Παπαδημητρίου Απόστ. - Σελίδες Ιστορίας Γρεβενών (Τόμος Γ)

ΣΕΛΙΔΕΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΤΩΝ ΓΡΕΒΕΝΩΝ
ΣΕΛΙΔΕΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ
ΤΩΝ ΓΡΕΒΕΝΩΝ
ΤΟΜΟΣ Γ΄
–1–
ΑΠΟΣΤΟΛΟΣ Ι. ΠΑΠΑΔΗΜΗΤΡΙΟΥ
–2–
ΣΕΛΙΔΕΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ
ΤΩΝ ΓΡΕΒΕΝΩΝ
ΤΟΜΟΣ Γ΄
ΓΡΕΒΕΝΑ 2016
–3–
ISBN:
© ΑΠΟΣΤΟΛΟΣ Ι. ΠΑΠΑΔΗΜΗΤΡΙΟΥ
Ὑψηλάντου 7, 501 00 Κοζάνη
Τηλ. 24610 31374
Εἰκόνα ἐξωφύλλου: Ὅ,τι προκύψει
ΤΥΠΟΓΡΑΦΕΙΟ
–4–
Στούς βλαχόφωνους Ἕλληνες, πού δέν ἐνέδωσαν

στήν προπαγάνδα καί διώχθηκαν.
Στούς ἐντόπιους ἀγωνιστές γιά τήν ἐλευθερία.
Στούς μακεδονομάχους καί τούς ἐθελοντές ἐκ τοῦ Νότου,

πού ἀγωνίστηκαν νά μᾶς ἐλευθερώσουν.
–5–
–6–
Εἰσαγωγικό σημείωμα
Μέ βαθειά ἱκανοποίηση παραδίδω στούς συμπατριῶτες μου τόν τρίτο

τόμο τῆς τοπικῆς ἱστορίας. Δέν θά ἐπανέλθω γράφοντας τά ἴδια μέ
ἐκεῖνα πού ἔγραψα στά εἰσαγωγικά σημειώματα τῶν τόμων πού προη-
γήθηκαν. Ἀνάλωσα χρόνο πολύ γιά τή συγγραφή ἱστορίας σέ ἐποχή, πού
δυνάμεις πασχίζουν νά ξερριζώσουν ἀπό τόν λαό μας τήν ἱστορική μνή-
μη. Ἴσως, γιά τόν λόγο αὐτό, τό ὅλο ἐγχείρημα νά φαντάζει ὡς χαμένος
κόπος. Ἐπειδή ὅμως πιστεύω ὅτι ὁ ἑλληνισμός διαθέτει ἀκατάβλητες δυ-
νάμεις, πιστεύω καί στήν ἀνάκαμψή του. Θά ἔλθει κάποια γενιά, πού θά
ἐκτιμήσει ὅ,τι ἐμεῖς σήμερα καταφρονοῦμε ζώντας τήν ἐλαφρότητα ἑνός
βίου, ἀπό τόν ὁποῖο ἔχει ἐν πολλοῖς φυγαδευτεῖ τό νόημα μέ τήν ἐπιχει-
ρούμενη ἀποϊεροποίηση τῶν πάντων. Ἀσφαλῶς ὅμως δέν ἔχουν χαθεῖ τά
πάντα μέ τήν πολύπλευρη κρίση πού μᾶς ταλανίζει. Τρανταχτή ἀπόδειξη
τό ὅτι καί ὁ τόμος αὐτός, ὅπως καί ὁ προηγούμενος, τυπώθηκε μέ εὐγενι-
κές χορηγεῖες συμπατριωτῶν μας. Συγχαίρω τούς χορηγούς γιά τά
αἰσθήματα φιλοπατρίας καί τούς εὐχαριστῶ γιά τήν ἐμπιστοσύνη τους
πρός τό πρόσωπό μου. Τά ὀνοματεπώνυμά τους καί ὁ τόπος κατοικίας
τους παρατίθενται σέ πίνακα στό τέλος τοῦ τόμου.
Ὁ τρίτος τόμος περιλαμβάνει θέματα τῆς πιό πρόσφατης ἱστορίας τοῦ
τόπου, γι’ αὐτό καί αὐξημένο εἶναι τό πλήθος τῶν πηγῶν, στίς ὁποῖες
ἀνέτρεξα. Διαπίστωσα ὅμως καί πάλι τή σημαντική ἀπώλεια μνήμης ἐπί
θεμάτων τοπικῆς ἱστορίας. Τά περισσότερα, ἀπ’ ὅσα στοιχεῖα διασώθη-
καν, ἔχουν καταγραφεῖ ἀπό μή ἐντόπιους συγγραφεῖς σέ ὁδοιπορικά ἤ
ἀπομνημονεύματα ἤ ὑπάρχουν σέ διπλωματικά ἀρχεῖα. Ὁπωσδήποτε
ὅμως, θεωρῶ ἀξιόλογες τίς λίγες καταγραφές ἀπό ἐντόπιους ἱστορικούς
ἐρευνητές, καθώς καί τούς κώδικες τῆς Μητροπόλεως Γρεβενῶν, τούς
ὁποίους ἐξέδωσε ὁ μακαριστός μητροπολίτης Σέργιος Σιγάλας.
Ἴσως κάποια ἀπό τά παρατιθέμενα καί στόν παρόντα τόμο στοιχεῖα
εἶναι χωρίς σημαντική ἱστορική σημασία. Δέν θά διαφωνήσω. Προτίμησα
νά τά παραθέσω, ἔστω καί ἄν ὁ τόμος κατέστη ὀγκώδης, μέ τή σκέψη ὅτι
μέ τήν πάροδο τοῦ χρόνου διαπιστώνουμε πόσο λίγα γνωρίζουμε γιά τό
παρελθόν μας. Δέν θά ἦταν σωστό νά λησμονηθεῖ ἀκόμη καί τό παραμι-
κρό συμβάν στόν πλέον ἀσήμαντο οἰκισμό, συμβάν στό ὁποῖο πρωταγω-
νίστησε κάποιος ταπεινός καί ἀγράμματος πού, ὅμως κατάφερε νά ἀρθεῖ
–7–
πάνω ἀπό τίς μικρότητες πού μᾶς χαρακτηρίζουν σήμερα.

Εὐχαριστῶ ὅλους, ὅσοι συνέβαλαν στή συγγραφή τοῦ παρόντος πο-
νήματος. Τίς εὐχαριστίες μου ἀρχίζω ἀπό τόν μακαριστό μητροπολίτη
Σέργιο, γιά τήν εὐλογία νά θέσουν οἱ ἱερεῖς στή διάθεσή μου τά λειτουρ-
γικά βιβλία, στά ὁποῖα βρῆκα πλῆθος ἐνθυμήσεων, καί γιά τίς ἐκδόσεις
τῶν κωδίκων τῆς μητροπόλεως. Εὐχαριστῶ τόν πολιτιστικό σύλλογο Σα-
μαριναίων γιά τήν ἄδεια νά χρησιμοποιήσω φωτογραφίες ἀπό τό λεύκω-
μα φωτογραφιῶν τῶν Wace καί Thomson, πού ἐξέδωσε. Εὐχαριστῶ ὅσους
ἔθεσαν στή διάθεσή μου ἱστορικά στοιχεῖα καί συνετέλεσαν στόν
ἐμπλουτισμό τῆς προσωπικῆς μου ἔρευνας. Ἀναφέρω αὐτούς κατά
ἀλφαβητική σειρά: Βῆττο Χρῆστο, ἀντιστράτηγο ἐν ἀποστρατεία καί
ἱστορικό ἐρευνητή, Δόρτσιο Κωνσταντῖνο, τ. σύμβουλο μαθηματικῶν,
Δρόσο Χρῆστο, φιλόλογο καθηγητή, Καρανάσιο Χαρίτωνα, ἐρευνητή τῆς
Ἀκαδημίας Ἀθηνῶν, Λαζάρου Ἀχιλλέα, Δρ φιλόλογο καθηγητή - ἱστορι-
κό, Νικόπουλο Εὐάγγελο, συλλέκτη φωτογραφιῶν-συγγραφέα, Ντίνα
Κωνσταντῖνο, καθηγητή τοῦ πανεπιστημίου Δυτικῆς Μακεδονίας, Πα-
παθανασίου Θωμά, φιλόλογο καθηγητή, Παρδάλη Γεώργιο, δάσκαλο,
Πέτρου Ἰωάννη, δάσκαλο, Σπανό Κωνσταντῖνο, ἐκδότη τοῦ «Θεσσαλικοῦ
ἡμερολογίου», Φούρκα Σπύρο, ἀγρότη. Εὐχαριστῶ καί τόν Μπαχτσεβάνο
Δημήτριο, φιλόλογο, γιά τή γλωσσική ἐπιμέλεια τοῦ κειμένου.
Λόγω τῆς μεσολάβησης σημαντικοῦ διαστήματος ἀπό τή χρονική
στιγμή, κατά τήν ὁποία διαπίστωσα ὅτι τό ὑλικό, πού εἶχα συγκεντρώσει,
δέν ἦταν δυνατόν νά χωρέσει σέ συνήθη τόμο καί διαχώρησα αὐτό, τό
ἀξιοποίησα καί ἐπέφερα διορθώσεις καί προσθῆκες στήν ἀρχική ὕλη. Ἡ
πρόσθετη βιβλιογραφία ἐμφανίζεται ὄχι στήν κανονική της σειρά, ἀλλά
στό τέλος ὡς συμπληρωματική.
Ὅπως καί κατά τή συγγραφή τῶν Α΄ και Β΄ τόμων, ἀκολούθησα προ-
σωπικό τρόπο παραπομπῶν. Κατά διαστήματα, ἐντός τοῦ κειμένου, κα-
ταχωρίζονται δύο ἀριθμοί. Ὁ πρῶτος, κανονικοῦ μεγέθους, παραπέμπει
στόν αὔξοντα ἀριθμό, πού ἡ κάθε πηγή κατέχει στή βιβλιογραφία. Ὁ
δεύτερος, μέ μορφή δείκτου, παραπέμπει στή συγκεκριμένη σελίδα, ἀπό
τήν ὁποία ἀντλεῖται ἡ ἱστορική πληροφορία. Ἀκόμη, διάσπαρτοι ὑπάρ-
χουν καί κάποιοι ἄλλοι ἀριθμοί μέ ἔντονη ἐκτύπωση καί μορφή ἐκθέτη.
Αὐτοί παραπέμπουν σέ σημειώσεις πού παρατίθενται στό τέλος τοῦ κει-
μένου.
Ἀπόστολος Παπαδημητρίου
Ἠλεκτρολόγος μηχανικός Ε.Μ.Π.
–8–
Κεφάλαιο A
Δραστηριότητες τῶν κατοίκων
Κτηνοτροφία
Ἡ κτηνοτροφία ἀποτελοῦσε τήν πιό σημαντική ἀπασχόληση τῶν κα-

τοίκων τῆς ἐπαρχίας Γρεβενῶν κατά τόν 19 ο αἰώνα. Ἀπό ἔκθεση ὑπαλλή-
λου τῆς στατιστικῆς Ὑπηρεσίας τοῦ ἑλληνικοῦ κράτους (1883) πληροφο-
ρούμαστε ὅτι ἐκτρέφονταν τότε 250.000 αἰγοπρόβατα, 40.000 μεγάλα ζῶα
καί 80.000 χοῖροι. Παράγονταν ἐτησίως 150.000 ὀκάδες τυριά, 50.000 ὀκά-
δες βούτυρο καί 125.000 τεμάχια ἀκατέργαστα δέρματα. 30049
Οἱ μετακινούμενοι κτηνοτρόφοι
Οἱ κτηνοτρόφοι τῆς Πίνδου ἀπό τήν ἀρχαιότητα μετακινοῦνταν πρός

περιοχές μέ ἠπιότερο χειμώνα πρός ἐξασφάλιση ζωοτροφῶν. Ὅπως γρά-
ψαμε στόν Α΄ τόμο, ὁ Στράβων ἀναφέρεται ἤδη κατά τόν πρῶτο π.Χ. αἰώ-
να στή μετακίνηση αὐτή. 21955
Κατά τόν Σαράντη, τά αἰγοπρόβατα τοῦ Περιβολίου ξεπερνοῦσαν τίς
100.000 ἀκόμη καί κατά τίς χειρότερες περιόδους, μάλιστα σέ κάποιες
εὐνοϊκές ξεπέρασαν καί τίς 200.000. Ἐπειδή οἱ βοσκότοποι τοῦ Περιβολίου
δέν ἦταν δυνατόν νά θρέψουν περισσότερα ἀπό 80.000, οἱ ὑπόλοιποι με-
τακινοῦνταν πρός τά Ἄγραφα ἀλλά καί πρός τήν Ἀχρίδα, τή Ρέσνα καί τό
Μοναστήρι. Ἐντυπωσιακό ὅμως εἶναι ὅτι καί αὐτῶν οἱ οἰκογένειες παρα-
θέριζαν στό Περιβόλι. 25656. Ἐκτιμοῦμε ὅτι οἱ ἀριθμοί αὐτοί ἀναφέρονται
στήν ἀρχή τοῦ 19ου αἰώνα. Θερινούς βοσκοτόπους ἀναζητοῦσαν τότε καί
κτηνοτρόφοι ἄλλων οἰκισμῶν. Κάποιοι, καταγόμενοι ἀπό τή Σαμαρίνα
καί τήν Ἀβδέλλα, πού παραχείμαζαν στήν πεδιάδα τῆς Βέροιας, μετακι-
νοῦνταν, κατά τήν ἄνοιξη, ἄλλοι στά χωριά τους καί ἄλλοι στήν περιοχή
–9–
Περλεπέ (1809). 57951. Κατά τό 1816 σέ καταμέτρηση κοπαδιῶν τῆς ἐπαρ-

χίας Δομοκοῦ, κατ’ ἐντολή τοῦ Ἀλῆ πασᾶ τῶν Ἰωαννίνων, σέ τόπο θε-
ρινῆς διαβίωσης (ὡς τόπος χειμερινῆς διαβίωσης ἀναφέρεται θεσσαλικός
οἰκισμός) 17 ἀπό τά 58 συνολικά κοπάδια ἀνῆκαν σέ κτηνοτρόφους τῆς
περιοχῆς Γρεβενῶν. Μάλιστα, τά 12 ἀπό αὐτά ἦσαν μεταξύ τῶν 15 μεγα-
λυτέρων κοπαδιῶν (μέ περισσότερα ἀπό 5.000 γιδοπρόβατα). Ἀναφέρο-
νται ὡς ἀρχιτσέλιγκες οἱ Τζήμας Χατζηγιάννης, Μίχας, Παπαλέξης,
Γιάννης Τσαπάρας, Γιάνκος Χαρμαντάμπασης, Χατζηπαυλῆς, Οἰκονό-
μου, Καραγιάννης, Χατζηκυρίτσης (Ἀβδελλιῶτες), Νάκος, Χατζηγιάννης,
Χατζητζῆμος, Χατζημίχος (Σαμαριναῖοι) καί Ζῆκος ἀπό τό Μαυρονόρος.
Ὑπῆρχαν καί δύο κοπάδια πού ἀνῆκαν σέ μονές, ἐκ τῶν ὁποίων ἡ μία
ἦταν τῆς Μπουνάσιας καί ἡ ἄλλη εἶχε ἡγούμενο τόν Δαμιανό μέ 7901 κε-
φάλια1. Τό μεγαλύτερο κοπάδι ἀνῆκε στόν Μίχα (8385 μεγάλα καί 4984
μικρά). Σημαντικό ἦταν καί τό κοπάδι τοῦ Ζήκου, τοῦ μόνου Κουπατσάρη
(6120 καί 2850 ἀντίστοιχα). Εἶναι πολύ πιθανόν κάποια ἀπό αὐτά τά κο-
πάδια νά εἶχαν προκύψει ἀπό συνένωση μικροτέρων κοπαδιῶν καί νά
εἶχαν σχηματιστεῖ φαλκάρια. 579668, 28137. Ἡ κίνηση πρός τόν Δομοκό γιά
θερινή βοσκή μαρτυρεῖ τόν κορεσμό ἀπό πλευρᾶς κοπαδιῶν καί τό ἀδύ-
νατο βόσκησης ὅλων στούς βοσκοτόπους τῶν Γρεβενῶν. Γέροντες τῆς
Λάβδας ἀνέφεραν ὅτι κατά τήν ἴδια ἐποχή τό χωριό τους διέθετε περί τίς
15.000 γιδοπρόβατα. 691144
Καί μετά τό 1881 τά κοπάδια ἦσαν τόσα πολλά πού διακόσιες οἰκογέ-
νειες, πού ξεχειμώνιαζαν στό Τόιβασι Λάρισας, ἐγκαταστάθηκαν στό
Ἰστόκ μεταξύ Ρέσνας καί Ἀχρίδας. 311175. Κατά τούς Wace καί Thomson ἡ
Σαμαρίνα ἐξέτρεφε κατά τό 1877 80.000 γιδοπρόβατα. 311 76. Κατά τόν
Σχινά (1885), ἡ Σμίξη ἐξέτρεφε τότε 8.000 πρόβατα. 2856. Ἡ Κρανιά στά
μέσα τοῦ 19ου αἰ. ἐξέτρεφε 30.000 μικρά ζῶα, ἀλλά τό 1910 αὐτά εἶχαν πε-
ριοριστεῖ σέ 17.000. 19144. Στενότητα χώρου ἀντιμετώπιζαν ἀκόμη καί
κτηνοτρόφοι ἀπό Κουπατσαροχώρια καί ἄλλα χωριά. Ἔτσι, ὁ Γκουντάρας
ἀπό τόν Τσούργιακα ἔβοσκε τό κοπάδι του κατά τό θέρος στό Μαυρονό-
ρος καί στή Βραβόνιστα (68831) καί ὁ Κωτούλας ἀπό τό Μπίσιοβο στό Νι-
τρούζι (68982).
Βασική δομή τῶν μετακινουμένων κτηνοτρόφων ἦταν τό τσελιγκᾶτο
(φαλκάρι), δηλαδή μιά πατριά μέ πλήρη οἰκονομική αὐτάρκεια. Ἡ ἀγορά
γῆς στή θεσσαλική πεδιάδα ἦταν δεῖγμα οἰκονομικῆς εὐρωστίας. Ἡ οἰκο-
νομική αὐτάρκεια τεκμηριωνόταν προπάντων στήν οἰκονομική δύναμη
γιά ἐνοικίαση τουλάχιστον χειμαδιοῦ. Χωρίς αὐτήν δέν ἀναγνωριζόταν
μιά πατριά ὡς τσελιγκᾶτο. Ἡ οἰκονομική της ἀδυναμία τήν ὑποχρέωνε
νά προσκολλᾶται κάθε τόσο σέ μιά αὐτάρκη πατριά γιά νά ἀνταπεξέρχε-
ται στίς δυσκολίες. Μέ τόν τρόπο αὐτό σχηματιζόταν τό διευρυμένο τσε-
– 10 –
λιγκᾶτο. Στά τσελιγκάτα προσκολλοῦνταν καί ἁπλοί τσοπάνοι χωρίς κο-

πάδι ἀλλά καί ἀγωγιάτες (καρβανάροι) μέ τίς οἰκογένειές τους. Ἐπικε-
φαλῆς τοῦ τσελιγκάτου ἦταν ὁ τσέλιγκας, πού ἀνακηρυσσόταν ἀπό τούς
ἄνδρες τῆς πατριᾶς του κατά τήν κληρονομική, κανονικά, διαδοχή. Στήν
περίπτωση διευρυμένου τσελιγκάτου ὁ ἐπικεφαλῆς ὀνομαζόταν ἀρχιτσέ-
λιγκας. Συνέβαινε δύο τσελιγκάτα νά συνεταιρίζονται γιά νά μειώσουν
τίς δαπάνες τοῦ χειμαδιοῦ. 242105, 72107. Ἕνα τσελιγκᾶτο περιλάμβανε ἀπό
20 ὥς 200 οἰκογένειες. Ὁ ἀρχιτσέλιγκας, πού διέθετε ὥς 10.000 πρόβατα,
ἀναλάμβανε ὅλες τίς φροντίδες γιά τούς φόρους, τούς δασμούς στά σύ-
νορα, μετά τό 1882, τίς διαπραγματεύσεις μέ τούς ληστές καί τίς λοιπές
ὑποχρεώσεις. Ἔναντι αὐτῶν τῶν ὑπηρεσιῶν, κάθε κτηνοτρόφος, μέλος
τοῦ τσελιγκάτου, κατέβαλλε κατά τό τέλος τοῦ 19ου αἰώνα 20 παράδες γιά
κάθε πρόβατο τοῦ κοπαδιοῦ του. Οἱ φτωχοί κτηνοτρόφοι μέ κοπάδι μι-
κρότερο ἀπό 20 πρόβατα ἀπαλλάσσονταν ἀπό τήν πληρωμή. 312223
Ὁ σημαντικότερος θεσμός τοῦ τσελιγκάτου ἦταν τό οἰκογενειακό
συμβούλιο, στό ὁποῖο μετεῖχαν οἱ ἀρχηγοί τῶν ἐπί μέρους συγγενικῶν
οἰκογενειῶν (ἀδελφῶν, ἐξαδέλφων καί τέκνων τους). Τό συλλογικό αὐτό
ὄργανο ἔπαιρνε ἀποφάσεις γιά τά σοβαρά ζητήματα τοῦ τσελιγκάτου,
ὅπως οἰκονομικά, κοινωνικά καί ἐκπαιδευτικά. Συνερχόταν τακτικά ἀνά
ἑξάμηνο (ἐν ὄψει τῆς μετακινήσεως) καί ἔκτακτα, ὅταν προέκυπτε κάποιο
ζήτημα. Μεταξύ τῶν οἰκονομικῶν θεμάτων ἦταν ἡ μίσθωση βοσκοτό-
πων, οἱ ἀγορές εἰδῶν καί ἡ πώληση τῶν κτηνοτροφικῶν προϊόντων, ἡ
αὐξομείωση τοῦ ζωικοῦ κεφαλαίου, ἡ ἀλλαγή ἐπαγγέλματος κάποιου
μέλους τοῦ τσελιγκάτου. Ὑπεύθυνος γιά τήν ὑλοποίηση τῶν ἀποφάσεων
καί γιά τήν ἐκπροσώπηση τοῦ τσελιγκάτου πρός τήν κοινωνία ἦταν ὁ
τσέλιγκας καί στήν περίπτωση τοῦ διευρυμένου τσελιγκάτου ὁ ἀρχιτσέ-
λιγκας. Αὐτός ἀπολάμβανε μεγάλη ἐκτίμηση ἀπό τά μέλη τοῦ τσελιγκά-
του, δέν ἦταν ὅμως ἀναντικατάστατος. 7298. Ἀπό τήν ὀργάνωση αὐτή τῶν
Βλάχων εἶχαν ἐπηρεαστεῖ καί οἱ Κουπατσάροι κτηνοτρόφοι Φιλιππαίων
καί Ντουσκοῦ καί, κατά συνέπεια, οἱ κοινωνικές σχέσεις τῶν κατοίκων
τῶν οἰκισμῶν αὐτῶν. 20032
Σημαντικότερες οἰκογένειες κτηνοτρόφων ἀνά οἰκισμό περί τά τέλη
τοῦ 19ου αἰ. ἦσαν οἱ ἀκόλουθες: Περιβόλι: Βράκα, Βαρδούλη, Ἀγροκώστα,
Ἴττη, Σαράντη, Κουβάτα, Νιμπῆ, Μιχαλίτση, Σκρίμπα, Ἀποστολίνα,
Μπαλαμώτη. 72371. Ἀβδέλλα: Τζαπάρα, Καραγιάννη, Παπαλέξη, Τζήμα.
72375. Σμίξη: Νασίκα, Πλιάτσικα, Γκόγκου, Γούτα, Τεγούση. 72 379. Σαμαρί-
να: Χατζημάτη, Χατζημπύρου. Τζημουζιώγα, Ταμπούκη, Τσακνάκη, Ἀρό-
τσιου, Ἀγορογιάννη, Τσιούτρη, Μπασδέκη. 72 365. Φιλιππαῖοι: Γεωργούλα,
Παλάσκα, Ντίνα. 20032, 657. Τσιούργιακας: Γκουντάρα, Μπατσίλα, Τολί-
κα. 68831. Ντουσκό: Σαμαρᾶ, Γκισάκη, Σανίδα. 19525. Μεσολούρι: Καραΐ-
– 11 –
σκου, Τζιουβάρα, Χαντέ. 655. Δέλνο: Τσιάρα, Τζάλλα, Στεργιούλα. Σιαρ-

γκαναῖοι: Τσίρου. 673. Λάβδα: Ἀδελφοί Στεργιούλα 5 τόν ἀριθμό. 645.
Βραβόνιστα: Δημάδη, Ρόβα. 641. Ζάλοβο: Ἀποστολίδη (Κασλίκη). 646.
Μπίσιοβο: Κωτούλα. 68982. Ἀναφέρονται καί τσελιγκίνες, χῆρες τσελι-
γκάδων πού διατήρησαν τήν ἡγεσία. Γνωστές εἶναι ἡ Μαρία Πλιάτσικα
καί ἡ Εὐαγγελία Νασίκα ἀπό τή Σμίξη καί ἡ Σταματία Μπαλαμώτη ἀπό
τό Περιβόλι. 72260
Σέ ἔγγραφο τοῦ ἀρχείου τοῦ Ἀλῆ πασᾶ (25.2.1817) ἀναφέρονται κά-
ποια χειμαδιά στήν περιοχή τῶν νοτίων Χασίων τοῦ νομοῦ Τρικάλων:
Σκοτίνα, Παπαδοπούλι, Κουτσούφλιανη, Σμόλια, Παλαιοσαμαρίνα, Λο-
γκάς, Συκιά, Λιόπρασο, Κόρποβο καί Κούρσοβο. Ἔμπιστός του ἄνθρωπος
ἔκανε τήν καταμέτρηση τῶν κτηνῶν καί εἰσέπραττε τόν ἀναλογοῦντα
φόρο. 580219. Οἱ κτηνοτρόφοι τῆς Σαμαρίνας ξεχειμώνιαζαν κυρίως στό
Πραιτώρι καί στή Βλαχόγιαννη. Ἐκεῖ οἱ μεγαλοκτηνοτρόφοι (τσελιγκά-
δες) εἶχαν ἀγοράσει χορτολιβαδικές ἐκτάσεις γιά τή βοσκή κατά τή διάρ-
κεια τοῦ χειμώνα. 10976. Ὁ Γιαννούλης Χατζημίχας ἦταν ἰδιοκτήτης μεγά-
λων ἐκτάσεων τῆς Τσιούκας καί τῆς Βλαχόγιαννης. 601526, 583134. Πολλοί
κτηνοτρόφοι παραχείμαζαν ἐπίσης στούς οἰκισμούς Δομένικο, Μυλόγου-
στα, Δαμάσι, Ἐλασσόνα καί Παραπόταμο τῆς Λάρισας, Σκουτίνα (Παλη-
οσαμαρίνα), Σμόλια καί Βόργιανη Τρικάλων. 339 144. Κάποιοι κατευθύνο-
νταν πρός τό Δέλβινο καί τό Μπεράτι τῆς Βόρειας Ἠπείρου. Κάποιοι πα-
ραχείμαζαν στή Χαλκιδική, στόν Ἁλμυρό, ἀκόμη καί στήν περιοχή τῶν
Θηβῶν. Οἱ Σμιξιῶτες παραχείμαζαν στίς πεδιάδες γύρω ἀπό τήν Ἐλασ-
σόνα καί τή Λάρισα. 311171. Οἱ τῆς Ἀβδέλλας παραχείμαζαν στήν Ἐλασ-
σόνα, στό Δαμάσι, στό Τσιότι, στό Ζάρκο καί στό Γριζάνο. 311173, 26155. Οἱ
τοῦ Περιβολίου παραχείμαζαν στό Βελεστῖνο, στήν Ἄλλη Μεριά, στούς
Μπαχτσέδες, στό Ταχταλασμάν καί στά Κανάλια Μαγνησίας, στό Τόιβα-
σι, στό Τζαμί, στό Σοφουλάρ, στό Μακρυχώρι, στό Καρατζόλι, στή Δεδέρ-
γιανη καί στό Χατζόμπασι Λάρισας, στή Σμόλια, στή Μπούρσιανη καί
στό Ζάρκο Τρικάλων. Τό Βελεστῖνο, κατά τήν παράδοση, ἦταν ὁ παλαιό-
τερος τόπος παραχειμάσεως. 25659, 311175. Οἱ τοῦ Ντουσκοῦ προτιμοῦσαν
νά μετακινοῦνται πρός τήν Ἤπειρο, μέ τήν οποία εἶχαν στενό σύνδεσμο.
Μετά τά μέσα τοῦ 19ου αἰώνα ἄρχισαν νά πληθαίνουν οἱ μετακινούμενοι
πρός τή Θεσσαλία μέ τήν ἀγορά χορτολιβαδικῶν ἐκτάσεων ἀπό Τούρ-
κους μπέηδες στούς οἰκισμούς Κόδρεσι, Σατόμπασι καί Κονιατσῆ Λάρι-
σας. 19525. Οἱ τῶν Φιλιππαίων παραχείμαζαν στά Ἀραντοσίβια, Παζαρ-
λάδες (τά ὀνόμαζαν οἱ μετακινούμενοι Κάτω Φιλιππαίους), στό Κεφαλό-
βρυσο καί στό Ντριάνοβο. 663. Οἱ τοῦ Μεσολουρίου παραχείμαζαν στό
Ντερλί, στό Παλιόκαστρο, στό Κεφαλόβρυσο καί στήν Ἐλασσόνα. 655. Οἱ
τοῦ Δέλνου παραχείμαζαν στό Ντερλί, στήν Καλούδα, στήν Ἀγιά, στόν
– 12 –
Ἁλμυρό καί στή Χαλκιδική. Οἱ τῶν Σιαργκαναίων παραχείμαζαν στήν

Ἐλασσόνα, στόν Τύρναβο, στό Παλιόκαστρο καί στό Κεφαλόβρυσο. 673.
Οἱ τῆς Λάβδας στό Παλιόκαστρο. 645. Οἱ Κηπουριῶτες στό Βελεστῖνο.
5563. Οἱ τῆς Βραβόνιστας στή Χαλκιδική, στή Σάρτη καί στόν Ἁλμυρό. 641.
Στή Χαλκιδική παραχείμαζαν καί κτηνοτρόφοι ἀπό ἄλλα Κουπατσαρο-
χώρια. Ἀξίζει να τονιστεῖ ὅτι οἱ οἰκογένειες τῶν Κουπατσαραίων κτηνο-
τρόφων παρέμεναν κατά τόν χειμώνα στούς ὀρεινούς οἰκισμούς. 691 58
Ὅσοι ἀδυνατοῦσαν νά ἐπιβαρυνθοῦν μέ μετακίνηση σέ μεγάλη ἀπό-
σταση, παραχείμαζαν στήν Κάλιανη Κοζάνης, στά Βέντζια, στά Χάσια,
ἀλλά καί στό Μικρολίβαδο, στήν Κρανιά, στό Μοναχίτι καί στά Γρεβενά.
25656. Ἦταν σημαντικός ὁ ἀριθμός τῶν οἰκογενειῶν πού μετακινοῦνταν
στά Βέντζια, ὥστε νά τούς συνοδεύει ἀκόμη καί ἱερέας. Ἐνθυμήσεις σέ
λειτουργικά βιβλία τοῦ ἱεροῦ ναοῦ τοῦ Ἁγίου Δημητρίου Βάρεσιας μᾶς
πληροφοροῦν γιά διαμονή ἐκεῖ κατά τόν χειμώνα ἱερέων ἀπό τήν Ἀβδέλ-
λα (1899) καί Σαμαρίνα (1902). 615, 220 177. Περί τίς εἴκοσι οἰκογένειες κτη-
νοτρόφων ἀπό τά Κουπατσαροχώρια καί τή Σιάτιστα παραχείμαζαν στό
Παλιοτούρνικο καί στή Σκούμτσα. 676
Στόν Α΄ τόμο εἴχαμε ἀναφερθεῖ στή μετακίνηση Βλάχων πρός τά μέρη
τῆς Νάουσας (Σέλι καί Ξερολίβαδο) κατά τή δεύτερη δεκαετία τοῦ 19 ου
αἰώνα. Μιά σημαντική οἰκογένεια μεταξύ ἐκείνων ἦταν τῶν ἀδελφῶν
Μπαδραλέξη. Αὐτοί εἶχαν ἀγοράσει ἔκταση γύρω ἀπό τόν Κολινδρό γιά
παραχείμαση. 20384. Τούς ἀκολούθησαν καί ἄλλοι. Κάποιοι μετακι-
νοῦνταν πρός τά Γιαννιτσά, στά πεδινά τῆς Βέροιας καί πιό πέρα στή
Χαλκιδική. 20385
Στή θεσσαλική πεδιάδα κατοικία διέθεταν μόνο οἱ εὐκατάστατοι κτη-
νοτρόφοι. Οἱ οἰκογένειες τῶν ὑπολοίπων διέμεναν σέ πολύ φτωχικά κα-
λύβια, κατασκευασμένα ἀπό πλεγμένα κλαδιά ἰτιῶν, ἀπό ψάθα ἤ ἐλα-
φρά ξύλα καλυμμένα μέ καλαμιές ἀπό σίκαλη (σάλωμα). Στή διατήρηση
τοῦ προχείρου καταλύματος συνέβαλλε καί ἡ μή σταθερή θέση τοῦ χει-
μαδιοῦ, τό ὁποῖο ἐπέλεγε ὁ ἀρχιτσέλιγγας. 312 223. Παλαιότερα ἡ συμβίω-
ση μέ τούς ἐντοπίους κατοίκους, τούς καμπίσιους, δέν ἦταν κατά κανόνα
ἁρμονική. Ὁ Ζούκας ὑπό μυθιστορηματική μορφή παρουσίασε τίς διαμά-
χες, πού κατέληγαν σέ συμπλοκές καί κάποτε σέ φόνους. 242. Ἡ κατα-
σκευή οἰκιῶν ὁδήγησε σταδιακά τούς καμπίσιους στό νά συνειδητοποιή-
σουν πώς οἱ κτηνοτρόφοι τῆς Πίνδου ἦσαν σύνοικοί τους καί ἔπρεπε νά
ἀποδεχθοῦν τήν, ἔστω ὀχληρή, παρουσία τους. Ἀθρόα ἀγορά χειμερινῶν
βοσκοτόπων στή Θεσσαλία συνέβη περί τό τέλος τοῦ 1882. Σαμαριναῖοι
ἀγόρασαν βοσκοτόπους στό Μπαχτσιλάρ, βορείως τῆς Λάρισας, Περιβο-
λιῶτες στό Τόιβασι. Σαμαριναῖοι σχημάτισαν τόν συνοικισμό Κιτσελέρ.
99363-364. Κάποιοι κτηνοτρόφοι ἀπό τήν ἄλλη, ὅταν διαπίστωναν ὅτι ἡ θεσ-
– 13 –
σαλική πεδιάδα δέν ἦταν δυνατόν νά ἐπαρκέσει γιά τόσο μεγάλο πλῆθος
αἰγοπροβάτων ἤ νά ἀπορροφήσει τά βιοτεχνικά προϊόντα ἐκ τῆς ἐπεξερ-
γασίας τοῦ μαλλιοῦ, ἔλαβαν τήν ἀπόφαση νά ἐγκατασταθοῦν μόνιμα
στά πεδινά ἀλλάζοντας ἐπάγγελμα. 242105
Τά συνήθη κοπάδια ἀποτελοῦνταν ἀπό 500 ὥς 2.000 αἰγοπρόβατα. Τά
ἀρνιά καί τά κατσίκια πού γεννιοῦνταν γύρω στά Χριστούγεννα ἀπογα-
λακτίζονταν πρίν ἀπό τήν ἡμερομηνία ἀναχώρησης γιά τούς ὀρεινούς
βοσκοτόπους, ὥστε νά εἶναι εὔκολη ἡ μετακίνησή τους. Κατά τή μετακί-
νηση οἱ κτηνοτρόφοι ἀπέφευγαν τά χάνια. Γιά νά προστατευθοῦν ἀπό
τόν καύσωνα καί τή δυνατή βροχή, χρησιμοποιοῦσαν κουβέρτες ἀπό
τραγόμαλλο, τίς ὁποῖες ἁπλώνοντας ἐπάνω σέ κατακόρυφο πλαίσιο ἀπό
τρία ξύλινα κοντάρια, πού σχημάτιζαν τό γράμμα Π, εἶχαν ταχύτατα στή
διάθεσή τους ἀσφαλῆ σκηνή. 31177, 17. Οἱ πλούσιοι κτηνοτρόφοι εἶχαν ἰδιό-
κτητα μεταφορικά μέσα, ἄλογα καί μουλάρια. Οἱ ἄλλοι ὑποχρεώνονταν
νά μισθώσουν, γιά τή μεταφορά τῶν μελῶν τῆς οἰκογένειας καί τῆς οἰκο-
σκευῆς, ἀγωγιάτες. 25448
Ὁ Pouqueville, πού κινήθηκε ἀπό Γρεβενά πρός Ἰωάννινα τήν ἄνοιξη
τοῦ 1806, βρῆκε πολλές σβησμένες φωτιές τῶν μετακινουμένων Βλάχων
καί ἔγραψε: «Οἱ ἑστίες αὐτές θά μποροῦσαν νά μᾶς δώσουν ὁρισμένες
ἐνδείξεις ὡς πρός τόν ἀριθμό τοῦ πληθυσμοῦ, τά σημεῖα πού στέκεται, τίς
Φ1. Κατασκήνωση μετακινουμένων κτηνοτρόφων (1910)
– 14 –
διαδρομές ἀπ’ ὅπου περνᾶ, ἀφοῦ ἡ τροχιά, πού αὐτός ὁ πληθυσμός ἀκολου-
θεῖ στήν πορεία του, εἶναι αὐστηρά προκαθορισμένη καί ἀπαραβίαστη. Οἱ
ἀγωγιάτες μᾶς κατονόμασαν τά φαράγγια, ἀπ’ ὅπου διέρχονται οἱ Βλάχοι,
γιά νά σκορπιστοῦν στά συνηθισμένα λιβάδια τους, ἁπλωμένα σ’ ὅλη τήν
ἐπιφάνεια τῶν ἄνω ὀροπεδίων τῆς Πίνδου». 245143. Κατά τήν ἄνοδο τά πο-
τάμια εἶχαν ἀκόμη ἀρκετά νερά καί τό πέρασμά τους ἦταν περιπε-
τειῶδες. Νά πῶς περιγράφουν τό πέρασμα ἀπό τόν Βενέτικο στό δρόμο
ἀπό Βράσνο πρός Βοντενσκό οἱ Wace καί Thomson:
«Τά μουλάρια πού εἶχαν καβαλάρηδες, λίγο ἤ καθόλου δυσκολεύτηκαν
νά περάσουν. Δέν συνέβαινε ὅμως τό ἴδιο μέ τά ἄλλα, πού ἦταν φορτωμένα
μέ ἀποσκευές ἤ μᾶλλον μέ ἀποσκευές καί ἐπί πλέον μέ παιδιά δεμένα ἀπό
τή μέση ἤ μέ κότες δεμένες ἀπό τά πόδια τους. Τά μουλάρια αὐτά φτάνο-
ντας στή μέση τοῦ πόρου, ἄρχιζαν νά περπατοῦν ἄσκοπα πρός τά ἐπάνω
σκοντάφτοντας καί γλιστρώντας πάνω στίς λεῖες στρογγυλές πέτρες τῆς
κοίτης τοῦ ποταμοῦ. Οἱ ἀποσκευές ἔγερναν ἀπό τή μία πλευρά στήν ἄλλη,
πρῶτα τό ἕνα δέμα καί μετά τό ἄλλο βουτοῦσαν στό νερό καί ὑπῆρχε κίνδυ-
νος νά πέσουν. Αὐτό ἔπρεπε νά ἀποφευχθεῖ πάση θυσία, μιάν καί ἕνα φορ-
τωμένο μουλάρι πέσει στό ποτάμι, ὑπάρχει κίνδυνος νά πνιγεῖ. Ξύλα, πέ-
τρες καί φωναχτά πού ἐκσφενδονίστηκαν ἀδιακρίτως καί ἀπό τίς δύο ὄχθες
δέν εἶχαν ἀποτέλεσμα. Τελικά, ἀρκετοί ἀγωγιάτες μπῆκαν στό νερό καί,
σχηματίζοντας μία γραμμή κάθετα πρός τόν πόρο, ἔδιωξαν τά πεισματάρι-
κα ζῶα μέ τίς «φορτωτῆρες» πού εἶναι ἐλαφρά ξύλα μέ διχάλα στήν κορυ-
Φ2. Ἄνοδος Σαμαριναίων στήν Πίνδο (1910)
– 15 –
φή». 31136
Ἡ πορεία τῶν Περιβολιωτῶν τοῦ Βελεστίνου ἦταν: Δοβρούτι - Ζάρκος
– Τρίκαλα - Καλαμπάκα - Κουτσούφλιανη - Μπάλτινο - Κρανιά - Περιβό-
λι. 189317. Ἔστηναν συνήθως τή στάνη στίς ἴδιες τοποθεσίες καί ὁ τσέλι-
γκας παρέμενε στό πλησιέστερο χωριό γιά τήν πώληση τῶν προϊόντων.
Τίς ἐργασίες τοῦ κοπαδιοῦ ἐκτελοῦσαν οἱ ὑποτακτικοί. Ἡ στάνη ἦταν κυ-
κλικός φράκτης ἀπό κλαδιά, ἀγκάθια καί παλούκια. Ἔφερε μιά φαρδιά
εἴσοδο πού εὔκολα μποροῦσε νά κλειστεῖ καί μιά στενή ἔξοδο πού χωρι-
ζόταν ἀπό πάσαλο, ὥστε μία μόνο προβατίνα νά μπορεῖ νά διέλθει ἀπό
κάθε τμῆμα τῆς ἐξόδου. Ἐξωτερικά τῆς εἰσόδου ἦταν τοποθετημένες τέσ-
σερις πέτρες-καθίσματα, δύο ἀπό κάθε πλευρά γιά τούς ἀρμεκτές. 31177
Τά κυριότερα προϊόντα ἦσαν τά τυροκομικά καί τό μαλλί. Κατά τόν
Κρυστάλλη, τά πρῶτα οἱ Βλάχοι τά πουλοῦσαν σέ ἐμπόρους Ἕλληνες,
ὅπως τούς ἀποκαλεῖ πρός διάκριση ἀπό τούς Βλάχους, ἐνῶ τό μαλλί
στούς συγχωριανούς τους βιοτέχνες. 151 29. Στή Σαμαρίνα παρασκευαζό-
ταν μόνο ἕνα εἶδος τυριοῦ, τό κασκαβέλι (κεφαλοτύρι), τό ὁποῖο ἐξαγόταν
σέ μεγάλες ποσότητες στήν Ἰταλία μέ τήν ἐμπορική ὀνομασία caccio
cavallo. Ἡ παρασκευή του γινόταν στή στάνη σέ στέγαστρο, κάτω ἀπό τό
ὁποῖο καί στό κέντρο ὑπῆρχε ἡ ἑστία τῆς φωτιᾶς περιτρυγυρισμένη ἀπό
πέτρες, στίς ὁποῖες ἑδράζονταν τά καζάνια. Ἔβραζαν τό γάλα προσθέτο-
ντας καί λίγο ἁλάτι. Συνέλεγαν, μετά τό βράσιμο, τήν πλούσια κρέμα τοῦ
πρόβειου γάλακτος καί τήν τοποθετοῦσαν σέ ξύλινους κάδους, ὅπου τή
Φ3. Στάνη Σαμαρίνας (1910).

Διακρίνονται οἱ Wace καί Thomson
– 16 –
διατηροῦσαν γιά λίγες ἡμέρες. Ἀκολουθοῦσε δεύτερο βράσιμο καί

στράγγισμα, μετά ἀπό τό ὁποῖο λαμβανόταν τό γαλοτύρι. Αὐτό κομμα-
τιαζόταν, ξαναβραζόταν καί χυνόταν σέ κυλινδρικά ξύλινα καλούπια.
Ἐκεῖ τό τυρί στραγγιζόταν καί ξηραινόταν. Μετά τήν ἀπομάκρυνση ἀπό
τά καλούπια, τά τεμάχια τοποθετοῦνταν σέ σανίδες κάτω ἀπό βάρος, γιά
νά σκληρύνουν, ἐνῶ ἁλατίζονταν, γιά νά ἀπορροφήσουν ὅση ποσότητα
ἁλατιοῦ ἦταν δυνατόν. 31178. Τό ἁλάτι γιά τά γιδοπρόβατα καί τό τυρί
προμηθεύονταν ἀπό τίς ἁλυκές τῆς Κατερίνης. 28844
Οἱ μετακινούμενοι κτηνοτρόφοι εἶχαν κάποιο πλεονέκτημα ἔναντι
τῶν ἄλλων πού παραχείμαζαν στόν τόπο τους, δέν ἀπέφευγαν ὅμως καί
ἐκεῖνοι τίς καταστροφές. Ἀπό ἐνθύμηση γραμμένη σέ λειτουργικό βιβλίο
τοῦ ἱεροῦ ναοῦ Ἁγίου Γεωργίου Ζαπανταίων πληροφορούμαστε: «ἔτος
1804 Ὀκτωβρίου 19 ἀρχίνισεν βροχή μιά ἡμέρα ἐσταματοῦσεν καί πέντε
ἔβρεχεν καί ἔβριξεν ἕως τέσσερες φορές ἀπό τόν Μάρτιον καί τά σιτάρια
ἀπό τόν γκάμπον τἄπνιξεν καί τά πρόβατα τά καμπίσια ἐψόφησαν μικρά
καί τρανά. 15 Μαρτίου ἐχιόνισεν καί ἔκαμεν 11 ἡμέρες βουλομένος ὁ τόπος
ἀπό τό χιόνι καί ἀπό τίς 11 ὕστερα βροχή...καί ἥλιος δέν φάνηκεν». 25051. Ἡ
βροχή οὔτε σοδειά σιταριοῦ στή θεσσαλική πεδιάδα ἐπέτρεψε οὔτε ὅμως
καί τή διατροφή τῶν προβάτων ὥς τήν ἐποχή πού θά μεταφέρονταν στήν
Πίνδο (μέσα Μαΐου).
Ἡ κατάσταση τῶν ἑλληνοτουρκικῶν σχέσεων ἐπηρέαζε καθοριστικά
τή μετακίνηση. Τήν ἄνοιξη τοῦ 1886 οἱ περισσότεροι ἀπό τούς Βλάχους,
πού παραχείμαζαν στή Θεσσαλία, πείσθηκαν ἀπό τόν μεγαλοκτηνοτρό-
φο Ζήση Τζημοζιώγα νά μήν ἀνέλθουν στή Σαμαρίνα λόγω τῆς ἔκρυθ-
μης κατάστασης (προσάρτηση τῆς Ἀνατολικῆς Ρωμυλίας στή Βουλγαρί-
α). Τό δημοτικό τραγούδι ἀναφέρεται στό γεγονός:
«Ρόμπολα ‘πό τό Σμόλικα, πεῦκ’ ἀπ’ τή Σαμαρίνα
φέτο νά μήν ἀνοίξετε, φέτο νά μαραθεῖτε.
Οἱ Βλάχοι δέν ἐφάνηκαν ‘πό μέσ’ ἀπ’ τό Ρωμαίικο
Ἄλλοι πάησαν κατ’ τ’ Ἄγραφα, ἄλλοι κατά τή Ρέντα,
περσότεροι στή Σκλίτσιανη, κάνας δέν θ’ ἀπομείνει.
Πανάθεμα τόν αἴτιο, τό Ζήση Τζημοτζόγκα,
αὐτός εἶναι ὁ αἴτιος, αὐτός γίνκ’ ἡ αἰτία,
πῆρε τόν κόσμο στό λαιμό κι ὅλα τά Βλαχοχώρια,
μένουν κορίτσι’ ἀνύπαντρα, παιδιά ἀρραβωνιασμένα» 311167
Ἡ μείωση τοῦ ζωικοῦ κεφαλαίου, ἡ ὁποία ἐκδηλώθηκε σέ ὅλους τούς
κτηνοτροφικούς οἰκισμούς, ὀφειλόταν στήν ἐπανάσταση τοῦ 1878, στήν
ἐπακόλουθη ἀναστάτωση καί στήν προσάρτηση τῆς Θεσσαλίας στήν
Ἑλλάδα (1882). Στά σύνορα ἄρχισε νά γίνεται καταμέτρηση τῶν μετακι-
νουμένων αἰγοπροβάτων καί δέν ἦταν δυνατή ἡ φοροδιαφυγή. Ἐπί πλέον
– 17 –
αὐξήθηκε ἡ συνολική ἐπιβάρυνση κατά κεφαλήν κατά μία πιάστρα (3,5

καί 2 πιάστρες γιά δικαίωμα βοσκῆς στήν ὀθωμανική καί ἑλληνική ἐπι-
κράτεια ἀντίστοιχα, ἔναντι 4,5 πιαστρῶν συνολικά πρό τοῦ 1882). Στούς
δασμούς αὐτούς προστίθεντο καί οἱ ἄλλοι ἐπί τῶν βιοτεχνικῶν προϊό-
ντων, καθώς καί τά τέλη διαβατηρίων. Σημαντική ἀπέβη ἡ ἐπιβάρυνση
τῶν κτηνοτρόφων, ἐπειδή πολλοί ἀπό τούς πεδινούς βοσκοτόπους χαρα-
κτηρίστηκαν δημόσιοι, καθώς οἱ κοινότητες δέν διέθεταν ὀθωμανικά ἔγ-
γραφα ἰδιοκτησίας. Πολλοί νομάρχες καί δήμαρχοι, ἐξαρτημένοι ἀπό τή
βασιλική εὔνοια, μεταβάλλονταν σέ ἀδίστακτους τοπάρχες τῆς κεντρικῆς
ἐξουσίας. Ἡ διαπλοκή γιά τή διάθεση τῶν βοσκοτόπων δημιουργοῦσε γιά
τά τσελιγκᾶτα ἀφόρητη κατάσταση, καθώς ὁ τοπικός προυχοντισμός
ἦταν χειρότερος ἀπό ἐκεῖνον ἐπί ὀθωμανικῆς κυριαρχίας. 72 178. Τέλος,
ἀρκετές χορτολιβαδικές ἐκτάσεις στή Θεσσαλία ἄρχισαν νά καλλιερ-
γοῦνται καί ἔτσι περιορίστηκαν σημαντικά οἱ προσφερόμενες γιά βοσκή.
79. Στή φθίνουσα πορεία τῆς κτηνοτροφίας συνέβαλε στή συνέχεια ἡ ἐπι-
δρομή ληστῶν ἀπό τό ἑλληνικό ἔδαφος. Ὁ κτηνοτρόφος βρισκόταν μετα-
ξύ σφύρας (ληστῶν) καί ἄκμονος (καταδιωκτικῶν ἀποσπασμάτων). 311 76,
99191. Ἔτσι, οἱ πιό φτωχοί ἀναγκάστηκαν σύν τῶ χρόνω νά πουλήσουν τό
μικρό τους κοπάδι, νά ἀλλάξουν ἐπάγγελμα καί νά ἐγκατασταθοῦν μό-
νιμα στόν θεσσαλικό χῶρο. 312174. Ἀναφέρεται χαρακτηριστικά ὅτι Περι-
βολιῶτες ἐγκαταστάθηκαν στήν Ἄλλη Μεριά καί στό Μπαχτσέ Βόλου, σέ
κτίσματα πού εἶχαν ἐγκαταλείψει Τοῦρκοι, ὅπου ἀσχολήθηκαν μέ τή γε-
ωργία. 312238, 333. Ἐπί κάποιας πρωθυπουργίας Χαριλάου Τρικούπη, πιθα-
νόν τῆς τελευταίας, οἱ δασμοί καταργήθηκαν, ἦταν ὅμως πολύ ἀργά,
ὥστε νά ἀναστραφεῖ ἡ πορεία συρρίκνωσης τῆς κτηνοτροφίας. 189 330. Ἀρ-
κετοί ἦταν οἱ κτηνοτρόφοι, οἱ ὁποῖοι μετά τό 1884 μετέφεραν τά κοπάδια
τους μέ τό τραῖνο ὥς καί ἀπό τήν Καλαμπάκα. 25448
Μή μετακινούμενοι κτηνοτρόφοι
Μέ τήν κτηνοτροφία ἀπασχολοῦνταν καί πολλοί κάτοικοι τῶν ἄλλων

διαμερισμάτων τῆς ἐπαρχίας Γρεβενῶν. Οἱ κτηνοτρόφοι, πού δέν μετακι-
νοῦνταν κατά τή διάρκεια τοῦ χειμώνα πρός μέρη μέ ἠπιότερο κλίμα,
ἀποκαλοῦνταν ὑποτιμητικά ἀπό τούς ἄλλους μπακαταραῖοι καί τά κο-
πάδια τους μπακάτια. 698203. Αὐτοί ἐπέλεγαν γιά τό ποιμνιοστάσιό τους
(μαντρί, στρούγκα ἤ στάνη) τοποθεσίες ἀπάνεμες σέ μικρή, κατά τό δυ-
νατόν, ἀπόσταση ἀπό τρεχούμενο νερό. Ἔτσι, τοῦ Κηπουριοῦ οἱ περισσό-
τεροι κτηνοτρόφοι εἶχαν ἐγκαταστάσεις στή Γόργιανη (281197), τοῦ Μονα-
χιτίου στό μοναστήρι τοῦ Ἁγίου Νικολάου (93), τῶν Μαυραναίων στό
– 18 –
Πολτσιάρ(ι) (643). Τό ποιμνιοστάσιο εἶχε μικρό ὕψος (2-2,5 μέτρα) καί πε-
ριλάμβανε τόν χῶρο σταυλισμοῦ τῶν αἰγοπροβάτων, ὁ ὁποῖος καλυπτό-
ταν ἀπό δεύτερη χαμηλή στέγη, τό ματαίρι, ὕψους περί τό 1,20 μέτρα, καί
τόν χῶρο ὅπου γινόταν ἡ διανομή τῆς τροφῆς, ὅταν οἱ καιρικές συνθῆκες
δέν ἐπέτρεπαν τήν ἔξοδο τοῦ κοπαδιοῦ γιά βοσκή. 224 381. Περιγραφή τοῦ
ποιμνιοστασίου τῆς ἐποχῆς ἐκείνης μᾶς δίνει ὁ Μπαδέμας: «Ὁ κάθε νοι-
κοκύρης εἶχε καί τή δική του θέση γιά τό μαντρί. Θεωροῦσαν σάν ἰδιοκτη-
σία τους καί δέν πήγαιναν κοντά σέ ἄλλο μαντρί νά βοσκήσουν τά πρόβατά
τους. Τό ἔφτιαχναν μισοστρόγγυλο μέ ξύλα καί τό σκέπαζαν μέ χειρόβολο
ἀπό βρίζα. Μπροστά τό ἔφραζαν μέ ἁπλό φράχτη νά μή φεύγουν τά γιδο-
πρόβατα. Δίπλα στό μαντρί ἔκαναν τήν καλύβα τοῦ τσοπάνου. Ἡ καλύβα
ἀπό δίπλα γιά τοῖχο ἦταν πλεγμένη ἀπό χοντρές βέργες βαλανιδιᾶς (βιρ-
γιά) καί σοφατισμένες μέσα κι ἔξω μέ λάσπη καί σκεπασμένες μέ χειρόβο-
λο βρίζας ὅπως τό μαντρί. Σέ διάφορες θέσεις ἔκαναν τά κουτάρια γιά τά
σκυλιά, πού ἦταν ἴδιοι λύκοι πολλές φορές στό μπόι....Σέ κάθε πλευρά τοῦ
χωριοῦ θά ἔβρισκε κανείς μαντριά, γιατί οἱ περισσότεροι ἔκαναν ἀπό δύο».
19327
Σημαντική τους φροντίδα ἦταν νά ἐξασφαλίσουν ἐπαρκεῖς ποσότητες
ζωοτροφῶν. Ἐπειδή τό κριθάρι καί τό καλαμπόκι ἦσαν ἀκριβά, χρησιμο-
ποιοῦσαν ὡς ζωοτροφή κλώνους κέδρου (γιά τά γίδια κυρίως) καί βαλα-
νιδιᾶς (γιά τά πρόβατα κυρίως), τῆς τόσο διαδεδομένης ποικιλίας τῆς
γνωστῆς μέ τό ὄνομα κλαδί. Τούς κλώνους ἔκοβαν κατά τήν ἀρχή τοῦ
φθινοπώρου, ὅταν ἀκόμη τά φύλλα ἦσαν πράσινα, τούς μετέφεραν τά
μέλη τῆς οἰκογένειας στήν πλάτη τους καί ὁ κτηνοτρόφος τούς στοίβαζε
μέ δεξιοτεχνία ἔχοντας ὡς στήριγμα ἕνα χοντρό ξύλινο πάσαλο. Ἔτσι
σχηματίζονταν οἱ κλαδαριές ὕψους 2-3 μέτρων. Ἡ τέχνη ἔγκειτο στό νά
προστατεύουν τά ὑπερκείμενα στρώματα τά κατώτερα προκειμένου νά
ἀποφεύγεται ἡ διαβροχή τους καί ἡ ἐπακόλουθη σήψη. Γι΄ αὐτό ἔπρεπε
τά κλαδιά να συμπιέζονται πολύ, ὥστε νά μή μένουν κενά ἀνάμεσά τους.
Στήν κορυφή τῆς κλαδαριᾶς τοποθετοῦσαν πέτρες ἤ χονδρούς κορμούς
ξύλων, ὥστε ἀφ’ ἑνός τά κλαδιά νά παραμένουν συμπιεσμένα, ἀφ΄ ἑτέ-
ρου νά μήν κινδυνεύουν τά ἐπάνω τοποθετούμενα νά παρασυρθοῦν ἀπό
τόν ἄνεμο. 224382, 5563. Ὡς συμπλήρωμα τῆς κύριας ζωοτροφῆς εἶχαν τά
ἄχυρα, ὑπολείμματα τοῦ ἁλωνίσματος. Κατά τούς βαρεῖς χειμῶνες τά
ἀποθέματα ζωοτροφῶν ἀποδεικνύονταν ἀνεπαρκῆ καί πολλά ζῶα ψο-
φοῦσαν ἀπό τήν πείνα. Αὐτό πληροφορούμαστε ἀπό ἐνθύμηση σέ λει-
τουργικό βιβλίο τῆς Μπουνάσιας: «Θυμηση τόν κερόν από ἔριξε χιόνι
τριάντα 30 ἀπό τόν Ἀπρίλη. Ἐψόφησαν τά ἀρνιά ἀπό τήν πίνα κε τά μεγά-
λα. 1870 γράφω». 27393
Τήν ἄνοιξη τά μικρά κοπάδια αἰγοπροβάτων ἔσμιγαν, γιά νά σχημα-
– 19 –
τίσουν λίγα κατά πολύ μεγαλύτερα, καί μισθώνονταν οἱ βοσκοί (ρόγια-

σμα). 698209. Ὁ Μπαδέμας περιγράφει τό σμίξιμο στά ἀκόλουθα: «Τήν
ἄνοιξη κρεμοῦσαν κουδούνια καί κυπριά στά τραγιά καί στά κριάρια μέ με-
γάλη ἁρμονία στούς ἤχους καί οἱ τσοπαναραῖοι ἔπαιζαν φλογέρα. Πολλοί
ἀπό αὐτούς ἦταν πολύ καλοί παῖχτες πού ἔκαναν τή φλογέρα τους τόσο
γλυκολάλητη σέ μιά τέτοια ἐποχή πού ἡ φύση ἀναγεννιέται. Στόν ἁρμονικό
ἦχο ἀπό τά κουδούνια καί στό παθητικό παίξιμο τῆς φλογέρας τοῦ τσοπά-
νου, ἀνακατεμένα μέ τό γλυκό κελάηδημα τοῦ ἀηδονιοῦ, δημιουργοῦνταν
ἕνας συμπαθητικός μουσικός συνδυασμός, ἔτσι ὥστε νά σέ κάνουν νά νοιώ-
θεις ὅλο τό μεγαλεῖο τῆς φύσης καί προπάντων τά βράδυα μέ τό ὁλόγιομο
φεγγάρι. Νά κάνει τούς ταλαίπωρους σκλάβους νά καταλαβαίνουν πώς κι
αὐτοί ἔχουν δικαίωμα νά ζήσουν... Τοῦ Ἁγίου Γεωργίου ἔβαζαν νέους τσο-
παναραίους καί ἔσμιγαν τά μικρά κοπάδια σέ ἕνα μεγάλο. Στό Ἐλεύθερο
δέν γίνονταν περισσότερα ἀπό τρία κοπάδια γαλάρια τό καλοκαίρι, τρεῖς
στροῦγκες. Τρεῖς τσελιγκάδες, πού εἶχαν τό περισσότερο βιός, ἔπαιρναν
ὅσους ἤθελαν συγγενεῖς τους καί σχημάτιζαν ἕνα κοπάδι ἱκανό γιά ἀρκετό
γάλα. Λίγες μέρες μπροστά ἀπό τοῦ Ἁγίου Κωνσταντίνου χώριζαν τά θη-
λυκά ἀρνιά καί τά κατσίκια. Τά ἀρσενικά τά πουλοῦσαν πιό μπροστά καί
μαζί μέ τ’ ἄλλα στεῖρα ἔκαναν ξεχωριστό κοπάδι, τό στειροκόπαδο, ὅπως
τό ‘λεγαν, καί τόν τσοπάνο στειριάρη. Εἶχε βέβαια μιά ἤ δυό γίδες νά τρώει
γάλα. Τό ἄλλο κοπάδι μέ τά γαλάρια πού ἦταν καί τά πιό πολλά τό βο-
σκοῦσαν δυό τσοπαναραῖοι, οἱ γαλάρηδες.
Ἕνα χῶρο, μακριά ἀπό τό χωριό κοντά στά φουντωτά δέντρα, γύρω στά
ἑφτά ἤ ὀχτώ μέτρα διάμετρο κυκλικά, τόν ἔφραζαν μέ βιργιά (κλαδιά βα-
λανιδιᾶς ἴσια), ἄφηναν δυό πόρτες, εἴσοδο καί ἔξοδο. Στήν ἔξοδο ἔκαναν κα-
θίσματα, πεζούλια ἀπό κλαδιά καί χῶμα, νά κάθονται οἱ δυό τσοπάνηδες νά
ἀρμέγουν. Ἀπό πάνω τό εἶχαν σκεπασμένο γιά ἴσκιο (τσαρδάκι).
Τή μέρα τοῦ Ἁγίου Κωνσταντίνου γινόταν τό πρῶτο γαλομέτρημα στή
στρούγκα. Ὅλοι, ὅσοι εἶχαν τό βιό τους, μαζεύονταν ἀπό τό πρωί μέ καθαρά
ἀγγειά (δοχεῖα), κακάβια, κατσαρόλες καί πρῶτ’ ἀπ’ ὅλα τά καρδάρια πού
τά εἶχε ὁ τσέλιγκας. Γύρω ἀπό τό λαιμό στά δοχεῖα ἔπλεκαν στεφάνι μέ
λουλούδια καί πρασινάδες. Ἔβαζαν τό κοπάδι μέσα στή στρούγκα καί, ὅταν
ἕνα ἕνα ἔβγαιναν τά πρόβατα, ὁ καθένας ἄρμεγε τό δικό του στό δοχεῖο του.
Μετά τό ἄρμεγμα μέ μικρό κακαβούλι, ὡς τρία κιλά, μετροῦσαν τό γάλα
καί ὑπολόγιζαν: ἔβγαλε ἕνα κακαβούλι, θά πάρεις ἕνα καρδάρι γάλα. Τό
καρδάρι ἔπαιρνε δέκα ἑφτά περίπου κιλά ἤ δέκατρεῖς ὀκάδες γάλα. Ὁ τσο-
πάνος κρατοῦσε σειρά στόν καθένα μέ τόν τρόπο πού ἤξερε. Σάν ἀγράμμα-
τος πού ἦταν, μέ ἕνα μαχαίρι χάραζε πάνω στό δεκανίκι τῆς κλίτσας του
πόσα καρδάρια δικαιοῦται ὁ καθένας καί τό εἶχε καύχημα νά τελειώσει ἡ
σειρά καί ν’ ἀρχίσει ἡ δεύτερη γρήγορα καί ἡ τρίτη μέχρι τέλους Ἰουνίου,
– 20 –
ὁπότε τά ζῶα δέν εἶχαν πολύ γάλα καί ἔπαιρναν νά στειρεύουν.

Μετά τό γαλομέτρημα συγκεντρωνόταν τό γάλα ὅλο σέ μιά κάδη καί
στά καρδάρια γιά λογαριασμό τοῦ τσέλιγκα, ἐπειδή αὐτός εἶχε τό πιό πολύ
μαξούλι ἔπαιρνε πρῶτος σειρά. Ἀπό δῶ καί πέρα ἄρχιζε ἡ ἐπεξεργασία στό
γάλα μέ τό Μπάτζιο. Μπάτζιος εἶναι ὁ τεχνίτης πού δούλευε τό γάλα. Δί-
πλα ἀπό τή στρούγκα ἔφτιαχναν μιά καλύβα (μπατζαριό) πλεγμένη ἀπό
κλαδιά καί σκεπασμένη μέ βριζιμιά. Ὁ Μπάτζιος ἔπαιρνε τό γάλα, τό
στράγγιζε σέ μεγάλη κάδη, νά τό δουλέψει, καί κρατοῦσε κάθε πέντε καρ-
δάρια καί ἕνα καρδάρι γάλα γιά πρόσγαλο. Στό γάλα, πού ἦταν στήν κάδη,
ἔριχνε μαγιά, πού ἦταν ἀπό κατσίκι ἤ ἀρνί, γιά νά γίνει ὁ μπάτζιος, ἕνα
εἶδος τυριοῦ ἀποβουτυρωμένου. (Ἀπό ‘δῶ πῆρε καί ὁ τεχνίτης τό ὄνομα
Μπάτζιος). Ἀπό τήν ὥρα πού ἔριχνε τή μαγιά στό γάλα, ὁ Μπάτζιος εἶχε
πάντα τήν προσοχή του ἐκεῖ, γιατί μόλις ἄρχιζε νά δείχνει ὅτι πήζει, ἀμέ-
σως ἄρχιζε νά χτυπᾶ μέ εἰδικό ξύλο, πού στό κάτω μέρος ἦταν σάν ρόδα
κάρου (σφουρλέτσκος). Μέ τό σφουρλέτσκο χτυποῦσε τό γάλα πάνω ἀπό
τέσσερις χιλιάδες φορές. Σιγά σιγά τό βούτυρο ἔπλεκε στό πιτιασμένο γά-
λα, χωρίς βέβαια νά ξεχωρίζει καλά. Τό βούτυρο στραγγισμένο, ὅσο μπο-
ροῦσε, τό ἔπαιρνε ὁ Μπάτζιος καί τό ἔβαζε σέ ἄλλη κάδη, τή λεγόμενη
κρέμα. Τό πρῶτο γάλα, ὕστερα ἀπό τό χτύπημα, ἔμενε στήν ἴδια κάδη, ἔπη-
ζε καί γινόταν τυρί, ὁ ἀποβουτυρωμένος μπάτζιος. Ὕστερα ἀπό κανονικό
πήξιμο, τόν στράγγιζε σέ καθαρές τσαντίλες.
Στήν κρέμα, πού εἶχε καί λίγο γάλα στήν κάδη, ἔριχνε μέσα καί τό
πρόσγαλο πού εἶχε κρατήσει ἐπίτηδες γι’ αὐτήν τή δουλειά. Τό χτυποῦσε
μέ τό σφουρλέτσκο, πάντα τή νύχτα μέ τή δροσιά, κάπου κάπου ἔριχνε καί
λίγο κρύο νερό, γιά νά μαζέψει τό βούτυρο. Ὕστερα ἀπό πολλά χτυπήματα
καί προσπάθεια τό βούτυρο μαζευόταν σάν πέτρα. Σέ κάθε καρδάρι γάλα
ἔβγαινε περίπου ἕνα κιλό βούτυρο. Τό ὑπόλοιπο νερωμένο γάλα, πού ἔμενε
μέσα στήν κάδη, ἔπιναν ἀπ’ αὐτό πολλές φορές, γιατί ἦταν ὑπόξινο καί πο-
λύ νόστιμο. Αὐτή εἶναι ἡ ντάλα, ἡ πινίτσα, ὅπως τό ‘λεγαν. Τή ντάλα, μαζί
μέ τό τυρόγαλο πού ἔβγαινε ἀπό τό μπάτζιο, τά ἔβραζαν καί ἔβγαινε ἡ οὔρ-
δα (μυτζήθρα). Τόν ἀκρίσιο πού ξεκαθάριζε, μετά τό στράγγισμα τῆς οὔρ-
δας, τόν ἔπιναν τά σκυλιά ἤ τόν ἔπαιρνε στό χωριό ὅποιος εἶχε τή σειρά του
νά θρέψει τά γουρούνια του. Στό Ἐλεύθερο, τήν ἐποχή ἐκείνη, ὑπῆρχαν πά-
νω ἀπό δύο χιλιάδες πεντακόσια γιδοπρόβατα». 19329
Τά προϊόντα τοῦ γάλακτος, κυρίως τό λευκό τυρί, πού ἐπικράτησε νά
καλεῖται φέτα, οἱ μή μετακινούμενοι κτηνοτρόφοι τά κατανάλωναν στήν
εὐρύτερη οἰκογένειά τους. Συνήθως, ὡς βοσκοί, ἀναλάμβαναν γιά τήν
περίοδο βοσκῆς ἑνός ἑξαμήνου οἱ φτωχότεροι τοῦ χωριοῦ. Ἀμοιβή τους 80
ὀκάδες καλαμπόκι. 5568. Ὁ κτηνοτρόφος κατά τίς καθημερινές του μετα-
κινήσεις ἔφερε μαζί του δερμάτινο δοχεῖο (τομάρι), στό ὁποῖο ἔβαζε τό ξι-
– 21 –
νόγαλο, τήν κύρια τροφή του. Σέ δερμάτινο σάκκο (τραγατσίκα) ἔφερε τό

ψωμί του, γιά νά διατηρεῖται μαλακό. Ἄλλα σύνεργα ἦσαν τό ξύλινο πιά-
το (κουβάτι), τό ξύλινο κουτάλι, ἕνα μαχαίρι καί ὁ πριόβολος (τσακμακό-
πετρα) μέ τήν ἴσκα γιά τό ἄναμμα φωτιᾶς. 5564, 224384
Ἐκτός ὅμως ἀπό τά γιδοπρόβατα, οἱ κάτοικοι τῆς περιοχῆς ἔτρεφαν
ἀγελάδες καί χοίρους. Συνήθως ἀγελαδοτρόφος (γελαδάρης) καί χοιρο-
βοσκός (γουρνάρης) ἦταν κάποιος κάτοικος τοῦ χωριοῦ φτωχός καί δίχως
κλῆρο γῆς. Ἡ ἀμοιβή γιά τή βοσκή κάθε ἀγελάδας ἦταν εἴκοσι ὀκάδες σι-
τάρι, γιά τή θερινή περίοδο, καί δώδεκα ὀκάδες, γιά τή χειμερινή περίοδο.
19334. Ἡ χοιροτροφία ἦταν ἰδιαίτερα ἀνεπτυγμένη στούς οἰκισμούς πού
γειτόνευαν μέ δάση θαμνώδους βελανιδιᾶς. Ἀκόμη καί ὅταν τά δάση
ἦσαν τσιφλίκια, οἱ χοιροτρόφοι συνέλεγαν τόν καρπό χωρίς νά ἀποζη-
μιώνουν τούς δικαιούχους. 1406. Ὁ νοικοκύρης, πού ἔτρεφε ζῶα, ἐπιθυ-
μοῦσε νά ἀποκτήσει μοσχάρια, γιά νά τά ζέψει στό ἀλέτρι, πουλάρια, γιά
νά τά πουλήσει, καί θηλυκά ἀρνιά, γιά νά πληθύνει τό κοπάδι του. 193 34
Ἡ κατεργασία τοῦ μαλλιοῦ
Ἡ παραγωγή μαλλιοῦ ἦταν σημαντική στήν ἐπαρχία Γρεβενῶν λόγω

τῆς ἀναπτυγμένης κτηνοτροφίας. Κατά τό 1883 αὐτή ἀνερχόταν σέ
150.000 ὀκάδες. 30049. Tό κούρεμα τῶν προβάτων ἀπό τούς μετακινούμε-
νους κτηνοτρόφους γινόταν τήν ἄνοιξη ἀκριβῶς πρίν ἀπό τήν ἀναχώρη-
ση ἤ ἀμέσως μετά τήν ἄφιξη στούς θερινούς βοσκοτόπους. Τά μαλλιά
παραδίδονταν στίς γυναῖκες τῆς οἰκογένειας ἤ πουλοῦνταν, καθώς
ὑπῆρχε μεγάλη ζήτηση ἀπό τίς μή κτηνοτροφικές οἰκογένειες.
Κατά τόν Βαβρίτσα «στό Σπήλαιο, ὅπως καί σέ ἄλλες περιοχές τῆς
Ἑλλάδος, ἡ κατασκευή τῶν παραδοσιακῶν φορεσιῶν ἀπασχολοῦσε τίς μα-
νάδες ἀμέσως μετά τή γέννηση τῶν παιδιῶν τους. Ἡ διαδικασία αὐτή, μάλι-
στα, ἐντασσόταν στά πλαίσια ἑτοιμασίας τῶν προικιῶν τῶν παιδιῶν. Κάθε
γυναίκα, ἀπό πολύ μικρή ἡλικία, ἔπρεπε νά μάθει, ἐκτός τῶν ἄλλων, καί
τήν κατεργασία τοῦ μαλλιοῦ. Ἦταν ὑποχρεωμένη, ἐπίσης, νά μάθει νά
γνέθει, νά ὑφαίνει, νά πλέκει, νά ράβει, νά κεντάει καί, γενικά, νά γνωρίζει
νά δουλεύει τήν ἀκατέργαστη πρώτη ὕλη». 29123
Ἡ πρώτη φροντίδα τῶν γυναικῶν ἦταν ὁ καθαρισμός καί τό πλύσιμο
τῶν μαλλιῶν. Ἀκολουθοῦσε ὁ διαχωρισμός σέ κοντά καί μακριά (γριαίσι-
μο) καί τό στέγνωμα. Ἑπόμενες φάσεις ἐπεξεργασίας γιά τά κοντά μαλ-
λιά ἦταν τό λανάρισμα καί τό γνέσιμο στήν ἀνέμη (τσικρίκι). Τελικά,
λαμβάνονταν τά νήματα γιά τό στημόνι καί τό ὑφάδι τοῦ ἀργαλειοῦ, ὁ
ὁποῖος δέν ἔλειπε ἀπό καμμία οἰκία. Συνήθως, τό μαλλί βαφόταν, γιά
– 22 –
εὐκολία, ἀφοῦ εἶχε μετατραπεῖ σέ νῆμα. Ἀπό τά μακριά μαλλιά, μετά τήν
ἐπεξεργασία τους, σχημάτιζαν τόν φλόκο, πού βαφόταν μέ διάφορα
χρώματα καί τυλιγόταν σέ κουβάρια. Τόν χρησιμοποιοῦσαν στίς βελέ-
ντζες καί στά στρωσίδια. Ἄλλα μακριά μαλλιά, μετά τήν ἐπεξεργασία
τους, γνέθονταν μέ τό χέρι σέ νῆμα γιά τό πλέξιμο φανελῶν καί ἄλλων
πλεκτῶν.
Τά κυριότερα ὑφαντά ἦσαν τά δίμιτα, συνήθως λευκά. Κατασκεύαζαν
δύο εἴδη ὑφάσματος, τό ἕνα λεπτό, καί συνήθως βαμμένο μαῦρο, καί τό
ἄλλο χοντρό μέ παχύ φλόκο, ἀπό τό ὁποῖο κατασκεύαζαν ἐπανωφόρια
καί κάπες. Συνήθεις δημιουργίες ἦσαν οἱ φανέλες, τά σκεπάσματα καί τά
στρωσίδια. Οἱ βελέντζες ἔφεραν συνήθως ἄσπρες καί μαῦρες γραμμές.
Τά στρωσίδια ἔφεραν ρομβοειδῆ σχήματα, μέ μαῦρο συνήθως περιθώριο,
καί σχήματα διαφόρων χρωμάτων στό ἐσωτερικό τους. Οἱ Wace καί
Thomson παρατήρησαν (1910) μέ λύπη τους τήν ὑποκατάσταση τῶν φυ-
τικῶν χρωστικῶν ἀπό χρωστικές ἀνιλίνης. Ὅλα τά ὑφαντά, μέ ἐξαίρεση
τά χαλιά, πλένονταν καί μίκραιναν οἱ διαστάσεις τους. Τό δίμιτο καί πα-
ρόμοια ὑφάσματα ἀποστέλλονταν στό μαντάνι. Στό καλό ὑφαντό δέν
διακρινόταν τό στημόνι ἀπό τό ὑφάδι. Τά στρωσίδια, τά σκεπάσματα καί
τά χοντρά ὑφαντά ἀπό τραγόμαλλο ἀποστέλλονταν στή ντριστέλα.
Ἦταν σύνηθες ἡ ντριστέλα καί τό μαντάνι νά ἀποτελοῦν συνοδές ἐγκα-
ταστάσεις ἑνός μύλου. Πολλά ἀπό τά ὑφαντά πωλοῦνταν σέ διάφορες
ἀγορές. 31179
Φ4. Ὑφάντρες τῆς Σαμαρίνας (1910)
– 23 –
Κατά τόν 19ο αἰ. ἄρχισαν

νά χρησιμοποιοῦνται ὑφά-
σματα εἰσαγωγῆς (στόφες,
κατιφέδες) γιά τήν κατα-
σκευή φορεσιῶν. Τά ὑφά-
σματα ἀγόραζαν οἱ ἀγωγιά-
τες στίς μεγάλες ἀγορές καί
τά μεταπωλοῦσαν, κατά τήν
ἄφιξη, στόν οἰκισμό διαμο-
νῆς τους. Στά ἀστικά κέντρα,
ὅπως Κοζάνη, Σιάτιστα, Κα-
στοριά, πού εἶχαν ἐπαφή μέ
περιοχές ἐκτός ὀθωμανικῆς
αὐτοκρατορίας, τά ὑφάσμα-
τα αὐτά ἦσαν σέ χρήση ἤδη
κατά τόν 18ο αἰώνα. 29124. Τίς
πλεονάζουσες ποσότητες μαλ-
λιῶν πωλοῦσαν στίς ἀγορές
σημαντικῶν ἀστικῶν κέ-
ντρων, ὅπως Λάρισας, Τρι- Φ5. Νεροτριβή (ντριστέλα) (1910)
κάλων, Κοζάνης, Θεσσαλο-
νίκης καί ἀκόμη καί πέρα ἀπό τή ζώνη τοῦ ἑλληνισμοῦ. 31402
Φ6. Μαντάνι (1910)
– 24 –
Ἡ ζωοκλοπή
Κατά τόν Βλάχο, «αὐτή ἡ πανάρχαια συνήθεια, πού τή συναντοῦμε καί

στήν ἑλληνική μυθολογία, μάστιζε ἐπί τουρκοκρατίας, μέχρι καί τόν 19ο αἰ.,
τόν τομέα τῆς κτηνοτροφίας, σέ βαθμό, πού ἀρκετοί κτηνοτρόφοι ἀναγκά-
ζονταν νά κινοῦνται σέ μέρη ὀρεινά, γιά νά γλιτώσουν ἀπό τήν ἁρπακτικό-
τητα τῶν ζωοκλεφτῶν Τούρκων, Ἀρβανιτῶν καί ἐντοπίων. Ἡ ζωοκλοπή,
φαινόμενο πού εἶχε πάρει τρομερές διαστάσεις ξεφεύγοντας ἀπό τόν ἔλεγ-
χο τῆς ἀστυνομίας, θεωρεῖτο περισσότερο παληκαριά παρά ταπεινωτική
πράξη. Στό τέλος, ὁ καθένας ἔτρωγε ἀπ’ τά δικά του, ἀφοῦ ὁ ἕνας ἔκλεβε
τοῦ ἄλλου τά γιδοπρόβατα. Ἐλάχιστοι ἦσαν ἐκεῖνοι πού δεινοπαθοῦσαν χω-
ρίς οἱ ἴδιοι νά κλέβουν. Φημολογεῖται μάλιστα ὅτι οἱ ζωοκλέφτες ἦσαν τόσο
ἐπιδέξιοι, ὥστε κατάφερναν νά γδέρνουν τό κλεμμένο ζῶο καθ’ ὁδόν, καί
ὅταν ἔφθαναν στό λημέρι πού θά γινόταν τό ψήσιμο, αὐτό ἦταν ἕτοιμο γιά
σούβλισμα. Γιά νά καυτηριάσουν τήν ταχύτητα τῆς κλοπῆς, λένε ὅτι, ἄν σέ
αὐτήν ἔπαιρναν μέρος δύο πρόσωπα, ὁ ἕνας κρατοῦσε τό κλεμμένο ζῶο
στήν πλάτη κι ὁ ἄλλος ἀπό πίσω τό ἔγδερνε στά γρήγορα». 5564. Ἡ παραοι-
κονομική δραστηριότητα ὅπως κλοπή, ἰδίως ζωοκλοπή, καί ληστεία ἀπο-
τελοῦσε, κατά τή Μπουσχότεν, τή λύση τοῦ οἰκονομικοῦ προβλήματος
τῶν κατοίκων τῆς περιοχῆς κατά τόν 19ο αἰώνα. 20031
Ἡ γεωργία
Ἡ γεωργία δέν εἶχε τήν ἔκταση, πού χαρακτηρίζει σήμερα τήν περιο-
χή. Οἱ δασωμένες περιοχές ἦσαν πολύ μεγαλύτερης ἐκτάσεως καί ἡ κτη-
νοτροφία, κατά πολύ πιό ἀναπτυγμένη τότε, ἀπαιτοῦσε τίς δικές της
ἐκτάσεις γιά τή βοσκή τῶν ζώων. Ὁπωσδήποτε ὅμως καί ἡ γεωργία ἦταν
κύρια ἀσχολία. Ἀκόμη καί στή Σαμαρίνα, χαμηλότερα πρός τήν Ἁγία
Παρασκευή, καλλιεργοῦσαν καλαμπόκι καί κριθάρι. 31172. Ἡ βασική
καλλιέργεια ἦταν τό σιτάρι, γιά τήν ἐξασφάλιση τοῦ ἀλεύρου τῆς χρο-
νιᾶς. Πέρα ἀπό τό ψωμί, μεγάλη ποσότητα ἀλεύρου καταναλωνόταν
στήν παρασκευή πίτας, τραχανᾶ καί χυλοπίτας (πέτουρων). Καλλιερ-
γοῦσαν ἀκόμη, ἀλλά σέ μικρότερη ἔκταση, καλαμπόκι καθώς καί σίκαλη,
βρίζα καί ρόβη. Τίς καλλιέργειες συμπλήρωναν τά ὄσπρια, φασόλια, φα-
κές καί ρεβύθια.
Γιά τό ὄργωμα χρησιμοποιοῦσαν ξύλινα ἄροτρα, πού κατασκεύαζαν
οἱ ἴδιοι οἱ ἀγρότες. Τά ὑνιά ὅμως κατασκεύαζαν σιδηρουργοί, κατά κανό-
να Γύφτοι. Στό ζυγό ἔζευαν ζεῦγος ἀλόγων ἤ βοδιῶν. Καλός νοικοκύρης
ἐθεωρεῖτο ἐκεῖνος πού διέθετε ζευγάρι μεγάλων ζώων, ὥστε νά ὀργώνει
– 25 –
μόνος του τά χωράφια του. Ἡ ἀπώλεια ἑνός ζώου ἦταν μεγάλο πλῆγμα
γιά τήν οἰκογένεια, λόγω ἀδυναμίας νά ἐξασφαλίσουν ἄλλο. Τό 1908 πω-
λήθηκε δαμάλι ἕξι ἐτῶν ἀντί ποσοῦ 5,5 ὀθωμανικῶν λιρῶν. 224 281. Ἐξοι-
κειωμένοι μέ τόν θάνατο τῶν παιδιῶν, λόγω ἀσθενειῶν, πού μάστιζαν
τότε τόν πληθυσμό, ἐκδήλωναν σέ πολλές περιπτώσεις μεγαλύτερη θλί-
ψη, ὅταν ἔχαναν ἕνα βασικό γιά τίς ἀγροτικές ἀσχολίες μεγάλο ζῶο,
ἀναλογιζόμενοι τίς ἐπιπτώσεις τοῦ χαμοῦ σέ ὅλη τήν οἰκογένεια. Τό ὄρ-
γωμα (κάμωμα) τοῦ ἀγροῦ γινόταν ἀμέσως μετά τά πρωτοβρόχια. Πολ-
λές φορές ὄργωναν τότε καί χωράφια πού θά τά ἔσπερναν τήν ἄνοιξη (μέ
καλαμπόκι). Ἄν καθυστεροῦσε τό ὄργωμα καί πλησίαζε ἡ γιορτή τοῦ
Ἁγίου Δημητρίου, ἀπέφευγαν τίς γεωργικές ἐργασίες μία ἑβδομάδα πρίν
καί μία μετά τή γιορτή. Τηροῦσαν, κατά κανόνα, τήν ἀγρανάπαυση καί
προέβαιναν κατά διαστήματα στή διάνοιξη νέων ἀγρῶν μέ ἐκχέρσωση.
5567, 224401
Τά σπαρτά θερίζονταν μέ δρεπάνια (λελέκια ἤ κλαδομάχαιρα). Ἀπα-
ραίτητη ἦταν ἡ χρήση καί τῆς παλαμαριᾶς, είδους ξύλινου καλύμματος,
πού φοροῦσαν στό ἀριστερό χέρι πρός ἀποφυγή τραυματισμοῦ καί συ-
γκράτηση τῶν σταχύων πού κόβονταν. Τά θερισμένα στάχυα (χεριές) δέ-
νονταν τήν ἑπομένη τό πρωί μέ τή δροσιά, ὥστε νά εἶναι εὔκαμπτα, σέ
δεμάτια μέ εἰδικό χόρτο (δεματικό), συνήθως βριζάχυρο, μήκους περί τά
1,5 μέτρα. Τό δεμάτι ἔπρεπε νά σφιχθεῖ καλά, ὥστε νά μήν ὑπάρχουν
ἀπώλειες σπόρων κατά τή μεταφορά του στό ἁλώνι. 224404
Γιά τόν ἁλωνισμό τῶν σιτηρῶν, κάθε οἰκογένεια εἶχε τό δικό της ἁλώ-
νι λίγο ἔξω ἀπό τό χωριό, σέ κατάλληλο μέρος, ὥστε νά προσβάλλεται
ἀπό ἀνέμους. Τό ἁλώνι, ἀφοῦ ξερίζωναν τά ἀγριόχορτα, ἐπίστρωναν,
πρίν τή μεταφορά τῶν δεματιῶν, μέ κοπριά ἀγελάδων (σβουνιά) καί κοκ-
κινόχωμα ἤ ἀσπρόχωμα. Στή συνέχεια, μετέφεραν τά δεμάτια στό ἁλώνι,
τά ἔλυναν, ἅπλωναν τά στάχυα καί τά ἄφηναν νά ξηραθοῦν. Τό ἁλώνι-
σμα γινόταν μέ ἕνα ἤ περισσότερα βόδια, ἄλογα, μουλάρια ἤ καί γαϊδού-
ρια (μέ καινούρια πέταλα τά ἱπποειδῆ), πού ἐκτελοῦσαν κυκλική τροχιά
ὁλοένα μικρότερης ἀκτίνας, ὁδηγούμενα ἀπό σκοινί, στερεωμένο σέ ξύ-
λινο πάσαλο (κεφαλαριά ἤ στέντζηρα) στό κέντρο τοῦ ἁλωνιοῦ. Ἀφοῦ μέ
τό πάτημά τους ἀπό τίς ὁπλές τῶν ἀλόγων οἱ κόκκοι τοῦ σιτηροῦ δια-
σκορπίζονταν, ἄρχιζε ἡ μετακίνηση τοῦ ἀχύρου πρός τήν ἄκρη τοῦ ἁλω-
νιοῦ μέ δίκρανα (δικράνια, διχούλια ἤ ζουγκράνες). Οἱ κόκκοι σωρεύο-
νταν ἐντός τοῦ ἁλωνιοῦ καί ἀκολουθοῦσε τό λίχνισμα τοῦ καρποῦ (ξανέ-
μισμα) μέ ξύλινα ἐργαλεῖα σέ μορφή περόνης (καρπολόγια). Κατ’ αὐτόν
τόν τρόπο ἀπομακρύνονταν τά χοντρά ἄχυρα πού παρέμεναν ἀναμειγ-
μένα μέ τούς κόκκους. Ἀκολουθοῦσε δεύτερο λίχνισμα μέ ξύλινα φτυά-
ρια, γιά τήν ἀπομάκρυνση των λεπτῶν ἀχύρων. Τέλος, ὁ καρπός κοσκινι-
– 26 –
ζόταν μέ κόσκινα (δερμόνια). Πρίν μεταφερθεί στήν ἀποθήκη (ἀμπάρι),

γινόταν ἡ μέτρησή του. 5567, 224406, 234. Γι’ αὐτήν χρησιμοποιοῦσαν ὡς μο-
νάδες τό κοιλό, τό ταγάρι καί τό πινάκι, πού χωροῦσαν περίπου 20, 10 καί
5 ὀκάδες ἀντίστοιχα. Οἱ ποσότητες αὐτές ἀντιστοιχοῦσαν στόν ἀπαιτού-
μενο σπόρο γιά τήν σπορά 1, 1/2 καί 1/4 στρέμματος, γι’ αὐτό καί χρησι-
μοποιοῦνταν καί ὡς μονάδες μέτρησης ἐπιφάνειας ἀγρῶν, ὅπως προκύ-
πτει ἀπό πρακτικά τῆς Δημογεροντίας καί συμβόλαια ἀγοραπωλησίας
ἐπί τουρκοκρατίας. 604114, 224399. Γιά τήν ἐπιλογή σπόρων γιά σπορά χρη-
σιμοποιεῖτο μεταλλική κυλινδρική συσκευή διάτρητη, τό μπουράτο, πού
συγκρατοῦσε τούς μεγάλους σπόρους. 27079. Ἡ ἀποθήκη τοῦ ἀχύρου βρι-
σκόταν, κατά κανόνα, κοντά στό ἁλώνι. Σέ ἐνάντια περίπτωση τό ἄχυρο
μεταφερόταν μέ κάρα σέ κοφίνια πλεγμένα ἀπό κλάδους λυγαριᾶς.
Στή φυτεία τοῦ καλαμποκιοῦ, γιά νά ὑποβοηθήσουν τήν ὡρίμανση
τοῦ καρποῦ, ἔκοβαν τά φύλλα τοῦ βλαστοῦ καί τό τμῆμα αὐτοῦ πού ὑπε-
ρεῖχε τοῦ καρποῦ. Οἱ καρποί (ρόκες), μετά τήν ἀπόσπαση, μεταφέρονταν
μέ κοφίνια στό ὑπόγειο τοῦ σπιτιοῦ, ὅπου τούς κρεμοῦσαν ἀπό τίς δο-
κούς, γιά νά ξηραθοῦν. Στη συνέχεια, ἀποσποῦνταν οἱ σπόροι (ξεσπύρι-
σμα) μέ τά χέρια ἤ μέ ξύλινα ραβδιά. Ὁ βλαστός καί τά φύλλα χρησιμο-
ποιοῦνταν ὡς ζωοτροφή. 93139, 224408. Ὅπως γράψαμε στόν Α΄ τόμο ὁ
Leake περιγράφει (1805) τόν ἁλωνισμό τῆς σίκαλης (βρίζας) στό Κηπου-
ριό. 219403, 169301. Τή σίκαλη σέ πολλά χωριά δέν τήν ἁλώνιζαν ἀλλά το-
ποθετοῦσαν τά χειρόβολα σέ φαρδιά ἐπικλινῆ σανίδα καί κτυποῦσαν
ἐλαφρά τό στάχυ μέ μικρή ράβδο, ὥστε νά ἀποσπαστεῖ ὁ καρπός χωρίς
νά πληγωθεῖ τό στέλεχος (σάλωμα), πού ἀποτελοῦσε ὑλικό κατάλληλο
γιά τήν κάλυψη στεγῶν ἀποθηκῶν καί ποιμνιοστασίων. 224407. Τά ὄσπρια
θερίζονταν μέ τό χέρι μέ θραύση τοῦ βλαστοῦ κοντά στό ἔδαφος. Ἄν ἡ
ποσότητα ἦταν μεγάλη, ἀκολουθοῦσε ἁλωνισμός μέ τή μέθοδο τοῦ σιτα-
ριοῦ. Γιά μικρές ποσότητες, ἀλλά σέ κάθε περίπτωση καί γιά τή φακή,
χρησιμοποιοῦσαν τή μέθοδο τῆς σίκαλης. 224408
Ἀκτήμονες δέν ὑπῆρχαν, κατά κανόνα, στά «ἐλεύθερα» χωριά. 200 30.
Οἱ λίγοι ἄκληροι καλλιεργοῦσαν ἐκκλησιαστικά κτήματα ὡς «μισιακοί»,
δηλαδή μέ τήν ὑποχρέωση νά ἀποδίδουν στήν ἐκκλησιαστική ἐπιτροπή
τό μισό τοῦ καρποῦ μετά τήν ἀφαίρεση τῆς δεκάτης (χαρατσιοῦ). 224313.
Τό σύστημα αὐτό (μισιάρικο) ἴσχυε καί γιά τούς καλλιεργοῦντες ἐκτάσεις
τσιφλικιῶν. Ἀπό καλλιέργεια δημητριακῶν, πλήν ρόβης, ὁ μπέης ἐλάμ-
βανε τόν μισό καρπό καί χορηγοῦσε τόν σπόρο γιά τήν ἑπόμενη σπορά.
Ἀπό καλλιέργεια ἀραβοσίτου ἐλάμβανε τό 1/3, δέν χορηγοῦσε ὅμως τόν
σπόρο. 224538. Ὑπῆρχαν ἀγρότες πού δέν ἀνταποκρίνονταν στίς ὑποχρε-
ώσεις τους ἔναντι τῆς ἐκκλησιαστικῆς ἐπιτροπῆς, μέ συνέπεια αὐτή νά
τούς παραπέμπει στό πνευματικό δικαστήριο τῆς Μητροπόλεως. 604 119.
– 27 –
Εὐκατάστατες θεωροῦνταν οἱ οἰκογένειες πού ἦσαν σέ θέση νά ἐξασφα-

λίζουν τό ἀπό σιτάρι ἀλεύρι τῆς χρονιᾶς. Ὑπῆρχαν ὅμως πολλές, στίς
ὁποῖες τό ἀλεύρι ἐπαρκοῦσε τό πολύ γιά 4-5 μῆνες. Αὐτές κάλυπταν τίς
πρόσθετες ἀνάγκες τους μέ ἀλεύρι ἀπό καλαμπόκι καί βρίζα ἀκόμη. Τή
βρίζα τήν κατανάλωναν στήν ἀρχή τοῦ καλοκαιριοῦ, καθώς τή θέριζαν
πρώτη, πρίν λάβουν τό ἀλεύρι ἀπό σιτάρι τῆς νέας σοδειᾶς. 93 138. Ἐπειδή
οἱ σιτοδεῖες δέν ἐξέλιπαν καί κατά τόν 19ο αἰ., κάποιες χρονιές οἱ κάτοικοι
ὑπέφεραν ἀπό τήν πείνα. Ἀπό λειτουργικό βιβλίο τῆς Μπουνάσιας πλη-
ροφορούμαστε: «1861. Θύμησι τόν καιρόν τῆς μεγάλης πείνας εἶχε τό σιτά-
ρι 31 η βρίζα 25 το καλαμπόκι 20. Μαρτίου 19. Γεωργίου Μητροπολίτου Α-
ναγνώστης ἀλληλογράφος γράφω». 27386. Ἄλλη ἐνθύμηση σέ λειτουργικό
βιβλίο τῆς Μπουνάσιας μᾶς πληροφορεῖ: «Θίμησιν τόν κερόν ὅταν ἠμαν
ἐγώ ὁ διμήτριος δοῦλος τοῦ Ἁγίου Νικολάου 2 ήταν που το γένημα ιχη γρό-
σια τό στιάρι 25 κε τό καλαμπούκι ιχε γρόσια 18 ομοιος κε η βριζα, 1873 ο-
κτωβρίου 3. ἐγό ο μῆτρος δάσκαλος γράφω». 27394
Σημαντική ἦταν σέ ὁρισμένους οἰκισμούς ἡ ἀπασχόληση μέ τήν
ἀμπελοκαλλιέργεια. Οἱ ἀμπελουργοί, ἀκόμη καί κατά τό τέλος τοῦ 1914,
δέν ράντιζαν τά κλήματα οὔτε προέβαιναν σέ ἐμβολιασμούς, ὅπως συ-
νάγεται ἀπό διοικητική ἔκθεση. 2278. Ὁ τρύγος γινόταν περί τά μέσα τοῦ
Ὀκτωβρίου καί, κατά τή διάρκειά του, ὅλο τό χωριό ἦταν στό πόδι. 55 71. Τά
σταφύλια μεταφέρονταν στό πατητήρι σέ πλεκτά κοφίνια (γυαλίκες ἤ
κοσιῶρες). Τό πατητήρι ἦταν μεγάλο μεταλλικό δοχεῖο (καζάνι) καί τό
πάτημα ἔκαναν πρόσωπα ξυπόλυτα. Ὁ χυμός τῶν σταφυλιῶν (μοῦστος)
μεταγγιζόταν σέ ξύλινα βαρέλια. Μετά ἀπό μήνα περίπου, διαχώριζαν τό
ὑπό ζύμωση ἀκόμη χυμό ἀπό τά στέμφυλα (τσίπουρα), τά ὁποῖα μετέφε-
ραν στό ἐργαστήριο ἀπόσταξης (καζαναριό) γιά τήν παρασκευή τοῦ τσί-
πουρου (ρακῆς). Φάσεις περιποίησης τοῦ ἀμπελιοῦ ἦσαν: Ἡ κοπή τῶν ρι-
ζῶν πού πλεόναζαν καί ἡ προσθήκη κοπριᾶς (ξελάκκωμα) λίγες ἡμέρες
μετά τόν τρύγο. Τό κλάδεμα, ἀρχές Μαρτίου, τό βλαστολόγημα, τόν
Μάιο, καί τό σκάλισμα (δευτέρισμα), λίγο ἀργότερα. Ἐνθύμηση σέ λει-
τουργικό βιβλίο τοῦ ναοῦ Ἁγίου Νικολάου Βούρμποβου μᾶς πληροφορεῖ:
«1874 φανερόνο το ριθεν έτος τότε έγινεν οἱ ἐλειψοιν ἀπό σταφίλια ἔκαμεν
παγουτῖν μεγάλιν τον Ἀπρίλιον μήναν και χάλασεν τα αμπέλια ὀλα ὁλου-
θεν τότε ἐγραψα τιν σημίουσιν ταύτιν οστι ενθίμισιν 1874: οκτομβρίου: 2
Πα΄΄Γεωργιος μπουρινων». 621. Ἐκτεταμένους ἀμπελῶνες παρατήρησε ὁ
Αὐστριακός Στράνσκυ στό Κηπουριό τό 1903. 282 215. Γιά τά κρασιά φημί-
ζονταν τό Ζάλοβο, τό Κοσμάτι, τό Κηπουριό καί τό Σπήλαιο. Στό Ζάλοβο
οἱ ἀμπελῶνες κάλυπταν 1.500 παλιά στρέμματα καί ἀπέδιδαν 450-500 χι-
λιάδες ὀκάδες κρασί. 1393. Οἱ κάτοικοι τοῦ Σπηλαίου μετέφεραν μέ δικά
τους ζῶα καί πουλοῦσαν τό κρασί στά Γιάννινα, στήν Κόνιτσα, στήν Κο-
– 28 –
ζάνη καί στήν Καστοριά. 20030. Τά φορολογικά μέτρα τῆς ἑλληνικῆς κυ-
βερνήσεως (1914), τά ὁποῖα ἐπιβάρυναν ἰδίως τήν τιμή τοῦ τσίπουρου,
εἶχαν προκαλέσει ἔντονη τή δυσφορία τῶν παραγωγῶν. 22 79. Οἱ Wace καί
Thomson παρατήρησαν στό Μαυρονόρος, πέρα ἀπό τά ἀμπέλια, δενδρό-
κηπους ἀπό βουνίσιες ἀχλαδιές, μηλιές καί κερασιές. 311 35. Γιά τά ὀπω-
ροφόρα γνωστό ἦταν καί τό Περιβολάκι. 20030
Σημαντική ἦταν καί ἡ καλλιέργεια καπνοῦ, ὅπως φαίνεται ἀπό τόν
φόρο καπνολογίου τοῦ 1853 πού παραθέτει ὁ Π. Ἀραβαντινός. 26 396. Σέ
κάποια χωριά τῶν Βεντζίων καλλιεργοῦσαν κατά τή δεκαετία τοῦ 1880
κρόκο, τόν ὁποῖο πωλοῦσαν στήν Κοζάνη. 601 225. Ὁ Berard, πού ἐπισκέφ-
θηκε τά Γρεβενά κατά τό θέρος τοῦ 1890, παρατήρησε, εἰσερχόμενος ἀπό
τήν Ἀνατολή, φυτεῖες μέ βαμβάκι, καλαμπόκι καί ρύζι. 48 381. Καί στό Φιλί
ὑπῆρχε καλλιέργεια βαμβακιοῦ στό τέλος τοῦ 19 ου αἰώνα. Οἱ γυναῖκες
ἔκαναν πουκαμίσες ἀπό βαμβάκι. 5682. Ὁ Στράνσκυ, κατά τό θέρος τοῦ
1903, δέν παρατήρησε παρά μόνο δημητριακά. 282215
Ἔκθεση Ἕλληνα ὑπαλλήλου, ὁ ὁποῖος περιόδευσε στήν περιφέρεια
τοῦ Μοναστηρίου κατά τό 1883, δίνει τήν ἀκόλουθη γεωργική παραγωγή,
σέ κοιλά (τό 1 κοιλό ἰσοδυναμοῦσε μέ 51,312 σημερινά κιλά. 27499), στήν
ἐπαρχία Γρεβενῶν: Σιτάρι μαλακό 120.000, σιτάρι σκληρό 80.000, ἀραβό-
σιτος 250.000, ρόβη 10.000, σίκαλη 30.000, βρώμη 20.000, κριθάρι 30.000.
Ἐπίσης καρύδια 100.000 ὀκάδες καί ὀπωρικά 150.000 ὀκάδες. Τά παράγω-
γα τῆς ἀμπέλου, σέ ὀκάδες, ἀνέρχονταν: Κρασί 3.560.000 καί ρακί 357.000.
30049. Ἡ παραγωγή εἶχε μειωθεῖ μετά τήν προσάρτηση τῆς Θεσσαλίας
στό ἑλληνικό κράτος, διότι δέν ἦταν πλέον τόσο εὔκολη ἡ ἐμπορία τους
στήν περιοχή αὐτή. 30050. Ὁ καπνός, σύμφωνα μέ ἄλλη πηγή, ἄρχισε νά
καλλιεργεῖται μόλις τό 1911. 30060. Δέν ἐξηγεῖται ὅμως ὁ φόρος καπνοῦ
(καπνολόγιο) πού ἀναφέρεται στόν πίνακα τοῦ Ἀραβαντινοῦ (1853).
Ἡ ὑλοτομία - Τά πριόνια
Γνώρισμα τῆς ἐπαρχίας Γρεβενῶν ἦταν τά ἐκτεταμένα καί πυκνά δά-

ση. Ἔκθεση τῆς Ὑποδιοικήσεως Γρεβενῶν (25.7.1914) δίνει τά κατωτέρω
στοιχεῖα γιά τήν ἔκταση τῶν δασῶν (στρέμματα) σέ διαφόρους οἰκισμούς
ἤ περιοχές: Σαμαρίνα 61.000 πεύκου, Περιβόλι 220.000 πεύκου καί 25.000
ὀξιᾶς, Σμίξη 25.000 πεύκου καί 12.000 ὀξιᾶς, Σπηλαίου 2.400 πεύκου, Κρα-
νιά 49.000 πεύκου, Χάσια 186.250 δρυός (Ζιμιάτσι 20.000 πεύκου), Γρεβενά
80.000 δρυός, Βέντζια 110.000 δρυός. Σημειωνόταν στήν ἔκθεση ὅτι τά δά-
ση δρυός εἶχαν ὑποστεῖ σημαντική φθορά, λόγω τῆς κοπῆς κλάδων, πρός
ἐξασφάλιση τροφῆς τῶν αἰγοπροβάτων τῶν μή μετακινουμένων κατά
– 29 –
τόν χειμώνα κτηνοτρόφων. Τονιζόταν στήν ἔκθεση ἡ πενιχρή οἰκονομική

ἀπόδοση τῶν δασῶν, λόγω μή ὑπάρξεως ὁδικοῦ δικτύου γιά τή μεταφορά
τῆς ξυλείας καί μή ἀξιοποίησης τῆς ποτάμιας ὁδοῦ (Βενέτικος). Γι’ αὐτό
καί τά δάση πουλοῦνταν πρός 12-18 ὀθωμανικές λίρες τό στρέμμα, τιμή
ἀρκετά χαμηλή. 2269
Τά ἐκτεταμένα δάση καί τό πλῆθος τῶν ρεμάτων πού τά διέσχιζαν
εὐνοοῦσαν τήν ἀνάπτυξη τῆς ὑλοτομίας, καθώς τό ξύλο ἦταν πάντοτε
περιζήτητο οἰκοδομικό ὑλικό. Κατά τόν Σχινά (1885), σημαντική ἦταν ἡ
ἐνασχόληση μέ τήν ὑλοτομία στό Περιβόλι. 2856. Στό χωριό ὑπῆρχαν,
σύμφωνα μέ τόν Σαράντη, κατά τίς ἀρχές τοῦ 20 οῦ αἰ. 29 νεροπρίονα.
25682. Κάποια ἀπό αὐτά ἀντίκρυσαν οἱ Ἄγγλοι ἀρχαιολόγοι Wace καί
Thomson κινούμενοι πρός Λαβανίτσα. 311178. Σημαντικός ἦταν ὁ ἀριθμός
τῶν νεροπριόνων καί στή Σαμαρίνα. Οἱ Wace καί Thomson σημείωσαν
πέντε ἀπό αὐτά στή Βάλια Κίρνα. 31146. Δύο ἀκόμη ὑπῆρχαν στό Χελιμό-
δι. Τό ὅτι δέν ἦσαν ἐγκατεστημένα κοντά στόν οἰκισμό ἐξηγεῖται ἀπό τήν
ἀπαγόρευση ξύλευσης στήν Κιούριστα, μετά τίς σημαντικές καταστρο-
φές πού εἶχαν προκαλέσει τά ἰσχυρά ρέματα κατά τό παρελθόν. 603.
Ὑδροπρίονα λειτουργοῦσαν ἐπίσης στήν Ἀβδέλλα καί στήν Κρανιά
(311172, 178) καθώς καί στούς Φιλιππαίους (663). Ὑδροπρίονα συνάντησε
(1904) καί ὁ Παῦλος Μελᾶς ἐπί τοῦ Βενέτικου. Μάλιστα σ’ ἕνα ἀπό αὐτά,
ἰδιοκτησίας τοῦ ρουμανίζοντος Τσιακαμᾶ, ἐργαζόταν ὁ Ἀθανάσιος Δελη-
γιάννης (Θανάσης Βάγιας) ἀπό τό Σπήλαιο, πληροφοριοδότης τοῦ ἀφε-
ντικοῦ του. 185340. Τέλος, σημα-
ντικός ἀριθμός λειτουργοῦσε
στήν περιοχή Μποζόβου, γι’
αὐτό καί ὁ οἰκισμός ἔλαβε τήν
ὀνομασία Πριόνια. Στήν ἔκθεση
τοῦ 1914, πού ἀναφέραμε, δίδο-
νται οἱ ἀκόλουθοι ἀριθμοί νερο-
πριόνων: Περιβόλι 20, Ἀβδέλλα
3, Σπήλαιο 2 καί Σαμαρίνα 8.
2270. Οἱ ἐγκαταστάσεις δέν ἦταν
μόνιμες, ἀλλά μεταφέρονταν
κατά διαστήματα σέ ἄλλη θέση,
γι’ αὐτό χαρακτηρίζονταν ἀπό
τό πρόχειρο τῆς κατασκευῆς.
Σκοπός ἦταν νά μεταφέρονται
τά ὑλοτομούμενα δένδρα σέ ὅσο
τό δυνατόν μικρότερες ἀποστά-
σεις. 25450 Φ7. Νεροπρίονο (1910)
– 30 –
Οἱ ὑλοτόμοι (χωρίς τίς οἰκογένειές τους) ἦσαν οἱ μόνοι μόνιμοι κάτοι-

κοι τῶν βλαχοχωρίων κατά τά τέλη τοῦ 19ου αἰώνα. 25656. Ἡ ὑλοτόμηση
γινόταν κατά τό χρονικό διάστημα Ὀκτωβρίου- Ἀπριλίου. Φαίνεται ἐκ
πρώτης ὄψεως περίεργο, ἀλλά δέν γινόταν τότε καί ἡ μεταφορά τους στό
πριστήριο. Οἱ κορμοί παρέμεναν ὥς τήν ἄνοιξη ἐπί τόπου καί μάλιστα σέ
μικρή ἀπόσταση ἀπό τό πριστήριο. Ἡ ἐπεξεργασία τοῦ ξύλου γινόταν
κατά τό διάστημα Ἀπριλίου-Ὀκτωβρίου. 190230. Σύμφωνα μέ τήν ἔκθεση
τοῦ 1914 τό προσωπικό τοῦ κάθε πριστηρίου ἀνερχόταν σέ 5-6 πρόσωπα
καί ἡ πρός ἐπεξεργασία ξυλεία ἀνερχόταν σέ 300 κυβικά μέτρα ἀνά πρι-
στήριο καί συνολικά σέ 10.000 κυβικά μέτρα περίπου. Ἡ παραγόμενη ξυ-
λεία ἀνερχόταν σέ 3.300 κυβικά μέτρα, μόλις τό 1/3 τῆς ἀκατέργαστης.
2270. Οἱ Wace καί Thomson εἶχαν παρατηρήσει ὅτι δέν γινόταν πλήρης
ἀξιοποίηση τῆς ξυλείας, λόγω ἀκριβῶς τῆς ἀφθονίας της. Κάποια τεμά-
χια, πού ἀπορρίπτονταν ἀπό τούς τεχνίτες, χρησιμοποιοῦνταν γιά σανι-
δώματα σκεπῶν ἤ περιφράξεις. 31176. Τά δάση θά μποροῦσαν, κατά τήν
ἔκθεση, νά δώσουν ὄγκο ξυλείας κατά πολύ μεγαλύτερο, ἄν ἡ ὑλοτομία
γινόταν σύμφωνα μέ τόν τρόπο, πού ἐφαρμοζόταν σέ περιοχές τῆς Πα-
λαιᾶς Ἑλλάδας. Τά πριστήρια δέν ἀντιμετώπιζαν τότε προβλήματα, λό-
γω μειώσεως τῆς ποσότητας τοῦ νεροῦ κατά τούς θερινούς μῆνες, τουλά-
χιστον στά βλαχοχώρια. Πέρα ἀπό τά αὐλάκια στό ἔδαφος, μέσω τῶν
ὁποίων παροχετευόταν τό νερό ἀπό γειτονικό ρέμα πρός τό πριόνι, κατα-
σκευάζονταν καί ξύλινα αὐλάκια, τά ὁποῖα υποστηρίζονταν ἀπό ξύλινα
ἰκριώματα. Τά αὐλάκια αὐτά κατέληγαν σέ μιά κατακόρυφη ξύλινη χοά-
νη (καρούτα), καλυμμένη μέ πηλό, ἀρκετῶν μέτρων ὕψους, μέσω τῆς
ὁποίας τό νερό ἔπεφτε μέ ὁρμή στόν ξυλοτροχό καί τόν περιέστρεφε. Ἡ
σύνδεση τοῦ τροχοῦ μέ τόν μηχανισμό, πού κινοῦσε τή λεπίδα (λάμα), γι-
νόταν μέ ἱμάντα. Μιά ἐγκατάσταση διέθετε δύο ὥς τρία πριόνια. Ἡ λεπί-
δα ἐκινεῖτο κατακόρυφα. Οἱ ἀποφλοιωμένοι κορμοί, πού εἶχαν λάβει
σχῆμα χονδρικά πρισματικό, κυλίονταν κατά μῆκος τῆς πλαγιᾶς καί κα-
τέληγαν κοντά στό νεροπρίονο. Στή συνέχεια, καθένας ἀπό αὐτούς με-
ταφερόταν γιά κοπή ἐπάνω σέ βαγονάκι. Ἀπό κάθε κορμό κόβονταν δο-
κοί καί σανίδες διαφόρων μεγεθῶν. Ὁ μηχανισμός λειτουργοῦσε ἐπί 10-12
ὧρες ἡμερησίως καί εἶχε τή δυνατότητα νά πριονίσει 2-3 κορμούς διαμέ-
τρου 0,40 - 0,50 μ. καί μήκους 3,00 μ. περίπου. Ἡ δεξιότητα τῶν ἐργαζομέ-
νων στά νεροπρίονα τῆς Πίνδου ἦταν πολύ μεγάλη. Ἀπό στοιχεῖα, πού
διασώθηκαν ἀπό τόν Ἀναγνώστη Βασιλάκη, τοῦ συνεταιριστικοῦ νερο-
πρίονου τῆς Βωβούσας, πληροφορούμαστε γιά τή δαπάνη ἐγκαταστά-
σεώς του (1871) σέ γρόσια: Μηχανισμός πριονιοῦ 1.600, διάνοιξη αὔλακα
400, καρφιά (42 ὀκάδες) 120, ἐργατικά 126, λεπίδες (2) 120, τριχιά καί
σφῆνες 21, ἀλυσίδα 60. 190228. Ἡ ἡμερήσια παραγωγή τοῦ νεροπρίονου
– 31 –
αὐτοῦ ἀνερχόταν σέ 1-1,5 κ.μ. ξυλείας. 190235

