Her Zaman Sor 2023

Mehmet Ali Karaca ITU MAT104 — 1
İTÜ MAT 2 0 2 3 G U Z D AÇIKLAMA VE SORULAR Kasım 2023
Konu Hakkında: VektÇokdegfonk.Ekstr.Katint.DiziSeri Soru: Çeşitli
s yay uzunluğu parametresi olmak üzere C düzgün eğrisi
r(s) = f (s)i + g(s)j + h(s)k, s ∈ I
vektör değerli fonksiyonu ile verilmektedir. Bu denkleme yay uzunluğu parametreleştirmesi veya
eğrinin içsel parametreleştirmesi denir. Herhangi bir r = r(t) parametrelendirmesi için ds = v(t)dt
olduğundan, yay uzunluğu parametreleştirmesi için ds = v(s)ds’ye sahibiz. Böylece, v(s) = 1, aynı
şekilde; yay uzunluğu cinsinden parametrelendirilmiş bir eğri birim hızda izlenir. O halde
√
|r ′ (s)| = f ′ (s)2 i + g ′ (s)2 j + h′ (s)2 k = 1
Yani burada ∫ t
d
s = s(t) = r(τ ) dτ
t0 dτ
olduğundan yeniden parametrizasyon yapılır. Bunu şu örnekte görelim: r(t) = (a cos t, a sin t, bt)
Dairesel Helisini (a, 0, 0) dan artan t yönünde yay uzunluğu cinsinden parametrize edersek, verilen
nokta t0 başlangıç noktası olduğundan
dr √ ds
v= = (−a sin t, a cos t, b) ⇒ |v| = a2 + b2 =
dt ∫ t√ √
dt
⇒ s = s(t) = a2 + b2 dτ = a2 + b2 t
t0
ve √ s
a2 + b2 t ⇒ t = √
s = s(t) =
a + b2
2
bulunur. Bu ise yay uzunluğu parametresi cinsinden

( ) ( ) ( )
s s s
r(s) = a cos √ i + a sin √ j+b √ k
a2 + b2 a2 + b2 a2 + b2
olarak yazılır.
( ( )
′ a s
r (s) = − √ sin √ ,
a2 + b2 a2 + b2 ( ) )
a s b
, −√ cos √ ,√
a2 + b2 a2 + b2 a2 + b2
olduğundan |r ′ (s)| = 1 olduğu görülür.
Problem 1. L doğrusu üzerinde orijine en yakın nokta (−2, 2) koordinatına sahiptir. Buna göre L
doğrusunun kutupsal koordinatlardaki denklemini bulunuz.
π
Çözüm 1. (−2, 2) → (d, α) olsun. (−2, 2), II.bölgededir. Yani < α < π. Böylece d =
( ) 2 ( )
√ √ 2 π √ 3π
2 2
(−2) + 2 = 2 2 ve α = arctan = arctan (−1) = π − , (d, α) ⇒ 2 2, . Buradan
−2 4 4
da ( )
√ 3π
r cos(θ − α) = d ⇒ r = 2 2 sec θ −
4
bulunur.
Kutupsal koordinatlar ve Kartezyen koordinatlar arasında ilişki:
NOT: saat yönünün tersinde θ’nın işareti negatif

saat yönünde ise θ’nın işareti pozitiftir.
( π)
P (r, θ) = P 3,
3
( π) ( 5π
) (
4π
) (
2π
)
3, = 3, − = −3, = −3, −
3 3 3 3
(r, θ + 2nπ) = (r, θ0 ) ⇒ θ + 2nπ = θ0 ⇒ θ − θ0 = 2nπ

yani r > 0 ise θ − θ0 , π’nin çift katıdır.
(r, θ + (2n + 1)π) = (r, θ0 ) ⇒ θ + (2n + 1)π = θ0

⇒ θ − θ0 = (2n + 1)π
yani r < 0 ise θ − θ0 , π’nin tek katıdır.
√
Problem 2. r(θ) = k 2 θ2 eğrisinin 0 ≤ θ ≤ 5 aralığındaki yay uzunluğu 57 birim ise k’nın degeri
nedir?
Çözüm 2.
∫ { ( ) }
√ √ √ θ = 2 tan p ⇒ dθ = 2 1 + tan2 p dp
′2
r + r = k θ + 4k θ ⇒ k θ + 4k θ = k θ 4 + θ ⇒ k θ 4 + θ dθ
2 4 4 4 2 4 4 4 2 2 2 2 2 θ
p = arctan
2
∫ √ ∫ ∫ { }
( ) sec p = z
⇒ 8k 2 tan p 1 + tan2 p 1 + tan2 p dp = 8k 2 tan p sec3 pdp = 8k 2 (sec p)2 tan p sec pdp
sec p tan pdp = dz
∫ 3
( θ
) √
z3 sec3 p sec arctan 2 5
8k 2 z 2 dz = 8k 2 = 8k 2 = 8k 2 = 57
3 3 3 0
( ) √
sec3 arctan 2θ 5
8k 2 = 57
3 0
√
θ 4 + θ2
B = arctan ⇒ sec B = A =
2 √ 2
3
θ = 0 ⇒ A = 1 ve θ = 5 ⇒ A =
3
( )
θ √5 ( 2 )
2 sec arctan 2 2 27 1
⇒ 8k = 8k − = 57 ⇒ k = 3
3 0 24 3
Kutupsal koordinatlar ve Kartezyen koordinatlar arasında ilişki:

NOT: saat yönünün tersinde θ’nın işareti
negatif, saat yönünde ise θ’nın işareti pozitiftir.
( π)
P (r, θ) = P 3,
3
( π) ( ) ( ) ( )
5π 4π 2π
3, = 3, − = −3, = −3, −
3 3 3 3
(r, θ + 2nπ) = (r, θ0 ) ⇒ θ + 2nπ = θ0 ⇒ θ − θ0 = 2nπ

yani r > 0 ise θ − θ0 , π’nin çift katıdır.
(r, θ + (2n + 1)π) = (r, θ0 ) ⇒ θ + (2n + 1)π = θ0

⇒ θ − θ0 = (2n + 1)π
yani r < 0 ise θ − θ0 , π’nin tek katıdır.
π)
(
Burada dikkat edilecek hususlar : 3,
verildiğinde çizim ilk önce r > 0 iken θ’nın pozitif yönünde (saat
3
yönünün tersi) yapılır. İkinci eş nokta r > 0 iken θ’nın negatif yönünde (saat yönü) olacaktır. Bu taktirde
π 5π 5π
θ’nın işareti negatif olacaktır; Yani θ = 2π − = ve işaret negatif olacağından θ = − olur. Şimdi
3 3 3
r’nin negatif görünümünde inceleme yapalım: Üçüncü eş nokta r < 0 iken θ’nın negatif yönünde (saat yönü)
olacaktır. Şekilden de görüldüğü üzere saat yönünde devam edersek θ’nın işareti negatif olacağından çizgili
π 2π
kısımda θ = − π = − olur. Dördüncü eş nokta ise r < 0 iken θ’nın pozitif yönünde (saat yönünün tersi)
3 3
π 4π
olacaktır. Dolayısıyla şekilden çizgili noktaya x-ekseniyle pozitif açı yapacak şekilde θ = π + = bulunur.
3 3
Şimdi bunların doğrulamasını yapalım:
π
θ− , π’nin çift katı ise P ’nin mümkün tüm kutupsal koordinatları (3, θ) olacaktır.
3
π
θ − , π’nin tek katı ise P ’nin mümkün tüm kutupsal koordinatları (−3, θ) olacaktır.
3
O halde
( ) ( π) ( )
5π π 5π π 6π 5π
3, − için θ −
=− − =− = −2π, π’nin bir çift katı ⇒ 3, = 3, −
3 3 3 3 3 3 3
( ) ( ) ( )
4π π 4π π 3π π 4π
−3, için θ − = − = = π, π’nin bir tek katı ⇒ 3, = −3,
3 3 3 3 3 3 3
( ) ( π) ( )
2π π 2π π 3π 2π
−3, − için θ − = − − =− = π, π’nin bir tek katı ⇒ 3, = −3, −
3 3 3 3 3 3 3
olarak bulunur.
Problem 3. Kartezyen koordinatı (0, −2) olan P noktasının mümkün P ′ kutupsal koordinatları
aşağıdakilerden hangisidir?
( π) ( ) ( )
7π 3π
a) 2, b) 2, c) −2, −
2 2 2
( ) ( ( )
7π π) 7π
d) −2, e) −2, − f) 2, −
2 2 2
NOT: Kartezyen koordinatı P (0, −2)

ise kutupsal koordinat ( )
√ −2
r= 02 + (−2)2 = 2, θ = arctan
( ) 0
3π 3π
= ⇒ 2, .
2 2
3π
r=2 θ=
2
3π
θ− , π’nin çift katı ise P ′ ’nün mümkün tüm kutupsal koordinatları (2, θ) olacaktır.
2
3π
θ− , π’nin tek katı ise P ′ ’nün mümkün tüm kutupsal koordinatları (−2, θ) olacaktır.
2
(
)
3π
Çözüm 3. Burada dikkat edilecek hususlar : 2, verildiğinde çizim ilk önce r > 0 iken θ’nın pozitif
2
yönünde (saat yönünün tersi) yapılır. İkinci eş nokta r > 0 iken θ’nın negatif yönünde (saat yönü) olacaktır.
π
Bu taktirde θ’nın işareti negatif olacaktır; θ = − . Şimdi r’nin negatif görünümünde inceleme yapalım: Üçüncü
2
eş nokta r < 0 iken pozitif θ yönünde (saat yönünün tersi) olacaktır. Şekilden de görüldüğü üzere saat yönünün
3π π
tersine devam edersek θ’nın işareti pozitif olacağından θ = −π = olur. Dördüncü eş nokta ise r < 0
2 2
iken θ’nın negatif yönünde (saat yönünde) olacaktır. Dolayısıyla şekilden pozitif x-ekseniyle negatif açı yapacak
π 3π
şekilde θ = −π − = − bulunur. Probleme dönecek olursak:
2 2
( π) 3π π 3π 2π ( π ) ( 3π )
2, için θ − = − =− = −π, π’nin bir çift katı değil ⇒ 2, ̸= 2,
2 2 2 2 2 2 2
( ) ( ) ( )
7π 3π 7π 3π 7π 3π
2, için θ − = − = 2π, π’nin bir çift katı ⇒ 2, = 2,
2 2 2 2 2 2
( ) ( ) ( )
3π 3π 3π 3π 3π 3π
−2, − için θ − =− − = −3π, π’nin bir tek katı ⇒ −2, − = 2,
2 2 2 2 2 2
( ) ( ) ( )
7π 3π 7π 3π 4π 7π 3π
−2, için θ − = − = = 2π, π’nin bir tek katı değil ⇒ −2, ̸= 2,
2 2 2 2 2 2 2
( ( )
π) 3π π 3π 4π ( π) 3π
−2, − için θ − =− − =− = −2π, π’nin bir tek katı değil ⇒ −2, − ̸= 2,
2 2 2 2 2 2 2
( ) ( ) ( )
7π 3π 7π 3π 10π 7π 3π
2, − için θ − =− − =− = −5π, π’nin bir çift katı değil ⇒ 2, − ̸= 2,
2 2 2 2 2 2 2
bulunur. Bu taktirde sadece b ve c şıkları verilen P noktasının mümkün kutupsal koordinatlarıdır.
Problem 4. P (x, y)’nin kutupsal koordinatı (r, θ) olsun. Bu taktirde
a) (x, −y) b) (−x, −y) c) (−x, y) d) (y, x)
noktalarının kutupsal koordinatlarını belirleyelim.
r = f (θ) kutupsal eğrisi için

f (θ) = f (−θ) ise x − eksenine göre simetri
f (θ) = f (π − θ) ise y − eksenine göre simetri
f (θ) = −f (θ) ise orijine göre simetri
(veya f (θ) = f (π + θ) ise orijine göre simetri) vardır.
Çözüm 4.
(a) (x, −y), (x, y)’nin x-eksenine göre simetriğidir.
Dolayısıyla (x, −y)’nin açısı 2π − θ ⇒ (x, −y) = (r, 2π − θ)
(a) (−x, −y), (x, y)’nin orijine göre simetriğidir.

(b)
Dolayısıyla (−x, −y)’nin açısı π + θ ⇒ (−x, −y) = (r, θ + π)
(a) (−x, y), (x, y)’nin y-eksenine göre simetriğidir.
Dolayısıyla (−x, y)’nin açısı π − θ ⇒ (−x, y) = (r, π − θ)
(a) (r1 , θ1 ) , (y, x)’in kutupsal koordinatı olsun.

√ √ x 1 (π )
r1 = y 2 + x2 = x2 + y 2 = r, tan θ1 = = = cot θ = tan −θ
y y/x 2
π ( π )
Dolayısıyla (y, x)’in açısı − θ ⇒ (y, x) = r, − θ
2 2
olarak bulunur.
NOT: uygun alan elemanı şekilde görüldüğü üzere

açısal genişliği dθ olan daire dilimidir. Buna göre
sonsuz küçük dθ için bu sadece r = f (θ) yarıçaplı
daire diliminin alanıdır. Bu alanı dA ile gösterecek
olursak
dθ 1 1
dA = π r2 = r2 dθ = (f (θ))2 dθ
2π 2 2
bulunur.
√
Problem 5. r = 2 sin θ çemberinin ve r2 = sin(2θ) lemniskatının içinde kalan kısmın alanını hesapla
Çözüm 5.
Problem 6. Find the areas of the given polar regions R lies inside the cardioid r = 1 + cos θ and
outside the circle r = 3 cos θ.
Çözüm 6.
π π
bulunur. Burada A ile kutup ışınıyla çember arasındaki bölge, B ile kutup ışınıyla kardiyoid
3 {π π } 3 {π }
arasındaki bölge gösterilmektedir. Yani, A; , kutup ışınları arasında kalan bölge ve B; ,π
3 2 3
kutup ışınları arasında kalan bölgedir.
Skaler çarpım (Nokta çarpım):
IRn de bir v vektörünü v = (v1 , v2 , . . . , vn ) alalım. Öklid

( )1/2
geometrisinden uzunluğu |vv | = v12 + v22 + · · · + vn2 .
Parantez içindeki ifadeyi Q(vv ) ile gösterelim.
Yani Q(vv ) = v12 + v22 + · · · + vn2 . Yandaki şekilde
görülen iki lineer bağımsız a ve b leri ile oluşturulan
b ’nin a üzerine vektörel izdüşümünü inceleyelim: Her ne kadar a ve b , n−boyutlu olsa da bunların lineer
kombinasyonlarının uzayı iki boyutlu olacağından problemi bir düzleme indirgeyebiliriz. Üçgende
kosinüs teoremi AB 2 = OA2 + OB 2 − 2(OA)(OB) cos θ olarak ifade edilir. Bunu vektör formuyla
yazarsak |bb − a |2 = |aa|2 + |bb|2 − 2|aa||bb| cos θ olur. Bu denklem
|bb − a |2 = (bb − a )(bb − a ) = b · b − b · a − a · b + a · a = |bb|2 + |a

a|2 − 2a
a ·b
Bu sonucu kosinüs teoreminin yukarıdaki vektör formuyla karşılaştırırsak
|bb − a |2 = |bb|2 + |a
a|2 − 2a
a · b ≡ |a
a|2 + |bb|2 − 2|a
a||bb| cos θ ⇒ −2a
a · b ≡ −2|a
a||bb| cos θ
olur. Yani a · b = |a
a||bb| cos θ elde edilir. Diğer taraftan b ’nin a üzerine skaler izdüşümü
a·b
OC = |bb| cos θ = compa b =
|a
a|
olduğundan b ’nin a üzerine vektörel izdüşümü de a vektörü doğrultusunda olacağından

( )
a ·b a a ·b
proja b = ⇒ proja b = a
|a
a| |a
a| |a
a |2
olacaktır. Diğer taraftan Q(vv ) =< v , v > ifadesiyle bir iç çarpım belirtebiliriz. a ’nin b üzerine
izdüşümünü v vektörüyle gösterecek olursak |vv | = |a
a| cos θ ve
{ } b < a, b > b < a, b >
v = |a
a| cos θ · = · = b
|b |
b |b |
b |b |
b < b, b >
olur.
Yukarıda tanımlanan Q(vv ) ifadesinde v = b −a
a alıp Q(bb −a
a) ifadesine kosinüs teoremini uygulayacak
olursak
1
Q(bb − a ) = Q(a
a) + Q(bb) − 2|a
a||bb| cos θ ⇒ |a
a||bb| cos θ = {−Q(bb − a ) + Q(a
a) + Q(bb)}
2
ve  ∑

Q(a a2k
∑ ∑( 
 a ) =
)
Q(bb − a ) = (bk − ak )2 = b2k + a2k − 2ak bk burada k
∑

 b2k
k k 
 Q(bb) =
k
olduğundan
∑ ∑ 1
Q(bb − a ) = Q(a
a) + Q(bb) − 2 ak bk ⇒ ak bk = {−Q(bb − a ) + Q(a
a) + Q(bb)}
2
k k
∑
|a
a||bb| cos θ = ak bk
k
bulunur.
Vektörel çarpım: a = (a1 , a2 , a3 ), b = (b1 , b2 , b3 ) ve c = (c1 , c2 , c3 ) olmak üzere
c = a × b vektörü hem a ’ya hem de b ’ye dik olsun. Bu taktirde
a · c = 0 ⇒ (a1 , a2 , a3 ) · (c1 , c2 , c3 ) = a1 c1 + a2 c2 + a3 c3 = 0 (∗)

b · c = 0 ⇒ (b1 , b2 , b3 ) · (c1 , c2 , c3 ) = b1 c1 + b2 c2 + b3 c3 = 0 (∗∗)
olur. Bu iki denklem arasında c3 yok edilirse (a1 b3 − a3 b1 ) c1 + (a2 b3 − a3 b2 ) c2 = 0 bulunur. Şimdi
bu eşitlikte c vektörünün c1 ve c1 bileşenlerini belirlemek için Ac1 + Bc2 = 0
Ac1 + Bc2 = 0 ⇒ c1 = B, c2 = −A ⇒ c1 = a2 b3 − a3 b2 , c2 = a3 b1 − a1 b3
bulunur. Bu ifadeyi yukarıdaki (∗) veya (∗∗) denklemlerinde yerine koyalım:
a1 (a2 b3 − a3 b2 ) + a2 (a3 b1 − a1 b3 ) + a3 c3 = 0 ⇒ a3 (−a1 b2 + a2 b1 ) + a3 c3 = 0 ⇒ c3 = a1 b2 − a2 b1
elde edilir. Böylece a ve b vektörlerinin vektörel çarpımı
c = a × b = (c1 , c2 , c3 ) = (a2 b3 − a3 b2 , a3 b1 − a1 b3 , a1 b2 − a2 b1 )
olarak belirlenir. Diğer taraftan
a × b |2 = (a2 b3 − a3 b2 )2 + (a3 b1 − a1 b3 )2 + (a1 b2 − a2 b1 )2

|a ( )( )
= a21 + a22 + a23 b21 + b22 + b23 − (a1 b1 + a2 b2 + a3 b3 )2
a|2 |bb|2 − (a
= |a a · b )2
2 2
= |a
a| |bb| − |a a|2 |bb|2 cos2 θ
( )
a|2 |bb|2 1 − cos2 θ
= |a
a|2 |bb|2 sin2 θ
= |a
√
olur. Her iki tarafın karekökünü alırsak, tabiki burada sin2 θ = sin θ olması ancak 0 ≤ θ ≤ π
aralığında sin θ ≥ 0 olmasından dolayı :
a ve b vektörlerinin vektörel çarpımı, 0 ≤ θ ≤ π olmak üzere
|a
a × b | = |a
a| |bb| sin θ
olarak ifade edilir.

