ΔΤΕ51/ΘΕΣ-2

Ελληνικό Ανοικτό Πανεπιστήμιο

Σχολή Κοινωνικών Επιστημών
Μεταπτυχιακό Πρόγραμμα Σπουδών
Διοίκηση Τουριστικών Επιχειρήσεων
Θεματική Ενότητα
Τουριστικός Τομέας

Θέμα Εργασίας
«Οι επιδράσεις του τουρισμού στον τόπο υποδοχής»

Κωνσταντίνος Μπουνέλας (A.M. 92663)

Επιβλέπουσα: Δρ. Ελένη Διδασκάλου
Θεσσαλονίκη, Μαρ 2014
Περιεχόμενα

1
 ΔΤΕ51/ΘΕΣ-2

Εισαγωγή.………………………………………………….………… σ. 3

1. Οι επιδράσεις του τουρισμού στον τόπο υποδοχής γενικά……….. σ. 3

1.1 Οικονομικές επιδράσεις…………………………..…………………. σ. 4

1.1.1. Θετικές…..………............................................................................... σ. 4
1.1.2. Αρνητικές………………………………………………………........ σ. 5
1.2. Περιβαλλοντικές επιδράσεις………..…………………….………... σ. 6

1.2.1. Θετικές…..………............................................................................... σ. 6
1.2.2. Αρνητικές………………………………………………………........ σ. 7
1.3. Κοινωνικές-Ψυχολογικές επιδράσεις………………………………. σ. 8

1.3.1. Θετικές…..………............................................................................... σ. 8
1.3.2. Αρνητικές………………………………………………………........ σ. 9
1.4. Πολιτισμικές επιδράσεις……………...……...................................... σ. 9

1.4.1. Θετικές…..………............................................................................... σ. 10
1.4.2. Αρνητικές……………………………………………………............ σ. 10
1.5. Συμπεράσματα……………………………………………………… σ. 11

2. Οι επιπτώσεις του τουρισμού στον πολιτισμό του τόπου υποδοχής... σ. 11

3. Εξέταση περίπτωσης του τουριστικού προορισμού των Ιμαλαΐων…. σ. 13

3.1. Κοινωνικές μεταβολές που επέφερε η τουριστική ανάπτυξη……….. σ. 13

3.2. Αιτίες πρόκλησης των δυσμενών κοινωνικών μεταβολών.…………. σ. 15

4. Σύνοψη………………………………………………………………. σ. 16

Βιβλιογραφία……………….……………………………….………. σ. 17

Εισαγωγή

2
 ΔΤΕ51/ΘΕΣ-2

Στη σύγχρονη εποχή της παγκοσμιοποίησης αναπτύσσεται μία πληθώρα

οικονομικών και κοινωνικών δραστηριοτήτων, που επηρεάζουν δυναμικά τη ζωή των
ανθρώπων. Με τη σχεδόν παγκόσμια αξίωση και επιδίωξη για ελεύθερη διακίνηση
ανθρώπων, αγαθών και υπηρεσιών, η βιομηχανική παραγωγή (πχ.αυτοκινήτων), το
εμπόριο (πχ.τροφίμων), ο αθλητισμός, η μόδα και το διαδίκτυο αποτελούν κλασικά
παραδείγματα καθημερινών ανθρωπίνων αναγκών που η ικανοποίησή τους ξεπερνά
τα στενά οριοθετημένα σύνορα των κρατών.

Βεβαίως, η διαδραστική λειτουργία μεταξύ πολιτισμών και κοινωνικών

συστημάτων παγκοσμίως έχει αμφίπλευρες συνέπειες τόσο στις κοινωνίες που
εξάγουν και προτείνουν τη διαφορετικότητά τους όσο και στις κοινωνίες που την
υποδέχονται.

Μία από τις χαρακτηριστικότερες δραστηριότητες παγκοσμίου ενδιαφέροντος

και εμβέλειας, που αναπτύσσεται με εντατικούς ρυθμούς και επηρεάζει όλους τους
παράγοντες που συμμετέχουν ενεργά ή και συμπληρωματικά σε αυτόν, είναι ο
τουρισμός. Ο τουρισμός κατά την κοινή πείρα δύναται να συμβάλλει ποικιλοτρόπως
στην οικονομική, κοινωνική, περιβαλλοντική και πολιτιστική ανάπτυξη των χωρών,
αλλά συγχρόνως μπορεί να επενεργήσει στους παραπάνω τομείς αρνητικά.

Αντικείμενο της παρούσας εργασίας είναι ο εντοπισμός των θετικών και

αρνητικών επιδράσεων του τουρισμού στον τουριστικό τόπο, η ειδικότερη ανάλυση
των επιπτώσεων του τουριστικού φαινομένου στο πολιτισμικό περιβάλλον του τόπου
υποδοχής και η θέαση της κοινωνικής μεταβολής που επήλθε εξαιτίας του τουρισμού
σε έναν παγκοσμίου φήμης τουριστικό προορισμό, την περιοχή που περικλείει η
οροσειρά των Ιμαλαΐων στην Κεντρική Ασία.

1. Οι επιδράσεις του τουριστικού στον τόπο υποδοχής γενικά

Κατά τον Lea (1998), «δεν υπάρχει άλλη διεθνής δραστηριότητα που να
περικλείει τέτοια κρίσιμη αλληλεπίδραση οικονομικών, πολιτικών, περιβαλλοντικών
και κοινωνικών στοιχείων, όπως ο τουρισμός» (Λεονταράκη, 2012, σελ.32). Είναι
ευνόητο ότι οι αλλαγές στις τουριστικές περιοχές συνδέονται ασφαλώς με την
ιδιαίτερη και σύνθετη φύση του τουριστικού προϊόντος και προέρχονται από μία
αλυσίδα πολλαπλών και πολύπλοκων σχέσεων, αναγνωρισμένες από τον ΠΟΤ

3
 ΔΤΕ51/ΘΕΣ-2

(1999), που αναπτύσσονται από την τουριστική πραγματικότητα και την ανθρώπινη
ψυχοσύνθεση (τάσεις και ανάγκες). Επίσης, σχετίζονται με την ποιότητα και τα
κίνητρα των τουριστών και με την εικόνα που προβάλλει στο κοινό ο τουριστικός
προορισμός.

