920 ta
rihli raporundan anlaşılıyordu. Adapazan dolaylannda bir er için aylık
iaşe masrafı 745 kuruş, hayvan için aylık iaşe masrafı ise 726 kuruştu.
Askeralma şubelerince iaşeleri düzenli bir şekilde yürütülen Kuvayi
Milliye müfrezelerinin üst makamlara bildirilen sayı ve yerleri (Çizel
ge : 3)’te gösterilmiştir.
b. Yeniden Teşkilâtlanma:
Yeni teşkilât hakkında Büyük Millet Meclisi Reisi Mustafa Kemal
Paşa tarafından 24/25 haziran 1920 tarihli aşağıdaki genelge yayınlan
mıştı [1]:
“1. Yeni teşkil olunan Batı cephesi komutanlığına seferde ordu ko
mutanı yetkisi ve göreviyle Ali Fuat Paşa tayin olunmuştur.
2. 12 nci ve 20 nci Kolordularla İzmir Ktîzey Kolordusu adım alan
Kuzey Cephesi Ali Fuat Paşa emrine verilmiştir.
3. İzmir Kuzey Kolordusu Komutanlığına Albay Kâzım, 20 nci Ko
lordu Komutanlığına Albay Bekir Sami, 56 ncı Tümen Komutanlığına
10 ncu Kafkas Tümen Komutam Yarbay Kemalettın Sami tayin edilmiş
lerdir.
4. Adana Cephesinde bulunan 41 nci Tümen, 12 nci Kolordu kurulu
şundan çıkarılmıştır. Bu tümen, askerî harekât bakumndan şimdilik ba-
ğımsız, Genelk'ılrmay Başkanlığı emrinde bulunacaktır. Tümenin idare ve

iaşesi eskiden olduğu gibi 12 nci Kolordu tarafından sağlanacaktır.
5. 12 nci ve 20 nci Kolordularla İzmir Kuzey Kolordusunun şimdi
mevcut olan askeralma bölgeleri yine kolordular emrinde olmak üzere Ba
tı Cephesi Genel KomUtanlığımn ikmal bölgesini teşkil edeceklerdir.
6. Ankara’da, doğrudan doğruya Millî Savunma Bakanlığı emrinde
olmak üzere Ankara Komutanlığı teşkü edilecektir. Ankara’da, şimdi mev
cut bütün birlik ve kurumlar Ankara Komutanlığı emrinde bulünacaktır.”
c. Müdafaayi Hukuk Cemiyetlerinden Faydalanma:
6 temmuz 1920 günü Büyük Millet Meclisi Reisi Mustafa Kemal Paşa
tarafmdan müdafaayi hukuk heyeti merkeziyesiyle idare heyetlerine gön
derilen bir direktifte:
“Bölgelerdeki erlerle halk arasında bulunan silah ve cephanenin cep
helere gönderilmesinin yurt savunması için elzem olduğu, silahı ile muha
rebeye katılacak olanlann, silahlanm cephaneleriyle birlikte orduya ver
melerinin büyük yurtseverlik olacağım, bu konuda halkın aydınlatılarak
çok sayıda silah ve cephane elde edilmesi” isteniyordu. Ayrıca, hatıralan-
mn korunmasım sağlamak amacıyla sUahlann üzerine silah sahiplerinin
isimlerinin yazılması da öneriliyordu.
Diğer taraftan, 12 ağustos 1920 tarihinde Batı Cephesi komutanlığın
ca Afyon’daki eski Alaşehir, Dinar’daki eski Nazüli idare heyetleri baş-
kanhklan ve bütün ü müdafaayi hukuk cemiyetleri başkanlıklarına yayın
lanan bir talimatta; son Yunan ileri harekâtı sonucu Bursa - Uşak ve ba
tısı genel hattımn düşman eline geçtiği, Salihli ve Aydın Kuvayi Milliyele-
rinin önceden desteğini sağlamış olmak Alaşehir ve Nazilli Müdafaayi Hu
kuk Heyetleri idarelerinin merkez bölgeleriyle ilgüenmesi de istenmişti.
Yeni bir talimatta ise; Alaşehir idare heyeti merkezinin Afyonkarahi
sar’da bulunacağı, Kütahya, Afyonkarahisar, Konya merkeziyle Uşak ilçe
si ve Aydın sancağımn elde kalan kısımlanmn Alaşehir idare heyeti sorum
luluk bölgesine verildiği açıklamyordu. Bundan başka, yukarda bildirilen
heyetlerin 12 nci Kolordu ve 56 ncı Tümen Komutanlıkları ile ilişki kur
maları, millî tabur, Kuvayi Milliye ve askerî makamlar tarafından iaşe
edilemiyen Kuvayi Milliye müfrezelerinin sUahlandırma, donatım ve giydir
me gibi hizmetlerinin ortaklaşa ele alınması isteniyordu.
d. Silah Altına Alınan Erler :
Ağustos 1920 ayı içinde 1892 - 1898 doğumlu erlerden toplam olarak
11.180 er silah altına alınmış, 7.368’i güney bölgesi, 3.822’si ise kuzey böl
gesi halkındandı.
B. M. M. HÜKÜMETİNİN KURULMASINDAN SONRAKİ DURUM 7^.
Bu sıralarda Batı Cephesi Komutanlığınca, 4 ağustos 1920 günü Ge

nelkurmay Başkanlığına sunülan ve Batı Cephesinin insan gücü faaliyet
lerini açıklayan raporda ise:
Eskişehir Müdafaayi Hukuk Cemiyetinin Kuvayi Milliye müfrezelerine
yardım etmesi konusunun incelenmesini isteyen Genelkurmay Başkanlığı
emrinin alındığı, on gün içinde cepheye sevkedilen 200 mevcutlu kuvvet
ten başka noksanlarının tamamlanması için Ethem Bey kuvvetlerine, yak
laşık olarak 50.000 lira harcandığım, 500 mevcutlu Kırşehir Taburunun
kurulüş, donatım ve silahlandırma işlerine hızla devam edildiği açıklan-
maktaydı. Aynca, dununu itibariyle Eskişehir’in millî ve nizamiye birlik
lerine büyük yardımlar yaptığı, ancak bundan sonra diğer yönlerden gele
cek Kuvayi MUliyenin donatım ve silahlandınimalan ve noksanlarının ik
mali mümkün görülmediğinden, kurulacak millî taburlann bölge halkı ta
rafından donatılıp silahlandırıldıktan sonra cepheye gönderilmeleri isteni
yordu. Genelkurmay Başkanlığınca olumlu karşılanan bu tedbir üzerine,
bundan sonra Eskişehir’e gönderUecek gönüllü birliklerin ihtiyaçlarının
mahallinden sağlanmasını, sonra harekete geçirilmelerini, diğer bölgeler
de ikmal olunabilir ümit ve ihtimali ile kendi bölgelerindeki silah ve dona
tım yeterinden fazla, kuruluşlara girişilmemesini öngören, 5 ağuŞtos 1920
tarihli bir emir yayınlanmıştı.
e. Halk Elinde Bulunan Silahların Tespiti:
1920 haziramnda Millî Savunma Bakanlığınca yayınlanan bir emirle
şunlar istenmekteydi [1]:
“1. Halktan her kimin yamnda muharebe tüfeği ve cephanesi varsa
bu emrin her yerde yayınlanması ve ilâmndan itibaren onbeş gün içinde
bucak veya ilçesi jandarma komutanlığına gelerek göstermesi ve kayıt
ettirmesi zorunludur.
Muharebe tüfekleri muhtelif çeşitli model mavzer. Alman, Rus, İngi
liz çeşitli model martin ve yabancı orduların otomatik ateşli tüfekleridir.
2. Jandarma komutanlıkları, getirilen süahlann sağlam veya ordu
da kullanılmaz öldüğünü, cinsini, fişek sayısım muayene edip sahibinin
ismi ile özel deftere kaydedeceklerdir. Jandarma alay komutanlığının böl
gelerindeki muharebe tüfek ve fişeği cins ve sayısım bu haziran ayı içeri
sinde saptayarak temmuzun birinci günü, bölgesi içinde bulunduklan kolor
du komutanhklanna bildireceklerdir. Kolordular da nihayet temmuzun haf
tasına kadar bölgelerinde kayıtlı bulunan tüfek ve fişeklerin sayısını, cins
lerini ayn ayn göstererek şifre ile Millî Savunma Bakanlığına bildirecek
lerdir.
[1] Harp Tarihi Arşivi, No. 6/3324, Dip. 15, G. 2, KIs. 916, Dos. 17, F. 170.
3. Eğer, dışardan tüfek satın alınması mümkün olmaz da yurdun

korunması için halk elinde orduya yarar tüfek ve cephaneden yararlanma
zorunluğu olursa, ancak herkesin yurdun selâmeti için fedakarlık etmesi
gereken böyle önemli bir zamanda parası peşin ödenerek bu tüfeklerden
gereği olanların toplanması için yapılacak olan bu kayıt işlemindeki sebe
bin halka iyice anlatılmasına, hükümet ileri gelenleri ve jandarma teşkilâtı
memurdurlar.
4. Yanında, bu emirde açıklanan tüfek ve fişeklerden olup da, em
rin o yerde yayınlanması ve ilâmndan onbeş gün içinde gelip teslim et
meyenler hakkında, silah ve cephaneleri zoralımla askerî depolarına teslim
olunur; sahibi hakkında kanunî işlem yapılır. Bu emrin uygulanmasımn
sağlanması ve emirde tayin edüen zamanda sayılanmn bildirilmesi rica
olunur.”
Bü emir ilgili birlik ve kurumlarca dikkate alınmış ve gereği yapıl
mıştır.
f. Cephane Yapım Konusu:
Atılan mermi kovanlarının mermi yapımında kullanılması gerektiğin
den, kovanların saklanmasına önem verilmesi; bu nedenle ordu, kolordu ve
tümenlerce elde edilecek mavzer ve Alman mermi kovanlarının Eskişehir,
Konya, Ankara ve Ulukışla depolarında ivedi toplanması, ders atışların
da da aym işlemin yapılması, her ayın başında boş kovan cins ve miktar
larının Mülî Savunma Bakanlığına bildirilmesi, 12/13 ağustos 1920 tari
hinde yayınlanan emirle isteniyordu. Bu emir, mümkün olduğu kadar uy
gulandı.
Adapazarı silah fabrikasının top ve tüfek yapımına yarayan tezgâh
larının Ankara’ya getirilmesini sağlamak üzere tüfek ustabaşısı Hüs-
rev’in Adapazarı’na gönderildiği, fabrikadan seçeceği tezgâhların sökülüp
ivedi Ankara’ya getirilmesi Millî Savunma Bakanlığınca 24 ağustos 1920
tarihinde 24 ncü Tümen Komutanlığına gönderilen bir emirle istenmişti.
5. Gönüllüler Teşkilâtı:
Gönüllüler sorunühun yararlı olmaktan çok, zararlı olduğunu anlayan
Genelkurmay Başkanlığı, bu konudaki Millî Savunma Bakanlığının soru
suna 16 ağustos 1920 tarihinde verdiği cevapta:
“Gönüllü teşkilâtından memleket savunması için gereği gibi fayda
sağlanamamış olduğu gibi, gelecekte de bunun böyle olacağı, gönüllü ör
gütlerinin genel olarak yükümlü (mükellef) erlerle müdafaayi hukukların
yani millet kaynaklarından oluşan ve bizim için çok kıymetli bulunan si
lah, donatım, eğitim ve disiplin yönünden yoksun bir toplulük meydana gfe-
tirdikleri, bu bakımdan kesin bir zorunluluk olmadan yeniden bir gönüllü

birliğinin teşkiline taraftar bulunmadığını, teşkil edilmiş olanların da azar
azar düzenli teşkilâta çevrilmesinin uygun olacağını” bildirmişti.
Yukarda açıklanan görüşün ışığı altında, Genelkurmay Başkanlığınca
Millî Savunma, İçişleri ve Maliye Bakanlıklarına 24 ûstos 1920 tarihin
de sunulan bir yazıda da [1]:
“Bundan sonra gönüllü birlik teşkil edilmemesi, mevcut gönüllü bir
liklerinin ise kadroya bağlanarak iaşe ve diğer ihtiyaçlarımn nizamiye bir
likleri gibi bağlı bulundükları komutanlıklarca sağlanması ve bu hususun
Millî Savunma Bakanlığınca izlenmesi” isteniyordu.
Gönüllülerle ilgili olarak 9 eylül 1920 tarihinde Batı Cephesi Komu
tanlığınca Millî Savunma Bakanlığına s'ünulan rapor özeti de şöyle idi [2]:
“Kırşehir’de örgütlendikten sonra Ankara’ya gelen Rıza Bey emrin
deki millî süvari alayı, personel ve diğer yönlerden desteklenerek cepheye
gönderümişti.
Kuvayi Milliye ve özelükle bunların atlı olanlarına, er ve hayvan ihti
yaçları ile millî müfrezelerin maaş ve diğer masrafları, bunları teşkil eden
müdafaayi hukuklarca sağlandığından, Kırşehir Millî Süvari Alayının da
bu yönden desteklenmesi hususu Kırşehir mutasarrıflığına bildirilmişti.
Millî müfrezelerin müdafaayi hukuklarca sağlanacak masraflarının, Cep
he Komutanlığının gösterdiği biçimde ödenmesi, iyi bir uygulama şekli
olmasına rağmen Maliye Bakanlığı, müdafaayi hukukları bu konuda tered
düde düşürmüş, ödenek verilmemesi Kuvayi Milliyenin zayıflamasına ve
dağılmasına sebep olmuştu. Ödenek yönünden büyük ihtiyaç içinde bulu
nan ordumuzun bu kuvvetlere ödenek yardımı yapması mümkün olama
mış, cepheye gelen bu kuvvetlerin dağılması ise nizamiye birliklerine kötü
etkiler yapmıştı”.
Öte yandan 21 eylül 1920 tarihinde 12 nci Kolordu Komutanlığınca
halk ve müdafaayi hukuk. Batı Anadolu doğu bölgesi müdafaayi hukuk
başkanlığına gönderilmiş bulunan bir yazıda [3]:
“Kuvayi Milliye ve buna benzer adlarla müdafaayi hukuklara baş vu
ranlara iaşe ve donatım desteği yapılmaması, para temini ve adlarına sa
tın almada bulunulması gibi işlemlerin de yasaklandığı, bu işlerin yapılma
sının kolordunun iznine bağlı bulunduğu” açıklanmıştı.
[2] Harp Tarihi Arşivi, No. 1/4405, Dip. 9, G. 5, Kis. 558, Dos. 14, F. 2-8.
£3] Harp Tarihi Arşivi, 5/2068, Dip. 13, G. 2, Kis. 778, Dos. 15, F. 29.
Yukarda açıklanan klıVyet toplanması konusunda Türkiye Büyük Mil

let Meclisi Başkanı Mustafa Kemal Paşa’nm 27 aralık 1920 tarihinde sert
bir dille yayınlanan genelgesi de şöyle idi [1]:
“Hiçbir kimse, hiçbir sebep ve suretle hükümet merkezinin bilgisi ol
maksızın kuvvet toplamağa yetkili değildir.
Bu genelgenin duyurulması tarihinden önce bu yolda girişimde bulun
muş olanlar varsa derhal kendilerini ve girişim amaçlarını doğrudan doğ
ruya bana bildireceklerdir. Aksi takdirde bu gibi girişimler memleketin
iç asayişini bozacağından ve Türkiye Büyük Millet Meclisi Hükümetine
zarar vereceğinden, masum memleket halkım aldatma, suçlama ile itham
olunacaklarını beyan ve ilâve eylerim”.
Böylece bir hayli süre uzayıp giden gönüllüler sorunü yukarda açıkla
nan Büyük Millet Meclisi Başkam Mustafa Kemal Paşa’mn kesin emriyle
son bulmuş, artık bundan sonra doğrudan doğruya düzenli ordu teşkilâtı
na gidilmiştir.
6. Güney Cephesi:
a. Genel:
Mondros mütarekesi üzerine Adana bölgesindeki 2 nci Türk Ordusu
nun Toros geçitlerine kadar uzanan kesimi boşaltması İtilâf Devletleri ta
rafından İsrarla istenmiş ve bu bölgedeki Türk kuvvetleri, Toroslann ku
zeyine alınmıştı. Esasen, mütarekenin imzasından az zaman sonra Adana
bölgesi Fransızlar tarafından işgal edilmeğe başlamıştı. Meydanı boş bu
lan Fransızlar Suriye ve Mısır'da silahlandırdıkları Ermenilerle birlikte
Adana, Kozan, Osmaniye, Tarsus, Mersin ve Pozantı’yı, İngilizler de An-
tep, Maraş ve Urfa’yı işgal altına almışlardı. Sonradan yapılan bir anlaşma
ile İngilizler Antep, Maraş ve Urfa’yı Fransızlara devrettiler. Böylece Fran-
sızlar Adana kuzeybatısındaki Toros geçitlerinden Fırat nehri doğusuna
kadar uzanan geniş bölgeye el koydular.
Bölgenin Fransızlar tarafından devralınıp işgali, halkın baş kaldır
masına ve silaha sarılmasına sebep oldu. Bir yandan Erzurum ve Sivas
kongreleri Türk halkımn moralini yükseltmiş, bölgede askerî birliklerin az
da olsa yardımları sağlanmıştı. Kuvayi Milliye ve zayıf olan ordu birlikle
ri tarafından Güney Cephesinde girişilmiş olan savaşlarda, Fransızlar yer
yer başarısızlığa uğratıldılar. Böylece, 1919 yılı sonlarından beri sürmek
te olan savaşlar sonunda, Fransızlar, Türk Hükümetiyle anlaşma çaresi
aramaya başladılar.
[1] Harp Tarihi Arşivi, No. 6/8350, Dip. 14, G. 4, Kİs. 862, Dos. 13, F. 31.
B. M. M. HÜKÜMETİNİN KURULMASINDAN SONRAKİ DURUM 7/
b. Güney ve Güneydoğu Anadolu'daki Kuvayi Milliye Örgütleri:

Bu bölge harekâtının daha düzgün cereyanı nedeniyle, Heyeti Tem-
siliye tarafından, Adana bölgesi, doğu ve batı Adana bölgelerine. Güneydo
ğu Anadolu bölgesi de; Maraş, Antep ve Urfa bölgelerine ayrılmıştı.
Doğu Adana Bölgesi: 23 şubat 1920’den 20 ekim 1921’e kadar faali
yetlerine devam etmişti.
Doğu Adana bölgesinin kuvvet toplamı, 2900 piyade, 300 süvari, 3 ma
kineli tüfek, 1 sahra topundan ibaret buhinmakta idi.
Bu müfrezeler karşısında Fransızların koruyuculuğunda Avram Ça
vuş komutasında, Haçin’de 1500 Ermeni; İslahiye’de 17 nci Senegal Avcı
Alayından bir tabur Fransız kuvveti vardı.
Batı Adana Bölgesi: 23 şubat 1920’den 20 ekim 1921’e kadar faaliyet
lerini devam ettirdi.
Batı Adana bölgesinin kuvvet toplamı; 3000 piyade, 300 süvari ve bir
makineli tüfekle dört dağ topundan ibaret bulunmaktaydı.
Bu bölgede Pozantı’da bir tabur piyade, üç top, iki makineli tüfek kuv
vetinde bir Fransız birliği ile Tarsüs grubu karşısında 1080 piyade, iki top
tan meydana gelen diğer bir Fransız birliği vardı.
Maraş Bölgesi: 21 ocak 1920’den 20 ekim 1920’ye kadar muharebe
faaliyetleri devam etmişti.
Bölgenin kuvvet toplamı; İki tabür ve 150 süvari, 1.500 Kuvayi Mil
liye süvarisinden ibaret bulunmaktaydı.
Türk kuvvetlerinin karşısında iki tabur kadar Fransız kuvveti vardı.
Antep Bölgesi: Harekâtın başlama tarihi 1 nisan 1920 ve bitim tarihi
20 ekim 1920’dir.
Bu bölgedeki kuvvetlerin toplamı; üç tabur, 500 piyade, 70 Kuvayi Mil
liye süvarisi, dört makineli tüfek, bir ağır skoda topu mevcudundaydı.
Türk kuvvetlerinin karşısında, Fransızların dört tabur piyadesi, iki
süvari bölüğü, 12 topu buiünmakta idi.
Urfa Bölgesi: Harekâtın başlama tarihi 7 şubat 1920 ve bitim tarihi de
20 ekim 1920 idi. Fırat nehri doğusu 13 ncü Kolordu tarafından savunul
muştu.
Bu bölgedeki kuvvetlerin toplamı 1550 kişi idi. Karşılarında bir Fran
sız taburu, dört ağır makineli tüfek bulunuyordu.
c. Yabancı Kuvvetlerin Konuş vo Sayıları:
Adana (Kilikya) dolaylarındaki yabancı kuvvetleri ve konuşları şöy
le idi:
Adana’da:
442 nci Alay (Bir tab'iiru Fransız). Bir taburu 500 mevcutlu olup,
Adana istasyonu ile şehir arasında. Mutasarrıflık emrinde ayrıca 200 ki
şilik bir Ermeni (Fransız) dahilde görev yapmakta. İki süvari bölüğü, top
lam 350 kadar Fransız şehrin inzibatiyle görevli.
Kozan’da:
Kuvveti bilinmeyen Fransız birliği. •
Misis’te:
Kuvveti bilinmeyen Fransız birliği.
Tarsus’ta:
Bir Fransız müfrezesi, topları gizli olduğundan sayısı ve kuvveti öğre-
nilememişti.
İngilizlerin; Adana kuzeydoğusundaki köylerde ayn ayn, kısmen kış
lalarda 4000 kadar piyade Hintli er vardı, Hintliler azar azar terhis edile
rek yerlerine İngilizler gelmekteydi.
Yine Adana kuzeydoğusundaki köylerde 500 Hintli süvari, Misis dolay
larında kuzey ve kuzeydoğu ve kuzeybatı istikametlerine karşı tahkimat
yapıyorlardı.
Pozantı’da 500 kadar Hintli vardı. Bunlar da bu bölgede pek çok tah
kimat yapmışlardı [1].
d. Heyeti Temsiliye Döneminde Lojistik Faaliyetler ve 11 nci Tümenin
Depolar Kuvvesi:
13 ncü Kolordü bölgesinde bulunan 5 nci Tümen Komutanlığınca
29 ekim 1919’da Heyeti Temsiliyeye aşağıda açıklanan bilgiler verildi:
Diyarbakır ilinin Fransızlar tarafından işgali endişesiyle buranın Mar
din Sancağına bağlı bütün eli silah tutanlarla savunulacağı, Urfa dolayla
rında millî savaşa katılmak için Midyat, Nusaybin, Savur ve Mardin çev
resinden 2500 kişilik millî bir kuvvet hazırlanması işine girişildiği, mesa
fenin uzaklığı nedeniyle bu bölgeden daha fazla kuvvet gönderilmesinin
uygun görülmediği, Resülayn dolaylarındaki Milli, Çeçen ve gezici aşiret
lerden de Kuvayi Milliye hazırlanmasına çalışıldığı, millî kuvvetlerin iaşe
ve masraflarının, çıkanidıkları bölgelerce sağlanacağı bildirilmekteydi.
Öte yandan Heyeti Temsiliye tarafından güney bölgesinde görevlen
dirilmiş olan Binbaşı Kemal, Niğde’ye gelerek bu bölge dolaylarındaki mil
lî teşkilâtı kurmaya başlamıştı. Bu kişinin 18 kasım 1919 tarihli raporun-
T. C. Gnkur. Harp Tarihi D. Bşk. lığı, Türk İstiklâl Harbi C. IV Güney Cep
hesi, Ankara, Gnkur. Basımevi, 1966.
da; Develi ilçesi millî teşkilâtının kurulmasının tamamlandığı, bu ilçe gezi

ci Kuvayi Milliyesi mevcudunun 1.680 kişi olduğu, mevcut 20 sandık cepha
ne miktarımn 50 sandığa çıkarılması için 12 nci Kolordu Komutanlığına
öneride bulunduğunu bildiriyordu. Ayrıca Binbaşı Kemal, Adana yakının
da bulunduğu haber alınan Aydın aşiretlerini düşmana karşı mücadeleye
teşvik için başkanlarına beyannameler göndermişti.
Güney bölgesindeki harekât ve lojistik destek durumunu ele alan He
yeti Temsiliye olanak sınırları içinde tedbirlerini alıyordu. Bu nedenle, bu
cephe çeşitli kesimlere ayrılarak bunların sevk ve idaresi ve lojistik des
teği bakımından gereken teşebbüslere girişilmişti. Genellikle bu tedbirlerle
ilgili olarak, Osmaniye batısı 12 nci Kolordu, Osmaniye doğusu 3 ncü Ko
lordunun lojistik desteğine kavuşmuş; Fırat doğus'u ise 13 ncü Kolordu
nun sorumluluğuna verilmişti.
Bu faaliyetleri düzenleyen Mustafa Kemal Paşa 25 kasım 1919 tarihin
de aşağıdaki emri vermişti:
“Adana ili ile Maraş, Antep, Urfa sancaklarımn durumu bizleri de cid
dî surette düşündürmeğe başlamış ve yapılan müzakereler sonucunda,
aşağıdaki kararlann teşkilâtımız tarafından büyük bir azimle çalışılarak
uygulanmasına karar verilmiştir.
1. Millî müfrezelerin himayesi altında ve dış görünüşü ile İslâm top
luluğunun, gerçek halde ise millî teşkilâtın esaslı bir surette meydana geti
rilmesi ve her olasılığa karşı işgal bölgesinde bir millî ordu esaslarının
kurulması.
2. Birinci maddedeki isteklerin iyice uygulanabilmesi için işgal böl
gesi üçe bölünmüştür.
Birinci Bölge: Sis - Osmaniye - İskenderun batısındaki işgal bölgesi
olup Niğde, Kayseri sancakları ile Konya ilinin adı geçen işgal bölgesine
yakın yerlerindeki millî teşkilâtımızla bu dolaylardaki 12 nci ve 20 nci Ko
lordu birliklerine,
İkinci Bölge: Yine Sis - Osmaniye - İskenderun doğusundaki bölge
olup Sivas ilindeki teşkilâtımızla bu dolaylardaki 3 ncü Kolordu birlikleri
ne.
Üçüncü Bölge: Adıyaman (Fırat doğusu) doğusundaki bölge olup
13 ncü Kolordu birlikleriyle o dolaylardaki millî teşkilâtımıza bağlanmış
tır.
3. Adı geçen bölgelerin emniyetli yerlerinde merkezler kurularak bu
ralardan işgal bölgelerine gidecek olan memurlarımızın harekât üssü, si
lah ve mühimmat deposu olacaktır. Bu merkezler hızla kurularak hemen
işe başlıyacaktır. Şimdiden bu işlere ait tedbirler alınmıştır.
4. Harbiye Nazırı Cemal Paşa, bizi Adana durumu hakkında daha

çok aydınlatacak olursa giriştiğimiz işler daha çabuk ilerleyecektir.
5. Kararlarımız hakkmdaki ayrıntılı bilgiler gönderilmek üzeredir”.
Başarılı Maraş savunması sırasında halk büyük para sıkıntısına düş
müş ve yardıma muhtaç hale gelmişti. Az da olsa bunu hafifletmek ama
cıyla Heyeti Temsiliye Başkam Mustafa Kemal Paşa, tüyler ürpertici zu
lümlere uğramış bulunan Maraş halkımn ihtiyacını karşılamak için, ka
rargâhı Konya’da bulunan 12 nci Kolordu Komutanlığına, 10 şubat 1920
tarihinde bir emirle, toplanacak para yardımlarının Maraş Müdafaayi Hu
kuk Heyeti Merkeziyesi emrine ve Elbistan Ziraat Bankası şubesine gön
derilmesi istenmişti.
11 nci Tümenin Depolar Kuvvesi:
Kuvayi Milliyeyi desteklemekte olan Niğde’deki 11 nci Tümenin mart
1920 ayma ait depolar genel kuvvesiyle sürgü kollu tüfek sayısı şöyle idi:
Tüfek sayısı
5656 Eski mevcudu
— 2423 Senetle Kuvayi Milliyeye dağıtılan
3233 Kalan
— 408 Birlikler kadrolarımn ikmali ve kaçaklar üzerinde giden
^2?
— 1097 Birliklerin kadro fazlası
1728
— 1500 Gayet gizli bir yere verilecektir.
— 50 Son defa Kuvayi Milliyeye verilen

m Depo toplamı olarak bulunmakta idi.
Millî mücadelenin başlamasından itibaren 11 nci Tümen depolarından

Kuvayi Milliyeye 25 nisan 1920 gününe kadar verilen silah ve cephane mik
tarı şöyle idi.
185 tüfek
Bereketli Maden’e verilen
6300 cephane
93 tüfek
Nevşehir’e
6010 cephane
B. M. M. HÜKÜMETİNİN KURULMASINDAN SONRAKİ DURUM
700 tüfek Ulukışla’ya

60 tüfek
Ürgüp’e
5550 cephane
200 tüfek
Konya Ereğlisi’ne
700 cephane
100 tüfek
Bor’a
16875 cephane
145 tüfek
Niğde’ye
163000 cephane
660 tüfek
41560 cephane
Kilikya Heyeti Merkeziyesine
70 saph bomba
60 bomba
1390 tüfek
461400 cephane , Kemal Bey müfrezesine
220 S. cephane^
261 tüfek J
41750 cephane > Sinan Bey müfrezesine
175 S. cephane^
100 sandık cephane 15 nci Tümen Askeralma Dairesi Başkanlığına
(Kuvayi Milliyeye dağıtılmak üzere)
Heyeti Temsiliye adına Mılstafa Kemal Paşanın 13 mart 1920’de Ko
lordulara yayınlanan emriyle; “direnme derecesinin ölçülebilmesinin silah
ve cephane sayısının bilinmesine bağlı bulunduğu, buna göre birlikler ve
müfrezeler elinde ve depolarda mevcut piyade, topçu sUah ve cephanesinin
cinsleriyle sürgü kolu, kapak takımı ve kama sayılarının da ayrıca açık
lanmak suretiyle ivedi bildirilmesi’’ istenmişti.
Yine aynı tarihte 13 ncü Kolordudan, millî teşkUâtm genişletilmesi ve
yoğaltılması için fazla sayıda silah ve cephaneye ihtiyaç görüldüğünden,
gereğinde seferber bir hale getirilecek olan kolordunun gerçek ihtiyaçların
dan fazla kalacak piyade, topçu silah ve cephane sayısının kolordudan alın
mak üzere ivedi bildirilmesi istenmişti.
Silifke dolaylarında Kuvayi Milliye harekâtına girişmiş bulunan Emin
Aslan Bey’in bir raporunda, düşmamn kuşatıldığı ve daha ileri gidilerek
Adana bölgesinin Fransızlardan temizleneceği ve fakat acele, cephane ihti
yacının Karaman’dan sağlanması, 6 nisan 1920 tarihinde istendi.
Mustafa Kemal Paşa, Emin Aslan Bey’e verdiği cevapta; “kuvvetiniz
halen yeter derecede etkilidir. İleride lüzum görülürse tüfek, top ve cep
hane gönderilecektir. Şimdilik mevcutla idare buyurunuz” diyerek başarı

lar diledi.
Adana Kuvayi Milliyesinin, çok lâzım olan kudretli dağ top mermisi
ile diğer ihtiyaçlarının ikmali için 20 nci Kolordu, 12 nci Kolordudan is
tekte bulunmuştu. Bu arada Adana bölgesi Sariz [1] kesiminde bulunan
Kuvayi Milliyeci Tufan Bey’e, 8/9 nisan 1920’de, 11 nci Tümen aracılığı
ile Develi’ye 500 adet 1888 modeli Alman tüfeği ile 90 sandık cephane
sevkolunm'üştu. 11 nci Tümene Afyonkarahisar’ından kudretli dağ top mer
misi gönderilmek üzere idi.
Karargâhı ile Niğde’de bulunan 11 nci Tümen 14/15 nisan 1920 tari
hindeki cephane durumunu şu şekilde Heyeti Temsiliye Başkanma arz et
mişti:
Bütün taarruz birlikleri Alman tüfekleriyle donanmış olduğu halde
yedek cephanesi 360 sandıktı. Öte yandan Kuvayi Milliye tarafından elde
mevcut Alman cephanesi sarfolunduğundan yakm bir zamanda tümenin
cephanesiz kalması bir gerçekti. Bu bakımdan 13 ncü Kolordu elinde bu
lunan 4.000 sandık Alman cephanesinin hızla Kuvayi Milliyeye, veya tümen
depolarına, ayrıca tümen depolarında mevc'üt ve cephanesi bol bulunan
10.000 kadar sürgü kolsuz Osmanlı mavzer tüfeği için gereken sürgü kol
larının tedariki ve gönderilmesi istenmişti.
Heyeti Temsiliye adına Mustafa Kemal Paşa 21 nisan 1921’de 3 ncü
Kolordu Komutanlığına aşağıdaki emri verdi.
“Gaziantep civarındaki durum dikkat çekici bir hale girmiştir. Ni
zip’ten ve Kilis istikametinden gelen düşman kuvvetleri şehre hâkim sırt
ları işgal ve içerdeki kuvvetlerle birleşmeyi sağlamışlardır. Kılıç Ali Bey
dış ve içte düşmana karşı mukavemete çalışmaktadır. Düşmanın kuvvetli
olması ve topçu da kullanması nedeniyle Kuvayi Milliyenin büyük kısmı
dağılmaya başlamış olduğundan ivedi yardım yapılmasını istiyor.
Maraş’tan gönderilen Kuvayi Milliyenin bu çekilmeyi durdurmaya ye
terli olacağını sanmıyor.
Herhalde Maraş’taki birliklerden önemli bir kuvvetle ve topçu ile Ga
ziantep Cephesine yardım edilmesi çok lüzumlu görülmektedir. Bu cephede
durumun esaslı bir şekilde izlenmesi ve alınacak rapora göre en çabuk bir
yardım yapılmasının sağlanması ve bildirilmesi rica olunur”.
Yine 21 nisan 1920 tarihinde Kuvayi Milliye Komutanı Kılıç Ali Bey’e
Heyeti Temsiliye tarafından verilen bir emirle, 17 nisanda iki top ve iki
makineli tüfekle birlikte yeteri kadar kuvvetin Antep’e sevkedildiği, Heyeti
[1] Göksun’la Pınarbaşı arasında, Binboğa dağı kuzeyinde bir ilçe.

Temsiliye Başkanı Mustafa Kemal Paşa tarafından; takviye edilen Kılıç

Ali Bey kuvvetleriyle düşmamn Antep’e girmesinin önlenmesi özellikle is
tenmekteydi.
Aynı tarihte Mustafa Kemal Paşa, Feke Kaymakamından, Kuvayi
Milliye komutanlan ve Niğde’deki 11 nci Tümen Komutanıyle irtibat ya
parak, millî harekâtı fırsat sayıp çapulculuğa yeltenecek şerirlere karşı
şiddetli tedbirlerin alınmasını, geriye alman memleket kesimlerinde düzen
lik ve güvenliğin sağlanmasını istemekteydi.
Bu dolaylardaki halkın da cephelerde fedakârca vuruşmakta olduğu
ve vücutca hizmete muktedir olmayanların, halen çok büyük malî fedakâr
lıklar gösterdikleri bilinmekte olduğundan, buna göre Kuvayi Milliyenin
iaşesi için bu değerli yardımlardan istifade edilmesi lüzumu da belirtildi.
Mustafa Kemal Paşa ayrıca, hükümetin bütün kuvvet ve araçlarıyle
Kuvayi Milliyeyi iaşe etmesi çarelerinin sağlanması gereğini Feke Kayma
kamına bildirdi.
e. Büyük Millet Meclisi ve Hükümeti Kuru^.duktan Soma Güney Cep
hesinde Lojistik Faaliyetler:
11 nci Tümen Komutanlığı 23 mayıs 1920 gününe kadaı" Kuvayi Mil
liyenin silah ve cephane ikmalini şü şekilde yapmıştı.
Develi eski bölge komutanı Kemal ve Adana batı bölgesi komutanı
Adana Merkez Heyeti delegesi Ahmet Remzi Beylere ve Niğde, Bor Kuvayi
Milliyelerine 2.345 adet 98 model tüfek, 1,022 adet 88 model Alman 48 ka
salı, 902 anahtarlı mavzer, 126 muaddel martin tüfeği, 307 Osmanlı mav
zer filintası, 50 Rus tüfeği, 353 sandık Osmanlı fişeği, 1.066 sandık Alman
fişeği, 812 adet Rus saph bombası; ayrıca, 98 sandık Rus fişeği vermişti.
Tümen deposunda bu mevcutlardan başka 1.568 adet mekanizmalı,
1.328 adet mekanizmasız 88 model Alman tüfeği bulunuyordu.
Saimbeyli’de de Kemal Bey emrinde bir sahra topu, iki kudretli dağ
topu bulunmaktaydı. Saimbeyli’deki dağ toplarının dört mermisi kalmıştı.
Sivas’tan gelen 150 adet dağ mermisinden 50 atım Pozantı’ya gönderilmiş,
100 atım da 11 nci Tümen merkezine yedek olarak bırakılmıştı.
11 nci 'Tümen Komutanlığınca 3 haziran 1920 tarihinde Genelkurmay
Başkanlığına sunulan bir raporda:
Kuvayi Milliye elinde 1.400 adet Alman ve Osmanlı tüfeği, her tüfek
için 10 mermi, cephanesiyle üç makineli tüfek ve iki kudretli dağ topu
vardı.
Büyük bir taarruz hazırlığına karşı Adana ve dolayları halkının silah
landırılması ve donatılması için tüfek başına 250 mermi hesabiyle 5000
mermi ve 5000 bomba, cephanesiyle iki sahra topu, iki dağ topu istenmek
te, ayrıca yukarda açıklanan bu silahlara yedek olarak 250 sandık Alman
ve 250 sandık Osmanlı cephanesinin de tertip edilmesi teklif edilmekteydi.
Son verilen emre göre 11 nci Tümen birliklerine ait beş tüfek için
100 fişek ahkonduktan sonra Kuvayi Milliyeye ancak 60 sandık Alman
tüfek cephanesi, 1.000 adet 88 modeli Alman tüfeği verilebilecekti. Ayrı
ca kolordu için de 4000 sandık cephaneye ihtiyaç vardı.
Tümende bomba yoktu, ayrılmış olan iki sahra topundan birinin de
nişangâhı yoktu. Bu iki sahra topu için koşum hayvam Kuvayi Milliye ko
mutanlığınca sağlanacaktı.
Kuvayi Milliye erleri üzerinde bulunan ve tümenden verilecek cepha
ne düşüldükten sonra tüfek başına 250 mermi hesabiyle; piyadeler için
1.090, makinalı tüfekler için 280 sandık ki toplam olarak 250 sandık Os
manlI ve 250 sandık Alman tüfek cephanesine kesin ihtiyaç vardı.
7 haziran 1920 tarihli Genelkurmay Başkanlığımn emrinde [1]:
Adana Cephesinde, Adana dahil olmak üzere Mersin'den Adana'ya
uzanan bölgenin 41 nci Tümen emir ve komutası sorumlulüğuna verildiği,
bu cephede bulunan Emin Aslan ve Sinan Beyler komutasındaki Kuvayi
Milliyenin 41 nci Tümen emrine girdiği, 41 nci Tümen karargâhımn Po
zantı’ya geldiği bildiriliyor, kuruluşu müteakip 11 nci 'Tümenin Adana Cep
hesiyle ilgisini kesmesi isteniyordu.
7 haziran 1920 tarihine kadar, özellikle Adana Cephesini lojistik ba
kımından destekleyen ve Kuvayi Milliye birliklerine silah, cephane ve diğer
gereç yardımı yapan 11 nci Tümen, Batı Cephesini pekleştirme bakımın
dan bulunduğu yerden alınmış, fakat Adana bölgesinin önemine dayana
rak bu bölge boş bırakılmamış ve 41 nci Tümen yükarda açıklanan emirle
işe el koymuştu. Bundan sonra ikmal bir süre için bu Tümen tarafından
yapılacaktı.
i. Antep Halkının Durumu :
Antep kuşatmasımn sonlarına doğru halkın açlıktan ölmemesi için
erzak ve cephane ikmali hizmetlerine öncelik verilmesi gerekliydi.
Demiryolu ve ulaştırma araçlarının yokluğu yüzünden Antep Cephe
sine yeter derecede kuvvet göndermek mümkün olmamıştı.
2 nci Kolordunun 4 şubat 1921 tarihli raporuna göre, Malatya, Adı
yaman (Hısmmansur) halkı yirmi bin kilo zahire ve beş yüz lira para ile
yardıma katılmışlardı.
Antep’te kuşatılmış olanlara dışardan yardım yapılamaması çok bü

yük güçlükler doğurmuş, özellikle cephane yetersizliği zorluklar meydana
getirmişti.
Hakiki bir zehir olan acı zerdali çekirdeğini tatlılaştırarak, zehirin et
kisini azaltmak suretiyle, ekmek halinde yiyen 18.000 kadın ve çocuk
vardı.
Şubat 1921 başlarında, Antep’in savunması sırasında kadın ve çocuk
lara ot kökü ve ağaç kabükları yedirilmiş, bu nedenlerle Antep cephanesiz-
lik ve açlıktan teslim olmak zorunda kalmıştı.
Antep savunmasına dışardan katılan 2 nci Kolordunun hareket üssü
Maraş’tı. İkmalini hurdan yapmaktaydı.
7. Doğu Cephesi:
a. 15 nci Kolordu Bölgesinde Durum :
Doğu bölgesindeki millî hareket, Mondros Mütarekesiyle başlamış, ga
lip devletlerin işgalleri ve Yunanlıların İzmir’e çıkmalarıyle bir galeyan
haline gelmişti. Doğu vilâyetlerinin Ermenistan’a verilmek istenmesi teh
likesi karşısında ise, silahlı bir mücadele kuvveti kurulması ve millî var
lığın milletçe korunması yolu tutulmuştu.
Ayrıca, mütareke koşullarına rağmen, silahların teslim edilmemesi yo
luna da gidilmişti. İngiliz Yarbayı Rawlinson’un, fazla silahlan İstanbul’a
ve Ermenistan’a sevketmek göreviyle Erzurum’a gelmesi üzerine, Erzurum
ileri gelenlerinden 50 kişilik bir kurul 15 nci Kolordu Komutanına baş vu
rarak, İzmir ve Adana bölgesinde yapıldığı gibi, Türklerin ellerinden alınıp
düşmana verilecek silahlarla öldürülmelerine razı olmadıklanm ve bu se
beple de silahlann teslim edilmemesini istediler. Silahlar, İngiliz yarbayı
na verilmedi. Hatta başka bölgelerden getirilip, Ermenistan’a verilmek is
tenen silahlar, depolardaki yerlerinden gizlice alınarak memleket içlerine
yollandı. Bu arada, İngiliz subaylarının zorlamasına rağmen, Trabzon’daki
silah ve gereç Kâzım Karabekir Paşa’nm emriyle Erzurum’a getirildi.
b. Ermenilere Taarruz [11 ;
Ermeniler, 20 haziran 1920’de Oltu’ya taarruz ederek burasını işgal
ettiler.
Doğu Cephesi Komutanlığı, Büyük Millet Meclisinden aldığı yetkiyle;
Ermeniler üzerinde kesin sonuç almak ve Türklerle meskûn yerleri ele ge
çirmek nedeniyle 28 eylül 1920’de Sankamış - Kars - Gümrü genel istika-
Bkz. T. C. Gnkur. Harp Tarihi D. BşIT. lığı, Türk İstiklâl Harbi C. III, Doğu
Cephesi, Ankara, Gnkur. Basımevi, 1965.
metinde taarruza başladı. 29 eylül 1920’de Sarıkamış, 30 ekimde Kars ge

ri alındı. İleri harekâta devam olundu. 7 kasım 1920’de Gümrü’de Ermeni-
lerin son direnmesi kırıldı. 3 aralık 1920’de yapılan Gümrü Antlaşmasıyle
Ermeni harbine son verildi.
Doğu Cephesinde Ermenilere karşı yapılan harekât zaferle sonuçlan
mış, artık bü bölgede 15 nci Kolorduyu bağlayacak bir durum kalmamış
tı. Ancak, ihtiyatlı davramlarak, birlikler bir müddet için yerlerinde tutul
muş, fakat çok büyük önem kazanan Batı Cephesine, Doğu Cephesinden
silah, cephane ve diğer gereçler gönderilmeğe başlanmıştı. Ayrıca Türk
Ermeni harekâtı sırasında ele geçirilen ganimetler kabarık bir yekûne yük
selmiş, bunlardan da faydalanılmıştı.
c. Doğu Cephesinde Lojistik Durum :
Doğu Cephesi, Büyük Harpten kalan ve Ermeni harekâtından sonra
ele geçirilen ganimetlerle kendi kendine yeterli bir duruma gelmiş; ancak
I nci ve II nci sınıf levazım maddeleri bakımından iyi bir duruma gire
memişti. Bununla beraber. Doğu Cephesi îç Anadolu’dan esaslı bir yardım
görmemiş, tersine. Batı Cephesine büyük yardımlar sağlamıştı. Türk or
dusu Kafkaslar’dan çekildikten sonra, 19.14 sınırları gerisine alınmış, ar
tık bu durumda Kuvayi Milliye konüsu kalmamıştı.
Ayrıca 1920 senesinde sürmekte olan ağır kış şartları nedeniyle Trab
zon’dan yiyecek sağlanması zorunluluğu da ortaya çıkmıştı.
Trabzon ili halkı, bir düşman istilâsına karşı savunmaya azimli idi.
Halkın hemen hepsi Osmanlı ve Rus tüfeklerine sahipti. Fakat bu yardım
faaliyetleri, ancak evlerinin smırlarıyle çevrelenmiş bir saha olabilirdi.
Çünkü, arazinin ve özellikle kıyı kısımlarının tarıma elverişli olmaması
yüzünden aralıksız çalışma durumunda bulunan halk, çalışmadan alıkon-
duğu anda ailesinin aç kalacağından korkmaktaydı.
Durum uygun düşecek bir örgütlenmenin gerçekleşmesi hususunda
Trabzon’da bulunan 3 ncü Tümen Komutanının görüşü şöyleydi:
“1. Ortak hareket yapabilecek ilçelerden gruplar teşkil etmek ve bu
grupların karargâhlarında her ilçeden seçilmiş bir kişi bulundurmak.
2. Komşu grupları da başka bir komuta heyetinin emrine vermek ve
bu komuta heyeti karargâhında da ilçe gruplarının muharebe karargâhla
rındaki kişilerden seçilmiş birini bulundurmak.
3. Her ilçeden kurulacak milis kuvvetlere yedek subaylar tayin edi
lecek, askeralma şubesinin en faal subayı da bu örgütlerin süratle teşkil
ve amaca uygun hareketlerini sağlama işiyle görevlendirilecektir.
4. Bu esaslar içinde Trabzon ilinin 3 ncü Tümen emrindeki bölgesin
de kurulacak örgütün taslağı şöyledir:
Bir numaralı grup:

Pazar askerlik şubesi başkanı emrinde Hopa, Arhavi, Viçe ve Pazar
ilçeleri halkından oluşan bir milis kuvveti kur'ülacak, bu kuvvet bir numa
ralı grubu teşkil edecek.
İki numaralı grup:
Yeni atanacak bir subay emrinde Mapavri, Of ve Rize ilçeleri halkın
dan oluşan bir milis kuvveti kurulacak, bu kuvvet iki numaralı grubu teş
kil edecektir.
Üç numaralı grup:
Polathane askerlik şubesi başkam emrinde Sürmene, Trabzon ve Po-
lathane il ve ilçeleri halkından oluşan bir milis kuvveti kurulacak, bu kuv
vet üç numaralı grubu teşkil edecekti.
Dört numaralı grup:

Gümüşhane askerlik şubesinden bir subayın emrinde Gümüşhane,
Kelkit Torol (Ardasa), Şiran ilçeleri halkından oluşan bir milis kuv
veti kurulacak, bu kuvvet dört numaralı grubu teşkil edecektir.
5. Rize, Trabzon ve Gümüşhane’de birer jandarma taburu vardır.
6. Hopa ve Pazar ilçelerinden 5.000, Trabzon’dan 2.500, Gümüşhane
bölgesinden 1.000, Giresun ve dolaylarından 3.000 silahlı elde edileceği,
ayrıca silah başına 50 mermi isabet edecek sayıda cephane sağlanabilece
ği tahmin edilmektedir.
15 nci Kolordu Komutanı Kâzım Karabekir Paşa, 23 mayıs 1920 tari
hinde Millî Savunma Bakanlığımn önceden göndermiş olduğu bir şifreye
aşağıdaki cevabı vermişti [1].
“1. Kolordu bölgesinde müdafaayi hukuk cemiyetleri tarafından iaşe
edilmiş ve edilmekte olan Kuvayi Milliye mevcut değildi. İstanbul’un işga
linden sonra meydana gelen durum nedeniyle kolordu bölgesinde kuvayi
milliye teşkilâtına lüz:üm kalmamış, çünkü Kuvayi Milliye eratına verilecek
görevleri kolordu birlikleri üzerine almıştı.
2. Trabzon ilinin kıyı kesiminde ihtiyaç halinde jandarma ve asker
alma kurul subayları komutasında silaha sarılmak üzere Kuvayi Milliye
tertibatı mevcut olup, bunlar da şimdiye kadar göreve çağrılmamıştır.
3. Kiği bölgesiyle Erzurum, doğu aşiretlerinin bulunduğu yerlerle
bağlantı yapan mühim bir düğüm noktasıdır. Orada da jandarmayı takviye
etmek ve iaşelerini orduca sağlamak üzere bazı Kuvayi Milliye tertibatı
nın davet olunması düşünülmektedir.
83 TÜRK İSTİKLÂL HARBİ İUARİ FAALİYETLERİ
4. 1878 sımrlarmm doğusunda teşekkül etmiş olan ve isimleri belli

şûralardan, kendilerini idare edebilenler arasında, 300 kadar insan ve 60 ka
dar hayvan mevcudundaki Ortakale Şûrası ile 1600 insan ve 400’e yakm
hayvan mevcutlu Oltu Şûrasıdır. Silahlı kuvvetleri toplu bir halde cephe
kurmuş olan Oltu Şûrası, zaten 15 mayıs 1920’den itibaren bunları iaşe et
mekte ve Ortakale’ye arasıra yardım etmektedir. Bunların durumlarım
açıklamağa lüzum yoktür. İaşeleri de mutlaka gereklidir. Bu işin de aylık
iki milyon kuruşla sağlanabileceği arz olunur” denilmekteydi.
d. Doğu Cephesinde Silah, Bakım ve Onarım Faaliyetleri 111 ;
Cephe emrindeki çeşitli yapımevleri birleştirilerek bir İmalâthaneler
(yapım ve onarım) Müdüriyeti meydana getirilmişti.
Alay komutanlığı yetkisinde olan bu İmalâthaneler Müdüriyetine
Cephe Topçu Müfettiş Yardımcısı Binbaşı Abdülrezzak tayin edilmiş, mü
fettişliğe bağlı bulunan esliha tamirhanesi (silahlar onanmevi) işbu mü
fettişlik emrine verilmişti.
C. BU DÖNEMDEKİ İDARÎ FAALİYETLER:

1. Para Tedariki:
Siyasî, askeri ve diğer bütün alanlar da millî savunma idealî için bü
yük çabalar sarfetmekte olan bazı müdafaayi hukuk cemiyetleri kasala
rında, millî savunma ihtiyaçlarına kullanılmak üzere, mayıs 1920’de ancak
aşağıdaki yazılı miktarda para bulunduğu saptanmıştı [2]:
Kuruş Yeri Tarihi
179.620 Kayseri 3 Mayıs 1920
358.720 Eskişehir 4 Mayıs 1920
80.000 Silifke 4 Mayıs 1920
19.300 Afyon 4 Mayıs 1920
26.579 Erzincan 5 Majns 1920
00.000 Bursa 5 Mayıs 1920
500.000 Kütahya 5 Mayıs 1920
30.000 Niğde 5 Mayıs 1920
301.400 ErzuTtün 5 Mayıs 1920
42.300 Samsun 5 Mayıs 1920
00.000 KaraisalI 6 Mayıs 1920
[1] Harp Tarihi Arşivi, No. 4/4486, Dip. 33, G. 2, Kis. 1862, H. 1/3, F. 1 - 51.
236.000 Merkez ve mülhakatı 8 Mayıs 1920

109.500 Bartın, Zonguldak, Ereğli, Devrek 8 Mayıs 1920
13.000 Şile
00.000 Maraş
150.000 Malatya
1.550 Van
20.479,69 TL.
Altı aylık bütçe yapılmadan önce 12/13 mayıs 1920’de Millî Savumna
Bakanı Fevzi Paşa, verdiği bir emirle kolordular için tertip edilen silah ve
cephane sevkıyatının çabuklaştırılmasının, ücretli halk araçlarından yarar
lanma sayesinde olabileceğinden, kolordularca yapılacak yollama masraf
larının bu kolordulara havale vermek suretiyle sağlanmasının uygun ola
cağını bildirmişti. Ulaştırma için kullanılmak üzere 3 ncü ve 13 ncü Ko
lordulara Sivas ve Diyarbakır emvalinden 250 liramn da süratle verilmesi
rica olunmuştu.
Memleketin malî durum bakımından ne kadar zor ve sıkışık bîr halde
olduğu, hatta 250 liraya kadar cüzi bir paranın bile bir yerden diğer bir
yere gönderilmesi için Büyük Millet Meclisi Başkam Mustafa Kemal Pa
şa’nm doğrudan doğruya ilgilendiği, paraya duyulan ihtiyacın ne kadar
önemli olduğunu ortaya koymaktaydı.
Bu durum, aşağıdaki emir ve raporlardan da anlaşılmaktadır.
Para tedarik faaliyetleri:
Büyük Millet Meclisi Başkanı Mustafa Kemal Paşa, 21 mayıs 1920 ta
rihinde ; Kastamonu valisinden, İzmir ve Maraş için toplamp Boyabat san
dık emini emrinde bulunan 25.000 kuruşun Ankara’ya gönderilmesini bil
dirmişti.
Ayrıca; Bursa’da 56 ncı Tümen Komutam, 27 mayıs 1920 tarihinde
3.000 liranın İstanbul’a gönderildiğini Genelkurmay Başkanma arzetmişti.
23 mayıs 1920’de Millî Savunma Bakanı Fevzi Paşa, Niğde emvalin
den 100.000, Kastamonu emvalinden 200.000 liranm posta ile gönderilme
sine başlandığından, bu paraların salimen gelmesini temin için lâzım gelen
tertibatın alınması, askerî birliklere emredilmişti.
Yukarda, özel bölümde belirtildiği üzere, Kuvayi Milliyenin mahallî
müdafaayi hukuk cemiyetleri tarafından iaşe edildiği ve bunun da halktan
toplanan paralarla sağlandığı açıklanmıştı.
^0 TÜRK İSTİKLÂL HARBİ İDARÎ FAALİYETLERİ
Mayıs 1920 ayı içinde bunların iaşesinin kolordularca mâliyeden sağ

lanmasına karar verildiğinden, Millî Savunma Bakanı 18 mayıs 1920 ta
rihinde şu genelgeyi yayınlamıştı.
“Şimdiye kadar yöresel müdafaayi hukuk cemiyetlerince muhtelif
suretlerdeki bağışlarla iaşe edilen Kuvayi Milliyenin, bölgelerinde bulun
dukları kolordularca devlet hâzinesinden iaşelerinin temini kararlaştırılmış
bulunduğundan, kolordu merkez bölgesinde ve kolordunun diğer bölgele
rinde ne miktar Kuvayi Milliyenin bulunduğunun ve bunların emir ve ko-
mutalarımn kime ait olduğunu ve şimdiye kadar iaşe yöntemlerinin, sürat
le incelenerek bildirilmesiyle beraber, kolordularca bunların iaşelerinin te
mini, bu hususta düşüncelerinin ve ayda kaç kurüşa ihtiyaç olduğunun bil
dirilmesi” istendi,
Yukardaki genelgeye 3 ncü Kolorduca, 27 mayıs 1920’de verilen ce
vapta ; Maraş ve Antep mıntıkasında bulunan Kuvayi Milliye miktarı şöyle
idi:
Subay Hayvan
Yıldırım Taburu 17 516 53
Antep Bölüğü 1 160 —
Antep’te iç ve dışta savunanlar — 720 —
Antep dolaylarında — 120 —
İzmir Taburu 11 302 —
Yörük Selim Bey kuvveti — 300 —
Henüz, millî hükümet bütçesini düzenleyip ortaya koymamış olduğun-
dan. Büyük Millet Meclisi, özellikle ihtiyaçlar için gereken parayı vereme
mekteydi. Esasen özel bölümünde belirtildiği gibi, ilk bütçe ancak altı ay
lık geçici bir bütçe kanUnu ile düzenlenmiş ve uygulanmasına geçilmişti.
Bir taraftandan da Kuvayi Milliyenin iaşe ve giyim ihtiyaçlarının kolordu
larca sağlanmasına karar verilmiş olduğundan, bunların hakikî sayılarının
bilinmesine ihtiyaç duyulmaktaydı.
Nizamiye birliklerinin bütçesi tespit edilmekte ise de, son karar gere
ğince ciheti askeriye tarafından her türlü ihtiyacının düzenlenmesi için
Kuvayi Milliye erlerinin sayılarının da merkezce bilinmesine lüzum vardı.
Gerçekte, Kuvayi Milliye müfrezeleri bir hat üzerinde bulunmuyorsa
da, doğruya yakm bir sayının kolordularda bulunması gerekiyordu. Bu
nun için en büyük ve en küçük bir sayımn btllunmasına lüzum olacağından
bütçeye esas olmak üzere bir er için giydirme, yedirme, maaş vesair mas
rafı olarak kaç kuruş icabedecekti ve bunların ortalama miktarlarımn bi
linmesine ihtiyaç vardı. Bunun için, Millî Savunma Bakanlığı 3 ncü Kolor-
B. M. M. HÜKÜMETİNİN KURULMASINDAN SONRAKİ DURUM <)'[
duya 18 mayıs 1920’de bir emir göndermiş ve kolordudan aşağıdaki cevabı

almıştı:
3 ncü Kolordu bölgesinde, bu güne kadar yalmz Maraş ve Antep do
laylarında Kuvayi Milliye erleri toplanarak kullanılmasına zorunluluk gö
rülmüş, diğer yerlerde Kuvajd Milliye toplanmamış idi. Adı geçen dolaylar
da Kuvayi Milliye sayısı 2.110 er, 53 hayvan, 29 subay idi. Bunların hepsi
eşraf ve itibarlı kişiler emrinde bulunuyordu. Bu kuvvetlere kolordu tara
fından subay ve kâtip verilmemişti. Bunlar iki ay öncesine kadar halk ta
rafından iaşe edilmekteyken, adı geçen tarihten itibaren Büyük Millet Mec
lisi tarafından karar alınmak üzere, sorumluluğu üzerine alan 3 ncü Kolor
du Komutanı Kuvayi Milliyenin iaşesinin askerî makamlar tarafından sağ-
lanmasım emretmişti (haziran 1920).
Kolordu bölgesinde bir erin günlük istihkakı 20, bir hayvanın da 20 ku
ruş olduğundan, belirtilen mevcudun bir günlük iaşesi 44.000 ve bir aylığı
1.320.000 kuruş tutmakta idi. Bu para, iki aydan beri kolordu tahsisatın
dan sarfediliyordu.
Ayrıca, Kuvayi Milliye iaşesinin askerî birliklerce sağlanması subay
adayları ve hesap memurlarına birliklerdeki rütbe farkının karşılığı ve
üçte bir zam verilmesi kolorduca uygun görülmekte idi.
Yukarda belirtildiği üzere, her yerde olduğu gibi 41 nci Tümen bölge
sinde de para durumu çok sıkıntılı bir haldeydi. Tümen, 5 haziran 1920
1 arihli raporunda bu durumun 12 nci Kolorduya şöylece arzadiyordu.
Tümen tarafından; Mersin, Tarsus gruplarının durumu bildirilmiş ve
her iki grubun mevcudunun 2.000’e çıkarıldığı, aylık olarak piyade erle
rine 15, süvari erlerine 25, onbaşı ve çavuşlara 18, subaylara 30 lira veril
diği buna göre ayda 40.000 liraya ihtiyaç olduğu hesaplanmıştı.
Halbuki tümen bölgesindeki heyeti merkeziyelerde 100 veya 200 lira
lık bir para vardı.
Kurtarılan köylerde ağnam (koyto) vergisinden 15.000 lira mevcut
tu.
Bağış toplama işinde halkın kırılmaması istenmiş ise de bundan heyeti
merkeziyeler ve hükümet memurları, komutanlar telâş ve endişeye düş
müş, halk da bu durumdan faydalanarak bağış toplanmasında, ağırdan al
maya başlamışlardı. Bu şekilde 3rukanda adı geçen paramn sağlanması
mümkün olamıyordu.
Ayrıca, Mersin ve Tarsus bölgelerinde âşar (ondalık) zahireleri mev
cut olmadığından, birliklerin iaşesi de çok güçleşecekti. Bunun için gerekli
olan paramn sağlanması zorunlu idi.
Batı Cephesi Komutanlığı, 15 temmuz 1920’de 12 nci Kolorduya ver

diği bir emirle; 1892 ve 1893 doğumlulardan alınacak nakdî bedel ile millî
taburların müdafaayi hukuklar tarafından iaşe, donatım ve giydirilmesini
bildirmişti. Fakat hiç parası kalmamış olan İzmir Güney Cephesi heyeti
merkeziyesi Antalya Müdafaayi Hukuk Reisliğine baş vurarak nakdî be
del paralarım istedi. Antalya, kasa mevcudunun mâliyeye teslimi için Bü
yük Millet Meclisi Başkanlığından emir alındığım bildirdi. Bu durum, Batı
Cephesi Komutanlığına arzedilerek nakdî bedelden başka bir geliri olma
yan müdafaayi hukuklara yardım edilmesi bildirildi.
Mustafa Kemal Paşa 28 temmuz 1920 tarihinde İçişleri, Maliye, Millî
Savunma Bakanlıklarına ve Batı Cephesi Komutanlığına çektiği telgraf
larla, askerî bakımdan durîünu nezaket kazanmış bulunan Adapazarı’nda
bulunan Türk bankalarındaki evrak ve para mevcudunun geçici oirak Es
kişehir’e gönderilmesini emretti. Ve bu emir yerine getirildi.
Bu arada. Millî Savunma Bakanlığının 20 ağustos 1920 tarihli emri
ne dayanarak. Batı Cephesi Komutanlığı tarafından birliklere verilen bil
giye göre, bundan sonra gerek askerî makamlar ve gerekse gönüllü müf
rezelerin, mal sandıklan ve ziraat bankalarından bir emre dayanmadan
para almaları kesin olarak yasaklandı.
Ayrıca, bir fikir vermek üzere aşağıya alınan 1 ağustos 1920 tarihin
de Adapazan Millî Alay Karargâhının subay ve erat maaş miktarı şöyle
idi:
Lira
100 Alay Komutanı
80 Alay komutan yardımcısı
45 Alay yaveri
45 Alay emir suba}^
45 Süvari müfreze komutanı
195 Karargâh erleri (1 çavuş, 10 onbaşı, 14 er)
Konya Bölgesinde:
Bütün İstiklâl Savaşı boyunca cepheleri desteklemiş bü'iunan Konya
ili, oldukça varlıklı ve imkânları da fazla idi. Özellikle Batı Cephesini çok
desteklemiş bir ildi.
Askerî makamlar bu ilin her türlü kaynaklarına baş vurmaktan geri
kalmıyorlardı. Ancak, yapılan istekler Konya’nın takatini aştığından zor
luklarla da karşılaşılıyordu. Bu durumla ilgili olarak Konya Valiliğince Bü
yük Millet Meclisi Başkanma bir rapor da verilmişti:
Konya ilinin genel gelirleri 172.000.000 ve giderleri 184.600.000 kuruş

tu. 12.600.000 kuruşluk açığı vardı. Halbuki, ordu için büyük ölçüde hava
leler verilmekte idi. Yalnız son bir hafta içinde hazırlanarak satın alınma
sı gereken erzak ve hayvanlar ve öteki ihtiyaçlar için 500.000 lira sarf olun
muştu. Konya’nın genel geliri ile şimdiki masraflar karşılanamıyordü.
Askerî ihtiyaçların giderilmesi lâzım olduğu kadar, memurların maaş
ları ve hizmetlerin yürütülmesi de önemli idi. Ordunun işlerine önem vere
rek diğer hizmetler ihmal edilirse sonuçta ordunun iaşe işlerini görecek me
mur kalmayacaktı.
Genel ihtiyaçların sağlanması için yükümlülüğü çoğaltmaktan ve ha
vale vermekten vazgeçilmesi lâzımdı.
Yukarıda belirtildiği gibi, Kuvayi Milliyenin desteklenmesinde para
tedariki için müdafaayi hukuk cemiyetlerinin büyük faaliyetleri görülmüş
ve destek, halktan alınan bağışlar ve diğer tedbirlerle sağlanmaya çalışıl
mıştı.
Ancak para tedariki işlerinde zaman zaman bazı yolsuzluklar görül
müş ve nihayet 8 kasım 1920 tarihinde çıkarılan aşağıdaki kararnameyle
bu işlere son verilmişti:
“1. İşbu kararname tarihinden itibaren her ne isim altında olursa ol-
öUn hükümet merkezi tarafından özel izin olmadıkça iane toplamak ya
saktır.
2. Bunun dışındaki ianeler, Yardımlar Kanununa uyarak toplana-
bilir.
3. Yardımlar ancak hükümet mal sandıklarına yapılabilir”.
İstanbul’da Malî Durum:
İstanbul son derece malî bunalım içindeydi. Hükümet, maaşın 1000 ku
ruşa kadar olanım ancak verebilmeye başlamıştı. Rüsumat ve maliye gibi
elinde para tutan daireler tamamını vermişti.
Ortalıkta maaş kırdırma eski devri geri getirmişti. Emval ve eytam
dan para alınarak ağustos maaşının verilmesi çareleri aranıyordu. Eylülün
ne olacağını herkes düşünmekteydi. Bu durumda tek çıkar yol, taşınır ve
taşınmaz devlet mallarım satıp yemek ve yedirmekti. Halbuki bunda da
serbestlik yoktu.
Devlete ait emlâkten Tophane, Taşkışla, Gümüşsüyü kışlası gibi yer
lerin satılması teşebbüsüne İtilâf Devletleri engel oluyordu. Satış komis
yonu da dış ve iç sebeplerle istenen serveti kullanmaya kendini yeterli
görmemekteydi.
Tersanede mevcut 30.000 ton hurda demir, satış komisyonu tarafından

satılırken, bir Ermeni tarafından îngilizlere el koydurulmuştu.
Satılmak istenen devlet emlâkinin 9.000.000 lira tutacağını hesap eden
İstanbul Hükümeti buna müVaffak olamayınca şaşırıp kalmıştı.
Bu arada hükümet, Osmanlı Bankasından borç almak istemiş, fakat
banka emlâk rehini teklifinde bulunmuştu.
Dilenecek bir dereceye gehniş olan İstanbul Hükümetinin eylül 1920
ayı içindeki malî durumu böyle idi; parayı bulmak için hükümet her çare
ye baş vurmaktaydı. Bu bakımdan İstanbul’dan para yardımı beklene
mezdi.
3. 13 ncü Kolordudan GetirUen Silah ve Cephane:
23 nisan 1920 tarihinde Ankara’da Büyük Millet Meclisi toplanmış,
hükümetin kurulmasına ve millî bir ordunun teşkiline de başlanmıştı. Bu
güne kadar gerek 13 ncü Kolordudan ve gerekse İstanbul ve Sovyet Rus
ya’dan silah ve cephane tedarikine başlanmış ise de henüz olumlu bir ik
mal yapılamamıştı. Bu nedenle, 27 nisan 1920’de Mustafa Kemal Paşa
13 ncü Kolordu (Diyarbakır) bölgesinde depo edilmiş cephanenin bir an
önce memleketin batı bölgesine ulaştırılmasını öncelikle istemekte, bütün
yeteneklerin bir an önce elde edilmesine üstün bir gayret harcamasını rica
etmekteydi.
Bu emri alan 13 ncü Kolordu Komutam, taşıma işlerine daha da
önem vererek, şimdiye kadar nakliyata katılmayan 5 nci Tümen Araba
Kolu ile birlik araçlarının da nakliyata katılmasmı istedi. Ayrıca, İzzetpa-
şa [1] ve Mardin ambarlarındaki silah ve cephanelerin de cins ve miktarı
nın bildirilmesini istemişti.
13 ncü Kolordu bu hazırlıklar içindeyken 3 ncü Kolord'ü ma3us 1920
ayı başında adı geçen kolordudan alınan piyade cephanesiyle kudretli dağ
top mermilerinin ivedilikle gönderilmesini rica ediyordu.
Buna karşılık 13 ncü Kolordu, 300 adet anahtarlı, 346 adet büyük
çaph mavzer sürgü kolunun, 3 ncü Kolordudan gelen dört araba ile 10 gün
önce Elâzığ’dan yola çıkarıldığı ve 9 araba ile, şuvartloze makineli tüfekle
rinin de 28 nisan 1920’de Ergani’ye yollandığını ve kolordu birliklerinden
de kademeli olarak Malatya’ya gönderilmesi için emir verilmiş olduğunu
bildirdi.
Öte yandan. Genelkurmay Başkanlığı da; 3 ncü, 12 nci, 20 nci Kolor
dulardan taşıma masraflarına karşılık yollanan paradan başka, daha ne
kadar paraya ihtiyaç olduğunu sormUş, alınan cevapta 20.000 liraya ihti-
[1] Mardin demiryolu istasyonu.

yaç bulunduğu, ulaştırma taburlarının büyük bir randımanla çalışmaları

na karşılık kolordunun iç hizmet ve posta işlerinin aksadığım, bu nedenle
kira ile tutulacak araçlarla taşıma zorunluluğu öldüğünü bildirmişti. Bu
taşıma imkânları araştırılırken mevcut olanaklar oranında silah ve cepha
ne de Batı kolordularına ulaştırılmağa çalışılıyordu. Bu güne kadar edini
len tecrübelere göre 13 ncü Kolorduyla 3 ncü Kolordu arasında Hekimhan
bir sınır kabul edilmişti. Buraya kadar 13 ncü Kolordu taşıyacak, buradan
itibaren 3 ncü Kolordu kendi araçlarıyle mallarını aldıracaktı.
Mayıs 1920 tarihine kadar yapılmış ve yapılacak olan silah ve cephane
yardımları hakkında 13 ncü Kolordü Komutanı, Büyük Millet Meclisi ve Ge
nelkurmay Başkanlığı ile diğer kolordulara verdiği raporla da:
“Mardin ve Diyarbakır’dan Hekimhan’a 1.115 sandık Alman cephane
siyle 588 atım kudretli dağ top mermisi gönderildiği.
3 ncü ve 20 nci Kolordulardan istenen makineli tüfekler, Diyarbakır
ile Elâzığ arasında yolda olduğu, bundan başka 3 ncü Kolordudan gelen
araçlarla 300 atım kudretli dağ top mermisi Hekimhan’dan, 300 adet
anahtarlı ve 346 adet büyük çaplı mavzer sürgü kolunun Elâzığ’dan yol
landığı” bildirilmişti.
Diğer taraftan, en son incelemelerden sonra kolordulara ve Millî Sa
vunmaya gönderilen silah ve cephane şöyle idi:
Cinsi M. S. B. lığına 2 nci Kor. a Yollandığı Tarih
Çeşitli tüfek 4.465 7.543 ağs. - ekim 1920

Mekanizmasız çeşitli tüfek 882 eylül - ekim 1920
Mekanizma 2.259 ağs. - ekim 1920
Çeşitli piyade cephanesi 1.854 sandık 1.020 ağs. - ekim 1920
Tüfekciyef el bombası — 1.017 eylül - ekim 1920
Çeşitli top mermisi 2.263 406 ağs. - ekim 1920
Özetle yukarda açıklandığı gibi. Heyeti Temsiliye ve hükümet döne
minde hatırı sayılır ilk yardımlar, Diyarbakır kolordusundan başlamış ve
uzun süre devam etmişti. Demiryolundan ve hatta kara yolundan yoksun
bu geniş bölgede, özellikle ulaştırma araçlarının yokluğu ve elverişli olma
yışları taşıma işlerini çok geciktirmişti. Nizamiye birliklerinin az ve yeter
siz, ulaştırma birlikleri ile halkın yararlı yardımlarıyle yerine göre merkep
ve deve kollan kullanmak suretiyle mümkün olan çabukluk verilmiş ve
13 ncü Kolordu diğer kolorduları teşekküre değer bir şekilde desteklemiş
ti.
İstiklâl Harbinin ilk büyük ikmal kaynağını 13 ncü Kolordu teşkil et
miş, b'ıüidan sonra, aşağıda görüleceği gibi Doğu Cephesi, dış yardımlar
ve İstanbul’dan kaçırılan silah ve cephane yoğunlaşmıştı.
3. İstanbul ve Dolaylarından Kaçırılan Silah ve Cephane:

a. Genel:
Mondros Mütarekesinin boşluklarından faydalanan İtilâf Devletleri,
Türk ordusunun kuruluş ve kadrolarını küçültmüş ve İstanbul hükümetine
yaptıkları baskılarla kadro fazlası erleri terhis ettirmişlerdi. Ayrıca, kad
ro fazlası kabul ettikleri her türlü silah ve cephaneleri; İstanbul, Gelibolu
ve İzmit bölgelerinde toplamışlardı. Toplatamadıkları silahların hayatî
önemdeki parçalarını da (tüfeklerin sürgü kollarını, topların kama ve ni
şangâhlarını, makineli tüfeklerin kapak takımlarını) işgal bölgelerinde
kurdukları depolara taşıtmış, bir kısım silah ve cephaneyi yok etmişlerdi.
Bir fikir vermek üzere Türk ordusunun elinden alman veya el konan
silahlarla ordu elinde kalan başlıca silahların sayıları aşağıya çıkarılmış
tır [1]:
Silahın Cinsi Ordu Elinden Türk Ordusu Elinde ve
Almanlar Anadolu’da Kalan
Ağır top 1.098 82

Sahra topu 606 200
Piyade tüfeği 667.983 123.191
Ağır makineli tüfek 3.118 1.370
Bunlann dışında birçok istihkâm, muhabere ve levazım malzemesi ile
çeşitli harp araç ve gereçleri de, ya işgal bölgelerinden kalmış veya itilâf
Devletleri tarafından el konmuş, böylece Türk ordusu büyük ölçüde harp
gücünden yoksun bırakılmıştır.
Trakya’da bulunan 1 nci Kolordu ile Çanakkale bölgesindeki 14 ncü
Kolordu ve İstanbul’daki 25 nci Kolordunun silah, mühimmat ve malze
mesinden faydalanmak olanağı kalmamıştı. 1 nci Kolordu, gerisi itilâf kuv
vetleri tarafından kesilmiş bir harekât bölgesinde, 25 nci Kolordu itilâf
Devletleri işgal bölgesinde, 14 ncü Kolordunun önemli depoları yine itilâf
kuvvetlerinin işgali altında bulunmaktaydı.
Bu duruma göre, Türk ordusu elinde bulunan silah ve cephaneyle an
cak bir cephede, bir iki meydan muharebesi yapabilirdi. Halbuki mıhtelif
cephelerde muharebe ediliyor, Pontus isyanı ile iç ayaklanmaların bastı
rılmasına da çalışılıyordu.
[1] Binbaşı Kenan fZsenkut, Türk İstiklâl Savaşında Millî Ordunun Silah ve Mü
himmat İkmali (basılmamış müsvette eser) Harp Tarihi Arşivi 31p. 72,
G. 10, Ek. 6.
Düşmanlannı yenmek azim ve kararında bulunan Türk ulusu, hiç ol

mazsa silah ve insan sayısı bakımından , onlarla beraberlik düzeyine çık
mak için millî ordu gücünün aşağıdaki gösterilen miktara çıkarması ge
rekiyordu [1].
Tüfek Ağır Mt. Top Düşünceler
300.000 300.000 2.000 700 Çeşitli cephelerde
150.000 150.000 Geri teşkil ve jandarmada
450.000 450.000 2.000 700 TOPLAM
Bu durumu göz önünde bulunduran Türkiye Büyük Millet Meclisi
Hükümeti, gerekli silah ve mühimmat noksamm karşılamak üzere aşağıda
ki hususların sağlanmasına karar vermişti.
— Elde mevcut silah ve mühimmatla işe başlamak; ilk tedbir olmak
üzere güneydoğu bölgesinde ve Anadolu’nun çeşitli yerlerinde dağınık bir
halde bulunan silah, mühimmat ve malzemeyi muharebe eden cepheleri
mizde toplamak; böylece cephelerimizin ihtiyaçlarım olanaklar ölçüsünde
sağlamak.
— Savaş için gerekli görülen ve yurt içi kaynaklarından sağlanması
mümkün olanların yapımına girişmek.
— Tarafsız dış ülkelerden silah ve mühimmat satın almak.
— Topyekûn yurt içi kaynaklarını seferber haline getirmek.
— Silah ve mühimmat atelyelerinin kurulmasına çalışmak ve ihtiyaç
ların bir kısmını bu atelyelerden sağlamak.
— İstanbul’da İtilâf Devletleri elinde ve işgali altında bulunan çok bü
yük sayıdaki silah, mühimmat ve öteki harp araç ve gereçlerinin Anado
lu’ya kaçıl ılması yollarım bulmak.
Konuyla ilgili bu sonuncu madde, yani, İstanbul ve bölgesinde bulunan
silah ve cephanelerin Anadolu’ya kaçıniması çok önemli bir sorundu.
Türk Ulusunun subay ve halkı arasından bu gibi çok çetin ve kutsal
görevleri kabullenecek kimselerin bulunmasında güçlük çekilmedi.
Esasen İstanbul ve bölgesinden, Anadolu’ya silah ve cephane kaçırmak
için yer yer gruplar teşekkül etmiş ve harekete geçmiş bulunuyordu. Bütı-
1ar her türlü tehlikeyi göze almak suretiyle, motor ve takalarla silah ve
cephane taşıma gajnreti ve sorumluluklarım gönülden benimsemişlerdi.
Ancak, kaçırılan silah ve öteki savaş malzemelerinin bir plan dahilin
de ve daha düzenli şekilde ihtiyaç yerlerine gönderilmeleri önemli bir so-
[1] A5T11 eser, 2 nci kısım sayfa 1-2 bkz.

run idi. Bu nedenledir ki, dağınık halde bulunan bu grupların daha verim
li bir şekilde çalışmalarını sürdürebilmeleri, özel bir örgütlenmeyi gerek
tirmekteydi, Bu amaçla, Anadolu Hükümeti Genelkurmay Başkanlığı, doğ
rudan doğruya kendisine bağlı gizli grupların teşkili prensibini ön görmüş
tü.
Bu yöndeki çalışma sonucunda İstanbul’da, Anadolu Hükümeti hesa
bına faaliyet göstermek üzere kurulan ilk resmî, gizli örgüt, “Hamza Gru
bu” dur. Bu Grup, Ankara Hükümeti Genelkurmay Başkanlığına bağlı bir
grup olarak 23 eylül 1920’de kurulmuştu. Grupça düzenlenen iş bölümü
yönetmeliği de Genelkurmay Başkanlığına sunulmuştu.
b. Hamza Grubunun Teşkilât ve Görevleri []] ;
Hamza Grubu, Kurmay Yüzbaşı Neşet’in emrinde ve beş şube halinde
kurulmuştur. Yüzbaşı Neşet aynı zamanda 3 ncü Şubenin de müdürü idi.
Gruba bağlı şubeler ve görevleri:
1 nci Şube: Müdürü; Kurmay Yüzbaşı Seyfettin (Tümgeneral Düzgö-
ren) (takma adı Yıldız). Görevi; Yunan ordusunun teşkilât ve harekâtı
hakkında bilgi toplamak.
2 nci Şube: Müdürü; Muhabere Yüzbaşı Hilmi (takma adı Fuat).
Görevleri; Teknik bilgilerle ilgili hüsuslar, siparişlerle ilgili satmahnalar,
Genelkurmay Başkanlığı, teknik konularla ilgili şubesinin talimatına uy
gun yapılacak büyük ölçüdeki satmahnalar.
3 ncü Şube: Müdürü; Kurmay Yüzbaşı Neşet (takma adı Ay) Görev
leri; Subay tedariki ve Anadolu’ya gönderilmesi, posta işlemleri, padişah ve
onunla iş birliği yapanların Anadolu Hükümeti aleyhine gösterdikleri her
türlü faaliyetlerin koğuşturulması ve yeterli bilgilerin toplanması, önemli
casuslann yakalanması.
4 ncü Şube: Müdürü; Kurmay Yüzbaşı Ekrem (Korgeneral Baydar)
(takma adı Güneş)
Görevleri: Teknik personel tedariki, ordonat malları satın almaları,
İstanbul’dan ve dış ülkelerden sağlanacak malların alımlan, İstanbul Hü
kümetinin satışa çıkaracağı silah vesaireyi damşıklı anlaşma yoluyle al
mak, levazım işleri ve taşımalarla ilgili hesap işleri.
Yazışmalar:
Hamza GrUbu, yazılarım doğruca Ankara Genelkurmay Başkanlığına
gönderecek; ancak, yazının baş tarafına ait olduğu dairenin adı yazılacak.
Millî Savunmamn her türlü ihtiyaç ve istekleri Genelkurmay Başkan-
lığmca saptanacak ve birleştirilmek suretiyle emrolunacaktır.
[1] Harp Tarihi Arşivi, No. 1/7895, Dip. 26, G. 4, Kis. 1533, Dos. 2, F. 1 - S.
Ankara’dan gönderilecek kuryeler, İstanbul, Yemiş iskelesi, Limon-

cuhan, Dillizade yazıhanesinde Ali Bey’le görüşmek istediklerini söyleye
cek ve Ali Bey’e,
“Şehri teşrinisani (kasım ayı) zarfında-Gümrük,”
“Şehri kânunuevvel (aralık ayı) zarfmda-Galata” demek suretiyle
kendilerini tamtacak ve götürdükleri yazılan teslim edeceklerdi.
Hamza Grubunun Ad Değiştirmesi;
Bu grubun veya gruba ait bir yazı veya grupta çalışanlardan birisi
nin, grUp tarafından gönderilen silah ve cephanenin işgal kuvvetleri tara
fından yakalanması halinde, grubım aym adı kullanarak çahşmasım sür
dürmesi sakıncalı görülmüştü. Açıklanan durumlardan birinin meydana
gelmesi halinde yerine, “Ferhat” adı geçecekti.
Ferhat Grubumm iki kurucusu bulunacak, fakat, hiçbir işle ilgilenme
yecekti.
Gerektiğinde Ferhat Grubunun yerine. Kerimi Grubu adiyle 3 ncü bir
grup göreve hazır bulunacak ve şimdilik hiç bir işle meşgul olmayacaktı.
Bu grubun görevleri ve kurucusu, Hamza Grubu amiri tarafından saptana
cak ve Genelkurmay Başkanlığına arz ve teklif olunacaktı.
Çalışmalarım sürdüren Hamza Grubu; 1 aralık 1920 tarihli raporla
aşağıdaki hususların yapıldığım, Anadohl Hükümeti Genelkurmay Başkan
lığına bUdirmişti [1].
Haberahna İşleri:
Bir kurmay subayın İzmir’e gönderileceği, Manisa’ya gönderilmek
üzere seçilen ajanın da denenmekte olduğu, İngilizlerle Yunanlılar hak
kında gerekli bilgileri verebilecek kimselerle iş birliği sağlandığı.
Askerî basımevinde yayınlanan bütün yönetmelik ve öteki yayınların
sağlandığı ve grup ardiyelerine taşınmaya başladığı.
Harita alınmak üzere verilmiş olan para ile gerekli haritaların sağlan
dığı ve emredilecek zamanda gönderileceği, parasız harita sağlanması hu
susunda harita şubesiyle anlaşmaya varıldığı.
Teknik İhtiyaçlar:
Bu işlerle görevli şube müdürünün, aynı zamanda Yıldız deposu mü
dürü bulunması nedeniyle, depo defterine işlenmemiş bulunan malzemele
rin partiler halinde gizli ardiyelere taşındığı, altı adet telsiz telgrafla diğer
malzemelerin bir hafta içinde gönderileceği.
Harp Tarihi Arşivi, No. 1/7895, Dip. 26, G. 4, Kis. 1533, Dos. 2, F. 27, 27 - 1,
2, 3. •
100 TÜRK İSTİKLÂL HARBİ İDARİ FA ALİ YETLE:R İ
Personel İşleri:
40 subayın gönderildiği, ismen istenen subaylarla 8-10 kurmay subay
ve ustalardan diğer bir grubun gönderilmek üzere oldukları, subayların
gönderilmesi konusunda Merkez Komutanlığı ile anlaşmaya varıldığı.
Anadolu’ya sızma teşebbüsünde bulunan fesatçıların yakalanmaları
amacıyla Merkez Komutanlığı ile birlikte gerekli tertibatın alındığı.
İstanbul inzibat subaylarımn tamamen değiştirildiği.
Mühimmat Şubes^le İlgili İşler:
İstanbul depoları sıkı bir kontrol altında bul'ünduğu halde, mühimmat
şubesi tarafından şimdiden bir kısım alet, edavat, kapsül gibi şeyler sağlan
mış ve daha önemli silah ve malzemenin sağlanmasında başarı sağlamak
amacıyle gerekli kişi ve kaynaklarla bağlantı kurulmuştur. Fabrikalarda
bulunan bazı tezgâh ve aletlerin kaçınimasma başlanmış, daha büyük tez
gâhların kaçırılmasına olanak hazırlamak için İmalâtı Harbiye Müdürü
nün değiştirilmesine çalışılmıştı.
Fransızlar tarafından Rusya’ya gönderilen silah ve mühimmatın,
Vrangel ordusunun bozguna uğraması üzerine, karaya çıkarümadan tek
rar İstanbul’a geldiği saptandığından, bunlardan faydalanma olanakları
yönünde gerekli girişimlere başlanmıştı.
Bu güne kadar 43 adet makineli tüfek kapak takımı, bir miktar ye
dek alet ve parçalarla iki batarya ve 15 top dürbününün gönderildiği, ye
di makineli tüfekle, 15 kilo kapsülün gönderilmek üzere olduğu.
Levazım İşleri:
Levazım şübesi müdürünün hastalığı, şube çalışmalarını aksatmış ise
de bu haftadan itibaren yoğun bir çalışma dönemine girilmişti.
Vrangel ordusunun yenilgisinden sonra Rusya’ya gönderilmeyen bir
çok giyim eşyasının satılmak üzere Ruslar tarafından Anadolu limanla
rına gönderileceği, ucuz bir fiyatla ahnmalarımn mümkün olduğu.
İstanbul hükümetinin para sıkıntısı çektiği, Saraçhane ambarlarında
bulunan eşya ve malzemeyi satacağı öğrenildiğinden, bunların alımlan
için kabine üyelerinden, bir tüccara satılması sırasında ödemede kolaylık
gösterilmesine söz alındığı, bir miktar giyim eşyasımn gönderildiği, Hamza
Grubuna girmesi, Ankara deniz şubesince, istenen kişilerle gerekli temasın
sağlandığı, ancak şimdilik deniz nakliyat şubesinin çalışır hale gelmediğini
bildirmişti.
Raporda aynca, 15 aralık 1920 günü Hamza Grubunun, Mücahit Gru
bu adını aldığı bildirilmekteydi [1].
101
Mücahit Grubu da yazışma ve faaliyetlerini 23 şubat 1921 gününe ka

dar sürdürebilmiş, bu tarihten sonra Muharip Grubu adını almıştı [1].
Muharip Grubunun 9 ağustos 1921 tarihinde İzmit’e gönderdiği bir
motorun, dönüşünde motorcunun yanında bulunan teslim makbuzunun în-
gilizler tarafından elde edilmesi ve mürettebatının tutuklanması nedeniyle
Muharip Grubu da adını değiştirmek zorunda kalmış ve Felâh Grubu adım
almıştır [2],
Hamza Grubunun son adı olan Felâh, değiştirilmeden İstiklâl Harbi
sonuna kadar kullanılmıştır.
Bü Gruba gönderilen yazıların baş tarafına (F) ve telgraflarda (F.G)
harflerinin yazılması usul olarak kabul edilmişti [3].
Hamza, Mücahit, Muharip ve Felâh Grubundaki Görevlilerin Yaptık
ları İşler:
— Hamza Grubunun devamı olan bu gruplarda görev almış ve kendi
lerini yurt hizmetine adamış, Türk evlâtlarının olağanüstü gayretle çalış
maları, üstün vatan aşkının sembolik bir örneğidir.
Bunlar ve bunlarla beraber çalışmış bulunan adsız kahramanlar, İs
tanbul ve yöresinde, İtilâf Devletlerinin gözetim ve kontrolünde bulunan
depolardaki silah, mühimmat, malzeme ve gereçleri Anadolu’ya kaçırmak
gibi çok çetin bir işi başarmışlardı.
Bu olumlu çaba ve çalışmalar sonücu Anadolu Hükümetinin ihtiyacı
bulunan harp silah, mühimmat ve malzemenin önemli bir kısmı sağlanmış
tı.
— Silah, malzeme tedarikinden ayrı, millî ordunun çeşitli komuta ka
demelerinde ihtiyaç görülen subay, teknik ve uzman personel istekleri, Bü
yük Harpten sonra İstanbul’da toplanmış veya tutsaklıktan dönmüş bu
lunanlardan, Anadolu’ya gönderilmek suretiyle karşılanmıştı.
— Halkı, millî hükümet aleyhine kışkırtmak amacıyle Anadolü’ya git
mek isteyen padişah taraftan fesatçıların Anadolu’ya sızmaları, iskele ve
limanlarda alınmış bulunan çok sıkı tedbir ve tertiplerle önlenmişti.
— Ayrıca, İstanbul’da bulunan fabrikaların çeşitli tezgâhları ve bir
kaç fabrikanın tümü Anadolu’ya gönderilmiş, uygun görülen yerlerde mon-
tajlan yapılmak suretiyle yapım ihtiyaçlanmn karşılanmasında kullanıl
mıştı.
,[3] Harp Tarihi Arşivi, No. 1/7895, Dip. 22, G. 2, Kis. 1308, Dos. 9, F. 7-1.
Kaçırılmakta olan çeşitli harp silah ve malzemesinin taşınma işi, ta

ka, mavna ve motorlarla yapılmakta idi.
Anadolu Hükümetinin büyük ölçüdeki isteklerini motor, taka ve mavna
gibi araçlarla karşılamanın mümkün olamayacağı açık bir gerçekti. Bu ger
çeği göz önünde bulunduran grup görevlilerinin sistemli, planlı ve yoğun
istihbarat çalışmaları sonucühda Fransız ve İtalyan deniz nakliyat şirket
leriyle anlaşma olanağına kavuşulmuştu. Küçük nakil araçları, yerlerini,
bu şirketlerin ticaret gemilerine vermiş, böylece bu gemilerle büyük ölçü
de ve partiler hahnde silah ve cephanenin toplu bir halde Anadolu liman-
lanna aktarılması olanağı hasıl olmuştu.
Felâh Grubunun, İstiklâl Harbi süresince Anadolu’ya gönderdiği çe
şitli silah, cephane, harp araç ve gereçleri toplamı, kitabın sonunda görüle
cektir. Ayrıca, hangi muharebe döneminde, ne miktar silah ve cephane
gönderildiği ilgüi muharebe dönemlerinde gösterilmiştir.
İstanbul - Ankara Arasında Haberleşme [1]:
Istanbül ile Ankara arasındaki haberleşme de önemli bir sorundu. Bu
konunun çözümünde, İstanbul - Ankara arasındaki telgraf haberleşmesi
nin sağlanmasında, Felâh Grubu başarılı hizmetler görmüştü.
Bu haberleşme başlangıçta, İstanbul Büyük Postane Müdürü İhsan
(Pele) ’m büyük yardım ve desteği ile. Büyük Postanenin bodrum katında
kurulmuş olan gizli bir haber merkezinden sağlanıyordu.
16 mart 1920’de İstanbul’un işgal kuvvetleri tarafından işgalinden kı
sa bir süre sonra, îngilizlerin Postaneye baskın yapacakları İstanbul Mer
kez Komutam Albay Esat (Tuğgeneral) tarafından Felâh Grubuna bildi
rilmişti. Bu haber üzerine, haberleşme merkezi bir gece içinde telgraf mü
dürü İhsan’m evinin bodrum katma taşınmış, böylece îngilizlerin baskını
etkisiz kalmıştı. Daha sonra da Anadolu yakasında, Bostancı’da Kurmay
Binbaşı Ekrem (Korgeneral Baydar) ’in evinin bodrum katına taşınan mu
habere merkezi ile İstanbul - Ankara bağlantısı aralıksız ve düzenli bir
şekilde sağlanmıştı.
Felâh Grubundan başka aym amaçlarla şu gruplar da kurulmuştu [2].
— M. M. Grubu (Millî Müdafaa Grubu)
— Karakol Grubu
Emekli General Ekrem Baydar, “Mustafa Kemal’in Gizli Teşkilâtım Ben

îdare Ediyordum’’, Cumhuriyet gazetesi, (5 ekim 1970).
Harp TarihiArşivi, No. 1/7895, Dip. 26, G. 4, Kis. 1533, Dos. 2, F. 65 - 4.
Harp TarihiArşivi, No. 1/7895, Dlp.22, G. 2, Kis. 1312, Dos. 1 - A, F. 2-2
ve 4.
Harp TarihiArşivi, No. 1/7895, Dip. 16, G. 3, Kis. 963, Dos. 6, F. 5 - 6.
Harp TarihiArşivi, No. 1/4282, Dip. 17, G. 5, Kis. 1039, Dos. 125, F. 2 -1.
B. M. M. HÜKÜMETİNİN KURULMASINDAN SONRAKİ DURUM -f 03
— Namık Gi'uIdu
— Bizci Grubu
— Kaynarca Grubu
— Ferhat ve Kerimi Grubu
Bu gruplar; işgal ordularının izledikleri politika ve sindirme hareket
ve davramşlanna bir karşı tedbir olmak üzere daha ziyade kişisel teşeb
büslerin oluşmasından meydana gelmiş bulunmakta idi.
Anadolu’da Millî Hükümetin kurulmasından sonra, bu gruplar beli
ren ihtiyaçlara göre yeniden ve daha faydalı çalışma düzeyine sokulmuş
lardı. Ankara Hükümetince belirli bir yön verilen gruplar birbirlerinin teş
kilât ve çalışmaları hakkında yeterli bilgilere sahip değildiler. Bü nedenle
gruplardan bazıları diğer grupların çalışmalarını, gizlilik ve disiplin ba
kımından yetersiz birer faaliyet olarak bir elden yönetilmelerinin daha fay
dalı olacağı hakkındaki görüşlerini raporlarla Ankara Hükümetine duyur
muşlardı. Fakat, Ankara Hükümeti bu gibi teklifleri ya cevapsız bırak
mış veya sadece diğer gruplarla ilgilenilmemesi şeklinde kısa bir cevap ver
mekle yetinmişti.
Bu grupların kuruluş nedenleri ve yaptıkları işler:
c. M.M.Grubu :
İşgal makamları İstanbul ve yöresi halkını sindirmek ve başkaldırma
larını önlemek amacıyle silahlandırdıkları Rum çeteleriyle etrafa dehşet
ve Türk vatanseverlerini yakalayarak tutuklamalara başlamışlardı [1].
Bu çetelere karşı Türklerin mal, can, ırz ve namuslarım korumak ve
R’üm patrikhanesinin İslâm köylerine musallat ettiği siyasî Rum çeteleri
nin sorumsuz hareketlerini önlemek için bir karşı teşkilât kurmak kaçıml-
maz bir ihtiyaç halini almıştı.
Süvari Yarbay Hüsamettin ve Yüzbaşı Emin Ali’nin ga3U’eti ile, Bur-
sa’da Albay Bekir Sami’den alınan Müdafaayi Hukuk Nizamnamesinden
faydalanmak suretiyle Topkapı semtinde bir müdafaayi hukuk şubesi açıl
mıştı. Bu şubenin kurucuları arasında Kasımpaşa İtfaiye Bölük Komutanı
Deniz Yüzbaşısı İsmail Hakkı, Mehmet Çetin, Topkapılı Mehmet ve Sezer-
li Niyazi de bulunuyordu.
Bundan sonra Albay Besim, Kurmay Albay Muğlalı Mustafa (Orge
neral), General Nidayi ve arkadaşları Bayezit şubesi; Binbaşı Şevket ve
[1] Albay Hüsamettin Ertürk, Millî Mücadeledeki Teşküâtı Mahsusa, (basılma

mış müsvette eser) Harp Tarihi Arşivi, Dip. 72, G. 10, Dos. 449 ve 449 - A,
s. 274, 259 - 269, 278 - 281.
Asım (Mareşal Çakmak’ın emir subayı) ve Topçu Teğmen Muhlis de Emi

nönü şubesini açmışlardı.
Daha sonra İstanbul’un çeşitli semtlerinde birçok şubeler açılmış bu
şubelere, manavlar, sandalcılar, hamal başlan da katılmak suretiyle güve
nilir ve güçlü bir duruma giren bu teşkilâtın mücadelesi ile Rum çetelerinin
taşkınca hareketleri önlenmişti.
Anadolu Hükümetinin kuruluşundan sonra da M. M. Grubu millî ordu
nun silah ve cephane ihtiyaçlarının sağlanması yönünde yeni ve yoğun bir
çalışma dönemine girmişti. Ayrıca, Mondros Mütarekesinden sonra İstan
bul’da toplanmış bulunan subayların Anadolu’ya gönderilmeleri ile millî
ordunun subay noksanlığımn giderilmesinde de faydalı hizmetler görmüş
lerdi.
Subayların Anadolu’ya gönderilişi sırasında Padişah ve Damat Ferit
taraftarlarımn Anadolu’ya sızmalarını önlemek için M. M. Grubu ile gön
derilen subaylara K. G. rumuzu ile onaylı birer belge verilmesi usulü be
nimsenmiş, bu belgelerin Anadolu iskele ve limanlarında aranması suretiy
le bozguncuların Anadolu’ya girmelerini engelleyici tedbirler de alınmıştı.
İşgal ordularının gizli haber servislerinin günden güne yoğunlaşan
kovuşturmalarımn sonucu olarak M. M, Grubunda çalışmakta olan per
sonelden yakalananlardan bir kısmı idam ve diğer bir kısmı da sürgün edil
mişti.
Bu nedenledir ki, bu Grubun gizli servisinde ön planda yer almış bu
lunan Süvari Yarbay Hüsamettin daha fazla bannamayarak Anadolu’ya
gitmek zorunluluğunda kalmıştı. Süvari Yarbay Hüsamettin 25 mart 1921’
de Samsun’da bulunduğu sırada. Genelkurmay Başkanı Fevzi Paşa’dan ye
ni bir grup teşkili ile ilgili olarak şu emri almıştı [1]:
“1. Genelkurmayca İstanbul’da teşkil edilen, eski adiyle Mücahit, yeni
adıyla Muharip Grubu ile Muğlalı Yarbay Mustafa’nın karşılık beklemek
sizin çalıştığı eski Karakol Cemiyeti, Anadolu’ya s'Ubay, silah ve cephane
sağlama ve gönderme işlerini yürütmektedirler. Bunlardan ayrı olarak da
kendi çıkarları yönünde hareket eden kişisel teşebbüsler de vardır.
Genelkurmayın resmî teşkilâtı olan Muharip Grubu ile yarış ve daha
fazla subay gönderme hevesine kapılan Karakol Grubunun kimlik incelen
mesine yeterince önem vermediğini sanmaktayız. Yollanan subay grupları
arasında amacımıza bağlı ve sadık olmayan bazı kimselerin bunlar arasın
da geldiği kanısı hasıl olmuştur. Özellikle, düşmanlarımızın gözetimleri al
tında yapılmakta olan bu gibi çalışmaların gerektirdiği çok dikkatli ve ti
[1] Harp Tarihi Arşivi, No. 1/7895, Dip. 26, G. 3, Kis. 1533, Dos. 2, F. 51 ve 51 - 1.
B. M. M. HÜKÜMETİNİN KURULMASINDAN SONRAKİ DURUM 10S
tiz bir incelemenin yapılmadığı görüşüne varılmıştır. Bu nedenle de, İstan

bul’da Anadolu hesabına çalışan grupların güvenilir bir yönetimde birleş
tirilmesi ve yeni baştan teşkili gerekli görülmüştür.
2. Kişiler ve çeşitli toplanma yerlerini ana çizgileri ile tammış, Ana
dolu için gerekli esliha, cephane, teçhizat ve öteki gereçler kaynaklarını bi
len, Muharip ve Yarbay Mustafa’nın gruplanndan bilinçli ölçüler içinde ha
reket eden kimselerin kabul edilip edilmemeleri görüşünüze bağlı olmak
üzere; başkanlığınız altında esaslı bir grubun yeni baştan teşkili ve öteki
teşkillerin lağvı düşünülmektedir.
3. Anadolu’ya gönderilecek subaylann çok titiz bir seçimle ismen
ayrılmaları ve ara verilmeden kovuşturmalarının sürdürülmesi amacıyle
sonradan bildirilecek bir zamana kadar yollanmalarının durdurulması ilgi
lilere duyurulmuştur.
Muharip Grubuna verUen diğer bir emirle, ilk önce personel dairesin
deki sicil ve kayıtlara başvurularak elverişli subay isimlerinin alınması, bu
radan verilecek emre göre tertip ve saptanacak listenin Ankara’ya gönde
rilmesi duyrulmuştur.
4. İstanbul depolarından kaçırılan savaş gereçlerini aracı ellerle
millî hükümete satmak gibi vurguncu teşebbüsler olağan hallerdendir.
Yukarıda belirtilen kişiler ve gereçlere ait sakmcalann önlenmesi ve
pek değerli görülen istihbaratla ilgili hizmetlerinizin devam ettirilmesi
düşüncesi, İstanbul’a gitmenizi ve bu önemli vatan görevi sorumluluğunu
kabul etmenizi gerekli kılmaktadır.
5. Teşkü buyuracağımz grubun pek dikkatli davranması ve varlığı
nın çevreden saklı tutulması başarınızı kolaylaştıracak nedenlerdir.
Diğer grupların lağvı olayını harice karşı, amaca ulaşıldığı ve Anado
lu’nun bu gibi teşkillere ihtiyacı kahnadığımn, üstü kapalı bir şekilde etra
fa yayılması faydalıdır. Cevabımzı beklerim”.
Genelkurmay Başkanmm bu emriyle, görülen aksaklıkların giderilme
si ve İstanbul yardımlannm daha düzenli bir şekle bağlanması ve bü dü
zeydeki çalışmaların bir elden yönetilmesi amacıyle süvari Yarbay Hüsa
mettin’in başkanlığında yeni bir grubun teşkili ön görülmüştü.
Ancak; ikinci bir emirle, Yarbay Hüsamettin Ankara’ya çağırılmış,
yeniden teşkil edilecek grubun örgütlenmesiyle ilgili çalışmalara başlan
mıştı. Bu çalışmalar sonucunda M. M. Grubu teşkil edilmiş bulunmaktaydı.
M. M. Grubunun Teşkilât ve Görevleri:
Genelkurmay Başkanlığınca onaylamnış teşkilât planına göre M. M>
Grubu, görevlerini iki servis halinde yürütmüştü.
Birinci Servis; M. M. Grubunü (Müdafaayi Milliye Grubu), îkinci ser

vis; M. M. Teşküâtı (Müdafaayi Milliye Teşkilâtı)’nı kapsıyordu. Bu iki
servisin çalışmaları şu şekilde planlanmıştı.
Birinci Servisin Görevleri:
Siyasî ve askerî istihbaratın sağlanması.
Merkezi İstanbul’da bulunan ve bazı Anadolu şehirlerinde kurulmuş
olan fesat cemiyetleri mensuplannın koğuşturulması ve adlarının tespiti.
Millî ordunun ihtiyacı olan silah, cephane ve öteki eşya ve malzeme ile
ilâç ve sıhhî âletleri İstanbul depolarından tedarik ve Anadolu’ya gönder
mek.
İkinci Servisin Görevleri:
İstanbul’da, mülî cephe yararına her türlü gizli propaganda ve çalış-
malan yürütmek;
İstanbul’da Müslüman olmayanların muhtemel tecavüz ve taarruzları
na karşı Müslüman Türklerin mal, can ve ırzlarım korumak;
Gerektiğinde Genelkurmay Başkanlığınca verüecek emirlere göre İti
lâf Devletleri askerî karargâhlanna baskınlar yapmak, erzak ambarlarım
ve cephaneliklerini tahrip etmek üzere, süah ve bombalarla donatılmış bas
kın ekipleri teşkü etmekti.
M. M. Grubunda görevli personelin çahşmaları Genelkurmay Başkanlı
ğınca takdir edilmiş ve haziran 1921 tarihli bir emirle bunlara Millî Savun
ma kadrosunda çalışan subaylara uygulanmakta olan işlemin aynen uygu
lanacağı da bildirilmişti.
Bu Gruptaki asker ve sivü personelin başanh çalışmaları, özellikle
Fevzi Paşa tarafından takdir edilmiş, aynı zamanda Fransız nakliyat şir
ketinin yardımları da teşekkürlerle karşılanmıştı.
M. M. Grubunun teşkilinden önce İstanbul’da ve Grubun yeniden teş-
küi, silah ve malzeme tedariki ve istihbarat alamndaki başarılan nedeniy
le süvari Yarbay Hüsamettin de Genelkurmay Başkanlığınca takdir ve
taltif edilmişti [1].
[1] Harp Tarihi Arşivi, No. 1/4321, Dip. 30, Kis. 1717, Dos. 579, G. 1, F. 6 - 4.
Harp Tarihi Arşivi, No. 1/7895, Dip. 27, G. 1, Kis. 1566, Dos. 140, F. 40.
Harp Tarihi Arşivi, No. 1/7895, Dip. 27, G. 1, Kis. 1563, Dos. 27 - A, F. 13.
M. M. Grubunun da Anadolu’ya gönderdiği silah, cephane ve diğer ih

tiyaç maddeleri bu konunun sonunda gösterilmiştir. Ancak bunların teda
riki, yüklenmesi ve kontrollerden geçirilmesi, Anadolu iskele ve limanları
na yollanması çok çetin koşullar altında gerçekleştirilmiş bulunmaktaydı.
d. Karakol Gıuhu [il;
Karakol Grubu 3 kasım 1919 tarihinde kurtümuştu. Bu Grubun kuru
cuları arasında;
Kurmay Albay Kara Vasıf, Kurmay Albay Galatah Şevket, Kurmay
Yarbay Kemalettin Sami (General), Kurmay Yarbay Edip Servet, Avukat
Refik Bey.
Birinci Dünya Harbinde Teşkilâtı Mahsusa mensuplarından Baha
Sait Bey, Levazım Dairesi Sirkeci Askerî Sevkiyat Müdürü Binbaşı Ali Rıza
bulunmaktaydılar.
Karakol Cemiyeti; İtilâf Devletlerinin silahlandırdıkları Rum çetele
rine karşı İslâm halkımn mal, can ve ırzlarım g^üvenlik altına almak Rum
Patrikhanesinin İslâm köylerine musallat ettikleri siyasî Rum çetelerini
etkisiz hale getirmek ve İstanbul halkımn bozulmuş olan morallerini dü
zeltmek ihtiyacından doğmilştu.
BU amacın gerçekleşmesi, İstanbul’da silahlı bir örgütün kurulmasına
bağlı bulunuyordu. Ayrıca Anadolu’nun ihtiyacı bulunan silah ve cepha
nenin sağlanması da teşkilâtın hedefleri arasında yer almaktaydı. Bu he
deflerin gerçekleşmesi için ilk önce İstanbul’un çeşitli semtlerinde şube
ler açılmış ve Kocaeli yarımadasındaki Hıristiyan çetelerinin faaliyetleri
etkisiz hale getirümişti. Böylece İstanbul’dan Anadolu’ya gönderilecek si
lah ve cephanenin karayolu gdivenliği de sağlanmıştı.
Üsküdar şubesi, Anadolu’ya yollanacak silah işinde aracılık yapmış,
Kocaeli istikametinde yapılmış olan gizli ikmal işini başarıyla yürütmüştü.
Bu grubun başında Yenibahçeli Şükrü (Uğur) Bey olmak üzere ve diğer
kimseler bulunuyordu.
İşlerin daha başarılı olması için Şükrü Bey Kocaeli bölgesi Kuvayi
Milliye Komutanlığım da üzerine almıştı [2].
Albay Hüsamettin Ertürk, Millî Mücadelede Teşkilâtı Mahsusa (basılmamış

müsvette eser) s. 77;
T. C. Gnkur. Harp Tarihi Dairesi, Türk İstiklâl Harbi, C. H, Batı Cephesi
Ks. 2, Ankara, Gnkur. Basımevi 1965, s. 50.
Albay Hüsamettin Ertürk, Millî Mücadeledeki Teşkilâtı Mahsusa, (basıl-
mamış müsvette eser), Harp Tarihi Arşivi, Dip. 72, G. 10, s. 77 -96.
\ gnkiS
\ ATASEBşk \
Kurmay Yarbay Muğlalı Mustafa da Grubun ileri gelenleri arasında

bulunmaktaydı. Topkapı şubesini de süvari Yarbay Hüsamettin yönetmiş
ve faydalı hizmetler görmüştü.
Karakol Cemiyetinin hedefleri başlangıçta Kurmay Albay Kara Vasıf
ile Albay Kara Kemal tarafından planlanmış ve tasarlanan ilkeleri kapsa
yan bir teşkilât nizamnamesi, Karakol Cemiyeti Görev Yönetmeliği de
hazırlanmıştı. Bütün ordulara komutan ve subaylara gönderilmiş olan bü
yönetmelikte isimleri açıklanmayan gizli ordu, kolordu ve tümen komu
tanları ile kurmay heyetlerinden söz edilmekte ve idamlara kadar cezai
müeyyideler bulunmakta idi.
Kara Vasıf, îngilizler tarafından yakalanacağı korkusu ile Anadolu’ya
kaçmış ve Sivas’a gitmişti.
Sivas’ta Mustafa Kemal Paşa, bu yönetmelikte adlan açıklanmayan
başkomutan, ordu, kolordu ve tümen komutanlanyle kurmay heyetlerinden
sözü edilen maddeleri beğenmediğini Kara Vasıf’a söylemişti.
Atatürk büyük Nutkunda da bu konuya değinerek:
“Bu talimatı okuyanlar bana en yakın komutanlar dahi bu teşebbü
sü bana mal ederek birçok şüphe ve tereddütlere düşmüşler, benim kong
relerle açık ve müşterek çalışmalarda bulunduğum bir sırada bir taraftan
da esrarengiz ve müthiş bir komite teşkili ile meşgul olduğum kanısına
kapılmışlardır.
Gerçek halde teşkilâta yeltenenlerin başlan İstanbul’da bulunuyormuş
ve yaptıklan işleri benim adıma yapmakta imişler” demişti.
Açıklamalanna devam ederek; bu cemiyetin adım muhafaza etmek
suretiyle çahşmalannı sürdürdüğü anlaşıldıktan sonra, teşkilinde ve bu
konuda kendisine verilmiş olan bilgide samimiyet bulunmadığını ifade
buyurmuştu.
Daha sonra Albay Kara Vasıf İstanbul’a dönmüş ve Karakol Cemi
yeti nizamnamesinin îngilizlerin eline geçmesi üzerine Malta’ya sürgün
edUmişti. Bu olayın sonucu olarak ilk Karakol Cemiyetine dahil bulunan
lardan bir kısmı İstanbul’dan uzaklaşmak zorunda kalmışlardı.
Yüzbaşı Emin Ali ile Diyarbakır milletvekili Cizreli Lâmi ve Kurmay
Albay Edip Servet, Abdülkadir (sonradan Ankara valisi), Tolcalı Süley
man, Topçu Teğmen Muhlis tarafından 2 nci Karakol Cemiyeti kurulmuş
tu. Bu cemiyetin tedbirsizlik ve gafleti yüzünden Ankara’ya kadar gitmiş
bulunan İngiliz caSUsu Mustafa Sagir nedeniyle de cemiyet üyeleri Anka
ra’ya çağırılmış ve böylece bu cemiyet de dağılmıştı.
B. M. M. HÜKÜMETİNİN KURULMASINDAN SONRAKİ DURUM 1C9
Bunun yerine de 1920’de Kurmay Yarbay Muğlalı Mustafa ve arka-

daşlan tarafından “Yavuz Grubu” adıyla yeni bir grup kurulmuştu. Bu
kez Yavuz Grubu adıyla çalışmalanm sürdüren Karakol Gr'Ubu, İngiliz Ge
nerali Harrington’un bir beyannamesiyle, İstanbul hükümetinden teslim
edilmelerini istediği 24 kişi arasında grup başkanı Muğlalı Mustafa’nın
adının bulunması nedeniyle, Muğlalı Mustafa 1921 yılı eylül ayında İzmit
üzerinden Anadolu’ya geçmiş ve yerine Yüzbaşı Kemal’i vekil bırakmıştı.
Bu Grup oldukça güç koşullar altında çabalarını yine de devam et
tirmişti.
Silah ve cephaneden ayn olarak millî ordunun ihtiyacı bulünan kilit
personelden; 1920 yılında 1.500, 1921 yılında 500 ohnak üzere toplam ola
rak Anadolu’ya 2.000 subay yollamıştı [1].
Karakol Grubunun İstiklâl Harbi süresince Anadolu’ya gönderdiği, si
lah ve cephane kitabın sonunda gösterilmiştir.
o. Namık Grubu :
Bu Grup, Genelkurmay Başkanlığımn müsaadesiyle, İmalâtı Harbiye
dairesinde görevli Topçu Yüzbaşı Halü İbrahim, Jandarma Üsteğmen Ah
met Naci, İstihkâm ambarından Üsteğmen Mehmet ve ağır topçu malzeme
ambarında görevli Binbaşı Mustafa tarafından 30 ocak 1920 tarihinde ku
rulmuştu [2].
Grup, İstanbul depolarından silah, gereç ve çeşitli yedek malzeme sağ
layacağı vaadinde bulunmuştu. Çobançeşme’deki cephane deposundakileri
kaçırabildiği takdirde Grup mensuplannın parayla taltif edilecekleri ken
dilerine vaat edilmişti [3].
Ancak bu Grup, çahşmalannda yeterli bir duruma ulaşamamıştı. Grup
tan Topçu Yüzbaşı Halil İbrahim ile kardeşi Üsteğmen Naci ve motorcu,
istifa suretiyle ayrılmış, bu Gruba sonradan katıldığı tahmin edilen Yüz
başı Murat’ın ticarî amaçla hareket ettiği şikayet konus'u’ olmuştu. Bunun
la beraber Genelkurmay Başkanlığınca İnebolu irtibat subaylığına gönde
rilmiş olan bir yazıda, bu kişilerin dar zamanlarda Anadolu’ya cephane ye
tiştirdikleri belirtilmekte ve işbirliği tavsiye edilmekteydi.
Harp Tarihi Arşivi, No. 1/4299, Dip. 30, G. 2, Kis. 1722, Dos. 609, F. 2 - 1, 3 -1.
[3] Harp Tarihi Arşivi, No. 1/7895, Dip. 22, G. 2, Kis. 1312, Dos. 1 - A, F. 1 - 34.
Albay Hüsamettin Ertürk, Milli Mücadelede Teşkilâtı Mahsusa, (basılmamış
müsvette eser) s. 305, Fevzi Çakrnak’ın açıklaması.
Gerçekten de Namık Grubu, Karaağaç ambarlarından sağladığı 8.880

atım 7,5’luk sahra mermisini bir Anglo - Italyan şirketiyle anlaşmak sure
tiyle yine îneborü’ya getirmişti. İstanbul’daki ulaştırma masraflarından ayrı
olarak her atım için bir lira istenmişti. Bu grubun taahhüt ettiği cephane
vesaireyi tamamıyle göndermemesi nedeniyle hakkında yapılan koğuştur-
malar sonunda aldığı paralardan bir kısmım geri vermek zor'unluluğunda
kalmıştı.
f. Bizci Grubu [II;
Bu Grup Fethiye’de gizli istihbarat işleriyle görevliydi. Grup persone
linin, kimliklerini saklamadıkları ve görevleri gereği olan gizliliğe önem ver
medikleri etrafın dikkatini çekmiş ve durumları, Muğla Mutasarrıflığınca
İçişleri Bakanlığına duyrulmuştu. Bu hal İçişleri Bakanlığı tarafından Millî
Savunma Bakanlığına bildirilmiş ve Millî Savunma Bakanlığı da 22 mayıs
1921 tarihli bir emriyle Bizci Grubuna gerekli uyarıda bulunmüştu. Açık
tan açığa sürdürülen hareket ve çalışmaların Grubu teşkilindeki amaca
ters düştüğü. Gruptan beklenen görevlerin başarıyla sonuçlanabilmesi için,
görevin gerektirdiği gizliliğe önem verilmesi istenmişti.
15 haziran 1920 tarihinden geçerli olmak üzere Bizci Grubuna “İhti
yat Grubu” adı verilmiştir.
g. Ferhat ve Kerimi Grubu [21;
2 mart 1921’de Ferhat Grubunun teşkiline Kurmay Yarbay Mustafa
İzzet ile Kurmay Yüzbaşı Ağustoslü: Mehmet’in, Kerimi Grubuna da Kur
may Yarbay Hayri’nin görevlendirilmeleri Genelkurmay Başkanlığına arz
ve teklif edilmiştir.
Şimdiye kadar ismi geçen gmpların Anadolu’ya kaçırdıkları silah,
cephane ve gereçler kronolojik sıraya göre ilgüi muharebe dönemlerinde
gösterUmiştir.
h. Kişise] Teşebbüsler :
Kişisel teşebbüslerle ilgili görüldüğünden İstanbul ve yöresinde bulu
nan depoların bulundukları yerlerle durumlarına değinmek gerekir. Osman
lI ordusunun en önemli depoları şuralarda bulunüyordu [3].
[1] Harp Tarihi Arşivi, No. 1/4282, Dip. 17, G. 5, Kis. 1039, Dos. 125, F. 2-3.
Harp Tarihi Arşivi, No. 1/4282, Dip. 17, G. 5, Kis. 1039, Dos. 125, P. 2-3,
2-1.
[2] Harp Tarihi Arşivi, No. 1/7895, Dip. 2G, G. 3, Kis. 1534, Dos. 8, F. 1 -1.
İstanbul civarında bulunanlar:

Karaağaç Mühimmat Ambarı,
Tophane Ambarı,
Maçka Silahhanesi,
Zeytinburnu Cephaneliği,
Hadımköy Topçu Mühimmat Deposu,
Nadirağa Cephaneliği,
Çobançeşmesi Cephaneliği.
Çanakkale ve Bolayır Yöresiyle 14 ncü Kolordu Bölgesinde [1]:
Bolayır Piyade Cephane Deposu,
Barator Piyade Cephane Deposu,
Karapınar Piyade Cephane ve Sahra Mermisi Deposu,
Alibey Çiftliği Piyade Cephane ve Sahra Mermisi Deposu,
Gaziler Piyade Cephane ve Top Mermisi Deposu,
Maydos (Eceabat), Akbaş, Hasanoba, Tüvecik, Ezine, Ayvacık piyade
cephanesi ve top mermisi depolan.
İşgal kuvvetlerinin kontrolü ve güvenliği altında bülunan bu depolar
işgal makamları tarafından mühürlenmiş, anahtarları cephanelik memur
larına teslim edilmişti. Kontrollerini kolaylaştırıcı bir tedbir olmak üzere,
bazı depoların istif durumlan fotoğraflarla tespit edilmişti. Böylece, bu
depolardan silah ve cephane kaçınimasımn önleneceğini sanmışlardı. Yal
nız, Türklerin engelleri yenmedeki buluşlanm, kudret ve cesaretlerini he
saba katmamışlardı.
Nitekim, İstanbul’da teşkil edilen gruplarla kişisel girişimler, engelle
yici olan bu tedbir ve koşulları yenmiş ve başarıya ulaşmışlardı. Yabancı
nöbetçileri zararsız hale getirmek, mühürleri taklit etmek, delikler aça
rak cephaneliklere girmek, istif şekillerini bozmadan silah ve cephane ka
çırmak, bu yola gönül vermiş ve canlannı adamış insanlar için güç olmadı.
Örneğin Maçka deposu ilgililerinin korkusuz ve fedakârca gayretleri
ile geceleyin pencerelerden sarkıtılan silah ve cephaneler, aşağıda bekle
yen vatanseverler tarafından adeta kapışılarak, Teşvikiye’deki okula ta
şınmış ve oradan Anadolu’ya yollanmıştı.
İşgal sıralarında Maçka silahhane müdürü Bahattin (albaylıktan
emekli) İngiliz askerlerinin güvenlik ve kontrolünde bulünan bu silah de
posundan 215 makineli tüfek, 800 sahra telefonu ve 55.000 adet doksan
sekiz modeli tüfek mekanizmasını gizli yollardan kaçırarak Anadolu ya
kasına geçirmiş, bir kısmı İnebolu’ya bir kısmını da Bilecik’e, millî kuvvet
ler emrine göndermişti.
[1] Em. Gen. Kemal Koçer, Kurtuluş Savaşımızda İstanbul, s. 166 - 168.
^^2
Sirkeci nakliyecileri, Galata ardiyecileri, Seyrisefain kaptanları, güm

rük hamallan ve mavnacılar, mütareke yıllarında gizli servislerde görevli
Korsan Murat adıyla ün salmış Sağır Murat gibi yurtseverler, Kocaeli böl
gesi komutanı Yenibahçeli Şükrü’nün cephanesinin tükendiği bir sırada
Piyade Okulunu basmışlar ve kaçırdıkları cephaneleri bu bölge komutan
lığına götürmüşlerdi.
Murat Bey, ayrıca, Üsküdar semtinde Selimiye kışlasımn cephane
ambarlarını da basmış, bir gece içinde kaldırdığı silah ve cephaneleri Seli
miye açıklarında demirli bulunan Alemdar vapuruna yükleyerek Zongul-
dak’a götürmüştü.
Albay îsmet’in Batı Cephesi Komutanlığına geldiği tarihlerde Harbi
ye Nezaretinde görevli subaylar, askerî ambarlara emir vererek Batı Cep
hesinin, piyade cephanesi ve tüfek mekanizması ile bomba ihtiyaçlarını
sağlamaya çalışmışlardı.
Sevkiyatcı Rıza adıyla anılan Piyade Binbaşı Rıza, Anadolu’ya gider
ken beraberinde götürdüğü cephane ve sürgü kollarından başka, İzmit yo-
luyle de çok sayıda kaputluk kumaş ve Amerikan bezi göndermişti.
Karadeniz’in azgın ve karanlık bir gecesinde silah ve malzeme yüklü
Ladil vapuru İnebolu kıyısında demirlemiş, boşaltılması için denizin sükû
net bulması gerekli görülmüştü. Bu sırada Ladil vapurunun düşman do
nanması tarafından kovuştutulduğu haberi alındığından, liman ve İnebolu
mevki komutanları, denizin dinmesini ve sabahı beklemeden geminin he
men boşaltılmasım kararlaştırmış ve uygulamaya geçmişlerdi. İnebolu
halkının sabaha kadar aralıksız devam eden üstün çabalan sonucunda ge
mi boşaltılmış, silah ve malzemeler kıyıdan uzak saklı yerlere taşınmıştı.
Ertesi günü sabahı Ladil vapurunu kovuşturan bir düşman kruvazörü ile
üç torpido İnebolu’ya gelmiş, silah ve cephanenin teslimini istemişlerdi. Tes
lim edilmediği takdirde karaya asker çıkaracaklan tehdidi karşısında sert
leşen komutanlar, İnebolu’ya silah ve cephane çıkarılmadığını bildirmiş ve
İnebolu’ya yapılacak çıkarma teşebbüsünden doğacak olaylardan sorumlu
olmayacaklarını açıklamışlardı. Bü kesin direniş karşısında çıkarmadan
vazgeçilmiş İnebolu top atışına tutulmuştu.
4. Sovyet Rusya’dan Alınan Silah ve Cephane ile Harp Gereçleri:
Mondros Mütarekesinden sonra Anadolu’yu yer yer işgal eden gerek
Müttefikleri ve gerekse Yunanlıları anavatandan atmak için Batı devlet
leri karşısında yalmz kalmak zorunluluğu doğmuştu. Bühun için Batı dev
B. M. M. HÜKÜMETİMİN KURULMASINDAN SONRAKİ DURUM ‘I ^ 3
letleriyle savaş halinde bulunan Rusya ile işbirliği yapmak en uygun yol
du. Bu nedenle, Bakû Türk Komünist Partisi başkam Doktor Fuat Bey,
sözlü bir yönetmelikle Moskova’ya gönderilmiş ve ilk temas başlamıştı.
Ermenilerden önce Sovyet Rusya ile ilişki kurmak lâzım geliyordu. Bu
sebeple, 26 nisan 1920 tarihinde Büyük Millet Meclisi Başkanı imzasıyle
hazırlanan bir öneri, 11 mayıs 1920 günü Anadolu hükümeti tarafından
görevlendirilen Dışişleri Bakanı Bekir Sami Bey’in başkanlığındaki bir ku-
ı'ulun, Sovyet hükümetiyle görüşmek ve sözleşme yapmak üzere Rusya’ya
gönderilmesi kararlaştırılmıştı.
Türkiye Büyük Millet Meclisi Başkanı Mustafa Kemal Paşa’mn mek
tubunda daha çok şu hususlar yer almakta idi:
“Emperyalist hükümetlere karşı, bunların tahakküm ve esareti altın
da zulüm görmüş insanları kurtarmak amacını güden Bolşevik Ruslarla
harekât ve çalışmalarım birleştirmek, Gürcistan’ın Bolşevik ittifakına ka
tılmasını, Türkiye’nin Ermeni hükümeti üzerine askerî harekâtta bulun
ması ve Azerbeycan hükümetim Bolşevik devletler topluluğuna sokmayı
üzerine alıyordu.
Türkiye topraklarını, işgalleri altında bulundütan emperyalist kuv
vetleri atmak ve sonunda emperyalizme karşı birleşik mücadelemiz için
kuvvetlerimizi pekleştirmek amacıyle şimdilik ilk parti olarak beş milyon
altmın ve kararlaştırılacak sayıda silah, cephane ve harp gereçleri ile sıhhî
gereçlerin ve yalmz doğuda harekât yapacak kuvvetlerimize gerekli erza
kın Sovyet Rusya hükümetince sağlanması” rica edilmişti [1].
Mösyö Çiçerin’in 3 haziran 1920 günü Türkiye Büyük Millet Meclisi
Başkam Mustafa Kemal Paşa’mn mektubuna verdiği cevap genellikle olum
lu idi. Ve böylece Türk - Rus ilişkileri başlamış bulunuyordu. Türk - Rus
siyasî münasebetleri Van ve Bitlis sorunu yüzünden bir gecikmeye uğra
mışsa da nihayet 16 mart 1921’de Moskova Antlaşmasıyle sonuçlanmış
tı.
Sovyet Rusya Dışişleri Halk Komiseri Mösyö Çiçerin 16 mart 1921’de
Dışişleri Bakanımız Bekir Sami Bey’e yazdığı mektupta [2]:
“Sovyet Rusya Cumhuriyetleri hükümeti, Türkiye’nin ekonomik kal
kınmasına bir dayanak olmak düşüncesiyle Türkiye hükümeti temsilcileri
nin isteklerine uygun, Türkiye’ye, 1921 yılında başlamak üzere birçok yıl
lar boyunca her yıl 10 milyon altın ruble verilmesine karar verildiğini bil
dirmişti. Bu para yardımı arzu edilen şekilde devam etmemiş, Sovyet hü-
[IJ Harp Tarihi Arşivi, 1/4450, Dip. IG, G. 4, Kis. 966, Dos. 18, F. 1.
[2] T. C. Gnkur. Harp Tarihi Dairesi Bşk. lığı, Türk İstiklâl Harbi C. II Batı
Cephesi Ks. 2, Ankara, Gnkur. Basımevi, 1965, s. 169’a bkz.
kümetinden alınan paralar özel bölümde gösterilmiştir. Sovyet Rusya ile

görüşme ve antlaşma hükümleri böyle başlamış ve savaş sonuna kadar de
vam etmişti.
Sovyet Rusya hükümeti Dışişleri Halk Komiseri Mösyö Çiçerin 3 ha
ziran 1920’de Türkiye Büyük Millet Meclisi Başkamna yazdığı mektuba
olumlu cevabından sonra, Bekir Sami Bey’in başkanlığındaki kurul, he
nüz daha Erzurum’dayken Bakanlar Kuıü'lunun 11 haziran 1920 tarihli
kararıyle Lazistan milletvekili Osman Bey yardım malzemelerini sağlamış,
anlaşma ve sözleşme yapmak yetkisiyle Sovyet Rusya Hükümeti yamna
delege olarak gönderilmişti [1].
Osman Bey’e gerek siyasî alanda ve gerekse askerî alanda alınacak
kararlan ve sözleşmeleri imza etme yetkisi de verilmişti, Sovyet Rusya
hükümetinden silah, cephane ve paradan başka birçok şeyler istenmişti.
Türkiye’ye ancak 20.000 tüfek, 200 makineli tüfek bin miktar top ve cep
hane verebileceklerdi.
Osman Bey, Fransız harp gemilerinin Rusya kıyılarını bombardıman
ettiğini, bu nedenle, deniz ulaşımımn güvensizliği yüzünden bu güne kadar
birşey yollanamadığım bildirmekte, pek yakında bir kısım silah ve cepha
nenin yola çıkarılacağını 18 ağustos 1920 günü Genelkurmay Başkanlığına
bildirmişti.
Birinci parti olarak 21 eylül 1920’den, 15 ekim 1920 gününe kadar,
2.815 adet İngiliz tüfeği ile 1.885 sandık Ingiliz piyade cephanesi Trabzon’a
yollanmıştı. 500 adet İngiliz piyade tüfeği ile 250 sandık Ingiliz piyade
cephanesi de Giresun Alayı için Osman Ağa’ya verilmişti.
2 kasım 1920 tarihinde ikinci parti olarak Rostov’dan otuz iki vagon
silah ve cephaneyle sekiz adet 7,5 luk Ingiliz sahra topu gelmişti. Trabzon’
da bulunan tümen, araç göndermediğinden zor durumda kalındığı da ya
zısında belirtilmekteydi.
Rusya’dan gelecek silah ve cephane ile harp gereçlerinin Trabzon’da
uygun yerlerde depo edilmesi ve saklanması için 3 ncü Kafkas Tümen Ko
mutanı gerekli düzenleri almıştı.
D. İSTİKLÂL HARBÎNDE İMALÂTI HARBÎYE (ASKERÎ FAB

RİKALAR) :
1. Genel:
Balkan Harbi sonunda, Rumeli’nin kaybedümesi üzerine askerî fabri
kaların Anadolu’da kurulması gereği ortaya çıkmış, bu konuya ait fikir ve
düşünceler kaleme alınmış, bu cereyan sonucu olarak fabrika kurulmasına

uygun yerler hakkında etüt yapmak üzere Harbiye Nezareti tarafından
1914 senesinde Orta Anadolu bölgesine bir komisyon gönderilmişti.
Komisyon, Kayseri’de Bünyan ve Kızılırmak dolaylarında incelemeler
yapmış ve raporunu Harbiye Nezaretine vermişse de Birinci Dünya Har
binin meydana gelmesi bu girişimin ileri götürülmesine engel olmuştu.
Deniz, demir ve karayollan üzerinde bulunan ve Osmanlı İmparator
luğunun başkenti olan İstanbul’un ulaşım olanakları yanında, silahlı kuv
vetlerin her türlü ihtiyaçlarını karşılayacak olan askerî fabrikalar, depo ve
tersaneler gibi tesisler de bu şehirde kurulmuş ve memleketin uzak gelece
ği hesaba katılmamıştı.
Bu bakımdan, silahlı kuvvetlerin en büyük kaynağı ve ruhu olan Istan-
bül düşman istilâsına uğrayınca, memleket çok büyük kayba uğramış, fab
rika ve tesislerin Anadolu’ya serpilmemiş olmasından duyulan acı pek bü
yük olmuştu.
İstiklâl Savaşında bu yüzden ordunun silah, cephane ve malzeme ihti
yaçları büyük zorluklar ve fedâkârlıklarla sağlanabilmiş, çekilen sıkıntı
lar Türk milletinin büyük çabalar sarfetmesine sebep olmuştu.
2. imalâtı Harbiye Genel Müdürlüğünün Teşkili ve Faaliyetleri [1]:
1920 senesi sonuna kadar Harbiye Dairesi tarafından Eskişehir ve An
kara’da silah fabrikaları kurulmak suretiyle çevrilmekte olan imalâtı har
biye işlerinin genişlemiş bulunması nedeniyle, bu görevlerin doğrudan doğ
ruya ve bağımsız bir şekilde yerine getirilmesi ve tasarlanan projenin ger
çek olarak Uygulanması icabettiğinden bu görevlerin bundan sonra Harbiye
Dairesinden alınarak. Millî Savunma Bakanlığına bağlı İmalâtı Harbiye
Genel Müdürlüğü 10 ocak 1921 günü teşkil edilmişti.
Topçu Albay Asım, merkezini Ankara’da kurmak üzere genel müdür
tayin edilmişti.
Cepheler, yapım ve onarım bakımından meydana gelen ihtiyaçlarını
eskiden olduğu gibi Millî Savunma Bakanlığına bildirecekler, ve Bakanlık
da bu ihtiyaçları imalâtı Harbiye Genel Müdürlüğü aracılığı ile sağlaya
caktı. İmalâtı Harbiye Genel Müdürlüğünün kurulmasından sonra Genel
kurmay Başkam Fevzi Paşa, yapım ve onanm işleriyle çok yakından ilgi
lenmiş, bu teşkilatın kuvvetlendirilmesi için her çareye baş vurmuştu.
Eyüp Durukan, Türk İstiklâl Harbinde Harp Sanayii Nasıl İnkişaf Etmiştir
(Harp Tarihi Arşivindeki basılmamış eser).
Harp Tarihi Arşivi, No. 1/218, Dip. 73, G. 7, Dos. 24, s. 215.
'I'fg TÜRK İSTİKLÂL HARBİ İDARÎ FAALİYETLERİ
Bu arada, înebolu irtibat subaylığına 8 şubat 1921’de gönderdiği bir

emirle İstanbul’dan bazı İmalâtı Harbiye uzmanlarının genel müdürlük ta
rafından istendiği, bu kişilere kolaylık gösterilmesi ve para yardımında
bulunulması bildirildi.
Ayrıca İmalâtı Harbiye uzmanlarından bazı subay, makinist ve tesvi
yeci gibi sanatkârlar istenmekteydi. Bu arada İstanbul’dan çağırılan bazı
personel İnebolu’ya gelmişler ve burada bir müddet yolluk bekledikten
sonra görevleri başına gitmişlerdi.
Nisan 1921 ayı içinde fişek imalâtına ait 39 levhadan ibaret şekiller
de İnebolu’ya gelmiş ve Ankara’ya gönderilmişti. Ayrıca, 17 sandık çeşit
li top edevatı, marangoz aletleri, üç sandık fişek kapsülü ve diğer gereçler
İnebolu’ya gelmiş bulunmaktaydı.
13 ocak 1921 tarihinde Genelkurmay Başkanının İmalâtı Harbiye
fabrikaları hakkındaki kamsı şöyde idi:
İmalâtı Harbiye fabrikasının en uygun bir şekilde nerede kurulması-
mn uygun olacağı incelenmeye başlanmıştı. Fevzi Paşa Kayseri’nin uy-
gım olduğunu bildirerek, birçok fabrikalara başlayıp hepsinin noksan kal-
masmdansa, birisine başlayıp bunun kullanılmasımn daha uygun olacağını
ileri sürüyor ve olanaklar sağlandığı takdirde çoğaltmak ve genişletmek
mümkün olduğu kamsında bulunuyordu!. Ayrıca, mevcut tamirhanelerin
yerinde kalmasında fayda görülüyordu. Fabrikanın ilkbahara kadar faali
yete geçerek Türk ordusunun cephane ikmali bakımından yabancılara baş
vurmaktan kısmen olsun kurtulması ve bunun için imalâtı Harbiye Genel
Müdürlüğünün geniş yetkiyle işe başlamasımn sağlanmasını istiyordu.
Yine 18 nisan 1921’de Millî Savunma Bakanlığına bildirilen bir mü
talâada, kurulacak fabrikanın su ihtiyacım karşılayacak kadar akarsunun
mevcut olması, dolaylannda kömür, bakır, güherçile, kurşun gibi madde
veya madenler bulunması, halkımn çalışkan ve sanata meraklı olması gibi
sebeplerden ötürü kurulması tasarlanan İmalâtı Harbiye fabrikası için
tercih edilmiş olan Kayseri yerine, buna yakın koşullan taşıyan fabrikanın
Yahşihan civarında kurulmasının daha uygun olacağı önerilmişti.
Millî Savunma Bakanlığı, Genelkurmay Başkanlığının 18 nisan 1921
tarihli yazısına:
“İmalâtı Harbiye fabrikalarının Kayseri yerine Yahşihan civarında
kurulup kurulmayacağım incelemek üzere, Yahşihan’a gönderilen bir ku
rulun verdiği raporda Yahşihan’ın, İmalâtı Harbiye tesisleri için Uygun
bulunduğu, yalmz civardan sağlanacak işçiler için lojmanlar yapılması”
önerilmişti.
B. M. M. HÜKÜMETİNİN KUBULMASINDAN SONRAKİ DURUM 117
Ayrıca, Kayseri’de mevcut bulunan binalardan faydalanılarak gerek

doğudan gelecek Rus mermilerinin OsmanlI’ya çevrilmesi, gerekse otomo
bil onarımları Millî Savunma Bakanlığınca uygun mütalaa edilmişti.
Ankara’daki tesislere gelince; bu tesislerin Yahşihan fabrikalannın
kurulmasma kadar Ankara’da kurulmasımn zorunlü olduğu karşılık olarak
bildirilmişti.
Batı Cephesi Komutanı, ikinci İnönü Muharebesinden sonra 30 nisan
1921 tarihinde Genelkurmay Başkamna sunduğu bir raporla aşağıdaki bil
gileri arzetmekteydi:
Eskişehir’deki top ve demiryolu fabrikası gibi kurtuluşların Ankara’ya
taşınması durumu oldukça ilerlemiş, 15 güne kadar Bilecik’ten gelecek lo
komotifle, top fabrikası malzemesinin taşınması işi bitmiş gibiydi. Ancak,
Ankara’da top fabrikası tesislerinin yeter derecede çabukluk ve önemle
ilerlemediği hissolunmaktaydı. Örneğin; top fabrikası olacak süvari kışla
sı, tekrar ikamete ayrıldığından tesisler geri kalmıştı. Tesislerin taşın
masına ve Ankara’daki tesislerin bittiğinin iç ve dışta bilinmesine siyasal
yönden çok önem verilmekteydi. Öte yandan, tesislerin gerçekten bitiril
miş olması çok önemli bir noktaydı, ismet Paşa ilgili makamların bu ko
nuda olağanüstü çalışmalarım istemekteydi.
3. istiklâl Harbinde Askerî Fabrikaların Faaliyetleri:
Erzurum Kongresinden sonra Mustafa Kemal Paşa boş piyade fişek
kovanlannm tekrar doldurulması hakkındaki emirleriyle istiklâl Harbinin
başarılması için Anadolu’da silah onanmı, cephane ve harp malzemesi ya
pımı işine başlanmasmdaki lüzum ve öneme işaret etmişti.
Doğu Cephesi :
istiklâl Harbinde Doğu Cephesinin ileri harekâtında Gümrü ve Kars
dolaylannda toplatılan bir miktar tezgâh Erzurum’a getirilmiş, Firdevsoğ-
lu kışlasının bir köşesine kurularak işocağı adı ile küçük bir onarım atöl
yesi 1920 senesinde kurulmuştu. Doğu Cephesi birliklerindeki kamacı ve
tüfekçilerle sanatkâr erler buraya toplatılarak silah onanmı işlerine baş
lanmış ve Ingiliz fişeklerinin Türk tüfeklerine uyacak şekilde değiştirilme
si yapılmıştı.
Doğu Cephesinde Kuşlardan kalma çokça sayıdaki topçu mühimmatı
nın ve barutlann ayniması için 1922 yılında askerî fabrikalardan bir he
yet teşkil edilerek Kars, Sankamış vesair yerlerdeki mühimmatın sınıflan-
dınlması yapılmış. Doğu Cephesi ihtiyacının fazlasıyle, a5mca istenilen
cinslerde mühimmat ve barut Batı Cephesine gönderilerek bu cephenin
cephane ihtiyacı karşılanmağa çalışılmıştı.
1923 yılı kasım ayında ynkanda adı geçen iş ocağı, cephe emrinden
alınarak, Askerî Fabrikalar Genel Müdürlüğüne bağlanmış ve Erzurum
Silah Onarımevi adım almıştı.
Batı Cephesi:
İstiklâl Harbinde Batı Cephesinin silah onanmı ve mühimmat ıslâhı
ve değiştirilmesi işleri başlıca Eskişehir, Ankara ve Keskin’de olmak üze
re üç yerde yapılmaktaydı.
Eskişehir Silah Tamirhanesi:
Batı Cephesinde ilk kez 1920 temmuzunda Eskişehir demiryolu atöl
yesinde Topçu Binbaşısı Latif, Mümtaz Topçu Binbaşısı Nedim’in teşeb
büsleri ve askerî fabrikalar uzman ve sanatkârlarından sanayi Binbaşısı
Hüsrev ve Mümtaz Yüzbaşı Mehmet Nuri, Sanayi Teğmeni Halil Rifat,
topçu ustabaşısı Ahmet ve top montaj şefi Ali Tünalı’mn İstanbul’dan ge
lerek katılmalarıyle burada top onanmı işlerine başlanmıştı.
Bunlardan Teğmen Halil Rifat, boş fişek kovanlarını doldurmaya
mahsus el aparatlannı ve ustabaşı Ahmet ve Ali de Kemahlı Hasan’ın iş
gal altındaki İstanbul Tophane fabrikalanndan kaçırdığı dürbün akşamım
ve adeselerini (mercek) ve top imalât resimlerini alıp beraberlerinde getir
mişlerdi.
Millî Savunma Bakanlığının emir ve uygun görmesi üzerine hafif si
lah onanmı işlerinin yapılması için Binbaşı Hüsrev ve Teğmen Halil Rifat
Ankara’ya gitmişlerdi. İstanbul’dan Felâh Grubundan istenilen, top ona-
rımmda uzman ustalardan Emekli Yüzbaşı Arap Haşan, nişangâhcı İbra
him, Kazancı Ahmet, Tornacı Fazlı, Topçu ustası Nazım’ında gelmeleri
üzerine tamirhanenin faaliyeti artırılmıştı.
Tamirhanenin bir sene kadar çalışması üzerine, kamaları İtilâf Dev
letleri tarafından çıkartılıp muhafaza altına alınmış olan toplardan kısmen
Felâh Grubünca kaçırılan ve kısmen de ambarlardan alınan sekiz adet
150 mm. lik Alman obüsü, 12 adet 105 mm. lik Alman obüsü, 44 adet
75 mm. lik krup sahra, 10 adet 75 mm. lik krup dağ, 10 adet 75 mm.
lik erhart dağ, 8 adet 75 mm. lik Alman uçaksavar toplan ki toplam ola
rak 98 topun kama ve nişangâhları yapılarak bu toplar cepheye gönderil
mişti.
Bunlardan başka birçok topların onanmı yapılmış ve bazılarının da
elde mevcut mermüere göre mermi yataklan değiştirilmiş ve ayrıca mer
mi sevk çemberi onanmı, islâhı ve hartuç bağlanması gibi topçu mühim
mat işleri de yapılmıştı.
B. M. M. HÜKÜr/ÊTİNİM KURULMASINDAN SONRAKİ DURUM 119
Atelyenin gittikçe artan işlerine mevcut tesisler yeterli olmadığından

Adapazarı fabrikasından söktürülen tezgâhlar da işe sokularak burası bir
silah tamirhanesi haline sokulmuştu.
Eskişehir tamirhanesi Batı Cephesinin geri alınması zorunlulüğu kar
şısında ancak bir sene kadar çalıştırılmış ise de, bu zaman içinde millî or
dunun hazırlanmasında büyük faydalar sağlamış ve değerli hizmetler gör
müştü.
Keskin Fi§ek Fabr'kası:
1921 senesi şubatında Ankara’da topçu mühimmatıma değiştirilme,
tamir ve ıslâhı için kurulmuş ve mühimmat fabrikası adı verilmiş bulu
nan yapımevinin bir kısmında ustabaşı Haşan Muslihittin ve usta İsken
der tarafından fişek değiştirilmesi işine başlanmış ise de, gerek atelyenin
ve gerek diğer araçlarının yetersizliği, Sakarya muharebesinin sonucu üze
rine bu işlerin daha gerilerde ve uyg’ün bir binada yapılmasına karar veril
mekle Keskin ilçesindeki kâgir redif deposu bu amaç için bühaya gelen
Mümtaz Yüzbaşı Seyfi ve emrindeki ustalarla imalâthane olmaya uygun
görülmüş, getirilen aletlerin ustalarca burada kurulmasma başlanmış ve
makinist Yüzbaşı Hilmi tarafından orada bulunan lokomobilin kurulma-
sıyle yapımevinin muharrik kuvveti sağlanmış ve elektrikle aydınlatılma
sına başlamimıştı.
23 eylül 1921’de işe başlayan bu kuı^ıünda önce Mümtaz Yarbay Ham-
di Akif ve sonra bir mümtaz yüzbaşı müdürlük etmişler ve sanayi Yüzba
şı Seyit Ahmet ve ustabaşı Haşan Muslihittin de işletme amirliği yaparak
kurumun kurulmasında ve başarılı işler yapılmasında büyük çaba göster
mişlerdi.
Bir çok zorluklarla karşılaşılarak meydana getirilen bu yapımevinde
gece ve gündüz çalışılarak günde 50.000 kadar piyade fişengini onarma ve
değiştirmek suretiyle millî mücadelenin cephane hususundaki bir kısım ih
tiyaçları karşılanmaya çalışılmıştı.
Ankara Tamirhanesi:
Ankara’da ilk silah tamirhanesi temmuz 1920’de istasyon civarında
Ankara - Yahşihan dekovü hattına ait birkaç tezgâh ve küçük bir moto
run bulunduğu tamir atelyesinde Sanayi Binbaşı Hüsrev ve Sanayi Üsteğ
men Halil Rifat tarafından tüfek onanmı yapılmak üzere kurulmuştu.
Tüfekler üzerinde yapılacak değişiklik, makineli tüfek onarımlarımn
yapılması ve kasatura yapmak ihtiyacı karşısında mevcut gereçler ve sa-
natkârlann çok yetersiz oluşu, bu işin büyük bir gayretle takviyesini ge
rektirdiğinden gereken tezgâh ve takımlarla uzman ve sanatkârların Ana
dolu’ya kaçırılmasına Millî Savunma Bakanlığı ve Genelkurmay Başkanlığı

tarafından Yarbay Eyüp (Durukan, Askerî Fabrikalar Genel Müdürü Tüm
general) ’e emredilmiş ve bu emrin üygulanmasına başlamimıştı.
Uzmanlar gelinceye kadar araç ve gereçler kısmen Adapazarı fabri
kasından ve kısmen Ankara dolaylan fabrikalanndan sağlanan bazı tez
gâhlar mevcuda ilâve ve birlik tüfekçileriyle Ankara sanatkârlarından
faydalamlarak tüfek onanmı ve kasatura yapımı işlerine başlanmıştı.
Aralık 1920 ayında Felâh Grubundan istenilen uzman ve sanatkârlar
dan Yüzbaşı Haşan Ahmet ve namlucu emekli sanayi Yüzbaşı Ahmet, tor
nacı Binbaşı Ahmet, Hüseyin Dursun, Hüsnü Cemal, frezeci Mustafa,
kılıççı Hayri, tüfek kundak ustası Ali Rıza, tornacı Ahmet, Anadolu’ya
gelerek çalışmalar bir kat daha artınimıştı.
Ocak 1921 ayında Ankara’da Askerî Fabrikalar Genel Müdürlüğü teş
kil ve Genel Müdürlüğe Mümtaz Topçu Albay Asım tayin edilmişti. Silah
onarımları ve cephane yapım ve hazırlanması işlerinin bir elde toplanması
ve böylece tamirhanelerin geliştirilerek düzenli bir şekilde çalışması için
yeni baştan teşkilât yapılmasına başlanmıştı. Genel Müdürlükçe diğer ona-
rımlann yapılabilmesi ve mevcut kişiler ve tesislerden mümkün olabilen en
çok yararın sağlanabilmesi için Ankara istasyonundaki onarım atölyesine,
etrafındaki depolara el konularak topçu mermilerini temizlemek, mermiler
üzerindeki değişiklikleri ve gerekli düzeltmeleri yapmak, kartuş kovanla-
nm temizlemek ve çaplamak, tapa temizlemek ve onanmım yapmak, har-
tü)ç bağlamak gibi topçu mühimmatına ait işleri sağlamak üzere bir topçu
mühimmat kısmı ve top tekerlekleri yapmak ve onarmak için mühimmat
sandıklan, arabalar ve ahşap harp gereçleri yapmak üzere de bir maran
goz kısmı kurulmuştu. İstanbul’dan gönderilen uzmanlarla pekleştirilerek
bu işler başan ile yürütülmüştü.
Tapa kısmının kurulmasında Emekli Kolağası (Kıdemli Yüzbaşı) Mus
tafa ve Yüzbaşı Mustafa, marangoz atölyesinin kurulmasında da Sanayi
Yüzbaşı Hüseyin Yakup ve arkadaşlannm büyük çabaları ve hizmetleri
geçmişti.
Eskişehir’deki top tamirevi faaliyetinin durdurulması üzerine bu hiz
metin Ankara’da yapılması zorunlulüğu ortaya çıkmış, Ankara’da da sü
vari kışlasında bir top onarımevi kurulmuş, bir süre sonra tüfek onarım
işleri de buraya alınarak her iki onarımevi, silah onarımevi adıyla birleş
tirilmişti.
Burada montaj yerleri ayn ayn olmak üzere çarkhane, demirhane,
dökümhane, ortaklaşa kullanılmıştı.
B. M. M. HÜKÜMETİNİN KURULMASINDAN SONRAKİ DURUM '{21
Böylece, elde mevcut olan ve İstanbul’dan kaçırılan araçlarla bu silah

onarımevi günden güne kuvvetlenmiş top, tüfek, makineli tüfek, telemetre,
dürbün onanmlanyle bunlara ait yedek parça, tüfek ve makineli tüfek
namluları yapılmış ve kılıç, kasatura onarımlannda da başan sağlanmıştı.
Ankara’daki bu onanm yerlerinden başka, İstiklâl Harbinin gerektir
diği ihtiyaç üzerine Kayseri ve Konya’da da küçük ölçüde geçici onarımevle-
ri açılmıştı. Sanayi Binbaşısı Hüsrev ve Yüzbaşı Cemalettin beraberlerine
aldıklan ustalarla Kayseri’deki atelyede Rus dağ mermilerini kudretli dağ
toplarına göre değiştirmeyi başarmışlardı.
Afyon bölgesindeki birliklerin silah onarımlarmı yapmak kılıç ve ka
satura ihtiyaçlarmı karşılamak üzere Mümtaz Binbaşı Rıza ve
tüfek teknisyeni Haşan Ahmet, top ustabaşısı Ahmet ve yanlarındaki di
ğer ustalar olduğu halde, kasım 1921 ayında Konya Batı Anadolu Menzil
Müfettişliği emrindeki araba yapımevi ve Konya’daki diğer çeşitli atelye-
lerdeki tezgâhlarla pekieştirüerek silah onarımevi haline getirilmiş, cephe
den gelen top, tüfek, makineli tüfeklerin onarımım yapmış, kılıç ve kasa
tura yapımım artırmışlardı. Bu kılıç ve kasaturalar demiryolu vagonları
raylarımn dökülmesiyle elde edilmişti.
Bu onarımevi o zaman ordunun demiryolu bağlantısı olan Belemedik,
biricik süah onarımevi idi. Bunun için ordunun top, tüfek, araba ve her
türlü gereç onarımları burada yapılmaktaydı. Böylece, Ankara’da, top ve
tüfek kısımlanm kapsayan bir süah onarımevi ve topçu mühimmat kıs
miyle marangoz atölyesinden kUrulu bulunan askerî fabrikalar onarımev-
leri meydana gelmişti.
Büyük Zafer’den sonra, ekim 1922 ayında Ankara silah onanmevin-
de çıkan bir yangm sonucunda ahşap olan üst kısım tamamen yanmış, bu
yüzden faaliyetleri gerilemiş olduğundan işçilerin bir kısmı geçici olarak
Adapazarı fabrikasına gönderilmişti.
İstiklâl Harbi dönemi içinde kurulmuş olan Erzurum, Eskişehir, Kes
kin, Ankara, Kayseri, Konya onanmevlerinin hepsi birçok yokluklar,
zorluklar içinde süah onarımı, topçu ve piyade mühimmatının başka cins
ve modeldeki süahlara uydurulması ve düzeltilmesi, hartuç hazırlanması,
harp gereçleri yapımı gibi ordunun şiddetle ihtiyaç gösterdiği cephane ve
gereçleri yetiştirmekle zaferin kazanılmasında pek faydalı hizmetler yap
mışlardı.
4. Askeri Fabrikaların Yapım ve Onanm Hizmetleri:

Büyük Millet Meclisi Hükümeti kurulduktan sonra askerî fabrikala
rın faaliyetleri ve hizmetleri gittikçe artmıştı. Bu arada, zaman zaman
Büyük Millet Meclisi Başkanlığına yapılan işler hakkında raporlar verile
rek durum arzediliyordu.
1920 yılında fabrikaların yaptıkları işlere ait bir kısım raporların bir
leştirilmesiyle elde olunan sonuçlar aşağıya çıkarılmıştır [1]:
Miktarı Cinsi
1503 adet Çeşitli tüfek mekanizması değiştirilmesi
9 adet Makineli tüfek onanmı
2 adet Makineli tüfek musluğu yapımı
3 adet Top onanmı
900 adet Mermi değiştirilmesi
21 adet Top nişangâhı onanmı
33 adet Top kaması onanmı
37 adet Top nişangâhı ve top kaması onanmı
2 adet Nişan dairesi onanmı
11 adet Çeşitli parça onanım
3 adet Tüfek onanmı
1 adet Batarya dürbünü onanmı
58 adet Eyer takımı onanmı
51 adet Araba onanmı
12 adet Yaylı araba onanmı
2 adet Telsiz telgraf makinesi onanmı
1921 yılında değişik aylara ait istatistiklere göre imalâtı harbiyenin
faaliyetlerinin gittikçe arttığı görülmekteydi. Bu sene içinde askerî fabri
kalar tarafından meydana getirilen yapım ve onanm aşağıda gösterüen
sayılara ulaşmış bulunmakta idi [2]:
Miktan Cinsi
2440 adet Nişangâh sürgüsünün yeniden yapımı
729 adet Çeşitli tüfek mekanizması değiştirilmesi
101 adet Makineli tüfek onanmı
19 adet Telemetre onanmı
20 adet Makineli tüfek su musluğu yapımı
3335 adet Nişangâh sürgüsü onanmı
108 adet Top onanım
5508 adet Mermi tahvili, ayrıca 155 sandık.
[1] Cumhurbaşkanlığı Arşivi No. IV - 5, Dos. 33, F. 6-1.

[2] Harp Tarüıi Arşivi No. 1/4280, Dip. 9, G. 4, Kis. 549, Dos. 1, F. 1 - 24, 25.
Harp Tarihi Arşivi, No. 1/4282, Dip. 9, G. 4, Kis. 549, Dos. 15, F. 24 -1.
Harp Tarihi Arşivi No. 1/4351, Dip. 17, Kis. 1012, G. 3, Dos. 108, F. 1 - 110,
113.
Cumhurbaşkanlığı Arşivi, No. IV - 5, Dos. 53, F. 6, 6 - 51.
Cumhurbaşkanlığı Arşivi, No. İV - 5, Dos. 53, F. 6 - 34.
Miktan Cinsi
23 adet Top nişangâhı onanmı
7 adet Top kaması onanmı
2350 adet Kudretli dağ top mermisine çevirme
20 adet Toprak zaviye ruhlusu yapımı
20 adet Zaviye ölçme aleti yapımı
17 adet Nişan dairesi onanmı
25 adet Makineli tüfek su çıkarma mandalı yapımı
14 adet Çeşitli top parçaları
26 adet Geri tepme tertibatı onanmı
520 adet Mavzer tüfeği onanmı
27130 adet Dağ obüs hartucü yapımı
502 adet Mahfe onarım ve yapımı
14 adet İlâve ayağı onanmı
3567 adet Kasatura tamir ve yapımı
1 adet Tesviyeci tezgâhı onanmı
21 adet Otomobil onanmı
6 adet Doldurma aleti onanmı
118 adet Top mermi sandığı onanmı
137 adet Kılıç tamiri
25 adet Köprüler için tırnak yapımı
7 adet Un fabrikası onanmı
18142 adet Çeşitli kartuş hazırlığı
47 adet El bombası ve kapsül yapım ve onanmı
17200 adet Bombalara ait fitilli tapa
391 adet Eyer takımı onanmı
117 adet Çeşitli araba onanım
37 adet Kağm arabası onanım
46 adet Boyımduruk onanmı
50 adet Makineli tüfek su kovası onanmı
1922 yılı ocak ve şubat aylan istatistiklerine göre İmalâtı Harbiyenin
yapım ve onarım olarak yaptığı işler aşağıya çıkarılmıştır [1]:
Miktan Cinsi
155 adet Top onanmı
1.822 adet Mermi tahvili (değiştirilmesi)
7.080 adet Kudretli dağ top mermisi tahvili
12 adet Otomobil onanmı
5.700 adet El bombası, kapsül yapım ve onanmı
[1] Harp Tarihi Arşivi, No. 1/4271, Dip. 23, G. 3. Kis. 1390, Dos. 11, F. 9-2.
Miktan Cinsi
33 adet Çeşitli araba onanmı
5.248 adet Çeşitli makineli tüfek parça onanm ve yapımı
817 adet Çeşitli süngü, bıçak onanm ve yapımı
16.867 adet Bomba, mermilere ait parça yapım ve onanmı
434 adet Çeşitli eşya yapım ve onanmı
300 adet Ahşap eşya yapımı
314 adet Sahra top koşumu yapım ve onanmı
9 adet Top parçaları onanmı
2.428 adet Araba, otomobil, dürbün ve çeşitli eşya onanmı.
Ayrıca Batı Cephesinin bir önerisi üzerine silah anzalannın cephe ge
risinde onanım için Millî Savunma Bakanlığından gönderilen kamacı ve
tüfekçi ustalarından oluşan bir onarım postası Dinar Menzil Müfettişliği
nin emrine verilmişti.
Çeşitli silah ve malzeme yapımı ile onarım işlerinde milletçe gösteri
len çalışma ve gayreti aşağıdaki anı çok iyi belirtmektedir.
Topçu albaylığından emekli Latif’in, Genelkurmay Başkanlığının
28 mayıs 1934 tarih ve 203 sayılı emrine; 12 ağüstos 1934’te, İstiklâl
Harbinde top kaması ve cephanelerinin yapımı, tedariki ve uçakların ona-
rımları hakkındaki cevabı şöyle idi:
Pirinç Top Kamaları:
“1919 yılı eylülünde 57 nci Tümen Topçu Alayının 3 ncü Tabur komu
tanıydım. Taburun topları 7,7’lik Erhart dağ toplan idi. Tabur, Denizli’de
bulunuyordu.
İstanbul hükümeti tarafından kabul edilmiş olan mütareke koşullan
gereğince, toplann kama ve nişangâhlan İtilâf Devletleri tarafından alın
mış olduğundan bunlar kullanılmaz bir haldeydiler.
Halbuki o tarihlerde Aydın cephesi kurulmuştu. İtUâf Devletleri ta
rafından Batı Anadolu’nun işgal edilmesine müsaade ve yardım edilen Yu
nan ordusunun ileri harekâtına, ümit vermeyecek derecede noksan silah ve
cephane ile engel olunmaya çalışılıyordu. Bütün cephede iki sahra batarya
sı, bir 10,5’luk skoda sahra obüsü vardı. Bu durum beni, toplanma kama
yapmak çaresini aramaya zorladı. Denizli’de Bandozoplu’nun su ile işler
güzel bir un değirmeni vardı. Burada bir torna, bir matkap, bir zımpara
taşı, bir bileyi taşı ve 27 kilo maden eritmeye uygtüı bir pota ocağından
ibaret bir atelye bulunuyordu.
Önce kamalan demirden yapmak ciheti düşünüldü. Kamaya elverişli
blok demir bulmak olanağı hasıl olmadı. Bunun üzerine prinçten dökmek
suretiyle kama yapmak deneyine girişildi. Bunun için önce tahta kalıp yap
B. M. M. HÜKÜtVJETİNİN KURULMASINDAN SONRAKİ DURUM 125
mak icabediyordu. Buna lâzım olan kuru ağaç bulunamadığından köyler

den kuru ceviz kütükleri araştırıldı. Bir dereceye kadar amaca elverişli ve
az çok kunulnuş ağaç bulundu. Taburun marangozu Aziz’e bir kama mo
deli yaptırıldı. 15 gün uğraşıldıktan sonra kamanın tetik kısımları, yuvası,
yapılıp, tetik işletilebildi. Bundan sonra bu kalıp üzerinden kamamn dökül
mesine girişildi. Bu işi Ahmet isminde un ticaretiyle uğraşan vaktiyle dö
kümcülük yapmış olan bir usta üzerine aldı.
Pirinç külçesi olmadığından belediye aracılığı ile terazi dirhemleri, nar
gile başlıkları, pirinç mangal ve maşalan toplattırıldı. Bulmian bu hurda
lar ancak bir kamaya yeter miktarda idi. Döküm yapıldı, fakat bunlar da
aynı nitelikte olmadığından dökülen bu kamanın işe elvermeyeceği anla
şıldı. Cephede atılmış top mermilerinin pirinç kovanları getirildi ve denen
di. Deneme uygun çıktı. Ancak bunları işlemek için lâzım olan eğe ve zım
para kâğıdı Denizli’de yoktu. Dolaylardaki ilçelerde mevcut olanlar satın
alındıysa da hem yetersiz ve hem de isteğe üygun şeyler değildi. Bunun
için İzmir’e gidenler aracılığı ile istenen eğe ve zımparaların tedarikine
çalışıldı. İzmir Türk tüccarı bunları parasız vermek suretiyle vatansever
lik gösterdiler. Kama döküldükten sonra torna işi başladı. Bu da tamam
landı. Kamanın ön ve arkasına birer santim kalınlığında iki adet demir tak
viye levhası, dört uzun civata ile pirinç kamaya bağlandı, tetik kısımları
birleştirildi. Üç gün uğraşıldıktan sonra kama yuvasında bazı değişiklik
ler yapılmak suretiyle tetiğin işletilmesinde başan sağlandı. Elde kama
yapımına ait resimler olmadığı gibi, bir örnek kama dahi mevcut olmadı
ğından, birşey düşünüp yapmak zorunluluğundan bu işler tam 45 gün sür
müştü. Kama, topa yerleştirildi. Atış denemeleri yapılmak üzere Denizli
kışlası civarındaki meydanlığa getirildi. Askeralma Daire Başkanı Topçu
Albayı Tevfik, Denizli müftüsü, eşrafı ve bir çok seyirciler hazır bulunu
yordu. Top doldur'üldu. Ve uzun çekme ipleriyle ilk mermi atıldı. Pirinç ka
manın direnci hakkında herkes de büyük bir ümitsizlik vardı. Bir kazanın
olması bekleniyordu. Fakat böyle bir olay olmadı. Topun yanına gidildi.
Gaz kaçmasının olup olmadığı muayene edilip, kamada bir arıza veya sa
katlık bulunup bulunmadığı incelendi. Hiçbir arıza yoktu; 10 mermi daha
atılmak suretiyle deney tekrarlandı ve başarı ile sonuçlandı.
Bunun üzerine Demirci Mehmet Efe ile Albay Refet (General Bele)
ve tümen komutam Albay Şefik’e bilgi verildi. Alman emirde topun deney
için Köşk’e getirilmesi bildiriliyordu. Bir lokomotif ile iki vagon gönderil
mişti. Top, gereği kadar mermi ile Köşk istasyonuna indirildi. Tecrübe
orada tekrarlandı. Bunun üzerine taburun geri kalan yedi topuna da pirinç
kama yapılması istendi. Bunlar iki ay içinde tamamlanabilmişti. Kamaları
biten toplar cepheye gönderilerek iki ay içinde cepheye sekiz top daha gön
derilmesine olanak bulundu.
İstiklâl Harbinde kullanılmış olan bu pirinç kamalar böylece yapılmış

ve bunlar sonradan yapılan mükemmel çelik kamaların yapılmasına bir
başlangıç olmuştu.
Top Mermileri:
Denizli’de pirinç top kamaları yapımı ile uğraşılırken Albay Refet’ten
Nazilli’ye hareketim için tel aldım. Nazilli’ye gittim; Konya’dan bir mik
tar 10,5’luk Alman obüs cephanesi getirilmişti. Bunların, cephede mevcut
ve mermileri bitmiş olan, 10,5’luk skoda obüs toplarına uygulanması su
retiyle kullanmak çareleri aranıyordu. Çünkü Konya’da bol miktarda Al
man sahra obüs cephanesi vardı. Top namlum üzerinde, hartuç yatağında
değişiklik yapmak suretiyle bu mermilerden skoda dağ toplarında fayda
lanılabileceğini yaptığım inceleme ile anladım ve değişikliği söyledim. Der
hal bunun yapılmasını emrettiler. •
Nazilli’de pamuk fabrikaları mevcut olduğundan, buralarda torna ve
saire tezgâhlarının bulunması olasılığı vardı. Demirci Mehmet Efe’nin ba
zı adamları etrafa gönderildi. Ve fabrika sahipleri getirildi. Mevcut üç fab
rikadan ikisinde torna bulunduğu anlaşıldı. Gece el fenerleri yakılarak fab
rikalara girildi. Tornalardan ancak bir tanesinin kolu itibariyle bu işe el
verişli olacağı anlaşıldı. Ancak bunün dişlisi alınmış olduğundan torna
aynası top namlusuna bağlanarak ekseni etrafında dönebilmesi için dişli
ve karşılıklı bağlama parçasını torna tezgâhından yükseltmek gerekiyor
du. (îece marangozlar ve demirciler arandı. Bir de tornacı bulundu. Yük
seltme işleri için tasarladığı tertibatı marangoz ve demircilere tarif ede
rek lüzumu olan tahta yastıklarla bunlan tezgâha tespit için gerekli 40 - 45
santim uzunluğundaki demir civatalar hazırlandı. Bu işler sabaha kadar
yapıldı. Sabahleyin torna sökülerek yastıklar tezgâha bağlandı. Dişli ve
ayna taşıyıcısı ile karşı bağlama yükseltildi. Bir taraftan da tornayı işle
tecek olan motor açılıp sildirildi. Çünkü gerek torna ve gerek motor, fab
rikanın çalışmamasından paslanmıştı, aynı zamanda kasnak kayışlan da
yoktu, diğer fabrikalarda ve saraçlarda bulunan deri ve köselelerden par
çalar alınarak bunlar da yapıldı. Bundan sonra namlu, torna tezgâhına
bağlandı ve motor işletildi. Daha sonra topun hartuç yatağının Alman top-
lannm kovanlanna göre genişletilme işine başlandı. Bu işlem yaklaşık ola
rak 2,5’luk namlu ağzına doğru azalmak suretiyle konik bir şekilde oyul
maktan ibaretti.
Usta Rum olduğundan, ben başında bulunmadığım veyahut birisi ile
tezgâh başında konuşmak zorunda kaldığım zaman derhal kasnak kayışı
m boşa alıyordu. Sebebini sordum, “sizin gözetiminiz altında yaparım, top
ta bir anza olürsa kasten yaptım diye beni öldürürler” dedi. Bu işin devam
ettiği yedi saat süresince tezgâh başında ayakta durmak zorunluluğunda
B. M. M. HÜKÜMETİNİN KURULMASINDAN SONRAKİ DURUM ^27
kaldım. Akşam güneşinin batmasından yaklaşık olarak bir buçuk saat ön
ce bu işlem bitmişti. Namlu beşiğe indirildi. Ve hemen oracıkta Albay Re-
fet, Demirci Efe, Sökeli Ali Efe ve daha bir çok efeler ve subayların ön
lerinde atış tecrübesi yapıldı. İlk mermi atıldı ve sonuç başarılı oldu. Bu
nun üzerine Dinar’da mevcut yedi skoda obüsünün kendisiyle birlikte he
men hareket ettirilen trene bindirilmesi ve topların derhal Denizli’ye ge
tirilmesi Dinar’da bulunan tabur komutanına emir ve orada bulunanların
da değişikliğinin yapılması gereği her ikimize bildirildi. Bu toplar da ha
tırımda kalmayan az bir zaman içinde değişiklik yapılarak bu suretle se
kiz top Denizli’deki Bondozoplu un fabrikasında kullamhr hale getirildi.”
Dip Vidalı Kapsülü Olmayan Mermiler:
“Bir taraftan bu işler yapılırken mühimmat noksam nedeni ile elde
bulunan ve fakat dip kapsülleri olmadığından faydalanılamayan 2.000 ka
dar sahra top mermisine vidalı kapsül yapılması için tekrar tekrar Nazil
li’ye çağınldım. Bunlara da bir çare bulmaklığımı Albay Refet emretti.
Ertesi günü hemen Denizli’ye döndüm. Atılmış mermi kovanlarındaki dip
vidalarından birkaç tanesi söktürülerek temizlettirildi. Ufak bir torna iş
lemi ile iç taraftaki memeler kolaylıkla çıkartıldı. Denizli ve Nazilli çarşı
larında mevcut av kapsülleri toplattırılarak bunlara takıldı. Av barutu
tedarik edilerek kapsüllerin içerisine başlangıçta elle basılmak sUfetiyle
sıkıştırıldı. Ve sonra ağaç tokmakla vurularak külçe haline konuldu. Fakat,
dip vida kapsülünün nihayetindeki dumansız tespit levhasını bulmak kabil
olmuyordu. Bu işi görmek üzere marangoz tutkalı kaynatılarak kalınca bir
tabaka meydana getirilecek surette kapsüle tazyikle yerleştirilen barutun
üzerine sıcak bir halde püskürtüldü. Ve rüzgâra bırakılarak soğutuldu.
Böylece hazırlanan birkaç adet kapsülün hemen denenmesi için Nazilli’ye
gidildi. Atış denemesi yapıldı ve başarı sağlandı. Bunun üzerine atılmış
kovanlardaki dip vida kapsülleri söküp temizlettirilerek kesitine uygun bir
erkek yaptınlarak kapsüller bürada dip vida kapsülü olmayan 2.000 kadar
mermiden faydalanma olanağı elde edilmiş oldu.”
Konya’daki Kamasız Toplar ve İmalâtı Harbiyenin Kuruluşu:
“Sonradan Albay Refet’ten özeti aşağıda yazılı sözlü emir aldım.
Konya’da kamaları alınmış çeşitli çapta toplarımız vardı. Bunların
mermisi çoktu. Konya, Eskişehir ve Ankara’daki şimendifer fabrika ve
yapımevlerini geziniz. Hangisi daha uygun ise bu topları oraya gönderelim
kamalarını yaparsınız.”
“Hemen ertesi günü Konya’ya hareket ettim. Toplar muayene edildi.
Bunlar hatırımda kaldığına göre 12 adet, gayri müstakil 7,7’lik Alman
sahra, bir miktar 7,5’luk çabuk ateşli sahra toplanyle 10,5’luk Alman sah
raları ve birkaç dağ topundan ibaretti.
“Konya’daki demiryolu atelyesi gezildikten sonra Eskişehir’e gidildi.

Orada Mümtaz (Uzman) Topçu Binbaşısı Nedim’le karşılaştım, Eskişehir
fabrikasını beraber gezdik; Kendisi de Ankara’dan Eskişehir’e fabrikada
yapılmakta olan top kamasını görmek ve ikmal etmek üzere bir gün önce
geldiğini söyledi. Eskişehir atelyesini inceledikten sonra beraberce Anka
ra’ya geldik. Oradaki atelyeyi de gezdik. En uygun olanı Eskişehir’deki
fabrika idi.
“Bü tarihlerde Genelkurmay Başkanı Fevzi Paşa Hazretleri Anka
ra’yı teşrif etmiş bulunuyordu. Albay Refet de Ankara’ya gelmişlerdi. Ken
dileri, beni ve Binbaşı Nedim’i Fevzi Paşa Hazretlerine takdim etti. Fevzi
Paşa Hazretleri hemen orada personel şube müdürü Osman Şevket’e bir
imalâtı harbiye müdüriyeti teşkil edilmesini ve müdürlüğüne beni, yardım
cılığına da Binbaşı Nedim’in tayin edilmesini ve gerekli görülecek subay
ve ustaların İstanbul’dan geleceklerden münasiplerinin Eskişehir’de tara
fımızdan alıkonularak teşkilâtın tamamlanmasını emir buyurdular. İşte
İstiklâl Harbi esnasında İmalâtı Harbiye Müdüriyeti başlangıçta iki kişi
den ibaret olarak böyle teşekkül etmişti.
“Eskişehir fabrikası Anadolu Demiryolları Genel Müdürü Behiç’in em-
rindeydi. Fabrikadaki işçilerden ve ustalardan, önceleri 11 kişi ayrılarak
fabrikanın tesviyehanesi bu işe ayrıldı. İlk yapılan top kaması 15 cm. lik
obüs kamasıdır. Bu kama lokomotif çelik dingillerinden yapılmış ve kalite
itibariyle uygun görüldüğünden bundan sonra yapılacak bütün kamalar
bu dingillerden seçilmek suretiyle yapılmıştı.
“Dağ ve sahra kamaları nisbeten az güçlük ile bu dingillerden tasar
lanabildiği halde 10,5’luk sahra ve 15’lik obüs toplarının kamalarında pek
çok zorluk çekiliyordu. Çünkü, dingillerin çapı bu toplann kamaları için
lâzım gelen blok kalınlığından çok az olduğu için, dingiller ateşte uygun
görülen sıcaklık derecesine çıkanidıktan sonra bunların çekimlerinde de
vamlı tazyik verilerek ince olan dingil blokımu, kamalann yapımına uy
gun bir hal alıncaya kadar kalınlaştırmak gerekiyordu, imalâtı Harbiye
Müdürlüğünde bulunduğum yaklaşık olarak yedi ay içinde, 96 top kama
sı ve nişangâhsız topların nişangâhları Eskişehir’de tarafımdan yapıl
mıştır.
“Yapımevi, Mümtaz Topçil Yüzbaşısı Kayserili Mehmet Nuri ve ima
lâtı Harbiye ustalarından Ahmet ve Ali, demiryolu fabrikası ustalarından
Kigork ustanın başarılan görülmüştür. Önce Denizli’de pirinçten döktü
rülmüş 7,7’lik erhart dağ toplarımn kamaları da bu arada çelik kamalarla
değiştirilmişti. Hatınmda kaldığına göre kamaları yapılan toplar:
B. M. M. HÜKÜMETİNİN KURULMASINDAN SONRAKİ DURUM '129
10 adet 150’lik obüs

2 adet 105’lik uzun sahra
10 adet 105’lik Alman obüs
12 adet 77’lik sahra
8 adet 77’lik dağ
ve geriye kalan 75 mm. lik sahra ve çabuk ateşli krup dağ toplarıdır.
Elde mevcut bir adet 150’lik skoda obüsünün mermileri sarfedilmiş
bulunduğundan bu top, mermi yokluğundan dolayı kullanılamıyordu. Bu
top'uh mermisi yerine 150’lik Alman obüs mermisi kullanma çaresi aran
dı. Yalnız sevk çemberinde bir fark görüldü; bu fark eğe vasıtasıyle gide
rilerek Alman mermilerinin skoda obüsünde kullamiması sağlandı Bu top
sonradan Adana Cephesine gönderilerek Haçin (Saimbeyli)’e yapılan taar
ruza katıldı. Haçin zapt edilerek bu topa Haçin adı verilmiş ve bu ad topun
kalkanına yazılmıştı.
“75 mm. lik dağ top mermilerinin sayısını çoğaltmak için de elde bu
lunan çok sayıdaki 7,62’lik Rus dağ mermilerinin bizim toplarda kullanma
çareleri düşünülmüş, dolu mermiler üzerinde tapalan olduğu halde torna
tezgâhlarına bağlanarak 1-2 mm. hk kesimleri torna edilmek suretiyle
kendi toplarımıza uygun çapa düşürülerek kullanılmalan sağlanmıştır. Bu
önemli işlerden başka birçok toplara geri tepme baskılan kama ve yedek
parçalan yapılmış ve cepheden gönderilen bazı toplann onanmlan da bu
arada sağlanmıştı.”
Uçaklar:
“Eskişehir’de yükardaki işlerle uğraşılırken Millî Savunma Bakanlı
ğından verilen emirde Konya’da mevcut ve hemen hepsi kınk bir halde bu
lunan uçaklann kullanılır bir hale getirilmesi gerektiği bildirildi. Hemen
Konya’ya gidildi. 45 gün çahşıldı. 11 uçağın onarım ve uçurulması başa
rıldı. Ancak uçakların o tarihte kullamimasında, gereken özel kanat bezle
ri, emayit gibi esaslı maddeler yoktu. Biz buna önem vermedik. Günün
icabı bu sakıncayı düşündürmeyecek kadar önemli idi. Konya çarşısında
bulabildiğimiz uygun keten ve ham iplik bezleri toplattırılarak kanatlar
bunlardan yapıldı. Gerdirme için de bu işe elverişli vernik olmadığından
bunun yerine de kaynatılmış bezler tıla (madde üzerine sürülecek sıvı cilâ)
edilerek üzerlerine normal araba boyası verniği sürülmek suretiyle kanat
lar gerdirilmiştir. Biraz sonra Konya piyasasında vernik de kalmamış, bu
nun yerine kaynatılmış paça suyuna kola ve tutkal karıştırılarak hazırla
nan özel gerici madde vernik yerine kullanmak Süretiyle ve üzerine de ince
bir tabaka yağlı boya çekilerek emayit ihtiyacı giderilmişti.
“Bir zamanlar uçak gövdelerinin ihtiyaca yeter derecede görülmemesi

nedeniyle cephe ve cephe gerisinde düşürülen düşman uçakları getirtilerek
bunlar da onarılmış ve ordunun yararlanmasına sunulmuştur. Bu uçaklar,
Birinci ve İkinci İnönü ile Sakarya muharebelerine katılmışlardır.
“Özet olarak, bu işlerin yapılmasında gerekli ham maddeler, makine
ve tezgâhlar diğer alet ve avadanlıklar bulunmamasına rağmen yalnız fi
kir ve vücut kuvvetiyle ve büyük bir çaba ile çalışılarak başarılmış oldu
ğunu açıklamağa gerek yoktur. Bu hususta amir, memur, usta ve işçi tek
vücut olmuş, pek yüksek ve kişisel çıkar düşüncesinden uzak, yürekten
gelen bir duygu üe herkes bütün gücünü harcamıştır.
“Bu biçimdeki çalışma ve çabaların nedeni, bir taraftan vatanın istik
lâlini kurtarmak endişesi diğer taraftan Eskişehir’de çelik kamaların yapı
mına başlandığı zaman Fevzi Paşa ile Batı Cephesi Komutam Albay Is-
met’in yapımevi usta ve işçilerine ve hepimize karşı gösterdikleri iyi niyet
leri ve layık olmadığımız derecede esirgemedikleri ve bayramlaşmak için
Ankara’da iken Fevzi Paşa topluluk önünde Albay Latif ve arkadaşları
orduya böyle, haftada bir kama hediye ettikçe zafer bizimdir diye pek yük
sek takdirlerini büdirmişlerdir. Bu takdirlerdir ki, başlangıçta araç ve ge
reç noksanlığı yüzünden, ancak 15 günde bir kama yapımına muvaffak
olunabildiği halde, azar azar yapılan düzeltmelerle ve büyük bir gayretle
sonralan haftada 2-3 kama yapılmağa başlanmış ve bunlardan başka
son derecede elverişli olmayan hal ve koşullar içinde ve az bir zaman için
de yukarıda sözü edilen işlerin yapılmasında başarı sağlanmıştı.
“Bu devamlı teşvikler hepimizin ruhunu kaplamış, bütün arkadaşlar
çıkarlarını, hayatlarını hiçe sayarak büyük bir inançla işe sarılmışlardır.
Bunun sonucu olarak bizlerin çalışmaları, gösterilen yolda gayretle, bağ
lılıkla yürümekten ibaret olup, bil büyük önderlerin üzerlerine düşen, şe
refle başarılmış işler yanında bunların tarihimizde söylemeye değer bir
nokta bile olamayacağı açıktır. İstiklâl Harbi, hammaddelerde İkame Ka
nununun (birinin yerine diğerini kullanmak) ihtiyaç halinde ne derecele
re kadar genişletUebileceği ve bir milletin tek bir kitle halinde ve büyük
kurtarıcılarının temiz, tükenmez ve ruhsal gayret ve hareketlerinden nasıl
ve ne müthiş bir kuvvet hasıl olabileceğini bütün bir dünya medeniyetine
ispat etmiştir.
Şeref, bunu düzenleyen ve hakkıyle iyi idare etmesini bilmiş olan bü-
y üklerimizindir’ ’.
Sonuç olarak, yukarda açıklandığı gibi silah, mühimmat ve diğer
harp malzemesi ihtiyaçlarını sağlamak için sıfırdan işe başlanmış ve bu
hizmet gittikçe kuvvet kazanarak İstiklâl Harbinin başarılmasına güç kat
mıştır.
Askerî fabrikalar ve bununla ilgili diğer kurumlar tümüyle İstanbul

bölgesinde toplanmış bulunduğundan Felâh Grubu, M. M. Grubu ve diğer
gizli çalışan gruplar tarafından fabrikalardaki bazı tezgâhlar Anadolu’ya
kaçırılarak askerî fabrikaların temeli atılmıştı. Ayrıca, İstanbul’daki uz
man ve teknik personel ve diğer kalifiye işçilerin Anadolu’ya getirilmesi
ile bu iş daha da gerçekleştirilerek faaliyetine devam etmiştir. Bu arada
halkın da imalâtı harbiyede çok büyük hizmetleri görülmüş, özellikle ço
cuklar, kadınlar, ihtiyarlar bu göreve katılarak üstün hizmetlerde bulun
muşlardı.
Askerî fabrikalarda çalışan kadın ve çocuklara ait zamanında çe
kilmiş fotoğraflardan bazıları bir örnek olmak üzere konmuştur.
E. inebolu ve KASTAMONU DOLAYLARINDA LOJİSTİK

DESTEK HAREKETLERİ:
İstiklâl Harbinde lojistik destek hareketleri birçok bölgelerde yoğun
bir şekilde sürdürülmüştü. Bu arada lojistik görevlerde en çok rol oynayan
bölge, inebolu ve Kastamonu yöresiydi.
Bu bölgede halkın ve askerî birliklerin büyük fedakârlıklarla yaptığı
görev, herkes tarafından takdir edilmiş ve millî duyguları yükselten birçok
kahramanlık olayları cereyan etmişti.
Bu konuda bir kitap yazmış olan Nurettin Peker, çok ilginç ve duygu
sal olan bu konulan gayet güzel canlandırmıştır. Bu bakımdan bir örnek
olmak üzere bazı kısımlar aşağıya çıkarılmıştır [1].
“İnebolu’da başlayan teşkilât, inebolu kayıkçıları, silah ve cephane
ihtiyacı karşısında:
“Mütarekeden sonra askerlik şubelerindeki silahları teslim almaya
gelen Ingiliz subaylanna, ileriyi gören askerlik şube başkanlan arızalı ve
eski tüfekleri vermişlerdi. Saklanan iyi tüfekler ilk mücadelede o yerlerin
ihtiyacında kullanılmış veya kaçakçılardan alınan silahlarla birleştirilerek
Millî Müdafaa Vekâleti (Millî Savunma Bakanlığı) emrine gönderilmişti.
“inebolu’da silah ve cephane taşıma işlerini askerlik şubesi yapmak
ta iken, inebolu’da oturan Emekli Binbaşı Zeki, Kastamonu ve Havalisi
Komutanlığının emriyle inebolu silah ve cephane komisyonu başkanlığına
ve ayrıca menzil nokta komutanlığına 19 aralık 1920’de atanmış ve işle
rine başlamıştı, inebolu’da ikmal işleri arttıkça askerî teşkilât da genişle
miştir.
[1] Nurettin Peker, İstiklâl Savaşında İnebolu ve Kastamonu Havalisi.

1 32 TÜRK İSTİKLÂL HARBİ İDARÎ FAALİYETLERİ
“Trabzon’dan nakliye işleri vapurla başlayınca, İnebolu iskelesi An

kara’nın en yakın ve önemli bir ikmal üssü haline geldiğinden 1920 ağus
tosunda yükleme ve boşaltma komutanlığı kurulmuş; Yüzbaşı Mehmet
Ali komutan olarak atanmış ve Umuru Bahriye Müdürlüğü emrine veril
mişti. Bununla beraber, Sinop ve Zonguldak’ta da bireı mevki komutanlığı
kurulmuştu, önceleri İstanbul’da tüccar eşyası olarak markalı, ambalajlı
gelen tek tük harp gereç ve sağlık araçları, daha çok İstanbul piyasaların
dan alınarak İnebolu’ya gelen elbise, kaput bezi, ayakkabı ve deri gibi or
duya yarayacak eşyalardan başka, Ruslarla nisan 1920’de yapılan anlaş
ma girişiminden sonra, 1920 yılı boyunca Doğu Karadeniz’den gelmeye
başlayan savaş malzemelerinden çoğu bu silah komisyonuna gelir, eşya
ambarlara, cephane ise şube deposuna gönderilirdi.
Deniz cihetinden yükleme ve boşaltma komütanhğımn tayin ettiği
Mustafa Reis ve iki arkadaşı gözcülük ederler, gece, el ayak çekilince mo
tor, gemi veya vapurlardan gizlice kayıklara yüklenir; kürekçiler kıyıya
getirir ve baştankara ederlerdi. Bu loncanın (kayıkçılar loncası) geceli
gündüzlü yaptığı fedakârlıklar şükranla anılmağa değer.
Kara cihetinden; ambar ve depolardaki eşya, silah ve cephane ilk
günlerde atlı, öküzlü ve mandalı kira arabalarıyle Ankara’ya gönderili
yordu. Araba başına kesin olarak 25 lira ile Ankara’ya kadar gıda mad
deleri verildi. Sonraları, İnebolu - Ankara arası batman hesabıyla (bir
batman sekiz kilo kadar) batmanı 50 kuruştan ödendiği için, o günün pa
ra değerlerine göre halkı sevindirdiğinden, Kastamonu ve diğer şehirlerde
dört tekerlekli ağaç ve demir dingilli araba yapımı çoğalmıştı. Köylerde
ve pazarlarda koşum hayvanlan pahalıya satılıyordu.
İnebolu - Ankara arasında yeniden hanlar yapılmaya, kahveler açıl
maya başlamıştı. Bu şosenin yapıldığı yüz yıldan beri yaylı, yaysız araba
larla, öküz, manda arabalarının yaz - kış süratlerine göre yol boylann-
da yapılmış hanlar vardı. Bu hanlar ihtiyacı karşılamadığmdan şehirler
de ve yol kenarlarında da yeni yeni hanlar ve oteller kuruldu. Bunlann
çoğu şahıslann, bir miktarı da köylünün ortak mallarıydı; hepsi kazam-
yorlar, bol bol yatak yorgan bulunduruyorlardı.”
1921 -1922 yılları înebol - Ankara yolundaki taşımaların arttığı ve
yolları tıkayacak hale geldiği kış aylarında bu hanlar, birer kervansaray
halini almış, ilkel koşullara rağmen, insan ve hayvan hayatım korumuş
lardı.
1. Cepheye Gönderilen Çeşitli Cins ve Sürgüsüz Tüfeklerin Doğur
duğu Sorunlar:
Millî Müdafaa Vekâletinin silah ve cephane istekleri karşısında her
tarafta bir canlılık görülüyordu. Millî cephenin ilk kuruluşunda Birinci
a. M. M. HÜKÜMETİNİN KURULMASINDAN SONRAKİ DURUM 133
Dünya Harbinden artan beşli miladdel mavzer tüfekleri, sonradan kuru

lan birliklerle millî kuvvetlerde anahtarlı mavzer, kasalı mavzer, dokuz
lu mavzer, İngiliz kasalı, Rus, Japon, Fransız, Bulgar, Yunan gra, Ameri
kan ve vincister (vincheister), martinahanri, muaddel martin, muaddel
Rus, Romanya Şinayderden başka cinsleri belli olmayan birçok silahlar
vardı. Cephede kolleksiyon halindeki bu silahlara göre fişeklerini bulmak,
ayırmak, istek yerlerine yetiştirmek o kadar zor idi ki, ne kadar dikkat
edilse savaş sırasında tüfeği olmayan fişeklerin çıktığı olağan işlerden
ve cephedeki Mehmetçikleri üzen hallerdendi.
Sivil halkın elinden alınmış olan bu silahlar, süngüsüz, hatta bazıları
gümüşlü ve sedefli idi. Şubelerin ele geçirdikleri, kaçakçılardan satın al
dıkları da tabiî süngüsüz olarak ahmyor ve gönderiliyordu. Süngü yerine
subay ve erler evlerinden, köylerinden kamalar ve bıçaklarla geliyorlardı.
Veya çarşıdan satın alıyorlardı. Çarşı ve pazarlarda gümüşlü tabanca ve
kamalarla gezmek yasak değil, hatta bir iftihar ve gurur vesilesi idi. Hele
subayların yanlarında Birinci Dünya Harbinden kalma barabellum, mav
zer, brovnik, vebiey, şinayder tabancaları bulunuyordu.
2. Yerli Süngü Yapımı, Dikenli ve Dikensiz Tellerden Yararlanma:

İstiklâl Harbinde yerli süngü. Albay Osman’ın tarifiyle Kastamonu
Sanat Okulu ve demircilerinde yapılmıştır. Cephelerden gelen haberler acı
idi. Süngüsüz tüfekle muharebe edildiği ve nöbet tutulduğu öğrenilmişti.
Bu ihtiyacı karşılamak için pencere demirlerinden yerli süngî yaptırarak
acele ileri hatlara gönderen Kastamonu şehriydi. Bu süngülerin uçlan
yassı, balçıkları delik ve menevişsizdi.
Kastamonu’ya bağlı şehirlerden de gönderden pencere demirlerinden
süngü yapılmıştı. Şehirlinin, köylünün tarlalarmdaki dikenli, dikensiz tel
lerini ve telefon tellerini sökerek ordu emrine verdiklerini ve bunun Sakar
ya muharebesinden sonraya kadar sürüp gittiğini açıklamak bir borçtu.
Hatta iline, ilçesine o tarihlerde hayvan yolu bile olmayan Abana gibi, kıyı
bucağımn telefon tellerini sökerek İnönü m'Uharebelerinde ve zamamnda
cepheye ulaştırdığı kayden anlaşılmıştır.
3. Tüfek ve Fişeğe Duyulan Büyük İhtiyaç:

Cephe genişledikçe ihtiyaç artıyor, cephelerden komutanlar telgraf
çekiyorlar, haberler yolluyorlardı. Dönen yaralıların anlatığına göre bazı
siperlerin önüne kadar gelen düşmamn hücumlarına tüfeğe benzer sopa
larla karşı konulduğu, dipçikleriyle kullamlan süngüsüz tüfekleriyle nöbet
beklemek gerektiği söylendiği zaman kadın, erkek halkm göz yaşlan dö
kerek bu darlık ve yokluğu gidermek istediği görülüyordu. Ağır sorumlu
luklar altında kıvranan Millî Müdafaa Vekâleti her çareye baş vuruyor.
ağaçtan tüfek, taştan fişek arıyor, askeralma şubelerini ve valileri bu

bakımdan sıkıştırıyordu. Sinop askerlik şubesinden kayık ve motorlarla
geceleri İnebolu’ya gelen silah ve cephaneler hemen kıyıya çıkarılıyor ve
komisyon emrindeki depolara taşınıyor, ilk araçlarla Ankara’ya yollanı
yordu. Henüz Trabzon’dan taşımalar başlamamıştı.
4. İstiklâl Harbi Yıllarında İnebolu İskelesine Uğrayan Yerli ve Ya

bancı Vapurlar:
İstanbul’dan gelen eşya, yabancı devlet bandıralı ve sonraları Seyri-
sefain (Denizcilik Bankası) vapurlan ile taşındı. Yabancı vapurların baş-
lıcaları Fransız ve İtalyan bandıralı vapurlardı. Diğer bandıralı vapurlar
da geliyordu. Gittikçe artan taşımalardan ötürü İnebolu çarşısında mağa
zalar tutulmuş ve şube depolan dolmaya başlamıştı. Herhangi bir kaza ve
sabotaja karşı da emniyet tedbirleri alınıyordu.
1920 haziranında Trabzon, İnebolu ve diğer iskelelerde (Pontusçu
Kumlar Patrikhaneye durumu bildirdiklerinden düşman donanması kont
rollerini artırmıştı) kıyılar emniyette olmadığından, buralara çıkarılmış
silah, mühimmat vesairenin süratle içeriye alınması Millî Müdafaa Vekâ
leti tarafından mıntıka komutanlığına bildirildi.
5. Kastamonu İli Müdafaayi Hukuk Cemiyetlerinin 1920 Yılında

Yaptıkları Eşya ve Para Yardımları:
Batı Cephesinin emrine uyarak Kastamonu Müdafaayi Hukuk il mer
kezi, ordunun giyim ve donatımı için eşya ve para bağışlarının sağlanma
sına çalışmış, merkezde yer yer yardım komisyonları kurulmuştu. Cemi
yet, gençler külübü ile el birliği yapınca yardım genişlemiş, İstanbul’dan
İnebolu’ya millî mücadele için gelmiş subay ve sivillerin Ankara’ya kadar
yedirme, içme, yatma, yolluk masrafları ödenmiş ve hatta İnebolu’dan ya
pılan ulaştırmayı kolaylaştırmıştır. Çadır bezi, çamaşır ve çorabına kadar
binlerce eşya yaptırmıştır. Kastamonu’da bazı kişiler İstanbul’dan binler
ce elbise getirerek Ankara’ya ordu emrine yollamışlardı. Bu elbiseler Kas
tamonu merkezinde 3-4 tüccarın verdiği ilk 20.000 liradan alınmıştı.
Daha sonra bu yardımlara, yakın ilçeler ve köyler de katılmışlardı.
Mülhakat gibi uzak yerler para veya çamaşır gönderdiğinden, depolar dol
muştu. Paranın toplamı 100.000 lirayı geçmişti. Bu yardımın arkası kesil
medi. Müdafaayi Hukukun bu yardunlanna Hilâliahmer (Kızılay), Himayei
Etfal (Çocuk Esirgeme Kürümü), İzmir ve Maraş bağışlan dahil değildi.
Bu bağışların toplanmasında Müdafaayi Hukuk Kadınlar Kolunun büyük
yardımları görülmüştü.
Bir Boşaltma Olayı:

İnebolu’da 9 haziran 1921 günü sabah gün ağarırken hâlâ vapurdan
cephane taşmıyordu. Fuat Bey’in (hat komutanı) geceden beri kayıkçılar
arasında bir er gibi çalıştığı ve onlan teşvik ettiği görülüyordu. Yunan do
nanmasının süratle gelmekte olduğu bildirilince her zamanki gibi Müftü
Hamdi Bey önde olduğu halde, kadın, erkek, çoluk çocuk, memur, asker
kıyıya üşüşmüştü. Cephaneler 500 - 600 metre mesafedeki çarşıya taşını
yordu. Bir yandan düşman yaklaşıyor Fuat Bey’in sırtında sandıkla koş
tuğu görülüyordu. Yüzünden terler akıyordu; bunu görenler öyle çoştu ki
binlerce sandıktan bir şey kalmadı. Düşman donanmasıda gelmişti. Bundan
önceki günlerde İnebolu’ya gelen menzil müfettişi Osman Bey böyle par
lak örnekler verirdi. Bu iki topçu komutanının savaşlardaki gibi geri hiz
metlerde de fedakârlıkları halk dilinde destan olmuştu.
6. İnebolu - Kastamonu - Çankırı - Ankara Yolundaki Ulaştırma
Faaliyetleri ve 14 ncü Nakliye Kolımım Kurulması:
İnebolu - Ankara arasındaki taşıt işlerinin kira arabaları ile imece yo
lu ile ve halk arabalarıyle yapılması hiç şüphesiz ki düzgün olmuyor ve
birçok gecikmeler oluyordu. Yol boylarındaki Şeydiler, Devrekâni ve Çan
kırı bölgelerinden olan arabacılar köylerine sapıyorlar en lüzumlu silah ve
eşyayı günlerce evlerinde, damlarında tutuyorlar ve tekrar yola çıkıyor
lardı. Gerçi İnebolu Nokta Komutanlığından ellerine verilen liste ve sevk
pusulalarında hareket tarihleri ve mesafeler belli ise de, ya arabacıların ya
da hayvanların hastalığı yüzünden gecikmeler oluyordu. Bu özürlerin tes
pitine de imkân yoktu.
Yol'üfn zor kısmı, İnebolu’nun İkiçay’ından Çatalçeşme’ye kadar Top-
çuoğlu, Kayguncak, Göre, Ecevit yokuşları idi. Yokuş başlarında bütün
arabalara dörder at koşulurdu. Zor durumlarda böyle yapılırdı.
Çankın’nın Dümbelek düzlüğünün çamurunu aşmak, arabacılar için
bir ölüm sayılırdı. Arabacılar köylerinde babalan, oğullan, analan ile de
ğiştirmeler yaparlar ve bu yüzden gecikmeler olurdu.
Bununla beraber, arabasında hayvanını süren her kadın ve erkek ne
taşıdığını, ne için ve nereye taşıdığım bilir; hayatı pahasına da olsa yeri
ne ulaştınr, keyfî savsaklamalar yapmazdı. Bu arada taşıt işlerini düzen
lemek için ilk nakliye kolu kurulmuştu. Mülî Müdafaa Vekâletinin emriyle
14 ncü Tümen şubelerinden belirli sayıda koşulu araba istendi.
Ulaştnma Faaliyetleri :
Küre ve İlgaz dağlanndan geçen İnebolu - Ankara yolu, kış ayların
da kapamyordu. Bunun için Mülî Müdafaa Vekaleti savaş malzemesinin
çabucak taşınması için gerekli emirleri vermişti. Karadeniz’in meşhur ka-
Sim ayı girmeden İnebolu’ya gelen motor ve vapurlarla çokça sayıda cep
hane, silah ve eşya çıkarılmış ve boşalan ambarlar, depolar tekrar dolmuş
tu.
İnebol'u ve Kastamonu menzil komutanlıkları tarafından mülkî ma
kamlarla birleşerek hasat ve harman sebebiyle bir müddet kullamimamış
olan motorsuz taşıtlarla birlikte at, eşek, deve ve katırların da İnebolu’ya
gönderilmesi ve yollar kapanmadan karlı dağlardan aşılması istenmişti.
Bu hususta vali ilçelere gereken emri 9 kasım 1921’de vermiş ve taşıma
araçlanmn çabucak İnebolu’ya gönderilmesini, gönderilen miktarlann bil
dirilmesini istemişti.
Kastamonu'da Kışla Önündo Donan Kahraman Türk Anası:
1921 -1922 kışı çok sert olmuştu. Ankara yolundaki kafileler arasında
donma olayları yalnız kendi çevrelerinde birer destan olurken, bu olayın
kahramanlanndan birisi de, şehrin kapısı sayılan kışla önüne kadar gel
miş, yani taşıdığı yükünü hayatı pahasına gereken yere ulaştırmıştı.
Bu olay, şehir halkımn gözleri önünde cereyan ettiği için herkesi ağ
lattı.
Aralık 1921 ayında birdenbire kar bastırmış, yollan kapamış, cepheye
giden nakliye kolları geceye kalmadan yakın köy ve hanlara sığınmışlardı.
O gece kar tipisine rağmen sabaha kadar yürüyen ve kışlanın kapısına ka
dar gelebilen cephane yüklü bir kağnı arabasının, her nasılsa kafilesinden
ayn olarak, genç bir kadımn kışlaya kadar gelebildiği, şehre girmek nasip
olmadan şose kenarında sabaha karşı donduğu anlaşılmıştı. Arabasındaki
kıymetli yükün üstüne yorganını örten bu genç kadının bir elinde övende-
re olduğu halde, kollarım açarak yorganının üzerine dayanarak kaldığı,
görevliler tarafından görülmüştü.
İki çaVüş, genç kadının ölüsünü kaldırıp götürecekleri sırada yorganın
altından birden bire çığlık kopararak ağlayan bir çocuğun feryadını du
yunca şaşırmışlar ve şehit anayı bir yana bırakarak hemen yorganı kaldır
mışlardı. Gördükleri tablo şöyle idi;
Otlara sarılmış top mermileri arasında birleştirilmiş çulların içinde
kundaklı bir kız çocuğunun donmaktan kurtulduğu ve müdahale üzerine
uyanarak meme için ağlamağa başladığıdır.
Cephane ve yavrusu yoluna kendini feda eden bu kahraman anayı ara

baya yerleştiren çavuşlar ağlaşarak, gün doğarken yola koyuldular. Öküz-
1er aç ve zayıf olduklanndan arabayı çekemediler, bu yüzden çavuşlar

öküzlere yardım ettiler. Bu kutsal yükü gurur ve iftiharla tümen karar-
gâhımn önüne çektiler.
Şehit kadını alaca önlüğünden ve başındaki benli örtüsünden keşfet
tiler. Şeydiler köyünden hemşehrilerine gösterdiler, onlar da ana ve çocu
ğu alarak köylerine götürdüler. Bu kadın gibi, adları sanlan belirsiz ne
analar, babalar ve yavrular vardır ki cephane taşırken yol boylarında öl
müşlerdir.
138
(Resim : 1) Ankara’da Askerî fabrika
(Resim : 2) Top mermisi yapum

(Besim : 3) Ankara’daki İmalâtı Harbiye fabrikasında el bombası yapıım
(Besim : 4) Fişek fabrikasında çalışan kadm işçiler

(Resim : 5) Fişek fabrikasında çalışan işçi kız çoeuklan
(Resim : 6) Top mermisi yapımı

(Besim : 7) Askerî fabrikada lulıç ve kasatura yapum
(Besim : 8) Askeri fabrikada araba yapımı

U2 TÜRK İSTİKLÂL HARBİ İDARİ FAALİYETLERİ
(Resim : 9) Yeni yapılmış melıanizmalar
(Resim •• 10) İmalâtı Harbiye fabrikalarından birinde ağır makineli

tüfek namlusu yapımı
B. M. M. HÜKÜMETİNİN KURULMASINDAN SONRAKİ DURUM 1 43
“|?İİİ^
(Resim : 11) İnebolu kayıkçılannm sahile cephane taşımaları
(Resim ; 12) Türk kadınlannm cepheye kağm ile cephane taşımaları

(Resim : 13) Türk İstiklâl Harbinde cepheye sırtlarında cephane

taşıyan Türk köylü kadınlan
(Resim : 14) Türk İstiklâl Harbinde kadmlanmızm dekovilden

cephane boşaltmaları
DÖRDÜNCÜ BÖLÜM
İSTİKLÂL HARBİNDE MÜLKÎ TAKSİMAT, NÜFUS, MALÎ VE
EKONOMİK DURUM :
A. MÜLKÎ TAKSİMAT VE NÜFUS;

1. Mülkî Taksimat [1]:
1865 yılında düzenlenen vilâyet nizamnamesi (iller yönetmeliği) ile
İdarî taksimat, il, sancak, ilçe olarak üç derece üzerine tayin edilmişti. Di
ğer taraftan yönetmeliğin 4’ncü maddesinde, bazı köylerin toplamından
meydana gelen küçük idareleri, yerleri itibariyle bir üçeye bağlanmakla
idare olunamazdı. Bunlar bücak denilen bir küçük idareye bağlandı. Buna
göre, arada bir de 4’ncü derece olarak bucak teşkil edilmekte idi.
1871 tarihli İdarei Umumiyei Vilâyat Nizamnamesi (İller İdaresi Ge
nel Yönetmeliği) ile mülkî taksimat daha geniş bir şekilde ele alınmış ü,
sancak, ilçe ve bucaktan ibaret olmak üzere dört derece kabul edilmişti.
Birinci Dünya Savaşı sonunda bir kısım iller ve sancaklar elden çıkmış, Os
manlI İmparatorluğu küçülmüştü. Elde ancak Doğu Trakya ile İstanbul ve
Anadolu kalmıştı.
Böylece, 1919 ve 1920 yıllarında Türkiye 15 il ve 18 bağımsız muta
sarrıflığa bölünmüş bulunuyordu. 1921 yılında Kars ve dolaylan hudut
larımız içine alınarak il miktan 16’ya yükselmişti. İl ve bunlara bağlı san
caklarla, bağımsız sancaklar şunlardı:
İllere bağlı sancaklar Bağımsız sancaklar
Adana Mersin, Kozan, Osmaniye Afyon

Ankara Çorum, Yozgat, Kırşehir Bolu
Aydın Manisa, Aydın, Denizli Antep
Bitlis Siirt, Genç, Muş Antalya
Bursa Bilecik Balıkesir
Diyarbakır Ergani, Siverek, Mardin Çanakkale
Edime KIrklareli, Tekirdağ Çatalca
Gelibolu Eskişehir
Elazığ Malatya, Dersim İzmit
Erzurum Beyazit Kütahya
Harp Tarihi Başkanlığı Arşivi, No. 1/4294, Dolap No. 30, G. No. 2, Klasör
No. 1723, Fihrist No. 11.
İllere Bağlı Sancaldar Bağımsız Sancaklar
İstanbul Beyoğlu, Üsküdar Kayseri

Kastamonu Çankırı, Sinop Maraş
Kars Ardahan Niğde
Konya İsparta, Burdur Muğla
Sivas Amasya, Tokat, Urfa
Şebinkarahisar Samsun
Trabzon Rize, Gümüşhane SUifke
Van Hakkâri Erzincan
Bu mülkî taksimat (Harita : l)’dedir.
Bu mülkî taksimat İstiklâl Savaşı süresince bazı değişikliklerle genel

olarak devam etti. Esaslı bir değişiklik yapılmasına durum elverişli değildi.
Bazı illerin bölgeleri çok genişti. İdarî güçlüklere rağmen bu dürüm
muhafaza edUmiş, düzeltilmesi savaş sonıma bırakılmıştı.
Bazı sancak ve vilayetler, diğerleri gibi, merkez şehrin adını değil ta
rihî adlar taşımakta idi. örneğin: Bursa’ya Hüdavendigâr, Manisa’ya
Saruhan, Balıkesir’e Karasi denildiği gibi.
Yine bazı vilâyet ve sancaklara kendilerine bağlı başka bir şehrin ismi
verilmişti. Bunlardan Aydın, İzmir’e bağlı bir sancak olduğu halde ilin adı
Aydın idi.
1924 Anayasasının 89’ncu maddesiyle sancaklar iller sırasına katıla
rak, iller ilçelere, ilçeler de bucaklara bölündü. Sonralan yapılan birçok de
ğişikliklerden sonra mülkî taksimat bu günkü durumu aldı.
2. Nüfus [1]:
Birbirini izleyen Trablus, Balkan ve Birinci Dünya savaşlanndan mağ
lup olarak çıkılmıştı. Osmanlı Devleti bir çok kayıplar vermekle beraber,
hudutlan içinde bulünan ülkelerden bir çoğunu da kaybetmiş durumda idi.
Birinci Dünya ve İstiklâl Savaşı memlekette bulunan nüfusun miktarım
saptamağa olanak vermemiştir.
Bu nedenle, 29 mayıs 1902 yılında Osmanlı Hükümeti tarafından ha
zırlanmış olan Sicil Nüfus Nizamnamesi (Nüfüs Sicil Yönetmeliği) gereğin
ce, 1905 yılında yapılan nüfus sayımı sonuçlannı göz önüne almak sure
tiyle Osmanlı Hükümeti, 1914 yılında memleketin yaklaşık nüfusunu çıkar
cı] Harp Tarihi Arşivi, No. 1/3, Dip. 9, G. 2, Kis. 523, Dos. 118, F. 5, 5 -17.
Gnkur.
Harp Tarihi Bşk.
" I
İSTİKLÂL. HARBİNDE MÜLKİ TAKSİMAT, NÜFUS VE EKONOMİK DURUM
mıştı. Bu nüfusa Hicaz, Yemen, Musul, Bağdat, Basra vilâyetleriyle Ce-

belilübnan, Asir ve Medineyimünevvere sancaklarında nüfüs sayımı yapıl
madığından istatistiğe dahU edilmemişti. Bundan ayn olarak Doğu ülerinin
bir kısmında henüz ilkel durumda bulunan aşiretleri ve memleketin dağlık
bölgelerinde oturan halkın henüz sayımı yapılmamıştı. Sicil kayıtlan da
yoktu.
Buna göre, 1914 yılındaki Osmanlı Devletinin nüfusu 18.520.016 idi.
1914 yılında nüfusa dahil olup da Birinci Dünya Savaşında elden çıkan Ha
lep, Suriye, Zor, Beyrut nüfusları toplamı 2.805.534 idi. Bu toplam genel
nüfustan düşüldükten sonra 16.714.482 nüfusa iniyordu.
Bu nüfus, Misakı Millî hudutlan içinde kalan nüfus olarak itibar olu
nabilirdi. Birinci Dünya Savaşında Osmanlı Devleti muhtelif cephelerde
kayıplar vermişti. Bu müddet içinde memlekette doğum da olduğundan,
yaklaşık olarak kayıplar ve doğumlar eşit kabul edilmiştir.
Aynca Türk uyruğımda olup da Tüı k ordusu personel ikmali için bir
kaynak teşkil etmeyen ve hatta zararlı halleri görülen bir kısım Müslüman
olmayan nüfus, İstiklâl Savaşında hudut dışı edilmişlerdi. Bunlarla birlikte
memlekette kalan Rum, Ermeni, Musevi, Latin, Bulgar, Sırp ve Ulahların
nüfus toplamı 3.314.965 idi. Bımlar da 16.714.482 mevcuttan düşüldükten
sonra memleketin nüfusu 13.399.527’ye düşmekte idi.
Türk ordusunun 25 temmuz 1921 yılında Sakarya nehri doğusuna çe
kilmesiyle kuzeyden güneye doğru Ağva, Karamürsel, Geyve, Porsuk ça
yı kuzeyi, Beypazan güneyi, Haymana, Bolvadin, Dinar, Çal, Sarayköy,
Menderes nehri vadisini izleyerek adalar denizine kadar bir genel hat çizi
lirse (yerler Türk ordusuna dahil) bu hattın batısı Yunan ordusunun işga
li altında kaldı. Bu işgal bölgesindeki nüfils ise yaklaşık olarak 3.365.308
Türk idi. Doğu Trakya’da bulunan nüfusun da Anadolu Hükümetine ve
ordusuna faydası olmadığından, işgal altında olduğunu kabul edersek bu
rada bulunan nüfus topluluğu da 546.280 idi. Her iki tophıhıun nüfus tu
tan 3.911.588 dir. Bu miktar yükardaki 13.399.527 rakamından düşülürse
Sakarya muharebelerinde nüfus 9.487.939 olarak kahyordu.
işte Anadolu Hükümeti ordusu, düşmamn en çok ilerlemiş bulunduğu
Sakarya muharebesiyle Büyük Taarruz’da b‘ıl kaynaktan, yani 9.487.939
nüfustan yararlanmak suretiyle personel ikmali yapmıştır.
Yunan ordusunun son kısımlannın da atıldığı eylül 1922 tarihinde
Trakya ve Yunan işgal bölgelerindeki nüfus da Anadolu Hükümetine ka
vuştu. Bu suretle, Türkiye nüfusu tekrar 13.399.527’ye yükselmiş bulundu.
Nitekim 28 ekim 1927’de yapılan ilk nüfus sayımında Türkiye’nin nüfusu,
olması tabiî görülen bazı değişikliklere rağmen 13.648.270 idi.
B. MALÎ DURUM:
istiklâl Savaşında 1920 -1922 yıllarına ait bütçeler Büyük Millet Mec
lisi tarafından çıkarılmış ve yürürlüğe girmişti.
1. 1920 Yılı Bütçesi:
Büjdik Millet Meclisi ve hükümeti kurulunca, acele olarak bir bütçe
yapmak zorunluluğundaydı. Fakat, bunun esaslarım hazırlamak ve bir so
nuca bağlamak zamana bağlıydı. Diğer taraftan da kamu hizmetleri dur
durulamazdı. Buna göre 1920 yılının mart ve nisan aylarına ait İstanbul
Meclisi Mebusanı (Millet Meclisi) tarafından onaylanan geçici bütçeyi ya
sal olarak kabul etmişti. Fakat bu iki aylık bütçenin de zamanı gelmiş ve
geçmişti.
Yeni teşekkül eden Anadolu Hükümeti bütçesinin üç - beş ayda yapıl
masına olanak yoktü. Fakat, hükümetin yapacağı iki ana iş vardı. Bun
lardan birisi, düşmana karşı savunmayı hazırlamak, diğeri de milletin ta
hammülü oranında bir kadroya göre bütçe tanzim etmekti. Bu nedenler
le hükümet, ilk bütçeyi beş aylık olarak hazırladı ve Meclis’e sundu. Meclis
birçok tartışmalardan sonra mayıs ayında başlamak ve ekim 1920’nin so
nunda bitmek üzere altı aylık bir bütçe çıkardı. Bunun genel tutan 30 mil
yondu. Bundan Millî Savunma Bakanlığına 10.775.303 lira düşmekte idi.
Bundan sonra Seferberlik ve Cephe Zammı Kanunu çıkanidı.
Aynca, kasım ve aralık aylanna ait iki aylık geçici bütçe kanunu
Meclise sunuldu ve kabul edildi. Bü iki aylık bütçeden Millî Savunma Ba
kanlığına 4.765.313 lira aynidı. Bundan ayn olarak orduya giyim ve ge
reç alınması için üç milyonluk ek bir bütçe de çıkarılmıştı.
Son olarak ocak ve şubat 1921 aylan içinde sarf edilmek üzere
10.300.000 liralık geçici bütçe tekrar Meclise verildi bu kanun da kabul
edilerek bir senelik bütçe tamamlanmış oldu.
Diğer taraftan, 1920 yılı genel bütçe kanunu toplu olarak Büyük Mil
let Meclisine sene sonunda sunulmuş ve Meclisten çıkarılmıştı. Buna göre
genel bütçe, 51.380.620 lira olarak çıkmıştı. Bünun 27.576.039 lirası Millî
Savunma Bakanlığına, 752.969 lirası İmalâtı Harbiyeye verilmişti.
2. 1921 Yılı Bütçesi:

1921 yılında çıkan bütçe kanunları da bir önceki yılda olduğu gibi
çok çekişmeli ve zor olmuştu. Üç yıllık bütçenin hazırlanmasında ve çıka
rılmasındaki güçlüklere bir örnek olmak üzere, bu yıl bütçesi daha ayrın
tılı olarak ele alınmıştır.
İSTİKLÂl. HARBİNDE MÜLKİ TAKSİMAT, NÜFUS VE EKONOMİK DURUM 149
Şubat 1921 yılı başında elde para yok ve hazine bomboş, memleketin
bazı yerleri asî çeteler elinde olduğu gibi, aynca memleketin önemli bir
kısmı da düşman ordusu işgalinde bulunmaktaydı.
1 şubat 1921 günü yapılan bütçe müzakerelerinde Maliye Bakanı ge
lirleri artırmak için; Zonguldak kömürlerinin daha istifadeli ve kârlı bir
hale getirilmesini, ithalâtm hükümet tarafından yapılarak aracı kârlan-
mn hükümete kalması, büyük çaptaki ihracat ve ithalât problemlerinin
çözümlenmesi ve Ticaret Bakanlığı kurulması önerisi yapılacağım, sigara
kâğıtlan tekeli hakkında bir tasarı öldüğünü bildirdi. Ve bunlar yapıldığı
takdirde 1921 senesinin 80 milyon liralık ağır yükünü karşılamak müm
kün olabileceğini sözlerine ekledi. Maliye Bakanına göre:
“Memlekette ihracatın mevcut olması bakımından, bir toplum ve eko
nomik faaliyet sonucu olarak İstanbul piyasasındaki kâğıt parayla Ana
dolu piyasalarındaki kâğıt paralar arasında fark vardı. 26 ocak 1921’de
İstanbul’da bir yüzlük Osmanlı altım 604 kuruş, halbuki Millî Hükümet
idaresi altında bulunan yerlerde değişik olmak üzere 520 - 530 kuruş ka
dardı. Bu fark gösteriyor ki, Anadolu’da üretim de yaparak ihracat yap
mak ve altın ihracına mani olmak, İstanbul’da ihracat yapmayan ve ticarî
faaliyette bulünamayan bölgeye göre kâğıt para daha kıymetliydi”.
Bu durum; Büyük Millet Meclisinde, kâğıt paranın gerçekten, değe
rinden mi yoksa Anadolu’da kalmadığından herkesin ailesinin boynunda
sakladığı 5 -10 altım bozdurmak zorunda kalmasından mı ileri geldiği bir
tartışma konusu oldu.
Maliye Bakam, altın fiyatının düşmesinin kâğıt paranın kıymetinden
olduğunu, bir milletvekili de halkta para kalmayıp altınları zorunlu olarak
bozmak zorunda kaldığından ileri geldiğini söyledi.
Bu tartışmalar sırasında. Maliye Bakamnın şu sözleri dikkat çekiciydi:
“Avrupa, bizim üzerimizde bir vesayet hakkı iddia etmektedir. Bunlar
kendi işlerini yapamazlar; siyasî gelişmeye malik olmadıkları için mâliye
lerini ve ekonomilerini idare edemezler” diyorlar.
a. 1921 Yıh Mart ve Nisan Aylarına Ait Avans Kanunu :
28 şubat 1921 günü yapılan Meclis toplantısında 1921 malî yılmm
mart ve nisan aylanna ait geçici bütçeden mahsubu yapılmak üzere genel
olarak devlet giderlerinin uygulanması için Meclisten izin istemekteydi [1].
1 martta (yann), 1921 malî yılı başlamaktaydı. Henüz Meclis tara
fından onaylanmış bir bütçe yoktu. Bu durumda Maliye Bakanlığı gece
yarısmdan itibaren bütün hizmetleri kesmek zorunda kaldı.
[1] Türkiye Büyük Mület Meclisi, 159’ncu Toplantı, s. 543.