Yukarıdaki şekilden iki kenarının uzunluğu |a
a| ve |bb| olan bir paralel kenarın alanının |a
a × b|
olduğu görülmektedir.
Sağ el kuralı ile a × b vektörünün yönü
belirtilir. Görüldüğü üzere saat yönünün
tersidir.
Problem 7. Find a vector parallel to a × b , when a = (−1, 1, 2) and a = (3, 1, 0).

a) (−66, 22, 0) b) (−34, 58, −100) c) (−23, −46, 99)
d) (−66, −22, 0) e) (−12, 36, −24) f) (−12, −42, −84)
Çözüm 7. Determinant kullanarak
i j k
a × b = −1 1 2 = (−2, 6, −4)
3 1 0
bulunur. Bu vektöre paralel bir vektör olması için bir katı olması gerekir. Bu taktirde verilere göre
6(−2, 6, −4) = (−12, 36, −24) olur.
Bir doğruda kesişen düzlem ailesine düzlem kalemi denir. Böyle bir düzlem kalemi, içindeki
paralel olmayan herhangi iki düzlem tarafından belirlenir, çünkü bunların bir tek L kesişim doğrusu
vardır. Paralel olmayan iki düzlemin
A1 x + A2 y + A3 z = D1 ve B1 x + B2 y + B3 z = D2
denklemleri varsa herhangi bir λ reel sayı değeri için,
A1 x + A2 y + A3 z − D1 + λ (B1 x + B2 y + B3 z − D2 ) = 0
denklemi, aşağıdaki şekilde görülen düzlemlerden oluşan kalemdeki bir düzlemi temsil eder. Denklemin
bir düzlemi temsil ettiğini ve verilen her iki düzlemin denklemlerini sağlayan, herhangi bir (x, y, z)
noktasının aynı zamanda herhangi bir λ değeri için bu denklemi de sağladığını (verilen düzlemlerin
üzerinde olmayan bir nokta) gözlemleyin. İkinci verilen düzlem B1 x + B2 y + B3 z = D2 dışında
kalemdeki herhangi bir düzlem λ’nın değeri uygun şekilde seçilerek elde edilebilir.
Problem 8. Hem x + y − 2z = 6 ve 2x − y + z = 2 düzlemlerinin kesişim doğrusundan geçen hem de

(−2, 0, 1) noktasından geçen düzlemin denklemini bul
Çözüm 8. Herhangi bir λ sabiti için
x + y − 2z − 6 + λ(2x − y + z − 2) = 0
bir düzlemi temsil eder ve verilen düzlemlerin kesişim doğrusu üzerindeki tüm noktaların koordinatları
tarafından sağlanır.
−2 + 0 − 2 − 6 + λ(−4 − 0 + 1 − 2) = 0 yani λ = −2.

Dolayısıyla istenen düzlemin denklemi 3x − 3y + 4z + 2 = 0 olarak bulunur.

Verilen nokta ikinci düzlemde 2x − y + z = 2 olsaydı bu çözüm işe yaramazdı. Neden? nedeni
çok basit...
Problem 9. x + y = 2, y − z = 3 doğrusundan geçen ve 2x + 3y + 4z = 5 düzlemine dik olan düzlemin

denklemini bul.
Çözüm 9. x + y = 2, y − z = 3 doğrusundan geçen düzlem, x + y − 2 + λ(y − z − 3) = 0 şeklinde bir
denkleme sahiptir. Bu düzlem 2x + 3y + 4z = 5 düzlemine dik ise
normal vektörü
x + y − 2 + λ(y − z − 3) = 0 ⇒ x + (1 + λ)y − λz = 2 + 3λ −→ n1 = (1, 1 + λ, −λ)
⇒ n1 · n2 = (1, 1 + λ, −λ) · (2, 3, 4) = (1)(2) + (1 + λ)(3) + (−λ)(4) = 0 ⇒ λ = 5
olacağından istenen düzlemin denklemi
λ = 5 ⇒ x + y − 2 + 5(y − z − 3) = 0 ⇒ x + 6y − 5z = 17
olarak bulunur.
Problem 10. x−kesişim noktası a, y−kesişim noktası b, z−kesişim noktası c olan düzlemin denklemini
yaz.
Çözüm 10. (a, 0, 0), (0, b, 0) ve (0, 0, c) noktaları düzlemin üzerinde olacağından bu noktalardan
oluşturulan
P = (a, 0, 0), Q = (0, b, 0), R = (0, 0, c) ⇒ P Q = (−a, b, 0), P R = (−a, 0, c)
P Q ve P R vektörleride düzlemde yer alacaktır. Dolayısıyla düzlemin normal denklemi
i j k
n = P Q × P R = −a b 0 = (bc, ac, ab)
−a 0 c
olur. Diğer taraftan n = (A, B, C) normaline sahip düzlemin denklemi
(A, B, C) · (x − x0 , y − y0 , z − z0 ) = 0
olduğundan (x0 , y0 , z0 ) noktasını, P Q

Q, P R seçiminden dolayı P = (a, 0, 0) noktası olarak aldığımızda
bc (x − a) + ac (y − 0) + ab (z − 0) = 0 ⇒ bcx + acy + abz = abc
elde edilir. a ̸= 0, b ̸= 0 ve c ̸= 0 ise bu denklem
x y z
bcx + acy + abz = abc ⇒ + + =1
a b c
şeklinde akılda kalması çok kolay olan denklem elde ederiz.

Problem 11. Find and identify the traces of the quadric surfaces
a) x2 + y 2 − z 2 = 1 b) x2 − y 2 + z 2 = 1
c) x2 + y 2 + 2y − z 2 = 0 d) −x2 − y 2 + z 2 = 1
Çözüm 11. a) x2 + y 2 − z 2 = 1, x = k düşey düzlemiyle oluşan kesit veya yüzeyin x = k ’daki izi
y 2 − z 2 = 1 − k 2 hiperbol ailesidir. Burada hiperbollerin −1 < k < 1 için k < −1 veya k > 1 ’den
farklı yönlendirildiğine dikkat edin. Yüzeyin y = k ’daki izi x2 − z 2 = 1 − k 2 hiperbol ailesidir. z = k
da ise x2 + y 2 = 1 + k 2 çember ailesidir ve bu iz, k = 0 için xy−düzleminde 1 yarıçaplı çemberdir.
(şekle bak)
b) x = k ve z = k ’daki izler hiperbolleri verirken y = k ’daki izler çember ailesidir. Yüzeyin şekli
değişmez ancak hiperboloid, ekseni y−ekseni olacak şekilde döndürülür. c) Yüzey (a) şıkkındakine
benzer bir hiperboloiddir ancak negatif y yönünde bir birim kaydırılmıştır.
Yüzey y için tamkare hale getirildiğinde x2 + (y + 1)2 − z 2 = 1
olur. d) x = k ’da −x2 − y 2 + z 2 = 1 yüzeyinin izi −y 2 + z 2 = 1 + k 2
hiperbol ailesidir. Benzer şekilde y = k ’daki iz de −x2 + z 2 = 1 + k 2
hiperbol ailesidir. z = k ’daki iz |k| > 1 için x2 + y 2 = k 2 − 1 çember
ailesidir. |k| arttıkça dairelerin yarıçapları da artar; |k| < 1 için izler
boştur. Bu davranış dikey izlerle birleştiğinde yukarıdaki tablodaki
iki kanatlı hiperboloidin grafiğini verir.
y2 z2
Problem 12. x2 + + = 1 yüzeyinden z = c düzlemiyle kesilen A kesitinin alanını c ’nin bir
9 16
fonksiyonu olarak yaz. z−eksenine paralel dilimler kullanarak yüzeyin hacmini bul.
x2 y 2
Çözüm 12. xy−düzleminde (a, 0) ve (0, b) noktalarından geçen + 2 = 1 elipsin alanı πab ve
a2 b
y2 c2 x2 y2
z = c ⇒ x2 + =1− ⇒ 2 + ( ) =1
9 16 1 − 16
c
9 1− c2
16
olduğuna göre aranan alan

√ √ ( )
c2 c2 3π ( )
A=π 1− 9 1− = 16 − c2 .
16 16 4
3π ( )
Şimdi her bir dilim 16 − z 2 alanına sahip ve −4 ≤ z ≤ 4 olduğundan hacim
4
∫
3π 4 ( )
V = 16 − z 2 dz
2 0
olarak bulunur.
Doğru denklemi: v = (a, b, c) vektörü yönünde L doğrusunun denklemi, sabit orijin merkezli
koordinat sisteminde OP − OQ = QP vektörüne paralel alınarak yazılır. Burada
OQ = r0 , OP = r
olmak üzere
r − r0 = t v (∗)



x = x0 + at
r = r0 + tvv ⇒ y = y0 + bt



z = z0 + ct
olur. Bu doğrunun parametrik denklemidir. Fakat (∗) denkleminin her iki tarafını t v ile vektörel
olarak çarparsak doğru denklemini
(rr − r0 ) × t v = t v × t v ⇒ (rr − r0 ) × t v = (0, 0, 0) ⇒ (rr × t v ) − (rr0 × t v ) = (0, 0, 0)

⇒ r × v = r0 × v
olur. Bu ise (∗) denkleminin

r ×a = b
olarak yazılabileceğini gösterir. Burada a = v ve b = r0 × v olarak alınmış sabit bileşenli vektörlerdir.
Problem 13. D1 : 2x + 2y − z = 9 ve D2 : x − 2y = 7 düzlemleri verilmiştir. Bu düzlemler L

doğrusu boyunca kesişiyor. Aşağıdakilerden hangisi sırasıyla r × a = b formunda bir L denklemini ve
bu düzlemler arasındaki dar açıyı verir? Burada a ve b tamsayı bileşenli vektörlerdir.
Çözüm 13. n 1 = (2, 2, −1) ve n 2 = (1, −2, 0) olduğundan
√ −2
n 1 · n 2 = (2, 2, −1) · (1, −2, 0) = −2 = |(2, 2, −1)| |(1, −2, 0)| cos θ = 3 5 cos θ ⇒ cos θ = √
3 5
olur. Ayrıca iki düzlemin kesişim doğrusu n 1 × n 2 vektörüne paralel doğrultu da olmalıdır.
i j k
n1 × n2 = 2 2 −1 = (−2, −1, −6)
1 −2 0
bulunur. Doğrunun yönünü ölçeklersek (−2, −1, −6) = −1(2, 1, 6)’dan (2, 1, 6) vektörüne ulaşırız. Her
iki düzlemde yer alan herhangi bir nokta bulmalıyız. İkinci düzlemde y = 0 alarak bunu birinci
düzlemde kullanır x = 7, z = 5 buluruz. (7, 0, 5) her iki düzlemde de yer alan noktadır. Dolayısıyla
şekilden de görüldüğü üzere
(rr − a ) × (2, 1, 6) = (0, 0, 0)

⇒ r × (2, 1, 6) = a × (2, 1, 6)
i j k
a × (2, 1, 6) = 7 0 5
2 1 6
⇒ r × (2, 1, 6) = (−5, −32, 7)
bulunur.
Problem 14.
x + 2y − 2z = 1 düzlemine paralel ve ondan iki birim uzakta olan düzlemlerin denklemlerini bulun.
Çözüm 14. Düzlemlerin normalleride paralel olacağından x + 2y − 2z = d alabiliriz.
P = (x, y, z), Q = (x0 , y0 , z0 )
n · QP x + 2y − 2z − (x0 + 2y0 − 2z0 )

D1 = 2 = =
|n | | (1, 2, −2) |
|d − 1|
=
3
6 = | d − 1 | ⇒ d = −5, 7 ⇒ x + 2y − 2z = −5 , x + 2y − 2z = 7
düzlemleri bulunur.
Problem 15.
Hangi k, l değer çifti için R(k, l, 0) noktası P (2, −1, 3) ve Q(2, 3, −1) noktalarından geçen doğru
üzerinde yer alır?
Çözüm 15. P ve Q noktalarından geçen doğrunun denklemi P Q = OQ − OP = (2, 3, −1) −
(2, −1, 3) = (0, −4, 4) ve
r = OP + t P Q = (2, −1, 3) + t (0, −4, 4)
 −1 − 4t, 3 + 4t)
= (1,




x=2
= y = −1 + 4t



z = 3 − 4t ⇒ z = 0 ⇒ t =
1
4
1
olduğundan t = için
4
x = 2, y = −1 + 3 = 2, z = 0 ⇒ R(k, l, 0) = (2, 2, 0)
dan k = 2 ve l = 2 bulunur.
Problem 16.
Aşağıdaki
L1 : x = 2t − 1, y = −t + 2, z = 3t + 1 ve L2 : x = r + 5, y = 2r + 3, z = −r
doğrularının her ikisini de dik olarak kesen L doğrusuna ait parametrik bir denklem bulun.
Çözüm 16. her ikisini de dik olarak kesen bir doğrunun doğrultu vektörü
i j k
v = 2 −1 3 = (−5, 5, 5) = −5(1, −1, −1) ⇒ v = (1, −1, −1), L doğrusunun doğrultu
1 2 −1
vektörüdür. Bu durumda L ve L1 doğrusunu içeren D düzleminin normali
i j k
n = v × v1 = 1 −1 −1 = (−4, −5, 1).
2 −1 3
P1 noktası D düzleminde L1 doğrusu üzerinde olduğundan t = 0 için P1 = (−1, 2, 1) alınabilir ve

düzlemin denklemi
−4(x + 1) − 5(y − 2) + z − 1 = 0 ⇒ 4x + 5y − z = 5
bulunur. Ayrıca şekilden D ve L2 doğrusunun kesişim noktası P0 , D düzleminin bir noktası ve L2 de
bu noktada D düzlemini kestiğinden
−4(x + 1) − 5(y − 2) + z − 1 = 0 ⇒ −4((r + 5) + 1) − 5((2r + 3) − 2) + (−r) − 1 = 0 ⇒ r = −2
bulunur. Bu değeri L2 doğrusu üzerinde kullanırsak P0 noktasının koordinatları
x = (−2) + 5 = 3, y = 2(−2) + 3 = −1, z = −(−2) = 2 ⇒ P0 (3, −1, 2)
olur. Dolayısıyla L doğrusunun parametrik denklemleri
x = (1)t + (3), y = (2)t + (−1), z = (−1)t + (2) ⇒ x = t + 3, y = 2t − 1, z = 2 − t, t ∈ IR
şeklinde belirlenir.
Problem 17.
Aşağıdaki
Bir kapı sinekliğinin 2x + y − 2z = 1 denklemli düzlem boyunca

yer aldığı xyz -uzayında bir sineğin yörüngesi, t zamanının bir
fonksiyonu olarak t ∈ IR için
r = tii + t2j + t3k
ile veriliyor.
a) sineğin sinekliğe paralel uçtuğu t zamanını belirle.
b) sineğin sinekliğe dik uçtuğu t zamanını belirle.
c) sineklikte sineğin geçtiği deliklerin koordinatlarını belirle.

Çözüm 17. ( )
a) Sinekliğin bulunduğu düzlemin normal vektörü n = (2, 1, −2) ve sineğin hız vektörü v = 1, 2t, 3t2
birbirine dik olduğunda sinek sinekliğe paralel uçacaktır. Bu durumda
n · v = 0 ⇒ 2 + 2t − 6t2 = 0 ⇒ 3t2 − t − 1 = 0
√
1∓
13
dir. Sineğin sinekliğe paralel uçtuğu tüm anlar bu denklemin çözümüdür. Yani t = anlarında
6
sinek, sinekliğe paralel uçar.
n
b) Sinek, sinekliğe dik uçarsa n ve v paralel olmalıdır. Bu durumda n = k v ve = k olur. Burada k
v
herhangi bir orantı katsayısıdır. k = 1 alınarak
1 2t 3t2 1
= = ⇒ t2 = −
2 1 −2 3
olur. Bu sonuç sineğin bu verilere göre sinekliğe dik uçtuğu bir anın olmadığını gösterir.
c) Sineklikte sineğin geçeceği deliklerin koordinatlarının belirlenmesi için uçuşun sinekliğin düzleminde
gerçekleşmesi gerekir:
( )
r = (x(t), y(t), z(t)) = t, t2 , t3 ⇒ x = t, y = t2 , z = t3
değerleri düzlem denkleminde yerine konur ve

( ) ( )
2(t) + t2 − 2 t3 = 1 ⇒ 2t3 − t2 − 2t + 1 = 0 ⇒ (t − 1)(t + 1)(2t − 1) = 0
1
bulunur. Böylece t = 1, t = −1 ve t = olduğunda uçuş, sinekliğin düzlemindedir. Bu noktalara karşı
2
gelen noktalar, sineğin geçeceği deliklerin koordinatlarını verir. O halde bu deliklerin koordinatları
( )
1 1 1
(1, 1, 1), (−1, 1, −1), , ,
2 4 8
olarak belirlenir.
Problem 18. D1 : x + 2y − z = 1, ve D2 : x + 3y + z = 6 düzlemlerinin kesişim doğrusu
r = (kλ − m, k − nλ, λ)
ise k, m, n üçlü değerlerini belirle. Burada λ herhangi bir sabittir.