1.1. Οικονομικές επιδράσεις

Πρωταρχικά, ο τουρισμός είναι μία οικονομική δραστηριότητα που

υλοποιείται στις καπιταλιστικές κοινωνίες με σκοπό το ευρύτερα εννοούμενο
«κέρδος». Φυσικά, προκειμένου να επιτευχθεί ο οικονομικός σκοπός,
προϋποτίθεται η παροχή στον τουρίστα, εν είδει αμφοτεροβαρούς εμπορικής
σύμβασης, ενός ισοδύναμου ανταλλάγματος (κάλυψη αναγκών ψυχαγωγίας,
αποκόμισης εμπειριών κλπ.). Οι οικονομικές επιδράσεις στον τουριστικό τόπο
διακρίνονται σε θετικές και αρνητικές (Borelli & Brogna, 2000, σελ.6).

1.1.1. Θετικές

Η κυριότερη οικονομική επίπτωση του τουρισμού είναι η εισροή

συναλλάγματος (Παππά, 2009, σελ. 8), με συνέπεια την αύξηση του βιοτικού
επιπέδου των ντόπιων και την οικονομική ευμάρεια στον τόπο υποδοχής ευρύτερα,
καθώς είναι γνωστή η πολλαπλασιαστική οικονομική δυναμική του τουρισμού
(Πρινιωτάκη & Καψής, 2008, σελ.185).

Επίσης, είναι βέβαιο ότι δημιουργούνται νέες θέσεις εργασίας σε όλη τη

γραμμή παραγωγής που στήνεται για να καλύψει τις ανάγκες των τουριστών για
σίτιση, διαμονή, διασκέδαση, μετακινήσεις κλπ. (Γκορέ, 2013, σελ. 21). Η
απασχόληση στην περίπτωση του τουρισμού δεν ενισχύεται μόνο με την κρατική
δράση (πχ. νέα δημόσια έργα, επενδύσεις) αλλά και μέσω της ιδιωτικής
πρωτοβουλίας (πχ. άνοιγμα νέων τουριστικών επιχειρήσεων και καταστημάτων). Η
καταπολέμηση της ανεργίας αποτελεί βασική στόχευση όλων των σύγχρονων
πολιτικών και κυβερνητικών δράσεων και ο τουρισμός, ως «βιομηχανία»
διασυνδεδεμένη άρρηκτα με τους λοιπούς κλάδους της οικονομίας, συνδράμει
αποτελεσματικά στο σκοπό αυτό.

4
 ΔΤΕ51/ΘΕΣ-2

Με την κατανάλωση αγαθών και υπηρεσιών σχετιζόμενων με τον

τουρισμό, επόμενη είναι η αύξηση στα φορολογικά έσοδα του Κράτους (Κοντίτση,
2010, σελ.11), που με τη σειρά του θα χρηματοδοτήσει ανταποδοτικά την τοπική
ανάπτυξη, τη βελτίωση των υποδομών του τόπου υποδοχής και του επιπέδου
διαβίωσης των κατοίκων με κονδύλια που δε θα εξευρίσκονταν από άλλες πηγές
(Τασσίου, 2010, σελ.141).

1.1.2. Αρνητικές

Οι αρνητικές οικονομικές πτυχές του τουρισμού οφείλονται εν μέρει στην

εποχικότητα του φαινομένου (Παππά, 2009, σελ. 10-11). Οι περισσότεροι τουριστικοί
τόποι ελκύουν σε συγκεκριμένες χρονικές περιόδους, καθώς οι κλιματικές συνθήκες
και οι υποχρεώσεις των τουριστών στους τόπους τους επηρεάζουν και περιορίζουν το
προϊόν (Τσουρδίου, 2013, σελ. 6-7). Επομένως, η αύξηση της απασχόλησης σε έναν
τόπο που βασίζεται μονομερώς στον τουρισμό είναι παροδική και περιστασιακή και
το εισόδημα αβέβαιο και ανεπαρκές, αφού δεν υπάρχει δυνατότητα εναλλακτικής
απορρόφησης εργαζομένων. Έτσι, απομειώνεται συνολικά η εμπορική και
βιομηχανική δραστηριότητα που υποστηρίζει τον τουρισμό και διαθέτει σχέσεις
εξάρτησης από αυτόν.

Επίσης, η ποιοτική αύξηση του επιπέδου ζωής των κατοίκων των τουριστικών
περιοχών και η ελκυστικότητα του τόπου τους συντηρεί πληθωριστικές τάσεις στην
τοπική οικονομία, με κυριότερο αποτέλεσμα την αύξηση των τιμών γης και του
κόστους καθημερινής διαβίωσης (Κατσαβού, 2009, σελ.7).

Επιπλέον, η τάση για ικανοποίηση των αναγκών των τουριστών οδηγεί σε

εισαγωγές ελλειπόντων προϊόντων και αναζήτηση εξειδικευμένης και φθηνής
αλλοδαπής εργασίας, επιβαρύνοντας το ισοζύγιο πληρωμών και μειώνοντας αισθητά
τα οφέλη στην τοπική κοινωνία.

Το αναμενόμενο δε οικονομικό όφελος συρρικνώνεται ακόμα περισσότερο

στην περίπτωση που ο τουρισμός ασκείται συγκεντρωτικά από μία επιχείρηση (πχ.
πακέτα all inclusive) ή βάσει διεθνών συμφωνιών που αδιαφορούν για την τοπική
κοινωνία (πχ. λεόντειους συμβάσεις πολυεθνικών εταιρειών με τρίτες

5
 ΔΤΕ51/ΘΕΣ-2

αναπτυσσόμενες χώρες για ολική τουριστική εκμετάλλευση περιοχών) (Λεονταράκη,

2012, σελ.41).

Τέλος, σημειώνεται ότι ο τουρισμός αποτελεί μία κρατική και ιδιωτική

επιχειρηματική επένδυση. Για να διατηρηθεί και να αναπτυχθεί σε ένα διαρκώς
ανταγωνιστικό διεθνές περιβάλλον, χρειάζεται να ανεβάζει συνεχώς την ποιότητά
του. Είναι λοιπόν απαραίτητη η απρόσκοπτη διάθεση κονδυλίων για βελτίωση των
υποστηριχτικών τουριστικών δομών, ώστε να ανταποκρίνονται στις ολοένα
μεταβαλλόμενες και αυξανόμενες απαιτήσεις των τουριστών (Κρητικός, 2012,
σελ.114). Ως επένδυση, ενέχει και τον επιχειρηματικό κίνδυνο της αποτυχίας, με
ενδεχόμενη την οικονομική κατάρρευση της τοπικής κοινωνίας και των
εμπλεκομένων με τον τουρισμό, ιδίως στις περιπτώσεις μονοκαλλιέργειας
(Τσουρδίου, 2013, σελ. 6).