Maliye komisyonu, Maliye Bakanının getirdiği iki aylık 13 milyon kü

sur liralık avans kanununu kabul etmiyor; bakanın bütçeyi sene sonundan
önce getirmesi lüzumundan bahsederek, “ancak, memleketin içinde bulun
duğu durum dolayısıyle iki milyonluk bir avans kanunu önermek zorunda
kaldık” diyordu.
Maliye Bakanına göre, açık 19.000.000 lira idi. Geçen seneki esaslar
içinde bütün toplanan gelirler ve o nispetlere göre toplamak üzere ele ge
çecek para, ancak 55.000.000 liradan ibaretti. Bu paraya karşılık, bugün
kü hükümetin maksat ve tutumunun gerektirdiği muharebeler karşısın
da, yalnız orduya gerekli masrafların tutarı 45.000.000 liraydı. Bh
45.000. 000 lira gayet zorunlu idi. Çünkü, ocak ve şubat aylarında yalmz
Millî Savunmaya her ay için 4.000.000 lira verilmişti (İnönü muharebeleri
döneminde). Bunun bir seneliği 48.000.000 lira tutmakta idi. Maliye Bakan
lığı tarafından bu miktar 45.000.000 liraya indirilmekteydi.
Fakat, sonuç olarak, gelirlerin yine geçen seneki bütün oranlar içinde
alındığı, geliri 55.000.000 liradan 81.000.000 liraya çıkarmak için 26.000.000
liraya daha ihtiyaç vardı.
Yapılan tartışmalardan sonra, mart ve nisan 1921 aylarına özel olmak
üzere, 2.000.000 liralık avans kanunu kabul edildi.
h. 1921 Yıh İkinci Avans Kanunu ül :
Devlet daireleri, bütçelerini kantıhî müddetleri içinde veremiyor. Ma
liye Bakanlığı da diğer bakanlıklar muhasebecileri üzerinde bir nüfuz sağ-
layamıyordu. Bu yüzden, genel bütçenin hazırlanmasına ve müzakeresine
girişilemiyordu. Bunun için yeni bir avans kanunuyla yine mart ve nisan
aylarına özel olmak üzere 28 şubat 1921 günü onaylanan kanunla verilen
2.000. 000 liraya ek olarak 8.000.000 liranın daha avans olarak verilmesi
24 mart 1921 günü Büyük Millet Meclisinde kabul edildi.
c. 1921 Yılı Mitli Savunma Bütçesi [21 :
İkinci İnönü Muharebesi de (28 mart -1 nisan 1921) zaferle sonuçlan
mıştı. 2 nisan 1921 günü toplanan Büyük Millet Meclisi, önceden alınan
ivedi bir kararla gündeme Millî Savunma Bakanlığı bütçesini aldı.
Zafer haberi milletvekilleri tarafından büyük bir heyecan ve sevinç
le karşılandığından, milletin ve Meclisin gözbebeği olan ordunun (Millî
Savunmamn) bütçesinin tartışması yapılmadan müzakeresi önerildi ve
onaylanarak kabul edildi. Ve fasıllara geçildi.
İstiklal Harbinin, askerî, malî ve ekonomik faktörler bakımından en
buhranlı senelerinden biri olan 1921 5ulı Millî Savunma bütçesi şöyle idi:
[1] Türkiye Büyük Millet Meclisi, cilt 9, lO’ncu Toplantı.

[2] Türkiye Büyük Millet Meclisi, cilt, 9, 15’nci Toplantı.
İSTİKLÂL HARBİNDE MÜLKİ TAKSİMAT, NÜFUS VE EKONOMİK DURUM
Hükümetçe Encümence
Fasıl Madde Tahsisat Çeşidi Önerilen Kabul EdUen
1 nci Kısım
Genelkurmay Karargâhı
316 Bakan ve Genelkurmay
Başkam 2.400 2.400
Müsteşar ve Yrd. 1.560 1.530
Genelkurmay bağlıları 20.532 20.532
Asker ve sivil memurlar 73.360 68.843
316’ncı fasıl kab'ıü edildi. TOPLAM : 97.852 93.305
2 nci Kısım
317 Cephe, ordu, kolordu, tümen
ler teftiş kurulları ve kurul
lar maaşları:
1 Teftiş kurullan 11.966 9.313
2 Komutanlık, Gnk'uh. Id. Krl.
İnşaat komisyonları, ordu,
kolordu ve tümen postaları 247.635 235.253
3 Piyade, makineli tüfek 741.922 704.824
4 Süvari aşiret, süvari Mt. 193.752 184.066
5 Sahra, dağ, kale topçusu 137.634 130.753
6 İstihkâm 22.229 21.184
7 Sanayi 17.950 14.250
8 Ulaştırma 57.942 55.045
9 P. T. T. ve telsiz telgraf 25.075 23.821
10 Demiryolu 10.746 10.200
11 Uçak bölüğü ve onanmevi 13.008 12.358
317’nci fasıl TOPLAMI : 1.479.929 1.401.076
317’nci fasıl da müzakeresiz kabul edildi.
318 Kurumlar:
1 Harp Okulu (Subay Talim
gahı) 10.099 10.099
2 Harp Akademisi
3 Topçu Okulu
4 Askerî liseler 3.900 3.900
5 Askerî ortaokullar
Fasıl Madde Tahsisat Çeşidi Önerilen Kabul Eldilen
6 Tıbbiye ve Veteriner Okulu

7 Piyade Atış ve Assb. As.
İlkokul 3.862 3.862
318 8 Topçu Okülu ve Assb. Ok.
9 Sv. Binicilik ve Sv. Assb. Ok. 3.093 3.093
10 Talimgâhlar 7.557 7.557
11 Uçak Okulu
12 Ulaştırma Okulu
13 Levazım Okulu 1.599 1.599
14 Veteriner Tatbikat Okulu,
hayvan hastanesi 1.378 1.378
15 Hastaneler 182.767 164.819
16 Askerî Müze
17 Subay Namzetlen Talimgâhı
ve askerî okullar öğrenci
maaşı 7.944 7.944
318’nci fasim TOPLAMI : 222.199 204.248
Bu fasıl da kabul edildi.
318-A Harita Dairesi maaşları ve
çeşitli masraflar; 35.000
318- A faslımn TOPLAMI: 35.000
319 Dış memleketlerde bulunan
subaylarla Türkiye’de bulü-
nan yabancı subayların zam
lı tahsisatları:
Dış memleketlerde bulunan
ataşemiliterler ve diğer su
bay fevkalâde tahsisatlan 24.600 20.000
Dış memleketlerde bulunan
erlerin zamlı tahsisatı 12.000 6.000
319 ncu fasıl TOPLAMI; 36.000 26.000
Fasıl kabul edildi.
319-A Esir subay vesairenin maaş
ları ve tahsisatlan 63.400 63.400
319- A faslının TOPLAMI: 63.400 63.400
Fasıl kabul edildi.
İSTİKLÂİ. HARBİNDE MÜLKÎ TAKSİMAT, NÜFUS VE EKONOMİK DURUM
Fasıl Madde Tahsisat Çeşidi Önerilen Kabul Edilen
320 Yaverânı hazreti padişahı,

müstahdem ve mızıka
321 Askeralma daire ve şubeleri
maaşları 225.435 225.435
321-A Askerlik şubeleri kayıtları
nın yenilenmesi ve ciltlenmesi 10.000 5.000
Yedek ve müstahfız yokla
ması, hayvan damga ve sa
yım masrafı 100.000 20.000
Askerlik daire ve şubeleri
aracılığı ile satın alınacak ta
şıt araçlan parası 1.400.000 1.000.000
Celp ve terhis edilecek erat
masrafı 100.000
321-A faslının TOPLAMI: 1.610.000 1.025.000
İkinci kısmın TOPLAMI: 3.637.563 2.980.159
Kabul edildi.
Üçüncü Elısım
Daimî Masraflar
322 Muayenat (yiyecekler) 15.002.648 14.000.000
Ot, saman, yem 6.786.373 2.928.000
Yakacak ve aydınlatma 1.431.697 •1.317.600
322’nci faslın TOPLAMI: 23.220.718 18.245.600
Kabul edildi
323 Mualecat (İlâçlar):
Tıbbî Uâçlar 200.000 80.000
Veteriner ilâçları 100.000 30.000
323’ncü faslın TOPLAMI: 300.000 110.000
Kabul edildi
324 Giyim ve Teçhizat:
Erat giyim ve teçhizatı, ta-
limgâhtan çıkan öğrencilere
verilen teçhizat bedeli ve mu-
tabiye 5.787.772 4.536.500
Fasıl Madde Tahsisat Çeşidi Önerden Kabul Edilen
324 Top koşum ve semeri, süvari

eyeri, araba koşumu 300.000 120.000
Piyade, topçu, muhabere ve
istihkâm gereçleri alımı 500.000 40.000
Taşıt aracı, telsiz telgraf, pı
rıldak, telefon parçaları alımı 100.000 30.000
Oto parçalan ve akaryakıt
alımı 150.000 50.000
Satın alınacak ve onarılacak
uçak ve buna ait malzeme
parası 337.480 50.000
Hayvan satın alınması ve su
bay hayvam tazminatı 100.000 20.000
Araba onarım masrafı, satın
alınacak araba parası 100.000 40.000
324’ncü fasim TOPLAMI; 7.375.252 4.886.500
Üçüncü kısım TOPLAMI: 30.995.970 23.242.100
Kabul edildi
Dördüncü Kısım
Masarifi Muhavvile (Değişik
masraflar)
325 Onarım ve inşaat 150.000 120.000
325’nci faslın TOPLAMI: 150.000 120.000
326 Taşımalar, harcırah vesaire:
Genel taşıma 1.200.000 800.000
Piyade ve topçu silah ve cep
hane taşımalan 600.000 400000
Harcırah 300.000 250000
Müteferrika (öteberi) 324.910 169439
Kırtasiye 225.090 112931
Mefruşat 20.000
İcarlar 30.000 17870
Kurumlar teşkili, evrak, def
ter baskısı ve ciltlenmesi 25.000 laooo
155
Diploma dağıtımı ve ödüller 500 500

32Ö’ncı faslın TOPLAMI: 2.725.500 1.759.840
326’ncı fasla 10 ncu madde olmak üzere (mahkeme masrafları) na-
ımyle 6.000 lira ilâvesi teklif ve kabul edilince fasıl toplamı 1.765.840 lira
oldu.
327 Kitaplar ve risaleler 20.000 10.000
328 Maçka silah deposu amele
ücreti — —
Tecrübe ve muayene masra
fı 1.000 1.000
329 Örtülü ödenek 200.000 200.000
329-A Olağanüstü ödenek 4.659.798 3.980.206
329-B Cephe ve seferberlik zammı 12.273.336 5.996.520
İstihbarat teşkilâtı masrafı 106.470 53.000
Gerektiğinde verilecek ödül
ve para yardımı 30.000 30.000
329-B faslımn TOPLAMI: 12.409.808 6.079.520
329-C Özel fasıl — 1.000.000
329-C faslının TOPLAAH: — 1.000.000
4 ncü kısmın TOPLAMI: 20.166.104 13.156.566
GENEL TOPLAM 54.797.489 39.472.130
Böylece, 1921 yılı Millî Savunma Bakanlığı bütçesi kabul edilmiş ölü
yordu. Fakat, bir milletvekilinin önemli ve esaslı husüslara ayrılmak üze
re, Millî Savunma bütçesine 329-D adıyla yeniden açılacak bir fasla 500.000
hra konulması hakkındaki önergesi Maliye komisyonu tarafından kabul
\e Meclis genel kurulunda kısa bir tartışmadan sonra kabul edilerek 500.000
iiramn önergeye göre 329-D faslı adiyle Mülî Savunma bütçesine eklenme
si ve genel toplamın 500.000 liranın eklenmesiyle düzeltilmesine karar ve-
rUdi.
Askerî Fabrikalar Müdüriyeti Bütçesi;

Fasıl Madde Tahsisat Çeşidi önerilen Kabul Edilen
Birinci Kısım
330 Genel müdürlük memurları
maaş ve ücretleri 33.382 31.362
331
332 Genel Müdürlük Levazımı
Mefruşat
Aydınlatma
Isıtma
Kırtasiye 10.000 5.000
Birinci kısmın TOPLAMI: 43.382 36.362
333, 334, 335’nci fasıllara para ayrılmamıştır.
336 Fabrika Memur ve Müstah
demi Maaşları Usta ve Ame
le Yevmiyesi
Fabrika memür ve müstah
demi maaşlan, usta ve ame
le yevmiyesi 738.674 738.674
Ecnebi ustalar
336’ncı faslın TOPLAMI: 738.674 738.674
Üçüncü Kısım
Daimî Masraflar
337 Müayenat, yakacak, yem 47.010 47.010
Giyecek, teçhizat, mutabiye 9.906 9.906
Benzin, koşum, yağ
338 Çeşitli masraflar
Ordu için yapılacak çeşitli
cephane ve bunlara ait ipti
daî madde ve silah masrafı 552.916 552.098
İSTİKLÂL HARBİNDE MÜLKİ TAKSİMAT, NÜFUS VE EKONOMİK DURUM 157
Madde Tahsisat Çeşidi Önerilen Kabul Edilen
2 Değiştirilecek ve yenilene
cek aletler, tezgâh ve silah
onanmevi masraf ve yevmi-
yesi 10.818 20.818
3 İnşaat ve onarım 15.000 15.000
4 Matbu evrak — —
5 Harcırah 50.000 50.000

6 İçinde bulunulan ay masrafı — —
7 Tıbbî ilâçlar — —
S Silah ve malzeme taşınması 100.000 100.000

9 Tecrübe ve muayene masrafı 6.000 6.000
10 Avrupa’ya gidecek öğrenci
masrafı
11 Müteferrika (öteberi) 100.000 20.000
338’nci faslın TOPLAMI; 834.734 763.916
338-A Kurulacak Kumaş ve Debağ
Fabrikalan Masrafları ve
Sermayesi:
1 İplik fabrikası yapım mas
rafı ve sermaye 90.000 90.000
2 Mensucat fabrikası yapım
masrafı sermayesi 90.000 90.000
3 Debağ fabrikası yapım mas
rafı ve sermayesi 70.000 70.000
338-A faslımn TOPLAMI: 250.000 250.000
Bir milletvekilinin teklifi üzerine bu fasla 20.000 lira daha eklenerek
(Kilimli kömürleri için) fasıl, 270.000 lira oldu.
339, 340, 341’nci fasıllara ödenek ayrılmamıştır.
342 Olağanüstü tahsisat 33.714 31,254
342-A Seferberlik zammı 16.920 16.200
Kabul edüdi
Başkan; numarasız özel bir fasıl vardır. 1.851.270 lira. Selâhattin
Bey; “Millî Savunmayı memlekete hizmet esasım teşkil edecek küVvayi
daimeyi (devamlı kuvvet) vücuda getirecek bir fasıldır. Bunun hakiki is
mini koyamadık; mahremdir dediler; sonra söylerim” dedi. Bu da kabul
edildi.
Millî Savunmaya bağlı deniz bütçesinin oturumuna başlanıldı.

Fasıl Madde Tahsisat Çeşidi önerilen Kabul Edilen
Birinci Kısım
Muhassasat
306 Maaşlar:
1 Vekil ve müsteşar —
2 Daire başkanma özel makam
maaşı 240
3 Subaylar ve askerî menmlr
ve erat maaşı 32.020 38.900
Sivil memurlar maaşı 1.956 1.152
Ecnebi memur maaşı —
Görevle veya tahsil için gön
derilecek subay olağanüstü
tahsisatı 8.000
7 Müstahdemler ve müteferri
ka (öteberi) 1.872 2.052
8 Komodorlar ve merkez li
man başkanları 360 360
306’ncı faslın TOPLAMI: 44.448 42.466
307 Muayenet:
1 Yemek ve ziyafet —
2 Tayinat 65.696 65.696
307’nci fasiın TOPLAMI: 65.696 65.696
308 Melbusat: 25.947 25.947
Birinci kısmın TOPLAMI: 136.091 134.107
İkinci Kısım
Masraflar
309 Müteferrika 3.490 3.490
309’ncu faslın TOPLAMI: 3.490 3.490
309-A Aydınlatma ve ısıtma 7.745 7.745
309-A faslının TOPLAMI: 7.745 7.745
310 Daimî Masraflar:

1 Çeşitli sefain ve levazım
masrafı 3.000 4.500
2 Sefain, silah ve parçalan
onarım masrafı 2.000 2.000
3 Levazım ambarları amele
ücretleri 300 300
4 Binalann onanmı 1.000 1.000
5 Tıbbî ilâçlar 500 500
6 Eğitim cephanesi
7 Devri çark (gemilerin işlet
me masrafları 50.000 50.000
310’ncu faslın TOPLAMI: 56.800 58.300
310-A Nakliyat (Taşımalar) 35.000 35.000
310-A faslının TOPLAMI: 35.000 35.000
Milletvekili Selâhattin Bey 15.000 lira düşülmesini istedi. Meclis tara
fından kabul edilerek 310-A faslı 20.000 lira olarak kabul edildi.
311 Çeşitli Masraflar:
1 Top alet ve edavatı — —
2 Muharebe cephanesiyle ni
şancı yetiştirmeye mahsus
cephane — —
3 Kitaplar ve risaleler, harita,
edavatı fenniye — —
4 Şamandıralar onarım ve bo
yama masrafı — —
5 Uçak ve uçak onanmı — —
6 Akla gelmeyen masraflar — —
7 Buharî-i Şerif hocaları ve
tekkeler — —
8 Örtülü ödenek — —
9 Kırtasiye 914 914
10 Harcırah 5.000 5.000
L1 Limanlar faaliyeti * 2.000 2.000

312 Yapım ve Satmalma ve Ye
niden İnşa Etmek:
1 Römorkör, mavna, duba be
deli
2 Torpido alet ve edavatı
3 Telsiz telgraf ve telefon
teçhizat ve onanmı 500 500
4 Değiştirilerek yeniden yapı
lacak makine ve eğitim san
dığı
5 Yeni yaptırılacak şamandıra
ve alâmetifarika masrafı 2.000
6 Bina inşaatı 2.000
312’ııci faslın TOPLAMI: 2.500 2.500
İkinci kısmın TOPLAMI: 113.449 115.449
Üçüncü Kısım
313 Fenerlerin inşa ve işgaliye
masrafı 5.000 5.000
313’ncü faslın TOPLAMI: 5.000 5.000
Üçüncü kısmın TOPLAklI: 5.000 5.000
Dördüncü Kısım
314 Deniz basımevi personel
maaşı
315 Deniz basımevi masrafı
315-A Olağanüstü tahsisat 97.689 117.705
315-B İcraat
315-C Seferberlik ve cephe zammı 72.432 72.072
315-A, B, C fasıllarının
TOPLAMI: 170.121 183.777
Dördüncü kısım TOPLAMI: 170.121 183.777
GENEL TOPLAM: 424.661. 418.333
Deniz şubesi için 418.333 lira Meclis tarafından kabul edildi.
Millî Savunma Fabrikalar Genel Müdürlüğü, Deniz Şubesi bütçeleri
genel toplamı, eklemeler ve çıkarmalar yapıldıktan sonra 44.160.058 lira
olmak üzere kabul edildi.
İSTİKLÂL HARBİNDE MÜLKİ TAKSİMAT, NÜFÜS VE EKONOMİK DURUM
161
d. Ordu Maaşlanyle Cephe Zamlannın Verilmesi Hakkındaki Kanun:

25 ekim 1920 tarihinde cephe ve seferberlik zammı kanunu kabul edil
mişti. Bunun gerekçesinde genel olarak subaylarla, ordu personel maaşla-
nmn pek az olduğundan, bunları pahalılıktan kurtarmak ve geçinmelerini
sağlamak esasına dayanmaktaydı. Subay hizmetlerinin olağanüstü oldu
ğu, cephede düşman top ve tüfek ateşleri karşısmda bülundukîanndan,
kendüerini bu durumda bırakmamn uygun görülmediği ileri sürülerek bir
kanun çıkarılmış ve uygulanmıştı.
Ancak, kanunun cephe karargâhları ve cephe gerisi maddesinde bir
yanlış anlama vardı.
Geçen sene çıkan seferberlik ve cephe zammı kanunuyle yeni önerilen
kanun arasında fark şöyleydi: Kendi rütbesi üzerinden maaş alanlara
maaş farkının yarısı verilecekti. Bundan 700.000 lira tasarruf elde edüi-
yordu. Seyyar ordunun dışında bulihıan menziller, okullar vesair erler
ve subaylardan belirli bir miktar kesinti yapılmasıyle hâzinenin istifade
ettiği miktar 5.000.000 lirayı bulmakta idi. Ve makam maaşı kesintileriyle
6.300.000 lira kesilmiş oluyordu.
Bu kanunla Millî Savunma bütçesi 44.000.000 liraya indirilmiş oluyor
du. Eğer bu azaltma yapılmasaydı bütçe 57.000.000 liraya varıyor böylece
13.000.000’luk bir tasarruf sağlamyordu.
Cephe zammı, ancak düşmanla temasta bulunan birliklere, temas et
tiği zamanlara mahsus olmak üzere verilecekti. Bünda alaya kadar birlik
ler dahildi. Karargâhlar ve komuta heyetleri ve kıtada gerçek olarak mu
harebeye katılan kıta komutanları faydalanacaktı [1].
25 ekim 1920 tarihli kanunun bir maddesindeki tereddüdün aydınla
tılması için bir öneri vardı. Kanun ibaresindeki belirsizlUiten yararlamla-
rak cephe gerilerine, sabit hizmetlere bakılmaksızm bütün subay ve erle
re aym muamele yapılarak, seferberlik ve cephe zammı verüiyordu. Millî
Savunma Bakanlığı bu belirsizlik için Büyük Millet Meclisine başvurdu.
Eğer bu çıkacak olursa, şimdiye kadar verilmiş maaşların geriye alınması
lâzım gelecekti. Bunun da zamam değildi.
Yapılan tartışmalardan sonra 28 nisan 1921 günü, ordu maaşları ile
cephe zamlarının verilmesi hakkındaki kanun Mecliste onaylandı.
e. Müzoyyel {Çıkan Kanun Eki) Kanun :
24 nisan 1921’de Bakanlar Kümlu önceki alınan miktarlara ilâve et
mek suretiyle, 1921 senesi sonuna kadar 3.000.000 liralık daha tahsisat
istedi.
[1] Cephe zammı beş lira idi.

1921 yıh genel bütçesinden yalnız Millî Savunma Bakanlığı bütçesi

onaylanmış, diğer devlet dairelerinin bütçe incelemeleri henüz Mechs ta
rafından onaylanmamıştı, önceden mart ve nisan aylan için verilmiş olan
10.000.000 liralık tahsisata ek olarak, mayıs ayı için de Millî Savunma
hizmetlerinden başka, genel hizmetler için 3.000.000 liralık tahsisata daha
ihtiyaç olduğu, hükümet tarafından ileri sürülmekteydi.
Yapılan tartışmalardan sonra; önceki avans kanunlarından, Millî Sa
vunma için karşılık tutulmuş hizmetlerden 4.000.000 liranm, bu defa diğer
devlet dairelerine tahsisi ve değiştirilmesine karar verilerek bir kanun çı
karıldı.
f. 1921 Temmuz Ayı Avans Kanunu :
2 temmuz 1921 günü Mecliste yine bir avans kanunu müzakeresi baş
ladı. Hükümetin Meclise sunduğu gerekçeye göre:
28 şubat 1921 ve 30 nisan 1921 tarihli kanunun gerekçesine, mülkiye
daireleri hizmetlerine ayrılan 10.000.000 lira ile idare edildi ise de elde ka
lan miktar, haziran maaş ve masraflannı sağlamaya yetersizdi. Genel büt
çenin onaylanması da ağustos ayı sonunu bulacağı sanıldığından ağustos
sonuna kadar yapılacak genel hizmetlere yeteceği samlan daha 10.000.000
liranın tahsisi istenmekteydi.
Hükümet, mayıs başından beri Millî Savunma Bakanlığından başka,
maaş ve masraflarını 30 nisan tarihli kanunla tahsis edilen 4.000.000 lira
ile yapmıştı. Halbuki bu para ile masrafların hepsinin karşılanmasına ola
nak yoktu. Masraftan bir kısmı tedahüle kaldığı gibi, haziran maaşlarını
tahakkuk ettirebilmek ve haziranda meydana gelen ihtiyacı ve tahsisat
noksanım da göz önünde bulundurarak, genel bütçe onaylamncaya kadar
10.000.000 liralık askerî olmayan bir tahsisat lâzımdır. Yapılan tartışma
lardan sonra kanun kabul edildi.
g. Genel Bütçe Kanunu :
1921 malî yılı genel bütçesi, ancak malî senenin sonunda Büyük Millet
Meclisine sunülabildi.
2 şubat 1922 günü maddelerin tartışılmasına başlandı. Maliye Baka
nı, bakanlığımn kayıtlar bakımından hesap işlemlerini tamamen toparla-
yamayarak birtakım noksanlar içinde bulunduğunu, bu memleketin malî
hayatı boyunca yalnız bu senelere mahsus olmak üzere değil, her zaman ve
özellikle harp senelerinde bütün kayıtlarının noksanlarla dolu olduğunu,
bunun en büyük sebebinin seyyar halde bulunan ordu hesaplannm alına-
mamasından üeri geldiğini söyledi.
2 nisan 1921 günü Büyük Millet Meclisinin onayladığı bütçe ile Millî
Savıınma Bakanlığına 44 milyon küsur lira tahsis edildi. Bu bütçe Millî
Savunma Komisyonunun yaptığı incelemeler sonucunda tespit ettiği bir
kadroya dayanmaktaydı.
Ayrıca, 3.600.000 lira maaş ve 6.400.000 lirada seferberlik faslına ek
lenerek, Millî Savunma tahsisatı 54 milyon küsur liraya çıkarılmış oluyor
du. Gerek sonradan ilâve edilen miktar, gerek sene içinde ordunun yeni
teşkilâtından meydana gelen çoğalma dolayısıyle. Millî Savunmamn genel
hizmetleri için bir sene içinde kabul edilen para yetmediğinden tabiatiyle
havalesi kesilip yerine gönderilemiyordu. Bundan dolayı borç vardı. Ve
hak sahipleri ortadaydı. Bu yüzden Maliye Bakanlığı son aylara ait maaş
ların havalesini verememekteydi.
Maliye komisyonunun tespit ederek 1921 temmuzundan itibaren Uy
gulamasına geçilen mülkî hizmetler kadrolan için bütçeye konan tahmin
ler 31.000.000 lira idi.
Fakat Meclis, malî senenin son ayına kadar mülkî hizmetlere
20.000.000 liralık avans vermişti. Maliye Bakanlığı bu esaslar içinde şubat
sonuna kadar genel hizmetleri kapayamamış, son ayların havalelerini taşra
teşkilâtına gönderememişti. Çünkü, bu 20.000.000 liradan tahsisat bakiyesi
kalmıştı. Bu bakımdan, en az bir hesapla 5.000.000 lira daha verilmesi ge
rekmekteydi.
Maliye Komisyonunun tutanağına göre; Meşrutiyetin başından beri
zamamnda, yani malî senenin başlamasından dört ay önce verilebilmiş lis
teler de dahil olduğu halde, 1915 -1916 seneleri hariç olmak üzere, hiç bi
rinin ait olduğu senenin gelmesinden önce Meclis tarafından incelenerek
onaylanması mümkün olamamıştı. 21 şubat 1922 gününe kadar hükümet
tarafından verilmemiş olan 1922 malî senesi için düzenlenecek bütçe ne
kadar gayret edilirse edilsin, en iyimser bir tahminle, gelecek senenin ikin
ci yansından önce yetiştirilemeyecekti.
Gerçek olarak içinde bulünduğumuz yıl bütçesi (1921 bütçesi)
52.285.000 lira gelir. 77.325.399 lira 50 kuruş gideri kapsıyordu. Maliye ko
misyonuna ait olan bu sayılarla. Bakanlar Kurulunun düzenleyerek ver
miş olduğu gelir bütçesi arasında önemli farklar vardı. Bunların başlıcası
gümrük rüsumu tahminleriyle, henüz sonuçlanmayan gelirleri çoğaltacak
kanunlann bu sene içinde tam olarak uygulanmamış olmasıydı. İthalât
gümrüğündeki azalma, gelirlerin eksilmesine rağmen millî ekonomi için
bir nevi iyilik sağlamıştı. Yani, ihracat ve ithalât toplamımn azalması,
normal olarak Gümrük rüsUlnunun da azahnasıyle beraber, ithalât ve ih
racat rakamları arasındaki farklar da bir önceki seneye göre pek azalmıştı.
Ancak, 1921 malî senesi yılı ticarî faaliyeti, evvelki seneye nazaran pek
çok eksilmişti. 1922 yılı ilkbaharında bir ekonomik bunalımın çıkmasma
meydan vermemek için, memlekette mevcut ham maddelerle üretilen mad
delerin ihracım kolaylaştırmak, bu konudaki tedbirlerin hızla alınması ge
rekmekte idi. Bu tedbirlerden biri, limanlara giden taşıma araçlanna hiç
bir sebeple el konulmaması, ancak limanlardan memleket içine sevkedile-
cek mühimmat ve askerî maddeler için tutulacak taşıma araçlannın üc
retle kullanılması, özellikle askerî eşya getirince limamn ticarî eşya taşı
mak üzere serbest bırakılmalannın emniyet altına alınması kesin olarak
lüzumlu görülmekteydi.
içinde Bulunulan Senenin Bütçe Açığının Miktarı:
25.039.899 lira 50 kuruş idi. Gerçi bu açığm önemli bir kısmı bütçe
tasarrufu ile azalacak ise de, geçen seneden devreden açık buha eklenince
toplamı küçümsenemezdi.
Bu açığın gelirini artıracak vergi kanunlanyle ve yapılacak tasarruf
larla azalacağı düşünülmekteydi. Fakat gerçek olan durum, gelir ve gi
derlerin dengeli olmayışı idi. Çünkü, bir çok sebepler ve faktörlerden ötü
rü memleketin ekonomik durumu durgundu. Başhca vergi kanunlanmn
esaslı surette ıslâhı ve daha verimli bir .şekle sokulması ve malî siyasetin
açık olarak tespiti lâzımdı.
Bugünkü hükümet teşkilâtıyle ekonimik bünye orantılı değildi. Ana-
yasamn ruhu ile çelişiyordu:.
İdarî ve siyasî bağımsızhğm savunulmasmda gösterilen millî yeterlili
ğin, malî ve ekonomik sahaya çevirmesine karar verildiği takdirde, bu
sektörlerde de büyük başarılar sağlanabilecekti, özellikle ortam buna uy
gundu.
Masrafların esasım Millî Savunma bütçesi teşkü etmekte, diğer sek
törlerde genel olarak masrafların hepsi maaşlara gitmekteydi. Bu hususta
üretme bakımından bir şey ayrılamamıştı.
Harp masrafları dolayısıyle memleketin diğer ihtiyaçlarına yetişile-
memekteydi. Çünkü, henüz hükümet teşkilâtına, gerekli, gerçek ve pra
tik bir ekonomik bünye verilememişti. ^
Genel masraflara, gelirlerin yetmemesi sebebiyle ortaya çıkan hakikî
açık miktarı, ancak kesin hesap sonucunda bilinecekti. (Bu kesin hesap he
nüz yapılamamıştı) Bu açığa karşı şimdilik bulunabilen çare borçlanmay
dı. BUnun için bilinen yollardan başka imtiyaz verilmiş ve verilecek şirket
lerden vermekte oldukları veya verecekleri vergUer veya hükümet hissesi
karşılık gösterilerek, yahut daha başka karşılıklar gösterilerek kısım kı
sım borçlanma yapılması mümkündü.
İSTİKLÂL HARBİNDE MÜLKÎ TAKSİMAT, NÜFUS VE EKONOMİK DURUM 165
Bunların dışında esasen iç borçlardan ibaret olan açık, gelecekte bir

tekel geliri karşılık göstererek ve alacaklılar vekillerinden kurulacak bir
idare meclisi tarafmdan ve banka aracılığı ile usulüne göre alma ve tediye
olunmak üzere, bir iç borçlanma da dikkate almabilirdi.
Asıl sorun, gelecek senede de millî hedefe bir an önce varmak için fe
dakârlıktan çekinmeyen Türk milleti namına, bütçenin önemli bir kısmı
Millî Savunmaya ayrılır, düşman işgali altında bulunan memleket arazisi
kurtarıldıktan sonra, bütün belirecek açıkların yok edilmemesi, elde edile
cek yeni gelir harbin sona ermesiyle meydana gelecek büyük tasarruf
önünde iş bile sayılmayacaktı. Yalnız İzmir gümrük gelirinin bu açığı kar
şılayacağı düşünülüyordu.
Gereken malî reformlara girişmek, üıetimi artırmaya teşebbüs etmek,
millî hedefe doğru koşmak şartıyle bütçe açığı, sonımlulüğu alınmış olan
işin büyüklülüğü önünde küçümsenmeyen ve özellikle amaca ulaşılmcaya
kadar devam edecek geçici bir sıkıntıdan ibaret kalacaktı. Ancak; mevcut
şartların olduğu gibi devamı halinde, ekonomik ve malî bunalımların da
takibi gecikmeyecekti.
Bu kanun, 26 şubat 1922 günü Büyük Millet Meclisinin onayından geç
ti.
1921 malî jnlı, bir avans yılı olarak geçmiş ve ortaya çıkan malî bozuk
luklar bÜ3nık zorluklar yaratmıştı.
h. MiZ.’î Savunma Bütçjsine 2.000.000 L\ra Verilmesine Dair İCanun [II:
Askerî amaçlara uygun hareket edebilmek. Millî Savunmanın acele
ihtiyaçlarına sarfedilmek için paraya şiddetle ihtiyaç vardı.
Bakanlığa ayrılan paranın hepsi sarf edilmiş, elde hiç para kalmamış
tı. Parasız Millî Savunma hizmetleri nasıl döndürülecekti. Yarm herşey
durabilirdi. Subaylar gelmiş, harcırah istemekteydi. Bu nedenle Millî Sa
vunmanın acele ihtiyaçlarına sarf edilmek üzere 2.000.000 lira avans veril
mesine dair kanun 30 ocak 1922 günü Büyük Mület Meclisi tarafından onay
landı.
3. 1922 Yıh Bütçesi [2]:
Bu yıl içinde de toplu bir bütçe yapılmamış ve parça parça çıkarılan
avans kanunlan ile malî durum idare edilmişti.
Bu yıl hükümet tarafından sekiz defa avans kanunu şeklinde hazırla
nan bütçe kanunlan Meclise gönderilmiş, her avans kanununda istenen pa-
[1] Türkiye Büyük Millet Meclisi, Zabıt ceridesi, Cilt XVI., s. 164.
[2] Türkiye Büyük Millet Meclisi, Zabıt varakası. Cilt XVII, s. 103, 170, 191.
1 66 TÜRK İSTİKLÂL HARBİ İDARİ FAALİYETLERİ
ra verilmek suretiyle, memleketin mülkî ve askerî ihtiyaçları giderilmeye

çalışılmıştı. Bu kanunlarla toplam olarak 22 şubat 1923 günü Büyük Mület
Meclisi tarafmdan 87,735.573 liralık bütçe kanunlan çıkanimış, bühdan
Millî Savunma Bakanlığına 49.207.924 lira aynimıştı.
4. Dış Memleketlerden Yapılan Para Yardımları:
a. Genel:
Malî ve ekonomik durum nedeniyle korkunç bir borçlanma ve kapitü
lasyonlarla acıklı bir halde bulunan Osmanh Devleti, bu ağır yük altında
ezilmekteyken Birinci Dünya Harbinin büyük baskısı altında İmparatorluk
çökmüş ve perişan bir hale düşmüştü.
Sivas Kongresi öncesi ve sonrası, Kuvayi Milliyenin çarpışmaları sıra
sında millî heyetlerin halktan topladıkları para ve bağışlar, Kızılay yardım
ları, el konarak bankalardan alman paralardan bir kısmımn kullamlmasıy-
le ihtiyaçlar sağlanmaya çalışılmıştı.
Sivas Kongresinden sonra da para tedariki için her çareye baş vura
rak askerî makamlarca Kuvayi Milliye müfrezelerinin desteklenmesi ola
nağına sahip ülerin para ve mal yardımlarımn artırılmasına çalışılmıştı.
Büyük Mület Meclisi Hükümeti kuruluncaya kadar İstanbul Hüküme
tinin bütçe ödenekleriyle yetinilmiş, millî hükümet kurulduktan sonra da
çıkarılan avans kanunlanyle gelir sağlanmaya çalışılmıştı.
b. Rusyanın Para Yardımı :
1920 Yılında Rusya'dan Alınan Paralar [Jl;
Büyük Millet Meclisi Başkanı Mustafa Kemal Paşa’mn 26 nisan 1920
gününde Sovyet Rusya hükümetine gönderdiği birinci önerisinde, silah ve
cephane üe para da istenmişti. Silah ve cephane yardımları, özel konusun
da yazılmıştır. Para yardımına gelince:
Sovyet Rusya Dışişleri Halk Komiseri Mösyö Çiçerin 16 mart 1921
tarihinde Türk Dışişleri Bakam Bekir Sami Bey’e yazdığı mektupta [2]:
Sovyet Rusya Cumhuriyetleri hükümeti, Türkiye’nin ekonomik kal
kınmasına bir dayanak olmak düşüncesiyle Türkiye Hükümeti temsilcileri
nin isteklerine uygun Türkiye’ye, 1921 yılında başlamak üzere birçok yıl
lar boyunca her yıl 10 milyon altın ruble verilmesine karar verildiği bil
dirilmişti. Bu karar ile uygulanması arasındaki farklar konu sonunda açık
lanmıştır.
[1] Harp Tarihi Arşivi, No. 1/105, Dip. 5, G. 1, Dos. 21, Hc. Kis. 259, F. 2. .
[2] T. C. Genelkurmay Harp Tarihi Dairesi Bşk. lığı, Türk İstiklâl Harbi C. II,
Batı Cephesi Ks. 2, Ankara, Gnkur. Basımevi, 1965, s. 169.
İSTİKLÂu HARBİNDE MÜLKİ TAKSİMAT, NÜFUS VE EKONOMİK DURUM 167
Üç yıl içinde gönderilen paraların ayrıntılanna girmeden önce, Rü's

parasının Osmanlı parasına göre değeri hakkında bir fikir verilmesi uy
gun olur [1].
1920 yılı rayicine göre kasım ayının başından lO’ncu gününe kadar
on rublelik bir Rus altınının Osmanlı kâğıt parasıyle 580 - 585 kuruş ve bu
ayın li’nci gününden 20’nci gününe kadar 585 - 600 ve 21’nci gününden
sonuna kadar ise 600 - 685 kuruş idi.
İlk Gelen Altı Sandık Altın Ruble [2]:
8 eylül 1920’de Celâlettin Arif Bey’in de bulunmasıyle Doğu Cephesi
Kurmay Başkanlığı ve levazım heyetleriyle Rusya Elçilik Kâtibi ve Ata-
şemiliteri önünde altı sandıktan üçü açılmış ve ağırlık olarak kayıt ve tes
pit edilmişti.
Tartılan miktar toplam olarak 200 kUo 35 gram altın idi. Geri kalan
üç sandık açılmamış, bunlan elçilik heyeti beraber götürmüştü.
Doğu Cephesi Komutanlığı, bu altınların (açılan sandıklardaki) cep
he emrinde kalması isteğinde bulunmuş, buna karşılık Mustafa Kemal Pa
şa 6 ekim 1920 gününde Rusya’dan bir milyon altın rubleyi almağa giden
kurye subayı İbrahim’in getireceği rublelerin cephede kalmasını, altınların
gönderilmesini bildirmişti.
İkinci Defa Gelen Bir Milyon Altın Ruble [3]:
Ayrıca, 1920 yılı eylül ayı içinde Rusya’dan gönderilen deniz motorla
rının birisinde bir milyon altın ruble Trabzon’a gelmiş ve Doğu Cephesi
Komutanlığının Trabzon’daki tümene verdiği emir üzerine, 9 ekim 1920
günü Trabzon’dan hareket eden kamyonlarla Erzurum’a gönderilmişti.
Üçüncü Defa Gelen Bir Buçuk Milyon Altın Rüble;
17 aralık 1920 günü Tuapse’den Trabzon’a gelen bir motorla, önceden
Moskova’ya gönderilen Teğmen Bekir tarafından, beheri 10 rublelik 150.000
adet yani bir buçuk milyon altın ruble getirildi. Bu paradan 100 adedinin
Moskova’da bulunan Bekir Sami Bey tarafmdan ve ayrıca 100 adedinin
Rize mebusu Osman Bey tarafından alınarak Tuapse Konsolosuna verildi
ğini Teğmen Bekir söyledi.
1920 yılında Rusya’dan alınan paraların toplamı:
Yukarda açıklandığı gibi 8 eylül 1920 günü Doğu Cephesine altı san
dık altın gelmişti.
[1] Cumhurbaşkanlığı Arşivi, No. A-10-0-3, Dos. 44, Fihrist 18.

[2] Cumhurbaşkanlığı Arşivi No. A-10-0-3, Dos. 44, Fihrist 18.
[3] Harp Tarihi Arşivi, No. 1/4482, Dip. 2, G. 5, Dos. 29, Kis. 721, F. 3.
68
1920 yılı eylül ayı içinde bir motorla Trabzon’a bir milyon ruble da
ha gelmiş ve Erzurum’a gönderilmişti. Btüılardan başka, 17 aralık 1920
günü Tuapse’den Trabzon’a bir motorla bir buçuk milyon altın ruble ge
tirmişti.
Bu altmlarm toplamı:
6 sandık altm (sayısı belli değil)
1 milyon altın ruble (birlik)
1,5 milyon altm ruble (birlik)
Sandıklar hariç, gelen para toplamı 2.500.000 birlik altın ruble idi.
Bunlar lO’luk ruble olarak da 250.000 altm ruble tutmaktaydı.
Bunlardan ayn olarak, Gümrü’de bulunan Rusya Müttefik Cumhuri
yetleri Şûraları vekili tarafmdan, Erzurum’daki askerî okullar ve sanayi
tesisleri için 50.000 altm ruble ve Azerbaycan Şûralar Cumhuriyeti adına
da 100.000 Osmanh altım bağışlamışlardı. Kâzım Karabekir Paşa bu yar
dımlara teşekkür ederek durumu 1 aralık 1920’de Millî Savunma Bakan-
lığma büdirmişti [1].
1921 Yılında Rusya'dan Alınan Paralar:
Moskova’da bulunan Türk delegeleri Ruslarla yaptıkları müzakere
lerde, 150.000.000 altm ruble istediler. BUna karşılık Ruslar senede
10.000.000 ruble vermeyi kabul ettiler [2].
16 Mart 1921 tarihli Moskova Antlaşmasının lO’ncu maddesine göre
“1921 senesinden itibaren birçok seneler devam etmek üzere Türkiye’nin
iktisaden yükselmesi için 10.000.000 ruble verilmesine Rus hükümetinin
karar verdiği.....” bildirildi.
Yusuf Kemal Bey’in Getirdiği Paralar:
Yusuf Kemal Bey beş arkadaşıyle 28 nisan 1921 günü Rusya’dan
Kars’a geldi. İlk taksit olarak her biri 10 altm rublelik 400.000 adet Ru)s
rublesini beraberinde getirmişti [3].
Maliye Bakam 30 nisan 1921’de Genelkurmay Başkanlığına gönderdi
ği bir yazı ile; Kars’a gelen 400.000 onluk Rus altımmn savaşın ağır yü
künü taşıyan Batı Cephesinin ihtiyaç ve istekleriyle harp mühimmatı için
görülen önemine göre en çabuk araçlarla Ankara’ya gönderilmesini rica
etmişti [4].
[1] Harp Tarihi Arşivi, No. 1/4283, Dolap, 9, Göz 4, Klasör 550, Dosya 18,
Fihrist 26.
[2] Yusuf Kemal Tengirşenk, “Vatan Hizmetinde” adh kitabından.
istiklâl HARBİNDE MÜLKİ TAKSİMAT, NÜFUS VE EKONOMİK DURUM 169
Ali Fuat Pa§a’mn Bir Şifresi [1]:

Moskova Antlaşmasının imzasmdan sonra verilen 5.160.000 altın rub
lenin dÜrumu ve Rus hükümetinin tutumu haklnnda Türkiye’nin Moskova
Büyükelçisi Ali Fuat Paşa, 15 temmuz 1921 tarihinde Dışişleri ve Maliye
Bakanlıklanna aşağıdaki şifreyi göndermişti (aynen):
Şifre
Dışişleri Bakanlığma
Maliye Bakanhğma
“1. Moskova Antlaşmasmm imzasından sonra Sovyet hükümetinin
karşılıksız vermesini vadettiği 10.000.000 altın rublenin, bu yıla ait kısmın
dan 4.000.000 altm rtıble alınarak Trabzon Komutanı Seyfi Bey’e gönde
rilmiş ve 1.160.000 rublenin de Dışişleri Bakanlığımn ....... tarih ve .......
numarah şifresiyle bildirilen emri gereğince. Alman cephanesi ve fişek
yapmaya mahsus aletler ve edavat satın alınması için Ahnanya’ya gönde
rilmiş olan Ataşemiliter Saffet Bey’e verilmek üzere Sovyet hükümeti ta
rafından Stokholm’a transferi yapılmış ise de, henüz bu paramn Saffet
Bey tarafından teslim almdığına dair bilgi alınamamıştır.
Bunlardan maada, 14 mayıs 1921 tarihinde 240.000 altm ruble alınmış
ve bu para elçiliğin malî sene masraflarıyle, esirlerin gönderilmesi ve nak
liyat ücretleri karşılığı olarak şimdilik burada alıkonulmuştur. Bu senenin
taksidinden henüz alınamayan, 4.600.000 rubledir. Ataşemiliterimize, önce
760.000 altın ruble verilmesi kararlaştınimış ise de sonradan Berlin tem
silcimiz ile adı geçen kişinin gösterdiği lüztCma binaen, daha 400.000 altın
ruble Sovyet hükümetinden havale ettirilmiştir.
2. Bu senenin taksidinden geri kalan 4.600.000 altın rublenin alm-
ması için pek çok kereler teşebbüslerde bulunulmuş ise de, başarı sağlana
mamıştır. Verilen cevaplarda vaad olunan yıllık paranın bir gün gelip de
'Türkiye tarafından ya aynen veya karşılığı alınmak üzere verileceği dü
şünülmüş, bunun için Oltu madenlerinin imtiyazım teklif etmek gibi
muamelede bulunulmuştur. Gerek bu muameleye ait ve gerekse Dışişleri
Bakanlığının olağanüstü ihtiyaçlarımıza karşılık istikraz veya diğer suret
le Rusya’dan istediği 50.000.000 altın rubleye karşılık öne sürdükleri ko
şullar ve bu husustaki görüşler, 30 mayıs ve 10 haziran tarihli şifrelerle
arzedilmişti. Bu hususa henüz cevap alınamadığından 50.000.000 altın
ruble hakkmda yeni bir işleme teşebbüs edilmemiş ise de, geri kalan
4.000.000 altın rublenin alınması için teşebbüslerden geri durulmamış, fa
kat, bu kerre verilen cevapta Rusya içinde baş gösteren pek büyük kıtlık
tan dolayı şimdi bu paranın verilemeyeceği bildirilmiştir.
[1] Dışişleri Bakanlığı Arşivi, 2/c (6) (1).

işbu para yardımından dönüş keyfiyeti AvrupalIlarla son zamanda

girişmiş olduğumuz siyasî ilişkilerden, birçok teminatımıza rağmen halâ
şüphe edilmekte bulunulmasına dayanmış olduğunu hissetmekteyim. Eğer
bu şüphelerin giderilmesinde başarı sağla mrsa ve ......................tarihli
istikraz hakkındaki tekliflerine az çok uygun cevap verilirse, yeniden Rus
ya’dan para tedarikinin mümkün olabileceğini zan ve tahmin etmekteyim.
3. Esirlerin şevki ve nakliyat komisyonları tarafından verilecek he
sap sonucunda Elçilik kasasında ihtiyaçtan fazla para mevcut olduğu tak
dirde derhal takdim olunacaktır.
4. Moskova elçiliğinin kurulmasından evvel müteaddit kişilerin Rus
ya hükümetinden alıp Türkiye’ye götürdükleri paramn miktanm da kont
rol etmek üzere elçiliğin kurulmasından önce, kimlere, ne cins ve ne mik
tar para verilmiş olduğu Rusya hükümetinden sor'tümuştur. Alınacak ce
vap derhal arzolunacaktır”.
Yüzelli Bin Altın Ruble:
3 ağustos 1921 günü Millet Meclisi Başkam Mustafa Kemal Paşa ta
rafından, 3 ncü Kafkas Tümeni Komutanhğına gönderilen bir emirde;
Rusya’dan Trabzon’a gönderilmiş bulunan 150.000 altın rublenin en çabuk
ve güvenilir bir araçla Ankara’ya gönderilmesi istenmişti. Bu konuda Ma
liye Bakanhğının şimdiye kadar verdiği direktiflerin üzerine ne yapıldığı-
mn ve bu güne kadar yola çıkarılmamış ise hemen çıkanimasımn ve sonu
cunun makine başında beklendiği de bildirilmişti.
9 ağustos 1921 günü 3 ncü Tümen Komutanlığından Genelkurmay
Başkanlığına, Trabzon muhasebesiyle anlaşarak 12 sandık içinde 72.000
kızıl emanetin (altının) gereken tedbirler alınarak 9 ağustosta bir motorla
yola çıkarıldığı bildirildi.
15 eylül 1921 günü Merkez Ordusu Komutanlığından bildirildiğine gö
re de, 58.000 Rus altımmn 13 eylül 1921 günü sabahı koruyucu tedbirler
alınmak üzere, Havza’dan Ankara’ya yola çıkarıldığı bildirilmiştir.
(Yukarıdaki bilgiye göre, ı50.00 altın rubleden gönderilmesi gereken
daha 20.000 altın ruble hakkında bir belge bulunamamıştır.)
1922 Yılı Para Yardımları:
Bir Müyon Yüz Bin Ruble [1]:
Maliye Bakanlığımn Genelkurmay Başkanlığına 7 ocak 1922 tarihin
de yazdığı bir tezkereden bu yılın başında bir miktar altın ruble daha gel
diği anlaşılmıştı.
--------------------------
[1] Harp Tarihi Arşivi, No ; 1/4299, Dip. 30, G. 2, Kis. Dos. S07, F. 1.
“Trabzon’da maliye emrinde mevcut 1.100.000 adet altın r’üblenin İs

tanbul’a şevki ve oraca değiştirilmesi daha önce kararlaştırılmış ise de
Osmanlı Bankasımn üeri sürdüğü karşı öneri uygun görülmediğinden, bu
altınların en güvenilir vasıta ile Samsun’a gönderilmesi Trabzon ili üe
defterdarhğına duyurulduktan sonra vaü ve defterdarla yapılacak görüş
melerle ve alacaklan tedbirlerle adı geçen paramn salimen Samsun’a geti
rilmesinin emniyet altına alınması lüzumunun ilgüilere emir buyrulması
rica olunur.
Maliye Bakam
Haşan Fehmi”
Bunun üzerine Genelkürmay Başkanlığı, Trabzon ve Samsun’daki as
kerî makamlara gerekli emirleri vererek altınların güvenilir bir şekilde
Samsun’a getirilmesi hususunda gereken tedbirleri almalanm bildirdi ve
paralar Samsun’a getirildi.
Üç Buçuk Müyon Altm Ruble [1]:
14 mart 1922’de Rus elçisi Dışişleri Bakamm ziyaret ederek üç buçulî
milyon rublenin Türk Hükümetine verilmek üzere yola çıkanidığmı ve bu
günlerde Tiflis’e gelmesinin muhtemel olduğımu söyleyerek, ne suretle tes
lim ahnmak istenildiğini sordu. Eğer paraya ihtiyacımz varsa elçilikte mev
cut paradan 150.000 altın rubleyi derhal verebileceğini sözlerine ekledi.
Dışişleri Bakam Rus elçisiae. Maliye Bakanlığı ile görüşerek gereken
işlemin yapılacağım ve durumu Başkomutana sunacağım söyleyerek te
şekkür etti ve bu durum Başkomutana arzedildi.
26 nisan 1922 tarihli bir şifreyle Doğu Cephesi komutanı 3.500.000
rublenin Samsun’a geldiğini bildirdi.
25.000 Rus Altım [2]:
Bütün istiklâl Harbi boyunca çekilen para sıkıntısı sürüp gitmiş, bü
yük fedakârlıklara katlanmak gerekmişti.
içinde bulunulan malî durumu özetleyen, Başkomutamn Doğu Cephesi
Komutanlığına 2 nisan 1922’de gönderdiği bir yazı aynen şöyle idi;
“25.000 adet Rus altmımn gönderilmesinden dolayı teşekkür ederim.
Batı Cephesinin memnuniyet verici olmayan malî durumu zatı devlet
lerince bilinmez bir konu değüdir.
[1] Cumhurbaşkanlığı Arşivi, A. III. 10. a - 3 Dos. 44, F. 25 - 9

^72 TÜRK İSTİKLÂL HARBİ İDARİ FAALİYETLERİ
Satın alınarak sağlanması gereken cephenin iaşesi için, para yoktur.

Maaş verilememiştir.
Cephenin ikmali zamrî olan noksanlan yapılmış, siparişlere karşılık
acıklı bir halde bulunan maliye, bizi imkânsızhk karşısında bulunduruyor.
Maliye Bakam isteklerimize karşı verdiği cevaplarda Doğu Cephesi kasa
larında 1922 martında 1.190.000 lira bulundhğu cihetle bundan istifadeyi
tavsiye ediyor.
Bu hususa dair Millî Savunma Bakanlığınca Cephe mevcudulıun
750.000 liradan ibaret olduğu bildirilmektedir.
Durumun nezaket ve Önemini herkesten ziyade takdir buyuracağımza
tam emniyetim bulunduğımdan, mevcildunuzdan 200.000 lira daha apara
rak göndermenizi İsmet Paşa ile birlikte özellikle rica ederim efendim.
Başkomutan”
Rusya’dan yapılan para yardımı tatbikatı, mevcut belgelere göre, yu
karıda açıklandığı gibi cereyan etmiştir. Fakat, Sovyet Rusya’mn para
yardımı 1920 yılında Buhara Cumhuriyetinin ilk ve son cumhurbaşkam
Osman Kocaoğlu’nun açıklamasına göre şöyledir [1]:
“1920 yılında Buhara Cumhuriyeti kurulduktan sonra cumhurbaşkanı
olarak yanıma da başbakanımı alarak Sovyet Rusya büpÂikleri ve Lenin ile
temasta bulunmak üzere Moskova’ya gitmiştim. Bizden bir müddet önce
temmuz ayı ortalannda Türkiye’den de Bekir Sami Bey başkanlığında bir
kurul millî hükümet için yardım konusunu görüşmeye gelmişti. Kremlin
sarayında kendisiyle görüştüğümüz gün, Lenin, önem verdiğini hissettir
diği Türkiye’den söz açarak, Ankara’dan bir kurul geldi acele yardım isti
yor bu hususta sizin fikriniz nedir, dediler Hiç tereddüt etmeden: Elbet
te yardım etmek gerek ve vakit geçirmeden yapılmalıdır, deyişim üzerine
bu işe zaten kararlı olduklarım, fakat bazı zorluklarla karşılaştıklarını
belirten bir ifadeyle, yardım problemi için bizi düşündüren iki zorluk var
dı. Birisi, Türklenn istedikleri altın para bizde pek azdı deyince sözünü
kestim, bizde altın para var verebiliriz, dedim. Lenin memnun oldu. Diğer
zorluk, yol problemidir. Çünkü Türklere yalmz para değil, cephane ve harp
gereçleri ve silah da vermemiz gerekiyor. Bunlan Ankara’ya ulaştıracak
yol lâzım, halbuki Kafkaslardaki durum dolayısıyle yollar kapalıdır ne
zaman açılacağı da belli değildir. Ben de cevap olarak, Kafkas'ta bulunan
cumhuriyetlerle anlaşmak mümkün, çünkü bu bölgede bulunan Müslü-
manlar çoğunlukta, aym zamanda Gürcüler de çıkarlan gereği Müslüman-
lara yakındır. Çalışılırsa müşterek bir yol bUlmak imkânı vardır dedim.
Esas sorun paramn miktarını tespit etmekti. Bu işi aynı zamanda Dışişle-
Osman Kocaoğlu, “Rus Yardımının İçyüzü”, Yakın Tarihimiz, CUt I., Sa
yı 10 (3 Mayıs 1972), s. 292.
ri bakanım olan Başbakan Feyzullah Hoca ile Rus uzmanlardan oluşan

bir kurula havale ettik. Uz'un görüşmelerden sonra kurul yardmı miktarı
nı en az 100 milyon altın ruble olmak üzere saptadı. Lenin’le ikinci defa
görüşmemizde yardım miktanm sÖ3dedim ve hemen bu parayı verebilirim
dedim. Çaılık zamanından kalma altın rublelerimiz çoktu. Buhara bir Çar
eyaleti (beyliği) olduğu halde İdarî ve malî işlerde bağımsız idi. On'un için
bizde altın, haddinden fazla çoktu.
Lenin’le bu şekilde anlaştıktan sonra Buhara’ya döndüm. Durumu
Meclise intikal ettirdim. Meclis itirazsız 100 müyon altın rublenin gönderil
mesini kabul etti. Vakit geçirmeden formaliteleri tamamlattım ve rublele
ri derhal Ankara’ya yetiştirilmek üzere Rus hâzinesine teslim ettik” diye
anlatmaktadır. Bu beyana göre:
Yüz milyon altın rublenin Rusya’ya gönderdiği açıkça belli. Fakat
Ruslar bu parayı Türkiye’ye yollamamışlardır.Çünkü:
O zamanki rayice göre birlik ruble bizim paramızla 59 kuruş idi [1].
Buna göre 100.000.000x59 = 59.000.000 TL. tutmaktadır [2].
Bu para eksiksiz Türkiye’ye gelmiş olsaydı, her halde gerek ordu ve
gerekse Türk halkı ve sanayiinin o zamanki yoksul halini düzeltirdi. Mev
cut belgelere göre bu paranın gelmediği, ilk yardımın altı sandık ruble
(yaklaşık 304.912 TL.) olduğu ortadadır üç yıl içinde Sovyet Rusya’mn
para olarak yaptığı yardım, eldeki belgelere göre: 11.028.012 TL. sim geç
memiştir.
Özetle; mevcut belgelere göre, Rıfsya’dan alınan paraların miktarla-
nyle Türk parasına göre değeri:
1920 Yılında Birlik Bir Rus
Verilen Altın Rublenin
Türk Parası Tutarı
Olarak Değeri (TL.)
(6 sandık = 400 kg.)
516.800 adet altın
ruble [3] 0,59 TL. 304.912
1.000.000 rable 0,59 TL. 590.000
[1] Türkiye Cumhuriyeti Merkez Bankasının 21 haziran 1971 günü ve İktisadî

Araştırma Baş Müşavirliği No. 381 sayılı yazısı.
[2] Buhara Cumhuriyetinin verdiği bu para onluk ruble ise 590.000.000 TL. tutar.
[3] 6 sandık 400 kilo (birlik bir Rus rublesi 0,000774 kg. dır)
400
----------------------- — 516.800 adet.
0.000774
1920 Ydında Birlik Bir Bııs

Verilen Altm Rublenin
Türk Parası Tutarı
Olarak Değeri (TL.)
1.500.000 ruble 0,59 TL. 885.000

50.000 ruble 0,59 TL. 29.500
100.000 adet Os-
manii altım 5,07 TL. “t~ 507.000
TOPLAM 2.316.412
1921 Yılmda Verilen

4.000.000 adet altın ruble 0,59 TL. 2.360.000
4.000.000 ” ” yy
0,59 TL. 2.360.000
1.160.000 ” ” yy
0,59 TL. 900.000
240.000 ” ” yy
0,59 TL. 141.600
400.000 ” ” yy
0,59 TL. 4 - 236.000
TOPLAM 5.997.600
1922 Yılmda Verilen

1.100.000 adet altın ruble 0,59 TL. 649.000
3.500.000 ” ” yy
0,59 TL. + 2.065.000
TOPLAM 2.714.000
GENEL TOPLAM 11.028.012

Buhara Cumhuriyetinin
Türkiye’ye verilmek
üzere Moskova’ya
gönderdiği 100.000.000 x 0,59 TL. 59.000.000
Rusların çeşitli ta
rihlerde Türklere
gönderdiği — 11.028.012
Gönderilmeyen 47.971.988
İSTİKLÂL HARBİNDE MÜLKİ TAKSİMAT, NÜFUS VE EKONOMİK DURUM İ75
c. Hindistan Müslümanlarının Para Yardımı:

16 kasım 1921 g^nü İstanbul’dan Hamit Bey şu bilgileri vermektey
di [1]:
Bu arada Londra aracılığı ile Mustafa Kemal Paşa adına 20.000 İngi
liz lirası gönderilmiştir. Bundan başka göndermelerin devam edeceği, Os
manlI Bankasına gönderilen bir mektuptan anlaşılmakta idi. Osmanlı Ban
kası, gönderilen 20.000 İngiliz lirasının karşılığım Ankara şubesine aktar
mış bulunmaktaydı. Osmanlı Bankası, gelmesi muhtemel diğer paralara
aracı olacağını bildirmişti. Ancak para gönderilmesi devam ettiği sürece,
bunların İstanbul’da saklanması mı yoksa gönderilmesinin mi gerektiği de
sorulmakta idi.
Ayrıca, yine Hindistan’dan Mustafa Kemal Paşa adma gönderilerek
Osmanlı Bankasına gelen 6.000 İngiliz lirası karşılığı olarak 36.300 Osman
lI lirasımn 30 ocak 1920 günü bankanın Ankara şubesine gönderildiği Ha
mit Bey tarafından bildirildi [2].
Hint Müslümanlanmn para yardımı sürdürülmüş ve aşağıdaki çizelge
de gösterilen sayıya yükselmiştir.
Hindistan Hilâfet Komitesinin gönderdiği paralann sayı ve tarihleri
aşağıda gösterilmiştir [3]:
Ingiliz Lirası Türk Lirası Tarihi
26.000 144.400 26 aralık 1921
6.000 36.300 6 şubat 1922
4.000 25.320 18 şubat 1922
5.000 32.300 20 şubat 1922
10.000 64.600 22 şubat 1922
5.000 32.300 2 mart 1922
20.000 131.500 28 mart 1922
5.000 33.150 18 nisan 1922
5.000 32.100 2 mayıs 1922
4.000 26.800 31 mayıs 1922
6.000 42.120 26 haziran 1922
5.000 35.500 5 temmuz 1922
400 2.904 17 temmuz 1922
+ 5.000 + 35.900 12 ağustos 1922
106.400 675.494
[1] Cumhurbaşkanlığı Arşivi A-m-lO-a-3 Do&. 44, F. 47.

[2] Cumhurbaşkanlığı Arşivi A-ÜI-lO-a-S Dos. 44, F. 10 - 5.
[3] A-m-lO-a-3 Dos. 44, F. 10 - 23.
Büyük Millet Meclisi Başkam ve Başkomutan Mustafa Kemal Paşa,

Hindistan Hilâfet Komitesinin Londra temsilciliğine, Türkiye’ye yaptıkla
rı bu yardımdan dolayı teşekkürlerini bildirmişti.
C. İSTİKLÂL HARBÎNDE EKONOMİK DURUM:

1. Tanm, Hayvancılık, Madenler, Sanayi ve Ticaret:
1921 yılı son aylarında genel dürüma göre İstanbul ve dolayları ile
Trakya, İtilâf Devletleri ve Yunanlıların işgalinde idi.
Yunan ordusu da Batı Anadolu’da Bilecik - Eskişehir - Afyon - Bü
yük Menderes boyunca denize kadar uzayan bölgeyi işgal etmişti.
Güneyde; Çukurova, Antep ve Urfa’ya kadar olan bölgeler de Fransız
ların elinde bulunuyordu. Böylece, memleketin en zengin ve verimli olan
kısımlan düşmanlann işgali altında bulunmakta, geri kalan fakir ve az
gelişmiş Anadolu bölgeleri de İstiklâl Savaşım desteklemekte idi.
Böyle bir durumda elde kalan arazinin ekonomik dufümu ile buradaki
nüfusun sağlık durumu Millî Savunma Bakanlığı Sağlık Dairesinin 26 eylül
1921 gün ve 2398-11315 sayıh emirleriyle askerlik daireleri ve şubelerinden
sorulmuştu.
1921 yılı sonlarından, 1922 yılı başlarına kadar gelen cevaplarda be
lirtilen ve şubelerce gönderilmeyen bazı il ve ilçeler için de o devrede ya
zılmış eserlerden derlenen bilgiler özet halinde zamamn mülkî taksimatı
na göre batı illerinden başlamak üzere aşağıya çıkarılmıştır. (Sağlık duru
mu hakkındaki bilgiler kendi bölümündedir.)
a. Menteşe Bağımsız Sancağı (Muğla İli) :

Bu bölgenin kıyı kısımları ovalık olup tarıma elverişli, geri kalanı dağ
lık ve çamlık, bir kısmı da bataklıktı.
Ürünleri: Ovalarında buğday, arpa, darı, susam, tütün, bakliyat ve sa
nayi bitkileri ekilir; incir, üzüm, zeytin gibi ürünler, meyvecilik, sebzeci
lik ilin servetini teşkil ederdi.
Hayvanlan: Arazinin verimli olmasına karşılık, hayvancılık pek ge
lişememişti. Koyun, keçi, sığır ve deve beslenirdi. Keçi, sayısı koyundan
fazla idi. Arıcılık da yapılırdı. Et, süt, yün, bal temin edilirdi.
Madenleri: Maden bakımından zengin bir bölgedir. Krom, zımpara-
taşı, demir, bakır, manganez ve linyit madenleri vardı. Bunlan işletme ola-
naklan yoktu.
Sanayi ve Ticaret: Halk tarımla uğraşırdı. Ormancılık, tütüncülük

ve zeytincilik başta gelirdi. Yerli sanat olarak kunduracılık, fırıncılık, ma
rangozluk, terzilik, bakırcılık, kalaycılık yapılır bir kısım halk da sünger
ve balıkçılıkla uğraşırdı. Köylüleri tarımla geçinirdi. Ayrıca, dericilik ve
dokumacılık gibi sanatlar da vardı. Bir kısım köylerde halı, kilim ve heybe
dokunurdu. Dışarıdan bütün memleketin ihtiyacı olan manifatura, şeker,
kahve, pirinç, gaz vesaire getirilirdi.
Bu sancağa bağlı ilçelerin doğal yapısı itibariyle bir kısmı dağlık ise
de, dağların sahile bakan kısımlanyle, dağların içinde kalan bir kısım
düzlüklerde sebze ve zeytin yetişirdi.
h. İzmit Bağımsız Sancağı (Kocaeli) :
Doğal yapısı itibariyle az engebeli ve daha çok düzlüklerden meydana
gelmişti.
Ürünleri: Arazi pek verimli olup her cins ürün yetiştirilirdi. Özellikle
tahıl, meyve ve sebzeler çeşitli olarak bol miktarda yetişirdi.
Ha3ei7ânları: Çayır ve meralarında hayvan beslemek pek ileri gitmiş
ti. Koyun, keçi, tiftik keçisi, sığır, at, katır ve deve beslenirdi. Kümes hay
vanlarının hepsi yetiştirilirdi. An da beslenirdi.
Madenleri: Kömür damarları bulunmiiştu. Manganez, bakır, çinko gibi
madenlere de rastlanmıştır. Kaplıcalan da mevcuttu.
Sanayi ve Ticaret: Ormanlarından kereste elde edilirdi. Ve pek tutu
lan ceviz tahtası çıkardı. Kömürcülük de ilerlemişti. Buharla çalıştınlan
değirmenleri, deniz kuvvetlerine ait ilkel tersane vardı. Şayak fabrikası ol
duğu gibi, ilkel şekilde keten bezi de dokunurdu, önemli bir ticaret mer
kezidir. Tahıl, tiftik, afyon, tütün, mangal kömürü, yumurta her türlü
meyve ve sebzeler, keten bezi, kereste, canlı hayvan ve deri maddeleri dı-
şanya satılır, şeker, manifatura, petrol, kalay, cam gibi maddeler de sa
tın alınırdı.
c. Bolu Bağımsız Sancağı (İili) :
Doğal yapısı itibariyle dağlık ve yüksek bir araziye sahiptir. Burala
rı ormanca en zengin bölgedir. Meşe, çam, gürgen, köknar, kavak, kayın
ve karaağaç çoktu.
Ürünleri: Arazi genel olarak verimlidir. Düzlüklerde buğday, arpa,
çavdar, mısır, yulaf, dan, pirinç vesair tahıllar ile nohüt, fasulye, merci
mek, çokça keten, kenevir, mazı da yetişmekte idi. Ayrıca meyvelerin ve
sebzelerin her cinsi yetişirdi.
Hayvanlan: Meralan çok, sulan bol ise de hayvanlan küçük ve süt

leri azdı. Cinsleri ıslaha muhtaçtı. Koyun, keçi ve bilhassa tiftik keçisi bü
yük bir yekûn tutmaktaydı. Sığır, at, eşekleri de çoktu. Ancılık da geliş
mişti. Ormanlannda vahşi hayvan cinsleri fazla idi.
Madenleri: Bu bölgede senelerden beri terkedilmiş bakır, gümüş, man
ganez, simli kurşun madenleri olduğu gibi bilhassa Zonguldak’taki kömür
madenleri hin servetini teşkil eder. Bölgede kaya tuzu da vardır.
Sanayi ve Ticaret: Ormanlann çokluğu, bölge halkımn kerestecilikle
geçinmesine yol açmıştır. 500 kadar imalâthane hızar ve bıçkılar inşaata
elverişli muntazam kereste yapmakta idi. KUyumcu, işlemeci sanatlan
ilerlemişti. Keten bezi, döşemecilik, yelken bezi, urgan, yün kuşak vesaire
imal edilirdi. Ticaret oldukça heriydi. Kereste, tiftik, tahıl, kendir, urgan,
kuru ve yaş meyve, canlı hayvan, yumurta, mazı ve palamut dışarıya gön
derilirdi. Manifatura, yünlü kumaş, pamuklu mensucat, şeker, tütün ve de
mirden yapılmış maddeler, hazır elbise, işlenmiş deri, kahve, sabun, gaz
alırlardı. Ticaret iskeleleri Zonguldak ve Ereğli idi.
ç. Eskişehir Bağımsız Sancağı (İli) :
Bir kısmı Yunan işgahnde bulunan Eskişehir’in arazisi tarla, bağ,
bahçe, çayır, mera ve kıraç halindedir.
Ürünleri: Her çeşit tahıl oldukça çoktu. Nohut, bakla, fasulye, so
ğan, sarımsak elde edildiği gibi her cins sebze de yetiştirilirdi. Kavun,
karpuz ve kayısısı da meşhurdu.
Hayvanlan: Çayır ve meralannda çok hayvan beslenmekteydi.
160 -170 bin koyun ve bir o kadar tiftik keçisi vardı. Yüksek yaylalannda
oldukça cins atlar yetişirdi. Diğer illere damızlık ha3rvân gönderilirdi.
Eşek ve develeri de vardı.
Madenleri: Pek çok cins madenleri vardı. Simli kurşun, kömür, krom,
borasit, Eskişehir taşı vardı. Bunların bir kısmı ruhsatla işletiliyordu. Şi
falı kaplıcalara da sahipti.
Sanayi ve Ticaret: Küçük el sanatlarıyle beraber dericilik ve kösele
yapımı ihtiyacını karşıladığı gibi diğer illere de gönderilirdi. Tereyağı, pey
nir yapılmaktaydı. Demiryolu tamir atelyesi vardı. Maden ocaklannda ça
lışan personel gittikçe çoğalmakta idi. Eskişehir lüle taşı madeni ihraç
edüir ve bundan yapılan çeşitli eşyalar bu memlekete 50 - 60 bin lira gelir
sağlardı. Ticareti İstanbul ve İzmir’le olduğu gibi; Fransa, İngiltere, İtal
ya gibi devletlere bilhassa canlı hayvan, tahıl, tiftik, krom, borasit, lüle
taşı ihraç edilirdi.
d. Aiyonkarahisar Bağımsız Sancağı (İli) :

Dağlık ve ormanı az bir bölge olÜp Aziziye, Sandıklı, Çivril, Dinar gi
bi yerlerde dağlardan fışkıran sular, toprak ürünlerini suladığı gibi birçok
fabrikaları da işletmeye yeterli idi.
Ürünleri: Bol sulu olan bu bölgede her cins tahıl yetişirdi. Dinar ilçe
sinde çavdar, Bolvadin’de dan ve hayvan yemi olarak burçak yetiştirilirdi.
Sanayi bitkileri başında haşhaş gelmekte idi. Özellikle Afyonkarahisar do-
laylannda kendiliğinden yetişen şeker pancan birkaç fabrikayı idare ede
cek durumda idi. Pancann bir tanesinin 13 kilo olduğu görülmüştü
Dağlık kısımlannda karaçam akçam, meşe, kızılmeşe, palamut, ardıç
ağaçlan olduğu gibi çeşitli meyve ağaçlanna çokça tesadüf edilirdi. Elma,
armut, erik, kestane il ihtiyacım karşılardı.
Hayvanlan: Geniş otlaklan olduğundan, başta koyun olmak üzere, çe
şitli hayvanlar yetiştirilirdi. Tiftik keçisi, sığır, deve, at, eşek ve dağlık yer
lerdeki katırlar da yük ve araba hayvanı olarak kullamhrdı. Kümes hay
vanlan bakımından da zengindi.
Madenleri: Arazi yapımı itibanyle civa, grafit, kalay, kurşun, man
ganez, demir, kükürt, linyit, kıymetli taş ve mermerleri vardı. Bu bölge
de Afyonkarahisar maden sulan da meşhurdu.
Sanayi ve Ticaret: Dokumacılık, halıcılık ve dericilik gibi sanatlar mu
harebe nedeniyle yok denecek kadar ükel bir hale düşmüştü. Kerestecilik
ve mangal kömürcülüğü yapılır, genel servet az, özel servet sahipleri de
ilçelerde olup parmakla sayılır derecede idi.
Ticarî faaliyeti muharebeler nedeniyle durmuş halde idi. Vaktiyle Ro-
ma’ya buradan mermer sevkedilmişti.
e. Teke Bağımsız Sancağı (Antalya İli) :

Arazi dağlık, sahillerde ovalık, tarla, mera, bağ ve bahçe halindeydi.
Ürünleri: Dağlar arasında en az 20, en çok 100- 150 dönümlük arazi
parçalannda tanm, bir kısım yerlerde de bağcılık yapılmakta idi. Arazinin
verimi bire altı idi. Yetiştirdiği tahıl maddeleri bölgenin ihtiyacım karşı
lardı. Keten, susam, pamuk, üzüm, ceviz, zeytin özellikle portakal ve limon
fazlasıyle yetişirdi. Yol olmadığından, ormanlanndan faydalamlamazdı.
Hayvanlan: Koyun, sığır, at, eşek gibi hayvanlan varsa da daha çok
keçi yetiştirilirdi.
Madenleri: Bölgedeki madenler önem verilecek derecede idi. Krom ve
manganez gibi madenler varsa da henüz işletilmemekteydi.
180
TÜRK İSTİKLAL. HARBİ İDARİ FAALİYETLERİ
Sanayi ve Ticaret: Dericilik ve ayakkabı yapımından başka sanatkar

yoktu. Halkın ekonomik durumu iyi değildi. Önemli bir transit ve ticaret
merkezi olmasına rağmen halk İzmir ve komşu yerlerde ticaret ve gurbet
çilikle geçimini sağlıyordu. Her cins mensucat, pirinç, petrol, kahve ve hır
davatı alırlar; susam, kereste, canlı hayvan, yün, deri, portakal ve limon
gibi şeyleri dışanya satarlardı. Bu bölgede eski eserler de çoktu.
f. Kastamonu (İli) :
Genel olarak dağlık ve yüksek araziye sahip, olup, aralarında ufak
yaylalar ve düzlükler mevcuttur. Ormanca en zengin bölgelerden idi. Me
şe, çam, köknar, gürgen, kayın ve karaağaç çoktu.
Ürünleri: Arazi genel olarak verimlidir. Buğday, arpa, çavdar, mısır,
yulaf, dan, pirinç gibi hububat ile nohut, fasulye, mercimek, bakla da çok
ça yetişirdi. Keten, kenevir, ormanlarından çok miktarda mazı ve palamut
elde edUirdi. Her cins meyve ve sebze bol miktarda yetişirdi.
Hayvanları: Hayvancılık arzu edildiği kadar gelişmemesine rağmen,
küçümsenmeyecek derecedeydi. Koyun, adî keçi ve özellikle tiftik keçisi
büyük bir yekûn tutardı. Sığır, at, eşek de çoktu. Tavtıkçuluk ve arıcılık
da yapılırdı.
Madenleri: Cide ve Söğütözü bölgelerinde taşkömürü kaynaklan var
dı. Küre bölgesinde demir, Taşköprü civarında manganez ve krom mev
cuttu.
Sanayi ve Ticaret: Ormanı bol olan bu bölge halkı kerestecilik yap
makta idi. Hızar, bıçkılar ve fabrikalar v’ardı. Kuyumculuk, işlemecilik bir
sanat halini almıştı. Keten bezi, döşemecilik, yelken bezi, urgan, yün ku
şak imal edilirdi.
Ticari faaliyet de iyi idi. Kereste, tiftik, tahıl, kendir, urgan, kuru ve
yaş meyve, canlı hayvan, yumurta, mazı, pirinç (özellikle Tosya’da) gibi
şeyleri dışan satar; manifatura, yünlü kumaş, pamuklu mensucat, iplik,
şeker, tütün, demirden yapılmış maddeler, hazır elbise, işlenmiş deri, kah
ve, sabun, gaz gibi şeyleri de alırdı. İnebolu ve Sinop ticarî iskeleleri idi.
g. Ankara İli:
Dağlık ve merahk olup bölgeyi ırmak ve dereler kestiğinden, özellikle
Çorum sancağı (ili) tarıma elverişli araziden müteşekkildi.
Ürünleri: Demiryolunun yapılmasıyle tarıma daha fazla önem veril
miş ise de, boş arazi oldukça çoktu. Buğday, arpa, mısır, çavdar, pirinç
başlıca ürünleri olup, sebze ve meyveleri bol ve çeşitli idi. Özellikle üzüm,
elma ve armutları boldu.
istiklâl HARBİNDE MÜLKÎ TAKSİMAT, NÜFUS VE EKONOMİK DURUM 181
Hay\’ânları: Hayvanlar için geniş otlaldarı vardı. Koyun, adi keçi, bol
olmakla beraber her tarafta şöhret bulmuş Ankara tiftik keçileri bu ilin
gelir kaynaklarını teşkil ediyordu'. Büyük baş hayvanlardan sığır, man
da, at, eşek ile deve de vardı. Özel kokulu bal yapan arıları ve şöhretli ke
dileri de vardı.
Madenleri: Bakır, simli kurşun gibi madenleri mevcut olup, hükü
metçe işletilmiş, sonraları taşıma zorluklan karşısında terkedilmişti. Kil
ve krom, kömür madenlerine de tesadüf edilirdi. Kaya tuzu mevcut idi.
Ayaş kasabasında İngiliz tuzu, Zir (Yenikent) ’de Demirli, Haymana ve
Kızılcahamam da çeşitli özellikleri olan kaplıcaları vardı.
Sanayi ve Ticaret: Ankara’nın meşhur olan sof ve şalları artık hiç
kalmamıştı. İplik seccadeler, kilim, oda döşemelikleri, heybeler dokımur,
İstanbul ve Avrupa’ya gönderilirdi. Tiftikten gayet ince çorap ve eldiven,
boyun atkıları, yatak örtüleri, yün ceketler yapılırdı. Lüle çamurundan tes
ti ve bardaklar yapılırdı. Pastırma ve sucüklan da revaçta idi.
Ankara’dan dışarıya tahıl, tiftik, yün, canlı hayvan, üzüm, meyve, pas
tırma, sucuk, tereyağı, bal ve balmumu gönderilirdi. Bu gönderme zaman
la düşmüş ve demiryolu yapıldıktan sonra tekrar canlanmıştı.
Şeker, kahve, pamuk ve yünden yapılmış Avrupa kumaşları, fes, de
mir, cam eşya gibi maddeler de getirtilirdi. Önemli bir ticaret merkeziydi.
h. Konya İli :
Anadolunun buğday ambarlarından biri olan Konya kısmen dağlık,
meralık ve daha çok ekime elverişli, ovalardan teşeklüül etmiştir.
Ürünleri: En önemli ürünü buğday ve arpa idi. Arazinin tarımsal ve
rimliliği olağanüstü ohnasma rağmen Konya ovası sulama faaliyetleri sa
yesinde 1921 yılına kadar çok fazla mahsûl alınnuş; ancak, arazi ot ve ay
rık otuyle kaplandığı için ve bunları yok edecek makine ve aletler de olma
dığından üretim yavaş yavaş düşmeye başlamıştı. Ekilen arazi 1/10 kadar
dı. Dağlık kısımlarda, vadiler ve bayırlarda yapılan ekimde % 6 -12 ara
sında mahsûl kaldırılıyordu. Ayrıca, keten, susam, üzüm, ceviz gibi ürün
ler de vardı.
Hayvanları: Otlak ve meralan çok olduğıüıdan karaman koyunu, ke
çi, sığır, at, eşek, deve vesaire hayvanları çoktu.
Madenleri: Madenleri ehemmiyet verilecek derecede idi. Krom, özel
likle çinko madenleri varsa da, henüz işletilmeye başlamamıştı. Güherçile
madeni hükümet tarafından işletiliyordu. Ayrıca Boğadağı madenleri adıy
la anılan kalay, altın, gümüşle karışık kurşun madenleri vardı. Koçhisar
veya Büyük Tuz gölü en iyi ve en masrafsız bir gelir kaynağı idi.
Sanayi ve Ticaret: El sanatlarında seccade, kilim, alaca bez, bölgenin

ihtiyacım karşılayacak derecede idi. Buharla işleyen bir fabrika ve su ile
çevrilen bir çok değirmenleri vardı. Ayrıca, Beyşehir ilçesinde 50 - 60 ka-
dımn çalıştığı şayak tezgahlan, yine burada ve Bozkır ilçesinde deri imal
eden tabakhaneler vardı. Halkın ekonomik durumuna gelince; genel ola
rak son derece eli sıkı davranmakta iselerse de halkın % 60’ı az gelirli
% 25’i orta gelirli, % 15’i eşraf ve zenginlerden meydana gelmekte idi.
Konya, bölgenin ticaret merkeziydi. Tahıl, susam, yağ, peynir; canlı hay
vanlardan koyun, keçi, yün, tiftik, deri gibi maddeleri dışarıya satar ve bu
na karşılık ilin diğer ihtiyaçları olan her cins mensucat, petrol, kahve, şe
ker, pirinç, cam ve hırdavat gibi maddeleri alırlardı. Akşehir, Beyşehir göl
lerinden balık ve balık ürünleri sağlamrdı.
I. Niğde Bağımsız Sancağı (İli) :
Bölgenin kapsadığı arazinin tanm ve üretim yeteneği orta derecede
dir. Gülşehir gibi arazisi taşlık olan kısımlan biraz daha verimsizdi.
Ürünleri: Ova kısımlannda yapılan tarımda daha çok buğday, arpa ve
çavdar elde edilirdi. Gülşehir bölgesinde ise bağcılık daha ileri bir durum
da idi.
Hayvanlan: Ova bölgesinde manda ve koyuncilluk oldukça ilerlemiş
se de halkm ilgisizliği ve teşkilâtın noksanlığı nedeniyle ara sıra görülen
salgın hastalıklar hayvanlar üzerinde büyük bir etki yapmıştı.
Madenleri: Koçhisar Tuz gölünden temmuz ve ağustos aylarında tuz
çıkarılırdı. Niğde’nin kuzey kesiminde bir miktar linyit kömürü ve alçı ma
deni bulunuyordu. Gülşehir bölgesinde de kömür madeni vardı.
Sanayi ve Ticaret: Bölgede manda ve koyun çok olduğundan bunların
yapağı, tiftik, yağ ve peynirlerinden faydalanılır ve bunlar komşu il ve il
çelere satılırdı. Bölgede orman olmadığından tarımın ruhu olan gübre ya
kıt olarak kullanılırdı. Demir ve karayollanmn noksanlığı ve taşrnıa araç-
lanmn yetersizliği, her türlü kaynaklardan faydalanma olanaklarını kı
sıtlıyor ve halk da fakirlikten kurtülamıyordu.
i. Siliike Sancağı (İh):
Toroslarm eteğinde bulunması nedeniyle Gülnar, Anamur, Mut ilçele
rini kapsayan yayla ve düzlüklerden ibaretti. Bu bölgede Mut ilçesinden ge
çerek Silifke’yi ikiye bölen Göksu ırmağı vardır.
Ürünleri: Verimli topraklara sahip olan bu bölgede buğday, arpa, çav
dar ve her türlü sebze ve meyve yetiştirilirdi. Ormanlarında kızılçam, se
dir, karaçam, köknar, ardıç, gürgen ve daha çok çeşitli ağaç türleri görü
lürdü.
Hayvanlan: Verimli otlaklan bulımduğundan hayvancılık iyi idi. Ko

yun, keçi, sığır, manda bol miktarda yetiştirilir, kümes hayvanları da bes
lenirdi.
Madenleri: Bölgede krom, demir, bakır, manganez, kurşun ve linyit
vardı.
Sanayi ve Ticaret: Orta derecede sanayi faaliyetleri vardı. Pamuktan
nebatî yağ çıkartılır ve sabuncuhık, dokumacılık yapılırdı. Un değirmen
leri, demir ve çelik gibi küçük sanatları iyi idi. Balıkçüıkla da uğraşılırdı.
Orman ürünlerini işleyen tesisler de vardı.
Meyve ürünlerinin başlıcalarmı teşkU eden limon, portakal, mandali
na, muz, yerfıstığı başlıca ihraç maddeleriydi.
/. Samsun Bağımsız Sancağı (İli) :
Arazi dağlık ve ormanlık olup kıyı kesimlerini Kızılırmak ve Ye-
şUırmak sularımn meydana getirdiği deltalarla Çarşamba ve Bafra bölge
nin en verimli ovalarmı teşkü eder.
Ürünleri; Bu verimli arazide daha çok tütün buğday, arpa, çavdar, mı
sır ve bir miktar da pirinç, nohut, fasulye, keten, kendir yetiştirilmektey
di. Sebze ve meyve bol miktarda üretilirdi.
Hayvanlan: Önemli hayvancılık merkezi olan Samsun’da başta koyun,
sığır, keçi, manda, at, eşek ve deve beslenirdi. Kümes hayvanları da yetiş-
tirüirdi.
Madenleri: Bölgede; bakır, linyit, manganez ve borasit cevherleri var
sa da işletüememişti.
Sanayi ve Ticaret: Yerli sanatlarda yalnız el işi olarak küim, çorap,
ketenbezi yapılmakta idi. Küçük sanatlar önemsenmeyecek derecedeydi.
Halkın genel ve özel servetleri orta derecede olup Karadeniz’in beUi başlı
bir iskelesi olması nedeniyle ve hinterlandımn geniş oluşu bu üde ticarî
faaliyeti artırmıştı.
k. Sivas İli:
Arazi, dağlık ve yaylalık olup, geniş düzlüklere sahip bir bölgedir.
Ürünleri: Sancak ve ilçelerinde özellikle tahıl maddeleri, meyve ve seb
ze bol miktarda yetişirdi. Özellikle Tokat ve Amasya’mn çiçek bamyası el
ma ve armutları meşhur olup, bağlan çok olduğundan pekmez yapılırdı.
Hayvanları: Bölge genel olarak her türlü hayvanlann beslenmesine
elverişli olduğundan, en çok koyun ve sığır gibi kesimlik hayv2in sürüleri
bulunurdu. Ayrıca, yaylalarında cins atlar ve aygırlar ve diğer büyük baş

hayvan toplulukları vardı. Hayvanlardan deri, yapağı, yün, peynir elde
edilirdi.
Madenleri; Bölgede maden çoktu. Bazıları hükümet tarafından işleti
liyordu. Şebinkarahisar’da bol ve makbul şap, simli kurşun, Tokat’ın 6 km.
güneyinde bakır, manganez ve madenköınürü buhüımakta idi. Beyaz ve
mavi renkte mermerler, lüleci çamuru, kayatuzu bulunmaktadır.
Sanayi ve Ticaret: Küçük sanatlar da oldukça ilerlemişti. Evlerdeki
tezgâhlarda bir hayli işler yapılırdı. Bazı ilçelerde kilim, İran, Horasan ti
pinde halılar dokünurdu. Yalnız, Sivas içindeki halı fabrikası, işlemez du
rumda idi. Bazı yerlerde de şayak, çorap, elbiselik kumaşlar, kuşaklar,
perdelik ve döşemelikler yapılırdı. Dericilik, kunduracılık, çul dokuma sa
natları bir hayli ilerlemiş ve bühlara rağbet artmıştı. Alkollü içkiler de
yapılırdı. Sivas’ta bıçak yapımı ve kuyumculuk da ileriydi. Su ile çalışan
değirmenleri ve bol miktarda çeşitli tezgâhlar vardı.
Sivas’ta genel servet orta bir halde olup, bazı zenginler de vardı. Böl
geden tahıl, etlik bayılanlar, yağ, bal, yapağı, iplik, kilim ve halı diğer il
ve ilçelere gönderilir; şeker, kahve, gaz gibi ihtiyaç maddelerini alırlar
dı. Sivas bir ticaret merkezi olup, iskelesi Samsun’du.
l. Kaysovi Bağımsız Sancağı (İli) :
Arazi kuzeydoğudan batıya doğru uzanan birbirine paralel dağlarla
çevrilmiştir. Bu dağlann kuzeyinde geniş bir ova mevcuttu. Bu ovanın or
tasından da Karasu geçer.
Ürünleri: Tarıma elverişli olan bu bölgede bol miktarda tahıl, şeker
pancan ekildiği gibi, me3rve bahçeleri ve üzüm bağlan önemli bir yer tut
makta idi.
Hayvanları; Bölgenin hemen hemen yansına yakın kısmı çayır ve ot
lak olduğundan, her çeşit büyük ve küçük baş hayvan yetiştirilirdi. Kü
mes hayvancılığı ve arıcılık da oldukça ileriydi.
Madenleri: Kayseri ili sınırlan içinde maden pek yoksa da, demir ve
kurşun kalıntılanna Taşlanmaktadır.
Sanayi ve Ticaret: Kayseri’de geleneksel bir sanayi olan pastırmacı
lık, ticaret hayatında önemli bir yer tutmaktadır. Halıcılık, yerli dokuma
sanayii bir hayli ileri durumda idi.
m. Trabzon İli:
Trabzon sahillerini kaplayan bu bölge dağlık, ormanlık ve dağlar ara
sındaki ve kıyılardaki düzlüklerden müteşekkil ve orta derecede verimli
bir araziye sahipti.
Ürünleri: Halkın çogn tarımla geçiniyordu. Her türlü ürünü yetiştir

meye uygun idi. Başlıcaları ve özellikle Ünye'de, mısır, fasulye, fındık, ce
viz, kendir ve tohumu, az miktarda pirinç yetiştirilirdi. Fatsa ilçesinde
tahıl ve mısır, öteki bazı yerlerde de fındık yetiştirmeye olağanüstü elve
rişli idi. Narenciye de yetişirdi.
Hayvanları: Bölge hayvan yetiştirmeye de uygun idi. Koyunlan sürü
halinde görmek mümkün öldüğü gibi, diğer büyük baş hayvan ihtiyaçlarını
da karşılayabiliyordu.
Madenleri: Bölgede bakır bol miktarda vardı. Demir, kurşun ve linyit
de vardı. O zaman bunları işletme olanağı yoktu. Kisama madensuyu da
buradan çıkmaktadır.
Sanayi ve Ticaret: Halkın ekonomik durumu orta derecede idi. Ser
vetleri, arazilerinden elde ettikleri üretim maddelerine dayanırdı. Herhan
gi bir sanatlan yoktu. Yerli sanat olarak taş, kireç, kiremit, tuğla, testi ve
marangozluk, kunduracılık, ip, urgan, halat ve dericilikten ibaretti. Bazı
bölgelerde imalâta yarayan ormanlardan, sanatkâr olmaması yüzünden ve
bu işe yeterince önem verilmediğinden, yararlanılamıyordu.
Tahıl ve diğer 3Ûyecek maddelerinden başka bütün ihtiyaçlanm dışar
dan sağlıyordu. Büna karşılık fındık, ceviz, kendir ve tohumunu dış ülke
lere göndermekteydi.
n. Harput ÎU (Elâzığ İli) :
Bölgenin arazisini dağlar ve bu dağların arasmda yer alan yüksek düz
lükler teşkü eder.
Ürünleri: Fırat, Dicle ve Murat sulanmn geçtiği bu bölgenin düzlükle
ri tarıma çok elverişlidir. Bu bölgede en çok tahü maddeleri ekilir, bağ ve
bahçelerinde de her cins sebze, meyvelerden bilhassa Malatya kayısısı
yetişirdi.
Hayvanlan: Büyük ölçüde hayvancılık yapüan bu bölgede karaman
koyunu, yerli kara sığır, kıl keçisi, manda, at ve eşek yetiştirilirdi. Kü
mes hayvancılığı ve aracılık da yapılırdı.
Madenleri: Zengin bakır, krom, demir, çinko, linyit kömürü, manga
nez madenleri vardı. Simli kurşun madeni eskiden işletilmekteydi.
Sanayi ve Ticaret: İlde dericilik, kunduracılık, tuğlacıhk, bakırcüık ve
kalaycılık gibi küçük sanatlarla meşgul olunmasına rağmen, bu sanatlara
pek itibar edilmediğinden halk fakir idi. Kısmen komşu il ve üçelerle tica
retini sürdürmekte idi.
O. Erzurum İli:
Erzurum yaylası dağlık ve ovalık bir bölgedir. Erzurum ovası, Pasin
ler ovası birbirinden ayrılmış verimli bölgelerdir. Fırat, Araş ve Murat ne
hirleri bu bölgeden çıkar.
Ürünleri; Kışın uzun sürmesine rağmen tarıma elverişlidir. Bölgede
özellikle Erzincan’da çeşitli tahıl maddeleri, çeşitli sebzeler yetiştirilirdi.
Her cins meyve de bol miktarda mevcuttu.
Hayvanlan: Buradaki dağlar çeşitli bitkUer bakımmdan zengin oldu
ğundan hayvancılık çok önemliydi. Özellikle sığır ve ko}run sürüleri pek
çoktu. Aynca kıl keçisi, at ve ancılık da yapılırdı.
Madenleri: Bu bölge maden bakımından da zengindi. Kömür ve bakır
madenleri kısmen işletiliyordu. Aynca kurşun, kükürt, krom, manganez
ve kireçtaşma tesadüf edilirdi. Oltu’da çıkanlan siyah ve parlak renk
teki kehriban da meşhurdu.
Sanayi ve Ticaret; Uzun seneler muharebelere sahne olan Erzürum’da,
sanayi oldukça geri kalmıştı. Buna rağmen dericilik, kiremit ve tuğla işleri
ve küçük el sanatlan bölgenin ihtiyacım karşılayacak derecedeydi.
ö. Diyarbakır İli:
Bölgenin kuzeybatısmdan başlayarak etrafı kuşatan dağlar ve anza-
lı arazi, ortaya doğru çukurlaşan bir haldedir. Bu dağlar arasından Dicle
akar.
Ürünleri: Burada akarsulann geçtiği sahalar ekime daha elverişliydi.
Bu alanlardan arpa, buğday, çavdar, 3mlaf, mısır, dan mahsulü alımrdı.
Fakat verim kabiliyeti pek düşüktü. Aynca sebze, burçak, tütün, pamuk
yetiştiği gibi karpuzlan da meşhilrdu.
Hayvanlan: Hayvancılık Diyarbakır ilinin başlıca meşhur olduğu bir
gelir kaynağı idi. İyi cins at, eşek, katır, deve, kara sığır, manda, ak ve
kızılkoyun, kıl ve tiftik keçisi yetişen hayvanlann çoğunluğunu teşkil
ederdi.
Madenleri: Bölgede linyit yatakları, çinko bulunmakla beraber işleti
lemezdi. Yalmz Ergani’de bakır madeni işletilmekte idi.
Sanayi ve Ticaret: Şehirde bakırcılık, demircüik, marangozluk, sırh ve
sırsız küp ve çömlek yapımı bir hayli gelişmişti. Kuyumculuk ve dokuma
cılık üeri durumda idi. Canh hayvan ve hayvanİ2irdan elde edilen yapağı,
deri, yağ dışan gönderilir, üin ihtiyacı olan diğer maddeler satın alımrdı.
p. Bitlis İli
Bu bölge arazisi volkanik ve kalker kayadan olüşan dağlık bir bölgey
di. İlden Dicle’nin kollarını teşkil eden çeşitli akarsular geçer.
Ürünleri: Muş’ta buğday, dan, yulaf ve özellikle patates, lahana, pa
muk ve benzeri bitküer yetişmekte idi. Sürt ve Eruh kasabaları ile bazı
bucaklar pirinç ve tütün ekimine daha elverişli idi. Vadilerde kavak ve
söğüt boldu. Her cins meyve yetiştirilirdi. Sürt’in bal ve battaniyesi meş
hurdu.
Hayvanlan: Bölge hayvan yetiştirmeye uygun olduğundan bir kısım
halk hayvancılıkla uğraşırdı. Koyun, kıl ve tiftik keçisi, sığır, manda ve
az miktarda diğer cins hayvanlar yetiştirüirdi.
Madenleri: Bu bölgede krom, demir, linyit, kükürt ve bakır madenleri
varsa da işletilemezdi.
Sanayi ve Ticaret: Burada sanayi küçük sanat erbabına dayanmakta
idi. El tezgâhlarında çeşitli ve özellikle kilim, seccade, çU'l, şalvarhk gibi
dokumalar yapılırdı. Keçecüik ve dericilik de ileri idi. Bitki boyalan pek
zengindi. Ticareti daha çok hayvan ürünlerine dayanmakta idi. Birinci
Dünya Harbi dola3nsıyle düşman istilâsına uğrayan bu bölge halkı, göçmen
lik felaketine uğradığından, genel ve özel serveti sarsılmış olup durumla
rı pek iyi değildi.
r. Van İli:
Doğu, güney ve kuzeye doğru anzalı yaylalar ve dağlarla örtülü olup
bu anzalar arasında Van, Muradiye (Bargiri) Erciş, Mahmudi (Saray)
Erçek gibi ovalardan müteşekkildi. Zeylan deresi,Norduz çayı Hoşap suyu
başlıca akarsulandır; Van gölü de bu bölgededir.
Ürünleri: Başta tahıl olmak üzere az miktarda fasulye, nohut ve mer
cimek ekilmekte idi. Sebze ve meyve dışardan temin edüir, temmUz ayın
dan sonra ancak mahallinde çıkardı. Orman bakımından fakir bir bölge ol
masına rağmen yer yer meşe çalılıkları, sulak yerlerde söğüt, kavak, ce
viz ağaçlarına rastlamrdı.
Hayvanlan: Çayır ve meraları bol olduğundan üstün nitelikli hayvan
yetiştirilirdi. Başta koyun olmak üzere kıl keçisi, sığır, manda, at, eşek,
katır, tiftik keçisi, deve beslenirdi. Kümes ha3rvanlan da mühim bir ye
kûn tutmakta, bazı bölgelerde de arıcılık yapüırdı.
Madenleri: Toprak altı servetlerinden kurşun ve linyit saptanmıştı.
Sanayi ve Ticaret: Küçük el sanatlan bölgede mevcuttu; ayrıca do
kuma tezgâhları vardı. Bu tezgâhlarda halı, kilim, çuval, urgan, çadır gibi
eşyalar dokunurdu ki bunlar daha çok bölge ihtiyaçlanm karşılardı.
Ticarette ancak kendi geçimlerini sağlayacak kadar hayvan satar

memleketin ihtiyacı olan diğer maddeleri alırdı.
s. Kars ve Ardahan:
1920 yılında Ruslarla yapılan bir anlaşma ile Anadolu’ya katılan Kars
ve Ardahan, güneyden kuzeye Uzanan bir ve batıdan doğuya varan üç sıra
dağ, üç yayla ve iki ovadan müteşekkil bir arazi olup Kars çayı, Ardahan
suyu. Araş bu bölgenin akarsularıdır.
Ürünleri: Arazi tarıma elverişli olmakla beraber daha çok hayvancı
lıkla uğraşılırdı. Ürünleri; başta, buğday, arpa, dan, çavdar, mısır pamuk,
fasulye, nohut ve mercimek idi. Meyvecilik de yapılırdı.
Hayvanlan: Verimli meralannda, başta koyun, sığır, inek olmak üze
re keçi, tiftik keçisi, manda at, eşek, katır, deve otlatılırdı. Kümes hayvan
lan da çok miktarda yetiştirilirdi.
Madenleri: Kağızman tuzlasından çıkanlan kayatuzundan yararla-
mlırdı. ;
Sanayi ve Ticaret: Peynir ve yağ yapım yerleri, un değirmenleri, deri
sanayi, ziraat aletleri imali, iplik ve dokuma sanajdi, kuyumculük ve küçük
sanatlar, sanayi faaliyetini teşkil ederdi.
Ticaret hayatı çok hareketli idi. Buradan hayvan ve hayAân ürünle
rinden, hayvan derisi, pastırma, yapağı, yağ, kaşar peyniri ve beyaz pey
nir ihraç edilir hayvan da bol miktarda satılırdı.
2. İstiklâl Harbi Sırasında Kömür ve Madenler:

a. Kömür [il:
Karadeniz kıyısında ekonomik değer bakımından en hayatî problem
kömür madenleriydi. Bu madenlere senelerden beri Fransızlar el koymuş
lar ve orada yerli Türk halkımn kurdukları ocakları yok edecek bütün ola-
naklan kullanmışlar ve böylece E^ransız şirketi önemli bir yer kazanmıştı.
1920 j'ilı sonlarında Fransızlarla Italyanlar arasında özel bir anlaşma
yapılarak kömür havzası ikiye ayrılmış; Zonguldak bölgesi Fransızlara,
Ereğli bölgesi de Italyanlara peşkeş çekilmişti.
Bu kömür madenleri, devlet arazisi veya vakıf arazisinden olması iti
banyle hükümetin malı idi ve ruhsatnameler verilmekteydi.
Türkiye’delü madenlerm en zengini olan Zonguldak kömürlerine ya
bancı nüfuzu girmişti.
[1] Büyük Millet Meclisi zabıtlanndan, 15’nci içtima, 24 şubat 1921, s. 398.
îtalyanlar bir kurul halinde 1920 senesi 21 - 22 eylül tarihlerinde

Zonguldak’a geldiler ve halk telâşa düştü. Zonguldak mütasarnfımn ver
diği bilgiye göre, 1911 senesinde İstanbul Hükümeti tarafından üç sene için
de imtiyazı son bulmak şartıyle 371 numaralı ocağa ruhsatiye verilmiş ve
ruhsatiyeye bağlı olmak üzere bir de demiryolu imtiyazı verUmiş bulunu
yordu.
Öte yandan, Türkiye Büyük Millet Meclisi bir kanun çıkararak İstan
bul Hükümetinin gerek dolaylı ve gerekse dolaysız verdiği maden imtiyaz
larının muteber olmayacağını yayınladı.
Hükümetçe yapılan inceleme sonucunda böyle bir imtiyaza muvafakat
edildiği takdirde iki bölgeye aynimış bulunan kömür havzasının önemli
olanından el çekmek lâzım geliyordu. Hükümet bunu kabul etmedi, kurul
da çekilip gitti.
Kömür Üretmıi [1] :
Kömürün ilk bulunduğu 1822 senesinden Cumhuriyetin ilânına kadar
yüz yıllık bir zaman geçmesine rağmen 1844 yılında 71.000 ton olan üre
tim, 1923 yılında ancak 557.000 tona ulaşabilmişti.
Bu büyük yeraltı servetini verimsiz metotlarla harcayan, zengin kö
mür damarlarına rastgele kazma sallayan eski devirlerin 5ukıcı madenci
liğine son veren millî hükümetin kömür havzasındaki halkm kalkınması
yolundaki çabalan, daha İstiklâl Savaşımn çetin günlerinde başlamıştı.
Türkiye Büyük Millet Meclisi 1921 yılında çıkanlan bir kanunla kö
mür havzasının sosyal örgütünü düzene sokacak prensipleri tespit etmişti.
Birinci Dünya Harbi sırasında ve sonlarına doğru bir Alman heyeti
nin Zonguldak, Ereğli kömür havzasımn zenginliği hakkında hazırladıkla-
n raporda bir çok dikkate değer ve fennî etüdlere dayanan belgeler oldu
ğu gibi, heyet üyeleri bu havzamn derinliğinin dünycxda mevcut belli başlı
kömür merkezlerinin derinliğinden daha fazla bulunduğunu da belirtmiş
lerdi.
İstiklâl Savaşı senelerinde kömür üretimi miktarı:
Y ıl Taşkömürü
1920 569.000 ton
1921 342.041 ton
1922 410.044 ton
1923 557.000 ton idi.
Maden Teknik ve Arama Enstitüsü Genel Müdürlüğünün 14 - 34 sayı ve

20 mart 1968 tarihli raporu.
b. Madenler:
Osmanlı hükümetinin son senelerinde tamamıyle bir sömürge gibi yü
rütülen maden siyaseti ve ekonomisi, başka memleketlere göre çok geri bir
duruma düşmüştü.
Özellikle kapitülasyonlar karşısında bu sektörün sömürülmesi çok ra
hat ve kârh idi. Yine o tarihlerde madenlerin yurt yararına işletilmesi dü-
şünülmeyerek bir spekülasyon vasıtası olarak kullamidıklan bir gerçek
idi. Şöyle ki; Türkiye Cumhuriyetine devredilen arazideki madenlerin çe
şitleri 735 idi. Halbuki, işletüenleri parmakla gösterilecek kadar azdı.
Bunlardan bakır, krom, antimon, kükürt, zımpara, lületaşı, bor başlıcala-
nm teşkil ediyordu. Bunlardan kömür, kükürt ve krom gibi madenlerden
İstiklâl Savaşı sırasında az miktarda çıkarılmış ise de İstiklâl Savaşı sıra
sında Anadolu hükümeti tarafından esash bir yarar sağlanamamıştır.
3. İstiklâl Harbi Sırasında Ulaştırma:

a. Karayolları:
Osmanlı ülkesinde demiryolları, Abdülhamit n. devrinde bile oldukça
çoğalmış; fakat karayollarına önem verilmemişti. Çünkü demiryollan
için yabancı sermaye gelmekte, fakat karayollarına rağbet gösterilme
mekteydi.
Karayolları bazı yerlerde ilkel, bazı yerlerde pek azdı. Yol inşaatım
sağlamak için şahsen çalışmak veya bedel vermek sureti ile ortaklaşa ça
lışma kanunu çıkarılmışsa da, bu tamamıyle uygulanamamış ve iyi sonuç
vermemişti. Yolların çeşitleri şöyle idi [1]:
Birinci sınıf sayılan yollar 7 metrelik şose
İkinci smıf sayılan yollar 5,5 metrelik şose
Üçüncü sımf yılan yollar 4,5 metrelik şose
İstiklâl Harbi sırasında yolların durumunu şöyle saptamak müm
kündü :
13.885 kilometresi baştanbaşa onanma muhtaç şose
+ 4.450 küometresi toprak yol
TOPLAM 18.335 km.
Bu yol şebekesi gerçekten baştan başa harap bir durumda idi. Dört
yıl süren Birinci Dünya Harbinde yollara bakım yapılamamıştı. Millî hü
kümet kurulduğu zaman ba3undırlık bütçesi 500.000 liraydı. Bu paramra
yarısı memur maaşlanna gidiyor, geri kalan para da bayındırlık işlerine
[1] Nazım Berksan, Yol Davamız Nerede, 1950.

İSTİKLÂL. HARBİNDE MÜLKÎ TAKSİMAT, NÜFUS VE EKONOMİK DURUM *] 9'|
sarf edilmiyordu. Çünkü Maliye ödenek vermiyordu. Şu halde bayındır

lık hizmeti yok demekti.
Yollar: Dağ yollanndan ve keçi yollarından daha kötü, daha düzen
siz bir durumdaydı. Bunlardan önemli bir kısmı İller Kanunu (îdareî Husu
siye! Vilâyet Kanunu) gereğince iller sorumluluğuna verilmişti. Halbuki
iller, kendi bölgelerini daha fazla imar edebilmek için ne kadar yol varsa
bünlann hepsini birden bütçelerine alıyor ve hepsiyle uğraşmak istiyordu.
Maddî yeteneksizlikler nedeniyle birçok yollar harap ve düzensiz bir hal
de kalıyordu.
Bayındırlık Bakanlığımn sorumluluğunda olan devlet yollan (Turuku
umumiye) 1921 başlannda 6.000 km. uzunluğundaydı. Î1 yollanmn (turu
ku hususiye) toplamı da bunun iki misli, yani 12.000 km. idi.
Bu koşullara göre yeniden bir şose yapmak için, bir kilometresi (köp
rüler hariç) 5.000 liradan 7.000 liraya kadar mal oluyordu.
Yüz küometrelik yeni bir yol yapmak için yanm milyon liraya ihtiyaç
vardı. Mevcut yollar dah a önce para ile yapılıyordu O zamanki valiler bü
tün halkı (nefiri âm) toplamakta ve yol boyamda çalıştırmak suretiyle yol
lar yaptınimakta idi. Sonralan verilen ödenek bu yollann devamlı onanmı-
na yetişemedi. Çünkü bir kilometrelik yolun onarım masrafı yılda en az
bin lira tutmaktaydı (malzeme masrafı, bekçi aylığı vesaire). Buna göre
Bayındırlım Bakanlığının elinde bulunan 6.000 km. lik düzgün olmayan yol
ların devamlı onanmı yapılacak olursa 6.000.000 liraya ihtiyaç vardı. Hal
buki 1921 yılı Bayındırlık bütçesi 2.000.000 lira idi. Devletin malî olanak-
lan daha fazlasına elverişli değildi.
İl yollarına hükümet yardım edemiyor, bünlann kendi özel gelirleri
de yetmiyordu. İller, “Bayındırlık Bakanlığı yollarımızı devlet yollanna
katsın” diyorlardı. Ne 1920 bütçesinde ve ne de 1921 bütçesinde yeteri
kadar Bayındırlık için ödenek vardı. Bu nedenle yeniden bir kanş şose, de
miryolu yapılamıyordu.
önemi dolajasıyle Ankara - İnebolu yolu üzerinde 1920 yıhnda ona-
nm başlamıştı. Antalya - Afyon yolu üzerinde ve diğer bazı yollarda mev
simin müsaadesi derecesinde onarım yapılmaktaydı. Fakat 1920 -1921 kış
mevsiminin sert geçmesi nedeniyle esaslı onarım yapılamamıştı. Bazı yol
ların sadece çamurlan temizlenmişti.
1921 yılında karayollarının durumu şöyle idi:
Yollar; muntazam şoseler, araba yolu veya harap şose, toprak tesvi
yesi yapılmamış yollar olmak üzere üç katagoriye ayrılmaktaydı.
Ankara’dan Erzurum ve Diyarbakır’a başlıca iki şose uzanmaktaydı.

Ankara’dan İnebolu’ya uzanan şosenin Kalecik, Çankırı arası araba yolu
idi. Aynca Ankara - Kayseri üzerinden Adana bölgesine giden bir şose
vardı. Sivas şoselerin birleştiği önemli bir merkezdi. Burası Karadeniz kı-
yılanyle doğu ve güneydoğuya giden yollann düğüm noktasındaydı.
Böylece Ankara; Kayseri ve Sivas yollarıyle Kuzey Anadolu, Doğu
Anadolu ve Güneydoğu Anadolu ile bağlantı kurmakta idi.
Samsun - Ankara şosesinin Çorum - Sungurlu arası bozuktu.
İstanbul’dan İç Anadolu’ya uzanan şoselerle Bolu ve Eskişehir’e gidil
mekte idi. Ege bölgesinden içeriye doğru uzanan şoseler ise kesik ve de
vamlı olmayan yollardı.
Aynca, Afyon - Antalya arasmda bir şose mevcuttu. İstanbul bölgesi
ile Eskişehir, Afyon hattının doğusu, Ankara ve Konya arasında şoseler
olmadığından bu ihtiyaç demir yollannca giderilmekteydi (Harita : 2).
Menzil Yolları ve Mesafeleri:
12 kasım 1921’de hazırlanmış olan menzil yollanmn durumu da şöyle
idi [1] (Harita : 3):
Sakarya Meydan Muharebesinde yenilen düşman genel olarak Eski
şehir - Afyon hattına çekilmiş ve Beyîikköprü’den Eskişehir’e kadar olan
demiryolunu ağır bir şekilde tahrip etmişti. Bundan sonra Batı Cephesi
kuvvetleri Yunan ordusu karşısına kadar ilerlemiş ve Büyük Taarruz ha
zırlıklarına başlamıştı.
İkmal nakliyatı için kullanılan menzil yollan şunlardı:
İnebolu - Kastamonu - Çankırı - Ankara,
Samsun - Merzifon - Sungurlu - Yozgat - Yahşihan ve buradan bir de-
kovU hattıyla Ankara,
Samsun - Merzifon - Amasya - Tokat - Sivas - Yozgat - Ankara,
Trabzon - Erzurum,
Erzurum - Erzincan - Suşehri - Sivas - Yozgat - Ankara,
Diyarbakır - Malatya - Sivas - Yozgat - Ankara,
Sivas - Kayseri ve buradan Kırşehir üzerinden Anlâra,
Kayseri - Niğde - Ulukışla,
Maraş - Kayseri,
Konya - Ankara,
Ilgın - Haymana - Ankara yollarıydı.
[1] Harp Tarihi Arşivi, No. 1/1282, Dolap No. 9, Goz No. 4, Klasör No. 546, Dos
ya No. 1, Fihrist No. 1 - 36.
İSTİKLÂL HARBİNDE MÜLKİ TAKSİMAT. NÜFUS VE EKONOMİK DURUM '] 93
Ordunun her türlü ihtiyaç maddelerinin taşınması için kullamlan ve

bir teşkilâta bağlanan taşıt araçları kapasiteleri düşüktü. Bunların hemen
hepsini hayvanlı araçlar teşkil ediyordu. Bu araçlann yük taşıma ve gün
lük yürüyüş kabiliyetleri şöyle idi'
Araçların Cins ve Çeşidi Taşıma Kabiliyeti Günlük Yürü
yüş Sürati
(Kilogram) (Km.)
Kağnı (iki tekerlekli) 100 -150 15-20

İki tekerlekli tek atlı araba 180 - 200 25
Dört tekerlekli çift atlı araba 300 - 400 30-40
Dört tekerlekli bir çift manda
lı araba 350 - 400 25
Mekkâri (at veya katır) 70- 75 25
Deve 120 -150 25
Eşek 50- 60 20-25
Kamyonet 1.500 - 2.000 200
Kamyon 3.000 - 5.000 180
Römorklu kamyon 5.000 -10.000 150
5 veya 10 tonluk kollardan kurulu katarlar, tümen ve kolordul
erzak ve cephane kol ve katarlanm teşkil ediyordu. Bunlar kural olarak
çift ath dört tekerlekli arabalarla mekkâri ve deve kollarından ibaretti.
Menzil kollan ise daha çok develerle, öküz ve manda araba kollanydı.
Ancak, eşek, mekkâri ve tek atlı arabalarla kağnılar da menzil kollarını
takviye etmekteydi.
Piyade, makineli tüfek, dağ topçusu gibi yaya ve hayvanlı kıtalann
ağırlıklan (muharebe, erzak, eşya ağırlıkları her sınıfın hafif cephane kol
ları) mekkârilerden kurulmaktaydı.
Topçu ve buna benzer atlı kıtalara dört tekerlekli at arabaları verili
yordu.
Süratli ve en randımanlı araçlar motorlu olmasına rağmen bunlann
yokluğundan ve memleket elverişli yollardan yoksun olduğundan fayda-
lanılamamış. Birinci Dünya ve İstiklâl Harbinde halkın elinde bulunan ta
şıt aracından faydalamimıştır.
İstiklâl Savaşı sırasmda motorlu araç sayısı yok denecek kadar azdı.
Bütün hizmetler hayvanlı araçlara ve hayvanlara kalmıştı.
Bunlar için de en fazla yük taşıma ve sürat bakımından en değerli ta
şıma aracı çift atlı at arabalanydı.
194 TÜRK İSTİKLAL HARBİ İDARİ FAALİYETLERİ
Karayollannda Onanın:
Yukarda belirtilen başlıca yollardan ve menzil hatlanndan en önem
lilerinden biri de İstanbul ve yöresinden, Doğu cephesinden, ve Rusya’dan
sağlanan ikmal maddelerinin en çoğunun getirildiği yer İnebolu idi. Bu
bakımdan büyük önem taşıyan İnebolu - Kastamonu - Ankara yolunun
onarılması hükümet kurulduktan sonra daha çok önemsenmiş ve gereken
tedbirler almmıştı.
12 ocak 1921 bilgilerine göre:
İnebolu - Kastamonu - Ankara üzerindeki İlgaz dağı tepesiyle İnebolu
yöresinde 110 -139 kilometreler arasında onanım lâzım gelen 48 köprü
den 13’ünün onanım tamamlanmıştı. İhale süresiyle tedarik olunan keres
teler inşaat yerlerine taşmarak 20 gün içinde bu ilk kısımdaki köprülerin
onanmlarmın tamamlanacağı hesap edilmişti.
Bu arada 348 kişiden ibaret askerî kuvvetle 130 metre uzunluğundaki
çamur kaldınimış, 300 metre küplük şose hafriyatı ile 120 metre küp ha
zırlık yapılmıştı.
Çarıkın içindeki 537 metre küp toprak tesviyesi, 685 metre küp hen
dek kazılması ve çamur temizlenmesi yapılmış ve 10 metre küp kırma taş
serpilmiş, bir adet menfez yapılmış, 10 adet köprü ve menfez onanimıştı.
Soğuklann şiddeti, onanmın gereği gibi yapılmasına engel olmuş, ay
nca onanma ait ödeneklerin ancak kasım ayı sonunda verilmiş olması yü
zünden yaz aylannda çalışılamamıştı.
Bu yol hakkında zamamn Dışişleri Bakanlanndan Yusuf Kemal
(Tengirşenk)’in yazdığı kitapda aşağıdaki anılan ilgi çekicidir.
özellikle halkın, bozuk kara yolları üzerinde bütün gücüyle ulaştırma
hizmetlerine yaptığı büyük katkıyı ortaya koyması bakımından kısa bir
bölüm aşağıya alındı [1]:
“4 haziran 1921’de Franklin Bouillon ve Binbaşı Sarou ile hareket et
tik. Yollarda köylüler, erkek, kadın hatta bazı çocuklanyle beraber kağm
arabalanyle cephane taşıyorlardı. Fransız milletvekili ve subayı bunları
arabalarından seyrediyorlardı. Akşama doğru Küre’den geçiyorduk. Ora
da cephane taşıyanlardan bir kafile geceyi geçirmek için konak yapmış
lardı. Bir köylü oturmuş kaval çalıyor, birkaçı yaktıklan ateşin etrafına
toplanmışlar bir şeyler pişiriyorlardı. Bir kadın bir tarafa çekilmiş kendi
ni kimseye göstermemeye çalışıyor ve çocuğunu emziriyordu. Arabaları
mızı durdurarak biraz bunları seyrettik. Geceyi Ecevit’te, ertesi geceyi
[1] Yusuf Kemal Tengirşenk, Vatan Yollarında, s. 247.

Kara ve Demiryolları
Gnkur
Harp Tarihi Bşk. f1921) Harita 12
Harita: 3
İSTİKLÂL HARBİMDE MÜLKİ TAKSİMAT, NÜFUS VE EKONOMİK DURUM 195
Kastamonu’da geçirdik. Üçüncü geceyi İlgaz’ın öbür eteğinde Koçhisar’da

geçirecektik, Kale hanlarını geçtikten sonra Koçhisar’a dönecek yerde bir
jandarma subayı at üzerinde bekliyordu. Benim arabaya gelerek geceyi ya
kında bir köyde geçireceğimizi söyledi. Nasıl olur, bu köyde barınacak
yer bulabilir miyiz dedim. Bu köydeki ev o kadar münasip bir yerdir ki Koç
hisar’da yoktur, dedi. Köye vardık iki katlı bir eve girdik; yukarı katında
duvarlara ufak tefek tahta parçalarından yapılmış dolaplı ve muntazam
ocaklı ve her tarafı sedirli bir odaya Franklin Bouillon’la arkadaşını yer
leştirdik. Franklin Bouillon biraz rahatsızdı; onu, ev sahipleri olan üç kar
deşten birine teslim ettik. Ben sofada portatif yatakta yattım. Sabaha
karşı uyandım, baktım, Franklin Bouillon geziyor. Zaten elbisemle yatı
yordum. Hemen yataktan fırlayarak ne olduğunu sordum. Ben iyi ol
dum, neden, bUir misiniz? Bana üç malul gazi hizmet ediyor; yaşlan 53,
54, 55 beni bunlar iyi etti, dedi. Sevinç içindeydi.
Üçü de aynı muharebede yaralanmış üç kardeşin hizmetinden fazlasıy-
le hislenmişti. Aferin Koçhisar kaymakamına, dedim. Franklin Bouillon sa-
bahle3dn erkenden bahşiş vermek istemiş, kabul etmemişler. Bu güzel etki
altında yola çıktık. Öğle molamızı yakardaki tepede çatlak bir karakol bi
nası olan bir yerde yaptık. Arabalardan indiğimiz zaman Franklin Bouillon
bana ‘Bugün yemeği bizden yiyeceğiz’ dedi. Binbaşı Sarou azık sepetinden
konserve yiyecekler çıkardı. Yerken Franklin Bouillon; ‘Rica ederim, artık
havaî mevzuları bırakalım, ciddî konuşmaya başlayalım. Evvela size şunu
haber vereyim, siz bu muharebede mutlaka muvaffak olacaksınız’ dedi.
Neden, dedim, ‘Her ne zaman bir millet böyle genci, ihtiyarı çoluğu ve ço
cuğu ile bir işe sarılırsa onu mutlaka başarır. Geçtiğim yerlerde gördük
lerim bunu anlatıyor’ dedi. Teşekkür ettim. ‘Yalnız büyük bir kabahat iş
liyorsunuz, bu asil milletin gelip gittiği yollar x>ek fena, niçin askerleriniz
den 20 - 30 bin kişi ayırıp bu yollan yaptırmıyorsunuz. Biz muharebede yol
için ordudan üç, dört yüz bin kişi ayırmıştık’ dedi. O zaman en iyi şoseleri
mizden saydığımız İnebolu - Ankara hattında bu düşünceyi yürüten zata
mümkün olduğu zaman ordudan biz de yol yapmak için asker ayırmayı
düşünmekte olduğumuzu söyledim. Geceyi Çankın’da geçirdik.”
Bozuk, ulaşıma elverişsiz birçok yol bulunduğundan bunların onanl-
ması için gerekli tedbirlere baş vurulmuş, cephelerin muharebe ve menzil
sahalan içinde ikmal ulaştırması bakımından muharip birlikler tarafından
gereken onanma girişilmişti.
Aynca, daha büyük çapta bir onarım için Millî Savunma Bakanlığı
ma 6 mart 1921 tarihli genelgesiyle şunlar emredilmişti [1]:
[1] Harp Tarihi Arşivi, No. 1/4282, Dip. 10, G. 2, KIs. 575, Dos. 69, F.
“1. Daha önce cepheler emrinde askerî hususlarda kullanılacak teş

killerden başka ilk örgütlenmelerinden sonra Ba3nndırlık Bakanlığı emrine
verilmek üzere aşağıdaki yerlerde cepheler tarafından yol inşa taburları
teşkü edilecektir.
a. Güney Cephesi (Batı Cephesinin güney kesiminde) tarafından;
Antalya, Burdur, Afyon, Silifke ve Karaman’da olmak üzere, dört yol in
şaat taburu.
b. Merkez Ordüsu tarafından; Samsun, Havza, Tokat, Sivas, Mer
zifon ve Çorum’da olmak üzere altı yol inşaat taburu.
c. Doğu Cephesi tarafından Trabzon ve Gümüşhane’de olmak üze
re, iki yol inşaat taburu.
d. Kastamonu Havali Komutanlığından Kastamonu ve Çankırı da
olmak üzere, iki yol inşaat taburu.
e. Ankara Komutanlığı tarafından Kalecik’te olmak üzere, iki yol
inşaat taburu.
2. İşbu yol inşaat taburlanmn erleri silah altına celpleri kararlaştı
rılan Müslüman olmayan erattan olacaktı. Nöbet vesair hizmetler için bir
miktar Müslüman erin bulundurulması uygun olur.
3. İnşaat taburu; bir tabur komutanı, bir tabip, bir hesap memuru
ve bir iaşe memurundan; inşaat taburlanmn bir bölüğü de iki subay 220 er
ve dört erzak ve kazıcı aletler arabasından ibarettir. İnşaat tabudan dört
bölüklü olacaktır.
4. Bu taburların ilk ihtiyaçları için gereken kazan, karavana çadır,
beylik gibi veya onun yerini tutacak eski kaput, her bölük için koşum ta-
kımıyle beraber hayvanlı bir saka arabası askerî cihet tarafından verile
cektir.
5. Taburlar işe başladıktan sonra, subay ve erlerin maaşlan ve ihti
yaçları Bayındırlık Bakanlığı tarafından sağlanacaktır. Yalnız Bayındır
lık Bakanlığından müracaat halinde bu taburlara gereken erzak ve yem,
giyim eşyası verilebilecektir.
6. Bayındırlık emrine devredilinceye kadar gerekecek maksat için
bu taburların 20 mart 1921 gününe kadar yukarda açıklanan yerlerde azar,
azar ikmal edilmek üzere, ilk tertibinde 200 - 250 mevcudunda teşkil edil
meleri ve durumun günü gününe Mülî Savunma Bakanlığına bildirilmesi
rica olunur.”
Bu taburlar emredilen şekilde azar azar tamamlanmak üzere teşkil
edilmiş ve çalışmaya girişilmişti.
18 nisan 1921 tarihinde Millî SaVuCnma Bakanlığından Bayındırhk Ba

kanlığına bildirildiğine göre, şehirlerarası yollar üzerinde bulunan Çorum,
Bolu, Kastamonu, Keskin bölgelerinde bulunan yolların ve bu yollarm ve
bunların sınaî yapımmın onarımma gerekli inşaat taburlarının tahsis edil
diği ve önemli eserler meydana getirildiği açıklanmış, yalmz malzeme te
darikini Millî Savunma bütçesinden sağlanmasına imkân olmadığından
mazbata karşılığında Baymdırlık Bakanlığından verilmesi istenmişti.
h. İstiklâl Harbinde Demiıyolldıı [II (Harita: 2) :
Lokomotii ve Vagon Durumu :
16 mart 1920’de İstanbul’un resmen işgal edilmesi üzerine Heyeti Tem-
siliyenin sert bir tutum içinde aldığı tedbirler ve millî tezahürat karşısın
da, bulunduklan yerlerde tutunamayacaklarmı anlayan Ingilizler, 23 mart
1920’de Arifiye - Haydarpaşa demiryolundan başka Anadolu hattının öte
ki kısımlarım, Fransızlar da Bağdat demiryolunun Konya ile Yenice ara-
smdaki kısımlarım boşaltmak zorunda kaldılar.
Heyeti Temsiliyenin kararı gereğince Eskişehir’i kuşatan millî kuv
vetlerin baskısma direnemeyeceklerini anlayan Ingilizler, verilen zaman
içinde üç trenle kuvvetlerini kaçırırken, işletme veznesindeki 20.000 lirayı
da tamamen almışlar, başta gelen memurlardan bir kısmı ile 13 lokomotif
ve yüzden fazla vagonu birlikte götürmüşlerdi.
Bu olaylardan sonra Yunanlıların Batı Anadolu’nun büyük bir kısmı
m işgali üzerine elde kalan demiryolu Anadolu hattının işletmeye açık kıs
mı Osmaneli - Eskişehir (118 km.), Eskişehir - Ankara (268 km.), Eski
şehir - Konya (434 km.), Alayunt - Kütahya (10 km.), Konya - Ulukışla
(237 km.), Aydın - Eğridir dahil toplam olarak Batı ve Orta Anadolu’da
1.067 km. idi.
25 mart 1920’de yapılan sayıma göre işletmeye hazır olarak:
Kömürle işleyen 15 büyük lokomotif,
Mazotla işleyen iki büyük, üç küçük lokomotif vardı.
Eskişehir atelyesinde onanmda bulunan 5 büyük mazot makinesi de
hesaba katılırsa sekiz mazotla ve 15 kömürle işleyen lokomotif elde buhl-
nacak ve her kısımda karşılıklı birer katar hareket ettirilmesi mümkün ola
caktı.
Vagonlar, çeşitli cinste 717’yi bulmuştu. Günde birer katar hareketi
için 620 vagona ihtiyaç olduğundan, % 20 oranında onanma ayrılacak
vagonla beraber ihtiyacı karşılayacaktı.
[1] Behiç Erkin, istiklâl Harbinde Millî Demiryollanrrnz, C. I, (Harp Tarihi

Bşk. lığı Kütüphanesindeki basılmamış müsvette eser).
198 TÜRK İSTİKLÂL HARBİ İDARÎ FAALİYETLER)
Yakıt Durumu:
25 mart 1920'de çeşitli depolarda bulunan maden kömürü miktan
2.749 tondu.
25 mart 1920’de Eskişehir ve Bilecik depolarında 4.812 metreküp ma
zot mevcuttu.
Mevcut yakıtlann 15 ocak 1921 gününe kadar yeteceği, bundan son
rası için katarların odunla ve tedarik edilebUirse linyit kömürü ile işletil
mesi zorunlu görülmekteydi.
Vagonların yağlanması için mevcut yağ ve petrolün on beş ay yetebi
leceği anlaşılmıştı.
Hatların Durumu :
Arifiye’den Konya’ya ve Eskişehir’den Ankara’ya kadar Anadolü hat
tının; Konya’dan Yenice’ye kadar Bağdat hattımn; Afyon’dan Uşak’a ka
dar İzmir - Kasaba (Turgutlu) demiryolunun ve Bağdat hattının inşaat
halindeki Toros - Amanos kısmının merkezle bağlantıları kesilmiş, dört
ayn şirkete ait îç Anadolu hatları başsız kalmış dört gövde halinde bulu
nuyordu.
Hatlara El Konulması:
Demiryollanndaki perişan durumu, memleketin savunması ve ekono
minin durumunu tehdit eden bir hal alması üzerine, Ankara’da bulunan
20 nci Kolordu Komutanlığından verilen bir emirle; 25 mart 1920 tari
hinden itibaren Ankara - Eskişehir - Ululîişla, Eskişehir - Bilecik hatları
kumpanyanın sorumluluğu ve ciheti askeriyenin koruması ve gözetimi al
tında işleyeceği bildirildi.
Demiryolları Hatları Askerî Müfettişliği teşkil edilerek Vasfi Bey
askerî müfettişliğe atandı. Ve 25 mart 1920’de Eskişehir’de görevine baş
ladı. Ankara, Eskişehir, Bilecik, Afyon, Konya, Ulukışla istasyonlarında
İstasyon Komutanlığı açıldı.
Büyük Millet Meclisi Hükümeti kurulduktan sonra, BÜ3Öik Millet Mec
lisi Başkam Mustafa Kemal Paşa ve bütün askerî makamlar, askerî hare
kât bakımından büyük önem taşıyan demiryollarına yakın bir ilgi göster
mişlerdi.
Bayındırlık Bakanlığı da bu konuyla yakından ilgilenmeye başlamıştı.
Anadolu - Bağdat Demiryolları Genel Müdürlüğü namını alan idarenin
başına Kurmay Albay Behiç (Erkin) ’i tayin ederek 16 temmuz 1920’de Es
kişehir’de görevine başladı.
18 ağustos 1920’de Konya’dan başlayan Bağdat hattının Yenice’ye ka

dar Türkiye’nin elinde bulunan kısmiyle, İzmir, Kasaba (Turgutlu) demir
yolunun Afyon - Uşak kısmı da Albay Behiç idaresine verildi. Birinci Dün
ya Harbinde her şeyi bozulmuş olan bu üç demiryolu kısmiyle, Toros ve
Amanos kısmı da Anadolu - Bağdat Demiryollan Genel Müdürlüğü emrine
verildi. Bu sırada yapılan önemli işler şöyle idi:
Askerî nakliyatı sağlamak,
Bunun için gerekli parayı bulmak,
Bulunulan şartlar içinde değiştirilmesi mümkün olmayan Hristiyan
memurları yerinde bıraamaktı.
Demiryollarına el koyma ve sahip olma bakımından Büyük Millet Mec
lisi Hükümetinin 19 temmuz 1920 gün ve 693 sayılı kararı şöyle idi:
“Anadolu Osmanlı demiryolu şirketi asıl şeklini koruyamamış ohip,
bu gün hesap görmek, mukavele ve şartnameler hükümlerine göre Uişki
kurmak için hükümetçe resmen tamnmış bir kumpanya olmamasına ve bu
günkü şekil Ingilizler tarafından Türkiye’den zorla alım ve gasp mahiyetin
de olup durumu Büyük Millet Meclisi Hükümetince tamnmasım açıktan
olmayarak duyurmak için, bir resmî işlem yapılması siyasî bakımdan uy
gun olmadığından, hattın genel gelirler ve giderlerinin mülhak bütçe şek
linde hükümet bütçesine sokulmasına ve bütün alet ve edavat ve malzeme
nin hazine adına teslim almarak giderlerle gelirlerinin millet ve hükümetin
yararlarına göre düzenlenmesine ve işletme idaresinin de Bayındırlık Ba
kanlığı tarafından üzerine alınmasına, diğer demiıyôllan hakkında da bu
dairede yapılması kapsamına giren işlerin Maliye Bakanlığımn 6 temmuz
1920 tarih ve 2157 sayılı tezkeresi kur'ülumuzca görüşülerek aynen kabu
lü kararlaştırılmış olmakla gereğini rica ederim.”
Bağdat işletme ve Bağdat İnşaat Şirketleriyle Uşak - Afyon Kısmına
Elkonulması:
Genel Müdür Albay Behiç, idare alanım genişleterek Pozantı’dan odun
nakliyatını sağlamak ve Toroslardaki Bilemedik’te bulunan inşaat malze
mesinden faydalanmak nedeniyle, ilerde Mersin yolu açılırsa hattın gelirini
çoğaltmak için bütün Anadolu hatlanmn elde bulundurulmasını zorunlu
görmekteydi. Bunun için Bayındırlık Bakanlığının Bağdat Demiryolları iş
letmesini idaresi altına alması hakkmdaki 11 ağustos 1920 tarihli öneriyi
kabul etmişti.
26 ağustos 1920’de Eskişehir’e gelen Bayındırlık Bakanı İsmail Fazıl
Paşa ile yapılan görüşmelerden sonra; düşman işgali altında bulunmayan
Türk topraklanndaki bütün hatlar Anadolu - Bağdat ve Afyon - Uşak de-
miryollan ve Bağdat înşaat Şirketi Genel Müdürlüğü adiyle bir idare al
tında toplanmış ve demiryollanndaki geçici devlet idaresi küruluşunu böy-
lece tamamlamıştı.
Demiryollarmda Askerî Faaliyetler:
Anadolu Hükümetinin kurulmasından sonra ve 24 temmuz 1920 ta
rihinden itibaren Bakanlar Kurulu karanyle demiryollarınm tamamına el
konarak bütün memur ve işçiler hükümet memuru kabul edilmişti. Aynca,
ek bütçe yapılmak suretiyle demiryollanmn masraf ve gelirleri hükümet
bütçesi içine alınmış, bütün aletler, gelirler ve malzemeleri hazine adına
teslim almarak işletilmesi de Bayındırlık Bakanhğma verilmişti.
Bundan sonra memleket içinde yapılacak sevkıyat ve nakliyatın so
rumlu ellerde iş görebilmesi için Anadolu içinde bulunan demiryollan üç hat
komiserliğine ayrılmıştı.
— Ankara - Bilecik - Adapazarı, Konya - Eskişehir - Afyon - Uşak ve
uzanımı, Dinar - Aydın hatlan, Anadolu Hatlar Komiserliği.
— Konya - Pozantı ve Uzanımı, Bağdat Hat Komiserliği.
— Erzurum - Zivin ve uzanımı, Eleşkirt - Beyazıt ve uzanımı, Erzu
rum Hat Bölgesi Komiserliğine aynlmıştı.
— Birinci bölge, Anadolu Demiryolları İşletme Genel Müdürü Albay
Behiç’e ek görev olarak verilmişti. Bu görevinden ötürü de Genelkurmay
Başkanlığına bağlanmıştı.
ikinci bölgeye, Konya’da hat komutam bulunan Yarbay Abidin vekâ
let edecek, üçüncü bölgeye de 15 nci Kolordu tarafmdan bir vekil tayin edi
lecekti.
Böylece eskiden komiser, müfettiş, istasyon komutanlıkları görevi ya
pan ve çeşitli makamlar tarafından tayin edilmiş bulunan personel doğru
dan doğruya bölge komiserliklerinin emrine girmişlerdi. Bunlar alacaklan
emir ve talimatlara göre hareket edeceklerdi.
Anadolu Bağdat Demiryollan Genel Müdürlüğünün Genelkurmay Baş
kanlığına 7 şubat 1921 tarihinde verdiği bilgilere göre [1]:
Anadolu - Bağdat hattıyle, Afyon - Uşak hattımn lokomotif ve vagon
miktarı şöyle idi.
Çeşitli hatlar üzerinden geçen yabancı yataklı vagonlar adı altındaki
vagonlar Birinci Dünya Harbi sırasında Almanya’dan gelenlerdi. Bunla
rın da çoğu, Anadolu hattı da dahil olmak üzere, diğer hatlar üzerinde
bulunmaktaydı. Aşağıda sıralanan rakamlar 1 kasım 1920 sayımına göre
idi;
15 adet lokomotif tamirde (Eskişehir, Konya depolarında)
11 adet lokomotif seyir ve sefer için Eskişehir’de.
6 adet lokomotif seyir ve sefer için Konya’da.
2 adet lokomotif manevra için Eskişehir’de.
1 adet lokomotif manevra için Ankara’da.
1 adet lokomotif manevra için Alayunt’ta.
2 adet lokomotif pompaj için Eskişehir’de.
38 T O P L A M
Bunlann hepsi, yararlanılması mümkün makine toplamıydı.
Katarların Seyir ve Seferi:
Şirketin bıraktığı seyir ve sefer grafikleri işe yaramayacağından ye
nilerini yapmak için de basımevi bulunmadığından se3Ûr ve sefer saatleri
nin telgrafla tesbit edilmesine karar verilmişti.
Hattm yalmz askerî taşımalara ayrılması, gelir bakımından zararlı ol
duğundan askerî taşımalar sağlandıktan sonra mümkün olduğu kadar tica
rî eşya taşınması da uygUn görülmüştü. Ancak o gjinlerdeki durum icabı
i olarak zahire taşımalarından başka ticarî eşya taşıma isteği olmadığı gibi,
<ordu taşımalarının da pek az olduğu anlaşıldı.
Gelirler; giderlerin ancak % 20’sini karşılıyordu. Askerî taşımaların
] peşin parayla yapılması düşünüldüyse de uygulanamadı. Nihayet açığın
1 hükümet tarafından kapatılması zorunlu görüldü. Fakat bu da uygulana-
ımadığı gibi askerî taşımaların ücretleri bile alınamadı. Vagon durumuna
Igelince;
Anadolu hattı vagonları 589 adet
Bağdat hattı vagonları 222 adet
İzmir - Kasaba hattı vagonları 125 adet
Yabancı hat vagonları 357 adet
TOPLAM 1.293 adet vagon
Genel hat üzerinde günlük en çok nakliyat şöyle idi:
Konya - Çay kısmında günde iki katar,
Konya-Yenice kısmında günde bir katar,
Ankara - PolatlI kısmmda günde iki katardı.
Ankara - Eskişehir, Afyon - Pozantı hatlan üzerinde onanmevlerinin
(durumu ise:
Ankara deposu onanmevi, henüz yeni ktûrulmuş olup tamamlanama

mıştı. Depo, makinelerin ufak onanmlannı yapıyor, büyük onanmlar yapı
lamıyordu.
Konya atelyesi ise, bugün için mevcut araçlanyle büyük onarmaları
yapmakta ve iki ayda bir, bir lokomotif verecek durumda idi. Yalmz ma
kinelerin durumu pek fena olduğu ve yedek edevatı mevcut bulunmadığı
için sık sık meydana gelen küçük onanmlar nedeniyle büyük onanmlar
çoğu zaman durdurulmaktaydı.
Konya Ereğlisi Deposu Onanmevi:
Yalnız kendi makinelerine ait küçük onanmlan yapabiliyordu.
Odun Durumu:
12 mayıs 1921 tarihinde Anadolu Bağdat Demiryolları Genel Müdür
lüğünün Batı Cephesi Komutanlığına verdiği bir rapora göre [1]:
Depolarda 11 mayıs 1921’de toplanan odun miktan şöyle idi:
Eskişehir deposu 10.935 kantar
Akşehir deposu 1.060
Sarayönü deposu 190
Ereğli deposu 16
Ayrancı deposu 54
Alayunt deposu 2.659
Afyon deposu 192
Konya deposu 2.090
Ilgın deposu 9.500
Çay deposu 1.510
Çumra deposu 15
Karaman depos’U 2.000
Ankara deposu 1.708
TOPLAM 31.929
Bir kantar 100 kilogram olarak hesap edilmekteydi. Afyon'da fazla
odun toplanması uygun görülmeyerek burası için Çay ve Akşehir’de odun
toplanmakta idi. 7 mayıs 1921’de Anadolu hattı için kontrata bağlanan
odun miktarı üç ay için 170.000 kantardı. 7 mayısa kadar eski kontrat ge
reğince odun, metreküp üzerinden alımyordu. Bu işlemde idare pek çok
zarar görüyordu. îlk defa olarak Gökçekısık istasyonundan tartılarak alı
nan odun, metreküp hesabiyle alınmadığından idareye altı yüz liradan faz
la kâr sağlamış bulunmaktaydı.
[1] Harp Tarihi Arşivi, No. 4/4478, Dip. 18, G. 2, Kis. 1056, Dos. 4, P. 28.
İSTİKBÂL HARBİNDE MÜLKÎ TAKSİMAT, NÜFUS VE EKONOMİK DURUM 203
MuataJa Kemal Paganın Vagon Tedariki İçin Yaptığı Teşebbüsler:

Başkomutan Mustafa Kemal Paşa 13 aralık 1921 tarihinde Bayındır
lık Bakanhğma gönderdiği bir yazıda şöyle demekteydi [1]:
“Mösyö Franklin Bouillon’la yaptığımız görüşmede 200 adet vagon
verilmesini istedik. Konya’dan ileriye gönderilmemek üzere günde vagon
başına 250 kurUş ücret verilmesi kararlaştırıldığı, bununla beraber bu mik
tarın çoğaltılması için dönüşünde gereken girişimlerde bulunup sonucu bil
direceğini söyledi.
Ray ve diğer malzemeler için de aym şekilde söz verildi. Kömür me
selesi için Ereğli kömürlerinden de faydalanılacağını ve bu kömürlerin
Zonguldak’tan Fransız gemileriyle Mersin’e gönderilmesi halinde limanla
rın herhangi bir taarruzda bulunamayacağını, bu mesele için İstanbul’da
bir yetkili ile Hamit Bey arasında bir görüşme sağlanması kararlaştırıl
mış bulunduğımdan Societe Naval L’ouest’in adamım bu iş için Mersin’den
İstanbul’a hareket ettiğini söyledim. Zong'üldak kömürlerinin bu yolla
nakliyatını sağlamak için İstanbul’da Hamit Bey’e derhal bir telgraf çe
kilebilir.
Mösyö Franklin Bouillon (Franklen Buyyon), demiryolları sorunları
nın çözümlenmesi ve görüşmeleri için Doğu konferansında bulunan Mü
hendis Fahri Bey’in Fransa’ya gönderilmesini tavsiye etmekte olduğundan
bu husus da tespit edilerek kendisinin getirilmesine şimdiden teşeb
büse girmek gerekir”.
Bütün İstiklâl Harbi boyunca demiryollarında kömür darlığı çekil
miş, lokomotifleri işletebilmek için çok kere odun tedarikine baş vurul
muştu.
Batı Cephesi Komutanı Ali Fıiat Paşa, 7 ağustos 1920’de 24 ncü Tü
mene gönderdiği bir emirle; Anadolu hatlanmn kömürü ve mazotu bit
mek üzere olduğu, bu bakımdan demiryollanmn devamlı işlemesini sağla
mak için kömüre katkı olarak odun tedarikine kesin lüzum bulunduğunu,
bunun için Geyve, Bilecik, Eskişehir, Kütahya, Afyon sancaklan (muta-
sarnflıklan) ile Konya vilâyetinin ve Uşak ilçesinin ve bu bölgedeki mü-
dafaayi hukuk cemiyetlerinin Demiryollan Genel Müdürlüğüne göndere
cekleri miktar ve yerlerde parasız veya hesabı sonradan görülmek üzere
odun tedarik ettirmelerini ve mülkî makamlara yardım etmelerini, her
hafta içinde sağlanan odtüı miktarlanmn yeterli olup olmadığının bildiril
mesinin Demiryollan Genel Müdürlüğünden istendiğini bildirmişti.
[1] Cunıhurbaşkanlı|:ı Arşivi, No. III-lO-3-a, Dos. 44, F. 44-4.

Demiryolu Birlikleri: ■ ;
İlk demiryolu birliği Istanburdan kaçarak Anadolu’ya gelen bazı su
baylar ve elde mevcut erlerle 1920 yılında Yozgat’ta (Elmadağ) kuruldu.
Bu bir bölüktü; bu bölük Ankara - Yahşihan hattında görevlendirildi. Ve
daha sonra da İstanbul’dan gelen subaylarla pekleştirildi. 1 ocak 1921’de
tabur oldu; tabur karargâhı Yahşihan’a getirildi. Bu taburun kurulüşu
şöyle idi.
Genelkurmay Başkanlığı Anadolu - Bağdat Demiryollan Genel Mü
dürlüğü İşletme Taburu:
1 nci İşletme Bölüğü,
2 nci İşletme Bölüğü,
3 ncü İşletme Bölüğü,
4 ncü Onarım Bölüğü.
İşletme bölüklerinin birinci takımları hareket, ikinci takınılan cer,
üçüncü takımları yol idi.
Tabunm daha iyi görev yapabilmesi için 1921 senesi nisanında Ana
dolu-Bağdat Demiryollan Genel Müdürlüğü emrinde olmak üzere önce
Eskişehir’e, sonra Afyon’a gönderildi. Tabur burada bir müddet eğitimle
meşgul olduktan sonra Alayunt’a gitti. Burada bazı istasyonlarda rampa
lar yapüdı. Kütahya - Eskişehir muharebelerinden sonra ordunun Sakar
ya’ya çekilmesi, taburu büyük bir görev karşısında bırakmıştı. Daha önce
tabur, staj için bir müfrezeyi Eskişehir’e göndermiş, ordunun çekilmesi so
nuna kadar demiryolu birlikleri Eskişehir’de kalarak taşımalara devam et
mişler ve artçıların da çekilmesinden sonra düşman tehdidi altındaki Eski
şehir istasyonunun boşaltılmasına başlamışlardı. Hıristiyan personelin işe
gelmemesi ve sivillerin birçoklarımn ortadan kaybolması yüzünden iş ta
mamen tabura kalmıştı. Tabur büyük bir soğukkanlılıkla 20 makine ve 500
vagonu katar haline soktu. 15’şer dakikalık fasılalarla Ağapınar istasyonu
na gönderdi. Bu harekât Garp Cephesi Komutanlığınca takdir edildi.
Sakarya muharebesi sırasında tabur yine Ankara - Yahşihan dar,
Ankara - Polatlı normal hattının işletilmesine çalışmıştı.
Bu muharebenin kazamhnası üzerine 4 ncü Onarım Bölüğü, daha ön
ce tahrip edilmiş Beylikköprü’nün onanmına, 1 nci İşletme Bölüğü de De
nizli’ye gönderildüer. Tabur karargâhı ile 2 nci ve 3 ncü Bölükler Konya’ya
geldiler. Tabur burada bir demiryolu okulu açtı. Aym zamanda Çobanlar
istasyonundan Yenice’ye kadar olan kısım da personel eksikliğini tamam
ladı.
4 ncü Onarım Bölüğü sonradan 1921 senesinde Konya’ya gelerek ta

buruna katıldı. Bu bölük daha sonra, Çobanlar - Çay kısmımn tamiri ile
görevlendirildi. Bölük, buradaki işlerini bitirdikten sonra iki amele tabu-
ruyle takviye edildi.
Hattm yapılmasına mayıs 1922’de başlandı. 30 ağustosa kadar 52 km.
lik ilk kısım (son istasyon Ayntepe idi) yapıldı ve işletildi. Bu hattın mal
zemesi Toroslardaki kullamimayan dekovil hatlarının çekilmesiyle elde edil
mişti. Hatta 15 tonlük Henschel makineleri çalıştı. Günlük kabiliyeti
600 - 800 tondu.
Büyük Taarruzdan sonra bölükler, Afyon - İzmir, Eskişehir - Afyon -
Arifiye - Adapazarı kısımlarında görev aldılar.
1921 Yılında D ^mhyoUan :
1921 yılına girerken demiryollan idaresi iyi bir durumda değildi. Me
mur ve müstahdem maaşlanyle odun müteahhitlerinin alacaklan verile
miyordu.
Bazı istasyonlar askerî makamlar tarafmdan işgal edilerek demiryol
telgraf hatlanna el konuluyordu. Yolcu trenlerinde düzen sağlanamamıştı.
4 ocak 1921’den sonra Genelkurmay Başkanlığı Ankara - Eskişehir
hattımn tamamiyle askerî nakliyata tahsisini isteyerek demiryolu idaresi
nin işlerine kanştı.
Kütahya-Eskişehir Muharebelerinde Demiryolları:
10 temmuz 1921’de Yunan taarruzü başlamış, 11 temmuzda Afyon,
Ihsaniye, Gazlıgöl, Hamam istasyonlan tahliye ve köprüler tahrip edil
mişti.
Cephe gerilerinde bulunan Bozöyük - Eskişehir - Afyon hattında kı
sa mesafede küçük kıta nakliyatı için bir kısım tren malzemesi bu bölgede
tutulmuş ve Afyon’un düşmesi üzerine Konya kısmında pek az malzeme
kalmıştı. Eskişehir kısmında kalan malzemenin çokluğundan ve Eskişe
hir - Ankara kısmında yalnız bir telgraf hattımn bulunması, bunun da
ordu tarafından kullamimasmdan trenlerin hareket ettirilmesi çok güç ol
muştu. BÜ arada Beylikköprü istasyonunda serbest yol almak için bir tren
8 saat beklemiş, Polath’dan Ankara’ya seyahat 24 saata çıkmıştı.
Eskişehir’in boşaltılması çok kötü koşullar içinde yapıldı. İlk zamanlar
da Genel Müdürlüğe Bayındırlık Bakanlığı, Eskişehir’de bir şey bırakıl
madığım iddia etmiş ise de, Eskişehir’de her şeyin bırakıldığı ve bunlar
arasında üç lokomotifle 60 kadar vagonun kaldığı sonradan anlaşılmıştı.
17 temmuz 1921 günü Eskişehir istasyonunun tahliyesi sırasında odun-

suzluk öyle bir hale gelmişti ki Bayındırlık Bakanhğı, vagonları yakaralı
tren tertibini emretmek zorunda kaldı. Bir taraftan da istasyon civarında
ağaç kesilerek trenleri hareket ettirmeğe çalışıyorlardı. Eldeki bütün va
sıtalarla, Müslüman olmayan demiryolu personelinin de Eskişehir’de bı
rakılması bir hata idi.
Genel Müdürlük 4 ay Ankara’da kalmış, aralık 1921’de Konya’ya inti
kal etmişti.
Sakarya Zaferinden Sonra:
Sakarya Zaferinden sonra Yunanhiann çekilmeleri sırasında Beylik
köprü ile AJpuköy arasmdaki raylan, makaslan, istasyon binalannı su
tesislerini, köprüleri tahrip etmişler kuyulan doldurmuşlardı.
Onarım:
Eldeki olanaklarla onarım faaliyetine girişildi. Katarlar 5 kasım 1921
de Beylikköprü başına varabüdi.
1921 yılı aralık ayı inşaat raporüna göre; Sazılar istasyonundan Sa
zak istasyonuna kadar onarım yapıldı.
1922 yılı ocak ayında verilen bir rapora göre; hattm 6 şubat 1922’de
Sanköy’e varması muhtemel olduğu büdirilmekteydi.
26 haziran 1922’de Yalımlı (Yahnali) köprüsüne kadar yol onanlmıştı.
Fakat sürat 10 km. idi.
Bu ağır tempodaki onarım, parasızlık ve malzeme tedarikindeki güç
lüklerden doğmaktaydı.
Fransızlarla Münasebetler, Mersin Demiryolunun Açılması:
Sakarya Zaferinin etkisiyle 20 ekim 1921’de Ankara’da imzalanan An
kara Anlaşması ile Mersin yolu açılmıştı. Böylece demiryolu idaresine kö
mür ve malzeme sağlama bakımmdan çok büyük bir imkân meydana gel
mişti. Çeşitli yerlerden Mersin’e gönderilen kömürler ocak 1922 başından
itibaren buradan alınmaya başladı.
ileride çıkacak önemli ve acele askerî nakliyat için 1922 yılı başından
itibaren binlerce ton kömürün depo edilmesi için gereken makamlara bilgi
verilmiş ise de mâliyeden para alınamadığı için buna imkân bulunamamıştı.
Yakıt yüzünden en çok zarar görecek olan Batı Cephesi idi. Mersin’de
ki küçük stoklar tükenmiş, parasızlık yüzünden kömür tedarik işi çok
güçleşmişti.
Maliye Bakanlığı, Demiryolları Genel Müdürlüğünün 1920 senesi büt

çesini tanımadığım, 1921 senesi idare alacaklarma para vermediğini, de-
miryollarmın ise askerî nakliyat dolayısıyle para kazanamadığım Batı
Cephesine büdirerek, para verilmesine yardımcı olmasmı istemekteydi.
Demiryollan Genel Müdürlüğü, yakıt tedariki için her çareye baş
vurmuştu. Bu arada Fransızlarla yapılan anlaşmalarla ve başka şekillerle
'Türk yurdünım bir köşesinde (Zonguldak) elde edilen kömürler vapurlarla
<düşmamn gözünden ve tecavüzünden kaçınlarak Mersin’e getirilmek sure
tiyle sağlanmıştı.
Malzeme;
Mersin limammn açılmasmdan sonra İstanbul ve Avrupa ile her türlü
üişkiye olanak hasıl olmuş, lüzumlu parça ve malzemenin tedariki için pa
rasızlıktan başka bir engel kalmamıştı.
1921 yıhnda İtalya’ya gönderilen bir kurul tarafmdan satm ahnan
bazı malzemeler, Mersin yolu kapah olduğundan, Antalya yolu ile getiril
mişti. Fakat muharebeler dolayısıyle bunlardan bir kısmı yollarda, bir kıs
mı da Antalya’da kalmış, bazılan da Eskişehir’in tahliyesinde Ankara’ya
gönderilmişti.
Genel Müdürlüğün 2 ocak 1922’de Batı Cephesine verdiği bir cevapta:
“Günde 320 tondan fazla cephane nakliyatı yapmağa hattm maddî
durumunun elverişli olmadığım, bu işe kömür ve vagon değil, lokomotif
azhğımn engel olduğu, Pozantı - Yenice arasında haftada iki; Konya ile
cephe arasında iki günde üç tren gönderebileceğini’’ büdirmişti.
Büyük Taarruzdan Önce Demiryollarının Tasıma Gücü :
Batı Cephesinin 20 temmuz 1922 tarihli şifresiyle, bir hafta müddet
le iki misli erzak şevkine ihtiyaç olduğu hakkmdaki isteğine, demiryolları
idaresi tarafmdan verilen cevapta:
“Konya - Çay arasmda. Cephe Komutanlığımn daha önce tespit ettiği
günde 600 ton nakliyat muntazam olarak yapılmış, bunun bazen 900 tona
çıkmış olduğu, Yenice - Ulukışla arasmda ticarî nakliyat şartı ile günde
130 tondan fazla askerî nakliyat yapılamayacağı, ticarî nakliyat yaptırıl
madığı takdirde ise 280 ton nakliyatın mümkün olacağı, son 15 gün içinde
hattm kabiliyeti göz önünde tutulmaksızm gelen askerî vagonlardan Yenice
ile Pozantı araşma 129 vagon toplandığı, 15 gündür aralıksız çalışmalarına
rağmen dik rampalar dolayısıyle makinelerin henüz bu nakliyatı tamamla-
yamadıklan bildirilmekte, hayvan, etlik hayvan, deve, otomobil gibi yü
rüyerek, uçakla gelmesi mümkün maddelerin demiryolu ile taşın
masından vazgeçilmedikçe diğer nakliyatın sağlanmasına maddeten olanak
olmadığı, özellikle Sarayönü ile Ilgın arasında (50 km.) etlik hayvan nak
li ve Pozantı - Ulukışla arasında 40 km. mesafe için 60 vagon er nakli, za
hire nakliyatım aksatmıştır. Mersin ve Adana’dan nakliyatın, hattm ka
biliyetine göre bir esasa dayandırılması, yürütülmesi kabil olanların şevki’"
beyan edilmişti.
Büyük Taarruz'da:
26 ağustos sabahı Genel Müdürlüğe, “dakika tehiri mucibi idamdır.”
(dakika geciktirilmesi idamı gerektirir) kaydıyle Başkomutamn şifreli te
li, taarruza başlandığı, dışanyle her türlü ulaştırma ve haberleşmenin ke
silmesi emrolunuyordu (Bu emir 5 eylülde kaldırılmıştır).
27 ağustos akşamı Batı Cephesi Kurmay Başkanı Albay Asım (Orge
neral Gündüz) bugün Afyon’un geriye alındığı. Çobanlar’dan itibaren de
miryolunun gece ve gündüz çalışılarak pek az zamanda Afyon’a varmasmı
rica etti. 27/28 gecesi onanma başlandı. Demiryolu Afyon’a 6/7 eylül ge
cesi saat birde girdi.
8 eylülden sonra Genel Müdürlük gezici bir hale konulmuş ve büyük
kısmı ile Afyon’a gelmiş bulunuyordu.
Nasıl ki Eskişehir demiryolu onarım atelyesini ve diğer tesisatım boz
madan Yunanlılara bırakmış isek. Yunanlılar da bize bıraktılar. Bu atelye
olmasaydı lokomotif ve vagonlann onanmına imkân olmaz ve işletme he
men hemen yapılamazdı. Kural olarak atelyenin tahribi lâzımdı.
Yalnız Yunanlılar, o havalide ellerinde bulunan lokomotif ve vagonla
rın mühim bir kısmını, yirmi lokomotifi birbirine takarak boş olarak Bile
cik’teki rampaya bırakarak salıvermişler ve lokomotiflerin sürati döne
meçlerin darlığından raydan dışan fırlayarak oralarda bulunan uçurum
lardan aşağıya yuvarlamışlardı. Bunlann kaldırılıp raylara konulması ve
onarımı çok müşkül olmuştu.
Hatlann Tamiri:
Genelkurmay Başkam önce Afyon - İzmir, bundan sonra Afyon - İzmit
ve sonra da Eskişehir - Ankara hattının tamirini 17 kasım 1922’de bildirdi.
25 kasımda demiryolünun onarımı biterek ilk katar Ankara’ya geldi.
Muhtelif bölgelerde bazı köprü ve ray onanmına devam edildi.
Fransızlann Yardımı:
Büyük Taarruz sırasında Suriye’deki Fransız Yüksek Komiseri ile Ada
na ve havalisi demiryollannı işleten Fransız idaresinden çok yardım görül
dü. Lokomotif, vagon, yağ ve diğer birçok malzeme vermekten çekinmedi
ler.
Sonuç :
Demiryolları, İstiklâl Harbinde ordusunun ihtiyaçlarını bir çok malî
ve İdarî güçlüklere rağmen yerine getirmiştir. Mustafa Kemal Paşa
1 mart 1923 demecinde:
“Vesaiti nafiamızın (bayındırlık işleri) en mühim kısmım demiryollan
teşkil etmektedir. Düşman tahribatından ve malzeme darlığından ortaya
çıkan her türlü zorluğa rağmen, demiryollanmn orduya ve milletin ekono
mik hayatına yaptıklan hizmeti şükranla yâd ederim...” demiştir,
c, İstiklâl Ha-binde Deniz Facîıyeti ve Denizyolları:

1918-Karı:n 1919 .
Türk Donanması, Mondros mütarekesinin imzası üzerine Haliç’e alına
rak mütarekenin altıncı maddesi gereğince enterne edildi. Yavuz gemisine
aym işlem İzmit’te uygulandı.
3 kasım’dan itibaren Çanakkale ve İskenderun bölgesindeki mayınla-
rm kaldırılmasına başlandı. 4 kasımda, Donanma ikinci Komutanlığı Do
nanma Komutanlığı olarak görevine devam etti. 13 kasımda itilâf filoları
İstanbul’a geldiler. Aralık ayında, harpte el konulm'ıiş olan deniz araçla
rı, sahiplerine iade edildi.
26 şubat 1919’da Aydınreis ve Preveze gambotları, İstanbul hükümeti
tarafından Karadeniz’de karakolla görevlendirilmişti. Zaman zaman kö-
mürsüz kalan bu gemilerin ihtiyaçları, İstanbul’dan ancak uzun aralıklar
la sağlanabildi. Şubat 1919 sonlarında, Marmara’mn çeşitli yerlerinde
birkaç torpidobotla motorgambot, İstanbul hükümetince karakolla görev
lendirilmiş bulunuyordu. A5mı amaçla, Hızırreis gambotu 29 mart 1919’da
İzmir’de görevine başladı. Bu bölgede ve Saros körfezindeki mayınların te
mizleme işiyle görevlendirilen Nusret maym gemisi de, adı geçen gambot
tan bir ay sonra İzmir’e gönderildi. Ağustos 1919’da; Tirimüjgân, Reşit-
paşa ve Giresun yardımcı gemileri, Seyrîsefain İdaresine devredildi. Ça
nakkale muharebeleri esnasında Fransızlardan ele geçirilmiş olan (Tur
kuvaz - Müstecip Onbaşı) denizaltı gemisi, 1 temmuz 1919’da Fransızlara
iade edildi. 1919 sonunda, Karadeniz’deki iki gambotun. Millî hükümetin
gelecekteki nakliye filosunun çekirdeğini teşkil etmek üzere Anadolu’nun
emrine girdiği sırada, Marmara’daki karakol gemileri, İtilâf Devletleri mü-
mesesillerinin isteği üzerine, İstanbul hükümeti tarafından Haliç’e aldırıl-
mıştı.
İzmir’in işgalinden sonra, 23 haziran 1919’da, buradaki Hızırreis gam
botuna Yunanlılar el koydu, 16 mart 1920’de Istanburuh İtilâf kuvvetleri
tarafından işgal edilmesiyle, Bahriye Nezaretinde İtilâf deniz subayları,
tersanedeki ambar ve depolarla sair tesislerin korunmasında da İtilâf as

kerleri görev aldılar.
Millî Hükümet Bahrlyesi:
10 temmuz 1920’de Millî Savunma Bakanlığı Umuru Bahriye Müdüri
yeti kuruldu. 24 ağustos 1920’de iki tarafça parafe edilmiş olan yardım
anlaşmasma göre, Rus limanlarından eylül 1920 sonlarında kıyılarımıza
ulaştırma başladı. Sivü motorların da katıldığı bu ulaştırma, önce Tuapse -
Trabzon arasmda oldu.
21 eylül 1920’de, ulaşbrmayı idare etmek üzere, Trabzon kaçakçı müf
rezesi kuruldu. Ve 26 ekim 1920’de “Trabzon Nakliyatı Bahriye Müfreze
si” adım aldı.
Samsun’un kıyı savunmasında kullanılmak ve aym zamanda deniz er
lerini eğitmek üzere, Samsun Bahriye Müfrezesi kuruldu. 1920 yılımn ikinci
yansında da Emiş (Van) Tersane Komutanhğı faaliyete geçti.
Bu yıldaki nakliyat, bundan sonraki yıllara nazaran en az seviyede ol
muştu.
1921 Yılı:
Bu yıhn başında. Umuru Bahriye Müdüriyeti, Millî Savunma Bakan

lığı Bahriye Dairesi Reisliği adım aldı. 9 şubat 1921’de de, 'Trabzon Nak
liyatı Bahriye Müfrezesi, Trabzon Ulaştırma Bahriye Komutanlığı oldu.
Batı Karadeniz’deki ulaştırma ile meşgul olmak üzere, 17 nisan 1921’de,
Ereğli Ulaştırma Bahriye Komutanlığı kuruldu. Aym ay içinde Batum,
Tuapse ve Novrosiski’de, özellikle ulaştırmayı düzenleme göreviyle birer
kıdemli deniz subaylığı kuruldu. İnebolu, Trabzon, Ereğli ve Akçakoca’da
birer irkâp ve ihraç (yükleme ve boşaltma) komutanhğınm kurulması da
a3mı aya rastlar. Ege adalanndan haber toplama işinde faaüyet göster
mek, kıyılarımızdaki Yunan çetecileriyle mücadele etmek gibi görevler
alan Fethiye Deniz Grubu da bu günlerde faaliyete geçmişti. Nakliye ge
milerimizin gerektiğinde bir sığınacak yeri olmak üzere, mayıs 1921’de
Amasra’mn tahkimine başlandı ve kasım 1921’de de burada bir deniz uçak
istasyonunun kurulmasma geçildi.
Millî hükümet emrine gelen genç deniz subaylannm eğitimini sağla
mak maksadıyle Samsun’da kürulan bir Deniz Harp Okulu, subay ihtiya
cının gittikçe artması karşısında ancak 28 mart 1921 - 25 ejdül 1921 sü
resince faaliyette bulunabildi [1].
[1] Fazla bilgi için bkz. T. C. Gnkur. Harp Tarihi D. Bşk. lığı, Türk İstiklâl Harbi,,
f C. V, Deniz Cephesi ve Hava Harekâtı Ankara Gnkur. Basımevi, 1964.
Haziran 1921’den itibaren, Karadeniz kıyısı boyunca gözetleme istas

yonlarının kurulmasma geçildi. Nakliye gemilerimizin arızasız gidiş geliş
leri, bu istasyonların liman reislikleri ile yaptıkları başanlı işbirliğiyle
mümkün olmuştu.
28 haziran 1921’de İzmit’in geri almmasıyle burada, aym zamanda
1 nci Ordu müşavirliği göreviyle, bir bahriye komutanhğı kuruldu. Bura
da enterne edilmiş olan Yavuz gemisi, daha önce İstanbul hükümeti tara
fından Tuzla’ya aldırtıhnıştı. Mayıs 1921’de, Kastamonu’da bir deniz telsiz
istasyonilnun kurulmasma başlandı.
Millî hükümet nakliye filosunu teşkü edecek olan ilk gemilerin çeşitli
{şekilde sağlanması, şöyle oldu: İki gambottan sonra, 4 no. lu Rüsumat va
puru 10 haziran 1920’de hizmete girdi. Bu geminin askerî personelle kul
] lamiması, 19 aralık 1920’den itibaren başlar.
İstanbul askerî sevkıyatına mensup Samsun (sonraki Gazal) römor-
Ikörü ile motorlu mavnasına (sonraki Mebruke) 6 eylül 1920’de el konul-
(du. 30 ekimde Defni adlı Yunan vapuru Ereğli’de zaptedüdiyse de sonra
] Fransızlar tarafmdan alımp götürüldü. 6 kasımda Abranosyan kumpanya-
{smın bir gemisi. Şahin adiyle hizmete girdi. Bü suretle gambotlar dışında,
(dört gemiye sahip olundu.
İtilâf harp gemüeri tarafmdan zapt ve müsadere edilmeleri ihtimali
İkarşısmda korunmak üzere, Aydınreis gambotu 19 eylülde ve Preveze
Igambotu da 13 ekimde Novrosiski limanına gönderildiler. Şahin vapuıîı
eda aynı amaçla adı geçen limana yollandı. Aydınreis gambotu, yolda bir
"îYıman motorunu (sonraki adı Ayyıldız) zaptederek Trabzon’a gönderdi.
((Bu üç gemiden Şahin, top ve cephane yüküyle 24 nisan 1921’de Trab-
zîon’a dönecek; Preveze gambotu, Gazal römorkörü ve Gana yelkenlisi de
1L9 mayıs 1921’de cephane yükü ile, iki g;ün sonra da Aydınreis gambotu
ille 4 no. İÜ Rüsumat vapuru ve Selâmet motoru, aynı yükle Tuapse’den
TTrabzon’a hareket edeceklerdi.)
özet
Yukarda açıklanan Anadolu’nun bazı ü ve ilçelerinin tarım,
tiicaret ve küçük sanatlar hakkmdaki bilgiler küçük çapta bir değerlendir-
rnıeye tabi tutulduğu takdirde, bütün Anadolu’nun ekonomik durumunun da
y’aklaşık olarak bu şekilde olduğu meydana çıkmaktadır.
En zengin ve verimli arazi; oldukça sanayileşmiş İstanbul, Trakya,
Ç/ükurova, Maraş, Antep dolaylan düşman işgali altmda kalmış, 20 ekim
İÎ921 Ankara Anlaşması ile güney bölgesindeki kesimler Türk hükümetinin
elline geçmişti. ÖStı»
Bütün ağırlığı ile Batı Cephesinde cereyan eden muharebelerin des

teklenmesi böylece fakir Anadolu’nun sırtına yüklenmiş, yolsuzluk ve ula
şım güçlükleri dolayısıyle doğu bölgelerinden batıya önemli bir destek sağ
lanamamıştı. Ancak, Batı cephesinin en yakın kaynaklan Ankara, Konya,
Kayseri, Sivas, Yozgat, Çorum gibi illerden ekonomik destek yapılmaktay
dı.
Görüldüğü gibi, İstiklâl Harbi sıralannda tarım, sanat, ticaret ilkel
bir haldeydi. Fakat bütün bu güçlüklere, yokluklara rağmen, olağanüstü
bir çaba ile her çareye baş vurularak gerekli olanaklar sağlanmış ve so
nunda zafer kazanılmıştı.
BEŞİNCİ BÖLÜM
İSTİKLÂL HARBİNDE LOJİSTİK ESASLAR, GÜNÜMÜZDE
LOJİSTİK ESASLAR, İKİSİ ARASINDAKİ FARKLAR,
GENELKURMAY BAŞKANLIĞI İLE MİLLÎ SAVUNMA
BAKANLIĞININ TEŞKİLÂT VE GÖREVLERİ
A. İSTİKLÂL HARBİNDE UYGULANAN LOJİSTİK ESASLAR:

1. Genel:
Daha önce aynntılanyle açıklandığı gibi, dört yıllık uzun ve yıpratıcı
bir harpten yenilerek çıkan Osmanlı Devleti, siyasî ve askerî bakımdan ve
özellikle moral yönünden zayıf bir duruma düşmüş bulunmaktaydı, İtilâf
.Devletleri, ordunun bütün silah, cephane, malzeme ve diğer maddelerine
el kojmıuş ve Türk milletini iş görmez bir hale getirmiş bulunmaktaydı.
Kaldı ki, İstiklâl Harbinde uygulanan lojistik prensip ve esaslar. Bi
rinci Dünya Harbi sırasında yayınlanmış olup henüz gelişmemiş ve denen-
ımemiş bulunan tüzük ve talimnamelere dayanmakta idi.
İstiklâl Harbinin bir özelliği de, kaybedilmiş bir harbin sonunda, ye
nliden bağımsızlık savaşma girişilmiş olması idi. Bu nedenle, önceleri, Kü-
'vayi Milliye devrinde lojistik destek, daha çok yerinden sağlanıyordu. He-
ınüz millî hükümet kurulmamış, İstanbul Harbiye Nezareti Kuvayi Milliye-
3ye pek az yardımda bulunabilmişti.
Ancak hükümet kurulduktan sonra, hem ordu kurulmuş ve hem de bü-
ttün memleket kaynaklarından ve dış yardımlardan faydalanma yoluna gi-
cdilerek, lojistik destek sağlanmıştı.
2. Lojistik Konuların Dayandığı Seferiye Nizamnamesi Esasları ve
IProjeler [1]:
1916 (1332) basımlı “Seferiye Nizamnamesi” üe, cepheden memleket
i(çine kadar uzayan arazi şu bölümlere ayrılmaktaydı.
Muharebe Bölgesi
Harekât alanı
Menzil Bölgesi
Bu nizamnamede her türlü lojistik tesislerin, birliklerin ve bünlarm
imletme şekilleri gösterilmiştir.
Nizamnamenin esasları. Birinci Dünya Harbi ile İstiklâl Harbinde
eisas kurallar olarak uygulanması; ancak zapt olunan bir araziye ve burada
[1] 1916 basımlı Seferiye Nizamnamesi.

214 TÜRK İSTİKLÂL HARBİ İDARİ FAALİYETLERI
kurulacak lojistik tesislere ihtiyaç kalmadığmdan (Birinci Dünya Harbi so

nuna doğru Kaflâs harekâtı hariç) nizamnamenin esasları genel olarak
muharebe, menzil ve memleket içi bölgeleri olarak uygulanmıştı.
Bu seferiye nizamnamesinden başka, daha bir miktar talimatname ve
talimat ile bölükten başlamak üzere, yukarıya doğru bütün muharip bir
liklerle menzil tesislerinin lojistik birlik kadro ve faaliyetlerinin düzen
lenmesi yoluna gidilmişti.
Yukarda açıklanan esaslar içinde, İstiklâl Harbinde ordu yeniden ku
rulurken, gereken tedbirler eldeki olanaklara göre alınmış ve geri hizmet
faaliyetleri yürütülmeye başlanmıştı.
a. Menzil Hizmetleri (1916 Seferiye Nizamnames'ne Göüs) :
Seyyar ordunun muharebe gücünü korumak için, erler ve hayvanlar
gibi muharebe kuvvetlerini ve diğer her türlü ihtiyaçlarının hiç kesilme
den ikmal edilmesine ve harp gücünün bozulmasına sebep olan (hasta, ya
ralı, kullanılmaz harp malzemesi, harp esirleri gibi) şeylerden ordu kurta
rılarak bunlann geriye gönderilmesine ihtiyaç vardı.
Bu görev, menzil hatları memurları tarafmdan yapılıyor, menzil hat
ları yurt içini ordulara bağlıyordu.
Menzil Bölgesi; muharebe sahasının hemen gerisinde bulunan arazi
bölgesidir.
Başkomutanlık; menzil hatları, orduların menzil dairelerini, zapt ve is -
tilâ olunan memleketlerde teşkil edilen hükümet bölgesini tayin ve sınıf
landırma ile görevli ve sorumludur.
Askerî harekât sırasında ordu komutanları, muharebe sahası ile men
zil bölgesi arasındaki hattı, hattı fasih (ayırıcı hat) tayin etmektedir.
Bir harekât alanı için bir menzil, bir de demiryolu müfettişi atanır.
Bu müfettiş, ordu kurmay yarbaşkamndan yönerge alır, aym derecede so
rumlulukta, keza her harekât alam için bir sejr^âr ordu levazım başkanı
bulunur. Bu başkan; iaşe, para ve muhasebe faaliyetlerinin en büyük ma
kamıdır. İaşe araçlanmn, celp, ikmal ve yollanması hususlannı da genel
olarak düzenlemektedir.
Her orduda bir menzü müfettişliği vardır; bu müfettişliğin levazım
memurları yığmak bölgesinde derhal görev yapmaya başlar.
Her kolordu için demiryolu istasyonu, iskele veya bu gibi önemli bir
yer menzil başlangıç noktası olarak seçilir. Bu menzil başlangıç noktala
rından orduya doğru yapılan her çeşit sevkıyat, harekât sahasından pek
İSTİKLÂL HARBİNDE VE GÜNÜMÜZDE LOJİSTİK ESASLAR 215
uzak olmayarak kurulan depolama istasyonlarında toplanıp, harekât alam

üzerinde her ordu bir menzil merkez noktası seçer. Bu merkez noktası, ha
rekâtın cereyan tarzına göre yer değiştirir; menzü merkez noktası ile ko
lordular arasındaki yol üzerine menzil hatlan ve büîüar üzerinde ortala
ma her yirmi iki kilometre mesafede menzil noktalan kurulur.
h. İaşe İkmali:
Seferde erler ve hayvanlar konaklara yerleştirümiş olduğu zaman,
parası ödenmek veya mahsup edilmek şartı ile ya konak sahipleri tarafın
dan iaşe edilir veya iaşe işi, beraber taşman veya satm alman ve harp
tekâlifi (harp yükümlülüğü) suretiyle tedarik veyahut ambarlardan getiri
len erzakla sağlanır.
Harekât alamnda bulunan bütün birlik amirlerinin görevlerinden biri
de, birliklerinin imkân derecesinde iyi iaşesine dikkat etmek ve bu iaşeyi
gerektiğinde kendi kendine tedbirler alarak sağlamaktır.
Sefer sırasında, harekete başlandığı günden itibaren, askerî birlikle
rin daima yanlarında bulunması gereken yiyecek ve yem, tayinat olarak
verilir. Erzak, süvari birliklerine iki, diğer bütün sınıf ve birliklere üç ye
dek tayım olarak verilir.
Bu tayınlar erler üzerinde taşınır, durum uygun olursa, adı geçen ta
yınlardan birer günlüğü hayvan ve araba üzerinde taşmabilir.
Çeşitli birliklerin yedek olarak taşıdıkları yem (yalnız arpa) taym-
lan şöyledir. Süvaride binek hayvanlarına bir günlük yem, sahra topçu
birliklerinde iki günlük yem kadar, bütün topçu koşumlarma, makineli
tüfek ve koşum hayvanlanna, cephane koşum hayvanlanma, mekkârilere
ikişer günlük yem ve diğer koşum hayvanlarına üçer günlük yem verilir.
Yük, erzak ve yem taymlanna, iaşe imkânı tamamen kalktığı zamandan
başka hallerde kesinlikle dokunulmayacaktır. Bu tayınlar, ancak birlikle
rin iaşeleri ile sorumlu olan amirlerin (tabur komutanı ve bağımsız müf
reze komutanlan dahil) kesin emirleri ile yediriJir ve yenilenir.
Bu halde dahi amirler yalnız bir günlük erzak ve yem sarfına, izin ve
rebilirler. Ve bu durum üst makamlara bUdirilir.
Yedek tayınların artanlarının sarfı, ancak muharebe ve harekâtta ha
zır bulunmak zorunluluğu ile mümkün olabilir.
Büyük ağırlıklarda bulunan erzak ve yem araba ve mekkâreleri, nor
mal tülvetim için taymlan taşırlar.
Erzak, araba ve mekkârelerin en az tam bir günlük erzak tajnnı ile
dolu olması esas kuraldır. Bundan başka adı geçen araba ve mekkâreler
de piyadelerin binekleri için bir günlük yem ve süvaride ikinci yedek er
zak taymı taşınır.
Bir günlük er tayım şunlardır:
Ekmek: 960 gram ekmek veyahut 640 gram peksimet, veya 640 - 704
gram un;
Bir günlük katık tayını:
Et olarak; 256 gram taze et veyahut yansı kadar kavurma, pastırma,
sucuk veya et konservesi, sebze vesaire olarak 86 gram pirinç, 10 gram
yağ, 20 gram soğan, 20 gram tuz, 1/4 kg. ete karşılık nohut, fasulye gibi
erzak veya patates, sebze konservesi veya yaş sebze verilir.
Hareket sırasında kendi yemlerinden başka kuvvetli bir at en çok 100,
bir katır 130 ve bir deve 250, çift atlı bir araba 500, dört atlı bir araba
1.000 kilo taşıyabUmektedir.
Hafif ve Ağır Erzak Kollan:
İhtiyaca göre menzil nakliyat kollan ile veya harp yükümlülüğü yön
temi ile tedarik oliüımuş arabalarla takviye edilir. Bu kollar bÜ3dik komu-
tanlann elinde hareket eden bir iaşe amban yerini tutarlar. Hafif erzak
kollannın sürati fazla olduğundan ihtiyaç zamanlannda istenilen yere
derhal ulaşabilmeleri olanağı vardı. Bunların konserve veya buna benzer
uzun zaman dayamr gıda maddeleri ile doldurulması uygundur.
Muharebe sahasında bulunan kolordu ve tümenler tarafmdan kuru
larak etraftan bulünan ve geriden gönderilen erzakla doldurulmuş sahra
ambarları, ikinci bir yedeği teşkil ederler. Hızlı harekât sırasında sahra
ambarlan kurulmasına zaman ve olanak bulunmazsa, bu takdirde, dağıt
ma merkezleri kural olarak tümen başına bir adet olmak üzere kurulur.
Bu merkezlere erzak, özellikle erzak kollan tarafından götürülür.
Daha geride menzil ambarlan kurulur; burada memleket içinden gön
derilen ve menzil bölgesinde bulunup toplanan erzaklar doldurulur.
Büyük ağırlıkta bulunan erzak ve yem arabalan veya mekkâreler,
askerî birliklerle erzak kollan ve dağıtma mei’kezleri arasmda ulaştırma
aracılığı yapmaktadır.
Muharebe sahasından iaşe sağlandığı takdirde bu arabalar ulaştırma
hizmeti yaparlar.
Birliklerin iaşesi sadece satın alma ve erzak kollanna, dağıtma mer
kezi ve arabalara dayansa bile, birliklerin erzakı yine doğrudan doğruya
kural olarak kendi taşıma araçları Ue ahmı.
Erzak ve yem arabalan tarafından her gün boşaltılan erzak, müm

kün olunca hemen geciktirilmeksizin satm alma ile ve millî yükümlülük
(tekalifi milliye) ambarlanndan veya erzak kollarından veya dağıtım mer
kezlerinden veyahut ambarlardan ikmal olunur.
En önemli gıda, ekmektir. Bunun tedariki çok büyük zorluklarla sağ
lanır. Çünkü, halkın elindeki ekmek genel olarak ihtiyaçlan kadardır. Ku
ral olarak, sejâr ekmekçi kollan ile ekmek hazırlanır; ekmekçi kollan-
nın kapasitesi çoğaltılarak büyük faydalaı sağlamak için bu kollan bir
yönde bir kaç gün bırakarak devamlı işletmek ve sonra tekrar kaldırarak
ilerletmek aym bölgeden başka bölgeye göndermek tavsiyeye değer bir
yöntemdir.
Et tâyinatının sağlanması daha kolaydır. (îereken hayvanlar müm
kün olduğu kadar bulunulan bölgeden tedarili edilir.
Birlikler tarafından bulunulan bölgeden satınalma yapılması, ordu
komutanlanmn emrine bağlıdır. Ordu komutam kural olarak fiyat ve de
ğeri dahi emreder. Yalnız, yığınak bölgelerinde büyük komutanların iznine
gerek yoktur.
Erzak ve yem, ancak büyük komutanlarm emriyle yok edilebilir. Bu
nu genel olarak askerî harekâtı idare eden âmir bildirir.
c. Sıhhiye (Sağlık) Hizmeti:
Her birliğin sağlık kurulu ile sıhhiye erleri vardır. Teskerecilik
için piyade ve nişancı taburlarından 16 teskereci yetiştirilir. Diğer birlik
lerde gereği kadar er, teskereci yamağı olmak üzere eğitilir. Bundan başka
genel olarak mızıkacı ve mızıka yamaklarından teskereci yamağı için fay
dalanılır. Bunlar, özel bir emirle bu görevde kullanılır.
Her erin ceketinin ön sol taraf eteğinde iki sargı paketi, her sağlık
astsubayı (tımarcı) ile teskereci sağlık çantası ve matarası, her tabip bir
ustunç takımı (ufak cerrahî müdahale takımı) taşır.
Her piyade ve nişancı taburlarında, tıbbî malzeme taşımak için iki
mekkâre bulunur. Bu mekkârelere sargı malzemesi, ilâç ve dört teskere
ile iki sağlık çantası yüklenir.
Süvari alayında da sağlık teçhizatı ile teskereleri taşımak için iki
mekkâre vardır.
Saöhk Teşkilâtı:
Sıhhiye bölüğü iki takıma bölünebilir. Her takımda dört hasta araba
sı ile iki sıhhiye arabası bulunur: her hasta arabası iki-dört yatarak ve
iki oturarak, toplam, altı yaralı eri taşıyabilir.
Sıhhiye arabalannda tıbbî malzeme, sargı ve ecza (ilâç) taşınabüir.