Çözüm 18. D1 ve D2 ’nin normalleri sırasıyla n 1 = (1, 2, −1) ve n 2 = (1, 3, 1) olduğundan
i j k
n 1 × n 2 = 1 2 −1 = (5, −2, 1)
1 3 1
olur. Şimdi her iki düzlemde de yer alan bir P0 noktası belirleyelim:
7
2
x0 = ( )
x−z =1 7 5
y=0 ⇒ ⇒ y0 = 0 ⇒ P0 = , 0,
x+z =6 5 2 2
z0 =
2
olur. Böylece doğrunun
7
x=
+ 5t
2
y = 0 − 2t
5
z = +t
2
parametrik denklemleri bulunur. Burada keyfi z = λ alırsak ve t = λ − 5/2 ifadesini doğrunun
7
parametrik denklemlerinde yerine yazarsak x = + 5 (λ − 5/2) = 5λ − 9 ve benzer şekilde y =
2
5 − 2λ, z = λ bulunur.
r = (kλ − m, k − nλ, λ) ⇒ k = 5, m = 9, n = 2
bulunur.
Problem 19. Which of the following gives the equation of the intersection line L of planes D1 :
x + 2y − 2z = 6 and D2 : 3x − y = 4 in the form r × a = b (where a and b are vectors with integer
components) and the acute angle between the planes , respectively?
Çözüm 19. n 1 = (1, 2, −2) ve n 2 = (3, −1, 0) olduğundan
√ 1
n 1 · n 2 = (1, 2, −2) · (3, −1, 0) = 1 = 3 10 cos θ ⇒ cos θ = √
3 10
olur.
Ayrıca iki düzlemin kesişim doğrusu n 1 × n 2 vektörüne paralel doğrultu da olmalıdır.
i j k
n1 × n2 = 1 2 −2 = (−2, −6, −6)
3 −1 0
bulunur. Doğrunun doğrultusunu ölçeklersek (−2, −6, −6) = −1(2, 6, 7) ⇒ (2, 6, 7). Her iki düzlemde
yer alan herhangi bir nokta için ikinci düzlemde x = 0 alıp y = −4, z = −6 buluruz. (0, −4, −6) her
iki düzlemde de yer alan noktadır. Dolayısıyla şekilden de görüldüğü üzere


x = x0 + at
r − r0 = t v ⇒ r = r0 + tvv ⇒ y = y0 + bt ⇒

 z = z + ct
0
(rr − r0 ) × t v = t v × t v ⇒ (rr − r0 ) × t v = (0, 0, 0)

⇒ (rr × t v ) − (rr0 × t v ) = (0, 0, 0) ⇒ r × v = r0 × v
i j k
r × v = r0 × v ⇒ 0 −4 −6
2 6 7
⇒ r × (2, 6, 7) = (14, −14, 8)
⇒ r × (2, 6, 7) = (7, −6, 4)
bulunur.
Problem 20. For what pair of values k, l does the point R(k, l, 0) lies on the line through the points
P (3, −1, 2) and Q(3, −2, 1)?
Çözüm 20. P ve Q noktalarından geçen doğrunun denklemi
P Q = OQ − OP = (3, −2, 1) − (3, −1, 2) = (0, −1, −1) ve
r = OP + t P Q = (3, −1, 2) + t (0, −1, −1)

 −1 − t, 2 − t)
= (3,
x = 3


= y = −1 − t



z =2−t⇒z =0⇒t=2
olduğundan t = 2 için
x = 3, y = −1 − 2 = −3, z = 0 ⇒ R(k, l, 0) = (3, −3, 0)
dan k = 3 ve l = −3 bulunur.
√
Problem 21. Find equations of the planes that are parallel to the plane x − y + 2z = 2 and 6 units
away from it?
Çözüm 21. Düzlemlerin normalleride paralel olacağından x − y + 2z = d alabiliriz.
P = (x, y, z), Q = (x0 , y0 , z0 )

√ n · QP
D1 = 6=
|n |
x − y + 2z − (x0 − y0 + 2z0 )
=
| (1, −1, 2) |
|d − 2|
= √
6
6 = | d − 2 | ⇒ d = −4, 8
⇒ x − y + 2z = −4 , x − y + 2z = 8
düzlemleri bulunur.
Problem 22. Which of the following is the equation of the plane passing through both the intersection
line of D1 : x + 2y − 3z = 1 and D2 : x − y + 2z = 2 planes and the point (1, 0, 1)?
Çözüm 22. (1, 0, 1), D2 düzlemine ait bir nokta olmadığı için aranan düzlem bazı λ sabitleri için
x + 2y − 3z − 1 + λ(x − y + 2z − 2) = 0
şeklinde bir denkleme sahip olacaktır.

Düzleme ait bir nokta (1, 0, 1) olduğundan
1 + 0 − 3 − 1 + λ(1 − 0 + 2 − 2) = 0 ⇒ λ = 3
olur. O halde düzlemin denklemi
λ = 3 ⇒ x + 2y − 3z − 1 + 3(x − y + 2z − 2) = 0 ⇒ 4x − y + 3z = 7
bulunur.
Problem 23. Which of the following is the equation of the plane perpendicular to the 2x − y + 3z = 5
plane passing through the lines L1 : x − y = 3, L2 : y + z = 4?
Çözüm 23. x − y = 3, y + z = 4 doğrusundan geçen düzlem, x − y − 3 + λ(y + z − 4) = 0 şeklinde
bir denkleme sahiptir. Bu düzlem 2x − y + 3z = 5 düzlemine dik ise
x − y − 3 + λ(y + z − 4) = 0 ⇒ x + (−1 + λ)y + λz = 3 + 4λ

normal vektörü
−→ n 1 = (1, −1 + λ, λ)
⇒ n1 · n2 = (1, −1 + λ, λ) · (2, −1, 3) = (1)(2) + (−1 + λ)(−1) + (λ)(3) = 0
⇒ λ = −3/2
olacağından istenen düzlemin denklemi
λ = −3/2 ⇒ x − y − 3 + (−3/2)(y + z − 4) = 0 ⇒ 2x − 5y − 3z = −6
olarak bulunur.
Problem 24. Which of the following is the intersection line of D1 : x−2y+z = 1 and D2 : x−3y−z =
7 planes?
Çözüm 24. D1 ve D2 ’nin normalleri sırasıyla n 1 = (1, −2, 1) ve n 2 = (1, −3, −1) olduğundan
i j k
n 1 × n 2 = 1 −2 1 = (5, 2, −1)
1 −3 −1
olur. Şimdi her iki düzlemde de yer alan bir P0 noktası belirleyelim:
 
{ } 
x0 = 4  
x+z =1
y=0 ⇒ ⇒ y0 = 0 ⇒ P0 = (4, 0, −3) .
x−z =7 
z = −3 
0
Böylece doğrunun  

x = 4 + 5t 

y = 2t

z = −3 − t
parametrik denklemleri bulunur. Burada keyfi z = λ alırsak ve t = −3 − λ ifadesini doğrunun

parametrik denklemlerinde yerine yazarsak x = 4 + 5 (−3 − λ) = −11 − 5λ ve benzer şekilde y =
−6 − 2λ, z = λ bulunur.
drr (t)
Problem 25. r (t) = a + tbb + t2c ve r (t) = ta a × (bb + tcc) için ’yi hesapla. Burada a, b, c ’ler sabit
dt
a = (a1 , a2 , a3 ) , b = (b1 , b2 , b3 ) , c = (c1 , c2 , c3 )).
vektörlerdir (a
Çözüm 25.
r (t) = a + tbb + t2c ⇒ r ′ (t) = 0 + b + 2tcc

( )′
a × (bb + tcc) ⇒ r ′ (t) = t(a
r (t) = ta a × b ) + t2 (a
a × c ) = a × b + 2t(a
a × c)
Problem 26. Give the x−coordinate of the point of intersection of the plane x + 2y + z = 6 and the
line through the points (1, 0, 1) and (2, −1, 1).
a) −3 b) −2 c) −1 d) 0 e) 1
Çözüm 26. P (1, 0, 1) ve Q(2, −1, 1) noktalarından geçen doğru denklemi Problem 20 de olduğu gibi
P ve Q noktalarından geçen doğrunun denklemi

OQ − OP ) = (1 − t) OP + t OQ
r = OP + t P Q = OP + t (OQ
r (t) = (1 − t)P + tQ = (1 − t)(1, 0, 1) + t(2, −1, 1) = (1 − t, 0, 1 − t) + (2t, −t, t) = (1 + t, −t, 1)
ile x = 1 + t, y = −t, z = 1 parametrik olarak bulunur. Bu değerler x + 2y + z = 6 düzleminde yerine

konursa
x + 2y + z = 6 ⇒ (1 + t) + 2(0 − t) + (1 + 0t) = 6 ⇒ t = −4 ⇒ x t=−4

= (1 + t) t=−4
= −3
bulunur. VEYA: P = (x0 , y0 , z0 ), Q = (x, y, z) ve v = P Q = (2, −1, 1) − (1, 0, 1) = (1, −1, 0)
x−1=t
r = tvv ⇒ y − 0 = −t
z−1=0
Problem 27. a) Use t = y to parametrize the part of the line of intersection of the two planes
y = 2x − 4 and z = 3x + 1 from (2, 0, 7) to (3, 2, 10). b) The plane x + y = 1 intersects the paraboloid
z = x2 + y 2 in a parabola. Parametrize the whole parabola using t = x as parameter. Could t = y
have been used as the parameter? What about t = z?
Çözüm 27. a) Doğru üzerinde keyfi bir noktanın üç koordinatı t = y ’nin bir fonksiyonu olarak ifade
edilebilmeli.
1 1
y = t ⇒ y = 2x − 4 ⇒ x = (t + 4) ⇒ z = t + 7
2 2
ve y = 0 dan y = 2 doğru parçasının parametrizasyonu
( )
1 1
r (t) = (t + 4), t, t + 7 , 0 < t < 2
2 2
bulunur.
b) parabolü tanımlayan yüzeylerin denkleminden
( )
t = x ⇒ y = 1 − x = 1 − t, z = t2 + (1 − t)2 ⇒ r (t) = t, 1 − t, 1 − 2t + 2t2 , − ∞ < t < ∞
elde edilir.
b) şıkkında parametre olarak t = x yerine t = y kullanabiliriz; bu durumda parametrelendirme

( )
r (t) = 1 − t, t, 1 − 2t + 2t2 , − ∞ < t < ∞
olacaktır. Ancak parametre olarak t = z ’yi kullanmaya çalışırsak,x ve y için (
x )+ y = 1, x2 + y 2 = t
denklem sistemini çözmemiz gerekir. Bu sistemin her biri en alt noktadan 12 , 12 , 12 başlayan parabolün
farklı bir yarısına karşılık gelen iki olası çözümü vardır çünkü parabol üzerinde her z > 12 yüksekliğinde
iki nokta vardır. Parabolün tamamı, parametre olarak z kullanılarak parametrelendirilemez.
Problem 28. a) Parametrize the curve of intersection of the plane x + 2y + 4z = 4 and the elliptic
cylinder x2 + 4y 2 = 4. b) Find a parametric representation of the curve of intersection of the two
surfaces x2 + y + z = 2 and xy + z = 1.
Çözüm 28. a) z ’den bağımsız olan denklemle başlayalım. Bu parametrizasyonu bir çok şekilde
yapabiliriz. Bunlardan biri 0 ≤ t ≤ 2π için x = 2 cos t, y = sin t alınarak yapılabilir. Düzlemin
1
denklemini z ’ye göre çözer t ’ye bağlı olarak yazarsak z = 1 − (cos t + sin t) elde ederiz. O halde
2
r (t) = 2 cos tii + sin

( tjj )
cos t + sin t
+ 1− k
2
(0 ≤ t ≤ 2π) elde edilir.
b) Burada verilen denklemlerden hiçbiri bir değişkenden bağımsız değildir, ancak denklemlerden
görüldüğü üzere z ’yi ortadan kaldırmak için verilen iki denklemi çıkararak, verilen iki yüzeyin kesişim
eğrisini içeren bir yüzeyi temsil eden üçüncü bir denklem elde edebiliriz:
z = 1 − xy ⇒ x2 + y + 1 − xy = 2 ⇒ x2 + y − xy = 1.
Bu denklem kolayca parametrize edilebilir. Mesela

1 − t2
x=t⇒y= = 1 + t ve buradan z = 1 − xy ⇒ z = 1 − t − t2 .
1−t
Böylece eğrinin mümkün olan parametrizasyonundan biri
( )
r (t) = tii + (1 + t)jj + 1 − t − t2 k .
Elbette bu, tek cevap değildir. Eğri üzerinde her iki yönde de yönlendirme sağlayan bir çok parametrik
seçim yapılabilir.
Problem 29. r (t) = tii + λt2j + t3k eğrisinin (0 ≤ t ≤ T ) için yay uzunluğu s(T ) ’nin T + T 3 olmasını
sağlayan λ değerini belirle.
Çözüm 29. r (t) = tii + λt2j + t3k eğrisinin teğet(hız) vektörü
√ √
r ′ (t) = i + 2λtjj + 3t2k ⇒ r ′ (t) = v = 1 + (2λ)t2 + 9t4 = 1 + 4λ2 t2 + 9t4 .
Kök içindeki ifadenin tam kare olmasını sağlayacak şekilde bir λ değeri bulunmalı.
√
( )
2 2 3
2 4
1 + at + 9t = 1 + 3t = 1 + 6t + 9t ⇒ a = 6 = 4λ ⇒ λ = ∓
2 4 2
2
bulunur. Böylece v = 1 + 3t2 ve
∫ T ( )
s(T ) = 1 + 3t2 dt = T + T 3
0
elde edilir.
Problem 30. Which of the following parametrized curves lie on the graph of the function z = f (x, y) =
x2 − y 2 + 4?
( ) ( )
1 1
r 1 (t) = t + i+ t− j + 8 k, r 2 (t) = sint i + cost j + 4 k .
t t
1 1
Çözüm 30. r 1 (t) vektöründe x = t + , y = t − ve z = 8 olduğundan bu ifadeler z = f (x, y)
t t
denkleminde yerine konursa
( ) ( )
1 2 1 2
z = f (x, y) = t + − t− +4⇒z =8
t t
bulunur. Bu sonuç sadece r 1 (t)’nin z = f (x, y) fonksiyonunun grafiğinde yer aldığını gösterir.
Problem 31. The position vectore of point P is r = (3 cos t, 5 sin t, 4 cos t). a) Show its speed is
constant. b) At what point A(a, b, c) does P pass through the yz−plane?
Çözüm 31. a) r vektörünün türevi teğet vektör veya hız vektörü olduğundan
r = (3 cos t, 5 sin t, 4 cos t) ⇒ r ′ = (−3 sin t, 5 cos t, −4 sin t) = v

√
bulunur. Buradan |vv | = 9 sin2 t + 25 cos2 t + 16 sin2 t = 5 sabit hızı bulunur.
b) yz−düzleminde x = 0 olduğundan
π 3π
r = (x, y, z) = (3 cos t, 5 sin t, 4 cos t) ⇒ x = 3 cos t = 0 ⇒ cos t = 0 ⇒ t = , .
2 2
t ’nin bu değerleri sonucu A(a, b, c) noktası (0, ∓5, 0) olarak belirlenir.
Problem 32. An object moves to the right along the plane curve y = x2 with constant speed v = 5.
Find the velocity and acceleration of the object when it is at the point (1, 1).
Çözüm 32. t anında cismin konumu r = xii + x2j . Burada x, cismin konumunun x−koordinatıdır ve
t ’nin fonksiyonudur. Cismin hızı, sürati ve ivmesi sırasıyla
drr dx dx2 dx dx dx
v= = i+ j= i + 2x j = (ii + 2xjj )
dt dt dt dt dt dt
dx √ dx √
v = |vv | = 1 + (2x)2 = 1 + 4x2
dt dt
( )2
dvv d 2x dx
a= = 2 (ii + 2xjj ) + 2 j
dt dt dt
dx dx
olarak hesaplanır. Burada cisim sağa doğru hareket ettiğinden = . Cismin sürati v = 5 olarak
dt dt
verildiğinden
dx √ dx 5
v = 5 = |vv | = 1 + 4x2 ⇒ =√ .
dt dt 1 + 4x2
dx 5 √
(1, 1) noktasındaki hız, ivme, sürat sorulduğundan x = 1 için = √ = 5. olur. Buradan cismin
√ √ dt 5
hızı v = 5ii + 2 5jj olarak bulunur. Şimdi ivmeyi hesaplayalım:
( )
d 2x d dx d 5 d 5 dx
2
= = √ = √
dt dt dt dt 1 + 4x 2 dx 1 + 4x 2 dt
5 5
=− 3/2
(8x) √
2
2 (1 + 4x ) 1 + 4x2
100x
=− .
(1 + 4x2 )2
d 2x
(1, 1) noktasındaki ivme, = −4 olduğundan a = −4(ii + 2jj ) + 10jj = −4ii + 2jj olarak bulunur.
dt2
[Kısmi Türev] IR3 te bir S yüzeyi z = f (x, y) denklemiyle verilmiş olsun. Aşağıdaki şekilden
görüldüğü üzere C1 eğrisi, y = y0 dan geçen D1 düzlemiyle z = f (x, y) yüzeyinin kesişim eğrisi, C2
eğrisi ise, x = x0 dan geçen D2 düzlemiyle z = f (x, y) yüzeyinin kesişim eğrisi olsun.
Bu taktirde C1 eğrisinin eğimini veren ifade
z = f (x, y), y = y0 ⇒ f (x, y0 ) = g(x)

g(x + h) − g(x) f (x + h, y0 ) − f (x, y0 )
⇒ g ′ (x) = lim = lim
h→0 h h→0 h
∂f
= = fx
∂x
olarak tanımlanır. Buna f (x, y) ’nin x değişkenine göre birinci

mertebeden kısmi türevi denir. Benzer şekilde C2 eğrisinin eğimini
veren ifade
z = f (x, y), x = x0 ⇒ f (x0 , y) = g(y)

g(y + h) − g(y) f (x0 , y) − f (x0 , y)
⇒ g ′ (y) = lim = lim
h→0 h h→0 h
∂f
= = fy
∂y
olarak tanımlanır. Buna f (x, y) ’nin y değişkenine göre birinci mertebeden kısmi türevi denir.
[Teğet Düzlem] IR3 te bir S yüzeyi z = f (x, y) denklemiyle verilmiş olsun. Doğrultu türevi
anlatılırken görüleceği üzere C, S yüzeyi üzerinde uzanan ve P (x0 , y0 , z0 ) noktasından geçen herhangi
bir eğri ise onun P ’deki teğet doğrusu da teğet düzleminde yer alır. Bundan dolayı S’ye P ’de teğet olan
düzlemin S üzerinde bulunan ve P ’den geçen eğrilere P ’deki mümkün tüm teğet doğrulardan oluştuğu
düşünülebilir. P ’deki teğet düzlem, P civarında S yüzeyine en yakın olan düzlemdir. P (x0 , y0 , z0 )
noktasından geçen düzlemin
A (x − x0 ) + B (y − y0 ) + C (z − z0 ) = 0
A B
şeklinde bir denkleme sahip olduğu biliniyor. Bu denklemi C ile bölüp a = − ve b = − alacak
C C
olursak
(z − z0 ) = a (x − x0 ) + b (y − y0 ) (0.0.1)
denklemi elde edilir.
Şekilden görüldüğü üzere C1 eğrisi y = y0 dan geçen ve xz-düzlemine paralel bir düzlemle S yüzeyinin
kesişim eğrisidir. C2 eğrisi ise, x = x0 dan geçen ve yz-düzlemine paralel bir düzlemle S yüzeyinin
kesişim eğrisidir. P noktası ise x = x0 ve y = y0 dan geçen düşey düzlemlerin S yüzeyi üzerinde
kesiştikleri noktayı belirtir. z = f (x, y) yüzeyinin P noktasında düşey olmayan bir teğet düzleme
sahip olduğunu varsayalım. Teğet düzlem, y = y0 düşey düzlemini z = f (x, y) yüzeyi ile y = y0
düzleminin kesişim eğrisine P ’de teğet olan düz bir doğruda keser. Bu doğrunun eğimi fx (x0 , y0 )
olduğundan u = i + fx (x0 , y0 ) k vektörüne paraleldir. Benzer şekilde teğet düzlem, x = x0 düşey
düzlemini z = f (x, y) yüzeyi ile x = x0 düzleminin kesişim eğrisine P ’de teğet olan düz bir doğruda
keser. Bu doğrunun eğimi fy (x0 , y0 ) olduğundan v = j + fy (x0 , y0 ) k vektörüne paraleldir.
∂rr ∂rr
z = f (x, y), r = (x, y, z) ⇒ = (1, 0, fx ) = u ve = (0, 1, fy ) = v
∂x ∂y
Buradan teğet düzlemin ve z = f (x, y) yüzeyinin kendisinin
i j k
n = v × u = 0 1 fy (x0 , y0 ) = fx (x0 , y0 ) i + fy (x0 , y0 ) j − k
1 0 fx (x0 , y0 )
normal vektörüne sahip olduğu bulunur. Dolayısıyla
n = fx (x0 , y0 ) i + fy (x0 , y0 ) j − k ⇒ fx (x0 , y0 ) (x − x0 ) + fy (x0 , y0 ) (y − y0 ) − (z − z0 ) = 0
teğet düzlem denklemi elde edilir. (Burada n = u × v alsaydım −fxi − fyj + z = 0 elde ederdim).
VEYA (0.0.1) denkleminden şunları yaparız: (0.0.1) denklemi P ’deki teğet düzlemi temsil ediyorsa
bu teğet düzlemin y = y0 düzlemiyle kesişimi u vektörünün yön verdiği teğet doğrusu olmalıdır.
Böylece (z − z0 ) = a (x − x0 ) olur ve bu denklemin, eğimi a olan bir doğru denklemi olduğunu
bildiğimizden(nasıl?) ve bu eğimide fx (x0 , y0 ) olarak alınacağını bildiğimizden a = fx (x0 , y0 ) olur.
Benzer şekilde b = fy (x0 , y0 ) elde ederiz. Böylece teğet düzlemin denklemini bu şekilde de elde ederiz.
Problem 33. Diferansiyellenebilir f (x, y, z) fonksiyonu aşağıdaki şartları sağlasın.
(1) fy (3, 1, 3) = 1
( )
(2) C1 : r1 = 3 + 2t, 1 − t2 , 3 − 5t + t2 , (−∞ < t < ∞)
( )
C2 : r2 = 2 + t2 , 2t3 − 1, 2t + 1 , (−∞ < t < ∞)
parametrik eğrileri f ’nin (3, 1, 3) noktasından geçen seviye yüzeylerinde bulunsun.
∂f ∂f
Bu şartlar altında (3, 1, 3) ve (3, 1, 3) değerlerini hesapla.
∂x ∂z
Çözüm 33. C1 ve C2 eğrilerinin (3, 1, 3) noktasındaki hız vektörleri, bu nokta r1 ’de t = 0’ra, r2 ’de
ise t = 1’re karşılık geldiğinden sırasıyla v1 = (2, 0, −5) ve v2 = (2, 6, 2). Eğriler (3, 1, 3) noktasında
seviye yüzeyinde bulunduklarından bu noktada teğetleride seviye yüzeyine teğettir. O halde (3, 1, 3)
noktasında seviye yüzeyinin normali
i j k
n = v1 (3, 1, 3) × v2 (3, 1, 3) = 2 0 −5 = 30i − 14j + 12k = (30, −14, 12)
2 6 2
olur. Diğer taraftan ∇f (3,1,3)