Οἱ Wace καί Thomson περιγράφουν (1910) γλαφυρά τήν οἰκολογική
καταστροφή στή Σαμαρίνα λόγω τῆς ἀλόγιστης ξύλευσης: «Πρίν ἀπό
τριάντα χρόνια περίπου, τό βαθύ φαράγγι, πού τώρα χωρίζει τή ράχη τοῦ
Ἀηλιᾶ ἀπό τό ὑπόλοιπο χωριό, ἦταν ἀσήμαντο ρέμα καί τότε τά δάση τοῦ
Γκουργκούλιου, γνωστά ὡς Κούριστα, ἔφταναν ὥς κάτω, μέχρι τήν ἐπάνω
ἄκρη τοῦ χωριοῦ. Τότε, ἐπίσης, ἡ ράχη Μορμίντε καί ἡ Γουμάρα ἦταν γε-
μᾶτες πεῦκα καί πριονόμυλοι δούλευαν κοντά στό μοναστήρι. Ἀλλά ἔκοψαν
τά δένδρα ἀλύπητα καί ἄσκοπα καί ἄφησαν τά πρόβατα καί τά γίδια νά βό-
σκουν στόν τόπο, πού καθάρισαν, κι ἔτσι τά νέα πεῦκα δέν εἶχαν τήν εὐκαι-
ρία νά μεγαλώσουν, ἀκόμα καί σ’ αὐτή τήν ὀρεινή περιοχή πού βοηθάει στή
γρήγορη ἀνάπτυξή τους. Ἔτσι, ἡ καταστροφή προχώρησε, ὥσπου ἡ πλαγιά
τοῦ Γκουργκούλιου ἀπογυμνώθηκε, καί μετά ἦρθε ἡ ἀνταμοιβή. Ἀφοῦ ἐξα-
φανίστηκαν τά δένδρα, τό χιόνι πού ἔλιωνε καί οἱ δυνατές βροχές κατέβη-
καν ἀνεμπόδιστα μέχρι τή Σαμαρίνα, ἀπειλώντας νά παρασύρουν τό χωριό,
καί ἔσκαψαν τό βαθύ φαράγγι, πού ἤδη ἀναφέραμε, καταστρέφοντας σπί-
τια καί κήπους. Τότε ἡ Σαμαρίνα ξύπνησε ἀπό τόν κίνδυνο κι ἔτσι ἐδῶ καί
δεκαπέντε ἤ εἴκοσι χρόνια ἀποφασίστηκε κανένας νά μή κόψει δένδρο στήν
Κιούριστα ἤ νά βοσκήσει ὁποιαδήποτε ζῶα ἐκεῖ, μέ βαρύ πρόστιμο. Ἀπό τότε
τό δάσος μεγάλωσε κι ἔγινε πυκνό καί δυνατό, ὁ κίνδυνος ἀνακάμφθηκε καί
τά πεῦκα μέ τόν καιρό θά ξαναντύσουν τίς πλαγιές τοῦ Γκουργκούλιου».
31147. Ἡ συνοικία πού ἐπλήγη περισσότερο ἦταν ἐκείνη τοῦ Προφήτη
Ἠλία. Οἱ πρόκριτοι διόρισαν φύλακα τοῦ δάσους τῆς Κιούριστας τόν
Γιώργη Στάνια, ὁ ὁποῖος μέ μεγάλο ζῆλο ἐκτελοῦσε τά καθήκοντά του
Φ8. Ὁ λάκκος τοῦ προφήτη Ἠλία Σαμαρίνας (1910)
– 32 –
καί εἶχε ἀποβεῖ ὁ τρόμος τῶν λαθροϋλοτόμων. 603. Πιστεύουμε πώς ἡ ξύ-
λευση δέν ἦταν ἄσκοπη, ἀλλά ἀπέβλεπε στήν αὔξηση τῶν βοσκοτόπων,
καθώς τά κοπάδια συνεχῶς πληθύνονταν. Τά κοπάδια τῆς Σαμαρίνας
μειώθηκαν μετά τό 1882, ὅταν ἀρκετοί κτηνοτρόφοι ἔλαβαν τήν ἀπόφαση
νά ἐγκατασταθοῦν στήν ἐλεύθερη Ἑλλάδα, ὅπου καί ἵδρυσαν νέο οἰκι-
σμό, τήν Κόρη, στά ὀρεινά τῶν Τρικάλων. Ἔτσι ἐπανῆλθε ἡ ἰσορροπία,
λόγω μή συγκρούσεως συμφερόντων.
Οἱ δασικές ἐκτάσεις ἀνῆκαν, κατά κανόνα, στίς κοινότητες. Κάποιοι
ὅμως κάτοικοι, στηριζόμενοι στήν ἰσχύ ἀξιωματούχων τῶν κατακτητῶν,
προέβαιναν σέ παράνομη ὑλοτόμηση πρός ζημία τῶν κοινοτήτων. Μιά
τέτοια περίπτωση ἐκδικάστηκε τό 1900 στό πρωτοδικεῖο Γρεβενῶν μέ
ἐνάγουσα τήν κοινότητα Περιβολίου καί κατηγορούμενους τόν Ἰμπραήμ
ἐφέντη, ἐπόπτη δασῶν Γρεβενῶν, καί τούς Παναγιώτη Παπά, Σούλη Σα-
μαρά καί Νικόλαο Ἴττη, κατοίκους τῆς κοινότητας. Ἡ ἀπόφαση δικαίωσε
τήν κοινότητα, πλήν ὅμως ἀσκήθηκε ἔφεση καί ἡ ὑπόθεση παρέμενε
ἐκκρεμής ὥς τό 1906. 256159. Αἰτία τῆς παρατάσεως τῆς ἐκκρεμότητας
ἦταν ἡ δίνη τῶν παθῶν, λόγω τῆς ρουμανικῆς προπαγάνδας. Στήν τελική
ἀπόφαση ὑπέρ τῆς κοινότητας συνέβαλε μέ τίς παραστάσεις του καί ὁ
μητροπολίτης Ἀγαθάγγελος, γεγονός πού ἔκανε ἀρκετούς ρουμανίζο-
ντες τοῦ Περιβολίου νά μετριάσουν τήν πολεμική τους κατά τῆς Μητρο-
πόλεως. 605205
Σύμφωνα μέ τήν ἔκθεση τοῦ 1914, ἡ τιμή πώλησης τῶν σανίδων ἦταν
0,5 τῆς δραχμῆς στόν τόπο τῶν πριστηρίων καί 1-1,5 δραχμές στά ἀστικά
κέντρα. Ἡ τιμή τῶν δοκῶν ἀνερχόταν σέ 4 καί 6-8 δραχμές ἀντίστοιχα.
Σημειωνόταν στήν ἔκθεση: «Ἡ παρατηρουμένη διαφορά τιμῶν μεταξύ
ἀρχικῆς καί τῆς μετέπειτα μεταπρατικῆς δέν προέρχεται, ὡς ἐπί τό
πλεῖστον, ἐξ ἐμπορικῆς πλεονεξίας, ἀλλ’, ὡς ἄνω εἴρηται, ἐκ τῶν δυσκο-
λιῶν τῆς μεταφορᾶς τῆς ξυλείας εἰς Κοζάνην, Ἰωάννινα καί Παλαιάν Ἑλλά-
δα, διεξαγομένης δι’ ὑποζυγίων μεγάλου ἀριθμοῦ, ἀπασχολούντων περί
τούς 700 ἀγωγιάτας, προερχομένους, ὡς ἐπί τό πλεῖστον, ἐκ τῶν χωρίων
Σαμαρίνης, Σμίξης, Ἀβδέλλας καί Περιβολίου». 2270
Ξυλοκάρβουνα καί ἀσβεσταριές
Σημαντικές ἦσαν οἱ ποσότητες κάρβουνου πού παρασκευάζονταν

στήν περιοχή. 30049. Γιά τήν παρασκευή τους ἐπιλεγόταν θέση μέσα σέ
δασική ἔκταση μέ βαλανιδιές, ὥστε νά εἶναι εὔκολη ἡ ξύλευση μεγάλων
ποσοτήτων καί νά μήν ἀπαιτεῖται μεταφορά τους σέ ἀπόσταση. Γιά τήν
καύση τῶν ξύλων κατασκευαζόταν τάφρος, μήκους 6-7 μέτρων, πλάτους
– 33 –
2,5 μέτρων καί βάθους 60 ἑκατοστῶν τοῦ μέτρου. Σέ μία ἀπό τίς μικρές
πλευρές ἡ τάφρος ἐπεκτεινόταν μέ ἐκσκαφή ὑπό γωνία 60 μοιρῶν ὡς
πρός τό δάπεδο, ὥστε νά σχηματιστεῖ κεκλιμένο ἐπίπεδο (ἀμπατζιάς).
Στό μέσο τοῦ κεκλιμένου ἐπιπέδου καί κατά μῆκος αὐτοῦ σκαβόταν
αὐλάκι διατομῆς 10χ10 τετραγωνικῶν ἑκατοστῶν, τό ὁποῖο φρασσόταν
στό ἀνώτερο σημεῖο του κατά τή διάρκεια τῆς καύσης. Τό βάρος τῶν ξύ-
λων, μήκους περί τά 2 μέτρα, ἀνερχόταν ἀνά καύση σέ 4-5 χιλιάδες ὀκά-
δες, πού ἀντιστοιχοῦσε σέ ποσότητα 40 περίπου φορτωμάτων ζώων. Κα-
τά κανόνα ὅμως τά ξύλα μεταφέρονταν στή θέση τῆς τάφρου στίς πλά-
τες τῶν ἐργατῶν, λόγω τῆς μικρῆς ἀποστάσεως. Στόν πυθμένα τῆς τά-
φρου τοποθετοῦνταν κορμοί δένδρων παράλληλα πρός τίς μεγάλες
πλευρές αὐτῆς, ὥστε νά σχηματίζονται τρεῖς σειρές στρώσεων (ποδαρι-
κά). Κορμοί τοποθετοῦνταν καί στό κεκλιμένο ἐπίπεδο, ὥστε νά σχηματί-
ζεται καί τέταρτη στρώση. Τά πρός καύση ξύλα στοιβάζονταν στή συνέ-
χεια μέ φροντίδα κάθετα πρός τούς ἀρχικούς κορμούς (τά χονδρότερα
κάτω καί στή συνέχεια τά λεπτότερα), ὥστε νά καλυφθεῖ ἀκόμη καί τό
κεκλιμένο ἐπίπεδο καί νά σχηματιστεῖ σωρός σέ σχῆμα πυραμίδας, ὕψους
περί τά 1,5 μέτρα ἀπό τό ἔδαφος, μέ τήν κορυφή στό μέσο τῆς τάφρου. Ἡ
σωρός καλυπτόταν, τόσο πλευρικά ὅσο καί στήν ὀροφή της, ἀπό παχύ
στρῶμα ὑγρῶν φύλλων τῶν δένδρων σέ ἀποσύνθεση, ὥστε αὐτό νά κολ-
λᾶ καί νά ἐμποδίζει τήν εἴσοδο ἀέρα στόν χῶρο τῆς καύσης. Τά φύλλα
καλύπτονταν στή συνέχεια ἀπό λασπῶδες χῶμα. Τή φωτιά στή σωρό με-
τέδιδε ποσότητα ἀπό κάρβουνα πού τοποθετοῦνταν στή μικρή πλευρά
ἀπέναντι ἀπό τό κεκλιμένο ἐπίπεδο. Κατά τήν καύση μειωνόταν σταδια-
κά ὁ ὄγκος τῆς σωροῦ καί οἱ ἐπιβλέποντες ἔπρεπε νά ἔχουν διαρκῶς τήν
προσοχή τους καί νά παρεμβαίνουν, ὥστε νά προλάβουν τό σχηματισμό
σχισμῶν καί τήν εἴσοδο τοῦ ἀέρα. Κατά τήν ἕβδομη ἡμέρα τῆς καύσης
ἀποφρασσόταν τό αὐλάκι στό κεκλιμένο ἐπίπεδο καί πυκνό σύννεφο κα-
πνοῦ ἐξερχόταν ἀπό τή σωρό, πού εἶχε ταπεινωθεῖ σημαντικά. Κατά μία
ἐπιτυχῆ ἀτελῆ καύση ἀκόμη καί οἱ κάτω στρώσεις ξύλων μετατρέπονταν
σε κάρβουνα. Ὑπῆρχαν βέβαια καί περιπτώσεις πού κάποιες ποσότητες
ξύλων παρέμεναν ἄκαυστες (τσιραλίκια). Ἀφοῦ ἀπομάκρυναν τό ἐπιφα-
νειακό χῶμα καί τά φύλλα, μετακινοῦσαν τά ξυλοκάρβουνα μέ δίκρανα
ἐκτός τάφρου σέ καθαρισμένο δάπεδο (ἁλώνι), ὅπου τά θρυμάτιζαν καί
τά τοποθετοῦσαν σέ σάκκους. Ἀπό μία ἐπιτυχῆ καύση ἐλάμβαναν περί
τίς 1.000 ὀκάδες ξυλοκάρβουνα. Μεγάλη ποσότητα παρασκευαζόταν στά
χωριά τῶν Χασίων Ἐλευθεροχώρι, Φιλί, Πλέσια, Ἀρμπάρι, Καλαπόδι,
Λουμπινίτσα καί Κατάκαλη. Ἐπίσης στά Ράτσι καί Τορνίκι τῶν Βεντζίων.
644. Γιά τή μεγάλη τους παραγωγή φημίζονταν ἡ Λάβδα καί τό Μοναχίτι
ἀπό τά Κουπατσαροχώρια. 20030, 31. Ποσότητες ἐξάγονταν πρός τίς πόλεις
– 34 –
Κοζάνη, Καστοριά καί Θεσσαλονίκη καί χρησιμοποιοῦνταν κυρίως στά

μαγκάλια τῶν οἰκιῶν. 644. Σημαντικές ποσότητες ξυλανθράκων διετίθε-
ντο στήν ἀγορά τῶν Τρικάλων καί τῶν ἄλλων θεσσαλικῶν πόλεων ἀμέ-
σως μετά τήν ἀπελευθέρωση. 2271. Τοπικά γινόταν ἀξιοποίηση καί χρήση
γαιανθράκων, ὡς καύσιμης ὕλης, ἀπό τά ἐπιφανειακά κοιτάσματα τῆς
Μάνεσης. 30051
Γιά τά ἀσβεστοκάμινα συνήθως ἐπέλεγαν τόπο κοντά σέ οἰκισμό,
ὥστε νά ἀποφεύγουν τίς μετακινήσεις σέ μεγάλη ἀπόσταση, καί σέ πε-
ριοχή μέ ἄφθονα ξύλα καί ἀσβεστόλιθους, σπάνιους πάντως στήν περιο-
χή Γρεβενῶν. Γιά τίς ἀσβεσταριές φημιζόταν ἡ Τίστα. 20030. Γιά τήν πα-
ρασκευή ἀσβέστη ἄνοιγαν σέ ἀρκετά ἐπικλινές ἔδαφος τάφρο κυλινδρι-
κοῦ σχήματος, διαμέτρου 3 περίπου μέτρων καί βάθους 3,5 μέτρων. Στό
κατώτερο ὑψομετρικά μέρος μέ ἐκσκαφή σχημάτιζαν τριγωνικό ἄνοιγμα,
βάσης 1 μέτρου και ὕψους 0,5 μέτρου, γιά τήν προσπέλαση στό ἐσωτερικό
τῆς τάφρου. Στόν πυθμένα τῆς τάφρου σχημάτιζαν ἄλλη μικρότερη, βά-
θους περί τά 40 ἑκατοστά και διαμέτρου 2 μέτρων, γιά τήν τοποθέτηση
τῶν πρός καύση ξύλων, τά ὁποῖα εἰσῆγαν ἀπό τό τριγωνικό ἄνοιγμα. Τό
ἐσωτερικό τῆς τάφρου ἐπένδυαν μέ στουρναρόπετρα, ὥστε νά ἀντέχει
στίς ὑψηλές θερμοκρασίες. Στό λατομεῖο ἀσβεστολίθου μέ τή βαριά καί
τό λοστάρι ἔσπαζαν τίς πρός καύση πέτρες σέ κομμάτια, πού νά μπορεῖ
νά σηκώσει ἕνας ἄνδρας. Ἡ πέτρα ἔπρεπε νά εἶναι καθαρός ἀσβεστόλι-
θος. Μεταγενέστερα χρησιμοποιήθηκε ὡς πρώτη ὕλη καί ἀσβεστόλιθος,
πού συλλεγόταν ἀπό τήν κοίτη τοῦ Βενέτικου. Τήν πρώτη ὕλη μετέφεραν
μέ ζῶα καί ἀπέθεταν ἔξω ἀπό τήν ἀσβεσταριά, σέ σωρούς. Ὁ τεχνίτης
ἔκτιζε στό ἐσωτερικό τῆς τάφρου θόλο διαμέτρου, στή βάση του, 2 μέτρων
ἀπό κομμάτια ἀσβεστολίθου, τά ὁποῖα, καθώς τό κτίσμα ἀναπτυσσόταν
καθ’ ὕψος, εἶχαν μικρότερες διαστάσεις. Ὁ θόλος ἔκλεινε σέ ὕψος 1,8 πε-
ρίπου μέτρων ἀπό τή βάση του. Ἡ κατασκευή τοῦ θόλου ἀπαιτοῦσε εἰδι-
κή τεχνογνωσία, ὥστε νά ἀποφευχθεῖ ἡ κατάρρευσή του ὑπό τήν ἐξωτε-
ρική πίεση πού θά δεχόταν, ἰδίως, ἄν ὁ ἀσβεστόλιθος προερχόταν ἀπό
τήν κοίτη ποταμοῦ καί εἶχε λειανθεῖ ἀπό τό νερό. Μετά τήν ὁλοκλήρωση
τοῦ θόλου ὁ τεχνίτης ἄρχιζε νά γεμίζει προσεκτικά, μέ ἄλλα κομμάτια
ἀσβεστολίθου, τό κενό μεταξύ τοῦ τοιχώματος τῆς ἀσβεσταριᾶς καί τοῦ
θόλου. Κάλυπταν ἀκόμη καί τό ἄνω μέρος τοῦ θόλου, ὥστε ἡ στάθμη νά
ἀνέλθει κατά ἕνα ἀκόμη μέτρο. Στή συνέχεια μετέφεραν ἄφθονα ξύλα
βαλανιδιᾶς (210-220 φορτία), τά εἰσῆγαν στό ἐσωτερικό τῆς τάφρου καί τά
ἔκαιγαν. Ὁ καπνός ἐξερχόταν ἀπό τό ἄνω μέρος τῆς τάφρου. Ἡ διαδικα-
σία διαρκοῦσε 48 ὧρες, κατά τή διάρκεια τῶν ὁποίων ἡ τροφοδότηση τῆς
φωτιᾶς ἔπρεπε νά εἶναι συνεχής. Γιά τήν καλή καύση τῶν ξύλων, ἀνά-
δευαν τή φωτιά μέ μακρύ ξύλινο κοντό. Οἱ ἄνδρες εὕρισκαν τήν εὐκαιρία,
– 35 –
κατά τό διάστημα αὐτό, νά διασκεδάσουν ἤ νά διηγηθοῦν ἱστορίες. Ἄλλες

48 ὧρες περίμεναν νά μειωθεῖ ἡ θερμοκρασία. Κατά τίς τελευταῖες 24
ὧρες ἔφρασαν τό τριγωνικό ἄνοιγμα. Στό τέλος ἀπομάκρυναν τήν πρώτη
καί, ἐνδεχομένως, τή δεύτερη σειρά ἀσβεστολίθων, οἱ ὁποῖοι δέν καίγο-
νταν, καί μετέφεραν τόν ἀσβέστη σέ πλεκτά κοφίνια (γαλίκες), τά ὁποῖα
φόρτωναν σέ ζῶα. 215366, 667
Ἡ βιοτεχνία
Ἡ βιοτεχνία ἦταν περιορισμένη στήν παρασκευή εἰδῶν ἀπό κτηνο-

τροφικά προϊόντα ἤ παραπροϊόντα, γι’ αὐτό καί ἦταν ἀναπτυγμένη κυ-
ρίως στά βλαχοχώρια. Οἱ βιοτέχνες στά βλαχοχώρια ἀσχολοῦνταν κυρί-
ως μέ τήν ἐπεξεργασία τοῦ μαλλιοῦ, πρός σύνθεση ὑφασμάτων διαφό-
ρων τύπων, ὅπως δίμιτο, σαμαρᾶ, σκουτί καί βελέντζα. Γράφει ὁ Κρυ-
στάλλης: «Βλέπει τις καί ἄνδρας μέ τήν ἠλακάτην εἰς τάς χείρας, ἤ κύπτο-
ντας εἰς τά λανάρια (χτένια), δι’ ὧν κτενίζουσι τά πλυμένα ἔρια καί παρα-
σκευάζουσιν αὐτά εἰς τολύπας διά γνέσιμον». 152413. Αὐτό συνέβαινε μόνο
στή Σαμαρίνα. Στό Περιβόλι καί, ἴσως, σέ ἄλλα βλαχοχώρια, μέ τήν ἐπε-
ξεργασία τοῦ μαλλιοῦ ἀσχολοῦνταν μόνο οἱ γυναῖκες. 25682. Περί τά τέλη
Αὐγούστου 300 φορτώματα μέ μάλλινα εἴδη ἦσαν ἕτοιμα πρός ἐξαγωγή
μόνο ἀπό τή Σαμαρίνα. 3329. Στήν ἔκθεση, πού προαναφέραμε (1884), ση-
μειώνεται ὅτι στά Γρεβενά ἀνθοῦσε ἡ βιοτεχνία ὑφαντῶν. Παρασκευάζο-
νταν μάλλινες κουβέρτες, ὑφάσματα γιά κατασκευή καπέλων καί ἕνα
εἶδος ὑφάσματος, πού ὑφαινόταν κατά ἀπομίμηση τῶν εὐρωπαϊκῶν
ὑφασμάτων. 30051. Ἀκόμη καί στά ἄλλα χωριά, στά ὁποῖα ἡ παραγωγή
μαλλιοῦ δέν ἐπαρκοῦσε, ὥστε νά διατίθεται ρουχισμός στό ἐμπόριο, ὅλοι
οἱ κάτοικοι φοροῦσαν ροῦχα πού κατασκεύαζαν οἱ γυναῖκες κάθε οἰκο-
γένειας. 93144
Ἄλλη βιοτεχνία ἦταν ἐκείνη τῶν σαγμάτων (σαμαριῶν). Κατά τόν
Κρυστάλλη «οἱ πλεῖστοι καί καλλίτεροι σαγματοποιοί τῆς Ἠπείρου, Μακε-
δονίας, Ἀλβανίας καί Θεσσαλίας, εἶναι οἱ Σαμαριναῖοι καί οἱ Μετσοβῖται».
15130. Γιά τό γέμισμα τῶν σαμαριῶν χρησιμοποιοῦσαν ἄχυρο (σάλωμα)
βρίζας. 93139. Τό κόστος κατασκευῆς ἑνός σαμαριοῦ, κατά τό 1871, ἔφθανε
τά 23 γρόσια. Ἄν ὅμως προστίθετο ἐπένδυση ἀπό δέρμα τράγου, μπο-
ροῦσε νά φθάσει καί τά 51 γρόσια. 190238
Οἱ Σαμαριναῖοι φημίζονταν καί γιά τήν μαχαιροποιία τους. Περίφημα
ἦταν τά γιαταγάνια τους. 15131. Γιά τήν ἁπλοποίηση τῆς ἐργασίας τροχί-
σματος τῶν μεταλλικῶν ἐργαλείων, ὅπως ψαλλιδιῶν γιά τό κούρεμα τῶν
αἰγοπροβάτων καί διαφόρων εἰδῶν μαχαιριῶν, εἶχαν ἐγκαταστήσει με-
– 36 –
ταλλικό τροχό, πού ἐστρέφετο ἀπό τήν ὑδατόπτωση, κοντά στόν μύλο
τοῦ Ἁγίου Ἀθανασίου, στόν ὁποῖο προσέρχονταν ὅλοι οἱ βιοτέχνες με-
τάλλου. 603
Ὁ πλοῦτος τῶν κτηνοτρόφων ὁδήγησε στή Σαμαρίνα κάποιους νά
ἀσχοληθοῦν μέ τήν κατασκευή κοσμημάτων ἀπό χρυσό καί ἄργυρο.
Ἀσφαλῶς οἱ τεχνίτες θά εἶχαν μαθητεύσει στά Ἰωάννινα. Κατασκεύαζαν
μεταλλικά ἐξαρτήματα τῶν ἐπισήμων ἐνδυμασιῶν (ἀγκράφες, κουμπιά)
καί κοσμήματα (περιδέραια, σκουλαρίκια), τά ὁποῖα προσφέρονταν ὡς
δῶρα. Γιά τά χρυσά κοσμήματα χρησιμοποιεῖτο ὡς πρώτη ὕλη χρυσές λί-
ρες. Ὁ τεχνίτης, ὡς ἀμοιβή του, κρατοῦσε ποσότητα τοῦ χρυσοῦ τῶν
λιρῶν. 31173. Εἶχε τόσο ἀναπτυχθεῖ ἡ τέχνη τῆς κατεργασίας τῶν πολυτί-
μων μετάλλων, ὥστε εἶχε στηθεῖ καί νομισματοκοπεῖο κιβδήλων νομι-
σμάτων στή θέση «Λά Καζάνιε» (στά καζάνια) ἐπάνω ἀπό τή «Βάλε Κίρ-
να». Ἕνας ἀπό τούς κιβδηλοποιούς ἦταν ὁ τσέλιγκας Τσούτρας (ἀσφαλῶς
ὁ κύριος τῆς ἐπιχείρησης καί ὄχι ὁ τεχνίτης). 311 149, 373. Ὡς κιβδηλοποιός
ἀναφέρεται καί ὁ Καρανικόλας ἀπό τό Μοναχίτι, ὁ ὁποῖος συνελήφθη,
ἀλλά, κατά τή μεταφορά του στά Ἰωάννινα, κατάφερε νά δραπετεύσει
καί δέν ἔδωσε ἔκτοτε σημεῖα ζωῆς. 9322
Στό Περιβόλι λειτουργοῦσαν περί τά πενῆντα βιοτεχνικά ἐργαστήρια.
Ἄλλα ἦσαν εἰδικευμένα στήν κατασκευή λαναριῶν καί χτενιῶν καί ἄλλα
στήν κατασκευή κάδων γιά τυροκομικά προϊόντα. 25659, 20975
Ὁ Σχινᾶς ἔγραψε ὅτι στά Γρεβενά λειτουργοῦσαν 15 ἀρτοκλίβανοι
(φοῦρνοι). 2859. Ἀσφαλῶς τό ψωμί τους προοριζόταν κυρίως γιά τή σίτιση
τοῦ ὀθωμανικοῦ στρατοῦ. Ὁ Παπασερβερῆς ἔγραψε ὅτι στή συνοικία
Σουλιό τῶν Γρεβενῶν ὑπῆρχε βιοτεχνία κατασκευῆς πηλίνων σκευῶν.
237233
Οἱ μύλοι
Οἱ νερόμυλοι
Οἱ νερόμυλοι διακρίνονταν στούς κυρίως νερόμυλους καί στούς κου-

τσόμυλους. Οἱ τῆς δεύτερης κατηγορίας ἦσαν ἐγκατεστημένοι σέ παρα-
ποτάμους, οἱ ὁποῖοι δέν διέθεταν ἐπαρκῆ ποσότητα νεροῦ κατά τό θέρος.
Γιά τήν παροχέτευση τοῦ νεροῦ ἀπό τό ρέμα στόν τροχό κινήσεως ἦταν
ἀναγκαῖο, ἀνάλογα μέ τή διαμόρφωση τοῦ ἐδάφους, νά κατασκευάζεται
νεραύλακα ἤ ἀγωγός ἀπό σανίδες, κατεργασμένες καί συναρμοσμένες
μέ λάσπη, πρός ἀποφυγή ἀπωλειῶν νεροῦ. Ἡ πρώτη μέθοδος ἐπιλεγόταν
ὅταν ὁ μύλος ἐπρόκειτο νά ἐγκατασταθεῖ σέ πεδινή περιοχή καί τό νερό
– 37 –
θά λαμβανόταν ἀπό κοίτη μεγάλου ποταμοῦ. Ὡς μύλοι αὐτῆς τῆς κατη-

γορίας μαρτυροῦνται τοῦ Γίτσιου στά Γρεβενά καί τοῦ Ψάρια στόν Βενέ-
τικο, στήν κτηματική περιοχή τοῦ Ζαλόβου. Ἡ δεύτερη μέθοδος ἐπιλεγό-
ταν στήν περίπτωση πού ἡ ὑδροδότηση γινόταν ἀπό ρέμα σέ ἐπικλινές
ἔδαφος. Κατ’ αὐτόν τόν τρόπο ἦσαν κατασκευασμένοι οἱ μύλοι τῶν
ὀρεινῶν κοινοτήτων. Σέ κάθε περίπτωση τό νερό κατέληγε σέ ξύλινη χο-
άνη (καρούτα), ἀπό τήν ὁποία ἐξερχόμενο προσέπιπτε μέ ὁρμή στόν ξύ-
λινο τροχό. Ὁ ἄξονας τοῦ ὑδροτροχοῦ ἦταν κατακόρυφος γιά τήν εὐχερέ-
στερη μετάδοση τῆς κινήσεως στίς μυλόπετρες. Οἱ μυλόπετρες δέν ἦσαν,
κατά κανόνα, μονοκόμματοι λίθοι ἀλλά τεμάχια λίθων, κατάλληλα συ-
ναρμοσμένα καί συγκρατούμενα ἀπό μεταλλικές στεφάνες σέ σχῆμα κυ-
λίνδρου. Διακρίνονταν οἱ μύλοι, ἀπό τόν ἀριθμό τῶν ζευγῶν λίθων τρι-
βῆς, σέ μύλους μέ «μία πέτρα» ἤ μέ «δύο πέτρες». 583128, 126. Ἀκόμη διακρί-
νονταν ἀπό τήν ποσότητα ἀλέσεως, π.χ. μύλος 20 κοιλῶν ἀνά ἡμέρα (τό 1
κοιλό ἰσοδυναμοῦσε μέ 51, 312 σημερινά κιλά. 27499). Ὡς ἀμοιβή ὁ ἰδιοκτή-
της τοῦ μύλου ἐλάμβανε τό 5% τῆς ποσότητας πού ἄλεθε. Οἱ περισσότε-
ροι μύλοι διέθεταν ντριστέλα καί μαντάνι γιά τό πλύσιμο κυρίως τῶν
ὑφαντῶν. 31176, 583126. Σχεδόν ὅλοι οἱ οἰκισμοί μέ τρεχούμενο νερό διέθε-
ταν μύλο. Παραθέτουμε στοιχεῖα γιά τή λειτουργία μύλων στούς διαφό-
ρους οἰκισμούς.
Βλαχοχώρια: Οἱ νερόμυλοι στή Σαμαρίνα στίς ἀρχές τοῦ 20 οῦ αἰ. ἦσαν

12 (4 ἐκκλησιαστικοί), συνδυασμένοι μέ ντριστέλες (10) καί μαντάνια (27),
Φ9. Νερόμυλος στήν Ἀβδέλλα (ὁριζοντίου ἄξονα)
– 38 –
ἐγκατεστημένοι ἀκόμη καί ἐντός τοῦ οἰκισμοῦ. Οἱ Σαμαριναῖοι, λόγω τοῦ

πλήθους τῶν νερῶν πού διέθεταν, δέν ἀγόραζαν ἀλεύρι, ἀλλά σιτάρι καί
καλαμπόκι, πού τά ἄλεθαν. Οἱ μυλωνάδες διέθεταν γαϊδούρια γιά τή με-
ταφορά. Τῆς ἄλεσης προηγεῖτο καθάρισμα, πλύσιμο καί στέγνωμα. 603,
31176. Ὥς τό 1940 λειτουργοῦσαν οἱ μύλοι τῶν Χατζηγιάννη, Γ. Μόκια, Δ.
Τσιαχτσίρη, Χατζημπύρου, Γιάκα, Πίβουλου, Γιώτσα καί δύο ἐκκλησια-
στικοί (Ἁγίου Ἀθανασίου καί Μικρῆς Παναγιᾶς). 155 136. Ὁ Σχινᾶς ἐπεσή-
μανε (1885) καί κατέγραψε στό ὁδοιπορικό του 3 νερόμυλους στό Περιβό-
λι κοντά στή λίθινη γέφυρα ἐπί τοῦ ρέματος, στήν εἴσοδο τοῦ οἰκισμοῦ.
28555. Μύλοι καί νεροπρίονα ὑπῆρχαν καί ἐκκλησιαστικά, τῶν ναῶν Ἁγί-
ου Γεωργίου καί Ἁγίας Παρασκευῆς. Συνολικά λειτουργοῦσαν 5 μύλοι. Ὁ
Σχινᾶς ἐπεσήμανε καί κατέγραψε 3 νερόμυλους στήν Kρανιά, κοντά στή
γέφυρα στό «Μπουγάζι», σέ ἀπόσταση ὥρας στό δρόμο πρός Μηλιά. 285 2.
Ἀναφέρονται οἱ μύλοι τοῦ Τσιουμπλέκου καί τοῦ Μπίρμπου. 267145. Στή
Σμίξη λειτουργοῦσαν 6 νερόμυλοι. 72 380. Ἀναφέρονται οἱ παλιόμυλοι τοῦ
Σακελλάρη, στήν τοποθεσία «Καμπίτσιο», καί τοῦ Μπαμπανίκα, παρα-
ποτάμια, κοντά στόν ναό τῆς Μεταμορφώσεως. 730
Κοπατσαροχώρια: Μύλοι ἀρκετοί ὑπῆρχαν καί στήν περιοχή τῶν χω-
ριῶν αὐτῶν. Στούς Φιλιππαίους λειτουργοῦσε κοινοτικός στά ὅρια μέ τόν
Τσιούργιακα (1872). 663. Στό Μεσολούρι ὑπῆρχαν στήν τοποθεσία «Μύ-
λοι» καί λειτουργοῦσαν ὥς τή δεκαετία τοῦ 1950. 575. Στό Δέλνο ὑπῆρχαν
δύο, τοῦ «Ζδράλιου», μέ διαχειριστή τόν Γιάννη Σιώμου, καί ὁ «Παλιόμυ-
λος», ἐκκλησιαστικός μύλος, πού ἦταν ἐγκατεστημένος κοντά στή γέφυ-
ρα πρός τόν οἰκισμό. Μέ τά ἔσοδά του καλύπτονταν ἀνάγκες τοῦ σχολεί-
ου. 591, 30849, 69171. Στό Τούσι ὑπῆρχαν τέσσερις. Λειτουργοῦσαν κάποιοι
ἀπό αὐτούς ὥς τό 1950. 360, 688145. Στή Λάβδα ἀναφέρονται οἱ μύλοι τοῦ
Κύτα, τοῦ Σιατραζέμη καί τῶν Σκόδρα καί Μπούσιου (ἐκκλησιαστικός
πρός Λιπινίτσα)3. 661. Ὁ Σχινᾶς ἐπεσήμανε καί κατέγραψε νερόμυλο τοῦ
Σπηλαίου ἐπί τοῦ Βενέτικου στόν ζιακιώτικο κλάδο, τόν ὁποῖο χαρακτη-
ρίζει βακούφικο. 28554. Ἦταν ἐγκατεστημένος στό «Κουλούρι» τῆς κτημα-
τικῆς περιοχῆς τῆς Τίστας καί ἀνῆκε στόν ναό τοῦ Ἁγίου Ἀθανασίου
Σπηλαίου. Ἁρπάχτηκε γιά κάποιο διάστημα ἀπό Βαλαά τοῦ Βράστινου
καί ἔμεινε τελικά γνωστός ὡς μύλος τοῦ Βέτου ἀπό τόν ἐνοικιαστή του.
Στόν ἴδιο κλάδο τοῦ Βενέτικου ὑπῆρχαν τρεῖς ἀκόμη μύλοι τοῦ Σπηλαίου:
Τοῦ Κατσουγιάννη, πού ἀνῆκε στή μονή τοῦ Σπηλαίου καί ἔμεινε γνω-
στός ἀπό τό παρώνυμο τοῦ διαχειριστοῦ τῆς μονῆς, Ἰωάννου Ζήση. Τοῦ
Στεφούλη, πρίν ἀπό τή γέφυρα τῆς Λιάτισας. Τῶν Μπαμπριτσαίων, μετά
τή γέφυρα τῆς Λιάτισας. Στόν ἄλλο κλάδο τοῦ Βενέτικου, τόν Βελονιά,
ὑπῆρχαν οἱ μύλοι: Τῶν ἀδελφῶν Θεοδώρου ἤ «Θεοδωράδικος» σέ ρέμα,
τοῦ ναοῦ τοῦ Ἁγίου Ἀθανασίου στή θέση «Μποζῆ», τοῦ Παπακώστα,
– 39 –
γνωστότερος ὡς τοῦ Ραμογιάννη, στή θέση «Χειρόμ’λος», καθώς ἀρχικά

ἦταν κατά διαστήματα χειροκίνητος, τοῦ Ζιαμπρῆ στή θέση «Ξεσιρίσμα-
τα» (γιά μικρό διάστημα) καί τοῦ παπα-Νικόλα σέ ρέμα. 604355, 666. Στήν
Τίστα ἀναφέρονται τά κουτσομύλια τοῦ Γ. Κούβαρου, στή θέση «Κουτα-
λιάρ» πρός Λιπινίτσα, καί τοῦ Γκρισπάνη, στό ρέμα τῆς βρύσης «Ρέντση»,
καί ὁ μύλος τοῦ Γκιάτα στόν παραπόταμο τοῦ Βενέτικου, γνωστό ὡς «Πο-
ταμούλι». 583205, 736. Στή Λιπινίτσα ἦσαν ἐγκατεστημένοι δύο μύλοι στό
«Ποταμούλι» τοῦ οἰκισμοῦ. Στό Βοδεντσκό λειτουργοῦσαν ἐκκλησιαστι-
κός μύλος καί μύλος γνωστός ὡς τοῦ Μουχαμέτη. 654. Στή Βραβόνιστα
λειτουργοῦσε ὁ ἐκκλησιαστικός μύλος τῶν «Ἁγίων Ἀποστόλων» μόνο
κατά τόν χειμώνα. 641. Ἀναφέρεται καί ὡς μύλος σχολικός (20 κοιλῶν).
591
Στή Λαβανίτσα ὑπῆρχε ὁ μύλος τοῦ Τζιούφα σέ μικρή ἀπόσταση ἀπό
τόν οἰκισμό. Ὁ ἀγωγός προσαγωγῆς ἦταν λιθόκτιστος. 723167. Στό Μονα-
χίτι λειτουργοῦσε καθ’ ὅλο τό ἔτος νερόμυλος ἐκκλησιαστικός (βακούφι-
κος) τοῦ Ἁγίου Δημητρίου. Ἦταν πολύ παλιός, ἴσως τοῦ 17 ου αἰ. Ἐπίσης
στήν τοποθεσία «Λάκκος» ἦταν ἐγκατεστημένος ὁ μύλος τοῦ Τσιούτσιου
καί, μεταγενέστερα, τοῦ Ροποτῆ καί τοῦ Ντόβα. Ὁ τελευταῖος δέν λει-
τουργοῦσε καθ’ ὅλο τό ἔτος. 93151. Στίς ἀρχές τοῦ 20οῦ αἰ. ὁ ἐκκλησιαστικός
μύλος εἶχε ἐκμισθωθεῖ στόν Γεώργιο Μίχο, ὁ ὁποῖος εἶχε κατασκευάσει
ντριστέλα καί μαντάνι. Μερίδα τῶν κατοίκων δέν ἔκανε ἀποδεκτούς τούς
ὅρους τῆς συμφωνίας, μέ ἀποτέλεσμα νά προκύψει διαμάχη στούς κόλ-
πους τῆς κοινότητας. Ὁ Μίχος ἀπομακρύνθηκε ἀπό τή διαχείριση τοῦ
μύλου πρίν ἀπό τήν ἐκπνοή τοῦ συμβολαίου. 604 288, 291, 295. Γίνεται λόγος
καί γιά σχολικό μύλο. 591. Πιθανόν νά εἶναι ὁ ἐκκλησιαστικός πού προα-
ναφέραμε.
Στό Ζάλοβο λειτουρ-
γοῦσε, μέ ὑδροληψία ἀπό
τόν Βενέτικο, ὁ γνωστός
ἀργότερα ὡς «μύλος τοῦ
Ψάρια». Κατά τήν παρά-
δοση, κατασκευάστηκε
κατά τόν 18ο αἰ. ἀπό τήν
οἰκογένεια Ζτάλιου και,
ἀπό τό μέλος αὐτῆς μέ
ὄνομα Θεόδωρος, ἔγινε
γνωστός ἀρχικά ὡς «θεο-
δωράδικος». Τό νερό φε-
ρόταν ἀπό τήν κοίτη τοῦ Φ10. Σήραγγα μύλου τοῦ Ψάρια
Βενέτικου, στό ὕψος τῆς στόν Βενέτικο
– 40 –
τοποθεσίας «Κλούρια», σέ νεραύλακα. Τό κτιριακό συγκρότημα τοῦ μύ-

λου ἦταν διώροφο. Στό ἀνώγειο διέμενε ἡ οἰκογένεια τῶν ἰδιοκτητῶν καί
στό ἰσόγειο ὑπῆρχαν ἡ ἐγκατάσταση τοῦ μύλου καί ἀποθηκευτικός
χῶρος τοῦ ρουχισμοῦ, καθώς τό συγκρότημα διέθετε ἐπί πλέον ντριστέλα
καί μαντάνι. Περί τά τέλη τοῦ 18ου αἰ. περιῆλθε στήν ἰδιοκτησία τῆς οἰκο-
γένειας Ζτάλιου και ἄλλος μύλος στην τοποθεσία «Δέση». Ἦταν τόσα τά
κέρδη τῶν ἰδιοκτητῶν, λόγω προσελεύσεως πρός ἄλεση προσώπων ἀπό
πολλούς οἰκισμούς, ὥστε, κατά την παράδοση, «κουβαλοῦσαν τά μετζήτια
μέ λαγοτρούβαδα». Κατά τόν 19ο αἰ. οἱ ἰδιοκτῆτες ἔλαβαν ὡς συνεταίρους
μέλη τῆς οἰκογένειας Ποράβα. Περί τό 1880 οἱ δύο μύλοι περιῆλθαν στήν
ἰδιοκτησία τοῦ Ζήση Παπαθανασίου ἀπό τή Βωβούσα, στελέχους τῆς
ρουμανικῆς προπαγάνδας4. 137. Στό τέλος τοῦ 1902 ἡ ἐπαρχιακή Δημο-
γροντία εἶχε ἀναθέσει στόν ἐπίτροπό της (ταμία) Γεώργιο Μπούσιο, νά
προτείνει τρόπο ἐπενδύσεως, γιά τήν ἐξασφάλιση τῶν κοινοτικῶν χρη-
μάτων, καί ἐκεῖνος εἰσηγήθηκε τήν ἀγορά τῶν δύο μύλων τοῦ Παπαθα-
νασίου, δηλωτικό τῆς διαθέσεως αὐτοῦ νά τούς πουλήσει. Ἡ δημογερο-
ντία ἀπέρριψε τήν εἰσήγηση, καθώς θεώρησε ἐπισφαλεῖς τίς προσόδους
τῶν μύλων3. 604173, 174. Τελικά οἱ μύλοι περιῆλθαν στήν ἰδιοκτησία τῶν
Δημητρίου Σιούλα-Ψάρια καί Ἰωάννη (Νούλα) Βλάμη ἀντιστοίχως καί
ἀπό αὐτούς ἔμειναν γνωστοί ὡς μύλοι τῶν Ψάρια καί Νούλα ὥς τόν τερ-
ματισμό τῆς λειτουργίας τους. Ὁ μύλος τοῦ Ψάρια ὑπῆρξε μνημεῖο τε-
χνολογίας. Ὀ ἰδιοκτήτης του κάλεσε τεχνίτες ἀπό τό Βιβίστι καί ἀξιοποί-
ησε τό μικρό εὗρος τοῦ ἀναχώματος, σέ σημεῖο πού ὁ ποταμός σχηματίζει
μαίανδρο, σέ μικρή ἀπόσταση ἀπό τόν μύλο, ὥστε νά κατασκευάσει λι-
θόκτιστη σήραγγα μήκους 30 περίπου μέτρων καί νά ἐκτρέπει ποσότητα
νεροῦ, διά τῆς σήραγγας, σέ νεραύλακα πού ὁδηγοῦσε στόν μύλο. Ἔτσι
ἔπαυε ἡ ἀνάγκη τῆς συντηρήσεως τοῦ ἀρχικοῦ μεγάλου μήκους νεραύ-
λακα. Παραπλεύρως κατασκευάστηκε μεγάλος ἀχυρώνας γιά τόν σταυ-
λισμό τῶν ζώων καί τήν ἀποθήκευση τῶν ζωωτροφῶν. 137. Εἶχε τρία ζεύ-
γη μυλόπετρες, πού ὅμως δέν λειτουργοῦσαν ταυτόχρονα. 723 181. Ἔπαψε
νά λειτουργεῖ τό 1966. Στήν κτηματική περιοχή Ζαλόβου ὑπῆρχαν δύο
ἀκόμη μύλοι, γνωστοί ὡς «τοῦ Παπᾶ» καί τοῦ «Ἀργύρη» (Μαντζάνα),
στήν τοποθεσία «Λάκκος τοῦ Ἀργύρη» πρός τό Μοναχίτι. Ὁ δεύτερος
ἦταν «κουτσόμυλος» καί ἐγκαταλείφθηκε περί τά τέλη τοῦ 19 ου αἰώνα.
137. Στό ρέμα, πού ἀποτελοῦσε ὅριο κτηματικῶν περιοχῶν Κοσματίου καί
Ζαλόβου, ὑπῆρχε ὁ «κουτσόμυλος» τοῦ Ἀθανασίου Ζηγκουντάλα ἀπό τό
Κοσμάτι (μετά τό 1912). 667
Στό Κηπουριό ὑπῆρχαν 6 νερόμυλοι: τοῦ Βαρσάμη στό «Κρυονέρι», τῆς
«Σκήψης», ἐκκλησιαστικός στό ρέμα «Κουτσιαφύρα» καί Καραστέργιου
(3), στόν «Σταυροπόταμο» (2) καί στό ρέμα «Κουτσιαφύρα». 665. Τρεῖς μύ-
– 41 –
λοι ἦσαν ἐγκατεστημένοι στό «Γκρινταδιώτικο» ρέμα καί ἀνῆκαν κατά

σειρά στήν Πηγαδίτσα, στούς Γκριντάδες καί στό Σίτοβο (τοῦ Τρίχα). Οἱ
μύλοι αὐτοί ἐγκαταλείφθηκαν στήν ἀρχή τῆς δεκαετίας τοῦ 1950, ὁπότε
καί κατασκευάστηκε νέος (1955) στήν τοποθεσία «Ζεκίρ μύλος». 13431. Τό
τοπωνύμιο μαρτυρεῖ προΰπαρξη μύλου, ὁ ὁποῖος ἀνῆκε σέ Βαλαά τῆς
Πηγαδίτσας. Στό σημεῖο αὐτό, κατά τήν παράδοση, συνελήφθη ὁ ἐθνο-
μάρτυς μητροπολίτης Αἰμιλιανός ἀπό τούς φονεῖς του. 222167. Στή Ντό-
βρανη ὑπῆρχε ὁ μύλος τοῦ Θεοδωρίδη σέ ρέμα μεταξύ τοῦ οἰκισμοῦ καί
τοῦ Μαυρονόρους. 218
Πρός Βόιο: Στή Ραντοσίνιστα ἀναφέρεται σχολικός μύλος (1913). 591.
Ἀνῆκε ἐξ ἡμισείας στό διαλυμένο μοναστήρι τοῦ Ἁγίου Νικολάου καί στό
σχολεῖο. 4614. Στή Μαγέρη λειτουργοῦσαν 3 μύλοι, στίς θέσεις «Σμίξη»,
«Ζαρκοδήμου βρύση» καί «Μακρομάρμαρο». 12 72. Στό Λούντζι, στή συμ-
βολή δύο ρεμάτων, ὑπῆρχε ὁ μύλος τοῦ Γέγιου, ὁ ὁποῖος ἀνακατασκευά-
στηκε (1992). 680163, 28666. Στό Μπίσιοβο ὑπῆρχαν δύο μύλοι, στούς πρό-
ποδες τοῦ «Παλιοκάστρου», ἐκκλησιαστικός, καί, κοντά στήν παληά γέ-
φυρα, τοῦ «Κοσμᾶ», ἰδιοκτησίας Δημητρίου Παπαδοπούλου. 68974. Στό Βι-
βίστι ἀναφέρεται σχολικός μύλος (1913). 591. Στό Τσηράκι ἀναφέρονται οἱ
μύλοι τοῦ Παπαθανασίου, στή «Μελιδόνιστα», καί ἐκκλησιαστικός.
Στό Ραντοβίστι ὑπῆρχε «κουτσόμυλος» τοῦ ναοῦ τῆς Κοιμήσεως τῆς
Θεοτόκου, στά σύνορα μέ τή Βελιά. 668. Στό Τριβένι λειτουργοῦσαν 3 μύ-
λοι, τῶν Ἀντωνοπούλου, Ντούτσου καί Ντίζα. 639. Μύλοι, τουλάχιστον 2,
ἦσαν ἐγκατεστημένοι στά «Παλιομύλια», στό ρέμα πού διαχωρίζει τό
Μεγάλο ἀπό τό Μικρό Σειρήνι. Δύο ἀκόμη ἦσαν ἐγκατεστημένοι στό ρέ-
μα τοῦ Μεγάλου Σειρηνίου πρός Γρεβενά. Ὁ ἕνας εἶχε κατασκευαστεῖ
ἀπό τόν τοπικό μπέη καί περιῆλθε στήν ἰδιοκτησία τοῦ Θεοδώρου Μή-
τσιου καί ὁ ἄλλος ἦταν ἐκκλησιαστικός, κατασκευασμένος τό 1907. Παρά
τό μικρό μέγεθος τῶν ρεμάτων λειτουργοῦσαν ὥς τόν Ἰούνιο μήνα. 651,
75028. Στό Στιζάχι λειτουργοῦσε ὁ μύλος τῶν ἀδελφῶν Τζιάτζιου ὥς τά
τέλη τῆς δεκαετίας τοῦ 1930 τουλάχιστον. 62179. Ὁ Σχινᾶς ἐπεσήμανε
(1885) καί κατέγραψε στό ὁδοιπορικό του δύο νερόμυλους μεταξύ Ἀσπρο-
κάμπου καί Κοσκοῦ, στό ρέμα Ντρομπάτα, τοῦ Φίλιου καί τοῦ Κώττια
(σώζεται). 28566, 690. Οἱ μύλοι, σύμφωνα μέ καταγραφή, ἦσαν τέσσερις,
ἀπό τούς ὁποίους τρεῖς στήν κτηματική περιοχή Ντοβράτοβου, γνωστοί
ἀργότερα ὡς τῶν Χατζηδάκη, Λάζου ἤ Τσιρακιώτη καί Τάρα. 723 160. Ἕνας
ἀκόμη, μᾶλλον παλαιότερος, μύλος ὑπῆρχε στό ρέμα τοῦ «Καλόγερου»
γνωστός ὡς τοῦ «Μπάμ’». Ἐρείπιά του ἔχουν καλυφθεῖ ἀπό τά νερά τοῦ
γεωφράγματος. 690, 687. Ὁ Σχινᾶς ἐπισήμανε καί τόν μύλο στοῦ πασᾶ τό
γεφύρι ἐπί τοῦ Ἁλιάκμονα. 28567. Ἦταν γνωστός ὡς «μύλος τοῦ καλόγε-
ρου». 726. Στήν κτηματική περιοχή τοῦ Σούμπινου ὑπῆρχε ὁ μύλος τοῦ
– 42 –
Γούσια. 687155. Στό Κρίφτσι ὑπῆρχαν οἱ νερόμυλοι τῶν Σεφκέτ καί Γαζέπ,
στίς τοποθεσίες, γνωστές ὥς σήμερα μέ τά ὀνόματα τῶν ἰδιοκτητῶν τους.
692. Στό Τσούρχλι ὑπῆρχαν 4 μύλοι στό ρέμα πού ἔλαβε τήν ὀνομασία
«Μύλια», τοῦ Ντούλα Φάσσα, τῶν Γκουντῆ, Φάσσα καί ἄλλων (συνεται-
ριστικός), τοῦ Τσιόλκα καί τοῦ Ντόμαρη. 95, 583 178. Ὅλοι οἱ μύλοι ἦσαν
«κουτσόμυλοι». 96. Δύο μύλοι, τοῦ Ντεντέ ὁ ἕνας, λειτουργοῦσαν σέ ρέμα
τῆς κτηματικῆς περιοχῆς Μηλιᾶς. 7115, 62235. Νερόμυλοι ὑπῆρχαν ἀκόμη
στή θέση «Γκομπλίτσα» τοῦ Κοντσικιότι (τοῦ Μουσταφᾶ καί τοῦ Ντόμα-
ρη). 19335
Βέντζια: Ἡ μονή Κουσκοῦ εἶχε μύλο στό Γκοστόμι, τόν ὁποῖο μίσθωνε.
690, 62245. Στήν Κοπρίβα λειτουργοῦσαν 4 μύλοι, τοῦ Κατρανᾶ, στά ὅρια
μέ τό Βούρμποβο, τοῦ Καλιαντέρη, τῆς «Παναγίας» (ἐκκλησιαστικός) καί
στήν τοποθεσία «Στάμ’ νερό». 27910. Στό Πυλωρί λειτουργοῦσε μύλος τῆς
ἐκκλησίας ὑπέρ τοῦ σχολείου (1913). Αὐτός εἶχε ἐκμισθωθεῖ τό 1909 στόν
Δημήτριο Μπαμπίκα, ὁπότε καί προκλήθηκε διαμάχη μεταξύ ἐκκλησια-
στικῆς ἐπιτροπῆς καί μισθωτοῦ. Ἡ ἐπαρχιακή Δημογεροντία, στήν ὁποία
παρεπέμφθη ἡ ὑπόθεση, τιμώρησε τόν μισθωτή καί τήν οἰκογένειά του
μέ ἐξωεκκλησιασμό. 591, 604292. Ὁ Σχινᾶς ἐπισήμανε (1885) καί κατέγρα-
ψε στό ὁδοιπορικό του νερόμυλους στόν Ἔξαρχο, σέ ρυάκι μισή ὥρα ἀπό
τόν οἰκισμό (28517), καί στό Σφίλτσι (28570). Ἀνάμεσα στόν Ἔξαρχο καί στό
Βαήπεσι ὑπῆρχαν 5 μύλοι, στό ρέμα τῆς Παλιοκαρυᾶς, πού ἐρχόταν ἀπό
τό Βλαχοχώρι, 4 στήν τοποθεσία «Μύλια», ἐκκλησιαστικός, σχολικός, τοῦ
Καπλάν μπέη, ὁ ὁποῖος διέμενε στό Βαήπεσι, καί τοῦ Παναγιώτη Ἀπο-
στόλου (σώζεται) καί πιό κάτω τοῦ Γερονίκη ἀπό τό Παλαιόκαστρο. 659,
23188, 723158. Πιθανόν στόν ἐκκλησιαστικό ἀναφέρεται ἐνθύμηση γιά τήν
κατασκευή του (1832). 622. Στή Σαντοβίτσα ὑπῆρχε ἐκκλησιαστικός μύλος
στό ρέμα «Κοιλανίτη».
690. Στήν Τόριστα ὑπῆρχε
(1866) ἐντός τοῦ οἰκισμοῦ
μύλος ἐκκλησιαστικός μέ
συνιδιοκτῆτες τούς
ἀδελφούς Σιαμπάνη.
74430. Νερόμυλοι ὑπῆρ-
χαν, ἐννιά τόν ἀριθμό,
στό ρέμα τῆς «Μάνας»
κατά σειρά στίς κτηματι-
κές περιοχές τῶν Ἀγα-
λαίων, τοῦ Βελῆ Ἀχμέτ,
τῆς Σαρακίνας, ἐκκλη-
σιαστικός, τοῦ Βεντζίου, Φ11. Ἐκκλησιαστικός μύλος στή Χολένιστα
– 43 –
τῶν Χατζῆ, Πίτουλα, Χαΐρμπεη καί Ὀσμάναγα, τῆς Χολένιστας, ἐκκλη-

σιαστικοί δύο, ἐκ τῶν ὁποίων ὁ δεύτερος κοντά στό ἐξωκκλήσι τῆς Ἁγίας
Μαρίνας κατέστη σχολικός, καί τοῦ Κατσιούμπα, κοντά στόν Ἁλιάκμονα.
Ὁ τελευταῖος διέθετε καί ἐγκατάσταση, γνωστή ὡς «καρούλι», γιά τή με-
ταφορά ἀνθρώπων, ζώων καί ἐμπορευμάτων ἀπό τή μία ὄχθη τοῦ ποτα-
μοῦ στήν ἄλλη. 676, 679, 680184, 749200. Στό ρέμα «Βίντσα» ὑπῆρχαν ἕξι μύ-
λοι στήν κτηματική περιοχή τοῦ Παλαιοχωρίου. 680184. Ἀπ’ αὐτούς στίς
ἀρχές τῆς δεκαετίας τοῦ 1950 παρέμεναν σέ λειτουργία τρεῖς μύλοι, τῶν
Τσεκούρα Κ., Κρικέλη Ζ. καί ἐκκλησιαστικός τοῦ ναοῦ τῆς Ἁγίας Παρα-
σκευῆς. Λειτουργοῦσε ἀκόμη καί τό μαντάνι τοῦ Εὐαγγελοπούλου. 27076.
Στό ἴδιο ρέμα, στήν κτηματική περιοχή τοῦ Τορνικίου, ὑπῆρχαν πέντε
μύλοι, ἐκκλησιαστικός καί τῶν Μπαριάμη, Μελιτσᾶ, Δήμτσα καί Ζαγλια-
βοῦ. 680184. Νερόμυλους διέθετε καί ἡ μονή Ζάμπορντας, δύο: Στήν περιο-
χή Λογκά καί κοντά στή μονή τῆς Παναγίας Τορνικίου, στήν τοποθεσία
«Ζερβόμυλος» τῆς κτηματικῆς περιοχῆς τοῦ Παλιοτούρνικου 263145, 27059,
680185. Κατά καιρούς μίσθωνε αὐτούς σέ ἰδιῶτες, οἱ ὁποῖοι δέν ἦσαν πά-
ντοτε συνεπεῖς πρός τά συμφωνηθέντα. 604257
Χάσια-Δισκάτα: Νερόμυλο, μαντάνι καί νεροτριβιά (ντριστέλα) ἀνα-
φέρεται ὅτι διέθετε στήν κτηματική περιοχή στό Ζυγκόστι ἡ μονή Κου-
σκοῦ. 7168. Πρόκειται ὅμως γιά τόν ἴδιο μύλο μέ τόν ἄλλο στό Γκοστόμι.
690. Αὐτός ἦταν μισθωμένος τό 1909 στόν Χρῆστο Μαντέλη, ὁπότε καί
ἐπῆλθε διαμάχη μεταξύ μονῆς καί μισθωτοῦ. 604 290. Ὑπῆρχε ἀκόμη ἐκεῖ
καί ὁ μύλος τοῦ Νίκου, ὁ ὁποῖος ἐξυπηρετοῦσε καί τό Γκοστόμι. 670. Στό
Φιλί ὑπῆρχε μύλος τῆς μονῆς Σπηλαίου. 666. Στούς Γκριντάδες ὑπάρχουν
8 τοπωνύμια σέ ρέματα, τά ὁποῖα μαρτυροῦν τήν κατά καιρούς ὕπαρξη
νερομύλων. 224409. Ἕνας ἀπό αὐτούς ἀναφέρεται σέ ἀγοραπωλησία
(1887). Κάποιοι ἦσαν ἐκκλησιαστικοί. 224409, 225, 313. Στή Μάνεση λειτουρ-
γοῦσε μύλος στήν τοποθεσία «Τζαρούνα» τῆς Σούτσας. 649. Στό Μπόζοβο
μύλο κατεῖχε ἡ Ἐκκλησία (θερινό). 267145. Στό Καλαπόδι ὑπῆρχε μύλος,
τόν ὁποῖο, μετά τή διάλυση τοῦ οἰκισμοῦ, ἀγόρασαν (1911) κάτοικοι τοῦ
Λιμπίνοβου καί τόν ἀφιέρωσαν στόν ναό τοῦ Ἁγίου Νικολάου. Ἀσφαλῶς
ἀπό τά ἔσοδα θά καλύπτονταν δαπάνες τοῦ σχολείου. 604 350. Στό ρέμα
Σούτσια λειτουργοῦσε ὁ μύλος τοῦ Πορτίκα. 680195. Στήν Τσαπουρνιά
ἀναφέρεται ὁ μύλος τῆς «Ἁγίας Παρασκευῆς» ὑπέρ σχολείου (1913). 591.
Στή Δισκάτα ὑπῆρχαν τρεῖς ἐκκλησιαστικοί μύλοι. 274 31
Γρεβενά: Στά Γρεβενά νερόμυλοι λειτουργοῦσαν ἤδη κατά τόν 18 ο αἰ.,
ὅπως ἀναφέραμε στόν Α’ τόμο. 220381, 9719. Αὐτοί ἦσαν ἐγκατεστημένοι
μᾶλλον στήν περιοχή τῶν Αὐλῶν. Ὁ νερόμυλος τοῦ Κωτίτσα Γίτσιου λει-
τουργοῦσε πρό τοῦ 1829 καί ἦταν ἐγκατεστημένος σέ μικρή ἀπόσταση
ἀπό τή συμβολή τῶν ποταμῶν Αὐλίτη καί Δοξανίτη. Ἡ νεραύλακα παρο-
– 44 –
χῆς νεροῦ ξεκινοῦσε ἀπό τό Κούρβουλο. Περνοῦσε ἀπό τόν περίβολο τῆς
ὀχυρῆς κατοικίας τοῦ Μεχμέτ Ἄγου, πού κτίστηκε ἀργότερα (1829), λίγο
δυτικότερα ἀπό τόν μύλο. 23320
Οἱ μύλοι διαδραμάτισαν σημαντικό ρόλο κατά τούς ἐθνικούς ἀγῶνες,
καθώς προσέφεραν κατάλυμα σέ ἀνταρτικά σώματα. Πολλοί μυλωνάδες
ὑπῆρξαν πληροφοριοδότες τόσο τῶν ἀνταρτῶν, ὅσο καί τῶν διωκτικῶν
σωμάτων. 69171. Κάποτε ὅμως ἔπεφταν καί θύματα ληστείας, καθώς τό
ἀλεύρι ἦταν ἀγαθό σέ ἀνεπάρκεια. 68974. Ὑπῆρξαν καί θύματα ληστῶν,
ὅπως ὁ Ἀθανάσιος Πλιάτσικας ἀπό τή Μηλιά, πού τόν δολοφόνησαν Βα-
λαάδες τῆς ὁμάδας Χαφρῆ ἀπό τό Κρίφτσι στόν μύλο τοῦ Κώτια μαζί μέ
τόν μακεδονομάχο Βασίλειο Κοτλίδα ἀπό τό Κοσκό. 690, 692 16, 7115
Ὁ ἀτμόμυλος τοῦ Μπουσίου
Ἐκεῖνος πού ἔφερε τήν ἐπανάσταση στή βιοτεχνία τῆς περιοχῆς ἦταν
ὁ Ἀνδρέας Μπούσιος. Αὐτός ἀγόρασε ἕναν παληό νερόμυλο, περί τό 1880,
στόν ὁποῖο, στήν ἀρχή τῆς δεκαετίας τοῦ 1890, ἐγκατέστησε μεταλλικό
ὑδραυλικό τροχό καί σύστημα πολλαπλασιασμοῦ τῶν στροφῶν. Αὐτό
εἶχε ὡς ἀποτέλεσμα τήν ταχύτατη ἄλεση τοῦ σιταριοῦ καί τή σημαντική
μείωση τοῦ χρόνου ἀναμονῆς. Ὁ Μπούσιος βρισκόταν σέ ἐπαφή μέ τά
μηχανουργεῖα τοῦ Σταματοπούλου καί τῶν ἀδελφῶν Γκλαβάνη τοῦ Βό-
λου, καθώς καί τοῦ Adolphe Βuhler τοῦ Uzwil τῆς Ἑλβετίας καί τῆς Societé
des anciens établissements, τοῦ Pantin τῆς Γαλλίας, καί παρήγγειλε διάφο-
ρα μηχανήματα. Ἐπισκεπτόταν ὁ ἴδιος τόσο τόν Βόλο, ὅσο καί τήν Ἀθήνα
καί τό Λαύριο. Ἀπό τό μηχανουργεῖο τοῦ Σταματοπούλου εἶχε προμη-
θευθεῖ ἐξαρτήματα γιά τήν κίνηση τοῦ πλυντηρίου τοῦ μύλου (1892). Μέ
Φ12. Ἐπιστολή τοῦ οἴκου Adolphe Buhler (Ἀρχεῖο οἰκ. Μπουσίου)
– 45 –
τό μηχανουργεῖο τοῦ Buhler

διαπραγματευόταν τήν ἀγο-
ρά κυλίνδρων ἀλέσεως (1892).
Ἐξαρτήματα γιά πρόσθετες
βελτιώσεις τῆς παραγωγικῆς
διαδικασίας ἀλλά καί ἀτμο-
μηχανή, πρός ἀντικατάσταση
τοῦ ὑδραυλικοῦ τροχοῦ, εἶχε
παραγγείλει στό μηχανουρ-
γεῖο τῶν ἀδελφῶν Γκλαβάνη
κατά τό 1897. Ἐπειδή ὅμως τό
σχέδιο εἶχε χαθεῖ κατά τόν
ἑλληνοτουρκικό πόλεμο, τό
μηχανουργεῖο ἐπανερχόταν
(16.10.1897) ζητώντας πληρο-
φορίες γιά τήν ἐκτέλεση τῆς
παραγγελίας:
«Κε Ἀνδρέα Μπούσιε Φ13. Μύλος Ἀνδρέα Μπουσίου

Γρεβενά
Τό σχέδιον τοῦ μύλου σας δέν ἠδυνήθην νά τό εὕρω καί φαίνεται ὅτι
ἀπωλέσθη κατά τήν διάλυσιν. Ἤδη σᾶς παρακαλῶ ὅπως μέ πρώτην εὐκαι-
ρίαν μοί στείλετε τάς ἑξῆς πληροφορίας.
1ον. Πόσας στροφάς κάμει ὁ ὑδραυλικός τροχός κατά λεπτόν ἐν πλήρει
ἐργασία.
2ον. Πόσας στροφάς κάμει ὁ μεσαῖος ἄξων, ὁ ὁποῖος ἔχει τόν μικρόν ὀδο-
ντωτόν τροχόν (μικρόν γρανάζι) μέ τά σιδηρᾶ δόντια, καί πόση εἶναι ἡ διά-
μετρος τοῦ ἄξονος αὐτοῦ τοῦ μεσαίου, τήν διάμετρον θά λάβετε μέ κομπά-
σον ἀκριβῶς εἰς χιλιοστά τοῦ μέτρου.
3ον. Πόσον εἶναι τό ὕψος τοῦ ἄξονος τούτου, δηλ. τοῦ μεσαίου, ἀπό τό
ἔδαφος τοῦ μύλου μέχρι τοῦ κέντρου τοῦ ἄξονος, καί πόσον τό μῆκος του.
4ον. Πόσας στροφάς κάνει ὁ ἄξων τῶν πετρῶν, ὁ ὁποῖος δίδει τήν κίνησιν
εἰς τάς πέτρας, καί πόση ἡ διάμετρός του.
5ον. Πόσον εἶναι τό ὕψος τοῦ ἄξονος τούτου τῶν πετρῶν ἀπό τό ἔδαφος
τοῦ μύλου μέχρι τοῦ κέντρου τοῦ ἄξονος.
Ἀφοῦ μοί στείλετε τάς πληροφορίας ταύτας, ὁποῖον θά στείλω εἰς
Εὐρώπην εἰς τόν Millot, ὅπως μοί στείλη τήν ἀξίαν τῶν γραναζιῶν, ἥν ἀμέ-
σως θά σᾶς ἀναγγείλω, καί τῇ ἐγκρίσει σας θά δώσω παραγγελίαν. Εἰς τήν
σημείωσιν, ἥν σᾶς ἔδωσα, συνέβη λάθος τι ἐκ τῆς βίας. Ἀντί νά λάβω τάς τι-
μάς τῶν κινητῶν μηχανῶν 12 ἵππων, ἔλαβον τάς τιμάς τῶν ἡμικινήτων
– 46 –
Semiportable. Ἀλλά ἡ ἀξία τῆς κινητῆς μηχανῆς portable engine 12 ἵππων

αὐξάνει κατά 500 πεντακόσια φρ. χρ. καί, κατά συνέπειαν, εἰς τήν τιμήν
τῶν 7.000 ἑπτά χιλιάδων δύναμαι νά τήν προμηθεύσω παραδοτέαν εἰς τόν
λιμένα Liverpool τῆς Ἀγγλίας. Ὅσον ἀφορᾶ τήν τοποθέτησιν τῆς ἀτμομηχα-
νῆς καί τῶν ἄλλων κινήσεων ταύτης ἀναλαμβάνω ἀντί 1000 χιλίων φρ.
χρυσῶν ἐκτός τῶν ἐξόδων μεταβάσεως καί ἐπιστροφῆς. Εἶναι μακράν τό
μέρος καί συμβαίνουν πολλά χασομέρια. Ἄν ἡ ἐργασία αὐτή ἦτον ἐδῶ, θά
ἐγίνετο πολύ οἰκονομικοτέρα. Ἄν δέ νομίζετε ὅτι εἶναι πολλά καί δύνασθε
νά εὕρητε αὐτοῦ κανένα νά τά τοποθετήση, τότε ἐγώ ἀναλαμβάνω τήν προ-
μήθειαν ὅλων αὐτῶν, μέ τήν ὑποχρέωσιν νά στείλω καί λεπτομερές σχέ-
διον τῆς τοποθετήσεώς της.
Ὁπωσδήποτε ἐλπίζω ὅτι θέλετε ἐν πεποιθήσει μοι ἀναθέσει τήν ἐργα-
σίαν σας, ἔχοντες πάντοτε ὑπόψιν ὅτι ἔχετε ἀπέναντί σας ἄνθρωπον εἰλι-
κρινῆ, καί θά ἀναμένω ταχείαν ἀπάντησίν σας.
Προσφέρατε παρακαλῶ τά σέβη μου εἰς τήν οἰκογένειάν σας.
Διατελῶ μεθ’ ὑπολήψεως
Διά τήν Κ. Γκλαβάνης καί Μ. Καψάλης
(ἕπεται ὑπογραφή)» 598
Ἡ ἀτμομηχανή ἐγκαταστάθηκε τό 1904. 598. Πιθανόν νά εἶχε ὁλο-

κληρωθεῖ τό νέο κτίσμα, σωζόμενο σήμερα, καί ἡ ἀτμομηχανή νά ἐγκα-
ταστάθηκε ἐντός αὐτοῦ. 164. Σ’ αὐτή τήν ἐνέργεια ὁδήγησε τόν Μπούσιο
ἡ μικρή παροχή τοῦ Αὐλίτη κατά τή διάρκεια τοῦ θέρους, κυρίως, ἀλλά
καί οἱ δυσχέρειες κατά τόν χειμώνα, λόγω συχνῆς ἐπιφανειακῆς πήξεως
τοῦ νεροῦ καί σχηματισμοῦ πάγου. 14010. Τό καλοκαίρι τοῦ 1910 κύλινδρος
εἶχε ἀποσταλεῖ στή Γαλλία γιά ἐπισκευή. 598. Σέ ἐπιστολή του ἀπό τήν
Κωνσταντινούπολη ὁ Γεώργιος (24.4.1912) κάνει λόγο γιά ὑδραυλική λει-
τουργία τοῦ μύλου. Ἐπειδή εἶναι βέβαιο ὅτι ἡ ἀτμομηχανή εἶχε ἐγκατα-
σταθεῖ (1904), ὁδηγούμαστε στό συμπέρασμα ὅτι δέν εἶχε ἀπομακρυνθεῖ ὁ
ὑδροστρόβιλος, ὁ ὁποῖος ἐκινεῖτο ἀδαπάνως. 140 10. Ὁ Μπούσιος ἦταν ὁ
πρῶτος πού πρόσθεσε μυλόπετρες γιά διαχωρισμό τῶν πιτύρων, καθαρι-
στήρια καί κοσκινιστήρια. Ἔφθασε μάλιστα νά ἀλέθει στίς ἐγκαταστά-
σεις τοῦ μύλου του, κατά τόν Καραστέργιο, σχεδόν ὅλο τό σιτάρι τῆς
ἐπαρχίας Γρεβενῶν καί νά τροφοδοτεῖ μέ σημαντικές ποσότητες ἀλεύρου
τήν Ἤπειρο καί τή Δυτική Μακεδονία. 14010. Τό 1912 ὁ Δημήτριος Μπού-
σιος διαπραγματευόταν τή μίσθωση τοῦ μύλου, ἄγνωστο γιά ποιόν λόγο.
598. Τότε λειτουργοῦσε στά Γρεβενά καί ὁ μύλος τοῦ Λάμπρου Ἀναγνώ-
στου. 598
– 47 –
Οἱ μεταφορές
Ὁ Pouqueville μᾶς παρουσιάζει τή σκηνή τῆς ἀναχωρήσεώς του ἀπό

τά Γρεβενά γιά τά Ἰωάννινα (1806), διανθισμένη μέ δόση ὑπερβολῆς πρός
τέρψη τοῦ ἀναγνωστικοῦ κοινοῦ: «Ξεκινήσαμε, κι αὐτό γιά τήν Τουρκία
εἶναι πάντα τό σπουδαιότερο, γιατί μιᾶς καί πάρουμε τόν δρόμο, εἴμαστε
ὑποχρεωμένοι νά προχωροῦμε μέ ταχύ ρυθμό, ὥστε νά φθάσουμε ἐγκαίρως
στά προκαθορισμένα γιά διανυκτέρευση σημεῖα, πού εἶναι συνήθως ἀρκετά
ἀπομακρυσμένα τό ἕνα ἀπό τό ἄλλο. Οἱ ἀγωγιάτες μου, πού ἦταν Ἕλληνες,
ἀφοῦ φόρτωσαν ἐπανειλημμένα τίς ἀποσκευές μας πάνω στά ἄλογα, βλα-
σφημώντας στό ὄνομα ὅλων τῶν ἁγίων τῆς ἱερᾶς παράδοσης, ζήτησαν ἀπό
τόν ἀρχιεπίσκοπο νά τούς εὐλογήσει καί μπῆκαν ἐπικεφαλῆς τοῦ καραβα-
νιοῦ, στό ὁποῖο εἶχαν προστεθεῖ στό μεταξύ καί πολλοί ἔμποροι, πού πήγαι-
ναν γιά τίς δουλειές τους στό Περιβόλι καί στήν Ἀβδέλλα. Ὅταν ἡ φάλαγγα
ἄρχισε νά κινεῖται, οἱ καραβανιέρηδες γύρισαν γιά νά μᾶς εὐχηθοῦν τήν
καλή ὥρα, κι ἀμέσως ἀντήχησε τό συνηθισμένο τραγούδι τῶν καραβανιῶν».
245141. Ὁ Holland γράφει στό ὁδοιπορικό του (1812-1813): «Ἀνεβαίνοντας
καί κατεβαίνοντας τό βουνό (Πίνδος) συναντήσαμε πολυάριθμες ἔφιππες
ὁμάδες, πού ταξίδευαν ἀπό τή Θεσσαλία στήν Ἀλβανία. Ὁ ἀριθμός τῶν
ἀλόγων, πού συναντήσαμε στίς τέσσερες μέρες τοῦ ταξιδιοῦ μας, μπορεῖ νά
ξεπέρασε τά τετρακόσια, τό μεγα-
λύτερο μέρος ἀπό τά ὁποῖα ἦταν
φορτωμένα μέ σιτηρά ἤ μάλλινα
ροῦχα ἀπό τήν ἴδια περιοχή». 11120.
Ἀπό το ἀρχεῖο τοῦ Ἀλῆ πασᾶ τῆς
Ἠπείρου πληροφορούμαστε ὅτι τήν
ἄνοιξη τοῦ 1817 εἶχε ἀνατεθεῖ ἡ με-
ταφορά γεννημάτων (σιτηρῶν) ἀπό
τή Θεσσαλία στήν Ἤπειρο σέ ἀγω-
γιάτες ἀπό τούς οἰκισμούς Σαμαρί-
να, Περιβόλι καί Ἀβδέλλα. 579803.
Ἀπό ἄλλο ἔγγραφο (1820) πληρο-
φορούμαστε ὅτι τά σιτηρά μεταφέ-
ρονταν μέ ἅμαξες μέχρι τό χωριό
Λουζέστι τῆς Καλαμπάκας, ὅπου
ἀποθηκεύονταν σέ χάνια. Ἐκεῖ κα-
τέφθαναν ἀγωγιάτες, γιά νά τά με-
ταφέρουν στά Ἰωάννινα. Κατ’
ἐκεῖνο τό ἔτος αὐτοί ἦσαν κυρίως Φ14. Διάβαση στήν Πίνδο
Ἀβδελλιῶτες. 580436 (πίνακας) Dupre
– 48 –
Κατά τόν Κρυστάλλη (1890), οἱ ἀγωγιάτες (κιρατζῆδες) διέθεταν ἀπό

10 ἕως 200 καί πλέον ὑποζύγια, τά καρβάνια. 15231. Οἱ Wace καί Thomson
(1910) κάνουν λόγο γιά πολύ μικρότερο ἀριθμό ζώων ἀνά ἀγωγιάτη, ἀπό
4 ὥς 10, μέ ἕνα ἄλογο καί τά ὑπόλοιπα μουλάρια. 311 74. Συνήθης ἦταν ἡ
συνεργασία μεταξύ ἀγωγιατῶν («τάιφα») ὑπό τή διοίκηση τοῦ πλέον ἱκα-
νοῦ. 25657. Πιθανόν, τή λεπτομέρεια αὐτή τῆς κοινοπραξίας νά ἀγνοοῦσε
ὁ Κρυστάλλης καί ἔγραψε γιά 200 ὑποζύγια. Ὁ Σχινᾶς σημειώνει (1885)
ὅτι τό Περιβόλι διέθετε 2.000 φορτηγά, δηλαδή ζῶα γιά φόρτωμα, καί ἡ
Σμίξη 800. 2856. Περί τά 750 διέθεταν οἱ ἀγωγιάτες τῶν Φιλιππαίων. 691155.
Λόγω τῆς σπουδαιότητας τῶν μεταφορικῶν ζώων, σημαντικές ἦσαν οἱ
ζωοπανηγύρεις ἀγοραπωλησίας. Μουλάρια προμήθευε στούς ἀγωγιάτες
καί ἡ μονή τοῦ Ἁγίου Νικάνορα Ζάμπορντας. 124199. Τά καραβάνια ἀπο-
τελοῦνταν κυρίως ἀπό μουλάρια, πού χαρακτηρίζονταν ἀπό τή μεγάλη
τους ἀντοχή, τήν προσοχή τους καί τό λιτοδίαιτό τους. Ὁ ἰδιοκτήτης τους
λεγόταν καί καρβανάρης. Οἱ εὐπορότεροι διέθεταν καί ὑπηρέτες, τούς
ὁποίους ἀποκαλοῦσαν κοπέλια. Κάθε ζῶο μετέφερε φορτίο περί τά ἑκατό
κιλά καί ἐπί πλέον τό βάρος τοῦ καβαλάρη. Στούς ὀρεινούς καί ἀνώμα-
λους δρόμους οἱ καβαλάρηδες, ἐκτός ἀπό τούς γέρους καί τά παιδιά, κα-
τέβαιναν, γιά νά ἀνακουφίσουν τό ζῶο. 311 15. Τά ἐμπορεύματα ἦσαν δικά
τους ἤ τά μετέφεραν μέ κόμιστρο. Τόποι προορισμοῦ τους ἦσαν διάφορες
πόλεις τῆς Ἠπείρου, τῆς Ἀλβανίας, τῆς Μακεδονίας καί τῆς Θεσσαλίας.
Πέραν αὐτῶν, καραβάνια ἐκτελοῦσαν μακρινές διαδρομές πρός Κωνστα-
ντινούπολη, Σερβία, Βοσνία καί Αὐστρία. Τά ταξίδια διαρκοῦσαν ἀρκε-
Φ15. Ἀγωγιάτες (κιρατζῆδες) (1910)
– 49 –
τούς μῆνες καί μερικές φορές καί πλέον τοῦ ἔτους. Ἐπειδή οἱ ἀγωγιάτες
διέτρεχαν διαρκῶς τόν κίνδυνο ληστείας, ἰδίως ἀπό Ἀλβανούς, ἤ
ἁρπαγῆς, ἀπό τοπικούς Ὀθωμανούς τοπάρχες, ἦσαν καλά ὀργανωμένοι
καί ὁπλισμένοι. Τά κέρδη τους ἦσαν ἀνάλογα πρός τούς κινδύνους πού
διέτρεχαν. 25658. Διανυκτέρευαν σέ, κατά τό δυνατόν, ἀσφαλῆ μέρη φυ-
λάγοντας σκοπιές. Πάντως δέν ἦταν σπάνιες οἱ ληστεῖες, ἀκόμη καί οἱ
φόνοι. Ὁ Περιβολιώτης Τζήμας Τσέκος δολοφονήθηκε σέ χάνι στό λιμάνι
τῆς Θεσσαλονίκης. 25441
Ἡ ἀνάπτυξη τῶν συγκοινωνιῶν στή Μεσευρώπη περιόρισε τίς μετακι-
νήσεις μετά τήν τρίτη δεκαετία τοῦ 19ου αἰ. στή νότια Βαλκανική. 78119. Ἡ
χρονική διάρκεια σέ ὧρες τῶν ταξιδιῶν μέ ἀφετηρία τά Γρεβενά ἦταν:
Ἐλασσόνα 17, Τύρναβος 24, Μαλακάσι 10, Θεσσαλονίκη 38, Βελεμίστι 6.
Τό τελωνεῖο βρισκόταν στήν Τραπεζίνα, 3 ὧρες δρόμο νοτιότερα ἀπό τό
Βελεμίστι. 30076. Ἡ διαδρομή Ἰωάννινα - Γρεβενά διαρκοῦσε 24 ὧρες, 8
μέχρι τόν σταθμό «Τρία χάνια», ὅπου ὁ δρόμος διακλαδιζόταν πρός Μα-
κεδονία καί Θεσσαλία. Ἡ πρώτη ἀπό τίς διακλαδώσεις ἔφερε τό βλάχικο
ὄνομα «Κάλεα ντέ λά γιαπίου». 166233, 14, 181181, 107242. Τόν χειμώνα διακο-
πτόταν συχνά ἡ συγκοινωνία μέ τά Ἰωάννινα. Ἀπό ἐπιστολή τοῦ μητρο-
πολίτη Κυρίλλου (1886) πληροφορούμαστε: «Ἡ μετά Ἰωαννίνων συγκοινω-
νία διεκόπη ὡς ἐκ τοῦ ἀδιαβάτου καταστάντος Ζυγοῦ διά τήν ἄπλετον πε-
σοῦσαν χιόνα». 601184. Γιά πλησιόχωρους πρός τά Γρεβενά προορισμούς ὁ
Σχινᾶς παραθέτει τίς ἀκόλουθες διάρκειες τῶν διαδρομῶν σέ ὧρες: Πρός
Περιβόλι 8, Σαμαρίνα 12,5, Ζουπάν 5, Λειψίστα 6,25, Σιάτιστα 6,5, Σέρβια
9 καί Δισκάτα 10. 285. Σύμφωνα με ἔκθεση (25.7.1914), τό ἀγώγι γιά μετα-
φορά ξυλείας ἀπό Σαμαρίνα πρός Γρεβενά ἦταν 4 καί πρός Κοζάνη 8
δραχμές. Κάθε ζῶο μετέφερε 16-18 σανίδες. 2271
Tά καραβάνια τῶν Σαμαριναίων κινοῦνταν συνήθως πρός τήν Ἀλβα-
νία καί τήν Ἤπειρο μέ συνήθη κατάληξη τά λιμάνια τῶν Δυρραχίου,
Αὐλῶνος καί Πρέβεζας, μεταφέροντας τά προϊόντα τῆς σαμαρινιώτικης
βιοτεχνίας, τά ὁποῖα ἐξάγονταν στήν Ἰταλία. Συνήθεις ἦσαν οἱ κινήσεις
πρός Κωνσταντινούπολη καί Βελιγράδι. 3323. Ἡ κίνηση αὐτή συνεχίστηκε
ὥς τά τέλη τοῦ 19ου αἰώνα. Ὁ Ἰταλός βοτανολόγος Antonio Baldacci, κι-
νούμενος ἀπό τήν Κόνιτσα πρός τόν Σμόλικα (17 Ἰουλίου 1896) παρατή-
ρησε καί σημείωσε τά ἀκόλουθα: «Καθ’ ὁδόν συναντήσαμε πολυάριθμα
καραβάνια ἀπό κατοίκους τῆς Σαμαρίνας. Οἱ ἄνδρες ἀναγνωρίζονται εὔκο-
λα ἀπό τό ὠοειδές πρόσωπο, κάπως συμπιεσμένο, καί ἀπό τήν εἰδική τους
ἐνδυμασία. Εἶναι αὐτοί οἱ Βλάχοι τῆς Πίνδου καί τῆς Θεσσαλίας, οἱ πιό νοή-
μονες καί μορφωμένοι καί οἱ πιό δραστήριοι στούς τομεῖς τῆς βιοτεχνίας
καί τοῦ ἐμπορίου ἀπό ὅλους τούς συναδέλφους τους... Τά καραβάνια περ-
νοῦν κατά συχνά διαστήματα. Οἱ Βλάχοι αὐτοί εἶναι στ’ ἀλήθεια ἐργατικό-
– 50 –
τατοι καί ἀποτελοῦν ἀπό δυό καί πλέον αἰῶνες τόν μεταξύ Εὐρώπης καί
Ἀλβανίας ἐμπορικό σύνδεσμο». 43159, 161. Οἱ ἀγωγιάτες ἦταν ἡ πλέον πο-
λυάριθμη ἐπαγγελματική τάξη τοῦ Περιβολίου. Μετέφεραν πρός τά λι-
μάνια τῆς Ἀλβανίας καί πρός πόλεις τῆς Μεσευρώπης ἐμπορεύματα,
ὅπως βαμβάκι ἀπό τή Θεσσαλία, νήματα ἀπό τά Ἀμπελάκια, μετάξι ἀπό
τήν Ἀγιά, ὑφαντά καί δέρματα. Ἀπό τή Μεσευρώπη εἰσῆγαν τσόχες,
ὑφάσματα, ὑαλικά, σιδερικά καί ἐπιχρυσωμένα εἴδη. 78119, 25435
Εὔποροι ἀγωγιάτες κατά τά τέλη τοῦ 19ου αἰ. ἦσαν οἱ: Μίσιος, Κώστας
Βράκας, Κατσάνος καί Γκούμας ἀπό τό Περιβόλι. 151 31, 20974, 25436. Χα-
τζημπύρρος, Μπίζιος, Τασιούλας, Μαυροδῆμος καί Στημονιάρης ἀπό τή
Σαμαρίνα. 15131, 339144, 72443. Ζιώγας καί Τεγούσης ἀπό τή Σμίξη. 72443.
Τσίρος Νικόλαος ἀπό τούς Σιαργκαναίους. 673. Πολλούς ἀγωγιάτες διέ-
θετε ἡ Κρανιά, πού μετέφεραν στά Ἰωάννινα εἴδη τῆς περιοχῆς. 601 170.
Ἀγωγιάτες ὑπῆρχαν ἀκόμη στούς Φιλιππαίους καί στό Ντουσκό. 200 3
Κάποιοι Περιβολιῶτες ἀγωγιάτες συνέχισαν νά ἀσκοῦν τό ἐπάγγελμά
τους καί μετά τήν μόνιμη ἐγκατάσταση στό Βελεστῖνο. Ἡ κατασκευή
ὅμως τοῦ θεσσαλικοῦ σιδηροδρόμου ἦταν καταλυτική γιά τή μεταβολή
στίς μεταφορές. Τόν Ἀπρίλιο τοῦ 1884 ἐγκαινιάστηκε ἡ γραμμή Βόλου-
Λάρισας και, σταδιακά, ὥς τόν Ἰούνιο τοῦ 1886, παραδόθηκε στήν κυκλο-
φορία ἡ γραμμή Παλαιοφαρσάλου-Καλαμπάκας. 217116. Κάποιοι ἀγωγιά-
τες πάντως συνέχισαν νά ασκοῦν τό ἐπάγγελμά τους ἀκόμη καί μετά τήν
ἐμφάνιση τοῦ αὐτοκινήτου στίς ἀρχές τοῦ 20οῦ αἰ., καταφέρνοντας νά
ἐπιβιώσουν κατά τίς πρῶτες δεκαετίες τοῦ αἰώνα αὐτοῦ. Οἱ ἡμέρες
αἰχμῆς ἐργασίας ὅμως ἦσαν πλέον πολύ λίγες: Αὐτές τῆς μεταφορᾶς τῶν
μετακινουμένων οἰκογενειῶν πρός καί ἀπό τήν Πίνδο, τῆς μεταφορᾶς σι-
ταριοῦ, ἀπό τόν σιδηροδρομικό σταθμό Καλαμπάκας στά Ζαγόρια, καί
σανίδων, ἀπό τά νεροπρίονα στά Ἰωάννινα. 78127, 124196. Ὅμως ὁ Περιβο-
λιώτης ἀγωγιάτης Ἀντώνης Τζήμας τό 1908 εἶχε ἀναλάβει νά μεταφέρει
ἀπό τό Μέτσοβο στό Βόλο μέ προορισμό τή Λέσβο ἑβδομήντα κασέλες
καί εἴκοσι σαρμανίτσες (κούνιες μωρῶν). 240227
Ἀναλυτικά περιγράφει ο μητροπολίτης Κλήμης (6.8.1888) τμῆμα τοῦ
ταξιδιοῦ του ἀπό Κωνσταντινούπολη πρός Γρεβενά μετά τήν ἐκλογή του:
«Ὡς προέγραψα ὑμῖν, ἀνεχώρησα ἐκ Θεσσαλονίκης τήν πρωΐαν τῆς Πέ-
μπτης 4 Αὐγούστου δι’ ἁμάξης καί αὐθημερόν ἑσπέρας ἔφθασα καλῶς
ἔχων εἰς Βέροιαν καταλύσας ἐν τῇ μητροπόλει... Τῇ δέ ἐπαύριον Παρα-
σκευῇ ὥδευσα ἔφιππος εἰς Κοζάνην ὑπερβάς τό ξηρολείβαδον μετά κόπου
μεγίστου, ἀλλ’ ἐν ἀσφαλείᾳ, διότι πρό τινων ἡμερῶν οἱ ζαπτιέδες εἶχον κα-
τορθώσει νά φονεύσωσιν ἐν μέσῳ τῷ ξηρολειβάδῳ ἕναν αἱμοβόρον ἀρχιλη-
στήν, βλάχον τό γένος, καί διά τοῦτο ὁ τόπος ἦτο κεκαθαρμένος. Εἶδον τό
διατρυπημένον ὑπό τῶν σφαιρῶν ὑποκάμισον αὐτοῦ. Ἐφονεύθησαν ὅμως ἐν
– 51 –
τῇ συμπλοκῇ ἐκείνῃ καί δύο ζαπτιέδες. Ἐννοεῖται ὅτι συνοδευόμην ὑφ’ ἑνός
σουβαρῆ ἤ ὑφ’ ἑνός ζαπτιέ καθ’ ὁδόν. Μετά ἑνδεκάωρον οὕτως ἀδιάκοπον
καί κοπιωδεστάτην ὁδοιπορίαν ἔφθασα τό ἑσπέρας τῆς αὐτῆς ἡμέρας Πα-
ρασκευῆς εἰς Κοζάνην... Τήν ἀπό Κοζάνης εἰς Γρεβενά ὁδόν διῆλθον κατά τά
δύο τρίτα ἐφ’ ἁμάξης, ὥρας ἕξ, τό δ’ ὑπόλοιπον αὐτῆς ὥρας τρεῖς ἔφιππος».
60056. Σημαντική ὑπῆρξε ἡ ἐπίπτωση στίς μεταφορές ἐκ τῆς κατασκευῆς
τῆς σιδηροδρομικῆς γραμμῆς Κωνσταντινουπόλεως – Θεσσαλονίκης -
Μοναστηρίου τό 1894. Οἱ κατευθυνόμενοι πρός Κοζάνη, Γρεβενά ἤ Κα-
στοριά ἀποβιβάζονταν στόν σταθμό τοῦ Σόροβιτς καί ἀπό ἐκεῖ συνέχιζαν
τό ταξίδι τους μέ ἅμαξες. Ὁ μητροπολίτης Ἀγαθάγγελος, ἀμέσως μετά
τήν ἐκλογή του στόν μητροπολιτικό θρόνο (Ὀκτώβριος 1901), σέ ἐπιστολή
του πρός τόν μητροπολίτη Σερβίων καί Κοζάνης Κωνστάντιο ἔγραφε:
«Ὅσον ἀφορᾶ εἰς τόν ἁμαξηλάτην μου Λάζον, εἰς ὅν συνέστησέ με ὁ Κώ-
στας, ὁ ἀγαγών με ἐκ Σόροβιτς εἰς Κοζάνην, μέ ἀφῆκεν εἰς τό ἥμισυ τῆς
ὁδοῦ ἀπό Κοζάνης εἰς Γρεβενά, ἔνθα ἔφθασα ἔφιππος ὤν ἑξάωρον διάστη-
μα, διότι ἡ ἅμαξα ἐβάλτωσεν, ὡς λέγεται, καί δέν προὐχώρει, ἕνεκα τῆς
ἰσχνότητος τῶν ἵππων, ὄντων τριῶν, ἐνῶ ἡ συμφωνία ἡμῶν ἦτο νά ὦσι τέσ-
σαρες οἱ ἵπποι. Σᾶς παρακαλῶ λοιπόν νά ἐξετάσητε καί νά εὕρητε τόν ἔνο-
χον Λάζον, δι’ ὅν ἔδωκα δέκα μετζίτια καί νά λάβητε παρ’ αὐτοῦ τοὐλάχι-
στον τά πέντε πρός τιμωρίαν». 590. Ὁ μητροπολίτης Αἰμιλιανός ἔγραφε
ἐννιά ἔτη ἀργότερα γιά τόν δρόμο Κοζάνης-Γρεβενῶν: «Ὁ ἁμαξιτός δρό-
μος εἶναι πολύ καλός». 33328
Τό θέρος τοῦ 1911 ἡ ὀθωμανική κυβέρνηση εἶχε ἐκδηλώσει τήν πρόθε-
ση γιά σιδηροδρομική σύνδεση Μακεδονίας - Ἠπείρου. Οἱ πρόκριτοι τῶν
Γρεβενῶν διαμαρτυρήθηκαν γιά τή μελετούμενη ἐπέκταση ἀπό Μονα-
στήριο πρός Κορυτσά – Λεσκοβίκι –Κολώνια - Ἰωάννινα και ἀντιπρότει-
ναν χάραξη ἀπό Μοναστήριο πρός Καστοριά - Γρεβενά καί διά τῆς Πίν-
δου πρός Ἰωάννινα. 503
Τά καταλύματα
Σημαντικά γιά τούς ταξιδιῶτες τῆς ἐποχῆς ἦσαν τά χάνια. Ὁ

Pouqueville περιγράφει τήν ἀναγκαστική παραμονή του σέ χάνι τῆς Κρα-
νιᾶς (1806) ἐπί δύο μερόνυχτα, λόγω χιονοθύελλας. Ἄν καί εἶχαν προ-
σφερθεῖ νά πληρώσουν, ὁ χανιτζῆς τούς εἶχε ἀρνηθεῖ ἀκόμη καί μιά χού-
φτα ἄχυρο, παρ’ ὅ,τι συνοδευόταν ἀπό Τατάρους, τούς συνοδούς πού διέ-
θεταν στούς ξένους ταξιδιῶτες οἱ κατά τόπους Ὀθωμανοί ἄρχοντες.
245216. Τά γραφόμενα ἀποτελοῦν ὑπερβολές στά πλαίσια ἐντυπωσιασμοῦ
τῶν ἀναγνωστῶν. Οἱ χανιτζῆδες δέν ἦσαν ἄφρονες νά δείξουν τέτοια
– 52 –
συμπεριφορά.
Τά χάνια ἦσαν κτισμένα κατά μῆκος τῶν σημαντικῶν δρόμων. Ἡ κα-
τά καιρούς κατασκευή μιᾶς νέας γέφυρας καί ἡ συνεπαγόμενη παραλ-
λαγή τοῦ δρόμου εἶχε ὡς συνέπεια κάποια χάνια νά παρακμάζουν καί νά
κτίζονται ἄλλα, σέ σημεῖα πού ἀποκτοῦσαν σπουδαιότητα. Ἔτσι σ’
ἐκεῖνα τοῦ 18ου αἰώνα προστέθηκαν κάποια νέα. Σημαντικότερο ἀπό
αὐτά ὑπῆρξε τό χάνι τοῦ Βενέτικου, τό ὁποῖο κατασκευάστηκε μέ δαπάνη
τοῦ Μουσταφᾶ ἀγᾶ (περί τό 1850), γνωστοῦ ὡς Σπανοῦ, ὅπως καί ἡ γέφυ-
ρα πού φέρει τό ὄνομά του. Βρισκόταν μετά τή γέφυρα στήν ἀριστερή
ὄχθη τοῦ Βενέτικου, στόν δρόμο πρός τά Γρεβενά. 167 153. Τό χάνι πού πε-
ριέγραψε ὁ Pouqueville (1806), μεταξύ ποταμοῦ Βενέτικου καί Πηγαδί-
τσας, εἶχε ἐγκαταλειφθεῖ. Ὁ Νικολαΐδης στήν περιγραφή τῆς διαδρομῆς
(περί τό 1850) ἀπό Γρεβενά πρός Μέτσοβο δέν τό ἀναφέρει. Ἦταν αὐτό
συνέπεια τῆς κατασκευῆς τῆς γέφυρας τοῦ Ἀζίζ ἀγᾶ καί τῆς μεταβολῆς
τῆς διαδρομῆς. Ὁ Νικολαΐδης ἀναφέρει τό χάνι Ντερβένιστα καί τό ἄλλο
στοῦ πασᾶ τό γεφύρι. 207229, 232. Ἀπό τόν Ζῶτο (Μολοσσό) ἀναφέρεται
(1881) ὅτι τό Κηπουριό διέθετε τρία χάνια. 181187
Ὁ Σχινᾶς, ἀξιωματικός τοῦ μηχανικοῦ τοῦ ἑλληνικοῦ στρατοῦ, τοῦ
ὁποίου τό ὁδοιπορικό εἶναι στρατιωτικῆς φύσεως, κατέγραψε (1885) τή
θέση τῶν καταλυμάτων καί τά κύρια χαρακτηριστικά τους. Προσθέσαμε
σ’ αὐτά καί κάποια μή ἀναφερόμενα ἀπό τόν Σχινά. Τά παραθέτουμε
συνολικά: Στήν Κρανιά 4 χάνια μέ 15 δωμάτια γιά φιλοξενία 150 ἀνδρῶν
καί γιά σταυλισμό 200 ζώων. 2852. Ἕνα ἀπό αὐτά σημειώνει ὁ Στράνσκυ
(1903) πρίν ἀπό τόν οἰκισμό γιά τόν κινούμενο ἀπό τή Μηλιά. 282 214. Στό
Κηπουριό 2 μέ 10 δωμάτια γιά φιλοξενία 100 ἀνδρῶν καί γιά σταυλισμό
60 ζώων. 2858. Χάνι Βενέτικου μετά μισή ὥρα δρόμου ἀπό τή γέφυρα τοῦ
Σπανοῦ μέ δύο δωμάτια κατειλημμένα ἀπό ἄνδρες τουρκικοῦ ἀποσπά-
σματος καί χῶρο γιά σταυλισμό 50 κτηνῶν. 285 8. Πρόκειται γιά τό χάνι
τοῦ Μουσταφᾶ πού προαναφέραμε. Στά Γρεβενά 8 γιά φιλοξενία 400 ἀν-
δρῶν καί σταυλισμό 300 ζώων. 2859. Γνωστά ἀπό γραπτή πηγή εἶναι τά
χάνια Ζήση Βέρρου - Γιάννη Γούσιου, Γεωργίου καί Νικολάου Σπίρτου
(ἀνατολικά τῆς κεντρικῆς πλατείας πρό τοῦ 1882. 675), Χαρούν (μουσουλ-
μάνου), Κουτσικόπουλου (1898), Γιάννη Φουρκιώτη (1908), Βασιλείου
Προκόπη (1909). 58334, 228, 232. Γνωστά ἀπό προφορική μαρτυρία εἶναι τά
χάνια τῶν Δρίζη, στά Ἁλώνια, Λάμψιου, κοντά στό κτίριο τοῦ δασαρχεί-
ου, Παπαϊωάννου Χρήστου, ὅπου τό ξενοδοχεῖο «Αἴγλη», καί Μπαλαμό-
τη, στήν πλατεία «Λαχαναγορᾶς». 656. Στήν Τίστα ὑπῆρχαν 2 χάνια πρό
τῆς γέφυρας τοῦ οἰκισμοῦ γιά σταυλισμό 60 ζώων καί 3 ἐντός τοῦ οἰκι-
σμοῦ, τά ὁποῖα μαζί μέ τίς οἰκίες, πού προσέφεραν χῶρο γιά σταυλισμό,
μποροῦσαν νά δεχθοῦν 300 κτήνη. 285 54. Στό Περιβόλι 5 καί στή Σμίξη 2.
– 53 –
28556. Γιά τή Σαμαρίνα ὁ Σχινᾶς γράφει χάνια χωρίς νά τά ἀριθμεῖ. 28557.

