Xi Modul Upacara Busana Adat

Riset, dan Teknologi
2022
DAFTAR ISI
HALAMAN JUDUL.....................................................................................................i
KATA PENGANTAR..................................................................................................ii
DAFTAR ISI...............................................................................................................iii
KEGIATAN BELAJAR 1 WIRAUSAHA BIDAYA JAWA......................................1
PENDAHULUAN....................................................................................................1
A. Deskripsi.........................................................................................................1
B. Petunjuk Belajar..............................................................................................2
INTI..........................................................................................................................4
A. Capaian Pembelajaran....................................................................................4
B. Pokok-Pokok Materi.......................................................................................4
C. Uraian Materi..................................................................................................4
1. Jinis Upacara Adat lan Tradhisi Jawa.........................................................4
2. Tata Cara lan Ubarampe Upacara Babaran................................................6
3. Tata Cara lan Ubarampe Adicara Mantu..................................................10
4. Tata Cara lan Ubarampe Upacara Sripah.................................................16
D. Forum Diskusi..............................................................................................18
PENUTUP..............................................................................................................19
A. Rangkuman...................................................................................................19
B. Tes Formatif..................................................................................................19
KEGIATAN BELAJAR 2 SESORAH

PENDAHULUAN..................................................................................................25
A. Deskripsi Singkat..........................................................................................25
B. Petunjuk Belajar............................................................................................26
INTI........................................................................................................................27
A. Capaian Pembelajaran..................................................................................27
B. Pokok-Pokok Materi.....................................................................................28
C. Uraian Materi................................................................................................28
D. Forum Diskusi..............................................................................................44
PENUTUP..............................................................................................................44
A. Rangkuman...................................................................................................45
B. Tes Formatif..................................................................................................45
KEGIATAN BELAJAR 3 BUSANA JAWA.............................................................54

PENDAHULUAN..................................................................................................54
INTI........................................................................................................................55
iii
C. Uraian Materi................................................................................................55
1. Hakikat Busana Jawa...............................................................................55
2. Busana Tradisional Jawa..........................................................................56
D. Forum Diskusi..............................................................................................68
PENUTUP..............................................................................................................69
A. Rangkuman...................................................................................................69
B. Tes Formatif..................................................................................................70
KEGIATAN BELAJAR 4 GENDHING JAWA LAN CAMPURSARI....................76

PENDAHULUAN..................................................................................................76
INTI........................................................................................................................78
C. Uraian Materi................................................................................................79
D. Forum Diskusi............................................................................................107
PENUTUP............................................................................................................108
A. Rangkuman.................................................................................................108
B. Tes Formatif................................................................................................109
C. Tes Sumatif.................................................................................................113
D. Tugas Terstruktur.......................................................................................119
DAFTAR PUSTAKA...............................................................................................120
KEGIATAN BELAJAR 1
WIRAUSAHA BUDAYA JAWA
PENDAHULUAN
A. DESKRIPSI
Desa mawa cara, nagara mawa tata. Sampeyan mesthi asring mireng paribasan
kuwi. Trep kanggo nggambarake masarakat Jawa sing duwe maneka warna adat lan
tradhisi. Saben panggonan duwe wewaler lan pituduh sing warna-warna. Upacara
adat lan tradhisi masarakat Jawa kapantha dadi loro, yaiku kang gayut karo mati
uripe lan ritual tradhisi masarakat. Ing modhul iki bakal ngrembug upacara adat
babagan daur hidup manungsa ana telung jinis yaiku metu, manten, lan mati.
Sakliyane kuwi, uga ngrembug babagan upacara kang gayut karo ritual tradhisi.
Upacara adat lan tradhisi dadi salah sijine materi ing kurikulum mata pelajaran
basa Jawa sing kudu dingerteni siswa. Upacara adat kang gayutane karo pati uripe
manungsa ana telu yaiku metu, manten, lan mati. Kanggo masarakat Jawa, kelairan
duwe teges wiwitane urip. Mula kuwi wiwit mbobot nganti laire dianakake ritual
adat. Sakliyane kuwi, ana ritual adat mantu kang diwiwiti saka nontoni tumeka
ngundhuh mantu. Ing padinan upacara sripah ing masarakat Jawa antuk aribawa saka
sistem religius utawa agama. Mula kuwi nyinau upacara adat lan tradhisi wigati
banget, supaya bisa ngetrepake ngelmu kasebut ing bebrayan.
Tabel 1. Capaian Pembelajaran lan Ringkesan Sub Capaian
Pembelajaran
Capaian Pembelajaran Sub Capaian Pembelajaran
Mampu menganalisis prinsip materi 1. Ngandharake jinise upacara adat lan
budaya Jawa dan aplikasinya dalam tradhisi Jawa
pembelajaran bahasa Jawa. 2. Ngandharake ritual lan surasane
upacara adat tradhisi Jawa.
3. Ngandharake tata cara adat lan
tradhisi Jawa.
4. Ngandharake ubarampe upacara adat
1
lan tradhisi Jawa
5. Ngandharake tetenger cak-cakane
nyemak sekunder upacara adat lan
tradhisi Jawa.
6. Ndhapuk wirausaha budaya Jawa
B. PETUNJUK BELAJAR
1. Wacanen isining buku, pambuka, uga materi-materi ana ing modhul iki
kanthi tliti!
2. Maspadakna prentah lan trap-trapane anggone nyinau modhul kasebut supaya
luwih gampang mangerteni isine!
3. Ngertenana saben materi teori dasar sing bakal nyengkuyung kawasisan,
banjur garapen pitakonan-pitakonan ana ing tes formatif kanggo ngukur
nganti tekan ngendi kawasisan materi sing wis koksinau!
4. Kanggo mangsuli tes formatif wenehana tandha ping (x) ing aksara A, B, C,
D, lan E kang dadi wangsulane pitakonan!
5. KKM paling sethithik 80%.
6. Manawa ana tugas garapen kanthi tememen, lan manawa prelu bisa nyuwun
pirsa marang para pembimbing/instruktur!
7. Catheten manawa nemokake materi sing durung dimangerteni prelu nyuwun
pirsa marang para pembimbing/instruktur!
8. Wacanen kapustakan liyane sing gayut karo materi modhul kasebut kanggo
tambahing ngelmu!
2
PETA KONSEP
Bagan 1. Peta Konsep Modhul
3
INTI
A. CAPAIAN PEMBELAJARAN
Mampu menyebutkan ritual adat dan tradisi kemasyarakatan dalam budaya
Jawa.
B. POKOK-POKOK MATERI
1. Jinis upacara adat lan tradhisi Jawa
2. Tata cara lan ubarampe upacara babaran
3. Tata cara lan ubarampe adicara mantu
4. Tata cara lan ubarampe upacara sripah
5. Ngandharake cak-cakan nyemak sekunder
6. Mujudake wirausaha budaya Jawa
C. URAIAN MATERI
1. Jinis Upacara Adat lan Tradhisi Jawa
Upacara adat lan tradhisi wigati kanggo masarakat Jawa kang isih nguri-uri
budaya lan ritual leluhure. Ancas nglampahake upacara adat lan tradhisi supaya
diparingi keslametan lan panguripan sing becik marang awake dhewe, kulawarga,
lan bebrayan. Negoro (2001) ngandharake manawa upacara adat ana telung wujud,
yaiku:
a. Ritual pribadi
1) Slametan kang prasaja minangka rasa sokur tumrap Gusti kang paring rejeki,
tuladhane munggah pangkat. Lumrahe slametan nggunakake sega tumpeng,
lawuh, lan sajen. Padatan dirawuhi para tangga, sedulur, lan kanca cedhak.
2) Syukuran utawa slametan minangka rasa sokur, amarga mari saka larane
utawa ucul saka prakara urip kang dirasa abot.
3) Ritual kang gayut karo daur hidup awujud metu, manten, lan mati.
b. Ritual umum
Ritual umum yaiku ritual kang kanggo masarakat lokal utawa desa, tuladhane
upacara bersih desa. Upacara iki ancase ngajab keslametan tumrap masarakat
desa, gegayutan karo kramatan ing desa, utawa mbeneri dina adeging desa.
4
Gambar 1. Upacara Bersih Desa ing Taruban, Kulon Progo, Yogyakarta
(http://www.google.com/upacara bersih desa)
c. Ritual negari
Ritual negari padatan namung kanggo Raja, Ratu, pimpinan, negari lan rakyat.
Tuladhane ritual negari yaiku upacara Grebeg, Labuhan Karaton Yogyakarta,
Rajawedha/ Mahesa Lawung. Upacara-upacara kuwi ancase duwe pangajab
keslametan tumrap masarakat karaton utawa negara.
Gambar 2. Upacara adat Wilujengan Nagari Mahesa Lawung

ing Karaton Kasunanan Surakarta Hadiningrat
(http://www.google.com/upacara Mahesa Lawung)
Upacara adat Wilujengan Nagari Mahesa Lawung lumrahe dilakoni ing satus
dina sabubare 17 Sura. Tetengere upacara Mahesa Lawung yaiku mendhem endhas
kebo ing alas Krendhawahana Kecamatan Gondangrejo Karanganyar. Ubarampe
sakliyane yaiku degan, gedhang raja, ingkung, kembang, lan jajan pasar. Supaya bisa
luwih gamblang bisa nyimak link youtube https://youtu.be/FX5_bp-0YR0.
5
Tata cara lan ubarampene upacara adat lan tradhisi Jawa bisa kasimak kanthi
nyimak sekunder kang ancase nambah tetembungan lan ngelmu bab ritual adat Jawa.
Sejene iku bisa uga ndhapuk wirausaha budaya Jawa yaiku awujud nyawisake tandha
tresna kang ngiras nguri-uri budaya Jawa, nyawisake ubarampe, lan mernahake tata
cara upacara-upacara kasebut.
2. Tata Cara lan Ubarampe Upacara Babaran
Saben sasi (nalika isih ana ing kandhutan) si jabang bayi nglakoni ritual.
Semono uga wektu lair nganti tumeka nyapih ana upacara kanggo nylameti.
a. Sasi sepisan: bubur sungsum kang diwenehi gula lan santen.
b. Sasi kapindho lan telu, ubarampe awujud: sega tumpeng, gudhangan lan
maneka warna sambel, yakuwi sambel puyang, laos, dhele, luwak, lan
kacang. Dene lawuhe awujud endhog kang dipara dadi lima. Sajene arupa
jenang (jenang abang, jenang putih, lan jenang baro-baro), jajan pasar lan
empon-empon.
Gambar 3. Upacara Siraman ing Mitoni

(https://dwiandi.wordpress.com/tag/jenang-abang putih/)
Jenang abang putih yaiku jenang kang bebakal saka beras. Jenang putih
diwenehi santen, manawa jenang abang diwuwuhi gula jawa. Sakliyane
kuwi, ana jenang baro-baro yaiku jenang kang bakale saka beras dicampur
gula jawa dikepyuri parutan klapa lan irisan gula jawa. Supaya luwih
gamblang, bisa dituweni gambar ing kaca sakbanjure.
6
(https://dwiandi.wordpress.com/tag/jenang-baro-baro/)
c. Patang sasi kasebut ngupati. Ubarampe kanggo upacara ngupati yaiku
kupat, sega punar, lelawuhan daging, sambel goreng, lan apem.
d. Limang sasi sajene awujud sega tumpeng saka sega punar, sega wuduk,
lan asahan; enten-enten, lan uler-uleran.
e. Pitung wulan kasebut tingkeban utawa mitoni.
Jabang bayi umur pitung sasi ing kandhutan lumrahe dislameti nganggo
upacara mitoni. Ancase nolak mala kanggo ibu lan si jabang bayi supaya
proses pangriptane manungsa bisa sampurna. Upacara mitoni utawa
tingkeban namung dianakake kanggo mitoni anak mbarep.
Tata cara upacara mitoni yaiku diwiwiti saka siraman, nglebokake endhog
pitik ing njero kain bakal ibu, salin klambi, brojolan, medhot lawa,
mecahake wajan lan cidhuk, nyolong endhog, lan dipungkasi kenduren uga
dodol dhawet.
7
(http://www.google.com/upacara mitoni)
Ubarampe upacara mitoni yaiku sega janganan, jenang abang, jenang baro-
baro, jajan pasar, dhele, kacang gangsa, cengkaruk, penyon, tumpeng
robyong, janganan mentah, maneka warna woh-wohan lan kembang, uga
pitung conthong apem. Supaya luwih gamblang bisa kasimak ing link
youtube iki https://youtu.be/Rv96iLbnbSw.
f. Sangang sasi kasebut upacara procotan. Sajene awujud jenang kang bakale
glepung diwenehi gula jawa lan gedhang raja, lumrahe kasebut jenang
procot.
g. Brokohan
Upacara brokohan kanggo nylameti bayi kang nembe lair. Ancase
brokohan yaiku kanggo menehi ngerti para tangga teparo manawa bayine
lair kanthi slamet.
h. Sepasaran
Sepasaran yaiku upacara kanggo mengeti limang dina laire bocah. Upacara
sepasaran padatan dilakoni bebarengan karo puputan. Puputan yakuwi
pedhote tali puser bayi, ananging manawa wektu sepasaran bayi durung
puputan bisa nglakoni upacara sepasaran dhisik.
i. Selapanan
Upacara selapanan dilakoni manawa bayi umure 35 dina.
j. Tedhak Siten
8
Upacara tedhak siten dilakoni wektu bocah umur 7 utawa 6 lapan. Tedhak
tegese mudhun, dene siten tegese lemah. Dadi tedhak siten yakuwi upacara
kanggo nylameti bocah kang ngidak lemah sepisanan. Upacara tedhak
siten kasebut uga upacara udhunan utawa mudhun lemah.
Gambar 6. Upacara Tedhak Siten

(http://www.google.com/upacara tedhak siten)
k. Nyapih
Upacara nyapih ancase kanggo nylameti bocah kang wis ora nyusu ibune.
Padatan bocah disapih umur 2 taun. Nyapih prelu nggatekake weton lan
dina pasaran bocah kasebut.
Sakliyane upacara kang gayut karo laire bocah, uga ana upacara anak kang
ngancik diwasa yaiku supitan kanggo anak lanang lan tetesan kanggo anak
wadon. Ubarampe kanggo upacara kasebut yaiku jenang abang putih, jenang
baro-baro, tumpeng robyong lan gundhul, gula jawa setangkep, krambil
satundhun, beras, miri, menyan, lawe, dlupak, kendhi, pitik babon urip, gedhang
raja, suruh ayu, jambe, lan dhuwit.
Tata cara lan ubarampene upacara babaran bisa kasimak kanthi nyimak
sekunder kang ancase nambah tetembungan lan ngelmu bab ritual adat kang
gayut karo laire manungsa. Sejene iku bisa uga ndhapuk wirausaha budaya Jawa
yaiku awujud nyawisake tandha tresna kang ngiras nguri-uri budaya Jawa,
nyawisake ubarampe, lan mernahake tata cara upacara-upacara kasebut.
9
3. Tata Cara lan Ubarampe Adicara Mantu
Mantu tegese duwe ewuh ngemah-emahake putrane. Lumrahe tiyang sepuh
penganten putri kang kagungan damel.
a. Tata Cara Mantu
Titilaksana upacara adat lan tradhisi mantu bisa digolongake dadi telung
babagan, yaiku:
1) Tata Cara Lamaran
a) Nontoni yaiku ritual kanggo nonton bibit, bobot, bebet mligine kahanan
kulawarga dan calon penganten putri.
b) Nglamar yaiku nemtokake jejodhoan bisa dilampahake utawa ora.
c) Paningset yaiku pasrah sanggan lan kalpika minangka pangiket lan
pangentheng-ngentheng saking pihak calon penganten kakung.
2) Tata Cara Mantu
a) Pasang Tarub yaiku kulawarga penganten putri nyiapake papan
panggonan kanggo adicara mantu padatan kapasang tratak lan gapura sing
dipasangi bleketepe, tarub, lan tuwuhan.
b) Upacara Buwangan yaiku upacara kango nulak mala lumrahe kalaksanan
sadurunge adicara pawiwahan mantu supaya nir ing sambikala kalis ing
rubeda pinaringan gancar sakabehane.
c) Pasang tuwuhan yaiku ubarampe awujud tuwuhan kang dipasang ana ing
gapurane pawiwahan. Jinise tetuwuhan kang dipasang yaiku setandhan
gedhang raja jangkep karo uwite, cengkir gadhing, tebu wulung, godhong
kluwih, godhong apa-apa, godhong dhadhap srep, pari sawuli, kembang
lan woh kapuk, pengaron isi kembang setaman, lan janur.
10
Gambar 7. Tuwuhan
(http://www.google.com/tuwuhan)
d) Siraman yaiku ritual nyirami calon penganten putri/kakung kang

pungkasan, sedina sadurunge panggih, supaya calon penganten kekalih
suci lair lan batine.
Gambar 8. Adicara Siraman Calon Penganten Putri

(http://www.google.com/upacara siraman)
e) Sade dhawet yaiku ibu calon penganten putri nyade dhawet dene bapake
kang ngewangi mayungi. Dhuwit kanggo tuku dhawet awujud kreweng
(pecahan gendheng).
11
f) Plangkahan yaiku upacara kanggo adhi kang nglangkahi
mbakyu/kangmase sing durung krama.
g) Srah-srahan yaiku upacara srah-srahan sanggan kanggo penganten putri.
h) Midodareni yaiku upacara kang dilampahake ing wengi sadurunge ijab,
calon penganten putri dikancani ibu-ibu kang paring wejangan kanggo
nglampahi palakrama. Midodareni asale saka tembung widadari tegese
dewi, kaajab penganten putri ayune bisa kaya widadari.
i) Panebusing Kembar Mayang saka tembung kembar lan mayang yaiku
rerenggan saka janur kuning pralambang penganten kakung lan putri kang
ngemu teges kembar sih lan tresnane, kembar cipta, rasa, lan karsane.
Gambar 9. Adicara Nebus Kembar Mayang

(http://www.google.com/upacara nebus kembar mayang)
j) Ijab yaiku upacara kang wigati kanggo antuk status resmi saking negara.
k) Panggih yaiku penganten kakung lan putri ditemokake sabubare ijab. Ing
acara panggih ana ritual balangan gantal (bakale suruh) lan wiji dadi
(ngidak endhok), banjur kabacutake upacara ritual adat liyane.
Gambar 10. Adicara Panggih

(http://www.google.com/upacara panggih)
12
l) Upacara Ritual Adat kang awujud timbangan, wisudha penganten, kacar-
kucur, dulangan, bubak kawah, tumplak punjen, tilik besan, sungkeman,
lambang kalpika, kirab, nglabuh kembar mayang. Ing ngisor iki ana salah
siji tuladha upacara ritual adat, yaiku upacara kacar-kucur. Supaya luwih
cetha, bisa kokwaca andharan kasebut.
Gambar 11. Adicara Kacar-Kucur

(http://www.google.com/adicara kacar kucur)
Upacara ritual adat kang awujud kacar-kucur ngemu teges pralambang

penganten kakung nyukupi kabutuhane penganten putri awujud paring nafkah
lahir. Ubarampe ing upacara kacar-kucur yaiku kacang, dhele, gabah, pari,
beras kuning, jagung, dhuwit receh, kembang sritaman, saperangan bumbon.
Tata cara adicara kacar-kucur diwiwiti saka penganten kakung nyuntak
sacara alon-alon sakabehane ubarampe, banjur penganten putri nampani
nganggo saklembar kain kalemekan klasa, kanthi lila legawa lan bakal setiti
uga ngati-ati ngrumati pawehane penganten kakung.
3) Tata Cara Ngundhuh Mantu

Sabanjure adicara mantu, padatan suwene sepasar (limang dina) kulawarga
penganten putra mboyong penganten kekalih ing daleme. Tata cara ngundhuh
mantu kasebut gumantung saka tiyang sepuh penganten kakung, bisa
kalampahan nganggo tata cara jangkep lan bebusana penganten utawa mung tata
13
cara prasaja lan nggunakake busana nasional (jas lan kebayak). Ancase
ngundhuh mantu yaiku nepangake lan nyuwun donga pamuji para tangga tepalih
tumrap penganten kekalih.
Titilaksana adicara ngundhuh mantu ing Solo-Yogya kurang luwih kaya
mangkene: (1) pambuka, (2) pambagyaharja, (3) atur pangiring saka kulawarga
penganten putri, (4) tanggap sabda tumrap atur pangiring, (5) panutup
(Pringgawidagda, 2011: 138). Adicara ngundhuh mantu klebu ora wajib, mula
kuwi akeh sing ora nglampahi. Padatan tamu saka penganten putra uga
diundhang wektu adicara mantu.
b. Ubarampe Adicara Mantu

Pasrah sanggan duwe ancas kanggo paring paningset tumrap kulawarga
penganten putri. Gawan sanggan kapantha dadi telu yaiku: bakuning paningset,
pangiring paningset, lan abon-abon paningset. Ubarampe kang dipasrahake
minangka pralambang pangarep-arep supaya adicara bisa kalampahan kanthi
gancar, dadi bebukaning kang becik kanggo calon penganten sakloron, satemah
bisa gawe kulawarga bagya mulya. Pringgawidagda (2011) mbabarake ubarampe
pasrah sanggan kang disarengake adicara lambang kalpika, kaya mangkene
ubarampene:
1) Kalpika yaiku ali-ali bunder gilig, boten sigar penjalin utawa mawi pedhotan.
Ateges tresnane penganten bisa awet, tan pedhot, saka donya tumeka delahan.
2) Ageman putri sapengadeg kayata kebayak, nyamping, kotang, kendhit utawa
angkin, lsp. Tegese penganten kakung bakal nyukupi kabutuhan garwane,
nutupi wewadi utawa saru sikune garwa, ngemuli lair lan batin, temah garwa
boten kawudan utawa kacingkrangan.
3) Rerenggan pelik-pelik yaiku gelang, kalung, suweng, lsp. Ngemu teges
penganten kakung bakal ngudi sumorote garwa, ora bakal tumindak kang
gawe kuciwane garwa, satemah bisa tepa palupining brayat.
4) Jadah, wajik, jenang, lsp ateges manunggale pinanganten kakung putri kaya
ketan sing digawe jadah, wajik, jenang, lsp dadi luluh nyawiji.
14
5) Woh-wohan kayata jeruk, manggis, nanas, salak, lsp. Woh-wohan duwe
pangajab muga-muga tresnane kakung putri bisa mujudake woh sing sejati
tumuju ing ancas kang sinedya yaiku palakrama.
Gambar 12. Ubarampe Pasrah Sanggan

(http://www.google.com/pasrah sanggan)
6) Suruh ayu lan gedhang ayu ngemu teges manawa sampun manunggal ing
rasa, cipta, lan karsa sakloron bisa saeka praya ing sedya, saeka kapti ing
pakarti. Manawa gedhang ayu duwe pangajap supaya tumindake pinindha
raja kang sarwa tanggung jawab.
7) Cengkir gadhing bisa kagambar pepethan wayang Kumajaya-Ratih utawa
Janaka-Sumbadra. Tegese cengkir ngemu banyu kang suci mugi tresnane
jalwestri linambaran tresna kang suci kaya paraga wayang kasebut. Bisa uga
ateges kencenging pikir anggone jejodhoan lan omah-omah.
8) Dhuwit utawa buwuh saka kerata basa imbuh-imbuh anggone ewuh. Sanggan
awujud dhuwit minangka pangentheng-entheng tumrap kulawarga penganten
putri.
9) Urip-urip kayata ayam (lancur lan dhara) utawa kambangan, bisa uga banyak
sejodho. Ateges kang arep jejodhoan bisa tanggung jawab tumrap brayate,
kaya dene urip-urip.
Tata cara lan ubarampene adicara mantu bisa kasimak kanthi nyimak sekunder
kang ancase nambah tetembungan lan ngelmu bab ritual adat kang gayut karo
jejodhoane manungsa. Sejene iku bisa uga ndhapuk wirausaha budaya Jawa yaiku
awujud nyawisake tandha tresna kang ngiras nguri-uri kabudayan Jawa, nyawisake
ubarampe, pranatacara, rias manten, pasugatan, lan mernahake tata cara upacara-
upacara kasebut.
15
4. Tata Cara lan Ubarampe Upacara Sripah
Ing ngisor iki kaandharake tata cara lan ubarampe upacara sripah.
a. Wara-wara (lelayu)
Paweh kabar marang tangga teparo lan sanak kadang manawa kulawargane
kasripahan.
b. Ngrukti Laya
Ngrumat jisim wiwit saka nyuceni, ngangkatke layon, lan ndongakake ing
sarean.
c. Surtanah/Bedhah Bumi
Upacara nyawisake pasarean kanggo jisim sing arep dikubur.
d. Brobosan
Upacara brobosan yaiku kulawarga layon mlaku mbrobos sangisore jisim
sing diangkat. Lumarahe upacara brobosan diwiwiti saka anak lanang mbarep
banjur disusul anak wadon lan putu lanang uga wadon mbrobos ing
sakngisore pethi nganti telung ubengan jumbuh karo mubenge pandom jam.
Ancase upacara brobosan yaiku kanggo aweh pakurmatan kang pungkasan,
nanging manawa layon isih bocah ora nganggo upacara iki.
Gambar 13. Upacara Brobosan

