-1-

Maszyny elektryczne wirujące

Maszyny elektryczne wirujące są to maszyny służące do przetwarzania energii

mechanicznej napędu na energię elektryczną (prądnice), lub energii elektrycznej na energię
mechaniczną napędu (silniki), mogą również służyć do zmiany parametrów energii
elektrycznej: napięcia, częstotliwości (przetwornice).
Działanie maszyn elektrycznych opiera się na wykorzystaniu:
zjawiska indukcji elektromagnetycznej, dynamicznego oddziaływania pola magnetycznego
na przewodnik z prądem, prawa przepływu.
Podstawowymi częściami każdej maszyny wirującej jest ruchomy wirnik (rotor) i
nieruchomy stojan (stator). W maszynie można wyodrębnić dwa obwody elektryczne:
obwód stojana i obwód uzwojenia wirnika wykonane z izolowanego drutu miedzianego
bądź aluminiowego. Szczotki węglowe, pierścienie ślizgowe, komutator służą do
doprowadzenia prądu do uzwojenia wirnika. Dla uzyskania izolacji pomiędzy obwodami
stosuje się materiały izolacyjne i są to najczęściej folie, papiery, lakiery olejne i żywicowe
oraz izolacja mikowa. Z uwagi na przebieg procesów starzeniowych materiałów
izolacyjnych trwałość maszyny elektrycznej jest liczona na 15-20lat. W budowie każdej
maszyny elektrycznej można wyodrębnić dwa podstawowe obwody, obwód magnetyczny i
obwód elektryczny. Pierwszy skupia w sobie strumień magnetyczny w drugim natomiast
przepływa prąd elektryczny.
Obwody magnetyczne maszyn są wykonywane z materiałów ferromagnetycznych
(stal żeliwo). Zadaniem ich jest rozprowadzanie strumieni magnetycznych wytworzonych
przez uzwojenia maszyny.
Jarzmo maszyny stanowi element konstrukcyjny nośny maszyny, do którego
mocowane są jej nieruchome części. Oddzielnym zespołem są elementy wentylacyjne
służące zapewnieniu maszynie stosownej temperatury pracy. Rozróżniamy chłodzenie
naturalne, przewietrzanie własne i przewietrzanie obce w obiegu otwartym lub
zamkniętym.
Z uwagi na rodzaj prądu maszyny elektryczne można podzielić na maszyny prądu
stałego i maszyny prądu przemiennego.
 Maszyny prądu stałego

W zależności od funkcji spełnianej przez element maszyny można wyróżnić w

maszynie - twornik(w nim wzbudzana jest sem) i magneśnicę (w niej powstaje strumień
magnetyczny). Maszyna prądu stałego posiada parzystą parę biegunów magnetycznych. W
celu uniknięcia strat powstałych w wyniku prądów wirowych, obwody magnetyczne
wykonane są w postaci pakietów izolowanych elektrycznie od siebie blach ( o grubości
1mm w stojanie, 0,5 mm w wirniku).
Na wale maszyny zamocowany jest komutator, często w dużych maszynach spotyka się
dodatkowo bieguny komutacyjne. Na rysunku poniżej przedstawiono uproszczony schemat
maszyny prądu stałego w reżimie pracy prądnicowej.
Prąd wzbudzenia If przepływający przez uzwojenia nieruchomych biegunów wytwarza
strumień magnetyczny Фf ( rysunek poniżej). Rozkład indukcji Bx magnetycznej wzdłuż
wirnika przedstawiono na kolejnym rysunku.
Jeżeli wirnik obraca się z prędkością n , wówczas w każdym boku uzwojenia indukuje się
sem o wartości chwilowej e= - l Bx v a na zaciskach maszyny ( rysunek poniżej)

e = - 2 l B xv
x= v t , x droga przebyta przez punkt ramki poruszającej się z prędkością v w czasie
t przy rozpatrywaniu rozcięcia obwodu maszyny i rozłożeniu goi na płaszczyźnie.

