1.

Wprowadzenie
Prawo przepływu ampera jest to związek pomiędzy natężeniem pola magnetycznego a
wartością prądów przechodzących przez powierzchnię S.

Przepływ- siła magnetomotoryczna [A]

1 Prawo Maxwella

Skutki działania pola magnetycznego są związane z wielkością indukcji magnetycznej, której

wielkość jest zależna od natężenia pola magnetycznego oraz środowiska w jakim występuje
pole magnetyczne:

M – moment magnetyczny jednostki objętości materiału (Wektor

namagnesowania)

Zależność indukcji magnetycznej od natężenia pola magnetycznego w ferromagnetyku

W maszynach elektrycznych wykorzystywany jest materiał ferromagnetyczny w którym
zależność indukcji magnetycznej od wartości natężenia pola magnetycznego jest silnie
nieliniowa – krzywa histerezy magnetycznej
Krzywa magnesowania pierwotnego – krzywa powstała przy magnesowaniu ferromagnetyka
po raz pierwszy od punktu 0,0.
Remanent magnetyczny – pozostałość indukcji magnetycznej przy zerowym natężeniu pola
magnetycznego. Wynika z natężenia pola wytwarzanego przez ferromagnetyk – magnes
trwały.
Krzywa odmagnesowania – odcinek łączący punkt wystąpienia remanentu magnetycznego z
punktem, w którym indukcja magnetyczna ponownie jest równa zero. Wartość natężenia
pola magnetycznego dla którego indukcja będzie równa zero, nazywamy natężeniem pola
koercji.
Kształt histerezy zależny jest od;
-Składu chemicznego materiału
-Sposobu jego produkcji
-Czystości tego materiału

Strumień magnetyczny jest to całka indukcji magnetycznej przechodzącej

przez daną powierzchnię S. Jeśli powierzchnia skojarzona jest z kształtem przewodnika to
otrzymany w ten sposób strumień nazywamy strumieniem skojarzonym (z danym
przewodnikiem). Strumień jest zależny od prądów wytwarzających wypadkowe pole
magnetyczne.

Indukcyjność własna L (Współczynnik proporcjonalności) jest stosunkiem strumienia

magnetycznego wytworzonego przez dany przewodnik do wartości przepływającego przez
niego prądu, który ten strumień wytwarza.
Indukcyjność wzajemna M jest to stosunek strumienia wytworzonego w przewodniku przez
prąd przepływający przez inny przewodnik.

Strumień skojarzony jest wartością zależną od wszystkich prądów wytwarzających

wypadkowe pole magnetyczne.

Prawo Lentza jest to związek między zmianą wartości pola magnetycznego a sposobem
reakcji obwodu elektrycznego. Wartość indukowanego napięcia zależy od szybkości zmian
strumienia z nim skojarzonego.

-każdy zwój obejmuje taką samą wartość strumienia

magnetycznego
Elektromotoryczność transformacji – indukowanie napięcia w obwodzie poprzez zmianę
wartości strumienia magnetycznego.
Elektromotoryczność rotacji (Siła elektromotoryczna rotacji) – indukowanie napięcia w
obwodzie poprzez ruch przewodnika w polu magnetycznym (Napięcie rotacji) – zależy od
wartości indukcji magnetycznej, długości przewodnika oraz prędkości poruszania się
przewodnika.

Skutkiem działania pola magnetycznego jest wytworzenie siły mechanicznej, której wartość
uzależniona jest od indukcji magnetycznej, wartości prądu w przewodniku oraz długości
przewodnika umieszczonej w polu.

2.Transformatory 1f
2.1Magnesowanie rdzenia ferromagnetycznego

Rdzeń toroidalny używany jest jedynie w transformatorach małych mocy.

W maszynach dużej mocy nie jest możliwa konstrukcja transformatora w której pole
magnetyczne zamyka się tylko i wyłącznie przez jednorodny obwód ferromagnetyczny.
Wartość natężenia pola magnetycznego w rdzeniu jest znacznie mniejsza niż w szczelinie
powietrznej. Gdy wartość szczeliny powietrznej będzie stosunkowo duża, pomija się spadek
napięcia magnetycznego H*l w rdzeniu i o pracy maszyny decyduje rozkład pola
magnetycznego w szczelinie powietrznej. – stosowane przy maszynach wirujących. Szczelina
powietrzna powstaje przez możliwości współczesnej technologii, która nie pozwala na
całkowite zniwelowanie szczeliny powietrznej. W transformatorach szczelina powietrzna nie
występuje w sposób jawny – wypadkowa szczelina powietrzna jest efektem
nierównomierności rozkładu pola magnetycznego w miejscach zaplatania blach rdzenia.

Aproksymacja krzywej magnesowania – linearyzacja histerezy.

Przenikalność jest silnie zależna od wartości natężenia pola magnetycznego.
Skutkiem istnienia histerezy magnetycznej i nasycenia w przebiegu prądu występują
harmoniczne nieparzyste, gdzie największe znaczenie mają 1,3,5,7. W modelu
matematycznym używamy wartości skutecznych, co wymusza na nas konieczność
uwzględnienia faktu, że wartości parametrów modelu matematycznego zależą od punktu
pracy transformatora.

2.2Model matematyczny transformatora jednofazowego

W transformatorach używamy mocy pozornej ze względu na wpływ temperatury.

Strumień główny – „płynący” przez rdzeń, strumień rozproszenia – gnerowany dookoła uzwojeń.

- fir2 jest z minusem, bo jest od

strony obciążenia
Prąd magnesujący – „wirtualny” prąd wytwarzający identyczną wartość pola magnetycznego
w rdzeniu (strumień główny) co prądy przepływające przez oba uzwojenia
Wewnątrz rdzenia ferromagnetycznego występują straty mocy wynikające z istnienia
histerezy magnetycznej (straty histerezowe)
Prądy wirowe- prądy płynące przez rdzeń ferromagnetyczny.

- wartość siły elektromotorycznej indukowana przez strumień główny

- w przypadku transformatora jednofazowego wartości

skuteczne napięć indukowanych przez część wspólną strumienia sinusoidalnie zmieniającego
się w czasie.