(http://www.google.com/upacara brobosan)
e. Ngesur Geblag
Upacara ngesur geblak padatan dilakoni ing wayah sore sabubare mayit
dikubur. Ngesur geblag ngemu teges mindhahake alam donya menyang alam
akherat, manungsa bakale saka lemah bali menyang lemah. Ubarampe
16
upacara ngesur geblag yaiku sega wuduk, ingkung, gudhangan, dhele ireng,
lombok abang, brambang, kembang kenanga, tumpeng ungkur-ungkuran,
uyah sing dialuske, lan krupuk rambak.
f. Nelung Dina
Yaiku selametan telung dina sabubare jisim disarekake. Ubarampe kanggo
upacara nelung dina yaiku sega asahan telung tampah, daging sapi kang
digoreng, sambel goreng, jangan menir, jenang abang, lan lelawuhan.
Sakliyane kuwi uga ana takir pontang sing diisi sega putih lan kuning, sudi
kang isine kacang dawa, thokolan, brambang diiris-iris, uyah sing dialuske,
apem putih, dhuwit, lan gantal cacah loro.
g. Mitung Dina
Yaiku selametan pitung dina sabubare jisim disarekake. Ubarampe kanggo
upacara mitung dina yaiku apem, dhuwit receh, ketan, lan kolak diwadhahi
takir. Ubarampe liyane awujud sega asahan, daging sapi goreng, pindhang
abang kang dicampur kacang dawa banjur ditali cilik-cilik, jeroan diwadhahi
conthong, lan pindhang putih.
h. Matang Puluh
Yaiku selametan patang puluh dina sabubare jisim disarekake. Ubarampe
upacara matang puluh ameh padha karo upacara mitung dina, ananging ana
tambahan yaiku kembang kenanga, dhele ireng, lombok abang wutuh,
ingkung, sega wuduk, rambak kulit, brambang sing wis dionceki, lan uyah.
i. Nyatus
Yaiku selametan satus dina sabubare jisim disarekake. Ubarampe lan tata
cara padha karo upacara matang puluh.
j. Mendhak Pisan
Yaiku selametan setaun sabubare jisim disarekake. Ubarampe lan tata cara
padha karo upacara nyatus.
k. Mendhak Pindho
Yaiku selametan rong taun sabubare jisim disarekake. Ubarampe lan tata cara
padha karo upacara mendhak pisan.
l. Mendhak Katelu (Nyewu)
17
Yaiku selametan telung taun sabubare jisim disarekake. Ubarampe padha
karo upacara matang puluh, ananging ditambahi daging wedhus lan manuk
dara sajodho. Sajen kanggo upacara mendhak telu yaiku klasa bangka,
benang lawe cacahe patang puluh, jodhog, clupak kang diisi lenga klapa lan
diwenehi sumbu, lenga klapa sakbotol, jungkat, serit, cepuk diiseni jlantah,
kaca, kapuk, menyan, gedhang raja setangkep, gula jawa setangkep, krambil
wutuhan cacah siji, beras saktakir, suruh lan ubarampe kanggo nginang, lan
kembang boreh.
m. Kol/kol-kolan
Yaiku selametan kang dilakoni setaun sawise nyewu. Padatan upacara kol-
kolan dilakoni jumbuh karo dina lan sasi puput jiwane mayit. Ubarampe
kanggo upacara kol-kolan yaiku apem, ketan, lan kolak sing diwadhahi takir,
uga gedhang raja saktangkep, dhuwit, lan dhupa.
n. Nyadran
Nyadran yaiku jiarah kubur, lumrahe dilakoni sasi Ruwah sadurunge wulan
pasa kanggone wong Islam.
Tata cara lan ubarampene upacara sripah bisa kasimak kanthi nyimak
sekunder kang ancase nambah tetembungan lan ngelmu bab ritual adat kang
gayut karo puput jiwane manungsa. Sejene iku bisa uga ndhapuk wirausaha
budaya Jawa yaiku awujud nyawisake ubarampe lan mernahake tata cara
upacara-upacara kasebut.
D. FORUM DISKUSI
Coba gawea pepanthan banjur rembuken wujud ritual lan ubarampe upacara
tradhisi ing dhaerah asalmu.
18
PENUTUP
A. RANGKUMAN
Ancas nglampahake upacara adat kanggone masarakat Jawa yaiku supaya
diparingi keslametan lan panguripan sing becik marang awake dhewe, kulawarga, lan
bebrayan. Upacara adat lan tradhisi Jawa miturut Negoro (2001) kapantha dados 3
jinis yaiku ritual pribadi, ritual umum, lan ritual negari.
Jabang bayi dislameti wiwit ana ing njero kandhutan, kanggo pangajab supaya
bisa lair kanthi slamet lan ora ana kurange. Manawa bayi wis lair banjur wong
tuwane nganakake slametan brokohan, sepasaran, selapanan, tedhak siten, lan nyapih
ing umur 2 taun. Sabanjure ana upacara supitan/tetesan kanggone anak kang ngancik
diwasa.
Titilaksana upacara mantu bisa kapantha dadi telu yaiku lamaran, mantu, lan
ngundhuh mantu. Ing saben adicara duwe ritual-ritual kang dadi pralambang
penganten kakung lan putri bakal nglampahi palakrama. Ubarampe ing upacara
mantu awujud sajen lan sanggan. Sajen yaiku ubarampe kang dadi jejangkepe ritual
adat. Manawa sanggan minangka wujud tanggung jawab calon penganten kakung
tumrap calon penganten putri sakulawarga.
Upacara sripah duwe ancas aweh pakurmatan kang pungkasan tumrap layon.
Tata cara upacara layon diwiwiti saka lelayu, ngrukti laya, surtanah, brobosan,
ngesur geblag, nelung dina, pitung dina, matang puluh dina, nyatus, mendhak pisan,
mendhak pindho, mendhak katelu/nyewu, kol-kolan, lan dipungkasi nyadran.
B. TES FORMATIF
Wenehana tandha ping (x) ing aksara A, B, C, D, lan E kang dadi wangsulane
pitakon!
1. Jinise upacara adat yaiku….
A. ritual pribadi, ritual slametan, ritual umum
B. ritual negari, ritual umum, ritual diri
C. ritual daur hidup, ritual slametan, ritual gugur gunung
D. ritual pribadi, ritual negari, ritual khusus
E. ritual pribadi, ritual negari, ritual umum
19
2. Upacara adat tradhisi mitoni klebu ing ritual….
A. pribadi
B. diri
C. umum
D. slametan
E. negari
3. Supaya desa kahanane tentrem lan raharja padatan masarakat nglakoni
tradhisi….
A. bersih-bersih
B. bersih dhiri
C. bersih kampung
D. bersih kutha
E. bersih desa
4. Salah sawijining budaya ritual negara ing Karaton Yogyakarta yaiku….
A. labuhan
B. mitoni
C. kenduri
D. buwangan
E. sambatan
5. Calon penganten nglakoni upacara plangkahan amarga….
A. ngurmati tiyang sepuh
B. ngurmati sedulur
C. ngurmati sedulur kang luwih enom sing durung dadi manten
D. ngurmati sedulur kang luwih tuwa sing wis krama
E. ngurmati kakang utawa mbakyu sing durung krama
6. Kanggo nimbang bibit, bobot, bebet calon penganten, ana ing adicara….
A. niteni
B. nontoni
C. panggih
D. timbangan
E. tilik besan
7. Nebus kembar mayang lumrahe dilakoni ing adicara….
20
A. srah-srahan
B. pasrah
C. tampi
D. midodareni
E. wisudha penganten
8. Kanggo pangentheng-ngentheng, penganten kakung menehi….
A. pangiket
B. prayoga
C. paningset
D. pepeling
E. pituduh
9. Kanggo miwiti duwe gawe, ing gapura pawiwahan dipasangi….
A. tarub lan woh-wohan
B. tarub lan tebu
C. tarub lan suruh
D. tarub lan tuwuhan
E. tarub lan gedhang
10. Ubarampe kanggo upacara Mahesa Lawung yaiku….
A. degan, gedhang raja, endhas kebo, ingkung, jajan pasar, lan kembang
B. degan, suruh ayu, endhas kebo, daging sapi, jajan pasar, lan kembang
C. degan, daging kebo, suruh, jajan pasar, ingkung, endhog, lan kembang
D. degan, endhas kebo, endhog pitik, daging sapi, jajan pasar, lan kembang
E. degan, endhog pitik, suruh ayu, cengkir gadhing, jajan pasar, lan kembang
11. Dhuwit kanggo tuku dhawet ing ritual sade dhawet kasebut.…
A. nyamping
B. angkin
C. kalpika
D. buwuh
E. kreweng
12. Tingkeban kanggo slametan jabang bayi umur pirang wulan ing kandhutan?
A. telu
B. pitu
21
C. lima
D. wolu
E. sanga
13. Jenang procot minangka pangajab manawa….
A. supaya bayi sehat
B. supaya bayi dadi pinter
C. supaya bayi enggal puput puser
D. supaya bayi bisa enggal lair
E. supaya bayi ora rewel
14. Kanggo nylameti bocah kang wis mandheg nyusu, dianakake upacara….
A. supitan
B. brokohan
C. nyapih
D. tetesan
E. selapanan
15. Pratandha bocah wadon ngancik diwasa, padatan dianakake upacara….
A. tetesan
B. supitan
C. procotan
D. brokohan
E. selapanan
16. Peparing rerenggan pelik-pelik ngemu teges….
A. bakal ngudi rejeki
B. bakal ngudi kabagyan
C. bakal ngudi kebutuhan papan
D. bakal ngudi kebutuhan pangan
E. bakal ngudi sumorote garwa
17. Kanggo mengeti dina lan sasi puput jiwane mayit sakwise nyewu kasebut
upacara….
A. nyadran
B. kol-kolan
C. nyewu
22
D. nyatus
E. matang puluh
18. Paweh pakurmatan tumrap layon sing arep dikubur kasebut upacara….
A. brobosan
B. ngrukti laya
C. surtanah
D. ngesur geblag
E. nelung dina
19. Kencenging pikir anggone kepengin jejodhoan, dilambangake….
A. suruh ayu
B. gedhang ayu
C. toya wening
D. cengkir gadhing
E. tuwuhan
20. Kambangan sajodho yaiku minangka sanggan….
A. buwuh
B. urip-urip
C. pelik-pelik
D. ageman
E. panganan
23
24
KEGIATAN BELAJAR 2
SESORAH
PENDAHULUAN
A. Deskripsi Singkat
Ancasing piwulang basa Jawa salah sawijine yaiku kanggo nambah
kaprigelan basa lisan lan tulis. Ana ing pasinaon ketrampilan basa kaperang
dadi 4 yaiku ketrampilan nyemak, maca, wicara, lan nulis. Ketrampilan wicara
ana ing pasinaon kalebu ketrampilan kang penting kanggo para siswa.
Ketrampilan wicara yaiku ketrampilan medharake ide utawa gagasan kanthi
basa lisan nganggo ragam basa kang trep. Adhedhasar tegese ketrampilan
wicara bisa dadi pathokan kanggo mbiji ketrampilan basa liyane kayata nyemak,
maca, lan nulis. Sesorah lan pranatacara kalebu ketrampilan basa yaiku
ketrampilan wicara Sesorah mujudake salah sawijine ketrampilan basa kang
kudu diwulangake ana ing SMP lan SMA. Ketrampilan sesorah lan pranatacara
mujudake salah sawiijine indikator sukses orane siswa amarga siswa kang prigel
praktik sesorah lan pranatacara kanthi lisan mesthi nduweni ide kang akeh lan
kapinteran milih tembung lan ngronce ukara. Modul iki karakit kanggo para
dwija basa Jawa kang arep maringake materi sesorah kanggo siswa.
Isi modul kaperang dadi 2 yaiku materi lan gladhen. Bab materi
ngrembug rong ketrampilan yaiku ketrampilan praktek sesorah lan
pranatacara. Bab kang kawedhar ing modul yaiku (1) tegese sesosah, (2)
metode sesorah, (3) cengkorongan sesorah, (4) ancase sesorah, (5) apa wae
kang kudu disiyapake nalika arep sesorah, (6) bab kang kudu disingkiri, (7) cara
maca sesorah, (8) teknik sesorah kang bisa dinggo. Ing pranatacara kawedhar
ancase pranatacara, lan sanguning pranatacara.
Kanggo nggampangake sinau ana ing bab bahan wulangan diandharake
uga tuladha kang jumbuh karo ancase sesorah dalah pranatacara. Gladhen ana
ing modul iki dirakit kanggo mangerteni bisa orane para dwija paham isine
modul. Ana ing bab gladhen kawenehi tugas kang kudu digarap kanthi
individual utawa kelompok lan tes formatif kang awujud objektif tes. Modul
iki uga diwenehi
25
kunci jawaban tes formatif supaya para maos bisa ngerti paham orane babagan
isi modul.
B. Petunjuk Belajar
Modul iki nerangake babagan sesorah lan pranatacara kang kaperang
dadi telung bab yaiku (1) teges sesorah, (2) praktek sesorah, (3) pranatacara.
Materi ing modul iki jumbuh karo materi pasinaon basa Jawa ing SMP lan SMA
mligine KD Memahami berbagai fungsi teks lisan sesuai dengan unggah
ungguh Jawa, Mula apa kang kawedhar ing modul iki bisa dadi sangu guru
menehi materi ketrampilan basa lisan mligine kompetensi dasar kang ana
sambungrapete karo sesorah lan pranatacara
1. Modul kaperang dadi 2 bab yaiku bab kang isine materi lan bab kang isine
gladhen.
2. Wacanen materi kang ana ing modul kanthi teliti
3. Gawea cathetan/ringkesan bab-bab kang panjenengan anggep penting.
4. Goleka sesambungan antarane materi kang ana ing modul karo
pengalaman panjenengan ing kelas utawa ing bebrayan ing masyarakat
5. Wangsulana gladhen kang ana ing modul kanthi teliti.
6. Wacanen kunci jawaban kang ana modul kanggo nyocogake wangsulan
ana ing gladhen.
7. Wenehana biji kanthi rumus JB/JS X 100
8. Menawa biji sampeyan 76, sampeyan bisa nerusake maos kegiatan belajar
2 ananging menawa kurang saka 76 kudu maca materi modul maneh
kanthi teliti
9. Rembugan/diskusi karo kanca menawa ana materi kang kok anggep
angel/ora mudheng
26
INTI
A. Capaian Pembelajaran
Menganalisis prinsip materi budaya Jawa dan aplikasinya dalam
pembelajaran bahasa Jawa.
Sawise maos modul iki para dwija kasuwun bisa :

1. Nerangake definisi sesorah kanthi trep
2. Nerangake metode sesorah kanthi trep
3. Nerangake ancas sesorah kanthi trep
4. Nerangake cengkorongan sesorah kanthi trep
5. Nerangake jinis sesorah kanthi trep
6. Nerangake babagan kang kudu digatekake nalika sesorah
7. Nerangke apa wae kang kudu disingkiri nalika sesorah
8. Teknik sesorah
9. Praktik sesorah
10. Nerangake cara mbiji praktik sesorah
11. Nerangake definisi pranatacara kanthi trep;
12. Nerangake sanguning pranatacara kanthi trep;
27
Pokok-Pokok Materi
B. Uraian Materi
1. Tegese Sesorah
Sesorah kalebu salah sijine ketrampilan basa kang ana ing pasinaonan
SMP lan SMA/SMK. Ketrampilan sesorah kudu digladhi amarga kalebu
ketrampilan kang penting kanggone siswa. Sesorah (ana ing basa Indonesia
kasebut pidato) kalebu ketrampilan basa yaiku ketrampilan wicara (praktek
sesorah) lan nulis (gawe naskah sesorah). Teges sesorah wus kaparingake
para winasis, kayata Suharjendra (2008:5), Atmasandjaja (2007:13), lan
Gamal (2006:1) kang maringi teges sesorah yaiku nglairaken ide utawa
gagasan ana ing sangarepe piyayi akeh. Padha karo teges saka Suharjendra,
Teges kang luwih jangkep kaandharake dening Hadinegoro (2009:1) lan
Sulanjari (2010:16) sesorah yaiku ungkapan kang awujud ukara-ukara kang
tinuju marang priyayi akeh utawa wacana kang disiapake lan diwaosake
dhateng kalayak, kanthi ancas supaya pamiyarsa bisa mundhut teges, mahami,
narima, sarta gelem nglakoni apa wae kang kawedharake dening piyayi kang
sesorah.
28
2. Metode Sesorah
Metode sesorah bisa kaperang dadi papat. Badudu (2012:10) saha
Sulanjari (2010:17-19) duwe panemu yen ana patang metode sesorah yaiku
Metode impromptu (dadakan); ngapalake; naskah; saha ekstemporer
(cathetan).
a. Metode impromptu (dadakan)
Metode impromptu yaiku cara sesorah kang ora nganggo persiapan
utawa ora direng-reng anggone arep sesorah luwih dhisik. Pamedhar sabda
(piyayi kang sesorah) langsung medhar sabda tanpa ngasta cathetan utawa
naskah lengkap. Tembung lan ukara dipilih saha dironce langsung wektu
medhar sabda. Cara iki nduweni kaluwihan saha kekurangan. Kaluwihan
metode impromptu yaiku:
1) Bisa medharake apa wae kang ana ing angen-angen kanthi jujur.
2) Gagasan kang diwedharake asipat spontan.
3) Mekarake nalar utawai ketrampilan mikir amarga kudu cepet nemu
tembung, lan ngronce ukara kang trep.
Kekurangan metode impromptu:
1) kurang lancar utamane kanggo piyanyi kang durung duwe pengalaman
2) Gagasan kadhang ora runtut
3) Tembung akeh kang ora trep
4) Grogi
b. Metode ngapalake
Metode ngapalake yaiku sesorah kanthi cara ngapalake isine teks sesorah.
kang wis direng-reng sakdurunge. Sesorah kanthi cara iki, mbutuhake persiapan.
Juru pamedhar sabda kudu ngasta tulisan (naskah) luwih dhisik sakdurunge
nindakake sesorah banjur diapalake nganti ora ana tembung-tembung kang
kacicir. Dadi ana ing metode iki, ora ana panemu- panemu anyar utawa rasa-
pangrasa nalika ana ing sangarepe piyayi kang ngrungokake amarga kabeh wis
tinulis ana sajronong naskah sing wis digawe. Metode ngapalake trep kanggo:
1) piyanyi kang duwe daya eling kang becik,
2) topik sesorah kang dipilih asipat prasaja, saha
29
3) wektu sesorah kang ora suwe.
Kaluwihan metode iki bisa nglatih ketrampilan ngapalaken. Kekurangan
metode ngapalake
1) piyayi kang sesorah kadhang kudu ngeling-eling apa kang arep
diwedharake satemah kurang lancar;
2) polatan ora tumuju ana ing piyayi kang ngrungokake amarga ngeling-
eling apa kang kudu diwedharake;
3) irama cendhek dhuwure swara kadhang ora trep amarga pamedhar sabda
fokus marang apa kang arep diaturake;
4) kanggone pamedhar sabda kang durung duwe pengalaman lan ora apal isine
sesorah kadhang dadi ora lancar.
c. Metode naskah
Metode naskah yaiku sesorah kanthi cara maca isi- isining naskah kang
wus direng-reng sakdurunge. Ana ing sesorah cara naskah utawa teks, juru
pamedhar sabda kudu nggawa naskah nalikaning pidhato banjur diwaca
sawutuhe. Cara iku biasane digunakake para punggawaning negari, mligine ana
ing upacara-upacara resmi. Metode naskah becik lan trep. kanggone piyayi
kang durung duwe pengalaman sesorah. Kaluwihan metode naskah kayata:
1) bisa milih tembung kang becik lan trep;
2) luwih lancar (amarga maos);
3) bab kang ora jumbuh karo isi sesorah bisa diendhani.
Kejaba keluwihan, metode naskah nduweni Kekurangan kayata:
1) ora ana interaksi antara piyayi kang sesorah lan kang ngrungokake;
2) butuh wektu persiapan kang suwe; lan
3) kaku.
d. Metode ekstemporer (cathetan)
Metode cathetan yaiku metode sesorah kanthi nganggo cathetan babagan
kang penting (garis besar) saka isi sesorah. Pamedhar sabda kang
nggunakake metode iki luwih dhisik nggawe cengkorongan apa wae kang arep
dingendikakake. Nalika sesorah, pamedhar sabda mung maca cengkorongan lan
mekarake nganggo ukarane dhewe. Kaluwihane metode iki antara liya
30
1) interaksi karo piyayi kang ngrungokake luwih apik tinimbang metode apalan
lan naskah;
2) pesen bisa diowahi jumbuh karo kebutuhan; lan
3) luwih spontan.
Metode cathetan uga duweni kekurangan. Kekurangan metode cathetan
antarane
1) pilihan tembung kurang becik;
2) nyimpang saka cengkorongan; lan
3) kurang lancar amarga kudu mikir golek tembung lan ngronce ukara.
3. Ancas Sesorah
Miturut Murwantoro (2007:10-11) sesorah nduweni ancas yaiku:
a. Atur pambagya, yaiku salah sawijining sesorah kanggo mahargya tamu
ing hajatan.Biasane ana ing adicara manten. Isine atur pambagya harja,
atur panuwun, lan pangapura saka kang mengku gati kanggo para tamu.
b. Atur kabar lan pawartos, yaiku ngaturi pawarta kanthi wujud crita
babagan salah sijine kedadeyan.
c. Atur panglipur, supaya piyayi kang mirengake bisa legawa, ikhlas, lan
seneng panggalihe. Biasane ana ing adicara lelayu.
d. Pangajak. Sesorah kang ancase ngajak supaya kang ngrungokake
percaya apa kang kawedharake, lan gelem nglaksanaake apa wae kang
wis diwedharake dening piyanyi kang sesorah. Tuladhane nalika
kothbah.
Gamal nduweni panemu kang beda karo Murwantoro. Miturut
Gamal (2006:5) ancasing sesorah bisa kaperang dadi 10:
a. Sesorah kang ancase kanggo nyukani pawarta (to inform). Sesorah jinis
iki isine informasi babagan kedadeyan kang lagi dumadi.
b. Sesorah kang ancase menehi instruksi utawa perentah (to instruct).
sesorah jinis iki isine parentah supaya pamiyarsa nglakoni apa kang
dijaluk utawa diparentahake pamedhar sabda.
31
c. S e s o r a h k a n g a n c a s e ng yakinake (to convince). Sesorah jinis
iki isine panemu supaya pamiyarsa yakin apa kang kawedhar iku bener.
d. Sesorah kang ancase nyukani hiburan (to intertain). Sesorah jinis iki
isine palipur supaya pamiyarsa dadi seneng/lega.
e. Sesorah kang ancase kanggo ajak-ajak massa (to move). Biasane
sesorah kang nduweni ancas ngajak massa akeh katindakae wektu
demonstrasi. Pamedhar sabda ngajak pamiyarsa supaya gelem
nyengkuyung apa kang dikarepake pamedhar sabda bareng- bareng.
f. Sesorah kang ancase kanggo ngelingake (to warn). Sesorah jinis iki
isine pepeling supaya pamiyarsa.
g. Sesorah kang ancase m bangun semangat (to arouse). Sesorah iki
biasane kanggo menehi semangat piyayi kang arep nglakoni tugas kayata
siswa kang arep ujian, tentara kang arep perang, lan sapanunggalane.
h. Sesorah kang ancase nggawe sengsem (to impress): biasane
digunakake wektu kampanye kanthi ancas supaya pamiyarsa duwe
pambiji kang becik tumrap pamedhar sabda..
i. S e s o r a h k a n g a n c a s e n arik kawigaten (to interest).
j. S e s o r a h k a n g a n c a s e a j a k - a j a k (to persuade.)
4. Cengkorongan Sesorah
Cengkorongan sesorah kaperang dadi pitu yaiku:
a. salam pambuka;
b. purwaka/pambuka;
c. isi;
d. dudutan/wigati/ringkesan;
e. pangarep-arep;
f. wusana; lan
g. salam panutup.
a. Salam pambuka isine atur salam marang piyayi kang mirengake sesorah.
Biasane nganggo ukara keagamaan kayata assalamualaikum.
32
b. Purwaka (pambuka) isine ukara sapaan kanggo piyayi kang mirengake.
Isineng purwaka (pambuka) kaperang dadi 3 yaiku
1) Atur pakurmatan (marang wong sing rawuh). Tuladha:
“Panjenenganipun para pepundhen, para pinisepuh, saha para
sesepuh ingkang tansah anggung mestuti dhumateng pepoyaning
kautamen.Panjenenganipun para pangreh pangemban pangembating
praja, minangka pandam pandom pengayomaning para kawula dasih
ingkang satuhu pantes sinudarsana.”(Cecala, 2009)
2) Atur puji syukur. Tuladha: “Langkung rumiyin puja-puji syukur
mugi konjuk dhumateng ngarsaning Gusti Ingkang Maha Agung,
karana sih wilasa miwah barokahipun ingkang sampun kaparingaken
dhumateng panjenengan sedaya lan kula sahengga wonten ing
wekdal menika kula panjenengan saged makempal wonten papan
menika kanthi pinaringan. karaharjan, mboten manggih alangan
setunggal menapa” (https://www.satubahasa.com).
3) Atur panuwun. Tuladha: “Purwakaning atur, Bp/Ibu Somo
Dikromo sakaluwarga ngaturaken pambagya wilujeng sarawuh
panjenengan sedaya, kairing agunging panuwun ingkang tanpa
upami, dene panjenengan sedaya sampun kepareng minangkani
menapa ingkang dados panyuwunipun Bapak saha Ibu Somo
Dikromo”.
c. Isi (surasa). Apa kang dadi sedya sesorah apa ngaturi panglipur,
pawartos, lan sakpanunggale. Tuladha: “sanggya para rawuh
sampun mboten ketilapan malih menggah ujubing pahargyan ing
titi kalenggahan menika, nuwun inggih awit kadereng minangkani
darmaning asepuh, amiwaha putra mahargya siwi ingkang :asesilih
Rara Ayu Ninik Sulastri ingkang sampun kalampahan dhaup kaliyan
Bagus. Nono Haryono putra panjenenganipun Bp/Ibu Hardjo
Dikromo ingkang pidalem ing Banyuwangi.
(https://wow.tribunnews.com)
33
d. Dudutan/wigati/ringkesan. Wigatine apa pamedhar sabda matur
ing sangarepe piyayi. Umpamane matur nuwun, pangapunten, atur
pambagya, atur palipur lan sapanunggale.
e. Pengarep-arep. Apa kang dikarepake (disuwun) dening pamedhar
sabda. Tuladha: “…katur sanggya para rawuh mugi keparenga
paring puja sesanti mulya tumrap putra temanten kekalih anggenipun
sumedya lelumban ing madyaning bebrayan agung, mugi-mugi
saged jumbuh ingkang ginayuh, sembada ingkang samya sinedya,
tansah atut runtut, sayuk rukun, gendhon rukon, samad-sinamadan,
wiwit kawitan dumugi delahan tansah manggih bagya mulya, dados
kulawarga ingkang sakinah, mawaddah warohmah, tansah pikantuk
berkah, pinaringan turun ingkang soleh solihah. Amin”.
(https://www.satubahasa.com)
f. Panutup (wusana). Tuladha “Ing wasana, kula pribadhi ingkang
tinanggenah minangka talanging atur lan sampun kumawani tilar
subasita, cicir, cewet, lan cupeting atur keparenga diagung ing
pangaksami”
g. Salam panutup. Tuladha: “wassalamualaikum warahmatullahi wa
barakatuh” lan dilajengke “matur nuwun”.
5. Jenis-Jenis Sesorah
a. Miturut Kahanan:
1) Sesorah Resmi: Kanggo kahanan kang asi pat resmi, lumrahe
piyayi kang sesorah maca naskah kang wis disiapake luwih dhisik
supaya ora salah anggone sesorah lan naskah iku bisa kasimpen
kanggo arsip. Piyayi kang sesorah ora bisa ngandharake sesorahe
sakarepe dhewe amarga wektune wis diatur.Tuladha sesorah mentri
ana ing upacara, sesorah presiden ana sangarepe DPR.
2) Sesorah Setengah resmi: piyayi kang sesorah bisa ngandharake sesorah
utawa pidhatone rada longgar. Nanging, kesan resmi kudu tetep
digatekake, lumrahe ana ing pamilihan tembuh lan reroncening ukara.
34
3) Sesorah ora resmi: piyayi kang sesorah bisa ngandharake sesorah
miturut tujuan utawa selera piyayi kang mirengake. Biasane tanpa
naskah lan bisa diselingi nganggo geguyon.
b. Miturut Ancas.
1) Menehi Hiburan/panglipur
Sesorah jinis iki ditindakake ana ing adiacara pahargyan. Tujuane
bisa kaperang jumbuh karo sipate. Ana ing pahargyan kang asipat
seneng, sesorah iki duwe ancas supaya pahargyan/acara acara bisa
sumringah lan meriah. Ana ing pahargyan kang asipat sedhih (lelayu)
sesorah iki duwe ancas atur panglipur supaya kang lagi nandhang sungkawa
bisa rada bombong. Pamedhar sabda mung ngandharake babagan kang
gawe seneng lan bungah. Basa kang digunakake pamedhar sabda basa kang
rumaket.
Tuladha:
Inna lillahi wa innna ilaihi raajiuun, Inna lillahi wa innna ilaihi raajiuun,
Inna lillahi wa innna ilaihi raajiuun.
Nuwun, Bapak. Somo Dikromo Sakulawarga ingkang kula kurmati,