Süvari tümeninin sıhhiye teşkilâtı yoktur. Bir muharebe beklenili-
yorsa, sıhhiye bölüğü yerine geçmek üzere tümenin sıhhî kurulunun 1/3
oranında ve süvari sıhhiye arabalarından meydana gelmek üzere bir sağlık
kademesi teşkil olunabilir.
Her tümene sıhhiye bölüğünden başka dört adet seyyar hastane, ve
yahut, kolorduya icabında lüzumu kadar tümenlere katılmak üzere, se
kiz kadar seyyar hastane verilebilir. Bu seyyar hastanelerin her biri iki
takıma bölünebilir ve 200’er yataklı bir kapasiteye sahip bulunabilirler.
Muharebede ve Muharebeden Sonra Sağlık Hizmet: :
Muharebede, birliklerde fazla kayıp verildiği zaman derhal sıhhiye
arabalan veya tıbbî ilâç sandıklan Ue kıta sargı yeri hazır bulunür. Önceden
atanması gereken sağlık sübaylan ve astsubaylan bu yerlere katılırlar.
Daha muharebenin başlangıcında bir kaç sargı yerini birleştirmek yararlı
olabilir.
Gerçekten muharebe olacaksa, piyadenin teskerecileri sıhhiye araba-
lanmn ve mekkârelerinin yamnda toplanırlar; bunlar kendi çantalarını
kıta sargı yerinde bırakarak teskere ve sıhhiye çantaları ile ileri giderler.
Kıta sargı yeri, gözden ve mümkün olduğu kadar ateşten, hiç olmazsa
tüfek ateşine örtülü ve bununla beraber muharebe hattına yakın, gitmesi
kolay olan yerde bulunması gerekir. Yakınında su bulunması pek çok ya
rarlıdır.
Tümen tabibi, askerî birliğin komutanmdan alacağı emre göre sıhhiye
bölüğü sargı merkezini kurarak, burada kıta sargı yerlerinin yaralılara
sağlayabileceği tıbbî yardımı yaparlar. Bunlardan başka sıhhiye bölüğü,
yaralılarım seyyar hastanelerine göndermekle yükümlüdür. Sargı yerleri
seçilmesinde kıta sargı yerlerinde olduğu gibi hareket edilir.
Sıhhiye bölük komutanı, teskerecUerin dağıtılmasını, bölünmesini ida
re eder. Ve hasta arabalarını çok za3Ûat olan yerlere gönderir veya bü ara
balan bir yerde toplıyarak araba durak yeri kurar.
Sargı merkezinde yaralıların bakımı, iaşesi, geçici olarak barınması
veya geriye gönderilmeleriyle hastalann tedavisi ve her türlü gereken iş
ler yapüır.
Yaralılann toplanması ve taşınması için birlik komutammn izni
ile boş erzak arabalanndan faydalamlır.
Süvari tümeninin sargı yeri merkezi muharebe durumunun gereğine
göre sıhhiye kademesi ile kurulur.
Sargı yerinin yürüyebilen yaralılardan boşaltılması için, erkenden

bir hafif yaralılar toplanma yeri seçilir ve bildirilir. Burası kolay buluna
cak bir yerde bulunur.
Tedavileri bitmiş olan yaralılar ya birliklerine geri gönderilir veyahut
en yakın menzil mevküne gönderilir.
Bir muharebe bekleniyorsa, seyyar hastanelerin ileri alınmaları ge
reklidir. Bu hastaneler, sargı yerlerinden veya doğrudan doğruya muha
rebe meydanından gönderilen yaralıları tedaviye almakla yükümlüdürler.
Henüz açılmamış ve kurulmamış olan seyyar hastanelerin sağlık kurulu,
yardım sebebi ile sargı yerlerine veya hafif yaralılar toplanma yerine alı
nabilir.
Seyyar hastaneler, muharebenin yapıldığı bölgenin dışında, meskûn
yerlerde veya bu yerlere bitişik ve yakın olmak üzere kurulur. Bunlar,
çadır ve baraka ile de genişletilebilir.
Teskereci olmayan erlerin, bir subayın emri olmaksızın kendiliklerin
den yaralı taşımaları kesin bir surette yasaktır.
Seyyar hastaneyi mümkün olan süratle tekrar harekete elverişli hale
koymak için menzil memurları bu hastanenin sağlık kurUlu ve sarf olu
nan veya bırakılacak olan malzemesini değiştirerek onları sabit bir hasta
ne haline getirirler.
d. Veterinef Hizmeti:
Atlı birliklere, cephane kollarına ve ulaştırma katarlarına gereği ka
dar veteriner atanır. Bunlann görevleri hastalanan hayvanları tedavi et
mek ve nalbantlan göz altmda bulundurmaktır. Bundan başka elde edilen
hayvan sürülerinin muayenesinde, veterinerlerin düşünceleri alımr.
Hastalığı hafif olan hayvanlar birlikler yanında tedavi olunur, ağır
hastalar menzilde bulunan hayvan depolarına gönderilir. Tedavisi mümkün
olmayanlar satılır veya öldürülür.
e, . Cephane İkmali:
Her rütbedeki amirler, bir yandan cephanenin akıllıca tasarruf ve
idaresine, öte yandan zamanında ikmaline çalışmakla görevlidirler.
Muharebede askere cephane yetiştirmek için her çareye baş vurulur.
Çünkü, muharebe şansı ateşin devam ve sürdürülmesine bağlıdır.
Kolordu içinde cephanenin nasıl ikmal edileceği genel olarak kolordu
karargâhı tarafından düzenlenir. Muharebeye girerken piyade ve topçu
cephane kolları, kolordu komutammn emir ve tertibine göre cephane kolu
komutanları tarafından ileriye yanaştırılır, kısmen muharebe meydanına

sokulur. Cephane kolları tümenlere katıldığı zaman bunun düzenlenmesi
tümen komutanlanna düşmektedir. Cephane kollarının varacağı muh
temel yer ile bunun zamanı ast komutanlara bildirdir.
Büyük bir muharebede cephane kolları, emir beklemeksizin muharebe
meydanına koşarlar. Cephane kollan, ait olduklan birliklere bağlı olmayan
birlikler tarafından cephane için yapılacak başvurmaları da durumlanna
uygun olarak sağlamakla yükümlüdürler. Fakat hafif cephane kollannın
diğer birliklere böyle bir yardımı, kıtası komutammn özel emrine bağlıdır.
Memleket içinden cephane gönderilmesi, Harbiye Nezareti ( Millî Sa
vunma Bakanlığı) tarafmdan emredilir ve adı geçen cephanenin birliklere
ulaştıniması, menzil idaresi tarafından yapılır.
Piyadede Cephane İkmali:

Muharebeye girişmiş avcılann cephanesi mümkün olduğu kadar ateş
hattına sürülen her takviye birliğinin aracılığı ile yenilenir. Kural dışı ola
rak cephane erlerle gönderilecekse; bunları ateşe girmemiş birliklerden al
mak gerekir. Ateş hattında bulunan erlerin cephane almak üzere geriye
gönderilmesi doğru değildir. Bir ateş mevziinde çokça kalınacağı olasılığı
varsa, yedek cephanenin ateş hattına konulup hazırlanması gerekmekte
dir.
Yaralanan ve şehit olanların cephanesi alımr ve kullanılır. Cephane
darlığı, ateş hattından geriye verilecek işaretlerle anlatılarak bildirilir.
Birliğin yamnda cephanenin yalnız nizamî sayısında bulunmasıyle ye-
tinilmeyerek, mümkün olduğu kadar çok miktar da cephane sağlanması
gerekmektedir.
Küçük ağırlıktaki cephane yüklü araba veya mekkâreler, muharebe
sırasında komutanlanmn emri ile muharebe eden birliklerin mümkün ol
duğu kadar yakım gerisinde saklı olarak yer alırlar; önemli durumlarda
kayıplara bile katlanmak gerekir. Boşalan cephane araba ve mekkâreleri
nin çabuk doldurulmasım tabur komutam emreder.
Süvari Makineli Tühk, îstikhâm, Telgraf, Bölüklerinde Cephane İkmali:

Süvari tümenine katılan topçu birliklerinin hafif cephane kollarmda
filinta cephanesi bulunan bir kaç araba veya mekkâre bulunur.
Bundan başka süvari, istihkâm, telgraf ve baloncu birlikleri muhare
be sırasında en yakın piyade cephane mekkârelerinden ve muharebeden
sonra en yakın cephane kolundan ikmal yaparlar.
Süvari ve istihkâm birlikleri yamnda bulunan tahrip cephanesi ve ko

lordu istihkâm ve köprücü takunları ile taşınan cephane tahrip arabasm-
dan ikmal olunur.
Sahra Topçusunda Cephane İkmali :

Cephane, ilk önce kademelerden, sonra hafif cephane kollarından ik
mal olunur. Toparlaklar, kural olarak, bir sütre gerisine gönderilir. Fa
kat, önceden toparlaklarda bulunan cephane kısmen veya tamamen alınır.
Kapaklıların (kapaklılar iki kapaklı bir çeşit cephane arabası idi) ön
arabalan ise daima boşaltılır.
Hafif cephane kollan topçu taburlanna bağlıdır. Hafif cephane kolla
n muharebe meydanında araziden faydalanmak üzere taburlannın gerisin
de yer alırlar. Ancak, ateş batından 600 metreden daha uzakta bulunmaz
lar.
Esas kural olarak, koşulü cephane arabalan düşman ateşinden ve
gözünden korunmaya elverişli olduğu derecede ateş hattına yaklaştın İma
ya çalışılır. Uygun bir yerde ve pek uzak olmayan mesafelerde cephane
kolları erlerinin indirilmesi ve kapaklılann arka arabalarımn gerisinde giz
lenmesi suretiyle bunlan geriden iterek toplann yanına kadar sürebilirler.
Bu şekil mümkün olmazsa cephane, arabalanndan çıkarıldıktan sonra top
ların yamna taşınabilir.
Kritik zamanlarda koşulu kapal^lılar ve cephane arabaları düşman
ateşi altmda da ateş hattına kadar ilerlev'"’ i p, c. Birlik komutanlan, top
çu cephane kollarının muhtemel olan veı p ulaşma zamanlanm topçu ko
mutanına bildirirler. Hafif cephane kollan ise muharebe meydamnda cep
hane kollanndan ikmal yaparlar.
Muharebeden sonra bataryalan ve hafif cephane kollannın cephane,
er, ha;^rvan ve malzemece noksanları kUral olarak topçu cephane kollann
dan ikmal olunur.
Aqır Topçuda Cephane İkmali:
Ağır topçu içinde sahra topçusu hakkında açıklanan kurallar genel
likle geçerlidir. Cephane, kural olarak toplann yanma konur, arabalar
sütre gerisine giderler.
Ağır sahra obüs bataryalannda cephane arabaları kural dışında ko-
şumlan çıkanimak üzere ateş hattında kalabilirler.
Silah ve Sairenin İkmal'':
Muharebede işe yaramaz hale gelen silah ve gereçler geriye alınarak
askerî fabrikalarda onanhr ve bunlann yerine gereken harp gereçleri
222 'Türk İstiklâl harbî îoarİ faalîyetlerİ
menzil depolanndan veya yurt içinden tedarik edilir. Bu nizamname,

T. B. M. M. hükümeti kurulduktan sonra olanaklar oramnda uygulanabil
miştir.
B. GÜNÜMÜZDE LOJİSTİK ESASLAR;

1. Silahlı Kuvvetlerin Lojistik Desteği:
Genel olarak bir ülke, askerî, siyasî ve ekonomik bakımdan bir barış
ordusu kurmak ve bunu devamlı olarak silah altında bulundurmak zorun
da olduğundan, bu orduda gerekli kadro malzemesi tam olarak bulunur ve
banş zamamnda gereken ikmal de normal olarak işler.
Bir sefer halinde genel olarak ordu mevcutları, seferberlik planlarına
göre büyüyeceğinden, bunlara gerekli insan, hayvan, silah, araç ve gereç
önceden hazırlanır, plan ve hazırlıklara göre yapılır. Ve tam seferberliğin
bitiminde bir ordu meydana getirilir.
Bundan sonra düzenli bir şekilde muharebeye girmek ve bu ordunun
sarfettiği maddeleri ikmal, kullanılmaz hale gelenleri tahliye etmek göre
vi başlar.
Fakat, daha önceden ikmal maddeleri yedek stoklarının hesaplanma
sı ve esaslannm meydana getirilmesi gerekir.
ikmal Maddeîen Yedek Stoklannm Hesaplanma Esaâlan :
Gelecekteki bir sefer için silahlı kuvvetlerin yedek ikmal maddeleri,
gereç ve donatıma olan gereksinmelerini tespit etmede ve yedek stokların
hesaplanması, daha barıştan itibaren depolanması aşağıdaki faktörlere
bağlıdır.
— Bunlann kaç gün için yapılacağı,
— Gelecek bir harpte kuvvetlerin harekâta katılma zamanları,
— Kuvvetlerin yıpranma derecesi,
— Gereç ve donatımın aşınma oranları,
— Harekâtın şiddeti,
— Hasar oram,
— Personel, hayvan ve gereçlerin sayısı,
— Personel, hayvan ve taşıt araçlanmn günlük tüketim miktarları.
Yukardaki esaslar için devletin gücünün tespiti lâzım gelmektedir.
Millî bünyeye uygun olması, hesaplamalarda kolaylık ve basitlik sağ
lanması bakımından şu faktörler ele alınabilir.
— Ülkenin (harekât alanlarının) coğrafî yapısı,

— Muhtemel harekâtın çeşidi (harekât planları),
— Memleketin malî olanakları,
— Memleketin sanayi durumu,
— Dış yardım olanakları,
— Depolama olanakları,
— Düşman imkân ve kabiliyetleri.
,gibi hayatî önem taşıyan bu olanaklar karşısında incelenmesi ve saptan
ması gerekir.
Yedek Stokların Kaç Ay İçin Yapılacağı :
Gelecek bir harpte kullanılmak üzere barış zamanından itibaren, si
lahlı kuvvetlerin ve hatta devletin, bütün kurum ve fertleri için ikmal rnad-
(deleri stokunun yapılması en ideal bir hareket tarzıdır. Fakat bu, memle-
]ketin bütçesiyle ölçülemeyecek kadar büyük bir malî külfet meydana ge-
İtireceğinden, ülkenin millî kaynak ve olanaklarının harp için seferber ola-
Ibilmesini gerektirmektedir.
Buna göre, millî olanaklar oranında tayin edilecek zaman için stokla-
ırın yapılması kabul edilebilir.
— Kuvvetlerin harekâta katılma zamanlan,
— Kuvvetlerin yıpranma oranı,
— Gereç ve donatım aşınma oranı,
— Hasar oranı,
— Tüketici sayısı.
Tespit edilen günlük stoklann şu kadarı muharebe sahasında, şu ka-
dlarının menzilde ve şu kadarının yurt içinde bulunması diye tespit edilme-
sıi gerekir.
2. Lojistik Planlamada Kullamlacak Faktörler:
İkmal maddeleri ihtiyaçlan; günlük ikmal miktan; bir harekât ala
nında bütünleme ihtiyaçlan için ikmal maddeleri sarfiyatının, günde per
sonel başına tahmin edilen ağırlığıdır. Bu faktörler, birliklerin elindeki
k.adro malzemelerini ihtiva etmez.
Genel sarf ve akım miktarlan için ölçü birimi, tümen başına ton ola
rak kullanılmaktadır.
224 İSTİKLÂL HARBİ İDARİ FAALİYETLERİ
İkmal Maddelerinin Tedarik Kaynaklan :

Yurt İçinden Tedarik:
Yurt içinden tedarik, menzil ve muharebe sahalarından önce istek ve 3
sonra gönderme suretiyle sağlanır. Harbin, saptanan ay kadar bir döne--
me ait olmak üzere, ikmal ihtiyaçlan daha banş zamanında kurulmuş muh--
temel durum ve koşullara uygun olarak muharebe ve menzil sahalarınai
yerleştirilmiş sefer yedek stoklanndan karşılanır. Tayin edilen ay sonrası ı
için de siparişler verilir. Millî kaynaklarda bulunmayan maddeler için de?
müttefik devletlere sipariş verilir.
Harekât Alanındaki İkmal Maddelerinin Dağıtımı:
Genel olarak ikmal maddelerinin dağıtımı, menzil depolanndan men
zillerin kendi ulaştırma araçlan ile ordu depolanna yapılır. Bazı durum
larda bu, ordu ikmal noktasına kadar da yapılabilir. Ordular, kendi depo
larındaki ikmal maddelerini, ordu ikmal noktalanna dağıtırlar. Ast birlik
ler, ikmal maddeleri ihtiyaçlarım buralardan sağlarlar.
Düşman îşgali Altına Giren Yurt İçi Bölgelerinden Tedarik:

İstiklâl Harbinin özelliği dolayısıyle bu bölgelerdeki stoklardan v(e
millî kaynaklardan tedarik, aynı zamanda bu bölgeye yurt dışından getir
tilecek ihtiyaç maddeleıinin harekât bölgesine kaçırılması suretiyle cer -
yan etmişti.
Yurt Dışından Tedarik:
Memleket içi kaynaklarda mevcut olmayan ve yapımı ancak yurt du-
şında olan maddeler, banş zamanında çeşitli yollarla (satın alma, yardmn
sağlama, hibe suretiyle) sağlanarak kadro ve idame ihtiyaçlan sağlamr.
Ayrıca, aym tedarik yollan ile sefer yedek stokları kurulur. Bir sefer hai
linde bu maddeler müttefik ve tarafsız devletlerden yukardaki yollarla
sağlamr.
C. İSTİKLÂL HARBİ İLE GÜNÜMÜZ LOJİSTİK ESASLARI ARA

SINDAKİ FARKLAR:
1916 basımlı Seferiye Nizamnamesine göre, bir ordunun harekât ala
nı; muharebe sahası ve menzil sahası olarak ikiye bölünmüş ve aynca taar
ruz edilerek işgal altma giren yerlerin ordular için menzil gerisinde bir hü
kümet bölgesi kurulmuştu.
Günümüzde de genellikle buna benzer esaslar geçerli bulunmaktadır.
Bununla beraber, stratejik ve teknolojik gelişmeler sonucu bazı önemli
farklar meydana gelmiş olup başlıcalan şunlardır.
Arazî Bölümü ve Komuta Düzeni:

Türkiye bugün, durumu itibarı Ue ve NATO’nun planlan Ue bir hare
kât alanı olarak kabul edUmekte ve dolayısıyle ordu muharebe sahalan ile
]menzU sahalarına a5Uilmış bulunmaktadır. Burada İstiklâl Savaşındaki
«düzenle olan fark, ordu ve menzil komutanlıklan arasındaki emir ve ko-
]muta üişkileri bakımındandır.
İstiklâl Harbinde her cephenin bir menzil bölgesi vardı. Bugün ise
«ordular, soruml'ü bulunduklan muharebe sahalanndaki lojistik faaliyet-
llerini ordu lojistik destek birlikleri ile yürütmekte ve emirlerinde bir men-
:zil komutanlığı bulunmamaktadır. Buna karşılık, her ordunun gerisinde bir
] menzil komutanlığı mevcut olup, bu teşkUât ordunun desteğine tahsis edil-
ımiştir.
Ancak, jeopolitik yapısı ve çevre milletlerle siyasal ilişkileri dikkate
lalımrsa, Türkiye, çeşitli özellik gösteren birkaç ordu muharebe sahasına,
Ibunlan destekleyen menzil komutanlıklarına, aynca yurtiçi niteliğindeki
ımenzil ve bölge komutanlıklannaan meydana gelmektedir. Bu nedenle
tST-100-10 îdarc Talimnamesine uygun olarak, daha çok bir (harp alanı)
İkabul edilebilir. Burada sözü edilen menzil ve bölge komutanlıklan mer-
]kezî kontrole bağlı olup Kara Kuvvetleri emrindedir.
Teşkilât:
İstiklâl Savaşında ordu ve tümen komutanlıklan gibi, kolordu komu-
itanlığı da hem taktik ve stratejik, hem de İdarî bir kademeydi. Buna kar-
fşılık bu gün kolordu, daha çok stratejik ve taktik bir birliktir. Bununla
Iberaber ST. 100-10 İdare Talimnamesine uygun olarak, kolordu komutanı
İkolordu bağlı birliklerinin lojistik desteğini sağlar. Emrindeki bütün bir
iliklerin lojistik ihtiyaçlannı değerlendirerek, gerekirse kolorduya daha
tfazla destek sağlanmasını önerir. Normal olarak cephane tahsisinde bu-
Hunur. Ve taktik durum zorunlu kılarsa, tahsislere öncelikler koyar ve ge
rekli kontrolü yapar.
Kolordu, bağımsız olarak harekât yaptığında, gereği kadar personel
■ve lojistik birlikler verilmek suretiyle kendi kendine yeterli bir duruma
getirilir.
O'.anak ve Yetenekler:
İstiklâl Savaşında lojistik faliyetlerin her dalında eldeki olanaklar çok
sınırlıydı. Bir kışımı Rus dış yardımıyle, diğer ikmal maddeleri çeşitli ve
sayıca yetersiz bir durumda bulunan yurt içi kaynaklarından sağlanmıştı.
Ulaştırma ağı ise küçük kapasiteli, sımrlı yollara ve hayvanlı taşıma siste
mine dayanmaktaydı.
Buna karşılık bugün için gelişmekte olan mülî sanayi ile birlikte ve
lojistik destek alanında bir ilerleme bulunmaktadır.
Kara, deniz ve hava araçlarındaki teknik ilerleme ve ulaştırma ağın
daki gelişme; haberleşme sisteminde ve elektronik cihaz alanında vanlan
aşama, istiklâl Savaşındaki harekât ihtiyacıyle lojistik destek olanağı ara-
smda görülen büyük boşluğu, bugün önemli derecede azaltmıştır.
Bununla beraber, ihtiyaç duyulan harp, silah ve araçlarının, örneğin,
ileri tekniği gerektirenlerinin büyük bir kısmının dış kaynaklardan tedari
kini de zorunlu kılmaktadır. Özellikle bugünkü antlaşmalar yoluyle ihti
yaçların karşılanmasına, gerekli stoklann tamamlanmasına, ulaştırma ve
altyapı (enfrastrüktür) sisteminin geliştirilmesine, özetle bütün lojistik
faaliyetlerin en iyi bir şekilde başarılmasına önem verilmektedir.
Sonuç olarak, ülkemizin kendi silah ve harp araçlanm yapacak bir
duruma gelmesi bir amaçtır. Bunun için Türkiye’nin ekonomik bakımdan
daha çok kalkınması, gelecek bir harpte lojistik desteğin daha olanaklı bir
şekilde yapılmasını sağlayacaktır.
D. GENELKURMAY BAŞKANLIĞI İLE MÎLLÎ SAVUNMA BA

KANLIĞININ KURULUŞ, teşkilât VE GÖREVLERİ;
1. Genel:
23 nisan 1920 tarihinde Ankara’da açılan Büyük Millet Meclisi, 2 ma
yıs 1920 tarihinde bir kanunla yürütme orgam olarak Bakanlar Kurulu
nu seçti. Bunlar başlangıçta 11 bakanlıktan ibaretti. Bakanlıklar içinde
OsmanlI Harbiye Nezaretine karşılık olarak Millî Savunma Bakanlığı (Millî
Müdafaa Vekâleti) ile Genelkurmay Başkanlığı (Erkânı Harbiyei Umumi
ye Vekâleti) kurulmuştu [1].
(]lenelkurmay Başkanlığına Albay ismet (Org. İnönü), Millî Savun
ma Bakanlığına da Fevzi Paşa (Mareşal Çakmak) getirildi.
2. Genelkurmay Başkanlığmın Kuruluş ve Görevleri:
Genelkurmay Başkanlığımn görevi, Millî Hükümetin kuruluş safhala
rına uyg'un olarak geliştirilmiş ve Millî Hükümetin geçirdiği değişiklikle
re uyarak gittikçe genişlemişti.
2 mayıs 1920’den önce Genelkurmay Başkanlığı birkaç dönem
arzeder [2],
[2] İstiklâl Harbinde Genelkurmay Bşk. lığının Tarihçesi (Harp Tarihi Arşivin
deki basılmamış eser).
Birinci Dönem :
Mustafa Kemal Paşa’nın Samsun’a çıkışından, Heyeti Temsiliye baş
kam olarak Ankara’ya gelişine kadar geçen yedi buçuk aylık süredir.
(19 mayıs 1919 - 27 aralık 1919). Bu dönem Millî Hükümetin kurulması ba
kımından; Mustafa Kemal Paşa 9 ncu ordu Kıtaatı Müfettişliği göreviyle
kendisine verilen geniş yetkilere dayanarak, emrindeki birliklerle bölgesin-
(deki millî makamlara, komşu ordu birlikleri komutanlarına, civar bölge
valiliklerine yazdığı yönerge ve emirlerle bütün memlekette millî teşkilâtın
] meydana getirilmesine ve büi teşkilâtın güçlenmesine çalışmıştı. Ancak,
] millî teşkilâtın genişletilmesi, millî bir gaye etrafında toplanması, kişisel
j görüşlerle ileri gidemeyeceğinden, bu çabalar ve uygulamaların kişisel ol-
1 maktan çıkanlarak, bütün milletin birlik ve beraberliğini sağlayacak ve
1 temsil edecek bir kurul namına yapılması gerekmekteydi.
Mustafa Kemal Paşa o anda millî teşkilâtı kurucu, millî bir öncü, or-
(dujnı güçlendirme ve düzeltmek suretiyle bir başkomutan ve Genelkurmay
İBaşkanlığımn görevini üzerine almış durumdaydı.
İ.tİnci Denem :
Mustafa Kemal Paşa’nm Heyeti Temsiliye başkam olarak Ankara’ya
^gelişinden Büyük Millet Meclisinin açılmasına kadar geçen süredir (27 ara-
liık 1919 - 23 nisan 1920).
Bu dönemde de İstanbul Harbiye Nezareti Müsteşarı Albay İsmet
((İnönü) izinli olarak Ankara’ya gelmişti. Albay İsmet, Mustafa Kemal
Paşa ile bir buçuk ay kadar beraber çalıştılar. Meclisin toplanması için
Mustafa Kemal Paşa’nın yaptığı çalışmalara yardım etti. Millî Ordunun
düzenlenmesi ve takviyesi için plan ve emirlerin hazırlanmasında, cephele
rin genel sevk ve idaresinde Genelkurmay Başkam gibi görev yaptı.
Fevzi Paşa 3 şubat 1920’de İstanbul’da Harbiye Nazın olunca millî or
dunun personel ve malzeme bakımından pekiştirilmesi faaliyetine girişti.
16 mart 1920 tarihinde İstanbul resmen işgal edildi. Damat Ferit’in
t;ekrar sadaret makamına gelmesi üzerine, İstanbul Harbiye Nezareti ta-
r’afmdan Millî Ordunun ikmal ve düzenlenmesine imkân olmadığından,
1920 yılı nisan ayımn içinde Albay İsmet ve Fevzi Paşa Ankara’ya gelerek
Heyeti Temsiliyede çalışmaya başladılar. Büyük Millet Meclisi kurulma
dan önce Albay İsmet Genelkurmay Başkanlığı işleri ve siyasî durumlarla,
Fevzi Paşa da Millî Savunma işleriyle uğraştılar.
Üçüncü Dönem:
2 mayıs 1920 tarihinde çıkan bir kanUnla bakanlık sorumluluğunda
kurulan Genelkurmay Başkanlığına Albay İsmet getirilerek eskiden Zi-
raat Okulu olan ve şimdi Meteoroloji Genel Müdürlüğü olarak kullanılan

binada göreve başladı.
Genelkurmay Başkanlığımn genel görevleri şöyle idi: Ordunun sevk
ve idaresini, seferberliğini, kuruluş ve kadrolannı yapmak.
Genelkurmay Başkanlığının daha verimli olarak çalışabilmesi için bir
kadroya ihtiyacı vardı. Mevcut olanaklar göz önünde tutularak bir teşkilât
yapılmış ve hazırlanmıştı. O zaman bu kadro Harekât Şube Müdürü Kur
may Binbaşı Salih (Orgeneral Omurtak) tarafından hazırlanmıştı. 15 ara
lık 1920’de aynı zamanda Genelkurmay Başkanlığı görevi de üzerinde bu
lunan Albay îsmet’e sunuldu. Bu taslağın kadronun üzerinde yapılan dü
zeltmelerden sonra uygulanması emredildi.
Erkânı Harbiye Umumiye Reisi (GenelkülTnay Başkam) :

Reisi sanı (H nci Başkan)
Harekât Şubesi (1 nci Şube)
İstihbarat Şubesi (2 nci Şube)
Umuru Fenniye Şubesi (Demiryolu, muhabere ve deniz
kuvvetlerini kapsar) 3 ncü Şube
Eğitim Şubesi (Birliklerin eğitimi, askerî okullar,
talimgâhlar ve askerî neşriyat)
4 ncü Şube
Menzil ve İkmal Şubesi (Lojistik Başkanlığı) 5 nci Şube
Harita ve Basımevi Şubesi (6 ncı Şube)
Muamelâtı Zatiye Şubesi (Personel Başkanlığı) 7 nci Şube
Şifre, evrak (8 nci Şube)
Karargâh Komutanlığı (Kurulüş : 1) :
Bundan sonra 20 aralık 19^ tarihli emirle 2 nci Şubeye askerî polis
kısmı eklendi. . .
Büyük Taarruzdan altı buçuk ay önce, yani, 15 şubat 1922’de Genel
kurmay Başkanlığı kadrosunda bazı değişiklikler yapıldı.
öte yandan 6 ncı Şube (Harita ve Basımevi Şubesi) kaldırılmış. Eği
tim Şubesine eklenmişti. 3’ncü Şube (Umuru Fenniye Şubesi) demiryolu
kısmı olarak kalmış muhabere ve hava kısımlarımn işleri ek olarak 1 nci
Şubeye verilmişti. Böylece yeni kadro ile çalışan Genelkurmay Başkanlığı
1926 yılma kadar yürürlükte kalmıştı (Kuruluş : 2).
ı'r.rO'j^MVVlâBM
3. Millî Savunma Bakanlığının Kuruluş ve Görevleri:

2 mayıs 1920 tarihinde toplanan Büyük Millet Meclisi, Millî Savunma
Bakanlığına da Fevzi Paşa’yı seçmişti.
Büyük Millet Meclisi Başkanı Mustafa Kemal Paşa’mn 4 mayıs 1920
tarihli emriyle lağvedilen ve Bandırma bölgesinde bulunan 14 ncü Kolordu
karargâhı, bütün personel ve malzemesiyle birlikte Millî Savunma Bakan
lığı şubelerini teşkil etmek üzere Ankara’ya alındı.
Mîllî Savunma Bakanlığının Görevleri:
Ordunun idare, iaşe, silah, cephane, gereç ve araç ikmali ve noksan-
lariyle uğraşmaktı.
Bakanlık teşkilâtı da başlangıçta şöyle kurulmuştü [1].
Harbiye Dairesi (Ordudonatım Başkanlığı): Silah, cephane, fennî
malzeme, tahkimat, uçak ikmali ve sevkiyat işleriyle.
Askeralma Dairesi: Celp ve terhis, taşıt aracı ikmaliyle.
Zat İşleri (Personel Başkanlığı); Subay ikmali ve atamalanyle.
Levazım Dairesi: Silah ve cephaneden başka bütün iaşe ve donatımın
tedarik ve ikmali işleriyle.
Sağlık Şubesi: Sağlık personel ikmali ve sağlık işleriyle.
Veteriner Şubesi: Veteriner, personel ve hayvan ikmali, hayvan sağ
lık işleriyle meşgul olacaklardı.
îlk kuruluştaki şubeler yeterli görülmeyerek, kasım 1920’de Muhase
be, Mübayaat Komisyonu, Ordu Dairesi (askeralma yerine) Umuru Ma-
hakim Daire Müdüriyeti, piyade ve süvari muhafız bölüğü teşkil edildi.
Ayrıca inşaat Şübesi de levazımdan ayrılarak bağımsız bir hale getirildi.
Ocak ve şubat 1921’de Sevkiyat ve Nakliyat Genel Müdürlüğü, Heyeti
Teftişiye Dairesi, İmalâtı Harbiye Müdürlüğü, Umuru Bahriye ve Umuru
Havaiye Şubeleri ilâve edilmek suretiyle teşkilât genişletildi.
Şubat 1921’de Harbiye Dairesi içinde İstihkâm ve Kıtaatı Fenniye şu
belerinin de eklenmesiyle yeni bir kadro yapıldı. Bu kadro istiklâl Savaşı
sonuna kadar bu şekilde çalıştı.
Harp Tarihi Arşivi No. 5/177İ, Dip. 13, G. 2, Kis. 776, Dos. 12, F. 10.
Harp Tarihi Arşivi No. 6/3324, Dip. 15, G. 3, Kis. 915, Dos. 12, F. 20 - 3.
Harp Tarihi Arşivi No. 1/4299, Dip. 30, G. 2, Kis. 1718, Dos. 590, F. 3-2.
I ^ ^
VA
lâvd
:4ıyH
s
^T * n » - =Sr -- " '
4> MJ ^Î! - - ■ ■■
S"îf-^ '5
^•îf I ^
’5- -f ^.yyr
Jı&
3 1 «'r» *■ '
m Mil
««m.4-^s
i£-1î
ALTINCI BÖLÜM
BİRİNCİ VE İKİNCİ İNÖNÜ MUHAREBELERİ, AYAKLANMALAR
VE BU DÖNEMDEKİ İDARÎ FAALİYETLER
(9 Kasım 1920 - 15 Nisan 1921)
A. İNÖNÜ MUHAREBELERİ VE BU DÖNEMDEKİ AYAKLAN

MALAR:
1. Genel [1]:
Müttefik devletlerin ileri sürdükleri banş şartlarını zorla Türklere
kabul ettirmek amacı ile, Yunanlılar 22 haziran İ920’de Milne hattından
genel bir taarruza geçmişlerdi. Yunanlıların bu taarruzu kısa zamanda
gelişmiş, mülî kuvvetlerin büyük bir kısmı dağılmış; 61 nci, 23 ncü, 57 nci
Tümenler geri çekilmiş ve Yunanlılar Bursa - Uşak - Sarayköy hattım elde
etmişlerdi.
Yunaniilarm bu başarısını değerlendiren Anadolu Hükümeti, kuvvet
li, disiplinli ve eğitimi iyi bir ordu kurulmasına ve millî kuvvetlerin de ordu
kuruluş ve kadrosuna alınmasına karar vermişti.
Ancak, Çerkez Ethem ve taraftarlan üe Büyük Millet Meclisi üyele
rinden bazıları buna karşı çıktıklarından, kararın bütünü ile uygulanması
mümkün olamıyordu.
Hükümetin daha önceden verdiği muntazam ordu kurma kararını ger
çekleştirmek amacı ile toplanan Bakanlar Kürulu, 9 kasım 1920’de şu
emir ve komuta değişikliği kararını vermişti.
“Batı Cephesi aşağıdaki şekilde iki kısma ayrılmıştır.
Kuzey Cephesi; İzmit, Ertuğrul, Eskişehir, Kütahya sancaklarını kap
sar. Kuzey Cephesi Komutanlığını, seferde ordu komutanlığı yetkisi ile
Genelkurmay Başkanı Albay İsmet üzerine almıştır.
Güney Cephesi; Afyonkarahisar, İsparta, Burdur, Denizli, Aydın, Men
teşe ve Antalya sancaklan ile Konya ili, Silifke ve Niğde sancaklarını ve
Adana Merkez sancağım kapsar.
Güney Cephesi Komutanlığını; seferde ordu kom'ıltanlığı yetkisi ile,
İçişleri Bakanı Albay Refet üzerine almıştır.
T. C. Gnkur. Harp Tarihi D. Bşk. lığı, Türk İstiklâl Harbi C. II, Batı Cep
hesi, 3 ncü Kısım, Birinci, ikinci İnönü, Aslıhanlar ve Dumlupmar Muhare
beleri, Ankara Gnkur. Basımevi, 1966.
Kuzey ve Güney Cepheleri Komutanlıklarının emirleri altında bülunan

birlikler ve görevleri, aynca Genelkurmay Başkanlığınca saptanacak ve
bildirilecektir. Her iki cephe komutanlığı doğruca Genelkurmay Başkanlı
ğına bağlıdırlar.....”
Yukandaki emre göre 10 kasım 1920 akşamı, Kuzey Cephesinin adı
değiştirilmiş. Batı Cephesi adı verilmişti. Bu tarihte Batı ve Güney Cephe
lerine bağlı birlikler şöyle saptanmıştı.
Batı Cephesi Birlikleri: 24 ncü Tümen, Ertuğrul Grubu, (11 nci ve
61 nci Tümenler), 1 nci Kuvveî Seyyare.
Güney Cephesi Birlikleri: 12 nci Kolordu (23 ncü, 57 nci Tümenlerle
Mürettep Tümen, 41 nci Tümen, 7 nci Atlı Piyade Tümeni).
Bu sıralarda yeni seçimlerle iş başına gelen Yunan hükümeti, İtilâf
Devletlerinin güven ve yardımlarım sağlayabilmek amacı ile yeni bir hare
kâtı gerekli görmüştü. Aynca, yeni Meclisin açılışı sırasında. Yunan Kralı
Konstantin yaptığı konuşma ile harbe devam edileceğini açıklamıştı.
Aralık 1920 tarihinde Çerkez Ethem ve kardeşlerinin Millî Hükümete
karşı başlayan isyan hareketleri; Yımanlüann bü yöndeki siyasî ve askerî
görüşlerinin gerçekleştirilmesine yardımcı olmuş böylece İnönü muharebe
leri başlamıştı.
2. Birinci İnönü Muharebesi (6-11 ocak 1921):

Yunanlılar, 6 ocak 1921 günü saat 0700’de asıl kuvvetleriyle kuzey
den Eskişehir genel istikametinde; zayıf bir kuvvetle de Uşak’tan; îslâm-
köy, Banaz istikametinde ileri harekâta başladılar.
Muhctıebeye Kahlan Kuvvetler:

Yunan kuvvetleri: Kuzeyde, Bursa bölgesinde Yunanlıların 3 ncü Ko
lordusunun Adalar Tümeni ile, İzmir Tümeninin bir kısmı; güneyde, Uşak
bölgesinde, 1 nci Yunan Kolordusu bulünmaktaydı. (Fiilen muharebeye
katılan Yunan kuvvetleri mevcudu 227 subay, 15.816 er, 12.500 tüfek, 120
ağır makineli tüfek ve 72 toptan ibaretti.)
Türk kuvvetleri: Batı ve Güney Cephesi Komutanlıkları, bu sırada
asıl kuvvetleriyle Gediz dolaylarında, Çerkez Ethem kuvvetlerinin tenkili
harekâtıyle uğraşıyorlardı.
Yunanlılara karşı kuzeyde, İnönü mevzileri bölgesinde 24 ncü Tümen,
güneyde, Afyon bölgesinde zayıf üç alay bırakılmıştı.
İNÖNÜ MUHAREBELERİ VE AYAKLANMALAR DÖNEMİNDE İDARÎ FAALİYETLER 233
Muharebenin başlamasından sonra, înönü mevzii bölgesine zayıf mev

cutlu 4 ncü Tümenle 11 nci Tümen gönderilmiş bünlar da muharebeye ka
tılmışlardı.
Muharebeye katılan birliklerin genel mevcudu; 8.500 insan, 5.500 tü
fek, 47 ağır makinah tüfek ve 28 toptan ibaretti.
Muharebenin Cereyan Tarzı :

Kuzeyden, Bursa Bölgesinden ilerleyen Yunan Kuvvetleri Türk örtme
birliklerini geri atarak 9 ocak günü öğleden sonra İnönü mevzilerine taar
ruza başladılar.
9 ve 10 ocak günleri İnönü mevziinde şiddetli ve çetin muharebeler
oldu.
Yunanlıların, çok üstün kuvvetlerle înönü mevzilerine karşı giriştik
leri bu taarruz, çetin direniş karşısında kırılmış ve düşman 11 ocak saba
hı eski mevzilerine çekilmek zorunda kalmıştı.
Güney cephesinde ise Islâmköy - Banaz kesiminde ilerleyen Yunan
kuvvetleri, daha 7 ocakta geri çekilmişlerdi.
11 ocak öğleye doğru Yunanlıların çekildiklerini anlayan Batı Cephesi
Komutanı, süvarileriyle çekilen kuvvetleri izlemeye ve piyade birlikleriyle
de înönü mevzilerini tekrar işgale karar vermiş ve bu kararım uygulamıştı.
Muharebenin Sonuçları:
İnönü muharebeleri, Anadolu’da Türk ulusunun varlığım ve küçüm
senmeyecek bir savaş gücüne sahip olduğunu ispatlamış, Türkiye Büyük
Millet Meclisi Hükümetinin içte ve dışta tanınması ve itibarının artmasını
sağlamıştı.
Düzenli bir ordunun kurulması ilkeleri gerçekleşmiş ve milletin, yeni
kurulmakta olan orduya güveni artmıştı.
İsyan ocakları söndürülmüş, yurt içinde güvenlik, asayiş ve kanun
hâkimiyeti sağlanmıştı.
3. İkinci İnönü Muharebesi (23 Mart - 1 Nisan 1921):

Birinci İnönü Muharebesinden sonra îngilizler, ileri sürülen isteklerin
yerine getirilmesi için Yunanlıları tekrar taarruza teşvik etmişlerdi.
Yunanlılar da Birinci înönü Muharebesindeki başarısızlık ve sarsılan
prestijlerini yeniden elde etmek, Sevr antlaşmasıyle elde ettikleri kazanç
lara tam olarak sahip olabilmek ümidi ile geniş çapta bir taarruza ihtiyaç
duydular. Böylece, kurulmasına başlanmış olan düzenli bir Türk ordusu

nun kuruluşunu da baltalamak amacmdaydılar. Bu nedenle, Birinci İnönü
Muharebesinden iki ay on üç g^n gibi kısa bir süre sonra, tam ve köklü bir
hazırlık yapmadan 13 mart 1921 günü yeni bir taarruza başladılar.
iki Tarafın Muhareboye Katılan Kuvvetleri :

Yunan Kuvvetleri:
Kocaeli bölgesinde: 11 nci Tümen (4.100 tüfek, 72 ağır makineli
tüfek, 16 top).
Bursa bölgesinde: 3 ncü Kolordu (3 ncü, 7 nci, 10 ncu Piyade Tümen
leri ve Süvari Tugayı). 13.500 tüfek, 216 ağır makineli tüfek, 48 top.
Kirmastı (Mustafa Kemal Paşa), Susurluk, Kepsut, Bigadiç, Sındırgı
kesimlerinde: 1.200 tüfek, 24 ağır makineli tüfek, 4 top.
Güneyde; Uşak, Alaşehir, Manisa bölgesinde: 1 nci ve 2 nci Kolor
dular (10.900 tüfek, 172 ağır makineli tüfek, 48 top).
Yunanlıların Anadolu’daki genel silah mevcüdu; 41.550 tüfek, 720 ağır
makineli tüfek, 220 top ve 3.100 kılıç olarak saptanmıştı.
Türk Kuvvetleri:
Batı Cephesi Komutanlığı (İnönü mevzu) bölgesinde: Dört piyade tü
meni (1 nci, 11 nci, 24 ncü, 61 nci TümerJer, 1 nci Süvari Tümeni). 13.068
tüfek, 96 ağır makineli tüfek, 39 çeşitli top, 1.500 kılıç.
Güney Cephesi Komutanlığı bölgesinde: Beş piyade tümeni (4 ncü,
8 nci, 23 ncü, 41 nci, 57 nci Piyade Tümenleri) ile iki süvari tümeni (1 nci
ve 2 nci Tümenler). 22.225 tüfek, 143 ağır makineli tüfek, 68 top, 200 kılıç.
Kocaeli bölgesinde: Bir tümen (5.126 tüfek, 16 ağır makineli tüfek,
5 top).
4 ncü Piyade ve 1 nci Süvari Tümenleri muharebe başlamadan önce
Batı Cephesi emrine girmişti.
Türk Ordusunun genel silah mevcudu ise; 34.175 tüfek, 235 ağır ma
kineli tüfek, 104 top, 3.500 kılıçtan ibaretti. Buna göre. Yunan ordusu
7.375 tüfek, 485 ağır makineli tüfek, 166 top kadar bir silah üstünlüğüne
sahipti. Türklerde yalnız 400 adet kılıç fazlalığı vardı.
Muharebenin Cereyan Tarzı:

Yunanlılar 23 mart 1921 sabahı Bursa ve Uşak bölgesinden 3 ncü ve
1 nci Kolordulanyle ileri harekâta başladılar.
İNÖNÜ MUHAREBELERİ VE AYAKLANMALAR DÖNEMİNDE İDARİ FAALİYETLER 235
Kuzeyden ilerleyen Yunan Kolord'dsu, Bursa civarından Yenişehir,

Boğazköy ve İnegöl istikametlerinde ilerleyerek İnönü mevzilerine taarru
za geçti. Yunanlılar önce sağ kanattan taarruzlanm geliştirmek istediler.
Aynı zamanda bütün cephede İnönü mevzilerine de taarruzlanm sürdür
mekteydiler. Bu taarruz karşısında İnönü mevzilerinin merkez ve sol ka
nadında bazı gerilemeler öldü. Ancak, Türk subay ve erlerinin fedakârca
çabaları ve direnişleri karşısında Yunan taarruzlan geri atıldı.
30 mart günü Yunanlılar tekrar taarruza geçtiler. Türk sağ kanadı,
karşı taarruzlarla bu Yunan taarruzunu da geri attı. Bu arada Ankara’dan
yetiştirilen kuvvetlerle sarsılmış bulunan Türk sol kanadı takviye oluna
rak duruma hâkim olundu. Bundan sonra yapılan bir karşı taarruzla Yu
nan taarruz gücü iyice kırıldı.
Yunan kuvvetleri 31 martı 1 nisana bağlayan gece ve 1 nisan sabahı
çıkış mevzilerine çekilmeye başladılar. Böylece İkinci İnönü Muharebesi
de Türk Ordusunun zaferi, çok sayıda kayıplara uğrayan Yunan Ordusu
nun yenilgisiyle sonuçlanmış oldu.
4. 1921 Yılında Meydana Gelen İç Ayaklanmalar:

1921 yılında; Çerkez Ethem, Pontus ayaklanması. Aynacı Oğulları
olayı, Koçkiri ayaklanması meydana gelmiş özellikle Pontus ayaklanması
1922 yılına kadar devam etmişti.
İç ayaklanmaları bastırma görevi alan nizamiye birlikleriyle millî kuv
vetlerin lojistik yönden desteklenmesi;
Birinci sımf ikmal maddeleri bütünlemesi; yurt içinden ve özellikle
bölge halkından satın alma usulü ile sağlanmış, birlikler müfreze yöntemi
iaşe ile beslenmişlerdi.
îkinci sınıf ikmal maddeleri (giyecek ve donatım) bütünlemesi; Heye
ti Temsiliyenin emri üe nizamiye birlikleri tarafından sağlanmış; ancak,
elde yeter derecede levazım eşyası bulunmadığından millî bîrlikler kendi
millî kıyafetleri ile harekâta katılmışlardı.
îkinci sınıf ordudonatım malları bütünlemesi; millî k'üvvetler için si
lah ve onarım istekleri askerî depolardan, nizamîye birlikleri için sadece
ordu kaynaklarından faydalanılmak suretiyle sağlanmıştı.
Çokça tüketilen beşinci sınıf ordudonatım mallarından cephane bü
tünlemesi; ayaklanma bölgelerine en yakın askerî birliklerden ve hatta
doğrudan doğruya Millî Savunma Bakanlığı tarafından sağlanmıştı.
236 TÜHK İSTİKLÂL HARBİ İDARÎ FAALİYETLERİ
Ayaklanmaların Cephe Harekâtına Lojistik Yönden Yaptığı Etki.er :

Ayaklanmaları bastırma görevi alan ordu birlikleri, ikmal bölgelerin
den uzaklaştıkları için müfreze usulü iaşe zorunda kalmışlardı. Birçok
ikmal maddelerini harekât bölgesinden sağlamak zorunluluğunda kalan
bu birliklerin her çeşit ikmal maddesi bütünlemesinde zorluk çekilmiş, bu
hal, ayaklanmaları bastırma harekâtım güçleştirmişti.
Ayaklanmaları bastırma görevi alan millî kuvvetler ise, bu konuda
halkı zorlamalara kadar vardırmışlar, bu yüzden, ulusun millî mücadele
kuvvetlerine ve idarecilere güveni sarsılmış, bu hal baş kaldırma olayla
rının başlıca etkenlerinden birisi olmuştu.
Yeterli bir lojistik destek sağlanamaması çok kere harekâtı gerek za
man ve gerekse devamlılık bakımından sınırlamış, hattâ başarısızlığa gö
türmüştür.
Ayaklanmalan bastırma görevinin nizamiye birlikleriyle millî kuv
vetlere verilmesi, cephe harekâtını insan gücü, silah, cephane ve gereç
gücü yönünden ters yönde etkilemiş, kardeş kanı dökülmesi milletin mo
ralini ve güvenliğini de sarsmıştı.
B. ÎNÖNÜ MUHAREBELERİ DÖNEMİNDEKİ İDARÎ FAALÎ-

YETLER;
1. Daha Önce Kumlan Menziller:
a. Genel:
Birinci Dünya Savaşından yenik olarak çıkmış bulunan Osmanlı Hü
kümeti Mondros Mütarekesine uyarak elde kalan silah, cephane ve gereç
leri İstanbul ve Anadolu’nun çeşitli yerlerinde depolar kurarak dağıtmıştı.
Bağımsızlığını korumak ve düşmanlarını yenmek azminde bülunan mil
lî ordunun hiç olmazsa düşmanlan kadar silah ve cephanesinin bulunma
sını gerektiriyordu. Şu halde, mevcudunu birkaç katma çıkarmak için
memleket içinde bir ikmal sisteminin kurulması ve dış memleketlerden ala
cağı yardımlan da zamanında cephelere ulaştırması gerekmekteydi.
Bu nedenlerle Anadolu Hükümeti, memleket içinde dağınık olarak bu
lunan beş sınıf ikmal maddesini tedarik etmek, depolamak ve cephelere
gönderebilmek için bazı tedbirler almak zorundaydı.
Mayıs 1920 tarihinde hükümet kuruldüktan sonra bir taraftan millî
ordunun teşkili çabası içinde çalışırken, diğer taraftan da ordunun her
türlü ikmal maddelerinin bulunması, depolanması ve cephelere gönderil
mesi için bir menzil teşkilâtının da kurulması zorunluğu vardı.
Menzil teşkilâtı kurulmadan önce işgal altında bulunan ve bulunma

yan memleket içi depolarla, dış memleketlerden gelecek olan silah, cepha
ne ve malzemenin. Batı ve İç Anadolu'ya Ulaşabilmesi için karayolları ulaş
tırma ağının düzenlenmesi lâzımdı. Buna göre;
Karadeniz kıyılarından Ankara yönüne:
İnebolu - Kastamonu - Çankırı - Kalecik - Ankara,
Samsun - Çorum - Sungurlu - Yahşihan - Ankara,
Ereğli - Gerede - Kızılcahamam - Ankara,
Marmara denizi kıyılarından Ankara yönüne:
İzmit - Adapazarı - Düzce - Bolu - Gerede - Kızılcahamam - Ankara,
Doğudan Ankara vönüne:
Erzincan - Sivas - Şarkışla - Sultanhan - Kayseri - Kayserimden bir kıs
mı Kırşehir - Köprüköy - diğer kısmı da Ulukışla - Karaman, Konya, Sa-
rayönü PolatlI’ya.
Elcezire Cephesinden Ankara yönüne:
Diyarbakır - Elazığ - Malatya - Sivas.
Ana istikametler saptandıktan sonra menzil teşkilâtı da bu yönlerle
beraber günün gerekleri de düşünülerek kürulmaya başlanmıştı.
b. Kurulan Menzil Teşkilâtı (1) :
25 haziran 1920 tarihinde kurulan Batı Cephesi birliklerinin ikmalini
yapabilmek için Millî Savunma Bakanlığı, Doğu’dan gelecek silah ve cep
hanenin önemini dikkat nazara almış 8 eylül 1920’de verdiği bir emirle
Kayseri - Ankara ve Kayseri - Sivas karayollarının emniyet ve asayişini
korumak üzere iki menzil hat komutanlığı kurmuştu.
Kayseri - Ankara hattının korunması için Ankara Komutanlığı
hazırladığı atlı, 100 mevcutlu bir muhafız bölüğünü Kırşehir’e gönder
mişti. Bölük merkezi Kırşehir olmak üzere, Köprüköy - Kırşehir ve Küçük-
taş’ta birer takım bulundurdu. Takım komutanları aynı zamanda bulun
dukları yerlerin menzil nokta komutanlığı görevini yapmışlardı.
Kayseri - Sivas hattının emniyet ve asayişi ise, Şarkışla’da bulunan
atlı, 30 mevcutlu bir birlik ve ayrıca jandarma birlikleri tarafından temin
edilmişti.
O zamanki yol durumuna göre Ankara - Sivas ikmal yolunun uzunlu
ğu 480 km. yi bulmaktaydı [2].
[1] Harp Tarihi Arşivi No. 4/502, Dip. 12, G. 3, Kis. 727, Dos. 4, F. 1 • 3.
Geri hizmetlerin ve cephane sevkıyatımn yapılabilmesi için, Ankara’da

mevcut ulaştırma taburu ile hizmet birliklerinin mevcutlarından yararla
nılarak 17 temmuz 1920 tarihinde 2 nci bir ulaştırma taburu daha teş
kil edildi [1].
Ulaştırma taburları üçer bölüklüydü. 1 nci ve 2 nci bölükler 40 çift atlı
arabalı, 3 ncü bölük 50 mekkâreliydi. A3rrıca Ankara’da yükleme ve
boşaltma için hizmet birliği mevcudu 200 ere çıkarıldı. Bu birliklere 24 ncü
Tümenden er, hayvan ve araba verildi. Subay noksanı da Millî Savunma
Bakanlığınca sağlandı.
Ulukışla - Sivas hattımn Erzincan’a kadar uzatılmasıyle 10 ekim 1920
de menzil hat komutanlığı kuruldu. Bu komutanlık emrinde olarak Şar
kışla’da bir konak komutanlığı teşkU edildi. Bu konağın er ve hayvan ih
tiyacı Şarkışla Askerlik Şubesi tarafından yapıldı [2].
Yukarda açıklananlardan başka Ulukışla, Niğde, Kayseri’de birer men
zil noktasıyle Develi ve Gemerek’te birer konak komutanlığı kuruldu (Kro
ki : 4).
İlk defa Kırşehir’de kurulan koruma birliği 8 kasım 1920’de lavğ edi
lerek burada bulunan birlik. Bakanlık emriyle Kayseri’ye getirildi.
Kış mevsiminin yaklaşmasıyle ulaştırma işlerinin aksayacağı, 3 ncü
Kolordu, Ankara bölgesi ve güney bölgesi cephesinden, 2 nci Kolordu ve
Elcezire Cephesine gönderilecek erlerin, yine Elcezire ve Doğu Cephelerin
den Orta ve Batı Anadolu’ya yapılacak silah ve cephane göndermelerinin
güvenle yapılabilmesi için, memleket içinde menzU teşkilâtının genişletil
mesi düşüncesiyle, 28 kasım 1920 tarihinde Genelkurmay Başkanlığı bir
emir yayınlayarak; bağımsız kolordu gibi ve doğr’Uca Millî Savunma Ba
kanlığı ve Genelkurmay Başkanlığı ile haberleşmede bulunmak ve karar
gâhı Sivas’ta olmak üzere, Sivas Menzil Müfettişliği teşkil edildi. Bu mü
fettişliğe bağlı olarak [3];
Suşehri, Aziziye (Pınarbaşı), Malatya ve Kayseri’de birer menzil hat
komutanlığı kuruldu.
Suşehri Hat Komutanlığı; Karabıyıkhan - Erzincan - Suşehri - Sivas
ve Giresun Karahisarişarkî (Şebinkarahisar) - Suşehri.
Aziziye Hat Komutanlığı; Kayseri - Aziziye - Elbistan - Maraş;
Malatya Hat Komutanlığı; Diyarbakır - Elazığ - Malatya - Sivas;
[3] Harp Tarihi Arşivi No. 1/501, Dip. 12, G. 2, Kis. 727, Dos. 4, F. 3 ve 3 - 2.
Kroki: 4
•N,.
N
1
\
^ )
■>>
■ û?nfcV'vi'o-.:*aV * ■'*!*.<ı.' ,-^f-■ ‘‘(i. ’
fcıaAM'^.-, ■■.':iL-)ı?>^T'.L-.-.-■■?._^r;ı■’■:ıL^^■.m-, 'j-, A. Vv . ı... '

..
•i- ■■■, ;
,
■v'. ■
-i ' - . ^
...■' .‘j;, 4S'- ' ■■ ' ■'• -' ■ il-!, . i'
, r' .... :U-

r,
10
Kayseri Hat Komutanlığı; Sivas - Kayseri - Kırşehir - Ankara ve Kay

seri - Ulukışla ikmal hatları arasındaki yollar üzerinde yapılacak nakliya
tı düzenlediler (Kurtüuş : 3).
Ayrıca înebolu - Kastamonu - Ankara yolu üzerindeki nakliyatı sağla
mak ve Kastamonu Havalisi Komutanlığı emrinde olmak üzere Kastamo
nu’da da bir menzil hat komutanlığı kurulmuştu.
Genelkurmay Başkanlığınca, kurulan menzil komutanlıklarının er ve
eşya gönderme işlerini yapabilmeleri için, kuruluş ve görevlerini bildirir
bir de yönetmelik gönderilmişti [1].
Buna göre; menzil hat komütanlıkları, birer günlük yürüyüş mesafe
sinde (20 - 30 km.) menzU nokta komutanlıkları veya konak yerleri kura
bileceklerdi. Nokta komutanlıklarının yetkisi tabur komutanlığı seviyesin
deydi.
Menzil hat ve nokta komutanlıklan emrinde:
Bir menzü nokta muhafaza birliği,
Hizmet ve amele birliği.
Yol inşaat birliği,
MenzU iaşe merkezi.
Subay ve erat misafirhanesi.
Erzak ve yem ambarı.
Cephane deposu.
Menzil cephane kolları.
Menzil hayvan deposu.
Her cins onarımevi.
Hastane ve sağlık kolları.
Sevk memurluğu.
Büyük mahallerde merkez komutanlığı bulunmaktaydı.
Menzil hat komutanlıklanmn bellibaşlı görevleri ise [2J:
Kendi bölgesi içinde yapılacak nakliyat ve sevkiyatı temin ve çabuk
laştırmak.
Bölgesinden gelip geçecek her türlü birlik ve perakende erleri taşıt
araçlarım yedirmek ve banndırmak.
Bölgesindeki yolları kendi imkânları ile tamir ettirmek.
Kendi bölgelerindeki yollar üzerinde asayiş, muhabere ve ülaştırma
işlerini düzenlemek.
[1] Harp Tarihi Arşivi No. 1/4282, Dip. 10, G. 2, Kis. 575, Dos. 69, F.
Bir nokta komutanlığı emrinde birden fazla konak bulundurmamak

ve en yakın menzil noktasına bağlı olmak.
Konak yerlerinde barınmak için baraka, zeminlik ve ordugâh açmak
ve iaşe için de mutfak, yemek ve su yerleri bulundurmak gibi görevleri
yapmaktı.
2. Sevkıyat ve Nakliyat Genel Müdürlüğünün Kurulması, Görevleri:

Millî Savunma Bakanlığına bağlı olarak kurulan menzil teşkilâtı za-
mamn olanaklarına göre tertiplenmiş olmakla beraber, günün koşullarına
cevap verecek durumda değildi. Bir taraftan Doğu, Elcezire ve İstanbul’
dan gelen malları Batı cephesine aktarmak, birlik nakillerini tertiplemek,
Millî Savunma Bakanlığı karayollanmn daha verimli bir teşkilâtla çalış
ması için önce bir daire gibi görev yapmak. Millî Savunma Bakanlığına
bağlı olmak üzere, 10 ocak 1921 tarihinde Sevkıyat ve Nakliyat Genel Mü
dürlüğü kurulmuştu. Bu göreve Bakanlık Levazım Dairesi Başkan Yar
dımcısı Yarbay Muzaffer (Org. Ergüder) tayin edilmişti. Bu müdürlük işi
ne başlamadan memleket içinde emin bir menzil kara yollan ulaştırma ağı
meydana getirmekle görevlendirilmişti.
Genel müdürlük kuruluşu şöyle idi (Kuruluş : 4) [1]:
Sevkiyat ve Nakliyat Cîenel Müdürlüğü '
KUrmay Başkam
Harekât şubesi
Personel şubesi
Muhâkim şubesi
Levazım şubesi
Sıhhiye şubesi
Veteriner şubesi
İnşaat şubesi
Cephane şubesi
Nakliyat şubesi
Posta işleri
Evrak
İstihkâm parkı
Karargâh komutanlığı
Yaklaşık olarak bir ay sonra da yani 2 şubat 1921’den itibaren Kas

tamonu yöresi ile Ankara arasındaki Sevkıyat ve Nakliyat işlerine bak
makla göreve başladı.
Millî Savunma Bakanlığı, Sevkıyat ve Nakliyat Genel Müdürlüğünü
kurduktan sonra 14 ocak 1921 tarihli bir genelge ile, Doğu ve Güney Ana
dolu'nun Batı ile olan kara 'Ulaştırmasının yeterli bir teşkilâta bağlanması
düşünülerek Bakanlıkça hazırlanan menzil teşkilâtı taslağı Genelkurmay
Başkanlığı ve cephe komutanlıklarına gönderilmiş fikir ve kanaatlan so
rulmuştu. Yapılması istenen teşkilât şöyle idi [1]:
“Saptanmış olan genel menzil teşkilâtımızın cephelerle emin bir suret
te amaca ulaşması için Doğu Anadolu’nun Batı ile olan kara yolları ulaş
tırmasının yeterli bir teşkilâta bağlanmasına büyük bir zorunluluk olduğu
şüphesiz takdir buyrulür. Bu ihtiyacın sağlanması için Millî Savunma Ba
kanlığınca bir Sevkıyat ve Nakliyat Genel Müdürlüğü kuruldu. Ayrıca ve
rilecek emirler ve yayınlanacak genelgelerle Bakanlığa ait bütün yollama
işleri he meşgul olacak, buna göre doğruca Bakanlığa bağlı olmak üzere
Orta Anadolu için şu aşağıdaki arzedilen bir menzil müfettişliği ile iki
menzil bölge müfettişliğinden ibaret ulaştırma ağı düşünülebilir.
1. Sivas Menzil Müfettişliği:
Sivas - Suşehri
Sivas - Kayseri
Sivas - Malatya
2. Ankara Menzil Bölge Müfettişliği:
Anlîara - Çankırı
Ankara - Eskişehir
Ankara - Konya
3. Kayseri Menzil Bölge Müfettişliği:
Kayseri - Kırşehir
Kayseri - Ulukışla hatları üzerindeki sevkiyat ve nakliyat ile uğraşa
caklardır.
Ankara’nın, Elcezire ile olan ulaştırmasında öncelikle Kayseri - Elbis
tan - Malatya hattı da göz önünde tutulacaktır.
4. Bu şebeke üzerindeki nakliyat ve sevkiyatın teslim alınma ve tes
lim edilme yerleri:
Kastamonu ve Bolu bölgeleri için Çankırı;
[1] Harp Tarihi Arşivi No. 4/501, Dip. 12, G. 3, KIs. 727, Dos. 4, F. 5.
Batı Cephesi için ‘ulaştırmanın seyrine göre Ankara veya Eskişehir.

Elcezire Cephesi için Malatya;
Güney Cephesi, Merkez Ordusu ve 2 nci Kolordu için Kayseri;
Doğu Cephesi için Suşehri.
Ankara - Konya hattında Güney Cephesi Komutanlığının düşünceleri
alındıktan sonra, Ankara’dan Konya hattımn Ankara menzil bölgesine
bağlı olan kısmı anlaşıldıktan sonra teslim edilme ve teslim alınma yerleri
tayin edilecektir.
5. Teslim etme ve teslim alma noktası olarak; Güney Cephesi Ulu
kışla’yı, Merkez Ordusu Sivas’ı seçeceklerse şu halde Millî Savunmamn
Ulukışla, Kayseri, Sivas gibi seçilecek yerlerdeki bölgelerin ulaştırma kay
naklarından serbestçe faydalanmasına, adı geçen cephe ve ordu kaynakla
rının müsaade etmeleri şartır.
6. Her ne kadar Merkez Ordusu bölgesinde Millî Savunma Bakanlı
ğına bağlı bir menzil müfettişliğinin bulunması arzu edilen bir hüsus de
ğil ise de ancak ve bilhassa Doğu ve Elcezire cephelerinden yapılan silah
ve mühimmat göndermelerinin toplanma yeri ve bazı hallerde değiştirme
yeri Sivas’ta bulunması bu duruma göre yapılan değişikliklerde Bakanlı
ğın zamanında duruma hâkim olması gerekeceğinden. Merkez Ordusunun
böyle bir işten uzak tutulması daha uygun görülmüştür.
Fakat buna karşılık. Merkez Ordüsu Komutanlığından adı geçen mü
fettişlik için büyük bir yardımın yapılması rica olunur.
7. Arzedilen şebekenin diğer hususlan sonradan bildirilmek üzere
ilk önce komutanların düşünce ve görüşlerinin bildirilmesi.
8. Bu görüşle beraber bir de cephenin emir ve komuta bölgesi içinde
cephe için düşünülen ve saptanan menzil teşkilâtı hakkmdaki düşünceleri
nin ek olarak ve etraflıca bildirilmesini rica ederim.
9. Deniz sevkıyatı hakkında ayrıca düşünceleriniz alime'
10. Ancak şu hareketin açıklıkla ve tekrar sunulmasın^ Şlr'l^^^ğörü-
yorum ki, bu teşkilât, zamanla uygulanmak istenilen bir proje olduğu için
öteden beri yapılagelen genel sevkiyat ve nakliyatın yeniden tertibine ters
düşmemelidir.”
Yukardaki projede de belirtildiği gibi, memleket içi menzil teşkilâtı,
ortaya çıkan yeni durumlar nedeniyle gün geçtikçe genişletiliyordu. Daha
önce kurulmuş bulunan Ankara Menzil Bölge Müfettişliğinden başka Batı
Karadeniz kıyısıyle Ankara arasında kurulmuş bulunan menzil teşkilâtı
yetersiz görülerek 1 şubat 1921 tarihinde, doğruca MUlî Savunma Bakan
lığına bağlı olmak üzere, Kastamonu’da da bir menzil müfettişliği daha ku
ruldu [1].
Menzil müfettişlik görevi Kastamonu Askerlik Dairesi Başkanlığına

verildi. BÜ müfettişlik emrinde înebolu ve Sinop’ta birer menzil hat komu
tanlığı teşkil edildi.
înebolu Hat Komutanlığı emrinde; înebolu ve Kastamonu’da 1 nci sı
nıf, Koçhisar, Çankırı, Kalecik’de 2 nci sınıf; Sinop Hat Komutanlığı em
rinde ise Sinop’ta 1 nci sınıf, Taşköprü ve Boyabat’ta 2 nci sınıf menzil
nokta komutanlıkları kurulmuştu.
Yeni menzil teşkilâtı kurulunca înebolu Nokta Komutanlığı dışında
kalan ve daha önce kurulmuş olan menzil hat komutanlığı lağv edildi. îne
bolu Nokta Komütanlığı dışında kalan diğer menzil nokta komutanlıkları
görevlerini, birer subay eklemek suretiyle askerlik şube başkanlıklan
yürüttüler (Kroki : 5).
Millî Savunma Bakanlığınca 14 ocak 1921’de hazırlanan düşünceleri
alınmak üzere Genelkurmay Başkanlığıyle cephe komutanlıklarına gönde
rilen yeni menzil teşkilâtı, adı geçen komutanlıkların görüşleri alındıktan
sonra son şeklini almış, 17 şubat 1921’de yürürlüğe girmişti.
Bu yeni memleket içi menzil teşkilâtı için verilen emir şöyle idi [1].
“Doğruca MiUî Savunma Bakanlığı emrinde olmak ve merkezi Sıvas’da
bulunmak üzere Sivas Menzil Müfettişliği üe merkezi Kayseri’de bulunan
Kayseri Menzil Bölge Müfettişliği kurulmuştur.
Sivas Menzil Müfettişliğine Kürmay Yarbay îrfan. Kayseri Menzil
Bölge Müfettişliği de Kayseri Askerlik Dairesi başkanına ek görev olarak
verilmiştir.
Ayrıca, Kayseri - Ankara karayolu üzerinde ve Kayseri Bölge Müfet
tişliği emrinde olmak üzere, Kırşehir’de bir menzil hat komutanlığı teşkil
edilmiştir.
1. Sivas Menzil Müfettişliği:
a. Sivas - Alucra
b. Sivas - Refahiye
c. Sivas - Kayseri ile
d. Sivas - Malatya arasındaki yollar üzerinde
2. Kayseri Menzil Bölge Müfettişliği:
a. Kayseri - Ankara
b. Kayseri - Ulukışla arasındaki yollar üzerinde ulaştırmayı sağla
mak ve düzeltmek üzere görev yapacaklardır.
3. Sivas Menzil Müfetişliğine bağlı menzil nokta ve ambarlı konak

ları da Alucra, Refahiye, Suşehri, Zara, Koçhisar, Sivas, Şarkışla, Sultan-
hamam’da kurulmuştur.
4. Kayseri Menzil Bölge Müfettişliğine bağlı menzil ve nokta, ambar
lı konak komutanlıkları da; Ulukışla, Niğde, Develi, Kayseri, Hacıbektaş,
Kırşehir, Köprüköy’de kurulmuştur.
5. Menzil nokta komutanlıkları ve konaklar kurulurken tasarrufa
dikkat edilmiş, ancak Sivas’ta bir ve Kayseri’de iki adet birinci sınıf, diğer
leri ikinci sımf menzil nokta komutanlığı olarak kurulmuştur. İkinci sınıf
menzil nokta komutanlıkları görevlerini, birer subay eklemek suretiyle
askerlik şubeleri yürüteceklerdir.”
Nisan 1921 ayı içinde teşkil edilenlerde dahil olduğu halde Sevkiyat
ve Nakliyat Genel Müdürlüğü emrinde olan menzil teşkilâtı şu durumu
almıştı [1].
Sivas Menzil Müiett'^liği ve Emrinde Olan Menzil Teşkilâtı :
Sivas’ta menzil müfetişliği karargâhı; Refahiye, Alucra, Suşehri, Za
ra, Koçhisar, Sivas, Şarkışla, Sultanhamam’da nokta komutanlıkları.
Sivas, Alucra, Refahiye’de silah ve donatım deposu.
Kayseri Menzil] Bölge Müfettişliği ve Enirinde Olan Menzil Teşkilâtı:
Kayseri’de menzil bölge müfettişliği karargâhı; Kırşehir’de menzil
hat komutanlığı; Ulukışla, Niğde, Develi, Kayseri, Kırşehir’de nokta ko
mutanlıkları; Köprüköy, Hacıbektaş’ta konak komutanlıkları (bu konak
lar nisan 1920’de lağvedilecek); Avanos, Kırşehir ve Mucur’da iaşe mer
kezleri; Kayseri ve Niğde’de mevki hastaneleri; Kırşehir’de revir; Niğ
de’de otomobil kolu; Kırşehir’de silah ve teçhizat deposu.
Kastamonu Menzil Bölge Müfetüşliği ve Emrinde Olan Menzil Teşkilâtı:
Kastamonu’da menzil bölge müfetişliği karargâhı; inebolu ve Sinop’ta
menzil hat komutanlıkları; Taşköprü, Sinop, Koçhisar, Kastamonu ve İne
bolu’da menzil nokta komutanlıkları; Gürcü, Bayındır, Tutam, Okluk, Beş-
değirmenler. Seyitler, Pomaklı, Aktaş, Şehiryam, Çarşamba, Görede’de
menzil konak komutanlığı; Cide, Çerkeş, Mecidiye, Safranbolu, Araç, Taş
köprü, Daday’da iaşe merkezleri; Kastamonu’da menzil mevki hastanesi;
Çerkeş, Koçhisar’da menzil revirleri; Kastamonu’da 15, 20, 60 arabalı üç
kol ile 50, 55, 60’şar mekkâreli dört kol, 60 develi bir kol ile henüz mik
tarı tespit edilemeyen ve nisanda teşkil edileceği anlaşılan iki araba kolu;
İnebolu ve Kastamonu’da birer subay misafir yeri ve lokantası; înebolu
ve Kastamonu’da silah ve teçhizat deposu.
i
m
^SiîSlİ
Karaman’da bir hat komutanlığı ile bir nokta komutanlığı.

Karamürsel Hat Komutanlığı ile Karamürsel, Karakaynarca, Akhi
sar ve Geyve’de menzil nokta komutanlıkları; Kaynarca’da silah ve teç
hizat deposu.
Sarayönü Menzil Hat Komutanlığı ile Katırlı, Sarayköy ve Polath’da
nokta komutanlıklan; PolatlI’da 500 yataklı mevki hastanesi; Katırlı’da
bir revir.
Kocaeli bölgesinde ise, Nallıhan’da bir hat komutanlığı; Göynük, Ta
raklı, Sarıköy’de nokta komutanlıklan; Ballıköprüsü, Köstebek’te konak
komutanlığı; Geyve’de silah ve teçhizat deposu.
Yahşihan’da bir nokta komütanlığı.
Kalecik’te bir nokta komutanlığı ile Çandar ve Ravli’de bir subay mi-
safirevi.
Çankın’da bir nokta komutanlığı; Kızılin, Sarayköy, Arap, Aşağıkapı,
Yüklü, Eviç’te birer konak komütanlığı; Çankın Memleket Hastanesi, Çan-
kın Subay Misafirevi.
Ankara’da bir nokta komutanlığı; Karacaviran, Laski, Tahliye’de
konak komutanlığı; Kızılcahamam’da iaşe merkezi; yaralıların tedavisi
için hastane ile bir mevki hastanesi, 150 arabalı ve üç kol halinde bir ulaş
tırma taburu, bir oto kolu ile teşekkül halinde iki ulaştırma kolu, bir amele
taburu ile subay misafir evi.
Çorum bölgesinde; Kastamonu’dan nakledilen Boyabat Nokta Komu
tanlığı üe Kayahhan, Kurtalıhan, Dangalak, Halilhan, Tahtaolük, Davut-
lu, Armutluyazı, Halimbeyli, Karabekir, Gürcüler, Mehmetli, Ekmekçiköy,
Sıkaköy, Çayırpmar, Salıyüzü, Bahattin, Kapu, Dodurga’da konak komu-
tanhklan; Osmancık, İskilip, Mecitözü iaşe merkezleri; Çorum Memleket
Hastanesi; Boyabat’ta bir revir.
Yozgat bölgesinde; Pipek, Burak, Gedizoğlu, Kazaklı, Sekili, Tokazlı,
Elmahacılı, Köhne, Sofular, Hamit’te konak komutanlıkları.
Yozgat Akdağmadeni, Keskin’de iaşe merkezi; Yozgat’ta bir revir ku
rulmaktaydı.
Şubat 1921 tarihine kadar çeşitli yönlerden Batı ve Orta Anadolu’ya
gelen silah ve cephane, bir ayırıma tabi tutulmadan gönderiliyordu. Hal
buki; birliklerde bü'lunan hafif ve ağır silahlar çeşitli çap ve modelde oldu
ğundan silahı bulunmayan birliğe cephane gönderildiği görülmüştü. Bu hal
ise bir mahallin ihtiyacmı diğer tarafa göndermek, para, zaman ve özellik
le cephenin ihtiyacı dikkate alınmazsa sarfedilen çabaların boşa gitmesi
demekti [1].
Bu aksaklıkları gören Millî Savunma Bakanlığı 29 mart 1921’de bir

emir yayınlayarak silah ve cephane taşımalarının ve ayırımlarının uzman
erlerden geçirilerek bir ayırıma tabi tutulması ve hem de çabuk ve munta
zam bir göndermenin yapılması için mühimmat depolarına topçu subayla
rı vermek suretiyle bu aksaklıkların önüne geçilmesine çalışılmıştır.
Öte yandan, menzil müfettişlikleri emrinde bulunan mühimmat depo
lan, bölgelere göre bir araya toplamaya çalışıldı. Buna göre, Sivas Menzil
Müfettişliği emrinde Zara, Suşehri, Refahiye, Al'ücra, Giresun ve Sivas’ta
mühimmat depoları ile Elcezire deposunun Malatya’daki deposu da Sivas
Menzil Müfettişliğine bağlandı.
Kayseri Menzil Bölge Müfettişliği bölgesindeki Kayseri, Ulukışla mü
himmat depoları da Harbiye Dairesi (Ordudonatım Başkanlığı) emrinde
kalmış ve fakat Kayseri Menzil Bölge Müfettişliğinin emri ile silah ve cep
hane sevk edebilmişlerdi. Ayrıca Kırşehir’de de bir mühimmat deposu
açılmıştı.
Millî Savunma Bakanlığı, günün şartları ve menzil hatlarının önem
kazanmasına karşı her ay menzil teşkilâtına ya yenilerini ilâve etmekte
veya değişiklikler yapmak suretiyle çeşitli yönlerdeki nakliyatın ve gelecek
harp malzemesinin bir an önce hedefe ulaşması çabası içindeydi [1].
Bu nedenle, mayıs 1921 ortalarında Trabzon’dan Samsun’a silah ve
cephanenin en kısa yoldan Yahşihan’a ulaşabilmesi için bu defada Sinop,
Kastamonu menzil hatlının ikinci plana düştüğünü farkeden Bakanlık Si
nop, Boyabat, Taşköprü noktalarım lağv ile Havza, Çorum, Sungurlu nok
ta komutanlıklarını kürdü. Bu noktalann başında da Çonım Menzil Bölge
Müfettişliğini teşkil ederek Samsun’dan Ankara’ya kadar yapılacak nakli
yattan sorumlu tutulmuştu.
Çorum Menzil Bölge Müfettişliği görevi. Çorum Askerlik Dairesi Baş
kanlığına verilmişti.
Ayrıca, Kayseri’den gelen silah ve cephaneyi Ankara yönünde gön-
dermek için Kırşehir’de bir menzil bölge müfettişliği kuruldu.
Sinop Hat Komutanlığı da lağvedilmiş, Samsun’da yeni bir menzil
hat komutanlığı açılmıştı.
3. Elcezire Cephesinden Getirilen Silah, Cephane ve Gereçler:
İnönü muharebeleri öncesi batıda, bir Batı Cephesi kurulmuş ve bü
cephenin noksan kalan kadrolarının tamamlanması lüzumu başgöstermiş-
ti. Bu muharebeler başlamadan önce de bir taraftan Yunan işgalinin ön-
lenmesine çalışılıyor, diğer taraftan da memlekette çıkan iç ayaklanma

larla uğraşılıyordu.
îşte böyle bir zamanda yeni kurulan Millî Ordunun harp, silah ve araç
larını tamamlamak en başta gelen bir konuydu.
Daha Heyeti Temsiliye döneminde devam eden Elcezire Cephesi silah
ve cephane yardımlarmm daha fazla bir çalışma ile Batı Cephesi birlikleri
ne aktarılması gerekiyordu.
9 kasım 1920 tarihine kadar bu cepheden gelen silah ve cephane, za-
mamn ulaştırma araçlan ve karayolu durumuna göre küçümsenmeyecek
derecedeydi. Ancak, Batı Cephesi birlikleri daha da büyümüş ve o oranda
da ihtiyaçları artmıştı. Bu nedenle, devam eden yardımların çoğaltılma
sı gerekiyordu [1].
6 ocak 1921 tarihinde Elcezire Cephesinden Millî Savunma Bakanlığı
ve kolordulara ayrılan silah ve cephaneden 8.037 atım çabuk ateşli top
mermisi, 1.656 atım 105 mm. lik obüs mermisi ve bir miktar makineli tü
fek kalmıştı.
Diyarbakır bölgesinden yollanacak bu miktarların Malatya’da ne ka
dar bir süre içinde toplanacağı da kestirilemiyordu. Adı geçen silah ve cep
haneleri yollamak için ücretle tutulan 200 katırla, dört ve beş kafile halin
de yollanabilecekti. Kafileler, Diyarbakır’dan Sivas’a bir ayda, Malatya’
ya 15 günde gidip dönebilecek kapasite de idiler. Buna göre, mayıs 1921
ayı sonuna kadar yollamaların sonunun alınabileceği umulmaktaydı.
Şubat 1921 ayı başına kadar Elcezire Cephesinden, Millî Savunma
Bakanlığı ve Batı Cephesi kolorduları adına yeniden tertip edilen silah ve
cephanelerden şimdiye kadar gönderilenlerden başka geriye kalan şunlar
dı [2]:
Silahlar:
745 adet küçük çaplı mavzer tüfeği
1.219 adet büyük çaplı mavzer tüfeği
18 adet ağır makineli tüfek
42 adet hafif makineli tüfek
Cephaneler:
239 sandık sandık Alman piyade cephanesi
1.750 sandık büyük çaplı mavzer cephanesi
1.758 sandık R'üs piyade cephanesi

3.709 atım çabuk ateşli dağ top mermisi
8.437 atım çabuk ateşli sahra top mermisi
3.443 atım kudretli dağ top mermisi
3.464 atım 105 mm. lik obüs mermisi.
Bu silah ve cephanelerin tutarı 418 tondu. Bunların en kısa bir zaman
da Malatya’da toplanması gerekiyordu. Millî Savunma Bakanlığı 9 şubat
1921’de cepheye verdiği emirle, yukardaki silah ve cephaneden, en çok ve
ivedilikle gerekli olanlar; piyade tüfekleriyle, piyade cephanesi, çabuk
ateşli dağ top mermileri olduğunu bildirmişti. Bunlardan tüfekler 22 ton,
top ve piyade cephaneleri de 149 tonu bulmaktaydı. Her türlü çareye baş
vurarak ilk bahara kadar bu silah ve cephanelerin Batı’ya yetiştirilme
sinin pek önemli öldüğünü, taşımalar için 80.000 liralık bir ödeneğin iki ay
önce Elcezire Cephesi emrine verildiğini, adı geçen silah ve cephanelerin
mart 1921 ayı içinde Sivas’ta bulundurulmasım ve bildirilmesini istemişti.
Elcezire Cephesi Komutam 13 şubat 1921’de Millî Savunma Bakanlı
ğına silah ve cephane ile taşıma araçlan hakkmdaki Cephe durumunu şöy
le özetlemişti [1]:
“Batı Cephesinin silah ve cephaneye olan ihtiyaçları Cephe Komutan
lığınca da bilindiğinden, bir an önce yollamaların sona erdirilmesine çalışıl
makta ise de, ulaştırma aracı olarak elde 200 yerli katır mevcut, bunlar
bir seferde 24 ton taşımakta olup gidiş, gelişleri bir ay kadar süı-e tut
maktadır. Arada ortaya çıkacak engeller de göz önünde bulundur'ülursa,
100 ton kadar silah ve cephane ancak mayıs 1921 gönüne kadar taşınabi
lecektir.”
Şubat 1921’de Elcezire Cephesinden gönderilecek silah ve cephanenin
tonajı şöyle idi:
90 ton topçu cephanesi,
60 ton piyade tüfeği,
90 ton piyade cephanesi olmak üzere 240 ton tutmaktaydı.
Bu silah ve cephane Malatya’da hazır olduğuna göre; nisan lOÎUiJdr^
talarında Sivas’ta bulunabilmesi için 40 tonluk altı kafile halinde gönderil
mesi gerekmekteydi. Bu da; yüz arabaya veya 500 mekkâreye ihtiyaç gös
teriyordu. Millî Savunma Bakanlığı, Elcezire Cephesinden gönderilen silah
ve cephanenin etkisini ortaya çıkarmak amacıyle, Doğu’da harekâtla uğ
raşan Doğu Cephesinin yardıma katılmasından çekinildiğini, ancak Batı
[1] Harp Tariiıi Arşivi No. 1/4283, Dip. 9, G. 4, Kis. 552, Dos. 33, F. 22.
bölgesindeki muharebelerde kısmen elde mevcut silah ve cephanelerle, kıs

men de Elcezire Cephesinden yapılan yardımlarla başarıya 'ulaşacağım
bildirmişti.
Batı Cephesinin İhtiyaç Duyduğu Cephaneler [11;
Batı Cephesinde cereyan eden muharebelerin daha da uzaması halin
de, cephenin cephanesiz kalmaması için, Elcezire Cephesinden, Millî Savun
ma Bakanlığı adına tertip edilen bütün top mermilerinden öncelikle kud
retli dağ top mermileriyle çabuk ateşli dağ top mermilerinin gönderilmesi
Millî Savunma Bakanlığından istenmekteydi.
Öte yandan, Elcezire Cephesi Komutanlığına, bugüne kadar silah ve
cephanelerinin gönderilmesinde göstermiş olduğu gayret ve titizliğinden
ve muharebeler üzerinde yapmış olduğu etkiden ötürü teşekkür edilmişti.
Elcezire Cephesinin Birinci ve İkinci İnönü muharebeleri döneminde
Millî Savunma Bakanlığı ve 2 nci Kolorduya göndermiş olduğu sUah ve
cephane durumu şöyle idi [2];
Yollanan Silah, Cephane Cinsi Bakanlık Adına 2 nci Kolorduya
Çeşitli ağır ve hafif makineli
tüfek 108 —
Çeşitli piyade tüfeği 5.752 2.982

Çeşitli kasatura 6.900 500
Çeşitli mekanizmasız tüfek 4.544 —
Çeşitli top 10 (4 ü kamasız) 6

Top semeri 119 —
Kılıç 274 —
Çeşitli piyade cephanesi

(sandık) 1.847 717
Çeşitli top mermisi (atım) 25.696 9.466
Tüfekçiyef el bombası — 990
4. İstanbul’dan Kaçırılan Silah, Cephane ve Gereçler [3]:

İnönü muharebeleri döneminde, yalmz Felâh Grubu tarafından Kara*
deniz kıyılannda çeşitli iskele ve limanlara gönderilmiş bulunan silah, cep-
[2] Harp Tarihi Arşivi No. 4/7406, Dip. 12, G. 4, Kis. 742, H. 22, F. 106.
Harp Tarihi Arşivi No. 4/7406, Dip. 12, G. 3, Kis. 724, D. 1, F. 150.
Harp Tarihi Arşivi No. 4/7406, Dip. 12. G. 3, Kis. 722, H. 11, F. 5024.
Harp Tarihi Arşivi No. 4/7406, Dip. 12, G. 3, Kis. 722, H. 13, F. 7 - 41.
[3] Not : İstanbul’dan kaçırılan silah, cephane ve gereç sayılarım bildiren bel
geler, değişik dolap, klasör ve dosyalarda bulunmaktadır.
hane ve gereç miktan aşağıda gösterilmiştir. Bu iskelelere, diğer yerlerden

de gelenler karışmış bulunduğundan, İnönü muharebelerine yetişip yetiş
mediği kesinlikle saptanamamıştır.
Cinsi: Adet Sandık
Piyade tüfeği 2.692 -
Hf. Mt. 28 —
Ağ. Mt. 22 —
P. tüfeği mekanizması 931 —
Kasatura 24 —
Aydınlatma tabancası 20 —
Ağ. Mt. cephane şeridi 13 10
Ağ. Mt. cephane kutusu 741 —
Ağ. Mt. kapak takımı 54 —
Ağ. Mt. nişan dürbünü 1 —
Ağ. Mt. yedek namlusu 62 —
Havan topu 1 —
Piyade fişeği — 159
El bombası 27.650 16
Uçak bombası — 4
Kılıç 3.310 —
75 mm. lik sahra topu 16 —
75 mm. lik mermi 1.807 —
Çeşitli tapa 5.000 —
Top kaması 7 —
Nişan dairesi 4 —
Batarya dürbünü 150 —
Top dürbünü 10 —
Zaviye (açı) ölçme aleti 11 —
Mermi kapsülü 1.000 —
Telefon 61 —
Çeşitli santral 15 —
Sahra kablosu — 29
Telefon ve telgraf edevatı — 48
200 yataklı komple seyyar hastane 1 —
İNÖNÜ MUHAREBELERİ VE AYAKLANMALAR DÖNEMİNDE İDARÎ FAALİYETLER
Cinsi.- Adet Sandık
Tıbbî malzeme
Süngülük 5.026
Ekmek torbası 336
Matara 270
Tevhit semeri 230
Araba koşum takımı 503
Eyer takımı 96
Arka çantası 158
5. Doğu Cephesinden Getirilen Silah, Cephane ve Gereçler:

a. Genel
Silah, cephane ve gereç bakımından darlık çeken Anadolu Hükümeti
aşağıda yazılı esaslar içinde çalışmağa karar vermişti.
Elde mevcut silah ve cephane ile işe başlayarak, ilk tedbir olmak üze
re Doğu Cephesi ve Anadolu’nun diğer bölgelerine serpilmiş bulunan si
lah ve cephaneyi Batı Anadolu’da muharebe eden cephelerimize yetiştir
mek.
Cephelerdeki birliklerin ulaştırma araçlarını, memleket içinde ihtiya
ca yeterli menzil yolları ve araçlarını teşkil ve sağlamak çarelerine baş
vurmak.
Doğu Cephesi karşısındaki düşmanı tespit ve herhangi bir taarruzu
karşılamak amacıyle yeteri kadar silah ve cephane ayırdıktan sonra geri
ye kalanlarla muharebe halinde bulunan cephelerin ikmalini yapmaktı.
Bu nedenle Genelkurmay Başkanlığı, Doğu Cephesinin kadro ve ku
ruluşundan fazla kalacak silah ve cephanenin adı geçen cephelere yollan
masını emretti.
b. Fazla Kalan Silah ve Cephane:
Doğu Cephesi Komutanlığı, kendi kadrosunda fazla kalan silah ve
cephaneyle Doğu’da Ermenilerle yapmış olduğu başarılı harekâtta ele ge
çirdiği silah ve cephaneyi de ekleyerek Batı’ya tertip edecekti. Bunların
miktan;
14.763 çeşitli piyade tüfeği, 18.470 sandık çeşitli piyade mermisi,
72 çeşitli makineli tüfek, 3.277 adet bomba, 33 çeşitli top, 18 adet mantelli
kaması, 18 adet mantelli nişangâhı ve 106.500 atım çeşitli top mermisin
den ibaretti.
252 Türk îstİklâl harbî îdarI faalîyetlerİ
Ermenilerin mütareke koşullarına göre 16 kasım 1920’de Türk kuru

luna teslim ettikleri silah, cephane ve gereçler şöyle idi [1];
1.997 İngiliz ve Rus piyade tüfeği, 1.824 kasatura, 50 çeşitli makine
li tüfek, 4.000 sandık İngiliz piyade cephanesi, 12 Rus dağ topu ve topar
lağı, 8 Rus dağ topu cephane arabası, 5.845 atım Rus dağ top mermisi,
26 tek atlı araba, 50 vagon, iki lokomotif ve 120 araba koşumu idi.
c. Doğu Cephesinin 3f4 Ocak 1921 Gününe Ait Silah ve Cephane
Kuvvesi:
25.939 çeşitli tüfek, 84 top, 34.401 sandık çeşitli piyade cephanesiyle
131.275 atım top mermisinden ibaret olup, daha fazla bulunacağı da umu
luyordu.
Batı ve Güney cepheleriyle Millî Savunma Bakanlığına Doğu' Cephe
sinden 3.300 ton silah ve cephane tertip edilecekti.
İlkbahara kadar 510 ton silah ve cephanenin Batı’ya yollanması bek
lenilmekte olup, bunun için; Malatya, Suşehri, Sivas, Ulukışla ve Ankara
da yurt içi, înebolu ve Sinop’ta kıyıdan top menzili dışında depolann ku
rulması istenmişti.
Ankara’da bulunan piyade silah deposuyle gereç depolan Harbiye
Dairesi emrinde ve diğer bütün depolar, tertip ve yollama emirleri Harbiye
Dairesinden (Ordudonatım Başkanlığından) verilmek üzere; menzil emrin
de bulunacaklardı.
Doğu Cephesi silah ve cephaneyi Suşehri’ne ve kısmen de Trabzon’a
yollayacaktı. Samsun ile Ankara arasında da bir menzil hattının kuriıl-
ması hazırlığına girişilmişti.
d. Ocak 1921 deki Silah ve Cephane Durumu [31 :
Değişik günlerde kolordularla Millî Savunma Bakanlığı adına tertip
edilen top, tüfek ve cephanelerden şimdiye kadar gönderilenlerden başka.
Doğu Cephesinde; bir şinayder dağ topu, bir Rus dağ topu, 1.500 atım
Rus dağ top mermisi, 2.000 atım Rus sahra mermisi, 19.478 çeşitli piya
de tüfeği, 16.555 sandık çeşitli piyade mermisi, 115 çeşitli makineli tüfek
ile 3.277 adet bomba kalmıştı. Bunlardan başka. Doğu Cephesinde fazla
kalan ve Millî Savunma Bakanlığı adına istenen, top başına 1.000 atım
mermisiyle 28 çeşitli top ve 20.000 atım dağ top mermisi aynca bulun
maktaydı.
[3] Harp Tarihi Arşivi No. 1/4282, Dip. 9, G. 4, Kis. 552, Dos. 33, F. 1 ve 1 - 3.
Yukardaki hesaba göre; Doğu Cephesinden Millî Savunma Bakanlığı

adına 30 top, 46.800 çeşitli top mermisi, 19.478 piyade tüfeği, 72 makine
li tüfek, 29.617 sandık çeşitli piyade cephanesi ve 3.277 adet bomba yol
lanacaktı. Bunların ağırlığı 2.000 tona yaklaşıktı. Bu silah ve cephane
nin ilkbahara kadar Batı Anadorü’ya yollanması pek önemli olduğundan,
deniz ve karadan gönderilmesi lüzumu belirmişti. Güvenlik bakımından
1.000 ton ve daha fazlasının karadan yollanması arzu edilmekteyse de
bu isteklerin sözde kalacağı düşüncesiyle ne kadannm denizden ve ne ka
darının karadan yollanacağı Doğu Cephesi tarafından planlanacaktı.
Doğu Cephesi bölgesinden diğer cephe ve kolordularla. Millî Savun
ma Bakanlığına tertip edilen top, tüfek ve cephaneden şimdiye kadar yol
lananlarla, bu güne kadar yollanmayanlarm halen bulundukları yerler
şöyle idi.
Şinayder ve Rus dağ topları Karabıyık’ta, 3.000 atım Osmanlı sahra
mermisinin yarısı Erzincan’a yollanmış, diğer yarısı da Karabıyıktan yol
lanacaktı. 1.960 İngiliz tüfeği Kars’ta, 2.300 martin tüfeği Karabıyık’ta
yollamaya hazırdı. 1.001 büyük çaplı mavzer tüfeği Erzurum’da hazırlan-
makta, kasaturası ile beraber 3.330 berdanga tüfeği Erzurum’dan, 774 tü
fek de Erzincan ambarından yollanacaktı. 4.000 sandık İngiliz piyade cep
hanesinin Kars ve Sarıkamış ambarlarından gönderilmesine başlanacaktı.
Küçük çap mavzer cephanesi ise Trabzon’dan deniz yoluyle yollanacaktı.
23 sandık büyük çaplı mavzer cephanesi Erzurum’dan, 430 sandık da Er
zincan ambarından gönderilmeye hazırdı. 806 sandık Rus beşli cephanesi
Karabıyık’tan, 800 sandık cephane de Erzincan’dan yollanmaya hazırdı.
844 sandık berdanga mermisi Kars’tan gönderilecekti.
9.567 sandık Fransız üçlü piyade cephanesi Kars ve Sarıkamış ambar
larından Karabıyık’a doğru yola çıkarılmıştı. Kadrodan fazla kalan 30 top
Erzurum’da hazırlanarak kara yoluyla gönderilecekti. 6.500 atım Rus sah
ra mermisinin büyük bir kısmı Suşehri’ne yollanmış, bir kısmı da Erzin
can - Refahiye arasındaydı. 8.000 atım Osmanlı dağ meımisinden büyük
bir kısmı Erzincan’a ve Suşehri’ne yollanmış, bir kısmı da Karabıyık’tan
Erzincan’a yollanmaktaydı.
1.866 adet çeşitli mekanizmasız mavzerle 691 mekanizmasız muaddel
martin tüfeği yollanmak üzere Erzurum’da hazırlanmıştı. Kadrolardan
fazla, cephe ambarlarında bulunan bütün makineli tüfekler Suşehri ve Za-
ra’ya kadar yollanmıştı. 3.277 adet bomba Bayburt’a kadar gelmişti. Bir
adet krup topu Trabzon’a gönderilecekti. 20.000 atım dağ mermisi Hasan-
kale’den, 18 mantelli kaması ve 18 mantelli nişangâhı Karabıyık’tan yol
lanmaya hazırdı.
254 TÜHK İSTİKLÂL HARBİ İDARİ FAALİYETLERİ
300 atım mantelli top mermisi Erzurum’da hazırlanmakta, altı adet

mantelli topla 7.200 atım mantelli top mermisi Trabzon’dan yollanacaktı.
Yukarda belirtilen silah ve cephanenin yollanması için cephe üç yol
dan yararlanacaktı.
Birinci yol: Erzurum - Erzincan - Refahiye.
İkinci yol: Erzurum - Karabıyık - Beyrut - Kelkit - Şiran - Alucra - Şe
binkarahisar - Suşehri.
Üçüncü yol: Erzurum - Bayburt - Gümüşhane - Trabzon idi. (Hari-
ta : 4).
Bu üç yol üzerinden cephenin mahdut olan devlet araçlarıyle, kıs
men de halk araçlarından yararlamimaktaydı. Yalnız, Bayburt ile Trab
zon arasındaki Zigana dağlan ve Kop dağı, kış mevsiminde kapalı oldu
ğundan, Karabıyık - Bayburt yolundan pek az nakliyat yapılabilmektey
di. Bunun için denizden yapılacak yollamalar Trabzon’da hazır olan ve
miktan yukarda belirtilen maddelere bağlı kalmış ve büyük kısmı Refahiye
ve Alılcra’da bulunmaktaydı. Şu kadar ki, Bayburt ile Alucra arasında ça-
hştınlan mirî araçlann Alucra’dan daha uzağa geçmesi, dönüşünde geti
receği erzakın gecikmesine sebep olacak ve sonuç olarak Doğu Cephesinin
iaşesini engelleyecekti. Bunun için Alucra’dan sonra halk araçlarıyle gön
dermeler yapılacak silah ve cephanelerin teslim alınması için Sivas Men
zil Müfettişliğince Alucra’da bir memur bulundurulacaktı.
e. Silah ve Cephanelerin Taşınması İçin Doğu Cephesinde uygu
lanan Plan []];
1921 senesi ilkbaharına kadar Doğu Cephesinden Batı’ya yollanması
gerekli bulunan silah ve cephane 510 tondu.
Bunun 360 tonu Sivas üzerinden, 150 ton'u'nun ise Trabzon üzerinden
yollanması istenmişti. Bu esasa göre yapılan nakliyat plam şöyle idi:
Suşehri’ne Gidiş ve Dönüş:
KafUe
No. su Gidiş (Dolu) Ton Dönüş (Boş)
1 1-8 şubat 1921 40 9-17 şubat 1921

2 18 - 26 şubat 1921 40 27 şubat - 6 mart 1921
3 7 -15 mart 1921 40 16 - 24 mart 1921
[1] Harp Tarihi Arşivi No. 1/4282, Dip. 9, G 4, Kis. 551, Dos. 23, F. 3-1.
İNÖNÜ MUHAREBELERİ VE AYAKLANMALAR DÖNEMİNDE İDARÎ FAALİYETLER
KafUe
No. su Gidiş (Dolu) Ton Dönüş (Boş)
4 25 mart - 2 nisan 1921 40 3-13 nisan 1921

5 14 - 22 nisan 1921 40 23 nisan -1 ma5us 1921
6 2 -10 mayıs 1921 40 11 -19 majas 1921
7 20 - 28 mayıs 1921 40 28 mayıs - 5 haziran 1921
8 6-14 haziran 1921 40 15 - 23 haziran 1921
9 24 haziran - 2 temmuz 1921 40
Doğu Cephesinden Erzincan üzerinden 360 ton silah ve cephane 1 şu
bat - 2 temmuz 1921’de herhangi bir aksaklık çıkmadığı takdirde Suşehri’ne
taşınabilecekti. Bu taşımalar için; 100 çift atlı araba, 500 mekkâre veya
200 deveye ihtiyaç vardı.
Baybürt - Trabzon ve Trabzon’dan Samsun’a kadar yapılacak yolla
malar da şöyle düzenlenmişti.
Kafile No. : 1 Gidiş (dolu); 1 - 8 şubat 1921. 20 ton. Dönüş (boş):
9-17 şubat 1921. Trabzon - Samsun arası: 27 - 28 şubat
1921. Gazal motoru, 20 ton.
Kafüe No. : 2 Gidiş (dolu); 18-26 şubat 1921. 20 ton. Dönüş (boş):
27 şubat 1921 - 6 mart 1921. Trabzon - Samsun arası:
27 - 28 şubat 1921. Gazal motoru, 20 ton.
Kafile No. : 3 Gidiş (dolu); 7 -15 mart 1921. 20 ton. Dönüş (boş):
16 - 24 mart 1921. Trabzon - Samsun arası: 16-18 mart
1921. Esmez motoru, 20 ton.
Kafile No. : 4 Gidiş (dolu); 25 mart - 2 nisan 1921. 20 ton. Dönüş
(boş): 3 -11 nisan 1921. Trabzon - Samsun arası: 3 - 4
nisan 1921. Gazal motoru, 20 ton.
Kafile No. : 5 Gidiş (dölü); 12-18 nisan 1921. 20 ton. Dönüş (boş):
19 - 27 nisan 1921. Trabzon - Samsun arası: 19 - 20 nisan
1921. Esmez motoru, 20 ton.
Kafile No, : 6 Gidiş (dolu); 28 nisan - 6 mayıs 1921. 20 ton. Dönüş
(boş: 7 -15 mayıs 1921. Trabzon - Samsun arası: 7 - 8
mayıs 1921.Gazal motoru, 20 ton.
Kafile No. : 7 Gidiş (dolu); 16-24 mayıs 1921. 20 con. Dönüş (boş):
25 mayıs - 2 haziran 1921. Trabzon - Samsun arası: 24 -
26 mayıs 1921. 20 ton.
Kafile No. : 8 Gidiş (dolu); 3 -13 haziran 1921. 20 ton. Dönüş (boş):
14 -19 haziran 1921. Trabzon - Samsun arası: 25 - 26 ha
ziran 1921. Gazal motoru, 20 ton.
Genelkurmay Başkanlığınca 9 şubat 1921 tarihinde yayınlanan bir
emirde [1]:
Batı ve merkezî Anadolu cephelerinde kurulacak yeni teşkilâtın Doğu
ve Elcezire cephelerinden alınacak silah ve cephane üzerine dayanacağı,
bunun için Millî Savunma Bakanlığınca Doğu Cephesinden gelecek silah
ve cephanenin ilkbahara kadar Batı Anadol'ıl’ya gönderilmesi istenmişti.
Doğu Cephesinden gönderilecek yardımları planlayıp izlemek üzere
Doğu Cephesi Komutanlığına bağlı bir kurmay binbaşı emrinde Doğu
Cephesi Nakliyat Müfettişliği ve Demiryolu Müdürlüğü kurulmuştu.
O zaman Sankamış ile Erzurum arasında bir de dekovil hattı bulun
maktaydı.
Mevsim ve bölgenin engelleri ve eldeki araçların yetersizliğine rağ
men ; gönderme işlerine gerekli önemin verilmesi de adı geçen müfettişlik
ten istenmişti.
Doğu Cephesinden Millî Savunma Bakanlığına ve Batı’ya gönderile
cek silah ve cephanenin sevk işlerinde karşılaşılan zorlukları kapsayan
Doğu Cephesi Komutanlığının 17 şubat 1921 tarihli raporunda [2]:
Batı’jTâ yollanmak üzere Doğu Cephesi ambarlarında hazırlanan si
lah ve cephanenin çeşitli araçlardan yararlamlarak gönderilmesine çalı
şılmakta ise de, kış mevsiminin girmiş olması ve hava şartlarının elveriş
siz geçmesi nedeniyle, Erzincan - Refahiye arasındaki Çardaklı, Bayburt -
Şiran arasındaki Cebelihoroz dağlarının arabalann geçmesine elverişli ol
madığı, nakliyat sırasında birçok hayvanların elden çıkacağı, bu sebepler
le meteoroloji şartlarının daha uygun olacağı ve dağların geçit vermesi
olanağı elde edilinceye kadar beklenmesi açıklamyordu.
Öte yandan. Doğu Cephesi Komutanlığınca 17 mart 1921 tarihinde
Millî Savunma Bakanlığına sunulan bir raporda [3]:
[1] Harp Tarihi Arşivi No. 1/4335, Dip. 17, G. 2, Kis. 1001, Dos. 49, P. 3.
Harp Tarihi Arşivi No 1/4282, Dip. 9, G. 4, Kis. 552 Dos. 33, F. 4.
[2] Harp Tarihi Arşivi No. 1/4282, Dip. 9, G. 4, Kis. 552, Dos. 33, F. 2 ve 9.
“Batı’ya tertip edilen silah ve cephanenin Çardaklı boğazı yolunun

kapalı olmasından Kemah yolu ile Refahiye’ye yollanacağı da bildirilmişti.”
Silah ve cephane sevkiyatı için yararlanılacak araçlar hakkında Millî
Savunma Bakanlığınca Doğu Cephesi Komutanlığına gönderilen emre ce
vap olarak, Doğu Cephesi Komutanlığının 8 mart 1921 tarihli raporun
da [1].
“Silah ve cephane nakliyatının mirî ve halk araçlarından yararlana
rak yapıldığı, bugüne kadar Batı’ya tertip edilen silah ve cephaneden;
1.955 İngiliz tüfeğinin Trabzon’a, 2.300 muaddel martin tüfeğinin Erzin
can üzerinden Batı’ya şevkinin sağlandığı açıklanmıştı. Ayrıca 1.542
muaddel martin tüfeğinin yollanmak üzere hazırlandığını, 691 adet me-
kanizmasız muaddel martin tüfeğinin son yapılan teşkilât için birliklere
dağıtılmak üzere alıkonulduğunu bildiren bu raporda, 4.000 sandık İngiliz
piyade cephanesinin de aynı nedenlerle gönderilmediği, Osmanlı mavzer
cephanesinden daha fazlasının yollanamayacağı” ayrıca bildiriliyordu.
öte yandan, 453 sandık büyük çaplı mavzer cephanesiyle 806 sandık
Rus piyade cephanesinin Erzurum’dan Erzincan’a yollanması sağlanmıştı.
Geri kalan 800 sandık Rus piyade cephanesi de Erzincan’dan yollanacak
tı. Ayrıca 6.900 atım Rus dağ top mermisi Suşehri’ne gitmiş, Bayburt’tan
gönderilecek 500 atım Rus dağ top mermisinden 2.889 atımı Alucra’ya yol
lanmıştı. ErzurUm ve Bayburt ambarlarından yollanan makineli tüfekler
Suşehri’ne gönderilmiş, bunların görevlilerce S ncü Kolorduya teslimi sağ
lanmıştı.
Bunlardan başka, daha önce istenmiş olan 5.000 atım çabuk ateşli dağ
top mermisi de gönderilecekti. 8 mart 1920 tarihine kadar Batı Cephesi
için Trabzon’dan 7.900 Osmanlı sahra top mermisi yollanmıştı.
Cephe kuruluşuna göre kudretli ve Osmanlı dağ toplarına ait mermi
lerin yollanmayacağı., buna karşılık istenen 4.000 atım çabuk ateşli sahra
top mermisiyle 850 büyük çaplı mavzer tüfeğine karşılık 750 adet martin
tüfeği de yollanacaktı.
Sivas’a ulaşamayan Doğu Cephesi yardımlarının nerelerde bulunduk
larının bildirilmesini isteyen 17 mart 1921 tarihli Millî Savunma Bakanlığı
emri özetle şöyle idi [2];
“Şimdiye kadar Batı bölgesinde devam eden muharebeler için ihtiyaç
duLjıılan silah ve cephane, kısmen elde bulunan ve kısmen Elcezire Cephe
sinden gelenlerle ikmal edilmiş, harekâtla meşgul bulunan Doğu Cephesi
nin tedirgin edilmesinden çekinilmiştir.
258 TÜnK İSTİKLÂL HARBİ İDARİ FAALİYETLERİ
“Bu günkü askerî ve siyasî durum, Batı Cephesinin önemini artımaış,

muharebeye zorlamak ve bundan ötürü dengeli bir hazırhk yapmayı lü
zumlu kılmıştır.
“10 şubat 1921 tarihli şifreyle yollanacağı bildirilen top, tüfek ve cep
hanelerden henüz hiç biri Sivas’a gelmemiştir.
“Halen, Doğu Cephesinden Millî Savunma Bakanlığı adına tertip edi
len silah ve cephane aşağıdadır.
“33 çeşitli top, 18 mantelli kaması, 18 mantelli nişangâhı, 3.000 atım
Osmanlı mantelli mermisi, 33.000 Osmanlı dağ, 16.000 kudretli dağ, 7.000
Osmanlı sahra, 8.000 Rus dağ, 3.000 Rus sahra ve 6.000 atım Rus man
telli mermisiyle 5.000 müsademeli ve 10.000 ihtiraklı mermi tapası, 1.960
İngiliz, 2.300 muaddel marcin, 1.531 büyük çaplı mavzer, 8.184 kasatura-
sıyle beraber Rus berdanga, 1.866 çeşitli mekanizmasız mavzerle, 691 me-
kanizmasız muaddel mavzer, 566 adi Rus, 850 büyük çaplı martin tüfeği,
86 ağır, 11 hafif makineli tüfek, 9.567 sandık üçlü, 4.000 sandık İngiliz,
3.273 sandık küçük çaplı mavzer, 1.066 sandık adi Rus, 572 sandık büyük
çaplı mavzer, 844 sandık berdanga mermisiyle 3.277 adet bombadan iba
rettir.
“Silah ve cephanenin öncelik ve yollama sırası aşağıdaki gibi olacaktır.
“Birinci derecede; top, kama, nişangâh, kudretli ve Osmanlı mantelli
top mermisiyle Ingiliz, muaddel martin, adi Rus tüfekleri, ağır ve hafif
makineli tüfek, Ingiliz, Fransız piyade cephanesi ve bombalar.
“ikinci derecede; Osmanlı dağ, sahra, Rus dağ ve sahra mermileri ile
büyük çaplı mavzer, mekanizmasız martin tüfekleri, küçük ve büyük çap
lı mavzer cephanesi.
“Üçüncü derecede; Rus mantelli top tapaları ile berdanga Rus, büyük
çaplı martin tüfeği, berdanga Rus piyade mermisi verilecektir.
“Silah ve cephanenin biran evvel Batı Cephesine öncelikle yetiştirilmesi
başan kazanılmasını sağlıyacaktır” denilmekteydi.
Sevkıyat ve Nakliyat Genel Müdürlüğü doğudan yapılacak silah ve
cephane yollamalannm mart 1921 ayından itibaren Trabzon’a yapılmasını
istemiş, aynca. Doğu Cephesi Nakliyat Müfettişliği raporları haftanın çar
şamba ve cumartesi günleri verilmesini ve Trabzon’a yollananlarla ara böl
gelerde bulunanların ayrı ayn raporlarda gösterilmesini istemişti.
Öte yandan, 24 mart 1921 gününden itibaren Sivas - Zara doğrultu
sundan gönderilecek silah ve cephanelere kısa bir süre için ara verilerek
Trabzon üzerinden ve deniz yolu ile gönderilmesi MUlî Savunma Bakanlı
ğından emredilmişti.
İNÖNÜ rÛHAREBELERİ VE AYAKLANMALAR DÖNEMİNDE İDARÎ FAALİYETLER /59
Genelk'ürmay Başkanlığının 21 mart 1921 tarihli emirlerine göre Do

ğu Cephesinden Batı’ya tertip edilen silah ve cephanelerden aşağıya çıka
rılanlar denizyolu ile İnebolu’ya yollanacaktı [1].
Piyade Silahı:
Adet Cinsî Bulunduğu yer
1.980 İngiliz piyade tüfeği Kars’ta
2.300 Muaddel martin tüfeği Karabıyık’ta
2.500 Mekanizmasız tüfek Erzurum’da
Piyade Cephanesi:
Sandık Cinsi Bulımduğu yer
808 Rus piyade mermisi Karabıyık’ta
2.000 İngiliz piyade mermisi Kars’ta
4.000 Fransız piyade mermisi Kars’ta
Top:
Adet Cinsi Bulunduğu yer
4 Çabuk ateşli sahra topu Erzurum’da
1 Krup dağ topu Trabzon’da
10 Şinayder dağ topu Erzurum’da
16 Kudretli dap topu Erzurum’da
18 Mantelli kama ve nişangâhı Karabıyık’ta
Top Cephanesi:
Adet Cinsi Bulunduğu yer
8.000 Kudretli dağ top mermisi Belgede yeri gösteril
memiş
14.000 Osmanlı dağ top mermisi Hasankale’de, bir
kısmı da Refahiye -
Suşehri arasında
3.000 Osmanlı mantelli top mermisi Erzurum’da
Ancak, bunların aynı cinste olanları bir motor yükü yapılarak yollan
ması, her ne suretle olursa olsun kaybolması halinde Millî Savuhmayı bir
hayli müteessir edeceğinden, bundan kaçınmak için her motor yükünün
300 tüfek, 4 top, her cins piyade cephanesinden 200 sandık ve her cins top
cephanesinden 500 atımdan fazla bulunmayacak surette tertibi uygun olur.
Trabzon’daki 3.173 sandık küçük çaplı mavzer cephanesinin İnebolu’ya

ivedi yollanması için 3 ncü 'Tümen Komutanlığına tekrar yazılmıştı.
Mantelli top cephanesinin tam atım olarak yollanması uygundur.
Genelkurmay Başkanlığı Sevkiyat ve Nakliyat Genel Müdürlüğü ara
cılığı ile 28 mart 1921 günü Sivas Menzil Müfettişliği, Doğu Cephesi Nak
liyat Müfettişliğine silah ve cephanenin bulunduğ'U yerlerle daha önce bil
dirilen sıraya göre göndermesi için aşağıdaki emri vermişti [1]:
“Yollama işlerinde muhtemel kargaşalık ve zorlukları önlemek üzere
bir yollama sırası tertip edilmiştir. Bunlar da A, B, C harfleriyle gösteril
miştir.
“Denizyolu ile sevkedilecek A tertibi silah ve cephane şühlardır:
“Kars’ta bulunan 1.960 İngiliz piyade tüfeği, 2.000 sandık İngiliz pi
yade cephanesi, 4.000 sandık Fransız piyade cephanesi.
“Hasankale’de bulunan 14.000 atım Osmanlı dağ top mermisi.
Erzurum’da bulunan 2.500 adet mekanizmasız mavzer tüfeği, 30 adet
çeşitli top, 3.000 atım Osmanlı mantelli top mermisi.
Trabzon’da bulunan bir adet krup dağ topu.
“Karabıyık’ta bulunan 2.300 muaddel martin, 806 sandık Rus piyade
cephanesi, 8.000 atım kudretli dağ top mermisi (Halen nerede olduğu bi
linmiyor)
“Yukarda yazılı A tertibi silah ve cephanenin Trabzon’dan İnebolu’ya
gönderilmesi uygun görülmüş, emrin ulaşmasından önce Karabıyık’tan
batıya geçmiş silah ve cephane varsa, bunlar da Giresun iskelesinden İne
bolu’ya yollanacaktır.
“Trabzon’a ve Refahiye’ye kadar olan karayolu sevkıyatının tertip
ve düzeni Doğu Cephesi Nakliyat Müfettişliğince, Refahiye’den Giresun’a
kadar yollama işleri de Sivas Menzil Müfettişliğince sağlanacaktır.
“Karabıyık’ta bulunan 2.300 muaddel martin tüfeği, Kars’ta bulunan
1.960 İngiliz piyade tüfeği ve 2.000 sandık IngUiz piyade cephanesinin Ba
tı Anadolu’da cereyan eden muharebeler nedeniyle büyük bir önem taşı
maktadır.
“Adı geçen silah ve cephane ulaşım yerleriyle cins ve miktarları Do
ğu Cephesi Nakhyat Müfettişliği tarafından doğruca Millî Savunma Bakan
lığı Sevkiyat ve Nakliyat Genel Müfettişliğine bildirilecektir.
İNÖNÜ MUHAREBELERİ YE AYAKLANMALAR DÖNEMİNDE İDARÎ FAALİYETLER
“Trabzon ve Giresun iskelelerinden yapılacak yollamaların tertip ve

düzeni ise Sevkıyat ve Nakliyat Genel Müfettişliğine aittir. A tertibinin
sonu alımnca B tertibinin başlaması emri verilecektir”.
f. Doğu Cephesi Komutanlığının Nisan 1921 Ayı İqindz\ İkmal İle

ilgili Taşıma Düzeni []] :
1.960 İngiliz piyade tüfeği ve 4.000 sandık İngiliz piyade cephanesi
Sarıkamış’tan günde 2-3 vagon halinde Karabıyık’a oradan da Trabzon’a
yollanacaktı.
Cephenin araç durumu şöyleydi:

Cephe ve halk araçları iaşe durumuna göre tertip edilmişti. 15 nci
Ulaştırma Taburu Bayburt’tan Karabıyık’a 165 araba ile 41,5 ton, 70 öküz
arabası, 17,5 tonu Tercan’dan Karabıyık’a, 40 at arabası 10 tonu Erzin
can’dan Tercan’a; 30 mekkâre, 2,5 tonu Refahiye’den Erzincan’a; 50 öküz
arabası 12,5 tonu Şiran’dan Bayburt’a erzak olarak götürecekler ve batıya
dönüşlerinde de silah ve cephane taşıyacaklardı. Öte yandan Sarıkamış’ta
ki ulaştırma taburu, Bayburt ile Trabzon’da da 8 otomobillik bir oto kolu
vardı. Bayburt - Trabzon yolu henüz otomobillerin geçişine uygun değildi.
Kars’tan itibaren yol üzerinde bulunan silah ve cephane trenle Kara-
bıyık’a, buradan Bayburt’a mirî ve halk araçları ile Bayburt’tan da Trab
zon’a, Şiran üzerinden Suşehri’ne halk araçlarıyle taşınacaktı. Ayrıca, Ka-
rabıyık’dan doğruca batı doğrultusunda Erzincan - Refahiye üzerinden
Sivas’a, yine halk araçları ile taşınacaktı (Harita : 4).
Araç sahiplerine, cephenin malî (Jürumunun yetersizliği nedeni ile pe
şin para verilemediğinden, sonradan ödenmek üzere, birer ödeme belgesi
verilmişti. Hayvanlarla sahiplerinin gidiş ve dönüş iaşeleri askerî ambar
lardan sağlanmıştı. Halk araçlarının bu yollamalarda kullanılması için
Erzurum valiliği ile Gümüşhane mutasarrıflığına bildirilmişti. Millî Savun
ma Bakanlığınca, Doğu Cephesinin almış olduğu bu tedbirler uygun görül
müş, Karabıyık’dan sonraki yollamaların geçiktirilmemesi için valiliklere
ve içişleri Bakanlığına bUdirilmişti.
özet olarak;
Doğu Cephesinden Batı ve Güney Cephesine yapılması lâzım gelen si
lah ve cephanenin doğudan yola çıkarıldığı ve tertip yerlerine yollanmaya
başladığı görülmektedir.
[1] Harp Tarihi Arşivi No. 4/336, Dip. 17, G. 2, KIs. 1000, Dos. 40, F. 1 -12.
Ancak, Doğu Cephesinin yolladığı silah ve cephanenin Birinci ve İkin

ci İnönü Muharebelerine yetiştirilemediği, ulaştırma imkânsızlıkları nedeni
ile yollarda bulundukları anlaşılmıştır.
En son, Millî SaVünma Bakanlığının 10 nisan 1921 günü Doğu Cephe
si Komutanlığına verdiği bilgiye göre, 3.100 atım top cephanesinin Anka
ra’ya kadar ulaşmış olduğu anlaşılmış olduğundan, buna göre 1921 yılı ba
şından itibaren harekete geçilmiş olmasına rağmen İnönü Muharebeleri
sırasında Doğu Cephesinden yollanan silah ve cephaneden yararlanama
mış olduğu bir gerçek olarak ortaya çıkmaktadır.
6. Sovyet Rusya’dan Alman Silah ve Cephane:

Sovyet Rus hükümetiyle kurulan ilişkilerden sonra Anadolu’da ilk
kez Türk millî kuvvetleriyle Yunanlılar arasında başlayan İnönü Muhare
beleri döneminde silah ve cephane ve diğer harp gereçlerine olan ihtiyaç
daha da çok artmıştı [1].
Osman Bey zamanında Tuapse’de kalan 28.624 kilo gazla 18.704 kg.
benzini Rüslar türlü nedenlerle göndermek istememişlerse de sürekli takip
son'ünda Osman Bey zamanında Kuşlardan ödünç olarak alınan gaz ve
benzinler düşüldükten sonra 2 ocak 1921 günü halktan kiralanan deniz
motorlanyle Trabzon’a getirtilmişti.
a. Deniz Ulaş,tırma Araçlârının Azlığı Neden iyle Yollamalarda Çeki

len Güçlükler (2) :
Rusya’dan yollanacak silah ve cephaneleri taşımak üzere Deniz Müf
reze Komutanlığı emrinde bulunan Şahin ve Rüsumat vapurları, Gazal,
Preveze ve Aydınreis gambotlanyle halktan kirayla tutulan motor ve ta
kalarla taşıma işleri tasarlanmıştı.
Devlete ait deniz araçlan fazla kullanılmaktan dolayı yıpranmış ol
duğundan tekne ve motorlarında sık sık ortaya çıkan arızalardan ötürü
uzun süre onarımda kalmışlardı. Bu sıkıntılı duruma bir de kömür teda
rikindeki zorluklar eklenmişti.
Silah ve cephane getirmek üzere Rusya’ya yollanan Şahin vapur'ü ve
Preveze, Aydınreis gambotlanna Ruslar el koyarak kendi hesaplarına ça
lıştırmışlar, bu yetmiyormuş gibi gemilere Rus bayrağı çektikleri mil
letvekili Osman Bey’le Tuapse konsolosu tarafından Ankara’ya bildiril
mişti.
[1] Harp Tarihi Arşivi No. 6/2865, Dip. 14, G. 3, Kis. 851, Dos. 10. F. 2 -1.
Yapılan temas ve yazışmalardan sonra Ruslar birçok bahaneler ileri

sürerek ancak mayıs 1921 ayı ortalarına doğru adı geçen gemileri Tuapse’
ye yollamışlardı.
Rusların silah ve cephane yollamalarındaki oyalayıcı hareketleri ne
deniyle mayıs ayı başına kadar, çok az sayıda silah ve cephane Trabzon’a
gelmiş, ancak mayıs ayı sonuna doğru yollamalara hız verilmişti.
b. Millî Savunma Bakanlığının, Genelkurmay Başkanlığına Verdiği

12 Ocak 1921 Günlü, Rusya'dan Trabzona Gelen Silah ve Cephaneler
Hakkındaki Raporu (1) :
18 eylül 1920’den 4 kasım 1920’ye kadar Trabzon’a, 3.440 adet İngiliz
piyade tüfeği, 3.461 sandık İngiliz piyade cephanesi, 59 sandık Alman pi
yade ve 20 adet levis hafif makineli tüfeği gelmişti.
Öte yandan, 16 aralık 1920’de Trabzon’a yollanmış olan 345 adet İn
giliz, 93 Avusturya manliher tüfeği ve 410 sandık İngiliz piyade cephane
siyle toplam olarak bu güne kadar Ruslardan 3.785 İngiliz, 93 Avustui’ya
manliher tüfeği, 3.875 sandık İngiliz, 93 sandık Âîman piyade cephanesi
ve 20 levis makineli tüfeği teslim alınmıştı.
Osman Bey Giresun’da teşekkül eden alay ile Lazistan teşkilâtı için
550 İngiliz piyade tüfeği, 250 sandık İngiliz piyade cephanesi ve 5 adet le
vis hafif makineli tüfeği alıkoymuş, geriye kalan bütün silah ve cephane
Sinop ve İnebolu limanlarına taşınmış olup, bunlardan 800 İngiliz piyade
tüfeği ile 610 sandık İngiliz piyade cephanesi Batı Cephesi Komutanlığı
emrine yollanmış, geriye kalan silah ve cephane de Ankara’ya taşınma
ğa başlanmıştı.
Öte yandan, ocak 1921 ayı içinde Sovyet Rusya’dan Gazal römorkörü
ile, iki adet 12 cm. lik adi Fransız topu ile 902 atım mermi ve hartucu,
9 sandık vazelin Trabzon’a gelmişti.
Ayrıca, bir halk motoruyle de Trabzon’a, 198 İngiliz tüfeği, 43 sandık
İngiliz piyade cephanesi, 200 Rus bombası, 99 atım 12 cm. lik Fransız top
mermisi, 10 sandık ilâç, 3.692 adet yatak çarşafı, 3.761 adet yastık kılıfı,
3.440 adet don ve 3.496 adet gömlek getirilmişti.
Trabzon’a yollanmak üzere Rusya içinden Tuapse’ye 6 vagon cepha
ne gelmiş, 48 vagon silah ve cephane de yolda bulunuyordu.
Ocak ayı içinde Tuapse’ye çok sayıda silah ve cephane geldiği, bunla
rın parti parti Trabzon’a yollanacağı Tuapse konsoloslüğundan bildiril
mişti [1].
Bunların taşınması için 3 ncü Kafkas Tümen Komutanlığı emrine ve
rilen 10.000 lira Tuapse konsolosluğuna gönderilmişti.
c. 3 ncü Kaikas Tümen Komutanhğının Genelkurmay Başkanlığına,
Mîllî Savunma Bakanlığına ve Doğu Cephesi Komutanlığına 23 Ocak 1921
Günü Verdiği Rapor (2) :
“Tuapse konsolosluğunun raporuna göre; Lazistan Milletvekili Osman
Bey hükümet adına, silah, cephane, gazyağı, benzin, bir fabrika ve 600 fıçı
çimentoyu teslim almışsa da, memlekete yollanıp yollanmadığından Rus
hükümeti şüphelenmiştir. Ruslardan neler teslim alındığı da tümence bi
linmemektedir.
Yukarıda belirtildiği üzere; bugüne kadar Trabzon’a, değişik tarihler
de 3.785 İngiliz, 93 manliher tüfeği il e, 3.871 sandık İngiliz, 93 sandık Al
man cephanesi gelmiş ve Tümen Esliha Komisyonunca teslim alınmıştır.
Tuapse’de teslim işleriyle görevlendirilen subaylar, Osman Bey tara
fından değişik nedenlerle Moskova ve Trabzon’a yollandıklarmdan, tümen,
bu subayların yer değiştirmelerine bir türlü hâkim olamamıştır.
100.000 liraya yaklaşık değeri olan bir fabrika malzemesi ile, 600 fıçı
çimentonun Osman Bey adma Rize’ye çıkarıldığı haber alınmıştır.
Millî Savunma Bakanhğımn emirleriyle Osman Bey’e yollanması bU-
dirilen 10.000 liradan 5.000 lirası yollanmışsa da bu paramn pek az bir kıs
mının silah ve cephane taşımalarında harcandığı öğrenilmiştir. Osman Bey
zamanında onanmı yapılan Gazal römorkörü ile Rüsumat vapurunun mas
raftan tümence ödenmiştir.
Osman Bey 16 aralık 1920’de, R,üsumat vapuru ile 345 İngiliz tüfeği
ile 410 sandık İngiliz cephanesini Trabzon’a yollamış ve kendisi yurda dön
müştür. Aynca 9.600 kg. benzin de Trabzon’a gelmiştir”.
Millî Savunma Bakanlığının 3 şubat 1921’de 3 ncü Tümen Komutan
lığına verdiği bilgide; Lazistan Milletvekili Osman Bey’in memuriyet gö
revini kötüye kullanarak, memleket adma ticaret yaptığı Büyük Millet
Meclisi Başkanı Mustafa Kemal Paşa tarafından bildirilmiş; tümence ge
reken incelemeler yapılarak sonucunun bildirilmesi istenmiş, 26 ocak 1921
[1] Harp Tarihi Arşivi No. 6/2865, Dip. 14, G. 3, Kis. 851, Dos. 10, F. 14, 10, 1.
[2] Harp Tarihi Arşivi No. 6/2865, Dip. 14, G. 3, Kis. 851, Dos. 10, F. 18, 18 - 2,
18 - 304.
tarihli şifreyle silah ve cephanelerin 'Tüapse’de teslim alınması için bir ko
misyon teşkil edilerek işe başlattırılması emredilmişti. Tümen bu emre
dayanarak Osman Bey hakkında gereken incelemelerin, Tuapse konsolos
luğu kanalıyle devam ettiğini ve Tuapse’de üç kişilik bir komisyon kurula
rak yapacağı işler hakkında kendilerine talimat verildiğini; tümen tara
fından Tuapse’den gelecek silah ve cephane hakkında Genelkurmay Baş
kanlığı, Millî Savunma Bakanlığı ve Doğu Cephesi Komutanlığına günü
gününe bilgi verileceği bildirilmişti.
d. Rusya'dan Gelen Sil'ah ve Cephanelerin Yollanmasındaki Tertip
ve Düzenle, Yapacağı İşler Hakkında Millî Savunma Bakanlığının 27 Ocak
1921 Günü Verdlğ'. Emirle 3 ncü Tümen Komutanlığından İstekleri lIl ;
Tuapse’den Trabzon’a yollanan silah ve cephanenin İnebolu Sinop ve
ya Samsun’a yollanmasında gösterilen tertip ve düzene teşekkür edilmiş,
bu konuda aşağıdaki hususların göz önünde tutulması istenmişti.
Rusya’dan silah ve cephane olarak neler verüeceği, bunların Tuapse’
ye ne zaman gelebileceği Rusya’daki elçiliğimiz ve askerî müşavirle sıkı
temas sağlanarak Tuapse’ye gelen silah ve cephanenin cins ve sayılarımn
günü gününe bildirilmesi.
Deniz ulaştırma araçlarının geç sağlanmasından ötürü, silah ve cep
haneler uzun süre kıyıda bekletilecekse, düşman harp gemilerinin saldırı-
larma karşı top menzüi dışında park edilerek öncelik sırasına göre bir dü
zen içinde Batıya yollanması.
SUah, gereç, elbise ve benzeri eşyaların ikinci tertibe alınması.
Trabzon’a silah ve cephane getiren deniz araçları, bir sakınca olma
dıkça, yükünü Trabzon’a boşaltmayarak doğruca înebolu veya Samsun’a
götürmesi arzu edilmekteyse de deniz taşıt aracı sağlanamamasmdan
ötürü uzun süre Tuapse’de bekletilmemesi için Trabzon’a çıkarılmasının
Uygun olacağı bildirilmişti.
Bu isteklerin amacı, bir an önce Rusya’dan çok sayıda silah ve cep
hane ve her şeyden evvel piyade cephanesinin Batı Cephesine yetiştiril-
mesiydi.
e. Tuapse den Gönderilecek Silah ve Cephaneler Hakkında 3 ncü
Tümen Komutanlığınca Alınan Düzen [21:
— Motorcularla yapılan sözleşmede yükün kilosu üç kuruştan taşı
nacak, motorun tonajından az yük verilmeyecek ve kira bedelleri Trab
zon’da Tümence ödenecek.
[2] Harp Tarihi Arşivi No. 6/2865, Dip. 14, G. 3, Kis. 851, Dos. 10, F. 17, 17 -1.
— Trabzon’a gelen Gazal motoruna 500 lira verilmiş, 1.000 lira daha
yollanmıştı. Bu paraların sarfından Esliha Komisyonu sorumlu olup, ama
cı bol sayıda silah ve cephane sağlayarak yurda yollamak olacak.
— Deniz araçlarına silah, cephane ve malzemeler tutanak ve irsaliye
karşılığı ve icabederse tartılarak teslim edilecek;
— Motorlara verilecek yakıt miktarı tümene bildirilecek;
— Tuapse’ye gelen silah ve cephanenin cins ve miktarları günü gü
nüne telsizle tümene bildirilecekti.
Bu bilgiler 'Tuapse Konsolosluğu ve Askerî Müşavirliği kanalıyle esli
ha komisyon başkanlığına bildirilecek yollamaların akışım bu düzenle yü
rüteceklerdi.
f. Şubat 1921 Ayı İçinde Rusya’dan tGelen ve Gelecek Olan Silah
ve Cephane 111 ;
Rüsumat vapuru, Tuapse’den 8 şubat 1921 günü 'Ti’abzon’a 2 adet İn
giliz sahra topu 1.296 atım İngiliz sahra mermisi, iki cephane arabası ile
500 kangal dikenli tel getirmişti.
Alman raporlarda Tuapse'de Alman ve İngiliz piyade cephanesi yok
tu; yalnız iki sahra topu ile 7.000 atım top mermisi ve iki adet 12 cm. lik
Fransız topu vardı. Alman piyade cephanesi bulunmadığından Gazal rö
morkörü ile iki sahra topu ve 1.000 atım mermisi gönderilecekti.
İbrahim Talû (Öngören) ile Tuapse Konsolosu, Alman cephanesi için
Rus makamlanyle temasa geçmişlerdi. Üç halk motorunun Tuapse’de adı
geçen cephaneleri yüklemek üzere emir beklemekte olduğu bildirilmişti.
Genelkurmay Başkanlığı, 12 şubat 1921 tarihinde Tuapse’de bulunan de
niz araçlarıyle ikinci derecede önemi bulunan top ve cephanenin yollandı
ğım, Tuapse Konsolosluğu ile 3 ncü Tümen Komutanlığı yazılan arasında
aykırılık bulunduğunu bildirmişti.
g. İnebolu'ya Gelen Silah ve Cephaneler:
Ruslar tarafından İnebolu’ya gönderilen motorlarla birinci tertip ola
rak 4 nisan 1921’de dört adet 8,8 cm. lık İngiliz sahra topu, 411 sandık Al
man piyade cephanesi.
İkinci tertip olarak; 4/5 nisan 1921’de 981 sandık Alman piyade cep
hanesi,
[1] Harp Tarihi Arşivi No. 1/4282, Dip. ,12 G. 3, Kis. 721, Dos. 29, F. 13.
Üçüncü tertip olarak da, 5 nisan 1921’de dört toparlak iki cephane
arabası, üç sandık top nişangâhı, üç uçak motoru ve 2.544 atım Rus top
mermisi karaya çıkartılarak hat komutanlığına teslim edilmiştir.
Ayrıca, Ruslara ait olup Ünye’ye gelen motor 90 ton (yaklaşık olarak
2.500 sandık) Alman ve Avusturya piyade cephanesiyle 2 nisan 1921’de
Tuapse’den İnebolu’ya hareket ettirilmişti.
H. 30 Mart 1921 Gününde Ruslardan İstentlen Silah, Mühimmat
ve Gereç Sayılarıyle Rusların En Son Bize Verebilecekleri Miktarlar (1) :
Ruslardan istenen:
1. 100.000 adet Alman ve Avusturya tüfeği.
2. 800 adet bütün avadanlığı ile beraber sehpalı ve aynı cinsten ağır
makineli tüfek.
3. Piyade cephanesi:
10.000 adet (tüfek başına).
100.000 adet makineli tüfek başına.
5.000.000 adet Alman cephanesinin yollanması.
4. Top: 100 adet (Avusturya veya şinayder) bütün koşumlan ile.
5. Top cephanesi: Top başına 1.000 atım.
6. Obüs: 15 batarya (4’er toplu) 10,5’luk skoda dağ obüsü, olmazsa
Rus dağ obüsü.
7. Obüs cephanesi: Top başına 1.000 atım.
8. Koşum hayvanı: 500 baş.
9. Uçak: 24 adet kara ve deniz uçağı (bütün avadanlıkları ile)
10 adedi keşif uçağı,
10 adedi muharebe uçağı,
4 adedi deniz uçağı.
10. Denizaltı ve motorbot
11. Uçaksavar: En az beş batarya.
12. Deniz torpili.
13. Çok sayıda Osmanlı mavzer cephanesi.
14. Boş kovan doldurma özel el presi.
Dumansız barut.
Batarya dürbünü.
15. Elbise, eyer takımı, koşum, kamyon.
16. Telsiz telgraf ve fen memurları.
[1] Harp Tarihi Arşivi No. 1/4300, Dip. 30, G. 1, Kis. 1717, Dos. 585, F. 1, 1 - 2.
17. Sağlık malzemesi.

18. Demiryolu gereçleri:
a. Sarıkamış - Erzurum dar hattının uzatılması için gereç-
b. Erzurum - Ankara geniş hattın inşası.
Rusların verecekleri:
1. 1.500 adet Avusturya tüfeği.
700 adet Alman tüfeği.
1.100 adet votezi (eski model olduğundan alınmayacak)
-f 700 adet gra (eski model olduğundan alınmayacak)
4.000
2. 35 adet Şuvartloze (Ağ. Mt.)
15 adet Alman (Ağ. Mt.)
30 adet levis (Ağ. Mt.)
70 adet suşe Alman (Ağ. Mt.)
-i- 50 adet Rus maksim (Ağ. Mt.)
200
3. 1.000 adet (tüfek başına)
10.000 adet makineli tüfek başına.
suşe ve levis için aynca 22.000 sandık cephane.
4. 24 adet 12 puntluk obüs.
56 adet onanma muhtaç top.
5. Top başına 1.000 atım (dane, şarapnel)
6. 10 adet 104 mm. lik top.
7. 924 atım şarapnel (top başına)
1.738 atım dane (top başına)
2.268 atım kartuş (top başına)
Genel olarak 5.500 atım şarapnel 7.229 atım dane.
8. Söz verildiği halde gelmemiştir.
9. Uçak vermeyeceklerdi. Yalnız uçak onanmı için gerekli malzemeyi
verebileceklerdi.
10. Vermeyeceklerini bildirmişlerdi.
11. Veremeyeceklerdi.
12. 150 adet vereceklerdi.
13. 300.000 adet verebileceklerdi.
14. Verilmeyecekti.
15. Menstıcat fabrikası için bazı avadanlıklar verilecekti. Fakat buna

karşılık ham meşin istenmişti.
Otomobil onarımma ait bazı parçalar verilecekti.
16. İki adet telsiz istasyonu iki - üç aya kadar vereceklerdi.
17. Çizelgeye göre ne verilirse onunla yetinilecekti.
18. Demiryolu gereçleri:
a. Gereç vardır. Fakat henüz müspet bir cevap verilmemiştir.
b. Geniş hat inşasının mümkün olamayacağını bildirmişlerdi.
1. Yollamaların Çabuklaştırılması İçin Genelkurmay Başkanlığınca
Nisan 1921'de Alınan Tedbirler [J1 ;
Tuapse’de silah ve cephane yükleyen Türk deniz araçları hareketleri
ne Ruslar çeşitli nedenlerle engel oluyorlardı.
Halbuki Batı’da, emperyalistlerin, Türkiye’nin başına belâ ettikleri
Yunan ordusuyle muharebelerin süregeldiği nisan 1921 ayı içinde silah
ve cephaneye çok sayıda ihtiyaç vardı. Türk vapur ve motorlarının ser
best bırakılmasıyle daha çok sayıda silah ve cephane yollanmasının 11 nci
Kızılordu Komutanlığına bildirilmesi Türk Genelkurmay Başkanlığınca
Doğu Cephesi Komutanlığından istenmişti.
Öte yandan Tiflis Türk temsilcisi Hüsamettin, Rus Şûralar Cumhuri
yeti Kafkas Siyasî Komiseri Yoldaş Orjenikidze’ye durumu izah ederek
yollamaların çabuklaştırılması için Kars - Tiflis - Batum demiryolu ile ya
pılmasına yardımcı olması için rica edilmişti. Her iki makamın istekleri
uygun görülerek Tuapse ve Batütn’a gelecek silah ve cephanenin batıya
bu yoldan yapılmasına başlanmış ise de, yollamalar ancak Kütahya - Es
kişehir muharebelerinde gerçekleşmişti.
7. Sevkıyat ve Nakliyat Genel Müdürlüğünün Faaliyetleri:
1920 yılının son yarısında başlayan gönderme faaliyetleri, menzU teş
kilâtının yetersizliği, ikmal kaynaklarının henüz saptanmaması nedeni ile
büyük bir gelişme göstermemişti.
Ocak 1921 ayı içinde kurulan Sevkıyat ve Nakliyat Genel Müdürlüğü
bir aylık teşkilâtlanma ve araştırmalardan sonra her çeşit ikmal madde
lerini taşımak faaliyetlerine girişmişti.
oj. Cephelerin Lojistik Desteğ'fie Verilen Kara ve Denizyolları İs
tikametleriyle Uzunlukları:
Erzurum - Trabzon karayolu. Uzunluğu 325 km. [2].
Erzurum - Erzincan karayolu. Uzunluğu 170 km.
[1] Harp Tarihi Arşivi No. 1/4282, Dip. 12, G. 3, Kis. 721, Dos. 29, F. 27 - 1, 27 - 3.
[2] Harp Tarihi Arşivi No. 1/4336, Dip. 17, G. 2, Kis. 1001, Dos. 48, F. 2/4.
Erzincan - Suşehri karayolu!. Uzunluğu 105 km.

Suşehri - Sivas karayolu. Uzunluğu 135 km.
Malatya - Sivas karayolu. Uzunluğu 233 km.
Kayseri - Ulukışla karayolu. Uzunluğu 188 km.
Ankara - Kayseri karayolu. Uzunluğu 314 km.
Samsun - Çoıtön - Yahşihan karayolu. Uzunluğu 310 km.
İnebolu - Kastamonu - Çankırı - Ankara karayolu. Uzunluğu 344 km.
İzmit - Ankara karayolu. Uzunluğu 330 km.
Trabzon - Sinop denizyolu. Uzunluğu 240 mil [1].
Trabzon - înebolu denizyolu. Uzunluğu 310 mil.
Trabzon - Samsün denizyolu. Uzunluğu 190 mil idi.
1920 yılı haziran ayında Karadeniz’de düşman savaş gemilerinin faali
yetleri artmıştı [2].
Bu durum deniz nakliyatını sınırlı bir süre etkilemiş, Doğu Cephesin
den gelen ikmal maddelerinin Sivas üzerinden yapılmasını zorunlu kılmıştı.
Kısa süre bu durum ortadan kalkar kalkmaz Trabzon yönü kara ve deniz
nakliyatına da tekrar öncelik verilmişti.
1921 mayıs ayında emniyet düşüncesi ile ve nakliyatta süre yüzün
den çabukluğu sağlamak amacı ile Sivas - Kayseri - Kırşehir - Yahşihan
yönündeki karayolu nakliyatı, sınırlı bir süre için Kayseri - Ulukışla ka
rayolu ve Ulukışla - Konya - Ankara demiryoluna kaydırılmıştı [3].
b. Cephelerin Lojistik Desteğine Tahsis Edilen İkmal Maddeleri
Çeşitler]:
Yiyecek, yem ve ilâçtan olüşan levazım I nci sınıf ikmal maddeleri;
buğday, un, bulgur, mısır, pirinç, nohut, fasulye, mercimek, patates, so
ğan, kuru üzüm, hurma, zeytinyağı, sadeyağ, çay, şeker, sabun, koyun,
kuzu, sığır, inek, kavurma, peksimet, sigara yiyecek maddelerini; yulaf,
arpa yem çeşitlerini; insan ve hayvan sağlığını korumada kullanılan ilâç
lar da sağlık çeşitlerini oluşturuyordu.
Giyecek, donatım, ve kadro içi gereçlerden oluşan levazım II nci sınıf
ikmal maddeleri; kışlık ve yazlık er elbisesi, kaput, fotin, çank, çank ipi,
yemeni, nöbetçi muşambası, nöbetçi kürkü, aba, çorap, don, gömlek, min
tan, yelek, battaniye çeşitli kumaşlar ve çeşitli bezler, vaketa, kundura
kabarası ve nalçası, saraciye gereçleri, saraç makineleri, dikiş makineleri
çeşitli düğmeler ve makaradan oluşmaktaydı.
[1] Harp Tarihi Arşivi No. l/433o, Dip, 17, G. 2, Kis. 1001, Dos. 48. F. 2/5.
Donatım çeşitleri; palaska kütüklük, süngülük, arka çantası, matara,

peksimet torbası, çeşitli çadır, yem torbası, kaşağı, gebre, fırça, tevhit se
meri, nal ve mıh, nalbant takımı, terazi, balta ve çuvaldan oluşmaktaydı.
II nci Sınıf Ordudonatım Mallannı Teşkil Eden Silah ve Bununla İlgili
Gereç Çeşitleri:
Piyade Silahlan:
Mavzer, Rus tüfeği. Yunan tüfeği, Belçika tüfeği, Osmanlı
anahtarlı tüfeği, dokuzlu Osmanlı mavzeri, Osmanlı kasalı tüfek,
Ingiliz tüfeği, 88 ve 98 modeli Alman tüfekleri, Avusturya tüfeği, büyük
ve küçük çaplı mavzer tüfeği, Fransız tüfeği, Bulgar, Yunan grası, vin-
cester, Japon, Romanya adi martin, muaddel martin, martin hanri, anah
tarlı mavzer, muaddel mavzer, manliher kasalı mavzer, Paraguay, berdan-
ga, Karadağ tabancası, işaret tabancaları, kasatura, süngü, yedek namlu,
sürgü kollan, ve kılıçtan oluşmaktaydı.
Makineli Tüfek Çeşitleri:
Kızaklı ve üç ayaklı maksim, hoçkis, şuvartloze, brün, berkman ma-
kinalı tüfekleriyle bu tüfeklere ait imla aletleri, yedek namlular, şerit ve
şerit kutulanndan ibaretti.
Top Çeşitleri:
Çeşitli sahra toplan, çeşitli çabuk ateşli sahra toplan, çeşitli dağ obüs
toplan, çeşitli sahra obüs topları, kudretli dağ topları, çeşitli dağ top
lan ve mantelli topları idi.
in ncü Sımf İkmal Maddelerini Teşkil Eden Yakıt Çeşitleri:
Vakum, gres yağı, benzin, mazot ve gazyağmdan oluşmaktaydı.
V nci Sınıf İkmal Maddelerini Teşkil Eden Cephane ve Bomba Çeşit
leri:
Piyade Cephanesi Çeşitleri:
Rus küçük çaplı mavzer, Ingiliz Osmanlı küçük çaplı mavzer, Fransız
berdanga, gra, martin. Alman - Avusturya manliher, Bulgar, Belçika işa
ret ve manevra cephanelerinden meydana gelmekteydi.
Top Cephanesi Çeşitleri:
Ingiliz topu, 105 mm. lik Ingiliz obüsü, 8,8 lik Ingiliz sahra topu,
80,7 mm. lik Ingiliz çabuk ateşli, Osmanlı çabuk ateşli sahra, Osmanlı ça
buk ateşli dağ, 105 mm. lik Osmanlı obüs, Rus sahra ve dağ, Avusturya
çabük ateşli sahra, 75 mm.lik Avusturya dağ, Fransız sahra, 125 mm. lik
Fransız obüs, Fransız çabuk ateşli sahra, 105 mm. lik adi Fransız, 120 mm.
lik adi Fransız, çabuk ateşli sahra, çabuk ateşli dağ, kudretli dağ, erhart
dağ, 105 mm. lik obüs, mantelli, 150 mm. lik obüs, 75 mm. lik mantelli.
dane mermileri ile Osmanlı çabuk ateşli sahra, Belçika, 105 mm. lik obüs,
çabuk ateşli dağ şarapnel mermisi, torna edilmemiş mermi ve hartuçlar,
çeşitli barut haklarından oluşmaktaydı.
Bomba Çeşitleri:
Alman, İngili'^ el bombası, Rus teneke el bombası, tüfekçiyef el bom
bası ve bomba kapsülleri ile aynca uçak bombalanndan ibaretti.
Muhabere, İstihkâm, Ulaştırma, Sıhhiye Sımflanna Ait Gereç Çeşit-
leri:
Muhabere Gereçleri Çeşitleri: Telgraf ve telefon kabloları, değişik
tipte sahra ve oda telefonları, santrallar, muzaaf muhabere sandıklan, nu-
maratör, fincan, deveboynu, dinamo gibi gereçlerden teşekkül etmekteydi.
İstihkâm Gereçleri Çeşitleri: Ateşleme makinası, maske, istihkâm
modeli kazma, kürek, balta ve saplan, tel makası, karpit feneri gibi mal
zemelerden oluşmaktaydı.
Ulaştırma Araç Çeşitleri: Otolar her çeşit nakliye aıabaları, mekkâre
ve deve, eşek bunlara ait çeşitli malzemeler, hava tulütubası gibi malze
meden ibaretti.
Sıhhiye Malzeme Çeşitleri: Sedye, sıhhiye çantası, sıhhiye palaskası,
sıhhiye çadın çeşitli hastane malzemesi, ortopedi aletlerinden ibaretti.
r. Birinci ve İkinci İnönü Muharebeleri Sırasmda İkmal Faaliyeti,
1920 Tarihi İle 15 Nisan 1921 Tarihi Arasındaki Devrede Ankara ve Do
laylarına Getirilen İkmdl Maddeleri Çeşit, Sayı ve Ağırlıkları [İl:
Kayseri - Kırşehir - Yahşihan yolu ile Gelenler:
8.688 adet çeşitli tüfek. 440 adet Rus tüfeği, 2.381 Yunan tüfeği, 112
adet makineli tüfek, 8.003 adet kasatura, 57 adet makineli tüfek namlusu,
248 adet Osmanlı tüfeği sürgü kolu, 238 Belçika tüfeği süngü kolu, 4.744
sandık çeşitli piyade cephanesi, 68 sandık Alman cephanesi, 24 sandık
Paraguay cephanesi, 713 sandık küçük çaplı mavzer cephanesi, 53.200 adet
Rus piyade cephanesinden oluşan piyade silah ve cephanesi ile 5 adet sah
ra topu, bir şinayder topu, 1 adet kamasız Rus topu, 12.405 atım sah
ra top mermisi, 5.044 atım çabuk ateşli sahra top mermisi, 7.240 atım dağ
top mermisi, 4.593 atım çabuk ateşli dağ top mermisi, 36 atım kudretli dağ
top mermisi ve 3.351 atım Uçaksavar mermisinden oluşan top ve top cep-
[1] Harp Tarihi Arşivi No. 1/4282, Dip. 9, G. 4, Kis. 553, Dos. 38, F. 1 - 4, 8 -14.
Harp Tarihi Arşivi No. 1/4336, Dip. 24, G. 1, Kis. 1515, Dos. 112 - A, F. 1 -16,
1-17, 1-18.
hanesi Kayseri - Kırşehir - Yahşihan karayolu ile Ankara dolaylarına nak

ledilmişti. Ankara ve dolaylarına nakledilen bu yardımlar Elcezire ve Do
ğu Cephelerinden tertip edilen silah ve cephaneden meydana gelmekteydi.
Öte yandan, Kayseri - Kırşehir - Yahşihan karayolu ile Ankara ve do
laylarına nakledilen çeşitli silahların toplam ağırlığı 13 ton, çeşitli cepha
nenin toplam ağırlığı 139 ton, yiyecek ve yemin toplam ağırlığı 914 ton,
donatım ve gereçlerin toplam ağırlığı ise 36 ton civarında idi.
înebolu - Kastamonu - Çankırı - Kalecik - Ankara Karayolu İle İne
bolu’dan Ankara ve Dolaylarına Gelen Silah, Cephane ve Gereçler [1] :
14 adet Rus, 4 adet Osmanlı anahtarlı, 11 adet Osmanlı mavzer 3 adet
İngiliz, 10 adet Alman, 2 sandık çeşitli tüfeklerle; 94 adet Martin süngüsü,
19 çeşitli süngü, 20 adet martin kasaturası, 47 adet çeşitli kasatura, 1.040
sandık Alman piyade cephanesi, 2 sandık Rus piyade cephanesi, 917 sandık
Osmanlı mavzer cephanesi, 1 sandık İngiliz piyade cephanesi, 335 sandık
Avusturya piyade cephanesi, 832 sandık çeşitli piyade cephanesinden olu
şan piyade ve silah cephanesiyle, 4 adet 7,5’luk İngiliz topu ve iki cephane
arabası, bir sandık top dürbünü, 7 adet sehpa, 3 sandık İngiliz toplarına
mahsus nişan aletleri, 385 sandık İngiliz top mermisinden oluşan top ve
cephanesi idi.
Ankara ve dolaylarına nakledilen bu silah ve cephaneler Doğu Cephe
sinden ve Rusya’dan gelen, İstanbul’dan kaçırılan silah ve cephaneden mey
dana gelmekteydi.
Öte yandan, İnebolu - Kastamonu - Çankırı - Kalecik - Ankara kara-
yoluyle Ankara ve dolaylarına nakledilen çeşitli silah toplam ağırlığı; 8 ton
500 kg.; çeşitli cephane, toplam ağırlığı 738 ton, yiyecek ve yem toplam
ağırlığı 33 ton 500 kg., donatım ve gereç toplam ağırlığı ise 414 ton 500 kg.
civarında idi.
Samsun- Çorum - Sungurlu - Yahşihan Karayoluyle Samsun’dan An
kara ve Dolaylarına Nakledüen Silah ve Cephaneler [2];
[1] Harp Tarihi Arşivi No. 1/4282, Dip. 9, G. 4, Kis. 552, Dos. 35, F. 1, 4, 5, 6,
6-1, 6 - 2, 7, 7 - 1, 8 - 1, 9, 13, 13 - 1, 14, 14 - 1, 16, 16 - 1, 18, 18 - 1, 19, 19 - 1,
23, 23 - 1, 23 - 2, 25, 25 - 1, 25 - 2, 28, 28 - 1, 30, 34, 34 - 1, 34 - 2, 35, 36, 37, 38,
38 - 1, 38 - 2, 39, 39 - 1, 40, 41, 41 - 1, 44, 44 - 1, 45, 45 - 1, 46, 46 - 1, 49, 50.
Harp Tarihi Arşivi No. 1/4336, Dip. 24, G. 1, Kis. 1414, Dos. 112 - A, F. 1 - 16,
1-17, 1-18.
[2] Harp Tarihi Arşivi No. 1/4282, Dip. 9, G. 4, Kis. 553, Dos. 38, F. 1, 2, 3. 4,
4-1, 5, 7, 8, 9, 10, 11, 12-1, 13, 14.
Harp Tarihi Arşivi No. 1/4336, Dip. 24, G. 1, Kis. 1415, Dos. 112/A, F. 1 - 16,
1-17, 1-18.
27-4 TÜRK İSTİKLÂL HARBİ İDARÎ FAALİYETLERİ
Üç adet hafif makineli tüfek, 148 adet Rus tüfeği, 1.737 adet Alman
tüfeği, 1.198 adet Avusturya tüfeği, 100 adet İngiliz tüfeği, 1.252 Alman
sürgü kolu, 1.132 sandık Alman piyade cephanesi, 300 sandık küçük çaplı
mavzer cephanesi, 3.900 adet Rus piyade cephanesi, 973 sandık Avustur
ya piyade cephanesinden olüşan piyade ve silah cephanesiyle, 480 sandık
İngiliz top mermisi, 2.000 atım çabuk ateşli dağ top mermisi, 452 sandık
çeşitli top mermisinden oluşan top cephanesi Samsun - Çorum - Yozgat
Yahşihan karayolu ile Samsun’dan Ankara dolaylarına nakledilmişti. An
kara ve dolaylarına nakledilen bü yardımlar Doğu Cephesinden ve Rusya’
dn gelen silah ve cephaneden meydana gelmekteydi.
Öte yandan, Samsun - Çorum - Yozgat - Yahşihan karayolu ile Anka
ra ve dolaylarına nakledilen çeşitli silahların toplam ağırlığı 12 ton 500
kilo idi. Çeşitli cephane toplam ağırlığı 965 ton, yiyecek ve yem toplam
ağırlığı 58 ton, donatım ve gereç toplam ağırlığı ise 83 ton civarında idi.
İzmit - Ankara Karayoluyle İzmit’ten Anlîara ve Dolaylarına Nakledi
len Silah ve Cephane [1]:
490 sandık küçük çaplı mavzer cephanesi, 40 sandık Alman piyade
cephanesi, 103 sandık çeşitli bomba, 738 adet çabuk ateşli dağ top mermi
si, 200 atım kudretli dağ top mermisi, 245 atım erhart dağ top mermisin
den oluşan piyade ve topçu cephanesi İzmit - Ankara yolu ile İzmit’ten An
kara dolaylarına nakledilmişti. Nakledilen bu yardımlar İstanbul’dan ka
çırılan çeşitli cephanelerden meydana gelmekteydi.
öte yandan, İzmit - Ankara karayol'ü ile Ankara ve dolaylarına nak
ledilen çeşitli silah toplam ağırlığı 32 ton 500 kg., çeşitli cephane toplam
ağırlığı 38 ton 500 kg., yiyecek ve yem toplam ağırlığı 32 ton, donatım ve
gereç toplam ağırlığı ise 107 ton 500 kg. civarında idi.
Bu dönemde sürdürülen nakliyat faaliyetleri özetlendiği takdirde. Ba
tı Cephesine, Merkez Ordusuna ve Adana Cephesinde bulunan 2 nci Ko
lorduya da lojistik desteği için Elcezire ve Doğu Cephesinden getirtilen,
Rusya’dan alınan ve İstanbul’dan kaçırılan ve Ankara dolaylarına nakle
dilen silah ve cephane çeşit ve sayısı, toplam olarak, 15.034 adet çeşitli tü
fekten, 8.070 çeşitli kasaturadan 109 çeşitli makineli tüfekten, 11 adet çe
şitli toptan, 11.617 sandık ve 59.100 adet piyade cephanesinden, 103 sandık
çeşitli bombadan, 57.169 atım çeşitli top cephanesinden oluşmaktaydı.
Harp Tarihi Arşivi No. 1/4282, Dip. 9, G. 4, Kis. 553, Dos. 38, F. 1, 11.
Harp Tarihi Arşivi No. 1/4336, Dip. 24, G. 1, Kis. 1415, Dos. 112/A, F. 1 -16,
1-17, 1-18.
9 Kasım 1920-15 Nisan 1921 Tarihleri Arasında Birinci ve İkinci İnönü
Ha Bşk Muharebelerinde Nakliyat Tonajı Grafik: 1
' , ■ ..'^ ' '•‘'-■fi,: '^■'. . ''^ı- ';
|v:■,.îÇ;:.v■^;■>-■■• ;-/' '^; ■" .-: , Z' *.'

L ■' •: '' ■ '■''' ■’ ■' -;'r V.'
' 't* ■- *!■ ■ ■ ' ■ ' ..-r'

. -»!»•". ■■• . ' . ■ ■=:■<‘;.' -If.r
-t’ ;
iç!:'&;■.:; ■" . ■
S,
"^'■>'"i. C',,
W"My. ■, , V • ,%. •(V* - ■ . '|-
'vV
fe 'i- ’■ ■i
y- .- 1'jv . ■ ' ••" '■

■? ' ^
fe-S . ? ■•’
mı-M Â ' '•*

s-î't ■'
»■' . r
f'. t
■'''i •"■, F %:-::"^'1
. -k
,- ' v .; :,
V‘ ; >' -1^' ■ ' ,.,: ■ * ' ' '■ '
^ ■ ■'
■; '-iv- ' :' "■
■ i: •;• ..-r- -i■* K :' ‘ ■ ■.' ■■
.V.
p|: : ■ ,y .» , ' ^,- - -' ^ y;ıC/.'''^v'‘’\ , it-v v':
'•■■' ' '' ■ ■' ■' \ ^ Ş^ - *. ' '■> .' ■

t ’'Aİk'/- '"' ■',' V-- ''-■■ -- ■' ■•• - • ■’■•■''
(2 ■ c
m-
: .*'^ < y.'
'.’::j’V. ’.
1*■ tl
><V . ,.„;^j; . Jj,;.'ig,, ? 1 : „,ri ' 'îv'' ••
liiiitrkiilitırılfeyf '■
Bu dönemde sürdürülen nakliyat faaliyetlerinin toplam ağırlığı ise;

çeşitli silah ağırlığı 66 ton 500 kg., cephane ağırlığı 1.880 ton 500 kg., yi
yecek ve yem ağırlığı 1.064 ton 500 kg., donatım ve gereç ağırlığı 641 ton
civarında idi.
Bu dönemde Sevkıyat ve Nakliyat Genel Müdürlüğü ve örgütleri ka
rayolu nakliyatında üstün başarı elde etmişlerdi [1].
Kazanılan bu başarı, Kastamonu Menzil Müfettişliğine gönderilen
Sevkıyat ve Nakliyat Genel Müdürlüğünün 7 nisan 1921 günlü şifresi şu
şekildeydi.
“Allahın inayeti ile İkinci İnönü Muharebesi başarı ile sonuçlandı. Bu
başanya, yaptığınız sevkıyat ve nakliyata nasıl tesirli öldüğünüzü takdir
eden Millî Savunma Bakanlığı zatı âlilerine ve maiyetiniz subaylarına te
şekkür ediyoruz.
Arzı tebrikât eylerim.
İnönü kadar mühim yeni bir meydan muharebesi daha hazırlanmak
üzeredir. İnebolu’ya motorla gelen piyade Alman ve küçük çaplı mavzer
cephaneleriyle İngiliz topları ve bunlara ait mermilerin mümkün mertebe
ivedi olarak gönderilerek 12 nisanda Ankara’da bulundurulmuş olmala
rının teminini özellikle rica ederim”.
Birinci ve İkinci İnönü Muharebeleri döneminde Yahşihan’a ve An
kara’ya getirilen çeşit ve sayılan yukarda açıklanan ikmal maddelerinin
büyük kısmı, Yahşihan - Ankara dekovil ve Ankara - Polatlı normal hat
demiryoluyle PolatlI’ya, buradan da Eskişehir ve dolaylarına nakledilmiş
ti. Genellikle Batı Cephesi birliklerinin lojistik desteği, Eskişehir ve dolay
larına nakledilen bu ikmal maddeleri ile sağlanmıştı.
Birinci ve İkinci İnönü Muharebelerinin kapsadığı devreye ait nakli
yat tonajı (Grafik : l)’de gösterilmiştir.
8. Millî Savunma Bakanhğınca Yapılan İdarî Faaliyetler:

a. Genel:
Türkiye Büyük Millet Meclisi kurulduktan sonra, İstiklâl Savaşını
sürdürmek, zaferi kazanmak azminde olan Anadolu Hükümeti, bir taraftan
muntazam millî bir ordu teşkil etmekle beraber, diğer taraftan da bu or
dunun ihtiyacı olan her çeşit ikmal maddelerinin tedarik işine girişmişti.
Bunun için de; memleket içinde ve dışında ikmal maddeleri kaynağını

bulmak gerekiyordu. Bu kaynaklar o günkü şartlara göre şöyle idi.
— Anadolu’da düşman eline geçmeyen bölgelerden,
— Düşman işgali altında bulunan yerlerden,
— Bu iki kaynağın yetersizliği düşünülerek dış memleketlerden ge
rekli ikmal maddelerini sağlamaktı.
Lojistik destek faaliyetleriyle görevli bulunan Millî Savunma Bakan
lığı bü karan ancak, ağustos 1920 tarihinden itibaren gerçekleştirebilli.
Ve zamanla artan bir hızla İstiklâl Savaşı boyunca lojistik faaliyetlerhi
yürüttü.
Gün geçtikçe büyüyen ordunun, yalnız ikmal maddelerini bulmak kâfi
gelmiyordu. Bunlan esas kaynaklardan bulup merkezde toplamak ve Mr
elden yine tehlikenin büyüklüğüne göre cephelere yetiştirmek gerekiyordu.
Burada dikkat çekici bir durumu hatırlatmak uygun olacaktır. Nor
mal bir savaşta yurtiçi, ikmal üssü olur. Buradan cephelere doğru uzayın
hatlar üzerinde planlı bir şekilde ihtiyaçlar gönderilir ve gereken stoklar
yapılır, böylece cepheler devamlı olarak beslenir.
Halbuki, istiklâl Savaşımn özelliği nedeniyle, ikmal ve ulaştırma ter
sine olmuş, Elcezire ve Doğu Cepheleriyle işgal altında bulunan yerler,
özellikle İstanbul, yurdun merkezi olan Ankara dolaylannı desteklemişleri!.
Bu lojistik destek bujdik zahmet ve zorluklar içinde sağlanmış, bir
liklerin az sayıdaki canlı taşıma araçlan ile yurtiçi menzillerin taşıma araç
lan, halktan kiralanan, harp yükümlülüğüyle sağlanan araçlar ve nihayet
müteahhit araçlanyle yapılmıştı.
Memleketin bir kısmı düşman işgalinde bulunduğundan, lojistik des
tek, yönerge ve nizamnamelerin emrettiği düzende yürütülemiyordu. Bu
lunan ikmal maddelerinin cins ve sınıfı ne olursa olsun Ankara istikame
tinde gönderiliyordu.
Esasen, istiklâl Savaşında lojistik destek üç ana konü üzerinde top
lanmıştı. Bunlar da, levazım ve harbiye (ordudonatım) ile personel ik
maliydi. Bunların dışında sağlık, veteriner ve ulaştırma işleri vardı. Büyük
yük levazım ve harbiye ayniyat sorumluları ile askeralma teşkilâtırda
bulunuyordu.
Levazım İşleri:
Millî Savunma Bakanlığı kuruluşunda bulunan Levazım Umumiye
Reisliği (Bakanlık Levazım Daiıe Başkanlığı), içecek yiyecek, giyecek,
teçhizat ikmal ve dağıtımmı yapmakla beraber, bu. darın üretim ve onan
ım ile de görevliydi.
Harbiye (Ordudonatım) İşleri:

Bu görev yine Millî Sa^^mna Bakanlığı kuruluşunda bulunan Harbiye
Dairesi Reisliği (Oıdudonatım Daire Başkanlığı) tarafından yürütülür.
Her çeşit silah, mühimmat, istihkâm, muhabere gereçleri, canlı cansız
ulaştırma araçları ve akaryakıt ikmal ve dağıtımı yapılmakla beraber
bunlann üretim ve onanmı ile uğraşırdı.
Personel İşleri :
Yine aym Bakanlık kuruluşunda bulunan Zat İşleri ve Ordu Dairesi
tarafından yürütülürdü.
İstiklâl Savaşı ile bu günkü lojistik destek arasında ana konularda
pek bir ayrılık olmamakla beraber, hizmet ve sınıflandırma konusunda
farklar vardı. Bu nedenle, ikmal sistemi anlatılırken konunun daha iyi
anlaşılması bakmamdan mümkün olduğu kadar bugünkü sisteme uyula
rak anlatılmağa çalışılmıştır.
b. Personel İkmali:
Personel ikmaline girmeden önce, 23 nisan 1920 tarihinden sonraki
günlerde Büyük Millet Meclisi Hükümetinin Silahlı Kuvvetlerine kısaca
değinmek gerekir.
Birinci Cihan Savaşından yenilerek çıkmış ve bir kısım tecrübeli ye
dek subaylarla erleri, Mondros Mütarekesiyle terhis etmiş olan Osmanlı
ordusunda 9 kolordu kalmıştı. Bunların mevcutlan ise özel bölümünde
açıklandığı gibi genel olarak kadroya nazaran çok noksandı,
İşte Anadolu Hükümeti başlangıçta bu kolordulann bir kısmından fay
dalanmış ve günün şartlarını da göz önünde tutarak cepheler kurmuştu.
Kurulmakta olan cephelerin er ve özelikle subay ihtiyacı pek çoktu.
Anadolu Hükümetinin Kara Kuvvetleri [11 ;
Kara Kuvvetlerinin çoğu, Doğu, Batı ve Güney cephelerinde bulunu
yordu. Bu kuvvetler ordu yetkisinde Doğu, Batı ve Elcezire olmak üzere
üç cephe komutanlığı, 3 ncü Kolordu, Adana ve Kastamonu Dolaylan Ko
mutanlığı ile Ankara Komutanlığı ve yeniden teşekkül edecek olan 6 ncı
ve 7 nci Atlı Piyade Tümenleri, 2 nci Kuvayi Seyyare, atlı takip kuvvet
leri ve bir kısım depo ve muhafız birliklerinden kurulu idi.
T. C. Gnkur. Harp Tarihi D. Bşk. lığı, Türk İstiklâl Harbi C. II, Batı Cephesi
Ks. 3., Birinci ve ikinci İnönü, Aslıhanlar ve Dumlupınar Muharebeleri, An
kara, Gnkur. Basımevi, 1966.
Deniz Kuvvetleri:
Bu tarihte Millî Hükümet hiç bir deniz kuvvetine sahip değildi. Do
nanmanın tümü Haliç’te İtilâf Devletleri tarafından enterne edilmiş bir
durumda bulunuyordu.
Millî Hükümet, Batı Cephesine ikmal nakliyat’ yapabilmek için bir
nakliye filosu kurmak çabası içindeydi. Trabzon üs olarak kabul edilmişti.
Umuru Bahriye Müdürlüğü (Deniz İşleri Müdürlüğü) Ankara’da ku
rulmuştu. Buna bağlı olarak Trabzon’da Nakliyatı Bahriye Müfrezesi,
Komutanlığı (Deniz Ulaştırma Müfreze Komutanlığı), Karadeniz Ereğli-
si’nde Deniz Müfreze Komutanlığı, Hopa, Akçaşehir (Akçakoca) liman
reisliği ile Samsun, Zonguldak ve Antalya’da merkez liman reislikleri var
dı.
Hava Kuvvetleri:
20 kasım 1920’de Ankara’da Kuvayi Havaiye Müfettişliği (Hava Kuv
vetleri Müfettişliği) bulunuyordu. Bu müfettişlik emrinde, Konya ve Er
zurum’da birer uçak alam ile bu alanların uçakları Filistin ve Kafkas cep
helerinden arta kalmış, eski ve onanma muhtaç uçak ve gereçlerle, Al-
manlarm Filistin’deki Paşa uçak bölüklerinden Konya’ya getirtilen birkaç
uçaktan sağlanmıştı. Bunlardan Batı Cephesi emrinde çalışabilir ancak iki
uçak vardı.
Bütün Türk Silahlı Kuvvetleri, harekât ve eğitim bakımından Genel
kurmay Başkanlığına, İdarî ve lojistik destek yönünden de Millî Savımın a
Bakanlığına bağlıydı.
Bu üç kuvvetten Hava ve Deniz kuvvetleri teşkilâtında mühin-
senecek bir mevcut yoktu. Kara Kuvvetleri mevcudu şöyle idi:
Birlikler Subay Er
Batı Cephesi 1.728 27.571
Doğu Cephesi 1.425 20.181 [1].
Elcezire Cephesi 700 6.066 [ 2].
3 ncü Kolordu 477 9.256
Adana Havalisi K. lığı 360 11.212
LoJ.
Kastamonu ve Havalisi K. lığı 143 2.527 1
Ankara Komutanlığı 399 4.471
TOPLAM 5.232 81.284 mevcudunda
idi.
[1] Harp Tarihi Arşivi No. 1/2793, Dip. 12, G. 2, Kis. 715, H. 12 - 26, F. 10 -24.
[2] Harp Tarihi Arşivi No. 1/2793, Dip. 12, G. 2, Kis. 723, Dos. 13, F. 7-4.
Cephelerin personel ikmalinde daha çok tehlike arzeden ve mevcutla

rı az bulunan Batı Cephesi birlikleri olduğundan, subay ve er ikmalinde
öncelik bu cepheye verilmişti.
Personel ikmali, diğer ikmal maddelerinde çekilen zorluklardan daha
başka bir özellik taşıyordu. Anadolu Hükümetine bağlı birliklerdeki subay
ve er mevcutları, kadrolara nazaran, noksandı. Personel ve özellikle subay
ikmal kaynaklarının kıt olmasına rağmen İstanbul’da, vatanın elden gi
deceğine ve Anadolu Hükümetinin vatanı kurtaracağına inanmış hamiyet
li ve vatansever birçok muvazzaf ve yedek subay bulunuyordu. Anado
lu’da da aynı heyecanla kalpleri çarpan ve bir an önce vatan hizmetine koş
mak arzusunu hisseden subaylar vardı. Bu subayların getirtilmesinde tek
zorunluluk İstanbul’da bir teşkilât kurmak, subayları toplamak ve para bu
lup Anadolu’ya sevk etmekten ibaretti. Nitekim başlangıçta kişiler tara
fından, sonralan gizli ve resmî örgütler halinde kurulan çeşitli gruplar ara
cılığı ile İstanbul’dan subay ikmali yapılmıştı.
Subay İkmali:
pHükümetin kurulmasından 15 nisan 1921 İkinci İnönü muharebele
ri dönemi sonuna kadar yapılan subay ikmali ancak, kasım 1920’de başla
mak suretiyle yürütülmüş, gerek İstanbul’dan katılan ve gerekse Ana
dolu’da bulunan bir kısım subaylar cephelere sevkedilmişti
Birinci Dünya Harbinde Osmanlı ordusım'Un subay ikmali, İstanbul’da
ki talimgahlardan yapılırdı. İstanbul ile Uişkisi kesilen Büyük Millet Meclisi
Hükümeti Ordusu, İstanbul’daki Harp Okulundan bir şey bekleyemezdi.
Bu nedenle ihtiyacının temini için bir çare bulunması gerekirdi.
1 temmuz 1920’de Ankara - Cebeci’de Abidinpaşa Köşkünde ve civa
rındaki pavyonlarda çeşitli sınıfların bulunduğu subay adayı (Sunufu
Muhtelife Zabit Namzetleri Talimgâhı) talimgâhı açıldı. Bu talimgâhın
ilk öğrencileri, önce kendi arzularıyle Anadolu’ya geçen Kuleli Lisesinin çe
şitli smıflanndaki öğrencilerle, yedek subaylar, Maçka’daki subay okulu
birinci sınıf öğrencilerinden 250 kadar öğrenci idi. Talimgâh, üç devre üze
rinden teşkil olunmuştu. Birinci devreyi subay okulu öğrencileri, ikinci
devreyi Kuleli Lisesinin üçüncü sınıf öğrencileri, üçüncü devreyi de lisenin
ikinci sımf öğrencileri teşkil ediyordu.
Talimgâhın gün geçtikçe, gerek İstanbul’dan kaçan öğrenciler ve ge
rekse sivilden buraya gelipte okumak isteyen öğrencilerle mevcudu yükse
liyordu.
Talimgâh ilk mezunlarını ekim 1920’de verdi.
Ekim 1921’de topçu sınıfı, Konya’da açılan subay adayları talimgâhı-
na gönderildi. îlk mezunlarım verdikten sonra bir ders devresi devam eden
talimgâh tekrar Ankara’ya alındı. Böylece İstiklâl Savaşı sonuna kadar

Ankara Talimgâhı Anadolu ordusunun bir kısım subaylanm yetiştirmiş
oldu.
Kasım 1920’den yıl sonuna kadar çeşitli rütbe ve sınıfta cephelere
gönderilen subay miktarı [1] 256 subay; ocak, şubat, mart, nisan 1921’de
gönderilen ise 1.105 subay, 144 hesap memuru, 8 sanatkâr (usta) idi.
Bunlardan ayrı olarak, talimgâh tan yetişen öğrencilerden 100 kadar
Subay, teğmen rütbesiyle orduya katılmıştı.
Toplam olarak; 1.449 subay, 144 hesap memuru, 8 sanatkâr ikmali
yapılmıştı. (Bu mevcutlara tabip, eczacı, veteriner subaylar dahil değildir)
Er İkmali 121 :
Anadolu’da Birinci Dünya Harbine girmiş ve Mondros Mütarekesiyle
bir kısmı terhis edilmiş 1894 -1900 doğumlu tecrübeli erlerle askerlik çağı
na yaklaşmış ve henüz silah altına alınmamış, 1901 doğumlular ihtiyaca gö
re orduya alındıkları takdirde Türk Ordusunun er ikmaline kafi gelecek
çoğunluktaydı.
Batı Cephesi kurulduktan sonra erat ikmalini karşılamak üzere Batı
Cephesi Komutanlığı 25 haziran 1920’de birliklerine verdiği emirde; 12 nci
ve 20 nci Kolordularla İzmir Kuzey Cephesi halen mevcut askeralma böl
gelerini, eskiden olduğu gibi kolordulara bırakmıştı. Ancak, erlerin kaç-
malanm önlemek için bazı değişiklikler yapmıştı, örneğin:
12 nci Kolorduya bağlı, Konya Askerlik Dairesi, bütün olarak, 20 nci
Kolorduya,
20 nci Kolordu askeralma bölgesi; 13 ncü Ankara, 14 ncü Kastamo*-
nu, 15 nci Kayseri askerlik daireleriyle 1 nci Konya Askerlik Dairesinden
meydana gelmişti. 3 ncü İzmit Askerlik Dairesiyle Bursa ilinin. Bursa, Çe
kirge, Kirmasti, Karacabey, Yenice, Gemlik şubeleri 12 nci Kolorduya bağ:-
lanmıştı.
İzmir Kuzey Cephesi için; Biga Askerlik Dairesiyle, Bandırma Asker
lik Dairesinin Bandırma - Simav hattımn batısındaki şubeleri ve bütün
2 nci Eskişehir Askerlik Dairesi verilmişti.
Buna göre, 12 nci ve 20 Kolordularla İzmir Kuzey Cephesi, tabırr
mevcutlarım 500 ere yükseltmek için hemen 1895, 1896 ve 1897 doğumlm-
[1] Harp Tarihi Arşivi No. 1/4282, Dip. 9, G. 4, Kis. 546, Dos. 1, 15, F. 19, 4 - 2
1-4.
ların firar ve bakayaları ile 1898, 1899 doğumluların muharip olanları silah
altına alınacaktı. Aynca, birliklerdeki kaçma olaylarının önüne geçilebil
mesi için Eskişehir’deki depo kur’a içtima merkezi (erat toplama merke
zi) adı altında kurulan depoya memur göndermek suretiyle kuzey askerlik
dairelerinden gelenler güneye, güneyden gelenler de kuzeye sevkedüecekti.
O zamanki yürürlükte bulunan Mükellefiyeti Askeriye yasasının
84 ncü maddesinin verdiği yetkiye dayanarak. Bakanlar Kurtılu 3 tem
muz 1920’de aldığı bir kararla 3 ncü, 12 nci Kolordularla 56 ncı ve 61 nci
Tümenler bölgesinde bulunan 1894 -1899 doğumlu erlerin bütününün si
lah altına alınması, bunlar için sarf edilmesi tasarlanan 1.000.000 liramn
olağanüstü bir tahsisatla Millî Savunma Bakanlığı emrine verilmesi de
kararlaştırılmıştı [1]. Böylece:
Askerlik
1894 1895 1896 1897 1898 1899 Toplam
Dairesi
Konya — — — 3.038 — 4.184 7.222
Afyon —
— — — — 5.585 5.585
Eskişehir 942 980 703 984 2.798 3.918 10.303
Bolu 1.106 864 880 1.069 2.286 3.409 9.614
Kastamonu 380 164 90 908 747 4.052 6.321
Ankara 670 170 776 531 951 3.176 6.274
Burdur 91 28 154 351 653 672 1.949
Muğla-Denizli 457 158 247 69 409 1.710 3.050
Kayseri 523 42 533 542 807 1.531 3.978
Genel Toplam 4.149 2.386 3.383 7.492 8.649 28.237 54.296
Çeşitli askerlik dairelerinde 54.296 er vardı. Bunlar her an silah altına
çağırılabilirdi.
Batı Cephesi kendi bölgesine ait askerlik dairelerini birliklerine tah
sis ederken, diğer taraftan da. Genelkurmay Başkanlığı 13 ekim 1920’de
bir emir yayınlayarak askerlik dairelerini cephelere bölmüştü.
Gerek er ikmali ve gerekse askeralma işlerinde kolaylık sağlamak ve
şimdilik Batı Anadolu’da geçerli ohnak üzere Millî Savunma Bakanlığı
20 aralık 1920’de askeralma teşkilâtını ve b'ü teşkilâtın cephelere tahsisi
ni yeniden ele alarak bir düzeltme yapmış ve cephelere bildirmişti. As
kerlik daireleri cephelere bölündükten sonra Genelkurmay Başkanlığı ve
Millî Savunma Bakanlığının emirleriyle, cepheler, kendi birliklerinin er ik
malini yürütmeğe başlamıştı.
— Ağustos 1920 tarihinden kasım 1920 tarihine kadar 1894 -1899 dO"
ğumlu muharip erlerden 20.421 er Batı Cephesiyle yeni teşkil edilen çeşitli'
birliklere dağıtılmıştı [1].
— 9 kasım 1920 ile 15 nisan 1921 tarihleri arasında er dağıtımı şöyle
olmuştu [2]:
Kasım 1920’den 31 aralık 1920 tarihine kadar:
1.637 er 1 nci Tümene
2.117 er Batı Cephesine
1.961 er Ankara Komutanlığı birliklerine
339 er Meclis Muhafız Taburuna
199 er Kastamonu ve Bolu Havalisi Komutanlığına
868 er 4 ncü Tümene
521 er Elcezire Cephesine
301 er 41 nci Tümene
Toplam 7.943 er.
Ayrıca, önceki emirler gereğince kaçmaları önlemek üzere cepheler
arasında er değiştirilmesi yapılmıştır.
Ankara’dan Elcezire cephesine 521 er,
Adana bölgesinden Elcezire’ye 2.160 er,
Batı cephesinden Elcezire cephesine 1.630 er gönderilmişti.
1921 yılı başından 15 nisan 1921 tarihine kadar çeşitli doğum ve şube
lerden toplam olarak sevkedilen er miktarı ise;
Ocak 1921’de 5.003 ■
Şubat 1921’de 4.453 [3]
Mart 1921’de 6.695
Nisan 1921’de - 6.527 [4]
22.678
• 7.943 Kasım ve aralık 1920’de gönderilenler..
^30.621
i 20.421 Ağustos - kasım 1920’de dağıtılan
51.042
[3] Harp Tarihi Arşivi No. 1/4282, Dip. 9, G. 4, Kis. 549, Dos. 15, F. 4 - 2, 18, 24 -1.
[4] Cumhurbaşkanlığı Arşivi No. IV - 5, Dos. 53, F. 6-5.
İNÖNÜ MUHAHEBELERİ VE AYAKLANMALAR DÖNEMİNDE İDARÎ FAALİYETLER ?83
Bu devrede Genelkurmay Başkanlığının 22 aralık 1920 tarihinde ver

diği bir emirle cephelerdeki er noksanlığının yerini doldurmak ve yeni teş
kil edilen birlikler için savaşkan er yetiştirmek amacı ile depo kıtaları (eği
tim merkezleri) kurulmuştu [1].
Teşkil edilen eğitim merkezleri şöyle idi:
Batı Cephesinde: Bir piyade alayı, bir makineli tüfek bölüğü, topçu
kıtası, bir süvari bölüğü ve fen birlikleri.
Güney Cephesi ile 2 nci Kolorduda Batı Cephesinde olduğu gibi.
Elcezire Cephesinden: Bir piyade taburu, bir makineli ve bir süvari
bölüğü, topçu kıtası, fen birlikleri kıtası idi.
c. I nci ve II nci Sınıf Levazım Mallan İkmali:

Yiyecek Maddelerinin Sağlanması :
Mülî Savunma Bakanlığının kuruluşundan, İkinci İnönü Muharebele
ri sonuna kadar geçen süre içinde, bakanlık kademesinde lojistik teşkilâ
tın yeterli şekilde kurulamaması nedeni üe bütçenin yiyecek faslından cep
helere para göndermek ve yöresel mal sandıklarından faydalanmak suretiy
le birlikler yiyecek hizmetlerini kendileri yürütmüşlerdi. Batı Cephesinin
diğer cephelere göre daha önemli bir durumu olduğundan, 28 eylül 1920’de
Millî Savunma Bakanlığı Batı Cephesine ayırdığı iaşe bölgesi ile buralar
da mevcut yiyecek maddelerinin yerlerini ve toplama merkezlerini göste
rir birer emir yayınlamıştı. Buna göre [2J:
Konya Ereğlisi, Konya, Afyon, Kütahya, Eskişehir demiryolu boyun
ca ve güneyde bulunan tahıldan bir kısmı Polatlı ve Eskişehir’e sevkedile-
cek; bir kısmı da, Polatlı, Eskişehir, Afyon, Konya ve Burdur’da açılacak
tahıl ambarlarında stok edilecekti.
Polatlı, Eskişehir ambarlarına gönderilen maddeler şunlardı:
Bulunduğu Tahıl Miktarı ve Cinsi Gönderileceği Yer
Yer
Konya Ereğlisi 170.000 kg. buğday Bu miktarların yansı Polatlı’da ya-
240.800 kg. melez rısı Eskişehir’de.
Çumra 902.343 kg. buğday „ ,, ,,
456.512 kg. arpa
Sarayönü 608,388 kg. buğday ” ” ”
[1] Plarp Tarihi Arşivi No. 1/4282, Dip. 10, G. 1, Kis. 566, Dos. 40, F. 43.
[2] Harp Tailhi Arşivi No. 4/4478, Dip. 12, G. , Kis. 694, Dos. 163, F. 7.
2S4 TÜRK İSTİKLÂL HARBİ İDARİ FAALİYETLERİ
Bulunduğu Tahıl Miktarı ve Cinsi Gönderileceği Yer

Yer
Ilgın 1.130.131 kg. buğday „ „ „
909.756 kg. arpa
Akşehir 195.572 kg. buğday
357.840 kg. arpa „ „ „
282.123 kg. melez
203.025 kg. nohut
Karaağaç 396.051 kg. buğday
335.501 kg. arpa maddeler Akşehir’de toplanacak
105.002 kg. melez burada bulunanlarla birlikte yarısı
Yalvaç 138.885 kg. buğday Polatlı yansı Eskişehir’e gönderile-
91.300 kg. arpa oek.
6.901 kg. nohut
Ambar olan yerlerde toplanacak tahıl miktan şöyle idi:
Konya Ambarlannda Toplanacak Tahıl:
Merkezde:
1.290.068 kg. buğday
4.278.000 kg. arpa
Koçhisar’da:
1.343.000 kg. buğday
598.000 kg. arpa
Yenişehir’de:
732.207 kg. buğday
335.501 kg. arpa
105.002 kg. melez
Seydişehir’de:
566.508 kg. buğday
264.013 kg. arpa
103.777 kg. melez
163.675 kg. nohut
Afyonkarahisar Ambarlannda Toplanacak Tahıl:
Merkez Ambannda:
5.110 kg. buğday
4.299 kg. arpa
İNÖNÜ lv;UHAnEBELERİ VE AYAKLANMALAR DÖNEMİNDE İDARİ FAALİYETLER 285
SandIklI’da:
361.557 kg. buğday
362.149 kg. arpa '
Burdur Ambarlarında Toplanacak Tahıl:
Tefni’de:
617.070 kg. buğday
392.333 kg. arpa
7.811 kg. melez
1.488 kg. mısır
Korkhteli’nde:
20.666 kg. buğday
17.358 kg. arpa
6.339 kg. melez
5.055 kg. mısır
10.797 kg. yulaf
Ayrıca Antalya ve Elmalı’da bulunanlar ise:
213.020 kg. buğday
918.988 kg. arpa
154.259 kg. melez
40.662 kg. nohut
149.134 kg. mısır
39.190 kg. yulaf
Bu tahıllarm toplam tutan ise:
10.376.405 kg. buğday
6.889.522 kg. arpa
684.113 kg. melez
414.213 kg. nohut
166.179 kg. mısır idi. (Kroki : 6)
Kasım 1920’de Batı Cephesinin ikiye aynimasmdan sonra, Güney
Cephesi Komutanlığı 11 kasım 1920’de verdiği bir emirle, Güney Cephesi
birliklerinin iaşe ikmali için bölgesinde bulunan her türlü yiyecek madde
lerinin kendi emir ve izni olmadan harice çıkarılmaması hakkında yayın
ladığı emir. Batı Cephesini bir hayli zor duruma düşürmüştü.
Bakanlık teşkilâtının 1921 yılı başlanna kadar düzenli bir şekle girme
mesinden, gerek yiyecek maddelerinin tedariki ve gerekse tedarik edilen
maddelerin zamanında istenilen yerlerde depo edilememesinden ötürü, bir
çok aksaklıklar meydana gelmişti. Örneğin:
Ocak 1921 ayı başlarında Millî Savunma Bakanlığı Levazım Daire

Başkam o sıralarda yeni kurulmuş olan Sevkıyat ve Nakliyat Genel Mü
dürlüğüne aşağıdaki raporu verdi [1],
“1. Levazım emrinde bulunan sevk komisyonlanyle sevk memurluk
ları şöyledir.
Sevk Komisyonları Sevk Memurlukları
İnebolu Ankara, Eskişehir, Konya, Ulukışla,

Samsun Pozantı, Polatlı, Sarıköy, Bilecik,
Trabzon Afyon, Akşehir Karaman, Konya Ereğlisi
Karadeniz Ereğlisi
Antalya
Liman reisleri deniz müdüriyeti emrindedir.
“2. Sevk komisyonları, sevkıyatı, (askerî eşya gönderme işi) kirala
dıktan ulaştırma araçlanyle ücretli olarak gönderilen çeşitli bölgelerde
kullanılan ulaştırma araçlannın cins ve adedi belli olmadığı gibi, yolladık
tan eşyanın da ton tutan belli değildir. Bunun nedeni, göndermeyi yalnız
levazım dairesi yapmıyor, görevli olmayan birçok makam ve kişiler yolla
ma işlerine kanşıyor. Sonradan kurulmUş olan İhzarat ve Tedarikât (hazır
layan ve bulan) Komisyonu görev ve yetkisi dışında bulunan yollamayı
kendine ait imiş gibi idare etmeğe kalkışmıştı. İnebolu’dan Ankara’ya ka
dar altı okkadan (bir okka 1.283 gr.) ibaret bir malı, değişik zamanlarda
kırk beş, elli ve yetmiş beş kuruş ücretle yollamıştı. Şimdi ise 126,5 kuruş
la yollanmaktadır. (Saattaki kilosu 13 kuruş demektir)
“Samsun’dan Ankara’ya önemli bir yollama yapılmadığından, sonra
ları, buradan yararlanma çarelerine çalışılmıştır.
“Ulukışla, Sivas Menzil Müfettişliğinin yaptığı sözleşme ile kUosu
saatta 6,5 kuruşa yollamaktadır.
“Özet olarak; en pahalı ve en kötü yollama İnebolu - Ankara arasıdır.
Bu da nakliyat hususundaki emir ve komutanın henüz saptanmamış ol
masından üeri geliyordu. Bu durum, emir ve teşkilâtı siyasiyeye u>mak
istemeyen kişilerin mevcudiyetinden ileri gelmektedir.
. “Levazım emrinde, nakliye kolu, otomobil, vapur, mavuna namıyle
hiç bir taşıt aracı mevcut değildir.
“3. 1920 yılında levazım, Doğu ve Elcezire cepheleriyle Merkez Ordu

suna giyecek ve donatım yollamadı. Ancak, son zamanlarda Trabzon li-
mamndan Doğu Cephesi için bir miktar Amerikan bezi ve elbiselik şayak
ile Samsun’da bulunan Merkez Ordusuna birkaç kalem yiyecek eşyası gön
dermiştir. Güney ve Batı cephelerinin Ankara’dan denizyolu ile ihtiyaç
ları görülmüştür.
“2 nci Kolordunun giyecek ihtiyacı, Ankara - Eskişehir - Ulukışla de
miryolu ve Ulukışla - Maraş yolu ile yollanmış ve devam etmektedir.
“Kastamonu ve Bolu Havalisi Komutanlıklarına da mahallinden, İne
bolu’dan ve Bartın’dan bir miktar yiyecek ve eşya gönderilmiştir.
“Bakanlıkça 1921 yılında cephe, kolordu ve bağımsız tümenler için
yiyecek maddeleri ihtiyacının bölgesel olarak temini düşünülmüş ve adı
geçen birliklerin bu konuda düşünceleri sorulmuştu. Hiç birisinden cevap
alınamamıştır.
“4. Levazımın, Ankara merkezinde bulunan sanayi takımlarından
başka fabrika ve imalâthaneleri yoktur. Sanayi takımlarının yaptıkları
giyecek eşyası demiryolü ile Batı ve Güney cephelerine ve 2 nci Kolordu
ya yukarda belirtilen yollarla gönderilmektedir.
“Levazım, Kayseri’de bir mensucat fabrikasının kurulmasına çalış
maktaysa da, hangi tarihte faaliyete geçebileceği henüz belli değildi.
“1921 yılında her tarafta halk elinde bulunan özel imalâthanelerden
faydalanmağa çalışıyoruz. Bunun için her tarafa genelge gönderildi. He
nüz olumlu bir bilgi gelmedi. Malatya’da, halktan, Mehmet isminde bir
şahsın malı olan bir dokuma fabrikası vardı. Bundan istifade
yollan düşünülmekte ve çıkaracağı mallar da Merkez Ordusu, Elcezire
Cephesi ve 2 nci Kolordunun ihtiyaçlarının temini düşünülmektedir.
“Doğu Cephesi, Erzincan’da, Ruslar tarafından tahrip edilmiş olan
imalâthanelerin faaliyete geçmesine çalışmaktadır.
“5. İnebolu: ve Antalya iskelelerine çıkarılmak üzere harice sipariş
edilmiş olan eşyanın cins ve miktarı pek çoksa da gelenlerin miktan azdır.
Bunun nedenleri çoktur. Bu iki limana çıkmakta olan eşyalar da Batı ve
Güney cepheleriyle 2 nci Kolorduya yollanacaktır’’ denilmekteydi.
Ocak 1921’de Millî Savunma Bakanlığı emrinde Sevkıyat ve Nakliyat
Genel Müdürlüğü teşkil edilmekle yollama işlerinin de bir düzene konma
sına çalışıldı.
Millî Hükümetin kurulmasından Birinci İnönü Muharebelerine kadar

cephelere Bakanlık Levazım Dairesince gönderilen paralardan başka mer
kezden ek olarak aşağıdaki yiyecek maddeleri gönderilmişti [1]:
Batı Güney Kocaeli

Yiyecek Madde Polatlı
Cephesine Cephesine Grubuna
sinin Cinsi Hastanesi
(Ton) (Ton) (Ton)
Bulgur, pirinç,
mercimek, fasul
ye, patates 59,5 25 10,5 1 ton
Un, peksimet,
buğday 83 71 51,5
1 Kavurma, sucuk,
1 pastırma 9 2,5 . ^
Üzüm, şeker, ta

hin helvası 45 11 2 300 kg.
Arpa 69 17 33 —
Sabun 11 1 1 204 kg.
Gaz 2 1/2 — 86 kg.
Sadeyağ — 1,5 0,3 198 kg.
Tuz — 1 — 2 —
İkinci İnönü Muharebeleri sırasında Millî Savunma Bakanlığmın satın
aldığı ve kontrata bağladığı yiyecek maddeleri de şunlardı [2]:
Yiyecek Maddesinin Miktarı
Cinsi (Kg. Olarak)
Bulgur 90.682
Fasulye 173.038
Pirinç 167.610
Kavurma 13.078,5 (335 kg. satın alma)
Soğan 268
Nohut 105.000
Mercimek 39.451
Patates 1.588
Yağ 4.608
Üzüm 40.173
28 Eylül 1920 Batı Cephesinde İaşe Bölgeleri,
Gnkur.
Genel Ambarlar ve Gönderilme İstikametleri Kroki: 6
Haro Tarihi Bsk.
İNÖNÜ MUHAREBELERİ VE AYAKLANMALAR DÖNEMİNDE İDARİ FAALİYETLER 289"
Yiyecek Maddesinin Miktarı

Cinsi (Kg. Olarak)
Tahin helvası 3.453,5

Tuz 2.000
Şeker 388.261 (30.000 kg. satın alma)
Çay 2.269 (980 kg. satın alma)
Pekmez 1.234
Kayısı 450
Erik 151
Pastırma 1.474
Un 3.175.395
Buğday 1.071.251
Sabun 188.755
Arpa 877.368
Odım 673.707
Kömür 25.490
Gaz 374.293,5 (767 kg. satın alma)
Peksimet 56.635
içecek İhtiyacının Temini :

Birliklerin kadrolarında bulunan saka arabası, fıçı ve gaz tenekele
rinin mekkârelerde özel surette taşınması suretiyle birlikler, kendi bölge
lerinden su taşımak ve erlerin matralanm doldurmak suretiyle bu ihtiyaç
larım gidermeye çalışımşlardı. özel surette üst kademeden aşağıya doğru
su ikmali diye bir konu mevcut değildi. Batı Cephesi birliklerinin bulundü-
ğu bölgede içme suyunun kıt oluşu bu ihtiyaç maddesinde de sıkıntı çekil
mesine sebep olmuştu.
Giyecek Maddelerinin Sağlanması {îî nci Sınıl Levazım Mallan) :

Bakanlık Levazım Dairesi, ancak ağustos 1920 ayında öncelikle Batı
Cephesindeki birliklerin giyim eşyalannm teminine çalışmıştı.
I
Bu tarihlerde Levazım Dairesine bağlı birkaç sanayi takımından başka

fabrika, yapımevi olmamasma rağmen, gerek satın alma ve gerekse kont
rat yolu ile tedarik işine girişilmişti.
Dağıtılan giyecek eşyası ile kontrata bağlanan ve satın alınan eşya
miktarları şöyle idi.
Eşyanın Cinsi Ağustos - Ekini Kasım - Aralık Ocak - Şubat

1920 1920 1921 [1]
Kaput 2.621 6.220 37.768

Keçe kaput 4.218 3.347 4
Nöbetçi muşambası — — 130
Ceket 13.372 3.230 40.777
Pantolon 11.267 3.636 37.254
Don 8.003 2.927 61.826
Gömlek 11.261 2.310 60.620
Kabalak 13.675 6.554 40.858
Çorap 8.090 14952 45.233
Subay fotini — — 668
Fotin 2.686 1.914 40.144
Çizme — — 798
Çarık 17.076 12.877 2.870
Pamuklu 6.717 4.707 35.161
Avcı yeleği 644 — 4.310
Kuşak 1.660 — —
Dolak — 963 1.365
Matara 1.958 — —
Ekmek torbası 11.801 2.270 19.621
Arka çantası 4.314 1.440 35.493
Palaska 325 — 4.237
Kütüklük 304 — —
Süngülük 7.570 1.240 388
Mahruti çadır 182 13 315
Kazan 67 37 47
Karavana 853 299 1.049
Yular ve sapı 2.969 1.210 2.536
Belleme 1.945 1.383 1.404
Kolan 1.756 755 487
Gebre 2.633 1.165 1.102
Kaşağı 1.439 1.117 546
[1] Harp Tarihi Arşivi, No. 1/4282, Dip. 9, G. 3, Kis. 549, Dos. 15, F. 2, 3,
Cumhurbaşkanlığı Arşivi No. IV - 5, Dos. 53, F. 6 -< 15.
t» ,,
Eşyanın Cinsi Ağustos - Ekim Kasım - Aralık Ocak - Şubat

1920 1920 1921
Yem torbası 2.592 1.872 1.865

Tevhit semeri 125 151 —
Adi semer 111 98 241
Su fıçısı 22 — 81
Koştün takımı 35 — —
Cağ torbası — 1.150 870

Araba örtüsü 227 — —
Mıh 214.784 111.000 326.275
Teneke kova 133 — 178
Fişeklik 11.858 2.633 2.987
Yemeni 8.409 2.788 11.798
Tüfek kayışı 13.108 1.322 4.002
Urgan 1.144 300 9.946
Battaniye — 1.601 1.367
Yorgan — — 520
Yorgan çarşafı — — 609
Eldiven — — 1.370
Kum torbası — — 22.861
Nalbant takımı — — 32
Mutfak malzemesi — — 26
Kazma — — 1.534
Kürek — — 1.528
Çuval — — 1.617
Soba — — 57
Dirsek ve boru — — 751
Mangal — — 28
Petrol lambası — — 242
Teneke maşraba — — 1.197
Muhtelif şayak — — 43.833 m.
İVİuhtelıt Amerikan bezi — — 90.947 m.
Hâki keten — — 6.396 m.
Sahtiyan — — 2.890 kg.
Meşin — — 2.762 kg.
gmkuii
AÎASEBşİc. \
1
vfttüpbanesL]
\ Kû^
TÜRK İSTİKLÂL KARBİ İDARÎ FAALİYETLERİ
Satın Alınan Giyim Eşyaları:

Eşyanın Cinsi Miktan Nereden Satın Alındığı
Ceket 2.110 İnebolu’dan

Pantolon 1.433 İnebolu’dan
Kaput 2.110 İnebolu’dan
Erat muşambası 50 Samsun’dan
Kumaş 2.700 m. Ankara ve İnebolu’dan
Subay kUmaşı 3.000 m. Zonguldak’tan
Amerikan bezi 54.000 m. Niğde ve Kastamonu’dan
Subay fotini 2.230 İnebolu ve Ankara’dan
Kunduracı gereci 4.284 İnebolu’dan (Kalem)
Kösele 6.311 kg. Samsun, Ankara, Kastamonu’dan
Baskül 8 İnebolu’dan
Karavana 500 Kastamonu’da imal
Teneke matra 2.000 Pazarcık’ta imal
Kazan 200 Kastamonu’da imal
Yem torbası 2.000 Ankara’dan
Keçe belleme 2.000 Ankara’dan
Yular sapı 2.000 Ankara’dan
Çadır 26 İnebolu’dan
Adi semer 100 Ankara’da imal
Koşum kolu ve
göğüslük demir ak. 6.700 İnebolu’dan (Kalem)
Tevhit semer demiri 1.173 Kastamonu’dan
Peksimet torbası 2.470 Samsun’dan
Aba 22.000 İnebolu ve Samsun’dan
Kontrata Bağlanan Giyim Eşyası:
Elbise 20.000 takım. 30 günde Antalya ve İnebolu’da teslim edilecek.
Fotin 50.000 adet. 30 günde Antalya ve İnebolu’da teslim edilecek.
Vaketa 10.754 kg. Şubat 1921 sonunda Ankara ve Antalya’da teslim.
Sahtiyan 5.740 kg. Şubat sonmıda Ankara’da teslim.
Battaniye 20.000 adet. Şubat sonunda İnebolu’da teslim.
Makara 18.000 adet. Şubat sonunda Ankara’da teslim.
d. 11 ve V nci Sınıf Ordudcnatım McrUarı İkmali :
Millî Savunma Bakanlığı, kasım 1920 ayma kadar silah tedariki konu
sunda yaptığı araştırma sonucunu' Genelkurmay Başkanlığına kişiye özel
işaretli ve 26 kasım 1920 tarihli yazısıyle şöyle bildirmişti.
Genelkurmay Başkanlığına [1]

“Millî Savunma Bakanlığınca şimdiye kadar yapılan incelemenin ver
diği sonuca göre, Millî Hükümetin hükmettiği alanda bulabüdiğimiz ge
nel tüfek miktarımn 130.000 kadar olduğu anlaşılmıştır. Bu toplam mik
tarın 110.000’i kullanılır halde olup, 20.000 adedi mekanmnasızdır. Bunlar
dan 5.000 - 6.000 kadarına mekanizma uydurulabilmesi mümkündür. Bu
tüfeklerden;
20.0001 Alman mermisi atar
69.0001 OsmanlI mermisi atar
21.0001 Rus - İngiliz, adi martin, mavzer ve Fransız
+ 5.0001nin mekanizmalarının ikmaline çalışılacak
Toplam ; 115.000
“Genelkurmay Başkanlığınm da bildiği gibi, bugün için cephelerde
ayrı ayrı olmak üzere, az veya çok çeşitli cins ve adette tüfek vardır. Bu
nunla yalmz silahm değü, bu silahlara ait cephanenin de ikmalinin pek zor
ve kusurlu olacağı açıktır.
“Bakanlık, önümüzdeki kış devresinden faydalanarak, şayet imkân
bulursa esaslıca araştırma yapacak ve her cephedeki silahı aynı cinsten
yapmaya uğraşacaktı. Ancak, bu işi yaparken tüfek model ve çeşitlerine
ait yekûnlarla, ayn ayn olarak cephelerde bundan dolayı tutulması ge
reken kuvvet toplamlanmn karşılaştırılarak değerlendirilmesi esas teşkil
edeceğinden şU malum olan toplama göre Genelkurmay Başkanlığıma ayrı
ayrı her cepheye ve bundan başka Anadolu ortasında yedek olarak ne mik
tar tüfekle ilkbahan karşılamak istediği yaklaşık olarak dahi olsa bildi
rilmesi rica olunur.
“Yapılacak iş, bu bilgilerden sonra hangi cephede ne cins silahın bu
lundurulabileceği araştırma sonucu bulunacak ve bu da gene Genelkurmay
Başkanlığının görüşüne arz edüecektir.
Netice: Cephelerdeki tüfek adetlerinin bulunması, dışardan gelecek
veya mubayaa edeceğimiz herhangi bir rakamdaki silahın buna dahil edil
memesi ve 115.000’den ibaret olarak sahibi bulunduğumuz yekûnun esas
tutulması özel olarak aynca rica olunur”.
Millî Savunma Bakanhğı, yukardaki yazısına iki gün sonra yani 8 ka
sım 1920 tarihinde Genelkurmay Başkanlığından şu cevabı aldı [2]:
[1] Harp Tarihi Arşivi No. 1/4282, Dip. 10, G. 1, Kis. 566, Dos. 40, F. 32 - 33 -10.
Genelkurmay, ilkbaharda çeşitli cephelerde aşağıdaki tüfeklerin bu

lunmasını istemekte idi.
Batı ve Güney cephelerinde 42.000 tüfek
Adana, 2 nci Kolordu bölgesinde 11.500 tüfek
Elcezire Cephesinde 13.000 tüfek
Doğu Cephesinde 23.000 tüfek
Kastamonu ve Bolu Havalisi K. lığında 2.500 tüfek
3 ncü Kolordu ve Yozgat’ta 14.000 tüfek
Ankara’da -f- 9.000 tüfek
TOPLAM: 115.000 tüfek
Genelkurmay Başkanlığı, birliklerde bul'ünması lâzım gelen tüfek mik
tarlarını toplu olarak bildirdikten sonra, 15 aralık 1920 tarihinde de cep
he ve kolordular kuruluşunda bulunan piyade ve süvari birlikleri kuruluş-
larıyle tüfek miktarlarımn mart 1921 sonuna kadar tamamlanmasını ve
ikmalini emretmişti.
— Buna göre bir piyade tümeni:
Üç piyade alayı (Alaylar üçer taburlu; taburlar, üç piyade ve dört tü
fekli bir ağır makineli bölüğünden)
Bir topçu alayı: (1 nci tabur ikişer toplil üç bataryadan, 2 nci tabur
dört toplu iki bataryadan);
Hücum taburu
Süvari bölüğü
İstihkâm bölüğü
Sıhhiye bölüğü
Muhabere takımı
Piyade bölükleri yüzellişer tüfek, makineli tüfek bölükleri dörder ağır
makineli tüfekten oluşacaktı.
— Bir süvari tümeni:
İki süvari tugayı (Bir tugayda iki süvari alayı, alaylar dörder bölüklü
16 hafif ve dört ağır makineli tüfekli)
Bir topçu taburu: (İki batarya ikişer toplu, bir batarya dört toplu)
İstihkâm bölüğü.
Muhabere takımı (Telgraf, telefon, pırıldak, muhabere ve flama pos
talarından kurulu)
İNÖNÜ MUHAREBELERİ VE AYAKLANMALAR DÖNEMİNDE İDARİ FAALİYETLER 29S
Sıhhiye müfrezesi,
Bir süvari bölüğü: 120 tüfekli (dört takım halinde, bir takımda bir
hafif makineli tüfek btılunacak)
— Bağımsız süvari tuga3a:
İki alay (Alaylar dörder bölüklü, ayrıca gruplarda on altı hafif, dört
ağır makineli tüfek olacaktı)
Topçu bataryası (dört toplu)
İstihkâm, muhabere ve sıhhiye müfrezesi.
Genelkurmay Başkanlığımn birliklere tahsis ettiği tüfek miktan ile
kuruluş tablosunda bölüklere tahsis ettiği tüfeklerin toplamları arasında
bir fark ortaya çıkmakta idi. Örneğin [1]:
Batı Cephesi 11 nci, 61 nci, 24 ncü P. Tümenleri ve bir süvari tüme
nine tahsis edilen toplam tüfek miktarı: 21.000. Kuru
luştaki tahsis: 15.960 + 795 (x) = 16.755. Fazla tüfek
miktan : 4.245.
Güney Cephesi 8 nci, 23 ncü, 57 nci, 41 nci P. Tümenleri ve 7 nci Atlı
P. Tümenine tahsis edilen toplam tüfek miktarı: 24.850.
Kuruluştaki tahsis: 23.000 -t- 1.150 (x) == 24.150. Faz
la tüfek miktan : 700.
Merkez Ordusu 5 nci, 15 nci P. Tümenleri, 6 ncı Atlı P. Tümeni ve 3 ncü
Süvari Alayına tahsis edilen toplam tüfek miktan:
14.000. Kuruluştaki tahsis; 13.480 + 675 (x) = 14.155.
Noksan tüfek miktan : 155.
Doğu Cephesi 9 ncu, 3 ncü, 10 ncu Kafkas ve 12 nci P. Tümenleri ile
Laziztan Alayına tahsis edilen toplam tüfek miktarı:
23.000. Kuruluştaki tahsis: 21.500 +1.075 (x) = 22.575..
Fazla tüfek miktan : 425.
Elcezire Cephesi 5 nci, 2 nci P. Tümenleri ile 1 nci ve 12 nci Süvari Alay-
lanna tahsis edilen toplam tüfek miktan: 13.000. Ku
ruluştaki tahsis: 10.480 + 250 (x) = 10.730. Fazla tü
fek miktan: 2.000.
2 nci Kolordu 9 ncu Tümen ve Küvayi MUliye’ye tahsis edilen toplam
tüfek miktarı: 7.650 (41 nci Tümenin ayrılmasından
sonra).
Kastamonu ve
Havalisi K. lığı : 40 ncı P. Alayına tahsis edilen toplam tüfek miktarı:
2.500. Kuruluştaki tahsis: 2.000 + 100 (x) = 2.100.
Fazla tüfek miktarı : 400.
Ankara K. lığı 10 ncu, 4 ncü P. Tümenleriyle Yozgat Atlı Piyade Ala
yına tahsis edilen toplam tüfek miktarı: 9.000 Kuru
luştaki tahsis 9.400 + 450 (x) = 9.850. Noksan tüfek
miktan : 850.
Not : (x) işaretli sayılar % 5 ilâveyi gösterir.
Son kuruluş nedeniyle fazla kalan tüfekler, daha çok Batı ve Elcezire
Cephesinde büyük bir yekûn tutmakta, bunlar için de Millî Savunma, Batı
Cephesinin Süvari Tugayımn üç alaya çıkaniması ve bir de atlı piyade tü
meni teşkil edilmesi; Elcezire Cephesi için de, 1 nci Süvari Alayı ile birlik
te esterli bir piyade tümeni teşkil edilmesi için Genelkurmay Başkanma
öneride bulundu.
Bu durum karşısında, esasen değişmeyen tüfek mevcuduna göre Millî
Savunma Bakanlığı cephelerin mevcuduna göre fazla kalan tüfekleri de
dikkat nazara alarak, 29 aralık 1920 tarihinde Genelkurmay Başkanlığına
yaptığı öneride [1] aşağıdaki hususlara değindi:
Piyade Tüfekleri:
Batı Cephesinde kuruluş dışı artacak olan 4.245 tüfekten 3.G00 tüfek
Kuvayi Seyyareye ait olduğuna göre, 1.245 tüfek kalır. Bu tüfeklerle Batı
Cephesinin istediği bir süvari tugayı daha teşkil edilecek olursa kalan tü
fekler de buraya verilir ve elde tüfek kalmadığı gibi 4 ncü Tümenin tüfek
noksanı da giderilemez.
Güney Cephesinin de dört piyade tümeni (8, 23, 57, 41 nci Tümen
ler), 7 nci Atlı Piyade Tümeni toplamları ve % 5 ilâvesiyle 26.250 tüfeğe
ihtiyacı olacak ve ihtiyaç noksanlan Doğu, Elcezire Cepheleriyle Anka
ra’da mekanizmalan değiştirilecek olan küçük çaplı mavzer ve muaddel
martin tüfekleriyle ikmal olunacak; ancak bu cepheden henüz kuvve gel
mediği için noksan miktarı belli değildi.
2 nci Kolorduda; 41 nci Tümen Güney Cephesi kuruluşuna girdiğin
den, 2 nci Kolordu için 6.500 tüfek kalmış olt£r. (11.500 tüfeğin, 3.850 ade
di 41 nci Tümenin, 1.150 adedi Adana Havalisi Komutanlığına düşülecek)
6.500 tüfekten 9 ncu Tümenle kolordu süvari alaymm ihtiyacı ve % 5
ilâvesi çıktıktan sonra, daha kolorduda 720 kadar tüfek kalmış olacaktır.
Bu kolordunun noksanı Elcezire’den küçük mavzerlerle ikmal edilecekti.
Elcezire Cephesinde; 2 nci ve 5 nci Piyade Tümenleri ve yeniden teş

kili öngörülen süvari tümeni için küçük çaplı mavzer tüfekleriyle dona
tılacaktı.
Doğu Cephesinde; 3, 9, 10 ncu Kafkas Tümenleri, 12 nci Piyade Tü
meni ve Lazistan Ala3a da yine küçük çaplı mavzer tüfekleriyle donatıla
caktı.
Kastamonu ve Bolu Havalisi Komutanhklarmda; dört taburlu 40 ncı
Piyade Alaymm büyük kısmı Alman tüfekleri olmak üzere tamamdı.
Merkez Ordusunda: 5 nci Kafkas ve 15 nci Piyade, 6 ncı Atlı Piyade
Tümenleri, 3 ncü Süvari Alayı ve Yozgat Ath Piyade Alayı % 5 ilâvesiyle
ordu için 15.110 tüfek bulunması lâzım geliyordu. Halbuki bu orduya 14.000
tüfek tertip edilmişti. Fazlasım vermek mümkün olmadığına göre, bir kı
sım birliklerin lağvedilmesi gerekiyordu. Bu da henüz teşekkül halinde
olan Yozgat Atlı Piyade Alayı idi. Bu ordumm da tüfekleri küçük çaph
mavzer olacaktı.
Ankara Komutanhğmda; Bu Komutanhğa tahsis edilen 9.000 tüfek
4 ncü Tümenin iki alaylı ohnak şartıyle, bazı küçük birliklerin pek az
noksanlanyle bu miktar kâfi geliyordu.
Makineli Tüfekler:
Aralık 1920 a5unda bütün orduda toplam olarak 745 ağır, 237 de ha
fif makineli tüfek bulunuyordu. Buna, hücum tabürlan da dahU olduğu
halde, her piyade taburuna dörder ağır makineli tüfek düşüyordu. Ancak,
Lazistan Alayı üe 40 ncı Piyade Alayı ve bütün ath piyade alaylarına dör
der tüfek verilebUiyordu. Süvari birliklerine ağır makineli tüfek vermek
mümkün değüdi.
Hafif makineli tüfeklere gelince; yalnız, tümenlerin hücum taburla
rına dört ve süvaride ise tümen süvari bölüklerine ikişerden bir süvari ala
yında sekiz, tümende ise 32 hafif makineli tüfek bulunabilecekti.
Toplar:
Bir piyade tümeninde 14 top, 19 piyade tümeninde 266, bir süvari tü
meninde dört, üç süvari tümeninde 12, atlı piyade tümenlerinde dört, iki
tümende sekiz olmak üzere toplam 286 top bulunacaktı.
Böylece, İnönü muharebeleri sonuna kadar Millî Savunma Bakanhğı-
nm İstanbul’dan Elcezire Cephesinden, Rüsya’dan ve bir kısım da Doğu
Cephesinden tedarik ettiği ve satm aldığı ordudonatun mallarından Batı
Cephesiyle yeni teşekkül eden diğer birliklere dağıtmı yaptığı malzeme-

şöyle idi [1]:
Cinsi Miktan
Tüfek 21.678
Ağır makineli tüfek 106
Hafif makineli tüfek 42
Çeşitli cins ve çapta top 96
Kasatura 11.706
Kılıç 565
Çelik başlık 1.213
Eyer takımı 2.519
Araba 31
Saka arabası 3
Aynca, şubat ayında sözleşmeye bağlanarak nisan 1921 ayında tes
lim edilmek üzere 2.000 adet eyer takımı da vardı.
Muhabere gereci olarak da; üç santral, 33 telefon, 54 km. ve 105 kan
gal kablo ikmali yapılmıştı.
III ncü Sınıf (Akaryakıt) İkmal Maddeleri Tedarik ve Dağıtımı :
Üçüncü sınıf ikmal maddeleri olarak tu devre içinde ikmal yapılma
mıştı. Esasen birliklerin motorlu araçlan hemen yok denecek şekilde az
miktarda idi. Ancak, komutan binek otolanyle şurada, burada faal olma
yan durumda birkaç kamyondan ibaretti. Esasen Büyük Taarruz zama
nına kadar da böyle devam etmişti. Bu nedenle üçüncü sınıf ikmal mad
desi (akaryakıt) ikmali BÜ5Ûik Taarruz hazırlık döneminde toptan göste
rilmiştir.
IV ncü Sınıf İkmal Maddeleri :
Kadro dışı ikmal maddelerinin tedarikine İstiklâl Savaşı boyunca rast
lanmadığından bu sımf ikmal maddelerine de yer verilmemiştir.
V nci Sınıf (Cephane) İkmal Maddeler*: Tedarik ve Dağıtımı :
Bu dönem içinde beşinci sınıf ikmal maddelerinin tedarikinde daha
çok Elcezire Cephesiyle İstanbul gruplarının yardımlarından ve memleket
içinde b'ülunan cephane depolarından da faydalanılmıştır. Buna göre Batı
Cephesine yapılan cephane ikmali de şöyleydi [2];
Harp Tarihi Arşivi No. 1/4282, Dip. 10, G. 1, Kis. 564, Dos. 30, F. 20.
Harp Tarihi Arşivi No. 1/4282, Dip. 9, G. 3, Kis. 546, Dos. 1 - 15, F. 4 2 ve -
1 - 23 - 24.
Cumhurbaşkanlık:! Arşivi No. III - 6, Dos. 17, F. 10.
1.592 adet sahra obüs mermisi

50,239 adet kudretli dağ top mermisi
176 adet çabuk ateşli sahra top mermisi
2,846 adet çabuk ateşli dağ top mermisi
7.465 sandık piyade tüfek mermisi [1]
60 sandık bomba
146 adet uçak bombası
Birinci ve İkinci İnönü Muharebelerinde sarfedUen piyade ve topçu
cephanesi şöyle idi :
Piyade cephanesi : 4.002 sandık
Topçu cephanesi : 49.728 atım
Sandıklarda çeşitli piyade mermisi ve belgede de sandık yazılı olduğundan

adet verilememiştir.
YEDİNCİ BÖLÜM
KÜTAHYA - ESKİŞEHİR MUHAREBELERİ VE BU DÖNEMDE
(15 Nisan - 25 Temmuz 1921)
A. KÜTAHYA - ESKİŞEHİR MUHAREBELERİ:

1. Genel:
Yeni kurulmakta olan Türk Ordusunun, ilk kez büyük birliklerle gir
diği bu muharebeler Türkler için pek büyük bir önem taşunaktaydı.
Özellikle Yunan kuvvetlerinin Türk güney kanadım kuşatmak üzere
çok üstün kuvvetlerle yaptığı taarrtizlarda Türk Ordusımun, Yunan ordu-
suyle arada büyük bir mesafe bırakıp, Eskişehir gibi hayatî bir merkezi
boşaltarak Sakarya gerisine kadar çekilmesi de ayn bir önemi haizdi.
Bu yenilgiden alman dersler Türk ulusu ve ordusunun yeniden hazır
lanması ve topyekûn seferber olması ihtiyacım ortaya koymuştu.
Yunan ordusunun, İkinci İnönü Muharebesinin açışım çıkarmak ve
harp hedeflerine ulaşmak üzere, yeniden taarruz edeceğim Genelkurmay
Başkanlığı hesaba katmıştı. Böyle bir taarrüzu karşılamak üzere. Batı Cep
hesini kısmen yeni kurulan ve kısmen başka cephelerden getirilen birlikler
le pekiştirerek tümen sayısını yirmiye çıkarmaya çalışmıştı (16 piyade tü
meni, 4 süvari tümeni ve 2 süvari tugajn).
Öte yandan. Büyük Millet Meclisi Hükümetinin durumu, çeşitli siyasî
ve iç sebeplerle ve maddî koşullar nedeniyle bir genel seferberlik ilâmna
imkân bulunamadığından, birliklerin kadro ihtiyaçları tamamlanamamış,
bu yüzden yine Yunanlılara bir üstünlük elde edilememiş, bir eşitlik bile
sağlanamamıştı.
8 temmuz 1921 gününden sonraki günlerde Yunanlıların ileri harekâta
geçmesiyle bir muharebeler silsilesini teşkil eden Kütahya ve bunun deva
mı olan Eskişehir muharebeleri meydana gelmişti.
2. Türk ve Yunan Kuvvetleri--

Türk Silahlı Kuvvetleri Teşkilâtı []] :
Kütahya muharebesinden önceki dönemde, yine klasik anlamda ordu
ve kolordu teşkilâtı kurulamamış; ancak, 5 mayıs 1921’den sonra Batı ha-
[1] Ayrıntılı bilgi için bkz. T. C. Gnkur. Harp Tarihi Dairesi Bşk. lığı Türk
İstiklâl Harbi C. II, Kısım 3, Ankara, Gnkur. Basımevi, 1966.
rekât alanında, Güney Cephesi Komutanlığı kaldırılarak bütün kuvvetler

Batı Cephesi Komutanlığı kuruluşuna verilmiş; iki ve daha fazla tümen
lerden kolordu yetkisinde grup komutanlıkları teşkü edilmişti.
Bu tarihlerde, Başkomutanlık kurulmadığı için bu yetki Büyük Millet
Meclisinin elinde bulünuyordu. Meclisin askerî harekâtı sevk ve idarede
yürütme organı Genelkurmay Başkanlığı idi.
Genel olarak, tümen dahil, daha aşağı birlikler için üçlü teşkilât esas
kabul edilmişti.
Topçu Teşkilâtı:
Topçu teşkilâtında da üçlü sistem kabul edümiş, ancak elde ihtiyacı
karşılayacak kadar top bulunmayışından, bu sistem tam olarak uygula
namamıştı. Bu nedenle, tümen topçu alayları iki taburlu teşkil edilmiş bu
lunuyordu ve taburlann üç bataryah olmasına çalışılıyordu. Bu birlikler
den başka, tümen kuruluşunda istihkâm bölüğü, muhabere takımı, süvari
keşif bölüğü, sıhhiye bölüğü ile ulaştırma kolu, ekmekçi takımı ve bando
vardı.
Böylece, piyade tümenlerinin üç piyade alayı, bir hücum taburu bir
topçu alayı, bir süvari ve bir istihkâm bölüğü, bir muhabere takımı, bir
sıhhiye bölüğü ile bir ulaştırma kolu, bir ekmekçi takımı ve bandodan ku
rulu olması prensibi kabul edilerek bu prensibin uygulanmasına çalışılı
yordu.
Birliklerin bu sıralarda kadro ihtiyaçları pek fazlaydı. Bütün olanak
lara başvurularak kadro noksanlanmn ikmali için üstün bir çaba harca
nıyordu.
Kuruluş:
İkinci İnönü Muharebesinden sonra (1 mayıs 1921) Türk Kara Kuv
vetleri Genelkurmay Başkanlığına bağlı Doğu, Batı ve Güney Cephesi Ko
mutanlıkları; Merkez Ordusu Komutanlığı, Elcezire Cephesi Komutanlığı,
2 nci Kolordu Komutanlığı ile Kastamonu' ve Havalisi Komutanlığı, Mü-
rettep Kolordu Komutanlığı ve tümen yetkisinde Ankara Komutanlığı,
Adana Bölge Komutanlığı, Genelkurmay Başkanlığı emrinde 3 ncü Kafkas,
15 nci ve 41 nci Piyade Tümenlerinden kurulu bulunuyordu.
Bunların tümü 20 piyade tümeni, dört süvari tümeni, üç süvari tugayı
idi.
Batı Cephesindeki kuvvetlerin genel mevcudu: 6.327 subay, 119.193 er,
60.103 tüfek, 437 ağır makineli tüfek, 256 hafif makineli tüfek, 4.227 kıhç
ve 165 toptu.
KÜTAHYA, ESKİŞEHİR MUHAREBELERİ DÖNEMİNDE İDARİ FAALİYETLER 3C3
Yunan Kuvvetloıi
Anadolu’daki Yunan Küçük Asya Ordusu, üç kolordu ile Kuzey ve
Güney Tümenler Grubu (10 piyade tümeni), bir bağımsız piyade tümeni,
bir bağımsız süvari tugayı, yedi bağımsız piyade alayı ve ordu muharip
ve lojistik destek birliklerinden teşkil edilmişti.
3. Muharebenin Cereyan Tarzı:
Yunanlılar, İnönü - Kütahya - Döğer mevziini tutmuş olan Türk kuv
vetlerini güney kanattan kuşatmak üzere harekâta başladılar. Böylece,
Yunan asıl taarruz kolu Seyitgazi istikametinde ilerleyerek Türk asıl kuv
vetlerinin gerisine düşmek suretiyle, elverişsiz bir durumda kuvvetlerimizi
muharebeye zorlamak amacım gütmüştü.
Yunan 3 ncü Kolordusunun, Bursa - Tavşanlı - Kütahya istikametinde
ki ileri hareketi 8 temmuz 1921’de başladı. 1 nci ve 2 nci Kolorduların
Kütahya - Nasuhçal mevzilerimize yönelttiği kesin sonuçlu taarruz ise,
14 -18 temmuz 1921 günleri pek şiddetli olmuştur. Döğer ve Çekürler ke
simindeki muharebelerde Yunanlıların üstünlüğü açık olarak belli olunca,
bu kesimde kesin sonuçlu muharebenin sürdürülmesi uygun bulımmaya-
rak mevziî muharebeler verilmek suretiyle düşmamn oyalanmasına ve ka
yıplar verdirilmesine çalışılmıştı.
Yunanlıların Döğer civarından Seyitgazi istikametine, sol yan ve ge
rilerimize yönelttiği şiddetli ve sürekli taarruzlar, yapılan karşı taarruz
larla durduruldu.
Bu sırada cephe durumu ile yakmdan ilgilenen Büyük Millet Meclisi
Başkanı Mustafa Kemal, Ankara’dan hareketle 18 temmuzda Batı Cephesi
karargâhına İsmet Paşa’mn yanına geldi. Burada durumu yakmdan ince
ledikten ve Batı Cephesi birliklerini Eskişehir ve güneyinde topladıktan
sonra: “Birliklerin takviyesi, tensiki ve düzenlenmesi için, düşman ordu
su ile araya mümkün olduğu kadar büyük bir mesafe konması, bunun için
Sakarya doğusUna çekilmenin uygun olacağı” direktifini verdi.
Böylece, Batı Cephesi birlikleri, 18 temmuz 1921 akşamı Eskişehir
doğusu - Seyitgazi hattına çekildi. Bu çekilişte, düşmamn takipte gösterdi
ği yavaşlık ve duraksama bütün birliklerimizin çekilmesi imkânını vermiş
ti. Bu suretle Kütahya muharebesi denilen bu muharebe sona ermişti.
Düşman ileri hareketine devam ederek 20/21 temmuzda bütün cep
hede birliklerimizle temasa geldi, 20 temmuz akşam durumuna göre iki
Yunan tümeni kuzeye ilerleyerek Eskişehir ve güneyi kesimine yanaşmış,
böylece, Eskişehir bölgesinde kuzeydekilerle birlikte beş tümen toplanmış
buruhuyordu. Bu duruma göre düşman cephesinin orta kesiminde bir boş
3C4 TÜRK İSTİKLÂL HARBİ İDARİ FAALİYETLERİ
luk meydana gelmiş ve bizim için pek uygun bir durum hasıl olmuştu. Bu
durumdan faydalamlarak Eskişehir bölgesinde toplanmış bulunan beş tü-
menlik düşman kuvvetine bir taarruz yapılması mümkün ve pek uygun
olacaktı. Cephe Komutanlığınca toplanan dokuz tümenle Eskişehir isti
kametinde düşünülen bu taarıttz 21 temmuzda yapıldı.
Taarruz, Uk saatlerde başanh olmuşsa da, baskına uğramanm verdiği
şaşkınlıktan sıyrılan düşman toparlanarak Türk taaruzunü durdurdu. Ak
şama kadar süren muharebelerde Batı Cephesi birlikleri birçok dalgalan
malardan sonra mevzilerini elde tutabüdiler. Ancak, güney kanat açığından
ilerleyen bir Yunan kuvvetinin cephenin yan ve gerilerine etkili olması,
aym zamanda merkezdeki birliklerle güneydeki birlikler arasındaki boşlu
ğa doğru diğer bir düşman kuvvetinin ilerlemesi üzerine, meydana gelen bu
tehlikeli durum karşısında geri çekilme zor'tüıda kalındı.
Bunun üzerine, Batı Cephesi Komutanının Genelkurmay Başkanlığına
yaptığı çekilme hakkmdaki önerisi uygun görüldü. Düşman karşısında ye
teri kadar örtme ve emniyet birlikleri bırakılarak, Batı Cephesi asıl birlik
leri ile Sakarya doğusuna alındı. Böylece, Yunan ordusu ile aradaki mesa
fe büyük ölçüde açılarak zaman kazanıldı. Bu zaman içinde düzenlenmek,
orduyu yeniden takviye ve tensik etmek için olanak sağlanacaktı.
21 temmuz 1921’de başlayan Eskişehir Muharebesi Batı Cephesi bir
liklerinin Sakarya gerisine çekümesi ile (25 temmuz 1921) sona ermişti.
Bu muharebeler sonunda Eskişehir, Kütahya, Afyonkarahisar gibi
büyük ve stratejik önemi bulunan şehirlerin elden çıkması harp gücünün
azalmasına sebep olmuş ve yurtta büyük bir moral kırıklığına yol açmıştı.
Bu durum, Türkiye Büyük Millet Meclisinde de etkisini göstermiş; Meclis
içinde birçok kaynaşma ve sert tartışmalar olmuştu. Bu sebeple Türk is
tiklâl Harbi en tehlikeh bir dönemine gelmişti.
Aslında Yunanlılar, bu kez de iki kat silah üstünlüklerine rağmen,
Türk Ordusunu kesin sonuçlu bir meydan muharebesine zorlayıp yeneme
mişler ve isteklerine boyun eğdirememişlerdi.
Kütahya, Eskişehir muharebelerinin kaybedilmesi dış siyasî durumu
muza pek etkili olmamış; yalnız Fransızlar duraksar bir durum alarak
yapılmakta olan görüşmelere bir süre ara vermişlerdi.
B. KÜTAHYA - ESKİŞEHİR MUHAREBELERİ DÖNEMİNDE

İDARÎ FAALİYETLER:
İnönü muharebelerinden muzaffer çıkan Batı Cephesi Komutanlığı ba
şarısının devamım sürdürmek üzere yeni teşkil edilen birliklerle güçlendi-
KÜTAHYA, ESKİŞEHİR MUHAREBELERİ DÖNEMİNDE İDARÎ FAALİYETLER 305
rilirken diğer taraftan da silah ve cephane ikmalini yapmak zonmluğun-

daydı. İstanbul’dan kaçırılan, Doğu Cephesinden getirtilen ve Rusların da
yardımda bulunduğu bu dönemde, Elcezire Cephesinden de silah ve cepha
ne getirtilmesine devam ediliyordu.
Elcezire Cephesinden gelecek silah ve cephaneler iki tertip halinde ha
zırlanıyor, bu tertiplere (A) ve (B) tertibi adı verilerek Batıya gönderili
yordu. Bunlardan [1]:
(A) Tertibi:
Cinsi Miktarı
Çabuk ateşli sahra top mermisi 3.304 atım
Kudretli dağ top mermisi 2.800 atım
Rus piyade tüfeği 1.125 adet
Küçük çaplı mavzer tüfeği 1.219 adet
Rus piyade cephanesi 1.321 sandık
Büyük çaplı mavzer piyade cephanesi 1.681 sandık
(B) Tertibi:
105 mm, lik obüs mermisi 2.408 atım
Çabuk ateşli sahra top mermisi 2.940 atım
Elcezire Cephesi Komutanlığınm Kütahya Eskişehir muharebeleri
döneminde çeşitli yerlere gönderdiği silah ve cephane şöyle idi:
Cinsi M. S. adına 2. Kor. adına Yollandığı gün
Mekanizmalı Rus tüfeği 365 Haziran 1921
Mekanizmalı Alman tüfeği 168 Haziran 1921
Mekanizmasız Alman tüfeği 382 Haziran 1921
Mekanizmalı Paraguay tüfeği 76 Haziran 1921
Muaddel martin kasaturası — 161 Haziran 1921
Küçük çaplı mavzer mermisi — 56 sandık Haziran 1921
Kudretli dağ top mermisi 1.885 453 Haz. - Tem. 1921
77 mm. lik uçaksavar mermisi 1.551 May. - Haz. 1921
105 m-m. lik obüs mermisi 340 Haziran 1921
Tüfekçiyef el bombası — 100 Haz. - Tem. 1921

Doğu Cephesinin Batı’ya yaptığı silah ve cephane yardımları İnönü
muharebelerinden sonra da devam etmişti. Bu güne kadar yapılan gönder
melerde edinilen tecrübelere göre tertiplerde bazı değişiklikler yapılmıştı.
a. (A) Teüihine Alman ve Yola Çıkarılan Cephaneler [J] ;

Doğu Cephesinden tertip edilen cephaneden 30.000 atrnı sahra top
mermisi (A) tertibine alınmış, bunlardan yansı denizyolu ile Trabzon’a,
diğer yansı da karayolu' ile Sivas’a gönderilecekti. Denizden yollanacaklar
için emir verilmişti. Aynca, 10.752 adet bomba da (A) tertibine alınmış ve
İnebolu’ya gitmek üzere yola çıkarılmıştı.
b. Genelkurmay Başkanlığı İle Millî Savunma Bakanlığını Silah ve
Cephane Gönderme ve Uygulamaları Hakkındaki Emirleri: ,
Mayıs 1921 ayma kadar 1.602 sandık Osmanh piyade cephanesi, 1.500
atım Rus dağ top mermisi, 3.100 atım çabuk ateşli sahra top mermisi, altı
mantelli top ile 6.000 mermisi ve 8 ağır makineli tüfek gönderdiği, bu
miktarlar az görülerek önümüzdeki günlerde düşmamn. Batı Cephesiyle,
Refet Paşa komutasındaki Güney Cephesine taarruzunu geniş ölçüde tek
rarlayacağı olasılığına karşı yollamalann çabuklaştıniması bildirümişti.
Aynca, (A) ve (B) tertiplerinde de şu değişikliklerin yapılması iste
niyordu. Öncelikle kudretli dağ, çabuk ateşli sahra top mermisiyle, Fran
sız, İngiliz, OsmanlI piyade cephaneleri, bombalar ve İngiliz piyade tüfek
lerinin muharebelerde kullanılmak üzere yola çıkanimasma hız verilme
si, (A) tertibinin deniz ve (B) tertibinin de karayoluyle gönderilmesi em
redildi.
Bu emirlere uyularak mayıs 1921 başına kadar (A) tertibinden İne
bolu’ya 74 ton silah ve cephane gönderilmişti. Geriye kalan 750 ton daha
(A) tertibinden sUah ve cephane ile 750 ton (B) tertibinden silah ve cep
hane kalmıştı. Her iki tertip silah ve cephanenin bir an önce gönderilme
si Doğu Cephesi Komutanlığı ile Doğu Cephesi Nakliyat Müfettişliğine
ve Sivas Menzil Müfettişliğine defalarca emir verilmişti. Cephe komutan
lığı ile her iki müfettişlik, ellerinde mevcut imkânları kullanarak yollama
lara gereği kadar önem vermişlerdi.
c. Doğu Cephesinden Batıya
Tertip Edilen Silah ve Cephanenin
Mayıs 1921 Tarihindeki Durumu 121 :
Cinsi Miktarı
Küçük çaplı mavzer tüfeği 1.001 adet
Berdanga tüfeği 4.104 adet
Çeşitli mekanizmasız mavzer tüfeği 1.866 adet
IngUiz tüfeği 1.960 adet
KÜTAHYA, ESKİŞEHİR MUHAREBELERİ DÖNEMİNDE İDARİ FAALİYETLER 307
Cinsi ıM i k t a r 1
Muaddel martin tüfeği 2.300 adet
Fransız piyade cephanesi 9.567 sandık
Rus piyade cephanesi 1.606 sandık
Küçük çaplı mavzer cephanesi —
İngiliz piyade cephanesi 4.000 sandık
Top 30 adet
Şinayder topu 1 adet
Rus dağ topu 1 adet
Krup topu 1 adet
Mantelli topu 6 adet
Rus dağ top mermisi 20.000 atrnı
Osmanh dağ top mermisi 8.000 atrnı
Sahra top mermisi 3.000 atım
Rus sahra top mermisi 6.500 atım
Mantelli top mermisi 6.000 atım
Rus dağ top mermisi 5 atım
Mantelli hartucu 4.200 adet
1921 senesinin mayıs ayı içinde Batı Cephesinin harcamaları çok ol-
dağnndan, silah ve cephaneye de ihtiyacı fazla idi. Diğer taraftan Yunan
ordusunun büyük çapta taarruza hazırlandığı çeşitli kaynaklardan haber
alınmıştı. Bu nedenle, Batı Cephesinin silah ve cephaneye ve hele sahra
top mermisine fazlaca ihtiyacı vardı. Bu cephaneye öncelik verilmek ko
şulu ile Batı’ya tertip edilen silah ve cephanelerin daha önce planlandığı
üzere gönderilmesi Genelkurmay Başkanlığı tarafından istenmekteydi.
Bu emirlere uyarak Doğu Cephesi Komutanlığı 25 mayıs 1921’de Ge
nelkurmay Başkanlığına şu bilgileri vermişti [1]:
Batı’ya tertip edilen 10.000 atım çabuk ateşli Rus sahra top mermisi
Erzurum’dan Karabıyık’a yollanmış, 3.000 atımın da Erzurum yolunda bu
lunduğu, yeniden tertip edilen 7.000 atım çabuk ateşli sahra mermisinden
1.666 atımı Trabzon’dan inebolu’ya yola çıkanimıştı. 5.340 atım Osmanh
mermisinin de diğerlerinden önce Trabzon’a yollanmak üzere Karabıyık’a
sevkedildiği bildirilmişti.
Millî Savunma Bakanlığının en önemli ikmal kaynağı Doğu Cephesiy
di. Fakat taşıma araçlarının yetersizliği ve para tedarikinde çekilen zor
luklar yollamalan büyük ölçüde etkUiyordu. Örneğin:
Harp Tarihi Arşivi No. 1/4336, Dip. 17, G. 2, Kis. 1000, Dos. 43, F. 32 - 1, 2.
308
Yollanacak silah ve cephane için Erzurum ilinden 16.000 lira alınma

sı emredildiği halde, bu paranın tamamı alınamamıştı. Halbuki, bu gün
lerde hiç olmazsa 30.000 lira kadar paraya ihtiyaç vardı. Bu açığı kapat
mak üzere mirî ve halk araçlarından faydalanıldığı halde aynca tümen
lerin kadrolannda bulunan araçlardan lO’ar araba da alınarak yollama iş
lerinde küllamimıştı.
d. Doğu Cephesinden Trabzon'a Gelen Silah ve Cephane ül ;
Trabzon Deniz Nakliyat ve İskele Komutanlığı 10 haziran 1921 günü
ne kadar Doğu Cephesinden Trabzon’a (A) tertibi 1.740 sandık İngiliz pi
yade cephanesi, 1.078 İngiliz piyade tüfeği, 741 kasatura, 34 sandık Fran
sız piyade cephanesi, 2.200 sandık Osmanlı mavzer cephanesi 10 adet Al
man makineli tüfeği, 116 sandık sağlık malzemesi, 6 mantelli top ile buna
ait 6.000 adet mermisi, 32 atım şinayder top mermisi, 176 sandık Rüs
el bombası ile kazma, kürek ve balta gibi gereçlerin geldiğini bildirmişti.
Bu tarihlerde Karadeniz’deki düşman harp gemilerinin devamlı faali
yetleri deniz ulaştırmasını aksatmakta ve hatta tehlikeli bir duruma sok
maktaydı. Bu nedenle, bir müddet için Doğu Cephesinden Batı’ya yapılan
yollamaların Karabıyık’tan Sivas’a yöneltilmesi ve Karabıyık doğusunda
bulunan silah ve cephanenin de eskisi gibi Trabzon’a yollanmasını, Kara-
bıyık’tan batıya geçmiş olanların Sivas üzerinden yollarına devam etme
si Sevkıyat ve Nakliyat Genel Müdürlüğü tarafından emredilmişti.
7 temmuz 1921 tarihinde de her türlü tehlike göz önüne alınarak de
niz yollamalanna gereken hızın verilmesi istenmişti.
Haziran 1921 ayının son günlerinde Doğu Cephesinden karayolu ile
gönderilen silah ve cephane durumü da şöyleydi [2]:
Karabıyık’tan Erzincan’a yollanılan 1.848 atım Osmanh sahra mer
misi, 2.104 atım Rus dağ top mermisi, 2.176 atım Osmanh dağ top mermisi,
1.800 muaddel martin, 176 berdanga Rus tüfeği, 400 sandık büyük çaplı
mavzer cephanesi, 808 sandık Fransız piyade cephanesi, 1.592 sandık Rus
piyade cephanesiydi.
560 atım Rus dağ top mermisiyle 904 atım Osmanh dağ top mermisi
de Erzincan’dan Refahiye’ye gönderilmiş diğerleri de gönderilmekteydi.
Buna göre, temmuz 1921 ayı ortalarına kadar A, B, C, tertiplerin
den Doğu’dan Batı’ya gönderilen silah ve cephaneyle gönderilmeğe hazırla-
nanlar şöyleydi.
[2] Harp Tarihi Arşivi No. 1/4336, Dip. 17, G. 2, Kis. 1002, Dos. 54, F. 29 -1.
Yolda Bulunanlar:
Sarıkamış’ta:
200 sandık döküm halinde Fransız piyade cephanesi.
Karabıyık’ta:
1.013 adet şarjör.
1.000 sandık Fransız piyade mermisi.
844 sandık berdanga Rus piyade cephanesi.
Aşkale’de:
700 sandık çeşith cephane.
Bayburt’ta:
450 atım Rus sahra top mermisi.
2.000 sandık Fransız piyade mermisi.
104 adet berdanga tüfeği.
Gümüşhane’de:
1.548 atım Osmanlı sahra top mermisi.
5.164 atım Osmanlı dağ top mermisi.
10.174 atım Osmanlı sahra mermisi.
840 atım kudretli dağ top mermisi.
2.285 sandık Ingüiz piyade cephanesi
678 sandık Fransız piyade cephanesi.
163 sandık bomba.
11 sandık Fransız şarjörü.
Erzincan’da:
123 adet Rus berdanga tüfeği.
idi.
1.001 adet büyük çaph mavzer tüfeği, 3.815 adet Rus berdanga tüfeği,
306 adet martin tüfeği de Erzurum’da olup her üç tertipten geriye kztIan
süah ve cephane de tamamen Trabzon, Alucra ve Refahiye’ye yollanmıştı.
Genel olarak Kütahya - Eskişehir muharebeleri döneminde deniz ve
karayoluyle Batı’ya gönderilen süah ve cephane şöyle idi:
Denizyolu üe gönderilen malzemenin miktan, cinsi ve yollandığı ta
rihler:
1.997 adet İngiliz piyade tüfeği (7-29may. 1921).
400 adet Mavzer tüfeği (13 haz. 1921).
803 adet İngiliz kasaturası (7 may. - 23 haz. 1921).
8 adet Ağır makineli tüfek (1 may. 1921).
3'! o TÜRK İSTİKUÂL HARBİ İDARÎ FAALİYETLERİ
32 adet Çeşitli top (1 may. - 28 haz. 1921).