Αὐτά ἀνέρχονταν σέ 12. 498. Ὁ μεγάλος ἀριθμός ὀφειλόταν πιθανῶς
στήν προσέλευση διαφόρων ἐπιτηδευματιῶν, οἱ ὁποῖοι, λόγω ὁριστικῆς
ἐγκαταστάσεως σέ ἄλλο μέρος, δέν διέθεταν στέγη στή Σαμαρίνα. Στούς
Φιλιππαίους κοντά στόν Τσιούριακα. 28557. Πρόκειται γιά τό γνωστό χάνι
τοῦ Λόλα. Στήν ἴδια περιοχή ὑπῆρχε καί τό χάνι τοῦ «παπᾶ» τῆς οἰκογέ-
νειας Παπαγεωργίου ἀπό τό Τούσι. 69173. Ὁ Σχινᾶς δέν δίνει πληροφορίες
γι’ αὐτό. Στήν «Ἁγία Παρασκευή» Βοδεντσκοῦ, τό ὁποῖο ὅμως ἐγκατα-
λείφθηκε περί τά τέλη τοῦ 19ου αἰώνα. 15331. Στούς Μαυραναίους 15 γιά
σταυλισμό 300 ζώων. 28553. Ὁ ἀριθμός εἶναι μεγάλος. Μᾶλλον πρόκειται
γιά οἰκήματα, τά ὁποῖα πρόσφεραν καταυλισμό σέ ταξιδιῶτες παλαιότε-
ρα, τότε πού διεξαγόταν στό Μαυρονόρος ἡ ἐτήσια ἐμποροπανήγυρη.
Χάνι στοῦ πασᾶ τό γεφύρι παρά τόν Ἁλιάκμονα πρός Σιάτιστα γιά φιλο-
ξενία 100 ἀνδρῶν καί ἰσαρίθμων κτηνῶν. 285 67. Ὁ Σχινᾶς δέν ἀναφέρει τό
χάνι Ντερβέντιστα, μεταξύ Κηπουριοῦ καί Κρανιᾶς. Πιθανό νά ἐρημώ-
θηκε, ὅταν καταργήθηκαν τά ντερβένια (ἡ φύλαξη τῶν διαβάσεων) τό
1863. 350269. Χάνια ὑπῆρχαν ἀκόμη: Κοντά στή γέφυρα τοῦ Ἀζίζ πρός τό
μέρος τοῦ Κηπουριοῦ, στήν τοποθεσία «Παληόχανο» τοῦ διαλυμένου
οἰκισμοῦ «Ἐλευθεροχώρι» Ζαλόβου (137), στό Κουσκό τρία (71 48), στήν το-
ποθεσία «Καζανιές» Μηλιᾶς, στό Σούμπινο (48378), κοντά στό γεφύρι τοῦ
πασᾶ στόν Ἁλιάκμονα (96), ἀνάμεσα στή Δημινίτσα καί στό Ἀράπι, στό
Κομάτι, τοῦ Μπαράγκα (658), καί στή Μαγέρη τοῦ Σκόδρα, ἤδη ἀπό τίς
ἀρχές τοῦ 19ου αἰώνα (1266). Ἀσφαλῶς χάνια ὑπῆρχαν καί σέ ἄλλα σημεῖα.
Ὁ Berard φιλοξενήθηκε τό θέρος τοῦ 1890 στό χάνι τοῦ Τσουρχλίου καί
μᾶς ἄφησε μιά ζωηρή περιγραφή κάποιων σκηνῶν: «Μέσα στό χάνι, πού
τά ζωύφια τό κάνουν ἀβάσταχτο γιά τό εὐρωπαϊκό μας δέρμα, ἔχει ἀνάψει
μεγάλος καυγάς γύρω ἀπό ἕνα φανάρι ἀνάμεσα στούς ἀνθρώπους μας καί
στόν χαντζή. Αὐτός θέλει νά ἐξοβελίσει τά ζῶα μας, τίς ἀποσκευές μας καί
τίς ἀφεντιές μας καί νά κρατήσει τό σταῦλο του καί τό πάτωμά του γιά τίς
γυναῖκες ἑνός μπέη καί τή συνοδεία τους, πού θά τίς φέρει σήμερα βράδυ.
Μάταια ὁ πιστός μας Κώστας ἐξαντλεῖ τήν ἑλληνική του εὐφράδεια. Γιά νά
ἐπέλθει συνεννόηση, χρειάστηκε ὁ βούρδουλας τοῦ Ἀμπεντίν. Ὁ χαντζής
μᾶς προτείνει ἕνα ἄλλο κατάλυμα καί ἕνα πιό μεγάλο σταῦλο». Τελικά τό
χαρέμι τοῦ μπέη ἔφθασε καί οἱ ἄνθρωποί του ἐπέμεναν νά καταλύσουν
σ’ ἐκεῖνο πού ὁ χαντζῆς προόριζε γιά τόν Γάλλο καί τή συνοδεία του.
Ἔτσι προκαλεῖται σύγχυση:
«-Μά, λέει ὁ χαντζής, εἶναι τό σπίτι τοῦ παπᾶ καί ὁ παπάς περιμένει
ἀπόψε τόν δεσπότη ἀπ’ τά Γρεβενά. Μόνο μιά κάμαρα ἔχει καί θά ἔδινε τή
μισή σέ μᾶς καί τήν ἄλλη μισή στόν δεσπότη, ἐνῶ τώρα οἱ γυναῖκες θά πιά-
σουν ὅλο τό χῶρο, καί ὁ δεσπότης...
– 54 –
-Ὤχ! ὁ δεσπότης, ἄς κακοβολευτεῖ καί μιά φορά! Πέστου, ἄν ἔλθει, νά

μᾶς φέρει ρακή κι ὁ Πάχος θά τοῦ ψάλλει τή λειτουργία». 48378
Πάχος ἦταν ἕνας ἀπό τούς χωροφύλακες προστασίας τοῦ χαρεμιοῦ.
Τελικά ὁ μητροπολίτης Κλήμης μοιράστηκε τήν ψάθα μέ τούς ὑπολοί-
πους ὁδοιπόρους. 48381. Το χάνι ἦταν τοῦ Πέγιου ἤ Στεργίου, γνωστοῦ μέ
τό παρώνυμο Γκούτζιος. 652. Κατά τούς Wace καί Thomson μιά νύχτα
στήν ὕπαιθρο, ὑπό εὐνοϊκές καιρικές συνθῆκες, ἦταν προτιμότερη ἀπό μιά
νύχτα σ’ ἕνα χάνι χωριοῦ μέ βεβαιότητα ἀποπνικτικό καί ἀκάθαρτο. 31115
Ἡ ἐπίταξη οἰκιῶν, ὅταν τά δωμάτια στά χάνια δέν ἐπαρκοῦσαν ἤ ὅταν
ἦσαν ἀκατάλληλα γιά τή φιλοξενία ὑψηλῶν προσώπων, ἦταν συνήθης.
Ὁ Αὐστριακός Στράνσκυ, γεωλόγος, πού πέρασε ἀπό τήν περιοχή τό κα-
λοκαίρι τοῦ 1903, διηγεῖται τήν ἐπίταξη οἰκίας στό Κηπουριό γιά τή δια-
μονή του: «Ὁ ζαπτιές μου ἀποδείχθηκε ἐδῶ πράγματι σάν ἐξυπηρετικό
ὑποστατικό. Μέ τακτοποίησε πρίν ἀπό τήν πόλη κοντά σέ μιά ἑλληνική
οἰκογένεια, κατέβασε τήν τιμή τοῦ δωματίου, παρ’ ὅλες τίς διαμαρτυρίες,
ἀμέσως στό ἥμισυ, μοῦ ὀργάνωσε γιά τό ἐξοικονομηθέν ἥμισυ τῆς τιμῆς ἕνα,
γιά τίς ἐδῶ συνθῆκες, πλουσιοπάροχο δεῖπνο». 282214
Ἀπό τά παρατεθέντα στοιχεῖα φαίνεται ὅτι τά χάνια βρίσκονταν κυ-
ρίως κατά μῆκος τῶν δρόμων Μετσόβου-Γρεβενῶν-Σιάτιστας-Μοναστη-
ρίου, Γρεβενῶν-Βλαχοχωρίων καί Γρεβενῶν- Ζιουπανίου. Ἡ κίνηση πρός
Θεσσαλία ἦταν περιορισμένη. Γράφει σχετικά ὁ Berard: «Ὁ δρόμος ἀπό
Γρεβενά πρός Καλαμπάκα ἦταν ἄλλοτε πολυσύχναστος, ὄχι λόγω τοῦ
ἐμπορίου, ἀλλά λόγω τῶν στρατευμάτων πού μετακινοῦνταν, πού βρίσκο-
νταν πάντα σέ πορεία ἀνάμεσα στή Μακεδονία καί στή Θεσσαλία, γιά τήν
εἴσπραξη τῶν φόρων καί τήν καταστολή τῆς ληστείας. Σήμερα τά μονοπά-
τια ἔχουν σχεδόν σβήσει. Ἀπό ἐδῶ περνοῦν πιά μόνο οἱ δέκα ἱππεῖς πού
πᾶνε κάθε μήνα νά ἀντικαταστήσουν τή φρουρά στό φυλάκιο τοῦ Βελεμί-
στι». 48386. Βέβαια, στά γραφόμενα ὑπάρχει δόση ὑπερβολῆς. Οἱ δρόμοι
ζωντάνευαν δύο φορές τό χρόνο κατά τή μετακίνηση τῶν Βλάχων. Ἀκόμη
ἡ ἐπικοινωνία μέ τά Τρίκαλα τῆς ἐλεύθερης Ἑλλάδος ἦταν συνεχής, ὅπως
θά δοῦμε στή συνέχεια.
Οἱ χαντζῆδες, ὅπως καί οἱ μυλωνάδες, γνώριζαν πολλά γιά τίς κινή-
σεις τῶν ἀνταρτικῶν καί ληστρικῶν σωμάτων, καθώς καί τῶν διωκτικῶν
ἀποσπασμάτων. Ἔτσι πολλοί προσέφεραν τίς ὑπηρεσίες τους ὡς πληρο-
φοριοδότες. 69172
– 55 –
Τά ἐπαγγέλματα
Στά Γρεβενά, ὡς διοικητικό καί ἔμπορικό κέντρο, ὑπῆρχαν πληθώρα

ἐπαγγελματιῶν κατά τήν ὄψιμη τουρκοκρατία. Στόν ἐκλογικό κατάλογο
τοῦ 1914 συναντοῦμε ὑπαλλήλους, ἐμπόρους, κτηματίες, δικηγόρους,
γιατρούς, φαρμακοποιούς καί ἐργάτες. Ὑπῆρχαν καί βιοτέχνες, ὅπως μυ-
λωθροί (μυλωνάδες), ὑποδηματοποιοί, βαρελοποιοί, σέ μικρό ἀριθμό.
Ἀκόμη, ὑπῆρχαν λεπτουργός, ὡρολογοποιός καί χρυσοχόος. 585 14. Στόν
κώδικα τῶν πρακτικῶν τῆς Δημογεροντίας γίνεται λόγος γιά ἐργαστήρια
χωρίς νά διευκρινίζεται τί ἀκριβῶς ἦσαν αὐτά. 604. Ὅπως φαίνεται ἀπό
τίς ἀποφάσεις τῆς Δημογεροντίας, στά Γρεβενά ἀσκοῦσαν τό ἐπάγγελμα
τοῦ δικηγόρου κατά τίς ἀρχές τοῦ 20οῦ αἰ. οἱ Νικόλαος Κουσίδης, Σπυρί-
δων Εὐθυμιάδης καί Γεώργιος Μπούσιος. 604, 220 356. Οἱ δύο πρῶτοι εἶχαν
σπουδάσει στή νομική σχολή τοῦ πανεπιστημίου Ἀθηνῶν, ὁ τρίτος δέν
εἶχε σπουδάσει νομικά. 220356, 358. Δικηγόρο διέθετε καί ἡ μουσουλμανική
κοινότητα Γρεβενῶν τόν ἀλβανικῆς καταγωγῆς Χουσεΐν Νεντίμ, ὁ ὁποῖος
ἦταν ὑποψήφιος στίς ἐκλογές τοῦ 1915. 75 3. Στίς ἀρχές τοῦ 1903 ἡ ἐπαρ-
χιακή Δημογεροντία εἶχε λάβει τήν ἀπόφαση νά ἀνεγείρει παραπήγματα
γιά τούς κρεωπῶλες τῶν Γρεβενῶν ἐπί κοινοτικοῦ κήπου κοντά στόν πο-
ταμό Αὐλίτη. 604176. Συντεχνία διέθεταν οἱ ἀρτοπῶλες. Τά ὀνόματα τεσ-
σάρων ἀπό αὐτούς μνημονεύει ἀπόφαση τῆς Δημογεροντίας (1906): Δ.
Γραμμάτης, Δ. Στάθης, Χ. Παπαντᾶς καί Γ. Κατσάλης. 604242
Στίς ἀνθοῦσες βλάχικες κοινότητες πολλοί ἦσαν οἱ ἀσχολούμενοι μέ
ἐπαγγέλματα πού ἱκανοποιοῦσαν ἀνάγκες τῆς πλειονοψηφίας τῶν κα-
τοίκων πού ἦσαν κτηνοτρόφοι. Τά πλέον συνήθη ἦσαν τοῦ ράφτη, τοῦ
ὑποδηματοποιοῦ, τοῦ σαμαρᾶ, τοῦ ξυλουργοῦ, τοῦ σιδηρουργοῦ, τοῦ μα-
χαιροποιοῦ, τοῦ χρυσοχόου καί τοῦ καφεψοῦ (καφετζῆ). Σέ πολλές περι-
πτώσεις ὁ καφετζῆς ἦταν συνάμα καί κουρέας. Στή Σαμαρίνα κατά τά
τελευταῖα ἔτη τῆς τουρκοκρατίας εἶχαν κάνει τήν ἐμφάνισή τους καί φω-
τογράφοι. 31173. Περί τά τέλη τοῦ 19ου αἰώνα ἔκαναν τήν ἐμφάνισή τους
στά βλαχοχώρια ράφτες, οἱ ὁποῖοι ἔραβαν ροῦχα «εὐρωπαϊκά», οἱ γνω-
στοί ὡς φραγκοράφτες. 25452. Κοινωνικά οἱ ἐπαγγελματίες αὐτοί θεω-
ροῦνταν ἀνώτεροι ἀπό τούς κτίστες. 20031. Στούς ὑπόλοιπους οἰκισμούς
τά συνήθη ἐπαγγέλματα ἦσαν αὐτά τοῦ γεωργοῦ καί τοῦ κτηνοτρόφου.
Κάποιοι ἀσκοῦσαν τό ἐπάγγελμα τοῦ ἐργάτη, ἐνῶ πρός τά χωριά, πού
γειτονεύουν μέ τό Βόιο, ἀρκετοί ἦσαν οἱ κτίστες ἤ τεχνίτες συναφῶν πρός
τήν οἰκοδομή ἐργασιῶν. 58514. Τέλος, ὑπῆρχαν καί σιδηρουργοί, οἱ ὁποῖοι
μέ τήν τέχνη τους κάλυπταν τίς ἀνάγκες τῶν κτηνοτρόφων καί τῶν γε-
ωργῶν. Οἱ περισσότεροι ἀπό αὐτούς ἦσαν Γύφτοι.
– 56 –
Τό ἐμπόριο
Οἱ ἔμποροι ἦσαν κυρίως Βλάχοι, δεδομένου ὅτι Βλάχοι κυρίως παρή-

γαγαν ἤ κατασκεύαζαν ἐμπορεύσιμα εἴδη. Οἱ ἔμποροι διακρίνονταν σέ
σταθερούς καί κινητούς. Οἱ πρῶτοι διέθεταν στήν τοπική κοινωνία κυρί-
ως εἴδη εἰσαγωγῆς. Οἱ ἄλλοι μετακινοῦνταν, γιά νά διαθέσουν σέ διάφο-
ρα μέρη εἴδη τοῦ τόπου. Μέ τό ἐμπόριο ἀσχολοῦνταν, ὅπως ἤδη γράψαμε,
καί ἀγωγιάτες, εὑρισκόμενοι σέ εὐνοϊκή θέση, λόγω τῆς δυνατότητας με-
ταφορᾶς τῶν προϊόντων, ἰδιαίτερα σέ περιόδους κάμψης τῶν μετακινή-
σεων.
Κατά τόν Κρυστάλλη, οἱ Βλάχοι ἐμπορεύονταν τά ὑφάσματά τους στίς
ἀγορές τῆς Κόνιτσας, τῶν Ἰωαννίνων, τῶν Γρεβενῶν, τοῦ Μοναστηρίου,
τῶν Τρικάλων, τῆς Καρδίτσας, τῆς Λάρισας, τοῦ Βόλου, τῆς Λαμίας, τῆς
Ἀταλάντης, τῆς Λειβαδειᾶς καί τῶν Θηβῶν. 15230. Ἐξέρχονταν ἀπό τήν
ὀθωμανική ἐπικράτεια καί πρίν ἀπό τήν ἀπελευθέρωση τῆς Θεσσαλίας.
Ἀγορές στίς ὁποῖες ἀπευθύνονταν, πέρα ἀπό ἐκεῖνες πού προαναφέραμε,
ἦσαν ἀλβανικές πόλεις, ὅπως Βεράτι, Αὐλώνα καί Τεπελένι. Στήν ἀκμή
τοῦ ἐμπορίου 300 φορτώματα μάλλινων εἰδῶν μεταφέρονταν στά κέντρα
αὐτά. 3329. Ὁ Ἰταλός βοτανολόγος Baldacci, κινούμενος τό θέρος τοῦ 1896
πρός τόν Σμόλυκα ἀπό τήν πλευρά τῆς Ἠπείρου, ἔγραψε: «Τά καραβάνια
περνῶσιν ἀκόμη κατά συχνά διαλείμματα. Οἱ Βλάχοι οὗτοι εἶνε τῇ ἀληθείᾳ
ἐργατικώτατοι καί ἀποτελοῦσιν ἀπό δύο ἤδη καί πλέον αἰώνας τόν μεταξύ
Εὐρώπης καί Ἀλβανίας σύνδεσμον. Ἐξάγουσιν οἰκοδομήσιμον ὕλην καί δέρ-
ματα, εἰσάγουσι δέ ἅλας καί σιτηρά». 43161. Μέ τήν οἰκοδομήσιμη ὕλη ὑπο-
νοεῖ τήν ξυλεία. Τό ἅλας ἦταν ἀπολύτως ἀπαραίτητο γιά τή διατροφή
τῶν αἰγοπροβάτων. Κατά τούς Wace καί Thomson, οἱ Σαμαριναῖοι ἀγω-
γιάτες ἐμπορεύονταν ξυλεία (τό σημαντικότερο ἐξαγωγικό προϊόν) ἀπό
τά πριστήρια τῆς κοινότητας στόν Τύρναβο καί στή Λάρισα. Προμηθεύο-
νταν ἐλιές καί λάδι, πού πουλοῦσαν στίς ἀγορές τῆς Κοζάνης καί τῆς
Σιάτιστας. Ἀγόραζαν στή συνέχεια σιτάρι ἤ κρασί, πού διέθεταν στήν
ἀγορά τῆς Σαμαρίνας. 31174. Καί οἱ ἀγωγιάτες ἀπό Φιλιππαίους καί
Ντουσκό μετέφεραν ξυλεία στά ἀστικά κέντρα, ἀγόραζαν σιτάρι καί τό
μεταπουλοῦσαν στά Ζαγόρια. 20030. Ἄλλοι ἀγωγιάτες πουλοῦσαν ἀλεύρι
καί ἀγόραζαν, γιά νά μεταπουλήσουν, λάδι. 673
Στό ἐμπόριο μάλλινων εἰδῶν καί σιδηρικῶν διακρίθηκαν οἱ Σαμαρι-
ναῖοι, ἰδιαίτερα μετά τά μέσα τοῦ 18ου αἰώνα. Αὐτό εἶχε ὡς ἀποτέλεσμα
τήν οἰκονομική ἄνθηση τῆς πόλεως κατά τό πρῶτο μισό τοῦ 19 ου αἰώνα.
3324. Κατά τόν Βακαλόπουλο, «τά σπίτια τῶν κατοίκων, οἱ νέες ἐκκλησίες
τους, ἡ ἀνακαίνιση τῶν παλιῶν, ἡ πλούσια διακόσμησή τους μέ τοιχογραφί-
ες ἤ ξυλόγλυπτα μαρτυροῦν γιά τήν οἰκονομική εὐεξία τῆς περιοχῆς. Ἡ
– 57 –
ζωγραφική εἶναι μιά ἀπό τίς τέχνες ἐκεῖνες, πού καλλιεργοῦνται μέ ἐπί-
δραση ἀπό Σαμαριναίους ζωγράφους, πού ξαπλώνουν τή δραστηριότητά
τους στά γύρω χωριά καί στή ΒΔ Θεσσαλία». 3013. Πέρα ἀπό τίς διαρκεῖς
ἀγορές ὑπῆρχαν καί οἱ μεγάλες ἐτήσιες ἐμποροπανηγύρεις. Σ’ αὐτές, καί
ἰδίως σέ ὅσες ὀργανώνονταν κατά τή διάρκεια τοῦ χειμώνα, ἐξέθεταν τά
ὑφαντά τους κυρίως οἱ γυναῖκες. 25682. Ἐκτός ἀπό τό ἐαρινό πανηγύρι
τῶν Γρεβενῶν (τοῦ Ἁγίου Ἀχιλλίου), οἱ Σαμαριναῖοι διέθεταν τά ὑφαντά
καί σέ ἄλλες ἀγορές. Στό Μοναστήρι ἀπέστελλαν, περί τά τέλη Αὐγού-
στου, ἑκατό φορτώματα μουλαριῶν βαριά ὑφαντά. Ἀκολουθοῦσαν ἀπο-
στολές στά πανηγύρια Σερβίων (μέσα Σεπτεμβρίου), Κόνιτσας (22 Σε-
πτεμβρίου) καί φθινοπωρινό τῶν Γρεβενῶν (ἀρχές Ὀκτωβρίου). Τό πανη-
γύρι τῆς Κόνιτσας θεωρεῖτο τό πιό σημαντικό γιά τούς Σαμαριναίους. Σ’
αὐτό κατέφθαναν ἔμποροι ἀπό τά Γιάννενα μέχρι τή Σκόδρα. 31183
Ἄλλο ἐξαγωγικό προϊόν τῆς περιοχῆς ἦταν τό κρασί. Φημισμένο ἦταν
τό κρασί τοῦ Ζαλόβου. Παρῆγαν, ἐπίσης, στό Κοσμάτι, στό Κηπουριό καί
στο Σπήλαιο. Τό κρασί διετίθετο στίς ἀγορές τῆς Δυτικῆς Μακεδονίας, τῆς
Ἠπείρου καί τῆς Θεσσαλίας. Πλῆγμα ὅμως στήν ἐξαγωγή του πρός τήν τε-
λευταία ἀπετέλεσε ἡ ἐπιβολή δασμοῦ ἀπό τήν ἑλληνική κυβέρνηση ἀμέσως
μετά τήν προσάρτηση τῆς Θεσσαλίας στό ἑλληνικό κράτος. 311119, 30069
Ἀπό ἔκθεση τοῦ Ἕλληνα προξένου στήν Ἐλασσόνα (23.9.1887) πληρο-
φορούμαστε γιά τά Γρεβενά: «Εἶναι κωμόπολις ἐμπορική, ἐσχάτως δέ
ηὔξησε τό ἐμπόριον αὐτῆς, ὡς ἐκ τῶν μεγάλων λαθρεμπορίων, ἅτινα οἱ
Βλάχοι Σαμαριναῖοι καί λοιποί εἰσάγουσιν ἐν τῇ ἡμεδαπῇ (σ.σ. μετά τήν
ἀπελευθέρωση τῆς Θεσσαλίας). Οἱ δέ λοιποί κάτοικοι τῆς ἐπαρχίας εἰσί
γεωργοί καί κτηνοτρόφοι. Ἐλπίζεται δέ μετά τήν ἀποπεράτωσιν τῶν κατα-
σκευαζομένων ὁδῶν, καθισταμένης εὐκολωτέρας τῆς συγκοινωνίας, ἡ κω-
μόπολις αὕτη νά καταστῇ ἔτι ἐμπορικωτέρα, καθόσον ἐκ Γρεβενῶν θέλουσι
προμηθεύεσθαι πᾶν εἶδος ἐμπορεύματος ἅπαντα τά χωρία ἀπό Μετσόβου
μέχρι Δεσκάτης». 605110
Τό εἰσαγωγικό ἐμπόριο περιλάμβανε κάποια βασικά εἴδη διατροφῆς ἤ
καθημερινῆς χρήσεως, μή παραγόμενα στήν περιοχή, ὅπως ἐλιές, λάδι,
λεμόνια, ρύζι, καφέ, ζάχαρη, ἁλάτι, σαπούνι καί ἄλλα, ὅπως ὑφάσματα,
νήματα, ὑαλικά, σπίρτα, κεριά, μέταλλα, χαρτί, κατεργασμένα δέρματα.
30068, 598. Πέρα ἀπό τά βασικά εἴδη, πού προαναφέραμε, εἰσάγονταν καί
καταναλωτικά ἀγαθά γιά εὔπορους. Ἔτσι κατά τό 1892 ὁ ἔμπορος Γρε-
βενῶν Χρῆστος Παπανικολάου ἐνδιαφερόταν γιά κονιάκ καί ὁ Εὐθύμιος
Ζωγράφος ἀπό τά Τρίκαλα τόν πληροφοροῦσε, μέσω τοῦ Ἀνδρέα Μπού-
σιου, γιά τίς τιμές: Μεταξᾶ 36 καί Δημητριάδη 34 δραχμές τό κιβώτιο. Τε-
λικά, παρηγγέλθησαν Μεταξᾶ. 598. Ἀπό ἔκθεση ὑπαλλήλου, πού προα-
ναφέραμε, προκύπτει ὅτι ὁ ὄγκος τοῦ εἰσαγωγικοῦ ἐμπορίου τῶν Γρε-
– 58 –
βενῶν ξεπερνοῦσε ἐκεῖνον ὅλων τῶν ἄλλων πόλεων τῆς Δυτικῆς Μακε-
δονίας. 30068. Ἀσφαλῶς, τά προϊόντα ἐκεῖνα δέν καταναλώνονταν στό
σύνολό τους στήν περιοχή, ἀλλά προωθοῦνταν σέ ἄλλα μέρη. Ἡ ἔντονη
κίνηση ὀφειλόταν στό πλῆθος τῶν ἀγωγιατῶν τῆς περιοχῆς.
Κυριότερος ἐμπορικός οἶκος τῶν Γρεβενῶν ἦταν τοῦ Ἀνδρέα Μπού-
σιου. Ὁ Μπούσιος, ὁ ὁποῖος ἔφερε ἀρχικά τό ἐπώνυμο Ζωγράφος, συνερ-
γαζόταν μέ τόν ἀδελφό του, Εὐθύμιο Ζωγράφο, ἐγκατεστημένο στά Τρί-
καλα, γιά τήν εἰσαγωγή διαφόρων προϊόντων ἀπό τήν ἐλεύθερη Ἑλλάδα.
598. Τό 1894 λειτούργησε τό πρῶτο σακχαροποιεῖο τῆς Ἑλλάδας στή Λα-
ζαρίνα τῶν Τρικάλων τοῦ Χρηστάκη Β. Ζωγράφου. 340 2. Εἶναι πολύ πιθα-
νό ὁ Ζωγράφος ἐκεῖνος νά ὑπῆρξε συγγενής τοῦ Ἀνδρέα Μπούσιου.
Ἐκεῖνο πού ἐπέφερε τόν πλουτισμό τοῦ Ἀνδρέα Μπουσίου ἦταν ἡ τροφο-
δοσία τοῦ ὀθωμανικοῦ στρατοῦ σέ συνεργασία μέ ἐμπορικούς οἴκους τῶν
Ἰωαννίνων καί τῆς Θεσσαλονίκης. Μάλιστα, κατά τό 1897, ἔτος τοῦ ἑλλη-
νοτουρκικοῦ πολέμου, εἶχε ἀναλάβει τήν προμήθεια ἀλεύρου. Κατά τό
1899 εἶχε ἀναλάβει τόν ἐφοδιασμό μέ τρόφιμα τῶν στρατιωτικῶν μονά-
δων Γρεβενῶν καί Κηπουριοῦ. Ἡ τροφοδοσία σέ ἄλευρα συνεχίστηκε
τουλάχιστον ὥς τό 1906. 598. Εἶναι πιθανόν ἀρκετοί ἀπό τούς 15 ἀρτοκλι-
βάνους, πού ἀναφέρει ὁ Σχινᾶς, νά ἀνῆκαν στόν Μπούσιο. 285 9. Τόν Ἀν-
δρέα Μπούσιο διαδέχθηκαν στίς ἐπιχειρήσεις (1904) οἱ γυιοί του, Γεώργιος
καί Δημήτριος.
Ἡ Σαμαρίνα διέθετε ἀρκετά καταστήματα στίς ἀρχές τοῦ 20οῦ αἰώνα.
Οἱ Wace καί Thomson κάνουν μιά περιγραφή αὐτῶν (1910): «Στά δεξιά
μας περνᾶμε περισσότερα μαγαζιά μαζί μέ ἕνα «γενικοῦ» ἐμπορίου, ὅπου
μπορεῖ κανείς νά ἀγοράσει ὅ,τι δέν εἶναι φαγώσιμο ἀλλά ἀπαραίτητο γιά τή
ζωή, ὅπως: μολύβια, βαμβάκι, χρώματα ἀνιλίνης, καθρέφτες, μεταξωτά καί
σαπούνι». Καί ἡ περιγραφή τοῦ μεσοχωρίου, τοῦ γνωστοῦ ὡς «Λά χάνι»:
«Ἐδῶ θά βροῦμε ἀγωγιάτες πού πουλᾶνε πετρέλαιο ἀπό τό σιδηρόδρομο
τοῦ Σόροβιτς, ἐλιές ἀπό τήν Αὐλώνα ἤ τό Βόλο, κόκκινο κρασί ἀπό τή Σιά-
τιστα, λαχανικά, ὅπως κρεμμύδια, πιπεριές, κολοκυθάκια καί φασολάκια
ἀπ’ τό Τσοτύλι, φρούτα, κεράσια, ἀχλάδια, μῆλα ἀπό τά χωριά τῶν Κουπα-
τσαραίων καί σιτάρι ἀπό τήν Κοζάνη ἤ τό Μοναστήρι». 31143. Ἀλλοῦ συ-
μπληρώνουν: «Ἐπιδίδονται ἐπίσης στό ἐμπόριο. Ἀγοράζουν μάλλινα, πού
ὑφαίνονται ἐκεῖ, ἤ δέρματα καί τυρί καί τά στέλνουν σέ μεγάλες ποσότητες
σέ πόλεις, ὅπως τά Γιάννενα ἤ τό Μοναστήρι ἤ τά πωλοῦν σέ παζάρια».
31174. Οἱ Βλάχοι, ἰδίως οἱ Σαμαριναῖοι, ἀνέπτυξαν τό ἐμπόριο καί στούς
οἰκισμούς, στούς ὁποίους ἐγκαταστάθηκαν μονίμως. Ἔτσι ἔχουμε ἐμπο-
ρικούς οἴκους στό Τσοτύλι. 35226. Ὁ Γρηγόριος Πιτένης, ἀπό τή Σαμαρίνα,
ὑπῆρξε ὁ πρῶτος πού ἄνοιξε βιβλιοπωλεῖο καί τυπογραφεῖο στήν Κοζάνη
τό 1906. 21347
– 59 –
Φ16. Κατάστημα στή Σαμαρίνα (1910)

Ἐμπορική ἐπιχείρηση εἶχαν στά Γρεβενά οἱ Παναγιώτης Τσουλάκης
(58341) καί Λάμπρος Ἀναγνώστου (600351), κατά τό τέλος τοῦ 19ου αἰ., καί ὁ
Περικλῆς Λαδᾶς, στήν ἀρχή τοῦ 20οῦ (131214). Στή Δισκάτα, κατά τά τέλη
τοῦ 19ου αἰ., ἀνέπτυσσε δραστηριότητα ὁ ἐμπορικός οἶκος τῶν ἀδελφῶν
Μπρώβα. 598. Τό κατάστημα κτίστηκε τό 1884. 273100. Τήν ἐποχή ἐκείνη
ἔκαναν τήν ἐμφάνισή τους τά παντοπωλεῖα καί σέ χωριά πέραν τῶν
βλαχοχωρίων. Ἀπό τά πρῶτα ἦταν τοῦ Νικολάου Ζωγράφου-Τσαλόγια
στό Κηπουριό, ἀδελφοῦ τοῦ Ἀνδρέα Ζωγράφου-Μπουσίου. Τά πρός διά-
θεση προϊόντα προμηθευόταν ἀπό τά Ἰωάννινα. 665. Τό 1890 ἀναφέρεται
παντοπωλεῖο, τοῦ Ἰωάννου Χρηστάκη, στό Μοναχίτι. 93150. Παντοπωλεῖο
ὑπῆρχε καί στό Κρίφτσι ἀπό τό 1885 ἤδη. 285 62. Κατάστημα, τοῦ Πούλιου
Κυρατζῆ, ἄρχισε νά λειτουργεῖ στό Βοδεντσκό τό 1900. 153 49. Στήν Κοπρί-
βα οἱ ἀδελφοί Κατρανᾶ εἶχαν κτίσει μεγάλη οἰκοδομή μέ κατάστημα στό
ἰσόγειο, τό ὁποῖο λειτουργοῦσε ὡς παντοπωλεῖο. 653. Ἐμπορικό κατάστη-
μα, τοῦ Κωνσταντίνου Φίδα, λειτουργοῦσε στήν Τίστα (1908). 583 223. Ἐπί-
σης στό Κοσμάτι, τοῦ Δημητρίου Πολύζου. 667. Στό Ζάλοβο γνωστό ἦταν
τό «ἐργαστήρι» τοῦ Θυμιόλα καί ἀργότερα τοῦ Δημητρίου Καραγιάννη.
Τά εἴδη προμηθεύονταν ἀπό τήν Καλαμπάκα. 137. Κατά τό 1913 ὑπῆρχε
παντοπωλεῖο στή Ραντοσίνιστα, σέ αἴθουσα τοῦ δημοτικοῦ σχολείου, ἡ
ὁποία μισθωνόταν γιά κάλυψη λειτουργικῶν δαπανῶν αὐτοῦ. Ἐπίσης
στό Τσούρχλι καί στό Σφίλτσι, σέ οἰκήματα τῆς Ἐκκλησίας, καί τά ἔσοδα
τοῦ μισθώματος διετίθεντο ὑπέρ τοῦ σχολείου. 591 13. Στόν μουσουλμανι-
κό συνοικισμό τοῦ Σούμπινου ὑπῆρχε τό παντοπωλεῖο τοῦ Πλήκου. 726
Ἀπό τόν μακεδονομάχο Καραβίτη πληροφορούμαστε τίς τιμές κά-
– 60 –
ποιων ἀγαθῶν στήν περιοχή κατά τό 1905: Αὐγά 8 στό γρόσι. Κότα 2,5
γρόσια. Ἀρνί 2,5 γρόσια ἡ ὀκά. Χοιρινό παχύ 3 γρόσια ἡ ὀκά. 132 226. Τό 1906
ὁ οἶκος τῶν ἀδελφῶν Μπούσιου διαπραγματευόταν τήν ἀποστολή τυριοῦ
στά Ἰωάννινα καί βουτύρου στή Σμύρνη. Τό ἴδιο ἔτος ἔκλεινε συμφωνία
γιά τήν ἀγορά τοῦ γάλακτος τῶν κοπαδιῶν τῆς μονῆς Ζάμπορντας. Τιμή
προτεινόμενη 12 καί 8,5 γρόσια τό καρδάρι ἀντίστοιχα γιά τό πρόβειο καί
τό κατσικίσιο. Τό 1908 ὑπῆρχαν μεγάλες ποσότητες τυριοῦ πού δέν μπο-
ροῦσαν νά διατεθοῦν στήν ἀγορά. Τό τυρί τῆς περιοχῆς Γρεβενῶν δέν
ἀπορροφᾶτο, διότι εἶχε μεγάλη ἀναλογία κατσικίσιου γάλακτος. Ἐνδια-
φέρον γιά ταλαγάνια Σαμαρίνας ὑπῆρχε ἀπό τή Σκόδρα τῆς Ἀλβανίας.
598
Οἱ ἔμποροι ἐξασφάλιζαν κεφάλαιο κινήσεως ἀπό διάφορα κληροδο-
τήματα, τά ὁποῖα οἱ πρόκριτοι τούς προσέφεραν μέ τοκισμό. Τό κληροδό-
τητα τοῦ μητροπολίτου Κυρίλλου διαχειρίζονταν οἱ Ἀ. Μπούσιος, Κ. Λα-
δᾶς, Ἀ. Ἠλία, Γ. Κώτσιος καί Ν. Ἠλία (1888-1898). Στή συνέχεια ἡ Δημο-
γεροντία ἀποφάσισε νά διατεθοῦν κάποια ποσά σέ ἄλλα φερέγγυα πρό-
σωπα τῶν Γρεβενῶν. 583245. Δέν ἦσαν ὅμως πάντοτε πρόθυμοι οἱ ἔμποροι
νά ἐπιστρέψουν τά διαχειριζόμενα χρήματα, ὅπως πληροφορούμαστε
ἀπό ἔγγραφο τοῦ 1914. Μάλιστα, κάποιοι ἀρνοῦνταν ὅτι εἶχαν δανεισθεῖ.
591
Ἐμποροπανηγύρεις
Ὅπως γράψαμε στόν Α΄ τόμο, ὀνομαστό ἦταν τό πανηγύρι τοῦ Μαυ-

ρονόρους, πού ἄρχιζε τή γιορτή τῆς Ἅγίας Κυριακῆς καί τοῦ ὁποίου ἡ φή-
μη ξεπερνοῦσε κατά πολύ τήν ἐπαρχία Γρεβενῶν. 219 400. Ὁ Pouqueville,
πού πέρασε ἀπό ἐκεῖ τό 1806, γράφει ἐσφαλμένα: «Τό Μαυρονόρος εἶναι
ἕνα χωριό ξακουστό ἀπ’ τό πανηγύρι πού γίνεται σ’ αὐτό κάθε χρόνο τήν
ἀνοιξιάτικη ἰσημερία». 24424. Μιά ὡραία φανταστική περιγραφή του βρί-
σκουμε σέ ἐργασίες τοῦ Θ. Σαράντη. 2565, 257288. Ἡ φήμη του ἦταν τόσο
μεγάλη, ὥστε στά βλαχοχώρια ἐπικράτησε νά λέγεται Μαυρονόρος τό
πρῶτο θερινό πανηγύρι τῶν κατοίκων τους κατά τήν ἡμέρα τῆς γιορτῆς
τῶν Ἀποστόλων Πέτρου καί Παύλου. 311127. Ὁ Ἀλῆ πασᾶς τῆς Ἠπείρου
ἐπιδίωξε νά μειώσει τή σημασία τοῦ πανηγυριοῦ, ἐπιφέροντας διαρκεῖς
ἀλλαγές στήν ἔναρξή του. Σύμφωνα μέ ἔκθεση τοῦ Pouqueville, τό 1812
τό πανηγύρι ἄρχισε στίς 8 Σεπτεμβρίου. Ἄλλος λόγος παρακμῆς, πάλι
κατά τόν Pouqueville, ἦταν ὁ διπλασιασμός, ἐκ μέρους τοῦ ἀπλήστου
Ἀλῆ, τῶν δασμῶν τῶν φερομένων πρός πώληση προϊόντων, μέ συνέπεια
οἱ ἔμποροι νά κινοῦνται πρός ἐμποροπανηγύρεις ἐκτός τῆς ἐπικράτειάς
– 61 –
του. Παρέμβαση τῆς Πύλης, ὕστερα ἀπό διαμαρτυρίες ἐμπόρων, ὥστε νά

ἀποφευχθεῖ ἡ κατάργηση κάποιων ἐμποροπανηγύρεων, δέν εἶχε ἀποτέ-
λεσμα, καθώς ὁ Ἀλῆ εἶχε καταστεῖ πανίσχυρος. Ἔτσι καί αὐτή τοῦ Μαυ-
ρονόρους ἔχασε τη βαλκανική της ἐμβέλεια καί κατάντησε τοπικῆς ση-
μασίας. 752
Ὁ Εὐθύμιος Γρηγορίου, ἱεροδιδάσκαλος ἀπό τήν Καλλονή, μᾶς ἄφησε
τήν πληροφορία ὅτι τό πανηγύρι μεταφέρθηκε στά Γρεβενά κατ’ ἐπιθυ-
μία τοῦ Μεχμέτ Ἄγου. Μάλιστα, ἐπειδή δέν ἦταν εὔκολο νά καταργηθεῖ,
διότι εἶχε καθιερωθεῖ μέ σουλτανικό διάταγμα, πίεσε τόν μητροπολίτη
Γρεβενῶν Ἀγάπιο (1849-1864) καί τούς προεστούς τῶν Γρεβενῶν καί τῶν
πέριξ κοινοτήτων νά ὑπογράψουν ἀναφορά πρός τήν Ὑψηλή Πύλη καί
νά ζητήσουν ἐκεῖνοι τήν μεταφορά του στά Γρεβενά. 23310. Οἱ Wace καί
Thomson σημειώνουν ὡς πιθανό ἔτος μεταφορᾶς τό 1860, ὅταν τά Γρεβε-
νά ἔγιναν ἕδρα ἐπάρχου (καϊμακάμη). 311 128. Πλανόδιος ἔμπορος, ὁ Κων-
σταντῖνος Βογιατζῆς ἀπό τό Μπουρμπουτσκό, ἔγραψε στήν αὐτοβιογρα-
φία του ὅτι στό παζάρι τοῦ «Ἀχίλλη» πουλοῦσε χρώματα καί βιβλία περί
τό 1870. 292147. Ὁ Χ. Μαργαρίτης κατέθεσε τήν μαρτυρία ὅτι ἀρχικός τό-
πος ἀναπτύξεως τοῦ πανηγυριοῦ ἦταν αὐτός τοῦ σημερινοῦ ἐθνικοῦ στα-
δίου. Ἀργότερα, καί ὁπωσδήποτε πρό τοῦ 1910, αὐτό μεταφέρθηκε στή
συνοικία «Μεράς». Φυσικά, μετά τήν μεταφορά του στά Γρεβενά ἄλλαξε
καί ἡ ἐποχή διενέργειάς του. Συνέχισε ὅμως νά διενεργεῖται δύο φορές
κατ’ ἔτος. 656.
Οἱ Wace καί Thomson, πού ἐπισκέφθηκαν τό ἀνοιξιάτικο πανηγύρι τό
Φ 17. Σκηνή ἀπό τήν πανήγυρη τῶν Γρεβενῶν
– 62 –
1910, μᾶς ἔδωσαν σημαντικές πληροφορίες. Τό πανυγύρι ἄρχιζε τή Δευ-

τέρα μετά τή 15η Μαΐου, ἡμέρα τῆς γιορτῆς τοῦ πολιούχου Ἁγίου Ἀχιλλί-
ου, καί διαρκοῦσε τρεῖς ἕως τέσσερες ἡμέρες. Κατά τό 1890 ἡ 15 η Μαΐου
ἦταν Τρίτη. Τό πανηγύρι ἄρχισε τή Δευτέρα 21 Μαΐου καί ἔληξε τήν
Παρσκευή. 600296. Ἡ περιοχή, στήν ὁποία διενεργεῖτο, ὀνομάστηκε «Ἀχίλ-
λης». Νά καί ἡ περιγραφή τῶν Ἄγγλων ἀρχαιολόγων: «Τό πλῆθος ἔφτανε
σέ ἀρκετές χιλιάδες καί οἱ περισσότεροι ἦταν Βλάχοι. Τά βλάχικα ἦταν ἡ
γλώσσα πού χρησιμοποιοῦνταν πιό πολύ καί ὅποιος ἔχει ἀκούσει τή φλυα-
ρία τοῦ βλάχικου πλήθους δέν θά ἀμφιβάλλει γιά τό ὄνομα Τσιντσάροι.
Ὑπῆρχαν Βλάχοι σχεδόν ἀπό κάθε μέρος τῆς Νότιας Μακεδονίας καί τῆς
Θεσσαλίας καί οἱ περισσότεροι φοροῦσαν τήν ἐθνική ἐνδυμασία τους...
Ἐκτός ἀπό τούς Βλάχους, ὑπῆρχαν Ἕλληνες, ὡς ἐπί τό πλεῖστον Χασιῶτες,
λίγοι Τοῦρκοι, χωρίς νά συμπεριλαμβάνονται οἱ χωροφύλακες καί οἱ ὑπάλ-
ληλοι, μερικοί γύφτοι, ντυμένοι, ὡς συνήθως, μέ παρδαλά κουρέλια καί με-
ρικοί Βαλαάδες καί Κουπατσαραῖοι». 31131. Ὡς πρός τό εἶδος τῶν ἐμπορευ-
μάτων, μᾶς πληροφοροῦν: «Ἡ ἀγοραπωλησία μουλαριῶν ἦταν ἡ κυριώτε-
ρη δουλειά στό παζάρι. Τά μουλάρια τά φέρνουν ἀπό πολλά μέρη, ἀλλά τά
καλύτερα, σύμφωνα μέ τούς εἰδικούς, εἶναι ὅσα προέρχονται ἀπό τήν Κασ-
σάνδρα καί τήν Ξάνθη. Ἕνα νέο μουλάρι ἀπό τήν Κασσάνδρα, πού δέν ἦταν
σέ θέση νά μεταφέρει μεγάλο φορτίο γιά πολλούς μῆνες, τό πουλοῦσαν
ἀντί δεκαοχτώ καί εἴκοσι δύο τουρκικῶν λιρῶν... Κάθε πώληση ἔπρεπε νά
συνοδεύεται μέ ἔγγραφο, πού περιέγραφε τό ζῶο καί τήν τιμή, πού συντασ-
σόταν καί σφραγιζόταν ἀπό ἕναν τοπικό ὑπάλληλο. Ἡ σειρά τῶν παραγκῶν
καταλάμβανε μεγάλο χῶρο. Οἱ πάγκοι μέ τά τρόφιμα, ὅπου πουλοῦσαν
ψωμί, κρασί καί ἀρνιά κάθε εἴδους, ἔκαναν τίς μεγαλύτερες δουλειές καί
μετά ἔρχονταν οἱ σαμαράδες καί αὐτοί πού πουλοῦσαν γλυκά. Σέ μιά ἄκρη
τοῦ πανηγυριοῦ ὑπῆρχε ἕνας ἀνοικτός χῶρος μέ μικρά πέτρινα μαγαζιά,
ὅπου πουλοῦσαν κοσμήματα, μαχαίρια, βαμβακερά, μεταξωτά, μάλλινα,
ρολόγια τῆς τσέπης καί ξυπνητήρια. Ὅλα αὐτά ὅμως, ἐκτός ἀπό τά κοσμή-
ματα, πού ἦταν κυρίως ἀσημένια φλιγκράν, καί ἀπό μερικά ρολόγια καί
μαχαίρια, ἦταν εὐρωπαϊκῆς κατασκευῆς. Σ’ ἄλλο σημεῖο γύφτοι χαλκωμα-
τάδες, καθισμένοι σταυροπόδι στό ἔδαφος, προσέφεραν γιά πούλημα δοχεῖα
νεροῦ καί κανάτες κάθε σχήματος. Δίπλα τους ὑπῆρχαν πολλές Βλάχες μέ
σκορπισμένες μπροστά τους φορεσιές, βαρειά μάλλινα στρωσίδια καί βελέ-
ντζες, πού τά εἶχαν κάνει οἱ ἴδιες καί τά ἀγόραζαν οἱ Χασιῶτες». 31133.
Στήν ἔκταση τοῦ πανηγυριοῦ ἦσαν κατασκευασμένα καί μόνιμα κτίσμα-
τα, τά ἐργαστήρια, ὅπως ἀναφέρονται σέ κείμενα διαθηκῶν. 583 35, 213. Τό
πανηγύρι ἐπαναλαμβανόταν στίς ἀρχές Ὀκτωβρίου.
– 63 –
Φ18. Ἀντίγραφο τῆς ἀναφορᾶς τῶν κατοίκων

τῶν Βεντζίων (1914)
Ὅπως γράψαμε καί στόν Α΄ τόμο σημαντική ἦταν καί ἡ ἐτήσια ἐμπο-
ροπανήγυρη τῶν Βεντζίων, στόν οἰκισμό Βέντζι, γνωστή ὡς «Κοτζά πα-
ζάρ» (29.8 – 1.9). 219400. Ἐκπρόσωποι τῶν κοινοτήτων τῆς περιοχῆς
συνῆλθαν μετά τήν ἀπελευθέρωση καί ζήτησαν, μέ αἴτημά τους πρός τή
Νομαρχία Κοζάνης, τή μεταφορά της στούς Πυλωρούς, πού βρίσκονται
στό κέντρο τῆς περιοχῆς. Δέν γνωρίζουμε τούς λόγους, πού προέβαλαν
γιά τήν ἔγκριση τῆς μεταφορᾶς, ὑποθέτουμε πάντως ὅτι ὡς κύριος θά
ἦταν τό ὅτι στό Βέντζι κατοικοῦσαν ἀποκλειστικά μουσουλμάνοι. Ἡ νο-
μαρχία, ἀντί νά ἱκανοποιήσει τό αἴτημα, ἔλαβε τήν ἀπόφαση νά καταρ-
γήσει τήν ἐμποροπανήγυρη συγχωνεύοντάς την μέ τήν ἄλλη τῶν Γρε-
βενῶν. Ἀσφαλῶς, θά εἶχε ὑπεισέλθει στήν ὑπόθεση δάκτυλος τῶν ἐμπό-
ρων τῶν Γρεβενῶν. Οἱ κάτοικοι τῶν Βεντζίων ἐπανῆλθαν μέ αἴτημά τους
πρός τό Ὑπουργεῖο τῶν Ἐσωτερικῶν, τονίζοντας ὅτι, καθώς περιβάλλο-
νται ἀπό τόν ποταμό Ἁλιάκμονα, αἰσθάνονταν νά κατοικοῦν σέ νησί. Καί
ἡ ἐνέργεια αὐτή ὑπῆρξε χωρίς ἀποτέλεσμα. 633. Ὁ ἀπομονωτισμός αὐτός
τῶν Βεντζίων συνετέλεσε στήν παράταση τῆς ὑπανάπτυξης στήν περιο-
χή καί στή στροφή τῶν κατοίκων της πρός τήν Κοζάνη καί τή Σιάτιστα.
– 64 –
Ἑβδομαδαία ἀγορά λειτουργοῦσε στό Τσοτύλι τουλάχιστον ἀπό τό 18ο

αἰ. κατά Σάββατο. Τό 1833 ἐπισημοποιήθηκε αὐτή μέ ἔκδοση σχετικοῦ
φιρμανίου. Σ’ αὐτήν προσέρχονταν καί κάτοικοι ἀπό τά πρός τό Βόιο χω-
ριά τῶν Γρεβενῶν, ἀκόμη καί ἀπό τή Σαμαρίνα. Οἱ Σαμαριναῖοι ἐμπορεύ-
ονταν σέ διάφορους τόπους, ὅπως στό Τσοτύλι καί στή Χρούπιστα, τά δι-
κά τους προϊόντα, ὅπως μαχαίρια, σαμάρια, κουδούνια καί ὑφαντά, ἀλλά
καί προϊόντα, τά ὁποῖα ἀγόραζαν καί μεταπουλοῦσαν, ὅπως λάδι καί
χρώματα. Κάποιες οἰκογένειες ἐγκαταστάθηκαν ἀργότερα στούς τόπους
τῶν ἀγορῶν μονίμως. Στό Τσοτύλι οἱ Σαμαριναῖοι ἄνοιξαν παντοπωλεῖα,
χάνια καί ταβέρνες. 35226, 1416. Ὅταν κατά τό 1907 ἐπιχειρήθηκε ἡ μετα-
φορά τῆς ἀγορᾶς στή Λειψίστα, μέ ἐνέργειες τῶν τοπικῶν μπέηδων, στήν
ἐπιτροπή ἀγώνα Τσοτυλίου μετεῖχε καί ὁ Γεώργιος Κοσματόπουλος ἀπό
τό Λούντζι. 1420. Τό 1912 ξέσπασε στό Τσοτύλι διαμάχη μεταξύ Σαμαρι-
ναίων καί ἐντόπιων ἐμπόρων. Οἱ δεύτεροι, γιά νά ἐνισχύσουν τίς θέσεις
τους, κατηγόρησαν τούς πρώτους, ἐν πολλοῖς ἀδίκως, γιά προσχώρηση
στή ρουμανική προπαγάνδα. Τελικά ἐπῆλθε κατευναυσμός τῶν πνευμά-
των μέ τήν παρέμβαση τοῦ προξενείου Ἐλασσόνας. 352 6
Ἑβδομαδαία ἀγορά λειτουργοῦσε καί στά Γρεβενά κατά Δευτέρα κατά
τό χρονικό, τουλάχιστον, διάστημα 1888-1910, στήν ὁποία προσέρχονταν
κάτοικοι ἀπό πολλά γειτονικά χωριά. 600108, 31130. Οἱ διαμένοντες σέ
ἀπομακρυσμένους ἀπό τά Γρεβενά οἰκισμούς, ὅπως τό Μοναχίτι, ἀναχω-
ροῦσαν κατά τίς πρῶτες πρωινές ὧρες, ὥστε νά βρεθοῦν στά Γρεβενά
ἔγκαιρα, νά ἐξασφαλίσουν γιά τά ζῶα τους θέση σέ χάνι, νά προβοῦν
στίς ἀγορές τους καί νά πάρουν τό δρόμο τῆς ἐπιστροφῆς ἔγκαιρα, καθ’
ὅσον ἀπέφευγαν νά ταξιδεύουν μετά τό ἡλιοβασίλεμα. 93 148. Ἀρκετοί ἀπό
τούς ἐμπόρους μετακινοῦνταν τό Σάββατο τό ἀπόγευμα ἀπό τό Τσοτύλι
στά Γρεβενά, γιά νά ἐκθέσουν τά ἐμπορεύματά τους τή Δευτέρα καί στήν
ἐδῶ ἀγορά. 352106. Ἀγορά κατά Κυριακή ὀργανωνόταν στή Σαμαρίνα μέ
ἔκθεση προϊόντων κτηνοτροφικῶν καί ἔργων ὑφαντικῆς. 498. Ὁ
Ἀσδραχᾶς ἀναφέρει ἁπλῶς τή ζωοπανήγυρη τῆς Σαμαρίνας. 28 37. Πιθα-
νόν νά συνέπιπτε μέ τό πανηγύρι τῆς Κοιμήσεως τῆς Θεοτόκου.
Ἡ οἰκονομία
Οἱ χρηματικές συναλλαγές στίς ἀρχές τοῦ 19ου αἰ. γίνονταν κυρίως μέ

βενέτικα φλουριά (τσετίνια). Συμφωνία γιά ἁγιογράφηση ναοῦ στό Λι-
μπίνοβο (1819) περιλάμβανε πληρωμή σε βενέτικα φλουριά, ὀθωμανι-
κούς ρομπιέδες (χρυσό νόμισμα) καί ἰκιλίκια. Τό ὀθωμανικό νόμισμα
γνώριζε σημαντική πίεση στό πρῶτο τέταρτο τοῦ 19 ου αἰώνα. Αὐτό ἀπο-
– 65 –
τελοῦσε πρόκληση γιά κατασκευή κιβδήλων νομισμάτων. 77360. Ἔχουμε

ἤδη ἀναφερθεῖ, κατά τήν ἐξέταση τῆς βιοτεχνίας, στήν κατασκευή κιβδή-
λων νομισμάτων στή Σαμαρίνα. Ἀπό σουλτανική διαταγή τοῦ 1824 μέ
ἀφορμή τή διαμαρτυρία κατοίκων τοῦ Περιβολίου ὅτι οἱ δανειστές τους,
κάτοικοι Ἰωαννίνων, τούς ζητοῦσαν ἐπί πλέον ποσά, ἄν καί εἶχαν ἐξο-
φλήσει τό δάνειο, πληροφορούμαστε ὅτι ὁ τόκος τοῦ δανεισμοῦ ἀνερχό-
ταν σέ 15%. 256156. Σέ λειτουργικό βιβλίου τοῦ ναοῦ τοῦ Ἁγίου Νικολάου
Ἐξάρχου εἶναι γράμμενο κείμενο συμφωνητικοῦ δανεισμοῦ (1830), τό
ὁποῖο πιθανόν νά χρησμιμοποιοῦσαν ὡς ὑπόδειγμα: «δια τις παρούσιας
ωμολογίας κε χριοστικίς απουδίξιος φανιρόνου κε ομουλουγό εγό ο τάδις
του πεδί του κόστα απού χωρίον έξαρχον δανήστηκα δια χρήα μου κι ανά-
γκη μου απού τουν τάδι του πεδί του κόστα ασλάνηα: 38 ύτη τριάντα οκτό
να τρέχιν ο διάφορος τα δέκα έντικα κυ μυσώ όσος κυρός κε αν πιράσι να
τον ευχαριστίσι χορίς λόγον κε ασφάλιαν κε ης ένδιξιν τον εμβριθέντον
μαρτίρον: 1830. στάμους γράφο». 622
Τό κείμενο, πολύ κακογραμμένο, εἶναι χωρίς τόνους, τούς ὁποίους καί
μόνο προσθέσαμε διατηρώντας τήν ἀνορθογραφία. Ὁ Στάμος πού γρά-
φει, καταγωγῆς ἀπό τή Γεωργίτσα, μᾶς ἄφησε καί ἀρκετές ἐνθυμήσεις.
Ἀπό τό κείμενο πληροφορούμαστε ὅτι τό ἐπιτόκιο (ὁ διάφορος) ἦταν 15%
καί ὅτι ὁ δανεισμός γινόταν γιά ἀόριστο χρονικό διάστημα παρουσία
μαρτύρων (τῶν εὑρεθέντων). Ἀλλά καί ἀπό κείμενο συμφωνίας δανει-
σμοῦ, πού ἔγινε στούς Μαυραναίους (1874), συνάγουμε ὅτι τό ἐπιτόκιο
Φ19. Ὑπόδειγμα συμφωνητικοῦ δανεισμοῦ (1830)
– 66 –
διατηρήθηκε ἀμετάβλητο. 643. Προϊόντος τοῦ 19 ου αἰ. οἱ συναλλαγές ἐπι-

κράτησε νά γίνονται μέ ὀθωμανικές λίρες. Βάσει ἑνός νόμου τοῦ 1844 ἡ
χρυσή ὀθωμανική λίρα ὑποδιαιρεῖτο σέ 100 γρόσια (πιάστρα) καί τό κάθε
γρόσι σέ 40 παράδες. Τό ἀσημένιο νόμισμα τῶν 20 γροσίων ὀνομαζόταν
μετζητιές. 30043.
Φ20. Συμφωνητικό Μαυραναίων (1874)

Ἡ ἀντιστοιχία λίρας-γροσίων δέν παρέμεινε σταθερή, ἀλλά μεταβλή-
θηκε σέ 1:102 καί 1:108. 6587. Ἄν καί τά Γρεβενά πλησίασαν πρός τή μεθό-
ριο, μετά τήν προσάρτηση τῆς Θεσσαλίας στό ἑλληνικό κράτος, στήν
ἀγορά τους δέν κυκλοφοροῦσαν τό 1884 ἑλληνικά χρήματα, σέ ἀντίθεση
πρός ἐκείνη τῆς Ἐλασσόνας. 30045. Σέ ὀθωμανικές λίρες, 10-50 ἐτησίως,
καταβαλλόταν ὁ μισθός τῶν δασκάλων. Τό κόστος μεταφορᾶς ἐμπορευ-
μάτων ἀπό τή Θεσσαλονίκη πρός Γρεβενά ἦταν 30 χρυσοί παράδες ἀνά
ὀκά καί ἀπό τά Γρεβενά πρός Τύρναβο 20, πρός Βελεμίστι 8 καί πρός Μα-
λακάσι 15 παράδες. 30076. Τό ἐπιτόκιο στό τέλος τοῦ 19ου αἰ. ἦταν 6%. 58341
Ἄν λάβουμε ὑπ’ ὄψη ὅτι πολλές οἰκογένειες τῆς περιοχῆς ἀδυνα-
τοῦσαν νά ἐξασφαλίσουν τήν ποσότητα ἀλεύρου ἀπό σίτο γιά τήν κάλυ-
ψη τῶν ἐτησίων ἀναγκῶν, συνάγεται ὅτι αὐτές δέν κατεῖχαν ποτέ τους
χρήματα. Οἱ συναλλαγές τους γίνονταν μέ ἀνταλλαγή προϊόντων.
Ὁ Ἀνδρέας Μπούσιος εἶχε ἱδρύσει στά Γρεβενά εἶδος τραπεζικοῦ γρα-
φείου, ἀναλαμβάνοντας, γιά λογαριασμό δανειστῶν, τήν ἐξόφληση
γραμματείων στήν ἔκταση τῶν καζάδων Γρεβενῶν καί Ἀνασελίτσας. Τό
γραφεῖο διατήρησε ὁ γυιός του Γεώργιος. Σώζεται ἐπιστολή (1906) τοῦ
– 67 –
Ραφαήλ Καμχῆ, προφανῶς ἑβραϊκῆς καταγωγῆς, κατοίκου Μοναστηρίου,

στήν ὁποία ἐμφανίζεται κατάλογος ὀφειλετῶν καί τά ἀντίστοιχα ποσά
ὀφειλῆς. Τά ποσά κυμαίνονται ἀπό 700 μέχρι 6.000 γρόσια. Μιά ἄλλη ἐρ-
γασία πού διεκπεραίωνε τό γραφεῖο ἦταν ἡ εἴσπραξη ποσῶν, ὀφειλομέ-
νων ἀπό κατοίκους τῆς ἐπαρχίας σέ διαφόρους ἐπιχειρηματίες ἄλλων
περιοχῶν. Σώζεται ἐπιστολή ἐπιχειρηματία τῆς Ἐλασσόνας. 598
Ἐντύπωση προκαλεῖ ἡ ἀναφορά σέ κείμενο διαθήκης (1906) ἀσφαλι-
στηρίου ζωῆς. Τό εἶχε συνάψει τό 1904 ὁ Νικόλαος Βλάμης ἀπό τή Δο-
βρούνιστα μέ τήν ἀσφαλιστική ἑταιρεία Muthual. 583 183. Πολύ πιθανόν τό
συμβόλαιο νά εἶχε ὑπογραφεῖ στίς ΗΠΑ, ὅπου ὁ Βλάμης εἶχε μεταβεῖ ὡς
μετανάστης. Μέ ἀπόφασή της (2.3.1905) ἡ ἐπαρχιακή Δημογεροντία
ἀσφάλισε διάφορα δημόσια κτίσματα ἔναντι τῶν ἀναγραφομένων ποσῶν
σέ ὀθωμανικές λίρες: Κοινοτικό βιβλιοπωλεῖο καί κηροπλαστεῖο (100),
Ἀρρεναγωγεῖο (150), ναός Ἁγίων Γεωργίου καί Δημητρίου (Βαρόσι) (500),
Ἐπισκοπεῖο (200). Στό πρακτικό δέν ἀναφέρονται τά ἀσφάλιστρα. Ἡ ἐρ-
γασία ἀνετέθη στόν Νικόλαο Κουσίδη, μέλος τῆς Δημογεροντίας καί
ἀντιπρόσωπο στά Γρεβενά ἀσφαλιστικῆς ἑταιρείας. Ἡ ἀσφάλιση ἀνανε-
ώθηκε καί κατά τό ἑπόμενο ἔτος (1906). Κατά τό 1910 ἦσαν ἀκόμη ἀσφα-
λισμένα τά κτίσματα: Ἀρρεναγωγεῖο (100), ναός Ἁγίων Γεωργίου καί Δη-
μητρίου (500) καί Ἐπισκοπεῖο (100). Αὐτό μαρτυρεῖ ἀδυναμία καταβολῆς
τῶν ἀρχικῶν ἀσφαλίστρων. Αὐτά καταβάλλονταν γιά τό Ἀρρεναγωγεῖο
ἀπό τήν Κοινότητα καί γιά τά ἄλλα κτίσματα ἀπό τή Μητρόπολη. 604212,
238, 344. Ἴσως, γιά τά γλίσχρα οἰκονομικά τῆς κοινότητας, ἡ ἐνέργεια νά χα-
ρακτηριζόταν ὡς ἐκδήλωση σπατάλης, ἐκτός καί ἄν εἶχαν ἐξασφαλισθεῖ

προνομιακοί ὅροι στό συμβόλαιο.
Φ21. Ἐπιστολή ἐμπόρου τῆς Ἐλασσόνας πρός τόν πρό ἔτους καί
πλέον θανόντα Ἀνδρέα Μπούσιο. Ἐπισημαίνεται ἡ χρήση
τῆς ἑλληνικῆς γλώσσας καί ἀπό Ὀθωμανούς
– 68 –
Ἡ δομική τέχνη - Ἡ ἀρχιτεκτονική
Στά χρόνια τῆς τουρκοκρατίας οἱ οἰκοδομικές ἐργασίες ἐκτελοῦνταν,

κατά κανόνα, ἀπό Ἕλληνες τεχνίτες. Σ’ αὐτό συνετέλεσε καί ἡ φύση τοῦ
Τούρκου, πού ἐξακολουθοῦσε νά εἶναι εἴτε στρατιωτικός εἴτε καλλιεργη-
τής γῆς καί μικροδουλευτής. 147158. Γιά τούς τεχνίτες τους ἦσαν φημισμέ-
να τά χωριά τοῦ Βοΐου, Ζιουπάνι, Ντόλος, Σβόλιανη, Κριμίνι, Λιμπόχοβο,
Μπουχορίνα, Τσακνοχώρι, Κοντσκό καί Σέλτσα καί τῶν Γρεβενῶν, πού
γειτόνευαν μέ τό Βόιο, Φιλιππαῖοι, Ντουτσκό, Μαγέρη, Λούντζι, Μπίσιο-
βο, Τσηράκι, Βαντσκό, Στιζιάχι, Κοντσικιότι καί Τσούρχλι, γνωστά καί ὡς
μαστοροχώρια. 148161, 19339, 374, 28572, 73. Οἱ τεχνίτες συγκροτοῦσαν ὁμάδες
διαφόρων εἰδικεύσεων, ὅπως κτιστάδες, σουβατζῆδες, μαντεμτζῆδες,
νταματζῆδες, μαρμαράδες, πελεκάνους (ἤ τσιουκανάρηδες), μαραγκούς,
ξυλογλύπτες, ζωγράφους ὑπό ἕνα πρωτομάστορα (κάλφα). Οἱ ὁμάδες
αὐτές μετακινοῦνταν στήν Ἀνατολική Θράκη (Ἀδριανούπολη, Ραιδεστό,
Σαράντα Ἐκκλησιές, Χαριούπολη), στήν Κωνσταντινούπολη καί ἀκόμη
πιό πέρα, στίς παράλιες πόλεις τῆς Μικρᾶς Ἀσίας. Ἀκόμη, στό Ἁγιον
Ὄρος, στήν Κεντρική Μακεδονία, στή Θεσσαλία καί πιό πέρα, στή Ρού-
μελη καί στόν Μωριά. 79
Ἡ Θεσσαλία, ὡς γειτονεύουσα πρός τήν ἐπαρχία Γρεβενῶν περιοχή,
προσέλκυε ἐκείνους, πού δέν ἤθελαν νά ἀπομακρυνθοῦν πολύ ἀπό τόν
τόπο τους. Ἔχοντας ὁ Ἀλῆ πασάς τῶν Ἰωαννίνων ἀνάγκη ἀπό τεχνίτες
διέταξε (1801) τούς προκρίτους τῆς Ἐλασσόνας νά ἐντοπίσουν τούς τεχνί-
τες, τούς καταγόμενους ἀπό τούς καζάδες Ἀνασελίτσας καί Γρεβενῶν καί
νά τούς στείλουν στά Ἰωάννινα. 578 147. Κατ’ ἐκείνη τήν περίοδο ἐργάζο-
νταν στό κάστρο τῶν Ἰωαννίνων 9 τεχνίτες ἀπό τήν Πικριβινίτσα 5. 578185
Ἡ Κωνσταντινούπολη ἦταν τό σημαντικότερο κέντρο δραστηριότητας
τῶν τεχνιτῶν τῆς περιοχῆς. Πολλές φορές οἱ τεχνίτες παρέμεναν στόν
τόπο ἐργασίας ἐπί σειρά ἐτῶν. Γιά τούς συγγενεῖς τους οἱ τόποι ἐργασίας
χαρακτηρίζονταν «μαύρη ξενιτιά». 293 13. Ὀθωμανός ἀξιωματοῦχος συμ-
βούλευε τόν Ἀλῆ πασά τῶν Ἰωαννίνων (1815) νά μισθώσει τεχνίτες ἀπό
τήν Καστοριά καί τήν Ἀνασελίτσα ἀπ’ ἐκείνους πού ἐργάζονταν στήν
Πόλη. 579612. Στήν Κωνσταντινούπολη κατά τό Β΄ μισό τοῦ 19 ου αἰ. ἐργά-
ζονταν περισσότεροι ἀπό δύο χιλιάδες τεχνίτες (μάστοροι) ἀπό τήν Ἀνα-
σελίτσα. 23011. Ἀπό τή Μαγέρη ἐγκατεστημένοι στήν Κωνσταντινούπολη
ὑπῆρξαν οἱ Ἰωάννης Χρήστου Καρακίτσος, οἱ ἀδελφοί Γεώργιος καί Νικό-
λαος Γαλάνη καί Νικόλαος Τσέτας, πού δέν ἐπέστρεψαν, Χρῆστος Γαλά-
νης, ἀδελφοί Δημήτριος καί Κωνσταντῖνος Χαριζόπουλοι, πού ἐπέστρε-
ψαν. 1264, 68. Τό Τσηράκι ἀνέδειξε τούς πιό φημισμένους τεχνίτες τῆς πε-
ριοχῆς μεταξύ τῶν ὁποίων τόν Δημήτριο Μελισσάκο, ὁ ὁποῖος ἐγκατα-
– 69 –
στάθηκε στήν Κωνσταντινούπολη. 23012. Πολλοί ἀπό αὐτούς ἀπέκτησαν

στήν Κωνσταντινούπολη ἀκίνητη περιουσία. Τό 1899 ὁ Χρῆστος Τζημό-
πουλος ἀπό τό Στιζάχι στή διαθήκη του κληροδοτοῦσε οἰκία του στή συ-
νοικία Μπέουλο-Μαντζιάρ. 58351. Στήν Κωνσταντινούπολη οἱ τεχνίτες
οἰκοδομῶν ἵδρυσαν τόν μακεδονοθρακικό σύνδεσμο ἀρχιτεκτόνων καί
ἐργατῶν «Ὁμόνοια», πρόεδρος τοῦ ὁποίου διετέλεσε καί ὁ Γεώργιος
Μπούσιος. 31049. Ἐκεῖ πολλοί τεχνίτες κατάφεραν νά συνδεθοῦν μέ Τούρ-
κους ἀξιωματούχους καί νά ὠφελήσουν, μέ τίς παρεμβάσεις τους, πολ-
λαπλά τήν ἰδιαίτερή τους πατρίδα.
Ἀπό τό Τσηράκι καταγόταν καί ὁ Γεώργιος Λάζος, γνωστότερος ὡς
κάλφας Βράγγας (1867-1933). Ὁ Λάζος ἐργάστηκε ἀρχικά στήν ὁμάδα τοῦ
πατέρα του, γρήγορα ὅμως σχημάτισε δική του ὁμάδα τεχνιτῶν καί ἐρ-
γάστηκε στή Θεσσαλία, στή Βοιωτία καί στό Ἅγιον Ὄρος. Στά Τρίκαλα
προσλήφθηκε ἀπό ἰταλική ἑταιρεία πού κατασκεύαζε δημόσιο ἔργο. Οἱ
τῆς ἑταιρείας τοῦ πρότειναν συμβόλαιο γιά ἐργασία σέ ἄλλες χῶρες, τό
ὁποῖο ἀπέρριψε, ὅπως ἐπίσης ἀπέρριψε
πρόταση γιά πρόσληψη ἀπό τό ἑλληνι-
κό ὑπουργεῖο δημοσίων ἔργων. Ἡ πο-
λυμελής οἰκογένεια (ἑπτά παιδιά) καί ἡ
ἀγάπη του γιά τή μουσική (ἦταν δεξιο-
τέχνης βιολιστής) ἦταν ἀρκετά, γιά νά
τόν κρατήσουν στόν τόπο του. Στό στά-
διο ὡριμότητας τῆς ἐργασίας του ἐπι-
δόθηκε στό σκάλισμα τοῦ μαρμάρου
καί τῆς πέτρας. Τό 1930 ἔχασε τό ἕνα
του μάτι, κατά τό σκάλισμα, καί τρία
χρόνια ἀργότερα ἀπεβίωσε ἡμιπληγι-
κός. 23018. Ἔργα του εἶναι οἱ ναοί Εὐαγ-
γελισμοῦ Κονιατσῆς Ἐλασσόνας (1912),
Ἁγίου Ἀχιλλίου (Eὐαγγελίστριας) Γρε-
βενῶν (1908-1917), Ἁγίου Ἀθανασίου
Ἐλάτου (1928), Κοιμήσεως τῆς Θεοτό-
κου Τριτσκοῦ καί Κοιμήσεως τῆς Θεο-
τόκου Πυλωρῶν. Ἐπίσης τά διδακτήρια
Ζαλόβου, Βαντσκοῦ, Σπηλαίου, Βηλιᾶς,
Τριβενίου καί Κηπουριοῦ. 23030. Ἔργα
του, ὡς λιθοξόου, εἶναι πέτρινα εἰκονο-
στάσια, ὅπως τοῦ Ἁγίου Γεωργίου Μπι-
σιόβου καί Ἁγίου Ἰωάννου Τσηρακιοῦ, Φ22. Μπίσιοβο. Λιθανάγλυφο
τά πέτρινα μανουάλια τοῦ Ἁγίου Ἀθα- προσκυνητάρι τοῦ Βράγγα
– 70 –
νασίου Τσηρακιοῦ. 23029

Στό κτίσιμο σχολείων διακρίθηκε ὁ Γεώργιος Μεσίκας. Ἔκτισε σχολεῖα στά
χωριά Περιβόλι, Κοσμάτι, Ζηγκόστι, Ἀβδέλλα, Παληοχώρι, Μπόζοβο, 23014.
Μιά ὄμορφη περιγραφή τῆς διαδικασίας γιά τήν ἀνέγερση οἰκίας μᾶς
δίδει ὁ Βλάχος: «Γιά τήν κατασκευή τοῦ σπιτιοῦ ὁ νοικοκύρης ἐπιβαρυνόταν
μόνο μέ τήν ἀμοιβή τῶν μαστόρων. Στίς ἄλλες δουλειές, ὅπως στή μεταφο-
ρά λίθινων δόμων, πλακῶν, ξυλείας κλπ. πρόσφεραν οἰκειοθελῶς καί φυ-
σικά ἀφιλοκερδῶς οἱ κάτοικοι τοῦ χωριοῦ, γεγονός πού ἔδειχνε τή μεγάλη
ἀλληλεγγύη καί ἀλληλοβοήθεια πού κυριαρχοῦσε στίς σχέσεις μεταξύ τῶν
ἁπλῶν ἀνθρώπων τῆς ὑπαίθρου. Τό χτίσιμο τοῦ σπιτιοῦ ἄρχιζε πάντα μέ
τόν ἁγιασμό πού ἔψελνε ὁ παπάς, ἐνῶ ὁ νοικοκύρης ἔκοβε ἕνα φαγώσιμο
ζῶο στά θεμέλια. Ἦταν μία δοξασία πού τή συναντᾶ κανείς στούς ἀρχαίους
ἑλληνικούς μύθους καθώς καί στή βυζαντινή παράδοση, πού σημαίνει, ὅτι,
γιά νά στερεώσει ἕνα κτίσμα, ἀπαιτεῖται νά θυσιαστεῖ στά θεμέλιά του κά-
ποιο ζῶο. Ὁ πρωτομάστορας ἔβαζε τό πρῶτο ἀγκωνάρι, χτυπώντας το μέ
τό σφυρί, γιά νά εἶναι τό σπίτι στεριωμένο, καί στή συνέχεια ὅλοι οἱ συγγε-
νεῖς πού παρευρίσκονταν στόν ἁγιασμό ἔριχναν στά θεμέλια νομίσματα
ἀνάλογης ἀξίας, πού τά μάζευαν οἱ χτιστάδες καί οἱ μαστόροι. Τήν ἡμερα,
πού οἱ ἐργασίες κατασκευῆς τοῦ σπιτιοῦ ἔφταναν στό τέλος, οἱ συγγενεῖς,
ἀλλά καί οἱ ἄλλοι χωριανοί, συνήθιζαν νά προσφέρουν δῶρα. Γι’ αὐτόν τό
σκοπό οἱ μάστοροι κάρφωναν στή σκεπή τοῦ σπιτιοῦ δύο ξύλινους σταυ-
ρούς, συνδέοντάς τους μέ ἕνα σχοινί, γιά νά ἐκθέσουν τίς προσφορές, συνή-
θως ὑφάσματα. Τό δῶρο πού ἔφερνε κάθε δωρητής, τό παρέδινε κυρίως
στόν πρωτομάστορα λέγοντας καί τό ὄνομά του, γιά νά τό φωνάξει στή συ-
νέχεια ὁ μάστορας. Τή στιγμή πού ὁ πρωτομάστορας ἔκανε γνωστό τό ὄνο-
μα τοῦ δωρητῆ κι ἔλεγε τίς συνηθισμένες εὐχές, οἱ ἄλλοι χτιστάδες χτυ-
ποῦσαν δυνατά τά σκεπάρνια στά σανίδια θορυβώντας, γιά νά μή καταλα-
βαίνει τό συγκεντρωμένο πλῆθος τίς ἀκατανόητες αὐτοσχεδιαζόμενες λέ-
ξεις, πού συμπλήρωνε ὁ πρωτομάστορας στίς εὐχές». 5554
Σέ κάποιες περιοχές οἱ πέτρες ἦσαν σπάνιες. Ἡ ἐξασφάλιση αὐτῶν,
κατεργασμένων ἀπό λατομεῖο, ἦταν δαπανηρή. Γι΄ αὐτό καί ἔκτιζαν τήν
οἰκοδομή μέ ἀκανόνιστες πέτρες, πού συχνά συνέλεγαν ἀπό τίς κοῖτες
τῶν ποταμῶν, φροντίζοντας νά εἶναι λαξευμένες καί ὀρθογωνισμένες
μόνο οἱ ἀκρογωνιαῖες (ἀγκωνάρια). Τίς πέτρες μετέφεραν μέ τά ζῶα χρη-
σιμοποιώντας, γιά τή συγκράτηση τοῦ φορτίου, χονδρές σανίδες. Τό ἁρ-
μολόγημα γινόταν μέ λάσπη. Τό ἀναγκαῖο γιά τήν παρασκευή της νερό
μετέφεραν σέ ἀσκούς (τουλούμια). Κατά διαστήματα στό κτίσιμο χρησι-
μοποιοῦσαν καί ξύλα, τά ζωνάρια. 4137, 22429
Οἱ οἰκίες στήν περιοχή ἀκολουθοῦσαν ἕνα χαρακτηριστικό τρόπο δο-
μήσεως, διαφορετικό στά χασιωτοχώρια, τά κουπατσαροχώρια, τά μα-
– 71 –
στοροχώρια καί τά βλαχοχώρια.

Γιά τά πρῶτα ἔχουμε τήν ἐντυπωσιακή περιγραφή τοῦ μακεδονομά-
χου Καραβίτη (1906): «Τί θέλουν μερικοί καί γυρίζουν εἰς τήν ἔρημο Ἀφρι-
κή, διά νά μελετήσουν τούς πρωτογόνους λαούς, καί δέν παίρνουν τό τραῖνο
Βόλου-Καλαμπάκας, νά προχωρήσουν πρός βορρᾶν τῆς Καλαμπάκας, μέσα
εἰς τό δάσος Ρίγκλοβο καί στό χωριό Τσούγκουρο, νά λάβουν ἰδέα πρωτόγο-
νης ζωῆς; Τό σπίτι τοῦ παπα-Μήτρου, ὅπως καί ὅλα τοῦ χωριοῦ, εἶναι πλε-
κτό ἀπό λεπτές βέργες καί ἐπιχρισμένες μέ λάσπη. Ἡ στέγη κλίνει πρός τή
μιά μεριά καί εἶναι στρωμένη μέ ψιλό χόρτο καλοβαλμένο μάτσα-μάτσα καί
καλοδεμένο, οὕτως ὥστε νά μήν ἀφήνῃ νά περάσῃ στάλα νερό κατά τάς
βροχάς. Ἀπό τή μέση τῆς στέγης κρέμεται μιά ψιλή ἀλυσίδα, πού ἔχει στήν
ἄκρη ἕνα γάντζο, ὁ ὁποῖος εἶναι τοποθετημένος κυκλικά κάτω, καί ἀνάβουν
κάτω ἀπό τό κιούπι τή φωτιά καί βράζουν τά φασόλια, τή γίδα τήν κλεμμέ-
νη κλπ... Οἱ πιό εὐκατάστατοι ἔχουν κάπως εὐρύτερο σπίτι, πάντα μέ τό
ἴδιο σχέδιο καί τά ἴδια ὑλικά, γιά νά χωράῃ εἰς τήν μία μεριά τά ζῶα, βόδι ἤ
γαϊδουράκι, εἰς τήν ἄλλη νά κοιμοῦνται καί στό ἀνώγειο τοποθετοῦν πα-
ληόκασσες καί τό καλαμπόκι... Ἡ αὐλή τοῦ σπιτιοῦ εἶναι τριγυρισμένη μέ
πλεκτό φράκτη σκεπασμένο μέ χόρτα καί προφυλάττει τά πρόβατα καί τά
γουρούνια ἀπό τή βροχή καί τό χιόνι». 132436. Βέβαια, ὁ Καραβίτης γενικεύ-
ει τήν εἰκόνα, πού ἀσφαλῶς δέν χαρακτηρίζει τό σύνολο τῶν οἰκιῶν στά
Χάσια. Ὑπῆρχαν ἐκεῖ καί πετρόκτιστα κτίσματα, ὅπως τό εἰκονιζόμενο σέ
ἀναπαράσταση.
Φ23. Ξυλόπλεκτη οἰκία
– 72 –
Φ24. Πετρόκτιστη οἰκία στή Φιλλουριά (ἀναπαράσταση)

Στά κουπατσαροχώρια ἡ τυπική οἰκία ἦταν μέ πλατειά πρόσοψη, στή
μέση τῆς ὁποίας ὑπῆρχε ἡ θύρα εἰσόδου, πού ὁδηγοῦσε σέ εὐρύχωρη
σάλλα. Δεξιά καί ἀριστερά τῆς σάλλας ἦσαν οἱ χῶροι διαμονῆς. Σπάνια
κατασκευάζονταν διώροφες οἰκίες, διότι ἡ δαπάνη κατασκευῆς τους ξε-
περνοῦσε τό ἰσχνό οἰκογενειακό βαλάντιο. Στήν περίπτωση πού τό ἐπι-
κλινές τοῦ ἐδάφους ἐπέτρεπε τήν κατασκευή ὑπογείου, αὐτό χρησιμο-
ποιεῖτο ὡς βοηθητικός χῶρος (ἀποθήκη) ἤ σταῦλος τῶν ἀλόγων καί τῶν
μουλαριῶν τῆς οἰκογένειας. Τό ὑπόγειο ἦταν ἀπαραίτητο γιά τή διατή-
ρηση τοῦ κρασιοῦ. Ὡς δομικό ὑλικό χρησιμοποιεῖτο ἡ πέτρα, ἄφθονη στήν
περιοχή, και, ἀντί γιά κονίαμα, λάσπη. Ἡ στέγη κατασκευαζόταν ἀπό
ξυλεία, ἄφθονη στήν περιοχή, καί καλυπτόταν ἀπό κεραμίδια ἤ πέτρινες
πλάκες. Ὁ ξύλινος σκελετός τῆς στέγης παρέμενε ἀκάλυπτος στό κάτω
μέρος καί οἱ ὁριζόντιες δοκοί χρησίμευαν γιά τό κρέμασμα πρός ξήρανση
τῶν ὀπωρικῶν καί λαχανικῶν, τά ὁποῖα ἡ οἰκογένεια κατανάλωνε κατά
Φ25. Οἰκία Μπραζιώτη στούς Φιλιππαίους
– 73 –
τή διάρκεια τοῦ χειμώνα. Ἡ στέγη δέν ἐξασφάλιζε πλήρως τούς ἐνοίκους.

Πολλές φορές τό νερό τῆς βροχῆς κατάφερνε νά τή διαπερνᾶ καί νά δη-
μιουργεῖ προβλήματα σ’ αὐτούς. Τό δάπεδο στρωνόταν μέ ξύλινες πλά-
κες (σκίζες) καί τά διάκενα καλύπτονταν μέ λάσπη. Στό καθιστικό ἀπα-
ραίτητο ἦταν τό τζάκι, μπροστά ἀπό τό ὁποῖο τοποθετοῦσαν τό χαμηλό
τραπέζι τοῦ φαγητοῦ. Πιό ’κεῖ ἁπλωνόταν ἡ κόχη, ἕνας φαρδύς καί μα-
κρύς ξύλινος καναπές, καλυμμένος μέ ὄμορφα ὑφαντά, στόν ὁποῖο κά-
θονταν, σύμφωνα μέ τά πρεσβεῖα, τά ἡλικιωμένα μέλη τῆς οἰκογένειας.
Τά νεότερα μέλη κάθονταν στό δάπεδο σέ ὑφαντά κιλίμια. Χαρακτηρι-
στικό τῶν οἰκιῶν ἦταν τό πλῆθος ἀπό ντουλάπια (μεσάντρες) πού διέθε-
ταν τά δωμάτια γιά τή φύλαξη πλήθους οἰκοσκευῶν. Τά παράθυρα δέν
διέθεταν τζάμια, προστατεύονταν ὅμως ἀπό σιδηρόβεργες φυτευμένες
στόν τοῖχο. Ἔφεραν ξύλινα παραθυρόφυλλα, τά ὁποῖα ἔκλειναν κατά τή
νύχτα ἀλλά καί κατά τόν χειμώνα. Γιά τήν ἀσφάλεια τῆς οἰκίας κατα-
σκεύαζαν σύρτη. Ἦταν αὐτός ξύλινη ἤ, σπανίως, σιδερένια δοκός, πού
συρόταν ἔξω ἀπό τήν ὑποδοχή, στήν ὁποία φυλαγόταν, ὅταν ἡ θύρα ἔμε-
νε ἀνοιχτή. 5551. Οἱ Wace καί Thomson γράφουν γιά τίς οἰκίες τοῦ Μαυρο-
νόρους: «Τά σπίτια εἶναι γερά, κατασκευασμένα ἀπό πέτρα καί ἔχουν λίγα
μόνο παράθυρα στό ἰσόγειο, σάν νά προορίζονται γιά ἄμυνα». Γιά τή φτωχή
Λαβανίτσα ὅμως οἱ ἴδιοι γράφουν: «Τά σπίτια εἶναι φθαρμένα καί οἱ κά-
τοικοί της ὑπάρχουν μᾶλλον παρά ζοῦν». 31135, 178
Στά μαστοροχώρια οἱ κατασκευές
ἦσαν πιό ἀνθεκτικές. Ἡ κατασκευή τῆς
οἰκίας ἀπό τόν ἰδιοκτήτη της, πού ἦταν
τεχνίτης, ἤ ἀπό συγγενικά καί φιλικά
του πρόσωπα, καθιστοῦσε αὐτή πιό
οἰκονομική. Ἔτσι στήν περιοχή αὐτή
σώζονται ἀκόμη πολλά ἀξιόλογα κτί-
σματα. Στά κτίσματα αὐτά ἰδιαίτερα
ἐπιμελημένη ἦταν ἡ κατασκευή τῶν
τζακιῶν.
Στά χωριά πού ἦταν τσιφλίκια, οἱ
οἰκίες κτίζονταν μέ δαπάνη τοῦ μπέη
καί ἦταν ὁμοιόμορφες. Τά θεμέλια
ἦσαν λιθόκτιστα καί ἡ ὑπερδομή πλί-
θινη. Ὅλα ἔφεραν σκεπή. Τήν ξυλεία
παρεῖχαν ἄφθονη τά δένδρα τοῦ δά-
σους, πού δέν ἔλειπε ἀπό τήν ἔκταση
κανενός τσιφλικιοῦ. Ξύλινο ἦταν καί τό
Φ26. Λούντζι. Οἰκία Μάνδαλου δάπεδο τῶν δωματίων καί μάλιστα
– 74 –
καλυμμένο μέ νωπή κοπριά ἀγελάδας. Κάλυψη

ὀροφῆς δέν ὑπῆρχε. Κάτω ἀπό τά κεραμίδια ἔστρω-
ναν παχύ στρῶμα ἀπό φτέρες, πού προστάτευε τήν
οἰκία τόσο ἀπό τή ζέστη, ὅσο καί ἀπό τυχόν εἴσοδο
νεροῦ. Τά παράθυρα δέν διέθεταν τζάμια, ἀλλά
ἔκλειναν μέ ξύλινα παραθυρόφυλλα. Ὁ μπέης
ἀναλάμβανε καί τή δαπάνη γιά τή συντήρηση τῶν
οἰκιῶν. 19324
Γιά τίς οἰκίες στά βλαχοχώρια ἔχουμε λεπτο-
μερῆ τήν περιγραφή τῶν Wace καί Thomson (1910):
«Τά σπίτια, ἀκόμη καί ὅταν ὑπερηφανεύονται γιά δύο
ὀρόφους, εἶναι χτισμένα ἀπό μπαγδατί ἤ ἀπό λα-
σπόπλινθους, ἀλλά βρίσκονται κατά κανόνα σέ
Φ27. Μαγέρη.
ἐρειπωμένη καί βρωμερή κατάσταση». 31120. Αὐτό
Τζάκι
μαρτυρεῖ τήν παρακμή τῶν οἰκισμῶν καί τήν ἐγκα-
οἰκίας Τσούκλα
τάλειψη πολλῶν οἰκιῶν λόγω μόνιμης ἐγκατάστα-
σης πολλῶν οἰκογενειῶν στή Θεσσαλία. Ἀσφαλῶς ὑπῆρχαν ἀκόμη ἀρκε-
τές οἰκίες πού μαρτυροῦσαν τήν ἀκμή κατά παλιότερες ἐποχές. Γιά τή
Σαμαρίνα συγκεκριμένα γράφουν: «Τά σπίτια εἶναι χτισμένα μέ πέτρες
καί σχεδόν ὅλα εἶναι διώροφα. Στό μέγεθος ποικίλουν ἀπό μεγάλα, ἐπιβλη-
τικά κτίρια, πού μποροῦν νά στεγάσουν τέσσερις οἰκογένειες, μέχρι μέ-
τριες κατοικίες, πού προορίζονται γιά μιά μόνο οἰκογένεια... Ἐκτός ἀπό τίς
πέτρες γύρω ἀπό τίς πόρτες καί τά παράθυρα, καθώς καί τίς γωνίες, ὅπου
Φ28. Πλινθόκτιστη οἰκία στό Σούμπινο

[Πληκτρολογήστε μια φράση από το έγγραφο ή τη σύνοψη
για ένα ενδιαφέρον σημείο. –Μπορείτε
75 – να τοποθετήσετε το
πλαίσιο κειμένου οπουδήποτε στο έγγραφο. Χρησιμοποιήστε
την καρτέλα "Εργαλεία πλαισίου κειμένου" για να αλλάξετε
τη μορφοποίηση της ελκυστικής φράσης.]
Φ29. Εἰκόνα ἐγκατάλειψης οἰκίας στή Σαμαρίνα (1910)
χρησιμοποιοῦνται τετραγωνισμένα ἀγκωνάρια, οἱ πέτρες τῶν τοίχων δέν

εἶναι λεῖες καί, ἀφοῦ τόν ἀσβέστη δέν μποροῦν νά τόν προμηθευθοῦν ἐπί
τόπου, τό ἀσβεστοκονίαμα εἶναι ἀκριβό καί χρησιμοποιεῖται μέ φειδώ. Οἱ
Φ30. Ἀρχοντικό Παγίτσα στή Σαμαρίνα (1910)
– 76 –
Φ31. Ἀρχοντικό Περιβολίου
πέτρες ἑπομένως χτίζονται μέ λάσπη, ἀλλά ἁρμολογοῦνται ἐξωτερικά μέ

ἀσβέστη καί σουβατίζονται ἀπό μέσα καί μετά ἀσβεστώνονται. Καδρόνια
ξύλου ἀπό κέδρο, πού δέν σαπίζει εὔκολα, τοποθετοῦνται κατά μῆκος τῶν
τοίχων σέ μικρές ἀποστάσεις γιά νά δένουν τόν τοῖχο. Οἱ ὀροφές εἶναι ὅλες
ἐπικλινεῖς, γιατί μιά ἐπίπεδη ὀροφή ἀσφαλῶς δέν θά ἄντεχε στά χιόνια τοῦ
χειμώνα, καί εἶναι σκεπασμένες εἴτε ἀπό πέτρινες πλάκες εἴτε ἀπό πελε-
κητές σανίδες. Ἡ μόνη προσπάθεια γιά ἐξωτερική διακόσμηση συνίσταται
σέ ἀλλόκοτες μορφές καί χονδροκομμένα σχέδια πού σκαλίζονται μερικές
φορές σέ μία ἤ δύο ἀπό τίς μεγαλύτερες πέτρες, πού εἶναι χτισμένες στούς
τοίχους. Μερικές φορές μπορεῖ κανείς νά δεῖ ἐπίσης τή χρονολογία καί τό
ὄνομα τοῦ μάστορα». 31193
Ὁ Weigand παρατήρησε (1890) ὅτι οἱ οἰκίες διέθεταν συνήθως τζάμια
καί τά παράθυρα, κατά κανόνα μικρά, ἀσφαλίζονταν πολλές φορές μέ
κάγκελα ἤ ξύλινα παντζούρια. 312300
Οἱ ἀγάδες ἔκτιζαν γιά τούς ἑαυτούς τους τά κονάκια, γνωστότερα
στόν λαό ὡς κούλιες. Ὁ Σχινᾶς ἀναφέρει τό κονάκι τοῦ μπέη τῆς Δημινί-
τσας, τό ὁποῖο χαρακτηρίζει καλό. 28516. Τό μόνο σωζόμενο οἴκημα βρί-
σκεται στό χωριό Λόχμη, πού φέρει τή χρονολογία 11.5.1848 καί κτίστηκε
ἀπό τόν μπέη Ἐλμάς Ζαγά. Τίς κούλιες τῶν Γρεβενῶν, Μικροῦ Σειρηνίου
καί Λόχμης παρουσιάσαμε στόν Β΄ τόμο. 220 102, 332, 70. Βέβαια, οἱ φτωχοί
μουσουλμάνοι ζοῦσαν, ὅπως καί οἱ πλεῖστοι χριστιανοί, σέ φτωχικά
πλινθόκτιστα σπίτια, ὅπως τό εἰκονιζόμενο τοῦ μουσουλμανικοῦ συνοι-
κισμοῦ τοῦ Σούμπινου. Στά Γρεβενά, μετά τό 1882, κτίστηκαν ἀρκετά κτί-
σματα μακεδονικῆς ἀρχιτεκτονικῆς ἀπό Τούρκους τῆς Θεσσαλίας πού
ἐγκαταστάθηκαν ἐδῶ. 220316
Σέ ὑπέρθυρα τῶν καλοκατασκευασμένων οἰκοδομῶν ὑπῆρχαν καί λι-
θανάγλυφα, ὅπως στήν οἰκία Γ. Ζιάκα στήν Τσαπουρνιά, στό ὁποῖο πα-
– 77 –
Φ32. Λιθανάγλυφο ὑπέρθυρο στήν Τσαπουρνιά
ριστάνεται σταυρός, ἑκατέρωθεν τοῦ ὁποίου δύο φτερωτές μορφές (φύ-

λακες ἄγγελοι) καί κάτω ἡ χρονολογία 1877.
Οἱ καλές τέχνες
Ἡ ἁγιογραφία
Ἡ ἀνάπτυξη τῶν βλαχοχωρίων τῆς Πίνδου εἶχε ὡς ἀποτέλεσμα καί

τήν καλλιέργεια τῶν τεχνῶν. Ὁ Ἐνισλείδης ἔδωσε τά χαρακτηριστικά τῆς
τεχνοτροπίας τῶν ἁγιογράφων τῆς Σαμαρίνας: «Ἡ τεχνοτροπία εἶναι
αἰσθητή καί καταφανής, ἰδίως εἰς τάς προσωπογραφίας. Παρουσιάζουν
πρόσωπα εὐτραφῆ μέ μάγουλα κόκκινα καί ἐνδύματα, ὡς ἐπί τό πλεῖστον,
χρωματιστά καί, κατά προτίμησιν, γαλάζια. Προτιμοῦν τήν φουστανέλλαν
καί τά ἐγχώρια τῆς Πίνδου ἐνδύματα μέ πτυχώσεις κλαδωτές καί μέ φι-
γοῦρες εἰς τά μπράτσα». 9796. Σύμφωνα μέ τή σύγχρονη ἔρευνα, ὁμάδες
ζωγράφων μέ κοινό τόπο καταγωγῆς δέν δημιουργοῦν σχολές. Ἀκολου-
θοῦν κάποιους κανόνες καθιερωμένους ἀπό τήν ἀποδοχή τοῦ κοινοῦ,
χωρίς νά λείπουν οἱ διαφορετικές ἀποχρώσεις, πού ὀφείλονται στήν τρέ-
χουσα γιά κάθε τόπο αἰσθητική. Ἡ ἔλλειψη πολυτελῶν καί ἐντυπωσια-
κῶν κοσμητικῶν στοιχείων ἐναρμονίζεται μέ τήν αἰσθητική, τή νοοτρο-
πία καί τό ἦθος πού παρατηρεῖται καί στίς ὑπόλοιπες ἐκδηλώσεις τῶν
Σαμαριναίων (λαϊκή χειροτεχνία, ὑφαντική), ὅπου κυρίαρχη εἶναι ἡ
ἁπλότητα καί ἡ προτίμηση σέ σχηματοποιημένα φυτικά στοιχεῖα σέ μο-
νόχρωμο βάθος με ἀποφυγή πολυπλόκων διακοσμητικῶν χαρακτήρων.
102367. Τό ἔργο τῶν πρώτων Σαμαριναίων ἁγιογράφων φανερώνει τίς με-
– 78 –
γάλες γνώσεις τους γύρω ἀπό τήν τέχνη τῆς ζωγραφικῆς. Πολλά ἀπό τά
εἰκονογραφικά θέματα ἀντλοῦσαν ἀπό χαλκογραφίες καί χάρτινες εἰκό-
νες πού κυκλοφοροῦσαν. Ἦταν φυσικό ἐπακόλουθο νά ἐπηρεαστοῦν ἀπό
τήν τεχνοτροπία τῆς Ἀναγεννήσεως.
Ὅπως γράψαμε στόν Α΄ τόμο, ὁ Μακρῆς θεωρεῖ ὅτι ἡ ἁγιογραφία
καλλιεργήθηκε στό μοναστήρι τῆς Ἁγίας Παρασκευῆς. 182 47. Ὁ Κρυστάλ-
λης ἀναφέρει ὅτι Σαμαριναῖοι ἦσαν οἱ ἁγιογράφοι τοῦ ναοῦ τοῦ Ἁγίου
Νικολάου Συράκου, ὁ ὁποῖος εἶχε ἱστορηθεῖ πολύ πρίν ἀπό τήν ἐπανά-
σταση τοῦ 1821. Παρόμοιες ἁγιογραφίες εἶχε ἰδεῖ σέ πολλούς ναούς τῆς
Ἠπείρου. 15130. Ὁ Μακρῆς ἀναφέρει ὡς πρῶτο Σαμαριναῖο τόν Ζούκη
(1784). 18248. Ὁ μοναχός Δημήτριος ἀπό τή Σαμαρίνα ἁγιογράφησε περί
τά τέλη τοῦ 18ου αἰ. τόν ναό τοῦ Ἁγίου Νικολάου στό Καταφύγι Κοζάνης.
Ὁ λαογράφος Κουτσιμάνης ταυτίζει αὐτόν μέ τόν νεομάρτυρα ἅγιο Δη-
μήτριο. 15597. Ὁ Σαμαριναῖος ἁγιογράφος Μανουήλ ἁγιογράφησε τήν
κόγχη τοῦ ἱεροῦ τοῦ ναοῦ τοῦ Ἁγίου Νικολάου στόν Γάβρο τῆς Καλα-
μπάκας (1796). Σαμαριναῖοι ἦσαν καί οἱ ἁγιογράφοι τοῦ ναοῦ τῆς Ἁγίας
Παρασκευῆς Σαμαρίνας (τελευταῖες δεκαετίες 18ου αἰώνα). 216377. Ἡ τέχνη
τῆς ἁγιογραφίας ὑπῆρξε στή Σαμαρίνα κληρονομική καί μᾶς εἶναι γνω-
στές κάποιες οἰκογένειες, οἱ ὁποῖες ἀνέδειξαν πολλούς ἁγιογράφους.
Αὐτές εἶναι:
Ἡ οἰκογένεια Ἀναγνώστου. Ὁ
Χρίστος καί ὁ ἀδελφός του Ἀντώνιος
Ἀναγνώστου-Παπαϊωάννου ἁγιο-
γράφησαν (1812) εἰκόνες τοῦ τέμπλου
στόν ναό τοῦ Ἁγίου Δημητρίου Ρα-
ντοσίνιστας. 592. Ὁ Χρίστος ὑπογρά-
φει (1818) σέ εἰκόνα τοῦ τέμπλου τοῦ
ναοῦ τοῦ Ἁγίου Δημητρίου Μαυρα-
ναίων «Χρίστος Ἀναγνώστου υἱός Πα-
παϊωάννου». 618. Tό 1819 οἱ Δημήτριος,
Μιχαήλ καί ἱερέας Ἰωάννης Ἀναγνώ-
στου ἁγιογράφησαν τόν ναό τῆς Ἁγί-
ας Παρασκευῆς (Μεταμορφώσεως
τοῦ Σωτῆρος) ἀπέναντι ἀπό τό ὁμώ-
νυμο μοναστήρι τῆς Σαμαρίνας. 31192,
9791. Τοῦ ἱερέα καί ἁγιογράφου Ἰωάν-
νη δέν εἶναι γνωστό ἄλλο ἔργο. Κατά
τόν Παπαγεωργίου, ὁ Δημήτριος Φ33. Εἰκόνα τοῦ Τιμίου
ἐνδεχομένως νά ἦταν πατέρας τοῦ Προδρόμου (1812). Ἅγιος
Μιχαήλ καί ὁ ἱερέας Ἰωάννης μέ βε- Δημήτριος Ραντοσίνιστας
– 79 –
βαιότητα πατέρας τῶν ἀδελφῶν Χρίστου καί Ἀντωνίου, πού ἤδη ἀναφέ-
ραμε. Συνεπῶς τό ἔργο τῶν Δημητρίου καί ἱερέα Ἰωάννου ἔχει τήν ἀφε-
τηρία στόν 18ο αἰώνα. Ὁ Μιχαήλ Ἀναγνώστου ὑπῆρξε ὁ σημαντικότερος
τῶν ἁγιογράφων τῆς Σαμαρίνας. Τό παλαιότερο γνωστό ἔργο του εἶναι
εἰκόνα τοῦ Χριστοῦ στό τέμπλο τοῦ ναοῦ τῆς Ἁγίας Παρασκευῆς Κερασό-
βου (1817). 603. Ὁ Μιχαήλ ὑπογράφει τήν κτιτορική ἐπιγραφή στόν ναό
τῶν Ἁγίων Ἀποστόλων Κλεινοβοῦ Καλαμπάκας (1820) ὡς «Μιχαήλ Ἀνα-
γνώστου Δημητρίου», πού ἐνισχύει τήν ἄποψη ὅτι ὁ Μιχαήλ ἦταν γυιός
τοῦ Δημητρίου, καί εἰκόνα τῆς Παναγίας στό τέμπλο (1821) 6. Διακόσμησε
τόν τροῦλο τῆς Ἁγίας Παρασκευῆς Σαμαρίνας (1821) χωρίς νά ὁλοκλη-
ρώσει, λόγω ἴσως τῶν πολεμικῶν γεγονότων. Τό 1826 ἐγκαταστάθηκε στό
Κρούσοβο καί συνεργάστηκε μέ τούς γυιούς του, Δημήτριο καί Νικόλαο.
Ἐκεῖ τόν συνόδευσε γιά μικρό διάστημα καί ὁ ἱερέας Χρίστος, ὁ ὁποῖος
ἁγιογράφησε τούς Μεγάλους Ἁγίους Ἀναργύρους Ἀχρίδας (1826). Τό 1831
ὁ Μιχαήλ μέ τόν Δημήτριο ἐργάστηκαν στή μονή τοῦ Ἁγίου Ἰωάννου
Μπίγκορσκι, ὅπου ὁ Δημήτριος ἔγινε μοναχός μέ τό ὄνομα Δανιήλ. Ἐρ-
γάστηκαν στούς ναούς τοῦ Ἁγίου Γεωργίου Ράιτσιτσας (1840) καί Ρέσεν
(1844). Ὁ Μιχαήλ ἁγιογράφησε καί στή βουλγαρική μονή τῆς Ρίλας
(1846). Ὁ Μιχαήλ Ἀναγνώστου
ἀπασχόλησε τούς ἱστορικούς τέ-
χνης τῶν γειτονικῶν λαῶν, οἱ
ὁποῖοι τόν διεκδικοῦν, ἄν καί
ὑπέγραφε «διά χειρός εὐτελοῦς
Μιχαήλ Ἀναγνώστου ζωγράφου
ἐκ Σαμαρίνης». 216 378
Ὁ Χρίστος ὑπογράφει σέ
εἰκόνες τοῦ τέμπλου τοῦ ναοῦ
τοῦ Ἁγίου Δημητρίου Γριζάνου
Τρικάλων: «διά χειρός Χρίστου
αναγνώστου Παπαϊωάννου Σαμα-
ριναίου 1822 αωκβ/Φεβρουαρίου».
216378. Οἱ Χρίστος, ἱερέας πλέον,
καί Ἀντώνιος ἁγιογράφησαν
(1825) τίς εἰκόνες τοῦ τέμπλου
τοῦ ναοῦ τοῦ Ἁγίου Νικολάου
στό Λείψι, ὅπου ὑπογράφουν ὡς
υἱοί Παπαϊωάννου (τοῦ ἱερέα
Ἰωάννου Ἀναγνώστου)7. 625. Γιά
μικρό διάστημα ὁ ἱερέας Χρίστος Φ34. Εἰκόνα τοῦ Χριστοῦ (1825).
ἀκολούθησε τόν συγγενῆ του Ναός Ἁγίου Νικολάου Λείψι
– 80 –
Μιχαήλ καί ἐργάστηκε στήν περιοχή Ἀχρίδας (1826). 216377. Οἱ Χρίστος καί
Ἀντώνιος ἁγιογράφησαν καί τόν ναό τῆς Κοιμήσεως τῆς Θεοτόκου (Με-
γάλης Παναγιᾶς) στή Σαμαρίνα (1829). 31186, 216379. Ὁ Χρίστος ἁγιογρά-
φησε στόν Παλαμᾶ Καρδίτσας (1835), στή Βασιλική τῶν Τρικάλων (1839)
καί στόν στόν Ἅγιο Στέφανο Μετεώρων (1846). 734, 603. Ὁ Ἀντώνιος
ἁγιογράφησε (1831) τόν ναό τοῦ Ἁγίου Νικολάου στό Λείψι (592), στό Δα-
μασούλι (1833) καί στά Δένδρα τοῦ Τυρνάβου (1845-1852). 603
Ἀναφέρονται ἀκόμη 4 ἁγιογράφοι τῆς οἰκογένειας Ἀναγνώστου. Ὁ
Γεώργιος Ἀναγνώστου φιλοτέχνησε καλλιτεχνικές παραστάσεις στά θω-
ράκια τοῦ ναοῦ τῆς Κοιμήσεως τῆς Θεοτόκου Σίνιτσας (1847). 172 57, 603,
339108. Ὁ Ἀθανάσιος ὑπογράφει σέ φορητή εἰκόνα στό Ζέλοβο (1857).
339108, 603. Ὁ Ματθαῖος Παπαϊωάννου, μᾶλλον γυιός τοῦ ἱερέα Χρίστου,
ὑπογράφει σέ φορητή εἰκόνα στό ναό τοῦ Ἁγίου Χαραλάμπους στή μονή
Ἁγίου Στεφάνου Μετεώρων (1846). Ἁγιογράφησε φορητές εἰκόνες σέ να-
ούς τῆς Λάρισας περί τό 1850. Ἐπίσης τήν Πλατυτέρα (μαζί μέ τόν Μιχα-
ήλ Ζήση) στό ναό Γεννήσεως τῆς Θεοτόκου Τρικάλων (1855). Ἀργότερα
ἁγιογράφησε φορητές εἰκόνες σέ ναούς τῶν Τρικάλων ὥς τό 1884. 122 195,
121165, 206. Ὁ Χρῆστος Ματθαίου Παπαϊωάννου: Ἁγιογράφησε τόν ναό τοῦ
προφήτη Ἠλία Γκρέουσης (1877). 17269. Ἔργα του τῆς περιόδου 1883-1912
σώζονται σέ ναούς οἰκισμῶν Τρικάλων, κυρίως, καί Καρδίτσας. 119 91. Οἱ
Σαμαριναῖοι Ἰωάννης καί Μιχαήλ Ἀντωνίου ἁγιογράφησαν εἰκόνες τοῦ
τέμπλου τοῦ ναοῦ Ἁγίου Ἀθανασίου Ντουτσκοῦ (1867). 195 20. Πιθανόν νά
ἦσαν γιοί τοῦ Ἀντωνίου Ἀναγνώστου - Παπαϊωάννου. Τό ἔργο τῶν νεό-
τερων ἁγιογράφων δέν ἔχει τή σχεδιαστική ἀρτιότητα καί πλαστικότητα
στήν ἀπόδοση τῶν μορφῶν μέ τό ἔργο τοῦ Μιχαήλ Ἀναγώστου. 216379
Ἁγιογράφοι ὑπῆρξαν μέλη οἰκογένειας ἀγνώστου ἐπωνύμου, πιθανόν
Ἰωάννου, μέ ὀνόματα Μιχαήλ, Γεώργιος, Δημήτριος καί Ζήσης. Σέ εἰκόνα
τοῦ ναοῦ τοῦ Κακοπλευρίου Καλαμπάκας ἀναγράφεται «Μιχαήλ καί Γε-
ώργιος 1830». 603. Εἶναι πολύ πιθανόν νά ὑπῆρξαν ἀδελφοί. Οἱ ἁγιογρά-
φοι Γεώργιος καί Μιχαήλ ἁγιογράφησαν (1853) τίς εἰκόνες τοῦ τέμπλου
τοῦ ναοῦ τοῦ Ἁγίου Νικολάου στή Δέβλα Βοΐου. 44 46. Ἐκτιμοῦμε ὅτι ὁ Μι-
χαήλ, πού ἁγιογράφησε στή Δέβλα τό 1853, εἶναι ἄλλο πρόσωπο ἀπό τόν
Μιχαήλ πού ἁγιογράφησε στό Κακοπλεύρι τό 1830. Ὁ νεότερος Μιχαήλ
εἶναι γυιός τοῦ Γεωργίου, ὅπως θα δείξουμε. Σέ ἐπιγραφή ἱστορήσεως τῆς
μονῆς Γρανίτσας Ἰωαννίνων ἀναγράφεται: «διά χειρός Ζς καί μηχαήλ:
Γεωργίου Ιωάννου ἐκ κώμης σαμαριΝΗς» (1860). 123616, 734. Σέ εἰκόνα τοῦ
τέμπλου τοῦ ναοῦ τοῦ Ἁγίου Ἀθανασίου Ζαλόβου ἀναγράφεται: «διά χει-
ρός τῶν εὐσεβῶν καί αὐταδελφῶν Μιχαήλ καί Ζήση Γεωργίου ἐκ κωμοπό-
λεως Σαμαρίνας» (1863). 137. Σέ εἰκόνα εἰκονοστασίου στό ναό Ἁλώνων
Φλώρινας (1874) ἀναγράφονται τά ὀνόματα Μιχαήλ καί Ζήση ὡς ἀδελ-
– 81 –
φῶν. 603. 339106. Εἶναι προφανές ὅτι οἱ Ζήσης και Μιχαήλ ὁ νεότερος
ὑπῆρξαν γυιοί τοῦ Γεωργίου, πού πιθανόν νά ἔφερε τό ἐπώνυμο Ἰωάν-
νου. Ὁ Γεώργιος χειροτονήθηκε ἱερέας. Σέ φορητή εἰκόνα στή Δισκάτα
(Δεκέμβριος 1856) ἀναγράφεται «χείρ Γεωργίου ιερέως σαμαριναίου».
17362. Εἰκόνα του σώζεται καί στόν Μεταξᾶ Κοζάνης μέ τήν ἐπιγραφή
«Γεώργιος ἱερεύς». 84732. Σέ εἰκόνα ναοῦ τῆς Μερίτσας Καλαμπάκας ἀνα-
γράφεται: «Μιχαήλ, Γεωργίου Σαμαριναίων 1862». 603. Οἱ ἴδιοι ἁγιογρά-
φησαν εἰκόνα τοῦ τέμπλου τοῦ ναοῦ Ἁγίου Νικολάου Τριτσκοῦ μέ κά-
ποιον Γάκη (1869). 627. Ὁ Μιχαήλ Γεωργίου ὑπογράφει σέ φορητή εἰκόνα
στον Κοκκινοπλό (1880). 15180. Στόν ἐκλογικό κατάλογο τοῦ 1914 ἀναγρά-
φεται ὁ ἁγιογράφος Ζήσης Παπαγεωργίου τοῦ Ἀδάμου μέ ἔτος γενήσεως
1849. 585
Ἁγιογράφοι ὑπῆρξαν μέλη οἰκογενείας μέ πιθανό ἐπώνυμο τό Ζήσης
καί ὀνόματα Δημήτριος, τοῦ πατέρα, καί Ἀθανάσιος καί Στέργιος, τῶν
γυιῶν του. Ἐμφανίζονται περί τά μέσα τοῦ 19 ου αἰ. νά ἁγιογραφοῦν καί
νά ἐπιχρυσώνουν εἰκόνες σέ ναούς τῆς περιοχῆς Τρικάλων. Οἱ Ἀθανά-
σιος καί Στέργιος χρύσωσαν τό τέμπλο τοῦ ἱεροῦ ναοῦ Ἁγίας Τριάδος Δέ-
σης (20.10.1849). 120213, 11968. Κατά τό ἴδιο ἔτος ἁγιογράφησαν τόν ναό
τῶν Δώδεκα Ἀποστόλων Δροσοχωρίου. 119 87. Ὁ Ἄθανάσιος ἔχει ἀναγρά-
ψει τό ὄνομά του τόσο σέ εἰκόνες τέμπλων, ὅσο καί φορητές ναῶν οἰκι-
σμῶν τῆς περιοχῆς Τρικάλων κυρίως, ἀλλά καί Καρδίτσας καί Ἄρτας ἀπό
τό 1850 ἕως τό 1884. 11985. Ὁ Δημήτριος Α. ἁγιογράφησε φορητές εἰκόνες
(1864-65) στόν ναό τοῦ Ἁγίου Νικολάου στή Δέβλα Βοΐου. 44 48. Ἄν θεωρή-
σουμε τό Α ὡς τό ἀρχικό τοῦ ὀνόματος Ἀθανάσιος, τότε δυνατόν νά ἐξα-
χθεῖ τό συμπέρασμα ὅτι ὁ νεότερος Δημήτριος ὑπῆρξε ἐγγονός τοῦ προα-
ναφερθέντος ἐπίσης ἁγιογράφου. Ὁ Δημήτριος Ζήσης ἁγιογράφησε τήν
Πλατυτέρα στόν ναό Κοιμήσεως Θεοτόκου Τσαπουρνιᾶς (1873). 17251. Πο-
λύ πιθανό νά ὑπῆρξε τό ἴδιο πρόσωπο μέ τόν Δημήτριο τοῦ Ἀθανασίου,
πού ἔφερε τό ἐπώνυμο Ζήσης. Νούλης Ζήσης ἀναφέρεται τό 1867. 339108
Κατά διαστήματα μέλη ἀπό διάφορες οἰκογένειες συνεργάζονταν. Πι-
θανόν νά εἶχαν σχηματιστεῖ δεσμοί ἐξ ἀγχιστείας. Σέ ἐπιγραφή ναοῦ τοῦ
οἰκισμοῦ Ἅγιος Νικόλαος Τρικάλων ἀναγράφεται (1853): «...διά χειρός
ἀθανασίου υἱοῦ δημητρίου ζωγράφου καί ζίση υἱοῦ μιχαήλ εκ κόμης σα-
μαριναίου». 11961. Ὁ Ἀθανάσιος μέ τόν Ζήση ἁγιογράφησαν ἱερούς ναούς
μεταξύ 1850 καί 1861. 11987. Ὁ Ζήσης τοῦ Μιχαήλ, εἶναι ἄλλο πρόσωπο
ἀπό τόν προαναφερθέντα Ζήση τοῦ Γεωργίου καί μᾶλλον πρωτεξάδελ-
φος αὐτοῦ. Σέ εἰκόνα ναοῦ τῆς ἴδιας περιοχῆς ἔχουμε (1855) καί τήν ὑπο-
γραφή «Ζήσου Μιχαήλ ἐκ Σαμαρίνης» μαζί μέ τόν Ματθαῖο Παπαϊωάν-
νου. 121165
– 82 –
Φ35. Ὁ ἀββάς Σισώης στόν τάφο τοῦ μεγάλου Ἀλεξάνδρου.