de seviye yüzeyine dik olduğundan
∇f (3,1,3)
= k n, k ∈ IR
olmalıdır. Dolayısıyla
∂f ∂f ∂f ∂f
∇f = i+ j+ k = 30ki − 14kj + 12kk ⇒ = −14k
(3,1,3) ∂x (3,1,3) ∂y (3,1,3) ∂z (3,1,3) ∂y (3,1,3)
1
olduğundan 1 = −14k ⇒ k = − ve buradan da
14
∂f 30 15 ∂f 12 6
= 30k = − =− , = 12k = − =−
∂x (3,1,3) 14 7 ∂z (3,1,3) 14 7
bulunur.
Problem 34. There is a function f (x, y) which is diﬀerantiable whose exact formula is not known.
Suppose, however, that we know( that the intersection) of the surface z = f (x, y) and the plane x = 1
is given by the curve r1 (t) = t + 1, 2 + 2t + t2 , 1 − (3t and the) intersection of the surface z = f (x, y)
and the plane y = 2 is given by the curve r2 (t) = 1, 1 + t, t2 . We also that f (1, 2) = 1. Which of
the following are the values of the partial derivatives of fx (1, 2) and fy (1, 2), respectively, at the point
(x, y) = (1, 2)?
Çözüm 34.
P (a, b, c) = P (1, 2, 1) ve C2 eğrisinin yer vektörü

( )
r1 (t) = t + 1, 2 + 2t + t2 , 1 − 3t
( )
C1 eğrisinin yer vektörü ise r2 (t) = 1, 1 + t, t2
olduğundan bunların teğet vektörleri ise
r1′ (t) = (1, 2 + 2t, −3) ve r2′ (t) = (0, 1, 2t)
olacaktır. Şimdi r1 (t), P noktasına t = 0 da ve
r2 (t), P noktasına t = 1 de ulaşır. Ayrıca elimizde F (x, y, z) = z − f (x, y) = 0 olmak üzere

d
∇F (r(t)) = r ′ (t) |t=t0 · ∇F (x, y, z) (x,y,z)=(1,2,1) =0
dt
VEYA üç değişkenli F (x, y, z) fonksiyonunun seviye yüzeyi
∂F dx ∂F dy ∂F dz
F (x(t), y(t), z(t)) = k olduğundan + + =0
∂x dt ∂y dt ∂z dt
olur ve bu son denklem
r ′ (t) |t=t0 · ∇F (x, y, z) (x,y,z)=(1,2,1) =0
olarak yazılır. Böylece r1′ (0) = (1, 2, −3), r2′ (1) = (0, 1, 2) ve Fz = 1 olduğundan
r1 (0) r2 (1)
r1′ (0) · ∇F (1, 2, 1) = 0 r2′ (1) · ∇F (1, 2, 1) = 0
(1, 2, −3) · (fx (1, 2), fy (1, 2), −1) = 0 (0, 1, 2) · (fx (1, 2), fy (1, 2), −1) = 0
skaler çarpımları yapıldığında
1fx (1,2) + 2fy (1,2) + 3 = 0 fx (1, 2) = −6

denklem sisteminin çözümünden ⇒
0fx (1,2) + 1fy (1,2) − 2 = 0 fy (1, 2) = 2
bulunur.
Problem 35. Find the equation of the tangent plane to the surface x3 y+z 2 = 3 at the point (−1, 1, 2).
Çözüm 35. zx ve zy kısmi türevlerini belirleyelim.
3x2 y 3
3x2 + 2zzx = 0 ⇒ zx =− =−
(−1,1) 2z (−1,1) 4
x 3 1
x3 + 2zzy = 0 ⇒ zy x =− =
(−1,1) 2z (−1,1) 4
değerleri z − 2 = zx (−1, 1)(x + 1) + zy (−1, 1)(y − 1) denkleminde yerine konursa istenen düzlem
denklemi 3x − y + 4z = 4 olarak bulunur.
Problem 36. S yüzeyi x = y 2 +z 2 +1 denklemiyle veriliyor. a) yüzeyi belirle. b) P (3, 1, 1) noktasının

yüzeye ait olup olmadığını belirle ve bu noktada S yüzeyine teğet düzlem belirle. c) yz−düzlemine
paralel olan teğet düzlemin S yüzeyi üzerindeki tüm noktalarını belirle.
Çözüm 36.( a) y)= k düşey düzlemiyle
( ve
) z = k yatay düzleminin S yüzeyiyle kesişiminden sırasıyla
x = z 2 + 1 + k 2 ve x = y 2 + 1 + k 2 parabolleri elde edilir. x = k düşey düzlemi k > 1 için
y 2 + z 2 = k − 1 daire ailesini verir. O halde bu yüzey dairesel paraboloid belirtir.
b) y 2 + z 2 + 1 ⇒ 12 + 12 + 1 = 3 = x olduğundan P noktası yüzeye aittir. P noktasında S yüzeyine
teğet düzlem
F (x, y, z) = x − y 2 − z 2 − 1 = 0 ⇒ Fx = 1, Fy = −2y, Fz = −2z
ve F ’nin birinci mertebe kısmi türevlerinin P noktasındaki değerleri Fx = 1, Fy = −2, Fz = −2
olduğundan
1(x − 3) − 2(y − 1) − 2(z − 1) = 0 ⇒ x − 2y − 2z = −1
bulunur.
c) yz−düzlemine paralel olan teğet düzlemin normali x−eksenine paraleldir. Dolayısıyla −2y = 0 ve
−2z = 0 ’dan y = 0, z = 0 değerlerini verilen yüzey denkleminde yerine koyarsak x = 0 + 0 + 1 = 1
olur. Buradan yz−düzlemine paralel olan teğet düzlemin S yüzeyi üzerindeki tüm noktaları bir nokta
olarak belirlenir: (1, 0, 0).
Problem 37. z = xy 2 yüzeyini parametrizasyonu yapıp (1, 1, 1) noktasında yüzeyin birim teğet
vektörünü belirle.
( )
Çözüm 37. x = t, y = t2 ile z = t3 olur ve r = t, t2 , t3 vektör değerli fonksiyonu türeterek hız
vektörünü buluruz:
( ) ( ) v
r = t, t2 , t3 ⇒ r ′ = 1, 2t, 3t2 = v ⇒ T (1, 1, 1) =
|vv |
ve t = 1 de
(1, 2, 3)
r ′ = (1, 2, 3) = v ⇒ T (1, 1, 1) = √
14
bulunur.
Problem 38. In this problem f (x, y) = y 2 x − x2 + 2xy. Suppose r (t) = (x(t), y(t)) is a parametric
curve such that r (0) = (2, 1), and r ′ (0) = (3, 5). Find the value of
d
f (x(t), y(t)) t=0
dt
Çözüm 38. Zincir kuralı ile

( ) ( )
d dx df dy df dx dy df df
f (x(t), y(t)) = + = , · ,
dt dt dx dt dy dt dt dx dy
olur. ( )
df df
fx (2, 1) = −1, fy (2, 1) = 8 ⇒ , = (−1, 8)
dx dy t=0
olduğundan t = 0 da nokta çarpımın sonucu (3, 5) · (−1, 8) = 37 bulunur.
Problem 39.
Uygulamalarda, belirli bir kısmi türeve katkıda bulunan değişkenler genellikle
şartlardan açıkça anlaşılacaktır. Aşağıdaki örnek böyle bir uygulamayı içermektedir.
Bu, ”hareketi takip eden türev” adı verilen bir işlem örneğidir
Atmosfer sıcaklığı konuma ve zamana bağlıdır. Konumu üç uzaysal koordinat x, y ve z (kilometre
olarak ölçülür) ve zamanı t (saat olarak ölçülür) ile belirtirsek, o zaman T ◦ C sıcaklığı dört değişkenin
bir fonksiyonudur: T (x, y, z, t).
a) Atmosferde x = f (t), y = g(t) ve z = h(t) parametrik denklemlerine sahip bir yol üzerinde
hareket eden bir meteoroloji balonuna bir termometre bağlanırsa, termometre tarafından kaydedilen
T sıcaklığının t zamanındaki değişim oranı nedir? b) Sıcaklık fonksiyonu
xy
T (x, y, z, t) = (1 + t)
1+z
ise ve balon x = t, y = 2t, z = t − t2 eğrisi boyunca hareket ediyorsa, t = 1 zamanında kaydedilen
sıcaklığın değişim oranını bulun.
Çözüm 39. Burada termometre okumasının değişim hızı, artan sürenin yanı sıra termometrenin
pozisyonundaki değişime de bağlıdır. Dolayısıyla değişimde (türev alırken) T ’nin dört değişkeninden
hiçbiri göz ardı edilemez. Değişim oranı
dT ∂T dx ∂T dy ∂T dz ∂T
= + + +
dt ∂x dt ∂y dt ∂z dt ∂t
∂T
ile verilir. terimi yalnızca atmosferdeki sabit bir konumda sıcaklığın zamana göre değişim oranını
∂t
ifade eder. Diğer üç terim balonun hareketinden kaynaklanır.
b) üç koordinatın ve bunların t = 1 deki türevi
dx dy dz
x = 1, y = 2, z = 0 ve = 1, = 2, = −1
dt dt dt
ve yine t = 1 deki kısmi türevleri

∂T y ∂T x
= (1 + t) = 4 = (1 + t) = 2
∂x 1+z ∂y 1+z
∂T xy ∂T xy
=− (1 + t) = −4 = =2
∂z (1 + z)2 ∂t 1+z
Böylece
dT
= (4)(1) + (2)(2) + (−4)(−1) + 2 = 14.
dt t=1
Bu sonuç, kaydedilen sıcaklığın t = 1 anında 14◦ C artışta olduğunu göstermektedir.
Yukarıdaki tartışma ve örnekler, çok değişkenli fonksiyonlar için

Zincir Kuralının, oluşturulan çeşitli fonksiyonların değişken sayısına
bağlı olarak farklı biçimler alabileceğini göstermektedir. Belirli bir
durumda Zincir Kuralının doğru biçimini belirlemeye yardımcı olması
için hangi değişkenlerin hangisine bağlı olduğunu gösteren bir grafik
oluşturabilirsiniz.
Problem 40. Problem 39 deki içeriği şöyle değiştirelim: Başlangıçta tüm yüzeyi sabit sıcaklıkta olan
bir xy−düzlemi varmış. Düzlemin sıcaklığı zaman geçtikçe değişmeye başlamış. Bunu belirlemek üzere
düzlemde bulunan bazı böceklere sıcaklığı gerçek zamanlı ölçen bir cihaz takılır. Test günü böceklerin
dördü bir P (x0 , y0 ) noktasında bir araya gelir. Tam o anda
i. v1 = (2, 1) hızında hareket eden ilk böceğin cihazı 1◦ C/s yi (saniyede 1 derece)
ii. v2 = (1, −5) hızında hareket eden ikinci böceğin cihazı −1◦ C/s yi
iii. v3 = (1, 1) hızında hareket eden üçüncü böceğin cihazı 2◦ C/s yi
gösteriyordu. Dördüncü böcek hareket etmiyor, yerinde duruyordu. Dördüncü böceğin cihazının
gösterdiği değeri bul.
Çözüm 40. Bu problem düzlemde verildiği için sıcaklık fonksiyonu T (x, y, t). T ’nin üç değişkeninden
hiçbiri göz ardı edilemez. Değişim oranı
dT ∂T dx ∂T dy ∂T
= + +
dt ∂x dt ∂y dt ∂t
∂T
ile verilir. Burada terimi yalnızca düzlemdeki sabit bir konumda sıcaklığın zamana göre değişim
∂t
oranını ifade eder ve burada dördüncü böceğin cihazının gösterdiği değere karşılık gelir. Diğer iki terim
böceklerin hareketinden kaynaklanır. Böylece
∂T ∂T ∂T
a= , b= , c=
∂x ∂y ∂t
alınırsa başlangıçta P noktasında
1.böcek için: 2a + b + c = 1
2.böcek için: a − 5b + c = −1
3.böcek için: a+b+c=2
sistemi çözülecek olursa Dördüncü böceğin cihazının gösterdiği değer c = 5/2◦ C/s olarak bulunur.
Teste tabii tutulan böcek sayısını arttırabilirmiyiz? Cevap ”evet” olur. Ancak ozaman denklem sayısı
bilinmeyen sayısından fazla olur. Başkada birşey olmaz.
[Doğrultu Türevi] IR3 te bir S yüzeyi z = f (x, y) denklemiyle

verilmiş olsun. xy−düzleminde bir C eğrisi üzerine kurulan silindir ile
z = f (x, y) yüzeyinin kesişim eğrisinin P noktasındaki teğetinin eğimi
”Doğrultu türevi” olarak adlandırılır. Yandaki şekilden görüldüğü
üzere L doğrusu üzerinde her hangi iki P ′ (x0 , y0 ) , Q′ (x, y) noktaları
seçildiğinde u = (a, b) birim vektörü L ’nin yön vektörü olmak üzere
P ′ Q′ = h u = (ha, hb) ifadesi
(x − x0 , y − y0 ) = (ha, hb) ⇒ x = x0 + ha, y = y0 + hb
olur. Şimdi
∆z z − z0 f (x, y) − f (x0 , y0 ) f (x0 + ha, y0 + hb) − f (x0 , y0 )

= = =
h h h h
Limiti h → 0 olarak alırsak z ’nin u yönünde (mesafeye göre) değişim oranını elde ederiz ki buna f ’nin
u yönünde doğrultu türevi denir. Yani
f (x, y) ’nin (x0 , y0 ) ’daki u yönündeki doğrultu türevi, f (x, y) ’nin xy−düzleminde u yönündeki bir
ışın boyunca (x0 , y0 ) ’da ölçülen mesafeye göre değişim hızıdır.
f (x0 + ha, y0 + hb) − f (x0 , y0 )

Du f (x0 , y0 ) = lim .
h→0 h
u ya paralel L den (x0 , y0 ) ’ra kadar olan doğru r = x0 i + y0 j + hu konum vektörü ile verilir.
L ’yi, konumu t koordinatıyla verilen tek bir koordinat ekseni olarak kabul edersek ve iki boyutlu
uzayın geri kalanını göz ardı edersek, L boyunca f (x, y) = g(t) ve L boyunca herhangi bir t için
Du f (x(t), y(t)) = g(t). O halde
g(h) − g(0)
g(h) = f (x(h), y(h)) = f (x0 + ha, y0 + hb) ⇒ g ′ (h) = lim
h→0 h
f (x0 + ha, y0 + hb) − f (x0 , y0 )
= lim
h→0 h
= Du f (x(h), y(h))
olur. Diğer taraftan

dg ∂f dx ∂f dy ∂f ∂f
= + = a+ b = Du f (x(h), y(h)).
dh ∂x dh ∂y dh ∂x ∂y
∂f ∂f ∂f
Burada i = (1, 0) = (a, b) ⇒ a = 1, b = 0 olduğunda Di f = (1) + (0) = ve benzer şekilde
∂x ∂y ∂x
∂f
Dj f = olduğu gösterilebilir. Ayrıca
∂y
( )
∂f ∂f ∂f ∂f
Du f (x, y) = a+ b= i+ j · (ai + bj)
∂x ∂y ∂x ∂y
yazılabilir. Eşitliğin sağ tarafındaki ilk parantez ”del” veya ”nabla” operatörü olarak da bilinen
”gradyan vektör” olarak tanımlanır ve ∇f ile gösterilir. Eşitliğin sağ tarafındaki ikinci parantez ise
u vektörü olduğundan doğrultu türevinin diğer bir kullanışlı şekli
Du f (x, y) = ∇f · u
ile verilir.
f (x, y), fx ve fy nin sıfır olduğu bir P (a, b) noktasını içeren bir D açık bölgesinde sürekli
kısmi türevlere sahip olsun. h ve k, Q(a + h, b + k) noktasını ve onu P ile birleştiren doğru parçasını
D bölgesi içinde tutacak kadar küçük artımlar olsun. P Q doğru parçası
x = a + th, y = b + tk, t ∈ [0, 1]
olarak parametrize edilebilir. Şekilden de görüldüğü üzere t = 0
için P noktası ve t = 1 için de Q noktası elde edilir. Şimdi bu
parametrizelendirmeden de faydalanarak F (t) = f (a + th, b + tk)
tanımlaması yapalım. Zincir kuralından
∂f dx ∂f dy ∂f ∂f
F ′ (t) = + =h +k (0.0.2)
∂x dt ∂y dt ∂x ∂y
elde ederiz. fx , fy diferansiyellenebilir (türevlenebilir) olduğundan F ′ ,
t ’nin diferansiyellenebilir bir fonksiyonudur ve
∂F ′ dx ∂F ′ dy ∂ ∂
F ′′ (t) = + = [h fx + k fy ] h + [h fx + k fy ] k = h2 fxx + 2hkfxy + k 2 fyy (0.0.3)
elde edilir. Diğer taraftan iki değişkenli bir fonksiyon için Taylor teoremi
Tüm n.mertebeden kısmi türevleri kapalı bir bölgede sürekli ve (n + 1).mertebeden kısmi
türevlerinin tamamının açık bir bölgede sürekli olması halinde iki değişkenli f (x, y) için
Taylor teoremi
( ) ( )
∂ ∂ 1 ∂ ∂ 2
f (a + h, b + k) = f (a, b) + f h +k f (a, b) + f h +k f (a, b) +
∂x ∂y 2! ∂x ∂y ( )
1 ∂ ∂ n
+ ··· f h +k f (a, b) + Rn
n! ∂x ∂y
ile ifade edilir. Burada
( )
1 ∂ ∂ n+1
Rn = h +k f (a + θh, b + θk) , 0<θ<1
(n + 1)! ∂x ∂y
olduğundan ve F ve F ′ , [0, 1] de sürekli, F ′ , (0, 1) de türevli olduğundan n = 2 için Taylor teoremini