Komutator dokonuje przełączeń, gdy e =0 dzięki czemu na szczotkach pojawia się

sem o stałym zwrocie (rysunek poniżej). Gdyby zamiast komutatora użyto dwu pierścieni
ślizgowych na ich zaciskach pojawiła by się sem oznaczona na rysunku literą e c .
 Komutator

W obciążonej maszynie przez uzwojenie wirnika popłynie prąd Iat , który oddziałuje na
strumień Фfa wytwarzając moment obrotowy, dla jednego z boków jego wartość można
określić ze wzoru

m = ldBx Iat = Iat ψx

gdzie : l- czynna długość boku uzwojenia

d – średnica wirnika
ψx -strumień skojarzony z wirnikiem w miejscu x obwodu maszyny
Bx – indukcja magnetyczna w miejscu x obwodu maszyny
Rysunek. Schemat elektryczny maszyny prądu stałego

Zależność sem E od wartości prądu magnesowania

Przebieg indukcji magnetycznej Bx , sem E na obwodzie maszyny elektrycznej i sem na

szczotkach komutatora.
Obwód magnetyczny twornika maszyny w trakcie obrotu wirnika ulega stałemu
przemagnesowywaniu w miarę zmiany kierunku przepływu prądu. Przy stałym kierunku
przepływu prądu magnesowania w magneśnicy maszyny ( obwodzie wzbudzenia) strumień
magnetyczny zmienia się zgodnie z przebiegiem krzywej magnesowania ( na rysunku dolna
krzywa oznaczona strzałką) czemu towarzyszy zmiana sem E maszyny. Jak widać z
rysunku zależność E=f(Ifa) ( sem od prądu magnesowania) jest w przybliżeniu, jedynie na
pewnym odcinku, prostoliniowa zaś na początku i na końcu procesu magnesowania
reprezentują ją odcinki krzywej. W obwodzie wirnika zachodzi proces magnesowania i
rozmagnesowania obwodu magnetycznego ( rozmagnesowaniu odpowiada górna krzywa
oznaczona na rysunku strzałką).

Wirniki mają uzwojenia składające się z 2Na boków a wycinki komutatora w liczbie
Na łączą szeregowo w zamknięte pętle poszczególne Na zwojów. Sem E na szczotkach oraz
powstały w wirniku moment elektromagnetyczny Me mają praktycznie stałe w czasie
wartości. Niech prędkość kątowa wirnika będzie równa Ω, rad/s.

E = CФfa ω lub E = C фfa n

Me = Cфfa Ia

C , - stały współczynnik charakteryzujący uzwojenia i wymiary maszyny.

Zarówno sem jak i moment nie zależą od charakteru pracy maszyny(silnikowa,
prądnicowa).

Dla pracy prądnicowej

U = E – Rat Ia

gdzie:
Rat – całkowita oporność obwodu wirnika
Ia - prąd wirnika
Ro – oporność obciążenia

W stanie pracy prądnicowej wirnik maszyny jest napędzany przez zewnętrzny napęd.
Wartość napięcia w obwodzie reguluje się poprzez regulację wartości prądu wzbudzenia If i
w wirniku obciążonym opornością Ro popłynie prąd Ia Całkowita oporność części obwodu
należącej do maszyny składa się z oporności wirnika, oporności uzwojeń komutacyjnych i
komutacyjnych i wynosi Rat .Oczywiście moment maszyny Me jest skierowany przeciwnie
do momentu napędzającego a więc również do prędkości obrotowej.
Przy pracy silnikowej wirnik jest przyłączony do źródła zasilania. Strumień фfa
wytworzony przez If oddziałując z prądem wirnika Ia wytwarza moment Me nadający
wirnikowi prędkość obrotową n, tutaj występuje zgodność zwrotów prędkości i momentu.
Sem indukująca się w wirniku ma zwrot przeciwny do napięcia.

U = E + Rat Ia , Ia =(U-E)/ Rat

n= ( U- Rat Ia ) / CE фfa,
 Moc mechaniczna na wale wirnika.

Ps = Ms ω = Ms 2Пn/60 [W],
Ps = 0,1047 Ms n

gdzie:
Ms - moment na wale Nm,
ω – prędkość kątowa rad/s,
n- prędkość obrotowa obr/min.

Moment na wale maszyny jest mniejszy od momentu elektrycznego o wartość

momentu strat.

Ms = Me -∆ Mm
Procesowi przemiany energii elektrycznej na mechaniczną towarzyszą straty, które
można podzielić na straty jałowe (niezależne od obciążenia- tarcie w łożyskach, szczotek,
wentylacja, histereza, prądy wirowe rezystancja bocznikowa obwodu wzbudzenia) i
obciążeniowe w obwodzie wirnika. Moc oddawaną, lub pobieraną przez maszynę należy
skorygować uwzględniając te straty.