saha para takziyah ingkang kinurmatan. Sedaya ingkang wonten donya
menika namung kagunganipun Gusti Allah ingkang Maha Agung, lan
dhateng Gusti ugi sedaya badhe kapundhut wangsul.
Bapak Somo Dikromo Sakulawarga keparenga kula matur minangka
wakilipun warga Desa Banyubiru ingkang sepisan ngaturaken ndherek bela
sungkawa awit saking kunduripun Ibu Somo Dikromo. Wonten ngarsanipun
Gusti.
Bapak Somo Dikromo ingkang kula kurmati, Kados ingkang kita
mangertosi, almarhumah ibu Somo Dikromo menika yektos piyantun
ingkang sae, remen tetulung, saha srawung kaliyan masyarakat, pramila ing
wekdal punika kula saha sedaya brayat RT 03 ndherek memuji, mugi-mugi
almarhumah Ibu Somo Dikromo tinampia ing ngarsanipun Gusti Allah
kanthi husnul khatimah aamiin. Dhumateng kulawarga ingkang dipuntilar,
mugi-mugi pinaringan sabar, tawakal, lan manah ingkang ikhlas. Kula
35
panjenengan sedaya namung saged nampi menapa ingkang
dipunkersakaken Gusti lan sawanci-wanci ugi badhe kapundhut. Saged
dipunpriksa ing (https://www.satubahasa.com)
Surasa ing paragraf tiga “asipat ngaturi lelipur kanggo kaluwarga kang lagi
nandhang sungkawa yakuwi bapak Somo Dikromo supaya bombong manahe
mireng menawa garwane kang seda iku piyayi kang becik lan didongakake
supaya husnul khatimah.
2. Menehi Kawruh
Sesorah iki isine ngandharake babagan kanthi gamblang (sacetha-
cethane), supaya pamireng ngerti. Pamedhar sabda bisa nggunakake cara
menehi tuladha, nerangake, nggawe klasifikasi, lan kanggo njelasake marang
pamiyarsa
Tuladha:
Nuwun, Puji syukur mangga kita aturaken dhumateng Allah SWT ingkang
sampun paring nikmat saha hidayahipun kangge kita sedayao, saengga kita
sedaya saged nyawiji wonten ing papan menika kanti kadaan sehat wal afiat.
Bapak ibu lan kanca-kanca ingkang kinurmatan

Wonten ing kalodhangan punika kepareng kula bade matur babagan
bahayanipun ngonsumsi narkoba lan obat-obatan ingkang dipun larang, kita
sampun asring mirengaken saha ningali pawartos, bilih sok sintena kemawon
ingkang nggunaake narkoba badhe kenging bahayanipun antawisipun bade
ngrisak badan, kesehatan bade kaganggu, pikiran boten saged wening, lan
sanesipun.
Tiyang ingkang nggadahi karemenan ngginakaken narkoba menawi
dipuntingali saking kasarasan, ngrugekaken sanget tumrap badan. Awit
tiyang ingkang nggadahhi karemenan nyandu narkoba menika gampil kenging
penyakit, antawisipun gagal ginjal, jantung lan paru, lan ingkang paling
mbebayani inggih menika pikiran ingkang mboten saged pun kendhaleni
kanthi sae. Narkoba saged njalari micara ngelantur, tindak tanduk kirang
36
sopan lan sak penunggalipun. Tiyang ingkang remen ngombe lan narkoba
gadhah adat saben ugal-ugalan lan kirang urmat dhumateng tiyang sepuh lan
sakkaminipun. Saged dipunpriksa ing https://www.scribd.com
3. Ajak-ajak
Sesorah kanthi ancas ajak-ajak biasane nduweni sipat persuasif utawa
mbujuk. Pamicara ngandharake alesan, bukti, lan tuladha supaya pamirenge
gelem nindakake kaya apa kang dikarepake pamicara. Sesorah iki umume jinis
pidhato kampanye arep pemilihan umum.
Tuladha:
Nuwun, Bapak Kepala Sekolah, Bapak saha Ibu guru ingkang tuhu
kula kurmati. Para kanca ingkang kula tresnani. Sakderengipun kula matur,
mangga kita sesarengan ngunjukaken puja lan puji syukur dhumateng Gusti
Allah SWT ingkang sampun paring berkah barokahipun, satemah kita
sedaya saged manunggal sesarengan wonten ing mriki kanthi sehat wal afiat.
Para lenggah ingkang kula kurmati. Tiyang gesang ing donya menika
mbetahaken sandhang, papan, dalah pangan ingkang mboten sekedhik.
Kabetahan menika saged kapendhet saking asil bumi. Bumi saged ngasilaken
barang ingkang pun betahaken jalmi. Pramila menika sedaya kedah njagi
lingkungan kanthi sae supados bumi saged ngasilaken untung sanes tuna
utawi bencana kangge tiyang kathah.
Para lenggah ingkang kula tresnani. Salah satunggaling cara supados
lingkungan sae lan mboten njalari wontenipun bencana kangge sedayanipun
inggih punika kedah njagi karesikan lingkungan. Tegesipun lingkungan ing
pundi kemawon kadosta griya, kebon, kampung, lepen, sekolah lan
sakpanunggalipun kedah tansah pun resiki. Panggenan ingkang mboten resik
anjalari penyakit kadosta diare. Lepen ingkang reged kebak sampah saged
njalari mampet saengga banjir lan mambet.
Para lenggah ingkang kula tresnani. Njagi kebersihan lingkungan
menika saged dipunwiwiti saking ngresiki lingkungan sacelak kita rumiyin
tuladhanipun lingkungan sekolah ingkang kita tresnani. Mboten mbucal uwuh
37
remenipun piyambak, salah satunggaling tuladha njagi kebersihan lingkungan
ingkang gampil pun lampahi.
Para lenggah ingkang kula tresnani. Kados ingkang sampun kula

aturaken ing nginggil, njagi supados lingkungan menika sae mboten perkawis
ingkang angel. Pramila manga kita sareng-sareng mbudidaya njagi
lingkungan sekolah menika supados ajeg resik lumantar program mbucal
sampah kanthi… Saged dipriksa ing https://made-blog.com.
Paragraf pungkasan, ukara “Pramila mangga kita sareng-sareng
mbudidaya njagi lingkungan sekolah menika supados ajeg resik lumantar
program mbucal sampah kanthi wicak. Tuladha menika nuduhake menawa
sesorah ing dhuwur duwe ancas ajak-ajak.
4. Babagan kang kudu digatekake nalika sesorah

Murwantoro (2007:3-6) gadhah panemu supados nalika sesorah piyayi
kang mirengake remen. Nalika sesorah ana babagan kang kudu digatekake yaiku:
a. Swara
Pamedhar sabda kudu bisa mapanake utawa migunakake swara kang
trep jumbuh karo ancas saha swasana nalika sesorah. Pengolahaning swara
kudu wajar, cetha, teges, lan ora digawe-gawe. Swara kudu sora supaya
kabeh pamiyarsa bisa mireng apa kang kawedhar ananging ora kena ana
kesan nggetak utawa galak. Swara penting banget kanggo apik orane sesorah.
Suara kang rindhik ora bisa dirungokake utawa kang monoton ora jumbuh
karo swasana ndadekake sesorah mboseni.
b. Busana
Ana bebasan “Ajining raga gumantung saka busana”. Piyayi kang
sesorah kudu bisa ngadi busana kang jumbuh karo kaperluan, lan ancasing
sesorah. Ana ing upacara apa. Busana ora mung gegandhengan karo
model ageman ananging uga werna kang kapilih. Ana swasana sedhih
luwih becik ngagem busana kang warnane peteng utawa kalem.
38
c. Subasita
Trapsila utawa tata karma, ana ing sesorah kalebu solah bawa. Nalika
sesorah solah bawa, cara matur, aja digawe-gawe. Nalika sesorah ora prayoga
kakehan obah. Becike anteng, manteb ananging ora kaku.
d. Basa lan Sastra
Basa kang digunakake kudu dironce dadi ukara kang trep karo
pamiyarsa kang ana. Pilihan tembung kang luwes, becik, supaya kepenak
dirungokake saha jumbuh karo swasana lan ancasing sesorah. Ragam basa
(ngoko, ngoko alus, krama, utawa krama inggil) kang dipilih kudu jumbuh
karo swasana.
e. Sikap
Jumenenge jejeg ananging ora kaya patrape wong baris, sikil ora
mepet utawa mbegagah, ora ndhingkluk utawa ndanga, ora kakehan obah,
pandengan kudu mirsani kabeh pamiyarsa ora mung kendel ing sak nggon
wae.
5. Bab kang kudu disingkiri nalika sesorah

Piyayi kangarep sesorah kudu nglegana menawa mengko arep digatekake
wong akeh. Kasil orane sesorah kang katindakake gumantung saka seneng
utawa orane piyayi kang ngrungokake sesorahe. Biasane para pamiyarsa ora
mung ngrungokake suara ananging uga nonton solah bawane pamedhar samda.
Ana bab-bab kang kudu disingkiri nalika sesorah antara liya kaya kang katulis
ing ngisor.
a. Polatan mbesengut: polatan kang mbesengut ora becik amarga ora kurmat
marang pamiyarsa. Polatan kudu jumbuh karo swasana lan ancasing
sesorah. Sesorah caos panglipur ing swasana lelayu upamane ora pas yen
polatane katon seneng. Kosokbalene ana ing swasana seneng polatan sedih
lan mbesengut kurang trep.
39
b. Gugup.
c. Ngguyu sing digawe-gawe.
d. Bola-bali ndeleng cathetan.
e. Bola bali ngobahake tangan/sikil.
f. Ngadeg kaya wong baris.
g. Karo mloka-mlaku.
h. Tangan methentheng
i. Tangan mlebu sak klambi/kathok
6. Teknik-teknik Supaya Sesorah Becik

Supaya sesorah lancar lan becik, ana teknik kang kudu ditrepake dening
pamedhar sabda yaiku:
a. Nggunakake basa kang gampang dimangerteni dening piyayi kang
ngrungokake sesorah. Basa kang dienggo saben dina luwih gampang
dingerteni tinimbang basa susastra.
b. Nggunakake tuladha lan ilustrasi kang trep supaya para pamiyarsa luwih
gampang paham konsep kang diwenehake. Konsep kang asipat abstrak
kadhang angel dipahami dening pamiyarsa mula kudu diwenehi tuladha
lan ilustrasi supaya jelas.
c. materi sesorah dianggit kanthi urut saka babagan kang gampang tumuju
babagan kang angel, kang nyata (konkrit) tumuju kang abstrak.
d. Tembung kang nduweni rong teges (ambigu) disingkiri supaya pamiyarsa
ora bingung.
e. Tembung kang dipilih kanggo sesorah becike asipat denotatif.
f. Nggunakake variasi suara (intonasi, wirama, mandhege swara, lan nada)
kang trep kanggo menehi tandha bab-bab kang dianggep wigati supaya
pamiyarsa ora bosen
g. Nggunakake solah bawa (gesture) kang trep kanggo mbangun komunikasi
kang luwih becik karo pamiyarsa. Solahbawa.
40
7. Mbiji Sesorah
Sesorah kabiji nganggo. Skala interval yaiku mbiji sesorah kanthi menehi
biji 1 nganti 4 kaya ana ing ketrampilan nulis. Bab-bab kang kudu dibiji yaiku
basa, sikap, lan kelancaran. Luwih cethane bisa kawaca ing tabel ngisor iki.
Tabel: Skala Interval
No Bab kang dibiji 4 3 2 1
1 Jumbuh orane
sesorah karo
perkara kang
dirembug
2 Jangkep orane isi
sesorah
3 Basa
a. Pilihan tembung
b. Reroncening
ukara
c. Ragam basa
4 Intonasi/jeda
5 Pocapan
6 Sikap
7 Lancar/ora lancar
41
8. Praktik Sesorah
Praktek sesorah kalebu ketrampilan wicara. Ana ing praktek sesorah kang
penting kepiye Sadurunge praktek sesorah, pamedhar sabda luwih dhisik menehi
tandha kanggo nggampangake nalika arep maos/ngaturake sesorahe
Assalamualaikum/ Wr/.Wb//
Inna lillahi/ wa innna ilaihi/ raajiuun// Inna lillahi /wa innna ilaihi/
raajiuun// Inna lillahi/ wa innna ilaihi/ raajiuun//
Nuwun/ Bapak. Somo Dikromo Sakulawarga ingkang kula kurmati/ saha
para takziyah ingkang kinurmatan// Sedaya ingkang wonten donya
menika/ namung kagunganipun Gusti Allah / ingkang Maha Agung/ lan
dhateng Gusti ugi / sedaya badhe kapundhut wangsul //
Tandha kang biasane dienggo dhasar maca teknik kayata sesorah yaiku.
[/] : kendel sawetawis kaya [,] ing basa tulis
[//] : mandeg/full stop kaya [.] ing basa tulis
; intonasi (munggah utawa mudhune swara)
[ab] : diwaos dadi siji
9. Pranatacara
a. Tegese Pranatacara
Pranatacara yaiku pawongan kang ngandharake reroncening adicara
kanggo para rawuh kanthi wicara (cara berbicara), wirama (irama dalam
berbicara), wirasa (perasaan), dan wiraga (sikap badan) kang trep.
Miturut Rakhmat (2001:17-19), metode kang bisa dianggo nalika
praktik pranatacara padha karo sesorah yaiku: 1) Metode impromptu 2)
Metode manuskrip utawa cathetan; 3) Metode memoriter utawa apalan, lan 4)
Metode ekstemporan
Pranatacara duwe tanggungjawab murih lancare adicara. Miturut
Suharjendra (2006: 7-13) kang perlu digatekake nalika dadi pranatacara yaiku
42
1) Busana lan Patrap. Pranatacara ing adicara manten trep yen ngagem busana
adat jawa. Pranatacara ing sripah cocok ngagem busana kang sederhana, rapi,
lan ora mewah. 2) Basa lan Lagu; 3) Melok lan Trawaca.
Endraswara (2009:17-18) duwe panemu babagan syarat baku
pranatacara yaiku 1. Parama basa, inggih menika bab tata rakiting basa manut
kalenggahanipun, tata karma sarta unggah-ungguhing basa. Pamilihing
tembung kadamela ingkang runtut tur ngesemake. Menawi kathah kithaling
tembung temtu saged nguciwani para tamu. Kaping 2. Wara carita, inggih
menika wasis ngandharaken kawontenan boten gonyak ganyuk, wasis carita.
Kaping 3. Samanta guna, inggih menika mumpuni salwiring kabisan
umpamanipun, bab seni budaya, mranata urut-urutaning gendhing,
pangawikan lahir batos, bab agami, lan bab tetaning pasrawungan. Kaping 4.
Nawung krida, inggih menika pratitis tumindakipun ingkang linambaran
lantiping pambudi. Kaping 5. Pana sasmita, inggih menika tegesipun
pranatacara menika kedah gatekan.
b. Sanguning Pranatacara
Suwarna (2009: 115) mbedakae sanguning pranataca dadi 2
yaiku sangu pokok lan sangu tambahan.
1) Sangu Pokok
a)Olah swara: logat, pocapan, napas, tegas, cetha, boten blero/bindheng,
membat-mentuling swanten, kajiwa
b)Olah sastra: pilihan tembung, purwakanthi, sekar, pathetan, suluk,
sendhon, ada-ada, pathetan, panyandra, paribasan, pepindhan,
wangsalan, lsp.
2) Sangu Tambahan
Olah raga lan busana. Olah raga sapta-MA:
a) Magatra: patrap wajar boten dipundamel-damel
b) Malaksana: luwes, boten ingah-ingih
c) Mawastha: jejeg, boten kendho/dhoyong
d) Maraga: boten rongeh/edheg/gumeter, mantep
e) Malagawa: enthengan, trengginas
43
f) Matanggap: tanggap swasana (susah,seneng)
g) Mawwat: ngentasi karya
D. Forum Diskusi
Gawea kelompok kang anggotane lima. Goleka tuladha sesorah kang asipat
menehi panglipur. Kanthi diskusi temokna cengkorongan sesorah. Wenehana
tandha lan gladhena maca sesorah kanthi trep! Anggota kelompok menehi biji
apik orane lan menehi saran.
44
PENUTUP
A. Rangkuman
Sesorah yaiku medhar ide ing sangarepe piyayi akeh. Metode sesorah ana papat
yaiku (a) impromptu, (b) apalan, (c) naskah, lan (d) cathetan. Cengkorongan
sesorah (a) salam pambuka, (b) pambuka, (c) isi/ dudutan, (d) pangarep-arep, (e)
purwaka, lan (f) salam panutup. Ancas sesorah yaiku (a) atur pangertosan, (b)
atur panglipur, lan (c) ajak-ajak. Bab-bab kang kudu digatekake nalika sesorah
yaiku swara, busana, basa lan sastra, solah bawa, lan sikap. Bab-bab kang kudu
disingkiri yaiku polatan ora mbesengut, ora dhingkluk utawa dangak, jumeneng
kang becik, lan ora kakehan polah. Bab kang biji nalika praktek sesorah yaiku isi
jumbuh karo underan, lengkap, tembung kang dipilih becik, ukara kang dironce
becik, ragam basa trep, lancer, intonasi, jeda, kelancaran. Bab kang dibiji ana ing
tulisan yaiku isi jumbuh karo underan, pilihan tembung, reroncening ukara,
ejaan.
B. Tes Formatif
Sawise panjenengan maos materi kang wus kajlentrehake ana modul,
panjenengan bisa wiwit nggarap tugas kang wus sumadya ing lembar tugas modul.
Wacanen tuladha sesorang ing ngisor iki kanthi premati banjur wangsulana
pitakon-pitakon ing sangisore kanthi trep!
Assalamualaikum Waroh matullohi Wabarakhatuh
Panjenenganipun para pepundhen, para pinisepuh, saha para sesepuh
ingkang tansah anggung mestuti dhumateng pepoyaning kautamen.
Panjenenganipun para pangreh pangemban pangembating praja, minangka
pandam pandom pengayomaning para kawula dasih ingkang satuhu pantes
sinudarsana. Panjenenganipun para rawuh, para pilenggah, kakung sumawana
45
putri, saha para sanak kadang wredha mudha lan tumaruna, ingkang tansah
winantu ing suka rahayu. Mboten kesupen, panjenenganipun para kadang
pengombyong temanten kakung/putri saking Banyubiru ingkang tuhu pantes
sinuba sagunging pakurmatan. Langkung rumiyin puja-puji syukur mugi
konjuk dhumateng ngarsaning Gusti Ingkang Maha Agung, karana sih wilasa
miwah barokahipun ingkang sampun kaparingaken dhumateng panjenengan
sedaya lan kula sahengga wonten ing wekdal menika kula panjenengan saged
makempal wonten papan menika kanthi pinaringan karaharjan, mboten
manggih alangan setunggal menapa.
Sagung para rawuh ingkang sinuba sagunging pakurmatan, kakung miwah
putri. Nuhoni dhawuh pangandikan saking panjenenganipun Bp/Ibu Somo
Dikromo ingkang hamengku gati, kula kumawani nyahak wewenanging
kamardhikan panjenengan sawetawis, saperlu ngaturaken prentuling
parasdya menggah wigatosing pahargyan ing titi kalenggahan menika.
Purwakaning atur, Bp/Ibu Somo Dikromo sakaluwarga ngaturaken
pambagya wilujeng sarawuh panjenengan sedaya, kairing agunging panuwun
ingkang tanpa upami, dene panjenengan sedaya sampun kepareng
minangkani menapa ingkang dados panyuwunipun. Mugi-mugi rawuh
panjenengan menika kalebetna amal soleh ingkang pikantuk piwales sih
nugrahaning Gusti ingkang matikel-tikel. Allahumma amin.
Ing panginten, sanggya para rawuh sampun mboten ketilapan malih
menggah ujubing pahargyan ing titi kalenggahan menika, nuwun inggih awit
kadereng minangkani darmaning asepuh, amiwaha putra mahargya siwi
ingkang asesilih Rara Ayu Ninik Sulastri ingkang sampun kalampahan dhaup
kaliyan Bagus Nono Haryono putra panjenenganipun Bp/Ibu Hardjo Dikromo
ingkang pidalem ing Banyuwangi.
Para rawuh para pilenggah ingkang tuhu kinurmatan, keparenga atur
uninga, bilih putra temanten sampun kaakad-nikahaken duk kalawau
enjing, ing dinten Minggu nyarengi surya kaping 13 Juni titiwanci tabuh
08.00 kanthi satataning agami lan negari, kanthi sineksen dening para
kadang, saha sanak sedherek, minggahipun para pinisepuh lan sesepuh,
46
mapan wonten ing Banyubiru kanthi manggih wilujeng tan manggih
alangan setunggal menapa.
Para rawuh para pilenggah ingkang satuhu wicaksana, Bp/Ibu Somo
Dikromo gotrah kulawarga ngaturaken panuwun ingkang tanpa winates
tumrap sedaya paring sumbangsih lan kadarman ingkang awujud menapa
kemawon, langkung-langkung pambiyantunipun para warga ingkang
sedaya kalawau tundhonipun saged adamel rancag, lancar, regeng lan
gayeng pahargyan ing kalenggahan menika, langkung-langkung saged
angentheng- enthengi sesanggemanipun ingkang hamengku gati. Ananging
panjenenganipun Bp/Ibu Somo Dikromo mboten kuwawi matur menapa-
menapa. Panggrantesing manah ingkang konjuk dhumateng ngarsaning
Gusti, mugi tansah paring leliru ingkang satraju dhumateng sih kadarman
panjenengan menika wau, dhestun anglangkungana. Allahumma amin.
Para rawuh para pilenggah ingkang tansah sinuba sagunging pakurmatan,
kakung miwah putri. Sampun sawetawis dangu Bp/Ibu Somo Dikromo
anggenipun angrantam saha angreronce pahargyan menika, ananging
dhawahipun sarwa kirang pantes katur panjenengan sedaya. Ingkang
menika, Bp/Ibu Somo Dikromo sakulawarga namung saged nyuwun
agunging samodra pangaksami. Ewa semanten, para ingkang samya
mangun bebesanan tasih nyuwun ugungan malih, katur sanggya para rawuh
mugi keparenga paring puja sesanti mulya tumrap putra temanten kekalih
anggenipun sumedya lelumban ing madyaning bebrayan agung, mugi-mugi
saged jumbuh ingkang ginayuh, sembada ingkang samya sinedya, tansah
atut runtut, sayuk rukun, gendhon rukon, samad-sinamadan, wiwit kawitan
dumugi delahan tansah manggih bagya mulya, dados kulawarga ingkang
sakinah, mawaddah warohmah, tansah pikantuk berkah, pinaringan
turun ingkang soleh solihah. Amin.
Para tamu kakung putri ingkang pantes sinudarsana, Bapa Somo Dikromo
sakulawarga, lumantar kula tansah hanglenggana budi dayaning manungsa
kirang sampurna, pramila mbokbilih anggenipun nampi karawuhan
panjenengan sedaya, kirang ing tanggap, tangguh, lan gupuh, mugi diagung
47
ing pangaksama. Mboten kekilapan, minangkani para kadang mudha taruna
anggenipun sami nawung kridha aleladi wonten ngarsa panjenengan sedaya,
mbokbilih wonten kiranging suba sita, lumantar kula tansah nyuwun
agenging pangaksama panjenengan sedaya.
Para rawuh ingkang satuhu luhuring budi, mawantu-wantu panyuwunipun
Bp/Ibu Somo Dikromo gotrah kulawarga, keparenga andumugekaken
anggenipun samya lelenggahan ngantos dumugi titiwanci purnaning
pahargyan ing siang/dalu menika.
Ing wasana, kula pribadhi ingkang tinanggenah minangka talanging
atur lan sampun kumawani tilar subasita, cicir, cewet, lan cupeting atur
keparenga diagung ing pangaksami. Billahittaufiq walhidayah,
wassalamu'alaikum wr.wb.
Wangsulana pitakon ing ngisor iki kanthi cara milih salah siji wangsulan kang
panjenengan anggep paling trep!
1. Sesorah ing dhuwur kalebu sesorah kang ancase…
a. ajak-ajak
b. atur panglipur
c. atur pangertosan
d. atur parentah
e. atur-atur
2. Miturut pilihan tembung lan reroncening ukara, sesorah ing dhuwur
paling trep nggunakake metode….
a. impromptu (dadakan)
b. naskah
c. cathetan (ekstemporer)
d. apalan.
e. campuran
48
3. Salam pambuka sesorah ing dhuwur ana ing ukara…
a. Assalamualaikum Warahmatullahi Wabarakhatuh
b. Panjenenganipun para pepundhen, para pinisepuh, saha para sesepuh
ingkang tansah anggung mestuti dhumateng pepoyaning kautamen.
Panjenenganipun para pangreh pangemban pangembating praja,
minangka pandam pandom pengayomaning para kawula dasih ingkang
satuhu pantes sinudarsana.
c. Puja-puji syukur mugi konjuk dhumateng ngarsaning Gusti Ingkang
Maha Agung, karana sih wilasa miwah barokahipun ingkang sampun
kaparingaken dhumateng panjenengan sedaya lan kula sahengga
wonten ing wekdal menika kula panjenengan saged makempal
wonten papan menika kanthi pinaringan karaharjan, mboten manggih
alangan setunggal menapa.
d. Sagung para rawuh ingkang sinuba sagunging pakurmatan, kakung
miwah putri.saha para pangreh praja ingkang dhahat kinurmatan.
e. Nuwun matur nuwun
4. Wusana sesorah katulis ana ing ukara…
a. Ing wasana, kula pribadhi ingkang tinanggenah minangka talanging atur
lan sampun kumawani tilar subasita, cicir, cewet, lan cupeting atur
keparenga diagung ing pangaksami.
b. Billahittaufiq walhidayah, wassalamu'alaikum wr.wb.
c. Para rawuh ingkang satuhu luhuring budi, mawantu-wantu
panyuwunipun Bp/Ibu Somo Dikromo gotrah kulawarga, keparenga
andumugekaken anggenipun samya lelenggahan ngantos dumugi
titiwanci purnaning pahargyan ing siang/dalu menika.
d. Para rawuh ingkang satuhu luhuring budi,
e. Matur nuwun
49
5. Wigatine sesorah ing dhuwur yaiku…
a. ngaturaken sugeng rawuh, nyuwun pangapunten marang para rawuh
amarga kang kagungan kersa ora isa ngaturi dhaharan lan lenggahan
kang becik.
b. ngaturake panuwun amarga wus diparingi pangestu saha
pambiyantu arupa sumbangsih.
c. ngaturi pawarta bilih akad nikah wus katindakake.
d. nyuwun pangapunten marang para rawuh amarga kang kagungan kersa
ora isa ngaturi dhaharan lan lenggahan kang becik lan Ngaturake
panuwun amarga wus diparingi pangestu saha pambiyantu arupa
sumbangsih.
e. nyuwun donga.
6. Pamedhar sabda nyuwun pangapunten marang para tamu amarga….
a. para tamu kudu paring sumbang sih
b.k a n g kagungan gati rumangsa ora bisa ngaturi palenggahan lan
dhaharan kang pantes
c. kang kagungan gati ngaturi para tamu ora kondur nganti adicara rampung
d. kang kagungan gati ora bisa matur langsung
e. kang kagungan kersa ora bisa rawuh.
7. Kang kagungan gati miturut sesorah ing dhuwur yaiku…
a. Bapak/Ibu Somo Dikromo
b. Bapak/Ibu Harjo Dikromo
c. Bapak/Ibu Ninik Sulastri
d. Bapak/Ibu Nono Haryono
e. Bapak Sukarmin
8. Tembung “purwaka” duwe teges..
a. kapisan
b. kapindho
c. katelu
50
d. kapapat
e. pungkasan
9. Kang diarani variasi swara ana sesorah yaiku….
a. suara kang banter
b. suara kang lirih
c. mandeg orane suara
d. cendhek dhuwur, wirama, lan kendele swara
e. bener salahe pocapan
10. Trapsila utawa tata krama, ana ing sesorah kalebu solah bawa. Nalika
sesorah solah bawa, cara matur, aja digawe-gawe. Nalika sesorah ora
prayoga kakehan obah. Becike anteng, manteb ananging ora kaku. Bab
kang katulis ing dhuwur diarani….
a. suba sita
b. busana
c. olah swara
d. sikap
e. susastra
11. Bab kang kudu digatekake nalika praktik sesorah
a. polatan aja mbesengut
b. ngadi sarira
c. naskah
d. metode
e. cengkorongan
12. “Basa kang digunakake kudu dironce dadi ukara kang trep karo pamiyarsa
kang ana. Pilihan tembung kang luwes, becik, supaya kepenak
dimirengake lan jumbuh karo swasana lan ancasing sesorah. Ragam basa
(ngoko, ngoko alus, karma, utawa krama inggil) kang dipilih kudu jumbuh
karo swasana.” Kalebu bab….
a. busana
b. basa lan sastra
c. sikap
51
d. swara
e. solah bawa
13. [//] ana ing sesorah tegese
a. koma
b. titik
c. swara munggah
d. swara mudhun
e. mandheg
14. [/] ana ing sesorah tegese
a. koma
b. titik
c. swara munggah
d. swara mudhun
e. leren sedhela.
15. Munggah saha mudhune swara ing sesorah kasebut…
a. jeda
b. intonasi
c. koma
d. erem
e. volume
16. Bab kang kudu digatekake ana ing sesorah yaiku...
a. Ilustrasi
b. busana kang pantes
c. naskah
d. abstrak orane konsep
e. tema sesorah
52
17. Nggunakake tuladha lan ilustrasi kang trep supaya para pamiyarsa
luwih gampang memahami konsep kang diaturake. Konsep kang asipat
abstrak kadhang angel dipahami dening pamiyarsa mula kudu diwenehi
tuladha lan ilustrasi supaya jelas. Bab kang katulis ing dhuwur kalebu
a. Teknik
b. Ancas
c. bab kang kudu disingkiri
d. bab kang kudu digatekake
e. bab kang kudu disiapake
18. Nggunakake solah bawa (gesture) kang trep kanggo mbangun
komunikasi kang luwih becik karo pamiyarsa. Nggunakake solah bawa
kalebu
a. Teknik
b. bab kang kudu disingkiri
c. bab kang kudu digatekake
d. bab kang kudu disiapake
e. bab kang kudu dilakoni
19. Sangu pokok pranatacara yaiku…
a. olah suara
b. olah raga
c. olah jiwa
d. matanggap
e. maraga
20. Metode apalan ing pranatacara kasebut uga…
a. Impromptu
b. Naskah
c. Manuskrip
d. Memoriter
e. Dadakan
53
KEGIATAN BELAJAR 3
BUSANA JAWA
PENDAHULUAN
A. DESKRIPSI SINGKAT
Asil budaya Jawa iku ana maneka warna wujude, kayata gagasan, artefak,
sistem sosial, lan sapiturute. Asil budaya iku mau sejatine duwe teges filosofis lan
bisa digunakake kanggo wirausaha kayata asil budaya Jawa kanthi wujud busana.
Modul iki arep mbabar babagan busana Jawa kang duwe teges filosofi lan bisa
digunakake kanggo wirausaha. Sinau busana Jawa bisa digunakake menawa arep
ngedegake panggonan sewa busana tradisional Jawa.
Capaian Pembelajaran Sub-Capaian Pembelajaran