6 adet Mantelli, 150 mm. lik top kaması (13 haz.-22 tem. 1921).
1.740 sandık İngiliz piyade cephanesi (10 may. - 6 haz. 1921).
1.600 sandık Osmanlı mavzer cephanesi (1 may. 1921).
658 sandık Üçlü Fransız piyade cephanesi (6 haz. - 22 tem. 1921).
14.105 atım Rus sahra top mermisi (1 may. - 15 haz. 1921).
2.749 atım Kudretli dağ top mermisi (29 may. - 11 tem. 1921).
1.388 atım Osmanh sahra top mermisi (13 haz. -17 tem. 1921).
1.040 atım Osmanlı dağ top mermisi (13 haz. - 16 tem. 1921).
9.000 atım Çeşitli mantelli mermisi (13 haz. 1921).
17.511 adet Çeşitli top hartucu (13 haz. - 22 tem. 1921).
10 sandık Fünye (22 tem. 1921).
100.000 adet Harp paketi (3 may. 1921).
116 sandık Sağlık malzemesi (10 haz. 1921).
58 kg. Dumansız barut (29 haz. 1921).
Karayolu ile gönderilen malzemenin miktan, cinsi ve yollandığı tarih

ler ise şöyleydi:
174 adet Rus berdanga tüfeği (20 - 23 haz. 1921).
1.000 adet Muaddel martin tüfeği (29 haz. - 20 tem. 1921).
171 adet Berdanga kasaturası (20 - 23 haz. 1921).
2 adet Şinayder ve Rüs topu (7 mayıs 1921).
18 adet Mantelli top kaması (20 - 23 haz. 1921).
18 adet Mantelli top nişangâhı (20-23 haz. 1921).
84 sandık İngiliz piyade cephanesi (20 - 23 haz. 1923).
453 sandık Büyük çaph mavzer cephanesi (29 haz. 1921).
2.679 sandık Üçlü Fransız piyade cephanesi (15 may. - 20 haz. 1921)
925 sandık Rus beşli piyade cephanesi (29 haz. - 20 tem. 1921).
4.574 atım Kudretli dağ top mermisi (1 may. - 21 tem. 1921).
1.234 atım Rus dağ top mermisi (20 - 29 haz. 1921).
2.724 atım Osmanlı sahra top mermisi (20-29 haz. 1921).
12.060 atun Osmanlı dağ top mermisi (15-29 haz. 1921).
720 adet 10,5’luk İngiliz hartucu (20-23 haz. 1921).
5.300 adet Portatif kürek (4 - 24 tem. 1921).
7.980 adet Kürek (20-23 tem. 1921).
216 kangal Dikenli tel (4-24 tem. 1921).
Sonuç:
Anadolu Hükümetinin Batı’da Yunanlılarla giriştiği muharebeler de
vam etmekteydi. Bugüne kadar dışardan henüz olumlu bir yardım görme
miş, ancak iç kaynaklardan yararlamimıştır. Bunlardan en güvenilir kay
nak da Doğu Cephesinden yapılan silah ve cephane yardımıydı. Buradan
yapılan ikmal, deniz ve karadan olmak üzere iki koldan yürütülmekte ve
A, B, C gibi tertiplerle ikmal yapılmaktaydı. Yollamalann düzenli bir
şekilde Batı’ya aktaniması için Doğu Cephesi emrinde bir de nakliyat mü
fettişliği kurulmuştu. Buna rağmen, Karadeniz’de düşman donanmasının
zaman zaman faaliyet göstermesi, büyük ölçüde hizmeti durdurmakta, ka
radan yapılan yollamalarda da taşıma araçlannın kifayetsİ2diği taşıma
ücreti olarak para bulunamaması nedeniyle bu dönemde istenilen yardım
sağlanamamıştı.
3. İstanbul’dan Kaçırılan Silalı, Cephane ve Gereçler:

Daha önce açıklandığı üzere İstanbul ve civarında Felâh Grubu tara
fından kaçırılan silah, cephane ve diğer askerî gereçlerden Kütahya - Eski
şehir muharebeleri döneminde Anadolu iskele ve limanlarına gönderilmiş
olan miktarlar aşağıya çıkarılmıştır:
Adet
148
M i k t a r 1
Sandık Metre
Cinsi
Piyade tüfeği
1
5 Hafif makineli tüfek
10 Ağır makineli tüfek
2.279 Tüfek namlusu
8.511 Tüfek parçaları
200 Aydınlatma tabancası
222 Ağır Mt. yedek namlusu
13 Ağır Mt. doldunna aleti
38 Ağır Mt. cephane kutusu ,
1.128 5.000 Ağır Mt. cephane şeridi
140 Ağır Mt. irca yayı
1.100 299 Ağır Mt. malzemesi
1.350.000 9.172 Piyade fişeği
17.000 Aydınlatma fişeği
20 Pişek kapsülü
I 31.080 El bombası |
4.650 Bomba tapası

2.000.000 80 Bomba kapsülü
63 Uçak bombası
1.049 23 Uçak bombası tapa ve kapsülü
1.051 Kasatura
240 Çelik başlık
11.110 132 7,5’luk sahra ve dağ mermisi
1.270 Mantelli top mermisi
4.006 Çeşitli mermi
360 Çeşitli hartuç
9.300 Çeşitli tapa
6 Top kaması
150 Müsademe iğnesi
533 Çeşitli top parçası
20 Nişan dairesi
1 Batarya dürbünü
4 1 Top dürbünü
50 Mantelli nişangâhı
15 Top nişangâhı
20 Zaviye ölçme aleti
2.200 Mermi kapsülü
566 Tel makası
3 Tahrip kalıbı
100 Tahrip çantası
2 Artezyen kuyu takımı
720 Telefon
276 Hat muayene telefonu
37 Baş telefon
118 Çeşitli santral
122 Telefon parçaları
20 Telsiz telgraf
11 Pırıldak
46.144 Palaska
46.090 Kütüklük
15.026 Süngülük
10.300 77 Balya Arka çantası
8.000 Peksimet torbası
15.000 Matra
10.000 Potin
31.000 Çank
36 Dikiş makinesi
82 Eyer takum
154 Tevhit semeri
376 Araba ve nakliyat koşum takımı
376 Belleme ve çul
9 Saraç makinesi
6.700 Portatif çadır
55 45 Balya Büyük çadır
13 PuSuia
197 73 Çeşitli tezgâh
448 87 Tezgâh ve yedek parçalan
177 P., topçu. Mu miz. ve tezgâh
644 76 Balya Mühimmat, eyer, dürbün, top ve
tüfek parçası
2.697 km. Sahra kablosu 282 Kangal
282 km. Muhabere kablosu
3.000 kg. Kösele
10.500 kg. Uçak benzini
4. Sovyet Rusya’dan Alınan Silah ve Cephaneler:

Batı Cephesinin nisan 1921 ayı içinde daha çok sahra ve kudretli dağ
top mermilerine çok ihtiyacı vardı. Bu nedenle, gerek Doğu Cephesin
den ve gerekse Elcezire Cephesinden bu cins mermilerin bir an önce ge
tirtilmesine çalışılıyordu [1].
Diğer taraftan, Sovyet Rusya’dan da yedek olarak Rus sahra ve dağ
top mermileri temin edildiği takdirde, az bir torna ile kullanılabilecek du
ruma getirilmiş olacağı düşüncesiyle Genelkuımay Başkanlığınca bu ihtiya
cın giderilmesi için Türk Dışişleri Bakanlığının aracı olması ve Sovyet Rus
ya’dan istenmesi rica edilmişti. Genelkurmay Başkanlığının bu isteği ye
rine getirildi. Ancak, Ruslar da silah ve cephane bakımından sıkıntı için
de olduklarından daha önce vaat edilenlerden başka veremeyeceklerini bil
dirmişlerdi [2].
Ruslar Moskova antlaşmasını imzaladıktan sonra gizlice yollamaya
başlayacaklan silah, cephane ve harp gereçlerini şimdilik Tuapse - Tiflis
yolu ile yapacaklarını kararlaştırdıkları, bu silah ve cephanenin büyük bir
[1] Harp Tarihi Arşivi No. 1/4282, Dip. 12, G. 3, Kis. 721, Dos. 29, F. 20, 20 - 1.
Harp Tarihi Arşivi No. 1/4300, Dip. 17, G. 2, Kis. 996, Dos. 24, F. 1 - 116,
1 - 158.
kısmının Kafkas askerî bölgesinden verileceği, bir plan içinde hazırlanıp

yollanmasına Kızılordular Başkomiseri Gürcü Mösyö Orjenikidze (Omei-
gıdre) ’nin memur edildiği ve Rus Dışişleri Halk Komiseri Mösyö Çiçerin’in
kendilerine gerekli yönergeyi verdiği, Türk Dışişleri Bakanlığı tarafından
Genelkurmay Başkanlığına bildirilmişti.
Moskova Büyük Elçimiz General Ali Fuat Cebesoy da ikmal işleri ile
Hüsamettin Bey’i görevlendirmişti.
Buna göre, Rusların en son Türkiye’ye vereceği silah ve cephane sayı
lan şöyle idi:
12.000 Rus, 9.200 Avusturya, 3.300 Alman, 6.000 İngiliz piyade tüfe
ği, 217 ağır makineli tüfek ile 65 çeşitli top, 12.000 Rus, 9.000 Avusturya,
3.300 Alman, 6.000 sandık İngiliz piyade cephanesi ile 39.000 atım çeşitli top
mermisi idi.
Bunlardan, silah ve cephaneler Tuapse limamna gelmiş olanlarla,
Trabzon’a yollanan ve Trabzon’dan Samsun, İnebolu limanlanna kadar gön
derilen silah ve cephane sa3ulan şöyle idi:
Tuapse limanına gelenler:
Miktarı Cinsi
2.480 adet Rus piyade tüfeği ve süngüsü

9.200 adet A-Vusturya tüfeği
3.300 adet Alman tüfeği
1.951 sandık Rus piyade cephanesi
7.441 sandık Avusturya piyade cephanesi
3.252 sandık Alman piyade cephanesi
5.000 sandık İngiliz piyade cephanesi
4.160 sandık Makineli tüfek cephanesi
65 adet Çeşitli top (8’i küçük çaplı)
3.900 atım Çeşitli top cephanesi
Trabzon’a gelenler:
Miktan Cinsi
9.520 adet Rus piyade tüfeği

85 adet Çeşitli ağır makineli tüfek
222 sandık Avusturya piyade cephanesi
148 sandık Alman piyade cephanesi
23.600 kg. Benzin
Trabzon’a gelmiş olan silah ve cephanelerin bir kısmı 26 - 29 mayıs

1921 tarihinde Samsun ve İnebolu’ya gönderilmişti.
30 mayıs 1921 günü Hopa’da bulü'nan Batum konsolosumuzun verdiği
bilgiye göre [1]:
Batum’a 34 vagonla 22 adet top ve cephanesinin geldiği bildirildi.
Bunlan almak üzere bir römork ile üç yelkenli Batum’a gönderildi ise de
toplar bırakılarak ancak cephaneler Türkiye’ye getirildi. Toplar da bir müd
det sonra gönderilecek Şahin vapuru ile aldırılacaktı.
Fakat, haziran ayı içinde Karadeniz’de düşman harp gemilerinin faali
yetleri artmış olduğundan, denizden yollamalara ara verilmişti. Deniz kıyı
sında bulunan bütün silah ve cephane Maçka - Trabzon arasına taşınmış,
gaz ve benzinler de yeraltı depolanna kaldırılmıştı. Batum’dan gelecek
silah ve cephane ancak Rize’ye boşaltılacaktı.
Batum’dan taşınacak harp gereçlerinin taşıma ücreti olan 30.000 lira
Batum konsolosluğuna gönderilmişti.
Rusya’dan gelecek ve Türkiye’ye teslim edilecek silah ve cephaneler
için Sovyet Rusya Hükümeti temmuz 1921 ayından itibaren şöyle bir tedbir
almıştı [2]:
Batum’da bir kurül teşkil edilecek, bu kurulca, Batum’a gelen harp
gereçleri Türkiye’nin Batum konsolosluğuna veya onun göstereceği bir me
mura tutanak karşılığı teslim edilecekti. Gereçler Trabzon’a geldiği zaman,
kurumdan bir üye de bulunacak, teslim işinden sonra Kafkas Ordusu ka
rargâhına buradan almış olduğu tutanaklar götürülecek.
Böylece Batum, bir yollama merkezi olacağından, çalışkan ve becerikli
iki subayla 20 er Doğul Cephesinden verilecek yeteri kadar ödenek de ge
rekli makamlardan verilmek üzere konsolosluk emrine gönderilmişti.
Öte yandan, Batum - Trabzon arasında çalışacak deniz taşıt araçları
na Türkiye Hükümeti tarafından birer belge verilecekti.
Kütahya - Eskişehir muharebeleri döneminde Rusya’dan yollanan si
lah, cephane ve gereçler şöyle idi:
Miktarı Cinsi Yollandığı Tarih
11.920 adet Rus piyade tüfeği 22 - 30 may. 1921
9.520 adet Rus piyade süngüsü 22 - 30 may. 1921
[1] Harp Tarihi Arşivi No. 1/4300, Dip. 17, G. 2, Kis. 996, Dos. 24, F. 1 - 92,
1 - 103.
[2] Harp Tarihi Arşivi No. 1/4300, Dip. 17, G. 2, Kis. 996, Dos. 24, F. 1 - 66 ve 67.
Miktan Cinsi Yollandığı Tarih
9.049 adet Avusturya piyade tüfeği 20 haz. - 24 tem. 1921

902 adet Alman piyade tüfeği 7 haz. 1921
4.013 adet İngiliz piyade tüfeği 7 - 25 haz. 1921
99 adet Çeşitli Ağ. Mt. 11 may. - 7 haz. 1921
93 adet Hf. Mt. 7 - 24 haz. 1921
123 sandık Bomba 25 tem. 1921
9.062 sandık Rus piyade cephanesi 22 - 26 may. 1921
6.564 sandık Avusturya ve Fransız
piyade cephanesi 22 may. - 6 tem. 1921
842 sandık Alman piyade cephanesi 26 may. -16 tem. 1921
1.123 sandık Ağ. Mt. cephanesi 26 may. 1921
60 adet Süvari kılıcı 16 tem. 1921
18 adet Çeşitli top 25 - 30 haz. 1921
20.481 adet 75 mm. lik top mermisi 2 haz. -17 tem. 1921
18.220 adet 75 mm. lik Rus top mermisi 16 -19 tem. 1921
9.794 adet 88 mm. lik İngiliz top
mermisi 26 haz. - 22 tem. 1921
9.175 adet 105 mm. lik obüs mermisi 30 may. -11 tem. 1921
Kütahya - Eskişehir muharebelerinin kapsadığı dönemde Batı Cep
hesinin, Merkez Ordusunun ve 2 nci Kolordunun lojistik desteği için
Kayseri - Kırşehir - Yahşihan, İnebolu - Kastamonu - Çankırı - Kalecik - An
kara, Samsun - Çorum - Yozgat - Yahşihan, İzmit - Ankara karayollanyle
Ankara ve dolaylarına nakledilen silah ve cephanenin çeşit ve sayılany-
le bu süre içinde nakledilen bazı ikmal maddeleri ağırlıkları şöyle idi.
— Kayseri-KiTşehİT-Yahşihan Kdrayoluyle Ankara ve Dolaylarına Nak-
lediJen Silah ve Cephanenin Çeşit ve Sayılan 111 ;
Bir adet küçük çaph mavzer, iki adet Fransız tüfeği, 56 adet İngiliz
tüfeği, 10 adet Bulgar tüfeği, 15 adet Yunan grası, 647 adet Rus tüfeği,
48 adet Alman tüfeği, 4 adet Alman filintası, 18 adet vincister tüfeği,
21 adet büyük çaph mavzer, 2 adet Yunan tüfeği, 1 adet Romanya tüfeği,
1.090 adet çeşitli kasatura, 124 adet çeşitli sürgü kolu, 3 adet çeşitli tüfek
namlusu, 1.278 adet İngiliz piyade cephanesi, 298 sandık Ahnan piyade cep-
Harp Tarihi Arşivi No. 1/4336, Dip. 17, G. 3, Kis. 1008, Dos. 81, F. 1-1, 1-3,
1-12, 1- 14, 1-16, 1- 19, 1-24, 1-34, 1-38, 1-42, 1-44, 1 -48, 1-51,
1-52, 1-54.
Harp Tarihi Arşivi No. 1/4336, Dip. 24, G. 1, Kis. 1415, Dos. 112, A, F. 1-7,
1/14, 1-15.
hanesinden oluşan piyade silah ve cephanesiyle 10 parça köhne top kundak

akşamı, bir adet toparlağı ile sahra top kundağı, bir adet top dürbünü, 440
atım 75 mm. lik çabuk ateşli sahra mermisi, 5.507 atım çabuk ateşli sahra
mermisi, 2.652 adet çabuk ateşli dağ top mermisi, 651 atım çabuk ateşli
sahra Belçika şarapneli, 110 adet 105 mm. lik obüs şarapneli, 84 atım ça
buk ateşli dağ top mermisi şarapneli, 972 atım 'Uçaksavar mermisinden olu
şan top gereci ve top cephanesi Kayseri’den Ankara ve dolaylanna nak
ledilmişti. Ankara ve dolaylarına nakledilen bu silah ve cephaneler, El
cezire ve Doğu cephelerinden getirtilmişti.
öte yandan, Kayseri - Kırşehir - Yahşihan karayoluyle Ankara ve do
laylarına nakledilen çeşitli silah toplam ağırlığı 14 ton, çeşitli cephane top
lam ağırlığı 154 ton, yiyecek ve yem toplam ağırlığı 527 ton, donatım ve
gereç toplam ağırlığı ise 25 ton 500 kg. civarında idi.
— İnehoîu-Kastamonu-Çankıvı-Kaîecik-AnkaTa Kaıayoluylo Ankara ve
Dolaylarına Nakledilen S ıâh ve Cephanenin Çeşitleri ve Sayıları [11:
Bir adet İngiliz filintası, bir adet Belçika tüfeği, üç adet dokuzlu Os
manlI mavzeri, 295 adet İngiliz tüfeği, 23 adet Alman tüfeği, bir adet Ro
manya tüfeği, 8.489 adet Rus tüfeği, 4 adet Yunan grası, 45 adet vincis
ter tüfeği, 46 adet muaddel martin, iki adet Fransız tüfeği, biı adet kısa
martin, 17 adet gra tüfeği, iki martin hanri, 16 adet çeşitli tüfek, 294 adet
çeşitli kasatura, 198 adet çeşitli süngü, 17 adet tüfek namlusu, 66 adet
makineli tüfek, üç sandık makineli tüfek namlusu, 67 paket, 20 adet, 7 san
dık makineli tüfek şeridi, 16 adet Rus makineli tüfek sehpası, dört adet
barabellum şarjörü, üç adet barabellum imlâ makinesi, bir adet kılıç, 150
adet piyade siper kalkanı, 78 sandık, 742 adet İngiliz piyade cephanesi,
148 sandık 3.650 adet Alman piyade cephanesi, 6.302 sandık ve 74 adet
Rus piyade cephanesi, 18 sandık ve 60 adet Osmanlı piyade cephanesi,
138 sandık küçük çaplı mavzer cephanesi, 226 sandık Avusturya piyade
cephanesi, 34 sandık Fransız piyade cephanesi, 405 sandık berdanga cep
hanesi, 1.454 adet çeşitli piyade cephanesinden olüşan piyade silah ve cep
hanesiyle, bir adet kamasız çabuk ateşli dağ topu, bir adet çabuk ateşli
top dürbünü, üç adet havan mermisi, 595 atım 105 mm. lik top mermisi.
[1] Harp Tarihi Arşivi 1/4336, Dip. 17, G. 3, Kis. 1008, Dos. 81, F. 1 - 1, 1 - 3, 1 - 8,
1-9, 1-14, 1 -16, 1 -19, 1 - 24, 1-26, 1-32, 1 - 38, 1-40, 1 -42, 1 - 44, 1 - 46,
1-51, 1 -53, 1 - 55, 1 -57, 1 -61, 1 - 64, 1 -65, 1 - 67.
Harp Tarihi Arşivi No. 1/4336, Dip. 17, G. 2, Kis. 1000, Dos. 42, F. 1 - 3, 1-4,
1 - 5 : 1 - 7, 1 - 16 : 1 - 18, 1 - 22, 1 - 23, 1 - 26, 1 - 27, 1 - 29, 1 - 30, 1 - 32 ; 1 - 35.
Harp Tarihi Arşivi No. 1/4336, Dip. 24, G. 1, Kis. 1415, Dos. 112 - A, F. 1 - 10,
1-15.
3l8 TÜRK İSTİKLÂL HARBİ İDARİ FAALİYETLERİ
ÜÇ sandık ve 1.194 atım kudretli dağ top mermisi, 15 atım İngiliz çabuk
ateşli sahra top mermisi, 931 atım ve 256 sandık İngiliz top mermisi, 6.844
atım çabuk ateşli sahra top mermisi, 191 sandık şinayder top mermisi, 13
varil 105 mm. lik top hartucundan oluşan top ve cephanesi İnebolu’dan
Ankara ve dolaylarına nakledilmişti.
Ankara ve dolaylanna nakledilen bu silah ve cephane. Doğu Cephesin
den tertip edilen ve Rusya’dan getirtilen, İstanbul’dan kaçırılan çeşitli silah
ve cephaneden meydana gelmekteydi.
öte yandan; İnebolu - Kastamonu - Çankırı, Kalecik - Ankara kara
yoluyle Ankara ve dolaylarına nakledilen çeşitli silah ve toplam ağırlığı
20 ton, çeşitli cephane toplam ağırlığı 636 ton, yiyecek ve yem toplam
ağırlığı 138 ton 500 kg., donatım ve gereç toplam ağırlığı 498 ton civarında
idi.
Samsun - Çorum - Yozgat - Yahşihan Karayoluyle Ankara ve Dolayla
rına Nakledilen Silah, Cephane Çeşit ve Sayıları [II ;
Yedi adet anahtarlı mavzer tüfeği, dört adet muaddel mavzer tüfeği,
1.193 adet manliher tüfeği, 15 adet Belçika tüfeği, 184 adet 98 modeli tü
fek, 5.869 adet ve 50 sandık çeşitli tüfek, 4.189 adet çeşitli kasatura, 17
adet makineli tüfek, 494 muaddel maksim makineli tüfek iğnesi, 211 kutu
makineli tüfek şarjörü, altı sandık ve 69 kutu makineli tüfek şeridi, 451
sandık Alman piyade cephanesi, 788 sandık Osmanlı cephanesi, 56 sandık
Avusturya piyade cephanesi, 4.339 sandık İngiliz ve manliher cephanesi,
196 sandık Rus piyade cephanesi, 4.920 sandık ve 591 adet çeşitli piyade
cephanesinden oluşan piyade silah ve cephanesiyle üç adet dağ topu, iki
adet kudretli dağ topu, 16 adet kudretli dağ top kalkanı, 7 adet dağ top
kalkanı, 5 sandık top kaması, 11 sandık İngiliz top mermisi, 648 atrnı
çabuk ateşli dağ top mermisi, 99 sandık dağ krup, 169 sandık 75 mm. lik
mermi, 127 sandık çabuk ateşli krup şarapneli, 8 atım çabuk ateşli krup
dağ şarapneli, 525 sandık ve 125 atım top mermisinden oluşan top ve cep
hanesi Samsun’dan Ankara ve dolaylarına nakledilmişti. Ankara ve dolay
lanna nakledilen bu yardımlar Doğu Cephesinden tertip edilen, Rusya’dan
getirtilen ve İstanbul’dan kaçırılan çeşitli silah ve cephaneden meydana gel
mekteydi.
Harp Tarihi Arşivi No. 1/4336, Dip. 17, G. 3, KIs. 1008, Dos. 81, F. 1 -1, 1 - 5,
1-12, 1 -17, 1-23, 1-24, 1-28, 1-29, 1-36, 1-44, 1 -52.
Harp Tarihi Arşivi No. 1/4336, Dip. 17, G. 2, Kis. 1000, Dos. 42, F. 1 - 3 : 1 - 10,
1 -12 : 1-16.
1-15.
Öte yandan; Samsun - Çorum - Yozgat - Yahşihan karayolu ile Ankara

ve dolaylanna nakledilen çeşitli silah toplam ağırlığı 96 ton, çeşitli cep
hane toplam ağırlığı 1.531 ton, yiyecek ve yem toplam ağırlığı 11 ton, do
natım ve gereç toplam ağırlığı 84 ton idi.
İzmiıt - Ankara Karayoluyle Ankara ve Dolaylarına Nakledii'en Silah,
Cephane Çeş',t ve Sayılan [Jl ;
22 adet kapaklı tüfek, 101 adet muaddel martin tüfeği, 6 adet vincis
ter tüfeği, 1.212 adet çeşitli kasatura, 4 adet berkman makineli tüfek,
41 adet makineli tüfek namlüsu, 42 sandık makineli tüfek şeridi, 36 adet
işaret tabancası, 1.054 sandık Alman piyade cephanesi, 760 sandık Rus pi
yade cephanesi, 953 sandık Osmanh piyade cephanesi, 3.411 sandık Os
manlI piyade cephanesi, 2.368 adet el bombası, 903 adet saplı bomba, bir
çuval işaret fişeği, 6 sandık manevra fişeği, 10 sandık fişek kapsülü, 2 san
dık bomba kapsülü, 12 sandık Rus fişeği kapsülü, 20 sandık mavzer kap
sülünden oluşan piyade silah ve cephanesiyle bir adet müstakil nişan hatlı
sahra topu, bir adet şinayder sahra topu, 2 adet dağ topu, 3 adet sahra
top kaması, 1.472 sandık kudretli dağ top mermisi, 106 sandık erhart dağ
top mermisi, 150 sandık çabuk ateşli dağ top mermisi, 4.352 atım sahra
top mermisi, 2.078 atım dağ mermisi, 108 atım sahra şarapneli, 40 adet
uçak bombasından oluşan top ve cephanesi, İzmit’ten Ankara ve dolayları
na nakledilmişti. Ankara ve dolaylarına nakledilen bu yardımlar İstanbul’
dan kaçırılan silah ve cephaneden meydana gelmişti.
öte yandan; İzmit - Ankara karayolu ile Ankara ve dolaylarına nak
ledilen çeşitli silah toplam ağırlığı 14 ton 500 kg., çeşitli cephane toplam
ağırlığı 181 ton, yiyecek ve yem ağırlığı 34 ton, donatım ve gereç toplam
ağırlığı ise 49 ton civarında idi.
Kütahya - Eskişehir muharebelerinin kapsadığı 15 nisan 1921 tarihi
ile 25 temmuz 1921 tarihi arasındaki dönemde sürdürülen nakliyat faali
yetleri özetlendiği takdirde:
Bu dönemde Ankara ve dolaylarına nakledilen silah ve cephane çeşit
ve sayısı toplam olarak; 17.171 adet ve 50 sandık çeşitli tüfekten, 6.785
adet çeşitli kasaturadan, 87 adet çeşitli makineli tüfekten, 24 575 san
dık ve 6.571 adet çeşitli piyade cephanesinden, 10 adet çeşitli toptan, 3.109
sandık ve 27.357 atım çeşitli top cephanesinden oluşmaktaydı.
Harp Tarihi Arşivi No. 1/4336, Dip. 17, G. 2, Kis 999, Dos. 37, F. 1-2, 1-4,
1-6, 1-8, 1 - 10 : 1-20, 1-22, 1-23, 1-26.
Harp Tarihi Arşivi No. 1/4336, Dip. 17, G. 2, Kis. 1000, Dos. 24, F. 1- 8, 1 - 11 :
1-13, 1-20.
1-15, 1-17.
Ayrıca, bu dönemde sürdürülen nakliyat faaliyetlerinin toplam ağır

lığı ise, çeşitli silah ağırlığı 144 ton 500 kg., çeşitli cephane toplam ağırlığı
2.502 ton, yiyecek ve yem toplam ağırlığı 710 ton 500 kg., donatım ve gereç
toplam ağırlığı ise 656 ton 500 kg. civannda idi.
Kütahya - Eskişehir muharebelerinin kapsadığı dönemde Yahşihan
ve Ankara’ya nakledilen, çeşit ve sayıları yukarda açıklanan ikmal mad
delerinin büyük kısmı Yahşihan - Ankara dekovil ve Ankara - Polatlı nor
mal hat demirj’ôlu ile PolatlI’ya, buradan da Eskişehir ve dolaylarına nak
ledilmişti.
Genellikle Batı Cephesi birliklerinin lojistik desteği, Eskişehir ve do
laylarına nakledilen bu ikm.al maddeleriyle sağlanmıştı (Gratik : 2).
6. Milli Savunma Bakanbğmca Yapılan tdarî Faaliyet er:

a. Personel İkmali:
İnönü muharebelerinden sonra cephelerin, özellikle Batı Ccpi esinin
personel ikmali daha çok önem kazanmıştı. Bütün imkânlar kullanılarak
ve yeni tedbirler alınmak suretiyle birliklerin eksik olan kadrcianmn dol
durulmasına çalışıldı.
Sukay İkmali [II:
Genelkurmay Başkanlığı, 16 nisan 1921 tarihinde Millî Savunma Ba
kanlığının önerisi üzerine, subay kaynağını teşkil eden Ankara Talimgahı
na uygun şartlan taşıyan öğrenci gelmemesine ve İstanbul’dan getirtilme
si mümkün olan subaylann da miktar itibanyle az oluşundan Batı Cephe
sinde bölüklerin 3 ncü takımlarına tecrübeli ve ehliyetli kıta çavuşlan
verilmesiyle, buralardan artacak birer takım subayının ileride bölük ko
mutanlığında kullanılmak üzere eğitime tabi tutulması, mümkün olduğu
kadar bu subaylann üsteğmen rütbesinde olması tedbirine başvuruldu.
Batı Cephesi Komutanlığı ise esasen cephenin % 60-70 oranında yedek
subaylardan olduğu, bu tedbirle muvazzaf subayların daha da azalacağı
ileri sürülerek bunun yerine cephe emrine gerilerden gelmekte olan sübay-
lann birliklere dağıtımı yapılmadan önce, bu nedenle cephe kurmay baş
kanı sorumluluğunda Akşehir civannda Bermendi köyünde bir piyade su
bay talimgâhı açılmasının öngörüldüğü bildirilerek, cephede, bu talimgâh
kuruldu ve devam etti ise de pek uzun sürmedi.
Bir taraftan bu gibi tedbirler alınırken diğer taraftan da Genelkurmay
Başkanlığı 17 nisan 1921 tarihinde İstanbul’daki Muharip Gruba (sonra
dan Felâh Grubu adını alır) subay ikmali için şöyle bir yönetmelik gönder
mişti:
[1] Harp Tarihi Arşivi No. 1/4355, Dip. 27, G. 2, KIs. 1571, Dos. 10, F. 1.
15 Nisan-25 Temmuz 1921 Tarihleri Arasında Kütahya-Eskişehir
Gnkur. Muharebelerinin Nakliyat Tonajı
Harp Tarihi Bşk. Grafik: 2
“1. Anadolu ordusu kadrolarında kullanılmak üzere 2.000 piyade,

700 süvari, 500 makineli tüfek, 200 topçu, 100 istihkâm, 50 telgraf, 150 le
vazım ve sanayi (teknisyen), 50 ulaştırma (nakliye) subayı ile 500 tüfekçi,
demirci, kamacı ve benzeri ustaların getirtilmesi düşünülmektedir.
Bunlann sonradan maaşlarından taksitle kesilmek üzere yeter miktar
da avans verilmesi kararlaştırılmıştır. Durum Millî Savunma Bakanlığına
da teklif edilmiştir.
2. Gönderilecek subayların öncelikle muharebede, kıta başında gö
rev yapmış ve görevinde başarı sağlamış bulunması, İstanbul Personel
Dairesince salık verilmesi lâzımdır.
Bunlardan: beş alay komutanı, 20 tabur kom'ıltanı olması, diğerlerinin
genç ve kıdemsiz yüzbaşılarla, kıdemli üsteğmen ve teğmenler arasından
ayniması, bir üst rütbeye yaklaşmış kıdemli yüzbaşılarla, daha büyük rüt
bedeki subaylann yukarda bildirilen ihtiyaç miktarını aşmaması lâzımdır.
3. Bu yönetmelik, ileride getirtilmesi tasarlanan subaylar için hazır
lanmıştır. Öncelikle ilk ihtiyaç olarak bir defada 150, diğer bir defada da
500 subayın gönderilmesi hakkında yalmz bu maddenin hükümlerine uyu
lacak ve bu 650 subay piyade sınıfından olacaktır. Diğer subayların ik
mali 3Tukardaki esaslara göre yürütülecektir” denilmekteydi.
Bu yönetmelikten sonra subayların yolluklarında kullanılmak üzere
Genelkurmay Başkanlığı mayıs 1921 ayma kadar iki partide Istanb'ül grup
larına 15.000 lira para göndermişti. Bu paraların idareli sarf edilmesine,
harcırahsız gelmek isteyenlerin teşvik edilmesini ve hatta ilk verilen emir
lere aykırı olmasına rağmen, hüviyet aranmasına bakılmadan ve zaman
kaybetmeden subaylann gönderilmesi emredilmekte idi.
Alınan bu kadar geniş tedbirlerden sonra Kütahya - Eskişehir muha
rebeleri döneminde çeşitli yerlerden getirtilip cephelere dağıtılan subay
miktan [1]:
Mayıs 1921 ayı içinde çeşitli rütbe ve sınıftan 382 subay, 29 hesap me
muru, haziran 1921 ayı içinde 258 subay, 19 hesap memuru, temmuz 1921
ayı içinde 633 subay olmak üzere, toplam olarak 1.273 subay, 48 hesap me
muru atanması yapılmıştı.
Er İkmali:
Millî Savunma Bakanlığı yakın bir gelecekte 1900 doğumluları silah
altına alacaktı. Bü nedenle daha önce cephelerde teşkil edilmiş olan depo
[1] Cumhurbaşkanlığı Arşivi No. IV - 5, Dos. 53, F. 6, 6 - 34.

kıtalarında, (eğitim birliklerinde) 22 mayıs 1921’de bazı değişiklikler ya

pılmıştı. Buna göre [1];
Millî Savunma emrinde:
Dörder bölüklü, üç taburlu 6 ncı Piyade Depo Alayı Ankara’da,
Dört bölüklü 2 nci Süvari Depo Alayı Ankara’da,
İki bataryalı 2 nci Topçu Depo Taburu Ankara’da,
Dört bölüklü 2 nci İstihkâm Depo Taburu Ankara’da,
Üç bölüklü 2 nci Muhabere Depo Taburu Ankara’da,
3 ncü Sıhhiye Erat Depo Bölüğü Ankara’da.
Batı Cephesi emrinde:
Dörder bölüklü üç taburlu 1 nci Piyade Depo Alayı Sivrihisar’da,
Dörder bölüklü üç taburlu 2 nci Piyade Depo Alayı Emirdağ’da (Azi
ziye’de) ,
Dörder bölüklü üç taburlu 3 ncü Piyade Depo Alayı Alpu’da,
Dört bölüklü 1 nci Süvari Depo Alayı Mahmudiye’de,
İki bataryalı 1 nci Topç'ü Depo Taburu Eskişehir’de,
Üç bölüklü 1 nci İstihkâm Depo Taburu Elskişehir’de,
Üç bölüklü 1 nci Muhabere Depo Taburu Eskişehir’de,
1 nci Sıhhiye Erat Deposu Kütahya’da.
Kastamonu Havalisi Komutanlığı emrinde:
Şimdilik yalnız dört bölüklü 5 nci Piyade Depo Alayı Kastamonu’da.
2 nci Kolordu da:
Üç taburlu 4 ncü Piyade Depo Alayı Elbistan’da,
Süvari Depo Bölüğü Elbistan’da,
İstihkâm Depo Bölüğü Elbistan’da,
Topçu Depo Bataryası Elbistan’da,
Muhabere Depo Bölüğü Maraş’ta,
Sıhhiye Erat Depo Bölüğü Maraş’ta.
Doğu Cephesinde:
Erzurum’da Fen Bölüğü.
Piyade depo alaylarındaki taburların dördüncü bölükleri ağır maki
neli tüfek depo bölüğü olacaktı.
Depo birliklerinin subay ve er kadrolarıyle silah ihtiyaçları da şöyle
idi [2]:
KÜTAHYA, ESKİŞEHİR MUHAREBELERİ DÖNEMİNDE İDARİ FAALİYETLER
Alay K. Tabur K. Bölük K. Takım K. Sımfı

6 54 162 Piyade
18 54 Makineli tüfek
2 9 36 Süvari
2 5 10 Topçu
2 9 27 İstihkâm
+ — + 2 + 7 + 21 Muhabere
8 - 24 ^ 102 , 310
Öğretmen Er Kadrosu;
540 - 594 Elli dört piyade bölüğüne
180 -198 On sekiz makineli tüfek bölüğüne
90- 99 Dokuz süvari bölüğüne
50- 55 Beş topçu bölüğüne
90- 99 Dokuz istihkâm bölüğüne
70- 77 Yedi muhabere bölüğüne
1.020 1.122
- TOPLAM
Silah Kadrosu:
Piyade bölükleri 100 mevcutlu olduğuna göre; 7.900 tüfek, 52 maki
neli tüfek, 20 top kadrosu vardı.
Millî Savunma Bakanlığının bu devrede cephelere yaptığı er ikmali şöy
leydi [1]:
Mayıs 1921’de 35.350, haziran 1921’de 23.787, temmuz 1921’de 7.290,
toplam olarak 66.427 er ikmali yapılmıştı.
b. I nci ve lî nci Sınıf Levazım Mallan İkmali:

Yiyecek Maddelerinin İkmali:
İnönü muharebelerinden sonra Bakanlıkça o günkü imkânlarla cep
helere yiyecek maddeleri tedariki, gerek para gönderme ve gerekse yiye
cek maddesi sevk etmek suretiyle yapılmakta ise de, çeşitli nedenlerle ih
tiyaçlar tam olarak karşılanamamıştı.
Cephelere tahsis edilen paralar tatbikatta birçok noksanlarıyle gönde
rilmekte, birlikler de yiyecek maddeleri tedarikinde güçlük içerisinde bu
lunmaktaydı.
Özellikle Merkez OrdusUyle Elcezire Cephesi büyük güçlüklerle karşı

laşmışlardı.
Elcezire Cephesinin 1920 yılında imalâthanelerle, müteahhitlere yarım
milyon lira borcu olduğu Cephe Komutanhğmca üst makamlara bildiril
mişti. Merkez Ordusu da mevcut birliklerine yiyecek temin edemediğin
den yakınarak yöresel mal sandıklanna el koyacağım bildirmişti.
Maliye Bakanlığı yöresel mal sandıklarına el atılmaması için 22 hazi
ran 1921 tarihinde gerek Genelkurmay Başkanlığı ve gerekse Merkez Or
dusu Komutanlığına şu açıklamada bulunmuştu [1]:
Ordunun yiyecek maddelerinin ihtiyacını gidermek için, cepheler ve
ordular bölgesinde mahallin en büyük mülkî amirinin başkanlığı altında
maliye ve askerî memü'rlarla meclis idare, belediye ve ticaret odasından iki
şer üyeden kurulu bir komisyon taıafmdan yiyecek maddeleri satın alın
ması ve askerî makamlara teslim edilmesi, paralarının maliye tarafından
ödenmesi hakkında Bakanlar Kurulunca karar alındığı ve bu cihete gidil
diği bildirilmekteydi.
İstiklâl Savaşı yıllarında makineleşmiş çiftçi olmadığından haziran
1921 ayında henüz yeni toprak ürünü çıkmamıştı. Bu nedenle, memleketin
her tarafında ve özellikle harekât alanı içinde toprak ürünleri mevcudu
tükenmiş durumdaydı. Her ne kadar harekât alanı dışında kalan bölge
lerde, az da olsa, yiyecek ürünleri bulmak mümkün ise de, ulaştırma araç
larının azlığı sebebiyle harekât bölgesine getirme zorlukları vardı.
Yeni toprak ürünlerinin çıkmasına kadar harekât alanları içindeki
ürünlerle idare etmek için Millî Savunma Bakanlığı bir tedbir olarak 20 ha
ziran 1921’den itibaren er ve hayvanların yiyecek istihkakını şöyle ayarla
mıştı [1]:
Erler İçin: Her ay et istihkakının yarısı sığır, yansı koyun veya kuzu
olarak verildi. Gaz istihkakı yarı olarak hesaplandı. Şeker yerine meyve ve
üzüm verildi. Hastanelerde tedavide bulıinan hastalar bu emrin dışında
bırakıldı. Emri tatbik etmeyen levazım kurulları cezalandınidı.
Hayvanlar İçin: Kadana ve top hayvanlanyle mandalara dörder, bi
nek ve yerli top hayvanlanna üçer, mekkârelere ikişer kilo arpa verilecekti.
Arpa noksanlarının giderilmesi için kepek verilmesi de emredilmişti. Ça
yıra çıkan hayvanlara da birer kilo arpa verildi.
Harp Tarihi Arşivi No. 1/4282, Dip. 10. G. 2, Kis. 583, Dos. 104, F. 26 -1.
Harp Tarihi Arşivi No. 5/7596, Dip. 17, G. 3, Kis. 1020, Dos. 97,
15 nisan - 25 temmuz 1921 tarihleri arasında Bakanlığın cephelere gön

derdiği yiyecek maddeleri şöyle idi [1]:
Cinsi Miktarı (Kg.) Düşünceler
Buğday 1.333.040 600.000 kg. 1 kontratla
Un 411.478 278.300 kg. 1 satınalma ile
Fasulye 134.269 75.000 kg. 1 kontratla
Mercimek 30.045 15.000 kg. 1 kontratla
Nohut 42.900
Pirinç 71.207 15.000 kg. 1 kontratla
Sadeyağ 105.564 100.800 kg. 1 kontratla
Zeytinyağı 300
Pastırma 1.679 465 kg. 1 satınalma ile
Peynir 1.500
Süt, yoğurt 235
Reçel 6.005 2.441 kg. 1 satınalma ile
Kayısı 85
Kuru üzüm 45.465
Şeker 8.851 2.000 kg. 1 satınalma ile
Çay 659
Tuz 6.300
Peksimet 24.760
Sabun 149.154 135.000 kg. 1 kontratla
Odun 226.872 94.694 kg. 1 satmalına ile
Kömür 10.797
Gaz 5.445
Saman 482.941
Arpa 1.045.173 610.000 kg. 1 kontratla
Cephelerin kendi bölgelerinden satın aldıklan miktarlar bu mevcutla-
ra dahil değildi.
22 temmuz 1921 gününden itibaren de Batı Cephesine yaklaşık olarak
günde 30.000 ekmek Bakanlıkça Sanköy ve Ankara’dan gönderilmişti.
Su İhtiyacı:
Birliklerin elinde bulunan çeşitli ve uydürma araçlarla birliklerin su
ihtiyacı bölgeden ve hatta hemen etrafındaki kaynak, çay, kujru gibi yer
lerden kendileri tarafından giderilirdi. O günkü su aracı olarak saka ara
baları veya mekkâreleri çok azdı. Erin matarası mevcutsa bir yerden dol
Cumhurbaşkanlığ:! Arşivi No. IV - 5, Dos. 17, F. 6 - 35.
durarak o günkü su ihtiyacını gidermiş sayılırdı. Bu durum bütün savaş

boyunca devam etmişti.
Giyecek İhtiyaçlarının İkmali [1]:
Diğer ikmal maddeleri gibi birliklerin giyim ve donatıma da ihtiyaçla
rı fazla idi. Giyecek mallan diğer ikmal maddelerine göre daha az teda
rik edilmekteydi. Maliye Bakanlığında bu fasıldan para olmadığından cep
helere yardım imkânı da sağlanamıyordu.
Örneğin; 1920 yılında Elcezire Cephesine giyecek faslından 50.000 lira
tahsis edildiği halde haziran 1921 ayma kadar bu fasıldan para gönderil
memişti.
Batı Cephesi komutanı ise; Millî Savunma Bakanlığına verdiği rapor
da çıplak ayaklı eratın gün geçtikçe çoğaldığı, en kısa zamanda cepheye
çank veya ayakkabı gönderilmesini istemekteydi.
Bu isteklere karşılık Millî Savunma Bakanlığı bu dönem içinde ancak
şu eşyalan gönderebilmişti. Bunlann çoğu öncelikle Batı Cephesine veril
mişti:
ttderilen Miktar Giyecek ve Donatımın Cinsi
4.803 adet Kaput
80.593 adet Ceket
99.660 adet Pantolon
57 adet Nöbetçi muşambası
24.195 metre Kumaş
96.012 metre Bez
5.567 metre Hâki keten
87.718 adet Gömlek
52.243 adet Don
56.327 adet Kabalak
55.700 adet Pamuklu
57.473 çift Çorap
1.556 çift Subay potini
43.006 çift Potin
27.402 çift Çank
16.359 adet Yemeni
235 çift Çizme
47.785 adet Ekmek torbası
17.852 adet Palaska
Cumhurbaşkanlığı Arşivi TV - 5 Dos. 53, F. 6 : 6 -34.
Gönderilen Miktar Giyecek ve Donatunm Cinsi

4.259 adet Süngülük
16.275 adet Fişeklik
172 adet Arkaçantası
22.534 adet Tüfek kayışı
2.592 adet Portatif çadır
782 adet Mahrutî çadır
56.228 adet Matara
4.792 adet Beylik
3.162 adet Battaniye
48 adet Su fıçısı
448 adet Karavana
55 adet Kazan
238 adet Su kovası
129 adet Tevhit semeri
166 adet Adi semer
299 adet Yular
1.074 adet Belleme
1.320 adet Gebre
1.817 adet Kaşağı
642 adet Yem torbası
240 adet Cağ torbası
877 adet Urgan
273 adet Nalbant takımı
4.400 giyim At nalı
140.050 adet Mıh
415 adet Öküz ve manda nalı
3.600 adet Öküz ve manda mıhı
4.300 kutu Kundura boyası
430 adet Boya fırçası
c. II nci ve V nci Sınıl Ordudonatım MaParı İkmali
Piyade Silahları:
Kütahya - Eskişehir muharebelerine hazırlık ve bu muharebe içerisin
de cephelere ve özellikle Batı Cephesine Millî Savunma Bakanlığınca gön
derilen silah, cephane, araç ve gereç birçok güçlüklere rağmen devam et
mişti.
Haziran 1921 ayında muharebe halinde bulunan Türk Batı Cephesi
birlikleriyle Yunan ordusu ateş kuvveti şöyle idi [1]:
328
Silah Cinsi Batı Cephesi Yunan Ordusu

Ateş Kuvveti Ateş Kuvveti
Tüfek 47.000 57.000

Ağır makineli tüfek 326 750
Hafif makineli tüfek 210 2.204
Top (çeşitli) 137 197
Haziran 1921 ayı içinde Yunan ordusu, hazırlıklarım yeterli görerek
bir ileri harekâta başlarsa buna karşı Batı Cephesi birlikleri henüz hazır
değildi. Hatta 4 ncü, 8 nci, 23 ncü Tümenlerin tüfek adedi arzu edilen mik
tardan da azdı [1].
Bu durumu önlemek için Batı Cephesi Komutam, tümenlerin tüfek
adedinin çoğaltılmasına, 2 nci Kolordunun cephe emrine verilmesine. Mer
kez Ordusundan bir tümen getirtmek gibi önerilerde bulunmuştu.
Bu önerilere karşı Genelkurmay Başkanlığı İnebolu - Ankara, Sam
sun - Ankara arasında 20.000 tüfeğm yolda bulunduğunu bunlardan hazi
ran 1921 ayı sonuna kadar 12.000 tüfeğin Batı Cephesine verilmek sure
tiyle tümenlerin tüfek adedinin 4.000’e çıkarılacağım, artan tüfeklerle de,
Merkez Ordusunda teşkil edilmekte olan tümen ihtiyacımn karşılandığı
gibi bir kısmı ile de Millî Savunma Bakanlığı emrinde bulühan depo bir
liklerinin tüfek noksanlarının tamamlanacağım bildirmekteydi.
Batı Cephesi Komutanlığınca piyade alaylarının 900 tüfek ve 8 ağır
makineli tüfekle donatılması arzu edilmekte, bu ateş kuvvetinden en üstün
derece faydalanmak için er adedinin de 1.500 olması istenmekteydi. Bu
na göre piyade er miktarı 74.000, diğer sınıflar için de 26.000 er bulün-
ması, tüfek adedinin 57.000’e yükselmesi gerekmekteydi [2].
1 temmuz 1921 tarihine kadar Batı Cephesine 12.604 tüfek gönderil
miş genel mevcut 59.604 tüfeğe 3nikselmişti. Bunun 2.064 adedi depo bir
liklerine verilmek suretiyle Batı Cephesinin arzuladığı 57.000 tüfek tamam
lanmış oluyordu.
Millî Savunma Bakanlığının bu dönem içinde çeşitli birliklere gönder
diği ordudonatım mallan şöyle idi [3]:
îl] Harp Tarihi Arşivi No. 1/4282, Dip. 17, G. 4, Kis. 1015, Dos. 9, F. 62.
[2] Harp Tarihi Arşivi No. 1/447S, Dip. 18, G. 2, Kis. 1065, Dos. 32, F. 34.
Cumhurbaşkanlığı Arşivi No. IV - 5, Dos. 53, F. 6, 6 - 34.
Miktarı Cinsi
24.446 Tüfek
234 Çeşitli makineli tüfek
25.277 Kasatura
18 Top
1.641 Kazma
3.415 Kürek
2.620 Portatif kürek
52 Portatif kazma
342 Telefon
19 Santral
1 Telsiz
2.100 km. (410 kangal) Çeşitli muhabere kablosu
1.649 Eyer takımı
25.447 Gaz maskesi
2.218 Nakliye arabası
Cephane İkmali (V nci Sınü İkmal Maddeleri) :
Mayıs 1921 ayında birliklerde bulunması gereken tüfek ve top mik
tarları saptanırken silahlara ait cephane de şöyle tespit edilmişti [1]:
Genel olarak birlikler yanında bulunan tüfek başına 150, makineli tü
fek başına 300, 75 mm. lik sahra ve dağ topları başına 150, sahra obüsle
rinde 3000, dağ obüslerinde 150 ve 150’lik obüslerde ise 300 mermi bulun
ması emredilmişti.
1921 mayıs ve haziran ayları içinde Millî Savunma Bakanlığı cephane
liklerinde tüfek ve top başına bulundurulması lâzım gelen miktarın çok üs
tünde mevcudu vardı. Ancak bu cephanenin bir kısmı uzak yerlerde bulun
duğundan bunların getirtilmesi bir zaman sorunuydu [2].
Bununla beraber Kütahya - Eskişehir m'üharebeleri dönemi içinde Ba
tı Cephesine gönderilen cephane miktarı şöyle idi:
Piyade cephanesi 10.984 sandık ve 5.060.000 adet bomba 671 sandık,
top cephanesi 34.879 atım idi.
[2] Cumhurbaşkanlığ'i Arşivi No. IV - 5, Dos. 53, F. 6, 6 - 34.
SEKİZİNCİ BÖLÜM
SAKARYA MEYDAN MUHAREBESİ VE BU DÖNEMDEKİ İDARÎ
FAALİYETLER
(26 Temmuz - 10 Ekim 1921)
A. SAKARYA MEYDAN MUHAREBESİ (Kroki : 7);

Batı Cephesi birlikleri Kütahya - Elskişehir muharebelerini kaybetmesi
ile daha elverişli bir arazi kesiminde düşmanı karşılamak üzere Sakarya
nehri doğusuna çekilmiş ve bu arazi kesiminde 25 temmuz 1921 günü yer
leşerek tahkimata başlamıştı.
Yunan ordusu Kütahya - Eskişehir muharebelerinden sonra takibe
devam etmemişti,
14 ağustos 1921 günü Bozan - Koşma - Çifteler doğusu - Mecidiye ve
Iscehisar hattından harekete geçen Yunan ordusu karşısında bulunan Türk
örtme birlikleri başarılı örtme muharebeleri vererek düşman harekâtını
22 ağustos 1921 gününe kadar geciktirmiştir. Bu gecikmeden faydalanan
Batı Cephesi birlikleri bu süre içinde mümkün olan ikmalini yapabilmişti.
Aynı zamanda Büyük Millet Meclisi 5 ağustos 1921 günkü toplantısında
Mustafa Kemal Paşa’ya Meclisin yetkisiyle Başkomutanlık görevini de ver
mişti.
Sakarya muharebelerinin başlangıcı olan 23 ağustos 1921 günü Türk
ve Yunan ordularının kuvveti şöyle idi:
Moharebeye Katılan Tüık KuvvoÜeri:
16 piyade tümeni ~
Üç bağımsız piyade alayı
Dört süvari tümeni
Bir süvari tugayı
Bir bağımsız süvari alayı
Bu kuvvetlerin genel mevcudu:
5.401 subay
96.326 er
54.572 tüfek
825 makineli tüfek
1.309 kılıç
196 top
32.137 hayvan
2 uçak
Yunan Kuvvetlen :
Dok'Diz piyade tümeni
Bir piyade alayı
Bir süvari tugayı (iki alaylı)
Bu kuvvetlerin genel mevcudu:
3.780 subay
120.000 er
57.000 tüfek
2.768 makineli tüfek
1.350 kılıç
386 top
3.800 hayvan
600 üç tonluk kamyon
240 bir tonluk kamyon
18 uçak idi.
23 ağustos 1921 günü Türk Batı Cephesi; kuzeyden güneye doğru Ba
lıkçı köprüsü - Yıldıztepe 1073 - Toydemir 1084 - Sapanca - Kavakköy - Çif-
tetepe - Türbetepe - Mangal dağı - Köseaptalh kuzeyi hattında yerleşmişti.
Yunan kuvvetleri 23 ağustos 1921’de 3 ncü ve 1 nci Kolordularıyle
Ilıcaderesi istikametinde taarruz ederek derenin güneyindeki Türk ileri
mevzi birliklerini çekilmek zor'ünda bıraktı. Ve Mangal dağını aldı.
24 - 30 ağustos 1921 gününe kadar Yunanlıların yaptığı cephe, kanat
ve kuşatma muharebeleri birçok dalgalanmalardan sonra Türk Ordusu ta
rafından durduruldu.
31 ağustos - 5 eylül 1921 tarihleri arasında Yunan ordusu cepheden
yarma girişimine hız verdi. Savunma bölgesinin hassas yeri olan Çal da
ğının bir kısmını ele geçirdi. Böylece Türk Ordusunun merkezi oldukça
tehlikeli bir dur^tüna girmiş oldu. Cepheye yetiştirilen yeni kuvvetlerle Çal
dağı kuzeydoğusunda Türk Ordusu yeniden bir savunma düzeni aldı. 5 ey
lül gününe kadar düşmanın taarruz gücü tamamen kınidığından ilerlediği
hatta kalarak tahkimat faaliyetlerine girişti.
6-13 eylül 1921 tarihleri arası Türk Ordusunun karşı taarruzları baş
ladı.
10 eylülde Türk Ordusu, sağ kanadında topladığı üç tümen ve Kızıl-
koyunlu bölgesindeki 2 nci Grupla taarruza geçti. Sağ kanattaki taarruz
başarılı oldu; fakat 2 nci Grüp bir başarı kazanamadı.
11 eylülde 4 ncü Grup tarafından yapılan taarruzla düşman Çal dağı
istikametine sürüldü.
Sakarya Meydan Muharebesinde Türk ve Yunan
Ordusunun Durumu
Gnkur
Harp Tarihi Bşk (23 Ağustos 1921) Kroki: 7
SAKARYA MEYDAN MUHAREBESİ DÖNEMİNDE İDARÎ FAALİYETLER 333
12/13 eylül gecesi düşman çekilmeye mecbur kaldı. Ve bu çekilme

13 eylül gününde de devam ederek mağrur Yunan Ordusu Türk süngüsü
ve şevki idaresi karşısında dayanamayarak Sakarya batısına atıldı.
Takip Harekâtı:
22 gün, geceli gündüzlü devam eden muharebelerde Türk Ordusu çok
yorgun düşmüş cephanesi çok az kalmış ve önemli kayıplara uğramıştı.
Bugüne kadar Gruplarla idare edilen birlikler 13 eylülden sonra bazı bir
likler lâğvedilerek dört piyade kolordusu üe Kocaeli Grubuı bir süvari ko
lordusu teşkili faaliyetine girişildi.
Türk Ordusu uzun süre bir savunmadan sonra karşı taarruza ve taki
be geçmiş; ancak Eskişehir ve Afyon hattına kadar takip edebilmişti. Çe
kilen düşmanı bütün ordu ile takib e devam etmek lâzımdı. Ancak, Batı
Cephesi birlikleri büyük çapta stratejik bir takip için gerekli güç ve ola
naklara sahip değildi. Bu nedenle, Eskişehir ve Afyon kesimlerinde savun
ma tertiplerini alarak bir seneye yakın süre bu hatta kaldı.
Yukarıdan beri açıklanan harekât özetlenecek olursa; İstiklâl Harbine
sıfırdan başlayarak giren Türk ulusu, önce halkın bağrından çıkan küçük
Kuvayi Milliye birlikleriyle kuvvetli ve muntazam düşman ordulanyle çar
pışmaya başladı. Çok büyük fedakârlık çabaları harcayarak meydana ge
tirdiği ordusUyle, kuvvetli ve mağrur Yunan ordusunu Sakarya Meydan
Muharebesinde mağlup ederek İstiklâl Harbinin ve Türk tarihinin akış ve
talihini değiştirdi,
Sakarya Muharebelerinden Sonra Siyasî Durum :
Türk Ordusunun, Doğu Cephesinde Ermenileri yenmesi 2 aralık
1920’de Gümrü Antlaşmasını sağlamış, Batı'da 10 ocak 1921’de Birinci
İnönü zaferinin kazanılmasıyle önceden esasları tespit edilmiş olan Mosko
va Antlaşmasının 16 mart 1921’de imzalanmasına vesile olmuştur.
Moskova Antlaşması İkinci İnönü zaferinden iki hafta kadar önce
imzalanmış ve Sovyet Rusya hükümeti her olasılığa karşı Gümrü Antlaş
ması ile Türkiye’ye bırakılan Türk topraklannm kaderi hakkında son akit
leri kabulden önce bir süre beklemeyi uygun görerek, nihayet Sakarya za
feri ile Türklerin en son zaferi kazanacakları hakkında kuşkuları kalma
yınca 13 ekim 1921’de Rus hükümetinin aracılığı ile Türkiye Hükümeti ve
Güney Kafkas Cumhuriyeti arasında Kars Antlaşması yapılmıştı.
Doğu işlerinde esas çıkarlan İngiliz, İtalyan ve Yunanlılarla bağda-
şamayan Fransızlar Sevr Antlaşmasının yapılmasından üç ay önce (mayıs
1920) Adana cephesinde geçici bir mütareke yaparak, Türk devletini bir
siyasî varlık olarak kabül etmişler ise de. Millî Hükümetin Fransızlarla
ilişkisini artırması mümkün olmamıştır.
İkinci İnönü zaferi ve Moskova Antlaşmasının imzalanması, Fransız-

lan, Türk Millî Hükümetine yaklaştırmış olmasına rağmen, Fransız Hükü
meti Türklerle bir anlaşma yapmakta henüz kararsız idi.
Türk Ordusunun Sakarya Meydan Muharebesini kazanması Fran
sızların bu kararsızlığını kaldırdı. 20 ekim 1921’de Ankara Anlaşması imza
landı.
Ankara Anlaşması, yeni Türk Devleti karşısında İtilâf devletleri cep
hesini zayıflattı. Fransa gibi önemli bir devlet, yeni Türk Devleti’ni tanı
mış oluyordu. Böylece, Türkiye ile Fransa arasındaki harp hali sona ermiş.
Güney Cephesinin boşaltılması ve bu bölgedeki kaynaklardan Batı Cephe
sinin pekiştirilmesi ve desteklenmesi sağlanmıştı.
Sakarya zaferi İtilâf devletlerinin Yunanlılara güvenini azaltmış, bu
devletler Sevr Antlaşmasıyle kendilerine sağlanan çıkarları tekrar silahlı
hareket denemesine bırakmadan diplomasi yolu ile korumak emeline düş
müşlerdi.
B. SAKARYA MUHAREBELERİ DÖNEMİNDE İDARÎ FAALİ

YETLER;
1. Sevkıyat ve Nakliyat Genel Müdürlüğünün Teşkilât ve Görevleri:
İnönü Muharebelerinde, yani altıncı bölümde ayrıntılı olarak izah edil
diği üzere, bu dönemde Sevkıyat ve Nakliyat Genel Müdürlüğü çalışmaları
şöyle cereyan etmişti;
Ağustos 1921 tarihine kadar gerçek görevi, diğer cephelerle birlikte
özellikle Batı Cephesinin ikmal maddelerini memleketin çeşitli yerlerinden
alıp cephelere ulaştırmaktı [1].
Millî Savunma Bakanlığı 28 temmuz 1921 tarihli bir emirle Kütah
ya - Eskişehir muharebelerinden yıpranmış çıkan ve Sakarya gerisine çe
kilen Batı Cephesinin ihtiyacı olan iaşe maddeleri ile silah ve cephanenin
en kısa zamanda cephelere yetiştirilebilmesi için yalnız sevkıyat ve nakli
yat işleri ile uğraşan Genel Müdürlüğe ve menzil teşkilâtına yeni görev
olarak araştırma, toplama ve biriktirme görevi de verilmişti. Böylece, Batı
Cephesi Konya’dan başka, birinci kademe olarak Çordum, Yozgat ve Kır
şehir; ikinci kademe olarak da Sivas, Kayseri kaynaklarına dayanmıştı.
Buralardan toplanan insan, hayvan ve iaşe maddelerinin ulaştırılması Ço
rum - Sungurlu ve Sivas - Akdağmadeni, Yozgat - Kayseri - Kırşehir yolla
rı üzerinden yapılacaktı.
[1] Harp Tarihi Arşivi No. 1/4411, Dip. 18. G. 1, Kis. 1054, Dos. 204, F. 10-1.
SAKARYA MEYDAN MUHAREBESİ DÖNEMİNDE İDARİ FAALİYETLER 335
Bu görevin yapılabilmesi için mevcut olan Çorum, Kırşehir menzil

bölge müfettişliklerine bir yenisi daha eklenmek suretiyle Yozgat Menzil
Müfettişliği kuruldu. Bu görev de Yozgat Askerlik Dairesi Başkanlığına
verildi.
Böylece ek görevle çalışacak olan Çorum, Kırşehir, Yozgat menzil böl
ge müfettişlikleri yeniden gereken yerlerde ambarlar açarak, eskiden ol
duğu gibi askerlik şubelerinden yararlanmışlardı.
Menzil bölge müfettişlikleri görevlerini yaparken birbirlerinin hudut
larını geçmemeleri için; bölgelerinde bülunan askerlik daireleri hududu
bunlar için de sınır teşkil ediyordu. Yalnız Çorum Menzil Bölge Müfettişli
ği hududu Samsun’a kadar uzatılmıştı.
Ayrıca Yahşihan’da da bir menzil hat komutanlığı kurularak, doğru
ca Sevkıyat ve Nakliyat Glenel Müdürlüğüne bağlanmıştı. Bu komutanlık,
Yahşihan - Ankara arası nakliyatıyle birlikte daha çok Yahşihan’da fırın
ve değirmen kurmak ve misafirhaneler açmakla görevlendirilmişti.
Kırşehir Menzil Bölge Müfettişliği de; ek olarak Aksaray - Konya
Ereğlisi arasında karayolu nakliyatı kurmuştu. Bütün bu yeni kü'rumlarla
eskiden kurulmuş olan menzil teşkilâtının subay atamaları ve er ikmali
Millî Savunma Bakanlığının ilgili dairelerince yapılmıştı. Bu suretle Sivas,
Kayseri, Kırşehir, Çorum, Yozgat ve civarlarındaki tahıl depoları menzil
bölge müfettişliklerine teslim edilerek; Sivas, Kayseri bölgesiyle Yozgat,
Çorum, Kırşehir bölgelerinde ayrı ayn olmak üzere, 100.000 insan 50.000
hayvanın iaşeleri için stok ambarlar kurulmasına başlanmış ve bunun için
de mâliyeden bu fasıllara ait para istenmişti.
Ayrıca, Çorum Menzil Bölge Müfettişliğince S'üngurlu ve civarında;
Yozgat Menzil Bölge Müfettişliğince Yozgat ve civarında; Kırşehir Menzil
Bölge Müfettişliği de yarısı Kırşehir’de diğer yansı Köprüköy’de olmak
üzere ambarlar açmışlardı.
Sivas Menzil Müfettişliği ise ambarlanm Kayseri ve Sivas’ta açmıştı.
Bütün menzil müfettişlikleri bunlardan başka bölgelerindeki değirmen
ve un fabrikalarından faydalanarak mevcut buğdaylan un haline getir
meye çalışmışlar ve fırınlarda ekmek ve peksimet yaparak Batı Cephesini
beslemişlerdi.
Böylece menziller hem iaşe maddelerini tedarik, depolama imal ve
nakletmekle ve hem de eskiden olduğu gibi çeşitli yönlerden gelen silah
ve mühimmatı, bölgelerindeki silah ve cephane depolannda toplamış ve An
kara yönüne göndermişlerdi.
Yahşihan Menzil MüiettişHğinin Kurulması []] ;

24 ağustos 1921’de doğruca Millî Savunma Bakanlığı emrinde olarak
çalışan Çorum, Yozgat, Kırşehir Menzil Bölge Müfeltişliklerini bir elden
idare etmek üzere Yahşihan’da ayrıca bir menzil müfetişliği kurularak bu
müfettişliğe bağlandılar. Müfettişliğe Kurmay Albay Hayri atandı.
30 ekim 1921’de Kırşehir Menzil Bölge Müfetişliği lağv edilerek Sev
kıyat ve Nakliyat Genel Müdürlüğüne bağlı olmak üzere hat komutanlığı
kuruldu. Kayseri Hat Komutanlığı da aym tarihte lağv edilerek Kırşehir’e
gönderildi. Kırşehir Menzil Bölge Müfettişliği karargâhı da Kayseri’ye
alındı. Sakarya Meydan Müharebesinden iki ay sonra ekim 1921 sonunda
Yahşihan Menzil Müfettişliği ve Batı Cephesi emrinde bulunan Ankara
Menzil Müfettişliği de lağv edildi.
Ankara Menzil Müfettişi Albay Sadullah, Sevkıyat ve Nakliyat Genel
Müdürlüğüne , Yahşihan Menzil Müfettişi Albay Hayri de Antep Mıntıka
Komutanlığına atandılar.
Ankara Menzil Müfettişliği karargâhının levazım, sıhhiye ve veteri
ner şubeleri Ankara Komutanlığı emrine, Yahşihan Menzil Levazım Şu
besi de Millî Savunma Bakanlığı Levazım Dairesi emrine girdiler. Her iki
menzilin diğer subayları Bakanlık Personel Başkanlığı emrine verildi.
Kütahya - Eskişehir muharebelerinden sonra Sakarjâ nehri doğusuna
çekilen Batı Cephesi birlikleri silah ve cephane bakımından da bir hayli
kayba uğramıştı. Bu dönemde daha da çok silah ve cephaneye ihtiyaç var
dı. Bu nedenle bütün olanaklardan faydalanılarak kısa zamanda Batı Cep
hesi birliklerinin noksan kalan silah ve cephanelerini kadroya göre tamam
lamak lâzımdı.
9 ağustos 1921 tarihinde 526 tüfek, kasatura ile birlikte Diyarbakır’
dan, 237 tüfek Elazığ’dan yola çıkarılmış ve Malatya’dan Sivas’a ivedi
gönderilmesi için de bölge komutanlığına emir verilmişti.
Son defa Millî Savunma Bakanlığı tarafından istenen tüfeklerin gön
derilmesi için Elcezire Cephesi tarafından 48 saat içinde yola çıkarılma
sı için kesin emir verilmişti. Gönderilecek bu silah ve cephanelerin sayı-
sıyle bulunduklan yerler şöyle idi [2]:
Elazığ’dan; 484 adet Paraguay tüfeği, 638 adet büyük çaplı mavzer,
58 adet muaddel martin, 73 adet Rus tüfeği, 171 adet adi martin.
Diyarbakır’dan; 553 adet Paraguay tüfeği, 646 adet muaddel martin,

40 adet Rus tüfeği,
İzzetpaşa’dan; 500 adet adi martin,
Urfa’dan; 919 adet Rus tüfeği idi.
Sakarya muharebeleri başında Mustafa Kemal Paşa Başkomutan
olunca Büyük Millet Meclisi tarafından verilen yetkiler içinde, kanun hük
münde karar alması ve uygulaması da vardı.
Buna göre. Başkomutan tarafından çıkarılan millî yükümlülük emir
leri (Tekâlifi Milliye) içinde ulaştırma yükümlülüğü de vardı [1].
Bu yetki ve emirlerden faydalanmak suretiyle Elcezire Cephesi de
polarında bulunan 1.664 küçük çaplı mavzer, 704 muaddel martin, 1.200 adet
Paraguay, 638 adet büyük çaplı mavzer, 469 adet büyük martinle Besni
ve Rumkale’de bulunan 966 adet tüfeğin de geceli gündüzlü yürÜ3Ûişlerle ve
at arabalarıyle Sivas üzerinden Ankara’ya ulaştırılması Millî Savunma
Bakanlığınca emredilmişti. Adı geçen silahlar Elcezire Cephesi Komutan
lığınca 13 ağustos 1921’de Malatya’ya hareket ettirilmiş; buradan da Si
vas’a gönderilmesi için bölge komutanlığına emir verildiği bildirilmişti.
Sakarya muharebeleri sırasında 5 nci Tümen Batı Cephesine gönde
rildiğinden, bu tümene ait toplar için top başına biner atım mermi alıko-
narak, artan mermilerin Sivas’a gönderilmesi Millî Savunma Bakanlığınca
eylül ayı ortalarında istenmişti. Bu miktarlar şöyleydi [2]:
11.269 atım çabuk ateşli sahra top mermisi, 2.000 atım çabuk ateşli
dağ top mermisi, 94 atım 77 mm. lik uçaksavar mermisi, 142 atım mantelli
sahra top mermisi, 1.097 atım Rus sahra top mermisi, 63 atım Fransız
top mermisi idi.
Batı Cephesinin en çok ihtiyaç duyduğu çabuk ateşli sahra ve çabuk
ateşli dağ top mermileriydi. Bu mermilerin kısa zamanda Batı Cephesine
gönderilmesi Genelkurmay Başkanlığınca istenmişti.
İstenen bu mermilerin eylül 1921 ayında Elcezire depolarındaki sayı
ları şöyle idi [3]:
Diyarbakır’da: 587 atım çabuk ateşli sahra top mermisi, 1.875 atım
çabuk ateşli dağ top mermisi.
[2] Harp Tarihi Arşivi No. 4/4443, Dip. 17, G. 4, Kis. 1028, Dos. 67 - A, F. 1 - 177,
1 -180.
[3] Harp Tarihi Arşivi No. 4/4443, Dip. 17, G. 4, Kis. 1028, Dos. 67 - A, F. 1 - 176.
Elazığ’da: 3.000 atım çabuk ateşli sahra top mermisi, 11.377 atım ça
buk ateşli dağ top mermisi, 32 atım mantelli top mermisi.
Osmaniye’de: 500 atım çabuk ateşli sahra top mermisi, 1.892 atım
Muş’ta: 112 atım çabuk ateşli sahra top mermisi, 136 atım çabuk ateşli
dağ top mermisi.
Siirt’te: 2.167 atım çabuk ateşli dağ top mermisi.
Şeyhmans'ıir’da: 454 atım çabuk ateşli sahra top mermisi, 440 atım
Palu’da: 6.616 atım çabuk ateşli sahra top mermisi, 1.550 atım çabuk
ateşli dağ top mermisi.
Kolu’da: 2.366 atım çabuk ateşli dağ top mermisi, 605 Rus top mer
misi.
Mardin’de: 1.200 Rus top mermisi, 299 uçaksavar mermisi.
Silvan’da: 124 atım Rus top mermisi, 96 atım mantelli sahra top mer
misi.
Urfa’da: 63 atım Fransız top mermisi bulunmaktaydı.
Bu cephaneden çabuk ateşli sahra top mermisi toplamı 11.269, çabuk
ateşli dağ top mermisi ise 22.000 atım idi. Bunların Malatya’ya oradan da
Sivas’a gönderilmesi emri verilmişti.
Bu sıralarda Elcezire Cephesi, daha önce istenen 1.000 sandık küçük
çaplı mavzer cephanesini batıya göndermek çabası içinde bulunuyordu.
Bunların sonu alındıktan sonra da istenüen top mermilerinin gönderilme
sine başlanacaktı.
Eylül 1921 tarihinde Antep’teki muharebelerin sonu alınmış olduğun
dan bu bölgede bulunan cephaneler de, önce Kelebek’e buradan da Batı
Cephesine gönderilecekti [1].
Bu yollamaların daha çabuk yapılması için ulaştırma istikameti An
tep - Kelebek ve Konya yolundan yapıldı.
Birçok nedenlerle Elcezire Cephesinden Sakarya muharebeleri arefe-
sinde gönderilmesi planlanan silah ve cephanelerin tamamı yollanamamış-
tı. Buna karşılık bu dönemde Batı’ya gönderilen silah ve cephane tutan
şöyleydi.
[1] Harp Tarihi Arşivi No. 4/4443, Dip. 17, G. 4, Kis. 1028, Dos. 67 - A, F. 1 -177.
SAKARYA MEYDAN MUHAREBESİ DÖNEMİNDE İDARİ FAALİYETLER
Cmsi M.S.B. 2 nci Kor. Yollandığı Tarih
Çeşitli P. tüfeği 3.635 1.657 Ağus. 1921

Çeşitli kasatura 11.472 649 Ağus. - ekim 1921
Çeşitli süngü 10.163 5.302 Ağus. - ekim 1921
Küçük çaplı mavzer
cephanesi 781 (x) 45 Ağus. - eylül 1921
Çeşitli topçu cephanesi 23.402 3.341 Ağus. - ekim 1921
Çürük topçu mermisi 4.318 — Ekim 1921
(x) Sandık, diğerleri adettir.

Kütahya, Eskişehir muharebeleri Türk Ordusunun birçok silah ve
cephane kaybına sebep olmuştu. Bu boşluğun kapatılması, ilerde yapılacak
muharebeler için çok önemliydi. Bu nedenle, Doğu Cephesinden yapıla
cak silah ve cephane yardımlarının daha da hızlandırılması ve bir plan
dahilinde Batı’ya aktarılması, özellikle bu dönemde büyük önem kazanı
yordu.
îlk iş olarak Millî Savunma Bakanlığı, karayollarından yapılacak
göndermelerde kullamlacak taşıt aracı sağlanması işiyle uğraşmış, Erzin
can Mutasarrıflığı ile Sivas Valiliğine gerekli emirleri vermek suretiyle
5 numaralı Harp Yükümlülüğü emrinden faydalamlarak araç sağlanması-
m ve DoğU’dan gelip de çeşitli yerlerde bulunan 1,887 muaddel martin,
1.490 İngiliz, 5.066 Rus, 1.001 büyük çaplı mavzer, 750 martin, 4,014 Rus
berdanga tüfeklerinin her ne pahasına olursa olsun atlı arabalarla Sivas
üzerinden Ankara’ya ulaştırılmasını istemişti.
Bakanlığın istemiş olduğu bu silah ve cephanelerin büyük bir kısmı
temmuz 1921 ayı içerisinde Gümüşhane’den Trabzon’a ve Erzincan’dan
Suşehri’ne gönderilmişti. Erzurum dahil, çeşitli yerlerde bulunan diğer
silah ve cephaneler de, emre uygun olarak, geceli gündüzlü yürüyüşlerle
Suşehri’ne gönderilecekti. Ayrıca, Trabzon’da bulunan silah ve cephane
lerin de, ilk deniz araçlarından faydalanmak suretiyle, SamsUh’a yollanma
sı emredilmişti [1].
Şuşehri’ne kadar ulaşmış olan sUah ve cephanenin raporları. Doğu
Cephesi Komutanlığı tarafından; Suşehri’nden Batı’ya geçmiş olanların da
Sivas Menzil Müfettişliği tarafından verilecekti.
cp. Daha Önce Tertip Edilen Silah ve Cephanelere Ek Olarak

Yeniden Tertip Edilenler [J] :
Doğu Cephesi birliklerine ait makineli tüfeklere yedek olarak 10.000,
piyade tüfeklerine 340 mermi alıkonularak geri kalan 1.500 sandık Osman
lI mavzer cephanesi, toplar için de yeteri kadar mermi bırakıldıktan sonra
7.000 atım Osmanh sahra top mermisi, 4.000 kudretli ve 600 atım 105
mm. lik uzun top mermisi yeniden batıya tertip edilmişti. Bunların Ha-
sankale’den yola çıkarılarak Ankara’ya en kısa yoldan gönderilmesi de
Millî Savunma Bakanlığınca 5 eylül 1921 günü bildirilmişti. Gönderile
cek bu yeni tertip cephanelerin karayoluyle Refahiye’ye ve buradan da
Sivas’a en kısa zamanda yollanması istenmişti. Batı Cephesinde muhare
beler devam etmekte olduğundan bu cephaneler bir ay sonra da yetiştiril
miş olsa, yine de büyük bir etkisi olacaktı.
Doğıl Cephesi, 13 eylül 1921 gününden itibaren günde 30 ton cephane
ne göndermek suretiyle 27 eylül 1921’de ilk kafile Alucra’da bulunacak şe
kilde tertibat almıştı.
Trabzon Deniz Ulaştırma Komutanlığı doğudan ve Rusya’dan gelen
silah ve cephaneleri vakit geçirmeden ve düşman harp gemilerinin bas
kınlarına bakmadan her türlü fedakârlığı göze alarak Batı Cephesine ye
tiştirmekte üstün bir gayret göstermişti.
b. 1921 Eylül Ayı Son Yarısında Doğu Cephesinden Gelen Si
lah ve Cephanekerin En Son Bulundukları Yerler :
Doğu Cephesinden tertip edilen 11.500 atım Rus dağ top mermisin
den bu güne kadar 5.610 atımı Sivas Menzil Müfettişliği bölgesinden geç
miş, 1.788 atım da Tokat - Yozgat yoluyle Ankara’ya, 780 atımı Trabzon
deniz yoluyla İnebolu’ya, toplam olarak 8.178 atım, tertip yerine gitmişti.
Halen Sivas Menzil Müfettişliği bölgesinde bu cins mermi bulunma
dığına göre; Sivas Menzil Müfettişliği ile Doğu Cephesi Nakliyat Müfettiş
liği bağlantı kurarak geriye kalan 3.322 atımı bulmakta zorluk çekmişler
di.
Ayrıca, eylül 1921 ortalarında 2.440 atım Osmanh sahra top mermisi
Hasankale’den Karabıyık’a, 4.900 atım Osmanlı sahra top mermisi, 4.000
atım kudretli dağ top mermisi Bayburt’tan Kelkit’e, 60 sandık İngiliz pi
yade cephanesi, 47 sandık Fransız cephanesi, 25 sandık Rus sahra top
mermisi Şiran yoluyla Kelkit’ten Alucra’ya, 99 sandık Osmanh dağ top
mermisi Gümüşhane’den Trabzon’a yollanmıştı.
[1] Harp Tarihi Arşivi No. 1/4336, Dip. 17, G. 2, Kis. 999, Dos. 35, F. 1 - 122,
1- 127, 1- 155, 1-132, 1 -148, 1-139, 1-140, 1- 149, 1-150, 1- 152.
SAKARYA MEYDAN MUHAREBESİ DÖNEMİNDE İDARİ FAALİYETLER 2A)
Bü tarihte Gümüşhane’de bulunan silah ve cephane miktarı da şöyle

idi: 930 sandık Rus sahra top mermisi, 562 sandık Fransız piyade cephane
si, 125 sandık Rus berdanga cephanesi, 947 sandık Osmanh dağ top mer
misi, 2.285 sandık İngiliz piyade cephanesi, 61 sandık bomba, 20 sandık
fünye idi.
Bu cephaneleri yollama sırasında öncelik; Rus dağ top mermisi İn
giliz piyade cephanesi, bomba ve fünyelere verilmişti.
Yukardaki cephanelerden ayn olarak; Hasankale ve Erzurum’dan
son defa tertip edilip Karabıyık’a gelen 2.400 atım ve Bayburt’ta bulunan
4.900 atım Osmanh sahra top mermisi, 4.000 atım kudretli dağ top mermi
si, Alucra’ya gelen 575 sandık Osmanh mavzer cephanesi, Gümüşhane de
posunda 2.420 Osmanh dağ top mermisiyle Gümüşhane - Trabzon arasın
da yolda bulunan 660 Osmanh sahra, 2.553 atım kudretli dağ, 1.660 atım
Osmanh dağ top mermisi ile 220 sandık Osmanh mavzer cephanesi;
Bayburt deposunda 3.080 atım Rus sahra top mermisi, Bayburt - Aluc
ra arasında 3.600 Rus sahra, Alucra - Sivas arasında son tertipten 575 san
dık Osmanh mavzer cephanesi ve Erzincan’dan Sivas’a gelmekte olan 1.536
Osmanh sahra top mermisiyle 56 atım dağ top mermisi bulunmaktaydı.
Trabzon’da; dört adet İngiliz sahra topu, iki adet Fransız sahra topu,
dört adet 150’lik Rus kale muhasara topu, dört adet 150’lik Rus havan to-
puyle, dört adet 150’lik Rus sahil topu ve ayrıca doğudan gelecek Rus - Os
manh ve kudretli dağ top mermileriyle Osmanh mavzer cephanesi bulun
maktaydı.
Batum’dan gelecek top ve cephanelerle beraber Trabzon’da 250 muad
del tüfek, 200 sandık mavzer cephanesi bulunuyordu.
464 atım Fransız sahra top mermisi, 24 atım dağ top mermisiyle bütün
kasaturalar Sivas’taydı.
203 muaddel martin tüfeği Zara’da, 280 atım Osmanh sahra, 660 atım
Osmanh dağ top mermisi Sivas - Kayseri arasında bulunmakta idi.
Yukardan beri yerleri ve miktarları belli olan silah ve cephanelerin
en kısa zamanda bütün imkânlardan faydalanılarak Ankara’da bulundu-
rulabılmesi için yola çıkarılması istenmiş ve geciktirenler hakkında kanunî
işlem yapılacağı da bildirilmişti.
Genelkurmay Başkanlığı, Batı Cephesi birliklerinin ikmalinin Konya
demiryolu hattından yapılmasım. Doğu ve Elcezire cephelerinden gelecek
olan silah ve cephanelerin önemli bir kısmımn en kısa yoldan Kayseri ve
Ulukışla bölgelerine yöneltilmesi için gereken tedbirlerin alınmasını Millî
Savunma Bakanlığına bildirmişti. Bakanlık da bu emre uyarak aşağıdaki
cephaneleri Konya’ya tertip etmiş ve yollamalara başlamıştı.
Kayseri’den; 200 sandık Rus piyade mermisi ile 344 sandık Osmanh
piyade cephanesi, 500 atım obüs mermisi. Kırşehir’den; 60 sandık manliher
cephanesi, Batı Anadolu Menzil Müfetişliğinden; 200 sandık Rus piyade
cephanesi, 1.000 atım sahra obüs cephanesi, Ankara’dan; 240 sandık man
liher cephanesi, 1.000 atım 150’lik ağır obüs mermisi, Malatya’dan; 100
sandık Alman cephanesi, Maraş’tan; 1.400 adet bomba, Antep’ten 3.000
atım sahra mermisi; Kelebek’ten, 2.500 atım dağ top mermisi tertip edil
mişti.
Yukardaki cephanelerin şevkini çabuklaştırmak amacıyle; Genelkur
may Başkanlığınca ekim 1921 ayı başında 50.000 liralık bir ödeneğin Baş-
komutanımn izni ile Millî Savunma Bakanlığı emrine verildiği bildirildi.
Bu para ile Ulukışla - Konya tren hattı üzerinde ne cins ve miktarda cep
hane bulundurulabileceğinin bildirilmesi istenmişti. Millî Savunma Bakan
lığınca verilen cevapta [1]:
Sivas yoluyle Doğu ve Elcezire Cephesinden gelmekte olan sahra top
mermilerinden 10.000 atımın doğı'üca Ulukışla’ya, geriye kalan 8.000 atı
mın da emre hazır olarak Kayseri’ye ve kudretli dağ top mermilerinden
4.525 atımı Ulukışla’ya, dağ top mermilerinden 1.000 atım Ulukışla’ya ve
geriye kalan 12.006 atımın da emre hazır olarak Kayseri’ye, Rus sahra
mermUerinin değiştirilmesi için Kayseri’ye ve 2.294 atım uçaksavar mer
misi, Kayseri’den 243 atım 105 mm. lik sahra obüs mermisi Ulukışla’ya
yollanacaktı.
Öte yandan Doğu ve Elcezire cepheleriyle Antep bölgesinden Sivas ve
Kayseri’ye gelmekte olanlarla halen Sivas ve Kayseri depolarında bulunan
2.113 sandık Osmanh, 1.310 sandık Rus, 71 sandık İngiliz, 300 sandık Fran
sız piyade cephanesi Ulukışla’ya Millî Savunmanın mühimmat ambarına
gönderilecekti.
Yukarda açıklanan miktarlardan Sakarya Muharebeleri döneminde ka
ra ve deniz yollanyle Batı Cephesine ulaşmak üzere gönderilen silah, cep
hane ve gereçler şunlardı:
Denizden Gönderilenler:
59 adet çeşitli makineli tüfek, 13 -17 ağustos 1921’de Gümüşhane’den
Trabzon’a;
4 adet Rus bomba topu, 13 ağustos 1921’de Gümüşhane’den Trabzon’a;
1.345 sandık üçlü Fransız piyade cephanesi, 25 temmü'z - 27 eylül
1921’de Gümüşhane’den Trabzon’a;
1 - 205.
163 sandık Rus berdanga cephanesi, 2 ağustos 1921’de Bayburt’tan

Gümüşhane’ye yollandı.
2.285 sandık İngiliz piyade cephanesi, 1 eylül 1921’de Trabzon’a yol
lanmak üzere Gümüşhane’de hazır durumda idi.
1.564 adet saplı kürek, 23 - 31 ağustos 1921’de Gümüşhane’den Trab
zon’a;
1.650 adet saplı kazma, 23 - 31 ağustos 1921’de Gümüşhane’den Trab
zon’a;
500 adet saplı balta, 28 - 31 ağustos 1921’de Gümüşhane’den Trab
zon’a yollandı.
1.240 atun Rus sahra top mermisi, 2 ağustos 1921’de Bayburt’tan Gü
müşhane’ye ;
135 atım kudretli dağ top mermisi, 24 temmuz - 22 eylül 1921’de Gü
müşhane’den Trabzon’a;
2.644 atım Osmanh sahra top mermisi, 28 temmuz -18 eylül 1921’de
Trabzon’a;
6.852 atım Osmanh dağ top mermisi, 24 temmuz - 21 eylül 1921’de
Trabzon’a;
1.470 adet çeşitli top hartucu, 28 temm'ılz - 7 ağustos 1921’de Gü
müşhane’den Trabzon’a yollanmıştır.
Karayolu ile Gönderilenler:
10 adet vikers makineli tüfek, 21 - 28 ağustos 1921’de Erzincan’dan
Suşehri’ne;
224 adet makineli tüfek yedek namlusu, 15 - 28 ağustos 1921’de Er
zincan’dan Suşehri’ne;
32 adet bomba topu, 5 ağustos 1921’de Bayburt’tan Kelkit’e;
3.930 adet Rus berdanga tüfeği, 16 ağustos 1921’de Karabıyık’tan
Suşehri’ne;
2.865 adet çeşitli süngü, 6 eylül 1921’de Karabıyık’tan Suşehri’ne;
548 adet büyük çaplı mavzer, 21 - 28 ağustos 1921’de Suşehri’ne;
787 adet muaddel martin, 1 eylül 1921’de Erzincan’dan Süêhri’ne;
4.258 sandık üçlü Fransız piyade cephanesi, 5-20 eylül 1921’de Bay
burt-Kelkit yolu ile Alucra’ya;
671 sandık Rus berdanga cephanesi, 24 temmuz - 26 eylül 1921’de ay-
m yolla Alucra’ya;
681 adet Rus beşli piyade cephanesi, 1 - 23 eylül 1921’de Erzincan’dan

Suşehri’ne;
1.300 sandık Osmanh mavzer cephanesi, 16 eylül 1921’de Bayburt -
Kelkit - Alucra - Erzincan yolu ile Suşehri’ne;
60 sandık İngiliz piyade cephanesi, 8 -19 ağustos 1921’de Bayburt’tan
Kelkit’e;
6.382 adet kürek, 31 temmuz - 4 ağustos 1921’de Erzincan’dan Su
şehri’ne ;
1.624 adet kazma, 31 temmuz 1921’de Erzincan’dan Suşehri’ne;
271 kangal dikenli tel, 28 temmuz - 8 ağustos 1921’de Erzincan’dan
Suşehri’ne;
1.374 atım Rus sahra top mermisi, 3 - 26 eylül 1921’de;
7.028 adet Osmanh sahra top mermisi 3 - 29 eylül 1921’de;
3.438 atım Osmanh dağ top mermisi 4-22 eylül 1921’de Erzincan -
Süşehri - Bayburt - Kelkit yolu ile Alucra’ya;
3.468 atım kudretli dağ top mermisi, 18 - 28 eylül 1921’de Bayburt -
Kelkit yolu ile Alucra’ya;
2 sandık harp paketi, 15 ağustos 1921’de Bayburt’tan Kelkit’e; yollan
mıştı.
4. İstanbul’dan Kaçırılan, Silah, Cephane ve Gereçler:

İstanbul yardımları özel konusunda açıklandığı üzere İstanbul ve ci
varından Felâh Grubu tarafından kaçınlan silah, cephane ve gereçlerden
Sakarya Meydan Muharebesi devresinde Anadolu’ya gönderilmiş olan mik
tarlar aşağıya çıkarılmıştır;
2.015 adet P. tüfeği
8 adet Tabanca
4 adet Bomba topu
1.371 adet Tüfek namlusu
3.669 adet Tüfek mekanizması
247 adet Aydınlatma tabancası
3 Telemetre
83 çuval Kapsüllü boş kovan
4.319.197 adet Çeşitli P. fişeği
1.301 adet Aydmlatma fişeği
14.261 adet El bombası
8 sandık Tabanca fişeği

42 adet Bomba tapası
20 sandık Bomba tapası
449 adet Kasatüra
128 adet Çelik başlık
7 adet 7,5’luk dağ ve sahra topu
35 adet Mantelli topu
2 adet 10,5’luk obüs topu
1.482 atım 7,5’luk top mermisi
66 sandık 7,5’luk top mermisi
5.441 atım Mantelli mermisi
381 sandık Mantelli mermisi
1.940 atım 15’lik obüs mermisi
606 atım Çeşitli top mermisi
169 sandık
369 adet Çeşitli hartuç
3 varil Çeşitli hartuç
1.740 adet Çeşitli tapa
281 adet Top kaması
3.300 adet Vidalı fünye
360 kg. Dumansız barut
65 varil Dumansız barut
528 torba Dumansız barut
71 sandık Çeşitli top parçası
4 adet Nişan dairesi
7 adet Batarya dürbünü
137 adet Top dürbünü
9 adet Çeşitli nişangâh
13 adet Zaviye ölçme aleti
6.000 adet Mermi kapsülü
161 sandık Mermi kapsülü
1.242 adet Tel makası
100 adet Ateşleme makinesi
960 adet Tahrip kalıbı
35.700 adet Tahrip kalıbı kapsülü
154 sandık 'TrotU
69 varil Trotil
4.860 metre Küteberka fitili
600 metre Çabuk ateşleme fitili
3.500 adet Elektrik fünyesi
3.938 adet İstihkâm modeli kazma
5.477 adet İstihkâm modeli kürek
1.610 adet İstihkâm modeli balta
980 adet İstihkâm modeli balta kılıfı
1.500 adet Portatif kürek
326 adet Portatif balta
611 adet Telefon
37 adet Baş mikrofonu
19 adet Çeşitli santral
5 sandık Telefon parçaları
97.000 metre Sahra kablosıl
6 adet Telsiz telgraf baş telefonu
4 adet Deniz uçağı
10 adet Uçak lastiği (iç ve dış)
20.190 adet Palaska
10.000 adet Kütüklük
10.030 adet Arka çantası
24 balya Ekmek torbası
8.000 adet Peksimet torbası
16.470 adet Matara
1.000 adet Ceket
3.000 adet Bel kemeri
65 adet Dikiş makinesi
1.500 adet Oto parçası
200 adet Dürbün
130 adet Çeşitli tezgâh
19 sandık Çeşitli tezgâh
308 sandık Piyade, topçu, muhabere ve tezgâh gereçleri
440 çuval Piyade, topçu muhabere ve tezgâh gereçleri
5.000 kg. Uçak benzini

303 kg. Vakum yağı
12 bidon Vakum yağı
5. Sovyet Rusya’dan Alınan Silah ve Cephane:
Sakarya Meydan Muharebesi Döneminde Rusya'dan Alınan Silah,

Cephane ve Harp Gereçleri:
3 ncü Kafkas Tümen Komutanlığınca, 31 temmuz 1921 tarihinde, Ge

nelkurmay Başkanlığına sunulan raporda; 18 eylül 1920 tarihi ile 28 tem
muz 1921 tarihi arasındaki sürede Rusya’dan teslim alınarak Trabzon ve
diğer iskelelere nakledilen silah ve cephane çeşit ve sayısı şöyle açıklan
mıştı [1].
Tüfek ve Süngü:
11.920 adet Rus piyade tüfeği
9.520 adet Rus tüfek süngüsü
9.030 adet Avusturya piyade tüfeği
8.871 adet Avusturya kasaturası
2.619 adet Alman piyade tüfeği
1.795 adet Alman kasaturası
6.480 adet İngiliz piyade tüfeği
3.387 adet İngiliz kasaturası
25 adet Meksika piyade tüfeği
Toplam tüfek sayısı 30.083, kasatüra ve süngü sayısı 15.573 idi. Rus
ların Türkiye’ye verecekleri tüfek sayısı ile gelen tüfek sayısı karşılaştı
rıldığı takdirde 80 Rus tüfeği ile 161 Avusturya ve 681 Alman tüfeğinin
noksan gönderildiği saptanmış ise de, buna karşılık, 480 İngiliz tüfeği ile
25 Meksika tüfeğinin fazla olarak yollandığı görülmüştü.
Piyade Cephanesi:
10.254 Rus piyade cephanesi
3.174 sandık Alman piyade cephanesi
567 sandık Çeşitli piyade cephanesi
43 adet Fransız el bombası
83 adet İngiliz el bombası
[1] Harp Tarihi Arşivi No. 1/2300, Dip. 17, G. 2, Kis. 996, Dos. 24, F. 1 - 63
Toplam piyade cephane sayısı 31.317 sandık, el bombası sayısı 126 acet
idi.
Rusların Türkiye’ye verecekleri piyade cephane sayısı ile gelen piyade
cephane sayısı karşılaştırıldığı takdirde 1.344 sandık Rus piyade cepha
nesiyle 1.953 sandık Avusturya piyade cephanesi ve 126 sandık Alman pi
yade cephanesinin noksan gönderildiği saptanmış, buna karşılık 4.078 san
dık İngiliz piyade cephanesiyle 567 sandık çeşitli piyade cephanesinin faz
la olarak yollandığı görülmüştü.
Hafif ve Ağır Makineli Tüfek;
Rusların Türkiye’ye verecekleri çeşitli hafif ve ağır makineli tüfek sa
yısı 212 idi. Buna karşılık beş noksanı ile 207 adet çeşitli hafif ve ağır ma
kineli tüfek Türkiye’ye yollanmıştı.
Top:
Rusların Türkiye’ye verecekleri çeşitli top sayısı 65 idi. Buna karşJık
26 adet çeşitli hafif sahra ve dağ topu Türkiye’ye yollanmıştı. 39 adet top
eksik kalmıştı.
Top Cephanesi:
21.267 atım çeşitli top cephanesi Türkiye’ye yollanmıştı. Rusların Ja-
ha 17.000 atım çeşitli top cephanesi yollamalan gerekiyordu.
Çeşit ve sayısı yukarda açıklanan silah ve cephaneden 500 İngiliz tü
feği ile 250 sandık İngiliz cephanesi ve beş adet levis makineli tüfeği Gi
resun Alayına verilmiş, 50 adet tüfek ise Lazistan teşkilâtına ve deniz nak
liyatında kullanılan deniz araçları personeline dağıtılmıştı. Bu arada, Pre-
veze gambotunun ivedi Batum’a hareketi nedeniyle 2.048 atım Rus top
mermisi gambottan çıkarılamamıştı.
18 eylül 1920 tarihiyle 28 temmuz 1921 tarihi arasındaki sürede Rus
ya’dan teslim alınarak Trabzon ve diğer iskelelere getirtilen bu silah ve
cephaneler, değişik günlerde Samsun, Sinop ve İnebolu iskelelerine yollan
mıştı.
25 temmuz 1921 tarihi ile 10 ekim 1921 tarihi arasındaki sürede Rus
ya’dan teslim alınarak Trabzon ve diğer iskelelere nakledilen silah ve cep
hane çeşit ve sayısı şöyle idi [1];
'Tüfek:
892 adet Çeşitli piyade tüfeği
3.562 adet İngiliz piyade tüfeği
471 adet Alman piyade tüfeği
Toplam tüfek sayısı 4.925 idi. Bu tüfekler 19/20 ağustos 1921 tarihi
ile 5 ekim 1921 tarihi arasındaki sürede Türkiye’ye yollanmıştı.
Piyade Cephanesi:
401 sandık Fransız ve Belçika piyade cephanesi
371 sandık Alman piyade cephanesi
Toplam piyade cephanesi sayısı 12.763 sandık idi. Bu cephaneler
19/20 ağ'üstos 1921 tarihi ile 4 ekim 1921 tarihi arasındaki sürede Türki
ye’ye yollanmıştı.
Makineli Tüfek:
28 adet Levis hafif makineli tüfeği
60 adet Şuşe makineli tüfek
1 adet Avusturya hafif makineli tüfeği
Toplam olarak makineli tüfek sayısı 89 idi. Bu tüfekler 19/20 ağus
tos 1921 tarihinde Türkiye’ye yollanmıştı.
Top :
36 adet Ingiliz sahra topu ve 24 toparlak.
Toplar, 3 ağustos 1921 tarihi ile 17 ağustos 1921 tarihi arasında Tür
kiye’ye yollanmıştı.
Top Cephanesi:
36.146 atım 88 mm. lik İngilik sahra top cephanesi
1.946 atım 120 mm. lik Fransız top cephanesi
24.103 atım 75 mm. lik Rus sahra ve dağ top cephanesi
248 atım 75 mm. lik Avusturya top cephanesi
Toplam top cephane sayısı 62.473 atımdı. Bu cephaneler 2 ağustos
1921 tarihi ile 10 eylül 1921 tarihi arasında Türkiye’ye yollanmıştı. Bunlar
dan ayn olarak Ruslar tarafından verilen bir deniz motorgambotu da
24 eylül 1921 günü Trabzon’a gelmişti.
Gaz Maskesi:
19.359 adet Rus gaz maskesi 10 eylül 1921 günü Türkiye’ye yol-
lanmıştı.
25 temmuz 1921 tarihi ile 10 ekim 1921 tarihi arasında Tuapse ve
Batum’dan yollanan yukarda çeşit ve sayısı açıklanan silah ve cephane
Trabzon’a gelmiş, bunlar değişik tarihte Samsun, Sinop ve inebolu iske
lelerine yollanmıştı.

Sakarya Meydan Muharebesinin kapsadığı dönemde, Batı Cephesinin
lojistik desteği için, Kayseri - Kırşehir - Yahşihan, înebolu - Kastamonu -
Çankırı - Kalecik - Ankara, Samsun - Çorum - Yozgat - Yahşihan, İzmit -
Ankara karayollanyle Ankara ve dolaylarına nakledilen silah ve cephane
çeşit ve sayılan bu süre içinde nakledilen silah cephane, yiyecek ve yem
donatım ve gereç ağırlıklan şöyle idi:
Kaysen-KiTşehir-Yahşihan Yoîuyîe Ankara ve Dolaylarına Nakledilen
Silah, Cephane Çeşit ve Sayılan [21 ;
285 adet küçük çaplı mavzer tüfeği, 159 adet muaddel martin tüfeği,
bir adet manliher filintası, 204 adet kapaksız martin filintası, 42 adet mar
tin hanri, 54 adet kasalı mavzer, 14 adet ve 13 sandık muaddel mavzer,
14 adet büyük çaplı mavzer filintası, 228 adet Rus tüfeği, 43 adet 98 mo
deli Alman tüfeği, 19 adet 88 modeli Alman tüfeği, beş adet Fransız tüfe
ği, iki adet İngiliz füintası, 263 adet anahtarlı tüfek, 712 adet mekaniz-
masız Rus tüfeği, 740 adet mekanizmasız tek atar Rus tüfeği, 160 adet mav
zer tüfeği, 4.107 çeşitli tüfek, 197 adet Paraguay, 173 adet berdanga tüfe
ği, iki adet Fransız otomatik tüfek, 39 adet Osmanh kasalı tüfek, iki adet
Bulgar tüfeği, 174 adet mekanizmasız tek atar Rus tüfeği, 118 adet muad
del martin iğnesi, 1.345 adet çeşitli süngü, 2.144 adet çeşitli kasatura,
348 adet Alman maksim namlusu, beş adet Alman maksim kalkam, 76
adet çeşitli kapak takımı.
449 sandık Rus piyade cephanesi, 251 sandık ve 6.915 adet Osmanh
piyade cephanesi, 2.826 adet Alman piyade mermisi, 322 sandık küçük çap
lı mavzer cephanesi, 726 sandık muaddel mavzer cephanesi, bir sandık
manliher cephanesi, 77 sandık mavzer cephanesinden oluşan piyade silah
ve cephanesiyle 22.707 atım çabuk ateşli sahra mermisi, 48 atım Rus sah
ra mermisi, 581 atım kudretli dağ top mermisi, 1.083 atım çabuk ateşli
Osmanh dağ top mermisi, 7.378 atım çabuk ateşli dağ mermisi, 150 atım
Rus dağ mermisinden oluşan top cephanesi Kayseri’den Ankara ve dolay
larına nakledilmişti. Adı geçen bu silah ve cephaneler Elcezire ve Doğu
cephelerinden tertip edilen silah ve cephaneden meydana gelmekteydi.
Harp Tarihi Arşivi No. 1/4336, Dip. 17, G. 2, Kis. 105, Dos. 67, F. 1 - 7, 1 - 20,
1-26, 1-30, 1-31.
Harp Tarihi Arşivi No. 1/4336, Dip. 17, G. 2, Kis. 105, Dos. 66, F. 1 -1 - 4.
Harp Tarihi Arşivi No. 1/4336, Dip. 17, G. 3, Kis. 1009, Dos. 85, F. 1-6,
1-9, 1-10.
Harp Tarihi Arşivi No. 1/4336, Dip. 17, G. 3, Kls.1009, Dos. 92, F. 1 - 21.
Harp Tarihi Arşivi No. 1/4335, Dip. 24, G. 1, Kis. 1415, Dos. 112 - A F. 1 - 4,
1-6.
SAKARYA MEYDAN MUHAREBESİ DÖNEMİNDE İDARİ FAALİYETLER 35 j
Öte yandan Kayseri - Kırşehir - Yahşihan karayoluyle Ankara ve do-

laylanna nakledilen çeşitli silah toplam ağırlığı 10 ton 500 kg., çeşitli cep
hane toplam ağırlığı 44 ton 500 kg., yiyecek ve yem toplam ağırlığı 152 ton,
donatım ve gereç toplam ağırlığı 20 ton civarındaydı. ‘
İneboîu-Kastamonu-Çankm-Kaledik-Ankaıa Kdrayoluyle Ankara ve Do

laylarına Nakledilen Silah ve Cephanenin Çeşit ve Sayıları [11 ;
1.188 adet ve bir sandık çeşitli tüfek, üç adet ve 6 sandık Rus tüfeği,
10 adet mavzer tüfeği, 2 ac^ Belçika tüfeği, 1 adet Fransız tüfeği, 7 adet
OsmanlI tüfeği, 6 sandık mavzer martin tüfeği, iki adet İngüîz tüfeği,
13 adet ve 1 sandık çeşitli tabanca, 1.400 adet çeşitli kasatura 12 adet çe
şitli süngü, 187 kılıç, 120 sandık Alman piyade cephanesi, 1.583 sandık ve
14.849 adet çeşitli piyade cephanesi, bir sandık mavzer piyade cephanesi,
500 adet İngiliz piyade cephanesi, 354 adet Rus piyade cephanesinden olu
şan piyade silah ve cephanesiyle, üç adet kudretli dağ topu, 3.300 atım seri
sahra top mermisi, 2.188 atım 7,5 luk sahra top mermisi, 23 sandık çabuk
ateşli sahra top tapası, 130 adet 75 mm. lik dağ top şarapneli, 166 adet adi
dağ hartuctlndan oluşan top ve cephanesi, İnebolu’dan Ankara ve dolayla
rına nakledilmişti. Ankara ve dolaylanna nakledilen bu yardımlar; Doğu
Cephesinden tertip edilen, Rusya’dan getirtilen ve İstanbul’dan kaçırılan
çeşitli silah ve cephaneden meydana gelmekteydi.
Öte yandan, İnebolu - Kastamonu - Çankırı - Kalecik - Ankara kara
yolu ile Ankara ve dolaylarına nakledilen çeşitli silah toplam ağırlığı 22 ton
500 kg., çeşitli cephane toplam ağırlığı 930 ton, yiyecek ve yem toplam ağır
lığı 13 ton, donatım ve gereç toplam ağırlığı ise 636 ton 500 kg. civarın
daydı.
[1] Harp Tarihi Arşivi No. 1/4336, Dip. 17. G. 2, Kis. 1005, Dos. 66, F. 1 - 5, 1 - 8,
1-9, 1-13, 1-15.
Harp Tarihi Arşivi No. 1/4336, Dip. 17, G. 2, Kis. 1005, Dos. 67, F. 1 - 17, 1 -19,
1-24, 1-27, 1-34, 1-35.
Harp Tarihi Arşivi No. 1/4336, Dip. 17, G. 3, Kis. 1009, Dos. 89, F. 1 - 3, 1 - 8,
1-14.
Harp Tarihi Arşh i No. 1/4336, Dip. 17, G. 3, Kis. 1009, Dos. 92, F. 1 - 2, 1 - 12,
1-22.
Harp Tarihi Arşivi No. 1/4336, Dip. 24, G. 1, Kis. 1415, Dos. 112 - A, F. 1-4,
1-5, 1-6.
Samsun-ÇoTum-Sungurlu-Yahşihan Karayoluyle Ankara ve Dolayla-

rina Nakledilen Silah ve Cephanenin Çeşit ve Sayıları [I] ;
1.656 adefr"Bulgar tüfeği, 237 adet Avusturya tüfeği, 198 adet Alman
tüfeği, 152 adet Belçika tüfeği, 348 adet İngiliz tüfeği, 3 adet ve 6 sandık
Rus tüfeği, 10 adet mavzer tüfeği, bir adet Fransız tüfeği, 7 adet Osman
lI tüfeği, 6 sandık mavzer ve martin tüfeği, 778 adet çeşitli tüfek, 13 adet
ve bir sandık çeşitli tabanca, 1.400 adet çeşitli kasatura 7 adet çeşitli
süngü, 185 adet kılıf, 1.142 sandık manliher cephanesi, 223 sandık Alman
cephanesi, 1.583 sandık, 14.849 adet çeşitli piyade cephanesi, 276 sandık
ve 500 adet İngiliz piyade cephanesi, 178 sandık ve 354 adet Rus piyade
cephanesi, 93 sandık Osmanlı piyade cephanesi 107 sandık Avusturya
piyade cephanesi, 118 sandık Fransız piyade cephanesinden oluşan piyade
silah ve cephanesiyle, 4 adet 75 mm. lik Fransız sahra topu, 4 adet kud
retli dağ topu, 2 adet şinayder dağ topu, 2 adet İngiliz sahra topu, 5
adet 75 mm. lik sahra topu, 2 adet 125 mm. lik Fransız topu, 2 adet
105 mm. lik İngiliz topu, 9 adet İngiliz çabuk ateşli sahra topu, 2 adet
Fransız çabuk ateşli sahra topu, 3.039 sandık İngiliz obüs mermisi, 27 san
dık 120’lik Fransız mermisi, 761 sandık Fransız sahra top mermisi, 428
sandık 120’lik Fransız sahra obüs mermisi, 432 sandık 105 mm. lik İngiliz
obüs mermisi, 778 sandık 88 mm. lik İngiliz sahra top mermisi 335 sandık
125 mm. lik obüs mermisi, 3.300 atım çabuk ateşli sahra top mermisi,
2.188 atım 75 mm. lik sahra top mermisi, 130 sandık şarapnel kapsülü,
42 sandık şarapnel tapası, 56 sandık 75 mm. lik kovansız dane, 20 sandık
barutlu şarapnel kovam, 45 sandık hartuş kapsülü, 165 adet kudretli dağ
toplarına ait kartuş, 247 sandık Osmanlı çabuk ateşli sahra top mermisi,
423 sandık İngiliz çabuk ateşli sahra top mermisi, 238 sandık Rus çabuk
ateşli sahra top mermisi, 11 sandık Fransız sahra top mermisi 36 sandık
Osmanlı dağ top mermisi, 80 sandık Osmanlı çabuk ateşli dağ top mermisi,
29 sandık çab'ük ateşli dağ top mermisinden oluşan top ve cephanesi Sam
sun’dan Ankara ve dolaylarına nakledilmişti. Ankara ve dolaylanna nak
ledilen bu yardımlar Doğu Cephesinden tertip edilen Rusya’dan getirtilen
ve İstanbul’dan kaçınlan çeşitli silah ve cephaneden meydana gelmekteydi.
[1] Harp Tarihi Arşivi No. 1/4336, Dip. 17, G. 2, Kis. 1005, Dos. 66, F. 1 - 5, 1 - 8,
1-9, 1 - 13 ; 15.
Harp Tarihi Arşivi No. 1/4336, Dip. 17, G. 2, Kis. 1005, Dos. 67, F. 1, 1 - 9,
1 -13, 1-17, 1-19, 1-24, 1-27.
Harp Tarihi Arşivi 1/4336, Dip. 17, G. 3, Kis. 1009, Dos. 89, F. 1-1, 1-3,
1-6.
Harp Tarihi Arşivi 1/4336, Dip. 17, G. 3, Kis. 1009, Dos. 92, F. 1-5, 1 - 30.
Harp Tarihi Arşivi 1/4336, Dip. 24, G. 1, Kis. 1415, Dos. 112 - A, F. 1-4.
1-5, 1-6.
Öte yandan, Samsun - Çorum - Yozgat - Yahşihan karayoluyle Anka

ra ve dolaylanna nakledilen çeşitli silah toplam ağırlığı 18 ton, çeşitli cep
hane toplam ağırlığı 495 ton, yiyecek ve yem toplam ağırlığı 2 ton, dona
tım ve gereç toplam ağırlığı ise 199 ton civanndaydı.
İzmit-Ankara Karayoluyle, Ankara ve Dolaylarına Nakledilen Silah ve
Cephanenin Çeşit ve Sayıları []] :
9 sandık Alman piyade cephanesi, 17 sandık Osmanlı piyade cepha
nesi, 13 sandık Rus piyade cephanesi, 8 sandık İngiliz piyade cephanesi,
6.000 adet Fransız piyade cephanesinden oluşan piyade cephanesiyle 1.000
atım (S.C.) mermi, 54 atım top mermisinden oluşan top cephanesi İzmit’
ten Ankara ve dolaylarına nakledilmişti. Ankara dolaylanna gelen bu si
lah ve cephane İstanbul’dan kaçınlanlardan meydana gelmekteydi.
Öte yandan, İzmit - Ankara karayoluyle Ankara ve dolaylarına nakle
dilen çeşitli silah toplam ağırlığı 10 ton, çeşitli cephane toplam ağırlığı
1.232 ton 500 kg., yiyecek ve yem toplam ağırlığı 47 ton 500 kg. donatım
ve gereç toplam ağırlığı 101 ton civarındaydı.
Bu dönemde sürdürülen nakliyat faaliyetleri özetlendiği takdirde, Ba
tı Cephesinin lojistik desteği için Elcezire ve Doğu cephelerinden gönderi
len, Rusya’dan getirtilen ve İstanbul’dan kaçırılanlardan Ankara ve do
laylarına nakledilen silah ve cephane çeşit ve sayısı toplamı 12.085 adet
ve 32 sandık çeşitli tüfekten, 7.740 sandık ve 44.147 adet çeşitli piyade
cephanesinden, 35 adet çeşitli toptan, 44.107 atım ve 3.100 sandık top cep
hanesinden 2 sandık ve 13 adet çeşitli tabancadan, 147 adet Rus sür
gü kolundan, 18 adet muaddel martin iğnesinden, 1,365 adet çeşitli süngü
den, 4.944 adet çeşitli kasaturadan, 248 adet maksim namlusundan, 5 adet
Alman kalkanından, 76 adet çeşitli kapak takımından, 372 adet kılıçtan,
130 şarapnel kapsülünden, 42 adet şarapnel tapasından, 56 sandık 7,5’luk
kovansız daneden, 20 sandık barutlu şarapnel kovanından, 1 sandık ba-
rutsuz şarapnel kovanından, 45 sandık kartuş kapsülünden, 165 adet kud
retli dağ toplanna ait kartuşdan, 23 sandık çabuk ateşli sahra, tapasın
dan, 166 adet adi dağ kartuşundan oluşmaktaydı.
Bu devrede sürdürülen nakliyat faaliyetlerinin toplam ağırlığı ise;
çeşitli silah toplam ağırlığı 61 ton, çeşitli cephane toplam ağırlığı 2.072
ton, yiyecek ve yem toplam ağırlığı 216 ton 500 kg., donatım ve gereç
toplam ağırlığı ise 956 ton 500 kg. civanndaydı.
1-17.
Harp Tarihi Arşivi No. V4336, Dip. 24, G. 1, Kis. 1415, Dos. 112 - A, F. 1 - 4,
1-6.
Sakarya Meydan Muharebesinin kapsadığı tarihler arasındaki devre

içinde Yahşihan ve Ankara’ya getirtilen çeşit ve sayılan yukarıda açık
lanan ikmal maddeleri Yahşihan - Ankara dekovil ve Ankara - Polatlı nor
mal hat demiryolu ile Polatlı’ya nakledilmişti.
Türk Orcîüsu, Sakarya gerisine çekildikten sonra Rusya’dan gönderi
len mühimmat ile Doğu Cephesinden, Diyarbakır’dan ve Malatya’dan, An
kara dolaylanna nakledilen cephaneler, zamanında muharebe meydam-
na yetiştirildi. Bu sırada İstanbul’dan Felah Grubu da bir hayli cephane
sevk etmişti.
Bu döneme ait nakliyat tonaj grafiği (Grafik : 3)’tedir.
7. Bu Dönemde Millî Savunma Bakanlığınca Yapılan tdarî Faaliyetler:

Suhay İkmali;
Batı Cephesinin Kütahya - Eskişehir muharebelerinden sonra Sakar
ya nehri doğusuna çekildiği sırada, yani 1 ağustos 1921’de Türkiye Büyük
Millet Meclisi Hükümeti Ordusunun subay mevcudu şöyle idi [1]:
Birlikler Subay Mevcudu
Batı Cephesi 4.502

Doğu Cephesi 1.538
Elcezire Cephesi 519
Merkez Ordusu 459
Adana Havalisi Komutanlığı
2 nci Kolordu Komutanlığı 256
Kastamonu ve Havalisi Komutanlığı 128
Ankara Komutanlığı 214
18 nci Tümen Komutanlığı 121
TOPLAM 7.737
Sakarya muharebelerinin en şiddetli zamanlarında Millî Savunma Ba
kanlığı İstanbul’daki Muharip Gruba aşağıdaki emri vermişti [2] :
“1. Grup namına banka havalesiyle 25.000 lira gönderilmiştir.
2. Gönderilen bu para ile sicilleri düzgün, sıhhî durumları ile özel ha
yatı iyi olanlardan 15 piyade alay komütanı, 35 piyade tabur komutam.
25 Temmuz-10 Ekim 1921 Tarihleri Arasında Sakarya
Gnkur.
Harp Tarihi B$k. Meydan Muharebesinde Nakliyat Tonaji Grafik; 3
i
muvazzaf olmak kaydıyle piyade, süvari, makineli tüfek sınıfından 150

yüzbaşı, 400 teğmen ve üsteğmen, 1912 yılında Harp Okulunu bitirenler
den 25 sahra topçu subayının, en geç on gün zarfında İnebolu iskelesine
gönderilmeleri elzemdir. Bunlara şu anda büyük bir ihtiyaç vardır.
3. Yukardaki maddede istenen sınıf ve rütbedeki subaylardan başka
üst subayların gelmesi halinde orduda kullamimayacak ve İnebolu’ya
gelmiş olsalar da geri gönderüeceklerdir.
4. Doğu Cephesi ihtiyacı olan üç istihkâm subayımn Trabzon’a, di
ğerlerinin İnebolu’ya gönderilmesi.
5. Yol masrafı olarak bekâr olanlara 25, evli olanlara da 35 - 50 lira
yı geçmeyecek kadar para verilecektir.
6. Kendilerine duyuriılupta Millî Mücadelemize katılmakta çekimser
kalan subaylara vatan haini olarak bakılacağı, kendilerine münasip suret
te bildirilecek ve künyeleri saptanacaktır.
7. Bu hafta içinde gönderilecek subay miktanmn kabarık olması,
orduya pek büyük hizmetler göreceğinden, bu göreviniz vatanseverliğinizi
gösterecektir.
Grönderilecek küçük rütbeli subaylann tercihan Harp Okulunu biti
renlerden [**] olması ve miktanmn bildirilmesini rica ederim”.
Yukarda açıklandığı gibi büyük yokluklara katlanılarak subay ik
mali, arkası kesilmeden devam etmiş ve muharebe içinde [1], ağustos 1921
aymda 628 subay, 66 askerî memur, 26 sanatkâr; eylül 1921 a3unda 456 su
bay, 54 askeri memur, 8 sanatkâr; toplam olarak 1.084 sübay, 120 askerî
memur, 34 sanatkâr ikmali yapılmıştı.
Er İkmali:
Kütahya - Eskişehir muharebelerinden sonra memleketleri Yunanlı
lar tarafından işgale uğramış olsun veya olmasm, kaçmalar dolayısıyle
er kadrosu bir hayli azalmış bulunan Batı Cephesine, Merkez Ordusu, An
kara sevkıyatı, Konya yöresi, İzmit civannda bulunan ve hastanelerden
çıkanlarla birlikte çeşitli birlikler tarafından yakalanan kaçaklarm mev
cudu 5 ağustos 1921 tarihinde 11.350 ere yükselmişti. Doğumları itibariyle
çeşitli olan bu erler doğruca Batı Cephesine gönderildi.
4 ncü ve 5 nci Kolordu Askeralma kurulları ile bağımsız Bolu Asker
lik Dairesi bölgesinde bulunan [2] 1881 -1888 doğumlu erat mevcudu ise;
[1] Harp Tarihi Arşivi No. 1/4351, Dip. 17, G. 3, Kis. 1021, Dos. 108, F. 1 - 1, 1 - 18.
[2] Harp Tarihi Arşivi No. 1/4305, Dip. 17, G. 2, Kis. 997, Dos. 26, P. 78 - 2,
79-4, 79-6.
[*] En geç 1914 yılında ve daha önceki yıllarda Harp Okulunu bitirenler, yani
1330 ve daha eski sicil numarası almış subaylar kast ediliyor.
4 ncü Kolordu Askeralma Kurulu şubelerinde 49.700, 5 nci Kolordu As

keralma Kurulu şubelerinde 39.800, bağımsız Bolu Askerlik Dairesinde
9.300, toplam olarak 98.800 er idi.
Bu toplama Müslüman olmayanlarla, silahsız olanlar da dahildi. Bu
mevcuttan 30 eylül 1920 tarihine kadar 45.528, bunlara ilâveten 1889 -1899
doğumlulardan 35.495’i, toplam 81.023 er silah altına çağrılmıştı. 1881 -
1899 doğumluların celp işleri ise çeşitli tarihlerde olmuştu. Yukardaki
açıklamalardan sonra ağustos 1921 ayında 22.585; eylül 1921 ayında
25.907, toplam olarak 48.492 er Ankara Sevk Komisyonundan çeşitli bir
liklere gönderilmişti. Bu toplamdan ayrı olarak 4 ncü Kolordu Askeralma
Kurulunda 8.344, Bolu Askerlik Dairesinden 2.343 er, eylül 1921'de doğru
ca Batı Cephesine gönderilmişti ki her ikisinin toplamı 59.171 ere yüksel
mişti.
Çeşitli cephe ve karargâhlara yapılan er ikmalinden sonra birliklerin
mevcutlan şöyle idi [1].
Batı Cephesi 136.526
Doğu Cephesi 23.146
Elcezire Cephesi 9.554
Merkez Ordusu 6.054
Adana Havalisi 1.524
Antep Bölgesi 2.956
Kastamonu Yöresi K. lığı 4.667
Ankara Komutanlığı 8.001
TOPLAM 192.428 idi.
Bu mevcutlardan ayrı olarak temmuz 1921’de silah altına alman ve
depo birliklerinde eğitim gören 1900 doğumlu erlerin 8 ekim 1921 mevcu
du, 11.750 kadardı. Bu miktann 21.000’ne çıkarılmasına çalışılmıştı.
Emsali silah altında olup da, henüz orduya alınmayan 25.000 kadar
erin mevcut olduğu, bunların da ilerde silah altına alınacağı Millî Savun
ma Bakanlığınca planlanmıştı [2].
Gerek Kütahya - Eskişehir ve gerekse Sakarya muharebelerinde Millî
Hükümetin karşısında olanlann yaptığı yıkıcı propaganda ve başka sebep
lerle kaçma toplamı 48.335’e yükselmişti [3].
[1] Harp Tarihi Arşivi No. 4282, Dip. 17, G. 3, Kis. 1017, Dos. 23, F. 9.
[2] Harp Tarihi Arşivi No. 4282, Dip. 17, G. 4, Kis. 1026, Dos. 57, F. 16 - 2.
[3] Harp Tarihi Arşivi No. 4282, Dip. 17, G. 3, Kis. 1017, Dos. 23, F. 10-2.
Cumhurbaşkanhğ-ı Arşivi No. TII - 7 - C, Dos. 21, F. 37.
b. Tekâjdh Milliye (Harp Yükümlülük)'ye Ait Emirler ve uygu

lamaları :
Türk Batı Cephesi için elverişsiz geçen Kütahya - Eskişehir muhare
belerinden sonra Batı Cephesi birlikleri geri çekilerek 25 temmuz 1921 gü
nü Sakarya doğus'ünda yeni bir savunma mevziine yerleşmeğe çalışıyordu.
Çekilmede, cephe birlikleri yukarda belirtildiği gibi personel, silah, araç
ve gereç bakımından bir hayli yıpranmış durumda idi.
Bu olay bazı çevrelerin olumsuz tepkilerine, bir kısım halkın moral
kırıklığına yol açmıştı. Zaman kaybetmeden Batı Cephesi birliklerini tek
rar istenilen seviyeye ulaştırmak gerekiyordu.
Bu da ancak, devlet idareciliği, emir ve komuta kudret kabiliyeti en
sıkışık durumlarda en iyi kararları verebilecek üstün niteliği bulunan ve
bu güne kadar Meclis Başkanlığı görevini yapmakta olan Mustafa Kemal
Paşa’yı ordunun başına getirmekle mümkün olacağı günün konüsu halin
de idi. Nihayet, 5 ağustos 1921 günü Meclis karan ile Türk Silahlı Kuv
vetlerinin başına Meclisin yetkisi ile Başkomutan olarak tayin edildi.
Bu tarihten sonra Başkomutanın bütün emirleri kanun hükmündeydi.
Başkomutan Mustafa Kemal Paşa Ankara’da Başkomutanlık karargâhını
teşkil ettikten sonra ilk iş olarak ordunun lojistik işlerini öncelikle ele ala-
mış, daha o zaman topyekûn savunma prensiplerini tasarlayarak bir plan
hazırlamıştı [1].
Bu plan esasları dahilinde bir-iki gün içinde yoğun bir çalışma ile
7-8 ağustos 1921 günleri Tekâlifi Milliye (Harp yükümlülüğü) emirleri
adiyle birbiri ardına on emir yayınladı.
Türk Ulusunun karakterini çok iyi bilen Başkomü'tan bu emirlerinde,
Türk Ulusunu orduya hizmet etmek üzere yükümlü kılıyordu.
Bu emirlerin yayınlanmasından sonra da bütün yurtta yoğun bir ça
lışma başlamış, evlerde dükkânlarda ve atelyelerde kurulan küçük iş yer
leri faaliyete girişmişti. Bu küçük tezgâh ve makinelerden çıkan sesler da
ha o günlerde sanki Sakarya zaferinin müjdecisi olmuşlardı. En fakirin
den zenginine kadar bütün millet varını yoğunu ordusuna hediye ediyordu.
Memleket çapında Tekâlifi Millîys komisyonlannm kütulmasıyle baş
layan emirler şöyleydi.
1 No: hı Tekâlifi Milliye (Ulusal Yükümlülük) Emri:
“1. 5 haziran 1921 tarih ve 928 numaralı Bakanlar Kurulu kararının
2 nci maddesinde bazı satınalmalar için (en büyük mülkî amirin başkanlığı
[1] Harp Tarihi Arşivi No. 1/4297, Dip. 23, G. 3, Kis. 1390, Dos. 8, F. 1 - 1 : 42.
altında, en büyük maliye ve askerî memurlarla meclis idare ve belediye,

ticaret odasından ikişer üyeden kurulu bir komisyon) teşkili emri verilmiş
tir.
“Bu komisyonlar hemen her ilçe merkezinde teşekkül edecek, ek ola
rak ilçeden Anadolu ve Rumeli Müdafaayi Hukuk Cemiyeti heyeti merke
ziye ve idarelerinden iki üye de adı geçen komisyona üye olarak dahil ola
caklardır. Bu komisyonların ismi Tekâlifi Millîye Komisyonlarıdır.
“Komisyonlar 11 ağustos 1920’den itibaren daima toplantı halinde
bulunacak ve komisyon üyeleri hiçbir ücret almayacaklardır.
“Her komisyon iki ay süre ile askerî görevden ertelenmek üzere ikişer
kâtip, dörder memur ayrıca kullanabileceklerdir.
“2. Tekâlifi Millîye komisyonlan bu emrin alınmasından sonra, ken
dilerine duyurulacak Tekâüfi Milliye siyasetini düzgün bir sorumluluk ile
yürütecekler ve bu suretle seferî ordunun ihtiyaçlarını temin edeceklerdir.
“3. Adı geçen Tekâlifi Millîye komisyonlarından İzmit ve Bolü san
cakları (mutasarrıflıkları) içinde bulunanlann asıl görevleri Kocaeli Böl
gesi Komutanlığına;
“Zonguldak livası, Ankara vilâyeti, bağımsız Aksaray sancağı, [1]
Konya vilâyeti, Silifke ile bu sayılan bölgelerin batısında kalan kısımlar
arasındaki komisyonlar asıl görevleri Batı Cephesine;
“Elcezire ve Doğu Cephesi bölgelerindeki komisyonlar, asıl görevleri
adı geçen ordulara, ismi geçmeyen bölgelerden başka olarak merkezî Ana
dolu’da kalan bütün komisyonlar gelirleri Millî Savunmaya aittir.
“Merkez Ordusu, Adana ve Antep cepheleri ihtiyaçları millî savun
maya ayrılan yerlerden temin olunacaktır.
“4. Fark gözetilmeden memleket içindeki her komisyon bu görevin
yapılmasından, devam edeceği 10 eylül 1921 tarihine kadar 15, 20, 25,
30 ağustos ve 5 eylül 1921 tarihlerinde MUlî Savunma Levazım Dairesine
ambar mevcutlan hakkında telgrafla rapor vereceklerdir. Aym zamanda
cepheler bölgesinde bulunan komisyonlardan Batı Cephesi komisyonların
dan Aksaray, Konya, Afyon’la bunun güneyinde bulunan bölge komisyon
ları yakınlığına göre Konya Menzil Müfettişliğine, bölgenin kuzeyinde bu
lunan komisyonlar Ankara Menzil Müfettişliğine, Kocaeli bölgesindekiler
Kocaeli Levazım Başkanlığına, Elcezire ve Doğu Cephesindeki komisyon-
Aksaray, mülkî taksimat bölümünde üçe olarak görünmektedir. Bu üçe İs

tiklâl Savaşında büyük bir zahire ambarlığı görevi yapmıştır. Atatürk bir
şeref payesi olarak emrinde böyle yazmıştır.
1ar adı geçen cephe levazım başkanlıklarına raporlarının birer suretlerini

vereceklerdir.
“5. Komisyonlar üye ve memurlarından en ufak kayıtsızlık ve görevle-
ırini kötüye kullananlar vatan haini suçuyla cezalandırılacaklardır.
“6. Bir numaralı olan bu emir bütün ilçelere, Anadolu ve Rumeli Mü
dafaayi ECükuk Heyeti Merkeziyelerine duyurulmak üzere vilâyet ve ba
ğımsız livalara, İstiklâl Mahkemelerine, bütün askerlik şubelerine duyurul
mak üzere askerlik daire başkanlanna, cepheler komutanlarına, bütün ba
kanlıklara, Ankara ve Konya Menzil Müfettişliklerine duyurulmuştur. Em
rin tarihini ve saatini ve anlaşıldığını, emri alanlar telgrafla haber
vereceklerdir.
“Bu emir ve bundan sonra verilecek Tekâlifi Millîye emir esasları her
tarafta en büyük mülkiye memurları tarafmdan mevcut araç ve gereçler
den faydalamlarak ilân edUecektir”.
2 No: lu Tekâlifi Milliye Emri:
“1. Ordu giyim ve donatımının bulunması için aşağıdaki tedbirler alı
nacaktır.
“Bu tedbirlerin yürütülmesine 1 No. lu emirde yazılı olan tekâlifi mil
liye komisyonlan memUrdur.
“a. Her ilçede mevcut ev sayısınca, bir takım çamaşır ve birer çift
çarık ve çorabı, en geç 10 eylül 1921 tarihine kadar tamamen hazırlayarak
komisyonlann ambarlanna teslim etmeğe mecburdur. Örneğin: 10.000 ha
neli olan bir ilçe mutlaka on bin takım çamaşır ve on bin çank ve on bin
çorap verecektir.
“b. Çok fakir evlerin bu bağış dışında tutulması, bu fakirlerin yeri
ne, mükellefiyetin diğer bir varlıklıya yüklenmesi toplayan komisyonun
görevidir.
“c. Toplanan çorap, çamaşır ve çarıklar bölgedeki komisyona halk
tarafından teslim edilecek ve verilen eşyalar komisyonun bir memuru ta
rafmdan saklanacak, verilen eşyaların miktarım ve teslim tarihini gösterir
bir makbuz verecektir.
“2. Bu emri alan her komisyon başkam, memur olduğu ilçenin ev
mevcudunu emir aldığı tarihten 10 ağüstos 1921 tarihine kadar verilen gö
revi bitireceğini telgrafla levazım dairesine bildirecektir.
“3. Bağışlann sonunda tekâlifi milliye komisyonları üç defter tuta
cak, bir nüshasını levazım dairesine gönderecek, diğer nüshalardan birisi
komisyon başkanlığında ve diğeri ilçede bulunan mal memurunun yanm-
da, müfettişler tarafından istendikçe verilmek üzere saklanacaktır.
“4. Bu emrin uygulanmasında en ufak yolsuzluğu görülenler vatana

hiyanet suçuyla cezalanacaktır.
“5. Bu emir bütün ilçelere hemen duyurulmak üzere vilâyet ve livala
ra ve İstiklâl Mahkemelerine ve bilgi için bakanlıklara cephe komutanlık
larına verilmiştir”.
3 No: lu Tekâlifi Milliye Emri-*

“1. Ordu giyim ve donatımının büyütülmesi için aşağıdaki tedbirler
alınacaktır. Bu tedbirlerin uygulanmasından, 1 No. lu emirde görev ve su
reti teşekkülleri bildirilen Tekâlifi Milliye komisyonları sorumludur.
“a. Tüccar ve halk elinde mevcut bütün, rengi ne olursa olsun çama
şırlık bez, amerikan bezi, patiska, pamuk, yıkanmış yün, yıkanmamış yün,
tiftik, fantazi çamaşırlar hariç olmak üzere, erkek elbisesi yapılmasına ya
rar her cins yazlık ve kışlık kumaşlar, kalın bezler, kösele, vaketa, taban
astarlığı, san ve siyah meşin, sahtiyan, yapılmış yemeni, çank, fotin, ça
rık yapımına ait deri, demir kundura çivisi, tel çivisi, kundü'ra ve saraç ip
likleri.
“Nallık demir veya yapılmış nal, mıh, yem torbası, yular, belleme,
kolan, kaşağı, gebre, semer ve urgan stoklarından % 40 miktanna Tekâlifi
Milliye komisyonlarınca hemen el konacak ve fiyatlan takdir edilerek alı
nan miktarlar belli olmak üzere komisyonun imza ve mühürleri bulunan
kuruşlu bir senet mal sahibine verilecektir.
”b. Dahildeki gereçlerin bu suretle bir kısmının alınmasından dolayı
fiat farkını düzeltmek için hariçten gelecek bu cins malların % lO’u dahi
iskelelerde aym şartlar altında ordu ihtiyacı için alınacak % 90’ına hiçbir
suretle karıştırılmayarak mal sahibine bırakılacaktır.
”c. Alman mallardan geri kalan ve toplanacak olan bu cins stokla
rın taşıma satış çıkışı eskiden olduğu gibi tamamen serbesttir.
“d. Çocuk ve kadın elbiseleri ve benzerleri, lüks eşya almak kesin
likle yasaktır.
“2. Dışardan mal getiren tüccarlardan Tekâlifi Milliye komisyonla
rına mal veren ve karşılığında kuruşlu senet alanlar, senetlerinde yazılı
miktardaki haklarının % 20’sini sonradan getirecekleri malların gümrük
bedeline mahsup edebileceklerdir.
”3. Bu işlem hakkında 2 No. lu emrin 3’ncü maddesinde bildirildiği
üzere komisyonlarca üç adet defter tutulacaktır.
SAKARYA MEYDAN MUHAREBESİ DÖNEMİNDE İDARÎ FAALİYETLER 26]
“4. Bu emre uymayarak malını gizleyenler veya işlerini kötüye kul

lananlar kim olursa olsun vatan haini olarak cezalandırılacaktır.
“5. Üç numarah olan bu emir, vakit kaybetmeden komisyonlara bildi
rilmek üzere vilâyet ve livalara ve İstiklâl Mahkemelerine yazılmış, bilgi
için bakanlıklara ve cephe komutanlıklarına verilmiştir.
4 No; lu Tekâlifi Milliye Emri:

“İleride verilecek emre kadar ordunun iaşesi için aşağıdaki tedbir alı
nacak, bu tedbirlerin Uygulanmasından 1 No. lu emirle teşekkülleri bildi
rilen Tekâlifi Milliye komisyonlan sorumlu olacaktır.
“1. Elde mevcut buğday, saman, un, arpa, fasulye, bulgur, nohut, mer
cimek, kasaplık hayvan, şeker, gaz, pirinç, sabun, yağ, tuz, zeytinyağı, çay,
mum stoklarından % 40’na komisyonlarca el konarak ambarlara alınacak
ve konacak fiat üzerinden sahiplerine kuruşlu belge verilecektir.
“2. Komisyonlarca toplanan buğdayların un haline getirilmesi için ko
misyonlar bölgesinde mevcut fabrika ve değirmenlere eşit olarak bölüne
cek ve bu görev ücretsiz yaptırılacaktır.
“3. Bu hususta görevlerini kötüye kullanan memurlar veya işlerden
kendisini sorumlu görmeyen kişilere vatan haini gibi işlem yapılarak ceza
landırılacaktır.
“4. Dört numaralı olan bu emir hemen komisyonlara ulaştınhnak
üzere vUâyetlere, livalara ve İstiklâl Mahkemelerine yazılmış, bilgi için
bakanlıklara ve cephe komutanlıklara birer suret verilmiştir”.

“Ordu ulaştırmalarımn yürütülebilmesi için aşağıdaki tedbirler alına
cak ve bu tedbirlerin uygulanmasından bir numaralı emirde teşkili bildiri
len komisyonlar sorumlu tutulacaktır.
“1. Askerî cihet, çeşitli şekülerde ordu ihtiyacı için alınan ulaştırma
araçlarından hariç olmak üzere, memlekette kalan ıllaştırma aracı sahip
leri her ay ordu gereçlerinden bir kısmım kendi aracı ile 100 km. lik uzak
lığa parasız taşımak zorundadır. Bu taşımamn devam ettiği müddetçe
araç sahipleri ve hayvanlan ordu ambarlarından iaşe olunur.
“2. Bir ay içinde bu görevi yapan kişiler o ay içinde yeni bir taşıma
görevi almaz. Tekâlifi Milliye komisyonlannm yolladığı eşya veya erzak
irsaliyesinin altı, malı teslim eden ambar tarafmdan onaylanacak, o aylık
muafiyet hakkını o kişiye verecektir.
3^2 TÜRK İSTİKLÂL HARBİ İDARÎ FAALİYETLERİ
“3. tki, üç, dört numaralı emirlerle toplanan maddeler ve erzak, le
vazım dairesinin göstereceği askerî ambarlara Tekâlifi Milliye komisyoı-
lan tarafından mükellefiyeti nakliye usulü ile sevk edilirler ve dep-
lamrlar.
“4. Müteahhit nakliye kollan, diğer halkın tabî olduklan 100 km. Sk
taşımayı parasız yapmağa mecburdurlar.
“5. Bu emri alan her Tekâlifi Milliye komisyonu kendi bölgesi İçinle
taşıma yükümlülüğüne girebilecek taşıtlann cins ve adedini 15 ağ'ustos
1921 tarihine kadar Millî Savunma Bakanlığı Sevkıyat ve Nakliyat Genel
Müdürlüğüne ve cephe bölgelerinde bulunanlar ise. Sevkıyat ve Nakliyat
Genel Müdürlüğüne bildirmekle beraber bölgesinde bulundukları menzil
müfettişliklerine veya ordu kurmay başkanlıklanna büdireceklerdir.
“6. Bu yükümlülükten kaçanlar veya bu yükümlülüğü uygulamada
görevlerini kötüye kullananlar vatan haini suçu ile cezalandırılacaklardır.
“7. Beş numaralı olan bu emir hemen Tekâlifi Milliye komisyonları
na duyurulmak üzere bütün vilâyet ve livalara yazılmış, İstiklâl Mahke
melerine, bakanlıklara ve cephe komutanlıklarına bilgi için birer suret 7e-
rilmiştir”.

“1. İki, üç, dört numaralı Tekâlifi Müliye emirlerinde, tedariki bildiri
len eşya ve erzak cinsinden çeşitli yerlerde mevcut terkedilmiş mallara
Tekâlifi Milliye komisyonlarınca el konulacak, miktarı tespit ve fiatian
takdir olunarak kuruşlu bir senet oradaki mal sandığına verilecektir.
“2. Terkedilmiş mallar için Tekâlifi Milliye komisyonlan, önceki emir
lerde bildirildiği üzere, üçer nüsha muntazam defterler tutacaklar ve bu
nun bir suretini levazım dairesine göndereceklerdir.
“3. Terkedilmiş mallann alınıp saklanmasında kötü niyetleri görü
lenler veya terkedilmiş malı kendi malı imiş gibi almak istemeye kalkan
lar vatana hıyanet cezasıyle cezalandırılacaklardır.
“4. Altı numaralı olan bu emir hemen komisyonlara duyurulacak şe
kilde vilâyetlere, livalara ve İstiklâl Mahkemelerine yazılmış, bilgi için
bakanlıklara ve cephe komutanlıklanna duyurulmuştur”.

“1. Cins, mezhep, sınıf ve meslek a3unmı yapmaksızın, herkes, aşağı
da üçüncü maddede cins ve çeşidi yazılı silah ve cephane ile kesici aletleri,.
l ■'
. ■
her yerde işbu emrin yayınlandığı tarihten itibaren üç gün zarfında böl
gesel Tekâlifi Milliye komisyonuna senet karşılığı teslim etmek suretiyle
hükümete verecektir. Harbin sonunda adı geçen silahlar bir hatıra olmak
üzere aynen sahiplerine geri verilecektir.
“2. Dördüncü günü sabahından başlamak üzere, adı geçen silah ve
cephaneyi sakladığı ve hile kullanarak teslim etmediği görülenlerle, silah
almak ve toplamak ve sayımında görevini kötüye kullananlar idam olunur.
“3. Teslim edilecek silah ve cephaneler şunlardır.
a. Cephanesiyle birlikte her cins otomatik tüfek, kasatura veya sün
gü, cephane ve filintalar, yani, her cins Osmanlı mavzerleri, her cins Al
man ve Belçika, her cins Avusturya (Avusturya ve Bulgar manliherleri),
her cins İngiliz, her cins Rus tüfekleri, her cins Fransız, Romanya, Sırp,
Japon, Yunan, martin tüfekleri (av tüfekleri, tabancalar ve bühlara ait
cephaneler müstesnadır)
“b. Her cins pala ve kılıçlar (bunlardan özel kıymeti olanlar komis
yonların sorumluluğu altında ve belge karşılığında sahiplerine bırakıla
caktır) .
“4. İlân tarihinin dördüncü gününden itibaren mülkî ve askerî ma
kamlar üçüncü maddede yazılı sUah ve cephaneyi bulmak için lüzum gör
düğü evleri ve diğer yerleri, yasanın gerektirdiği şekilde arayacaklardır.
“5. Tekâlifi Milliye komisyonlan bu emri halka tamamen duyuracak
şekilde ve silahını teslim edeceklerin bulunduğu yerlerle, komisyonun bu
lunduğu yer arasındaki mesafeye ait zamanı, aynca, verilen üç güne ilâve
edeceklerdir.
“6. Tekâlifi Milliye komisyonlan topladıkları silah ve cephane cins ve
miktarlannı Millî SaVuhma Bakanlığı Harbiye Dairesine telgrafla bildire
ceklerdir.
“7. Bu emir öncelikle Kastamonu, Çorum, Yozgat, Kayseri, Niğde,.
Konya, Silifke vilâyet ve mutasarnfhklanyle bunlann batısındaki vilâyet
ve mutasarnflıklara uygulanmak üzere ait olduğu makamlara bildirile
cektir.
“Bu emir bütün bakanlıklara, yedinci maddede bildirilen bölgelerdeki
İstiklâl Mahkemelerine, Batı Cephesine, Kocaeli Grubu ve kolordu komu
tanlıklarına bildirilmiştir”.

“1. Tekâlifi Milliye komisyonlannca, her yerde mevcut benzin, vakum,,
gres, makine yağı, don yağı, saatçi yağı ve taban yağı, vazelin, otomobil,.
\ gnkiS \
\ aT:'S£Bş1c. i
1
kamyon lastiği, solüsyon, buji, soğuk tütkal, Fransız tutkalı, telefon maki
nesi, kablo, pil, çıplak tel, mücerrit ve bunlara ait gereçler, asit sülfürik
miktarını araştırarak tespit edilecek ve mevcut stoklann % 40’ına el kona
cak ve sahiplerine parası karşılığında kuruşlu senet verilecektir.
“2. Yukarda cinsleri yazılı gereçlerden, dışardan memlekete getiri
lenlerin gümrük resminden başka yalmz % 10’u kuruşlu senet karşılığı
adı geçen komisyonlar tarafından alınabilir ve bu suretle malı alınanlara
verilecek senetlerin % 20’si gümrük resmine mahsup edilir.
“3. Tekâlifi Milliyeden alınacak yukardaki gereçlerin % 40’mm ya
zılıp toplanması, her komisyon tarafından en son 10 eylül 1921’de ikmal
edilmiş bulunacak ve 15, 20, 25, 30 ağustos ve 5 eylül 1921’de yazılıp top-
lananlann cins ve miktarları Millî Savunma Bakanlığı Harbiye Dairesine
telgrafla bildirilecektir.
“4. Ord'ümuzun bu gereçlerden yararlanma şekli Millî Savunma Bakan
lığınca tespit olunacaktır.
“5. Bu gereçlerden mevcutlarını gizleyenler ve hileye sapanlar hak
kında Hıyaneti Vataniye Yasası uygulanacaktır.
“6. Bu emir bütün vilâyet ve livalara cephe komutanlıklarına ve ba
kanlıklara yazılmıştır”.
9 No: Iıı Tekâlifi Milliye Emri:
“1. Tekâlifi Milliye komisyonlan hudutları içinde bulunan demirci,
marangoz, dökümcü, tesviyeci, saraç, arabacı ustalan ve imalâthaneleriyle
bu ustalar ve imalâthanelerin verimlerini tespit ve gerek bunlar ve gerekse
kasatura, kılıç, mızrak ve eyer yapabilecek sanatkârlann isimleri belli edil
mek üzere miktarlarını Millî Savunma Bakanlığına bildireceklerdir.
“2. Bu emir bütün vilâyet ve livalara, cephe komutanlıklarına ve ba
kanlıklara yazılmıştır”.
“Seferî ordunun taşıt araçlanna olan ihtiyacını genişletmek ve ikmali
için aşağıdaki maddeler ivedilikle tatbik olunacaktır.
“1. Bu emri duyuran Tekâlifi Milliye komisyonlan kendi bölgelerin
de bulıman ve cinsleri aşağıda açıklanan bütün taşıt araçlarımn % 20’sine
el koyacaklardır. Taşıt araçlarının cinsleri:
Dört tekerlekli yaylı arabalar
Dört tekerlekli at, öküz arabaları ' Arabalar bütün
ve kağnı arabalan donatım ve hay
Binek hayvanları ve top çeken hayvanlar vanlan ile bera
Katır ve mekkâri hayvanları ber olacaktır.
Deve
Merkep (eşek)
SAKARYA MEYDAN MUHAREBESİ DÖNEMİNDE İDARÎ FAALİYETLER 3 65
“2. Bu emri alan Tekâlifi Milliye komisyonu, bölgesindeki bütün ta

şıt araçları sayısını en kısa zamanda tespit edecek ve nihayet 10 eylül
1921’e kadar bölgesindeki taşıt araçlarının en sağlamlarından % 20’sini
toplamış olacaktır.
“3. El konulan her taşıt aracının fiyatı komisyon tarafmdan takdir
ve taşıt aracı verene ilçenin belediye başkam, köylerin ihtiyar heyetleri
kuruşlu senet vereceklerdir. Kuruşlu senetlerde takdir edilmiş olan fiyat,
ilçelerde belediyeler ve köylerde ihtiyar heyetleri tarafından o mahaldeki
halka servetleri oranında bölünerek ödeme yapılacaktır. Taşıt aracı alı
nanların paraları bu suretle belediye ve ihtiyar heyetleri tarafmdan ve
rilecek ve buna karşılık sahiplerinden alınacak senetler de onaylanarak
Tekâlifi Milliye komisyonlanna verilecektir.
“4. Komisyonlar tarafmdan yazılan taşıt araçları o mahaldeki asker
lik ş’übelerine teslim olunacaktır. Şubelerin aldıkları bu taşıt araçların
dan; arabalar ve hayvanlar, mümkün ise ve sahipleri yükümlülerden ise
sahipleriyle, değil ise, yükümlünün yanında araba ve hayvan sevk ve idare
sini bilen ikmal eratından seçilen erlerle idare olunacaktır. Bu taşıt araç
ları şubeler merkezinde toplanacak ve şubelerce iaşe ve muhafaza edile
cektir.
“5. Her askerlik şubesi, şubede toplanan taşıt araçlarının cins ve mik
tarını 15, 20, 25, 30 ağustos ve 5, 10 eylül 1921 tarihlerinde Millî Savun
ma Bakanlığı Ordu Dairesine telgrafla bildireceklerdir.
6. Bu hususta ihmali ve suistimali bulunanlar Hıyaneti Vataniye ce-
zasıyle cezalandırılacaktır.
“7. On numarah olan bu emrin ulaştığı tarih ve saat telgrafla Ordu
Dairesine bildirilecektir. Bü emir bütün bakanlıklara. Batı Cephesi ve Mer
kez Ordusu Komutanlığına Samsun, Amasya, Tokat, Sivas, Kayseri, Niğ
de, Konya ve İçel vilâyet ve livalarıyle bunlann batısında bulunan bütün vi
lâyet ve livalara ve bu bölgelerdeki askerlik daire ve heyetlerine İstiklâl
Mahkemelerine duyurulmuştur”.
Bu emirler esasına göre memleket çapında kurulan Ulusal Yükümlü
lük Komisyonlan,arahksız geceli gündüzlü çalışmak suretiyle yiyecek, gi
yecek, silah ve taşıt aracı toplamağa muvaffak olmuşlardı.
Komisyonlann bü' çahşmalanna özellikle Büyük Türk Milleti en üs
tün bir anlayış göstermek suretiyle vanm yoğunu ordusu, dolayısıyle, Türk
Milleti ve vatanının kurtulması yolunda yanş yaparcasına orduya terket-
mişlerdi.
Ulusal Yükümlülük Komisyonlannca başlangıçtan itibaren kasım 1921

ayı sonuna kadar toplanan besin maddelerinin cins, miktar ve fiyatları şöy
le idi;
Cinsi KUo Fiaü Miktarı
Kuruş Santim Ton Kg.
Un 10 50 1.890 586
Buğday 7 — 16.703 703
Bulgtir 9 50 1.274 568
Arpa 4 75 14.074 556
Mercimek 12 — 87 395
Fasulye 14 25 231 68
Nohut 12 25 1.441 106
Ot 2 50 533 656
Yulaf 3 50 386 008
Çavdar ’ 4 50 18 848
Saman 2 — 5.354 709
Odun 2 — 8 346
Peynir 70 — 15 34
Pirinç 27 50 98 650
Mum 7 50 2.697 adet —
Tuz 6 — 352 867
Şeker 62 50 224 627
Et 34 — 315 728
Sadeyağ 120 — 126 921
Sabun 66 — 180 475
Mısır 5 — 11 227
Zeytinyağı 82 50 140 605
Çay 154 — 14 417
Kahve 120 — — 5
Kırmızı biber 100 — — 39
Soğan 5 50 101 554
Zeytin tanesi 45 — 2 —
Gazyağı 39 50 260 968

Melez 4 — 853 45
Börülce 10 — 1 75
Patates 7 50 591 536
Cinsi Kilo Fiatı Miktarı

Kuruş Santim Ton Kg.
Burçak 3 — 28 530
Ekmek 7 — 2 387
Bakla 6 — 2 960
Kömür 10 — 27 688
Üzüm 27 — 48 11
Pekmez 25 — 8 83
Kepek 3 — 4 499
Fiğ 4 — 17 675
Fındık 25 — 1 160
Mevaşi (kasaplık hayvan) [*] 30 — 3.905 60
Sığır 20 — 95 350
Ulusal Yükümlülük Komisyonlanmn topladıkları giyecek ve eşyanın
cins, miktar ve fiatlan:
Cinsi Fiatı Miktarı
(Kuruş)
Don 75 426.609 adet
Grömlek 75 452.672 adet
Mintan 110 60.608 adet
Çank 45 334.934 adet
Çorap 31 363.285 adet
(Yukardaki giyim eşyası 2 No: lu Tekâlifi Milliye Emri gereğince
bağış olarak toplanmıştır.)
Elbiselik kumaş 220 188.150 metre
Çamaşırlık çeşitli basma 35 1.285.706 metre
Kösele 220 35.699 kg.
Gön 95 26.520 kg.
Vaketa 250 6.541 kg.
Meşin 120 6.060 kg.
Taban astarı 215 3.775 kg.
Kundura 300 2.373 çift
t*] 3.905.060 kg. 390.560 baş, her biri tahminen on kg. keçi, koyun; 95.350 kg.
1.907 baş her biri tahminen 50 kg. sıg:ır.
Cinsi Fiatı Miktarı

(Kuruş)
Yemeni 160 9.940 çift

Pamuk 140 14.631 kg.
Yün 20 119.329 kg.
Tiftik 20 280.410 kg.
Boş çuval 35 138.891 adet
Karavana bakraç 180 5.194 adet
Urgan 60 9.356 adet
Urgan 75 9.891 kg.
Su kovası 200 1.950 adet
Ekmek sacı 300 1.123 adet
Saç levha 90 4.133 kg.
Yular 30 19.090 adet
Gebre 15 1.834 adet
Kaşağı 15 311 adet
Belleme 120 995 adet
Kolan 27 975 adet
Yem torbası 65 1.862 adet
Hayvan Çulu 350 660 adet
Çeşitli semer 520 160 adet
Çeşitli nal 100 13.032 kg.
Çeşitli nal 25 27.251 adet
Çeşitli mıh 90 2.055 kg.
Çeşitli mıh 1 262.012 adet
Ağaç kundura çivisi 35 3.985 kg.
Kundura çivisi 42 1.132 kg.
Kunduracı ipliği 220 420 kg.
Yukardaki yiyecek ve giyecek maddelerine bakılacak olursa oldukça
kabank bir yekûn tutmakta olduğunu görürüz. Örneğin: Yiyecek madde
leri 100.000 insan ve 30.000 hayvanı yaklaşık olarak 20 - 30 gün besleye
cek miktara yükselmiştir.
Giyecek maddelerine gelince; bunlardan don, gömlek, mintan, çarık,
çorap gibi olanlar bağış olarak verilmiş ve bir ay içinde büyük bir yekûn
tutmuştur.
Tekâlifi Milliye (Ulusal Yükümlülük) Komisyonlanmn kürulması ve

bu nedenle yapmış olduğu büyük yardımlar çok isabetli ve ileri bir görü
şün sonucu olduğu açıkça görülmektedir.
Taşıt Araçları:
4 ncü, 5 nci ve 10 ncu Kolordulara bağlı askerlik kurulları bölgesin
den Tekâlifi Milliye emri gereğince % 20 miktarında taşıt aracı alınması
emredilmişti.
Adı geçen askerlik daire mıntıkalarında % 20 mevcudu ile alman mik
tarlar şöyle idi:
Cinsi % 20 Miktan % 20’den Alman Miktar
Öküz ve manda arabası 2.518 2.362
Kağnı arabası 20.599 14.738
Yaylı at arabası 47 34
Öküz ve manda 56.031 38.434
Eşek 28.357 17.522
Binek, koşum 3.427 2.072
Mekkâre ve katır 6.081 3.975
Deve 3.240 2.334
Çift atlı araba 573 396
Tek atlı araba 25 20 idi.
Görülüyor ki, taşıt araçlarımn da büyük bir kısmı toplanmış ve ordu
hizmetine verilmişti.
Ulusal Yükümlülük Emirlerinde de açıklandığına göre alman bu taşıt
araçlanna her ne kadar para verilmemişse de ilerde parası ödenmek ko-
şuluyle mal sahiplerine küruşlu senetler verilmişti. Hükümetin yalnız
% 20’lerden toplanan taşıt araçlanna olan borcu 3.324.596 lirayı bulmuştu.
Silahlar:
Toplanması istenen silahlar da küçümsenmeyecek bir miktara ulaş
mıştı. Toplanan çeşitli cins silahlann miktarı 4.208 adet idi. Bunları o gün
kü fiatlara göre kıymetlendirmek gerekirse 63.120 lira tutmakta idi.
Ulusal Yükümlülük Kcmisyonlarmı kuran Büyük Millet Meclisi Baş
kanı ve Başkomutan Mustafa Kemal Paşa bu komisyonlann 30 ekim 1921^
de görevlerinin sona ereceğini de bildirmişti. Yalnız bu sene mahsulünü
henüz almamış olanlar harmanlannı kaldırdıkları tarih, 30 ekimden son
ra da olsa bu seneye ait yükümlü oldukları miktarı vereceklerdi. Bu hu-
s'üs 30 ekim 1921 gün 334 sayılı bir emirle ilgili makamlara bildirilmiş ve
basında yayınlanmıştı. Emir şöyleydi:
“1. 8 ekim 1921 tarihinden sonra 690 numaralı Tekâlifi Milliye em-
rince tayin olunan 30 ekim 1921 tarihi, bu gün son bulduğundan bu gün
den sonra Tekâlifi Milliye işlerine devam olunmayacaktır. Yalnız mahsu
lün geç alınması sebebiyle henüz harmanlarda bulunmasından dolayı kaldı
rılmamış olanlann arkası her ne vakit alımrsa alınsın Tekâlif komisyon
ları, bu seneye mahsus Tekâlifi Milliyesini alacaklardır.
2. 30 ekim 1921 tarihinde Tekâlifi Milliye ambarları mevcutlarının
ne olduğu komisyonlarca nihayet 10 kasım 1921 tarihine kadar mutlaka
Millî Savunma Bakanlığına bildirilecektir.
3. Hariçten gelecek mallardan g^ümrüklerce alınmakta olan % 10
Tekâlifi Müliye dahi 30 ekim tarihinden itibaren alınmayacaktır. 690 nu
maralı Tekâlifi Milliye emrinde açıklandığı ve ilân olundüğu üzere bu em
rin duyurulduğu tarihe kadar % 40 tekâlifi milliyesini vermemiş olanlar
hakkında takibata başlanacaktır”.
Aynca, 7 ağustos 1921’de yedi numarayı taşıyan Ulusal Yükümlülük
emri halk elinde bulunan silahlann toplanacağına ait emir için de 26 kasım
1921’de Başkomutan şöyle demekteydi.
“1. Tekâlifi Milliye emirlerinden olup halk elinde bulunan silahlann
teslimine ait 7 ağustos 1921 tarih ve 7 numaralı emirle ve bunun eki olan
7 eylül 1921 tarihli emrin devam ve uygulanmasına lüz^ıün kalmamıştır.
2. Bu emrin yayınlandığı tarihten itibaren yukarda adı geçen iki
emirle muhakeme edilmekte bulunanlann mahkum edilmiş olanlan da ser
best bırakılacaktır.
3. Bımdan böyle silahla ilgili olarak genel kanun hükümleri uygula
nacaktır.
c. I nci vo II nci Simi Levazım Mallan İkmali :

l nci Sınıl Levazım Mallan İkmalU :
Sakarya gerisine çekilen Batı Cephesi birlikleri Eskişehir’de depo edil
miş yiyecek maddelerini her çareye başvurarak büyük bir kısmını Polat
lI’ya taşıma imkânını bulmuştu. 5 ağustos 1921 gününe kadar da bu er
zakla idare etmişti. Şayet Millî Savunma Bakanlığı tedbir almaz, erzak
göndermezse ordu aç kalacaktı [2].
Millî Savtııuna Bakanlığı 28 temmuz 1921’de yayınladığı bir emirle

Batı Cephesinin Konya’dan başka birinci kademe olarak Çorum, Yozgat
ve Kırşehir, ikinci kademe olarak da Sivas, Kayseri kaynaklarından fayda-
lanılmasım bildirmişti.
Ayrıca, 11 ağustos 1921’de Amasya, Tokat, Şarkışla, Suşehri, Kangal,
Malatya’da orta çapta ve Sivas’ta da büyük çapta genel bir ambar kurul
muştu. Buralardan tedarik ettiği yiyecek maddelerini depo ettikten sonra
cephelere göndermişti.
Asıl sorun. Batı Cephesi birliklerinin beslenmesi idi. Bu bakımdan
100.000 insan, 25.000 hayvamn beslenmesi için Batı Cephesinin ağustos
ayı son haftasında yalmzca 4 günlük ekmeklik, 10 günlük yemekliği var
dı. Bu nedenle Genelkurmay Başkanlığı, Millî Savunma Bakanlığınca alı
nacak tedbirleri şöyle özetledi. Ve cephe komutanlarma büdirdi.
100.000 insan, 25.000 ha5rvamn beslenmesi için lüzumlu yiyecek mad
delerini Millî Savunma Bakanlığı PolatlI’da hazır bulunduracak; Batı Cep
hesi de kendi araçları ile bu yiyecek maddelerini bakanlık deposundan aldı
racaktı.
Bunun dışında muharebe durumuna göre demiryolu ve PolatlI’dan ya-
rarlamlması olasılığına karşı Bakanlık, Haymana ve Bâla’da 5’er günlük
yiyecek stok edecekti. Bu erzak peksimet, bulgur, kUru sebze gibi uzun
süre dayanabUecek cinsten olacaktı. PolatlI’dan ikmal yapıldığı sürece bu
ambarlara el atılmayacaktı [1].
Bakanlık her çareye baş vurarak Batı Cephesinin yiyeceğinin temini
ne çalışmış, diğer taraftan da muharip ordunun günlük ekmek ihtiyacım
o günkü yasalann verdiği yetkiye dayanarak, erin ekmeklik ununu
600 gramdan hesaplayarak, Ankara ve gerilerde bulunan bütün birliklere
ekmeklik yerine keşkeklik bulgur ve buğday vermişti. Muharip birlikle
rin et istihkaklan ise 250 - 300 gramdan hesap edilmişti. Bunun için de
etlik hayvan sürülerine el konularak yiyecek temin edilmesine çalışılmıştı.
Henüz Batı Cephesi emrine girmemiş olan Beypazarı Grubunun (Mü-
rettep Kolordunun) beslenmesine de Bakanlık el koymuş, mülkî ve askerî
makamlar da 3 ve 4 numaralı Tekâlifi Milliye emirlerine uyarak ge
rek yemeklik ve gerekse ekmeklik maddelerini Bolu, Mudurnu ve Nallı
han’dan temin etmişti.
[1] Harp Tarihi Arşivi No. 1/4282, Dip. 17, G. 2, Kis. 996, Dos. 23, F. 44 - 44/2.
Diğer taraftan 29 ağustos 1921 gün ve 962 sayılı Bakanlar Kurulu

karan ile yaralılara 4.000 kaloriden az olmamak üzere yiyecek verilme
si de kararlaştınimıştı [1]. Buna göre:
Cinsi Gram Kalori
Ekmek 900 2.151

Et 400 420
Pirinç 250 898
Şeker 40 166
Yağ 50 390
Çay 1 — besin maddesi verilmekteydi.
Bakanlığın aldığı tedbirlerle Batı Cephesinin hemen yan mevcudu
Ankara, Haymana ve Polatlı nokta fmnlanndan günlük ekmek ihtiyacını
temin etmekteydi.
Ağustos 1921 ayının son günlerinde düşman Haymana ve Polatlı ya
kınlarına geldiğinden bu fınnlardan yararlanma zorlaşmıştı. BunUn için
de Bakanlık hemen her gün demiryoluyle Aukara’dan ekmek teminine ça-
hşmıştı.
Yunan ordusu Sakarya’dan çekilmesi sırasında önlerine rastlayan
kara ve demiryolu köprülerini tahrip ettiğinden Sakarya batısına geçmiş
olan Batı Cephesi birliklerinin Ajıkara’dan beslenmesi zorlaşmıştı [2].
Bu nedenle Millî Savunma Bakanlığı 13 eylül 1921’de cephe iaşesinin
Ankara’dan çok Konya ve Bolu dolaylarmdan temin edileceğini ve Bakan
lığın da yardımcı olacağını bildirmişti.
Bu devre içinde Anadolu hükümetini harekât ve lojistik hizmetler yö
nünden en çok uğraştıran Batı Cephesi idi. Diğer cephelerde sükunet oldu
ğundan Bakanlık bu cephelerin beslenme işlerini ancak bölgesel olarak kar
şılamak üzere para göndermekteydi [3].
örneğin: Millî Savunma Bakanlığı Genelkurmay Başkanlığına 28 ağus
tos 1921 de gönderdiği bir yazıda:
“Bakanlık bütün faaliyet ve hizmetlerini Batı Cephesinin beslenmesine
ayırmış ve bu işi olağanüstü çalışma gayretleri içinde yürütmüştü” de
nilmekteydi.
[1] Harp Tarihi Arşivi No, 1/7596, Dip. 17, G. 3, Kis. 1012, Dos. 107, F.11.
[2] Harp Tarini Arşivi No. 1/4414, Dip. 18, G. 1, Kis. 1054, Dos. 104, F. 14 - 15.
Millî Savunma Bakanlığı belki Türk Ordusunu arzu edilen şekilde bes
leme imkânını da bulamamıştı. Ancak, her türlü güçlükleri de yenme
sini bilerek hiçbir gün cephede muharebe eden erini de aç bırakmanuştı.
Tekâlifi Milliye komisyonlanmn topladıklarından başka, çeşitli birliklere
bu devrede şu besin maddeleri gönderilmişti [1]:
3.657 ton ekmeklik
330 ton yemeklik
1.243 ton yemlik.
II nci Sınıl Levazım Mallan İkmali:
Millî Savunma Bakanlığı ordunun giyecek ihtiyacım karşılamak çaba
sı içinde bulunmakla beraber sanayi durumunü: dikkate alarak 1921 yılı
içinde:
1 ağustos 1921’de Bolu ve Kastamonu yapımevi, mart 1921’de Maraş
yapımevini, nisan 1921’de de Kayseri Mensucat Fabrikasını künnuş ve An
kara’da aynca sanayi takımları ve tabakhane açmıştı [2].
Faal duruma ginniş ve ordunun bir kısım ihtiyacım karşılamış bulu
nan bu yapımevleri kafi gelmediğinden müteahhitlerden sözleşme suretiy
le satın alınması bildirilmiş ise de birçok nedenlerle müteahhitler taahhüt
lerini yerine getirememişlerdi.
Bu dönemde birliklere dağıtılan giyecekler şunlardı [3]:
Miktarı Cinsi
14.427 adet Kaput
43.785 adet Ceket
49.048 adet Pantolon
54.725 adet Don
102.785 adet Gömlek
38.841 adet Kabalak
13.771 adet Pamuklu
15.636 adet Pamuklu mintan
41.138 çift Çorap
[1] Harp Tarihi Arşivi No. 1/4351, Dip. 17, G. 3, Kis. 1012, Dos. 108, F. 1 ; 1 - 108.
[2] Harp Tarihi Arşivi No. 4/4297, Dip. 23, G. 3, Kis. 1390, Dos. 10 - A,
F. 5 : 5-24.
Harp Tarihi Arşivi No. 4/4297, Dip. 23, G. 3, Kis. 1390, Dos. 10 - A, F. 1 - 4.
[3] Harp Tarihi Arşivi No. 1/4351, Dip. 17, G. 3, Kis. 1021, Dos. 108, F. 1 :
1 - 108.
iktar1 Cinsi
6.770 çift Fotin
20.277 çift Yemeni
54.982 çift Çank
41.426 adet Matara
131 adet Mahrutî çadır
804 adet Su fıçısı
161 adet Adi semer
12.210 giyim Nal
Su İkmali:
Sakarya Muharebelerinde birlik kadrolannda bulunan sakalarla su
teminine çalışılmıştı. Bu dönemde erlerin matara ihtiyaçları daha da çok
karşılanmıştı.
Başkomutan Mustafa Kemal Paşa, Tekâlifi Milliye Komisyon Başkanı
ile Ankara Müdafaa}^ Hukuk Heyeti Merkeziye Başkanlığına ve Millî Sa
vunma Bakanlığına 15 ağustosta bir emir göndererek, “3 - 4 gün sonra
Batı Cephesi en ciddi muharebeler verecektir. Su araç ve gereçlerine pek
çok ihtiyaç vardır. Ankara’da ve halk elinde bulunan gaz tenekesi, fıçı, kır
ba vesairenin tamamen toplanarak iki gün içinde cepheye gönderilmesi”
istenmişti.
Millî Savunma Bakanlığı da 38 eşekten ibaret özel tertibatlı bir su ta
şıma müfrezesini zamanında demiryolu ile cephe emrine göndermişti.
d. II ncî ve V nci Sınıf Ordudonatım Mallan İkmali:
n nci Sınıf Ordudonatım Mallan İkmali:
25 temmuz 1921’de Sakarya nehri doğusuna çekilen Batı Cephesi ge
rek personel ve gerekse süah bakımından büyük kayba uğramıştı. Düşma
nın 23 ağustosa kadar yeni bir taarruza geçmemesi üzerine Batı Cephesi
bir aylık süre içinde Türk ulusundan gördüğü yakın ilgiyle geceli gündüz
lü çalışarak kadrolanm doldurmaya çalıştı. Örneğin [1].
Kütahya - Eskişehir muharebesinden sonra; Batı Cephesi süah mev
cudu 57.000 tüfekten 25.000 tüfeğe, 588 makineli tüfekten, 553 tüfeğe
145 toptan 127 topa düşmüştü.
2 nci Kolorduyle gelen 5 nci ve 9 ncu Tümenlerle tüfek mevcudu
31.793 tüfeğe, makineli tüfek 607’ye, top da 142’ye yükseldi.
SAKARYA MEYDAN MUHAREBESİ DÖNEMİNDE İDARİ FAALİYETLER 3/5
Aynca, cephe depolannda 6.000 tüfek, 70 makineli tüfek vardı.