2.3.Stan Jałowy
Stan jałowy – transformator pracujący bez obciążenia – brak prądu po stronie wtórnej – nie
uwzględniamy odkształcenia prądu, a wartości parametrów odzwierciedlają jedynie
rzeczywiste wartości skuteczne prądów, napięć oraz strat występujących w rzeczywistym
transformatorze. Parametry schematu szacuje się poprzez wykonanie próby biegu jałowego.
Prąd biegu jałowego jest zwykle mniejszy niż 5% prądu znamionowego
Reaktancje i rezystancje mają pomijalnie małe wartości.
Próba biegu jałowego polega na pomiarze mocy pobieranej przez transformator oraz
wartości skutecznych prądów i napięć dla przypadku zmian napięcia zasilającego od zera do
napięcia większego od znamionowego (zwykle do 1.3 Un) – Ma na celu sprawdzenie stanu
izolacji transformatora, pomiar rzeczywistej przekładni zwojowej k oraz wyznaczenie
parametrów reaktancji Xu oraz Rfe
Zjawisko naskórkowości- zjawisko polegające na odkładaniu się gęstości prądu przy
powierzchni przewodnika (gęstość prądu jest dużo większa przy powierzchni niż wewnątrz
przewodnika. Zależy od częstotliwości, rezystywności oraz przenikalności magnetycznej.
Wraz ze wzrostem częstotliwości rośnie reaktancja.
Parametry schematu zastępczego możemy wyliczyć z poniższych wzorów:

Skutkiem nasycenia obwodu magnetycznego jest fakt zależności wartości reaktancji

magnesującej Xu od napięcia zasilającego.
Straty w rdzeniu wynikają ze strat spowodowanych histerezą, których wartość jest
proporcjonalna do pola wewnątrz histerezy oraz strat na prądy wirowe, wynikające z faktu
indukowania się wewnątrz rdzenia napięć. Napięcia powodują przepływ prądu zgodnie z
drogą wyznaczoną przez kierunek zmian pola magnetycznego B oraz kierunek indukowanych
sił elektromotorycznych.
Istnienie prądów wirowych wymusza konieczność budowy rdzenia z cienkich blach
jednostronnie izolowanych. Natomiast straty histerezowe można zmniejszyć poprzez
stosowanie różnych domieszek do materiału ferromagnetycznego, tak aby zmniejszyć
szerokość pętli histerezy.
Straty mocy wywołane przez histerezę są proporcjonalne do częstotliwości f oraz wartości
maksymalnej indukcji Bm wewnątrz rdzenia w potędze zależnej od stanu nasycenia.

Wartość kh zależy od składu chemicznego materiału ferromagnetycznego oraz jego obróbki

termalnej i mechanicznej.
Stratność – straty na jednostkę masy lub objętości. Zależy od indukcji nasycenia i kierunku
magnesowania (Zimnowalcowane 1,5 – 1,8 T, gorącowalcowane 1,4-1,6T)
Straty mocy wywołane prądami wirowymi są proporcjonalne do częstotliwości i
maksymalnej wartości indukcji w drugiej potędze.
Współczynnik wypełnienia rdzenia – decyduje o jakości rdzenia transformatora, jest to
proporcja między materiałem czynnym a izolacją między blachami

-straty mocy w żelazie

2.4. Zwarcie pomiarowe

Próba zwarcia – polega na zwarciu wyprowadzeń uzwojenia wtórnego w celu wyznaczenia

wartości rezystancji oraz reaktancji zwarcia oraz napięcia zwarcia. Próbę zwarcia robimy od
dużego napięcia do małego. Prąd biegu jałowego pomijamy z uwagi na jego małą wartość. W
układzie pozostają połączone szeregowo rezystancje i reaktancje rozproszenia.
Napięcie zwarcia jest to wartość napięcia przyłożonego do zacisków strony pierwotnej, dla
której, przy zwartych zaciskach strony wtórnej, przez stronę pierwotną płynie prąd o
wartości znamionowej
W przypadku małej wartości prądu magnesującego w stosunku do jego wartości
znamionowej, używa się powyższego uproszczonego schematu zastępczego. (Obciążenie
większe od 25% prądu znamionowego). Im mniejsza maszyna tym większy wpływ rezystancji.
Wartość napięcia na uzwojeniu wtórnym zależy od obciążenia, a spadek napięcia zależy od
amplitudy.

2.5 Zmienność napięcia

Gdy obciążenie transformatora zmienia się, napięcie na jego zaciskach również ulega
zmianie, spowodowanej pojawieniem się spadków napięć na odpowiednich wartościach
rezystancji i reaktancji rozproszenia po stronie pierwotnej i wtórnej. Używane jest tu pojęcie
spadku napięcia.
Spadek napięcia jest to różnica algebraiczna między wartościami skutecznymi napięcia strony
pierwotnej i sprowadzonego do strony pierwotnej napięcia strony wtórnej. Wartość ta jest
zależna od wartości prądu oraz charakteru obciążenia.

, fi2 -przesunięcie fazowe miedzy prądem

i napięciem strony wtórnej.
Zmienność napięcia jest zależna od kąta i charakteru obciążenia.
Napięcie po stronie wtórnej transformatora może być mniejsze przy obciążeniu
rezystancyjnym i indukcyjnym, jak i większe przy pojemnościowym charakterze obciążenia
niż w stanie jałowym.

3.Transformatory 3f
3.1Konstrukcja i sposoby połączenia

Takie rozwiązanie jest nieekonomiczne z powodu trudu wykonania takiej konstrukcji.

Suma 3 harmonicznych znosi się w oczku. Prąd magnesujący płynący przez środkową
kolumnę jest mniejszy z uwagi na krótszy odcinek drogi pola magnetycznego.

Różnica w budowie między transformatorem 3-f a 1-f polega na tym, że każda kolumna ma
identyczny przekrój i wysokość, a na trzech kolumnach nawija się co najmniej po dwa
uzwojenia, jedno pierwotne a drugie wtórne. Tak zbudowany rdzeń nie jest symetryczny
W każdej kolumnie, wartość maksymalna strumienia jest równa:
Suma 3 wartości strumienia jest równa zero, przy założeniu, że każda kolumna ma taką samą
wartość powierzchni przekroju S. Maksymalna wartość indukcji magnetycznej B w rdzeniu
będzie identyczna w każdej kolumnie. Wartość natężenia pola również jest równa w każdej
kolumnie.

