ΕΠΤΑ ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ ΓΙΑ ΕΝΑ

«ΜΕΣΟΜΑΚΡΟΠΡΟΘΕΣΜΟ
ΣΧΕΔΙΟ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ
ΤΟΥ ΘΕΣΣΑΛΙΚΟΥ ΚΑΜΠΟΥ»
Λόης Λαμπριανίδης, Οικονομικός Γεωγράφος, Καθηγητής ΠΑΜΑΚ,
π. Γενικός Γραμματέας Ιδιωτικών Επενδύσεων Υπουργείο Οικονομίας &
Ανάπτυξης, Μέλος Γνωμοδοτικού Συμβουλίου ΕΝΑ
Οκτώβριος 2023
 03

ΠΕΡIΛΗΨΗ

Τις τελευταίες ημέρες γίναμε μάρτυρες μιας ανείπωτης καταστροφής σε

πολλές περιοχές της Θεσσαλίας. Αναφέρομαι στις συνέπειες της κακοκαιρίας
Daniel που έπληξε την περιοχή στις αρχές Σεπτεμβρίου και ακολούθησε
η Elias στα τέλη Σεπτεμβρίου ενώ είχε προηγηθεί η κακοκαιρία Ιανός τον
Σεπτέμβριο του 2020. Οι πλημμύρες επηρέασαν άμεσα τα κτήματα, τις
εγκαταστάσεις και τμήματα 39 οικισμών με συνολικό πληθυσμό πάνω από
32.000 κατοίκους. Επηρέασαν επίσης τις δυο πόλεις τον Βόλο και σε πολύ
μικρότερο βαθμό τη Λάρισα. Βέβαια υπάρχει μια τεράστια ετερογένεια ως
προς την ένταση και τις συνέπειες των πλημμυρών και των κατολισθήσεων.

Η καταστροφή υπήρξε απόρροια ακραίων καιρικών φαινομένων και δεν θα

μπορούσε να αποφευχθεί πλήρως, αλλά ασφαλώς μπορούσε να μετριαστεί.
Αυτό δεν συνέβη για δύο λόγους: πρώτον υπήρξαν ολιγωρίες από
κυβερνητικής και αυτοδιοικητικής πλευράς και δεύτερον, υπήρξε απόρροια
διαχρονικών προβλημάτων της ελληνικής κοινωνίας, απόρροια διεργασιών
που εξελίσσονται για δεκαετίες και έχουν δημιουργήσει συνειδήσεις,
στερεότυπα, αντιδράσεις και προσδοκίες που πρέπει να αλλάξουν.

Σήμερα, η μεγάλη αυτή καταστροφή, είναι μια ευκαιρία να προβληματιστούμε

για να κατανοήσουμε τα πραγματικά αίτιά της και να αναζητήσουμε έναν
ριζικά διαφορετικό αναπτυξιακό δρόμο. Την επαύριο μιας τόσο μεγάλης
έκτασης καταστροφής υπάρχει η αίσθηση του «κατεπείγοντος» που απαιτεί
δράσεις σε δυο επίπεδα: το άμεσο και το μεσο-μακροπρόθεσμο, που και
τα δυο είναι εξαιρετικά δύσκολο να επιλυθούν. Χρειάζονται άμεσα μέτρα:
για τη στέγαση και σίτιση των κατοίκων που δεν μπορούν να επιστρέψουν
στα σπίτια τους, για την αποκατάσταση των άμεσων συνεπειών ώστε
να αρχίσει να ομαλοποιείται η ζωή στην περιοχή, για τη διαχείριση των
αποβλήτων και της λάσπης, και βέβαια για την υγειονομική προστασία
στην περιοχή. Πρέπει να καταβληθούν άμεσα αποζημιώσεις στους
κατοίκους για να μπορέσουν να λειτουργήσουν ξανά τα σπίτια τους και
τις οικονομικές τους δραστηριότητες, αλλά κυρίως πρέπει να διασφαλιστεί
κάποιου είδους «κοινωνικός μισθός» για να μπορέσουν να ζήσουν στην
περιοχή τα επόμενα 2-3 χρόνια.

Το βραχυχρόνιο δεν μπορεί να προστατεύσει την περιοχή από μελλοντικούς

κινδύνους για αυτό τώρα, την επαύριο της καταστροφής, πρέπει να
σκεφτούμε μακροπρόθεσμα. Ποια ήταν τα στοιχεία ευαλωτότητας και ποια
 04

από αυτά καλούν για άλλες επιλογές όσον αφορά σε υποδομές, θεσμούς,
δράσεις. Ποιες θα είναι οι μακροχρόνιες επιπτώσεις κοινωνικές και
οικονομικές και ποιες παρενέργειες/κίνδυνοι υπάρχουν για την περιοχή.
Πρέπει να γίνει κατανοητό ότι ο κίνδυνος επερχόμενων επιπτώσεων είναι
μείζονας. Επιπτώσεων όπως η εγκατάλειψη της παραγωγής, η
μετανάστευση, ακόμα και η πώληση γεωργικής γης, αν φυσικά δεν
καταβληθεί σημαντική κρατική μέριμνα προς τη σωστή κατεύθυνση.

Πρέπει να αρχίσει άμεσα η κατάρτιση ενός «Μεσομακροπρόθεσμου

Ολοκληρωμένου Σχεδίου για την Οικονομική και Κοινωνική Ανάπτυξη του
Θεσσαλικού Κάμπου» που θα εξασφαλίσει την μακροχρόνια ανθεκτικότητα
της περιοχής. Χρειάζεται η εκπόνηση και η υλοποίηση μιας στρατηγικής
ανασυγκρότησης, δηλαδή σχεδιασμός, αντίστοιχες χρηματοδοτήσεις,
προγραμματισμός, εφαρμογή και παρακολούθηση/ανατροφοδότηση. Αυτή
θα έχει χρονικό ορίζοντα δεκαετίας.

Ο ολοκληρωμένος σχεδιασμός της περιοχής πρέπει να προκύψει άμεσα

μέσα από διαβούλευση με την τοπική κοινωνία, τους παραγωγικούς φορείς
της και τα πολιτικά κόμματα. Είναι αυτός που θα μας επιτρέψει σαν
οργανωμένη κοινωνία να κατανοήσουμε πού ακριβώς βρισκόμαστε πού
θέλουμε να πάμε, πώς θέλουμε να ζήσουμε και πώς θα προχωρήσουμε προς
αυτή την κατεύθυνση. Ο ολοκληρωμένος σχεδιασμός για τη μεσομακροχρόνια
ανάπτυξη της περιοχής προϋποθέτει:

1ον Η καταστροφή στη Θεσσαλία πρέπει να κατανοηθεί ότι θα έχει

συνέπειες σε εθνικό επίπεδο. Συνέπειες όπως στον πληθωρισμό, έλλειψη
τροφίμων και αύξηση του κόστους τους, αύξηση του ελλείματος ισοζυγίου
εμπορικών συναλλαγών, αύξηση των κόκκινων δανείων των αγροτών και
των επιχειρήσεων λόγω των ζημιών που υπέστησαν με επιπτώσεις και στο
τραπεζικό σύστημα και βέβαια απορρόφηση πολύ μεγάλων κονδυλίων για
την αποκατάσταση της ομαλότητας στην περιοχή.

2ον Χάραξη και εφαρμογή πολιτικής για την οικονομική ανάκαμψη που θα
είναι δύσκολη και περίπλοκη. Χρειάζονται γρήγορα και αποτελεσματικά
μέτρα που θα διασφαλίσουν ότι οι κάτοικοι θα μείνουν στην περιοχή. Με
δεδομένο μάλιστα σε κάποιες περιοχές δεν θα μπορέσουν να καλλιεργήσουν
τα χωράφια τους ή να έχουν αρκετή παραγωγή τα επόμενα 2-3 χρόνια
τουλάχιστον, θα έχουν προβλήματα με τα ζώα τους, ζώα τους και με την
 05

μεταφορά των προϊόντων τους, θα πρέπει να ενισχυθούν με κάποιας μορφής

«κοινωνικό μισθό». Η βραχυπρόθεσμη πολιτική και οι σχετικές παρεμβάσεις
πρέπει να είναι τέτοιες ώστε να μειώνουν την πίεση για άμεση επαναφορά
στην πρότερη κατάσταση. Μόνο έτσι θα καταστεί δυνατή η εκπόνηση μιας
μακροπρόθεσμης αναπτυξιακής στρατηγικής ανασυγκρότησης.

3ον Να διασφαλιστεί ότι οι κάτοικοι μέσα στην εύλογη απελπισία τους δεν
θα πουλήσουν τα χωράφια τους. Η θεσσαλική γη κινδυνεύει να μεταβιβασθεί
από τα χέρια των Ελλήνων αγροτών (μικρών και μεσαίων), σε μεγάλους
επενδυτές ίσως και στα χαρτοφυλάκια μεγάλων επενδυτικών εταιρειών του
εξωτερικού.

4ον Να διασφαλιστεί ότι η οικονομία της περιοχής δεν θα αναταχθεί

απλά επιστρέφοντας σε αυτό που υπήρχε, γιατί αυτό είχε προβλήματα.
Να υπενθυμίσουμε πως η Θεσσαλία είναι μια σημαντική περιφέρεια
της χώρας τόσο όσον αφορά τον πληθυσμό της (6,6% του συνολικού
πληθυσμού), όσο και τη συμβολή της στην οικονομική ανάπτυξη της
χώρας (παρήγαγε το 5,1% του ΑΕΠ χώρας). Όμως παρουσιάζει προβλήματα
όπως μείωση και γήρανση του πληθυσμού της, και παραγωγή γεωργικών
προϊόντων που στηρίζονται στις επιδοτήσεις, εγκατάλειψη της γεωργικής
και κτηνοτροφικής παραγωγής μικρής κλίμακας κ.λπ. Θα πρέπει λοιπόν
να υπάρξει αναδιάρθρωση του οικονομικού υποδείγματος της περιοχής
ώστε να μετακινηθεί στην παραγωγή προϊόντων και υπηρεσιών υψηλής
προστιθέμενης αξίας. Πρέπει να γίνει κάποιου είδους αναδιαπραγμάτευση/
συμπλήρωση/υπέρβασή της ΚΑΠ μέσω ενός «Εθνικού Σχεδίου Ανάταξης
της Γεωργικής Παραγωγής στην Περιφέρεια Θεσσαλίας». Το σχέδιο αυτό θα
επιτρέψει να ενισχυθεί η στροφή στην παραγωγή ποιοτικών προϊόντων, θα
ενισχύσει τις συνεταιριστικές επιχειρήσεις και άλλες μορφές οργάνωσης των
παραγωγών, θα διασφαλίσει τη διατροφική επάρκεια της χώρας κ.λπ.