1. Menganalisis prinsip 1.1 Para siswa kaajab bisa njentrehake tegese
materi budaya Jawa busana Jawa.
dan aplikasinya dalam 1.2 Para siswa bisa njentrehake tegese busana
pembelajaran bahasa tradisional Jawa.
Jawa. 1.3 Para siswa bisa nyebutake bedane busana
Jawa dhaerah Yogyakarta lan Solo.
1.4 Para siswa bisa nyebutake filosofi busana
Jawa.
B. PETUNJUK BELAJAR
Modul sing digawe iki bisa digunakake minangka rujukan kanggo sinau
budaya Jawa ana ing PPG Basa Jawa. Materi kang katulis ana ing modul iki
diwenehi tuladha supaya anggone sinau luwih cetha. Saben pasinaon uga
dikompliti tugas lan soal ujian ana ing saben pasinaon. Soal ujian saben pasinaon
wujude pilihan. Tugas lan soal kasebut digawe kanthi ancas kanggo ngukur
tekan ngendi
54
materi pasinaon uwis ditampa dening mahasiswa. Dosen minangka fasilitator
maringi materi, tugas, lan soal ujian kanggo mahasiswa supaya ilmu kang ditampa
dening mahasiswa ora ana sing kecer.
Sanajan saben pasinaon wus ana tugas lan soal ujian, modul iki uga
nyepakake tugas lan ujian kang ngemot kabeh materi ing modul. Tugas lan soal
ujian kasebut wujude bisa digunakake kanggo ujian sing nemtokake lulus orane
mahasiswa. Cara pambiji soal kang wus disiapake yaiku:
Rentang biji:
90% - 100% = apik banget

80% - 89% = apik
70% - 79% = cukup
0 - 69% = kurang
Mahasiswa bisa lulus menawa biji ujiane luwih saka 80%. Menawa bijine kurang
saka iku, mahasiswa kasebut kudu mbaleni bab kang durung dikuwasani.
55
INTI
A. CAPAIAN PEMBELAJARAN
Mampu menganalisis prinsip materi budaya Jawa dan aplikasinya dalam pembelajaran
bahasa Jawa.
B. POKOK-POKOK MATERI
HAKIKAT
BUSANA JAWA
BUSANA BUSANA
JAWA TRADISIONAL
BUSANA SURAKARTA
TRADISIONAL
JAWA
BUSANA
TRADISIONAL
YOGYAKARTA
Gambar 1: Pokok-pokok materi Busana Jawa
C. URAIAN MATERI
1. Hakikat Busana Jawa
Asil budaya Jawa iku cacahe okeh banget, kayata sistem sosial, gagasan, arsitektur,
lan sapiturute. Busana Jawa minangka salah sawijining bukti sugihing pamikiran wong Jawa.
Wong Jawa anggone nganggo busana ora mung saksake thok. Ana paugeran kang kudu
dimangerteni. Paugeran-paugeran kang gumathok ana ing panganggoning busana Jawa uga
duwe teges filosofi. Kabeh kang dinggo masarakat Jawa iku duwe teges utawa maksud kang
ana gandheng cenenge karo uripe manungsa. Bab iki ora uwal saka pamikirane masarakat
Jawa yaiku “manunggaling kawula Gusti”.
Busana yaiku klambi kang dinggo nutupi awak. Kanthi luwih cetha Noerhadi (2012:
9) ngandharakre “menawa manungsa iku nganggo busana bisa ditampa kanthi wiyar, sanajan
apa kang sinebut busana iku akeh banget variasine, nutupi kabeh awak utawa ana sing mung
tambahan kanggo riasan awak”. Saka andharan iku bisa dipethil menawa busana ora amung
kain kang nutupi awak, ananing kabeh kang digunakake ana ing awak sanajan ancase kanggo
hiasan kayata blangkon lan keris. Sanajan blangkon lan keris ora digunakake kanthi ancas
nutupi awak, ananging bisa kalebu ana ing busana kang anggone nggunakake wis sepaket
karo barang-barang liyane.
55
2. Busana Tradisional Jawa
Masarakat Jawa duwe busana tradisional kang dadi titikane wong Jawa. Busana
tradisional iku wis ana wiwit saka jaman biyen. Bab iki ngandharake menawa wong Jawa iku
lantip ing pikir. Saka bab busana wae dipikirake kanthi tenanan. Ora amung nyawang saka
paedahe nutupi awak, busana tradisional Jawa digawe kanthi nggatekake unsur estetika lan
nilai filosofis busana kang digunakake. Tuladha gampangane yaiku cacahe benik ana ing
surjan mapan ing dhadha kiwa lan tengen kang bisa nuduhake ukara syahadat. Busana saben
dhaerah iku duwe titikan dhewe-dhewe. Ananging, modul iki amung arep fokus mbabar
busana Jawa kang digunakake ana ing wilayah Surakarta lan Yogyakarta. Budaya kang
diwulangake ana ing sekolah biasane njupuk kiblat ana ing pusat kabudayan. Ing tlatah Jawa,
pusat kabudayan kang digunakake kiblat yaiku keraton Surakarta lan Yogyakarta. Mula
anggone sinau diwatesi ana ing loro iku mau.
Sanajan kraton Surakarta lan Yogyakarta iku panggonane cerak, ananging busana
kang digunakake duwe titikane dhewe-dhewe. Supaya luwih cetha modul iki bakal mbabar
bedane busana Jawa khas Surakarta lan Yogyakarta.
a. Busana Tradisional Yogyakarta
1) Blangkon
Blangkon iku perangane busana Jawa kang mapan ana ing sirah. Kanthi luwih jangkep
Cisara (2018:164) ngandharake menawa blangkon iku tutup sirah sing digawe saka batik lan
dinggo dening wong lanang minangka jangkepe busana trasisional Jawa. Carane nganggo
blangkon kayanede nganggo topi. Blangkon iku busana kang digunakake dening wong
lanang. Supaya luwih cetha coba pirsanana gambar blangkon yogyakarta ana ing gambar 2.
Gambar 2: Blangkon Gaya Yogyakarta

(http://anggichin.blogspot.com/ dan https://www.kompasiana.com/)
56
Blangkon Yogyakarta iku mburine ana plenthukan sing rada gedhe, adate diceluk
mondhol. Anane mondhol ing sisih buri amarga wong lanang Yogyakarta jaman semana
duwe rambut sing dawa saengga butuh papan kanggo nyimpen rambut kasebut. Mondol iku
digawe kanthi ancas nyimpen rambut kang dawa iku mau. Sanajan saiki rambute wong
lanang Yogyakarta akeh sing cepak, ananging mondol ana ing blangkon kudu tetep ana. Ana
ing sisih buri blangkon Yogyakarta uga ana sliwiran sing rada gedhe kaya swiwi. Sliwiran iku
mau adate diarani jebehan. Menawa ing sisih ngarep blangkon Yogyakarta, ana lipitan kanthi
cacah pitulas. Bab iki minangka pralambang cacahe sholat fardlu ing sadina. Bab iki kanggo
ngelingake masarakat marang kwajibane marang Gusti, yaiku nindakake sholat.
2) Surjan
Surjan minangka busana adat kanggo wong lanang ing tlatah Yogyakarta. Busana
surjan mula bukane didamel dening Sunan Kalijaga nalika jaman Mataram. Tembung surjan
iku sejatine karakit saka tembung garba suraksa lan janma. Tembung suraksa duwe teges
“ngreksa/njaga” banjur tembung janma duwe teges “manungsa” saengga menawa
digandheng tembung surjan iku sejatine duwe teges kang njaga manungsa. Sunan Kalijaga
minangka panyebar agama islam damel busana kanthi teges filosofis kang ana gandheng
cenenge karo agama islam. Busana surjan digawe kanthi nggatekake cacahe benik lan
wujude busana. Ana ing sisih ngarep busana surjan katon ana benik cacahe loro. Benik iki
nuduhake loro kalimat syahadat ana ing agama islam kang unine Asyhadu an-laa ilaaha
illallaah (‫ )هلال إال إله ال أن شهد ا‬lan Wa asyhadu anna Muhammadan rasuulullaah (‫هلال ل سو ر محمد أن‬
‫)اشهد و‬. Kalimat syahadat kang kapisan tegese “aku nyekseni menawa ora ana Gusti kajaba
Gusti Allah”, banjur teges kang kapindo “aku nyekseni menawa Nabi Muhammad minangka
utusanning Gusti Allah”.
Benik ing sisih ngarep uga ana sing mapan ing gulu cacahe telung pasang (enam
wiji) kang nggambarake rukun iman, yaiku iman marang Gusti Allah, iman marang
malaikat, iman marang kitab-kitab, iman marang rasul-rasul, iman marang dina akhir, iman
marang Qada lan Qadhar. Bab iki nuduhake menawa wong Jawa kudu percaya marang Gusti
Allah lan tansah kelingan marang dhawuhe Gusti. Ing busana surjan uga ana benik cacahe
telu sing mapan ana ing jero dadi ora ketok saka jaba, mapan ana ing dhadha cerake weteng.
Benik sing ora katon iku mau nuduhake telung hawa napsu manungsa kang kudu dilawan lan
didhelikake, yaiku nafsu bahimah (hewani), lawwamah (nafsu makan dan minum), lan
syaitoniah (nafsu setan). Amarga busana surjan iku duwe teges filosofis kang kaya
mangkana, mula busana surjan uga bisa diceluk busana taqwa, yaiku busana kang
ngelingake sing nganggo supaya manut dhawuhe Gusti Allah.
57
Busana surjan iku jenise ana loro, yaiku surjan antakusuma lan lurik. Surjan-surjan
kuwi mau ijik ngrembaka ana ing masarakat, sanajan ora kabeh uwong nganggo surjan
kanggo busana saben dina. Bedane surjan antakusuma karo lurik iku mapan ana ing bahan
lan motif kang digunakake. Motif kang digunakake ana ing surjan antakusuma iku kembang,
bab iki trep karo tegese tembung antrakusuma yaiku “kembang mawarna-warna”. Tembung
lurik duwe teges corak lirik-lirik, mula wujude surjan lurik uga garis-garis. Supaya luwih
cetha pirsanana gambar 3 lan 4.
Surjan anatakusuma minangka busana penggedhene Mataram, mula kain kang
digunakake dudu kain sing padatane dinggo masarakat. Kain kanggo gawe busana surjan
antakusuma yaiku kain sutra sing kepenak digunakake. Surjan kang digunakake prawira karo
prajurit mesthi wae beda karo sing digunakake para penggede. Surjan kang digunakake
yaiku surjan lurik. Prajurit lan prawira ana ing keraton iku cacache akeh banget, surjan lurik
sing digunakake iso nuduhake status sosial abdi dalem ana ing kraton. Status sosial iku bisa
disawang saka gedhe cilike garis ana ing lurik. Surjan lurik kang garise gedhe nuduhake
golongan sosial kang luwih dhuwur tinimbang sing garise cilik.
Gambar 3: Surjan antakusuma (https://www.instazu.com/)
58
Gambar 4: Surjan lurik (http://www.tjokrosuharto.com/)
3) Keris
Keris yaiku salah sawijining gaman kang digunakake ana ing Jawa, minangka tosan
aji sing penting ana ing jaman biyen lan bisa nuduhake kawibawan panganggone. Bab iki
jumbuh karo andharane Endrawati (2015: 138) menawa keris sering dijumbuhake minangka
pralambang, wiwit saka pralambang kawibawan, kawicaksanan, nganti kauripan. “Pangeran
Hadiwidjojo, panggedhe ana ing Keraton Surakarta, ngandharake menawa tembung “keris”
asale saka basa Jawa kuno sing dijlentrehake saka tembung ‘kris’, sing neng basa Sanskrit
tegese “nuncepake” (Siswanto, 2012: 75). Keris Surakarta wujude luwih gedhe tinimbang
keris Yogyakarta. Wujude keris ana loro, keris sing lurus lan keris sing ana luke. Supaya
luwih cetha pirsanana gambar 5.
Gambar 5: Keris Surakarta

(https://tumpi.id/keris-surakarta-dari-mitos-menjadi-karya-seni/)
Jenis keris loro iku mau duwe teges filosofis kang luhur. Keris sing lurus duwe teges
menawa manungsaa iku kudu teteg. Wong Jawa ora kena mencla-mencle apa kang wus
duwe karep kudu dilakoni kanthi karepe iku mau bisa kasembadan. Bab iki rada beda karo
teges filosofis
59
saka keris sing ana luke, yaiku nuduhake kawicaksanan. Wong Jawa nalika nemoni perkara
kudu dipikir kathi permati lan ngati-ati. Kawicaksanan lan teteging karep iku mau kudu
mlaku bebaregan tumuju marang Gusti kang Murbeng Dumadi. Bab iki mau ginambar ana
ing pucuke keris kang lincip.
Mbabar babagan keris mesthi wae ora jangkep menawa ora ngomongke warangkane.
Warangka bisa dibedakake dadi loro, yaiku ladrang lan gayaman. Ladrang iku rangka keris
sing wujude kaya godhong lan lancip. Rangka keris jenis iki kena dinggo sapa wae, adate
dinggo masarakat lan para abdi dalem. Warangka gayaman rada beda karo warangka sijine,
warangka iki wujude bujel. Warangka gayaman adate digunakake dening para pangeran,
sentana dalem, bupati, lan para panggedhe. Supaya luwih cetha pirsanana gambar 6 lan 7.
Gambar 6: Warangka Ladrang (https://kerisku.id/)
Gambar 7: Warangka Gayaman (https://kerisku.id/)

Carane nganggo keris bisa kathi cara kang maneka warna. Adate masarakat Jawa
ngnggo keris ana ing sisih buri, diselipke ana ing lontong supaya ora tiba. Ananging sejatine
keris bisa dinggo ana ing buri, samping, bisa uga ana ing ngarep. Keris sing diselehake ana
ing sisih buri iso dinggo kanthih cara klabang pinipit, ngewal, satriya keplayu lele
sinundukan, lan munyuk
60
ngilo. Panganggone keris kanthi cara klabang pinipit yaiku nyelipake keris ana ing jero
lontong sisih buri, anggone nyelehke keris rada miring, gandar ana ing sisih kiwa, banjur
wrangkane ndemok lontong. Cara nganggo keris klabang pinipit iki adate dinggo ana ing
Yogyakarta. Menawa ing Surakarta cara nganggo keris kang kaya mengkene diarani
ngogleng. Cara ngenggo keris kanthi ngewal arep padha karo klabang pinipit, bedane anggo
keris model iki keris e rada munggah sithik saengga wrangkane ora ndemok lontong. Cara
nganggo keris satriya keplayu yaiku keris diselehake jejeg ana ing tengah-tengah sisih
buri. Panganggone keris sing ora dimiringke kaya mangkono supaya anggone obah luwih
kepenak, adate cara iki digunakake nalika sing nganggo akeh gawean. Cara nganggo
keris model munyuk ngilo meh padha karo ngewal, bedane yaiku ana ing madhepe keris.
Keris sing dinggo
kanthi cara iki gandare ana ing sisih tengen.
Cara nganggo keris nganggar yaiku nyelehake keris ana ilat-ilatan wadhah keris sing
ditrap ing bangkean. Cara kang kaya mangkene adate dinggo nalika lelungan lan menawa
arep gawa keris luwih saka siji. Cara ngganggo keris nyothe yaiku nggawa keris kanthi
nylesepake ana lontong ing bangkean ngiringan (nyothe A). Ananging nyothe uga bisa kanthi
cara nggawa keris ana ing sisih ngarep (nyothe B). Supaya luwih cetha pirsananan gambar 8.
Gambar 8: Cara nganggo keris (http://sang-edipeni.blogspot.com/)
61
4) Kebaya
Busana tradisional kanggo wong wedok Jawa yaiku kebaya. Yogyakarta digawe
nganggo kain brokat. Kain brokat iku minangka kain sulaman kang ana motife, nanging
amarga sulamane sing rada arang-arang kain iki semrawang menawa dinggo mula sadurunge
nganggo kebaya kudu nganggo kemben dhisik. Kebaya Yogyakarta bisa dinggo kanthi
polosan ngono wae, ananging uga bisa ditambahi payet lan bordiran supaya katon luwih
endah. Supaya luwih cetha, coba pirsanana gambar 9.
Gambar 9: Kebaya Yogyakarta (https://www.pinterest.cl/)
5) Jarit
Jarit yaiku kain batik kang dawa. Menawa batik iku minangka kain tradisional Jawa
kang digambari nganggo malam, yaiku salah sawijining jinis lilin kang mligi kanggo mbatik.
Corak batik iku maneka warna. Panganggone corak batik iku mau duwe pathokan kang kudu
diugemi. Warna kang dadi dhasare batik Yogyakarta adate putih, ananging ana uga sing
nganggo coklat karo ireng sanajan ora akeh. Motif batik Yogyakarta ana maneka warna
kayata naga, manuk, ilat geni, lan sapiturute kayata naga, manuk, ilat geni, lan sapiturute.
Gambar 10: Panganggone jarit Yogyakarta

(http://tasyarismiyanto.blogspot.com/)
62
Jarit ing jaman biyen digunakake minangka busana ngisor. Panganggone batik ing
jaman saiki luwih fleksibel, kena digawe busana dhuwuran barang. Ananging, panganggone
jarit kanggo busana ngisoran isih sering digunakake nganti saiki, mligine ana ing kraton-
kraton lan ing acara-acara tertamtu. Nganggo jarit iku ana paugeran kang kudu dinut.
Sadurunge dinggo, jarit iku kudune diwiru dhisik. Wiru yaiku tekukan-tekuan ing pucukane
jarit kang cacahe kudu ganjil. Gedhene wiron iku ya ana aturane. Wiru kanggo wong wedok
gedhene rong driji, kanggo wong lanang gedhene telung driji. Menawa ing Yogyakarta garis
putih ing pucuke jarit kudu diketokake, mapan ana ing tengah utawa pinggir lipitan. Carane
nnganggo jarit ing Yogyakarta diukel miring saka kiwa dhuwur marang tengen ngisor.
Supaya luwih cetha coba pirsanana gambar 10.
Cara nganggo batik antarane wong lanang lan wong wedok iku dibedakake ana ing
arahe. Menawa wong lanang jarik dinggo saka tengen muter maring kiwa, ananing menawa
wedok sawalike. Supaya kenceng jarik sing wis dinggo diblebet nganggo stagen ana ing
bangkean. Sawise distageni, ditutup nganggo lontong, banjur pungkasan diwenehi kamus
sing wujude meh kaya setut. Supaya luwih cetha kepiye carane nganggo jarit, coba
panjengenan pirsani video tutorial kang wis dicepakke ana ing web ppg basa Jawa.
b. Busana Tradisional Surakarta