Z powodu znacznie mniejszych wartości prądów magnesujących od wartości znamionowych,

fakt ich niesymetrii nie ma praktycznego znaczenia. W transformatorze obciążonym prąd
biegu jałowego można praktycznie pominąć. Analizę pracy transformatora 3f można
sprowadzić do jednej fazy i wykorzystać rozwiązania podane dla transformatora
jednofazowego. – Tylko w przypadku symetrii zasilania i obciążenia. Należy również
pamiętać, że parametry znamionowe są podawane jako napięcia międzyprzewodowe oraz
prądy przewodowe, a w schemacie zastępczym używamy tylko wielkości fazowych.

Łączymy w trójkąt po stronie wtórnej, aby stłumić 3-harmoniczną prądu magnesującego.

Strumień jest sinusoidalny, gdy zasilamy sinusoidalnie i przewód neutralny podłączony jest
do sieci. Gwiazdę używamy, aby wyprowadzić przewód neutralny oraz ze względu na izolację
przy wysokich napięciach
Łączymy w zygzak, aby zniwelować wpływ zewnętrznego pola magnetycznego związanego z
3-cią harmoniczną strumienia magnetycznego. Zygzak stosujemy przy niesymetrycznym
odbiorniku oraz aby składowa zerowa napięcia była jak najmniejsza

Grupa połączeń transformatora. Strona górna – wyższe wartości napięcia znamionowego.

Przesunięcie godzinowe – kąt przesunięcia fazowego między wektorem napięcia
międzyfazowego strony górnej i dolnej, liczonej od strony górnej w kierunku zgodnym z
kierunkiem wskazówek zegara, od wektora odpowiadającego takim samym oznaczeniom
końcówek wektora strony dolnej. Przesunięcie godzinowe jest wielokrotnością 30*. Ważną
informacją jest to czy na tabliczce zaciskowej jest wyprowadzony przewód neutralny (N lub
n). W przypadku zygzaka nie ma potrzeby podawania tej informacji, gdyż zygzak używa się
tylko z wyprowadzonym punktem zerowym.

-W stanie jałowym
W przypadku wymuszenia sinusoidalnego wartości strumienia magnetycznego w każdej fazie
prąd magnesujący zawierać musi wszystkie nieparzyste harmoniczne. Największe znaczenie
mają harmoniczne niskich rzędów 1,3,5,7. Ich amplitudy maleją wraz z ich rzędem, stąd
największe znaczenie (poza pierwszą) ma trzecia harmoniczna, gdyż w symetrycznym
układzie trójfazowym, 3 harmoniczna w przebiegu prądu ma przebieg identyczny dla każdej
fazy. Dlatego łącząc w trójkąt, zamykamy ten prąd wewnątrz trójkąta. W przypadku
połączenia w gwiazdę bez przewodu neutralnego, składnik ten nie występuje. Jeśli 3-
harmoniczna nie występuje w prądzie magnesującym, to składnik ten pojawi się w przebiegu
strumienia magnetycznego.
W transformatorach dużej mocy 3-harmoniczna strumieni sumuje się i pole magnetyczne z
nim związane zamyka się poza rdzeniem ferromagnetycznym – stanowi jeden ze składników
składowej zerowej strumienia magnetycznego.
Składowa zerowa- suma trzech wielkości podzielona na 3 fazy.
W przypadku połączenia Yd – po stronie wtórnej pojawi się 3-cia harmoniczna w polu
magnetycznym wytworzonym przez prądy uzwojenia pierwotnego. W trójkącie po stronie
wtórnej zaindukują się napięcia 3-harmonicznej. Napięcia spowodują przepływ prądu, który
będzie przeciwdziałał wymuszeniu i zmniejszał wartość 3-harmonicznej.
W przypadku konieczności łączenia Yy, stosuje się dodatkowe uzwojenie połączone w
trójkąt, przy czym nie wyprowadza się zacisków tego uzwojenia na zaciski transformatora.
Gdy mam połączenie Yyn przy niesymetrycznych odbiornikach, to pojawi się składowa
zerowa prądu, która będzie wytwarzała zewnętrzne pole magnetyczne, które to będzie
powodować zakłócenia elektromagnetyczne oraz zwiększać napięcie po stronie wtórej w
fazach mniej obciążonych.

3.2 Praca równoległa transformatorów

Aby transformatory mogły pracować równolegle muszą być spełnione 3 warunki:
1) Przy nieobciążonej stronie wtórnej, w uzwojeniach transformatorów nie płyną żadne
prądy poza prądami jałowymi.
2) Ze wzrostem prądu obciążenia transformatory obciążają się równomiernie i osiągają
swe prądy znamionowe jednocześnie.
 3) Prądy transformatorów są ze sobą w fazie (prąd obciążenia jest równy sumie
algebraicznej prądów transformatora)
Warunek 1 jest spełniony, gdy przekładnie oraz przesunięcia godzinowe są sobie równe –
wartości chwilowe odpowiednich napięć równe w każdej chwili czasu.
Warunek 2 jest spełniony, gdy wartości względne prądów względem ich wartości
znamionowych są sobie równe oraz gdy napięcia zwarcia będą równe.

Warunek 3 jest spełniony, gdy pokrywają się trójkąty zwarcia poszczególnych

transformatorów.

3.3 Niesymetria obciążenia

Metoda składowych zerowych – wykorzystywana przy analizie pracy transformatora przy
obciążeniu niesymetrycznym. Polega na przekształceniu napięć, prądów czy strumieni
skojarzonych do trzech składników symetrycznych: składowej zgodnej, przeciwnej i zerowej.
Składowa zgodna- wielkości przesunięte są o 120* w kierunku zgodnym z ruchem
wskazówek zegara
Składowa przeciwna- wielkości przesunięte są o 120* w kierunku przeciwnym do ruchu
wskazówek zegara
Składowa zerowa – to składnik, którego wartości, kierunek i zwrot są w każdej fazie
identyczne.
Sposób przeliczania wartości:
Dla składowej przeciwnej i zgodnej schemat zastępczy jest taki sam jak dla transformatora
jednofazowego. Natomiast inaczej jest w przypadku schematu zastępczego składowej
zerowej, gdyż jego parametry zależą od grupy połączeń transformatora. Składowa zerowa
może płynąć jedynie, gdy w układzie połączeń wyprowadzono przewód zerowy.