5ον Να γίνουν όλα τα απαραίτητα έργα για τη διασφάλιση της ανθεκτικότητας

της περιοχής έναντι περιβαλλοντικών κινδύνων. Το κόστος για την
προστασία μέσα από το σύστημα δημοσίων υποδομών είναι αναμφίβολα
απείρως μικρότερο από το κόστος της αποκατάστασης των ζημιών. Πρέπει
να κατανοηθεί πως, σε μια προσπάθεια να διασφαλιστούμε από «ακραία
καιρικά φαινόμενα» δε πρέπει να οδηγηθούμε αυτόματα στην κατασκευή
«φαραωνικών έργων», αλλά ότι θα πρέπει να αξιοποιηθούν και «λύσεις με
βάση τη φύση». Δηλαδή, λύσεις για την προστασία, τη βιώσιμη διαχείριση
 06

και την αποκατάσταση φυσικών και τροποποιημένων οικοσυστημάτων που

αντιμετωπίζουν αποτελεσματικά και προσαρμοστικά τις περιβαλλοντικές
και κοινωνικές προκλήσεις, ωφελώντας ταυτόχρονα τον άνθρωπο και τη
φύση.

6ον Χρειάζεται ένα νέο πλαίσιο οικονομικής πολιτικής για την περιοχή που
στηρίζεται στην παραγωγή, την εργασία και τις τοπικές ιδιαιτερότητες αντί
για τον καταναλωτισμό και την παγκοσμιοποίηση. Δίνει έμφαση στη διάδοση
των παραγωγικών οικονομικών ευκαιριών σε όλες τις περιοχές και σε όλα
τα τμήματα του εργατικού δυναμικού και τέλος δίνει σημαντικό ρόλο στις
κυβερνήσεις και την κοινωνία των πολιτών. Πιστεύει λιγότερο στις αγορές
και στις μεγάλες εταιρείες και δίνει έμφαση στην παραγωγή, τις επενδύσεις
και στην αναζωογόνηση των τοπικών κοινοτήτων.

7ον Να δημιουργηθεί ένας Φορέας με τη μορφή Διαχειριστικής Αρχής

που θα αναλάβει να σχεδιάσει και να παρακολουθήσει την υλοποίηση
της μεσομακροπρόθεσμης ανασυγκρότησης της Θεσσαλίας που μπορεί
να κρατήσει και πάνω από 10 χρόνια. Ο Φορέας αυτός θα αναλάβει να
παρακολουθήσει τον σχεδιασμό του Master Plan, Θα αναλάβει τον Συντονισμό,
την Παρακολούθηση Υλοποίησης, τον Διαχειριστικό Έλεγχο. Θα οργανώσει
διαβούλευση με την τοπική κοινωνία -Δήμοι, Περιφέρειες, Επιμελητήρια,
συνδικάτα εργαζομένων κ.ά.- με όρους πολυεπίπεδης διακυβέρνησης. Θα
αξιοποιήσει τεχνικές υπηρεσίες Υπουργείων και Περιφέρειας. Ο Φορέας θα
πρέπει να έχει:

• Ισχυρή τοπική διάσταση, με ενίσχυση των σημερινών δυνατοτήτων

των τοπικών φορέων, όμως η κλίμακα του «έργου» είναι πολύ μεγάλη
και θα χρειαστεί ενίσχυση και «εκτός» της περιοχής.

• Ισχυρή επιστημονική ομάδα.

• Ισχυρή πολιτική στήριξη και άμεση δυνατότητα να παρεμβαίνει στο

σχεδιασμό σε άμεση συνεργασία με τα παραγωγικά υπουργεία.

• Μεγάλη χρηματοδότηση για να μπορεί να δίνει ενισχύσεις σε

συνεργασία με την Αναπτυξιακή Τράπεζα και να μπορεί να διασφαλίσει
ότι θα υπάρξει ενίσχυση των κατοίκων για τα επόμενα χρόνια που
η οικονομική τους δραστηριότητα θα είναι πολύ περιορισμένη ώστε
να μπορέσουν να παραμείνουν στην περιοχή και να αποφευχθεί η
 07

ερημοποίηση της, ή η μετατροπή της σε ένα απέραντο «λατιφούντιο» με

εισαγόμενους ευκαιριακούς εργάτες. Η ενίσχυση προς τους κατοίκους δεν
μπορεί να έχει την μορφή μόνο εφάπαξ επιδόματος αλλά και τη μορφή
«κοινωνικού μισθού» για 2-3 χρόνια.

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Τις τελευταίες ημέρες γίναμε μάρτυρες μιας ανείπωτης καταστροφής σε

πολλές περιοχές της Θεσσαλίας1 2. Αναφέρομαι στις συνέπειες της κακοκαιρίας
Daniel που έπληξε την περιοχή στις αρχές Σεπτεμβρίου και ακολούθησε η
Elias στα τέλη Σεπτεμβρίου ενώ είχε προηγηθεί η κακοκαιρία Ιανός τον
Σεπτέμβριο του 2020. Χάθηκαν ανθρώπινες ζωές, ζώα, κεφαλαιουχικά
αγαθά και υποδομές, όπως κατοικίες, ποιμνιοστάσια, εργοστάσια, δρόμοι,
φράγματα και γέφυρες. Οι πλημμύρες επηρέασαν άμεσα τα κτήματα, τις
εγκαταστάσεις και τμήματα 39 οικισμών με συνολικό πληθυσμό πάνω
από 32.000 κατοίκους (Πίνακας 1). Κάποιους από αυτούς τους οικισμούς
τους επηρέασαν ιδιαίτερα έντονα (Παλαμάς, Κοσκινάς, Κεραμίδι, Βλοχός,
Φαρκαδόνα, Μαραθέα). Επηρέασαν επίσης τον Βόλο, με πληθυσμό 140.000
κατοίκους όπου υπήρξαν πλημμύρες σε εκτεταμένα τμήματα της πόλης
και διακοπή της υδροδότησης για 15 ημέρες, και τη Λάρισα με πληθυσμό
164.100 κατοίκους, όπου υπήρξαν πλημμύρες σε πολύ περιορισμένα, όμως,
τμήματα της πόλης. Βέβαια υπάρχει μια τεράστια ετερογένεια ως προς την
ένταση και τις συνέπειες των πλημμυρών και των κατολισθήσεων3 (κάποιοι
δεν έχουν πια σπίτια για να μείνουν ενώ ορισμένα χωριά ή τμήματά τους
πιθανόν να πρέπει να μεταφερθούν).

1
Βλ. Λαμπριανίδης Λ. Ινστιτούτο ΕΝΑ, 12.9.23, καθώς και αρκετά ενδιαφέροντα κείμενα που έχουν ήδη
γραφεί για το ζήτημα μεταξύ των οποίων Γιαννίτσης Τ. Καθημερινή 25.9.23, Kασίμης Χ. Εποχή 16-17.9.23,
Libre 14.9.23, Παπαχελάς Α. Καθημερινή, 10.9.23, Ρομπόλης Σ. & Μπέτσης Β. Οικονομικός Ταχυδρόμος
22.9.23, Σταθάκης Γ. News247 12.9.23 και Εποχή 16-17.9.23, Τριανταφύλλου Γ. ΤΑ ΝΕΑ, 27-28.9.23,
Τσαντήλας Χρ. Ινστιτούτο ΕΝΑ, 8.9.23 και Τσίμας Π. K-Report, 9.9.23.
2
Η καταστροφή της Θεσσαλίας επισκίασε την καταστροφή που είχε προηγηθεί το καλοκαίρι από τις
πυρκαγιές κυρίως στον Έβρο και είναι φανερό ότι και εκεί πρέπει να υπάρξουν αντίστοιχες προσπάθειες.
3
Υπάρχουν περιοχές όπου το μείζον ζήτημα δεν είναι οι πλημμύρες, αλλά οι κατολισθήσεις και οι αστοχίες
εδάφους. Αυτή η καταστροφή μπορεί να φέρει μια αποκατάσταση/ ανασυγκρότηση δύο ταχυτήτων.
 08

Πίνακας 1: Πληθυσμός οικισμών που επλήγησαν από τις πλημμύρες

Πηγή ΕΛΣΤΑΤ
Απογραφή πληθυσμού κατοικιών, 2021
 09

Η καταστροφή υπήρξε απόρροια ακραίων καιρικών φαινομένων και δεν θα

μπορούσε να αποφευχθεί τελείως, αλλά ασφαλώς μπορούσε να μετριαστεί.
Αυτό δεν συνέβη για δύο λόγους:

Πρώτον υπήρξαν ολιγωρίες από κυβερνητικής και αυτοδιοικητικής

πλευράς. Άλλοτε μακροχρόνιες, όπως π.χ. η υποβάθμιση της σημασίας των
αντιπλημμυρικών υποδομών4, και άλλοτε συγκυριακές που όμως και πάλι
αναδεικνύουν μακροχρόνια δομικά προβλήματα, όπως π.χ. η αγνόηση της
επιστήμης. Ενώ υπήρχε ενημέρωση για ακραία καιρικά φαινόμενα μια εβδομάδα
πριν αυτά συμβούν, δεν υπήρξε φροντίδα για μεταφορά του πληθυσμού που
θα θιγόταν άμεσα σε ασφαλή σημεία και σε ορισμένες περιπτώσεις το 112
ενεργοποιήθηκε μετά την πλημμύρα. Επίσης, η αντίδραση μετά την
καταστροφή καθυστέρησε πολύ και τώρα, 15 ημέρες μετά, η κυβέρνηση δεν έχει
εξασφαλίσει ακόμη στοιχειώδεις συνθήκες για τον πληθυσμό της πληγείσας
περιοχής. Η Πολιτική Προστασία επικεντρώνεται στην αντιμετώπιση των
συνεπειών των φυσικών καταστροφών (και όχι στην πρόληψη των επιπτώσεων
και των καταστροφών) και το στελεχιακό της δυναμικό δεν γνωρίζει τις τοπικές
συνθήκες5, ώστε να αναμένει και να προβλέπει που και πώς θα μετατοπιστούν
τα πλημμυρικά φαινόμενα.

Δεύτερον, η ελλιπής αντίδραση υπήρξε απόρροια διαχρονικών προβλημάτων.