1) Blangkon
Blangkon Surakarta lan Yogyakarta iku menawa disawang kaya-kaya wujude padha,
ananging sejatine ana bedane. Supaya luwih cetha coba gatekna gambar blangkon ana ing
gambar 11.
Gambar 11: Blangkon Gaya Surakarta (https://photo.trubus.id/)
Bedane blangkon Surakarta karo Yogyakarta sing paling ketok iku ana ing sisih buri.
Blangkon Surakarta iku burine trepes ora kaya blangkon Yogyakarta. Bab iku bisa kadadean
amarga wong lanang Surakarta jaman semana ora duwe rambut sing dawa saengga ora butuh
63
papan kanggo nyimpen rambut. Masarakat Surakarta jaman biyen wis kena pengaruh Landa
saengga gaya rambute okeh sing cepak. Wujude blangkon ana ing buri yaiku kataline pucuk
tengen lan kiwa, bab iki minangka pralambang ketemune jagad alit lan jagad ageng. Sanajan
mangkono, kataline pucuk tengen lan kiwa iku uga bisa nggambarake loro kalimat sahadat
ing agama islam yaiku Asyhadu an-laa ilaaha illallaah (‫ )هلال إال إله ال أن شهد ا‬lan Wa asyhadu
anna Muhammadan rasuulullaah (‫)هلال ل سو ر محمد أن اشهد و‬.
Nganggo blangkon iku ana aturane, ora kaya nganggo topi biasa. Nganggo blangkon
iku carane pucuk ngarep diselehke bathuk banjur ditarik memburi. Cara nganggo kang kaya
mengkene duweni ancas supaya rambut sing nganggo blangkon bisa disilakke saengga katon
tumata lan kepenak disaawang. Menawa nganggo blangkon mung diselehke ngono wae saka
ndhuwur, rambut sing nganggo blangkon bisa wae ora tumata, dadi semrawut lan kurang
tumata.
2) Ageman Kakung
Busana ana ing Surakarta lan Yogyakarta ana sing beda sanajan biyen-biyene saka
sumber budaya sing padha yaiku budaya Mataram. Bab iki diwiwiti saka anane prajanjen
Giyanti nalika taun 1755. Isi prajanjen iku mau yaiku Pakubuwana III lan kompeni kang
ngakoni menawa Pangeran Mangkubumi duwe hak marang separo kekuasaane Sunan
Pakubuwana III (Hendro, 2017: 44). Kuwasa kang dibagi loro iku mau ora mung babagan
wilayah, ananging uga asil budaya kayata busana. Kasunanan Surakarta sing rumangsa
sedulur tuwa menehake kabeh busana adate kanggo Kasultanan Yogyakarta banjur gawe
meneh busana sing anyar.
Busana anyar kang digawe Kasunanan Surakarta ana maneka warna, mligine busana
kanggo wong lanang. Ing Surakarta busana kanggo wong lanang cacahe ana lima, yaiku
beskap, atela, sikepan, langenharjan, lan takwa. Busana beskap iku modele minangka
campuran antarane budaya Jawa lan Landa. Busana beskap di desain lan dijenengi dening
wong Landa. Tembung beskap dhewe minangka tembung kang kajupuk saka tembung
‘beschaaf’ (Landa) kang tegese “berkebudayaan”. Beskap iku ana rong macem, yaiku
beskap cekak lan landung. Beskap cekak iku mburine krowak, nganggo keris, ananging
beskap landung iku anggone nganggo tanpa keris amarga mburine buntet utawa tanpa
krowak.
Atela meh padha karo beskap, sing marai beda amung mapane benik. Benik kang ana
ing beskap mapan ana ing tengen kiwa. Ananging, menawa atela, benik mapan ana ing
tengah wiwit saka gulu tekan ngisor. Busana sikepan iku kaya atela, ananging benike dibuka,
njerone nganggo rompi lan busana benikan (kemeja). Supaya luwih cetha gatekna gambar
12-14.
64
Gambar 12: Beskap lan Atel (https://graphixto.com/)
Gambar 13: Busana Sikepan (https://www.tradisikita.my.id/)
Gambar 14: Pakaian Tradisional Belanda

(http://arinditakartikanugraha151996.blogspot.com/ & http://www.zimbio.com/)
65
Busana langenharjan iku wujude kaya campuran antarane beskap lan jas saka Eropa. Busana
iki sing damel Mangkunegara IV nalika kondur saka Landa banjur diutus sowan ana ing
Pasanggrahan Langenharjo. Adate menawa sowan ing Pasanggrahan Langenharjo kudu
nganggo jarik, keris, lan sapiturute. Amarga lagi wae kondur saka Eropa, Mangkunegara IV
banjur nggabung busana Eropa karo busana Surakarta. Busana Langenharjan iku kaya jas
Eropa nanging krowak mburine, nganggo dasi kaya kupu, lan nganggo busana benikan
(kemeja). Menawa busana takwa wujude kaya surjan, burine krowak. Supaya luwih cetha
coba pirsanana gambar 14.
Gambar 14: Busana Langenharjan (https://fitinline.com/) lan busana takwa

3) Keris
Gambar 15: Bedane keris Surakarta lan Yogyakarta

(https://bergodo-dadapserep.blogspot.com/)
Keris Yogyakarta karo Surakarta wujude meh padha, mung bedane keris Surakarta
luwih gedhe tinimbang keris Yogyakarta. Ukiran ana ing keris Surakarta adate luwih alus
saengga menawa disawang ketok luwih mewah. Keris Yogyakarta menawa disawang katon
66
luwih prasaja lan klasik tinimbang keris Surakarta. Amarga ukurane sing luwih gedhe,
godhongan ana ing keris Surakarta bisa nganti rada mlungker ing pucuke lan rada munggah
ing pucuk sijine. Supaya luwih cetha pirsanana gambar 15.
4) Kebaya
Kebaya ana ing Surakarta padha karo Yogyakarta yaiku kanthi bahan kain brokat.
Ananging kebaya liya sing ngrembaka ana ing Surakarta, yaiku kebaya kang digawe saka
bludru utawa blenggen. Supaya luwih apik adate diwenehi bordir kanthi warna emas,
ditambahi bef utawa kutu baru. Menawa ditandhingake karo kebaya Yogyakarta, kebaya
Surakarta katon luwih tinutup lan prasaja. Supaya luwih cetha pirsanana gambar 16.
Gambar 16: Gambar kebaya Surakarta (https://id.pinterest.com/)

5) Jarik
Batik Surakarta adate ngaggo kain kanthi warna sogan yaiku campuran antarane
warna coklat enom, coklat tua, coklat semu kuning, coklat semu ireng, lan coklat semu
abang. Corak batik duwe teges filosofis dhewe-dhewe, mula ngaggo batik ora kena sasake,
ana paugeran kang kudu diugemi. Sarmini (2009: 675) ngandharake menawa batik minangka
ngemu gambaran sing isine pralambang sing ana gandheng cenenge karo bab filosofis sing
jumbuh karo cara urip (way of life). Batik iku minangka asil budaya kang bisa nuduhake
status ing masarakat Jawa. Ana batik kang bisa digunakake kabeh masarakat Jawa lan ana
batik kang mung bisa digunakake panggedhe kraton. Motif batik kang mung oleh
digunakake kanggo kaluarga kraton kayata motif parang. Batik motif karang iku ana maneka
warna jenise. Batik parang kang kerep digunakake ana ing keraton yaiku batik motif barong,
glendreh, lan klitik.
67
Corak parang iku duwe teges filosofis kudu teteg anggone ngupaya. Tembung
parang dijupuk saka tembung pereng utawa lereng lan nggambarake ombak ana ing segara,
mula motif ana ing batik parang wujude kaya ombak kang digambar miring mengisor.
Supaya luwih cetha batik motif parang ombak kuwi kaya ngapa, coba pirsanana gambar 17.
Gambar 17: Gambar motif parang rusak (http://indonesianbatik.id/)

Batik parang barong adate dinggo minangka “pengageman dalem”. Motif parang barong
nuduhake menawa raja kudu ngati-ati nalika nglampahi kwajibane. Motif parang barong iku
luwih gedhe tinimbang gendreh lan klitik. Gedhe cilike motif mau bisa nuduhake posisine
sing nganggo. Parang gendreh adate minangka ageman permaisuri/garwanipun raja wujude
luwih cilik mbangane motif parang barong, ananging luwih gedhe tinimbang parang klitik.
Saka telu motif parang iku mau pancen parang klitik sing paling cilik, amarga parang klitik
mligi dinggo putra putri raja.
D. FORUM DISKUSI
1. Saiki coba gawea kelompok banjur ngrembug babagan bedane busana tradisional ana ing
Surakarta lan Yogyakarta!
2. Rembugen karo kanca sakelompok babagan wirausaha apa kang ana gandheng cenenge
karo materi busana Jawa banjur rembugna garapan kelompok panjenengan karo
kelompok liyane!
68
PENUTUP
A. RANGKUMAN
1. Busana yaiku busana kang dinggo nutupi awak lan kabeh kang digunakake ana ing awak
kayata blangkon lan keris.
2. Blangkon Yogyakarta iku mburine ana plenthukan sing rada gedhe, adate diceluk
mondhol. Anane mondhol ing sisih buri duwe ancas nyimpen rambut.
3. Surjan minangka busana adat kanggo wong lanang ing tlatah Yogyakarta kang didamel
dening Sunan Kalijaga.
4. Tembung surjan iku saka tembung garba suraksa lan janma yaiku kang njaga manungsa.
5. Ana ing sisih ngarep busana surjan ana benik cacahe loro kang nuduhake loro kalimat
syahadat.
6. Sisih ngarep uga ana benik sing mapan ing gulu cacahe telung pasang (enam wiji) kang
nggambarake rukun iman.
7. Busana surjan iku jenise ana loro, yaiku surjan antakusuma lan lurik.
8. Keris yaiku salah sawijining gaman kang digunakake ana ing Jawa, minangka tosan aji
sing penting ana ing jaman biyen lan bisa nuduhake kawibawan panganggone.
9. Wujude keris ana loro, keris sing lurus lan keris sing ana luke.
10. Warangka bisa dibedakake dadi loro, yaiku ladrang lan gayaman.
11. Sadurunge dinggo, jarit iku kudune diwiru yaiku digawe tekukan-tekuan ing pucukane
jarit kang cacahe kudu ganjil.
12. Blangkon Surakarta iku burine trepes ora kaya blangkon Yogyakarta.
13. Ing Surakarta busana kanggo wong lanang cacahe ana lima, yaiku beskap, atela, sikepan,
langenharjan, lan takwa.
14. Keris Yogyakarta karo Surakarta wujude meh padha, mung bedane keris Surakarta luwih
gedhe tinimbang keris Yogyakarta.
15. Batik Surakarta adate ngaggo kain kanthi warna sogan yaiku campuran antarane warna
coklat enom, coklat tua, coklat semu kuning, coklat semu ireng, lan coklat semu abang.
69
B. TES FORMATIF
1. Klambi lan saperangan piranti kanggo nutupi awak diarani ...
A. Busana
B. Antakusuma
C. Atela
D. Surjan
E. Langenharjan
Gambar 17: Busana Jawa
b
c
2. Gambar 17 nuduhake busana tradisional ana ing dhaerah...

A. Yogyakarta
B. Surakarta
C. Surabaya
D. Semarang
E. Madiun
3. Gambar 17a iku minangka piranti ageman kang jenenge...
A. blangkon
B. beskap
C. surjan
D. jarit
E. keris
70
4. Gambar 17b minangka ageman kang jenenge...
A. blangkon
B. beskap
C. surjan
D. jarit
E. keris
5. Gambar 17c minangka ageman kang jenenge...
A. blangkon
B. beskap
C. surjan
D. jarit
E. keris
6. Gambar 17d minangka ageman kang jenenge...
A. blangkon
B. beskap
C. surjan
D. jarit
E. keris
7. Mondhol ana ing blangkon Yogyakarta biyen-biyene digawe kanthi ancas ...
A. nyimpen rambut
B. lambang teteging ati
C. lambang kalimat syahadat
D. hiasan ana ing blangkon
E. lambang kawicaksanan
8. Sisih ngarep blangkon Yogyakarta ana lipitan cacahe.....sing nggambarake cacahe rokaat
sholat sadina.
A. lima
B. pitulas
C. enem
D. loro
E. sewelas
71
9. Surjan iku minangka busana tradisional saka...
A. Surakarta
B. Surabaya
C. Yogyakarta
D. Semarang
E. Madiun
10. Benik cacahe telung pasang ana ing gulu (sisih kiwa lan tengan) busana surjan iku
nggambarake...
A. hawa nepsu wong Jawa
B. cacahe sholat sadina
C. kalimat syahadat
D. rukun iman
E. rukun islam
11. Surjan kang duwe motif kembang-kembang jenenge surjan...
A. lurik
B. atela
C. antakusuma
D. langenharjan
E. sikepan
12. Busana Jawa kang isih bisa nuduhake busana Mataraman yaiku busana saka dhaerah...
A. Surakarta
B. Yogyakarta
C. Surabaya
D. Semarang
E. Madiun
13. Warangka kang digunakake dening panggedhe keraton diarani...
A. ladrang
B. jebehan
C. langenharjan
D. klithik
E. gayaman
72
14. Keris kang lurus tanpa luk iku duwe teges...
A. teteging ati
B. kalimat syahadat
C. rukun iman
D. kawicaksanan
E. hawa nepsu wong Jawa
15. Jarit Yogyakarta adate werna...
A. coklat enom
B. coklat tua
C. coklat semu kuning
D. putih
E. coklat semu ireng
Gambar 18: busana Jawa
16. Busana Jawa ing gambar 18 diarani...

A. beskap
B. atela
C. takwa
D. langenharjan
E. sikepan
73

A. beskap
B. atela
C. takwa
D. langenharjan
E. sikepan

A. beskap
B. atela
C. takwa
D. langenharjan
E. sikepan
74
19. Tembung beskap kajupuk saka basa Landa ‘beschaaf’ kang tegese...
A. kaendahan
B. prasaja
C. mbudaya
D. mewah
E. ngrembaka
20. Sing kalebu keris Yogyakarta yaiku...
A. Gambar 21: Keris (http://nughmedia.blogspot.com/)
B. Gambar 22: Keris (http://luk.tsipil.ugm.ac.id/)
C. Gambar 23: Keris (http://old.blades.free.fr/)
D. Gambar 24: Keris (https://kerisku.id/)
E. Gambar 25: Keris (https://www.romadecade.org/)
75
KEGIATAN BELAJAR 4
GENDHING JAWA LAN CAMPURSARI
PENDAHULUAN
A. DESKRIPSI SINGKAT
Salah sawijine tujuwan utawa ancasing piwulang basa Jawa yaiku

ngrembakakake kawasisan, kaprigelan ing seni tradhisi gendhing Jawa lan
campursari. Ing piwulang ya pasinaon kawasisan seni tradhisi gendhing Jawa lan
campursari, bisa kaperang dadi 4 (papat); yaiku ngerti teori lan mumpuni praktek
nabuh gamelan lan nembang campursari, kanthi sangu: (a) ngerti lan paham laras
(Slendro apa Pelog), (b) wasis lan paham titilaras (nada) kanthi bener ora blero; (c)
bisa nglagokake kanthi bener, becik, lan nyenengake; (4) prigel lan trampil nganggit
nabuh gamelan gendhing-gendhing Jawa, lan nembang lagu campursari kanthi tema
kang maneka warna, ditulis lan dicakake kanthi bener, becik, lan nyenengake kang
padha ngrungokake. Gendhing Jawa lan nembang lagu campursari kalebu kawasisan/
kaprigelan ing babagan “kagunan seni” kang rinamu gamelan, basa lan sastra; kalebu
kawasisan nabuh gamelan (karawitan) lan wicara (praktek nembang lagu
campursari).
Gendhing Jawa lan campursari mujudake salah sawijine kawasisan olahing

rasa, swara (seni); kanthi piranti musik gamelan lan basa kang kapacak ing
kurikulum lan kudu diwulangake ana ing SMP, MTs lan SMA/ SMK. Kawasisan
gendhing Jawa lan campursari mujudake salah sawiijine indikator kasil/ sukses lan
orane para putra siswa anggone sinau; amarga siswa kang wasis, trampil praktek
nabuh gamelan lan nembangake/ nglagokake tembang campursari, lumrahe alus
bebudene, nduweni wawasan lan ide kang akeh lan kawasisan milah lan milih lagu-
lagu Jawa kang becik, lan bisa nabuh gamelan utawa karawitan sarta bisa lagokake/
mraktekake lagu campursari kanthi bener, becik, lan nyenengake kang padha
ngrungokake. Modul gendhing Jawa lan campursari iki karakit kanggo para dwija
basa Jawa kang bakal mulangake materi gendhing Jawa lan campursari kanggo para
putra siswa.
76
Modul gendhing Jawa lan campursari kaperang dadi 2 (loro) yaiku materi
teori lan praktek utawa gladhen. Babagan materi teori gendhing Jawa lan campursari
ngrembug perkara: pangertening gendhing Jawa lan campursari, laras, pathet, irama,
jinising gendhing Jawa lan campursari, carane nabuh saben wilahan gamelan lan
campursari, para paraga seniman lan pangripta gendhing Jawa lan campursari,
tuladha gendhing-gendhing Jawa lan campusari, kang ana titilarase lan supaya
dipraktekake. Mula para dwija kudu tansah gladhen nabuh gamelan gendhing-
gendhing Jawa lan campursari, kang wusanane para siswa dadi tresna sarta gandrung,
lan wasis nabuh gamelan Jawa lan nembang lagu-lagu campursari.
B. PETUNJUK BELAJAR
1. Modul iki isine ngemot materi teori lan materi praktek/ gladhen.
2. Wacanen materi kang ana ing modul kanthi teliti lan premati!
3. Gawea cathetan / ringkesan bab-bab kang kok-anggep wigati/ penting!
4. Golekana sesambungan antarane materi kang ana ing modul karo
pengalamanmu ing kelas utawa ing bebrayan agung utawa masyarakat!
5. Wangsulana gladhen/ latihan soal-soal kang ana ing modul kanthi temen!
6. Kunci jawaban kang ana modul iki semak lan wacanen kanggo nyocokake
wangsulan kang ana tuladha ing gladhen.
7. Para dwija maringana biji kanthi rumus JB/JS X 100!
8. Menawa bijimu 80, banjur lagi bisa nerusake maca kegiatan belajar 2;
ananging menawa bijimu kurang saka 80, kudu maca materi modul maneh
kanthi premati lan teliti!
9. Rembugen karo kanca dwija menawa ana materi kang kok-anggep angel/ ora
ngerti.
10. Pada dwija basa Jawa wajib tansah gladhen nabuh gamelan gendhing-
gendhing karawitan Jawa lan campursari kang wis kapacak ing modul iki,
pamrihe supaya tambah wasis lan mumpuni menawa praktek nabuh gamelan
gendhing Jawa lan nglagokake lagu campursari.
77
INTI
A. Capaian Pembelajaran:
Menganalisis prinsip materi budaya Jawa dan aplikasinya dalam
pembelajaran bahasa Jawa.
B. Pokok-Pokok Materi
1. Tegese gendhing Jawa.
2 Gendhing-gendhing kangge Nabuhi Wayang Purwa.
3. Gendhing-gendhing Laras Slendro lan Pelog.
4. Wataking Gendhing.
5. Guna lan Paedahe Gendhing-gendhing Jawa.
6. Gendhing Adhedhasar Akehing Tabuhan.
7. Istilah-istilah Sajroning Gendhing.
8. Carane Nabuh Gamelan Gendhing Lancaran.
9. Tuladha Gendhing Lancaran.
10. Tuladha Gendhing-gendhing Lagu Dolanan.
11. Tegese Campursari.
12. Mula Bukane Campursari.
13. Wujude Campursari.
14. Pangripta Lagu Campursari.
15. Alat Musik Campursari.
16. Kelompok Campursari.
17. Para Seniman Campursari.
18. Tuladha Lagu Campursari.
78
C. Uraian Materi
A. Tegese Gendhing Jawa
Gendhing iku nduweni 2 (rong) teges, yaiku: (a) juru utawa tukang gawe
gamelan. (b) Lagu utawa lelagon kang tuwuh/ metu saka suwaraning gamelan,
tuladhane gendhing karawitan Jawa. Wondene lagu utawa lelagon kang tuwuh utawa
metu saka suwarane manungsa diarani “gendheng”, contone tembang (gedhe,
macapat, tengahan, dolanan, lan liya-liyane). Mula ana tetembungan “ahli, mumpuni
utawa wasis gendhing-gendhing”, tegese wong kang pinter utawa mumpuni babagan
lagu-lagu karawitan, kanthi nggunakake suwaraning gamelan, lan uga wasis ing
babagan edi endahing suwara menawa pinuju nembang utawa nggerong).
Gendhing Jawa iku tuwuh utawa dumadi saka suwaraning gamelan kang
ditabuh, kanthi nggunakaken “laras” lan panabuhe nganggo “irama” lan “pathet”
kang gumathok (Padmosoekotjo, 1960:47). Wondene cacah utawa jumlahe ricikan/
wilahane gamelan kang komplit itu cacahe ana 20 (rong puluh), yaiku.
1. Rebab 11. Kenong

2. Kendang 12. Kempul
3. Gender Barung 13. Ketuk dan kempyang
4. Gender Penerus 14. Clempung
5. Bonang Barung 15. Siter
6. Bonang Penerus 16. Siter Penerus
7. Demung 17. Gambang
8. Saron Barung 18. Suling
9. Saron Penerus 19. Gong
10. Slentem 20. Bedug
1. Laras
Laras yaiku suwara kang tumata lan gumathok. Gumathok tegese rikat utawa
cepet kedhering suwara sajroning wektu kang tinamtu, utawa gumathok iku
dhuwuring suwara. Sajroning gendhing-gendhing Jawa iku lumrahe ana 2 (rong)
laras, yaiku Laras Slendro lan Laras Pelog. Mula kanggo nggampangake sinau nabuh
gamelan utawi gendhing Jawa, nembang; perangan utawa peprincene laras siji lan
sijine ditengeri utawa ditandhani nganggo “angka” kang diarani/ kawastanan
“titilaras”. Wondene titilaras kang digunakake kanggo sinau nabuh gamelan ana
79
pamulangan utawa sekolah-sekolah, sanggar-sanggar seni utawa kursus-kursus;
gendhing-gendhing Jawa iku lumrahe nganggo “titilaras Kepatihan”, kang yasa RT.
Wreksodiningrat, saka Kepatihan ing Surakarta Hadiningrat. Titilaras utawa
titinadane adhedhasar urutan walahan utawa balungane gamelan, yaiku:
Gamelan Slendro: 1 2 3 5 6
Gamelan Pelog: 1 2 3 4 5 6 7
a. Titilaras Gamelan Laras Slendro b. Titilaras Gamelan Laras

Pelog
1 = barang 1 = panunggul (bem)
2 = gulu 2 = gulu
3 = dhadha 3 = dhadha
5 = lima 4 = pelog
6 = nem 5 = lima
6 = nem
7 = barang
Larase gendhing-gendhing Jawa kang ditabuh lumantar suwaraning gamelan

iku bisa kaperang dadi 3 (telung) golongan, yaiku laras:
1) Cilik yaiku laras kang suwarane cilik, methit utawa dhuwur; wiwit saka
“laras gulu gender penerus” ing perangan tengah mandhuwur. Prekara iki
larase padha “saron barung”.
2) Madya (tengah utawa sedheng), yaiku laras kang suwarane madya, sedheng
utawa tengahan; wiwit saka “laras nem gender penerus” ing perangan tengah
sapangisor. Bab iki larase padha larase “saron demung”.
3) Gedhe yaiku laras utawa suwaraning gamelan kang gedhe utawa cendhek;
wiwit saka “laras nem gender barung/gedhe” ing perangan tengah sapangisor.
Bab iki larase padha larase “slenthem” (Padmosoekotjo, 1960:47).
80
2. Irama
Irama yaiku ukuran “lamban cepete” utawa “rindhik rikate” panabuhing

gamelan lan bola-baline dhong-dhing. “Dhong” tegese suwara kang antep, lan
“dhing” tegese suwara kang ampang.
Iramane gendhing-gendhing Jawa kang nggunakake panabuhing gamelan iku

bisa kaperang dadi 2 (loro), yaiku, irama:
(a) Lamba (irama 1/ 1 utawa siji/ siji, irama lancaran),

(b) Rangkep (irama tamban, irama wilet).
3. Pathet
Yaiku endhek dhuwuring gendhing utawa lagu. Pathet iku kang nemtokake
mapane gendhing lan matesi munggah mudhune panabuhing gamelan. Panabuhing
gamelan Slendro saha Pelog, antaraning siji lan sijine ana 3 (telu), yaitu:
a. Gamelan Laras Slendro