Stan włączników zależy od grupy połączeń. W1 jest włączany, gdy po stronie pierwotnej
mamy trójkąt, a W2, gdy po stronie wtórnej włączony jest zygzak. Wartość rezystancji strat
związana jest z istnieniem składowej zerowej pola magnetycznego, które obejmuje swoim
zasięgiem kadź transformatora, w której występują duże straty z uwagi na lity materiał. W
obciążeniu niesymetrycznym ważne jest zachowanie jak najmniejszej wartości impedancji dla
składowej zerowej z uwagi na możliwy wzrost napięcia w fazach mniej obciążonych

4.Transformatory 1f i 3f
4.1 Straty i sprawność
W energetyce istotne znaczenie ma parametr związany z oceną jakości urządzeń
elektrycznych. Jest to sprawność definiowana jako iloraz wartości mocy czynnej oddawanej
przez transformator do mocy pobranej:

Moc P2 po stronie wtórnej jest równa:

Starty jałowe ΔPj są to głównie straty w żelazie, natomiast straty obciążeniowe ΔPobc to
straty mocy na rezystancji zwarcia:
Przy danej wartości prądu obciążenia I2 sprawność maleje wraz ze zmniejszaniem się
współczynnika mocy strony wtórnej. Przy stałym współczynniku mocy sprawność zależy
jedynie od I2. Wartość maksymalna występuje wówczas, gdy:

czyli w sytuacji, gdy straty obciążeniowe są równe stratom jałowym:

W praktyce sprawność definiowana przez moce nie jest najlepszym wskaźnikiem

efektywności przetwarzania energii. Znacznie lepszym wskaźnikiem jest tzw. sprawność
energetyczna, definiowana jako iloraz odpowiednich energii przetwarzanych w dłuższym
okresie czasu (doba, tydzień, miesiąc itd.):
4.2 Wybrane stany nieustalone

Strumienie skojarzone z uzwojeniami są zależne zarówno od prądów jak i stanu nasycenia

rdzenia ferromagnetycznego:

W celu uproszczenia analizy stosuje się założenie o liniowości obwodu magnetycznego –

stosujemy wartości stałe, będące wynikiem proporcji pomiędzy strumieniem skojarzonym a
prądem, które wytwarzają pole magnetyczne.

Taka postać równania, działa tylko i wyłącznie w transformatorach, które pracują na liniowej
części charakterystyki magnesowania. W transformatorach stosowanych w energetyce do
przesyłania energii elektrycznej model liniowy jest poprawny jedynie w stanie zwarcia lub
przy obciążeniu strony wtórnej impedancją zbliżoną do znamionowej.
Rozpatrzmy przypadek transformatora energetycznego jednofazowego, gdy zwarte jest
uzwojenie strony wtórnej, czyli tzw. zwarcie udarowe. Założenia:
-Amplituda na zaciskach pierwotnych, ma wartość stałą niezależnie od zjawisk zachodzących
w transformatorze.
-Pomijamy prąd jałowy
Uproszczone równanie dynamiki będzie wówczas zawierać jedynie rezystancję oraz
indukcyjność zwarcia
Napięcie zasilające możemy przedstawić wzorem:

- alfa oznacza moment załączenia transformatora do sieci.

Rozwiązanie takiego równania jest sumą dwóch składowych (periodycznej i aperiodycznej):

-fi jest kątem pomiędzy prądem a napięciem w stanie

ustalonym

Wypadkowy prąd zwarcia zależy więc od momentu, w którym nastąpiło zwarcie.

Jako że wartość prądu zwarcia w stanie ustalonym może być nawet 20-krotnie większa od
znamionowej wartości prądu, to wartość maksymalna w stanie zwarcia udarowego może
przekraczać ponad 40-krotnie wartość maksymalną prądu znamionowego. Tak duże wartości
prądu udarowego mogą powodować nadmierne grzanie się uzwojeń w czasie trwania
zwarcia oraz prowadzić do rozrywania uzwojeń na skutek wytworzenia siły dynamicznej.
Znajomość największej możliwej wartości prądu w stanie przejściowym jest istotna z uwagi
na konieczność zapewnienia odpowiedniej wytrzymałości mechanicznej uzwojeń. Drugim
ważnym przypadkiem jest tzw. prąd włączenia transformatora. Istotne problemy pojawiają
się tu w sytuacji, gdy włączamy transformator na pełne napięcie przy rozłączonym obwodzie
strony wtórnej. Równanie dynamiki wynika z faktu, że następuje tu proces przejściowy
związany z wytworzeniem dużej wartości pola magnetycznego (tzw. strumienia głównego).
W takim przypadku nie można pominąć zjawiska nasycenia obwodu magnetycznego, a
równanie dynamiki należy opisać zależnością:

W stanie jałowym wartość indukcyjności L0 nie jest stała i zależy od stanu nasycenia
maszyny, stąd dla potrzeb analizy równanie dynamiki zapiszemy dla po- 52 chodnej
strumienia. Dla uproszczenia w równaniu (2.136) możemy przyjąć, że spadek napięcia na
rezystancji jest znacznie mniejszy od napięcia indukowanego na skutek zmian pola
magnetycznego w czasie. Możemy zatem przyjąć, że spadek napięcia na rezystancji jest
równy:
Rozwiązanie równania ma dwie składowe strumienia, periodyczną i aperiodyczną

Podobnie jak przy zwarciu stan przejściowy zależy od chwili włączenia transformatora do
sieci. W najkorzystniejszym przypadku, gdy (α0 – ϕ0) = 0, od razu powstaje strumień
sinusoidalny równy strumieniowi w stanie ustalonym. Biorąc pod uwagę fakt istnienia
remanentu magnetycznego ψr, w najgorszym przypadku wartość chwilowa strumienia
magnetycznego może osiągnąć wynik
PRĄD