Όπως ότι υποεκτιμάται η αξία της έγκαιρης πρόβλεψης και υλοποίησης των
αναγκαίων δημόσιων έργων/υποδομών και ελέγχων καλής λειτουργίας τους.
Δυστυχώς τα αναγκαία έργα υποδομών, όπως η εμβάθυνση και διαπλάτυνση
χειμάρρων, ποταμών, αποχετευτικών δικτύων, η δημιουργία αναχωμάτων,
ταμιευτήρων κ.λπ., δεν είναι ούτε περίοπτα ούτε συμβάλουν στη πρόκληση
εντυπώσεων. Διαχρονικά υπάρχει εκτεταμένη αυθαίρετη δόμηση τόσο από το
κράτος και την Τοπική Αυτοδιοίκηση -στένεμα κοιτών, ιδιαίτερα εκβολών,
κάλυψη και μπάζωμα ρεμάτων για τη δημιουργία δρόμων, χώρων στάθμευσης
κ.λπ.- αλλά και από ιδιώτες -κατοικίες πάνω σε ρέματα, πάνω στο κύμα, κ.λπ.
Κυρίως όμως ο ελλιπής χωρικός σχεδιασμός, ο προβληματικός αντιπλημμυρικός
σχεδιασμός, η σχέση μεταξύ των δύο αλλά και των δύο με την αναπτυξιακή και
την αγροτική πολιτική. Ο χωρικός σχεδιασμός (πολεοδομικός ή χωροταξικός)
είναι κατασυκοφαντημένος, θεωρείται αντιαναπτυξιακό εμπόδιο και όχι
αναγκαίο αναπτυξιακό προαπαιτούμενο. Ο τρόπος πραγματοποίησης δημοσίων
έργων και

4
Για την κυβέρνηση η κλιματική αλλαγή είναι ένα βολικό άλλοθι για να αποσείσει τις ευθύνες της, «τέτοια
φαινόμενα συμβαίνουν μια φορά στα 400 χρόνια» και συνεπώς τα έργα υποδομής που θα μας προστατεύσουν
είναι μια περιττή πολυτέλεια. Το περί 400 χρόνων ειπώθηκε από έγκριτους επιστήμονες (π.χ. Ζερεφό), εδώ
επισημαίνουμε πως η κυβέρνηση θέλει να το εκμεταλλευτεί για να αποσείσει τις ευθύνες της.
5
Τα στελέχη των Διευθύνσεων Τεχνικών Έργων των Δήμων και της Περιφέρειας γνωρίζουν τη λειτουργία
του ποτάμιου δικτύου της Θεσσαλίας και τους χρόνους απόκρισης του.
 10

οικιστικής ανάπτυξης που είτε «κληρονομήθηκε» ιστορικά είτε προέκυψε μέσα από τον
σχεδιασμό υποδομών ή της αγροτικής ανάπτυξης, σε κάθε περίπτωση αποδεικνύεται
ότι ήταν ιδιαίτερα αναποτελεσματικός από περιβαλλοντική άποψη. Ίσως είναι
ενδεικτικό να ειπωθεί ότι ένα μεγάλο μέρος των εκτάσεων που πλημμύρισαν είναι οι
εκτάσεις της αποξηρανθείσας λίμνης Κάρλας.

Η σταδιακή με την πάροδο των ετών υποβάθμιση της ζωής στην ύπαιθρο οδήγησε
στην εγκατάλειψή της από τους κατοίκους της, κυρίως τους νεότερους, γεγονός που
την κάνει όλο και περισσότερο ευάλωτη, με το κράτος να αφιερώνει ένα διαρκώς
συρρικνούμενο μέρος των κρατικών πόρων σ΄ αυτήν, σε μια ανατροφοδοτούμενη
διαδικασία (φαύλο κύκλο) απαξίωσης. Όλες αυτές οι συνθήκες και τα
προβλήματα είναι απόρροια φαινομένων που εξελίσσονται για δεκαετίες και
έχουν δημιουργήσει συνειδήσεις, στερεότυπα, αντιδράσεις και προσδοκίες που
δύσκολα μεν, αλλά θα πρέπει να αλλάξουν.

Η καταστροφή στη Θεσσαλία θα έχει συνέπειες βραχυπρόθεσμες αλλά και

μεσομακροπρόθεσμες και σε εθνικό επίπεδο. Συνέπειες όπως στο ΑΕΠ6, στον
πληθωρισμό, έλλειψη τροφίμων και αύξηση του κόστους τους, αύξηση του ελλείματος
ισοζυγίου εμπορικών συναλλαγών, αύξηση των κόκκινων δανείων των αγροτών και
των επιχειρήσεων λόγω των ζημιών που υπέστησαν με επιπτώσεις και στο τραπεζικό
σύστημα και βέβαια απορρόφηση πολύ μεγάλων κονδυλίων για την αποκατάσταση
της ομαλότητας στην περιοχή.

Σήμερα, η μεγάλη αυτή καταστροφή, είναι μια ευκαιρία να προβληματιστούμε για

να κατανοήσουμε τα πραγματικά αίτιά της και να αναζητήσουμε ένα ριζικά
διαφορετικό αναπτυξιακό δρόμο.

Την επαύριο μιας τόσο μεγάλης έκτασης καταστροφής υπάρχει η αίσθηση του
«κατεπείγοντος» αλλά το κατεπείγον απαιτεί δράσεις σε δυο επίπεδα: το
βραχυπρόθεσμο και το μεσο-μακροπρόθεσμο.

Άμεσα μέτρα: για τη στέγαση και σίτιση των κατοίκων που δεν μπορούν να
επιστρέψουν στα σπίτια τους, για την αποκατάσταση των άμεσων συνεπειών, ώστε
να αρχίσει να ομαλοποιείται η ζωή στην περιοχή και βέβαια για την υγειονομική
θωράκιση της περιοχής. Χρειάζεται ορθή διαχείριση των αποβλήτων7.Η μόλυνση των
υδάτων με χημικές ουσίες (καύσιμα, λιπάσματα, φυτοφάρμακα), νεκρά ζώα και

6
Σε βάθος τετραετίας εκτιμάται ότι το ΑΕΠ θα παρουσιάσει απώλειες ύψους 38 δισ. ευρώ (Ρομπόλης &
Μπέτσης Οικονομικός Ταχυδρόμος 22.9.23)
7
Το πρόβλημα της διαχείρισης των αποβλήτων (φερτών υλικών, οικοσκευών, βιοαποβλήτων κ.λπ.), είναι εκρηκτικό.
Χρειάζεται διαλογή (σε επικίνδυνα και όχι), περισυλλογή, μεταφορά και απόθεσή τους σε κατάλληλους χώρους.
Οι χώροι απόθεσης μη επικίνδυνων αποβλήτων προϊόντων κατασκευών και κατεδαφίσεων αποτελεί πρόβλημα
ακόμη και κατά τη κανονική περίοδο, πολύ περισσότερο τώρα όπου, μετά την πλημμύρα, ο όγκος τους είναι
δυσθεώρητος.
 11

λύματα υπονόμων είναι μια υγειονομική απειλή που θα μπορούσε να στοιχίσει ζωές
στο άμεσο μέλλον και να επιβαρύνει τον υδροφόρο ορίζοντα8. Ίσως θα πρέπει να
υπάρξει ένα σχέδιο προσωρινής απομάκρυνσης των κατοίκων από τις πιο επικίνδυνες
περιοχές μέχρι να αποκατασταθεί η επιδημιολογική ασφάλεια.

Τα προβλήματα που πρέπει να αντιμετωπιστούν είναι πάρα πολλά. Αναφέρω ορισμένα

ενδεικτικά. Ο ΕΛΓΑ καλύπτει τις απώλειες της γεωργικής παραγωγής μέχρι ύψους
70%. για τις αγροτικές εκμεταλλεύσεις που είναι ασφαλισμένες. Οι αγρότες έχουν
πάρει καλλιεργητικά δάνεια (σπόροι, λιπάσματα κ.λπ.) με υποθήκη την παραγωγή.
Θα πρέπει λοιπόν να διασφαλιστεί ότι η τράπεζα9 δεν θα πάρει άμεσα το μέρος των
χρημάτων που δικαιούται, όταν θα δοθεί η αποζημίωση από τον ΕΛΓΑ. Επίσης, τι
θα γίνει τις επόμενες χρονιές που δεν θα υπάρχει γεωργική παραγωγή. Τι θα γίνει με
τον εξοπλισμό και τα περιουσιακά στοιχεία των γεωργών, κτηνοτρόφων και λοιπών
επιχειρήσεων. Σε αυτούς πρέπει να δοθούν αποζημιώσεις που να καλύπτουν το
κόστος αντικατάστασης10 του εξοπλισμού τους, ο οποίος μπορεί να έχει αποσβεστεί
εδώ και πολλά χρόνια, όμως η επιχείρηση θα πρέπει να βρει κεφάλαιο για να αγοράσει
κάτι αντίστοιχο.

Πρέπει, επίσης, να καταβληθούν άμεσα αποζημιώσεις στους κατοίκους για να

μπορέσουν να λειτουργήσουν ξανά τα σπίτια τους και τις οικονομικές τους
δραστηριότητες, αλλά και έως ότου αποκατασταθεί μια κάποια ομαλότητα στην
περιοχή. Αλλά κυρίως να διασφαλιστεί κάποιου είδους «κοινωνικός μισθός»11
για να μπορέσουν να ζήσουν στην περιοχή τα επόμενα 2-3 χρόνια που βέβαια
θα πρέπει να δοθεί πρωταρχικά σε αυτούς που έμεναν στις πληγείσες περιοχές
και θα αποφασίσουν να συνεχίσουν να μένουν εκεί.

Μεσοβραχυπρόθεσμα μέτρα. Το βραχυχρόνιο δεν μπορεί να προστατεύσει την περιοχή

από μελλοντικούς κινδύνους, για αυτό τώρα, την επαύριο της καταστροφής,
πρέπει να σκεφτούμε μακροχρόνια. Ποια ήταν τα ευάλωτα σημεία12 , ποια από

8
που είναι ήδη επιβαρυμένος με θειούχα λιπάσματα, κ.ά., και υφαλμύρωση λόγω του κατερχόμενου υδροφόρου
ορίζοντα και εισόδου των θαλασσίων υδάτων.
9
Οι συστημικές τράπεζες συμφώνησαν να παγώσουν τις δόσεις των δανείων των κατοίκων στις πληγείσες περιοχές
για έξι μήνες.
10
Η αποζημίωση για περιουσία είτε ιδιωτική (σπίτι) είτε παραγωγική (μηχανήματα, τρακτέρ, αποθήκες, στάνες)
δεν πρέπει να γίνει βάσει της αγοραστικής αξίας αλλά βάσει της πραγματικής αξίας ανάταξης. Δηλαδή αν ένα
παλιό σπίτι έχει εμπορική αξία 30.000 ευρώ δεν μπορεί ο κάτοικος να αποζημιωθεί με αυτό το ποσό γιατί με
αυτό το ποσό δεν μπορεί να αγοράσει ή χτίσει αντίστοιχο σπίτι.
11
Θα μπορούσε να πάρει και τη μορφή αμοιβής για κάποιου είδους απασχόληση ή επ’ αμοιβή επιμόρφωση π.χ.
για νέες καλλιεργητικές μεθόδους.
12
Σε μεγάλο βαθμό άλλωστε είναι γνωστά από προϋπάρχουσες μελέτες (σχέδια πλημμύρας), ιδίως του 2018
που αγνόησε η κυβέρνηση. Βέβαια τα σχέδια αυτά είναι ιδιαίτερα προβληματικά και ούτως ή άλλως θα πρέπει
να εκσυγχρονιστούν ώστε να περιλάβουν και τα νέα δεδομένα. (Δες κριτική στο https://www.wwf.gr/ta_nea_
mas/?uNewsID=11771916). και Χ. Τσαντήλας, Ινστιτούτο ΕΝΑ, 8.9.23
 12

αυτά πρέπει να αντικατασταθούν οριστικά από άλλες πολιτικές, ποιες θα είναι οι

μακροχρόνιες επιπτώσεις, κοινωνικές και οικονομικές, και ποιες παρενέργειες/κίνδυνοι
υπάρχουν για την περιοχή. Πρέπει να γίνει κατανοητό ότι οι επερχόμενοι κίνδυνοι είναι
μείζονες. Κίνδυνοι όπως η εγκατάλειψη της παραγωγής, η πώληση γεωργικής
γης, η μετανάστευση κάποιων και στην ακραία περίπτωση η εγκατάλειψη
ολόκληρων οικισμών, αν φυσικά δεν καταβληθεί σημαντική κρατική μέριμνα
προς τη σωστή κατεύθυνση.