1) Pathet 6 (Enem), kanthi dhasaring suwara laras 2 (loro, gulu);
2) Pathet 9 (Sanga), kanthi dhasaring suwara laras 5 (lima);
3) Pathet Manyura, kanthi dhasaring suwara laras 6 (nem).
b. Gamelan Laras Pelog
1) Pathet 5 (Lima), kanthi dhasaring suwara laras 1 (panunggul utawa
bem),
2) Pathet 6 (Nem), kanthi dhasaring suwara laras 5 (lima),
3) Pathet Barang, kanthi dhasaringsuwara laras 2 (loro, gulu).
81
B. Gendhing kanggo Nabuhi Wayang Purwa
Ing jaman dhisik gendhing-gendhing Jawa kang larase Slendro, lumrahe

kanggo ngiringi pentas utawa tontonan wayang purwa utawa wayang kulit, wondene
gendhing-gendhing Jawa kang larase Pelog, lumrahe kanggo ngiringi utawa nabuhi
wayang Gedhog. Ananging ing jaman saiki, sajroning nggelar pentas wayang purwa
utawa kulit nggunakake gendhing-gendhing Jawa laras Slendro lan Pelog mau kanthi
gentenan, kang mahanani suwasanane dadi becik lan kepenak dirungokake lan
ditonton. Wondene kang mbedakake yaiku wektune, kang kaprinci kaya ngisor iki.
a. Pathet 6 (Nem) Laras Slendro lan Pelog; kanggo ngiringi utawa nabuhi
wayang purwa jam 21.00 – 24.00 WIB, wiwit jejer tekan perang prampogan utawa
perang gagal.
b. Pathet 9 (sanga) Laras Slendro lan Pathet 5 (lima) laras Pelog; kanggo
nabuhi utawa ngiringi wayang jam 24.00-03.00 WIB, wiwit jejer pandhita lan
metune bambangan utawa satriya utawa adegan gara-gara (panakawan: metune
paraga Semar, Gareng, Petruk, Bagong) tekan perang kembang utawa Cakilan.
c. Pathet Manyura Laras Slendro lan Pathet Barang Laras Pelog; kanggo
nabuhi utawa ngiringi wayang jam 03.00 – 06.00 WIB, wiwit sabubare perang
kembang (Cakilan) tekan rampung utawa paripurna yaiku tancep kayon (gunungan).
Diarani “manyura” ateges merak utawa nyedhak, maksude ing wektu iku wis prak-
esuk, wis cedhak esuk, pagelaran utawa tontonane wayang wis rampung.
C. Gendhing-gendhing Laras Slendro lan Pelog
1. Gendhing- gendhing kang Larase Slendro
a. Pathet 6 (Nem), tuladhane gendhing: Marasanja, Kadatonbentar, Prihatin,

Semukirang, Kadukmanis, Raranangis, Peksibayan, Meyanseta, Puspawedhar,
Lobaningrat, Pareanom, Lokananta, Udansore, Majemuk, lan liya-liyane.
b. Pathet 9 (Sanga), tuladhane gendhing: Bawaraga, Mawur, Lunthangkasmaran,

Danaraja, Kalunta, Daradasih, Genjonggoling, Gegersore, Menyankobar,
Madukocak, Onang-onang, Eling-eling Kasmaran, lan liya-liyane.
82
c. Pathet Manjura, tuladhane gendhing: Lambangsari, Gandrungmangu,
Dhalangkerinan, Damarkeli, Montrokendho, Jakolala, Randhanunut,
Prekututmanggung, Bangbangwetan, lan liya-liyane.
2. Gendhing-gendhing Laras Pelog
a. Pathet 5 (Lima), tuladhane gendhing: Kombangmara, Raranjala,

Sawunggaling, Mayangmengkar, lan liya-liyane.
b. Pathet 6 (Nem utawa Bem), tuladhane gendhing: Gonjanganom,
Sarayuda, Kadukmanis, Megamendhung, Randhukentir, Rujaksentul, lan
liya-liyane.
c. Pathet Barang, tuladhane gendhing: Maraseba, Muncar, Larasmaya,
Sriwidada, Kuwung-kuwung, Boyong, lan liya-liyane.
D. Wataking Gendhing
Saben gendhing iku nduweni watak kang maneka warna, gendhing siji lan
sijine ora padha kaya dene wataking manungsa. Gendhing ana kang awatak:
1. Sigrak utawa semangat kayata gendhing Ladrang: Diradameta,

Kagokmadura, lan liya-liyane.
2. Lanyap (grapyak nanging alus), kayata gendhing Ladrang: Sriwibawa,
Tirtakancaana, lan liya-liyane.
3. Anteng (ruruh lan alus), tuladhane gendhing Ladrang: Gonjang-ganjing,
Kembangtanjung, lan liya-liyane.
4. Trenjuh (welas, memelas, terharu), tuladhane gendhing Ladrang:
Tlutur, Eling-eling Kasmaran, lan liya-liyane.
5. Gecul (lucu, Ngguyokake), tuladhane gendhing Ladrang: Mandraguna,
Gegot, lan liya-liyane.
6. Lega lan Gembira, tuladhane gendhing Ladrang: Pangkur (kang
dikibarake digarab kanthi sigrak), Asmaradana (kang dikebarake), lan
liya-liyane.
E. Guna lan Panganggone Gendhing-gendhing
Watake saben gendhing iku ora padha, mula panganggone uga beda-beda.
Malah ana gendhing sing panganggone wis tartamtu utawa gumathok/ maton, kayata:
1. Gendhing-gendhing Patalon
Yaiku gendhing-gendhing kang dianggo “Talu” utawa pagelaran wayang

purwa utawa wayang kulit wis arep diwiwiti, yaiku gendhing:
1) Cucurbawuk
2) Pareanom
83
3) Ladrang Srikaton
4) Ketawang Sukmailang
5) Ayak-ayakan Manjura
6) Srepegan Manjura
7) Sampak Manjura
2. Gendhing-gendhing kanggo Jejeran utawa Adegan Kapisan
Sajroning pagelaran wayang purwa utawa kulit saben adegan utawa jejer
sepisanan gendhinge wis ditemtokake kanthi gumathok. Wondene gendhing-
gendhing ingkang kanggo ngiringi jejeran, yaitu menawa jejer utawa adegane:
1) Bathara Guru ing Kayangan Suralaya, gendhinge Kawit

2) Negara utawa Nata Amarta, gendhinge Kawit (gendhing-gender)
3) Negara utawa Nata Astina, gendhinge Kabor
4) Negara Dwarawati lan Nata liya-liyane, gendhinge Karawitan.
3. Gendhing-gendhing kanggo Ngurmati Tamu
Sajroning jejer utawa adegan sepisanan, menawa ana tamu kang teka diiringi
gendhing kang uwis tinamtu ditentokake; kayata jen tamune:
1) Nata Amarta sakadange, nganggo gendhing Ladrang Mangu.

2) Nakula dhewe (Sadewa dhewe), diiringi utawa ditabuhi gendhing
Ladrang Kembangpepe.
3) Baladewa, diiringi utawa ditabuhi gendhing Ladrang Diradameta
utawa Ladrang Sobrang.
4) Djanaka, ditabuhi utawa diiringi gendhing Ladrang Srikaton.
5) Lan liya-liyane.
4. Gendhing-gendhing Tartamtu lan Lija-lijane

1) Gendhing Kodhok-ngorek, kanggo ngiringi utawa nabuhi temune
panganten.
2) Gendhing Bojong, kanggo nabuhi jogede panganten lanang (ing
tajub).
3) Gendhing Gangsaran, suwuk dadi Ketawang Pisang-bali, kanggo
nabuhi gladhen perang utawa Beksan Wireng.
84
F. Gendhing adhedhasar Akehing Tabuhan utawa Thuthukan
Golongane gendhing adhedhasar akehing tabuhan utawa thuthukan iku

menawa kaperang ana warna 5 (lima), yaiku:
1) Gendhing Gedhe, yaiku tabuhane: kethuk 4 kerep, sakenongan 32

thuthukan, kenong 3 (telu), lan (papate bareng karo gong).
2) Gendhing Tengahan, yaiku kang tabuhane: kethuk 2 kerep, sakenongan
16 thuthukan, kenong 3 (papate bareng karo gong).
3) Gendhing Ladrangan, yaiku kang cacah tabuhane: kethuk 2,
sakenongan 8 thuthukan, kenong 3 (papate bareng karo gong).
4) Gendhing Ketawangan, yaiku kang tabuhane: kethuk 2, sakenongan 8
thuthukan, kenong 1 (lorone bareng karo gong). Wondene “Ketawangan
cilik” nganggo kempul, lan “Ketawangan gedhe” tanpa kempul.
5) Gendhing Lancaran, yaiku sakabehe gendhing sing panabuhe rikat
(seseg), kajata gendhing: Manyarsewu, Singanebah, Ricik-ricik,
Kebogiro, Bendrong, lan liya-liyane. Sajroning gendhing lancaran iku,
ana lancaran nibani (rada arang panabuhe), lan lancaran mlaku (panabuhe
seseg utawa rikat).
G. Istilah-istilah Sajroning Gendhing
1. Merong
Merong yaiku lelagoning gendhing kang durung munggah utawa durung

mundhak kethukane. Upamane gendhing: Gambirsawit, manawa durung munggah
panabuhing kethuk kaping 2 (loro, pindho), nanging yen wis munggah panabuhing
kethuk kaping 4 (papat). Gendhing yen lagi Merong iku uga kena ditembangi.
2. Buka
Manawa ora dibawani nganggo tembang, gendhing iku lumrahe diwiwiti

utawa dipurwakani nganggo buka. Sing dianggo murwakani (mbukani) gendhing,
sing lumrah utawa adhakan dhewe, yaiku rebab.
Tabuhe rebab arane kosok, mula ana bebasan “ora angon kosok” tegese
lugu: ora nggatekake tabuh rebab. Maksude: ora nggatekake unine rebab sing
dianggo mbukani gendhing, ndjalari kliruning panabuhe gamelan. Upamane: rebab
muni pathet sanga, salah-sijine nijaga ana sing nabuh pathet manjura. Hla kliru,
marga ora nggatekake unine rebab sing dianggo mbukani. Surasane bebasan iku
diarani: ora ngelingi wektu.
85
3. Umpak-umpak
Umpak-umpak yaiku lelagoning tetabuhan ing sabubare utawa salebare

buka. Umpak-umpak iku lumrah ditembangi, nganggo cakepan parikan utawa
wangsalan.
4. Gerong
Gerong yaiku lelagoning tembang kang binarung utawa diiringi/ dibarengi

ing gendhing. Gendhing iku murih muyek lan gayeng, kudu digerongi lan
disenggaki. Bakuning gerong iku ing salebare umpak-umpak; dene senggakan iku
unen-unen sakecap utawa luwih kang sumela ing tengah-tengahe cakepaning gerong.
Sing adhakan dianggo nggerongi gendhing iku cakepane utawa syaire

tembang Kinanthi utawa Kinanthi Jugag. Ya ana gendhing kang digerongi
nganggo cakepan tembang salijane Kinanthi utawa Kinanthi Jugag, kayata nganggo
cakepane Sinom.
5. Gerong Luwih saka Sawarna
Sawenehe gendhing kena digerongi nganggo cakepane tembang luwih saka

sawarna; kayata gendhing Puspawarna kena digerongi nganggo cakepan Kinanthi,
bebarengan karo cakepan Kinanthi Jugag. Mung bae wiwite cakepan Kinanthi kudu
luwih dhisik, sebab isine cakepan iku luwih akeh (dawa) tinimbang cakepan
Kinanthi Jugag.
6. Sindhenan
Sindhenan yaiku lelagoning pasindhen (waranggana, seniwati) kang binarung

utawa dibarengi swarane gamelan lan pradangga (penggerong), supaya mundhak
muyek lan gajenge, kajaba digerongi lan disenggaki, gendhing iku nganggo
disindheni. Mung gendhing sing dianggo manembrana, ora lumrah disindheni lan
disenggaki. Geneya?
Sing nggerong iku lumrahe para nijaga (wiraswara), sing nyindheni

waranggana. Pasindhen (waranggana) wiwite tembang luwih kari tinimbang
niyaga, nanging tumekane andhegan, swarane pasindhen lan swarane niyaga bisa
mak-sreg bebarengan mandheg. Pepindhane, pasindhen karo niyaga iku kaja oyak-
oyakan. Niyaga mangkat dhisik, pasindhen nusul (nututi). Tekane ing panggonan
kang ditudju (gong) nunggal wektu, mak-sreg bebarengan mandheg.
86
7. Gendhing mawa Pedhotan
Gendhing iku ana sing sok dipedhot utawa leren sedhela, prelu diselani
tembang sing saemper bawa. Sarampunge tembang sing dianggo nyelani, bandjur
wiwit gendhing iku maneh. Tuladhane gendhing: Kutut Manggung,
Brondongmentul.
H. Carane Nabuh Gamelan Gendhing Lancaran
1. Gendhing Lancaran “SINGANEBAH”, Laras Pelog Pathet Barang
Lancaran : wujud utawa bentuke lagu/ gendhing

Jawa, Singanebah : jenenge lagu / gendhing,
Laras : yaiku urutane nada saka sing cendhek dhewe tekan sing
dhuwur dhewe utawa sewalike.
Pelog : jenenge larasing gamelan utawa
gendhing, Pathet : wates gendhing utawa gamelan,
Barang : jenenge pathet ana ing laras pelog.
Gendhing Lancaran adhedhasar wujud balungane, bisa kaperang ana 2 (rong) jinis,
yaitu:
a. Lancara balungan Nibani

b. Lancaran balungan Mlaku
a. Wujud utawa bentuk “lancaran balungan nibani” nada utawa balungane kaya
ing ngisor iki:
. 3 . 5 . 6 . 5 . 6 . 5 . 7 . (6)
Tuladhane gendhing lancaran: Ricik-ricik, Manyarsewu, Bendrong, Singanebah, lan

liya-liyane.
b. Wujud utawa bentuk “lancaran balungan mlaku” nada utawa balungane kaya
ing ngisor iki:
3132 3132 5612 1 6 4 (5)
1216 1216 5612 1 6 4 (5)
87
Tuladhane gendhing lancaran: Tropong Bang, Purwaka, Kandhang Bubrah, lan liya-
liyane.
2. Miwiti Nabuh Gamelan utawa Gendhing
Menawa para niyaga utawa sing nabuh gamelan wis padha siyaga lan samapta
arep nabuh gendhing, kudu:
a. Tertib lan rapi ana sangarepe wilahan gamelan sing arep ditabuh.
b. Nggatekake suwaraning kendhang kang ajak-ajak arep miwiti nabuh gamelan

utawa gendhing bebarengan. Lumrahe diwiwiti kanthi “Ketukan kendhang” kang
unine: “Tek, tek, tek”; kabeh niyaga utawa penabuh wis padha siyaga nyekel tabuh
gamelan lan ngrungokake aba-aba utawa pangajake kendhang.
c. Gembyangan Bonang Barung.

Sadurunge bonang barung miwiti utawa buka, luwih dhisik diwiwiti kanthi
buka “nggembyang” bonang barung, nabuh bonang kanthi swara utawa nada:
6 5 5 25 Atau 2 3 5. 3 6 5 3 2 6 5 5 2/5
Nem ma ma ro ma Utawa Ro lu ma lu nem ma lu ro nem ma ma
ro ma
Menawa suwara bonang wis muni “nggembyang”, mratandhani kabeh niyaga

utawa penabuh wis siyaga bakal miwiti nabuh bebarengan. Sabanjure niyaga kang
nabuh bonang barung wiwit buka utawa miwiti nabuh bonang barung tandha
gendhinge wis diwiwiti.
d. Buka “Bonang Barung” Lancaran Balungan Nibani
Sadurunge tekan gong buka gendhing, bonange milah; yen kurang 1 (siji)
gatra tumibaning gong buka, bonang wis wiwit nggembyang.
1) Milah : yaiku nabuh siji-siji kang padha karo nada utawa

notasi / titilarase.
2) Nggembyang : yaiku nabuh tangan loro bareng-bareng, kanthi
nadane sing ditabuh padha suwarane/ nadane.
88
Conto:
Buka: . 5 3 2 . 5 3 2 . . 5 . (3)
. 5 3 2 . 5 3 2 . 3/3 . 3/3 .
Nggembyang sajroning gendhing lancaran dhasare nadha “dhong gedhe”.
Carane nabuh bonang sabanjure uga nggembyang kaya ing pambuka nadha kang
pungkasan, yaiku adhedhasar nadha (wilahan) “dhong gedhe”.
Conto:
. 5 . 3 . 5 . 3 . 5 . 3 . 6 . (7)
3/3 . 3/3 . 3/3 . 3/3 . 3/3 . 3/3 . 7/7 . 7/7 (.)
. 6 . 7 . 6 . 7 . 6 . 7 . 3 . (2)
7/7 . 7/7 . 7/7 . 7/7 . 7/7 . 7/7 . 2/2 . 2/2 .
Bisa dicoba dhewe kanthi tekun, tlaten, temen-temen lan kanthi gembiraning ati.
3. Carane Nabuh Bonang Penerus:

Nabuh sepisanan pas tumibaning gong pam buka, sabanjure nggembyang
saben gongan (gatra) kaping 5 (lima).
Conto:
. 5 . 3 . 5 . 3 . 5 . 3 . 6 . (7)
3/3 . 3/3 3/3 . 3/3 . 3/3 3/3 3/3 3/3 3/3 7/7. 7/7 7/7
a b c a b c a b c a b c
a = ngembyang kapisan pas dhing cilik
b = nggembyang kapindho pas dhing gedhe
c = nggembyang katelu ing dhong gedhe
89
Sabanjure bisa dicoba kanthi gladhen lan dilatih dhewe kanthi tekun lan senenging
ati, conto balungan ing ngisor iki.
. 6 . 7 . 6 . 7 . 6 . 7 . 3 . (2)
. 3 . 2 . 3 . 2 . 3 . 2 . 5 . (3)
4. Carane Nabuh Balungan:

Kang diarani balungan yaiku ricikan (wilahan, instrument): Demung,
Saron Barung lan Penerus, Slentem. Ricikan mau disebut balungan amarga carane
nabuh pas utawa padha angka utawa balunganing gendhing.
Conto:
. 3 . 2 . 3 . 2 . 3 . 2 . 5 . (3)
3 2 3 2 3 2 5 3
5. Carane Nabuh Saron Penerus :

. 6 . 7 . 6 . 7 . 6 . 7 . 3 . (2)
6 6 7 7 6 6 7 7 6 6 7 7 3 3 2 (2)
6. Carane Nabuh Kethuk/Kempyang:

Gendhing irama lancaran, kempyang ora ditabuh.
Kethuk ditabuh saben “dhing” (wilahan utawa tabuhan etungan ganep), lan
saben sagongan ditabuh kaping 8 (wolung).
Conto : + 3 + 6 + 5 + 6 + 3 + 6 + 3 + (2)
+ 5 + 3 + 2 + 1 + 3 + 2 + 1 + (6)
+ = tandha kethuk
7. Carane Nabuh Kempul :

Saben 1(siji) utawa sagongan “kempul” ditabuh kaping 3 (telu) tabuhan,
yaiku saben “dhong cilik”, gatra kapindho, katelu lan gatra kaping papat; wondene
gatra kapisan kempul ora ditabuh.
Conto:
. 1 . 6 . p1 . 6 . p1 . 6 .p5 . g3
V = tanda kempul
90
8. Carane Nabuh Gong:
Gong ditabuh pas akir buka yaiku sabubare bonang wiwit menggembyang,
lan seteruse saben-saben pungkasaning utawa akir lagu utawa pas kenong
kaping 4 (papat).
Conto:
Buka: . .532 .532 3/3.3/3g1 gong
...n. ...n. ...n. ...ng1 gong
9. Carane Nabuh Kendhang:

Kendhang sawise katabuh kanthi kaketek utawa diketek sadurunge buka,
kendhang wiwit ditabuh 2 (rong) gatra/ baris sadurunge tumibane gong ing pambuka,
yaiku kang unine: “tak – tak tung dhah tong tung – tong tung”, kanthi lambang
notasi utawa nadane kendhang, yaiku: “(ttpb .p.p)”.
Kanggo nabuh “Gendhing Lancarar”, kendhang kang ditabuh lumrahe

cacahe ana 2 (loro), yaiku kendhang ketipung (cilik) lan kendhang gedhe (bem,
ageng). Kendhang ketipung suwarane: tak (t) lan thung (p); wondene suwara
“tak” bisa ditabuh ing kendhang sisih kiwa, nganggo epek-epek tangan kiwa, lan
tangane tengen kanggo nekan ing sisih tengen. Suwara “tung (p)” bisa ditabuh ing
perangan utawa raine kendhang ketipung sisih tengen. Wondene kendhang gedhe
(bem, ageng) nduweni tugas utawa jejibahan kanggo suwara “dhah (b)”, kang
ditabuh kanthi dikebuk ing perangane kendhang kang sisih tengen.
1) Lambang (Tandha Notasi) Kendhangan Gendhing Lancaran:
Buka: t t p b . p . (p)
A. . p . p . p . p . p . p . p . (p)
1X
B. p p p p p b p p p b p p p b p (p)
ber X
C. b p p b p p b p p b p p p b p (p)
Salahan
D. p . p . p b p . b . p b . p p (.)
Suwuk
91
Katrangan :
t = tak p = tung b = dhah . = tong
A, B, C, D: kendhangan saben 1 (siji) cengkok sagongan.
A. Kendhangan ing wiwitane lagu lancaran (ing cengkok 1), ditabuh sepisan
wae.
B. Kendhangan kang ditabuh “makaping-kaping utawa dibolan-baleni”,
miturut kabutuhane sawise cengkok 1.
C. Kendhangan “salahan” kanggo ngendhangi ing saben cengkok pungkasan
ing gendhing lancaran.
D. Kendhangan “suwuk” kanggo ngendhegake gendhing lancaran; ditabuh
mung sepisan yen arep mandheg utawa rampung.
I. Tuladha Gendhing-gendhing Lancaran
1. Lancaran “Manyarsewu”, Laras Pelog Patet Barang.

Buka : . . 7 . 6 . 7 . 6 . 5 . (3)
t t p b . p . p
. 5 . 3 . 5 . 3 . 5 . 3 . 6 . (5)  cengkok I
. p . p . p . p . p . p . p . .
. 6 . 5 . 6 . 5 . 6 . 5 . 3 . (2)  cenkok II
p p p p p p p p p p p p p p p p
. 3 . 2 . 3 . 2 . 3 . 2 . 7 . (6)  cengkok III

p p p p p p p p p p p p p p p p
. 7 . 6 . 7 . 6 . 7 . 6 . 5 . (3)  cengkok IV
b p p b p p b p p p p p p b p p
Salahan
p . p . p b p . b . p b p p p (.)  kd suwuk.
92
2. Lancaran Ricik-ricik; Laras Pelog, Pathet Barang
Buka : . 6 . . 3 5 6 . 5 3 2 . 7 . (6)
// . 3 . 5 . 6 . 5 . 6 . 5 . 7 . (6)
. 3 . 5 . 6 . 5 . 6 . 5 . 7 . (6)
. 3 . 2 . 3 . 2 . 3 . 2 . 7 . (6)
. 3 . 2 . 3 . 2 . 3 . 2 . 7 . (6) //
3. Lancaran “Gugur Gunung”, Laras Pelog, Pathet Barang

Buka : . 3 2 5 . 6 . 5 . 7 . 6 . 5 . (2)
// . 6 . 7 . 6 . 7 . 3 . 5 . 7 . (6)
. 2 . 7 . 2 . 7 . 6 . 5 . 2 . (3)
. 5 . 6 . 5 . 6 . 2 . 3 . 6 . (5)
. 2 . 3 . 2 . 3 . 6 . 5 . 3 . (2) //
4. Lancaran “Kebogiro”, Laras Pelog, Pathet Barang

Buka 5 6 7 2 7 3 7 2 7 6 7 (5)
:
// . 6 . 5 . 3 . 2 . 3 . 2 . 6 . (5)
. 6 . 5 . 6 . 7 . 6 . 7 . 6 . (5)
. 6 . 5 . 6 . 7 . 6 . 7 . 6 . (5)
. 7 . 6 . 3 . 2 . 3 . 2 . 6 . (5) //
5. Lancaran “Rena-rena”, Laras Slendro, Pathet Manyura.