kullanabiliriz.
(1 − 0)2 ′′ 1
F (1) = F (0) + (1 − 0)F ′ (0) + F (θ) = F (0) + F ′ (0) + F ′′ (θ), 0 < θ < 1
2! 2
ve son eşitliği f ’nin terimleriyle yeniden düzenlersek
1( 2 )
f (a + h, b + k) = f (a, b) + hfx (a, b) + kfy (a, b) + h fxx (x, y) + 2hkfx,y (x, y) + k 2 fyy (x, y) x = a + hθ
2
y = b + kθ
elde ederiz. f fonksiyonunun (a, b) noktasındaki ekstremumu incelenecek olursa bu ekstremumun

varlığı f (a + h, b + k) − f (a, b) ’nin işaretine bağlı olacaktır. Bunun için
( )
R(θ) = h2 fxx + 2hkfx,y + k 2 fyy x = a + hθ
y = b + kθ
denilirse yeterince küçük h ve k artımları için R(θ) ’nın işareti R(0) ’ın işaretiyle aynı olacaktır.
Dolayısıyla R(0) = h2 fxx (a, b) + 2hkfx,y (a, b) + k 2 fyy (a, b) denkleminin her iki tarafını fxx ile çarpacak
olursak ve sağ tarafı yeniden düzenlersek:
( 2 2 )
fxx R(0) = (h2 fxx
2
+ 2hkfxx fx,y + k 2 fxx fyy
) =(h 2 2
fxx + 2hkf xx fx,y +
) k fx,y − k 2 2
fx,y + k 2 fxx fyy
= h2 fxx 2
+ 2hkfxx fx,y + k 2 fx,y
2
+ −k 2 fx,y
2
+ k 2 fxx fyy
2 ( )
= (hfxx + kfx,y ) + fxx fyy − fx,y 2
k2
buluruz. Eşitliğin sağ tarafındaki terimi, k 2 ’nin katsayısını ”diskriminant” olarak tanımlar D ile
gösterirsek (yani D(a, b) = fxx fyy − fx,y
2
),
fxx R(0) = (hfxx + kfx,y )2 + Dk 2 (0.0.4)

elde ederiz. Bu durumda aşağıdaki dört durum incelenmiş olur:
1. (a, b) noktasında fxx < 0 ve D > 0 ise yeterince küçük h, k değerleri için R(0) < 0 olmalıdır ve
bu durumda f fonksiyonunun ”yerel maksimum” ’u vardır.
2. (a, b) noktasında fxx > 0 ve D > 0 ise yeterince küçük h, k değerleri için R(0) > 0 olmalıdır ve
bu durumda f fonksiyonunun ”yerel minimum” ’u vardır.
3. D < 0 ise keyfi küçük h, k değerlerinin R(0) > 0, R(0) < 0 olan kombinasyonları vardır ve bu
durumda z = f (x, y) yüzeyinde P (a, b, f (a, b)) noktasına keyfi olarak yakın altında ve üstünde
noktalar vardır. Dolayısıyla f ’nin (a, b) noktasında ”eyer noktası” vardır.
4. D = 0 ise başka bir incelemeye gerek vardır.
Farklı bir yönde incelersek (0.0.2) denklemi, u = (h, k) birim vektörü olmak üzere Du f doğrultu
türevinin kendisini tanımlar yani
∂f dx ∂f dy ∂f ∂f
Du f = F ′ (t) = + =h +k .
(0.0.2) denklemi ise ikinci mertebeden doğrultu türevinin kendisidir:
[ ] [ ]
2 ′′ ∂ ∂f ∂f ∂ ∂f ∂f
Du [Duf ] = Du f = F (t) = h +k h+ h +k k = h2 fxx + 2hkfxy + k 2 fyy .
∂x ∂x ∂y ∂y ∂x ∂y
elde edilir. Bu denklemin her iki tarafını fxx ile çarpar, eşitliğin sağ tarafını tam kare olarak
( )
2
fxx Du f = h2 fxx
2
+ 2hkfxy fxx + k 2 fyy fxx = (hfxx + kfxy )2 + k 2 fxx fyy − fxy2
ve buradan da ( )
fxy 2 k2 ( )
2
Du f = fxx h + k + fxx fyy − fxy
2
(0.0.5)
fxx fxx
denklemi, doğrultu türevinin ikinci mertebeden türevi olarak belirlenir. Burada fxx fyy − fxy
2
ifadesini
”diskriminant” olarak tanımladık ve D olarak gösterdik. O halde buradan da yukarıdaki benzer
sonuçlara ulaşılır. Şöyle diyebiliriz:
fxx (a, b) > 0 ve D(a, b) > 0 verilmiş olsun. İkinci mertebeden doğrultu türevinde yer alan fxx ve
D = fxx fyy − fx,y 2
sürekli fonksiyonlardır ve (x, y) ∈ B için fxx (x, y) > 0 ve D(x, y) > 0 olacak
şekilde merkezi (a, b) ve yarıçapı δ > 0 olacak şekilde bir B diski vardır. (0.0.5) denkleminden (x, y) ∈
2
B olduğunda Du f > 0 olacaktır. Dolayısıyla bu sonuç, C eğrisi f ’nin grafiğinin P (a, b, f (a, b))
noktasından geçen u = (h, k) vektörü yönünde düşey düzlemle kesişimiyle oluşan bir eğri ise C ’nin
2δ uzunluğunda bir aralıkta yukarı konkav olduğunu belirtir. Bu, her u vektörü yönünde doğrudur ve
(x, y) noktasını (x, y) ∈ B olacak şekilde kısıtlarsak f ’nin grafiği P (a, b, f (a, b)) noktasındaki yatay
teğet düzlemin üzerinde yer alır. Böylece (x, y), B ’de olduğunda f (x, y) > f (a, b)) olur ve bu noktada
bir yerel minimum olduğu söylenir. Benzer şekilde yerel maksimum tanımlanır ve ikinci türev testi
ispatlanmış olur.
Problem 41. Dört kişi, bir P0 noktasında diferansiyellenebilir bir f (x, y, z) fonksiyonunu içeren bir
problem üzerinde tartışıyorlar. Bunlardan A adlı kişi
”f ’nin P0 ’dan geçen seviye yüzeyine teğet düzleminin denklemi 2x + 3y − 6z = 11 dir” der.
B adlı kişi
”f ’nin P0 ’da herhangi bir yönde mümkün olan en hızlı değişimi 25 dir” der.
C adlı kişi
”f ’nin P0 ’da u = (2, 2, 1) yönünde doğrultu türevi 5 dir” der.
D adlı kişi ise
”hepinizin hesabı yanlış” der.
Bu tartışmaya kulak kabartan siz, bu kişilerden kimi haklı bulursunuz?
Çözüm 41.
A ’nın söylediği doğru ise c ∈ IR olmak üzere P0 ’da f ’nin gradyanı ∇f P0 = c (2, 3, −6), P0 ’dan
geçen seviye yüzeyinin teğet düzlemine normaldir.( )
v 2 2 1
C ’nın söylediği doğru ise Dv (P0 ) = 5, v = = , , , ve
|v| 3 3 3
( )
2 2 1 15 15
Dv (P0 ) = ∇f P0 · v ⇒ 5 = (2c, 3c, −6c) · , , , ⇒c= ⇒ ∇f P0 = (2, 3, −6).
3 3 3 4 4
Ayrıca
15 √ 105
∇f
P0
= 4 + 9 + 36 =
4 4
değeri f ’nin P0 ’da mümkün olan en hızlı değişimi olduğundan B ’nin söylediği de hatalıdır. Bu
durumda D ’nin söylediği doğrudur.
Problem 42. (1, 2, 3) noktasından geçen ve birinci oktanttaki (sekizde bir bölge) en küçük hacmi
kesen düzlemin denklemini bul.
Çözüm 42. Böyle bir düzlemin birinci oktant da bir tetrahedronu (dörtyüzlü) kesmesi gerekir.
(1, 2, 3) noktasından geçen dört yüzlünün hacmini en aza indirmek gerekiyor. Düzlemin koordinat
eksenlerini kestiği noktalar A(a, 0, 0), B(0, b, 0), C(0, 0, c) ve C(0, 0, c) olsun. Bunu sağlayacak şekilde
x y z
düzlemin denklemi + + = 1 olarak alınır. (Bak. Problem 10.)
a b c
Şimdi tetrahedronun hacmini bu verilere göre

abc
V =
6
olarak alırız. (Bu hacim çeşitli şekillerde elde
edilebilir. Daha sonra, katlı integraller de bu
dörtyüzlünün hacmi hesaplanacaktır.
Ayrıca çözümden sonra tetrahedron hakkında kısa
bir açıklama vereceğim.) (1, 2, 3) noktası düzlem
üzerinde olacaktır. O halde
1 2 3
+ + = 1 (∗)
a b c
ve c ’yi a ve b ’nin fonksiyonu olarak düşünebiliriz.
Dolayısıyla V = V (a, b, c(a, b)) fonksiyonunun a ve b ’ye göre kısmi türevlerinden

( ) ( )
∂V b ∂c ∂V a ∂c
= c+a ve = c+b
∂a 6 ∂a ∂b 6 ∂b
elde edilir. Şimdi de (∗) denklemini önce a ’ya sonra da b ’ye göre türetelim:
∂c ∂c c2 ∂c ∂c 2c2
−a−2 − 3c−2 =0⇒ = − 2 ve − 2b−2 − 3c−2 =0⇒ =− 2
∂a ∂a 3a ∂b ∂b 3b
bulunur. O halde
( ) ( )
∂V b −c2 ∂V a −2c2 3
= c+a 2 = 0 ⇒ c = 3a ve = c+b =0⇒c= b
∂a 6 3a ∂b 6 3b2 2
olur. Böylece b = 2a bulunur. Bu değerler yukarıdaki (∗) denkleminde yerine konursa
1 2 3 1 2 3 3
+ + =1⇒ + + = = 1 ⇒ a = 3 ⇒ b = 6, c = 9
a b c a 2a 3a a
ve böylece
x y z
+ + = 1 ⇒ 6x + 3y + 2z = 18
3 6 9
olarak istenen düzlemin denklemi bulunmuş olur.
[PİRAMİT HACMİ] Nesneleri ölçmek için kullanılan önemli formüllerin hemen hemen hepsinde,
farklı boyutlar ya üslerde ya da katsayılarda görünür. Koni ve piramitlerin hacimleri için boyutlar iki
farklı şekilde ortaya çıkar. Bir silindirin içindeki sudan bir koniyi üç kez dolduran ve böylece silindirin
hacminin, tabanı ve yüksekliği benzer olan bir koninin hacminin üç katı olduğunu ilk kez hangi eski
zanaatkârın bildiğini bilmiyoruz.
Daha sonra bu ilişkinin çok çeşitli şekillerde geçerli olduğu anlaşıldı: Dikdörtgen kenarları ve kare
veya üçgen tabanı olan bir prizma, benzer taban ve yüksekliğe sahip bir piramidin hacminin üç katı
kadardır. Bu ilişkiyi gözlemledikten sonra bunu formülle ifade edebiliriz: Bir silindirin veya prizmanın
hacmi, taban alanı ile yüksekliğin çarpımıdır ve bir koni veya piramidin hacmi, karşılık gelen silindirin
veya piramidin hacminin üçte biridir.
Prizmaların hacimleri ile piramitlerin hacimleri arasındaki ilişki, düzlemdeki dikdörtgenlerin alanları
ile üçgenlerin alanları arasındaki ilişkiye benzer. Çapraz bir çizgi, bir kareyi iki uyumlu ikizkenar dik
üçgene böler. Daha genel olarak, bir dikdörtgenin alanı, taban uzunluğunun yükseklikle çarpımıdır ve
bir üçgenin alanı, taban uzunluğunun yarısı ile yüksekliğin çarpımıdır. Desen kesrin paydasında yer
alır. Bir piramidin dört boyutlu bir benzerini düşünürsek, dört boyutlu hacmi, üç boyutlu tabanının
hacminin dörtte biri ile dördüncü yöndeki yüksekliğinin çarpımı olmalıdır. Matematikçiler yalnızca
bir modeli gözlemlemekle yetinmezler; aynı modelin neden her zaman ortaya çıkacağını gösteren bir
argüman bulmak isterler. Su dolu piramitlerle yapılan deneyler üç boyutlu hacim formülüne dair
bir kanıt sağlamaz. Neyse ki bu ilişkiyi bir küpü üç uyumlu piramite ayrıştırarak kurabiliriz. Tıpkı
bir karenin çapraz bir çizgi boyunca buluşan iki uyumlu üçgene ayrıştırılması gibi, bir küp de küpün
köşegeni boyunca kesişen üç özdeş parçaya ayrıştırılabilir.
Parçaların her biri kare tabanlı bir piramittir ve üst noktası doğrudan kare tabanın bir köşesinin
üzerindedir. Buradan her parçanın hacminin küpün hacminin üçte biri olduğu sonucu çıkar. İkinci ve
üçüncü boyutlardaki ilişkilerden model zaten açıktır. Dördüncü boyuttaki benzer ilişkiyi göstermek
için gerçek bir model oluşturamayız ancak yine de hipotezler oluşturmaya devam edebiliriz. Dört
boyutlu bir hiperküpün, hiperküpün en uzun köşegeni boyunca buluşan dört uyumlu, merkezin dışında
dört boyutlu piramitlere ayrıştırılmasını bekliyoruz. Genel olarak n boyutlu küp, her birinin tabanı
(n − 1) boyutlu küp olan, n uyumlu, merkezden uzakta n boyutlu piramitlere ayrıştırılabilir olmalıdır.
Düzlemdeki kare ile uzaydaki küpün ayrışımı arasındaki benzetme bize tabanı kare olan merkezi
olmayan bir piramidin hacim formülünü bulmanın bir yolunu verdi. Dikdörtgen tabanlı piramitlerin
daha genel bir sınıfı için bir formül kanıtlamak istiyoruz, ancak ne yazık ki düzlemdeki dikdörtgen
bölge ile uzaydaki dikdörtgen prizma arasındaki benzerlik mükemmel değil. Bir kare köşegenle iki
eş üçgene bölünür ve dikdörtgen bölge de öyle. Ancak bir küp, bir köşegen boyunca buluşan üç
uyumlu parçaya bölünebilse de, dikdörtgenler prizmasını bir köşegen boyunca buluşan üç uyumlu
parçaya ayırmak genellikle mümkün değildir. Bununla birlikte, dikdörtgenler prizmasını eşit hacimli
üç uyumsuz parçaya bölmek hala mümkündür ve bu sonuç daha karmaşık bir olguya, yani tek bir yön
boyunca ölçek dönüşümünün etkisine dayanır.
Bu prosedür, üst noktası doğrudan dikdörtgenin bir köşesinin üzerinde olan herhangi bir dikdörtgen
tabanlı piramidin hacmini elde etmemizi sağlar. İçinde bulunan merkezi olmayan bir piramidin üç
katı hacmine sahip bir küple başlıyoruz. Dikdörtgenler prizması oluşturmak için küpün kenarlarından
birinin uzunluğunu ikiye katlıyoruz, aynı anda aynı dikdörtgen tabana sahip merkezi olmayan bir
piramit oluşturuyoruz. Prizmanın kenarının uzunluğunu ikiye katladığımızda hacmi de iki katına çıkar.
Ancak merkez dışı piramidin hacmine yaklaşan tüm levhalar da iki katına çıkar, dolayısıyla piramit
hala prizmanın hacminin üçte biri kadar bir hacme sahiptir. Temel hacim ilişkisi hala geçerlidir.
Ya piramidin en üst noktası köşenin üzerinde değil de dikdörtgenin başka bir noktasında ise?
Piramidi, üst noktası bir köşenin üzerinde olacak şekilde dört piramide bölebiliriz ve bunların her
birinin hacmi, taban alanı ile ortak yüksekliklerinin çarpımının üçte biri kadardır. Tüm bu katkılar
toplandığında, genel olarak dikdörtgen tabanlı bir piramidin hacminin, aynı tabana ve aynı yüksekliğe
sahip dikdörtgenler prizmasının hacminin üçte biri kadar olduğu görülür.
Bu sonucu, alanları ve hacimleri yaklaşık olarak belirlemek için yine kalın dilimler kullanan italyan
Kaval’ın (Cavalieri) kayma dönüşümleri ilkesiyle çıkarmak mümkündür: bir paralelkenarı, aynı taban
ve yüksekliğe sahip bir dikdörtgeni dolduran aynı çubuk seti ile doldurabiliriz ve Eğimli bir kutuyu,
düz bir kutuyu dolduran aynı kart destesiyle doldurabiliriz. Merkezi olmayan bir piramit, ortalanmış
olana yaklaşan aynı kare kart koleksiyonuyla yaklaşık olarak tahmin edilebilir.
Çeşitli kare tabanlı piramitlerin hacim formülleri, bir küpün köşesinin kesilmesiyle oluşturulan
piramitlerin formüllerini verecek şekilde değiştirilebilir. Uzayın boyutu yine formülün paydasında
görünüyor, ancak yeni bir şekilde. Bir karenin bir köşesinin kesilmesi, alanı yarısı kadar olan bir
üçgen oluşturur. Bir küpün bir köşesinin kesilmesi üçgen tabanlı bir piramit oluşturur. Aynı üçgen
piramidi kare tabanlı bir piramidi dört parçaya ayırarak elde edebiliriz. Kare tabanlı piramite bir kare
levha yığınıyla yaklaşırsak, üçgen piramide her biri hacmin yarısı kadar olan bir üçgen levha yığınıyla
yaklaşılır. Buradan üçgen piramidin hacminin, kare tabanlı piramidin hacminin yarısı veya üçgen
tabanlı prizmanın hacminin üçte biri, dolayısıyla küpün hacminin altıda biri olduğu sonucu çıkıyor.
Bir hiperküpün köşe hiperpiramidinin dört boyutlu hacmi, üç boyutlu tabanı olan üçgen piramidin
hacminin dörtte biri, yani hiperküpün dört boyutlu hacminin 1/24’ü olacaktır. Genel olarak bir
n-küpün köşe şeklinin n-boyutlu hacmi 1/n! olacaktır. Bütün bu yazı, bir dörtyüzlünün (tetrahedron)
bir üçgen pramit olarak da adlandırılması nedeniyle daha genel olarak piramit hacmı üzerine bir hikaye
şeklinde verilmiştir. Daha sonra bu hacimlerin katlı integrallerle nasıl çözüleceğini göreceğiz. Yaşasın
CALCULUS....
Problem 43. Çevresi aynı olan dikdörtgenler içinde maksimumu alana sahip olanın boyutu nedir?
Çözüm 43. Verilere göre dikdörtgenin kısa ve uzun kenar uzunlukları x, y olmak üzere alanını z =
f (x, y) = x y ve çevresini de x + y = k =sabit olarak gösterelim.Bu problemi, içinde barındırdığı
değişkenler açısından üç şekilde inceleyebiliriz:
1. [Dönüşüm yaparak (veya değişken sayısını azaltarak)]

k k2
x + y = k ⇒ y = k − x ⇒ f (x, y) = x(k − x) = g(x) ⇒ g ′ (x) = k − 2x = 0 ⇒ x = ⇒ f (x, y) =
2 4
buluruz.
2. [değişken sayısını aynı tutarak (veya Zincir kuralı ile)]

dz ∂f dx ∂f dy
y = k − x olduğundan z = f (x, y) = f (x, y(x)) ve = + = 0 ⇒ y + x(−1) = 0 ⇒ y = x
dx ∂x dx ∂y dx
ve buradan da yukarıdaki aynı sonuç elde edilir.
3. [Değişken sayısı arttırılarak da bir çözüm bulunabilir.][Lagrange çarpanları metodu]

z = x y, x + y = k ifadelerini bir λ parametresiyle L(x, y, λ) = xy + λ(x + y − k) fonksiyonunda
birleştirelim. Böylece L, x, y ve λ ile üç değişkenli bir fonksiyondur. Şimdi bu fonksiyonun kritik
noktalarını belirleyelim.
Lx = y + λ = 0, Ly = x + λ = 0 ve Lλ = x + y − k = 0 denklemleri arasında da λ ’yı yok edersek
k k2
x = y = ⇒ f (x, y) = bulunmuş olur.
2 4
Problem 44. Toplamları 1 ve kareleri toplamı minimum olan iki sayı bul.
Çözüm 44. Bu problemi şöyle düzenleyelim: ”x + y = 1 doğrusundan orijine olan en kısa uzaklığı
bul”. Dolayısıyla z = f (x, y) = x2 + y 2 ve g(x, y) = x + y − 1.
2x + λ = 0
1
L(x, y, λ) = x2 + y 2 + λ(x + y − 1) den 2y + λ = 0 ve buradan da x = y = bulunur.
2
x+y−1=0
[Geometrik yorum]
z = f (x, y), g(x, y) = 0 için L(x, y, λ) = f (x, y)−λg(x, y)