Μια πολύ ελλειπτική περιγραφή της Θεσσαλίας

Από το 2001 και μετά παρουσιάζεται μια σημαντική μείωση του πληθυσμού
της Θεσσαλίας σε απόλυτους αριθμούς, ενώ το ποσοστό του πληθυσμού της στο
συνολικό πληθυσμό της χώρας έχει μειωθεί δραματικά από 8,1% το 1951 σε 6,6% το
2021 (Πίνακας 2). Η μείωση των οικισμών της υπαίθρου είναι πολύ μεγαλύτερη γιατί
μείωση του συνολικού πληθυσμού της Περιφέρειας συμπίπτει με την αύξηση του
πληθυσμού των μεγάλων αστικών κέντρων (Τρίκαλα, Καρδίτσα, Βόλος και κυρίως
Λάρισα).
Πίνακας 2: Πληθυσμός της Ελλάδας και της Θεσσαλίας 1951-2021

Πηγή: ΕΛΣΤΑΤ Απογραφή πληθυσμού κατοικιών

Ο πληθυσμός της Θεσσαλίας όπως και όλης της χώρας γηράσκει, αλλά αυτός
της Θεσσαλίας είναι πιο γερασμένος από τον μ.ό. της χώρας. Έτσι, το 1990 η μέση
ηλικία στη Θεσσαλία ήταν 37,1 έτη και το 2022 ήταν 47,7 ενώ της Ελλάδας αντίστοιχα
ήταν 36 και 46,1 (Πίνακας 3). Το ποσοστό του μη παραγωγικού πληθυσμού στον
παραγωγικό πληθυσμό (δείκτης εξάρτησης) στη Θεσσαλία είναι πολύ υψηλό
 13

και πάντοτε υψηλότερο από αυτό του μ.ό. της χώρας. Έτσι, ενώ το 1990 το
ποσοστό αυτό ήταν 71,4% το 2022 έφτασε το 78,1%, ενώ της Ελλάδας αντίστοιχα ήταν
68,7% και 70,8% (Διαγράμματα 1 και 2).

Διάγραμμα 1: Διάμεση ηλικία του πληθυσμού

Πηγή: Eurostat

Διάγραμμα 2: Δείκτης ηλικιακής εξάρτησης (πληθυσμός 0 έως 19

ετών και 65 ετών και άνω προς τον πληθυσμό 20 έως 64 ετών)

Πηγή: Eurostat

Η Θεσσαλία το 2021 παρήγαγε το 5,1 % του ΑΕΠ χώρας (Διάγραμμα 3).

 14

Διάγραμμα 3: ΑΕΠ της Χώρας και της Θεσσαλίας, 2012-2021

Πηγή: Eurostat

Το ακαθάριστο εγχώριο προϊόν ανά κάτοικο σε Μονάδες Αγοραστικής Δύναμης

σε όλη την περίοδο από το 2010 είναι χαμηλότερο από αυτό της χώρας. Στο
πλαίσιο αυτό υπάρχει μια απότομη μείωση μεταξύ 2010-12 και μια πολύ αργή
ανάκαμψη από το 2012-21 με εξαίρεση το 2020 (Διάγραμμα 4).

Το ποσοστό των ατόμων ηλικίας 25-64 με τριτοβάθμια εκπαίδευση στη

Θεσσαλία είναι πάντοτε χαμηλότερο από αυτό της χώρας. Είναι πολύ θετικό
που παρουσιάζει αύξηση, από 23,9% το 2010 φτάνει το 33,5% το 2022, μια αύξηση
αντίστοιχη με αυτή του συνόλου της χώρας που από 24% φτάνει το 35,1% (Διάγραμμα 4).

Διάγραμμα 4: Ακαθάριστο εγχώριο προϊόν ανά κάτοικο και ποσοστό

ατόμων ηλικίας 25-64 με τριτοβάθμια εκπαίδευση,
Ελλάδα και Θεσσαλία, 2010-21

Πηγή: Eurostat
 15

Η Θεσσαλία την τελευταία 20ετία απασχολεί περίπου το 6% του συνόλου των

απασχολουμένων στη χώρα. Η ΠΕ Καρδίτσας Τρικάλων συγκεντρώνει το 34%
περίπου της συνολικής απασχόλησης της Θεσσαλίας, η ΠΕ Λάρισας το 43% και
της Μαγνησίας μόλις το 23% (Διάγραμμα 5). Στο διάστημα αυτό παρουσιάζεται μια
συνολική μείωση της απασχόλησης τόσο στο σύνολο της Θεσσαλίας όσο και
στις 3 επιμέρους ΠΕ της. Η μείωση αυτή παρακολουθεί την αντίστοιχη μείωση της
Ελλάδας.

Διάγραμμα 5: Απασχόληση στην Ελλάδα και Θεσσαλία

(σύνολο και ΠΕ), 2000-20

Πηγή: Eurostat

Ο Θεσσαλικός κάμπος αντιπροσωπεύει το 14% του συνόλου του καλλιεργούμενου

εδάφους της Ελλάδας και κυριαρχείται από ένα βιομηχανικό/εντατικό μοντέλο
παραγωγής. Παράγει σκληρό σιτάρι και κριθάρι, βαμβάκι, βιομηχανική ντομάτα,
αχλάδια, μήλα, κάστανα, αμύγδαλα κ.ά. Έχει σημαντική κτηνοτροφία (αιγοπρόβατα,
χοιρινά, αγελαδοτροφία) και μεταποίηση γαλακτοκομικών (γάλα, τυρί). Ο αριθμός
των ζώων που εκτρέφονται στην περιοχή μειώθηκε την τελευταία 10ετία (Διάγραμμα
6). Ο κάμπος της Θεσσαλίας αντιμετωπίζει τεράστιο υδατικό πρόβλημα που οδηγεί
στην ερημοποίησή του13

13
Ο υδροφόρος ορίζοντας υποχωρεί συνεχώς και οι γεωτρήσεις έφτασαν τα 350 μέτρα
 16

Διάγραμμα 6: Ζωικός πληθυσμός στη Θεσσαλία 2012-22

(σε χιλιάδες ζώα)

Πηγή: Eurostat

Συνοπτικά θα μπορούσαμε να πούμε πως η Θεσσαλία είναι μια σημαντική περιφέρεια

της χώρας, τόσο όσον αφορά τον πληθυσμό της όσο και την συμβολή της στην
οικονομική ανάπτυξη της χώρας. Αυτοί που διαθέτουν μικρές γεωργικές εκτάσεις
τις νοικιάζουν σε γεωργούς που καλλιεργούν μεγάλες εκτάσεις ή τις αναθέτουν
«μισακά» κυρίως σε Αλβανούς μετανάστες που έχουν εγκατασταθεί στην περιοχή,
ή τις αφήνουν ακαλλιέργητες. Η «συμβολαιακή γεωργία»14 είναι αρκετά εκτεταμένη
τόσο με βιομηχανίες (π.χ. κονσερβοποιεία ντομάτας και φρούτων) όσο και με super
markets. Όμως παρουσιάζει προβλήματα με την έννοια της μείωσης του πληθυσμού
της κυρίως αυτών που μένουν στην ύπαιθρο, χαρακτηρίζεται από καλλιέργειες που
στηρίζονται στις επιδοτήσεις, την εγκατάλειψη της γεωργικής και κτηνοτροφικής
παραγωγής μικρής κλίμακας κ.λπ.15 Σε αυτά τα σημεία υστέρησής της δηλ. ένα
σαθρό, μονομερές και χωρίς μέλλον αναπτυξιακό πρότυπο που είχε έτσι κι αλλιώς
ανάγκη ανασυγκρότησης προστέθηκαν και οι τεράστιες καταστροφές που έφεραν οι
πρόσφατες πλημμύρες. Η ανασυγκρότηση λοιπόν της περιοχής που θα επιχειρηθεί
θα πρέπει ταυτόχρονα με την αποκατάσταση των ζημιών από τις πλημμύρες να
αποτελέσει μια ευκαιρία γενικότερης ανασυγκρότησης της περιοχής, ένα αναμφίβολα
τεράστιο έργο, ένα «δύστροπο πρόβλημα» (wicked problem)16. Ένα πρόβλημα για
το οποίο πρέπει να διατεθούν τεράστια χρηματικά ποσά αλλά δεν γνωρίζουμε
κρίσιμα δεδομένα όπως: πόσοι πραγματικά μένουν στην περιοχή, ποιες θα είναι
οι εξατομικευμένες αντιδράσεις των κατοίκων στις πληγείσες περιοχές –κάποιοι θα
μεταναστεύσουν «προσωρινά», άλλοι «μόνιμα» ενώ άλλοι θα παραμείνουν.

14
Έχει όμως παθογένειες δηλ. γίνεται με «ανοικτές τιμές» αφήνει δηλαδή τον αγρότη ακάλυπτο στις διακυμάνσεις
της αγοράς.
15
Λαμπριανίδης Λ. & Γεωργόπουλος Δ. (2022). «Δημογραφική κρίση, περιφερειακές ανισότητες & αγορά
εργασίας», ΕΝΑ Institute 23.11.22
16
Δηλαδή, ένα πρόβλημα με πολλούς αλληλεξαρτώμενους παράγοντες που καθιστούν πολύ δύσκολη εάν όχι
αδύνατη την επίλυσή του. Επειδή οι παράγοντες είναι δύσκολα προσδιορίσιμοι, τα δεδομένα είναι συχνά ελλιπή
και η επίλυσή τους απαιτεί βαθιά κατανόηση των ζητημάτων και μια καινοτόμο προσέγγιση για να ξεπεραστούν
οι τεράστιες δυσκολίες.
 17

Ανάγκη για μεσομακροπρόθεσμο σχεδιασμό

Όπως είπαμε και προηγουμένως είναι κατεπείγον εκτός από την άμεση επίλυση
των βραχυχρόνιων προβλημάτων να προστατευθεί η περιοχή από μελλοντικούς
κινδύνους για αυτό τώρα, την επαύριον της καταστροφής, πρέπει να σκεφτούμε
μακροχρόνια. Για όλους τους παραπάνω λόγους η άμεση έναρξη της κατάρτισης
ενός Μεσομακροπρόθεσμου Ολοκληρωμένου Σχεδίου για την Οικονομική και
Κοινωνική Ανάπτυξη του Θεσσαλικού Κάμπου θα εξασφαλίσει τη μακροχρόνια
ανθεκτικότητα της περιοχής.