Buka : . 2 3 5 . 3 6 5 . 3 . (2)
// . 3 . 2 . 3 . 5 . 6 . 5 . 3 . (2)
. 3 . 2 . 3 . 5 . 2 . 3 . 5 . (6)
. 1 . 6 . 3 . 2 . 3 . 2 . 1 . (6)
. 1 . 6 . 3 . 2 . 3 . 2 . 1 . (6)
. 2 . 3 . 2 . 1 . 6 . 5 . 3 . (2)
93
6. Lancaran “Suwe ora Jamu”, Laras Pelog, Pathet Nem
Buka : ..1312323565 . 4 . 2 . 1 . (6)
// . 1 . 3 . 1 . 3 . 1 . 2 . 1 . (2)
. 3 . 5 . 6 . 5 . 4 . 2 . 1 . (6) //
7. Lancaran “Serayu”, Laras Pelog, Pelog Nem

Buka : . 6 . 5 . 6 . 3 . 6 . 5 . 2 . (1)
// . 5 . 6 . 5 . 3 . 5 . 3 . 2 . (1)
. 5 . 6 . 5 . 3 . 5 . 3 . 2 . (1)
. 2 . 1 . 2 . 1 . 6 . 5 . 4 . (5)
. 6 . 4 . 6 . 5 . 6 . 3 . 2 . (1) //
8. Lancaran “Bubaran Nyutra”, Laras Slendro, Laras Sanga

Buka : . 3 . 2 . 3 . 2 . 6 . (5)
// . 2 . 1 . 2 . 1 . 2 . 1 . 6 . (5)
. 2 . 1 . 2 . 1 . 2 . 1 . 6 . (5)
. 2 . 3 . 5 . 3 . 5 . 2 . 5 . (5)
. 2 . 3 . 5 . 3 . 5 . 2 . 3 . (5)
. 3 . 2 . 3 . 2 . 3 . 2 . 6 . (5)
. 3 . 2 . 3 . 2 . 3 . 2 . 6 . (5) //
9. Lancaran “Bendrong”, Laras Slendro, Pathet Manyura

Buka : . 5 . 2 . 5 . 2 . 5 . (3)
A // . 5 . 3 . 5 . 2 . 5 . 2 . 5 . (3) // 2x
Ngelik . 5 . (6)
// . 1 . 6 . 1 . 5 . 1 . 5 . 1 . (6)
. 1 . 6 . 1 . 5 . 1 . 5 . 1 . (6)
. 2 . 3 . 2 . 1 . 6 . 5 . 2 . (3) // kembali A
94
J. Tuladha Gendhing-gendhing Lagu Dolanan Jawa
1. Lagu “Witing Klapa”, Laras Slendro, Pathet Sanga
| . . . . | 5 ! 5 2 | 5 2 5 3 | 5 2 1 6 |
Wit- ing klapa dha-sar ki-ta i-sih mu-dha
| . . . . | t y 1 2 | . 3 . 5 | . ! 6 5 |
Mumpung waras lan san - to - sa
| . . 2 3 | 5 t . . | 6 6 6 6 | 5 2 5 6 |
Den si- ya-ga den sregep a - nambut karya
| . . 5 ! | . 5 . 2 | . 5 . 3 | . 2 . 1 +
di-men ce – pak san-dhang te - dha
2. Lagu “Ilir-ilir”, Laras Slendro, Pathet Sanga
| . . . . | . 5 5z6x xx|x c! 5 5 2 | 3 5 3 3 |
| 2 2 2 2 | 5 I5–lir5i- 3lir | ta1n-1dur3- 1su-6mi-1lir 5 |

e 2wu|s
Tak i - jo ro - yo ro- yo tak sengguhteman- ten a- nyar
| . . . . | 5 5 5z6x xx|x xc1 5 5 2 | 3 5 2 # |
Bo-cah a-ngon penekna blimbing ku-wi
| 2 2 2 2 | 5 5 5 3 | 1 1 3 2 | 1 6 1 5 |
Lunyu- lunyu pe-nek-na kanggo ma-suh do-dot- i- ra
| . . . . | 5 5 6 ! | 5 5 5 2 | 3 5 3 3 |
Dodot- i- ra ku-mi-tir be - dhah ing pinggir
| . 2 2 2 | 5 5 5 3 | 1 1 3 2 | q y 1 t |
do-ma-na jlu-ma-ta-na kanggo se-ba mengko so-re
| 1 y 1 2 | 1 6 1 5 | 1 y 1 2 | 1 y 1 t |
Mumpung gedhe rembu-lan-e mumpung jembar ka-langan-e
| . . . . | 5 5 2 z3xx|x x.xc5 1 z2xx|xc3z5xc5 5 +
Ayo su-rak su- rak i - yo
3. Lagu “Kupu Kuwi”, Laras Pelog Pathet Nem

| . 5 . 3 | . 5 . 6 | . ! . 6 | . ! .@ |
Ku – pu ku – wi tak en – cup - e
| . # . @ | z#x c!z@xc6 | . z@xc#z!xx|xc@z!xc6 5 |
mung a– bur - e nge – wuh a- ke
| . . # # | . . ! @ | . . ! 6 | 5 3 5 6 |
Nga – lor ngi – dul nge – tan ba-li ngu -lon
| . . @@ | . . # ! | . @ 6 5 | 5 3 6 5 |
mra–na mre–ne mung sapa – ran pa-ran
| . . 2 3 | . 5 . 6 | . 6 . 5 | 6 2 3 5 |
Men-cok cle – grek ma- bur kle- per
| . . 2 3 | . 5 . 6 | 2 1 6 5 | 3 2 1 2 +
Men–tas men – cok cle–grekbanjur ma-burkleper
95
4. Lagu “Gugur Gunung”, Pelog Barang.
| @ 7 @ 7 | @ 7 @ 7 | 3 5 6 7 | # @ 7 6 |
|
| k@anc#a k@an-#ca | 5kar|- y7a-n6ing5pra3ja |
Ka@nca#ka
ng6a-y7ah-6i
@n-c#a
| Ke.-ne.
| k6e-n6e | g2u-g3ur g5un6ung| ta5nd&ang^ga%we|
ke5-n6e
k6e-n6e
| .
. S2a- s3a-y3uk 3ru-k3un| b5e- r6o k5anc3a-n2e |
y3uk | b6are7ng-5an |
| @ 7 @ 7 | 2 7 @ 7 | 3 5 6 7 | # @ 7 6 |
R i- la la n le -ga -w a k ang gom ul -ya - ni ngn e- ga-r a
| S.i- ji# lo6-ro7 t|e-l@u pa#-p@at # | m6a-j7u p6a-p5at | 6 p2a- 5pa3t |
| . d6i –6u-
u6-la6ng 6a- s.u-p5a-y5a g5alr5am5pun5ge|
la6ng|
ku6 | e5ng-|
| . H3o- | k3un-3tulb3a-r3is | 5 | k6un-5tul 3ba-2ris +
l3o-p3is
h6o-lo7-pi5s
Ho-lo-pis kun-tulba-ris ho-lo- pis kun-tul ba-ris
5. Lagu “Lumbung Desa”, Laras Slendro, Pathet Sanga

| . . . . | 6 ! 6 5 | @ ! 5 2 | 5 3 2 1 |
| 5 6 ! . |Lu@mb6ung! de@-sa| p6ra 6ta-n5i p1ad|ha 5ma3-ka5r-ya6 |
| @ ! 6 . | 2 3 5 6 | 6 ! 5 3 | 2 6 1 2 |
a- yo ca nju-puk pa-ri na-ta le-sung nyandhak a-lu
| 6 ! @ . | @ ! 6 5 | 2 3 5 6 | @ ! 6 5 |
a- yo yu dalu ma-ku yen wisrampung nuli a-dang
a-yo kang dha tu-maKn-.dTaneggensyeanCdaamk ap- ulursanrai-ta lumpang
Campursari mujudake salah sawijining wujud kesenian musik kang tuwuh lan
ngrembaka ing laladan Jawa, mligine: Jawa Tengah, Daerah Istimewa Yogyakarta,
lan JawaTimur. Wujud musikke campuran antarane “musik irama pentatonik
(tradisional Indonesia) karo irama nada diatonik (musik Barat). Kanthi nyampur
utawa nggabungake musik kang beda jinise mau, mula banjur ngasilake jinising
musik kang anyar, kang diarani “Campursari”. Mula bukane lelagon campursari iku
amarga budidayane lan jasane Ki Nartosabdo lumantar pagelaran wayang purwa.
Kasile isih model lama, yaiku kanthi nyampur utawa nggabungake gamelan asli karo
keroncong.
Campursari yaiku salah sawijining jinising lelagon Jawa, campusari tegese
lelagon Jawa kang ngemot pirang-pirang aspek seni; jalaran kang kanggo nabuhi lan
ngiringi maneka warna, kayata: ana gamelan (kendhang, demung utawa saron
barung, kempul utawa gong), gitar, orgen. Lagu kang kerep dianggo campursari bisa
96
wujud: lagu dolanan, langgam, macapat, tembang gedhe, gendhing sekar, sekar
gendhing, bawa; lan liya-liyane.
Campursari dumadi saka tembung “campur” lan “sari”; campur tegese
campure instrument utawa tetabuhan alat musik tradhisi lan modern; wondene sari
tegese eksperimen utawa nyoba-nyoba kang bisa ngasilake jinising iramaning suwara
kang beda karo biasane/ lumrahe. Para seniman padha nggathukake lan njumbuhake
2 (loro) jinis unsur musik kang beda, yaiku instrumen musik etnik/ tradhisi kang
wujude gamelan karo instrumen musik modern kang wujude: gitar elektrik, bass,
drum lan keyboard. Mula ana kang ngarani menawa campursari iku seni musik, kasil
saka campurane seni musik barat lan seni tradisional/ lokal.
Katilik saka kaendahan, campursari kalebu seni musik kang lumrah wae,
nanging menawa dirungokake kanthi premati, bisa gawe senening ati; jalaran yen
dirungokake krasa enak lan kepenak banget suwarane. Campursari diolah kanthi
kreasi, kebak anggitane para seniman, mulane bisa ngasilake jenis seni musik Jawa
modern, cakepan lagu-lagune (lirik-lirik lagunya) isih njupuk saka cakepane
gendhing Jawa tradhisional, sanajan ora kabeh kanthi njumbuhaken kahanan utawa
ombyaking jaman.
L. Mula Buka utawa Sujarahe

Campursari mujudake jinising seni musik (genre musik) kang dumadi saka
campurane pirang-pirang jinising musik kontemporer ing Indonesia, mligine ing
Jawa Tengah. Istilah campursari dikenal ing wiwitaning taun 1970-an, kang ing
wektu iku RRI Stasiun Surabaya ngenalake acara anyar, yaiku lelagon utawa lagu-
lagu kang diiringi musik campuran, antarane alat musik nada pentatonis (tradisional
Indonesia) kang ditabuh bebarengan karo musik nada diatonis (Barat). Nanging uga
ana panemu, menawa campursari gagrag lawas (kuna) iku kang ngenalake lan
mopulerake kang sepisanan yaiku Ki Nartosabdo ing taun 1945.
Campursari kang sumebar lan kasusra ing jaman saiki iki, diarani
“campursari modern” kang dikenalake lan dipopulerake Manthous di taun 1988
Masehi; kanthi cara iringan utawa musikke digabung antarane “musik
tradisional/lawas karo musik modern”. Manthous nyoba tabuhan utawa iringane
campursari nganggo seperangkat gamelan, kayata: kendhang, demung utawa saron
97
barung, gong, lan gender; ditabuh bebarengan utawa dicampur karo alat musik
keroncong, kayata: gitar elektrik, biola, cak- cuk, seruling, keyboard, bass. Kanthi
cara mangkono mau pranyata bisa ndadekake Campursari kang luwih becik, lagune
luwih enak lan kepenak dirungokake.
Tokoh utawa seniman kang uga nyipta utawa gawe, ngenalake lan
ngondhangake (mempopulerkan) musik utawa seni campursari modern, yaiku Didi
Kempot saka kutha Sala. Wondene lagune, kayata: Hanacaraka, Sekonyong-
konyong Kodher, Stasiun Balapan, Sewu Kutha, Layang Kangen, Prawan
Kalimantan, Jambu Alas, lan liya-liyane. Semono uga seniman Cak Diqin uga
nyipta lagu-lagu campursari, antarane: Mendem Wedokan, Tali Kotang, Randha
Kempling, Mbah Dhukun, lan liya-liyane.
Udakara pungkasane taun 1980, seni campursari iku sepisanan dikenalake lan
dipopulerake Manthous kanthi ditambah tabuhan utawa nganggo iringan tabuhan
keyboard bareng-bareng ditabuh karo musik gamelan , lumantar paguyuban
karawitan utawa gamelan "Maju Lancar". Malah ing wektu iku , seni campursari
bisa maju banget lan disenengi masarakat wiwit para mudha tekan kaum manula
padha gandrung lan kesengsem marang seni campursari, jalaran lagu-lagu komplit,
kayata: langgam Jawa, keroncong, lan uga ana dhangdhute. Ing taun 2000-an wis
dikenal, ngrembaka lan kasusra seni campursari gamelan lan keroncong (tuladhane
lagu Kena Goda, kang ditembangake Nurhana); campuran gamelan lan dhangdhut,
lan campuran tabuhan keroncong karo dhangdhut (congdhut). Sanajan akeh kang
nyaruwe marang seni campursari dianggep ngrusak lan nyimpang saka pranatan seni
tradhisi. Mula para seniman padha sarujuk lan manunggalake tekad menawa seni
campursari iku pancen seni gadho-gadho utawa campuran, kanggo nyedhakake
masyarakat mligine para mudha, supaya padha cedhak, kulina kang wusanane padha
tresna marang lagu-lagu campursari ing jaman mileneal saiki iki, lan tambah
ngrembaka sanuswantara.
Musik campursari wiwit onja lan disenengi masarakat, rikala ditembangake
Waldjinah lan Manthous, yaiku pemimpin, musisi lan penyanyi kang mumpuni
kanthi penabuhe saka CSGK (Campursari Gunung Kidul), kanthi lagu “Kutut
Manggung”. Sawise Manthous suda kasarase lan populere, tuwuh/ muncul musisi
seni campursari liyane, yaiku: Didi Kempot, Sonny Joss, Cak Diqin, kalebu penyanyi
98
campursari anyar yaiku Soimah, kang ndadekake seni campursari bisa populer ing
tingkat nasional lan negara manca.
Musik campursari iku bisa urip lan ngrembaka banget iku ana ing laladan
Jawa, mligine ing Jawa Tengah, Ngayogyakarta, lan Jawa Timur. Buktine kerep
ditayangake lumantar tivi, lan menawa masarakat pada duwe gawe mantu, supitan,
tirakatan malem pitulasan Agustus (Agustusan), padha nanggap campursari. Amarga
jenis musik campursari iki wis diakoni pancen cocok lan jumbuh karo kupinge
masarakat Jawa; tabuhan/ iringane campuran antarane lagu-lagu keroncong,
langgam, pop, barat dan dhangdhut. Mula ora aneh wiwitane musik campursari
sumebar ana masarakat, Campursari antuk panyaruwe (kritikan) saka para seniman
musik seni tradisional, amarga dianggep ngrusak lan ngilangake nilai musik
gamelan, minangka musik karaton kang agung, wibawa, kang kebak pitutur utama.
Miturut seniwati/ penyanyi campursari kang wis onja utawa kasusra, yaiku
Waljinah; mratelakake menawa kang nglagokake lagu-lagu campursari kang njalari
bisa kasil iku racake kawiwitan para waranggana utawa sindhen. Ibu Waljinah,
superstar lagu keroncong asli Sala ini, ngandharake menawa nembang utawa nyanyi
lagu campursari kang iringane suwara instrumen gamelan, penyanyine kudu duwe
nadha suwara kang dhuwur utawa methit. Jalaran suwara gamelan instrumen mati,
ora bisa distel utawa di-stem, penyanyine kudu ngetutaken utawa melu endhek
dhuwure suwarane gamelan; nanging yen instrumen musik Barat, nadhane bisa distel
diunggah udhukake miturut suwarane penyanyine (waranggana, pesindhen).
Campursari uga ngrembaka kanggo tambahan ngiringi yen pinuju pentas
wayang kulit, lan katambah dhagelan; kang bisa gawe tambah gayeng lan regenge
pagelaran wayang purwa. Musik campursari tambah ngrembaka ana masarakat,
jalaran prabeyane luwih ngirit utawa murah, apamaneh yen mung cukup nyetel
VCD; katimbang prabeya nanggap pagelaran wayang kulit.
Tokoh campursari kang kondhang yaiku Manthous saka Gunung Kidul,
ngandharake: “katitik saka instrumen sing dinggo ngiringi, wujud gamelan
tradisional Jawa instrumen musik nasional. Lelorone dianggo bebarengan kanthi trep,
nganti kepenak dirungokake. Gabungan instrumen kasebut diangkah supaya tinemu
harmoni seni campursari. Instrumen campursari sing kerep kanggo kayata: kendhang,
demung, gong, rebab, piano, gitar, orgen.
99
Paraga kang nglagokake campursari diarani wiraswara utawa swarawati.
Anggone nglagokake ngetutake irama utawa unine gendhing. Yen sing nglagokake
bebas (merdika), rong larik mandheg, banjur diselingi omong-omong ora apa-apa.
Biasane campursari asring kanggo nglelipur ing pahargyan apa wae, kayata: malam
tirakatan pengetan 17 Agustus, supitan, tasyakuran, mantenan, uga asring dinggo
lelagon para pelawak, gara-gara ing wayang kulit, wayang uwong, limbukan wayang
kulit, dhagelan (guyonan), kethoprak.
M. Wujude Campursari
Wujude campursari iku maneka warna, ana kang awujud: langgam, lelagon
dolanan, lelagon campursari, macapat campursari, tembang gendhing campursari, lan
liya-liyane.
1. Langgam Campursari:
Kang kalebu langgam Campursari, yaiku lelagon: Nyidhamsari, Anting-
anting, Aja Sembrana, Lingsirwengi, Bengawan Solo, Setyatuhu, Aja Lamis, Jenang
Gula, Kusumaning Ati, Lela-lela Ledhung.
2. Lelagon Dolanan Campursari:
Kang kalebu wujude campursari lelagon dolanan, yaiku lelagon: Kuda
Lumping, Ilir-ilir, Buta Galak, Jamu-jamu, Nginang Karo Ngilo, Dhayohe Teka.
Tuladha. Buta-buta Galak
Buta-buta galak polahmu lunjak-
lunjak, Ngadeg cikrak-cikrak,
Nyandhak kunca nuli
tanjak, Ayo bali maneh
Rupamu ting celoneh,
Kuwi buron apa tak sengguh buron kang
aneh, La wong kowe-we sing marahi,
Gawemu sok ngono hi-hi,
Aku wedi ayo kanca padha bali.
100
3. Lelagon Campursari:
Kang kalebu lelagon Campursari, yaiku lagu: Sewu Kutha, Sekonyong-
konyong Kodher, Senthir Lenga Patra, Nonong, Randha Kempling, Stasiun Balapan,
Tamba Ati, Taman Jurug, lan liya-liyane.
Tuladha: Lagu Sewu Kutha
“Sewu kutha uwis tak liwati,
Sewu ati tak takoni,
Nanging kabeh padha rangerteni,
Lungamu neng ngendi,
……………………………. “.
4. Macapat Campursari:
Wujude lelagon campursari kang awujud macapat campursari, yaiku lagu:
Asmaradana kanthi cakepane “Anjasmara Ari Mami”; Dhandhanggula Sida Asih;
Dhandhanggula Turulare;
Mijil Kethoprak kanthi cakepane “Dedalane, Pocung, Semar Iku”.
a. Tuladha: Sekar macapat Asmaradana
Anjasmara ari mami,
Masmirah kulaka warta,
Dasihmu tan wurung layon,
Aneng Kutha Prabalingga,
Prang tandhing Urubisma,
Karia mukti wong ayu,
Pun kakang pamit palastra.
b. Dhandhanggula Sida Asih
Pamintaku nimas sida sasih,
Atut runtut tansah
reruntungan, Ing sarina
sawengine,
Datan ginggang serambut,
Lamun adoh caketing ati,
Yen cedhak tansah mulat,
Sida asih tuhu,
Pindha mimi amintuna,
101
Ayo bareng nimas anetepi
wajib, Sida asih bebrayan.
5. Sekar Gendhing Campursari:
Kang kelebu sekar gendhing campursari, yaiku lagu: Wahyu, Ayak-ayakan
Pamungkas, Rangu-rangu, Puspagiwang, Gandamastuti, Umbul Donga.
Tuladha Lagu Campursari “Aja Dipleroki”
Mas-mas Mas aja
dipleroki, Mas-mas Mas
aja dipoyoki, Karepku
njaluk diesemi,
Tingkah lakumu kudu ngerti cara,
Aja ditinggal kapribaden
katimuran, Mengko gek keri ing
jaman, Mbokya sing eling eling bab
apa,
Iku budaya pancene bener kandhamu
N. Pangripta Lagu Campursari lan Komposer
Para seniman kang gedhe lelabuhane tumrap tuwuh lan ngrembakake seni
campursari, yaiku:
1. Manthous
Manthous lair di Desa Playen, Gunung Kidul taun 1950. Nalika umur 16
taun, Manthous kanthi tekad kang kuwat lunga utawa tindak menyang Jakarta.
Wondene ancas lan tujuwane yaiku kepengin nyambut gawe kanggo ndandani uripe,
kanthi cara ngamen utawa mbarang kanggo mbuktekake bakate, wondene bakate
kang pinunjul yaiku yen nabuh bas.
Ing taun 1969 Manthous nggabung utawa manunggal karo “orkes keroncong
Bintang Jakarta” pimpinan Budiman BJ. Banjur ing taun 1976 tekan taun 1980,
Manthous nggabung karo grup band “Bieb Blues” kang cirine funky rock karo Bieb
anake Benyamin S. Sabanjure Manthous nggabung utawa bebarengan karo Idris
Sardi, ing “grup Gambang Kromong Benyamin S”. Saliyane iku, Manthous uga tau
ngiringi Bing Slamet rikala dadi pelawak ing “grup Kwartet Jaya”. Adhedhasar
pengalamane iku, ingkang njalari laan ndadekake Manthous dadi pinter lan mumpuni
102
babagan garap seni utawa aliran seni musik apa wae, kayata: dhangdhut, keroncong,
langgam, lan liya-liyane. Malah kawasisan babagan nabuh bas, Manthous dadi
tuladha utawa panutan para seniman, babagan nabuh”bas” ing seni dhangdhut nganti
saiki.
Ing taun 1993, Manthous gawe lan ngedegake “Grup Musik Campursari
Maju Lancar Gunung Kidul”. Wondene lagu-lagune kang digawe kanthi nggarap
lan nggelar utawa mentasake jinise seni campursari “Langgam-langgam Jawa kang
wis ana”, saperlu ditabuh maneh kanthi ditambbahi kreasi, supaya katon tambah edi
lan nyenengake ati. Pramila lagunipun wonten ingkang awarni “rock, reggae,
gambang kromong,” lan liya-liyane. Ana maneh tembang Jawa macapat
“Dhandhanggula, Kutut Manggung, utawa Bawa Asmaradana”, kanthi ditabuhi
utawa diiringi gamelan dicampur keyboard lan gitar bas. Anggotane “Group
Campursari Maju Lancar” mau para sedulure lan kanca-kancane ing dhaerah
Playen, Gunungkidul, Yogyakarta ing laladan kelairane.
Manthous anggone kiprah lan pentas/ nggelar seni campursari pranyata

nuwuhake kasil kang banget nyenengake, buktine bisa ngasilake rekaman ana
Semarang. Saben rekaman kasile nganti bisa dodol 50.000 kaset, kalebu prestasi
kaang dhuwur dhewe yen katandhing karo kaset langgam utawa keroncong.
Manthous anggone rekaman kanthi suwarane dhewe, uga tau ngajak bebarengan karo
penyanyi saka Sragen, yaiku Sulasmi, Minul saka Gunungkidul, lan Sunyahni saka
Karanganyar. Wondene lagu kang kaanggit lan bisa onja utawa kasusra, yaiku lagu:
“Anting-anting, Nyidhamsari, Gandrung, Gethuk, lan Kutut Manggung”. Lagu kang
banget disenengi masarakat Indonesia yaiku “Lagu Gethuk” kang sepisanan
dilagokake lan dipopulerake karo penyanyi Nurafni Octavia. Lagu-lagune Manthous
pranyata dadi paugeran utawa panutan para seniman (komponis) anggone padha
gawe lagu-lagu langgam Jawa lan campursari.
2. Didi Kempot
Jeneng asline yaiku Didi Prasetyo, lan ana masyarakat luwih dikenal lan
kondhang kanthi sebutan Didi Kempot, yaiku campursari sawise utawa pasca-
Manthous. Lair ing kutha Sala, 31 Desember 1966, jebolan utawa weton saka kelas II
103
SMA. Anake Ranto Eddy Gudel, pelawak kondhang saka kutha Solo. Wiwit enom
(SD, SMP lan SMA) wis seneng ngamen. Mula saka pengalamane “dunia jalanan"
iku, bisa gawe lagu-lagu kang apik, up to date kang njalari bisa kasusra utawa
terkenal banget, yaiku lagu: Stasiun Balapan, Terminal Tirtonadi, Tulung, Cucak
Rowo, Wen-Cen-Yu, Yang Penting Hepi, dan Moblong- moblong.
Jenenge Didi Kempot ing wektu iku kasusra banget, lan tansah digayutake
karo lagu-lagu langgam Jawa dan Campursari. Didi Kempot ora mung terkenal
utawa kasusra ana Negara Indonesia, nanging uga onja ana Suriname lan Welanda.
Masyarakat Jawa utawa keturunane wong Jawa, Didi dianggep minangka
“superstar” babagan lagu-lagu campursari. Malah rikala Presiden Suriname,
Weyden Bosch teka (rawuh) lan sanja marang Indonesia ing taun 1998;
panjenengane presiden ngundang Didi Kempot kanthi pribadi. Jalaran saka
pengabdian lan lelabuhane ing babagan seni musik lan lagu langgam Jawa; mula para
warga utawa masarakat Jawa kang mapan ana Negara Walanda, Didi Kempot antuk
nugraha pakurmatan utawa gelar “Penyanyi Jawa Teladan”.
Ing taun 1999 Masehi, Albume kang sepisanan ana irah-irahane lagu “Cidra
lan Stasiun Balapan”. Sakawit para dagang kaset ora padha katarik, amarga warna
musike kang beda, lan gayane edan, menawa katandingake karo lagu-lagune
Manthous dan Anjar Any kang nedheng-nedhenge populer ing taun 1990-an. Ora
kanyana-nyana album lagu-lagu kang sepisanan iki pranyata laris banget. Wiwit iku,
jenenge Didi Kempot dadi kasusra lan dheweke rumangsa percaya lan yakin menawa
lagu-lagune Jawa lan campursari bakal disenengi masarakat lan laris ana pasar.
Pranyata budidayane Didi Kempot disengkuyung adhine, yaiku pelawak Mamiek
Prakosa, kang njalari salah sawijining “ikon saka campursari”. Wiwit wektu iku,
pesenan gawe album lagu-lagu campursari laris banget; buktine sajroning setaun
dipesen lan supaya gawe 12 (rolas) album.
104
O. Alat Musik Campursari
Alat-alat musik kang digunakake seni campursari iku prasaja banget, kang
lumrahe ana 8 (wolu), yaiku:
1. Kendhang (ciblon, jaipong, ketipung),

2. Demung,
3. Saron Barung,
4. Gong
5. Gender
6. Gitar Cak (gitar berdawai 3, gitar bas, gitar melodi)
7. Drum
8. Keyboard
P. Kelompok utawa Group Musik Campursari
Kelompok-kelompok campursari kang wis kasusra ana bebrayan utawa

masarakat yaiku:
1. Siji Dhewe saka laladan Bayalali

2. Tirta Arum saka talatah Jatim
3. Orlandho saka laladan Sala
4. Bajang Koplak saka Wonogiri
Q. Para Penyanyi utawa Seniman Campursari
Para seniman utawa penyanyi kang wis kasusra ing jagading seni campursari,
yaiku:
1. Manthous 7. Cak Diqin

2. Didi Kempot 8. Sonny Josz
3. Nurhana 9. Dhimas Tedjo
4. Anik Sunyahni 10. Soimah Pancawati
5. Sulasmi 11. Joshua Suherman
6. Koko Thole 12. Nur Bayan
105
R. Tuladha Campursari
Langgam Caping Gunung, Laras Slendro Pathet Sanga, dening: Gesang saka
kutha Sala
Langgam diwiwiti kanthi “Bawa Macapat Pangkur.
6 ! ! ! 6 6!5 232 1.6
Sa- ben be- ngi nyawang ko- nang
5 6 6 6 6 6 6 .6 65 6 !6
Yen me- ma- jang mung nganggo janur kuning
! @ 6 ! 6 65 5.6! !
Kem- bang wa- e weton gunung
6 ! @ ! 6!52 1251 y
Pacitan sarwi jenang
!b@ !65 21 t 2 2 1 t 2 2 1
Panas udan endhek lemu dhuwur lemu
(3 3 3 3 2 3 1 2 AAAA
Wong sak omah lemu kabeh