STRUMIEŃ
Ponad dwukrotny wzrost strumienia powoduje silne nasycenie rdzenia i duży wzrost prądu
magnesującego, nawet do wartości ponad 200 razy większej niż w stanie ustalonym. Silne
nasycenie skutkuje nie tylko dużą wartością prądu w stanie przejściowym, lecz także
znacznie wydłuża czas 54 dojścia do stanu ustalonego.
4.3 Uwagi ogólne
Transformatory energetyczne używane są przede wszystkim do przesyłania energii na duże
odległości i występują w różnych rodzajach pracy: − transformatory podwyższające napięcie
(blokowe – moc rzędu setek MVA, przy wysokim napięciu wtórnym do 400 kV); −
transformatory obniżające napięcie (zwykle dwustopniowo: np. 220/15 kV, sieciowe – moce
rzędu dziesiątek i setek MVA; 15/0,4 kV – rozdzielcze 63÷1600 kVA); − transformatory
przekazujące energię w kierunku zależnym od pracy układu energetycznego (np. sprzęgające
– dołączenia sieci o różnych wartościach wysokich napięć, np. 220/400 kV). W zależności od
mocy oraz miejsca instalacji używa się transformatorów powietrznych oraz olejowych. W
transformatorach olejowych zalewa się uzwojenie z rdzeniem olejem (lub innymi płynami),
którego celem jest poprawa własności izolacyjnych, jak i polepszenie oddawania ciepła do
otoczenia. Poza rdzeniem i uzwojeniami transformatory są wyposażone w wiele urządzeń
wspomagających ich eksploatację. W starszych rozwiązaniach stosowano na przykład.: −
konserwator oleju – ograniczenie styku oleju z powietrzem, − rurę wybuchową (przy mocach
większych od 2 MVA) – zawór bezpieczeństwa, który ma zapobiegać możliwości rozsadzenia
kadzi wskutek zbyt dużego ciśnienia wewnętrznego, − przekaźnik gazowo-podmuchowy (w
starszych konstrukcjach przekaźnik Buchholtza z 1921 r.), Współcześnie stosuje się
transformatory hermetyczne, czyli zamknięte przed dostępem powietrza do czynnika
chłodzącego (głównie olej). W takim przypadku niezbędna jest kontrola stanu oleju (tzn. jego
temperatury, ciśnienia czy składu chemicznego). Konieczne jest także stosowanie różnego
typu zabezpieczeń zapewniających poprawną pracę w zależności od mocy, typu, grupy
połączeń, dopuszczalnej niesymetrii obciążenia oraz innych czynników, takich jak na przykład
udary piorunowe. Jednym z parametrów opisujących maszyny elektryczne jest informacja o
rodzaju zastosowanej izolacji. O jej jakości decyduje tzw. klasa ciepłoodporności 55 izolacji,
dla której w starszych normach definiowano dopuszczalne przyrosty temperatur względem
znamionowej temperatury otoczenia. Poza konstrukcjami transformatorów energetycznych
w praktyce transformatory używane są w wielu innych zastosowaniach. Transformatory
występują jako transformatory spawalnicze, prostownikowe, autotransformatory. Poza
zagadnieniami energetyki transformatory wykorzystywane są w większości urządzeń
stosowanych w praktyce. Występują w zasilaczach urządzeń elektronicznych, są niezbędne
jako układy zapewniające izolację galwaniczną w elektronice, w medycynie i telekomunikacji.
Pracują w zakresie małych częstotliwości, jak i częstotliwości rzędu kilkuset kHz. Budowane
są transformatory kriogeniczne (wykorzystujące zjawisko nadprzewodnictwa), jak i bez
rdzenia ferromagnetycznego (powietrzne), głównie przy większych częstotliwościach w
układach zasilania bezprzewodowego (np. samochodów elektrycznych). Transformatory
pracują jako urządzenia pomiarowe. Przekładniki prądowe to urządzenia zapewniające
bezpieczny pomiar dużych prądów lub prądów w układach wysokonapięciowych i są to
transformatory pracujące przy zwarciu strony wtórnej. Przekładniki napięciowe to
urządzenia do pomiaru wysokich napięć i pracują przy braku obciążenia (stan jałowy
transformatora). Niezależnie od mocy, przeznaczenia, rozwiązań konstrukcyjnych należy
pamiętać, że podstawowa zasada ich działania jest identyczna. Różnice dotyczą celu
stosowania i wynikających stąd cech szczególnych.
 5.Maszyny indukcyjne
5.1 Budowa i zasada działania
Zasada działania maszyny indukcyjnej (asynchronicznej) opiera się na zjawiskach, które
występują w przypadku, gdy pole magnetyczne porusza się względem przewodnika. Jeśli
wymusimy ruch pola magnetycznego z prędkością v, w przewodniku (pręcie o długości l pod
wpływem indukcji magnetycznej B) pojawi się napięcie (siła elektromotoryczna e):
e = Blv
Gdy obwód elektryczny jest zamknięty, przez pręt przepłynie prąd o wartości i. Prąd ten
współdziałając z polem magnetycznym spowoduje powstanie siły mechanicznej F o wartości
F=Bil, która to spowoduje powstanie momentu elektromagnetycznego M.

Zjawisko te wykorzystuje się wytwarzając poruszające się ze stałą prędkością pole kołowe
względem przewodnika. Pole wiruje – zmienia swoje położenie w czasie. Im większa szczelina
powietrzna, tym większy prąd magnesujący jest potrzebny.
Szczelina powietrzna jest między stojanem a wirnikiem, zmienia ona rozkład pola
magnetycznego.
Prędkość synchroniczna – stała prędkość kątowa, z jaką porusza się pole magnetyczne wobec
prętów klatki. Wynikająca z częstotliwości napięcia zasilającego.

Gdzie; ws- prędkość synchroniczna, f1-częstotliwość zasilania, J-moment bezwładności [kg*m^2] Md-
moment dynamiczny. Me-moment elektromagnetyczny, Mo – moment oporowy

W przypadku pominięcia oporu, moment elektromagnetyczny będzie malał aż do zera, a prędkość

wirowania wirnika będzie do tego momentu rosła. Stan ten wystąpi gdy prąd płynący przez pręty
wirnika spadnie do zera – porusza się z prędkością równą synchronicznej.
Od liczby biegunów zależy prędkość kątowa. Im więcej par biegunów tym mniejsza prędkość
synchroniczna.