1.2. Περιβαλλοντικές επιδράσεις

Αναντίρρητα, ο τουρισμός, ως δυναμική ανθρώπινη δραστηριότητα,

επεμβαίνει στο περιβάλλον και χρησιμοποιεί επ’ ωφελεία του τους φυσικούς
πόρους. Οι επιπτώσεις λοιπόν του τουρισμού εκτείνονται τόσο στο φυσικό
περιβάλλον (έδαφος-αέρας-νερό) όσο και στο δομημένο (αρχιτεκτονική-ιστορικά
μνημεία-υποδομές). Ωστόσο, η γιγάντωση του τουρισμού στις μέρες μας έχει
δημιουργήσει τέτοια ανισομέρεια στις σχέσεις των δύο εννοιών (τουρισμός-
περιβάλλον), ώστε αναζητούνται παγκοσμίως τρόποι ομαλής συνύπαρξης και
αρραγούς συνέργειάς τους (πχ. αειφόρος ανάπτυξη).

1.2.1. Θετικές

Καταρχήν, ο τουρισμός συνεισφέρει, μέσω των εσόδων που προσκομίζει, στη

συντήρηση και ανάπτυξη ολόκληρων τουριστικών περιοχών που διαφορετικά θα
καταστρέφονταν λόγω ανεπαρκούς χρηματοδότησης ή αδιαφορίας (Γκορέ, 2013,
σελ.25). Η συμβολή του τουρισμού στην τοπική αναβάθμιση είναι φανερή ιδιαίτερα
σε απομονωμένες και δύσβατες περιοχές (νησιά-ορεινά χωριά) (Κρητικός, 2012,
σελ.66). Ταυτόχρονα, ο τουρισμός στηρίζει τη δημιουργία δράσεων (NATURA-
2000) και προστατευτικών δομών (εθνικά πάρκα-ζωολογικοί κήποι), ενώ βοηθά στη
συντήρηση μουσείων και αρχαιολογικών τόπων.

6
 ΔΤΕ51/ΘΕΣ-2

Επίσης, η τουριστική ανάπτυξη και η πρόθεση ενίσχυσης του τουριστικού

προϊόντος οδηγεί την Πολιτεία και τους εμπλεκόμενους φορείς στην περαιτέρω
δημιουργία έργων υποδομής (δρόμοι-αεροδρόμια-λιμάνια) (Κοντίτση, 2010, σελ.13).

Εκτός των άλλων, και με δεδομένη την άποψη του Τσάρτα κ. συν. (2010, σελ.
12-13), ότι το περιβάλλον αποτελεί «το βασικότερο συστατικό στοιχείο του
τουριστικού προϊόντος», είναι ευνόητο ότι επενδύονται κονδύλια στο περιβάλλον, ως
προϊόν που προσελκύει τους τουρίστες για τη βελτίωση της ποιότητας ζωής και
συνθηκών διαβίωσης στον τουριστικό τόπο (δημιουργία βιολογικού καθαρισμού
απορριμμάτων ή καθαρισμού ακτών-θάλασσας).

Τέλος, αυξάνεται η οικολογική ευαισθητοποίηση των ντόπιων, που

συνειδητοποιούν τη σημασία της ισόρροπης τουριστικής ανάπτυξης και γι’ αυτό
προστατεύουν οι ίδιοι τη χλωρίδα και την πανίδα της περιοχής τους (Θεοδωρέλλη,
2009, σελ.60).

1.2.2. Αρνητικές

Πέραν των θετικών επιπτώσεων του τουρισμού στο περιβάλλον, οι αρνητικές

συνέπειές του είναι έντονες και συχνά μη αναστρέψιμες. Ως αποτέλεσμα, επικράτησε
τα προηγούμενα χρόνια η αντίληψη ότι τουρισμός και περιβάλλον είναι δυνάμεις
αντίρροπες και αντιμαχόμενες. Η κυριότερη από τις δυσμενείς περιβαλλοντικές
επιδράσεις του τουρισμού είναι η μόλυνση-ρύπανση του φυσικού περιβάλλοντος
(Lickorish & Jenkins, 1997, σελ.138-140). Η χρήση ρυπογόνων μηχανημάτων για
τουριστικούς σκοπούς και δραστηριότητες (πχ. μεταφορικά μέσα-εξόρυξη πρώτων
υλών για παραγωγή ενέργειας και υλοποίηση κατασκευών) αποτελούν βασικό
παράγοντα περιβαλλοντικών αλλαγών σε τοπικό (ατμοσφαιρική ρύπανση-κοπή
δέντρων-εξάντληση υδάτων) και σε παγκόσμιο επίπεδο (κλιματική αλλαγή-
φαινόμενο θερμοκηπίου). Η αύξηση του όγκου των απορριμμάτων ρυπαίνει το
έδαφος των τουριστικών τόπων, το υπέδαφος και τον υδροφόρο ορίζοντα (Γκορέ,
2013, σελ.26).

Επιπρόσθετα, οι αλλαγές στη χρήση γης λόγω των αυξανόμενων τουριστικών

απαιτήσεων και η εκτεταμένη και αυθαίρετη δόμηση (Κατσαβού, 2009, σελ. 9)
οδηγούν σε διάβρωση και καθίζηση του εδάφους και φυσικές καταστροφές.

7
 ΔΤΕ51/ΘΕΣ-2

Οι τουριστικές επεμβάσεις, συνήθως βίαιες και ασχεδίαστες, αναστατώνουν

την τοπική χλωρίδα και πανίδα, προκαλώντας μετανάστευση των ειδών ή και
εξάλειψη. Η μαζική επιδρομή τουριστών επιφέρει ηχορρύπανση και διαταράσσει τον
αναπαραγωγικό κύκλο των φυσικών οικοσυστημάτων και την επί αιώνες
διατηρηθείσα βιολογική ισορροπία σε ευαίσθητες περιοχές (Κοντίτση, 2010, σελ.10).

Η περιπλάνηση άμαθων, ανεκπαίδευτων και ανιστόρητων τουριστών επιφέρει

καταστροφές στα ιστορικά μνημεία μίας περιοχής και στην παραδοσιακή
αρχιτεκτονική, αφού αδυνατούν να κατανοήσουν τη σημασία του δομημένου
περιβάλλοντος στον τοπικό πληθυσμό.