Moment obrotowy maszyny elektrycznej

Maszyny prądu przemiennego

Najpowszechniej w praktyce są spotykane maszyny trójfazowe prądu przemiennego.

Można je podzielić na maszyny synchroniczne i asynchroniczne. Maszyny synchroniczne
najczęściej pracują w reżimie prądnicowym, podczas, gdy asynchroniczne powszechnie
używa się jako silniki do napędu innych urządzeń.
 Istnieje ścisła zależność pomiędzy prędkością obrotową maszyny, jej konstrukcją i
częstotliwością sieci zasilającej a więc również częstotliwością zmian pola magnetycznego.

f=pn
gdzie: p- liczba par biegunów wirnika
n – prędkość obrotowa wirnika.

W maszynach tego typu mamy do czynienia z wirującym polem elektromagnetycznym

stojana, które oddziałuje na pole magnetyczne pochodzące od prądu wirnika. W maszynie
asynchronicznej prędkość obrotowa wirnika musi być mniejsza od prędkość pola stojana,
aby zachodziło indukowanie sem w uzwojeniach stojana. Wirnik obraca się asynchronicznie
(z mniejszą prędkością) względem stojana. Różnica tych prędkości nazywa się poślizgiem.
Wirujące pole magnetyczne uzyskuje się, gdy co najmniej dwa uzwojenia stojana są
przesunięte geometrycznie względem siebie i prądy w nich płynące są przesunięte w fazie.

Prędkość obrotowa wirnika n

n = ns (1-s)
gdzie:
ns- prędkość synchroniczna (prędkość pola magnetycznego stojana) ns=fs/p

Poślizg znamionowy dla maszyny asynchronicznej wynosi sn = 2- 4 %

Schemat przyłączenia do sieci trójfazowego silnika asynchronicznego

W maszynach jednofazowych wirujące pole magnetyczne uzyskuje się poprzez

zastosowanie odpowiednio rozmieszczonego uzwojenia rozruchowego, gdzie dodatkowe
przesunięcie w fazie prądu uzyskuje się poprzez zastosowanie pojemności. Przesunięcie
strumieni magnetycznych od usytuowania i czasowe umożliwia rozruch takich silników.
Na rysunku przedstawiono schemat zastępczy jednofazowego silnika indukcyjnego. Obwód
stojana jest zbudowany z uzwojenia magnesujacego, prąd IG ( wytwarzającego główny
strumień magnetyczny) i uzwojenia rozruchowego prąd IR, ( przesunięcie fazowe prądu
uzyskano porzez zastosowanie kondensatora)

Transformatory

Transformator jest statycznym urządzeniem elektrycznym, w którym dla zmiany

parametrów prądu wykorzystano zjawisko indukcji elektromagnetycznej. Zadaniem
transformatorów jest zmniejszanie bądź powiększanie wartości napięcia , co automatycznie
jest związane z powiększeniem, lub zmniejszeniem wartości natężenia przy zachowaniu tej
samej częstotliwości i praktycznie stałej mocy( dla uproszczenia pomija się tutaj moc strat).
Z punktu widzenia zasady działania uzwojenia transformatora dzielą się na uzwojenie
pierwotne i wtórne. Z uwagi na sposób odprowadzania ciepła od uzwojeń transformatory
dzieli się na transformatory suche i olejowe.

Zasada działania transformatora i schemat elektryczny

Uzwojenie pierwotne N1 pobiera energię z sieciU1 następnie za pomocą pola

magnetycznego za pośrednictwem strumienia przekazuje ją do uzwojenia wtórnego N2 ,U 2.
Wartość napięcia strony wtórnej trafo zależy od przekładni

U1 / U2 = N 1 / N2
gdzie:
 U1 – napięcie strony pierwotnej transformatora ( napięcie zasilania)
U2 – napięcie strony wtórnej transformatora
N1( Z1), N2(Z2) – odpowiednio liczba zwojów po stronie pierwotnej (1) i stronie
wtórnej(2) transformatora