Μια οργανωμένη κοινωνία δεν μπορεί να προχωρά χωρίς σχεδιασμό, χωρίς κανόνες σε
όλα τα επίπεδα. Ο ολοκληρωμένος σχεδιασμός της περιοχής είναι αυτός που θα μας
επιτρέψει ως οργανωμένη κοινωνία να κατανοήσουμε πού ακριβώς βρισκόμαστε (ποια
είναι τα ποσοτικά και ποιοτικά χαρακτηριστικά του πληθυσμού και των φυσικών
πόρων της περιοχής). Έτσι, θα μπορέσουμε να αποφασίσουμε μέσα από διαδικασίες
διαβούλευσης πού θέλουμε να πάμε, πώς θέλουμε να ζήσουμε σαν οργανωμένη
κοινωνία. Πώς θέλουμε να οργανώσουμε το σύνολο του γεωγραφικού χώρου (χρήσεις
γης, ιεράρχηση του οικιστικού δικτύου κ.λπ.).

Σημασία εμπλοκής της τοπικής κοινωνίας στη διαδικασία σχεδιασμού. Επίσης,

η έμφαση στον σχεδιασμό πρέπει να είναι στις ιδιαιτερότητες του τόπου, σε μια
«τοποκεντρική πολιτική» (place-sensitive distributed development policy ή place-
based policies for economic development).17 Δηλαδή, θα πρέπει οι δημόσιες πολιτικές να
υποβοηθούν την υλοποίηση έργων/δράσεων που βασίζονται στις τοπικές δυνατότητες
και προωθούν καινοτόμες ιδέες μέσω της αλληλεπίδρασης τοπικής και γενικής γνώσης
και ενδογενών και εξωγενών παραγόντων. Ο ολοκληρωμένος σχεδιασμός πρέπει να
προκύψει μέσα από διαβούλευση με την τοπική κοινωνία, τους παραγωγικούς φορείς
της, την επιστημονική κοινότητα και τα πολιτικά κόμματα. Όμως, η κυβέρνηση γενικά
αρνείται τον ουσιαστικό διάλογο σε κρίσιμα ζητήματα με τις τοπικές κοινωνίες, τους
επιστημονικούς φορείς και τα κόμματα της αντιπολίτευσης, ώστε να προκύψουν
κοινά αποδεκτές πολιτικές και βέβαια την χάραξη πολιτικής «από τα κάτω».

Θα πρέπει να προσανατολιστούμε σε αυτό που ο Rodrik (2022) αποκαλεί το

«παραγωγιστικό παράδειγμα”» (productivism paradigm). Δηλαδή, ένα πλαίσιο
οικονομικής πολιτικής που στηρίζεται στην παραγωγή, την εργασία και τις τοπικές
ιδιατερότητες αντί για τον καταναλωτισμό και την παγκοσμιοποίηση. Δίνει έμφαση
στη διάδοση των παραγωγικών οικονομικών ευκαιριών σε όλες τις περιοχές και σε

17
Iammarino, S., Rodriguez-Pose, Α. and Storper Μ. (2019). «Regional inequality in Europe: evidence, theory and
policy implications», Journal of Economic Geography 19, 273–298 και Barca, F., McCann, Ph. and Rodríguez-Pose. A.
(2012). «The Case for Regional Development Intervention: Place-Based Versus Place-Neutral Approaches», Journal
of Regional Science 52 (1): 134–52
18
Rodrik, D. (2022). “The New Productivism Paradigm?” Project Syndicate. July 5
 18

όλα τα τμήματα του εργατικού δυναμικού και τέλος δίνει σημαντικό ρόλο στις
κυβερνήσεις και την κοινωνία των πολιτών. Πιστεύει λιγότερο στις αγορές και
στις μεγάλες εταιρείες και δίνει έμφαση στην παραγωγή, τις επενδύσεις και στην
αναζωογόνηση των τοπικών κοινοτήτων.

Για το σχεδιασμό είναι απαραίτητα τα έγκυρα, σαφή και επαρκή δεδομένα

(οικονομικά, πληθυσμιακά κ.ά.) σε όσο γίνεται πιο αναλυτικό επίπεδο αι σε χαμηλό
γεωγραφικό επίπεδο, τα οποία γενικά σπανίζουν. Επίσης, δεν υπάρχουν επαρκή
γεωγραφικά δεδομένα στα οποία να στηριχθεί19 και τα σχέδια που υπάρχουν σε
διάφορα επίπεδα (Πολεοδομικά Δήμων, Επιχειρησιακά Προγράμματα Περιφερειών,
Χωροταξικά), ενδεχομένως όχι επικαιροποιημένα, δεν είναι εναρμονισμένα, τόσο κατά
τη σύνταξή τους όσο και κατά την εφαρμογή τους20. Στη συγκεκριμένη περίπτωση
ένα πολύ σημαντικό στοιχείο αποτελεί η τεράστια ετερογένεια ως προς την έκταση
και τις συνέπειες των πλημμυρών σε αυτούς τους ανθρώπους (π.χ. ποιο ποσοστό
του χωραφιού τους πλημμύρισε, εάν ζούσαν στα σπίτια που επλήγησαν ή όχι). Αυτό
πρέπει να αξιολογηθεί ακριβοδίκαια ώστε να μπορέσουν να ενισχυθούν αυτοί που
πραγματικά επλήγησαν και κατά την έκταση που επλήγησαν και αυτό προϋποθέτει
την ουσιαστική εμπλοκή της τοπικής κοινωνίας.

Και βέβαια χρειαζόμαστε ένα «αναπτυξιακό κράτος» (developmental state). Ένα

κράτος που διαθέτει την αναγκαία γνώση και τεκμηρίωση, γεγονός που προϋποθέτει
μια «συλλογική αναλυτική ικανότητα» (thinking capacity), που παίρνει αποφάσεις
στη βάση έγκυρης επιστημονικής πληροφόρησης (evidence informed policies και
συνεπώς evidence based planning), που υλοποιεί και ελέγχει τα έργα. Ένα κράτος με
δημοκρατικά αναβαθμισμένο ρόλο, που διαθέτει ικανότητα χάραξης και υλοποίησης
πολιτικής, που θα εξασφαλίζει τη βιώσιμη αναπαραγωγή της κοινωνίας. Ένα κράτος
αποτελεσματικό που θα κάνει τον πολίτη να αισθάνεται ασφάλεια και όχι ότι είναι
αφημένος στη μοίρα του, οδηγώντας τον να βρει τρόπους να προστατευθεί ατομικά.

Στον αντίποδα η κυβέρνηση είναι ισχυρός υποστηρικτής του «λιγότερου κράτους» και
της κυριαρχίας της αγοράς. Επαναφέρει με τον χειρότερο και πιο κυνικό τρόπο το

19
Η χώρα δεν διαθέτει: ολοκληρωμένο Κτηματολόγιο, επικυρωμένους δασικούς χάρτες, Τοπικά Χωρικά Σχέδια
σε επίπεδο Δήμου, εθνικό χάρτη με οριοθέτηση ρεμάτων, οριοθέτηση αιγιαλού και παραλιών, και περιοχών
natura. Διαχειριστικά σχέδια δασών, περιοχών Natura και περιοχών υψίστης προστασίας. Τα 13 Περιφερειακά
Σχέδια χρειάζονται επικαιροποίηση (Σταθάκης News247 12.9.23).
20
πολλά από τα σχέδια είναι φτιαγμένα από γραφεία συμβούλων με όχι επαρκή γνώση της τοπικής πραγματικότητας.
 19

αφήγημα της «ατομικής ευθύνης»21 εξαγγέλλοντας22 ότι η ασφάλιση έναντι φυσικών

καταστροφών για μεσαίες και μεγάλες επιχειρήσεις πρέπει να καταστεί άμεσα
υποχρεωτική. Πως θα προχωρήσει γρήγορα και η αναδιάρθρωση της ασφάλισης
στην αγροτική παραγωγή και ότι θα υπάρξει έκπτωση 10% στον ΕΝΦΙΑ για όσους
ασφαλίζουν τα ακίνητά τους για φυσικές καταστροφές. Σκοπεύει επομένως να
αποποιηθεί τη δική της ευθύνη για παροχή ασφάλειας στους πολίτες της χώρας,
έναντι των αβέβαιων παροχών της ασφαλιστικής κάλυψης από ιδιωτικές εταιρείες23.

Ο ολοκληρωμένος σχεδιασμός για την μεσομακροχρόνια ανάπτυξη της περιοχής

προϋποθέτει:

1ον. Τα κατεστραμμένα περιουσιακά στοιχεία /υποδομές πρέπει να ανοικοδομηθούν

και να αντικατασταθούν. Τα χαμένα μέσα διαβίωσης πρέπει να αναβιώσουν ή να
δημιουργηθούν νέα. Η χάραξη και η εφαρμογή πολιτικής και δράσης για την
οικονομική ανάκαμψη θα είναι δύσκολη και περίπλοκη. Χρειάζονται γρήγορα και
αποτελεσματικά μέτρα, τόσο για την ανακούφιση των ατόμων και των κοινοτήτων
που επλήγησαν άμεσα από αυτή την ανείπωτη καταστροφή, όσο και για τη διατήρηση
της οικονομικής ανάπτυξης και της γενικής ευημερίας στην περιοχή. Η ταχύτητα
ανάκαμψης έχει σημασία. Εάν η ανοικοδόμηση καθυστερήσει, ο οικονομικός πόνος
και η στέρηση των οικογενειών και των κοινοτήτων θα είναι ακόμη πιο βαθιά και οι
συνέπειές τους επώδυνες και πιο μακροχρόνιες. Πρέπει να υπάρξει εγρήγορση για
τις δυσκολίες και τις πιθανές παγίδες της ανοικοδόμησης/ αναδιάρθρωσης της
περιοχής, ώστε να διασφαλιστεί ότι θα ωφελήσει το σύνολο της κοινωνίας.