1.3. Κοινωνικές-Ψυχολογικές επιδράσεις

Είναι αναπόφευκτο ότι η συνύπαρξη των τουριστών με τους ντόπιους

επιφέρει αλλαγές στην παραδοσιακή κοινωνική δομή, στις αρχές και τις αξίες των
τελευταίων (Τασσίου, 2010, σελ.76). Η έκβαση της συνάντησης των παραπάνω
εξαρτάται ιδίως από τη διαφορά του οικονομικού και αξιακού επιπέδου τους. Ο
βαθμός διείσδυσης του τρόπου ζωής των τουριστών είναι σαφώς μεγαλύτερος στην
περίπτωση εντόνων κοινωνικών διαφοροποιήσεων.

1.3.1. Θετικές

Κάθε προσπάθεια αλλοίωσης των κοινωνικών δεδομένων των ανθρώπων

συναντά εσωτερικές αντιδράσεις, καθώς δεν είναι όλοι θετικοί σε μεταβολές.
Ωστόσο, είναι αδιαμφισβήτητο ότι οι θετικές αποχρώσεις της συγκρίσεως κοινωνικών
καθεστώτων έγκεινται καταρχήν στη συνειδητοποίηση της αξίας των κεκτημένων και
στην επιδίωξη διαφύλαξής τους για το μέλλον.

Εξάλλου, συμβάλλει στην αποθάρρυνση της μετανάστευσης και της

αστυφιλίας (με την τόνωση της εργασίας), στην εσωτερική ενδυνάμωση της τοπικής
κοινωνίας και την καλλιέργεια αισθήματος υπερηφάνειας.

Σε κάθε περίπτωση, δημιουργεί μία καινούρια κάστα ανθρώπων που, με την

ασχολία τους με τον τουρισμό, αποκτούν αίγλη, αποδοχή και αναγνώριση,
οικονομική και κοινωνική δύναμη, (Κρητικός, 2012, σελ. 114) που θα διεκδικήσουν

8
 ΔΤΕ51/ΘΕΣ-2

θέση στην κοινωνική οργάνωση και διοίκηση (Ζαχαράτος & Τσάρτας, 1999, σελ.
146). Ομοίως, με την άνοδο του βιοτικού επιπέδου, αμβλύνονται οι κοινωνικές
αντιθέσεις και ενισχύονται η έννοια της ισοτιμίας των κοινωνικών μελών,
ανεξαρτήτως φύλου, καταγωγής ή οικονομικής επιφάνειας.

1.3.2. Αρνητικές

Ταυτόχρονα, οι αρνητικοί κοινωνικοί μετασχηματισμοί που εισάγει ο

τουρισμός στον τόπο υποδοχής δε μπορούν να αγνοηθούν. Χαρακτηριστικότερο
παράδειγμα είναι η εμφανιζόμενη πολλάκις αλλαγή της ηθικής συμπεριφοράς της
κοινωνίας με την άκριτη υιοθέτηση ενός ξένου και ιστορικά ασύμβατου κοινωνικά
μοντέλου. Κατ΄ αυτό τον τρόπο, αναπτύσσονται φαινόμενα, προγενέστερα άγνωστα
(πχ. πορνεία-τζόγος-επαιτεία-αλκοολισμός-ναρκωτικά) (Θεοδωρέλλη, 2009, σελ 65),
ενώ ταυτόχρονα το θρησκευτικό συναίσθημα, συνεκτικός δεσμός μίας κοινωνίας,
ατονεί (που αποτελεί). Οι οικογενειακοί δεσμοί χαλαρώνουν και η κοινωνική
αγνότητα, που είχε προσελκύσει τους τουρίστες εξ αρχής, χάνεται (Ζαχαράτος &
Τσάρτας, 1999, σελ.201).

Ιδιαίτερη μνεία αξίζει να γίνει στην άνοδο της εγκληματικότητας, καθώς ο

εσφαλμένα νοούμενος τρόπος ζωής των τουριστών (υπερκατανάλωση, άκοπη
οικονομική άνεση) ερεθίζει τους ντόπιους και τους οδηγεί σε παραβατικές
συμπεριφορές στην προσπάθειά τους να αντιγράψουν το εισαγόμενο πρότυπο ζωής.

Εν τέλει, βλέποντας το εύκολο οικονομικό κέρδος, οι ντόπιοι αφήνουν τις

παραδοσιακές τους εργασίες και προσανατολίζονται στα τουριστικά επαγγέλματα,
αλλοιώνοντας την κοινωνική φυσιογνωμία της περιοχής (Γκανιά, 2007, σελ. 91).

1.4. Πολιτισμικές επιδράσεις

Οι πολιτισμικές επιπτώσεις του τουρισμού περιλαμβάνουν επιρροές στη

γλώσσα, στις τέχνες, στη μουσική, στους χορούς και στις πολιτιστικές δράσεις και
εκδηλώσεις. Εδώ παρατηρείται έντονη αλληλεπίδραση μεταξύ τουριστών και
ντόπιων, καθώς λειτουργούν ως ένα σύστημα πομπού και δέκτη, όπου και οι δύο
πλευρές είναι ανοιχτές στην ανακάλυψη νέων τρόπων πολιτιστικής έκφρασης.
Ωστόσο, λόγω του συνεχούς τουριστικού ρεύματος είναι περισσότερο εύκολο και

9
 ΔΤΕ51/ΘΕΣ-2

πιθανό να παγιωθούν από τους κατοίκους κάποιες ξένες συμπεριφορές-συνήθειες,

ιδίως σε περιπτώσεις μεγάλης πολιτισμικής διαφοράς των δύο μερών.

1.4.1. Θετικές

Η μείξη τουριστών και ντόπιων, αν και προσωρινή, καλλιεργεί την αίσθηση

της κατανόησης των λαών, της συνειδητοποίησης των πανανθρώπινων αξιών και της
εδραίωσης της παγκόσμιας ειρήνης. Ο πολιτισμός είναι ο καλύτερος πρεσβευτής της
ιστορίας και της σύγχρονης ζωής των λαών, βοηθάει στην ελαχιστοποίηση
συμπλεγμάτων κατωτερότητας και στην αποδοχή της ιδιαιτερότητας (Coccossis,
2002, σελ.23).