2 3 5 5 5 5 5 5 5 32 2.35 5
Panas udan aling-aling caping gunung

@ 6 ! 5 @ 6 !
Misoa caping gunung)

! @ ! 6! 5 2 232 1.6
Nadyan wadon sarta lanang

@ 2 1 1 y 2 y 2 y1y t
Inumane banyu bening
Umpak:
//!@16 3235) .321 2365)
106
Balungan Nembang:
!@!6 3235) .321 232(1)
!@!6 3w35) .321 3t6(5)
.235 6!65) .56! 6!5(6)
!@!6 3235) .321 236(5)
Nembang:
. . . j.! j@! @ j5!6 . j.3 j53 2 j.6 !j.6 5

Dhek jaman berjuang njur kelingan anak lanang
. . .j.6! j.53j.21 . j.tj12 2 j.y1j.y 1
Biyen tak o-peni ning saiki ana ngendi
. . . j.! j@! @ j5!6 . j.3 j53 2 j.6 !j.6 5
Ja- rene wis menang keturutan sing digadhang
. . .j.6! j.53j.21 . j.tj12 2 .j3 3 j25 5
Biyen nate janji ning saiki apa lali
. . . . . 2j.3 5 .j.6j!61 j.5 j3 j.6! 5
Neng nggunung tak cadhongi sega jagung
. . . . . 5j.6 ! .j.6j!61 j.6 j5! j.5 6
Yen mendhung tak silihi caping gunung
. . . j.! j@! @ j5! 6 .j.3 j53 2 j6 ! j.6 5
Sukur bisa nyawang nggunung desa dadi reja
. . .j6 1 j.5 3 j.2 1 . j.5 j12 2 j.2 3 j25 5

Dene ora ilang nggone padha lara lapa
D. FORUM DISKUSI
Para dwija lan siswa sawise nampa piwulang “gendhing Jawa lan campursari”,
bisa ngecakake utawa praktek nabuh gemalan gendhing-gendhing Jawa lan
nglagokake lagu-lagu campursari kanthi becik lan bener; gendhing-gendhing
lancaran, ketawang, ladrangan, lagu-lagu dolanan gendhing Jawa lan campursari.
107
PENUTUP
A. RINGKASAN
Gendhing Jawa iku dumadi saka swaraning gamelan kang ditabuh, kanthi
nggunakake “laras, irama lan pathet”, kang gumathok. Wondene swaraning gamelan iku ana
kang: dikebuk (kendhang), disebul (suling), digesek (rebab), lan dithuthuk (demung, kenong,
kempul, lan liya-liyane). Laras ing gendhing-gendhing Jawa lumrahe laras slendro lan pelog;
wondene larase gendhing-gendhing Jawa ana 3 (telu), yaiku: cilik, madya, lan gedhe.
Iramane gendhing ana 2 (loro), yaiku lamba lan rangkep. Pathet gamelan slendro, ana 3
(telu) yaiku laras slendro pathet 6 (nem), 9 (sanga), lan pathet manyura. Wondene gamelan
pelog, pathete uga ana 3 (telu); yaiku pelog pathet 6 (nem), 5 (lima), pathet barang.
Gendhing iku duweni watak; sigrak, lanyap, anteng, trenyuh, gecul, lan lega
gembira. Gunane gendhing yaiku bisa kanggo ngiringi: wayangan, mantenan, kethoprak, lan
liya-liyane. Gendhing adhedhasar akehing thuthukan utawa tabuhan bisa kaperang ana 5
(lima), yaiku gendhing: gedhe, tengahan, ladrangan, ketawang, lan lancaran.
Carane nabuh gamelan yaiku ana kang nggembyang, mipil, mbalung, nacah.
Wondene gendhinglancaran ana kang nibani lan mlaku.
Seni campursari iku wiwit dimangerteni lan dikenal masarakat Jawa (Tengah,
Timur) ing wiwitaning taun 1970-an, kang ing wektu iku RRI Stasiun Surabaya nganakake
lan ngenalake acara anyar, yaiku lelagon utawa lagu-lagu kang diiringi musik campuran,
antarane alat musik nada pentatonis karo nada diatonis kang ditabuh bebarengan.
Musik utawa seni campursari iku mujudake campuran antarane seni musik
tradhisi (Jawa) karo seni manca (barat), mula alat-alat tabuhane nggunakake:
kendhang, saron barung, demung, gong, gender; gitar, keyboard, lan drum. Mula
seni campursari iku minangka anggitan yasan anyar kang kebak kaendahan lan
nyenengake, amarga cakepan lagune prasaja lan gampang dimangerteni isine. Irah-
irahane lumrah babagan katresnan.
Seni campusari bisa amakili masarakat Jawa kanthi gagrak anyar, sanajan ana
sing sarujuk lan cengkah, jalaran kaanggep ngrusak adiluhung utawa edi endahing
seni tradhisi. Ananging bukti lan nyatane masarakat padha seneng marang
campursari, lan kaanggep bisa ngrembakakake maneh seni tradho-isi kang meh mati
ditinggalake bebrayan agung, mligine para mudha.
108
B. Tes Formatif
Pitakonan ing ngisor iki pilihen sing bener kanthi menehi tandha ping siji wae.
1. Gendhing kanggo ngeringi penganten putri arep lungguh ana sasana pinajang,
yaiku gendhing ….
a. Pareanom
b. Udang mas d. Sekar Teja
c. Manyarsewu e. Kodhok Ngorek
2. Gendhing kanggo ngeringi temuning penganten yaiku gendhing ….
a. Pareanom d. Sekar Teja
b. Udang mas e. Kodhok Ngorek
c. Manyarsewu
3. Gendhing kanggo ngeringi tekane besan, yaiku gendhing ….
c. Manyarsewu
4. Gendhing kanggo ngeringi budhaling wadya rikala jaranan ing pagelaran
wayang, yaiku gendhing ….
c. Manyarsewu
5. Gendhing patalon ing wayang kulit iku cacahe ana 7 (pitu), salah sawijining
gendhinge yaiku gendhing ….
c. Manyarsewu
6. Ing ngisor iki gamelan kang kalebu balungan, kajaba ….
a. Demung d. Kenong
b. Saron Barung e. Saron Penerus
c. Slenthem
7. Gamelan kang panabuhe kanthi cara dirangkep, yaiku ….
a. Demung d. Kenong
b. Saron Barung e. Saron Penerus
c. Slenthem
8. Gamelan kang panabuhe kanthi cara dikebuk, yaiku ….
a. suling d. Kendhang
b. Gambang e. Rebab
c. Bonang barung
9. Gamelan kang panabuhe kanthi cara digesek, yaiku ….
b. Gambang e. Rebab
c. Bonang barung
109
10. Gamelan kang panabuhe kanthi cara disebul, yaikut ….
b. Gambang e. Rebab
c. Bonang barung
11. Gamelan kang panabuhe kanthi cara nggembyang, yaiku ….
b. Gambang e. Rebab
c. Bonang barung
12. Gendhing kang wujud “lancaran” iku, kempule sagongan ana ….
a. Siji d. Papat
b. Loro e. Lima
c. Telu
13. Gendhing kang wujud “lancaran” iku, kenonge sagongan ana ….
a. Siji d. Papat
b. Loro e. Lima
c. Telu
14. Ing ngisor kang kalebu gendhing lancaran, kejaba ….
a. Manyar sewu d. Gambir sawit
b. Ricik-ricik e. Singanebah
c. Bendrong
15. Titilaras gamelan kang digunakake kanggo sinau nabuh gamelan
gendhing- gendhing Jawa, yaiku titilaras ….
a. Sariswara d. Keraton
b. Dhaminatila e. Carabalen
c. Kepatihan
16. Titilaras kepatihan iku kang yasa ….
a. R. Ng. Ranggawarsita d. RT. Wreksodiningrat
b. R. Ng. Yasadipura e. RT. Sastranagara
c. Ki Hajar Dewantara
17. Lelagoning Gendhing kang durung munggah utawa durung mundhak
kethokane, diarani
a. Buka d. Gerong
b. Umpak-umpak e. Suwuk
c. Merong
18. Lelagoning tetabuhan ing sabubare buka, kang lumrahe ditembangi
nganggo cakepan parikan utawa wangsalan, diarani ….
a. Buka d. Gerong
b. Umpak-umpak e. Suwuk
c. Merong
110
19. Lambang utawa tandha kendhangan “salahan” ing gendhing lancaran, yaiku ….
a. ttpb .p.p .p.b .p.b d. bppb ppbp pbpp pbpp
b. .p.p .p.p .p.p .p.p e. p.p. pbp. bp.b .p..
c. pppp pbpp pbpp pbpp
20. ing pagelaran wayang kulit, menawa prajurit budhal wadya utawa jaranan
lumrahe diiringi nganggo gendhing lancaran kang wis gumathok. Gendhing
lancaran kang nganggo sasmita budhaling wadya pindha “manyar sasra
bareng neba”, yaiku gendhing ….
a. Udan mas d. Manyar sewu
b. Wilujeng e. Gambir sawit
c. Boyong basuki
21. Ing taun 1945 masehi campursari wis dikenalake dalang kondhang, yaiku ….
a. Ki Nartosabda
d. Manthous
b. Ki Mantep Sudarsono
e. Didi Kempot
c. Ki Anom Sur oto
22. Ing taun 1988 masehi campursari uga dipopulerake maneh deneng ….
a. Ki Nartosabda
d. Manthous
b. Ki Mantep Sudarsono
e. Didi Kempot
c. Ki Anom Suroto
23. Ing taun 1970-an masehi, wiwit dikenal masarakat lumantar radhio kang
nggiyarake acara kang anyar, yaiku musik campuran antarane pentatonis (tradhisi)
lan diatonis (barat/modern). Radhio kang nggiyarake yaiku RRI ….
a. Surakarta d. Jakarta
b. Semarang e. Ngayogyakarta
c. Surabaya
24. Tokoh kang jasane gedhe banget tumrap ing campursari, yaiku ….
a. Waljinah
b. Nurhana
c. Candralukita
d. Manthous
e. Basiya
111
25. Tokoh utawa seniman campursari, kang gawe lagu Stasiun Balapan, Sewu Kutha,
Sekonyong-konyong Kodher, yaiku ….
a. Manthous
b. Cak Diqin
c. Didi kempot
d. Waljinah
e. Nurhana
26. Tokoh Utawa seniman campursari kang gawe lagu : Gethuk, Gandrung,
Nyidhamsari yaiku ....
a. Manthous
b. Cak Diqin
c. Didi kempot
d. Waljinah
e. Nurhana
27. Sing kalebu lelagon dolanan campursari yaiku….
a. Kuda lumping, buta galak, nyidham sari
b. Jamu-jamu, jenang gula, nginang karo ngilo
c. Aja sembrana, buta galak, dhayohe teka
d. Aja lamis, nyidham sari, jamu-jamu
e. ilir-ilir, Buta Galak, Jamu-jamu
28. Grup Musik Campursari Maju Lancar Gunung Kidul, dipandhegani dening….
a. Waldjinah
b. Didi kempot
c. Cak dikin
d. Nurhana
e. Manthous
112
29. Jenang gula kowe aja
lali Marang aku iki cah
ayu
Cakepan ing dhuwur mujudake sawijining….
a. paribasan
b. bebasan
c. saloka
d. wangsalan
e. isbat
30. Nabuh tangan loro bareng-bareng, kanthi nadane sing ditabuh padha
suwarane/ nadane diarani….
a. nibani
b. nggembyang
c. milah
d. mithet
e. nggandhul
C. Tes Sumatif
Wenehana tandha ping (x) ing aksara A, B, C, D, lan E kang dadi wangsulane
pitakon!
1. Selametan minangka wujud rasa sokur tumrap Gusti kang paring rejeki tuladhane
mundhak pangkat kalebu ritual….
A. ritual negari
B. ritual pribadi
C. ritual daur hidup
D. ritual khusus
E. ritual umum
113
2. Upacara procotan lumrahe dilakoni wektu kandhutan umur pirang sasi?
A. siji
B. telu
C. lima
D. pitu
E. sanga
3. Kang kalebu adicara lamaran yaiku….
A. nontoni, siraman, midodareni
B. nontoni, plangkahan, sade dhawet
C. nontoni, nglamar, paningset
D. nontoni, paningset, siraman
E. nontoni, srah-srahan, paningset
4. Upacara kang ngemu teges mindhahake alam donya menyang alam akherat,
lumrahe dilakoni ing wayah sore sabubare mayit dikubur yaiku….
A. ngesur geblag
B. brobosan
C. ngrukti laya
D. surtanah
E. bedhah bumi
5. Upacara selametan kang dilakoni sabanjure nyewu kasebut….
A. nyatus
B. mendhak pisan
C. mendhak pindho
D. kol-kolan
E. nyadran
114
6. Supaya sesorah lancar lan becik, ana teknik kang kudu ditrepake dening pamedhar
sabda yaiku ….
a. nggunakake basa kang gampang dimangerteni dening piyayi kang sesorah.
b. nggunakake tuladha lan ilustrasi kang trep
c. materi sesorah dianggit kanthi teliti
d. nggunakake tembung rinengga
e. tembung kang dipilih kanggo sesorah becike asipat konotatif.
7. Underan sesorah kang becik kudu …
a. jumbuh karo sapa kang arep sesorah;
b. durung tau kawedhar
c. ana bahan kanggo ndhukung pengembangane
d. denotative
e. konotative
8. “Ing wasana, kula pribadhi ingkang tinanggenah minangka talanging atur lan
sampun kumawani tilar subasita, cicir, cewet, lan cupeting atur keparenga diagung
ing pangaksami”. Ukara ing dhuwur tuladha … sesorah.
a. salam pambuka
b. pambuka
c. salam panutup
d. panutup
e. dudutan
115
9. “Panjenenganipun para pepundhen, para pinisepuh, saha para sesepuh ingkang
tansah anggung mestuti dhumateng pepoyaning kautamen. Panjenenganipun para
pangreh pangemban pangembating praja, minangka pandam pandom
pengayomaning para kawula dasih ingkang satuhu pantes sinudarsana.
Panjenenganipun para rawuh, para pilenggah, kakung sumawana putri, saha para
sanak kadang wredha mudha lan tumaruna, ingkang tansah winantu ing suka
rahayu”.
Tuladha ing dhuwur minangka …
a. atur pakurmatan
b. surasa basa
c. wasana basa
d. atur puji sukur
e. atur panuwun
10. Sangu pranata cara yaiku …
a. nagatra: patrap wajar boten dipundamel-damel
b. malaksa: luwes, boten ingah-ingih
c. mastha: jejeg, boten kendho/dhoyong
d. miraga: boten rongeh/edheg/gumeter, mantep
e. malagawa: enthengan, trengginas
116
11. Batik iku minangka busana Jawa kang bisa nuduhake status sosial panganggo ana
ing masarakat. Jaman biyen, ana motif batik kang mligi digunakake kanggo
kaluarga kraton yaiku batik kanthi motif ….
A. wahyu tumurun
B. sida mukti
C. parang
D. trunum
E. sida asih
Gambar 1: cara panganggone keris
12. Cara panganggone keris ana ing gambar 1A diarani ….

A. nyothe
B. ngewal
C. satriya keplayu
D. nganggar
E. klabang pinipit
13. Cara panganggone keris ana ing gambar 1G diarani ….
A. nyothe
B. ngewal
C. satriya keplayu
D. nganggar
E. klabang pinipit
117
14. Cara panganggone keris ana ing gambar 1B diarani ….
A. nyothe
B. ngewal
C. satriya keplayu
D. nganggar
E. klabang pinipit
15. Cara panganggone keris ana ing gambar 1E diarani ….
A. nyothe
B. ngewal
C. satriya keplayu
D. nganggar
E. klabang pinipit
16. Ing laladan Jawa tengan istilah campursari wiwit dikenal ing taun
… A. 1970-an
B. 1980-an
C. 1790-an
D. 1960-an
E. 1780-an
17. Sapa sing ngrembakakake campursari kanthi cara nggabungake musik tradisional
lan modern ing taun 1933…
A. Mantep Sudarsono
B. Manthous
C. Ki Narto Sabda
D. Cak Dikin
E. Didi Kempot
118
18. Waranggana kudu duwe swara sing dhuwur lan methit nalika nyanyi campursari
jalaran….
A. ngresepake nalika dirungokake
B. waranggana kudu sae suwarane
C. swara gamelan minangka instrumen mati ora bisa di stem
D. instrumen musik bisa ddiunggah mudhunke
E. bisa nyuwara kanthi sora
19. Nyidham sari, aja sembrana, aja lamis, jenang gula kalebu ing…
A. lelagon dolanan campursari
B. macapat campursari
C. tembang gendhing campursari
D. langgam campursari
E. campursari
20. Sing kalebu lelagon dolanan campursari yaiku….
A. kuda lumping, buta galak, nyidham sari
B. jamu-jamu, jenang gula, nginang karo ngilo
C. aja sembrana, buta galak, dhayohe teka
D. aja lamis, nyidham sari, jamu-jamu
E. ilir-ilir, Buta Galak, Jamu-jamu
D. Tugas Terstruktur
Gawea naskah sesorah sing isine babagan upacara adat, busana jawa utawa tembang
campur sari (pilihen salah siji) banjur dipraktikake lan direkam nganggo video.
Sakwise kuwi, naskah lan video dikumpulke.
119
DAFTAR PUSTAKA
Absolute, Gamal. 2006. Siasat Sukses Pidato Plus Wawancara Media Massa secara
Menakjubkan. Yogyakarta. Smile-books.
Any, Anjar. 1996. Kumpulan lagu keroncong & langgam jawa. Sukoharjo.
Atmasandjaja, Soetardja. 2007. Tuntunan Sesorah Saha Panata Titi. Yogyakarta.
Bratawidjaja, TW. 2000. Upacara Tradisional Masyarakat Jawa. Jakarta: Pustaka
Sinar Harapan.
Cisara, Anugrah. 2018. “Blangkon dan Kaum Pria Jawa”. GELAR: Jurnal Seni
Budaya. vol. 16 (2). hlm. 164.
Dwiraharjo, dkk. 2006. Kamus Istilah Perkawinan Adat Jawa Gaya Surakarta.
Surakarta: Jurusan Sastra Daerah Fakultas Sastra dan Seni Rupa Universitas
Sebelas Maret.
Endraswara, Suwardi. Cetakan ketiga 2009.Mutiara Wicara Jawa. Pandom
Pranatacara lan Pamedharsabda. Yogyakarta: UGM Press
Endrawati, Endah. 2015. “Posisi Keris Pada Masyarakat Jogja Modern”. Jurnal
Komunikasi. vol. 7 (2). hlm. 138.
Hadinegoro, Luqman. 2009. Teknik Seni Berpidato Mutakhir (dalam Teori dan
Praktik). Yogyakarta: Absolut.
Hendro, Eko Punto. 2017. “Strategi Kebudayaan Perjuangan Pahlawan Nasional
Pangeran Sambernyowo”. Endogami: Jurnal Ilmiah Kajian Antropologi. vol.
1 (1). hlm. 44.
Ismanto, dan Bhas Waluyo. 2007. Aneka Lagu Langgam dan Keroncong: Sukoharjo:
CV. Cendrawasih.
Ki Nartosabdo. tt. Gendhing-gendhing Jawi Modern. Ketikan.
Murwantoro, Sri Hono. 2007. SESORAH: Pranata, saha Pamedhar Sabda.
Yoyakarta:Absolut.
Negoro, SS. 2001. Upacara Tradisional dan Ritual Jawa. Surakarta: CV. Buana
Raya.
Noerhadi, Inda Citradinata. 2012. Busana Jawa Kuna. Jakarta: Komunitass Bambu.
Padmosoekotjo. 1960. Ngengrengan Kasusastran Jawi Jawa Jilid II. Bab Gamelan.
Yogyakarta: Hien Hoo Sing
Pringgawidagda, Suwarna. 2011. Gita Wicara Jawi. Yogyakarta: Kanisius.
Pringgowidagda, Suwarna. 2009.PRANATACARA “Makalah dalam Cecala”.
Jogjakarta: Departemen Pendidikan Nasional Pusat Bahasa Balai Bahasa
Yogyakarta
Purwadi. 2004. Pamedhar Sabda. Yogyakarta:Pustaka Pelajar.
120
Rakhmat, Jalaluddin.2008. Retorika Modern Pendekatan Praktis.Bandung:PT Remaja
Rosdakarya.
Sarmini. 2009. “Pakaian Batik: Kulturisasi Negara dan Politik Identitas”. Jantra:
Jurnal Sejarah dan Budaya. vol. 6 (8). hlm. 675.
Siswanto, Nurhadi. 2012. “Metafisika Simbol Keris Jawa”. Jurnal Filsafat. vol. 22
(1). hlm. 75.
Suharjendra. 2008. Atur Kula “Sesorah Basa Jawi Jangkep lan Migunani”.
Yogyakarta: Amanah Media Pustaka.
Sulanjari, Yuni. 2010. RETORIKA “Seni Berbicara untuk Semua” Sukses
Berpidato, berargumentasi, Negosiasi, Ngobrol, dll. Yogyakarta: Siasat
Pustaka.
Sumarsam. 2003. Gamelan Yogyakarta: Pustaka Pelajar Offset.
Tim Balai Bahasa. 2011. Kamus Basa Jawa (Bausastra Jawa). Yogyakarta:
Kanisius.
Warpani, SP. 2015. Makna Tata Cara dan Perlengkapan Pengantin Adat Jawa.
Yogyakarta: Kepel Press.
Wiyanto, Asul.2001. Terampil Pidato.Jakarta:PT Grasi.
Yudoyono, Bambang. 1984. Gamelan Jawa. Kebayoran baru: PT Karya Unipres.
Referensi online:
Campursari dan musik Jawa, http://belajarjawa.com/campursari-dan-musik-jawa/
(diakses pada 24 Oktober 2012)
Campursari itu musik apa, http://hurek.blogspot.com/2009/10/campursari-itu-musik-

apa.html (diakses pada 18 Oktober 2012)
Campursari http://nuniratqanamani.blogspot.com/2010_01_01_archive.html?zx=ecb
a0b9f62957f60
121

Xi Modul Upacara Busana Adat

Uploaded by

Document Information

Original Description:

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Xi Modul Upacara Busana Adat

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Riset, dan Teknologi

KEGIATAN BELAJAR 2 SESORAH

KEGIATAN BELAJAR 3 BUSANA JAWA.............................................................54

KEGIATAN BELAJAR 4 GENDHING JAWA LAN CAMPURSARI....................76

Bagan 1. Peta Konsep Modhul

Gambar 2. Upacara adat Wilujengan Nagari Mahesa Lawung

Gambar 3. Upacara Siraman ing Mitoni

Gambar 6. Upacara Tedhak Siten

d) Siraman yaiku ritual nyirami calon penganten putri/kakung kang

Gambar 8. Adicara Siraman Calon Penganten Putri

Gambar 9. Adicara Nebus Kembar Mayang

Gambar 10. Adicara Panggih

Gambar 11. Adicara Kacar-Kucur

Upacara ritual adat kang awujud kacar-kucur ngemu teges pralambang

3) Tata Cara Ngundhuh Mantu

b. Ubarampe Adicara Mantu

Gambar 12. Ubarampe Pasrah Sanggan

Gambar 13. Upacara Brobosan

Sawise maos modul iki para dwija kasuwun bisa :

Nuwun, Bapak. Somo Dikromo Sakulawarga ingkang kula kurmati,

Bapak ibu lan kanca-kanca ingkang kinurmatan

Para lenggah ingkang kula tresnani. Kados ingkang sampun kula

4. Babagan kang kudu digatekake nalika sesorah

5. Bab kang kudu disingkiri nalika sesorah

6. Teknik-teknik Supaya Sesorah Becik

Capaian Pembelajaran Sub-Capaian Pembelajaran

90% - 100% = apik banget

Gambar 1: Pokok-pokok materi Busana Jawa

Gambar 2: Blangkon Gaya Yogyakarta

Gambar 3: Surjan antakusuma (https://www.instazu.com/)

Gambar 5: Keris Surakarta

Gambar 6: Warangka Ladrang (https://kerisku.id/)

Gambar 7: Warangka Gayaman (https://kerisku.id/)

Gambar 8: Cara nganggo keris (http://sang-edipeni.blogspot.com/)

Gambar 9: Kebaya Yogyakarta (https://www.pinterest.cl/)

Gambar 10: Panganggone jarit Yogyakarta

b. Busana Tradisional Surakarta

Gambar 11: Blangkon Gaya Surakarta (https://photo.trubus.id/)

Gambar 13: Busana Sikepan (https://www.tradisikita.my.id/)

Gambar 14: Pakaian Tradisional Belanda

Gambar 14: Busana Langenharjan (https://fitinline.com/) lan busana takwa

Gambar 15: Bedane keris Surakarta lan Yogyakarta

Gambar 16: Gambar kebaya Surakarta (https://id.pinterest.com/)

Gambar 17: Gambar motif parang rusak (http://indonesianbatik.id/)

Gambar 17: Busana Jawa

2. Gambar 17 nuduhake busana tradisional ana ing dhaerah...

Gambar 18: busana Jawa

16. Busana Jawa ing gambar 18 diarani...

17. Busana Jawa ing gambar 19 diarani...

Gambar 20: Busana Jawa

18. Busana Jawa ing gambar 20 diarani...

B. Gambar 22: Keris (http://luk.tsipil.ugm.ac.id/)

C. Gambar 23: Keris (http://old.blades.free.fr/)

D. Gambar 24: Keris (https://kerisku.id/)

E. Gambar 25: Keris (https://www.romadecade.org/)

GENDHING JAWA LAN CAMPURSARI

Salah sawijine tujuwan utawa ancasing piwulang basa Jawa yaiku

Gendhing Jawa lan campursari mujudake salah sawijine kawasisan olahing

A. Tegese Gendhing Jawa

1. Rebab 11. Kenong

a. Titilaras Gamelan Laras Slendro b. Titilaras Gamelan Laras

Larase gendhing-gendhing Jawa kang ditabuh lumantar suwaraning gamelan