Ἔργο Ἀδάμου Κράια στόν ναό Ἁγίου Δημητρίου
Μεσολουρίου Μεσολουρίου (1867)
Ἡ οἰκογένεια Κράια. Γνωστά μέλη της εἶναι: Ἰωάννης (1800), Δημή-

τριος, Ἀδάμος, Ἀδάμος καί Δημήτριος. 339108. Ὁ Δημήτριος ἁγιογράφησε
τόν ναό τοῦ Ἁγίου Ἀθανασίου Ἀβδέλλας (1834). 603. Ὁ Ἀδάμος Χρήστου
Κράγιας ἁγιογράφησε (1864) τίς εἰκόνες τοῦ τέμπλου στό καθολικό τῆς
μονῆς Ἁγίου Δημητρίου Γριζάνου Τρικάλων (119 85), τόν ναό Ἁγίου Δημη-
τρίου Μεσολουρίου (1867) μαζί μέ τόν ἀνηψιό του Ζήση Ζόβα (Ντόβα;)
(616, 9792, 18264), τόν θόλο τοῦ ναοῦ τοῦ Ἁγίου Νικολάου Κοσματίου (1867)
(624, 592) καί τόν ναό τοῦ Ἁγίου Ἰωάννου τοῦ Θεολόγου Καρυδίτσας Κο-
ζάνης μέ τόν γυιό του Νικόλαο (1873). 84 603. Ἔργα του εἶναι τμῆμα τῶν
τοιχογραφιῶν στόν ναό τῆς Κοιμήσεως τῆς Θεοτόκου Κοπρίβας (632, 192),
φορητές εἰκόνες στόν ναό Ἁγίου Γεωργίου Μπισιόβου (1868) (603, 119 90),
στή μονή Κλαδόρμης Φούρκας (1872) (603, 18081), στό Μεσενικόλα Καρδί-
τσας (1872) καί στό Ριζαριό Τρικάλων μέ τόν Ντόβα (1876). 119 89. Πιθανόν
ὁ Ἀδάμ, πού μαζί μέ τόν Ἰωάννη ἁγιογράφησαν στήν Ἀνατολή τῆς Ἁγιᾶς
(1866) καί στήν Παλιούγκα τό παρεκκλῆσι (122 197), νά εἶναι τό ἴδιο πρό-
σωπο μέ τόν Ἀδάμο τοῦ Χρήστου. Ἀδάμος Δημητρίου Κράιας. Ἔργα του
ἀνευρίσκονται στό Ἀνθοχώρι Μετσόβου (1885-88), σέ ναούς τῶν οἰκισμῶν
Γάβρου, Γριζάνου καί Μερίτσας Τρικάλων (1892-93). (11988) καί σέ εἰκονο-
στάσιο τοῦ ναοῦ Κοιμήσεως Θεοτόκου Τσαπουρνιᾶς (1893). 17251. Δημή-
τριος Ἀδάμου Κράγιας. Ἁγιογράφησε (1867) εἰκόνες τοῦ τέμπλου τοῦ
ναοῦ Ἁγίου Ἀθανασίου Ντουτσκοῦ (19521), φορητή εἰκόνα τῆς Κοιμήσεως
τῆς Θεοτόκου (1868) καί πιθανόν τίς εἰκόνες τοῦ τέμπλου στόν ναό τοῦ
– 83 –
Ἁγίου Νικολάου Σαρακίνας (626), εἰκόνες (1870) στόν ναό τῆς Ἁγίας Πα-
ρασκευῆς Παλαιοχωρίου (612, 603) καί εἰκόνα στόν ναό τοῦ Ἁγίου Δημη-
τρίου Βάρεσιας (615). Ἔργα του ἀνευρίσκονται σέ ναούς τῶν οἰκισμῶν
Γάβρου, Γριζάνου, Κρήνης καί Παναγίτσας Τρικάλων (1880-1905). 11990.
Νικόλαος Ἀδάμου Κράγιας. Γυιός του Ἀδάμου Χρήστου Κράγια. 11991.
Πέρα ἀπό τήν Καρυδίτσα Κοζάνης, ἔργα του ἀνευρίσκονται στό τέμπλο
τοῦ καθολικοῦ τῆς μονῆς τῆς Ἁγίας Τριάδος Δέσης, στό δεσποτικό τοῦ
ναοῦ τοῦ Ἁγίου Νικολάου Νεραϊδοχωρίου Τρικάλων καί, σέ συνεργασία
μέ τόν Χρῆστο Ματθαίου Παπαϊωάννου, σέ τρεῖς ἀκόμη οἰκισμούς τῶν
Τρικάλων (1884-1885). 120174, 11991. Ζήσης Ἰω. Ντόβας. Πιθανόν γόνος θυ-
γατέρας τῆς οἰκογένειας. Φιλοτέχνησε εἰκόνα τοῦ Χριστοῦ σέ εἰκονοστάσι
τοῦ ναοῦ Κοιμήσεως τῆς Θεοτόκου Νουμπινίτσας (1873) (172 79), εἰκόνες
τοῦ τέμπλου τοῦ ναοῦ τοῦ Ἁγίου Δημητρίου Δέλνου (1874-1875) (617) καί
ἁγιογράφησε τόν ναό τοῦ Ἁγίου Γεωργίου Ἀγναντιᾶς Καλαμπάκας.
236394. Δημήτριος Ἀδάμου Κράγιας (1870-1920+) ἐγγονός τοῦ προαναφερ-
θέντος Δημητρίου. 585
Ἡ οἰκογένεια Πιτένη. Πρωτοεμφανίστηκε τό 1835. 102367. Ὁ Δημή-
τριος Ἀδάμ Πιτένης εἶχε τρεῖς γυιούς ἁγιογράφους, τούς Κωνσταντῖνο,
Γεώργιο (1872-1920+) καί Νικόλαο (1881-1920+). Ἁγιογράφησε τούς ναούς
τοῦ Ἁγίου Δημητρίου στό Μηλοτίνι Κοζάνης (1873), τῆς Κοιμήσεως τῆς
Θεοτόκου Κάλιανης Κοζάνης (1877), τῶν Ταξιαρχῶν Βηλιᾶς μέ τόν γυιό
του Κωνσταντῖνο (1878) (636, 603), τοῦ Τιμίου Προδρόμου στό Βιλίστι Κο-
Φ36. Ἁγιογραφίες σέ τοῖχο τοῦ ναοῦ τοῦ Ἁγίου Δημητρίου τοῦ

Μηλοτίνι Κοζάνης. Ἔργο Δημητρίου Ἀδάμ Πιτένη (1873)
– 84 –
ζάνης (1880), τῆς Κοιμήσεως τῆς Θεοτόκου Πυλωρῶν (τέμπλο) (1881-83),

τοῦ Ἁγίου Γεωργίου Ἄνω Βάντσας Κοζάνης (1882+), τοῦ Προφήτη Ἠλία
Κοζάνης (1888) καί τόν «Ἐσταυρωμένο» στόν ναό Ταξιαρχῶν στό Σφίλτσι.
84744, 699, 296, 25981, 603. Ὁ Δημήτριος μέ τόν γυιό του Γεώργιο ἁγιογράφησαν
(1898) τίς εἰκόνες τοῦ τέμπλου τοῦ ναοῦ Ἁγίου Γεωργίου Διασελακίου
(273104) καί τίς τοιχογραφίες καί εἰκόνες στόν ναό Κοιμήσεως Θεοτόκου
Κέλλης (τέλη τοῦ 19ου αἰώνα) (102366). Ὑπῆρξαν ἀπό τούς λίγους ζωγρά-
φους κοσμικῶν θεμάτων. 216380. Οἱ Γεώργιος καί Νικόλαος Πιτένη ἁγιο-
γράφησαν τούς ναούς Κοιμήσεως τῆς Θεοτόκου Κοπρίβας (τμῆμα τό
1905) καί Πυλωρῶν (1909). 632, 633, 192. Ὁ Γεώργιος ἁγιογράφησε τόν ναό
τῆς Κοιμήσεως τῆς Θεοτόκου Σπηλαίου κατά τήν ἀνακαίνισή της (1911)
(635), τόν ναό τοῦ Ἁγίου Δημητρίου Μεταξᾶ καί εἰκόνες τοῦ τέμπλου τοῦ
ναοῦ τοῦ Ἁγίου Νικολάου Παλαιογρατσάνου Κοζάνης. Σέ εἰκόνα τοῦ τε-
λευταίου ὑπογράφει ὡς κοζανίτης. 216380, 84732. Ὁ Ἀδάμ Πιτένης φιλοτέ-
χνησε (1909) ἁγιογραφίες στόν ναό τῶν Ἁγίων Κωνσταντίνου καί Ἑλένης
Φιλιππαίων. 629
Κατά τήν παράδοση, ἁγιογράφος ὑπῆρξε καί ὁ Χρύσανθος Παπα-
ϊωάννου, ἱερομόναχος, ἀρχικά, στή μονή τῆς Ἁγίας Παρασκευῆς καί με-
τέπειτα ἐπίσκοπος Διοκλείας καί στή συνέχεια Θαυμακοῦ (Δομοκοῦ). 603,
220173. Ἀναφέρονται ἀκόμη ἀπό διαφόρους ἐρευνητές: Οἱ ἀδελφοί Ἀσημέ-
νιου. 603. Ἔργα τοῦ ἐξ αὐτῶν Νικολάου σώζονται σέ ναούς τοῦ Γριζάνου
Τρικάλων (1899-1902). 11988. Ὁ Γεώργιος Οἰκονομίδης, πού ἁγιογράφησε
Φ37. Ἐπιγραφή ἱστορήσεως καθολικοῦ τῆς ἱερῆς μονῆς Κοιμήσεως

τῆς Θεοτόκου Σπηλαίου ἐπί ποιμαντορίας μητροπολίτου Αἰμιλια-
νοῦ τοῦ ἐθνομάρτυρος. Ἔργο Γεωργίου Δ. Πιτένη
– 85 –
εἰκόνες τοῦ τέμπλου τοῦ ναοῦ Ἁγίου Ἀθανασίου Σπηλαίου (1869) καί τίς
εἰκόνες τοῦ τέμπλου τοῦ ναοῦ Ἁγίου Γεωργίου Ἐλευθεροχωρίου (1906)
(614). Πιθανόν νά εἶναι τό ἴδιο πρόσωπο μέ τόν Γ. Οἰκονόμου, εἰκόνα τοῦ
ὁποίου ἀνευρέθη σέ ἐξωκκλήσι τῆς περιοχῆς Μοράβα Βορείου Ἠπείρου.
603. Συμεών, ὁ ὁποῖος ἁγιογράφησε εἰκόνες τοῦ τέμπλου τοῦ ναοῦ τοῦ
Ἁγίου Νικολάου στίς Γοῦλες Κοζάνης (1851) καί τόν ναό τοῦ Τιμίου Προ-
δρόμου Καισαρειᾶς Κοζάνης. 84558, 588. Οἱ Συμεών καί Ἰωάννης, πού ἁγιο-
γράφησαν στή Μπουνάσια (1862) καί τόν ναό τοῦ Ἁγίου Δημητρίου Δέλ-
νου Κοζάνης (1864). 603, 84881. Ὁ Ἀναστάσιος (1861) στόν Μεταξᾶ Κοζά-
νης. 84732. Οἱ Ἰωάννης στή Βελανιδιά Βοΐου (1864), Δημήτριος στήν
Ἀσπρούλα Βοΐου (1872), Ἰωάννης καί Δημήτριος στή Σαρακίνα (1882). 603.
Οἱ Βασίλειος, Ἀθανάσιος καί Γεώργιος στήν Ἤπειρο (1884). 123 317. Οἱ
Δῆμος, Σίμος, Δημήτριος, Ἰωάννης Σακουμάνος στόν Δρυμό Ἐλασσόνας.
603. Ὁ Τριανταφύλλου Ζήσης (1860-1922+) στή Δισκάτα (1914) καί στή μο-
νή Μπουνάσιας (1922). 11934, 339108. Ὡς ἁγιογράφοι ἀναφέρονται οἱ
Χρῆστος ἀπό Ἐλασσόνα, Χῶτος Μιχαήλ (1845-1920+), Ζήσης καί Φώλιας
Παντόστης, γόνοι οἰκογένειας γνωστῆς καί μέ τό ἐπώνυμο Παντοστό-
πουλος, οἱ Μιχαήλ (1882-1920+) καί Θρασύβουλος (1891-1920+) Παντοστό-
πουλοι, Νικόλαος Νούλας, Παῦλος Δόντας, Δημήτριος Δόντας καί Νικό-
λαος, γυιός τοῦ προηγουμένου (1879-1920+), Δημήτριος Σακελλαρίου
(1850), Ἠλίας Κακαβίτσας ἤ Ζωγράφος (1876-1920+), Γεράσιμος Δαφνό-
πουλος, Τράκιας, Νικόλαος Μπραζινίκος, Μάστακας. 603, 585. Ὁ Ἀδάμ
Σακουμάνος, ἱερομόναχος στό Ἅγιον Ὄρος, ὑπογράφει (1903) εἰκόνα τοῦ
τέμπλου τοῦ ναοῦ τοῦ Ἁγίου Νικολάου Τσιούργιακα. 731. Κατά τούς Wace
καί Thomson, στίς ἀρχές τοῦ 20οῦ αἰ. ἐργάζονταν 12 Σαμαριναῖοι ἁγιο-
γράφοι. 31185. Στόν ἐκλογικό κατάλογο τοῦ 1920 ἀνευρίσκονται 16. 585.
Ἀπό τήν ἔρευνα προκύπτει ἐμφανῶς ὅτι ἡ τέχνη μεταδιδόταν ἀπό πατέρα
σέ γυιό.
Σημαντικοί ἁγιογράφοι ὑπῆρξαν καί οἱ ἀδελφοί Νικόλαος, Βασίλειος
καί Ἰωάννης Μπακόλα ἀπό τό Τσούρχλι. Ἁγιογράφησαν (1836) τόν ναό
τῶν Ἁγίων Ἀποστόλων τοῦ χωριοῦ τους (285), τή μονή τῶν Ταξιαρχῶν
Κοσκοῦ (1848) (603) καί τόν τροῦλο τοῦ καθολικοῦ τῆς μονῆς Μπουνάσιας
(1850) (631). Ἐκεῖ ὁ Ἰωάννης ὑπογράφει ὡς ζωγράφος. Ἁγιογράφησε καί
τούς ναούς τοῦ Ἁγίου Νικολάου στό Βαρμπόπι καί στό Μπιλέτσι Καλα-
μπάκας. 236227, 319, 125225. Ὁ Νικόλαος ἁγιογράφησε εἰκόνες στό τέμπλο
τῶν ναῶν Ἁγίου Ἀθανασίου Κοσκοῦ (1860)(690) καί Ἁγίου Νικολάου Τρι-
τσκοῦ (1862) (627), φορητή εἰκόνα (1866) στόν ναό τοῦ Ἁγίου Ἀθανασίου
Λουκομίου (1316), εἰκόνες (1869-70) τοῦ τέμπλου τοῦ ναοῦ τῶν Ἁγίων
Κωνσταντίνου καί Ἑλένης Σβόλιανης Βοΐου (625) καί (1887) τόν ναό τῆς
Κοιμήσεως τῆς Θεοτόκου Μάνεσης (224506). Οἱ Νικόλαος καί Βασίλειος
– 86 –
Φ38. Καθολικό ἱερῆς μονῆς τοῦ Εὐαγγελισμοῦ τῆς Θεοτόκου

Μπουνάσιας, ὁ Παντοκράτωρ. Ἔργο τοῦ Ἰωάννου Μπακόλα
εἰκόνες τοῦ τέμπλου τῶν ναῶν τῆς Κοιμήσεως τῆς Θεοτόκου Κοπρίβας
(1873-76), τῆς Ἁγίας Παρασκευῆς Παλαιοχωρίου (1873-74) (632, 612, 192),
τόν ναό τῆς Ἁγίας Παρασκευῆς στό Ζυγκόστι (1878) (592). Ὁ Βασίλειος
ἁγιογράφησε τόν ναό τοῦ Προφήτη Ἠλία στούς Γκριντάδες (1874) καί
εἰκόνες τοῦ τέμπλου στό καθολικό τῆς μονῆς Μεταμορφώσεως τοῦ Σω-
τῆρος στήν Πετσούγγια (1875). 216320, 27395. Ὁ Ἰωάννης ἁγιογράφησε τόν
ναό τοῦ Ἁγίου Δημητρίου Τσούκας (1861). 273 76, 87. Τέλος, ἀναφέρεται ὁ
Στέργιος Μποζοβίτης, καταγωγῆς προφανῶς ἀπό τό Μπόζοβο, πού ἁγιο-
γράφησε μέ τόν Βασίλειο Σωπιώτη τόν ναό τῆς Θεοτόκου Σιτόβου. 592
Στήν περιοχή ἐργάστηκαν καί ἁγιογράφοι ἀπό ἄλλες περιοχές. Ἀνα-
φέρονται οἱ: Χριστόδουλος ἀπό τή Σιάτιστα μέ ἔργα του φορητή εικόνα
τοῦ Ἁγίου Νικολάου στή Σαρακίνα (1858) (626) καί τίς εἰκόνες τοῦ τέ-
μπλου τοῦ ναοῦ Ἁγίου Δημητρίου Σούμπινου (1884) (620). Μιχαήλ Ναούμ
ἀπό τήν Καστοριά, ὁ ὁποῖος ἁγιογράφησε (1903) τίς εἰκόνες τοῦ τέμπλου
τοῦ ναοῦ τῶν «Ταξιαρχῶν» Σπάτας. 638. Λάμπρος Σιῶμος ἀπό τή Μηρα-
σάνη Βοΐου, ὁ ὁποῖος ἁγιογράφησε τίς εἰκόνες τοῦ τέμπλου στόν ναό τοῦ
Ἁγίου Ἀθανασίου στό Τσηράκι (1887). 613. Ὁ Κ. Γεώργιος ἀπό τό ἴδιο χω-
ριό, ὁ ὁποῖος ἁγιογράφησε τίς εἰκόνες τοῦ τέμπλου τοῦ ναοῦ τῆς Κοιμή-
σεως τῆς Θεοτόκου στό Ραντοβίστι (1891-92). 634
Στήν ξυλογλυπτική τέχνη διακρίνονταν οἱ Ἠπειρῶτες. Μεταξύ αὐτῶν
ἦσαν ὁ Γεώργιος Τζήμας ἀπό τό Μέτσοβο (1850;-1927), ὁ ὁποῖος ἐγκατα-
στάθηκε στή Δισκάτα καί ἔμεινε γνωστός ὡς Μετσόβας. Φιλοτέχνησε τό
– 87 –
τέμπλο τοῦ ναοῦ τῶν Ἁγίων Κωνσταντίνου καί Ἑλένης Δισκάτας. 34314.
Ἐλάχιστοι ἐντόπιοι τεχνίτες μᾶς εἶναι γνωστοί. Ἀναφέρονται ὁ Κων-
σταντῆς Χαρίσης ἀπό τήν Τίστα, ὁ ὁποῖος κατασκεύασε τό τέμπλο τοῦ
ναοῦ τοῦ Προφήτη Ἠλία Γκριντάδων (1873) (224321) καί ὁ ἱεροψάλτης Γε-
ώργιος Θεοχάρης ἀπό τή Δισκάτα (περί τά τέλη τοῦ 19ου αἰώνα). 17252
Ἡ μουσική
Ὁ Σίμων Καράς, ὁ ὁποῖος μελέτησε σέ βάθος τή δημοτική καί τήν

ἐκκλησιαστική μουσική, ἐκφράστηκε μέ μεγάλο ἐντυπωσιασμό γιά τή
διατήρηση ἀρχαίων ρυθμῶν στά δημοτικά μας τραγούδια. Σέ διάλεξή του
(1978) ἔφερε ὡς παράδειγμα τόν συγκαθιστό τῶν Γρεβενῶν, ρυθμό μέ τόν
ὁποῖο χορεύεται τό τραγούδι:
«Τό μαῦρο τό μαντήλι, πού δένεις στά μαλλιά
νά μή τό ξαναδέσεις, ζουρλαίνεις τά παιδιά»
καί τόνισε ὅτι πρόκειται γιά σπάνιο ρυθμό, γνωστό κατά τήν ἀρχαιότητα
ὡς «λόχμιοι πόδες». 129
Κατά τούς Wace καί Thomson (1910) «οἱ πλανόδιοι ὀργανοπαῖχτες καί
τά τοπικά ταλέντα χρησιμοποιοῦν εὐρωπαϊκά ὄργανα. Μιά κομπανία ἀπό
πλανόδιους ὀργανοπαῖχτες ἀποτελεῖται ἀπό τρεῖς τουλάχιστον μουσικούς,
Φ39. Ὀργανοπαῖκτες μᾶλλον στή Σαμαρίνα (1910)
– 88 –
τόν ἀρχηγό μέ τό κλαρίνο, ἕνα βιολιστή καί ἕνα παιδί μέ τύμπανο ἤ νταούλι
(σαντούρι κατά λάθος στό κείμενο), γιά νά τονίζει τόν χρόνο, ὥστε νά ὁδη-
γοῦνται οἱ χορευτές». 31158. Ἡ μουσική παράδοση τῆς Σαμαρίνας περιεῖχε
στοιχεῖα καί ἀπό τίς δύο παραδόσεις τῆς περιοχῆς. Γιά τήν ἀκρίβεια, πιό
συνηθισμένο κρουστό ἦταν τό ντέφι, ὁ νταϊρές, ὅπως λεγόταν (μᾶλλον
λέξη τῆς γλώσσας τῶν Γύφτων). Οἱ Ἄγγλοι ἀρχαιολόγοι παρέλειψαν τό
λαγοῦτο. Τό κλαρίνο εἶχε τόν βασικό ρόλο, ἐνῶ τό βιολί συνόδευε μέ
ὄμορφα μελίσματα. Ἡ κομπανία ἀποτελεῖτο ἀπό ὀργανοπαίκτες τῶν ὀρ-
γάνων πού προαναφέραμε στήν ἔκταση τῶν χωριῶν τῶν Βλάχων, Κου-
πατσάρων καί Χασιωτῶν, ἄν καί τά μουσικά ἀκούσματα διαφορο-
ποιοῦνταν, καθώς κινούμαστε ἀπό βορειοδυτικά πρός νοτιοανατολικά.
Κύριο χαρακτηριστικό τῆς μουσικῆς αὐτῆς τῆς περιοχῆς ἦταν ὁ λυρισμός
καί ἀπαραίτητος συνοδός τῆς κομπανίας ἦταν ὁ τραγουδιστής. Στή βό-
ρεια ὅμως πλευρά τῆς ἐπαρχίας, ἡ ὁποία γειτνιάζει μέ τό Βόιο, οἱ μουσι-
κές κομπανίες ἀποτελοῦνταν ἀπό περισσότερα μέλη μέ ὄργανα ἕνα ἤ
δύο κλαρίνα, μία ἤ δύο τρομπέτες, ἕνα τρομπόνι, ἕνα νταούλι μέ ἐνσωμα-
τωμένο μπρούτζινο πιατίνι καί ἕνα τύμπανο. Τά ὀρειχάλκινα πνευστά
ὄργανα, γνωστότερα ὡς «χάλκινα», ἐμφανίστηκαν στήν περιοχή μας πε-
ρί τό 1880. Τά εἰσήγαγαν Γύφτοι, πού ἀποτελοῦσαν μέλη τουρκικῶν
στρατιωτικῶν μπαντῶν. Ἔχουμε, μάλιστα, τή μαρτυρία τοῦ Weigand
(1890) ὅτι τέτοια μπάντα ὑπῆρχε καί στά Γρεβενά. 313 130. Ἡ χρήση τῶν
ὀργάνων αὐτῶν ὁδήγησε στήν ἐγκατάλειψη τοῦ λαγούτου καί τοῦ νταϊρέ
στίς περιοχές πού ἐπικράτησε. Ὁ χαρακτήρας τῆς μουσικῆς ἔκφρασης
τῶν χάλκινων πνευστῶν ὀργάνων εἶναι δυναμικός καί προσφέρεται γιά
ἐκδηλώσεις στήν ὕπαιθρο (πανηγύρια, γάμους). Οἱ κλίμακες πού χρησι-
μοποιοῦσαν ἦταν τέτοιες, ὥστε ἡ ἀνθρώπινη φωνή νά ἀδυνατεῖ νά ἀπο-
δώσει σ’ αὐτές τραγούδια. Ἔτσι ἡ μουσική ἐκτελεῖτο χωρίς συνοδεία τρα-
γουδιστῶν. Οἱ μουσικοί, καί τῶν δύο μουσικῶν παραδόσεων, προέβαιναν
σέ πλῆθος αὐτοσχεδιασμῶν καί ἐξελίσσονταν σέ θαυμάσιους δεξιοτέ-
χνες. 90, 324373, 32193
Ὅπως γράψαμε καί στόν Α΄ τόμο, ἡ μουσική παράδοση τοῦ τόπου
διαφυλάχθηκε κυρίως ἀπό τούς Γύφτους, ἐξαίρετους πρακτικούς ὀργα-
νοπαῖχτες. Ἡ μουσική τέχνη μεταβιβαζόταν ἀπό γενιά σέ γενιά. Ἀξίζει
νά τονιστεῖ ὅτι οἱ μουσικοί, παράλληλα πρός τή μουσική τέχνη,
ἀσκοῦσαν καί ἄλλο ἐπάγγελμα, κατά κανόνα αὐτό τοῦ σιδηρουργοῦ οἱ
Γύφτοι, τοῦ γεωργοῦ ἤ τοῦ ἐργάτη οἱ ἄλλοι. Ἐπειδή ἡ ἀμοιβή τους δέν
προέκυπτε ἀπό συμφωνία, ἀλλά ἐξαρτᾶτο κυρίως ἀπό τά «κεράσματα»,
προσπαθοῦσαν μέ τούς αὐτοσχεδιασμούς καί τό συναρπαστικό τραγούδι
νά ἐνθουσιάσουν τούς χορευτές. Τά «κεράσματα» προσφέρονταν ἀπό
τούς συγγενεῖς τῶν πρωτοχορευτῶν σέ ἔνδειξη ἀγάπης πρός αὐτούς.
– 89 –
32193. Διαπρεπεῖς βιολιστές στήν

καμπή τῶν αἰώνων 19ου καί 20οῦ
ὑπῆρξαν ὁ Γεώργιος Κοψαχείλης
καί οἱ ἀδελφοί Τέγου ἀπό τό Μο-
ναχίτι. 932. Δύο σημαντικές οἰκογέ-
νειες, πού ἔδωσαν πλῆθος ὀργα-
νοπαικτῶν εἶναι τῶν Γκιουλέκα
(γέρο Σούλης) καί Τσιντοῦ, κατα-
γωγῆς ἀπό τό Κηπουριό. 281202.
Γνωστές ἀκόμη οἰκογένειες ὀργα-
νοπαικτῶν ἦσαν τῶν Τσιοτίκα,
Κασσιάρα, Φασούλα, Παρασκευᾶ,
Τζημόπουλου καί Ἀδάμου. 90
Σέ κάποιες ἐνορίες διδασκόταν ἡ
ἐκκλησιαστική (βυζαντινή) μουσι-
κή, ὅπως μαρτυρεῖται σέ ἐκκλη-
σιαστικό βιβλίο τοῦ Ἐξάρχου.
Ἡ φωτογραφική καί κινημα-

Φ40. Σημεῖα (νότες) τῆς
τογραφική τέχνες ἐκκλησιαστικῆς μουσικῆς.
Ἱερός ναός Ἁγίου Νικολάου
Οἱ ἀδελφοί Μανάκια, Ἰωάν-νης Ἐξάρχου Ἐξάρχου
(Γιαννάκης) καί Μιλτιάδης (Μίλ-
τος) θεωροῦνται οἱ πρῶ-τοι κινηματογραφιστές τῶν Βαλκανίων. 330 403. Ὁ
Ἰωάννης (1878 Ἀβδέλλα-1954 Θεσσαλονίκη) εἶχε μεγάλη ἔφεση στή ζω-
γραφική. Λόγω τῶν στενῶν σχέσεων τοῦ πατέρα του Δημητρίου μέ τόν
Ἀπόστολο Μαργαρίτη, πρωτεργάτη τῆς ρουμανικῆς προπαγάνδας, ἔ-γινε
δεκτός στή σχολή τῶν Λαζαριστῶν στό Μοναστήρι ὡς οἰκότροφος (1891-
1897). Ἐκεῖ ἔλαβε καί μαθήματα φωτογραφικῆς τέχνης. Μετά τήν ἀπο-
φοίτησή του ἐγκαταστάθηκε στά Ἰωάννινα, ὅπου ἄνοιξε φωτογραφεῖο,
καί δίδαξε (1899) στό ρουμανικό γυμνάσιο καί ἀργότερα (1903) στή ρου-
μανική ἐμπορική σχολή ὡς καθηγητής καλῶν τεχνῶν. Γιά κάποιο διά-
στημα κάλεσε καί τόν μικρότερο ἀδελφό του Μίλτο (1882 Ἀβδέλλα-1964
Μοναστήρι). Τήν ἄνοιξη τοῦ 1905 διατάχθηκε ἡ ἀπομάκρυνσή του ἀπό τά
Ἰωάννινα. Ὁ Ἰωάννης παρέλαβε τόν Μίλτο καί ἐγκαταστάθηκαν στό
Μοναστήρι κατά τό θέρος τοῦ ἰδίου ἔτους. 6751. Περί τό τέλος τοῦ 1905 οἱ
ἀδελφοί Μανάκια ταξίδευσαν στήν Κωνσταντινούπολη καί μέσω γνω-
στῶν τους ἐπέτυχαν νά φωτογραφίσουν μέλη τῆς σουλτανικῆς οἰκογέ-
νειας. 6787. Στή συνέχεια ταξίδευσαν στό Βουκουρέστι, μέ δαπάνη τῆς
– 90 –
ρουμανικῆς κυβερνήσεως δύο

φορές (1905 καί 1906). Κατά τήν
πρώτη τους ἐπίσκεψη πληρο-
φορήθηκαν γιά τήν κυκλοφορία
συσκευῶν λήψεως «ζωντανῶν
εἰκόνων» στίς χῶρες Ἀγγλία
καί Γαλλία. Μάλιστα, κατά τήν
παραμονή τους στό Βουκουρέ-
στι εἶχαν τήν εὐκαιρία νά δοῦν
κινηματογραφικές ταινίες μι-
κροῦ μήκους. Ὁ Γιαννάκης κυ-
ριεύθηκε ἀπό ἔντονη ἐπιθυμία
νά ἀποκτήσει κινηματογραφική
μηχανή λήψεως. Μετά τό τέλος
τῆς πρώτης ἐπισκέψεως στό
Βουκουρέστι ταξίδευσε στό
Λονδίνο καί ἐπανῆλθε στό Μο-
ναστήρι, φέροντας κινηματο-
γραφική μηχανή Bioscop 300
τοῦ οἴκου Charles Urban Trading
Φ41. Ἀδελφοί Μανάκια. Company. Ἡ ἑταιρεία διέθετε
Μοναστήρι τότε περιοδεύοντες εἰκονο-
λῆπτες, οἱ ὁποῖοι ἔστελναν στή
συνέχεια ταινίες μέ κινηματογραφικές λήψεις σύντομης διάρκειας, τά
γνωστά παλαιότερα ὡς «ἐπίκαιρα», γιά προβολή. 67 97. Ἐπίσημος εἰκονο-
λήπτης τῆς κινηματογραφικῆς ἑταιρείας πού προαναφέραμε δέν ὑπῆρξε
ὁ Μανάκιας. Κύκλοι τῆς Ὑψηλῆς Πύλης και, συγκεκριμένα, ὁ μεγάλος
βεζύρης μεσολάβησαν διά τῆς διπλωματικῆς ὁδοῦ, ὥστε νά παραχωρηθεῖ
ἡ μηχανή λήψεως. Μάλιστα, πρός τόν βεζύρη μεσολάβησε Ἀβδελλιώτης
στήν καταγωγή. 330403. Ἄν λάβουμε ὑπ’ ὄψη ὅτι ὁ γυιός τοῦ Ἀποστόλου
Μαργαρίτη, Δημήτριος, διετέλεσε γραμματέας τοῦ μεγάλου βεζύρη (67 36),
εἶναι εὔκολο νά ὁδηγηθοῦμε στό πρόσωπο πού μεσολάβησε καί στό σκο-
πό πού ἐξυπηρετοῦσε ἡ κινηματογράφηση σέ ἐποχή ἔξαρσης τῆς ρουμα-
νικῆς προπαγάνδας. Ἀπό τό Μοναστήρι οἱ ἀδελφοί Μανάκια κατευθύν-
θηκαν πρός τήν ἰδιαίτερή τους πατρίδα καί κινηματογράφησαν τή γιαγιά
τους, ἡλικίας τότε 117 ἐτῶν, τή μητέρα τους, ἄλλες συγγενεῖς καί γείτονες
στήν αὐλή τῆς οἰκίας τους. 6798. Μέσω γνωστῶν τους ἔλαβαν μέρος σέ
φωτογραφική ἔκθεση στό Βουκουρέστι (Νοέμβριος 1906) καί ἀπέσπασαν
μάλιστα βραβεῖο. Οἱ βραβευμένες φωτογραφίες κυκλοφόρησαν σέ λεύ-
κωμα κατά τό ἑπόμενο ἔτος στό Παρίσι. 332. Στή συνέχεια ὁ Γιαννάκης
– 91 –
ταξίδευσε στή Βουδαπέστη, στή Βιέννη καί κατέληξε στό Παρίσι τόν Ἰα-
νουάριο τοῦ 1907, ὅπου παρέμεινε ἐπί ἑξάμηνο πιθανόν γιά νά μυηθεῖ
στήν τέχνη τῆς κινηματογράφησης8. 6798. Οἱ ἀδελφοί Μανάκια φωτογρά-
φησαν στό Μοναστήρι τούς πρωτεργάτες τοῦ κινήματος τῶν Νεοτούρ-
κων, τούς ἀμνηστευθέντες Μακεδονομάχους, τόν ἐπίσκοπο Πέτρας καί
μετέπειτα ἐθνομάρτυρα μητροπολίτη Γρεβενῶν Αἰμιλιανό (Ἰούλιος 1908).
Μάλιστα ἡ φωτογραφία τοῦ Αἰμιλιανοῦ εἶχε ἀναπαραχθεῖ σέ ταχυδρομι-
κό δελτάριο καί εἶχε κυκλοφορήσει εὐρέως. 221 19, 22226. Τόν σουλτάνο
Μεχμέτ Ρεσίντ (Θεσσαλονίκη 1911), τόν διάδοχο τοῦ ἑλληνικοῦ θρόνου
Κωνσταντῖνο (Θεσσαλονίκη 1912), τόν Ἀλέξανδρο Καραγεώργεβιτς (Μο-
ναστήρι 1913), τήν κατεστραμμένη ἀπό τήν πυρκαϊά Θεσσαλονίκη (1917).
Στό ἀρχεῖο τους ἔχουν διασωθεῖ 1467 φωτογραφίες. 67 87. Οἱ κινηματο-
γραφικές τους ταινίες ἔχουν μῆκος 1500 μέτρων. 332. Μεταξύ τῶν κινη-
ματογραφικῶν ταινιῶν τους περιλαμβάνονται οἱ: «Πανόραμα πόλεως
Γρεβενῶν», «Ὑφάντρες», «Γάμος στό Περιβόλι», «Ἐμποροπανήγυρη Γρε-
βενῶν», «Πανηγύρι στήν Ἁγία Σωτήρα Ἀβδέλλας», «Χοροί Ἀρμάνων»,
«Κηδεία μητροπολίτου Γρεβενῶν Αἰμιλιανοῦ». 332. Ἡ τελευταία ταινία,
μήκους ἑκατό μέτρων, προβλήθηκε σέ ὅλη τήν Εὐρώπη καί στίς ἑλληνι-
κές κοινότητες τῶν Ἡνωμένων Πολιτειῶν. Πλῆθος φωτογραφιῶν ἀπό
τήν κηδεία δημοσιεύθηκαν σέ ἐφημερίδες Ἀθηνῶν καί Θεσσαλονίκης
ἀλλά καί ἀμερικανικές. 6799
Στά Γρεβενά φωτογράφος πρίν ἀπό τήν ἀπελευθέρωση ἦταν καί ὁ
Γεώργιος Χρυσοχόου ἤ Μαργαρίτης. 656
Φ42. Ἀπό τήν ταινία ὑφάντρες. Ἀβδέλλα 1906
– 92 –
Ἡ χειρονακτική ἐργασία
Ἡ ἀπληστία τῶν τοπικῶν μπέηδων καί οἱ συνεχεῖς λεηλασίες τῶν

Ἀλβανῶν εἶχαν ὁδηγήσει πολλούς κατοίκους τῆς περιοχῆς σέ ἔσχατη
φτώχεια. Πρός ἀντιμετώπιση τῶν οἰκογενειακῶν ἀναγκῶν, ἀρκετοί ἀπό
αὐτούς ἀναγκάζονταν νά ἀναζητοῦν πρόσθετους πόρους πέρα ἀπό τούς
πενιχρούς τῶν γεωργοκτηνοτροφικῶν ἀπασχολήσεων. Οἱ κάτοικοι τῶν
φτωχῶν Κουπατσαροχωρίων, ὅπως ἡ Λάβδα, οἱ Σαργκαναῖοι, τό Βο-
δεντσκό καί τό Τούσι, προσπαθοῦσαν νά βροῦν ἀπασχόληση δίχως νά
μετακινηθοῦν σέ μεγάλη ἀπόσταση. Αὐτοί προσέφεραν τίς ὑπηρεσίες
τους, κατά τήν περίοδο τῆς αἰχμῆς, στά κοπάδια τῶν Βλάχων, κατά τό
θέρος, στίς ἀσβεσταριές τῆς Τίστας καί στίς ἑστίες παραγωγῆς ξυλαν-
θράκων στή Λάβδα καί στό Μοναχίτι. 200 30. Ἀρκετοί κάτοικοι τῆς ἐπαρχί-
ας κατέρχονταν στή θεσσαλική πεδιάδα καί ἀπασχολοῦνταν ὡς χειρόνα-
κτες σέ γεωργικές ἤ ἄλλες ἐργασίες, ὅπως τό κτίσιμο. Αὐτοί ἀντιμετώπι-
ζαν τόν καυτό ἥλιο, ἀλλά καί τό νοσηρό κλίμα τῆς περιοχῆς. Αὐτά, σέ
συνδυασμό μέ τή σκληρή φύση τῆς ἐργασίας, ἐπέφεραν τόν κλονισμό τῆς
ὑγείας τους. Πολλοί ἀπό αὐτούς, ἐπιστρέφοντας, εἶχαν νά διηγηθοῦν πε-
ριστατικά ταπεινωτικῆς συμπεριφορᾶς ἀπέναντί τους ἐκ μέρους τῶν κα-
τοίκων τῆς πεδιάδας. 19338. Χωρικοί ἀπό τούς οἰκισμούς Ζάλοβο, Κηπου-
ριό, Κοσμάτι, Σπήλαιο καί Μοναχίτι μετακινοῦνταν πρός Ξάνθη καί Κο-
μοτινή ἀπασχολούμενοι σέ γεωργοκτηματίες καί ἐμπόρους, καθώς καί
πρός τή Δράμα καί τόν Γιδά. 20030, 79
– 93 –
Κεφάλαιο Β
Ἡ οἰκογενειακή ζωή καί ἡ φύση
τῆς περιοχῆς
Σκηνές ἀπό τήν καθημερινή ζωή στίς οἰκίες
Ἡ φτώχια τῶν κατοίκων ἀποτυπώνεται ἔκδηλα σέ κάποιες περιγρα-

φές. Ὁ μακεδονομάχος Καραβίτης παρουσιάζει τόν ἐξοπλισμό μιᾶς τυ-
πικῆς χασιώτικης οἰκίας: «Μιά ἤ δυό ξύλινες ἤ πήλινες γαβάθες, δυό-τρία
ξύλινα κουτάλια, χωρίς πηρούνια, μιά-δυό κάσες φυσιγγίων, ἄδειες βέβαια,
ἕνας σοφρᾶς, μιά ψάθα ἁπλωμένη κάτω. Ἰδού ὅλα τά ἔπιπλα καί σκεύη.
Καθίσματα δέν ὑπάρχουν. Καί ἕκαστον μέλος τῆς οἰκογενείας κοιμᾶται μέ
τήν κάπα του, διότι στρώματα δέν ὑπάρχουν. Κάτι κούτσουρα χρησιμεύουν
γιά μαξιλάρια, ἀναλόγως δέ τῶν μελῶν τῆς οἰκογενείας εἶναι καί οἱ ψάθες.
Ἕνα κανάτι χρησιμοποιεῖται γιά νά πίνουν ὅλοι νερό. Ἕνα κιούπι ὑπάρχει
γιά νά βάζουν τό ἁλατισμένο κρέας, χοιρινό ἤ κατσικίσιο ἤ ζαρκαδίσιο... Δί-
πλα στό σπίτι ἔχουν ἕνα μικρό φοῦρνο πού χωράει ἕνα ταψί ἤ 2-3 ψωμιά
ἀπό ἀνάμικτο καλαμπόκι καί βρίζα. Ὑπάρχει ἐπίσης ἕνα κοτέτσι καί δίπλα
στήν πόρτα τό σπιτάκι τοῦ σκύλου νά φυλάγῃ τίς κότες ἀπό τίς ἀλεποῦδες,
ἄν καί τό κοτέτσι κλείνει καλά. Τά περισσότερα μέλη τῆς οἰκογενείας εἶναι
ἐφωδιασμένα μέ ἕνα σουγιά τρικκαλινό δεμένο μέ ἕνα λουρί στή μέση τους.
Μέ τά ἴδια ροῦχα κοιμοῦνται καί σηκώνονται, τό πλύσιμο, ἔστω τοῦ προσώ-
που, δέν τό γνωρίζουν, ὅπως δέν γνωρίζουν οὔτε κτένι, οὔτε σαπούνι. Ψείρα
ἄφθονη. Γιά νά τήν ἐξοντώσουν, ἀνάβουν ἕνα σωρό ξύλα, τά ἀφήνουν νά γί-
νουν κάρβουνα καί κατόπιν κρατοῦν τά ροῦχα ἀπό πάνω. Γιά παπούτσια
κόβουν χοιρινά δέρματα ἴσια μέ τήν πατούσα τους καί τά δένουν μέ λουριά
περί τόν ἀστράγαλο. Τό καλοκαίρι κάτι κάνουν αὐτά τά παπούτσια, τό χει-
μώνα ὅμως ξεχειλώνουν καί γίνονται ἐλεεινά». 133436
Γιά τά κουπατσαροχώρια μᾶς δίνει ἀρκετές πληροφορίες ὁ Βλάχος. Τό
μαγειρεῖο (μαγεριό) συνήθως ἦταν κατασκευασμένο σέ πρόχειρο κτίσμα
– 94 –
στόν αὔλειο χῶρο. Ἐκεῖ οἱ νοικοκυρές μαγείρευαν, ἔψηναν τήν πίτα στή
γάστρα καί ἔπλυναν τά ροῦχα. Ὁ φοῦρνος παρασκευῆς ψωμιοῦ ἀποτε-
λοῦσε ἰδιαίτερο κτίσμα. Ἀποχωρητήριο δέν διέθεταν οἱ οἰκίες τῆς ἐποχῆς
ἐκείνης. Κατά τίς νύχτες συμπληρωματικός πρός τόν φωτισμό πού πρό-
σφερε τό ἀναμμένο τζάκι ἦταν ἐκεῖνος τοῦ λυχναριοῦ, στό ὁποῖο καιγό-
ταν χοιρινό λίπος, καί τοῦ δαδιοῦ. Κάθε οἰκογένεια κατανάλωνε 2 ἕως
τρία φορτία (φορτώματα) ζώων δαδί κατ’ ἔτος. Ἡ χρήση πετρελαίου εἶχε
ἀρχίσει κατά τίς ἀρχές τοῦ 20οῦ αἰ. στά ἀστικά κέντρα, ἦταν ὅμως ἐξαιρε-
τικά σπάνια στά χωριά. 5551. Σ΄ αὐτά προσθέτει ὁ Μπαδέμας γιά τά χωριά
τῆς περιοχῆς τοῦ Τσουρχλίου: Τά μέλη κάθε οἰκογένειας κατά τήν ὥρα
τοῦ φαγητοῦ κάθονταν στό δάπεδο γύρω ἀπό ἕνα χαμηλό ξύλινο τραπέζι
(σοφρά) καί ἔτρωγαν ἀπό τό ἴδιο δοχεῖο φαγητοῦ (μσούρα). Τά κουτάλια
(χλυάρια) ἦσαν ξύλινα. Ὅλα τά μέλη τῆς οἰκογένειας κοιμοῦνταν στό
ἴδιο δωμάτιο σέ μιά ψάθα, ἐπάνω στήν ὁποία ἔστρωναν ἕνα ὑφαντό ἀπό
κατσικότριχα (σάισμα). Ἄγνωστα κατά τήν ἐποχή ἐκείνη ἦσαν τόσο τά
κρεβάτια ὅσο καί οἱ καρέκλες. 19327
Οἱ Wace καί Thomson μᾶς δίνουν ἀναλυτική περιγραφή τοῦ ἐσωτερι-
κοῦ τῶν οἰκιῶν τῆς Σαμαρίνας: «Στό σπίτι μπαίνει κανείς ἀπό μιά χαμηλή
ἀλλά φαρδιά πόρτα στό ἰσόγειο. Αὐτή ἀνοίγει κατευθείαν σέ ἕναν μακρύ,
χαμηλό χῶρο πού εἶναι στρωμένος μέ ἀνώμαλες πλάκες. Ἄν ὁ ἰδιοκτήτης
εἶναι ἀγωγιάτης, ὁ χῶρος αὐτός χρησιμοποιεῖται μερικές φορές ὡς
σταῦλος καί κατά μῆκος τῆς μιᾶς πλευρᾶς θά ὑπάρχουν παχνιά. Ἄν ὄχι,
ἕνα παχνί ἤ μέρος γι’ αὐτό θά βρίσκεται ἐκεῖ ὁπωσδήποτε, ἀλλά ὁ χῶρος,
τό καλοκαίρι τουλάχιστον, θά ἀποτελεῖ τό ἐργαστήριο καί θά περιέχει τόν
ἀργαλειό, τό τσικρίκι, τήν ἀνέμη, τά λανάρια, πού διαφορετικά θά βρίσκο-
νταν στόν ἐπάνω ὄροφο... Τό ὑπόλοιπο τοῦ ἰσογείου καταλαμβάνεται ἀπό
μία ἀποθήκη, στήν ὁποία ὑπάρχουν ξύλινες ντουλάπες γεμάτες μέ ὑφαντά
καί ροῦχα, δίμιτο πού δέν ἔχει «γενωθεῖ» ἀκόμη, τενεκέδες μέ βούτυρο ἤ
λαρδί καί ἄλλα ἀντικείμενα τοῦ νοικοκυριοῦ. Θά ὑπάρχει ἐπίσης ἕνα με-
γάλο δοχεῖο μέ ἀλεύρι καί μερικοί ἀσκοί γιά τυρί θά κρέμονται ἴσως ἀπό τό
ταβάνι. Ἀπό τό ἐργαστήριο μιά ἁπλή σκάλα ὁδηγεῖ κατευθείαν στό μεγάλο
δωμάτιο τοῦ σπιτιοῦ. Ἡ κορυφή τῆς σκάλας εἶναι συνήθως χωρισμένη μέ
ἕνα δικτυωτό, πάνω ἀπό τό ὁποῖο ὑπάρχει ἕνα ντουλάπι, ὅπου βάζουν τά
ὑφαντά σκεπάσματα τοῦ κρεβατιοῦ.
Εἴτε κατά πλάτος τῆς μιᾶς ἄκρης τοῦ δωματίου εἴτε γύρω ἀπό δύο ἤ
τρεῖς ἀπό τούς τοίχους θά ὑπάρχει ἕνα χαμηλό ξύλινο κρεβάτι ἤ «μιντερ-
λίκι». Μάλλινες κουβέρτες πού ἔχει ὑφάνει ἡ οἰκοδέσποινα, στρώνονται
ἐπάνω του καί μερικά μαξιλαράκια τοποθετοῦνται στίς γωνιές τοῦ τοίχου.
Τήν ἡμέρα κάθονται ἐκεῖ ἐπάνω, ἐνῶ τή νύχτα γίνεται κρεβάτι. Ὅσο πιό
καινούριο εἶναι τό σπίτι, τόσο πιό στενό εἶναι τό «μιντερλίκι» καί σέ μερικά
– 95 –
ἀπό τά πιό καινούρια σπίτια, ὅπου χρησιμοποιοῦνται καρέκλες, ἔχει μετα-

βληθεῖ σέ πάγκο γύρω ἀπό τόν τοῖχο. Καί πάλι, ὅπου τό μιντερλίκι εἶναι
φαρδύ, τό ὑπόλοιπο μέρος τοῦ δαπέδου, εἴτε ξύλινο εἴτε ἀπό χῶμα- δάπεδα
ἀπό χῶμα βρίσκει κανείς ἀκόμη καί σέ διώροφα σπίτια- παραμένει ἀκάλυ-
πτο, ἀφοῦ δέν τό χρησιμοποιοῦν νά κάθονται, ἀλλά ὅπου τό «μιντερλίκι»
εἶναι σχετικά μικρό, τό ὑπόλοιπο δάπεδο καλύπτεται συνήθως μέ ἕνα κομ-
μάτι από στρωσίδι ἤ φλοκωτή... Μερικῶς ἐντοιχισμένη στήν πλευρά τοῦ
δωματίου, ὅπου δέν ὑπάρχει «μιντερλίκι», θά βρίσκεται ἡ «μισάντρα», ἕνα
πολύ χαρακτηριστικό ἔπιπλο, πού μπορεῖ νά περιγραφεῖ ὡς κάτι μεταξύ
γκαρνταρόμπας καί μπουφέ. Τό κυρίως μέρος ἀποτελεῖται ἀπό ἕνα δίφυλ-
λο ντουλάπι, ὅπου τοποθετοῦνται τά σκεπάσματα καί τά μαξιλάρια. Στίς
δύο πλευρές ὑπάρχουν μερικά μικρά ράφια ἐντοιχισμένα. Κατευθείαν ἀπέ-
ναντι ἀπό τή «μισάντρα» καί τό «μιντιρλίκι» καί ἀκριβῶς ἀπέναντι στόν
τοῖχο βρίσκεται τό τζάκι ἤ ἡ «βάτρα», ἕνα τετράγωνο πλαίσιο ἀπό λεῖες
πλάκες ἀλειμμένο μέ λάσπη... Σ’ ὅλα τά καλύτερα σπίτια ὑπάρχει ἕνα
ἐπίπεδο ξύλινο ταβάνι κάτω ἀπό τά δοκάρια τῆς ὀροφῆς καί στό κέντρο του,
σέ πολλές περιπτώσεις, ἕνα ἁπλό σκαλιστό σχέδιο. Γύρω ἀπό κάθε τοῖχο
σέ ἀπόσταση μισοῦ μέτρου περίπου ὑπάρχει μιά σανίδα ὡς ράφι, πάνω στό
ὁποῖο τοποθετοῦνται ποτήρια, μπουκάλια καί διάφορα μικροαντικείμενα.
Ἐδῶ ἐπίσης, πάντοτε στήν ἀνατολική πλευρά, βρίσκεται ἡ εἰκόνα τοῦ σπι-
τιοῦ, μπροστά στήν ὁποία καίει συνεχῶς τό φιτίλι πού ἐπιπλέει στό ἐλαιό-
λαδο. Ἕνα μικρό τραπέζι συμπληρώνει τήν ἐπίπλωση, ἀλλά τά τραπέζια,
ὅπως καί οἱ καρέκλες, ἔχουν εἰσαχθεῖ τελευταῖα. Οἱ πιό χαρακτηριστικοί
νεωτερισμοί τῶν μοντέρνων καιρῶν εἶναι ἴσως οἱ ζωγραφιές, οἱ φωτογρα-
φίες καί οἱ διακοσμήσεις διαφόρων εἰδῶν, ἀποτελέσματα τῆς μεταναστεύ-
σεως, ὡς ἐπί τό πλεῖστον. Αὐτές εἶναι καρφωμένες στόν τοῖχο ἤ τοποθετη-
μένες στά ράφια... Στά περισσότερα σπίτια μπορεῖ νά βρεῖ κανείς λίγα βι-
βλία.
Ὅλα τά σπίτια, ἐκτός ἀπό τά μικρά, ἔχουν τουλάχιστον ἕνα δεύτερο δω-
μάτιο στόν ἐπάνω ὄροφο, πού συνήθως χρησιμοποιεῖται ὡς κουζίνα καί ὡς
ὑπνοδωμάτιο γιά τίς γυναῖκες καί ποτέ δέν εἶναι ἔτσι ἐπιπλωμένο, ὅπως τά
ἄλλα. Σέ ἕνα ἀπό τά ἐπάνω δωμάτια ὑπάρχει συνήθως ἕνας «νεροχύτης»
ἐντοιχισμένος, ὅπου πλένεται ἡ οἰκογένεια. Μία μικρή ἐξωτερική πόρτα
στόν ἐπάνω ὄροφο συνηθίζεται ἰδιαίτερα στά παλαιότερα σπίτια, καί μιά
καί αὐτά εἶναι χτισμένα στήν πλαγιά, ἡ πόρτα αὐτή ἀνοίγει μερικές φορές
πρός τό ἔδαφος ἤ λίγο πιό πάνω ἀπό τό ἔδαφος, ἀλλά ἄν ὄχι, ἔχει μιά κοντή
κεκλιμένη σκάλα ἀπ’ ἔξω. Πολλά ἀπό τά παλαιότερα σπίτια ἔχουν ἐπίσης
ἕνα ξύλινο μπαλκόνι, μερικῶς κλεισμένο μέ ἕνα σκαλιστό ξύλινο δικτυωτό,
πού σχηματίζει μιά ὁλόκληρη πλευρά ἑνός δωματίου. Ἄλλα ἔχουν μιά μι-
κρή προεξοχή πάνω ἀπό τήν κύρια εἴσοδο. Αὐτή μοιάζει κάπως μέ κυρτό
– 96 –
παράθυρο. Εἶναι κλεισμένο μέ σανίδες κι ἔχει μιά σειρά ἀπό μικρά τετρά-
γωνα παράθυρα καί γύρω στό ἐσωτερικό ἕνα χαμηλό ξύλινο κάθισμα. Καί
οἱ δύο τύποι εἶναι γνωστοί ὡς «κιπένγκι». Τά πιό σύγχρονα σπίτια ἔχουν
μικρά μπαλκόνια μέ σιδερένια κιγκλιδώματα». 31194. «Ὅταν μπαίνουν στό
σπίτι, τά παπούτσια συνήθως τά βγάζουν, μιά καί τό δάπεδο εἶναι ὁ τόπος
ὅπου κάθονται, ἀλλά μέ τήν αὔξηση πού παρατηρεῖται στίς καρέκλες καί
στίς μπότες, πού καί τά δύο ἀποτελοῦν εὐρωπαϊκούς νεωτερισμούς, ἡ συ-
νήθεια ἐκλείπει... Οἱ τιμητικές θέσεις στό σπίτι, τόσο κατά τήν ἡμέρα ὅσο
καί κατά τή νύχτα, βρίσκονται στή δεξιά καί τήν ἀριστερή πλευρά τοῦ τζα-
κιοῦ». 31195. Οἱ καρέκλες ἐξυπηρετοῦσαν ἐκείνους πού ντύνονταν «φρά-
γκικα», διότι ἦταν ἀρκετά δύσκολο νά κάθονται στό πάτωμα. 311 51
Ἡ ἀπασχόληση τῶν γυναικῶν
Περιγραφή τῆς καθημερινῆς ζωῆς τῶν γυναικῶν στή Σαμαρίνα ἔχου-

με ἀπό τούς Wace καί Thomson: «Τό μεγαλύτερο μέρος τῆς ἡμέρας ἡ γυ-
ναίκα βρίσκεται στό ἐργαστήριο, στό τσικρίκι της, ἡ μεγαλύτερη κόρη θά
ὑφαίνει στόν ἀργαλειό καί ἡ νεώτερη ἴσως θά λαναρίζει τά μαλλιά, καί
ὅλες θά εἶναι ἴσως κοντά στήν ἀνοιχτή πόρτα, γιατί τά παράθυρα, ἄν
ὑπάρχουν, εἶναι μικρά. Ἔξω στήν πλακοστρωμένη αὐλή, ἁπλωμένα σ’ ἕνα
στρωσίδι στόν ἥλιο, γιά νά στεγνώσουν, θά βρίσκονται τά μαλλιά, πού
ἔχουν ξεδιαλεχθεῖ καί πλυθεῖ. Τίς γιορτές καί τίς ἀργίες ὁ ἀργαλειός σκε-
πάζεται μέ ἕνα στρωσίδι καί τά ἄλλα ἐργαλεῖα γιά τήν ὕφανση κρύβονται».
Φ43. Γριά στό τσικρίκι (ἀνέμη)
– 97 –
31194
Ὁ Μπαδέμας κάνει μιά ζωντανή περιγραφή τῆς καθημερινῆς ζωῆς
τῶν γυναικῶν στά ἄλλα χωριά: «Ὅταν τελείωναν τίς δουλειές ἔξω στά
χωράφια, τότε φρόντιζαν τό σπίτι. Πιό πολύ φροντίζει τά παιδιά της σάν
Ἑλληνίδα μάνα καί σάν χριστιανή, νά τά γαλουχήσει μέ τά ἑλληνοχριστια-
νικά ἰδεώδη, ὅπως διδάχθηκε κι αὐτή, νά τά παρακινεῖ νά πηγαίνουν στόν
παπά νά τά μάθει γράμματα ἀπό τόν ὀχτάηχο καί τό ψαλτήρι τοῦ Δαβίδ. Οἱ
γυναῖκες ἑτοίμαζαν ὅλα τά ὑφαντά ροῦχα (σιγκούνια), πού θά ἔραβε ὁ τερ-
ζής καί θά φοροῦσαν μικροί καί μεγάλοι, ἄντρες καί γυναῖκες. Ὅλη ἡ προί-
κα τοῦ κοριτσιοῦ, ἀλλά καί ἡ κάπα τοῦ τσοπάνου, ἀπό τῶν γυναικῶν τά χέ-
ρια θά περάσουν. Ὅλα τά ἐσώρουχα, τά τσιράπια (κάλτσες), μονόχρωμα ἤ
παρδαλά, τά σκεπάσματα καί τά στρώματα οἱ γυναῖκες θά τά φτιάξουν.
Καί τίς μέρες τοῦ χειμώνα μαζεύονταν ὅλοι στό σπίτι ἐκτός τοῦ τσοπάνου
πού βόσκει τά πρόβατα καί κοιμᾶται στήν καλύβα στό μαντρί. Οἱ ἄντρες
φροντίζουν γιά τά ξύλα τῆς φωτιᾶς, περιποιοῦνται τά μεγάλα ζῶα στό
ἀχούρι (ἄλογα, βόδια) καί πηγαίνουν τροφές γιά τά πρόβατα στό μαντρί. Οἱ
γυναῖκες ἄρχιζαν τίς δουλειές τους μέ τά μαλλιά.
Ἔβλεπες τίς χειμωνιάτικες νύχτες σέ κάθε σπίτι νά στήνεται ἕνα βιοτε-
χνικό ἐργαστήρι καί νά γίνονται τά ὑφαντά γιά ὅποια ἀνάγκη ἔχει τό σπίτι.
Πλυμένα ἀπό τό φθινόπωρο μαλλιά ἄλλες γυναῖκες ξάνουν, ἄλλες λανα-
ρίζουν καί οἱ πιό γριές γνέθουν μέ τή ρόκα τους καί τά κάνουν νῆμα. Ἡ κο-
πελιά ὑφαίνει μέ τή γρήγορη σαΐτα της τά κεντητά στρωσίδια καί τά προι-
κιά της καί σιγοτραγουδᾶ τόν καημό τῆς καρδιᾶς της:
Τό κέντημα εἶναι γλέντημα κι ἡ ρόκα εἶναι σεργιάνι
κι αὐτός ὁ ἔρμος ἀργαλειός εἶναι σκλαβιά μεγάλη.
Τά πανιά καί ὅ,τι ἄλλο χρησιμοποιεῖ ἡ οἰκογένεια, σ’ αὐτόν τόν ἀργαλειό
θά τά ὑφάνουν. Τά πανιά τά ὑφαίνουν μέ ἄλλο πυκνό χτένι καί, κατά τήν
ἄνοιξη, τά λευκαίνουν στόν λάκκο (ρέμα) στό μάρμαρο πάνω ἀπό τό γεφύρι
πρός τή βρύση, στό καθαρό καί γάργαρο νερό του. Τά πανιά αὐτά τά χρησι-
μοποιοῦσαν γιά ἐσώρουχα ἄντρες καί γυναῖκες». 19345
Κατά κανόνα σέ κάθε οἰκισμό ὑπῆρχαν ἄφθονα νερά καί σέ μικρή
ἀπόσταση ἀπό τίς οἰκίες. Ἐκεῖ ὅμως πού ὑπῆρχε μικρός ἀριθμός πηγῶν,
καί μάλιστα σέ μεγάλη ἀπόσταση ἀπό τίς οἰκίες, ἤ πηγάδια (μπνάρια)
ἦταν μεγάλη καί ἡ ταλαιπωρία τῶν γυναικῶν τόσο κατά τήν ἀναμονή,
γιά νά γεμίσουν τά δοχεῖα, ξύλινα (βαρελάκια ἤ μποῦκλες) ἤ πήλινα
(στάμνες), ὅσο καί κατά τή μεταφορά τους. Πάντως στήν βρύση (πηγάδι)
εἶχαν καί τήν εὐκαιρία νά ξεκουραστοῦν γιά λίγο, νά συζητήσουν καί νά
ἀστειευθοῦν, καθώς ἦσαν τά νεότερα μέλη τῆς οἰκογένειας πού ἐπιφορ-
τίζονταν μέ τήν ἐργασία αὐτή. Ἀσφαλώς δέν ἔλειπαν καί οἱ καυγάδες.
Ἀπό τήν ἄλλη, καθώς ἐκεῖ προσέρχονταν καί οἱ νέοι, γιά νά ποτίσουν τά
– 98 –
μεγάλα ζῶα, ἡ συνάντηση ἦταν εὐχάριστη καί ἀπό αὐτήν ξεκινοῦσε ἡ

γνωριμία πού κατέληγε στόν γάμο.
Σχέσεις ἀνδρῶν καί γυναικῶν
Γράφει ὁ Μπαδέμας: «Νοικοκύρης καί ἀφέντης μέσα στό σπίτι εἶναι ὁ

ἄντρας, ἡ γυναίκα δέν ἔχει καμιά πρωτοβουλία. Μόνο σέ σπάνιες περιπτώ-
σεις, ἄν θέλει, ὁ ἄντρας ρωτάει τή σύζυγό του σέ ὑποθέσεις πού ἀφοροῦν
τήν οἰκογένειά τους. Ἡ γυναίκα εἶναι ὑποχρεωμένη νά εἶναι πάντα πρόθυ-
μη καί ἄξια ν’ ἀνταποκρίνεται στίς τρισυπόστατες ἀνάγκες τῆς οἰκογέ-
νειας, δηλαδή: νά εἶναι καλή νοικοκυρά, νά εἶναι καλή σύζυγος καί νά εἶναι
καλή μητέρα. Μέ τίς ὑποχρεώσεις αὐτές βλέπουμε πόση εὐθύνη καί ὑπεύ-
θυνο ρόλο ἔχει ἡ γυναίκα μέσα στήν οἰκογένεια. Παρ’ ὅλα αὐτά ὅμως, λίγοι
ἄντρες ἐκτιμοῦσαν τίς γυναῖκες τους καί τίς συμβουλεύονταν. Ἀπό τήν
ἡμέρα πού θά παντρευτεῖ ἕνα κορίτσι ἀφανίζεται τό ὄνομά της κοντά στόν
ἄνδρα της. Ὅσα χρόνια κι ἄν περάσουν, π.χ. ὁ ἀδελφός τοῦ ἄντρα της πά-
ντα τή φώναζε «νύφη» καί στά βαθιά γηρατιά της ἀκόμα. Ἐνῶ οἱ ἄλλοι κά-
τοικοι τοῦ χωριοῦ τήν φώναζαν (καλοῦσαν) μέ τό ὄνομα τοῦ ἄντρα της,
ὅπως Κώσταινα, Γιώργαινα, Θανάσαινα, Χρήστινα, Βασίλινα κ.ο.κ. Ἔκείνη
πάλι τόν πεθερό της, τούς γέρους τοῦ χωριοῦ καί τά μεγαλύτερα κουνιάδια
της τούς καλοῦσε ὁ ἀφέντης, τά μικρότερα κουνιάδια της τά φώναζε ἀφε-
ντάκι». 19346
Γράφουν οἱ Wace Thomson: «Στίς Βλάχες, ἀντίθετα ἀπό τίς γυναῖκες σ’
ἕνα ἑλληνικό χωριό, οἱ ἄνδρες τίς φέρονται μέ πολύ μεγαλύτερο σεβασμό
καί, σέ μερικές περιπτώσεις, σχεδόν σάν νά εἶναι ἴσες. Οἱ γυναῖκες ἐπίσης
κάνουν ἐπισκέψεις, ὅπως οἱ ἄνδρες, καί συζητοῦν μεταξύ τους ἐλεύθερα.
Ἄπό τήν ἄλλη ὅμως μεριά, οἱ γυναῖκες σπανίως ἤ σχεδόν ποτέ, ὡς γενικό
ἔθιμο, δέν τρῶνε μέ τους ἄνδρες τῆς οἰκογένειας. Αὐτό εἶναι ἴσως θέμα
εὐκολίας, ἀφοῦ οἱ γυναῖκες μαγειρεύουν καί δέν σημαίνει ὁπωσδήποτε ὅτι
εἶναι κατώτερες. Μέχρις ἑνός σημείου, τά κορίτσια κρατοῦνται κλεισμένα
μιά καί τό ἔθιμο ὑπαγορεύει ὅτι δέν πρέπει νά τά ἰδεῖ κανείς ἔξω ἀπό τό
σπίτι ἀσυνόδευτα ἀπό ἀδελφό, πρῶτον ἐξάδελφο ἤ κάποιον ἡλικιωμένο
συγγενῆ, ὅπως θεῖο, θεία ἤ ἕναν ἀπό τούς γονεῖς τους. Ὁ κανόνας αὐτός δέν
ἰσχύει ὅταν πηγαίνουν στή βρύση γιά νερό ἤ στό ποτάμι, γιά νά πλύνουν
ρούχα. Ἐπίσης, στούς χορούς, σέ γάμους ἤ σέ πανηγύρια, οἱ νέοι δέν ἐπι-
τρέπεται νά χορέψουν μέ κορίτσια ἐκτός ἀπό τίς ἀδερφές ἤ τίς ξαδέρφες
πού εἶναι συγγενεῖς ἐξ αἵματος, σύμφωνα μέ τούς κανόνες τῆς ἑλληνικῆς
ἐκκλησίας. Ἀλλά ὁλόκληρες οἰκογένειες βγαίνουν ἐκδρομή μαζί καί γενικά
τά δύο φύλα συναντῶνται ὡς ἴσα. Ἡ ἀνώτερη θέση τῶν γυναικῶν πού ἐντυ-
– 99 –
πωσιάζει ἰσχυρά ὅποιον ἔρχεται ἀπό ἕνα ἑλληνικό σέ ἕνα βλάχικο χωριό,
ὀφείλεται ἴσως στή διαφορά τῶν ἐθίμων τοῦ γάμου... Ἡ πιό ἐλεύθερη κοι-
νωνική ζωή τῶν Βλάχων, πού ὀφείλεται μερικῶς στά συχνά ταξίδια τους,
τούς παρέχει στό σημεῖο αὐτό καλύτερους τρόπους καί μιά εὐρύτερη θεώ-
ρηση τῆς ζωῆς. Συνεπῶς, οἱ γυναῖκες τῶν Βλάχων ποτέ δέν γίνονται αὐτό
πού τόσο συχνά εἶναι οἱ γυναῖκες τῶν ἑλληνικῶν χωριῶν, σκλάβες στά σπί-
τια τῶν συζύγων τους, πού συχνά τίς ἐκτιμοῦν λίγο περισσότερο ἀπό πα-
ραδουλεύτρες». 31151
Οἱ Βλαχόφωνοι σπάνια ἔρχονταν σέ ἐπιμιξία μέ τούς ἑλληνόφωνους
Ἕλληνες. Ὁ Γάλλος ἀρχαιολόγος Heuzey, πού φιλοξενήθηκε ἀπό τήν
οἰκογένεια Χατζημπύρου καί ἄλλους Σαμαριναίους στό Πραιτῶρι τό 1858,
ἔγραψε: «Οἱ ἀρχιτσέλιγκες τῆς Σαμαρίνας δέν δίνουν τίς κόρες σέ Καρα-
γκούνηδες, Σαρακατσάνους καί Ἕλληνες». 10976. Τήν μή ἀποδοχή γαμπροῦ
γκρέκου μαρτυροῦν καί τά ἀκόλουθα τραγούδια:
«-Βλάχο, βλάχο τσίντσιρα
δόμ’ τή θυγατέρα σου
ὁ γυιός τοῦ Μπίτη τοῦ Μιχούλα
τήν ἅρπαξε καί τήν πῆρε νύφη». 311285
.......................................
«Βρέ Γκραῖκο κατέργαρε,
ἀλλοῦ νά πᾶς γιά προξενιά
τά μασάλια σ’ δέν περνᾶν
κι οἱ Βλάχοι δέν γελιοῦνται». 241216
Κάποιοι ἄνδρες Βλάχοι ὅμως συνέβαινε νά δελεαστοῦν ἀπό τήν προίκα
τῆς νύφης καί νά ἀψηφίσουν τόν ἄγραφο νόμο. Αὐτοί ἀποκόπτονταν ἀπό
τούς λοιπούς Βλάχους καί ἐγκαθίσταντο μετά τό γάμο στά πεδινά. 311 199.
Γι΄ αὐτό καί τό συμβάν γινόταν τραγούδι, ὅπως τό ἀκόλουθο μεταγλωτ-
τισμένο στήν ἑλληνική:
«Σαμαρνιῶτες δέν ἀκούσατε
τί ἔγινε στό Μπακτσιλάρ;
Ὁ Ἀδάμος Τσούτρας ἀρραβωνιάστηκε,
πῆρε μιά Κουπατσάρα.
Τ’ ἀνήψια τοῦ Γκούντα τό ’μαθαν
καί πῆγαν στό καράβι». 311284
Τά πανηγύρια καί οἱ ἐπισκέψεις ἦσαν εὐκαιρίες πρώτης τάξεως γιά
ἀλληλογνωριμία καί ἀρραβῶνες. Καί ὅταν, στήν παρακμή, δέν ἦταν δυ-
νατή ἡ ἄνοδος στά βλαχοχώρια καί ἀργότερα μάλιστα ἄρχισε καί ἡ με-
τανάστευση, ὁ καημός τῶν κοριτσιῶν τραγουδήθηκε (μεταγλωττισμένο
στά ἑλληνικά):
– 100 –
«Αὐτό τό χρόνο λείπουν φαμιλιές, λείπουν κορίτσια.

Δέν ἔρχονται στή Σαμαρίνα τά καημένα, κλαῖνε.
Κλαῖνε τά δύστυχα στά ἀνώγια, στά κατώγια.
Τά δύστυχα δέν μποροῦν νά πληρώσουν τό ἀγώι.
Ἀνάθεμα στόν αἴτιο πού ἔγινε ἡ αἰτία.
Τά παλικάρια ἔφυγαν γιά τήν Ἀμερική,
τά ἀνύπαντρα καί παντρεμένα,
τά παλικάρια τῆς παντριᾶς.
Τά κορίτσια ξαγρυπνοῦν» 311285
Δέν ἦταν σπάνιο, κατά τήν τουρκοκρατία, στά ἑλληνόφωνα χωριά ὁ
ἄνδρας νά λαμβάνει γυναίκα μεγαλύτερή του. Αὐτό συνέβαινε, διότι συ-
χνά ἦταν ὑποχρεωμένος νά ἀπουσιάζει ἀπό τήν οἰκογένειά του, λόγω τῆς
ἐργασίας του, ὁπότε τή διαχείρηση τοῦ σπιτιοῦ ἀνελάμβανε ἐξ ὁλοκλή-
ρου ἡ γυναίκα. Ἀντιθέτως, μεταξύ τῶν Βλάχων, πολύ συνήθης ἦταν ἡ
μεγάλη διαφορά ἡλικίας τοῦ ἄνδρα ἀπό τή μικρότερή του γυναίκα.
Τά διαζύγια δέν ἦταν ἄγνωστα καί κατ’ ἐκείνη τήν ἐποχή. Τό ἐκκλη-
σιαστικό δικαστήριο, πρίν ἐκδώσει διαζύγιο, ἐπιχειροῦσε νά συμβιβάσει
τό ἀνδρόγυνο μέ διαφόρους τρόπους. Σέ περίπτωση πού ἡ σύζυγος εἶχε
ἐγκαταλείψει σύζυγο καί βρέφος, τό δικαστήριο ἀποφάσιζε τήν κράτηση
αὐτῆς στήν οἰκία ἱερέως, ἕως ὅτου ἔρθει σέ ἐπίγνωση τῶν καθηκόντων
της. 601383. Αὐτό δημιουργοῦσε προβλήματα στήν οἰκογένεια τοῦ φιλοξε-
νοῦντος. Ἡ ἐπαρχιακή Δημογεροντία σέ συνεδρία της (11.12.1902) ἀπο-
φάσισε τήν κατασκευή οἰκίσκου στόν αὔλειο χῶρο τοῦ ναοῦ τοῦ Ἁγίου
Γεωργίου στό Βαρόσι πρός ἐγκλεισμό τῶν τιμωρουμένων γυναικῶν ὑπό
τήν φροντίδα τοῦ κανδηλανάπτη. 604170. Σέ ἄλλη περίπτωση, κατά την
ὁποία ὁ σύζυγος κατηγορεῖτο γιά βάναυση συμπεριφορά, τό δικαστήριο
τόν ὑποχρέωνε νά πληρώνει ἐπί δίμηνο τή διατροφή της, καθώς ἡ σύζυ-
γος εἶχε ἐπιστρέψει στήν πατρική της οἰκία. Σέ περίπτωση ὑποτροπῆς, τό
δικαστήριο αὔξανε τό ποσόν τῆς διατροφῆς καί τέλος διέταζε τήν φυλά-
κιση τοῦ συζύγου. 601384, 385, 406. Συνήθεις αἰτίες διαζυγίου ἦσαν: Ἔγκατά-
λειψη, βιαιοπραγία τοῦ συζύγου, ψυχική νόσος καί ἀνικανότητα. Στήν
πρώτη περίπτωση γινόταν ἔκκληση πρός τόν ἐξαφανισθέντα σύζυγο νά
ἐμφανιστεῖ στό ἐκκλησιαστικό δικαστήριο καί αὐτή δημοσιευόταν στήν
ἐφημερίδα τοῦ Πατριαρχείου «Ἐκκλησιαστική Ἀλήθεια». 367 292, 60434. Συ-
νήθως ὅμως, ὁ σύζυγος μετανάστευε σέ ἄλλη χώρα καί δέν ἔδινε πλέον
σημεῖα ζωῆς. Στήν περίπτωση συνεχῶν ἐρίδων καί φιλονικιῶν, ὅταν οἱ
παραινέσεις δέν ἔφεραν ἀποτέλεσμα, τό δικαστήριο ἐξέδιδε διαζύγιο
«κοινῇ συναινέσει». 601389. Σέ περίπτωση πού ὡς αἰτία διαζυγίου ἐκ μέ-
ρους τοῦ αἰτοῦντος προβαλλόταν ψυχική νόσος ἤ ἀνικανότητα, τό δικα-
στήριο ἀνέθετε σέ γιατρό νά ἐξετάσει τόν ἕτερο τῶν συζύγων. 601407
– 101 –
Διατροφή
Τά προϊόντα τοῦ ἐμπορίου δέν ἦταν προσιτά στούς πολλούς, πού δέν
διέθεταν καθόλου χρήματα. Κάποιοι εἶχαν τή δυνατότητα νά τά ἀποκτή-
σουν ἀνταλλάσσοντάς τα μέ ζῶα, ζωικά καί φυτικά προϊόντα. Οἱ πολλοί
χρησιμοποιοῦσαν γιά τό μαγείρευμα ἀποκλειστικά χοιρινό λίπος, τή λί-
γδα. Σέ πολλά νοικοκυριά χρησιμοποιοῦσαν τό λάδι τῆς ἐληᾶς ἀποκλει-
στικά γιά τό καντήλι. 19341. Τό φαγητό τους, λιτό καθ΄ ὅλη τή διάρκεια τοῦ
ἔτους, περιοριζόταν στά ὄσπρια καί στά παράγωγα τοῦ ἀλεύρου, πίτες,
τραχανά, πέτουρα (χυλοπίτες) καί μπληγούρι,. Ἡ πίτα, παραδοσιακό φα-
γητό τῶν κατοίκων τῆς περιοχῆς, παρασκευαζόταν μέ πολλούς τρόπους.
Τά κυριότερα εἴδη ἦσαν μέ γέμιση: Τυρί, κρεμμύδια, πράσα, χυλό κολο-
κύθας, χόρτα καί τραχανά. Τό κύριο πρωινό ἀποτελοῦσε ὁ χυλός ἀπό κα-
λαμποκάλευρο, ἡ κατσιαμάκα. Συχνά δειπνοῦσαν μέ βρασμένο σιτάρι ἤ
καλαμπόκι. Οἱ φτωχότεροι δέν ἐξασφάλιζαν πολλές φορές οὔτε τό ἀλεύ-
ρι γιά τό ψωμί τῆς χρονιᾶς. Ἔτσι, κάποιοι ἀναγκάζονταν νά ἀνταλλάσ-
σουν ποσότητα ἀλεύρου σίτου μέ διπλάσια ποσότητα ἀλεύρου καλαμπο-
κιοῦ ἀρκούμενοι, μέ μικρή πρόσμιξη σίκαλης, στό καλαμποκόψωμο, τή
γνωστή ὡς μπομπότα, καί τίς καλαμποκόπιτες. 5568. Ψωμί παρασκεύαζαν
μέ ἄλευρα, ἐκτός ἀπό σιτάρι, καί ἀπό κριθάρι καί ἀπό σίκαλη. Ὡς συ-
μπλήρωμα στα γεύματα εἶχαν τά λαχανικά, κυρίως κρεμμύδια, πράσα
καί λάχανα. Τά λάχανα σέ πολλά σπίτια τά συντηροῦσαν σέ μεγάλους
ξύλινους κάδους σέ διάλυμμα ξυδιοῦ ἤ ἁλατόνερου (ἁρμιά, ἐκ τοῦ ἁλμύ-
ρα). Ὅταν ἐπικρατοῦσε πολεμικός ἀναβρασμός, οἱ τιμές τῶν βασικῶν
εἰδῶν διατροφῆς γνώριζαν ἁλματώδη αὔξηση. Στό ἡμερολόγιο τοῦ παπα-
Νικόλα Κουκόλη διαβάζουμε: «Ἦταν καί ἀκρίβεια μεγάλη ἀπό ἔτος 1880
ἕως 81. Τό στάρι τό κιλό εἶχεν γρόσια 70, τό καλαμπόκι εἶχεν ἀπό 40 ἕως
45». 350276
Γάλα ἔπιναν καί τυρί ἔτρωγαν τακτικά, καθώς ὅλοι τους ἔτρεφαν ζῶα.
Συνήθης τροφή ἦταν ἀκόμη τά αὐγά. Σπάνια ὅμως ἔτρωγαν κρέας. Ἀκό-
μη καί ὅσοι ἐξέτρεφαν ζῶα, δέν ἔσφαζαν συχνά τά ζωντανά, καθώς προ-
τιμοῦσαν τήν πώλησή τους, γιά νά καλύψουν πιό ἐπιτακτικές ἀνάγκες.
Μόνο κατά τήν περίοδο τῶν Χριστουγέννων, ὅταν ἔσφαζαν τόν χοῖρο τόν
«σιτευτό», στό τραπέζι προσφερόταν καί ἄφθονο κρέας, ἑτοιμασμένο κα-
τά διάφορους τρόπους, ὅπως τηγανητά κομμάτια, τσιγαρίδες καί λουκά-
νικο μέ πράσο. Τό κρέας, πού δέν κατανάλωναν κατά την ἑορταστική πε-
ρίοδο, συντηροῦσαν καλυμμένο μέ λίγδα, τήν ὁποία διέθεταν σε ἐπαρκῆ
ποσότητα, ὥστε νά τήν χρησιμοποιοῦν ὡς μαγειρικό λίπος. Ἡ μεγάλη
γιορτή τοῦ Πάσχα ἔδινε τή δεύτερη μεγάλη εὐκαιρία γιά γεύση ἀφθόνου
κρέατος καί μία ἀκόμη τό ἐτήσιο πανηγύρι τοῦ χωριοῦ. Ἔκτακτη κρεω-
– 102 –
φαγία γινόταν κατά τούς γάμους, τίς χαρές, ὅπως συνήθιζαν νά ἀποκα-
λοῦν. Στούς παραποτάμιους οἰκισμούς συμπλήρωμα βασικό τῆς τροφῆς
ἦταν τό ψάρι, πού ἀφθονοῦσε τόσο στόν Ἁλιάκμονα ὅσο καί στό Βενέτι-
κο, ἀκόμη καί στούς παραποτάμους αὐτῶν. Δύο ἀκόμη φυσικές τροφές
συνιστοῦσαν τά σαλιγκάρια καί τά μανιτάρια.
Σέ ἀντίθεση, οἱ Βλάχοι κτηνοτρόφοι θεωροῦσαν ὅτι τό σκέτο ψητό
κρέας, ζεστό ἤ κρύο, σέ μεγάλη ποσότητα ἦταν βασικό γιά ὁποιοδήποτε
ἄξιο λόγου γεῦμα. Ἀκόμη καί οἱ ἀγωγιάτες ἔφεραν πάντοτε μαζί τους
στό κουραστικό τους ταξίδι ψητό κρέας, ψωμί καί τυρί τουλουμίσιο. Οἱ
Wace καί Thomson, ἐκδηλώνοντας μεροληψία ὑπέρ τῶν Βλάχων, ὑποστη-
ρίζουν πώς ἡ πίτα ἦταν ἄγνωστη στά ἑλληνόφωνα χωριά. 311 53
Τά ὀπωρικά πού παρῆγε ἡ περιοχή ἦσαν σταφύλια, μῆλα, ἀχλάδια
(γκόρτσα), δαμάσκηνα καί κυδώνια. Αὐτά ἦσαν, κυρίως γιά τά παιδιά,
ἀπαραίτητο συμπλήρωμα τοῦ λιτοῦ γεύματος. Τά ἐκλεκτότερα ἐπιτραπέ-
ζια σταφύλια τά ξήραιναν, κρεμώντας τα στίς δοκούς τῆς στέγης, καί τά
κατανάλωναν κατά τή διάρκεια τοῦ χειμώνα. Ἀντί γιά ζάχαρη καί γλυκί-
σματα κατανάλωναν παράγωγα τοῦ σταφυλιοῦ, τό πετμέζι, ἕνα εἶδος
λεπτόρευστου σιροπιοῦ, καί τή μουστόπιτα, ἀπό τήν ἀνάμειξη τοῦ πετμε-
ζιοῦ μέ ἀλεύρι. Ὅλοι οἱ ἀμπελουργοί παρασκεύαζαν 20 ὥς 30 ὀκάδες πε-
τμέζι, ἄν καί γιά τήν παρασκευή του ἔπρεπε νά διαθέσουν 7 ὀκάδες
μοῦστο, γιά νά λάβουν 1 ὀκά πετμέζι. Μέ βάση τό πετμέζι παρασκεύαζαν
στή συνέχεια κομπόστες μέ δαμάσκηνα, κυδώνια, κορόμηλα, ἀχλάδια καί
κολοκύθες, τά ἀποκαλούμενα ριτσέλια. 5572. Τά ἐκτός περιοχῆς εὐδοκι-
μοῦντα ὀπωρικά ἦσαν ἄγνωστα. Ἀκόμη καί κατά τήν ἀρχή τοῦ 20 οῦ αἰ. τό
πορτοκάλι οἱ εὔποροι τό ἐξασφάλιζαν μόνο σέ περίπτωση ἀσθένειας κά-
ποιου μέλους τῆς οἰκογένειας.
Αὐτή ἦταν ἡ διατροφή τους. Παρά τήν κατανάλωση χοιρινοῦ λίπους ἡ
κατάσταση τῆς ὑγείας τους ἦταν καλύτερη ἀπ’ ὅ,τι στίς ἡμέρες μας, λόγω
τῆς διαρκοῦς κινήσεώς τους.
Ἡ νηστεία
Οἱ περισσότεροι χριστιανοί κατά τήν τουρκοκρατία τηροῦσαν αὐστηρά

τίς ἐπιβαλλόμενες ἀπό τήν Ἐκκλησία νηστεῖες. Αὐτές ἦσαν τῆς Τετάρτης
καί τῆς Παρασκευῆς, οἱ Σαρακοστές τῶν Χριστουγέννων καί τοῦ Πάσχα,
τῶν Ἁγίων Ἀποστόλων καί τοῦ Δεκαπενταγούστου. Οἱ Wace καί
Thomson γράφουν γιά τούς Βλάχους ὅτι «κρατοῦν τή Σαρακοστή καί τό
Πάσχα ὅπως ὅλοι οἱ ὀρθόδοξοι χριστιανοί». 311139. Ἡ νηστεία τῆς Σαρακο-
στῆς τοῦ Πάσχα ἄρχιζε τήν Καθαρά Δευτέρα. Οἱ γυναῖκες πού ξεπερ-
– 103 –
νοῦσαν κατά πολύ τούς ἄνδρες στήν τήρηση τῶν διατάξεων ἀπεῖχαν ἀπό
βρώση λαδιοῦ ἐπί τριήμερο. Κατά τήν τρίτη ἡμέρα παρασκεύαζαν λαγγί-
τες (τηγανίτες ἀπό ζυμάρι) χωρίς λάδι, πού κάλυπταν μέ σιρόπι καί πρό-
σφεραν στή γειτονιά. Τή νηστεία μέ χρήση λαδιοῦ, ὅπου ἦταν αὐτό δια-
θέσιμο, τηροῦσαν ὅλοι οἱ κάτοικοι, παρά τίς σκληρές συνθῆκες ἐργασίας,
ὑπό τίς ὁποῖες διατελοῦσαν κατά τήν ἄνοιξη. 93165. Σέ παλαιότερες ἐπο-
χές, κατά τίς ὁποῖες τό λάδι ἦταν δυσεύρετο ἤ οἱ κάτοικοι ἀδυνατοῦσαν
νά τό προμηθευτοῦν λόγω ἀνέχειας, ἡ νηστεία ἦταν πλήρης.
Θεωρεῖται ὅτι ἡ νηστεία κατά τήν τουρκοκρατία ἦταν ἀναγκαστική,
ἀφοῦ ἡ φτώχεια δέν ἐπέτρεπε στούς περισσότερους τήν κατανάλωση ζω-
ικῶν τροφῶν. Ὡς ἕνα βαθμό αὐτό εἶναι ἀληθές. Ὅμως, ἔχουμε καί πολ-
λές ἐνδείξεις ὅτι θά μποροῦσαν νά καταναλώσουν ζωικές τροφές, μέ
πρώτη τή λίγδα, ἀλλά ἀπέφευγαν. Τήν προσήλωσή τους στίς διατάξεις
τῆς Ἐκκλησίας περί νηστείας σημειώνουν ἀρκετοί ξένοι περιηγητές. Ὁ
Γάλλος Ἰησουΐτης Francois Richard (1650), ἀφοῦ ἐπιβεβαιώνει τήν τήρηση
ὅλων τῶν νηστειῶν ἀπό τούς σκλαβωμένους χριστιανούς στά νησιά τοῦ
Αἰγαίου προσθέτει: «Μίλησα μέ πολλούς νησιῶτες πού τρέφονταν μονάχα
μέ φροῦτα καί νερό, χωρίς νά σταματήσουν οὔτε στιγμή τήν ἐργασία τους.
Χωρίς ἄλλο, αὐτά τά ὡραῖα παραδείγματα θά προκαλέσουν σύγχυση σέ
πολλούς ντελικάτους χριστιανούς (σ.σ. τῆς Δύσης), πού, ψάλλοντας κάθε
μέρα τούς ἀγγελικούς χαιρετισμούς, πιστεύουν πώς εἶναι καλοί καί πιστοί
θεράποντες τῆς Παναγίας κι’ ἄς μή καταβάλλουν καμιά προσπάθεια νά
δαμάσουν τίς ἐπιθυμίες τοῦ κορμιοῦ ἤ νά συγκρατήσουν τή βουλιμία τους».
265530. Ὁ Γάλλος γιατρός Spon ἔγραψε (1675): «Μόνο 120 μέρες τό χρόνο
εἶναι ἐλεύθερες γιά τούς Ἕλληνες καί δέν ἐξαιροῦνται οὔτε οἱ ἄρρωστοι
οὔτε οἱ γέροντες οὔτε τά παιδιά». 265696. Βέβαια στά γραφόμενα ὑπάρχει ἡ
συνήθης ὑπερβολή τοῦ συντάκτη τοῦ ὁδοιπορικοῦ.
Ἐνδυμασίες
Οἱ ἐνδυμασίες κατασκευάζονταν μέ προσοχή, ὥστε νά εἶναι πρακτι-

κές, κατά τήν ἐκτέλεση τῶν διαφόρων ἐργασιῶν, καί νά προστατεύουν
ἀπό τό κρύο. Ὁ τρόπος ἔνδυσης ἦταν περίπου ὁμοιόμορφος, ἄν καί οἱ
πλέον εὐκατάστατοι φρόντιζαν νά ξεχωρίζουν μέ διακοσμητικές προ-
σθῆκες στίς ἐνδυμασίες. Διακρίνονταν οἱ ἐνδυμασίες σέ καθημερινές,
γιορτινές καί τοῦ γάμου. Ὅπως γράψαμε σέ ἄλλη σελίδα, ὁ ρουχισμός
ἑτοιμαζόταν ἀπό τίς γυναῖκες τῆς οἰκογένειας. Μόνο γιά τίς ἐνδυμασίες
τοῦ γάμου οἱ οἰκονομικά εὐκατάστατοι καλοῦσαν ἐπαγγελματίες ράφτες,
οἱ ὁποῖοι κατά τή διάρκεια τῆς ἐργασίας τους ἐγκαθίσταντο στήν οἰκία
– 104 –
τοῦ ἐργοδότη. 29124

Ὁ Κρυστάλλης, πού ἐπισκέφθηκε τά βλαχοχώρια τῶν Γρεβενῶν κατά
τό θέρος τοῦ 1889, περιγράφει τήν ἐνδυμασία τους στά ἀκόλουθα: «Οἱ κά-
τοικοι τῶν κωμῶν τούτων διαιροῦνται εἰς δύο τάξεις, εἰς τήν τῶν ποιμένων
καί τήν τῶν ἐμπόρων, οὕτως εἰπεῖν, διακρινομένας ἐκ τῶν ἐνδυμάτων
αὐτῶν. Διότι οἱ μέν ποιμένες φοροῦσι καθ’ ὁλοκληρίαν λευκά ἐνδύματα, οἱ
δέ τῆς ἑτέρας τάξεως μαῦρα. Ἀλλά μόνον κατά τό χρῶμα διαφέρουσι τά
ἐνδύματά των. Κατά τά ἄλλα εἶναι τά αὐτά, συνιστάμενα ἀπό μάλλινα πο-
δήρη σιγκούνια, περικνημίδας, μαλλίνους ὄπισθεν κουμβωμένας, μακρούς
λινούς χιτῶνας, δίκην φουστανέλας, καί ὡς ἐπανωφόριον φλοκάταν, ὁτέ
μαύρην, ὁτέ δέ λευκήν. Τά περιπόδιά των εἶναι πολυποίκιλτα, κατασκευα-
ζόμενα ἐπιμελῶς ὑπό τῶν φιλοκάλων γυναικῶν των. Αἱ γυναῖκες φοροῦσιν
ἐπί τῶν λευκῶν χιτώνων των συγκούνια ἤ τσιπούνια κλειστά, περικέντητα
κατά τόν ποδόγυρον καί τάς ἄλλας ἄκρας, μέ γαϊτάνια μεταξωτά ἐρυθροῦ
χρώματος. Τά πολλά μάλιστα κεντήματα παρατηροῦνται ἐπί τοῦ στήθους,
ὅπου φέρουσι καί δύο σειράς καθέτους, ὡς οἱ εὔζωνοι τοῦ Ἑλληνικοῦ στρα-
τοῦ, κομβίων μεγάλων, ὠοειδῶν, ἀργυρῶν. Αἱ εὐπορώτεραι φοροῦσι καί
φουστάνια καί δή καί μεταξωτά, καθώς καί ποδιαῖς, ὡς ἐπανωφόριον δε,
βαρεῖαν μελανόχρουν φλοκάταν, ἔξωθεν πεποικιλμένην, ἔσωθεν δέ πλήρη
μαλλίνων θυσάνων (φλόκου). Tά περιπόδιά των ἐπίσης πεποικιλμένα διά
διαφόρων κεχρωσμένων κλωστῶν, μαλλίνων καί μεταξωτῶν, καί τά ὑπο-
δήματα οἷα καί τῶν Ἑλληνίδων χωρικῶν, ἄλλην ὅμως ἐποχήν ἐφόρουν ἐρυ-
Φ44. Ἄνδρες τῆς Σαμαρίνας καί οἱ Wace καί Thomson (1910)
– 105 –
θρά τοιαῦτα, ὡς μαρτυρεῖ ἇσμα τι Βλαχικόν διασωθέν παρ’ αὐτοῖς. Περί

τήν ὀσφύν φέρουσιν ἀργυράν ἤ χρυσῆν ζώνην αἱ εὔποροι, αἱ δέ κατώτεραι
δερματίνην μέ μεγάλας ἀργυρᾶς ἤ ἐπιχρύσους τοκάδας ἔμπροσθεν, καί
ἀναρτῶσιν ἐκ τῆς ζώνης δι’ ἀργυρᾶς ἀλύσου μικρᾶς μαχαιρίδιον (σουγιάν)
ἀργυροῦν πᾶσαι. Ἐπίσης ἀγαπῶσι νά στολίζουσι τήν κεφαλήν. Αἱ νέαι φέ-
ρουσι φέσιον ἐρυθρόν μικρόν, ἐπάνω πεποικιλμένον διά χρυσῶν νημάτων
πέριξ δέ κεκαλυμμένον ὑπό σειρῶν νομισμάτων χρυσῶν καί ἀργυρῶν. Ὁ
θύσανος τοῦ φεσίου πίπτει ἐπί τῶν νώτων μακρύς καί παχύς, συνιστάμενος
ἐκ χρυσοῦ καί μετάξης. Σειράς χρυσῶν καί ἀργυρῶν νομισμάτων συνειθί-
ζουσι νά νά παραττάτωσικαί ἐπί τῶν στηθῶν των. Αἱ δέ γηραιαί συνειθί-
ζουσι νά δένωσιν ἁπλῶς τήν κεφαλήν διά βαθυκυάνου μανδηλίου ἤ θέτου-
σιν ἐπ’ αὐτῆς τήν πρός τήν τῶν Καραγκουνισσῶν παρομοίαν τιάραν (balso)».
15127
Ὁ Baldacci παρατήρησε (θέρος 1896) ὅτι οἱ ἄνδρες τῆς Σαμαρίνας φο-
ροῦσαν ντουλαμά ἀπό ὕφασμα ἰόχροο ἤ κυανωπό. 43 161. Ἦταν θερινό
ἔνδυμα ἀμάνικο, τό ὁποῖο συγκρατοῦσε στή θέση του ζώνη, τό τσιπούνι,
ὅπως θά δοῦμε στή συνέχεια. Οἱ Wace καί Thomson περιέγραψαν ἀναλυ-
τικά τίς φορεσιές τῆς Σαμαρίνας (1910): Τά ροῦχα ἦταν τό φανελλένιο γι-
λέκο ἐσωτερικά, ἐπάνω ἀπό τό ὁποῖο φοροῦσαν μιά μονοκόματη γαλάζια
πουκαμίσα (καμεάσα) ἀπό βαμβακερό ὕφασμα, πού ἔφτανε μέχρι τά γό-
νατα μέ πολλές πιέτες μπροστά καί ἐντελῶς ἁπλή πίσω. Ἐπάνω ἀπό τήν
πουκαμίσα ἔφεραν τό ἐξωτερικό φοδραρισμένο γιλέκο ἀπό δίμιτο, μέ μα-
Φ45. Γυναῖκες τῆς Σαμαρίνας (1910)
– 106 –
νίκια ἤ ἀμάνικο. Τό μεσοφόρι (τσιπούνι) ἦταν χωρίς μανίκια, δέν ἑνωνό-

ταν μπροστά καί ἔφτανε μέχρι τά γόνατα. Γιά νά συγκρατεῖται, χρησιμο-
ποιοῦσαν ζώνη, γύρω ἀπό τήν ὁποία ἔστριβαν μιά στριμμένη μακριά
μάλλινη λωρίδα. Τό ἐπανωφόρι (μαλλιότο) ἦταν ἀρκετά χονδρό, λίγο μα-
κρύτερο ἀπό τό προηγούμενο, μέ κουμπιά στό σχῆμα τῆς φούντας. Ἔφε-
ρε στόν τράχηλο κωνοειδῆ κουκούλα γιά τήν κάλυψη τοῦ κεφαλιοῦ σέ
περίπτωση κακοκαιρίας. Τέλος, οἱ ἀγωγιάτες καί οἱ βοσκοί φοροῦσαν καί
τήν ἀδιάβροχη κάπα (ταμπάρε) ἀπό τραγόμαλλο μέ ἐλαφρά κωνοειδῆ
μορφή, ὥστε νά ἀπομακρύνει τό νερό ἀπό τά πόδια, καί ραμμένη, ὥστε
νά ἐπιτρέπει τίς κινήσεις τῶν χεριῶν. Στά πόδια φοροῦσαν εἶδος ἐφαρμο-
στῶν καλτσῶν, τά τσοάρτισα, ἀπό τή μέση τῶν μηρῶν μέχρι τούς ἀστρα-
γάλους, πού θύμιζαν τίς στρατιωτικές γκέτες. Στά άκρα φοροῦσαν μάλ-
λινες χρωματιστές κάλτσες, πλεκτές ἀπό τίς γυναῖκες τοῦ σπιτιοῦ. Τά
ὑποδήματά τους ἦσαν τά γνωστά τσαρούχια μέ σόλες μᾶλλον λεπτές,
καλυμμένες ἀπό μεταλλικά καρφιά μέ πλατύ κεφάλι, χωρίς σχεδόν τα-
κούνια, καί μύτες γυριστές πρός τά ἐπάνω, οἱ ἄκρες τῶν ὁποίων ἦταν
διακοσμημένες μέ μεγάλες φοῦντες. Στό κεφάλι φοροῦσαν ἄσπρο φέσι
χωρίς φούντα. Στίς γιορτές φοροῦσαν λευκή λινή μέ πολλές πιέτες μπρο-
στά πουκαμίσα, βελούδινο γιλέκο, ζώνη μεταξωτή καί κόκκινο φέσι μέ
φούντα. Τό γιορτινό ἐπανωφόρι ἦταν μακρύ μέ χειροποίητο βελούδινο
γιακά καί πιέτες. Τέλος, φοροῦσαν ὑποδήματα χωρίς κορδόνια. 311 61
Κατά τούς Wace καί Thomson, δέν ὑπῆρχε ποικιλία στά ροῦχα τῶν γυ-
ναικῶν. Μέρος τῆς προίκας κάθε κοριτσιοῦ ἦταν καί τά φορέματα τῆς
ζωῆς του μετά τόν γάμο. Βάση τῆς γυναικείας ἐνδυμασίας ἦταν τό ὁλό-
σωμο φουστάνι. Στίς καθημερινές τους ἀσχολίες τό φουστάνι συνοδευό-
ταν ἀπό τόν ντουλαμά, ἀπό χειροποίητο σκοῦρο γαλάζιο ὕφασμα, πού
στίς γυναῖκες ἔφθανε ὥς τούς ἀστραγάλους. Ὑπῆρχε καί ἐπίσημος ντου-
λαμᾶς. Ὁ ντουλαμᾶς ἦταν κεντημένος στίς ἄκρες καί διακοσμημένος,
στόν ἐπίσημο, στό ἄνω μέρος μέ κουμπιά σχήματος ὠοειδοῦς. Ἐπάνω
ἀπό τό φουστάνι φοροῦσαν, συνήθως κατά τίς Κυριακές καί γιορτές, τήν
τσικέττα, ζακέτα χωρίς κουμπιά, ἀπό λεπτό χειροποίητο ὕφασμα στολι-
σμένη μέ χρυσαφί γαϊτάνι καί βελονοδουλειά. Στή μέση ἔφεραν ζώνη μέ
δύο μεγάλες ἀσημένιες ἀγκράφες μέ ἐργασία φιλιργκάν. Ἀπαραίτητη
ἦταν ἡ ποδιά, τόσο στίς καθημερινές ἀσχολίες, ὅσο καί κατά τίς Κυριακές
καί γιορτές. Τήν ἐνδυμασία συμπλήρωναν δύο ἀκόμη ροῦχα, τά ἐπανω-
φόρια. Τό πρῶτο, γνωστό ὡς σάρικα, ἦταν χρώματος μαύρου, μακρύ καί
χωρίς μανίκια καί κουμπιά. Εἶχε φαρδύ κόκκινο γαϊτάνι στίς ἄκρες του
καί περίτεχνη διακόσμηση στούς ὤμους καί στό πίσω μέρος. Τό ἄλλο
ἐπανωφόρι ἦταν κατασκευασμένο ἀπό διπλόφαρδο μαῦρο ὕφασμα μέ
μανίκια, ἀλλά χωρίς κουμπιά. Στίς ἄκρες τῶν μανικιῶν ὑπῆρχε, κατά κα-
– 107 –
νόνα, γούνα. Ὅλες οἱ γυναῖκες ἔφεραν στό κεφάλι τους μαντήλι. Ἐντυ-
πωσιακό εἶναι ὅτι οἱ Ἄγγλοι καταλήγουν μέ τήν παρατήρηση ὅτι δέν
ὑπῆρχε διάκριση θερινῆς καί χειμερινῆς ἐνδυμασίας μεταξύ τῶν Βλάχων.
Ἀκόμη καί κατά τίς πιό θερμές ἡμέρες τοῦ Ἰουλίου αὐτοί φοροῦσαν τά
χειμωνιάτικα ροῦχα τους. 31166
Περιγραφή τῆς ἐνδυμασίας στά Κουπατσαροχώρια μᾶς δίνει ὁ Βλά-
χος: «Στήν ἀνδρική φορεσιά κυριαρχοῦσε ἡ πεταχτή φουστανέλα, συνήθως
ἄσπρη ἤ μαύρη, πού ἔπεφτε ἕως τά γόνατα, μέ πολλές σούφρες στό μπρο-
στινό μέρος, τά λαγκιόλια, καί τά φαρδιά μανίκια, δεῖγμα ἑλληνικῆς ἄνε-
σης. Τό τσαμαντάνι, ἕνα εἶδος γιλέκου, κοντόστενο καί ἐφαρμοστό κάλυπτε
τό ἐπάνω μέρος τοῦ σώματος ἕως τή μέση. Τίς κάλτσες ἀντικαθιστοῦσαν τά
χολέβια, τά ὁποῖα σφιχτόδεναν λίγο πιό κάτω ἀπό τό γόνατο μέ τόν καλ-
τσοδέτη, πού κατέληγε σέ φούντα. Στή μέση φοροῦσαν ἕνα φαρδύ μάλλινο
ζωνάρι καί στό κεφάλι σκοῦφο. Οἱ βοσκοί κουβαλοῦσαν ἀντί γιά παλτό τό
ταλαγάνι, μιά χοντρή ὑφαντή κάπα, ἰδανική, γιά νά ἀντιμετωπίσουν τό
κρύο καί τόν κοφτό ἀέρα.
Οἱ γυναικεῖες ἐνδυμασίες εἶχαν τεράστια ποικιλία καί ἦσαν συνήθως
βαριές καί μέ ἀρκετά κοσμήματα. Οἱ γυναῖκες φοροῦσαν ἐξωτερικά ἕνα
φαρδύ καί ἄνετο μακρύ φουστάνι μέ τό φυσικό συμπλήρωμα, τήν κεντητή
δαντελωτή ποδιά, τά πλουμπουδάτα σεγκούνια, χωρίς μανίκια, καί τό παλ-
τό. Βέβαια, δέν ἔλειπε ποτέ ἡ ὑφαντή φούστα, μέ τά χαριτωμένα χρώματα
καί τίς πτυχές, πού ἦταν ἐφαρμοστή στό ἐπάνω μέρος καί στή μέση, ἐνῶ
Φ46. Γυναῖκες τῶν Γρεβενῶν
– 108 –
ἅπλωνε φαρδιά κι ἄνετα πρός τά κάτω, γιά νά διευκολύνει τό ἀνάλαφρο

βάδισμα τῆς γυναίκας, καί σηκωνόταν χαριτωμένα πρός τά πίσω, ὅταν
περπατοῦσε στά μονοπάτια καί στούς ἀγρούς. Στίς ἐπίσημες ἡμέρες τή γυ-
ναικεία περιβολή στόλιζαν πάντοτε τά πλούσια κοσμήματα, τά ὁποῖα στήν
οὐσία ἦσαν ἡ περιουσία τῆς κάθε γυναίκας πού τήν κουβαλοῦσε ἐπάνω της.
Οἱ γυναῖκες, συνήθως οἱ νεώτερες, ἔπλεκαν τά μαλλιά τους κόσες, πού
ἔπεφταν ἐπιβλητικά στήν πλάτη. Οἱ πιό ἡλικιωμένες τά τραβοῦσαν ἐπάνω
στήν κορυφή διπλωμένα σέ κότσο, καλυμμένα σε στρογγυλό πλάτωμα μέ
ἁπλό ἤ κεντητό μαντήλι, στολισμένο μέ φλουριά.
Τά καθημερινά παπούτσια γιά τίς ἐξωτερικές δουλειές ἦταν τά τσα-
ρούχια, κατασκευασμένα ἀπό ἀκατέργαστο χοιρόδερμα, πού στίς μύτες
γύριζαν ἐλαφρά πρός τά πάνω, καί τά ὁποῖα ἔδεναν μέ λουριά γύρω ἀπό
τίς κάλτσες ἤ τά χολέβια. Ὑπῆρχε βέβαια καί μιά ἄλλη ποιότητα ἀπό τσα-
ρούχια, καλύτερα ἀπό τά ἀκατέργαστα, τά λεγόμενα ἀργαστά, στά ὁποῖα
συνήθως κάρφωναν ἀπό κάτω καί πρόκες. Σάν ὑποδήματα γιά τίς δουλειές
τοῦ σπιτιοῦ συνήθιζαν τά ξύλινα τσιόκανα ἤ καλίνια, καθώς καί τά σανδά-
λια. Κανονικά παπούτσια φοροῦσαν μόνο οἱ νεόνυμφοι τήν ἡμέρα τοῦ γάμου
κι αὐτά, λόγω φτώχειας, πάντα δανεικά». 5592. Στά ἐξαρτήματα τῆς ἀν-
δρικῆς ἐνδυμασίας πρέπει νά προστεθοῦν τά: κατασάρι (ἐσώρουχο), κο-
ντέσι (εἶδος γιλέκου), σχιστό (τσιπούνι ἤ ντουλαμᾶς), σιγκούνι καί κάπα,
χαρακτηριστικό ἔνδυμα τῶν βοσκῶν τό τελευταῖο. Στά ἄλλα τῆς γυναι-
κείας, τό πχάμσο (ὑποκάμισο), τό τσικέτο καί τό τσιπούνι. Παρατηροῦμε
ὅτι τά ἐξαρτήματα τῆς ἐνδυμασίας ἔχουν διάφορα κατά τόπους ὀνόματα.
Στό Σπήλαιο, πού εἶναι κοντά στά βλαχοχώρια, κάποια ὀνόματα συμπί-
πτουν μέ ἐκεῖνα τῶν βλαχοχωρίων. 22444, 29126
Ἀπό δημοσίευμα τοῦ 1910 πληροφορούμαστε γιά τήν ἐνδυμασία τῶν
Βαλαάδων: «Ἡ περιβολή των δέ, φουστανέλλα λευκή ἤ περισκελίς μέ κάλ-
τσας καί φλοκάτα (εἶδος ἐπανωφορίου) εἶναι Ἑλληνική, ἐξαιρουμένης μόνον
τῆς τῶν γυναικῶν, τήν ὁποίαν ἀποτελεῖ ὁ θρησκευτικός μαχραμάς καί, κα-
θώς λέγεται ἐπιτοπίως, ὁ φερετζές, φουστάνι καί ποδγιά καί περισκελίς ἐξ
ὑφάσματος, φθάνουσα ἀπό τά ἰσχύα μέχρι τῶν ταρσῶν. Ἐάν ἀφαιρέσῃ τις
ὅμως τόν φερετζέν, δέν ἔχει πρό αὐτοῦ ἤ Ἑλληνίδα τήν μορφήν καί, μάλι-
στα, πολλάκις ἐκτάκτου σωματικῆς ἀρτιότητος καί Ἑλληνικῆς καλλονῆς».
526115
Ἡ φύση τῆς περιοχῆς
Ὁ Pouqueville, κινούμενος τόν Μάιο τοῦ 1806 ἀπό Ἰωάννινα πρός Γρε-
βενά, περιγράφει μέ ἔκδηλο ἐνθουσιασμό τό τοπεῖο: «Εἶχα ἐνθουσιαστεῖ
– 109 –
στή θέα τόσο ὀμόρφων δένδρων, δέν

χόρταινα νά θαυμάζω τούς ἐπιβλητι-
κούς κορμούς, χαιρόμουν νά περπατῶ
κάτω ἀπό τά βουερά φυλλώματα,
ἔμενα ἐκστατικός μπροστά στήν πρό-
νοια τῆς φύσης, πού φρόντιζε γιά τή
διαιώνιση τῶν δημιουργημάτων της,
κάνοντας τά κλαριά τοῦ ἐλάτου νά
γέρνουν ἐλαφρά πρός τά κάτω, ὥστε
νά μήν ἀφήνουν τό χιόνι νά κάθεται
πάνω τους καί μέ τό βάρος νά τά
πλακώνει. Οἱ ἀρματολοί καί οἱ κυνη-
γοί-παγιδευτές μοῦ ἐπισήμαναν, μέ τή
σειρά τους κι ἐκεῖνοι, μέχρι ποιό ὕψος
φτάνει τό χιόνι σ' αὐτές τίς περιοχές,
δείχνοντάς μου τούς ἀποτυπωμένους
πάνω στούς κορμούς τῶν δένδρων κύ-
κλους, κι ἐγώ, ἔχοντας αὐτό τό χιονό-
μετρο σάν κριτήριο, ὑπολόγισα ὅτι τό Φ47. Βοσκός στόν Σμόλυκα
χιόνι, ἀνάλογα μέ τήν τοποθεσία, θά (1910)
πρέπει νά ἀγγίζει συνήθως τά δεκαε-
πτά πόδια». 24523. Δηλαδή περί τά πέντε μέτρα.
Κατά τό ταξίδι τῆς ἐπιστροφῆς του διανυκτέρευσε στό Περιβόλι. Ἦταν
ἀρχές Ἰουνίου. Βρῆκε τήν εὐκαιρία νά ξαναγράψει γιά τή φύση: «Τά ὀρει-
νά λουλούδια τῆς περιοχῆς πρόβαλλαν μέσα ἀπό τούς κόλπους τῶν παγε-
τώνων. Ἡ καθεμιά μέρα γεννοῦσε καί τά δικά της θαύματα, ἐνῶ σ΄ αὐτά
ἔρχονταν νά προστεθοῦν καί τά καινούρια θαύματα τῆς ἑπόμενης μέρας.
Οἱ λοφοπλαγιές καί οἱ κοιλάδες ὁλοένα ὀμόρφαιναν, ἐνῶ τά χιόνια πού πε-
ριστοίχιζαν ἀκόμη τίς πηγές τοῦ Ρεδία (σ.σ. Βενέτικου), τώρα πιά δέν θ’
ἀργοῦσαν νά λιώσουν. Ὁ ἀέρας ἦταν ὡστόσο ψυχρός, κι ὅπως συμβαίνει
πάντα στήν ἐποχή τῶν ἰσημεριῶν, ὅταν ἡ ἄνοιξη δίνει τή μάχη της μέ τά
τελευταῖα κρύα τοῦ χειμώνα, μετά τό ἡλιοβασίλεμα ἔπιασε καταιγίδα μέ
χαλάζι καί χιόνι, πού πασπάλισε πάλι τίς ψηλότερες βουνοκορφές τοῦ
Λάκμωνα». 245145
Ὁ Βoué, εὑρισκόμενος στήν Καστοριά (1850), ἀντίκρυσε τίς κορυφές
τοῦ Σμόλικα, τῆς Βασιλίτσας, τοῦ Σπηλαίου καί τοῦ Περιστεριοῦ νά ξε-
χωρίζουν πρός νότο στόν ὁρίζοντα καί κατέγραψε ὅτι διατηροῦν χιόνι
ἀκόμη καί κατά τό θέρος. 58276
Ὁ Ἰταλός βοτανολόγος Baldacci, πού πορεύθηκε ἀπό Κόνιτσα πρός
Σμόλικα τό θέρος τοῦ 1896, ἔγραψε στό ἡμερολόγιό του: «Πουθενά, ἐπί
– 110 –
τῶν ὑψηλοτέρων ὀρέων τῆς χερσονήσου τοῦ Αἴμου, συνάντησα τόσο πλοῦτο
καί σφρίγος ὀρεινῆς βλαστήσεως. Ἐξερευνήσαμε μέ τή δέουσα ἐπιμέλεια
κάθε ὀφρύ, κάθε λειμώνα, κάθε βράχο. Ἀναλογιζόμουν πόσο δύσκολο ἦταν
νά ἐπιστρέψω ἄλλοτε ἐκεῖ καί ντρεπόμουν νά χάσω ἔστω καί μία μόνο
στιγμή ἀναπαυόμενος. Ἡ τύχη μοῦ ἐπιφύλασσε τήν τιμή, τήν ὑψίστη τιμή,
νά εἶμαι ὁ πρῶτος βοτανολόγος πού ἐξερεύνησε τόν Σμόλικα. Ὅσο ὅμως καί
ἄν μπόρεσα νά ἐργαστῶ κατά τίς τρεῖς ἡμέρες πού ἀφιερώθηκαν στήν
ἔρευνα αὐτή, ἄς γίνει πιστευτό ὅτι ὁ καθένας θά μποροῦσε νά ἀνερευνήσει,
στούς ἀναρίθμητους ἐκείνους ἀπό σχιστόλιθο καί ὀφίτη κώνους, θησαυρούς
ἀμέτρητους, γιά τούς ὁποίους θά χαιρόταν ἰσοβίως». 43164. Φθάνοντας στήν
κορυφή τοῦ Σμόλυκα νά πῶς περιέγραψε τό θέαμα: «Οὐδέποτε δοκίμασα
συγκίνηση τόσο σφοδρή καί τόσο ἀπέραντη ὥς ἐκείνη πού μέ κατέλαβε,
ὅταν βρέθηκα μπροστά στό ὕψιστο καί τιτάνιο μεγαλεῖο τῆς ψηλότερης κο-
ρυφῆς τῆς Πίνδου. Ἦταν ἡ 10 π.μ. Ὁ μακρινός ὁρίζων φαινόταν γεμάτος ἀπό
πνιγηρή καί ὀμιχλώδη θερμότητα. Ἀλλά ὅμως, ἡ φαντασία καθιστοῦσε ἐπι-
βλητικότερο τό πανόραμα. Ὁ Ὄλυμπος τῆς Θεσσαλίας, σέ ἀπόσταση ἑκα-
τόν εἴκοσι χιλιομέτρων, ὑψωνόταν πέρα ἀπό τήν εὐρεία κοιλάδα τῆς Βι-
στρίτζας (σ.σ. Ἁλιάκμονα), ἐπάνω ἀπό τό ὀροπέδιο τῆς Ἐλασσόνας. Ἦταν ἡ
πρώτη φορά πού ἔβλεπα τόν Ὄλυμπο μέ τίς τεράστιες σχισμές του καί τίς
εὐρύτατες χιονοσκέπαστες ἐκτάσεις του... Πρός βορράν τά ὄρη καί οἱ πε-
διάδες τῆς Καστοριᾶς, τῶν Βιτωλίων καί τῆς Κορυτσᾶς... Πίσω μας ὅλα τά
ὄρη τῆς Ἠπείρου μέχρι τοῦ Τομόρου καί πέρα ἡ θάλασσα. Πρός ΝΑ ἡ ὀδο-
ντωτή καί πάντοτε ὡραία ὀροσειρά τῶν Τζουμέρκων, ἡ εὔφορη πεδιάδα τῆς
Χαλάς». 43165. Πρέπει νά σημειώσουμε ὅτι πίσω ἀπό τήν ἐπιστημονική
ἰδιότητα τοῦ καθηγητοῦ τοῦ πανεπιστημίου τῆς Μπολώνια ὁ Baldacci
ἔκρυβε ἐκείνη τοῦ πράκτορα τῆς Ἰταλίας, ἡ ὁποία ἐκινεῖτο πρός σύσταση
τῆς μεγάλης Ἀλβανίας, τοῦ μελλοντικοῦ προτεκτοράτου της στή Βαλκα-
νική. 32614
Μέ ἐνθουσιασμό γράφει (1904) καί ὁ Παῦλος Μελᾶς γιά τή φύση τῆς
περιοχῆς κατά τήν πορεία του πρός τόν θάνατο, πού δέν βράδυνε: «Τό
ὄρος πού ἀνερχόμεθα (σ.σ. οἱ Μπάλτσες) εἶναι ἐξαίσιον. Μόλις τελειώνει
τό δάσος ἀπό πεῦκα, ἀρχίζουν τά ἔλατα. Τόσον ὕψος ἐλάτου οὐδέποτε ἐφα-
νταζόμην, ἡ δέ κομψότης καί κανονικότης των δέν εἶναι κοιναί. Εἰς τήν κο-
ρυφήν εὑρισκόμεθα εἰς εὐρύτατον ὀροπέδιον κατάφυτον ἀπό ἔλατα καί ποῦ
καί ποῦ συναντῶμεν ὡραιότατα μέρη ἀνοικτά, μέ πυκνήν χλόην, διά μέσου
δέ τῶν βαθυπρασίνων δένδρων φαίνονται τά ρόδινα καί χρυσίζοντα χρώμα-
τα τοῦ οὐρανοῦ κατά τήν δύσιν τοῦ ἡλίου. Σταματῶ ἐδῶ τό σῶμα μου, διά νά
ἀναπαυθῇ καί διά νά ἀπολαύσω ἐγώ τῆς μεγαλοπρεποῦς καί συγκινητικῆς,
ἀλήθεια, καλλονῆς τοῦ μέρους ἐκείνου». 185338. Κινούμενος ἐπί τῆς Βασιλί-
τσας ἔγραψε: «Αἱ ὀξυαί εἶναι ὑψηλόταται καί ὄχι πολύ πυκναί, ὥστε νά
– 111 –
ἐπιτρέπουν ἐν ταυτῷ εἰς τό φῶς τοῦ ἡλίου νά φωτίζῃ καλά διά τοῦ ὡραίου
φυλλώματός των τό ἐσωτερικόν τοῦ δάσους, εἰς δέ τά μάτια νά θαυμάζουν
τάς ἐκτάκτους ἐξαίθρας, τῶν ὁποίων τό ἔδαφος εἶναι στρωμένον μέ πτέ-
ρεις». 185343. Ἐγγίζοντας τή «Βάλια Κίρνα» συμπληρώνει: «Νερά καί πη-
γάς παγωμένας ἀπαντῶμεν εἰς κάθε βῆμα, ἡ ἡμέρα εἶναι ὡραιοτάτη, ὅπως
ὅλαι αἱ μέχρι τοῦδε, ἀλλά ψυχροτάτη. Ὁ δρόμος, πού διανοίγομεν ἀνάμεσα
εἰς τά παρθένα δάση, εἶναι ἀρκετά καλός, δηλαδή δέν ἔχει ἀποτόμους ἀνη-
φόρους καί κατηφόρους καί λίθους. Εἰς τάς 8 μ.μ. ὅμως εἰσερχόμεθα εἰς
χαράδραν βαθυτάτην καί ἀποτομωτάτην. Τό σκότος εἶναι βαθύ, ἄν καί τό
πρῶτον τέταρτον τῆς δυούσης σελήνης φωτίζει ἀκόμη ὀλίγον τόν δρόμον
μας, ἕνα μονοπάτι μιᾶς πιθαμῆς πλάτους στρωμένον μέ ὀγκολίθους. Τό μο-
νοπάτι ἀκολουθεῖ τό μέσον (τοῦ ὕψους) τῆς δεξιᾶς πλευρᾶς τῆς χαράδρας.
Ὅπως βαίνομεν, ἀριστερά ἔχομεν ἀποτομωτάτην κλίσιν σκεπασμένην μέ
ξηρά φύλλα πεύκων καί καταλήγουσαν εἰς τόν χείμαρρον, τόν ὁποῖον
ἀκούομεν κάτω, εἰς βάθος 250-300 μ., θορυβωδῶς ρέοντα». 185344
Οἱ ἄφθονες βροχοπτώσεις καί χιονοπτώσεις εἶχαν ὡς φυσική συνέ-
πεια τήν πλούσια παροχή νεροῦ στούς ποταμούς Βενέτικο καί Ἁλιάκμο-
να. Ἐνθύμηση σέ βιβλίο συναξαριστοῦ τῆς Ζάμπορντας μᾶς πληροφορεῖ:
«Ἐν ἔτει χιλιοστῷ ὀκτακόσια εἰκοστῷ ὄγδοον ἰνδικτιῶνος α α΄ωκη΄ φεβρου-
αρ. ΙΕ τετράδι ἤφερεν τό ποτάμι νερόν πολύν καί εὐγῆκεν πέρα στό λογκά
εἰς τήν καλύβαν καί πῆρεν καί τόν ζερβόμηλον μέσα καί μᾶς ἔπνιξε τά
ἀλέσματα καί ἀπάνω ἠστήν Παναγιᾶ εὐγῆκεν ἤως τοῦ ζουργιό στόν κάτω
μῆλον...». 263145. Τό γεγονός ἐπανελήφθη μισό αἰώνα ἀργότερα, ὅπως
πληροφορούμαστε ἀπό ἄλλη ἐνθύμηση στό ἴδιο βιβλίο: «1878 Νοεμβρίου 3
ἡμέρα Παρασκευή ἤφερεν τό ποτάμι νερόν πολῦν καί εὐβγῆκεν πέραν εἰς
λογκᾶν, ἤθελεν ἕνα στρέμμα τόπων νά πνήξι τήν καλίβαν, λοιπόν πῆρεν
καί τόν ζερβόμηλον μέσα καί μᾶς ἐπνεξεν ἕξ φορτώματα καλαμποῦκι καί
βρίζα καί ἐβγῆκεν εἰς τόν μίλον τόν κάτω στώ Τορνίκι, ἐχάλασεν τήν δέσιν
καί τό ἀβλάκι ὅλος δι’ ὅλλου καί ἐπλερώσαμεν ἀνθρώπους νά φκιάσουν κι-
νούριον τό αὐλάκι καί δέσιν ἕως ἑξήντα μερούσια, σαράντα ἕξ χρόνους
ἦχεν ὅπου δέν κατέβασεν τό ποτάμι τόσον νερόν καθώς τό ἔγραφεν ὁ μακα-
ρίτης δανιήλ ὄπισθεν καί παρακινήθην καί ἐγώ εἰς τήν ἡμέραν αὐτήν
ἔγραψα τά ἄνωθεν». 263146. Τρίτη ἐνθύμηση μᾶς πληροφορεῖ γιά κάποιον
φοβερό παγετό: «1880 Ἰαν. 8 ἐκράτησε τό φρηκτῶν κρίο ἕως ἑπτά ἡμέρας
καί πάγωσι τό ποτάμι καί δέ φένονταν νερῶν ἀπάνω ὅλλως δή ὅλλου καί
ἤχαμεν ταξίδηα εἰς τό κισλάν κωνισκώ καί τά περάσαμεν ἀπεδώθη ἀπάνω
εἰς τόν πάγων τοῦ ποταμοῦ καθώς καί τά ἄλογα τά τζημπανάρικα φρηκτώς
πάγως καθώς καί τά μίλια πάγωσαν καί δέν εἴχαμεν ποῦ ν’ ἀλέσωμεν».
263146. Ἡ διάβαση τοῦ Ἁλιάκμονα πρός τό Κουσκό ἐμφόρτων ὑποζυγίων
ἀσφαλῶς ἀπαιτοῦσε ἰδιαίτερη τόλμη. Ὁ Ἕλληνας πρόξενος στήν Ἔλασ-
– 112 –
σόνα, κατευθυνόμενος ἀπό Σιάτιστα πρός Γρεβενά τόν Σεπτέμβριο τοῦ