Η διεύρυνση των πνευματικών οριζόντων των ντόπιων που επέρχεται με την

συναναστροφή τους με πολίτες άλλων κουλτούρων και τρόπων ζωής, συντελεί στην
επανιεράρχηση της δικής τους καθημερινότητας, την αναθεώρηση των στερεοτύπων
τους και γενικά του modus vivendi (Robinson & Picard, 2006, σελ. 31). Είναι
ευνόητο ότι η ενσωμάτωση ξένων στοιχείων πολιτισμού από τους ντόπιους μπορεί να
βελτιώσει το επίπεδό τους και τη στάση ζωής (πχ. θέση γυναίκας στην κοινωνία,
αναγκαιότητα εκπαίδευσης παιδιών, μειονότητες).

Τέλος, η επισκεψιμότητα πολιτιστικών χώρων, όπως μουσεία ή

αρχαιολογικών τόπων από τους τουρίστες συμβάλλει στη διατήρηση της πολιτιστικής
κληρονομιάς του τόπου υποδοχής και στην περαιτέρω διαφήμιση του πολιτιστικού
αποθέματος στο εξωτερικό.

1.4.2. Αρνητικές

Οι προαναφερόμενες πολιτιστικές ανταλλαγές δεν είναι πάντα σε αρμονική

συνύπαρξη. Μείζονα είναι η αρνητική εισαγωγή της νοοτροπίας της
«εμπορευματοποίησης» στην παράδοση του τουριστικού τόπου (Δριτσάκης,
Στεφανίδης και Πέκος, 1998, σελ. 12). Πολλά τοπικά ήθη και έθιμα έχουν
μεταλλαχθεί εξαιτίας του τουρισμού. Δημιουργείται μία ψεύτική τοπική παράδοση,
ένα ανούσιο θέαμα, εύπεπτο στον τουρίστα, ώστε να πωλείται ευκολότερα (Κρητικός,
2012, σελ.131). Ενδεικτικό προς τούτο είναι η δημιουργία κακής ποιότητας ενθυμίων
(σουβενίρ), άσχετων και ξένων με την τοπική παράδοση που αποτελούν πολιτιστικό

10
 ΔΤΕ51/ΘΕΣ-2

κακέκτυπο ευρισκόμενο από το περίπτερο της γειτονιάς μέχρι στους παράνομους

αλλοδαπούς μικροπωλητές (Cohen, 1988, σελ.372).

Επίσης, ενδεικτική της πολιτιστικής αλλαγής στον τόπο υποδοχής είναι η

μετάπτωση των πολιτιστικών αγαθών σε τυποποιημένα πανομοιότυπα προϊόντα
(Θεοδωρέλλη, 2009, σελ. 64), παγκοσμίως αναγνωρίσιμα (πχ. διεθνή ταχυφαγεία αντί
τοπικών εδεσμάτων, ξενοδοχεία-αλυσίδες αντί παραδοσιακών καταλυμάτων).

Αυτή η προσαρμογή στις συνήθειες του τουρίστα σταδιακά προκαλεί την

απώλεια της αυθεντικότητας του προορισμού, που αποτελεί βασικό στοιχείο για την
επιλογή του από τους τουρίστες. Επίσης, δημιουργεί την αίσθηση της υποχώρησης
μίας ασθενούς τοπικής κουλτούρας υπέρ ενός κερδοφόρου οικονομικού συστήματος,
δηλαδή υπέρ μίας παρωχημένης αντίληψης τουρισμού που δε σχετίζεται με την
αειφορία του.

Τέλος, αξίζει να σημειωθεί η επίπτωση της τουριστικής ανάπτυξης στη

γλώσσα των ντόπιων. Ενώ η συναναστροφή με ξένους αποτελεί ευκαιρία για
διεύρυνση των πνευματικών οριζόντων και εκμάθηση ξένων γλωσσών (ως κομμάτι
πολιτισμού), μερικές φορές καταλήγει σε απώλεια της πολιτιστικής ταυτότητας και
σε αφομοίωση από τους ξένους (για λόγους μιμητισμού). Η μητρική γλώσσα γίνεται
δευτερεύουσας σημασίας και επικρατούν τα γλωσσικά στοιχεία των τουριστών.

1.5. Συμπεράσματα

Από τα παραπάνω συνάγεται ότι ο τουρισμός δεν είναι ένα στατικό φαινόμενο
αλλά μία δραστηριότητα που παράγει δυναμικά αποτελέσματα σε όλες τις εκφάνσεις
της ανθρώπινης ζωής. Το αν οι επιπτώσεις θα αποβούν θετικές ή όχι εξαρτάται από
το βαθμό ωριμότητας των τοπικών κοινωνιών και το επίπεδο προετοιμασίας τους από
τους φορείς του τουρισμού και την Πολιτεία.

2. Οι επιπτώσεις του τουρισμού στον πολιτισμό του τόπου

υποδοχής

Είναι γεγονός ότι ο πολιτισμός είναι ένα από τα ισχυρότερα κίνητρα για τη
μετακίνηση ατόμων. Η τουριστική ανάπτυξη είναι δυνατό να επηρεάσει την

11
 ΔΤΕ51/ΘΕΣ-2

πολιτιστική ταυτότητα ενός τόπου, οδηγώντας σε ισοπέδωση. Από την άλλη, μπορεί
να αποτελέσει βασικό εργαλείο πολιτισμικής ανάπτυξης και μέσο προόδου.

Πραγματικά, ο τουρισμός έρχεται να εκπληρώσει το νόημα του πολιτισμού

που είναι η εξωστρέφεια και η ανθρώπινη επικοινωνία. Η επαφή με τα τοπικά
πολιτιστικά αγαθά βοηθά στη διαιώνισή τους και στην παγκόσμια διαφήμισή τους. Ο
τοπικός πολιτισμός γίνεται ευρέως και ταχύτατα γνωστός στα πέρατα της γης. Οι
τουρίστες αφήνοντας τον τόπο ταξιδιού παίρνουν μαζί τους τις τοπικές παραδόσεις
και δημιουργούν τις προϋποθέσεις ένταξης του τόπου στην παγκόσμια πολιτιστική
κληρονομιά.