Αναμφίβολα κάποιοι θα αναγκαστούν να μεταναστεύσουν για κάποιο μακρό χρονικό

διάστημα γιατί θα είναι αδύνατο να μείνουν στα σπίτια τους που έχουν πλημμυρίσει.
Όμως, πρέπει να διασφαλιστεί ότι οι κάτοικοι θα μείνουν στην περιοχή και δεν
θα μεταναστεύσουν «οριστικά» σε άλλα μέρη της Ελλάδας ή στο εξωτερικό.
Αυτό σημαίνει πως θα πρέπει να λυθούν τα άμεσα προβλήματα, όπως τα περιγράψαμε
παραπάνω. Επίσης, θα πρέπει να ενισχυθούν οι κάτοικοι που, έχοντας δανειστεί για
να καλλιεργήσουν, δεν θα μπορέσουν να μαζέψουν τη σοδειά τους γιατί έχει

21
Η ατομική ευθύνη είναι όρος εκ των ων ουκ άνευ σε μια φιλελεύθερη δημοκρατία, διότι η δημοκρατία εδράζεται
στην ατομική ελευθερία και στην αυτοδιάθεση του πολίτη. Χωρίς αναπτυγμένη ατομική ευθύνη δεν μπορούν να
εδραιωθούν και να λειτουργήσουν οι θεσμοί, δεν μπορεί να αναπτυχθεί αμοιβαία εμπιστοσύνη κράτους-πολίτη
και το κράτος, προκειμένου να καλύψει την απώλεια ατομικής ευθύνης, απαιτείται να γίνει ελεγκτικό, σκληρό,
αστυνομοκρατικό και να σπαταλάει τεράστιους πόρους για να διασφαλίσει τη νομιμότητα και να κυνηγάει
τους παραβάτες-ανεύθυνους σε όλα τα επίπεδα. Ως εκ τούτου, η ατομική ευθύνη είναι απαραίτητη, είναι όρος
λειτουργίας του κράτους και δεν αποτελεί μέρος ενός -άστοχου για μένα- διπόλου ατομικής ευθύνης-κρατικής
ευθύνης. Τα δύο είναι αλληλοτροφοδοτούμενα. Το πρόβλημα είναι ότι η κυβέρνηση δεν εννοεί έτσι την ατομική
ευθύνη, αλλά ως πάτημα για απουσία κράτους εκεί που χρειάζεται.
22
Ομιλία πρωθυπουργού στη ΔΕΘ
23
Για τις ασφαλιστικές εταιρίες μπορεί κανείς να υποθέσει πως ίσως θα είναι απούσες στην περίπτωση μείζονων
καταστροφών, είτε θα απαιτήσουν δυσανάλογη αναπλήρωση. Σε χώρες όπως οι ΗΠΑ αλλά και σε άλλες προηγμένες
οικονομίες, οι ασφαλιστικές αρχίζουν να αποσύρονται από είδη ασφαλίσεων, καθώς αφενός δεν μπορούν ν’
αποζημιώσουν λόγω κόστους αφετέρου οι αντασφαλιστικές αυξάνουν υπέρμετρα τα αντασφάλιστρα.
 20

καταστραφεί. Επιπλέον πρέπει να ενισχυθούν, καθώς τα επόμενα 2-3 χρόνια

τουλάχιστον δεν θα μπορέσουν να καλλιεργήσουν τα χωράφια τους και θα έχουν
προβλήματα και με τα ζώα τους.

Επίσης πρέπει να αποζημιωθούν και να ενισχυθούν οι άλλες οικονομικές

δραστηριότητες στην περιοχή για να μπορέσουν να ξαναρχίσουν τη δραστηριότητά
τους και να μην εξαγοραστούν από μεγάλες επιχειρήσεις του κλάδου τους (π.χ. οι
αγροβιομηχανικές μονάδες της) που μπορεί να προκαλέσει σημαντικές αλλαγές στην
αλυσίδα παραγωγής στον κλάδο.

2ον Πρέπει να διασφαλιστεί ότι οι κάτοικοι δεν θα πουλήσουν τα χωράφια

τους. Τα πλημμυρισμένα χωράφια για ένα διάστημα ίσως και τριών χρόνων, δεν θα
μπορούν να αξιοποιηθούν καλλιεργητικά και είναι αρκετά πιθανό αυτό να ισχύει σε
κάποιο βαθμό και για την κτηνοτροφία. Πρέπει να αποφευχθεί η πώληση της
περιουσίας των κατοίκων (γεωργικής γης, κτηνοτροφικές μονάδες κ.λπ.).

Οι κάτοικοι των περιοχών αυτών, μέσα στην απελπισία τους, θα βρεθούν στον
πειρασμό να πουλήσουν ή έστω να ενοικιάσουν για μεγάλο χρονικό διάστημα
τη γη τους, ενδεχομένως σε τιμές εξευτελιστικές. Έτσι, είτε μέσω ενοικίασης (για
εγκατάσταση φωτοβολταϊκών)25, είτε και μέσω πώλησης η θεσσαλική γη κινδυνεύει
να μεταβιβασθεί από τα χέρια των Ελλήνων αγροτών (μικρών και μεσαίων), σε
μεγάλους επενδυτές ίσως και στα χαρτοφυλάκια μεγάλων επενδυτικών εταιρειών
του εξωτερικού, συμβάλλοντας έτι περαιτέρω στην αποδυνάμωση της ελληνικής
κοινωνίας, οικονομίας και δημοκρατίας.

Στα τελευταία χρόνια υπήρξε ένα σχετικά αξιοσημείωτο κύμα επιστροφής νέων
αγροτών, το οποίο προφανώς, αν δεν ληφθούν σημαντικά μέτρα, θα αντιστραφεί
και θα συμπαρασύρει και μεγάλο μέρος των υπολοίπων στον αναγκαστικό πλέον
μεταναστευτικό μονόδρομο. Μεγάλα τμήματα της θεσσαλικής γης, από τις πιο
εύφορες και μεγαλύτερες γεωργικές εκτάσεις της χώρας, θα κινδυνεύσουν με
ερημοποίηση.

Σε παγκόσμιο επίπεδο υπάρχει μια επιταχυνόμενη αλλαγή στη χρήση της γεωργικής
γης από καλλιέργειες μικρής κλίμακας, έντασης εργασίας - γεωργία επιβίωσης, προς
χρήσεις μεγάλης κλίμακας, έντασης κεφαλαίου, όπως οι βιομηχανικές μονοκαλλιέργειες.

25
Ήδη, πριν από την καταστροφή υπήρχε σχετικό ενδιαφέρον. Το 2022 επιχείρηση από το εξωτερικό ήθελα να
δεσμεύσει 10.000 στρέμματα γης στους Σοφάδες Καρδίτσας προσφέροντας ελκυστικά συμβόλαια μακροχρόνιας
ενοικίασης https://www.ypaithros.gr/fotoboltaika-epixeirisi-eksoterikou-desmeyei-10000-stremmata-stin-
karditsa/?fbclid=IwAR1F-OBRqewOjmD_njs_XdqzRTRgudtKuz7oWMKfshqjgaDxfarAhK5TCgw
 21

Ο αυξανόμενος όγκος και οι μεταβαλλόμενες διατροφικές συνήθειες των ταχέως

αναπτυσσόμενων μεγάλων οικονομιών -όπως η Κίνα και η Ινδία- έχουν οδηγήσει
σε σημαντικές αλλαγές στο είδος των καλλιεργειών τροφίμων. Οι αλλαγές αυτές
οδήγησαν σε καλλιέργειες που απευθύνονται σε πολλαπλές αγορές26. Υπάρχει αύξηση
της παραγωγής βιοκαυσίμων, ανάδυση ενός ισχυρού αγροβιομηχανικού συμπλέγματος
που συνδυάζει εταιρικά τρόφιμα, ζωοτροφές, αγροκαύσιμα, ξυλεία, ορυκτά, πετρέλαιο
και βιομάζα.

Όλα αυτά αύξησαν το ενδιαφέρον για τη γεωργική γη, δηλαδή τις αγοραπωλησίες
γεωργικής γης, τις μακροχρόνιες μισθώσεις και άλλες οικονομικές συμφωνίες (π.χ.
συμβολαιακή γεωργία με βιομηχανίες και σούπερ μάρκετ). Οι ενδιαφερόμενοι για
την «υφαρπαγή γης»27 (land grabbing) είναι και χώρες εισαγωγής τροφίμων -όπως η
Σαουδική Αραβία, η Νότια Κορέα, οι χώρες του Κόλπου και η Σαουδική Αραβία- οι
οποίες θέλησαν να αποκτήσουν τεράστιες εκτάσεις γης σε αναπτυσσόμενες χώρες
-όπως η Αιθιοπία, το Μάλι, η Μαδαγασκάρη και το Σουδάν- για να καλλιεργήσουν
τρόφιμα για τον δικό τους λαό, υπό τον φόβο της έλλειψης τροφίμων.

Με σχετικά γρήγορους ρυθμούς αλλάζουν χέρια τα τελευταία χρόνια μεγάλες

καλλιεργήσιμες εκτάσεις ανά τον πλανήτη, καθώς το επενδυτικό ενδιαφέρον
κλιμακώνεται, εξαιτίας της έλλειψης τροφίμων, και μεγάλα επενδυτικά funds
αγοράζουν γεωργική γη28. Συντηρούνται και μύθοι ότι παγκοσμίως υπάρχουν άπειρες
διαθέσιμες ανεκμετάλλευτες γεωργικές εκτάσεις (0,5-1,7 δις εκτάρια29) και ότι η
γεωργική παραγωγή, όταν γίνεται σε μεγάλη κλίμακα, αυξάνει την παραγωγικότητά
της30.

Τα τελευταία 10-15 χρόνια έχει αναπτυχθεί διεθνώς ένας νέος επενδυτικός κλάδος,
οι λεγόμενες ενναλακτικές επενδυτικές πολυεθνικές εταιρείες. Οι τρεις μεγαλύτερες,
Blackstone, Macquarie και Brookfield, έχουν έδρα τις ΗΠΑ, Αυστραλία και Καναδά
αντίστοιχα και περιουσιακά στοιχεία υπό διαχείριση 1 τρισ. $ η πρώτη και από 700-
800 δισ. $ οι άλλες δύο. Αυτές, εν αντιθέσει με τις πολύ μεγαλύτερες ξαδέλφες τους
BlackRock, Vanguard και State Street που ονομάζονται επενδυτικές εταιρείες-δείκτες,
καθώς επενδύουν στους χρηματιστηριακούς διεθνείς δείκτες, και που διαχειρίζονται

26
Η «κρεατοποίηση» των διατροφών, για παράδειγμα, είχε αντίκτυπο στο βιομηχανικό σύμπλεγμα ζωοτροφών
(σόγια, καλαμπόκι κ.ο.κ.). Η εμφάνιση των «ευέλικτων καλλιεργειών» (flex crops) δηλ. καλλιέργειών με πολλαπλές
χρήσεις: τρόφιμα, ζωοτροφές, καύσιμα, βιομηχανικά υλικά που μπορούν να εναλλάσσονται εύκολα και ευέλικτα:
σόγια (ζωοτροφές, τρόφιμα, βιοντίζελ), ζαχαροκάλαμο (τρόφιμα, αιθανόλη), φοινικέλαιο (τρόφιμα, βιοντίζελ,
εμπορικές και βιομηχανικές χρήσεις), καλαμπόκι (τρόφιμα, ζωοτροφές, αιθανόλη).
27
Η υφαρπαγή γης είναι η μεγάλης κλίμακας απόκτηση γης μέσω της αγοράς ή της μίσθωσης μεγάλων τεμαχίων
γης από εγχώριες και πολυεθνικές εταιρείες, κυβερνήσεις και ιδιώτες (βλ. μεταξύ άλλων Χατζημιχάλης Κ. Κρίση
χρέους και υφαρπαγή γης ΚΨΜ).
28
Βλ. https://www.capital.gr/oikonomia/1684371/-spora-dis-apo-funds-stis-georgikes-ektaseis-tou-planiti/.