P=1 p=2

Jako że w praktyce używa się obrotów na minutę, a jeden obrót to 2Pi, a minuta to 60s. To prędkość
synchroniczną możemy przedstawić w poniższej postaci:

Z powodu istnienia momentu obciążenia wytwarzanego w maszynie, pojawia się sytuacja różnicy
pomiędzy prędkością synchroniczną a prędkością obrotową wału wirnika. Różnicę tą, odniesioną do
prędkości synchronicznej nazywamy poślizgiem:

Wraz ze wzrostem prędkości obrotowej, maleje poślizg oraz napięcie indukowane w

uzwojeniach wirnika jak i jego częstotliwość.

Ur0- napięcie indukowane na nieruchomym wirniku (n=0, s=1)

Maszyna asynchroniczna (maszyna indukcyjna) zbudowana jest z nieruchomego stojana oraz
ruchomego wirnika. Wirnik mocowany jest do części nieruchomej poprzez umieszczenie na
jego wale łożysk, montowanych w gniazdach tarcz łożyskowych dokręcanych do obu stron
stojana. Zwykle na wale dołączany jest wentylator, który wymusza ruch powietrza wewnątrz
maszyny, ochładzając w ten sposób jej uzwojenie i rdzeń stojana i wirnika. Zamiast wirnika
klatkowego możemy na żłobkach wirnika umieścić uzwojenie trójfazowe (podobnie jak w
stojanie). Uzwojenie jest zwykle połączone w gwiazdę, a jego końce połączone są z trzema
pierścieniami Do pierścieni dosunięte są szczotki umieszczone w szczotko-trzymaczach i dalej
są podłączone do zacisków na tabliczce zaciskowej maszyny, w celu umożliwienia dołączenia
dodatkowych elementów (np. rezystancji). Maszyna pierścieniowa może zostać
wykorzystana jako przesuwnik fazowy, regulator indukcyjny oraz elektromaszynowa
przetwornica częstotliwości.
Uzwojenie stojana (także wirnika) powinno wytwarzać wirujące pole kołowe, a rozkład pola
magnetycznego powinien być jak najbliższy sinusoidy, gdyż taki kształt powoduje, że przy
stałej prędkości wirowania wirnika, napięcie oraz prąd na nim indukowane także ma
przebieg sinusoidalny o częstotliwości:

Wirujące pole kołowe – jest to pole magnetyczne o sinusoidalnym rozkładzie w szczelinie

powietrznej maszyny, przy zachowaniu niezależnej w czasie amplitudy, a jego położenie
względem stojana zmienia się w czasie ze stałą prędkością (synchroniczną). Takie pole
otrzymuje się poprzez odpowiednie rozłożenie uzwojeń trzech faz na obwodzie stojana.

Zielona linia – idealny rozkład (pierwsza harmoniczna czerwonego rozkładu)

Czerwona linia – rzeczywisty rozkład.
Na rysunku są 2 pary biegunów, a żłobków jest 36. Im więcej żłobków tym dokładniejszy
przebieg.
5.2 Schemat zastępczy maszyny indukcyjnej
Maszyna zasilana jest symetrycznym napięciem trójfazowym. Napięcie to wymusza przepływ
prądów, które wytwarzają wirujące pole magnetyczne. Pole to spowoduje zaindukowanie się
napięć w wirniku. Jego częstotliwość będzie proporcjonalna do poślizgu oraz częstotliwości
napięcia stojana f. Napięcie indukowane w wirniku powoduje przepływ prądu w trzech
fazach, przez co w szczelinie powietrznej wystąpi wypadkowe wirujące pole magnetyczne,
które w stanie ustalonym, będzie powodowało indukowanie się napięć na uzwojeniach
stojana i wirnika. Różnica między napięciami wynika z liczby zwojów między stojanem i
wirnikiem oraz innym sposobem rozłożenia uzwojeń w żłobkach.
Przekładnia K – związek między ilością zwojów uzwojenia stojana i wirnika, oraz sposobu ich
rozłożenia na obwodzie stojana i wirnika

Gdzie, spadek napięcia na Xu jest częścią współną napięcia indukowanego na wirniku i stojanie przez
wypadkowe pole wirujące.RFE- straty w rdzeniu stojana. A R2’(1-s)/s – pokazanie zamiany energii
elektrycznej na mechaniczną.

Przekształcanie mocy elektrycznej na mechaniczną:

straty
Moc idealna (szczelinowa) jest to całkowita moc przekazywana za pośrednictwem
wirującego pola magnetycznego i jest równa:

stąd
Moment elektromagnetyczny wytworzony w maszynie jest równy:

Schemat zastępczy maszyny klatkowej ma identyczną postać jak dla maszyny pierścieniowej.
Praktyczna różnica polega na tym, że do uzwojeń wirnika w maszynie pierścieniowej
możemy dołączyć dodatkowe składniki, natomiast klatkowa ma trwale zwarte uzwojenie.
Rozwiązanie te jest tańsze i bardziej niezawodne od maszyny indukcyjnej. W praktyce istotną
zależnością w maszynie indukcyjnej jest zależność momentu obrotowego od prędkości
obrotowej, nazywana charakterystyką mechaniczną. W celu wyznaczenia tej charakterystyki
przyjmujemy schemat 3.12, czyli bez prądu biegu jałowego oraz rezystancję stojana z uwagi
na małą wartość poślizgu.
5.3 Charakterystyki mechaniczne
Charakterystyki mechaniczne wyznaczane są na podstawie uproszczonego wzoru Klossa.
− moment krytyczny dla pracy silnikowej Mk,
− moment krytyczny dla pracy prądnicowej – Mk,
− moment rozruchowy Mr (moment dla prędkości równej zeru, s = 1),
− prędkość synchroniczna ωs (s = 0),
− poślizg krytyczny sk (oraz prędkość krytyczna ωk) dla pracy silnikowej,
− poślizg krytyczny – sk dla pracy generatorowej.
-Podstawowe zależności i proporcje
Wartość skuteczna prądu wirnika jest równa zeru jedynie przy prędkości synchronicznej i
wraz ze wzrostem modułu poślizgu rośnie. Wartość minimalna prądu stojana występuje
wówczas, gdy poślizg jest równy zeru – jest to prąd idealnego biegu jałowego (rys. 3.14). Na
podstawie wyżej wymienionej zależności w prosty sposób możemy przewidywać zmianę
kształtu charakterystyki mechanicznej. Możemy przewidywać, jak zmieni się prędkość przy
danej wartości momentu obciążenia i zmianie parametrów zasilania. Jeśli na przykład
dwukrotnie zwiększymy częstotliwość napięcia zasilającego to moment krytyczny zmaleje
czterokrotnie, 70 zaś prędkość synchroniczna wzrośnie dwukrotnie (rys. 3.15). Dwukrotne
zmniejszenie napięcia zasilającego spowoduje czterokrotne zmniejszenie momentu
krytycznego (rys. 3.16). Dwukrotne zwiększenie rezystancji w obwodzie wirnika spowoduje
jedynie zwiększenie nachylenia charakterystyki mechanicznej (dwukrotne zwiększenie
poślizgu krytycznego) (rys. 3.17).
Głębsze żłobki = większy moment rozruchu. Zjawisko wypierania prądów zwiększa
rozruchowy moment obrotowy. Falownik jest wykorzystywany do rozruchu.
Przełącznik gwiazda -trójkąt = służy do rozruchu maszyn małej mocy. Napięcie sqrt(3) razy
mniejsze w gwieździe i 3 razy mniejsze w trójkącie.
Zmniejszenie częstotliwości lub zwiększenie napięcia może doprowadzić do zniszczenia
maszyny. Przy biegu jałowym maszyny indukcyjnej wartość napięcia indukowanego na
skutek wirowania pola magnetycznego jest w przybliżeniu równa napięciu zasilającemu.
Zależność na wartość napięcia indukowanego, przy sinusoidalnej zmienności strumienia
magnetycznego w czasie, można, podobnie jak w transformatorach, wyrazić wzorem:

współczynnik ku jest współczynnikiem uzwojenia, mniejszym od

jedności, zależnym od ułożenia uzwojenia.
Zmniejszenie częstotliwości, przy zachowaniu tej samej wartości napięcia, spowoduje wzrost
strumienia magnetycznego. Strumień magnetyczny jest wytworzony przez prąd płynący w
uzwojeniach, stąd wartość prądu musi także wzrastać. Strumień znamionowy ma wartość
bliską kolana krzywej magnesowania, więc próba jego zwiększenia będzie skutkowała
znacznym wzrostem prądu magnesującego. Stan taki może spowodować, iż wartość prądu
magnesującego wzrośnie po- 73 wyżej wartości prądu znamionowego i może uszkodzić
uzwojenie stojana. Przy zmniejszaniu częstotliwości należy zatem zmieniać także napięcie
zasilające, aby zachować stałą wartość maksymalną strumienia magnetycznego

5.4 Próba biegu jałowego

Próba biegu jałowego – praca maszyny asynchronicznej bez momentu obciążenia na wale ( z
odłączoną maszyną roboczą).Przez uzwojenie wirnika płynie niewielki prąd na skutek strat na
tracie w łożyskach, oraz wentylator wymuszający cyrkulację powietrza, a poślizg jest
nieznacznie większy od zera. W wyniku czego pomijamy reaktancję rozproszenia wirnika.
Straty zależą od prędkości obrotowej.
Prąd stojana składa się z prądu magnesującego Iμ, prądu strat w żelazie Ife, oraz prądu
wirnika wynikającego z istnienia strat mechanicznych. Prąd magnesujący zmienia się wraz z
napięciem zgodnie z krzywą magnesowania. Składnik prądu strat w żelazie rośnie praktycznie
liniowo. Wyjaśnienia wymaga zależność prądu wirnika związanego ze stratami
mechanicznymi. Dominujące znaczenie w tych stratach mają straty wentylacyjne, których
moment jest zależny od kwadratu prędkości kątowej. W czasie próby biegu jałowego poślizg
jest bliski zeru, więc możemy przyjąć, że prędkość ma wartość stałą i stała jest wartość strat
mechanicznych:

- bo wartość SEM jest bliska napięciu zasilającemu.

Im większa maszyna, tym większy stosunek rezystancji do reaktancji.

Próbę biegu jałowego rozpoczynamy od wartości napięcia o około 30% większej od

znamionowej i zmniejszamy jego wartość do momentu, gdy zaobserwujemy wzrost prądu
stojana przy zmniejszaniu napięcia. Oczywistym jest, że dalsze zmniejszanie napięcia
spowoduje wzrost poślizgu i w tym momencie należy próbę zakończyć. W czasie próby
mierzymy wartość skuteczną prądu stojana, wartość skuteczną napięcia zasilającego oraz
moc pobieraną przez silnik.
Wartość prądu biegu jałowego, U znamionowym, jest znacznie większa niż w
transformatorach. Wynika to z faktu istnienia szczeliny powietrznej między stojanem a
wirnikiem. Z tego powodu należy uwzględnić straty w uzwojeniu stojana.

Od zmierzonej mocy przy próbie biegu jałowego P0 odejmujemy straty w uzwojeniu stojana
ΔPcu1, otrzymując tzw. straty jałowe ΔP0:
Straty w żelazie i straty mechaniczne są stałe w czasie próby.

-Najważniejsze, parametry układu. W tym momencie należy podkreślić, że

wartość Xμ na skutek nasycenia obwodu magnetycznego nie jest wartością stałą, tylko zależy
od wartości napięcia zasi- 77 lającego uzwojenie stojana (rys. 3.22). W podobny sposób
zmienia się także współczynnik mocy przy biegu jałowym.
5.5 Próba zwarcia maszyny indukcyjnej

Próba zwarcia polega na zablokowaniu wirnika (s=1) i pomiarach prądu zwarcia, napięcia
zwarcia oraz mocy Pz pobieranej przez maszynę. Pomijamy prąd biegu jałowego jak w
transformatorze.

-Tak wyznaczamy parametry układu.