Millî Savımma emrinde bulunan depolardan Ankara ve Yahşihan’da
5.215 tüfek, 58 makineli tüfek, Samsun Ankara arasında da 2.930 tüfek
vardı. Top olarak da yollarda ve Bakanlık depolannda çeşitli cins ve 32
top mevcuttu.
Millî Savunma Bakanlığı ordunun silah ve donatım noksanlanm gi
derebilmek için Doğu ve Elcezire cepheleriyle, İstanbul’dan gelecek ve dış
memleketlerden tedarik edilecek siîahlann bir an önce Batı Cephesine ye
tiştirilmesine çalışıyordu. Diğer taraftan; İstanbul, Ankara, înebolü gibi
yerlerde de kişilerle sözleşme yaparak silah ve cephane alınmasına devam
ediliyordu. Örneğin [1]:
Ankara’da Şerif isminde bir kişiyle sözleşme yaparak 5.000 -10.000,
İnebolu’da Asım ismindeki kişiyle 10.000, İstanbul’daki Fahri ve Süreyya
Beylerle de 10.000 adet tüfeğin cephanesiyle birlikte verilmek üzere bir ay
içinde teslim şartıyle sözleşme yapılımştı.
Bütün bu imkânlardan faydalanan îvlillî Savmıma Bakanlığı Batı Cep
hesine gerekli ikmali yapmak suretiyle Yunan taarruzunun başladığı
23 ağustos 1921 tarihine kadar silah ve araç olarak mevcudunu 54.572 tü
fek, 825 makineli tüfek, 1.309 kılıç, 196 top, 32.137 hayvanla, iki uçağa
kadar yükseltmişti. Bu miktarlara geri hizmet birlikleri dahil değildi [2].
Yukardaki mevcutlarla Sakarya muharebesine giren Batı Cephesi bir
likleri Bakanlıkça devamlı olarak beslenmekte, bu devrede özellikle ikmal
ağırlığı, silah ve cephaneye verilmekteydi. Bu arada küçük sanayiden de
faydalamimıştı.
Böylece Bakanlığın bu dönemde birliklere yapmış olduğu silah, araç ve
gereç ikmali şöyleydi [3]:
Cinsi Ağustos Eylül Toplam
Tüfek 13.097 9.373 22.470

Makineli tüfek 61 98 159
Kasatura 8.490 6.405 14.895
Top (çeşitli) 13 — 13
[1] Harp Tarihi Arşivi No. 1/4282, Dip. 18. G. 1, Kis. 1054, Dos. 205, F. 26.
[2] T. C. Gnkur. Harp Tarihi Dairesi, Türk İstiklâl Harbi C. II, Batı Cephesi,
Ks. 5 Kitap 2, Sakarya Meydan Muharebesi, Ankara, Gnkur. Basımevi 1973,
kitabın 2 nci Bölümüne Bkz.
[3] Harp Tarihi Arşivi No. 1/4282, Dip. 17, G. 2, Kis. 996, Dos. 23 - A, F. 50 : 74.
Harp Tarihi Arşivi No. 1/4351, Dip. 17, G. 3, Kis. 1012, Dos. 108, F.
1:1-150.
TÜRK İSTİKLÂL HARBİ İDARi FAALİYETLERİ
Cinsi Ağustos Eylül Toplam

Santral 11 — 11
Telefon 33 48 81
Pırıldak 2 — 2
Telsiz telgraf 4 — 4
Kablo 317 145 462 km.
Kazma 2.264 2.321 4.585
Kürek 1.904 550 2.454
Portatif kürek 542 — 542
Portatif kazma 122 — 122
Eyer takımı 229 — 229
Tenvir tabancası 100 — 100
Binek otomobili 4 — 4
1921 yılı İstiklâl Harbinin muharebeler ve diğer olaylar bakımından
en hareketli yılıydı.
Birinci ve İkinci İnönü, Kütahya - Eskişehir ve Sakarya Meydan mu
harebeleri yakın aralıklarla birbirini izlemiş, gerek harekât ve gerekse lo
jistik destek bakımından çok büyük fedakârlık ve çabalar sarfolunmuştu.
Bu yılın en önemli olayı Sakarya Meydan muharebesinin zaferle sonuçlan
ması ve bazı siyasî başarılar elde edilmesiydi.
10 ekim 1921 tarihinden sonra Türk ve Ylftian ordularının Eskişehir -
Afyon hattında karşı karşıya gelmiş bulunmalarından, 26 ağustos 1922
gününe kadar Türk tarafı gelecekte yapılacak büyük taarruz hazırlıkları
na girişmiş. Yunanlılar ise savunma için gereken tedbirleri almaya başla
mıştı.
Bu arada 18 şubat 1922 tarihinde Millî Savunma Bakanlığı Müsteşar
lığına Harbiye Dairesi tarafından verilen bir rapor ilginç ve önemli oldu
ğundan aynen aşağıya ahndı [1].
“Bu konudaki yüksek emirleri gereğince Harbiye Dairesinin 1921 yı
lındaki faaliyeti ve gözetmekte bulunduğu amaç hakkındaki rapordur.
“Silah, cephane ve diğer işlerle uğraşan Harbiye Dairesi çalışmaları:
“Mütarekenin acıklı dur'tünunu hatırlamamak ve cidden çok kötü olan
o zamanki koşulları faydalı hale çevirme için sarf olunan çalışmaları bura
da söylemeden geçmek kabil değildi.
“Toplarımızın kama ve nişangâhları ve tüfeklerimizin mekanizmaları
malûm olduğu üzere alınmış bulunduğundan, elde pek az silah kalmış, cep
5-11.
hanelerimiz de amaca uygun bir duruma getirilememişti. Muhabere, uçak

ulaştırma işleri de bun'uhla kıyaslanır bir durumdaydı. Bir yandan muha
rebeye devam etmekle beraber öte yandan karşılaşılan noksanların gide
rilmesi yolunda, milletin üstün zekası ve tekniği harekete geçmiş, her yıl
başarılı sonuçlar elde edilmiştir. Yeterli ve fennî olmaktan çok düşük ge
reçle ilk top kaması Denizli’de, mekanizma Ankara’da yapılmış, çeşitli tü
fek mermilerinin değişiklik ve düzeltmeleri bunları takip etmişti. Bu suret
le Birinci İnönü muharebesinden sonra elde kullamimayacak tek silah kal
madı. Cephelerde cereyan eden her muharebeden sonra yeniden top, tüfek
verilmesi böylece silah kuvvetinin her an normal halde tutulması yoluna
gidilmişti.
“Birinci İnönü muharebesinden sonra Batı Cephesine yeter sayıda si
lah verilerek tensik edilmiş, İkinci İnönü muharebesinde Güney Cephe
si de dahil olduğu halde, 33.446 tüfek ve büyük bir kısmı ağır olmak üze
re 330 makineli tüfeğe çıkarılmış ve her tümen tüfek mevcüdıma oranla
yeter sayıda topçu kuvvetine yükselmişti. Kütahya - Eskişehir hattında
cereyan eden muharebelerde bu miktar, 73.761 tüfek ve 896 makineli tü
feğe yükselmiş ve cephenin geriye alınmasından sonra topçu, özel teşkilâ
ta tabî kılınmış, özellikle ağır topçu takviye edilerek kuvvetli sahra ve ağır
topçu yeteneğine malik olma olanağı elde edilmişti. Cephenin değiştirilmesi
sırasında 28.000 tüfeğe düşen miktar çabucak tamamlanmış ve 40.000’e
çıkarılmıştı.
“Sakarya muharebesinden sonra şimdiye kadar bütün tüfek sayısı
76.500’e ve makineli tüfek sayısı 1.027’ye çıkarıldı ve topçu tekrar çoğal
tıldı, adeta iki misline yükseltildi.
“Teşekkül eden topçu depo alaylarına yeter top verildikten sonra, da
ha elde ve Batı bölgesinde 80’i aşkın sahra, dağ, ağır top ve obüs mevcut
olup zamanla cepheye gönderilecektir.
“Şimdilik sadece Batı’da 200.000 kişilik kuvvetli bir ordunun bütü
nüyle ikmali karar altına alınmış olup buna ait ihtiyaçların azar azar ve
en son olanağa başvurarak tamamlanmasına çalışılmaktadır.
“Silah kuvvetinin çoğaltılmasıyle orantılı olarak tedarik ve depola
mayı gerektiren cephaneler hemen Sakarya muharebelerine kadar hep içer
den yurt kaynaklarından elde edilmek suretiyle tedarik olundu.
“Sadece dışardan, müttefik Rusya’dan 1920 yıhmn ilk yarısından son
ra ciddî ve esaslı yardımlar görüldü. Şimdiye kadar toplam olarak 36.000
tüfek, 300 makineli tüfek, 60’ı aşkın çeşitli top ve bu ölçüde cephane elde
edüdi.
“Bütün bunlar Doğu Cephesi ve düşmandan elde edilen ve memleket

içindeki çeşitli silah ve cephanelerle birleştirilerek Batı Cephesine verildi.
“Dışardan tedarikte bulunmak için ayrıca çalışıldı ise de, birçok söz
leşmenin yapıldığı ve akreditif yatırıldığı halde bir şey elde edilemedi. Yal
nız şurası kayda değer ki bizim silahsız ve cephanesiz kalacağımıza kanaat
getirenlerin ümitleri sonradan kırıldı ve halen muharebelerdeki sarfiyatı
mız tamamlandıktan başka daha birkaç Sakarya muharebesini gevenle ba
şaracak sayıda cephane depo edilmiş oldu.
“Batı Cephesine bir yılda 4.000 adet eyer takımı, 1.694 kılıç verildi.
Ayrıca 1.000 eyerle 1.500 kılıç daha verilecektir. Dışardan satın alma yo
luyla elde edilmiş ve henüz Anadolu’ya gelmemiş, eyer ve kılıçlar da mev
cuttur.
“Son yıl içinde toplam 9 adet sabit ve gezer telsiz telgraf kurulmuş,
faal duruma getirilmiş; ayrıca Adana’da Fransızlardan beş telsiz istasyo
nunun satın alınması kararlaştırılmıştır. Birkaç güne kadar sonuçlanaca
ğı düşünülmektedir.
“1.500 telefon, 90 santral, 35 numaratör, 30 telgraf makinesi, 46 mu-
zaaf muhabere sandığı, 3.000 km. kablo, 30 pırıldak, 2.100 kazma, 26.000
kürek. Usta edevatı, yedek edevat verilmiş yeter derecede muhabereci ye
tiştirilmek üzere okul mahiyetinde bir telgraf depo taburu teşkil edilmiş
tir.
“Millî mücadelemiz başladığı tarihlerde elde 8-10 kadar uçak mev
cuttu, bunların kullanılması hususunda bez ve tutkal en büyük rolü oynadı.
Hemen hepsi gayretli arkadaşların yardımı ile faaliyete geçti. Hamiyetli
tüccarlarımızdan Erzurumlu Nafiz (Kotanlı) Bey’in armağan ettiği iki
uçağın eklenmesiyle iki bölük teşkil edildi.
“Dışardan satın alınan uçaklardan dört tanesi yolda yandı. 9 adedi
de düşman eline geçti. Telafisi yolunda yapılan sözleşmelerin gereğini
kimi zaman müteahhitler yapamamış ve bazan da malî durumdan dolayı
olumlu sonuç alınamamıştır. Buna rağmen bir okul uçağı elde edilmiştir.
On uçağın satın alınması yakındır. Aynca satın alınmış 26 uçağın Ana
dolu’ya gelmesi sağlanmaktadır.
“Ulaştırma araçları hakkındaki durU'm, özet olarak aşağıdaki şekilde
cereyan etmiştir.
Yılbaşında elde ancak 132 adet faal durumda otomobU vardı. Bu sayı
382’ye çıkarıldı. Anadolu’daki otomobillerin tekerleklerinin lastiğe çev
rilmesi ile uğraşılmaktadır. Bu durumda çalışır otomobil sayısı artırılacak
şoför okulu ve onanm yerleriyle pekleştirilerek taşıt aracı toplamı çoğaltı
lacak, Batı ordusu ihtiyacına uygun olarak muhafaza edilecektir. Şimdiye

kadar otomobil ve uçaklarımız için yeter derecede benzin tedarik olunabil
miş ve ilkbaharda muhtemel harekât için gerekli depolama yapılmıştır.
Ayrıca bir miktar da Rusya ve Azerbeycan’dan gelmek üzeredir.
“Ait olduğu dairenin harp maddelerine ait olan hususlardaki başan-
lanna ciddi bir surette etki yapan silah ve cephanenin onarım, değiştirme
ve yenileme gibi işleriyle uğraşan imalâtı harbiyenin pek faydalı hizmetleri
görüldü. Çünkü gerek içerden ve gerekse müttefik devletlerden tedarik
olan silah ve cephanenin nitelikleri bakımından birbirlerine uygun olma
ması, bunların aynı şartlar içinde ve Türk ordusunda birleşik kural ve yö
nergeye dayanarak muharebelerde istimali mümkün değildi.
“İmalâtı harbiye bütün bunların sınıflandırma, temizleme, değişiklik
ve çevirmelerini yaptı ve hepsine eşit nitelik ve harp gücü verdi. Değişmez
bir durum olarak kullanma olanağım sağladı. Bu itibarla İmalâtı Harbi-
ye’ye daha fazla bir gelişme verilmişti. 1921 senesi başlarındaki verimi
yaklaşık olarak yirmi katma çıkarıldı. Konya ve Kayseri’de gerek cephe
nin onanma muhtaç silahlarını, gerekse çeşitli yerlerden gelen silah ve
cephanelerin onanm ve islâhı için atelyeler açtı. Çanakçı’da kurulan keres
te fabrikası işletildi. Buna ait yakıtın bulunması için her tarafta kömür
arandı. Ve Kalecik civannda bülunarak işletmeye başlandı.
“Her büyük muharebeden sonra toplarımızın büyük bir kısmı onanl-
dı. 1921 senesi içinde yeniden açılan mermi ve fişek yapımevleri, bir buçuk
milyona yakın piyade fişeği ve 400.000’i aşan top mermisi değiştirildi.
lO.OOO’den fazla süngü ve kasatura tüfeklerimize uyduruldu. Pek yakın bir
gelecekte el bombası yapımına başlanarak, şimdiye kadar gerek yeniden ve
gerekse değiştirmek suretiyle lO.OOO’den fazla el bombası cepheye gönde
rildi.
“Şimdi günde 400 top mermisi ve 24.000 piyade fişeği ile 250 bomba,
100 kasatura veya süngü hazırlanmaktadır ki, bunlardan piyade mermi-
lerhin ileride 100.000 adede çıkarılması ve silahlarımızı değilse cephane
mizi yeniden yapacak fabrikaların kurulması pek yakındır. Bu yolda ula
şılması düşünülen iş, Türkiye Büyük Millet Meclisi Hükümeti Silahlı Kuv-
veteri için ihtiyaç duyulan bütün silah ve cephanelerin ve bunları yapma
ve hazırlamaya yetecek olan bütün ham maddelerin tamamının, hiç olmaz
sa buna yakın bir miktarının her halde memleket içinden hâzineye yük ol-
mıâcak derecede zengin maden memleketi Türkiye’mizde bulunması
mümkün olacaktır”.
V nci Simi İkmal Maddeleri:
Kütahya, Eskişehir muharebelerine girerken Batı Cephesinin 15.692.000
piyade, 34.879 top mühimmatı vardı. Sakarya gerisine çekildiği zaman pi-
yade cephanesi 3.186.000 adede, topçu mühimmatı da 5.400’e kadar düş

müştü. Bu miktarlar bir ordu için hiç denecek derecede idi. Cephanelerin
hepsi muharebe alanında sarfedilmiş değildi. Geri çekilmede bir kısmımn
yollarda ve arazide bırakılmak zorunluluğunda kalınmıştı. Bu nedenle Sa
karya’da düşmanla yeni bir muharebeye girişmeden önce cephane ikmali
nin yapılması ve birlik kadrolanmn tamamlanması-
zorunluğu vardı. -- f
Muharebenin fiilen başladığı 23 ağustos 1921 gününe kadar [1] 3.855

sandık piyade, 3.260 atım çeşitli top mermisi ikmali yapılmıştı. Muharebe
devam ederken de bütün ulaştırma zorluklarına rağmen bu dönemin en
önemli ikmal unsüru olan cephaneye daha çok önem verilmişti [2].
Ağustos ayı sonuna kadar da 6.501 sandık piyade cephanesi 35.426
atım topçu cephanesi Batı Cephesine gönderilmişti.
Her türlü imkânlara başvurularak gönderilen cephane, muharebenin
en şiddetli zamanlarına rastlayan günlerde yine de kâfi gelmemişti. Batı
Cephesi Komutanlığı ve grup komutanlan üst makamlardan devamlı cep
hane isteğinde idiler. Örneğin;
4 ncü Grup Komutanının 29 ağustos 1921’de doğruca Başkomutanlı
ğa, cephane ikmali ile ilgili aşağıdaki yazısı çok ilginç olduğundan aynen
alınmıştır [3].
“1. Geri hizmetin olumsuz çalışması, ordun'un bir haftadan beri ka
zandığı muvaffakiyeti felâkete götürmektedir. Bu nedenle size başvurma
ya mecbur oldum.
“2. Bugün, 28 ağustos 1921 saat 17.00’de, istekte bulunulan çabuk
ateşli sahra top mermisinin gece yarısına kadar bataryalara dağıtılması
lâzım gelirken, cephane bü saata kadar Malıköy’ünde kalmıştır. Cephane
treni iki saattan beri Malı istasyonunda manevra yapıyor. Bir lokomotife
500 mermiyi yüklemek suretiyle bir vagon takılarak yarım saatte Polat
lI’ya gönderilmesi, memleketin ve ordunun aydınlığa çıkarılması lâzım
iken ve bunu da az hamiyetli ve az düşünceli bir kafamn bile yapmaâı lâzım
gelirken cephanenin, tren manevrası yüzünden Malı istasyonunda iki saat
durması orduya, vatana ve davamıza ihanettir. Yarın muharebeye cepha
nesiz giriyoruz. Bundan dolayı felâketin sorumlusu cephaneyi Yahşihan’
dan PolatlI’ya göndermeye memur büyük ve küçük, geri hizmetle görevli
olanlardır. Allah aşkına, bir tesir yapılarak bu cephanenin ivedi yetiştiril
mesine emir ve delalet buyurulması arz olunur” denilmekteydi.
[1] Harp Tarihi Arşivi No. 1/4300, Dip. 17, G 2, Kis. 997, Dos. 25, F. 18.
[2] Harp Tarihi Arşivi No. 1/4282, Dip. 17, G. 2, Kis. 996, Dos. 23 - A, P. 49 : 67.
[3] Harp Tarihi Arşivi No. 1/4282, Dip. 17, G. 2, Kis. 996, Dos. 23 - A, F. 65.
Birliklerin cephane isteklerine karşı Millî Savunma Bakanı Refet Pa

şa 29 ağustos 1921’de Başkomutanlığa aşağıdaki raporu vermişti [1].
“1. Ankara’da ordü için toplanan bütün cephane muharebe meydanına
gönderilmiştir.
“2. Köprüköy’deki bütün cephane Bâlâ üzerinden Haymana’ya gön
derilmiştir.
“3. Yahşihan’daki cephaneden her gün üç dekovil treni ile cephane
getirtilerek cepheye gönderilmektedir.
“4, Kayseri - Sivas - Samsun - İnebolu hattımn batısındaki bütün si
lah ve cephaneler en çabuk olarak ileri alınacak ve özellikle piyade Alman
cephanesi geceli gündüzlü yürütülerek cepheye yetiştirUecektir. Samsun’a
çıkan 94, İnebolu’dan 120 sandık Alman cephanesi yarın Ankara’ya ye
tişecektir.
“Kayseri’den çıkan 2.000 tüfeğin yarısını bugün ikmal eratı ile cep
heye yetiştiriyorum. Diğer yansı da yann Ankara’ya gelecektir.
“5. Alman makineli tüfeklerinin Osmanlı fişeğine göre değiştirilme
si için yedek namlularla birlikte ustaları, bugün cepheye gönderiyorum.
“6. Günlük gönderilen 1.500 silahsız ikmal erini, dün, 2.000 ere çıkar
dım. Bugün de o kadar göndereceğim, kaybın bundan fazlasına ihtiyaç
göstereceğini sanmıyorum.
“7. Ordunun iaşesi düzenli olarak devam ediyor ve bunun devamı em
niyettedir. İhtiyaca kâfi gelmeyen hususlar hangileri ise, elden gelenin ya
pılması için hemen bildirilmesini istirham ederim” denilmekteydi.
Yukardaki yazının 4 nc’’ maddesinde adı geçen cephanelerin 28 ağus
tos tarihli toplam durumu aşağıda gösterilmiştir.
Piyade Cephanesi:
15.427 sandık Çeşitli depolarda bulunan piyade cephanesi.
2.048 sandık Yollarda bulunan çeşitli piyade cephanesi.
Top Cephanesi:
14.700 atım Çeşitli depolarda bulunan.
13.320 atım Yollarda bulunan.
Buna ait ayrıntılı bilgi (Çizelge : 4/A ve 4/B) dedir [2],
tl] Harp Tarihi Arşivi No. 1/4282, Dip. 17, G. 2, Kis. 996, Dos. 23 - A, F. 69.
[2] Harp Tarihi Arşivi 1/4282, Dip. 17, G. 2, Kis. 996, Dos. 20 - A, F. 62 - 1, 62 - 2.
Millî Savunma Bakanlığı olağanüstü çalışma çabası içinde memleketin

çeşitli yerlerinden bulup topladığı ve hemen hepsini Batı Cephesi birlikleri
için Ankara istikametine yolladığı cephaneleri, gerek pij’âde ve gerekse
top cinslerinin değişik çap ve modelde oluşu ve ulaştırma araçlarının da
yetersizliği sebebi ile arzu edilen anda ve miktarda ikmalini günü gününe
tamamlaması mümkün olmuyordu [1].
örneğin: Başkomutan 1 eylül 1921 günü düşmamn başanlarmı top
çumuzun cephanesizliğinden, zorunlu durmakta olmasmdan üeri geldiğini
belirterek çabuk ateşli sahra top mermisi ile kudretli dağ top mermisi ve
Alman piyade cephanesinin kalmadığım, bu gece adı geçen cephaneye ön
celik verilmek suretiyle demiryoluyle yetiştirilmesini emretmişti.
Diğer taraftan, Batı Cephesi komutanı ast birliklere bir emir yaym-
layarak [2]:
“Topçu cephanesinin sarfında ekonomik davranılmasına ve bir tek
merminin dahi boş yere atılmamasına dikkat edilmesini, düşmanın topçu
cephanesi sarfmda bizden daha dikkatli olduğunu yazmakta, ciddî muha
rebe durumlanmn dışmdaki zamanlarda bir tek merminin bile sarf edilme
mesinin kanunen veya vicdanen ağır bir hata olduğu düşüncesini bütün
ordu personelinin kafasına yerleştirmek hepimizin görevidir” demekte, faz
la mermi sarfiyatının önüne geçilmesinin devamlı takip edilmesini grup ko
mutanlarından istemekteydi.
Çekilen bunca zorluklara rağmen, Sakarya muharebeleri döneminde
tedarik ve ikmal edilen beşinci sınıf ikmal maddeleri:
12.933 sandık tüfek cephanesi,
78.792 atım çeşitli top mermisi idi.
Sakarya Muharebelerinde sarfedilen piyade ve topçu cephanesi şöyle
idi [3]:
Piyade cephanesi : 9.653.358 adet
Topçu cephanesi : 678.881 atım.
[1] Harp Tarihi Arşivi No. 1/4282, Dip. 17, G. 2, Kis. 996, Dos. 20 - A, F. 77.
[3] Harp Tarihi Arşivi No. 1/4282, Dip. 27, G. 3, Kis. 1589, Dos. 51, F. 5/4,
5/7, 5/10.
1921-1922 Yıllarında Millî Savunma Bakanlığı Sevkiyat ve Nakliyat Umum Müdürlüğü
Gnkur.
Harp Tarihi Bşk
ve Batı Anadolu Menzil Müfettişliğinin Nakliyat Sorumluluk Bölgesi Harita 15
DOKUZUNCU BÖLÜM
BÜYÜK TAARRUZA HAZIRLIM DÖNEMİNDE SİYASÎ VE ASKERÎ
DURUM, BU DÖNEMDE İDARÎ FAALİYETLER
(11 Ekim 1921 - 30 Temmuz 1922)
A. SİYASÎ VE ASKERÎ DURUM:

1. Bu Dönemde İki Tarafm İç ve Dış Siyasî Durumları:
Millî Hükümetin Sakarya’da kazandığı askerî zaferi, siyasî alandaki
başarılan izlemiş ve bu dönemde doğuda Kafkas Cumhuriyetleriyle, gü
neyde de Fransa Ue olmak üzere, siyasî ve askerî kazançlar sağlayan çok
önemli iki anlaşma yapılmıştı. Bunlardan birincisi 13 ekim 1921 Kars
Antlaşması olup 16 mart 1921 tarihli Moskova Antlaşmasımn bir devamı
demekti.
İkincisi, Batılı büyük bir devlet olan Fransa ile 20 ekim 1921’de imza
lanan Ankara Anlaşması ile de vatanın bölünmez bir parçası olan Fran
sız işgalindeki Güney Anadolu topraklan tamamen işgalden kurtarılmış
oldu. Böylece bir yandan Doğu ve Güney Cephelerindeki askerî güç ve
kaynaklar Batı Cephesi yaranna serbest kalıyor, diğer yandan da “Millî
Misak” prensipleri, Doğulu ve Batılı iki bÜ5uik devlete kabul ettirilmiş olu
yordu. Bu ise, Ankara’daki Türkiye Büyük Millet Meclisi hükümetinin bu
iki devlet taral'mdan dolaylı olarak tanınması demekti.
İç duruma gelince; Millî Hükümet, artık içerde millî egemenliğin
kurulmasını başarmış ve memleketin bütün kaynaklanm kontrol altına ala
rak, bunlan amaca göre kullanabilecek hale getirmişti.
Sakarya zaferi, Türk Ulusunun ordusuna güvenini artırmıştı. Bunun
la beraber Türkiye Büyük Millet Meclisinde bu olumlu havayı bozmaya ça
lışan bazı çeşitli grupların da faaliyeti eksik değildi. Ordunun hemen taar
ruza geçmemesi, bunlar için başlıca eleştiri konusu oluyordu. Bunun üze
rinedir ki, Başkomutan ve Meclis Başkam Mustafa Kemal Paşa (ATA
TÜRK), taarruz hazırlıklarmı tamamlamadan yarım tedbirlerle ordunun
genel bir taarruza geçirilemeyeceğini belirterek Meclisi uyarmak zorunda
kaldı.
Yunanistan’da ise; Sakarya yenilgisinden, sonra içerde hayli yıpran
mış bulunan Yunan Hükümetinin dış itibarı da sarsılmıştı. Nitekim, Baş
bakan Gunaris, Yunanistan’ı Türk Ordusundan yediği bu ağır darbenin et-
kUerinden si5nrmanın, içine düştüğü siyasal ve ekonomik bunalımdan kur-
tarmamn çabasma koyulmuş ve Avrupa’nm yolunu tutmuştu. Ne var ki,
yardım için Paris ve Londra’da çaldığı kapılar yüzüne gülmemişti. Hatta

onun, İngiltere Başbakanı Loyt Corc (Llyod George)’a: “Eğer yardım
yapılmazsa ordumu, Anadolu’dan çekeceğim.” tehdidini bile pek önemse-
memişti.
Sonunda Gunaris, sadece banş yolunda bazı tavsiyelerle oyalanmış ve
Atina’ya umduğu yardımı alamadan eli boş dönmüştü. Sakarya yenilgisi
sonucu dış itibarın böylesine zedelenmesi, içerde kralın otoritesini de za
yıflatmış; parlamentoda politik kriz başgöstermiş ve çalışamaz hale gel
mişti.
Fakat Yunanistan, İngiliz oyunlanyle içine düştüğü bu çıkmazdan ko
lay kolay sıynlamayacak ve hiç bir zaman bir hayalden öteye geçemeye
cek olan “Megalo îdea” lan uğruna Anadolu’da daha bir süre Ingilizlerin
aleti olmaktan kendilerini kurtaramayacaktı. Dolayısıyle de banş için An
kara ile direkt temasa bir türlü yanaşmak istemeyecekti.
2. Askerî Dunun:
Taraflann siyasal durumları kısaca açıklandıktan sonra Türk ve Yu
nan ordulannın genel durumlarına (kuruluş ve konuş bakımmdan) kısa
ca bir göz atmak yerinde olacaktır.
Türk Ordusu:
Sakarya’dan sonra birlikleriyle Eskişehir - Afyon çizisindeki Yunan
kuvvetleri karşısında yerleşen Batı Cephesi Komutanlığı, Karargâhı An
kara’da bulunan (M. S. B. ve Genelkurmay bünyesinde) Başkomutanlığa
bağlı idi. Bu komutanlığın 15 ekim 1921’deki kuruluşu: Başlangıçta, 15 pi
yade ve 4 süvari tümenine malik bulunan Cephe Komutanlığı, sonradan
22 tümene yükseldi.
Tümenlerde insan mevcütları, 7.000 - 7.500 arasında değişiyordu. Top
çu alaylarında 5 -15 top bulünuyordu.
Yunan Ordusu:
Küçük Asya Ordusu Başkomutanlığına bağlı bulunan Yunan kuvvet
leri, 31 ekim 1921’de üçer tümenli ve birer topçu alaylı üç kolorduyle,
üç bağmışız piyade tümeni ve iki süvari tugayından kurulmuştur. Toplam
sayısı 12’yi bulan piyade tümenleri, 12.000 kişilik mevc’ütlanyle Türk pi
yade tümenlerinin hemen hemen iki misline yakmdı.
Karargâhıyle İzmir’de bulunan Küçük Asya Ordusu Başkomutanîı-
ğımn emrinde bulunan 1 inci, 2 nci ve 3 üncü Yunan Kolorduları, genel
likle Eskişehir, Afyon bölgelerinde olmak üzere üç grup halinde düzenle
nerek stratejik savunmanın esasım kurmuştu.
BÜYÜK TAARRUZA HAZIRLIK DÖNEMİNDE İDARÎ FAALİYETLER 385
Yunan kuvvetleri, bu önemli bölgeleri Türk taarruzlarına karşı elin

de tutabilmek için, sol kanadını kuzeyde Gemlik körfezine, sağ kanadını
da güneyde Çivril - Çal doğusundaki Menderes dirseğinden itibaren bu neh
ri önüne alarak Ege kıyısına kadar uzatmak zorunda kalmıştı.
Askerî Tedbirler:
İlk çalışmalar; ekim 1921 ortasmda Türk kolordulanmn geniş bir cep
he üzerinde bir sıklet merkezi ve derinlikten yoksun olarak yerleşmesi düş
manın Akarçay ekseninde yapacağı tehlikeli bir taarruza karşı sakıncalı
bulunuyordu. Bunun yam sıra üd taraf ordularının şimdiye kadar Eski
şehir - Ankara doğrultusunda cereyan eden karşılıklı harekât yüzünden
Ankara kaynaklarının kuı*t£ması, Türk Ordusunun ikmal işlerinin Kon
ya demiryoluna dayatılması zorunluğu da, kuvvet çoğunluğımun Akarçay
güneyine alınmasını gerektiriyordu. Bu durum, asıl kuvvetlerle Yunan or
dusunun İzmir’le ulaşımını kesecek şekilde demiryolil bölgesinden ve San
dıklı üzerinden kuzeye yöneltilebilecek kesin sonuçlu bir taarruza imkân
verecekti.
3. Başkomutanım Büyük Taamız Karan ve Hazırlanan Taamız Pla-

mnın Ana Hatlan:
Başkomutan, 16 haziranda Ankara’da ilk Büyük Taarruz kararım
verdi ve Batı Cephesi Komutanı ile konu üzerinde görüştükten sonra böyle
bir genel taarruz için, gereken bütün hazırlıklann hızlandırılması karar
laştırıldı. 2 temmuzda Cephe Komutanı Yunan Ordus'unun, asıl kuvvet
lerle Afyon güneyinden, bir kısım kuvvetlerle de Afyon doğusu ve kuzey
doğusundan olmak üzere iki kanattan kuşatılacağım bildirdi.
Başkomutan, Batı Cephesi planında kuzeyde bırakılan 2 nci Kolordu
nun iki tümeniyle güneye (kesin sonuç yeri) alınması üzerinde durdu. Ge
rekli emir ve direktiflerini verdi. Bunda ana fikir, kuzeyden Umulan bir
Yunan taarruzu (Döğer’deki tümenlerle) tehlikeli bir duruma girmeden,
cephenin güney yanında daha üstün kuvvetlerle ve süratle aranacak kesin
sonuçla başarıya ulaşılabileceği idi. Bu da taarruzu baskın tarzında baş
latmak suretiyle Afyon bölgesindeki Yunan asıl kuvvetlerini yok ederek
parlak bir zaferi mümkün kılmak demekti.
B. BU DÖNEMDE İDARÎ FAALİYETLER:

1. Sevkıyat ve Nakliyat Genel Müdürlüğünün 1922 Yılında Teşki
lât Yönünden Geçirdiği Değişiklikler:
1921 yılında geniş bir teşkilâta sahip olan yurtiçi menzil teşkilâtı
(M. S. B. lığına bağlı) 1922 yılında da günün şartlarına uygun ve özellikle
Büyük Taarruza hazırlık döneminde esaslar aym kalmak Suretiyle bir kı-
Sim menzil teşkilleri lağvedilmiş, yerine başkaları kurulmuş böylece Bü

yük Taarruza hazırlamimıştı.
Yurtiçi Menzil Teşkilâtının Son Durumu :
Yurtiçi menzü teşkilâtı, 1 temmuz 1922 tarihinde son durumunu al
ınıştı. Buna göre:
Batı Cephesinin durumuna, memleket içi yapılacak beş sınıf ikmal
maddelerinin tedarik, depolama ve cephenin menzil hudutlarına kadar gön
derme, Bakanlık emrinde bulunan menzü teşkilâtıyle yapılmıştı.
Bakanlık menzil teşkUâtının bundan sonraki çalışmaları ana ikmal is
tikametleri ve teşkilâtı esas tutulmak suretiyle ufak değişikliklerden sonra
sene sonuna kadar devam etmişti.
Sevkıyat ve Nakliyat Genel Müdürlüğünün Teşkilât ve Görevleri lIl ;
Sevkıyat ve Nakliyat Genel Müdürlüğüne bağlı Çorum, Bolu, Kasta
monu, Adana Menzil Müfettişlikleriyle ve yine doğruca Genel Müdürlüğü
ne bağlı Sarayönü, Sivas, Kayseri, Yozgat, Kırşehir Hat Komutanlıkları
ve Yahşihan, Ankara, Sanköv. Çankın. Kalecik. Beypazarı, Ayaş, Kızıl
cahamam, Balâ Nokta Komutanlıkları vardı.
Çorum Menzil Bölge Müfetişliği Emrinde:
Samsun’da bir hat komutanlığı, Çorum, Karabekir, Samsun, Vezir
köprü, Amasya, Havza, Sungurlu, Merzifon, Alaca, İskilip Nokta Komu
tanlıkları; Çorum, Samsun, Karabekir, Havza, Sungurlh, Alaca erzak
ambarlan; Çorum Teçhizat Ambarı; Çorum, Samsun, Sungurlu mühim
mat depolan; Çorum, Samsun, Amasya hastaneleriyle, Samsun, Amasya
Nekahathaneleri ile Vezirköy, Karabekir, İzzettin, Havza, Sungurlu, Ali-
beyli, Ucayeniköy, Dimşik, Alaca, Merzifon’da sıhhiye istasyonları; Sam
sun’da hayvan hastanesi ve deposu; Samsun’da hizmet kıtası ve benzin
■deposu; Çorlün’da üç kol halinde ulaştırma taburu.
Bolu Menzil Bölge Müfettişliği:
Karamürsel ve Göynük’te birer hat komutanlığı; Geyve, Bolu, Düzce,
Gerede, Devrek, Ereğli, Zonguldak, Bartın, Mudurnu, Göynük, Nallıhan,
Hendek, Adapazan, İzmit Nokta Komutanhklan; Geyve, Bolu, İzmit, Göy
nük, Nallıhan, Düzce, Hendek, Gerede, Adapazan, Taraklı, Nihalgazi, Yu
naklar, Mayıslar, Mudurnu, Geyve’de erzak ve teçhizat ambarlan; Nal
lıhan, mühimmat ambarı; Akçaşehir, Köstebek, Mudurnu, Dedesağ, Nai
li] Harp Tarihi Arşivi No. 4/5267, Dip. 25, G. 3, Kis. 1488, Dos. 17, P. 1 - 3.
BÜYÜK TAARRUZA HAZIRLIK DÖNEMİNDE İDARİ FAALİYETLER 387
İlhan Sıhhiye îstasyonlan; Bolu ve Göynük’te araba imalâthanesi ve 11 kol

dan teşkil edilmiş ulaştırma taburu.
Kastamonu Menzil Bölge Müfettişliği:
İnebolu Menzil Hat Komutanlığı: İnebolu, İlgaz, Kastamonu Nokta
Komutanlıkları; İnebolu, Kastamonu Teçhizat Amban; İnebolu, Kastamo
nu Teçhizat Deposu; Küre, Seyitler, Beşdeğirmenler’de ambarlı konaklar;
Kastamonu’da 200’er yataklı iki mevki hastanesi; Küre, Seyitler, Beşde-
ğirmenler, Ugaz, Kalehanı, Topalosman’da birer revir; İnebolu’da hizmet
kıtası; İnebolu’da benzin deposu, nal imal yeri; Kastamonu’da üç koldan
kurulu bir ulaştırma taburu ile İnebolu’da altı kamyondan kurulu bir kol.
Adana Menzü Bölge Müfettişliği:
Adana, Osmaniye, Mersin, Yenice, Maraş Menzil Nokta Komutan-
lıklan; Adana, Osmaniye, Mersin, Yenice ve Maraş’ta erzak ambarları;
Pozantı’da ambarlı konak; Adana, Tarsus, Belemedik, Maraş, Gaziantep,
Dörtyol, Pozantı’da hastaneler; Adana’da hayvan hastanesi; Mersin’de
hizmet kıtası; Yenice’de benzin deposu; Adana’da nal imal yeri; Adana’da
bir ulaştırma kolu.
Sarayönü Hat Komutanlığı:
Sarayönü, Beşışıklar, PolatlI’da birer menzil konak komutanlığı; Sa
rayönü, Beşışıklar, Polath, Haymana’da erzak deposu; PolatlI’da teçhizat
ambarı; Sarayönü, Beşışıklar, PolatlI’da mühimmat depolan; înlerkatran-
cı’da ambarlı konak; Sarayönü, PolatlI’da hastane; Sanhalil, înlerkatran-
cı, Harabeoğlu, Beşışıklar, Sankaya, Kolukısa’da birer revir; PolatlI’da
hizmet kıtası ve iki süvari birliği; PolatlI’da bir ulaştırma kolu.
Sivas Menzil Hat Komutanlığı:
Sivas, Alucra, Şarkîkarahisar, Reşadiye, Niksar, Tokat, Yenihan, Ha
fik, Zara, Şarkışla, Hazirtepe’de menzil nokta komutanhklan; Sivas’ta er
zak ambarı ve mühimmat deposu; Suşehri’nde ambarlı konak; Sivas’ta bir
hastane ve bir nekahathane; Çamlıca, Çallıkayadili, Şarkışla’da birer re
vir; Sivas’ta iki koldan kuılllu bir ulaştırma birliği.
Kayseri Menzil Hat Komutanlığı:
Kayseri, Ulukışla, Niğde, İncesu, Bünyan’da birer menzil nokta ko
mutanlığı; Kayseri, Ulukışla, Niğde, İncesu’da erzak ambarları; Kayseri,
Ulukışla’da birer mühimmat deposu; Sultanhan, Develi, Karahisar’da
ambarlı konak; Ulukışla, Kayseri, Niğde ve Bor’da birer hastane; Kay
seri’de birer nekahathane; Kolsuz, Kilisehisar, Çankh, Sultanhan, Him-
metdede, İncesu, Develi, Karahisar’da birer revir; Ulukışla’da bir süvari
birliği; Kayseri’de üç koldan kurulu bir ulaştırma taburü ve ondokuz
kamyondan kurulu bir kol.
388
Yozgat Menzil Hat Komutanlığı:

Yozgat, Mecidiye, Boğazlıyan, Akdağmadeni’nde birer menzil nokta
komutanlığı; Yozgat, Mecidiye’de birer erzak amban; Yozgat’ta bir mü
himmat deposu; Sekili’de bir ambarlı konak; Yozgat’ta bir hastane ve
nekahathane; Yozgat’ta iki koldan kurulu bir ulaştırma birliği.
Kırşehir Menzil Hat Komutanlığı:
Kırşehir, Hacıbektaş, Keskin, Mucur’da menzil nokta komutanlıkları;
Kjrşehir, Hacıbektaş, Keskin’de erzak ambarı; Topaklı’da ambarlı konak;
Kırşehir’de bir kol.
Yahşihan Menzü Nokta Komutanlığı:
Yahşihan’da erzak amban; Yahşihan’da bir hastane; Asiyozgat’ta
(Elmadağ) bir revir; Yahşihan’da bir hizmet bölüğü.
Ankara Menzil Nokta Komutanlığı:
Sincan’da bir ambarlı konak; Sincan’da bir revir; Ankara’da bir hiz
met taburu.
Sanköy Menzil Nokta Komutanlığı:
Sanköy’de bir erzak amban.
Çankın Menzil Nokta Komutanlığı:
Çankın’da erzak ambarı; teçhizat amban; mühimmat deposu; Çan-
kın’da bir hastane, bir nekahathane, bir revir; Çankın’da hayvan deposu.
Kalecik Menzil Nokta Komutanlığı:
Kalecik’te bir erzak amban, bir mühimmat deposu; Ravlı’da bir revir.
Sanköy Menzil Noktasına bağlı Sanköy erzak ambarı.
Beypazan Menzil Nokta Komutanlığı:
Beypazan’nda bir erzak ambarı, bir hastane; Sipahioğlu Çiftliği, Ko-
yunağıh köprüsü, Çayırhan’da birer revir.
Ayaş Menzil Nokta Komutanlığı:
Ayaş’ta bir revir; Kızılcahamam Nokta Komutanlığı ve buna bağlı
erzak amban; Balâ ve Çubuk Nokta Menzil Komutanhklan.
Genel Müdürlük Emrinde ve Ankara’da:
Ankara’da mühimmat deposu; Ankara, merkez, iki, üç, altı numaralı
hastanelerle beş numaralı nekahathane; Konya’da otomobil tamirhanesi
ve şoför okulu; Ankara’da seferi sevk komisyonu; Ankara’da 12 koldan
kurulu bir ulaştırma birliği; beş kamyondan kurulu bir ulaştırma kolu
vardır.
Sevkıyat ve Nakliyat Genel Müdürlüğü emrindeki menzillerde çalışan

personel ile mirî ve müteahhit taşıt araçları da şöyleydi:
Personel:
Kurum ve Birlilder : Subay : Er :
Sevkıyat ve Nakliyat Gn. Md. lüğü

Karargâhında ve Merkezde 210 1.850
Çorum Menzil Bölge Müfettişliğinde 137 1.054
Bolu Menzil Bölge Müfettişliğinde 111 1.110
Kastamonu Menzil Bölge Müfettişliğinde 68 650
Adana Menzil Bölge Müfettişliğinde 219 1.148
Sarayönü Hat Komutanlığı 146 1.656
Kayseri Hat Komutanlığı 135 1.159
Kırşehir Hat Komütanhğı 77 448
Sivas Hat Komutanlığı 45 437
Yozgat Hat Komutanlığı 48 459
Yahşihan Nokta Komutanlığı 34 315
Ankara Nokta Komutanlığı 19 591
Çankırı Nokta Komutanlığı 31 227
Sanköy Nokta Komutanlığı 6 38
Kalecik Nokta Komutanlığı 5 44
Beypazarı Nokta Komutanlığı 18 115
Kızılcahamam Nokta Komutanlığı 3 16
Ayaş Nokta Komutanlığı — 3
TOPLAM 1.251 11.604
Mirî ve Müteahhit Taşıt Araçlan:
Ankara’da:
Taşıt Aracı Cinsi : Müteahhit : Mirî :
Dört tekerlekli öküz araba kolu 8 2

Mekkâre kolu 2 1
Eşek kolu 1 2
Tek atlı araba kolu — 1
Kağnı araba kolu — 5
Deve kolu — 1
Çorum’da:
Çift atlı araba kolu 19 1
Dört tekerlekli öküz araba kolu 1 1
Ta^ıt Aracı Cinsi: Müteahhit: Mirî

Eşek kolu lö
Deve kolit 4
Sarayönü’nde:
Dört tekerlekli araba kolu 1
Deve kolu 16
Kağnı arabası
Eşek kolu
Çankırı’da (Yalnız müteahhit):
Dört tekerlekli araba kolu
Mekkâre kolu
Eşek kolu
Sivas’ta:
Kağnı araba kolu
Eşek kolu
Yahşihan’da:
Eşek kolu
Kalecik’te:
Eşek kolu
Deve kolu
Yozgat’ta:
Kağm araba kolu
Deve kolu
Kırşehir’de:
Kağnı araba kolu
Deve kolu
Bolu’da:
Dört tekerlekli öküz araba kolu
Mekkâre kolu
Eşek kolü
Adana’da:
Kağm araba kolu
Kayseri’de:
Kağm araba kolu
BÜYÜK TAARRUZA HAZIRLIK DÖNEMİNDE İDARİ FAALİYETLER
Sevkıyat ve Nakliyat Genel Müdürlüğü Emrindeki

3Iirî ve Müteahhit Otomobil Kollan Mevcudu
Mirî otomobil kollan :
Kamyon Toplam Na-

Kamyon Kamyonet kU Kapasi
Toplamı
tesi (Ton)
a
Yerleri W o Düşünceler
2 Bo
cd
o
a
«M 1 a
cö
«H
ö a ■d a
cö cd cd cö cd cö
& M Ü Ü Ü Ü
Ankara 1 1 1 5 2 — 5 5 13 15
Kamyonlar üçer,
Kastamonu 2 1 2 — 1 2 3 2 7,5 3 kamyonetler bi
rer buçuk ton
4 2 21 13 — — 21 13 63 39 dur
Kayseri 5
Sarayönü 3 — 10 — — — 10 — 30 —
Yalnız bir kam
yon 4 tonluktur
Toplam 4 34 18 3 2 39 20 113,5 57
Müteahhit otomobil kollan
Otomobil Toplam Nakil Düşün-

Müteahhit îsmi
Binek Kamyon Kamyonet Toplam Kapasitesi (Ton çeler
Mukbil Bey 1 3 4 14
8
Nafiz Şevket Bey 2 5 1 8 16,5
Toplam 3 8 5 16 30,5
Büyük Taarruz hazırlık safhası diye adlandırılan 10 ekim 1921’le

30 temmuz 1922 tarihleri arasında yoğun bir çalışma ile diğer cephelerle
birlikte, özellikle Batı Cephesinin lojistik desteği bütün yoksulluklara
rağmen başarılmış ve Batı Cephesinin menzil teşkilâtı ile işbirliği yaparak
Batı Cephesi Büyük Taarruza hazırlanmıştı (Çizelge ; 5).
İstiklâl Savaşında menzü teşkilâtı iki bölüm halinde incelenebilir:
1. Doğrudan doğruya Millî Savunma Bakanlığına bağlı yurt içi men-
zU teşkUâtı.
2. Cepheler emrinde bulunan menzil teşkilâtı.
Her iki teşkilâtta da kumlilşlar aynıdır. Ancak cepheler emrinde ça
lışan menzil teşkUâtı yapacağı görevin özelliği, bulunduğu bölgenin duru
mu dikkate alınarak, özel emirlerle kadrosuna geçici eklemeler yapılmış
tı. Örneğin; Batı Cephesi emrinde bulunan Batı Anadolu Menzil Müfettiş
liği gibi.
OsmanlI Ordusu Menzil Teşkilâtmda da en büyük makam Harbiye Ne
zaretine (Millî Savunma Bakanlığına) bağlı Umum Menzil Müfettişliği ve
aşağıya doğru menzil müfettişlikleri, menzü bölge müfettişlikleri, hat, nok
ta ve konak komutanlıkları olarak sıralanmakta idi.
İstiklâl Savaşında en büyük makam Mülî Savunma Bakanlığı kadro
sunda bir şube gibi çalışan Sevkıyat ve Nakliyat Genel Müdürlüğü kurul
muştu. Yurt içi menzil teşkilleri doğruca bu genel müdürlüğe bağlı idi.
Bunlar da menzil müfettişliği, menzil bölge müfettişliği, menzil hat, nokta
ve konak komutanlıkları idi.
Genel olarak bir menzü müfettişhği karargâh kuruluşu şöyle idi [1]:
Menzil müfetişliği, kurmay başkanlığı, harekât şubesi, personel şu
besi, eshha şubesi, levazım, muhabere, sağlık, veteriner, inşaat. Ulaştırma
şubeleriyle evrak ve posta işlerinden kurulu idi.
Bu karargâha bağh, yapacağı görev ve bölgenin önemine göre bir ve
ya iki bölge müfettişliği, bağımsız hat ve nokta komutanhklan, hastane,
hayvan hastaneleri, erzak ve mühimmat depoları, küçük çapta imalâtha
neler bulunuyordu.
Menzil bölge müfettişlikleri karargâh kuruluşları da menzil müfettiş
liği kuruluşu idi. Ancak şubelerde bulunan personel kadrosu daha azdı.
Emrinde, hat ve nokta komutanhklan, ambarlar, hastaneler ve depolar
vardı.
Kurmay Yarbay Muzaffer, Seferber Orduda Geri Hizmet, İstanbul, Matbaayi

Askerîye, 1920.
Menzil hat komutanlığı kuruluşu şöyle idi: Menzil hat komutanlığına

bağlı muhafız, hizmet ve amele kıtası, tamirhane, yol inşa kıtası, iaşe mer
kezi, er misafirhanesi, erzak ve yem deposu, cephane deposu, hayvan depo
su, merkez komutanlığı, sevk memurluğu ve sağlık hizmeti bulunuyordu.
Hat komutanlığı emrinde birkaç nokta ve konak vardı.
Birinci sınıf menzil nokta komutanlığı, hat komutanlığı kuruluşunun
aynı idi. İkinci sınıf menzil nokta komutanlığı görevini, askerlik şubeleri
yapardı. Menzil işleriyle uğraşmak için emrine bir subay verilirdi.
Bu dönemde devlete ait taşıt araçlan yanında Harp Encümeninir. ver
diği bir emirle taşıt araçlan bulunan vatandaşlar, 100 kilometrelik mesa
fede paralan sonradan ödenmek üzere, harp malzemesi taşıdıklan gibi,
müteahhit kollan ve birçok gönüllü vatandaşlarla, genci, ihtiyan, çocüğu
ve kadını ile gücünün yettiği kadar çeşitli görevlerde çalışmışlardı.
Buna birçok örnekler vermek mümkündür. Ancak kitabın hacmini
kabartacağı gibi konuyu da dağıtmış olacağından birkaç örnek vermekle
yetinilmiştir ^
Kastamonu Havalisi Komutam Muhittin Paşa, Genelkurmay Başkan
lığına bir rapor vererek, İnebolu halkımn fedakârlığını şöyle Özetlemişti:
“İnebolu’nun vatansever halkmm askerlere, dolayısıyle millete şimdi
ye kadar yaptıkları hizmet ve yardımları takdire şayandır. Yollamalar baş
ladıktan bu yana her gün arkası alınmayan taşımalarda, malzemenin tes
lim ve yollanmasında parasız ve bir mükâfat beklemeden, ikijdizlülükler-
den arınmış olarak çalıştıklarım gördüm. Bugün İstanbul’dan büyük bir
motorla gelen 2.000 sandık top cephanesini halk çok bozuk hava şartlan
altında kayıklanm götürerek motoru boşalttılar; 80 yaşındaki ihtiyarla
rı ile gerilere taşıdılar, gösterdikleri yakın ve samimî ilgiye karşı, tarafım
dan lâzım gelen duygusal işlemler ve tebrik yapılmakla beraber, halkın
alâkasını artırmak için tarafımızdan taltif edilmelerinin çok uygun ola
cağı kanaatindeyim. Bombardımanda yegâne barınaklarının delik deşik ol
duğunu gördüm. Hükümete olan sadakat ve bağlılıklannın artırılması için,
evlerinin askerler tarafından onanmma ve eşyaca zarar görenlere, bir mik
tar para yardımı yapılmasını arz ederim” denilmekte idi.
Bu bilgi üzerine Millî Savunma Bakanlığı da İnebolu halkına gereken
yardımı yapmakta gecikmedi.
Diğer Bir Olay
1 nci Ordu Komutanlığı, Büyük Taarruza hazırlık safhasında tahki
matta çalışmak üzere civar köylerden yardımcı amele verilmediği, bunun
[3J,-4Jarp Tarihi Arşivi No. 1/4297, Dip. 17, G. 2, Kis. 995, Dos. 18, F. 16.
İçin 15 yaşından 20 yaşma ve 45 yaşmdan 50 yaşma kadar erkeklerin,,

mükellefiyeti bedeniyeye tabi tutularak çalıştırılması istenmiş ise de Ba
tı Cephesi Komutanının bu işe razı olmadığı aşağıdaki şu özet sözleriyle
anlaşılmıştır.
“20 seneden beri silah altında bulunan halk Tekâlifi Müliye kanunla
rına dayanarak ayda yüz kilometre taşımışlar ve bundan fazla birçok nak
liyat yapmışlar ve yapmaktadırlar. Eğridir’e cephane götürmüş olan Yal
vaç ve Akşehir köylerinden birçok kadm ve çocukları kendi gözlerimle
gördüm. Bunlardan fazla olarak birliklerin doğrudan doğruya ikamet et
tikleri köylerde üzülerek söylemek lâzımdır ki, kaçımiması mümkün ol
mayan birçok istekler ve külfetleri vardır” diyerek Türk milleti, ihtiyariy
le, kadmıyle ve çocuklarıyle bağımsızlığım korumak için orduya nasıl hiz
mette bulunduğuna yetküi bir komutanm bu sözleri kâfi gelmektedir.
2. Elcezire Cephesinden Getirilen Silah, Cephane ve Gereçler [1]:

Sakarya Meydan Muharebesi, Türk ordusu tarafından zaferle sonuç
landıktan sonra, Yunan ordusU Eskişehir - Afyon genel hattına kadar atıl
mıştı. Bugüne kadar devam eden muharebelerdeki sarfiyat yüzünden cep
haneler hemen hemen tükenmek üzere idi. örneğin. Genelkurmay Başkan-
lığmm 15 ekim 1921 tarihinde Millî Savunma Bakanhğma bildirdiği yazı
da; Sakarya muharebelerinde sarf edilen cephane bir ölçü olarak ele alı
nacak olursa, aym şiddette bir muharebeye girildiği takdirde elde ancak
üç günlük cephanenin mevcut olduğu açıklanmıştı. Buna göre, düşmanın
bir taarruzuna uğramadan çeşitli kaynaklardan gelecek silah ve cephane
lerin bir an önce Batı Cephesine yetiştirilmesi gerekiyordu. Elcezire Cep
hesinden gönderilecek silah ve cephanenin de çabuklaştırılması gerekiyor
du. Diğer taraftan Elcezire Cephesinden 16 ekim 1921 gününe kadar Millî
Savunma Bakanlığı adına 2.600 atım çabük ateşli sahra top mermisi, 12.431
atım çabuk ateşli dağ top mermisi, 1.512 atım Rus sahra top mermisi, 300
atım 77 mm. lik uçaksavar top mermisi Malatya’ya ve kısmen de Sivas’a
gönderilmiş, geriye kalan 8.669 atım çabuk ateşli sahra top mermisi, 9.569
atım çabuk ateşli dağ top mermisi, 717 atım Rus sahra top mermisi, 128
atım mantelli sahra top mermisi de gönderilmek üzere hazırlanmıştı.
Batı Cephesinin mühimmattan en çok ihtiyacı, çabuk ateşli sahra ve
dağ top mermisi ile makineli tüfek ve kılıç idi [2]. Genelkurmay Başkan
lığı, nisan ve mayıs ayları içinde Elcezire Cephesinde fazla olarak 815 adet
[1] Harp Tarihi Arşivi No. 4/4493, Dip. 17, G. 4, Kis. 1028, Dos. 678, F. 1 -198 r
1-200, 1-218, 1-221.
19-3, 19-5, 27, 27-5.
kılıç İle 25 adet makineli tüfek ve 16.000 atım da çabuk ateşli sahra top
mermisi bulunduğunu ve bunların Batı Cephesine gönderilmesini Elcezire
Cephesinden istemişti. Elcezire Cephesi 815 adet kıhç ile 12 adet makineli
tüfeği Maraş’a yollayacaktı. Aynca, cephe kuruluşundan çıkarak Adana
Havalisi KomUtanhğı emrine katılan sahra bataryasının bıraktığı dört ve
ya beş bin atım mermi ile 5 adet batarya dürbününü de yollamaya hazır-
lamyordu. Bu hazırlıklar içinde Elcezire Cephesinden Büyük Taarruza ha
zırlık döneminde Batı Cephesine toplam olarak gönderilen silah ve cephane
ile gereçler şöyle idi:
Çeşitli tüfek 2.033 adet
Tüfek mekanizması 384 adet
Tüfek süngüsü 6.147 adet
Kasatura 12.732 adet
Hafif makineli tüfek 12 adet
Kılıç 815 adet
Top 16 adet
Piyade cephanesi 121 sandık
Top cephanesi 4.842 atım
Batarya dürbünü 5 adet
İrtibat koşum kolu 58 adet
Dip koşum kolu 264 adet
Dağ top semeri 119 adet
Teğelti 14 adet
Koşum kolu 2 takım
Top dürbünü 3 adet
Özet olarak; yukardaki açıklamalara göre Elcezire Cephesi geniş bir
arazi sahasına (Urfa, Mardin, Diyarbakır, Bitlis, Siirt, Silvan, Muş, Palu,.
Elazığ) silah ve cephaneleri serpiştirilmişti. Bu bölge dağlık, yolsuz, ulaş
tırma araçlanndan yoksun ve hatta verimsizdi. Aynca bunları Elazığ, Ma
latya’ya taşımak hem para ve hem de olanak bakımmdan sımrlı idi. Bu du
run karşısında buralardaki silah ve cephanenin Batı Anadolu birliklerine
ulaştırılması büyük zorluklar içerisinde sürdürülmüştü. Bu silah ve cep
hane arasında mekanizmalan noksan tüfek, sehpalan bul'Unmayan maki-
neL tüfek ve çürük top mermileri de bulunmakta idi. İstiklâl Harbinin
özellilîleri buradaki durum nedeniyle bir daha ortaya çıkmış, duyulan ihti
yaçlardan ötürü her türlü süah, cephane ve gereçlere el atılmıştı. Elcezi
re Cephesi, Batı Anadolu birliklerine yaptığı yardım için büyük gayret
sarf ederek birçok zorluklar karşısmda sayısı aşağıya çıkanlan silah, cep
hane ve gereçleri Batı Anadolu birliklerine ulaştırmıştı:
Mekanizmalı çeşitli tüfek 28.439 adet

Mekanizmasız çeşitli tüfek 7.195 adet
Çeşitli mekanizma 3.140 adet
Çeşitli kasatura 33.674 adet
Çeşitli süngü 21.612 adet
Süvari kılıcı 875 adet
Çeşitli piyade cephanesi 6.398 sandık
Çeşitli makineli tüfek 108 adet
Çeşitli top koşum kolu 322 adet
Takım koşum kolu 2 adet
Çeşitli semer 135 adet
Teğelti 14 adet
Top dürbünü 2 adet
Mt. doldurma aleti 28 adet
Mt. edevat sandığı 22 sandık
Mt. yedek namlusu 332 adet
Mt. cephane kutusu 870 adet
Mt. şeridi 385 adet
Çeşitli top (dördü kamasız) 16 adet
Top mermisi (4.318 atımı çürük) 76.879 atım
Tüfekçiyef el bombası 2.107 adet
Çeşitli muharebe dönemlerinde Batı Anadolu birliklerine gönderilen
silah ve cephanelerin hepsi o dönemde birliklerin eline geçmiş değildi. An
cak, Elcezire Cephesi bu miktarları göndermiş, Malatya ve Sivas’a kadar
ulaştırmıştı. Sivas’ta Doğu Cephesinden gelmiş silah ve cephane de mev
cuttu. Buradan itibaren her iki cephenin gönderdiği miktarlar birbirine
karıştığından Batı Anadolu birliklerine ne kadarının gittiği kesin olarak
çıkarılamamıştır.
3. Doğu Cephesinden Getirtilen Silah, Cephane ve Gereçler:

Düşman, Sakarya muharebelerinden sonra Eskişehir - Afyon genel
hattına kadar çekilip burada yerleştikten sonra her an yeni bir muharebe
nin başlaması umulmaktaydı [1].
Bu nedenle. Batı Cephesi birliklerinin gerek silah ve gerekse cephane
bakımından noksanlanm, öncelikle zamanın en kıymetli silahı olan kUd-
1 - 244.
retli dağ top mermilerinin ikmali gerekmekteydi. Doğu Cephesi, ilk plan
lamada, bu mermilerden 16.000 atım vereceğini bildirdiği halde ekim 1921
ayı sonuna kadar ancak 12.000’i gelmiş, bunların da çoğu Sakarya muha
rebelerinde sarf edilmişti. Bu tarihte esasen Doğu Cephesinde de bu cins
topların mermileri ancak 12.500 kadar idi. Bımlar da, cephenin kendi ku
ruluşunda olan toplara ait olmasına rağmen Genelktırmay Başkanlığı ve
Millî Savunma Bakanlığının ısrarları üzerine kendi birliklerinde 4.500 atım
kadarı alıkonularak 7.660 atımı tekrar Batum yoluyle gönderilecekti.
Aynca, yollarda bulunan 4.000 atım kudretli dağ top mermisinin de
tertip yerine ulaşması için menzil müfettişliklerine gerekli emirler veril
mişti.
Böylece, olağanüstü bir çalışma ile Doğu Cephesi, elinde bulunan im-
kânlan kullanmak suretiyle ekim 1921 ayından temmuz 1922 ayına kadar
yapılması lâzım gelen yardımlan esirgememişti.
Ekim 1921’de Doğu Cephesindeki silah ve cephane durumu şöyle idi:
Depolardaki Mevcutlar:
Karabıyık’ta: 105 mm. lik uzun Rus mermisi 350 sandık,
Bayburt’ta: Bomba topu mermisi 2.168 sandık, Fransız şarjörü 950
adet, Rus sahra mermisi 2.610 atım, bomba topu 6 adet, Osmanlı dağ top
mermisi 296 atım,
Gümüşhane’de: Rus sahra mermisi 8.000 atım, Osmanlı dağ top mer
misi 325 atım, Fransız piyade mermisi 562 sandık, Rus berdanga mermisi
125 sandık, Fransız şarjörü 10 sandık, İngiliz hartucu 7 sandık, İngiliz pi
yade mermisi 2.275 sandık, fünye 2 sandık,
Kelkit’te: Rus berdanga piyade mermisi 279 sandık, 105 mm. lik uzun
Rus top mermisi 156 sandık, Osmanlı sahra top mermisi 156 atım, hartuç
4 sandık, dutnansız barut 9 sandık,
Alucra’da: Fransız piyade mermisi 1.277 sandık, Rus berdanga mer
misi 285 sandık, İngiliz piyade mermisi 6 sandık, Rus sahra top mermisi
80 atım, muaddel martin 250 adet, büyük çaplı mavzer mermisi 390 san
dık,
Refahiye’de: Fransız piyade mermisi 995 sandık, Rus piyade mermisi
83 sandık.
Yollardaki Mevcutlar:
Karabıyık - Bayburt arasında: Uzun Rus top mermisi 81 sandık,
Bayburt - Kelkit arasında: Fransız piyade mermisi 210 sandık, kasa
tura 535 adet.
Kelkit - Alucra arasında: 105 mm. lik uzun Rus top mermisi 54 san
dık.
Bu miktarlar temmuz 1922 ayma kadar daha birçok ilâveleri ile bera
ber Batı Cephesine yetiştirilmiş ve kadroların tamamlanmasında büyük
bir rol oynamıştı.
Büyük Taarruza hazırlık döneminde Doğu Cephesinden karayolu, de
nizyolu ve Batum yoluyle gönderüen süah, cephane ve gereçler şunlardı:
Karayolu üe Gönderilenler:
Cinsi Miktarı Tarihi Bulunduğu Yerler
Üçlü Fr. P. mermisi 210 sandık 29 ekim 1921 Bayburt - Alucra

52 ” 27 - 31 ekim 1921 Bayburt - Kelkit
>> » »> 66 ” 15 ekim 1921 Bayburt’ta hazır
yy yy yy
64 ” 15 ekim 1921 Kelkit’te hazır
Denizyolu üe Gönderüenler:
Üçlü Fr. P. mermisi 562 sandık 15 ekim 1921 Gümüşhane’de yol-
lanmaya hazır.
Batum’dan Trabzon’a Yollananlar:
Rus sahra topu 2 adet 4 ekim 1921
21 cm. lik obüs 2 adet 5 mayıs 1922
Rus sahra top mermisi 42.780 atun 4 ekim 1921 - 2 haz. 1922
Rus dağ top mermisi 20.510 atım 4 ekim - 21 kasım 1921
Kudretli dağ top mermisi 4.932 atım 21 kasım 1921
Japon tipi dağ top mermisi 7.922 atım 14 mart 1922
105 mm. lik obüs mermisi 3.020 atım 4 şubat - 25 mart 1922
150 mm. lik obüs top
mermisi 2.400 atım 1 nis. - 5 may. 1922
210 mm. lik obüs top mermisi 301 atım 5 mayıs 1922
Japon tipi Rus sahra
manevra hartUcu 14.760 atım 25 şubat 1922
Çeşitli top hartucu 3.020 atım 4 şubat - 25 mart 1922
Top fünyesi 1.500 adet 4 şubat 1922
Japon tipi mermi kapsülü 2.014 adet 14 mart 1922
Çeşitli top tapası 33.320 adet 10 - 21 mayıs 1922
Dumansız barut 13.910 kg. 4 - 25 şubat 1922
Dumanlı barut 143 sandık 14 mart -11 nisan 1922
BÜYÜK TAARRUZA HAZIRLIK DÖNEMİNDE İDARt FAALİYETLER 399
Çeşitli piyade tüfeği 200 adet 4 şubat -14 mart 1922

İngiliz piyade cephanesi 4.574 sandık 14 nisan - 2 haz, 1922
Çeşitli Rus süngüsü 14.455 adet 21 mayıs 1922
Gold Mt. 23 adet 21 mayıs 1922
Gold Mt. namlusu 62 adet 21 mayıs 1922
Raket sehpası 3 adet 10 - 21 ma3us 1922
Raket 500 adet 10 - 21 mayıs 1922
OsmanlI mavzer cephanesi 524 sandık 4 şubat 1922
Rus el bombası ve kapsülü 58.720 adet 4 şubat 1922
İngiliz el bombası
ve kapsülü 20.004 adet 4 şubat 1922
Tel örgü tahrip bombası 1.000 adet 4 şubat 1922
Tüfekçiyef el bombası 22.314 adet 25 şubat 1922
Tel makası 11.625 adet 21 haz. - 20 arahk 1921
Meşin eldiven 275 adet 20 aralık 1921
Piyade kalkanı 273 adet 21 kas. - 20 aralık 1921
4. İstanbul’dan Kaçırılan Silah, Cephane ve Gereçler:

Özel konusunda açıklandığı üzere, İstanbul ve civarından, Felâh ve
M. M. Gruplan tarafından kaçınlan silah, mühimmat ve öteki askerî ge
reçlerden Büyük Taarruza hazırlık döneminde Anadolu’ya gönderilmiş bu
lunan miktarlar aşağıya çıkarılımştır.
Felâh Grubu Tarafından Gönderilenler:

179 adet Piyade tüfeği
1 adet Hafif makineli tüfek
10.000 adet Tüfek parçaları
12.358 metre Şeritlik keten
2.166.000 adet Boş kovan
444 çuval Boş kovan
2.797 adet Piyade cephanesi
2.652 sandık Piyade cephanesi
12 çuval Piyade cephanesi
100 adet El bombası
160 sandık El bombası
1.105 adet Kasatura (ayrıca 10 sandık)
54.001 adet Bomba tapası

1.000.031 adet Bomba kapsülü
500 adet Kılıç
13 adet Dağ ve sahra topu
4 adet 150 mm. lik ağır obüs
1 adet Uçaksavar topu
186.503 atım 75 mm. lik top mermisi
640 sepet 75 mm. lik top mermisi
3.873 atım Mantelli mermisi
2.837 sandık Mantelli mermisi
91.497 atım 105 mm. lik dağ ve sahra obüs mermisi
3.807 sepet 105 mm. lik dağ ve sahra obüs mermisi
4.635 atım 105 mm. lik uzun top mermisi
4.607 atım 150 mm. lik sahra ve skoda obüs mermisi
26.468 atım Çeşitli top mermisi (699’u uçaksavardır)
8.000 adet Çeşitli hartuç
50 adet Top tapası
50 adet Top kaması
101 torba Dumansız barut
2.903 adet 150 mm. hk çaplanmamış mermi kovanı
20 adet 75 mm. lik top namlüsu
6 adet Top beşiği
63 adet Top kalkam
8 adet Nişan dairesi
5 adet Mantelli nişangâhı
6 adet Projektör
519 adet Mermi kapsülü
13 sandık Mermi kapsülü
1.576 adet Tel makası
10 adet Ateşleme makinesi
5.098 adet Tahrip fişeği
102 sandık Küteberka fitili
375 kangal Küteberka fitili
BÜYÜK TAARRUZA HAZIRLIK DÖNEMİNDE İDARİ FAALİYETLER 401!
1.000 metre Çabuk ateşleme fitili

1.250 adet Elektrik fünyesi
15.588 adet İstihkâm modeli kazma
19.620 adet İstihkâm modeli kürek
1.517 adet İstihkâm modeli balta
3.072 adet Portatif kürek kılıfı
2.173 adet Portatif kazma
522 adet Portatif kazma kılıfı
461 adet Portatif balta
45.227 adet Kum torbası
20 adet Tahrip çantası
44 adet Köprücülük gereçleri
2 adet Santral
536 adet İzolatör
450 sandık İzolatör
2 sandık Telsiz telgraf
9 bidon Telsiz telgraf gereçleri
8 adet Pırıldak
280 adet Uçak bombası ve tapası
100 adet Sıhhiye çantası
3.101 adet Palaska
14.293 adet Kütüklük
6 çuval Süngülük
123 adet Tüfek kayışı
10.350 adet Elkmek torbası
5.000 adet Peksimet torbası
16.439 adet Matara
270 çift Potin
8.000 adet Kürklü yelek
13.000 adet Ceket
10.240 adet Çorap
1.763 adet Kar başlığı
8.000 adet Kilim
366 adet Balta

13.800 metre Kumaş
42 sandık Eyer takımı
5 adet Araba ve nakliye koşum takımı
47 çuval Araba ve nakliye koşum takımı
500 adet Tımar gereçleri
620 adet Portatif çadır
6 adet Büyük çadır
50.000 adet Kar gözlüğü
5.795 adet Askerî harita
4 sandık Çeşitli tezgâh
298 sandık Vaketa işleyen tabak fabrikası gereçleri
1 adet Komple mermi fabrikası
65 sandık Doğu Cephesinde kurulacak cephane labora
tuarı ve poligon malzemesi
4.106 adet Çeşitli tezgâh ve yedek parçalar
35 sandık Çeşitli tezgâh ve yedek parçalar
227 çuval Çeşitli tezgâh ve yedek parçalar
648 adet Muhabere, elektirik ve uçak malzemesi
249 sandık Muhabere, elektirik ve uçak malzemesi
1 adet Sinema makinesi
M. M. Grubu Tarafından Gönderilenler [1]:
49 adet Çeşitli tüfek
33 adet Makineli tüfek cephane kutu^
6 adet Ağır makineli tüfek kızağı
970 adet Mızrak
286.600 adet Çeşitli piyade cephanesi
7 adet 75 mm. lik sahra topu
3 adet 105 mm. lik obüs topu
1 adet Uçaksavar topu
9 adet Bomba topu
[1] Harp Tarihi Arşivi No. 1/7895, Dip. 27, Kis. 1566, Dos. 143, F. 67, 67/1 - 3.
99.974 atım 7,5’luk top mermisi

16.092 atım 10,5’luk obüs mermisi
1.839 atım 15’lik top mermisi
1.800 atım 12’lik top mermisi
3.092 atım Mantelli top mermisi
30.455 adet Çeşitli hartuç
3.734 adet Çeşitli kartuş
2.147 sandık Barut
333 varil Barut
2.562 kg. Barut
128.169 adet Mermi tapası
64.500 adet Bomba tapası
5.696.700 adet Top kapsülü
1.532.600 adet Fişek kapsülü
6.550 adet Uçak bombası
10.502 adet Çeşitli top kovam
158.900 adet 16 modeli boş bomba
87 adet Top kaması ve kama bloku
521 adet Obüs icra yayı
9 adet Telemetre
319 adet El dürbünü
386 adet Telefon
2 adet Santral
113 adet Mikrofon
400 adet Kuru pil
64 kangal Sahra kablom
22 demet Bakır tel
7.649 adet İzolatör (fincan)
43.479 adet Palaska
69.999 adet Matara
433 adet Bel kemeri
404 TÜRK İSTİK1.ÂL HARBİ İDARİ FAALİYETLERİ
1.718 adet Dilli toka

185 adet Portatif çadır
40 adet Ka2ma
200 adet Kar gözlüğü
3.442 metre Çadır bezi
277 adet Çadır
733 adet Çuval
249 adet Kilim
1 adet Balon
300 adet Velense
1.350.000 adet Çeşitli düğme
97 adet Kazan
311 adet Karavana ve bakraç
165 adet Tabak, tas
559 adet Süzgeç ve tava
4.489 adet Kundura malzemesi
15 kg. Tahta çivi
163 adet Demirci malzemesi
735 adet Marangoz malzemesi
4 adet Marangoz tezgâhı
55 adet Matkap
219 adet Tezgâh malzemesi
604 adet Eyer takımı
2.102 adet Mükemmel başlık
3.639 adet Çeşitli yular
2.957 adet Koşum takımı
2.471 adet Semer
135.630 adet Nal
7.708.350 adet Mıh
40.000 adet Nal demiri
448 adet Nal çantası
944 adet Cağ torbası
845 adet Yem torbası
14.469 adet Tımar malzemesi
705 adet Nalbant malzemesi

13 adet Saraç malzemesi
13.219 adet Dikiş makarası
21 adet Tezgâh parçası
131 adet Tahrip kahbı
2.013 adet Tahrip fişeği
584 adet Burgu fişeği
625 kg. Dinamit
2.223 kg. Klor baryum
1.702 kg. Kükürt
27 kg. Reçine
5. Sovyet Rusya’dan Alman Silah ve Cephane:

13 ncü Tümen Komutanlığınca 5 ocak 1922 tarihinde Genelkurmay
Başkanlığına sunulan raporun özeti şöyleydi [1]:
Mayın ve gereçleri 200 adet
15’lik Rus sahil topu 2 adet
15’lik Rus sahil toplarma aitmermi ve hartuç 500 atım
Avusturya P. cephanesi 479sandık
10,5’lük obüs mermisi 1.960 atım
10,5’luk obüs toplarına ait hartuç 1.143 adet
Avusturya top mermisi 235 atım
Avusturya top mermisi hartucu 55 adet
Avusturya top kaması 11 adet
Avusturya toplarma mahsusnişangâh 11 adet
Çeşitli piyade tüfeği 288 adet
Bu silah ve cephaneler Şahin vapuru ile 5 ocak 1922 günü Trabzon’a
gelmişti. “
Rus piyade mermi fabrika aletleri 16 sandık
Dumansız barut 10 sandık
Rus piyade mermi kovanı 48 sandık
Rus piyade mermi kapsülü 8 sandık
Rus piyade mermi çekirdeği 104 sandık
[1] Harp Tarihi Arşivi No, 1/4299, Dip. 30, G. 2„ Kis. 1724, Dos. 624, F. 2-1.
406 ' Türk İstiklâl harbİ İdarI faalİyetlerî
Rus piyade mermisi 283 sandık

Mebruke motoru ile 12 şubat 1922 günü Trabzon’a gelmişti.
Fransız top mermisi 6.402 atım
Fransız toplarına mahsus hartuç 5.410 adet
İngiliz top mermisi 48 sandık
Alemdar vapuru ile 19 şubat 1922 günü Trabzon’a gelmiş ve geminin
onanmından sonra Samsun’a yollanmıştı.
Avusturya piyade mermisi 325 sandık
Japon top nişangâhı 11 adet
Belçika piyade mermisi 20 sandık (Novrosiski’den)
Nişan dairesi 15 adet
Kapsül 150 adet
Batum’dan Gazal römorkörü üe 2 nisan 1922 günü Trabzon’a gelmişti.
Rusların En Son Yapacaiiân Yardımlar (1) :
Rusların Türkiye’ye verecekleri cephanenin bağımsız Kafkas Ordusu
ambarlarından derlendiği ve Batum’a yollanacağı Tiflis askerî temsilci
mizden Dışişleri Bakanlığı aracılığı ile bildirilmişti. Verilecek silah ve
cephane çeşit ve sayıları: 12 bomba topU, 19.318 atım 7,5’luk dağ top mer
misi, 903 atım 10,5’luk obüs mermisi, 170 adet kovan, 7.500.000 adet Os
manlI mavzer mermisi ve 177 sandık çeşitli piyade cephanesinden oluşmak
ta idi.
Öte yandan; Rusların Bağımsız Kafkas Ordusu ambarlarından ver
dikleri 8.382 sandık Osmanlı mavzer mermisi, 425 sandık Avusturya ve
Belçika mavzer mermisi, 2.800 sandık top mermisi ve 12 bomba topu ise
Samsun ve İnebolu’ya çıkarılmıştı [2].
Büyük Taarruza hazırlık döneminde jmkarda açıklanan Rus yardım-
larmdan ayn olarak, 19 ekim 1921 tarihi ile 14 haziran 1922 tarihi arasın
daki sürede Türkiye’ye gelen Rus yardımı süah, cephane ve gereç çeşit ve
sayısı şöyle idi:
Tüfek:
2.710 adet Avusturya piyade tüfeği

472 adet İngiliz piyade tüfeği
4.022 adet Alman piyade tüfeği
[1] Cumhurbaşkanlık Arşivi: A-m-8-B Dos. 26, F. 31-1.

[2] Cumhurbaşkanlık Arşivi: A-III-8-B, Dos. 26, F. 31 - 2.
529 adet Fransız piyade tüfeği

279 adet Japon piyade tüfeği
1.703 adet Osmanlı mavzer piyade tüfeği
293 adet Belçika piyade tüfeği
Toplam tüfek sayısı 10.008 idi. Bu tüfekler 26 ekim 1921 tarihi ile
14 haziran 1922 tarihi arasındaki sürede Türkiye’ye yollanmıştı.
Piyade Cephanesi:
2.185 sandık Osmanlı piyade cephanesi
8.383 sandık büyük ve küçük çaplı mavzer cephanesi
717 sandık piyade manevra mermisi
Toplam piyade cephane sayısı 14.519 sandık idi. Bu' cephaneler
19 ekim 1921 tarihi ile 12 mayıs 1922 tarihi arasmdaki sürede Türkiye’ye
gelmişti.
Rus Piyade Mermi Fabrikası Aletleri:
18 sandık ve 5.760 kg. Rus piyade mermi fabrikası aletleri 1 aralık
1921 tarihi ile 24 şubat 1922 tarihi arasmdaki sürede Türkiye’ye yollan
mıştı.
Makineli Tüfek:
9 adet çeşitli makineli tüfek, makineli tüfekler 23 ekim 1921 tarihin
de Türkiye’ye gelmişti.
Top:
Üç adet 150’lik sahil topu
Dört adet şinayder dağ topu
12 adet Rus sahra topu
13 adet Rus bomba topu
Toplam top sayısı 32 idi. Bu toplar 5 ocak 1922 tarihi ile 25 nisan 1922
tarihi arasmdaki sürede Türkiye’ye gelmişti.
Top Cephanesi:
7.242 atım 75 mm. lik top mermisi
1.131 atım 120’lik Fransız top mermisi
7.083 atım 10,5’luk obüs top mermisi
8.686 atım erhart dağ top mermisi
8.706 atım kudretli dağ top mermisi
211 atım Osmanlı sahra top mermisi
Toplam top cephane sayısı 33.159 atımdı. Bu cephaneler 15 ekim 1921

tarihi ile 23 mayıs 1922 tarihi arasmdaki sürede Türkiye’ye yollanmıştı.
Hartuç:
9.103 adet çeşitli top hartucu 1 ocak 1922 tarihi üe 14 mart 1922 tari
hi arasmdaki sürede Türkiye’ye gelmişti. Ayrıca; 10 sandık ve 1.026 kg.
dumansız barut, 48 sandık ve 3.264 kg. Rus piyade mermi kovanı, 8 san
dık ve 1.270 kg. Rus piyade mermi kapsülü, 104 sandık ve 7.648 kg. Rüs
piyade mermi çekirdeği, 20 çuval ham pamuk 1 aralık 1921 tarihinde.
İki adet donatımı ile beraber telsiz telgraf istasyonu, iki adet dört te
kerlekli at arabası, iki adet iki tekerlekli nakliye arabası 22 şubat 1922
tarihinde,
11 adet Japon top kaması, 200 adet mayın ve gereçleri, 4 adet dür
bün, 5 ocak 1922 tarihinde,
22 adet aydınlatma tabancası, 351 adet aydınlatma mermisi, 15 adet
top nişan dairesi, 150 adet top kapsülü 4 nisan 1922 tarihinde,
150 adet mayın ve gereçleri, iki adet dürbün ise 25 nisan 1922 tari
hinde Türkiye’ye gelmişti.
18 eylül 1921 tarihi ile 14 haziran 1922 tarihi arasındaki sürede Rus
ya’dan gelen silah, cephane ve gereç toplam sayısı:
43.374 adet çeşitli piyade tüfeği, 56.042 sandık çeşitli piyade mermi
si, 18 sandık Rus piyade mermi fabrikası aletleri, 318 adet ağır ve hafif
makineli tüfek, 81 adet top, 13 adet Rus bomba topu, 159.043 atım çeşitli
top mermisi, 40 sandık Fransız el bombası, 83 sandık İngiliz el bombası,
200 adet Rus el bombası, 60 adet süvari kılıcı, 10 sandık dumansız ba
rut, 48 sandık Rus piyade mermi kovanı, 8 sandık Rus piyude mermi kap
sülü, 104 sandık Rus piyade mermi çekirdeği.

a. Menzil' Teşkilâtının 1921 Yılı Son^.an İle 1922 Yılındaki Sorumlu
luk Sahaîân :
Bu bölümde her çeşit ikmal faaliyetlerini yürütecek iki ana menzil
teşkilâtı vardı. Bunlardan birisi Millî Savunma Bakanlığına, dolayısıyle
Sevkıyat ve Nakliyat Genel Müdürlüğüne bağlı menzil teşkilâtı, diğeri ise
Batı Cephesi Komutanlığı emrinde Batı Anadolu Menzil Müfettişliği idi.
Her iki menzil teşkilâtına ayrılan nakliyat sor'u'mluluk alanları şöyle idi [1]:
Millî Savunma Bakanlığı bölgesinin bir parçasım teşkil eden ve Re

şadiye (dahil) - Suşehri - Divriği - Malatya (hariç) - Maraş - Mersin - Si
lifke (hariç) - Niğde - Akşehir - Nallıhan - Geyve - İzmit - İstanbul’dan
Terme’ye kadar uzanan kıyı hattı (mevkiler bu hatta dahildir) çemberi
içinde kalan geniş bir bölge Sevkıyat ve Nakliyat Genel Müdürlüğüne ay
rılmış, nakliyat sorumluluk alanını oluşturmuştu.
Sivas, Kayseri, Samsun, Sinop, Kastamonu, Zonguldak, Bolu, Adapa
zarı, İzmit, Amasya - Çorum, Yozgat, Tokat, Kırşehir, Çankırı, Ankara,
Niğde, Adana ve Mersin il ve mutasarrıflıklarım kapsayan bu alandaki
sevkıyat ve nakliyat görevlerinin aksaksız yürütülmesi, Sevkıyat ve Nak
liyat Genel Müdürlüğüne verilmişti.
Batı Anadolu Menzil Müfettişliği sorumluluk alam ise [1]:
Niğde (hariç) - Ulukışla (hariç) - Silifke (dahil) - Antalya (dahil)
Burdur (dahil) - Akşehir (hariç) çevresi içinde kalan bölge idi.
Konya, Silifke, Antalya, İsparta, Burdur il ve ilçelerini kapsayan bu
bölgedeki sevkıyat ve nakliyat görevlerinin aksaksız yürütülmesi bu mü
fettişliğe verilmişti (Harita : 5).
Ayrıca, Doğu bölgesindeki her çeşit göndermeleri koordine etmek üze
re 20 arahk 1920 tarihinde Kars’ta kurulan ve Doğu Cephesi Komutanlığı
na bağlı olan Sevkıyat Müfettişliği ve Demiryolları Müdüriyeti de faali
yetlerine devam etmekteydi.
b. Sevkıyat ve Nakliyat Genel Müdürlüğüne Bağlı Menzil Hat ve
Nokta Komutanlıkları Emrindo Bulunan Birliklerin Konuşları ve Bu Birliklerin
Ulaştırma Güçleri 121 :
Nakliyat faaliyetleri 1921 yılı sonlan ile 1922 yıllannda şöyle cere
yan etmişti; Batı Cephesi için Elcezire ve Doğu Cephelerine gönderilen,
Rusya’dan getirtilen Rus yardımlan ile İstanbul’dan kaçınlarak Sevkıyat
ve Nakliyat Genel Müdürlüğünün nakliyat sorumluluk bölgesine getirilmiş
bulunan silah ve cephanenin Ankara ve dolaylarına nakli. Sevkıyat ve Nak
liyat Genel Müdürlüğüne bağlı Çorum, Bolu, Kastamonu, Adana Menzil
Müfettişlikleri; Polatlı, Yozgat, Sivas, Kayseri Hat Komutanlıkları; An
kara Merkez Katarı emrinde nakliyat görevlerine devam eden 45 mirî ulaş
tırma kolu ile sağlanmıştı. Mirî ulaştırma kolları ayrıca diğer gönderme
lerde de kullamhnışlardı. 231 çift atlı arabadan, 17 yaylı arabadan, 73 tek
atlı arabadan, 563 dört tekerlekli öküz arabasından, 782 kağnıdan, 49 de
veden, 319 mekkâreden, 608 eşekten oluşan bu 45 mirî ulaştırma kolunun
hat ve nokta komutanhkları kuruluşundaki yerleri ile bu ulaştırma birlik

lerinin taşıma gücü şü şekildeydi:
Çorum Menzil Müfettişliği Emrindeki Mirî Ulaştırma Kollan; 1 No. lu
tek ath araba kolu üe 2 No. lu mekkâre kolu ve 3 No. lu eşek kolundan
oluşmaktaydı. Üç koldan ibaret olan bu birliklerde toplam olarak
15 subay, 136 er, 73 mekkâre, 83 eşek ve 25 tek atlı araba bulunmaktaydı.
Taşıma gücü 15,5 tondu.
Bolu Menzil Müfettişliği Emrindeki Mirî Ulaştırma Kollan; 1 - 8 No. lu
4 tekerlekli manda araba kollan ile, 4 ve 15 No. lu iki mekkâre kolu ve
13 No. lü eşek kolundan meydana gelmekteydi. 11 koldan ibaret olan bu
birliklerde toplam olarak 31 subay, 685 er, 91 mekkâre, 100 eşek, ve 400
adet dört tekerlekli öküz arabası mevcut idi. Taşıma gücü 171 tondu.
Kastamonu Menzil Müfetişliği Emrindeki Mirî Ulaştırma Kolları;
1 No. lu çift atlı araba kolu, 5 No. lu dört tekerlekli öküz araba kolu ve
2 No. lu mekkâre kolundan teşekkül etmişti. Bu üç koldan ibaret olan
birliklerde toplam olarak 15 subay, 184 er, 89 mekkâre, 27 çift atlı ara
ba, 13 tek tekerlekli araba, 30 dört tekerlekli öküz arabası bulunmak
taydı. Taşıma gücü 33 tondu.
Adana Menzil Müfettişliği Emrindeki Mirî Ulaştırma Kolları: 1 No. lu
kağm kolundan ibaretti. Bu birlikte 2 subay, 45 er ve 30 kağnı mevcuttu.
PolatlI Hat Komutanlığı Emrindeki Mirî Ulaştırma Kollan: 1 ve 2
No. lu çift atlı araba kolları, 4 No. lu dört tekerlekli öküz araba kolu, 5 ve
6 No. lu kağnı kollan ve 3 No. lu eşek kolundan oluşmaktaydı. 6 koldan
ibaret olan bu birliklerde toplam olarak 25 suday, 415 er, 137 eşek, 67 çift
atlı araba ve 50 dört tekerlekli öküz arabası ve 125 kağnı bulunmaktaydı.
Yozgat Hat Komutanlığı Emrinde Mirî Ulaştırma Kolları: 1 ve 2
No. lu kağm kollanndan teşekkül etmekteydi. Bu birliklerde toplam ola
rak 4 subay, 140 er ve 100 kağm vardı. Taşıma gücü 25 tondu.
Sivas Hat Komutanlığı Emrindeki Mirî Ulaştırma Kollan: 1 ve 2
No. lu kağm kollanndan oluşmaktaydı. Bu birliklerde toplam olarak 4 su
bay, 105 er, ve 72 kağnı bulunmaktaydı. Taşıma gücü 18 tondu.
Kayseri Hat Komutanlığı Emrindeki Mirî Ulaştırma Kolları: 1 No. lu
çift ath araba kolu, 2 ve 3 kağnı kollanndan meydana gelmekteydi. Bu
birliklerde toplam olarak 6 subay, 93 er, 37 eşek, 15 çift atlı araba ve
70 kağm bulunmaktaydı. Taşıma gücü 25 tondu.
BÜYÜK TAARRUZA HAZIRLIK DÖNEMİNDE İDARİ FAALİYETLER 41|
Ankara Merkez Katan Emrindeki Mirî Ulaştırma Kollan: 1, 12, 13,.

14 No. lu çift atlı araba kollan; 2 No. lu tek atlı araba kolu; 7, 8, 10,
11, No. lu kağnı kollan; 10, 11 No. İÜ mekkâre kollan; 4 No. lu deve kolu;
5 ve 6 No. lu eşek kollanndan oluşmaktaydı. 14 koldan ibaret olan bu
birliklerde toplam olarak 7 subay, 825 er, 49 deve, 66 mekkâre, 251 eşek,
122 çift atlı araba, 17 yaylı araba, 35 tek atlı araba ve 83 dört teker
lekli öküz arabası ile 385 kağm bulunmaktaydı. Taşıma gücü 216,5 ton
du.
Mirî Araçlann Taşıma Gücü [1]:
Nizamî ağırlıklar yaylı ve çift atlı araba için 400 kilo, tek atlı araba
için 250 kilo, dört tekerlekli manda arabası için 400 kilo, kağm için 250
kilo, mekkâre için 80 kilo, deve için 150 kilo, eşek için 40 kilo idi. Buna
göre:
Çift atlı arabalar 92 ton 400 kilo, yaylı arabalar 6 ton 800 kilo, tek atlı
arabalar 18 ton 250 kilo, dört tekerlekli öküz arabası 225 ton 200 kilo,
kağmlar 195 ton 500 kilo, mekkâreler 25 ton 520 kilo, develer 7 ton 350 ki
lo, eşekler 24 ton 320 kilo taşıma gücüne sahiptiler. Mirî nakliyat kollan-
mn toplam taşıma gücü ise 595 ton 340 kilo idi.
Sevkıyat ve Nakliyat Genel Müdürlüğüne bağlı menzil ve hat komu-
tanlıklan emrinde bulunan mirî nakliye kollarının 1 ağustos 1922 tarihin
deki kuruluşları bu birliklere ait yükleme gücü de (Çizelge : 6)’da göste
rilmiştir.
Öte yandan, 1922 yılında Batı Cephesi için nakledilecek ikmal madde
lerinin çoğalması ve lojistik desteğin çabuk yapılması hayatî önem taşı
dığından, mirî nakliye kollarına benzer bir teşkilâtın kurulması zorunlu
görülmüştü [2].
Bu amaçla 164 müteahhit nakliye kolu teşkil edilmiş, bu kollar Sev
kıyat ve Nakliyat Genel Müdürlüğüne bağlı Çorum, Kastamonu, Menzil
Müfettişlikleriyle Polatlı, Yozgat, Sivas, Kayseri, Ejrşehir, Maraş, Yahşi-
han, Çankırı, Kalecik ve Ankara Hat Komutanlıkları emrine verilmişti.
1.040 çift atlı arabadan, bir tek atlı arabadan, 24 dört tekerlekli öküz
arabasından, 3.077 deveden, 1.585 mekkâreden, 1.704 eşekten oluşan mü
teahhit nakliye kollarının menziller ve hat komutanlıkları kuruluşundaki
yerleriyle bu ulaştırma birliklerinin ulaştırma gücü şü şekilde idi:
Çorum Menzil Müfettişliği Emrindeki Müteahhit Nakliye Kolları:
17 çift atlı araba kolu ile karma (mekkâre ve eşek karışık) iki koldan
[2] Harp Tarihi Arşivi No. 1/4336, Dip. 24, G. 3, Kis. 1434, Dos. 202, F. 4. ı CHKlHl
vMüohaneflL
4'|2 TÜRK İSTİKLÂL HARBİ İDARİ FAALİYETLERİ
beş deve kolundan, 9 eşek kolundan, dört tekerlekli öküz arabası kolundan
oluşmaktaydı. Bu 34 koldan ibaret olan birliklerde toplam olarak 33 nak
liye müteahhidi eri ile 254 ertelenmiş er, 393 çift ath araba, bir tek ath
araba, 24 dört tekerlekli manda arabası, 362 deve, 35 mekkâre, 816 eşek
bulunmaktaydı. Taşıma gücü 257 tondu.
Kastamonu Menzü Müfettişliği Emrinde Müteahhit Nakliye Kolları;
20 çift atlı araba kollanyle, 35 mekkâre kolundan, iki eşek kolundan teşek
kül etmekteydi. 63 koldan ibaret olan bu birliklerde toplam olarak 11 nak
liye müteahhidi ile 316 ertelenmiş er, 240 çift atlı araba, 1.505 mekkâre,
72 eşek mevcut idi.
Polatlı Hat Komutanlığı Emrindeki Müteahhit Nakliye Kollan: 281
numaralı çift atlı araba kohl ile 14 deve kolundan meydana gelmekteydi.
15 koldan ibaret olan bu birliklerde toplam olarak 5 nakliye müteahhidi
eri ile 3 ertelenmiş er, 8 çift ath araba, 776 deve bulunmaktaydı.
Yozgat Hat Komutanlığı Emrindeki Müteahhit Nakliye Kolları; üç de
ve kolundan oluşmakta idi. Üç koldan ibaret olan bu birliklerde 3 nakliye
müteahhit eri ile 47 ertelenmiş er, 282 deve bulunmaktaydı.
Sivas Hat Komutanlığı Emrindeki Müteahhit Nakliye Kolları: beş çift
atlı araba kolu ile 256 numaralı eşek kolundan meydana gelmekteydi. Al
tı koldan ibaret olan bu birliklerde toplam olarak 6 nakliye müteahhit eri
ile 39 ertelenmiş er, 122 çift ath araba, 88 eşek bulunmaktaydı.
Kayseri Hat Komutanlığı Emrindeki Müteahhit Nakliye Kollan:
232 No. lu çift atlı araba koluyle 1 No. İÜ deve kolundan teşekkül etmek
teydi. İki koldan ibaret olan bu birliklerde toplam olarak 60 çift ath araı-
ba, 100 deve bulunmaktaydı.
Kırşehir Hat Komutanlığı Emrindeki Müteahhit Nakliye Kolları: 23i2
No. lu çift ath araba kolu, 231 No. lu deve kolu, iki eşek kolundan oluş
maktaydı. Dört koldan ibaret olan bu birliklerde toplam olarak 4 naklii-
ye müteahhit eri ile 8 ertelenmiş er, 10 çift atlı araba, 25 deve, 90 eşeik
bulunmaktaydı.
Maraş Hat Komutanlığı Emrindeki Müteahhit Nakliye Kolu: 264 No. 1lu
deve kolundan oluşmaktaydı. Bir koldan ibaret olan bü birlikte bir naklii-
ye müteahhit eri ile 200 deve bulunmaktaydı.
Yahşihan Hat Komutanlığı Emrindeki Müteahhit Nakliye Kollara:
İki çift ath araba kolu ile iki eşek kolundan meydana gelmekte idii.
Dört koldan ibaret olan bu birliklerde toplam olarak 3 nakliye müteahhıit
eri ile 29 ertelenmiş er, 44 çift atlı araba, 230 eşek bulunmaktaydı.
Çankırı Hat Komutanlığı emrindeki müteahhit nakliye kolları: Dört

çift atlı araba kolu ile 65 No. lu mekkâre kolu, 66 No. lu eşek kolundan
oluşmaktaydı. 6 koldan ibaret olan bu birliklerde toplam olarak 6 nakli
ye müteahhit eri ile 53 ertelenmiş er, 61 çift ath araba, 45 mekkâre, 88
eşek bulunmaktaydı.
Kalecik Hat Komutanlığı emrindeki müteahhit nakliye kollan: 51
No. lu deve kolu ile iki eşek kolundan meydana gelmekte idi. Üç koldan
ibaret olan bu birliklerde toplam olarak üç nakliye müteahhit eri ile 15 er
telenmiş er, 10 deve, 96 eşek bulunmaktaydı.
Ankara Hat Komutanlığı emrindeki müteahhit nakliye kollan ise:
Yedi çift atlı araba kolu ile 15 deve kolu, 11 No. lu eşek kolundan oluş
maktaydı. 23 koldan ibaret olan bu birliklerde toplam olarak 18 nakliye
müteahhit eri, 267 ertelenmiş er, 102 çift atlı araba, 1.322 deve, 224 eşek
bulunmaktaydı.
Müteahhit Nakliye Kollarının Taşıma Gücü (Çizelgesi : 7):
Nizamî ağırlıklar çift atlı araba için 400 kg., dört tekerlekli manda
arabası için 400 kg., mekkâreler için 80 kg., deve için 150 kg., eşek için
40 kg. idi. Buna göre; çift atlı arabalar 416 ton, tek atlı araba 250 kg.,
dört tekerlekli manda arabalan 9 ton 600 kg., mekkâreler 126 ton 800 kg.,
develer 461 ton 550 kg., eşekler 68 ton 160 kg. taşıma gücüne sahiptiler.
Müteahhit nakliye kollannın toplam taşıma gücü ise 1.082 ton 360 kg. idi.
d. 1921-1922 YıliJ.curında Millî Savunma Adına Elcezire ve Doğu Cep
helerinden Tertip Edilen, İstanbul ve Dolaylarından Kaçırılan ve Rusya'dan
Gelen İkmal Maddelerinin Ankara ve Dolaylarına Naklinde Kara ve Deniz
Ulaştırma Araçlarının İzledikleri Yollar :
Elcezire Cephesinden Batı Cephesine tertip edilen silah ve cephane Di
yarbakır ve dolaylarından getirtilerek Malatya’da toplanmıştı. Bunları
nakledecek ulaştırma araçları; Malatya - Sivas, Sivas - Kayseri - Yahşihan,
Sivas - Yozgat - Yahşihan karayolunu izlemişlerdi. Malatya, bu şebeke üze
rindeki sevkıyat ve nakliyatın teslim alma ve teslim etme noktasıydı.
Doğu Cephesinden Batı Cephesine tertip edilen silah ve cephanenin ise
dört yönden Ankara ve dolaylarma nakli sağlanmıştı.
Birinci yön: Kars - Erzurum - Karabıyık - Aşkale - Bayburt - Gümüş
hane - Trabzon karayolu idi. Bu yolu izleyen kara ulaştırma araçlannm
yükü Trabzon’dan Samsun, Sinop, İnebolu denizyolu ile taşınmış, Samsun,
Sinop ve İnebolu’dan bu yükleri taşıyarak hareket eden kara ulaştırma
araçları, Samsun - Çorum - Yozgat - Yahşihan, İnebolu - Kastamonu -
Sungurlu - Kalecik - Ankara karayollannı izleyerek Ankara ve dolayları
na ulaşmışlardı.
İkinci yön: Kars - Erzurum - Karabıyık - Aşkale - Bayburt - Kelkit -

Alucra - Suşehri - Sivas karayolu idi. Sivas - Ankara arasındaki nakliyat
ta kara ulaştırma araçlarmın izledikleri yollarsa; Sivas - Kayseri - Kırşe
hir - Yahşihan ve Sivas - Yozgat - Yahşihan karayolları idi.
Üçüncü yön; Kars - Erzurum - Karabıyık - Tercan - Erzincan - Re
fahiye - Suşehri - Sivas karayoluydu.
Dördüncü yön; Kars - Tiflis - Batum demiryolündan faydalanarak
Batum’a gönderilen Doğu Cephesi yardımlanmn Batum’dan denizyoluyle
Trabzon’a naklini, Trabzon’dan sonra Samsun, Sinop ve înebolu limanla
rına aktarılan bu yardımların Ankara ve dolaylarına taşınmalarım sağ
layan bir yöndü. Bu yön Erzurum - Trabzon karayolundaki ulaştırma yo
ğunluğunu hafifletmek ve Doğu Cephesi yardımlarının daha kısa süre
içerisinde batıya ulaşmasını sağlamak amacıyle ele alınmıştı. Trabzon ve
Suşehri bU şebeke üzerindeki sevkıyat ve nakliyat teslim alma ve teslim
etme noktalarıydı.
İstanbul’dan kaçırılarak Batı Cephesi için Ankara ve dolaylarına gön
derüen ikmal maddelerinin üç yönden Ankara ve dolaylarına nakli sağlan
mıştı.
Birinci yön; İstanbul - înebolu denizyolu idi. İnebolu’ya gelen İstan
bul yardımlarını kara ulaştırma araçları, İnebolu - Kastamonu - Çankırı -
Kalecik - Ankara karayolunu izleyerek Ankara ve dolaylarına getirmiş
lerdi.
İkinci yön; İzmit - Adapazarı - Hendek - Düzce - Bolu - Gerede - An
kara karayolu idi.
Üçüncü yön; İzmit - Geyve - Nallıhan - Beypazarı - Ayaş - Ankara
karayolu idi.
Antalya’dan Batı Cephesi için sağlanan ikmal maddelerinin Ankara
ve dolaylarma naklinde kara ulaştırma araçları, Antalya - Burdur - Af-
yonkarahisar doğrultusunu ve Antalya - Burdur - Akşehir karayolunu iz
lemişlerdi.
1922 yılında çoğalan nakliyat faaliyetlerinin hafifletilmesi gerekiyor
du. Buna kara ulaştırma araçlanmn yeter sayıda bulunmayışı da etki ya
pıyor, bu yüzden nakliyatta gecikmeler oluyordu. Batı Cephesinin lojistik
desteğinin kısa sürede yapılması da hayatî önem taşıyordu. Bu nedenle
1922 yüı başında yabancı gemilerle Zonguldak - Mersin denizyoluyle kö
mür nakliyatma başlamhmş, Zonguldak’tan Mersin’e denizyolu ile gönde-
BÜYÜK TAARRUZA HAZIRLIK DÖNEMİNDE İDARİ FAALİYETLER 4'] 5
rilen kömürlerin demiryolu ile Mersin’den harekât alamna şevkleri sağ

lanmıştı [1].
Büyük taarruz hazırlığımn kapsadığı 11 ekim 1921 tarihi ile 31 tem
muz 1922 tarihi arasındaki devrede Batı Cephesinin lojistik desteği Kay
seri - Kırşehir - Yahşihan, İnebolu - Kastamonu - Çankırı - Kalecik - Anka
ra, Samsun - Çorum - Yozgat - Yahşihan, İzmit - Ankara karayolları üe
Ankara ve dolaylarına nakledüen silah ve cephane çeşit ve sa5nları ile bu
süre içinde nakledilen süah, cephane yiyecek ve yem, donatun ve gereç
ağırlıklan şöyle idi:
Kayseri-Kırşehir-Yahşihan Karayoluyle Ankara ve Dolaylarına Nakiledi-
len Silah ve Cephanenin Çeşit ve Sayıları [21 :
2.443 adet çeşitli tüfek, 309 adet kasalı mavzer tüfeği, 64 adet martin
tüfeği, 1.018 adet anahtarlı tüfek (951 adedi mekanizmasız), 812 adet
mekanizmasız kasalı tüfek, 78 adet muaddel mavzer, 87 adet Rus tüfeği,
bir adet büyük çaplı tüfek, bir adet mekanizmasız mavzer, dört adet İn
giliz tüfeği, 37 adet Alman tüfeği, 12 adet Bulgar tüfeği, bir adet Yunan
tüfeği, 11 adet muaddel martin, iki adet Paraguay tüfeği, 15 adet küçük
çaplı mavzer, bir adet Karadağ tabanca, 2.937 adet çeşitli kasatura, 11.817
adet çeşitli süngü, 75 sandık Fransız piyade cephanesi, 74 sandık Rus pi
yade cephanesi, 275 sandık Alman piyade cephanesi 221 sandık küçük
çaplı mavzer cephanesi, iki sandık Rus bombası, 1.911 adet bomba, 4.936
adet tüfek iğnesi, iki sandık Rus bombası, 76 sandık saplı Alman bomba
sından oluşan piyade süah ve cephanesiyle iki adet Rus sahra topu, bir
[1] Harp Tarihi Arşivi No. 1/4336, Dip. 24, G. 2, Kis. 1432, Dos. 184, F. 1/13, 1/16.
[2] Harp Tarihi Arşivi No. 1/4336, Dip. 23, G. 5, Kis. 1410, Dos. 87, F. 1 - 5, 1 - 6,
1-9, 1-10, 1-14, 1-15, 1-20, 1-25, 1-36.
Harp Tarihi Arşivi No. 1/433C, Dip. 24, G. 1, Kis. 1415, Dos. 110, F. 3, 3 -1,
4, 22, 29, 32, 34.
Harp Tarihi Arşivi No. 1/4336, Dip. 24, G. 1, Kis. 1418, Dos. 123, F. 1, 1 -1,
4, 4 - 1, 6, 6 - 1, 7:7-2, 8:8-2, 14, 15, 15 - 1, 27 : 27 - 3, 29 : 29 - 4,
30 : 30 - 6, 31 : 31 - 2, 32 : 32 - 3, 48, 48 - 1, 55 : 55 - 3, 58, 58 - 1, 64, 65, 66.
Harp Tarihi Arşivi No. 1/4336, Dip. 24, G. 1, Kis. 1417, Dos. 120, F. 3-4,
3-8, 6-6, 6-10, 6-11.
Harp Tarihi Arşivi No. 1/4336, Dip. 24, G. 1, Kis. 1418, Dos. 124, F. 1 -17,
1-21, 1-43.
Harp Tarihi Arşivi No. 1/4336, Dip. 24, G. 1, Kis. 1421, Dos. 133, F. 5, 24, 25.
Harp Tarihi Arşivi No. 1/4336, Dip. 24, G. 2, Kis. 1424, Dos. 150, F. 1, 1-4,
1-20, 1-34, 1-44.
Harp Tarihi Arşivi No. 1/4336, Dip. 24, G. 2, Kis. 1427, Dos. 161, F. 1 - 20,
1-26, 1-32, 1-50.
Harp Tarihi Arşivi No. 1/4336, Dip. 24, G. 1, Kis. 1415, Dos. 112 - A, F. 1,
1-1, 1-2.
adet çabuk ateşli sahra topu, 105 atım sahra mermisi, altı sandık 105 mm.
lik Rus muhasara mermisi, 84 atım bozuk dağ mermisi, 1.238 atım bozuk
75 mm. lik sahra mermisi, 401 atım 105 mm. lik Rus sahra mermisi, 2.105
atım bozuk Osmanlı çabuk ateşli sahra mermisi, sekiz sandık ve 215 atım
75 mm. lik Osmanlı çabuk ateşli sahra mermisi, 375 atım çabuk ateşli
sahra mermisi, 362 atım 75 mm. lik çabuk ateşli sahra mermisi, 50 atım
Rus dağ mermisinden muaddel kudretli dağ mermisi, 1.900 atım 105 mm.
lik öbüs mermisi, 239 atım 105 mm. lik dağ obüs mermisi, 384 atım tor
na edilmiş Rus sahra mermisi, 270 adet uçak bombası, 7.954 atım torna
edilmiş mermi, 2.572 adet torna edilmiş mermi gövdesi, 2.560 adet tapa,
1.076 adet kapsül, 466 kg. ve 17 varil barut, 48 adet obüs hartucu, 112 adet
hartuçtan oluşan top ve top cephanesi Kayseri’den Ankara ve dolaylarına
nakledilmişti. Ankara ve dolaylarma nakledilen bu yardımlar Elcezire ve
Doğu Cephelerine tertip edilen silah ve cephaneden meydana gelmekte idi.
Öte yandan. Kayseri - Kırşeliir - Yahşihan karayoluyle Ajılıara ve do
laylarına nakledilen çeşitli silah 48,5 ton, çeşitli cephane 221,5 ton, yiyecek
ve yem 1.367 ton, donatım ve gereç ise 49,5 ton civarındaydı. Bu miktar
lar, 1921 yılı kasım, aralık aylanyle 1922 yılı ocak, mayıs ve haziran ol
mak üzere beş aylık bir dönemi kapsamaktadır.
İnebolu-Kastamonu-Çankın-Kalecik-AnkaTa Karayoluyl’e Ankara ve
Dolaylarına Nakledilen Silah ve Cephanenin Çeşit ve Sayıları []] ;
1.076 adet çeşitli tüfek, 54 adet çeşitli kasatüra, 21 adet aydınlatma
Harp Tarihi Arşivi No. 1/4336, Dip. 23, G. 5, Kis. 1410, Dos. 87, F. 1/4, 1/26,
1/29.
Harp Tarihi Arşivi No. 1/4336, Dip. 23, G. 5, Kis. 1411, Dos. 91, F. 1/2, 1/23.
Harp Tarihi Arşivi No. 1/4336, Dip. 24, G. 1, Kis. 1416, Dos. 117, F. 1/1.
Harp Tarihi Arşivi No. 1/4336, Dip. 24, G. 1, Kis. 1418, Dos. 123, F. 54,
54/2 58, 58/1.
Harp Tarihi Arşivi No. 1/4336, Dip. 24, G. 1, Kİs. 1421, Dos. 133, F. 8, 15,
26.
Harp Tarihi Arşivi No. 1/4336, Dip. 24, G. 2, KIs. 1423, Dos. 142, F. 1/3,
1/12, 1/18, 1/26, 1/34.
Harp Tarihi Arşivi No. 1/4336, Dip. 24, G. 2, Kis. 1424, Dos. 150, F. 1/16,
1/23, 1/2S, 1/38, 1/51.
1/23, 1/28, 1/38, 1/51.
Harp Tai-ihi Arşivi No. 1/4336, Dip. 24, G. 2, KIs. 1427, Dos. 161, F. 1/7,
1/11, 1/23, 1/35, 1/55.
Harp Tarihi Arşivi No. 1/4336, Dip. 24, G. 1, KIs. 1415, Dos. 112 - A, F. 1,
1/1, 1/2.
Harp Tarihi Arşivi No. 1/4336, Dip. 24, G. ,2, Kİs. 1425, Dos. 152, F. 1/5,
1/6, 1/38, 1/39, 1/41.
tabancası, üç adet makineli tüfek, 3.202 sandık çeşitli piyade cephanesi

415 sandık Rus piyade cephanesi, 10 sandık ve 177 atım nikel zarflı beyzî
kurşun, iki sandık aydınlatma cephanesi, iki sandık Rus bombasından olu
şan piyade silah ve cephanesi ile iki adet çabuk ateşli dağ topu, 13 adet
çabuk ateşli sahra topu, iki adet 150 mm. lik obüs topu, bir adet bomba
topu, 539 sandık ve 26.281 atım çabuk ateşli sahra mermisi, 166 atım ta
mamlanmamış çabuk ateşli sahra mermisi, 53 sandık skoda dağ top mer
misi, 105 sandık ve 1.168 atım skoda mermisi, 76 sandık ve 188 atım 75 mm.
lik çabuk ateşli sahra mermisi, 8 sandık 75 mm. lik Osmanlı çabuk ateş
li sahra mermisi, 1.156 atun Osmanlı çabuk ateşli sahra mermisi, 54 atım
Alman çabuk ateşli sahra mermisi, 9.267 atım çabuk ateşli dağ mermisi,
6.437 atım Alman sahra mermisi, 2.087 atım sahra obüs mermisi, 2.051
atım İngiliz sahra mermisi, 150 atım uçak tapalı mantelli mermi, 464 atım
12/11 - 6’lık obüs mermisi, 118 atım 120 mm. lik sivri uçlÜ tahrip danesi,
6.190 atım mantelli mermi, 2.603 atım şinayder mermisi, 6 sandık sahra
obüs hartucu, 355 sandık kartuştan oluşan top ve top cephanesi İnebolu’
dan Ankara ve dolaylarına nakledilmişti.
Ankara ve dolaylarına nakledilen bu yardımlar Doğu Cephesinden ter
tip edilen, Rusya’dan getirtilen ve İstanbul’dan kaçırılan çeşitli silah ve
cephaneden meydana gelmekteydi.
İnebolu - Kastamonu - Ç!ankırı - Kalecik - Ankara karayoluyle Anka
ra ve dolaylarına nakledilen çeşitli silah 105 ton, çeşitli cephane 419,5 ton,
yiyecek ve yem 352,5 ton, donatım ve gereç ise 758,5 ton civarında idi. Bu
miktarlar 1921 yılı kasım, aralık aylanyle 1922 yılı ocak, mayıs, haziran
aylarmı kapsamaktadır.
Samsun-ÇoTum-Çankm-Yahşihan Karayoluyle Ankara ve Dolaylarına
Nakledilen Silah ve Cephanenin Çeşit ve Sayıları []] :
5.727 adet çeşitli tüfek, iki sandık ve 3.742 adet çeşitli kasatura, 920
adet çeşitli süngü, beş adet makineli tüfek, beş adet makineli tüfek şeh
ri] Harp Tarihi Arşivi No. 1/4336, Dip. 23, G. 5, Kis. 1410, Dos. 87, F. 1/21, 1/28,
1/30, 1/38, 1/43, 1/44, 1/45, 1/48, 1/50, 1/53, 1/55.
1/20, 1/25, 1/8, 1/10.
Harp Tarihi Arşivi No. 1/4336, Dip. 24, G. 1, Kis. 1415, Dos. 110, F. 6, 18/1,
27/1, 28, 34.
Harp Tarihi Arşivi No. 1/4336, Dip. 24. G. 1, Kis. 1416, Dos. 116, F. 7.
pası, üç adet makineli tüfek mekanizması, 18 adet makineli tüfek nam

lusu, 113 adet makineli tüfek şerit ve kutusu, 76 adet Alman mekaniz
ması, 392 adet piyade kalkam, 14.316 sandık, 2.265 adet 13 kutu çeşitli
piyade cephanesi, 3.095 adet Alman fişek kovanı, 1.246 sandık çeşitli bom
ba, 604 sandık çeşitli el bombası kapsülünden oluşan piyade silah ve cepha
nesiyle 48 adet çeşitli top, 649 sandık, 28 sepet ve 170.663 atım çeşitli
top cephanesi, 46 sandık ve 15.915 atım çeşitli hartuç, 1.500 adet fünye,
2.004 adet kapsül, 39 sandık dumansız barut, 9 varil ve 797 kg. duman
sız yaprak barutundan oluşan top ve top cephanesi ve 29 Alman uçağı
Samsun’dan Ankara ve dolaylanna nakledilmişti. Ankara ve dolaylarına
nakledilen bu yardımlar Doğu Cephesinden tertip edilen, Rusya’dan getir
tilen ve İstanbul’dan kaçırılan çeşitli süah ve cephaneden meydana gel
mekteydi.
Öte yandan, Samsun - Çorum - Çankırı - Yahşihan karayoluyle An
kara ve dolaylanna nakledüen çeşitli süah 154 ton, çeşitli cephane 1.945
ton, yiyecek ve yem 287 ton, donatım ve gereç 151,5 ton civannda idi. Bu
miktarlar 1921 yılı kasım, aralık aylanyle 1922 yüı ocak, mayıs ve haziran
nylanm kapsamaktadır.
Harp Tarihi Arşivi No. 1/433S, Dip. 24, G. 1, Kis. 1418, Dos. 123, F. 1, 1/1 - 2,
2/5, 2/9, 4, 4/1, 6, 6/1, 7 - 7/2, 8 - 8/2, 11, 11/1, 12, 13, 14, 15 - 15/15, 16 - 16/2,
18 - 18/2, 20, 20/1, 23, 23/1, 24 - 24/2, 26 - 26/1, 27 - 27/3, 29/4, 30, 30/6, 31 -
31/2, 32-32/3, 52, 53-53/2, 54, 54/2, 55-55/3, 56-56/7, 58-58/1, 60, 61
61/2, 62, 64, 65, 66, 67/1, 68, 68/2, 69, 70, 70/1, 72, 72/1, 74, 74/1, 75, 76. 76/1,
77, 77/1, 78, 78/2, 79.
Harp Tarihi Arşivi No. 1/4336, Dip. 24, G. 1, Kis. 1421, Dos. 133, F. 7, 11,
19/1.
Harp Tarihi Arşivi No. 1/4336, Dip. 24, G. 2, Kis. 1423, Dos. 42, F. 1/5, 1/14,
1/24, 1/32.
1/25, 1/33, 1/42.
Harp Tarihi Arşivi No. 1/4336, Dip. 24, G. 1, Kis. 1415, Dos. 112 - A, F. 1,
1/12.
1/6, 1/38, 1/39, 1/41.
İzmit-Ankara Karayoluyle Ankara ve Dolaylarına Nakf.edilen Silah ve

Cephanenin Çeşit ve Sayıları []] ;
2.825 adet çeşitli tüfek, 11 adet İngiliz otomatiği, üç adet İngiliz oto
matik şarjörü, dört adet makineli tüfek nişangâhı, üç parça makineli tü
fek akşamı, beş adet yedek namlu, 1.000 adet 98 modeli piyade tüfeği meka
nizması, 1.414 adet çeşitli kasatura ve süngü, 124 adet çeşitli tabanca, 38
adet Amerikan taklidi tabanca, 30 adet mekanizma, 1.563 adet kılıç, 2.868
adet ve 827 sandık piyade cephanesi, 67 adet çeşitli bombadan oluşan piya
de silah ve cephanesiyle 10 adet çeşitli top, 22.000 atım çeşitli top cephane
si, beş sandık 24’lük toplara mahsus makama barutu, bir varil mantelli
toplara mahsus hartuç, 17 sandık kapsülden oluşan top ve top cephanesi
İzmit’ten Ankara ve dolaylanna nakledilmişti. Ankara ve dolaylarına nak
ledilen bu silah ve cephane İstanbul’dan kaçınlanlardan meydana gelmekte
idi.
İzmit - Ankara karayoluyle Ankara ve dolaylanna nakledilen çeşitli
silah 38,5 ton, çeşitli cephane 221,5 ton, yiyecek ve yem 1.367 ton, dona
tım ve gereç toplam ağırlığı ise 49,5 ton civarında idi.
Büyük Taarruz hazırlığının kapsadığı 11 ekim 1921 tarihi ile 31 tem
muz 1922 tarihi arasmdaki devrede sürdürülen nakliyat faaltyetleri özet
lendiği takdirde; Ankara ve dolaylarına nakledilen silah ve cephane çeşit
ve sayısı toplam olarak 14.524 adet çeşitli tüfekten, 11 adet İngiliz oto
matiğinden, üç adet İngiliz otomatik şarjöründen, beş adet yedek nam-
[1] Harp Tarihi Arşivi No. 1/4336, Dip. 24,G. 1, Kis. 1415, Dos. 110, F. 11, 16,
24/1, 27, 31, 33/3.
1/21.
Harp Tarihi Arşivi No. 1/4336, Dip. 24,G. 1, Kis. 1418, Dos. 124, F. 1/33,
1/40.
Harp Tarihi Arşivi No. 1/4336, Dip.24, G. 1, Kis. 1421, Dos. 133, F. 1/2,
13/2, 17/1, 23/1, 30/1.
1/15.
1/12, 1/47.
1/3, 1/11, 1/30, 1/39.
Harp Tarihi Arşivi No. 1/4336, Dip.24, G. 1,Kis. 1415, Dos. 112 - A, F. 1,
1/1, 1/2.
1/6, 1/3, 1/39, 1/41.
ludan, 1.106 adet Alman mekanizmasından, 392 adet piyade kalkanından

7.647 adet ve 2 sandık çeşitli kasaturadan, 12.737 adet çeşitli süngüden,
1.563 adet kılıçtan, 184 adet çeşitli tabancadan, 19.477 sandık, 5.310 adet
ve 13 kutu çeşitli piyade cephanesinden, 3.095 adet Alman fişek kovanın
dan, 1.324 sandık ve 6.916 adet çeşitli el bombasından, 64 sandık el bom
bası kapsülünden, 8 adet çeşitli makineli tüfekten, 5 adet makineli tüfek
sehpasından, üç adet makineli tüfek mekanizmasından, 18 adet makineli
tüfek namlusundan, 113 adet makineli tüfek şerit kutusundan, 4 adet ma
kineli tüfek nişangâhından üç parça makineli tüfek akşamından, 79 adet
çeşitli toptan, 1.442 sandık, 274.032 atım ve 28 sepet çeşitli top cephanesin
den, 2.572 adet torna edilmiş mermi gövdesinden, 2.560 adet tapadan, 17
sandık ve 3.080 adet kapsülden, 8.346 kg., 27 varil ve 44 sandık çeşitli ba
ruttan, 16.426 adet, 46 sandık ve 1 varil hartuçtan, 1.500 adet fünyeden
ve 29 Alman uçağından oluşmaktaydı.
Bu dönemde sürdürülen nakliyat faaliyetlerinin toplam ağırlığı ise;
çeşitli silah 246,5 ton, çeşitli cephane 27.444 ton, yiyecek ve yem 2.116 ton,
onarım malzemesi ve gereç ise 1.043,5 ton civarındaydı.
Büyük Taarruz hazırlığının başladığı dönemde Yahşihan’a ve Anka
ra’ya getirilen çeşit ve sayıları yukarda açıklanan ikmal maddelerinin bü
yük kısmı Yahşihan - Ankara dekovil ve Ankara - Polatlı normal hat de
miryolu ile PolatlI’ya nakledilmişti. Genellikle Batı Cephesi birliklerinin
lojistik desteği PolatlI’ya nakledilen bu ikmal maddeleriyle sağlanmıştı.
Büyük Taarruz hazırlığının kapsadığı döneme ait nakliyat tonaj gra
fiği (Grafik : 4)’te gösterilmiştir.
7. Bu Dönemde Millî Savunma Bakanhğmca Yapılan İdarî Faaliyet

ler:
Sakarya muharebelerinden sonra Eskişehir - Afyon genel hattına çe
kilen Yunan ordusunu buradan da İzmir’e kadar atmak üzere Türk ordu
su taarruz hazırlıklarına girişmişti. Bu hazırlıkların bir bölümü de perso
nel ikmali idi. Halbuki kış mevsimi gelmeden önce düşmana taarruz ederek
İzmir’e kadar atabilmek için. Batı Cephesi Komutanlığının harekât ala
nındaki lojistikle ilgili noksanlarını ikmal etmek gerekiyordu. Bu nedenle
taarruzdan vazgeçilerek ordunun personel mevcudunu istenen seviyeye
yükseltmek hiç olmazsa düşman ordusuna yakın bir duruma çıkarmak zo
runluluğu vardı.
10 Ekim 1921-31 Tem. 1922 Tarihleri Arasında Büyük Taarruz
Hazırlıkları Dönemine ait Nakliyat Tonajı
Harp Tarihi Bşk- Grafik: 4
\ s n 1 r' -"i.- ■'.nn
‘ ■ • ■ ', ■ ''Tl". '.- ■ . . '' ' ■ f -s I,!.**

.'1 ' ■p' I ıV'‘'< ' ''-'i '
4» —
r' .JlM-
^ -I »-ır^ 1% I ıı»ıWW II m- ı 1 V* 1 ■ ■ ı^^ İIW-1 <-ı - ı . » w-«*.
rı f"
1' . ,'■ ■! ' i)
;/V ' WJ.,
ıjL^jJ (, - \
.
. .
I ' î'VıAl-'H
î
■" i
A \ fel
ifAj' ■
.■
|:V, t :: ■■'S~y
I.;
I ;
•I V ' r ■p-T
, ö'
i m r:i
■ n-' •■
1-• L •-;■ I ' { ■ 1. '
. 1 Î--
y
, 'î- "' '■ '■?
I.A. f...-
rl. ar'
•.-t ■'
■4 0'. «•
• ’ ■ \ ' '
'■■4 "
' T'Vİ-
■ i ^
■t
gİj.jrr.-tiAy'r."
'"t, ,
,
::#î r
•■ > ri
. _ı ^>^s-
-^çŞjhSî:?^,
Subay İkmali:
Subay ikmalinde her donemde olduğu gibi bu dönemde de kaynaklar
malum ve sınırlı idi. Çeşitli sınıf ve rütbeden [1] 10 ekim 1921’den 1 şu
bat 1922’ye kadar 1.963, şubat 1922’de 195, nisanda 161, mayısta 129, ha
ziranda 91 ve temmuz ayında 200 olmak üzere toplam olarak 2.739 subay
ikmali yapılmıştı.
Er İkmali:
Er ikmaliyle uğraşan askeralma teşkilâtında değişiklik yapmak su
retiyle ikmal işlerini bir düzene koymak zorunluluğu ortaya çıkmış, ekim
1921 tarihinden itibaren yapılan değişikliklerden sonra aralık 1921’de as
keralma teşkilâtı şu şekli almıştı [2]:
Bu suretle düzenlenen askeralma teşkilâtı bütün memlekete (işgal
bölgeleri hariç), dolayısıyle cephelere bölünmek suretiyle askeralma işleri
düzene konmuştu.
öte yandan, vatan görevi için daha önce askere alınıp sonradan
memleketi düşman işgaline uğramış olanlar için de, 5 nci Kolordu Asker
alma Kurulunda (İşgale Uğramış Yerlere Ait Erat Tetkik Kurulu) adı ile
askerlik dairesine eşit bir kütul teşkil edilmişti [3].
Mart 1922 ayma kadar bu şekilde çalışan askeralma teşkilâtının tat
bikatta noksanlıkları görülerek bazı askerlik dairelerinin lağv, bazıları
da isim değişikliği ile birlikte bir kurulun emrinden çıkarak diğer asker
alma kurulu emrine verildi. Böylece ordunun er ikmali mümkün olan sü
ratte yapıldı.
Başkomutan Mustafa Kemal Paşa 16 şubat 1922’de, 1901 doğumlula
rın hemen muayeneleri yapılarak silah altına alınmalarını emretti [4].
Bu emir gereğince Bakanlık, ihtiyaca göre 1901 (1317) doğumluları
parti parti silah altına almaya başlamıştı.
Muayeneleri yapılmış ve şevke hazır olan 1901 doğumlu erler yakla
şık olarak mayıs 1922 ortalarına kadar izinli sayılmış bu tarihten itibaren
bölge bölge toplanarak eğitim merkezlerine (depo birliklerine) gönderil
mişti.
Harp Tarihi Arşivi No. 1/4297, Dip. 23, G. 3, Kis. 1391, Dos. 12, F. 49 - 81/4.
Harp Tarihi Ar.şivi No. 1/4475, Dip. 33, G. 1, Kis. 1848, Dos. 459, F. 12/1,
18-1.
[4] Harp Tarihi Arşivi No. 1/4282, Dip. 30, G. 2, Kis. 1719, Dos. 593, F. 23, 49/1.
Bu suretle Millî Hükümet, ordusunda 1881 -1901 doğulnlular dahil ol

mak üzere, 20 doğum eri silah altına almış oluyordu [1].
Buna göre, piyade tümenleri 7.000, bir alay 1.000 (P. alayı), piyade
taburları 550, piyade bölükleri 180, makineli tüfek bölükleri 98, süvari bö
lükleri 103 ve diğer bölükler de buna yakın mevcuda yükseltiliyordu.
Bu yoğun çalışma içinde, devamlı er ikmali yapılmış birliklerin kadro
m.evcutlan az bir farkla tamamlanmıştı.
Bu Dönemde Yapılan Er İkmali [2];
Ekim 1921 ve şubat 1922 tarihleri arasında 55.525, şubat ayında
4 283, mart ayı içinde 18.533, nisan ayı içinde 15.510, mayıs ayı içinde
7.000, haziran ayı içinde 17.950 ve temmuz 1922 ayı içinde 1.642 olmak
üzere toplam olarak 120.443 er silah altına alınmıştı.
Bu suretle Büyük Taarruza girerken bütün Türk Ordusunun mevcudu
şöyle idi:
Birlikler Subay Er
Batı Cephesi 8.658 199.282

Doğu Cephesi 1.477 25.398
Elcezire Cephesi 580 9.230
Adana Havalisi Komutanlığı 147 2.667
10 ncu Tümen 333 7.687
Ankara Komutanlığı 89 1.754
Depo Birlikleri 350 22.549
Topçu Müfettişliği 155 2.325
Uçak Okulu 53 219
Askerî Hat Komiserliği 58 1.151
Sahil Muhafaza Batası 7 293
Sevkıyat ve Nakliyat Genel Md. lüğü 935 12.854
Ankara’da bulunan kurumlar 471 6.494
Bütün askeralma teşkilâtı + 1.032 + 6.292
TOPLAM 14.345 297.794
b. I ncî ve II nc'< Sınıl Levazım Mallan İkmali ve Harp Encüme-
ninin KunV.ması, Aldığı Kararlar ve Bu Kararların Uygulanması :
Eskişehir - Afyon ve batısı hattında yerleşmek isteyen Yunan ordu
suna karşı Türk Ordusu Başkomutanının kararı, düşman küVvetlerini bu
Harp Tarihi Arşivi No, 1/4297, Dip. 23, G. 3, Kis. 1390, Dos. 11, F. 12/2.
Harp Tarihi Arşivi No. 4/4297, Dip. 23, G. 3, Kis. 1391, Dno. 12, F. 1/10, 81/4.
hatta esaslı bir savunmaya geçmeden önce takip harekâtına devamla İz
mir’e kadar atmaktı.
Harekâtın bundan sonraki safhasının ne şekilde cereyan etmesi lâ
zım geldiği hakkında, koloıdu komutanları ile üst birlik komutanlarının
düşünce ve fikirleri alındı ve bazı planlar hazırlandı.
Ancak, Osmanlı imparatorluğunun önceden beri pek iyi gitmeyen
ekonomik ve malî durumu Birinci Dünya Savaşında çok bozulmuş olduğu
bir sırada başlayan istiklâl Savaşında, bu güne kadar verilen Birinci ve
ikinci İnönü, Kütahya - Eskişehir ve Sakarya muharebeleriyle de büsbü
tün bozulmuştu.
Birinci Dünya Savaşında pek cılız bir hale gelmiş olan yurtiçi yiyecek
kaynaklan, Yunanlılann oldukça zengin sayılan Batı Anadolu’nun mühim
bir parçasını işgal etmeleri, kış mevsiminin yaklaşmış bulunması. Batı
Cephesi harekât alanındaki karayollarının bozukluğu ve buna ilâve olarak
Ankara - Eskişehir demiryolunun düşman tarafından tahrip edilmiş ol
ması da ekonomik durumu büsbütün bozmuştu. Bunun sonucü olarak da
takip harekâtı gereği gibi yapılamamıştı. Hatta bulunduğu mevzilerde da
hi iaşe işi zorlaşmıştı Ankara kaynakları da bitmek üzereydi.
Genelkurmay Başkanlığı 11 ekim 1921 tarihinde Batı Cephesinin iaşe
durumu hakkında Bakanlıkla yaptığı yazışmada [1]:
“Ordunun büyük bir kısmı Konya kaynaklarından daha düzgün bir
halde iaşe edilebileceği, uzun süreden beri büyük bir orduyu özel olarak
geçindirmeye çalışan Ankara kaynaklarının tükenmek üzere olduğu, fakat
Konya’dan da özel olarak Tekâlifi Milliye’ye dayanarak iaşe etmek güç
olduğundan bir miktar da para sarf etmek lâzım geldiği kamsma varıldı
ğını’’ bildirmişti.
10 -15 ekim 1921’de Millî Savunma Bakanlığı emrinde bulunan yiye
cek mallarının mevcudu ile Ankara Menzil Müfettişliği ambar mevcutlan
şöyle idi (Çizelge : 7):
Ankara Menzil Müfettişliği ambar mevcudu: 1.246 ton ekmeklik, 313
ton yemeklik, 222,5 ton et, 336 ton yemlik idi.
Aynı tarihlerde Tekâlifi Milliye ambarlarında ise: 1.141 ton ekmek
lik, 63 ton yemeklik, 75,5 ton etlik, 349 ton yemlik vardı.
Bu ambar mevcutları 120.000 insan ve 35.000 hayvan için 33 günlük
ekmeklik, 15 günlük yemeklik, 12 günlük etlik, 6 günlük yemlikti.
Bu hesap yapılırken er başına 700 gram buğday, 200 gram et, 200
gram kuru sebze ve hayvanlar için üç kilo yemlik esas kabul edilmiştir
ki bu miktarlar normalden azdır.
Henüz alınmamış ve zamanla celp edilmekte olan aşardan askerî
ambarlara celp edilecek yiyecek maddelerinden menzil bölgesinde bulu
nan ilçelerden şimdiye kadar Ayaş, Beypazarı, Nallıhan, Mudumü, Kale
cik, Bâlâ, merkezî Ankara, Çubuk, Düzce, Elmadağ’da mevcut miktarları;
4.704 ton ekmeklik, 2.558 ton yemlik bu da, 120.000 insanın 56 günlük yi
yeceğine ve 35.000 hayvamn 24 günlük iaşesine karşılıktı.
Henüz mülkî makamlarda hesabı saptanmayan ve âşar miktarı bildi
rilmeyen İzmit, Adapazarı, Göynük, Geyve, Gerede ve Bolu il ve ilçeleri
nin verecekleri miktar da belli değildi.
Yapılan araştırmalarda bu bölgelerdeki iaşe kabiliyeti orduya 15 gün
lük yiyecek ve 8 günlük yemlik kazandıracağı tahmin edilmişti. Bu suret
le Ankara menzil bölgesinin yeni mahsule kadar elindeki iaşe maddeleri
kabiliyeti 99 günlük ekmeklik, 15 günlük yemeklik, 12 günlük etlik, 38
günlük de yemlikten ibarettir.
Gerek iaşe ve gerekse geriden gelecek yiyecek maddelerinin hazırlan
ması ve yollanmasında kış mevsiminin girmesi, karayollarının bozukluğu
nedenleriyle nihayet bir buçuk aya kadar bütün iaşe maddeleri Ankara,
Mihalıççık ve bir kısmı da Göynük’e gönderUmesi lâzımdı. Bu tarihe ka
dar Tekkâlifi Milliye emirleri gereğince elinde hayvan ve arabası bulunan
civar bölge halkı 100 km. mesafeye askerî eşya taşımak zor'u'nluğun-
da olduğundan menzillerde bu araçlardan istifade ile, sÖz konusu yiye
cek maddelerini toplamaktaydı. Tekâlifi Milliye emirleriyle toplanan bazı
araç sahipleri de hayvan ve arabalarından vazgeçerek kaçmaktaydı. Bu
zorluklar karşısında daha başka çare aramak gerekiyordu. Bunun için An
kara Menzil Müfettişliği açığın kapatılması için:
Gerilerden gelecek yiyecek maddelerinin çoğaltılması;
Gerilerdeki yiyecek maddelerinin arzu edilen yerlere gelebilmesi için
menzil ulaştırma araçlannın çoğaltılması ve ücretle yollama yapılması.
Ordu iaşe sıklet merkezinin Konya demiryolu üzerinde bulundurul
ması.
Tekâlifi Milliye komisyonlarının daha fazla çalıştırılması.
Ordu muharebe alam doğusunda bulunan birliklerin ve kurumlarm un
istihkaklarının azaltılması.
Ankara şehrinden iaşe edilenlerin çoğalması nedeniyle sivil halkın An
kara dışına çıkarılması.
Menzillerde mevcudu kalmayan yemlik ve saman ile pirinç, gaz,

şeker, sabun ve yağ gibi maddelerle hastaneler ihtiyacı olan süt ve yoğur
dun alınabilmesi için müfettişliğe günlük 3.000 liranın verilmesi Genelkur
may Başkanlığına bildirilmişti.
Bil isteklerin mümkün olabilenleri yapılmış birçoğu da yapılamamıştı.
Batı Cephesi birliklerinin yeni mahsulün çıkmasına kadar, yani, tem
muz 1922 ayma kadar mevcudu 120.000 insan 35.000 hayvanı beslemek için
yalnız buğday olarak 27.000.000 kg. ekmekliğe ihtiyaç vardı. Buna yalnız
Konya menzil bölgesi kâfi gelmiyordu [1].
10.000.000 kg. kapasitede bulunan Muğla bölgesinden, Konya kay
nakları tükenmeden ekmeklik ihtiyacı gelecek olursa, dokuz aylık ihtiyaç
temin edilmiş olacaktı. Hayvanlar içinde 27.000.000 kg. yeme ihtiyaç var
dı. Eldeki mevcut Muğla ve Aksaray’ın Tekâlifi Milliyeden kalan eski
borçlan ve âşardan % 40 da alınacak olursa hayvan yiyeceği de temmuz
ayına kadar tamamlanmış oluyordu.
Bu hesaplar, insan ve hayvan mevcutlarının artmayacağına göre he
saplanmıştı. Halbuki, kadroların tamamlanması da ön görüldüğünden bu
mevcutlar 150.000 insana 45.000 hayvana çıkacak olursa, miktarlar ancak
nisan 1922 ayma kadar kâfi gelmekteydi. Bütün sorun bu durumlara bir
çare bulabilmekti. Halbuki yemeklik olarak depolarda bir şey kalmamıştı.
Bunlardan fasulye, nohut, mercimek, patates, soğan ve üzüm gibi
olanları Tekâlifi Milliye emirlerinde olmadığı için, halktan toplanamıyor-
du Ancak mevcut para miktarına göre haftalık ve aylık alınabilmekteydi.
Buna karşılık kış mevsiminde tüccarlar üreticilere avans vermek suretiyle
bağlantı yapıvorlar ve zamanında da askerî makamlara yüksek fiatla sa
tıyorlardı. Millî Savunma Bakanlığı bu fasıldan para yetiştiremediğinden
vaktinde satın alınmayan bu cins yiyecek maddelerinde sıkıntı çekiyordu.
Halbuki ordunun giyecek eşyası pek zorluklarla temin ediliyordu. Hiç
yoksa yiyecek maddelerinde kâfi ve fazla kalori aldınhrsa erler iç ve dış
etkilerden uzak tutulmuş ölüp ve hem de türlü hastalıklardan sakınılmış
olurdu, işte büyük makamların bütün düşünceleri bu noktada toplanıyor
du.
1921 yılı için yiyecek, giyecek ve yakacak faslından bakanlık bütçe
sine 18.245.600 lira tahsis edilmişti. Bu miktardan kasım 1921 tarihine ka
dar cephelere 15.395.500 lira sarf edilmişti. Geri kalan paranın azlığı nede
niyle 1.754.400 lira istenmişse de bu ek para kasım ayına kadar verile
memişti [2].
[2] Harp Tarihi Arşivi No. 1/4299, Dip. 30, C. 1, Kis. 1717, Dos. 582, F. 10.
Bu güne kadar iaşe için Tekâlifi Milliye gelirlerinden ümit edilen so
nuç da alınamamıştı.
Ordunun bir senelik ihtiyacı olan 27.000 ton ekmeklik 36.000 ton ye
meklik ve 212.000 ton yemlik maddeleriyle şeker, sabun, yağ, çay, gaz
gibi ihtiyaçların, ki toplam fiatı 7.700.000 lirayı bulan miktarı, istenilen
yerlerde depo edilmesi icap etmekteydi. Bu para hemen verilirse şimdiden
satın alınabileceği, yoksa her an artan fiyat dengesizlikleri nedeni ile
bu miktarın dahi kâfi gelmeyeceği Millî Savunma Bakanlığı tarafından
Maliye Bakanlığına bildirilmişti.
Ordunun yiyecek ihtiyacının temini için. Başkomutanlığın direktifle
ri üzerine Maliye ve Millî Savunma Bakanlıkları arasında 14 kasım 1921’de
bir protokol yapıldı. Buna göre [1] Batı Cephesinde:
Ulukışla, Afyon, Eğridir, Çivril ve Denizli demiryolları hattı üzerinde
mevcut ve maliye emrinde bulunan bütün âşar ambarları mevcudu askerî
makamlara teslim edilecek, bundan sonra merkezden emir beklemeden
maliye memurları bütün âşar gelirlerini askerî ambarlara teslim edecek
lerdi.
Aksaray, Niğde, Konya, İsparta, Burdur livalarında demiryolu üze
rinde bulunmayan bütün âşar ambarları mevcudu Maliye Bakanlığınca en
yakın demiryolları istasyonlarına indirilecek ve istasyonlardaki askerî
ambarlara teslim edilecekti.
Maliye ulaştırma araçlarına hiç bir sebeple askerî makamlar karışma
yacaktı.
İhtiyaçlarından fazla ambar mevcutlarını parayla almak üzere mali
ye memurları askerî memurlara haber verecekti.
Maliye Bakanlığı aynı zamanda Yahşihan, Beylikköprü demiryolu ve
dekovil hatları üzerindeki âşar ambarlanyle Kalecik, Haymana, Balâ, Çu
buk, Beypazarı, Kızılcahamam, Sivrihisar, Mihalıççık maliye ambarlan
askerî makamlara teslim edilecek.
Maliye Bakanlığı Geyve, Adapazarı, Hendek, Düzce kesimlerindeki
maliye âşar ambarlan mevcudun'ü Mihalıççık’a kendi olanaklanyle taşı
yacak Geyve, Mihalıççık, Adapazarı askerî ambarlanna teslim edecek.
Batı Anadolu Menzil Müfettişliği buralarda birer ambar açarak me
murlar tayin edecek ve mâliyenin gönderdiklerini teslim alarak miktarla-
nnı Millî Savunma Bakanlığına bildirecekti.
[1] Harp Tarihi Arşivi No. 1/4299, Dip. 30, G. 1, Kİs. 1717, Dos. 582, F. 16.
Merkez Ordusunda; Tokat, Amasya - Havza ve Samsun’da bulunan

maliye â§ar ambarları mevcudu da askerî makamlara teslim edilecekti.
Doğu Cephesinde; Erzincan, Erz'u’rum, Trabzon, Gümüşhane, Bay
burt, Kars, Ardahan, Oltu maliye âşar ambarlarındaki mevcutlar askerî
makamların gösterileceği yerlere teslim edilecekti.
Maliye Bakanlığı batı âşar ambarlarında;
16.000 ton ekmeklik
5.000 ton yemeklik
14.000 ton yemlik
mevcudu vardı.
Fakat bu mevcutların büyük bir kısmı Batı Cephesine uzak yerlerden
nakledileceğinden zamana ihtiyaç vardı. Bu nedenle Maliye Bakanlığı
Konya’dan bir ay zarfında 20.000.000 kg. tahıl satın alınacağını bildirmişti.
Bu kadar yoğun çalışmalara ve alınan tedbirler sonucu ordu birlikle
ri aç değildi. Fakat bir muharebeye girecek olursa stokları olmadığından
büyük şevki idare makamları endişe içindeydiler. Örneğin:
Batı Cephesi Komutanı 17 aralık 1921’de Genelkurmay Başkanlığına
ordunun iaşesi hakkında verdiği raporda:
1 nci ve 2 nci Orduların 4,5 günlük ekmekliği, 8 günlük yemekliği,
1,5 günlük eti ve 3,5 günlük de hayvan yiyeceği.
3 ncü Kolordunun; 7 günlük ekmekliği, 3,5 günlük yemekliği, 10 gün
lük eti olduğunu, hayvan yiyeceğinin kalmadığını kolorduya verilen 30.000
lira ile hayvan yiyeceği alındığını.
Süvari Kolordusunun; 12 günlük ekmekliği, 11 günlük yemekliği, 7
günlük eti ve 3 günlük hayvan yiyeceği olduğunu bildirmişti.
Batı Cephesinin günlük ihtiyacı 132 ton ekmeklik, 66,5 ton yemeklik,
73 ton da hayvan yemi idi.
Bu günkü depo mevcudu ise [1]; 1.588 ton ekmeklik, 655 ton yemek
lik, 286 ton hayvan yemi idi. Bir orantı yapılacak olursa Batı Cephesinden
verilen raporların doğruluğu ortaya çıkmış oluyordu.
Yiyecek maddelerinin tedariki hususunda 28 aralık 1921 tarihinde
Bakanlar Kurulu bir karara vararak, gerek ordu insan ve hayvanlarının
ve gerekse yöresel ihtiyaçların temini için ilerde çıkacak herhangi bir buh
ranı önlemek üzere, arpa, yulaf, çavdar, burçak ve buğday ürünlerinin
dışarı çıkarılmaması için Maliye Bakanlığı İzmit, Bolu, Zonguldak, Çankı

rı, İsparta, Burdur, Denizli, Niğde, Ankara, Konya, Adana illerine birer
genelge göndermişti [1].
Diğer taraftan, Millî Savunma ve Maliye Bakanlıkları aralık 1921 ayı
sonlarında bir anlaşma daha imza ederek, 1922 yılında Batı Cephesinin
ihtiyaçlarını karşılamak üzere bir plan hazırlamışlardı. Buna göre; Mali
ye Bakanlığı, Batı Cephesinin konuşüna göre Batı Cephesinin bildirdiği ra
kamlara sadık kalarak;
Kocaeli Komutanlığımn sekiz aylık ihtiyacı: Düzce, Hendek, Adapa
zarı, Geyve; dört aylığı Bolu ve Mudurnu bölgesinde.
Sivrihisar Grubunun: İki aylığı Sarıköy, Sivrihisar; 10 aylığı Polatlı
ve Ankara bölgelerinde.
Aziziye Grubunun: İki aylığı Aziziye dolaylarında diğer iki aylığı Ak
şehir’de, sekiz aylığı Konya’da.
Çay Grubunun: Dört aylığı Akşehir’de, sekiz aylığı Konya’da.
Dinar Grubunun: Üç aylığı Dinar ve Burdur’da, üç aylığı Eğridir’de,
altı aylığı Konya’da depo edilecekti. Âşardan cepheye verilen miktarlar bu
mevcutlardan düşülecekti.
Buna ait depolama ve toplama yerleri ise şöyleydi:
Bütün gruplann buğday ve arpa ihtiyacı maliye memurları tarafından
satın alınacak ve askerî ambarlara teslim edilecekti.
Kocaeli Grubunun etlik ve kuru sebze, saman ihtiyacı gruba verile
cek para ile grup tarafından, Sivrihisar Grubunun kuru sebze ihtiyacı An
kara’dan temin edilecek, saman ve etlik ihtiyacı için para gönderilecekti.
Aziziye ve Dinar gruplarının arpa, buğday ve kuı'ıi sebze ihtiyacı mâliye
ce satın alınacak et ve saman ihtiyacı için de Batı Cephesi emrine para
gönderilerek cephe tarafından temin edilecekti.
Kuru sebze Adana bölgesinden senelik ihtiyaç olarak paranın yetiş
tiği oranda parça parça alınacaktı.
Bugün için Batı Cephesinin yiyecek ihtiyacı şöyle idi (Ton olarak):
Ekmeklik Yemeklik Etlik Arpa Saman
4,710 765 765 6.690 11.560 (bir aylık)

17,5 25,5 25,5 223 223 (bir günlük)
56.520 9.180 9.180 80.280 80.280 (bir senelik)
Bu bir senelik ihtiyacın para tutarı ne olursa olsun Maliye Bakanlığı

bu ihtiyacı satın almak zorundaydı.
Gerçi Maliye Bakanlığı ordUnun ihtiyacı için birçok tedbirler almak
ta idi; ancak bunların yapılabilmesi için paraya ihtiyaç vardı. Bilhassa mu
harebe halinde bulunan Batı Cephesinin ihtiyaçlannı temin etmek yalnız
ve yalnız parayla mümkündü. Memleketin ekonomik durumu bu ağır yükü
kaldıracak durumda değildi [1].
Bir taraftan Batı Cephesi Komutanlığı, birliklerinin yiyecek maddele
rinin azaldığım, hayvan yiyeceğinin hiç kalmadığını bildirirken, Millî Savun
ma Bakanlığı da durmadan yeni tertip ve tedbirler alma yoluna gidiyordu.
Ocak 1922 ayında cephenin iaşe darlığını gidermek için Konya vilâyeti em
rine 100.000 lira gönderildiği, bu parayla bu güne kadar 800 ton yiyecek,
200 ton arpa alınacağı bildirilmişti. Ayrıca il emrine ikinci bir 100.000 li
ranın da gönderildiği açıklanmıştı.
15 ocak 1922 gününe kadar da il satınalma kurulu günlük gönderi
lenlerden ayrı olarak 4.000 ton ekmeklik, 6.000 ton yemeklik, 4.000 ton
yemliği satın alıp ambarlarda stok edecekti.
Memleketin ekonomik durumunu anlamak ve Batı Cephesinin iaşesi
ni düzene koyabilmek için iaşe komisyonu ocak ayı başlarında yaptığı top
lantıda İktisat (Ekonomi) Bakanlığının da düşüncelerinin alınmasına ka
rar vererek bir yazı ile bildirdi. Adı geçen bakanlık 12 ocak 1922’de mem
leketin ekonomik durumunu aynen şöyle bildirmişti [2].
“1. Batı Cephesi birliklerinin yıllık ihtiyacının 176 milyon kg. oldu
ğu Millî Savunma Bakanlığınca bildirilmiştir. Memleketimizin herhangi bir
bölgesinde mevcut olan tahılı istediğimiz bir yere taşımak imkânı varsa,
iaşe işleri bir problem halinde kalmaz. Bizi ancak zor duruma sokan aşa
ğıda açıklandığı şekilde para ve taşıt araçları sorunudur. Bu nedenle, or
duyu bulunduğu bölgeden başka, ürünlerin taşınması Uygun görülen ikinci
derece bir bölgeden beslemek lâzım gelmektedir.
“Bu bölge İsparta, Burdur, Denizli, Konya, Afyon livalarıdır. Bu böl
genin âşar stoku birim kabul edilerek en az ürün toplamı 271 milyon
kg. dır. Bu dağılış şöyledir.
30.749.616 İsparta’da
21.302.800 Burdur’da
28.361.840 Denizli’de
165.455.896 Konya’da
+ 26.124.000 Afyon’da
271.124.000 dır.
430 TÜRK İSTİKLÂL HARBİ İDAKI FAALİYETLERİ
“Deniz ve karayoluyle ordu bölgesine zaman zaman tahıl vermeye

uyguh bulunan Niğde, Aksaray, Silifke, Antalya, İzmit, Menteşe (Muğla)
bölgesindeki ürün toplamı ise aynı tahmin ile 177 milyon kg. dı. Bunun dö
kümü şöyledir:
19.452.400 Silifke
39.070.120 Niğde
19.984.320 Aksaray
46.000.000 Antalya
32.626.000 İzmit
+ 20.490.000 Menteşe
177.632.840 kg. dır.
“Şu hale göre 448.000.000 krş. kazanç toplamından 172.000.000 kg.
ordu ihtiyacı için satın alınacaktır. Satın almaya yalnız Konya’da devam
olunmaktadır. Konya valisi emrine verilen 100.000 liranın 150.000 liraya
çıkarılmasıyle diğer bölgelerde satın alınmaya başlanması ile beraber ambar
mevcutlarının zaman zaman ordu bölgesine aktarılması gerekecektiı*. Bu
şekilde hareket edildiği takdirde hem ordu için elde yedek bulundurulmuş
ve hem de bir buhranın önüne geçilmiş olur- Bu nedenle;
“a. Satın alma için Konya’ya her hafta verilen 100.000 liraya 50.000
lira daha ilâve olunacaktır.
“b. Elde mevcut yedek stokun bulunması için Mâliyenin haftada
Sivrihisar, Aziziye bölgesinden satın alma için Dinar, Burdur, Ko-
caeli’ne ihtiyaç oranında para vermek gerekir. Bu şekilde satın almaya de
vam edilirse, buğday ve arpa ihtiyacı olan miktardan başka olarak
4.000. 000 kg. ambara yedek olarak bir ayda konmuş olur.
“c. Bu satın almayı destekleyecek elde bir kaynak mevcuttur. Bu
da Konya, İsparta, Ankara livaları içinde ayniyat âşanndan artık kalmış
5.000. 000 kg. buğday ve 4.000.000 kg. arpadır.
“Bunun her halde ele geçirilmesi ve ordu ambarlarına teslim edilmesi
icabeder. Bunlar da;
Buğday Arpa Bulunduğu Yer
3.183.171 3.719.180 Konya

258.917 172.409 İsparta
1.661.416 1.029.194 Ankara
574.802 1.084.348 Niğde’dedir.
“2. Yukarda arzedildiği şekilde birinci bölgeden sayılan Eskişehir,
Konya, Afyon, Burdur, İsparta ve Denizli livaları dahilinde satın almalara
sonuna kadar devam etmek yöresel üretim itibariyle gayri mümkün ve hat
ta ordu için de tehlikeli olduğundan köklü tedbirler olarak şunlann da ya
pılması lâzımdır.
“a. Antalya, Silifke, Muğla livalarının sahil ambarlarında bulunan
tahılların hemen denizyoluyle Mersin’e taşınması.
“b. Kıyılara yakın ambar mevcudunun sahillere indirilerek aynı su
retle denizyoluyle Mersin’e taşınması.
“c. Antalya, Silifke livalanmn demiryollarına yakın ambarlan ile
Niğde, Aksaray livaları ambarları tüm mevcudunun demiryoluna taşınma
sı, Tekâlifi Milliye ve âşarı ayniye tahıllarından Niğde’dekiler bugün ele
geçirilir. Diğerleri, Tekâlifi Milliye tahsisatı olduğundan ele geçirilmeye ça-
lışılmasıyle beraber neticesine güvenilemez.
“3. Aynca şu tedbirlerin de alınması iyi olur.
“a. İkinci bölgenin; Antalya, Silifke, Menteşe sahillerinden Mer
sin’e taşınmak üzere arpa ve buğdayın satın alınması.
“b. Niğde, Aksaray livalarının demiryolu boyuna alınmak üzere buğ
day ve arpa’nın satın alınması lâzımdır.
“c. İsimleri geçen her livaya bir defada 50’şer bin lira satın almalar
için, 10.000 lira da taşıma ücreti olarak verilmelidir. Verilen bu paralar
ilk 15 günde yapılacak satınalma ve taşımalar içindir. İlerisi için bir birim
olacaktır.
“4. Genel olarak halkı tarımdan ayırmayacak şekilde para ile bağ
lamak lâzımdır. Deniz ve kara nakliyatı için bir defada 50,000 liralık ta
şıma parası verilmelidir.
“5. Konya’dan yakın vilâyetlere tahıl ihracı Millet Meclisince kaldı
rılmıştı. Birinci Dünya Savaşında pek çok benzerlerini gördüğümüz üzere
yersiz kullanmalar görülmüştü. Bu nedenle mallannm toplamına el koy
ma korkusuyle sonradan daha çok fiyatla satacağım hesap edenler mahsul
lerini saklamağa girişmişlerdi.
“ihracı yasaklanan yerlerde ise yardımın azlığı bahanesiyle hemen
fiyatlar yükseliyor ve aracılar elindeki malların fiyatı da aym yerde kalmı
yordu. Bü sebeple dahilde bu türlü hareketin önüne geçmek lâzım geliyor.
Dışarıya ihracı yasaklamak esasına gelince:
“Birinci derecede nakiiyemizi ve bizim Akdeniz havzasmda mahsul
lerimizi boş yere tüketen Amerikalıların bizimle yanşa çıkmasım göz önü
ne almak lâzımdı. Eğer bu yarışa çıkış ve araçsızlık yüzünden ehemmiyet
li miktarda ihracat yapılmıyorsa dış memleketler için dahi hoşnutsuzluk
getirmek zararlı olur. Bu defa bu hareketimizle kendi kendimizi yiyecek

ikmalinde yetersiz olduğumuz şüphesi belirir. Ve bunun etkisi altında pa
ramızın değeri düşer. Bu arzedilen esaslar içinde Ekonomi Bakanlığınca
incelemeler yapılmakta olduğundan neticesi yakında bildirilecektir.
“6. İçinde bulunduğumuz hasat mevsimine gelince; muharebe böl
gesiyle bu bölgeye komşu mahallerde hayvanla, ulaştırma araçları fazla
kullanılan yerler hariç olmak şartıyle, ziraatimiz geçen seneye eşit olarak
tahmin olunmakta, merkeze bağlı yerlerden aldığımız resmî çizelgeler bu
işleri aydınlatmaktadır. Hususiyle ilkbahara kadar çiftçinin tarıma devam
imkânı olduğundan gelecek sene iaşesi için de büyük bir kuruntu olamaz.
“7. Konya’da kuru sebze çok az olmakla beraber mevcudu vardır.
Tahıl olarak açığı olduğu zannediliyordu. Mevsimin yaklaşmış olmasıyle
Ziraat Bankası yoluyle toplanması ve Anadolu’ya gönderilmesi kararlaş
tırılmış, 300.000 lira kadar tutacağı tahmin edilen tarım gereçlerinin bü
yük bir kısmı Mersin’e çıkanlacak ve halka dağıtılarak ürünün çoğalma
sına yardımcı olunacaktır.
“Ayrıca, Urfa, Mardin, Diyarbakır dolaylarında ziraat ayı olmakla
beraber geçen seneden elde kalan tahıl vardır. Bunlar demiryolu ile ta
şındığı takdirde Adana ihtiyacına kâfi gelmekle beraber belki orduya da
yardım edilebilir.
“8. Ankara bölgesi iaşesi için gerilerden ve komşu illerden faydalan
mak olanağı çok kuvvetlidir. Bunun için de dekovil hattının taşıma kabili
yetinin artırılması lâzım gelir; bu da mümkündür.
“9. Kızılırmak havzasında bulunan tahıl, Karadeniz kıyılarına yar
dım etmektedir. Ve burada ihtiyaçtan fazla tahıl vardır.
“Doğu illerine gelince; Bayazıt gibi birkaç yer konu dışı olmak şar-
tıyle, kendisini beslemiş ve bu seneki ürünleriyle de beslemek kabiliyeti
olduğunu göstermektedir.
“Yakardaki bildirilen hususlar, bütün dikkat ve faaliyetimizi Batı
Cephesi bölgesine sarf eylemekliğimiz lâzım geleceğini arzederim’’.
Harp Encümeni ül ;
Ekonomi Bakanının da açıkladığı üzere, memleket içinde bugün için
orduya ve halka yetecek kadar toprak ürünlerinin mevcut olduğu, ancak
çoğunlukla cephelere ve özellikle Batı Cephesine uzak bölgelerde bulunan
bu ürünleri satın alıp limanlara ve demiryolları istasyonlanna indirmek,
buradan cepheler gerisine göndermek ve cephe ambarlarına intikal ettir
di Harp Tarihi Arşivi No. 1/4406, Dip. 23, G._3, KIs. 1387, Dos. 11. F. 1 -1/56.
mek o günkü taşıma yeteneklerinin kıt ve elde paranın da pek az olması

nedeniyle, yeni bir takım tedbirlerin alması zorunluluğunu ortaya çıkar
mıştır.
Bu duruma bir çare bulmak üzere Bakanlar Kurulunun 14 ocak 1922
günkü toplantısında ordu ikmal işlerinin daha uygun bir şekilde yürütül
mesi, sıraya konması ve çabuklaştırılması için Başkomutanın başkanlığın
da bir Harp Encümeninin kurulması kararlaştırıldı.
Bu kurula Başkomutan başkanlığında, Meclis Başkan Yardımcısı, Ge
nelkurmay Başkanı, Millî Savunma ve Maliye Bakanları ve bu bakanlıkla
rın encümen başkanlan üye idiler. Ayrıca kurula bir de sekreter atandı,
Harp Encümeni 22 ocak 1922 tarihinden 15 temmuz 1922 gönüne ka
dar devamlı ve muntazam toplantılar yaparak ordunun yiyecek işlerini dü
zenlemeye çalıştı. Bu toplantılar ve alınan kararlar ayrıntılı olarak aşağı
ya çıkanimıştır.
Kurulun ük toplantısı 22 ocak 1922 günü Ankara’da yapıldı. Bu top
lantıda Mülî Savunma Bakanlığı Levazım Dairesince hazırlanan yiyecek
ihtiyacım giderici tedbirleri kapsayan yazısı okundu. Kurul tarafından ka
bul edilen bu yazı aynen şöyle idi:
“Soru: Ordunun iaşesinin duraksamadan yürütülmesi için ne kadar
paraya lüzum vardır ve ne tedbir alınmıştır?
Cevap:
“1. Batı Cephesi:
“a. Adı geçen cephenin iaşesi özel bir dunun almıştır. Ordu, Sakar
ya muharebesinde Ankara ve civanm yemiş, şimdi de Konya hat boyunu
yemektedir. Bir çok girişimlere rağmen bu yenilen kısmın ikmali için
memleket içinden büyük nakliyat başlamamıştır. Ordu geri ambarlarına
ise hiç bir stok yoktur.
“b. Bununla beraber adı geçen cepheye gerekli olan para hesap edi
lirken iki safhaya ayrılması, birinci safhanın yalnız cephenin günlük ihti
yacını tedarik için gerekli olan parayı ihtiva etmesi.
“İkincisinin de ileriyi güvenle karşılayabilmek için lüzumu olan ye
dek stok bedelini kapsaması lâzımdır.
“Birincisi için; haftada 300.000 liranın, ki ayda 1.200.000 lira,
İkinci için; satın alma ve nakliyat parası olmak üzere, toplam olarak
haftada 330.000 lira, ki ayda 1.320.000 lira, lâzımdır.
“Bu satm almalar bu tarzda devam ederse, bir ay sonımda ördü ambar-
lannda en az 25 günlük,en çok 50 günlük yedek stok edilmiş olur. Bü
tün bunlardan başka olarak ordunun bugün geçindiği Konya, Denizli, İs
parta, Burdur, Afyon livalarının birinci iaşe bölgesi; Antalya, Silifke, Muğ
la, Aksaray, Niğde livalarının ikinci iaşe bölgesi kabul edilerek genel ha
sılatın gelecek hasada kadar hem ordUyu ve hem de halkı geçindirebilip
geçindiremeyeceği yetkili ve uzman kişiler tarafından tetkik edilmelidir.
“Batı Cephesinin iaşesi için alman tedbirlere gelince:
“1. Parasız olarak emir ve kararlarla yapılması gereken her şey ya
pılmıştır.
“2. Para olarak Maliye Bakanlığınca haftada lOO.ÜOO lira Konya’ya
50.000 doğruca Batı Cephesi emrine verilmektedir.
“Aynca, çeşitli livalara satınalma için emirler verilmiş ise de şimdiye
kadar Eskişehir ve Burdur livalannda satınalma başlamamıştır.
“Pek şayanı dikkat olarak Eskişehir, Burdur, İsparta livalan dahü
satm alamayacaklarmı ve genel hasılatm halka ancak yetişebileceğini bil
dirmişlerdir. Şu özet bilgilerden anlaşılıyor ki Batı Cephesinin g^ünlük iaşesi
mümkün olmayıp gelecekteki iaşesi için ise:
“a. Yukarda birinci madde “b” fıkrasında arzolunan paralann he
men verilmesi.
“b. Bir sureti ilişik olarak sunulan tedbirleri kapsayan bir genel emir
verilmesi lâzımdır. '
“Böyle bir cephenin yalnız et, ekmek, kuru sebze ve yemle iaşe oluna
mayacağı bellidir. Cephenin bir sene zarfmda 810 ton şeker, 540 ton sa
bun, 1.000 ton sade yağ, 54 ton çay, 1.300 ton gaz ve 5.400 ton odu
na ihtiyacı vardır ki bunların toplam tutan yılda (2.150.700) lira ki ayda
179.308 haftada 44.827 lira gereklidir.
“Batı Cephesinden başka olarak memleket dahilinde Merkez Ordusu,
Elcezire Cephesi, Adana Havalisi, Ankara Komutanlığı, Sivas, Kayseri,
Çorum, Yozgat, Kırşehir havalisi. Bolu ve Konya Menzü Müfettişlikleriy
le ortalama günlük 100 er ve 10 hayvan iaşe ettiği kabul edüen 256 asker
lik şubesi vardır. Ankara Komutanlığı hariç tutulursa, adı geçen yerler
deki iaşe kuvvetlerinin üst üste tekâlif ve âşar ambarlanmn ortalama
1 - 2’şer aylık ekmeklik ve yemlikleri mevcut ise de, bu da memleketin çe
şitli noktalarmdadır. İhtiyaç miktarları henüz açıklanmamıştır.
“Maliye Bakanhğı ile yapılan yazışma sonunda Elcezire, Doğu ve Mer
kez Ordusu bölgelerinde ekmeklik ve yemlik ihtiyacı düzeltilmek üzeredir.
“Adana’da bugün kuVvet çok olmadığı için sıkıntı mevcut değildir.
Memleket içi menziller ve ambarlar mevcutlanyle bugün mümkün mertebe
geçiniyorlar. Fakat memleket içinde ve yer değiştirmeyen kurumlardan

olan, dağımk, iaşesini temin ile yükümlü olan aym zamanda tek başına bu
lunan askerlik şubelerinde ikide birde açlık haberleri gelmektedir. Her ne
kadar, iaşe kuvvesine göre havaleleri verilmiş ise de, paralarımn verilme
mesi yüzünden feryatları devam etmektedir. Bununla beraber 250 asker
lik şubesinin her yerinde ortalama 100 er ve lO’ar ha5rvan iaşe olunduğu
na göre, Maliye Bakanlığı her askerlik şubesine ayda 1.000 lira ekmeklik
ve yemlik için para verirse, az çok tek başına olan bu kurumlarm inti-
zamsızlıklan giderilmiş olur. Ayhk bütün şubeler masrafı 256.000 lira
tutar.
“Bunlardan başka Ankara Komutanlığı iaşe hususunda ayn bir özel
lik taşır. Civar ambarlarda tekâlifi milliye ve âşan ayniyeden hiçbir şey
kalmamıştır.
“Yeri gelince muharebelerin kuzeye kayması halinde hiç olmazsa Ba
tı Cephesini 5-10 gün geçindirmek zorunluluğundadır. Bunun için:
“Yalnız ekmeklik, yemlik, yemeklik ve etlik olmak üzere Ankara’nın
içinde ve dolaylarında bulunan birliklerin ayda 176.640 liraya, haftada ise
44.160 liraya ihtiyacı bulunmaktadır.
“Doğal olarak Ankara’da yalmz et ve ekmekle geçinmek mümkün ol
madığından burası için de yılhk olarak 100 ton şeker, 72 ton sabUn, 144
ton sadeyağ, 7 ton çay, 116 ton gazyağı ve 7.200 ton oduna ihtiyaç var
dır. Bunlann toplamı yılda 765.780, ayda 30.481, haftada 7.620 lira tut
maktadır.
“Bununla beraber, bugün az çok kendilerini geçindiren ve fakat yine
para sarfetmek zorunluğunda bulunan Adana, Elcezire, Doğu cepheleriyle
memleket içi menziller hariç olmak şartıyle iaşesinin temini pek zorunlu
olanlar ve tutarları şöylece hesaplanabilir:
Birlikler Birinci Derecede İkinci Derecede
Haftalık Et, Ek İaşe İçin Zaruri
mek, Kuru Sebze Olan Haftalık
İhtiyacı Şeker, Çay, Sa
deyağ, Sabun,
Gazyağı İhtiyacı
Batı Cephesi 630.000 lira 44.828 lira
Ankara Komutanlığı 44.160 lira 7.620 lira
256 As. Ş. için + 64.000 lira + —
Haftada lâzım olan 738.160 lira 52.448 lira

Ayda lâzım olan 2.952.640 lira 209.788 lira
Millî Savunma Bakanlığı Levazım Dairesinde hazırlanan ve rakamlar

la ifade edilmiş bulunan rapor, büyük bir hakikat payı taşıyordu. Kurul,
raporu aynen kabul ederek bu noktadan hareket etmek zorunluğunu his
setti ve Başkomutan ordunun yiyecek ihtiyacını düzene koymak üzere
kişiye özel (1 No: lu Emir) adı altmda aşağıdaki emri yayınladı (aynen):
“Batı Cephesinin iaşesi için Millî Savunma Bakanlığınca planlanıp bir
benzeri Maliye Bakanlığı ile Batı Cephesi Komutanlığına verilen, 29 aralık
1921 gün 3061 numaralı yazı ile eskiden olduğu gibi esas olmak üzere aşa
ğıdaki tedbirler derhal yürürlüğe girecektir.
1. Şereflikoçhisar, Aksaray, Niğde, Dinar, Burdur, Denizli, Bolu,
İzmit, Sivrihisar ve Konya’da birer komisyon teşekkül edecektir.
“2. Her komisyon bölgenin en büyük mülkî amirinin ve Konya’da vali
paşanın başkanlığı altında mahallin en büyük askerî komutanı ile idare
meclisi ve belediyenin beraberce seçecekleri birer üye ve vilâyetin maliye
memurundan kurulu olarak teşekkül edecek ve Konya’daki komisyona as
keralma kurulu başkanı, Koçhisar’daki komisyona Millî Savunma Merkez
Satınalma Kurulu başkanı katılacaktır. Komisyonlara kâtip, askerî birlik
lerden verilecektir.
“3. Maliye Bakanlığı 24 ocak 1922 tarihinden itibaren aşağıdaki pa
ralan hiç bir gecikmeye uğratmadan gönderecektir.
“a. Haftada 150.000 lira Konya Komisyonu emrine, bu paramn
130.000 lirası ile buğday ve arpa, 20.000 lirasıyle etlik ve kuru sebze satın
alınacaktır. Aynca 15 gün zarfmda yine komisyon başkanı emrine daha
fazla buğday ve arpa satm alınmasını karşılamak ve bir defaya mahsus
olmak üzere 100.000 lira verilecektir.
“b. Dinar, Burdur, Denizli komisyonlanna haftada lO’ar bin lira ve
rilecek ve bu para ile buğday, arpa alınacaktır.
c. Maliye, haftada Kocaeli Grubu emrine 10.000 lira verecek bu
parayla grup için etlik, kuru sebze ve saman satın alınacaktır.
“Bolu ve İzmit satın alma komisyonlannın satın alacakları ve daha
önce karar altına alman 500.000 kg. arpanın satın alınması ve grubun nok
san kalacak ekmeklik ve yemekliğinin mubayaası için maliye ayrıca pa
ra tahsis edecektii'.
“d. Yine haftada, maliye; Sivrihisar bölgesi grubunda bulunan dağı
nık arpa, buğdayın satın alınması ve askerî ambarlara konması için 8.000
lira, etlik ve saman alımı için 2.000 lira Sivrihisar’da bulunan Eskişehir
Satınalma Komisyonu emrine tahsis edecek ve aynca yedek tedarikini te-
BÜYÜK TAARRUZA HAZIRLIK DÖNEMİNDE İDARİ FAALİYETLER 43/
min için Ankara Merkez Satmalma Komisyonu emrine, haftada, 40.000 li
ra tahsis edecektir.
“e. Koçhisar, Aksaray, Niğde komisyonları emrine maliye bir defa
da 50.000 lira tediye edecek ve sonraları bu komisyonlara ne kadar para
vereceği ilk verilen para ile yapılan satınalma ve taşımaya göre tespit olu
nacaktır. Bu tespit Millî Savunma Bakanlığmca yapılacak ve yazılı olarak
bildirildikçe Maliye Bakanlığı sonraları yapacağı tediyeleri hemen emanete
alacaktır.
“f. Maliye Bakanlığı düzenli olarak haftada 60.000 lirayı Batı Cep
hesi emrine verecek, cephe bu para ile münasip göreceği ordular bölgesi
içinde saman, etlik, ekmeklik ve hayvan yemi satm alacaktır.
“h. İstasyonlarda teslim edilecek erzakın teslim alınmasını sağla
mak maksadıyla Bakanlık, Levazım Dairesi emrine kap tedariki için he
men 30.000 lira verecektir.
“ı. Bütün satın almalarda komisyonlar peşin para ödeyeceklerdir.
“4. Toplama ve gönderme şöyle olacaktır: •
“a. Bolu ve İzmit komisyonlanyle Kocaeli Grubunun satın alacağı ta
hıllar, adı geçen Grup Komutanlığımn göstereceği yerlerde 3 061 no. lu ya
zıya göre toplanacaktır.
“b. Sivrihisar komisyonunun tedarik ettiği mallar. Grup Komiıtam-
nm göstereceği yerlerde toplanacaktır.
“c. Konya, Burdur, Dinar ve Denizli komisyonlarının tedarikleri en
yakın demiryolu boyundaki askerî ambarlara vakit geçirmeden teslim edi
lecektir.
“d. Koçhisar, Aksaray, Niğde komisyonlarının tedarik ettikleri mal
lar, Sarayönü, Konya Ereğlisi ve Ulukışla istasyonlarındaki askerî ambar
lara teslim edilecektir. îcabederse adı geçen komisyonların yakın oluşu
nedeniyle en yakın istasyonlara da teslim edebilirler. Ancak teslim ede
cekleri istasyonlan hemen Batı Anadolu Menzil Müfettişliğine bildirecek
lerdir.
“5. Bu emirle teşekkül eden komisyonlar, bilhassa nakliyatı temin et
mekte sureti katiyede mesuldürler. Tedarik ettikleri erzak mutlaka demir
yolu boylarında, Kocaeli ve Sivrihisar grupları için grup komutanlarının
göstereceği yerlerde en kısa zamanda askerî makamlara teslim edilmiş bu-
lünmalıdır.
“6. Koçhisar, Aksaray, Niğde komisyonları günde en az 15 ton za

hireyi Konya hattı boyımda teslime mecburdurlar. Komisyonların hat bo
yunda teslim edecekleri her 15’er ton tahıldan 5’er tonunun mutlaka un ol
ması lâzımdır.
“7. İstasyonlarda erzak askerî makamlar tarafından kapsız olarak
alınacak, köylünün kaplan kendilerine verilecektir.
“8. Komisyonlann satm alacaklan tahılUarm istasyonlara nakline,
taşıt aracı olan bütün halk mecburi olarak iştirak ettirilecek, bu katılış
şekli komisyonlarca ayarlanacaktır. Taşıt aracı olmayan kişilerden ser
vet sahibi ve tüccarlarm dahi bu göreve iştirakini komisyonlar temin ede
ceklerdir.
“Taşıt kiraları mahallî rayice göre komisyonlar tarafmdan tespit edi
lecek ve ücretler peşin olarak 3 ncü maddede bUdirilen paradan verile
cektir.
“Satın alınan tahıllann taşıt araçlannm yokluğu bahanesi ile ötede
beride uzun süre kalmaması için komisyonlar satın almalarım yaparlar
ken satıcıdan taşıt aracmı da bulmasmı şart koşacaktır.
“9. Maliye Bakanlığı kuru sebze satm alınması içm Adana muhase-
becüiği emrine 30.000 lira verecek ve muhasebeciyle Adana Satmalma Ko
misyonunun beraberce alacaklan kuru sebze, en kısa zamanda Konya’ya
nakledilecektir.
“10. Satınalma ve taşımalarda adaletsizlik yapılmamasından ve ücret
lerin devamlı ödenmesinden komisyonlar sorumludurlar.
“11. Koçhisar ve Aksaray komisyonları, taşıt araçlan temininde ve
satmalmalarda Kırşehir mutasamfhğmdan yardım isteyebilirler. Bu iste
ği alan mutasarrıflık ve Kırşehir Hat Komutam bütün kuvvetleri ile yar
dıma mecburdurlar.
“12. Komisyonlann satınalma ve taşıma işlerine bölgelerindeki bü
tün mülkî memurlarla askerlik şubeleri ve menzüler yardun etmeğe mec
burdurlar.
“13. Hayvan yemi bulunmayan yerlerde satmalma komisyonları arpa
yerine yulaf, burçak, mısır, fiğ, çavdar ve bunlar da bulunmazsa arpa ka
dar buğday alabilirler.
“14. Satınalma ve depolamanın askerî harekât ile eşit devam etmesi
için Batı Cephesi Komutanhğı bölgesi içindeki komisyonlar, Kocaeli Ko
mutanlığı, Bolu ve İzmit komisyonlanyle, Garbî Anadolu Menzil Müfet
tişliği bölgesi dahilindeki komisyonlarla irtibat kurmalı ve Bakanlık Leva-
zun Dairesine 15’nci madde gereğince rapor verecek olan bu komisyonlar

dan Dinar, Burdur, Denizli, Eskişehir komisyonları (Eskişehir komisyo
nu Sivrihisar’dadır) bu raporların birer suretini Batı Cephesine; Bolu, İz
mit komisyonlan Kocaeli Komutanlığına; Koçhisar, Aksaray, Niğde, Kon
ya komisyonları Garbî Anadolu Menzil Müfettişliğine verilmelidirler.
“15. Bu emirle teşekkül eden komisyonlar her gün aşağıdaki şekilde
üç maddeli rapoı^ Millî Savunma Bakanlığı Levazım Dairesine verecekler
dir. ^ i
“a. Yirmi dört saat zarfmdaki satmalmalar.

“b. İstasyon ve iskelelere yapılan taşımalar,
“c. Ertesi güne kalan kendi ambar mevcutlan.
“16. Maliye Bakanlığınm komisyonlar emrine göndereceği paralafm
çabuklukla yollanması için Osmanlı Bankası merkezlerine ve İktisat Ba-
kanhğına ve Ziraat Bankalarma kesin talimat verecek ve halkta, paranın
verilmeyeceği düşüncesini hasıl etmemek için komisyonlar merkezlerinde
ki Osmanlı ve Ziraat Bankalarıyle bağlantı kurarak ödeme şekillerini ve
ve paralann çeşitli merkezlere naklini çabuk ve kesinlikle yapacaklardır.
“17. Bu talimatın yürütülmesinde ihmali görülen, taşımalarda ağır
kanh davranan askerî ve sivil memurlarla satm almacak tahıl ve kullam-
lacak taşıma araçlan bulunduğu halde bunlan saklayanlar, hemen İstik
lâl Mahkemesine verileceklerdir.
“18. Bu emrin almdığı tarih ve saat, telgrafla. Bakanlık Levazım
Dairesine bildirilecektir.
“19. 23 ocak 1922 tarih ve 1 No: lu olan bu emir; Maliye, İktisat,
Millî Savunma, Genelkurmay Başkanlığı, İçişleri ve Ulaştırma Bakanla-
nyle. Batı Cephesi ve Kocaeli Grubu Komutanlıklanna, Garbî Anadolu
Menzil Müfettişliğine, Bolu Menzil Bölge Müfetişliğine, Konya iline, Es
kişehir, Aksaray, Niğde, Bor, Denizli, Dinar, İzmit, Bolu mutasamflıkla-
riyle 4 ncü ve 5 nci Kolordu Askeralma kurullanna, Koçhisar ilçesine,
Denizli, Burdur, Dinar, Aksaray, Niğde, Eskişehir, İzmit, Bolu Askerlik
Daire Başkanlanna, Ankara, Konya İstiklâl Mahkemelerine kişiye özel ve
gizli olarak yazılmıştır”.
Başkomutamn aym gün yani 23 ocak 1922 günü verdiği ve 2 numa
rayı taşıyan emri de şöyle idi (aynen):
“Haciz edilsin veya edilmesin bu emirde isimleri geçen livalar içinde

•âşar ve tekâlifi mUliye artıklan, tekâlifi milliye komisyonlan tarafmdan
ivedilikle teslim almacak ve en yakın demiryolu civarmdaki askerî ambar
lara teslim edilecek ve teslim edilen miktarlar günlük olarak Maliye Ba
kanlığına bildirilecektir” denilmekteydi.
Bu emir Denizli, Burdur, İsparta, Dinar, Antalya, Muğla, Silifke, Niğ
de, Aksaray, Kırşehir, Çankırı, Bolu, İzmit mütasarnflıklanna, Kasta
monu, Ankara, Konya illeriyle Maliye ve İçişleri, Millî Savunma Bakan
lıklarına bildirilmişti.
Harp Encümeninin 13 Şubat 1922 Günkü İkinci Toplantısında Alınan
Kararlar:
Bunlardan birisi Keskin ve Kırşehir’de de birer satmalma komisyo
nun teşkiliydi. Bu öneri; encümen üyeleri tarafmdan kabul edilerek, diğer
satınalma komisyonlan yetkisini haiz iki komisyon daha kuruldu ve bu
da Başkomutamn 3 numaralı emriyle yetkili yerlere yazıldı.
Diğer konu da; yöresel hastanelerle bir kısım birliklerin et, süt, yağ
ve yemeklik ihtiyacı için Yozgat, Kırşehir, Çorum muhasebecilerinin 5’er
bin lira sarf etmeleri ve yöresel sandık açıklarımn Samsun gümrük gelir
lerinden ikmali idi. Bunun için de Maliye Bakanlığı 14 şubat 1922 günü adı
geçen muhasebecilere yetki verildiğine dair bir emir yayınladı.
Bu toplantıda alınan diğer bir karara; teşkil edilen satmalma komis
yonlarının görevlerini kontrol ve çabuklaştırmak, taşıma imkânlarını
araştırmak, halkın erzak saklamasına mani olmak üzere Büyük Millet Mec
lisi üyelerinden müfettişler tayin edilmesiydi. Bu da kabul edilerek aşağı
daki yerlere müfettişler tayin edildi.
Dinar, Burdur, Denizli bölgesine Aydın Milletvekili Esat
Antalya Milletvekili Rasih
Konya bölgesine Konya Milletvekili Vehbi
Sivrihisar bölgesine Eskişehir Milletvekili Mehmet
Aksaray bölgesine Niğde Milletvekili Hakkı Paşa
Niğde bölgesine Niğde Milletvekili Atâ
Koçhisar ve Kırşehir bölgesine Kırşehir Milletvekili Müfit
atanmış ve yerlerine gönderilmişti.
Harp Encümeninin 19 Şubat 1922 Günkü Toplantısı:
Bir önceki toplantıdan sonra encümene gelen öneriler ve alınan karar
lar şöyle idi:
Birinci istek ve alınan karar:
Batı Cephesi subay ve erlerinin uzun süreden beri maaşlarının veril
mediği bunun için 180.000 liranın gönderilmesiydi. Alınan kararda; Batı
Cephesinin yan maaşı olan 200.000 lira gönderildi.
BÜYÜK TAARRUZA HAZIRLIK DÖNEMİNDE İDARİ FAALİYETLER 44f
îkinci istek ve alman karar:

Merkez Ordusu bölgesindeki subay maaşları ve subay aileleri sipariş
maaşlanmn ödenmesi için 30.000 lira istekte bulunulmuştu. Alman karar
da; bu orduya 14.000 lira gönderilecekti.
Üçüncü istek ve alman karar:
Sivrihisar jandarma birliklerinin dört aydan beri maaş ve yem bedel
lerini almadıklarıydı. Alman kararda; adı geçen birliklere kasım 1921 so
nuna kadar paralan ödenecekti.
Dördüncü istek ve alman karar:
Aydın bölgesindeki mevcut tahıllarm nakil işlerinin imkânsız oldu
ğundan mübadelesi, aynca Denizli komisyonunun birinci haftadan son
raki paralannm ödenmesi isteği idi. Alman kararda; Aydın bölgesindeki ta
hıllar satılacak yerine Konya hat boyundan alınacaktı.
Beşinci istek ve alman karar:
Satmalma komisyonlannın bazılanna 1-2 No: lu Başkomutanlık em
rinde bildirilen paralannm gönderilmediği, kısa zamanda gönderilmesi is
teğiydi. Alman kararda; gönderilmeyen bu paraların derhal gönderilmesi
ve müteakip paralann zamanında gönderileceği bildirildi.
Altıncı istek ve alınan karar:
Satmalma komisyonlarının peryodik olarak gönderilmesi icabeden
haftalık paraların verilmediği hakkındaki isteğe karşılık komisyon bölge
lerinde kesin olarak satılacak erzak miktarlannın Millî Savunma Bakan
lığınca tespit edilerek Maliye Bakanlığma bildirilmesi karan verildi.
Yedinci istek ve alınan karar:
Ordu hesabına un yapan değirmenlerin kırma ücretlerinin ödenmesi
isteği için alman kararda; yöresel mal sandıklan aldıklan paralardan de-^
girmen borçlanm ödemeleriydi.
Yukardaki istek ve kararlar ilgüUere emir şeklinde duyrulmuştü.
Bu toplantıda çeşitli birlik ve kurumlardan gelen istekler üzerinde du
rularak hal çareleri arandı. Alman kararlar ilgili Bakanlıklar yolu ile emir
haline sokularak gerekli yerlere duyuruldu.
Birinci istek ve alman karar:
Kocaeli Grubuna her hafta verilecek 10.000 liradan şimdiye kadar hiç
para verilmediği idi. Alman kararda; ilk parti olarak hemen 10.000 li
ranın verilmesi bildirildi.
îkinci istek ve alınan karar:

Denizli, İsparta, Burdur, Dinar bölgelerindeki hayvan yemlerinin tüc
carlar eliyle kıyılara gönderilmek suretiyle yüksek fiyatla alındığı bu yüz
den îç Anadolu’da kıtlık çekildiği ileri sürülerek bu gibi maddelere ait ih-
racatm durdurulması idi. Alman kararda; hayvan yemlerinden sayılan
arpa, çavdar, burçak, fiğ gibi maddelerin memleket haricine çıkarılması
kısıtlandı.
Üçüncü istek ve alınan karar:
PolatlI - Sarayönü menzil hattı üzerindeki taşıma gücünün çabuklaş
tırılması için Millî Savunma Bakanlığının para isteği idi. Alınan kararda;
istenilen paranın verilmesi, aym zamanda demiryollarının duraksamaksı-
zın çahşabilmesi için yakıt alınması, Ankara ve Yahşihan’da stok yapıl
ması ve Aziziye grubunun iaşesi için para verilmesiydi.
Dördüncü istek ve alınan karar:
Batı Cephesi birliklerinin taşıt araçlan ihtiyacım karşılamak üzere
Millî Savunma Bakanlığınca yapılan isteğe karşılık; 2.279 binek, 1.875 ara
ba koşum hayvanı, 3.725 mckkâre ve katır, 448 at arabası, 65 yaylı araba,
4,000 deve, 750 top koşum hayvanımn satm alınması karar altına alınarak
araçlarm parası 1922 senesi içinde tamamen ödenmek üzere makbuz kar
şılığı alınacaktı.
Beşinci istek ve alınan karar:
Batı Cephesi; yeniden subay maaşlanmn verilmesi hakkında istekte
bulunmuşta. Alman kararda; 200.000 liramn gönderildiği, Samsun’da bu
lunan 400.000 liralık altın paranın gönderilmesinin Başkomütanlıkça isten
diği, bu para gelinceye kadar birkaç gün içinde a5mca 100.000 lira verile
ceği bildirildi.
Altıncı istek ve alman karar:
Koçhisar Satınalma Komisyonu, satm aldığı malları taşımak üzere
halktan kiraladığı develerin satın alınacağı korkusuyla taşımadan vaz
geçmeleri nedeniyle taşımanın durakladığım ileri sürerek deve sahiplerine
teminat verilmesi isteğinde bulundu. Alman kararda; Millî Savunma Ba
kanlığınca Batı Cephesine yazılmak sureti ile böyle bir işlemin yapılmaya
cağı bildirildi.
Yedinci istek ve alınan karar:
Batum ve Trabzon arasında kullamlan deniz taşıt araçlan personeli
nin maaş ve iaşeleri için şimdiye kadar verilen 5.000 liranın yetişmediği
bu miktann 7.000 liraya çıkaniması için Millî Savunma Bakanlığınca is
tekte bulunulmuştu. Ahnan kararda; bu artış kabul edilerek 7.000 lira ve
rileceği bildirildi.
BÜYÜK TAARRUZA HAZIRLIK DÖNEMİNDE İDARİ FAALİYETLER ^43

22 şubat 1922 gününden bu güne kadar Encümene gelen istekler üze
rinde durularak aşağıdaki kararlar alınmıştı. Alman kararlar yetkili ma
kamlarca emir halinde ilgililere bildirilmişti.
Birinci istek ve alınan karar:
Batı Cephesi Komutanlığı, Dinar, Burdur komisyonlanna bu güne
kadar para gönderilmediğini bildirmişti.
Encümen karanna göre; Antalya muhasebeciliği para noksanını güm
rük gelirlerinden tamamlayarak Burdur ve Dinar Satmalma Komisyonlan
emrine en kısa zamanda 10.000’er lira gönderilmesi kararlaştırıldı. Ve Ma
liye Bakanlığınca gerekli emrin verilmesi istendi.
İkinci istek ve alman karar:
Denizli komisyonu da, bu güne kadar para almadığını bildirmişti. En
cümene gelen istek görüşülerek, bu komisyonun görevinin mühim olduğu,
Antalya gümrüğünden alınacak paramn Antalya muhasebeciliği eliyle
20.000 lira gönderilmesinin karan almdı.
Millî Savunma Bakanlığı, benzin almak üzere 5.000 lira para isteğinde
bulunmuştu. Alınan kararda; bu paramn verilmesi için Maliye Bakanlığın
ca Samsun Gümrük Müdürlüğüne bildirilmesi istendi.
Batı Cephesi, Aziziye grubunun iaşesi için para isteğinde bulunmuştu.
Harp Encümeni bir önceki toplantısında bu gruba 50.000 lira gönderildiğini
bildirdi.
Daha önce Adana çiftçilerine Konya’dan tohumluk için 130 vagon ta
hılın Adana’ya gönderilmesine izin verilmişti. Bu durumdan istifade eden
Adana tüccarları tahıllarım gizledikleri ve Adana’ya Konya’dan bol mik
tarda tahıl taşıdıklarım ileri sürerek olağanüstü fiyat yükselmesi, Kon
ya’daki satmalma işlerinin ağır yürüdüğü gözden kaçmıyordu. Bu nedenle,
Adana’ya tahıl gönderilmesinin yasaklanması karan ahndı ve gereken
emirler verildi.
Altıncı istek ve alınan karar:
Satın alman tahıllann Aksaray deposunda toplandığı, bunlann hat
boyuna taşınması için Kırşehir taşıt araçlannm Aksaray komisyonu emri
ne verilmesi, müfettiş milletvekili Abdi Paşa tarafından istekte bulunul
muştu. Verüen kararda; Kırşehir taşıt araçlanmn şimdilik Aksaray Ko
misyonu emrine verilmesi uygun görülerek gerekli emirler verildi.
Koçhisar Satınahna Komisyonunun bugüne kadar yaptığı satınalma

işleriyle bunlan yerlerine gönderme işinde üstün gayreti görüldüğünden
Harp Encümenince takdir edildi.
Batı Cephesi subay ve er maaşlarının düzenli bir şekilde verilmesi için
bu toplantıda encümende karara bağlandı.
Büyük Millet Meclisi üyeleri Batı Cephesine yardım amacı ile birer
maaşlannı vermişlerdi.
6 mart 1922 günü Başkomutan cepheye giderken Harp Encümeninin
her pazar günü toplantıya devam etmesini ve almacak kararlann sekre
ter tarafından şifreyle bildirilmesini emretmişti.
Millî Savunma Bakanlığı 10 mart 1922'de Batı Cephesinin 8.630 hay
vana ihtiyacı olduğunu, Fransızlardan satın almacak ve Kuşlardan verile
cek 500 hayvan gelse de, normal kaybın karşılanabilmesi için Doğu ve El
cezire cephesiyle Merkez Ordusundan ve Adana bölgesinden ha3ân veril
mesi için Başkomütamn aracı olması istenmişti.
Başkomutanlık da 11 mart 1922’de Doğu Cephesine emir vererek;
Doğu’dan gelecek tümenin 1.225 hayvaniyle 58 arabasına ilâveten bu tü
menle beraber 1.200 mekkâre, koşum ve binek hayvanının da birlikte gön
derilmesi, aynca koşum nispetinde at arabası da verilmesi istendi. Gön
derilecek hayvanlarla cephenin mevcudu azalacağından bunlar yerine o böl
gedeki % 20’lerden ikmal yapılması da bildirildi.
6 mart 1922 günü Başkomutan cepheye giderken. Millî Savunma Ba
kanlığınca kendilerine verilen çeşitli ikmal maddelerine ait muhtırada o
günkü yiyecek maddelerinin mevcudu şöyle idi:
Ekmeklik Yemlik
Ankara - Yahşihan demiryolunda 663 78 ton
Niğde, Aksaray, Koçhisar’da 4.939 228 ton
Konya demiryolu boylannda 2.300 1.038 ton
Cephede bulunan Başkomutanın 11 mart 1922 tarihli emri özetle şöy
le idi:
“Maliye Bakanlığı çeşitli yerlerden gelen para isteklerini Harp En
cümenine göndermekte ve bütün komisyonlar da devamlı olarak Harp
Encümenine baş vurmaktadırlar. Bu husus, para ödemelerini uzatmakta
dır. Bu duruma son vermek için aşağıdaki tedbirlerin alınmasına lüzum
görülmüştür.
“1. Başkomutanlık emriyle teşekkül etmiş olan komisyonların baş
vuracaklan makam Millî Savunma Bakanlığıdır. Her rapor bu Bakanlığa
verilmeli ve para istekleri varsa Millî Savunma Bakanlığınca Mâliyeye

yazılmalıdır.
“2. Öncelikle Batı Cephesinin iaşesine dair para istekleri hemen ye
rine getirilmelidir.
“3. Maliye ve Millî Savunma Bakanlıkları arasında hal olunamayan
işler Harp Encümenine gönderilmelidir.
“4. Çeşitli yerlere bir ay müddetle gönderilen milletvekilleri hafta
nın perşembe günleri bir haftalık satmalmalar, taşımalar ve para durumu
nu Harp Encümeni Başkanlığına birer raporla bildirilmelidir” denilmek
teydi.
Harp Encümeninin 12 Mart 1922 Günkü Toplantısı:
Bir önceki toplantıyle bu toplantı arasında geçen süre içinde encüme
ne gelen istekler şunlardı.
Birinci istek ve alman karar:
Millî Savunma Bakanlığı hayvan satm alınmasında çeşitli bölgelere
milletvekili gönderilmesi isteğinde bulünmuştu. Ahnan kararda; hayvan
satm almacak bölgelerde bulunan tahıl satınalma komisyon müfettişleri
nin bu işlerde görevlendirilmesi kararlaştırıldı.
İkinci istek ve alman karar:
Konya’dan Adana’ya tahıl gönderilmesi yasaklanmıştı. Bu yasakla
manın, katık diye adlandırılan buğday ve çavdar karışımını da içine alıp
almadığı sorulmaktaydı. Alınan kararda; bütün tahıl ürünlerinin ihracı
yasaktır. Ancak kuru sebze bu yasağın dışında bırakılmıştır denilmek
teydi.
Ankara merkezinde yapılacak depolama için, 1 No: lu Başkomutan
lık emri gereğince 40.000 lira verilmesi bildirilmişti. Bu paranın Maliye
Bakanlığınca bugüne kadar verilmediği nedeniyle almacak mallar için de
polamada kullamimak üzere 40 000 liranın verilmesi Millî Savunma Ba
kanlığınca istenmişti. Alman kararda; merkezde erzak pahalı olduğundan
bu paramn verilmeyeceği; ancak, Kırşehir, Keskin, Koçhisar komisyonla
nna 12 mart 1922 tarihinden itibaren 15 gün içinde 60.000 lira verilecekti.
Bu para da, Samsun’da Maliye Bakanlığına aynimış olan paradan verile-
lecek, Ankara’nın erzak işi ayrıca dikkate alınacaktı.
Kocaeli Grubu ile Dinar, Burdur, Denizli satınalma komisyonlanna pa
ra verilmediği; Sivrihisar komisyonunun ise halka 20.000 lira borcu oldu
ğu ve cepheye çok yakın olan bu bölgede erzak olduğu halde parasızlık

tan alınamadığı ileri sürülerek para isteğinde bulunulmuştu. Alınan ka
rarda; Kocaeü Grubuna 12 martta 25.000 lira, Sivrihisar Grubuna da
20.000 lira verileceği, Dinar, Burdur ve Denizli komisyonlanna Antalya
gümrüğünden para verilmesi emredüdi.
Mülı Savunma Bakanlığı, İnebolu’ya çıkmış elbise ve diğer levazım
eşyaları için 14.788 lira, yeni anlaşmalar ve diğer işler için de 85.730 lira
verilmesi isteğinde bulunmuştu. Verilen kararda; İnebolu’ya gelen elbise
vesaire için 14.000 liranın verilmesi; Kayseri fabrikasınm parasımn ise
22 mart 1922’de ödeneceği büdirilmişti.
Altıncı istek ve alman karar:
Milas, Söke ve civar üçelerde bulunan 950 ton zeytinyağmm almması
isteğine karşı, encümence alman kararda; para bulunduğu takdirde parti
parti ahnacağı büdirilmişti.
Yedinci istek ve alman karar:
Millî Savunma Bakanhğı, Trabzon deniz taşıtları tahsüâtmm 12.000 li
raya çıkarılmasmı istemişti. Alınan kararda; tahsisatın 7.000 lira olarak
kalması, maaşlar için ajuıca Defterdarlığa emir verüeceği, tahakkuk işle
ri için de her geminin kendisi tarafmdan yapılması bUdirildi.
Sekizinci istek ve alman karar:
İstanbul’dan subay getirtilmesi için Mülî Savunma Bakanlığı 10.000 li
ra istekte bulundu. Bu paranın verilmesi için Encümence bir sakınca olma
dığı ancak bu mevzuun önce Mecliste görüşülmesinin lâzım geldiği büdirildi.
Bu toplantıda Encümene gelen isteklerden ziyade, evvelce alıumış olan
kararların uygulanmasıyle Başkomutanhğm 1, 2 ve 3 numaralı emirleri
üzerinde durularak harp encümeninin aldığı kararlarm sağlam ve mantıkî
olması ve bUhassa iaşeye ait kararlar üzerinde durulması gerektiği belir-
tüerek Başkomutamn cephede çeşitü makamlara gönderdiği emirde aynen
şöyle denmekteydi.
1 No: lu Başkomutanhk Emrinin yayınlandığı 22 ocak 1922’den bu
yana adı geçen emirler gereğince çeşitli satmalma komisyonlarmm ve Ba
tı Cephesine verilmesi lâzım gelen paralardan bugüne kadar pek azınm ve-
rilebüdiği bu nedenle satmalma komisyonlarmm halka para vermemek için
türlü yollara baş vurarak kandırmalc suretiyle erzak almak zorunluluğun
da kaldıkları ve halbuki alman kararlar gereğince halka zarar vermeden
ve peşin para ile satın ahnması ve bu suretle halkın, elindeki mallan sak
lamadan satabilmesi düşünülmüştü. Halk da elindeki mallan para üe sa

tamadığından şikayetçiydi. Diğer taraftan da, ordunun bir aylık erzakı-
nm satın alınması icabediyordü. Aziziye bölgesi için hemen 100.000 lira
gönderilmesi Maliye ve Mülî Savunma Bakanlıklanna büdirildi.
Başkomutan aynca, Harp Encümeni kararlanmn pek değişiküğe uğ
radığım, bu kararlarm tekrar gözden geçirilmesini, uygulanması mümkün
olmayan hususlarm kötü sonuçlar vereceği, bu nedenle ciddî hareket tarzı-
mn bulunmasmı Genelkurmay Başkam Fevzi Paşa’dan istedi.
Başkomutamn bu emri Encümene getirilerek aşağıdaki tedbirler ahn-
mış ve karara bağlanmıştı.
Batı Cephesine, yakın geçmişte maaş olarak 400.000 lira gönderilmiş
ti. Bu nedenle komisyonlara ödenmesi lâzım, gelen haftahk ödemeler za-
mamnda gönderilememişti. önümüzdeki hafta için Kuşlardan alman
75.000 Ura, genel vezneden temin edilen 250.000 liradan bir kısmımn Azi
ziye bölgesi satm almaları için gönderilmesi;
Kızılaym Antalya’dan Konya’ya posta üe göndermekte olduğu 50.000
liramn borç olarak alınması, bu para gelince Dinar, Denizli, Burdur sa
tmalma komisyonları için Batı Cephesi Komutanhğı emrine gönderilmesi;
Konya Ziraat Bankasmdan 100.000 lira almarak Konya Satmalma
Komisyonuna verilmesi;
Böylece haftalık paralar verildiği gibi Samsun’dan yola çıkarılan
400.000 liralık para gelince bundan 50.000 üranm Kızılaya borç karşüığı ve
rilmesinden sonra, geri kalan paranm, Konya ve cephenin gelecek hafta
daki satmalma işlerine verilmesi;
Üçüncü haftada, henüz Mecliste bulunan kanun çıkarsa Ziraat Banka
smdan almacak borç paradan temin edilmesi idi. -
Bunlardan ayn olarak mart sonunda cepheye eski maaşlardan bir
maaş verilmek üzere Maliye Bakanlığı gerekli tedbiri aldı.
içinde bulundukları mevsim dolajnsıyle mâliyenin, para tedariki ba
kımından en zayıf aylan olduğundan para ödemeleri aksamakta idi. An
cak, Batı Cephesine yapılacak ödemelerin ön planda tutulması için 1 ve
3 No: lu emirler gereğince zamamnda verilmemiş olan paralar dahi olsa
ödenmesine çalışılacaktı.
Bu toplantıda Encümene gelen istekler şöyle idi; :
Niğde, Aksaray, Konya, Sivrihisar, Dinar, BurdÜr, Koçhisar, Kırşe
hir satmalma komisyonlannm gerek taşıma ve gerekse yeni satmalmalar
İçin para isteğinde bulunmalarına karşılık, Maliye Bakanlığının adı geçen

komisyonlara nereden ve ne miktar para vereceğini daha uygun şartlara
bağlayabilmek için bir günlük düşünme zamanı istemesi üzerine bu konu
yu konuşma ve karara bağlama işi 29 mart 1922 gününe bırakıldı.
3 ncü Kolordu bölgesinde iaşe maddesinin ancak 10 gün idare edece
ği, bundan sonrası için Ankara’dan iaşe edilmesi isteği tartışıldı. Bölgede
yapılan incelemelerde yöresel kaynakların tükenmediği, para gönderildiği
takdirde kolorduya bu kaynaklardan iaşe maddelerinin alınabileceği kara
rma varılarak Sivrihisar komisyonuna para gönderilmesi Genelkurmay
Başkanımn imzasıyle bir emir yazılarak Maliye ve Millî Savunma Bakan
lıklarına, Batı Cephesine gönderildi.
Bütün Batı Anadolu bölgesinde, âşarı ayniye artıklarının toplanma
dığı, buna sebep olanların cezalandırılması karan alındı. Ve bu konudaki
Millî SaVünma Bakanlığımn emri ilgili yerlere duyuruldu.
Doğu Cephesinin, yıl sonuna kadar iaşesi için çeşitli yerlerden cephe
emrine 500.000 lira tahsis edilmişti. Batı Cephesinin ambarlarında yiye
cek maddelerinin mevcut bulunmamasından dolayı tekrar cepheye geri ve
rilmek üzere. Batıda malî durum iyi olmadığından, adı geçen paradan
200.000 liranın verilmesi daha önceki oturumlarda Doğu Cephesinden is
tenmişti. Cephe Komutanlığı türlü sebeplerle bu paranm verilmeyeceğini
bildirdi.
Harp Encümeninin 2 Nisan 1922 Günkü Toplantısı:
Bir önceki toplantıdan kalan isteklerle bilhassa Millî Savunma Bakan
lığının, Bakanlar Kuruluna sunduğu yazı üzerinde dur'ülmuştu. Adı geçen
yazı şöyle idi:
“1. Birliklerin para ihtiyaçlarının sağlanamamasından üzüntü veri
ci olaylarla karşılaşılmıştır. Örneğin:
“a. Elcezire Cephesi Komutanı, para verilmediği için 1900 doğumlu
ların silah altına alınamadığını, müteahhitlere olan borçlardan dolayı er
lerin aç kaldığı ve parasızlık nedeniyle her an bir olayın çıkması olasılığı
nın olduğunu ve hatta bu durumun devam etmesi halinde görevden ayrıla
cağını bildirmekte idi. Encümen tarafmdan alınan kararda; daha önce El
cezire Cephesine bölge gümrüklerinden 50.000 lira verilmesini Maliye Ba
kanlığı emretmişti. Fakat bu para bugüne kadar gitmemiştir. Durdurulan
bu paranm tekrar cepheye tahsisi, arta kalan miktanmn merkeze gönderil
mesi Elcezire Cephesi Komutanlığına yazılmıştı.
“b. Kocaeli Grup Komutanı; hayvan ve insanların aç olduklarındın
dert yanarak, birliklerin dağılacağından korktuğunu ileri sürüyor. Endi-
men aldığı kararda daha önce gönderilen 10.000 liraya ek olarak 10.000 li-
:ra daha gönderileceğini, blı'nunla beraber komutanlığın kaçakçılığa engel
lolması, gümrüklere el koyması istenmişti.
“2. Batı Cephesinin maaş isteğine karşılık, alınan kararlar da An-
İkara’dan 170.000, Konya Bankasından 130.000, Antalya Bankasından
ÜOO.OOO lira tertip edilmişti.
“3. Adana Havalisi Komutanlığımn para isteğine karşılık, emlâk,
larazi, temettü ve kalan vergilerin bütün memlekette bulunduğu yere ter-
Bîedildiği, bunlardan yararlamiması emri verilmiş ve ayrıca 20.000 lira da
gümrüklerden verilmesi kararlaştınimıştı.
“4. Kayseri, Kırşehir hastanelerinde yaralı bülıman ve birlikleri lağv
edildiği halde yeni atama yerlerine harcırah olmadığından gidemeyen ve
aym zamanda arahk ayından beri maaş alamayan birçok subay bulundu
ğu, hastane baştabibleri tarafmdan encümene duyurulmuştu. Encümen
tarafından ICayseri ve Kırşehir’e 5.000 lira gönderilmesi kararlaştırılmış
tı Maliye Bakanlığı da bu paralan adı geçen yerlere göndermişti.
“5. Niğde bölgesinde bulunan ve bir buçuk milyon kg.’a yakın arpa-
run hat boylarına indirilmesi, arpa ve un satın alınmasına devam edilebil
mesi için gereken paramn verilmesi hakkmdaki Millî Savunma Bakanlığı
nın isteği encümende görüşüldü. Bu paramn verilmesi Encümence karara
bağlandı.
“Ayrıca diğer satmalma komisyonlarımn faahyetlerine devam etme
leri, 3 ncü Kolordunun ve Kocaeli Grubünun iaşesi için de ancak Maliye
Bakanlığı para tedarik edebildiği takdirde verilebileceği, muharip birlikler
den gayri gerilerde bulunan fazla teşkilâtın lağvedilmesi kararı alındı ve
bu karar ilgili makamlarca uygulandı.
“6. Maliye Bakam dış yardım olmadıkça sürekli ödemelerin içten te
darikine imkân olmadığı, Ruslarm ise ümit edildiği derecede yardımda bu
lunmadığı, daha fazla yardımda bulunmaları için Başkomutamn bir girişim
yapması” hakkmdaki görüşü Genelkurmay Başkanlığı tarafmdan Başko
mutana bildirildi.
Bu toplantıda, bir önceki toplantıda Maliye Bakamnm dış yardım hu
susundaki isteğine, Başkomutamn, Bakanlar Kurulu Başkanhğma bildir
diği cevap ele alındı. Başkomutan aynen şöyle diyordu.
“îç kaynaklarla temin ve yürütülmesine imkân olmayan sürekli öde
melerin ne olduğu anlaşılamamıştır. Bu sürekli ödemelerin birinci derecede
•ordunun iaşe ve maaşımn olması lâzımdır. Temin edilemeyecek olan bun-
1ar mıdır? Ve eğer masrafların bir kısmı verilemeyecekse her halde ordu
iaşesinin güvenlik altında bulunması gerekir. Halbuki ordunun iaşesi bu
süreler içerisinde tehlikede olduğu halde diğer adi masrafların ödenmesi
ne çahşıldığı görülmektedir, ödenmesi mümkün olanlarla olmayanlann
ne gibi şeyler öldüğünün kısa zamanda açıklanmasım ve bildirilmesini ri
ca ederim.
“Öte yandan bu halin Maliye Bakanlığınca son anda ortaya çıkması
anlaşılmaz bir durum. Çünkü iki ay önce Harp Encümeni kararlan veri
lirken gelir ve giderlerin bilinmesi mümkün değildi. Daha on gün önce
Sivrihisar’da bile böyle bir durumdan bahsolunmamıştı.
“Her halde memleketin hayat ve savunmasını bilinçli ve önceden ka-
rarlaştınlmış rakamlara dayatmak lâzımdı. Bu hususta çok emniyetli bil
giler verilmesini, birinci derecede ordunun iaşesinin duraksamadan temi
nini dilerim”.
Başkomutanın bu emrinin Harp Encümeninde okunmasıyle işe baş
landı. Maliye Bakanı giderlerin gelirlerden çok olduğundan bahsederek;
hajrvancılıktan gelir miktarı olan 1.204.000 liranın tahsil edilmek üzere
ve bünun 522.000 lirasının postada, yollarda, Osmanlı ve Ziraat Bankala
rında olduğunu söyledi. Başkomutanlığın emirlerine cevaben aşağıdaki bil
gileri verdi.
“1. Mart - eylül 1922 aylan arası, bütün gelirlerin en az olduğu bir
zamana tesadüf etmektedir. Bu süre içinde gelirlerimiz ancak en çok
6.000. 000 liraya baliğ olabilecektir. Buna karşılık Batı Cephesinin aylık
iaşe sarfiyatı 1.200.000 liradır. Bu ufak hesap malî durumumuzu arza kâfi
gelir zannederim.
“2. Sürekli Ödemeler: Türk Silahlı Kuvvetlerinin iaşesi; önce Batı
Cephesi, sonra diğer genel maaşlar, silah, cephane, kamyon ve benzin alımı,
elbise ve donatımdır.
“3. Birinci ve ikinci maddelerde arzedilenler, gelirlerin yalnız Batı
Cephesinin iaşesine yeteceğini gösterir.
“4. Büyük Millet Meclisinin gerekli gördüğü askeri satın almalar için
marttan itibaren bir defada ödenmek üzere Millî Savunmaya ayrılan
5.000. 000 lira da birinci maddede arzedilen gelirlerden çıkacaktır.
“5. Bu durumün düzeltilmesi için Batı Cephesinin kendi imkânlarıy-
le alacağı tedbirlerden faydalanılarak, çok gelirli aylara kadar zaman ka
zanmak nedeniyle aşağıdaki tedbirler alınmıştır.
“a. Maliye, bu parayı Meclisçe silah ve donatım satın alması için Mil
lî Savunma Bakanlığına ait olan koyun ve keçi gelirlerinden de sarfede-
bilecektir.
BÜYÜK TAARRUZA HAZIRLIK DÖNEMİNDE İDARÎ FAALİYETLER 45f
“b. Maliye, hiç bir yazışmaya lüzum kalmadan her hafta cumartesi
günü Konya Osmanlı Bankasmdan cephe emrine 200.000 lira hazırlamış
olacaktır.
“c. Her hafta verilen bu 200.000 lira ile, Kocaeli Grubu dahil olduğu
halde, bütün cephe birliklerinin iaşesini Cephe Komutanlığı temin edecek,
komisyonlara para dağıtımını da Batı Cephesi yapacaktır.
“Niğde, Aksaray, Koçhisar, Kırşehir, Keskin Komisyonları hariç ol
mak üzere 1 No: lu emirle kurulan bütün komisyonlar Batı Cephesi ile ya
zışma yapacaklardı”.
Alman diğer kararlara gelince:
Adana dolaylarındaki % 20 taşıt aracı satın alınmasının geri bırakıl
ması için valilik istekte bulunmuş ise de, bu istek üygun görülmeyerek
Başkomutan imzasıyle vilâyete gönderilmişti.
Kırşehir ve Keskin’e beşer bin lira verilmesi, burada bulunan erzakın
Yahşihan’a ve oradan da Ankara’ya bir an önce şevki için emir verildi.
Doğu Cephesi Komutanlığı bölgesindeki yiyecek maddelerinin azlı
ğından dolayı, ihtiyacın Samsun, Trabzon sahillerinden veya Amerika
lılar kanahyle İstanbul’dan Cephe Komutanlığınca satm alınması istenmek
teydi. Verilen encümen kararında; cephe yiyecek maddelerinin Millî Sa
vunma Bakanlığınca ele alınması istendi.
Bütün bunlardan ayrı olarak Maliye Bakanlığının verdiği bilgiye göre
âşar [1] artığı olarak:
Konya’da 1.918, Antalya’da 125, Silifke’de 36, Muğla’da 492, Bur-
dur’da 26, Niğde’de 781, Aksaray 842, Sivrihisar’da 1.068, Dinar’da 34,
İzmit’te 120 ton tahıl bulunduğu' halde bunların toplanması için ayrılan
memurların bu işlere bakmadan peşin para ile satın alınmasına çalıştık
ları, âşar artıklannm toplanması için bu işle görevli personelin büyük gay
ret göstererek 15 gün zarfında hiç olmazsa yarısımn temin edilmesi ve as
kerî ambarlara teslim edilmesi, bu görevde kusurları görülen personelin
işten el çektirilmesi; Millî Savunma, İçişleri Bakanlıklarıyle bu görevle
ilgili kuramlara. Başkomutan imzasıyle bir emir yayınlandı.
17 nisan 1922’de cepheden Ankara’ya gelen Başkomutan, 19 nisan
1922’de Harp Encümenini toplantıya çağırdı. İlk sözü alan Başkomutan
özetle şu konuşmayı yaptı.
“Giderler genel olarak dış kaynaklara dayatılmamalı. Maliye Bakan
lığında tam zamanında alınan tedbirlerle her tarafta hükümete itimat edil
mesine çalışılmalıdır.
[1] Eskiden toprak ürünlerinden onda bir oranında alınan vergi, öşür.
452 TÜRK İSTİKLÂL HARBİ İDARt FAALİYETLERİ
“En bÜ3âik tehlike iaşe işidir. Günlük iaşe bile güçlükle bulunm'uştur.
Fakat ordu aç bırakılmamıştır, ancak hiçbir yerde bir stok meydana geti
rilememiştir.
“Ufak bir manevrada, yedek yiyecek maddelerinin yokluğu nedeni
ile başansızlığa uğrarız. Elde edeceğimiz parayı önce günlük ihtiyaca, ar
ta kalamnı da yedek yiyecek maddelerinin depolanmasına sarfedeceğiz.
“Süah, cephane ikmalinin sonraya bırakılması uygun olur. Buna ay
rılan paralar geriye alınabilir” buyurdular.
Maliye Bakam söz alarak, gelir ve giderleri karşılayacak durumu an
lattı. Başkomutan iaşe durumun nezaketine dikkati çekerek “bütün
üyelerce vaziyetin düşünülmesine, çare bulunmasına. Encümenin ilk top-
lantısımn kendi tarafmdan bUdirüeceğini” söyleyerek oturuma son verdi.
Başkomutan Mustafa Kemal Paşa 22 nisan 1922’de aşağıdaki emri
yayınladı (a^nen) :
“Bazen bir işin ilgili makamca Harp Encümenine gönderilmiş olma
sının yeterli olduğu düşünülüyor. Encümen, işlerin oluşumu yönünden hiç
bir makamın görev ve sorumluluğunu üzerine almış değildir.
“Ordunun bir kısmı aç ve parasız kalıyorsa bundan sorumlu Harp
Encümeni değil bu görevi üzerine almış olan bakanlıktır.
“Geleceği önceden görmek ve buna göre çareler bulmak, almacak ted
birler bakanlığın gücü dışında kalmışsa bunu Harp Encümenine ulaştır
makla beraber, alınacak karara kadar yine gerekeni yapması lâzımdır.
“Bundan başka, Harp Encümeninin görevi, bu durum karşısında çare
bulmak değil ilgili bakanlıklar tarafından bulunan çarenin doğruluğunu
düşünmek ve bunu ne yolda halledeceğini saptamaktır.
“Cephede ve cepheden dönüşümde gördüğüm duıumlar beni bu du
rumu açıklamak zorunda bırakmıştır”.
Bugün toplanan Harp Encümeni, gündemde olan konular üzerinde
görüşme yaparak aşağıdaki kararı almıştı:
Daha önce Harp Encümenince alınan bir kararda Batı Cephesine haf
tada 200.000 lira gönderilmek, bazı satmalma komisyonları da emrine ve
rilmek suretiyle, iaşe edilmesi bildirilmişti. Batı Cephesi bu karara uyarak
tertip ve düzen aldığım ve henüz deneme safhasmda olduğunu bildirerek,
zamamnda para gönderilmezse alman tedbirlerin alt üst olacağını, komis
yonların, Konya menzil, depo birlikleri ve hastanelerin Millî Savunma Ba-
kanlığınca iaşe edilmelerine, fabrika, un değirmenleri ücretlerinin Millî Sa

vunma tarafmdan ödenmesi isteği ele alındı.
Aynca; Batı Anadolu Menzil Müfettişliği, bölgesindeki menzil birlik
lerinin ve depo birlikleriyle hastanelerin iaşe kuvvelerinin 23.000 insan,
4.500 hayvan öldüğünü, haftalık 40.000 liraya ihtiyacı bulunduğunu bil
dirdi. Enpümenin aldığı kararda; bugün için geri hizmet kadrolanmn
yüksek olduğu, buna çare bulmak üzere düşünüleceği,
Batı Cephesiyle Elcezire Cephesi iaşesinin duraksamaksızın devam
edebilmesi için, Batı Cephesine ayda 800.000 lira verilmesine, Elcezire Cep
hesinin ayda, ayniyat hariç olmak üzere yöresel gümrüklerin cephe emri
ne bırakılmasımn düşünülmesine ve Maliye Bakanlığımn bu cephenin du
rumu ile özel olarak ilgilenmesine karar verdi. Aynca, Millî Savunma Ba
kanlığı Elcezire Cephesine verdiği nisan 1922 tarihli emrinde Maliye Ba
kanlığının cepheye mahallî gümrüklerden para vermesi için kaçakçılığın
önüne geçilmesinin lâzım geldiğini bildirdi.
Gelecek için her şeyden önce, ordu iaşesinin bulunması lâzımdır. Bu
da ayda ortalama olarak iki buçuk milyon liradır. Bu para verilmezse ge
nel giderler karşılanamaz ve sipariş yapılamaz diye karar alındı.
Batı Cephesine karar gereğince verilecek 200.000 lira, ilk hafta Kon
ya’dan 50.000, Ankara’dan 140.000; Kocaeli Grubuna 10.000 lira gönderil
di Sivrihisar bölgesi için de 40.000 lira verildi.
Bundan sonra da Batı Cephesine 20.000, Sivrihisar Grubuna 40.000 li
ramn kesin olarak gönderileceği Millî Savunma Bakanlığınca ilgililere ya
zıldı.
Diğer taraftan, geçmiş haftalarda verilmeyen paralar için 13 nisan
1922’de 50.000, 23 nisanda 50.000 lira verildiği gibi 1 mayısta 50.000 lira
daha gönderilecekti.
Harp Encümeninin 8 Mayıs 1922 Günkü Toplantısı:
’ Bu toplantı da gündeme alınan istekler ve verilen kararlar şöyle idi:
Birinci istek ve kararlar:
Batı Cephesi Komutanlığının bugünkü kuvvesi 181.000 insan, 65.000
hayvandı. Bunların beslenmesi için haftada 284.000 liraya ihtiyaç oldu
ğunu, buna hastanelerin yiyecek ihtiyaçları da katılırsa 300.000 lira veril
mesi gerektiği ve eğer 200.000 lira ile Cephe iaşesi isteniyorsa, bunun
mümkün olamayacağı, yiyecek ikmalinin cepheden alınarak ilgili makam
ca yürütülmesi, 3 ncü Kolordunun Ankara’dan iaşe edilmesi isteniyorsa;
40.000 liramn kesilerek 260.000 liranın düzenli bir şekilde gönderilmesi,
buna ek olarak hayvan donatımı ve donatım için de 10.000 lira verilmesi
isteğinde bulunulmuştu.
Alman kararda; Batı Cephesinin iaşesi için haftada verilen 200,000

liranın az oldüğu anlaşıldı. Bunun için; bütün amele taburlarının askerî
kadrolardan çıkarılması kararlaştırıldı. Geri hizmetlerde bulunan kadro-
lann azaltılması için Mülî Savunma Bakanlığı bu işle görevlendirilen ko
misyonun işlerini çabuklaştıracaktı.
40.000 lirası Ankara’da 3 ncü Kolorduya verilmek üzere haftada
270.000 lira, 13 mayıs 1922’den itibaren Batı Cephesine verilecekti. Bu pa
ranın 220,000 lirası doğrudan Batı Cephesine, 10.000 lirası Kocaeli Gru
buna, 40-000 lirası da Ankara’dan 3 ncü Kolorduya verilmesi planlandı.
Diğer istekler ve alman kararlar:
Konya’ya haftada 40.000 lira verilmekte zorluk çekildiği, bu miktarın
25.000 liraya indirildiği ve her hafta 25.000 lira verileceği, diğer taraftan
da, düşünülen miktar kadar Millî Savunma Bakanlığınca Konya teşkilâ
tının kadrolarında indirme yapılması karara bağlandı.
Satmalma komisyonlannm göreve devam edip etmeyeceklerinin ilgili
makamlarca tartışılarak bir sonuca bağlanması, bunlardan Koçhisar Ko
misyonunun işe devam edebilmesi için Niğde’de depo edüen arpaların hat
boylarına indirilmesi nedeniyle. Maliye Bakanlığınca para verilmesi, veri
lecek bu para miktarının Maliye ve Millî SaVünma Bakanlıklarınca saptan
ması kararlaştırıldı.
Aynca, ordunun yedek erzakının depo edilmesi için Maliye ve Millî
Savunma Bakanlıklarının ortaklaşa hazırlayacakları yerlerde erzak topla
maları temin edilecekti.
Millî Savunma Bakanlığınca Berliye, İtalyan Katanya (Catania) ve
Moris (Morris) şirketleriyle yapılan anlaşma gereğince kamyon, benzin,
silah sözleşmeleri tartışıldı. İtalyan Katanya şirketinin esasen iflâs ettiği
öğrenildiği için anlaşmadan vazgeçUdi.
Berliye kamyon ve benzin anlaşmasının devam edeceği, Moris şirke
tiyle yapılan silah anlaşmasının da reddedileceği karan alındı.
Altı silahlı motorbotun satm alınmasından vazgeçildi.
Hariçten taşıt aracı ve ha5rvan satm alınması için Maliye Bakanlığı
nın vereceği 50.000 liralık tertibin uygulanması.
Donatımdan ceket sözleşmesinin müteahhit Veli Bey ile konuşulması.
Tekâlifi Milliye emirleri gereğince parası sonradan ödenmek üzere
makbuz karşılığı hayvan ve taşıt araçlarının alınmasına devam edilmesi.
Ordu iaşesinin yapılabilmesi için teşekkül eden satmalma komisyor.-
larmdan Kırşehir, Keskin, Koçhisar, Niğde, Aksaray, Millî Savunma Be-
kanlığına, diğer komisyonların Batı Cephesi Komutanlığına bağlandığı

Başkomutanlıkça emredildi ve karara bağlandı.
3 No: lu Başkomutanlık emriyle Kırşehir ve Keskin’de teşekkül eden
satmalma komisyonları yine Başkomutan emriyle lağv edildi. Buralarda
yeniden satın almalar gerekirse bunun Millî Savunma Bakanlığınca yürü
tüleceği bildirildi.
Adana’da bir satmalma komisyonu kurulması Başkomutana arzedil-
miş, alınan cevapta Batı Cephesi emrinde çalışmak üzere kurulmasının
uygun olduğu bildirilmişti.
Harp Encümeninin 27 Haziran 1922 Günkü Toplantısı:
Bu toplantıda Encümene gelen istekler ve alınan kararlar şöyle idi:
Taşıma işlerinde sarfedilmek üzere para verilmediğinden, 30.000 lira
borç olduğu, Samsun’da 1.000, İnebolu’da 1.000, Bolu yollarında 2.000 ton
gereç ve cephanenin toplandığı, yalnız Samsun ve İnebolu kıyıları için bir
kaç günlük idare edecek kadar az para kaldığı, bu nedenle ayda merke
ze (Ankara’ya) 50.000, Kastamonu’ya 30.000, Çorum’a 30.000, Bolu’ya
25.000, Yozgat’a 20.000, toplam olarak 155.000 lira verilirse taşıma imkân-
larımn yapılabileceği bildirilmekteydi.
Taşıma yükümlülüğü kaldırılmış olduğundan, zorlukların çoğaldığı
belirtilerek, örneğin; günde 25 ton taşıma yeteneğinde olan İnebolu - An
kara hattı 5,5 tona düşmüştü. Bu zorlukları karşılamak amacı ile istenen
155.000 liranın verilebilmesi için Maliye Bakanlığımn gerekli tedbirleri
almasına Encümence karar verildi.
Batı Cephesi, daha önceki toplantılarda yaptığı isteklerle cephe haf
talığının 300.000 liraya çıkarılmasını bildirmiş olmasına rağmen; para bul
makta çekilen zorluktan ötürü bu miktarın verilebileceği, ancak kadrolar
dan ve özellikle geri hizmet kadrosundan kısıntı yapılarak ancak 270.000
lira ile idare etmesi kararı alındı. Fakat, ordu ihtiyacının daha genişlemesi
nedeniyle verilen paranın yetişmediği bunun için haftalık olarak 300.000
lira ile karşılanabileceği üzerinde durulmuştu.
Encümen, son defa aldığı kararla Cephe emrine haftahk olarak 300.000
lira verilmesini uygun görmüş, ilgili makamlara bildirmişti.
Daha önce Batı Cephesi emrine verilmiş olan 500.000 lira yedek para
ile son defa Adana’da faaliyete geçirilen satmalma komisyonu tarafmdan
cephenin yedek erzakının alınması ve depo edilmesi de yükardaki karara
eklenmişti.
Millî Savunma Bakanlığı hasat mevsiminin yaklaşması ve ordu iaşe
sinin bugünkü zor durumdan kurtarılması için öteden beri alınmakta olan
âşar gelirinin bir kat daha artırılması isteğinde bulımmuştu. Bu istek En

cümen tarafmdan kabul edilmedi. Ancak bazı bölgelerdeki âşann tamamem
alınması uygun görüldü.
Mersin’e Standart OvÜ (Standard Oü) kumpanyası, 100 ton uçak vte
gereci, 6.000 sandık oto benzini, 15 ton vakum yağım getirmişti. Taşıma
ücreti 100.000 lirayı bulmuştu. Bıi paramn verilip verilemeyeceği Maliyce
Bakanlığınca düşünülerek planlanacaktı.
Tekâlifi Milliye taşıt araçları satışından alman paralarla İtalyan Ra
tanya ismindeki şirketin haziran ayı içerisinde Mersin’e getireceği kam
yonlar gelmiş ise bu paralann şirkete verilmesi karan alınmıştı.
Kırşehir’de yapılan yolsuzluklar ve müfettiş Milletvekili Müfit hak
kında yapılacak işlem Millî Savunma Bakanlığına bırakıldı.
Bazı maliye memurlarımn askerlik ertelemeleri, Maliye Bakanlığınm'
isteğiyle kabul edilmişti.
15 Temmuz 1922 Tarihli Harp Encümeni Toplantısı:
Bu toplantıda gündemde olan konular şu istekleri kapsamaktaydı.
îaşe durumu
Para
Yol onanmı
Taşıt araçlan
Donatım
Çeşitli konular
îaşe Durumu:
Millî Savünma Bakanlığı, Adana tahıl ürünlerinin memleket dışına çı
karılmaması ve askerî ihtiyaca tahsis edilmesi isteğinde bulundu. Esasen,
Adana’dan tahıl maddelerinin dışarı çıkanimaması için daha önce karar
alınmıştı. Alman kararda; Batı Cephesine verilen paralarla Adana’dan
yedek erzak alınmıştı.
Millî Savunma Bakanlığı Batı Cephesinin üç kolordusu için Ankara
civarında yapılacak yedek erzak stolcUna sarf edilmek üzere 240.000 lira
istekte bulunmuştu. Bunun için 80.000 liranın verilmesi encümence ka
rara bağlanmıştı. Millî Savunma Bakanlığı tarafından 3 ncü Kolordunun
g^ünlük yiyecek ihtiyacımn 67 ton olduğu, Ankara’daki birlikler için para
verilmediği, Koçhisar Satmalma Komisyonu için de 20.000 lira verilmesi
isteğinde bulunmuştu.
Encümenin verdiği kararda; her iki birlik için aksatılmadan haftalık

paramn verilmesi, eğer Koçhisar’a para göndermek gerekirse merkeze
verilen paramn Millî Savunma Bakanlığınca planlanması bildirildi.
Millî Savunma Bakanlığı, Polatlı - Sarayönü menzil hattındaki birlik
lerin cephe ve merkez tarafmdan iaşe edilmediği, bunun için Konya’dan
13.750 lira verilmesini uygun gördüğünü bildirmekteydi.
Buna karşı Encümen ise; Polatlı - Sarayönü menzil hattındaki bir
liklerin iaşesinin Millî Savunma ve Batı Cephesi arasında halledilmesi lâ
zım gelen bir sorun olduğunu bildirdi.
Para İşleri:
Millî Savunma Bakanlığı askerî işleri yürütebilmek için 1.274.500 ku
ruş avans istemekteydi.
Bu isteği Encümen uygun görerek Millî Savunma, avansın munta
zaman verilmesini; buna karşılık, sarf edilecek paralann Millî Savunma
Bakam onayı ile yapılması ve bundan sonra çeşitli makamlar, maaş ve
harcirah işinde Mâliyeden istekte bulunmalan emredildi.
Yol Onanmı:
Baymdırlık Bakanhğımn Göre köprüsünün onanmı için yapmış oldu
ğu istek uygun görülerek 3.000 liramn verilmesi için Maliye Bakanlığına
emir verildiği bildirildi.
Batı Cephesinde yapılacak dekovil hattı için 329/c faslından 200.000
liramn sarfına izin verildi.
Taşıt Araçlan:
Batı Cephesinin gerek taşıt araçları ve gerekse top ve makineli tüfek
hayvanlarının ikmali için istekte bulunduğu paranın Maliye Bakanlığınca
ödenmesi karara alındı.
Millî Savunmanın Kırşehir’deki 70 deve işi ve Mersin’e çıkan benzin
ve vakum yağı hakkmdaki istekleri görüşülmedi.
Donatım:
Hariçten satm alınmasına çalışılan yüz bin metre kumaşın pahalı gö
rüldüğü, er ayakkabılarıma ise müteahhit parasının eylül ayında veril
mesine razı olürsa; sözleşmeye bağlanmasının uygun olduğu karan alındı.
Çeşitli Konular Hakkında Kararlar:
Ankara Komutanlığımn Ankara merkez iaşesi için haftalık olarak
verilen 10.000 liramn azlığmdan ötürü artırılması isteğine karşılık, Anka
ra’da vali başkanlığında, sorumlu muhasiple satmalma komisyonunun
458 TÜRK ISTİKLAL HARBİ İDARİ FAALİYETLERİ
teşkili ve satın almaların, adı geçen komisyonca yapılması ve merkezin haf

talık parasının artırılması için Mâliyenin incelemelerde bulunması karan
alındı.
Böylece, yılbaşında teşekkül eden Harp Encümeni, görülüyor ki, yedi
aylık sıkıntılı günleri büyük bir başan ile yürütmüş ve bu encümenin ku
rulmasındaki isabet kendiliğinden ortaya çıkmıştır.
Bu kurulun esas görevi, ordunun yiyecek maddelerinin sağlanması,
zaman zaman da diğer ikmal maddeleri tedarikiyle uğraşmaktı.
Hükümetin o günkü bütçesinin bu kadar çeşitli ve çok istek ve ihti
yaçların karşılanmasına yeterli olmadığı görülüyordu. Ancak, Türk Mille
tinin yapıcı kudret ve yeteneği, yoktan var etme gücü, özellikle Başkomu
tan Mustafa Kemal Paşa’mn büyük dehası ile ilgili bakanların bütün güç
leri bir arada toplanmış, geceli gündüzlü uğraşmak suretiyle bir taraftan
cephede küçük çaplı muharebeler devam ederken, diğer taraftan dış si
yasî ilişkiler kurmak, yardım sağlamak ve orduyu beslemek çabası içinde
çalışılmıştı.
Öte yandan. Harp Encümeni kararlarıyle alman tedbirlerle Millî Sa
vunma Bakanlığı eline geçen fırsat ve paralan değerlendirmiş, temmuz
1922 başlanna kadar muharip ordu için birkaç ay yetecek yedek erzak
stoku temin edememişse de, günlük ihtiyaçlan karşılamıştı.
Bu güne kadar ordu hiç bir muharebe döneminde aç kalmamıştı. Millî
Savunma Bakanlığı, temmuz 1922 ayı başından itibaren de cephelerin ve
özellikle Batı Cephesi birlikleri konuşlarına göre orduyu bir müddet ida
re edebilecek yedek erzak stokunu da temin etmeğe muvaffak olmuştu.
Satmalma komisyonlarının satm aldıkları yiyecek maddeleri, Maliye
Bakanlığınca cephelere verilen paralardan ayrı olarak, ekim 192t’den
30 temmuz 1922 tarihine kadar, yani 10 ay içinde Millî Savunma Bakan
lığı da cephelere aşağıdaki yiyecek maddeleri ikmalini yapmıştı [1].
Yemeklik 1.771.646 kg.
Hayvan yemi 3.260.516 kg.
Etlik 5.569 adet
sığır, koyun ve keçidir.
Batı Cephesinin 1 ağustos 1922 gününe ait iaşe kuvvesi, 227.807 in
san, 79-894 hayvan idi (Bu rakama menziller dahildir).
Buna karşılık, kolordu ve tümenlerle menzil ambarları dahil erzak

mevcutlan [1];
Ekmeklik 1.440 ton
Yemeklik 175 ton
Etlik 300 ton
Hayvan yemi ise 251 ton idi.
Bunlann dışında demirbaş erzak stoku da şöyle idi [2].
Ekmeklik 214,4 ton (Gerekenden 8,7 ton noksan)
Yemeklik 57.3 ton (Gerekenden 9,4 ton noksan)
Peksimet 56,5 ton
Zeytin danesi 2,5 ton
Etlik 46,9 ton (Gerekenden 6,5 ton noksan)
Tuz 14.3 ton
Hayvan yemi 261,1 ton (Gerekenden 159,4 ton noksan)
Bütün hazırlık safhası sırasında çekilen güçlüklere ve taşıma olanak
sızlıklarına rağmen, zamanında ve yerinde alınan tedbirlerle cepheler
aç bırakılmamıştı [3].
Örneğin; Batı Cephesinin, Genelkurmay Başkanlığına vermiş oldüğu
günlük iaşe raporları bunu ispatlamağa kâfidir. Bu raporda şöyle denil
mekte idi:
“Batı Cephesinin günlük iaşesi yapılıyor; yedek iaşe maddeleri bir
türlü tamamlanamıyor, 1 nci Ordunun 5.012 ton, 2 nci Ordunun 1.777 ton
miktarında iaşe maddelerinin bulunması lâzım gelirken, 2 nci Orduda gün
lük 1.151 ton noksanıyle taarruza başlanmıştı. Ancak, 26 ağustos - 9 eylül
1922 gününe kadar Yunanlılardan alınan yiyecek maddeleri bu noksanları
karşılamıştı” denilmekteydi.
II nci Sınıl Levazım İkmal Maddeleri:
Sakarya muharebelerinden çıkmış olan Batı Cephesi, yiyecek madde
lerinde olduğu' gibi giyecek bakımından da yoksundu [4].
Örneğin; 1 nci Ordu Komutam Ali İhsan Paşa Batı Cephesine verdi
ği 19 ekim 1921 tarihli raporunda özetle şöyle demekteydi.
“8 nci Tümenin bütün birliklerini teftiş ettim. Askerî elbiseli % 5 ere
tesadüf edebildim. Köylü kıyafetliler vücutlarını koruyacak bir halde ol-
[IJ Harp Tarihi Arşivi No. 4/4484, Dip. 33, G. 2, Kis. 1860, Dos. 5, F. 5.
£4] Harp Tarihi Arşivi No. 4/4478, Dip. 18, G. 4, Kis. 1088, Dos. 106, F. 35.
salar yine şükredeceğim. Fakat, yandan fazlasımn giyecekleri yırtık, mev

simin şiddetiyle karşı karşıya bırakılmıştır. Kaput % 5 oranında olduğu
gibi, don, gömlek, pamuklu çorap gibilerinin bol olması lâzım gelirken,
bunlar dahi yan yanya yoktur. Onda dokuz oramnda matara, arka çan
tası, ekmek torbası, beylik, karavana, ekmek sacı yoktur. Hayvanlarda
semer ve mutabiye ihtiyacı çoktur” demekteydi.
Genelkurmay Başkam, Millî Savunma Bakanlığına 23 ekim 1921 tari
hinde yazdığı bir emirde şöyle dijôrdu [1]:
“İsmet Paşa ile Beylikköprü’de buluşarak Cephenin gelecekteki du
rumu ile bir görüşme yaptım. Ordunun çıplaklığının endişe verecek bir
halde olduğu anlaşıldı. Orduya yakında verilecek bir görevi yapabilmesi
için aşağıdaki noksanlann hemen giderUmesi elzemdir.
“Birlikler pek ziyade çıplak ve yalın ayaktır. Bu kış için mutlaka
150.000 elbiseye ihtiyaç vardır. Bir haftaya kadar da 50.000 takım elbise
ile diğer erler için de hiç olmazsa bir kaput, bir çift çorap ve bir çift ça-
nk verilmesi lâzımdır. Çank kullanma müddetinin de bir ay olarak kabul
edilmesi zorunludur.
“Beylik için köylü çuvallarından tedarik zorunluğu vardır. Ayrıca
her köyün elbiselik veyahut çadırlık kumaştan üç buçuk metre vermesi
hakkmda Tekâlifi Milliye emri çıkarılması.
“Aynca bundan sonra her köy ve ilçenin orduya vereceği eratı giy
dirdikten sonra göndermesi Tekâlifi Müliye ile zorunlu tutulmalı Adana
ve Maraş’ta çadır bezi çoktur. Bu hususta aynca tedbir alınmalıdır”.
Genelkurmay Başkanlığımn bu isteğini 25 ekim 1921 tarihinde Millî
Savunma Bakanlığı şöyle cevaplandırmıştı [2];
“İtalya’dan alınan 30.000 takım elbise (kundura ve kaput dahil) An
talya’ya çıkmağa başlamıştır. Bunlar Batı Cephesine gönderilecektir. Ay
nca, Ankara’dan 5.000 kaput hemen yoia çıkanlacaktır. Yine Antalya’ya
çıkmış olan 18.000 takun elbise de cepheye verilecektir. Bu kafile ile be
raber 80.000 adet portatif çadır gelecektir. Bu güne kadar gelmiş olan
6.000 çadır da cepheye verilmiştir.
“Kilim ve beylik yerine kullanılacak çuvalların köylerden toplanması
uygun görülmemiştir. İstanbul’dan getirtilen ve Ankara’da yapılan 3.168
adet beylik cepheye gönderilmiştir. Bunlardan ayn olarak ekim 1921 ba
şından, kasım 1921 ayı ortasına kadar Batı Cephesine 17.135 ceket, 16.606
BÜYÜK TAARRUZA HAZIRLIK DÖNEMİNDE İDARÎ FAALİYETLER 45 ^
pantolon, 5.797 kaput da müteahhitlerden ahnarak gönderilecektir” de

nilmekteydi.
Daha önce verilmiş olan Ulusal Yükümlülük emirleri gereğince
2il ekim 1921 tarihinde çeşitleri askerlik şubelerinde mevcut giyim eşya
ları miktarı da şöyle idi [1]:
Elbiselik kumaş 15.460 metre
Elbise 4.923 takun
Çamaşırlık 133.413 metre
Çamaşır 527.470 adet
Kundura gereçleri 40.059 kg.
Kundura 4.739 çift
Yemeni 12.002 çift
Çarık 1.998.617 çift
Çorap 2.688.506 çift
Mintan 53.858 adet i(
Ekim 1921 sonunda Ulusal Yükümlülük işleri sona ermişti. Askerlik
şubeleri bölgesinde ve menzü ambarlarmda kalan bu eşyalardan istifade
etmek için Millî Savünma Bakanlığı şöyle bir emir vermişti.
Eşya ve teçhizattan yapılmış çamaşır, çank ve çoraplardan 1.000’er
adedini menzü ve menzil bölge müfettişlikleri, askerlik şube başkanlan
kendi kadro eratma dağıtacak, bölgelerinde depo birliklerine de mevcutla
n oramnda dağıtım yapacaklar; kalanlan Kırşehir ve Çorum yapılmış eş
ya ve donatım ambanna, Yozgat ve Samsun menzüleri, Yahşihan Teçhizat
Ambarına gönderecekler; yapılmamış mallardan elbise ve kaput olabüe-
cek kumaşlarla yöresel yapımevlerinde veya halk yardımıyla askere kaput
veya hırka, kösele ile vaketa gibi gereçle;:* üe kundura ve aym derüerden
gocuk veya kundura malzemesi yaptırılarak Ulukışla ve Yahşihan Teçhi
zat Ambarına gönderecekler. Bulunduklan yerlerde bu yapımlar olmaz
sa yapımı temin için Sivas menzili üe askerî yapımevlerine, sair menzüler
Ankara Levazım Yapımevine sevkedeceklerdir.
Diğer taraftan, ambarlarda bulunan yapağı, yün ve tiftiklerden hal
ka ücret karşıhğı verilerek ipük yapılmah ve bu ipliklerle de kumaş işlen-
melidir. Bunda imkânsızlık görülürse mâliyeye verilmek üzere miktarları
bildirilmehdir.
Bütün bu işlemlerin bir ay içinde tamamlanması için bölgede bulunan
Tekâlifi Müliye komisyonlanyle anlaşarak sona erdirilmelidir.
462
Bu emrin yapılma derecesi, Levazım Dairesine verilen iaşe ve donatım

raporlanna özel bir madde konarak durum hakkında bilgi verilmelidir.
Aralık 1921’de Felâh Grubu aracılığı ile 50.000 çift çorap, 10.000 çift
yün eldiven 10.000 metre şayak kumaş alınması Bakanlık tarafından em
redilmişti. Bunun için 30.000 lira da gönderilmişti. Felâh Grubu da aynı
ay içinde 15.000 metre kumaş göndermiş, 3.800 metre daha göndermek
üzere hazırlıklara başlamıştır.
Millî Savunma Bakanlığının çeşitli kaynaklardan bulduğu giyim ve
donatımdan aralık 1921’de birliklere ve özellikle Batı Cephesine gönderdiği
eşyalar şöyle idi [1] (adet veya çift olarak):
Kaput 13.400
Subay elbisesi 180
Ceket 1.965
Pantolon 1.200
Çamaşır 22.399
Gocuk 187
Avcı yeleği 1.500
Pamuklu mintan 19.178
Fanila don 70
Fanila gömlek 370
Kabalak 5.000
Kuşak 6.690
Eldiven 1.650 çift
Ayak bezi 3.000
Çorap 28.364 çift
Fotin 16.077 çift
Çarık 27.126
Yemeni 15.820
Kar başlığı 7.611
Beylik 6.130
Arka çantası 500
Ekmek torbası 8.000
Palaska kayışı 3.500
Karavana 705
Ekmek sacı 95
Mahrutî çadır 8.008
Soba 30
Tüfek kayışı 1.200
[1] Harp Tarihi Arşivi No. 1/4299, Dip. 30, G. 2, Kis. 1719, Dos. 594, F. 1/8 ve 15.
Araba örtüsü 377