World Bank, 2010. Rising global interest in farmland: Can it yield sustainable and equitable benefits? Washington DC:
29

World Bank
30
Βλ. Christopher Β. (2023). Our Lives in Their Portfolios, Why Asset Managers Own the World, Verso.
 22

περιουσιακά στοιχεία 10 τρισ. $ η πρώτη, 8 τρις $ η δεύτερη και 5 τρις $ η τρίτη εν

γένει τοποθετημένα σε μετοχές και λοιπά χρηματιστικά χρεόγραφα, τοποθετούνται
σε «υλικά» επενδυτικά στοιχεία, όπως π.χ. κάθε τύπου υποδομές (δρόμοι, δίκτυα
κ.λπ.), κατοικίες και γραφεία, σχολεία κ.λπ. Πρόσφατα μάλιστα επεκτάθηκαν, αν και
όχι με πολύ μεγάλα ποσά μέχρις στιγμής (της τάξης των μερικών δεκάδων δισ. $), και
στην αγοροπωλησία ή μακροχρόνια μίσθωση γεωργικής γης (π.χ. σε Βραζιλία, Αφρική
και Ανατολική Ευρώπη με την Ουκρανία και το μέλλον της πλούσιας αγροτικής της
γης να παρουσιάζει επιπλέον ενδιαφέρον).

Οι λόγοι για τους οποίους καθυστερεί σχετικά η εξάπλωση των εναλλακτικών

επενδυτικών εταιριών στη γεωργική γη είναι οι εξής: Κατ΄ αρχάς είναι πολιτικοί.
Η αφαίρεση της πολύτιμης και συχνά αναγκαίας για την επιβίωση γεωργικής γης
προκαλεί συχνά πολιτικές αντιπαραθέσεις και συνεπώς δημιουργεί κινδύνους
επενδυτικούς, ενώ συχνά υπόκειται και σε ρυθμιστικούς περιορισμούς. Επιπλέον οι
εταιρείες αυτές, ως εκ του μεγέθους και της δομής τους, δεν ενδιαφέρονται για μικρού,
μεσαίου ακόμη και μεγάλου μεγέθους διάσπαρτες αγροτικές ιδιοκτησίες. Επιθυμούν
να τοποθετηθούν σε γιγαντιαία εν γένει κλίμακα, δεκάδων, εκατοντάδων ή και
περισσότερων εκατ. δολαρίων και βεβαίως τυπικά τέτοιες εκτάσεις δεν διατίθενται
προς πώληση, καθώς καταρχάς η γεωργική γη είναι διάσπαρτη και τα μεγέθη της,
ακόμα και στις ΗΠΑ, δεν προσεγγίζουν το επιθυμητό για τις επενδυτικές. Παρά τα
παραπάνω λεχθέντα, ο κλάδος επεκτείνεται, μεταξύ άλλων και λόγω των φόβων που
η χρηματιστική υπερεξάπλωση προκαλεί, αλλά και ιδίως λόγω των ανησυχιών για
την ανεπάρκεια και τις τιμές της διατροφής διεθνώς. Τέλος, ένας γενικότερος λόγος
της απουσίας σημαντικής επέκτασης των εναλλακτικών επενδυτικών στην γεωργική
γη, είναι ότι εν γένει οι αυξομειώσεις της τιμής της δεν συγκρίνονται με αυτές της
αστικής γης και κατασκευών με αποτέλεσμα να μη εμφανίζεται τόσο ελκυστική για
κερδοσκοπία (αγορά στα χαμηλά και πώληση ψηλά).31

Στη Θεσσαλία, παρατηρούμε ότι οι δύο τελευταίοι από τους προαναφερθέντες λόγους
απουσιάζουν (δηλ., έλλειψη μεγάλων διαθέσιμων γεωργικών εκτάσεων προς πώληση
και δυνατότητα εξαγωγής μεγάλων προσόδων από την αγοραπωλησία τους). Καθώς
πολύ μεγάλα μέρη του κάμπου απαξιώθηκαν, δεν είναι αδύνατο να φανταστεί κανείς
εκτεταμένες πωλήσεις, με αποτέλεσμα να εμπέσουν στο επενδυτικό ενδιαφέρον των
εναλλακτικών. Αλλά και οι τιμές της γης είναι δυνατό να μειωθούν (έως και δραματικά
αν δεν στηριχθούν ουσιαστικά οι πλημμυροπαθείς από το κράτος), διευκολύνοντας
επομένως την κερδοσκοπική αγοροπωλησία. Συνεπώς δικαιούμαστε να εκφράζουμε
ανησυχία, ιδίως αν το κράτος αδιαφορήσει για την ουσιαστική στήριξη των αγροτών,
ώστε να παραμείνουν στην γη τους, έστω και υποαπασχολούμενοι για κάποιο
διάστημα, ή ετεροαπασχολούμενοι σε έργα που θα εκτελεστούν στην περιοχή (π.χ.
δημόσια αντιπλημμυρικά). Σε ένα ακραίο / δυστοπικό ενδεχόμενο αν δοθεί η

31
Βλ. Christopher Β. (2023). Our Lives in Their Portfolios, Why Asset Managers Own the World, Verso.
 23

η δυνατότητα32στις επενδυτικές αυτές εταιρίες να τοποθετηθούν στον κάμπο,

θα προσφέρουν εργασία έναντι ευτελιστικής αμοιβής, αξιοποιώντας ενδεχομένως
και εισαγομένους επί τούτου μετανάστες, που θα πιέσουν και τις αμοιβές των
εναπομενόντων κατοίκων, με αποτελέσματα σε κοινωνικοπολιτικό, πέραν του
οικονομικού επιπέδου, δυσοίωνα.

3ον Η ποιότητα της οικονομικής ανάκαμψης έχει σημασία. Η καταστροφή από τις
πλημμύρες θα μπορούσε να αποτελέσει μια ευκαιρία για να «χτιστεί η περιοχή ξανά
και καλύτερα» («build back better/ building back adequately»). Δηλαδή, ανοικοδόμηση
της στέγασης και των δημόσιων υποδομών με υψηλότερα πρότυπα ασφάλειας που
μειώνουν τον κίνδυνο καταστροφών, ώστε να ελαχιστοποιηθούν οι ανθρώπινες και
οικονομικές απώλειες σε μελλοντικά συμβάντα, γεγονός που θα συμβάλλει στην
άμβλυνση του φόβου και του τραύματος των πληγέντων. Η οικονομική ανασυγκρότηση
δε θα πρέπει απλά να απαλύνει τα δεινά των ατόμων και των κοινοτήτων, αλλά να
ενισχύσει τη βιώσιμη οικονομική ανάπτυξη και την ανθεκτικότητα της περιοχής. Θα
μπορούσε να αποτελέσει ευκαιρία για αλλαγή υποδείγματος ανάπτυξης ώστε να
πραγματοποιηθεί ένα «αναπτυξιακό άλμα».33 Για να ξεκινήσουμε την προσπάθεια
αποφυγής της επερχόμενης καταστροφής, πρέπει να κτίσουμε μια κοινωνία
αλληλεγγύης και συνοχής, και όχι άκρατου ανταγωνισμού και αποσύνθεσης34.

Πρέπει να διασφαλιστεί ότι όσο γίνεται πιο σύντομα θα αναταχθεί η οικονομία της
περιοχής αλλά αυτό δεν σημαίνει ότι θα πρέπει να γυρίσουμε πίσω σε αυτό που
υπήρχε ακριβώς. Θα πρέπει να υπάρξει μια αναδιάρθρωση του οικονομικού
υποδείγματος της περιοχής και να μετακινηθούμε στην παραγωγή προϊόντων
και υπηρεσιών υψηλής προστιθέμενης αξίας.

Η στήριξη για παράδειγμα της αγροτικής παραγωγής σε προϊόντα που δεν είναι
διεθνώς ανταγωνιστικά και βασίζονται στις επιδοτήσεις είναι προβληματική και
δευτερογενώς δημιούργησε τεράστια προβλήματα. Αναφέρω για παράδειγμα την εμμονή
σε υδροβόρες καλλιέργειες (π.χ. βαμβάκι) που οδήγησε σε μια προσπάθεια να βρεθούν
μεγάλες ποσότητες νερού με χαμηλό κόστος και αυτό με τη σειρά του οδήγησε στην
ιδέα να γίνει η εκτροπή του Αχελώου ένα «φαραωνικού τύπου» έργο35. Χρειάζονται
μέτρα αναδιάρθρωσης της γεωργικής παραγωγής. Η ΚΑΠ στην Ελλάδα ασκείται ως
ευαγγέλιο (straight jacket). Πρέπει να γίνει κάποιου είδους επαναδιαπραγμάτευση/

32
Αυτό προϋποθέτει ότι θα το επιτρέψει και η κυβέρνηση. Για την ώρα και με το ειδικό βάρος που έχει για την
Ελλάδα η Θεσσαλία γεωγραφικά, οικονομικά ιστορικά, συμβολικά κ.λπ., πολύ δύσκολα μια κυβέρνηση -για λόγους
τεράστιους πολιτικού κόστους- θα δεχόταν μια τέτοια αγοραπωλησία.
Είναι σα να επιτρέψει κανείς σε ιδιώτες να χτίσουν στα καμένα της Δαδιάς.
33
Οι αποζημιώσεις, οι ενισχύσεις από την πλευρά του κράτους δεν οδηγούν αφεαυτές σε ένα νέο ανώτερο
αναπτυξιακό υπόδειγμα (π.χ. σε σύγχρονη, knowledge based κτηνοτροφία ή ευφυή γεωργία).
34
Μέσα στην κατήφεια που μας δημιουργεί η τραγική κατάσταση των συνανθρώπων μας στη Θεσσαλία υπάρχει
και μια παρήγορη νότα, αυτής των κατοίκων της περιοχής που έσπευσαν να βοηθήσουν τους συγχωριανούς τους,
αλλά και των εθελοντών μελών ΜΚΟ από όλη την Ελλάδα που έσπευσαν να βοηθήσουν τους συνανθρώπους μας.
34
Έτσι, εδώ και 30 χρόνια άρχισε η μελέτη και κατασκευή της εκτροπής του Αχελώου που θα μετέφερε νερό από
την Αιτωλοακαρνανία για την άρδευση του Θεσσαλικού κάμπου. Ένα έργο που δεν έχει ολοκληρωθεί ακόμη, έχει
πάρα πολλά προβλήματα περιβαλλοντικά κ.ά. και το συνολικό κόστος του εκτιμάται σε 2,9 - 4,4 δισ. (βλ. μεταξύ
άλλων Νάντσου Θ. http://politics.wwf.gr/images/stories/docs/Gi_Ydor/05nov3%20gi&idor%20nantsou.pdf
 24

συμπλήρωση/υπέρβασή της μέσω ενός Εθνικού Σχεδίου ανάταξης της Γεωργικής

παραγωγής στην περιφέρεια Θεσσαλίας. Το Σχέδιο αυτό θα επιτρέψει να ενισχυθεί
η στροφή στην παραγωγή ποιοτικών προϊόντων, θα ενισχύσει τις Συνεταιριστικές
επιχειρήσεις και άλλες μορφές οργάνωσης των παραγωγών. Θα πρέπει να διασφαλίσει
τη διατροφική επάρκεια της χώρας κ.λπ.