Επίσης, οι τουρίστες, αντιλαμβανόμενοι τη σπουδαιότητα και μοναδικότητα

του τοπικού πολιτισμού, προσφέρονται να χρηματοδοτήσουν δράσεις διάσωσης και
ανάδειξής του. Έτσι, από εισιτήρια ή δωρεές εξασφαλίζεται η συντήρηση έργων
τέχνης και μνημείων, όπως και η πραγματοποίηση πολιτισμικών εκδηλώσεων ή η
καταγραφή της λαϊκής παράδοσης και των τοπικών εθίμων (Σαμαρά, 2008, σελ.13).

Πέραν των θετικών επιδράσεων του τουρισμού, πολλοί θεωρούν ότι είναι
ευκολότερο να παρασυρθούν οι ντόπιοι στη μίμηση του στερεοτύπου που έχουν
διαμορφώσει για τον τουρίστα και να απομακρυνθούν από τον δικό τους πολιτισμό.
Ακόμα και από την απλή παρατήρηση συμπεριφοράς των τουριστών με τον
επιφανειακό τρόπο ζωής, ιδίως οι νεότεροι, επιθυμούν το ξένο ως πιο ελκυστικό λόγω
της διαφορετικότητάς του, και για λόγους επίδειξης. Έτσι, αδιαφορούν για την αξία
της τοπικής κουλτούρας και εφαρμόζουν ξένα στιλ για την ένδυση και διασκέδασή
τους. Ακόμα και η ομιλία τους και η χρήση της γλώσσας έχει προσαρμοστεί στον
τρόπο επικοινωνίας των τουριστών.

Εξάλλου, ο πολιτισμός ενός τόπου χαρακτηρίζεται και διασώζεται λόγω της

συλλογικής συνείδησης που προσφέρει στο λαό. Αν γίνεται μόνο για λόγους
τουριστικούς, δεν εκπροσωπεί καμία ανώτερη ιδέα, καμία προγονική ανάμνηση,
κανένα αίσθημα απόδοσης τιμής, παρά μόνο είναι ένα εμπόρευμα καταναλωτικής
μορφής που προσφέρεται όπως όλα τα άλλα αγαθά στους τουρίστες. Η απώλεια της
τοπικής συνείδησης θα είναι φυσικό επακόλουθο αυτής της πρακτικής, ιδίως αν δεν
ικανοποιεί τους τουρίστες.

12
 ΔΤΕ51/ΘΕΣ-2

Όλες οι επιδράσεις εξηγούν και τη διαχρονική χρησιμοποίηση του πολιτισμού

ως ένα πολιτικό μέσο επιρροής και αλλαγής συνειδήσεων. Όσο όμως οι ντόπιοι είναι
ευχαριστημένοι από την ποιότητα της ζωής τους, ο κίνδυνος αλλοίωσής τους από τον
τουρισμό όχι μόνο μειώνεται, αλλά αντίθετα αυξάνεται η δυνατότητα περαιτέρω
πολιτισμικής τους εξέλιξης.

3. Εξέταση περίπτωσης του τουριστικού προορισμού των

Ιμαλαΐων

Τα Ιμαλάια είναι ένας από τους κυριότερους θεματικούς τουριστικούς

προορισμούς στον κόσμο. Εκτείνονται σε μία αχανή γεωγραφική περιοχή από την
Κίνα μέχρι το Αφγανιστάν, ενώ ο κύριος όγκος τους βρίσκεται στην Ινδία, στο Νεπάλ
και στο Μπουτάν. Η περιοχή προσελκύει τουρίστες που ενδιαφέρονται για τα
μοναστήρια της και για φυσικές δραστηριότητες (αναρρίχηση-ορειβασία-περιήγηση).

3.1. Κοινωνικές μεταβολές που επέφερε η τουριστική ανάπτυξη

(πηγή:http://www.cartoonstock.com/directory/s/souvenir.asp)

Η κοινωνική δομή χαρακτηρίζεται από μικρές ομάδες, παραδοσιακά

κλειστές λόγω των εγγενών γεωγραφικών και κλιματολογικών δυσκολιών

13
 ΔΤΕ51/ΘΕΣ-2

επικοινωνίας. Πρόκειται για μη αναπτυγμένες, απομονωμένες και συντηρητικές

κοινωνίες που δεν είχαν επαφή και σχέση με άλλους πολιτισμούς. Αποκτά λοιπόν
ενδιαφέρον η κοινωνική μεταβολή που επήλθε εξαιτίας της αιφνίδιας και συνάμα
αθρόας προσέλευσης τουριστών υψηλότερου βιοτικού, πνευματικού και
οικονομικού επιπέδου (UNEP, 2007, σελ.13). Το σύνολο σχεδόν των κοινωνικών
αλλαγών σχετίζεται με τη δημιουργία νέων εργασιακών θέσεων και την
αναδιανομή του τουριστικού εισοδήματος (Sherpa, 2011, σελ.61).

Έτσι, είναι πια εμφανής η αλλαγή στην κοινωνική διαστρωμάτωση και

ιεράρχηση των αναγκών (Δαλακούρα & Τσικούδη, 2013, σελ. 29), καθώς
παραδοσιακές εργασίες, όπως αγροτικές και κτηνοτροφικές, με ευχαρίστηση
εγκαταλείπονται, προκειμένου οι κάτοικοι να ασχοληθούν με τα τουριστικά
επαγγέλματα που είναι οικονομικά πιο προσοδοφόρα (Kruk & Banskota, 2007,
σελ.6).

Εξίσου σημαντική αλλαγή έχει επέλθει στην κοινωνική θέση των γυναικών,
καθώς φαίνεται πια ότι συμμετέχουν ενεργά στον παραγωγικό τομέα και στην
οικονομική ζωή του τόπου (Kruk, Hummel & Banskota, 2007, σελ. 92) και μέσω
αυτού μεγαλώνει το ηθικό τους και αυξάνεται το μορφωτικό τους επίπεδο
(Banskota, 1995, σελ.11). Επίσης, οι ντόπιοι άντρες αρχίζουν να γίνονται πιο
δεκτικοί στο γυναικείο φύλο, καθώς η συναναστροφή με τουρίστριες ανωτέρου
βιοτικού και πνευματικού επιπέδου, τους καταδεικνύει την ισότητα των δύο φύλων
(Γκανιά, 2007, σελ.91).