∂L ∂L ∂L
= fx − λgx = 0, = fy − λgy = 0, = −gx = 0
∂x ∂y ∂λ
∇f = λ∇g
Çözüm, bu eşitliğin olduğu yerlerdedir. Tabiki ∇g ̸= 0
olmalı. Yani g(x, y) ”düzgün eğri” olmalıdır.
x2 y2
Problem 45. x2 + y 2 = 2y çemberini çevreleyen 2 + 2 = 1 elipsinin alanını minimum yapan a ve
a b
b değerlerini bul.
Çözüm 45. Çemberin merkezi y−ekseninde kendisi de x−ekseni üzerindedir. x2 + (y − 1)2 = 1
şekilden görüldüğü üzere çember ve elips, bir y değerinde kesişir. O

halde y hem çembere hem de elipse aittir.
x2 y 2 a2 ( 2 )
2
+ 2
= 1 ⇒ x 2
= 2
b − y 2 ve bunu çember denkleminde yerine
a b b
koyarsak
( 2 )
a2 ( 2 ) b − a2
b − y + y − 2y = 0 ⇒
2 2
y 2 − 2y + a2 = 0
b2 b2
kuadratik denklemine ulaşırız. Bu denklemin tek bir çözümünün
olması için ”diskriminantı” sıfır olmalıdır.
√ b2 − a2 2
Ay 2 + 2By + C = 0 ⇒ D = 4B 2 − 4AC = 4 − 4 a =0
b2
eşitliğinden D = b2 − a2 b2 + a4 = 0 elde edilir. Bu durumda problem şu şekilde değişmiştir:

Elipsin alanının sıfır diskriminant (kök olması şartı) kısıtlaması altında minimize olması problemi
olarak ele alırsak
A(a, b) = π a b ve g(a, b) = b2 − a2 b2 + a4 = 0
elde ederiz. Şimdi ( )
∇A = λ∇g ⇒ (π a, π b) = λ 4a3 − 2ab2 , 2b − 2ba2
eşitliğinden
πb πa
λ= , λ= , b2 − a2 b2 + a4 = 0
2a (2a2 − b2 ) 2b (1 − a2 )
1
elde edilir. İlk iki denklemden a2 = √ b bulunur. Bu sonuncu denklemde yerine konursa
2
( )2 √
1 3 1 3 3
b −√ b + √ b =0⇒b= √ , a=∓
2
2 2 2 2
bulunur.
[Lagrange metodu-Zincir kuralı]

z = f (x, y), g(x, y) = 0, y = y(x) alalım. f ’nin g kısıtlaması altında ekstremumlarının incelenmesi
df ∂f ∂f dy
1. = 0 (ekstremum) = + =0
dx ∂x ∂y dx
dg ∂g ∂g dy
2. = 0 (zaten sıfır) = + =0
dx ∂x ∂y dx
denklemlerini verir. Bunları düzenlersek
dy dy
fx = −fy · ve gx = −gy ·
dx dx
yazılır. Lagrange metodundan ise
dy fy dy
∇f = λ∇g ⇒ fx = λgx , fy = λgy ⇒ fx = λgx = −fy · ⇒ λ=− ·
dx gx dx
bulunur. Dolayısıyla Lagrange metodu, kavramsal olarak zincir türevinin eşdeğeridir. Fakat pratikte
doğada bu tür problemlerde zincir kuralını (ya da zincir türevi demeli) uygulamak pek mümkün
olmadığından (belki şimdilik) Lagrange metodu, genel uygulanabilirdir.
Problem 46. [klasik ekstremum problemi] x ≥ 0, y ≥ 0 ve x + y ≤ 4 ile verilen T üçgen bölgede
f (x, y) = x2 y e−(x+y)
fonksiyonunun ekstremum değerlerini bul.

Çözüm 46. Önce kritik noktaları bulalım.
fx = xy(2 − x) e−(x+y) = 0, x = 0, y = 0, x = 2 ve
fy = x2 (1 − y) e−(x+y) = 0, x = 0, y = 1 ⇒ (0, 0), (0, 1), (2, 0) ve
(2, 1) değerlerini buluruz. Bunlardan sadece (2, 1) noktası T üçgen
bölgenin içindedir. Bu noktada fonksiyonun değeri f (2, 1) = 4e−3 .
Şimdi bölgenin sınırlarında
L1 : y = 0, f (x, 0) = 0, L2 : x = 0, f (0, y) = 0,
L3 : x + y = 4 ⇒ y = 4 − x ⇒ f (x, 4 − x) = x2 (4 − x)e−(4) = F (x)
( ) 8 4
F (0) = 0 ve 0 ≤ x ≤ 4 için F (x) > 0. O halde F ′ (x) = 8x − 3x2 e−4 = 0 ⇒ x = 0, x = ve y =
( ) ( ) 3 3
8 8 4 256 −4
ve buradan F =f , = e < f (2, 1). Böylece T de f ’nin maksimum değeri f (2, 1) ve
3 3 3 27
( )
8 4
iç bölgededir. f ’nin minimum değeri sıfırdır ve bu değer tüm L1 ve L2 dedir. f , noktasının
3 3
hiç bir anlamı yoktur (kritik nokta değil).
[EK: Koninin Hacmi (farklı bakış)]
Koninin hacmi Vkoni , Vsil silindirin hacminin k katı olsun (Vkoni = k · Vsil ). Şimdi şu limiti hesaplıyalım:
[ ( )2 ]
n−1
lim [Vs − Vsl ] = πr (1) ⇒ πr = lim k · πr n − k · π
2 2 2
r (n − 1)
n→∞ n→∞ n
[ ]
(n − 1)3
= kπr2 lim n −
n→∞ n2
[ ]
n − 3n2 + 3n − 1
3
= kπr lim n −
2
2
n→∞
[ ]n
3 1
= kπr2 lim 3 − + 2
n→∞ n n
1
ve buradan da πr2 = 3kπr2 ⇒ k = bulunur. Böylece koninin hacminin silindirin hacminin üçte biri olduğu
3
gösterilmiş olur. Yani h, silindirin yüksekliği olmak üzere
1 2
Vkoni = πr h.
3
Problem 47. f (x, y) = x2 + y 2 ’nin g(x, y) = (y − 1)3 − x2 kısıtlaması altında ekstremumlarını incele.
Çözüm 47. g(x, y) = (y − 1)3 − x2 = 0 eğrisi üzerinde y = 1 + x2/3 ≥ 1 olduğundan f (x, y) ≥ 1.
Diğer taraftan f ’nin bu durumundan f (0, 1) = 1 ve g(0, 1) = 0, yani (x, y) = (0, 1) de f (x, y) ’nin
değeri 1 ’re eşit olan bir minimum değeri vardır (f (x, y) > f (0, 1)).
Şimdi Lagrange metodunu kullandığımız da ∇f = λ∇g eşitliğinden ilk iki denklemi 2x = −2λx ve
2y = 3λ(y − 1)2 elde ederiz. Şimdi ilk denklemden ya x = 0 ya da λ = −1 veya λ ’nın keyfi bir değerini
elde ederiz. x = 0 ise g(x, y) = 0 kısıtlamasından y = 1 bulunur. Bu durumda ikinci denklem λ ’nın
herhangi bir değeri için geçersizdir.
√
2 ± −5
λ = −1 ise ikinci denklem 3y − 4y + 3 = 0 olur ve reel değerli olmayan kökler
2
kökleri
3
bulunur.
Dolayısıyla f ’nin, g(x, y) = 0 eğrisi üzerinde minimum değere ulaştığı (x, y) = (0, 1) noktasında
∇g = 0 olduğundan bu problemde Lagrange metodu kullanılamaz. Şekilden de görüldüğü üzere g
eğrisinin (0, 1) noktasında bir sivri ucu vardır.
z = f (x, y) ’nin g(x, y) = 0 düzgün eğrisi üzerinde ekstremumlarını belirleme problemi veya
z = f (x, y) ’nin g(x, y) = k kısıtlaması altında ekstremumlarını belirleme problemi veya Lagrange
çarpanları metodu ile ekstremum belirleme, fazladan bir değişken oluşturarak kurulan
L(x, y, λ) = f (x, y) − λ(g(x, y) − k) (0.0.6)
fonksiyonu üzerinden ekstremum belirleme işlemidir.
Kritik noktalar, (0.0.6) denkleminin x, y ve λ ’ya göre kısmi türevleri alınarak belirlenecektir.
Problem 48. f (x, y) = x + y ’nin g(x, y) = x2 + y 2 − 1 = 0 kısıtlaması altında ekstremumlarını belirle.

Çözüm 48. Aşağıdaki şekilden f ’nin seviye eğrilerinin xy−düzleminde eğimleri −1 olan çapraz
çizgiler olduğunu görebiliriz.
( )
L(x, y, λ) = x + y − λ x2 + y 2 − 1
denkleminden kritik noktalar,
∂L
= 1 − 2λx = 0
∂x
∂L
= 1 − 2λy = 0
∂y
∂L
= x2 + y 2 − 1 = 0
∂λ
1
İlk iki denklemden x = y = , λ ̸= 0
2λ
değerleri 3.denklemde yerine konursa
( )2 ( )2 √
1 1 2
+ −1=0⇒λ=∓ ve buradan da L(x, y, λ) ’nın kritik noktaları
2λ 2λ 2
(√ √ ) ( √ √ )
2 2 √ 2 2 √
, , 2 , − ,− ,− 2
2 2 2 2
√ √
ve bu noktalara karşılık f ’nin aldığı değerler 2 ve − 2 sırasıyla maksimum ve minimum değerleridir.
Problem 49.
a. Find the extremum values of f (x, y) = x2 + x + 2y 2 on the unit circle
b. Find the extremum values of f (x, y) = x2 − xy + y 2 on the quarter circle, x ≥ 0, y ≥ 0
c. Find the maximum area of a rectangle with sides measuring x and y if the perimeter is 14. Is
there a minimum value of the area?
d. A rectangle in the plane is placed in the first quadrant so that one corner O is at the origin and
the two sides adjacent to O are on the axes. The corner P opposite O is on the curve x + 2y = 1.
Find for which point P the rectangle has maximum area. Say how you know this point gives
the maximum.
e. A rectangle in the plane is placed in the first quadrant so that one corner O is at the origin and
the two sides adjacent to O are on the axes. The corner P opposite O is on the curve x2 +y 2 = 1.
Find for which point P the rectangle has maximum area. Say how you know this point gives
the maximum.
f. A rectangle in the plane is placed in the first quadrant so that one corner O is at the origin and
the two sides adjacent to O are on the axes. The corner P opposite O is on the curve xy = 1.
Find for which point P the rectangle has minimum perimeter. Say how you know this point
gives the minimum.
Çözüm 49. a) Verileri aşağıdaki biçimde kullanılabilir duruma getirelim:

( )
f (x, y) = x2 + x + 2y 2 , g(x, y) = x2 + y 2 − 1 = 0 ⇒ L(x, y, λ) = x2 + x + 2y 2 − λ x2 + y 2 − 1
∂L
= 2x + 1 − 2λx = 0
∂x
∂L
= 4y − 2λy = 0
∂y
∂L
= x2 + y 2 − 1 = 0.
∂λ √
1 3
İkinci denklemden λ = 2 veya y = 0 ve buradan λ = 2 ⇒ x = , y = ∓ değerlerini, y = 0
( √ ) 2 ( √ ) 2
1 3 1 3
ise 3.denklemden y = 0 ⇒ x = ∓1. Böylece kritik noktalar , , ,− , (1, 0), (−1, 0). Böylece
2 2 2 2
( √ )
1 3 9
f ,± = > 2 ve f (−1, 0) = 0 bulunur. f (1, 0) = 2 ise ne minimum ne de maksimum.
2 2 4 | {z }
| {z } minimum
maksimum
( )
b) L(x, y, λ) = x2 − xy + y 2 − λ x2 + y 2 − 1
∂L
= 2x − y − 2λx = 0
∂x
∂L
= −x + 2y − 2λy = 0
∂y
∂L
= x2 + y 2 − 1 = 0.
∂λ
İlk iki denklemden x2 = y 2 ve buradan, kısıtlama
( )
dörtte bir bölgede olduğundan
( )x ve y pozitif
1 1 1 1 1 1
ve x = y = √ . Böylece ekstremum noktaları , , (1, 0), (0, 1). O halde f , = , f ’nin
2 2 2 2 2 2
dörtte-bir daire üzerinde minimum değeridir. f (1, 0) = 1, f (0, 1) = 1 ise-ki bunlar uç noktalardaki
ekstremum değerler olmalıyken-f ’nin dörtte-bir daire üzerinde ”maksimal değerleridir.
c) Dikdörtgenin alanı f (x, y) = xy ve çevresi g(x, y) = 2x + 2y − 14 = 0 olduğundan
∂L
= y − 2λ = 0
∂x ( )
∂L 7 7 7 49
L(x, y, λ) = xy − λ (2x + 2y − 14) ⇒ = x − 2λ = 0 ⇒x=y= ⇒f , = .
∂y 2 2 2 4
∂L
= 2x + 2y − 14 = 0
∂λ
Kısıtlamayı sağlayan herhangi bir nokta seçelim, mesela (3, 4) ⇒ 2 · 3 + 2 · 4 = 14 noktasını alalım. Bu
49 ( )
noktada f (3, 4) = 12 < . Burada ∀(x, y) için f (x, y) < f 72 , 72 olduğundan bu nokta bir maksimumu
4
noktasıdır. İlk başta f (x, y) = xy ’nin bir tek kritik noktası (0, 0) olduğundan ve bu noktanın probleme
bir etkisi olmadığından hesaba katılmamıştır. (x, y) ̸= (0, 0) ise minimum yoktur.
d) Dikdörtgenin alanı f (x, y) = xy ve çevresi g(x, y) = x + 2y − 1 = 0 olduğundan
L(x, y, λ) = xy − λ (x + 2y − 1) denkleminden kritik noktalar,

∂L
=y−λ=0
∂x
∂L
= x − 2λ = 0
∂y
∂L
= x + 2y − 1 = 0
∂λ
1 1
İlk iki denklemden x = 2y değeri 3.denklemde yerine konursa y = ⇒ x = ve buradan P noktasının
( ) 4 2
1 1
koordinatı , olarak bulunur. Maksimumun kritik noktalarda ve uç noktalarda olduğunu biliyoruz.
2 4 ( )
1
Bu durumda uç noktalar eksenler üzerinde (1, 0) ve 0, noktalarındadır ve bu noktalarda alan
2
sıfırdır.
e) Dikdörtgenin alanı f (x, y) = xy ve çevresi g(x, y) = x2 + y 2 − 1 = 0 olduğundan
( )
L(x, y, λ) = xy − λ x2 + y 2 − 1 denkleminden kritik noktalar,
∂L
= y − 2λx = 0
∂x
∂L
= x − 2λy = 0
∂y
∂L
= x2 + y 2 − 1 = 0
∂λ
1 1
İlk iki denklemden x2 = y 2 değeri 3.denklemde yerine konursa y = √ ⇒ x = √ ve buradan P
( ) 2 2 2 2
1 1
noktasının koordinatı √ , √ olarak bulunur. Maksimumun kritik noktalarda ve uç noktalarda
2 2 2 2
olduğunu biliyoruz. Bu durumda uç noktalar
( )eksenler üzerinde (1, 0) ve (0, 1) noktalarındadır ve bu
1
noktalarda alan sıfırdır. Maksimum değer .
8
f) Dikdörtgenin çevresi f (x, y) = 2x + 2y ve g(x, y) = xy − 1 = 0 olduğundan
L(x, y, λ) = 2x + 2y − λ (xy − 1) denkleminden kritik noktalar,

∂L
= 2 − λy = 0
∂x
∂L
= 2 − λx = 0
∂y
∂L
= xy − 1 = 0
∂λ
İlk iki denklemden x = y değeri 3.denklemde yerine konursa x2 = 1 ⇒ x = 1 ve buradan P noktasının

koordinatı (1, 1) olarak bulunur. Bunun minimum olduğunu biliyoruz çünkü minimum ya kritik bir
noktada ya da sınırda meydana gelir. Bu durumda sınır noktaları eksenlerden sonsuz uzaktadır, bu
da çevresi = ∞ olan bir dikdörtgen verir.
Lagrange çarpanları metodunun geometrik temelleri göz önüne alındığında, ilgili fonksiyonların
seviye eğrileri düzgün değilse veya maksimum veya minimum, kısıtlama eğrisinin bir uç noktasında
meydana geliyorsa, metodun çalışmasını bekleyemeyiz. Yöntemin tuzaklarından biri, fonksiyonların
kısmi türevleri olmasına rağmen fonksiyonların seviye eğrilerinin düzgün olmayabilmesidir. Aşağıdaki
örnekte gösterildiği gibi gradyanın kaybolduğu durumlarda sorunlar ortaya çıkabilir (veya problem
47’e bak).
Find the minimum value of f (x, y) = y subject to the constraint equation g(x, y) = y 3 − x2 = 0
( )
L(x, y, λ) = y − λ y 3 − x2 ⇒ 2λx = 0, 1 − 3λy 2 = 0, y 3 − x2 = 0. Bu üç denkleminde çözümü
yoktur. f (x, y) = y ’nin orijinde bir minimumu vardır.
Lagrange çarpanları yöntemi yukarıdaki örnekte bozulmaktadır çünkü çözüm noktasında∇g = 0 ve

dolayısıyla g(x, y) = 0 eğrisinin orada düzgün olması gerekmez. (Bu durumda düzgün değildir!)
Çözüm noktasında ∇f ’nin ∇g ’ye paralel olması gerektiği şeklindeki geometrik koşul bu durumda
anlamsızdır. Lagrange çarpanları yöntemini uygularken,
a. Lagrange fonksiyonunun kritik bir noktası,
b. ∇g = 0 olan bir nokta,
c. ∇f veya ∇g ’nin bulunmadığı bir nokta veya
d. kısıtlama kümesinin bir ”uç noktası” ’nda
ekstremum bir değerin oluşabileceğini unutmayın. Bu durum, f’nin kritik bir noktasında, f’nin tekil
bir noktasında veya f’nin tanım kümesinin bir bitiş noktasında meydana gelebilen, tek değişkenli bir
f fonksiyonunun uç değerleri için olan duruma benzer:
Problem 50.
”Determine the maximum value of f (x, y, z) = 3x − 2y + z on the curve x2 + y 2 + z 2 = 14.”
Which of the following is the expression and solution of the above problem using the Lagrange
multipliers method, respectively?
a) g(x, y, z) = x2 + y 2 + z 2 − 14 = 0, ∇g = λ∇f, 7
b) g(x, y, z) = x2 + y 2 + z 2 − 14 = 0, ∇g = λ∇f, 9
c) g(x, y, z) = x2 + y 2 + z 2 − 14 = 0, ∇g = λ∇f, 14
d) g(x, y, z) = x2 + y 2 + z 2 − 14 = 0, ∇f = λ∇g, 14
e) g(x, y, z) = x2 + y 2 + z 2 − 14 = 0, ∇f = λ∇g, 18
Çözüm 50. ∇f = (3, −2, 1), ∇g = (2x, 2y, 2z) ve ∇f = λ∇g den
 