1887, πέρασε μέ μεγάλο κίνδυνο τή γέφυρα τοῦ πασᾶ, διότι ὁ Ἁλιάκμων
εἶχε πλημμυρίσει. 605109. Οἱ ποταμοί αὐτοί θά σταθοῦν σοβαρό ἐμπόδιο
γιά τούς ἀντάρτες καθ’ ὅλη τή διάρκεια τοῦ Μακεδονικοῦ ἀγώνα.
Ὁ Καραβίτης γράφει στά ἀπομνημονεύματά του γιά τά Χάσια: «Ὀλίγο
ἅμα προχωρήσῃ κανείς ἀπό τή γραμμή πρός τό τουρκικό ἔδαφος, βασιλεύει
νεκρική σιγή. Διότι τό ἔδαφος εἶναι παραμεθόριο καί ἀπαγορεύεται ἡ κυ-
κλοφορία τήν ἡμέρα καί τή νύκτα, τό δάσος παρθένο, εἶναι πολύ πυκνό ἀπό
δρῦς καί γεμᾶτο ἀπό ἄγρια ζῶα, ζαρκάδια, χοίρους, λύκους, ἀρκοῦδες κλπ.
Τά ζαρκάδια σφυρίζουν σάν ἄνθρωποι καί οἱ λύκοι οὐρλιάζουν κατά τρόπο
που προκαλοῦν δέος». 133691. Ὁ Παῦλος Μελᾶς, κατά τήν πρώτη του πε-
ριοδεία (Μάρτιος 1904), κινήθηκε ἀπό τό Βελεμίστι πρός τό Γκοστόμι καί
τό Παλαιόκαστρο. Τά Βέντζια ἦταν τότε καλυμμένα ἀπό πυκνότατα δά-
ση, ὥστε νά γράψει: «Ἐπί 21/2 ὥρας διαρκῶς ἀνερχόμεθα τό ἐπί τοῦ Ἁλιάκ-
μονος ὄρος. Οὐδέ ἴχνος μονοπατιοῦ ὑπάρχει. Λίθοι, ὀγκόλιθοι, θάμνοι καί
ἀγκάθια μᾶς ὑποχρεώνουν νά ὑψιποδίζομεν διαρκῶς. Πυκνοί θάμνοι μᾶς
ξεσχίζουν πρόσωπα, χέρια καί κάπες. Δέν φαντάζεσαι πόσον κοπιώδης καί
δύσκολος εἶναι ἡ πορεία μας αὐτή, πρό πάντων μέ τό βάρος πού φέρομεν».
185220
Υγεία τῶν κατοίκων - κλίμα
Ἐπιδημίες ἐκδηλώνονταν καί κατά τόν 19ο αἰώνα. Στό Παλαιοχώρι

ἰσχυρή εἶναι ἡ παράδοση τῆς ἐγκαταλείψεως τοῦ οἰκισμοῦ λόγω αἰφνιδί-
ου θανάτου μεγάλου ἀριθμοῦ παιδιῶν. Εἶναι πιθανόν στό γεγονός αὐτό
νά ἀναφέρεται ἐνθύμηση, πού γράφει: «καμο θημηση ατα χορησαμη από
το θηριο ετος 1824 μηνος ηουλην της 2». 612
Φ48. Ἐνθύμηση τοῦ χωρισμοῦ ἀπό τό «θηρίο»
– 113 –
Τά πρῶτα κρούσματα ἐμφανίζονταν στίς μεγάλες πόλεις. Ὁ μετακι-

νούμενος ὅμως πληθυσμός μετέφερε τήν ἀσθένεια καί στά χωριά. Ἀπό τό
ἡμερολόγιο τοῦ παπα-Νικόλα Κουκόλη πληροφορούμαστε τόσο γιά κά-
ποιες ἐπιδημίες, ὅσο καί τά μέτρα πού ἐλάμβαναν οἱ κάτοικοι κατά τῆς
ἐξαπλώσεώς τους:
«Τό 1837. Εἰς τήν Κων/λιν κατά Ὀκτώβριον ἦτον ἡ φοβερά νόσος πανώ-
λης (πανούκλα) καί οἱ χωριανοί μας οἱ εὑρισκόμενοι ἔφυγον καί ἦλθον ἐδῶ.
ἦτον ὁ Ζαχαρής Κωσταβέλης, Ἀντώνιος Κωσταβέλης, Δῆμος Δούβαλης, Δη-
μήτριος Καβέλλας, Γιάννης Σιάκας καί ἄλλα 15 ἄτομα καί ἦλθον ἕως τήν
Τζούκαν, εἰς τό Σμόλα, εἰς τοῦ Τζατζαρογιάννη τήν καλύβα καί ἐκάθισαν
ἕνα μῆνα σχεδόν καί ὕστερον τούς ἐπέτρεψαν καί ἦλθον εἰς τό χωρίον, οἱ
τότες πρόκριτοι, διά νά μή μολύνωσιν». 350265. Τότε πολλοί ἀπό τίς ἐπαρχί-
ες Βοΐου καί Γρεβενῶν μετακινοῦνταν πρός τά μεγάλα ἀστικά κέντρα τῆς
ὀθωμανικῆς αὐτοκρατορίας καί ἀσχολοῦνταν μέ οἰκοδομικές ἐργασίες
ἐπιστρέφοντας συνήθως κατά τήν γιορτή τοῦ ἁγίου Δημητρίου.
«Τό 1848 καλοκαίρι. Ἦτον ἡ μεγάλη χολέρα εἰς Κων/πολιν καί ἀπέθανον
ἐκεῖ τρεῖς χωριανοί μας». 350266
«Είς τά 1865. Ἦτον χολέρα εἰς Κων/λιν καί ἀπέθανον δύο χωριανοί μας».
350269
Τό 1871 ἐκδηλώθηκε μολυσματική νόσος στή Σαμαρίνα. Ἀπό μηναῖο
τοῦ Ὀκτωβρίου τοῦ ναοῦ τοῦ Ἁγίου Ἀθανασίου πληροφορούμαστε:
«Ζήσης Γ. Χοτόπουλος ἐπί δύο ἔτεσιν χρηματίσας Δημοδιδάσκαλος, τό
μέν πρῶτον εἰς τό παλαιόν σχολεῖον ἔτος 1867, τό δέ δεύτερον εἰς τό νεό-
κτιστον, ἔτος 1871, περί δέ τάς ἀρχάς τοῦ ἔαρος καί θέρους, τοῦ τελευταίου
τούτου ἔτους συνέβη τρομερά τις καί θανατηφόρος διάρροια ἐν τοῖς σάκ-
κοις (;) ὡς καί μόλις διασωθῆναι τινάς τῶν ὧδε οἰκούντων». 3329. Ὅπως θυ-
μοῦνταν οἱ παλαιότεροι καί διηγήθηκαν στόν Ἀ. Βακαλόπουλο ἦταν τόση
ἡ θραύση τῆς ἐπιδημείας, ὥστε ἀρκετοί νεκροί ἔμεναν ἄταφοι, λόγω τοῦ
φόβου μεταδόσεως τῆς νόσου. Ἐλάχιστοι τολμηροί, ὕστερα ἀπό κατανά-
λωση μεγάλης ποσότητος οἰνοπνεύματος, ἀναλάμβαναν τό ἔργο τῆς
ταφῆς.
Ἀλλά καί ἡ εὐλογιά ἦταν μάστιγα κατά τόν 19 ο αἰώνα. Ἐνθύμηση σέ
μηναῖο πού φυλάσσεται στόν ἱερό ναό τῆς Ἄνοιξης γράφει: «γηάνης Πή-
τροπος, χωρήον Κρέωση 1880. ήρθην ηφλογηά (σ.σ. εὐλογιά) στω χωρήων
μας κρέοσι κε απέθανε κόσμος μικρή κε μιγάλη άνθρωπη. τριάτα τέσιρη
νωμάτη: 34 από τι λφογηά. κι έκλησι κη σπίτια ότι απέθανι ο κόσμος 1880
οκτοβρηος γιάνς το θαναση πήτροπος. γραφο». 17266
Τό ἑλῶδες περιβάλλον τῆς πόλεως Γρεβενῶν εἶχε ὡς ἀποτέλεσμα τό
κλίμα νά εἶναι ἰδιαίτερα νοσηρό. Ὁ Pouqueville, μεταφέροντας τή συζή-
τηση μέ τόν μητροπολίτη Βαρθολομαῖο (1806), κατέγραψε: «Μέ βεβαίωσε
– 114 –
πώς δέν ὑπῆρχε ἄνθρωπος στό Βαρόσι οὔτε στήν πόλη πού νά ’φτανε στά
πενῆντα του χρόνια. Τόσο θανατερές εἶναι οἱ θέρμες στό μέρος αὐτό... Μοῦ
ἔδωσε ὕστερα ἕναν τρομακτικό πίνακα θανάτων πού ἀντίκρυσε καί τοῦ
κλίματος τοῦ τόπου, ὥστε νά μέ ἐπηρεάσει καί νά μοῦ φέρει μιάν ἀκατανί-
κητη ἀνάγκη γιά ὕπνο». 24427. Στή συνέχεια προσθέτει: «Ἔχω πεῖ πόσο τό
κλίμα τοῦ Γρεβενοῦ εἶναι νοσηρό. Πολλοί ἀπ’ τούς ἀνθρώπους πού μοῦ
ἔδωσε ὁ βεζύρης (σ.σ. ὁ Ἀλῆ πασάς), γιά νά μέ συντροφεύουν, ἀρρώστησαν
κιόλας ἀπό θέρμες. Ἄν ἔμενα περισσότερο στό μέρος αὐτό, κινδύνευα νά μή
φτάσω στό σκοπό τοῦ ταξιδιοῦ μου». 24429. Καί ὁ μητροπολίτης Κύριλλος
παρήγγειλε (26.9.1886) τοῦ ἀδελφοῦ του στά Ἰωάννινα: «Ἐπειδή καί ἐδα-
πάνησα ἀρκετήν κινίνην καί κινδυνεύει νά σωθῇ, ἀξιῶ νά μοῦ ἀποστείλετε
τρία βάζα τοιαύτης πλήρη». 601236. Δύο ἔτη ἀργότερα ὁ μητροπολίτης
Κλήμης ἔγραφε σέ ἐπιστολή του (10.8.1888): «...παρατηρῶ ὅτι τό κλίμα
εἶναι βαρύ καί νοσῶδες, τοῦτο αἰσθάνεται εἰς τό σῶμα». 60057. Καί σέ ἄλλη
ἐπιστολή (5.7.1889): «...διαμένω ἀπό τινος εἰς ἕν εὐάερον χωρίον χάριν
ἐπιρρώσεως τῆς παθούσης ὑγείας μου». 600195. Ὁ Berard, συζητώντας
(1890) μέ Τούρκους στρατιῶτες, καταγόμενους ἀπό τή Σμύρνη, πληροφο-
ρεῖται καί γράφει: «Ὡστόσο, τί τόπος κι αὐτά τά Γρεβενά! Τό καλοκαίρι σέ
σακατεύει ὁ πυρετός κι ἡ δυσεντερία. Κάθε μέρα κουβαλοῦν στό νεκροτα-
φεῖο κι ἀπό ἕνα συνάδελφο πού τόν σκότωσαν οἱ Ἀλβανοί ἤ πού τόν ἔφαγε
ἐκείνη ἡ εὐρωπαϊκή ἀρρώστεια, πού τήν ἔφερε ἐδῶ ἕνα ἀπόσπασμα ἀπό τά
Γιάννενα. Τό χειμώνα χιόνια καί λύκοι. Πρέπει νά γυρίζεις τά δάση καί νά
περιπολεῖς καί στά χωριά ἤ νά κάνεις τόν ταχυδρόμο ἀνάμεσα στήν Ἤπειρο
καί στή Θεσσαλονίκη». 48387. Ὁ μητροπολίτης Αἰμιλιανός σέ ἐπιστολή του
πρός τόν Ἰωακείμ, γραμματέα τῆς συνόδου τοῦ πατριαρχείου, σημειώνει
(30.7.1910): «Ἔχομεν ἑλώδεις πυρετούς, κλίμα λίαν νοσηρόν». 589, 222133. Σέ
νεότερη ἐπιστολή του (18.10.1910) γίνεται πιό σαφής: «...πάσχω ἐξ ἑλωδῶν
πυρετῶν ἐπιπολαζόντων εἰς τά μέρη ταῦτα, καίτοι οὐδεμία παρέρχεται
ἡμέρα χωρίς νά λάβω δυνατήν δόσιν κινίνης». 589, 222134. Στήν κατακλείδα
μεταγενέστερης ἐπιστολῆς (τέλος τοῦ 1910) γράφει: «...ἐδῶ ὑπάρχει ἡ κι-
νίνη ἑλωδῶν πυρετῶν τῆς Ἑλλάδος ἐντός σωλήνων». 589, 222139. Ἡ κινίνη,
ὅπως καί πολλά ἄλλα εἴδη, ἔφθανε στά Γρεβενά μέσω Τρικάλων. Ἀπό τό
βιβλίο ληξιαρχικῶν πράξεων θανάτου στήν πόλη τῶν Γρεβενῶν, κατά τίς
ἀρχές τοῦ 20οῦ αἰ. προκύπτει ὡς κύρια αἰτία ἡ πνευμονία. 582
Ὑπῆρχαν ὅμως καί τά θέρετρα στήν περιοχή. Ὁ Pouqueville, ἐντυπω-
σιασμένος ἀπό τό Κηπουριό, ἔγραψε (1806): «Ἡ ἐδῶ παραμονή μου, μέ τήν
προϋπόθεση ὅτι ὑπῆρχε κάποιο εὔνομο καθεστώς, θά ἦταν ἀπό τίς πιό
εὐχάριστες σέ ὁλόκληρη τή γύρω περιοχή, χάρη στόν καθαρό ἀέρα, τά κα-
λά νερά, τά πλούσια χώματα καί τή μαγευτική τοποθεσία». 24528
Ὁ γεωλόγος Στράνσκυ, πού ταξίδευσε στήν περιοχή Γρεβενῶν τό θέ-
– 115 –
ρος τοῦ 1903, ἐπισήμανε τή μεγάλη μεταβολή τῆς θερμοκρασίας κατά τή

διάρκεια τοῦ εἰκοσιτετραώρου. Βρισκόταν στή γέφυρα τοῦ Σπανοῦ, ὅταν
σημείωσε: «Τό κλίμα βέβαια δέν εἶναι ἀνθυγιεινό, ἀλλά αὐτό πού μπορεῖ νά
εἶναι καταστροφικό γιά τόν Εὐρωπαῖο πού δέν εἶναι συνηθισμένος, εἶναι οἱ
ἰσχυρές μεταπτώσεις τῆς θερμοκρασίας μεταξύ ἡμέρας καί νύχτας. Ἡ
κουφόβραση τῆς ἡμέρας εἶναι ἀποπνικτική καί εἶναι συχνά κανείς ὑποχρε-
ωμένος νά πεζοπορεῖ ὧρες ὁλόκληρες κάτω ἀπό τίς πύρινες ἀκτίνες τοῦ
ἥλιου καί πάνω ἀπό γυμνούς ἀσβεστόλιθους πού ἀντανακλοῦν τή ζέστη δι-
πλά. Συχνά, πουθενά δέν συναντᾶ κανείς ἕνα δένδρο, κάποιο θάμνο πού θά
μποροῦσε νά τοῦ προσφέρει λίγη σκιά... Οἱ νύχτες ἀντίθετα εἶναι ἐξαιρετι-
κά ψυχρές καί ὁ ταξιδιώτης πού ἀναγκάζεται νά τίς περάσει στό ὕπαιθρο,
θά κάνει καλά νά ἐφοδιαστεῖ μέ χονδρές μάλλινες κουβέρτες». 282217. Τό
Κηπουριό ἦταν γιά τούς μουσουλμάνους κατοίκους τῶν Γρεβενῶν θέρε-
τρο. Ἔστελλαν ἐκεῖ τίς οἰκογένειές τους κατά τό θέρος, γιά νά ἀποφύ-
γουν τόν κίνδυνο τῆς ἑλονοσίας, ὅπως πληροφορούμαστε ἀπό ἐπιστολή
γραμμένη κατά τό 1892. 598
Γιά τήν ἀντιμετώπιση τῶν διαφόρων ἀσθενειῶν οἱ κάτοικοι χρησιμο-
ποιοῦσαν πλῆθος βοτάνων ἀπό ἐκεῖνα πού ἀφθονοῦν στήν φύση τῆς πε-
ριοχῆς. Συμπληρωματικά πρός αὐτά ἦταν οἱ βεντοῦζες, γιά τήν ἀντιμε-
τώπιση τῶν κρυολογημάτων, καί οἱ βδέλες, πού συντηροῦσαν σέ φυάλες
μέ νερό, γιά τίς ἀφαιμάξεις. Γιά τίς ψυχικές νόσους κατέφευγαν κάποιοι
πάσχοντες σέ μονές, ὅπως αὐτές τοῦ Σπηλαίου καί τοῦ Ἁγίου Ἀντωνίου
στή Βέροια. 604283. Ὑπῆρχαν καί περι-
πτώσεις πού ἀσθενεῖς κατέφευγαν σέ
μάγους. 604120
Κατά τό τελευταῖο τέταρτο τοῦ 19ου
αἰ. ἐγκαταστάθηκαν στήν πόλη τῶν
Γρεβενῶν γιατροί. Πρῶτος ἔμφανίζε-
ται στίς πηγές ὁ ἰατρός Νικόλαος
(1876). 49689. Ἐκτιμοῦμε ὅτι πρόκειται
γιά τόν Νικόλαο Ἠλία, μᾶλλον πρα-
κτικό γιατρό. Ἀκολουθοῦν οἱ: Γεώρ-
γιος Παπανικολάου (1879). 60188. Ὁ
Παπανικολάου (1850-1916) γεννήθηκε
στά Γρεβενά καί ἦταν γυιός τοῦ ἱερέα
Νικολάου Γεωργίου. Σπούδασε στην
ἰατρική σχολή τοῦ Πανεπίστημίου
Ἀθηνῶν, ἀπό τήν ὁποία ἀποφοίτησε
Φ49. ἀριστοῦχος. Ἤδη κατά τό τρίτο ἔτος
Φ49. Γεώργιος
Γεώργιος
Παπανικολάου τῶν σπουδῶν του κίνησε τό ἐνδιαφέ-
Παπανικολάου
– 116 –
ρον καθηγητοῦ του, ὁ ὁποῖος τόν προσέλαβε ὡς βοηθό του. Ἄσκησε τό

λειτούργημα ἀρχικά στά Γρεβενά καί στή συνέχεια στή Σιάτιστα. Ὑπῆρξε
ἐλεήμων προσφέροντας δωρεάν τίς ὑπηρεσίες του καί φάρμακα στούς
φτωχούς καί στούς ἐκπαιδευτικούς. Διετέλεσε ἰατρός τοῦ Γυμνασίου Τσο-
τυλίου καί ἔλαβε ἐνεργό μέρος στόν Μακεδονικό ἀγώνα1. 347Γ131, 220179.
Γεώργιος Βασιλόπουλος (1860-1914-) ἀπό τή Ραντοσίνιστα (1886). Εἶχε
σπουδάσει στήν Κωνσταντινούπολη καί ἐγκαταστάθηκε γιά διάστημα
στήν Ἀθήνα. 29078. Ζήσης Παπαθανασίου ἀπό τή Βωβούσα (1889). 601179,
312169. Ὡς ὄργανο τῆς ρουμανικῆς προπαγάνδας, κατέλαβε τή θέση τοῦ
δημαρχιακοῦ ἰατροῦ. Κατά τό 1894, μέ ἄδεια τοῦ νομάρχου (μουτεσαρίφ),
ἀπουσίαζε ἐπί μακρόν στήν Κωνσταντινούπολη. Τότε ὁ Βασιλόπουλος
διεκδίκησε τή θέση του ἀνεπιτυχῶς. 590. Στίς ἀρχές τοῦ 20οῦ αἰ. ἄρχισαν
νά προσφέρουν τίς ὑπηρεσίες τους καί οἱ Ἀνδρέας Ἠλίας, ὁ ὁποῖος στόν
ἐκλογικό κατάλογο ἐμφανίζεται ὡς ὀφθαλμολόγος, Ἀλέξιος Παπαλεξί-
ου, πού σπούδασε στήν Ἀθήνα, καί Θεόδωρος Σπίρτος, πού σπούδασε στό
Μοναστήρι. 585, 675. Γιατροί ἐξέταζαν, κατ’ ἐντολή τῆς ἐπαρχιακῆς δη-
μογεροντίας, τούς πάσχοντες ἤ τίς πάσχουσες, ὅταν ὁ ἕτερος τῶν συζύ-
γων προέβαλλε λόγους ἀπώλειας τῆς ὑγείας (συνήθως ψυχικῆς) ἤ ἀνικα-
νότητας, γιά νά λάβει διαζύγιο. 601407, 459. Τό 1893 ὑπῆρχε στά Γρεβενά καί
φαρμακεῖο, τοῦ Σπυρίδωνος Οἰκονόμου, πού σπούδασε στήν Κωνσταντι-
νούπολη. 600341. Σ’ αὐτό προστέθηκε περί τό 1907 τοῦ Θεμιστοκλῆ Σπίρ-
του, πού σπούδασε στήν Ἀθήνα. 585, 685
Κάτοικοι τῶν οἰκισμῶν τοῦ νοτιοδυτικοῦ τμήματος τῆς ἐπαρχίας κα-
τέφευγαν γιά θεραπεία σέ γιατρό τοῦ Μετσόβου ἤδη ἀπό τά τέλη τοῦ 19 ου
αἰώνα. 60424. Κάποιοι, σέ περιπτώσεις σοβαρῶν ἀσθενειῶν, κατέφευγαν
γιά θεραπεία στήν Ἀθήνα. Τό 1910 ἡ ἐπαρχιακή Δημογεροντία ἐνίσχυσε
μητέρα μέ 100 γρόσια (μία λίρα), προκειμένου νά μεταβεῖ στήν Ἀθήνα γιά
τή θεραπεία τοῦ γυιοῦ της. 604333
Τό φθινόπωρο τοῦ 1911 ἐκδηλώθηκε στή Μακεδονία ἐπιδημία χολέρας
καί οἱ ἑλληνικές ἀρχές διενεργοῦσαν αὐστηρούς ἐλέγχους στούς μεθο-
ριακούς σταθμούς, ὑποχρεώνοντας τούς εἰσερχομένους νά περάσουν ἀπό
λοιμοκαθαρτήριο. Τότε πολλοί εἰσέρχονταν λαθραῖα στό ἑλληνικό ἔδα-
φος προστατευόμενοι ἀπό τό πυκνό δάσος πού κάλυπτε τήν παραμεθό-
ρια περιοχή. 31121
Φυσικά φαινόμενα
Ἐντύπωση προξενοῦσαν στούς προγόνους μας οἱ πέραν τοῦ κανονι-

κοῦ κινήσεις οὐρανίων σωμάτων, οἱ ἐκλείψεις, ἡλίου καί σελήνης, καί οἱ
– 117 –
σεισμοί, γι’ αὐτό πολλές εἶναι οἱ ἐνθυμήσεις, στίς ὁποῖες περιγράφονται

τά συμβάντα αὐτά.
Σέ λειτουργικό βιβλίο τοῦ ἱεροῦ ναοῦ τοῦ Ἁγίου Γεωργίου Ζαπανταίων
ὁ Ράχος διάβασε: «1805 Ἰουνίου 29. Τό ἐρχόμενον ἑσπέρας καί τήν πρώτην
ὥραν τῆς νυκτός ἐσκοτίσθηκεν τό φεγγάρι καί ἐστάθηκεν σκοτεινόν ἕως
τρεῖς ὥρας, περισσότερον ἔφεγγον τά ἄστρα παρά ἡ σελήνη». Ἄλλη ἐνθύ-
μιση τοῦ ἴδιου, πού φαίνεται νά ἦταν δάσκαλος τοῦ χωριοῦ: «1809 Νοεμ-
βρίου 25 ἐσείσθηκεν ἡ γῆ». 25051. Ἡ σεισμική δραστηριότητα παρατάθηκε
γιά διάστημα πλέον τοῦ μηνός, καθώς ἀπό τό χρονικό τοῦ Κηπουριοῦ
πληροφορούμαστε: «1810, Γενάρ 24. Η γη εσείστηκεν, ημέρα Τετάρτη, το
πουρνό, ώρης 2 και έπησαν μερικά οτζάκια στήν Βωβούσα και σκοτώθηκαν
καναδύο άνθρωποι. και εις το Μέτζοβον έπησαν, καθώς μας είπαν μερικοί
παπάδες, οπού απερνούσαν απέδως». 353202. Καί συνεχίζει ὁ ἄγνωστος
χρονικογράφος: «1811....Αυτήν την χρονιάν, Αυγούστου 15, φάνκεν το βρά-
δυ ένας κομήτης, ήγουν άστρον μεγάλον, και είχεν απάνω του αντάραν σαν
από καμίνι. αφαίνονταν πάσα βράδυ κατά βασίλεμα ηλίου και κράτησε μή-
νες 5. και χαλάζια αυτόν τον χρόνο και βροχές δεν έπαυσαν καθηκάστην.
και εις μερικούς τόπους έπησεν χοντρόν από χαλάζια και νεροπόντι, έγινεν
χαλασμός εις τόπους και πρόβατα, πράματα και κόσμον και γεννήμα-
τα...1812...Αυτήν την χρονιά, του Απριλίου 17, έβρηξεν ολίγην δροσιά ώσπερ
πασπάλιν κόκκινον εις τα χόρτα και εις τα χιόνια και φαίνονταν πολλές
ημέρης....1813....Από τις 12 Δεκεμ. έως τις 25 Γεναρίου χιόνια και συννεφιά
και ξηροπαϊές μεγάλες. οι άνθρωποι δεν το θυμούνταν καένας τέτοιον χει-
μώνα. και βροχή δεν έβρηξεν έως τον Απρίλ ολότελας. και το Φλεβάρη 7
έγινεν μία βροντή μεγάλη και βαθέα κατά πολλά σαν μπονπούνισμα κατά
πως μπονπνίζει τόν χειμώνα. και ήλθεν από κατά βασιλεύει ο ή-
λιος....Αυτόν τον χρόνο, Δεκεμβρίου 2, ημέρα Τετράδε, εις τους οχτώ ώρης,
επέρασεν ένας αστέρας λαμπρός, σαν τον ήλιον και πάησην....1814. Μαρ 29.
Εϊχαμε Πάσχα Απριλίου 20 χιόνισεν πάχνη και χάλασαν τα ανπέλια τα
ύπωρα και παν ξύλον. σημείον μέγα... Αυτόν τον χρόνο, Δεκεμβρίου 2, ημέ-
ρα Τετράδε, προ οχτώ ώρης απέρασεν ένας αστέρας λαμπρός σαν ήλιος, με
χωρίς βροτή, καί πάησεν κατά βασίλεμα ηλίο. και πότε τρία γίνονταν και
σάματι έβγαιναν σκαντιλίθης (σ.σ. σπίθες) από το στόμα και φαίνονταν σαν
τρία περιστέρια και πότε ένα. και αυτό εφάνη έτσι εις όλον τον ντονιάν και
το είδε ο Βελήαγας, κριτής των Γρεβενών, από το σαράι και άλλοι πολλοί
και εδώ στο χωρίον μας Κηπουριόν καί άλλα και Σιάτιστα, Σαλονίκ, Σέρ-
ρας, Ιωάννινα, Τρικαλνά χωρία και ΄Αρτα και Πόλη και Κορφούς, τα όμοια
είδαν. αυτό το νισιάνι. Και χωρίς να μην ξετάσω να μάθω καλά δεν τα έ-
γραφα. και μάλιστα από γνωμικούς ανθρώπους». 353203. Ἐνθύμηση τοῦ κώ-
δικα τῆς μονῆς Παλιοκαρυᾶς, γραμμένη ἀπό ἐγγράμματο μοναχό, μᾶς
– 118 –
πληροφορεῖ: «Ἐν ἔτει 1812 8βρίου 28, ἡμέρα Πέμπτη ἐφάνη κομήτης εἰς τόν
οὐρανόν τήν αὐγήν τοῦ ἡλίου καί ἐπῆγεν ἀπό τήν Δύσιν εἰς τήν Ἀνατολήν,
καί ἔκαμε οὐράν μεγάλη, καί ἐκεῖ ὅπου ἔσωσε, ἐβρόντησε δυνατά ὅπου εἰς
ὅλον τόν κόσμον ἠκούσθη». 27350. Πιθανόν ὁ ἴδιος μοναχός νά κατέγραψε
στόν κώδικα τῆς μονῆς του καί ἄλλη ἐμφάνιση κομήτη: «Ἐν ἔτει 1816
Νβρίου 24 περί τά μέσα τῆς νυκτός ἐφάνη φωτιά μεγάλη εἰς τόν οὐρανόν
ὅπου ἔλαμψεν πρός τό μέρος τῶν Ἰωαννίνων. Ἔγινε ἀπό τήν Ἀνατολή εἰς
τήν Δύσιν καί ἐκεῖ ὅπου ἐτελείωσε ἐβρόντησε». 27358. Ἡ ἐμφάνιση τῶν κο-
μητῶν, πού περιγράφουν οἱ ἐνθυμήσεις, ἀποκλίνει χρονικά ἀπό τήν
ἐμφάνιση τοῦ κομήτη πού περιγράφει τό «Χρονικό» τοῦ Κηπουριοῦ. Κα-
νένας ἀπό τούς τρεῖς δέν ταυτίζεται μέ τόν κομήτη τοῦ Halley, ὁ ὁποῖος
ἔχει περιοδικότητα ἐμφανίσεως 76 ἔτη καί περιγράφεται κατά τό 1910.
Ἐπρόκειτο γιά μή περιοδικούς κομῆτες. Ἐντύπωση προκαλεῖ ἡ καταγρα-
φή βροντῆς στίς δύο ἐνθυμήσεις, καθώς τό ὀπτικό φαινόμενο δέν συνο-
δεύεται ἀπό ἠχητικό. 530 (Κομήτης). Ὁ Κηπουριώτης χρονικογράφος
ἀπέδωσε τά ἔντονα καιρικά φαινόμενα τοῦ 1811 στήν ἐμφάνιση τοῦ κο-
μήτη.
Σέ λειτουργικό βιβλίο τῆς μονῆς τοῦ ὁσίου Νικάνορος ἀναγράφεται:
«Κάνω ἐνθύμισιν πῶς εἰς τούς χρόνους 1832 δικεμβρίου 1 ὅρισιν ὁ Θεός καί
ἔριξιν ἕνα χιόνι ὕτο τόσο πολή λοιπόν τ’ ἀγίρισιν μιά παγωτή ὅσω πάγοσιν
τό πωτάμι ὅλου, παρά ὅπου ἤτον ρέμα μιγάλου ἐκεῖ δέν πάγοσιν καί τό
ἄλου ὅλου ἤχεν παγόσι ὅπου ἀπιρνοῦσαν ἡ ἄνθρωποι ἀπάνω μέ μουλάρια
φωρτομένα, ἀπό τόν... κουνιάρι πίγιναν εἰς τούς μίλους τούς σιρβιότικους.
ἡμεῖς ἠδώ ἀπιρνούσαμι εἰς τό λογκά καί εἰς τό ζιρβομοίλω ἡ κοζιανίτης.
ἀπάνω εἰς τόν πάγο καί αὐτόν τόν καιρόν πάγοσαν ἄνθρωποι πολί. Εἰς το
βαρδάρι δίω τζιπαναρέη με ὅλου της την κοπί εἰς αὐτόν τον καιρόν ἔστειλεν
ὁ σατραζέμις 250 χιλιάδες ἀσκέρι καί τόν μιμέτ ἀλίν εἴχαν ἀμάχι καί πά-
γοση ὅλου τοῦ ἀσκέρι». 263117. Τό γεγονός ἐπανελήφθη, ὅπως πληροφο-
ρούμαστε ἀπό ἄλλη ἐνθύμηση: «1880 Ἰαν. 8 ἐκράτησε τό φρηκτῶν κρίω
ἔως ἑπτά ἡμέρας καί πάγωσι τό ποτάμι καί δέ φένονταν νερῶν ἀπάνω
ὅλλως δή ὅλλου καί ἤχαμεν τα γιδηα εἰς τό κισλάν κωνισικώ καί τά περά-
σαμεν ἀπεδώθη ἀπάνω εἰς τόν πάγων τοῦ ποταμοῦ καθώς καί τά ἄλογα τά
τζημπανάρικα φρηκτώς πάγως ἔγινε καθώς καί τά μίλια πάγωσαν ζερβό-
μιλος κατά τό Τουρνίκι καί δέν εἴχαμεν ποῦ ν΄ ἀλέσωμεν». 263146. Σέ ἄλλο
λειτουργικό βιβλίο τῆς μονῆς Ζάμπορντας ἀναγράφεται: «30-4-54 παρα-
σκευί τίς διακενισίμου ὅτα 3 μ.μ. ἔγιναι σεισμός ἀρκετά μεγάλος ὅστης Λά-
ρισα, φάρσαλα χωρίον σοφάδες καί Νομός Καρδίτσα ὑπέστισαν ζημιές ἀρ-
κετά μεγάλες». 263121. «30 Ἀπριλίου ’44 (Κυριακή τῶν Μυροφόρων) ἀφ’
ἑσπέρας τοῦ Σαββάτου μέχρι τῆς 10 πρωϊνῆς ὥρας τῆς Κυριακῆς ἔπεσε ρα-
γδαία βροχή εἰς βαθμόν ὥστε ἐκαλύφθη ἡ ἁμαξόπετρα πλέον τῶν πέντε
– 119 –
ὡρῶν, εἰς δέ τήν κορυφήν τῆς Μπουνάσης καί τοῦ βουνοῦ τῆς Μπάρας μέ-
χρι τοῦ τάσιου ἔπεσε χιών». 263121. «Ἐν ἔτει χιλιοστῷ ὀκτακόσια εἰκοστῷ
ὄγδοον ἰνδικτιῶνος α ᾳωκη΄ φεβρουαρ. ΙΕ ἡμέρα τετράδι ἤφερεν τό ποτάμι
νερόν πολύν καί εὐγῆκεν πέρα στό λογκά εἰς τήν καλύβαν καί πῆρεν τό
ζηρβόμηλον μέσα καί μᾶς ἔπνιξε τά ἀλέσματα καί ἀπάνω ἠστήν Παναγιᾶ
εὐγῆκεν ἥως τοῦ ζουργιό στόν κάτω μῆλον». 263145. Τό γεγονός ἐπανελήφ-
θη στίς 3 Νοεμβρίου 1878. Ἐκείνη τή φορά προσέβαλε τόν μύλο στό Τορ-
νίκι καί χρειάστηκε νά κάνουν νέο αὐλάκι καί νέα δέση. 263146
Σέ λειτουργικό βιβλίο τοῦ ναοῦ τῶν Ἁγίων Θεοδώρων Μαυρονόρους
ὑπάρχει ἡ ἐνθύμηση: «1848 Μαϊου 26 μας ἐβάρισε ένα χαλάζι κακόν μᾶς
χαλάσεν τα αμπέλια και τα χοράφηα ὁλα και το χαλάζη απούταν οσαν
αὐγά». Καί σέ ἄλλο: «1858 Ιανουαρ. 11. κάνο θήμισι οπού μας εκαμεν έναν
χιμώνα και το ψυχος πολλοί οτι απέθαναν άνθρωποι από ψύχρα εχάθηκαν
και πολλά πρόβατα και μεγάλα ζώα. ταύτα γράφω δια ενθύμισιν».
Σέ λειτουργικό βιβλίο τῆς Μπουνάσιας εἶναι γραμμένο: «Θύμηση τόν
κερόν από ἐριξε χιόνι τριάντα 30 ἀπό τόν Ἀπρίλη, Ἐψόφησαν τά ἀρνία ἀπό
τήν πίνα κε τά μεγάλα. 1870 γράφω». 27393
Σέ ἐκκλησιαστικό βιβλίο τοῦ ναοῦ τοῦ Ἁγίου Νικολάου Ἐξάρχου
ὑπάρχει ἡ ἐνθύμηση: «θιμηση αφου τράβιξιν αέρας ης στο χορίο μας ἔξαρ-
χον κι εκλιστίκαμι μέσα και εχάθηκαν τα πρόβατα το γιώργι παπανικόλα
κε ενώπιον καρατζούνα (σ.σ. ἐπώνυμο χωρικοῦ) έγινι τηφών μεγάλο και
σιμηόνου1874 Ιωναρ 30». 622
Σέ ἐκκλησιαστικό βιβλίο τῆς Τσιούκας ὑπῆρχε ἡ ἐνθύμηση: «1877 αυ-
γούστου 30 Τζούκα... σημειόνω
ἐκεῖνον τόν χρόνον ὅπου ἔδει-
χναν πολά σημεία τέρατα. Εἰς
τάς16 τοῦ μηνός Ἰανουαρίου ἐχά-
θηκι ἡ σελήνη κε εἰς τάς 22 τοῦ
μηνός Μαρτίου ἐχάθηκι ὁ ἥλιος
κέ εἰς τάς 25 τοῦ μηνός Αὐγού-
στου ἐχάθηκι ἡ σελήνη». 27398
Στό ἡμερολόγιο τοῦ παπα-
Νικόλα Κουκόλη διαβάζουμε:
«Τό 1885 Νοεμβρίου 5, Ἑσπέρας.
Οἱ ἀστέρες ἔπιπτον ὡς ραγδαία
βροχή καί ἀποροῦσαν οἱ ἄνθρω-
ποι διά τό συμβεβηκός». 350279.
Τήν ἄνοιξη τοῦ 1910 ἔκανε τήν
ἐμφάνισή του καί ὁ κομήτης τοῦ Φ50. Ἐνθύμηση
Halley. Κατά τούς Wace καί Μαυρονόρους
– 120 –
Thomson, πού κινοῦνταν ἀπό τόν Τύρναβο πρός τά Γρεβενά καί Σαμαρί-
να, τό θέαμα προκαλοῦσε ζωηρές συζητήσεις, καθώς ἄστραφτε στόν
ἀνατολικό οὐρανό. «Ἔδειχνε τή Μακεδονία καί θεωρήθηκε ἔνδειξη πολέ-
μου». 31115. Βέβαια τρόμος εἶχε καταλάβει τότε τούς κατοίκους σέ πολλές
περιοχές τοῦ πλανήτη. 530
Σημαντικές ἦσαν καί οἱ χιονοπτώσεις. Σέ λειτουργικό βιβλίο τοῦ ἱεροῦ
ναοῦ Ταξιαρχῶν Βίτσι διαβάζουμε: «ετος 1886 απρίλιος από της ηκοσιτε-
σηρης ηος της ηκοσηπεντι εκανη ψυχρον πολή ερηξι και χηονι ενα ....». 637.
Τόν Ἰανουάριο τοῦ 1901 ἔπεσε 2 μέτρα χιόνι στό Ζουπάνι. Κατέρρευσαν
15 κτίσματα καί σκοτώθηκαν 9 πρόσωπα. 533. Ἀλλά καί οἱ σεισμικές δρά-
σεις δέν ἦσαν ἄγνωστες στήν περιοχή. Σεισμός ἔγινε αἰσθητός σέ Γρεβε-
νά, Κηπουριό καί Δεσκάτη στίς 10.1.1913. 475
– 121 –
Κεφάλαιο Γ
Ἡ ρουμανική προπαγάνδα
Γενικά περί τῆς ρουμανικῆς προπαγάνδας
Εἶναι γεγονός, ὅτι λόγω τοῦ κινδύνου πού διέτρεξε ἡ Μακεδονία ἀπό
τή βουλγαρική ἐπιβουλή, αὐτή τῆς Ρουμανίας ὑπῆρξε ἀνεπαίσθητη στήν
τότε ἐλεύθερη Ἑλλάδα, ἴσως καί ἄγνωστη στούς πολλούς ὥς τίς ἡμέρες
μας. Βέβαια, αὐτό οφείλεται ἐν πολλοῖς καί στή γνωστή ἑλληνική ἀδια-
φορία πού ἐκτρέφει τήν ἄγνοια! Ἔτσι, οἱ κάτοικοι τῶν ἀστικῶν κέντρων,
διαστρεβλώνοντας τόν ὅρο Βλάχος, ὑπονοοῦν μ' αὐτόν τόν ὀρεσίβιο καί
κατ' ἐπέκταση τόν ἄξεστο, τόν ἀγροῖκο!
ο
Ἦταν φυσικό κατά τόν 19 αἰ. τῶν μεγάλων ἐθνικιστικῶν ζυμώσεων
καί τῶν ἀθλίων διπλωματικῶν παιχνιδιῶν τῶν «Μεγάλων» δυνάμεων νά
ἀνακινηθεῖ θέμα ἐθνικῆς ὑποστάσεως τῶν Βλάχων πού ζοῦσαν στά ἐδά-
φη τῆς ψυχορραγούσας ὀθωμανικῆς αὐτοκρατορίας. Ἀδιάφορο τό ἄν οἱ
πλεῖστοι αἰσθάνονταν Ἕλληνες καί τό ἐκδήλωναν μέ κάθε τρόπο. Ἀδιά-
φορο ἀκόμη τό ἄν, ὅπως ἀποκάλυψε ὁ βυζαντινολόγος Nasturel, ἤδη ἀπό
ο
τόν 17 αἰ. γιά τούς Ρουμάνους, Κουτσόβλαχος σήμαινε Ἕλληνας. 160 87
Τό 1808 ἐκτυπώθηκε στήν Πέστη τό βιβλίο κάποιου Γεωργίου Κ. Ρόζια,
φοιτητοῦ τῆς μαιευτικῆς, μέ τίτλο «Ἐξετάσεις περί τῶν Ρωμαίων», δηλα-
δή τῶν Βλάχων, στήν ἑλληνική καί γερμανική. Ὁ συγγραφέας ἀπέρριπτε
τήν ἑλληνική καταγωγή τοῦ συνόλου τῶν Βλάχων. 681. Τήν ἄποψη αὐτή
ἐπιδίωκε τότε νά ἐπιβάλει ἡ γερμανική σχολή ἱστορίας. Tό 1848, ὁ ἐκ
Τσαριτσάνης φοιτητής στήν Ἰταλία Θεοδωρίδης, ἐνημέρωσε τόν τότε
Ἕλληνα πρωθυπουργό Κωλέττη γιά τήν αἰφνίδια γένεση τοῦ μακεδονι-
κοῦ ζητήματος κατά ρωσική ἐπινόηση καί προώθηση στούς πανεπιστη-
μιακούς χώρους τῆς Δύσεως. 162103. Στίς προσπάθειες τῶν Ρώσων γιά
ἐξάπλωση τῆς ἐπιρροῆς τους στή Βαλκανική, ἀντέδρασαν οἱ Αὐστριακοί.
Ἐκεῖνοι κίνησαν τά νήματα τῆς προπαγάνδας γιά τόν ἀφελληνισμό τῶν
– 122 –
Βλάχων τῆς νότιας Βαλκανικῆς. Εἶχαν ὅμως τούς λόγους τους νά μήν
ἐμφανιστοῦν στό προσκήνιο, ἀλλά νά ἀναθέσουν στούς ἀφελεῖς, ὅπως
ἀποδείχθηκε, μεγαλοϊδεάτες Ρουμάνους νά ἀναλάβουν τήν ἐπιχείρηση,
δαπανώντας κόπο καί χρῆμα σέ μιά ἐπιχείρηση ἀτελέσφορη.
Οἱ πρῶτες κινήσεις γιά πρόκληση ἐθνικοῦ ζητήματος στούς βλαχικούς
πληθυσμούς ἐκδηλώθηκαν τό 1849. 206 61. Οἱ λόγοι ἀνακάλυψης τῆς Μα-
κεδονίας ἀπό τούς Ρουμάνους εἶναι πολιτικοί, παρατηρεῖ ο ρωμανιστής
Λαζάρου. 16087. Ἐξάγεται αὐτό ἀβίαστα ἀπό ὁμιλία τοῦ πρωτεργάτη τῆς
ἐπανάστάσης τοῦ 1848 στή Μολδαβία καί μετέπειτα διακεκριμένου πολι-
τικού Mihail Kogalniceanu ἀπό τό βῆμα τῆς ρουμανικῆς βουλῆς, ἀπόσπα-
σμα ἀπό τήν ὁποία εἶναι τό ἀκόλουθο: «Ἄν ἐγκαταλείψουμε τή μακεδονι-
κή πολιτική, οἱ συμπατριῶτες μας θά ἀναγκαστοῦν νά στραφοῦν πρός τήν
Τρανσυλβανία. Ἀλλά αἱ σχέσεις μας πρός τήν Αὐστρουγγαρία θά διαταρα-
χθοῦν σημαντικά, τό ὁποῖο μέ κάθε τρόπο πρέπει νά ἀποφύγουμε ὑπό τίς
παροῦσες περιστάσεις. Γι’ αὐτό εἶναι ἀναγκαῖο, ἐπί τοῦ παρόντος, νά διευ-
θύνουμε τήν προσοχή τοῦ ρουμανικοῦ λαοῦ πρός τή Μακεδονία». 27669. Ἡ
Τρανσυλβανία στέναζε κάτω ἀπό τήν τυραννία τῆς Αὐστρουγγαρίας,
πού χρησιμοποιοῦσε ὡς κύριο μοχλό τό Βατικανό γιά τήν ἄσκηση πιέσε-
ως πρός μεταστροφή τῶν ὀρθοδόξων Ρουμάνων στόν καθολικισμό ἤ στήν
Οὐνία καί τήν ἀπώλεια τῆς ἐθνικῆς τους συνειδήσεως μέσω τῆς μετα-
στροφῆς. Δοκιμασμένη κατά τό παρελθόν στήν Οὐκρανία καί στήν Πο-
λωνία καί ἐπιτυχημένη ἡ μέθοδος! «Ρεαλιστές» ὅμως οἱ Ρουμάνοι πολιτι-
κοί τῆς ἐποχῆς καί ὑπό τόν φόβο τῶν Σλάβων, πού τούς περιέβαλλαν,
ἀναζητοῦσαν διέξοδο ἱκανοποίησης τοῦ ἀναδυομένου ρουμανικοῦ ἐθνι-
κισμοῦ, ἀνακαλύπτοντας Ρουμάνους ἐκεῖ πού δέν ὑπῆρχαν καί καλώντας
σέ στράτευση γιά τήν ἀπελευθέρωσή τους! Μάλιστα, τό 1883 ἡ Ρουμανία,
ὡς ἀνεξάρτητο πλέον κράτος, προχώρησε σέ σύναψη μυστικῆς ἀμυντικῆς
συνθήκης μέ τίς Αὐστρουγγαρία καί Γερμανία γιά λήψη βοήθειας σέ πε-
ρίπτωση ρωσικῆς ἐπίθεσης. 28429
Πράκτορες τῆς προπαγάνδας στό ξεκίνημά της, οἱ Ἰωάννης Ἠλιάδης-
Ραντουλέσκου, Βλάχος ἀπό τήν Ἀχρίδα (98 105), καί Δημήτριος Μπολιντε-
άνου, περιόδευσαν τά μέρη τῆς Μακεδονίας καί Ἠπείρου, ὅπου κατοι-
κοῦσαν Βλάχοι, κατά τό διάστημα 1850-1863. 48302. Ὁ πρῶτος θεωρεῖται ὁ
πατέρας τῆς ρουμανικῆς φιλολογίας. Στήν κατοχή του εἶχε περιέλθει τό
1828 τό τυπογραφεῖο τοῦ Κωνσταντίνου Καρακάση, γυιοῦ τοῦ πρώτου
γνωστοῦ διδάξαντος στό σχολεῖο τῶν Γρεβενῶν (1749) Δημητρίου Καρα-
κάση ἀπό τή Σιάτιστα. 219374. Ὁ Ἠλιάδης-Ραντουλέσκου (διατηρώντας τά
δύο ἐπώνυμα) ἐξελέγη τό 1860 μέλος τῆς «Ἱστορικῆς Ἐπιτροπῆς» γιά τή
μελέτη τοῦ ἱστορικοῦ βίου τῆς Ρουμανίας. 210215. Καταγράφουμε τίς λε-
πτομέρειες αὐτές, γιά νά δείξουμε τή συνεργασία τῶν δύο ἐθνοτήτων,
– 123 –
πρίν ἐμφανιστεῖ ὁ δυτικοφερμένος ἐθνικισμός.

Στήν ἀρχή τῆς δεκαετίας τοῦ 1850 δέν εἶχε συσταθεῖ ἀκόμη τό ρουμα-
νικό κράτος καί, φυσικά, δέν εἶχε χρησιμοποιηθεῖ ὁ ὅρος Ρουμανία γιά νά
τό ἐπικυρώσει. Ἡ ἐπικύρωση τῆς συμφωνίας ἀπό τίς «Μεγάλες» δυνάμεις
γιά τήν ἀναγνώριση τῶν αὐτονόμων ἡγεμονιῶν Βλαχίας καί Μολδαβίας
ἔγινε στό Παρίσι τό 1861 καί τό 1862 σχηματίστηκε ἑνιαία κυβέρνηση καί
ἐθνοσυνέλευση. Ἤδη ὅμως, τό 1860 εἶχε ἱδρυθεῖ στό Βουκουρέστι ἡ «Μα-
κεδονορουμανική ἐπιτροπή» μέ κύριο σκοπό τήν ἵδρυση ἐκκλησιῶν καί
σχολείων γιά τούς Κουτσοβλάχους. 284 30. Τό 1865 εἶχε ἱδρυθεῖ τό πρῶτο
ρουμανικό σχολεῖο στό Τίρνοβο, κοντά στό Μοναστήρι, καί μετά δύο χρό-
νια τό δεύτερο, στήν Ἀβδέλλα. Κατά τό διάστημα 1862-1878 ἡ Βλαχία καί
ἡ Μολδαβία ἀποτέλεσαν ἑνιαία ἡγεμονία ὑπό γερμανό πρίγκηπα καί μό-
νο τό 1878, μέ τή συνθήκη τοῦ Βερολίνου, ἀναγνωρίστηκε ἡ ἀνεξαρτησία
τῆς Ρουμανίας, μέ τήν προσάρτηση ὅμως τῆς Βεσσαραβίας στή Ρωσία ὡς
παρηγοριά της γιά τήν ἀποτυχία ἀναγνώρισης τῆς μεγάλης Βουλγαρίας.
Ἀξίζει νά σημειωθεῖ ὅτι, κατά τήν ἔναρξη τῆς προπαγάνδας τοῦ ἀνα-
δυόμενου ρουμανικοῦ ἐθνικισμοῦ, πρόσωπα, ἔχοντα στενούς δεσμούς μέ
τήν Ἑλλάδα, στελέχωναν τόν κρατικό μηχανισμό τῶν ἡγεμονιῶν, ἀπό
τήν ἕνωση τῶν ὁποίων προῆλθε ἡ Ρουμανία. Ἀναφέρονται αὐτά τοῦ
Ἰωάννου Κούζα, πού πρωτοστάτησε στήν ἕνωση Μολδαβίας καί Βλαχίας
καί πού ἵδρυσε τό 1860 τήν Μακεδονορουμανική Πολιτιστική Ἑταιρεία. Τό
1860 ὑπουργός ἐπί τῶν ἐξωτερικῶν τῆς ἡγεμονίας τῆς Βλαχίας ἦταν ὁ
Ἀπόστολος Ἀρσάκης, Βλάχος ἀπό χωριό τοῦ Ἀργυροκάστρου καί μέγας
εὐεργέτης τῆς Ἑλλάδος. 98106. Σέ διάφορα κυβερνητικά σχήματα τῆς ἡγε-
μονίας ὥς τό 1876 μετεῖχαν οἱ φαναριώτικης ἤ ἑλλαδικῆς καταγωγῆς Λά-
σκαρης Καταρτζῆς, ὡς πρωθυπουργός καί ὑπουργός τῶν Ἐσωτερικῶν,
Πέτρος Μαυρογένης καί Κωνσταντῖνος Καντακουζηνός, ὡς ὑπουργοί ἐπί
τῶν Οἰκονομικῶν, Πέτρος Κέρδος, ὡς ὑπουργός Δημοσίας Ἐκπαιδεύσεως,
Γεώργιος Κωσταφόρος καί Ἀλέξανδρος Λαχωβάρης, ὡς ὑπουργοί τῆς Δι-
καιοσύνης. 98108. Ἤδη ἡ προπαγάνδα εἶχε εὐρέως ἐξαπλωθεῖ μεταξύ τῶν
Βλάχων μέ χρήματα τοῦ προϋλογισμοῦ τῆς ἡγεμονίας. Καί τίθεται
ἀσφαλῶς τό ἐρώτημα: Τί ἔκαναν ὅλοι αὐτοί, γιά νά ἀποκαλύψουν τά
συμφέροντα πού κρύβονταν πίσω ἀπό τήν κίνηση ἐκείνη καί νά ἐνισχύ-
σουν τή φιλία μεταξύ τῶν δύο λαῶν, ἑλληνικοῦ καί ρουμανικοῦ; Ὡς ἀπά-
ντηση στό ἐρώτημα δίνεται, ἀπό τόν Ἔξαρχο, βλαχικῆς καταγωγῆς, ἡ
ἕρπουσα καταγγελία ὅτι οἱ Φαναριῶτες, ὄντες στήν ὑπηρεσία τοῦ Πα-
τριαρχείου, ἀκολουθοῦσαν πιστά τήν τουρκόφιλη πολιτική αὐτοῦ. Παρ’
ὅλα αὐτά, χαρακτηρίζονται παράλληλα καί φορεῖς τῆς μεγάλης ἰδέας!
98307, 311. Ἡ συκοφαντία κατά τοῦ Πατριαρχείου εἶναι φοβερή, ὅπως στή
συνέχεια θά δειχθεῖ. Εἴμαστε τῆς ἀπόψεως ὅτι στή σκέψη ἐκείνων τῶν
– 124 –
ἑλληνικῆς καταγωγῆς πολιτικῶν

πρυτάνευε ἡ διατήρησή τους στήν
ἐξουσία στήν ἀναδυόμενη νέα
τάξη πραγμάτων στή χώρα πού,
ἀσφαλῶς, θεωροῦσαν πατρίδα
τους. Καί γνώριζαν ὅτι οἱ εὐρω-
παϊκές δυνάμεις ἦσαν ἐκεῖνες
πού διένειμαν τήν ἐξουσία. Γι’
αὐτό καί σιωποῦσαν!
Πρωτεργάτης καί ἀπόστολος
τῆς ρουμανικῆς ἐθνικῆς ἰδέας με-
ταξύ τῶν Βλάχων ὑπῆρξε ὁ ἱερο-
μόναχος ἀπό τήν Ἀβδέλλα1
Ἀβέρκιος, κατά κόσμον Ἀθανά-
σιος Γιάτσου Μπούντας (1818-
1874). Ἦταν ἀνεψιός (γυιός
Φ51. Ἱερομόναχος Ἀβέρκιος ἀδελφῆς) τοῦ Ἀλέξη Μπάδρα, τοῦ
οἰκιστοῦ τῆς Σέλα ντί Νγκιός τοῦ
Βερμίου (1826). Ὅταν ἡ μητέρα
του χήρεψε, ζήτησε καταφύγιο στοῦ ἀδελφοῦ της, ὅπου ὁ Ἀθανάσιος ἔζη-
σε τά παιδικά του χρόνια. Σέ ἡλικία 16 ἐτῶν μετέβη στό Ἅγιον Ὄρος,
ὅπου ἔγινε μοναχός στή μονή Ἰβήρων καί ἀργότερα ἱερομόναχος. 148119.
Ἦταν πρόσωπο μέ πολλές ἱκανότητες, εὐφυής καί μεγαλόνους. Ἴσως γι’
αὐτό ἐγκατέλειψε τή μονή του καί σπούδασε στή Ριζάρειο σχολή τῶν
Ἀθηνῶν. 20672. Ἀργότερα ἐγκαταστάθηκε στήν περιοχή Ἀχρίδας. Εἶναι
πολύ πιθανόν νά ὑπῆρξε ἀπό τά πρῶτα πρόσωπα πού συνδέθηκαν μέ
τούς προπαγανδιστές Ραντουλέσκου καί Μπολιντεάνου, πού προαναφέ-
ραμε, καί ἄρχισε ἀμέσως τή δράση. Γιά τή δράση του αὐτή, μεταξύ τῶν
Βλάχων τῆς περιοχῆς Ἀχρίδας, ἐκτοπίστηκε τό 1855 μέ ἐνέργειες τοῦ μη-
τροπολίτου του στή μονή τῆς μετανοίας του, τήν Ἰβήρων. Ὅπως ἦταν
ἀναμενόμενο, δημιούργησε προβλήματα στούς ἐκεῖ μοναχούς καί, μετά
ἀπό λίγο, κατάφερε νά δραπετεύσει καί, μέσω Ἀθηνῶν, νά καταφύγει
στό Βουκουρέστι2. 6736, 20674. Στή Μολδαβία συνάντησε τόν Ἰωάννη Κα-
ραγιάννη, καθηγητή τῆς ἑλληνικῆς γλώσσας στό πανεπιστήμιο Ἰασίου,
συγχωριανό του καί θερμό κήρυκα τῆς ἰδέας περί ρουμανικῆς καταγωγῆς
τῶν Βλάχων. Ὁ Καραγιάννης εἶχε σπουδάσει στήν Ἀθήνα, ὅπου ἀναφέ-
ρεται κατά τό 1857, καί ἦταν καί αὐτός συγγενής τῆς οἰκογενείας Μπα-
δραλέξη. 152410, 148115, 20379. Πιθανόν μέσω αὐτοῦ νά γνώρισε ὁ Ἀβέρκιος
καί τόν Ἀλέξανδρο Κούζα. Ἡ φιλοδοξία ὁδήγησε τόν Ἀβέρκιο νά ἀσπα-
σθεῖ τήν ἰδέα τῆς ἀποστολῆς πού στόχο θά εἶχε τήν καλλιέργεια ρουμα-
– 125 –
Φ52. Ὁ Ἀβέρκιος μέ μαθητές
νικῆς συνειδήσεως μεταξύ τῶν Βλάχων. Οἱ Ρουμάνοι πολιτικοί τόν ἐφο-

δίασαν μέ σημαντικό χρηματικό ποσό καί ὁ Ἀβέρκιος ἀνέλαβε νά ἐπιλέ-
ξει παιδιά ἀπό τά βλαχοχώρια τῆς Μακεδονίας καί τῆς Ἠπείρου καί νά
τά φέρει γιά σπουδές στή Ρουμανία. 20672. Ἕνα ἀπό τά παιδιά αὐτά, ὁ
Gusu Papacostea-Goga (Παπακώστας-Γκόγκας) ἔγραψε ἀργότερα (1881)
στά ἀπομνημονεύματά του: «Κάμποσοι νέοι πού ἐπιστρέψαμε ἀπό τή Ρου-
μανία, ἀπό τό σχολεῖο τῶν Ἁγίων Ἀποστόλων τοῦ Βουκουρεστίου, γιά νά
διαφωτίσουμε τόν λαό τῆς Μακεδονίας, μολονότι ἐμεῖς εἴμαστε Ἀρωμοῦνοι,
στίς κοινότητες πού πηγαίναμε μᾶς θεωροῦσαν ἀντιπροσώπους ξένων
συμφερόντων». 34163. Ὁ Ἀβέρκιος ἐπανῆλθε στή Μακεδονία τό 1862. Μέ
ἄφθονο χρῆμα, ὑποσχέσεις, πιέσεις καί ραδιουργίες ἐπέτυχε τή συγκα-
τάθεση γονέων γιά τήν ἀποστολή παιδιῶν τους γιά σπουδές στή Ρουμα-
νία. Αὐτά στελέχωσαν μετά τό 1865 τά σχολεῖα, στήν ἵδρυση καί λειτουρ-
γία τῶν ὁποίων πρωτοστάτησε ὁ Ἀβέρκιος. 148120, 159192
Ἕνας ἀπό τούς πιό δραστήριους πράκτορες τῆς προπαγάνδας αὐτῆς
ὑπῆρξε ὁ Ἀπόστολος Μαργαρίτης (1832 Μπλάτσι-1903 Μοναστήρι), γυιός
τοῦ Μαργαρίτη Κοντοστέργιου, ἐπίσης ἀπό τήν Ἀβδέλλα, καί ἀνηψιός
τοῦ Ἀβερκίου3. 704220, 159191, 6735. Ἡ καταγωγή του συνάγεται ἀπό πηγές
τῆς ἐποχῆς τῆς δράσεώς του, τόσο ρουμανική (253 19), ὅσο καί ἑλληνοβλα-
χική, καί μάλιστα ἀνθρώπου, τοῦ Ἀναστασίου Πηχεῶνος, πού συνεργά-
στηκε καί συγκρούστηκε μαζί του (32374). Ἀλλά καί σέ ἔκθεση τοῦ προξε-
νείου Ἐλασσόνος (1891) ἀναφέρεται σαφῶς ἡ ἀπό τήν Ἀβδέλλα καταγω-
γή του. 60575. Τό αὐτό ἀναφέρεται καί στόν κώδικα ἀλληλογραφίας τοῦ
μητροπολίτη Γρεβενῶν Κλήμη. 600323. Καί ὁ Μόδης ὡς τόπο καταγωγῆς
– 126 –
του σημειώνει την Ἀβδέλλα4. 187125. Ὁ Μαργαρίτης φοίτησε στά σχολεῖα

Ἀβδέλλας, Σαμαρίνας, Ζάρκου καί Σιάτιστας. 704220, 98303. Σπούδασε
ἀκολούθως στή Ζωσιμαία σχολή Ἰωαννίνων. 276 73, 704220. Κατά τόν
Ἔξαρχο συνέχισε τίς σπουδές του, ὡς ὑπότροφος τοῦ ὀθωμανικοῦ κρά-
τους, στήν Κωνσταντινούπολη. Κατά τόν Χριστοδούλου συνέχισε τίς
σπουδές του στήν Ἀθήνα, πιθανόν στό διδασκαλεῖο5. 98304, 6751. Ἄρχισε τή
σταδιοδρομία του ὡς διδάσκαλος στό ἑλληνικό σχολεῖο τῆς Γκορεάντσας
(1854-1855) καί συνέχισε στό ἑλληνικό σχολεῖο τῆς Κλεισούρας Καστοριᾶς
(1855-1864) κατά σύσταση τοῦ μητροπολίτου Καστορίας πρός τούς προ-
κρίτους. 70497, 135-136, 220. Στήν Κλεισούρα ἦρθε σέ σύγκρουση μέ τόν ἐπίσης
δάσκαλο στό ἐκεῖ σχολεῖο, Ἀναστάσιο Πηχεώνα, εὐθύς μετά τόν ἐκεῖ διο-
ρισμό τοῦ δευτέρου (1862). 704212. Ὁ Πηχεών, Βλάχος ἀπό τήν Ἀχρίδα,
ὑπῆρξε μετέπειτα πρωταγωνιστής τῆς ἐξεγέρσεως στόν Μπούρινο (1878).
220132. Αἰτία τῆς σύγκρουσης ἦταν ἡ εἰσαγωγή ἀπό τόν Μαργαρίτη μεθό-
δου διδασκαλίας τῆς ἑλληνικῆς γλώσσας ὡς ξένης μέσω τῆς βλαχικῆς.
704220. Εἶναι πολύ πιθανόν ὁ Μαργαρίτης νά εἶχε μυηθεῖ στήν προπαγάν-
δα κατά τό θέρος τοῦ 1862 ἀπό τόν ἐπανακάμψαντα ἀπό τό Βουκουρέστι
θεῖο του Ἀβέρκιο καί νά εἰσήγαγε εὐθύς ρουμανικά καί ὄχι βλάχικα βι-
βλία στήν ἐκπαίδευση. Ὁ Πηχεών ἐπέτυχε, μέ τήν παρέμβαση τοῦ Πα-
τριαρχείου, νά ληφθεῖ ἀπόφαση ἀπό τήν ἐφορευτική ἐπιτροπή γιά λύση
τοῦ συμβολαίου μέ τόν Μαργαρίτη τόν Φεβρουάριο τοῦ 1864, ὁπότε αὐτός
συνέχισε να διδάσκει κατ’ οἶκον. Τότε τοῦ ἀνετέθη ἡ διεκπεραίωση ὑπό-
θεσης κληρονομιᾶς, για τήν ὁποία μετέβη στό Βουκουρέστι, ὅπου γνώρι-
σε στελέχη τῆς ρουμανικῆς προπαγάνδας καί συμφώνησε γιά τήν ἐξά-
πλωσή της. 704220. Ἐπέστρεψε τόν Αὔγουστο τοῦ 1865. 303 120, 48303. Τό 1867
ἵδρυσε ρουμανικά σχολεῖα στήν Κλεισούρα καί στήν Ἀβδέλλα. 704 135-136, 220,
27673, 685274. Ὁ Μαργαρίτης εἶχε ἀναλά-
βει τά ἠνία τῆς προπαγάνδας περί τά
τέλη τῆς δεκαετίας τοῦ 1860 καί κυριάρ-
χησε μετά τόν θάνατο τοῦ Ἀβερκίου
(1874 ἤ 1875). 6736. Κατά μαρτυρία τοῦ
ἀρχιμανδρίτη Γρηγορίου Δροσινᾶ, ἐξάρ-
χου τοῦ Παναγίου Τάφου στή Θεσσαλία,
ὁ Μαργαρίτης τοῦ εἶχε ζητήσει (μᾶλλον
τό 1874) νά μεσολαβήσει, ὥστε νά τοῦ
δοθεῖ ὡς ἀντάλλαγμα, προκειμένου νά
σταματήσει τή δράση του, ἰσόβια χορη-
γεία 100 χρυσῶν εἰκοσοφράγκων κατ’
Φ53. Ἀπόστολος
ἔτος. 20693. Παρέμεινε στήν Κλεισούρα
Μαργαρίτης
ὥς τό 1975, ὁπότε ἐκτοπίστηκε στά Γρε-
– 127 –
βενά μέ διαταγή τοῦ περιφερειάρχη Μοναστηρίου λόγω ταραχῶν, πού

προκλήθηκαν ἐκεῖ. Ἡ διαταγή τῆς ἐκτόπισης ἀνεκλήθη μέ παρέμβαση
τοῦ Αὐστριακοῦ προξένου στό Μοναστήρι. 157247. Τότε ὁ Μαργαρίτης
ἦλθε στό Μοναστήρι καί γνωρίστηκε μέ τούς Λαζαριστές μοναχούς καί
τόν Αὐστριακό πρόξενο, ἔλαβε μάλιστα καί τήν αὐστριακή ὑπηκοότητα.
Ἔχοντας πεισθεῖ ὅτι τό αἴτημά του γιά χορηγία τοῦ ἑλληνικοῦ κράτους
δέν θά ἱκανοποιεῖτο, ἀνεχώρησε γιά τό Βουκουρέστι (1878). Οἱ Ρουμάνοι,
ἔχοντας ἀσφαλῶς πληροφορίες γιά τίς σχέσεις του μέ τούς Αὐστριακούς,
τοῦ ζήτησαν ἐξηγήσεις γιά τή στάση του καί τήν πολιτική πού ἀκολου-
θοῦσε. 23917. Μάλιστα πέρασε κάποια δοκιμασία, ὅταν ἀποκαλύφθηκε ὅτι
διέθετε τήν αὐστριακή ὑπηκοότητα, κατάφερε ὅμως νά διασκεδάσει τίς
ἐπιφυλάξεις τῶν κρατούντων πρός τό πρόσωπό του καί νά ἐπανέλθει στή
Μακεδονία, ὅπου ἄρχισε νά ἐνεργεῖ, γιά νά ἐξασφαλίσει διασυνδέσεις σέ
ὅλη τήν κλίμακα τῆς ὀθωμανικῆς αὐτοκρατορίας. 20694. Ἦταν τό ἔτος πού
ἡ Ρουμανία ἀναγνωρίστηκε ἀνεξάρτητο κράτος. Ἤδη τό 1879 ἦταν ση-
μαῖνον πρόσωπο καί ἐπιθεωρητής τῶν ρουμανικῶν σχολείων. 601 78, 704220.
Γιά τόν Μαργαρίτη ὁ Ἄγγλος πρόξενος στή Θεσσαλονίκη C. Blunt ἔγραψε
(18.11.1880) ὅτι θεωρεῖτο ἰδιαίτερα μισητό πρόσωπο ἀπό τό σύνολο τοῦ
ἑλληνοβλαχικοῦ πληθυσμοῦ, κυρίως γιά τίς προσπάθειές του νά δη-
μιουργήσει μιά ἀνύπαρκτη ρουμανική ἐθνότητα καί νά εἰσαγάγει τή
ρουμανική γλώσσα στίς ἑλληνικές ἐκκλησίες καί στά σχολεῖα. Αὐτό μαρ-
τυρεῖται ἀπό τόν ξυλοδαρμό του στό Μοναστήρι κατά τό 1879, τόν ὁποῖο
κατήγγειλε στήν Κωνσταντινούπολη ὡς ἀπόπειρα δολοφονίας ἐναντίον
του. 42102, 423. Ὁ Berard ἀναφέρει τρεῖς ἀπόπειρες δολοφονίας του. 48303.
Μία ἀπό αὐτές συνέβη στό Μοναστήρι τό 1889, κατά τόν ἀναβρασμό μετά
τή σύλληψη τοῦ Ἀναστασίου Πηχεῶνος, ἐξ αἰτίας συκοφαντιῶν ρουμανι-
ζόντων. Ὁ Μαργαρίτης τραυματίστηκε πολύ σοβαρά. Ἕξι Ἕλληνες τοῦ
Μοναστηρίου εἶχαν συλληφθεῖ ὡς ἔνοχοι γιά τήν ἀπόπειρα. 188135, 68218.
Ὁ Γάλλος ὑποπρόξενος Μοναστηρίου Th. Ledoux σέ ἀναφορά του
(20.1.1898) χαρακτηρίζει τόν Μαργαρίτη «ἀπατεώνα εὐφυῆ καί τολμηρό».
303120. Καί ὁ δημοσιογράφος M. Paillarés, πού ἔζησε ἀπό κοντά τή μακεδο-
νική θύελλα γράφει (1906): «Αὐτός ὁ ἀδιάντροπος καιροσκόπος ἦταν ἕνας
χριστιανός!... Ἦταν ἕνας ἀπ’ αὐτούς τούς μακιαβελικούς Ἀνατολίτες πού
ἔχουν σταθερά προσηλωμένο τό βλέμμα στά μάτια τοῦ διαβόλου, γιά νά
ἀποσπάσουν τήν πιό σατανική ἔμπνευση πού θά τούς ὁδηγήσει ὁλόισια στήν
περιουσία». 212294. Ἀξίζει νά τονιστεῖ ὅτι ὁ Μαργαρίτης συνεδέθη, μέ τή
μεσολάβηση τοῦ προξένου τῆς Αὐστρίας, μέ τόν περιφερειάρχη (βαλή)
τοῦ Μοναστηρίου Χαλήλ Ριφαάτ (1887-1889. 60555), ἐγράφη μάλιστα ὅτι
τόν δωροδοκοῦσε. 42430. Ὁ γυιός του Δημήτριος (Τάκε) Μαργαρίτης
ὑπῆρξε κατά κάποια περίοδο γραμματέας τοῦ Ριφαάτ, ὅταν αὐτός προή-
– 128 –
χθη σέ μεγάλο βεζύρη6. 6736. Τό Μοναστήρι ὑπῆρξε τό στρατηγεῖο τῆς

ὅλης ἐπιχειρήσεως τῆς προπαγάνδας. Κινούμενοι πρός νότον οἱ πράκτο-
ρες τῆς ἰδέας τοῦ ρουμανισμοῦ ἦρθαν σέ ἐπαφή στήν ἀρχή μέ τούς Βλά-
χους τοῦ Βερμίου. 4293. Μεταξύ αὐτῶν ἀρκετοί ἦσαν ἀπόγονοι ἐκείνων
πού εἶχαν μετακινηθεῖ ἀπό τά Βλαχοχώρια τῆς Πίνδου ἐπί Ἀλῆ πασᾶ.
219341. Ἀναφέραμε ἤδη τήν οἰκογένεια Μπαδραλέξη. Μετά τό 1878 ἡ ὀθω-
μανική πολιτική ἐκδηλώθηκε εὐμενῶς ὑπέρ τῶν ρουμανιζόντων μέ δια-
ταγές τοῦ μεγάλου βεζύρη πρός τούς βαλῆδες τῶν περιοχῶν, ὅπου κα-
τοικοῦσαν Βλάχοι. 20697
Τό 1880 ὁ Μαργαρίτης ἐκινεῖτο στίς βλαχόφωνες κοινότητες Ἠπείρου,
Θεσσαλίας καί Μακεδονίας προσπαθώντας νά πείσει τούς Βλάχους νά
ἀγωνιστοῦν κατά τῆς ἐπεκτάσεως τῶν ἑλληνικῶν συνόρων. Συγκέντρω-
νε ὑπογραφές μέ χρηματισμό ἤ πιέσεις, βοηθούμενος ἀπό τοπικούς ὀθω-
μανούς ἀξιωματούχους. Ταξίδευσε στό Βουκουρέστι, γιά νά ἀποσπάσει
περισσότερα χρήματα, πείθοντας τούς Ρουμάνους πολιτικούς ὅτι οἱ Βλά-
χοι θά προέβαλλαν ἔνοπλη ἀντίσταση κατά ἐνδεχόμενη εἴσοδο ἑλληνι-
κοῦ στρατοῦ στή Θεσσαλία. 206124, 128. Ἔδωσε διάφορες πληροφορίες στόν
καθηγητή Καραγιάννη, ὁ ὁποῖος μετεῖχε στή ρουμανική ἀποστολή, ἡ
ὁποία εἶχε ἀποσταλεῖ στή Ρώμη γιά συνομιλίες, ἐν ὄψει καί τοῦ καθορι-
σμοῦ τῶν ἑλληνοτουρκικῶν συνόρων7. Ἡ ἐπιτροπή συνεργάστηκε καί μέ
ἐκπροσώπους τοῦ Βατικανοῦ γιά τήν ὑπαγωγή τῶν βλαχόφωνων πληθυ-
σμῶν τῆς ὀθωμανικῆς αὐτοκρατορίας στήν πνευματική δικαιοδοσία τοῦ
Βουλγαροουνίτη ἐπισκόπου Νείλου Ἰζβόρωφ καί τήν ὁριστική ἀπομά-
κρυνσή τους ἀπό τό οἰκουμενικό Πατριαρχεῖο. Οἱ ἐπαφές ὅμως δέν κατέ-
ληξαν σέ οὐσιαστικά ἀποτελέσματα. 38622. Ἐρήμην ἑνός πληθυσμοῦ, δι-
πλωμάτες σταδιοδρομίας καί τυχοδιῶκτες τύπου Μαργαρίτη ἀποφάσιζαν
γιά τά πνευματικά θέματά του! Τόν Μάιο τοῦ 1881 ταξίδευσε στήν Κων-
σταντινούπολη, γιά νά δηλώσει τήν ἀφοσίωσή του στήν Πύλη καί νά
ἐπαναλάβει τά ψεύδη γιά ἔνοπλη ἀντίσταση τῶν Βλάχων στή Θεσσαλία,
ἀλλά καί νά θέσει τόν κατάλογο μέ τίς ὑπογραφές ὑπ’ ὄψη τῶν διπλω-
ματῶν τῶν Μεγάλων Δυνάμεων. Ἤδη ὅμως ἀπό τόν Ἀπρίλιο, 300 κάτοι-
κοι ἀπό Σαμαρίνα, Ἀβδέλλα καί Περιβόλι μέ ὑπόμνημά τους ἐξέφραζαν
κατηγορηματικά τήν ἄποψη ὅτι ἀνῆκαν στήν ἑλληνική ἐθνότητα καί τό
ὀρθόδοξο Πατριαρχεῖο καί ἀποκήρυσσαν τήν προπαγάνδα τοῦ Μαργαρί-
τη. 206126. Οἱ προσπάθειες τῶν ρουμανιζόντων ἔπεσαν στό κενό καί ἡ
Τουρκία ἀναγκάστηκε νά ὑπογράψει τή συνθήκη προσάρτησης τῶν
ἐδαφῶν πού ἐπιδικάστηκαν στήν Ἑλλάδα (20 Ἰουνίου / 2 Ἰουλίου 1881).
206122. Μάλιστα, ἡ ἀπόδειξη τῶν ψευδολογιῶν τοῦ Μαργαρίτη ἔκανε τούς
Τούρκους κάπως ἐπιφυλακτικούς ἔναντι τῆς προπαγάνδας. Στό ἑξῆς ἡ
κατάσταση τῶν ἑλληνοτουρκικῶν σχέσεων θά καθόριζε καί τή στάση τῆς
– 129 –
Τουρκίας ἔναντι αὐτῆς.

Ἐντύπωση εἶχε κάνει στόν Ἄγγλο πρόξενο Blunt, ὅπως φαίνεται στήν
ἔκθεσή του, πού προαναφέραμε, τό ὅτι οἱ Ἑλληνοβλάχοι τῆς Βόρειας Μα-
κεδονίας ὄχι μόνο δέν συνεισέφεραν καθόλου στήν ἵδρυση καί στή συ-
ντήρηση τῶν ρουμανικῶν σχολείων, ἀλλά προσπαθοῦσαν μέ κάθε τρόπο
ν’ ἀναστείλουν τή λειτουργία τους καί νά ἐμποδίσουν τήν ἑδραίωση τῆς
ρουμανικῆς κίνησης. 42103. Πολλά ἔχουν γραφεῖ γιά τή χρηματοδότηση
τῆς ὅλης προπαγάνδας ἀπό τό ρουμανικό θησαυροφυλάκιο. Θεωροῦμε
ὅμως πρακτικά ἀνέφικτο ἕνα ὑπό σύσταση κράτος νά ὀργανώσει καί νά
κατευθύνει ἐπιχείρηση αὐτοῦ τοῦ μεγέθους. Πρέπει τόσο ὁ Ἀβέρκιος, ὅσο
καί ὁ Μαργαρίτης στήν ἐκκίνηση τῆς προσπάθειας νά ἔλαβαν οἰκονομική
ἐνίσχυση ἀπό ἄλλη πηγή. Αὐτό θά φανεῖ καθαρά μέ τά ὅσα θά παραθέ-
σουμε στή συνέχεια. Ἄς σημειωθεῖ ὅτι ὁ Μακεδονορουμανικός σύλλογος
τοῦ Βουκουρεστίου, ὁ ὁποῖος ἀνέλαβε τό κύριο βάρος ἐξεύρεσης πόρων
γιά ἐνίσχυση τῆς προπαγάνδας, ἱδρύθηκε μόλις τό 1879. Τό 1882 ἡ ρουμα-
νική κυβέρνηση ἔστειλε στή Μακεδονία ἐκπρόσωπό της, μέ σκοπό νά
ἐλέγξει τή διαχείρηση τῶν χρημάτων ἀπό τόν Μαργαρίτη, γεγονός πού
μαρτυρεῖ ὅτι ἤδη εἶχαν ἀρχίσει κάποιοι νά ἀμφιβάλλουν γιά τήν ἐντιμό-
τητά του. 206147
Ἡ πολιτική τοῦ Βατικανοῦ
Κατά τόν Ρουμάνο διπλωμάτη Trandafir (Τριαντάφυλλο) Djuvara,

μᾶλλον βλάχικης καταγωγῆς, ἡ καθολική προπαγάνδα στή Βαλκανική
ἄρχισε τό 1845. 8952. Ὁ Berard, πού περιόδευσε στήν Ἀλβανία καί στή Δυ-
τική Μακεδονία ἐπί διετία (1890-1982), παρέχει πολλά ἐνδιαφέροντα
στοιχεῖα γύρω ἀπό τό θέμα μας. «Οἱ γάλλοι Ἰησουίτες καί Λαζαριστές τῆς
Κωνσταντινούπολης», γράφει, «ὀνειρεύτηκαν μιά θαυμάσια κατάκτηση γιά
τήν παποσύνη. Ἔκαναν νά ἀχνοφέξει στά μάτια τῶν Σλάβων ἡ ἐλπίδα μιᾶς
ἐθνικῆς κοινότητας καί ζωῆς, πού θά τούς κόμιζε ἡ Γαλλία, ἄν προσχω-
ροῦσαν στή Ρωμαϊκή καθέδρα. Ἀπό τήν πλευρά της ἡ γαλλική πρεσβεία
ἔλπιζε ὅτι ἡ καθολική Βουλγαρία θά ἦταν τό καλύτερο πρόχωμα μεταξύ
Κωνσταντινούπολης καί Ρωσίας. Καταπιάστηκαν μέ τόν ἐκκαθολικισμό
τῶν Σλάβων μέσω σλάβων ἱεραποστόλων καί μέσω πολωνῶν παπάδων.
Ἵδρυσαν ἱεραποστολές σ’ ὁλόκληρη τήν εὐρωπαϊκή Τουρκία. Οἱ Λαζαριστές
ἐγκαταστάθηκαν στό Μοναστήρι τό 1857». 48226. Αὐτό ἔγινε μέ πρωτοβου-
λία τοῦ Γάλλου προξένου Bellaigne de Bughas. 39186. Ἄς σημειωθεῖ ὅτι κα-
τά τήν ἐποχή ἐκείνη καί ἡ Γαλλία ἔτρεφε ὄνειρα γιά ἐπέκταση τῆς ζώνης
ἐπιρροῆς της στούς Βλάχους, ὅπως ἀπορρέει ἀπό ἔκθεση Αὐστριακοῦ δι-
– 130 –
πλωμάτη πρός τό ὑπουργεῖο του ἐπί τῶν Ἐξωτερικῶν (1866): «Ὁ πρό ὀλί-
γου μετατεθείς ἐξ Ἰωαννίνων εἰς Περσίαν Γάλλος πρόξενος Crampon διέ-
σχισε τήν Ἤπειρον πρός ὅλας τάς κατευθύνσεις καί πανταχοῦ διέγνωσε
δυσφορίας. Ὁ κύριος ἀντικειμενικός σκοπός τῆς ταξιδιωτικῆς αὐτῆς ἀπο-
στολῆς τοῦ Crampon φαίνεται πώς ἦτο ἡ προσπάθειά του νά ἐπιτύχῃ αὔξη-
σιν τοῦ κύρους τῆς ἐπιβολῆς τῆς Γαλλικῆς ἐπιδράσεως ἐπί τῶν εἰς τήν ὀρο-
σειράν τῆς Πίνδου ἐγκατεστημένων πολυαρίθμων Βλάχων». 27226
Κύριος στόχος τῶν Λαζαριστῶν ἦσαν ἀσφαλῶς οἱ Σλάβοι, ὅμως δέν
παρέλειψαν νά ρίξουν τά προσηλυτιστικά τους δίκτυα καί πρός τούς
Βλάχους ἀλλά καί τούς ὀρθοδόξους Ἀλβανούς καί ἀλβανόφωνους Ἕλλη-
νες. Κατά τόν Berard στήν ἀρχή εἶχαν ἐπιτυχία μεταξύ τῶν Βουλγάρων.
«Οἱ προσηλυτισμοί ἔφθασαν τόν ἀριθμό 14.000 καί στίς 9 Ιουνίου 1861 ἡ
Πύλη ἀναγνώρισε τήν οὐνιτική-βουλγαρική κοινότητα. Ὁ αἰδεσιμότατος
Σομπόλσκι, πρώην ἡγούμενος βουλγαρικοῦ μοναστηριοῦ, εἶχε λάβει ἀπό
τόν Πάπα τήν ἐπισκοπική χειροτονία στήν Καπέλλα Σιξτίνα στίς 14 τοῦ
Απρίλη. Ἔγινε ὁ ἡγέτης τῆς νέας κοινότητας. Ὁ αἰδεσιμότατος Σομπόλσκι
διοίκησε ἐπί μία ἑβδομάδα τούς βούλγαρους καθολικούς. Στίς 18 Ἰουνίου
1861 ἐξαφανίστηκε, συναποκομίζοντας τή βούλα τοῦ Πάπα, τό βεράτιο τοῦ
σουλτάνου καί τά δῶρα τῆς Γαλλίας. Δέν τόν ξανάδε ποτέ κανένας. Ποτέ
δέν μαθεύτηκε οὔτε ποῦ πῆγε οὔτε ποῦ ἐτελεύτησε. Ὁ προσηλυτισμός τῶν
Σλάβων στόν καθολικισμό σταμάτησε ἀπότομα. Ἐπανήλθαν στούς Ρώσους
καί στό αἴτημά τους γιά αὐτοκέφαλη ἐκκλησία». 48227. Οἱ Βούλγαροι μέ τή
βοήθεια τῶν Ρώσων ἐπέτυχαν τήν ἀναγνώριση τῆς Ἐξαρχίας τό 1870. Τά
σχέδια τοῦ Βατικανοῦ πρός τήν πλευρά αὐτή εἶχαν ὁριστικά ναυαγήσει.
Ἀπόμεινε ἐλπίδα πρός τήν πλευρά τῶν Βλάχων καί τῶν Ἀλβανῶν-
ἀλβανοφώνων. Στό πρόσωπο τοῦ Μαργαρίτη εἶχαν ἤδη βρεῖ τό καταλλη-
λότερο ὄργανό τους. Ὁ Μαργαρίτης, γιά νά ἔχει τήν εὔνοια τῶν Λαζαρι-
στῶν ἀσπάσθηκε τόν καθολικισμό μέ ὅλη τήν οἰκογένειά του. 682 14
Ὁ Ρουμάνος πρόξενος στή Θεσσαλονίκη G. Linche, μέ ἀναφορά του
(21.10.1881), ἐνημέρωνε τό ὑπουργεῖο του γιά μηχανορραφία πρός μετα-
στροφή «Ρουμάνων» τῆς Μακεδονίας καί τῆς Ἠπείρου στόν καθολικισμό,
μέσω τῆς οὐνίας. Εἶχε λάβει γνώση ἑνός μνημονίου, πού κατεῖχε ὁ πατήρ
Bonetti, ἐπικεφαλῆς τῆς ρωμαιοκαθολικῆς ἀποστολῆς στή Θεσσαλονίκη.
Εἶχε ἀκόμη γνωρίσει καί τόν Faveyrial, ὁ ὁποῖος τοῦ εἶχε δηλώσει μέ ἀναί-
δεια: «Τό πνεῦμα τῆς γαλλικῆς κυβερνήσεως εἶναι ἀδιάφορο σήμερα ὡς
πρός τήν πρόοδο τοῦ καθολικισμοῦ στόν κόσμο... Ὀφείλω νά παραμείνω ἐπί
μακρόν στά Μπιτόλια, διότι εἶμαι ἐπιφορτισμένος νά διευθύνω τό ἔργο τῆς
μεταστροφῆς τῶν ὁμογενῶν σας... Τό ἔδαφος εἶναι πλήρως ἑτοιμασμένο. Ὁ
κ. Ἀπ. Μαργαρίτης μοῦ δίνει πολύ μεγάλες ἐλπίδες ἐπιτυχίας. Αὐτός καί
πρόσωπα μέ ἐπιρροή στή χώρα ἐργάζονται γι’ αὐτόν τόν σκοπό». 8952. Ὁ
– 131 –
ἴδιος πρόξενος σέ ἄλλη του ἀναφορά (9.6.1883) γνωστοποιοῦσε ὅτι ὁ

Bonetti, πού στό μεταξύ εἶχε ἐκλεγεῖ ρωμαιοκαθολικός ἐπίσκοπος Θεσ-
σαλονίκης, τοῦ εἶχε μιλήσει γιά τήν πρόθεσή του νά τοποθετήσει τόν
Μαργαρίτη ὑποπρόξενο τῆς Γαλλίας στό Μοναστήρι. Μέ ἀφορμή τήν
πρόθεση αὐτή συμπληρώνει ὁ πρόξενος: «Κατάλαβα πλήρως τόν σκοπό
τῆς προτάσεώς του, πού στοχεύει στήν καθολικοποίηση τῶν Ρουμάνων,
τούς ὁποίους ἐλπίζει νά μεταστρέψει εὐκολότερα, ἄν κάποιος ἀπό τούς
προστάτες τῆς καθολικῆς ἀποστολῆς εἶναι παράλληλα καί ὁ ἰθύνων νοῦς
αὐτῶν, ὁ Μαργαρίτης». 8954. Ὁ πρεσβευτής τῆς Ρουμανίας στήν Κωνστα-
ντινούπολη Μ. Mitilineo (Μυτιληναῖος), σέ ἀναφορά του (26.6.1893), ἐκθέ-
τει τήν πληροφορία πού ἔλαβε σχετικά μέ τό ὄνειρο τοῦ Bonetti: «Δέν θά
πεθάνω, εἶπε ὁ Bonetti σέ ἕναν ἀπό τούς φίλους μου, δίχως νά δῶ τήν ἐξου-
σία τοῦ Ἕλληνα πατριάρχη περιορισμένη στούς ἑπτά πύργους πού περι-
βάλλουν τήν Κωνσταντινούπολη». Καί συμπληρώνει ὁ Mitilineo μέ τή δια-
πίστωση: «Ἡ Ἐξοχότης του, γιά νά μή μιλᾶ παρά γιά τούς Ρουμάνους τῆς
Τουρκίας, μήπως εἶναι βεβαία ὅτι ἔχει προσηλύτους μεταξύ τῶν ἐξεχόντων
Μακεδόνων;... Μοῦ φαίνεται δύσκολο νά ἀποδεχθῶ ὅτι ὁ πολύς λαός, καί
ἰδιαίτερα οἱ γυναῖκες τῆς Μακεδονίας, θά ἀκολουθοῦσαν τούς ἀγωνιζόμε-
νους γιά μιά παρόμοια ἰδέα». 8955
Ὁ Berard γνώρισε τόν Μαργαρίτη στή μονή τῶν Λαζαριστῶν στό Μο-
ναστήρι. Ὁ ἡγούμενος Faveyrial ἔπλεξε, κατά τή συνάντησή τους, τό
ἐγκώμιο τοῦ Μαργαρίτη μέ τά ἀκόλουθα: «Ὁ Ἀπόστολος θά μποροῦσε νά
οἰκειοποιηθεῖ τά λόγια τοῦ Ἀποστόλου (σ.σ. Παύλου): Ἀδελφοί ὑπέφερα γιά
σᾶς, πέρασα διά πυρός καί σιδήρου σέ στεριά καί θάλασσα, ἀλλά ὁ Λόγος
ἐπέζησε μέσω ἐμοῦ». 48303. Ὁ ἴδιος μᾶς πληροφορεῖ ὅτι ὁ Μαργαρίτης γύ-
ρισε ἀπό τό Βουκουρέστι τόν Αὔγουστο τοῦ 1865. «Μέχρι τότε ἦταν κι
αὐτός ΄Ἕλληνας, ὅπως καί τ’ ἀδέλφια του οἱ Βλάχοι. Εἶχε κερδίσει στό
ἐμπόριο μιά περιουσία ὁλόκληρη, πού, δίχως ἄλλο, θά εἶχε περάσει στόν
ἑλληνισμό χωρίς τό ταξίδι αὐτό. Ὅμως ἦλθεν, εἶδε καί ἐπείσθηκε. Ὅταν
γύρισε πίσω, προσήλυτος πλέον τῆς νέας πίστης, ἄρχισε τῆν ἀπογραφή τοῦ
λαοῦ του καί ταξίδεψε σέ ὅλη τήν Ἀνωβλαχία». 48303. Ἡ προπαγάνδα θά
ἔφερνε σέ σύγκρουση δύο ὀρθοδόξους λαούς.
Ὁ Μαργαρίτης, ὅπως γράψαμε, γνωρίστηκε (1876) μέ τούς Λαζαριστές
μοναχούς καί ἀποφάσισε νά τεθεῖ μέ τό ἀζημίωτο στήν ὑπηρεσία τους.
Τό σχέδιο ἦταν ἡ Ρουμανία νά δαπανήσει γιά τήν ἐξάπλωση τῆς προπα-
γάνδας καί τό Βατικανό νά ἐπωφεληθεῖ ἀπό τή σύγχυση πού θά ἐπικρα-
τοῦσε! Στόχος ἀρχικός ἡ προσέλευση τῶν ἀγανακτησμένων κατά τοῦ
Πατριαρχείου Βλάχων στήν οὐνία καί τελικός ἡ ἀφομοίωσή τους στόν
καθολικισμό. Οἱ Λαζαριστές παραχώρησαν πτέρυγα τῆς μονῆς τους, γιά
νά στεγαστεῖ τό ρουμανικό γυμνάσιο Μοναστηρίου. Ἀπό τόν Μαργαρίτη
– 132 –
ζητοῦσαν νά προτρέπει τους βλαχόφωνους μαθητές αὐτοῦ νά μεταστρα-

φοῦν στήν οὐνία. 68217. Ἀναφέρεται ὅτι «ἔκαναν τήν ἐμφάνισή τους κά-
ποιοι κουτσόβλαχοι οὐνίτες στό Περιβόλι, τά Γρεβενά καί τή Θεσσαλονίκη».
144. Μεταξύ ἐκείνων ἦσαν οἱ ἀκολουθοῦντες τόν ἱερέα Δημήτριο Τέγου -
Κωνσταντίνου (Κωνσταντινέσκου) ἀπό τό Περιβόλι, πού διέμενε κατά τό
χειμώνα στά Γρεβενά. 206148. Στό Περιβόλι λειτουργοῦσαν στόν μή ἐγκαι-
νιασμένο ναό τοῦ Ἁγίου Παντελεήμονα. Ὅπως θά παρουσιάσουμε ἀνα-
λυτικά σέ ἄλλη σελίδα, ὁ ἱερέας Δημήτριος δέν γνωστοποίησε ποτέ στό
ποίμνιό του ὅτι εἶχε μεταστραφεῖ στήν οὐνία. Ὅταν τό πληροφορήθηκαν
αὐτό κάποιοι ρουμανίζοντες Βλάχοι, ζήτησαν ἐξηγήσεις γιά τήν ἐξαπά-
τηση.
Τό σχέδιο τοῦ καθολικισμοῦ ἀποκαλύφθηκε πλήρως σέ προκήρυξη
(1877), κείμενο τῶν Faveyrial καί Μαργαρίτη, γραμμένη σέ γλῶσσες ρου-
μανική καί ἀλβανική. Τήν ἀπηύθυναν πρός τούς Ἀλβανούς. Ἀπόσπασμά
της διέσωσε ὁ Berard: «...Ἀλβανοί ἀδελφοί, θυμηθεῖτε ὅτι ὁ Τοῦρκος μᾶς
κυβερνᾶ ἐδῶ καί τετρακόσια πενήντα χρόνια. Ξένος πρός τή φυλή μας καί
ἀφέντης πάνω μας, δέν μᾶς ἀφαίρεσε ποτέ τόν λόγο, τήν προγονική γλώσ-
σα, τήν ἐθνικότητα οὔτε καί τά ἄρματα πού κρατοῦμε ἀκόμη περήφανα στά
ζωνάρια μας. Ἄν κάποτε φταίξαμε, στασιάζοντας ἐναντίον τοῦ νομίμου
ἡγεμόνα μας, αὐτό πάντοτε ὀφειλόταν στήν παρότρυνση τοῦ ἑλληνικοῦ
κλήρου, αἰωνίου ἐχθροῦ τοῦ Ἰσλάμ. Μή λησμονεῖτε ὅμως, Ἀλβανοί ἀδελφοί,
ὅτι ὁ Θεός ἔπλασε τά ἔθνη πρίν ἀπό τίς θρησκεῖες. Ἄν θέλουμε νά γλυτώ-
σουμε ἀπό τήν ὀρθοδοξία, πού εἶναι ἐχθρική πρός τό Χριστό, τήν ἀνθρωπό-
τητα καί τίς ἐθνότητες, ἄς ἀφοσιωθοῦμε, ψυχή τε καί σώματι, στήν Ὀθω-
μανική αὐτοκρατορία. Ἡ Ὀθωμανική αὐτοκρατορία εἶναι ὁ γνήσιος, ὁ μεγα-
λύτερος προστάτης μας, ἡ ἐλπίδα μας, τό στήριγμά μας. Ποτέ δέν θά μᾶς
ἐγκαταλείψει στά χέρια τῶν ἐχθρῶν μας, πού εἶναι καί δικοί της ἐχθροί».
48311. Και συμπληρώνει ὁ Berard γιά τήν τακτική τοῦ Μαργαρίτη: «Δέν
φειδωλεύεται οὔτε τίς ὑποσχέσεις, οὔτε τά ἐχέγγυα νομιμοφροσύνης, ὄχι
τόσο γιατί εἶναι ἀναγκασμένος, ἀλλά, πρέπει νά τό ποῦμε αὐτό, γιατί εἶναι
πεπεισμένος γι’ αὐτό: “Τό ὕψιστο συμφέρον μας, ἐμῶν τῶν Βλάχων”, λέει
καί ξαναλέει, “βρίσκεται στή διάσωση τῆς Ὀθωμανικῆς αὐτοκρατορίας”».
48310. Φυσικά ἐνδιαφερόταν γιά τή διάσωση τῆς αὐτοκρατορίας, ὅσο καί οἱ
πάτρωνές του. Μᾶς πληροφορεῖ πάλι Berard: «Στοῦ πατρός Φαβεριάλ
ἀνταμώσαμε τόν Ἀπόστολο Μαργαρίτη. Ὁ Ἀπόστολος ἔρχεται ἐδῶ σχεδόν
κάθε πρωί, σάν ἀξιωματικός στήν ἀναφορά, γιά νά ἀφηγηθεῖ τά μεγάλα καί
τά μικρά νέα,... τί ἔκανε χθές βράδυ ὁ διοικητής,... τί εἶπε χθές ὁ Ἕλληνας
ἀρχιεπίσκοπος στό διάκο του στή γέφυρα τοῦ παζαριοῦ καί πόση ὥρα ἔμει-
νε στοῦ τάδε καί τοῦ δεῖνα». 48324. Καί καταλήγει στό συμπέρασμα: «Κο-
ντολογίς, οἱ ἀγωγιάτες τῆς Τζούρας δέν εἶχαν ἄδικο. Ὁ ἡγούμενος τῶν Λα-
– 133 –
ζαριστῶν εἶναι ἐπικεφαλῆς στά βλάχικα πράγματα. Σέ τί ἀνταλλάγματα

ὅμως μπορεῖ νά ἐλπίζει; Ἤ μᾶλλον αὐτά πού ἐλπίζει, γιατί δέν χρειάζεται
καί πολλή σοφία, γιά νά τά μαντέψει κανείς, εἶναι ἄραγε χίμαιρες καί τό
παράδειγμα τῶν Βουλγάρων δέν ἀπέδειξε ὅτι οἱ ὀρθόδοξοι μπορεῖ νά ἐξυ-
πηρετοῦνται ἀπό τόν καθολικισμό, σκοπεύουν ὅμως νά μήν τόν ἐξυπηρετή-
σουν ποτέ;». 48325. Πρός τιμή ὅλων τῶν βλαχόφωνων Ἑλλήνων, οἱ προπα-
γανδιστές δέν κατάφεραν νά σχηματίσουν οὔτε μιά μικρή οὐνιτική κοι-
νότητα!
Ἡ πολιτική τῆς Αὐστρίας
Ἡ Αὐστρία ἐμφανίστηκε στό προσκήνιο τῆς εὐρωπαϊκῆς ἱστορίας καί

ἀποκαλύφθηκαν οἱ ἐδαφικές της διεκδικήσεις στόν βαλκανικό χῶρο ἤδη
ἀπό τή συνθήκη τοῦ Κάρλοβιτς (1699), μεταξύ αὐτῆς καί τῆς Ὀθωμανικῆς
αὐτοκρατορίας. Κατ’ αὐτήν ὁ ἡγεμόνας Ἀλέξανδρος Μαυροκορδάτος, ὡς
ἐκπρόσωπος τῆς Πύλης, πούλησε στήν Αὐστρία τήν ὥς τότε ὀθωμανική
Τρανσυλβανία. Μετά τόν αὐστροοθωμανικό πόλεμο, μέ τή συνθήκη τοῦ
Πασσάροβιτς (1718), ἡ Αὐστρία ἐνσωμάτωσε μεγάλο μέρος τῆς Σερβίας
μέ τό Βελιγράδι καθώς καί τή Μικρή Βλαχία ὥς τό Ὄλτε. Τήν τελευταία
παρεχώρησε ὁ Ἰωάννης Μαυροκορδάτος, πρίγκηπας τῆς Βλαχίας καί
ἐκπρόσωπος τῆς Πύλης στίς διαπραγματεύσεις, προδίδοντας τούς Τούρ-
κους. 32750. Κάποια ἀπό τά ἐδάφη αὐτά μέ τό Βελιγράδι ἀναγκάστηκε ἡ
Αὐστρία νά ἐπιστρέψει στούς Ὀθωμανούς πολύ γρήγορα. Παρ’ αὐτό ἡ
Αὐστρία εἶχε προωθηθεῖ ἀρκετά στόν βαλκανικό χῶρο.
Ἡ ἀνθελληνική πολιτική τῆς Αυστρίας εἶχε ἐκδηλωθεῖ ἀπό τήν πρώτη
στιγμή τοῦ ξεσηκωμού τοῦ 1821. Ὅπως πολύ ὀρθά σημειώνει ὁ Κ. Σιμό-
πουλος, αὐτή «δέν εἶχε ἰδεολογικά κίνητρα, δέν ἦταν μιά ἁπλή ἐφαρμογή
τῶν ἀνελευθέρων καί καταπιεστικῶν ἀρχῶν τῆς Ἱερῆς Συμμαχίας. Ταυτι-
ζόταν μέ πολυσήμαντα συμφέροντα. Τό αὐστριακό ἀνακτοβούλιο φοβόταν
μήπως ἡ φωτιά τοῦ ἑλληνικοῦ ξεσηκωμοῦ ἐξαπλωθεῖ καί στούς ὑποδού-
λους λαούς πού ἀποτελούσαν τό μωσαϊκό τῆς αυτοκρατορίας. Φοβόταν τίς
συνέπειες γιά τό αὐστριακό εμπόριο μιᾶς ἀνεξάρτητης Ἑλλάδας στόν βαλ-
κανικό χῶρο. Θά ἔχανε ἡ Αὐστρία τήν ἀποκλειστικότητα τῶν συναλλαγῶν
μέ τή Μακεδονία καί γενικά μέ τά βόρεια τμήματα τῆς χώρας». 266272. Καί
πρέπει νά τονίσουμε ὅτι αὐτό τό ἐμπόριο στηριζόταν κατά μεγάλο μέρος
στούς Ἕλληνες, κυρίως Βορειοελλαδίτες.
Μέ τήν πάροδο τοῦ χρόνου, καθώς ἡ ὀθωμανική αὐτοκρατορία ἐμφά-
νιζε ἔντονα σημεῖα παρακμῆς, τά αὐστριακά συμφέροντα στόν μακεδο-
νικό χῶρο, ἀπό ἐμπορικά πού ἦσαν, ἐπεκτείνονταν σέ πολιτικά. Κύριος
– 134 –
στόχος τῆς Αὐστρίας ἦταν ὁ προσεταιρισμός τῶν Βλάχων καί τῶν

Ἀλβανῶν καί ἡ ἐξασθένηση τοῦ ἑλληνικοῦ στοιχείου στά ἐδάφη πού
ἐποφθαλμιοῦσε. Ὅλη ἡ «ἱστορική φιλολογία» περί τῆς καταγωγῆς τῶν
Ἀλβανῶν, τῶν Βλάχων ἀλλά καί τῶν Μακεδόνων, στήν ἐξυπηρέτηση τοῦ
στόχου αὐτοῦ ἀποσκοποῦσε. Ἀρκετοί ἐπιστήμονες, θιασῶτες τοῦ παγ-
γερμανισμοῦ, ἔθεσαν τούς ἑαυτούς τους στήν ὑπηρεσία τῆς προπαγάν-
δας, ἡ ὁποία ὅμως φόρεσε γιά τούς Βλάχους τό ρουμανικό προσωπεῖο.
Στήν καλοστημένη παγίδα ἔπεσαν κάποιοι κύκλοι τοῦ ἀναδυομένου
ρουμανικοῦ ἐθνικισμοῦ καί τή στήριξαν σέ βάρος τῶν ρουμανικῶν συμ-
φερόντων.
Στήν ἀναφορά τοῦ Ρουμάνου προξένου στή Θεσσαλονίκη, πού μνη-
μονεύσαμε πιό πάνω, περιέχονται καί τά ἀκόλουθα: «Τό ἐνδιαφέρον ση-
μεῖο εἶναι ὅτι αὐτός ὁ ἀπόστολος (σ.σ. ὁ Faveyrial) παραδέχεται ὅτι, σέ πε-
ρίπτωση ἀπροβλέπτων δυσκολιῶν, ἀπευθύνεται στόν πρόξενο τῆς Αὐστρί-
ας. Πράγματι, πληροφορήθηκα ἀργότερα μόνος μου ὅτι ἡ δράση τῆς προ-
παγάνδας κατευθυνόταν ἀπό τήν Αὐστρουγγαρία». 8954. Καί ὁ πρεσβευτής
τῆς Ρουμανίας στήν Κωνσταντινούπολη D.C. Ollanesco ἔγραφε σέ ἀνα-
φορά του (1.11.1881): «Ὁ γενικός πρόξενος τῆς Αὐστρουγγαρίας στά Ἰωάν-
νινα εἶναι ὁ πιό ὁρμητικός ἀντάρτης (partisan στό κείμενο) τῆς ἀφυπνίσεως
τοῦ ρουμανισμοῦ στήν Ἤπειρο καί στή Μακεδονία. Ἡ Αὐστρία κολακεύει,
ὅπως πάντοτε ἔχει κολακεύσει αὐτόν πού θέλει νά ἀφανίσει». 8954
Μᾶς πληροφορεῖ καί ὁ Berard (1892): «Οἱ Αὐστριακοί ἔχουν ἕναν πρόξε-
νο στό Μοναστήρι. Κάθε χρόνο ἕνας ἀριθμός μαθητευομένων προξένων
ἔρχονται καί περνοῦν μερικούς μῆνες στό προξενεῖο αὐτό. Τούς ἔχω δεῖ νά
στήνουν ὡραῖες δουλειές. Ἄν πιστέψουμε τούς Ἕλληνες, τή βλάχικη προ-
παγάνδα τή συντηρεῖ ἡ Αὐστρία. Ὁ Ἕλληνας πρόξενος ἰσχυρίζεται ὅτι
γνωρίζει τή μηνιαία ἐπιχορήγηση πού λαβαίνει ὁ Ἀπόστολος Μαργαρίτης.
Οἱ Λαζαριστές, ἰδιοκτῆτες τοῦ αὐστριακοῦ προξενείου, εἶναι μεσάζοντες σ’
αυτό. Οἱ μαθητές τοῦ πατρός Φαβεριάλ μαθαίνουν τά γερμανικά ἐξίσου μέ
τά γαλλικά. Κι ὁ ἴδιος ὁ "κερατάς" ὁ Φαβεριάλ εἶναι πράκτορας τῆς
Αὐστρίας. Στή Μακεδονία τούς καθολικούς δέν τούς προστατεύει ἡ Γαλλία,
ὅπως στήν ὑπόλοιπη Τουρκία. Οἱ συνθῆκες τοῦ Κάρλοβιτς καί τοῦ Βελιγρα-
δίου ἔχουν καταχωρήσει τό ρόλο αὐτό στήν Αὐστρία. Οἱ Αὐστριακοί προ-
σπαθοῦν λοιπόν νά δημιουργήσουν γύρω ἀπό τό Μοναστήρι ἕνα ὁμοίωμα
καθολικῆς Βλαχίας. Προστασία, ἐπέμβαση, κατάκτηση. Οἱ Βλάχοι θά πα-
ράσχουν στήν Αὐστρία τά τρία στάδια μελλοντικῆς προσάρτισης. Δέν
ἐνστερνίζομαι οὔτε ἀμφισβητῶ τίς κατηγορίες τοῦ Ἕλληνα προξένου ἐνα-
ντίον τῶν Λαζαριστῶν. Ἀμφιβάλλω ἄν ὁ Ἀπόστολος διαβλέπει γιά τή φυλή
του τέτοιο μέλλον. Πιστεύω, ὡστόσο, ὅτι, ἄν ἡ Εὐρώπη δέν ἀντιταχθεῖ, οἱ
ὑποθέσεις τοῦ Ἕλληνα προξένου θά πραγματοποιηθοῦν. Ἀπ' ὅλες τίς ρα-
– 135 –
διουργίες πού λαβαίνουν χώρα στή Μακεδονία, οἱ πιό μυστικές καί οἱ πιό
δραστήριες κινήσεις εἶναι τῶν Αὐστριακῶν. Ἄπιαστα εἶναι τά νήματα. Δέν
χρησιμοποιοῦν καθόλου τό κήρυγμα μέσω τῶν ἀτόμων, τῶν σχολείων, τῶν
βιβλίων. Δέν ἀπευθύνονται οὔτε στό μυαλό οὔτε στήν καρδιά τῶν προσηλύ-
των. Τό χρῆμα παίζει βασικό ρόλο. Ἡ πιστή φύλαξη τοῦ μυστικοῦ διασφα-
λίζει τίς ταλαντευόμενες συνειδήσεις καί μεγαλώνει ἀκόμη περισσότερο
στή φαντασία τοῦ λαοῦ τή μυστηριώδη δύναμη. Θά ἔρθει μιά μέρα, ὅπου
κάθε Μακεδόνας θά θεωρεῖ τό γείτονά του ἀφοσιωμένο στήν Αὐστρία. Τά
δικαιώματα τῆς Αὐστρίας θά φανοῦν ἀναμφισβήτητα σέ ὅλους. Στήν Εὐρώ-
πη μέρα τή μέρα ἑδραιώνεται ἡ πεποίθηση αὐτή. Πιστεύω πώς καί οἱ ἴδιοι οἱ
Ρῶσοι θά καταλήξουν σιγά-σιγά νά τό δεχθοῦν. Ἡ Μακεδονία θά γίνει λοι-
πόν αὐστριακή». 48341. Τό ὅτι ὁ Μαργαρίτης ὑπῆρξε ἔμμισθος πράκτωρ τῆς
Αὐστρίας, μαρτυρεῖ (1888) καί ὁ αὐστριακός πρόξενος στό Μοναστήρι
Zagorski, ὁ ὁποῖος πολλές φορές προσέφερε σ’ ἐκεῖνον τή συμπαράστασή
του. 42418
Ἤδη τό 1878 ἦσαν σέ γνώση τῆς ἑλληνικῆς διπλωματικῆς ἀποστολῆς
τοῦ Μοναστηρίου οἱ ἐπιδιώξεις τῆς Αὐστρίας. Σέ ἔκθεση (14.12.1878) τοῦ
τότε προξένου Πέτρου Λογοθέτη πρός τόν Θεόδωρο Δεληγιάννη ἀνα-
γράφονται μεταξύ ἄλλων: «Ἡ Αὐστρουγγρική Κυβέρνησις, διά τῶν ἐν Μα-
κεδονίᾳ ἐπισήμων ὀργάνων αὐτῆς, ἐξεδήλωσεν ἀείποτε ἰδιαζούσας συμπα-
θείας ὑπέρ τῶν ρουμανικῶν σχεδίων ὡς πρός τούς ἐν Μακεδονίᾳ Ἑλληνο-
βλάχους, ἐπ’ ἐσχάτων δέ αἱ συμπάθειαι αὗται ἐξεδηλώθησαν σκανδαλω-
δῶς διά τῆς παρά τῇ ἐνταῦθα Διοικήσει ἐπισήμου ἐπεμβάσεως τοῦ ἐν Βιτω-
λίοις Γενικοῦ Προξένου τῆς Αὐστρίας ὑπέρ τριῶν Ρουμάνων ἀποστόλων,
οὕς αὐτή ἡ Διοίκησις πρό τριῶν ἐτῶν εἶχεν ἐξορισμένους εἰς Ἤπειρον, ἐξ ἧς
ὁρμῶνται, ἕνεκα ταραχῶν ἅς εἶχον διεγείρει ἐν Κλεισούρᾳ καί ἀλλαχοῦ
κατά τήν ἐνάσκησιν τοῦ προσηλυτιστικοῦ ἔργου των. Καί κατά τά παρελ-
θόντα ἔτη, ἰδίως ὅμως ἐπί τοῦ παρόντος, ἡ Αὐστρουγγρική Κυβέρνησις διά
λόγους εὐχερῶς ἐννοουμένους, ὑπολαμβάνουσα λίαν πρόσφορον εἰς ἑαυτήν
τήν περίστασιν νά μή διατελέσῃ ἀπρακτοῦσα κατά τῆς ἐπικρατήσεως τοῦ
Ἑλληνισμοῦ ἐν Μακεδονίᾳ, ὑποκινεῖ τόν ρουμανικόν προσηλυτισμόν καί
ὑποστηρίζει ἐμφανῶς τά ὄργανα αὐτοῦ. Ἀλλ’ ἐνῷ φαίνεται δίδουσα ἀφιλο-
κερδῶς δείγματα γενναιοφροσύνης εἰς τούς Ρουμάνους διά τῆς ἐνθέρμου
ὑποστηρίξεως τοῦ προσηλυτισμοῦ αὐτῶν, πράγματι ἐργάζεται ὑπέρ ἑαυ-
τῆς. Ἡ κυρία προαίρεσις αὐτῆς ἐπί τῆς προκειμένης ὑποθέσεως εἶναι νά
δυσχεράνῃ κατά τό δυνατόν, διά τῆς ὑποστηρίξεως τῶν ρουμανικῶν ἀξιώ-
σεων ἐπί τῶν ἐν Μακεδονίᾳ Ἑλληνοβλάχων, τήν ἀνάπτυξιν τοῦ ἑλληνικοῦ
στοιχείου ἐν αὐτῇ καί νά καταστήσῃ ὡς ἁπλάς προλήψεις τάς περί ἀριθμη-
τικῆς ὑπεροχῆς τοῦ ἑλληνικοῦ πληθυσμοῦ ἐν Μακεδονίᾳ ἐπικρατούσας
ἀξιώσεις». 157247. Εἶναι πολύ πιθανόν ἕνας ἀπό τούς τρεῖς ἀναφερόμενους
– 136 –
στήν ἔκθεση ἐξορισθέντες νά ἦταν ὁ Μαργαρίτης. Ἡ ἀναφορά σέ ταρα-