Nal 5.303 giyün
Mıh 252.İ82
Urgan 5.413
Yular 4.450
Kaşağı 1.664
Gebre 600
Belleme 95
Çul 2.300
Yem torbası 490
Semer 7
Ocak 1922’de Felâh Grubunun gönderdiği 13.000 Amerikan ceketi ile
8.861 metre kumaş Mersin’e çıkmıştı.
Vatan savımmasında en büyük rolü oynayan Batı Cephesi karşısında
zamanın küdretli silah, araç ve gereçleriyle donanmış bir ordu bulunmak
ta, bu düşman' ordusunun her an bir taarruzu beklenmekteydi. Bu ne
denle lojistik destek faaliyetleri daha çok Batı Cephesinde cereyan edi
yordu.
Batı Cephesinin mayıs 1922’de en çok ihtiyacı çamaşır, portatif çadır
ve ayakkabı idi. Çadırsızlık yüzünden birliklerin köylerden çıkaniması or
dunun seyyar hale getirilmesi mümkün olamıyordu.
Bütün çabalara rağmen Batı Cephesi Büyük Tarruza giyecek ihtiya
cım tamamlayamadan girmişti. Şöyle ki [1]:
Eşyanın Cephenin Mayıstan Tem- Dağıtımdan
Cinsi İhtiyacı muza Kadar Ve- Sonraki
rilen İhtiyaç
Kaput 95.114 1.900 83.214
Ceket 85.596 18.066 67.530
j Pantolon 89.476 37.166 52.310
! Don 358.826 79.000 289.826
i Gömlek 357.384 78.500 278.884
i Çadır (portatif) 144.783 6.636 138.047
Her ne kadar Millî Savunma Bakanlığınca cephelerin ikmali yapıl
makta ise de; yine de ihtiyaçlan tamamlamak mümkün olamıyordu. Bu
nun nedenlerini şöylece sıralamak mümkündür.
— İtalya’dan alınan giyim eşyalarının dayanma kabiliyetlerinin azlığı.
— Muharebe şartlan içinde giyim eşyalannın fazla yıpranması.
Ancak, 26 ağustostan eylül sonuna kadar Yunan ordusundan ganimet

olarak alman giyecek eşyalarından faydalanmak suretiyle büyük bir ihti
yaç giderilmişti.
c. II nci Sınıf Ordudonafım Mallan İkmali:
Sakarya muharebeleri gibi çetin ve uzun süreli bir meydan muharebe
sinden çıkmış bulunan Batı Cephesi, ulaştırma araçlanmn kifayetsizliği,
kadrolardaki silah ve cephane noksanlığı, yiyecek ve giyecek ikmalinin
normalden çok aşağı oluşu ve daha birçok nedenlerle büyük kuvvetlerle
takibe devam edememiş, Eskişehir - Afyon genel hattına kadar derleye
rek taarruz için bir duraklama yapmak zorunda kalmıştı.
Deride uygun günlerde düşmana taarruzla, İzmir’de denize dökmekte
en büyük rütbelisinden en küçük rütbelisine kadar, bütün Türk komutan
ları kararlı idiler. Bu nedenle. Batı Cephesinin; her sınıf ikmal maddeleri
ni kış aylannda tedarik, depolama ve dağıtım hizmetleriyle uğraşması ge
rekiyordu.
Bu tarihlerde diğer cephelerde durgunluk olduğu için onlar da Batı
Cephesine silah, cephane ve birlik göndermek Cüretiyle katkıda bulun
muşlardı.
15 ekim 1921’de cephelerin silah durumları şöyle idi [1];
Birlikler Tüfek Ağ. Mt. Hf. Mt. Top
Batı Cephesi 67.784 629 512 229
Doğu Cephesi 13.360 172 62 102
Elcezire Cephesi 5196 25 29 7
Merkez Ordusu 4.750 5 10 37
Adana Havalisi K. lığı 2.939 8 6 3
Ankara K. lığı 2.857 10 14 —
Depo kıtaları 6.378 25 — —
Yukarıdaki miktarlar muharip birliklere ait olup, geri hizmet birlik-
leri, kurumlar ve menziller dahil değildir.
Bu mevcutlara karşıhk Yunan Ordusunun ateş kuvveti de şöyle idi [2]:
Tüfek Ağ. Mt. Hf. Mt. Top
66.150 732 2.240 320
Harp Tarihi Arşivi No. 1/4282, Dip. 17, G. 4, Kis. 1030, Dos. 76, F.1/25.
Harp Tarihi Arşivi No. 1/4299, Dip. 30, G. 1, Kis. 1717, Dos. 577.
[2] Harp Tarihi Arşivi No. 1/4299, Dip. 30, G. 1, Kis. 1717, Dos. 577.
20 ekim 1921 tarihinde Millî Savunmaya bağlı çeşitli depolarda [1]:

4.333 Tüfek
20 Ağ. Mt.
28 Hf. Mt.
129 Çeşitli top bulunmaktaydı.
Bunlardan ayn olarak, gerek İnebolu ve gerekse Doğu, Elcezire Cep
beleriyle Rusya’dan gelmekte olanlar da çeşitli istikametlerden Ankara
ve Yahşihan’a gönderilmeğe devam ediyordu.
Dış memleketlerden de silah, araç ve gereç ikmali düşünülmüş, Mihi
Savunma Bakanlığınca Kurmay Yarbay Saffet ve Nuri Almanya’ya gön
derilmişti. 30 kasım 1921’de bu subaylann verdiği bilgiye göre bu tariht
kadar satm aldıklan ve alacaklan miktarlar ile para gönderildiği takdirde
alabilecekleri silah ve gereçler şöyle idi [2]:
Alınanlardan bir kısmı denizyoluyle Silifke’deki bir iskeleye gelmişt).
Almanlai”
26 uçak, 1.000 barabellum tabanca 1.000 adet 6’lık dürbün-
Artan para ile alınacak olanlar:
10.000.000 adet Alman piyade cephanesi, 10.000 Alman piyade tüfeği.
5.000 kılıç, 2.000 eyer takımı, 5.000 km. kablo, 100 adet batarya dürbünü,
bir adet 10.000 km. takatinde telsiz telgraf, 100 ton benzin, 6.000 adet
kuru pil, 100.000 adet el bombası.
Para gönderildiği takdirde alınacak olanlar:
50 ton barut, kovan ve çekirdek mermi imali için fabrika, 15 - 20 mil
yon Alman fişeği, makineli tüfek ve top idi.
Ekim 1921’den şubat 1922 başına kadar mevsimin kış olması, yolla
rın ulaşıma elverişli olmaması, demiryollanmn sellerden bozulması neden
leriyle diğer ikmal maddeleri gibi ikinci sınıf ordudonatım ikmal madde
lerinin de tedariki zor olmuş; ancak yoğun bir çalışma ile çoğu Batı Cep
hesine olmak üzere silah ve gereç gönderilmişti [3].
Bunlar da; 23.810 adet tüfek, 177 makineli tüfek, 8.024 kasatura,
37 ton, 202 telefon, 1.509 km. kablo, 16 santral, 4 nUmaratör idi.
[1] Harp Tarihi Arşivi No. 1/4282, Dip. 18, G. 1, Kİs. 1054, Dos. 203, F. 10/2.
[2] Taip Tarihi Arşivi No. 1/4299, Dip. 30, G. 1, Kis. 1717, Dos. 578, F. 11/1.
.[3] Harp Tarihi Arşivi No. 1/4351, Dip. 17, G. 3, Kis. 1012, Dos. 108, F. 1.
Şubat 1922 ortalarında Batı Cephesinin bir piyade taburunda 6, biır

süvari alayında 4 makineli tüfek hesabiyle 18 piyade, 3 süvari tümeni için
126 adet ağır makineli tüfeğe [1]; bir piyade bölüğünde 6, bir süvari bölü
ğünde iki hafif makineli tüfek hesabiyle, yine piyade ve süvari tümenlerin -
deki mevcuda eklenmek suretiyle 1.920 hafif makineli tüfeğe ihtiyaç var
dı. Adı geçen ağır makineli tüfeklere ait doldurma aleti ve şeritler de nok
sandı.
Bunlardan ayn olarak, makineli tüfekleri hayvan sırtında taşıyabil
mek için 600 tevhit semerine ihtiyaç vardı.
Genelkurmay Başkanlığı topçu teşkilâtım da şöyle planlamıştı:
Piyade tümenlerinde, ilk hedef olarak dörder toplu üç batarya, ikinci
hedef olarak da bir batarya daha ilâvesiyle 16 topa çıkarmaktı. Buna göre
piyade ve süvari tümenlerinde 252 top olması gerekiyordu- Halbuki bu ta
rihte Batı Cephesinin 236 topu mevcuttu (Eğitim birlikleri dahil).
Diğer taraftan. Batı Cephesinin tahkimat işlerinde kullamimak üzere-
40.000 kazma ve küreğe ihtiyacı vardı [2].
Bu ihtiyacı gidermek üzere çeşitli yerlerden 2.980 kazma ve 4.200 kü
rekle, 13.600 portatif kürek ikmali yapılmıştı. Aynca, Ulaştırma Bakan-
hğmca da 2.000 kürekle 250 kazma gönderilmeğe hazırdı
Mart 1922 ayı ortalannda Fransızlardan alınan 10 uçaktan dört adedi
Adana’dan Uçarak Konya’ya gönderilmişti. Geri kalan altı uçak da pilot-
lanmn eğitiminden sonra gönderileceği Adana Havalisi Komutanlığınca
Genelkurmay Başkanlığına bildirildi.
Millî Savunma Bakanlığınca Konya’da bulunan topçu depo alayma da
16 çeşitli çapta top gönderilmiş dört top daha gönderilmek üzere hazır
lanmıştı.
Kocaeli Grubuyle 2 nc-i Ordu ve 41 nci 'Tümen emrine de 13 top gön
derilmişti.
Nisan 1922 ayı içinde Millî Savunma Bakanhğından 7.285 piyade tü
feği ve 10 ncu Tümenden tütün donatımı ile dört toplu bir batarya, 13 ncü
Tümene ait dört toplu biı oatarya, yine Batı Cephesinin emrine gönderil
mişti [3].
12/1-4, 55/12.
[3] Harp Tarihi Arşiv, No. 1/4299, Dip. 30, G. 2, Kis. 1720, Dos. 598, F. 6/1.
Diğer taraftan Batı Cephesinin ağır makineli tüfek noksanını tamam

lamak üzere, Millî Savunma Bakanlığı 31 ağır makineli tüfek göndermiş
SO tüfeğin de gönderme hazırlıklarma başlamıştı. Bu suretle, Cephenin
noksan kalan 126 ağır makineli tüfeğinin büyük bir kısmı ikmal edilmiş ve
Batı Cephesi ağır makineli tüfek adedi 771’e yükselmiş oluyordu [1].
Aynca taşıt aracı olarak da; 113 çift atlı araba, 20 adet tek atlı ara
ba, 780 kağm arabası, 36 dört tekerlekli öküz arabası ikmali yapılmıştı.
Genelkuraıay Başkanlığı Millî Savunma Bakanlığına 5 mayıs 1922
tarihli bir yazısında Batı Cephesinin 27 nisan 1922 tarihinde Başkomutan
lığa verdiği raporu ele alarak. Cephenin haziran ayına kadar ikmal hazır
lığı için [2]:
Piyade bölüklerini 150’şer tüfeğe çıkarmak için cephe depolannda
ve 10 ncu ve 13 ncü Tümenlerdeki 1.500 tüfekten başka daha 9.000 tüfeğe
ihtiyacı olduğunu;
Ağır makineli tüfekleri düşman ordusunun mevcuduna çıkarabilmek
için taburlara dörder, ayrıca piyade alaylannda altışar tüfekli birer bölük
ilâvesiyle; mevcut 771 tüfeğin 1.080 tüfeğe yükselmesi için 400 tüfek daha
verilmesini.
Piyade bölüklerinin hafif makineli tüfek adedini altışar tüfeğe yük
seltmek için, 563 mevcuda ilâveten daha 2.750 tüfeğin verümesini bildirdi.
Bugün için cephede 226 top mevcuttu. Ankara’da, yollarda ve depo
larda mevcut 72 topun mayıs 1922 sonuna kadar cepheye yetiştirilmesini
istemekteydi. Bunlann dışmda ve bü tarihte cephede mevcut 35 cins ve
çapta top bulunduğu, bu toplara ait cephanenin istenilen zamanda gönde
rilemediği, bu arada birçok kanşıklıklara sebebiyet verdiği ve hatta silahı
bulunmayan mermilerin gönderildiği şikâyetleri vardı. YoUanan cephane
nin bazılannm iş görmez bîr halde olduğu, barut haklannm noksan bulun
duğu, makineli tüfeklerin yedek parçalanmn bulunmadığı gibi daha birçok
şikayetlerin de bulunmakta olduğu bilinmekteydi.
Millî Savunma Bakanlığı; Genelkurmay Başkanlığımn bu yazısına ilgi
çekici bir cevap vermişti- Bakanhğın silah ve cephane tedarikinde
bütün İstiklâl Savaşı boyunca ne gibi güçlüklerin ortaya çıkmış olduğunu
anlatmış olması bakunmdan, 16 mayıs 1922 tarihli raporu aşağıya ahn-
mıştır [3]:
“1. Batı Cephesi Komutanhğının adı geçen raporu incelenmiştir. Bu

rapor genel olarak hazırlanmış olduğundan madde madde cevap vermek
mümkün olamamış, ancak genel olarak ele alınmıştır.
“Bu rapora göre; topçu gereçlerinin tedariki, topların ve gereçlerin
tamiri bilhassa barut haklanmn ve cinslerinin arzu edildiği şekilde ayar
lanmaması nedeniyle emniyetli atışlarm yapıhnadığı bildirilmiştir. Bu
mevzular hakkında düşüncelerimi arzetmeden önce topçu ve mühimmatı
nın genel durumu hakkında görüşlerimi bildirmek isterim.
“a. Batı Cephesinin esasen noksan olan topçu silah ve mühimmatı,
Kütahya, Eskişehir ve Sakarya muharebeleri sırasında çok büyük kayıp
lara ve sarfiyata maruz kalmış, çabuk ateşli sahra ve özellikle mevcu
du o vakit elliyi aşan kudretli topları ile erhart dağ toplarının kuruluş dı
şına çıkarılması tehlikesi baş göstermiş ve hatta bir kısmı da çıkarılmıştı.
“b. Bu nedenle, topçu silah ve mühimmat ikmalinin büyük bir hızla
yapılmasım ön görmüş, bundan ötürü her acele işte olduğu' g^bi ufak tefek
hatalar olmuştur.
“c. Bulunan topçu mühimmat ve silahımn ne cinsi ve ne de nitelikle
ri bilinmiyordu. Hepsi için yeniden atış cetvelleri yapmak lâzundır. Hatta,
esasen Osmanlı ordusuna girmiş mühimmatın Birinci Dünya Savaşı sıra
sında bile cins ve nitelikleri bilinmiyordu. Bugüne kadar bunların hepsinin
tespitine olanak bulunamamıştır.
“d. Mevcut m’jtıimmat birçok yerlerde dolaştınimıştı. Örneğin, Ar-
kanjel’den geçen Bağdat ve Filistin’e kadar gidip senelerce Irak ve Suri
ye’de dolaştık* sonra Diyarbakır ve Adana üzerinden gelen mühimma
ta rastlanır ,ti. Bu nedenle şeklen aynı görülen mühimmat, nitelikleri ba
kımında:; birbirlerinden çok farklı bulunüyordu.
“e. Bütün barut haklan miktar itibariyle aym olduğu halde banş za
manındaki yapımda bile kafileler (yapılış gruplan) bir olmadığından, ayın
mermiye ait yapımlann verdikleri ilk hızlarda bile ufak değişiklikler vardı.
“f. Kütahya - Eskişehir muharebelerine girmeden önce elde hiç fenri
gereç yoktu. Arazi üzerinde yapılan atışlarla silahların balestikî duruır.-
lan kaba taslak halledilmeğe çalışılıyordu.
“h. Alman ve Avusturya hükümetlerinin Birinci Dünya Savaşında
bize gönderdikleri mühimmat, banş zamanındaki imalât kadar sıhhatli de
ğildi. Toleranslar pek büyük tutulmuştu. Skoda yapımı dağ top mermile
rinden ve 77 mm. lik Alman sahra mermilerinden elimizde bulunanların
atışlardaki dağılma ve barut haklanmn gramlanndaki farklar büna bir ör
nek olabilir.
“ı. Mermilerdeki bu farklar kısmen Almanya’da 16 modeli adiyle

imal olunup namlu boylan uzatılmış, mermi şekli ve barut hakkı az çok
değişikliğe uğramış, bu toplara ait mermilerin çaplanmn aym olmaması
nedeniyle kanşmış bulunmasından meydana gelmiştir.
“i. Elde normal mermi bulunmamasından tecrübeleri de normal
yapılamamakta ve daima az çok hatalı olmaktadır. Bu hatalann giderilme
si, ölçme aletlerinin birbirlerinin hatalannı giderebilmesi için ikili olarak
kullanılmakla beraber, bu hataların giderilmesi nispeten mümkün iken, el
de fazla alet olmamasından bu da yapılamamıştır.
“j. Mermi değişikliği yalmz Ankara’da değil, önceleri Eskişehir ve
Konya’da da yapılmıştı. Bugün de Konya’da yapılmasına devam edilmek
tedir. Çeşitli mermilerin durumları belli olmadığından Ankara’da az mik
tarda ele geçen bir cins mermi ile yapılarak hesaplar çeşitli bölgelerde az
çok farklı nitelikleri olan mermilerde oldüğu gibi tatbik edilince az veya
çok farklı neticeler meydana gelmesi doğaldır.
“k. Fennî gereçler kadar teknik personel de azdı.
“1. Mermi taşımalan ilkel araçlarla yapılmaktadır. Yollarda, gerek
silahlar ve gerek cephane birçok anzalara uğramaktadır. Hatta durum
gereği ve bir çok depolarca zararları biline biline normal uygulamada de
ğişiklik yapılmaktadır.
“Düşünceleri az bazı erat, sevk esnasında kayışlan kesmek ve hatta
eyer parçalanndan çankhk çıkarmak ve bazen subaylann bile kendi böl
gesine yarayacak olanlan almak gibi durumlarla karşılaşılmıştır.
“m. İkmalin gerektirdiği çabukluk ve gereç sağlanmasındaki zor
luk nedeniyle, silahlan muharebe meydanlanna en kısa zamanda yetişti
rebilmek düşüncesiyle yapılan süngüler bile kılıfsız gönderilmişti.
“2. Bütün bu zorluklar içinde Batı Cephesine 1921 senesi içinde
294.500 top mermisi, 1922 senesi başından bu yana 80.000 atım sevkedil-
miş, yalnız Sakarya muharebesinden sonra gönderilen topların miktarı
108’i Batı Cephesine, 30 adedi topçu depo alaylarına, 8 adedi Ankara Ko
mutanlığına olmak üzere 146 topu bulm'üştu.
“3. İkinci maddedeki rakamlar birçok yoksulluklar içinde çalışıldığı
halde, gösterilmiş, olağanüstü çalışmaya bir örnek teşkü eder durumda
dır.
Bunun için, gerek süah yapımevi ve gerekse fişek fabrikası personeli
tatU günlerinde büe iş başında çahşmalarma aralıksız devam etmişlerdir.
“Dışardan alınan malzemenin birinci maddenin son fıkrasındaki güç

lükten ötürü elde olmayan sebeple meydana gelmişti. Yoksa gereç bul
makta ve göndermekte bir ilgisizlik yoktu.
“4. Silah ve araçlann onanmı imkân içinde ve en çabuk şekilde ya-
pılımştır. Eldeki imkânlarla bundan fazlasını yapmak mümkün değildir.
Onanmlann uygun şeküde yapılmaması normal bir olaydır. Ancak, bir'
topta yükseklik çarkının noksan olması kabul edilmez; çünkü top tamir
den sonra deneme atışlan yapılmak suretiyle bir kurul tarafından muaye
ne edilmektedir. BÜ hususta birinci maddenin (1) fıkrasında arzedilen na-
kUlerle ilgili olması daha doğru olur. Sakarya muharebeleri sırasında ve
sonra da 4 İngiliz sahra topunun muayene edilmeden ve yanlışlıkla gön
derildiği görülmüşse, bunlardan mermi yatağı ilerisinde pek az bir şişkin
liği bulunan bir topun atış yapamayacağı bir topçu subayı tarafından ile
ri sürülmüştür. Tamirhane uzmanlan tarafından yapılan muayene ve atış
ta bu topun bir anza göstermediği ortaya çıkmıştı.
“5. Topçu mühimmatmm cins ve barut haklanmn tayininde yan
lışlıklar olduğu ileri sürülmüşse de şimdiye kadar gördüğümüz noksanlık
lar aşağıdadır.
“a. Bir İngiliz mermisinin deneme atışlannda, bufaca kullanılması
tarif ve tayin edilmemesinden ötürü infilâk oldu. Halbuki bunun nedeni,
tapada bulunan san bir telin çıkanimasmdan ileri geldiği anlaşıldı. Bu tel,
yerine görev yapacak şekilde yerleştirilmiş ve çıkanimaması gereken bir
teldi. Bunun tarifnameyle ilgisi yoktur. Halbuki, hata bu telin çıkarılma
yacağını bilmeyecek kadar bUgisiz olan topçu subayına aittir.
“b. Kudretli dağ top mermilerinin çok az olduğu sürelerde 1.500 ka
dar adi dağ top mermisi kudretliye çevrildi. 3 ncü Kolordunun bunlann
hatalı olduğunu bildirmesi üzerine, normale yakın mühimmat ikmali ya
pıldıktan sonra adı geçen bu mermiler geri getirildi.
“c. Erhart dağ top mermilerinin de dağılması pek çoktu. Bu mer
milerin az olduğu bir sırada zaman zaman ele geçen 77 mm. lik sahra mer
misinden az miktarda değiştirilerek yollanmasından sonra kudretlilerde
olduğu gibi hareket edilmiştir. Yapılan araştırmada bu toplara ait beş
cins mermi bulunduğu ve ağırlıklanmn 6.050, 6.950 kg. kadar değiştiği
görülmüştü. Bu, şüphesiz bir küsurdur. İhtiyaç da pek çoktur. Bu neden
le, silah mermisiz duracağına gönderilmesi uygun görüldü. Kusurların
halli ise cephedeki bu cins mermilerin toplanıp barutlannm harman edü-
mesine ve mermilerin birbirlerinden (+, —) 100 gram farklı pislikleri ay-
nlarak harman barutunda ayrı ayn barut koymak suretiyle olmuştur. Fa
kat bundan sonra ele geçeceklerm ne yapılacağı düşünülebilir.
“d. 150 mm. lik obüs mermi hartuçlan 13 modeli Alman, Avustur
ya ve 16 modeli Alman olarak birbirine karışmış, parçaları noksan ve
ağırlıklan değişik iken Kütahya muharebelerinin başlamasından az önce
gönderilen memurla cephede tecrübeler yapılarak esaslı surette onarılmış
ve ancak durumun buhranlı ve vaktin dar olmasından hesaplar üstünkö
rü yürütülmüş, genel durumda değü fakat parça hartuçlannda birbirin
den 15 gram fazla veya az olmak suretiyle bir hata yapılmıştır. Bu hata
da sonradan düzeltilmiştir. Hartuçlar Konya’da bu suretle değiştirilmekte
dir. Cepheden gelecek olanlar da beklenmektedir.
“e. Rus mermilerinden çevrilmiş olan mühimmat barut haklarında
yine mermilerin çeşitli olmasından bir hata görülmüş ve bu yapımda 1.000
kadar mermi Polath - Sarayönü hattına kadar gelmiş iken geriye aldırıl
mış ve cephenin haberi olmadan değişiklik yapılmıştır.
“6. Topçu mermilerinin dürtünü hakkında cephe geniş bilgi verirse
nedenleri arzolunur.
“7. Bütün bu yardmılardan hiç bir hata yapılmadığı manası çıkarıl
mamalıdır. Hatalar olmuştur. Fakat hal^r alındığında veya görüldüğün
de hemen çaresine başvurulmuştur.
“8. Bu arada deney ve muayene grubu personelinin azlığının dik
kate alınması lâzımdır. Hem çeşitli muayenelere yetecek şekilde muayene
kurulunUh çoğaltılması ve hem de cephe namına istediklerinin yapılması
ve yapılan işlerin kontrolü için bir kaç iyi topçu subayının imalâtı harbi
ye deney ve muayene kuruluna katılmak üzere gönderilmesi.
‘9. Yapılan silah ve mühimmatın özel memurlarla aldıniması iyi
olur.
“10. Mevcut personel ve içinde bulunduğumuz ortamda daha fazla iş
yapılamayacağı kanısında olduğumu arzederim’’ denilmekteydi.
Daha önce gönderilen mevcütlara ilâveten mayıs ayı içinde çeşitli
yerlerden 1.382 tüfek, 56 ağır, 13 hafif makineli tüfekle 815 adet kılıç, 16
çeşitli cins ve çapta top gönderilmişti [1].
Batı Cephesi 27 nisan 1922’de Başkomutanlığa bir rapor vermişti. Bu
raporun da Cephenin haziran ayı içinde düşmana taarruz edebilecek kud
rette olmasım ve bunun için de silah ve mühimmat ihtiyacının bu tarihe ka
dar tamamlanmasını istemekteydi.
[1] Harp Tarihi Arşivi No. 1/4299, Dip. 30, G. 2, Kis. 1720, Dos. 598, F. 27, 28, 32.
37, 55/12.
Harp Tarihi Arşivi No. 1/4299, Dip. 30, G. 2, KIs. 1721, Dos. 602, F. 36,
Başkomutanlık, Batı Cephesinin raporunu da dikkate alarak 18 ma

yıs 1922’de özetle şöyle cevap vermişti [1]:
“Haziran 1922 ayı içinde ordumuzun, düşmana taarruz edecek güç
te bulunduğunu', esas olarak kabul etmek hususundaki düşüncelerinize ka-
tıhnm. Ancak, taarruz için hazırlık ve ikmaline lüzum gösterilen ihtiyaç
ların zaman, şekü ve nerelerden temin edileceği hakkmdaki düşüncelerim,
şöyledir:
“1. Bugün için cephenin 9.000 tüfeğe ihtiyacı olduğu bildirilmiştir,
Bakanhk bu tüfekleri Doğu ve Elcezire cephelerinden getirtmek suretiyle
ancak iki ay içinde ikmal edebileceğini bildirmiştir.
“2. Ağır makineli tüfek toplamı cephedeki mevcutlarla beraber
810 tüfeğe yükseltilecektir. Bununla, mevcut piyade taburlarıyle süvari
alaylan dörder tüfekli birer bölük olacaktır. Aynca, elimize tüfek geçtik
çe piyade alaylarına 6’şar tüfekli birer bölük vermektense, taburlardaki
bölüklerin 6’şar tüfeğe çıkanlacağım daha uygun bUlurum. Bu husus Bi
rinci Dünya Savaşımn durumuna uygun düştüğü gibi yeniden bölük teş
kiline verilecek subay, erat ve hayvan tasarrufu da mümkün olacaktır.
“3. Hafif makineli tüfek ikmali için Fransa’dan 1.500 tüfek satın
almak zorundayız. Bunların ne kadar süre içinde memleketimize gelebi
leceği hakkında kesin birşey söylenemez. Bunların gelmesi halinde 15 pi
yade ve üç süvari tümeninin bölükleri; dörder ağır makineli tüfeğe çıkarı
labilir. Arta kalanı da üç piyade tümenine dağıtılır. Bu tümenlerin bölük
lerinin de makineli miktan dörder ağır makineli tüfeğe yükseltilir.
“4. Top ikmaline gelince; Millî Savunma Bakanlığının 18 mart 1922
tarihinde Cepheye tertip ettiği 72 toptan şimdiye kadar 29 top cepheye,
18 top topçu depo alaylarına olmak üzere 47 top gönderilmiş, geriye ka
lan 49 top da gönderilecektir. Bu suretle cephedeki toplar 362’ye çıka-
nlabUecektir.
“5. Piyade cephanesi; İngiliz, manliher, Rus cephanesi hemen ta
mamen verilebilecektir. Bakanlık Alman cephanesi tedarikine çalışacaktır..
“6. Cephe kuruluşundaki toplar için top başına 750 mermi düşünül
mekteydi. Bugün için bu seviyeye ulaşılmıştır. Yeniden cepheye gönderi
len toplara ait mermiler gönderilmek üzeredir. Diğer taraftan Konya’daki
topçu depo alayındaki toplann mermisi, top başına 750 atıma çıkanlmak-
ta, gerek cephede ve gerek depolardaki toplar için top başına daha 300
mermi Konya’da toplanmaktadır ki top başına 1.050 mermiyle bunun im
kân dahilinde hazırlanması ve gönderilmesi için Bakanlık çalışmaktadır.
BÜYÜK TAARRUZA HAZIRLIK DÖNEMİNDE İDARİ FAALİYETLER ^73
“Sonuç:
“Piyade tümenlerinin bazılannm lağvı suretiyle diğer tümenlerin pe
kiştirilmesini şimdilik uygım bulmuyorum. Çünkü, lüzum olunca yeniden
teşkilât kurmak zor olduğu gibi, bu teşkilâtı az zamanda yararlamlır bir
hale getirmek de mümkün olamıyordu.
“Bunun için, piyade ve süvari tümenleri haricinde kalan genel olarak
korunması kesinlikle gerekli olmayan, gerek piyade ve gerekse süvari alay,
tabur ve bölük gibi ayrılmış ve dağılmış teşkilâtın lağvı ile ele geçecek
silahların ve geriden alınacak kuvvetlerle başlangıçta 10 piyade tümeninin,
daha sonra geri kalan üç piyade tümeninin pekleştirilmesini ve kolordu,
cephe süvari bölüklerinin lağvı suretiyle süvari tümenlerinin pekleştiril
mesini uygun bulunmaktadır” denilmekteydi.
Haziran 1922 ayı içinde Doğu Cephesinden 27, Bakanlıktan 24 ağır
ve 20 hafif makineli tüfekle çeşitli cins ve çapta 24 top gönderilmişti [1].
Batı Cephesi birliklerinde çeşitli cins tüfek mevcuttu. Bir tümen veya
alayda dahi çeşitli cins ve modelde tüfek var idi. Bu durum özellikle ye
dek parça ve cephane ikmali bakımından çeşitli zorluklar doğurmuştu.
Bil durumu düzeltmek, birliklerdeki tüfeklerin cinslerini birleştirmek
suretiyle bir çare bulmak icabettiği ilerden beri düşünülmekte ve ancak
bugüne kadarki muharebelerin ardı arası kesilmeden devam etmesi, bu işi
gerçekleştirmeğe imkân vermemişti. Nihayet, 22 haziran 1922 günü Batı
Cephesi Komutam, cephenin tüfek durumunu düzeltmek üzere bir plan ha
zırlamış ve birliklere ya3nnlamıştı. Bu plan şöyle idi [2]:
1. OsmanlI, Alman, İngiliz tüfekleriyle donatılmış bölüklerin mev
cutlan 150’şer, Rus tüfekleriyle donatılmış bölüklerin 135’şer, manliher
tüfekleriyle donatılmış bölüklerin ise 130 tüfeğe çıkaniması için; piyade
bölüklerinden başka makineli tüfek bölükleri de dahil olduğu halde bütün
bağlı birliklerin, Alman tüfekleriyle donatılması ve ordunun aşağıdaki şe
kilde silahlanması lâzımdır.
2. 1 nci Orduda:
a. OsmanlI tüfekleri (15 nci ve 6 ncı Tümenlerle, 59 ncu Alayda)
Bu birliklerdeki 69 bölük için lÜ2fümlu olan 10.350 Osmanlı tüfeği
15 mayıs 1922 kuvvesine göre:
1.680 Ordu bağlı birliklerinde (59 ncu Alay vesaire)
3.394 1 nci Kolorduda (15 nci Tümen vesaire)
[1] Harp Tarihi Arşivi No. 1/4299, Dip. 30, G. 2, Kis. 1720, Dos. 598, F. 22, 28,
38, 29/4, 56/12.
3.742 6 ncı Tümende

26 41 nci Tümende
600 3 ncü Süvari Tümenine gönderilen
(15 mayıs 1922 kuvvesinde dahil olmayan)
200 İstihkâm bölükleri için gönderilen
300 1 haziranda gönderilen
+ 580 21 nci Tümenle gelen (erat üzerinde)
10.52^ TOPLAM
b. Rus tüfekleri 57, 8 ve 41 nci Tümenler):
Bu tümenlerdeki 90 bölüğün her birine 135’erden lüzumlu olan 12.250
Rus tüfeği aşağıdaki şekilde ikmal edilecektir.
15 mayıs 1922 kuvvesine göre :
579 Kocaeli Grubundan verilecek olan
44 Ordu deposundan verilecek olan
3.378 1 nci Kolorduda (57 nci Tümende bulunan)
3.436 8 nci Tümende bulunan
2.846 14 ncü Tümende bulunan
300 İstihkâm bölükleri için
200 11 haziran 1922’de gönderilen
+ 1.467 Cepheden gönderilecek olan
12.250 TOPLAM
c. Manliher tüfekleri (23 ncü Tümen için)
Bu tümenin 30 bölüğüne 130’ardan lâzım olan 3.900 tüfek aşağıdaki
şekilde tertip edilmişti.
3 Ordu Çay deposündan
2.376 Tümende bulunan
100 İstihkâm bölüğü için gönderilen
+ 521 Cepheden gönderilecek olan
3.900 TOPLAM
d. Alman tüfekleri (Bağlı birlikler için):
Bağlı birlikler olarak; tümenlerde 440, kolordularda 222 tüfek
hesap edilmiş ve ordu karargâhına yalnız piyade bölükleri için geriye alı
nacak miktarda Alman tüfeği verilmişti.
BÜYÜK TAARRUZA HAZIRLIK DÖNEMİNDE İDARÎ FAALİYETLER 4/5

94 Ordu bağlı birliklerinde bulunan
46 8 nci Tümende bulunan 2.640’ı 6 ncı Tümen için
300 6 ncı Tümende bulunan 210’u Ordu karargâhı için
1.980 14 ncü Tümende bulunan 222’si 1 nci Kolorduya
+ 2.884 Cepheden gönderilecek olan + 450’si Göynük’teki üç bölük
için
3.522 TOPLAM -> 3.522 TOPLAM
Bu hesaba göre 1 nci Orduya cepheden 1.467 Rus, 521 manliher tü
feği, 2.884 Alman tüfeği ve Kocaeli Grubundan 579 RÜs tüfeği verilecek
ve 1 nci Orduda fazla kalan 14 ncü Tümendeki 910 ve 11 haziran 1922 ta
rihinde gönderilen 250 tüfek, ki toplam 1.160 İngiliz tüfeği 2 nci Orduya
verilecekti.
2. 2 nci Orduda:
a. OsmanlI tüfekleri (1, 3, 61, 5, 12, 16, 17 nci TümerJer için)
Yukardaki yedi tümenin kadrosunda mevcut 210 bölük için lüzumlu
olan 31.500 Osmanlı tüfeği aşağıdaki gibi tertip edilmişti,
15 haziran 1922 kuvvesine göre:
27.315 Orduda bulunan
1.504 21 nci Tümenden birliklerle gelen
772 Kocaeli Grubundan gelen
+ 1.909 Cepheden verilecek olan
31.500 TOPLAM
b. Ingüiz tüfekleri (7, 11 nci Tümenlerle 61 nci Alay için):
Bu birliklerin kadrolarında 69 bölük için lüzumlu olan 10.350 İngiliz
tüfeği aşağıdaki gibi tertip edilmiştir.
15 haziran 1922 küvvesine göre:
7.979 Orduda bulunan
1.160 1 nci Ordudan verilecek olan
388 Kocaeli Grubundan verüecek olan
10.180 (170 tüfek noksan kalıyor ki o da bulundukça gönderile
cektir.)
c. Manliher tüfekleri (4 ncü Tümen için):
Bu Tümenin 30 bölüğüne lüzumlu olan 130’ardan 3.900 tüfek şöyle
tertip edilmiştir.

3.626 Orduda mevcut olan
123 Kocaeli Grubunda bulunan
3.900 TOPLAM
d. Alman tüfekleri (41 nci Tümen ve bağlı birlikler için):
Bağlı birlikler 1 nci Orduda oldiiğu gibi hesap edilmiştir.
4.840 11 nci Tümen için 5.510 Orduda bulunan
888 4 ncü Kor. Karargâhı 4.941 Cepheden gönderilecek
için olan
Or., Kh. dan değiştiri
lenlere karşılık
4.500 41 nci Tümen bölük
lerine verüecek olan
210 Sakarya müfrezesinden
alınan Osmanlı tüfek
lerine karşı
+ +
10.440 10.451
Yukardaki hesaba göre, 2 nci Orduya Cepheden 1.909 Osmanlı, 653
İngiliz, 151 manliher, 4.921 Alman ve 1 nci Orduya 1.160 Ingüiz, Kocaeli
Grubundan 772 Osmanlı (660 mavzer, 172 muaddel martin), 388 İngiliz
ve 123 manliher tüfeği verilecekti
3. Kocaeli Grubu:
Kocaeli Grubunun bugünkü kuruluştıUa göre bulunması gereken tü
fek miktarıyle artan tüfekleri göndereceği yerler şöyledir.
a. Osmanlı tüfekleri (22 nci Alay için) :
22 nci Alaya lüzumlu olan 1.350 tüfeğe karşılık Kocaeli Grubundan
2.122 Osmanlı tüfeğinden arta kalan 772 tüfek, (600 mavzer, 172 muaddel
martin) 2 nci Orduya.
b. Alman tüfekleri (15 nci Alay, 18, 19, 20 nci Hücum Taburları
36 ncı Süvari Alayı ve bağlı birlüderde).
Kocaeli Grubunda Alman tüfeğinin mevcudu şöyle idi.
BÜYÜK TAARRUZA HAZIRLIK DÖNEMİNDE İDARİ FAALİYETLER 4//

117 GıH|p karargâhı ve muhafız takımında
150 Muhafız bölüğünde
65 18 nci Tümen Karargâhında
1.350 15 nci Alayda
396 36 ncı Süvari Alayında
450 18 nci Hücum Taburunda
150 Yalova Bağımsız Bölüğünden
90 18 nci Tümen Süvari Bölüğünde
100 İstihkâm bölüğünde
50 Bataryalarda
450 19 ncu Hücum Taburunda
450 20 nci Hücum Taburunda
32 İzmit Merkez Komutanlığında
150 İzmit Bağımsız Bölüğünde
57 Akçaşehir İnz. Bölüğünde
8 Esliha deposunda
381 Akıncı kollarında
4.446 TOPLAM
3.029 Mevcut
577 Ankara’dan gelecek
100 İstihkâm Bölüğü için istenen
4- 740 Bakanlıktan istenen
4.446 TOPLAM
Bu hesaba göre Kocaeli Grubunun İstihkâm Bölüğü için gönderilecek
100 Alman tüfeğinden ayn olarak, Millî Savunma Bakanlığınca 740 Alman
tüfeği istenecek ve Kocaeli Grubü 1 nci Orduya 479 Rus, 2 nci Orduya
772 Osmanlı, 388 İngiliz, 132 manliher tüfeği ve Polath Mühimmat Depo
suna 96 Fransız tüfeği gönderecektir.
4. Bu ayarlamada projenin yürürlüğe konuş sırası şöyle olacaktır:
a. İlk önce ordulara ve Kocaeli Grubuna Cepheden ve Bakanlıktan
Alman tüfeği gönderilmesi, bununla, ordular ve Kocaeli Grubu birlikleri
ve bağlılan tüfekle donatıma aralıksız devam edecektir.
b. Kocaeli Grubundan PolatlI’ya Osmanlı, İngiliz, Rus, manliher ve
Fransız tüfekleri gönderilecek, bu arada Bakanlıktan gelecek tüfeklerle
cepheden her iki orduya verilecek çeşitli silahlann dağıtımı yapılacaktır.
c. 1 nci Ordunun, 2 nci Orduya İngiliz tüfeği vermesi işi:

Bu projede 1 nci Kolordu, 1 nci Ordu kuruluşunda olarak kabul edil
miştir. Bu kolorduya ait silah denkleştirme işi 1 nci Orduca takip oluna
caktır. İstihkâm ve süvari bölüklerinin, tümenlerin esas tüfekleri ile ve
makineli tüfek cinsinden tüfeklerle donatılması şimdilik ilerdeki bir tari
he alınmıştır denilmekteydi.
Batı Cephesinde bulunan tüfeklerin ayarlanmasından sonra ağır
makineli tüfeklerin de cinslerini birleştirmek suretiyle piyade tüfeklerine
uydurmak ve muharebede cephane ikmalini kolaylaştırmak ve çabuklaş
tırmak nedeniyle ordular içinde makineli tüfek ayarlaması da yapılmış
tı [1].
Buna göre, piyade taburlarında dörder makineli tüfek bulunması ge
rekiyordu. Bunun için de 120 makineli tüfeğe ihtiyaç vardı. Bu ihtiyaç te
min edildikten sonra, hücUhı taburlarmdaki makineli tüfekler de ikmal
edilmiş olacaktı.
Haziran 1922 aju içinde cephelerin silah durumu şöyle idi [2]:
Cepheler Tüfek Ağ. Mt. Hf. Mt. Top
Batı Cephesi 81.018 822 592 264

Doğu Cephesi 12.629 154 75 98
10 ncu Tümen 4.853 9 6 10
Adana Havalisi K. 2.045 7 — 8
Elcezire Cephesi 5.418 26 13 11
Ankara K. 1.686 4 9 4 [*]
Gnkur. ve Bakanlık — 2 — —
Muhafız Taburu 888 6 12 —
Askerlik Daireleri 861 2 — 13
[*] Taiimgâh dahil
Batı Cephesinin tüfek mevcudu, her bölükte 130 -150 tüfeğe çıkani-
mıştı.
Hafif makineli tüfeğe gelince; Cephenin halen elinde 592 tüfek, ta-
şarlanan kadroya göre; 2.004 tüfeğe yükselmesi için 1.412 hafif makineli
tüfek verilmesi gerekmekteydi.
Ağır makineli tüfek; Cephede 822 tüfek vardı. Bunun 1.080'e yüksel
mesi için 258 tütek daha verilmesi gerekirdi.
BÜYÜK TAARRUZA HAZIRLIK DÖNEMİNDE İDARİ FAALİYETLER 479 *
Top mevcudu ise; haziran ayı içinde 264 sahra ve dağ topu mevcut
idi. Bunun 328 topa yani tümenlerin top adedini 16’ya yükseltmek için
daha 64 topa ihtiyaç vardı.
Ayrıca, haziran 1922 ayı içinde 61 nci Tümenin 174 ncü Alay subay-
lan şuhat ayı maaşlarından 207.014 kuruş toplayarak bir uçak almışlar ve
orduya hediye etmişlerdi. Bu uçağa Millî Savunma Bakanlığınca 174 ncü
Alay ismi verilmişti.
Büyük Taamız günü yaklaşmış, buna göre de Batı Cephesinin ateş
kuvveti hiç olmazsa istenilen düzeye yükselmesi gerekmekteydi. Bu ne
denle bütün ikmal tesis ve kuruluşları büyük bir anlayış içinde görevlerini
tam anlamıyle kavramış bir durumda çalışmalarına devam etmekteydi.
Temmuz 1922’de tüfek durumu istenilen düzeye Ulaşmıştı. Batı Cep
hesinde 106.630 tüfek mevcuttu. Makineli tüfeklerle toplar henüz kadro
ya göre noksandı. Bir taraftan Doğu ve Elcezire Cepheleriyle İstanbul’dan
getirtilmesine devam edilirken, diğer taraftan da dış memleketlerden sa
tın alınmasına çalışılmaktaydı [1].
Temmuz 1922’de Fransa’dan 1,500 hafif makineli tüfek gelerek mev
cut 2.092’ye yükseldi. Bu tüfeklere ait yedek parçalar da gelmişti [2].
Bu ay içinde 48 ağır makineli tüfek ikmali yapılmış ve mevcut 870’e
yükselmişti.
Top durumu ise; 14 top cepheye ulaşmış dört sahra topu şevke hazır
lanmış, dört çeşitli top Samsun’dan yola çıkarılmış, 30 bomba topu da Kay-
seri’den yollanacaktı. BU suretle Batı Cephesinin temmuz 1922 sonların
da top adedi 316’yı bulmuştu (bomba toplan hariç).
Kasım 1921’de Almanya’dan ahnmış olan 26 uçaktan, temmuz 1922
ayı içinde 22’si Rusya yoluyle Trabzon’a çıkmış, beş uçak da Novorosiski’^
den Trabzon’a gönderilmek üzere idi.
Aynca, İtalya’dan bir kişilik muharebe tayyaresi 14 temmuzda gel
mişti.
Ağustos 1922 ayı içinde Fransa’dan alınan 140 yük otomobili gelmiş
ve Batı Cephesi emrine verilmişti. Böylece cephede:
95 ağır kamyon (2 tonluk)
99 süratli kamyon (1,5 tonluk)
15 Kızılay hasta nakliye aracı
5 kamyonet
14 binek olmak üzere
228 motorlu araç mevcut idi.
[1] Harp Tarihi Arşivi No. 1/4282, Dip, 30, G. 2, Kis. 1721, Dos. 640, F. 40/2.
12] Harp Tarihi Arşivi No. 1/4282, Dip. 30, G. 2, Kis. 1720, Dos. 598, F. 63, 86/4,.
72.
d. 111 ncü Sınıl İkmal Maddel'eri (Akaryakıt) İkmali :

T. B. M. M. Hükümetinin kurulmasmdan sonra yeni teşkil edilen millî
ordu bünyesinde Osmanlı hükümetinden kalma bazı motorlu araçlar mev
cutsa da, bünlann çoğu çalışmaz durumdaydı. Çalışabilen bir kısım mo
torlu taşıt araçları da yolların bozukluğundan ancak belirli zamanda ça-
hştınlabilmişti. Bu nedenle, esasen sağlanması güç olan akaryakıta da
başlangıçta pek ihtiyaç yoktu. Ancak büyük komutanların binek araçları
için benzin ihtiyacı bölgesel olarak satın almabUiyordu.
İnönü Muharebeleri Döneminde [1]:
Mülî Savunma Bakanhğmca Amerikalılardan 2.050 sandık (sandık
lar iki teneke) yaklaşık olarak 70.000 kg. benzin alınmış ve Konya ambar
larında muhafaza edilmekteydi. Bu benzinlerden bir kısmı mart 1921 ayı
içinde 300 sandık Ankara’ya, 200 sandık Batı Cephesine diğerleri de Kay
seri Askerlik Dairesi Başkanlığı emrine Ulukışla’ya gönderilmişti.
Batı Cephesine aynca 702 kg. gres yağı da verilmişti. 1921 nisan ayın
da Batı Cephesine 4.287 kg. oto benzini, 211 kg. vakum, 50 kg. gres, 168
kg. gazyağı ile, 543 kg. uçak benzini ve 228 kg. uçak vakum yağı gönde
rilmişti.
Kütahya - Eskişehir Muharebeleri Döneminde:
Oto Benzini Vakum Gres Uçak Benzini Gaz Tarihi
(kg.) (kg.) (kg.) (kg.) (kg.)
9.002 1.647 281 3.950 70 Mayıs 1921’de
4.082 388 186 1.200 68 Haziran 1921’de
+ 13.523 + — + — + 1.015 + — Temmtiz 1921’de
26.607 2.035 467 6.165 138
tutannda akaryakıt Millî Savunma Bakanlığınca cephelere gönderilmişti.
Sakarya Muharebeleri Döneminde:
10.644 458 224 1.100 5.994 Ağustos 1921’de
+ 14.591 + _ + 267 + — + 11 Eylül 1921’de
25.235 458 491 1.100 6.005
miktannda akaryakıt ikmali yapılmıştı.
Büyük Taarruza Hazırlık Döneminde:
Gerek harekât ve gerekse lojistik hizmetler bakımmdan yoğun bir ça
lışma devresine girmiş olan Türk Silahlı Kuvvetleri ulaştırma işlerine de
önem verilmişti.
Bu döneme kadar ordu da en süratli taşıt aracı at arabaları idi. Bun

larla, ilerde girişilecek bir taarruzu başarmak zor olacağından dış memle
ketlerden motorlu taşıt araçları alma yoluna gidilmiş ve haziran 1922 ayın
da Fransa’dan alınan 140 kamyon orduya katılmıştı.
Uçak durumu da aynıydı. Önceleri pek az uçağa sahip olan Türk Si
lahlı Kuvvetleri 1922 yılı ortalarmda dış memleketlerden aldığı uçaklarla
hava kuvvetlerini biraz daha güçlendirmişti.
Böylece, alman uçak ve motorlu araçlar için akaryakıt ihtiyacı da
artmıştı.
Buna göre Millî Savunma Bakanlığı akaryakıt ihtiyacım diğer ikmal
maddeleri kadar önemli görerek araştırmalarda bulunmuş, kuzey ve gü
ney limanlannda teslim edilmek üzere çeşitli taahhütlere bağlanmıştı [1].
Antalya’da Penahi ismindeki şahsa 9.100 kg.
İnebolu’da Hıfzı ismindeki şahsa 150.000 kg.
İnebolu’da Şaban Reis’e 20.000 kg.
İnebolu Felâh Grubunun gönderdiği 50.000 kg.
İnebolu veya Samsun’a teslim edilmek üzere
Batum’a sipariş 20.000 kg.
İnebolu’da Tüccar Arif’ten 65.000 kg.
Antalya’dan Süleyman ve Rıfkı’dan 150.000 kg.
Paris mümessili Ferit Bey tarafından
Mersin’e gönderilen 26.000 kg.
Bu benzinler, komisyonlar eliyle satın alınmış ve en geç ocak 1922 ayı
sonühda teslim edilecekti. Bunlardan müteahhit Penahi’nin ve Paris mü
messili Ferit Bey’in verdikleri benzinler aralık 1921 ayında Batı Cephesine
gönderildi.
Şubat 1922’de Millî Savunma Bakanlığınca 130 ton benzinin ayrıca si
parişi yapılmıştı. Bunlardan, 67.361 kg. benzin, 5.549 kg. vakum, 348 kg.
gres, 90 kg. gaz Batı Cephesine gönderilmişti.
Haziran 1922’de 243.000 kg. benzin, 473 kg. vakum, 1.095 kg. gres,
gönderilmek suretiyle Batı Cephesinin 15 temmuz 1922 gününe kadar
sarfedüenler hariç;
Batı Cephesi depolannda [1]:

Karaman’da 10 ton oto benzini
Konya’da 268 ton oto benzini
Akşehir’de 152 ton oto benzini
Uçak Okulunda 79 ton uçak benzini
Akşehir’de 46 ton uçak benzini
Cephe Uçak Bölüğünde 10 ton uçak benzini
Akşehir’de 2 ton oto yağı
6 ton uçak yağı
Cephe Uçak Bölüğünde 500 kg. uçak yağı vardı.
Bu miktarlar ağustos 1922’de daha da artınimış, çeşitli yerlerde depc»>
edilmişti. Buna göre [2]:
Konya deposunda:
266 ton oto benzini
80 ton uçak benzini
1 ton vakum yağı
5 ton gres yağı
Akşehir deposunda:
151 ton oto benzini
38 ton uçak benzim
12,5 ton vakum yağı
4,5 ton gres yağı
5 ton hint yağı
Bolvadin deposunda:
37 ton oto benzini
10 ton uçak benzini
3 ton vakum yağı
300 kg. gres yağı
500 kg. hint yağı
Aynca, 100 ton Karaman’da, 100 ton Konya Ereğlisinde depo edilmek
üzere bir miktar akaryakıt Mersin’den yola çıkanImıştL
e. V nci Sınıf İkmal Maddeleri (Cephane) İkmali:
Sakarya Muharebelerinden sonra, Türk Batı Cephesi birlikleri Eskişe
hir - Afyon genel hattında yerleştikten sonra, yani 18 ekim 1921’deki mü-
himmat mevcudu; 13.785.026 adet piyade cephanesiyle 67.449 atım topçu

cephanesiydi [1].
Bu miktarlara; Batı Anadolu Menzü Müfettişliği depolanyle, Beylik-
köprü, Akşehir arasında yollarda bulunan cephane de dahildi. Buna göre;
Osmanlı tüfeği başına 217
Alman tüfeği başına 170
Rus tüfeği başına 338
İngiliz tüfeği başına 321
Manliher tüfeği başına 329
Çabuk ateşli sahra topu başına 250
Mantelli topu başına 295
Kudretli dağ topu başına 108
Krup dağ topu başına 499
Rus dağ topu başına 690
Sahra obüs topu başına 974
Dağ obüs topu başına 337
İngiliz obüsü başına 157
77 mm. lik uçaksavar topu başma 370
107 mm. lik ağır sahra topu başına 145
Rus muhasara topu başına 30
150 mm. lik obüs topu başına 1.000
150 mm. lik skoda obüs topu başma 300
Fransız topu başına 310
Erhart dağ topu başına 100 mermi düşmekteydi.
Millî Savunma Bakanlığınca Ankara’dan gönderilecek cephane dahil
edUmediği halde, Batı Cephesine tertip edilen ve Polath, Beylikköprü ve
Sivrihisar’da 555 ton mühimmat toplanmıştı.
Bu mühimmatın güneye taşınması için, cephe araçlarıyle yaklaşık
olarak 43 günlük bir çalışma gerekmekteydi. Bunün için Merkez MenzUi
Müfettişliğine ait 400 tonluk taşıma g;ücünde olan araçlar, Batı Cephesine
verildiği takdirde. 15 günde Beylikköprü’den Çay istasyonuna Uşınacağı
öngörülmekteydi.
Bu tarihlerde Millî Savunma depolarında ve yollarda [2]:
Osmanlı cephanesi 3.104 sandık
Alman cephanesi 467 sandık
[1] Harp Tarihi Arşivi No. 1/4282, Dip. 18, G. 1, Kis. 1054, Dos. 103, F. 4, 6/1.
Harp Tarihi Arşivi No. 4/4493, Dip. 17, G. 4, Kis. 1028, Dos. 67/A, F. 1/210.
[2] Harp Tarihi Arşivi No. 1/4282, Dip. 18, G. 1, Kis. 1054, Dos. 203, F. 8/1, 9.
A84 TÜRK İSTİKLÂL HARBİ İDARİ FAALİYETLERİ
Rus cephanesi 8.208 sandık

İngiliz cephanesi 7.547 sandık
Manliher cephanesi 2.145 sandık
Fransız cephanesi 3.494 sandık
Çabuk ateşli sahra topu mermisi 23.402 atım
İngiliz sahra topu mermisi 24.144 atım
Rus sahra topu mermisi 22.392 atım
Fransız sahra topu mermisi 3.459 atun
Alman sahra ve uçaksavar topu mermisi 760 atım
Mantelli sahra topu mermisi 1.392 atım
Ağır Alman sahra topu mermisi 306 atım
Ağır Rus sahra topu mermisi 836 atım
Çabuk ateşli dağ topU mermisi 37.468 atım
Erhart dağ topu mermisi 282 atun
Kudretli dağ topu mermisi 6.684 atım
Rus dağ topu mermisi 2.470 atım
Adi dağ topu mermisi 3.543 atım
Sahra obüs topu mermisi 7.547 atım
Dağ obüs topu mermisi 57 atım
İngiliz obüs topu mermisi 1.354 atım
Ağır Alman obüs topu mermisi 38.253 atım
Skoda obüs topu mermisi 772 atım
120 mm. lik Bulgar topu mermisi 3.893 atım
65 mm. lik Fransız topu mermisi 628 atım
Avusturya Dağ topu mermisi 1.084 atım
105 mm. lik deniz topu mermisi 1.515 atım
piyade ve topçu cephanesi mevcuttu.
Batı Cephesinin güneyde toplanacak birliklerine verilmek üzere Batı
Anadolu Menzil Müfettişliği ile Ulukışla ambarına tertip edilen cephane
zamanında birlik eline geçtikten sonra cephenin cephane mevcudu daha
da artmış olacaktı.
Batı Anadolu Menzil Müfettişliği ile Ulukışla'ya tertip edüen cephane
miktan da şöyle idi [1]:
Piyade Cephanesi:
Çeşitli istikametlerden Ulukışla’ya 3.794 sandık
Kırşehir Batı Anadolu Menzil Müfettişliğine 631 sandık
Ankara ve Köprüköy’den Batı Anadolu Menzil
Müfettişliğine + 1.800 sandık
6.225
[1] Harp Tarihi Arşivi No 4/4493, Dip. 17, G. 4, Kis. 1028, Dos. 67/A, F. 1/219.
Bunlardan Ankara’da bulunan 950 sandık Sarayönü’ne, 120 sandık

da PolatlI’ya, 17 ekim 1921 gününe kadar gönderilmiş, yalnız 130 sandık
kalmıştı.
Kırşehir’de, bunun doğusundan Batı Cephesine tertip edilen cephane
hakkmdaki düşünce ise şöyle idi:
Birinci tertip olarak, Kayscri’den 340 sandık piyade cephanesi Ulu
kışla’ya gelmişti. 200 sandık da Kayseri’den hareket etmiş, ekim sonünda
Ulukışla’ya gelecekti.
Malatya’dan gelecek 100 sandık da, ay sonunda Ulukışla’da olacaktı.
Ayrıca, Kırşehir’den 200 sandık piyade cephanesi ekim ayı başlarında Kon
ya’ya gelmişti.
İkinci tertip olarak, Kayseri’de mevcut 3.494 sandık cephane ile Kır
şehir’den gelecek 200 sandık cephaneden 288 sandığı ay sonunda Batı Cep
hesine gelmiş olacaktı. Kırşehir’den gönderilecek 125 sandık yerine Anka
ra’dan gelecekti.
Aynca, Kayseri ve Kırşehir’den gönderilecek 296 sandık cephane de
ay sonunda Konya’da olacaktı.
Topçu Mühimmatı:
Çeşitli istikametlerden Ulukışla’ya 25.062 atım
Kırşehir’den Batı Menzil Müfettişliğine 644 atım
Ankara ve Köprüköy’den Batı Menzil Mf. liğine + 11.526 atım
tertip edilmişti. 37.252
Bu mühimmattan ayn olarak, bir de (M), (N) tertibi mühimmat var
dı. Bunların da ay sonuna kadar Ulukışla ve Konya’da bulundurulacak
ları zannedilmekteydi. Ancak bu cephanenin taşınması parasız ve halk yar
dımı ile yapılacağından kesin bir gün söylemek mümkün olamıyordu.
Yukarda açıklandığı şekilde, cephaneler ekim 1921 ayı sonunda isteni
len yerlere gönderilmiş öldüğü takdirde, piyade cephanesi Sakarya Muha
rebesi gibi bir muharebeye yetecek bir duruma yükselmişti.
Kasım 1921 sonlarına doğru [1]:
Piyade tüfeği başma 277
Ağır makineli tüfek başma 5.000
Hafif makineli tüfek başma 1.500
Top başma da 676 mermi isabet etmekteydi.
Harp Tarihi Arşivi No. 4/4486, Dip. 33, G. 2, Kis. 1862, Dos. 514 F. 1/14.
Harp Tarihi Arşivi No. 1/4299, Dip. 30, G. 2, Kis. 1718, Dos. 583, F. İ2.
Bu miktarlara, kolordular yedeğinde bulunan cephane de dahildi. Ay

rıca cephe emrinde tüfek başına 60, ağır makineli tüfek başına 3.000 mer
mi hesabiyle daha 8.134 sandık çeşitli piyade cephanesine ihtiyaç vardı.
Aralık 1921 ayı içinde [1]: 2.346 sandık çeşitli cins piyade cephanesi,
16.643 atım çeşitli top mermisi Bakanlık tarafından Batı Cephesine gön
derilmişti.
Diğer taraftan, aralık 1921 ayında Harbiye Dairesi emrinde bulunan
depolarda mevcut piyade ve topçu cephanesi de Ankara, Yahşihan, Ulu
kışla, Kayseri ile Kayseri, Ulukışla arasında bulunan piyade cephanesi mik
tarı 11.834 sandık, top mermisi ise 129.400 atım idi [2].
Ayrıca, Ararat vapuru ile İnebolu’ya gelen ve İnebolu - Ankara ara
sında bulunması gereken 42.999 atım topçu cephanesi yukardaki mevcuda
dahil değildi.
Sakarya muharebelerinden sonra yani 10 ekim 1921’den 1 şubat 1922
tarihine kadar genel olarak Batı Cephesine gönderilen cephane miktan
şöyle idi [3]:
Cephanenin Ton Sandık Adet
Cinsi Olarak Olarak Olarak
Piyade cephanesi 550 11.317 Sandıklar çeşitli

adette olduğun
dan sayısı yazıl
mamıştır.
Top cephanesi 968,5 73.707
El bombası 5.132
cephane ikmal edilmişti.
Batı Cephesinin haziran 1922 ayına kadar taarruz veya savunma ba
kımından bir muharebeye hazır olabilmesi için nisan 1922’de Cephe Komu
tanlığı bir öneride bulunmuştu. Buna göre [4]:
Piyade tüfeği başına 500 adet
Hafif makineli tüfek başına 5.000 adet
Ağır makineli tüfek başma 10.000 adet fişeğe çıkarılabil
mesi için
Osmanlı fişeklerinden 9.000 sandık

İngiliz fişeklerinden 650 sandık
Alman fişeklerinden 5.500 sandık
Manliher fişeklerinden 1.500 sandık
Rus fişeklerinden 1.500 sandık P. cephanesine;
top başına 1.000 atıma çıkarılabilmesi için, bu tarihte cephede mevcüt top
larla ikmali yapılacak 78 top da dahil olduğu halde, 115.000 top mermisine
ihtiyaç olduğu bildirilmişti.
Cephane ikmalini birinci derecede göz önünde bulunduran Genelkur
may Başkanlığı ve Millî Savunma Bakanlığının Doğu, Elcezire Cepheleri
ile Rusya’dan gelen ve İstanbul’dan kaçırılan mühimmatı kısa zamanda
Orta Anadolu’da toplamak, başlıca görevleriydi.
1922 haziran ay: içinde Millî Savunma Bakanlığından Batı Cephesine
gönderilen cephaneler de şöyle idi [1]*.
Piyade cephanesi 4.427 sandık
Çeşitli top mermisi 55.300 atım
El bombası 13.640 adettir.
Haziran ayı içinde; İngiliz, manliher, Rus cephanesiyle makineli tü
feklere ait Fransız cephanesi istenilen düzeye çıkarılmıştı [2].
Osmanlı cephanesinin, cephede mevcut olanlarıyle beraber, 18.000.000
ve Alman cephanesinin de haziran sonuna kadar, 5.000.000’a çıkarılması
için çalışmalara devam edilmişti.
Topçu cephanesi istenilen düzeye çıkarılmış, bazı toplar için az bir ih
tiyaç kalmıştı. Bunların ikmali de kısa zamanda sağlanacaktı.
Temmuz 1922’de 650 sandık Osmanlı piyade, 5.000.000 Rus piyade
cephanesiyle 17.830 atım çeşitli top mermisine ihtiyaç vardı [3].
Diğer taraftan 28.582 atım çeşitli top mermisinin de güneye gönde
rilmesi gerekmekteydi.
Yukardaki ihtiyaçlar tamamlandıktan ve güneye gönderilmesi gere
kenler nakledildikten sonra; Batı Cephesi birliklerinin silahlandırma pro
jesine göre cephanesi az bir farkla tamamlanmış olacaktı.
[1] Harp larihi Arşivi No. 1/4297, Dip. 23, G 3, Kis. 1391, Dos. 12, F. Sİ, 81/4.
[2] Atatürk Arşivi No. III/8/b Dos. 26, F. 24.
[3] Harp Tarihi Arşhâ No. 1/4299, Dip. 30, G. 2, Kis. 1720, Dos. 595, F. 86/4.
Bu mühimmatın toplam tonajı; 123,5 ton piyade cephanesi, 475,5 toni'

topçu cephanesiydi.
1922 temmuz ayı içinde gönderilen 20.933 atım topçu mühimmatı ta
mamlandıktan sonra Batı Cephesinde mevcut 316 top için top başma 1.000
atım hesabiyle 316.000 atım olması lâzımdı. Fakat bu miktar da tamam
lanamamıştı.
Bütün hazırlıklar sonünda Batı Cephesi 22 ağustos 1922 günü mevcut
silahlanma göre [1]:
Birinci tertip olarak:
Tüfek başma 3001
Hf. Mt. başma 3.0001 Ordularda birlikler üzerinde
Ağ. Mt. başına 6.000) taşınacak miktarlardan geri kalanı
Hafif top başma 400 Efesultan, Şuhut, Sandıklı’da ton-
Ağır top başma 5001 lanmaktaydı.
İkinci tertip olarak:
Tüfek başma 10
Hf. Mt. başma 300 Ulukışla - Akşehir - Çay demiryolu
Ağ. Mt. başma 200 üzerinde toplanmaktaydı.
Top başma 50
mermi düşmekteydi.
Havan ve skoda obüslerinin mermileri yukardaki tertiplere göre nok
san kalmıştı.
Tüfek başma 400
Hf. Mt. tüfek başma 6.000
Ağır Mt. tüfek başma 12.000
Top başına 1.000 mermi hesabiyle noksanlar şünlardı:
Osmanlı mermisi 150 sandık
Fransız mermisi 2,500.000 adet
105 mm. lik dağ topu mermisi 1.200 adet
150 mm. lik skoda topu mermisi 1,500 adet
Kudretli dağ topu mermisi 5.000 adet
26 ağustos 192? günü başlayacak olan Büyük Taarruz için 9 ağustos
1922 tarihinde Genelkurmay Başkanlığı, Millî Savunma Bakanlığından şu
bilgileri istemişti [2]:
Muharebede günlük cephane tüketimini kapatmak üzere Batı Cephe

sinde mevcut tüfek başma günlük 10, makineli tüfek başma en az 100, top
başına en az 30 merminin aksamadan cepheye yetiştirilmesi muharebe
nin kazanılması için şart olduğundan, buna ne dereceye kadar muvaffak
olunacağım sormuştu.
Millî Savunma Bakanlığının bu yazıya verdiği cevap şöyleydi:
“1. Bugün (9 ağustos 1922) Batı Cephesinin durumuna etki yapa
bilecek şekilde Ankara - Yahşihan demiryolu istasyonlarında toplanan top
cephanelerinin her cinsten toplamları ve cephedeki top çeşit ve sayısına
göre günlük top başına 30 atım gönderilmesi esas kabul olünduğu tak
dirde, her çeşit top cephanesi mevcudunun depolardaki sayısı ile kaç gün
lük ikmal karşılığı olduğu şöyledir:
Mermi Cinsi Cepheye Gön Ankara, Günlük
derilecek Yahşihan Miktar
Depo Mev
cudu
Çabuk ateşli sahra 2.220 23.120 10 [1]

İngiliz sahra 720 5.046 7 [2]
Rus sahra 210 34.814 30
Fransız sahra 360 10.004 30
Alman sahra 180 9.000 50
Mantelli sahra 120 3.500 1
Ağır Alman sahra 30 48 1[3]
Krup muhasara 60 295 5 [4]
Fransız muhasara 180 1.250 7
Çabuk ateşli dağ 1.290 28.063 22 [5]
Kudretli dağ 234 4.600 2 [6]
Rus dağ 540 4.394 8
Sahra obüs 420 9.900 23 [7]
[1] 15 ağustos 1922’den itibaren her beş günde 11.100, günde 2.210 gelecekti.
[2] Topçu eğitim birliğindeki topların malı olan 8.000 atım verilebilir.
[3] 15 ağustos 1922’den itibaren her beş günde 155 merminin Ankara’ya gelmesi
ne çalışılacaktı. Günde 75 mermi gelecek.
[4] Başka mermi verilmesi mümkün değildi.
[5] 10 ağustosa kadar 12.000 atımın Ankara’ya getirilmesi lâzımdı.
[6] Günde 600 mermi yapılıyor.
[7] 15 ağustostan itibaren her beş günde 4.800 atım Ankara’ya getirilebilir. Gün
de 480 mermi düşer.
Dağ obüs 480 142 —

150 mm. lik Alman obüsü 270 26.128 30
150 mm. lik Skoda obüsü 50 1.443 7
120 mm. lik Bulgar — 113 —
105 mm. lik deniz — 2.074 — [8]
Torna edilmiş mermi — 18.094 —
150 mm. lik Rus havanı 120 2.884 24
150 mm. lik adi obüs 60 — —
Japon sahra — 23.384 —
“2. Bu mühimmatın çeşitlerinden tamam olanlar ve olmayanlar var
dı İkmalin; imal ve genişletilmesi işine el koymak suretiyle hazırlıklarına
çalışılmaktadır.
“3. Demiryolu istasyonlarında toplanan mühimmattan bir aylık ik
male kâfi gelmeyenler iki kısma ayrılmaktadır.
“Birincisi; Ordunun elinde, hem esas silah olarak kabul edilen ve hem
de adet olarak çok sayıda bulunan silahlarm memleket içinde ve yollarda
mühimmatı bulunanlardır.
‘ ‘İkincisi; bulunmayanlardır.
“İkmali mümkün olanlardan Millî Savunma Bakanlığmca 15 ağustos
1922 tarihinden başlamak üzere; beşer gün ara Ue 11.100 atım çabuk ateş
li sahra, 150 ağır Alman sahra, 4.800 atım sahra ve dağ obüs mühimma
tının ve 10 eylül tarihine kadar da 12.000 çabuk ateşli dağ top mermisinin
Ankara’ya getirtilmesi ve mevcüt mühimmat sayısına göre 46.000 kadar
kudretli dağ top mühimmatının da bir ay içinde yapımına yetkili daire
tarafmdan hazırlamiması istenmekteyse de, bu miktar mühimmatın mevcut
ulaştırma aracı ve ekonomik durum karşısında Ankara’ya getirilmesi ve
hazırlanması kesin olarak hesap edilmediği gibi İmalâtı Harbiyenin bugün
kü çalışması da yalnız bu çeşit mühimmata ayrılması koşuluyle ancak gün
de 600 kudretli dağ mermisinin hazırlanmasına ve bundan ötürü 46.000
atım yerine bir ay içinde, ancak 18.000 atımın hazırlanmasına yeterlidir.
“İkincisine gelince; yedi günlükten fazla Ingüiz sahra mermisi mevcut
değildi. Yalmz topçu deposundaki topların payı olarak 18.000 atım verile
bilir. Bu nedenle tüketimin devamı halinde bu çeşit toplann kuruluştan
çıkanimasıyle yerlerine başka top verilmeli ve büna göre hazırlık yapılma
lıdır. Rus muhasara toplarına gelince; başkaca mermi verilmesi mümkün
değildir. Fransız muhasara toplanna, Kayseri’den 3.000 atımdan biraz da-
[8] Mevcudu fazla olan 150 nun. lik mermi iazla olduğundan verilebilir.
ha fazla göndermek suretiyle 13 günlüğe çıkarılır. 150 mm. lik skoda obüs
lerine ve 150 mm. lik adi obüslere mevcudu çok olan 150 mm. lik çabuk
ateşli obüs mermilerinden ayırmak suretiyle günlük istenen kontenjana
çıkarılmasına çalışılacaktır.
“Tedariki ve ikmali yukarda arzolunan cephaneler Millî Savunma
Bakanlığımn bugün emrinde olan bütün mühimmat tutarıdır. Önümüzdeki
bir ay içinde bir atım büe eklemek mümkün olmadığına göre, muharebe
harcamalarının buna göre idaresi zorunludur. Bu huluslar size arz olun
duğundan başka yukarda gönderileceği bildirilen mühimmatın mümkün ol
duğu kadar muhafazası için her cinsten boş kovanlarla, boş cephane san
dıklarının bütünü Ankara istikametinde bir gün bile geç bırakılmadan geri
gönderilmesi ve öncelikle çabuk ateşli dağ, kudretli, Rus dağ ve bütün sah
ra, dağ obüsleriyle 150 mm. lik ağır sahra ve bütün 150 mm. lik ağır obüs
lere ait kovan, sandık ve sepetlerin öncelikle ve özel bir tertiple Ankara’ya
gönderilmesi gerekmektedir.
“4. Birlikler muharebede mevcut hafif silahlar sayısına göre günlük
bir piyade tüfeği başma 10, her iki makineli tüfek başma 100 fişek gönde
rilmesi gerektiğine göre, elde mevcut cephane Osmanlı fişeği iki buçuk,
Rüs fişeği dokuz, Ingiliz fişeği 69, manliher dört ve Fransız fişeği de 33
günlük ve Alman fişeği mevcudu da beş günlüğe kâfi gelirdi. Bununla be
raber Keskin mühimmat fabrikasında 17.000 adedi Ingiliz tüfeklerinden
Alman tüfeklerine göre değiştirilmektedir ki, bu miktar pek az olsa bile,
cephede yarı yarıya Alman tüfeği süvari birliklerinde olduğuna ve süvari
lerin piyadelere göre harcamaları az olduğundan. Alman cephanesinin ik
mali az çok mümkün görülmektedir. Bugün Osmanlı, manliher fişeği bul
mak ve göndermek mümkün değildir.
“5. Günlük gönderilecek piyade cephanesi; 494.000 Osmanlı, 158.000
Alman, 133.800 Rus, 124.500 Ingiliz, 94.000 manliher, 192.700 Fransız fi
şeğinden ibaret olup, bug^ün ve pek yakın bir gelecekte cepheye gönderile
cek başka bir fişek olmadığı, bununla beraber cephane tedarikine özel su
rette devam edildiğini ve bulundukça bildirileceğini arzederim” denilmek
te idi.
Sonuç olarak:
İstiklâl Harbinde; Ermenilerle kahramanca çarpışmak suretiyle zafe
re ulaşan bir Doğu Cephesi, Fransız ve Ermenilere karşı direnen bir Güney
Cephesi (Mersin’den Irak sımnna kadar uzanan bölge), Rum çeteleriyle çar
pışan bir Merkez Ordusu (Doğu Karadeniz dolaylan) ile Ege kıyılarından
Anadolu’nun içlerine doğru ilerleyerek arazi kazanmak ve memleketin
bağımsızlığına kastetmek hevesine kapılmış bulunan Yunan Ordüsu üe
savaşan bir de Batı Cephesi vardı.
Batı Cephesi, aynı zamanda iç ayaklanmaları bastırmakla da görevli

bulunuyordu.
İzmir’e çıkan Yunanlılar önceleri Ege bölgesinde Kuvayı Milliye müf
rezeleri ile bir sene kadar çarpışmış, 22 haziran 1920’de başlayan büyük
Yunan taarruzu karşısında, bu müfrezeler kısa bir direnmeden sonra da
ğılmışlardı. Bu taarruz sonunda Yunan Ordusu Bursa - Uşak - Sarayköy
hattına kadar ilerleyerek, yürdun en verimli ve en önemli kesimlerini iş
galleri altına almışlardı.
Doğu Cephesinde, 1920 yılı sonlarına doğru Ermenilere karşı yapı
lan taarruz zaferle sonuçlanmış ve bu Cephedeki harekât sona ermişti.
Güney Cephesinde de Fransız ve Ermenilere karşı başarılı bir diren
me yapılmış, bu Cephedeki harekât Ankara Anlaşmasına kadar (1921
ortalarında) devam etmişti.
Bu cephelerm silah, cephane ve gereç ihtiyaçları, durumları uygun olan
kolordular tarafmdan sağlanmıştı.
Ancak, Batı Cephesinde durum tamamıyle başka ve çok daha önemli
idi. Bu Cephede, özellikle 1921 yılı başından itibaren, 1 nci İnönü, 2 nci
İnönü, Kütahya - Eskişehir ve Sakarya Muharebeleri yapılmış ve Batı Cep
hesi birlikleri Yunanlılara karşı çok çetin savaşlar vermişlerdi.
Sakarya Muharebelerinde, düşman Polath - Haymana önlerine kadar
geniş bir cephede ilerlemiş, bu duıtün karşısında Ankara şehri ve Hükü
meti kritik bir duruma düşmüştü.
Ancak, Türk büyük sevk ve idaresinin üstünlüğü, Türk askerinin ge
leneksel kahramanlığı düşmanı, Eskişehir - Afyon hattına çekilmeğe zor
lamıştı.
Yukarıda açıklanan, en hayatî ve çetin muharebeler 1921 yılı içinde
birbiri ardından Batı Cephesince yapılmıştı. Cereyan eden bu muharebe
ler sırasında Batı Cephesi İstanbul’dan kaçırılan, Elcezire ve Doğu Cephe
lerinden getirilen ve memleket dışından (Rusya’dan) sağlanan harp ge
reçleri ile desteklenmişti.
10 ekim 1921 - 31 temmuz 1922 tarihlerini kapsayan Büyük Taarruza
hazırlık döneminde, Batı Cephesinin takviye ve ikmali daha yoğun ve
planlı bir duruma girmiş; Fransız, Alman, Italyanlardan da para karşılığı
bir kısım savaş gereci sağlanmıştı.
Ulaştırma güçlüklerinin yoğun rol oynadığı bu ikmal faaliyetlerinde
Türk kaynaklarından ve dıştan gelen savaş gereçlerinin çeşit ve sayılan,
ayrı ayn ve toplam olarak bir karşılaştırma olanağı vermek için, (Çizel
ge : 8) ’de gösterilmiştir. Bütün bu koşullara rağmen başanlı olan sonuca
ulaşılmıştır.
ONUNCU BÖLÜM
BÜYÜK TAARRUZ VE TAKİP HAREKÂTI, BU DÖNEMDE
İDARÎ FAALİYETLER VE ORDULARIN BOĞAZLARA KARŞI
HAREKÂTI
A. BÜYÜK TAARRUZ:
1. Genel:
Sakarya Meydan Muharebesinde taarruz gücünü 3utiren Yunan Ordu
su Eskişehir, Afyon bölgesine çekilmişti. Bu Ordu Gemlik körfezi - Eski
şehir doğusu - Seyitgazi - Güzelim dağı - Afyon kuzey ve güneyi üzerinden
Büyük Menderes boyunca Ege denizine kadarki hatta yerleşmişti. Gem
lik - Bilecik - Söğüt kesiminde bir tümenle bir bağımsız alay, Eskişehir do
ğu bölgesinde üç tümenli 3 ncü Kolordusu, Afyon bölgesinde Ahır dağına
kadar olan hatta dört tümen ve bir bağımsız alayla 1 nci Kolordusu ve
daha batıda Ege denizine kadar bir tümenle bağımsız üç alay bulütıuyor-
du. Ayrıca, Döğer dolaylarında üç tümenli 2 nci Kolordu ile Uşak’ta bir
süvari tümeni ihtiyat olarak bulunuyorlardı. Yunanlılar Sakarya’dan çeki-
leliden beri bu tuttukları mevziide kuvvetli tahkimat ve tel engelleri yap
mışlardı.
Yunan Ordusu 12 piyade, bir süvari tümeni ile altı bağımsız alay ve
bazı yurtiçi birliklerinden kurulu olup mevcudü 6.564 subay, 218.000 er,
83.000 tüfek, 1.300 kılıç, 3.113 hafif makineh tüfek, 1.280 ağır makineli
tüfek, 418 top, 50 uçaktan ibaretti.
Türklerin Batı Cephesi birlikleri ise plan uyarınca asıl kuvvetleriyle
taarruz ederek düşmanı kuzeye atıp imha etmek ve İzmir yolunu açmak
maksadıyle 25 ağustos 1922’de 1 nci, 2 nci, 4 ncü Kolordulardan kurulu
1 nci Ordu ve 5 nci Süvari Kolordustı' ile (12 piyade, üç süvari tümeni)
Akarçay ile Ahır dağlan arasındaki bölgeye yanaştınimıştı. Bu kuvvetle
rin yığınağı büyük bir gizlilik ve disiplin içinde insan gücünün üstüne çı
kan bir gayretle ve düşmana sezdirilmeden yapılmıştı. Akarçay kuzeyinden
gösteriş taarruzu yapacak olan 2 nci Ordu; iki tümenli 6 ncı Kolordu ile,
üç tümenli 3 ncü Kolordu ve Mürettep Süvari Tümeninden ibaretti. Bil kuv
vetler de Eskişehir doğusundaki 3 ncü Yunan Kolordusu ile Döğer dolay
larında ihtiyatta bulunan 2 nci Yunan Kolordularını yerinde bağlamak
görevini almıştı. Aynca Kocaeli bölgesinde Kocaeli Grup Komutanlığı
(18 nci Tümen ve bağlı birlikleri), Menderes boyunda Dinar batısı böl
gesinde bir piyade müfrezesi, Denizli bölgesinde ise 3 ncü Süvari Tümeni
bulunmaktaydı.
Batı cephesinin toplam kuvveti; 8.659 subay, 199.283 er, 100.352 tü
fek, 2.025 hafif makineli tüfek, 839 ağır makineli tüfek, 5.000 kılıç, 340
top ve 8 uçaktan ibaretti.
2. Muharebeler:
25/26 ağustos 1922 gecesi asıl taarruz birlikleri düşman mevzilerine
800 -1.000 metreye kadar yanaştırıldı. 5 nci Süvari Kolordusu, Ahır dağ
larının ormanlık sarp patikalarından hayvanlar yedekte ve bütün zorluk-
lan yenerek, 26 ağustos 1922 sabahı 1 nci Süvari Tümeniyle Çayhisar’a,
diğer tümenleriyle Yörük Mezrasına vardı. Başkomutan Gazi Mustafa Ke
mal, Fevzi, İsmet ve Nurettin Paşalar da muharebeyi yakından izlemek
üzere gece Kocatepe gözetleme yerine gelmişlerdi.
26 ağustos 1922 saat 05 30’da bütün cephede topçu ateşi başladı. Yu
nanlılar şaşırmış ve ancak yarım saat sonra 4 ncü ve 1 nci Kolordulara
zayıf bir ateşle karşı koymaya başlamıştı. Asıl taarruz bölgesinin sağında
bulunan 4 ncü Kolordu saat 06 30’da Kaleciksivrisi, Poyrahkaya siperle
rini ele geçirdi ise de, 1.310 rakımlı Erkmen tepesinde hücumlar gece ya
rışma kadar karşılıklı devam etmiş, fakat bu tepenin yalnız birinci hat
siperleri elde kalmıştı. 4 ncü Kolordunun batısmdan taarruz eden 1 nci
Kolordu Belentepe’yi tamamen, Tmaztepe’yi kısmen ele geçirmiş, Çiğiltepe
düşmanda kalmıştı. Geceleyin Ahır dağlarım aşan 5 nci Süvari Kolordu
su da düşman ulaştırma kollarını kılıçtan geçirerek demiryolunu birkaç
yerden tahrip etmiş. Yunan Ordusunun İzmir ile ulaşım ve haberleşmesini
kesmişti. Daha batıdan gösteriş taarruzu yapan 6 ncı Tümenle, Mende
res Grubu ve Akarçay kuzeyindeki 2 nci Ordu birlikleri gösteriş taarruz
larına devam ediyordu. Kocaeli Grubu da taarruz hazırlıklanyle meşguldü.
Bugünkü muharebede 1 nci Ordu birlikleri Büyük Kalecik’ten Çiğiltepe’ye
kadar 15 km. lik bir cephe üzerinde Yunanlıların 1 nci hatmi ele geçirmiş,
fakat yarmayı tamamlayamamıştı. 27 ağustos 1922’de ortalık ağarırken
bütün cephede Türk taarruzları başladı. Büyük bir cesaretle ilerleyen bir
liklerimiz pek kanlı savaşlar ve üst üste yapılan süngü hücumlarıyle Yu
nan mevzilerini ele geçiriyorlardı. Öğleye doğru bütün cephe yarılmıştı.
Yunanlılar çekiliyor, 1 nci Ordu birlikleri ise takip ediyordu. Saat 17 30’da
4 ncü Kolordu 8 nci Tümeniyle Afyon’u işgal etti. Diğer tümenleriyle
Afyon batısındaki kayalıklar bölgesinde geceyi geçirdi. 1 nci Kolordu da
SincanlI ovasına inmiş ve demiryoluna kadar düşmam takip etmişti. 5 nci
Süvari Kolordusu da, bir tümeniyle Balmahmut’a çekilmekte olan Yunan
birliklerini bozguna uğratmış, iki tümeni ile llbulak dağını kuzeye aşarak
Yunan ihtiyat kolordusu üzerine yürüyüşe devam ediyordu’. Bağımsız 6 ncı
Tümen ve 2 nci Ordu birlikleri bugün de gösteriş taaruzlanna devam et
y tiler.
• '- 3 e
BÜYÜK TAARRUZ VE SONRASINDA İDARÎ FAALİYETLER 49S
28 Ağustos 1922 ;
Başkomutanlık ve Batı Cephesi Karargâhları Afyon’a, 1 nci Ordu Ka
rargâhı Balmahmut’a intikal etti. 1 nci Türk Ordusu Balmahmut ve do-
laylarmda Afyon’dan çekilen 4 ncü Yunan Tümenine taarruzla ağır ka
yıplar verdirerek dağıttılar. Ve Dumlupmar mevzilerini Yunanlılardan önce
ele geçirmek üzere tümenlerini Dumlupmar istikametine (batıya) yürüttü.
4 ncü Kolordu bugün batıya kayarak Başkimse’ye kadar ilerledi. 2 nci Ko
lordu da 4 ncü Kolordunun sağından ilerleyerek Köprülü - Arapliçiftliği
bölgesine yanaştı ve 2 nci Ordu üe irtibat yaptı. 5 nci Süvari Kolordu
su Eğret bölgesine, ihtiyat Yunan 2 nci Kolordusuna, Afyon’dan çeküen
birliklere baskınlar yaparak dağıttı ve ilerlemelerine engel oldu.
29 Ağustos 1922 :
1 nci Ordu Komutanı, 3 ncü Kafkas Tümenini de 4 ncü Kolordu em
rine vererek Bakırcık - Arpagediği hattının doğusunda 4 ncü Kolorduyu
ve batısmdan 1 nci Kolorduyu taarıÛza şevketti. Bağımsız 6 ncı Tümen
de bugün Toklusivrisi’ne taamız edecekti.
4 ncü Kolordu tümenleri aldıkları görevleri yerine getirmek üzere
taarruza geçtüer. 5 nci, 9 ncu, 12 nci Yunan Tümenleriyle yapılan şid
detli muharebelerde bunların Dumlupmar’a çekilmesi önlendi. Hamurköy
çevresinde çok şiddetli ve kanlı muharebeler olmakta idi. Yunanlüann
13 ncü Tümeni de buraya yetişerek muharebeye katüdı. Bugün, 4 ncü Ko
lordu birlikleri insan gücünün üstünde pek kanlı ve başarılı muharebeler
yaptı. Dört günden beri aralıksız muharebe eden birliklerin karşısında
Yunanlılarm hiç muharebeye girmemiş dört tümeni ve 4 ncü Tümenlerinin
kalmtılan bulunuyordu. Karşılıklı taaruzlarla çarpışmalar gece saat 24 00’e
kadar devam etti ve Yunanlıların Dumlupmar mevzilerine çekilmesi ön
lendi.
4 ncü Kolordunun güneyinden ilerleyen, 1 nci Kolordu 23 ncü Tümeni
Arpagediği’ne, 14 ncü Tümeni Dumlupmar mevzilerine, 57 nci 'Tümeni de
bunun solundan Kaplangı dağına taarrüza başladılar. 15 nci Tümen de ih
tiyatta bulunuyordu. 23 ncü Tümen asıl Yunan kuvvetlerinin Dumlupı-
nar’a çeküme yolunu kapattı. 14 ncü 'Tümenle 57 nci Tümen Dumlupmar
mevzilerini ele geçirdi. 57 nci Tümen birkaç kanlı muharebeden sonra
Sultanoğlu’na kadar üerledi. Bağımsız 6 ncı 'Tümen Toklusivrisi’ni zapt
ederek 57 nci Tümenin solıma yanaştı. 2 nci Kolordıl da Ordu ihtiyatı ola
rak 1 nci Kolordu gerisine yanaştırıldı. 5 nci Süvari Kolordusunun Kuyu-
cak’tan 14 ncü Süvari Tümeniyle Çalköy dolaylarından çekilen Yunan bir
liklerine taamız ederek karışıklıklar meydana getirdi. Bu taarruzlar gece
de devam etti. ___ _
I GNVnJR
I AT.NSEBşk.
î v ' tüpbane^
A96
2 nci Ordunun 6 ncı Kolordusu bugün Resulbaba - llbulak dağı kuze

yinden ilerleyerek SusUz, Eğret dolaylarındaki düşman artçılarım attılar ve
Dereköy çiftliği - Genişler - Altıntaş bölgesine vardılar. 3 ncü Kolordu da
1 nci Tümeniyle Döğer, Mürettep Süvari Tümeni de gece yansı Pusan kö
küne varmış bulunuyordu.
Yunan Ordusu Komutanı General Trikopis; Küçük Aslıhanlar yolu
ile kuvvetlerini Dumlupınar mevzilerine çekeceğini umuyordu. Fakat ak
şama doğru 2 nci Kolordu Komütanından aldığı rapordan, sağ kanatları
nın çöktüğünü ve Dumlupınar yolunun tamamen kapandığını öğrenince
daha kuzeydeki dağ yollarından batıya çekilmeye karar verdi ve tümenle
rinin Çalköy’de toplanmalarını emretti. Saat 22 OO’de tümenler Çalköy’e
yürüyüşe başladılar fakat, 14 ncü Süvari Tümeninin kuzeyden yaptığı atlı
hücumlar ve ateş baskınları yürüyüş kollarım şaşırtmış ve dağıtmıştı. Yu
nan tümenleri ancak 30 ağustos 1922 sabahı Çalköy’de toplanabildiler.
30 Ağustos 1922 Başkomutan Muharebesi :
Orduların 29 ağustos 1922 muharebe raporları gece yansından sonra
Afyon’da Batı Cephesi Karargâhına gelmişti. Başkomutan, Genelkurmay
Başkanı ve Batı Cephesi Komutam durumu inceleyerek Yünan Ordusu
asıl kuvvetlerinin kuzey, doğu, güney ve güneybatıdan kuşatılmış ve iste
nilen sonucun alınmak üzere olduğunu görmeleri üzerine şiddetle taarruza,
aralıksız takibe karar verdiler. Saat 06 30’da ordulara: “Her iki ordunun
bütün kuvvetleri ile ve süratle taarruz ederek düşman çekilme yollarımn
kesilmesi, İzmir doğrultüfsunda aralıksız takiple dağınık düşman kolları
nın esir edUmesi, gece gündüz muharebe eden birliklerimizin durmadan
harekâta devam etmeleri, 5 nci Süvari Kolordusunun da meydan muhare
besinden sonra durmaksızın Kızıltaş vadisinden Uşak’a yönelme
si” emri verildi.
Durum çok önemliydi ve çabukluk isteniyordu. Başkomutan, Genel
kurmay Başkanım 2 nci Ordu bölgesine gönderdi. Kendisi de Akçaşehir’
deki 1 nci Ordu Karargâhına gitti. Batı Cephesi Komutanı Afyon’da ka
larak genel diırumu idare edecekti.
Saat 10 OO’da Başkomutan Gazi Mustafa Kemal 1 nci Ordu Karargâ
hına gelerek durumu yakından izlemeye başladı. Bu sırada yağmur yağı
yor ve çevreyi sis kaplamış bulunuyordu. Saat 15 OO’e kadar devam eden
bu sis ve yağmur Yunanlıların Adatepe bölgesinde savunma düzeni alma-
lanna yardım etmişti. 4 ncü Kolordu Adatepe’deki düşmanın son diren
mesini kırmak için hazırlıklara başladı. Saat 16 OO’da Başkomutan, 1 nci
Ordu ve 4 ncü Kolordu Komtftanlan, Zafertepe’deki 11 nci Tümen gö
zetleme yerine gittiler. Yunanlılar bütün ağırlıkları ve topçuları ortaları
na alarak birlikleri çepeçevre savunma düzeni almışlardı. 12 nci ve 5 nci
BÜYÜK TAARRUZ VE SONRASINDA İDARİ FAALİYETLER 497
Yunan Tümenleri ile bütün ağırlıklar kolorduların bağlı birlikleri Çal -

Alliören yoluyle Kızıltaş deresine yürümeye başladı. Kuzeyden ilerleyen
16 ncı ve 61 nci Tümenlerimizin taarruzları ile durduruldular. Bunlar da
kuzeye karşı mevzie girerek çember içine alınmış bulunuyordu. Yalnız Al-
lıören - Keçiler - Kızıltaş deresi yol'ünun iki tarafında 4-5 km. lik bir açık
lık kalmıştı.
Bütün gece muharebe eden 4 ncü Kolordu birlikleri birbirine çok ka
rışmış olduğundan taarruz hazırlığı çok geç kalmıştı. Saat 17 OO’de ordu
nun 25 nci Ağır Topçu Alayı ateşe başlamasıyle bütün cephedeki topçu
da ateş açtı ve topçu ateşi hızı son hadde çıkarıldı. 11 nci ve 5 nci Kaf
kas Tümenleri ileriye atıldılar. Saat 18 30’da Başkomutan: “Süngü hücu
mu ile düşmanı atarak Adatepe’nin kısa zamanda ele geçirilmesi” emrini
verdi. Bu emir ağızdan ağıza bütün 1 nci hat birliklerine yayıldı. Birlik
ler birbirleriyle yarışırcasına ilerlemeye devam ettiler. Çok zayıf olan Yu
nan topçusu çabuk susturuldu. Saat 19 25’te 11 nci ve 5 nci Kafkas Tü
menleri düşman mevzilerine girdiler ve mevzi içinde ilerlemeye başladılar.
Soldan 23 ncü Tümen de Büyük Adatepe’ye taarruzla tepeyi ele geçirdi.
Birlikler ilerledikçe cephe daralıyor çevredeki birliklerin ateşleri birbiri
ne tesir ediyordu. Yanlışlığa meydan vermemek için birliklerin bulunduk
ları hatta kalmaları emredildi. Fakat bu emri alamayan 126 ncı Alay, taar
ruzlarına devamla saat 22 30’da bomba ve süngü hücumları ile Yunanlıla
rı son mevzilerinden de atarak 1.149 rakımlı tepe - Kanlıköprü hattına
kadar ilerledi. Adatepe bölgesi Yunanlılardan temizlenmiş oldu.
31 Ağustos 1922 Sabahı:
Başkomutanla Genelkurmay Başkam ve Afyon’dan gelen Batı Cephe
si Komutanı muharebe meydanını gezdiler. Çalköy - Alliören - Yeniköy -
Adatepe gibi dar bir bölgede sıkışan Yunanlıların beş tümeni (4, 5, 9, 12
ve 13 ncü Tümenler) iki kolordu karargâhı ile bağlı birlikleri, seyyar has
taneler, kolorduların ve ordunun ağır topçu alaylarının bütün toplan, oto
mobil, araba, eşya, gereç ve donatımla bütün dereler, tepeler dolmuştu.
Muharebe alanının etrafındaki ormanlarda kalan sağlam erler ve yaralılar
da toplanıyordu. Adatepe bölgesinde ele geçen top sayısı 141 idi. Kurtu
labilen Yunanlılardan bir kısmı Kızıltaş deresine ve dağlara dağılmıştı. Or
dumuz karşısında Kaplangı dağında muharebe edip bozulan 1, 2 ve 7 nci
Yunan Tümenlerinin kalmtılanndan başka İzmir’e kadar muharebe edecek
Yunan birliği kalmamıştı. Muharebe meydanından çekilen Yuhan birlikle
rinden (4 ve 12 nci Tümenlerden) 1.000 kadar erle tümen komutanları
1 eylül 1922 günü Oysuköy ormanlarında, 2 eylül 1922’de Murat dağı batı
yamaçlarındaki Münkarip köyü dolaylarında da 4.000 erle 1 ve 2 nci Ko
lordu Komutanları esir alındı. Bu suretle Adatepe’den çekilenler de yaka
lanmış oluyordu.
Muharebe meydanını dolaştıktan sonra öğleyin Başkomutanla Geneh

kurmay Başkanı ve Batı Cephesi Komutanı Çalköy’e gelerek yıkık bir evin
avlusunda kırık bir kağnı arabası yanında durumu şöyle mütalâa ediyor
lardı.
“Bugünkü muharebeler Türk Ordusuna büyük savaşı kazandıracak bir
durum sağlamıştır. Uşak istikametine çekilen dağınık birliklerin toparlan
masına meydan vermemek lâzımdır. Az kayıplarla çekilen Eskişehir Kolor
dusu ile birleşerek ve Yunanistan’dan getirecekleri yeni birliklerle îzmir
yakınlarında bir hatta savunmaları düşünülebilir. Bunun için Eskişehir
Grubunu da yakalayıp mağlup etmek ve asıl kuvvetlerle durmadan sürat
le îanir’e girmek lâzımdır”. Bu karardan sonra Başkomutan şu tarihî em
rini verdi.
“Türkiye Büyük Millet Meclisi orduları; Afyonkarahisar - Dumîu'pınar
Büyük Meydan Muharebesinde zalim ve mağrur bir ordunun esas unsurla
rım inanılmayacak kadar az bir zamanda imha ettiniz. Büyük ve necip
milletimizin fedakârlıklarına lâyık olduğunuzu ispat ediyorsunuz; sahibi
niz olan büyük Türk milleti istikbalinden emin olmaya haklıdır. Muharebe
meydanlarındaki maharet ve fedakârlıklarınızı yakından müşahade ve ta
kip ediyorum. Milletimizin hakkmızdaki takdirlerine delâlet etmek vazifemi
mütemadiyen ve birbiri ardına ifa ediyorum. Ordular! îlk hedefiniz Akde
niz’dir ileri! 1 eylül 1338 (1922) T. B. M. M. Rs. Başkumandan Mustafa
Kemal”.
3. Takip Harekâtı:
30 ağustos 1922’de 4 ncü ve 6 ncı Kolordular Başkomutan Muhare
besini yaparken 1 nci Kolordu da Kaplangı dağı - Hallaçlar - Arpagedi-
ği’ne çekilen 1, 2 ve 7 nci Yunan Tümenlerine taarruz ediyordu. Kaplangı
dağına taarruz eden 57 nci Tümen, Yunanlıların inatla direnmelerinden
muharebe pek kanlı olmuş, yapılan taarruz ve karşı taarruzlarla Kap-
langı dağı bugün dört defa el değiştirdikten sonra gece yansı 57 nci Tü
men elinde kalmıştı.
31 ağustos 1922’de tekmil cepheden takip harekâtına geçildi. Murat
dağlarının kuzeyinden 5 nci Süvari Kolordusu Gediz istikametine ilerliyor
ve arkasından 6 ncı Kolordu takip ediyordu. Dumlupınar - Uşak - Alaşe
hir istikametinde de 1 nci Ordü ilerlemeye başladı. 1 eylül 1922’de 1 nci
Kolordu Uşak doğusunu savunan Yunan birliklerini taarruzla atmış ve
Uşak’ı geri almıştı. 2 nci Kolordu da 1 nci Kolordunun soluna yanaşı
yordu. Eskişehir cephesindeki 3 ncü Yunan Kolordusu da çekilmeye baş
lamış, 41 nci Tümen Seyitgazi mevzilerini işgal etmişti.
2 eylül 1922’de 1 nci Ordu, 1 ve 2 nci Kolorduları ile 7 nci Tümenle

birinci hatta, 4 ncü Kolordu da ikinci hatta olarak takibe devam edi-
37ordu. Uşak’tan çekilen Yunanlılar da Takmak (Eşme) - Kemerdağ - El
vanlar - Yelgen hattında saVünma düzeni almaya uğraşıyorlardı. 3 eylül
1922’de 2 nci Kolordu bu mevzilerdeki Yunanlılara taarruz ederek atmış
ve Alaşehir istikametinde takibe devam ederken 1 nci Kolordu da Kula
istikametine ilerliyordu. Eskişehir bölgesindeki 3 ncü Yunan Kolordusu
dia artçı muharebeleri vererek Bursa istikametine çekiliyordu. 4 eylül
İ922’de Kula’yı geri alan 5 nci Kolordu Alaşehir ovasına indi. 5 eylül 1922’
de Alaşehir’den çekilen Yunan birliklerini Dereköy’de ve Salihli’de karşı
layarak muharebeye zorlamış ve kanlı muharebeler olmuştu. Alaşehir - Sa
lihli demiryolühun iki tarafından da 1 ve 2 nci Kolordular hızla yürümüş
lerine devam ediyordu. 3 ncü Kolordu da Pazaryeri, Bilecik’i geri alarak
çekilen düşmanı Bursa istikametinde takip etti. 6 eylülde İnegöl ve Yenişe
hir’i geri aldı. Bu kolordumuzun cephesinden çekilen 3 ncü Yunan Kolor
dusu da Kazancıbayın - Dimboz - Burçin hattına savunma için yerleşiyor
du.
7-8 eylül 1922 günleri 1 nci Ordu ve 5 nci Süvari Kolordusunun ta
kip hareketleri devam etmiş ve akşam üzeri 1 nci Ordu Turgutlu, süvari
kolordusu da Manisa ve Menemen’e varmıştı. Kemalpaşa ile Bornova yolu
üzerinde süvarilerimizle Yunan artçıları arasında şiddetli muharebeler ol
du. 6 ncı Kolordu da 1 nci Ordunun kuzeyinden Aksaray ovasına inmişti.
8 eylül 1922’de İzmir’deki müttefik devletler konsolosları şehri tes
lim etmek için Turgutlu’ya Başkomutanlık Karargâhına gelmişlerse de
pek geç kalmışlardı.
9 eylül 1922’de öğleden evvel süvarilerimiz İzmir’e girdi. 1 nci Ko
lordu Kemalpaşa’ya, 2 nci Kolordu Manisa’mda, 4 ncü Kolordu Turgutlu’ya
vardılar. Kazancıbayın’na taarruz eden 3 ncü Kolordu da buradaki düş
manı geri attıktan sonra Bursa istikametine ilerledi. 3 ncü Yunan Kolor
dusu da Bursa doğu kenarı ve kuzeyini savunmaya çalışıyordu.
10 eylülde Başkomutan ve Batı Cephesi Komutanlığı ile 1 nci Kolordu
İzmir’e girdi. Torbalı ve Menderes vadisinden çekilen Yunan birlikleri de
Seydiköy dolaylarında süvarilerimizle kısa bir muharebeden sonra teslim
oldular. 3 ncü Kolordu da Bursa’mn savunan Yunan birliklerini atarak şeh
ri geri aldı. 11 eylül 1922’den itibaren 5 nci Süvari Kolordusu Urla ya
rımadasına çekilen düşmanı takibe başladı.
Kocaeli Grubu ile 1 nci Tümen Mudanya’da 11 nci Yunan 'Tümenine
taarruz ederek bu tümeni esir aldılar. Ve Bandırma istikametinde takibe
koyuldular. 16 eylül 1922’de süvari kolordusu Çeşme’yi ele geçirerek îz^
mir bölgesinde, Türk topraklarında Yunan eri kalmadı. Kocaeli Grubu

da bugün taarruzlanna devamla Bandırma’yı işgal ederek çekilen düşma
nın vapurlara binmesine engel oldu. Düşman birlikleri de Delikli bayırını,
Erdek kıstağında Kapıdağ yarımadasını savunmaya koyü'ldu. Kocaeli Gru
bu bu birliklere de taarruz ederek onları attı. Böylece 18 eylül 1922’de
Erdek kasabasını aldı ve Kapıdağ yanmadasım düşmandan temizleyerek
Batı Anadolu’da bir tek Yunan eri kalmamış oluyordu. Şimdi Batı Cephesi
orduları karşısında yeni bir harekât sahnesi açılıyor. Boğazlan emniyete
almaya çalışan müttefiklere karşı harekât hazırlıklanna başlanıyordu.
B. BU DÖNEMDE LOJİSTİK DESTEK:

1. Elcezire, Doğu Cepheleri ve Sovyet Rusya Yardımları:
Elcezire ve Doğu Cepheleri ve Rus yardımlannın büyük bir kısmı Bü
yük Taarruza hazırlık döneminde Batı Cephesine ve yurt içine getirilmiş
ve Batı Cephesinin ikmali yapılmış bulunmaktaydı. Ancak pek az bir harp
malzemesinin yollarda bulunduğu da muhakkak idi- Bü bakımdan İstan
bul yardımları da dahil bütün yardımlar % 100 Batı Cephesine intikal et
miş kabul edilemezdi. Ağır aksak canlı araçlarla bir yandan nakliyat de
vam etmekteydi.
2. İstanbul’dan Kaçınlan Silah, Cephane ve Gereçler:

“İstanbul Yardımları” bahsinde açıklandığı üzere İstanbul ve civa
rında Felâh ve M. M. Gruplan tarafından silah, mühimmat ve öteki askerî
malzemeden, Büyük Taarruz ve Takip Harekâtı döneminde Anadolu’ya
gönderilmiş olan miktarlar aşağıya çıkarılmıştır.
Felâh Grubu Tarafından Gönderilenler:
21.214 adet 75 mm. lik top mermisi
1.388 adet çeşitli top mermisi
8.382 adet çeşitli tapa
6 sandık çeşitli tapa
1.845 adet top kaması
1.350 adet vidalı fünye
200 kg. dumansız barut
319 adet 150 mm. lik çaplanmamış kovan
27 adet açı ölçme aleti
3 adet projektör
1.000 adet mermi kapsülü
5.752 adet istihkâm modeli kürek
46 sandık telsiz telgraf malzemesi
47 çuval telsiz telgraf malzemesi

10.000 adet kütüklük
47 çuval araba ve nakliye koştön takımı
1 adet vaketa işleyen tabak fabrikası
M. M. Grubu Tarafından Gönderilenler [1]:

84 adet 150 mm. lik obüs mermisi
1.412 adet 120/116 mm. lik obüs mermisi
1.470 adet 105 mm. lik obüs mermisi
4.801 adet 77 mm. lik sahra mermisi
7.413 adet 75 mm. lik seri sahra mermisi
2.157 adet 75 mm. lik seri cebel mermisi
591 adet 75 mm. lik kudretli cebel mermisi
2.864 adet 75 mm. lik Fransız mermisi
116 adet uçak bombası
2.596 kg. top barutu
662 adet piyade tüfeği
262 adet tüfek ve mekanizması
3 adet filinta
2 adet aydınlatma tabancası
1.010 adet mızrak
1.643.100 adet Osmanlı ve Alman piyade fişeği
768.000 adet Rus piyade fişeği
5.370 adet çeşitli top kovanı
19.580 adet saplı Alman el bombası
7 adet top kaması
115 adet telemetre sehpası
14 adet telemetre
30 adet top dürbünü
94 adet nişangâh
126 adet batarya dürbünü
27 adet ağır ve hafif makineli tüfek
100 adet makineli tüfek şeridi
25 adet telefon
10 adet telefon kablosu (kangal)
Harp Tarihi Arşivi, No. 1/7895, Dip. 27, G. 1, Kis. 1566, Dos. 143, F. 67,
67/1- 3.
1.630 adet kütüklük

15.501 adet palaska
28.786 adet matara
13.716 adet ekmek torbası
2.045 adet arka çantası
2.379 adet çanta bez kayışı
11.264 adet portatif kürek ve kılıfı
500 adet kazma
50.278 adet kar gözlüğü
145 adet hasta teskeresi
10.000 adet tükrük hokkası
200 adet ördek
365 adet kazan
570 adet karavana
1.846 adet diğer mutfak malzemesi
38 adet eyer takımı
600 adet üzengi
450 adet zahma kayışı
73.850 adet çeşitli eyer tokası
5.696 adet kantarma
264 adet başlık
1.500 adet gem
314 adet top koşumu
245 adet nakliye koşumu
53 adet tevhit semeri
71.824 adet nal
2.577.030 adet mıh
2.254 adet kaşağı
274 adet gebre
5.637 adet kolan
5 adet marangoz tezgâhı
Felâh Grubunca 18 Eylül 1922 Tarihi ile 28 Şubat 1923 Tarihi Ara
sında Gönderilenler:
26.118 adet piyade cephanesi
515 sandık piyade cephanesi
2 adet 75 mm. lik dağ ve sahra topu
BÜYÜK TAARRUZ VE SONRASINDA İDARÎ FAALİYETLER 503
11.986 atım 75 mm. lik dağ ve sahra mermisi

860 sandık 75 mm. lik dağ ve sahra mermisi
1.497 atım 150 mm. lik ağır sahra mermisi
126 adet çeşitli hartüç
6 sepet çeşitli hartuç
1.000 adet top kaması
6 sandık top kaması
59 sandık top mermisi kovanı
2 adet top dürbünü
20 adet telemetre
4 adet top kaması
72 adet top toparlak ve tekerleği
7 adet projektör
22.954 adet el bombası
2.350.650 adet fişek kapsülü
56 adet fişek kapsülü
5 adet tabanca
4.450 adet tabanca mermisi
16 adet işaret tabancası
95 adet kılıç
825 adet mızrak
9 adet eyer takımı
203 adet tevhit semeri
124 adet araba ve nakliye koşum takımı
300 adet tel makası
1.500 adet istihkâm modeli balta
252 adet istihkâm modeli kazma
12.700 adet istihkâm modeli kürek
44 adet telefon
3 adet santral
18 km. sahra kablosu
1 adet tezgâh
7.664 kese barut
5 adet uçak
50-4 Türk İstiklâl harbİ îdarI faalİyetlerİ

Büyük Taarruz ve Takip Harekâtının kapsadığı süre içinde Batı Cep
hesinin lojistik desteği için Kayseri - Kırşehir - Yahşihan, İnebolu - Kasta
monu - Çankırı - Kalecik - Ankara, Samsun - Çorum - Yozgat - Yahşihan,
karayolları ile Ankara ve dolaylarına nakledilen silah ve cephane çeşit ve
sayılan şöyle idi.
Kayseri - Kırşehir - Yahşihan Karayolu ile Ankara ve Dolaylarına
Nakledilen Silah ve Cephanenin Çeşidi ve Sayıları [1]:
12 adet Alman tüfeği, 11 adet kasalı tüfek, 8 adet Rus tüfeği, 2 adet
Rus tüfeği, 6 adet Belçika tüfeği, 1 adet muaddel martin, 4 adet anah
tarlı tüfek, 2 adet dokuzlu tüfek, 11 adet muaddel martin, 2 adet martin
taklidi tüfek, 6 adet kasatura, 2 adet süngü, 2 adet çeşitli tabanca, 900
adet piyade cephanesinden oluşan piyade silah ve cephanesi ile 1.296
adet torna edilmiş mermi gövdesi Kayseri’den Ankara ve dolaylarına
nakledilmişti. Ankara ve dolaylanna nakledilen b'ıl yardımlar Elcezire ve
Doğu Cephelerinden tertip edilen silah ve cephaneden meydana gelmek
teydi.
İnebolu - Kastamonu - Çankırı - Kalecik Karayolu ile Ankara ve Dolay
larına Nakledilen Silah ve Cephanenin Çeşidi ve Sayıları [2]:
365 adet çeşitli piyade tüfeği, 3.386 sandık çeşitli piyade cephanesi,
208 sandık İngiliz piyade cephanesi, 360 adet mızraktan oluşan piyade si
lah ve cephanesi, 1 adet skoda topu, 1 adet seri dağ topu, 8 adet bomba
topu, 18.752 atım çabuk ateşli sahra mermisi, 969 atım skoda mermisi,
5.240 atım mantelli mermisi, 4.087 atım sahra obüs mermisi, 2.310 atım
şinayder mermisi, 891 atım 120 mm. lik obüs mermisi, 3.666 atım bomba
topu mermisi, 6.960 atım çabuk ateşli dağ top mermisinden oluşan top ve
top cephanesi Ankara ve dolaylanna nakledilmişti.
Ankara ve dolaylarına nakledilen bu yardımlar Doğu Cephesinden
tertip edilen, Rusya’dan getirtilen ve İstanbul'dan kaçınlan çeşitli silah
ve cephaneden meydana gelmekteydi.
Samsun - Çorum - Yahşihan Karayolu ile Ankara ve Dolaylanna Nak
ledilen SUah ve Cephanenin Çeşidi ve Sayılan [3]:
[2] Harp Tarihi Arşivi No. 1/4336, Dip. 24, G. 2, Kis. 1431, Dos. 173, F. 1/4, 1/13,
1/21, 1/27.
1/20, 1/33.
[3] Harp Tarihi Arşivi No. 1/4236, Dip. 24, G. 2, KIs. 1431, Dos. 173, F. 1/15, 1/35.
BÜYÜK TAARRUZ VE SONRASINDA İDARÎ FAALİYETLER 505
79 adet çeşitli tüfek, 9 adet kasatura, 4 adet süngü, 127 sandık İn
giliz piyade cephanesi, 290 sandık ve 18.062 adet çeşitli piyade cephanesi,
51 adet çeşitli bomba, 117 sandık boş el bombasından oluşan piyade si
lah ve cephanesi ile 32 atım R'us çabuk ateşli sahra mermisi, 200 atım
150 mm. lik havan mermisi, 8 sandık çeşitli tapa, 8.312 adet top bom
bası, 18 sandık barut, 7 sandık dinamitten oluşan top cephanesi Sam
sun’dan Ankara ve dolaylanna nakledilmişti. Ankara ve dolaylarına nak
ledilen bu yardımlar Doğu Cephesine tertip edilen Rusya’dan getirtilen
ve İstanbul’dan kaçırılan çeşitli silah ve cephaneden meydana gelmekteydi.
Büyük Taarruz ve Takip Harekâtının kapsadığı 1 ağustos 1922 tarihi

ile 18 eylül 1922 arasındaki devrede sürdürülen nakliyat faaliyetleri özet
lendiği takdirde; bu devrede Ankara ve dolaylanna nakledilen silah ve
cephane çeşidi ve sayısı toplam olarak:
503 adet çeşitli tüfekten, 15 adet kasaturadan, 6 adet süngüden,
2 adet tabancadan, 4.011 sandık ve 18.962 adet piyade cephanesinden,
168 adet bombadan, 360 adet mızraktan, 8 sandık çeşitli tapadan, 10 adet
çeşitli toptan, 52.715 atım çeşitli top cephanesinden, 18 sandık çeşitli ba
ruttan, 7 sandık dinamitten oluşmaktaydı. Bu dönemde Yahşihan ve An
kara’ya getirilen çeşit ve sayılan yukanda açıklanan ikmal maddeleri
Yahşihan - Ankara dekovil ve Ankara - Polatlı normal hat demiryolu ile
PolatlI, Biçer’e, buradan da Eskişehir ve dolaylarına nakledilmişti. Genel
likle Batı Cephesi birliklerinin lojistik desteği Eskişehir ve dolaylanna
nakledilen bu ikmal maddeleriyle sağlanmıştı.
4. Büyük Taamız ve Takip Harekâtında Genel Lojistik Destek:

Büyük Taarruz, 26 ağustos 1922’de başlamış, güçlü tahkimat içinde
bulunan Yunan ordusu hatları yanlarak 30 ağustos Başkomutan Muhare
besiyle Yunan Ordusunun önemli bir kısmı imha edilmişti. Bu muharebe
alanının dolaylanndan kaçan bazı düşman kuvvetleriyle yeniden muhare
beye girişilmiş, bu düşman kuvvetleri de 9 eylül 1922’de İzmir’de son dar
beyi yemişlerdi. Ayrıca Eskişehir bölgesinden Bursa üzerine ve oradan
Erdek’e kadar takip harekâtı devam etmiş ve düşman 18 eylülde son eri üe
Erdek’ten çekilmek zorUnda kalmıştı.
Harekât sırasında genel olarak lojistik destek büyük bir faaliyet gös
terememiş, çünkü ordu yıldınm hızıyle hareket etmişti, öyle ki ordunun
kendi harekât alanı dahilindeki lojistik birlikleri muharip kuvvetlere ayak
uyduramamış, sonradan kendi birliklerine yetişmişlerdi. Ancak büyük
taarruza hazırlık döneminde yapılmış olan lojistik destek, bu muharebe
ler için yeterli olmuş, ayrıca yok edilen Yunan ordusundan birçok gani
met ele geçirilmişti.
Büyük Taarruzda 7.244.088 adet piyade, 55.048 atım top mermisi sarf
edilmişti. İstanbul ve dolaylarından, Rusya’dan, yabancı memleketlerden,,
ve Doğu Cephesinden sağlanan yardımların bir kısmı Batı Cephesini takvi
ye için yola çıkarılmıştı. Ancak bunlar da ordunun hızına uyamamışlardı.
Ordu kendisine sağlanan silah ve cephane ve diğer lojistik tesisler ile taar
ruz ve takip harekâtını çok kısa zamanda bitirmek suretiyle sağlamıştı.
C. ORDULARIN BOĞAZLARA KARŞI HAREKÂTI VE LOZAN

ANTLAŞMASI
1. Batı Cephesi Ordularının Boğazlara Karşı Harekâtı; Lozan Ant
laşmasına Kadar Geçen Zaman İçindeki Olaylar:
19-24 Eylül Harekâtı (Kroki: 8) [Jl :
Büyük Taarruzun takip harekâtı 18 eylül 1922 akşamına kadar sür
müş ve bu tarihte bütün Anadolu düşmandan temizlenmiş olduğundan,
takip harekâtı da sona ermişti. Batı Cephesi kuvvetlerinin bundan sonra
ki görevi, bu cepheye bağlı orduların Boğazları tutarak Trakya’ya bir kı
sım kuvvetlerin geçirilmesi ve buradaki düşman kuvvetlerini de atarak Do
ğu Trakya’nın anavatana katılmasını sağlamaktı. 18 eylül akşamı Batı
Cephesinin durumu şöyle idi:
Başkomutanlık Karargâhı ve 1 nci Ordu birlikleri İzmir ve dolaylan
bölgesinde, 1 nci Ordunun gerisinde Akhisar kuzeyi dolaylannda dört
tümen, Balıkesir, Bandırma bölgesinde 2 nci Ordu bulunmaktaydı. Veri
len emirler gereğince, 1 nci ve 2 nci Ordu birlikleri Boğazlar istikame
tinde ilerlemeye başlamış, 29 eylülde genel olarak şu duruma gelinmişti.
1 nci Ordu ve bir kısım tümenler İzmir dolaylarında;
2 nci Ordu ve bir kısım birlikler Balıkesir ile İznik gölü arasında Ça
nakkale şehrinin kuzey, doğu, güney bölgesinde oldukça dar bir hat üze
rinde ve Kocaeli yarımadasında Şile - Derince hattı üzerinde bir kısım İn
giliz kuvvetleri Boğazları tutmak amacıyle bulunmakta idiler. Mudanya
Mütarekesi 11 ekim 1922 saat 06 OO’da imzalanmıştı.
11 ekim 1922’de Batı Cephesinin durumu şöyle idi (Kroki : 9):
1 nci Ordu bazı birlikleriyle Kocaeli, 2 nci Ordu bazı birlikleriyle Ba
lıkesir ve Çanakkale bölgesinde, bir kısım kuvvetler de, İzmir dolayların
da bulunuyordu.
[1] Harekât bahsi için, Türk İstiklâl Harbi II nci cilt Batı Cephesi, 6 ncı kısım,
4 ncü kitaba bkz.
Batı Cephesi Komutanliğının
18 Eylül 1922 Akşam Durumu
Gnkur.
Harp Tarihi Bşk. Kroki: 8
Batı Cephesinin 11 Ekim 1922 Durumu
Gnkur.
Harp Tarihi Bşk. Kroki: 9
S/iMNCA
, ^ İZNİK x[><3»5
t„?«Nİ>EHİR^s.
«yKV
’îNEeÖL
SUSURLUk^y'^^
İYE ^BİGADİÇ U Bna Sv.

SOMA > -J£XX_|
(jKIRKA6AÇ\ \2
2H Si
- _ix ^
rsı ><j3
a,,
: i/' - -------- ; XJ<^
1/ ,/ WNEMa«tr^MAfUSA ..^ iL '■■' u
:j~^ ıB’^.ŞrK Kl:^,
i>-;:^5 L xrj:A
---J
Bît !
"-"'-N-CİgD? ''^■ K. !
r • — •
:_xx.x,_.
■-J
ÖLÇEK: 1/3.000.000
i<'
i
r ■'
/ :
C; - y•
f !!{'#■ ^
' •* :■
,' ■•
r' ■ ■
ri.-' ■
I;
t' i
h" '!■' ■
r î;
t
’/• . *
V. ■■ . .• . .' ti.l ^ ,r'- - y’ ■

Boğazlara Yönelen Harekâtın Devamı ve Yığınak
Gnkur.
Harp Tarihi Bşk. (Ekim 1922) Kroki; 10
Türk Orduldrının Durdurulması:

Franklen Buyyon (Franklin Bouillon) ’nun İzmir’de daha önce karar-
laştınlan görüşmeleri sağlayacağına dair teminatı üzerine Türk Ordusu
nun Boğazlara yönelen harekâtı, 28 eylül 1922 tarihinde bazı koşullar ileri
sürülerek General Harrington’a bildirilmiş ve bu hususta Batı Cephesi bir
liklerinin ileri harekâtının durdurulması için gereken emir verilmişti.
Mudanya Mütarekesi [II ;
Türk İstiklâl Savaşmın, askerî ve siyasî başarılarla dolu MUlî Müca
dele dönemi 30 ağustos 1922’de Türk Ordusunun kesin zaferi ile sonuç
lanmıştı.
Başkomutan Muharebesinden sonra; Fransa, İngiltere ve İtalya’nın
İstanbul’daki fevkalâde komiserleri Yunan Hükümetinin, Ankara Hükü
metinden en kısa zamanda bir mütareke istediğini bildirdüer. 23 eylülde
İzmir’de bulunan Mustafa Kemal Paşa’ya ortak bir nota göndererek, Tür
kiye ile Müttefik devletler ve Yunanistan arasında barış şartlanmn görü
şüleceği bir konferansın yapılmasmı önerdiler. Türkiye tarafmdan bu no
taya verilen cevapta toplantıma, 3 ekim’de Mudanya’da yapılması ile
3-11 ekim tarihleri arasında Mudanya’da toplanan iki taraf delegeleri
Trakya’nın anavatana geri verilmesini kararlaştırarak mütareke imzalandı.
Mudanya mütarekesi ile üç büyük Batı devleti, Uk defa olarak Tür
kiye Büyük Millet Meclisi ve Hükümeti ile resmî bir antlaşma imza etmiş
bulunmaktaydı. Artık Kurtuluş Savaşı, Müttefik devletler karşısında olum
lu bir sonUca ulaşmış ve Avrupa karşısında fiilî kuvveti olduğu kadar, hu
kukî varhğı da onaylanmış bir Türk devleti doğmuştu.
Mudanya Mütarekesinden Sonraki Olaylar:
Mudanya Mütarekesi gereğince Doğu Trakya’da bulunması sapta
nan Türkiye hükümeti jandarmasımn (yaklaşık olarak 8.000) kuruluş ve
tertibi 12 ekim 1922’de saptanmıştı. Doğu Trakya’mn Türkiye hükümeti
mülkî idaresine teslimi tarihleri tespit edilmiş, fakat kötü hava koşullan
ve çeşitli nedenler yüzünden Doğu Trakya’nın teslim alınması, kararlaş-
tınlan tarihten biraz geç, fakat Mudanya askerî sözleşmesinde saptanan
süre içinde gerçekleşmişti.
Boğazlara Yönelen Harekâtın Devamı ve Yığınak (Kroki: 10) :
1922 ekim ayında 1 nci ve 2 nci Ordulann İzmit ve Çanakkale bölge
lerinde ayıncı hatlar gerisindeki yığınak tertipleri, ileri yürüyüş harekâtı
"ve birlik kaydırma şeklinde olmuştu. Ordulann yeni konuş dürumları ne-
T. C. Dışişleri Bakanlığı Araştırma ve Siyaset Planlama Genel Müdürlüğü,

Türkiye Dış Politikasında 50 Yıl, Lozan (1922-1923), Ankara 1973,
deniyle şimdiye kadar bağımsız olarak görev yapmış olan Kocaeli Grup
Komutanlığı kaldırılmıştı. Batı Cephesi ordulan 1 kasım 1922’ye kadar
İzmit ve Çanakkale bölgelerinde tasarlanan jnğınak tedbirlerini almışlar
dı. İaşe ve ulaştırma koşullan etkisiyle başvurulan bazı ufak kaydırma
larla yığmakta bazı ufak tefek değişiklikler yapılmıştı.
Mudanya Mütarekesini İzleyen Olaylar :
Mudanya Mütarekesinde saptanan hükümler gereğince düşman tara
fından Trakya’mn boşaltılması 15 ekim 1922’de başlamış ve 30/31 ekim
1922’de son bulmuştu.
Batı Cephesi Ordularında Terhisler :
Mudanya Mütarekesinden hemen sonra Batı Cephesi ordularında en
yaşlı erlerden başlayarak terhis işlemlerine girişildi. Bu dürüm komutan
lar üzerinde üzüntü yaratmıştı. Halbuki bu terhisler malî ve ekonomik et
kenler dolayısıyle yapılmaktaydı.
Osmank Saltanatının Kaldırılması ve Osmanlı Hanedanında Yalnız
Hdilileligin Bırakılması:
Lozan Konferansma İstanbul’dan da bir delege heyetinin çağrılması,
mülı hükümet üzerinde olumsuz sonuçlar yaratmış ve Büyük Millet Mecli
sinde tartışmalar olmuştu. Sonuç olarak 1 kasım 1922’de saltanat kaldı
rılmış ve eski padişah 17 kasım 1922 sabahı kaçmıştı. Bunun üzerine
18 kasım 1922’de Büyük Millet Meclisi Abdülmecit’i halife olarak Vah-
dettin’in yerine seçti.
2. Lozan Antlaşması:
Mudanya Mütarekesinden sonra Ingüiz Dışişleri Bakam Lord Cur-
zon’un teşebbüsü he 27 ekim 1922’de Ingiltere, Fransa ve İtalya Türkiye
Büyük MUlet Meclisi İstanbul temsilcisine, banş konferansımn 13 kasım
da Lozan’da toplanmasım teklif eden bir sözlü nota verdiler. Ankara hü
kümetinin olumlu cevabı da 30 ekimde müttefiklere bildirildi.
Bu sırada İsmet Paşa Dışişleri Bakanlığına getirilmişti. 2 kasımdi
Türkiye Büyük Millet Meclisi Lozan temsilciler heyetini seçmiş ve başkar-
lığa da İsmet Paşa’yı getirmişti.
Türk heyeti 11 kasım akşamı Lozan’a varmış, ancak Müttefik devlel-
1er heyetlerinden kimseyi bulamamıştı.
Müttefiklerin konferanstan önce kendi aralarında görüş birliğine vaı-
malan ve Türklerin karşısına birleşik cephe halinde çıkmaları için giriştik
leri faaliyetlerin Uzaması konferansın saptanan 13 kasım tarihinde açı-
masını olanaksız hale getirmişti.
Türk heyeti başkanının bu konu ile ilgili olarak müttefik devletler dışiş-
Ueri bakanlarına gönderdiği mesajla konferansın 20 kasım 1922’de toplan-
ımasını kararlaştırıldı.
Lozan Konhransının Açılması:
Konferans, 20 kasım 1922 günü Mont Benon gazinosu konferans sa-
konunda İsviçre Cumhurbaşkam tarafından saat 16 OO’da açıldı. Konferans
ilik toplantısını 21 kasım 1922 saat 11 OO’de yaptı.
Oturuma İngiliz baş delegesi Lord Curzon’un başkanlığında; Türkiye,
lingiltere, Fransa, İtalya, Japonya, Yunanistan, Romanya, Yugoslavya
delegeleri ile Amerika temsilcisi katılmışlardı.
Lozan Konferansında genel olarak şu hususların görüşülmesi karar-
Itaştınlmıştı.
1. Konferansın açılması,
2. Sımrlar ve toprak sorunları,
3. Boğazlar rejimi,
4. İstiklâl rejimi,
5. Azınlıklar sonmu,
6. Malî ve İktisadî hükümler,
7. Konferansın kapanması,
8. Lozan Barış Antlaşması ve ekleri.
Konleransın Kesilmesi :
Konferansın çeşitli komisyonlarda görüşülmesi sırasında zaman za
man üzerinde anlaşmaya varılamayan konular sert tartışmalara da se
bep oluyordü. Haberleşme güçlükleri nedeni ile üzerinde anlaşmaya va
rılamayan konular hakkında hükümete bilgi vermek üzere îsmet Paşa,
1 ocak 1923’te Haşan Bey (Saka)’i Ankara’ya göndermişti. Haşan Sa-
ka’nm hükümet ve meclise verdiği bilgide anlaşmaya varılamayan konu
lar şunlardı [1]:
Müttefiklerin, Rumeli sımrlarmda Karaağaç’ı Türkiye’ye vermeme
leri.
Boğazlar sorununda. Boğazlardan geçecek harp gemilerine karşı İs
tanbul ve Marmara’nın güvenliği için müttefik devletlerin tek veya toplu
olarak eylemli yardımda bulunmayı taahhüt etmemeleri.
Müttefiklerin, askersizleştirilmiş bölgelerde denetleme hakkı isteme
leri.
T. C. Genelkurmay Harp Tarihi Başkanlığı, Türk İstiklâl Harbi, C. II, Batı

Cephesi, 6 ncı Ks. 4 ncü Kitap, Ankara, Gnkur. Basımevi, 1969, s. 177, 230.
S10 TÜRK İSTİKLÂL HARBİ İDARİ FAALİYETLERİ
Düyunu Umumiyenin, Birinci Dünya Savaşındaki borçlarımız da için

de olduğu halde, Türkiye’den ayrılmış olan memleketlere taksim etme
meleri, yalmz Birinci Dünya Savaşından önceki borçların taksimini kabul
etmeleri [1],
Birinci tertip evrakı nakdiye karşılığı altmlann Düyunu Umumiyeye
geri verilmesini istemeleri,
İskân masraflarını vermemeleri.
Yunanlılardan istenen tazminatı vermemeleri.
Kişisel tazminat için karma mahkemeler istemeleri.
Gümrük sorunlarından kapitülasyonların kaldırılmasını kabul etme
lerine karşılık, ayn ayn ve beş yıl süre ile şimdiki istediklerimizde bazı
değişiklikler yapmak suretiyle ve bir taraflı mukavele yapmak istemeleri.
Azmlık konusunda Hıristiyanların askere almmamasım istemeleri.
Adlî kapitülasyonlarda önemli şehirlerde yabancı yargıçlarla karma
mahkemeler kurulmasmı istemeleri idi.
Bu nedenlerle konferans 5 şubat 1923 günü kesilmişti.
İsmet Paşa bu konu ile ilgili olarak 6/7 şubat 1923 gecesi yabancı
basın muhabirlerine şu beyanatta bulunmuştu:
“Banş yapmaya herkesten önce 13 kasım 1922’de Lozan’a geldik.
Bütün oturlünlar süresince en büyük fedakârlıkları yaptık. Dünya ka
muoyu bunlan takdir edecektir. Son defa müttefiklerin tekliflerine cevap
olan teklifimizi bildirdik. Buna yazıh bir cevap alamadık. Bugün görüyo
rum ki bütün delegeler hükümet merkezlerine gitmişlerdir. Antlaşma
nın tatil edilmiş olduğu hakkında hiç bir yerden gelenek olan tebligatı
almadım. Aksine olarak konferansm tatil edilmediğini, geri bırakıldığını
genel sekreter söylüyor. Ben de bu konferansı kesUmiş sayıyorum. Bu fır
sattan yararlanarak diğer delegeler gibi ve hepsinden sonra hükümet mer
kezine gidiyorum. Bütün heyetler gibi benim de hükümetime gitme ihtiya
cını vardır. Durum bundan ibarettir” demişti.
Osmanlı Imparatorluğ-unun son zamanlarda yabancı memleketlerden aldı

ğı borçlara, bunlann ödenmesi için kurduğu müesseseye denir (Kama
borçları). Kınm Savaşmdan sonra ilk dış borç yapıldı. Ve 1881’de yayınla
nan Muharrem Kararnamesi ile Düyımu Umumiye idaresi kuruldu. Damgı
pulu, içki, balık, ipek, tuz, tütün üzerindeki vergUeri alırdı. Devletin malî
işlerinin denetleyicisi durumuna geldi.
BÜYÜK TAARRUZ VE SONRASINDA İDARİ FAALİYETLER Slt
KonieTansın İkinci Saihası :

Konferansm kesilmesinden ve karşılıklı notalar verilmesinden son
ra. konferans 23 nisan 1923 pazartesi günü Lozan’da Şato otelinde açıldı.
Konferansa devam edilerek taraflar arasında varılan anlaşma gereğince
24 temmuz 1923 günü şu belgeler taraflarca imza edildi.
1. Banş Antlaşması,
2. Boğazlar rejimi ile ilgili sözleşme,
3. Trakya hududu ile ilgili sözleşme,
4. İkamet ve adlî yetki sözleşmesi,
5. Ticaret sözleşmesi,
6. Rum ve Türk halkının mübadelesi ile ilgili sözleşme,
7. Sivil tutuklularm iadesi ve harp esirlerinin mübadelesi ile ilgili
Türk - Yunan anlaşması,
8. Genel afla ilgili beyannam.e ve protokol,
9. Yunanistan’daki İslâm emlâki ile ilgili beyanname,
10. Sıhhî meselelerle ilgili beyanname,
11. Adlî idare ile ilgili beyanrıame,
12. Osmanlı İmparatorluğu tarafmdan verilmiş bazı imtiyazlarla il
gili protokol ve beyanname,
13. Lozan’da imza edilen senetlerden bazılanna Belçika ve Porte
kiz’in katılması ile ilgili protokol ve bu devletlerin beyannameleri.
14. İngiliz, Fransız ve İtalyan kuvvetleri tarafmdan işgal edilmiş olan
Tirk topraklarımn boşaltılması ile ilgili protokol ve ona bağlı beyanname,
15. Karaağaç bölgesi ile Bozcaada ve İmroz adaları ile ilgili olarak
İngiltere, Fransa, İtalya, Japonya, Ydnanistan ve Türkiye tarafmdan im
zalanan protokol,
16. Yunanistan’daki azınlıkların himayesi ile ilgili olarak başlıca müt
tefik devletlerle Yunanistan arasında Sevres’de 10 ağustos 1920 tarihin
de imzalanan antlaşma ve aynı tarihte aynı devletler tarafmdan Trakya
ile ilgili olarak yapılan antlaşmaya dair protokol,
17. Sırp, Hırvat (Sloven) devletinin imzası ile ilgili protokol,
18. Lozan konferansı nihaî senedi [1].
[1] T. C. Dışişleri Bakanlığı Araştırma ve Siyaset Planlama Genel Müdürlüğü,

Türkij'e Dış Politikasmda 50 Yıl Lozan, 1973, s. 1-6.
I'
t
r
•D
t
I’
I-
:u ..İS: .'.i-
ONBÎRİNCI BÖLÜM
İSTİKLÂL HARBİNDE SAĞLIK - VETERİNER HİZMETLERİ;
İSTİKLAL HARBİ LOJİSTİĞİ ÖZETİ VE SONUÇLAR
(15 Mayıs 1919’dan Harbin Sonuna Kadar)
A. SAĞLIK HİZMETLERİ:
1. Genel:
Harplerin başarıya ulaşmasında sağlık hizmetleri çok etkili bir önem
taşır. Hasta ve yaralıların tahliyesi, tedavisi ve bulaşıcı hastalıklara karşı
koruyucu tedbirlerin orduların moral ve maddî güçlerinin gelişmesinde
olunlu birer etken oldukları kuşku götürmez bir gerçektir.
Sağlık işlerinin aksaksız ve düzenli yürütülmesi, yeterli ve yetenekli
sağlık tesis ve teşkillerinin varlığına bağlıdır.
Mütarekeden sonra 1919 yılı başlarında sağlık hizmetlerinin önemli
bil bölümünü teşkil eden askerî hastanelerin sayısı banş ihtiyaçlarım dahi
karşılayacak durumda değildi. Bu tarihte faaliyet halinde bulunan hasta
ne ve tesisler şunlardı [1]:
a. Hastaneler ve Uokahathaneler :
İstanbul Bölgesindeki Hastaneler:
Yıldız, Maçka, Gümüşsüyü, Saraybumu, İplikhane, Emirgân, Beyler
beyi, Haydarpaşa, Maltepe, Kavacık hastaneleri ile Çamlıca Nekahatha-
nesi.
Doğuda bulunan 15 nci Kolordu bölgesi (hariç) yUrt düzeyinde bulu-
naı diğer hastane ve tesisler:
Tuzla, İzmit, Adapazarı, Zonguldak, Eskişehir, Afyonkarahisar, Kon
ya, Adana, İslahiye, Mersin, Tarsus, Çamalan, Konya Ereğlisi, Karaman,
Ultkışla hastaneleriyle Adana ve Pozantı Şevki Mecruhin Heyetleri (yaralı
göıderme kurullan). Adana ve Konya tathirhaneleri (temizlik evleri),
Porantı bin kişilik zayıflar yurdu ve Pozantı laboratuarı.
Diyarbakır 13 ncü Kolordu Bölgesinde:
Nusaybin, Mardin, Diyarbakır, Elazığ, Malatya hastaneleri ve Mar
din Nekahethanesi [2].
[1] Harp Tarihi Arşivi, No. 4/5280, Dip. 4, G. 5, Kis. 247, Dos. 37/A, F. 16.
[2] Harp Tarihi Arşivi, No. 1/2, Dip. 47, G. 1, Kis. 2491, Dos. 1, F. 1, 1/2.
514 TÜRK İSTÎKLÂL HARBİ İDARİ FAALİYETLERİ
Doğu Anadolu’da 15 nci Kolordu Bölgesinde [1]:

13 ncü 'Tümen emrinde Bayburt’ta, 11 nci Tümen emrinde Van’da,,.
12 nci 'Tümen emrinde Horasan’da iki yüzer yataklı, 15 nci Kolordü! em
rinde Erzurum’da 500 yataklı, Trabzon Mevki Komutanlığı emrinde yüzer
yataklı birer hastane ile kolordu ve tümen hastaneleri kadrolarından ik
tisat edilmek ve alay tabipleri tarafmdan yönetilmek üzere Rize, Of, Maç
ka, Narman, Erzincan, Hasankale, Karaköse, Doğu Beyazıt, Emiş, Saray,
ve Dir’de birer ufak hastane şubesi bulunuyordu. Ancak bu hastanelerin
tabip ve diğer sağlık personeli noksandı. Örneğin (İzmir’in Yunanlılar ta
rafmdan işgalinden sonra):
12 nci Kolordu Baştabibinin 22 ekim 1919 tarihli raporunda 23 ncü
Tümen Hastanesinde üç tabip, iki eczacı, bu Tümene bağlı 159 ncu Piyade
Alayında bir, 68 nci Piyade Alayında iki tabip bulunduğu, 69 ncu Piyade
Alayı ile, 23 ncü Tümen Topçu Alayının tabipleri bulunmadığı bildirilmek
teydi.
İzmir ve Aydın’ın işgali nedeniyle buralardaki hastaneler bütünüyle
düşman eline geçmişti, işgal bölgesi dışındaki hastanelerin bazıları Kuva-
yı Milliyecilerin, bir kısmı da ordu birliklerinin elinde bulunuyordu. Na
zilli Memleket Hastanesi Kuvayı Milliyenin emir ve yönetiminde bulunmak
la beraber bu hastaneden ordu birlikleri de faydalamyordü. Bu hastaneler
de bulunan dört sivil tabipten üçü Rum’du. Tedaviler bir angarya kabul
ediliyor, hastalar sefil ve perişan halde bulunuyorlardı. 57 nci 'Tümence
Aydm’da bırakılan ve Yunanlıların eline geçen hastane yerine Denizli’de
sadece baştabip bulunan bir hastane teşkil olunmuştu. Köşk istasyonun
da da vagonlardan faydalamlarak bir hastane kurulmuştü. Bu hastane
nin iaşesi heyeti merkeziyeler tarafmdan sağlamyordu. Gerektiğinde Ku-
vayı Milliyenin hasta ve yaralıları trenle Denizli ve Afyon hastanelerine
yollamyor ve tedavileri sağlanıyordu.
ihtiyaç nedeniyle Afyonkarahisar hastanesinin bir kısmı da Alaşe
hir’de kurulmuştu. Alaşehir ve Nazilli’de ayrıca birer Kızılay hastanesi de
vardı.
Hastanelerle, Kuvayı Milliyeler ilâç ihtiyaçlarmı Afyonkarahisar Sıh
hiye Deposundan sağlıyorlardı. Kuvayi Milliye ilâçlarım 12 nci Kolor
duca onaylanmış mazbata karşılığında ve 57 nci 'Tümen aracılığı ile almak
ta idüer [2].
[1] Harp Tarihi Arşivi, No. 1/4307, Dip. 47, G. 1, Kis. 2499, Dos. 4, F. 2/30.
[2] Harp Tarihi Arşivi, No. 1/4307, Dip. 47, G. 2, Kis. 2508, Dos. 74, F. 1, 1/2 ve-
No. 1/30, Dip. 47, G. 2, Kis. 2508, Dos. 30, F. 9, 9/95.
İSTİKLÂL HARBİNDE SAĞLIK VE VETERİNER HİZMETLERİ 5^5-
Bu tedbir, Kuvayı MiUiyelerin Afyonkarahisar deposundan hesapsız

ve kitapsız, gelişigüzel aldıklan ilâçların sarfiyatını önlemek amacı ile
ahnmıştı.
b. Sıhhiye Depolan :
Afyon Sıhhiye Deposu; Çanakkale muharebeleri sırasında, İstanbul\ın
düşmesi ihtimaline karşı bir tedbir olarak, İstanbul Genel Sıhhiye Depo
sundan Afyon’a gönderilmiş olan ilâç ve sıhhî malzemelerle kurulmuştu.
Birinci Dünya Harbinde ordunun Suriye’den çekilmesi sırasında Halep Sıh
hiye Deposu ile Yıldırım Ordularından kurtarılabilen 48 vagon sıhhî mal
zeme de Afyon deposuna getirilmiş ve böylece depo İstanbul Sıhhiye De
posu emrine girmişti.
Pozantı Menzil Sıhhiye Deposu; Halep ve Adana Menzil Sıhhiye Depo
larının birleştirilerek Pozantı’da bir menzil sıhhiye deposu teşkili plan-^
lanmış ve gerekli emirler verilmişti. Bunun uygulamp, uygulanmadığı sap
tanamamıştı.
Bu hastane ve tesisler, sayılan ve nitelikleri bakımından savaş halinde
bulunan Türk Ordusunun ihtiyaçlarını karşılıyamıyordu.
Türkiye Büyük Millet Meclisi Hükümetinin kurulmasından sonra, or
dunun daha aktif bir duruma getirilmesi yönünden girişilen çabalar ya
nında, tüm sağlık işleriyle hastane ve sağlık tesisleri konusü da ele alın
mıştı.
2. 1920 Yıhnda Sağlık Hizmetleri:
Büyük Millet Meclisi Hükümeti kurulduktan sonra mayıs 1920 ayı so
nuna doğru Millî Savunma Bakanlığı Sıhhiye Şubesi, dört kısımdan ibaret
bir müdüriyet halinde teşkil olunmuş ve şube müdürlüğüne Büyük Millet
Meclisi üyelerinden Doktor Refik (Refik Saydam) getirilmişti [1].
Sıhhiye şubesi işe başladığı sırada faydalanabileceği hiç bir doküman
ve esas yoktu. Mevcut olanakların tespiti amacıyle, birinci kısım (perso
nel kısmı) tabip mevcudunu, ikinci kısım (muayene ve teçhizat) depolar
da kalan ecza ve malzeme mevcutlarım, üçüncü kısım (fen kısmı), bu kısma
bir tabip atamncaya kadar işleri birinci kısım yürütecekti. Dördüncü kısım
istatistik ve istihbarata ait işlemleri kolordü ve kurumlardan toplayacaktı.
Millî Savunma Bakanlığı Sıhhiye Şubesi teşkil edildiği zaman, 3 ncü
Kolordu emrinde Sivas'ta 250, Amasya’da 250, Samsun’da 250 yataklı bi
rer hastane ile Tokat, Züe, Kavak ve Bafra’da 20’şer yataklı birer revir.
12 nci Kolordu emrinde; Konya’da 400, Niğde’de 200, Kütahya’da 50,

Uşak’ta 50, Afyon’da 200 yataklı birer hastane.
20 nci Kolordu emrinde; Ankara’da 400, Eskişehir’de 400, Bozüyük
ve Küplü’de (Bilecik) 50’şer yataklı hastane ile Bilecik’te 30, Geyve’de 20
yataklı birer revir.
13 ncü Kolordu emrinde; Diyarbakır’da 400, Elazığ’da 200, Mardin ve
Siirt’te 30 yataklı hastaneler ile Malatya, Nusaybin ve Elazığ’da 20’şer
yataklı birer revir.
15 nci Kolordu emrinde; Erzurum’da 500, Horasan’da 200, Erciş’te
100 yataklı, Trabzon, Bayburt, Narman, Maçka ve Erzincan’da birer ufak
mevki hastanesi ve Birinci Dünya Harbinden sonra kaldırılmayan 12 nci,
9 ncu ve 1 nci Tümenler emrinde 200’er yataklı birer seyyar hastane ile
sıhhiye bölükleri.
Adana bölgesinde; Kuvayı Milliye emrinde Bilemedik’te 50 yataktan
ibaret bir hastane kurulmuştu.
Ağustos 1920’de sağlık şubesinin, Sağlık Dairesi Başkanlığma dönüş
türülmesinden sonra mevcut sağlık teşkilâtı yeniden tespit edilmiş, malze
me, sıhhî araç ve tabip mevcutlan yetersizliğine rağmen sağlık hizmetle
rinin aksatılmadan yürütülmesi için aşağıdaki tedbirler alınmıştır [1]:
Kolordu ve bağımsız komutanlıklar baştabiplerinden ordu sağlık işle
rinin nasıl yürütüleceği ve ihtiyaçlan sorulmuş, ordu birlik ve kur'u'mları-
mn tabip ve memur sayılanmn çok eksik bulunduğunu, birçok alayların
tabipten yoksun olduğu öğrenilmişti. Tabip noksanlığıma hafifletilmesi
için mevcut tabiplerin en iyi şekilde kullanılması ve ihtiyaca göre görev
lendirilmeleri kolordulara bildirilmiş, sıhhî olayların on günde bir, aylık
özet istatistikî raporlar halinde, hastanelere giren ve çıkanlarla ölüm mik
tarlarıma her ayın sonunda gönderilmesi istenmişti.
Tabip eksikliklerinin giderilmesi için, 21 temmuz 1914 tarihli kanun
la yükümlü tabip ve eczacılara seferberlik kanunlarının uygulanmasına
başlanmış, birinci ve ikinci yedek tabip ve eczacılann görevlendirilmeleri
ne gayret sarf olunmuştu.
Sivil memurlar hakkındaki bu kanun aynen aşağıdadır [2]:
“1. Mükellef sivil tabipler, eczacı ve dişçi sınıflarından maksat 20 - 40
yaşlarında bulunan ve askerî hizmetle yükümlü bulunmayan tabipler, ec
zacı ve dişçilerdir.
[1] T. C. Müdafaayı Milliye Vekâleti Shh. D„ İstiklâl Harbi Sıhhî Raporu,

(336, 337, 338 senesi, Mudanya Mütarekesine kadar) İstanbul, Matbaayi As
keriye, 1341, s. 8.
12] Harp Tarihi Arşivi, No. 1/4307, Dip. 47, G. 2, Kis. 2508, Dos. 73, F. 2.
İSTİKLÂL HARBİNDE SAĞLIK VE VETERİNER HİZMETLERİ 517
“2. Seferberlikte bunlardan ihtiyaç oranında ve en gençleri, yaş

larına göre sıhhî hİ2anetlere celp olunacaktır.
“3. Fazla kalanlar memleket genel sağlığımn yürütülmesi içn silah
altına alınmayacaktır.
“4. Mükellef (yükümlü) tabipler orduda yedek^bay sıfatıyle ve kı
demsiz yüzbaşı tahsisatı ile istihdam edileceklerdir.
“5. Yolluk, hayvan yemi ve seyis hakkında yüzbaşı rütbesindeki ta
bip subaylara tanınan haklann tümü ihtiyat (yedek) sıhhiye subayları
na da uygulanır.
“6. Yükümlü sivil eczacılar ve diş mütehassısları (madde - 2 uya
rınca) orduda üsteğmen rütbesiyle istihdam edileceklerdir. Bunlar da or
duda üsteğmen haklarının tümüne sahip olacaklardır.
“7. Barış zamanında asker alma işlemi için alınan ve istihdam edi
lecek sivil tabiplere seferde olduğu gibi tahsisat ve yolluk verilecektir.
“8. İşbu kanun yayın tarihinden geçerlidir. 21 temmuz 1914”.
Bu kanunla ilgili olarak 1920 temmuzunda yayınlanmış olan bir ge
nelge ile ordunun sıhhiye subayları noksanmı tamamlamak için serbest
tabiplerle mülkî hizmetlerde görevli yedek tabiplerin celpleri ve vazifelen
dirilmeleri aşağıdaki şekilde düzenlenmişti.
“1. Bütün yedek tabipler, diplomalı eczacı ve birinci sınıf diplomalı
diş tabipleri bu husustaki kanunun özel maddelerine uyularak askerî hiz
mete alınırlar.
“2. Yukarıda yedek sıhhiye subaylanmn celpleri, ancak sağlık ma-
kamlannm teklifi üzerine Millî Savunma Bakanlığından veya cephe kolor
du komutanları tarafından yapılabilir.
“3. Celp olunan yedek sıhhiye subayları bu husustaki kanunun
4 ncü ve 5 nci maddeleri gereğince istihdam olünurlar ve ordu sıhhiye
subayları kadrosuna dahil olurlar.
“4. Celp olunan yedek sıhhiye subaylarının açık kimlikleri derhal
Millî Savunma Bakanlığına bildirilir.
“5. Yedek sıhhiye subaylarının ihtiyaç halinde celpleri aşağıdaki şe
kilde olacaktır;
“a. Yedek Tabipler Kanununun birinci maddesinde gösterilen mükel
lef yaş dahilindeki serbest tabipler, diplomah eczacı ve birinci sımf diplo
malı diş tabipleri (eczacılardan eczanesi olmayanlar),
“b. Mülkiye ve Gureba hastaneleri tabip ve eczacıları (operatör alı

nabilir. En yaşh olmak şartıyle 50 hastaya bir tabip ve yüz hastaya bir ec
zacı bırakılacaktır).
“c. Mülkiye ve Gureba Hastanesindeki ikinci tabipler,
“ç. Frengi dispanserlerindeki iki tabipten en genci.
“d. Ve aslî görevleri Gureba Hastanesinde ve frengi dispanserlerinde
olup da vekaleten belediye veya hükümet tabipliği görevini yapanlar.
“6. Aşağıdaki tabipler halkın sıhhî hizmetleri için memuriyetlerin
de bırakılacaktır (İstifa ve aziller halinde hizmete celp olunurlar):
“— Mülkiye sıhhiye müfettişleri,
“— Vilâyet ve liva sıhhiye müdürleri,
“— Asaleten hizmet gören merkez ve hükümet tabipleri, .
“— Frengi hastanelerinde frengi mütehassislan,
“— Frengi dispanserlerinde yalmz bir tabip (en yaşlısı),
“— Gureba ve mülkî hastanelerinde en yaşhsından itibaren bir başta
bip ile 50 hastaya bir tabip ve yüz hastaya bir eczacı,
“— İkinci sınıf diplomalı dişçi ve eczacılardan yaş mükellefiyeti dahi
linde bulunanlar celplerinde sıhhiye başçavuşluğu ile hastanelere verile
ceklerdir,
“— Kolordu ve askeralma şubeleri bölgelerinde bulunan bütün ser
best tabipler ile mülkî hizmette kullamlan emekli ve istifa etmiş doktorlar,
diplomah eczacı ve dış tabiplerinin doğum tarihleriyle istihdam yerleri ve
oturduklan yerleri gösterir listelerin düzenlenerek gönderilmesi”.
Kolordularda bulunan tabip subaylar, sıhhiye erleri, malzeme ve nakil
araçlan tam kadrolu sıhhiye bölüğü ve seyyar hastaneler teşkiline olanak
bulunamamıştı. Bu nedenle gerektiğinde sıhhiye bölüğü ve seyyar hastane
gibi kullamhnak üzere her tümen için iki tabip, bir eczacı, bir inzibat su
bayı, bir hesap memuru, dört araba ve dört sedyeli sıhhiye müfrezeleri
teşkil edilmişti [1].
Gerektiğinde sıhhiye bölüğü ve seyyar hastane gibi kullamimak üze
re her tümenin kadrosunda ivedi olarak aşağıdaki sıhhiye müfrezesi teşkili
gerekli görülmüştü:
[1] Harp Tarihi Arşivi, No, 1/4307, Dip. 47, G. 2, KIs. 2508, Dos. 73, F. 1.
İSTİKLÂL HARBİNDE SAĞLIK VE VETERİNER HİZMETLERİ
Assubay ve Er Hayvan
i
<U> «Mri a <y
; RÜTBE VE GÖREV
1 i
>. ^ S 1
w
i l
%V
1
N
â
S a
1 s '
' i
Baştabip binbaşı veya
i yüzbaşı 1 — — — 2 1 1 — — ^
' Tbb. Yzb. veya teğmen 1 — -- — 2 1 1 — — i
i Eczacı (Kd. Yzb.. - teğmen) 1 — — — 2 1 1 — — !
, tz. Sb. teğmen 1 — — — 2 1 1 — — ;
1 Hesap memuru — 1 — — 2 1 1 —- — !
Başçavuş — — 1 — — -- -- — I
Çavuş — — — 2 — — — — —
Onbaşı — — — 5 — — — — — '
Sıhhiye eri — — — 10 — — — — —
: Aşçı — — — — 1 — — — —
; Ulaştırma Çvş. - Onb. — — 1 — — — — — —
Arabacı eri — — — 5 — — — — —
Hasta nakliye arabası — — — — __

— — 4 2
t Nakliye arabası — — — — — — — 4 2
!1 Mekkâre — — 5 5 — — — ~ — ;
Toplam 4 1 6 28 11 5 5 8 4 1
Bir tümenin sıhhiye müfrezeleri malzeme kadrosu 200 yataklı bir sey
yar hastanenin 1/4 oramndaki sıhhiye malzemesiyle yeteri kadar mutfak
gereci ve 400 harp paketinden ibarettir.
Bu sıhhiye müfrezeleri aym zamanda tümenin tathir (temizlik) müf
rezesi vazifesini göreceğinden kendilerine iki adet orta büyüklükte ye
mek kazanı verilecek ve bunlara tebhir (buharlama) yapmaya elverişli
(kazanların diplerine on santimetre yüksekliğinde bir ızgara, ağızlanna
göre bir tahta kapak eklenmesi suretiyle) tertibat eklenecektir.
Tümen sıhhiye müfrezeleri tümen baştabibinin emri altındadır; ha
rekât sırasmda sıhhiye bölüğü, dururken mevki hastanesi vazifesini görür.
Müfrezeler noksan sıhhî malzeme ile ilâçları tümen aracılığıyle kolor
du depolarından alırlar.
Memleketlerine gönderilen malul ve zayıf erlere nakil aracı sağlanma
sındaki zorluklar, yaya olarak gönderilmelerini zorunlu kılıyordu. Bu gibi
erlerin ötede beride sefil ve perişan hale düşmelerini önlemek amacıyle
de 22 eylül 1920 tarihinde şevki mecruhin ve zuafa (yaralı ve za5uflan yol
lama) komisyonlan teşkil oruhmuş ve uygulanmaya konulmuştu [1].
Bu komisyonlarla ilgüi olarak Millî Savunma Bakanlığınca 22 eylül
1920 tarihinde hazırlanmış olan Şevki Mecruhin ve Züafa Yaralı ve Zayıf
lan Yollama Talimatı aynen aşağıya çıkanimıştır [2]:
“1. Birlikler, nekahethane ve hastanelerde hava değişimi ve diğer
nedenlerle memleketlerine gönderilecek erlerin aşı, temizlik, iaşe, yol
lama işleriyle meşgul olmak üzere cephe sıhhiye reisleriyle (başkanlany-
le) kolordular baştabipleri tarafından lüzum gösterilecek yerlerde birer ya
ralı ve zayıflan yollama komisyonlan teşkil olunacaktır.
“2. Komisyon başkam tabip yarbay ile icabına ve görevin büyüklü
ğüne göre 1-3 tabipten (yüzbaşı ve binbaşı) ve bir eczacı ile lüzumu ka
dar erden oluşacaktır.
“3. Gelen zayıflann sevk edüeceği zamana kadar istirahatlerini sağ
lamak üzere bağlı bulunacağı kolordu komutanlığı tarafından bir misafir
hane üe bir temizlik istasyonu kurulacak ve komisyonun emrine verile
cektir.
“4. Misafirhanede hastalanan erler mevki veya merkez hastanesinde
tedavi edilecektir. Eğer o mahalde mevki veya merkez hastanesi bulun
mazsa, komisyon başkamnın emrinde bir de revir açılacaktır. Gerektiğin-
İSTİKLÂl. HARBİNDE SAĞLIK VE VETERİNER HİZMETLERİ 52Î
de misafirhane ve revirin eşyası imkân dahilinde mahallî hükümet tarafın

dan sağlanacaktır. Sağlanamayan kısımlan Levazımat Dairesinden verile
cektir.
“5. Memleketlerine gönderilmek üzere misafirhaneye gelecek erler
aşılan yapıldıktan, elbise ve çamaşırlan etüvize edildikten ve kendisine de
hamam yaptırıldıktan sonra gönderilecek, erlerin çıkacaklan iskele veya
istasyonlarda biri teslim, diğeri teslim ahnaya mahsus olmak üzere iki
nüsha olarak erin bağlı bulunduğu kıtasıyle açık künyesini gösterir def
terlerden teslim defteri, ait öldüğü görevli tarafmdan onaylandıktan son-
ıra teslim eden komisyona iade edilecektir. Memleketi demiryolu güzergâ-
Ihır-da ise temizlenmiş vagonlarla, içerlek mahallerde ise mahallî araçlarla
göadeıilecektir.
“6. Misafirhaneye gelecek erlerin iaşeleriyle hamam ve etüv için ge
rekecek odunla diğer maddelerin iaşe heyetleri tarafından, bulunmadığı
takdirde mevki ve nokta komutanlığı tarafından bunların her ikisi de bu
lunmazsa mahallî hükümet tarafından sağlanacaktır.
“7. Başlangıç noktasından itibaren zayıfların gidecekleri mahaller
de, iskân, iaşe ve istirahatlerini sağlayabilmek üzere, sevk memurları za-
yıflınn gerçek miktarım telgrafla birbirlerine haber verecekler ve bu
telgrafların, mutlaka zayıfların sonraki istasyonlara gelmelerinden önce
verilmesine dikkat edüecektir.
“8. Misafirhanede, revirde veya mevki hastanesinde yatırılan hasta
lar arasmda bulaşıcı hastalık çıkacak olursa telgrafla bağh bulunduğu ma
kamı haberdar edecek ve bulaşıcı hastalığın yerinde yok edilmesi için çok
çabrk fennî tedbirler alınacaktır.
“9. Yaralı ve za5nflan yollama komisyonlarmın bulunmadığı mahal
lerde, komisyonun görevleri mahallî askeralma daire ve şube başkanlan,
iaşe heyetleri, sevk memurlan ve sevk memuru bulunmayan yerlerde jan
darma komutanları yapacak ve askerî doktorları bulunmayan mahallerde
de bu gibi erlerin sağlık işleri o yerin hükümet veya belediye tabipleri ta
rafından sağlanacaktır.
“10. Askeralma daire veya şube başkanlan bölgelerindeki en büyük
mülkî makamlarla işbirliği ederek daireleri dahilinde çıkacak zayıf ve hava
değişimli erlerin iaşeleriyle rahatça memleketlerine bir an önce gönderil
meleri husuSünda gerekli tebligatı yaparak erlerin tam bir düzen dahilin
de gönderilmelerini sağlayacak ve bundan sorumlu olacaktır.
“11. Gitmeye gücü olmayan zayıflara da, beşinci maddede açıklandı
ğı üzere, iki nüsha defter yapılacaktır. Bu gibi zayıflar menzil veya nokta
komutanlannın bulundukları mevkilerde ve dairelerde nakU aracı varsa
bu araçlardan, yoksa ücretleri mahallin askerlik şubelerince verilmek şar-

tıyle nakil aracı tedarik edilerek sevk edileceklerdir. Bu nakil araçlarının
süratle tedariki ve askerî makamlara teslimi ve zayıflann memleketlerine'
gönderilmelerinin sağlanması görevi o mahallin mülkî amiri ile jandarma
ve belediye ilgililerine ait olacak ve bu hususlarda bunlar sorumlu tutula
caklardır. İaşeleri sağlanamamış, nakü araçlan hazırlanmamış olanlar
jandarma tarafmdan teslim alınmayacaklardır. Bundan doğacak sorumlu
luk jandarmaya ait olmayıp ilgili makamlara aittir.
“12. Zayıflar ve hava değişimi üe memleketlerine gidecek erler birer,
ikişer perakende suretinde gönderilmeyip mümkün olduğu kadar kafileler
teşkil olunarak yollanması ve bu yollamalann düzenli bir surette cereyam-
nı askeralma dairesi başkanı, mahallî jandarma komutanı ile birlikte mü
zakere suretiyle birlikte sağlayacaktır.
“13. Zayıflann ve hava değişimli erlerin vardıklan konak yerlerinde
(han ve köy müstesna olmak üzere) ve askerlik şubesi bülunan yerlerde
iskâna mahsus özel yerler hazırlanması ve soğuk mevsimlerde buralann
ısıtılması erlerin sağlıklarımn korunması bakumndan gereklidir. Bu hu
susa son derece önem verilecektir.
“14. İşbu talimatın bütün ilgili makamlardan uygulanmasını rica
ederim.
“15. İşbu talimat bütün cephe ve kolordu komutanlıklarıyle Askeral
ma, Levazım ve Harbiye Daireleri başkanlanna, bütün jandarma ve Ankara
Komutanlıklanna tebliğ edümiştir.
Millî Savunma Bakam Vekili
Genelkurmay Başkam
Miralay İsmet ”
Bazı birliklerin iaşelerinin düzensiz, ekmeğin kepekli, etin kemikli ve

yağın tortulu olduğu. Yem ve Tayinat Kanununa göre gerekli kalorinin
sağlanamaması bu nedenle erlerin günden güne bedensel güçlerini yitirdik
leri sonucuna vanimış, durumun düzeltilmesi için ügili makamlar uyarıl
mıştır.
Uygulanan kadroya göre hastanelerin yatak sa5ulan, yaralı ve has
talara yetmediğinden yatak kadrolan artınimış, Kastamonu, Kayseri'de
lOO’er, Sivrihisar’la Mihallıççık’ta 200’er yataklı birer hastane yeniden
faaliyete geçirilmişti.
Memleketlerinin işgal altmda olması nedeniyle taburcu edilemeyen ha
va değişimli personel ve malullerin hastanelerde kalmaları sıkışıklığa se
bep olduğundan sabit hastaneler kadrolan üzerinden bu hastanelere bağh
birer şube halinde ikişer ve dörder yüz kişilik ayrı kadro halinde birer
nekahethane kunümuş ve faaliyete geçirilmişti. Bu nekahethanelerle ilgi
li talimat aynen aşağıya çıkarılmıştır [1].
Nekahethanelere ait talimat;
“Maksat; Hastaneleri fazla kalabalıktan kurtarmak amacıyle, ayakta,
uzun süre tedavisi gereken hastalarla nekahet devresindekilerin de gönde
rilmesi, durum dolayısıyle gönderilmesi mümkün olamıyan hava değişimli
erleri tamamen iyi oluncaya kadar iaşe ve iskân etmek üzere sabit hasta
nelerin esas kadrolarına eklemek suretiyle ve hastane baştabiplerinin yö
netimi altmda birer nekahethane açılacaktır.
“1. Nekahethanelere ait kadro evvelce yayınlanmıştır.
“2. Her nekahethanede hastanelerde olduğu g^bi bir kabul, bir de
tathir (temizleme) merkezi bulunacaktır.
“3. Bulaşma devresini geçirmiş nekahetlilerle, diğer hastahklar so
nucu malul olanlar, hastalıklarının türüne göre derhal ayrı ayn yerlerde
iskân ve tedavi olunacaklardır.
“4. Nekahethanelere kabul edilecekler, örneğin; ayakta tedavi edi
lebilecek bütün hastalarla sıtma, daülcereb (uyuz), belsoğukluğu ve fren
giye yakalanmış ve herhangi bir hastalık sonucu genel zafiyet geçirmekte
olanlarla bazı sebeplerle memleketlerine gönderilmeleri kabil olamayan
'hava değişimli erlerden ibarettir.
“5. Nekahet şubeleri komşu merkezlerden çeşitli sebeplerle gelecek
bu gibi nekahetlileri kabul edecektir.
“6. Nekahetliler, hastanelerce tespit edilecek ve ayrıntılı kimlikleri
ile gönderilecektir.
“7. Nekahethaneler, nekahetli ve hava değişimli erlerini kıtalar gi
bi iaşe edecektir.
“8. Nekahetlilerin her gün sabah ve akşam dereceleri alınarak, ta
belâlarına kaydedilecektir. Ateşi yüksek görülenlerin kanlan muayene edil
mek üzere laboratuvara gönderilecek ve sonuca göre gerekli tedavi uygu
lanacaktır.
“9. Umumî hastalıklardan birine yakalanması sonucu hastaneden ge
lecek nekahetliler, nekahethaneye giriş ve çıkışlannda tartılıp iki aylık sü
rede belirli bir fark görülemeyenlerin kesin işlemleri yapılmak üzere ev-
Harp Tarihi Arşivi, No. 1/4307, Dip. 47, G. 2, Kis. 2508, Dos. 73, F. 7 ve
No. 1/4307, Dip. 47, G. 2, Kis. 2499, Dos. 43, F. 1/22.
raklan sıhhî heyete gönderilecektir. Hastanelerden hava değişimi veril"

miş olanlar raporlanyle birlikte nekahethaneye gönderilecek ve doğrudan
doğruya gelenlerin de belli zamanlarda heyet tarafmdan nekahethanede
de gerekli işlemleri tamamlanacaktır.
“10. Zayıflar ve hava değişimi erlerin hastanelerden veya doğrudan
doğnya kıtalardan nekahethanelere teslim edileceklerin şevkleri, işlem"
leri bildirilmek suretiyle usulü dairesinde yapılacaktır.
“11. Nekahethanelere kab'ıll olunacak hastalıklı, nekahetli ve malul
lerden sıtmalılar, geriye kalan tedavileri nekahethanelerce tamamlana
caktır. Bunlara bir nöbet için 18, günde 15 gram kinin verilecektir. Yani
tok kamına her gün iki defada 50 santigramdan bir gram kinin verilir.
Bir hafta devam olunur; üç gün istirahat verilip böylece bir hafta daha
devam olunur. Şu kadar ki hastanelerde aldığı kinin bu hesaba dahil ola
caktır.
“Frengililer; hastanelerden gönderilenler ve sirayet devresini geçir
miş frengililerin geriye kalan tedavi süreleri gerek kendi ve gerek eşyalarr
ayn bulundurulmak şartıyle nekahethane doktorları tarafmdan tedavi al
tına alınırlar.
“Belsoğukluğu ve uyuz hastalan, yine nekahet şubelerinde gerek tat-
hirat ve gerekse tedaviler, gereken usul çerçevesinde yapılacaktır.
“Akciğer hastalıkları nekahetlileri: Bunların sık sık kraşe (balgam)
ve varsa röntgen muayeneleri yapılacaktır. (îeçici olmamak şartıyle bü
tün hastalıklar sonucu genel zafiyete düşmüş olarak nekahethanelere gel
miş nekahetlilerin tedavi, iaşe ve iskânları nekahethanelerce sağlanacaktır.
“12. Nekahetlilerin kabul ve ait olduğu kısımlara ayrılmasında ağır
lık ve ateşlerin tespitinde nekahethanelerdeki eczacılar doktorlara yar
dım edecektir.
“13. Nekahethaneye gerekli olan eşya ve malzeme, nekahethanelerin
bağlı bulunacağı tümen ve kolordu, cephe komutanlıkları; ilâçlarla diğer
sıhhî hususların hastanelerle tümen ve kolordu baştabiblikleri ve cephe
sıhhiye başkanlıkları tarafmdan sağlanacaktır.
“14, Bu genelge Sıhhiye Dairesi 4 ncü Şubenin 156/2224 numarasr
ile bütün cephe ve kolordular komutanlıklarına yayınlanmıştır.
Millî Savunma Bakam

Ferik (Orgeneral)
Fevzi Paşa”
Uzun süre yatak işgal etmeyen yoksul halk hastalanmn uzman tifcip
buılunan askerî hastanelere, yatak sayısımn %2 oranında hasta kabul ve
tecdavileri ve askerî hastane bulunmayan yerlerde de asker hastalarının
siv/il hastanelere kabul ve tedavilerini öngören Milli Savunma Bakanlığı
nım Büyük Millet Meclisi Başkanlığına sunduğu öneri ve bu konuyla ilgili
tü:zük aynen şöyle idi [1]:
“Ahalinin; özellikle bedenen çalışması ile ancak geçimini sağlayan,
yoiksul kısmmın günden güne yükselen ilâç fiyatlarından hastalarına lıak-
tır*pmamalan ve bu sebeple hastalıkların süreğenleşmesi ve ölümlerin ço
ğalmasına sebep olmaktadır. Hükümetin buna bir çare bulması görevi bu-
lumduğu düşüncesiyle askeri sağlık kurumlan bulunan yerlerde hastane
lerin kadrosuna göre % 2 yatağın yoksullara ayniması, parasız iaşe ve te-
da vi edilmeleri ve bina tedariki mülkî makamlara ait olmak üzere her as-
ke}rî hastane bulunan kasabada merkezî bir yerde yoksul halka mahsus
paırasız genel bir askeri muayenehane açılmasıyle mümkün mertebe ikti-
saida riayet olunarak başvuracak yoksul hastalara parasız bakılması ve
bu:na karşılık askerî hastane bulunmayan mevkilerdeki asker hastaların
sivil hastanelerde parasız kabul ve tedavi edilmesi hususunun bakanlar
ku rulunca bir karara bağlanmasıyle uygulanması zorunlu olmak üzere bağ
lı nizamnamenin kabulünü yüce katınıza sunmakla durumu arz ederim”.
Nizamname sureti:
1. Uzun süre yatak işgal etmeyen yoksul halk hastaları uzmam bu
lunan askeri hastanelerde bedelsiz kabul ve tedavi olunurlar,
2. Yoksul halk hastalanna aynlan yatak sayısı hastane kadrosu
nun % 2’si kadardır.
3. Binası mahallî hükümet tarafmdan sağlanmak şartıyle askeri
hastanesi bulunan her kasabada ve mümkün olduğu kadar merkezî bir
yerde askeri hastaneler tarafmdan yoksul halka mahsus birer polikilinik
açılarak müracaat edecek hastalar mümkün mertebe iktisata riayet olu
narak bedelsiz ayakta tedavi olunacaktır. Polikilinikte bülunmayan ilâç
lar hasta tarafmdan satın alınmak üzere muayenehanede reçete dahi ve
rilecektir.
4. Bu polikliniklere mahsus olmak üzere bütün sivil ve memur ta
bipler lüzumuna göre belli zamanlarda devama mecburdur. Kasten devam
etmeyenler, memursa maaşından kıstelyevm (günlük maaşının kesilmesi),
serbest ise her defa için münasip miktarda para cezası alınır.
5. bu
Askerî hastane bulunmayan yerlerde memleket hastaneleri
görevi yapacaktır. Hem memleket hastanesi hem de askerî hastane bir
arada bulunursa bu hastaneler ortaklaşa bu görevi yapacaklardır.
6. Askerî hastane bulunmayan mahallerde mülkiye hastaneleri as
ker hastalarını bedelsiz kabili ve tedaviye mecburdurlar”.
Bu nizamname kabul edilerek uygulanmaya konulmuştu.
Afyon’da bulunan Genel Sıhhiye Deposu Ankara’ya ve sonra da görü
len lüzum üzerine Birinci İnönü Muharebesinden önce Sivas’a nakledilmiş
ti. Konya, Diyarbakır ve Erzurum’da bulunan sıhhiye depolan yeniden
düzenlenmiş ve yerlerinde bırakılmıştı.
Eskişehir - Ankara ve diğeri de Konya hattında işlemek üzere iki ha
fif sıhhiye treni konmuştu.
Bunlardan ayn olarak mülkî sağlık hizmetlerinde küçük sağlık me
muru ihtiyacım karşılamak için Ankara’da dört ay süreli bir küçük sağlık
memuru okulu açılmıştı, öğrenim süreleri ve memuriyetleri askerlik hiz
metine sayılmak üzere kolordulann bu okula okuryazar er göndermeleri
ilgililere duymimuş ve eğitimlerine başlanmıştı [1].
İlâç ve sıhhî malzemelerin tedarik ve ikmalindeki güçlükler dolayısıy-
le elde bulunan sımrlı sayıdaki sıhhî malzeme ve ilâçlarla halkın ve ordu
nun ihtiyaçlanm karşılamak zorunluluğu: birtakım kısıtlayıcı tedbirlerin
almmasım gerekli kılmıştı. Bu amaçla depolardan istenecek eczamn
Sağlık ve Sosyal Yardım Bakanlığı aracılığı ile Millî Savunma Bakanlığın
dan istenmesi suretiyle ilâç sarfiyatı kontrol altına alınmıştı.
Bu arada frengi tedavisinde de kullamlan ve mevcudu az olan Neosal-
varsan’m sadece hummayı racia (dönüşlü humma) tedavisinde kullamiması
ve frengi tedavisinin cıva tatbiki suretiyle yapılması için ilgili makamlar
uyarılmıştı [2].
Mevcudu az olan ve göz merhemlerinde kullamlan saf vazelinin uyuz
ve diğer hastalıklarda kullamiması önlenmiş, uyuzlar için kükürt eriyiği,
diğer merhemler için içyağı kullanılması zorunluğu konmuştu [3].
Çiçek, kolera, karahumma ve dizanteri gibi bulaşıcı hastalıkların ön
lenmesi yönünde gerekli tedbirler alınmış ve aşı uygulamalanyle ilgili ola
rak 14 ağustos 1920 tarihinde Millî Savunma Bakanlığınca bir yönetmelik
hazırlanmış ve uygulanmasına geçilmişti [4].
[1] Harp Tarihi Arşivi, No. 5, Dip, 47, G. 4, Kis. 2529, Dos. 184, F. 2,
[2] Harp Tarihi Arşivi, No, 5, Dip. 47, G. 4, Kis. 2529, Dos. 184, F. 8/10.
[3J Harp Tarihi Arşivi, No. 5, Dip. 47, G. 4, Kis. 2529, Dos, 184, F. 28.
Bu yönetmelik aynen aşağıdadır:

“1. Çiçek, kolera, karahumma ve dizanteri aşılan aşağıdaki zaman
larda yapılacaktır:
a. Her üç ayda bir kere kolera aşısı,
b. Her altı ayda bir karahumma aşısı,
c. Ordu Sağlık Başkanlarmca ve kolordu baştabiplerince görülecek
lüz;uma göre dizanteri aşısı.
2. Aşılann tatbikinde yapılacak hususlar aşağıdadır.
Orduya girecek erlere aşılann ne suretle yapılacağı:
Birinci gün:
Çiçek ve birinci kolera aşıları 0,5 santimetre küp
Üçüncü gün:
Birinci kolera aşısı 1 santimetre küp
Beşinci gün:
İkinci tifo aşısı 1 santimetre küp
Yedinci gün:
İkinci kolera aşısı 2 santimetre küp
Onuncu gün:
Üçüncü tifo aşısı 2 santimetre küp
On ikinci gün:
Birinci dizanteri aşısı 1 santimetre küp
On dördüncü gün:
İkinci dizanteri aşısı 2 santimetre küp
Evvelce (a) bölümünde gösterildiği üzere aşılananlara (madde : 1)
deki zamanlarda aşılann tatbiki sureti aşağıdadır.
Birinci gün: Tifo aşısı 2 santimetre küp
Üçüncü gün: Kolera aşısı 2 santimetre küp
Beşinci gün: Dizanteri aşısı 1 santimetre küp
Yedinci gün: Dizanteri aşısı 2 santimetre küp
3. Subay ve erlere istisnasız aşı tatbik olunacaktır.
4. Aşı tatbikinin öğleden sonra yapılması tavsiye olunur.
5, Aşılar günü gününe erin kimlik cüzdamna veya bölük komutan

larınca düzenlenecek çizelgelere işaret edilecektir.
6. Görevli, izinli ve hava değişimine gidenler, hastanelerden tabur
cu olan erlerin hareketlerinden evvel kolera için en çok iki, karahumma
için en çok dört ay evvel aşılanmış olanlar (madde: 2, ikinci cetvel gere
ğince) tekrar aşılanacak ve vesikalarına tarihleriyle işaret edilecektir.
7. bulunmamasına
Birliklerin hareketinden evvel aşısız kimsenin
dikkat etmeleri komutanlann görevleri arasındadır.
8. İkmal erleri gittikleri toplanma veya tathir mahallinde (mad
de : 2, birinci cetvel gereğince) aşılanacaktır.
9. Salgın olan bölgelere giden birlikler, perakende subaylar ve er
ler, salgının nevine göre (madde: 2, ikinci cetvele göre) tekrar aşılanma
ğa mecburdur”.
Gereksiz ulaştırma masraflarım önlemek, hastaneleri kalabalık ve
yığılmalardan kurtarmak, işe yaramaz zayıf ve malul erleri en kısa mesa
feden geri göndermek amacıyle 5 ekim 1920 tarihinden ahzıasker kalem
leri (askeralma daireleri) baştabiplikleri teşkü olunmuştu [!]•
Baştabipliklerin görevlerini belirleyen yönetmeliğe göre:
“1. Her askerlik dairesine yarbay veya binbaşı rütbesinde bir tabip
atanacak, değiştirilmeleri yalnız sağlık dairesinin kararına bağlı olacak
tır.
2. Askerlik daireleri en az 8, en çok 15 askerlik şubesini kapsadığm-
dan sevk erleri yollama istikametine göre, iki üç merkezde toplanarak as
kerlik dairesi baştabibinin başkanlığı altmda askerlik dairesi işlerini bilen
bir subayla yöresel hükümet tabiplerinden en az bir veya iki tabipten ku
rulacak sağlık kurulunca muayeneye tabi tutulacaklardır. Muayene sonun
da düzenlenecek sağlık raporlanmn baştabipliğin mührüyle onaylanma
sından sonra muayene işlemi tamamlanmış olacaktır.
Bu sağlık kurullarmca mütehassıs tabip muayenesine ihtiyaç görülen
erler en yakın askerî hastanelere veya mütehassısı bülunan yöresel has
tanelere yollanacaktır.
3. Askerlik dairesi baştabipleri rapor işlemlerini tamamladıktan son
ra erler yerlerine yollanarak raporları onaylanmak üzere bölgesinde bdu-
nan kolordu baştabipliğine gönderilecektir.
4. Muayenelerden sonra sevk olunacak erlerin yollardaki konakları,
içilebilir sulan bulunacak, noktalarca bit temizlikleri yapılacak, yerlerine
gidecek zayıf ve mallUllerin rahatça köylerine gönderilmeleri askerlik daire

başkanlan ile baştabipleri tarafından önceden etraflıca düşünülerek sağ
lanacaktır”.
Böylece hasta ve malul erlerin birliklere gönderilmeleri esnasmda yol
larda perişan olmaları, gereksiz para harcamalan önlenmiş olacaktı.
Tümenler için 200, kolordu merkezlerine isabet eden tümenler için
de 400 yatak olarak saptanmış olan sabit hastaneler, seferberlik nedeniyle
ihtiyacı karşılayamadıklarından 5 ekim 1920 tarihlerinde sıkışıklığı gide
rici bir tedbir olarak her hastaneye yatak kadrosu kadar birer nekahet
hane şubesi eklenmesi uygun görülmüş ve böylece zayıf erlerle uyuz, fren
gili ve yaralıların hastanelerde barmma olanakları genişletilmişti [1].
Ancak soğukların başlaması, elbise, kaput ve çamaşır noksam, ya
kacak tedarikindeki zorluklar, yeterince temizlik yapılamaması hastahk-
lann artmasına neden olmuş ve hastanelerdeki sıkışıklık tamamen gideri
lememişti [2].
BuC.aşıcı Hastahklarl'a Mücadele :
1920 yılmda ordunun teşkilâtlandığı ve ikmal erleri üe takviye edildi
ği sırada Anadolu’nun her tarafında baş göstermiş olan bulaşıcı hastalık
lar, ordu sağlığı bakımmdan da tehlikeli bir hal almıştı. Birliklerin selâ
meti için aşağıdaki mücadele tedbirleri alınmıştı [3]:
Mevcut olanaklar oramnda temizlik ve buharla temizleme araçlanmn
ikmal ve uygulamasına önem verilmiş, tümenlerde; bir tabip, 10 er, iki ka
zan ve iki mekkâreden ibaret küçük temizlik ekipleri teşkü ve müfrezele
re gerekli temizlikler yaptırılmıştı.
Celp edilen erlerin temizliklerini sağlamak ve askerliğe elverişli olma
yan erlerin şevklerini önlemek için yukarda açıklandığı üzere, askerlik
daireleri baştabiblikleri meydana getirilmiş ve büyük merkezlerde temizlik
istasyonları kurulmuştu.
Birlikleri bulaşıcı hastalıklardan korumak ve aşı yapılması için Istan-
bü’dan bir uzman getirtilmiş, Cebeci Merkez Hastanesinde ihtiyacı kar-
şJayacak miktarda aşı hazırlanmasına başlattınimıştı. Sonradan kadrosu
genişletilerek Ankara’da bir Aşı Hazırlamaevi açılmıştı. Bu aşı hazırla-
naevi. Birinci înönü muharebesinden önce Sivas’a nakledilmişti. Sivas
.Aşı Hazırlamaevi Millî Savunma Bakanlığı Sağlık Dairesine bağlammş ve
b;r yönetmelikle görevleri saptanmıştı. Bu yönetmeliğe göre bu kurum
[1] Harp Tarihi Arşivi, No. 1/4307, Dip, 47, G. 1, Kis. 2499, Dos. 3, F. 1/22.
[2] Harp Tarihi Arşivi, No. 1/4307, Dip. 47, G. 1, Kis. 2499, Dos. 44, F. 2/40,2/41.
[3] Harp Tarihi Arşivi, İstiklâl Harbi sıhhi raporu sayfa 10.
kolera, tifo ve dizanteri aşılan ile bütün tahlilleri yapacak ve bakteriyolo

jik araştırmalarda bulunacaktı. Aynca kolordulardan gönderilecek tabip-
subaylann bakteriyoloji ihtisası kazanmalanna hizmet edecekti [1].
Bundan ayn olarak Diyarbakır ve Erzurum’da da aşı yapımına devam;
edilmişti.
Doğu Cephesinde, Ermeni harekâtı sırasında sınırlı sayıda görülen le
keli humma, hummayı racia (dönüşlü humma) ve karah'ıünma gibi bula
şıcı hastahklann genişlemesine engel olmak içn karşı tedbirlere başvurul
muş ve şiddetle mücadele edilmişti.
Pontus harekâtı sırasında eşkiya takibi nedeniyle devamlı olarak halk
la temas halinde bulunan 3 ncü Kolordu (sonradan Merkez Ordusu adını
almıştır) birliklerinde görülen tek tük lekeli humma ve dönüşlü humma
olaylanyle yapılan mücadele sonucu genişlemesine meydan verilmemişti.
Diğer cephelerde, özellikle seyyar halde bulunan Batı Cephesinde bulaşıcı-
hastalık salgını görülmemişti.
Mersin’de Fransız erleri arasında karaveba, Batum’da kolera ve veba-
hastalıklan oldüğu haberi alınmış ve gerekli tedbirlere baş vurulmuştu.
(Görülmekte olan bulaşıcı hastalıklar. Millî Savunma Bakanı Fevzi Pa
şa (Mareşal Çakmak)’yı da kuşkulandırmış ve 29 aralık 1920 tarihinde-
yayınladığı şu genelge ile ilgililerin dikkatini çekmişti. “Orduda bulaşıcı
hastalıklardan özellikle lekeli humma, çiçek, hummayı racia ve nezlei müs
tevliye (grip) gittikçe artmakta ve bu yüzden ölümler olagelmektedir. Bu
halin devamının ordunun genel kuvvesini şiddetle sarsacağı açıktır. Günden
güne azalmakta olan genel nüfusumuzun bir de bulaşıcı hastalıklar nede
niyle azalması, yurt ve Ulusun felaketine sebep olacaktır. Genel kuvvenin
korunması için yapılacak mücadelenin, düşmanlarımıza karşı giriştiğimiz
mücadeleden daha şiddetli olması, memleketin geleceği ve kurtuluşu bakı
mından önemle dikkate alınması gereklidir.
Bulaşıcı hastalıkların yayılmalarının önlenmesi ve tamamen söndü
rülmesi için tabip subayların önerecekleri sağlık tedbirleri, ilgili bütün-
komutanlar tarafından kabul ve tamamen uygulanacaktır. Erlerin iskân,
iaşe ve sağlık durumları, amirleri tarafından sık sık kontrol edilecektir.
Emirlerin yapılmasında ihmali görülenler şiddetle cezalandırılacaklardır.
Ordunun bulaşıcı hastalıklardan kurtarılmasını önemle rica ederim”.
3. 1921 Yılmda Sağlık Hizmetleri:
1920 senesinde kurulmUş olan sağlık teşkil ve tesisleri, günden güne
gelişen kadro ve mevcutlan kabarmakta olan ordu ihtiyaçlarına cevap ve
ri] Harp Tarihi Arşivi, No. 1/4307, Dip. 47, G. 1, Kis. 2499, Dos. 43, F. 1/48.
İSTİKLÂL HARBİNDE SAĞLIK VE VETERİNER HİZMETLERİ 53t
remiyordu. Bu nedenle, 1921 senesinde sağlık hizmetlerinin yeniden geniş

letilmesi gerekli görülmüştü.
Tabip ve sağlık teşkilât ve kurumlannm yetersizliği, özellikle İkinci
İnönü muharebelrinden sonra kesinlikle anlaşılmış bulunuyordu. Bu ihti
yacın hafifletilmesi ve sağlık işlerinin daha düzenli bir şeküde yürütülmesi
için, teşkilâtın genişletilmesine ve noksanlann tamamlanmasına kesin ih
tiyaç vardı. Böylece, Batı Cephesinden başlamak üzere, zaman zaman per
sonel ve gereç noksanlığımn giderilmesine çalışıldı. Her tümen için 24 sed
yeli bir sıhhiye bölüğü ile tam kadrolu ve 200 yataklı birer seyyar hasta
ne teşkiline karar verildi.
1, 2, 3 numaralı Harp Hastanelerinin Batı Cephesince; 5, 11, 12, 13 ve
14 Numaralı hastanelerin Güney Cephesince eksiklikleri tamamlanarak
seyyar hale getirildi. Millî Savunma Bakanlığı emrinde Ankara’da bulu
nan 10 numaralı Harp Hastanesinin nakil araçlan tamamlanmış ve
Batı Cephesine yollanmıştı. Sıhhiye bölüklerinin sedye, er ve nakü araç
lan noksanlanma ikmaline çalışılmıştı.
Bunlardan başka onar araba ve beşer mekkâreden ibaret iki yaralı
müfrezesi ikmal edildikten sonra Batı Cephesi emrine gönderilmiş ve Kü
tahya, Eskişehir muharebelerinde bu müfrezelerin büyük fayda ve hizmet
leri görülmüştü [1].
Kütahya, Eskişehir muharebeleri sırasmda sıhhiye bölüklerinin sed
ye mevcutlan 36’ya yükseltilmiş, nakil araçları sayısı da gerekli sayıya çı-
kanlmıştı. Hastane kadrolanndaki hastabakıcı sayısı ile ağır yaralı has
tanelerindeki hasta bakıcı er sayılan belli bir oranda artırılmış bulun
maktaydı. Yetersiz olan hasta nakliye araçlan yaylı halk arabalanyle ta
mamlanmıştı.
Hastanelerde, zayıf ve yaralılara verilmekte olan besin maddeleri ka
lorisi de 4000’e çıkarılmak suretiyle hasta ve yaralıların şifa bulmalarını
sağlayıcı tedbirler alınmıştı.
İstanbul’daki gruplar vasıtasıyle getirilen ilâçlarla Batı Cephesinin
ilâç ihtiyaçlan sağlanmaya çalışılmıştı.
4. 1921 Yılmda Cereyan Eden Muharebelerde Sağlık Hizmetleri [2]:
a. Birinci İnönü Muharebesinde :
Yeniden teşkilâtlanan düzenli kuvvetlerle 1921 yılında yapılan ilk mu
harebedir. 6 ocak 1921 günü başlayıp 10 ocağa kadar devam eden Birinci
[1] İstiklâl Harbi Sıhhî Raporu, s. 14.

[2] Harp Tarihi Arşivi No. 1/4297, Dip. 20, G. 3, Kis. 1390, Dos. 10/A, F. 5/41.
İstiklâl Harbi Sıhhî Raporu, s. 15.
İnönü muharebelerinde birlik ve kurumlarda sağlık personeli, sağlık araç

ve gereçlerinin noksanlığına rağmen sağlık hizmetlerinde büyük bir ak
sama olmamıştı. Yaralılar için Eskişehir Hastanesinden faydalamlmış-
tı. Bu muharebelerde sağlık hizmetlerini, dörder sedyeli ve ikişer arabalı
altı sıhhiye müfrezesiyle küçük harp hastanesi sağlamıştı. Sabit hastaneler
oldukça düzenli fakat azdı.
h. İkinci İnönü ve Ashhanlar Muharebelerinde:
1921 senesi mart ayının 23’ncü günü başlayan 15 nisana kadar devam
eden İkinci İnönü ve Ashhanlar muharebeleri. Birinci İnönü muharebesine
göre daha şiddetli geçmişti. Birinci İnönü muharebesinden sonra yavaş
yavaş sıhhiye müfrezeleri, sıhhiye bölüğü haline getirildiği ve her tümene
bir sıhhiye bölüğü ve yaralı nakliye kollan tertip edildiği, birliklerin
sıhhiye donatımlan daha muntazam olduğu halde, yarah sayısımn Birinci
İnönü muharebesiyle oranlanmıyacak kadar fazla oluşu, yaralı nakliyatın
da aksaklıklara sebep olmuştu. Cephe gerisinde yığılma ve sıkışıklığı ön
lemek için yarah ve hastalann büyük bir kısmı Ankara’ya ve bir kısmı
Konya’ya gönderilmişti. Ankara ve Konya’da yaralıların tedavi, bakım ve
bannmaları, düzenli ve memnuniyet verici bir halde olmuştu.
Cephe sağlık hizmetlerinin iyi cereyan etmemesi, harp hastanelerinin
taşıma aracı yokluğu ve iş göremez bir duruma düşmeleri, yaralı nakliya
tı düzensizliğinden ileri gelmişti.
Elde yeteri kadar tetanoz serumu olmamasına ve tatbik edilmemesine
karşılık, harp paketlerinin iyi uygulanmasıyle tetanoz ancak 3-4 olaydan
ibaret kalmıştı. İkinci înönü müharebesine dört harp hastanesi katılmıştı.
c. Kütahya, Eskeşehir Muharebelerinde :
Kütahya, Eskişehir muharebelerinde Batı Cephesi düzene girmiş, sıh
hiye bölük kadrolan genişletUerek 10 sedye ve 12 araba üzerinden teşki
lâtlanmıştı. Seyyar hastane sayısı dokuza çıkanimış, yatak sayıları
ikiyüzer yatağa göre düzenlenmişse de yatakları tamamlanamamıştı. Ay
rıca, 120 arabalı iki yarah nakliye kolu teşkil edilmişti.
13 temmuz 1921’de Altuntaş’ta başlayan düşman taarruzunun geliş
mesi üzerine, Kütahya, Afyon ve Eskişehir Hastanelerindeki hasta ve ya
ralılar gerilere gönderilerek, Kütahya Hastanesi Ha3rmana’ya; Afyon Has
tanesi Sarayönü’ne, Eskişehir Hastanesi Ankara’ya taşınmıştı. Eskişehir
Hastanesinden tahliyesi olanaksız görülen 17 yaralı, Eskişehir Kızılay Has
tanesine yerleştirilmiş ve bir de tabip bırakılmak suretiyle terk edilmiş
lerdi.
Ağapınar ve Seyitgazi bölgelerinin düşman tarafından işgali ve ordu
nun Sakarya’ya çekilmesi üzerine Sivrihisar, Alpu, Seyitgazi Hastaneleri
Yaralı Sevk Komisyonu Batı Cephesinin Sakarya doğusunda yerleştiği hat

tın gerisinde mevcut ve yeniden tesis olunan sağlık tesislerine naklolun-
maktaydı. Çok kısa zamanda gerçekleştirilen çekilme harekâtı sırasında
bazı sıhhiye bölükleri ile seyyar hastaneler sarsılmış, artçı muharebelerini
yaparak çekilmekte olan 5 nci Kafkas Tümeninin Sıhhiye Bölüğü gereç
ve taşıma aracı bakımından fazlaca kayıp vermiş, bir tabibi de tutsak düş
müştü. Bılnunla beraber ilk hatlarda sağlık hizmetleri çok iyi gitmiş ve
hiç bir yaralı sargısız kalmadığı gibi düşmana da terkedilmemişti. Bütün
zorluklara rağmen ağır yaralılar sedyelerle, daha hafifleri arabalarla ve
daha hafif olanları da yaya olarak tahliye edilmişlerdi. Yaralıların tahli
yesinde bütün sıhhi taşıma araçlanyle beraber, cephane ve erzak kolla
rından da faydalamimıştı.
Hastanelere uğramaksızın yaya olarak gidecek yaralı ve hastaların
takip edecekleri yollar üzerinde sağlık yardım merkezleri kurulmak su
retiyle yaralan sanlmış, yiyecek ve istirahatları sağlanmıştı.
Eskişehir Hastanesi Kırşehir'e, Sivrihisar Hastanesi Yozgat’a, Alpu
Hastanesi Yahşihan’a, Mahmudiye Hastanesi PolatlI’ya ve Mihalıççık Has
tanesi Beypazan’na, Eskişehir Yaralı Sevk Komisyonu önce Biçer’e ve son
ra da PolatlI’ya taşınmış ve faaliyete girmişlerdi.
Bu harekâta 16 sıhhiye bölüğü ile 9 seyyar hastane ve iki harp hasta
nesi katılmıştı.
d. Sakarya Muharebelerinde :
Ordunun Sakarya doğusunda tertiplenmesi sırasında sıhhiye bölük
leriyle seyyar hastanelerin noksanları tamamlanmış ve harp hastaneleri
yerine geçmek üzere seyyar hastane kadrolan kabul ve uygulamaya ge
çilmişti. Sıhhiye nakliye müfrezelerinin araba mevcudu 20’ye çıkanlmış-
tı [1].
Bu seyyar hastanelerle sıhhiye nakliye müfrezelerinin kadrolan aşa
ğıda gösterilmiştir.
Piyade tümenlerine bağlı sıhhiye müfrezelerindeki sedye adedinin
36’ya ve yarah taşıyan arabalar 9’a çıkanimış, ayrıca sıhhiye bölüğü kad
rosu kabul ve uygulamaya geçilmiş. Batı Cephesi gruplan emrinde 20’şer
arabalı birer nakliye kolu teşkü olunmuştu [2].
Bu muharebede yaralıların hemen bütünüyle Ankara’ya geleceği dü
şüncesiyle, Ankara’da mevcut hastane miktarlan ve yatak adetleri çoğal
tılmış, bundan ayn olarak;
[1] Harp Tarihi Arşivi, No. 1/4307, Dip. 47, G. 2, Kis. 2508, Dos. 37, F. 9 - 9/4.
[2] Harp Tarihi Arşivi, No. 1/4307, Dip. 47, G. 2, Kis, 2508, Dos. 37, F. 9 - 9/2.
Ankara - Kayseri karayolu üzerinde; Köprüköy, Bala, Kırşehir, Ava

nos, Ürgüp, Hacıbektaş, Kayseri.
Ankara - Çorum hattı üzerinde; Yozgat, Sungurlu, Çorum.
Ankara - Kastamonu istikametinde; Kalecik, Çankırı ve Kastamonu
Hastaneleri yeniden açılmış, hafif yaralılar bu hastanelere gönderilmişti.
Cephede, Haymana’da tesis edilmiş olan Kütahya, Babayakup’ta açıl
mış olan Mahmudiye, PolatlI’da Polatlı Hastaneleriyle Polatlı ve Malıköy
Yarah Sevk Komisyonlan faaliyetlerini yürütmüş, Bâlâ ve Malıköy bölge
lerine ve Polatlı gerisine seyyar hastaneler ve sıhhiye nakliye kollarından
sıhhiye kademeleri göndermek üzere özel tertibat alınmıştı [1].
Grup (Kolordu) Hasta Nakliye Kolu [2]:
Kadro Subay Er Binek Koşum Araba
Komutan (teğmen) 1 1 1
Sıhhiye asb. 2 2
Sıhhiye onbaşısı 4
Sıhhiye eri 16
Nakliye aracı 20 40 20
1 43 3 40 20
Sıhhiye Bölüğü Kadrosu [3]:
Baştabip (binbaşı) 1 2 2
Tbp. (yüzbaşı) 2 2 1
Eczacı (Yzb., Üstğm.) 1 2 1
İnz. Sb. (Yzb., Tğm.) 1 2 1
Tk. K. (teğmen) 1 1 1
Hesap memuru 1 — 1
Başçavuş — 1 —
Bşçvş. Mv. (Bl. emini) — 1
Çavuş 4

[2] Harp Tarihi Arşivi, No. 1/4308, Dip. 47, G. 2, Kis. 2508, Dip. 73, F. 9/4.
Not :
Grup, Kütahya, Eskişehir muharebelerinde kolordu karşılığı olarak kurul
muş olan teşkilâttır.
İSTİKLÂU HARBİNDE SAĞLIK VE VETERİNER HİZMETLERİ
Subay Er Binek Koşum Araba

Onbaşı 12
Teskereci 144
Borazan 1
Terzi, kunduracı, saraç.
Marangoz, demirci 7
Sıhiye astsubayı 1
Hastabakıcı 8
Hasta nakliye çavuşu 1
Mekkâre eri 15
Arabacı 15
Nakil aracı
Hasta taşıma arabası 18
Eşya arabası 8
Erzak arabası 2
Saka arabası 1
TOPLAM 219
Seyyar Hastaneler [1]:
Baştabip (Bnb.)
Tabip (Kd. Yzb.)
Tabip yardımcısı (Tğm.
Yd. Sb.)
Eczacı (teğmen)
İnzibat subayı (Tğm.)
Hesap memuru
Yazıcı Bşçvş. 1
Bşçvş. yardımcısı 1
Sıhhiye çavuşu 4
Onbaşı 8
Hastabakıcı er 24
Eczane eri 2
Ahçı 2
Subay hademesi 8
Seyis 4
Emir eri 1
Nalbant çavuşu 1
[1] Harp Tarihi Arşivi, No. 1/4307, Dip. 47, G, 2, Kis. 2508, Dos. 73, F. 9, 9/1.
Subay Er Binek Koşum Araba

Nalbant onbaşısı 1 1
Nalbant 1
Hasta arabası, arabacısıyle 1 2 1
Sıhhiye arabası 8 16 1[^]
Saka arabası 1 1 1
Eşya arabası 8 16 8 [**]
Seyyar mutfak 1 2 1
Erzak ve yem 3 6 3
Yedek hayvan 1 2
TOPLAM : 8 81 12 45 17
[*] İlâç ve edevat için
[**] Subay eşyası, çadırlar, çamaşır ve yataklar için.
Düşmanın Haymana’ya yaklaşması üzerine, Haymana’ya yığılmış bu

lunan yaralılar geriye ve Haymana Hastanesi Çayırlı köyüne nakledil
mişti.
Eylülün ikinci haftası sonlanna doğru, düşman çekilmeye başlamış ve
çekilme yolları üzerinde bulunan köy ve kasabalar, düşman tarafmdan
yakıldığından, takip harekâtı sırasında hastane kurulmasında zorluklarla
karşılaşılmıştı. Karşılaşılan zorluklar, merkezde mevciit bavman çadırları
nın (büyük hastane çadırı) cephe ve seyyar hastanelere gönderilmesi su
retiyle önlenmeye çalışıldı.
Sakarya Muharebesi sırasında silah altına alınan ikmal erlerine dona
tım verilememesi, birçok erlerin elbisesiz ve açıkta barınması, hepsine ka
put verilememesi, iaşelerinin iyi olmaması nedenleriyle birliklerde solu
num ve sindirim organları hastalıklan baş göstermiş, alınan tedbirler ve
iaşelerinin düzenlenmesi ile yaygın hal almadan önlenmiştir.
Takip harekâtı da dahil olmak üzere Sakarya muharebelerinde 730 su
bayla 12.110 er yaralanmıştı. Bununla beraber sağlık hizmetleri güven ve
rici bir surette cereyan etmiş, bütün tabip subayların içtenlikle ve başa
rılı çalışmalan Cephe Komutanlığının takdir ve teşekkürlerini kazanmıştı.
Batı Cephesi Komutanı İsmet Paşa’nın bu konuda yayınladığı emir aynen
şöyle idi [1]:
“Yapılan araştırma sonucunda yara ihtilâtımn gayet az olduğu ve
taşuna aracı noksanına rağmen yaralı nakliyatının iyi yürütüldüğü, özel
likle ileri hatlarda sağlık hizmetinin düzenli bir şekilde cereyan etmiş ol
duğu ve hastanelerde de yaralılara iyi bakıldığı anlaşılmıştır. Gösterdik
leri vazifeseverlikten dola5m ordumuzun sıhhî heyetine alenen teşekkür

eder ve bu teşekkürlerimin birliklere ve hastane tabiplerine kadar duyrul*
maşım rica ederim”.
Bulaşıcı Hastalıl^'ar [I] :
1921 senesi başlarında Ankara, Konya, Eskişehir, Elcezire ve Doğu
cephelerinde sevkıyat erleri arasmda lekeli humma, hummayı racia, dizan
teri, bülaşıcı nezle ortaya çıkmış ve dikkati çekici bir duruma gelmişti. Alı
nan tedbirlerle (sevk erlerinin sevkıyat merkezlerinde muayeneye tabi tu
tulmaları, menzil sevkıyat merkezlerinde, kolordu ve tümen merkezlerinde
sağlık muayenelerine, ayırma ve karantinaya tabi tutulmalan, aşılar tat
biki ile) seyyar orduya girmemesine çalışılmıştı.
Ordu birlikleri arasmda; özellikle devamlı olarak köylerde eşkıya ta
kibinde ve halkla yakın ilişki halinde bulunan Merkez Ordusunda hummayi
racia hastalığı görülmüştü.
Hastalığın halktan alındığı saptanmış, Sivas, Amasya ve Samsun’da
temizlik işlerine daha çok önem verilmişti.
Bölgesinde senelerden beri lekeli humma, hummayi racia olayları gö
rülen Doğu Cephesi birliklerinin bu hastalıklardan tamamen korumak ola
nağı sağlanamamış ise de, sarf edilen çaba ve kovuşturmalar sayesinde
genişlemesine meydan verilmemişti.
Batı Cephesine her taraftan gelmekte olan ikmal erleri, sevkıyat mer
kezlerinde (yollama merkezlerinde) ve depo birliklerinde, Adana Cephe
sinde 2 nci Kolordu ve Batı Anadolu birlik ve kurumlannda lekeli humma
ve racia olayları eksik olmamış ve özellikle Ankara garnizonunda mayıs
1921 yıhnda 250 humma3n racia olayı görülmüştü.
Sonbaharın ikinci ayından itibaren merkezde ve Doğu Cephesinde le
keli humma ve racia olayları çoğalmaya başlamış, alman tedbirlere rağ
men, Ankara’da da lekeli humma olayı pek fazla görülmüştü. Hatta iki
tabip de bu yüzden ölmüştü.
Bu nedenlerle mücadeleye hız verilmiş, özellikle seyyar ordunmı korun
ması için Ankara ve Konya merkezlerinden başka Batı Cephesi için Sivri
hisar, Sarayönü, Akşehir ve Bolvadin’de büyük temizlik, muayene, ayır
ma merkezleri kurulmuş ve demiryolü vagonlarının temizlikleri önemle ko
vuşturularak, erlerin hastalıksız ve bitsiz olarak seyyar orduya gönderil
meleri sağlanmıştı. Kolordu, tümen ve hatta alay merkezlerinde sağhk
muayeneleri ile fennî temizlikler tekrarlanarak, Batı Cephesinin bulaşıcı
hastalıklardan korunmasında başarı sağlanmıştı.
[1] İstiklâl Harbi Sıhhî Raporu, s. 18 - 20.