3  
x= ±3
 2λ  x =
3 = λ2x    
 1 9 1 1 1  
−2 = λ2y ⇒ y = −  ⇒ + + = 14 ⇒ λ = ∓ ⇒  y = ∓2
 λ 4λ2 λ2 4λ2 2  
1 = λ2z  1 
z= z = ±1
2λ
ve böylece (3, −2, 1) ve (−3, 2, −1) noktaları için f ’nin aldığı değerler sırasıyla 14 ve −14 olduğundan
f (3, −2, 1) ’de maksimum olduğunu gösterir.
Problem 51.
”Determine extremum values of f (x, y) = 10x2 + 6y 2 on the curve x2 + 2y 2 = 14y.”
Which of the following is the expression and solution of the above problem using the Lagrange
multipliers method, respectively?
a) g(x, y, z) = x2 + 2y 2 − 14y = 0, ∇g = λ∇f, gmaks = 250, gmin = −250
b) g(x, y, z) = x2 + 2y 2 − 14y = 0, ∇g = λ∇f, gmaks = 350, gmin = −250
c) g(x, y, z) = x2 + 2y 2 − 14y = 0, ∇g = λ∇f, gmaks = 350, gmin = 0
d) g(x, y, z) = x2 + 2y 2 − 14y = 0, ∇f = λ∇g, fmaks = 250, fmin = 0
e) g(x, y, z) = x2 + 2y 2 − 14y = 0, ∇f = λ∇g, fmaks = 350, fmin = 0
Çözüm 51. ∇f = (20x, 12y), ∇g = (2x, 4y − 14) ve ∇f = λ∇g den

 
(1).denklemden x = 0 veya λ = 10
 
x = 0 ise (3).denklemden y = 0 veya y = 7
 
y = 0, x = 0 (λ = 0) ⇒ f (0, 0) = 0 
(1) 20x = λ2x y = 7, x = 0 (λ = 6) ⇒ f (0, 7) = 284
(2) 12y = λ(4y − 14) ⇒  veya 
(3) x + 2y − 14y = 0
2 2 (1).denklemden λ = 10
 
λ = 10 ise (2).denklemden 12y = 40y − 140 ⇒ y = 5
 √ 
y = 5 ise (3).denklemden x = ± 20 
 √ ( √ ) 
y = 5, x = ± 20 ⇒ f ± 20, 5 = 350
( √ )
ve böylece f ± 20, 5 = 350 maksimum, f (0, 0) = 0 minimum.
Problem 52.
classify the critical points of f (x, y) = xyex−y .
Çözüm 52.
∂f ∂f
= (y + xy) ex−y = 0 = (x − xy) ex−y = 0
∂x ∂y
ve
∂f ∂f
= y (1 + x) = 0 (1∗) = x (1 − y) = 0 (2∗)
∂x ∂y
(1∗) dan y = 0 ve x = −1 bulunur. Bu değerler sırasıyla (2∗) da yerine konursa
y = 0 için x = −1 için
x = 0 ve ve y = 1 ve
(0, 0) (−1, 1)
bulunur. VEYA
y + xy = 0 (1)
x − xy = 0 (2)
sistemi çözülür. DİKKAT: SADELEŞTİRME YOK. İki denklem toplanırsa x + y = 0 bulunur.
Buradan y = −x değeri (1) veya (2) denklemlerinden birinde yerine konur. (1).de yerine koyalım:
y + xy = 0 ⇒ (−x) + x(−x) = 0 ⇒ x2 + x = 0 ⇒ x(x + 1) = 0

y = −x olduğundan
⇒ x = 0 ve x = −1 ⇒ x = 0 dan y = 0 ⇒ (0, 0)
x = −1 den y = 1 ⇒ (−1, 1)
bulunur.Şimdi 2.mertebe kısmi türevleri hesaplayalım.
fxx = (2y + xy)ex−y , fxy = (1 + x − y − xy)ex−y , fyy = (−2x + xy)ex−y

Böylece kritik noktaların sınıflandırılması (classify the critical points): Kritik noktaları KN ile
gösterecek olursak
KN fxx fxy fyy fxx fyy − fxy

2
sınıfı
(0, 0) 0 1 0 −1 eyer noktası
−2 −2
(−1, 1) e 0 e e−4 yerel minimum
Problem 53.
classify the critical points of f (x, y) = xy 2 and find the absolute maximum and minimum values of
on the set B. { }
B = (x, y)| x ≥ 0, y ≥ 0, x2 + y 2 ≤ 3
Çözüm 53.
∂f
= y2 = 0
∂x y2 = 0
⇒ ⇒ sisteminin çözümü yoktur.
∂f 2xy = 0
= 2xy = 0
∂y
O halde B nin iç noktasında kritik nokta yok. Şimdi
L1 boyunca : y = 0 ve f (x, 0) = 0
L2 boyunca : x = √
0 ve f (0, y) = 0
L3 boyunca
( :√ y = 3)− x2 ve
g(x) = f x, 3 − x2
√ ( √ ) (√ )2
⇒ (0 ≤ x ≤ 3) için g(x) = f x, 3 − x2 = x 3 − x2 = 3x−x3 ve buradan da bu fonksiyonun
ekstremumu için g ′ (x) = 3 − 3x2 = 0 ⇒ x = ±1 olur. x(= −1)bölge dışında olduğundan g(x) ’in kritik
( √ ) √
noktası x = 1 olduğundan g(1) = f 1, 3 − 1 = f 1, 2 bulunur ve değeri de 2 dir. Bu değer
√
f fonksiyonunun (maksimum ) değeridir.
( ) f nin minimum değerleri x = 0 ve x = 3 noktalarındadır.
√ √
Bu noktalarda f 0, 3 = f 3, 0 = 0 dır. Böylece f ’nin B bölgesi üzerinde mutlak maksimumu
( √ )
f 1, 2 = 2, mutlak minimumu = dır ve L1 ve L2 boyunca tüm noktalarda görülür.
Problem 54.
f (x, y) = x2 + y 2 + x2 y + 4 ’nin
B = {(x, y)| |x| ≤ 1, |y| ≤ 1}
bölgesinde kritik noktalarını sınıflandırın.

Çözüm 54. Birinci denklemden x = 0 alınır ikinci denklemde yerine konursa 2y + 0 = 0 ⇒ y = 0 ve
∂f
= 2x + 2xy = 0
∂x 2x(1 + y) = 0 ⇒ x = 0 ve y = −1
⇒
∂f 2y + x2 = 0
= 2y + x2 = 0
∂y
√ bulunur.√Birinci denklemden y = −1 alınır ikinci denklemde yerine konursa −2 + x =

2
(0, 0) noktası
0 ⇒ x = ± 2 ve (± 2, 0) noktası bulunur. Bu ise verilen bölgenin dışındadır. O halde tek kritik
nokta (0, 0) dır. Şimdi 2.mertebe kısmi türevleri hesaplayalım.
fxx = (2 + 2y), fxy = 2x, fyy = 2
Böylece (classify the critical points): Kritik noktaları KN ile gösterecek olursak
KN fxx fxy fyy fxx fyy − fxy

2
sınıfı
(0, 0) 2 0 2 4 yerel minimum
Problem 55.
Let f (x, y) = x3 + y 3 − 9xy + 1. The critical points for this function are (3, 3) and (0, 0). Which of
the following are the maximum and minimum values of f (x, y) in triangle R with corners (0, 4), (4, 0)
and (4, 4)?
a) max: 65, min: −26 b) max: 65, min: −19 c) max: 55, min: −19 d) max: 55, min: −15
e) max: 45, min: −15
Çözüm 55. (3, 3) kritik noktası bölge içindedir ve f (3, 3) = −26. Köşe noktalarda fonksiyonun aldığı
değerler f (0, 4) = 65, f (4, 0) = 65 ve f (4, 4) = −15. Üçgenin kenarlarında
( √f (x, )4) = x − 36x

[y = 4 kenarında:] 3
+ 65 = F1 (x) ⇒ F1′ (x) = 0 ⇒
√ √
x = ∓2 3 ⇒ f 2 3, 4 = 65 − 48 3
[x = 4 kenarında:]
( f√(4,)y) = y 3 − 36y + 65 = F2 (y) ⇒ F2′ (y) = 0 ⇒
√ √
y = ∓2 3 ⇒ f 4, 2 3 = 65 − 48 3
[x + y = 4 kenarında:] f (x, 4 − x) = x3 + (4 − x)3 − 9x(4 − x) + 1 =
F3 (x) ⇒ F3′ (x) = 0 ⇒ x = 2 ⇒ F3 (2) = −19
bulunur. Dolayısıyla bu değerler arasından maksimum 65, minimum −26 bulunur.

Problem 56. Find the point on the plane 2x + y − z = 6 which is closest to the origin, by using
Lagrange multipliers.
Çözüm 56. Öklid geometrisinden orijine olan uzaklık d2 =uzaklık2 = x2 + y 2 + z 2 olduğundan
2x + y − z = 6 düzlemi üzerinde x2 + y 2 + z 2 yi minimize etmeliyiz. Yani f (x, y, z) = x2 + y 2 + z 2 ve
kısıtlama g(x, y, z) = 2x + y − z = 6 olmak üzere ∇f = λ∇g
2x = 2λ ( )
λ −λ
2y = λ ⇒ 2λ + − =6⇒λ=2
2 2
2z = −λ
ve buradan da noktanın koordinatı x = 2, y = 1, z = −1 olarak bulunur.
Problem 57. Find the points on the surface 2x2 + y 2 = (z − 2)2 that are a) closest to the origin and
b) furthest from the origin.
Çözüm 57. 56.problemde olduğu gibi f (x, y, z) = x2 + y 2 + z 2 ve kısıtlama g(x, y, z) = 2x2 + y 2 −
(z − 2)2 = 0 olmak üzere ∇f = λ∇g ’den
2x = 4λx
2y = 2λy
2z = −2λ(z − 2).
1
Denklemlerin ilkinden x = 0 veya λ = , ikincisinden y = 0 veya λ = 1 bulunur.
2
x = 0 veya λ = 1 ise



x = 0 √
2y = 2y ⇒ z = 1 ⇒ 0 + y 2 − (1 − 2)2 = 0 ⇒ y = ±1 ⇒ (0, ±1, 1) ⇒ d = 2



2z = −2(z − 2)
1
y = 0 veya λ =
2


 ( )2 √ ( √ )
2x = 2x 2 2 2 2 2 2 2 2
y=0 ⇒ z = ⇒ 2x2 + 0 − −2 =0⇒x=± ⇒ ± , 0, ⇒d= √

 3 3 3 3 3 3

2z = −(z − 2)
x = 0 ve y = 0 ise z = 2 olur
( ve √ ) denklem 2z = −2λ(z − 2) ile çelişir.
bu, üçüncü
2 √ 2 2 2
d = √ < 2 olduğundan ± , 0, noktasında minimum vardır. Maksimum yoktur: yüzey bir
3 3 3
koni olduğundan üzerindeki noktalar keyfi olarak uzaklaşır.
Problem 58. f (x, y) = x4 + y 4 − 4xy + 1 ’nin kritik noktaları (−1, −1), (0, 0), (1, 1) olmak üzere
x4 + y 4 = 32 eğrisi üzerinde f (x, y) ’nin ekstremumlarını belirle.
Çözüm 58. f ’yi verilere bakarak f (x, y) = x4 + y 4 − 4xy + 1 ≡ 33 − 4xy olarak alıp Lagrange
çarpanları metodunu kullanalım.
{
( 3 ) y x y = −x ⇒ x4 + (−x)4 = 32 ⇒ x = ±2
(−4y, −4x) = λ 4x , 4y 3 ⇒ −λ = 3 = 3 ⇒ y = ±x ⇒
x y y = x ⇒ x4 + (x)4 = 32 ⇒ x = ±2
ifadelerinden (−2, −2), (2, 2), (−2, 2), (2, −2) noktalarını elde ederiz. Bu noktalardan f (−2, −2) =
f (2, 2) = 17 ve (−2, 2), (2, −2) noktalarından da f (−2, 2) = f (2, −2) = 49 elde edilir. Bu maksimum
değerdir. Çünkü (−1, −1), (1, 1) noktalarında fonksiyonun değeri f (−1, −1) = f (1, 1) = −1. Böylece
mutlak maksimum değeri 49, mutlak minimum değeri −1. (0, 0) noktası bir eyer noktasıdır.
x2 y 2 1 4
Problem 59. The ellipse 2 + 2 = 1 contains the rectangle [−1, 1], [−2, 2], if 2 + 2 = 1. What is
a b a b
the smallest area of the ellipse?
( )
1 4
Çözüm 59. Elipsin alanı A = π a b ve Lagrange fonksiyonu L(a, b, λ) = π a b + λ + −1
a2 b2
olduğuna göre
∂L 2λ ∂L 8λ ∂L 1 4
= 0 = πb− 3, = 0 = πa− 3 , = 0 = 2 + 2 − 1.
∂a a ∂b b ∂λ a b
İlk iki denklemden λ = 0 veya√b = 2a. Eğer λ = 0 ise b = 0 olur ki bu 3.denklemle çelişir. O halde
b = 2a için 3.denklemden a = 2 ve buradan da en küçük alan A = 4π bulunur.
[Jacobi Determinantı] Şekli dikkatli inceleyin.
u ve civarındaki u+du değerlerine karşılık gelen u eğrileri ve v ile civarındaki v +dv değerlerine karşılık
gelen v eğrileri tarafından sınırlanan diferansiyel alan elemanını düşün. Bu eğriler düzgün olduğundan,
du ve dv ’nin küçük değerleri için alan elemanı yaklaşık olarak bir paralelkenardır ve alanı yaklaşık
olarak dA = |P Q × P R| ’dir; burada P, Q ve R, Şekilde gösterilen noktalardır. Bu yaklaşımdaki
hata, du ve dv sıfıra yaklaştıkça dA ile karşılaştırıldığında ihmal edilebilir hale gelir.
Yani
∂x ∂x ∂y ∂y
dx = du + dv ve dy = du + dv
∂u ∂v ∂u ∂v
olmak üzere P Q = dx i + dy j. Ancak v eğrisi, P Q boyunca dv = 0 olduğundan
∂x ∂y
PQ = du i + du j.
∂u ∂u
Benzer şekilde
∂x ∂y
PR = dv i + dv j.
∂v ∂v
Buradan
i j k
∂x ∂y
dA = | ∂u du du 0 | = ∂(x, y) = |J|
∂u ∂(u, v)
∂x ∂y
dv dv 0
∂v ∂v
ve alan elemanı
dA = dx dy = |J| du dv
olur.
Problem 60. Evaluate ∫∫ (√ )

cos x2 + y 2 dA
B
π2
when B is the disk bounded by the circle x2 + y 2 =
4
Çözüm 60. Kutupsal koordinatları kullanarak
∫ 2π∫ π
2
(cos r) r dr dθ ve kısmi integrasyonla
0 0
π 2 − 2π
bulunur.
Problem 61. Let B be the region in the first quadrant bounded from left by x = 1, from right by
x = 2, from top by y = x and from bottom by the x−axis. Evaluate the integral
∫∫
xy 2
dA
(x2 + y 2 )2
B
by using polar coordinates.

Çözüm 61. Kutupsal koordinatlarda gereken dönüşümler yapılır: Böylece
1
x = 1 ⇔ r cos θ = 1 ⇔ r =
cos θ
2
x = 2 ⇔ r cos θ = 2 ⇔ r =
π cos θ
y=x⇔θ=
4
y = 0 ⇔{θ = 0 }
π 1 2
⇒ B = (r, θ) 0 6 θ 6 , 6r6
4 cos θ cos θ
∫∫ ∫ π∫ 2
xy 2 4 cos θ r cos θ r2 sin2 θ π 1
dA = r dr dθ = − .
(x2 + y 2 )2 0 1
cos θ
(r2 )2 8 4
B
Problem 62.
Rewrite each of the double integrals below in the form specified. (If necessary, break into several
integrals.)
∫ 0 ∫ 0 ∫∫
1 f dxdy = dydx
−1 y 1/3
∫ π/2 ∫ 4 ∫∫
2 f drdθ = dydx
0 1
∫ 2 ∫ 2 ∫∫
3 f dydx = drdθ
1 1
∫ 0 ∫ x3
1 f dydx
−1 −1
∫ √
1∫ 16−x2
2 f
a) √ dydx
0 1−x2 r
∫ π/4 ∫ 2 sec θ ∫ π/2 ∫ 2 csc θ
3 f rdrdθ + f rdrdθ
0 csc θ π/4 sec θ
∫ 0 ∫ x3
1 f dydx
−1 −1
∫ √ √
1∫ 16−x2 ∫ 4 ∫ 16−x2
2 f f
b) √ dydx + dydx
0 1−x2 r 1 0 r
∫ π/4 ∫ 2 sec θ ∫ π/2−arctan(1/2) ∫ 2 csc θ
arctan(1/2) csc θ π/4 sec θ
∫ 0 ∫ x3
1 f dydx
−1 −1
∫ √ √
1∫ 1−x2 ∫ 4 ∫ 16−x2
2 f f
c) dydx + dydx
0 0 r 1 0 r
∫ π/4 ∫ 2 sec θ ∫ π/2 ∫ 2 csc θ
arctan(1/2) csc θ π/4 sec θ
∫ 0 ∫ x3
1 f dydx
−1 −1
∫ √ √
1∫ 16−x2 ∫ 4 ∫ 16−x2
2 f f
d) √ dydx + dydx
0 1−x 2 r 1 0 r
∫ π/4 ∫ sec θ ∫ π/2−arctan(1/2) ∫ csc θ
∫ 0 ∫ x3
1 f dydx
−1 −1
∫ √ √
1∫ 16−x2 ∫ 4 ∫ 16−x2
2 f f
e) √ dydx + dydx
0 1−x2 r 1 0 r
∫ π/2 ∫ 2 sec θ ∫ π/2 ∫ 2 csc θ
Çözüm 62. yazmaktan sıkıldım. Bu yüzden çözümü sizlere bıraktım...yine de sorudaki üçüncü şıkkın
çözümünü verdim:
∫ 2∫ 2 ∫ π/4 ∫ 2 sec θ ∫ β ∫ 2 csc θ