χές στήν Κλεισούρα τρία ἔτη πρίν ἀπό τή σύνταξη τοῦ ἐγγράφου (1875),
καθιστᾶ σχεδόν βέβαιο ὅτι πρόκειται γιά τά ἐπεισόδια πού εἶχαν ὁδηγή-
σει στή διαταγή τοῦ περιφερειάρχη Μοναστηρίου γιά ἐκτόπιση τοῦ Μαρ-
γαρίτη στήν Ἤπειρο, δηλαδή στά Γρεβενά, τά ὁποῖα διοικητικά ὑπάγο-
νταν ἐκεῖ. Ὁ Μαργαρίτης ὅμως εἶχε τούς τρόπους του νά ἀκυρώσει τόν
ἐκτοπισμό καί ἄρχισε νά περιοδεύει πρός ἵδρυση ρουμανικῶν σχολείων.
Παρόμοια ἄποψη πρός αὐτή τοῦ προξένου τῆς Ἑλλάδος στό Μονα-
στήρι εἶχε καί ὁ πρόξενος στήν Ἐλασσόνα, πού σέ ἀναφορά του πρός τό
Ὑπουργεῖο τῶν Ἐξωτερικών (11.5.1888) ἔγραφε: «Κατά τό διάστημα τῆς ἐν
Σερβίοις παραμονῆς μου, φιλοξενούμενος παρά τῷ Διοικητῇ, ἔσχον τήν
εὐκαιρίαν νά ἐξομαλύνω πολλάς ὑποθέσεις, νά ἐκθέσω τούς σκοπούς, οὕς ἡ
Αὐστριακή πολιτική ἐπιδιώκει ἐν Μακεδονία διά τῆς Ρουμανικῆς προπα-
γάνδας, νά παραστήσω τούς ἐκ τῶν ἐνεργειῶν τῆς ἐν λόγῳ προπαγάνδας
κινδύνους, καί τό συμφέρον ὅπερ ἔχει ἡ Ὑψηλή Πύλη νά πατάξει τούς θρα-
συνθέντας καθ’ ἅπασαν τήν Μακεδονίαν διεσπαρμένους ἀποστόλους τῆς
προπαγάνδας». 60546. Τέλος, ὁ πρόξενος στό Μοναστήρι σέ ἀναφορά του
(7.2.1891) γράφει ὅτι ὁ Αὐστριακός πρόξενος κατά τό 1890 εἶχε ἐπισκεφθεῖ
ὅλες τίς βλαχόφωνες κοινότητες τῆς νοτιοδυτικῆς Μακεδονίας ἐνθαρρύ-
νοντας τούς ρουμανίζοντες στό ἔργο τους καί εἶχε κατορθώσει οἱ οἰκό-
τροφοι τοῦ ρουμανικοῦ οἰκοτροφείου Μοναστηρίου, μεταξύ τῶν ὁποίων
ἀρκετοί προέρχονταν ἀπό χωριά τῶν Γρεβενῶν, νά παρακολουθοῦν ἀκο-
λουθίες στόν ναό τῶν καθολικῶν. 60 184. Ἀλλά καί ὁ ἀξιωματικός Μιχαήλ
Χρυσοχόου, ὁ ὁποῖος περιόδευσε στό βιλαέτι Μοναστηρίου, σέ ἔκθεσή του
(25.2.1891) ἔγραφε μεταξύ ἄλλων: «Αἱ τῶν Ρωμούνων ἐνέργειαι δέν ἀπο-
βλέπουσι βεβαίως εἰς τήν Ρωμουνίαν, οὗτοι ἐργάζονται ἐκ τῆς συναλλαγῆς
πρός τήν Αὐστρίαν, ἥτις καί τήν δαπάνην ὅλην ὑφίσταται. Τήν κάθοδόν της
εἰς τήν Μακεδονίαν προητοίμασε διά τῆς κατοχῆς τῆς Βοσνίας καί Ἐρζεγο-
βίνης». 60192. Οἱ Ἕλληνες διπλωμάτες γνώριζαν λοιπόν ποιός ἦταν ὁ
πραγματικός ὑποκινητής τῆς «ρουμανικῆς» προπαγάνδας.
Ἀκόμη καί ἄνθρωποι ἄσχετοι πρός τήν πολιτική ἔγκαιρα εἶχαν ἀντι-
ληφθεῖ ὅτι δέν ἦσαν οἱ Ρουμάνοι πού κινοῦσαν τά νήματα. Ὁ Ἀναστάσιος
Πηχεών, τόν ὁποῖο ἤδη μνημονεύσαμε στήν ἱστόρηση τῶν ταραχῶν στήν
Κλεισούρα (1864) καί τῆς ἐξέγερσης στόν Μπούρινο (1878) (220120), στά
ἀπομνημονεύματά του ἔγραψε κατά τῶν προπαγανδιστῶν γιά γεγονός
τοῦ 1865: «...Ἵνα δέ ἐπιτύχωσι τοῦ σκοποῦ τῆς πανωλεθρίας ἡμῶν, συνώμο-
σαν μετά τοῦ Αὐστριακοῦ προξένου καί τῶν Λαζαριστῶν καί ψευδῆ καταγ-
γελίαν ἐξύφαναν, ὅτι δῆθεν ἐν Καστορίᾳ περεσκευάζετο κίνημα κατά τοῦ
καθεστῶτος». 42378. Ὁ Ἰ. Λαμπρίδης, γράφων γιά τήν παιδεία στήν περιο-
χή Γρεβενῶν, μνημονεύει τήν Ἀδελφότητα τῶν Σαμαριναίων ὡς ἀρωγό
– 137 –
τῶν σχολείων τῆς κωμοπόλεως (1876) συμπληρώνοντας: «Ἔκτοτε ὅμως τά

πράγματα μετεβλήθησαν, ἡ δέ μεταβολή αὕτη ἐχώρησεν ἐπί τοσοῦτον,
ὥστε τό ἔτος τοῦτο (1880) πάντα σχεδόν τά μέλη τῆς ἀδελφότητος ταύτης
προτίθενται νά μεταχειρισθῶσιν τοῦ λοιποῦ τό εἰρημένον κεφάλαιον καί
τάς προσόδους αὐτοῦ πρός ἐνίσχυσιν καί διάδοσιν τῆς Ρωμουνικῆς γλώσσης
ὑπό τήν ἐποπτείαν τοῦ Μακεδονορουμανικοῦ συλλόγου... Οἱ νήπιοι! Κατε-
χόμενοι ὑπό παχυλῆς τῶν πραγμάτων ἀγνοίας, δός δ’ εἰπεῖν καί ἰδιοτελεί-
ας, γινόμενοι δέ ὄργανα οὐχί τῆς Ρωμουνικῆς πολιτικῆς, ἀλλ’ ἑτέρας,
ἀλλοτρίας καί ξένης καί μισώσης τάς ἐν τῇ Ἀνατολῇ ἐθνότητας καί αὐτήν
τήν Ρωμουνίαν, οὐκ οἴδασι ποί φέρονται καί ποί φέρουσιν ἀθώους λαούς,
κατοικούντας ἑλληνικάς χώρας πρό αἰώνων καί Ἕλληνας ἑαυτούς μέχρι
τοῦ νῦν ἀποκαλούντας καί μετά τῶν λοιπῶν ἀδελφῶν Ἑλλήνων τά πάνδει-
να ὑποστάντας καί κοινάς τάς ἐλπίδας αἰσίου μέλλοντος ἔχοντας». 166152.
Καί ὁ Καλοστύπης καταγγέλλοντας τή δράση τοῦ Μαργαρίτη γράφει
(1896): «Ἔχων ἐφόδια ἄφθονα, ἐξασφαλισμένην κατά τόν γνωστόν ἐν τῇ
Ἀνατολῇ τρόπον τήν εὔνοιαν τῶν κρατούντων, ὑποστηριζόμενος ὑπό τῶν
προξένων τῶν μεγάλων Δυνάμεων, μάλιστα δέ τῆς Αὐστρίας, ἐνισχυόμενος
ἤ μᾶλλον τεθείς ὑπό τήν προστασίαν τῶν ξένων προπαγανδῶν, μάλιστα
τῆς τῶν Λαζαριστῶν, δέν ἔπαυσεν ἀπό τοῦ 1865 συνταράττων τάς βλαχικάς
κοινοτήτας». 118162. Τέλος οἱ Ἠπειρῶτες καί Μακεδόνες τῶν Ἀθηνῶν
ἔγραφαν στό δημοσιογραφικό τους ὄργανο «Ἀγών» (φ. 1/26.3.1899):
«...κινδυνεύει καί αὐτό τό Μπάλτινο, τό ἑλληνικόν καί τήν ψυχήν καί τήν
γλώσσαν νά ἀκούσῃ τήν γλώσσαν τῶν ἐν Βουκουρεστίῳ ἐπί ἀποζημιώσει
μεγαλομανῶν, ὧν τάς ἐπαισχύντους ἐν Μακεδονίᾳ κατά τοῦ ἑλληνισμοῦ
ἐνεργείας ἀνέλαβεν ὑπό τήν ἀπροκάλυπτον προστασίαν ἡ εἰς τήν Ἰλλυρι-
κήν Χερσόννησον ἄφθονον τήν ἔριν καί τήν διχόνοιαν σπείρουσα Βιενναία
πολιτική». Ὁ γλωσσολόγος Χατζηδάκις ἔγραφε το 1896 ὅτι ὅλοι οἱ Γερμα-
νοί ἱστορικοί δίδασκαν ὅτι οἱ Μακεδόνες εἶχαν ἐξελληνιστεῖ, προσφέρο-
ντας ὑπηρεσίες ὄχι στήν ἐπιστήμη, ἀλλά στόν παγγερμανισμό. Κατέληγε
μάλιστα στό κείμενό του μέ τά ἀκόλουθα: «…οἱ εὐκλεεῖς Μακεδόνες, οἱ
στενάζοντες σήμερον ὑπό τά πέλματα τῶν Τούρκων, αὔριον δ’ ἴσως ὑπό τά
τῶν Αὐστριακῶν…». 3231
Τίς ραδιουργίες τῆς Αὐστρίας στά Βαλκάνια ἐπισήμανε κατά τή θη-
τεία του στό Βελιγράδι (1887-1888) καί κατέγραψε στά ἀπομνημονεύματά
του ὁ διπλωμάτης τῆς Ρουμανίας Djuvara, στόν ὁποῖο ὀφείλουμε σημα-
ντικές πληροφορίες σχετικά μέ τή ρουμανική προπαγάνδα. 89 17. Ἀπό
αὐτά πληροφορούμαστε ὅτι ὁ πρωθυπουργός τῆς Ρουμανίας Δ. Στούρτζα,
γόνος ἑλληνικῆς οἰκογένειας, παρέδωσε στόν πρεσβευτή τῆς Αὐστρίας
στό Βουκουρέστι Γκολουκόφσκι (26.5.1896) μνημόνιο κατά τῆς ρωσικῆς
πολιτικῆς, τό ὁποῖο ἔκλεινε μέ τά ἀκόλουθα: «Πρέπει νά κάνουμε τήν
– 138 –
ἀκόλουθη ἐργασία: Νά ἀντιτάξουμε στά στοιχεῖα τῆς Εὐρωπαϊκῆς Τουρκί-

ας, τά κατευθυνόμενα ἀπό τούς Ρώσους, στό πλευρό τῶν Τούρκων, ἕνα λαό
ἐξαπλωμένο, ἐνεργητικό, ἔξυπνο, μή σλαβικό ἀλλά χριστιανικό. Νά προ-
στατεύσουμε καί νά βοηθήσουμε τόν διαχωρισμό τῆς Ὀρθόδοξης ἐκκλησίας,
ἀντίθετα πρός τήν κίνηση γιά τή ρωσική ἑνοποίηση καί νά δείξουμε στούς
Ρώσους ὅτι, παρά τόν σταυρό, ὁ σλαβισμός καί ἡ ὀρθοδοξία δέν μποροῦν νά
δεσπόζουν στήν Ἀνατολή». 8922. Εἶναι προφανές ὅτι ὁ Στούρτζα παρέτασσε
τούς Βλάχους στό πλευρό τῶν Τούρκων κατά τῆς ἐπεκτατικῆς πολιτικῆς
τῆς Ρωσίας στά Βαλκάνια. Ὡς ἕνα βαθμό δικαιολογημένη ἡ ἀντιπάθεια
τοῦ Στούρτζα πρός τούς Ρώσους, πού σέ κάθε ἐποχή δέν ἔπαψαν νά
ἐποφθαλμιοῦν τή χώρα του. Ὅμως καί οἱ Αὐστριακοί τήν ἐποχή ἐκείνη
ἦσαν κατακτητές ἑνός σημαντικοῦ τμήμανος ρουμανικῆς γῆς. Τό ἐντυ-
πωσιακό εἶναι ὅτι ἔφθανε νά ἐπιθυμεῖ τήν πολυδιάσπαση τῆς ὀρθόδοξης
Ἐκκλησίας, γιά νά μήν ἁλωθεῖ ἀπό τούς Ρώσους. Ὁ σκοπός του θά γίνει
σαφέστερος σέ ἄλλη περίπτωση, ὅπως θά δείξουμε στή συνέχεια. Κατα-
λήγουμε στό συμπέρασμα ὅτι ἡ Αὐστρία εἶχε στήν καμπή τοῦ 19 ου αἰώνα
ἕνα σημαντικό ἐκφραστή τῶν συμφερόντων της στό πρόσωπο τοῦ Ρου-
μάνου ὑπουργοῦ ἐπί τῶν Ἐξωτερικῶν. Φυσικά, δέν ἦταν καί δική της ἐπι-
θυμία νά παραμείνει ἡ ὀθωμανική αὐτοκρατορία στήν εὐρωπαϊκή ἤπει-
ρο. Ἤθελε ἁπλῶς νά τή διαδεχθεῖ στό σύνολο τῶν ἐδαφῶν, πού ἐκείνη θά
ἔχανε ὑποχωρώντας στήν Ἀσία.
Ἀργότερα ὁ Djuvara, ὕστερα ἀπό δύο χρόνια ἄκαρπες προσπάθειες
του στήν Κωνσταντινούπολη γιά τήν προώθηση τῶν ρουμανικῶν θέσε-
ων, κατέληξε σέ μιά σημαντική διαπίστωση, τήν ὁποία ἐξέθετε σέ ἀνα-
φορά του (25.4.1898): «Ἡ ἐντύπωσή μου εἶναι ὅτι ἡ αὐστρουγγρική διπλω-
ματία εἶναι ἐναντίον τοῦ σκοποῦ πού ἐπιδιώκουμε... Τό γεγονός πιστοποιεῖται
ἀπό τόν ἐνεργό ρόλο τῆς Αὐστρουγγαρίας στήν καθολική προπαγάνδα στή
βαλκανική χερσόνησο... Ἐλπίζει νά μεταστρέψει ὅλο τόν ρουμανικό πληθυ-
σμό τῆς Μακεδονίας... Ἔτσι στήν πατριωτική δράση μας φαίνεται νά ἀντι-
στρατεύεται ὄχι μόνο ἡ Ρωσία, ἀλλά ἐπίσης καί ἡ Αὐστρουγγαρία». 8949
Τό ἐνδιαφέρον τῆς Αὐστρίας γιά τήν περιοχή τῆς Μακεδονίας φανε-
ρώνει ἡ σύνταξη χάρτου ἀπό τό αὐστριακό στρατιωτικό ἐπιτελεῖο, ὁ ο-
ποίος μπορεῖ νά εἶναι, κατά τόν Ζῶτο, γεμάτος ἀπό σφάλματα, περιέχει
ὅμως ἐντυπωσιακές λεπτομέρειες. 107244. Ὁ βοτανολόγος Baldacci τόν
χρησιμοποίησε κατά τήν ἀνάβασή του στόν Σμόλυκα ἀπό τήν πλευρά
τῆς Κόνιτσας (1896). 43157. Οἱ Wace και Thomson ἀναφέρουν ὅτι ἕνα ὕψω-
μα κοντά στή Βάλεα Κάλντα ἦταν σημειωμένο στό χάρτη ὡς κάστρο τοῦ
Ζιάκα. 31127. Πάντως, οἱ Αὐστριακοί πρόξενοι δέν ἔτρεφαν αὐταπάτες.
Ἤδη τό 1883 ὁ τότε πρόξενός τους στή Θεσσαλονίκη, μέ ἀναφορά του (26
Ἰουνίου), ἐνημέρωνε ὅτι ἡ ρουμανική κίνηση ἀσκοῦσε ἐλάχιστη ἐπιρροή
– 139 –
στόν ἑλληνοβλαχικό πληθυσμό. 42102

Ὁ δρόμος γιά τήν ἱκανοποίηση τῆς αὐστριακῆς βουλιμίας ἄνοιξε στα-
διακά μέ τήν προσέγγιση τῆς Ρωσίας καί τή συμφωνία γιά τή διανομή τῆς
Βαλκανικής, ἀφοῦ ἀντιλαμβάνονταν ὅτι ἦταν ἀδύνατο νά κυριαχήσει ἡ
μία ἀπό τίς δύο δυνάμεις σέ τόσο ἐκτεταμένο χῶρο. Στόχος τῆς Αὐστρίας
ἦταν ὁ ἔλεγχος τοῦ συνόλου τῶν Δαλματικῶν ἀκτῶν καί αὐτῶν τῆς
Ἠπείρου καί ἀπό τήν ἐνδοχώρα τῆς Σερβίας καί τῆς Δυτικῆς Μακεδονίας.
Στή Ρωσία «παραχωροῦσε» τή Θεσσαλονίκη καί τήν Κωνσταντινούπολη.
Ἔτσι φαινόταν ὅτι ἦταν δυνατή γιά τούς Ρώσους ἡ ἀναβίωση τῆς συνθή-
κης τοῦ Ἁγίου Στεφάνου (1878), πού κατέλυσε ἡ ἄλλη τοῦ Βερολίνου κατά
τό ἴδιο ἔτος. Βέβαια, ἡ αὐστριακή διπλωματία γνώριζε ὅτι οἱ Ρῶσοι θἀ συ-
ναντοῦσαν στίς διεκδικήσεις τους μεγαλύτερα ἐμπόδια ἀπό τούς Ἀγγλο-
γάλλους ἀπ’ ὅ,τι οἱ ἴδιοι ἀπό τούς Ἰταλούς. Τούς Ἀλβανούς καί τούς κα-
τοίκους τοῦ μωσαϊκοῦ τῆς Βοσνίας δέν τούς ὑπολόγιζαν. Τούς Βλάχους
πίστευαν πώς σύντομα θά τούς εἶχαν δικούς τους! Ἀπόμειναν οἱ Σέρβοι,
τό «ἀγκάθι στό λαιμό τῶν Ἀψβούργων» καί κυματοθραύστης στήν ἐπέ-
κταση τοῦ καθολικισμοῦ στά Βαλκάνια. Ἀλλά, ἄν ἡ Ρωσία τηροῦσε σιω-
πή, δέν θά ἦταν δύσκολη ἡ ἐξόντωσή τους. Καθώς δέν τό πρόλαβαν
αὐτοί, ἀνέλαβαν ἀργότερα οἱ Γερμανοί καί τό Βατικανό, διά τῶν Κρο-
ατῶν, νά τό πραγματοποιήσουν. Ἡ ἐπιχείρηση συνεχίζεται ὥς τίς ἡμέρες
μας!
Μοχλός προωθήσεως τῆς αὐστριακῆς πολιτικῆς στή ρουμανική κυ-
βέρνηση ὑπῆρξε ἀναμφισβήτητα ὁ βασιλιάς Κάρολος. Ἔγραφε ὁ Σπηλιω-
τόπουλος (1905): «Ἀλλ’ ἤθελέ τις ἐρωτήσει: Οἱ Ρωμοῦνοι πολιτικοί, οἱ διέ-
ποντες τάς τύχας τοῦ ἐλευθέρου Ρωμουνικοῦ κράτους, δέν εἶνε εἰς θέσιν νά
γνωρίζωσι τά μυστήρια ταῦτα τῆς διεθνοῦς πολιτικῆς καί ἄν γνωρίζωσι
ταῦτα, ὑπό ποίους ὅρους καί ἐπί τίσιν ἀνταλλάγμασι δέχονται νά γίνωνται
ὄργανα τῆς πολιτικῆς ταύτης; Εἰς ἱκανοποίησιν τῆς διαπορίας ταύτης πρέ-
πει νά ληφθῇ ὑπ’ ὄψιν τό γεγονός ὅτι ἡ Ρωμουνική δυναστεία εἶνε γερμανι-
κή, καί ὅτι οἱ γερμανοί πρίγκηπες, ὁπουδήποτε καί ἄν εὑρεθῶσι, ποτέ δέν
λησμονοῦσι τό γερμανικόν αὐτῶν αἷμα, πολύ δέ μᾶλλον, ὅταν προΐστανται
λαοῦ, οὗ τό ἄνθος ἀποτελεῖται ἐκ συνονθυλεύματος παντοίου καί παντο-
δαποῦ ἐθνικῶς, μή ἔχον οὐδεμίαν σχέσιν πρός τόν λαόν τοῦτον». 276176
Ἡ ρωσοαυστριακή προσέγγιση ἐπισφραγίστηκε μέ τή συμφωνία τοῦ
Μurzsteg τῆς Βοημίας (1.10.1903), στήν ἀποδοχή ἑνός ὅρου τῆς ὁποίας
ὁδηγήθηκαν καί οἱ ἄλλες «Μεγάλες» δυνάμεις πού ἀσφαλῶς αἰφνιδιά-
στηκαν. Ὁ ὅρος αὐτός ἦταν ἡ ἀπαίτηση νά δεχθεῖ ὁ Σουλτάνος νά στελε-
χώσει τήν ὀθωμανική χωροφυλακή καί μέ χριστιανούς χωροφύλακες καί
νά ἀναθέσει τή διοίκησή της στή Μακεδονία σέ εὐρωπαίους ἀξιωματι-
κούς. Ἀξίζει νά σημειωθεῖ ὅτι εἶχε προηγηθεῖ ἡ ψευτοεπανάσταση τοῦ
– 140 –
Ἤλιντεν, πού ὁδήγησε στή σκληρή τιμωρία τῶν ἀμετόχων σ’ αὐτήν

Ἑλλήνων καί ὄχι τῶν Βουλγάρων πού πρωτοστάτησαν! Κατά τή διανομή
τῶν περιοχῶν μεταξύ τῶν δυνάμεων τῆς «τάξεως», ἡ Αὐστρία ζήτησε
ἐπίμονα καί ἐπέτυχε νά τῆς δοθεῖ ὁ ἔλεγχος στό βιλαέτι τῶν Σκοπίων,
ἐνῶ τό βιλαέτι τοῦ Μοναστηρίου παραχωρήθηκε στήν ἀντιζηλό της Ἰτα-
λία καί τῆς Θεσσαλονίκης στή Ρωσία.
Οἱ θέσεις τῆς Αὐστρίας κατά τόν Μακεδονικό ἀγώνα ἐκτίθενται ἀπό
τόν Αὐστριακό διπλωμάτη Goluchowski σέ συνέντευξή του στόν M.
Paillarés: «Δέν ἔχει (σ.σ. ἡ Αὐστρία), ὅπως πιστεύετε, τή φιλοδοξία νά κα-
τέβει στή Θεσσαλονίκη. Ὄχι. Ἀποβλέπει περισσότερο στήν Ἀλβανία. Θέλει
ν’ ἀνοίξει ἕνα πέρασμα, ἀκόμη καί μέσα ἀπό τό Μαυροβούνιο, γιά νά στα-
θεροποιήσει τήν κυριαρχία της στήν Ἀδριατική, ὅπου κατέχει δύο λιμάνια.
Τό μέλλον της εἶναι στήν Ἀδριατική, ὄχι στό Αἰγαῖο. Θά ἀρνιόμουν τή Θεσ-
σαλονίκη ἔστω καί ἄν μοῦ τήν ἔφερναν στό πιάτο». 212519. Ὁ ἴδιος διπλωμά-
της ἐξέφρασε κρίσεις καί γιά τούς ἐμπλεκόμενους στή Μακεδονία. Ἔτσι
γιά τή Ρουμανία, μεταξύ ἄλλων, εἶπε: «Δέν θά μπορέσει νά παίξει κανένα
ρόλο στό μακεδονικό θέμα. Δέν διαθέτει κανένα σημεῖο ἐπαφῆς μέ τίς
ἐπαρχίες πού ἐποφθαλμιᾶ... Ὅσο γιά τό ἦθος τῶν Ρουμάνων εἶναι ἀνύπαρ-
κτο». 212518. Γιά τήν Ἑλλάδα δήλωσε ὅτι «ἀντιπροσωπεύει τό πιό πολιτι-
σμένο στοιχεῖο τῆς Ἀνατολῆς. Ἔχει τό ἐμπόριο, ἕναν πολυάριθμο ἐμπορικό
στόλο, σχολεῖα κλπ. Ἀλλά ἡ πολιτική της εἶναι μισητή». 212518
Ἡ πολιτική δέν συμβαδίζει μέ τά προσωπικά αἰσθήματα τῶν διπλω-
ματῶν ἀλλά μέ τά ὠμά συμφέροντα τῶν χωρῶν τους. Ἔτσι, ἡ πολιτική
τῶν Αὐστριακῶν ἐκδηλώθηκε κατά περιοχές μέ τόν ακόλουθο τρόπο, πού
περιγράφει ὁ Paillarés: «Ἡ αὐστροβουλγαρική φιλία κατευθύνεται ἐναντίον
τῶν Σέρβων. Αὐτοί δέν ἔχουν οὔτε ἕναν προστάτη μέσα στήν Παλαιά Σερ-
βία. Βρίσκονται μεταξύ σφύρας καί ἄκμονος. Ἡ σφύρα εἶναι ὁ Ἀλβανός, στό
Βορρά, καί ὁ ἄκμων ὁ Βούλγαρος, στό Νότο. Ὁ Αὐστριακός χρησιμοποιεἶ
αὐτά τά δύο ἐργαλεῖα, γιά νά σφυρηλατίσει τή μελλοντική κυριαρχία του.
Ρίχνει τόν Σέρβο τροφή στούς μουσουλμάνους καί τούς χριστιανούς λη-
στές. Στό βιλαέτι τῆς Θεσσαλονίκης ἀλλάζει συμπεριφορά καί γίνεται πε-
ρισσότερο φιλλέληνας. Στό βιλαέτι τοῦ Μοναστηρίου ξαναγίνεται βουλγα-
ρόφιλος καί ἀνακαλύπτει ὅτι τρέφει ἀπέραντη στοργή γιά τόν ρουμανι-
σμό». 212521. Και συμπληρώνει εὐθύς ἀμέσως: «Στό Μοναστήρι εἶναι τόσο
μισέλληνες, ὅσο θά μποροῦσε νά εὐχηθεῖ ὁ σκληρότερος Ἰγνάτιεφ» (212522),
ὁ μισέλληνας πρέσβυς τῆς Ρωσίας στήν Κωνσταντινούπολη, δημιουργός
τῆς συνθήκης τοῦ Ἁγίου Στεφάνου. Μᾶς πληροφορεῖ τέλος ότι «ὁ ἀντι-
πρόσωπος τῆς Αὐστρίας στό Μοναστήρι φροντίζει ἐπίσης τούς Ἀλβανούς.
Κάθε φορά πού ἕνας ἀπ’ αὐτούς διασχίζει τήν πρωτεύουσα τοῦ βιλαετιοῦ,
δέν ἀφίνει τήν πόλη χωρίς νά πιεῖ ἕναν καφέ στό προξενεῖο του». 212523.
– 141 –
Πάντως, ἡ ἑλληνική διπλωματία στίς ἀρχές τοῦ 1905 διαπίστωνε καχυ-

ποψία καί τῶν Βουλγάρων ἀκόμη ἔναντι τῆς Αὐστρίας. Αὐτό τούς ὁδήγη-
σε στό βιλαέτι τοῦ Μοναστηρίου σέ συνεννοήσεις μέ τούς Σέρβους, ἄν καί
διέπραξαν σέ βάρος τους ἐγκλήματα, ὅπως καί σέ βάρος τῶν Ἑλλήνων
τῆς ἴδιας περιοχῆς. Ὁ φόβος τοῦ παγγερμανισμοῦ ἀνάγκαζε σέ προσέγ-
γιση τούς ἀλληλομισούμενους Σλάβους. 133 915
Ὁ «φιλελληνισμός» τῆς Αὐστρίας στό βιλαέτι τῆς Θεσσαλονίκης ἑρ-
μηνεύεται ἀπό τήν ἔκδηλη ἀντιπάθεια πρός τούς Ρώσους. Ἔτσι, παρά τήν
προσέγγιση καί τήν ἀπό κοινοῦ διανομή τῆς λείας, κατά βάση δέν ἤθε-
λαν τή Θεσσαλονίκη σλαβική καί αὐτό τό γνώριζαν οἱ διπλωματικοί κύ-
κλοι ἄλλων χωρῶν. Σέ ἔκθεσή του ὁ Γάλλος πρέσβυς στή Βιέννη ( 28.1.
1897) ἀναφέρει μεταξύ ἄλλων: «Ἡ Αὐστρία δέν φιλοδοξεῖ νά καταλάβει τή
Θεσσαλονίκη, δέν θέλει νά φθάσει ἐκεῖ, ἀλλά προτιμᾶ νά δεῖ ἐκεῖ Ἕλληνες
παρά Σλάβους». 303109
Ὅλα τά σχέδια τῆς αὐτοκρατορίας κατέρρευσαν ὡς χάρτινος πύργος
μετά τή συμφωνία καί τή θριαμβευτική ἐπέλαση τῶν ὀρθοδόξων βαλκα-
νικῶν κρατῶν πού κατέληξε στήν ἀπελευθέρωση τῆς Μακεδονίας. Τό τε-
λευταῖο πλῆγμα πού κατέφερε ἡ ἀνθελληνική αὐτή χώρα ἦταν ἡ ὑφαρ-
παγή τῆς Βορείου Ηπείρου, πού ἀπελευθερώθηκε ἀπό τά ἑλληνικά στρα-
τεύματα, καί ἡ παραχώρησή της στό τεχνητό κρατίδιο τῆς Ἀλβανίας,
ὥστε νά καταστεῖ «βιώσιμο»! Τό τέλος τοῦ Α' παγκοσμίου πολέμου ἔφερε
καί τό τέλος τῆς αὐτοκρατορίας αὐτῆς.
Ἡ πολιτική τῆς Ἰταλίας
Οἱ Ἰταλοί δέν ἔτρεφαν πολλές ἐλπίδες στή Μακεδονία, ἀναγνωρίζο-

ντες ὅτι ὑπολείπονταν σέ δυνάμεις ἀπό τούς ἀντιπάλους τους Αὐστρια-
κούς. Ἔτσι, ὅλο τό βάρος τῶν προσπαθειῶν τους ἐπικεντρώθηκε στήν
Ἀλβανία καί τή Βόρειο Ἤπειρο. Ἀνέπτυξαν μεγάλη ἐκπαιδευτική καί
οἰκονομική προσπάθεια στό Δυρράχιο καί στήν Αὐλώνα, κυρίως μεταξύ
Βλαχοφώνων. Στήν περιφέρεια τοῦ Ἐλβασάν στήριξαν τήν ἰταλορουμα-
νική συνεργασία μέσω τοῦ ἄλλοτε διερμηνέα τους στό προξενεῖο τοῦ Μο-
ναστηρίου καί, γιά διάστημα, διευθυντοῦ τοῦ προξενικοῦ γραφείου, γαμ-
βροῦ τοῦ Ἀποστόλου Μαργαρίτη καί φανατικοῦ ἀνθέλληνα Pinetta. 60 295,
32618, 206147. Ὁ Pinetta μᾶλλον καταγόταν ἀπό τή Σαμαρίνα, δεδομένου ὅτι
μέ τό ἐπώνυμο αὐτό ἐμφανίζονται ἐγγεγραμμένοι στόν ἐκλογικό κατά-
λογο τοῦ 1914 στόν ἐν λόγω οἰκισμό.
Ἡ Ἰταλία προσπάθησε νά ἐπωφεληθεῖ ἀπό τίς διαπραγματεύσεις γιά
τή χάραξη τῶν συνόρων μεταξύ Ἑλλάδος καί Ὀθωμανικῆς αὐτοκρατορί-
– 142 –
ας. Τό 1880, ὅπως ἤδη γράψαμε, ρουμανική διπλωματική ἀντιπροσωπεία,

στήν ὁποία μετεῖχε καί ὁ καθηγητής Καραγιάννης ἀπό τήν Ἀβδέλλα, εἶχε
ἐπισκεφθεῖ τή Ρώμη. Συζητήθηκε τότε ἡ αὐτονομία τοῦ συμπαγοῦς βλα-
χόφωνου πληθυσμοῦ τῆς Πίνδου, κατά τό πρότυπο τοῦ Μαυροβουνίου,
ἀφοῦ ἐτέθησαν ἐπί τάπητος οἱ ὑπογραφές πού εἶχε συγκεντρώσει ὁ
Μαργαρίτης κάτω ἀπό ἕνα κείμενο. Σ’ αὐτό γινόταν λόγος γιά ἐνδεχόμε-
νη προσέγγιση τοῦ ἀλβανικοῦ καί τοῦ βλαχόφωνου πληθυσμοῦ, ὥστε νά
ἀποτελοῦν φραγμό στήν ἐπέκταση τοῦ ἑλληνισμοῦ. 32 623
Στά πλαίσια τῆς ἐπεκτατικῆς της πολιτικῆς στή Βαλκανική, τήν Ἀνα-
τολική Μεσόγειο καί τή Βόρεια Ἀφρική, ἡ Ἰταλία προετοίμασε τό ἔδαφος
μέ ἐργασίες γύρω ἀπό τή φυσική καί ἀνθρώπινη κατάσταση στίς περιο-
χές. Κυριότερος ἐρευνητής (κατάσκοπος) στό χῶρο τῆς Ἠπείρου ὑπῆρξε ὁ
βοτανολόγος καθηγητής τοῦ πανεπιστημίου τῆς Μπολώνια Baldacci.
243224. Πέρα ἀπό τίς βοτανολογικές ἐργασίες, δημοσίευσε καί πλῆθος
ἄλλων ἱστορικογεωγραφικῶν. Καθώς δέν κρύβει τά αἰσθήματά του, σέ
μία ἀπό αὐτές γράφει μεταξύ ἄλλων: «Εἶναι ἀνάγκη νά ἐξουδετερώσουμε
τά φιλελληνικά αἰσθήματα τῶν ὀρθοδόξων καί νοτίων Ἀλβανῶν, πού
ἐξαρτῶνται ἀπό τό Πατριαρχεῖο». 243226. Αὐτός πραγματοποίησε τό θέρος
τοῦ 1896 ὁδοιπορία στά Ζαγόρια καί στόν Σμόλυκα. 43 152. Τό 1897 ὁ Ἰταλός
πολιτικός San Giuliano εἶχε διακηρύξει τήν ἀνάγκη τῆς ἐπέκτασης τῆς
ἰταλικῆς ἐπιρροῆς στήν Ἀλβανία. Γι’ αὐτό καί, ὅταν τέθηκε τό θέμα τῶν
μεταρρυθμίσεων στήν ὀθωμανική χωροφυλακή, ἡ Ἰταλία ἐπιδίωξε νά
τοποθετηθοῦν Ἰταλοί ἀξιωματικοί στήν Ἤπειρο καί στήν Ἀλβανία. 19 254.
Τόν μισελληνισμό τῶν Ἰταλῶν διέκρινε ὁ Γάλλος δημοσιογράφος
Paillarés, ὁ ὁποῖος ἔγραψε γιά τήν Ἰταλία: «Δέν παύει νά ἀναμιγνύεται μέ
τόν πιό ἀδιάκριτο τρόπο στό μακεδονικό χάος. Συνομοτεῖ, γιά νά κατα-
στρέψει γιά πάντα τίς ἐλπίδες τοῦ ἑλληνισμοῦ. Στή Μακεδονία δέν συνά-
ντησα Εὐρωπαίους πιό ἐχθρικούς ἀπέναντι στήν ἑλληνική ἰδέα ἀπό τούς
Ἰταλούς ἀξιωματικούς. Ἡ ἔχθρα τους ἐγγίζει τό μίσος». 212526. Τά ἀποτε-
λέσματα τῆς προπαγάνδας ὑπῆρξαν κατώτερα τῶν προσδοκιῶν. Τελικά,
ὅμως, ὅ,τι δέν ἐπέτυχε ἡ Ἰταλία μέ τήν προπαγάνδα τό ἐπέτυχε, συνεπι-
κουρούμενη ἀπό τήν Αὐστρία, στόν διπλωματικό τομέα μετά τούς βαλ-
κανικούς πολέμους. Ἀπέσπασε ἀπό τήν Ἑλλάδα τή Βόρεια Ἤπειρο.
Ἡ πολιτική τῆς Ρουμανίας καί τῆς Ὀθωμανικῆς

αὐτοκρατορίας
Ὁ Berard ἀναλύοντας τά ἀποτελέσματα τῶν δέκα πρώτων ἐτῶν προ-

παγάνδας σημειώνει: «Μόνο ἀπό τήν ἀπαρίθμηση βλέπουμε πόσο ἀργή
– 143 –
ὑπῆρξε στήν ἀρχή ἡ ἀνακατάκτηση τῶν Βλάχων. Ἔπρεπε νά ὑπερπηδηθοῦν

πολλές δυσκολίες. Στήν ἀρχή ἡ μεγαλύτερη ἦταν ἡ ἔλλειψη χρημάτων. Οἱ
πλούσιοι Βλάχοι τῆς Μακεδονίας ἦσαν ὅλοι ἑλληνόφρονες καί βοηθοῦσαν
μόνο τήν ἑλληνική προπαγάνδα. Στή Ρουμανία τό Μακεδονικό κομιτάτο
εὕρισκε πολύ λίγη συμπάθεια καί δέν ἐνέπνεε καμιά ἐμπιστοσύνη». 48305.
Παρατηροῦμε ὅτι καί ὁ Berard δεχόταν ὅτι ἡ προπαγάνδα στόχευε στό νά
ἀνακτήσουν οἱ Βλάχοι τή χαμένη τους ἐθνική συνείδηση. Καί φυσικά δέν
ἐξέφραζε προσωπική ἄποψη. Αὐτή ἦταν ἡ ἐπικρατοῦσα στούς ἐπιστημο-
νικούς κύκλους τῆς Δυτικῆς Εὐρώπης: Οἱ Βλάχοι ἦσαν κάποτε Ρουμάνοι!
Ὁ Ρουμάνος Rubin μᾶς πληροφορεῖ ὅτι τό 1870 ἐγγράφηκε γιά πρώτη
φορά στόν προϋπολογισμό τῆς ἡγεμονίας τῆς Μολδοβλαχίας μέ τίτλο
«ρουμανικά σχολεῖα καί ἐκκλησίες τοῦ ἐξωτερικοῦ» κονδύλιο πού ἀνερ-
χόταν σέ 14.000 φράγκα. Ὁ ἴδιος προσθέτει ὅτι μετά τό 1878, καί συγκε-
κριμένα μετά τόν ρωσοτουρκικό πόλεμο πού ἔφερε τήν ἀνεξαρτησία τῆς
Ρουμανίας «ἡ ρουμανική δράση λαμβάνει μεγαλύτερο εὖρος, ἀλλά μόλις
κατά τά τελευταῖα ἔτη (ἴσως μετά τό 1905) τό μακεδονορουμανικό ζήτημα
ἀποκτᾶ χαρακτήρα εὐρωπαϊκό τοῦ ἰδίου τίτλου μ’ ἐκεῖνον τῶν ἄλλων
ἐθνοτήτων τῆς Μακεδονίας». 253233
Εἶναι γεγονός ὅτι πολύ ἐνωρίς οἱ κρατοῦντες στή Ρουμανία ἄρχισαν
νά δυσπιστοῦν πρός τό πρόσωπο τοῦ Μαργαρίτη. Κατά τόν Pinetta, ὁ
Μαργαρίτης, ἐπιθεωρητής τότε τῶν ρουμανικῶν σχολείων στή Μακεδο-
νία, ἐκλήθη τό 1878 νά δώσει ἐξηγήσεις, γιά τή στάση του καί τήν πολιτι-
κή πού ἀκολουθοῦσε, ἐνώπιον μελῶν τῆς Συγκλήτου. 239 17. Ὁ Djuvara
ἀναφέρει ἀκόμη ὅτι ὁ ὑπουργός ἐπί τῶν Ἐξωτερικῶν Ollanesco τηλεγρα-
φοῦσε πρός τίς διάφορες διπλωματικές ἀποστολές τῆς χώρας: «Τηρεῖστε
τή μεγαλύτερη ἐπιφύλαξη σ’ ὅλα τά ζητήματα τῆς ἀναταραχῆς στή Μακε-
δονία». 8934. Ἡ στάση τοῦ Μαργαρίτη ὑπῆρξε ἀκρως ἀντιφατική κατά τήν
περίοδο τῶν διαβουλεύσεων γιά τή χάραξη τῶν ἑλληνοτουρκικῶν συνό-
ρων μετά τή συνθήκη τοῦ Βερολίνου. Δέν ἦταν δυνατόν νά εὐαρεστήσει
τούς πάντες. Ἔπεσε στή δυσμένεια τῶν Ὀθωμανῶν, συνελήφθη καί ὁδη-
γήθηκε στή Θεσσαλονίκη (1883). Οἱ Λαζαριστές ζήτησαν τήν παρέμβαση
τοῦ Γάλλου προξένου, προκειμένου νά ἀφεθεῖ ἐλεύθερος. 68222. Κατά τόν
Pinetta καί ἄλλος πρόξενος τῆς Ρουμανίας στή Θεσσαλονίκη, ὁ
Kogalniceanu, μέ ἀναφορά του πρός τό ὑπουργεῖο τῶν Ἐξωτερικῶν (Σε-
πτέμβριος 1893), ἐπισήμανε τόν σκοτεινό ρόλο τοῦ Μαργαρίτη. Ὁ ὑπουρ-
γός Lahovary (Ἀλέξανδρος Λαχωβάρης), διά τοῦ διευθυντοῦ τοῦ ὑπουρ-
γείου Γεωργίου Μαυρουδῆ, ἔσπευσε νά ἀνακαλέσει στήν τάξη τόν πρόξε-
νο καί νά ὑπενθυμήσει σ’ αὐτόν ὅτι ὁ Μαργαρίτης δέν τελεῖ ὑπό τήν
ἐξουσία του (22.11.1893). Ἔκλεινε μάλιστα τήν ἀναφορά του μέ τά ἀκό-
λουθα: «Τελειώνοντας, ἐκφράζω τή δυσαρέσκειά μου γιά τίς ἐκθέσεις σας,
– 144 –
πού μπορεῖ νά ἀφορμῶνται ἀπό ἔννομο κίνητρο, πλήν ὅμως δέν περιέχουν
παρά ἀστήρικτες κρίσεις καί κατηγορίες, οἱ ὁποῖες δέν ἔχουν μελετηθεῖ
καλῶς. Ἴσως νά ὀφείλονται στήν ἔλλειψη κατανοήσεως καί ἐχθρότητα κα-
τά ἀνθρώπου, τοῦ ὁποίου τίς ὑπηρεσίες δέχθηκε κατά τό παρελθόν ἡ ρου-
μανική ἐθνότητα τῆς Τουρκίας καί ἀπό τόν ὁποῖο πάλι περιμένει τίς ὑπηρε-
σίες καί στό μέλλον, γι’ αὐτό καί πρέπει νά σᾶς ἐμπνέει ἐντελῶς διαφορε-
τικά αἰσθήματα». 23921, 23. Ὄντως ἀκατανόητη ἡ στάση τοῦ ἑλληνικῆς κα-
ταγωγῆς Λαχωβάρη καί γαμπροῦ ἐπί θυγατρί τοῦ Ἀρσάκη, μεγάλου
εὐεργέτη τοῦ ἔθνους μας. 98313. Μόνο ὅταν πρυτανεύει τό προσωπικό
συμφέρον εἶναι δυνατόν νά προβαίνει κάποιος πολιτικός σέ τέτοιου
εἴδους κινήσεις.
Ὁ Μαργαρίτης κατά τό διάστημα αὐτό ὑπῆρξε γιά τούς Ὀθωμανούς
τιμώμενο πρόσωπο. Τό θέρος τοῦ 1888 παρασημοφορήθηκε ἀπό τίς ἀρχές
τοῦ βιλαετίου Μοναστηρίου. 42418. Τή δράση του εὐνόησε σημαντικά ἡ
γνωριμία του μέ τόν Βαλῆ τοῦ Μοναστηρίου Ριφαάτ8, πρός τόν ὁποῖο
ἐπέδωσε ρουμανικό παράσημο. Κατά τή σύνταξη στατιστικῆς τοῦ πλη-
θυσμοῦ στό βιλαέτι τοῦ Μοναστηρίου, ὁ Μαργαρίτης δωροδόκησε τόν Ρι-
φαάτ, ὥστε νά κάνει δεκτές τίς ρουμανικές θέσεις. 206 191. Ἔκτοτε διατη-
ρήθηκε στενή φιλία, ἡ ὁποία φάνηκε πολύ χρήσιμη στόν Μαργαρίτη,
ὅταν ὁ Ριφαάτ προήχθη σέ μεγάλο βεζύρη. Μία σημαντική κίνηση ἦταν ἡ
διαταγή τοῦ Ριφαάτ γιά κατ’ οἶκον ἔρευνες τῶν ἀντικειμένων στήν κατο-
χή τῶν δασκάλων. Δέν βρέθηκαν στοιχεῖα πού νά ἐνοχοποιοῦν δασκά-
λους, κάποιοι ὅμως φυλακίστηκαν γιά ἀσήμαντες ἀφορμές, γεγονός πού
ἐπέδρασε δυσμενῶς ψυχολογικά σ’ αὐτούς. 206204. Ἔκθεση τοῦ Ἕλληνα
προξένου Ἐλασσόνας (21.3.1890) ἀναφέρει: «Τήν 11ην τρέχοντος ἀφίκετο
ἐνταῦθα, μέσῳ Γρεβενῶν, ἐξ Ἰωαννίνων ὁ Ἀπόστολος Μαργαρίτης, διαμεί-
νας εἰς οἰκίαν πράκτορός του. Παρακολουθῶ αὐτόν στενά. Συνεννοεῖται
περί τῶν κατά τό προσεχές θέρος ἀνά τήν Πίνδον ἀνθελληνικῶν ἐνεργειῶν
του. Ἀναχώρησε διά Κλεισούραν. Ἐκτός τῶν ὁπλοφόρων ἱππέων του, ἐχο-
ρήγησε αὐτόν ὁ νέος Καϊμακάμης καί ἐνωμοτίαν Χωροφυλάκων, μᾶλλον
πρός ἐπίδειξιν ἤ μείζονα καθ’ ὁδόν ἀσφάλειαν». 60562
Παράλληλα ἡ Ρουμανία ἐπιχειροῦσε, μέσω τῆς διπλωματίας, νά ἐξα-
σφαλίσει εὐνοϊκή γι’ αὐτή στάση τῆς ὀθωμανικῆς ἐξουσίας στό θέμα
ἱδρύσεως ρουμανικῶν σχολείων. Ὅμως ἡ Πύλη φαινόταν στήν ἀρχή ἐπι-
φυλακτική, ὑπολογίζοντας στήν ἀντίδραση τοῦ οἰκουμενικοῦ Πατριαρ-
χείου. Τόσο τά φιρμάνια τοῦ Μωάμεθ τοῦ Β΄, ὅσο καί τό διάταγμα, τό
γνωστό ὡς Χάττι-Χουμαγιούν (1856), ὅριζαν ὅπως οἱ βλάχικες κοινότητες
ἐξαρτῶνται ἀπό τόν πατριάρχη. Ὅπως ὅμως εὔστοχα παρατηρεῖ ὁ Berard,
«οἱ ἐπιφυλάξεις αἴρονταν κάθε φορά πού ἐπικρατοῦσε ἔνταση στίς ἑλληνο-
τουρκικές σχέσεις». 48310. Εὐνοϊκή περίοδος στάθηκε ἡ διετία τῶν δια-
– 145 –
πραγματεύσεων 1879-1880 γιά τό θέμα τῆς Θεσσαλίας. Τότε ἱδρύθηκαν

καί τά σχολεῖα τῆς Σαμαρίνας καί τῶν Γρεβενῶν, τό δεύτερο χωρίς ἀπο-
χρώντα λόγο, ἀφοῦ διέθετε ἐλαχίστους μαθητές. Ἀσφαλώς στήν ἵδρυσή
του συνέβαλε ὁ ἀνθέλληνας ἔπαρχος Μολαχαλήλ, πού ἀναφέρει ὁ Πα-
πασερβερῆς. 237241. Μόνο μετά τήν προσάρτηση τῆς Θεσσαλίας στήν
Ἑλλάδα τό σχολεῖο ἀπέκτησε μαθητές, καθώς ὁρισμένοι ρουμανίζοντες
Βλάχοι δίσταζαν νά κατέλθουν στή θεσσαλική πεδιάδα καί παραχείμα-
ζαν στά Γρεβενά. 256118. Δεύτερη εὐκαιρία παρουσιάστηκε γιά τούς προ-
παγανδιστές κατά τήν ἐπανάσταση τῆς Κρήτης (1887) καί τρίτη, ἀκόμη
μεγαλύτερη, μετά τόν πόλεμο τῆς ντροπῆς γιά τά ἑλληνικά ὅπλα (1897).
Κατ’ αὐτόν, ρουμανίζοντες Βλάχοι, γιά νά δείξουν τήν ἀφοσίωσή τους
στήν ὀθωμανική ἐξουσία, κατατάχθηκαν καί πολέμησαν στό πλευρό τοῦ
τουρκικοῦ στρατοῦ, ὅπως ὁ γνωστός γιἀ τή δράση του κατά τόν Μακεδο-
νικό ἀγώνα Γεώργιος Τσιακαμᾶς ἀπό τήν Κρανιά. 32117
Κύριος στόχος τῶν προπαγανδιστῶν ἦταν ἡ ἅλωση τῆς διοίκησης τοῦ
ὀθωμανικοῦ κράτους μέσα ἀπό ὑπαλλήλους πιστούς σ’ αὐτήν. Γι’ αὐτό,
καί τά γυμνάσιά τους ἦσαν τά μόνα, στά ὁποῖα διδασκόταν ἡ τουρκική
γλώσσα. Γράφει σχετικά ὁ Berard: «...Στό γυμνάσιο τοῦ Μοναστηρίου ἕνας
μουσουλμάνος, ὁ Γιουσούφ ἐφέντης, διδάσκει τήν τούρκικη γλώσσα καί τόν
τούρκικο νόμο. Ἕνας Ἕλληνας, βλέπετε, ἔχει σέ πολύ μεγάλη ἐκτίμηση τό
κεφάλι του, γιά νά τό παραζαλίσει μέ τόσο ἀτιμωτικές γνώσεις... Αὐτή
ὅμως ἡ ἀκαταδεξιά στοιχίζει τελικά ἀκριβά στό Γένος, γιατί ὁ μουσουλμά-
νος κατέχει μέσα στήν αὐτοκρατορία τά ὑψηλά ἀξιώματα. Τή γραφειοκρα-
τία τήν ἐπανδρώνουν χριστιανοί καί ὅλες αὐτές τίς θέσεις τίς κατεῖχαν
΄Ἕλληνες. Ἡ ἄγνοια ὅμως τῆς τουρκικῆς γλώσσας τούς τίς κλείνει σήμερα.
Τίς κληρονόμησαν οἱ Βλάχοι. Οἱ μαθητές τοῦ Ἀποστόλου, ἐξοικειωμένοι μέ
τά τούρκικα καί τά γαλλικά (τίς δύο ἐπίσημες γλῶσσες τῆς αὐτοκρατορί-
ας), κυβερνοῦν σήμερα ὑπαλληλικά ὅλο τό βιλαέτι». 48313. Καί συμπληρώ-
νει ὁ ἴδιος: «Ὡστόσο, γιά τήν ώρα, τό σταθερότερο στήριγμα τῶν Βλάχων
εἶναι ἡ τουρκική ἐξουσία. Εἴχαμε προβλήματα μέ τήν ἀστυνομία γιά ἕνα
ἀπό τά διαβατήριά μας. Ἄρκεσε μιά λέξη τοῦ Ἀποστόλου Μαργαρίτη, γιά
νά ξεμπλέξουμε. Ἄλλος ἕνας λόγος του μᾶς ἄνοιξε τίς φυλακές, τά τζαμιά,
τούς στρατῶνες. Τέτοια ἐπιρροή δέν ἔχει στό Μοναστήρι οὔτε πρόξενος».
48310
Τόν Ἰούνιο τοῦ 1891 ὁ Μαργαρίτης ἔγινε δεκτός σέ ἀκρόαση ἀπό τόν
βασιλιά τῆς Ρουμανίας Κάρολο καί παρασημοφορήθηκε. Σέ μικρό χρονι-
κό διάστημα, μετά τή συνάντηση, ἡ ρουμανική βουλή ἀποφάσισε τήν
αὔξηση τῆς ἐπιχορηγήσεως πρός τά σχολεῖα τῆς ἀλλοδαπῆς ἀπό τό πο-
σόν τῶν 20.000 φράγκων στό ποσόν τῶν 100.000 φράγκων. 206 240. Στόν πί-
νακα πού παραθέτει ὁ Ρουμάνος Rubin διαβάζουμε ὅτι στήν καμπή τοῦ
– 146 –
19ου αἰ. τό κονδύλιο ἔφθασε τίς 525.000 φράγκα, γιά νά ἀνέλθει τό 1908
στίς 870.000 φράγκα, στά ὁποῖα προστέθηκαν καί συμπληρωματικές πι-
στώσεις 466.840 φράγκων. 253234. Ὅμως ἤδη τό 1890 εἶχαν ἀρχίσει προ-
στριβές στούς κόλπους τῆς προπαγάνδας στό Μοναστήρι, οἱ ὁποῖες
ὀξύνθηκαν μετά τίς καταγγελίες κατά τοῦ Μαργαρίτη, γιά κατάχρηση
τῶν χρημάτων πού ἐλάμβανε ἀπό τή Ρουμανία. Ἡ θέση τοῦ Μαργαρίτη
ἐπιδεινώθηκε μέ τήν τοποθέτηση Ρουμάνου προξένου στό Μοναστήρι
(1892), ὁ ὁποῖος ἔλαβε τή θέση τῶν κατηγόρων του. Τό 1894 ὁ πρόξενος
ἐπέτυχε νά ἐκλεγοῦν στίς ἐφορεῖες τῶν ρουμανικῶν σχολείων πρόσωπα
ἀντικείμενα πρός τόν Μαργαρίτη. Παράλληλα, ἄρχισαν νά δημοσιεύο-
νται ἐπικριτικά κατά τοῦ Μαργαρίτη ἄρθρα σέ ρουμανικές ἐφημερίδες.
206286. Ὁ Ρουμάνος πρόξενος κινήθηκε καί κατά τοῦ Pinetta. Στήν κίνηση
ἔλαβε μέρος καί ὁ Μακεδονορουμανικός σύλλογος, τόν ὁποῖο ἐνημέρωσε
ὁ Lecanda, διευθυντής τοῦ ρουμανικοῦ γυμνασίου Ἰωαννίνων, τήν ἄνοιξη
τοῦ 1894. Ὁ Lecanda ἐμφανιζόταν διαλλακτικός ἀπέναντι στούς Ἕλληνες
καί ἔδειχνε ὅτι τόν ἐνδιέφερε ἡ ἑλληνορουμανική φιλία καί πρέπει νά
ἦταν εἰλικρινής, ἄν καί ἑλληνικοί διπλωματικοί κύκλοι ὑποπτεύονταν ὅτι
διεκδικοῦσε τή διαδοχή τοῦ Μαργαρίτη. 206334. Ὅμως ὁ Μαργαρίτης διέ-
θετε ἀκόμη ἰσχυρές «πλάτες». Ἀπόδειξη οἱ συναντήσεις του μέ τόν πρω-
θυπουργό Καταρτζῆ, ἑλληνικῆς καταγωγῆς, καί ὑπουργούς. Ἡ νέα κυ-
βέρνηση Sturdza (Ὀκτώβριος 1895) ἔθεσε τέρμα στίς ἀντιπολιτευόμενες
τόν Μαργαρίτη κινήσεις. 206317. Ἐντός ὀθωμανικοῦ ἐδάφους ὁ Μαργαρί-
της εἶχε τήν πλήρη ὑποστήριξη τοῦ μεγάλου βεζύρη Χαλήλ Ριφαάτ. 206 338
Ἡ Ρουμανία κινήθηκε καί πρός τήν κατεύθυνση νά ἐξασφαλίσει τήν
ἀναγνώριση ἀπό τήν Πύλη ἐπισκόπου, ὡς πνευματικοῦ ἡγέτη τῶν «Ρου-
μάνων» τῆς Μακεδονίας. Ἡ πρώτη κίνηση ἔγινε ὅταν ἐκπρόσωποι τοῦ
«βλαχικοῦ λαοῦ» τῆς Μακεδονίας, τῆς Ἠπείρου καί τῆς Θεσσαλίας ὑπέ-
βαλαν (8.6.1881) ὑπόμνημα στούς πρεσβευτές στήν Κωνσταντινούπολη,
στό ὁποῖο ζητοῦσαν ἴσα δικαιώματα μέ τούς ἄλλους χριστιανικούς λαούς
τῆς αὐτοκρατορίας. Τό αἴτημα ἐτέθη ἐπισήμως καί ἀπό τόν πρεσβευτή
τῆς Ρουμανίας στήν Κωνσταντινούπολη, Μ. Mitilineο (Μυτιληναῖο). Οἱ
ἀξιωματοῦχοι τῆς Πύλης ἐξέφραζαν, γιά λόγους πολιτικῆς, διαφορετικές
ἀπόψεις. Ἡ Πύλη ἔθετε ὡς ὅρο στούς Ρουμάνους τήν ὑπογραφή ἀμυντι-
κῆς συμφωνίας, κάτι πού ἀπέφευγαν αὐτοί, φοβούμενοι τή ρωσική ὀργή.
Ἡ πρώτη πάντως ἐπιτυχία τῆς προπαγάνδας ἦταν ἡ ἀπόρριψη τοῦ αἰτή-
ματος τοῦ Πατριαρχείου γιά ἀπαγόρευση χρήσεως τῆς ρουμανικῆς
γλώσσας στή λατρεία. Ἴσως νά ἀκολουθοῦσαν καί ἄλλες, ἄν δέν ἔφθα-
ναν στήν Πύλη οἱ διαμαρτυρίες ἑλληνοφρόνων Βλάχων (γκρεκομάνους,
τούς ἀποκαλεῖ ὁ Djuvara). Ἡ Πύλη παρέπεμψε τούς Ρουμάνους στόν πα-
τριάρχη, ἀπό τόν ὁποῖο ζήτησαν νά συμφωνήσει γιά τήν τοποθέτηση δύο
– 147 –
ἐπισκόπων, στό Μοναστήρι καί στά Ἰωάννινα. Ὁ πατριάρχης, ὑποχωρώ-

ντας ἀπό τή μέχρι τότε στάση τοῦ Πατριαρχείου, δέχθηκε τήν τοποθέτη-
ση ἑνός ἐπισκόπου στό Μοναστήρι, ἀλλά ὑπό τήν δικαιοδοσία του. Οἱ δύο
πλευρές δέν συμφώνησαν ἀμέσως καί ὁ ἀγώνας συνεχίστηκε μέ πρωτερ-
γάτη, ἀπό ρουμανικῆς πλευρᾶς, τόν Μαργαρίτη, τόν ὁποῖο ὁ Djuvara χα-
ρακτηρίζει ἄνθρωπο πλεονέκτη καί εὐμετάβλητο. Αὐτός κατάφερε νά
συγκεντρώσει ὑπογραφές καί νά ὑποβάλει στήν Πύλη αἴτημα γιά τήν
ἵδρυση ρουμανικῆς ἐπισκοπῆς μέ ἕδρα τό Μοναστήρι, μέσω ἐπιτροπῆς,
στήν ὁποία συμμετεῖχε καί ὁ γιατρός τῶν Γρεβενῶν Ζήσης Παπαθανασί-
ου ἀπό τή Βωβούσα, τό θέρος τοῦ 1892. 206 261. Ὁ πρεσβευτής τῆς Ρουμανί-
ας στήν Κωνσταντινούπολη Mitilineο ἔγραφε σέ ἀναφορά του (15.1.1893):
«Ἄν ἡ Πύλη δέν διαβεβαιώσει σύντομα ὅτι θά τούς προσφέρει ἕναν ἀρχηγό
τῆς Ἐκκλησίας, θά μποροῦσαν οἱ Βλάχοι, σέ στιγμή ἀπελπισίας, νά κάνουν
ἔκκληση στόν Πάπα, ἀνακηρύσσοντάς τον ὡς πνευματικό ἀρχηγό, μέ τήν
ἐπιφύλαξη νά διατηρήσουν τά δόγματα καί τούς κανόνες τῆς Ἐκκλησίας
τῆς Ἀνατολῆς». 8955. Μόλις τό 1894 οἱ Ρουμάνοι διαπραγματευτές πρότει-
ναν ὡς ἐπίσκοπο τόν Ion Georgiade Murnu, προφανῶς ἑλληνικῆς κατα-
γωγῆς, πλήν ὅμως ὁ Μαργαρίτης ἀπέρριψε τήν ὑποψηφιότητά του. Τελι-
κά, ὑπό τήν ἀπειλή τοῦ ὑπουργοῦ ἐπί τῶν Ἐξωτερικῶν Ἀλεξάνδρου Λα-
χωβάρη ὁ Μαργαρίτης κατέληξε νά προτείνει τόν σχολάζοντα ἐπίσκοπο
Ἄνθιμο, Βλάχο ἀπό τό Κρούσοβο. 89 34. Ὁ Λαχωβάρης εἶχε πεισθεῖ πλέον
γιά τόν σκοτεινό ρόλο τοῦ Μαργαρίτη, ὥστε νά γράψει σέ δύο ὑπηρεσια-
κά ἔγγραφα πρός τήν πρεσβεία τῆς Κωνσταντινουπόλεως, μεταξύ
ἄλλων: «Εἶναι προφανής ἐκ μέρους τοῦ Ἀπ. Μαργαρίτη ἡ κακή θέληση ἤ
μιά τάση πού τοῦ ἀποδίδουν πολλοί ἐδῶ καί καιρό». (2.8.1894). «Ἡ Κυβέρνη-
ση εἶναι διατεθημένη νά μήν ἀνεχθεῖ πλέον στό μέλλον τήν παντοδυναμία
καί τήν αὐθαιρεσία τοῦ Ἀπ. Μαργαρίτη». (12.8.1894). 8956. Στή μεταβολή
αὐτή συνέβαλε καί ἐπιτροπή ρουμανιζόντων Βλάχων, ἡ ὁποία συνεργά-
στηκε ἐπί μακρόν μέ τόν Μαργαρίτη στήν Κωνσταντινούπολη, χωρίς νά
καταλήξει σέ συμφωνία. Στό τέλος, ἡ ἐπιτροπή ἀναγκάστηκε νά ὑποβά-
λει ὑπόμνημα στή ρουμανική πρεσβεία, στό ὁποῖο κατηγοροῦσε τόν
Μαργαρίτη, ὅτι διατηρεῖ μυστικές σχέσεις μέ καθολικούς μοναχούς καί
ἱερεῖς. Στίς ραδιουργίες αὐτοῦ ἀπέδιδαν τήν ἀποτυχία ἱδρύσεως ἰδιαιτέ-
ρου καί ἀνεξαρτήτου ἐκκλησιαστικοῦ κέντρου. Ἡ τροπή αὐτή τῶν πραγ-
μάτων προκάλεσε σχίσμα στούς ρουμανίζοντες9. 296264
Ὁ Ἄνθιμος, πρώην μητροπολίτης Πρεσπῶν, ἐσχόλαζε στήν Κωνστα-
ντινούπολη καί ἀντιμετώπιζε οἰκονομική δυσχέρεια, ὅταν προτάθηκε
ἀπό τόν Μαργαρίτη ὡς μητροπολίτης τῶν ρουμανιζόντων Βλάχων. 30321.
Οἱ Ρουμάνοι διαπραγματευτές καί ἡ κυβέρνηση τῆς Ρουμανίας δέν τόν
ἀποδέχθηκαν. Mάλιστα ὁ Radu Sturtza, πρεσβευτής τῆς Ρουμανίας στήν
– 148 –
Κωνσταντινούπολη ἐπετέθη μέ δριμύτητα κατά τοῦ Μαργαρίτη. Ἐκεῖνος

ὅμως στηριζόταν σ’ ἕνα Ρουμάνο πολιτικό μέ μεγάλη ἰσχύ, τόν Demetre
Sturtza. Πέρασαν δύο ἀκόμη χρόνια χωρίς ἀποτέλεσμα. Γι’ αὐτό τό 1896
τοποθετήθηκε πρεσβευτής στήν Κωνσταντινούπλη ὁ Djuvara, τόν ὁποῖο
ἀναφέραμε στά προηγηθέντα, μέ κύρια ἀποστολή τήν ἐπίτευξη τοῦ στό-
χου. 8935. Στίς πρῶτες ἀναφορές του ὁ Djuvara τόνιζε ὅτι τό μόνο ἐμπόδιο
ἦταν ἡ Ρωσία. Στά ἀπομνημονεύματά του προσθέτει: «Μόνο πολύ ἀργό-
τερα διέκρινα ἕνα δεύτερο ἐμπόδιο ἐξίσου σοβαρό: τίς ραδιουργίες τοῦ
Μαργαρίτη». 8936. Ὁ Djuvara ἐπέτυχε τήν ποθούμενη ὑπογραφή ἐκ μέ-
ρους τοῦ πατριάρχη. Τήν 4η Δεκεμβρίου 1896 τηλεγράφησε στό ὑπουργεῖο
του: «Εἶναι ἡ εὐτυχέστερη ἡμέρα τῆς ζωῆς μου, αὐτή κατά τήν ὁποία μπορῶ
νά ἀναγγείλω στήν Ἐξοχότητά σας ὅτι αὐτό τό πρωινό ἡ Αὐτῆς Σεβασμιό-
της Ἄνθιμος χωροστάτησε στό ρουμανικό παρεκκλήσι, βοηθούμενος ἀπό
δύο ἱερεῖς». 8937. Ἀπόμενε ὅμως ἀκόμη ἡ ἔγκριση τῆς Πύλης. Ὁ Djuvara
ἀπευθύνθηκε στόν συνάδελφό του τῆς συμμάχου Αὐστρουγγαρίας ζητώ-
ντας τή συμπαράστασή του, αὐτός ὅμως τοῦ δήλωσε ὅτι δέν εὕρισκε
εὐνοϊκή τή στιγμή γιά παρέμβαση. Ὁ σουλτάνος πρότεινε ἐκ νέου στή
Ρουμανία τή σύναψη μυστικῆς στρατιωτικῆς συμφωνίας μεταξύ τῶν δύο
χωρῶν, κάτι πού ἡ Ρουμανία, φοβούμενη τή Ρωσία, δέν φάνηκε πρόθυμη
νά δεχθεῖ. 8940, 43. Τό 1897 ὁ Demetre Sturdza ἀνέλαβε ὑπουργός ἐπί τῶν
Ἐξωτερικῶν τῆς Ρουμανίας. Φρονώντας ὅτι ὁ ἑλληνοτουρκικός πόλεμος,
πού εἶχε προηγηθεῖ, ἔδινε μιά μοναδική εὐκαιρία στή Ρουμανία, ἔγραψε
στόν Djuvara: «Tό μακεδονικό ζήτημα συνίσταται στήν ἀναγνώριση ἀπό τό
σουλτάνο ἑνός Ρουμάνου μητροπολίτη στήν Ὀθωμανική αὐτοκρατορία. Ὁ
Ἀπ. Μαργαρίτης κράτησε καί κρατᾶ μόνος τό νῆμα αὐτοῦ τοῦ ζητήματος...
Ἐπιμένω νά ἀποκατασταθεῖ μιά τέλεια συμφωνία μεταξύ τοῦ ἀντιπροσώ-
που τῆς Α. Μ. τοῦ βασιλέως στήν Κωνσταντινούπολη καί τοῦ κ. Ἀπ. Μαρ-
γαρίτη». Ὁ σουλτάνος ἐπιφυλάχθηκε νά κάνει ἀποδεκτό τό ρουμανικό
αἴτημα, ὕστερα καί ἀπό τήν παρέμβαση τοῦ Ρώσου πρεσβευτοῦ, γιά νά
ἐπανέλθει ἀπερίφραστα στήν προϋπόθεση τῆς ὑπογραφῆς συμφωνίας
γιά τήν ἀναγνώριση τοῦ Ρουμάνου μητροπολίτου. 8943, 44. Ὁ Sturdza, ἄν
καί προστάτης, ὡς τότε, τοῦ Μαργαρίτη, ἐνημερωμένος ἀπό τόν Djuvara
καί ἐνοχλημένος ἀπό τίς κινήσεις του, ἀναγκάσθηκε νά ἀπευθύνει στήν
πρεσβεία τῆς Κωνσταντινουπόλεως (6.11.1897) δριμύ τηλεγράφημα: «Νά
πεῖτε στόν Μαργαρίτη: Ἐδῶ καί λίγο καιρό παρατήρησα ὅτι ἔχει ἀπομα-
κρυνθεῖ ἀπό τόν ρόλο του καί ἰσχυροποιεῖ τήν ἐπιθυμία του νά διευθύνει ὁ
ἴδιος, κατά τήν πρωτοβουλία του, τίς σχέσεις μεταξύ Ρουμανίας καί Πύλης.
Αὐτό εἶναι ἀπαράδεκτο». 8946. Τελικά ἕνα χρόνο ἀργότερα (14.12.1898) ὁ
Djuvara τηλεγραφοῦσε: «Ὁ μεγάλος βεζύρης μοῦ εἶπε ὅτι θά συνεχίζει νά
κλείνει τά μάτια στό ρουμανικό παρεκκλήσι καί ἐγγυᾶται ὅτι ὁ Μητροπο-
– 149 –
λίτης Ἄνθιμος δέν πρόκειται νά ἐνοχληθεῖ. Ὁ Ἔξαρχος (σ.σ. τῆς Βουλγαρί-

ας) δέν ἀναγνωρίστηκε παρά ἕνα ἔτος μετά τή διακήρυξη τοῦ σχίσματος...
Ὁ πρέσβευτής τῆς Αὐστρουγγαρίας μέ ἐπισκέφθηκε σήμερα καί μέ συμ-
βούλευσε νά μήν ὀξύνω τά πράγματα». 8950. Σέ μεταγενέστερη ἀναφορά
του (27.2.1899) τόνιζε ὅτι κατά συνομιλία του μέ τόν σουλτάνο, ἐκεῖνος
τοῦ εἶχε δηλώσει ὅτι, γιά νά ἱκανοποιηθεῖ τό αἴτημα τῆς Ρουμανίας γιά
ἀναγνώριση ρουμανικῆς Ἐκκλησίας, ἀπαιτοῦνταν χρήματα. 89 51. Πάγια ἡ
τακτική τῶν Τούρκων νά προβαίνουν σέ ἐξυπηρετήσεις μέ ἀνταλλάγμα-
τα. Σύντομα ὅμως ὁ Ἄνθιμος μετανόησε γιά τήν οἰκονομική συμφωνία
του μέ τόν Μαργαρίτη καί ζήτησε συγγνώμη ἀπό τόν Πατριάρχη. 14435.
Πρέπει νά ἐπισημάνουμε ὅτι ἡ παγίωση τῆς καταστάσεως μέ Ρουμάνο
μητροπολίτη εὕρισκε ἀντιθέτους τό Βατικανό καί τήν Αὐστρία. Ἡ ὁριστι-
κή ἀναγνωριση θά σήμαινε καί ὁριστική ἀπώλεια τῶν ἐλπίδων γιά τόν
Πάπα, ὅπως εἶχε συμβεῖ καί στήν περίπτωση τῶν Βουλγάρων. Ἴσως ἡ με-
τάνοια τοῦ γηραιοῦ σχολάζοντος ἐπισκόπου νά ὑπῆρξε ἀποτέλεσμα πιέ-
σεως αὐτῶν μέσω πάλι τοῦ Μαργαρίτη, ὁ ὁποῖος τόν ἐπηρέαζε 10.
Γιά τήν ἐπίτευξη τῶν στόχων ἀναπτύχθηκε καί ἡ δωροδοκία ἀξιωμα-
τούχων τῆς Πύλης γιά τήν ἔκδοση εὐνοϊκῶν διαταγμάτων. Ὁ Djuvara
ἀναφέρει στά ἀπομνημονεύματά του ὅτι κατά τή διάρκεια δείπνου, τό
ὁποῖο πρόσφερε σ’ ἐκεῖνον ὁ Τζαλαλεδίν πασάς, ἀρχηγός τῆς μυστικῆς
ἀστυνομίας, παρέδωσε ἐκ μέρους τοῦ ὑπουργοῦ ἐπί τῶν Ἐξωτερικῶν τῆς
Ρουμανίας D. Sturdza τό ποσόν τῶν 100.000 φράγκων σέ αὐτούσιο χρυσό.
Στό γράμμα τοῦ ὑπουργοῦ πού συνόδευε τό ποσόν ἦταν γραμμένο
(24.4.1897): «Κατ’ ἐντολήν τῆς Α.Μ. τοῦ Βασιλέως καί ὡς αὐθόρμητη ἐκδή-
λωση τῆς Α.Μ. τοῦ Σεβαστοῦ μου Κυρίου, ἔχω τήν τιμή νά σᾶς ἀποστείλω
τό ποσόν τῶν ἑκατό χιλιάδων φράγκων πρός παράδοση στήν Α.Ε. Τζελαλε-
δίν πασά ὡς ἀποζημίωση γιά τίς ἀπώλειες πού ὑπέστη ἀπό τούς συγγενεῖς
του στίς δικαστικές ὑποθέσεις τους». 8936. «Ὡς πρός τόν Μέγα Βεζύρη καί
ἄλλους μεγιστάνες τῆς Ὑψηλῆς Πύλης, ἐπειδή αὐτοί δέν εἶχαν δυστυχῶς
χάσει καμιά δίκη και, ἐπειδή ἀπό ἀπόψεως τύπων και ἀπό ἀπόψεως ποσοῦ
ἔπρεπε νά εἶναι ἀνάλογος τῶν μεγάλων θέσεων πού κατεῖχαν οἱ ἐν λόγω
μεγιστάνες, ἐπινοήθηκε ὁ ἑξῆς χαριτωμένος τρόπος: παρασημοφορήθηκαν
ὅλοι ἀπό τόν Βασιλέα Κάρολο τόν Α', ἀλλά τά διάσημα πού τούς ἐπεδόθη-
καν φέραν τόσα πολύτιμα μπριλλάντια, ὥστε κάθε παράσημο ἀντιπροσώ-
πευε καί μιά περιουσία». 140. Κατ’ αὐτόν τόν τρόπο οἱ ἀξιωματοῦχοι ἦσαν
πρόθυμοι νά παράσχουν πρός κάθε κατεύθυνση τίς καλές τους συμβου-
λές. Ὁ Τζελαλεδίν πρότεινε στόν Djuvara (20.8.1898) νά ἐπωφεληθεῖ τῆς
ἀφίξεως τοῦ Γερμανοῦ αὐτοκράτορος στήν Κωνσταντινούπολη, γιά νά
παρέμβει ἐκεῖνος στόν σουλτάνο εὐνοϊκά ὑπέρ τῶν ρουμανικῶν θέσεων.
8949
– 150 –
Δέν πρέπει νά ἀποκλείσουμε τό ἐνδεχόμενο ὁ βασιλιάς τῆς Ρουμανίας

Κάρολος, ὡς ἐντολοδόχος τῶν κεντρικῶν αὐτοκρατοριῶν, νά ὑποδαύλιζε
τό πάθος τῶν Ρουμάνων πολιτικῶν γιά τή στήριξη τῶν «ἀδελφῶν» τῆς
Μακεδονίας. Αὐτό εὐνοοῦσε ἀπό κάθε ἄποψη τήν Αὐστρία, πού ἔβλεπε
τήν Τρανσυλβανία νά ἠρεμεῖ καί τή Μακεδονία νά ἀναστατώνεται. Καί
βέβαια, ὁ βασιλιάς δέν ἐκφραζόταν ἐπί τῆς ἐξωτερικῆς πολιτικῆς ὑπαγό-
ρευε ὅμως τίς θέσεις του στούς πολιτικούς τῆς χώρας. Ὁ Djuvara διέσωσε
στά ἀπομνημονεύματά του τίς θέσεις τῆς ἐπίσημης ρουμανικῆς πολι-
τικῆς, ὅπως τίς παρέλαβε ἀπό τόν Demetre Sturdza, πρωθυπουργό καί
ὑπουργό ἐπί τῶν ἐξωτερικῶν (24.6.1896): «1ο Ἄς μή λησμονοῦμε ὅτι τά συμ-
φέροντα τοῦ Βασιλείου εἶναι στενά συνδεμένα, σ’ ἕνα σημαντικό σημεῖο, μέ
τά συμφέροντα τῶν κεντρικῶν Δυνάμεων: στή διατήρηση τῆς εὐρωπαϊκῆς
εἰρήνης. 2ο Ὀφείλουμε νά συνδράμουμε σ’ ὅλες τίς προσπάθειες, πού κατα-
βάλλουν οἱ κεντρικές Δυνάμεις, γιά νά μή διαταραχθεῖ ἡ εἰρήνη στήν Ἀνα-
τολή... 4ο Ἐνδιαφερόμαστε πολύ γιά τή διατήρηση τῆς ὀθωμανικῆς αὐτο-
κρατορίας. 5ο Στή Μακεδονία τά συμφέροντα τῆς Ρουμανίας εἶναι συνδεμέ-
να μέ αὐτά τῆς Τουρκίας, ὥστε οἱ Ρουμάνοι μακεδόνες νά μήν καταποντι-
στοῦν ἀπό τά στοιχεῖα ἑλληνικό, βουλγαρικό καί σερβικό». 8920. Ὁ Paillarés
σχολιάζει τήν πολιτική αὐτή: «Πιστός ἀκόλουθος τῆς Γερμανίας, υἱοθέτη-
σε καθαρά φιλοτουρκική πολιτική. Οἱ Ρουμάνοι εἶναι οἱ καλύτεροι φίλοι
τοῦ σουλτάνου μετά τούς Γερμανούς. Τοῦ λένε ὅτι θέλουν νά ἑδραιώσουν
τήν ἐξουσία του, τήν ὁποία ὑπονομεύουν μέ κάθε τρόπο οἱ ἄλλοι χριστιανοί.
Καί ἡ Πύλη, εὐτυχισμένη πού βρῆκε ραγιάδες ἀφοσιωμένους στήν ἡμισέλη-
νο, χάρισε ὅλη της τήν εὔνοια στή ρουμανομακεδονική δράση». 212487
Καθ’ ὅλη τή διάρκεια τῆς παραμονῆς τοῦ Djuvara στήν Κωνσταντι-
νούπολη τόν ἀπασχολοῦσε σοβαρά ἡ θερμή ὑποστήριξη πού παρεῖχε
στόν Μαργαρίτη ὁ πρωθυπουργός καί ὑπουργός ἐπί τῶν ἐξωτερικῶν D.
Sturdza, παρά τά τόσα σέ βάρος του καταγγελόμενα. Ἡ ἀπορία του λύ-
θηκε κατά ἕνα δεῖπνο πού παρέθεσε σ’ ἐκεῖνον καί τόν ἀδελφό του ὁ
προϊστάμενός του. Ἄς δοῦμε πῶς περιγράφει τά ἀποκαλυπτήρια ὁ
Djuvara στά ἀπομνημονεύματά του: «Στό τέλος τοῦ δείπνου μᾶς εἶπε τά
ἀκόλουθα: «Γιά νά ἑδραιώσουμε τή Ρουμανία, γιά νά τή δοῦμε νά εἰσέρχεται
ὁριστικά στό δρόμο τῆς προόδου καί τοῦ δυτικοῦ πολιτισμοῦ, δέν βλέπω,
ἀπό πλευρᾶς μου, παρά ἕνα βέβαιο μέσο: Νά κάνουμε ἀποδεκτό τόν ρουμα-
νικό λαό στήν κοινωνία τῆς καθολικῆς Ἐκκλησίας. Θέλετε σεῖς οἱ δύο νά μέ
βοηθήσετε σ’ αὐτό τό ἔργο;» Αἰσθάνθηκα ὅλο μου τό αἷμα νά ἀνεβαίνει στό
κεφάλι. Κοίταζα τόν ἀδελφό μου. Ἦταν χλωμός. Μιά σιγή θανάτου ἔπεσε
καί διήρκεσε πολλά ἐπώδυνα λεπτά. Δέν ἀπαντήσαμε ἀπολύτως τίποτε. Ὁ
Sturdza κατάλαβε ὅτι εἶχε πάρει λανθασμένο δρόμο. Φύγαμε χωρίς λογο-
μαχία, χωρίς μομφές, ὅμως ἡ ἐμπιστοσύνη μας πρός τόν γηραιό πολιτικό
– 151 –
παρέμεινε ἀπό τότε μηδενική. Εἶναι ἡ πρώτη φορά πού κάνω αὐτή τήν ἐξο-
μολόγηση. Πιστεύω καθῆκον μου νά τό πράξω, διότι ἡ περασμένη αὐτή σκη-
νή μεταξύ τῶν τριῶν μας ρίχνει, μοῦ φαίνεται, ζωηρό φῶς ἐπάνω στίς τε-
λευταῖες ἐνέργειες τῆς πολιτικῆς ζωῆς τοῦ D. Sturdza. Λοιπόν αὐτός ὁ
ἄνθρωπος, σέ μιά χώρα, ὅπου ἡ ὀρθοδοξία ἦταν ἡ θρησκεία τοῦ Κράτους,
ἐκπλήρωνε στό σῶμα τῆς κυβερνήσεως, τῆς ὁποίας προήδρευε, τό ρόλο τοῦ
πράκτορα τῆς προπαγάνδας μιᾶς ἑτερόδοξης θρησκείας. Ἀλλά, μή ἔχοντας
τό θάρρος νά διακηρύξει τή νέα του πίστη στό ἴδιο τό Βασίλειο, προσπα-
θοῦσε, δολίως, μέ τή μεσολάβηση τοῦ Μαργαρίτη, νά παραπλανήσει τή
γνώμη τοῦ ρουμανικοῦ πληθυσμοῦ τῆς ὀθωμανικῆς Αὐτοκρατορίας. Γερμα-
νόφιλος δεδηλωμένος, στηριζόταν, στήν ἀπόκρυφη ἐργασία του, κυρίως
στήν Αὐστρουγγαρία, διότι ἡ φραγκοφοβία του ἦταν τουλάχιστον ἴση μέ τή
ρωσοφοβία του. Μοῦ εἶχε εἰπεῖ μιά φορά: «Δέν πῆγα ποτέ στό Παρίσι καί
ὑπολογίζω, ὅσο θά ζήσω, νά μήν πατήσω ἐκεῖ». Τό σκληρό καί εἰρωνικό πε-
πρωμένο τόν ὑποχρέωσε ἐντούτοις παρά τή θέλησή του. Εἶναι γνωστό ὅτι,
ἔχοντας χάσει τό λογικό του, εἰσήχθη σέ μιά κλινική τῶν Σεβρῶν. Ὅταν
ἐξῆλθε τόν ξαναεῖδα γιά τελευταία φορά στό Παρίσι, στό ξενοδοχεῖο Ἅγιος
Ἰάκωβος. Οἱ παρισινοί σοφοί βεβαίωναν ὅτι ἡ νοητική ἀσθένειά του ἀναγό-
ταν στά πέντε ἤ ἕξι χρόνια. Αὐτό ἐξηγεῖ τίς συχνές κρίσεις μανίας γιά
ἀσήμαντη ἀφορμή, τήν ἐπίμονη μνησικακία του, συχνά χωρίς κίνητρα, τήν
ἀσταθῆ πολιτική του καί ἐπίσης αὐτό τό τερατῶδες σχέδιό του νά μεταβά-
λει τήν πίστη τοῦ ρουμανικοῦ λαοῦ, πού ἀποκαλεῖ τήν πίστη του: legea (νό-
μο). Αὐτός ὁ νόμος εἶναι αἰώνιος γι’ αὐτόν. Χάρη σ’ αὐτόν ἀντιστάθηκε ἀνά
τούς αἰῶνες στίς πολυάριθμες εἰσβολές καί στούς ἐξωτερικούς πειρα-
σμούς... Δέν νομίζω ὅτι ἡ σχολή καθολικισμοῦ τοῦ Sturdza ἐπέτυχε πολυά-
ριθμες μεταστροφές, πλήν ὁρισμένων μεμονωμένων καί χωρίς σημασία».
8957. Ὁ Sturdza εἶχε σπουδάσει σέ γερμανικά πανεπιστήμια καί ὑπῆρξε
ἔνθερμος ὑποστηρικτής τοῦ Καρόλου Hohenzollern. 689. Ἀσχολούμενος ὁ
Djuvara μέ τήν πίεση γιά μεταστροφή τῶν Ρουμάνων τῆς Τρανσυλβανίας
συμπεραίνει: «Ἄν ἡ πατρίδα μου, μέσω τῆς θρησκείας, εἶχε προσδεθεῖ, κα-
τά τόν 18ο αἰώνα, στήν αὐστριακή Αὐτοκρατορία, δέν θά μποροῦσε νά συ-
στήσει, σήμερα, ἕνα μεγάλο ἀνεξάρτητο βασίλειο»11. 8958. Ἡ κυβέρνηση
Sturdza ἔπεσε τόν Ἀπρίλιο τοῦ 1899. Ἡ νέα κυβέρνηση προέβη στήν ἀντι-
κατάσταση τοῦ Djuvara, ὁ ὁποῖος ἀποχωρώντας ἀπό τήν Κωνσταντινού-
πολη ἔστειλε τήν τελευταία του ἀναφορά πρός τό ὑπουργεῖο του (ὑπουρ-
γός πάλι ὁ Ἀλέξανδρος Λαχωβάρης), στήν ὁποία μεταξύ ἄλλων ἔγραφε
(31.10.1899): «Πιστεύω ὅτι ὀφείλω νά ἐπιστήσω τήν προσοχή τῆς βασιλικῆς
κυβερνήσεως στήν κύρια αἰτία πού κατέστρεψε τή δράση μας στήν Τουρκία.
Δέν θά ἐκπλαγῶ διόλου βεβαιώνοντας ὅτι αἰτία εἶναι ἡ ἐπίσημη θέση πού
κατέχει ἀκόμη ὁ Ἀπ. Μαργαρίτης, παρά τά τόσα σκάνδαλα πού προκάλεσε,
– 152 –
καί χάρη στά ὁποῖα ἀναμειγνύεται σέ ὅλες τίς ὑποθέσεις, μέ τό στενό

πνεῦμα πού τόν χαρακτηρίζει, τῆς ὑλικῆς ἐκμεταλλεύσεως καί τῆς εὐτε-
λοῦς ἐκδικήσεως κατά ὁποιουδήποτε ἀποκαλύπτει τίς ραδιουργίες του καί
τίς κερδοσκοπίες του». 8959
Ὁ Μαργαρίτης ἤδη ἀπό τό 1895 εἶχε πάψει νά ἐπιθεωρεῖ τά ρουμανικά
σχολεῖα καί ἐκινεῖτο ἀνεξέλεγκτος ἐκτελώντας προφανῶς τίς ἐντολές
τοῦ Faveyrial καί τοῦ αὐστριακοῦ προξένου στό Μοναστήρι, πού στό-
χευαν στήν ἀποτυχία τῆς ρουμανικῆς προσπάθειας. Ὁ Μαργαρίτης καυ-
χόταν γιά τήν ἐπιρροή του πρός τόν μεγάλο βεζύρη, μέσω τοῦ γυιοῦ ἐκεί-
νου Τζαβίντ μπέη. Αὐτή διήρκεσε ὥς τό τέλος τοῦ 1899. 89 60. Κατά τή χρο-
νιά ἐκείνη ὁ Μαργαρίτης ἦρθε σέ ἀνοικτή ρήξη μέ τόν Ρουμάνο πρόξενο
στό Μοναστήρι Padeanu, πού ὁ ἴδιος εἶχε ἐπιτύχει νά μετατεθεῖ ἐκεῖ, πι-
στεύοντας ὅτι θά τόν ἐπηρέαζε ἀπολύτως. Ὁ Padeanu σέ ἔκθεση τοῦ προ-
ξένου τῆς Ἑλλάδος στό Μοναστήρι (10.4.1899) κατηγορεῖται γιά διαφθο-
ρά, καθ΄ ὅτι εἶχε μετατρέψει τό προξενεῖο σέ ἄντρο ὀργίων. Ἀναφέρεται
ἀκόμη ὅτι ὁ διευθυντής τοῦ ρουμανικοῦ γυμνασίου Μοναστηρίου καί
ἔμπιστος τοῦ Μαργαρίτη εἶχε καταχραστεῖ 9.000 φράγκα, τά ὁποῖα εἶχε
λάβει, γιά νά συστήσει στή Θεσσαλονίκη ἐμπορικό σχολεῖο. Ἤδη τό 1898
ἦταν γνωστό τό σκάνδαλο στούς κύκλους τῆς ρουμανικῆς πρωτεύουσας
καί σπουδαστές τοῦ πανεπιστημίου Βουκουρεστίου εἶχαν διαδηλώσει κα-
τά τῶν καταχραστῶν τοῦ δημοσίου χρήματος. Ἀπό τήν ἀντιπαράθεση νι-
κητής βγῆκε πάλι ὁ Μαργαρίτης, χάρη στήν ὑποστήριξη τοῦ Sturza.
Ὅμως τό κύρος τῶν ἐκπροσώπων τῆς προπαγάνδας στό Μοναστήρι εἶχε
τρωθεῖ θανάσιμα. 60293. 29817. Ὁ γαμβρός τοῦ Μαργαρίτη Pinetta ἀπομα-
κρύνθηκε ἀπό τή θέση πού κατεῖχε καί διεκόπησαν οἱ σχέσεις τοῦ ρου-
μανικοῦ διδακτικοῦ προσωπικοῦ μέ τούς Λαζαριστές, τούς Γάλλους καί
τό ἰταλικό προξενεῖο στό Μοναστήρι. 35167
Τά χρόνια περνοῦσαν χωρίς ἡ προπαγάνδα νά ἀποφέρει τούς ἀναμε-
νόμενους καρπούς παρά τή συνεχῆ αὔξηση τῶν κονδυλίων πού διετίθε-
ντο. Ὁ Γάλλος ὑποπρόξενος στό Μοναστήρι Th. Ledoux στήν ἔκθεση, πού
ἤδη μνημονεύσαμε (20.1.1898), καταγράφει τίς παρατάξεις πού ἀλληλο-
μάχονταν στό βιλαέτι τοῦ Μοναστηρίου καί γιά τή μακεδονοβλάχικη πα-
ρατηρεῖ: «...δέν ἔχει πολλούς ὀπαδούς, εἶναι πλαστή, χωρίς μέλλον». 303119.
Σέ ἄλλο σημεῖο προσθέτει: «Τό Μακεδονο-Ρουμανικό κόμμα, πλαστό καί
χωρίς σημασία, ὅπως εἶχα τήν τιμή νά ἀναφέρω στήν Ἐξοχότητά σας, εἶναι
τό δημιούργημα ἑνός ἀπατεώνα εὐφυοῦς καί τολμηροῦ, τοῦ Ἀποστόλου
Μαργαρίτη, πρώην καθηγητή, Ἑλληνο-μακεδόνα, βλάχικης καταγωγῆς...
Δέν γνωρίζουμε ποιά ἀκριβῶς πολιτικά πλεονεκτήματα ἀποφέρει στή Ρου-
μανία. Τό γεγονός εἶναι ὅτι, ἐπανελθών στήν περιοχή τό 1865 καί ἐνισχυό-
μενος χρηματικά ἀπό τή Ρουμανία, στρώθηκε στό ἔργο καί πέτυχε μέ τή
– 153 –
δύναμη τοῦ χρήματος, μέ δολοπλοκίες καί μέ ὑπομονή, λίγο-λίγο νά ἀνοί-

ξει ρουμανικά σχολεῖα στά περισσότερα μέρη, ὅπου ὑπάρχουν Βλάχοι. Σή-
μερα συντηροῦνται ἀπό ἐπιχορήγηση 300.000 γαλλικῶν φράγκων πού τοῦ
διατίθενται ἀπό τή ρουμανική κυβέρνηση τοῦ βασιλιᾶ Καρόλου. Αὐτό τό
κόμμα δέν ἔχει ὀπαδούς ἐκτός ἀπό τίς οἰκογένειες τῶν καθηγητῶν καί τῶν
ἄλλων πού στρατολογοῦν τούς χωρικούς καί φτωχούς ὀρεσίβιους, Βλάχους
καί Ἀλβανούς. Μ’ αὐτές τίς συνθῆκες, τό κόμμα ὄχι μόνο δέν προόδευσε,
ἀλλά παρέμεινε στάσιμο. Δέν ἔχει παρά 4.000 ὀπαδούς». 303120
Ὁ Δημήτριος Lecanta Lazarescu, Βλάχος ἀπό τόν Περλεπέ (μᾶλλον εἶχε
μετατρέψει τό ἐπώνυμο Λαζάρου σέ Λαζαρέσκου. 366 84) πού διετέλεσε
διευθυντής τῆς ρουμανικῆς ἐμπορικῆς σχολῆς τῶν Ἰωαννίνων, σέ ἀνα-
φορά του (26.11.1901) πρός τόν ὑπουργό Δημόσιας Εκπαίδευσης τῆς Ρου-
μανίας Haret ἔγραφε: «Δέν μποροῦμε νά καυχηθοῦμε πώς κάναμε ἕνα
βῆμα ἐμπρός.» 212305. Καί επεξηγοῦσε ἀναλυτικότερα: «Τά ἀποτελέσματα
εἶναι ἐπιφανειακά, χωρίς καμιά οὐσιαστική ἀξία. Τά σχολεῖα μας μέσα στά
χωριά, ὅπου ὑπάρχουν μόνο Βλάχοι, δέν ἔχουν μαθητές, ἐνῶ τά ἑλληνικά
σχολεῖα εἶναι γεμᾶτα παιδιά, μολονότι ἐκεῖ πληρώνουν ἐγγραφή, ἐνῶ στά
δικά μας δέν πληρώνουν ἀπολύτως τίποτε. Εἶναι παράλογο: Ὁ Ρουμάνος
στέλνει τά παιδιά του στό ρουμανικό σχολεῖο, γιά νά τοῦ κάνουν χάρες, νά
τοῦ δίνουν χρήματα, βιβλία καί ἄλλα, ἐνῶ ἀπό τό ἑλληνικό σχολεῖο δέν
ἀπαιτεῖ ἀπολύτως τίποτε, καί, στήν ἀνάγκη, λύνει τό πουγκί του. Πεθαίνο-
ντας, ἀφήνει τήν περιουσία του, γιά νά διαδοθεῖ ὁ ἑλληνικός πολιτισμός...
Μέ ὅποιο τρόπο κι ἄν παρουσιαζόμασταν στούς Βλάχους, ὄχι μόνο δέν μᾶς
δέχονταν, ἀλλά μᾶς ἀπέφευγαν σάν λεπρούς». 212478. Καί ὁ ἴδιος ὁ ὑπουρ-
γός Haret χαρακτήριζε αὐτή τήν ἐθνική πολιτική τῆς Ρουμανίας μέ δύο
λέξεις: «Κοροϊδία καί ψέμμα». 212480. Ὁ Μαργαρίτης θεωρήθηκε ὑπεύθυ-
νος γιά τήν ἀποτυχία τῆς προπαγάνδας καί ἀντικαταστάθηκε τό 1902.
14237. Στήν ἀπομάκρυνσή του συνέβαλε καί ἡ οἰκονομική δυσπραγία τῆς
Ρουμανίας, ἡ ὁποία προκαλοῦσε δυσφορία σέ ρουμανικούς κύκλους γιά
τή συνεχιζόμενη οἰκονομική στήριξη τῶν ρουμανικῶν σχολείων στή Μα-
κεδονία. Ἔτσι, πλῆθος φοιτητῶν ὀργάνωσε διαδήλωση στό Βουκουρέστι
καί ἐπιτροπή αὐτῶν ζήτησε ἀπό τήν κυβέρνηση νά θέσει τέρμα στό ἔργο
τοῦ τυχοδιώκτη καί νά ἀπαλλάξει τό δημόσιο ταμεῖο ἀπό τίς καθημερινές
ἀφαιμάξεις. 27695. Ὁ Μαργαρίτης ἀπεβίωσε στό Μοναστήρι (6.10.1903) καί
γιά τήν κηδεία του συνέρρευσε πλῆθος ρουμανιζόντων. 19 112, 227. Ὁ ἐθνι-
κισμός ὅμως ἦταν πλέον ἀνεξέλεγκτος στή Ρουμανία. Ὁ Lecanda
Lasarescu, συντάκτης ἀργότερα τῆς ἐφημερίδας «Balkanul», δολοφονήθη-
κε στό Βουκουρέστι τό 1904, γιατί εἶχε τό σθένος νά ἀναδημοσιεύσει στήν
ἐφημερίδα του ὅλες τίς κριτικές πού εἶχε διατυπώσει στήν ἔκθεσή του πού
προαναφέραμε. Οἱ ἐθνικιστικοί κύκλοι δέν συγχώρησαν τήν εἰλικρίνειά
– 154 –
του, κατήγγειλαν μάλιστα τήν ἐφημερίδα «Balkanul» ὡς ὄργανο τῆς

Ἑλλάδος. 212480, 19159
Στήν ἀρχή τοῦ 20οῦ αἰώνα ἡ Μακεδονία φλεγόταν. Οἱ πάντες, γιά τά
δικά τους βέβαια συμφέροντα, εἶχαν λόγους νά στηρίζουν τή ρουμανική
προπαγάνδα, ἡ ὁποία, ὕστερα ἀπό τά στοιχεῖα πού παρουσιάσαμε, δέν
φαίνεται νά ὑποκινεῖτο καί τόσο θερμά ἀπό τή Ρουμανία. Ἤδη ὅμως ὁ
ρουμανικός μεγαλοϊδεατισμός, καλλιεργούμενος ἀπό ὁρισμένους κύ-
κλους τῆς Ρουμανίας, ἐμπόδιζε τούς Ρουμάνους πολιτικούς νά θέσουν
τέρμα στή θλιβερή ἐκείνη προσπάθεια. Ἦταν καί ἡ ἀνεπάρκεια καί ἡ
ἄγνοια τῶν φορέων τῆς ἑλληνικῆς ἐξωτερικῆς πολιτικῆς πού δέν συνέ-
βαλε διόλου στόν κατευνασμό καί τήν προσέγγιση. Ἴσως ἡ Τουρκία νά
ἦταν ἡ πλέον ἐνδιαφερόμενη, βλέποντας στά πρόσωπα τῶν ρουμανιζό-
ντων τούς πιό πιστούς χριστιανούς ὑπηκόους της. Πίσω της καραδοκοῦσε
ἡ Αὐστρία, καθώς τό Βατικανό πρέπει νά εἶχε ἀντιληφθεῖ ὅτι γιά μιά
ἀκόμη φορά εἶχε ἀποτύχει. Ἡ ὑποστήριξη τῆς προπαγάνδας κορυφώθηκε
μέ τήν τοποθέτηση ὡς γενικοῦ διοικητοῦ τῶν βιλαετίων τῆς Μακεδονίας,
μέ τή συμφωνία τοῦ Murzsteg, τοῦ Χιλμί πασά, πού, λόγω τῆς ἀπροκάλυ-
πτης στήριξης της προπαγάνδας, αποκλήθηκε Χιλμέσκου. 212 363. Ἡ περι-
γραφή τῶν γεγονότων ἀπό τόν M. Paillarés εἶναι ἀποκαλυπτική: «Ὁ
Χιλμί, πού ὁ Μακιαβέλι σίγουρα θά ἐκτιμοῦσε, διήγειρε ἀπό τά παρασκήνια
τίς ἀντίπαλες βλέψεις καί μίση. Ὁ ἴδιος - στρογγυλοκαθισμένος στή σκηνή,
μπροστά στό κοινό τῶν πολιτικῶν πρακτόρων, τῶν προξένων καί τῶν
στρατιωτικῶν καί οἰκονομικῶν ἐλεγκτῶν - κήρυττε μεγαλόστομα στούς
«παραστρατημένους» ὑπηκόους τοῦ «μεγαλοψύχου» σουλτάνου τήν αὐτο-
συγκράτηση, τήν ὁμόνοια, τήν εἰρήνη. Μέσα στή φλογερή του ἐπιθυμία νά
ἀπονείμει δικαιοσύνη σέ ὅλες ἀνεξαιρέτως τίς ἐθνότητες, ἔδωσε στούς
Ρουμάνους πράκτορες τή στρατιωτική βοήθεια, πού θά τούς ἐπέτρεπε νά
κυριεύσουν ἑλληνικά σχολεῖα καί ἐκκλησίες. Μέ τούς ὑπαλλήλους πιέζει
τούς Κουτσόβλαχους νά προσχωρήσουν στό ρουμανισμό. ΄Ὅσοι δέν ὑποτάσ-
σονται, φυλακίζονται μέ εὐτελέστατα προσχήματα. Καταδικάζονται χωρίς
δίκη, ἐκτός καί ἄν ἡ πλούσια ἤ ἁπλῶς εὔπορη οἰκογένειά τους καταφέρει νά
πληρώσει τό μπαξίσι στούς δικαστές. Ἀλλά συνήθως δέν τούς δικάζουν.
Τούς αφήνουν νά σαπίσουν καί νά λιώσουν μέ τίς σκέψεις σέ κάποια φυλα-
κή. Ἴσως κάποιοι ἀποθαρρυνθοῦν καί ζητήσουν ἔλεος, ἀπαρνούμενοι τό
θρησκευτικό καί ἐθνικό πιστεύω. Ἡ ρουμανική προπαγάνδα διαθέτει ἕνα
ταμεῖο πού θαμπώνει τούς βαλῆδες, τούς μουτεσαρίφηδες, τούς καϊμακά-
μηδες καί τούς ὑπηρέτες τους». 212489
Μπροστά στήν ἀποτυχία, ὁ ρουμανικός ἐθνικισμός ξέσπασε σέ βιαιό-
τητες κατά τοῦ ἑλληνικοῦ στοιχείου, τό ὁποῖο ἦταν ἐγκατεστημένο σέ
ρουμανικό ἔδαφος. Δύο ἀπόγονοι Φαναριωτῶν, ὁ στρατηγός Lahovary
– 155 –
(Λαχωβάρης) καί ὁ συνώνυμός του πρεσβευτής στήν Κωνσταντινούπολη

διεδραμάτισαν σημαντικό ρόλο στήν ἔξαρση τοῦ ρουμανικοῦ ἐθνικισμοῦ.
Ὁ πρέσβυς Lahovary ἐπιδίωξε νά ἐπιτύχει ὅ,τι δέν κατάφερε προηγουμέ-
νως ὁ Djuvara. Ἐπωφελήθηκε ἀπό τή διάσταση ἀπόψεων στή Σύνοδο τοῦ
πατριαρχείου, γιά νά ζητήσει τόν χωρισμό τῶν βλάχικων κοινοτήτων ἀπό
τίς ἑλληνικές, τήν εἰσαγωγή τῆς ρουμανικῆς γλώσσας στή λατρεία καί
τόν διορισμό Ρουμάνων ἐπισκόπων. Ἡ προσπάθειά του ὅμως ἔπεσε στό
κενό. 276141. Ἀργότερα ὅμως οἱ Ρουμάνοι ἐπέτυχαν ἐκεῖνο, πού ἐπί τόσα
χρόνια ἐπιδίωκαν. Μέ ἰραδέ τῆς 22.5.1905 ὁ σουλτάνος Ἀβδούλ Χαμίτ,
ὑποκύπτοντας στήν πίεση τῶν Κεντρικῶν δυνάμεων, ἀνεγνώρισε τίς
κουτσοβλαχικές κοινότητες τῆς Μακεδονίας, ἀνεγνώρισε δηλαδή τούς
Βλάχους ὡς ἀνήκοντες στή ρουμανική ἐθνότητα. 1 53. Ρουμάνοι ὅμως ἐπί-
σκοποι δέν διορίστηκαν ποτέ στή Μακεδονία. Ἡ Τουρκία ζητοῦσε πολλά,
ὡς ἀντάλλαγμα, καί ἡ Ρουμανία δέν ἦταν δυνατόν νά τά προσφέρει. Οἱ
βιαιότητες κατά τῶν Ἑλλήνων τῆς Ρουμανίας ἐντάθηκαν. Δολοφονίες,
ληστεῖες, λεηλασίες καί ἐμπρησμοί ἐκτόνωναν τό πληγωμένο ἐθνικιστικό
πάθος τῶν ἀκραίων στοιχείων. Καί οἱ ἀρχές τά ἀνέχονταν ὅλα αὐτά, γιά
νά μήν κατηγορηθοῦν γιά ἐθνική μειοδοσία. Οἱ ἐνέργειες αὐτές εἶχαν
ἐπακόλουθο τήν ψυχρότητα στίς σχέσεις μέ τήν Ἑλλάδα, πού κατέληξε
στή διακοπή τους καί στήν ἀνάκληση τῶν πρέσβεων (14.7.1906).
Παράλληλα, οἱ ρουμανίζοντες ἄρχισαν νά εφαρμόζουν τίς μεθόδους
τῶν Βουλγάρων κομιτατζήδων, μέ τούς ὁποίους ὁρισμένοι συνεργάστη-
καν κατά τόν Μακεδονικό ἀγώνα. Ὁ Paillarés σχολιάζει μέ τά ἀκόλουθα
τήν ἀλλαγή τακτικῆς: «Ἀντί νά ἐνεργεῖ μέ τά σχολεῖα καί τούς δασκάλους,
χρησιμοποίησε ληστές-κομιτατζῆδες καί καταπιεστές μπέηδες. Πίστευε ὅτι
ἡ τρομοκρατία θά κατάφερνε ὅ,τι δέν κατάφεραν οἱ προτροπές καί οἱ ἐξα-
γορές συνειδήσεων. Οἱ Ἑλληνοβλάχοι ἀντιστάθηκαν στά μαχαίρια τῶν δο-
λοφόνων καί στίς ἐνοχλήσεις τῶν ὑπαλλήλων μέ μεγαλύτερο σθένος κι
ἐπιμονή ἀπ’ ὅ,τι περιφρόνησαν τίς δελεαστικές προσφορές τῶν γενναιοδώ-
ρων “ἀδελφῶν” τους». 212480. Πολλά ἀπό τά ὅπλα τῶν Βουλγάρων κομι-
τατζήδων προέρχονταν ἀπό τήν Ἑλλάδα, λόγω τῆς ἀδιαφορίας τῶν
ἑλληνικῶν ἀρχῶν, καί ρουμανίζοντες Βλάχοι ἀναλάμβαναν τή μεταφορά
τους ἀπό τά ἑλληνοτουρκικά σύνορα, διά τῆς περιοχῆς Γρεβενῶν, ὥς τήν
Καστοριά. Ὁ Παῦλος Μελᾶς συνάντησε ἀγωγιάτες, πού ὁμολόγησαν τήν
πράξη, δηλώνοντες συγχρόνως ἄγνοια τοῦ προορισμοῦ τῶν ὅπλων. 185 351.
Στήν ἐνέδρα τῶν Βουλγάρων κατά τοῦ καπετάν Ἄγρα συμμετεῖχε καί ὁ
ρουμανίζων Βλάχος Βασιλείου12. Ἐπικρίνοντας τήν ἀνθελληνική πολιτική
τῆς Ρουμανίας ὁ Paillarés σημειώνει: «Ἄν ὑποθέσουμε ὅτι οἱ ἀντάρτες τῆς
Μακεδονίας δέχονται βοήθεια ἀπό τήν Αθήνα, γιά νά ἀμυνθοῦν κατά τῶν
ἐχθρῶν τοῦ ἑλληνισμοῦ, οἱ πολιτικοί ἄνδρες τῆς Ρουμανίας εἶναι οἱ τελευ-
– 156 –
ταῖοι πού δικαιοῦνται νά ἐπικρίνουν τήν Ἑλλάδα, διότι οἱ ἴδιοι ἐνθαρρύνουν

τούς κομιτατζῆδες. Στή Μακεδονία οὐδείς ἀγνοεῖ ὅτι οἱ ἀρχηγοί τῶν βουλ-
γαρικῶν συμμοριῶν δέχονται μεγάλη χρηματική βοήθεια ἀπό τή ρουμανική
προπαγάνδα. ΄Ὅλοι οἱ Κουτσόβλαχοι, πού ἔδειξαν τήν ἀποστροφή τους γιά
τίς ἰδέες τοῦ Μαργαρίτη καί τοῦ Δούμα, τιμωρήθηκαν ἀπό τούς κομιτα-
τζῆδες». 212490
Ἀξίζει νά τονισθεῖ ὅτι εἶχε ἐπισημανθεῖ ἀπό τόν Σπηλιωτόπουλο
(1905) ὁ ἀπώτερος στόχος τῆς Ρουμανίας: «Ἀναγνωρίζουσιν οἱ ἐν Ρουμανίᾳ,
ὅτι, ἄν ἡ Βουλγαρία ἐπιτύχῃ ἐπέκτασιν ἐδαφικήν ἐν Μακεδονίᾳ, τό πρῶτο
μετά τοῦτο ἐγχείρημα ἔσται ἡ ἀνάκτησις τῆς Δοβρούτσης, ἥτις, ὡς ἡ Ὑμε-
τέρα Εὐγένεια γινώσκει, ἐδόθη εἰς τήν Ρωμουνίαν ὡς ἀντιστάθμισμα τῆς
ἀπωλείας τῆς Βεσσαραβίας μετά τό τέλος τοῦ ἐν ἔτει 1877 πολέμου». 276182.
Ποιά ὅμως ἦταν ἡ πηγή τῆς πληροφορίας; Τήν ἀναδημοσίευσε ἡ «Ἐκκλη-
σιαστική ἀλήθεια» τοῦ Οἰκουμενικοῦ Πατριαρχείου τό 1907. Ἔγραψε λοι-
πόν: «Ἰδοῦ τί Ρουμοῦνος, οὐχί ἐκ τῶν ἀσήμων, ὁ πρίγκηψ C. Brancovan ἀνο-
μολογεῖ, ἐν τῷ ὑπ’ αὐτοῦ διευθυνομένῳ ρουμουνικῷ περιοδικῷ τῶν Παρι-
σίων «La Rennaissance Latine» (φύλλον τῆς 15 Ἰουλίου 1904 σελ. 614). «Ἡ
Ρουμανική Κυβέρνησις δέν ἀποβλέπει τόσον εἰς τήν δημιουργίαν ρουμου-
νικῆς ἀποικίας παρά τοῖς Κουτσοβλάχοις, ὅσον εἰς τήν ἐξασφάλισιν
ἐχεγκύου προωρισμένου νά ἐκχωρηθῇ τῇ Βουλγαρίᾳ ἐπέναντι σπουδαιοτέ-
ρων ὠφελημάτων π.χ. διαρρύθμισιν τῶν μεθορίων ἐν Δόβρουτζᾷ». 36636. Ἡ
Δοβρουτσά εἶχε δοθεῖ στη Ρουμανία στά χαρτιά καί ὄχι στήν πράξη. Πί-
στευαν ὅμως οἱ Ρουμάνοι ὅτι ἡ πείνα τῆς Βουλγαρίας για ἐπέκταση, κο-
ρεσμένη μέ τήν ἀπόκτηση τῆς Μακεδονίας, θά ἐπέτρεπε κάποια παρα-
χώρηση καί στή Ρουμανία. Γι’ αὐτή τήν περιοχή ἀρκετές φορές οἱ δύο γει-
τονικές χῶρες συγκρούστηκαν στή συνέχεια.
Θά ἦταν ἄδικο γιά τόν ρουμανικό λαό νά παραλείψουμε νά ἀναφέ-
ρουμε καί τίς φωνές διαμαρτυρίας, πού ἀκούστηκαν κατά τοῦ ψεύδους.
Τό 1880 ἡ «Independence Roumaine» ἔγραφε: «Τί συμφέρον ἔχουμε νά
ἐχθρευόμαστε τήν Ἑλλάδα; Μήπως μποροῦμε νά ἐλπίζουμε στήν προσάρ-
τηση τῶν ρουμανικῶν κοινοτήτων τῆς Μακεδονίας καί τῆς Θεσσαλίας στήν
ἀνεξάρτητη Ρουμανία; Ἡ γεωγραφία τό καθιστᾶ ἀδύνατο. Ἀνάμεσα σέ μᾶς
καί σ’ αὐτές ὑπάρχει ὁ Δούναβης, ἡ Βουλγαρία, τά Βαλκάνια (σ.σ. ὄρη), ἡ
Ἀνατολική Ρωμυλία. Ἄρα, οἱ Ρουμάνοι τῆς Χερσονήσου τοῦ Αἴμου θά ἀπο-
τελέσουν μέρος ἑνός κράτους, πού ἀνήκει σέ ἄλλη ἐθνότητα. Ποιά θά εἶναι
αὐτή ἡ ἐθνότητα; Ἡ κυριαρχία τῶν Τούρκων φαίνεται νά τερματίζεται.
Μένουν οἱ ΄Ἕλληνες καί οἱ Βούλγαροι. Ἀνάμεσα στούς δύο ἡ ἐκλογή δέν
εἶναι δύσκολη. Οἱ πρῶτοι ἀντιπροσώπευαν ἀνέκαθεν τόν πολιτισμό στήν
Ἀνατολή. Ὁ ἑλληνισμός ἦταν ὁ λαμπρός φάρος πού φώτιζε τή βαθειά νύ-
χτα, στήν ὁποία βύθισε τήν Ἀνατολική Ευρώπη ἡ τουρκική βαρβαρότητα».
– 157 –
212495
Τόν ρόλο τοῦ Μαργαρίτη εἶχαν συνειδητοποιήσει ἔγκαιρα σώφρονες
Ρουμάνοι. Ἕνας ἀπ’ αὐτούς, ὁ P. Cucu σέ βιβλίο πού ἐξέδωσε στό Βου-
κουρέστι τό 1892 ἔγραφε μεταξύ ἄλλων: «Στή Ρουμανία δέν ὑπάρχει κανέ-
νας ἀπό ὅσους γνωρίζουν τά πραγματικά ἀποτελέσματα τῆς ἐργασίας τοῦ
κ. Μαργαρίτη πού νά μήν ἔχει περιέλθει σέ βαθειά θλίψη. Σύμφωνα μέ τό
σχέδιο, πού ἔχει μέ τό χέρι του γράψει ὁ πατήρ Φαβεριάλ, οἱ Ρουμάνοι καί
οἱ Ἀλβανοί πρέπει νά ὀργανωθοῦν ὑπό τήν προστασία τοῦ σουλτάνου καί
τοῦ Πάπα. Δέν εἶναι δυνατό Ρουμάνοι τῆς Ρουμανίας νά ἀνάθεσαν σέ
ὁποιονδήποτε τήν ἀποστολή νά ἐργαστεῖ γιά τήν πραγμάτωση παρομοίου
σχεδίου. Μολαταῦτα, ὅπως φαίνεται ἀπό ἐπιστολή τοῦ κ. Μαργαρίτη
γραμμένη τό 1884, εἶναι ὀκτώ χρόνια τώρα πού ὁ κ. Μαργαρίτης, ἄν καί
παρουσιάζεται ὡς πράκτορας τῆς Ρουμανίας, ἐργάζεται σέ συννενόηση μέ
τήν παπική ἱεραποστολή καί μέ τόν πρέσβη τῆς Γαλλίας στήν Κωνσταντι-
νούπολη. Ὡς ἐκ τούτου, ἡ ὑπόθεση τῆς παιδείας μας διακυβεύεται καί μά-
ταιες εἶναι οἱ προσπάθειές μας γιά τό ρουμανικό σχολεῖο καί τή ρουμανική
Ἐκκλησία. Ἴσως ὑπάρχουν, ἀκόμη καί μεταξύ τῶν Ρουμάνων τῆς Μακεδο-
νίας, ἄνθρωποι πού πιστεύουν ὅτι θά ἦταν καλό νά τεθοῦν ὑπό τήν προστα-
σία τοῦ Πάπα, κανένας ὅμως ἀπ’ ὅσους θέλουν εἰλικρινά τό καλό τῶν Ρου-
μάνων δέ θά ἀγγίξει τό θέμα αὐτό, γιατί ὅλοι μας γνωρίζουμε ὅτι οἱ Ρουμα-
νομακεδόνες προτιμοῦν ὅλοι νά ἀπαρνηθοῦν τήν ἐθνική τους ἀτομικότητα,
παρά νά ἀποστατήσουν ἀπό τήν πίστη τῶν πατέρων τους». 48328
Ἡ ἐφημερίδα τοῦ Βουκουρεστίου, πού προαναφέραμε, ἀργότερα, ὅταν
ἄρχισαν οἱ βιαιότητες κατά τῶν Ἑλλήνων τῆς Ρουμανίας, ἔγραψε: «Ἡ πο-
λιτική τῶν φανφαρόνων τοῦ στρατηγοῦ Lahovary κατέληξε στήν ἀναρχική
στάση τοῦ Γαλατσίου, ὅπου μιά ἔνοχη καί δειλή ἀστυνομία δέν μπόρεσε νά
πάρει κανένα μέτρο, γιά νά ἐμποδίσει τίς ταραχές. Ὁ ἐπίσημος Τύπος, μέ
ἀπίστευτη ἀνευθυνότητα, θέλησε νά ἀμβλύνει τίς ἀγριότητες τοῦ Γαλατσί-
ου μιλώντας γιά ἀντιπολιτευτικό ἑλιγμό, χωρίς νά σκεφθεῖ, οὔτε γιά μιά
στιγμή, τό μεγάλο κακό πού προξένησε στήν ἴδια τήν ἰδέα». 212496. Ὁ φανα-
ριωτικῆς καταγωγῆς Λαχωβάρης ὄχι μόνο δέν ἔπραξε τίποτε γιά τήν
ἑλληνορουμανική προσέγγιση, ἀλλά πίστευε ὅτι ἡ Αὐστρία θά ἐπέμβει
ὑπέρ τῶν ρουμανικῶν δικαίων στή Μακεδονία. 212 482. Στόχος του ἦταν ἡ
συνέχιση τῆς παραμονῆς στήν ἐξουσία καί μέ τή νέα κατάσταση μέ τή
στήριξη τῶν ἰσχυρῶν καί τήν ἐξυπηρέτηση τῆς πολιτικῆς τους!
Ἡ ἀποτυχία τῆς προσπάθειας ὁδήγησε τούς ρουμανίζοντες σέ μετριο-
παθέστερες θέσεις. Ἔτσι στό συνέδριό τους στό Μοναστήρι (Σεπτέμβριος
1910) πλειοψήφισε ἡ ἄποψη νά ζητήσουν τόν διορισμό στό Κρούσοβο, στό
Μοναστήρι, στά Γρεβενά, στή Βέροια, στά Ἰωάννινα καί στό Μέτσοβο
ἀρχιμανδριτῶν, οἱ ὁποῖοι θά ἐξαρτῶντο ἀπό τό Πατριαρχεῖο, ἀλλά θά
– 158 –
ἦσαν ὑπεύθυνοι γιά τά ἐκκλησιαστικά καί ἐκπαιδευτικά τῶν βλαχοφώ-