Batı Cephesi bölgesinde köylerde çiçek, dizanteri, kara humma ve le

keli humma görülmüş, ancak alınmış olan gerekli tedbirler, (temizlik ve
aşı tatbiki) sayesinde hastalık seyyar orduya sokulmamıştı.
Bir ara Doğu Cephesinde iskorpit olayları da baş göstermişse de yay
gın hal almadan önlenmişti.
Memleketin her tarafında sıtma olaylarımn varlığı, erlerin büyük bir
kısmımn sıtmalı olmasına rağmen kinin tedavisi sayesinde sıtma olayları
azaltılmış ve seyyar ordumm sıtmasız muharebe yapmasında başarı sağ
lamıştı.
Sivas aşı hazırlama yerinin yetersizliği nedeniyle Batı Cephesi için
çiçekten başka aşılan yapmak üzere, Konya’da aşı yapımı yeniden gelişti
rilmişti. Ayrıca İstanbul’dan da çiçek aşısı getirilmekte idi.
1921 yılı son aymda memlekette çiçek, lekeli hiimma ve hummayı
racia gibi hastalıkların salgın bir şekil alması, Sağlık Bakanlığını telâşa
düşürmüştü. Bu hastalıklarla mücadele için Sağlık Bakanlığı emrinde ye
teri kadar personel bulunmadığından, silah altında bulunan küçük sağlık
memurlan ile belediyeler aşı memurlannm terhisleri Genelkurmay Başkan
lığından istenmişti [1].
Sağlık Bakanlığının bu isteği Genelkurmay Başkanlığınca önemsen
miş, bu hastalıklarla mücadele etmek üzere küçük sağhk memurlan Ue be
lediye aşı memurlannm ertelenme ve bunlardan silah altında bulunanlann
terhisleri için ilgililere emir verilmişti [2].
Doktor Mevcudu 131 :
1921 senesinden önce millî orduda 300 muvazzaf, 116 yedek olmak üze
re toplam 416 doktor ve 99 muvazzaf, 32 yedek olarak 131 eczacı bulun
makta idi. Aynı yıl içinde İstanbul’dan 271 muvazzaf, 7 yedek olarak 278
doktor ve 11 yedek diş doktoru ile 66 eczacı getirtilmişti. Aynca, Büyük
Millet Meclisi Hükümeti içinde 25 yedek tabiple, bir diş tabibi ve 18 yedek
eczacının da orduya katılması ile orduda görevli toplam doktor sayısı 719’a,
diş tabibi sayısı 12 ve eczacı sayısı da 215’e çıkarılmıştı.
1921 Yıh Aralık Ayında Hastane ve Sağlık Kurumlarınin Durumu [41:
Bu tarihte Millî Savunma Bakanlığı emrinde mevcut hastanelerle, ya
tak sayılan aşağıda gösterilmiştir: Bunlardan ayrı olarak, gerektiğinde
[3] Harp Tarihi Arşivi, No. 1/4297, Dip. 23, G. 3, lOs. 1390, Dos. 10 - A, F. 5/4İ.
[4] Harp Tarihi Arşivi, No. 1/4299, Dip. 30, G. 1, Kis. 1717, Dos, 276, F. 6/5.
İSTİKLÂU HARBİNDE SAĞLIK VE VETERİNER HİZMETLERİ 539
200 yatağa çıkarılmak üzere cepheler emrinde 20 adet de seyyar hastane

hulunmakta idi.
Ankara Komutanlığı Bölgesinde;
Bulunduğu Yer : Yatak Sayısı
Ankara 5.500
Polatlı 400
Yahşihan 400
Kalecik 300
Keskin 500
7.100
Batı Cephesi Bölgesinde:
Akşehir 1.000
Ereğli 500
Aziziye 100
Eğridir 500
Konya 4.000
Ürgüp 750
Saray 500
İsparta 100
Karaman 500
Bolvadin 500
Tavas 500
Burdur 1.000
Niğde 1.000
Mihalıççık 500
Çukurviran 100
Denizli 200
Sivrihisar 500
12.250
Merkez Ordusu Bölgesinde:
Avanos 750
Amasya 200
Çorum 100
Sungurlu 750
Sivas 400
Samsun 200
Ejrşehir 1.500
Kayseri 500
Yozgat 1.500
5.900
Kocaeli Grubu Bölgesinde:
Beypazarı 400
Bolu 100
Taraklı 250
Geyve 200
950
Adana Bölgesinde:
Belemedik 500
Kozan 200
Maraş 400
1.100
Kastamonu Bölgesinde:
Kastamonu ÎÖÖ
Çankın 500
600
Elcezire Bölgesinde:
Bulunduğu Yer : Yatak Sayısı r
Harput 20Ö
Diyarbakır 400
600
Doğu Cephesi Bölgesinde:
Erzurum 5ÖÖ
Erzincan 200
Ardahan 50
İğdır 200
İSTİKLÂU HARBİNDE SAĞLIK VE VETERİNER HİZMETLERİ
Ernis 200
Bayburt 80
Sarıkamış 250
Trabzon 200
Kars 400
2.080
Böylece Batı Cephesinin doğrudan doğruya faydalanabileceği :
Ankara bölgesinde 7.100
Batı Cephesi bölgesinde 12.250
Kastamonu bölgesinde 600
Kocaeli bölgesinde 950
Adana bölgesinde 1.100
olmak üzere 22.000 yatak bulunuyordu.
Batı Cephesi, Merkez Ordusu, Doğu ve Elcezire Cephesi bölgelerindeki
hastanelerin yatak sayısı 30.580’e çıkmıştı.
Sonuç olarak 1921 yıhnda, Türk OrdusunÜn gİ5dm, kuşam bakımın
dan iyi bir durumda bulunmadığı halde, iaşe edilmek ve iyi bakılmak sa
yesinde hastalık oranı normal durumda kalmış, bulaşıcı hastalıkların ge
nişlemesine meydan verilmemişti. Her çeşit aşılar uygulanmış ve büyü
cek sevkıyat merkezlerinde sık sık temizlikler yaptırılmış, mevsimine gö
re önleyici ilâçlar verilerek, erlerin hastalıklardan korunmalarına çalışıl
mıştı. Memleket içinde yer yer bazı bulaşıcı hastalıkların bulunduğu ve bir
kısım sevkıyat erlerinde görüldüğü halde ordu, bu gibi bülaşıcı hastalık
lardan korunabilmişti. Bu hal, alınan sağlık tedbirlerinin yeterlilik ve ba
şarısının açık bir simgesi idi.
Birinci İnönü Muharebesini yapan ilk küçük ordunun sağlık aracı,
dört araba ve dört sedye ile küçük sağlık müfrezelerinden ibaretti. Yavaş
yavaş bu müfrezelerin teşkilâtı geliştirilmiş ve sıhhiye bölükleri vücuda
getirilmişti. İkinci İnönü Muharebesinde her tümende bir sıhhiye bölüğü
kurulmuş, 80 yataklı dört adet seyyar hastane teşkil olunmuştu. Ayrıca,
halk yardımıyle yaralı nakliye kollan da teşkil edilebilmişti. Her muha
rebede sağlık teşkilâtı daha da geliştirilmiş ve nihayet kuvvetli sıhhiye bö
lükleri (36 sadye, 15 araba) ile seyyar hastaneler (200 yatak 21 araba)
vücuda getirilmişti. Ayrıca yaralı nakliye müfrezeleri (her kolordu için
20 arabalı yaralı nakliye müfrezesi) teşkil ohümıuştu.
Kızılay Kurumunun da ordu yaralı ve hastalarına büyük yardım ve
hizmetleri geçmiş bulunmakta idi.
5. 192^ Yılında Sağlık Hizmetleri:

1922 yılmda yeniden teşkil olunan birlik ve kurumlann sağlık perso
neli, sağlık donatım ve gereçlerinin sağlanmasında büyük çaba gösteril
miş, genişlemiş bulunan sağlık teşkilâtı ile orantılı olarak tabip ihtiyacı
da artmıştı. Bu ihtiyacın karşılanması için İstanbul’da, Gülhane Hasta
nesinde stajda bulunan genç doktorların smavlan öne alınmak suretiyle
Anadolu’ya katılmaları sağlanmıştı [1].
İstanbul’da fazla buliinan işe yarar ve rütbeleri yarbaydan aşağı ta
bip subaylann Anadolu’ya getirilmelerine devam edilmiş ve 1 ocak 1922’den
31 ocak 1922 tarihine kadar gelmiş bulunan 18 doktor subayla iki eczacı
subay ihtiyaç yerlerine atanmıştı [2].
Kızılay tarafından tedarik edüen ufak kamyonlar, yarah taşıyacak
şekilde değişiklik yapılarak 12 kamyonlu süratli bir yaralı nakliye müf
rezesi tertip ve cephe emrine gönderilmiş bulunmakta idi.
Adana bölgesinde daha fazla hastane teşkili kararlaştırıldığından, bu
hastanelere esas olmak üzere merkezden Kalecik ve Sungurlu Hastaneleri,
Adana Havalisi Komutanhğına hareket ettirilmişti [2].
1 nisan 1922 tarihindeki sabit hastanelerin yerleri ve yatak mevcut
lan şöyle idi [3]:
Menzil Hastaneleri:
ıtak Sayılan : Yerleri :
4.000 Ankara Hst. leri toplamı
400 Yahşihan
500 Keskin
400 Kırşehir (500’e çıkanlacak)
200 Çorum
200 Yozgat (500’e çıkanlacak)
500 Kayseri (1.000’e çıkarılacak)
300 Sivas
200 Amasya
100 Tokat
400 Samsun
500 Bohl

[3] Harp Tarihi Arşivi, No. 1/4299, Dip. 30, G. 2, Kis. 1721, Dos. 605, F. 3/3-1,
3-2.
500 Çankırı
200 Kastamonu
300 Beypazan
500 PolatlI
250 - 300 İncesu
500 Adana
138 Maraş (Antep’dedir)
150 Belemedik
500 Tarsus (800’e çıkarılacak)
500 Mersin
1.000 Dörtyol (500’ü halen mevcut)
12.200
Batı Anadolu Menzil Müfettişliği Hastaneleri:
200 Hgın
800 Ereğli
750 Antalya
500 Ürg^p (Piribeyli)
200 Sarayönü
800 Niğde (1.000’e çıkarılacak)
4.000 Konya
800 Karaman
50 Kadınhan
200 SUle
200 Nevşehir
200 Ulukışla (350’ye çıkarılacak)
8.600
Toplam olarak 28.550 yatak mevcut bulunuyordu (Kroki : 11):
Büyük Taarruz sıklet merkezinin güney bölgesi olacağı düşüncesiyle,
yaralıların Konya ve Adana civarındaki hastanelere nakli gereği öngörül
müş ve her olasıhğa karşı bu bölgenin 20 - 30.000 yaralıyı barındırabi
lecek bir duruma getirilmesi, bu nedenle Adana bölgesinin 10.000 veya
Konya bölgesinin 10.000 yatağa çıkarılmasına teşebbüs edilmekle beraber,
Kayseri ve Niğde’de lOO’er, Adapazan’nda 500 yataklı hastaneler açılmış
ve Başkomutan Muharebesinden önce 35.000 yatak hazırlanmıştı [1].
Sağlık teşkilât ve tesisleri, ihtiyacı karşılayacak şekilde düzenlenmiş,
Sevkıyat ve Nakliyat Genel Müdürlüğü elinde bulunan Beypazarı Hasta
cı] İstiklâl Harbi Sıhhî Raporu, s. 23.

nesinin 100 yatağı Çutkurviran’da açılarak faaliyete geçirilmiş, Hayma -

na’da 200 yataklı bir nekahathane kurulmuştur [1].
Sıhhiye depolarmın noksanlanmn tamamlanması için; İstanbul’dan,
Kızılaydan ve satın almak suretiyle Avrupa’dan ilâç, sıhhî gereç ve aşılaır
getirtilmişti.
a. Temmuz 1922 Sonunda Batı Cephes'nde Scrgl-ik İşleri 121 (Kro
ki : 12):
Bu ay içinde yer değiştirmeler nedeniyle hasta sayısında çoğalma gö
rülmüş, sıcakların artması, su ve meyveler, ishallerin çoğalmasına sebep
olmuştu. İskorpit hastalığı önlenmiş, güneş çarpmalarına karşı gereken
tedbirler alınmıştı.
Sevk erlerinin Biçer yolu ile cepheye yollanmaları kararlaştırılmış bu
lunduğundan Sivrihisar Temizlik Evinin genişletilmesi, Biçer’de bir temiz
lik evinin kurulması; Biçer, Sivrihisar ve Aziziye sevkıyat merkezlerinin
genişletilmesi yoluna gidilmiştir.
Bavman çadırları ile diğer hastane çadırlanmn amaç dışında ve ka
rargâhlarda kullamimayarak, sıhhiye depolarına teslimleri sağlanmış, Mer
sin’den ivedi olarak vagonlara yüklenerek cepheye gönderilmiş olan çeşitli
eşya arasında sıhhiye deposunu ilgilendirenler Cephe sıhhiye depolarına
teslim edilmişti.
Sıhhiye arka çantaları ile sıhhiye erleri, palaska ve şişe noksanlarının
tamamlanması için de satın alma teşebbüslerine gidilmişti.
Kızılay otomobillerinin istenen yedek parçaları gelmediğinden, 26 tem
muz 1922’den itibaren, muharebe zamanı kullanılmak üzere, otoların faali
yetleri durdurulmuştu.
Konya’da bulunan iki dişçiden birisi, diş tabibi bulunmayan 6 ncı Ko
lorduya verümiş ve İsparta Menzil Hastanesi Baştabibi 4 ncü Kolordu
Baştabipliğine getirilmişti.
Yalvaç Hastanesi lağvolunarak Kundanlı (100 yatağı Yalvaç’ta, 100
yatağı Kaşıkara’da, 300 yatağı Kundanlı’da olmak üzere) Hastanesi, 500
yataklı olarak tertip edilmişti.
Mevlütlü’de tesisine başlanan hastanenin tabipleri, 300 yataklık has
tane gereçleri ve laboratuvan ve ameliyathanesinin noksanları tamamla
narak Mevlütlü’de amele birlikleri için faalİ3^te geçirilmiş, ayrıca 1.000 ha
fif yaralı için Beylikhan üe Mevlütlü’de yerler hazırlanmıştı.
[1] Harp Tarihi Arşivi, No. 1/4279, Dip. 23, G. 2, Kis. 1390, Dos. 11, F. 2, 4.
[2] Harp Tarihi Arşivi, No. 1/4307, Dip. 47, G. 2, Kis. 2503, Dos. 56, F. 3/63, 68.
İSTİKLÂL. HARBİNDE SAĞLIK VE VETERİNER HİZMETLERİ
Piribeyli’ye nakledilen Ürgüp Hastanesi ile 500 yataklı bir ağır yaralı
hastanesi ve 1.000 adet hafif yaralı yeri tasarlanmış, Azâri’de de 1.000 ya
ralı için yaralı yollama yeri yapılmıştı. İshaklı’da bulunan 1 nci Ordh Ağır
Yaralı Hastanesinin yatak ve gereç noksanlan 300 yatağa göre yeni olarak
ikmal edilmiş ve bir de laboratuvar verilmişti.
b. Ağustos 1922 Ayında Mîllî Savunma Bakanlığına Bağh Sevkıyat
ve Nakliyat Genel Müdürlüğü Hastane, Nekahethane vo Revirleri:
1922 ağustos ayında, Millî Savunma Bakanlığına bağlı Sevkıyat ve
Nakliyat Genel Müdürlüğü emrinde bulunan hastanelerle, nekahethane ve
revirler aşağıdadır [1]:
Ankara Merkez Hastanesi, 2, 3 ve 6 numaralı Hastanelerle Sankışla
Hastanesi, Yahşihan, Sivas, Kayseri, Niğde, Kırşehir, Beypazan, Bolü,
Keskin, PolatlI, Kastamonu, Çankırı, Çorum, Amasya, Samsun, Tokat,
Yozgat hastaneleri. Adana Merkez ve Adana 1 No. lu Hastanesi ile Antep
ve Ulukışla Hastaneleri.
Ankara Merkez Nekahethanesi, Çorum ve Dörtyol Nekahethaneleri.
Yahşihan, Keskin, Beypazarı, Çankm, JPolatlı, Pozantı, Tarsus, Bele
medik, Ulukışla, Kayseri, Niğde, Tokat, Amasya, Havza, Merzifon ve
Kastamonu Revirleri.
Ağustos ayında bu hastanelere birliklerden 176 Subayla, 7.309 er ve
nakü suretiyle 176 subayla 3.882 er gelmiş bulunmakta idi. Geçen aydan
kalanlarla birlikte hastanelerdeki yarah ve hasta sayısı 165 subay, 17.042
ere yükselmişti. Bunlardan % 60’ı taburcu, % Il’i hava değişimi almış,
% 2’si silahsıza ayrılmış, % 7’si diğer hastanelere nakil ve yaklaşık olarak
% l’i de vefat etmişti.
Bu ay içinde Sevkıyat ve Nakliyat Genel Müdürlüğü hastanelerinin
bulaşıcı hastalık durumu da şöyle idi:
Kayseri’deki depo alayından başka hiç bir askerî birlikte lekeli tifo
görülmemiş, sadece Kayseri Tutukevinde iki, Amasya jandarma erlerinde
bir ve Sıhhiye Dairesi yazıcılarından bir erde lekeli humma görülmüştü.
Yapılan araştırmada bu hastalığın askerî garnizonlar dışında ve halkla
temas sonucünda meydana geldiği anlaşılmıştı. Halk arasında seyrek de
olsa görülen bu hastalığın tamamen ortadan kaldırılması sivil sağlık teşki
lâtının göstereceği çabaya bağlı bulunduğu kamsı hasıl olmuştur.
Hummayı racia: Samsun Depo Alayından kaçan bir erle, Adana’dan
firardan dönen bir erden başka hummayı racia olayına rastlanmamış, bu
iki olayda görülen bulaşıcı hastalık bastırılmıştı.
TÜRK İSTİKLAL HARBİ İDARİ FAALİYETLERİ
Çiçek: Bu ay içinde biri Çankırı sevk erleri arasında sevkıyattan önce

bir çiçek olayı ile Havza nokta erleri arasında izinden dönen bir erde çiçek
görüldüğünden, aşı uygulanmasına girişilmiştir.
İltihabı sahaya (Menenjit): Kastamonu’ya gelen sevk erlerinden bi
rinde ütihabı sahaya (be5Ûn zan iltihabı) görülmüş ve erin ölümü ile so
nuçlanmıştı.
Dizanteri: Tespit edüen bir amipli dizanteri olayı nedeni üe gerekir
incelemelere başlanmıştı.
Sıtma: Sıtma olaylan çoğalmış, Ankara’da tropika olaylanna rastlan
mış ve kinin tedavilerine direnmekte olduğu anlaşılmış olduğundan, alınan
tedbirlerle giderilmişti.
Yukarıda belirtilen hummayı racia ve lekeli tifonun, ocak 1922 tari
hinde Maraş’tan Kayseri’ye gelen mülteci kafilesi üe başladığı, kafüenin
Kayseri’ye gelmesinden sonra biri Arap, ikisi Alman ve biri de Avustur
yalI olan dört lekeli tifonun meydana çıkmasından sonra anlaşılmıştır [1].
O günlerde Çorum’dan Kayseri’ye gelen inşaat taburunda görülen hum
mayı racia ve lekeli tifo, Kayseri’de yayılma sınırım genişletmiş, alman
temizlik tedbirleri ve yörenin sağlık müdürlüğü üe sıkı bir işbirliği saye
sinde daha fazla yaygın hale gelmesi önlenmişti.
26 ağustos 1922 günü başlayan Büyük Taarruzda, Batı Cephesi sağ
lık hizmetleri, kuruluş ve yerleri belirtilmiş olan sağhk teşkil ve kurumla
n tarafından sağlanmıştır.
30 ağustos Başkomutan Muharebesinin imha çemberinden kurtulabi
len düşman kuvvetlerinin takibine girişilmiş ve bu takip harekâtı aralık
sız Ege denizi ve Marmara ki5nlarma kadar sürdürülmüştü.
c. Batı Cephesi Ordulannın 26 Ağustos - 18 Eylül 1922 Arasındaki
Şehit ve Yaralı Sayısı:
Batı Cephesi ordulanmn 26 ağustos - 18 eylül 1922 arasındaki kayıp
lan şöyle idi [2]:
Subay
Şehit 146 % 1,7 2.397 fo 1,2
Yaralı 378 % 4,3 9.477 fo 4,9
Hastanelerde yatan 21 % 0,2 1.900 fo 0,9
Tutsak olan 2 55
TOPLAM: 547 13.829
tl] Harp Tarihi Arşivi, No. 1/4307, Dip. 47, G. 1, Kis. 2502, Dos. F. 26/1.
[2] T. C. Gnkur. Harp Tarihi Bşk. ligi Türk İstiklâl Harbi, C. II Batı Cephesi.
Kısım 6, Kitap 3, Büsilk Taarruzda Te kip Harekâtı, Ankara, Gnkur. Ba
sımevi 1969, s. 239, 240’a bkz.
Hastanelerin Durumu
Gnkor
Harp Tarihi Bak- (l Temmuz 1922 )
6. Doğu Cephesi:
Doğu Cephesi birliklerini, 15 nci Kolordu ile kolordu bağlı birlikleri
teşkil etmekte idi. Bu birlikler; 3 ncü, 9 ncu, 11 nci Kafkas Tümenleri,
12 nci Tümenle Erzurum Demiryolları İşletme Müdürlüğüne bağlı birlik
ve kurumlar, 15 nci Topçu Alayı, 15 nci Süvari Alayı, 15 nci Ulaştırma
Taburu, 15 nci İstihkâm Tabiim, Mürettep Ulaştırma Tabum, 15 nci Ko
lordu Askerî Lisesi, 15 nci Kolordu Sanayi Takımları, 15 nci Kolordu Hiz
met Kıtası, 15 nci Kolordu Telgraf, İnşaat, Telsiz - Telgraf ve Mühimmat
Bölükleri ile 7 nci ve 8 nci Uçak Bölükleri, Kolordu Ekmekçi Müfrezesi
ve Kolordu Karargâhından oluşmakta idi.
a. Doğu Cephjsi Sağhk Teşkilâtı:

Doğu Cephesi baştabipliğinin haziran 1920 ayına ait sağlık rapomna
göre Doğu Cephesinin sağlık teşkilâtı:
3 ncü Tümen emrinde Bayburt’ta, 11 nci Tümen emrinde Van’da,
12 nci Tümen emrinde Horasan’da 200’er; Erzurum’da kolordu emrin
de 500, Trabzon’da Mevki Komutanlığı emrinde 150 yataklı birer mevki
hastanesi bulunuyordü. Kolordu ve tümenler hastaneleri kadrolanndan
iktisat edilmek ve alay tabipleri tarafından yönetilmek üzere; 3 ncü Tü
men bölgesinde Rize’de, Of’ta, Maçka’da; 9 ncu Tümen birlikleri için Er
zincan’da, Narman’da; 12 nci Tümen bölgesinde Hasankale’de; 11 nci Tü
men bölgesinde Karaköse’de, Doğubeyazit’ta, Emis’te, Saray’da, Dir’de
(Kiliseli) birer ufak hastane şubesi tesis olunmuştu [1].
1920 temmuz ayında kolordu sağlık kurumlanna diğer hastanelerden

gelenlerde dahil olmak üzere 1.173 hasta, 49 yaralı gelmiş, bunlardan 540
hasta ile 27 yaralımn tedavileri sağlanarak taburcu edilmiş, geriye kalan
22 yaralı ile 633 hasta ağustos ayma devretmişti. Hastalar arasında bu
laşıcı hastalıklardan; lekeli hummadan 2, hümmayı raciadan 18, dizante
riden 2,' veremden 4, sıtmadan 17, frengiden 47, bel soğukluğundan 29,
iskorpiten 4, İspanyol nezlesinden 1 hasta bulunuyordu. Lekeli tifo ve ve
rem hastalıkları ile geçen aya göre artmış bulunan hummayı racia hasta
ları ikmal erlerinde sıtma hastalan da kıyı bölgesinde bulunan 3 ncü Tü
men birliklerinde görülmüştü.
Bu ay içinde sağlık kurumlanna halktan 135 hasta gelmiş, geçen ay

dan devreden hastalarla birlikte 167’si taburcu, 5’i vefat olmak üzere ağus
tos ayına 128 hasta devretmişti.
[1] Harp Tarihi Arşivi, No. X/4307, Dip. 47, G. 1, Kis. 2499, Dos. 44, F. 2/30.
İskân Durumu:
Ermenilerin, sımrlanımza giriştikleri saldırıları önlemek amacıyle
9 ncu, 11 nci, 12 nci Tümenlerin sımr istikametlerinde harekete geçiril
meleri bu birliklerin çadırlı ordugâha geçmelerine neden olmuştu [1].
Ermenilerin sürdürdükleri sımr saldın hareketleri karşısında ağus
tos 1920 tarihinde (Trabzon bölgesi hariç) Doğu Cephesinde seferberlik
ilân edilmiş, 1890 -1900 doğumlu erler süah altına çağınimıştı. Bu saldı
rılara karşı 3 ncü Tümenden bir alayla 9 ncu, 11 nci, 12 nci Tümenler ve
bağımsız birliklerden 15 nci Süvari, 15 nci Topçu Alaylan, 25 nci Ağır
Topçu ve 15 nci istihkâm Taburları tahsis olunan bölgelerde toplanmıştı.
Bu duruma göre, Doğu Cephesinin sağlık hizmetleri şU' şekilde düzen
lenmişti.
Her tümen için birer sıhhiye bölüğü, birer seyyar hastane teşkil olun
muştu.
12 nci Tümen Seyyar Hastanesi Horasan’da, 9 ncu Kafkas Tümeni
Seyyar Hastanesi Doğubeyazıt’ta faaliyete geçirilmiş, sıhhiye bölükleri
tümen karargâhlarında görevlendirilmişlerdi. Ayrıca Emis’te 150, Nar
man’da 50, Zivin’de 200, Erzurum’da 500, Erzincan’da 100, 3 ncü Tümen
emrinde Bayburt’ta 200, Trabzon’da Mevki Komutanlığı emrinde 150 ya
taklık birer hastane ile Rize, Of, Karaköse, Van ve Nahcivan’da 25’er ya
taklık birer hastane şubesi kurulmuştu.
Erzurum ve bölgesinde sivil tabip olmadığından birlik ve kürumlara
çift tabip verilememiş, çeşitli yerlerde sıhhiye istasyonları teşkil olunama
mıştı. Ancak Bayburt, Erzincan, Erzumm ve Hasankale’de esaslı birer
temizlik yeri, Aşkale, Gümüşhane ve Tercan’da lO’ar yataklı birer temiz
lik istasyonu açılmıştı [2].
Ekim 1920 tarihinde cephe birlikleri Sarıkamış ilerisinde Novoselim’e
alınmıştı. Bu hareket sırasında 200 yatakh Horasan Hastanesi Sarıka
mış’a naklolunmuş, 9 ncu Tümen Seyyar Hastanesi bir numaralı, 12 nci
Tümen Seyyar Hastanesi iki numaralı hastane adı ile cephe emrine veril
miş ve Erzincan Hastanesi lağvolunmuştu.
Öteki sağlık tesislerinden; Kolordu emrinde Erzurum’da 500, Oltu’da
75, Hasankale’de 200, Bayburt’ta 200, Trabzon’da 150, 11 nci Tümen
«mrinde Emis’te 150 yataklı birer mevki hastanesi ile Doğubeyazıt’ta Tü
men Seyyar Hastanesi, Sankamış’ta cephe emrinde 200 yataklı 1 ve 2 No: lu
Seyyar Hastaneler bulunuyordu. Van, Nahcivan, Karaköse, Horasan, Rize

ve Maçka’da ufak bir hastane şubesi, Gümüşhane, Aşkale ve Tercan’da
da lO’ar yataklı birer sağlık istasyonu vardı [1].
İleri harekât devam etmiş ve Kars geri alınmıştı. Bu nedenle 1 No; lu
(9 ncu Tümen Seyyar Hastanesi) Hastane hastalarından ameliyatı gerek
tirenle** Erzurum Merkez Hastanesine, hafif hasta ve yaralıları 2 No: lu
(12 nci Tümen Seyyar Hastanesi) Hastaneye devredilmek suretiyle, Kars’a
gönderilmiş, Kars’ta Ermeni hasta ve yaralılarım da teslim alarak, şehir
hastanesinde faaliyete geçirilmişti. Oltu Hastanesi lağvedilmiş, diğer has
tanelerde bir değişiklik olmamıştı.
Donmalara karşı bir tedbir olarak; Kop, Zigana ve Deveboynu can
kurtaranları faaliyete geçirilmiş ve her postaya iki sıhhiye eri verilmiş
ti [2].
Aralık 1920 tarihinde harekâtın devamı ve Gümrü’nün işgalinden son
ra da Hasankale Hastanesi Sarıkamış’a ve Sarıkamış’ta bulühan 2 No: lu
12 nci Tümen Seyyar Hastanesi Gümrü’ye nakledildi. Diğer sağlık kurum
lan (Kolordu emrinde) Erzurum’da 500, Sankamış’ta 200, Bayburt’ta 80,
3 ncü Tümen emrinde Trabzon’da 150; Cephe emrinde Kars’ta 200,
Gümrü’de 200, 11 nci Tümen emrinde Emis’te 150 (sabit), İğdır'da 200
yataklık bir hastane ile Van, Kağızman, Doğubeyazıt, Nahcivan, Rize
ve Maçka’da 20 - 25 yataklı birer hastane şubesi; Aşkale ve Tercan’da lO’ar
yataklı birer buğu sandığını kapsayan sıhhiye istasyonlan; Deveboynu,
Kbp ve Zigana’da cankurtaran postalan çalışmalanm sürdürmüşlerdi [3].
Bazı birliklerin dışında bütün birlikler bina dahilinde bulunuyordu.
Beslenme kalorisi de 2.640’ı buluyordu.
Doğu Cephesi Sağlık Başkanlığımn mart 1921 tarihli raporuna göre;
gelişen harekâta uyularak, Erzurum Hastanesi yatak sayısı 300 yatağa
indirilmiş, Sankamış Hastanesi yatak sayısı 200’den 300’e çıkanimış, Ar
dahan’da 50 yataklı bir hastane kurulmuş, Şahtahtı’nda ufak bir hastane
şubesi açılmış; 11 nci Tümen, Karargâhı sıhhiye bölükleri ile beraber İğ
dır’dan Ardahan’a nakledilmiş ve Mürettep Tümen adım almıştı.
İğdır’da grup, Şahtahtı’nda bir müfreze komutanlığı teşkil edilmiş ve
her ikisi de Cepheye bağlı bulunduğundan İğdır Hastanesi emrine gir
miştir [4]. Diğer sağlık teşkilleri bulundukları yerlerde çalışmalarım sür
dürmüşlerdi.
[2] Harp Tarihi Arşivi, No. 1/4307, Dip. 47, G. 1,Kis. 2499, Dos. 44, F. 1/17, 8.
Eylül 1920 tarihlerinde Erzuriıin Hastanesi yatak sayısı 300’den 500’e,

Kars Hastanesi yatak sayısı da 300’den 400’e, Trabzon Hastanesinin ya
tak sayısı 150’den 200’e çıkarıldı [1].
Kasım 1921 tarihinde mevcutlardan ayn olarak Kağızman ve lOzıl-
çakçak’ta 20 - 25 yataklı birer hastane şubesi, Erzincan ve Karaköse’de
50’şer yatakh birer hastane ünitesi.
Nisan 1922 tarihinde Trabzon Hastanesi yatak sayısı 200’den 400’e
çıkarıldı [2].
Mayıs 1922 tarihinde de sağlık kunımlannm durumu şöyle idi [3]:
15 nci Kolordu emrinde: Erzurum’da 500, Sarıkamış’ta 300, Kars’ta
400, Erzincan’da 200, Trabzon’da 200 yataklı birer hastane ile Bayburt,
Ardahan, Karaköse, İğdır, Kızılçakçak ve Van’da ufak birer hastane üni
tesi bülunuyordu. Revirlerle, Kars’ta faaliyet halinde Tümen Sıhhiye Müf
rezesi de vardı [4].
b. Doğu Cephesi Kayıplan :
Ermeni harekâtının başından sonuna kadar Doğu Cephesi Komutan-
lığımn yaralı ve şehit muharebe kayıpları şöyle idi [5]: Birlik kayıtlarına
girmemiş olan milis’lerin yaralı ve şehitleri belli olmadığından, burada gös
terilememiştir.
Doğu Cephesi Şehit Yarah
Birlikleri: Subay Er Subay
15 nci Kolordu Bağlı Birlikleri 6
3 ncü Kafkas Tümeni 64
9 ncu Kafkas Tümeni 60 204
11 nci Kafkas Tümeni 7 35
12 nci Tümen 13 105
7 nci Süvari Tümeni
TOPLAM : 414
7. Elcezire Cephesi;
Elcezire Cephesi kurulmadan önce bu bölgede 13 ncü Kolordu bulu-
[3] Harp Tarihi Arşivi, No. 1/4307, Dip. 47, G 2, Kis. 2503, Dos. 56, F. 3/50, 51, 52,
[5] Harp Tarihi Arşivi, No. 1/4307, Dip. 47, G. 2, Kis. 2508, Dos. 74, F. 19, 19/1^
19/3.
nuyordu. Kolordu Komutanlığı Diyarbakır’da idi. Kolordunun kuruluş, ko

nuş ve sağlık tesisleri ile genel sağlık durumu şöyle idi [1]:
Kuruluş :
Barış teşkilâtı gereğince bu kolordu 2 nci, 5 nci Tümenler, 13 ncü Ko
lordu İstihkâm ve Ulaştırma Taburlan, Sanayi Takımı, Uçak Bölüğü, oto
kollan, 11 nci Kolordu Askeralma Dairesi, 24 ncü Tümen Antep Askeralma
Dairesi, 1 nci ve 12 nci Süvari Alayları, 2 nci ve 5 nci Topçu Alaylanndan
oluşmakta idi. Aynca Nusaybin, Mardin, Diyarbakır, Elazığ ve Malat
ya’da birer hastane, Malatya’da birde nekahethane bulunuyordu.
Terhis nedeniyle taburlann mevcudu azaldığından, 13 mart 1919’da
Nusaybin Hastanesi, 15 mart 1919’da da Maı*din Nekahethanesi lağvedü-
miş, Nusaybin Taburunun hafif hastalannın tedavisi için Tabur Tabibi
nin gözetimi altında 15 yataklı bir revir tesis edilmişti. 13 ncü Kolordunun
5 nci Tümen Karargâhı Mardin'de, 2 nci Tümen Karargâhı da Silvan’da
idi. Birliklerin büyük bir kısmı binalarda, bir kısmı da çadırlarda barın
dırılmakta idi. 1918 yılı mart ayı içinde 6 ncı Ordunun bütün ambarları
lağvedilmiş, eşya ve gereçleri bütünüyle Diyarbakır’a naklolunmuş ve Di
yarbakır ambarlarının Elazığ’a taşınmasına başlanmıştı. Diyarbakır’da
özel bir askerî hastane yoktu. îki okul hastane olarak kullamidığından,
röntgen makinesi ile 200 sandık kadar ilâç ve öteki sağhk gereçleri Elazığ’a
taşınmıştı.
Hasiahklar, BesJenme, İskân ve Giyim Durumu :
Ağustos 1919 ayında bulaşıcı hastalıklardan bir hummayı racia, bir
lekeli tifo olayı görülmüş, frengili sayısı geçen aya oranla artmıştı. Bu
hastalığın çoğalması, kolordu bölgesindeki illerden yaklaşık olarak
% 65’inin frengili olmasından ileri geliyordu. İllerde frengi ödeneğinin
kalmaması bü hastalıkla yapılan mücadeleyi verimsiz bırakıyordu.
Kinin tedavisine devam edildiği halde, bazı yerlerde yapılan harekât
nedeniyle çeşitli görevlerin çoğalması ve bölgenin bataklık bulunmasın
dan dolayı, bir önceki aya oranla sıtma hastalığı da artmıştı. Diğer ay
lara göre erlerin beslenmesi düzelmiş, bolca sebze ile haftada iki defa da
kavun, karpuz gibi sebze verilmeye başlanmıştı. Elbise durumtı iyi de
ğildi. Kış gelmeden önce elbise ile, mevcudu bulunmayan kaput ve beylik
ihtiyaçlarmın sağlanması zorunlu görülmekte idi. 13 ncü Kolordu sağlık
tesislerinden Mardin Hastanesi 1 ağustos 1919’da lağv olunmuş Tümen
[1] Harp Tarihi Arşivi, No. 1/30, Dip. 47, G. 1, Kis. 2496, Dos. 29, F. 3/9,
Arşiv, 1/12, Dip. 47, G. 1, Kis. 2491, Dos. 1, F. 1, 1/2.
merkezinde 50 yataklı bir revir tesis edilmişti [1]. 13 ncü Kolordu 26 ha
ziran 1920 tarihinde Elcezire Cephe Komutanlığı adım almış ve bundan
sonraki faaliyetlerini Elcezire Cephe Komutanlığı adı ile sürdürmüş ve
sağlık işleri ile ilgüi raporlarını Ankara Millî Savunma Sağlık Şubesine
göndermeye başlamıştı [2].
Elcezire Cephesinin faaliyetleri arasında eşkıyaların kovuşturulması
önemli bir yer tutmakta idi. Ölüm olaylan daha çok eşkıyalarla yapılan
çatışmalarda yaralanan erler arasında görülüyordu. Ağustos 1920 ayında
Siirt civarında Dikene köyünde yapılan çatışmada ikisi yaralanmak su
retiyle yedi er şehit olmuştu [3].
1921 martında hastanelere 15 hasta subay ile 17 yaralı ve 1.544 hasta
er girmiş, 10 subay 24 yaralı er ve 1.106 hasta er İ3İleşerek taburcu ol
muştu. Bütün hastanelerde ölenlerin sayısı 71’e yükselmişti.
Bu ay içinde bülaşıcı hastalıklardan 42 kabakulak, bir kızamık, bir
kara humma, dört lekeli tifo, 83 U50iz, bir çiçek ve 73 hummayı racia gö
rülmüş, bronşit ve zatürree hastalıkları da geçen aya oranla iki misli art
mıştı.
30 mart 1921 tarihinde Elcezire Cephesinin sağlık tesisleri şöyle idi [4] :
Sabit hastaneler: Süvan, Mardin, Diyarbakır, Elazığ, Malatya
Se3âr hastaneler: Cizre.
Nekahethaneler: Mardin, Diyarbakır, Elazığ.
Sıhhiye İstasyonu ve Birlik Reviri: Demirkapı, Bitlis, Midyat, Nusay
bin, Şeyhan, Canik, Akpmar, Devegeçidi, Osmaniye, Maden, Resulayn,
Viranşehir, Güzin, Siverek, Çemişkezek, Dumluköy, İzoli, Keban, Suruç,
Arapkir, Eğin, Birecik, Hekimhan.
Sıhhiye methan (deposu): Diyarbakır, Elazığ.
Temizleme merkezi ve bakteriyolojihane: Diyarbakır, Elazığ.
Sıhhiye bölükleri: Siirt, Urfa’da bulunmakta idi.
Oldukça geniş bir bölgeye yayılmış olan bu sağlık tesisleri ve ilgilile
rin bütün çabalan sonucu arahk 1921 aymda da cephe birliklerinin bula
şıcı hastalıklardan korunmasını sağlayamamıştı. Bu durum daha çok işgale
Harp Tarihi Arşivi, No. 1/12, Dip. 47, G. 1, Kis. 2492, Dos. 1, F. 1/17.
[2] Harp Tarüıi Arşivi, No. l/'4307, Dip. 47, Kis. 2499, G. 1, Dos. 44, F. 2/1.
[3] Harp Tarihi Arşivi, No. 1/4307, Dip. 47, Kis. 2499, G. 1, Dos. 44, F. 2/128.
[4] Harp Tarihi Arşivi, No. 1/4307, Dip. 47, Kis. 2500, G. 1, Dos. 45, F. 7/i.
Harp Tarihi Arşivi, No. 1/4307, Dip. 47, KIs. 2508, G. 2, Dos. 72, F. 9/9.
İSTİKLÂL HARBİNDE SAĞLIK VE VETERİNER HİZMETLERİ 553^
uğramış bölge halkından çok sayıda göçmenin bu bölgeye gelmesi, bula-^

şıcı hastalıklarla mücadele ile sorumlu görevlilerin ihmal ve dikkatsizlik
leri yüzünden bulaşıcı hastalıkların bölge halkına yayılması, çeşitli neden
lerle ve özellikle ulaştırma işlerinde görevli birlik ve erlerin köylerde kal
ma zorunluluğundan üeri gelmekte idi. Mücadele işini daha ciddi ve ve
rimli bir şekle sokmak ve bütün bölgeyi kapsayan başarılı sonuca kavuş
mak için Diyarbakır ve Elazığ illerinde mücadele kurumlan kurulmuş ve
çalışmaya başlamışlardı. Bütün bu çalışmalar Elcezire Cephesinin bula
şıcı hastalıklardan temizlenmesine yetmemiş, bir sene sonra 1922 başların
da bu cepheye gelen sevk erlerinin Sivas, Hekimhan ve Malatya konakla
rından aldıklan intanlar bu hastalığın çoğalmasına yol açmıştı [1]. Özel
likle konaklarda açılacak temizlik istasyonlan ile hastalığın önüne geçile
ceği düşünülmüş ve gerekli faaliyetlere başlanmıştı. Elcezire Cephesinin
doktor ihtiyacı da karşılanamamıştı. Mevcut tabipler arasında operatör
olmadığından ameliyatı gereken hastalar için Urfa’daki İsviçre Hastanesi
operatöründen faydalamimakta idi [2].
1922 temmuz ayında bulaşıcı hastalıklar dışında, mevsim nedeniyle,
sıtma hastalan önemli sayıda (bir subay, 190 er) artmıştı. Aynca 30 bel-
soğukluğu ile 25 frengili görülmüştü.
ilâç Durumu :
Cepheye bağlı birlik ve hastaneler üâç ve öteki sağlık gereçlerini Cep
he Sıhhiye Deposundan sağlıyorlardı. Cephe deposunda bulunmayan ilâç
lar Sivas Sıhhiye Deposundan, aşılar da Diyarbakır Hastanesi laboratuva-
rmdan sağlanmakta idi [3].
Beslenme:
Bu cephede beslenme konusunda herhangi bir zorlukla karşılaşılma
mış, mevsimine göre meyve ve sebzeler verilmiş, verilen yemeklerin kalo
risi genel olarak 2.950 - 3.680 arasında değişmişti.
Elcezire Cephesinin 23 ağustos 1922 gününe ait sağlık tesisleri duru
mu şöyle idi [4]:
Sabit hastaneler Harput ve Diyarbakır’da; seyyar hastaneler, Silvan’da
bulunuyordu. Siirt’te bir sıhhiye bölüğü, Cizre, Mardin, Urfa, Bitlis, He
kimhan’da birer revir bulunuyordu.
Elazığ’la Diyarbakır’da birer sıhhiye deposu vardı.
[1] Harp Tarihi Arşivi, No. 1/4307, Dip. 47, KIs. 2503, G. 2, Dos. 53, F. 1/108.
[2] Harp Tarihi Arşivi, No. 1/4307, Dip. 47, Kis. 2503, G. 2, Dos. 56, F. 3/13, 3/14>
Temizlikle ilgili olarak Malatya, Elazığ, Ergani, Urfa, Mardin, Cizre,

Bitlis, Siirt, Silvan, Diyarbakır, Hekimhan’da etüv makineleri bulunuyor
du.
8. Anadolu’nun Sağhk Durumu:
Memleketin coğrafî ve tarımsal durumu (durgun sular, göller, batak
lıklar, ekili arazi) sıtmanın oluşum ve yayılmasında birinci derecede etken
olmuştur. Çevre sorunları, görgü ve bilgisizlik, fakirlik ve geçim zorluğu,
çok güç ve kötü olan iskân koşullan, mevsim koşullanyle dengeli olmayan
giysüer ve beslenme yetersizlikleri, verem, tifo, zatürree (pnomoni), bron
şit, çiçek ve çeşitli bağırsak hastalıklan ile zührevî hastalıklann nedenle
ri idi.
Hastane ve öteki sağhk kurumlanmn yetersizlik veya yoklü'ğu, tabip
ihtiyacmm karşılanamaması, yeterince üâç bulunamaması, veya bilgesizlik
nedenleriyle ilâç ve doktora değer verilmemesi, yolsuzluk ve ulaşım zor-
luklan hastalıklann bulaşma ve oluşumlanm kolaylaştırdığı gerçeğini
meydana çıkarmıştır.
Bu gerçekleri gözönünde bulunduran hükümet, türlü güçlük ve yok
luklara rağmen, bütün olanaklanm kullanmış, her çareye başvurmuş ve
gereken tedbirleri almıştı. Mevcut sağhk kunımlan pekiştirilmiş, aynca
yeni sağhk kurum ve tesisleri açılmış, hastalıklann daha fazla yayılma-
masım, çok tehlikeli ve salgın hastalıklann memlekete sirayetini önleyici
tedbirler alınmıştı.
Anadolu halkının genel sağlık koşullannın yetersizliği, halkın büyük
bir kısımnın çeşitli hastalıklara yakalandığım, özellikle sıtma ve frengi
büyük ölçüde tahribat yapmaktaydı.
Kötü sağlık koşullannın, savaş zamamnda insan gücüne yaptığı olum
suz yöndeki etkilerini titizlikle gözönünde bulunduran sağhk makamları,
tabip ve komutanların üstün çabalan, bulaşıcı hastalıklann cephe birlik
lerine girmesini engellemiştir.
9. Bulaşıcı Hastalıklar [1]:
1921 senesi sonlarma doğru bulaşıcı hastalıklann tümü ile yok edil
mesi ve hastalık kaynağımn kurutulması amacıyle gerekli tedbirler alın
mıştı. Bu tedbirler ştüılardı:
Sevkıyat işlerini islâh etmek;
Sağlık muayenesini, fennî temizlikleri ve aşı işlerini askerlik şubele
rinde yapmak.
[1] İstiklâl Harbi Sıhhî Raporu s. 18.

Askerlik şube merkezlerine küçük, askerlik dairelerine büyük ölçüde

temizleme yerleri kurmak,
Her erin şubesinden başlamak üzere uğrayacağı her merkezde muaye
ne, temizlik ve aşısım yaptırmak, böylece orduya hastalıksız ve bitsiz gel
mesini sağlamak.
Bulaşıcı hastalıkların kaynağım genellikle sivü halk teşkil ettiğinden,
yetkili sivil makamlarla işbirliği sağlanmasına ve bulaşıcı hastalıklarla
mücadele alammn genişletilmesi çarelerine başvurulmuştu.
Alman tedbirlerin uygulanmasma geçümiş; aşı, iskân ve beslenme
hususlan, vagonların temizliği, teftiş ve kontrola tabi tutulmuş, 1921 se
nesinin ilk aylannda bulaşıcı hastalıklar bir hayli azalmıştı. Büyük Taar
ruzdan önce görülen tek tük vakalar, etkisiz hale getirilmiş ve seyyar ordu
bulaşıcı hastalıklardan korunmuştu. Bu sene içinde her tarafta nezlei müs
tevliye (grip) ve dizanteri baş göstermişse de, çabucak önlenmişti. Dizan
terinin hem amipli, hem de basilH şekilleri görülmüştü.
Bulaşıcı hastalıklarla mücadeleye devam ederken. Batı Ophesi bir
likleri arasında birdenbire iskorpit olaylan da baş göstermiş, alman ted
birlerle (Adana, Antalya, bölgelerinden sağlanan bol miktardaki sebze,
sirke ve portakal) bu hastalığın önüne geçilmişti. Bu sene seyyar orduda
yapılan sıtma mücadelesi, başan ile sonuçlanmış, bir mütehassıs getirtü-
miş, çiçekten başka aşılann Ankara’da yapılmasına başlanmış, diğer yer
lerde yapılan aşılann kontrolü sağlanmıştı.
Kıyı kesimlerinde görülen olaylar üzerine, Ankara’da bir de malarya
aşısı yapılmış ve dağıtımına başlanmıştı.
Celp ve sevk erleri için alınmış olan tedbirler, terhis erleri içinde aym
titizlikle uygulanmış, terhis erlerinin yollarda hastalanmadan köy ve ka
sabalarına gitmeleri sağlanmıştı. Böylece, Büyük Taarr*Uza sağlam ve zin
de bir durumda girme olanağına çalışılmıştı.
10. Yunan Tutsaklan ve Sağlık Dummlan [1]:
Başkomutan Muharebesinden sonra Yunan Ordusunun büyük bir kıs
mı teslim olmuştu. Dağınık haldeki Yunan tutsaklan Batı Cephesi bölge
lerinde tabür teşkilâtı halinde ve geri garnizonlarda kontrol ve gözetim al
tına alındılar. Tutsaklann sağlık işlerinin düzenli bir şekilde yürütülmesi
için, bunlar arasında bulunan Yunan doktorlan görevlendirildi ve başları
na da 'Türk Ordusundan birer baştabip atandı. Tutsaklar zayıf, kirli ve
çıplak olduklanndan, hastalıktan korunmalan ve giydirilmelerini gerekti
ren bütün olanak ve tedbirler alınmış ve önemle kovuşturulmuştu.
[1] İstiklâl Harbi Sıhhî Raporu s. 25-27.

55 s TÜRK İSTİKLÂL HARBİ İDARİ FAALİYETLERİ
Kış mevsiminin başlaması, tutsaklar arasında hasta sayısını çoğalt

mıştı. Bölge hastanelerinin kalabalıklığı nedeniyle Uşak’ta bir tutsaklar’
garnizonu ve nekahethanesi kurulmuş, zayıf tutsaklar azar azar buraya-
ahnarak sağlıklanmn korunmasına çalışılmıştı. Ateşli hastalar arasında-
lekeli humma (tifüs) olayı görülmüş ve yapılan incelemede bu hastalığın
İzmir’den Manisa yolu üe Uşak’a gönderilen 12 tutsak arasındaki İzmirli bir
tutsaktan bulaştığı anlaşılmıştı.
İzmir’deki Yunan tutsaklan arasında beş tifüs olayının daha görül
mesi üzerine Batı Cephesinin Yunan Ordusu hastanelerinde yaptırdığı
araştırmalardan elde edilen belgeler, bu hastalığın yenik Yunan Ordusun
da varlığını göstermiş, bulaşma ve yayılmasını önleyici tedbirler alınmış;
ve tutsak taburlan sürekli gözetim ve denetim altına alınmıştı.
Aynı tarihten birkaç gün sonra da Balıkesir, Nazilli, Turgutlu, Gör
des, Akhisar, Kayışlar, Bilecik, Karaköy, Eskişehir, Kütahya, Adapazarı,
Çumra ve Ankara’daki tutsaklar arasmda da olaylar saptanmıştı. Alınan
raporlardan tutsaklann dağınık ve kanşık durumda bulunmaları, vak
tinde gerekli sağlık tedbirlerinin alınamaması sonucu, bir garnizondan di
ğer garnizonlara nakilleri sırasında filizlenme dönemi ve gelişme devrinde
bulunan hastalann hastalığı çeşitli yerlere bulaştırdıklan kamsı hasıl ol
muştu.
Sağhk Dairesince yapılan köklü incelemeler sonucunda, hastalık kay
naklanma Uşak, Kütahya, Nazilli, Çumra, Karaköy ve Ankara’da oldu
ğu sonucuna vanimış ve çok sıkı kovuşturmaya başlatılmıştı.
Çok fazla tutsak bulunan Uşak’ta, Uşak Hastanesine ek olarak 800 ya
takh bir hastane üe temizleme araçlan gönderilmiş, bütün tutsaklann te
mizlenmesine ve hastalann ayırımına başlanmış, hastalık görülen tutsak
tabur ve gamizonlan çok sıkı karantina altına alınmıştı. Fazlaca hastalık
ola3U görülen Kütahya, Çumra ve Karaköy’de fennî temizlik tertipleri alı
narak hastaneler açılmış, lekeli hummalılan ayırmak suretiyle tedavile
rine başlanmıştı. Bu sıkı kovuşturma ve uygulanan tedbirler ve sağlık ku
rullarının büyük çabaları sayesinde hastalığın iki ay içinde yok edilmesi
işi başanhmştı. Bu arada tutsaklar arasında görülen, sınırlı sayıdaki tifo,
kolera, dizanteri gibi hastalıklar da, alman tedbirlerle önlenmişti.
İL İstiklâl Harbinde Genel Sağlık Durumu Hakkında Istatistikl Bilgi
Özetleri [1]:
İstiklâl Harbinde tabip ve eczacı, hasta ve yarah durumu, hastane
lerde hasta ve yaralıların gördükleri işlemler, yara çeşitleri, harp mey
danları kayıplan, İstiklâl Harbi süresince hastalık ve muharebe nedenle-
[1] Ajmı eser.

iriyle ölen subay ve erlerin toplamı, şehit subaylann sınıf ve rütbeleri, tut-
fsak subay sayısını gösterir çizelgeler aşağıya çıkarılmıştır:
İstiklâl Harbinde Orduda Hizmet Gören Tabip SÜbaylar:

Tabip Eczacı Dişçi Düşünceler
612 148 __ Muvazzaf

240 57 21 Yükümlü (Mükellef)
62 19 5 Yükümlü olmayan
43 — — Elmekli ve istifa etmiş
957 224 26 TOPLAM
Sakarya Muharebelerinden Önce ve Sonra Tabip ve Eczacı Durumu:

Tabip Sakarya Mulıarebe- Sakarya Muharebe-
Subaylar leriaden Önce lerinden Sonra Toplam
Tabip 660 297 957

Eczacı 146 78 224
Dişçi 14 12 26
TOPLAM : 820 387 1.207
İstiklâl Harbinde Hastanelere Giren Yaralılann Tedavi Sonuçları ve

Hastanelerde Gördükleri İşlem *•
Tedavi Sonucu i
Hastanelerde
Tedavi Hava Hst. lerde !
Senesi Altına Alman Taburcu
Değişimi Vefat j
Sb. Er Sb. Er Sb. Er Sb. Er '
1920 yılı son yedi ayında 64 1.971 51 1.376 5 234 2 96
1921 yüı 814 18.524 458 12.096 132 3.195 36 1.051
1922 yılı 574 11.853 302 6.528 196 3.714 15 518
1 TOPLAM 1.452 32.348 811 20.000 333 7.143 53 1.665

1
Hastanelerde dört subay, 154 er çürüğe çıkarılmış, 227 er de ihraç edilmiştir.

istiklâl Harbinde Kıtalarda Hastanelere Girenler ve Gördükleri işlem :
Tedavi Sonucu
Hastanelerde
Tedavi Hava Hst. lerde
SENESt Altına Alınan Taburcu
Değişimi Vefat
Sb. Er Sb. Er Sb. Er Sb. Er
1920 yılı son 604 42.245 506 32.042 40 3.162 17 998

lyedi ayında
1921 senesi 1.259 155.902 949 114.665 102 18.475 32 6.153
1922 senesi 3.895 285.804 2.295 212.884 289 4.314 49 10.971
TOPLAM 5.758 483.951 3.750 359.591 431 25.951 98 18.122 1
Not :
1. İstiklâl Harbinde birliklerden hastanelere gönderilenlerden, hastanelerdle
ölenlerin oram % 3,3'tür, ölenlerin genel kuvveye göre oranı ise % 0,26’dır,
2. Silahsıza aynlanlar toplam olarak 34 subayla 6.624 er ve ihraç edilenler ise
toplam 11 subay, 1.911 erdir.
istiklâl Harbinde yaralananlann nerelerinden yaralandıkları aşağıya

çıkarılmıştır:
Yaralandığı Yer Yaralı Sayısı
Başından yaralananlar 2.463
Boynundan yaralananlar 657
Göğsünden yaralananlar 2.450
Karmndan yaralananlar 2.104
Midesinden yaralananlar 1.877
El ve kollarından yaralananlar 13.897
Ayak ve bacaklarından yaralananlar 10.237
TOPLAM: 33.685
İstiklâl Harbinde 1920 senesi son yedi ayından, 1922 senesi sonuna
kadar çeşitli bulaşıcı hastalıklara yakalananların toplamı 49.665 kişidir.
Bunlardan 3.229’u vefat etmiş, diğerleri iyileşmiştir. Bu toplama sıtmaya
yakalananlar dahil değüdir. Hasta sayısma göre ölenlerin oranı % 6,52’dir.
istiklâl Harbi Harp Meydanları Kayıplan;
Cephesi Muharebeler Şehit Yarah Tutsak
Doğu Cephesi Ermeni harekâtı 46 76 2

Batı Cephesi Gediz ve öncesi
muharebeleri 181 135 187
Batı Cephesi 1 nci İnönü
Muharebeleri 95 183 11
Batı Cephesi 2 nci İnönü
Muharebeleri 1.493 2.470 76
Batı Cephesi Kütahya, Eskişehir
Muharebeleri 1.522 4.714 320
Batı Cephesi Sakarya Muharebeleri 3.288 13.618 415
Batı Cephesi Büyük Taarruz ve
Takip Harekâtı 2.543 9.977 101
TOPLAM : 9.168 31.173 1.112
Anadolu harekâtında Yunanlıların sivil halktan öldürdükleri bu topla

ma dahU değüdir.
İstiklâl Harbi Süresince Hastalık ve Muharebe Nedenleriyle Ölen Subay

ve Erlerin Toplamı;
Ölüm nedenleri Subay Er
Muharebe meydanlannda şehit olanlar 662 8.505

Yaralanmak suretiyle hastanede ölenler 75 2.399
Hastalık sonucu hastanelerde ölenler 147 22.543
Askerlik daireleri bölgelerinde hastaneler dışmda ölenler 118 2.838
Birliklerde çeşitli nedenlerle hastaneler dışında ölenler — ■ 688
GENEL TOPLAM 1.002 36.973

Ln
O
O
S
<
cu
'ö p,
o -w o
163
— 272
— 141
— 94
— 35
— 9
— 1
1 715 [*]
Özet [1]:
Teşkilât ve sağlık araç ve gereçleri noksanına rağmen, İstiklâl Har
binde sağlık kurum ve kunlllanmn fedakârca ve gösterişten uzak, olağan
üstü çabalan, ordu sağlık işlerinin parlak bir surette yürümesini sağla
mıştır. Tüm orduda hastaneye hasta olarak girenlerin oram % 7,6, genel
kuvveye göre ölüm oram % 0,26’dır. Hastaneye hasta olarak girenlerin
ölüm oranı ise % 3,3 olarak görülmüştür. Ulaştırma düzenli olsaydı, bu
oranlar ortalama yandan aşağı bulunacaktı. Çünkü, hastanelerin yarı
mevcudunu sevk erleri teşkil etmekte idi. Bu durumda belirtilen oranla
rın yine de iyi bir sonuç olduğu kanısı vardı. 31.173 yaralıdan 1.718 ve
fat olduğuna göre ölüm oranı % 5,5 tutmaktadır.
Teşkilâtın başlangıçta seferi sağhk kurumlarınm yetersizliği, taşıma
araçlan bulunmaması ve sonradan noksanlann devam etmesi, ilerideki
sağhk hizmetlerinde oldukça zorluklara sebep olmuştu. Sıhhiye bölükleri
ve sejyar hastanelerin tam ve tertipli olması ve taşıma araçlannm yeter
sayıda bulunması gereklidir. Aynca, gerek ileri ve gerek geri harekâtta
taşıma araçlı harp hastanelerine ihtiyaç görülmüştü. Her halde muhare
bede sağlık işlerinin iyi düzenlenmesi hususunda taşıma araçlarını kıskan
mamak gerekir. Erzak ve nakliye kollannın boş dönerken yaralılan gö
türmelerinin görevleri olduğu kesinlikle bilinmelidir.
Ordunun beslenme durUmu epeyce zorlukla yürümüş ve iskorpit has-
tahğırj önleyen yiyecek maddelerinin eksikliği bu hastalığın nedeni ol
muştur. Besin maddeleri ve beslenme konusunda sorumlu yüksek makam
larla komutanların, tabiplerle birlikte sürekli ilgi ve çabalan lüzumludur.
Kağıt üzerinde kalori miktannm dolgun gözükmesi ile yetinilmemelidir.
Değişk gıda verilmemesi, yağın yokluğu, etin kemikli olması, ekmeğin iyi
olmanası, hububatın kabuklil ve hatta taşı toprağı bulunmaması ve ye
meklerin pişirilmesi üzerinde titizlikle durulmalı ve sürekli olarak kovuş-
turulnalıdır.
G:yim işleri oldukça yetersizlik ve yoksuzlukla yürütülmüştü. Teşki
lâtın tüyüklüğü, levazım noksanı gibi nedenlerle istendiği zaman erler giy-
dirilenemiş, özellikle sevk erlerinin çıplak gelmeleri çok sayıda kayba se
bep öhıuştu. Hastane mevcutlannm yansına yakın sayısını sevk erleri
oluşturuyordu.
Sevkıyat sorunu çok önemli bir konudur. Sevk erlerinin kesinlikle
askerik şubelerinde, olmazsa, askerlik dairelerinde giydirilmeleri gerekli
dir. Bina göre tertibat alınması önem taşır. İstiklâl Harbi sırasında bu ko-

nuda bir hayli uğraşılmışsa da, başarıya ulaşılamamıştır. Erlerin kendi'

elbiselerinin birliğe gelinceye kadar giydirilmesi düşüncesi memleketlerin
den çıplak gelmelerine sebep olduğundan, bu hususta tertibat alınması bir
liklerin erleri soymadan, elbise ve kaputu ile memleketlerine göndermesi
hususlan düşünmeye değer bir konu olmalıdır. Eski redif depolanmn bu
konüdaki faaliyetleri bir örnek olarak hatırlanmalıdır.
Sevk erlerinin beslenme ve giydirilmeleri düzeltilmeli ve gelecek içim
köklü ve yeterli tedbirler alınmalıdır.
İskân İşleri: Çadırlar ve kısmen binalar içinde geçmişti. Bazı bölge
lerde havasız, ışıksız odalarda iskân zor*ıinluluğu ve bunun sakıncaları gö
rülmüş, alınmış olan tedbirlerle giderilmişti.
İstiklâl Harbinde en büyük başan, bulaşıcı hastalık ve iskorpit müca
delesinde görülmüştür. Büyük Harpteki rakamlarla karşılaştınlırsa bu ger
çek açıkça göze çarpar.
Memleketin her tarafında baş göstermiş olan çeşitli hastalıklarla mü
cadele işi çok geniş bir düzeyde ve pek sıkı kovuşturmaya ihtiyaç göster
miş ve Sağlık Dairesini çok meşgul etmiştir. Zaman zaman bütün sevkıyat
merkezleri bulaşıcı hastalık merkezi haline gelmiş, orduya sokmamak için
bütün tertibat alınmış, gereken titizlik gösterilmiş ve başan sağlanmış
tır.
Bu mücadelede başarı nedeni; Büyük Harpten alınan derslerle bera
ber, komuta heyetinin işe önem vermesi, sıhhî kurullann fedakârca ve bü
tün güçleriyle çalışmasıdır. Hastalıklann hemen her yerde kaynağında
söndürülmesine gayret olunmuş ve bunda da genellikle başan sağlanmış
tır. Bu mücadeleler sırasında dört tabip şehit düşmüştür.
Hele sonradan tutsaklar arasında çeşitli yerlerde baş gösteren tifüs,
memleket ve ordu için büyük tehlikeler yaratacak durumda idi. Vaktinde
ve olduklan yerlerde bastırılması, memlekete büjdik faydalar sağlamıştır.
Bulaşıcı hastalık mücadelesinde karşılaşılan en önemli konulardan bi
ri de, fennî temizlik işlerinde kullanılan, yakacak ve sabun gibi maddele
rin sağlanmasındaki zorluklardı. İlgili makamlarca banş ve sefer için bu
konuda köklü ve kesin tedbir alınması gerekiyordu.
Bulaşıcı hastahk mücadelesinde komuta makamları ile sağhk kurum
lanmn ahenk içinde çabalannın verimli sonuçlar vereceği, tersine hallerin
zararlı olacağı, harpteki örneği ile bir kere daha meydana çıkmıştır.
Ordu için en korkunç düşmanın bulaşıcı hastalıklar olduğu ve bu has-
talıklann orduyu hareketsiz bırakacağı herkes tarafından bilinmeli ve
İSTİKLÂL HARBİNDE SAĞLIK VE VETERİNER HİZMETLERİ 553'
takdir olunmalıdır. Hastanelerin en önemli soranlarından biri de hastaba

kıcı noksanıdır. îyi teşkilât yapmak ve hastaneleri yetenekli ve yeterli
hastabakıcılarla takviye etmek gereklidir. Hastabakıcı noksanlığı nedeni
ile hastalara yeterli bakım yapılamamaktadır. İstiklâl Harbinde bu eksik
devam etmişti. Hastanelerin teşkilâtında özellikle yatak gereçleri tedari
kinde, her tarafta hamiyetli halkımızın değerli yardımları şükrana lâyık
görülmüştür.
Kızılayın hastane açması, tabip ve gereç vermesinde gösterdiği yar
dımlar teşekküre değer bir hizmettir [1]. Ne var ki, Kızılayın seferde yal
nız subay hastaneleri açması ve askerî hastanelerin de gereç ve gerektiğin
de yiyecek ve ilâç yardımları yapması uygun olacaktır.
Tabip subayların muharebe saflarında tam bir muharip gibi şehit ve
yaralı düşmeleri, geride hastanelerde, kurum ve kıtalarda bulaşıcı hasta
hk mücadelesinde her an görülmez düşmanlarla (mikroplarla) devamlı
mücadelede bulunmaları ve kurban vermeleri. Büyük Harpte teyid edil
miş bulunan tabip subay adına lâyık olduklarını ispatlamışlardır. Glerçek
halde kayıp cetvellerinin incelenmesinden tabip subaylardan harp subayı
gibi şehit, yaralı, tütsak olarak kayıp verildiği gibi, bulaşıcı hastalık mü
cadelesinden dolayı da şehitler verildiği anlaşılmıştır.
Sağhk kurumlan, İstiklâl Harbinde ileri ve geri sağlık hizmetlerinde
başarılı ve kutsal askerî görev yapmışlardı. Bununla iftihar edilmekte
dir. Ancak, gerektiğinde daha mükemmel araç ve gereçlerle daha parlak
sonuçlar alınabilirdi.
12. İstiklâl Harbinde Kızılay Demeğinin Ordu Sağlık Teşkilâtına Yar

dımları [2]:
er. Kızılay Sağlık Heyetleri ve Açtıkları Hastane, Revir ve Dispanserler :
Birinci Dünya Savaşı sonunda yaralı ve hasta askerlerin tedavisi ile
yükümlü Kızılay hastanelerinin görevleri son bulmuş ve uzun savaş yılla
nma halk üzerinde doğurduğu sefalet ve ıstıraplann dindirilmesi demek
çe amaç ve uğraşı kabul olunarak, değişik bölgelerde çeşitli yardım kurul-
lan teşkil edilmiş ve görevlendirilmiştir.
İzmir’in işgali üzerine, düşman mezaliminden içerilere doğr’ü kaçıp
sığınan göçmen hastalan tedavi, açlannı doyurmak ve çıplaklanm giydir
mek gibi görevleri yapmakta iken, orada burada, bir araya gelerek düş-
Harp Tarihi Arşivi, No. 1/7895, Dip. 16, G. 4, Kis. 965, Dos. 7, F. 10,
Kızılay Kurumu Başkanlığı tarafından Genelkurmay Harp Tarihi Dairesince-
istenen bilgrilere demek tarafından verilen cevap.
55,/^ TÜRK İSTİKLÂL HARBİ İDARİ FAALİYETLERİ
man saldırılarma göğüs geren ilk millî müfrezelerin yaralı ve hastalarını

tedavi görevleri de bu yardım kurullarına düşmüştü.
Gittikçe genişleyerek kuvvetlenen mülî müfrezelerin ihtiyaçlarım
karşılamak için Balyambolu - Köşk cephesinde dört yaralı dispanseri ile
Nazilli’de 300 yataklı yaralı hastanesi, Alaşehir - Akhisar cephelerinde
4 ncü ve 6 ncı Yardım Heyetleri tarafından birer revir açılmıştı. Sa-
manh’da Kocaeli harekâtında Karamürsel - İzmit, Geyve - Adapazarı, Lef-
ke - Selçi - Kaynarca cephelerinin sağlık ihtiyaçları için de bu bölgelerde
gezici sağlık kurulu ile birer revir kurulmuştu.
Güney Cephesinde Adana bölgesinde de 7 nci Yardım Heyeti eliyle,
seyyar dispanserler açılmıştı.
İkinci İnönü Muharebesine kadar yukarıda açıklanan teşkilâtla göre
vini yapan Kızılay Demeği, ordu sağlık teşkilâtının tamamlanmasından
sonra, daha köklü bir düzende hizmet etmek üzere, merkezlerde ağır yara
lı hastaneleri teşkil ve bunları hizmete sokarak yardımlara devam etmiş
tir.
Yımanlılann Batı Anadolü’yu istilâ hareketleri sırasında Birinci,
İkinci İnönü; Kütahya, Eskişehir ve Sakarya Meydan Muharebeleri ile
Türk Ordusunun kesin zaferiyle sonuçlanan Büyük Taarruzda, yaralı ve
hasta askerlerin tedavileri, ordunun mevcut hastanelerinden ayrı olarak,
kuruluş, idare ve beslenme giderleri, Kızılay tarafından sağlanmış olan
hastaneler tarafından yapılmıştır. Bu hastanelerin adlan ve çalıştıkla
rı bölgeler aşağıya çıkanimıştır:
Burdur ve Dinar Hastaneleri;
Haziran 1920 sonlannda Yunan Ordusunun ileri harekât ve taarrüzu
sırasında cephenin Denizli’ye alınmasından sonra Burdur ve Dinar’a taşı
nan Nazilli hastaneleri 27 temmuz 1920 tarihinde Dinar ve Burdur’da 50’şer
yataklı iki yaralı hastanesi kurmuş, 1921 senesi ağustos ortalanna ka
dar hizmet görmüştür. Bu süre içinde bu iki Kızılay hastanesi, muayene
edilenlerle beraber, 28.855 hasta ve yaralıya bakmıştır.
Eskişehir Hastanesi (Eskişehir İstasyonunda):
1920 yılı haziran ayında Yunan Ordusun'Un ileri harekâtı üzerine Ak
hisar Yardım Heyeti 15 temmuzda Eskişehir’e gelerek, 50 yataklı bir has
tane kurmuş ve yeniden hizmete girmişti. Sonradan askerî makamların
isteği ile bu hastanelerin yatak sayısı lOO’e, İnönü savaşlarında ise 150’ye
çıkarılmıştır. Bu hastanede cephe yaralıları aralıksız tedavi altına almdık-
lan gibi, görülen ihtiyaç üzerine a5mıca göz, kulak, boğaz klinikleri de te
davi altında bulunan diğer askerî hastanelerin bu tür hastalarını teda
vi etmişti.
Bu hastaneler majns 1921 ortalarında 200 yatak üzerinden yeniden

noksansız ve düzenli olarak hazırlanmış ve 19 temmuz 1921 tarihine ka
dar aralıksız çalışmıştı. Bu tarihten sonra askerî durumun gereği olarak
Kırşehir’e taşınmış ve orada kurulmüştur.
Eskişehir Hastanesinin çalıştığı bir yıllık süre içinde (15 temmuz
1920 - 15 temmuz 1921) hastaneye 1.140 hasta gelmiş, bunlardan 531’i ta
burcu, 518’i başka hastanelere gönderilmiş, 91’i de ölmüştür.
Eskişehir’in işgalinde, Kırşehir’e taşmamayan ağır yaralılann bakı
mı ile boşaltmadan sonraki çarpışmalarda yaralılara bakmak üzere 100 ya
taklı bir hastane bırakılması karan alınmış ve Kırşehir’e taşınan hastane
personelinin bir kısmı, kalan hastanede Eskişehir’in kurtuluşuna kadar
hizmetini sürdürmüştü.
Kırşehir Nekahethane ve Hastanesi:

Hastanelerden taburcu edilip, uzun süre dinlenmeye muhtaç subay
lar için cephe gerilerinde havası iyi bir yerde bir nekahethane kurulma
sı mayıs 1920’de Ordu Sağlık Daire Başkanlığı tarafından, Kızılay KUru-
muna önerilmişti. Bu öneri dikkate alınmış, Kırşehir’de lise binasında bir
subay nekahethanesi kurulmuştur. Daha sonra binanın noksanları tamam
lanmış, 100 yataklı bir nekahethane haline getirilmişti. İstek üzerine, bir
kolaylık olmak üzere, subayların Ankara’dan Kırşehir’e gelmeleri de Kızı
lay tarafından sağlanmıştı.
Eskişehir’in boşaltılması sonucu oradaki Kızılay Hastanesinin Kırşe
hir’e taşınması zorunluruğu görüldüğünden, 1921 ağustos başlarından son
ra bu nekahethane hastaneye çevrilmiştir.
Kırşehir Hastanesi:
16 ağustos 1921 tarihinde subay ve erler için 200 yataklı olarak açıl
mış olan bu hastane sonradan geliştirilmiş ve sadece subaylara ayrılmıştı.
İlerdeki hastanelerden gönderilen ve cephelerden doğrudan doğrüya
gelen yarah subaylar, bu hastanede tedavi edilmekte idi. Kırşehir’de mem
leket hastanesi olmadığından, fakir halk ile subay ailelerinin muayene ve
tedavileri de burada yapılıyordu. Hastaların ilâçları da Kızılay tarafından
verüiyordu. Hastane 3,5 aylık bir çalışmadan sonra 1 aralık 1921’de kapa
tılmıştı.
Temmuz 1921-kasım 1921 tarihleri arasmda hastaneye 500 hasta
girmiş, 294’ü taburcu, 237’si başka hastanelere gönderilmiş, 7’si vefat et
mişti.
Ankara Hastanesi:
İkinci İnönü Muharebelerinin son günlerinde Ordu Sağlık Dairesinin
önerisi üe 100 yataklı bir yaralı hastanesi açılmıştı. Bu hastane, büyük
çaba harcanarak 3-4 gün içinde Ravzai Terakki Okulunda kurulmuş,
mayıs 1921 sonuna kadar hasta ve yaralı kabül etmiştir. Okulun yetersiz
liği ve öğrencilerin derslere devamlarının sağlanması için hastane, istas
yon dolaylannda bulunan bir binaya taşındı. Binalardan biri subaylara,
diğerleri erlere ayrıldı. Karyola, yatak donanımı yeniden yapıldı. Özellik
le ameliyathanenin noksansız gereç ve temizlik araçlarımn bolluğunu gö
ren Sağlık Dairesi, istasyonda bulunan iki askerî hastanenin önemli ame
liyatlarının Kızılay Hastanesinde yapılmasını teklif etti. Bu öneri gere
ğince, Kızılay Hastanesi, sabahtan akşama kadar, aralıksız çalışarak,
aynı zamanda üç hastanenin ameliyathanesi vazifesini görmüştü.
1 nisan 1921’den 19 ekim 1921 tarihine kadar bu hastaneye 840 has
ta girmiş, 250’si iyileşmiş, 545’i diğer hastanelere nakil ve 43’ü vefat et
miştir.
İsparta Hastanesi:
Kütahya, Eskişehir ve Sakarya Muharebelerinde görevini aralıksız
yapmış olan Ankara Ağır Yaralı Hastanesi Sakarya Zaferinden sonra cep
he gerisinde daha faydalı olacağı düşünülerek, bütün gereçleri ile İspar
ta’ya taşındı. Röntgen ve diğer fennî ihtiyaçları da bütünlenerek, dört
ay süre ile burada çalıştıktan sonra, bütünüyle haziran 1922 tarihinde
orduya bağış olarak devredilmişti.
Konya Yaralı Hastanesi:
7 nci Adana Yardım Heyeti 1920 yılı aralık ayında Konya’da 100 ya
taklı Ağır Yaralı Subay Hastanesini açtı. Bu hastane, 1922 yılı ocak ayına
kadar 24 ay süren çalışması sırasmda 2.246 ağır yaralı tedavisi, ameli
yathanesinde 1.829 ağır yaralı ameliyatı yapmış ve laboratuvarlarında
12.831 tahlil ve önemli sayıda tifo aşısı ve sterilize edilmiş pansuman pa
keti hazırlamakla, Ordu Sağlık Dairesine kıymetli hizmetler görmüştü.
Balıkesir Hastanesi:
İki yıl süre Ue Konya’da hizmet gören Konya Kızılay Hastanesi Bü
yük Zafer’den sonra hastaneye yatırılan yaralıların tedavilerini yapmış
ve görülen lüzum üzerine aralık 1922 tarihinde 200 yatakla Balıkesir’de
yeniden kürulmuş ve dört ay çalıştıktan sonra mayıs 1923 tarihinde bütün
gereçleriyle orduya bağış olarak devredilmişti.
Eşme (Ge5Tve batısında) Geyve, Adapazarı Yarah Hastaneleri;
Yunan Ordusunun Kocaeli bölgesindeki saldırılan sırasında Saman-
lıdağ yanmadasında ve özellikle Karamürsel’de düşman tarafından çıka-
İSTİKLÂL HARBİNDE SAĞLIK VE VETERİNER HİZMETLERİ 5^7
rılan yangın ve katliamdan kurtulabilen halkın yardımına koşan Kızılay

8 nci Yardım Heyeti, Eşme’de 150 yataklı askerî hastanenin yönetimini
dört ay süre ile üzerine almıştı,
Geyve’de 30, Adapazan’nda 50 yataklı olarak açılan Kızılay hastane
leri 13 ay süre ile çalışmış Lefke, Selçi, Ka3marca cepheleri yaralılannm
sağlık ihtiyaçlarım karşılamıştı.
Buraya kadar özetlenen Kızılay hastanelerinin bulundukları yerler
de hastaneye elverişli binalar bulunmadığından, her yerde ele geçen bi-
nalann hastaneye elverişli hale getirilmesi için gereken birçok ödemeler
demek tarafından yapılmıştı.
b. Yaralı Nakli:
Hasta ve yaralı askerlerin taşınması konusundaki Kızılaya düşen gö
rev, ulaştırma araçları bulmak olmuş ve bu amaçla Istanbül’dan yeni ola
rak satın alınmış olan 22 ambulans Ankara’ya getirilmiş, bunlardan 16’sı
Ordu Sağlık Dairesi emrine verilmişti. Eylül 1919 tarihinden başlamak
üzere harbin sonuna kadar bu ambulansların bütün yedek parçalan Kızı
lay Derneğince tedarik edilmiş ve şoförlerinin masraflan da demekçe kar
şılanmıştı. Sonradan bu ambulanslar bağış olarak orduya bırakılmıştı.
c. Çayhaneler ve Yaralı İstasyonları:
Kızılay Demeğinin çok önemli bir deneme dönemi saydığı Birinci
Dünya Savaşı sırasında değişik savaş alanlannda ve menzü noktalarında
kurduğu çayevlerinin kışın bütün şiddeti ile karşı karşıya kalan yaralı ve
hasta askerlerin dinlenmeleri bakımından çok değerli hizmetler görmüş
tü. İstiklâl Savaşında da bu canlı örnek göz önünde tutularak, Eskişehir
istasyonunda kurulan ve sonra Sakarya Muharebesi nedeniyle Polatlı ve
Malıköy’üne taşman Eskişehir Çayevi ve Yaralı İstasyonu kurulmuş ve
7 nci Yardım Heyeti tarafından da Konya, Yenice, Çay, Ulukışla, Ilgın
ve Ereğli’de birer çayevi açılmıştı.
Kuzey, Batı ve Güney Cephelerinde açılan bu çayevi ve yaralı istas
yonları İstiklâl Savaşı süresince çalışmış ve ortalama günde 2.890 asker
ve yaralıya çay ve çorba dağıtmışlardı.
ç. Saghk Personeli Tedariki:
Millî Ordunun sağlık personel kadrosu noksanları, İstanbul’la ilişki
lerin kesilmesi yüzünden bütünlenemiyordu- Ankara Kızılay Kurumu dele
geleri aracılığı ile getirilmesi gerekli görülen tabip ve eczacılann yolluk
ları sağlanmış, elbise ve yol giderleri de Ödenerek, bütün zorluklarına kar
şı bu hizmetlerde demekçe başarı ile sağlanmıştı.
d. Mîllî Savunma Bakanlığı Emrine Verilen Eşyalar :

Dış ülkelerle her yönden bağlantının kesildiği sıralarda, geniş savaş
alanlarına yayılmış bulünan Türk Ordusunun sağlık gereçlerinin ve giyim
eşyasının sağlanması çok güçleşmişti. Bu durumu göz önünde bulunduran
Kızılay Demeği, kendi araçları ile ve pek büyük çabalar harcayarak, Ana
dolu’ya taşıdığı sağlık gereçlerini karşılıksız askerî sağlık teşküâtma ver
mişti. Ayrıca, Kütahya - Eskişehir ve Sakarya Muharebeleri sıralarında
bütün yaralılara harcanan temizlik gereçlerinin hemen tümü Kızılay Der
neğince sağlanmıştı. Değişik zamanlarda savaşta yaralananlara tütün, si
gara kâğıdı ve meyve dağıtılmıştı.
Kışm yaklaşması üzerine ordunun zayıf erlerini soğuklara karşı ko
rumak ve ortaya çıkabUecek hastahklara engel olmak üzere aşağıda sa
yıları yazılı giyim ve yatak malzemesi Kızılay tarafından askerî depo
lara teslim edilmişti:
Cinsi: Miktarı
Yün çorap 47.845 çift
Don 30.264 adet
Yün fanila 16.276 adet
Gömlek 30.548 adet
Kilim 6.274 adet
Avcı yeleği 43.195 adet
Battaniye 6.230 adet
Pamuk (Pamukl'ü yapmak üzere) 16.292 kilo
Amerikanbezi 138.085 metre
Ordulanmızın genel taarruz hazırlıklarına başladığı dönemde Ada-
na’da kurulması kararlaştırılan askerî yaralı hastaneleri ihtiyaçları için,
istek üzerine 10.000 yataklık hastane malzemesi sağlanmış ve bağış sure
tiyle orduya verilmişti.
Bunlardan başka daha önceden lağvedilmiş Kızılayın 200 yataklı
İsparta Hastanesi Ue 200 yataklı Balıkesir Hastanesi yine istek üzerine
bütün donatımı ile askerî sağlık kurumlarına devir ve teslim olunmuştu.
Bütün bunlardan ayn olarak, 1921 yılı sonuna kadar ve değişik ta
rihlerde önemli sayıda ilâç, sağlık gereçleri, besin maddeleri, giysi ve ça
maşır, porselen takımları, çeşitli levazım maddeleri, Kızılay tarafından
sağlanmış ve orduya verilmişti.
B. İSTİKLÂL HARBİNDE VETERİNER HİZMETLERİ :

1. Genel [1] :
Mütareke başlanndan hükümetin kurulmasına kadar geçen dönemde
veteriner hizmetleri;
Filistin genel çekilmesi Halep’e kadar devam etmiş, bÜ bozgun nede
niyle 4 ncü ve 8 nci Ordularla diğer birlik ve kurumlarda açıkta kalmış
olan veterinerlerin bir kısmı, 7 nci Ordu Komutanlığı tarafından yeniden
teşkil olunan alaylara atanmışlardı.
Çekilme sırasında Şam’da bulunan hayvan hastanesi, nal ve mıh ima
lâthanesi, bakteriyolojihane, pek çok ecza edevatı bulunan veteriner ecza
deposu ve Semah’ta bulunan küçük ölçüdeki veteriner ecza deposu ve yine
Suriye’de bulunan birçok hayvan hastane ve depoları (ikisi hariç) kaçırı-
lamamış, düşman eline geçmişti. Tedbirsizlik, araçsızlık ve yerli halkın
ihaneti yüzünden uğranılan büjiik ölçüdeki bu kayıplar, uûn süre gide
rilememişti.
Halep Menziline ait veteriner ecza deposu, beliren olanaklardan fay
dalanmak suretiyle Konya Ereğlisi’ne, Halep Serum Hazırlamaevi Niğ
de’ye gönderilmiş ve diğer kurumlar da daha gerilere taşınabilmişlerdi.
Halep’ten sonra Adana’da toplanan Yıldırım Ordular Grubu ve 7 nci
Ordu ve 2 nci Ordu ve başmenzil, öteki birlikler lağvolunmüŞ, Adana’
da yalnız 2 nci Ordu Komutanlığı ile Adana Menzili bırakılnuştı. Bu sı
rada kolordu, tümen, birlik ve kurumların hayvanlan da tasfiye olu
narak, kadro fazlası hayvanlann tamamı satılmıştı.
Adana’nın boşaltılması üzerine, kuzeye gönderilen kolordularla ku
rumlar hayvanlarımn pek çoğu sağlam ve işe yarar durumda idi. Ada-
na’dan Konya’ya hareket eden 12 nci Kolordunun 23 ncü ve 41 nci Tü
menleri önce Konya’ya, sonra da Alaşehir’e gelmişlerdi.
Burada barış kadrosunun uygulanmasıyle kadro fazlası 625 hayvan
dan bir kısmı muhtaç halka dağıtılmış, bir kısmı da satılmıştı. 12 nci Ko
lordu emrine verilmiş olan ve Niğde’de bulunan 11 nci Tümen hayvanlan
da aym şekilde tasfiyeye tabi tutulmülştu.
Adana’dan kuzeye hareket eden 20 nci Kolordu Ankara’ya ve 3 ncü
Kolordu Sivas’a gönderilmişti.
Adana Ha3rvan Hastane ve Deposu, Ereğli Hayvan Hastanesi ve Kara
man Hayvan Deposu lağvolunmuştu.
[1] İstiklâl Harbinin Baytarı Harp Tarihi, Methal - Merkez ve Umumî Cephe,
İstanbul Askerî Matbaa, 1933, s. 1-5.
570
Daha önce Ereğli’ye gönderilmiş olan Veteriner Ecza Deposu da lağv

olunarak, depoda bulunan bütün ecza ve öteki veteriner malzemesi İstan
bul Genel Ecza Deposuna teslim edilmişti.
Emekli veterinerlerle, yedek nalbantbaşlan hemen ve yedek veteri
nerler de bir süre sonra terhis edilmişlerdi.
Kolordularda Bırakılan Geçici Hayvan Hastaneleri Kadrosu:
Yüzbaşı üe binbaşı rütbesinde bir müdür, bir bakteriyolog, bir eczacı
üsteğmen, iki nalbant onbaşı ve eri, 19 erden (biri çavuş, ikisi onbaşı) iba
ret kalmıştı.
Kolorduların ecza depoSuî geçici kadrosu ise; bir veteriner yüzbaşı,
bir eczacı üsteğmen, bir yazıcı astsubay, altı er (biri onbaşı) idi. Mütare
keden önce 75.000 baş hayvam bulunan Osmanlı Ordusu, mütareke nede
niyle yapılmış olan kuruluştan kaldırma ve düzenlemelerden sonra mev
cut kolorduların hayvan sayılan aşağıdaki miktarlara inmişti:
12 nci Kolordu bölgesinde 3.487
3 ncü Kolordu bölgesinde 2.331
25 nci ve 1 nci Kolordular bölgelerinde 2.387
13 ncü Kolordu bölgesinde 3.515 ki, toplam ola
rak Türk Ordusu elinde 18.345 baş hayvan bulüiımakta idi.
25 nci ve 1 nci Kolordulann işgal bölgesinde bulunmalan nedeniyle
2 387 baş hayvandan faydalanma olanağı kalmadığından, Türk Ordusu
elinde 15.858 hayvan bulunuyordu.
Yapılmış olan lağv ve tensiklerden açıkta kalan veteriner subaylar
dan bir kısmı İstanbul’da toplanmış, yedek veterinerler terhis edilmişti.
Bu dönemde veteriner hizmetleri İstanbul Harbiye Nezareti Veteriner
İşleri Dairesi tarafından yürütülmekte idi.
2. 1920 Yılı Veteriner Teşkilâtı, Tesis ve Kurumlan:

a. Teşkilât:
Millî Hükümet kurulduktan sonra, Ankara’da Millî Savunma Bakan
lığı emrinde bir veteriner şubesi teşkil olunmuştu. Bu şubenin teşküinden
sonra 14 haziran 1920 tarihinden itibaren İstanbul Veteriner İşleri Daire
siyle sürdürülen bağlantı tamamen kesilmişti. Veteriner şubesi kadrosu
yavaş yavaş genişletilerek, veteriner dairesine dönüştürülmüştür.
28 ekim 1920’de kabul edilmiş bulunan Veteriner Dairesi kadrosu

şöyle idi [1]:
Veteriner Dairesi Başkanı (Veteriner binbaşı: albay),
İki yardmıcı veteriner (yüzbaşı, binbaşı),
Birinci Şube (Gereç Şubesi).
Bir müdür (veteriner yüzbaşı, binbaşı)
Üç uzman üye (teğmen: binbaşı).
Bir sivü memur 1 : 4 ncü sınıf)
Bir yazıcı (başçavuş)
İkinci Şube (Fen Şubesi):
Bir müdür (yüzbaşı, binbaşı)
Üç uzman üye (teğmen : binbaşı)
Bir sivü memur (1:4 ncü smıf)
Bir yazıcı başçavuş.
Veteriner okulunun karşılığı olan Memleket Hayvan Hastanesi, mev
cut kadrosu ile fen şubesinin işlerini yapmaya yeterli görüldüğünden bu
şubenin açılmasına gerek görülmemişti.
Dairenin ulaştırma araçları; koşumu ile beraber bir binek arabası ve
yeteri kadar özel bineklerden ibaretti. Günden güne artan veteriner idari
işlerinin. Memleket Hastanesi kadrosu içinde yürütülemeyeceği kanısı hasıl
olmuş ve fen şubesinin açılması gerekli görülmüştü.
Ankara Hayvan Hastanesi, Nal ve Mıh Yapımevi:
Görülen lüzum üzerine Veteriner Dairesine bağlı bir hayvan hastane
si ile bir de nal ve mıh yapımevi kurulmuştu. Hastane müdürlüğüne bir
yarbay, Nal ve Mıh Yapımevi Müdürlüğüne de bir veteriner yüzbaşı atan
mıştı. Hastanede hayvan tedavisinden ayn olarak, İstanbul’dan gelen ve
teriner öğrencilerine kurslar açılarak, belli bir süre içinde sürdürülen kurs
larda başan gösterenler birliklere yollanmakta ve birliklerin veteriner hiz
metlerinin yürütülmesine çalışılmakta idi.
Hayvan hastanesinin kadrosu şöyle düzenlenmişti [2]:
Bir müdür (veteriner binbaşı), bir hizmet eri, bir seyis, iki binek, iki
uzman veteriner (dahili ve harici), iki seyis, iki hizmet eri, iki binek, bir
eczacı (teğmen, üsteğmen) bir hizmet eri, bir seyis, bir binek, bir hesap
[1] Harp Tarihi Arşivi, No. 1/4310, Dip. 48, Kis. 2564, G. 3, Dos. 37, F. 1/10,
İstiklâl Harbinin Baytarî Harp Tarihi, Methal, Merkez ve Umumî Cephe
(E. U. Rs. Hrp. T. Encümeni Yayım) İstanbul Askerî Matbaa, 1933, s. 6.
[2] Harp Tarihi Arşivi, No. 1/4310, Dip. 48, Kis. 2574, G. 3, Dos. 101, P. 1/7.
memuru, bir hizmet eri; bir inzibat subayı, bir hizmet eri, bir seyis, bir bi
nek, bir iaşe subayı (teğmen, üsteğmen),bir hizmet eri; bir nalbantbaşı
(1 nci sınıf), bir hizmet eri, altı nalbant, 46 inzibat eri, bir marangoz, iki
demirci, bir aşçı, bir terzi, iki yazıcı, dört araba (biri otopsi arabası), se
kiz koşum hayvam.
Nal ve Mıh Yapımevi:
Burada sıcak nal uygulama öğrenimi sağlanmakta, üçer aylık süre
ile açılmakta olan kurslarda acemi erler arasından nalbant yetiştirilmek
te idi.
24 temmuz 1920 tarihinde askeralma daireleri başkanlıklarına veri
len bir emirle, askerî konaklara yollanan erler arasında bulunan bütün
nalbantların ilk önce Millî Savunma Bakanlığı Nalbant Okulu emrine gön
derilmeleri, okul tarafından gerçek nalbant oldukları saptananlann ihti
yaç yerlerine gönderilmeleri bildirilmişti.
Bundan ayn olarak, 15 ağustos 1920 tarihli emirde ordu birliklerinin
ihtiyacı bulunan nalbantları yetiştirmek üzere üçer ay süre ile ve 100 nal
bant yetiştirecek surette Veteriner Dairesi Nalbant Okulunun genişletil
mesi ve geliştirilmesi de kararlaştırılmış bulunmakta idi. Bu nedenle de
10 körük, 10 büyük örs, 20 balyoz, 10 el çekici, 10 büyük keski, 10 çivi
baskısı, 10 saplı zımba, 20 kıskaç, 10 su olüğu, 10 örs, meşin eldiven ve
3 adet alaturka makasın sağlanması, Levazım Dairesi Başkanlığından is
tenmiş ve noksanların tamamlanmasına çalışılmıştı [1].
Veteriner İlâç Deposu:
Kurulan veteriner teşkillerinin gelişmekte olan ihtiyaçlarım karşıla
mak üzere Ankara’da Veteriner Dairesi emrinde bir ilâç deposu kurulmuş
ve bu depo müdürlüğüne bir veteriner binbaşı ile bir de eczacı tayin edil
mişti. Deponun ilâçlarımn bir kısmı sıtın alma yolu ile dışarıdan, bir kısmı
kolordulardan sağlanmakta idi. Böylece depo ilâçlarının çeşit ve sayılan
yeterli bir düzeye çıkarılmıştı.
b. Batı Cephesi Veteriner Hizmetleri [21 ;
Temmuz 1920’de Batı Cephesi hayvanlan arasmda çeşitli hastalıklar
dan beş hayvan ölmüş veya öldürülmüştü. Pek az sayıda mankafa (ruam)
hastalığı dışında, hayvanlann sağlık durumlan genel olarak memnuniyet
verici idi. Yaygın halde bulaşıcı hastalık görülmemişti. Veteriner ihti-
yaçlannın tam olarak karşılanmaması yüzünden zamamnda rapor almak
olanağı düzensizdi.
[1] Harp Tarihi Arşivi, No. 1/4310, Dip. 48, G. 3, Kis. 2565, Dos. 101, F. 1/11, 1/12;.
[2] Harp Tarihi Arşivi, No. 1/4310, Dip. 48, G. 4, Kis. 5284, H. 203.
Devamlı gelişim halinde bulunan Batı Cephesinin veteriner alet ve

ilâç noksanlan, bu cephenin sürekli isteklerine rağmen Millî Savunma Ba
kanlığı Başveterinerliğince ikmal edilememişti.
Ağustos 1920’de; Türk kuvvetleri genel olarak Bursa doğusu - Uşak
doğusu hattına çekilmiş bulunuyorlardı. Noksanlan yeteri kadar tamam
lanabilmişti. Bu ayda çeşitli hastalıklardan sekiz hayvan ölmüştü. Satın
alınmak suretiyle bir miktar ilâç sağlanabilmiş, veteriner eksikliği nede
niyle raporlann alınmasındaki aksaklıklar tamamen giderilememişti
Batı Cephesi Hayvan Hastanesi ile Hayvan Deposu ve İlâç Deposu
Eskişehir’de çalışmaya başlamışlardı. Bu aya kadar bir veteriner ile idare
olunan hayvan deposu kadrosunun ikmaline çalışılmış, bir müdürle bir de
hesap memUru atanmıştı. Mankafa hastalığından başka bulaşıcı hastalık
görülmemiş. Hayvan Deposu, bağlı bulunduğu depo taburundan, cephe em
rine alınmıştı.
Hayvan deposuna askerlik şubelerinden yollanan hayvanlann çoğu
uyuz ve yaralı idi. Bu durumdaki hayvanlann cepheye yollanmamalan
Millî Savunma Bakanlığınca askerlik şubelerine bildirilmişti.
Ağustos ayı içinde Eskişehir’de, dört ocaklı bir nal ve mıh yapımevi
hizmete sokulmuş, birliklerde billunan taylar toplattınlarak. Çifteler Tay
Deposuna yollanmıştı.
Eylül 1920 ayında dört baş hayvan ölmüştü. Millî Savunma Bakanlı
ğının emirleri gereğince Çifteler Tay Deposu, Çankın’ya gönderilmişti.
Kütahya Millî Alayından hayvan getirtilerek birliklere dağıtılmış ise
de, bu hayvanlarda mankafa hastalığı görüldüğünden, uzun süre gözetim
altında bulundurularak, depoda hastalığın önü alınmıştı.
İlâç Deposu ile Nal ve Mıh Yapımevi, Hayvan Hastanesi, Cephe Karar-
gâhımn ikinci kademesi PolatlI’ya hareket ettirilmiş, hayvan hastanesi
Salmanh çiftliğine yerleştirilmişti.
Ekim 1920’de Batı Cephesi hayvan kuvvesi 5.083 baş hayvana yük
selmiş, bunlardan 46 baş hayvan çeşitli hastalıklardan ölmüştü. Bu kay
bın çoğunu hareket halinde bulunan birlik hayvanlan ile, ele geçirilen cı
lız ve zayıf hayvanlar teşkü etmekte idi. Askerlik ^belerinden gelen hay
vanlann çoğu yaralı idi.
Ekim ayında hayvanlann yemleri tam olarak verilmiş, nal ve mıh
yapımevinde açılan nalbant kurslanna gönderilen erlerle, nalbant ihtiyacı
karşılanmıştı.
Veteriner ilâç ve aletleri noksanlanmn giderilmesi için gerekli tedbir
lere de başvurulmuştu.
24 ncü Tümen koyun ve keçilerinde pastörallöz hastalığı görüldü

ğünden, hastalığa yakalanan hayvanlar hemen kesilerek kavurma yapıl
mıştı.
Kasım 1920’de [1] değişik hastahklardan 15 hayvan ölmüş, ancak
ruam ve uyuz hastalıkları dışında bulaşıcı hastalıklar görülmemişti.
Ruama yakalanan hemen öldürülmüş, uyuza yakalanan hayvanlar ayrıla
rak hastalığm yaygmlaşmasma engel olunmuştu.
Batı Cephesinin beliren ihtiyaçlanmn karşılanması amacıyle, Salman-
lı çiftliğine taşınmış bulunan Hayvan Hastanesi yerine, FJskişehir’de revir
açılmıştı.
Aralık 1920 ayında çeşitli hastalıklardan yedi hayvan ölmüş, 24 ncü
Tümenle bazı köy ve şehirlerde görülen şap hastalığı da alınmış olan çe
şitli tedbirlerle önlenmişti [2].
Birlik hayvanlarında görülen az miktardaki rtiam hastalığı, uyuz
hastalıklarına karşı bundan önce ahnmış olan tedbirlere devam edilmişti.
Çifteler, Mahmudiye köyü ve noktalarda görülen çiçek hastalığına
karşı Hayvan Sağlık Zabıta Nizamnamesi aynen uygulanmıştı.
Cephe Komutanlığının isteği üzerine, Hayvan Hastanesi, İlâç Deposu,
Nal ve Mıh Yapımevi Eskişehir’e taşınmış, daha önce Başveterinerlik
emrine girmiş bulunan araba yapımevi, ulaştırma taburlarının Eskişe
hir’e dönmesi üzerine, tekrar bu taburların emrine verilmişti.
c. Elceziıe Cophesinde Veteriner Hizmetleri:
Cephenin Kuruluşu: Elcezire Cephesi, Büyük Millet Meclisi Başkanı
Mustafa Kemal Paşa’nın 26 haziran 1920 günü Millî Savunma Bakanlığı
na verdiği emir ve Bakanlar Kurulü kararıyle kurulmuştu.
Cephe Komutanlığına da Mirliva (Tümgeneral) Nihat atanmıştı. Cep
he ; doğuda İran, batıda Fırat nehri, yurt içinde ise Van, Bitlis, Diyarbakır
ve Elazığ illeri ile sınırlanmıştı. Cephe karargâhını lağvedilen 13 ncü Ko
lordu Karargâhı teşkil etmişti.
Cephe Komutanlığı harekât bakımından Genelkurmay Başkanlığına,
ikmal bakımından da Millî Savunma Bakanhğına karşı sorumlu bulunu
yordu. Seferde ordu komutanlığı yetkisine sahipti.
Elcezire Cephesinde Veteriner Teşkilâtı ve Veteriner Mevcudu;
Son teşkilât plamna göre, piyade alaylarında topçu ve lûaştırma ta
burlarında birer, süvari alaylarında ikişer, hayvan hastanesinde biri mü-
[1] Harp Tarihi Arşivi, No. 1/4310, Dip. 48, G. 4, Kis. 2584, H. 203.
[2] Harp Tarihi Arşivi, No. 1/4310, Dip. 48, G. 2, Kis. 2560, F. 1/8.
dür olmak üzere iki veteriner bulunuyordu. Yeniden kurulan ilâç depo
sunda bir veteriner müdür bulunması gerekiyordu. Cephede birkaç veteri
ner noksanı vardı. Diyarbakır ve Elazığ’da hayvan hastanesi, Diyarba
kır’da hayvan deposu ve ilâç deposu vardı.
Elcezire Cephesinin Temmü'z, Ağustos ve Eylül 1920 Ayları Veteri
ner Hizmetleri:
Hayvan sağlık durumu genellikle iyi idi. Harp gücü bakımından % 90
% 95 oranmda bir güce sahip bulunuyordu. Ortalama hajrvân kuvvesi
2 810 baş hayvanı kapsamakta idi. Bunlardan 803 hayvan hastalanmış,
hasta hayvanlann tedavileri sonucu 545 hayvan iyileşmiş, 4’ü öldürülmüş,
84 hayvan çürüğe ayrılmak suretiyle yoksul köylüye dağıtılmıştı.
Ahırlar: İleri hatlarda bulunan hayvanlar hariç, diğer hayvanların
tümü, sağlık koşulları uygun olmayan köy ahırlarında barındırılmakta
idi.
Nal ve Mıh Durumu:
Birliklerin nal ve mıh ihtiyaçlan hayvan hastanesi ile hayvan depo
su ve birlik nal ve mıh yapım ocaklarından sağlanıyordu. Üç ay içinde
12.000 adet nal ve mıh yapılmıştı.
Pansumancı ve nalbant erleri, birliklerdeki ikmal erlerinden ayrıl
mak suretiyle yetiştirilmekte idi.
İaşe DunımU:
Hayvanlara genel olarak arpa ve saman verilmekte idi. Ancak sa
manın yokluğu nedeniyle saman istihkakı bazı aylar azaltılmış ve noksan
verilen yarım kUo arpa yerine, kumdan, buğday ve pirinç vermek zorun-
luğunda kahnmıştı.
Gereçler :
Eyer, semer ve koşum takımları genellikle onanma ihtiyaç gösterdik
lerinden sürdürülen onanm çabalan üe iyi ve kullandır duruma getiril
mişlerdi.
Velense, çul, belleme, gebre, kaşağı, yem torbası ve yular gibi korun
ma ve tımar gereci noksandı. Tamamlanmasma çalışılmış olmasına rağ
men, ikmal edüememişti.
Veteriner ilâç ve aletlerinin tamamlanması için gerekli makamlara
başvurulmuş, sağlık deposundan tedariki cihetine gidilmişse de, depoda
fazla çeşit bülunmadığından ihtiyaçlanrxm tamamımn karşılanması ola
naksız kalmıştı. Bu kez satm alma yolu üe sağlanmasma çalışılmış, ancak
ihtiyaçlarının tamamımn sağlanması imkânsızhğı karşısmda tarlalardan
toplanan papatya ve benzeri bitkilerin kullanılmasına başlanmıştı. Eski

veteriner aletlerinin onaniması suretiyle de, alet ihtiyacının karşılanma
sına çalışılmıştı. Bütün çabalara rağmen veteriner alet ve ilâçlarımn hiç
bir zaman tamamlanması olanağına erişilememişti.
Elcezire Cephesinde Ekim, Kasım, Aralık 1920 Ayları Hayvan Sağlık
Durumu [1]:
Hayvanlann sağlığı, bundan önce belirlenmiş olanlardan farklı bir
durum göstermemiştir. Bu aylarda ortalama hayvan kuvvesi 2.677 baş
hayvandı. Bunlardan 1.006 hayvan tedavi altına alınmış, 739’u iyileşmiş,
20’si ölmüş, 5’i öldürülmüş, vücutlanndan yararlanılamıyan 20 hayvan
satılmış, bir sonraki aya 232 baş hasta hayvan devretmişti.
iaşe Durumu:
Siirt bölgesinde arpa ve saman azlığı nedeniyle sadece bölge hayvan-
lanna yarım, diğer bölge hayvanlanna tam istihkak verilmişti.
Nal ve Mıh Durumil:
19 ocak 1919’da Diyarbakır’da açılmış bulunan nal ve mıh yapımevi-
nin olumlu çalışmalan sonucu olarak 7 şubat 1921 tarihine kadar 40.000
alafranga nal ile 415.646 adet mıh yapılmıştı. Bu amaçla harcanmış olan
13.278 kilo demirden 3.700 kilosu satm alınmış, 9.578 kilosu da eski ara-
balann taban demirleri ile yıkık bina demirlerinden sağlanmıştı.
ç. Doğu Cephesinde Vetdriner Hizmetleri:
Hayvan Hastanesi, Ha3rv'an Deposu, Nalbant Okulu vardı. Doğu Cep
hesi Başveterineri bir veteriner yarbaydı.
1920 Yılı Doğu Cephesi Veteriner Hizmetleri;
Temmuz, ağustos ve eylül 1920 aylarında satın alınmış olan 1 800 adet
çeşitli hayvanla birlikte, Doğu Cephesi hayvan kuVvesi 7.558’e yükselmiş
ti. Eylül ayında, geçen aydan devreden hasta hayvanlarla birlikte, 931
hayvan tedavi altına alınmış, bunlardan 637’si iyileşmiş, 48 hayvan ölmüş,
9 hayvan öldürülmüş, 11 hayvan, hayvan hastanesine yollanmış ve 225
hayvan da hasta olarak bir sonraki aya devredilmişti [2].
İaşe Durumu:
Bineklere üçer, kadanalarla topçu koşumu ve mekkâre araba koşum-
lanna dörder,diğer hayvanlara ikişer kilo arpa, dörder kilo ot ve ikişer
kilo saman veriliyordu.
İSTİKLÂL HARBİNDE SAĞLIK VE VETERİNER HİZMETLERİ 57/
Ahır Durumu:
Hayvanlardan bir kısmı Kuşlardan kalan ahırlarda, bir kısmı da hay
van sağlığına elverişli köy ahırlarında barındırılmakta idi.
Nal ve Mıh Durumu:
Cephe birliklerinin nal ve mıh ihtiyaçlan Kuşlardan kalan nallann
küçültülmesi veya nal yapımevlerinde yeniden yapılması suretiyle karşı
lanmıştı Nalbant ihtiyacı Cephe Nalbant Okuhöıda yetiştirilen nalbant
lardan sağlamyordu.
Mutabiye konusunda çok sıkıntı çekilmiş, ham madde sağlanmasında
ki olanaksızlık nedeniyle işocaklannda da yaptınlamamıştı.
Gereç Durumu:
Eyer, semer ve koşum gibi gereçler yeni olmamakla beraber, mevcut-
lann onaniması suretiyle ihtiyaçlann karşılanmasına çalışılmıştı.
Veteriner ilâç ve alet durumu yeterli idi. Ancak vazelin, ham ve ma
mul mallein, makas, pansuman leğeni, sargı bezi gibi ihtiyaçları çok fazla
idi. Bunların da Veteriner Dairesinden sağlanması için gerekli girişime
geçilmişti.
Ekim, Kasım 1920 Aylan Doğu Cephesi Veteriner Hizmetleri [1]:
Bu aylarda ortalama olarak hayvan kuvvesi 9.735 ha5rvan civannda
îdi. Aralık ayına devreden hasta hayvanlarla birlikte 786 baş hayvan te
davi altına alınmış, biûılann 553’ü iyileşmiş, 33 hayvan öhnüş, 16 ha3rvan
öldürülmüş, dört hayvan satılmış, 179 hasta hayvan bir sonraki aya dev
retmiş, 18 hajrvan ise hayvan hastanesine yollanmıştı.
Hayvan Bakım ve Sağlığı:
Durum gereği olarak birlik hayvanlarımn sürekli hareket halinde bu
lunmalan, hayvanlann bakım ve tımarlanmn önemini artırmıştı.
Uyuz hastalığımn azlığı, ha3rvan bakımının önemsendiğini gösteren
bir işaretti. Hayvanlar genellikle iyi ve % 90’ı harekâta katılacak durum
da idiler.
3. 1921 Yıh Veteriner Hizmetleri:
a. Boifı Cephesinde:
1921 Yıh Ocak - Şubat Aylan Veteriner Hizmetleri [2] :
Kasım 1920 aymda Batı Cephesi, Batı ve Güney Cephesi adı üe ikiye
bölünmüştü.
[1] Harp Tarihi Arşivi, No. 1/4310,Dip. 48, G. 2, Kis. 2552, Dos. 52, F. 102.
[2] Harp Tarihi Arşivi No. 1/4310, Dip. 48. G. 4, Khs. 2584, H. 203.
Batı Cephesinin Veteriner Teşkilleri:

Cephe veteriner hizmetleri, bir hayvan hastanesi, bir hayvan deposu,
bir nal ve mıh yapımevi tarafından sağlamyordu. Hayvan hastanesi ile,
hayvan deposu Eskişehir’de, nal ve mıh yapımevi Polath’da bulunuyordu.
Son kez Batı Cephesine verilen kadroda veteriner ilâç deposu gösterilme
diğinden, depo memuru Cephe Sağlık Başkanlığına alınmış ve ilâç depo
sunda buliman az sayıdaki ilâç ve aletler birliklere dağıtılmaya başlan
mıştı.
Cephenin ihtiyacı bulunan 160 giyim nal ve mıhın karşılanabilmesi
için nal ve mıh yapımevi; dört adet ocak, örs, körük ve diğer gereçlerle
pekiştirilerek, günde 100 giyim nal ve mıh yapacak duruma getirilmişse
de, ihtiyacın tümünü karşılamak olanağına kavuşulmamıştı.
Bu üç aylık dönem içinde Batı Cephesinin hayvan mevcudu 4,436 baş
hayvandan ibaret bulunuyordu. Hayvan kuvvesinin 1/4’üne yakın bir kıs
mı tedavi altına alınmış, çeşitli nedenlerle 141 hayvan elden çıkmıştı. El
den çıkan hayvanlann mevcudu genel kuvveye göre % 3,4 ve hasta hay
van mevcuduna göre de % 7,5 oranında idi. Bunların sayılan aşağıda gös
terilmiştir:
Geçen aydan devir : 141
Üç ay içinde hastalanan : 1649, toplam 1.790 hasta hayvanı bulmakta
idi. Bunlardan:
İ5Üleşen 1.215
Ölen 72
Öldürülen 37
Satılan 32
Hastaneye
yollanan 116
Tedavi edilen 1.472 ve
gelecek aya devreden 318 hayvan idi. Öte yandan süregelen harekât
dolayısıyle yorgun düşen hayvanlar zayıflamışlardı.
Hayvanlann Aldıklan Kalori ve Yem Durumlan:
Hayvanlara yararlı kalori olarak; kadanalara 9.000, koşum ve mek-
kârelere 5.100 kalori sağlanabilmekte idi. Bu kalori normal yem istihkak
larının ancak yansı karşılığmda idi. Bu nedenle, olanaklardan faydalanıl
mak suretiyle hayvanlann çayırlanmalan sağlamyordu.
İSTİKLÂU HARBİNDE SAĞLIK VE VETERİNER HİZMETLERİ 579'
Gereç ve Mutabiye İhtiyaçları:

Çul, belleme, yem torbası, yular, kaşağı gibi malzemeye duyulan ih
tiyaç pek fazla idi. Semer, eyer ve koşum takımları genellikle eski ve ona
nma muhtaç bulundilklanndan ötürü, yaralanmalar meydana gelmekte
idi.
Nal ve mıh ihtiyaçlan yeterince karşılanamadığından ayak hastalık-
lan başgöstermiş, tımar gereçlerinin yokluğu da yaygın halde cilt hasta-
lıklanna sebep olmuştu.
Bu dönemde birkaç mankafa hastalığı ile uyuz hastalığı görülmüş,
alınan tedbirlerle yayılmadan önü alınmıştı. Hayvanlann sağlık durumu
ve muharebe güçleri, genellikle iyi idi.
1921 Temmuz Ayında Veteriner Hizmetleri [1]:
Bu ay içinde. Bağımsız Dinar Tümeni ile ulaştırma katan da Batı
Cephesi kuruluşiüıa dahü olmuş ve Batı Cephesi hayvan kuvvesi 21.657’e
yükselmişti.
Hayvan deposu, 15 temmuzdan sonra Eskişehir’den PolatlI’ya, Mah
mudiye’de bulunan hayvan hastanesi de, Salmanh çiftliğine gelmiş ve Cep
he veteriner teşkillerinde başkaca bir değişiklik olmamıştı.
Devam eden harekât nedeniyle hayvanlann iaşelerinde bir hayli zor
luklar başgöstermiş, gereç ve mutabiye noksam, eyer ve semerlerin uy-
gunsuzluklan ve nalbant eksikliği gibi haller, hayvan vuruklanna ve ayak
hastahklanna sebep olmuştu. Yem torbası azlığı ve bu yüzden hayvanla
ra döküm halinde yem verilmesi, yemle beraber hayvanların toz ve top
rak yemeleri hayvanlann sancılanmalanm çoğaltmıştı. Alman tedbirler
le sancılanmalardan dolayı kayıplar önlenmişti.
Veteriner eksikliği giderilememiş, ancak diplomasız veteriner kulla
nılmak suretiyle hizmetlerin yürütülmesine çalışılmıştı.
Bu ay içinde 501 hayvan çeşitli nedenlerle elden çıkmıştı. Bu kayıp
genel kuvveye göre % 2,3, hasta hayvan sayısına göre de % 7,5 oranın
da idi.
1921 Ağustos Ayı Veteriner Hizmetleri:
Veteriner Teşkil ve Tesislerinin Durumu:
Ağustos ayında Batı Anadolu Menzil Müfettişliği emrinde geniş kad
rolu bir hayvan hastanesi, hayvan deposu, ilâç deposu, bir de nal ve mıh
yapımevi bulunuyordu. Bunlardan ayn olarak Akşehir ve Dinar bölgele-
[1] Aynı belgeler.

•580
rinde de birer hayvan hastanesi ile hayvan deposu kurulmuştu. Sa-

rayönü’nde de bir sığır deposu ile bir hayvan reviri vardı.
PolatlI’daki nal ve mıh yapımevinin eklenmesi ile Ankara’da daha ge
niş ölçüde bir nal ve mıh yapımevi kurulmuş bulunmakta idi.
Batı Cephesi İlâç Deposu lağvedildiğinden, birlik ve menzillerin ihti
yaçlan Ankara’da Millî Savunma Bakanlığına bağlı bulunan İlâç Deposun
dan sağlanıyordu.
Ağustos ayının sürekli olarak harekâtla geçmesi ve yansından sonra
Sakarya Muharebesinin başlamış bulunmasından, birlikler geceli gündüz
lü yürüyüş yapmak zorunda kalmışlardı.
Bu nedenle hayvanlar dinlendirilememiş ve yorgun düşmüşlerdi. Bir
lik hayvanlanmn bakım ve iaşelerine yeterince önem verilmesi harekâtın
devamına olanak sağlamıştı. Menzil hayvanlan ile yardımcı olarak geriler
den ikmal yapan hayvanlara yeteri kadar yem verilmemesi ve çayıra çı-
kanlamaması, mevsim gereği bunaltıcı sıcak havalardan yaralı ve has
ta hayvan sayısı pek çoğalmıştı. Hayvanlan zamamnda tedavi edecek
hastanelerin Batı Cephesi merkezinde bulunmaması, hasta ve yaralı hay
vanlann hemen tedavi altına alınmalanm zorlaştınyordu. Bu sakmcamn
önlenmesi amacıyle her tümende geçici olarak birer gezici hayvan hasta
nesi kurulması Millî Savunma Bakanlığınca uygun görülmüştü. Böylece
kısa süre içinde iyUeşebilecek hayvanlar gerilere yollanmıyarak, bu has
tanelerde tedavi edileceklerdi. Bu tedbirin sonUcu olarak, ağustos ortala
nna doğru Salmanh çiftliğinde bulunan ve mevcudu 600’ü geçen ağır ya
rah cephe hastanesi, Ankara Menzil Müfettişliği emrine verilmişti.
Cephe Hayvan Deposunda geçici olarak hastane şeklinde bir revir
meydana getirilmiş, Hayvan Deposu üe bağlısı olan Hayvan Reviri Malı-
köy istasyonu yakımnda açık ordugâhta ve başveterinerlik emrinde bulu
nuyordu.
Ağustos ayı sonu itibanyle, Batı Cephesi hayvan kuvvesi 25.678 baş
çeşitli hayvandan ibaretti. Bunlardan 300 hayvan ölmek, kesilmek ve sa
tılmak veya öldürülmek Şutetiyle zayi olmuştu- Bu kayıplar hasta hay
van mevcudunun % 4,5’ini ve genel kuvvenin % 1,2’sini teşkil ediyordu.
Nal ve Mıh İhtiyaçlarım Sağlama Tedbirleri:
Aydan aya artış gösteren hayvan kuvvelerine oranla nal ve mıh ihti
yaçlan karşılanamıyordu. Nal ve mıh ihtiyaçlanmn sağlanması amacıyle,
Mülî Savunma Bakanhğı Veteriner Dairesi Başkanlığınca yeni yeni nal
_ ^ ve mıh yapımevleri açılması gerekli görülmüştü. Sevkıyat ve Nakliyat Ge-
- .• ' ;
nel Müdürlüğüne 9 ağustos 1921’de verilmiş olan emirle; Kayseri Hat

Komutanlığı üe Kırşehir, Çorum ve Yozgat Menzil Müfetişlikleri emrinde
birer nal ve mıh yapımevi kurulması istenmişti [1].
Emre göre; bu bölgelerde bul'ünan nalbantlar kendi alet ve edevatları
ile toplanacak, 3 No: lu Tekâlifi Milliye (Ulusal Yükümlülük) emri gere
ğince, komisyonlarca sağlanacak nal ve mıh demirleri yapımevlerine gön
derilerek, nal ve mıh yapımına başlanacaktı. Ayrıca, 10 ağustos 1921 ta
rihli bir emirle de. Doğu Cephesi, Elcezire Cephesi, Merkez Ordusu, Ko
caeli Grubu, Kastamonu Havalisi Komutanlığı, Batı Anadolu ve Ankara
Menzil Müfetişliği emrinde birer nal ve mıh yapımevi açılması isteniyordu.
Ordu Hayvanlarımn Tedarikinde Görülen Aksaklıkların Giderümesi:
Askerlik şubeleri ve Tekâlifi MUliye komisyonları tarafından toplat
tırılan hayvanlann uzun süre bekletümeleri sakıncalı görüldüğünden. Kay
seri Hat Komutanlığı ile Kırşehir, Yozgat, Çorum Menzil Müfettişliklerin
de birer yardımcı hayvan deposunun teşkili gerekli görülmüştü.
4 No: lu Ulusal Yükümlülük Emri uyarınca sağlanacak hayvanlar,
yukanda açıklanan komutanlıklara yollanacak ve buralarda açılacak çift
tırnaklı hayvan depolarında toplanacaktı. Bunlarm sağlık hizmetlerinin
yürütülmesi için de. Sevkıyat ve Nakliyat Müdürlüğü emrinde bir veteri
ner şubesinin açılması gerekli görülmüştü.
23 ağustos 1920 tarihli bir emirle de bu hayvanların bakım ve otlatıl-
malanmn sağlanması amacıyle; bir subay, bir çavuş, bir onbaşı, sekiz si
lahlı erden kurulu iki hayvan deposu teşkil olunacaktı [2]. Bu depolar
daki hayvanlann veteriner hizmetleri de Menzil Müfettişliği veterineri ta
rafından yürütülecekti.
Genelkurmay Başkanlığının 24 ağustos 1921 tarihli emri ile Yozgat
ve Kırşehir Menzil Bölge Müfettişlikleri üstünde Yahşihan’da bir menzil
müfettişliği kurulmuştu.
Hayvanlann Bakım ve Beslenmeleri:
Hayvanlann bakım ve beslenmelerinin daha düzenli bir hale getiril
mesi yönünde gerekli çabalar sürdürülmüş, özellikle birliklerin yaralı ve
hasta hayvanlanmn tedavileri için her tümende gezici bir hayvan hasta
nesi açılması, 31 ağustos 1921 günü Mülî Savunma Bakanhğınca emredü-
mişti.
Bu amaçla tümen karargâh kadrosuna bir başveteriner eklenmesi de
istenmişti. Bu hastaneler için ihtiyaç duyulan nalbantbaşı üe nalbant er-
[2] Harp Tarihi Arşivi, No. 1/4310. Dip. 48, G. 3, Kis. 2574, Dos. 137, F. 1/4.
gntcitr 1
AT.'.SEBs’" t
leri birliklerden sağlanacaktı. Gezici hastaneler, birliklerde tedavileri

mümkün olmayan hayvanlann tedavisini sağlıyacak, hayvanlann çalıştı
rılmalarına engel olunacak, tedavileri uzun sürecek hayvanlan menzil has
tanelerine göndereceklerdi.
Eylül 1921’de Batı Cephesi Veteriner Hizmetleri [1] :
Ağustos aymda; Batı Cephesi ve menzil müfettişlikleri emrinde ku
rulması MiUî Savunma Bakanlığınca emrolunan 12’şer ocaklı nal ve mıh
yapımevleri ile ilgili olarak, Ankara Menzil Müfettişliğinin bildirgesine
göre; veteriner ve hesap memuru yardımcısı dışında, nal ve mıh yapımevi-
nin kadrosu tamamlanmıştı. Ortalama olarak günde 100 giy ün alafranga
nal ile 1.500 adet mıh yapılıyordu. Ancak, ocaklann yangından korunma
sına gerekli saç ve teneke ile nal ve mıh yapımında kullanılmakta olan de
mir ve çelik ihtiyacımn karşılanmasında güçlük çekildiği ve bu nedenle ya
pımın azaldığı bildirilmekte idi.
Sakarya Muharebesi sonunda ve ileri harekât sırasında Batı Cephe
si teşkilâtı kolordu teşküâtma dönüştürülmüş, beş kolordu ile Kocaeli
Grubu halinde yeniden teşkilâtlandınimıştı. Batı Cephesi bölgesinde; Mer
kez Menzil Müfettişliği, üç ulaştırma katan. Batı Anadolu Menzil Müfet
tişliği ile Ankara Menzil Müfettişliği de bulunmakta idi [2].
Eylül ayı sonunda Batı Cephesinin hayvan kuvvesi 37.369 baş çeşit
li hayvandan ibaretti. Tedavi altında bulunan 7.089 hayvanın % 45’i iyi
leşmiş ve çeşitli nedenlerle de 883 hayvan elden çıkmıştı. Kayıp sayısı, ge
nel kuvveye göre % 2,4 ve hasta hayvan sajusma göre de % 12’yi bulu
yordu. Elden çıkan hayvanlann önemsenmeyecek kadar olmasına karşı
lık, mevcut ha3Tvanlann sürekli çalıştınimalan ve gereği kadar iaşe edi
lememeleri yüzünden zayıflayan hayvan sayısı dikkati çekecek kadar ço
ğalmıştı. Hastalanan hayvanlann çoğunu yaralı hayvanlarla, ateşli has
talıklar ve genel zayıflama teşkil ediyordu.
Eylül ayı sonunda tedaviye ihtiyaç gösteren hayvanlar, hayvan depo
suna teslim edilmiş, bunlann önemli bir kısmı menzil hayvan hastanesine,
bir kısmı da Salmanlı çiftliğinde bulunan Ha3rvan Deposu revirine yollan
mıştı. Tedavileri uzun sürecek ve vücutlanndan yararlamimıyacak kadar
yaralı ve zayıf hayvanlar, muhtaç çiftçilerle, hayvanlan düşman tarafın
dan alınmış köyler halkına dağıtılmaya başlanmıştı. Bu ay içinde Kon
ya’dan Batı Cephesi Hayvan Deposuna bir miktar beygir ve katır yollan
mış, gerilerden ve özellikle Ankara’dan yollanmış olan araba öküzlerinin
[1] Harp Tarihi Arşivi, No. 1/4310, Dip. 48, G. 3, Kis. 2565, Dos. 100, F. 2/39,
2/45.
[2] Harp Tarihi Arşivi, No. 1/4310, Dip. 48, Kis. 2584, G. 4, H. 2/3.
İSTİKLÂL HAHBİNOE SAĞLIK VE VETERİNER HİZMETLERİ 583
gıdasız kalmalan ve iş göremez bir duruma düşmeleri nedeniyle, önemli

bir kısmı birliklere dağıtılmadan çürüğe ayrılmışlardı.
Veteriner Kurumlan;
Hayvan hastaneleri, nal ve mıh yapımevleri, Ankara ve Konya Men
zil Müfetişlikleri emrinde bulunuyordu.
Birliklerin ilâç ihtiyaçlan, lağvedilen Cephe Hâç Deposundan artaka
lan üâç ve aletlerin Batı Cephesi Başveterinerliğince tümen ve alaylara
dağıtılmak suretiyle karşılanmaya çalışılmıştı.
Eylül 1921 yansından sonra başlayan ileri harekât, düşman işgaline
uğramış ve çekilişi sırasında düşman tarafından yakılmış bulunan köyler
bölgesinde devam etiğinden, hayvanlann beslenmelerinde, yem tedarikin
de bir takım güçlükler doğurmuştu.
Hayvan Sağlığı:
Çok şiddetli ve aralıksız devam eden Sakarya Muharebeleri sırasında
zayıf ve yarah hayvan sajusı artmıştı. îleri harekât ve beslenme zorlukla-
n nedeniyle de hayvanlann muharebe kabiliyetleri azalmışsa da, yarah ve
zayıf hayvanlar dışında bulaşıcı hastalık görülmemişti. Bununla beraber
halk hayvanları arasında bulaşıcı hastalıklar görülmekte, zamamnda ha
ber ve tedbir alınamaması, hastalığın genişlemesine sebep olmakta idi [1].
Bu yüzden satın alınan veya Ulusal Yükümlülük yolu ile tedarik edilen
hayvanlar arasında bulaşıcı hastalıklar görülmüş ve hayvan zayiatına ne
den olmuştu. Bu hal, sivil teşkilâttaki veteriner azlığı ve askerî veteriner
lerin bu teşkilâta yardımcı olamamasından ileri gelmekteydi.
27 eylül 1921 günü Millî Savunma Bakanlığından yayınlanan bir emir
le; askerî veteriner bulunan yerlerde bölge hayvanlarımn ciddî bir kont-
rola tabi tutulmaları ve gerekli tedbirlerin alınması, iyileştikleri hakkın
da kesin kam hasıl olmayan hayvanların ihtiyaç yerlerine gönderilmeme
leri bildirilmişti. Her ne suretle olursa olsun, ordu için sağlanacak hay
vanlar, dikkatli bir muayeneden geçirilecek, sağlıklı ve sağlam hayvanlar
alınacaktı. Bölgelerinde veteriner bulunmayan askerlik şube veya Ulusal
Yükümlülük komisyonları alacaklan hayvanları veterineri bulunan böl
gelerde veteriner muayenesine tabi tutacaklardı.
Ekim 1921’de Veteriner Hizmetleri [2]:
Ekim aymda 1 nci Ordu kurulmuş, başveterinerliğine 2 nci Kolordu
BLşveterineri atanmıştı.
[1] Harp Tarihi Arşivi, No. 1/4310, Dip. 48, G. 1, Kis. 2265, Dos. 101, P, 2/53.
[2] Harp Tarihi Arşivi, No. 1/4310, Dip. 48, G. 4, Kis. 2584, H. 2/3.
Batı Anadolu ve Merkez Menzil Müfettişlikleri kalmış, Ankara Menzil

Müfettişliği lağvolunmuştu. Batı Cephesine bağlı Hayvan Deposu Polat
lI'da, depo hayvan revirlerinden biri Mahköy’ünde diğeri de Salmanh çift
liğinde bulunuyordü.
Batı Cephesinde Hayvan Sayısı ve Hayvan Sağlık Durumu:
Ekim ayı sonunda, Batı Cephesinin hayvan kuvvesi 50.320 baş çeşit
li hayvandan ibaretti.
Tedavi altına alınmış olan hayvanların yansına yakın bir kısmı iyi
leşmiş, ölen, öldürülen ve halka dağıtılan hayvan toplamı 1.629’a yüksel
mişti. Bu kayıp genel kuvveye göre % 3,2 ve hasta hayvan sayısına gö
re % 16 oranmda bulunuyordu. Bir önceki aya göre kayıp oranı bir artış
göstermişti. Bu artış, hayvanlara yeterince yem verilememesi ve beslen
mede karşılaşılan güçlüklerle, hayvanlann zayıflamasından, mevsimin
yağmurlu, yollann çamurlu bulünması, vurukların çoğalması ve mutabi
ye noksam gibi nedenlerle hayvanlann güçlerini kaybetmeleri ve hastalan-
malanndan ileri gelmişti. Hayvanların yem ikmali bir taraftan menzil
noktaları tarafından sağlanmaya çalışılırken, bir yandan da birlikler ken
di araçlanyle çevreden sağlayabildikleri başak ve sap gibi maddelerle
hayvanlann beslenmesine yardımo. olmuşlardı. Ancak, yine de beslenme
işi istenen düzeye ulaşamamıştı. Özellikle Merkez Menzil Katarında faz
laca kayıp verilmişti. Bu ayın sonlarına doğru Sivrihisar, Beylikköprü,
Biçer yolları geçilemeyecek dürüma geldiklerinden, yemsizlikten acmacak
hale gelen öküzlere arpa kınimadan yedirilmek zorunluluğunda kalınmıştı.
Çoğalan zayıf hayvanlann çiftçilere dağıtımına başlanmıştı. Bu da
ğıtım en fazla Haymana, Sivrihisar, Mihalıççık ve Polatlı köyleri yoksul
halkına yapılmıştı.
Bulaşıcı Hastalıklar:
Ekim ayında Burdur, Ilgın, Çıimra ve Akşehir bölgeleri; şap ve çiçek
gibi bulaşıcı hastalıklann salgımna uğramıştı. Yaygın hale gelmeden ön
lenmesi amacıyle Mülî Savunma Bakanlığının emirleri ile Batı Cephesin
den bir veteriner yüzbaşı gönderilmiş, bu hastalıklarla savaş için görevlen
dirilmişti.
Veteriner Kurumlan:
Kolordularda birer hayvan hastanesi vardı. Bu hastaneler tedavi so
nuçlarım, vukuat raporlan ile Millî Savunma Bakanlığına bildireceklerdi.
1 nci Ordu emrinde kurulması öngörülen hayvan hastanesi ile ilâç de
posunun; alet, ilâç ve personel ihtiyaçlan da Millî Savunma Bakanlığına
arz edilmiş, noksanlann tamamlanması önerilmişti. Batı Cephesinin ve
İSTİKLÂL HARBİNDE SAĞLIK VE VETERİNER HİZMETLERİ 58S
teriner kummlannda, hayvan hastaneleri, Ankara ve Batı Anadolu Men

zil Bölgelerindeki hayvan hastaneleri, nal ve mıh yapımevleri çalışır du
rumda idiler. Ancak, yeni teşkilât nedeniyle veteriner ihtiyaçlan da çoğal
mıştı. Veterineri bulunmayan birlik ve karargâhlara veteriner verilmesi
Millî Savunma Bakanhğma bildirilmişti.
Hayvanların Beslenmelerinde Yardımcı Faktörlerden Faydalanma
Tedbirleri [1]:
Artan hayvan sayısı ile orantılı olarak yem sağlama ve beslenmele
rine yeterli yem verme olanağı azdı. Bu nedenle hayvanların beslenmele
rinde çeşith çarelere baş vurulmakta idi.
Millî Savunma Bakanhğımn 6 ekim 1921 tarihli bir emri ile kesilen
hayvanlann kanlarmdan faydalanılması emrolunmuştu.
Emre göre, kesilen hayvanların kanları büyük ve temiz ekmek tene
kelerine doldurulacak, bozulmamalan için yumUrta çalkalama tellerine
benzer tellerle karıştınlacaktı. Her litre kana yüz gram arpa unu karış
tırılacak, altı saat sonra fınn tavalarında fırmlarda kurutulmak suretiyle
toz haline getirilecekti. Hayvan yemlerine yanmşar kilo karıştırılmak su
retiyle hayvanlara yedirüecekti. Uygulama sonucunda bazı birliklerde ka
nın yemlere karıştınhnasmdan gereken yararlanmanın sağlanmadığı bil
dirilmişti.
Bundan ayn olarak akasya, ıhlamur, dut, meşe, dişbudak, kara ve
kızılağaç, ayva, fındık, asma gibi ağaçlarla birçok sebzelerin yaprakları,
sonbaharda saranp dökülmeden toplatılmakta idi. Bu yapraklar kurutu
larak, aralarına bir miktar tuz serpiştirilmek suretiyle çukurlarda sakla
nacak ve kışın hayvanlara yedirüecekti. Bu yöntemle hayvanlann beslen
mesinde güçlüklerin hafifletilmiş olacağı düşünülmüştü.
Millî Savunma Bakanlığımn 18 şubat 1921 tarihli emri ile Anadolu’nun
her tarafında bol miktarda bulunan geven otundan faydalamiması da uy
gun görülmüştü [2]:
Toplanacak geven kökleri üçer santim uzunluğunda kesilerek dibek
içinde veya kütükler üzerinde tokmakla dövülerek, iplik haline getirile
cek, samanla yarı yanya karıştınimak suretiyle birliklerce hayvanlara
yedirüecekti.
[1] Harp Tarihi Arşivi, No. 1/4310, Dip. 48, G. 2, Kis. 2557, Dos. 69 ve Kis. 2558„
Dos. 71, F. 1.
586
Ekim 1921 Sonlarında Alınmış Olan Tedbirler [1];

Ankara Menzil Müfettişliği emrinde Kalecik’te bulunan Hayvan Has
tanesinin hayvanlan Kıhçlar’daki Hayvan Hastanesine devredilmiş ve bu
hastane Salmanlı çiftliğine hareket etmek suretiyle Ankara’ya gelmişti.
Batı Cephesi levazımına ait nal ve mıh yapımevinden gereçleriyle beraber
8 ocak, 60 er, bir inzibat subayı ve bir nalbantbaşı, 28 ekim 1921 günü
Polath’ya hareket ettirilmişti. Bu yapımevinde, beş ocak, 18 er, bir kâtip
le, bir müdür bırakılmıştı. Bırakılan bu yapımevinin eskisi gibi çalışır du
ruma getirilmesi amacıyle de Kayseri’den yeterince er ve ocak verilecek
ti. Yapımevinde yapılan nal ve mıhlardan 888 giyim nal üe 17.700 müı
ve Mülî Savunma Bakanlığı Glereç Ambarmda bulunan 1.400 giyim naldan,
500 nal. Batı Cephesine yollanmıştı. Bu süre içinde 1 nci Orduya ait vete
riner gereç ve üâçlar Ankara’dan Cepheye yollanmaya başlanmıştı.
Kasım 1921’de Veteriner Hizmetleri [2]:
Kasım ayı Batı Cephesi kuruluşu: 1 nci Ordu (1 ve 4 ncü Kor.) ile
2 nci Ordu (2, 3 ve 5 nci Kor.) Kocaeli Grubu ve Batı Anadolu Menzil Mü
fettişliğinden ibaret bulunuyordu.
Ekim aymda Batı Cephesi kuruluşunda bulunan Merkez Bölge Mü
fettişliği 1921 kasım ayının son yansına doğru lağvolunmuştu. Hayvan
lann bir kısmı yoksul çiftçilere dağıtılmış, bir kısmı hayvan hastanelerine
verilmiş, geriye kalan hayvanlarla da 1 nci ve 3 ncü Katarlar teşkil edil
mişti. 1 nci Katar Sivrihisar’da 3 ncü Kolordu emrinde; 2 nci Katar Po
latlI bölgesinde Haymana - Katırlı - İnlerkatrancı yollannda ulaşım işlerin
de çalıştınimakta idi.
Batı Anadolu Menzil Müfettişliğinin Konya merkezinden başka Ak
şehir ve Dinar’da iki menzil bölge müfettişliği vardı. Konya ve bölge mü
fettişlikleri merkezlerinde birer hayvan hastanesi ile, birer hayvan depo
su bulunmakta idi. Bunlardan ayrı olarak Konya’da çalışır durumda bir
nalbant okulu da vardı.
Cephe Hayvan Deposu, kasım ayı ortalannda PolatlI’dan Ilgm’a ha
reket etmişti.
Birliklerin veteriner ilâç ve gereçleri. Millî Savunma Bakanlığınca
Keskin ve Konya depolarından sağlamyordu.
Bu ayın son yarısında Batı Cephesi Karargâhı Akşehir’e taşındığın
dan menzü bölge veteriner işleri üe daha yakından ilgilenmişti. Akşe-
Harp Tarihi Arşivi, No. 4/423, Dip. 48, G. 4, Kis. 2584, H. 1/10, 1/11.
[2] Harp Tarihi Arşivi, No. 4/4483, Dip. 48, G. 4, KIs. 2584, H. 1/11.
İSTİKLÂİ. HARBİNDE SAĞLIK VE VETERİNER HİZMETLERİ 587
hir’de ayın zamanda bir hayvan hastanesi de vardı. Bu bölge emrinde has
tane ve depo Bermende köyünde Akşehir yakımnda hastane ve depo bağ
lıları bulunmakta idi. Kasım ayında bu teşkilâtm düzenlenmesine başlan
mıştı.
Batı Cephesi Hayvan Kuvvesi ve Hayvan Sağlık Durumu:

Batı Cephesinin kasım ayı hayvan genel kuvvesi 57.641 baş hayvan
idi. Bunun 57.202’si birhklerde, 439’u hastanelerde bulüüuyordu. Bu ay
içinde çeşitli hastalıklardan, hayvan hastanelerine 6.744 baş hayvan gön
derilmiş ve geçen aydan devreden 3.344 baş hayvanla hastanelerde bulu
nan hayvan sayısı 10.088’i bulmuştu. Hasta ha3rvanlardan 989’u ölmüş,
503’ü öldürülmüş veya kesilmiştir. Ayrıca 1.137 baş hayvan da yoksul
çiftçilere dağıtılmıştı, iyileşen hayvan sayısı 6.547 ve aralık ayına devre
den hasta hayvan sayısı da 3.541’idi. 295 hayvan ise geride bulunan hasta
nelere yollanmıştı.
Bu ayın hayvan kaybı; genel kuvvenin % 5’i ve hasta hayvan sayısı
nın % 27’si oramnda idi. Bu kaybın başlıca nedeni gıdasızlıktan hayvan
ların zayıflaması ve çeşith hastahklara karşı dirençsiz duruma düşmele
rinden ileri gelmiş bulunmaktaydı. Bü arada baş gösteren sığır vebasına
yakalanmış olan hayvanlar kesilmiş, kavurma yapılmak suretiyle iaşede
kullanılmıştı. Zayıflıkları nedeniyle orduda kuUamlmasmda fayda umul
mayan hayvanlar, yoksul halka dağıtılmıştı. Ekim ve kasım aylannda
halka dağıtılan hayvanlann cinsleri ve dağıtım yerleri aşağıya çıkanl-
mıştır:
1 Dağıtım Tarihi Beygir Katır Merkep öküz Manda Tay Binek Toplam
’ Ve Yeri
!| Ekim 1921 Siv-

88 1 70 630 2 10 42 843
İ rihisar ve Polatlı
1 Ekim 1921
218 31 17 221 17 — — 504
' Haymana
j Kasım 1921 Siv-
7 1 27 729 30 — — 794
I rihisar ve Polatlı
Kasım 1921
41 — 32 34 — 3 — 110
; Mihalıççık
! TOPLAM 354 33 146 1.614 49 13 42 2.251

.. ..
Kasım ayında çok sayıda sığır vebası görülmüş, yapılan incelemede
bu hastalığın Ankara, Polatlı, Sivrihisar, Aziziye ile Ankara, Sarayönü,
Beypazarı bölgelerinden Cepheye bulaştığı anlaşılmıştı. Bu bölgeler kor
don altına alınmış, uygulanması gerekli görülen serum ihtiyacı Millî Sa
vunma Bakanlığına bildirilmişti.
Ancak serum yapan kürümün işler halde olmaması, az ölçüde serum
yapmakta olan Erzincan Semmevinden gönderilen serumun zamanında
gelememesi, bu hastalığın önlenmesini uzun süre geciktirmişti. Bu durum
nedeniyle Ankara’ya bir serumevi yapılmış, ayrıca İstanbul’dan serum ge
tirtilmesi yönünde gerekli çabalar gösterilmişti.
Yapılan araştırmalar, yaygm halde görülen sığır vebasmın, hayvan
ların beslenme yetersizliği ve aralıksız çalıştınlmalan nedeniyle güçlerinin
azalmasından ileri geldiği kanısı kesinlik kazanmıştı, özellikle bu hastalı
ğın çok hizmet gören öküz ve mandalarda görülmesi bu kamyı kuvvetlen
dirmekte idi.
Hastalığın başlamasından kasım ayımn sonuna kadar geçen 20 gün
lük süre içinde birlik hayvanlarından 142 öküz ve manda vebadan, 486 sı
ğır da zayıflık ve kansızlıktan ölmüştü.
öteki bulaşıcı hastalıklardan, 1 nci Kolordu bölgesinde şap ve pro-
plazma (hayvan sıtması) ile. Cephe birliklerinden tek tük mankafa (ruam)
olayları görülmüşse de, zamanında alınan tedbirlerle önlenmişti.
Kasım ayında havaların soğuk ve yağmurlu geçmesi, beslenme mad
deleri Ue çul, keçe, belleme gibi koruyucu hayvan gereçlerinin eksikliği
hayvanlar arasmda bazı hastalıklara neden olmuşsa da, herhangi bir ka
yıp verilmemiştir.
Arahk 1921’de Veteriner Hizmetleri [1]:
1 nci Ordu için ilâç deposu ile bir hayvan hastanesinin açılması ge
rekli görülmüş ve Millî Savunma Bakanlığına sunulmuştu.
Batı Cephesi kuvvesi 59.320 baş hayvam bulmuştu. Aralık ayında
7.361 hayvan hastalanmış, geçen aydan devreden 4.874 hayvanla birlikte
hasta hayvan sayısı 12.235’e yükselmişti.
Hasta hayvanlann % 5’i iyileşmiş, öldürülen, kesilen ve satılan hay
van toplamı 2.992 baş hayvana ulaşmıştı. Bu haydan kaybı genel kuvve
nin % 5’ini ve hasta hayvan sayısınm % 25’ini teşkil ediyordu.
[1] Harp Tarihi Arşivi, No. 4/4483, Dip. 48, G. 4, Kis. 2584, H. 1/4, 1/15.
Zayıflık ve gıdasızlık yüzünden de 1.946 hayvan yitirilmişti.

Sığır vebasından 294 öküz ve manda ölmüş, 182 baş hayvan öldürül
müş, 187 hayvan da kesilerek iaşede kullanılmıştı. Bu zayiat sığır ve man
da kuvvesine göre % 5’i bulmakta idi.
Sığır vebası Aziziye’den sonra 16 ncı Tümenin Ömerhacı’daki karar
gâh hayvanlarında, Kuruca’da 41 nci Tümen hayvanlarında, Bolvadin’de
Menzil Ulaştırma Katarında, Ağılören ve Ortaköy’de 17 nci Tümen erzak
kolunda, Dişli’de 16 ncı Tümen erzak kolunda, Sivrihisar’da ulaştırma ka-
tannda ve menzil nokta öküzlerinde, Karakaya, Paşakadın, Karabur-
hanlı köylerinde ve 61 nci Tümen kollarında görülmüştü. Karantina ve
serum uygulama tedbirleri üe bu hastalığm önlenmesine çalışılmıştı.
Serumun yeteri kadar sağlanamaması nedeniyle safra aşısı uygulan-
masma başlanmış, bu yöntemle etkili sonuçlar elde edilmişti.
Diğer Bulaşıcı Hastalıklar:
Burdur ve Akşehir bölgelerinde halk ha3rvanlannda ve 1 nci Ordu
bölgesinde görülen şap hastalığı ile 23 ncü Tümen kasaphk koyunlarmda
görülen sıtma ve bazı birliklerde görülmüş olan tek tük ruam ve uyuz
hastalıkları yapılan mücadeleler sonucunda söndürülmüştü. Uyuz ve man
kafa olayları mevsim dolayısıyle ordu hayvanlanmn hastalıkla bulaşık
köy ahırlarında banndınhnasmdan üeri gelmişti.
Beslenme:
Aralık a3unda iaşe sıkıntısı çekümiş, özellikle saman tedarikindeki
zorluklar hayvanların zayıflamasma yol açmıştı. Bu nedenle Cephe bölge
sinde bulunan hayvan hastanelerinin Hgın ve daha gerüere aldırılması is
tenmişti. Bununla ilgili olarak AJkşehir bölgesinde bulunan Menzil Bölge
Müfettişliği Ha5Tvan Hastanesi Kadmhan’a yollanarak. Cephe hastanesi
ile birleştirilmişti.
Hasta hayvan sayısımn çoğalması dikkati çekmiş, Cephe emrinde bir
deve hastanesi üe, bir de hayvan hastanesinin kunümasına sebep ölmüş
tü. Bermende kÖ3Uİnde bir hayvan hastanesi kurulmuş, eski hayvan depo
su, tümüyle ha5rvan hastanesine dönüştürülmüştü.
Mutabiye, Malzeme ve İlâç İhtiyaçları:
Birliklerin nal, mıh, çul, belleme ve tımar gereci ihtiyaçları devam et
mekteydi. Semer ve eyerlerin uygunsuzluğu vuruklara sebep olmuştu.
İlâç ve veteriner aletleri ihtiyacı fazla idi. Keskin’den hareket ettiri
len 1 nci Ordu İlâç Deposu, zamamnda Cepheye yetişemediğinden birlik
lerin ihtiyaçlarından bir kısmı Mülî SaVünma, bir kısmı da Konya Menzil
Deposundan sağlanmaya çalışılmıştı.
1921 Senesi Hayvan Hastalıkları Özeti [1];

Bir sene içinde hastalık nedeniyle tedavi altına alınan, iyileşen, ölen,
öldürülmek ve kesilmek suretiyle elden çıkarılan, yoksul çiftçiye dağıtılan
ve satılan hayvan sayısını gösterir çizelge aşağıya çıkarılmıştır:
Yoksul
Ölen Öldürülen Köylüye Verilen
Tedavi Altına İyileşen
Ve Satılan Verilen Ve Toplam
Alınan Toplam Hayvan Ha>van
Hayvan Satılan Hayvan
Hayvan Sayısı Sayısı Sajnsı
Sayısı Hayvan Sayısı
Sayısı
43.268 26.650 3.878 2.161 3.557 9.656

_____
Tedavi altına alman hayvanlardan % 62’si iyileşmiş ve % 22’si çeşitli
nedenlerle elden çıkmıştı.
1921 yılı içinde hangi hastalıklardan ve ne sayıda hayvanın tedavi al
tına alındığı, iyileşen ve yitirilen hayvan sayılarım gösterir çizelge de
aşağıdadır:
Tedavi Al
tına Alınan İyileşen
Hastalık
Hayvan Hayvan Zayiat DÜŞÜNCELER
Çeşitleri
Sayısı
Sayısı
Vuruk ve mer % 74’ü iyüeşmiş

mi yarası 24.156 17.739 1.201 % 5’i kaybedilmiş.
% 20 iyüeşmiş
Zayıflık 6.525 1.739 3.513 % 54 kayıp verilmiş
Yansından fazlası
Uyuz 1.014 547 — iyileşmiştir.
Mankafa — — 453 —
Gurum 122 98 —
TOPLAM 31.817 20.123 5.167

-_ _ _ I
[1] Harp Tarihi Arşivi, No. 4/4483, Dip. 48, G. 4, Kis. 2584, Dos. ,F. 1/15.
İSTİKLÂL HARBİNDE SAĞLIK VE VETERİNER HİZMETLERİ 59<|
b. Günoy Cephesinde U] :
Batı Cephesinin ikiye bölünmesi ile kasım 1920 yılmda merkezi Kon
ya’da olmak üzere Güney Cephesi kurulmuş ve Güney Cephesi Komutanlı-
ğma Albay Refet (Bele) atanmıştı.
Güney Cephesinin Kuruluşu:
Güney Cephesi; 8 nci, 23 ncü Tümenler, Ulaştırma Taburu ve Ha3rvan
Hastanesinden oluşan 12 nci Kolordu ile Bağımsız 41 nci ve 57 nci Tümen
ler, Karaman’da bulunan 7 nci Atlı Piyade Tümeni ve tümen emrinde ol
mak üzere kuruluş halinde bülunan 5 nci ve 6 ncı Süvari Alayları, Ba
ğımsız Topçu Taburu ve Cephe bağlı birliklerinden kurulu bulunuyordu.
Bir süre sonra 7 nci Atlı Piyade Tümeni lağvolunmuş, yerine 2 nci
Süvari Tümeni verilmiş, ayrıca 1 nci ve 2 nci Süvari Alaylanndan oluşan
1 nci Süvari Tümeni de Güney Cephesi emrine verilmişti.
Hayvan Kuvvesi:
Cephe hayvan kuvvesi 8.042 baş hayvandan ibaretti. Bu hayvanlar
dan 4.084’ü 41 nci Tümende bulünan milis erleriyle, ulaştırma araçları için
satın alma komisyonunca satın alınan ve askerlik şubelerinin gönderdiği
hayvanlar olup, 1.553’ü özel hayvandı.
Kasım ayında Güney Cephesi hajrvanlanndan, mankafa hastalığın
dan beş hayvan öldürülmek, iki öküz kesilmek ve 27 hayvan da çeşitli ne
denlerle zayi olmak üzere toplam 34 hayvan elden çıkmış bulunuyordu.
Veteriner Kurumlan:
Daha önce 12 nci Kolordu emrinde Konya’da bulunan ilâç deposu ile,
ha3Tvan hastanesi, Konya ayaklanması sırasında iskelet haline gelmiş bu
lunuyordu. Bu iki kurum Güney Cephesi emrine girdikten sonra yeniden
organize edilmiş, şehir içinde uygun yerlere yerleştirilmek ve noksanları
tamamlanmak suretiyle ihtiyacı karşılayıcı bir hale getirilmişti.
Cephe Komutanlığı Başveterinerliğine bir veteriner yarbay atanmış
ve yardımcılığına da iki veteriner yüzbaşı verümişti. Piyade alaylarına
veteriner atamaları gecikmişse de, diğer birliklerin veteriner noksanları
muvazzaf ve yedek veterinerlerle tamamlanmıştı.
Veteriner İlâç ve Alet Durumu:
Mevcut ilâç ve aletler ihtiyaca cevap verecek durumda değildi. Millî
Savunma Veteriner Dairesinden istenmek ve satm alınmak suretiyle ta
mamlanmasına çalışılıyordu.
İstiklâl Harbinin Baytarî Harp Tarihi (Methal, Merkez ve Umumî Cephe)

(Eu. Rs. Hrp. T. Ene. yaymlanndan) İstanbul, Askerî Matbaa, 1933, s. 80 ve
devamı.
592 TÜRK İSTİKLÂL HARBİ İOARI FAALİYETLERİ
Hayvan İkmali: Cephe kadro noksanı bir yandan satınalma komis

yonu ve askerlik şübelerince satm alınan hayvanlar, diğer yandan halk
tarafından bağış yolu ile verilen hayvanlarla tamamlanmaya çahşılıyor-
du. Bir ay içinde ortalama 546 hayvan sağlanmıştı.
Nal ve Mıh Durumu:
Konya Hayvan Hastanesinde açılan ocaklarda nal ve mıh yapımına
başlanmış ve günde ortalama 100 giyim nal ve mıh yapımı sağlanmıştı.
Ayrıca Afyon’da bulunan 12 nci Kolorduya ait Nal ve Mıh Yapımevine
gönderilen, işe yaramıyan benzin varillerinden nal ve mıh yapımına baş
lanmış bulunuyordu. Nal yapımmda kullanılan demirin sağlanmasındaki
zorluklar nedeniyle de Konya Ereğlisi’nde bir müteahhide, bir giyim nal
ve mıh yapımı için 55 - 60 kuruş verilmesinde anlaşmaya varılmıştı.
Konya’da yeniden kurulan yapımevinde g^de 300 nal ve 4.000 mıhın
yapımma başlanmıştı.
Gereç, Korunma Gereçleri ve Mıitabiye Durumu:
Gereç ve mutabiye hemen hemen her birlikte noksan ve ona
nma muhtaç bir durumda idi. Mevcutlar devamlı onanmla kullanılabile
cek bir hale getirilmekteydi. Ancak askerlik şubelerince yollanan hay
vanlar kuru bir semerle veya çıplak yollandığından, bir tedbir olarak hay-
vanlann gereçleriyle birlikte satın almmalan için şubelere emir verilmişti.
Veteriner Kurumlan:
12 nci Kolordunun Hayvan Hastanesi Bolvadin’e alınmış, daha sonra
Kolordu merkezi Afyon’a getirilmişti. Bu Hastane kolorduya çok yararlı
hizmetler görmüş, bir süre sonra da 57 nci Tümen Hayvan Reviri de ko
lorduya aldınimıştı. Bu arada menzil bölge müfettişliği emrinde Dinar’da
bir hayvan hastanesinin kurulmasına başlanmıştı.
İaşe Durumu:
1920 yılı aralık aymda arpa ve saman tedarikinde bir hayli zorluklar
çekilmiş, bu nedenle hayvanlara kepek yedirilmek zorunluğunda kalınmış
tı Daha sonra da arpa ve saman yedirme olanağına kavuşulmuştu.
Hayvanlann Sağlık Durumu:
Bu ay içinde 954 ha5rvan çeşitli hastalıklardan tedavi altına alınmış,
bunlann % 43’ü iyileşmiş, % 2’si satılmış, % 5’i ölmüş, % l’i öldürülmüş
ve geriye kalanlardan bir kısmı tedavi altmda kalmış, bir kısmı da hasta
neye yollanmıştı.
1921 yıh ocak ayı hayvan kuvvesi 8.240 baş hayvandan ibaretti. Bu
sırada Güney Cephesinde bazı değişiklikler olmuş, btl arada 7 nci Atlı
Piyade Tümeni lağvedilmiş, Cephe emrinde kurulmaya başlayan 1 nci

Numune Alayımn hayvanlan ikmal edilmişti.
Teşkilât dolayısıyle çevreden toplanmakta olan hayvanlarla, birlik
hayvanlannda ruam hastalığı eksik olmamış, bu hastalıktan %o 10 ora
nında kayıp verilmişti. Aynca, diğer birliklerde olduğu gibi, Güney Cep
hesi hayvanlan arasında da %o 7 - 8 oranında uyuz hastalığı görülmüşse
de, alınan sıhhî ve İdarî tedbirlerle yaygın bir hale gelmesi önlenmişti.
Veteriner Durumu:
Veteriner ihtiyaçlanmn sağlanmasındaki zorluklar ortadan kalkmış
tı. Veteriner adaylannm terhisleri nedeniyle görülen boşluklann doldu
rulması Millî Savunma Bakanhğı Veteriner Dairesi Başkanhğmdan isten
mekte idi.
Konya’da Güney Cephesi Menzü Müfettişliği kürulmasına başlanmış,
12 nci Kolordunun Konya Mevki Komutanlığı Levazım Teşkilâtı lağvedi
lerek, Mevki Komutanlığı Başveterineri Menzil Müfettişliği emrine alınmış
tı.
Güney Cephesinin lağvedilmesinden sonra Menzil Müfettişliği Asker-
alma Dairesine dönüştürülmüş ve ondan sonra Batı Anadolu Menzil Mü
fettişliği teşkü olunmuştu.
c. Eîcezire Cephesinde:
1921 yıh ocak, şubat, mart aylan hayvan sağlık durumu [1]:
Bu aylarda hayvan sağhğı genellikle iyi ve memnuniyet verici idi.
1 nci ve 18 nci Alaylar hariç, ortalama hayvan kuvvesi 2.222 baş hayvan
dan oluşmakta idi. Geçen aydan devredenlerle 874 hayvan tedavi altına
alınmıştı, buhlarm 577’si iyileşmiş, Il’i ölmüş, 2’si öldürülmüş, 6’sı satıl
mış ve 276 hasta hayvan bir sonraki aya devredilmişti.
Ağustos 1921 ayma kadar tedavi altına alman hayvan sayısında önem
siz farklar görülmekle beraber, harekâta katılacak hayvan sayısı % 95 ora
nından aşağı düşmemişti.
Gereçler:
Eyer, semer ve koşum malzemesi durumu iyi idi. Onanma muh
taç olanlar da bölüm bölüm onarılmakta idi. Velense, belleme, çul, geb
re, kaşağı, yem torbası ve yular gibi koruyucu gereç ve tımar takımları
[1] Harp Tarihi Arşivi, No. 1/4310, Dip. 48, G. 2, Kis. 2552, Dos. 50, F. 34, 4/30.
noksan ve onanma muhtaçtı. Nal ve mıh ihtiyaçları yapımevlerinden sağ

lanmakta, nalbant ve pansumancı erler aynı yerlerde yetiştirilmekte idi.
İaşe Durumu;
Hayvanlara verilmekte olan arpa, buğday, yulaf, kumdan, pirinç ve
saman gibi iaşe maddeleri 2 nci Tümene bir kilo noksanıyle, diğer birlikle
re ise istihkakları tam olarak verüiyordu.
Hayvan Sağlık Durumu:
Hayvan sağlığına gereken önem verilmekteydi. Bir ay içinde adi has-
tahklarmdan iki, çarpışmada da bir hayvan ölmüştü. 35 hayvan tedaviye
alınmış, mankafa hastalığından da bir hayvan ölmüştü.
Veteriner Durumu:
Bu devre içinde Cephe emrine Ankara’dan beş veteriner gelmiş, ihti
yaç yerlerine gönderilmişti. Eylül ile aralık 1921 aylan içinde hastalık ve
öteki bakımlarda önemli bir değişiklik görülmemişti.
ç. Doğu Cephesinde:
Ocak, şubat, mart ve nisan aylannda hayvan genel kuvvesi ortalama
9.711 hayvandı. Bir evvelki aydan devredenlerle birlikte 1.589 hajrvan te
davi altına alınmış, bunlardan 1.053 hayvan iyileşmiş, lOO’ü ölmüş, 43’ü
öldürülmüş, 33 hayvan satılmış, 71 hayvan hastaneye gönderilmiş, 289
hasta hayvan ise bir sonraki aya devretmişti [1].
Mayıs, haziran, temmuz, ağustos aylarında hayvan genel kuvvesi ise,
8.172’e düşmüştü. Mayıs ayına devreden hasta ha5rvanlarla birlikte 1.603
baş hayvan tedavi altma alınmış, bunlardan da l-llO’u iyileşmiş, 88’i öl
müş, 30’u öldürülmüş, 51’i kesilmiş, 17’si satılmış, 66’sı hayvan hastane
sine yollanmış, 241 baş hayvan ise bir sonraki aya devretmişti [2]. Hay
vanlann % 95’i harekâta katılacak durumda idi.
İaşe Durumu:
Mevsimin yaz olması, hayvanlann çayırlanmasına elverişli olduğun
dan, çayırlanan hajânlara arpa ve yem verilmemişti. Çayırlanmayan su
bay bineklerine 1,5 - 2 kilo ve iç hizmetlerde kullanılan hayvanlara normal
olarak arpa, saman ve ot istihkaklan verilmişti.
Hayvanlann Barınmalan;
Hayvanlar kısmen açıkta ve kısmen de tavalarda banndınimakta idi.
Kasım ve aralık 1921 aylarında hayvan kuvvesi 7.300 civannda idi.
[2] Harp Tarihi Arşivi, No. 1/4310, Dip. 48, G. 2, Kis. 2552, F. 1/6, D. 52.
Aralık ayında 12 nci Tümen, Batı Cephesi emrine hareket etmiş ve

yerine 7 nci Süvari Tümeni gelmişti. Bu ay içinde Kars’ta bir hayvan has
tanesiyle bir sığır deposu ve Erzurum’da bir hayvan deposu bulunuyor
du. Bu iki aylık dönem içinde mutabiye, gereç ve ilâç durumlarında bun
dan önceki aylara göre bir değişiklik yoktu.
d. Merkez Orducunda:
Merkez Ordusunun KÜruluşu [1]:
Büyük Millet Meclisi Başkanlığımn 9 aralık 1920 tarihli emri ile 3 ncü
Kolordu lağvedilmiş, yerine 5 nci Kafkas ve 15 nci Tümenlerle Sivas’ta
teşekkül halinde bulunan 6 ncı Atlı Piyade Tümeninden oluşan Merkez
Ordusu kurulmuştu. Merkez Ordusu Komutanlığına Mirliva ('Tümgene
ral) Nurettin atanmıştı. Merkez Ordusunun sınırlarım Sivas ili ile Sam-
sün, Sinop, Tokat, Çorum, Yozgat bağımsız sancakları kapsamakta idi.
Merkez Ordusunun başlıca görevi Pontusçularla öteki iç isyanları bastır
mak, asayiş ve güvenliği sağlamak ve Karadeniz kıyılarını korumaktı.
Bu Ordu harekâtla asayiş bakımından Genelkurmay Başkanlığına, idari
ve ikmal bakımından da Millî Savunma Bakanlığına bağlı bulunuyordu.
Merkez Ordusu Başveterinerliği, lağvedilmiş bulunan 3 ncü Kolordu Başve
terineri tarafından yönetiliyordu- Birliklerin veteriner ve nalbantbaşı ih
tiyacı çokça idi. Birliklerin Uyuzlu hayvanlan, mayıs 1920’de Lâdik’te
açılmış bulunan hayvan hastanesinde tedavi edilmekte idi. Bir kaç ruam
olayı da görülmüştü. Bu hastalığın bulaşık ve pis ahırla, yollamalar sı
rasında hayvanların yararlanmak zorunluğunda kaldıklan çeşme ve ya
laklardan geçtiği kanısı hasıl olmuştu. Yaralı hayvan sayısı önemsenme
yecek kadar azdı. Sonbahann yaklaşması üzerine iyileşen hayvanlar bir
liklerine yollanmış ve hayvan hastanesi kadro halinde Amasya’ya hareket
ederek orada yerleşmişti.
İlâç ve Alet Durumu:
Diğer birliklerde olduğu gibi Merkez Ordusunun ilâç ve alet durumu
yeterli değildi. Dışarıdan sağlama olanağı da yoktu. Ordu Sağlık Depo
sundan yararlanmak üzere. Millî Savunma Bakanlığı Veteriner Dairesine
baş vurulmuş, ilâçların sağlanmasında bu depo ile 5 nci Kafkas Tüme
ninin düşmandan elde ettiği ilâçlardan yararlanılmıştı.
Gereç Durumu:
Gereç ihtiyacı çok fazla idi. Yularsızlık yüzünden boşalan hayvanla
nn tepişmelerinden ayakları kınlan hayvana da rastlanmıştı. Viziteye gö
türülen hayvanlar, erlerin kuşaklan bağlanmak s'üretıyle götürülüyorlar
dı Süvari alayına ancak 150 yular verilebilmişti. Malî durumun bozuk
luğu nedeniyle gereç satın alma olanağı da azalmıştı. Hayvanlann yele ve

kuyruklanmn kesilmesi suretiyle sanayi takımlannda yem torbası yapıl
ması düşünülmüş ise de, kesim mevsimi olmadığı için, bu girişim de geri
kalmıştı. Belleme, çul ve velense gibi gereçler de çok noksandı- Amasya
Hayvan Deposuna yollanan hayvanlara kuru bir semerden başka bir şey
verilemiyordu.
Nal ve Mıh Durumu:
Amasya’da kurulmuş olan Nal ve Mıh Yapımevi, Merkez Ordusunun ih-
tiyaçlanm karşıhyacak kapasitede ve durumda idi. Nal demiri bulunma
yışı yapımevinin çalışmalarım sımrlandınyordu. Ancak bir aylık stok de
mir kalmıştı. Nalbantbaşı ihtiyacımn karşılanabUmesi için gerekli makam
lara yazılmışsa da, olumlu bir sonuç alınamamıştı.
iaşe Durumu:
Hayvanlann çayırlanması ve ot sağlanması için 16 mayıs 1921’de
Koçhisar’a yollanan hayvan hastanesi, çayır mevsimini Hafik’te geçir
miş ve geniş bir alanı kapsayan çayırlardan biçtirilen 196.292 kilo otun bir
kısmı Sivas’a yollanmış, bir kısmı birliklere dağıtılmış ve geriye kalanı
sonradan aldırılmak üzere askerlik şubesine teslim olunmuştu. Çayır mev
simi sonunda hayvan hastanesi tekrar Amasya’ya dönmüştü. 22 eylül
1921’de Amasya’da bir hayvan deposu kurulmÜLştu. Depoda bir müdürle,
bir veteriner ve bir hesap memuru bulunuyordu.
Noksan Hayvanlann İkmali:
Orduca yeniden teşkil olunan birliklerin hayvan kadro noksanı, sa
tın alma komisyonlan ile satm alma yolu ile sağlanmış, bir kısmı vatan
sever halkm bağışlan ile tamamlanmıştı.
Hayvanlann Harp Gücü:
Bazı zayıf ve yaralı hayvanlar bulunmakla beraber hayvanlann
^ 90 - 95’i harekâta katılacak durumda idi.
Hastalık Durumu:
Eyer, semer ve koşUm uygunsuzluklan yaralanma ve sindirim bozuk-
luklan ile solunum hastahklannm nedeni olmuştu- Mevsimin kış olması,
bıcılgan hastahklannm sebebi oluyordu.
Bulaşıcı Hastahklar:
Birkaç ruam hastalığı görülmüşse de alınan tedbirlerle genişlemesi
ve yayılması önlenmişti. Merkez Ordusu hayvanlannda sığır vebası gö
rülmemiş, halk hayvanlannda görülen veba hastalığına karşı gerekli fen
nî ve İdarî tedbirler ahnmıştı.
İSTİKLÂL. HARBİNDE SAĞLIK VE VETERİNER HİZMETLERİ 597
4. 1922 Yıh Veteriner Hizmetleri:

a. Batı Cephesinde:
Ocak 1922 Ayında Veteriner Hizmetleri:
Bu ay içinde tedavi altma alman hayvanlardan 526 hayvan ölmü§,
232 hayvan da öldürülmek suretiyle elden çıkmıştı. Aynca 717 ha3rvan ke
silmiş, böylece toplam olarak 1.575 hayvan çeşitli nedenlerle elden çıkmış
bulunuyordü. Elden çıkmış bulunan hayvan sayısı, hayvan genel kuvvesi
ne göre % 2,4 oranım kapsamakta idi.
Bü ay içinde geçen aydan devredenlerle birlikte, 9.538 hayvan tedavi
altına alınmış, bunlardan 3.839 hayvan iyileşmiş ve 759 ha5r^ran ölmek
veya öldürülmek suretiyle telef edilmiş, 717 hayvan kesilmiş, 665 hayvan
geri hastanelere nakledilmiş ve şubat 1922 ayına 3.558 hasta hayvan dev
retmişti.
Bulaşıcı Hastahklar:
Sığır vebası ile savaşmaya hız verilmiş, yeniden hastalık görülen köy
lerde İdarî tedbir alınmak suretiyle hastalığın yaygınlaşması önlenmişti.
Safra ve serum aşısına devam edilmiş ise de, serum ve şırınga noksanlığı
nedeniyle her tarafta uygulama olanağı bulunamamıştı. Serum uygulan
ması daha çok hastalığın yaygın bulunduğu bölge hayvanlarına yapılmış
ve başarılı sonuçlar elde edilmişti.
Mevsim nedeniyle uyüz ve mankafa hastalıkları artmış olduğundan
bu hastalıklarla mücadele için birliklere yeteri kadar katran, zeytinyağı ve
gazyağı yollanmıştı.
Koyunlarda baş gösteren pastörallöz hastahğı ile Kocaeli Grubu böl
gesinde Müslimi köyünde görülen çiçek ve Eğriçay köyünde görülen kuduz
hastalıklan nedenleriyle buraları kordon altma alınmıştı.
Adi Hastalıklar:
Yem, mutabiye ve korunma gereçleri noksanlığı ve mevsim koşuUan
gibi nedenlerle hayvanlarda zayıflama başlamış, yara ve bıcılgan gibi
hastalıklar çoğalmıştı.
îaşe Durumu:
Birlik hayvanlanmn iaşeleri aksatılmadan yürütülmeye çalışılıyordu.
Sığırlara kırma arpa, develere hamur verilmekte idi. Ancak menzil ve
katar hayvanlarmın iaşeleri yeterince sağlanamıyordu. Sonradan alınan
tedbirlerle iaşe durumlanmn daha iyi bir şekle konması sağlanmıştı.
Gereç, Mutabiye. Nal, Mıh, Nalbant Takınılan ve Nalbant Dut-umu:

Eyer ve semerlerin onanlamaması, belleme, keçe, çul gibi koruyucu
gereçlerin azlığı vuruklarm çoğalma nedeni olmuştu. Nal ve mıh ihti-
yaçlan birhk ve menzil yapımevlerinde sağlanmaya çahşılmış, ancak, ya-
pımevleri ihtiyaçlan yeterince karşılama olanağına kavuşamamıştı.
Nalbant takımlan yavaş yavaş tamamlanmış, nalbant ihtiyaçları ik
mal erleri arasından karşılanmıştı.
Veteriner Durumu;
Diplomalı veteriner ihtiyacı karşılanamamıştı. Daha 30 diplomalı ve
terinere ihtiyaç vardı. Meslek otoritesi ve hayvan sağlığı bakımından da
bu konu önemli bir sorundu.
1922 Mart Aymda Batı Cephesi Veteriner Hizmetleri:
Bu ay içinde 8.990 hayvan tedavi altma alınmış, bunlardan 618 hay
van çeşitli nedenlerle kuvveden düşülmüştü. KhVveden düşülen hayvan
sayısı genel kuvvenin % 1,4’ünü, hasta hayvan sayısının % 6,8’ini kapsa
makta idi. Sığır vebasından da 157 hayvan elden çıkarılmıştı- Yer yer de
vam eden sığır vebasına karşı sığır ve mandaların giriş ve çıkışları yasak
lanmış ve Konya’dan hayvan yollanması durdurulmuştu. Genellikle hayvan
sağlığı memnuniyet vericiydi. Süvari ve topçu birliklerinde hayvan sayı
larının % 95’i, diğer birliklerde ise % 85’i harekâta katılacak bir güçte
idi.
îaşe Durumu:
Birlik hayvanlarına üç kilo arpa, bir buçuk kilo buğday ile düzenli
olarak saman verilmekteydi. Menzil hayvanlanna bu miktarın yansı sağ-
lamyordu. Deve yemleri üzerinde önemle durulmuş, Uygun zamanlarda
otlatılmalan için gerekli emirler verilmişti.
Gereç, Mutabiye, Nal ve Mıh Durumu;
Mart ayı içinde de bu gibi ihtiyaçları tamamen karşılamak olanağına
kavuşulmamıştı. Gereç ve mutabiyenin onarılmak suretiyle kullanılması
na çalışılmaktaydı. Bununla beraber vuruklar azalmıştı. Nal ve mıh yapı
mında kullanılan demirin sağlanmasında zorluk çekiliyordu.
Veteriner İlâç ve Aletleri Durumu;
2 nci Ordu İlâç Deposu Bolvadin’de kurulmuş, birliklerin süregelen
bir kısmı noksanlan 1 nci Ordu ile menzil ilâç depolanndan sağlanmıştı.
Müshil ve antiseptik Uâçlar, alet ihtiyaçlan tamamlanamamıştı.
Veteriner Kurumlan:
1 nci Ordu Hayvan Hastanesi Ugın’da, 2 nci ve 5 nci Kolorduların
Hayvan Hastaneleri Ilgın’a bir saat uzaklıkta Sivri ve Kösedere köyle
rinde, 1 nci Kolordu Hayvan Hastanesi Yalvaç’ta, 2 nci Ordu Hayvan
Hastanesi Payanlı, 3 ncü Kolordu Hayvan Hastanesi Zey köyünde, 4 ncü
Kolordu Hayvan Hastanesi Karapınar’da, 1 nci Ördü İlâç Deposu Ilgın’da,
2 nci Ordu İlâç Deposu Bolvadin’de, Cephe hayvan hastaneleri İnevi ve
Yeniceoba bucaklarında idi.
Veteriner ihtiyacı devam ediyordu. Bir veteriner ile bir - iki alay idare
edilmekte ve zorluk çekilmekte idi-
20 mart 1922 tarihinde Millî Savunma Bakanlığınca Batı Cephesi Ko
mutanlığına bildirildiğine göre [1]:
Yükümlü ve diplomasız yedek veterinerler de dahil olmak üzere, Ana
dolu’da toplam 344 veteriner bulunuyordu. Bunlardan 233’ü Batı Cephe
sinde, geriye kalan lil’i Millî Savunma Veteriner Dairesi ile menzil ve
kurumların emrindeydi. 111 veterinerden bir kısmı raporlu ve geri hiz
mete tabi veterinerlerle ordunun seriîm, mallein, nal ve mıh yapımevleri
gibi önemli kurumlannda görevli veterinerleri teşkil ediyordu.
Cephe gerisinde bulaşıcı hastalıkların kontrol ve önleyici tedbirlerin
alınması gibi çok önem taşıyan görevler ihmal edilmiş, geri bölgenin
91 önemli yerine veteriner ayırma olanağı bulunamamıştı-
1922 Nisan Ayında Veteriner Hizmetleri [2]:
7.454 hayvan tedavi altına alınmış, bunların 4.097’si iyileşmiş, 343
hayvan çeşitli nedenlerle zayi olmuştu. Hayvanlann sağlık durumu özel
likle memnuniyet vericiydi. % 85 - 95’i herhangi bir harekâtta hizmette
kullanılacak durumda idiler.
Hastalık Durumları;
Sığır vebası, bazı yerlerde söndürülmüş, bazı yerlerde de yeniden
baş göstermişti. Seıüm aşısına devam ediliyordu.
Uyuz ve mankafa hastalıkları mevsim nedeniyle azalmıştı. Develerde
görülen uyuz hastahklanna karşı katran, zeytinyağı sağlanmış olduğun
dan büyük bir kısmı iyileşmişti.
Adi hastalıklar arasmda bulunan vuruklar da bir önceki aya oranla
azalmıştı.
[1] Harp Tarihi Arşivi, No. 4/4483, Dip, 48, G. 4, Kis. 2581, Kis. 161, F. 1/220.
îa§e Durumu:
Nisan ayında çayırlar bir hayli yetişmiş olduğundan, dinlenmeye terk
edilen birlik hayvanlan ile tedavi altında bulunan hayvanlar çayıra çıka
rılmıştı.
Hayvanlara eskisi gibi yem verilmeye devam edilmişse de, arpamn
azlığından buğday ve çavdar değişik oranda yeme eklenmek suretiyle hay
vanlann iaşeleri sağlamyordu- Ancak; düzgün yem verilememesi, sindi
rim hastalıklarım çoğaltmış, bu da özellikle develerde görülmüştü.
Gereç, Mutabiye, Nal ve Mıh Durumu:
Eyer ve semerlerin onanmına hız verilmiş ve tımar takımlan tamam
lanamamıştı. Yular sapı yoktu. Nal ve mıh ihtiyacı fazla idi. Menzillerde
olduğu gibi, birlikler de kendi olanaklan ile nal ve mıh yapımına çalış
makta, ancak demir yokluğundan bir çok ocaklar işsiz kalmakta idiler.
Öküz ve merkep nallarma fazlasıyle ihtiyaç vardı. 18 ocakta Mersin’den
Batı Cephesine yollananlar ordu birliklerine dağıtılmıştı.
Birlikler ilâç ve alet bakımından da yokluk ve sıkıntı çekmekteydiler.
Alet ve hatta termometresi bulunmayan birlik veterineri çoktu.
Veteriner Durumu:
Yedek veterinerler Mülî Savunma Bakanlığmın emirleriyle, talim-
gâha yollanmıştı. Bu tarihte Cephede; beş veteriner albay, 22 yarbay,
33 binbaşı, dört kıdemli yüzbaşı, 23 görevli yüzbaşı (muvazzaf) 28 yü
kümlü yüzbaşı, 39 görevli üsteğmen, 20 yardımcı üsteğmen, iki üsteğmen
olmak üzere toplam 194 veteriner ve iki eczacı vardı. CJephenin veteriner
ihtiyacı tamamlanamamıştı.
Veteriner Kurumlan:
Cepheye katılan Kılıçlar Hayvan Hastanesi 28 şübat 1922 tarihinde
Mülî Savunma Bakanhğmm emirleriyle 2 nci Orduya verilmişti. Çay Men
zil Müfettişliği, 2 nci Ördü Bölge Menzil Müfettişliği adım. Eğridir Menzil
Müfettişliği de 1 nci Bölge Müfettişliği adım almıştı. 23 nisan 1922 günü
Cephe Deve Hastanesi Millî Savunma Bakanlığı emriyle lağvedilmiş, mü
dür, subay ve hayvanları Cephe emrine verilmişti.
Cephe Hastanesi; tnevi’nde,
Deve Hastanesi; Yeniceoba’da,
1 nci Ordu Hayvan Hastanesi ile 1 nci Kolordu Hayvan Hastanesi,
Yalvaç’ta,
2 nci Ordu Ha3rvan Hastanesi; Ugm kuzeyinde Sivriköy’de,
2 nci Kolordu Hayvan Hastanesi; Bademli’de,
3 ncü Kolordu Hayvan Hastanesi; Zey kÖ3Ünde,

4 ncü Kolordu Hayvan Hastanesi; Karapınar’da,
5 nci Kolordu Hayvan Hastanesi; Dgın kuzeyinde Atlak köyünde,
1 nci Ordu İlâç Deposu; îshaklı’da,
2 nci Ordu İlâç Deposu; Bolvadin’de,
3 ncü Kolordu ilâç Deposu; Sivrihisar’da hülunuyordu*
1 nci Ordu Karargâhı ile menzil hat komutanlıklarında da birer nal
bant kursu açılmış, hayvan hastahklanna karşı Yalvaç’ta bir mücadele
kurulu teşkil edilmişti.
1922 Mayıs Ayı Veteriner Hizmetleri [1]:
Mayıs ayında 8.396 hayvan tedavi altına ahnmış, bunlardan 4.202 hay
van iyileşmiş, 361 ha3rvan çeşitli nedenlerle elden çıkmıştı.
Cephe hayvanlanmn sağhklan genellikle iyi durumda bulunuyordu.
Hayvanlann % 90 - % 95’i harekâta katılacak güçte idiler.
Hastahklar:
Sığır vebası bazen gizlenmişse de, bazen de şiddetlenmişti. Bilgisizlik
nedeniyle hastalığı gizleyen köylüler, çoğunluğu teşkil ediyordu. Bu yüz
den ulaşım işlerinde kullanılan öküz ve mandalann çalıştınimalanna ara
verilmişti. Hastalığın önlenmesi için altı adet mücadele kurulu teşkil olun
muş, temizlik ve İdarî işlerine önem verilmişti.
Uyuz ve mankafa hastalıklan azalmış, özellikle develerde hemen he
men uyuz kalmamıştı.
Zayıf hayvan sayısı da azalmış, mevsim nedeniyle hayvanlar çayırla
narak güçlenmeleri sağlanmıştı. Hayvanlarda sindirim ve solunum hasta-
lıklan çoğalmış ise de, ölüm olaylan görülmemişti. Halat, yular gibi ge
reç yokluğundan ötürü hayvanlann tepişmeleri yüzünden ayak kınklan
çoğalmıştı.
iaşe Durumu:
Göreve çıkanimayan hayvanlar çayırlatılmış, çayırlanmayan hay
vanlara tam yem verilmişti. Çayırlar biçtirilerek kış için çokça miktarda
otun depolanmasına da çalışılmıştı.
1922 Haziran Ayı Veteriner Hizmetleri:
Geçen aydan devredenlerle, tedavi altma alman hayvan sayısı 10.067’ye
yükselmişti. Bunlann 5.950’si iyileşmiş, 439 baş ha5rvan çeşitli nedenlerle
elden çıkmış bulunuyordu.
£02 TÜRK İSTİKLÂL HARBİ İDARİ FAALİYETLERİ
Hastalıklar:
Bu ayda alınmış olan tedbirlerle sığır vebasımn önlenmesi sağlana
mamış, uyuz ve mankafa hastalıkları bir önceki aya oranla azalmıştı.
îaşe Durumu:
Hayvanlara karışık halde arpa ve buğday verilmiş, çayırlardan ya
rarlanılmıştı.
Hayvan Gereçleri:
Eyer ve semerlerin onanmına önem verilmiş, ancak, çul, belleme ve
tımar takımları ihtiyaçları, yeterince karşılanamamıştı. Geçen aylara
oranla birliklerin ilâç ve veteriner aletleri sağlanmış ve ihtiyaçları azal
mıştı.
Mücadele Kurumlan Teşkili:
Sığır vebasımn ortadan kaldınlması için mücadele kurullannın teşkili
düşünülmüş, bu amaçla da 8 haziran 1922 tarihinde bir Hayvan Sağlık
Zabıtası Komisyonu kurulmuştu. Bu komisyon üyelerini; Ekonomi Ba
kanlığı Veteriner Dairesi Genel Müdürü, Millî Savunma Bakanlığı Vete
riner Dairesi Başkanı, Ekonomi Bakanlığı Serum Kurumu Müdürü Millî
Savunma Bakanlığı Fen Şubesi Müdürü ve Ekonomi Bakanlığı Muhaberat
Mümeyizi teşkil ediyordu [1].
Komisyon karan ile altı bölgede birer veteriner mücadele kurulu teş
kil edilmişti. Bu kummlann kurulduklan bölgelerle, veteriner mevcutla
n şöyle idi:
Birinci Bölge Mücadele Kurulu: (Bir veteriner yarbay başkanlığında
beş veteriner). Sivrihisar, Ankara, Afyon, Aziziye, Bolvadin, Mihalıççık
bölgesinde.
İkinci Bölge Mücadele Kurulu: (Denizli Veteriner Müfettişi başkan-
hğmda sekiz veteriner). Afyon livasımn bazı ilçeleri, İsparta ve Burdur
sancağı bölgesinde.
Üçüncü Bölge Mücadele Kurulu: (Menzil Müfettişliği Başveterineri
başkanlığında altı veteriner). Konya iline bağlı Akşehir, Ugm ve bu ilçe
lerin doğusundaki köyler bölgesinde.
Dördüncü Bölge Mücadele Kurulu: (Bolu Başveteriner Müfettişi em
rinde altı veteriner). Mihahççık ilçesinin demiryolu güneyi. Bolu sancağı,
Ankara’ya bağlı Nallıhan, Beypazan ilçeleri bölgesinde.
[1] İstiklâl Harbinin Baytarî Harp Tarihi, s. 132 -133.

Beşinci Bölge Mücadele Kurulu: (Veteriner Müfettişi başkanlığında

altı veteriner). Ankara’ya bağlı Kızılcahamam, Çubuk, Ayaş, Zir, Balâ,
Haymana, Kalecik, Keskin ilçeleri bölgesinde.
Altıncı Mücadele Kurulu: (Samsun Veteriner Müfettişi emrinde üç
veteriner). Amasya ve Samsun sancakları bölgesinde bulunmakta idi
Mücadele Kurulu Başkanlığı doğruca Mücadele Komisyonu Başkanı
ile haberleşmeye yetkili idi. Kurulun bütün zorunlu masrafları mal san
dıklarınca ödenecek ve hastalığın söndürülmesi için gereken bütün tedbir
ler alınacaktı. Çalışmaları sırasmda bulundukları bölgenin meslekî ve
askerî makamlarınca gereken bütün yardımlar sağlanacak ve Sağlık Za
bıta Kanunu hükümleri uygulanacaktı.
Mücadele Kurulu: üyeleri, mücadele kurulu başkanlarma, mücadele
kurul başkanlan ise, mücadele komisyonu başkanlarma karşı sorumlu bu
lunacaklardı.
Hastalıkların Önlenmesi İçin Alman Tedbirler:
24 haziran 1922 günü Millî Savunma Veteriner Dairesince Sevkıyat
ve Nakliyat Genel Müdürlüğüne verilen bir emirle [1]:
Ankara’dan cepheye yollanacak kasaplık sığırlar istasyon arkasında
ki sahada bir hafta süre ile karantinaya alınacaktı. Bu hayvanların sağ
sağrıları da (K) damgası ile damgalanacak, hayvanlar her gün nokta ve
terineri tarafından muayene edilecek, hastalananlar bir üst veterinere bil
dirilecekti- Veterinerin izni olmadan hiç bir hayvan kesilmeyecek ve ka
rantina süresinden önce Cepheye yollanmıyacaktı.
Kesim sığırları, ulaştırma hayvanları ile karıştırılmayacak, hayvan
ların sağlık durumları, bir raporla her gün. Sevkıyat ve Nakliyat Genel
Müdürlüğüne bildirilecekti.
Halk tarafından gizlendikleri için geniş bir sahaya yayılmış bulunan
ve bir türlü önlenemeyen veba hastalığı ile ilgili olarak sivil makamların
dikkatli bulunmaları ve yürütülen mücadele kampanyasına yardımcı olma
ları da istenmişti [2].
1922 Temmuz Ayı Veteriner Hizmetleri:
Haziran aymda sığır vebası için alınmış olan tedbirlerin yetersizliğini
göz önünde b'ülunduran Millî Savunma Bakanlığı; 24 temmuz 1922’de
[1] Harp Tarihi Arşivi, No. 1/4310, Dip. 48, G. 2, Kis. 2556, Dos. 65, F.
Batı Cephesine gönderdiği bir emirle, bazı ek tedbirlerin alınmasını da ge

rekli görmüştü [1].
Halk hayvanları arasmda görülen sığır vebası ile mücadele işi her ne
kadar Ekonomi Bakanlığına ait bir hizmet ise de; sivil veteriner azlığı, sı
nırlı bulunan malî olanaklar, halk hayvanları ile askerî hayvanların ta
mamen aynlamaması gibi nedenler Batı Cephesi Komutanlığınca aşağı
daki tedbirlerin alınmasını lüzumlu kılmıştı. Buna göre:
Her kolordu, bölgesindeki hastalık çıkış yerlerim tespit edecek,
Hastalıklı köyler ile, komşu köylerin temasları yasaklanacak ve bu
amaçla silahlı nöbetçiler konacak.
Köylerdeki hastalıklı hayvanlar öldürülecek.
Hastalık söndürülmüş olsa dahi, bu köylerdeki hayvan leşi ve kemik
ler toplattırılarak gömülecek.
Köpeklerin leşleri yemeleri önlenecek, gerekirse köpekler de öldürü
lecek.
Sağlanacak kireçle köy ahırları ve yollar kireçlenecek.
Kolordular bölgelerindeki bütün gübreler yakılacak.
Kolordular, birliklerinin durumlarına göre bölgelere ayrılacak ve bu
bölgelerde veterinerler görevlendirilecek.
Millî Savunma Bakanlığınca tedarik edilen serumlardan artakalanlar,
halk hayvanlanna sarfedilecekti.
Ancak bu emirle ilgili olarak Batı Cephesi Başveterinerliğinden veri
len raporda [2]:
“Batı Cephesinde serum kalmadığı, ordulara yollanan serümun bütü
nü ile sarf edildiği, veba hastalığının. Cephe hayvanları ile civar köy hay
vanlarını sardığı, kordon ve bulaşık yollar nedeniyle Cephenin 900 tonluk
ulaştırma araçlannm boş kaldığı, harekâtın başlaması ile meydana gele
cek zorluklar göz önünde bulundurularak, askerî hayvanlara 15 günde bir
uygulanmak üzere 1.200 litre seruma ihtiyaç bulunduğu ve Cephe bölge
sinde 70 köyde sığır vebası görüldüğü ve günden güne genişlediği bildiril
mekte idi [3]. Ajıcak; Millî Savunma Bakanlığımn Batı Cephesinin bü
raporuna verdiği 31 temm’ılz 1922 tarihli cevabında ise; yollanan serumun
[1] Harp Tarihi Arşivi, No. 1/4310, Dip. 48, G. 2, Kis. 2557, Dos, 68, F. 5/51.
[2] Harp Tarihi Arşivi, No. 4/4483, Dip. 48, G. 5, Kis. 2590, Dos. 205, F. 1/11, 1/12,
13] Harp Tarihi Arşivi, No. 4/4483, Dip. 48, G. 5. Klo. 2590, Dos. 205, F. l/il, 1/12.
nitrajının kuvvetli olduğu, ayda bir kez aşı uygulanmasının yeterli olduğu,
500 litre serumun Batı Cephesine yeteceği bildirilmişti. Serum uygulanma
sında tutumlu davranılması ve yollanan serumların harekâtta bulunan
askerî hayvanlara sarfı emredilmiş ve halk hayvanlan için serum ihtiyacı
nın Ekonomi Bakanlığınca, mücadele kurulları ile ordulara gönderileceği
de” bildirilmişti.
1922 Ağustos Ayı Veteriner Hizmetleri;
Ağustos ayında çeşitli hastalıklardan 7.577 baş hayvan tedavi altına
alınmış, bunlardan 3.132’si iyileşerek birliklere yollanmış, 327 hayvan
ölmüş, 31 hayvan öldürülmüş, 36 hayvan kesilmiş ve 124 hayvan parasız
olarak halka dağıtılmıştı. 335 hayvan hastaneye yollanmış bir sonraki
aya 3.541 hasta hayvan devretmişti.
Genel kuvveye göre % 10,83 oranında hastalık meydana gelmiş olup,
bunlardan % 4,4’ü uzun süre tedaviye ihtiyaç gösterdiklerinden hastane
lere gönderilmiş, geriye kalanlar birliklerde tedavi edilmişlerdi.
Hasat zamanı başlamış olduğundan bu ayın 15’inden itibaren bazı bir
lik hayvanlanna tam olarak yem istihkaklanmn verilmesine başlanmıştı.
Bazı yerlerde çayırlardan faydalamimak suretiyle ve kurutulan otlarla hay
vanlar kuvvetlenmiş ve % 98’i harekâta katılacak duruma gelmişti.
Gereçler:
Sürekli onanm sonucunda yenileştirilmiş ve noksanlar ikmal edilmişti.
Nal ve Mıh Dufrumu:
Cephenin nal ve mıh ihtiyacından bir kısmı Konya Nalbant Okulu ile
birliklerin nal ve mıh yapımevlerinden ve büyük bir kısmı da satm alınmak
suretiyle karşılanmıştı. Cephe gereç ambarlarına yollanan nal ve mıhlar
la da Cephenin yedek nal ve mıh ihtiyacı sağlanmış bulunuyordu. Tımar
takımları kısmen mevcuttu. Çul ve belleme gibi koruyucu malzeme noksa
nı, mevsim nedeni ile önemli bir sorun olmaktan çıkmıştı.
Hayvanların Sağlık Durumları;
Ağustos ayında sığır vebası sönmüş gibiydi. 1 nci Ordu bölgesinde
ağustosun yansından sonra hastalık kalmamış, 2 nci OrdÜda halk hay
vanlarında görülen hastalık kordon altma alınmıştı.
Harekâtın başlayacağı nedeniyle, birlik hayvanlanmn harekât istika
metindeki yerlerde yeniden hastalığa yakalanmamaları için askerî hay
vanlann aşıları tekrarlanmıştı.
Mankafa hastalığı yok denecek kadar azdı. Birliklerde görülen yedi
hasta hayvanla, hastanelerde bulunan dört hayvan da öldürülmüştü.
606
Veteriner Durumu:
Kadroya göre % 8 oramnda veterinere ihtiyaç vardı- Bu ihtiyacın
da İstanbul’dan gelecek veterinerlerle tamamlanmasına çalışılıyordu. Ve
teriner hizmetleri yönünden bazı noksanlara rağmen 26 ağustos 1922 sa
bahı başlıyan Büyük Taarruza bütün hayvanlanyle birlikte katılan bir
liklerin veteriner hizmetleri eksiksiz devam ettirilmişti,
1922 Eylül Ayı Veteriner Hizmetleri:
Taarruz harekâtım sürdüren birliklerin hayvanları beygir, katır, mer
kep, öküz, manda ve develerden ibaretti. Çok büyük bir hızla devam eden
ileri harekât sırasında hayvanlarda zayıflamalar görülmüşse de, cefakâr
ve dayanma güçleri fazla olan hayvanlarımızın zayıflamaları hizmetin
aksamasına neden olmamıştı. Geceli gündüzlü sürdürülen takip harekâ
tında yedek arpalar bir iki gün içinde tükenmiş ve muharebe alamna ya
kın depolardan uzaklaşılmıştı. Ancak harekâtın harman mevsimine rast
laması, hayvanlann iaşelerinde zorlukları yenmek olanağını vermiş, hiç
bir yerde hayvanlar aç kalmamıştı.
Nal ve Mıh Durumu:
Takip sırasında yedek nal ve mıhlar kullamimış ve nalsız kalan az sa
yıdaki hayvanların nal ve mıhlan Yunanhiann terkettikleri nal ve mıhlar
dan faydalanılmak suretiyle kısmen ihtiyaçlar karşılanmıştı.
Eyer ve semerlerde meydana gelen eziklikler ve engebeli arazi üzerin
de yapılan harekât, özellikle Süvari Kolordusunda yaralı hayvan sayısını
çoğaltmıştı. Meydana gelen vuruklar ve mermi yaraları veterinerlerin sü
rekli tedavileri sonucu olarak hizmetin aksamasını önlemişti. Harekât
sırasında elde edilen düşmandan ele geçirilen hayvanlar ile hayvan kadro
noksanı tamamlanmış, zayıf hayvanlarla yaralı hayvanlar, yöresel hükü
met görevlüeri ve halka verilmiş, damızlık hayvanlar tedavileri yapılmak
üzere hayvan hastanelerine yollanmıştı.
Hastalıklar:
Takip harekâtı sırasında mankafa hastalığı yok gibi idi. Sığır vebası
da görülmemekle beraber, geçilecek yerlerin şüpheli bulunması, elde bulu
nan serumların uygulanmasım gerektirmişti. Geriden gelecek hayvanla
rın Afyon’da muayeneye tabi tutulmaları, hastalıklı hayvanların alıkonul
maları, sağlam hayvanlara serum yapıldıktan sonra gönderilmesi Afyon
Nokta Komutanlığına emredilmiş ve yeteri kadar Sör’üm yollanmıştı. Bü
tün tedbirlere rağmen Büyük Taarruz ve takip harekâtımn başlamasından
15 gün sonra 8 nci Tümenin iki kolunda (Salihli yakımnda) ve 27 gün
sonra da 5 nci Tümen Ulaştırma Katarında veba hastalığı baş göstermiş
bulunmakta idi.
Yunanlıların çekilmeleri sırasında beraberlerinde sürüp götürdükleri

ve Urla yarımadasında susuzluktan ölüme terk ettikleri hayvanlar, bir
likler tarafından toplatılmıştı. Gerilerden toplanan ve köylerine götürülen
bu gibi hayvanlar arasmda salgın halde sığır vebası başlamıştı-
Eylül ayında, geçen aydan devredenlerle beraber, 13.973 baş hayvan
tedavi altına alınmış, ölen 902 hayvanın 281’i muharebede zayi olmuş, te
davileri mümkün görülmeyen 192 hayvan öldürülmüş, 63 hayvan kesilmiş,
193 hayvan yoksul çiftçilere dağıtılmış, 1.530 hayvan hastanelere yollan
mış ve ekim 1922 ayına 6.252 hasta hayvan devretmişti. Hasta hayvan
sayısı genel kuvveye göre, % 19,44’ü bulmakta idi- Bu oran geçen aya gö
re % 8,61 kadar bir fazlalık gösteriyordu. Bu durum taarr’u’z ve takip ha
rekâtından ileri gelmişti. Çok hızlı ve dalgalı bir arazi alam içinde geçmiş
olan takip harekâtı sonucu verilmiş olan hayvan kaybı, harekâta oranla
büvük bir önem taşımıyordu. Bu durum cephe ve birlik komutanlarının ha
rekâttan önce ve harekât sırasında hayvanlann iaşe ve gereçlerini iyi
bir şekilde düzenlediklerini belirleyen gerçek bir örnektir.
Harekât sırasında dikkatli bir yöntemle orduyu takip etmiş olan hay
van hastaneleri eylül ayı sonuna doğru bağlı bulundukları ordu, kolordu
ve menziller yakınında Uygun yerlere yerleşerek, hayvanların tedavileri
ne başlamışlardı.
b. El'cezire Ceph3sinde Veteriner Hizmetleri [il ;
Eîcezire Cephesinin ocak 1922’deki hayvan kuvvesi 2.472 idi. Hasta
hayvanlardan 294 hayvan iyileşmiş, dokuz hayvan ölmüş ve 131 hayvan
bir sonraki aya devretmişti.
Şubat 1922 tarihinde de hayvan kuvvesi 2.373’e yükselmiş, 419 hay
van tedavi altına alınmış, bunlardan 217’si iyileşmiş, dört hayvan ölmüş,
bir hayvan öldürülmüş ve 196 hayvan bir sonraki aya devretmişti.
Nal ve Mıh Durumu;
74 giyim beygir nalı, 11-150 adet beygir mıhı, 299 giyim katır nah,
7.450 katır mıhı ile bir miktar da kadana ve manda nah yapılmıştı.
Eylül 1922 ayına kadar Eîcezire Cephesi veteriner hizmetlerinde önem
senecek bir değişiklik olmamış, kurulmuş olan çalışma düzeni sürdürül
müştü.
Sonuç olarak:
Eîcezire Cephesinin noksan hayvanlan. Millî Yükümlülük ve satın
alma komisyonlan aracılığı ile sağlanmaya çalışılmış, 1922 yılında 509 bi-
[1] Harp Tarihi Arşivi, No. 4/7404, Dip. 33, G. 3, Kis. 1871, H. 33, F. 2/23, 4/30.
nek, 1.111 mekkâre (yük taşıma hayvam) satın alınmak suretiyle birlik
lerin kadrolan tamamlanmıştı. Alınmış olan develerden 60’ı Millî Savun
ma Bakanlığının emri ile Batı Cephesine yollanmıştı.
1920 -1921 yıllarında, bazı birliklerde görülmüş olan mide, bağırsak,
akciğer, ayak hastalıkları ve vuruklarla, mankafa, uyuz gibi hastalıklar
1922 yılında biraz çoğalmış ise de, sene sonuna doğru azalmıştı
Tek tük olaylar hariç, Eîcezire Cephesinde önemsenecek sığır vebası
görülmemişti.
c. Doğu Cephesinde Veteriner Hizmetleri :
1922 Yılında Doğul Cephesi Birliklerinin Hayvan Kuvvesi;
Beygir, katır, merkep, öküz, manda ve deve olarak ocak - ekim 1922
aylannda 5.656 ile 5.937 arasında değişen bir düzeyde çoğalmış veya azal
mıştı.
1920-1922 Yıllarında Çeşitli Hastalıkların Durumu:
Adi Hastalıklar:
Doğu Cephesi birlik hayvanlarında karaciğer iltihabı, sindirim ve so
lunum yolları iltihabı, zatürree, zatülcenp, kansızlık, yara ve vuruk gibi
hastalıklar görülmüş, gerekli tedavileri yapılmış, birkaç ölüm olayı dışın
da tamamı iyileşmişti.
1922 senesine devreden 48 uyuz hayvanla toplam 277 uyuz olayı gö
rülmüş, bunlardan 203’ü iyileşmiş, 20’si ölmüş, geriye kalanlar bir sonraki
yıla devretmişti. 1921 yılında ise, 235 uyuz olayı görülmüş, bunlardan
138’i iyileşmiş, 26’sı ölmüş ve diğerleri de bir sonraki yıla devretmişti.
1922 yılında görülen 357 uyuz olayından 258’i iyileşmiş, 9 hayvan öl
müş, 49 ha3Aândan bir kısmı kesilmiş, bir kısmı öldürülmüş, geriye ka
lanlar bir sonraki aya devretmişti.
Mankafa (ruam) hastalığı:
Bil hastalığın durumu da yıllar itibariyle şöyle idi:
Yıh Tedavi Altma Ölen Öldürülen İyileşen Bir Sonraki
Alınan Şüp- Adi Nezle AyaDev-
heli Hayvan reden
1920 122 11 69 42
1921 45 1 33 1
1922 53 — 30 23
İSTİKLÂl. HARBİNDE SAĞLIK VE VETERİNER HİZMETLERİ 609
Sığır Vebası:
Doğu Cephesinde 1920 yılında veba hastalığı görülmemişti- 1921 yılı
mayıs - ağustos aylarında 65 öküz vebadan tedavi altma alınmış; biri öl
müş, 40 hayvan öldürülmüş ve 24’ü iyileşmişti Eylül - aralık 1921 ayların
da ise 13 hayvan tedavi altma alınmış, dördü ölmüş, sekizi öldürülmüş ve
biri de kesilmişti. 1922 yılında ise veba hastalığı yok denecek kadar azal
mış, tedavi altma alınan altı hayvandan üçü ölmüş ve üçü de kesilmişti.
Erzincan bölgesinde hastalık görüldüğünden, mirî hayvanlara serum uy
gulanmıştı.
Diğer bulaşıcı hastalıklardan, şap, proplazmus, gurum gibi hastalık
lar pek seyrek olarak görülmüşse de önemsenmemiştir.
Nal ve Mıh Durumu:
Nal ve mıh ihtiyacı 11 kasım 1920’de açılmış bulunan nal ve mıh ya-
pımevinde karşılanmaya çalışılıyordu. Yapımevinde ocak 1921 tarihinde
592 adet nal ile 4.524 adet mıh, şubat 1920 tarihinde 576 adet nalla,
3.456 adet mıh, mart 1920 tarihinde ise kömürün azlığından ancak 160
adet katır ve kadana nalı yapılabilmiş ve birliklere dağıtılmıştı.
Ayrıca tümen merkezlerinde de birer nal ve mıh yapımevi bulunma
sına rağmen birliklerin ihtiyaçlarının tamamımn karşılanması olanağına
kavuşulmamıştı (Kroki : 12).
5. Veteriner Hizmetlerine Toplu Bakış:

Türkiye Büyük Millet Meclisi Hükümetinin kuruluş başlangıcı olan
23 nisan 1920’den seferberliğin sonuçlandığı güne kadar toplam 230.430
hayvan hastalanmıştı. Ordunun ortalama hayvan kuvvesi 70.000 olduğu
na göre harbin devamı süresince her hayvanın üç defa yaralanmış veya
hastalanmış olduğu görüşüne varılmıştı.
Genellikle hasta hayvanların % 79,5’i iyileşmiş, % 7’si ölmüş, % 2’si
öldürülmüş, % 2,5’i kesilmiş ve % 6’sı hükümete teslim edilmiş olup, iyile
şen % 79,5 hayvana karşılık % 20,5’i de çeşitli nedenlerle kuvveden dü
şülmüştü.
Harbin kaçımimaz bir sonucu olarak ağır hizmetler ve bulaşıcı has
talıklar nedeniyle tüm* bir harp süresince ordu kuvvesinden düşülen % 20,5
oramnda kaybın çok sayılmayacağı kanısı hasıl ölmüştü- Her türlü yok
luk ve birçok engeller karşısında genel olarak ordu hayvan sağlık hizmet
lerinin olumlu bir yönde yürütüldüğü gerçeği meydana çıkmıştı.
Yurt düzeyinde hayvan mevcudunun azlığı nedeniyle de, hayvan sağ

lığına gerek barış ve gerek seferde daha çok önem verilmesi gerektiği gö
rüşü de açıklık kazanmıştı.
İstiklâl Harbi süresince hayvan sağlık durumunu gösteren çizelge
aşağıya çıkarılmıştır:
İSTİKLÂL SAVAŞINDA GENEL HAYVAN SAĞLIK DURUMU:
ZAYİAT
Yara ve Has Smt c<ı> ö

C a lû H r.
talık Çeşitleri »S <1) c<u a d 1
§ 'w ■i « .2
3OT "d ^ ^ İ'S.
CÖ O "O M •2
W O S ^2
Mermi yara
2.261 1.110 1.053 24 73 1 — 1.151
lanması
Genel zayıf
lık, adi ve
bulaşıcı has 44.994
228.169 181.961 15.315 4.727 7.504 6.075 11.073
talık ve ya [U
ralar
46.145
Genel Toplam 230.430 183.071 16.368 4.751 7.577 6.076 11.073 j
% de Oranı — % 79,5 %7 %2 %3 %2,5 %6 % 20,5
[*] [**] Devreden 1.514 hasta hayvan, bu mevcuda dahil edilmemiştir.
C. İSTİKLÂL HARBİ İDARÎ FAALİYETLERİ ÖZETİ VE SONUÇ:

1. İstiklâl Harbi İdarî Faaliyetler Özeti;
Bu kitapta bir cephenin kendi harekât alam içindeki muharebe alanı
ve menzil alanı ele alınmamış, harekât alam gerisinde bulunan yurt içi
bölgeleri olanaklanna ve Ulus'un canlılık ve kuvvetine daha çok önem ve
rilmiştir. Daha açık bir deyimle. Başkomutanlık, Genelkurmay Başkanlığı,
Millî Savunma Bakanlığı ve cepheler düzeyindeki konular ele alınmış ve
böylece harp alanı İdarî faaliyetleri, bulunabilen belgelere göre açıklan
maya çalışılmıştır.
Bilindiği gibi İstiklâl Harbi, Yunanlıların İzmir’e çıkması ile 15 ma
yıs 1919’da başlamıştı. Büyük Komutan Mustafa Kemal Paşa’nın 19 mayıs
ÖZEL İşaretler
Balı cephasi
DOşman caphahattı
Batı ctphasi geri hududu

•i .il
• '■ •• * J.*-
^ ■
■ ■ ■ V - s
i. ^ dÜâb; ı> gi jij.-'.jiisiifrîJİ,. .L-:

İSTİKLÂL HARBİ İDARİ FAALİYETLERİ ÖZETİ VE SONUÇ 611
1919’da Samsun’a ayak basmasıyle de hem siyasal ve hem de askerî yön

den organize edilmeye başlanmıştı.
Bu günlerde halk yorgun ve perişan, özellikle fakir ve moral bakımın
dan bir çöküntü içinde bulunuyor ve devletin bütün silahlarına el konmuş
ve silahlı kuvvetleri çok zayıf bir hale sokulmuş ve Birinci Dünya Harbi
yenilgisi bir kâbus gibi yurdun üzerine çökmüş bulunmakta idi. Nihayet
çok kısa bir süre sonra, Ege bölgesinde Millî Mücadele başlamış, bu ha
reketi bölgedeki komutanlarla bölge ileri gelenleri, halkı teşvik ederek
desteklemişlerdi.
Genelkurmay Harp Tarihi Başkanlığınca yayımlanan İstiklâl Harbi
kitaplarında açıklandığı üzere, artık Kuvayi Milliye halkın desteğiyle ör
gütleniyor ve cephelere koşuyordu. Önce Reddi İlhak cemiyetlerinin mey
dana getirdiği teşkilâtın Kuvayi Milliye İdarî desteğine büyük hizmetleri
olmuş, sonradan yapılan Balıkesir, Alaşehir, Nazilli kongreleri kararlan
gereğince, İdarî hizmetler daha esaslı kurallara bağlanmış ve sürdürül
müştü. Görüldüğü gibi hem çarpışan, hem de İdarî desteğin büyük bir kıs
mını sağlayan ve ordudan kısmen yardım gören yine fedakâr Türk halkı
idi.
a. Heyeti TemsiUye Döneminde (4 Eylül 1919-23 Nisan 1920) :
Sivas Kongresinden sonra Mustafa Kemal Paşa, siyasî, İdarî ve askerî
sahalarda ağırlığını ortaya koymaya ve gereken tedbir ve tertipleri alma
ya başlamıştı. Heyeti Temsiliye, birisi iç diğeri dış olmak üzere iki düş
man karşısında bulunmakta idi. Düşmanla çarpışan kuvvetler Batı Ana
dolu’da (Batı Cephesi), Doğu Anadolu’da (Doğu Cephesi), Fırat doğu
sunda Diyarbakır bölgesinde (Eîcezire Cephesi), Adana bölgesinde (Ada
na Cephesi) bulunmakta idi. Aynca iç ayaklanmalarla da uğraşmak gere
kiyordu.
Bu durumda İdarî ve lojistik destek kaynakları şöyle idi:
Orta ve Batı Anadolu kaynakları,
Eîcezire Cephesi kaynakları.
Doğu Cephesinde henüz Ermenilerle savaş başlamadığından, diğer
cephelere yardım edecek durumda değildi.
İstanbul bölgesindeki silah, cephane ve gereçlerin kaçırılmasına baş
lanmış, ancak en büyük ve önemli bir kaynak olmasına rağmen, düşman
kontrolunda bulunan bu bölgeden sınırlı bir şekilde faydalanılma çarele
rine baş vurulmuştuL. Buradan kişilerin ve grupların yardımıyle mavna,
motor, küçük ve büyük gemilerle Anadolu’ya silah, cephane ve harp gereç
leri kaçırılması faaliyetleri devam ettirilmişse de, bunlann gereken yerlere
ulaştırılması, kara yollarının bozuk oluşu ve araç yetersizliği ned?niyle

gecikmekteydi.
Ayrıca, Orta ve Batı Anadolu’daki kaynaklara da el atılmıştı. Batı Ana
dolu Kuvayi Milliyesinin lojistik desteği önce Orta ve Batı Anadolu’daki
kaynaklardan sağlanmakta idi. Sivas Kongresinden sonra kurulan Ana
dolu ve Rumeli Müdafaayi Hukuk Cemiyetleri tarafından halktan para
bağışlan sağlanmış, ayrıca, personel ikmali ve diğer ihtiyaçların tamamlan
masına çalışılmış, bu hizmetler takdire değer görülmüştür.
b. Hükümetin Kurullmasından Sonraki Durum (23 Nisan 1920- 9 Kasım

1920) :
Hükümet kurulduktan sonra pek önemli sorunlar karşısında bulu
nulmakta idi. İç ve dış siyasal tutumun nasıl idare edileceği, düzenli bir
ordunun meydana getirilmesi, malî durumu zayıf ve çok karışık olan Mülî
Hükümete yeni bir bütçe yapılması, ekonomik durumun mümkün olduğu
kadar genişletilmesi ve özellikle ordunun teşkilâtlanması ve İdarî deste
ğinin nasıl sağlanacağının saptanması gibi çok önemli konular çözüm bek
lemekte idi.
Üstün ve düzenli Yunan Ordusunun 22 haziran 1920’de başlayan taar
ruzundan sonra Bursa doğusu - Uşak doğusu - Sarayköy çizisine ilerleme
si, yurdun en zengin bir bölümünün elden çıkmasına, işgale uğrayan ve
rimli topraklarla beraber, düşmana terk edilen büyük insan gücü ve savaş
gereçleri genel olarak ekonomik durumun sarsılmasına, İdarî ve lojis
tik desteğin zayıflamasına sebep olmuştur. Bu durum, büyük bir tehlike
meydana getirdiğinden, kuvvetli ve düzenli bir orduya şiddetle ihtiyaç du
yulmuş idi. Teşkilât ve İdarî destek bakımından kaynaklar şöyle idi:
Anadolu içindeki depolarda kalmış bulunan silah, cephane ve harp ge
reçleri,
îşgal altındaki İstanbul dolaylarından kaçırılabilecek olan silah, cep
hane ve harp gereçleri.
Heyeti Temsiliye devrinde başlamış olan ve Elcezire Cephesinden gön
derilen silah, cephane ve harp gereçleri.
Ermenilere karşı yapılan harekâtın başarıyla sonüçlanması halinde,
bu Cepheden yapılacak yardımlar,
Fransız ve İtalyanlarla anlaştıktan sonra onlardan satın alınacak si
lah, cephane ve harp gereçleri;
Sovyet Rusya’dan alınacak, para, silah, cephane ve harp gereçleri.
İSTİKLÂL HARBİ İDARÎ FAALİYETLERİ ÖZETİ VE SONUÇ 613
Ancak, ynkanda açıklanan kaynaklardan ve çoğunlukla deniz yoluyle

gelen bu mallar, karayollanmn bozukluğu, taşıt araçlarının noksanlığı, de
miryolu ve motorlu araçlar yokluğu nedeniyle genel olarak canlı ve ilkel
ulaştırma araçları ile taşıma zorunluluğundan dolayı,zamanında yerine tam
olarak yetiştirilememekte idi.
Batı Cephesinin lojistik desteği Orta Anadolu, Elcezire Cephesi ve kıs
men Anadolu yardımları ile sağlanmaya çalışılmış, Adana bölgesinin ba
tısı 12 nci Kolordu tarafından, doğusu 13 ncü Kolordu tarafından destek
lenmişti, Fırat doğusu bölgesinde cereyan eden Urfa muharebelerinin lo
jistik desteği de Elcezire Cephesi tarafından yapılmıştı.
c. Birinci ve İkinci İnönü Muharebeleri Dönemi (9 Kasım 1920 - 15 Nisan

1921) :
Doğu Cephesinde zafer kazanılınca burada bir ferahlık ve Batı Cephe
sine yardım olanağına kavuşulmuştu:- Güney Cephesinde Filansız ve Erme
nilerle zaman zaman muharebeler cereyan etmekte ise de, asıl büyük teh
like Batı Cephesinde olduğundan, bu bölgeye çok önem verilmekte idi.
Batı Cephesinde kısmen teşkilât yapmak ve teşkilâtı genişletmek, bir
dereceye kadar başarılmışsa da, yine de düşmana oranla birçok bakımlar
dan yeterli olamamıştı. Ne kadrolar tamamlanabilmiş, ne de sağlam bir
İdarî destek sağlanabilmişti. Bununla beraber, düzenli bir ordu teşkiline ça
lışılıyordu. Zayıf olmasına rağmen Türk Kuvvetleri gerek Birinci İnönü’
nde ve gerekse İkinci İnönü’nde zafere kavuşmuştu.
Heyeti Temsiliye döneminde başlayan, Elcezireden yapılan lojistik des
tek ve İstanbul’dan kaçırılan silah, cephane ve harp gereçleri ile Anado
lu’nun ortasından sağlanan lojistik maddeler Batı Cephesinin ihtiyaçlarına
sarf edilmekte idi.
öte yandan Sevkıyat ve Nakliyat Genel Müdürlüğünün sağladığı ulaş
tırma hizmetleri, özellikle Batı Cephesi için büyük destek oluyordu. Daha
önce eylül ve ekim 1920 ayları içinde Doğu Cephesinde çok değerli bir za
fer kazamlarak, gerek Doğu Cephesinden ve gerek ele geçirilen ganimetler
den faydalanma yönüne gidilmişti. Kaynaklann genişlemesi sayesinde te
darik kısmen kolaylaşmış ve orduda gelişme daha ileri götürülmüştü.
ç. Kütahya, Eskişehir Muharebeleri Dönemi (16 Nisan 1921 - 25

Temmuz 1921) :
Türk Ordusu ilk kez büyük kuvvetlerle girdiği bu muharebeleri bazı
nedenlerle kaybetmiş, önemli yerlerle büyük bir arazi kesimi düşman eline
geçerek ordu, Orta Sakarya gerisine çekilmek zorunda kalmıştı.
Bu muharebeler sırasında Millî Savunma Bakanlığımn toplayabildiği

ikmal maddeleri Batı Cephesine gönderilmiş, ayrıca, İstanbul’dan kaçırı
lan silah ve gereçler, Anadolu’nun çeşitli yerlerinden tedarik edilenler Ba
tı Cephesine gönderilmişti. Bundan ayrı olarak, Elcezire Cephesinden sağ
lananlar, hem Batı Cephesine ve hem de Antep bölgesindeki 2 nci Kolor
duya gönderilmekte idi.
Büyük arazi ve insan gücü kaybına, silah, cephane ve harp gereçleri
nin elden çıkmasına sebep olan bu m'uharebeler, Türk Ordusunun gerek
harekât ve gerekse İdarî faaliyetleri bakımından zararına olmuştu.
d. Sakarya Meydan Muharebesi Dönemi (25 Temmuz 1921 - 10
Ekim 1921) :
25 temmuz 1921 gününde Sakarya’nın doğusuna büyük kuvvetlerle

çekilmiş bulunan Türk Ordusu burada noksanlarım tamamlamaya başla
mış bulunmakta idi. Çekilme sırasında personel, silah ve cephane ve harp
gereçleri bakımından hayli za5uflamıştı.
Mustafa Kemal Paşa, Büyük Millet Meclisinin bütün yetkilerine sahip
olarak, 5 ağustos 1921’de Başkomutan olunca, ilk olarak İdarî faaliyetler
konularını ele aldı- îlk iş olarak Tekâlifi Milliye (Ulusal Yükümlülük)
emirlerini yayınlayarak, mUleti ve ordüyu harekete geçirmişti. Artık ulus
topyekûn bir harp havasına girmiş bulunuyordu.
Bu arada Elcezire Cephesi, îç Anadolu, Doğu Cephesi ve İstanbul’dan
kaçınlan silah, cephane ve gereçler, önce Millî Savunma depolarında top
lanıyor ve buradan Batı Cephesine gönderiliyordu. Ayrıca, Sovyet Rus
ya’dan sağlanan silah, cephane ve gereçlerin gelenleri de Batı Cephesine
gönderilmekte idi.
Orduya büyük bir harekât alanı verilerek, kaynaklar kesimi geniş
tutulmuştu. Bu kaynaklar, oldukça güvenilir bir durümdaydı. Ordu hare
kât alanında kendi menzil teşkilâtı ile ve bu harekât alanı gerisinde Millî
Savunma Bakanlığına bağlı menzil teşkilâtı faaliyet gösteriyordu.
Sakarya Meydan Muharebesinde yine üstünlük Yunan Ordusundaydı.
Fakat, Türk Ordusunun büyük sevk ve idare hüneri ve kahramanlığı kar
şısında düşman yenilmiş, genel olarak Eskişehir doğusu ve Afyon hattına
kadar atılmıştı.
Her ne kadar 1921 yılının eylül ve ekim aylarımn ilk günlerinde düş
man takip edilmişse de. Batı Cephesine bir meydan muharebesi daha ka
zandırmak için gerekli personel, silah, cephane ve haıp gereçleri yetersiz
görülmüş ve bünlann ikmali için uzun bir zaman beklemek gerekmişti.
İSTİKLÂL HARBİ İDARİ FAALİYETLERİ ÖZETİ VE SONUQ 615
e. Büyük Taarruza Hazırlık, Büyük Taarruz ve Takip Harekâtı Donemi:

Büyük Taarruza hazırlık dönemi dokuz aydan fazla bir zaman sürmüş,
Türk Ordusunun Yunan Ordusuna kahredici yumruğunu indirmesi için ge
reken hazırlıklar yapılmıştı.
Bu dönemde personel ikmali devam etmiş ve ordu mevcudu 5diksek
düzeye çıkarılmıştı. Diğer lojistik ihtiyaçlar aralıksız şekilde tamamlan
maya çalışılmıştı. Batı Cephesinin harekât alanı geri hududu saptanmış,
orduya ait harekât alam içinde bulunan bütün lojistik tesisler ikmal edil
miş ve gereken takviye işleri de yapılmıştı.
Ayrıca, yurt içi kesiminde de her şey son zafer için Batı Cephesi ih
tiyacına göre ayarlanmıştı.
Elcezire Cephesinin gönderdiği silah, cephane ve harp gereçleri Batı
Cephesine yetiştirilmeye çalışılmış. Doğu Cephesinin gönderdiği silah, cep
hane ve harp gereçleri ve İstanbul’dan kaçınlanlar, Rus yardımları, Fran
sa ve Almanya’dan sipariş edilen savaş gereçleri, lojistik destek ana un
surlarım teşkil etmişti-
Ülke içinde bir kısım stoklar sağlanmış, artık siyasî ve askerî hazır
lıkların bittiğine karar verilerek, 26 ağustos 1922’de Büyük Taarruz baş
lamış ve çok büyük bir hızla devam ederek, 18 eylül 1922’de Yunan Oı-
dusu Batı Anadolu topraklarından atılmıştı. Bundan sonra Mudanya Mü
tarekesi ve ordulann Boğazlara yaklaşması gibi faaliyetler devam etmiş ve
lojistik destek de daha verimli koşullar içinde sağlanmıştı.
Daha sonra, 24 temmuz 1923’te Lozan Antlaşması imzalanarak ülke
siyasî, ekonomik ve askerî bakımdan bağımsızlığına kavuşmuştu'.
2. Sonuç:
İstiklâl Harbi, halka dayanan bir özellik ve nitelikte başlamış, sonra
dan teşkil edilen düzenli ordu ile üstün bir düşmana karşı başarılı muha
rebeler verilmiş ve en sonunda düşman denize dökülerek, tarihte eşi az
görülmüş bir zafer kazanılmıştı.
Yunanlıların İzmir’e asker çıkarmasıyle başlayan ve Lozan Antlaş
masının imzalanmasıyle sonuçlanan Türk İstiklâl Harbi Avrupa yazarla
rının da belirttikleri gibi “bir Türk mucizesidir”.
Birinci Dünya Harbi bittiği sırada, Osmanlı Devletinin hal ve duru
mu hatırdan çıkanimayarak, 1918’den 1922’ye kadar, Anadolu’da oluşan
dört yıllık olaylar göz önünde bulundurulursa, bü olayların tümüne
“mucize” den daha uygun bir terim bulunamaz.
Birinci Dünya Harbi sonunda müttefikleriyle birlikte yenik düşen Os

manlI Devletinin malî durumu çok kötü bir hal almış, parasızlık son had
dini bulmuş, ekonomik kaynaklar tükenmişti.
Halk, dört yıl süren Birinci Dünya Harbinden başka ondan önceki
Italyan ve Balkan harpleri ve iç karışıklıklar nedeniyle olağanüstü yorul
muştu. Osmanlı hükümeti ise adeta düşmanlanmn emri altına geçmiş bu
lunuyordu. OsmanlI ordusunun Büyük Harp sonundaki durum yeni bir
harbe girmek için asla elverişli değildi. Top, tüfek, mermi, kılıç vesaire gi
bi silahların; elbise, ayakkabı ve öteki levazım maddelerinin büyük kısmı
sarf olunmuş, geriye kalammn çoğu da, Mondros Mütarekesi gereğince,
düşmanlara teslim edilmişti. Büyük ve orta sanayiden yoksun Anado
lu’da, ordunun ihtiyaçlanm hazırlayacak imalâthaneler yoktu. Zaten Os
manlI Devleti, hemen bir asırdan beri ordusunun belli başlı donatımını,
top, tüfek gibi silahlarını ve mühimmatını yabancı memleketlerde yap
tırdıktan başka, topçu ve süvarinin ihtiyacı olan atlardan bir kısmı da dı
şardan satın alınıyordu. Büyük Harpten sonra bunların dışarıdan alınması
olanağı da kalmamıştı- Olanak olsa bile satın almak için para da yoktu.
Sözün kısası, Osmanlı ülkesinde bağımsız bir hükümet yoktu; para
yoktu; ekonomik kaynak yoktu; levazım ve donatım yoktu. Bunlan ha
zırlayacak araçlar da yoktu. Halk sefalet içindeydi. Bütün bunların yamn-
da memleketin, düşmanlar tarafından kısmen istilâ ve işgal edilmesi, hü
kümet, ordu ve halk üzerinde büyük bir moral kırıklığına sebep olmuştu.
Bugün olumsuz etkenler altında bulunan bir memlekette, Mustafa Ke
mal Paşa, parasız tek başına, kendi deha ve irade kudretiyle Türk Mille
tine ve onun sarsılmaz güvenine dayanarak yeni bir ordu kurdü. Türk Mil
leti, Mustafa Kemal Paşa’nın önderliğinde büyük bir sınav verdi Bu sınav
1922 sonbaharında tam bir başarıyle sonuçlandı. Bu başarı işte bunun için
dir ki Türk Milletinin bir mucizesidir. Bu mucizenin gerçekleştirilmesinde
insanüstü çabalar harcanmıştır.
Şu da kayda değer ki, Osmanlı Devleti devrinde mevcut bütün silah
yapım ve onarım kurumlan ile az sayıda ve yetersiz de olsa mevcut tesis
ve depolann hemen hepsi İstanbul ve dolaylarında toplanmış bulunmak
taydı. Bu bölge düşman işgali altına girince, bü tesislerden faydalanma
olanağı kalmamıştı, istiklâl Harbinde bu gibi depolarda bulunan silahlar
ve mühimmatla bazı tesislerin, parçalar halinde Anadolu’ya kaçırılması,
insanüstü çabalarla ve çok çetin koşullar altında ve büyük kahramanlık
larla sağlanabilmişti.
Bu nedenle, gelecekte de aynı sakıncalarla karşılaşmamak için bu gibi
tesislerin kurulmasında, siyasal ve askerî durum ve muhtemel harekât
alanlarının, şimdiden göz önünde bulundurulması; harekât alanları geri-
İSTİKLÂL HARBİ İDARÎ FAALİYETLERİ ÖZETİ VE SONUÇ 617
sinde kurulacak yurt içi tesislerinin, askerî harekât ihtiyaçlarına uygun ola
rak planlanması, planlama döneminde memleketin geri kalmış bölgeleri
nin ön plana alınması ve gelişmiş bölgelere doğru yaygınlaştırılması eko
nomik koş'ulllar ve topyekûn yurt kalkınması bakımından önemlidir.
Osmanlı İmparatorluğu döneminde dikkate alınmamış veya ihmal
edilmiş olan bu faktörler nedeniyle, İstiklâl Savaşında bir çok zorluklarla
karşılaşılmış, bunların yenilmesi kolay olmamıştır.
Kara ve demiryolu ve taşıma araçları yetersizliği de büyük müşkül
lere ve gecikmelere sebep olmuştur.
Bu sonucun son sözü olarak şunu ifade edelim ki; bu eserde yukarı
dan beri ayrmtılarıyle izah edildiği üzere, İstiklâl Savaşında stratejik ve
taktik bakımından olduğu kadar, lojistik bakımdan da her çareye baş vu
rularak Son Zafer kazanılmış, ulusun tam bağımsızlığı elde edilmiş; şimdi
sıra yapılacak bir programa göre gerçekleştirilecek olan Cumhuriyet dev-
rimlerine gelmişti.
Gnlcur.
Harp Tarihi B^k..
(ÇİZELGE ; 1)
İSTANBUL VE ANAIX)LÜ’DAKÎ BİRLİKLERDE /E DEPOLARDA BULUNAN SİLAHLAR (l)
I’İYADE TÜFEĞİ AĞIR MAKİNELİ TÜFEK TOP

BİRLİKLERDE DÜ ^ÜNCELER
MEKANİZMALI MEKANÎZMASIZ KAPAK TAKIMLI KAPAK TAKIMSIZ KAMALI KAMASIZ
------------------------- 1 Birliklerde 3234 - 12 - 24 - X. 20333 mekanizma İstanbul'a giderken yolda de

nize atılmıştır.
3 NCÜ KOR.
; Depolarda - 2L931 X 96 XX - - - XX 68 tüfek denize atılmıştır.
X. 9586 İngilizlere teslim. .