Jak łatwo zauważyć w zależności od liczby zwojów po stronie po stronie pierwotnej

transformatory pozwalają na uzyskanie dowolnego napięcia dla potrzeb zasilania odbiorów .
Kolejną konsekwencją jest możliwość uzyskania napięcia niższego po stronie wtórnej w
stosunku do napięcia po stronie pierwotnej i odwrotnie, stad kolejny podział na
transformatory obniżające napięcie i transformatory podwyższające.
Przy założeniu uproszczającym pominięcia strat mocy w samym transformatorze można
napisać zależność:
P1 = P2 a więc

U1 I1 = U2 I2

Moc pobrana po stronie pierwotnej jest równa mocy oddanej na stronie wtórnej.

gdzie:
P1 , P2 – odpowiednio moc po stronie pierwotnej, wtórnej

Ponieważ:

U1 / U2 = N 1 / N2 = ζ

ζ – przekładnia transformatora

U1 / U2 = I2/I1

Pośród cykli pracy transformatora wyróżnia się następujące stany: stan jałowy, stan
obciążenia, stan zwarcia. Straty mocy w transformatorze to: straty jałowe (magnetyczne w
rdzeniu, prądy wirowe, histereza magnetyczna), obciążeniowe ( I ), straty w izolacji.
Schemat zastępczy odwzorowuje podstawowe zależności związane z transformatorem.

Schemat zastępczy transformatora uwzględniający straty jałowe i obciążeniowe

Zależności pomiędzy napięciami i prądami stron pierwotnej i wtórnej umożliwiają
dostosowanie za pomocą zmiany przekładni transformatora do potrzeb odbiornika. Ta
właściwość jest wykorzystywana w transformatorach z regulacją zaczepową, gdzie poprzez
zmianę liczby zwojów uzwojenia wtórnego( przestawienie zaczepów)uzyskuje się
oczekiwane parametry wyjściowe. Warto zwrócić uwagę na fakt, że podwyższanie napięcia
strony wtórnej oznacza obniżanie wartości prądu pobieranego z tej strony i odwrotnie.

W praktyce najczęściej spotyka się transformatory trójfazowe. Zasada ich działania jest
podobna jak transformatorów jednofazowych. Na rysunku poniżej pokazano idę przejścia z
3 transformatorów jednofazowych do transformatora 3 kolumnowego 3 fazowego jako
praktycznego zastosowania tej idei. Praktycznie wykorzystuje się rozwiązanie w
konfiguracji transformatora trójfazowego trzykolumnowego, co jest podyktowane
względami ekonomicznymi ( wspólny rdzeń trzykolumnowy zamiast trzech oddzielnych
rdzeni, wspólny system chłodzenia w kadzi itp.) Transformatory są stosowane powszechnie
w energetyce jako transformatory podwyższające ( na liniach wyjściowych z elektrowni)
lub obniżające do zasilania stacji rozdzielczych, czy odbiorców indywidualnych. W
systemie trakcji prądu stałego znajdują zastosowanie w zespołach prostownikowych a
systemie zasilania trakcji prądu przemiennego jako transformatory trakcyjne.

Idea transformatora trófazowego

Autotransformatory

Często w praktyce stosuje się uproszczoną wersję transformatora tak zwany

autotransformator. Jest to transformator dwu uzwojeniowy, gdzie wykorzystuje się tylko
jedno uzwojenie podzielone na dwie części. Przekładnia autotransformatora jest określana
tak samo jak dla transformatora.
Schemat autotransformatora

Podobnie jak w klasycznym transformatorze można tu wyróżnić obwód pierwotny, prąd I1 i

obwód wtórny, prąd I2 i odpowiednio napięcie strony pierwotnej U1,i napięcie strony
wtórnej U2.
Prąd wspólnej części I = I2 – I1 jest niewielki, gdy przekładnia jest bliska jedności, co
pozwala na stosowanie znacznie mniejszych przekrojów przewodu we wspólnej części.
Konstrukcja autotransformatora wymaga użycia znacznie mniejszej ilości materiałów
czynnych (stali, miedzi) , co się wiąże z mniejszymi stratami mocy i większą sprawność
autotransformatora. Wadą jest brak galwanicznego rozdzielenia obwodów, co powoduje
przenoszenie się zakłóceń z sieci pierwotnej na wtórną i odwrotnie. Autotransformatory
energetyczne można spotkać w sieci zasilającej system trakcji prądu przemiennego np.
TGV, DB itp.