Η μελέτη θα πρέπει να συνυπολογίσει τις διεθνείς εξελίξεις μεταξύ των άλλων και το
ότι οι αλλαγές στην παγκοσμιοποίηση οδηγούν σε μετεγκατάσταση της παραγωγής
σε χώρες που ανήκουν στην ίδια γεωπολιτική σφαίρα (friend- shoring) κάτι που
μπορεί να δημιουργεί ευκαιρίες για κάποιους κλάδους στην περιοχή.

4ον Πρέπει να γίνουν όλα τα απαραίτητα έργα για τη διασφάλιση της ανθεκτικότητας
της περιοχής. Το κόστος για την προστασία μας μέσα από το σύστημα
δημοσίων υποδομών είναι αναμφίβολα απείρως μικρότερο από το κόστος της
αποκατάστασης των υλικών ζημιών (το είδαμε στις πυρκαγιές, το βλέπουμε τώρα
και στις πλημμύρες). Μάλιστα, τo οικονομικό κόστος από τις πλημμύρες είναι το
υψηλότερο από αυτό των άλλων φυσικών καταστροφών.36

Πρέπει να κατανοηθεί πως, σε μια προσπάθεια να διασφαλιστούμε από «ακραία

καιρικά φαινόμενα» δεν πρέπει να οδηγηθούμε στην κατασκευή «φαραωνικών
έργων», αλλά ότι θα δοθούν «λύσεις με βάση τη φύση» (Nature based solutions)
όπως προτείνουν μεταξύ άλλων και τα Ηνωμένα Έθνη.37 Δηλαδή, θα περιλαμβάνουν
δράσεις για την προστασία, τη βιώσιμη διαχείριση και την αποκατάσταση φυσικών
και τροποποιημένων οικοσυστημάτων που αντιμετωπίζουν αποτελεσματικά και
προσαρμοστικά τις κοινωνικές προκλήσεις, ωφελώντας ταυτόχρονα τον άνθρωπο
και τη φύση. Αναφέρω ενδεικτικά: Διαχείριση «παροχών κατάντι»: π.χ. οι κοίτες
ποταμών, ιδιαίτερα οι εκβολές, να επανέλθουν στη φυσική τους κατάσταση με
ελεύθερους χώρους εκατέρωθεν. Οι διευθετήσεις με τσιμέντα είναι πολύ προβληματικές
και εκτός των άλλων απαιτούν μεγάλες δαπάνες κάθε χρονιά για να απομακρυνθούν
φερτά υλικά, ιζήματα κτλ. Διαχείριση των «παροχών ανάντι»: Έργα ανάσχεσης της ροής
των υδάτων στα ορεινά. Π.χ. δημιουργία με κορμοδέματα σειράς μικρών φραγμάτων
που περιορίζουν την ένταση της ροής, δημιουργούν μικρές λίμνες και ένα μέρος του
νερού που λιμνάζει το απορροφά το έδαφος.

Υπάρχει κατακερματισμός αρμοδιοτήτων με αποτέλεσμα να μην υπάρχει τελικά

συντονισμός δράσεων και σχεδιασμού. Η πρόσφατη πλημμύρα κατέδειξε ότι ο
σχεδιασμός των αντιπλημμυρικών αλλά και των οδικών έργων απαιτεί καθολικό
σχεδιασμό επιπέδου Θεσσαλίας και όχι τοπικό38. Επίσης κατά τον σχεδιασμό των

36
The cost of disasters EM-DAT The International Disaster Data basis https://www.emdat.be/
37
UN Nature based solutions https://www.unepfi.org/nature/nature/nature-based-solutions/
38
Η διέλευση π.χ. της Ε65 από τον κάμπο της Θεσσαλίας εγκάρσια λειτουργεί ως ανάχωμα για τις παροχές των
ποταμών και την επιφανειακή απορροή τους, που μπορεί σε μια συγκυρία να λειτουργεί ευμενώς και σε άλλη
δυσμενώς.
 25

αντιπλημμυρικών έργων θα πρέπει να υπάρχει συντονισμός των αρμοδίων φορέων

ώστε να αποτυπώνεται η διαθέσιμη γνώση των τοπικών φορέων. Η διαχείριση των
υδάτων θα πρέπει να γίνεται από ένα φορέα με αυτή ως μοναδική αρμοδιότητα
και όχι από τους τοπικούς ΤΟΕΒ, ΓΟΕΒ, κ.ά. οι οποίοι έχουν μετατρέψει το
αντιπλημμυρικό δίκτυο σε αρδευτικό39.

5ον. Πρέπει να δημιουργηθεί ένας Φορέας με τη συμμετοχή της τοπικής κοινωνίας

που θα αναλάβει να σχεδιάσει την μεσομακροπρόθεσμη ανασυγκρότηση της
Θεσσαλίας που μπορεί να διαρκέσει και πάνω από 10 χρόνια40. Ο Φορέας θα έχει
τη μορφή Διαχειριστικής Αρχής και θα αναλάβει να παρακολουθήσει τον σχεδιασμό
του Master Plan, θα διαχειρίζεται τη χρηματοδότηση, θα έχει τον Συντονισμό, την
Παρακολούθηση της υλοποίησης και τον Διαχειριστικό Έλεγχο. Θα οργανώσει
διαβούλευση με την τοπική κοινωνία -Δήμοι, Περιφέρειες, Επιμελητήρια, συνδικάτα
εργαζομένων, κ.ά. (βλ. πολυεπίπεδη διακυβέρνηση). Ο Φορέας θα πρέπει να έχει:
ισχυρή τοπική διάσταση, με ενίσχυση των σημερινών δυνατοτήτων των τοπικών
φορέων, όμως η κλίμακα του «έργου» είναι πολύ μεγάλη και θα χρειαστεί ενίσχυση
και «εκτός» της περιοχής. Ισχυρή επιστημονική ομάδα. Ισχυρή πολιτική στήριξη
και άμεση δυνατότητα να παρεμβαίνει στο σχεδιασμό σε άμεση συνεργασία με
τα παραγωγικά υπουργεία. Καθήκοντα υλοποίησης (για κάποια έργα) και την
συνολική ευθύνη συντονισμού διαχείρισης παρακολούθησης και αξιολόγησης του
μεσομακροπρόθεσμου σχεδίου των δημόσιων και των ιδιωτικών επενδύσεων και των
σχετικών κονδυλίων. Μεγάλη χρηματοδότηση για να μπορεί να δίνει ενισχύσεις σε
συνεργασία με την Αναπτυξιακή Τράπεζα (ενισχύσεις στους αγρότες «τύπου ΑΤΕ»)
και να μπορεί να διασφαλίσει ότι θα υπάρξει ενίσχυση των κατοίκων για τα επόμενα
χρόνια που η οικονομική τους δραστηριότητα θα είναι πολύ περιορισμένη ώστε να
μπορέσουν να παραμείνουν στην περιοχή και να αποφευχθεί η ερημοποίησή της,
ή η μετατροπή της σε ένα απέραντο «λατιφούντιο» με εισαγόμενους ευκαιριακούς
εργάτες. Η ενίσχυση προς τους κατοίκους δεν μπορεί να έχει μόνο την μορφή
εφάπαξ αποζημίωσης αλλά και τη μορφή «κοινωνικού μισθού» για 2-3 χρόνια.

Το χρηματοδοτικό εργαλείο για ανάταξη της παραγωγικής δραστηριότητας θα

πρέπει να έχει ένα μεγάλο μέρος επιχορήγησης (η οποία θα ισούται τουλάχιστον
με το χρηματοδοτικό κενό της επένδυσης για εύλογο χρονικό ορίζοντα) και το
υπόλοιπο άτοκο δάνειο. Το ποσό της επιχορήγησης μπορεί να αυξάνεται αν ο

39
Φαίνεται επίσης πως σε κάποιες περιπτώσεις η εξασφάλιση νερού για άρδευση γίνεται με ανταλλάγματα (την
εκλογική συμπεριφορά του κατόχου της γης) ή σε κάποιες περιπτώσεις οι αγρότες κατασκευάζουν αυθαίρετα
μικρά τοπικά «φράγματα» στο δίκτυο για να εξασφαλίσουν την άρδευση του χωραφιού τους.
40
Μετά τις πυρκαγιές στη Βόρεια Εύβοια τον Αύγουστο του 2021 η κυβέρνηση ανέθεσε σε ομάδα υπό τον κ.
Μπένο τη σύνταξη προγράμματος για την περιοχή. Συντάχθηκε λοιπόν ένα πρόγραμμα ύψους 382 εκατ. με 71
έργα με στόχο την ανασυγκρότηση της Β. Ευβοίας. Το πρόγραμμα αυτό έδωσε πολύ μεγάλη έμφαση σε έργα
υποδομής (δυο νέοι δρόμοι Ψαχνά – Στροφυλιά 230 και Στροφυλιά – Ιστιαία 130 θα πάρουν 360 εκατ. https://
eviameta.diazoma.gr/).
 26

παραγωγός ή άλλος επιχειρηματίας επιλέξει καλλιέργεια, μεθοδολογία που είναι

συμβατή με το νέο παραγωγικό πρότυπο του μακροπρόθεσμου σχεδιασμού που
θα προκύψει μετά την διαβούλευση41.

Κλείνοντας θα θέλαμε να επισημάνουμε πως εδώ εστιάζουμε σε μεγάλο βαθμό στην

ανάγκη γενναίας χρηματοδότησης για την περιοχή γεγονός απολύτως απαραίτητο.
Όμως πρέπει να πούμε ότι η ελληνική κοινωνία σήμερα που θα υποδεχθεί αυτές τις
πολιτικές χρηματοδότησης χαρακτηρίζεται από απουσία συνεργειών, κατασπατάληση
επιδοτήσεων, κομματική κατανομή επιδοτήσεων, υπερκατανάλωση, επιδεικτική
κατανάλωση κ.ά. Το νέο αναπτυξιακό μοντέλο προϋποθέτει και νέες νοοτροπίες. Το
ερώτημα είναι εάν οι υπάρχουσες νοοτροπίες θέλουν το νέο αναπτυξιακό υπόδειγμα
και τι θα μπορούσε κανείς να κάνει για αυτό;

41
Έτσι πχ αν επιλέξει νέα βιολογική καλλιέργεια, οργανωθεί σε συνεταιρισμό και μειώσει το ανθρακικό του
αποτύπωμα θα μπορούσε να έχει ακόμα και 100% επιχορήγηση του κόστους της επένδυσης.
 ΕΝΑ Ινστιτούτο
Εναλλακτικών Πολιτικών
Ζαλοκώστα 8, 106 71 Αθήνα, info@enainstitute.org
+30 210 364 7912 www.enainstitute.org

* Η παρούσα δημοσίευση εκφράζει τις απόψεις

του συγγραφέα και δεν εκφράζει απαραίτητα ή
και στο σύνολό της το ΕΝΑ