Rezystancję uzwojenia fazowego stojana R1 możemy zmierzyć metodą techniczną mostkiem
Thompsona lub specjalnymi urządzeniami do pomiaru małych rezystancji. W przypadku
maszyny pierścieniowej możliwy jest bezpośredni pomiar rezystancji uzwojenia wirnika oraz
przekładni. Należy przy tym pamiętać, że pomiar rezystancji obwodu elektrycznego, w
których występują styki ruchome (połączenie pomiędzy szczotką i pierścieniami), musi być
wykonany pod kontrolą prądu pomiarowego. Jego wartość musi być większa niż 20% prądu
znamionowego. W tym przypadku konieczne jest zastosowanie metody technicznej lub
specjalnych urządzeń, w którym mamy dostępną informację o wartości prądu pomiarowego.
Nie ma możliwości prostego rozdzielenia reaktancji zwarcia na odpowiednie składniki
reaktancji rozproszenia. Zwykle przyjmuje się, że są one sobie równe. Reaktancja zwarcia nie
jest wartością stałą. Część pola rozproszenia zamyka się w obrębie rdzenia stojana i wirnika.
Wynika to z faktu, że przy większych wartościach prądu może nastąpić lokalne nasycenie
rdzeni ferromagnetycznych, głównie w sferze otwarcia żłobka. W wyniku czego, przy
zwiększaniu wartości prądu zwarcia, maleje wartość reaktancji zwarcia. Co za tym idzie
zwiększa się współczynnik mocy przy szeregowym połączeniu rezystancji i reaktancji.
Wartość liczby par biegunów może być podana w oznaczeniu typu, lecz w praktyce
wystarczająca jest znajomość prędkości i częstotliwości znamionowej. Znamionowa prędkość
obrotowa jest zwykle bliska prędkości synchronicznej, stąd znajomość częstotliwości
umożliwia określenie możliwych prędkości synchronicznych, np. przy 50 Hz możemy uzyskać
następujące wartości prędkości synchronicznych: 3000, 1500, 1000, 750, 600 obr/min. Jeśli
wartość prędkości znamionowej jest równa na przykład 920 obr/min, to z pewnością
prędkość synchroniczna jest równa 1000 obr/min, a liczba par biegunów równa się 3.
5.6 Przesuwnik fazowy i regulator indukcyjny
Maszyny indukcyjne pierścieniowe mogą pełnić rolę maszyn specjalnych, dzięki
wyprowadzeniu na zewnątrz końców uzwojenia wirnika. Aby uzyskać przesuwnik fazowy
musimy ingerować w wnętrze maszyny. Niezbędne jest także zablokowanie możliwości
obrotu z jednoczesnym zapewnieniem możliwości obrotu wału wirnika względem stojana.
Stosuje się do tego przekładnię ślimakową.
Zasada działania polega na wytworzeniu wirującego pola kołowego poprzez zasilanie
trójfazowe uzwojenia stojana. Wartości napięć indukowanych w poszczególnych
uzwojeniach stojana i wirnika są zależne od ich kąta przesunięcia względem wirującego pola.
Gdy osie odpowiednich uzwojeń stojana i wirnika się pokryją, napięcia są ze sobą w fazie,
natomiast jeśli przesuniemy wirnik o kąt różny od zera, spowoduje to indukowanie się
napięcia po upływie czasu, zależnym od prędkości synchronicznej i wartości kąta. W taki
sposób możemy płynnie zmieniać fazę napięć indukowanych w uzwojeniu wirnika

Efekt ten pozwala na regulację napięcia trójfazowego bez użycia ruchomego styku (jak ma to
miejsce w autotransformatorze). Urządzenia takie nazywamy regulatorem indukcyjnym.
Regulator indukcyjny łączymy tak jak powyżej. Zasilamy uzwojenia wirnika z uwagi na
potrzebę dostępu do wszystkich końcówek jednego z uzwojeń w regulatorze. Uzwojenie
wytwarza wirujące pole kołowe w szczelinie powietrznej między stojanem a wirnikiem. Pole
to powoduje indukowanie się napięć w uzwojeniach stojana. Każda z faz wirnika jest
połączona z odpowiednim uzwojeniem stojana, dzięki czemu, względem punktu
neutralnego, na wyjściu regulatora otrzymamy napięcie będące sumą geometryczną
wektorów napięcia zasilającego oraz napięcia dodawczego indukowanego w stojanie.
Wartości skuteczne napięć na poszczególnych uzwojeniach nie zmieniają się. Zmiana
położenia wirnika względem stojana powoduje zmianę przesunięcia fazowego pomiędzy
wektorami odpowiednich napięć fazowych (rys. 3.28). W wyniku otrzymamy napięcie o
wartości zmieniającej się – od minimalnej (przy kącie przesunięcia fazowego równym 180°)
do maksymalnej (przy kącie równym zeru). Regulator indukcyjny wymaga zmian w
konstrukcji maszyny indukcyjnej polegającej, podobnie jak w przesuwniku fazowym, na
zastosowaniu przekładni ślimakowej, blokując w ten sposób ruch wirnika w przypadku
wystąpienia momentu obrotowego (przy obciążeniu regulatora) z jednoczesnym
umożliwieniem płynnej zmiany położenia wirnika względem stojana. Innym problemem
różniącym te konstrukcje od typowej maszyny indukcyjnej pracującej jako silnik jest
konieczność zmiany sposobu chłodzenia. W silniku indukcyjnym na wale wirnika mocowany
jest wentylator wymuszający ruch powietrza wewnątrz maszyny. Przesuwnik fazowy, jak i
regulator, mają zablokowany wirnik, stąd konieczność zmiany systemu chłodzenia. Czasami
konieczna jest regulacja napięcia, w której nie wystąpi przesunięcie fazowe pomiędzy
napięciem zasilającym a wyjściowym. W takich przypadkach w układach trójfazowych można
wykorzystać regulator dwumaszynowy (rys. 3.29) lub regulator indukcyjny jednofazowy (rys.
3.30). Może to być także jedna maszyna, w której są umieszczone wszystkie uzwojenia
pokazane na rysunku 3.29.
5.7 Dynamika układów trójfazowych
5.8 Dynamika maszyn indukcyjnych
5.9 Uwagi ogólne