νων κοινοτήτων. Ὅμως οἱ διεθνεῖς περιστάσεις δέν ἐπέτρεψαν οὔτε τή
ρουμανική κυβέρνηση νά συνηγορήσει πρός τούς Νεοτούρκους ὑπέρ τοῦ
αἰτήματος αὐτοῦ. 32638
Τό πόσο εἶχε μεταβληθεῖ ἡ πολιτική τῆς Ρουμανίας στό ζήτημα τῶν
«Μακεδονορουμάνων», φαίνεται σέ δημοσίευμα τῆς ἐφημερίδας «Δρά-
σις» τοῦ Βουκουρεστίου, πού ἐξέφραζε τίς ἀπόψεις τοῦ «Μακεδονορου-
μανικοῦ συλλόγου». Οἱ ὀπαδοί τῆς προπαγάνδας ἐξέλεξαν διμελῆ ἐπι-
τροπή, γιά νά ἐπισκεφθεῖ τόν πρωθυπουργό τῆς χώρας καί νά ζητήσει
τήν παρέμβασή του πρός τήν κυβέρνηση τῆς ὀθωμανικῆς αὐτοκρατορίας
πρός ἵδρυση ρουμανικῆς ἐπισκοπῆς καί ἀναγνώριση αὐτῆς ἀπό τό Πα-
τριαρχεῖο. Ὁ πρωθυπουργός Κράπ τούς δέχθηκε εἰρωνικά καί τούς ἀπέ-
πεμψε, πρίν ἐκθέσουν τίς ἀπόψεις τους. 369 (26.3.1911). Μετά τήν δολοφο-
νία τοῦ μητροπολίτου Γρεβενῶν Αἰμιλιανοῦ πληθώρα δημοσιευμάτων
στόν ἀθηναϊκό τύπο ἔφεραν ὡς συνενόχους τούς ρουμανίζοντες τῶν Γρε-
βενῶν. Ὁ πρωθυπουργός τῆς Ρουμανίας Majoresko κάλεσε τότε τόν πρε-
σβευτή τῆς Ἑλλάδος στό Βουκουρέστι καί τόν διαβεβαίωσε ὅτι ἡ ρουμανι-
κή κυβέρνηση εἶχε πάψει νά στηρίζει τήν προπαγάνδα. 222172
Οἱ στρατευμένοι ἐπιστήμονες
Ἡ ρουμανική προπαγάνδα εἶχε θέσει στήν ὑπηρεσία της μέ τή στήριξη

τῆς Αὐστρίας διακεκριμένους ἐπιστήμονες ἔναντι οἰκονομικῶν ἀνταλ-
λαγμάτων. Μεταξύ αὐτῶν κυριότεροι ὑπῆρξαν οἱ A.E. Picot καί G.
Weigand. «Ὁ πρῶτος διετέλεσε γραμματέας τοῦ πρίγκηπα τῆς Ρουμανίας
Καρόλου Α'. Εὐθύς μετά τήν ἔναρξη τοῦ παιδομαζώματος τῶν βλαχόπου-
λων ἀπό τήν περιοχή Γρεβενῶν ἀναγορεύεται καθηγητής τῆς ρουμανικῆς
γλώσσας καί φιλολογίας στή Σχολή Ἀνατολικῶν Γλωσσῶν καί Πολιτισμοῦ
τῆς Γαλλίας, ὅπου μέ τή διδασκαλία καί τίς διαλέξεις του προωθεῖ στή Δυ-
τική Εὐρώπη τίς ρουμανικές θέσεις, τίς ὁποῖες σύντομα κυκλοφορεῖ καί σέ
ἕνα βιβλίο, ἐπιγραφόμενο οἱ Ρουμάνοι τῆς Μακεδονίας». 16089. «Οἱ χρημα-
τοδοτήσεις τοῦ G. Weigand ἀπό τίς ρουμανικές κυβερνήσεις δέν ἀποτελοῦν
μυστικό, ἀφοῦ εἶναι δημοσιευμένες καί σέ ἐγκυκλοπαίδειες... Μόλις τό 1893
διαφαίνεται νέα κρίση τοῦ Μακεδονικοῦ ζητήματος, ἡ Ρουμανία σπεύδει
στήν ἵδρυση τοῦ Ἰνστιτούτου Ρουμανικῆς Γλώσσας τῆς Λειψίας ὑπό τή διεύ-
θυνση τοῦ Weigand, τοῦ ὁποίου τή λειτουργία ἐπιδοτεῖ μέ σκοπό τήν προβο-
λή τῆς ταυτότητας τοῦ βλαχικοῦ ἰδιώματος καί τῆς ρουμανικῆς γλώσσας,
συνάμα δέ τήν παράλληλη διατύπωση τῆς θεωρίας περί κοινῆς καταγωγῆς,
«λατινικῆς», Βλάχων καί Ρουμάνων καί καθόδου τῶν πρώτων ἀπό τή Δακί-
– 159 –
α». 16090
Ὁ Weigand, πρός ἐνίσχυση τῆς ρουμανικῆς προπαγάνδας περιόδευσε
τή Βόρεια Ἤπειρο, Μακεδονία καί Θεσσαλία. Ἡ περιοδεία ἔγινε μέ δαπά-
νη τοῦ «Μακεδονορουμανικοῦ Κομιτάτου». 115 133, 27663. Στήν προσπάθειά
του νά προσεγγίσει τούς Βλάχους ἀπέτυχε, μάλιστα ὑπῆρξαν καί καταγ-
γελίες, ὅπως αὐτή τοῦ ποιητοῦ Κρυστάλλη. 690397. Ὁ Weigand ὑπῆρξε
προκλητικός στίς προτροπές του. Ὁ Γάλλος Berard σημείωσε στό ὁδοιπο-
ρικό του ὅτι προέτρεπε τούς Ἕλληνες τοῦ Ἐλβασάν νά μή στέλλουν τά
παιδιά τους στό ἑλληνικό σχολεῖο ἀλλά νά τά διδάσκουν τήν ἀλβανική.
Ἐκεῖνοι ὅμως τοῦ ἀποκρίθηκαν ὅτι εἶχαν συνδέσει τόν ἀλβανισμό μέ τή
βαρβαρότητα καί τόν ἑλληνισμό μέ τόν πολιτισμό. 48 88. Στή συνέχεια
στράφηκε πρός τούς Βλάχους μέ τήν ἴδια παρότρυνση. «Τούς μίλησε γιά
μεγάλη Ρουμανία, γιά λατίνους ἀδελφούς, γιά ἕλληνες ἐχθρούς, γιά τή ρά-
τσα τους, γιά τή γλώσσα τους πού καταπιέζεται, γιά τόν ελληνικό κλῆρο
πού τούς τυραννάει... Οἱ Βλάχοι τόν βούτηξαν καί τόν πῆγαν στόν ἔπαρχο
ὡς σπορέα ἀναταραχῆς καί ἐξεγέρσεων. Ὁ Γερμανός ὅμως αὐτός εἶχε τέ-
τοια διαβατήρια μαζί του, πού ὁ ἔπαρχος ἀναγκάστηκε νά τόν ἀφήσει ἀμέ-
σως ἐλεύθερο, ἀφοῦ τοῦ ζήτησε ταπεινά συγγνώμη». 48103. Ἀλλά καί ὁ
Γάλλος Puaux κατήγγειλε τή δράση τοῦ Weigand μέ τά ἀκόλουθα: «Ὁ
Γερμανός καθηγητής Weigand, ἐνῶ ἀγωνίζεται μέ πάθος γιά τήν ἐμφύσηση
Ἀλβανισμοῦ στούς ἀλβανοφώνους, ἀκριβέστερα, ὅπως εἴδαμε, διγλώσσους
Βορειοηπειρῶτες, παράλληλα πλησιάζει τούς βλαχοφώνους Βορειοηπει-
ρῶτες, τούς Ἀρβανιτοβλάχους, πρός μύηση στόν Ρουμανισμό. Τό δεύτερο
τοῦτο ἔργο ἀμείβεται πλουσιοπάροχα, τόσο οἰκονομικά ὅσο καί ἠθικά ἀπό
τίς ρουμανικές κυβερνήσεις, ὅπως ἀναγράφεται ἀκόμη καί στίς ἐγκυκλο-
παίδειες τῆς Ρουμανίας καί ἐπιμαρτυρεῖται ἀπό τήν ἀναγόρευσή του ὡς
ἀντεπιστέλλοντος μέλους τῆς Ἀκαδημίας τοῦ Βουκουρεστίου γιά τήν προ-
σφορά του στή Ρουμανία». 24827. Παράλληλα ὁ Weigand ἀρθρογραφοῦσε
σέ ἐφημερίδες τῆς Εὐρώπης καί τασσόταν ὑπέρ τῆς προσαρτήσεως τῆς
Μακεδονίας στή Βουλγαρία. 414
Ὁ Weigand ἐπισκέφθηκε δύο φορές καί τήν περιοχή Γρεβενῶν καί
στήν πόλη φιλοξενήθηκε ἀπό τόν γιατρό Ζήση Παπαθανασίου. 312 169.
Κατά τόν μητροπολίτη Κλήμη, αὐτός ἦταν ὁ πλέον ἔνθερμος προπαγαν-
διστής στά Γρεβενά. 600132. Ἀναφέρεται στόν κώδικα ἀλληλογραφίας του
ὅτι «ὁ εἰρημένος ἰατρός εἶναι ὄργανον τοῦ Ἀποστόλου Μαργαρίτου, ἤτοι τοῦ
ρουμανισμοῦ, καί προσπαθεῖ πάντοτε νά βλάπτῃ ὅση αὐτῷ δύναμις τό
γραικικόν στοιχεῖον». 600306
Τά γεγονότα μαρτυροῦν ὅτι ὁ Weigand ἐνδιαφερόταν πρωτίστως ὄχι
γιά τή ρουμανική προπαγάνδα, ἀλλά γιά τόν ἀφελληνισμό ἐν γένει τῶν
βορείων ἐσχατιῶν τοῦ ἑλληνισμοῦ. Οἱ Ρουμάνοι πίστευαν ὅτι ἐξυπηρετεῖ
– 160 –
τά συμφέροντά τους, πλήν ὅμως αὐτός ὑπηρετοῦσε τόν μεγαλοϊδεατισμό

τῶν Αὐστριακῶν. Γι’ αὐτούς ἕνας ἦταν ὁ ἐπικίνδυνος ἀντίπαλος στή νό-
τια Βαλκανική: Οἱ Ἕλληνες.
Εἶναι ἐντυπωσιακό τό ὅτι, ὅταν ὁ Weigand ἐξέδωσε τό σύγγραμά του
μέ τίτλο Die Aromunen (Οἱ Ἀρωμοῦνοι), ὁ τίτλος αἰφνιδίασε τήν ἑλληνική
πλευρά, ὅπως φαίνεται ἀπό τήν ἀπορία τοῦ μεγάλου μας γλωσσολόγου
Γ. Χατζιδάκι: «Ἀπορῶ ποῦ εὗρε τούς ἀρωμούνους ὁ κ. καθηγητής». 15937. Ὁ
Weigand εἶχε μάθει βλάχικα καί στήν Ἀθήνα ἀγνοοῦσαν ὅτι οἱ Βλάχοι
αὐτοαποκαλοῦνταν Ἀρμοῦνοι13. Ἡ ἔρευνα ἔδειξε ὅτι ὁ ὅρος προέρχεται ἐκ
τοῦ Ρωμάνος (Romanus) μέ τή συνήθη στή βλάχικη γλώσσα πρόταξη τοῦ
α. Εἶναι κοινῆς προέλευσης μέ τή λέξη «ρωμηός», μέ τήν ὁποία αὐτο-
προσδιορίζονταν κατά τήν Τουρκοκρατία οἱ ἑλληνόφωνοι Ἕλληνες. Πά-
ντως, σημαντικοί ἱστορικοί τῆς ἐποχῆς, ὅπως οἱ Momschen καί
Krumbacher ἐπέκριναν τό ἔργο τοῦ Weigand ὡς στερούμενο ἐπιστημο-
νικῆς ἀξίας. 27664
Τό οἰκουμενικό Πατριαρχεῖο
Γιά τό οἰκουμενικό Πατριαρχεῖο τό κίνημα τῶν ρουμανιζόντων ἀπετέ-

λεσε τήν τρίτη ὀδυνηρή ἐμπειρία μέσα σέ ἕναν αἰώνα. Πρώτη ὑπῆρξε τό
σχίσμα τῆς ἑλλαδικῆς Ἐκκλησίας, πού αὐτοανακηρύχθηκε αὐτοκέφαλη
ὑπό τήν πίεση τῶν Βαυαρῶν (1833). Στήν Ἑλλάδα δέν ἔγινε εὐρέως ἀντι-
ληπτό τό πλῆγμα, πού επέφερε κατά τῆς ἑνότητoς τῆς Ἐκκλησίας ἡ ἀνα-
κήρυξη τοῦ αὐτοκεφάλου τῆς ἑλλαδικῆς Ἐκκλησίας. Δεύτερη ὑπῆρξε ἡ
ἀπόσχιση τῶν Βουλγάρων μέ τήν ἀναγνώριση τῆς Ἐξαρχίας ἐκ μέρους
τῆς Πύλης (1870).
Στήν ἀρχή τό Πατριαρχεῖο ἀντέδρασε μέ ἀφορισμό τῶν ὑπευθύνων
γιά τή λειτουργία τῶν ρουμανικῶν σχολείων, τοῦ Μαργαρίτη πρῶτα.
48305. Ὁ μητροπολίτης Τρικάλων Μελέτιος ἀφόρισε, κατά παράβαση τῶν
κανόνων τῆς Ἐκκλησίας, τόν Δεκέμβριο τοῦ 1879 14 Περιβολιῶτες, ἐπειδή
τά παιδιά τους παρακολουθοῦσαν μαθήματα σέ ρουμανικό σχολεῖο.
121193. Στή συνέχεια τό Πατριαρχεῖο ἔκανε καταγγελίες στήν Πύλη γιά
παρανόμως λειτουργοῦντα σχολεῖα καί ἐπέτυχε ἀρχικά τό κλείσιμο ὁρι-
σμένων ἀπ' αυτά. 48305
Τό 1890 τό Πατριαρχεῖο ἔλαβε τήν ἀπόφαση νά κλείσουν οἱ ναοί, γιά
νά ἐκφραστεῖ ἐντονότερα ἡ διαμαρτυρία γιά τήν ἀπόφαση τῆς Πύλης νά
καταργήσει πολλά ἀπό τά προνόμιά του. Παράλληλα, ἐπέβαλε ἀργία
στούς ρουμανίζοντες ἱερεῖς. Τότε ὁ Μαργαρίτης κινήθηκε πρός συγκέ-
ντωση ὑπογραφῶν σέ κείμενο διαμαρτυρίας κατά τῶν ἀποφάσεων. Πίε-
– 161 –
ση γιά ὑπογραφή ἀσκήθηκε στούς παραχειμάζοντες στή Θεσσαλία Βλά-

χους, μέ τήν ἀπειλή ὅτι σέ περίπτωση ἀρνήσεως θά διωχθοῦν ὡς δρῶντες
κατά τοῦ ὀθωμανικοῦ καθεστῶτος. Παρά τίς πιέσεις ἡ προσπάθεια ἀπέ-
τυχε. 206231
Στά ἀρχεῖα τοῦ Πατριαρχείου σώζονται τέσσερες ἐγκύκλιοι τοῦ πα-
τριάρχη Ἰωακείμ Γ΄ πρός κλῆρο καί λαό, κατά τό διάστημα 1903-1907, μία
ἀναφορά πρός τό Ὀθωμανικό ὑπουργεῖο Δικαιοσύνης καί Θρησκευμάτων
καί ἕνα ἐμπεριστατωμένο ὑπόμνημα πρός τούς πρεσβευτές τῶν «Μεγά-
λων Δυνάμεων». Μάλιστα ἐγκύκλιος τοῦ Πατριαρχείου (10.12.1903) ἐστά-
λη πρός ὅλους τούς μητροπολίτες, στήν ὁποία καταγγέλλονταν οἱ ἀπό-
στολοι τοῦ ρουμανισμοῦ ὡς ἐντολοδόχοι ξένων χωρῶν, μέ σκοπό τή διά-
σπαση τοῦ σώματος τῆς Ἐκκλησίας. 36317, 19152
Τό Οἰκουμενικό Πατριαρχεῖο, στελεχωμένο κατά μεγάλη πλειοψηφία
ἀπό ὁμοεθνεῖς μας, ἀντέδρασε ἐν πολλοῖς ὡς ἐντολοδόχος τοῦ ὑπουργεί-
ου Ἐξωτερικῶν τοῦ ἑλληνικοῦ βασιλείου. Ὁ Berard τό παρατήρησε αὐτό
καί ἔγραψε: «Τό Πατριαρχεῖο - πού τά πραγματικά συμφέροντα τῆς
Ἐκκλησίας τό ἀπασχολοῦσαν ἴσως λιγότερο ἀπό τήν πατριωτική φροντίδα
νά ἐξελληνίσει ὅλους τούς πιστούς του - φύλαγε ὅλα τά ἀξιώματα καί ὅλα
τά ἔσοδα γιά τούς καθαρόαιμους
Ἕλληνες εἴτε γιά τούς ἐξελληνι-
σμένους Σλάβους». 48224. Πέραν
αὐτοῦ, ὁρισμένοι μητροπολίτες
μητροπόλεων τῆς Βόρειας Μακε-
δονίας, ἀνάξιοι τῆς ἀποστολῆς
τους, εὐνόησαν μέ τή φιλοχρημα-
τία τους τόν ἀναδυόμενο σλαβικό
ἐθνικισμό. Ἡ στάση τους αὐτή
ἦταν γνωστή στήν ὀθωμανική
αὐλή. Σέ ἀναφορά του ὁ μεγάλος
βεζύρης Μεχμέτ Κιοπριλί ἔγραφε
περί τά μέσα τοῦ 19ου αἰώνα: «Δέν
μπορῶ νά μήν παρατηρήσω, ὅτι με-
ρικοί ἀπ’ αὐτούς παραγνωρίζουν τή
φύση τῆς θρησκευτικῆς τους ἀπο-
στολῆς καί ἐπιδίδονται σέ ἀτασθα-
λίες ἀνάξιες, ἀπό κάθε ἄποψη, τοῦ
λειτουργήματός τους»14. 48225
Οἱ ὀθωμανικές διατάξεις εἶχαν
ἀναγορεύσει τόν πατριάρχη πνευ-
ματικό ἡγέτη ὅλων τῶν ὀρθοδό- Φ54. Πατριάρχης Ἰωακείμ Γ΄
– 162 –
ξων χριστιανῶν (ρωμηῶν) καί ὑπεύθυνο λειτουργίας ὅλων τῶν σχολείων

αὐτῶν, ὅμως ὁ ἀφορισμός εἶναι ἐκκλησιαστική τιμωρία βαρύτατη (ἀπο-
κοπή ἀπό τό σῶμα τῆς Ἐκκλησίας) καί στήν περίπτωση τῶν ρουμανιζό-
ντων δέν ὑπῆρχαν λόγοι ἐπιβολῆς αὐτῆς τῆς τιμωρίας. Γιά μιά ἀκόμη φο-
ρά χρεώθηκε ἡ Διοικούσα Εκκλησία, γιά νά πιστώσει τό ἑλληνικό ἔθνος,
αὐτό πού πρῶτο δίδαξε τήν ἀνταρσία ὑπό τήν ἐπήρεια ξένων κρατού-
ντων. Ὡς ἐκπρόσωπο τῶν ἑλληνικῶν συμφερόντων ἀντιμετώπιζαν τό
Πατριαρχεῖο καί ὁρισμένοι διπλωμάτες. Τόν Ἰανουάριο τοῦ 1907, κατά
ἐπίσκεψή του στό Πατριαρχεῖο ὁ ρῶσος πρέσβυς δήλωσε στόν Πατριάρχη
ὅτι «οὐδέν ἔχει ἡ Ἑλλάς νά περιμένη ἐν Μακεδονία». 57426. Κι ὅμως στό
τέλος τοῦ Μακεδονικοῦ ἀγώνα κατηγορήθηκε τό Πατριαρχεῖο ὅτι δέν
εὐνοοῦσε τήν ἐπέκταση τῶν συνόρων τοῦ ἑλληνικοῦ κράτους, γιά νά μήν
ἀπωλέσει τήν ἐπιρροή του στά ἐδάφη πού θα ἀπελευθερώνονταν. 27 29. Ἡ
συκοφαντία εἶναι δεινή, ἄν ἀναλογισθοῦμε ὅτι σέ κάθε περιοχή στόν
ἀγώνα πρωτοστάτησε ὁ ἑκάστοτε μητροπολίτης. Ὁ Καστορίας Γερμανός,
ὁ Πελαγονίας (Μοναστήρι) Ἰωακείμ, ὁ Γρεβενῶν Ἀγαθάγγελος καί ὁ
Δράμας Χρυσόστομος, μετέπειτα Σμύρνης, ὁ ἐθνομάρτυρας, ὑπῆρξαν
μορφές τοῦ Μακεδονικοῦ ἀγώνα. Τέλος, οἱ Κορυτσᾶς Φώτιος καί Γρε-
βενῶν Αἰμιλιανός θυσιάστηκαν γιά τήν ἐλευθερία τῆς πατρίδος. Ἡ ἱστο-
ρία κατέγραψε πλῆθος ἀπαιτήσεων τῆς Πύλης γιά ἀνάκληση μητροπο-
λιτῶν στήν Κωνσταντινούπολη μέ τήν κατηγορία ὑποθάλψεως
ἀνταρτῶν15. Ἡ ἕρπουσα πολεμική κατά τῆς Ἐκκλησίας, ἀπότοκη δυτικῶν
ἀντιλήψεων μερίδας Ἑλλήνων, ἐπέφερε μεγάλη ζημία στόν τόπο. Ἐπα-
ναλαμβάνουμε ὅτι πλεῖστοι ἐκκλησιαστικοί ἄνδρες ὑπῆρξαν ὑπέρ τό
ἐκκλησιαστικό δέον προσηλωμένοι στήν ἰδέα τοῦ ἔθνους.
Τό θέμα τῆς προπαγάνδας ἔλαβε ἐκκλησιαστικές διαστάσεις, ὅταν
κάποιοι ἱερεῖς εἰσήγαγαν τή βλάχικη, ὅπως ἐσφαλμένα ἀναγράφεται στίς
πηγές ἀντί τοῦ ὀρθοῦ ρουμανική, γλώσσα στή λατρεία. Τό Πατριαρχεῖο
ἀντέδρασε μέ νέους ἀφορισμούς, εἰδικά στήν περιοχή Γρεβενῶν. 605 204, 207.
Κι ὅμως, ἡ Ἐκκλησία μας ὡς τότε δέν εἶχε ἀντιμετωπίσει παρόμοιο πρό-
βλημα, σέ ἀντίθεση μέ τόν παπισμό. Πάντοτε οἱ ἱεραπόστολοί της εἶχαν
ὡς ἕνα ἀπό τά πρῶτα μελήματα τή μετάφραση τῶν λειτουργικῶν βιβλί-
ων στή γλώσσα τῶν προσηλύτων. Προφανῶς δέν συνέβη τό ἴδιο μέ τούς
Βλάχους διότι αὐτοί ἀσπάστηκαν τή νέα πίστη ἀπό τούς πρώτους αἰῶνες
καί ἐπί πλέον, ὡς αὐτόχθονες, δέν ἀντιμετωπίσθηκαν ποτέ ὅπως οἱ λαοί
πού κατά καιρούς παραβίαζαν τά σύνορα τῆς Ρωμανίας. Ὄντες δίγλωσ-
σοι (οἱ ἄνδρες στο σύνολό τους) δέν εἶχαν ἀνάγκη εἰσαγωγῆς στή λατρεία
τους τῆς μητρικῆς τους γλώσσας. Ἄν εἶχε εἰσαχθεῖ ἡ γλώσσα αὐτή στή
λατρεία κατά τούς πρώτους αἰῶνες μ. Χ., θά εἶχε ἐπέλθει λειτουργική κα-
νονικότητα. Βέβαια, πρέπει νά τονίσουμε ὅτι, ἐκ τοῦ πονηροῦ κινούμενοι,
– 163 –
κάποιοι θέλησαν νά εἰσαγάγουν στή λατρεία τή ρουμανική ἀντί τή βλά-

χικη, ἡ ὁποία ὡς τότε στά ἐλάχιστα γραπτά δείγματα χρησιμοποιοῦσε τό
ἑλληνικό ἀλφάβητο. 311109
Τό Πατριαρχεῖο ἀρνήθηκε κατηγορηματικά τήν ἵδρυση μητροπόλεων
τῆς ρουμανικῆς Ἐκκλησίας στή Μακεδονία. Ἡ ἑπόμενη κίνηση τῆς προ-
παγάνδας ἦταν πρός τήν κατεύθυνση ἀναγνωρίσεως πνευματικοῦ ἡγέτη
τῶν Βλάχων, ἑνός περιοδεύοντος μητροπολίτου γιά τή διαποίμανση τῶν
ἑνοριῶν τῶν ρουμανιζόντων. Μάλιστα ἡ Ρουμανία ὑποσχέθηκε τήν ἀνα-
θεώρηση τοῦ νόμου τοῦ 1861, βάσει τοῦ ὁποίου εἶχε περιέλθει στό ρουμα-
νικό κράτος ἡ περιουσία τοῦ Πατριαρχείου στό ρουμανικό ἔδαφος. Καί
στήν πρόταση αὐτή τό Πατριαρχεῖο ἀντέδρασε ἀρχικά. 296 263. Στή συνέ-
χεια, ὑποχωρώντας, συμφώνησε στήν ἐγκατάσταση ἑνός σέ ὁποιαδήποτε
πόλη τῆς αὐτοκρατορίας ἀποκλείοντας τήν Κωνσταντινούπολη. 8937. Τό
σχέδιο τῶν Ρουμάνων δέν εὐοδώθηκε παρά γιά μερικούς μῆνες. Ὁ
πρῶτος μητρπολίτης, ὁ πρώην Πρεσπῶν Ἄνθιμος, ἐγκαταστάθηκε στήν
Κωνσταντινούπολη, ἀλλά σύντομα μεταμελήθηκε καί παραιτήθηκε. Πα-
ράσταση διαμαρτυρίας τοῦ Πατριαρχείου πρός τήν Πύλη (27.6.1905) γιά
τήν ἀπόφασή της νά ἀναγνωρίσει τούς Βλάχους ὡς ἰδιαίτερη ἐθνότητα
δεν εἶχε ἀποτέλεσμα. 745101. Ἀκολούθησε ὑπόμνημα (17.9.1905) πρό τούς
πρέσβεις τῶν ἰσχυρῶν χωρῶν ἐπίσης χωρίς ἀποτέλεσμα. 745 105
Τό Πατριαρχεῖο, γιά νά καλύψει τό χαμένο ἔδαφος ἀπό τήν ἁρπαγή
σχολείων καί ἐκκλησιῶν ἀπό τούς ρουμανίζοντες, μέ τήν ἀνοχή τῶν
ὀθωμανικῶν ἀρχῶν, ἐνίσχυσε οἰκονομικά τήν ἵδρυση νέων σχολείων καί
τήν ἀνέγερση ἱερῶν ναῶν. 230
Τό ἑλληνικό κράτος
Ὅπως ἤδη γράψαμε, οἱ Ἕλληνες διπλωμάτες στόν μακεδονικό χῶρο

παρακολουθοῦσαν μέ μεγάλη προσοχή τά γεγονότα καί ἐνημέρωναν τό
ὑπουργεῖο τῶν Ἐξωτερικῶν. Ὅμως οἱ κυβερνήσεις, ζώντας στόν ἀθηναϊ-
κό περίγυρο τοῦ 19ου αἰώνα, πού χαρακτηριζόταν ἀπό τόν ἔντονο ναρ-
κισσισμό καί τόν δουλικό μιμητισμό τῆς Ἑσπερίας, δέν ἔδειχναν τό ἀπα-
ραίτητο ἐνδιαφέρον γιά τά συμβαίνοντα. Κατά τόν Pinetta, τό ἴδιο περί-
που συνέβαινε καί στή Ρουμανία. Ἀναφέρει αὐτός ὅτι ὁ Μαργαρίτης εἶχε
ἐκφράσει τό παράπονό του στόν φαναριώτικης καταγωγῆς Ἴωνα Γκίκα, ὁ
ὁποῖος τόν εἶχε συμβουλεύσει νά ἀποτανθεῖ στόν βασιλιά Κάρολο. 23918.
Τό ἴδιο παράπονο εἶχε ἐκφράσει ὁ Μαργαρίτης στόν Berard. 48308. Δέν
μποροῦμε ὅμως νά παραλληλίσουμε τίς δύο καταστάσεις. Οἱ Ρουμάνοι
γνώριζαν ὅτι ὁ ἀγώνας γιά τούς «ὁμοεθνεῖς» τους στή Μακεδονία ἦταν
– 164 –
μιά χίμαιρα. Ἐπί πλέον, εἶχαν λόγους νά δυσπιστοῦν ἔναντι τοῦ πρωτερ-
γάτη τῆς ὅλης κινήσεως. Ἀπεναντίας, στήν Ἀθήνα γνώριζαν πολύ καλά
ὅτι στή Μακεδονία στέναζαν ἀλύτρωτοι ἀδελφοί τους.
Σέ ἔκθεσή του πρός τόν Πρωθυπουργό Σπυρίδωνα Τρικούπη (4.9.1894)
ὁ Π. Κωνσταντινίδης («Μακεδών») ἀναφέρει τήν ἔκπληξη τῶν Βλάχων,
πού κατέβαιναν γιά παραχείμαση στή Θεσσαλία, ἀπό τήν ἀνοχή τῆς
ἑλληνικῆς κυβερνήσεως ἔναντι στελεχῶν τῆς προπαγάνδας, πού εἶχαν τό
θράσος νά δροῦν ἀκόμη καί ἐπί ἑλληνικοῦ ἐδάφους. 60 256. Ἀλλά καί ὁ
πρόξενος Ἐλασσόνας εἶχε ἐπισημάνει σέ ἔκθεσή του (3.4.1893) τούς ρου-
μανίζοντες πού δροῦσαν στή Θεσσαλία. Τόνιζε μάλιστα ὅτι μεταξύ
αὐτῶν, ὁ Εὐθύμιος Βαρδούλης (Βαρδάλας στό ἔγγραφο) ἐκ Περιβολίου,
εἶχε τό θράσος νά ἐκτεθεῖ ὡς ὑποψήφιος δήμαρχος στό Βελεστίνο. 206 313
Οἱ κρατοῦντες τοῦ ἑλληνικοῦ βασιλείου ἔφθασαν μετά τόν πόλεμο τῆς
ντροπῆς τοῦ 1897 νά ἀντιμετωπίζουν μέ καχυποψία, ἄν ὄχι μέ σκαιότητα,
ὅσους ἔθεταν θέμα ἀλυτρώτων ἀδελφῶν. Ἡ «Ἐθνική Ἑταιρία», πού ὡς
τότε πρωτοστατοῦσε στήν ἀφύπνηση τῶν ἐλευθέρων Ἑλλήνων καί τήν
ὀργάνωση καί ἀποστολή ἀνταρτικῶν σωμάτων στή Μακεδονία, εἶχε δια-
λυθεί (1900), ἀφοῦ οἱ ἔνοχοι εἶχαν ἐπιτύχει νά θεωρηθεῖ ὁ ἀποδιοπο-
μπαῖος τράγος (1897), καθώς ἐπιχειροῦσε νά ἀπομακρύνει τή νωχέλεια
ἀπ’ ὅσους εἶχαν ἀποκτήσει τήν ἐλευθερία τους. 174 176. Μόνο μέ τή θυσία
τοῦ Παύλου Μελᾶ τό ἑλληνικό κράτος συνῆλθε ἀπό τόν λήθαργο.
Θά ἐπιμείνουμε λίγο στή δράση τῶν διπλωματῶν, ὁρισμένοι ἀπό τούς
ὁποίους, ὅπως ὁ πρόξενος τῆς Θεσσαλονίκης Λάμπρος Κορομηλᾶς καί ὁ
Μακεδόνας Ἴων Δραγούμης, ἀναδείχθηκαν σέ μορφές τοῦ Μακεδονικοῦ
ἀγώνα. Γράφει ὁ Ἰ. Ἀδάμου γιά δύο διπλωμάτες πού διετέλεσαν πρόξενοι
στό προξενεῖο Ἐλασσόνος: «Κατά πρῶτο ὁ Πρόξενος Ἀριστείδης Παπαδό-
πουλος. Ἐπί τῶν ἡμερῶν του ξαπλώθηκε ἡ Ἑλληνική παιδεία σέ ὅλα τά Ελ-
ληνοχώρια μέ τό σύνθημα: «Δέν θά ὑπάρχει χωριό, χωρίς νά κτυπάει κου-
δούνι». Ἦταν κι αὐτό μιά ἐθνική αφύπνηση καί μιά ἐθνική σφυρηλάτηση...
Δεύτερος, ἄξιος λόγου, πρόξενος πού παρέμεινε γιά ἀρκετό χρονικό διά-
στημα ἦταν ὁ Λάμπρος Ἐνυάλης. Στή διάρκεια τῆς θητείας του διοργανώ-
θηκε ὁ Μακεδονικός Ἀγώνας. Ὁ ἄνθρωπος αὐτός προσέφερε ἀρκετά καί
διῆλθε στιγμές ἀγωνίας καί φόβου λόγω τῆς ἀποστολῆς. Παρότρυνε, καθο-
δηγοῦσε, ἐνίσχυε καί μέ ὅλες του τίς δυνάμεις ἔδωσε τόν ἑαυτό του γιά τό
ἐθνικό μεγαλεῖο τοῦ Μακεδονικοῦ Ἀγώνα». 60519
Ἀξίζει νά τονιστεῖ ἡ ἀντίληψη τῶν διπλωματῶν ὅτι οἱ μητροπολίτες
εἶναι ὑπάλληλοι τοῦ ἑλληνικοῦ κράτους! Σέ ἀναφορές τους, οἱ πρόξενοι
εἶναι πολύ ἐπικριτικοί καί κάποιες φορές ἄδικοι. Ὁ πρόξενος Μοναστηρί-
ου Δοκός καταφερόταν (1883) κατά τοῦ μητροπολίτου Γρεβενῶν γιά
ἀδιαφορία, ἐνῶ ἐκεῖνος βρισκόταν στήν Κωνσταντινούπολη ὡς συνοδι-
– 165 –
κός. 6058. Ἔχοντας τήν ἐντύπωση ὁ πρόξενος Ἐλασσόνας Ἀ. Παπαδόπου-

λος ὅτι ὁ μητροπολίτης Γρεβενῶν Κλήμης δέν συνεργαζόταν μαζί του,
ἔγραφε σέ ἀναφορά του (6.12.1888) πρός τό ὑπουργεῖο τῶν Ἐξωτερικῶν:
«Οὐχ’ ἧττον, παρακαλῶ τό Σ. Ὑπουργεῖον, ὅπως εὐαρεστούμενον ἐνεργήσῃ
τά εἰκότα ἵνα δοθῇ τῷ Μητροπολίτῃ Γρεβενῶν ὁριστική διαταγή παρά τοῦ
Πατριαρχείου, ὅπως ἔλθῃ εἰς συνεννόησιν μετά τῆς ἐνταῦθα Προξενικῆς
ἀρχῆς καί οὕτως ἐπιτευχθῇ κάλλιον ὁ ἐπιδιωκόμενος σκοπός εἰς τάς Βλα-
χοφώνους τῆς Πίνδου Κοινότητας, ἔνθα ἡ Ρουμανική Προπαγάνδα ἐρρωμέ-
νως ἐργάζεται κατά τῶν ἡμετέρων ἐθνικῶν συμφερόντων». 60541. Ὁ Κλή-
μης Φολάν καταγόταν ἀπό τό Ἐλβασάν καί ἦταν ἀλβανικῆς ἐθνικότητας.
Τήν ἔκθεση ὁ πρόξενος συνέταξε μετά τή λήψη τῆς εὐγενικῆς ἐπιστολῆς
τοῦ μητροπολίτου, στήν ὁποία αὐτός ἀνέφερε ὅτι δέν εἶχε ἀποκτήσει
ἀκόμη πλήρη εἰκόνα τῆς μητροπόλεώς του καί διεκτραγωγοῦσε τίς συν-
θῆκες ὑπό τίς ὁποῖες ζοῦσε τό ποίμνιό του. 605 50. Φαίνεται πώς ὁ πρόξε-
νος κοινοποίησε τά παράπονά του καί στόν ἀθηναϊκό τύπο, γι’ αὐτό καί ὁ
Κλήμης γράφει σέ ἐπιστολή του (Ἀπρίλιος 1889): «Ἔμαθον ὅτι ἐφημερίς
τῶν Ἀθηνῶν γράφει ἐναντίον μου, ὅτι δέν ὑπαρασπίζομαι τόν ἑλληνισμόν
καί ὅτι δέον νά μέ σηκώσωσιν ἐντεῦθεν, διορίζοντες εἰς τήν θέσιν μου τόν
ἅγιον Ἐλασσῶνος, ὡς ἄξιον δι’ ἐργασίαν τοιαύτην». 600154. Ἄς σημειωθεῖ
ἀκόμη τό ἀνασφαλές τῆς ἀλληλογραφίας μέσω τῶν ὀθωμανικῶν ταχυ-
δρομείων. Οἱ ὑπάλληλοί τους παραβίαζαν πολλές φορές τίς ἐπιστολές
ἐπισήμων προσώπων. Ἡ ἀνάγνωση ἐπιστολῆς τοῦ προξένου πρός τόν
Παπασερβερῆ εἶχε ὡς συνέπεια τήν αὐτοεξορία τοῦ ἱερέα στό Λαύριο ἐπί
εἰκοσαετία μπροστά στήν ἀπειλή ἐξορίας στήν Ἀνατολία. 237 233
Τήν οἰκουμενικότητα τῆς Ὀρθοδοξίας δέν ἦσαν σέ θέση νά κατανοή-
σουν οἱ κρατικοί ὑπάλληλοι. Πίστευαν ὅτι ἡ Ἐκκλησία ὄφειλε νά ὑπηρε-
τεῖ τό ἔθνος. Ἀποτέλεσμα αὐτῆς τῆς ἐσφαλμένης ἀντίληψης ὑπῆρξε ὁ
κατακερματισμός τῆς Ἐκκλησίας καί ἡ ὑποταγή τῶν ἐθνικῶν Ἐκκλησιῶν
στίς κυβερνήσεις τῶν χωρῶν μέ ὅλα τά θλιβερά γεγονότα πού ἐπακο-
λούθησαν στόν Βαλκανικό χῶρο. Οἱ βαλκάνιοι λαοί ἔχυσαν τό αἷμα τους,
θυσία στόν βωμό τοῦ μεγαλοϊδεατισμοῦ, ἀλλά καί τῶν συμφερόντων τῶν
"Μεγάλων", πού πάντα εἶχαν λόγο στά Βαλκάνια.
– 166 –
Κεφάλαιο Δ
Ἡ ρουμανική προπαγάνδα στήν
περιοχή Γρεβενῶν ὥς τό 1900
Οἱ ἀπαρχές τῆς προπαγάνδας
Ὅπως ἤδη γράψαμε, ὁ πρωτεργάτης τῆς προπαγάνδας στή Μακεδονί-

α, ὁ ἱερομόναχος Ἀβέρκιος ἀπό τήν Ἀβδέλλα, ξεκίνησε τή δράση του κα-
τά τό πρῶτο μισό τῆς δεκαετίας τοῦ 1850 στήν περιοχή Ἀχρίδας.
Ἀσφαλῶς ὅμως θά ἐπισκεπτόταν τόσο τήν ἰδιαίτερή του πατρίδα, ὅσο καί
τίς ἄλλες βλαχόφωνες κοινότητες. Ἡ πρώτη ἀναφορά σέ διχαστικές τά-
σεις μεταξύ τῶν Σαμαριναίων γίνεται σέ κείμενο τοῦ 1856, πού συνέταξε
στή Λάρισα ὁ Σαμαριναῖος λόγιος ἐπίσκοπος Διοκλείας Χρύσανθος Πα-
παϊωάννου, μετέπειτα ἐπίσκοπος Θαυμακοῦ (Δομοκοῦ). 220 173. Στό τμῆμα
του, πού ἐπιγράφεται «Λόγος περί παιδείας καί συνδρομῆς σχολείων»,
γράφει περί ταραχῶν καί διχονοιῶν τῶν κατοίκων τῆς Σαμαρίνας καί το-
νίζει ὅτι «δῆθεν διά λόγους οἰκονομικούς ἀντέδρων εἰς τήν ἀνασύστασιν
τῶν ἑλληνικῶν σχολείων». 3327. Ὁ Γάλλος ἀρχαιολόγος Heuzey, πού πε-
ριόδευσε στή Θεσσαλία τό 1858 σημειώνει ὅτι φιλοξενούμενος στό Πραι-
τόρι τῆς οἰκογενείας τοῦ Ζήση Χατζημπύρου, Σαμαριναίου, πληροφορή-
θηκε ὅτι οἱ ἐπαναστάτες εἶχαν κάψει (1854) τό σπίτι του, γιατί δέν θέλησε
νά ἑνωθεῖ μαζί τους. Γράφει συγκεκριμμένα «γιατί δέν θέλησε νά ἑνωθεῖ
μέ τούς Ἕλληνες». Στήν πρόταση αὐτή βλέπουμε ἕνα πρῶτο ἴχνος τῆς
ἐπιδράσεως τῆς ρουμανικῆς προπαγάνδας. 10978
Οἱ Ἀβέρκιος καί Μαργαρίτης ἄρχισαν νά ὀργανώνουν τήν προπαγάν-
δα στίς βλαχόφωνες κοινότητες τῆς Πίνδου ἀπό τό θέρος τοῦ 1862 1. Τό
γεγονός ὅτι ἀπό τήν Ἀβδέλλα κατάγονταν ὁ καθηγητής τοῦ πανεπιστη-
μίου Ἰασίου Ἰωάννης Καραγιάννης καί ἡ οἰκογένεια Παπαχατζῆ, πού
διέπρεπαν στή Ρουμανία, εἶχε ὡς ἀποτέλεσμα νά ὀργανωθεῖ ἐκεῖ ἰσχυρή
φιλορουμανική ὁμάδα. Δραστήριο μέλος τῆς προπαγάνδας ἀνεδείχθη ὁ
– 167 –
Δημήτριος Μανάκιας, πατέρας τῶν γνωστῶν φωτογράφων καί κινημα-

τογραφιστῶν. 6736
Ὁ Ἀβέρκιος κατευθύνθηκε καί πρός τό Σέλι, ὅπου διέμενε, μεταξύ
ἄλλων οἰκογενειῶν Βλάχων ἀπό τήν Πίνδο, καί ἡ οἰκογένεια Μπαδραλέ-
ξη2. Κύριος σκοπός τόσο στήν Πίνδο ὅσο καί στό Βέρμιο ἦταν ἡ συγκέ-
ντρωση παιδιῶν γιά σπουδές στή Βλαχία. Μεταξύ τῶν ἑπτά πρώτων πού
ἀπέστειλε, συγκαταλέγονταν οἱ Δαούκης Γεώργιος3 καί Σιώμου Γιαννού-
λης ἀπό τή Σαμαρίνα, οἱ Καϊρέτης Γεώργιος3 καί Παπαστεργίου Γεώργιος
ἀπό τήν Ἀβδέλλα καί ὁ Τάτσης Ἀπόστολος μᾶλλον ἀπό τό Περιβόλι.
20675. Οἱ σπουδαστές, ἐπιστρέφοντας κατά τό θέρος στά χωριά τους,
ἐντυπωσίαζαν μέ τή στολή πού φοροῦσαν καί τίς περιγραφές γιά τόν
τρόπο διαβιώσεως καί τό ἐπίπεδο τῶν σπουδῶν τους στό Βουκουρέστι.
Ἀπό τό πρῶτο ἔτος τῶν σπουδῶν τους χρησιμοποιήθηκαν ὡς δάσκαλοι
τῆς ρουμανικῆς γλώσσας. 20678. Τό ἴδιο ἐπανελήφθη καί κατά τό θέρος
τῶν ἑπομένων ἐτῶν. Τό θέρος τοῦ 1865 ὁ Ἀβέρκιος ἐπανῆλθε γιά μιά
ἀκόμη φορά στήν περιοχή Γρεβενῶν, φέροντας ρουμανικά ἀλφαβητάρια
καί σχολικά εἴδη. Συγκέντρωνε τούς μαθητές στήν οἰκία του καί δίδασκε
στοιχεῖα ρουμανικῆς γλώσσας. Μεταξύ τῶν τριῶν νέων ἀπό τό Περιβόλι,
πού ἀπεστάλησαν τότε στή Ρουμανία, ἦταν ὁ Δημήτριος Τέγος. 206 78, 89. Τό
1866, ἀποφοίτησαν οἱ πρῶτοι σπουδαστές καί ἀπό αὐτούς οἱ Γεώργιος
Δαούκης καί Γιαννούλης Σιώμου, πού μετέτρεψε τό ἐπώνυμό του σέ Το-
μέσκου, διορίστηκαν σέ ρουμανικά σχολεῖα4. 20675. Ὁ Ἀβέρκιος, κατά τό
ἔτος ἐκεῖνο, παρέλαβε τέσσερα ἀγόρια. Τονίζεται στίς ἀναφορές τῶν
προξένων ὅτι ὅλοι οἱ νέοι ἦσαν παιδιά φτωχῶν οἰκογενειῶν καί φυσικό
ἦταν οἱ γονεῖς τους νά ὑποκύψουν στο οἰκονομικό δέλεαρ τῆς προπαγάν-
δας. 159192. Κατά τό θέρος τοῦ 1867 κάποιος Στέφανος ἀπό τήν Ἀβδέλλα
ἦρθε νά διδάξει στίς ὀρεινές κοινότητες τῶν Γρεβενῶν τή ρουμανική
γλώσσα καί ἵδρυσε σχολεῖο στήν Ἀβδέλλα μέ τήν ὑποστήριξη τοῦ Μαρ-
γαρίτη. Τό φθινόπωρο κατῆλθε στά Γρεβενά. Ὁ πρόξενος στά Ἰωάννινα
Φραγκούδης ἔγραφε ὅτι στήν Ἀβδέλλα ἀπέτυχε τοῦ σκοποῦ του, ἀλλά
αὐτό δέν ἦταν ἀληθές. Ἤ εἶχε ἐλλιπῆ ἐνημέρωση ἤ σκοποῦσε στό νά με-
τριάσει τίς ἐντυπώσεις ἀπό τήν ἐπιτυχία τῆς προπαγάνδας. 20674-79, 159192
Ὁ Φραγκούδης θεώρησε ὑπεύθυνο γιά τήν ἀνοχή στίς κινήσεις τοῦ
Στεφάνου τόν μητροπολίτη Γρεβενῶν Γεννάδιο (1864-1873) καί ἔγραψε σέ
ἀναφορά του (1868): «...ἐγένετο κατά τήν περίστασιν ταύτην ὄργανον τῆς
ἐν Βουκουρεστίῳ Ἐπιτροπῆς, πολλά δέ εἶναι ἐκεῖνα ἅτινα πείθουσί με ὅτι ἡ
Σεβασμιότης του ἐπέτρεψε τοῦ σχολείου τούτου τήν σύστασιν καί ὅτι συνή-
νεσε νά δεχθῇ προσφοράς χρημάτων, γενομένας αὐτῷ ἐκ μέρους τῆς ἐν
λόγῳ Ἐπιτροπῆς. Πρός ἐνίσχυσιν τῶν ὑπονοιῶν τούτων ἐπῆλθε καί ἡ πρό
τινος καιροῦ γενομένη πρός αὐτόν παρά τοῦ Ἡγεμόνος τῆς Ρωμουνίας ἀπο-
– 168 –
νομή πολυτίμου ἐγκολπίου». 159192. Κατά τόν Pinetta, τό ἐγκόλπιο ἔφερε

στόν μητροπολίτη ὁ Μαργαρίτης «γιατί δέν παρεμπόδισε τήν ἵδρυση ρου-
μανικοῦ σχολείου στήν Ἀβδέλλα Γρεβενῶν τό 1867». 23914. Ὁ Pinetta γράφει
ὅτι τίς ἀνησυχίες τοῦ Πατριαρχείου κατεύνασε ὁ ἴδιος ὁ Μαργαρίτης, πού
μετέβη στήν Κωνσταντινούπολη μέ τό ψευδώνυμο Νικολαΐδης. 239 14. Ἡ
ἄποψη αὐτή περιβάλλεται ἀπό μεγάλη δόση μυστικοπάθειας. Πρός τί νά
χρησιμοποιήσει ψευδώνυμο ἕνας πρώην ὑπότροφος τῆς ὀθωμανικῆς
Αὐλῆς καί πῶς ἦταν δυνατόν νά ἐπηρεάσει τό Πατριαρχεῖο εὐνοϊκά ὑπέρ
τῶν σκοπῶν του;5 Ἡ ἀφελής ἤ ἰδιοτελής στάση τοῦ μητροπολίτου Γεννα-
δίου ἐπικρίθηκε ἀπό τόν ἐκ Κοζάνης Ἀδαμαντίδη, πού ἔγραψε πώς οἱ
Βλάχοι «ὁμιλοῦσι τήν ἑλληνικήν καί οὐδέποτε συγκατατίθενται εἰς ἰδιαί-
τερον ἐθνισμόν, ὡς ἐφαντάσθη, δυστυχῶς, καί ὁ Ἅγιος Γρεβενῶν κ. Γεννά-
διος». 8311
Ὁ πρῶτος ρουμανίζων ἱερέας
Τό 1869 ἐπανῆλθε ἀπό τή Ρουμανία ὁ Δημήτριος Τέγος καί ὁ μητροπο-

λίτης Γεννάδιος συμπλήρωσε τά σφάλματά του μέ τή χειροτονία του. Ἡ
προπαγάνδα διέθετε πλέον καί ἱερέα. 60194, 20690. Ὁ Δημήτριος λειτουρ-
γοῦσε ἀρχικά στόν μοναστηριακό ναό τοῦ Ἁγίου Νικολάου Περιβολίου.
311178. Τό 1872 κτίστηκε, μέ δαπάνη τῆς προπαγάνδας, ὁ ναός τοῦ Ἁγίου
Παντελεήμονος στό Περιβόλι, ὁ ὁποῖος δέν ἐγκαινιάστηκε ἀμέσως. 206178.
Πιθανόν, ὕστερα ἀπό παρέμβαση τοῦ ἑλληνικοῦ ὑπουργείου τῶν Ἐξωτε-
ρικῶν πρός τό οἰκουμενικό Πατριαρχεῖο αὐτό ἔδωσε τήν ἐντολή
(28.9.1872) στόν ἐπίσκοπο Σερβίων καί Κοζάνης Εὐγένιο νά διερευνήσει
τή δράση τῆς προπαγάνδας στά Γρεβενά καί νά ὑποβάλει σχετική ἔκθε-
ση. Στήν ἐπιστολή του πρός τόν Εὐγένιο, ὁ πατριάρχης Ἄνθιμος ἔγραφε
μεταξύ ἄλλων: «Κατά τάς πληροφορίας ἡμῶν, ἐν μέν τῷ φανερῷ, ὡς κυ-
ριώτερον ὄργανον τῆς τοιαύτης προπαγάνδας παρίσταται ἱερομόναχος τις
Ἀβέρκιος Βλάχος, ὅστις πρό τριετίας συνέστησε καί διατηρεῖ ὑπό τήν ἑαυ-
τοῦ διεύθυνσιν σχολεῖον βλαχικόν ἐν τῷ χωρίῳ Ἀβδέλλα, ἐκ δέ τοῦ ἀφα-
νοῦς, ἰσχυρότερος μοχλός καί πρόαρχος λέγεται ὅτι ὑπάρχει ὁ ἱερότατος
Μητροπολίτης Γρεβενῶν κύρ Γεννάδιος, καί συνελόντι φάναι, ἀμφότεροι
οὗτοι ἐργάζονται μετά μεγίστης δραστηριότητος, ἵνα σχηματίσωσιν ἐν τοῖς
σπλάχνοις τῆς Θεσσαλίας ἄλλον νέον καί ὀλέθριον Βλαχικόν ζήτημα ἀντί
τοῦ βουλγαρικοῦ, οὗτινος τάς καταστρεπτικάς διά τό ὀρθόδοξον πλήρωμα
συνεπείας ἔγνω καλῶς καί ἡ θεοφιλία της». 587. Ἔγγραφο τοῦ ἀρχείου τῆς
μητροπόλεως Σερβίων καί Κοζάνης μᾶς πληροφορεῖ ὅτι ὁ Ρουμάνος ἡγε-
μόνας Κούζα εἶχε δωρήσει στόν Γεννάδιο πεντακόσια φλουριά καί εἶχε
– 169 –
προσφέρει βαρύτιμο μετάλλιο. Καί ἐκεῖνος ἄρχισε νά χειροτονεῖ ἱερεῖς,

πρόσωπα, πού εἶχαν ἐκπαιδευτεῖ στό Βουκουρέστι. 587. Τό ζήτημα ἦταν
λεπτό, διότι ἡ ἔρευνα συνιστοῦσε εἰσπήδηση σέ ἄλλη μητρόπολη. Γι΄ αὐτό
καί ὁ Εὐγένιος πῆγε στά Γρεβενά μέ τό πρόσχημα τῆς εἰσπράξεως ὀφει-
λομένου πρός τό Πατριαρχεῖο χρηματικοῦ ποσοῦ. Κινήθηκε τάχιστα καί
συνέταξε τήν ἔκθεσή του σέ δύο περίπου μῆνες (19.11.1872). Τά συμπερά-
σματά του ἦσαν ὅτι τά νήματα τῆς προπαγάνδας κινοῦσε ὁ μοναχός
Ἀβέρκιος Ἰβηρίτης, ἀπό τήν Ἀβδέλλα καταγόμενος, ὁ ὁποῖος ὡς στόχο
εἶχε νά καταστήσει κέντρο τῆς προπαγάνδας τά Γρεβενά. Ἐπιβεβαίωσε
τήν ἀφελῆ στάση τοῦ μητροπολίτου Γρεβενῶν. Καί ἔγραψε σχετικά: «Ὁ
Ἀβέρκιος, ὡς διαθρυλλεῖται, ὅταν ἦλθεν ἐκ Βλαχίας, ἐπέδωκε δῶρον, εἴτε
ἴδιον εἴτε τῆς ρουμουνικῆς προπαγάνδας (τίς οἶδεν;), τῷ ἁγίῳ Γρεβενῶν ἕνα
τίμιον σταυρόν ἀξίας 80-100 λιρῶν, ὑποσχεθείς καί δόσιν 500 ΚΒ, φλωρίων
δῶρον, ὅτε, ἴσως ὡς νεάζων ὁ ἅγιος Γρεβενῶν ἤ προσποιούμενος μᾶλλον, ὡς
ἠδυνήθην εἰκάσαι, ἐφάνη ἀδιαφορῶν εἰς τά κινήματα ἐκείνου. Ἀλλ’ ἀκο-
λούθως, ἰδών τήν ὀλεθρίαν τάσιν τοῦ Ἀβερκίου, ἠγωνίσθη καί ἀντέκρουσε,
καί ἤδη ἀντικρούει, ὅπου καί ὅπως ἤθελε δυνηθῇ, πᾶν κίνημα τοῦ Ἀβερκίου.
Ὁ Ἀβέρκιος ὅμως, προλαβών, ἐξηπάτησε πολλούς καί συμπαρέλαβε δέκα
πέντε παῖδας νέους εἰς Βλαχίαν πρός ἐκπαίδευσιν, κατηχήσας πολλούς, τίς
οἶδεν». 63465. Στή συνέχεια τῆς ἐκθέσεως πληροφορούμαστε ὅτι ἀπό τούς
δεκαπέντε νέους ἐπανῆλθαν στήν ἐπαρχία Γρεβενῶν οἱ ὀκτώ, μόλις ὅμως
δύο εἶχαν τεθεῖ, ὡς διδάσκαλοι μέ παχυλό μισθό, στήν ὑπηρεσία τῆς
προπαγάνδας: Ὁ Ἀπόστολος Μαργαρίτης6, στήν Κλεισούρα Καστοριᾶς,
καί ὁ Ἰωάννης Φούκας, στήν Ἀβδέλλα. 63165. Ὁ Γεώργιος Κουβάτης τοπο-
θετήθηκε στό Μοναστήρι. 206177. Ὁ Εὐγένιος χαρακτήριζε τόν Μαργαρίτη
ἰδιαιτέρως ἐπικίνδυνο, ὡς νοῦ ὀξυδερκῆ, τολμηρό καί ρέκτη. Γνωστο-
ποιοῦσε δέ τήν ἀπόφαση τῶν μητροπολιτῶν Καστορίας καί Γρεβενῶν νά
φροντίσουν νά τόν ἀπομακρύνουν ἀπό τήν Κλεισούρα. Αὐτό συνέβη τό
1875. Τόν Φούκα δέν τόν θεωροῦσε σοβαρή ἀπειλή. Ἡ προσπάθεια του νά
ἱδρύσει χειμερινό σχολεῖο στόν Ζάρκο τῆς Θεσσαλίας, ὅπου ξεχειμώνια-
ζαν Ἀβδελλιῶτες, εἶχε ἀποτύχει. Ἀναφέρει μάλιστα ἡ ἔκθεση, ὅτι ὁ Γεν-
νάδιος εἶχε τιμωρήσει μέ ἀργία κάποιον ἱερέα, πού εἶχε ἀναγνώσει τό
Εὐαγγέλιο στά βλάχικα (τό ὀρθό στά ρουμανικά). Παρουσιάζοντας τήν
κατάσταση στά βλαχοχώρια, σημείωνε στήν ἔκθεση ὅτι στή Σαμαρίνα
δέν ὑπῆρχε ἡ ἐλάχιστη ἐπιρροή τῆς προπαγάνδας, στό Περιβόλι καί στή
Σμίξη7 εἶχαν ἐπηρεαστεῖ οἱ μισές οἰκογένειες, ἐνῶ στήν Ἀβδέλλα εἶχε τήν
ἕδρα του ὁ βλαχισμός, θέλοντας νά ὑποδηλώσει ὅτι εἶχε ἐπηρεαστεῖ τό
πλεῖστο τῶν οἰκογενειῶν. Καταλήγει ὅμως, τονίζοντας, ὅτι μόνο στήν
Ἀβδέλλα ὑπῆρχε σχολεῖο διδασκαλίας τῆς βλαχικῆς (ρουμανικῆς το
ὀρθό). 63465
– 170 –
Ἡ ὀργάνωση τῶν ρουμανικῶν σχολείων
Τό σχολεῖο τῆς Ἀβδέλλας ἑδραιώθηκε, τό σχολεῖο ὅμως τῶν Γρεβενῶν

ἔκλεισε μετά ἀπό λίγο (1868), μέ παρέμβαση Σαμαριναίων στόν περιφε-
ρειάρχη Ἠπείρου Ἐτέμ πασά. 159193. Τό 1870 ἄρχισε νά λειτουργεῖ ρουμα-
νικό σχολεῖο καί στή Βέροια, τό ὁποῖο ὅμως ἔκλεισε μετά διετία, λόγω
ἐλλείψεως μαθητῶν. 148197. Ἔχουμε ἀναφέρει σέ ἄλλες σελίδες ὅτι σημα-
ντικός ἀριθμός Βλάχων εἶχε μετακινηθεῖ κατά περιόδους καί ἐγκαταστα-
θεῖ ὁριστικά στό Βέρμιο, στή Νάουσα καί στή Βέροια. 219 341, 220115. Οἱ με-
τακινηθέντες διατήρησαν ἐπαφή μέ τούς Βλάχους τῶν οἰκισμῶν κατα-
γωγῆς καί μέσω αὐτῆς καί συγγενικούς δεσμούς. Ἦταν ἑπόμενο ἡ προ-
παγάνδα, οἱ πρωταγωνιστές τῆς ὁποίας κατάγονταν ἀπό τά Γρεβενά, νά
στραφεῖ καί πρός τούς Βλάχους αὐτούς. Τό 1870, λειτούργησε ρουμανικό
σχολεῖο στή Σέλα ντί Νγκιός καί τό 1872 στό Ξηρολίβαδο καί στή Βέροια.
Δάσκαλος στό πρῶτο τοποθετήθηκε ὁ Δημήτριος Μπαδραλέξης, δισέγ-
γονος τοῦ Ἀλέξη Μπάδρα, ἱδρυτοῦ τοῦ οἰκισμοῦ. 148121
Τό 1873 ἀποκαλύφτηκαν καταχρήσεις στή διαχείριση τῶν χρημάτων
γιά τή λειτουργία τοῦ οἰκοτροφείου τῶν προπαγανδιστῶν στό Βουκουρέ-
στι καί αὐτό ἔκλεισε. Ὁ Ἀβέρκιος ἔπεσε σέ δυσμένεια καί ἀποπέμφθηκε.
Ἀπεβίωσε τό 1874 ἤ τό 1875. 20682. Ἡ προπαγάνδα ὅμως διέθετε στό πρό-
σωπο τοῦ Μαργαρίτη διάδοχο ἱκανότερο τοῦ Ἀβερκίου. Μέ τήν ἔλευση
στά Γρεβενά τοῦ νέου μητροπολίτου Κυρίλλου (1874), ἡ προπαγάνδα
ἔσπευσε νά ἐπωφεληθεῖ, ζητώντας νά ἐγκαινιάσει τόν ναό τοῦ Ἁγίου
Παντελεήμονος στό Περιβόλι. Ἡ ἀντίδραση τόσο τῶν ἑλληνοφρόνων κα-
τοίκων τοῦ Περιβολίου ὅσο καί τῶν ἄλλων τῶν Γρεβενῶν ἀπέτρεψε τόν
μητροπολίτη ἀπό τοῦ νά προβεῖ σ’ αὐτή τήν ἐνέργεια. 206 178. Περί το 1875
δύο σημαντικές οἰκογένειες τοῦ Περιβολίου, τῶν Βαρδούλη καί Σδρούλια,
προσχώρησαν στήν προπαγάνδα ἀπό ἀντίθεση πρός τούς προκρίτους τοῦ
χωριοῦ. Αὐτό εἶχε ὡς συνέπεια τή σημαντική ἐνδυνάμωση τῆς ὁμάδας
τῶν ρουμανιζόντων. Ὁ Μαργαρίτης, διωγμένος ἀπό τήν Κλεισούρα
(1875), ἄρχισε νά ἐπισκέπτεται καί τούς τόπους χειμερινῆς διαμονῆς τῶν
Βλάχων τῆς Πίνδου. Μεταξύ τῶν νέων, πού ἐμπιστεύτηκαν σ’ αὐτόν οἱ
γονεῖς τους, ἦσαν οἱ Ἰωάννης Χονδρόσωμος καί Τζήμας Καβάτης ἀπό τή
Σαμαρίνα. Οἱ οἰκογένειές τους παραχείμαζαν στό Δαμάσι. Οἱ δύο αὐτοί
ἀνεδείχθησαν σέ στελέχη τῆς προπαγάνδας. 6736, 206177
Τό 1877 σταθεροποιήθηκε ἡ λειτουργία ρουμανικοῦ σχολείου καί στό
Περιβόλι. Μάλιστα οἱ ρουμανίζοντες ἀπέσπασαν τό μισό σχολεῖο τοῦ να-
οῦ τοῦ Ἁγίου Γεωργίου. 256115. Τό 1878 ἐπαναλειτούργησε τό ρουμανικό
σχολεῖο τῆς Βέροιας. 148197. Τό Μάρτιο τοῦ 1879 ὁ Μαργαρίτης προσκόμισε
στόν μητροπολίτη Κύριλλο διαταγές, βεζυρική καί περιφερειακή, μέ τίς
– 171 –
ὁποῖες γίνονταν συστάσεις στούς ἱερεῖς καί δημογέροντες νά μήν ἐμποδί-

ζουν τήν ἵδρυση καί λειτουργία ρουμανικῶν σχολείων. 60178. Κατ’ ἐκεῖνο
τό ἔτος ἱδρύθηκε ρουμανικό σχολεῖο στή Σαμαρίνα 8. Κατά τό ἴδιο ἔτος ὁ
ἱερέας Δημήτριος Τέγος ἄρχισε νά λειτουργεῖ στόν μή ἐγκαινιασμένο ναό
τοῦ Ἁγίου Παντελεήμονος Περιβολίου. Ἡ ἀποστολή μαθητῶν στό Βου-
κουρέστι συνεχιζόταν, μάλιστα συνοδεύονταν αὐτοί καί ἀπό ἱερεῖς, πού
ἐλάμβαναν ὁδηγίες γιά τή δράση τους. 206101, 601123. Μέ παρέμβαση τοῦ
Πατριαρχείου πρός τήν Πύλη ἐκδόθηκε διαταγή πρός τόν βαλῆ τῶν Ἰω-
αννίνων γιά περιορισμό τῶν δραστηριοτήτων τοῦ Μαργαρίτη. 206101. Στή
μή εὐόδωση ὅμως τῆς προσπάθειας στή Σαμαρίνα, συνέβαλε ὁ «Σύλλο-
γος πρός διάδοσιν τῶν ἑλληνικῶν γραμμάτων» καί ὁ κλῆρος τῆς κωμο-
πόλεως μέ ἐπικεφαλῆς τόν οἰκονόμο Μιχαήλ Νάκο (Οἰκονόμου γράφει ἡ
Νικολαΐδου. 206141), σέ συνεργασία μέ τόν ἀρχιμανδρίτη Γρηγόριο Δρο-
σινᾶ, ἐκπρόσωπο τῆς Ἁγιοταφικῆς ἀδελφότητος στά θεσσαλικά μετόχια
μέ ἕδρα τή Λάρισα. Αὐτοί πρωτοστάτησαν καί στήν ἀποτροπή τῶν συ-
μπατριωτῶν τους ἀπό τό νά ὑπογράψουν τό κείμενο πού περιέφερε ὁ
Μαργαρίτης κατά τῆς προσάρτησης τῆς Θεσσαλίας στήν Ἑλλάδα. 338107,
206141. Κατά τόν Pinetta, πρόσωπα τοῦ Μαργαρίτη ἀνακάλυψαν στόν Τύρ-
ναβο (1881) ὀγκώδη ἐμπρηστική ἀλληλογραφία τοῦ Δροσινᾶ 9. 23911.
Ἐπρόκειτο βέβαια στήν πραγματικότητα γιά ἀλληλογραφία γύρω ἀπό
θέματα ἐκπαιδεύσεως στίς βλαχόφωνες κοινότητες. 607 26. Τό 1880 οἱ προ-
παγανδιστές ἐπέτυχαν ἐπανίδρυση σχολείου στά Γρεβενά. Τό 1884 λει-
τούργησε ρουμανικό σχολεῖο καί στήν Κρανιά. Κύριος μοχλός τῆς προ-
παγάνδας ὑπῆρξε ὁ Δημήτριος Τσικμᾶς (Τσιακαμᾶς), ὁ ὁποῖος μέ τήν πά-
ροδο τοῦ χρόνου ἐπέβαλε καθεστώς τρομοκρατίας στήν κοινότητα.
Ἡ προπαγάνδα ἔλαβε διαστάσεις στό Ξηρολίβαδο τοῦ Βερμίου λόγω
τῆς προσχώρησης σ’ αὐτήν τῆς οἰκογένειας Χατζηγώγου, ἡ ὁποία
ἀσκοῦσε τόν ἔλεγχο στόν οἰκισμό. Αὐτό ἐξηγεῖται ἐκ τοῦ ὅτι ὁ Γιώργης
Χατζηγῶγος εἶχε λάβει ὡς σύζυγο τήν ἀδελφή τοῦ Ἀποστόλου Μαργαρί-
τη Τάνα (Σουλτάνα). Ὁ Γιώργης Χατζηγῶγος ὑπῆρξε πεθερός τοῦ Παύ-
λου Μπαδραλέξη, ὁ ὁποῖος ἀπό τό 1878 ζοῦσε αὐτοεξόριστος στήν Ἀθή-
να, λόγω τῆς συμμετοχῆς του στήν ἐπανάσταση τοῦ ἔτους ἐκείνου. 148 145.
Λίγο μετά τό 1870 στό Βέρμιο εἶχε σχηματιστεῖ νέος οἰκισμός, κοντά στόν
ἐγκαταλειμμένο οἰκισμό Ντόλιανη (Κουμαριά), ἀπό Βλάχους πού μετα-
κινήθηκαν ἀπό τή Σέλα ντί Νγκιός καί τό Ξηρολίβαδο. Ὁ οἰκισμός αὐτός
ἀναδείχθηκε σέ κέντρο τῆς προπαγάνδας στό Βέρμιο, καθώς προϋπόθεση
γιά τήν ἀποδοχή ἐγκατάστασης ἐκεῖ νέας οἰκογένειας ἦταν τά μέλη της
νά εἶναι ὀπαδοί τῆς προπαγάνδας. 148160. Παρά τήν προσχώρηση στήν
προπαγάνδα μελῶν τῆς οἰκογενείας Μπαδραλέξη, οἱ πρῶτες ἐκεῖνες
προσπάθειες γιά λειτουργία σχολείων εἶχαν περιορισμένα ἀποτελέσμα-
– 172 –
τα. Αὐτό μαρτυρεῖ καί ἡ συμμετοχή μελῶν τῆς οἰκογενείας αὐτῆς στήν
ἐπανάσταση τοῦ 1878, ὅπως γράψαμε σέ ἄλλη σελίδα. 220 129, 148121
Τή δράση τῶν ρουμανιζόντων περιόριζε ἡ παρουσία ἀνταρτῶν, οἱ
ὁποῖοι εἶχαν λάβει μέρος στήν ἐπανάσταση τοῦ 1878 καί οἱ ὁποῖοι συνέχι-
σαν νά δροῦν κατά τό θέρος στήν Πίνδο ὥς τό 1882. Μεταξύ αὐτῶν μαρ-
τυροῦνται οἱ Περιβολιῶτες: Χρῖστος Λεπενιώτης (Ζήσης Θεοδώρου), Ζή-
σης Βράκας, Ντῖνος Σαράντης, Νικόλαος Λαΐτσος (Κολούσιος Λαχτάρας)
καί Στέργιος Μπαλατσός. Αὐτοί σχημάτιζαν μικρές ἀνταρτικές ὁμάδες
καί συνεργάζονταν μέ ἄλλες, ὁπλαρχηγῶν ἀπό τά Κοπατσαροχώρια.
256118. Ὁ νεαρός τότε Λαΐτσος (Λαχτάρας) ἀναφέρεται σε δημῶδες ἇσμα
τοῦ Περιβολίου. 25446. Ὁ Ντίνος Σαράντης, τό θέρος τοῦ 1882, σκότωσε
χωροφύλακα ἀλβανικῆς καταγωγῆς καί τόν συνοδό του ρουμανίζοντα
ἀπό τή Βωβούσα. Ἀποτέλεσμα αὐτοῦ ἦταν ἡ οἰκογένεια Σαράντη νά
ἀναχωρήσει ἀμέσως γιά τή Θεσσαλία, ὅπου ἐγκαταστάθηκε μονίμως ὥς
τό 1914. 17452. Τόν Ἀπρίλιο τοῦ 1881, καί ἐνῶ ἀναπτυσσόταν ἔντονη δι-
πλωματική δραστηριότητα γιά τόν καθορισμό τῶν ἑλληνοτουρκικῶν συ-
νόρων στά πλαίσια τῆς συνθήκης τοῦ Βερολίνου, 300 περίπου πρόκριτοι
Σαμαρίνας, Σμίξης, Ἀβδέλλας καί Περιβολίου συνέταξαν δήλωση, στήν
ὁποία ὑπογράμμιζαν τήν ἑλληνικότητά τους, ἐπεσήμαιναν ὅτι χρησιμο-
ποιοῦσαν τήν ἑλληνική γλώσσα στήν ἐκκλησία, στό σχολεῖο καί στίς
ἐμπορικές συναλλαγές καί τόνιζαν ὅτι δέν ἐπιθυμοῦσαν νά ἔχουν καμιά
σχέση μέ τή ρουμανική γλώσσα, τούς ρουμανοδασκάλους καί τόν Ἀπ.
Μαργαρίτη. 34620
Κατά τή δεκαετία τοῦ 1880 ἡ κατάσταση τῶν σχολείων, ἑλληνικῶν καί
ρουμανικῶν, στίς βλαχόφωνες κοινότητες ἦταν κακή. Τό μόνο πραγματι-
κό ἐνδιαφέρον ἐκδηλωνόταν γιά τόν ἀριθμό τῶν μαθητῶν καί ὄχι γιά τή
μόρφωσή τους. 206182. Σέ ἔκθεση τοῦ προξένου τῆς Ἑλλάδος στό Μονα-
στήρι Γ. Δοκοῦ (1883), ἀναφερόταν ὅτι ἐνῶ τό ἑλληνικό σχολεῖο στό Περι-
βόλι ἀριθμοῦσε 15 μαθητές, τό ρουμανικό ἔφθανε τούς 120 μέ δύο δασκά-
λους, ἀπό τούς ὁποίους ἕνας ἦταν ὁ ἱερέας Δημήτριος (Τέγος). 60 54
Ἡ μεταστροφή τοῦ Τέγου στήν οὐνία
Ὁ μητροπολίτης ἐπιχείρησε ἀνεπιτυχῶς νά πείσει τόν ἱερέα Τέγο -

Κωνσταντίνου νά προσέλθει στήν μητρόπολη. 601 94. Τό 1883 αὐτός μετέβη
στό Μοναστήρι, μᾶλλον κατόπιν προτροπῆς τοῦ Μαργαρίτη, καί δήλωσε
στή μονή Λαζαριστῶν ὅτι προσχωρεῖ στήν οὐνία. 312178. Τοῦ ἔγιναν ὅμως
συστάσεις νά τηρήσει μυστική τή μεταστροφή του. 206 182. Τό φθινόπωρο
τοῦ ἴδιου ἔτους ὁδηγήθηκε ἀπό τίς ὀθωμανικές ἀρχές, ὕστερα ἀπό ἔκκλη-
– 173 –
ση τῆς μητροπόλεως Γρεβενῶν, καί ἐγκλείστηκε ἐπί τρίμηνο στή μονή

Ζάμπορντας, λόγω τῆς δράσεώς του ὑπέρ τῆς ρουμανικῆς προπαγάνδας.
587, 253157. Ὁ Weigand ἰσχυρίζεται ὅτι ὁ ἐγκλεισμός του ὀφειλόταν στή με-
ταστροφή του καί ὅτι κατά τήν παραμονή του στή Ζάμπορντα ταλαιπω-
ρήθηκε πολύ καί ἀπελευθερώθηκε χάρη στήν παρέμβαση τοῦ Αὐστρια-
κοῦ προξένου στό Μοναστήρι. 312178. Ὅμως ὁ Τέγος εἶχε ἀποκρύψει ἀπό
τίς ὀθωμανικές ἀρχές τή μεταστροφή του στήν Οὐνία, ὥστε νά μή γίνει
αὐτή γνωστή στό ποίμνιό του. Καί ἐνῶ αὐτά συνέβαιναν στά Γρεβενά, οἱ
πράκτορες τῆς προπαγάνδας πληροφοροῦσαν τίς ρουμανικές διπλωμα-
τικές ἀρχές τῆς Θεσσαλονίκης γιά τή μεταστροφή, ὥστε σέ ἔκθεση τοῦ
προξενείου (13.9.1883) νά ἀναγράφεται ἀνακριβῶς ὅτι τόν ἱερέα
Constantinesco, ὁ ὁποῖος εἶχε μεταστραφεῖ στήν οὐνία, εἶχαν ἀκολουθήσει
οἱ μισοί κάτοικοι τοῦ Περιβολίου. 8954. Τό 1885 ὁ Τέγος συνέχιζε νά διδά-
σκει στό ρουμανικό σχολεῖο καί νά λειτουργεῖ στόν μή ἐγκαινιασμένο
ναό τοῦ Ἁγίου Παντελεήμονος. 601123. Τότε ἐκδόθηκε νέα βεζυρική διατα-
γή γιά ἐγκλεισμό του καί πάλι στή μονή τῆς Ζάμπορντας. 601135. Ὅταν
ἐκλήθη ὅμως ἀπό τίς ὀθωμανικές ἀρχές στά Σέρβια (τέλη 1885), δήλωσε
ὅτι εἶχε μεταστραφεῖ στήν Οὐνία καί οὐδεμία σχέση εἶχε μέ τή μητρόπο-
λη Γρεβενῶν καί τό Πατριαρχεῖο. 601 172, 177. Καί ἐνῶ συνέχιζε νά ἀποκρύ-
πτει ἐπιμελῶς τή μεταστροφή του ἀπό τό ποίμνιό του, οἱ πράκτορες τῆς
προπαγάνδας παραπληροφοροῦσαν τίς ρουμανικές διπλωματικές ἀρχές
τῆς Θεσσαλονίκης. Σέ νέα ἔκθεση (10.3.1886) τοῦ προξενείου παρεχόταν ἡ
πληροφορία ὅτι στά Γρεβενά, ἕδρα Μητροπόλεως, μεγάλο τμῆμα Ρουμά-
νων (σ.σ. Βλάχων) τοῦ τόπου εἶχε ἀποσείσει τή δουλεία τοῦ φαναριώτικου
κλήρου, ἀναγνωρίζοντας τό πρωτεῖο τοῦ πάπα. 8954. Εἶναι περίεργη ἡ
διαφαινόμενη καύχηση τοῦ συντάκτη τοῦ προξενικοῦ ἐγγράφου γιά τή
μεταστροφή. Ὅμως οὔτε κάν στό Περιβόλι δέν εἶχε σχηματιστεῖ οὐνιτική
ἐνορία. Ἀκόμη καί ὁ Weigand ἀναγνωρίζει (1889) ὅτι πολύ μικρός ἀριθμός
κατοίκων εἶχαν μεταστραφεῖ. 312178. Πολλοί ἀπό ἐκείνους πού ἀκολούθη-
σαν τόν ἱερέα Δημήτριο, ὅταν πληροφορήθηκαν τή μεταστροφή του,
ἄρχισαν νά τηροῦν ἐπιφυλακτική στάση ἀπέναντί του. Κατά τό 1887
αὐτός ἐπανέλαβε τή δήλωση προσχώρησης στήν οὐνία ἐνώπιον τοῦ
ἐπάρχου Γρεβενῶν. 601352. Ἐπιδίωξη τοῦ μητροπολίτου ἦταν οἱ ὀθωμανι-
κές ἀρχές νά ὑποχρεώσουν τόν οὐνίτη ἱερέα νά φέρει παπικό σκοῦφο
ἀντί γιά καλυμαύκι. Δέν ἔγινε ὅμως τό αἴτημά του δεκτό. 601 374. Ἐνδείξεις
μεταστροφῆς στήν οὐνία ὑπῆρχαν καί γιά τόν ἱερέα Ἰωάννη Δημητρίου
ἀπό τή Σαμαρίνα. 206183
Σημαντική ἐπιτυχία γιά τήν προπαγάνδα ἦταν ὁ προσηλυτισμός τοῦ
Ζήση Παπαθανασίου ἀπό τή Βωβούσα, γιατροῦ, ἀποφοίτου τοῦ Πανεπι-
στημίου Ἀθηνῶν, καί τοῦ πεθεροῦ του Πέτρου Καζάνα, προκρίτου τῆς
– 174 –
Βωβούσας ἐγκατεστημένων στά Γρεβενά (1886). Πρώτη τους ἐνέργεια

ἦταν νά κλείσουν τό ἑλληνικό σχολεῖο τῆς Βωβούσας ἐπί τριετία. 206 157.
600339. Ἐπί σειράν ἐτῶν τά πρόσωπα αὐτά ἦσαν τά κυριότερα ὄργανα τῆς
προπαγάνδας στήν πόλη τῶν Γρεβενῶν. Τότε ἐγκαινιάστηκε ἀπό τόν
ρωμαιοκαθολικό ἐπίσκοπο Θεσσαλονίκης Bonetti τόσο ὁ ναός τοῦ Ἁγίου
Παντελεήμονος Περιβολίου, ὅσο καί τό παρεκκλήσιο τοῦ Ἁγίου Ἰωάννου
τοῦ Προδρόμου Γρεβενῶν στήν οἰκία τοῦ Παπαθανασίου στή θέση τοῦ
σημερινοῦ ἐπισκοπείου10. 206178
Τό ρουμανικό σχολεῖο στά Ἰωάννινα
Ἡ ἑπόμενη σημαντική κίνηση τῶν προπαγανδιστῶν ἦταν νά ἀνοίξουν

ρουμανικό σχολεῖο στά Ἰωάννινα, στό ὁποῖο τοποθέτησαν τούς Ἰωάννη
Χονδρόσωμο ἀπό τή Σαμαρίνα, ὡς διευθυντή, καί Γεώργιο (Γίτση) Παπα-
χατζῆ ἀπό τήν Ἀβδέλλα. Τά ἐμπόδια ξεπεράστηκαν μέ τή μεσολάβηση
τοῦ Αὐστριακοῦ προξένου στά Ἰωάννινα καί τό σχολεῖο ἄρχισε νά λει-
τουργεῖ τόν Ἰανουάριο τοῦ 1887. Οἱ προπαγανδιστές ἀντιμετώπισαν πρό-
βλημα ἀνεύρεσης μαθητῶν, καθώς οἱ οἰκογένειες Βλάχων ἀπό τή Σαμα-
ρίνα καί τό Μαλακάσι ἦσαν ἀπρόθυμες νά στείλουν τά παιδιά τους στό
σχολεῖο ἐκεῖνο. Οἱ πρῶτοι μαθητές ἦσαν ἀπό πολύ φτωχές οἰκογένειες
τοῦ Περιβολίου, πού δελεάστηκαν ἀπό τά ρουμανικά χρήματα. Σύντομα
λειτούργησε στά Ἰωάννινα καί ρουμανικό Παρθεναγωγεῖο. Τό φθινόπω-
ρο τοῦ 1887 οἱ Μαργαρίτης καί Καραγιάννης μετέβησαν στά Ἰωάννινα, μέ
σκοπό νά ἐρευνήσουν τή δυνατότητα προαγωγῆς τοῦ σχολείου σέ Γυ-
μνάσιο. Ὁ Καραγιάννης παρέμεινε γιά διάστημα στά Ἰωάννινα ὡς ἐπό-
πτης τῶν σχολείων, ἄν καί οἱ μαθητές μετά δυσκολίας ἔφθασαν τούς 18,
προερχόμενοι κυρίως ἀπό βλαχόφωνα χωριά τῆς Πίνδου. 206157. Ὁ Χον-
δρόσωμος διατήρησε τή διεύθυνση ὥς τό 1889, ὁπότε ἀντικαταστάθηκε
ἀπό τόν Δημήτριο Λαζαρέσκου-Λεκάντα, Βλάχο ἀπό τόν Περλεπέ. Οἱ δά-
σκαλοι ἦσαν ἀπό τά βλαχοχώρια τῆς Πίνδου: Κογιάνος, Σιούμπας (Περι-
βόλι), Μπαράκος καί Γ. Οἰκονόμου (Ἀβδέλλα). 206291
Ἐπεμβάσεις ρουμανιζόντων στά τῆς λατρείας
Σημαντική ἀπόπειρα ἐπιβολῆς τῶν ἀπόψεων τῶν προπαγανδιστῶν

ἔγινε στίς 2 Αὐγούστου 1887 στόν ναό τῆς Κοιμήσεως τῆς Θεοτόκου Σα-
μαρίνας. Ὁ Χονδρόσωμος ἐπιχείρησε νά ἀναγνώσει τό ἀποστολικό ἀνά-
– 175 –
γνωσμα στά ρουμανικά. Στήν ἀντίδραση κάποιων ἐκκλησιαζομένων δέν

ὑπέκυψε οὔτε ὅμως καί στίς παρατηρήσεις τοῦ ἱερέα Ἀδάμου Μητροφά-
νους, πού ἐξῆλθε ἀπό τό ἱερό τοῦ ναοῦ, τόν ὁποῖο μάλιστα ὁ Χονδρόσω-
μος ἐξύβρισε. Τότε οἱ πιό θερμόαιμοι τοῦ ἐπετέθησαν καί τόν ἀπομάκρυ-
ναν ἀπό τόν ναό11. Μετά δύο ἡμέρες ὁ ἴδιος ἐπιχείρησε νά στρέψει τούς
μαθητές τοῦ σχολείου τῆς ἐνορίας τοῦ προφήτη Ἠλία κατά τοῦ δασκάλου
τους, ἱερέα Ἰωάννη Παλάσκα. Μέ τήν ἐπέμβαση κατοίκων ἀκολούθησε
συμπλοκή καί ἐλαφρός τραυματισμός τοῦ ρουμανοδιδασκάλου Γιαννού-
λη (Τομέσκου). Οἱ Χονδρόσωμος καί Τομέσκου κατήγγειλαν τά γεγονότα
στίς ἀρχές τῶν Γρεβενῶν καί κλητεύθηκαν τή 13 η Αὐγούστου 15 κάτοικοι
τῆς Σαμαρίνας, μεταξύ τῶν ὁποίων καί οἱ δύο ἀναφερθέντες ἱερεῖς. Μέ
παρέμβαση τοῦ μητροπολίτου Κυρίλλου πρός τόν πρωτοδίκη Γρεβενῶν, ἡ
κλήτευση μετατοπίστηκε σέ ἡμερομηνία μετά τή γιορτή τῆς Κοιμήσεως
τῆς Θεοτόκου. Οἱ κατηγορούμενοι ἀναγκάστηκαν νά παραμείνουν στά
Γρεβενά ἐπί δεκαεπτά ἡμέρες και, τελικά, καταδικάστηκαν σέ πρόστιμο
1,5 λίρα ὁ καθένας. Οἱ τῆς μητροπόλεως διαπίστωσαν τότε τή στροφή τῶν
ὀθωμανικῶν ἀρχῶν στό θέμα τῆς προπαγάνδας. 601 349, 354, 206173. Γιά τήν
καταδίκη ἡ προπαγάνδα, διά τοῦ Χονδροσώμου, διέθεσε πρός χρηματι-
σμό 200 λίρες. 206185. Ἐπεισόδια σημειώθηκαν καί κατά τόν Σεπτέμβριο,
ὅταν ὁ ρουμανίζων ἱερέας τῆς Σαμαρίνας Ἰωάννης Δημητρίου ἐπιχείρησε
νά ἀναγνώσει τό Εὐαγγέλιο στή ρουμανική. 206 174. Περί τά τέλη Σεπτεμ-
βρίου ἀφίχθηκε στά Γρεβενά ὁ πρόξενος τῆς Ἑλλάδος στήν Ἐλασσόνα,
Ἀριστείδης Παπαδόπουλος, γιά νά ἐρευνήσει τό θέμα. 601 365. Σέ ἔκθεσή
του ἐπιρρίπτει εὐθύνες γιά ἀμέλεια πρός ὑπεράσπιση τῶν Σαμαριναίων
στόν μητροπολίτη, τόν ὁποῖο δέν συνάντησε στά Γρεβενά. Ὁ Κύριλλος,
εὑρισκόμενος σέ περιοδεία, κατά τόν πρόξενο, δέν ἐπέστρεψε στά Γρεβε-
νά, ἀκριβῶς γιά νά ἀποφύγει τήν συνάντηση. 206175. Ἐπικριτική κατά τοῦ
μητροπολίτου ἀναφορά ἔστειλε καί ὁ δάσκαλος τῆς Ἀβδέλλας, Πιάχας Γ.
206171
Στελέχωση τῶν ὀθωμανικῶν ὑπηρεσιῶν μέ ρουμανίζοντες
Πέρα ἀπό τή χρηματική ἐνίσχυση τῶν ὀπαδῶν, ἡ ρουμανική προπα-

γάνδα φρόντιζε, διά τοῦ Μαργαρίτη, γιά τή φοίτηση τῶν παιδιῶν τῶν
ρουμανιζόντων στά γυμνάσια τοῦ Μοναστηρίου καί τῶν Ἰωαννίνων,
ὅπου διδάσκονταν, μεταξύ ἄλλων, καί τίς γλῶσσες τουρκική καί γαλλική.
Σέ κάποιους μαθητές προσφέρονταν ὑποτροφίες γιά τή συνέχιση τῶν
σπουδῶν τους στό πανεπιστήμιο τοῦ Βουκουρεστίου. Τό 1887 τό ρουμανι-
κό κράτος εἶχε δαπανήσει στήν περιοχή Γρεβενῶν 1.549 ὀθωμανικές λί-
– 176 –
ρες. 605112. Γιά τήν κάμψη τοῦ φρονήματος τῶν Ἑλληνοβλάχων, κατά τήν
περίοδο αὐτή ἔγιναν συλλήψεις προεστῶν, μέ τήν κατηγορία τῆς συμμε-
τοχῆς στό ἑλληνικό κομιτᾶτο. Ἡ προπαγάνδα, ὅπως ἤδη γράψαμε, εἶχε
πρωταρχικό στόχο τήν ἐπάνδρωση τῶν ὑπηρεσιῶν τῆς Ὀθωμανικής
αὐτοκρατορίας στίς περιοχές βλέψεως μέ πράκτορές της. Ἡ ἀφοσίωση
στήν ὀθωμανική ἐξουσία ἦταν τό πρῶτο μέσο. Ἡ γνώση τῆς τουρκικῆς
γλώσσας ἦταν τό δεύτερο. Ὁ Γίτσης Παπαχατζῆς διετέλεσε γραμματέας
τοῦ ἐπάρχου. Ὁ ἀδελφός του, Ἰωάννης Παπαχατζῆς, διετέλεσε ὑπάλλη-
λος ἐπί τῶν διαβατηρίων καί ἀπόκτησε τό παρωνύμιο Πασαπουρτζῆς.
370359. Ὁ Berard ἀναφέρει ὅτι ἐξυπηρετήθηκε ἀπ’ αὐτόν (1890), ὅταν τά
διαβατήριά τους κρατήθηκαν ἀπό τόν ἔπαρχο Γρεβενῶν: «Ὁ Ἀπόστολος
(σ.σ. Μαργαρίτης) μᾶς εἶχε δώσει μιά ἀνοιχτή ἐπιστολή γιά τούς Βλάχους
πού θά βρίσκαμε στό δρόμο μας...Οἱ Βλάχοι ὅμως πού ὑπάρχουν στά Γρεβε-
νά εἶναι κατά τά τρία τέταρτα ἑλληνόφρονες καί ἀνάμεσα στούς γραφιάδες
τῆς ὑποδιοίκησης, πού ὅλοι τους μιλοῦν ἑλληνικά, πῶς νά ἀναγνωρίσουμε
τούς γνήσιους;... Ὅταν γυρίζουμε στό πανδοχεῖο, δυσαρεστημένοι καί συλ-
λογισμένοι, μᾶς περιμένει ἐκεῖ ἕνας γραμματέας τοῦ ἀντεπάρχου καί χω-
ρίς νά ἐκδηλωθεῖ ἀπ’ τήν ἀρχή, φέρνει σιγά σιγά τή συζήτηση στόν Ἀπό-
στολο καί στόν πατέρα Φαβιεράλ. Τοῦ δείχνουμε τό γράμμα... Μιά ὥρα με-
τά τά διαβατήριά μας εἶναι ἕτοιμα. Ὁ ἀντέπαρχος ζήτησε συγγνώμη πού
δέν μᾶς δέχθηκε». 48384. Ὁ Χιλμί πασάς θά δηλώσει ἀργότερα (ἀρχές τοῦ
20οῦ αἰώνα) ὅτι οἱ ρουμανίζοντες εἶναι οἱ πιό ἀφοσιωμένοι ὑπήκοοι τῆς
Πύλης. Μέσω τῶν ὑπαλλήλων αὐτῶν, οἱ ρουμανίζοντες ἐπηρέαζαν τούς
τοπικούς ὀθωμανούς ἀξιωματούχους ἤ κινοῦνταν πρός τούς διπλωμάτες
τοῦ Μοναστηρίου καί τῆς Κωνσταντινούπολης, ζητώντας τή μεσολάβησή
τους γιά τήν ἀπομάκρυνση τῶν ἀξιωματούχων πού ἔτρεφαν φιλελληνικά
αισθήματα.
Ἀλλαγή στάσης ὀθωμανῶν ἀξιωματούχων
Οἱ παραστάσεις τοῦ προξένου τῆς Ἑλλάδος στήν Ἐλασσόνα καί τῶν

προκρίτων τῶν Γρεβενῶν καί τῆς Σαμαρίνας πρός τούς φιλέλληνες, Ρε-
σάτ πασά, νομάρχη Σερβίων, καί Τζιαμάλ μπέη, ἔπαρχο Γρεβενῶν (1888-
1890), εἶχαν ἀποτέλεσμα. Τά ρουμανικά σχολεῖα τῶν Γρεβενῶν καί τῆς
Σαμαρίνας ἔκλεισαν μέ διαταγή τοῦ ἐπάρχου τό 1888. 605 47, 60734. Ἡ προ-
σφορά αὐτοῦ τοῦ ἐπάρχου δηλώνεται σέ ἀναφορά τοῦ προξένου Ἐλασ-
σόνας Παπαδοπούλου (26.4.1889), πού ἄρχιζε μέ τά ἀκόλουθα: «Ὁ Ρουμα-
νισμός κατά τό τρέχον ἔτος γενναίως ἐπατάχθη κατά κεφαλῆς εἰς Πίνδον
καί τοῖς ἄλλοις μέρεσιν τῆς διοικήσεως Σερβίων». 60558. Τό γενικό κλίμα
– 177 –
ὅμως εἶχε καταστεῖ εὐνοϊκό πρός τήν προπαγάνδα. Μέ ἀφορμή τή σύλ-

ληψη καί καταδίκη τοῦ δασκάλου Ἀναστασίου Πηχεῶνος (1888), ἀκολού-
θησε διωγμός τῶν δασκάλων τῶν ἑλληνικῶν σχολείων. Πολλοί πρόκριτοι
και δάσκαλοι ὁδηγήθηκαν δέσμιοι στό Μοναστήρι καί κλείστηκαν στή
φυλακή. Συνεστήθη μάλιστα καί στρατοδικεῖο, τό ὁποῖο ἄλλους μέν ἀπό
τούς συλληφθέντες ἀπάλλαξε, ἄλλους ὅμως κατεδίκασε. Οἱ καταδικα-
σθέντες ἐκτοπίστηκαν σέ μέρη τῆς Ἀνατολῆς ἤ καταστράφηκαν οἰκονο-
μικά, προκειμένου νά διευθετήσουν τήν ὑπόθεσή τους διά τῆς οἰκονο-
μικῆς συναλλαγῆς. 27689. Μεταξύ τῶν συλληφθέντων ἦσαν οἱ Ζήσης Μ.
Χατζημάτης, Νικόλαος Γ. Χατζημάτης καί Καραμίσιος. Οἱ δύο πρῶτοι
ἐκτελέστηκαν ἀπό τούς Τούρκους ἀργότερα, τό 1897. Τοῦ τρίτου ἡ τύχη
εἶναι ἄγνωστη. 371.
Ἡ διαφοροποίηση τῆς ὀθωμανικῆς πολιτικῆς ἐκδηλωνόταν κατά τίς
ἐπίσημες ἐπισκέψεις τῶν ἀξιωματούχων. Ἀπό ἐπιστολή τοῦ μητροπολίτη
Κλήμη (1.3.1889) πληροφορούμαστε: «Ὁ Βαλῆς τοῦ Μοναστηρίου κατά τήν
ἐνταῦθα βραχεῖαν διατριβήν του προσηνῶς προσηνέχθη μοι, ἀλλά τήν Μη-
τρόπολιν δέν ἐπεσκέφθη. Οἱ Ρουμανίζοντες, καί προφορικῶς καί δι’ ἐγγρά-
φου, κατηγόρησαν τόν Καϊμακάμη ὅτι εὐνοεῖ τούς Γραικούς ἐκείνους, ὅσοι
ἀποτελοῦσι τό ἐντεῦθεν ὑπάρχον δῆθεν ἑλληνικόν Κομιτᾶτον. Ἀρχηγός δέ
τῶν Ρουμουνιζόντων καί πράκτωρ οὕτως εἰπεῖν τοῦ Ἀποστόλου Μαργαρί-
του, ὅστις ὁρμᾶται ἐξ Ἀβδέλλης, τῆς ἐπαρχίας ταύτης, εἶναι εἷς ἰατρός τοῦ
Μπελεδιέ ἐνταῦθα, Ζῆσος Παπᾶ Ἀθανασίου, ἐκ Βωβούσης, συνεργόν ἔχων
τόν Περιβολιώτην οὐνίτην Παπᾶ Δημήτριον Τέγου, καί αὐτοῦ εἶναι ὅλαι αἱ
σκευωρίαι». 600132
Διωγμοί κατά Ἑλλήνων δασκάλων καί προκρίτων

τῶν Γρεβενῶν - Ἐξαγορά συνειδήσεων
Τόν Μάρτιο τοῦ 1889, ἔγιναν ἐπεισόδια στήν Κρανιά. Ὁ δάσκαλος τοῦ
ἑλληνικοῦ σχολείου, Δ. Ζούκης, τρομοκρατημένος κατέφυγε στόν πρόξε-
νο Ἐλασσόνας γιά βοήθεια. Κατά τήν ἀπουσία του οἱ ρουμανίζοντες
ἅρπαξαν τά ἐποπτικά εἴδη διδασκαλίας. Τότε ἀναφέρονται καί οἱ πρῶτες
συγκρούσεις μεταξύ μαθητῶν. 206205. Ἀρχές Ἀπριλίου τοῦ ἴδιου ἔτους ὁ
Παπαχατζῆς μετέβη στο Μοναστήρι, γιά νά λάβει ὁδηγίες ἀπό τόν Μαρ-
γαρίτη. 206205. Στήν Ἀβδέλλα τόν Μάιο, οἱ ρουμανίζοντες κατέλαβαν τό
κτίριο τοῦ ἑλληνικοῦ σχολείου καί οἱ μαθητές αὐτοῦ διδάσκονταν στόν
νάρθηκα τοῦ ναοῦ. 206209. Τόν Αὔγουστο τοῦ ἴδιου ἔτους ὁ μητροπολίτης
Κλήμης περιόδευε στά Βλαχοχώρια καί λειτούργησε κατά τήν ἑορτή τῆς
Μεταμορφώσεως τοῦ Σωτῆρος στήν Ἀβδέλλα. Κάποιοι μαθητές τοῦ ρου-
– 178 –
μανικοῦ γυμνασίου Μοναστηρίου εἶχαν ἀποφασίσει νά ἀναγνώσουν στά

ρουμανικά τό ἀποστολικό ἀνάγνωσμα. Ἔγιναν ἀντιληπτοί καί δέχθηκαν
συστάσεις ἀπό τόν μητροπολίτη, ἀλλά δέν ὑποχώρησαν. Ἀκολούθησε
ὀχλαγωγία στό ἐκκλησίασμα καί παρενέβη μικρό τουρκικό ἀπόσπασμα
πού βρισκόταν στήν κοινότητα, γιά νά κατευνάσει τά πνεύματα. Ἔγραψε
μετά ἀπό τό συμβάν ὁ Κλήμης σέ ἀναφορά του πρός τό Πατριαρχεῖο
(9.8.1889): «Δέν εἶναι δέ καί μυστήριον ὅτι ὁ Ἀπόστολος Μαργαρίτης διά τήν
ἰδιαιτέραν πατρίδα του διαθέτει πολλά χρήματα, ὅπως σπουδάζωσι πολλοί
νέοι καί νεάνιδες δωρεάν καί ὅπως τινές ἐκ τῶν προκρίτων λαμβάνωσι καί
σύνταξιν, ἵνα χρησιμεύωσιν ὡς προσηλυτισταί». 600206
Στά τέλη Ἰανουαρίου τοῦ 1890 ἔγινε ἔρευνα στήν οἰκία τοῦ ἱερέα Γε-
ωργίου Παπασερβερῆ, ἐπειδή ἀνοίχτηκε ἐπιστολή πρός αὐτόν τοῦ προξέ-
νου τῆς Ἑλλάδος στήν Ἐλασσόνα, Ἀριστείδη Παπαδοπούλου, στήν ὁποία
ζητοῦσε πληροφορίες γιά τή λειτουργία τῶν ἑλληνικῶν σχολείων. Στήν
ἔρευνα πρωτοστάτησε ὁ ρουμανίζων Γίτσης Παπαχατζῆς, γραμματέας
τότε τοῦ ἐπάρχου. Συνέπεια τῆς ἔρευνας, ἄν καί δέν βρέθηκε κάτι τό ἐνο-
χοποιητικό, ἦταν νά αὐτοεξοριστεῖ στό Λαύριο ὁ Παπασερβερῆς, καθ’
ὑπόδειξη τοῦ φιλέλληνα ἐπάρχου Τζιαμάλ, ἐπειδή κινδύνευε νά ἐκτοπι-
στεῖ στήν Ἀνατολία. 237234, 237. Τά παράπονα τῶν ρουμανιζόντων κατά τοῦ
ἐπάρχου ἐλήφθησαν ὑπ’ ὄψη ἀπό τόν βαλῆ καί ὁ Τζιαμάλ μετατέθηκε
στό Κρούσοβο τόν Φεβρουάριο τοῦ 1890 12. 600277. Ὁ διάδοχός τοῦ ἐπάρχου
ζήτησε ἀπό τούς δασκάλους τῶν ἑλληνικῶν σχολείων ἔκθεση μέ πλῆθος
στοιχείων πτυχίων, προγράμματος διδασκαλίας καί πηγῆς μισθοδοσίας.
206221. Ἀναφορά ἀπό τή Σαμαρίνα πρός τό προξενεῖο (21.3.90) δείχνει τή
μεταστροφή τῶν πραγμάτων. Ὁ Μαργαρίτης ἀντιμετωπιζόταν πλέον ὡς
ἐπίσημο πρόσωπο. 60562. Ἡ μεταστροφή τῶν ὀθωμανικῶν ἀρχῶν φαίνε-
ται σαφῶς σέ ἔκθεση τοῦ ἰδίου προξένου (27.5.90), στήν ὁποία παρουσιά-
ζει τόν νέο νομάρχη Σερβίων: «...διόπερ καί γλώσσαν ἀπειλητικήν πρός
αὐτούς (σ.σ. τούς κατοίκους) καί τούς Ἕλληνας διδασκάλους σκοπίμως
ἐντεῦθεν ἤρχισε νά μετέρχεται, ἀπόρροια τῶν διαφόρων ραδιουργιῶν πρός
τάς τοπικάς Ἀρχάς τῶν πρακτόρων τῆς Ρουμανικῆς προπαγάνδας ἐν Βιτω-
λίοις, Γρεβενοῖς καί Σερβίοις». 60564. Σέ ἄλλη ἔκθεση (15.6.90) πρός τήν
«Ἐπιτροπή πρός ἐνίσχυσιν τῆς Ἑλληνικῆς Ἐκκλησίας καί Παιδείας» τονί-
ζει τήν ἐξαγορά τῶν συνειδήσεων: « Ἡ καθ’ ὑμᾶς Ἐπιτροπή δέν ἀγνοεῖ ὅτι
οἱ ἀντίπαλλοι ἡμῶν πράκτορες τῆς Ρωμουνικῆς προπαγάνδας, ἐκτός τῶν
χορηγουμένων τοῖς διδασκάλοις μισθοδοσιῶν, διαθέτουσι καί οὐκ εὐκατα-
φρόνητα ποσά πρός ἐξαγοράν συνειδήσεων, δι ὧν ἐπέτυχον οὐ μόνον τήν
εὐμένειαν τῶν τοπικῶν Ἀρχῶν νά κερδίσωσιν, ἀλλά καί Ρωμουνόφρονας
φανατικούς καί ἀδιαλλάκτους νά δημιουργήσουσιν». 60566
Κατά τό θέρος τοῦ 1890 ὁ Δημήτριος Τέγος λειτουργοῦσε καί στόν ναό
– 179 –
τῆς Ἁγίας Παρασκευῆς στό Περιβόλι. Κατά τήν ἴδια περίοδο φυλακίσθη-
καν οἱ πρόκριτοι τῆς Σμίξης, Δ. Ἔξαρχος καί Ν. Νασίκας, διότι ἡγοῦντο
τῆς ἀντιδράσεως στό ἄνοιγμα σχολείου τῆς προπαγάνδας στήν κοινότη-
τά τους. Ἡ κατηγορία χαλκευμένη: Ὑπόθαλψη ἀνταρτικῶν σωμάτων.
20442. Σχολεῖο ρουμανικό πάντως στή Σμίξη δέν λειτούργησε. Τό φθινό-
πωρο τό Πατριαρχεῖο, μέ εἰσήγηση τοῦ μητροπολίτη Γρεβενῶν Κλήμη,
τιμώρησε μέ ἀργία τούς ρουμανίζοντες ἱερεῖς καί ζήτησε ἀπό τίς ἀρχές
νά κλείσουν οἱ ναοί, στούς ὁποίους λειτουργοῦσαν. Ἀπό πλευρᾶς ἀρχῶν
δέν ἔγινε καμιά κίνηση. Ἀπό τήν ἄλλη, μέ πρωτοβουλία τοῦ Μαργαρίτη,
συντάχθηκε τότε κείμενο διαμαρτυρίας κατά τῶν ἀποφάσεων τοῦ Πα-
τριαρχείου, τό ὁποῖο ὑπέγραψαν πλέον τῶν ἑκατό ὀπαδῶν καί τό ὁποῖο
δημοσιεύθηκε σέ ἐφημερίδα τοῦ Μοναστηρίου (14.11.1890). Παράλληλα,
διενεμήθη τό κείμενο σέ μορφή προκηρύξεως στά ἑλληνικά καί στά ρου-
μανικά. 60568
Ὁ Μαργαρίτης ἐπέτυχε στίς ἀρχές φθινοπώρου διαταγή τοῦ βαλῆ τοῦ
Μοναστηρίου, Κεμαλῆ πασᾶ, γιά κατ’ οἶκον ἔρευνα τῶν ἀντικειμένων
τῶν δασκάλων. 30264. Ἔγιναν συλλήψεις δασκάλων ἑλληνικῶν σχολείων
μέ τήν κατηγορία, τήν ὁποία ἀνέπτυξαν ὁ Ζήσης Παπαθανασίου, δημο-
τικός ἰατρός Γρεβενῶν, καί ὁ Αὐστριακός πρόξενος στό Μοναστήρι, πού
εἶχε ἐπισκεφθεῖ τόν νομάρχη Σερβίων: Δράση κατά τοῦ καθεστῶτος. Ὁ
Σάδας τῆς Σαμαρίνας κατάφερε νά διαφύγει στήν Ἑλλάδα. Συνελήφθη-
σαν καί φυλακίστηκαν οἱ δάσκαλοι: Ζούκης τῆς Κρανιᾶς ἐπί πεντάμηνο,
μέ τήν κατηγορία, ὅτι καλλιεργεῖ στή νεολαία ἑλληνικά φρονήματα καί
τάσεις ἐξεγέρσεως. Γκριζιώτης τῆς Κρανιᾶς ἐπί πεντάμηνο μέ τήν κατη-
γορία ὅτι κατά τήν ἔρευνα στήν οἰκία του βρέθηκε ἇσμα ἑλληνικόν. Ἀθα-
νασιάδης τῶν Γρεβενῶν ἐπί ἑπτάμηνο (μέ τήν προφυλάκιση), μέ τήν κα-
τηγορία τῆς ἀνεύρεσης, κατά τήν ἔρευνα στήν οἰκία του, βιβλίου μέ τίτλο
«Ἀναγέννησις τῆς Ἑλλάδος». Αὐτή ἦταν, κατά τόν μητροπολίτη Κλήμη,
πλεκτάνη τῶν ρουμανιζόντων. Γάγαλης τῶν Γρεβενῶν ἐπί πεντάμηνο,
διότι δέν εἶχε ἐπικυρωμένο τό δίπλωμά του ἀπό τήν περιφερειακή διοίκη-
ση. Κατά τήν ἐξέταση ἐνώπιον τοῦ ἐπάρχου Γρεβενῶν παρευρισκόταν ὁ
Ζήσης Παπαθανασίου. Ὁ Γάγαλης μετά τήν ἀποφυλάκισή του κρίθηκε
ἀνεπιθύμητος καί δέν τοῦ ἐπετράπη νά διδάξει πλέον. 600 325, 206225. Ἕνας
ἀκόμη δάσκαλος στό Περιβόλι, ὁ Γεώργιος Δημητριάδης ἀπό τή Λεσινί-
τσα Ζαγορίου, καταδικάστηκε σέ φυλάκιση 4 μηνῶν. 600320. Ἀπολύθηκε
χάρη στήν παρέμβαση ὀργάνων τῆς προπαγάνδας καί προσεχώρησε σ’
αὐτήν. 206277, 334
Ἐνέργειες τοῦ Κλήμη πρός τόν ἔπαρχο Γρεβενῶν, τόν νομάρχη Σερβί-
ων καί τόν περιφερειάρχη Μοναστηρίου (1890-1891) γιά ὑποχρέωση τοῦ
ἱερέα Δημητρίου νά παραδώσει τό κλειδί τοῦ ναοῦ ἀπέβησαν ἄκαρπες.
– 180 –
Φ55. Ἐπιγραφή στό βημόθυρο τοῦ ἱεροῦ ναοῦ Ἁγίας Παρασκευῆς Κρα-
νιᾶς. Τό κείμενο μέ λατινικούς χαρακτῆρες εἶναι
στή ρουμανική γλώσσα, ὄχι στή βλάχικη.
600301, 308, 312. Καί ὅμως, ἀκόμη καί τό 1891 συνέχιζε νά δηλώνει οὐνίτης.
600333. Τότε ἔγινε εὑρέως γνωστή μεταξύ τῶν κατοίκων τοῦ Περιβολίου ἡ
μεταστροφή του. Ρουμανίζοντες ἐπιχείρησαν τή σύνταξη κειμένων στή
βλάχικη γλώσσα μέ χαρακτῆρες τοῦ λατινικοῦ ἀλφαβήτου. Στά λίγα μέ-
χρι τότε γραπτά κείμενα τῆς βλάχικης, ὅπως γράψαμε, εἶχε χρησιμοποι-
ηθεῖ ἀποκλειστικά τό ἑλληνικό. 311109. Ὁ πρόξενος Ἐλασσόνας ἐνημέρω-
σε τό Κέντρο γιά τίς ἐξελίξεις καί πρότεινε τήν ἵδρυση προξενείου στά
Γρεβενά. 60576
Οἱ ὀθωμανικές ἀρχές ἐνέτειναν τήν παρενόχληση τῶν ἑλληνοφρόνων
Βλάχων. Στίς 15 Ἀπριλίου 1891, παραμονές τοῦ Πάσχα, ἄνδρες τῆς χωρο-
φυλακῆς ἐρεύνησαν τίς οἰκίες δύο ἱερέων τῆς Κρανιᾶς, παρέλαβαν τά
λειτουργικά βιβλία πού βρῆκαν καί τά ἀπέστειλαν στά Γρεβενά. Μέ πα-
ράσταση τοῦ μητροπολίτου Κλήμη ἐπεστράφησαν αὐτά. Τήν 11 η Ἀπριλί-
ου εἶχε διέλθει ἀπό τήν Κρανιά ὁ Μαργαρίτης, κινούμενος ἀπό Ἰωάννινα
πρός Γρεβενά. Πιθανός σκοπός τῆς ἐνεργείας ἦταν νά πεισθοῦν οἱ δύο ἱε-
ρεῖς τῆς Κρανιᾶς νά συλλειτουργήσουν μέ τόν οὐνίτη ἱερέα Δημήτριο ἀπό
τό Περιβόλι. 600317. Παρ’ ὅλα αὐτά, οἱ ρουμανίζοντες ἄρχισαν νά τόν
ἀντιμετωπίζουν πλέον μέ καχυποψία. Ὁ Tassi Papatanassi (Ἀναστάσιος
Παπαθανασίου), ἀπεσταλμένος τῆς ρουμανικῆς πρεσβείας στά Γρεβενά,
προειδοποιοῦσε γιά τίς στενές ἐπαφές τοῦ Μαργαρίτη μέ τούς καθολι-
κούς. 8955
Τό χρῆμα τῆς προπαγάνδας ἔρρεε ἄφθονο. Σύμφωνα μέ ἔκθεση τοῦ
Ἕλληνα προξένου Ἐλασσόνας (6.9.1891) «ἐν Γρεβενοῖς καί Σερβίοις δέν
– 181 –
ὑπάρχει οὐδέ κλητήρ τῆς χωροφυλακῆς μή λαβών φιλοδώρημα τι παρά τῶν