Ο μιμητισμός στο δυτικό τρόπο ζωής των τουριστών, που διακατέχει ιδίως
τη νεολαία, οδηγεί σε αμφισβήτηση των παραδοσιακών κοινωνικών αξιών και
θεσμοί, όπως ο γάμος, ξεφεύγουν από το στερεότυπο της απόφασης του
«οικογενειακού συμβουλίου» και επανατοποθετούνται σε σύγχρονες βάσεις
(Pandrey et al, 1995, σελ.34). Επίσης, ο εισερχόμενος τρόπος ζωής εντυπωσιάζει
τους νέους και δημιουργεί τις προϋποθέσεις για ηθική χαλάρωση και χρήση
ναρκωτικών (Singh, 1989, σελ.170-171)

Ακόμα και οι βουδιστές μοναχοί προσαρμόζονται στη νέα κατάσταση και

κατά το δίμηνο της υψηλής τουριστικής περιόδου αφήνουν τη μοναστική ζωή και

14
 ΔΤΕ51/ΘΕΣ-2

προσπαθούν να κερδίσουν χρήματα, ακόμα και διευθύνοντας τουριστικά

καταλύματα (Spaltenberger, 2007, σελ. 13).

3.2. Αιτίες πρόκλησης των δυσμενών κοινωνικών μεταβολών

Είναι αλήθεια ότι οι κρατικοί φορείς αλλά και η τοπική κοινωνία ήταν
απροετοίμαστοι να υποδεχτούν τον τεράστιο αριθμό τουριστών και να φανταστούν
τις αλλαγές που θα προκαλούνταν. Το χαμηλό επίπεδο των ντόπιων χωρικών, σε
συνδυασμό με την οικονομική δυναμική των τουριστών, ευνοούσε έναν αέρα
αλλαγής.

Έναντι λοιπόν αυτής της αλλαγής οι αρμόδιοι φορείς δεν πήραν κανένα
κατάλληλο μέτρο να προστατεύσουν την τοπική κοινωνία. Τα μικρά παραδοσιακά
χωριά αφέθηκαν σταδιακά στη βούληση των τουριστών και άρχισαν να υιοθετούνται
ξένες λογικές. Το οικονομικό κέρδος θάμπωσε τους ντόπιους που δεν άντεξαν την
πίεση και επιταχύνθηκε η άκριτη πρόσμειξή τους με αλλοδαπούς.

Η τουριστική ροή στα Ιμαλάια βρίσκεται σε συνθήκες υπέρβασης της

φέρουσας ικανότητας, καθώς και οι ίδιοι οι άνθρωποι έχουν πεπερασμένη αντοχή στις
προκλήσεις κάθε νεωτερισμού (Χατζηβγέρης, 2003, σελ. 2).

Δε θεσπίστηκαν κανόνες διαχείρισης του μαζικού τουρισμού (Luger, East &

Inmann, 2014, σελ. 5) και διάχυσής του σε μεγαλύτερη γεωγραφική έκταση (Basyal,
2008), ούτε εκπαιδεύτηκαν οι ντόπιοι πληθυσμοί στην πρωτόγνωρη για αυτούς
γνωριμία με νέους πολιτισμούς. Επιπροσθέτως, δε δόθηκαν οικονομικά κίνητρα για
διατήρηση των παραδοσιακών επαγγελμάτων, με αποτέλεσμα να υπάρχει οικονομική
δυσπραγία της αγροτικής τάξης.

Αλλά και από πλευράς ιδιωτικών φορέων, υπήρξε μεγάλη καθυστέρηση στην
κατανόηση της διαφαινόμενης αλλαγής και τα κέρδη δε διανεμήθηκαν κατά τρόπο
ώστε να τονωθεί ο τοπικός πολιτισμός, να εξισωθούν οι κοινωνικές αντιθέσεις και να
προληφθούν φαινόμενα εκμαυλισμού των ηθών.

15
 ΔΤΕ51/ΘΕΣ-2

4. Σύνοψη

Συμπερασματικά, είναι φανερό ότι ο τουρισμός, ως παγκόσμια επιθυμία, δεν

πρόκειται να σταματήσει. Επομένως, πρέπει να ληφθεί αρμοδίως πρόνοια, ώστε να
απολαμβάνουν όλοι (τουρίστες και ντόπιοι) τα πλεονεκτήματά του. Είναι αναγκαίο
λοιπόν να αναζητηθούν τρόποι διαχείρισης των -αρνητικών ιδίως- επιδράσεων του
τουρισμού και να επανασχεδιαστούν νέα πρότυπα ολιστικής ανάπτυξης που θα
σέβονται και θα αναπτύσσουν τα ειδικότερα οικονομικά, περιβαλλοντικά,
πολιτιστικά και κοινωνικά χαρακτηριστικά κάθε τόπου, ώστε οι τουριστικοί
προορισμοί να διατηρήσουν την αυθεντικότητά τους, κόντρα σε ένα
«κονσερβοποιημένο παγκόσμιο τουριστικό πακέτο».

16
 ΔΤΕ51/ΘΕΣ-2

Βιβλιογραφία

Ξενόγλωσση

Banskota, Κ., Sharma, Β. (1995), “Carrying Capacity of Himalayan Resources for

Mountain Tourism Development”, Kathmandu: International Centre for Integrated
Mountain Development.

Basyal, T., (2008), “Mountain Tourism in Nepal”,

http://www.gorkhapatra.org.np/rising.detail.php?article_id=50804&cat_id=7,
[πρόσβαση 17/01/2014].

Borelli S. and Brogna, M. (2000), «Responsible tourism in the Mediterranean.

Current threats and opportunities»,
http://www.monachus-guardian.org/library/medpro02.pdf, [πρόσβαση 05/01/2014].

Charters, Τ., Saxon, Εl. (2007), “Tourism and Mountains: A Practical Guide to
Managing the Environmental and Social Impacts of Mountain Tours”, Παρίσι: United
Nations Environment Programme, 2007.

Coccossis H., (2002), “Defining, Measuring and Evaluating Carrying Capacity in

European Destinations”, University of the Aegean.

Kruk, E., Hummel, J. and Banskota K. (2007), “Facilitating Sustainable Mountain

Tourism Volume I – Resource Book”, Kathmandu: International Centre for Integrated
Mountain Development.

Kruk, Ε., Banskota, Κ. (2007), “Mountain Tourism in Nepal: From Impacts to

Sustainability”, http://www.mtnforum.org/sites/default/files/publication/files/679.pdf,
[πρόσβαση 17/01/2014].

Lea, J. (1998). Tourism and Development in the Third Countries, Routledge: London
& New York.

Lickorish J.L., Jenkins, C. (1997), Introduction to Tourism, M. Βρετανία:

Buttweworth/Heinemann.