Birliklerde 47Ö7 - 36 - 24 -
XX. ■‘•ngiiizlere teslim.
12 NCİ KOR. XXX. Kamaları teslim eaiien
Depolarda - 12.965 X 295 XX - - 23 XXX
X, 34343 trigilizlere teslim, bunlardan 5414 adedi

Birliklerde 9753 - 57 - 16 -
yolda'kalmıştır.
13 NCÜ KOR. XX. 79 adedi İstanbul'a gitmiştir.
Depolarda XXX 75^90 X 119 XX - 6 23 XXX
XXX. Kamaları Eeslim edilen.
Birliklerde n.f 09 - 64 - 40 72 X. 3898 makanizma İstanbul'a gönderilmiştir.

15 NCİ KOR. XX, İngilizlere teslim edilmiştir. Bunlardan
Depolarda - 13643 X 204 XX - - - 188'i denize dökülmüştür.
Birliklerde 4476 - 28 - 24 15 XXX

X. I6329 sürgü kolu İstanbul'a gelmiştir.
20 NCİ KOR. XX. Tümü İstanbul'a gitmiştir.
Depolarda - 30075 X 141 XX - - - XXX. Kamaları teslim edilen.
159Ö - - - - -
KurumJ ar X. Mekanizmaları ordu depolarındadır.
6389 X - - - -
160881
197 birlikler X. Mekanizmaları yanında bulunan tüfekler
Toplam 41657 69622 meka 128
de
nizma İl 68 birlik de XX. Birlik depolarında kalan
X depolarda polarında
kalan kalan
Birliklerde 4735 30 25 24
14 NCÜ KOR.
Depolarda 46295 295 I3Ö
ÇİZELGENİN AÇIKLANMASI
TÜFEKLER ; MAKÎNELÎ TÜFEKLER ; T 0 L A R
Biriikleı-de bulunan tüfek toplaaı 41557 Birliklerde bulunanlar 197 Birliklerde 12 b
14 ncü Külordu birliklerinde 4735 14 ncü Kor. birliklerinde bulunan 25 14 ncü Kor. da 24
İtepülarda olupta gönderilmeden ve Depolarda tüfek olarak kalan ^ 68
mekanizmaları olan 4- 69622
TOPLAM
TOPLAM 115914 TOPLAM 290
1 ncı ve 2b nci Kolordular bütünüyle, I4 ncü Kolordu yalnız depoları işgal bölgelerinde; Gülhane, Başıbüyük Maçka ve İmalâtı Harbiye depoları da yine işgal altında olduğundan
İstiklâl Savaşı ballarken bunlardan fayda sağlanamamıştır.
Gnirur.
Harp Tarihi B^k. AYDIN VE HA'/ALİSt KOMUTANLIĞI EMEÎNDBKİ MÜCAHİT ALAY LAKININ 13 OCAK 1920 TAKİHİNDLKİ KUVVESİ (ÇÎ2ELGE: 2)
İ’E RSONE]b Dİ YAIE SİLAHLAKI PİYADE CEPHANESİ AYDINLATMA VE İŞARET HAYVAN

MAKİNELİ TÜEEK
TABANCALARI
•M •
-M H
1 -M +-< Pd co M M
BİRLİK •M OO oo O CO 1
M oq <5 ■< •M
•M S
ADLARI >-•
s
sc «
cn
o
=0 t-d
>cs
fd
00 (d
•M -M
S i
S
o
«
İSİ
3 <5 Pd
<
hd a 2
^ R
< <:
s K
<
s
co -M sq
■S a
Eh <
W W ;h
a
<1
o
EH
1 1
vd
35. O
•M İZ,
ss
(d
s;
W
+H
Ki>
H-H
Eh
lî
o EH -M
33 >CİJ
i
-M
s<5
1
35
35
m
<
3
3
3 M o os a oo <;
--tD
25 &H â s "=«; ?-ı O <
CH Pd
cn fd en o o bü S g Pd 6H EH <4 ffc* •M £H •M 1 3 â EH
Ade t Adet Adet Adet Adet Adet Adet Adet Adet Adet Adet Adet Adet Adet Adet Adet Adet
Millî Aydın (1)
1 69 70 - 9 - - 9 900 - - 900 - - - - -
Alay Kh. - - -
4 -
50 54
Yörük Ali Efe
4 369 373 59 263 - - 322 2261 3100 - 5361 - - - 56 1 14 2 4 - 6 12
1 nci Tabur 27
Yörük Ali Efe

2 nci Tabur 9 466 475 110 326 77 1 _ 12
13 449 2 5000 7000 1300 33300 —
5 17
Millî İntikam
Ö 457 465 136 234 10 - 3Ö0 19605 7160 - 26665 - - - 61 1
3 ncü Tabur - - - 7 - 20 27
Makineli Tüfek
3 3ö 41 - 2 - - 2 5200 7000 - 12200 1 2 - - - - -
Bölüğü - - - 9 9
Millî Menderes
2 5 7 - - - - - - - - - - - 2 6
Alay Kh. - - - -
- - 4 -
Yiğit Taburu (2)

7 416 423 23 65 321 - 40Ö 37992 1959 1750 41701 - - - 79 - - - - - - - -
Yıldırım Tb. 4 461 465 69 100 240 - 409 47945 6015 1920 55ÖÜO - - - 71 2 25 1 12
- - - 13
(4)
Yavuz Tb. 5 4Ö5 490 12 122 311 - 44Ö 64473 1765 3565 6962 3 - - - 136 2 50 21
- - 3 - 16
Makineli Tüfük
1 15 16 - - - - - 3500 3500 1 1
Bölüğü - - - - - - - - -
3 -
4
Millî Mt.Müf
1 13 14 - - - - 3600 - 3600 1 -
4 4
rezesi - - - - - - - _ - -
TOİLAM 45 2794 2039 409 1121 ÖÖ5 13 2427 220756 34039 6535 253330 3 2 46ü 7 69 2 27
- • 29 3 135 167
a. Millî Alaylar mevcutları iyine gjrmeyip, bağımsız olarak görev yapan 6 ncı Mücahidin Alayıtiin mevcudu ayagıda gösterilmiştir. (1) Karargâhta ayrıca iki binek hayvanı vardır
150 er ^demiye'de Haşan Hüseyin Efe mücahitleri (2) Tb.da yedek 6 sandık Alman Cephanesi vardır.
110 ” Uçyol Demirdere de Çamlıcalı Haşan Efe mücahitleri (2) Tb.da yedek 1 sandık Osmanlı Cephanesi vardır
60 " Gürdal Tepe *de (Şehit Gökçen Efe) Hacı Halil Efe mücahitleri ’
80 ”r Kestanecik'te IXırmuş ^^^li Bfe mücahitleri
(x)400
_b« Üçyol da mevcut nizamiye taburu ile Ödemiş bmlgeaindeki mücahitler. Söke ve Kut?adası civarındaki Kuvayi Milliye erleri bu toplamın dışındadır.
(x) Balyambolu cephesiyle Nazilli'deki mücahitlerin kuvvesi bilinemediğinden mevcuda dahil edilmemiştir.
28 AĞUSTOS 1921*DE MİLLİ SAVUI^MA BAKANLIĞI DEPÜLARn^DA
Onkur. VE YOLLARDA BULUNAN PİYADE CEPHANESİ MEVCUDU
Harp Tarini Bşk:, Depolarda bulunanlar (Miktarlar Sandık Adedini gösterir) (ÇİZELGE : 4-A)
BULOHDtieo YER OSfÂHLI ALMAN EüS ÎNOİLİZ vahiiîher TOPLAM
Ankara 120 — 110 61 165 456
Yahşihan 2.991 94 729 2.324 120 6. 258
Köprüköy 4Ö0 — 414 120 — . 1.014
Kırşehir 120 — 506 494 — 1.120
Sungurlu 30 — 649 23 1 703
Çankırı — — 4.747 — — 4.746
Kalecik -- — 29 3 20Ö — 501
Samsun — . — — -- 318 318
Sivas — -- 261 48 -- 309

Yollarda bulunan].ar
Yahşihan-Ankara 170 — 200 200 -- 570
Samsun-Yahşihan — 236 — — — 236
Hav za~Yahşihan — 20 -- — — 20
Ço rum-Yahşihan — — — — 442 442
Sungurlu-Yahşihan — — -- — 292 292
Ka s tam on u-An ka ra — 120 — — — 120
İzmit—^nka ra — 50 — — — 50
Trabzon-Samsun — 295 — — . 23 ■318
Gnkur.Harp Tarihi B§k.
2Ö AĞUSTOS 1921 ‘DU MİLLÎ SAVUNMA BAKANLIĞI DLPOLAHINDA
Depolarda bulunanlar
VE yOLLARDA BULUNaN TOPÇU CEPHANESİ MEVCUDU (MİKTARLAR ADEDİ GÖSTERİfi) (ÇİZELGE : 4-B)
DE 1 OL AR- eSMANLI
■ ALMAN FRANSIZ İNGİLİZ OSMANLI 10,5 ’LUK 10.5 ’LUK 10, 5 'LUî 15’LİK 15'LİK 15'LİK 15'LİK 10,5'LUK 10.6 'LIi:
SERİ RUS KUDRETLİ
SERİ SAHRA OBÜS DAĞ AĞIR AĞIR SKODA AĞIR RUS
SAHRA SAHRA SAHRA SAHRA SAHRA DAĞ DAĞ (ÛBÜS HARTUCU OBÜS SKODA
OBÜS OBÜS HARTUÇ SAHRA SAHRA
HARTUCU
Ankara (2)13Ö2 - 11Ö5 556 - - - - 1000 - 1738 218 - 1356 100 411
i
Kay aş - - - - - - - 6605 228 _
9135 8635 I
Irmak - -• - - - - - - - - 16424 - - - -
Köprüköy 512 - - 336 - 1530 - - - - - - - - -
\ a hşıhan 3203 2370 2550 6628 480 2255 9160 7906 1000 15535 17646i 2978 202 -
T 1115
Kırşehir -
(^>1159 - 2186 - - — — — ... _
Kayseri (1)4204
1
125 - - ^^^x48 6153 - - - - - - _
Çankırı
(">3688 - - - - - - - - - _ _ —
Ç orum - - - - ^^^2664 - - - - - - - - - _ —
Sungurlu 684 - - - -
-
^^^360 - - - - _ - - — —
ollarda Bulunanlar
Kırşehir-
lahşihan - - - - _
2305 —
Samsun
Çorum - — -- - 5176 - - - - - - - ^ - - -
-r
Bolu
Çankırı 4339 300 - - - 1200 - - - - - - - - -
-
(1) 28 Ağustos 1921'de cephe^ê göndernliu 2000 atım bu hesaba dahil delildir,
(2) lahşîhan’a ^^önderilnıeleri emri verilmişti.
Gr.J-iur. SEVKİTAT VE NAKLİYAT UMüH MÜEÜRLÜĞÜ MENZİL BİİLLİK VE KURliûILARI
Harj) Tarih") (1 Temmuz 1922)
(ÇİZELGE : G)
Menzil
Şekil L U N D U G U
İsimleri
Menzil Mıntı ooo

ka Müfettis- ÇORUM BOLU KASTAMONU ADANA
İ i
Hat Hat K,
Komutan! 1^51 SAMSUN KARAMÜRSEL GÖYNÜK İNEBOLU SARAYÜNÜ GENEL MÜLÜRLÜK
SİVAS laYSERİ YOZGAT KIRŞEHİR
Nokta Çorum, Karabekir(2 Ge^ve, Bolu, Düzce, Ge Sivas, Alucra, Kayseri, Yozgat Kırşehir
Komutanlığı Samsun, Vezirköprü rede, Devrek, Ereğli, İnebolu, Adana, (2), Koyuniıi- Ulukışla, Hamidiye, Hacıbektaş
Sarayönü,
Amasya, Havza, Sun Züiıguldak, Bartın, İlgaz, Osmaniye, sar, Reşadiye Niğde Bogazlıyan (2) Yahşihan Ankara Sarıköy Çankırı Kalecik Beypazarı Ayaş Kızılca Balâ Çu bıak
İNok.K-l
Buvişıkiı,
gurlu, Merzifon Mudurnu, Göynük, Nall-i- litsl oınonu Mersin, Niksar, Tokat, İncesu Akdagmadeni Ke skin hamam
Alaca, İskilip
PolatlI
han, Hendek, Adajâzarı Yenice, Yeni han, Hafik, bünyan Mucur
İzmit. Marâı^ Zana, Şarkı.^-
la, Aziziye
Çorum, Samsun, İne bolu Adana Sarayönü, Kırşehir

Geyve, Bolu, İzmit,
Kara bekir (2), İlgaz(2) Osmaniye Beşışıklı Kayseri Hacıbektaş (2'
Mayıslar, Göynük, Nallı
Erzak Havza(2), Sungur Kastamonu Merâin PolatlI Sivas Ulukışla Yozgat Keskin (2) Yahşihan Sarıköy Çankın Id^lecik
han, Taraklı (2),
lu (2), Alaca (2) Yenice (2) Haymana Niğde(2) Haiiidiye (g) (2) (2) Bey lazarı Kızılca
Düzce(2), Hendek(2),
Ambarı Erz.Amb Maraş(2) İncesu hamam
Gerede(2), Adapazarı(2)
Mihalgazi(2), Yunaklar
(2). MuriıırnnrPİ ______
Teçhizat İne bolu

' ‘ 0| Çorum Geyve (2) PolatlI
Ambarı Kastamonu 'ankırı
Erz.AmE
ooo
Müh il mrna t Çorum, Samsun, i ne bolu BeŞı ^ıklı Kayseri
Nallıhan Çankırı Ankara
Deposu Sungurlu (2) Sivas Yozgat Kalecik
Kastamonu iôlatlı Ulukışla (2)
ooo
Hastane Çorum, Samsun, Adana, Tarsus Kayseri, Ulukışla
Sivas, Tokat, Merkez, 2,3,6
Amasya (hastahane) Bilemedik, Sarayönü Niğde, Bor (Hst.) Yozgat (Hst.)
Ka s tamonu (Hst.) No. (Hst.)
Samsun, Amasya Maraş, Antep, PolatlI (Hst.i Kayseri (Nkh.) Yozgat (Nkh.) Yahşihan Çankırı Beypazarı
Bolu, Göynük (Hst) (Hst.) Sivas, (Nkh^ Ö No.lu (Nkh.)
ooo (Nakahathaneler) PolatlI (Hst) (Hst.) (Hkt.) (Hst.)
Kök a ha t ha ne Kastamonu Dörtyol (Nkh.)
Nkh.)
SarıbHİil, Sipahi oğlu

Eizizkoy, Karabekii Göre, Seyit Kolsuz, Kilise- Sofular,
İnierkatrancı, çiftliği
İzzettin, Havza, Belkaraağaç, Köstebek, ler, Beşde- hisar, Çarıklı Mucur,
Çamlıca Koyunagilı
Hare oe oğlu Sul tanbö n, Hacıbektaş Ayaş
Sungurlu, Alirabey- Mudurnu, Dedesağ, ğirme rı, Çallı Elmadag Sincanköy Kozlu Havlı köprüsü
Beşışıklı, İTİ nimet de de, Topaklı
li, Üçbeyiköy, Dim- Nallıhan İlgaz, Kayadabi çayırhan
sik, Alaca, Merzj Harikaya, İncesu,
Kalehanı, ŞarlfT şla
fon. Kolukısa Develikarahisar
Topalali
Ankara ^Flot.)
:ankırı Anivara (Lp.)
İnebolu Mersin PolatlI Ulukıvla Yahşihan Ankara ^ı-nkara
İnebolu Yenice
Kastamonu(3) Kayseri (3) Ankara(12 koJ)

İne bolu Adana Sarayönü (6) Sivas (2) Yozgat (2) Kırşehir (l) Utü koiu(l)
Kanseri (39 oto)
(Guraba)
Güre,
Seyitler
Pozantı İnierkatrancı SuŞehri Suitanhan Sekili Topallı Sincanköy
Be şde girme il
ler Develikarahisar
Oto tamirhanesi
(1)
. jai.antez içindeki rakamlar o tesisin adedini gösterir

Gnkur.
(ÇİZELGE : 8)
Harp Tarihi B^k TÜRK İSTİKLÂL HARBÎ SÜRESİNCE İÇERLEN VE DIÇARIDAN SAĞLANAN SİLÂH, CEIHANE, ARAÇ VE GEREÇ
H-H l-H M 4 1
a î S -M H-H M 73 73 • C>3
o tS3 M 1—H •M o CO cn a h4 i a
73
NERELERDEN
< •M -M
ıs;
P P
c
P
EH
Eh
i M
co ^ ^ -M 03 fi
<<
2;
0 îa
<j5
13 fi
’3
03 ^
-M
S <
fi
|a 73
<3 s
ARDIM o
E^h P s*'"'
)Ü> Eh cÎj 5h § « a a •!—* a i
II
« P w fi W -M w g fi 73
4H •M -M •M M II • M a 0
l-H
CO EH
i fi 73 p.‘ 5
•Mas M a| II
YAPILDIĞI <; •t-H <q •M -h-ı Pd a -M a <; ^ EH fi CSJ fi 2; M fi P*. fi EH « Eh 0 0 NJ fi 3 X -2 S
pq
<j
EH
u>>-t ^
?£j -M ::o
EH
sca ---i W 2si İH
< <O
P S 6h
M
;eı <,
a
İH
Eh
P P
EH O O
P
>H
•M
Ph
rL
o
§• i
o
EH o ^ Q < cn 0 <5
•M a «
•aaa
cn 0
•M a
<<
m &
fi
fi
1
0
H-H <î
fi a
0
fi
<*;
0 S p^g
c.
; İ4 EH NJ
fi
EH
1
i
< h-h
Cİ 73
M
fi M' ^İ3
0 a <3
Elcezire
- 3b634 3140 55286 108 16 - 6398 s 76879 2107 - - - - T - - - - - - - - - - - - - - - 875 - - -
Cephesi
Doğu
- 9236 - 14455 101 74 36 23636 s 163022 162540 1750 15928 - - - - — - - - - - - - - - - - - - - - -
Cephesi . . -
İstanbul 8387387 A 502334 A 4794 18000

306326 A
ve 13 82749 120901 16622 610 290 111 5 21301 s 3963 s 32196 60726 22 176 2172 km. 38 ceket - 872 22900 31000 235734 - 527s 2 1 644 8 65 a - 6230 5 - -
Dolayları 18996 çuval 3Ö07sepet 176 s 311 10000
kangal takım
207 makar a
209 Çe 8387387 A 742235 A 470973 A 4794 km

TOPLAM 13 127619 L24051 86363 şitli 290 201 41 5İ339 s 3963 s 176 s 33846 76654 22 176 2172 : 311 38 16000 - 872 22900 31000 235734 - 527 8 2 1 644 s 65 8 - 6230 5 - -
610 1896 3807 kangal ceket
çuval sepet ' 207 10000
819 makara takını
Sovyet 200 A. : »
Rusya'dan - 43374 120901 - 318 öl 13 56042 s 159043 A. - - 2 - - H - - - - - - 18 8 -
123 s. - - - - 19359 60 - - -
Gelenler A.
527 8387387 A 901278 A. ^794 kn 18000

çeşitli 471173 A. 311 ceket
107337 s 3963 s. 3469 872
GENEL 13 170993 ?44992 86363 610 299 8. J3846 76654 24 176 2172 38 10000 229OÜ 31000 235734 18 s 527 s 2 1 644 • 65 s 19359 6290 5 - -
290 281 54 1896 çuval 3807 aepet tk.
TOI'LAM 1137 ^20f"" takım A.
nİH lu-ra
a
V
a
la - 3000 - - 1500 - - - 1335000 - - - - - - 10000 - - - - - - -
- 10000 - - - - - - - -
Jİ takım
al H
&
£H <
<
C
c«
S -d
d
co
M a lOÛO 10000 - - - - - - 10000000 A. - lOOüOO - - - 500 km. - - - - - -
EH a - - - - - -
- - - - ~ - -
M <
Q r/j u
AÇIKLAMA : A = Adet, S = Sandık, I'Cn.= Kilometre, Tlc.= Takım, Kg.=; Kilogram

619
kronoloji
15 mayıs 1919 Bir Yunan tümeninin İzmir’e çıkışı

26 temmuz 1919 Balıkesir Kongresinin açılması
6 ağustos 1919 Nazilli Kongresinin açılması
11 ağustos 1919 Alaşehir Kongresinin açılması
14 ağustos 1919 Ordu Müfettişliklerinin lağvı
9 eylül 1919 Ali Fuat Paşa’nın Batı Anadolu Umum Kuvayi
MUliye Komutanlığına atanması
11 eylül 1919 Sivas Kongresinin hazırladığı teşkilât nizam
namesi
3 kasım 1919 İstanbul’da Karakol Grubunun kurulması
26/27 ocak 1920 Akbaş cephaneliğinden silah ve cephane kaçı
rılması
30 ocak 1920 Namık Grubunun kurulması
13 mart 1920 13 ncü Kolordudan batıya silah ve cephane gön
derilme teşebbüsünün başlangıcı
26 nisan 1920 Mustafa Kemal Paşa’nın Sovyet Rusya’ya ilk
önerisi
24/25 haziran 1920 Batı Cephesinin teşkili
Temmuz 1920 Ankara Silah Tamirhanesinin kurulması
Temmüz 1920 Eskişehir Silah Tamirhanesinin işe başlaması
23 eylül 1920 Hamza Grubunun ilk kuruluşu
15 aralık 1920 H.ımza Grubunun Mücahit Grubu olarak isim
değiştirmesi
10 ocak 1921 İmalatı Harbiyenin teşkili
Ocak 1921 Ankara’da Askerî Fabrikalar Genel Müdürlü
ğünün teşkili
10 ocak 1921 Sevkıyat ve Nakliyat Genel Müdürlüğünün ku
rulması
23 şubat 1921 Mücahit Grubunün Muharip Grup adını alması
2 mart 1921 Ferhat ve Kerimî gruplannın kurulması
9 ağustos 1921 Muharip Grubunun Felah Grubu adını alması
23 eylül 1921 Keskin Fişek Fabrikasımn işe başlaması
14 ocak 1922 Harp Encümeninin kurulması
BİBLİYOGRAFYA
Arşivler:
Cumhurbaşkanlığı Arşivi.
T. B M, M. Açık Oturum Tutanakları.
T. C. Dışişleri Bakanlığı Arşivi.
T. C. Genelkurmay Harp Tarihi Başkanlığı Arşivi.
T. C. Genelkurmay Harp Tarihi Başkanlığı Atatürk Arşivi.
Eserler:
BAYDAR, Em. Gen. Ekrem: “Mustafa Kemal’in Gizli Teşkilâtım Ben
İdare Ediyordum” Cumhuriyet Gazetesi (5 ekim 1970 tarihli
sayısı).
BERKSAN, Nâzım: Yol Davamız Nerede, 1950.
CEBESOY, Gen. Ali Fuat: Moskova Hatıraları (2.11.1920 - 2.61922)
İstanbul, 1955.
DURUKAN, Eyüp: Türk İstiklâl Harbinde Harp Sanayii Nasıl İnkişaf
Etmiştir? (Harp Tarihi Arşivindeki basılmamış etüt) 1940.
ERKİN, Behiç: İstiklâl Harbinde Millî Demiryollanmız (Harp Tarihi
Başkanlığı Kütüphanesindeki basılmaımş eser).
ERTÜRK, Alb. Hüsamettin: Millî Mücadeledeki Teşkilâtı Mahsusa
(Harp Tarihi Arşivindeki basılmamış etüt).
ESENKUT, Em. Gen. Kenan: Türk İstiklâl Savaşmda Millî Ordunun
Silah ve Mühimmat İkmali (Harp Tarihi Arşivindeki basıl
mamış etüt).
Harp Okulu Tarihçesi (1834-1945), Harp Okulu Matbaası, Ankara,
1945.
İstiklâl Harbinde Gnkur. Bşk. hğmm Tarihçesi, (Harp Tarihi Arşivin
deki basılmamış eser).
JAESCHKE, Gotthard: Türk Kurtuluş Savaşı Kronolojisi, Mondros’
tan Mudanya’ya Kadar, T T. K. Basımevi, Ankara, 1970.
KOCAOĞLU, Osman: “Rus Yardımının İç Yüzü” Yakın Tarihimiz,
C. I, Sayı: 10 (3 Mayıs 1972).
KOÇER, Em, Gen. Kemal: Kurtuluş Savaşlarımızda İstanbul, İstan
bul, 1946.
MUZAFFER, Kar. Yrb.: Seferber Orduda Geri Hizmet, İstanbul, Mat-

baayi Askerî, 1920.
ONUR, Ahmet: Türkiye Demiryoîlan Tarihi (1860-1953), İstanbul,
K. K. K lığı Askerî Basımevi, 1953.
ÖZALP, Kâzım: İstiklâl Harbi Hatıraları, (Harp Tarihi Bşk. lığı ar
şivindeki basılmamış eser).
PEKER, Nurettin: İstiklâl Savaşında İnebolu ve Kastamonu Havalisi
Seferiye Nizamnamesi, İstanbul, Askerî Matbaa, 1332.
TENGİRŞENK, Yusuf Kemal : Vatan Yollarmda.
T. C. Büyük Erkanıharbiye Riyaseti Hrp. T. Encümeni: İstiklâl Har
binin Baytarî Harp Tarihi, İstanbul, Askerî Matbaa, 1933.
T. C. Dışişleri Bakanhğı Araştırma ve Siyaset Planlama Gn. Md. lüğü:
Türkiye Dış Politikasmda 50 Yıl, Lozan [1973].
T. C. Müdafayi Milliye Vekâleti Shh. D. : İstiklâl Harbi Sıhhî Raporu
(336 - 337 - 338 senesi, Mudanya Mütarekesine kadar), İstan
bul, Matbaayi Askeriye, 1341 (1925).
T. C. Gnkur. Harp Tarihi D. Bşk. lığı: Türk İstiklâl Harbi I nci CUt,
Mondros Mütarekesi ve Tatbikatı, Ankara, Gnkur. Basımevi,
1962.
T. C. Gnkur. Harp Tarihi D. Bşk. lığı: Türk İstiklâl Harbi H nci CUt,
Batı Cephesi 1 nci Ks., İzmir’in İşgali ve MUU Mukavemetin
Kumlması, Ankara, Gnkur. Basımevi, 1963.
T. C. Gnkur. Harp Tarihi D. Bşk. hğı: Türk İstiklâl Harbi H nci CUt,
Batı Cephesi, 2 nci Kısım, Sivas Kongresi ve Heyeti Temsili
ye Devri, Ankara, Gnkur. Basımevi, 1965.
T. C. Gnkur. Harp Tarihi D. Bşk. lığı: Türk İstiklâl Harbi H nci CUt,
Batı Cephesi 3 ncü Ks., Birinci ve İkinci İnönü, AslUıanlar
ve Dumlupmar Muharebeleri, Ankara, Gnkur. Basımevi, 1966.
T. C. Gnkur. Harp Tarihi Bşk. lığı: Türk İstiklâl Harbi H nci CUt,
Batı Cephesi, 4 ncü Ks., Kütahya, ( Eskişehir Muharebeleri,
Ankara, Gnkur. Basımevi, 1974.
T. C. Gnkur. Harp Tarihi Bşk. lığı: Türk İstiklâl Harbi H nci CUt,
Batı Cephesi 5 nci Ks., 1 nci Kitap, Sakarya Meydan Muha
rebesinden Önceki Olaylar ve Mevzi İlerisindeki Harekât,
Ankara, Gnkur. Basımevi, 1972.
T. C. Gnkur. Harp Tarihi Bşk. hğı: Türk İstiklâl Harbi H nci CUt,
Batı Cephesi, 5 nci Ks., 2 nci Kitap, Sakarya Meydan Muharebesi ve
Sonraki Harekât, Ankara, Gnkur. Basımevi, 1973.
BİBLİYOGRAFYA 623
T. C. Gnkur. Harp Tarihi D, Bşk. lığı: Türk İstiklâl Harbi, U nci Cilt,
Batı Cephesi, 6 ncı Ks- 2 nci Kitap, Büyük Taarruz, Ankara,
Gnkur. Basımevi, 1968.
T. C. Gnkur. Harp Tarihi Bşk. lığı: Türk İstiklâl Harbi, II nci Cilt,
Batı Cephesi, 6 ncı Ks., 3 ncü Kitap, Büyük Taarruzda Takip
Harekâtı, Ankara, Gnkur, Basımevi, 1969.
T. C. Gnkur. Harp Tarihi Bşk. lığı: Türk İstiklâl Harbi, H nci CUt,
Batı Cephesi 6 ncı Ks., 4 ncü Kitap, İstiklâl Harbinin Son Saf
hası, Ankara, (18 Eylül 1922 - 1 Kasım 1923), Gnkur. Ba
sımevi, 1969.
T. C. Gnkur. Harp Tarihi D. Bşk. hği: Türk İstiklâl Harbi, IH ncü Cilt,
Doğu Cephesi, Ankara, Gnkuı\ Basımevi, 1965.
T. C. Gnkur. Harp Tarihi D. Bşk. lığı: Türk IstUilâl Harbi, IV ncü CUt,
Güney Cephesi, Ankara, Gnkur. Basımevi, 1966.
T. C. Gnkur. Harp Tarihi D. Bşk. lığı: Türk İstiklâl Harbi, V nci ‘ Cilt,'
Deniz Cephesi ve Hava Harekâtı, Ankara, Gnkur. Basımevi,
1964.
■ l' ' .I
'V ■V '• \ f' '-i t
■ ' •>* f • ■ -\v ■
i'.
'■■I.
:.r
t'
• - t• ..T'
:._ Al
Sl
-„.<•• :-M
r*—-—V'
a-
>■■
'’‘h- ‘'*.K .
'.I* -■ ■' ' i? "î'" -il *’-"■ •^' ■' ' - ' ■ '■
ş
r:■\ f- ■ '■'-'
• JT - J* _ - -t S- f*JJ - .
V'- .: .
GENEL DtZÎN
— A — Adapazan Nokta Komutanlığı: 386.

Adapazan Yaralı Hastanesi: 566.
Abana: 133. Adatepe: 496, 497.
Abdi Paşa: 443. Adıyaman: 79, 84.
Abdülhamit II. (Padişah): 190. Adi dağ topu mermisi: 484.
Abdülkadir: 108 Adi martin; 293, 336, 337.
Abdülmecit: 508. Afyon; 3, 21, 30, 32, 65, 67, 72, 82, 88,
Abdülrezzak (Bnb.): 88. 121, 145, 176, 179, 191, 196, 198, 199,
Abidinpaşa köşkü: 279. 200, 201, 202, 203, 204, 205, 208, 231,
Abidin (Yb.): 200. 283, 286, 304, 333, 358, 384, 385, 414,
Abranosyan lıumpanyası: 211. 426, 429, 430, 434, 493, 494, 495, 496,
Adag-ide bölgesi: 33, 63, 497, 513, 526, 592, 602, 606, 614.
Adalar Tümeni (Yunan): 232. Afyon Askerlik Dairesi: 281.
Adana: 51, 53, 62, 76, 77, 78, 79, 81, 82, Afyon Deposu: 15, 19, 202, 515.
83, 84, 85, 145, 208, 231, 387, 390, 409, Afyonkarahisar, Dumlupmar Büyük Mey
428, 432, 434, 438, 443, 444, 445, 451, dan Muharebesi: 498.
455, 456, 460, 466, 468, 543, 545, 555, Afyon Hastanesi: 514, 516, 532.
564, 568, 569. Afyonkarahisar Kuvayi MUliyesi: 67.
Adana bölgesi: 76, 77, 192, 282, 294, 516, Afyon Merkez Heyeti; 40.
540, 541, 542, 564, 611. Afyon Nokta Komutanlığı: 606.
Adana Bölge Komutanlıg:ı: 302. Afyonkarahisar Sıhhiye Deposu: 514, 515.
Adana 1 No.lu Hastanesi: 545. Ağapınar: 532.
Adana Cephesi: 32, 51, 70, 71, 84, 129, Ağapınar istasyonu; 204.
274, 333, 358, 435, 537, 611. Ağılören; 589.
Adana Erzak Ambarı: 387. Ağır Alman obüs topu mermisi: 484.
Adana Hastanesi; 387, 513, 545. Ağır Alman sahra topu mermisi: 484.
Adana Havalisi K. lığı: 278, 296, 354, 395, Ağır makineli tüfek: 249, 297, 298, 302,
422, 449, 461, 466, 478, 542. 306, 309, 311, 328, 473.
Adana Hayvan Hastanesi: 387, 569. Ağır Rus sahra topu mermisi: 484.
Ağustoslu, Mehmet (Kur. Yzb.): 110.
Adana Kuvayi MUliyesi; 82. Ağva: 147.
Adana Menzili: 569. Ahmet Anzavur: 65.
Adana Menzil Müfettişliği: 386, 387, 389, Ahır dağı; 493, 494.
409, 410. Ahmet (topçu ustabaşı): 118, 121.
Adana Menzil Nokta K. lığı: 387. Ahmet: 128.
Adana Menzil Sıhhiye Deposu: 515. Ahmet (dökümcü): 125.
Adana Satınalma Komisyonu: 438. Ahmet (Bnb., tornacı): 120.
Adana Dolaylan K. lığı: 277. Ahmet Remzi Bey: 83.
Adapazarı: 65, 68, 71, 74, 92, 119, 120, Ahmet Naci (J. Ütğm.): 109.
200, 205, 237, 409, 414, 424, 426, 428, Akarçay: 385, 493, 494.
543, 556. Akbaş: 54, 55, 56, 111.
Adapazarı Cephesi: 564. Akbaş depolan; 54.
Adapazan Erzak ve Teçhizat Amban: 567. Akbaş Olayı: 57.
Adapazarı Kızılay Hastanesi; 567. Akçakoca: 210.
Adapazan Millî Alay Karargâhı: 92. Akçaşehir: 4S6.
Akşehir İnzibat Bölüğü: 477. Alay, 18 nci: 593.

Akçaşehir Sıhhiye İstasyonu: 386. Alay, 22 nci: 476.
Akdağmadeni (Yozgat): 245, 334, 388. Alay, 25 nci Ağu' Topçu: 497.
Aker, Şefik (57 nci Tümen Komutam): Alay, 36 ncı Süvari: 476.
10, 33. Alay, 40 ncı Piyade: 296, 297.
Akdeniz: 2, 66, 431, 498. Alay, 59 ncu: 473.
Akdeniz Müstahkem Mevki K. lığı: 41. Alay, 61 nci: 475.
Akhisar: 10, 12, 15, 18, 22, 29, 35, 36, 51, Alay, 68 nci Piyade: 514.
63, 64, 245, 506, 556. Alay, 69 ncu Piyade: 514.
Akif (Alb., Soma Bölge K.): 16, 17. Alay, 126 ncı: 497.
Akmaz dağı: 34. Alay, 159 ncu Piyade: 514.
Akpınar: 552. Alay, 172 nci: 11, 16, 19.
Aksaray: 28, 335, 358, 425, 426, 430, Alay, 174 ncü: 479.
431, 434, 436, 437, 438, 439, 440, 443, Alay, 188 nci: 12, 16, 17, 18.
444, 447, 451, 454. Alay, 442 nci: 78.
Aksaray Komisyonu: 451. Alayunt: 197, 201, 204.
Aksaray ovası: 499. Alayunt Deposu: 202.
Akşehir: 202, 284, 320, 394, 409, 414, 428, Alemdar vapuru: 112, 406.
482, 483, 537, 539, 579, 584, 586, 587, Ali: 128.
589, 602. Ali (Çetinkaya) (Yb. 172 nci Alay K.): İS.
Akşehir Deposu; 202. Ali Bey: 99.
Akşehir gölü: 182. Ali Efe (Sökeli) : 127.
Aktaş: 244. Ali Batı: 31.
Alaca Erzak Amban: 386. Ali Fuat (Cebesoy) (20 nci Kor. K., Mos
Alaca Nokta Komutanlığı: 386. kova Büyükelçisi, Batı Cep. K.): 24 30,.
Alaca Sıhhiye İstasyonu: 386. 32, 44, 64, 68, 71, 169, 203.
Alaşehir: 10, 15, 19, 25, 72, 234, 499, Ali İhsan Paşa (1 nci Ordu K.): 459.
514, 569. Ali Osman Bey (Burhaniye Reddi İlhak
Alaşehir Kongresi: 24, 25, 36, 611. Heyet B.şk.): 16.
Alaşehir Millî Tümeni: 45. Ali Rıza, (tüfek kundak ustası): 120.
Alaşehir Müdafayi Hukuk Heyeti: 72. Ali Rıza, (Bnb., Sirkeci Asker Sevkıyat
Alaşehir ovası: 499. Müdürü): 107.
Alaşehir - Akhisar Cephesi: 564. Ali Tunalı (Top montaj şefi): 118.
Alaşehir - Salihli Cephesi: 499. Alibey çiftliği: 111.
Alay, 1 nci Numune: 593. Alibeyli Shh. İstasyonu- 386.
Alay, 1 nci Süvari: 295, 296, 551, 593. Alliören: 497.
Alay, 2 nci Süvari: 591. Alman: 45, 58, 73, 74, 83, 84, 118, 126,
Alay, 2 nci Topçu: 551. 129, 189, 242, 263, 264, 266, 267, 268,
Alay, 3 ncü Süvari: 295, 297. 271, 272, 273, 274, 275, 278, 314, 471,
Alay, 3 ncü Süvari (Yunan): 35. 492, 546.
Alay, 5 nci Süvari: 591. Alman cephanesi: 59, 68, 342, 352, 381,
Alay, 5 nci Topçu: 551. 472, 483.
Alay, 6 ncı Süvari: 591. Alman cephesi: 50, 169
Alay, 12 nci Süvari: 295, 551. Alman çabuk ateşli sahra mermisi: 417.
Alay, 14 ncü Süvari: 12. Alman el bombası. 501.
Alay, 15 nci Süvari: 547, 548. Alman filintası: 316.
Alay, 15 nci: 476. Alman fişeği: 465, 487, 491, 501.
Alay, 15 nci Topçu: 547, 548. Alman fişek kovanı: 418, 420.
GENEL DİZİN
Alman hükümeti; 468. 209, 211, 212, 232, 234, 236, 251, 256,
Alman makineli tüfeği: 308, 381. 262, 279, 280, 293, 311, 344, 358, 378,
Alman maksim kalkanı: 350, 353. 384, 399, 432, 491, 500, 506, 542, 554,
Alman manliheri: 363. 568, 585, 599, 611, 612, 613, 614, 615,
Alman mermisi; 293, 350. 616.
Alman Obüsü: 118, 490. Anadolu harekâtı: 559.
Alman piyade cephanesi: 53, 314, 316, 317, Anadolu Hatlar Komiserliği: 200.
318, 319, 347, 348, 349, 351, 353, 415, Anadolu Hükümeti: 98, 99, 101, 102, 103,
665. 104, 113, 147, 148, 190, 200, 231, 236,
251, 275, 277, 279, 311, 372.
Alman sahra mermisi: 417, 468, 489.
Anadolu Ordusu: 280, 321.
Alman tüfeği: 16, 68, 82, 317, 350, 352,
Anadolu ve Rumeli Müdafaayi Hulcuk
415, 473, 474, 475, 476, 477, 483, 491,
Cemiyeti: 40, 358, 359, 612.
504.
Anadolu - Bağdat Demiryolları Genel Mü
Alman piyade tüfeği: 59, 316, 347, 348,
dürlüğü; 198, 199, 202, 204.
406, 465.
Anamur: 182.
Almanya: 169, 200, 469, 479, 615.
Anayasa; 146, 164.
Alpinist Alayı (İtalya): 14.
Anglo - İtalyan: 110.
Alpu: 322.
Ankara: 2, 3, 25, 45, 53, 61, 72, 74, 75,.
Alpu Hastanesi: 532, 533.
89, 94, 98, 99, 100, 102, 105, 108, 115,
6 ncı Piyade Depo Alayı: 322. 116, 117, 118, 119, 120, 121, 127, 128,
6 ncı Yardmı Heyeti; 564. 130, 132, 134, 135, 136, 145, 168, 170,
6 No. lu Tekâlifi Milliye Emri: 362. 172, 173, 175, 180, 181, 191, 192, 194,
6 Numareılı Hastane: 545. 195, 197, 198, 200, 201, 204, 205, 206,
207, 208, 212, 226, 227, 229, 235,
Altuntaş: 496, 532.
237, 238, 239, 241, 242, 245, 246, 252,
61 nci Tümen Bölgesi: 33. 262, 263, 270, 272, 273, 274, 275, 276,
Alucra: 243, 244, 246, 254, 257, 309, 340, 278, 279, 282, 286, 287, 292, 294, 296^
341, 343, 344, 397, 398, 414. 303, 316, 317, 318, 319, 320, 322, 325,
Alucra Menzil Nokta K. lığı: 387. 335, 337, 339, 340, 341, 342, 350, 351,
Amasra: 210. 352, 353, 354, 355, 356, 357, 358, 371,
372, 373, 374, 375, 377, 381, 382, 383,
Amasya: 3, 28, 146, 183, 164, 192, 365,
384, 385, 388, 409, 411, 413, 414, 415,
371, 409, 427, 515, 537, 539, 542, 545,
595, 596, 603. 416. 417, 418, 419, 420, 422, 423, 424,
428, 430, 432, 433, 435, 439, 440, 442,
Amasya Hastanesi: 386, 545. 445, 448, 449, 451, 453, 454, 455, 456,
Amasya Reviri: 545. 457, 460, 469, 477, 483, 485, 486, 489,
Amasja Nokta Komutanlığı: 386. 490, 491, 492, 504, 505, 509, 526, 529,
Ambarlı Konak; 244. 531, 532, 533, 537, 539, 541, 542, 546,
Amerika: 509. 555, 556, 565, 567, 569, 570, 572, 580,
582, 586, 588, 594, 602, 603.
Amerikalılar: 28, 431, 451, 480.
Ankara Anlaşması: 206, 211, 334, 383,.
Amerikan; 27, 112, 133. 287, 291. 492.
Anadolu: 1, 2, 3, 8, 9, 14, 27, 28, 31, 43, Ankara Askeralma Dairesi: 281.
46. 47, 48, 49, 52, 53, 54, 56, 57, 61, 62,
66, 96, 97, 98, 100, 101, 102, 105, 106, Ankara Batı Anadolu Menzil Müfettişli
107, 108, 109, 110, 111, 112, 114, 115, ği; 484.
117, 120, 131, 145, 149, 176, 181, 188, Ankara Deposu: 202.
197, 198. 199, 200, 201, 202, 203, 204, Anitara Hastanesi: 516„ 5G6.
Ankara Hat K. lığı: 411, 413. AiTnutova (Gömeç): 29.

Ankara Hayvan Hastanesi; 571. Aı-pagediği; 495, 498.
Ankara Hükümeti: 98, 103, 507, 508. Asım (Yb. 1 nci Tümen Komutam): 30,
Ankara Kızılay Kurumu: 567. 104.
Ankara Komutanlığı: 72, 196, 237, 277, Asım (înebolulu): 375.
278, 282, 296, 297, 302, 336, 354, 356, Asım (Alb., Batı Cephesi Kurmay Baş
434, 435, 457, 464, 469, 478, 539. kam) : 208.
Ankara Menzil Bölgesi: 242, 585. Asım (Top. Alb.): 115, 120.
Ankara Menzil Bölge Müfettişliği: 241, Asir cephesi: 147.
242, 336, 359, 423, 424, 580, 581, 582, Asi Yozgat (Elmadağ): 388.
583, 586. Askerî Hat Komiserliği; 422.
Ankara Merkez Hastanesi: 545. Askerî Müze: 152.
Ankara Merkez Satınalma Komisyonu: Aslılıanlar Muharebesi: 532.
437. Assubay Okulu: 152.
Ankara Millî Savunma Sağlık Şubesi: 552. Aşağıkapı: 245.
Ankara Müdafaayi Hukuk Heyeti Merke Aşkale: 309, 413, 414, 548, 549.
ziye Başkanlığı: 374. Atâ (Niğde Milletveküi); 440.
Ankara Nokta Komutanlığı: 386, 388, 389. Atatürk; 57, 108, 358.
Ankara Talimgahı: 280, 320. Atış Okulu: 5.
Ankara - Çorum Hattı: 534. Atina: 384.
Ankara - Eskişehir demiryolu: 423. Atı ak: 601.
Ankara - Kastamonu hattı: 534. Avanos: 244, 534, 539.
Ankara - Kayseri karayolu: 534. Avans Kanunu (1921): 162.
Ankara - Polatlı demriyolu: 320, 354, 505. Avram Çavuş: 77.
Ankara - Yahşihan demiryolu: 444, 489. Avrupa: 1, 170, 181, 207, 383, 544, 615.
Antalya: 3, 14, 19, 21, 33, 62, 92, 115, Avrupa devletleri: 1.
179, 191, 192, 196, 207, 231, 285, 286, AvrupalI: 70.
287, 292, 409, 414, 430, 431, 434, 440, Avusturya: 263, 267, 268, 271, 273, 274,
443, 447, 449, 451, 460, 481, 543, 555. 314, 471.
Antalya gümrüğü: 443, 446. Avusturya dağ topu mermisi: 484.
Antalya Müdafaayi Hukuk Reisliği; 92.
Antep: 51, 76, 77, 79, 83, 84, 85, 90, 91, Avusturya hükümeti; 468.
145, 176, 211, 338, 342, 356, 543, 614. Avusturya kasaturası: 347.
Antep Hastanesi: 545. Avusturya manliheri: 363.
Anzavur; 55. Avusturya mavzer mermisi: 406.
Armutlu: 245. Avusturya piyade cephanesi: 314, 316,
Arap: 9, 61, 245, 546, 552. 317, 318, 347, 348, 349, 352, 405, 407.
Arap Haşan (Em. Yzb.): 118. Avusturya piyade mermisi: 406.
Arapliçiftliği: 495. Avusturya piyade tüfeği: 314, 316, 347,
Ararat vapuru; 486. 406.
Araş nehri: 186, 188. Avusturya top cephanesi: 349.
Ardahan: 146, 188, 427, 540, 549, 550. Avusturya top kaması: 405.
Ardahan: 146, 188, 427, 540, 549, 550. Avusturya top mermisi: 405.
Ardahan suyu; 188. Avustui’ya top mermisi hartucu: 405.
Arhavi: 87. AvusturyalI; 546.
Arif (tüccar): 481. Ayaş; 181, 414, 424, 603.
Arif iye: 197, 198, 205. Ayaş MenzU Nokta K.lığı: 388.
Arkanjel: 468. Ayaş Nokta Komutanlığı: 386, 389.
GENEL DİZİN 629
Aydın: 2, 3, 11, 13, 20, 21, 24, 32, 33, 34, Bahattin, Em. Alb. (Maçka Silahhane
35, 39, 40, 41, 42, 43, 51, 53, 62, 63, 68, Md.): 111, 245.
72, 79, 124, 145, 146, 197, 200, 231, 441, Bahriye Nezareti: 209.
519, 545. Bakanlar Kurulu (T.B.M.M.) 32, 64, 68,
Aydın bölgesi: 15, 19, 21, 22, 30, 33, 35. 114, 161, 163, 200, 226, 231, 281, 323,
Aydın cephesi: 24, 50, 53. 357, 372, 427, 433, 449, 574.
Aydın Deposu: 20. Bakanlık Levazım Dairesi: 288, 289.
Aydın Kuvayi Milliyeleri: 72. Bakırcık - Arpagediği hattı: 495.
Aydın muharebeleri: 21. Bakırçay deresi: 34.
Aydın ve Havalisi K.lıg'ı: 46. Bâlâ: 371, 381, 424, 426, 534, 603.
Aydınreis gambotu: 209, 211, 262. Bâlâ Nokta K.lığı: 386.
Aynacıoğulları: 235. Bâlâ Nokta MenzU K.lığı 388.
Ayrancı Deposu: 202. Balıkçı köprüsü: 332.
Ayntepe: 205. Balıkesir: 16, 19, 23, 24, 28, 29, 32, 55,
Ay\"acık: 111. 64, 145, 146, 506, 556, 566.
Ayvalı: 10, 11, 12, 22. 29, 34, 35, 36, 51, Balıkesir Hastanesi: 566, 568.
63, 64. Balıkesir Kongresi: 24, 36, 611.
Ayvalık Bölge Komutanlıg:ı: 16. Balıkesir Merkez Heyeti: 24, 40, 56.
Aj-ıâlık bölgesi: 11, 12, 15, 16, 17, 30. Balıkesir Millî Harekât Kongresi: 23.
Ayyıldız motoru: 211. Balkan Harbi (Savaşı): 114, 146.
Azerbaycan: 379. Ballıköprüsü: 245.
Azerbaycan Hükümeti: 113. Balmahmut: 494, 495.
Azerbaycan Şûralar Cumhuriyeti: 168. Balyambolu: 21, 33, 63.
Balyambolu - Köşk Cephesi: 564.
Aziz (tabur marangozu): 125.
Banaz: 232, 233.
Aziziye: 179, 238, 428, 430, 447, 539, 544,
Bandırma: 16, 17, 19, 55, 56, 229, 280,
588, 589, 602.
499, 500, 506.
Aziziye Gurubu: 428, 442, 443.
Bandırma Askerlik Dairesi: 280.
Aziziye Hat K.lıtı: 238.
Bandırma - Balıkesir bölgesi: 3.
Bandozoplu un fabrikası: 124, 127.
— B— Barabellum tabanca: 19.
Babaeski: 65. Barabellum imlâ makinesi: 317.
Babayakup: 534. Barabellum şarjörü: 317.
Badernağacı köyü: 19. Barator: 111.
Badcmiye: 21, 34. Bartın: 89, 287.
Bademli: 600. Bartın Nokta Komutanlığı: 386.
Bafra: 183, 515. Basra (vilâyet): 147.
Bağdat: 147, 198. 199, 201, 468. Başkimse (yer adı): 495.
Bağdat demiryolu: 197. Başkomutan Bkz. Mustafa Kemal.
Bağdat Hat Komiserliği: 200. Başkomutan Muharebesi: 496, 498, 543,
546, 555.
Bağdat Hattı: 200.
Başkomutanlık: 214, 381, 384, 446, 467,
Bağdat İnşaat Şirketi Genel Md.lüğü 200. 47.2.
Bağımsız Dinar Tümeni: 579.
Başkomutanlık Karargâhı: 357, 495, 499,
Bağımsız Kafkas Ordusu: 406. 506.
Bağımsız Topçu Taburu: 591. Batı Anadolu: 9, 10, 11, 12, 14, 15, 28,
Baha Sait Bey: 107. 29, 32, 34, 36, 45, 51, 64, 75, 124, 176,
197, 238, 245, 251, 253, 256, 260, 2S1, Batı Cephesi Komutanlığ:ı: 65, 71, 73,
395, 396, 423, 448, 500, 537, 564, 611, 75, 92, 202, 263, 302, 308, 320, 328, 408,
612, 615. 420, 429, 436, 43H, 443, 447, 453, 455,
Batı Anadolu Cephesi: 63, 64. 468, 499, 599, 604.
Batı Anadolu Kuvayi Milliyesi: 612. Batı Cephesi Komutanlığı bölgesi (İnönü
Batı Anadolu Menzil Bölgesi: 585. mevzii): 234.
Batı Anadolu Menzil Müfettişlig’i: 342, Batı Karadeniz: 210.
392, 408, 409, 426, 437, 453, 483, 484, Batı Menzil Müfettişliği: 485.
543, 579, 581, 582, 584, 586, 593. Batı Ordusu: 379.
Batı Anadolu Millî harekâtı: 44. Batı Trakya: 28.
Batı Anadolu Umum Kuvayi Milliye Ko- Batı ve Güney Cepheleri: 294.
mutanlığ:ı: 30. Batum: 210, 269, 315, 341, 348, 349, 397,
Batı Cephesi: 38, 39, 51, 57, 62, 64, 72, 406, 414, 442, 481, 530.
73, 84, 86, 112, 117, 118, 119, 124, 134, Batum Trabzon karayolu: 3J.5.
168, 192, 206,207,212,231,232, 237, Bayburt: 31, 253, 254, 255, 256, 257, 261,
240, 242, 246,247,248,249,252, 258, 309, 340, 341, 343, 344, 397, 398, 413,
261, 265, 274,275,277,278,279, 280, 414, 427, 541, 548, 549, 550.
281, 282, 283,285,287,289,295, 296, Bayburt Hastanesi: 514, 516.
298, 301, 304,306,307,313,316, 320, Bayburt Mevki Hastanesi: 547.
322, 325, 327,328,331,333,334, 335, Bayındır: 10, 244.
336, 337, 338,339,340,341,312, 350, Bayındırlık Bakanlığı: 191, 196, 197, 198,
353, 354, 355,356,357,358,363, 365, 199, 200, 203, 205, 206, 457.
370, 371, 372,374,375,377,378, 379, Behiç (Erkin), Kur. Alb. (Anadolu De
380, 382, 383,386,392.394,395, 396, miryolları Genel Müdürü: 128, 198, 199,
398, 409, 411,414,415,420,422, 423, 200.
425, 426, 427,428,429,432,433, 434, Bekir, Teğmen: 167.
435, 436, 437,439,440,442,443, 444, Bekir Sami (Günsav) (Alb.): 10, 29, 30,
445, 446, 447,448,449,450,451, 452, 32, 71, 103.
453, 454, 455,456,457,458,459, 460, Bekir Sami Bey (Dışişleri Bakanı): 113,
462. 463, 464,465,466,467,468, 469, 114, 166, 167, 172.
471, 472, 473,478,479,480,481, 482, Belçika: 271, 272, 511.
483, 484, 485,48o,487,488,489, 491, Belçika manliheri: 363.
492, 493, 494,500,504,505,506, 507,
Belçika mavzer mermisi: 406.
508, 530, 531,532,533,537,538, 539,
541, 544, 546,555,556,559,567, 572, Belçika piyade cephanesi: 349.
573, 574, 577,579,580,582,584, 586, Belçika piyade mermisi: 406.
587, 588, 591,595,597,599,600, 604, Belçika piyade tüfeği: 407.
605, 608, 611, 613, 614, 615. Belçika tüfeği: 317, 318, 351, 352, 504.
Batı Cephesi: Başveterinerliği: 583, 604.
Belemedik: 199, 540, 543.
Batı Cephesi Genel Kuvayi Milliye Ko
Belemedik Hastanesi: 387, 516.
mutanı: 24.
Belemedik Reviri: 545.
Batı Cephesi: Hayvan Deposu: 573, 582.
Belemeoik Silah Onanmevi: 121.
Batı Cephesi Hayvan Hastanesi: 573.
Belen Taburu: 33.
Batı Cephesi İlâç Deposu: 573.
Belendağ: 34.
Batı Cephesi Karargâhı: 65, 303, 384, 495,
496, 573, 586. Belentepe: 494.
Batı Cephesi Komutanı: 112, 117, 233, Berdanga kasaturası: 310.
280, 304, 326, 328, 385, 394, 427, 473, Berdanga Rus piyade cephanesi: 309.
496, 497, 498. Berdanga Rus tüfeği: 308.
GENEL DİZİN
Berdanga tüfeği: 306, 309, 350. Biga Askerlik Dairesi: 280,

Bergama: 10, 12, 13, 17, 18, 30, 35. Bigadiç: 234.
Bergama Deposu: 16. Bilecik: 111, 117, 145, 176, 198, 200, 203,
Berknıan makineli tüfek: 319. 208, 286, 493, 499, 516, 556.
Berlin: 169. 1146 rakımlı tepe - Kanlıköprü hattı: 497.
Berliye (şirket) ; 454. 1 No.lu Emir (Tekâlifi Milliye): 357, 359,
Bermende köyü: 320, 587. 360, 361, 451.
Besim (Alb.): 103. 1 No.lu Seyyar Hastane: 548, 549.
Besni: 337. 1 Numaralı Harp Hastanesi: 531.
5 Numaralı Harp Hastanesi: 531. Birecüc: 552.
5 Numaralı Harp Yükümlülüğü emri: Birinci Anzavur Ayaklanması: 31.
339, 361. 1 nci Bölge Müfettişliği: 600.
Beşdeğirmenler: 244, 387. Birinci Dünya (Cihan) Savaşı (Harbi):
Beşdeğirmenler Reviri: 387. 1, 2, 3, 9, 14, 21, 66, 71, 107, 115, 132,
Beşışıklar Erzak Deposu: 387. 133, 145, 146,147,166,187,189, 190,
Be.şışıklar Menzil Konak Komutanlığı: 193, 199, 200,213,214,236,279, 277,
387. 280, 423, 431,468,472,510,515, 516,
Beşışıklar Mühimmat Deposu: 387. 563, 567, 611, 615, 616.
Beşışıklar Reviri: 387. Birinci İnönü Muharebesi: 231, 232, 233,
5 nci Kolordu Askeralma Kurulu: 355, 249, 262, 272,275,288,299,376, 377,
356, 421, 439. 423, 492, 526,529,531,532,541, 559,
5 nci Kolordu Hayvan Hastanesi: 599, 564, 613.
601. Birinci İnönü Zaferi: 333.
5 nci Piyade Depo Alayı: 322. 1 nci İstihkâm Depo Taburu: 322.
V nci sınıf ikmal maddeleri: 298, 329, İnci İşletme Bölüğü: 204.
379, 482. 1 nci Kolordu Hayvan Hastanesi: 599,
V nci sınıf ordudonatım malları: 327, 374. 600.
5 nci Tümen Karargâhı: 551. İnci Kolordu Komutam: 497.
Birinci Konya Askerlik Dairesi: 280.
Beyazıt: 145, 200, 432.
İnci Kuvvei Seyyare: 232.
Beylerbeyi Hastanesi. 513. İnci Muhabere Depo Taburu: 322.
Eeylikhan; 544. 1 nci Ordu Ağır Yaralı Hastanesi: 545.
Beylikköprü: 192, 204, 205, 426, 460, 483, İnci Ordu Hayvan Hastanesi: 599, 600.
584. İnci Ordu İlâç Deposu: 599, 601.
Beyoğlu: 146. 1 nci Ordu Karargahı: 495, 496, 601.
Beypazarı: 147, 414, 424, 426, 533, 540, İnci Ordu Komutanı: 495, 496.
543, 588, 602. İnci Ordu Komutanlığı: 393.
Beypazarı Grubu: 371. İnci Ordu Müşavirliği: 211.
Beypazarı Hastanesi: 543, 545. 1 nci Piyade Depo Alayı: 322.
Beypazarı Menzil Nokta Komutanlığı: İnci Sıhhiye Erat Deposu: 322.
388. İnci sınıf ikmal maddeleri: 235.
Beypazarı Nokta Komutanlığı: 386, 389. 1 nci sınıf levazım malları: 323, 370, 422.
Beypazarı Reviri: 545. İnci Süvari Depo Alayı: 322.
Beyrut: 147, 254. 1 nci Topçu Depo Taburu: 322.
Beyşenir: 182. Birinci ve İkinci Buzkır Ayaklanmaları:
Beyşehir gölü: 182. 31.
Biçer: 505, 533, 544. Birinci ve ikinci Düzce Ayaklanmaları:
Biga: 31, 54, 55, 65, 65.
Birinci ve İkinci İnönü Muharebeleri. Bölük, 3 ncü 204.

130. Bölük, 3 ncü işletme: 204.
Birinci ve İkinci Yozgat Ayaklanmaları: Bölük, 7 nci uçak (15 nci Kor.): 547.
65. Bölük, 8 nci uçak (15 nci Kor.): 547.
Bitlis: 113, 145, 187, 395, 552, 553, 554, Buhara: 173.
574. Buhara Cumhuriyeti: 172, 173, 174.
Bizci Grubu: 103, 110. Buharî Şerif hocaları: 159.
Boğazköy: 235. Bulgar: 133, 147, 271, 490.
Boğazlar (İstanbul ve Çanakkale): 9, 51, Bulgar manliheri: 363.
62, 66, 493, 506, 507, 509, 511. Bulgar topu mermisi: 484.
Boğazlıyan: 388. Bulgar tüfeği: 316, 350, 352, 415.
Bolayır: 8, 111. Bulgaristan: 65.
Bolşevik: 54. Burak: 245.
Bolşevik Rusları: 113. Burdur: 19, 21, 33, 40, 43, 146, 196, 231,
Bolu: 30, 61, 145, 177, 192, 197, 241, 287, 283, 409, 414, 426, 428, 429, 430, 434,
371, 372, 373, 390, 409, 414, 424, 428, 436, 437, 439, 440, 442, 443, 445, 446,
436, 437, 438, 439, 440, 455, 540, 542. 447, 451, 539, 584, 589, 602.
Bolu Araba İmalâthanesi: 387. Burdur Ambarı: 285.
Bolu Askerlik Daire Başkanı: 439. Burdur Askerlik Dairesi: 281.
Bolu Askerlik Dairesi: 281, 355, 356. Burdur Hastanesi: 564.
Bolu Başveteriner Müfettişi: 602. Burdur Satınalma Komisyonu: 447.
Bolu Erzak ve Teçhizat Ambarı: 386. Burhaniye: 11, 16.
Bolu Hastanesi: 545. Burhaniye Reddi ilhak Heyeti: 16.
Bolu Menzil Bölge Müfettişliği: 386, 389, Bursa: 2, 17, 30, 45, 61, 62, 64, 67, 69,
439. 72, 88, 89, 103, 145, 146, 231, 232, 233,
Bolu Menzil Müfettişliği: 386, 409, 410, 234, 235, 280, 303, 492, 499, 573, 612.
434. Bünyan: 115.
Bolu Nokta Komutanlığı: 386. Bünyan Menzil Nokta Komutanlığı: 387.
Bolu Sancağı (Mutasarrıflığı): 358, 602. Büyük Adatepe: 497.
Bolvadin 147, 179, 482, 537, 539, 589, 592, Büyük Britanya: 27.
598, 599, 601, 602.
Büjdik çaplı mavzer: 309, 336, 337, 339,
Bor: 69, 81, 83, 439.
343.
Bor Hastanesi: 387.
Bornova: 499. Büyük çaplı mavzer cephanesi: 310.
Bostancı (İstanbul): 102. Büyük çaplı mavzer filintası: 350.
Bouillon, Franklin (Buyyon, Franklen) Büyük çaplı mavzer piyade cephanesi r
(Fransız milletvekili): 194, 195,'203, 305.
507. Büyük Ermenistan: 27, 28.
Boyabat: 89, 243, 246. Büyük Harp: 86, 101, 562, 563, 616.
Boyabat Nokta Komutanlığı: 245. Büyük Kalecik: 494.
Bozan: 331. Büyük Menderes: 13, 32, 34, 63, 64, 176,
Bozcaada: 511. 493.
Eozdağ: 34, 63. Büyük Millet Meclisi: 47, 49, 61, 62, 66,
Bozkır (ilçe): 31, 182. 83, 85, 90, 91, 94, 95, 148, 149, 150,
161, 162, 163, 165, 166, 188, 226, 227, 229,
Bozüyük: 205. 231, 302, 331, 337, 440, 444, 450, 508,
Bozüyük Hastanesi: 516. 614.
Bölük, 2 nci: 204. Büyük Millet Meclisi Başkanı (Reisi):
Bölük 2 nci işletme: 204. 71, 92, 113, 175, 303, 369, 574.
GENEL DİZİN
Büyük Millet Meclisi Başkanlığı: 92, 524, -ç-

595.
Büyük Millet Meclisi Hükümeti: 32, 66, Çabuk ateşli dağ top mermisi: 299, 318,.
121, 166, 198, 199, 277, 301, 538. 319, 350, 484.
Büyük Millet Meclisi Hükümeti Ordusu: Çabuk ateşli sahra top mermisi: 299,.
279. 305, 306, 380, 394, 395, 484.
Büyük Nutuk: 108. Çama lan Hastanesi: 513.
Büyük Taarruz: 147, 192, 205, 207, 208, Çamlıca Nekahethanesi: 513.
228, 298, 383, 385, 386, 392, 393, 395, Çal: 147, 385.
398, 399, 406, 419, 420, 422, 443, 463, Çal - Alliören yolu: 497.
479, 480, 488, 492, 493, 500, 504, 505, Çal dağı: 332.
506, 543, 546, 555, 564, 606, 615. Çallıkayadili Reviri: 387.
Büyük Taarruz ve Takip Harekâtı: 559. Çalköy: 495, 49ö, 497, 498.
Büyük Taarruzda Takip Harekâtı: 546. Çamlıca Reviri: 387.
n-2. Çanakçı: 379. ^
Büyük Türk Milleti: 365. Çanakkale: 46, 96, 111, 145, 209, 506,.
Büyük Zafer: 121, 566. 507, 508.
Büyükkanştıran: 65. Çanakkale boğazı: 8.
Çanakkale Muharebeleri: 515.
— c — Çankın: 135, 146, 192, 194, 195, 196, 237,
241, 243, 245, 270, 273, 316, 317, 350,
Canik: 552. 351, 390, 409, 414, 415, 416, 417, 418,.
Cebeci: 279. 428, 440, 504, 540,^43_546, 573.
Cebeci Merkez Hastanesi: 529. Çankın Hastanesi: 534, 545.
Cebelilübnan: 147. Çankırı Hat Komutanlığı: 411, 413.
Cebesoy Ali Fuat: 314. Çankırı Menzil Nokta K.lığı: 388.
Çankırı Nokta K.lığı: 386, 389.
Cebelihoroz dağlan: 256. Çankırı Reviri: 545.^
Celâlettin Arif Bey: 167. Çandar: 245.
Cemal Paşa (Harbiye Nazın): 39, 80. Çardaklı: 256.
Cemil Çeto Ayaklanması: 65. Çarşamba: 183, 244.
Cemal Hüsnü: 120. Çatalca: 145.
Çatalçeşme: 135.
Cemalettin (Yarbay): 121.
Çay: 201, 202, 205.
Cephane kollan: 219, 220, 221, 236. Çay Deposu: 202.
Cephe (Batı) Deve Hastanesi: 600. Çay Çayevi: 507.
Cephe Ha3cvan Deposu: 580, 586. Çayhisar: 494.
Cephe İlâç Deposu: 583. Çay Grubu: 428.
Cephe Sağlık Başkanlığı: 578. Çay İstasyonu: 483.
Cephe Sıhhiye Deposu: 553. Çayırhan; 388.
Cephe Uçak Bölüğü: 482. Çay Menzü Mütettişliği: 600.
Cephane Şubesi: 240. Çayırlı köyü: 536.
Cevdet Paşa (İstanbul Hük. Gnkur, Çayırpınar: 245.
B.şk.): 16. Çeçen aşireti: 78.
Cumhuriyet devrimi: 617. Çemişkezek: 552.
Cide: 180, 244. Çekirge: 280.
Cizre: 553, 554. Çekürler: 303.
Cizre Se3âr Hastanesi: 552. Çeltimci köyü: 19.
'634
Çerkeş: 244. Davutlu: 245.

Çerkez Ethem: 18, 231, 235. Dedesağ Sıhhiye İstasyonu: 386.
Çerkez Ethem Kuvvetleri: 232. Defni (Yunan vapuru): 211.
Çerkez Ethem Müfrezesi: 18. Defterdarlık: 446.
Çerkezköy: 17. Delikli bayırı: 500.
Çeşme: 499. Demirci Mehmet Efe: 33, 39, 43, 44, 65,
Çiçerin (Sovyet Dışişleri Halk Komi 68, 125, 127.
seri): 113, 114, 166, 314. Demirli (Ankara): 181.
Çifteler: 331. Demirkapı: 552.
Çiftetepe: 332. Demiryollan Genel Müdürlüğü: 203, 207.
Çifteler köyü: 574. Demiryollan Hatlan Askerî Müfetti.şliği:
Çiğiltepe: 494. 198.
Çimenlik; 56. Demiryollan Müdüriyeti: 409.
Çine: 10, 14, 20, 22. Deniz Kuvvetleri: 278.
Çine Millî Heyeti: 20, 22. Deniz Müfreze Komutanlığı: 262, 278.
-Çivril: 21, 65, 179, 385, 426. Deniz Şubesi: 160.
Çobanlar istasyonu: 204, 205, 208. Denizli: 3, 10, 19, 20, 21, 22, 24, 25, 28,
Çobançeşme: 109, 111. 33, 40, 125, 124, 126, 127, 128, 145, 204,
Çorum: 145, 180, 192, 196, 197, 212, 237, 231, 377, 426, 428, 429, 430, 434, 436,
245, 246, 270, 273, 274, 316, 334, 335, 437, 439, 440, 442, 443, 446, 493, 514,
350, 352, 353, 363, 371, 389, 409, 413, 539, 564.
415, 417, 418, 434, 440, 455, 461, 504, Denizli Askerlik Dairesi Başkanlığı: 13.
534, 539, 542, 546, 595. Denizli Heyeti Millisi: 22.
■Çorum Askerlik Dairesi Başkanlı|:ı: 246. Denizli Komisyonu: 441.
Çorum Hastanesi: 386, 545. Denizli Merkez Heyeti: 24.
Çorum Menzil Bölge Müfettişliği: 246, Denizli Satınalma Komisyonu: 445, 447.
335, 336, 386, 389, 409, 410, 411, 581. Denizli Veteriner Müfetti.şi: 602.
Çorum mühimmat depolan: 386. Depo Alayı: 65.
Çorum Nekahethanesi: 545. Depo Birlikleri: 422.
Çorum. Nokta Komutanlığı: 386. Dereköy: 499.
Çorum Teçhizat Ambarı: 386. Dereköy Çiftliği: 496.
Çubuk: 424, 426, 580, 603.
Dersim: 145.
Çubuk Nokta Menzil Komutanlığı: 388.
Çukurova: 176, 211. Derviş (Bnb. Akhisar Bölge Komutanı):
Çukurviran: 539, 544. 18.
Çumra: 283, 556, 584. Deveboynu: 549.
Çumra Deposu: 202. Devegeçidi: 552.
Develi: 79, 82, 238, 244.
— D — Develi ambarlı konağı: 387.
Develi Reviri: 387.
Daday: 244. Devrek: 89.
Krup dağ topu: 318. Devrek Nokta Komutanlığı: 380.
Dağ obüs topu: 483. Devrehân: 135.
Dağ obüs topu mermisi’ 484. Dışişleri Bakanı: 171.
Dağ mermisi: 319. Dışişleri Bakanlığı: 406, 508.
Dağ topu: 319. Dicle nehri: 185, 186, 187.
Dağıtma merkezi: 216, 217. Dikene Köyü: 552.
X)amat Fent: 221. Dillizade: 99.
GENEL DİZİN
Dimşik Sıhhiye İstasyonu: 386. Doğu Ermenistan: 61.

Dinar: 2, 21, 72, 127, 147, 179, 200, 428 Doğu Karadeniz: 28, 132, 491.
430, 436, 437, 439, 440, 442, 443, 445, Doğu Trakya: 28, 145, 147, 506, 507.
446, 447, 451, 493, 579, 586, 592. Doğubeyazıt: 547, 548, 549.
Dinar Grubu: 428. Doğu Beyazıt Hastanesi: 514.
Dinar Hastanesi: 564. 9 ncu Kafkas Tümeni Seyyar Hastanesi:
Dinar Menzü Müfettişliği: 124. 548.
Dir (Kilise): 547. 9 ncu Ordu Kıtaatı Müfettişliği: 227.
Dir Hastanesi: 514. 9 ncu Tümen Seyyar Hastanesi: 548.
Dişli: 589. Dokuzlu OsmanlI Mavzeri: 317.
Divriği: 409. 9 No.lu Tekâlifi Milliye Emri; 364.
Diyarbakır: 4, 57, 59, 67, 69, 78, 89, 94, Donanma Komutanlığı: 209.
95, 145, 186, 192, 237, 238, 247, 336, Donanma İkinci Komutanlığı: 209.
337, 354, 395, 413, 432, 468, 513, 526, Döğer; 303, 385, 493, 496.
530, 540, 551, 552, 553, 554, 574, 575, Dörtyol: 543.
576, 611. Dörtyol Hastanesi: 387.
Diyarbakır Hastanesi: 513, 516, 552. Dörtyol Nekahethanesi: 545.
Diyarbakır Nekahethanesi: 552. 4 ncü Grup Komutanı: 380.
Dodurga: 245. 4 ncü Kolordu Askeralma Kurulu: 439.
Doğu. 8, 240, 242. 4 ncü Kolordu Hayvan Hastanesi: 599,
Doğu Adana: 51, 77. 601.
Doğu Anadolu: 9, 192, 241, 514, 611. 4 ncü Kolordu Askeralma Kurulu: 355,
Doğu Anadolu Halkı: 28. 356.
Doğu Cephesi: 51, 53, 85, 86, 88, 95, 117, 4 ncü Kolordu Karargâhı: 476.
172, 194, 196, 238, 242, 248, 251, 252, 4 ncü Kolordu Komutam: 496.
253, 254, 255, 256, 257, 258, 259, 261, 4 ncü Piyade Depo Alayı: 322.
262, 270, 273, 274, 276, 277, 278, 287,
4 ncü Onarım Bölüğü: 204, 205.
294, 295, 297, 305, 306, 308, 311, 313,
rv ncü sınıf ikmal maddeleri: 298.
315, 317, 318, 333, 339, 340, 341, 342,
350, 351, 352, 353, 354, 355, 356, 358, 4 ncü Şube: 98, 524.
375, 378, 383, 396, 397, 402, 409, 413, 4 No.lu Ulusal Yükümlülük Emri: 581.
414, 416, 417, 418, 422, 427, 435, 444, 4 ncü Yardım Heyeti: 564.
448, 464, 465, 472, 473, 478, 479, 491, 4 Numaralı Tekâlifi Milliye: 361, 362,
371.
492, 500, 504, 505, 506, 530, 537, 538,
Döşeme Köyü: 34.
540, 541, 547, 548, 550, 559, 576, 581,
Dümbelek Düzlüğü CÇankırı): 135.
594, 608, 609, 611, 613, 614, 615.
Düyunu Umumiye: 21, 22, 510.
Doğu Cephesi Birlikleri: 550.
Düyunu Umumiye ve Reji İdareleri: 52.
Doğu Cephesi Komutam: 167.
Düzce: 61, 65, 237, 414, 424, 426, 428.
Doğu Cephesi Komutanlığı: 251, 256, 257,
261, 262, 264, 265, 269, 302, 306, 307, Düzce Erzak ve Teçhizat Ambarı: 386.
339, 409, 451, 550. Düzce Nokta Komutanlığı: 386.
Doğu Cephesi Kurmay Başkanlığı: 167. Dumanlı Deresi; 34.
Doğu Cephesi Nakliyat Müfettişliği ve Dumluköy: 552.
Demiryolu Müdürlüğü: 256. Dumlupmar: 65, 495, 496.
Doğu Cephesi Nakliyat Müfettişliği: Dumlupmar - Uşak - Alaşehir İstikame
260, 306, 340. ti: 498.
Doğu Cephesi Sağlık Başkanlığı: 549. Durukan, Eyüp: 115.
E — Eleşkirt: 200.
57 nci Tümen Hayvan Reviri: 592.
Ecevit: 135, 194. 57 nci Tümen Komutanı: 20, 21, 25, 32:.
Edip, Servet (Kur. Alb.): 107, 108. Elmadağ: 424.
Edirne: 2, 3, 28, 145. Elmahacılı: 245.
Edremit: 11. Elmalı: 285.
Efesultan: 488. Elvan: 64.
Ege: 9, 49, 66, 385. Elvanlar. 499.
Ege adaları: 210. Emin, Ali (Yzb.): 103, 108.
Ege bölgesi: 11, 492, 611. Emin Aslan Bey: 81, 84.
Ege denizi: 2, 493, 546. Emirdağ (Aziziye): 322.
Eğin: 552. Emirgân Heıstanesi: 513.
Eğ:ret: 496. Erciş Hastanesi: 516.
Eğriçay: 597. Erciş ovası: 187.
Eğridir: 2, 197, 394, 426, 428, 539. Erdek: 500, 505.
Eğridir Menzil Müfettişliği: 600. Erdek kıstağı; 500.
Ekmekçiköy: 245. Ereğli: 89, 178, 188, 189, 203, 210, 211,.
Ekonomi Bakanlığı: 432. 237, 539, 543, 570.
Ereğli Çayevi: 567.
Ekonomi Bakanlığı Muhaberat Miimey-
Ereğli Hayvan Hastanesi; 569.
yizi: 602.
Ereğli Deposu: 202.
Ekonomi Bakanlığı Veteriner Dairesi Ge
Ereğli Nokta K.lığı; 386.
nel Müdürü: 502.
Ereğli Ulaştırma Bahriye K.lığı: 210.
Ekrem (Kur. Yzb. 4 ncü Ş. Md.): 98.
Ergani: 94, 145, 186.
Ekrem (Kur. Bnb.): 102.
Erhart dağ topu: 468, 470, 483.
Elazığ: 58, 94, 95, 145, 237, 238, 336, 338,
395, 516, 551, 552, 553, 554, 574, 575. Erhart dağ top mermisi: 319, 467, 484..
Elazığ Hastanesi: 513, 516, 552. Erkânı Harbiyei Umumiye Reisi: 228.
Elazığ Nekahethanesi: 552. Erkin, Behiç: 197.
Elazığ valUiği: 59. Erkmen tepesi: 494.
Elbistan: 238, 241, 322. Ermeniler: 11, 27, 28, 51, 61, 76, 78, 85,.
86, 94, 113, 147, 251, 252, 333, 491, 492,.
Elbistan Ziraat Bankası: 80. 548, 549, 550, 611, 612, 613.
Elcezire: 51, 66, 240, 241, 277, 282, 287, Ermeni çeteleri: 30.
296, 317, 337, 409, 492, 504, 537, 613,
615. Ermeni harekâtı; 530, 559.
Elcezire bölgesi: 540. Ermeni hükümeti: 113.
Elcezire Cephesi; 237, 238, 242, 246, 247, Ermenistan: 85.
248,249, 256, 257, 273, 274, 276, 278, Ernis: 541, 547, 548, 549.
282, 283, 294, 295, 296, 297, 298, 304, Ernis Hastanesi: 514.
305, 313, 324, 326, 336, 337, 338, 341, Ernis (Van) Tersane K.lığı: 210..
342, 350, 353, 354, 356, 358, 379, 394,
Ertuğrul. 231.
395, 396, 413, 416, 422, 434, 435, 444,
448, 453, 464, 465, 472, 478, 479, 487, Ertuğrul Grubu: 65, 232.
500, 541, 550, 552, 553, 574, 575, 576, Ertuğrul Sancağı: 30.
581, 593, 607, 608, 611, 612, 613, 614. Ertürk, Hüsamettin (Alb.): 103, 107.
Elcezire Cephesi Komutanlığı: 249, 302, Eruh (Bitlis); 187.
305, 337, 448, 552. Erzincan: 4, 88, 146, 186, 192, 237, 238_
Elcezire Deposu; 246. 253, 254. 255. 256, 257, 261, 269, 270,
GENEL DİZİN
287, 308, 309, 341, 339, 343, 344, 414, Eskişehir Satmalma Komisyonu: 436.
427, 540, 547, 548, 550, 609. Eşme: 566, 567.
Erzincan Hastanesi: 516, 548. Ethem Bey: 73.
Erzincan Mutasarrıflığı: 339. Eviç: 245.
Erzincan Serumevi: 588. Ezine: 111.
Erzurum: 4, 8, 28, 85, 87, 88, 114, 117,
121, 145, 167, 168, 186, 192, 200. 253, _ F —
254, 256, 259, 260, 261, 268, 269, 278,
307, 308, 309, 339, 341, 413, 414, 427, Fahir Bey: 375.
526, 530, 540, 548, 549, 550, 595. Fatsa: 185.
Erzurum Demiryolları İşletme Md.lüğü: Fazlı (tornacı); 118.
547. Feke* 83.
Erzurum Hastanesi: 514, 516, 549, 550. Felâh Grubu: 101, 102, 118, 120, 131, 249,
Erzurum Hat Komiserliğ:i: 200. 250, 311, 320, 344, 354, 399, 462. 463,
Erzunım Kongresi: 76, 117. 500, 502.
Erzurum Merkez Hastanesi: 549. Ferhat Grubu: 99, 103, 110.
Erzurum Mevki Hastanesi: 547. Ferit Bey (Paris Mümessili): 481.
Erzurum ovası: 186. Ferit Paşa: 69.
Erzurum Silah Onanmevi: 118. Ferit Paşa Hükümeti: 70.
Esat (Alb. İstanbul Merkez K.): 102. Fethiye: 14, 110.
Esat (Aydın Milletvekili): 440. Fethiye Deniz Grubu: 210.
Eskişehir: 11, 30, 39, 67, 73, 74, 88, 92, 115, Fevzi Paşa: 68, 69, 89, 104, 106, 115, 116,
117, 118, 119, 120, 121, 127, 128, 129, 120, 128, 226, 227, 229, 447, 494, 524,
130, 145, 176, 178, 192, 197, 198, 199, 530.
200, 201, 203, 204, 205, 206, 207, 208, Fen Bölüğü: 322.
231, 232, 241, 242, 275, 281, 283, 284, Feyzullah Hoca (Dışişleri Bakanı): 173.
286, 287, 301, 303, 304, 320, 322, 333, Filinta cephanesi: 220.
370, 384, 385, 430, 434, 439, 469, 493, Filistin: 278, 468, 569.
498, 499, 505, 532, 533, 537, 556, 564, Firdevsoğ:lu: 117.
565, 573, 574, 578, 579, 614.
Fırat nehri: 76, 77, 79, 185, 186, 574, 611,
Eskişehir Askerlik Dairesi: 280, 281.
613
Eskişehir - Afyon genel hattı: 394, 396,
Fransa: 9, 62, 178, 203, 334, 383, 472, 479,
420, 464.
481, 507, 508, 509, 511, 615.
Eskişehir - Afyon hattı: 376, 384, 422,
Fransız, Fransızlar: 8, 11, 28, 54, 55, 56,
482, 492.
61, 76, 77, 78, 81, 100, 102, 106, 114,
Eskişehir Ambarı: 283. 113, 134, 176, 188, 194, 197, 203, 207,
Eskişehir - Ankara demiryolu: 526. 208, 209, 211, 253, 258, 259, 260, 263,
Eskişehir Cephesi: 198. 266, 271, 293, 304, 309, 333, 334, 352,
Eskişehir Deposu: 202. 378, 444, 466, 483, 491, 492, 511, 612,
613.
Eskişehir Hastanesi: 513, 516, 531, 532,
533, 564. Fransız çabuk .ateşli sahra topu: 352.
Eskişehir istasyonu: 567. Fransız el bombası: 347, 408.
Eskişehir Kızılay Hastanesi: 532. Fransız fişeğ:i: 491.
Eskişehir Muharebeleri: 301, 304, 468, Fransız hükümeti: 334.
480, 531, 564, 566. Fransız mermisi: 352, 488, 501.
Eskişehir Müdafaayi Hukuk Cemiyeti: Fransız muhasara mermisi: 489.
73. Fransız muhasara topları: 490.
Fransız müfrezesi: 55, 56, 78. Gemlik körfezi: 385, 493.

Fransız otx>matik tüfeği: 350. Genç: 145.
Fransız piyade cephanesi: 306, 307, 308, Genel Bütçe Kanunu (1921 yılı): 162.
310, 316, 340, 341, 342, 343, 349, 352, Genelkurmay Başkanı: 151.
353, 415, 484, 487. Genelkurmay Başkanlığı: 64, 68, 72, 73,
Fransız piyade mermisi: 309, 397. 74, 75, 83, 84, 89, 94, 95, 98, 99, 104,
Fransız sahra mermisi: 484, 489. 105, 106, 109, 110, 114, 116, 117, 120,
Fransız sahra obüs mermisi: 352. 124, 168, 170, 171, 200, 204, 205, 213,
Fransız sahra top mermisi: 341, 352. 226, 227, 228, 232, 238, 239, 241, 243,
Fransız sahra topu: 341, 352. 251, 256, 259, 260, 263, 264, 265, 266,
Fransız şarjörü: 309, 397. 269, 278, 281, 283, 292, 293, 294, 295,
Fransız top cephanesi: 349. 296, 301, 302, 304, 306, 307, 313, 314,
Fransız top mermisi: 337, 338, 406, 407, 320, 321, 324, 328, 337, 341, 342, 371,
484. 372, 393, 394, 397, 405, 423, 425, 427,
Fransız tüfeği: 316, 317, 350, 351, 352, 439, 448, 449, 459, 460, 466, 467, 478,
363, 407, 477, 479. 487, 488, 496, 497, 498, 522, 538, 581,
Fransız Yüksek Komiseri: 208. 595, 610.
Firengi hastalığı: 518, 524. Genelkurmay Karargâhı: 151.
Fuğlacık; 34. General Milne: 46.
Fuat Bey (Doktor); 113, 135. Genişler: 496.
Gerede: 237, 414, 424.
— G— Gerede Erzak ve Teçhizat Ambarı: 386.
Gerede Nokta Komutanlığı: 386.
Galata: 112. Geyve: 68, 147, 203, 245, 409, 414, 424,
Galatalı Albay Şevket (Akdeniz Boğaz 426, 428, 516, 540.
K.): 55. Geyve - Adapazarı Cephesi: 564.
Galip (Bnb.) (Tümen Başhekimi): 22. Geyve boğazı: 30, 61, 68.
Garp Cephesi Komutanlığı: 204. Geyv'e Cephesi: 564.
Garbi Anadolu Menzü Müfetişliği: 438, Geyve Erzak ve Teçhizat Ambarı: 386.
439. Geyve Kızılay Hastanesi: 567.
Garzan: 65. Geyve Nokta K.lığı: 386.
Geyve Yaralı Hastanesi: 566.
Gazal römorkörü: 211, 262, 263, 264,
Giresun; 11, 12, 87, 238, 246, 260, 261,
266, 406.
263.
Gaziantep: 82. Giresun Alayı: 114, 348.
Gaziantep Hastanesi: 387. Giresun gemisi: 209.
Gazhgöl: 205. Gold makineli tüfek namlusu: 399.
Gaziler: 111. Gökçekısık: 202.
Gebze Kaymakamlığı: 52. Göksu ırmağı: 182.
Gediz: 232, 498. Gönen: 55.
Gediz muharebeleri: 559. Göre: 135.
Gediz nehri: 63, 64. Göre köprüsü: 457.
Gediz vadisi: 29, 45, 63. Gördes: 556.
Gedizoğlu: 245. Gra tüfeği( Yunan): 317.
Gelibolu: 5, 52, 53, 96, 145. Göynük: 245, 424, 475.
Gelibolu bölgesi: 54. Göynük Araba İmalâthanesi: 387.
Gemerek: 238. Göynük Erzak ve Teçhizat Ambarı: 386.
Gemlik: 280, 493. Göynük Hat K.lığı: 386.
CENEL DİZİN
Göynük Nokta K.lığı: 386. Halep: 147, 569.

Gunaris (Yunan Başbakanı): 383, 384. Halep Serum Hazırlamaevi: 569
Gureba Hastanesi: 518. Halep Sıhhiye Deposu: 515.
Gülhane Hastanesi: 542. Haliç (İstanbul): 209, 278.
Gülnar: 182. Halifelik: 508.
Gülşehir: 182. Halil Rıfat (Sanayi Ütğm): 119.
Gümrü: 85, 86, 117, 168, 549. Halil İbrahim (Top. Yzb.): 109.
Gümrü Antlaşması: 86, 333. Halil Rifat, (Sanayi Tğm.): 118.
Gümüşhane: 87, 146, 196, 254, 261, 339, Halilhan: 245.
340, 341, 342, 343, 397, 398, 413, 427, Halimbeyli: 245.
548, 549. Hamam: 205.
Gümüşsüyü Hastanesi: 513. Hamdi Akif (Yb.): 119.
Gümüşsu50i Kışlası: 93. Hamdi Bey (müftü): 135.
Gürcüler: 245. Hamdi, Köprülülü: 55.
Güney Anadolu: 28, 77, 241, 383. Hamit: 245.
Güney Cephesi: 76, 196, 231, 232, 233, Hamit Bey: 175, 203.
234, 238, 242, 252, 261, 277, 283, 285, 287, Hamurköy: 495.
295, 296, 302, 306, 334, 377, 383, 491, Hamza Grubu: 98, 99, 100, 101.
492, 531, 561, 567, 577, 501, 592, 593, Harabeoğlu Revûri: 387.
613. Harbiye Dairesi (Ordudonatım Bşk.lığı):
Güney Cephesi Komutanlığı: 231, 232, 229, 246, 252, 277, 363, 376, 486.
234, 302. Harbiye Nazırı Cemal Paşa: 39, 42.
Harbiye Nezareti (M.S.B.): 25, 39, 46,
Güneydoğu Anadolu: 11, 51, 77, 192.
112, 115, 213, 220, 392.
Güney Kafkas Cumhuriyeti: 333. Harekât Şubesi: 228, 240.
Güney Cephesi Menzil Müfettişliği: 593. Harita ve Basımevi Şubesi: 228.
Gürcü: 244. Harp Akademisi: 151.
Gürcistan: 113. Harp Encümeni: 433, 440, 441, 443, 444,
Güzelim dağı: 493. 445, 446, 447, 448, 449, 450, 451, 452,
453, 455, 456, 458.
— H — Harp Okulu (Subay Talimgâhı): 151.
279, 355.
Hacı Süleyman Efendi (Aydınlı müca Harp tekâlili: 215.
hit): 20.
Harp yükümlülüğü: 216.
Hacı Şükrü (Bnb. Kuvayi Milliye K.): 13.
HaiTiut (Elâzığ): 185, 540, 553.
Hacıbektaş: 244, 388, 534.
Harrington (îng. generali): 109, 507.
Haçın: 77, 129.
Hart bucağı: 31.
Hadımköy: 111.
Haşan Ahmet (tüfek teknisyeni): 120,
Hafif cephane kolları: 220, 221. 121.
Hafif makineli tüfek: 249, 297, 298, 302, Haşan Bey (Saka): 509.
311. 328. Haşan, Kenıahlı: 118.
Hafif Yaralı Toplanma Yeri: 219. Haşan Muslihittin (ustabışı): 119.
Hafik: 596. Hasankale: 253, 259, 260, 340, 341, 547,
548.
Hafik Menzil Nokta K. lığı: 387.
Hasanivale Hastanesi: 514, 549.
Hakkâri: 146. Hasanoba: 111.
Hakkı Paşa (Niğde milletvekili): 410. Hava Kuvvetleri: 270.
Hallaçlar: 498. Havza: 170, 196, 246, 546.
Havza Erzak Ambarı: 386. 108.

Havza Nokta Komutanlığı: 386. Hüsamettin (Tiflis Türk Temsilcisi): 269.
Havza Reviri: 545. Hüsamettin Bey: 314.
Havza Sıhhiye İstasyonu: 386. Hüseyin Dursun: 120.
Haydarpaşa: 197. Hüseyin Yakup, (sanayi yarbayı): 120.
Haydarpaşa Hastanesi: 533. Hüsrev (Bnb.): 118, 119, 121.
Haymana: 147, 181, 192, 371, 372, 381, Hüsrev (ustabaşı): 74.
426, 492, 532, 534, 536, 544, 584, 586,
587, 603. — I —
Haymana Erzak Deposu: 387.
Haymana Hastanesi: 536. İğdır: 540, 549, 550.
Hayri (Kur. Yb.): 110, 336. Iğ:dır Hastanesi: 549.
Hayvan Sağ-lık Zabıtası Komisyonu: 602. İlgaz: 195.
Hazirtepe Menzil Nokta K.lığı: 387. İlgaz dağ:ı: 135, 194.
Hekimhan: 59, 95, 552, 553, 554. İlgaz Reviri: 387.
Hendek: 65, 414, 426, 428. İlgaz Nokta Komutanlığn: 386.
Hendek Erzak ve Teçhizat Ambarı: 386. Ilgın: 192, 208, 284. 543, 584, 586, 589,
Hendek Nokta K.lığı: 386. 599, 600, 601, 602.
Heyeti Teftişiye Dairesi: 229. Ilgın çayevi: 567.
Heyeti Temsiliye: 13, 26, 27, 28, 29, 30, Ilgın Deposu: 202.
31, 32, 34, 36. 37, 40, 41, 42, 44, 49, 50, Ilıca deresi: 332.
51, 52, 53, 56, 58, 59, 66, 77, 78, 79, 81,
82, 95, 197, 227, 235, 247, 611, 612, Irak. 468, 491.
613. Irak Cephesi: 2.
Hicaz: 2, 147. İsparta: 21, 33, 146, 231, 409, 426, 428,
Hilâliahmer (Kızılay): 22, 134. 429, 433, 434, 440, 442, 539, 566, 602.
Hilmi (Muhabere Yzb. takma adı Fuat, İsparta Hastanesi: 544, 546, 566.
2 nci Şube Md.): 98, 119. Istanbıd: 2, 3, 6, 7, 9, 19, 22, 27, 28, 30,
Himayei Etfal (Çocuk Esirgeme Kuru 41, 42, 46, 47, 51, 52, 53, 61, 66, 69, 85,
mu) : 134. 87, 89, 93, 94, 95, 96, 97, 98, 99, 100,
Himmetdede Reviri: 387.
101, 102, 103, 104, 105, 106, 107, 108,
Hindistan: 71, 175. 109, 110, 111, 112, 115, 116, 118, 120,
Hindistan Hilâfet Komitesi: 175, 176.
121, 128, 131, 132, 134, 145, 146, 149,
Hindistan Müslümanları: 175. 171, 175, 176, 178, 181, 192, 194, 197,
Hintliler: 78. 203, 204, 207, 209, 211, 227, 236, 240,
Hizmet ve amele birlig:i: 239. 249, 273, 274, 276, 279, 297, 298, 305,
Hıfzı (înebolulu): 481. 311, 318, 319, 320, 321, 343, 344, 351,
Hıristiyan, Hıristiyanlar: 38, 107, 199, 352, 353, 354, 375, 394, 409, 413, 414,
204, 510. 417, 418, 419, 440, 446, 451, 479, 489,
492, 504, 505, 506, 507, 508, 509, 513,
Hırvat (Sloven): 311.
515, 529, 531, 538, 542, 544, 567, 570,
Hıyaneti Vataniye Yasası: 364, 365. 571, 588, 611, 612, 613, 614, 616.
Hızırreis gambotu: 209. İstanbul Cephesi: 70.
Hopa: 87, 315. İstanbul Genel Ecza Deposu: 570.
Horasan: 4, 184, 549. İstanbul Harbiye Nezareti: 13, 19, 24,
Horasan Hastanesi: 514, 516, 547, 548. 25, 45, 213.
Hoşap suyu: 187. İstanbul Harbiye Nazırı: 227.
Hüdavendigâr ili (Bursa): 146. İstanbul Harbiye Nezareti Veteriner İş
Hüsamettin (süvari yarbayı): 103, 105, leri Dairesi: 570.
CENEL DİZİN
İstanbul Personel Dairesi: 321. II nci sınıf levazım mallan: 323, 370, 373,
İstanbul Tophane Fabrikası: 118. 422.
İstanbul hükümeti: İH. 21, 27, 30, 31, 34, II nci sınıf ordudonatım mallan; 327,
39, 40, 42, 43, 52, 55, 56, 61 94, 96, 98, 374.
100, 109, 124, 166, 189, 209, 211 2 nci Süvari Depo Alayı: 322.
2 nci Tümen Karargâhı: 551.
— I — İktisat Bakanlığı: 429, 439.
llbulak dağı: 494, 496.
İbrahim (nişangâhçı): 118. İller Kanunu: 191.
İmalâtı Harbiye: 7, 109, 123, 127, 128,
İbrahim (kurye subayı): 167.
İbrahim Talû (öngören): 266. 148, 379, 490.
İmalâtı Harbiye Genel Md.lüğü: 115, 116,
İçel ili: 365.
İç Anadolu: 29, 30, 45, 51, 86, 192, 198, 229.
442, 614. İncesu: 543.
İçişleri Bakanlıln: 75, 92, 110, 261, 439, İncesu Erzak Amban: 387.
440, 451. İncesu Menzil K.lığı: 387.
İdarei Umumiye Vilâyet Nizamnamesi: İncesu Reviri: 387.
145. İnebolu: 109, 110, 111, 112, 116, 131, 132,
-İdarei Hususiye! Vüâyet Kanunu: 191. 134, 135, 136, 180 191, 192, 194, 195,
İhsan (İst. Büyük Postane Md.): 102. 210, 237, 239, 243, 244, 252, 259, 260,
263, 265, 266, 267, 270, 273, 275, 286,
Ihsaniye: 205.
287, 292, 306, 307, 315, 316, 317, 318,
İhtiyat Grubu: 110. 340, 348, 349, Î50, 351, 355, 375, 381,
İkame Kanunu: 130. 393, 406, 413, 414, 41.5, 416, 417. 446,
İkinci Anzavur ayaklanması: 65. 455, 465, 481, 486, 504.
İkinci İnönü Muharebesi, muharebeleri: İnebolu - Ankara yolu, hattı: 328, 455,
117, 150, 231, 233, 234, 235, 249, 262, 486.
272, 275, 279, 283, 288, 299, 301, 302, İnebolu benzin deposu; 387.
376, 377, 423, 492, 531, 541, 559, 564, İnebolu Hat K.lığı: 243.
566 613. İnebolu Hizmet Kıtası: 387.
İnebolu - Kastamonu - Çankın karayo
İkinci İnönü Zaferi: 334.
lu: 318.
2 nci Kolordu K.lığı: 302, 354. İnebolu limanı; 314.
2 nci Kolordu K. (, Yunan): 496, 497. İnebolu Menzil Hat K.lığı: 387.
2 nci Kor. Hayvan Hastanesi: 599, 600. İnebolu Teçhizat Deposu: 387.
2 nci Kuvayi Seyyare: 277. İnebolu Nokta K.lığı: 243, 356.
2 No.lu Harp Hastanesi: 531, 545. İnegöl; 65, 235, 499.
2 No.lu Seyyar Hastane: 548, 549. İnegöl olayı: 65.
2 No.lu Tekâlifi Milliye Emri: 359, 360, İnevi (bucak): 599, 600.
362, 367. İngiliz, Ingilizler: 5, 7, 8, 20, 27, 28, 30,
2 nci Ordu Bölge Menzil Müfettişliği: 31, 46, 56, 61, 62, 69, 70, 71, 73, 76, 78,
600. 85, 94, 99, 101. 102, 108, 311, 114, 117,
2 nci Ordu Hayvan Hastanesi: 599, 600. 131, 133, 175, 178, 181, 197, 199, 233, 252,
253, 257, 258, 259, 260, 261, 263, 264,
2 nci Ordu İlâç Deposu: 598, 599, 601.
266, 271, 272, 273, 274, 275, 293, 333,
2 nci Ordu K.lığı: 569. 384, 511.
2 nci Ordu Müfettişliği: 13, 25. Ingriliz çabuk ateşli sahra topu: 352.
2 nci Piyade Depo Alayı: 322. IngUiz çabuk ateşli sahra top mermisi:
II nci smıf ikmal maddeleri: 235. 352.
İngiliz el bombası: 347, 399, 408. İsmail Fazıl Paşa (Bayındırlık Bakam) r.
Ingriliz filintası: 317, 350. 199.
İngiliz fişeği: 487, 491. İsmail Hakkı (deniz yüzbaşısı): 103.
İngiliz Genel Karargâhı: 8. İsmet (İnönü) Paşa (Alb. Harbiye Ne
İngiliz hartucu: 310, 397. zareti Müsteşarı, Batı Cephesi K. Gnkur.
İngiliz kasaturası: 309, 347. Bşk.): 32, 46, 112, 117, 130, 172, 226,
İngiliz kuvvetleri: 506. 227, 228, 231, 303, 460, 494, 508, 509,.
İngiliz obüsü: 483. 510, 522, 536, (Bkz. İnönü).
İngiliz obüs mermisi: 352, 484. İstihbarat Şubesi: 228.
İngiliz ordusu: 70. İstihkâm Bölüğü: 323.
İngiliz otomatik tüfeği: 419. İstihkâm Depo Bölüğü: 322.
İngiliz otomatik şarjörü: 419. İstihkâm Depo Taburu, 2 nci: 322.
İngiliz piyade mermisi, cephanesi: 306, İstihkâm Taburu (13 ncü Kor.nun): 551..
307, 308, 309, 310, 314, 316, 317, 318, İstihkâm parkı: 240.
340, 341, 342, 343, 344, 348, 349, 351, İstiklâl Harbi, Savaşı: 3, 53.
352, 353, 397, 399, 470, 472, 484, 487, 92, 95, 101, 102, 109, 114, 115, 117, 121,
504, 505. 124, 126, 128, 130, 131, 133, 134, 145,
İngiliz piyade tüfeği: 306, 308, 309, 314, 146, 147, 148, 150, 171, 176, 188, 189,
316, 317, 339, 347, 348, 351, 352, 363, 190, 193, 197, 203, 209, 213, 214, 224,
406, 415, 473, 475, 476, 477, 478, 483, 225, 226, 229, 275, 276, 277, 280, 298,
491. 324, 333, 376, 392, 395, 423, 467, 491,
Ingüiz sahra topu: 341, 349, 352, 470. 513, 556, 557, 558, 559, 561, 562, 563,
İngiliz sahra top cephanesi: 349, 352, 417, 567, 569, 602, 610, 611, 615, 616, 617.
484, 489, 490. İstiklâl Mahkemeleri: 359, 360, 361, 362,.
IngUiz topu: 352, 363, 365.
İngiliz top mermisi: 318, 406. İsviçre Ctunhurbaşkanı: 509.
IngUtere: 9, 36, 507, 508, 509. İsviçre Hastanesi (Urfa): 553.
İnlerkatrancı: 586.
İtalya: 9, 62, 178, 207, 460, 463, 507, 508,
İnlerkatrancı Ambarlı Konağı: 387. 509, 511.
İnlerkatrancı Reviri: 387. İtalyan, İtalyanlar: 13, 14, 19, 28, 34,
İnönü muharebeleri: 13, 150, 232, 233, 61, 102, 134, 188, 189, 333, 479, 492.
235, 246, 250, 297, 304, 305, 320, 323, İtalyan Catania (Katanya) Şirketi: 454,
334, 480, 564.
456.
İnönü mevzileri: 232, 233. İtUâf: 209, 210.
İnönü - Kütahya - Döğer mevzii: 303. İtilâf Devletleri: 1, 6, 7, 8, 9, 14, 16,
İplikhane Hastanesi: 513. 17, 27, 30, 31, 46, 54, 56, 57, 66, 76, 93,
İran: 11, 71, 184, 574. 96, 97, 101, 106, 107, 118, 124, 176, 209,.
Iscehisar: 331. 213, 232, 278, 334.
İshakh: 545, 601. İtilâf filoları: 209, 211.
İskender usta: 119. İtilâf kuvvetleri: 96, 209.
İskenderun: 79, 209. İvrindi: 10, 34, 63, 64.
İskilip: 245. İvrindi Taburu: 33.
Isküip Nokta K.lığı: 386. İzmir: 2, 3, 9, 10, 14, 15, 18, 21, 23, 31,.
34, 35, 57, 65, 68, 85, 89, 90, 99, 125,
İslâhiye: 77.
134, 146, 165, 178, 180, 198, 199, 201,
İslâhiye Hastanesi: 513. 205, 208, 209, 280, 384, 385, 420, 423,
İslâm: 37, 62, 107. 469, 492, 493, 494, 496, 497, 498, 499,
Islâmköy: 232, 233. 505, 506, 507, 514, 556, 563, 610, 615.
GENEL DİZİN 643
İzmir-Afyon demiryolu: 2, 25. Kafkaslar: 27, 86, 172.

İzmir Cephesi: 31, 70. Kafkasya: 28.
İzmir Doğal Cephesi: 34, 35, 63, 64. Kağ:ızman: 549, 550.
İzmir Doğu Bölgesi K.lığ-ı: 67. Kağrızman tuzlası: 188.
İzmir Güney Cephesi: 26, 35, 63, 64, 92. Kalecik: 192, 196, 237, 243, 245, 316, 317,
İzmir Kolordusu (Yunan): 35, 64. 350, 351, 379, 390, 413, 414, 415, 416,
İzmir Kuzey Cephesi: 25, 34, 35, 63, 64, 417, 424, 426, 504, 539, 580, 586, 603.
280. Kalecik Hastanesi: 534, 542.
İzmir Kuzey Kolordusu: 71, 72. Kalecik Hat K.lığ:ı: 411, 413.
İzmir Taburu: 90. Kalecik Menzil Nokta K.lığı: 386, 388,
İzmir Yunan Tümeni : 65, 232. 389.
İzmit: 3, 30, 39, 46,61, 65, 69. 96, 101, Kalecik Sivrisi: 494.
109, 112, 145, 177, 208, 209, 211, 231, Kalecik - Ankara karayolu: 318,
237, 274, 316, 319, 353, 355, 358, 409, Kalehan Revir4: 387.
414, 415, 419, 424, 428, 430, 436, 437, Kangal: 371.
438, 439, 440, 451, 507, 508. Kapaklı tüfek: 319.
İzmit - Ankara karayolu: 319, 350, 353. Kapaklı cephane arabası: 22i.
İzmit Cephesi: 564. Kapaksız martin filintası: 350.
İzmit Hastanesi: 513. Kapıdağ yarımadası; 500.
İzmit Merkez K.hğ:ı; 477. Kaplangı dağı: 495, 497, 498.
İzmit Nokta K.lığ-ı: 386. Kara Haşan: 55.
İznik: 65. Kara Kemal (Alb.): 108.
İznik gölü: 506. Kara Kuvvetleri: 225, 277, 278.
îzoli: 552. Kara Vâsıf (Kur. Alb.): 107, 108.
îzzetpaşa istasyonu: 94, 337. Karaağaç: 110, 111, 284, 509, 511.
İzzettin Sıhhiye İstasyonu: 386. Karabekir, Kâzım (15 nci Kor. K.): 85,.
87, 168.
— J — Karabekir: 245.
Karabekir Erzak Ambarı: 386.
Japon: 133, 271. Karabekir Nokta K.lığı: 386.
Japonya: 509, 511. Karabekir Sıhiye İstasyonu: 386.
Japon tipi mermi kapsülü: 398. Karabıyık: 253, 254, 259, 260, 261, 307,.
Japon tipi dağ- top mermisi: 398. 308, 309, 340, 341, 343, 397, 413, 414.
Japon tipi Rus sahra manevra hartucu: Karabıyıkhan: 238.
398. Karabiga: 55.
Japon piyade tüfeğ:i: 363, 407. Karaburhanlı: 589.
Japon sahra mermisi: 490. Karacabey: 280.
Japon top nişangâhı: 406. Karacaviran; 245,
Japon top kaması: 408. Karadağ: 271.
Karadağ tabancası; 415.
— K — Karadeniz: 2, 8, 11, 61, 62, 66, 112, 135,.
183, 192, 209, 211, 237, 250, 270, 308„
Kadınhan: 543, 589. 311, 315, 432, 595.
Kafkas: 278. Karadeniz Ereğlisi; 286.
Kafkas Cephesi: 2. Karadeniz Rumları: 28.
Kafkas Cumhuriyetleri: 383. Karahisar Ambarlı Konağı: 387.
Kafkas Ordusu: 315, 406. Karahisar Re\nri: 387.
Karahisanşarkî (bkz. Şebinkarahisar); Kastamonu Sanat Okulu: 133.

238. Kastamonu ve Bolu Havalisi K.lığı: 131,
KaraisalI: 88. 196, 239, 278, 282, 294, 296, 297, 302,
Karakaya: 589. 322, 354, 581.
Karakaynarca: 245. Kastamonu Yöresi K.lığı: 356.
Karakol Cemiyeti: 104, 107, 108. Kaşıkara mevkii: 544.
Karakol Cemiyeti Görev Yönetmeliği; Katırh: 245, 586.
108. Kavacık Hastanesi; 513.
Karakol Grubu: 102, 107, 109. Kavakköy: 332, 515.
Karaköse: 547, 548, 549, 550. Kayalıhan; 245.
Karaköy; 556. Kayguncak: 135.
Karaman; 3, 81, 196, 237, 245, 286, 482, Kaynarca: 103, 245, 564, 567,
539, 543, 591. Kayseri: 3, 79, 88, 115, 116, 117, 121, 146,
Karaman Deposu: 202. 184, 192, 212, 237, 238, 239, 241, 242,
Karaman Hastanesi; 513. 243, 244, 246, 270, 272, 273, 316, 317,
Karaman Hayvan Deposu: 569. 334, 335, 336, 341, 342, 350, 351, 363,
Karamürsel: 147, 245, 566. 365, 371, 379, 381, 390, 391, 409, 413,
Karamürsel Cephesi: 564. 414, 415, 416, 434, 446, 449, 479, 485,
Karamürsel Hat K.lığı: 245, 386. 486, 490, 504, 522, 534, 540, 542, 543,
Karaova: 14. 545, 546, 586.
Karapınar: 111, 599, 601. Kayseri Askerlik Dairesi: 280, 281, 480.
Karasi (Balıkesir): 146. Kayseri Erzak Amban; 387.
Karasili: 34. Kayseri Hastanesi: 387, 545.
Karasu nehri: 184. Kayseri Hat K.lığı; 239, 336, 386, 387,
Kars: 8, 85, 86, 117, 145, 146, 168, 188, 389, 405, 410, 411, 412, 581.
253, 259, 260, 261, 269, 409, 413, 414, Kayseri Mensucat Fabrikası: 373.
427, 541, 549, 550, 595. Kayseri Menzil Nokta K.lığı: 387.
Kars Antlaşması: 333, 383. Kayseri Menzil Bölge Müfettişliği: 241,
243, 244, 246.
Kars çayı: 188. Kayseri Mühimmat Deposu: 246, 387.
Kars Hastanesi: 550. Kayseri Nekahethanesi: 387.
Kartal (tst.): 52. Kayseri Reviri; 545.
Kasaba (Turgutlu): 198, 199, 201. Kayseri Tutukevi: 545.
Kasalı mavzer: 350. Kayseri Ulaştırma Taburu: 387.
Kayışlar; 556.
Kastamonu: 3, 89, 131, 132, 133, 135 136,
Kazaklı: 245.
146, 180, 192, 194, 196, 197, 211, 237,
Kazancı, Ahmet: 118.
239, 241, 242, 243, 244, 246, 270, 273,
Kazancı bayırı: 499.
287, 292, 316, 317, 322, 350, 351, 363,
Kazancıbayın - Dimboz - Burçin hattı:
373, 390, 391, 409, 413, 414, 415, 416,
499.
417, 440, 455, 504, 522, 540, 541, 543,
Kâzım (org. Özalp): 18, 34, 55, 71.
546. * Kâzım (topçu teğmeni); 19.
Kastamonu Askerlik Dairesi: 280, 281. Keban: 552.
Kastamonu Hastanesi: 534, 545. Keçiler (yer adı): 497.
Kastamonu üi Müdafaayi Hukuk Cemi Kelas gediği: 45.
yeti: 134. Kelebek (yer adı): 338, 342.
Kastamonu Menzil Bölge Müfettişliği: Kelkit: 254, 340, 343, 344, 397, 398, 414.
244, 275, 386, 387, 389, 409, 410, 411, Kelkit - Alucra arası: 398.
412. Kemah: 257.
Kastamonu Mevki Hastanesi: 387. Kemal (yüzbaşı): 109.
GENEL DİZİN
Kemal (binbaşı): 78, 79. Kızılırmak nehri: 115, 183, 432.

Kemal Bey: 83. Kızılkoyunlu: 332.
Kemal Bey Müfrezesi: 81. Kızılordu: 314.
Kemalpaşa: 499. Kızıl taş deresi: 496, 497.
KemaletUn Sami (Kur. Yb.): 107. Kiti: 87.
Kemerdağ: 499. Kilikya Heyeti Merkeziyesi: 81.
Kepsut: 234. Kilimli: 157.
Kerimi Grubu: 99, 110. Kilis: 82.
Keskin: 18, 119, 121, 197, 388, 440, 445, Küiseli bkz. Dir: 547.
451, 454, 455, 539, 586, 589, 603. Kilisehisar Reviri: 387.
Keskin Fişek Fabrikası: 119. Kiraz (Kelas): 63.
Keskin Hastanesi: 545. Kiraz kalesi: 34.
Keskin Komisyonu: 451. Kirazlı: 21.
Keskin Reviri: 545. Kirmasti (M. Kemal Paşa): 234, 280.
Kestelli: 34. Kisarna maden suyu: 185.
Kigork (demiryolu fabrika ustası): 128. Kocaeli: 107, 112, 358, 430, 437, 493, 506.
Kılıç Ali: 82, 83. Kocaeli bölgesi: 3, 234, 245, 358, 541, 566.
Kdıçlar: 580, 586. Kocaeli Grubu: 333, 363, 428, 436, 441,
Kılıçlar Hayvan Hastanesi: 600. 445, 446, 449, 451, 453, 454, 466, 474,
Kırkağaç: 10, 12. 475, 476, 494, 499, 500, 540, 581, 583,
KIrklareli: 145. 586, 597.
Kırşehir: 75, 145, 192, 237, 238, 239, 241, Kocaeli Grubu K.lıtı: 439, 448.
243, 244, 270. 272, 273, 316, 317, 334, Kocaeli harekâtı: 564.
335, 336, 342, 350, 351, 371, 390, 409, Kocaeli K-lıga: 428, 438, 439, 493, 508.
414, 415, 416, 431, 440, 443, 445, 447, Kocaeli Levazım Bşk.lıtı: 358.
449, 451, 454, 455, 456. 457, 461, 485, Kocaeli yarımadası: 107.
504, 533, 534, 540, 542, 565. Kocaotlu, Osman (Buhara Cumhurbaş
kanı) : 172 n-ı.
Kırşehir Hastanesi: 545, 565.
Kocatepe: 494.
Kırşehir Hat K.lıtı: 386, 389, 411, 412, Koçarlı: 33, 63.
438. Koçhisar: 195, 243, 244, 284, 437, 438, 439,
Kırşehir Menzil Bölge Müfettişliti: 336, 444, 445, 447, 454, 457, 596.
580, 581. Koçhisar gölü: 181, 182.
Kırşehir Millî Süvari Alayı: 75. Koçhisar Komisyonu: 451, 454.
Kırşehir Mutasarrıflıtı: 75, 438. Koçhisar Satınalma Komisyonu: 442, 444,
Kırşehir Mühimmat Deposu: 246. 456.
Kırşehir Nekahethanesi: 565. Koçkiri: 235.
Kırşehir Taburu: 73. Kolordu, İnci: 3, 65, 96, 332, 473, 474,
493, 494, 495, 498, 499, 570, 586, 588.
Kınık: 12,18.
Kolordu, 1 nci (Yunan): 14, 35, 232, 234,
Kızılay Kurumu: 16, 166, 447, 541, 542,
303, 384, 493.
544, 563, 564, 565, 567, 568.
Kızılay Hastanesi: 514, 565, 566, 567. Kolordu, 2 nci: 85, 234, 238, 242, 249, 249,
274, 283, 287, 294, 295, 296, 316, 322,
Kızılay 8 nci Yardım Heyeti: 567. 328, 339, 374, 385, 493, 495, 498, 499,
Kızılcahamam: 181, 237, 245, 426, 603. 537, 583, 614.
Kızılcahamam Nokta K.lıtı: 386, 388, Kolordu, 2 nci (Yunan): 303, 384, 493,
389. 495.
Kızılçakçak: 550. Kolordu, 3 ncü: 3, 50, 58, 59, 66, 79, 89,
Kızılin: 245. 90, 91, 94, 95, 238, 257, 277, 278, 281,
294, 332, 427, 448, 449, 453, 454, 456, Konya Ağır Yaralı Subay Hastanesi: 566.
470, 493, 496, 499, 515, 530, 569, 570, Konya AmbEin: 284, 480.
595. Konya Askerlik Dairesi: 280, 281.
Kolordu, 3 ncü (Yunan); 232, 234, 303, Konya atelyesi: 202.
384, 493, 498, 499.
Konya Bankası: 449.
Kolordu, 4 ncü: 369, 493, 494, 495, 497,
498, 499. Konya Batı Anadolu Menzil Müfettişliği:
121.
Kolordu, 5 nci: 369, 499.
Konya Çayevi: 567.
Kolordu, 5 nci Süvari: 493, 494, 495, 496,
498, 499. Konya Deposu: 202.
Kolordu, 6ncı: 493, 496, 498, 499, 544. Konya Ereğ:lisi: 3, 81, 283, 286, 437, 482,
513, 569, 592.
Kolordu, 10 ncu: 369.
Konya Ereğlisi Deposu Onanmevi: 202.
Kolordu, 12 nci: 3, 24, 31, 32, 39, 42, 43,
44, 45, 49, 50, 58, 59, 65, 68, 71, 72, Konya Hastanesi: 513, 516.
79, 80, 82, 91, 92, 94, 232, 280, 281, 516, Konya Hayvan Hastanesi: 592.
569, 570, 591, 592, 593, 613. Konya Heyeti Merkeziyesi: 44.
Kolordu, 13 ncü: 4, 47, 50, 52, 57, 58, 59, Konya İstiklâl Mahkemesi: 439.
77, 78, 79, 81, 82, 89, 94, 95, 516, 550, Konya Kızılay Hastanesi: 566.
552, 551, 570, 574, 613.
Konya Komisyonu: 436.
Kolordu, 14 ncü: 3, 15, 17, 19, 24, 31, 32,
Konya Menzil Deposu: 589.
39, 55, 96, 111, 586.
Konya Menzil Müfettişliği: 358, 359, 434,
Kolordu, 15 nci: 4, 50, 51, 53, 85, 86, 513,
583.
516, 547, 550, 570.
Konya Mevki K.lığı: 593.
Kolordu, 17 nci: 3, 10.
Konya Nalbant Okulu: 605.
Kolordu, 20 nci: 3, 25, 44, 53, 58, 59, 71,
Konya Osmanlı Bankası: 451.
72, 82, 94, 95, 280, 516, 569, 570.
Konya ovası: 181.
Kolordu, 25 nci: 3, 96, 570. Konya Satınalma Komisyonu: 447.
Kolsuz Reviri: 387. Konya Tathirhanesi (Temizlikevi): 513.
Kolu: 338.
Konya valüiği: 92.
Kolukısa Reviri: 387. Konya Yaralı Hastanesi: 566.
Konstantin (Yunan kralı): 232.
Kop: 549.
Konya: 3, 13, 14, 31, 39, 43, 44, 50, 61, Kop dağı: 254.
65, 68, 69, 72, 74, 79, 80, 92, 93, 121, 126, Korkuteli: 285.
127, 128, 129, 181, 192, 197, 198, 199, Korsan Murat: 112.
200, 201, 203, 205, 206, 207, 212, 231, Koşma: 331.
237, 241, 242, 270, 278, 279, 283, 286, Ko3aınağılı köprüsü: 388.
334, 338, 341, 342, 358, 363, 365, 371, Kozan: 76, 78, 145, 540.
372, 379, 385, 388, 409, 423, 424, 425, Köhne: 245.
426, 427, 428, 429, 430, 431, 432, 433, Köprü: 63.
434, 436, 437, 438, 439, 440, 443, 444, Köprülü: 495.
445, 447, 451, 452, 453, 454, 457, 466, Köprüköy; 237, 244, 335, 381, 485, 534.
469, 471, 472, 482, 485, 526, 532, 537, Köprüköy Batı Anadolu Menzil Müfettiş
538, 539, 543, 544, 566, 586, 591, 592, liği: 484.
593, 598, 602. Köseaptallı: 332.
GENEL DİZİN
Kösedere köyü: 599. Küçüktaş: 237.

Köstebek (yer adı): 245. Küllük bölgesi: 14.
Köstebek Sıhhiye İstasyonu: 386. Küplü Hastanesi: 516.
Kremlin Sarayı: 172. Küre: 180, 194, 387.
Krup dağ topu: 483. Küre dağları: 135.
Krup muhasara mermisi: 489. Kütahya: 30, 31, 69, 72, 88, 145, 197, 203,
Krup şarapneli: 318. 204, 205, 231, 283, 301, 303, 304, 322,
Krup topu: 307. 556.
Kudretli dağ topu: 318, 483. Kütahya Hastanesi: 516, 532, 534.
Kudretli dağ top kalkanı: 318. Kütahya Millî Alayı: 573.
Kudretli dağ top mermisi: 299, 305, 309, Kütahya muharebesi: 303, 468, 471, 480,
310, 319, 397, 398, 407, 484, 488, 489. 531, 564, 566.
Kula: 65, 499. Kütahya, Eskişehir Muharebeleri: 269,
Kuleli (Askerî) Lisesi: 279. 304, 305, 309, 311, 315, 316, 319, 320,
Kundanlı: 544. 321, 327, 329, 331, 336, 339, 354, 355,
Kur’an: 29, 38. 356, 357, 374, 377, 379, 423, 492, 532,
Kurtalıhacı: 245. 534, 559, 568, 613.
Kurtuluş Savaşı (Bkz. İstiklâl Harbi): Kütahya - Nasuhçal mevzileri: 303.
507. Küteberka fitili: 346, 400.
Kuruca: 589.
Kuşadası: 14, 21, 33, 63. — L —
Kuvayi Havaiye Müfettişliği: 278.
Kuvayi İnzibatiye: 61, 70. Ladik: 595.
Kuvayi Müliye: 9, 10, 11, 12, 13, 14, 15, Lapseki: 54, 55, 56.
16, 17, 18, 19, 20, 21, 22, 23, 25, 26, 29, Ladil vapuru: 112.
32, 36, 38, 39, 42, 43, 44, 45, 46, 48, Lâmi, Cizreli (Diyarbakır milletvekili):
49, 50, 50, 51, 52, 55, 57, 62, 66, 67, 108.
Latif (Albay): 13.
68, 70, 71, 72, 75, 76, 77, 78, 79, 80, 81, Latif (Topçu Bnb.): 118, 124.
82, 83, 84, 86, 87, 88, 89, 90, 91, 93, 107, Latin: 147.
166, 213, 295, 333, 515, 516, 611. Lazistan: 263, 348.
Kuvayi Milliye Müfrezesi: 73, 492. Lazistan Alayı: 295, 297.
Lazki: 245.
Kuvayi Müliye teşkilâtı: 54.
Lefke: 564, 567.
Kuvayi Müliyeciler: 514, Lefke cephesi: 564.
Kuvvei Sey3^re, 1 nci: 65, 296. Lenin: 172, 173,
Kuyucak: 495. Levazım Dairesi: 229, 437, 438, 439, 462.
Kuzey Anadolu: 192. Levazım Dairesi Bşk. lığı: 572.
Kuzey Cephesi: 23, 40, 71, 231, 567. Levazım Okulu: 152.
Kuzey Cephesi K.lığı: 231, 232. Levazım Şubesi (Ankara Menzil Müfet
Kuzey Tümenler Grubu (Yunan): 303. tişliği): 336.
Küçük Aslıhanlar: 496. Levazımı Umumiye Reisliği: 276.
Küçük Asya İşgal Ordusu K.lığı: 35, 384. Levis makineli tüfeği: 348, 349.
Küçük çaplı mavzer: 337. Limoncuham: 99.
Küçük çaplı mavzer cephanesi: 305, 307, Lloya George (İngiliz Başbakanı): 384.
338, 339. Lonara: 175, 176, 384.
Küçük çaplı mavzer tüfeği: 305, 306, 350. Lord Curzon (İngiliz Dışişleri Bakanı ve
Küçük Menderes nehri: 33, 63. başdelegesi): 508, 509.
6^8 TÜRK İSTİKLÂL HARBİ İDARİ FAALİYETLERİ
Lozan: 508, 510, 511. Mantelli sahra top mermisi: 337, 338, 394,
Lozan Antlaşması: 506, 508, 509, 615. 484.
Lozan Konferansı: 508, 509, 511. Mantelli topu: 308, 306, 307, 345, 400, 402,
483.
— M — Mantelli top kaması: 310.
Mantelli top mermisi: 307, 338.
Maçka: 111, 315, 547, 549. Mantelli top nişangâhı: 310.
Maçka Deposu; 7. Mapavri: 87.
Maçka Hastanesi: 513, 514, 516. Maraş: 51, 76, 77, 79, 80, 82, 89, 90, 91,
Maçka Subay Okulu: 279. 134, 146, 192, 211, 238, 287, 322, 342,
Maden: 80, 552. 373, 395, 409, 460, 540, 546.
Mahmudiye: 322, 579. Maraş halkı: 80.
Mahmudiye Hastanesi: 533, 534. Maraş Hastanesi; S87.
Mahmudiye köyü: 574. Maraş Hat Komutanlığı: 411, 412.
Mahmudiye ovası: 187. Maraş Menzil Nokta Komutanlığı; 387.
Malatya: 59, 84, 89, 94, 145, 185, 192, 237, Maraş Müdafayı Hukuk Heyeti Merkezi
238, 241, 242, 243, 246, 247, 248, 252, yesi: 80.
270, 287, 336, 337, 338, 342, 354, 371, Mardin* 4, 31, 59, 78, 94, 95, 145, 338,
394, 395, 396, 409, 413, 485, 516, 551, 305, 432, 551, 553, 554.
553, 554. Mardin Hastanesi; 513, 516, 551, 552.
Malatya Hastanesi: 513, 552. Mardin Nekahethanesi: 513, 551, 552.
Malatya Hat Komutanlığı: 238. Mardin sancağı; 78.
Mahköy: 380, 534, 567, 580, 584. Marmara: 3.
Maliye Bakanı: 149, 150, 162, 172, 449, Marmara bucağı: 12, 54, 66, 209, 509.
450, 452. Marmara denizi: 2, 237, 546.
Marmara Ereğlisi: 64.
Maliye Bakanlığı: 75, 92, 163, 168, 169,
Marmara gölü: 29, 34, 63.
170, 199, 207, 323, 326, 426, 427, 428,
Martin: 58, 73.
429, 434, 435, 436, 437, 438, 439, 440, Martin hanri (tüfek modeli); 309, 317,
441, 443, 444, 445, 447, 448, 449, 450, 339, 350, 352, 363, 415.
451, 453, 454, 455, 456, 457, 458. Masarifi muhavvile (değişik masraflar):
Maliye Komisyonu: 163. 154.
Mallein (Hayvan ilâcı): 577. Mavzer cephanesi: 297, 308, 350.
Malta: 108. Mavzer martin tüfeği: 351.
Maltepe Hastanesi: 513. Mavzer piyade cephanesi: 351.
Mavzer tüfeği: 309, 350, 351, 352.
Mangal dağı: 332.
Maydos: 111.
Manisa: 12, 30, 39, 99, 145, 146, 234, 499,
556. Mebruke motoru: 211, 406.
Manliher cephanesi: 318, 342, 350, 352, Mecidiye: 244, 331, 388.
472, 484, 487. Mecitözü: 245.
Manliher filintası: 350. Meclis: 160, 173, 357, 446, 447, 450.
Manliher fişeği: 487. Meclis Başkanlığı: 357.
Manliher tüfeği: 318, 473, 474, 475, 476, Meclis Muhafız Taburu: 282.
477, 483. Meclisi Mebusan: 148.
Mantelli hartucu: 307. Medineyi Münevvere: 147.
Mantelli mermisi: 310, 345, 400. Megalo Idea: 384.
Mantelli nişangâhı: 400. Mehmet (Topkapılı): 103.
Mantelli sahra mermisi: 489. Mehmet (Ütğm.): 109.
GENEL DİZİN 64^
Mehmet (Eskişehir milletvekili): 44G. Merkez Ordusu Komutanlığı: 302, 365,.

Mehmet Çetin: 104. 595.
Mehmetli: 245. Mersin: 11, 76, 84, 91, 145, 199, 203, 206^
Mehmet Ali (yarbay): 132. 207, 208, 409, 414, 415, 431, 432, 456,
Mehmet Nuri (Yzb.): 118, 128. 457, 463, 481, 482, 491, 530, 543, 544„
Mekanizmalı Alman tüfeği: 305. 600.
Mekanizmalı Paraguay tüfeği: 305. Mersin Erzak Ambarı: 387.
Mekanizmalı Rus tüfeği: 305. Mersin Hastanesi: 513.
Mekanizmasız Alman tüfeği: 305. Mersin Hizmet Kıtası: 387.
Mekanizmasız Rus tüfeği: 350. Mersin lünam: 207.
Meksika piyade tüfeği: 347. Mersin Menzil Nokta K.lığı: 387.
Menderes nehri: 45, 147, 385. Merzifon: 192, 196.
Menderes köprüsü: 20, 21. Merzifon Nokta Komutanlığı: 386.
Menderes vadisi: 499. Merzifon Reviri: 545.
Menderesler Grubu: 33, 494. Merzifon Sıhhiye istasyonu: 386.
Menderesler havzası: 34. Meşrutiyet (1908): 163.
Menemen: 12, 499. Mevlütlü: 544.
Menemen şehitleri: 18. Midyat: 78, 552.
Menteşe (Muğla): 40, 176, 231, 430, 431. Mihalıççık: 424, 426, 522, 539, 584, 587„
Menteşe deresi: 34. 602.
Menzil Bölge Müfettişliği: 241. Mihalıççık Hastanesi: 533.
Menzil Bölge Müfettişliği Hayvan Has Mihalıççık Millî Müfrezesi: 30.
tanesi: 589. Milas: 14, 446.
Menzil cephane kolları: 239. Millet Meclisi: 431.
Menzil depolan: 222, 224. Milletvekili Müfit (Müfettiş): 456.
Menzil Hat Komutanlığı: 237, 238, 239, Milli Aşireti: 78.
243, 393. Milli Aşireti Olayı: 65.
Menzil Hat ve Nokta K.lıkları: 409. Millî Aydın Alayı: 33.
Menzil hayvan deposu: 239. Millî Ayvalık Alayı: 33.
Menzil iaşe merkezi: 239. Millî Aydın Taburu: 33.
Menzil ve İkmal Şubesi: 228. Millî Hükümet: 47, 149, 190, 209, 210„
Menzil Müfettişliği: 241, 242, 243, 246. 211, 226, 227, 232, 278, 288, 333, 356,
Menzil Müfettişliği Başveterineri: 602. 383, 422, 570, 612.
Menzil noktası: 215, 238. Milli irade: 62.
Menzil Nokta Komutanlığı: 237, 239, 243, Mülî kaynaklar: 224.
244.
Menzil Nokta Muhafaza Birliği: 239. Millî Kelas Taburu: 33.
Merkez Ulaştırma Katan: 589. Millî Kuvvetler: 63, 235, 236.
Merkez Bölge Müfettişliği: 586. Millî Menderes Alayı: 33.
Merkez Komutanlığı: 100, 239. Mülî Misak: 383.
Merkez Menzil Katan: 584. Millî Mücadele: 355, 611.
Merkez Menzil Müfettişliği: 483, 582, Millî müfreze, müfrezeler: 38, 75, 79.
584. Millî Mücadele dönemi: 507.
Merkez Ordusu: 196, 242, 274, 287, 297, M.M. Grubu (Müdafaayi Milliye Grubu) ^
316, 324, 328, 354, 355, 356, 358, 427, 102, l03, 104, 105, 107, 131, 399, 402,
434, 441, 444, 464, 491, 530, 537, 539, 500, 501.
541, 581, 595, 596. Millî Müdafaa Vekâleti: 131, 132, 133,
Merkez Ordusu Başveterinerliği: 595. 134, 135.
Merkez Ordusu Komutanı: 170, 324. Millî Ordu: 54, 227, 236, 247, 567.
Millî Salihli Alayı; 33. Mülî Yükümlülük: 217, 607.

Millî Savunma Bakanlığı: 68, 73, 75, 87, Milne (General): 4, 5, 6, 13, 34, 35, 46.
90, 92, 95, 98, 106, 110, 115, 116, 117, Milne Hattı: 34, 35, 64, 231.
118, 120, 124, 129, 148, 150, 155, 158, Mirî Ulaştırma Kolları: 409, 410, 411.
161, 162, 163, 165. 166, 168, 172, 195, Misakı Millî: 147.
197, 213, 226, 227, 229, 235, 237, 238, Mısır: 76.
240, 241, 242, 243, 246, 247, 248, 249, Misis; 78.
252, 253, 256, 257, 258, 261, 262, 263, Mondoros Mütarekesi: 3, 4, 8, 9, 10, 76,
264, 265, 275, 276, 277, 278, 281. 283, 85, 96, 104, 112, 209, 236, 277, 280, 616.
286, 287, 288, 292, 293, 296, 297, 306, Moris (Morris) Şirketi: 454.
307, 320, 321, 322, 323, 324, 326, 327, Moskova; 113, 167, 168, 169, 170, 172, 174,
328, 329, 334, 335, 336, 337, 339, 340, 264.
341, 342, 354, 356, 358, 362, 363, 364, Moskova Antlaşması: 113, 168, 169, 313,
365, 370, 371, 372, 373, 374, 375, 382, 333, 334, 383.
385, 392, 393, 394, 397, 408, 409, 413, Mont Benon Gazinosu: 509.
420, 423 425, 426, 428, 429, 433, 436, Muaddel Martin; 308, 317, 336, 337, 339,
437, 439, 440, 442, 443, 444, 445, 446, 343, 397, 415, 476.
448, 449, 450, 451, 452, 453, 454, 455, Muaddel Martin İğ'nesi: 350.
456, 457, 458, 460, 461, 462, 463, 465, Muaddel Martin Tüfeg:i: 307, 310, 319,
466, 467, 472, 477, 479, 480, 481, 483, 341, 350.
487, 488, 489, 490, 491, 517, 520, 522, Muaddel Mavzer: 350, 415.
524, 526, 529, 531, 538, 545, 568, 570, Muaddel Tüfek: 341.
573, 574, 580, 581, 583, 584, 585, 586, Muaddel Mavzer Cephanesi: 350.
588, 589, 595, 599, 600, 603, 604, 608, Muamelâtı Zatiye Şubesi: 228.
610, 614. Mucur: 244,*388.
Mudanya: 17, 19, 499, 507.
Millî Savunma Bütçesi: 164.
Mudanya Mütarekesi: 506, 507, 508, 615.
Millî Savunma Bakanlıg;ı Bahriye Daire Mudurnu: 68, 371, 424, 428.
si Reisliği: 210.
Mudurnu Erzak ve Teçhizat Amban: 386.
Millî Savunma Bakanlığ:ı Fabrikalar Ge
Mudurnu Nokta Komutanlığı: 386.
nel Müdürlüğü: 160.
Muğla: 10, 14, 24, 21, 33, 43, 62, 146, 176,
Millî Savunma Bakanlığ’i Harbiye Dairesi:
425, 431, 434, 440, 451.
364.
Muğla Deposu: 20.
Mülî Savunma Bakanlığ:ı Levazım Daire
si: 336, 358. Muğla Askerlik Dairesi: 281.
Millî Savunma Bakanlığı Müsteşarlığı: Muhabere Bölüğü. 323.
376. Muhabere Depo Bölüğü: 322.
Mülî Savunma Bakanlığı Sağ'lık Dairesi: Muhâkim Şubesi: 240.
176. Muharip Grubu: 101, 104, 105, 354.
Millî Savunma Bakanlığ:ı Sevkıyat ve Muhittin Paşa (Kastamonu Havalisi Ko
Nakliyat Genel Müfettişliği: 260. mutanı) : 393.
Millî Savunma Bakanlığı Umuru Bahriye Muhlis (Top. Teğmen): 104, 108.
Müdüriyeti: 210. Mukbil Bey (Müteahhit): 391.
Millî Savunma Bakanlığ:ı Veteriner Dai Murat (Yzb.): 109.
resi Başkanlığ:ı: 593, 595. Murat dağı: 497, 498.
Mülî Savunma Bakanlığı Veteriner Dai Murat nehri: 185, 186.
resi: 599, 603. Muradiye ovası: 187.
Mülî Soma Alayı: 33. MiLsevî: 147.
CENEL DİZİN
Muslihittin, Haşan (Ustabaşı *; 119. Nakliyatı Bahriye Müfrezesi K.lığı; 278

Mustafa; 120. Nahdvan: 548, 549.
Mustafa, Yrb.: 120. Nal ve mıh vapımevi: 574.
Mustafa (Kur. Alb., Muğlalı): 103. Nalbat Okulu: 576, 577.
Mustafa (Bnb.): 109. Nallıhan: 245, 371, 409, 414, 424, 602.
Mustafa (Yb.): 101, 108, 109. Nallıhan Nokta K.lığı: 386.
Mustafa: 120. Nallıhan Erzak ve Teçhizat Ambarı: 386.
Mustafa İzzet (Kur. Yrb. ı: 110. Nallıhan Mühimmat Amban: 386.
Mustafa Kemal Paşa. 8, 14, 32, 39, 41, Nallıhan Sıhhiye İstasyonu: 387.
42, 44. 47, 48, 49, 51, 52, 56, 57, 59, 68, Namık Grubu: 103, 109, 110.
72, 79, 80, 81, 82, 83, 89, 92, 94, 108, Narman: 547, 548.
113, 117, 166, 167, 170, 175, 176, 198, Narman Hastanesi: 514, 516.
203, 208, 209, 227, 229, 264, 303, 331, NATO: 225.
337, 342, 357, 369, 374, 382, 383, 385, Nâzım (topçu ustası): 118.
421, 433, 436, 440, 444, 449, 450, 452, Nâzım (Kurmay Bnb.): 33.
455, 458, 494, 496, 497, 498, 507, 574, Nazif (Kotanlı) Bey: 378.
610, 611, 614, 616. Nazilli: 10, 22, 24, 25, 33, 40, 43, 44, 68,
Mustafa Reis: 132. 72, 126, 127, 556.
Mustafa Sagir (İngiliz casusu): 108. Nazilli Memleket Hastanesi: 514, 564.
Musul: 147. Nazilli Heyeti Merkeziyesi: 33, 44.
Muş: 187, 338, 395. NelzİİIİ Kongresi: 24, 36, 611.
Mut: 182. Nazilli Müdafaayi Hukuk Heyeti: 72,
Muzaffer (Yb.); 240. Nedim (Topçu Bnb.): 118, 128.
Muzaffer (Kur. Yb.): 392. Neosalvarsan (ilâç): 526.
Mücahit Grubu: 100, 101. Neşet (Kur. Yzb.): 98.
Mübayaat Komisyonu: 229. Nevşehir: 80, 543.
Mücadele Kurulu Başkanlığı: 603. Nidayi (General); 103.
Müdafaayi Hukuk Cemiyeti: 29, 37, 40, Niğde; 3, 45, 78, 79, 81, 82, 83, 88, 89,
50, 67, 72, 87, 88, 134, 203. 103, 146, 182, 192, 231, 238, 244, 292,
Müdafaayi Hukuk Nizamnamesi: 103. 363, 365, 409, 426, 428, 430, 431, 434,
Müfit (Kırşehir Milletvekili): 440. 436, 437, 438, 439, 440, 444, 447, 449,
Mürettep Kolordu K.lığı: 302. 451, 454, 539, 543, 545, 569.
Mürettep Süvari Tümeni: 493. 496, 549. Niğde Erzak Amban: 387.
Mürettep Tümen: 232. Niğde Hastanesi: 387, 516, 545.
Mürettep Ulaştırma Taburu: 547. Nihalgazi Erzak ve Teçhizat Amban:
Müslüman: 106, 172, 196, 206, 356. 386.
Nihat (Tümgeneral): 574.
Müslimi köyü; 597.
Niğde Komisyonu: 451.
Müstahkem Mevki Komutanl\ğı: 55. Niğde Menzil Nokta K.lığı: 387.
Müstecip onbaşı (denizaltı): 209. Niksar Menzil Nokta K.lığı: 387.
Müteahhit nakliye kolları: 411, 412. Niyazi (Serezli': 103.
Müttefikler: 27, 231, 507. Nizip: 82.
Norduz çayı; 187.
— N — Novrosiski: 210, 211, 406, 479.
Novoselim: 548.
Naci (üsteğmen): 209. Nur dağları tüneli: 2.
Nadir Ağa: 111. Nurettin (Mirliva, Merkez Ordusu K.):
Nafiz Şevket Bey: 391. 494, 495.
Nakliyat Şubesi: 240. Nuri (Kur. Yb.): 465.
TÜRK İSTİKLAL HARBİ İDARİ FAALİYETLERİ
Nusaybin: 31, 78, 516, 551, 552. Ordu, 4 ncü: 569.

Nusaybin Hastanesi: 513, 551. Ordj, 6ncı: 551.
Nusaybin Taburu: 551. Ordu, 7 nci: 569.
Nusaybin Tabur Tabibi: 551. Ordu, 8 nci: 569.
Nusret mayın gemisi: 209. Ordu Dairesi: 229, 365.
Ordudonatım Başkanlığı: 252.
— O — Ordu Sağlık Dairesi: 565, 567.
Ordu Sağlık Deposu: 595.
Oana yelkenlisi: 211. Ordu Sağlık Teşkilâtı: 563.
Obüs top mermisi: 407. ' Ordu Sağlık Daire Başkanlığı: 565.
Orta Anadolu: 30, 61, 115, 197, 238, 241,
Obüs mermisi: 305, 352.
15 nci Kolordu Askerî Lisesi: 547. 245, 487, 611, 612, 613.
15 nci Kolordu Hizmet Kıtası: 547. Ortakale: 88.
15 nci Kolordu İnşaat Bölügli: 547. Ortaköy: 589.
15 nci Kolordu Mühimmat Bölüğü: 547. Orta Sakarya: 613.
15 nci Kolordu Sanayi Takımları: 547. Orjenikidze (Kızüordular Başkomiserî);
15 nci Kolordu Telgraf Bölüğü: 547. 269 314.
15 nci Kolordu Telsiz Telgraf Bölüğü: 547. 18 nci Tümen Komutanlığı: 354.
linçi Kızılordu Komutanlığı: 269. 18 nci Tümen Süvari Bölüğü: 477.
11 nci Kolordu Askeralma Dairesi: 551. 13 ncü Ankara Askerlik Dairesi: 280.
11 numaralı Harp Hastanesi: 531. 13 Numaralı Harp Hastanesi: 531.
linçi Tümen Karargâhı: 549. Osmancık: 245.
14 ncü Kolordu bölgesi: 29. Osmaniye MenzU Nokta K.lığı: 387.
14 ncü Kolordu Komutanı: 19, 20. Osman Ağa: 114.
14 ncü Kolordu Komutanlığı: 17, 18. Osman, (Alb): 133.
i4 ncü Kolordu Nakliye Birliği: 18. Osmanlı: 1, 6, 13, 28, 45, 68, S3, 84, 86,
14 ncü Nakliye Kolu: 135. 110, 117, 149, 167, 168, 175, 197, 199,
253, 257, 258, 259, 260, 271, 272, 273.
14 Numaralı Harp Hastanesi: 531.
Osmanlı Bankası: 52, 94, 171, 175, 439,
Of: 87, 547, 548. 4.50.
Of Hastanesi: 514. Osman Bey (İnebolu Menzil Müfettişi):
Okluk: 244. 114, 135, 167, 262, 263, 264, 265.
Oltu: 85, 169, 186, 427, 548. Osman Şevket (Personel Şube Müdürü):
Oltu Hastanesi: 549. 128.
Oltu Şûrası: 88. Osmaniye: 76, 79, 145, 338, 552.
10 No: lu Tekâlifi Milliye Emri: 364. Osmanlı cephanesi: 68, 318.
10 Numaralı Harp Hastanesi: 531. Osmanlı çabuk ateşli sahra top mermisi:
12 nci Kolordu Baştabibi: 514. 352.
12 nci Kolordu Komutanlığı: 75. Osrranlı çabuk ateşli dağ top mennisi:
12 Numaralı Harp Hastanesi: 531. 352.
12 nci Tümen Seyyar Hastanesi: 548. Osmanlı çabuk ateşli sahra mennisi: 416,
417.
Ordu, 1 nci (Türk): 427, 459, 473, 475,
476, 477, 478, 493, 494, 495, 498, 499, Osmanlı dağ top mermisi: 307, 309, 310,
506, 507, 583, 584, 586, 588, 589, 598, 340, 341, 343, 344, 352, 397.
605. Osmanlı Devleti: 1, 3, 4, 31, 47, 49, 52,
Ordu, 2 nci: 76, 427, 459, 466, 475, 476, 66, 146, 147, 166, 213, 615, 616.
477, 478, 493, 494, 495, 496, 506, 507, Osmaniye Erzak Ambarı: 387.
569, 586, 600, 605. Osmanlı fişeği: 381, 487, 491, 501.
GENEL DİZİN
OsmanlI Genelkurmayı: 5. Paşakadın: 589.

OsmanlI Genelkurmay Başkanlığı: 6. Patrikhane: 134.
OsmanlI hanedanı: 508. Payanlı köyü: 599.
OsmanlI Harbiye Nezareti: 4, 226. Pazar: 87.
OsmanlI Hükümeti; 5, 8, 14, 57, 146, 190, Pazarcık: 292.
j 236, 480, 616. Pazaryeri: 499.
OsmanlI imparatorluğu: 2, 9, 66, 115, 145, Peker, Nurettin: 131.
423, 510, 511, 617. Panahi: 481.
OsmanlI kasalı tüfeği: 350. Pipek: 245.
OsmanlI mavzer mermisi: 406. Piribeyli: 545.
OsmanlI mavzer cephanesi: 308, 310, 399, Piyade Atış ve Assb. Okulu: 152.
340, 341, 344. Piyade Cephane Kollan: 219.
OsmanlI mavzeri: 363, 407. Piyade Okulu: 112.
OsmanlI mermisi: 293, 488. Piyade tüfek mermisi: 299.
OsmanlI Ordusu: 5, 6, 7, 8, 277, 279, 468, Pınarbaşı: 238. Bkz. Aziziye
570, 616. PolatlI: 201, 204, 205, 237, 245, 275, 283,
OsmanlI Ordusu Menzil Teşküatı: 392. 284, 286, 320, 354, 370, 371, 372, 380,
OsmanlI piyade cephanesi: 306, 317, 319, 420, 428, 477, 483, 485, 492, 505, 533,
342, 350, 352, 353, 407, 483, 487. 534, 539, 543, 567, 573, 578, 579, 580,
OsmanlI sahra mermisi: 308, 309.
584, 586, 587, 588.
OsmanlI sahra top mermisi: 309, 310, 340,
341, 343, 344, 397, 407. PolatlI Ambarı: 283.
OsmanlI saltanatı: 27, 508. Polathane: 87.
OsmanlI Silahlı Kuvvetleri: 3. PolatlI Erzak Deposu: 387.
OsmanlI tüfeği: 351, 352, 473, 475, 476, PolatlI Hastanesi: 534, 545.
477, 483.
PolatlI Hat Komutanlığı: 409, 410, 411,
OsmanlI ülkesi: 190, 616.
412.
Oysuköy: 497.
PolatlI Menzil Konak Komutanlığı: 387.
PolatlI Mühimmat Deposu: 387, 477.
— Ö —
PolatlI Reviri: 545.
Ödemiş: 10, 11, 16, 21, 33, 39, 43, 45. Polatlı-Sarayönü Menzil Hattı: 442, 457,
471.
ömerhacı: 5S9.
PolatlI Teçhizat Ambarı: 387.
Ömer Lütfü (Alb., 23 ncü Tüm. K.): 32.
Pomaklı: 244.
örpekkaya: 34.
Pontus: 96.
Özalp, Kâzım (Alb., 61 nci Tüm. K.): 17.
Pontus ayaklanması: 235.
_ P _ Pontus harekâtı: 530.
Pontus Hükümeti: 28.
Padişah: 104. Pontusçular bölgesi: 11.
Palu: 59, 338, 395. Pontusçu: 134.
Papazlık: 34. Pontusçular: 595.
Paraguay: 271, 272. Pontusçu Rum: 61.
Paraguay tüfeği: 336, 337, 350, 415. Pontus imparatorluğu: 31.
Paris: 384, 481. Pontus-Rum Devleti: 11, 28.
Paris Konferansı: 10, 31, 34. Porsuk çayı: 147.
Pasinler ovası: 186. Porsuk çayı güneyi: 30.
Porsuk çayı kuzeyi: 30. Rum çeteleri: 30, 491.

Portekiz: 511. Rum Patrikhanesi: 28, 107.
Poyralıkaya: 494. Rumeli: 2, 28, 56, 114, 509.
Pozantı: 76, 77, 78, 83, 84, 199, 200, 201, Rumkale: 337.
207, 208, 286. Rus, Ruslar: 45, 58, 66, 73, 83, 86. 100,
Pozantı Hastanesi: 387. 117, 121,129, 132, 133, 167, 168, 171,
Pozantı Laboratuarı: 513. 173, 174,178, 210, 225, 248, 252, 253,
Pozantı Menzil Sıhhiye Deposu: 515. 257, 258,259, 260, 262, 263, 264, 266,
Pozantı Reviri: 545. 267, 268,269, 271, 272, 273, 274, 287,
Pozantı Şevki Mecruhin Heyetleri (yara 293, 305,313, 314, 347, 348, 349, 406,
lı gönderme kurulları: 513. 409, 444, 447, 491, 500, 577, 615.
Preveze (gambot): 209, 211, 262, 348. Rus berdanga cephanesi: 341, 343, 397.
Pusan köyü: 496. Rus berdanga tüfeği: 309, 310, 339, 397.
— R — Rus beşli piyade cephanesi: 310, 344.
Rasıh (Antalya milletvekili): 440. Rus bomba topu: 342, 407, 408.
Rauf Bey: 57. Rus bombası: 415, 417.
Ravlı: 245, 388. Rus cephanesi: 472, 484, 487.
Ravzai Terakki Okulu: 566. Rus çabuk ateşli sahra mermisi: 352, 505.
Rawlinson (İngiliz yarbayı): 85. Rus dağ mermisi: 350, 416, 489.
Reddi İlhak Cemiyeti: 26, 30, 611. Rus dağ topu: 307.
Reddi İşgal Cemiyeti: 18. Rus dağ topu mermisi: 306, 307, 308, 310,
Refahiye: 243, 244, 246, 253, 254, 256, 340, 341, 398, 483, 484.
257, 259, 260, 261, 308, 309, 340, 397, Rus el bombası: 308, 399, 408.
414. Rus fişeği: 487, 491.
Refet (Bele) (Albay, İçişleri Bakam): Rus fişeği kapsülü: 319.
32, 33, 40, 44, 125, 126, 127, 128, 231, Rus gaz maskesi: 349.
306, 381, 591. Rus havanı: 341, 490.
Refik Bey (avukat): 107. Rus hükümeti: 168, 169, 333.
Refik (Dr. Saydam): 515. Rus kale muhasara topu: 341, 483, 490.
Resulayn: 78, 552. Rus mt. sehpası: 317.
Resulbaba: 496. Rus mermisi: 397, 471.
Rus muhasara mermisi: 416.
Reşadiye: 409. Rus piyade cephanesi: 68, 305, 307, 308,
Reşadiye Menzil Nokta K.lıg:ı: 387. 309, 314, 316, 317, 318, 319, 342, 347,
Reşitpaşa gemisi: 209. 348, 349, 350, 351, 352, 353, 397, 406,
Rıfkı: 481. 415, 417, 487.
Rıza (Bnb.) 121. Rus piyade fişeği: 501.
Rus piyade mermi çekirdeği: 405, 408.
Rıza Bey: 75.
Rus P. mermi fabrikası: 407, 408.
Rıza, Dramalı: 55. Rus P. mermi kapsülü: 405, 408.
Rıza (piyade Bnb.): 112. Rus piyade mermi kovanı: 405,408.
Rize: 87, 146, 264, 315. Rus piyade süngüsü: 315, 347, 399.
Rize Hastanesi: 514, 547, 548, 549. Rus piyade tüfeği: 305, 314, 315, 347.
Romanya: 133, 271, 509. Rus sahü topu: 341, 405.
Romanya tüfeg-i: 316, 317, 363. Rus sahra mermisi: 350, 397, 416, 489.
Rostov: 114. Rus sahra topu: 398, 407, 415.
Ruam hastalığı: 374. Rus sahra topu cephanesi: 307, 309, 310,
Rum, Rumlar: 11, 28, 30, 103, 104, 107, 313, 337, 340, 341, 343, 344, 394, 397,
126, 134, 147, 514. 398, 484.
GENEL DİZİN
Rus sürgü kolu: 353. Sakarya Zaferi: 206, 333, 334, 357, 383,
Rus topu: 310. 566.
Rus topu mermisi: 316, 338, 397, 398. Salıj-üzü: 245.
Rus tüfeği: 16, 316, 317, 336, 337, 339, Salih, Kurmay Binbaşı (Omurtak): 228.
347, 350, 351, 352, 363, 415, 473, 474, Salihli: 10, 12, 15, 19, 22, 29, 32, 34, 35,
475, 477, 483, 504. 36, 40, 42, 44, 45, 51, 63, 64, 72, 499, 606.
Rusya: 9, 27, 28, 46, 100, 113, 114, 166, Salihli Cephesi: 15.
170, 172, 191, 263, 265, 266, 274, 297, Salihli Kuvayi Milüyesi: 72.
315, 318, 310, 347, 348, 351, 352, 353, Salmanlı çiftliği: 573, 574, 579, 580. 582,
354, 377, 379, 408, 409, 413, 417, 418, 584, 586.
465, 479, 487, 492, 504, 505, 506. Samanlı: 564
Rusya elçilik katibi: 167. Samanlıdağ yarımadası: 566.
Rusya Müttefik Cumhuriyetleri: 168. Samsun: 3, 11, 66, 67, 88, 146, 171, 183,
Rüsumat vapuru (4 No.lu): 262, 264, 184, 192, 196, 210, 227, 237, 246, 252,
266. 255, 256, 265, 270, 273, 274, 286, 292,
314, 315, 316, 318, 335, 339, 318, 349,
— S — 350, 352, 353, 365, 375, 381, 406, 409,
413, 414, 415, 417, 418, 427, 440, 442,
Sadrazam Ferit Paşa: 43. 445, 447, 451, 455, 461, 479, 481, 504,
Sadullah (Alb., Sevkiyat ve Nakliyat Ge 515, 537, 540, 542, 595, 603, 611.
nel Md.): 336. Samsun Bahriye Müfrezesi: 210.
Saffet Bey (Ataşemiliter): 169. Samsun Erzak Ambarı: 386.
Saffet (Kurmay Yarbay): 465. Samsun Gümrük Müdürlüğü: 443.
Safranbolu: 244. Samsun Hastanesi: 386, 545.
Sağlık Dairesi: 529, 562. Samsun Hat Komutanlığı: 386.
Samsun Hayvan Hastanesi: 386.
Sağır Murat: 112.
Samsun Mühimmat Deposu: 386.
Sağlık Bakanlığı: 526, 538. Samsun Nekahathanesi: 386.
Sahü Muhafaza Kıtası: 422. Samsun römorkörü: 211
Sahra obüs mermisi: 299, 400. Samsun Veteriner Müfettişliği: 603.
Sahra obüs topu: 483. Samsun-Ankara karayolu: 328.
Samsun - Çorum - Yozgat - Yahşihan ka
Sahra obüs topu mermisi: 484.
rayolu: 318, 319.
Sahra şarapneli: 319. Sandıklı: 179, 285, 385, 488.
Sahra top mermisi: 307, 319. Sapanca: 332.
Saimbeyli: 83. Saraçhane: 100.
Sakarya: 204, 303, 304, 333, 370, 372, 380, Saray: 539, 547.
383, 384, 493, 532, 533, 614.
Saray Hastanesi: .'^14.
Sakarya Meydan Muharebesi: 192, 331,
Sarayburnu Hastanesi: 513.
333, 334, 344, 350, 354, 364, 376, 394,
493, 614. Sarayköy: 10, 62, 64, 147, 231, 245, 492,
612.
Sakarya Muharebeleri: 119, 130, 133, 204,
334, 337, 338, 342, 354, 356, 374, 375, 377, Sarayönü: 208, 237, 283, 390, 391, 437,
378, 382, 394, 396, 397, 420, 433, 459, 485, 532, 537, 543, 580, 588.
464, 468, 469, 480, 482, 486, 492, 536, Sarayönü Deposu: 202, 387.
557, 559, 566, 567, 568, 580, 582, 583. Sarayönü Hastanesi: 387.
Sakarya Müfrezesi: 476. Sarayönü Hat Komutanlığı: 245, 386,
Sakarya nehri: 147, 301, 331, 334, 336, 387, 389.
354, 374. Sarayönü Menzil Konak K.lığı: 387.
Sarayönü Mühimmat Deposu: 387. Seyitgazi: 303, 493, 498, 532.

Sarıhalil Reviri: 387. Seyitgazi Hastanesi: 532.
Sarıkamış: 85, 86, 117, 253, 256, 261, 268, Seyitgazi Millî Müfrezesi: 30.
309, 541, 548, 549 550. Seyitler: 244, 387.
Sarıkamış Hastanesi: 549. Seyrisefain idaresi: 209, 134.
Sarıkaya Reviri: 387. Seyyar Hastane: 218, 219.
Sarıkışla Hastanesi: 545. Seyyar Ordu: 214.
Sarıköy: 68, 286, 325, 428. Sırp: 147, 511.
Sarıköy Erzak Ambarı: 388. Sırp tüfeği: 363.
Sarıköy Nokta Komutanlığı: 386, 388, Sındırgı; 234.
389. Sıkaköy: 245.
Sariz: 82. Sıhhiye Bölüğü: 533.
Sarrout (Saru) (Fransız binbaşısı): 194, Sıhhiye Dairesi: 524.
195. Sıhhiye Erat Depo Bölüğü: 322.
Saros Körfezi: 209. Sıhhiye Şubesi: 240, 336.
Saruhan: 146. Sivas: 3, 28, 50, 58, 59, 67, 79, 83, 89, 108,
Saruhanlı istasyonu: 18. 146, 183, 184, 192, 196, 212, 237, 238,
Saruhan Taburu: 33. 239, 241, 243, 244, 246, 247, 248, 252,
Satırtaş: 34. 257, 258, 270, 306, 308, 334, 335, 336,
Savaştepe: 12, 18, 337, 338, 339, 340, 341, 342, 365, 371,
Savaştepe Jandarma Komutanlığı: 18. 381, 390, 394, 396, 409, 413, 414, 434,
Savur: 31, 78. 461, 515, 526, 529, 537, 539, 542, 553,
Seferberlik ve Cephe Zammı Kanunu 148. 595, 596.
Seferiye Nizamnamesi: 213, 214, 224. Sivas Erzak Ambarı; 387.
Sekili: 245, 388. Sivas Hastanesi: 387, 545.
8 No.lu Tekâlifi Milliye Emri: 363. Sivas Menzil Hat Komutanlığı: 386. 387,
Selâhattin (milletvekili): 159. 389, 409, 410, 411, 412.
Selâhattin Bey: 157. Sivas Kongresi: 13, 24, 27, 28, 30, 32, 36,
Selâmet motoru: 211. 50, 50, 76, 166, 611, 612.
Selçi: 564, 567.
Selçi Cephesi: 564. Sivas Kongre Heyeti: 28.
Selimiye: 112. Sivas Menzil Müfettişliği: 238, 241, 243,
244, 246, 254, 260, 286, 306, 335, 339,
Semah: 569. 340.
Senegal Avcı Alayı: 77. Sivas Mühimmat Ambarı; 387.
Sevkiyat ve Nakliyat Genel Müdürlüğü; Sivas Nekahethanesi: 387.
229, 240, 241, 244, 258, 261, 269, 275,
286, 287, 308, 316, 334, 335, 336, 350, Sivas Sıhhiye Deposu: 553.
362, 385, 386, 389, 391, 392, 408, 409, Sivas Ulaştırma Birliği: 387.
411, 422, 543, 545, 580, 581, 603, 613. Sivas Valiliği: 339.
Sevr Antlaşması: 233, 333, 334, 511. Sicil Nüfus Nizamnamesi: 146.
Seydiköy: 499. Siirt: 145, 187, 338, 395, 552, 553, 576.
Şeydiler: 135, 137. Siirt Hastanesi: 516.
Seydişehir: 284. SUahlı Kuvvetler: 277.
Seyfi (Yzb.): 119. Silifke: 81, 88, 146, 182, 196, 231, 358,
Seyfi Bey (Trabzon Komutanı): 169. 363, 409, 430, 431, 434, 440, 451, 465.
Seyfettin, Kurmay Yüzbaşı (İnci Şube SUle: 543.
Md.): 98. Silvan: 4, 338, 395, 551, 554.
Seyit Ahmet (sanayi yüzbaşısı): 119, 120. Silvan Hastanesi: 552.
GENEL DİZİN
Simav: 280. Sultanhan Reviri: 387.

Sinan Bey: 84. Sungurlu: 192, 232, 237, 246, 273, 334,
Sinan Bey Müfrezesi: 81. 335, 352, 413, 534, 539.
Sincan: 388. Sungurlu Erzak Ambarı: 386.
SincanlI: 494. Sungurlu Hastanesi: 542.
Sina - Filistin Cephesi: 2. Sungurlu Mühimmat Deposu: 386.
Sinop: 132, 134, 146, 180, 243, 244, 246, Sungurlu Nokta K.lığı: 386.
252, 263, 265, 270, 348, 349, 409, 413, Sungurlu Sıhhiye İstasyonu: 386.
414, 595. Sunufu Muhtelife Zabit Namzetleri Ta-
Sinop Hat Komutanhğ:ı: 243, 246. limgâhı: 279.
Sipahioğlu Çiftliği: 388. Suriye: 2, 76, 147, 208, 468, 515, 569, 552.
Sirkeci: 112. Susurluk: 31, 65, 234.
Siverek: 65, 145, 552. Susuz: 496.
Sivri köyü: 599. Suşehri: 192, 238, 241, 242, 244, 246, 253,
Sivriköy: 600. 254, 257, 259, 261, 270, 339, 343, 344,
Sivrihisar: 322, 426, 428, 430, 436, 437, 371, 409, 414.
439, 441, 446, 447, 448, 451, 453, 483, Suşehri Ambarlı Konağı: 387.
522, 537, 539, 544, 584, 586, 587, 588, Suşehri Hat K.lığı: 238.
589, 601, 602. Süleyman (Antalya): 481.
Sivrihisar Grubu: 428, 453. Süleyman, (Tolcalı): 108.
Sivrihisar Hastanesi: 532, 533. Süreyya Bey (İstanbullu): 375.
Sivrihisar Komisyonu: 445. Sürmene: 87.
Sivrihisar Milli Müfrezesi: 30. Süvari Alayı: 16, 217.
Skoda obüsü: 490. Süvari Depo Bölüğü: 322.
Skoda obüs mermisi: 400. Süvari Kolordusu: 427.
Skoda mermisi: 417.
Skoda obüs topu mermisi: 484.
- Ş -
Skoda dağ top mermisi: 417
Societe Naval l’Ouest: 203. Şaban Reis (İnebolulu): 481.
Soma: 10, 12, 15, 16, 17, 18, 22, 29, 34, Şahin vapuru: 211, 262, 315, 405.
36, 51, 63, 64. Şah tahtı: 549.
Sovyet Rusya: 5, 66, 94, 113, 114, 166, Şam: 569.
173, 262, 263, 313, 347, 405, 612, 614. Şarapnel kapsülü: 352.
Şarapnel tapası: 352.
Sovyet hükümeti: 113, 114, 169, 315, 333. Şarkîkarahisar Menzil Nokta K.iığı: 387.
Söğüt: 30, 493. Şarkışla: 237, 238, 244, 371.
Söğütözü: 180. Şarkışla: Askerlik Şubesi: 238.
Söke: 14, 33, 63, 446. Şarkışla Menzü Nokta K.lığı; 387.
Standart Ovü (Standard Oil) Kumpan Şarkışla Reviri. 387.
yası: 456. Şarköy. 245.
Şato Oteli: 511.
ST - 100 - 10 İdare Talimatnamesi: 225. Şebinkarahisar: 146, 184, 238, 254.
Subay Namzetleri Talimgahı: 152. Şefik (Aker), (Alb., 57 nci Tümen K.):
Subay Adayları Talimgâhı: 279. 19, 25, 33, 34, 125.
Subay Talimgâhı: 151. Şehiryanı: 244.
Sultan çiftliği: 65. Şereflikoçhisar: 436.
Sultanoğlu: 495. Şerif: 375.
Sultanhamam: 244. Şeyh Eşref: 31.
Sultanhan Ambarlı Konağı: 387. Şeyhan: 552.
658 TORK İSTİKLÂL HARBİ İDARİ FAALİYETLERİ
Şeyhmansur (yer adı): 338. Tekâlifi Milliye Komisyonu, Komisyon

Şevket (Bnb.): 103. ları: 358, 360, 361, 362, 363, 364, 365,
Şevket (Galatalı), Kur. Alb.: 107. 369, 370, 373, 581.
Şile: 89. Tekâlifi Milliye Komisyonu Başkam: 374.
Şile - Derince hattı: 506. Teke (Antalya) Bağımsız Sancağı: 179.
Şile Kaymakamlığı: 52. Tekirdağ: 3, 17.
Şinayder dağ topu: 352, 407. Tepe, 1310 rakımlı: Bkz. Erkmen tepesi.
Şinayder sahra topu: 319. Tepecik: 34.
Şinayder top mermisi: 308, 318. Tercan: 261, 414, 548, 549.
Şiran: 87, 251, 256, 261, 340. Terme: 409.
Şuhut: 48S. Teşkilâtı Mahsusa: 107.
Şuşe maJcineli tüfeği: 349. Teşvikiye: 111.
Şükrü (Yenibahçeli): 107, 112. Tevfik (Top. Alb., Askeralma Dairesi
Başkanı); 125.
— T Tıbbiye ve Veteriner Okulu: 152.
Tınaztepe: 494.
Tabur, 2 nci Muhabere Depo: 322. Ticaret Bakanlığı: 149.
Tiflis: 171, 269, 406, 414.
Tabur, 2 nci Topçu Depo: 322.
Tabur, 3ncü: 124. Tirimüjgân gemisi: 209.
Tokat: 146, 183, 184, 192, 196, 340, 365,
Tabur, 15 nci İstihkâm.: 547, 548.
371, 409, 427, 515, 542, 595.
Tabur, 15 nci Ulaştırma: 261, 547,
Tabur 18 nci Hücum: 476, 477. Tokat Hastanesi: 545.
Tokat Menzü Nokta Komutanlığı: 387.
Tabur, 19 ncu Hücum: 476, 477. Tokat Reviri: 345.
Tabur, 20 nci Hücum: 476, 477. Tokazh: 245.
Tabur, 25 nci Ağır Topçu: 548. Toklusivrisi: 495.
Tahir, jandarma Bnb. (Salihli Bölgesi Top toparlağı: 349.
K.): 19. Topaklı: 388.
Tahtaoluk: 245. Topalosman Reviri: 387.
Topçu Alayı (23 ncü Tümenin): 514.
Takip Harekâtı: 493, 500, 504, 505, 615. Topçu Depo Bataryası: 322.
Takmak (Eşme): 499. Topçu Müfettişliği: 422.
Taraklı: 245, 540. Topçu Okulu: 151, 152.
Taraklı Erzak ve Teçhizat Ambarı: 386. Topçuoğlu (yer adı): 135.
Tarsus: 76, 77, 78, 91, 543. Tophane: 93, 111.
Tarsus Hastanesi: 387, 513. Topkapı semti: 103, 108.
Tarsus Reviri: 545. Torbalı: 499.
Taşkışla: 93. Toros, Toroslar: 2, 76, 182, 199, 205.
Taşköprü: 180, 243, 244, 246. Toros - Amanos kısmı: 198, 199.
Tatarköy: 34.
Tosya: 180.
Tavas: 539.
Toydemir: 332.
Tavşanlı: 303.
Trablusgarp Savaşı: 69, 146.
Tefni: 285.
Trabzon: 4, 28, 85, 86, 87, 114, 132, 134,
Tek atar Rus tüfeği: 350. 146, 167, 168, 170, 171, 184, 192, 196,
Tekâlifi MUliye (Harp Yükümlülüğü, IHu- 210, 211, 246, 252, 254, 256, 257, 258,
sal Yükümlülük) Emri: 357, 358, 359, 259, 260, 261, 262, 263, 264, 265, 266,
364, 370, 423, 424, 425, 426, 431, 454, 269, 270, 278, 286, 287, 306, 307, 308,
456, 460, 461, 614. 309, 314, 315, 339, 340, 341, 342, 343,
GENEL DİZİN 659
347, 348. 349, 355, 398, 405, 406, 413, Tümen, 4 ncü Süvari. 301.
414, 427, 442, 446, 451, 479, 541, 548, Tümen, 4 ncü (Yunan): 495, 497.
549, 550. Tümen, 5 nci: 4, 72, 78, 94, 295, 297, 337,
Trabzon Deniz Nakliyat ve İskele KO' 374, 475, 551, 606.
mutanlığı: 308. Tümen, 5 nci Kafkas: 3, 297, 497, 533, 595.
Trabzon Deniz Ulaştırma Komutanlığı: Tümen, 5 nci (Yunan): 495, 496, 497.
340. Tümen, 6 nci; 473, 474, 475, 494, 595.
Trabzon Hastanesi: 516, 550. Tümen, 6 ncı Atlı Piyade: 277, 295, 297,
Trabzon Mevki Hastanesi: 547. Tümen, b ncı Bağımsız; 494, 495.
Trabzon Mevki Komutanlığı: 514, 548. Tümen, 7 nci: 475, 499.
Trabzon Müdafaayi Hukuk Cemiyeti: 28. Tümen, 7 nci Atlı Piyade: 232, 277, 295,
Trabzon Nakliyatı Bahriye Müfrezesi: 296. 591, 592.
210. Tümen, 7 nci Süvari: 550, 595.
Trabzon Ulaştırma Bahriye Komutan Tümen, 7 nci (Yunan); 234, 497, 498.
lığı: 210. Tümen, 8 nci: 234, 295, 296, 328, 459,
Trakya: 3, 51, 54, 65, 96, 147, 176, 211, 474, 475, 494, 591, 606.
508, 507, 511. Tümen, Oncu: 295, 296, 374, 516, 547, 548.
Trakya - Paşaeli Cemiyeti: 28. Tümen, 9 ncu Kafkas: 4, 295, 297, 547,
Trikopıs, General (Yunan Ordusu Komu 550.
tanı) : 496. Tümen, 9 ncu (Yunan): 495, 497.
Tuapse: 167, 168, 210, 211, 262, 263, 264, Tümen, 10 ncu: 296, 422, 466, 467, 478.
235, 266, 267, 269, 314, 349. Tümen, 10 ncu Kafkas: 3, 295, 297.
Tuapse Konsolosluğu* 266. Tümen, 10 ncu (Yunan): 234, 303.
Tuapse Konsolosu: 167. Tümen, linçi: 3, 78, 80, 82, 83, 84, 232,
Tuapse - Tiflis yolu: 313. 233, 234, 295, 475, 476, 496, 514, 547,
Tufan Bey (Kuvayi Milliyeci): 82. 548, 549, 569.
Tugay, 2 nci Süvari: 301. Tümen, linçi Kafkas: 4, 497, 547, 550.
Turgutlu: 499, 556. Tümen, 11 nci (Yunan): 234, 499.
Tunıku Hususiye (tl Yollan): 191. Tümen, 12 nci; 4, 295, 297, 475, 514, 516,
Turuku Umumiye (Devlet Yollan): 191. 547, 548, 550, 595.
Tutam: 244. Tümen, 12 nci (Yunan): 495, 496, 497.
Tuzla: 211. Tümen, 13 ncü: 466, 467, 514.
Tuzla Hastanesi: 513. Tümen, 13 ncü (Yunan): 495, 497.
Tüfekçiyef el bombası: 305, 396, 399. Tümen, 14 ncü: 135, 474, 495.
Tümen, İnci: 3, 234, 282, 475, 496, 499, Tümen, 14 ncü Süvari: 495, 496.
516. Tümen, 15 nci: 3, 81, 295, 297, 302, 473,
Tümen, İnci Süvari: 234, 494, 591. 495, 595.
Tümen, İnci (Yunan): 10, 12, 497, 498. Tümen, 16 ncı: 301, 475, 497, 589.
Tümen, 2 nci: 4, 295, 297, 551, 594. Tümen, 17 nci: 475, 589.
Tümen, 2 nci Süvari: 234, 591. Tümen, 18 nci: 493.
Tümen, 2 nci (Yunan): 12, 497, 498. Tümen, 21 nci: 474, 475.
Tümen, 3 ncü: 86, 475, 547, 548, 549. Tümen, 23 ncü: 3, 19, 35, 40, 42, 63, 65,
Tümen, 3 ncü Kafkas: 4, 295, 297, 302, 231, 232, 234, 295, 296, 328, 474, 495,
495, 547, 550. 497, 514, 569, 589, 591.
Tümen, 3 ncü Millî: 33. Tümen, 24 ncü: 3, 65, 68, 232, 234, 295,
Tümen, 3 ncü Süvari: 474, 493. 574.
Tümen, 3 ncü (Yunan): 234. Tümen, 41 nci: 68, 71, 84, 91, 232, 234,
Tümen, 4 ncü: 233, 234, 282, 296, 297, 328, 282, 295, 296, 302, 466, 476, 498, 569,
474, 475. 589, 591.
Tümen, 41 nci Bağımsız: 591. Türk Ordusu Başkomutanı: 422.

Tümen, 49 ncu: 3, 65. Türk Süahh Kuvvetleri: 278, 301, 357,
Tümen, 55 nci: 3. 450, 480, 481.
Tümen, 56 ncı: 3, 17, 19, 45, 89. Türk Ulusu (Milleti): 26, 27, 97, 165, 213,
Tümen, 57 nci: 3, 10, 15, 21, 24, 33, 35, 233, 333, 357, 365, 374, 383, 394, 458,
40, 43, 45, 63, 64, 65, 124, 231, 232, 234, 498, 616
295, 296, 474, 495, 498, 514. Türk-Yunan anlaşması: 511.
Tümen, 57 nci Bağımsız: 591. Türkiye: 9,27, 34, 62, 66, 113, 114, 145,
Tümen, 60 ncı: 3, 65. 147, 152,168, 169, 170, 172, 173, 174,
Tümen, 61 nci: 3, 15, 16, 18, 19, 35, 40 176, 199,225, 226, 269, 314, 315, 333,
63, 231, 232, 234, 295, 475, 479, 497, 334, 347,348, 349, 379, 406, 407, 408,
589. 507, 509, 510, 511.
Tümen Sıhhiye Müfrezesi, Müfrezeleri: Türkiye Büyük Millet Meclisi: 69, 189,
520, 550. 498.
Türkiye Büyük Millet Meclisi Başkam:
Türhetepe: 332.
76, 114.
Türk, Türkler: 6, 27, 28, 34, 35, 46, 54, Türkiye Büyük Millet Meclisi Hükümeti:
56, 61, 62, 85, 86, 101, 103, 111, 115, 51, 76, 97, 222, 233, 383, 480, 507, 515,
116, 117, 125, 13b, 147, 168, 173, 174, 609.
188, 199, 207, 231, 233, 234, 235, 252, Türkiye Büyük Millet Meclisi Hükümeti
269, 301, 303, 304, 331, 333, 334, 376, Ordusu: 354.
384, 385, 464, 492, 493, 494, 500, 508, Türkiye Büyük Millet Meclisi Silahlı
511. Kuvvetleri: 379.
Türk askeri: 492. Türkiye Cumhuriyeti: 190.
Türk aşiretleri: 28. Türkiye Cumhuriyeti Merkez Bankası:
Türk bankaları: 92. 173, n-1.
Türk Batı Cephesi: 64, 332, 357, 482. Türkiye Hükümeti: 315, 333.
Türk devleti: 49, 333, 334, 507.
Türk Dışişleri Bakanlığı: 313, 314. —u—
Türk Donanması: 209.
Ucayeniköy Sıhhiye İstasyonu: 386.
Türk halkı: 11, 14, 76, 511, 611.
Uçak Bölüğü (13 ncü Kolordunun): 551.
Türk heyeti: 508, 509.
Uçak bombası: 299.
Türk Hükümeti: 27, 76, 113, 171, 211. Uçak Okulu: 152, 422, 482.
Türk İstiklâl Savaşı (Harbi): 9, 304, 507.
Uçaksavar mermisi: 305.
Türk kamuoyu: 10.
Ulah: 147.
Türk Kara Kuvvetleri: 302.
Ulaştırma Bakanı: 439.
Türk köyleri: 31.
Ulaştırma Bakanlığı: 466.
Türk kuvvetleri: 12, 20, 63, 64, 65, 76,
Ulaştırma Okulu: 152.
77, 232, 234, 301, 303, 331, 573, 613.
Ulaştırma Taburu: 238, 551, 591.
Türk Millî Hükümeti: 334.
Ulaştırma yükümlülüğü: 337.
Türk millî kuvvetleri: 62, 262.
Umuru Bahriye Müdürlüğü: 132, 210,
“Türk mucizesi”: 615.
229, 278.
Türk Ordusu, Orduları: 1, 10, 14, 86, 96, Umuru Fenniye Şubesi: 228.
234, 235, 280, 3C1, 304, 332, 333, 334,
339, 354, 373, 376, 379, 383, 384, 385, Umuru Havaiye: 229.
394, 420, 422, 498, 507, 515, 541, 555, Umuru Mahakim Daire Müdüriyeti: 229.
564, 568, 570, 613, 614, 615. Ulucami: 18.
GENEL DİZİN 661
Ulukışla: 74, 81, 192, 197, 207, 208, 237, Üsküdar: 107, 112, 146.
238, 239, 241, 242, 243, 244, 252, 270, 3 No.lu Tekâlifi Milliye Emri: 360, 362,
286, 287, 341, 342, 409, 426, 437, 480, 371, 581.
484, 485, 486, 543.
Ulukışla - Akşehir - Çay demiryolu: 488.
Ulukışla Çayevi: 567.
Ulukışla Erzak Ambarı: 387. Vahdettin: 508.
Ulukışla Hastanesi: 387, 513, 545. Van: 4, 113, 146, 187, 548, 549, 550, 574.
Ulukışla Menzil Nokta K.lığı: 387. Van gölü: 187.
Ulukı.şla Mühimmat Deposu: 387. Van Hastanesi: 514.
Ulukışla Reviri: 545. Van Mevki Hastanesi: 547.
Ulukışla Süvari Birliği: 387. Van ovası: 187.
Ulukışla Teçhizat Ambarı: 461. Vasfi Bey (Demiryolları Hatları Askerî
Ulusal Yükümlülük: 461. Müfettişi): 198.
Ulusal Yükümlülük Komisyonları: 365, Vehbi (Konya Milletvekili): 440.
366, 367, 369. Veli Bey (müteahhit): 454.
Ulusal Yükümlülük Emri: 370. Veteriner: 219.
Urfa: 51, 76, 77, 78, 79, 146, 176, 337, Veteriner Dairesi: 577.
338, 395, 432, 552, 553, 554. Veteriner Dairesi Başkanlığı: 580.
Urfa muharebeleri: 613. Veteriner Dairesi Nalbant Okulu: 572.
Urganlı boğazı: 18. Veteriner Ecza Deposu: 570.
Urla yarımadası: 499, 607. Veteriner Şubesi: 229, 240, 336.
Uşak: 64, 65, 67, 72, 198, 199, 200, 203,
Veteriner Tatbikat Okulu: 152.
231, 234, 493, 496, 498, 499, 556.
Uşak Hsıstanesi: 516, 556. Veteriner Teşkilâtı: 574.
Vezirköprü Nokta K.lığı: 386.
— Ü — Vezirköy Sıhhiye İstasyonu: 386.
Viçe: 87.
Üçlü Fransız piyade mermisi: 398. Vikers makineli tüfeği: 343.
Üçlü İttifak: 1. Vilâyatı Şarkiye Müdafaayi Hukuk Mil
Üçüncü İzmit Askerlik Dairesi: 280. liye Cemiyeti: 28.
3 ncü Kolordu Başveterineri: 595. Vincister tüfeği: 316, 317, 319.
3 ncü Kolordu Hayvan Hastanesi: 599, Viranşehir: 552.
601. Vrangel Ordusu: 54, 100.
3 No.lu Başkomutanlık Emri: 455.
3 Numaralı Harp Hastanesi: 531, 545. — Y —
3 ncü Ordu İlâç Deposu: 601.
3 ncü Piyade Depo Alayı: 322. Yahşihan: 102, 116, 117, 119, 204, 237,
3 ncü Sıhhiye Erat Depo Bölüğü: 322. 245, 246,270, 272, 273, 274, 275, 316,
317, 320,335, 336, 350, 351, 352, 353,
3 ncü sınıf ikmal maddeleri: 298, 480.
354, 375,380, 381, 390, 413, 414, 415,
3 ncü Şube: 98. 416, 417,418, 420, 426, 442, 451, 465,
3 ncü Tümen Komutanlığı: 26, 265. 486, 489, 504, 505, 533, 539, 542, 581.
3 ncü Kafkas Tümeni Komutanlığı: 114, Yahşihan - Ankara dekovil hattı: 320,
170, 260, 264, 347. 354, 505.
Ünye: 185, 267. Yahşihan Hastanesi: 545.
Ürgüp: 81, 534, 539, 543. Yahşihan Hat Komutanlığı: 389, 411, 412.
Ürgüt deresi: 34. Yahşihan Menzil Müfettişliği: 336.
Yahşihan Menzil Nokta Komutanlıg-ı: 294, 316, 334, 335, 340, 350, 353, 363,,
388. 371, 390, 409, 413, 414, 415, 434, 440,,
Yahşihan Menzil Levazım Şubesi: 336. 455, 461, 504, 533, 534, 540, 542, 595..
Yahşihan Nokta Komutanlıg:ı: 386. Yozgat Askerlik Dairesi Başkanlığı: 335..
Yahşihan Reviri: 545.
Yozgat Atlı Piyade Alayı: 296, 297.
Yahşihan Teçhizat Ambarı: 461.
Yakupbey köyü: 18. Yozgat Hastanesi: 545.
Yalova Bağımsız Bölüğü: 477. Yozgat Hat Komutanlığı: 386, 389, 409,,
Yalvaç: 284, 394, 599, 600, 601. 410, 411, 412.
Yalvaç Hastanesi: 544. Yozgat Menzil Bölge Müfettişliği: 335,,
Yarbay Mustafa Grubu: 105. 336.
Yarımca: 59. Yozgat Menzil Hat K.lığı: 388.
Yarışlı mevkii: 34.
Yozgat Menzil Müfettişliği: 335, 581.
Yayaköy: 18, 33.
Yavuz: 209, 211. Yörük mezrası: 494.
Yavuz Grubu: 109. Yörük Selim Bey kuvveti: 90.
7 nci Adana Yardım Heyeti: 566. Yugoslavya: 509.
7 nci Ordu Komutanlığı: 569. Yunaklar Erzak ve Teçhizat Ambarı:
7 Nolu Tekâlifi MUliye Emri: 362. 386.
7 nci Yardım Heyeti: 564, 567.
Yunan, Yunanlılar: 9, 10, 12, 13, 14, 16,
Yelgen: 499.
19, 20, 23, 24, 25, 28, 30, 31, 34, 35,
Yemen: 147.
Yemen - Hicaz Cephesi: 2. 36, 39, 42, 45, 46, 64, 72, 85, 99, 112,
124, 133, 135, 147, 176, 178, 197, 208,
Yenice: 197, 198, 199. 201, 204, 207, 280.
Yenice Benzin Deposu: 387. 209, 210, 211, 231, 232, 233, 234, 235,
Yenice Çayevi: 567. 246, 262, 271, 272, 301, 303, 311, 332,
Yenice Erzak Ambarı: 387. 333, 334, 335, 375, 376, 383, 384, 385,
Yeniceoba: 599, 600. 423, 459, 492, 493, 494, 494, 495, 496,
Yeniçiftlik: 34. 497, 498, 499, 500, 507, 509, 510, 511,
Yenihan Menzil Nokta K.lığı: 387.
Yeniköy: 497. 514, 555, 556, 559, 564, 606, 607, 610.
Yemiş iskelesi: 99. Yunan Başkomutanlığı: 35.
Yenişehir: 235, 284, 499. Yunan birlikleri: 33, 497.
Yeşilırmak: 183.
Yunan cephesi: 61.
20 nci Kolordu askeralma bölgesi: 280. Yunan çeteleri: 13.
20 nci Kolordu bölgesi: 30. Yunan grası: 316. 317.
20 nci Kolordu K.lığı: 67, 198. Yunan Hükümeti: 232, 383, 507.
24 ncü Tümen Antep Askeralma Dairesi: Yunan kuvvetleri: 9, 10, 13, 14, 17, 29,
551. 39, 63, 64, 65, 232, 233, 234, 235, 301,
24 ncü Tümen K.lığı: 30, 74. 303, 304, 332, 384, 495.
23 ncü Tümen bölgesi: 33. Yunan taarruzu: 63, 205, 253, 492.
23 ncü Tümen Hastanesi: 514. Yunan tecavüzü: 30.
23 ncü Tümen K.lığı: 25, 30, 32. Yunan topçusu: 497.
Yıldırım Orduları: 515. Yunan ordusu: 10, 15, 23, 57, 61, 62,
Yıldırım Orduları Grubu: 569. 192, 234, 235, 269, 301, 303, 304, 307.
Yıldız Hastanesi: 513. 327, 328, 331, 333, 372, 376, 384, 385,
Yıldıztepe: 332. 394, 420, 422, 464, 491, 492, 494, 496,
Yozgat: 61, 65, 145, 192, 204, 212, 274, 505, 555, 556, 564, 566, 612, 614, 615.
CENEL DİZİN 663
Yunan tüfeği: 316, 363, 415. Zeylan deresi: 187.

Yurtiçi kaynakları: 225. Zeytinburnu: 111.
Zigana: 549.
Yurtiçi menzil teşkilâtı: 386.
Zigana dağı: 254.
Yusuf Kemal Bey: 168, 194. ZUe: 65, 515.
Yüklü mevkii: 245. ZUe ayaklanması: 65.
Zir (Yenikent): 181, 603.
—Z — Ziraat Bankası: 67, 432, 439, 447, 450.
Zafertepe: 496. Ziraat Okulu: 227.
Zivin: 200, 548.
Zaıa: 244, 246, 253, 258, 341.
Zonguldak: 89, 112, 132, 149, 178, 188,
Zara Menzil Nokta K.lığı: 387.
189, 203, 207, 292, 409, 414, 428.
Zat işleri ve Ordu Dairesi: 277.
Zonguldak Hastanesi: 513.
Zeki, Emekli Bnb.: 131.
Zonguldak livası: 358.
Zey köyü: 599, 601.
Zonguldak Nokta K.lığı: 386.
fevk - ■-« ı>M^}^-â^‘vtm:::^
~p y-;- ■ ■ '•^' îlt--.'

ırfja^ı^TÖ^^'
>’S S»iî*«‘.J?(»4.f-^
fe;jŞ^^>sif:^;iiî
î,m
}m^j^ A'.-'J
^>1
fe'2^
1^' «*b^-di^ -.> ■■)„,;
Mı^ "l!i%fi'J
i' ' ''W. ' .11^ ,IHi& .S^
-y..^: Mt
^ ,-t,' D *^"4 4^5?' a. d’%ı.B8K ,SHJt ^
•■^tM^.^t€ 4m$mCâk^3İI0,
i&j[t£' itennsidEJuH jUbi>|tn^
TVvr^' * p ■■■m^pJ’Mi'iS.
, fer tr;
r T ,r4-J * 1 h/ ■■ ^
S?; ı-r- SM. . i j'i i- r. _j-^ı
:ü;-5v>.: “'p^ :
v«ı ^ flî:
*. IJt * İŞİ J1|,
■ vfe '-i J&4 *İJ- -1 iş
3'■' ■
;,r.. .. . - M yvı,
r. rju v.Sl VŞt;
î-v feL'J, ,.-.fe 'İTİ
--n kJf>, 4to, -ıft
:'T .V, ■" .fei' -«il' ' '
İl*» »*ÎİÎ^rnt.^-fl<rfKl İi- ,- : -

■.'■Vi",' id'IK'tr) ji#, ^ /" ^,,,
f"-"if>: „■ _,, ^..
.fi ■„ I'M V'''- fe' - ■ .' ", '■ , '
I ' tw«^- ^Tk.İ-f ,fe rJ V
. .. M »
I lI»%fel^;t1^>*I:Wt: İJR.
M -İŞ V.'«k ^ ^ ı.*r^. j';.d
İİl'
noÊ' f^HW^ î i# ■. ; , I". 'X\,
. 'T^ *hHMt' âfr' ........... ^
' Ptoı' 'Mİİtıip. |K^
«jt;?ui£iaîr ■
-d
i
îar,aWP
-•'■t ;^^dî&^jıfe~:.racafe^ fciLf ■''■ .' -İÎe,
DÜZELTMELER
İYFA SATIR YANLIŞ DOĞRU
4 Kroki : l’de MANİSA AKSARAY

5 alttan 15 nişangâhlarını nişangâhlarının
15 alttan 13 kendilerinin kendilerinin idi.
28 alttan 12 Aksaray Alaşehir
29 alttan 3 ele el
46 3 taşıyan kelimesi silinecek
47 10 tedrikl tedariki
132 alttan 8 înebol İnebolu
145 alttan 8 Aydın Aydın (İzmir)
241 2 Sevkıyat ve Nakliyat sevkıyat ve nakliyat
243 18 Sivas’da Sivas’ta
243 21 Müfettişliğine Müfettişliği
243 21 İrfan İrfan’a
246 7 toplamaya toplanmaya
247 21 kapasite de kapasitede
248 9 olanlar; olanların,
252 alttan 10 1921 deki 1921’deki
253 15 Karabıyıktan Karabıyık’tan
259 son satır olur. olurdu.
261 alttan 6 geçiktirilmemesi geciktirümemesi
262 8 yararlanama- yararlamlamama-
263 8 Trabzona Trabzon’a
268 4 Ankara geniş Ankara arasında geniş ,
269 11 araçları araçlarının
270 alttan 13 Çeşitler: Çeşitleri:
270 alttan 7 sağlık sağlık maddeleri
272 alttan 8 süngü sürgü
273 alttan 5 (cephane) kelimesinden sonraki virgül silinecek
274 10 dn dan
277 3 yürütülür. yürütülürdü.
283 alttan 4 Eskişehir’de Eskişehir’e
283 alttan 5 PolatlI’da PolatlI’ya
287 20 değildi. değildir.
331 22 Moharebeye Muharebeye
333 8 lâğvedilerek lağvedüerek
333 8 Grubuı Grubu
333 12 takib e takibe
353 22 toptan topdan
354 (Grafik ; 3) Ankaray’a Ankara’ya
357 19 ala- al-
389 13 1251 1312
389 13 11.604 11.320 ’
411 16 kağnılar kağnılar
413 21 360 kg. 560 kg.
424 alttan 22 Tekkâlifi Tekâlifi
433 6 çabuklaştırılması çabuklaştırılması
460 13 yalın ayaktır. yalınayaktır.
465 alttan 1 ton top
516 14 Bilemedik Belemedik
517 3 içn için
529 1 mallullerin malullerin
546 (Kroki : ll)’de Karadeniz kıyısındaki (Bolu), İnebolu olarak düzeltilece
566 15 43’ü 45’i
i ■-
.■■^’^^^vxmımm^mmmimmmmm$
....' Î4İİ«S: .■ ;•
'f •];"'■■ ^ ^M'İÎİS
;;> • ‘ ;..;>.'"ı
■ ' ■’ > ^ -Av*> ^'
m-^r,
^ ^ ^ . V. ‘ :’
:■■ 1 =: >':x »
h;,'V./ v‘*‘., ' V»'' ;■ ' A'Î-.'O/'V,‘
*l'' î'
'
"'v*
w-‘‘ «•;••'
İ'i
fSiim

17 Turk Istiklal Harbi Idari Faaliyetler

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

17 Turk Istiklal Harbi Idari Faaliyetler

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

D

C;KNF,LKIIRMAY ATASK BAf^KAMJCI KÜTÜPHANESİ

TÜRK İSTİKLÂL HARBÎ

Gnkur. ATAŞE ve D»nt.

'■•■ -____ :. . .. .i .C-‘

Birinci Dünya Harbinin galip devletleri, Mondros Mütarekesi ile Os­

, , ''tlL.1 ' y.u.

■ J/'> 7'^ i-,, ' \m^

%' ^ 1-w Mufc';;:» vatF^J

5. Millî Kuvvetlerin Örgütlenmesi ....................................... 32

E. İNEBOLU VE KASTAMONU DOLAYLARINDA LOJİS­

B. MALÎ DURUM .......................................................................... 148

C. İSTİKLÂL HARBİNDE EKONOMİK DURUM ................... 176

C. İSTİKLÂL HARBİ İLE GÜNÜMÜZ LOJİSTİK ESASLARI

B. KÜTAHYA - ESKİŞEHİR MUHAREBELERİ DÖNEMİN­

1. Elcezire Cephesinden Getirilen Silah, Cephane ve Ge­

A. BÜYÜK TAARRUZ .............................................................. 493

C. İSTİKLÂL HARBÎ İDARÎ FAALİYETLER ÖZETİ VE

(Harita : 1) İstiklâl Harbinde Mülkî İdare Bölümleri ........... 146

(Kroki : 1) Mondros Mütarekesi Sonrasında Osmanlı Ordu­

(Kuruluş : 1) Genelkurmay Başkanlığı Karargâhı Kuruluşu

(Resim : 1) Ankara’da askerî fabrika....................................... 138

Birinci Dünya Harbinden önce, çıkarlan çelişen Avrupa devletleri iki

Tarım yapılan yerlerde pek ilkel yöntemler ve eski araçlar kullanıldığın­

Yukarıda açıklanan koşullar altında Birinci Dünya Savaşına giren Os­

Konuş ve Kuruluş (Kroki : 1):

[1] T. C. Genelkurmay Harp Tarihi Başkanlığı Türk İstiklâl Harbi, C. I Mondros

Diyarbakır bölgesinde: 13 ncü Kolordu; karargâhı Diyarbakır’da, em­

Kenan Esenkut, “Türk İstiklâl Savaşında Millî Ordunun Silah ve Mühimmat

Makineli Tüfek Kadrosu:

Ağır topçuda : 1x900

lerin kapak takımlarını, topların da kama veya nişangâhlanmn sandıkla­

Kenan Esenkut “Türk İstiklâl Savaşında Millî Ordunun Silah ve Mühimmat

Sahil ve Kale Toplan:

Projenin uygtüanmasına geçiş için galip devletlerin ve bu bölüşmeden

Komutanlann olumlu çalışmaları sonucunda Kuvayi Milliye teşkilâtı

Ordu birliklerinin Kuvayi Milliye hüviyetine girerek muharebe cep­

5. Temmuz ve Ağustos 1919 Olayları:

T. C. Genelkurmay Harp Tarihi Başkanlığı, Türk İstiklâl Harbi, C. H, Batı

6. İşgal Bölgesindeki Düşman Durumu:

Bu dönemde Kuvayi Müliyenin lojistik destek ihtiyacı 2 ve 5 nci sınıf

Komutam, fazla kalan silah ve cephaneyi emniyetli yerlere taşımıştı. Bun­

Öte yandan, Topçu Teğmen Kâzım sorumluluğunda İstanbul’dan Mu­

Ingilizlerin isteği üzerine hazırlanmış bir çizelgeye göre, birliklere ayrı­

Topçu cephanesinin Menderes köprüsüne taşınması konülsu; Aydm’a

yetlerine rağmen Düyunu Umumiyeye devredilmiş olan âşan, levazun mak­

3. İdarî Faaliyetlerle İlgili Olarak Aluıan Kararlar ve Kongreler:

h. Nazilli Kongresi (6 Ağustos 1919) :

[1] Albay Hacı Şükrü’nün Aydın Cephesine ait anılarından.

2 nci Ordu Müfettişliğinin bu konudaki 18 ağustos 1919 tarihli emri

lığı sorumluluğunda bulunan İzmir Güney Cephesi kesimlerinde faaliyet

SİVAS KONGRESİ VE HEYETİ TEMSİLİYE DÖNEMİNDE

Ancak, Büyük Ermenistan’ın gerçekleşmesinden ürken Doğu’daki Türk

“1. Bağımsızlığımızı korumakla görevli olan Kuvayi Milliye, her türlü

rekât ve idari destek bakımından kontrol ve idaresini bu kolordu elinde bu­

Ingilizlerin, millî harekât taraflılarını korkutmak suretiyle hareket

3. Birliklerin seferberlik ve diğer her türlü isteklerinin ve ikmalin

4. Sivas Kongresinden Sonra Heyeti Temsiliyenin Batı Anadolu ile

5. Millî Kuvvetlerin Örgütlenmesi:

57 nci Tümen bölgesinde; Millî Aydın ve Millî Menderes Alayları ile

6. Batı Anadolu’nun Cephelere Bölünmesi:

Yunanhlann 29 ekim 1919’dan sonra cephenin muhtelif kesimlerine

8. Aralık 1919’da Türk ve Yunan Kuvvetlerinin Genel Durumu:

B. SİVAS KONGRESİNDEN (4 EYLÜL 1919) İTİBAREN İDARÎ

Birinci Dünya Harbinin galip devletleri, Mondros Mütarekesi ile Os

E. İNEBOLU VE KASTAMONU DOLAYLARINDA LOJİS

B. KÜTAHYA - ESKİŞEHİR MUHAREBELERİ DÖNEMİN

1. Elcezire Cephesinden Getirilen Silah, Cephane ve Ge

(Kroki : 1) Mondros Mütarekesi Sonrasında Osmanlı Ordu

Tarım yapılan yerlerde pek ilkel yöntemler ve eski araçlar kullanıldığın

Yukarıda açıklanan koşullar altında Birinci Dünya Savaşına giren Os

Diyarbakır bölgesinde: 13 ncü Kolordu; karargâhı Diyarbakır’da, em

lerin kapak takımlarını, topların da kama veya nişangâhlanmn sandıkla

Ordu birliklerinin Kuvayi Milliye hüviyetine girerek muharebe cep

Komutam, fazla kalan silah ve cephaneyi emniyetli yerlere taşımıştı. Bun

Öte yandan, Topçu Teğmen Kâzım sorumluluğunda İstanbul’dan Mu

Ingilizlerin isteği üzerine hazırlanmış bir çizelgeye göre, birliklere ayrı

yetlerine rağmen Düyunu Umumiyeye devredilmiş olan âşan, levazun mak

rekât ve idari destek bakımından kontrol ve idaresini bu kolordu elinde bu

Bu bakımdan, vatan savunması için toplanmış bulunan millî erlerin or

3. Demirci Mehmet Efe, silah ve cephane istiyor. Muharebenin de

tutmakta idi. Subayları cepheye göndermek için yapılacak malî fedakâr

Heyeti Temsiliyenin faaliyetlerim kösteklemek isteyen düşman dev

Emrin uygulanması sırasında Heyeti Temsiliyenin hükmettiği kesim

B. BÜYÜK MİLLET MECLÎSİ VE HÜKÜMETİNİN KURULMA

— Samsun ve dolaylannda bulunan silah, mühimmat ve diğer gerek

piyade cephanesinin yetersizliği nedeniyle bu cephane yerine Osmanlı pi

Bu sıralarda Batı Cephesi Komutanlığınca, 4 ağustos 1920 günü Ge

Yukarda açıklanan klıVyet toplanması konusunda Türkiye Büyük Mil

da; Develi ilçesi millî teşkilâtının kurulmasının tamamlandığı, bu ilçe gezi

hane gönderilecektir. Şimdilik mevcutla idare buyurunuz” diyerek başarı

Antep’te kuşatılmış olanlara dışardan yardım yapılamaması çok bü

metinde taarruza başladı. 29 eylül 1920’de Sarıkamış, 30 ekimde Kars ge

Mayıs 1920 ayı içinde bunların iaşesinin kolordularca mâliyeden sağ

Batı Cephesi Komutanlığı, 15 temmuz 1920’de 12 nci Kolorduya ver

Konya ilinin genel gelirleri 172.000.000 ve giderleri 184.600.000 kuruş

yaç bulunduğu, ulaştırma taburlarının büyük bir randımanla çalışmaları

Düşmanlannı yenmek azim ve kararında bulunan Türk ulusu, hiç ol

Mücahit Grubu da yazışma ve faaliyetlerini 23 şubat 1921 gününe ka

Kaçırılmakta olan çeşitli harp silah ve malzemesinin taşınma işi, ta