f dydx = f rdrdθ + f rdrdθ
1 1 α csc θ π/4 sec θ
α = arctan(1/2) ≈ 26.5651◦
β = arctan(2) ≈ 63.4349◦
Problem 63.
Let B be a solid described in spherical coordinates by the inaqualities
sec ϕ ≤ ρ ≤ 2 cos ϕ.
∫∫∫
Set up the formula to calculate dV both in spherical and in rectangular coordinates.
B
∫ 2π ∫ π/4 ∫ 2 cos ϕ ∫ 1 ∫ √1−y2 ∫ 1+
√
1−x2 −y 2
a) ρ sin ϕdρdϕdθ = √ dzdydx
0 0 sec ϕ −1 − 1−y 2 1
∫ ∫ ∫ ∫ ∫ √ ∫ √
2π π/2 2 cos ϕ 1 4−x2 1+ 1−x2 −y 2
2
b) ρ sin ϕdρdϕdθ = √ dzdydx
0 0 sec ϕ −1 − 4−x2 1
∫ ∫ ∫ ∫ ∫ √ ∫ √
2π π/2 2 cos ϕ 1 1−x2 1+ 1−x2 −y 2
c) ρ2 sin ϕdρdϕdθ = √ dzdydx
0 π/4 sec ϕ −1 − 1−x2 1
∫ ∫ ∫ ∫ ∫ √ ∫ √
2π π/4 2 cos ϕ 1 1−x2 1+ 1−x2 −y 2
2
d) ρ sin ϕdρdϕdθ = √ dzdydx
0 0 sec ϕ −1 − 1−x2 1
∫ ∫ ∫ ∫ ∫ √ ∫ √
2π π/2 4 cos ϕ 2 1−x2 2+ 1−x2 −y 2
2
e) ρ sin ϕdρdϕdθ = √ dzdydx
0 0 2 sec ϕ −2 − 1−x2 1
Çözüm 63.
sec ϕ ≤ ρ ⇒ 1 ≤ ρ cos ϕ = z
ve ρ ≤ 2 cos ϕ ⇒ ρ2 ≤ 2ρ cos ϕ
⇒ x2 + y 2 +√z ≤ 2z olduğundan x + y + (z − 1) = 1
2 2 2 2
⇒z ≤1+ √ 1 − x2 − y 2 ve buradan da
1 ≤ z ≤ 1 + 1 − x2 − y 2
bulunur. Böylece üç katlı integralin z kodu belirlenmiş olur. Bu yarıçapı z−ekseninde olan bir kürenin
üst yarısıdır.
1 4π 2π
O halde bu parçanın hacmı integral kullanmadan V = = bulunur. O halde
2 3 3
∫ 2π ∫ π/4 ∫ 2 cos ϕ ∫ 1 ∫ √1−x2 ∫ 1+√1−x2 −y2
V = ρ2 sin ϕ dρ dϕ dθ = √ dz dy dx
0 0 sec ϕ −1 − 1−x2 1
olarak belirlenir.
Problem 64.
Find the volume of the region bounded by the cylinder y = sin x and restricted by
−1 ≤ z ≤ 1 , 0 ≤ x ≤ π , y ≥ 0.
Çözüm 64.
B = {(x, y, z) | : − 1 ≤ z ≤ 1 , 0 ≤ x ≤ π , 0 ≤ y ≤ sin x}
∫ 1 ∫ π ∫ sin x
dy dx dz = 4br3
−1 0 0
Problem 65.
Find the volume of the region bounded by the cylinder z = sin y and restricted by
−1 ≤ x ≤ 1 , 0 ≤ y ≤ π , z ≥ 0.
Çözüm 65.
−1 ≤ x ≤ 1 , 0 ≤ y ≤ π , z ≥ 0.
B = {(x, y, z) | : − 1 ≤ x ≤ 1 , 0 ≤ y ≤ π , 0 ≤ z ≤ sin y}
∫ 1 ∫ π ∫ sin y
dz dy dx = 4br3
−1 0 0
Problem 66.
The plane x + y + z = 1 divides the ball x2 + y 2 + z 2 ≤ 1 into two solids.Evaluate the volume
√ of the
smaller solid. (Hint: The distance from the point (0, 0, 0) to the plane x + y + z = 1 is 1/ 3)
Çözüm 66.
1 √
x2 + y 2 + z 2 = 1 ⇒ r 2 + z 2 = 1 ⇒ √ ≤ z ≤ 1 − r 2
3
1
z = √ düzleminin xy − düzlemindeki izdüşümü çemberi
3 √
2
ve bu çemberin yarıçapı da r = olduğundan
√ 3[ ]
∫ 2π ∫ 2
√ ∫ 1−r2
√
3 1 4 3
r dz dr dθ = 1− .
0 0 √1 2 9
3
Problem 67.
Consider the region under the paraboloid z = ax2 + 3y 2 (where “a” is a positive constant) and over
the triangle with vertices (0, 0, 0), (0, 2, 0), and (2, 2, 0). For what value of the constant “a” does the
volume of this region equal 28?
a) 4 b) 6 c) 12 d) 14 e) 24
∫∫
Çözüm 67. İki katlı integralde hacim f (x, y) dA ile hesaplanacağından
B
∫∫ ∫ 2∫
( ) 2( ) 4a
V = ax2 + 3y 2 dA = ax2 + 3y 2 dy dx = 12 + = 28 ⇒ a = 12
0 x 3
B
[sayı dizisi] lim an = a olduğunu göstermek için

n→∞
∀ϵ > 0, ∃N > 0 | n > N → |an − a| < ϵ
yani
”Her epsilon pozitif sayısı için yeterince büyük bir N sayısı

vardır. Öyleki n büyük N iken dizinin limiti a olsun”
ifadesi gerçeklenmelidir.
”n > N ” ifadesinin sonucu olarak dizinin sonlu sayıda terimi, yani a1 , a2 , . . . , aN −1 , aN ile listelenen
sonlu sayıda terimi a noktasının ϵ−civarı dışında ve bundan sonraki sonsuz terimi ise bu civarın içinde
kalıyorsa, yani aN +1 , aN +2 , . . . bu civara ait terimler ise, lim an = a.
n→∞
n+1
Problem 68. an = genel terimli dizi veriliyor. lim an = 1 olduğuna göre ϵ = 10−2 olmak üzere
n+2 n→∞
limit tanımındaki N sayısını belirle. Daha doğrusu dizi, hangi terimden itibaren 1’ in 10−2 civarına
ait olur?
Çözüm 68. ∀ϵ > 0, ∃N > 0 | n > N → |an − a| < ϵ olduğundan
n+1 1 1 1
|an − a| < ϵ ⇒ −1 < ⇒ < ⇒ n > 98 = N.
n+2 100 n+2 100
O halde dizinin a98 ’e kadar olan sonlu sayıda terimi, yani a1 , a2 , a3 , . . . , a98 terimi 1’ in 10−2 civarı
dışında, dizinin a99 ’dan itibaren sonsuz sayıda terimi ise 1’ in 10−2 civarı içindedir.
99 + 1 1 1
|a99 − 1| = −1 = < .
99 + 2 101 100
[Fibonacci(Fibonaçi) dizisi] an = Aan−1 + Ban−2 şeklindeki bir dizi, ”indirgemeli diziler” olarak
tanımlanan bir dizidir. Burada A, B sabitlerdir. A = B = 1 ve a1 = 1, a2 = 1 ise bu, fibonaçi dizisi
olarak adlandırılır. an = an−1 + an−2 eşitliği, rekurans bağıntısı dır. Bu bağıntının an = k n , k ∈ IR
şeklinde çözümleri mevcutsa genel çözüm, an = Ak1n + Bk2n şeklinde olacaktır. k n = k n−1 + k n−1
den k n = k n−1 + k n−1 ve buradan da k 2 − k − 1 = 0 denklemi bulunur. İkinci derece denklemin
çözümünden √ √
1+ 5 1− 5
k1 = , k2 =
2 2
elde edilir. Dolayısıyla rekurans bağıntısının genel çözümü

( √ )n ( √ )n
1+ 5 1− 5
an = A +B .
2 2
a1 = 1, a2 = 1 olduğundan, bu değerleri genel çözümde kullanırsak iki bilinmeyenli bir denklem

sistemine ulaşırız. Bu sistemin çözümünden de
[( √ )n ( √ )n ]
1 1+ 5 1− 5
an = √ −
5 2 2
bulunur.
Problem 69. Let {12, 16, 20, 24, 28, . . . , k · n + 8, . . .} and {8, 16, 32, 64, 128, . . . , k · 2n , . . .}. The sum
of the nth term of the first sequence and the nth term of the second sequence is denoted by Cn . If
Cn+1 = Cn + F (n). What are k value and F (n)?
Çözüm 69. 1.dizinin genel terimi an = k·n+8, 2.dizinin genel terimi ise bn = k·2n ve bunların toplamı
da cn = k · n + 8 + k · 2n . Verilerden k = 4 olduğu kolaylıkla görülür. Yani a1 = 12 = k · 1 + 4 ⇒ k = 4
ve b1 = 8 = k · 21 ⇒ k = 4. O halde cn = 4 · n + 8 + 4 · 2n . Şimdi
cn+1 = 4(n + 1) + 8 + 4 · 2n+1

⇒ cn+1 − cn = 4 + 4 · 2n ⇒ cn+1 = cn + 4 (1 + 2n )
−cn = −4 · n − 8 − 4 · 2n
olur. O halde k = 4 ve F (n) = 1 + 2n .
Problem 70.
A sequence of positive integers is generated by the formula an = 2n3 − 57n2 − 120n + 9200, n ∈ N.
Determine the largest value of n such that an > an+1 .
Çözüm 70. Derste verilen teorem 1 den dolayı an = f (n) = 2n3 − 57n2 − 120n + 9200 ve verilen
an > an+1 şartını sağlayacak şekilde f ’nin türevini alarak f ′ (n) = 6n2 − 114n − 120 = 0 ve buradan
da n2 − 19n − 20 = 0 denkleminin kökleri n = −1 ve n = 20 (kritik noktalar) olduğundan n ’nin
an > an+1 olacak şekilde en büyük değerini veren nokta f ’nin lokal minimumundan önceki nokta
olarak görülecektir. Bu durumda aşağıdaki şekilden de görüldüğü üzere a19 > a20 ’den n = 19
bulunur.
Problem 71. √
a1 = 3 ve her n ∈ N için an < 5 olsun. an+1 = 2an + 15 dizisinin limitini belirle.
√ √ √
Çözüm 71. a1 = 3 ve an+1 = 2an + 15 eşitliğinden a2 = 2a1 + 15 = 21 > 3 = a1 olur. n = k
için ak+1 > ak olsun. O halde
√ √
ak+2 = 2ak+1 + 15 > 2ak + 15 = ak+1 ⇒ ak+2 > ak+1 .
Böylece (tümevarım veya indüksiyon ile) {an } dizisinin artan olduğu gösterilmiş olur. Yine, her n ∈ N
için an < 5 olduğu verildiğinden dizi, artan ve sınırlı, dolayısıyla yakınsaktır. Bu durumda lim an = a
n→∞
olacak şekilde bir a sayısı vardır ve
√
lim an = a ⇒ lim an+1 = a ⇒ a = 2a + 15 ⇒ a2 − 2a − 15 = 0 ⇒ a = −3, a = 5.
n→∞ n→∞
a > a1 olduğundan lim an = 5 bulunur.

Dikkat: Dizinin 5 ’den küçük olduğu belirtilmeseydi, a1 < 5, a2 < 5 olmasından dolayı an < 5
olduğunu söyleyebilmemiz için yine tümevarım ’dan bunu şöyle gösterebilirdik:
√ √ √
a1 < 5 ⇒ ak < 5 ⇒ ak+1 = 2ak + 15 < 2(5) + 15 = 25 = 5 ⇒ ak+1 < 5
olmasından dolayı her n ∈ N için an < 5 diyebilirdik.
Problem 72.
Aşağıdaki serilerden hangisi yakınsaktır?
∞
∑ ∞
∑ ∞
∑
2n + 1 (√ √ )
a) b) e3−2n c) n− n+1
n (n + 1)2
2
n=1 n=3 n=1
Çözüm 72. a) ve b) serileri yakınsaktır.
Problem 73.
Let
∞
1 1 a1 ∑ bn−1
a1 + a2 + ++ ··· = =
81 243 2b 9
n=1
Where a1 , a2 , b ∈ R. What is the sum of this geometric series?

∞
∑
1
Çözüm 73. a1 = olduğundan ve 2.terim ile 1.terimin oranı arn geometrik serisinin r ’sini
9
n=0
veriyorsa
∑ bn−1 ∞ ( )
1 1 a1 1
1 1{ } 1 1
a1 = , r = ⇒ = 9 = = = 1 + b + b2 + · · · =
9 3 2b 2b 18b 9 9 9 1−b
n=1
1 a1 1
ve b = = r olmasından geometrik serinin toplamı = olarak bulunur.
3 1−b 6
Problem 74.
1 1 an+1 + bn+1
an = , bn = n and lim = c.
2n 3 n→∞ an + bn
∞
∑
Also, dn = an + bn for the power series dn xn . Which of the following is the value of c and the
n=1
radius of convergence of this power series, respectively?
1
Çözüm 74. , (−2, 2)
2

Her Zaman Sor 2023

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Her Zaman Sor 2023

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Mehmet Ali Karaca ITU MAT104 — 1

İTÜ MAT 2 0 2 3 G U Z D AÇIKLAMA VE SORULAR Kasım 2023

Konu Hakkında: VektÇokdegfonk.Ekstr.Katint.DiziSeri Soru: Çeşitli

s yay uzunluğu parametresi olmak üzere C düzgün eğrisi

r(s) = f (s)i + g(s)j + h(s)k, s ∈ I

bulunur. Bu ise yay uzunluğu parametresi cinsinden

olduğundan |r ′ (s)| = 1 olduğu görülür.

Kutupsal koordinatlar ve Kartezyen koordinatlar arasında ilişki:

NOT: saat yönünün tersinde θ’nın işareti negatif

(r, θ + 2nπ) = (r, θ0 ) ⇒ θ + 2nπ = θ0 ⇒ θ − θ0 = 2nπ

(r, θ + (2n + 1)π) = (r, θ0 ) ⇒ θ + (2n + 1)π = θ0

Kutupsal koordinatlar ve Kartezyen koordinatlar arasında ilişki:

(r, θ + 2nπ) = (r, θ0 ) ⇒ θ + 2nπ = θ0 ⇒ θ − θ0 = 2nπ

(r, θ + (2n + 1)π) = (r, θ0 ) ⇒ θ + (2n + 1)π = θ0

NOT: Kartezyen koordinatı P (0, −2)

bulunur. Bu taktirde sadece b ve c şıkları verilen P noktasının mümkün kutupsal koordinatlarıdır.

Problem 4. P (x, y)’nin kutupsal koordinatı (r, θ) olsun. Bu taktirde

a) (x, −y) b) (−x, −y) c) (−x, y) d) (y, x)

noktalarının kutupsal koordinatlarını belirleyelim.

r = f (θ) kutupsal eğrisi için

(a) (x, −y), (x, y)’nin x-eksenine göre simetriğidir.

Dolayısıyla (x, −y)’nin açısı 2π − θ ⇒ (x, −y) = (r, 2π − θ)

(a) (−x, −y), (x, y)’nin orijine göre simetriğidir.

(a) (−x, y), (x, y)’nin y-eksenine göre simetriğidir.

Dolayısıyla (−x, y)’nin açısı π − θ ⇒ (−x, y) = (r, π − θ)

(a) (r1 , θ1 ) , (y, x)’in kutupsal koordinatı olsun.

NOT: uygun alan elemanı şekilde görüldüğü üzere

Skaler çarpım (Nokta çarpım):

IRn de bir v vektörünü v = (v1 , v2 , . . . , vn ) alalım. Öklid

|bb − a |2 = (bb − a )(bb − a ) = b · b − b · a − a · b + a · a = |bb|2 + |a

Bu sonucu kosinüs teoreminin yukarıdaki vektör formuyla karşılaştırırsak

olduğundan b ’nin a üzerine vektörel izdüşümü de a vektörü doğrultusunda olacağından

Vektörel çarpım: a = (a1 , a2 , a3 ), b = (b1 , b2 , b3 ) ve c = (c1 , c2 , c3 ) olmak üzere

c = a × b vektörü hem a ’ya hem de b ’ye dik olsun. Bu taktirde

a · c = 0 ⇒ (a1 , a2 , a3 ) · (c1 , c2 , c3 ) = a1 c1 + a2 c2 + a3 c3 = 0 (∗)

bulunur. Bu ifadeyi yukarıdaki (∗) veya (∗∗) denklemlerinde yerine koyalım:

a1 (a2 b3 − a3 b2 ) + a2 (a3 b1 − a1 b3 ) + a3 c3 = 0 ⇒ a3 (−a1 b2 + a2 b1 ) + a3 c3 = 0 ⇒ c3 = a1 b2 − a2 b1

elde edilir. Böylece a ve b vektörlerinin vektörel çarpımı

olarak belirlenir. Diğer taraftan

a × b |2 = (a2 b3 − a3 b2 )2 + (a3 b1 − a1 b3 )2 + (a1 b2 − a2 b1 )2

olarak ifade edilir.

Problem 7. Find a vector parallel to a × b , when a = (−1, 1, 2) and a = (3, 1, 0).

Çözüm 7. Determinant kullanarak

denklemleri varsa herhangi bir λ reel sayı değeri için,

Problem 8. Hem x + y − 2z = 6 ve 2x − y + z = 2 düzlemlerinin kesişim doğrusundan geçen hem de

−2 + 0 − 2 − 6 + λ(−4 − 0 + 1 − 2) = 0 yani λ = −2.

Dolayısıyla istenen düzlemin denklemi 3x − 3y + 4z + 2 = 0 olarak bulunur.

Problem 9. x + y = 2, y − z = 3 doğrusundan geçen ve 2x + 3y + 4z = 5 düzlemine dik olan düzlemin

olacağından istenen düzlemin denklemi

P = (a, 0, 0), Q = (0, b, 0), R = (0, 0, c) ⇒ P Q = (−a, b, 0), P R = (−a, 0, c)

P Q ve P R vektörleride düzlemde yer alacaktır. Dolayısıyla düzlemin normal denklemi

olur. Diğer taraftan n = (A, B, C) normaline sahip düzlemin denklemi

olduğundan (x0 , y0 , z0 ) noktasını, P Q

bc (x − a) + ac (y − 0) + ab (z − 0) = 0 ⇒ bcx + acy + abz = abc

elde edilir. a ̸= 0, b ̸= 0 ve c ̸= 0 ise bu denklem

şeklinde akılda kalması çok kolay olan denklem elde ederiz.

olduğuna göre aranan alan

(rr − r0 ) × t v = t v × t v ⇒ (rr − r0 ) × t v = (0, 0, 0) ⇒ (rr × t v ) − (rr0 × t v ) = (0, 0, 0)

olur. Bu ise (∗) denkleminin

Problem 13. D1 : 2x + 2y − z = 9 ve D2 : x − 2y = 7 düzlemleri verilmiştir. Bu düzlemler L

(rr − a ) × (2, 1, 6) = (0, 0, 0)

P = (x, y, z), Q = (x0 , y0 , z0 )

n · QP x + 2y − 2z − (x0 + 2y0 − 2z0 )

P1 noktası D düzleminde L1 doğrusu üzerinde olduğundan t = 0 için P1 = (−1, 2, 1) alınabilir ve