17
 ΔΤΕ51/ΘΕΣ-2

Luger, K., East, P., Inmann K. (2014), «Himalayan Tourism on the Sustainable
Trail?», http://fama2.us.es:8080/turismo/turismonet1/economia del turismo/turismo
sostenible/HIMALAYAN TOURISM IN SUSTANAIBLE TRAIL.PDF, [πρόσβαση
17/01/2014].

Pandrey, R.N., Chettri, P., Kunwar, R.R. & Ghimire, G., “Case study in the effects of
tourism on culture and on the environment”, UNESCO: Thailand.

Robinson, M., Picard, D. (2006), Tourism, Culture and Sustainable Development,

Παρίσι: Societe Edition Provence.

Sherpa, Yangji Doma, (2011), Public participation in tourism development: A case

study of the Himalayan Ski Village (HSV) project in Manali, India, Μεταπτυχιακή
Εργασία, Πανεπιστήμιο Manitoba Καναδά.

Singh, Tej Vir, (1989), “The Kulu Valley: Impact of TourismDevelopment in the
Mountain Areas”, Νέο Δελχί: Himalayan Books.

Spaltenberger, Τ. (2007), «Tourism in the Himalaya»,

http://www.spaltenberger.de/usa/himalayantourism.pdf, [πρόσβαση 10/01/2014].

Ελληνική

Γκανιά, Β. (2007), Επιλογή Τουριστικών Προορισμών από τους Καταναλωτές,

Μεταπτυχιακή Εργασία, Χαροκόπειο Πανεπιστήμιο Αθηνών.

Γκορέ, Ευ. (2013), Τουρισμός και Φέρουσα Ικανότητα, Πτυχιακή Εργασία, ΤΕΙ
Θεσσαλονίκης.

Δαλακούρα, Γ., Τσικούδη Ασ. (2013), Αξιολόγηση της Τουριστικής Δραστηριότητας

στη Λίμνη Πλαστήρα, Διπλωματική Εργασία, Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο
Θεσσαλονίκης.

Δριτσάκης, Ν., Στεφανίδης Γ. & Πέκος, Γ. (1998), «Οι κοινωνικές και οικονομικές
επιπτώσεις της τουριστικής ανάπτυξης της Θάσου», 1ο Συνέδριο Αναπτυξιακής
Προοπτικής της Θάσου, 4-6 Σεπ 1998, Πρίνος: Εταιρία Μελέτης και Προβολής της
Θάσου, Θάσος.

18
 ΔΤΕ51/ΘΕΣ-2

Ζαχαράτος, Γ., Τσάρτας, Π. (1999), Πολιτική και Κοινωνιολογία της Τουριστικής

Ανάπτυξης, Πάτρα: Ελληνικό Ανοιχτό Πανεπιστήμιο.

Θεοδωρέλλη, Δ. (2009), Εξεύρεση και Ανάλυση Σημαντικών Πλευρών του Τουριστικού

Φαινομένου-Παρουσίαση των Επιπτώσεων που Αποδεικνύουν τη Σπουδαιότητα του
Τουρισμού, Πτυχιακή Εργασία, ΤΕΙ Θεσσαλονίκης.

Κατσαβού, Η. (2009), Κριτική Θεώρηση του Ειδικού Χωροταξικού Πλαισίου για τον
Τουρισμό, Διπλωματική Εργασία, Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης.

Κοντίτση, Δ. (2010), Ανάπτυξη και Προώθηση Εναλλακτικών Μορφών Τουρισμού: Η

περίπτωση του Αγροτουρισμού στη Ρόδου, Πτυχιακή Εργασία, ΤΕΙ Κρήτης.

Κρητικός, Γ. (2012), Η Τουριστική Ανάπτυξη και οι Επιπτώσεις της στην Κοινωνία και
το Περιβάλλον, Πτυχιακή Εργασία, ΤΕΙ Κρήτης.

Λεονταράκη, Ευ. (2012), Προβλήματα και Προοπτικές του Τουρισμού στην Ελλάδα,
Μεταπτυχιακή Εργασία, Πανεπιστήμιο Πειραιώς.

Παγκόσμιος Οργανισμός Τουρισμού (ΠΟΤ), (1999), “Παγκόσμιος Κώδικας Ηθικών

Αρχών για τον Τουρισμό” http://ethics.unwto.org/sites/all/files/docpdf/greece.pdf,
[πρόσβαση 23/03/2014].

Παππά, Δ. (2009), Ο ρόλος του χιονοδρομικού τουρισμού στην Τοπική Ανάπτυξη του
Νομού Τρικάλων. Μελέτη περίπτωσης η περιοχή Περτουλίου, Πτυχιακή Μελέτη,
Χαροκόπειο Πανεπιστήμιο Αθηνών.

Πρινιωτάκη, Μ. & Καψής, Διον. (2008), «Οι επιδράσεις του τουρισμού στην
οικονομία», Αγορά Χωρίς Σύνορα, τ. 13 (3), σελ. 179-192.

Σαμαρά, Φ. (2008), Βιώσιμη τουριστική ανάπτυξη σε ορεινή περιοχή: η περίπτωση του

Δήμου Ολύμπου και της Κοινότητας Καρυάς, Διπλωματική Εργασία, Αριστοτέλειο
Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης.

Τασσίου, Αγγ. (2010), Οι Επιπτώσεις του Τουρισμού στο Ανθρωπογενές και Φυσικό
Περιβάλλον της Χώρας Υποδοχής, Πτυχιακή Εργασία, ΤΕΙ Θεσσαλονίκης.

19
 ΔΤΕ51/ΘΕΣ-2

Τσάρτας, Π., Σταυρινούδης, Θ., Ζαγκότση, Σμ., Κυριακάκη, Αν., Βασιλείου, Μ.,
(2010), Τουρισμός και Περιβάλλον, Αθήνα: WWF Ελλάς.

Τσουρδίου, Χρ.-Τσ. (2013), Αλληλεπιδράσεις μεταξύ τουριστικής ανάπτυξης και

κλιματικής αλλαγής: μία πολυκριτηριακή προσέγγιση προώθησης στρατηγικής,
Διπλωματική Εργασία, Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης.

Χατζηβγέρης, Κων. (2003), «Κύκλος ζωής Τουριστικού προορισμού – Φέρουσα

ικανότητα», users.teilar.gr/~hatzivgeris/link_files/kyklos-zois.doc, [πρόσβαση
16/01/2014].

20