πρακτόρων τῆς Ρουμουνικῆς προπαγάνδας. Διά τοιούτων λοιπῶν μέσων
ὑφίσταται ἡ Ρουμουνική αὕτη προπαγάνδα, ἄνευ τῆς ἐλαχίστης προόδου
ἀπό τῆς συστάσεώς της. Ὁ λόγος δέ τῆς μή προόδου αὐτῆς μέ τοσαύτας
χρηματικάς θυσίας καί τῆς ἀναφανδόν ὑποστηρίξεως τῆς Αὐστριακῆς κυ-
βερνήσεως καί ἐν μέρει τῆς Ὀθωμανικῆς, ἥτις πάντοτε ἐξαπατᾶται ὑπό
τῶν δωροδοκουμένων ἀνωτέρων καί κατωτέρων ὑπαλλήλων της, δέν εἶναι
ὁ ἀντιπερισπασμός, τόν ὁποῖον ἡμεῖς ἀντιτάσσομεν διά τῶν ἐκπαιδευτικῶν
ἐνεργειῶν μας, ἀλλ’ ἡ γνησία Ἑλληνική καταγωγή τῶν βλαχοφώνων κατοί-
κων τῆς Πίνδου καί τοῦ Ὀλύμπου». 60576
Τό 1891 ἱδρύθηκαν στή Βέροια ρουμανική κοινότητα καί σχολεῖο ἀπό
Βλάχους καταγωγῆς ἀπό τά βλαχοχώρια τῶν Γρεβενῶν. 686 423. Ὁ Δημή-
τριος Mπαδραλέξης ἀπό τό Σέλι ἐχρημάτισε διευθυντής στό ρουμανικό
σχολεῖο τῆς Βέροιας. 20396. Ὅταν ἡ προπαγάνδα ἐπιχείρησε νά ἱδρύσει
νέα σχολεῖα, ἀξιοποίησε δασκάλους ἀπό τά βλαχοχώρια τῶν Γρεβενῶν.
Οἱ πρῶτοι δάσκαλοι στό ρουμανικό σχολεῖο Μετσόβου (1895) ἦσαν οἱ Νι-
κόλαος Παπαχατζῆς ἀπό τήν Ἀβδέλλα καί Λίτσα Παπαγεωργίου ἀπό
Σαμαρίνα. 297124. Παρ’ ὅλες τίς προσπάθειες τά σχολεῖα παρουσίαζαν
ὀπισθοδρόμηση. Στίς τρεῖς σημαντικότερες βλαχόφωνες κοινότητες τῶν
Γρεβενῶν, Σαμαρίνα, Ἀβδέλλα καί Περιβόλι ἐμφάνιζαν μείωση μαθητῶν
κατά τό 1890 σέ σχέση μέ τό 1880. 38623
Ἔνταση τῆς ἀντιπαράθεσης - ἄσκηση βίας
Κατά τήν τελευταία δεκαετία τοῦ 19ου αἰ. ἡ ἀντιπαράθεση μεταξύ τῶν
δύο ὁμάδων στίς βλαχόφωνες κοινότητες κλιμακώθηκε καί ἄρχισε νά
ἀσκεῖται βία. Τήν ἄνοιξη τοῦ 1891 ἦταν ἀδύνατη ἡ τέλεση τῆς θείας λει-
τουργίας στήν Ἀβδέλλα μέ ἀνάγνωση τοῦ ἀποστολικοῦ ἀναγνώσματος
στήν ἑλληνική. 600327. Τό ἴδιο ἐπικράτησε καί στό Περιβόλι. Κατά τήν
ἡμέρα τῆς γιορτῆς τοῦ Προφήτη Ἠλία (20.7) καί κατά τήν τέλεση τῆς θεί-
ας Λειτουργίας στήν ὁμώνυμη ἐνορία τῆς Σαμαρίνας μαθητής ρουμα-
νικῆς σχολῆς ἀνέγνωσε τό ἀποστολικό ἀνάγνωσμα στά ρουμανικά. Οἱ
ἑλληνόφρονες δέν ἀντέδρασαν, ἀλλά, ὅταν εὐθύς ἀμέσως ἄλλος νέος
ἐπιχείρησε νά διαβάσει τό κείμενο στά ἑλληνικά, δέχθηκε ἐπίθεση ἀπό
τόν γυιό τοῦ ρουμανίζοντα ἱερέα τῆς ἐνορίας, Ἰωάννου Δημητρίου, ὁ
ὁποῖος ἅρπαξε τό βιβλίο καί τό ἔσχισε. Ἐπεκράτησε σύγχυση καί θά προ-
καλοῦνταν ἐπεισόδια, ἄν ὁ φόβος τῶν καταγγελιῶν γιά δράση κατά τοῦ
καθεστῶτος δέν συγκρατοῦσε τούς ἑλληνόφρονες. Ἄλλη ἐπιτυχία τῶν
ρουμανιζόντων στή Σαμαρίνα κατά τό ἴδιο ἔτος ἦταν ἡ κατάληψη δύο
– 182 –
σχολείων, μέ ἀποτέλεσμα τά ἑλληνικά νά μείνουν χωρίς οἴκημα. Στό Πε-

ριβόλι οἱ ρουμανίζοντες κακοποίησαν τούς δασκάλους, εἰσέβαλαν στίς
οἰκίες πού διέμεναν, κατέστρεψαν τά ἔπιπλά τους καί τούς ἀνάγκασαν
νά ἐγκαταλείψουν τόν οἰκισμό. Στά ἄλλα βλαχοχώρια, πλήν Σαμαρίνας,
δέν λειτούργησαν ἑλληνικά σχολεῖα κατά τό ἔτος ἐκεῖνο. 206 250, 274
Ὁ μητροπολίτης Κλήμης, ἐπειδή ἐναντιωνόταν στήν ἀνάγνωση τοῦ
Εὐαγγελίου στή ρουμανική13, «ἐδάρη βαρβάρως καί ἀνηλεῶς». Εἶχε φθάσει
στό Περιβόλι στίς 25 Ἰουλίου τοῦ 1891, παραμονή τῆς ἑορτῆς τῆς Ἁγίας
Παρασκευῆς, ὅπως πληροφορούμαστε ἀπό μεταγενέστερη ἔκθεση
(3.10.1904) τοῦ μητροπολίτου Ἀγαθαγγέλου πρός τό Πατριαρχεῖο. Τοῦ ζη-
τήθηκε ἀπό τούς ρουμανίζοντες νά ἀναγνώσει κατά τήν ἑπομένη τήν
εὐαγγελική περικοπή στή ρουμανική γλώσσα. Ἐπειδή ὁ μητροπολίτης
ἀρνήθηκε νά ἱκανοποιήσει τό αἴτημά τους, σέ σύσκεψη ἀποφασίστηκε,
ὑπό τήν προεδρία τοῦ οὐνίτη ἱερέα Δημητρίου, νά μεταβοῦν οἱ ρουμανί-
ζοντες στόν ναό ὁπλισμένοι μέ σκοπό νά βιαιοπραγήσουν. Ὁ μητροπολί-
της πληροφορήθηκε τίς προθέσεις τους ἀπό προκρίτους καί τήν ἑπομένη
ἀπέφυγε νά λειτουργήσει παραμείνας στήν οἰκία, ὅπου φιλοξενήθηκε.
Τότε οἱ θρασύτεροι ἀπό τούς ρουμανίζοντες περικύκλωσαν τήν οἰκία,
εἰσέβαλαν καί ξυλοκόπησαν ἄγρια τόν Κλήμη. 206 246, 605204. Μάλιστα, ἡ
ἐφημερίδα τοῦ Πατριαρχείου ἔγραψε ὅτι ἐπιχείρησαν νά τόν ἀπαγχονί-
σουν καί σώθηκε χάρη στήν ἔγκαιρη βοήθεια δύο ἡρωΐδων γυναικῶν καί
στήν ἔγκαιρη ἐπέμβαση τοῦ στρατιωτικοῦ ἀποσπάσματος πού τόν συνό-
δευε. 366497, 206247. Οἱ ἀστυνομικές ἀρχές συνέλαβαν ἐννέα πρωταιτίους
τοῦ ξυλοδαρμοῦ καί τούς φυλάκισαν στά Γρεβενά, ἐνῶ ὁ μητροπολίτης
μεταφέρθηκε στή μονή Σπηλαίου γιά ἀνάρρωση. Τό αὐστριακό προξενεῖο
Μοναστηρίου διαμαρτυρήθηκε γιά τή σύλληψη τῶν ἐνόχων. Οἱ κατηγο-
ρούμενοι σύντομα ἀποφυλακίστηκαν (17.9.1891) μέ ἐγγύηση καί ἐπέ-
στρεψαν στό Περιβόλι, ὅπου οἱ ρουμανίζοντες τούς ὑποδέχθηκαν μέ τι-
μές ἡρώων. Ὁ μητροπολίτης προσέβαλε τήν ἀπόφαση τοῦ πρωτοδικείου
Γρεβενῶν στό Μοναστήρι καί οἱ ὀθωμανικές ἀρχές ἀναγκάστηκαν, μετά
καί ἀπό τά διαβήματα τοῦ Πατριαρχείου, νά δικάσουν τούς δράστες μετά
ἀπό ἔτος καί νά ἐπιβάλουν τήν ποινή φυλάκισης 10 μηνῶν. 206 247, 281. Ὁ
Κλήμης, γιά νά ἠρεμήσουν τά πράγματα στά βλαχοχώρια, ἀναγκάστηκε
νά ἀποδεχθεῖ νά ψάλλει στά ρουμανικά ὁ ἀριστερός χορός τῶν ψαλτῶν,
ρύθμιση πού παγιώθηκε καί ἐπί τῶν διαδόχων του μητροπολιτῶν. 605204.
Τό μέτρο αὐτό εἶχε εὐεργετικά ἀποτελέσματα, διότι καταπράυνε τούς
ὀλιγότερο φανατικούς μέ τήν αἴσθηση τῆς δικαίωσής τους. Οἱ φανατικοί
βέβαια συνέχισαν τόν ἀγώνα μέ ἀμείωτη ἔνταση, ἔτσι μέ τήν πάροδο τῶν
ἐτῶν ἡ διαμάχη πάλι ὀξύνθηκε.
Τό φθινόπωρο τοῦ 1891 ἤ ἐνωρίς τήν ἄνοιξη τοῦ 1892 οἱ ρουμανίζοντες
– 183 –
κατέλαβαν τόν ναό τοῦ Ἁγίου Γεωργίου Περιβολίου καί τόν τηροῦσαν
κλειστό καθ’ ὅλο τό ἑπόμενο θέρος ἀπό τόν φόβο τῆς ἀπομάκρυνσής
τους ἀπό τούς ἑλληνόφρονες κατοίκους. Στίς 8 Σεπτεμβρίου 1892 γυ-
ναῖκες ἀνέβηκαν στή στέγη καί εἰσῆλθαν στό ναό προκειμένου νά ἀνοί-
ξουν τή θύρα στούς ἱερεῖς. Ἦσαν τόσο ἀποφασισμένες νά τόν ὑπερασπι-
στοῦν, ὥστε οἱ ρουμανίζοντες δέν τόλμησαν νά τίς προκαλέσουν. Στήν
ἀποφασιστικότητα τους ἐπέδρασε ἡ γνωστοποίηση πλέον τῆς μεταστρο-
φῆς τοῦ ἱερέα Δημητρίου στήν οὐνία. Ἦταν τόσο ἄσχημη ἡ ἐντύπωση,
πού προκάλεσε ἡ εἴδηση στήν κοινωνία τοῦ Περιβολίου, ὥστε οὔτε οἱ γυ-
ναῖκες τῶν ρουμανιζόντων, ὅταν γεννοῦσαν, ἤθελαν πλέον τήν εὐχή του.
Μάλιστα ἔλεγαν πώς προτιμοῦσαν νά πεθάνουν ἀδιάβαστες παρά νά
κηδευτοῦν ἀπό «παπιστάνο» (παπικό). 206 281. Τό θέρος τοῦ 1892 οἱ ρουμα-
νίζοντες ξανακατέλαβαν τό κεντρικό σχολεῖο τῆς Σαμαρίνας (Μεγάλης
Παναγιᾶς). Οἱ δάσκαλοι Σάδας καί Τσιτώτας συγκέντρωσαν περί τούς
300 μαθητές καί περικύκλωσαν τό σχολεῖο ζητώντας τήν παράδοσή του.
Στήν ἀρνητική ἀπόκριση ἐπετέθησαν μέ λίθους καί ἐξανάγκασαν τούς
ρουμανίζοντες νά ὑποχωρήσουν. Λίγο ἀργότερα οἱ ρουμανίζοντες κακο-
ποίησαν σοβαρά τόν Τσιτώτα καί ἕξι μαθητές. Ταραχές σημειώθηκαν τό
φθινόπωρο τοῦ 1892, ὅταν οἱ ρουμανίζοντες, μέ ἐπικεφαλῆς τόν ἱερέα
Ἰωάννη Παπακώστα14, κατέλαβαν τόν ναό τῆς Κοιμήσεως τῆς Θεοτόκου
καί τέλεσαν τή λειτουργία στά ρουμανικά. Ἐπεισόδια προκλήθηκαν μετά
ἀπό τό γεγονός στήν κεντρική πλατεία, μάλιστα κάποιοι χειροδίκησαν
κατά τοῦ ἱερέα καί τοῦ γυιοῦ του. Οἱ ἀρχές συνέλαβαν τούς ταραξίες καί
τούς φυλάκισαν. 206281. Ὁ ἱερέας Ἱωάννης συνελήφθη μῆνες ἀργότερα
καί κρατήθηκε στό Μοναστήρι, λόγω ἐπεισοδίων στη Μυλόβιστα, ὅπου
εἶχε διατελέσει ἐφημέριος τῶν ἐκεῖ ρουμανιζόντων. 590
Ἀρχές τοῦ 1893 οἱ ρουμανίζοντες ἐπέτυχαν ὁ νομάρχης Σερβίων νά
ζητήσει ἀπό τόν μητροπολίτη Γρεβενῶν νά παραδώσει τά κλειδιά τοῦ να-
οῦ τῆς Κοιμήσεως τῆς Θεοτόκου Σαμαρίνας στούς ρουμανίζοντες.
Ἐκεῖνος ἀρνήθηκε καί ζήτησε τή βοήθεια τοῦ Πατριαρχείου, μέ τίς παρα-
στάσεις τοῦ ὁποίου ὁ νομάρχης δέν ἐπέμενε στήν ἀρχική του ἐντολή. Τήν
ἄνοιξη ὅμως εἶχε καταληφθεῖ καί πάλι ὁ ναός τοῦ Ἁγίου Γεωργίου στό
Περιβόλι ἀπό τόν οὐνίτη ἱερέα Δημήτριο. 206 303. Οἱ ρουμανίζοντες ἐπέτυ-
χαν νά καταλάβουν καί τόν ναό τῆς Κοιμήσεως τῆς Θεοτόκου Σαμαρίνας
περί τά τέλη Ἰουνίου. Ὁ ναός ἀνεκατελήφθη μετά ἀπό λίγες ἡμέρες. Νέα
ἀπόπειρα κατάληψης ἀπό τούς ρουμανίζοντες ἔγινε κατά τή 15η Αὐγού-
στου. Αὐτοί ἐπωφελήθηκαν ἀπό τήν ἀπουσία τοῦ μητροπολίτη, ὁ ὁποῖος
ἦταν συνοδικός. (Πάντοτε παρευρισκόταν ὁ μητροπολίτης στή Σαμαρίνα
κατά τήν 15η Αὐγούστου). Ἡ ἐπιχείρηση ἀπέτυχε, παρά τήν παρουσία τοῦ
ὑποστηρικτοῦ τους ἐπάρχου Γρεβενῶν. Τό ἴδιο ἀποτυχημένη ὑπῆρξε
– 184 –
(22.8) καί ἡ παρουσία τοῦ ρουμανίζοντος ἱερέα τῆς Ἀβδέλλας Παπαρίζου,

στόν ὁποῖο οἱ ἐπίτροποι δέν ἐπέτρεψαν νά λειτουργήσει στή θέση τοῦ ὑπό
κράτηση ρουμανίζοντος Ἰωάννη. 206303. Ἡ μή ἀναφορά στίς πηγές σέ γε-
γονότα τῆς Ἀβδέλλας μαρτυρεῖ ὅτι ἐκεῖ ἡ προπαγάνδα εἶχε ἐπικρατήσει
πλήρως.
Τήν κατάσταση ἐπιδείνωσε ἡ κατά τοῦ μητροπολίτη Κλήμη στάση
κάποιων προκρίτων τῶν Γρεβενῶν (1893), οἱ ὁποῖοι ἐνίσχυαν ἀπό ἀντί-
δραση τή ρουμανική προπαγάνδα. Αὐτοί ἦσαν πρωτίστως οἱ ἀδελφοί
Ἀθανάσιος καί Νικόλαος Ἠλία. Οἱ πρόκριτοι αὐτοί, γιά νά διώξουν τήν
παρθεναγωγό, πού εἶχε διοριστεῖ μέ ἐνέργειες τοῦ μητροπολίτη, κατήγ-
γειλαν στίς ὀθωμανικές ἀρχές ὅτι μισθοδοτεῖτο ἀπό τό ἑλληνικό ὑπουρ-
γεῖο τῶν Ἐξωτερικῶν. 206301. Ἡ ἔξαρση τῆς προπαγάνδας ἀπασχόλησε
τότε τό ὑπουργεῖο αὐτό. Ζήτησε ἀπό τό προξενεῖο Ἐλασσόνας νά τό ἐνη-
μερώσει γιά τούς ἐπικεφαλῆς τῆς προπαγάνδας πού παραχείμαζαν στή
Θεσσαλία, ὥστε νά ληφθοῦν μέτρα ἐναντίον τους. Ἀπό τήν ἔκθεση πλη-
ροφορούμαστε τά ὀνόματα: Γεώργιος καί Δημήτριος Σκρίμπας, Εὐθύμιος
Βαρδούλης (αὐτός εἶχε ἐκτεθεῖ ὡς καί ὑποψήφιος δήμαρχος Βελεστίνου)
(Περιβόλι), Τόλης Πάπας, Γίτσης Παπαχατζῆς, ἀδελφοί Ἐξάρχου, Νικό-
λαος Σταμούλης (Ἀβδέλλα), Εὐθύμιος Κυραλέος, Καράντζος, Περιστέρης
Ἀναστασίου (Κρανιά). 206313. Κάποιοι πιό φανατικοί δέν κατέρχονταν στή
Θεσσαλία.
Κατά τήν ἄνοιξη τοῦ 1894 οἱ ἐπίτροποι τοῦ ναοῦ τῆς Κοιμήσεως τῆς
Θεοτόκου Σαμαρίνας, Ἰ. Χρυσοχόος καί Μ. Παπαζήσης, μέ τήν ὑποστήρι-
ξη τριῶν χοτζάδων ἀπό τά Γρεβενά, ἄνοιξαν τά ἁρπαγμένα σχολεῖα καί
ἐγκατέστησαν ἐκεῖ ἑλληνόφρονες δασκάλους καθώς καί δάσκαλο τῆς
τουρκικῆς. Μετά ἀπό καταγγελίες τῶν ρουμανιζόντων, οἱ ἐπίτροποι συ-
νελήφθησαν ὡς ταραξίες καί τά σχολεῖα ἀποδόθηκαν στούς ρουμανίζο-
ντες, παρά τό ὅτι ὁ Τοῦρκος δάσκαλος εἶχε διοριστεῖ ἐπόπτης. Τήν ἴδια
ἐποχή κατελήφθη ἀπό τούς ρουμανίζοντες καί ὁ ναός τῆς Κοιμήσεως τῆς
Θεοτόκου. Μάλιστα, ὁ ἀποφυλακισθείς ρουμανίζων ἱερέας Ἰωάννης δή-
λωνε πώς θά χειροτονοῦσε ὁ ἴδιος πλέον ἱερεῖς. Οἱ ἑλληνόφρονες προσέ-
φυγαν στά δικαστήρια καί ἐπέτυχαν ἀπόφαση ὑπέρ αὐτῶν. Ὁ ναός πα-
ρεδόθη, ὄχι ὅμως καί τά δύο σχολικά κτίρια. Στή Σαμαρίνα ἔκανε τήν
ἐμφάνισή του πάλι καί ὁ παπα-Ρίζος τῆς Ἀβδέλλας, ὁ ὁποῖος λειτούργησε
ἀρχές Ἰουλίου 1894. Οἱ ἑλληνόφρονες ζήτησαν τήν ἐπέμβαση τῶν ἀρχῶν
καί στρατιωτικό ἀπόσπασμα τόν ἀπομάκρυνε. 206327. Πρός ἐμψύχωση
τῶν ἑλληνοφρόνων, τό Πατριαρχεῖο ἔδωσε ἐντολή στόν μητροπολίτη
Σερβίων καί Κοζάνης Κωνστάντιο νά ἐπισκεφθεῖ τή Σαμαρίνα. Οἱ κάτοι-
κοι τῆς Σαμαρίνας, εὐχαριστοῦντες τόν μητροπολίτη μετά τήν ἐπίσκεψή
του μέ ἐπιστολή τους (15.7.1894), διεκτραγωδοῦσαν τήν κατάσταση μετά
– 185 –
τήν κατάληψη τῶν δύο διδακτηρίων ἀπό ρουμανίζοντες δασκάλους καί

μαθητές, 15 τόν ἀριθμό, καί τόν ἐξαναγκασμό τῶν 350 μαθητῶν τοῦ
ἑλληνικοῦ σχολείου νά διδάσκονται στόν νάρθηκα καί στήν αὐλή τῆς
Μεγάλης Παναγίας. Πρόταση πρός τούς ρουμανίζοντες νά τούς παρα-
χωρηθεῖ τό σχολεῖο στόν περίβολο τοῦ ναοῦ τῶν Γενεθλίων τῆς Θεοτόκου
ἀπερρίφθη. Ἀνέφεραν στήν ἐπιστολή ὅτι οἱ ὀθωμανικές ἀρχές ἀμερόλη-
πτες εἶχαν ἀπαγορεύσει σέ δύο ρουμανίζοντες ἱερεῖς, τούς παπα-Γιάννη
καί παπα-Ρίζο, νά παραμείνουν στά βλαχοχώρια, ὅμως παρακαλοῦσαν
στή συνέχεια τόν Κωνστάντιο νά παρέμβει στά Σέρβια πρός τόν νομάρ-
χη, πρός ἀποκατάσταση τῆς ἀδικίας τῆς ἁρπαγῆς τῶν διδακτηρίων. 590
Τό 1894 καθαιρέθηκε ἀπό τό Πατριαρχεῖο ὁ ρουμανίζων ἱερέας τῆς
Σαμαρίνας Ἰωάννης Δημητρίου. 206350. Oἱ ρουμανίζοντες, γιά νά ἐξοντώ-
σουν στή Σαμαρίνα τούς ἀντιτιθεμένους στά σχέδιά τους δασκάλους, συ-
νέταξαν ἐπιστολή, τό φθινόπωρο τοῦ ἰδίου ἔτους, στήν ὁποία ἐμφανιζό-
ταν ὡς συντάκτης ὁ γηραιός δάσκαλος Μίλων Σακελλαρίου καί συνυπέ-
γραφαν οἱ πρόκριτοι τοῦ ναοῦ τῆς Κοιμήσεως τῆς Θεοτόκου Ἰ. Χρυσοχόος
καί Μ. Παπαζήσης. Αὐτή ἀπευθυνόταν πρός τόν Ἕλληνα πρόξενο στά
Ἰωάννινα καί γνωστοποιοῦσε σ’ αὐτόν ὅτι συνέχιζαν τίς ἐπαναστατικές
προετοιμασίες ἐναντίον τῶν Τούρκων, στηριζόμενοι στίς χρηματικές ἐνι-
σχύσεις καί τίς ὁδηγίες του. Οἱ ἀγωγιάτες πού μετέφεραν τήν ἐπιστολή
συνελήφθησαν ἀπό τούς Τούρκους, κατόπιν καταγγελίας, ἔπεισαν γιά
τήν ἀθωότητά τους καί ἀφέθηκαν ἐλεύθεροι. Οἱ ὑποτιθέμενοι συντάκτες
τῆς ἐπιστολῆς ἔπεισαν τούς Τούρκους γιά τήν πλαστότητά της προσκομί-
ζοντας γιά ἀντιπαραβολή γραπτά τοῦ συντάκτη της, πού ἦταν ὁ Ἀριστεί-
δης Σακελλαρίου, γυιός τοῦ Μίλωνος. Αὐτός εἶχε ἀποπεμφθεῖ ἀπό τό
ἑλληνικό σχολεῖο, ὅπου δίδασκε, λόγω ἀνάρμοστης συμπεριφορᾶς καί
εἶχε προσχωρήσει στήν προπαγάνδα. Τό πάθος του ἦταν τόσο, ὥστε δέν
δίστασε νά ἐνοχοποιήσει, συκοφαντώντας, τόν πατέρα του. Τό γεγονός
τῆς πλαστογραφίας καταγγέλθηκε στό πρωτοδικεῖο Γρεβενῶν καί ὁ συ-
κοφάντης, μετά τή διαπίστωση ἀπό εἰδική ἐπιτροπή τοῦ γραφικοῦ του
χαρακτήρα στήν ἐπιστολή, προφυλακίστηκε στά Γρεβενά (7.10). Ἡ δίκη
του διεξήχθη τόν Μάρτιο τοῦ 1895 καί ὁ Ἀρ. Σακελλαρίου καταδικάστηκε
σέ φυλάκιση ἑνός ἔτους. 206330
Τό 1894, ὅταν πλέον εἶχε γίνει εὐρέως γνωστό ὅτι ὁ ἱερέας Δημήτριος
Τέγος εἶχε μεταστραφεῖ στήν οὐνία, ἀρκετοί δυσαρεστημένοι ρουμανίζο-
ντες τοῦ Περιβολίου ζήτησαν εξηγήσεις καί αὐτός ἀναγκάστηκε νά δη-
λώσει, ψευδῶς καί μάλιστα γραπτῶς, ὅτι οὐδέποτε ἔγινε παπικός, ἀλλά
μόνο Ρουμάνος ὀρθόδοξος ἱερέας. 605205. Τό 1895 οἱ ρουμανίζοντες κατέ-
λαβαν καί τόν ναό τῆς Ἁγίας Παρασκευῆς Περιβολίου. 256 117
Τό ὅτι μικρή μειοψηφία ἀποτελοῦσαν οἱ ρουμανίζοντες στή Σαμαρίνα
– 186 –
βεβαιώνεται ἀπό τόν Ἰταλό βοτανολόγο καί παρατηρητή ὑπέρ τῶν ἰτα-
λικῶν συμφερόντων στήν περιοχή τῆς Ἠπείρου, Antonio Baldacci, ὁ
ὁποῖος κινούμενος, στίς 17 Ἰουλίου 1896, ἀπό τήν Κόνιτσα πρός τόν Σμό-
λικα ἔγραψε στό ἡμερολόγιό του: «Καθ΄ ὁδόν συναντήσαμε πολυάριθμα
καραβάνια ἐκ κατοίκων τῆς Σαμαρίνης... Οἱ Βλάχοι αὐτοί εἶναι πιστοί ὀπα-
δοί τῆς ἑλληνικῆς ἐθνικότητος... Μᾶς χαιρετίζουν πάντοτε στά ἑλληνικά
μέ τό «καλημέρα» ἤ τό «Ὥρα καλή!» καί ἡ εὐχή αὐτή εἶναι στ’ ἀλήθεια
ἀναγκαία σ’ αὐτόν τόν δρόμο καί μέ τέτοιο καύσωνα». 43159, 161. Ἡ ὑποχωρη-
τικότητα τῶν Σαμαριναίων ὀφειλόταν στούς διωγμούς πού εἶχαν ὑποστεῖ
συντοπίτες τους κατά τό πρόσφατο παρελθόν. Ἄλλωστε, οἱ περισσότερες
μηνύσεις μέ συκοφαντικές κατηγορίες γίνονταν στή Σαμαρίνα, ἀκριβῶς
λόγω τῆς ἀντιστάσεως ἀρκετῶν σημαντικῶν μελῶν τῆς κοινότητας στήν
προπαγάνδα. 206349. Παρά τίς ἀπειλές καί συκοφαντίες, ἐπέτυχαν νά
συλληφθεῖ ἐκ νέου ὁ ρουμανίζων ἱερέας Ἰωάννης καί νά κρατηθεῖ ὑπό
ἐπιτήρηση στά Γρεβενά (θέρος 1895). 206351
Τόν Νοέμβριο τοῦ 1896 ἀπεβίωσε ὁ μητροπολίτης Κλήμης. Τότε ἑλλη-
νικοί διπλωματικοί κύκλοι ἀνησύχησαν μήπως οἱ ρουμανίζοντες πιέσουν
πρός τήν κατεύθυνση νά τοποθετηθεῖ στά Γρεβενά δικός τους ἐπίσκοπος.
206356. Ὁ νέος μητροπολίτης Δωρόθεος ἦταν ἐπιφυλακτικός ἔναντι τῶν
ρουμανιζόντων, ὅπως καί οἱ προκάτοχοί του. Τήν ἄνοιξη τοῦ 1897 οἱ ρου-
μανίζοντες βρῆκαν τήν εὐκαιρία νά καταγγείλουν πολλούς Ἕλληνες
Βλάχους ὡς συνεργάτες τῶν ἀνταρτῶν καί τοῦ ἑλληνικοῦ στρατοῦ. Στίς
23 Ἀπριλίου δολοφονήθηκε ἀπό ρουμανίζοντες κοντά στό μοναστήρι τοῦ
Σισανίου ὁ Ζέρβας ἀπό τό Τσούρχλι, ὁ ὁποῖος διέμενε στήν Κλεισούρα καί
παρακολουθοῦσε τίς κινήσεις τῶν προπαγανδιστῶν. 116 176
Ἡ προπαγάνδα, παρά τή στήριξη ὀθωμανῶν ἀξιωματούχων καί τήν
ἄσκηση βίας ἐκ μέρους τῶν ρουμανιζόντων, εἶχε λάβει φθίνουσα πορεία.
Βλέποντας τήν κάμψη της, ὄργανα τῆς προπαγάνδας (πολύ πιθανόν ὁ
ἴδιος ὁ Μαργαρίτης) συνέταξαν (1897) κείμενο καταγγελίας ὅλων τῶν
μητροπολιτῶν τῶν παραμεθορίων μητροπόλεων μέ τήν κατηγορία τῆς
συνωμοσίας κατά τῆς ὀθωμανικῆς αὐτοκρατορίας καί τό ἐπέδωσαν στόν
βαλῆ τῶν Ἰωαννίνων Ὀσμάν. Λόγω τοῦ προσφάτου ἑλληνοτουρκικοῦ
πολέμου ἦταν φυσικό αὐτός νά παρασυρθεῖ καί νά ἐκδηλώσει ἀπροκά-
λυπτα ἐχθρική στάση πρός τό ἑλληνικό στοιχεῖο. Καταγγελίες ἔγιναν καί
πρός τόν στρατιωτικό διοικητή τῆς παραμεθόριας μεραρχίας μέ ἕδρα τή
Λειψίστα, Νισάτ Φερίκ. Οἱ μητροπολίτες Ἰωαννίνων Γρηγόριος καί Γρε-
βενῶν Δωρόθεος ἔλαβαν ἔγκαιρα γνώση τῶν καταγγελιῶν. Διεξήχθησαν
ἀνακρίσεις ἀπό τόν Νισάτ Φερίκ, γνωστό καί φίλο τοῦ Μαργαρίτη. Ὁ Νι-
σάτ μετά τό πέρας τῶν ἀνακρίσεων συνέταξε (Δεκέμβριος τοῦυ 1898)
ἔκθεση ἄκρως ἀνθελληνική, μέ κατηγορίες γιά ἐπαναστατικές ζυμώσεις,
– 187 –
ἡ ὁποία ὅμως ἔφθασε στά χέρια Ἕλληνα διπλωμάτη, μέσω γνωστοῦ του
Τούρκου ἀξιωματικοῦ ἀπό τήν Κόνιτσα. Τελικά, ἡ συκοφαντία ἔπεσε στό
κενό, διότι ὁ βαλῆς διεῖδε πίσω ἀπό τήν καταγγελία τόν δάκτυλο τοῦ
Αὐστριακοῦ προξένου στά Ἰωάννινα. 206375, 383
Περί τά τέλη Σεπτεμβρίου τοῦ 1898 παρουσιάστηκε στόν μητροπολίτη
ὁ ρουμανίζων ἱερέας τῆς Σαμαρίνας Ἰωάννης καί ζήτησε συγχώρεση. Ὁ
Δωρόθεος, δυσπιστώντας γιά τή μετάνοιά του, δέν τήν ἀποδέχθηκε. Συγ-
χώρεση ζήτησε κατά τήν ἴδια χρονική περίοδο καί ρουμανίζων ἱερέας τοῦ
Περιβολίου. 206383. Ὁ μητροπολίτης Δωρόθεος τόν Αὔγουστο τοῦ 1899 με-
τέβη στήν Ἀβδέλλα. Διπλωματική πηγή, σέ ἔκθεσή της (22.4.1899) μῆνες
πρίν ἀπό τή μετάβαση, ἔγραφε ὅτι ἡ ἐπίσκεψη θά γινόταν μετά ἀπό πρό-
σκληση τῆς κοινότητας. 206396. Κινούμενος ἀπό Περιβόλι καί πλησιάζο-
ντας στήν Ἀβδέλλα, ἡμέρα Σάββατο, ἔγινε δεκτός μέ ἀποδοκιμασίες,
ὕβρεις καί ἀπειλές ἀπό συγκεντρωθέντες ρουμανίζοντες. Τό ἀπόγευμα
δέχθηκε πυροβολισμούς ἀπό τό ἰσόγειο τῆς οἰκίας τοῦ ἱερέα Οἰκονόμου,
στήν οποία κατέλυσε. Ὅμως τήν ἑπομένη λειτούργησε, καί μάλιστα μετά
ἀπό δέκα ἔτη, καθώς ὥς τότε ὑπῆρχε ὁ κίνδυνος ξυλοδαρμοῦ καί ἐκδιωγ-
μοῦ15. 221103, 362497, 206396. Ὁ Δωρόθεος τόν Μάρτιο τοῦ 1900 ἀνεχώρησε γιά
τήν Κωνσταντινούπολη ὡς μετέχων στή Σύνοδο καί δέν ἐπανῆλθε στά
Γρεβενά. 60599. Ἡ μητρόπολη ἔμεινε χωρίς μητροπολίτη ἐπί ἑνάμισυ ἔτος.
Κατά τό 1900 ὑπῆρχαν τρεῖς ἱερεῖς, πού τελοῦσαν τίς ἱερές ἀκολουθίες
στή ρουμανική γλώσσα, ἀνά ἕνας στίς κοινότητες Περιβόλι, Ἀβδέλλα καί
Σαμαρίνα. 60597. Ὁ ἱερέας τῆς Σαμαρίνας Ἰωάννης Ταμπούρας, λόγω συ-
κοφαντιῶν ρουμανιζόντων, φυλακίστηκε ἐπί τρίμηνο στά Γρεβενά. Οἱ
συνεφημέριοί του, Δημήτριος Κυρατσούλης καί Νικόλαος Χουχλάκας,
ἐκδιώχθηκαν ἀπό τόν ναό τοῦ Προφήτη Ἠλία ἀπό εἰσορμήσαντες χωρο-
φύλακες καί ρουμανίζοντες κατοίκους, ἐπειδή ἀρνήθηκαν νά συλλει-
τουργήσουν μέ τόν ρουμανίζοντα ἱερέα. 26223, 24
– 188 –
Κεφάλαιο Ε
Ἡ Ἐθνική Ἑταιρεία καί τά
πολεμικά γεγονότα 1896-1897
Εἰσαγωγικά
Τό βουλγαρικό σχίσμα τοῦ (1870), ἡ συνθήκη τοῦ Ἁγίου Στεφάνου

(1878) καί προσάρτηση τῆς Ἀνατολικῆς Ρωμυλίας στή βουλγαρική ἡγεμο-
νία (1885) ἔκαναν ὁρισμένους πατριῶτες στήν ἐλεύθερη Ἑλλάδα νά ἀνη-
συχοῦν γιά τό μέλλον τῆς Μακεδονίας. Ἡ ἀνησυχία ἐντάθηκε, ὅταν οἱ
Βούλγαροι ἄρχισαν νά δολοφονοῦν ἱερεῖς καί προκρίτους σέ χωριά, προ-
κειμένου νά κάμψουν τό φρόνημα τῶν κατοίκων αὐτῶν (1890). Παράλ-
ληλα, οἱ ὀθωμανικές ἀρχές δέν ἔχαναν εὐκαιρία νά ἀσκήσουν βία κατά
τῶν ὑποδούλων. Τόν Ἀπρίλιο τοῦ 1894, μέ ἐντολή τοῦ διοικητοῦ τοῦ Μο-
ναστηρίου, ἔγινε ἔρευνα στή μονή τῆς Ζάμπορντας μέ βάρβαρο τρόπο
ἀφοῦ οἱ ἄνδρες τοῦ στρατιωτικοῦ ἀποσπάσματος ἔσπασαν ξυλοκιβώτια
μέ τσεκούρια. Ἐπειδή βρῆκαν κάποια παλαιά ὅπλα (καριοφίλια), συνέ-
λαβαν τόν ἡγούμενο Διονύσιο καί τέσσερες μοναχούς καί τούς ἔκλεισαν
στίς φυλακές τῶν Γρεβενῶν. 8476. Κάποιοι Μακεδόνες κινοῦνταν ὡς
ἀντάρτες στήν σκλαβωμένη πατρίδα τους, ἐνῶ ἄλλοι συνέλεγαν πληρο-
φορίες καί ἄλλοι διαβίβαζαν αὐτές στήν Ἀθήνα κάνοντας ἐκκλήσεις νά
ἀναληφθοῦν προσπάθειες γιά τήν ἀπελευθέρωση τῆς Μακεδονίας. Με-
ταξύ αὐτῶν πού παρακολουθοῦσαν τίς κινήσεις τῶν ρουμανιζόντων
ἦταν καί ὁ Ζέρβας ἀπό τό Τσούρχλι, ἐγκατεστημένος στήν Κλεισούρα τῆς
Καστοριᾶς, ὁ ὁποῖος δολοφονήθηκε ἀπό ρουμανίζοντες. 116 176. Καρπός
τῶν ἀνησυχιῶν γιά τή Μακεδονία ὑπῆρξε ἡ ἵδρυση τῆς Ἐθνικῆς Ἑταιρεί-
ας στίς 12 Νοεμβρίου 1894. Πρωτεργάτης τῆς Ἑταιρείας ὑπῆρξε ὁ Μιχαήλ
Μελᾶς, πατέρας τοῦ Παύλου. Μέλος της ὑπῆρξε ὁ μετέπειτα συνταγμα-
τάρχης Στέφανος Γενάδης, ἐλευθερωτής τῶν Γρεβενῶν. 258 153. Ἡ ὀργά-
νωση ἦταν μυστική καί οἱ εἰσερχόμενοι ἔδιναν ὅρκο ἐχεμύθειας. 174 7
Τό 1895, ἔκαναν τήν ἐμφάνισή τους στή Μακεδονία Βούλγαροι κομιτα-
– 189 –
τζῆδες. Γράφει ὁ παπα-Νικόλας Κουκόλης στό ἡμερολόγιό του: «Τό 1895

καλοκαίριον. Ἐβγῆκαν λησταντάρτες ἐκ Βουλγαρίας καί ἐπερίφεραν τά
μέρη τῆς Μακεδονίας καί εἶχον δώσει φόβον εἰς τούς κατοίκους καί προπά-
ντων εἰς τό Ἑλληνικόν Ἔθνος». 350281. Οἱ Μακεδόνες ὅμως τῆς Θεσσαλίας
ἀγρυπνοῦσαν. Ἐκείνη τήν ἐποχή κατοικοῦσαν στή Θεσσαλία περί τούς
τρεῖς χιλιάδες Μακεδόνες πού δέν μποροῦσαν νά ἐπιστρέψουν στήν πα-
τρίδα τους, λόγω ἀναμείξεώς τους σέ κινήματα κατά τό παρελθόν. 17418.
Δημοσίευμα τῆς ἀθηναϊκῆς ἐφημερίδας «Ἑστία», στό φύλλο Πέ-
μπτης/Παρασκευῆς 16/17 Νοεμβρίου 1895, μᾶς πληροφορεῖ: «Οἱ ἐν Βελε-
στίνῳ Μακεδόνες, οἱ δυνάμενοι νά γνωρίζουν καλλίτερον παντός ἄλλου τά
ἐν τῇ πατρίδι των συμβαίνοντα, προβλέποντες δέ τήν ἀναπόφευκτον ἀνά-
γκην, ἥτις θά καλέσῃ αὐτούς μίαν ἡμέραν νά λάβωσι τά ὅπλα, παρασκευά-
ζονται ὡς ἐμπρέπει εἰς φιλοπάτριδας ἄνδρας, διά νά ἀνταπεξέλθουν κατά
τῶν ἐχθρῶν τῆς Πατρίδος των. Παρεκάλεσαν θερμῶς τόν αὐτόθι ἀνθυπα-
σπιστήν τοῦ Πεζικοῦ κ. Κουρέαν, ὅπως τούς διδάξῃ τάς στρατιωτικάς
ἀσκήσεις καί τόν χειρισμόν τοῦ ὅπλου. Ὁ ἀνθυπασπιστής προθύμως ἐδέχθη
καί τά γυμνάσια ἤρχισαν ἤδη. Μέχρι τοῦ 40 καί τοῦ 50 ἔτους προσέρχονται
πάντες καί γυμνάζονται. Ἤδη ἐπεράτωσαν τούς βηματισμούς καί ζητοῦν
ὅπλα, τά ὁποῖα δέν ἀμφιβάλλομεν ὅτι θά τούς δοθοῦν, προκειμένου περί
τόσον ἐξόχως πρακτικοῦ καί ἐθνικοῦ σκοποῦ». 256119. Ἀρκετοί ἀπό τούς
ἐξασκούμενους στά ὅπλα Μακεδόνες ἦσαν ἀσφαλῶς Περιβολιῶτες, ἀπ’
ἐκείνους πού κατά τό θέρος ἔθεταν φραγμό στή δράση τῶν ρουμανιζό-
ντων.
Τό ἑπόμενο κιόλας ἔτος (1896), ἡ Ἐθνική Ἑταιρεία κατήρτισε ἀνταρτι-
κά σώματα, πού ἀπέστειλε στή Μακεδονία πρός ἐμψύχωση τῶν τρομο-
κρατημένων Μακεδόνων. Σέ σύσκεψη στή Λάρισα, περί τά τέλη Ἰουλίου
1896, ἔλαβαν μέρος μέλη τῆς Ἑταιρείας καί Μακεδόνες ὁπλαρχηγοί. Ση-
μαντικότεροι ἦσαν οἱ Ζέρμας, Ἀλαμάνης, Νταβέλης, Μακρῆς, Κωνστα-
ντινίδης, Βλαχάβας, Μπρούφας, Νάτσιας (Περήφανος), Λάζος καί Βερβέ-
ρας. Οἱ ὁπλαρχηγοί φαίνονταν διστακτικοί, δεδομένου ὅτι ἡ ὅλη προσπά-
θεια ὄχι μόνο δέν εἶχε τίς εὐλογίες τῆς Κυβερνήσεως, ἀλλά αὐτή εἶχε δια-
κηρύξει ὅτι θά κατεδίωκε, ὅσους θά ἀναμειγνύονταν σ’ αὐτήν. Παρ’ ὅλα
αὐτά, τελικά, βρέθηκαν ὁπλαρχηγοί πού δέχθηκαν νά τεθοῦν ἐπικε-
φαλῆς ἀνταρτικῶν σωμάτων. 17417. Γιά τήν ἀρχηγία τοῦ κινήματος ὑπο-
δείχθηκε ὁ Ἀθανάσιος Μπρούφας, ὁ ὁποῖος εἶχε δράσει κατά τήν ἐπανά-
σταση τοῦ 1878, ὅπως γράψαμε στόν Β΄ τόμο, καταγωγῆς ἀπό τό Παλιο-
κριμίνι Βοΐου, τοῦ ὁποίου ἡ οἰκογένεια εἶχε ἐγκατασταθεῖ στό Στιζιάχι.
220128, 139, 188127, 17419. Οἱ ἀντάρτες συγκεντρώθηκαν μέ μυστικότητα σέ
μονή κοντά στήν Ἀγιά τῆς Λάρισας, ὁρκίστηκαν καί ἀσπάστηκαν τίς εἰκό-
νες. Ὁρκίστηκαν, πέραν τῶν ἄλλων, νά μή πειράξουν ἄμαχο. 188139
– 190 –
Ἡ ἐπιχείρηση ὑπό τόν

Μπρούφα
Ἡ ἐπιχείρηση τοῦ Μπρούφα ξεκί-

νησε (6.7.1896) ἀπό τή Σκάλα Ἐλευ-
θεροχωρίου Πιερίας, ὅπου ἀποβιβά-
στηκε μέ τούς ἄνδρες του. Μεταξύ
αὐτῶν, ὡς ἀρχηγός ὁμάδος, ἦταν καί
ὁ Βασίλειος Οἰκονόμου ἀπό τή Δι-
σκάτα, ὁ γνωστός ἀργότερα ὡς
«Μπρούφας». 17422, 27466. Ἐπίσης οἱ
Βασίλειος Ζαρκάδας ἀπό τούς Μαυ-
ραναίους, καί Κωνσταντῖνος Δημά-
κης ἀπό τό Μαυρονόρος. 17475, 116176,
174. Ἀναφέρεται ἡ συμμετοχή καί τῶν
Ἰωάννη Καλόγηρου καί Νικολάου Φ56. Ἀθανάσιος

Γκάρα ἀπό τό Βιβίστι. 733. Προσωπο- Μπρούφας
γραφεῖες τῶν ἀνταρτῶν ἰχνογράφη-
σαν ἀνταποκριτές ἀθηναϊκῶν ἐφημερίδων, σέ φύλλα τῶν ὁποίων καί δη-
μοσιεύτηκαν αὐτές. Ὁ Γεώργιος Λυριτζῆς τίς συνέλεξε στό βιβλίο του.
174. Τό ἀνταρτικό σῶμα κατευθύνθηκε πρός τό Βέρμιο. Ἐκεῖ ἀναγκάστη-
κε νά ἔρθει σέ συμπλοκή μέ διωκτικό ἀπόσπασμα, τό ὁποῖο συνεπιχει-
ροῦσε μέ ὁμάδα ρουμανιζόντων ὑπό τόν Τσάμη (ἀπό τή Μηλιά Μετσό-
βου), στό Καρατσιαΐρ (Ξηρολίβαδο). Κατ’ αὐτή οἱ Τοῦρκοι ὑπέστησαν μι-
κρές ἀπώλειες. Τούς αἰχμαλώτους (18) ὁ Μπρούφας ἐλευθέρωσε, ἀφοῦ
τούς ἀφόπλισε, παραγγέλλοντας νά
ἀνακοινώσουν στίς τουρκικές ἀρχές
ὅτι οἱ ἀντάρτες ἔρχονται νά κτυπή-
σουν τούς Βουλγάρους καί ὄχι τούς
Τούρκους. Εἶναι ἐντυπωσιακό ὅτι τόν
ρουμανίζοντα Τσάμη κατεδίωξε ὁ
γυιός του Ἰωάννης, ὁ ὁποῖος μετεῖχε
στό σῶμα τοῦ Μπρούφα, γιά νά ξε-
πλύνει τή ντροπή του πατέρα του.
Κατά τή μάχη τραυματίστηκαν οἱ
ἀντάρτες Ἰωάννης Πολίτης καί Κων-
σταντῖνος Ρίζος, ἀπό τή Σαμαρίνα ὁ
δεύτερος, ὁ μετέπειτα μακεδονομά-
χος. Μεταφέρθηκαν γιά περίθαλψη
Φ57. Βασίλειος Ζαρκάδας στήν Κοζάνη. Ὅταν ἔγινε γνωστή
– 191 –
στήν Ἀθήνα ἡ ἐπιτυχία τοῦ Μπρούφα, ξεσήκωσε θύελλα ἐνθουσιασμοῦ.

Ἡ Πύλη ὑποχρέωσε τό Πατριαρχεῖο νά δώσει ἐντολή νά ἐκδώσουν οἱ κα-
τά τόπους μητροπολίτες ἐγκυκλίους κατά τοῦ Μπρούφα, ἐνῶ ἐπικήρυξε
αὐτόν μέ ποσόν 2.000 ὀθωμανικῶν λιρῶν. 174 27, 188139. Ἐνῶ τό σῶμα τῶν
ἀνταρτῶν εὑρισκόταν στήν κορυφή τοῦ Βερμίου «Καρατᾶς», ὁ Μπρούφας
ἔλαβε τήν ἀπόφαση νά τό διασπάσει, προκειμένου νά σχηματιστοῦν μι-
κρότερα καί πλέον εὐκίνητα σώματα. Τό πρῶτο, ὑπό τούς Ζαρκάδα, Λάζο
Βαρζῆ καί Ἰωάννη Τσάμη κατευθύνθηκε πρός τό Μουρίκι. Τό δεύτερο,
ὑπό τόν Τάκη Νάτσια (Περήφανο), κινήθηκε πρός Φλώρινα. Τό τρίτο, ὑπό
τόν Μπρούφα, κινήθηκε πρός Μορίχοβο προκειμένου νά συγκρουστεῖ μέ
τούς κομιτατζῆδες. Καθ΄ ὁδόν σκοτώθηκε ὁ ἀδελφός τοῦ Μπρούφα Ἀνα-
στάσιος. 17428. Καθώς ὁ Μπρούφας ἐκινεῖτο πέρα ἀπό τόν Περλεπέ πρός
τό «Ντεμίρ Καποῦ» (Σιδηρές Πύλες), δέχθηκε ἐπίθεση τουρκικοῦ τάγμα-
τος ἐνισχυμένου ἀπό ἐντοπίους Τούρκους καί ἀποδεκατίστηκε, ἐνῶ ὁ
ἴδιος τραυματίστηκε. Οἱ ἄνδρες του κατάφεραν νά τόν μεταφέρουν ἔξω
ἀπό τό πεδίο τῆς μάχης καί νά τόν παραδόσουν στίς φροντίδες μιᾶς γριᾶς
χωρικῆς. Λίγο ἀργότερα ὅμως προδόθηκε ἀπό Βουλγάρους καί συνελήφ-
θη ἀπό τούς Τούρκους, οἱ ὁποῖοι τόν σκότωσαν1. 17427. Στό Μορίχοβο, το-
ποθεσία ἦταν γνωστή ὡς «λημέρι τοῦ Μπρούφα». 187 103. Γιά κάποιο χρο-
νικό διάστημα ἡ Ἐθνική Ἑταιρεία ἔκρυβε ἀπό τή σύζυγο τοῦ Μπρούφα
τόν θάνατό του, πληροφορώντας την γιά κινήσεις του στή Μακεδονία.
Ἀκόμη καί κατά τόν Δεκέμβριο, δημοσιεύματα ἀθηναϊκῶν ἐφημερίδων
ἀναφέρονταν σέ νέες δράσεις τοῦ Μπρούφα. 376. Σκοπός τῆς Ἑταιρείας
ἦταν νά τονωθεῖ ὁ σκλαβωμένος ἑλληνισμός, μεταξύ τοῦ ὁποίου ὁ
Μπρούφας εἶχε καταστεῖ θρύλος. Τό μαρτυρεῖ αὐτό τό δημοτικό τραγού-
δι:
Ἀντάρτες ἐσκορπίσανε καί γίνανε μπουλούκια
ὁ Μπρούφας στό Μορίχοβο, Ζαρκάδας στά Καϊλάρια
κι ὁ Τάκης ὁ Περήφανος πάνω στό Περιστέρι.
Πιάνουν καί γράφουν μιά γραφή και γράφουν ἕνα γράμμα
Τοῦρκοι καθῆστε φρόνιμα, κάντε ταπεινωμένα
δέν εἶν’ ὁ περσινός καιρός, βουλγαρικό ντουφέκι
ἐδῶ ’ναι ἑλληνόπουλα, κι ὅλα τοῦ εἰκοσιένα.
Ἔχουν τόν πόλεμο γιορτή καί τό ντουφέκι γλέντι,
ἔχουν στή μέση τους φτερά, στά πόδια τους τσελίκι
Μπρούφα, Θανάση Μπρούφα. 7317
Ἡ γυναίκα τοῦ Μπρούφα εἶχε ζητήσει, μέσω τῶν ἐφημερίδων τῆς
Ἀθήνας (14-16/8), νά τῆς δοθεῖ ὅπλο, γιά νά κινήσει πρός βοράν, προκει-
μένου νά ἀναζητήσει τόν ἄνδρα της. 188142. Ὁ Ζαρκάδας μέ τήν ὁμάδα του
συγκρούστηκε μέ ἰσχυρό ἀπόσπασμα τουρκικοῦ στρατοῦ κοντά στή
– 192 –
Χρούπιστα. Ἀναγκάστηκε νά ὑποχωρήσει σέ ὀχυρή τοποθεσία καί ἐκεῖ

ἀμύνθηκε κατά τρόπο ἱκανοποιητικό. Ἀθηναϊκή ἐφημερίδα ἀνέφερε ὅτι
μέ τόν Ζαρκάδα ἀγωνιζόταν καί ἡ γυναίκα του. 17484
Οἱ λοιπές ἐπιχειρήσεις
Λίγο μετά τήν εἴσοδο τοῦ Μπρούφα στο ὀθωμανικό ἔδαφος συγκρο-
τήθηκαν και ἄλλα ἀνταρτικά σώματα. Κατά τό δεύτερο δεκαπενθήμερο
τοῦ Ἰουλίου συγκροτήθηκε ἀνταρτικό σῶμα ὑπό τόν Πλατῆ, στό ὁποῖο
μετεῖχαν οἱ Χρῆστος Βερβέρας ἀπό τό Κωνστάντσκο καί Λεωνίδας Τσιώ-
ρης ἀπό τή Χειμάρα, δεινός σκοπευτής, ὁ ὁποῖος εἶχε λάβει μέρος στούς
πρώτους Ὀλυμπιακούς ἀγῶνες. (Φονεύθηκε στό Λέχοβο, κατά τόν Μακε-
δονικό ἀγώνα τό 1907). 18745. Σκοπός τοῦ σώματος ἦταν νά ἔρθει σέ ἐπα-
φή μέ τόν Μπρούφα. Στήν περιοχή τοῦ Ὀλύμπου ὁ Πλατῆς δείλιασε καί
ἐπανῆλθε στό ἑλληνικό ἔδαφος, ὁπότε τήν ἀρχηγία τοῦ σώματος ἀνέλα-
βε ὁ Βερβέρας. Αὐτός μέ δεκατέσσερες ἄνδρες ἑνώθηκε μέ τόν Λιβαδιώτη
ὁπλαρχηγό Κωστούλα καί στίς 7 Αὐγούστου εἰσῆλθαν μεσημέρι στή Νά-
ουσα ἔχοντας ὑψωμένη τήν ἑλληνική σημαία. Ἀπό ἐκεῖ κατευθύνθηκαν
στά Ὄντρια τοῦ Βοΐου καί συνέχισαν κινούμενοι βορειοανατολικά πρός
συνάντηση τοῦ Μπρούφα. Στήν περιοχή τῆς Καρατζιόβας τό σῶμα προ-
δόθηκε καί κυκλώθηκε ἀπό Τούρκους. Κατά τή μάχη πού ἀκολούθησε ὁ
Βερβέρας φονεύθηκε. (Κατά ἄλλη ἐκδοχή σκοτώθηκε πάλι ἀπό προδοσία,
ἀλλά κοντά στό χωριό του, τό Κωνστάντσκο). 17428
Στίς 13 Αὐγούστου ἔγινε σύσκεψη τῶν ὁπλαρχηγῶν στή μονή Πανα-
γίας Λιμνίτσας στό ὄρος Περιστέρι, ἀνατολικά τῆς μεγάλης Πρέσπας.
Συντάχθηκε προκήρυξη, ἡ ὁποία ἀπεστάλη στίς τουρκικές ἀρχές, στά ξέ-
να προξενεῖα τοῦ Μοναστηρίου καί στούς προκρίτους τῶν μακεδονικῶν
πόλεων, γιά νά ἐξηγήσουν τούς σκοπούς τοῦ ἀνταρτικοῦ κινήματος.
Τρίτο σῶμα, ὑπό τόν Παπαδῆμο, ἔδρασε στήν περιοχή τοῦ Ὀλύμπου.
Ἐκεῖ, σέ συμπλοκή μέ ἀπόσπασμα στρατοῦ, σκοτώθηκε ὁ Παπαδῆμος
(21.8). Ἐνῶ οἱ Τοῦρκοι στρατιῶτες πανηγύριζαν στήν Ἐλασσόνα τόν θά-
νατο τοῦ Παπαδήμου, στήν ἐφημερίδα «Ἑστία», πού ἐξέδιδε τότε ὁ ποιη-
τής Δροσίνης ἀναγραφόταν ἡ εἴδηση: «Ἐπί τέλους, ἔχομεν ἐπισήμους
πληροφορίας ὅτι ἐκ τῶν εἰς Μακεδονίαν εἰσβαλόντων ὁπλαρχηγῶν ἐφο-
νεύθησαν μέχρι τοῦδε, χωρίς ἐλπίδα νά ἀναστηθοῦν πλέον, ὁ Παπαδήμας
καί ὁ Χρῆστος Βερβέρας. Ὁ δέ Μπρούδας (σ.σ. Μπρούφας), κατ’ ἐπισήμους
πάλιν πληροφορίας, ζῆ, ἰαθείς ἐκ τοῦ τραύματός του. Ὁ Παπαδήμας ἔφερεν
ἐπί τοῦ πτώματός του 14 πληγάς ἐκ σφαίρας ὅπλου Μαρτίνι». 22995. Ἡ κα-
κεντρέχεια μέ τήν ὁποία παρουσιάστηκε ἡ εἴδηση μαρτυρεῖ τήν ἀπέχθεια
– 193 –
πρός τούς ἀντάρτες ἀγωνιστές, οἱ ὁποῖοι ὡς ληστές διατάρασσαν τήν

ἡσυχία τοῦ ἑλληνικοῦ βασιλείου στή Θεσσαλία κυρίως. Οὔτε ὁ θάνατός
τους στόν ἀγώνα κατά τῶν τυράννων τῶν ἀλυτρώτων ἀδελφῶν στάθηκε
ἱκανός νά μεταβάλει τά αἰσθήματα τῶν λικνιζομένων στούς ρυθμούς τῆς
δυτικῆς μουσικῆς Ἀθηναίων τῆς ἄρχουσας τάξεως! Ἡ εἴδηση γιά τή θε-
ραπεία τοῦ Μπρούφα δέν ἦταν ἀληθής, ὅπως ἤδη γράψαμε. Μεταξύ
αὐτῶν πού αἰχμαλωτίστηκαν κατά τή συμπλοκή τοῦ σώματος τοῦ Παπα-
δήμου μέ τούς Τούρκους ἦταν καί ὁ Εὐάγγελος Ἀκριβός ἀπό τά Γρεβενά.
22996
Ἄλλο ἀνταρτικό σῶμα συγκροτή-
θηκε μέ ἀρχηγούς τούς Γιάννο Βελέ-
ντζα ἀπό τό Ξηροχώρι Εὐβοίας καί
Ζήση Θεοδώρου (Χρίστο Λεπενιώτη)
ἀπό τό Περιβόλι, πού εἶχε συμμετο-
χή καί στήν ἐπανάσταση τοῦ 1878.
220136. Στό σῶμα αὐτό συμμετεῖχαν οἱ
Γεώργιος Οἰκονόμου ἀπό τή Δισκά-
τα, Νικόλαος Λαΐτσος (Λαχτάρας),
Ζήσης Βράκας, ἀγωνιστής κατά τό
1878 (220137), καί Κωνσταντῖνος Σα-
ράντης ἀπό τό Περιβόλι2. 17447-52. Τό
σῶμα εἰσῆλθε στή Μακεδονία στίς 5
Σεπτεμβρίου 1896 ἀπό τό Βελεμίστι.
Ὁ Βελέντζας ἀναγκάσθηκε τήν ἑπο- Φ58. Ζήσης Θεοδώρου
μένη νά ἐπιστρέψει, λόγω ἀσθενείας, (Λεπενιώτης)
καί τό σῶμα συνέχισε τήν πορεία του
ὑπό τόν Λεπενιώτη. Ἔξω από τό Φιλί συνεπλάκη μέ ἀπόσπασμα τουρκι-
κοῦ στρατοῦ, τό ὁποῖο ἀναγκάστηκε νά ὑποχωρήσει. Τό σῶμα προχώρησε
πρός τό Ζουπάνι, γιά νά προστατεύσει τούς χριστιανούς ἀπό τούς φορο-
εισπράκτορες. Ἀκολούθησαν δύο νικηφόρες συμπλοκές μέ τουρκικά
ἀποσπάσματα, μεταξύ Σαμαρίνας καί Γρεβενῶν καί μεταξύ Σαμαρίνας
καί Μπουρμπουτσκοῦ. Περί τά μέσα Ὀκτωβρίου ὁ Λεπενιώτης ἐπανῆλθε
στή Λάρισα, ἐνῶ οἱ Βράκας καί Σαράντης μέ 15 ἄλλους ἀντάρτες παρέ-
μειναν στήν περιοχή Γρεβενῶν. 17455
Τέταρτο σῶμα ἔδρασε στήν περιοχή Γρεβενῶν ὑπό τόν Γούλα Γκρούτα
ἀπό τό Κωνστάντσκο τοῦ Βοΐου μέ ὑπαρχηγό τόν λοχία Παναγιώτη Καρ-
βέλα ἀπό τό Καρβέλι Μεσσηνίας. Σ’ αὐτό συμμετεῖχε καί ὁ Νικόλαος
Σπυρόπουλος, φοιτητής τῆς ἰατρικῆς ἀπό τό Νησί (Μεσσήνη) Μεσσηνίας.
Τό σῶμα, 39 ἀνταρτῶν, ξεκίνησε ἀπό τό Βελεμίστι στίς 14 Σεπτεμβρίου.
Στήν Πλέσια ἄκουσε τά παράπονα τῶν κατοίκων κατά τοῦ Ἀλβανοῦ
– 194 –
φύλακα τῶν κτημάτων τοῦ μπέη τῆς

περιοχῆς. Τόν ἀπήγαγαν καί κοντά
στό Βενέτικο ἔστησαν δίκη. Ἄκουσαν
τίς κατηγορίες τῶν κατοίκων γιά φό-
νους, βιασμούς, βεβήλωση ναῶν καί
ἁρπαγές. Ὁ ἐγκληματίας καταδικά-
στηκε σέ θάνατο καί ἐκτελέστηκε ἐπί
τόπου. Κινούμενοι πρός Σαμαρίνα,
ἔγιναν ἀντιληπτοί κοντά στό Βράστι-
νο δύο ἀπό τούς ἄνδρες πού εἶχαν ξε-
κοπεῖ ἀπό τό ὑπόλοιπο σῶμα τῶν
ἀνταρτῶν καί ἀναγκάσθηκαν νά συ-
γκρουστοῦν μέ τουρκικό ἀπόσπασμα.
Ἔτσι, οἱ περί τούς 80 Τοῦρκοι στρα-
τιῶτες πού βρίσκονταν στόν σταθμό
«Ταμπούρι» Μαυραναίων πληροφο-
ρήθηκαν τήν παρουσία τοῦ ἀνταρτι-
κοῦ σώματος στήν περιοχή καί
Φ59. Νικόλαος Λαΐτσος ἐξῆλθαν πρός καταδίωξή του. Ὁ
(Λαχτάρας) Γκρούτας μέ τούς ἄνδρες του εἶχε με-
τακινηθεῖ κατά τή νύχτα πρός τόν
Τσιούριακα . Ἔγιναν ἀντιληπτοί ἀπό
3
τούς Τούρκους καί δέχθηκαν ἐπίθεση.

27720, 17458. Κατά τήν μάχη τραυματί-
στηκε ὁ Γκρούτας στά πόδια. Τό
τραῦμα περιποιήθηκε ὁ Σπυρόπου-
λος. Ἐκεῖνο ὅμως πού λύπησε πολύ
τόν ὁπλαρχηγό, παρά τήν ἀπώθηση
τῶν ἐπιτεθέντων Τούρκων, ἦταν ἡ
λιποταξία 11 ἀνταρτῶν καταγομένων
ἀπό τήν περιοχή. Οἱ σύντροφοί του
ἀποφάσισαν νά τόν μεταφέρουν σέ
γειτονικό μουσουλμανικό χωριό με
ὁδηγό τό πρωτοπαλίκαρό του, κά-
ποιον Τάσο ἀπό τά γύρω χωριά, πού
γνώριζε ἐκεῖ πρακτικό γιατρό4. Καθ’
ὁδόν ἔπεσαν σέ ἐνέδρα τουρκικοῦ
ἀποσπάσματος, πού παρακολου-
θοῦσε τήν κίνησή τους, καί ὁ Γκρού- Φ60. Γούλας (Γεώργιος)
τας, λόγω τοῦ τραύματος, στάθηκε Γκρούτας
– 195 –
ἀδύνατο νά διαφύγει. Μαζί του σκοτώθηκαν καί δύο ἄλλοι ἀντάρτες. Οἱ

Τοῦρκοι μετέφεραν τό κεφάλι του στά Γρεβενά πρός ἐπίδειξη καί ἐκφοβι-
σμό τῶν κατοίκων. 27722, 17458. Ἐνῶ οἱ ὑπό τόν Καρβέλα ἀπομείναντες
ἀντάρτες ξημέρωσαν ὀχυρωμένοι στίς θέσεις τους, εἶδαν νά κατευθύνε-
ται ἐναντίον τους δύναμη 150 στρατιωτῶν ἀπό τήν κατεύθυνση τοῦ Βρά-
στινου. Κατά τό μεσημέρι στούς ἐπιτιθεμένους προστέθηκε καί ἄλλη,
ἰσχυρότερη, δύναμη προερχόμενη ἀπό τά Γρεβενά5. Στή μάχη εἰσῆλθε καί
τό σῶμα τοῦ Ναούμ Σπανοῦ, ὁπλαρχηγοῦ ἀπό τή Χρούπιστα, πού ἐκι-
νεῖτο πρός τό Σπήλαιο γιά ἐξεύρεση πολεμοφοδίων. Ἔτσι, ἀποφεύχθηκε
ἡ κύκλωση τῶν ἀνδρῶν τοῦ Καρβέλα. Κατά τή νύχτα, οἱ ἀντάρτες διέφυ-
γαν μέ κατεύθυνση πρός τά δυτικά τοῦ Ὄρλιακα. Τό ἄλλο πρωί οἱ ἐπιτι-
θέμενοι βρῆκαν τίς κάπες, πού εἶχαν ἀφήσει ἐμφανῶς σέ ὀχυρή θέση οἱ
ἀμυνόμενοι ἀντάρτες καί οἱ ὁποῖες εἶχαν γίνει ἀρχικά στόχος τῶν Τούρ-
κων στρατιωτῶν. Τίς μετέφεραν στά Γρεβενά πρός ἐπίδειξη. 27724, 17461,
23210. Ὁ παπά-Νικόλας Κουκόλης διέσωσε τήν συμπλοκή στό ἡμερολόγιό
του: «Ἐνθύμισις. Τό 1896 Σεπτεμβρίου 15. Ἐβγῆκαν ἐκ τοῦ Ἑλληνικοῦ λη-
σταντάρται. Ἀρχηγοί ἦταν ὁ Γούλας Κρούτας ἐκ Κωνστάντζικου μέ 40 ἄτο-
μα καί ἐπολέμησαν γενναίως μέ 400 νιζάμηδες εἰς Νιτροῦζι καί ἐφονεύθη ὁ
ἀρχηγός Γούλας». 350281
Μετά τό θάνατο τοῦ Βερβέρα, ὁ Τσιώρης ἐπέστρεψε στή Λάρισα, ὅπου
συγκρότησε μικρό σῶμα καί ἐπανῆλθε στό ὀθωμανικό ἔδαφος. Προωθή-
θηκε μέχρι τήν περιοχή Σαμαρίνας.
Εἶχε κάποιες νικηφόρες συμπλοκές μέ
τόν τουρκικό στρατό, σημαντικότερη
ἀπό τίς ὁποῖες στή Βασιλίτσα. Τελικά,
οἱ κακές καιρικές συνθῆκες ἀνάγκα-
σαν τούς ἀντάρτες νά ἐπανέλθουν στή
Θεσσαλία τόν Νοέμβριο τοῦ 1896.
17433. Κατά ἀνταποκρίσεις ἀπό τόν Βό-
λο, εἶχε ἐμφανιστεῖ ἐκεῖ ὁ ψυχογυιός
τοῦ Μπρούφα μέ τόν Τάκη Περήφανο
καί φαίνεται νά εἶχαν δηλώσει ὅτι με-
τά ἀπό δεκαπενθήμερο θά ἔκανε τήν
ἐμφάνισή του καί ὁ Μπρούφας. 375
Στήν περιοχή Γρεβενῶν ἔδρασε
ἀκόμη τό σῶμα τοῦ Ἀλεξίου Βελούλα
ἀπό τό Καταφύγι6. 17467. Κατά δημοσί-
ευμα, τά σώματα τῶν Βελούλα καί
Καρβέλα συνεπλάκησαν μέ ἀπόσπα-
Φ61. Ζήσης Βράκας
σμα τακτικοῦ στρατοῦ στή Μηλιά Γρε-
– 196 –
βενῶν (14/11). 375. Ἐπίσης ὁ Καρβέλας συνέλαβε αἰχμαλώτους Τούρκους

στρατιῶτες στά πέριξ τῶν Γρεβενῶν, τούς ὁποίους ἄφησε ἐλεύθερους.
377. Τό σῶμα τοῦ Βελούλα ἔφθασε ὡς τή Σιάτιστα, ἀπ’ ὅπου προμηθεύ-
θηκε τρόφιμα ἔναντι πληρωμῆς. 378. Ἀναφέρονται συμπλοκές τοῦ Βε-
λούλα μέ τουρκικά ἀποσπάσματα στήν περιοχή «Λογγά», ἀπέναντι ἀπό
τή Ζάμπορντα, καί στή Σκούμτσα. 17468, 377. Ἐπίσης, στήν Παλαιοκοπρί-
βα καί στό Ζιμνιάτσι, ὅπου σκότωσαν δύο Ἀλβανούς ἐπιστάτες τοῦ τοπι-
κοῦ μπέη. Οἱ ἀντάρτες ἔβγαλαν ὕστερα ἀπό τό γεγονός αὐτό καί πρτο-
κήρυξη, στήν ὁποία ἔγραφαν μεταξύ ἄλλων: «Οἱ καταδιώκοντες τούς
ἀντάρτας αὐτά παθαίνουν» 17468. Τήν παρουσία τοῦ σώματος στό Ζιμνιά-
τσι πληροφορούμαστε καί ἀπό ἔκθεση τοῦ προξένου Ἐλασσόνας
(2.12.1896). Σ’ αὐτήν ἀναγράφεται ἀκόμη ὅτι οἱ ὀθωμανικές ἀρχές σκέ-
πτονταν νά προχωρήσουν σέ κάποιες μεταρρυθμίσεις, μεταξύ τῶν ὁποί-
ων καί εἰς τήν «πρόσληψιν εἰς τήν χωροφυλακήν χριστιανῶν, ἀλλ' ἐκ τῶν
χριστιανῶν οὐδείς ἠθέλησε νά δηλώσῃ ὅτι δύναται νά καταταχθῇ χωροφύ-
λαξ, διότι οἱ ἄνθρωποι φοβοῦνται ταραχάς τήν ἄνοιξιν καί νά μή τούς ἔχουν
οἱ ὀθωμανοί προπύργια κατά τῶν ἀνταρτῶν». 60580
Οἱ Βράκας καί Σαράντης, μετά τήν ἀποχώρηση τοῦ Λεπενιώτη, συ-
γκρούσθηκαν μέ πολυάριθμο τουρκικό ἀπόσπασμα κοντά στό Μπάλτινο.
Κατά τήν ἐπάνοδό του στήν ἐπαρχία Γρεβενῶν, ὁ Λεπενιώτης εἶχε, μετα-
ξύ τῶν ἄλλων, καί τόν Στέργιο Μπαλατσό, Βλάχο τῆς Πίνδου. Γιά τήν
ἀντιμετώπιση τῶν ἀνταρτῶν ἔγινε ἐπιστράτευση Βαλαάδων. Ἔγιναν συ-
μπλοκές μεταξύ Σαμαρίνας καί Ἀβδέλλας. Ἀκολούθησαν συμπλοκές στά
Σπήλαιο, Ἀράπι καί Πλέσια. Καθ’ ὅλες αὐτές οἱ ἀντάρτες δέν εἶχαν ἀπώ-
λεια. Ἐπανῆλθαν στά Τρίκαλα στίς 18 Νοεμβρίου 1896. 17483
Ὅπως ἀναφέραμε, στήν περιοχή Γρεβενῶν ἔδρασε καί τό σῶμα τοῦ
Ναούμ Σπανοῦ ἀπό τή Χρούπιστα. Ὁ Σπανός μέ τούς ἀντάρτες του ἦρ-
θαν στό Σπήλαιο, γιά νά προμηθευθοῦν φυσίγγγια. Γνώριζαν ὅτι ἀπό
ἐκεῖ διέρχονταν ἀγωγιάτες μεταφέροντας πολεμοφόδια ἀπό τήν ἐλεύθε-
ρη Ἑλλάδα. Κατά τήν ἐπιστροφή τους στό Βόιο ἄκουσαν τούς πυροβολι-
σμούς καί ἔσπευσαν πρός ἐνίσχυση τοῦ σώματος τοῦ Γκρούτα πού ἀπει-
λεῖτο μέ κύκλωση. 17485. Κατά τόν Σεπτέμβριο τοῦ 1896 ἔκανε τήν ἐμφά-
νισή του μεταξύ Κρανιᾶς καί Μηλιᾶς σῶμα ὑπό τόν Ἠπειρώτη Δημήτριο
Γιαχνῆ. Κατά τήν συμπλοκή μέ τουρκικό ἀπόσπασμα διέσπασε τόν κλοιό
χωρίς ἀπώλειες. Ἄλλη συμπλοκή τοῦ σώματος αὐτοῦ ἀναφέρεται κοντά
στή Δισκάτα περί τό τέλος Σεπτεμβρίου. 174 88. Κατά τόν Ὀκτώβριο ὁ
ὁπλαρχηγός Τάκης Νάτσιας (Περήφανος), ἐπιστρέφοντας στήν ἐλεύθερη
Ἑλλάδα, κινήθηκε ἀπό Σαμαρίνα πρός Ἀβδέλλα. Ἐκεῖ, μετά ἀπό κατάδο-
ση ἐντοπίου παλαιοῦ ληστοῦ καί ὀργάνου τῆς ρουμανικῆς προπαγάνδας
μέ τό ψευδώνυμο Μουλιῶρος, δέχθηκε ἐπίθεση τουρκικοῦ ἀποσπάσμα-
– 197 –
τος, ἀλλά κατάφερε νά διαφύγει καί νά εἰσέλθει στό ἑλληνικό ἔδαφος.

17481. Μέ δική του ἀνταρτική ὁμάδα ἀπό 25 ἄνδρες ἐμφανίστηκε στήν πε-
ριοχή Γρεβενῶν καί ὁ Γεώργιος Οὔρσας στά βλάχικα, γνωστότερος ὡς
καπετάν Ἀρκούδας. 17486. Τό ἐπώνυμό του ἦταν Λεπεντᾶτος. 6984. Στή με-
ταφορά ὅπλων γιά τά ἀνταρτικά σώματα συνέβαλαν οἱ Ἀθανάσιος
Γκούμας ἀπό τή Ραντοσίνιστα, Γεώργιος Νέστορας ἀπό τά Κριθαράκια
καί Δημήτριος Σαρρόπουλος ἀπό τήν Παλιοκόπρια. 351 25
Μικρή ἀνταρτική ὁμάδα συγκρότησε καί ὁ Στέργιος Καρατάσος (ψευ-
δώνυμο), πού εἶχε λάβει μέρος καί στήν ἐπανάσταση τοῦ 1878. Αὐτός
ἦταν ἐγκατεστημένος στή Σμύρνη. Ὅταν πληροφορήθηκε ὅτι στή Μακε-
δονία ἐμφανίστηκαν ἀντάρτες ἐγκατέλειψε τήν ἐργασία του, ἐπέστρεψε
στήν πατρίδα του καί ὀργάνωσε μικρή ἀνταρτική ὁμάδα. 174 86. Τό τελευ-
ταῖο σῶμα πού ἔδρασε στήν περιοχή Γρεβενῶν τό 1896 ἦταν τοῦ Ἀλεξάκη
Τάκη ἀπό τήν Καλαμπάκα. Τό ἐξόπλισε μάλιστα ὁ ἴδιος. Κατά τήν πρώτη
του ἐπίθεση κυρίευσε τόν τουρκικό στρατιωτικό σταθμό τῆς Κρανιᾶς 7.
Λίγο ἀργότερα συγκρούσθηκε μέ δύναμη τουρκικοῦ στρατοῦ κοντά στό
Κηπουριό. 17490. Γιά τή συγκρότηση σωμάτων καί τόν ἐξοπλισμό τῶν
ἀνταρτῶν προσέφερε σημαντικά ποσά ὁ Γεώργιος Πίχτος τραπεζίτης ἀπό
τό Μέτσοβο8. 24131
Ὁ ἀντίκτυπος
Ἀπό τά ὅσα ἀναγράψαμε γίνεται προφανές τό τί θά μποροῦσαν αὐτά

τά ἀνταρτικά σώματα νά ἐπιτύχουν, ἄν ὑπῆρχε συντονισμός ἐνεργειῶν,
μέ τό νά τεθοῦν ὅλα ὑπό κοινό διοικητή τῶν ἐπιχειρήσεων. Γιά μιά ἀκόμη
φορά ὅμως διέπρεψε ὁ ἑλληνικός ἀρχηγισμός. Ὁ ἱστορικός ἐρευνητής Λυ-
ριτζῆς ἔγραψε: «Τό ἀνταρτικό κίνημα τῆς Μακεδονίας, αἰφνιδίασε καί ἐτά-
ραξε τήν Κυβέρνηση, ἡ ὁποία, παρά τάς ὑπέρ αὐτοῦ ἐνθουσιώδεις ἐκδηλώ-
σεις τοῦ λαοῦ, ἀπεδοκίμαζε τοῦτο διά λόγους ἐξωτερικῆς πολιτικῆς. Γιά νά
μή δημιουργηθῇ δέ στίς Μεγάλες Δυνάμεις καί τήν Τουρκία ἡ ἐντύπωσις
ὅτι τοῦτο ὠργανώθη ἀπ’ αὐτήν καί προκληθοῦν διπλωματικές περιπλοκές
εἰς βάρος της, ἐχαρακτήριζε τούς ἀντάρτες διά στόματος τοῦ ὑπουργοῦ
τῶν ἐξωτερικῶν, ὡς Βουλγάρους φέροντας φουστανέλλας, οἱ ὁποῖοι με-
ταμφιεσθέντες, ἠθέλησαν νά ἐξεγείρουν τούς ἑλληνικούς πληθυσμούς τῆς
Μακεδονίας». 17495. Ἡ κυβέρνηση ἀποκάλεσε τούς ἀγωνιστές λησταντάρ-
τες, ἔλαβε μέτρα κατά τῆς ἐνισχύσεώς τους, ἀπαγόρευσε τά συλλαλητή-
ρια καί μετέθεσε μακρυά ἀπό τά σύνορα τούς συμπαθοῦντες τό κίνημα
κατώτερους ἀξιωματικούς. 17495. Ὅλα αὐτά ἦταν προμηνύματα σαφῆ τῆς
ντροπῆς πού θά ἀκολουθοῦσε.
– 198 –
Ἡ Πύλη, μετά τήν εἴσοδο τῶν πρώτων ἀνταρτικῶν σωμάτων στή Μα-
κεδονία, προέβη, διά τοῦ πρεσβευτοῦ της στήν Ἀθήνα, σέ παραστάσεις
πρός τήν ἑλληνική κυβέρνηση καί ὑποχρέωσε τόν οἰκουμενικό πατριάρχη
νά ἀποστείλει ἐγκύκλιο πρός τούς μητροπολίτες τῆς περιοχῆς. Ὁ πα-
τριάρχης ἀπέστειλε τό ἀκόλουθο τηλεγράφημα:
«Πρός
Τούς Μητροπολίτας Θεσσαλονίκης, Ἰωαννίνων, Βεροίας, Γρεβενῶν, Δρυ-
ϊνουπόλεως, Σερβίων καί Κοζάνης, τούς ἐπισκόπους Θεσσαλονίκης καί τόν
ἀρχιερατικόν ἐπίτροπον τοῦ ἁγίου Σισανίου.
Ἐγνώσθησαν τῇ Ἐκκλησίᾳ κινήματα ταραξιῶν ἔξωθεν εἰσβαλόντων.
Ὅθεν ἐντελλόμεθα Ἱερότητι αὐτῆς, Συνοδικῇ διαγνώμῃ, διά ποιμαντορικῆς
ἐγκυκλίου, προτρέψαι χριστιανούς ἄγειν πλήρη ἡσυχίαν, εἰρήνην πρός συ-
νοίκους λαούς, ἔχειν πεποίθησιν εἰς ἀγαθάς βουλάς φιλολάου ἡμῶν Ἄνα-
κτος, σπουδαίως ἐργαζομένου ὑπέρ εὐημερίας πάντων πιστῶν ὑπηκόων.
Τῇ 23 Ἰουλίου 1896
Πατριάρχης Ἄνθιμος» 17496
Πολυσέλιδες ἐκθέσεις συνέταξαν καί ἀπέστειλαν στούς προϊσταμέ-
νους τους οἱ πρόξενοι τῶν ἰσχυρῶν κρατῶν. Παραθέτουμε ἀπόσπασμα
ἀπό αὐτή τοῦ Αὐστριακοῦ προξένου Θεσσαλονίκης: «Τό πόρισμα τοῦ κι-
νήματος εἶναι ὅτι ἡ δύναμις τοῦ Ἑλληνισμοῦ εἶναι ἀκαταμάχητος ἐν Μακε-
δονίᾳ καί ὅτι ἐν δεδομένῃ περιστάσει πολλά δύναταί τις ν’ ἀναμείνῃ καί
μάλιστα, ὅταν ληφθῇ ὑπ’ ὄψιν ὅτι τριακόσιοι μόνον Ἕλληνες ἐπαναστάται
κατώρθωσαν νά θέσωσιν εἰς κίνησιν καί ν’ ἀντιμετωπίσωσι πολυάριθμον
τουρκικόν στρατόν, τόν ἐκλεκτότερον τῆς Τουρκίας». 174103. Ἀξίζει νά το-
νιστεῖ ὅτι αὐτά γράφηκαν σέ ἐποχή πού ἡ Αὐστρία ἐποφθαλμιοῦσε τή
Μακεδονία.
Ἡ ἀνταρτική δράση κατά τήν ἄνοιξη τοῦ 1897
Ἡ προετοιμασία μεγάλου ἀνταρτικοῦ σώματος
Ἡ ἀναποτελεσματικότητα τῶν πολλῶν μικρῶν ἀνταρτικῶν σωμάτων

ὁδήγησε τήν Ἐθνική Ἑταιρεία στό νά ὀργανώσει κατά τό ἑπόμενο ἔτος
νέα, κατά πολύ πιό συντονισμένη ἐπιχείρηση. Στά μέσα Ἰανουαρίου, συ-
γκροτήθηκε, μέ πρωτοβουλία τῆς Ἑταιρείας, ἐπιτροπή ἐράνου ὑπέρ τοῦ
ἐξοπλισμοῦ ἀνταρτικοῦ σώματος καί πρόεδρός της ὁρίσθηκε ὁ Μιχαήλ
Μελᾶς, πατέρας τοῦ Παύλου. 18575. Ὁ Παῦλος Μελᾶς ἦταν ἕνα ἀπό τά
δραστήρια μέλη τῆς Ἑταιρείας. Ἀρχές Φεβρουαρίου, ἡ πυροβολαρχία,
στήν ὁποία ὑπηρετοῦσε, ἔλαβε διαταγή νά κινηθεῖ πρός Λάρισα. Φθά-
– 199 –
νοντας στό Βόλο διά θαλάσσης, ὁ

Παῦλος ἦρθε σέ ἐπαφή μέ τόν ὑπο-
λοχαγό τοῦ στρατοῦ Γεώργιο Κα-
ψαλόπουλο πού εἶχε ὁρισθεῖ ἐκ μέ-
ρους τῆς Ἐθνικῆς Ἑταιρείας, μαζί
μέ τόν Ἀλέξανδρο Μυλωνά, γενι-
κός ἀρχηγός τῆς ἀνταρτικῆς δρά-
σεως. 18577. Ὁ Καψαλόπουλος ἦταν
ἀπόγονος τοῦ Χρήστου Καψάλη,
πού, κατά τή νύχτα τῆς ἐξόδου,
ἀνατίναξε τήν πυριτιδαποθήκη στό
Μεσολόγγι. Ἕνα ἀπό τά ἑπτά παι-
διά τοῦ Καψάλη ἐγκαταστάθηκε
ἀργότερα στό Κριμίνι Βοΐου. Ἐγγο-
νός ἐκείνου ὑπῆρξε ὁ ἐν λόγω ὑπο-
Φ62. Γεώργιος Καψαλόπουλος λοχαγός. 174140. Στούς ἐνθουσιώδεις
πατριῶτες τῆς Θεσσαλίας καί Μα-
κεδονίας ἦλθαν νά προστεθοῦν καί
Ἰταλοί ἐθελοντές Γαριβαλδινοί, ἀνταποδίδοντας τήν προσφορά τῶν
Ἑλλήνων στό δικό τους ἀπελευθερωτικό ἀγώνα. Ὁ Μελᾶς ἀκολούθησε
στίς 16 Μαρτίου, χωρίς ἄδεια
τῆς μονάδος του, τούς ἀντάρ-
τες, 1980 τόν ἀριθμό, ἀπό τούς
ὁποίους 75 Ἰταλοί καί 5 ἱερεῖς,
πού ἔφθασαν τελικά καί στρα-
τοπέδευσαν στό δάσος Βε-
ρεντζί τῆς Καλαμπάκας. Ἐπι-
κεφαλῆς τῶν Ἰταλῶν ἦταν ὁ
ἀξιωματικός Amilca Cipriani.
18582. 174135. Αὐτός εἶχε λάβει
μέρος καί στήν ἐπανάσταση
τῆς Κρήτης, στήν ἄμυνα τοῦ
Παρισιοῦ καί στήν ἐξέγερση
κατά τοῦ Ναπολέοντα Γ΄. 14686
Ὁ Παῦλος Μελᾶς ξεχώρισε,
μεταξύ τῶν παλικαριῶν, τούς
Ζέρμα, Νταβέλη, Ἀλαμάνη,
Βράκα, Σαράντη καί Μαργαρί-
τη. 18582. Σύμφωνα μέ τήν ἐφη-
μερίδα «Ἀκρόπολις» (3.4.1897) Φ63. Ντίνος Σαράντης
– 200 –
Φ64. Ἀντάρτες στά Μετέωρα. Διακρίνεται τέταρτος ἐξ ἀριστερῶν

στήν πρώτη σειρά (καθιστός) ὁ Παῦλος Μελᾶς. Πίσω του ἀκριβῶς ὁ
Κωνσταντῖνος Σαράντης
Νταβέλης δέν ἦταν ὁ γνωστός ἀπό τά γεγονότα τῆς περιόδου 1878-1882

Γεώργιος Δούκας ἀπό τό Κοντσκό, ἀλλά ὁ Γεωργάκης Νταλῆς ἀπό τήν
ἐπαρχία Μεγλενῶν, 10 χρόνια νεώτερος ἀπό τόν προηγούμενο. Ὁ
Νταλῆς εἶχε μεγάλη ὁμοιότητα μέ τόν Νταβέλη. 258 163, 17485. Ὁ Γεώργιος
Δούκας εἶχε ἐγκατασταθεῖ στό Μακρυχώρι Λάρισας. 154240. Ὁ Μελᾶς,
ἐπιστρέφοντας στή μονάδα του, ἀντιμετώπισε τήν ψυχρότητα τῶν ἀνω-
τέρων του γιά τό ἐγχείρημά του αὐτό. Φοβήθηκε μάλιστα μήπως, ἐνῶ
ὅλοι θά προέλαυναν κατά τόν πόλεμο, πού ἀπό στιγμή σέ στιγμή ἀναμε-
νόταν νά ξεσπάσει, αὐτόν θά τόν ἔκλειναν στό Παλαμήδι. Ἦταν ὅμως
ἀποφασισμένος τότε νά λιποτακτήσει καί νά πάει νά συναντήσει τούς
ἀντάρτες στά Γρεβενά. 18589
Ἡ εἴσοδος τῶν ἀνταρτῶν στήν περιοχή Γρεβενῶν
Στόχος τῶν ἀνταρτῶν ἦταν ἡ διακοπή τῆς τηλεγραφικῆς ἐπικοινωνίας

μεταξύ Γρεβενῶν καί Μετσόβου (174155) καί ἡ κατάληψη τῶν Γρεβενῶν,
πού εἶχαν τήν ἐντύπωση ὅτι φυλάσσονταν ἀνεπαρκῶς, καί στή συνέχεια
ἡ ὀχύρωση ἐπί τῆς ὁδοῦ Γρεβενῶν-Δισκάτας, ὥστε νά καταστεῖ ἀδύνατος
ὁ ἐφοδιασμός ἀπό τά Γρεβενά τῶν τουρκικῶν δυνάμεων τῆς Ἐλασσόνας.
– 201 –
18585. Τή νύχτα τῆς 27ης πρός 28η Μαρτίου, προωθήθηκαν ἐντός τοῦ ὀθω-
μανικοῦ ἐδάφους καί κατέλαβαν ὀχυρές θέσεις δύο σώματα ἐκ τριακοσί-
ων ἀνδρῶν. Αὐτά θά ὑποστήριζαν τό πρωί τήν εἴσοδο τῶν δύο κυρίων
σωμάτων ὑπό τούς Καψαλόπουλο καί Μυλωνά. Τίς πρωινές ὧρες τῆς
ἑπομένης εἰσέβαλε καί τό κύριο σῶμα τῶν ἀνταρτῶν. Ἀμέσως ἀπηύθυνε
"πρός τό Πανελλήνιον" τήν ἀκόλουθη προκήρυξη:
«Ἀδελφοί
Στρατιῶται τοῦ Χριστοῦ καί τῆς Ἐλευθερίας, ὑψοῦμεν τήν σημαίαν τῆς
Ἐλευθερίας ἐπί τῶν Ἑλληνικῶν χωρῶν.
Ὑπό τήν σκιάν αὐτῆς ἄς συγκεντρωθῶμεν πάντες καί ἄς ἀγωνισθῶμεν
ἕν ἔχοντες σύνθημα: "Ἐλευθερία ἤ θάνατος".
Τό δίκαιον τοῦ ἀγῶνος μας ἀναγνωρίζεται ὑπό τῶν ἐλευθέρων λαῶν καί
εὐλογεῖται ὑπό τοῦ Θεοῦ.
Ἡ νίκη ταχέως θά στέψῃ τά ὅπλα μας, τό κράτος τῆς Τουρκίας διά πα-
ντός θά καταλυθῇ, ἰσότης δέ ἐλευθερία καί ἀδελφότης θά βασιλεύσῃ, ἐκεῖ
ὅπου σήμερον ἀγρία τυραννία κυριαρχεῖ.
Ἐμπρός ἀδελφοί Ἕλληνες! Ὁ Θεός μεθ’ ἡμῶν.
Οἱ ἀρχηγοί τῆς ἐν Μακεδονίᾳ ἐπαναστάσεως
Ἀλ. Μυλωνᾶς, Γ. Καψαλόπουλος
Οἱ καπεταναῖοι
Γ. Νταβέλης, Γιαννούλης Ζέρμας, Ι. Χατζηπέτρος, Ἰω. Νικηταρᾶκος, Β.
Ἀβραμίδης, Παρνασσός Μυλωνᾶς, Π. Νεράντζης, Βασ. Ἰωάννου, Δημ. Μα-
κρῆς, Στέργιος Μπαλατσός, Παναγῆς Ἀλαμᾶνος, Ν. Ὀρλώφ, Κ. Γεωργακῆς,
Ντῖνος Σαράντης, Ζήσης Βράκας, Λεωνίδας Τσιώρης, Ἰω. Τσιάμης, Παρίσης
Μάλλιος, Δ. Ἰωάννίδης, Χειμάρρας Δήμαρχος, Χασιώτης, Τζιότζιος καί
ἄλλοι ὁπλαρχηγοί». 174158
Σύμφωνα μέ ἀνταπόκριση τῆς ἐφημερίδας «Ἄστυ», οἱ Νταβέλης καί
Ἀλαμάνης εἶχαν ὁριστεῖ διοικητές λόχων καί οἱ Στέργιος Μπαλατσός,
Ζήσης Βράκας καί Ντίνος Σαράντης ἀπό τό Περιβόλι, Ἰωάννης Χασιώτης
ἀπό τή Σαμαρίνα, εἶχαν ὁριστεῖ διοικητές διμοιριῶν. Διοικητές διμοιριῶν
ἦσαν ἀκόμη οἱ Παῦλος Νεράντζης καί Λάζος Βαρδῆς ἀπό τή Σιάτιστα.
174137, 258157. Μεταξύ τῶν ἁπλῶν ἀνταρτῶν ἦταν καί οἱ Ἀθανάσιος Γκού-
μας ἀπό τό Μέγαρο (174145), Γεώργιος Ἀρκούδας ἀπό τή Σαμαρίνα (372).
Στούς ἀντάρτες προσχώρησαν καί κάτοικοι τῆς γειτονικῆς Κουτσού-
φλιανης. Τά σώματα, μετά τήν προσβολή τῶν μεθοριακῶν φυλακίων, κι-
νήθηκαν πρός τό Μπάλτινο, ὅπου ὑπῆρχε δύναμη 60 ἀνδρῶν ἀπό τοῦ
1882. Αὐτή προωθήθηκε ἀρχικά ἐκτός τοῦ οἰκισμοῦ, ἀλλά ὀπισθοχώρησε,
γιά νά ἀμυνθεῖ στόν στρατώνα. Ἐκεῖ, προέβαλε σθεναρή ἀντίσταση ἐπί
δύο ἡμέρες. 35124, 275343, 32115. Ἐνῶ ἕνα σῶμα ἀνταρτῶν πολιορκοῦσε τό
Μπάλτινο, ἄλλο, ὑπό τόν Χατζηπέτρο καί ἄλλους ὁπλαρχηγούς, ἐκκαθά-
– 202 –
ρισαν τά παραμεθόρια φυλάκια καί πυρ-

πόλησαν τούς σταθμούς κινούμενοι δυτι-
κά. 35124. Τό πρωί τῆς 29ης σῶμα ἀνταρτῶν,
ὑπό τόν Cipriani, κινήθηκε πρός τό Μπό-
ζοβο καί ἐκδίωξε διμοιρία τουρκικοῦ
στρατοῦ. Τό μεσημέρι ὅμως τῆς ἴδιας ἡμέ-
ρας δέχθηκε ἐπίθεση τουρκικοῦ τάγματος
(δύο ταγμάτων σύμφωνα μέ τόν Σπανό),
πού κατέφθασε ἀπό τή Γκρέουση. Τό
σῶμα τοῦ Cipriani κινδύνευσε νά κυκλω-
θεῖ. Τμήματα, ὑπό τούς Μακρῆ καί
Τζώτζια, ἔσπευσαν πρός βοήθεια τῶν
Ἰταλῶν καί ἀνάγκασαν τούς Τούρκους νά
ὑποχωρήσουν. Κατά τή μάχη, φονεύθη-
καν ὁ Μακρῆς καί 17 Ἰταλοί καί τραυμα-
Φ65. Γεώργιος Νταλῆς τίστηκαν πολλοί. Κινδύνευσε μάλιστα καί
(νέος Νταβέλης) ὁ Cipriani. Σύμφωνα ὅμως μέ ἔκθεση τῶν
Καψαλοπούλου καί Μυλωνᾶ, οἱ ἀντάρτες
εἶχαν 9 νεκρούς καί 13 τραυματίες ἐνῶ οἱ Τοῦρκοι 100 νεκρούς στίς μάχες
στό Μπάλτινο καί στό Μπόζοβο. 275344, 35124, 32115. Μεταξύ τῶν ἐντοπίων
πού ἔσπευσαν νά συνταχθοῦν μέ τούς ἀντάρτες ἦταν καί ὁ Διαμάντης
Μάνος ἀπό τό Σπήλαιο. 184113
Οἱ πολιορκούμενοι στό Μπάλτινο Τοῦρκοι κατάφεραν νά διαφύγουν
τή νύχτα πρός τήν 30ή Μαρτίου ἐκμεταλλευόμενοι τό χιόνι πού ἔπεφτε.
Οἱ εἰσελθόντες ἀντάρτες πυρπόλησαν τόν στρατώνα, πιθανόν ἐκνευρι-
σμένοι ἀπό τήν ἀπώλεια χρόνου κατά τήν πολιορκία καί βρῆκαν τόν θά-
νατο οἱ ἐντός αὐτοῦ τραυματίες. Μεταξύ τῶν νεκρῶν Ἑλλήνων ἦσαν οἱ
Τσόρβας ἐκ Περιβολίου καί Ἰωάννης (Γιαννίκας) Χανιώτης, κάτοικος
Μπαλτίνου9. Τό κύριο σῶμα τῶν ἀνταρτῶν ἀπό τό Μπάλτινο καί Μπόζο-
βο μετακινήθηκε καί καταυλίστηκε στή Γόργιανη10. 35124. Η κίνηση αὐτή,
ἀνεξήγητη ἐκ πρώτης ὄψεως, λόγω τοῦ ἀπομονωμένου τῆς περιοχῆς καί
μέ φραγμό πρός βορράν τόν Βενέτικο ποταμό, μόνο ὡς κίνηση γιά ἀπο-
φυγή τῶν δυσμενῶν καιρικῶν συνθηκῶν μπορεῖ νά ἐξηγηθεῖ. Πράγματι,
ἀνταπόκριση τῆς Daily Telegraph («Ἀκρόπολις» 18.3.1897) μᾶς πληροφο-
ρεῖ: «Κατά τήν ὥραν ταύτην αἱ κυριότεραι δίοδοι ἐκεῖ, ἐπάνω τῶν ὀρέων,
πρός τήν Μακεδονίαν εἶναι θαμμέναι ὑπό δέκα ἤ εἴκοσι πόδας χιόνος. Πολ-
λοί τῶν μεθοριακῶν σταθμῶν ἐνδέχεται νά ἐγκαταλειφθῶσι διά τόν λόγον
τοῦτον, ἀλλά σήμερον εἰς ὕψος 7 χιλιάδων ποδῶν εἰς ἕνα σταθμόν Καλού-
μενον Περλιάντζα, τριάντα Τοῦρκοι, ἀπό τό ἕνα μέρος, καί σαράντα Ἕλλη-
νες, ἀπό τό ἄλλο ἐφρούρουν ἐντός 10 ὀργυιῶν ἀπόστασιν ἀπ’ ἀλλήλων...
– 203 –
Εἶμαι πεπεισμένος ὅτι ἀδύνατον θά ἦτο ἐπί ἕνα μήνα νά κατορθώσωσι νά

διεξάγωσι σπουδαίας ἐνεργείας πρός τήν κατεύθυνσιν ἐκείνην». 258156
Ἄκαρπες κινήσεις τῶν ἀνταρτῶν - ἀντεπίθεση τῶν Τούρκων
Ἀπό τήν τοποθεσία στρατοπέδευσης οἱ ἀντάρτες δέν ἦσαν σέ θέση νά

ἐπιτηρήσουν τήν ὁδό ἀπό Γρεβενά πρός Κρανιά, συνεπῶς ἐνισχύσεις μέ
εὐκολία μποροῦσαν νά κινηθοῦν πρός Κρανιά. Ἡ ἐφημερίδα «Ἑστία»
(4.4.1897) ἔγραφε ὅτι τμήματα ἀνταρτῶν ὑπό τούς Νταβέλη, Ζέρμα καί
Λάζο εἶχαν εἰσέλθει στήν Κρανιά καί εἶχαν συμπλακεῖ μέ τούς Τούρκους
στρατιῶτες. Καί στή λιθογραφία, πού παρατίθεται, ἀναγράφεται ὅτι ἀπό
τό κύριο σῶμα τῶν ἀνταρτῶν, δυνάμεως 3.000 ἀνδρῶν, ἀριθμός ὑπερβο-
λικός, διαχωρίστηκε δύναμη 400 ἀνδρῶν σέ ἀπόσταση δύο ὡρῶν ἀνατο-
λικά τῆς Κρανιᾶς, ἄρα κοντά στή Γόργιανη, καί κατευθύνθηκε πρός τήν
Κρανιά, ὅπου ἀντάλλαξε πυρά μέ δύναμη 50 μόλις Τούρκων στρατιωτῶν.
743504. Αὐτό βεβαιώνει καί στρατιωτική ἔκθεση τῶν Τούρκων, πού προ-
σθέτει ὅτι ὁμάδα ἀνταρτῶν κινήθηκε δυτικότερα, πρός Μηλιά, καί συ-
γκρούστηκε μέ τουρκικά ἀποσπάσματα. 258166, 170. Δέν ὑπῆρξε πάντως
ἰσχυρή συμπλοκή στήν Κρανιά. Τήν 29η Μαρτίου, ἀπό ἐκεῖ ὁ συνταγμα-
τάρχης Σεϊφουλάχ ὀργάνωσε τήν ἀντεπίθεση τοῦ τουρκικοῦ στρατοῦ. Οἱ
ἀντάρτες δέχθηκαν τό πρωί τῆς 31ης ὀργανωμένη ἐπίθεση11. Μέ τούς
Τούρκους συνέπραξε ἡ συμμορία τῶν ληστῶν Σκουμπραίων καί φανατι-
κοί ρουμανίζοντες τῆς Κρανιᾶς ὑπό τόν Δημήτριο Τσιακαμᾶ 12. Σέ σύντο-
μο χρονικό διάστημα κατέφθασαν ἐνισχύσεις ἀπό τό Μέτσοβο καί τή
Μηλιά, καθώς καί 2.000 στρατιῶτες ἀπό τά Γρεβενά καί τό Κηπουριό ὑπό
τόν Ρετζέπ. Δημοσίευμα ἀθηναϊκῆς ἐφημερίδας ἀνέβαζε τη δύναμη τοῦ
ὀθωμανικοῦ στρατοῦ σε 4.000 ἀνδρες. 380. Ἡ λιθογραφία, πού προαναφέ-
ραμε, ἀνεβάζει τή δύναμη τῶν Τούρκων, πού κινήθηκαν ἀπό τά Γρεβενά
καί τό Κηπουριό στή δύναμη τῶν 200 ἀνδρῶν. 743 504. Θεωροῦμε ὡς πλέον
πιθανό μικρότερη νά ἦταν ἡ δύναμη ἐκείνη τῶν Τούρκων, ὄχι ὅμως καί
τῆς τάξεως τῶν 200 ἀνδρῶν. Ὅπως θά δείξουμε στή συνέχεια, ὁ κύριος
ὄγκος τῶν δυνάμεών τους εἶχε διαταχθεῖ νά μετακινηθεῖ στή ζώνη τοῦ
Σαρανταπόρου. Οἱ ἀντάρτες μᾶλλον αἰφνιδιάστηκαν ἀπό τήν ἐπίθεση
τοῦ τουρκικοῦ στρατοῦ καί ἔσπευσαν πρός ἄλλη τοποθεσία, γιά νά ἀπο-
φύγουν τήν κύκλωση. Κατά τή μάχη, πού διήρκεσε περί τίς 6 ὧρες, ἐξα-
ντλήθηκαν τά φυσίγγια τῶν ἀνταρτῶν. Ἔγινε μερικός ἀνεφοδιασμός καί
πρός στιγμήν οἱ Τοῦρκοι ἔδειξαν νά χαλαρώνουν τήν ἐπιθετικότητά τους.
Ἀπό αὐτό ἐπωφελήθηκαν οἱ ἀντάρτες, γιά νά ὑποχωρήσουν μέσω Μπάλ-
τινου πρός τή συνοριακή γραμμή (Κουτσούφλιανη) φοβούμενοι τήν
– 204 –
Φ66. Ἡ μάχη τῆς Κρανιᾶς (Φανταστική ἀπεικόνιση

σέ λιθογραφία)
κύκλωση καί τόν ἀποδεκατισμό ἀπό τίς συνολικά ὑπέρτερες ἐχθρικές δυ-
νάμεις. Τότε ἔγινε καί νέα ἐπίθεση ἐκ μέρους τῶν Τούρκων. Κατά τή σύ-
μπτυξη θαυμάστηκε ἰδιαίτερα ἡ γενναιότητα τῶν Νταβέλη καί Cipriani.
Ἡ ἀποτυχία τοῦ ἀνταρτικοῦ σώματος ἦταν τό κακό προανάκρουσμα τοῦ
διασυρμοῦ τοῦ ἑλληνικοῦ στρατοῦ πού ἀκολούθησε. 35124, 258173, 275345,
174161, 32115, 379, 743504. Κατά ἀνταπόκριση ἀθηναϊκῆς ἐφημερίδας μεταξύ
τῶν φονευθέντων ἦσαν και οἱ ἐκ τῶν ὁμαδαρχῶν Ζέρμας καί Νταβέλης.
381. Ὁ Χανιώτης ὅμως γράφει ὅτι ὁ Νταβέλης ἔλαβε μέρος καί στόν πό-
λεμο πού ἀκολούθησε.
Οἱ Καψαλόπουλος καί Μυλωνᾶς σέ ἐπιστολή τους (4.4.1897) πρός τό
διοικητικό συμβούλιο τῆς Ἐθνικῆς Ἑταιρείας ἀπέδωσαν τήν ἔκβαση στό
ἀπειροπόλεμο πολλῶν ἐκ τῶν ἀνταρτῶν, στήν ἔλλειψη μεταφορικῶν μέ-
σων πρός διανομή σφαιρῶν καί στήν ἀθρόα ἐγκατάλειψη τῶν θέσεων
ἀπό πολλούς ἀντάρτες, ἀσφαλῶς μετά τήν κύρια ἐπίθεση τοῦ τουρκικοῦ
στρατοῦ, ὥστε ἡ δύναμη νά συρρικνωθεῖ στό 1/3 αὐτῶν. Παρ’ αὐτά ἔγρα-
φαν ἀκόμη ὅτι θά ἀνασυντάσσονταν καί θά ἐπιχειροῦσαν νέα εἴσοδο.
Αὐτό δέν συνέβη, διότι στό μεταξύ ξέσπασε ὁ ἑλληνοτουρκικός πόλεμος.
Οἱ Ἰταλοί ὑπό τόν Cipriani ἐπέστρεψαν στήν πατρίδα τους. 35 123, 258174. Τά
γραφόμενα ἀπό τούς ἀρχηγούς τῆς ἐπιχειρήσεως ἐπιβεβαιώνονται καί
ἀπό ἐπιστολή τοῦ Παύλου Μελᾶ πρός τόν πατέρα του, στήν ὁποία ὅμως
ἀσκεῖ καί αὐστηρή κριτική στούς ἀρχηγούς:
– 205 –
«Μιχαήλ Μελᾶν
Ἀθήνας
Λάρισα, Σάββατον 5 Ἀπριλίου 1897.
...Ἔλαβα τήν ἐπιστολήν σας, ἡ ὁποία μ’ ἐπροξένησε χαράν ὑπό πολλάς
ἀπόψεις. Δυστυχῶς ἐγώ δέν ἔχω νά σᾶς ἀναγγείλω εὐχάριστα ὑπό τήν
ἔποψιν τῶν ἀνταρτικῶν μας. Ἔχουν ἐπιστρέψει ὅλοι εἰς τό Ἑλληνικόν καί
περιμένουν εἰς Κουτσούφλιανην ν’ ἀνασυνταχθοῦν καί νά ξαναμποῦν.
Σφάλματα ἔγιναν πάμπολλα. Κακή ἐκλογή ἀνδρῶν τοῦ Καψαλοπούλου,
μεγάλο λοῦσο, χρονοτριβή ματαία ἐπί τῶν συνόρων (μόνον καί μόνον διά νά
εὑρεθοῦν ἄλλες 100 κάπες!). Ὡς ἐκ τούτου οἱ Τοῦρκοι ἔμαθαν ἐπί τέλους
καί πόσοι εἴμεθα καί ἀπό ποῦ θά μποῦμε. Παιδαριώδης καί ἥκιστα ἱπποτική
πολιορκία τοῦ Μπαλτίνου μέ 1000 ἄνδρας ἐπί 3 ἡμέρας, διά νά... αἰχμαλω-
τισθοῦν 60 Τοῦρκοι! Καμία πρόνοια δέν ἐλήφθη, διά ν’ ἀφοπλίσουν τούς
φεύγοντας οἱ ὁποῖοι πωλοῦν δεξιά καί ἀριστερά τά ὅπλα των...
Ὁ υἱός σας Παῦλος» 18593
Κατά τήν ἐπιχείρηση διακρίθηκαν οἱ Σαμαριναῖοι καί Περιβολιῶτες
ἀντάρτες, πού ἔδειξαν θαυμαστή ἀντοχή στίς ἄσχημες καιρικές συν-
θῆκες, σέ ἀντίθεση πρός τούς Ἰταλούς, τριάντα ἀπό τούς ὁποίους ἀποχώ-
ρησαν καί ἐπέστρεψαν στό ἑλληνικό ἔδαφος. Ὁ Χανιώτης σημειώνει ὅτι
τήν ἐποχή ἐκείνη (1896-97) ἔδρασαν σέ συγκρούσεις κατά τῶν Τούρκων οἱ
Δημήτριος Μπέλλος, Ἰωάννης Γκέκας, Περλέγκης, Σκεπαριώτης ἀπό τό
Σούλι, Καραϊσκάκης ἀπό Κουτσούφλιανη, Σκουπεκιώτης, Τζήμας Σκρά-
κος καί Κούσιος Δεσπούλης. 32116. Οἱ δύο τελευταῖοι, παλιοί ληστές ἀπό
τή Σαμαρίνα, πρόσφατα τότε εἶχαν ἀποφυλακιστεῖ ἀπό τίς φυλακές,
ὅπου κρατοῦνταν ἀπό τό 1881. 220148
Τό μάταιο τῆς ὅλης προσπάθειας καί οἱ συνέπειες
Τίς συνέπειες ἐκ τῆς ἐπιχειρήσεως γιά τούς κατοίκους τοῦ Μπαλτίνου

κατέγραψε ὁ Χανιώτης, μετέπειτα δάσκαλος τοῦ ἐκεῖ σχολείου: «Οἱ κά-
τοικοι τοῦ χωρίου, ἀντιληφθέντες ὅτι μετά τήν μάχην θά ἐγίνοντο ἀπό τούς
Τούρκους φόνοι καί διάφορα βασανιστήρια, ὡς ἀντίποινα, διότι ἐβοήθησαν
τούς ἀντάρτας, ἠναγκάσθησαν νά φύγουν διά δευτέραν φοράν καί νά μετα-
βοῦν εἰς Θεσσαλίαν, ἔνθα παρέμειναν μέχρι τοῦ μηνός Αὐγούστου τοῦ ἰδίου
ἔτους, ὅτε καί ἐπανῆλθον. Ἅπασα ὅμως ἡ κινητή περιουσία των ἀνηρπάγη
ὑπό τῶν Τούρκων, οἱ ὁποῖοι ἐπυρπόλησαν καί μερικάς οἰκίας». 32116
Ὁ Berard, πού εἶχε περάσει ἀπό τήν περιοχή τό φθινόπωρο τοῦ 1890,
ἔγραψε ὅτι ἡ φρουρά τῶν Γρεβενῶν ἀποτελοῦνταν ἀπό 3.000 ἱππεῖς. 48 394.
Ἔκθεση τοῦ προξενείου Ἐλασσόνας (31.1.1897) ἀνέβαζε τή δύναμη τῆς
– 206 –
φρουρᾶς Γρεβενῶν σέ 400 ὁπλίτες καί μιά πεδινή πυροβολαρχία. 400

ἦσαν καί οἱ ἄνδρες τῆς φρουρᾶς τῆς Δισκάτας. Ἴσως αὐτή τή δύναμη
εἶχαν ὑπ’ ὄψη τους οἱ ὀργανωτές τῆς εἰσβολῆς τῶν ἀνταρτῶν. Κατά τίς
ἀρχές Μαρτίου ὅμως οἱ Τοῦρκοι, ἀσφαλῶς πληροφορηθέντες τήν ἑτοιμα-
ζόμενη εἰσβολή ἀνταρτῶν προέβησαν στή μετακίνηση σημαντικῶν δυ-
νάμεων στρατοῦ πρός τά σύνορα. Τηλεγράφημα τοῦ προξενίου Ἐλασσό-
νας πληροφοροῦσε τά ἀκόλουθα:
«Β. Ἑλλ. Προξενεῖον
Ἐν Ἐλασσῶνι
Ἐλασσών Μαρτ. 3/15 1897
Ἀφίκοντο ἔτι Ἐλασσῶνα τάγματα πεζικοῦ τρία, δύναμις 1.900, Καρυάν
τρία, δύναμις 1800, Γρεβενά τέσσερα, δύναμις 2.800, καί τρεῖς πυροβολαρ-
χίαι ὡς βεβαιοῦσι κατέφθασαν εἰσέτι Σέρβια, ἑκατόν πυροβόλα καί ἕτερα
ἑκατόν εἰς Σοροβίτσι.
Ξεφτέρης» 60584
«Ἐλασσών Μαρ. 7/19 7μ.μ

Ἔφθασαν χθές ἕτερα τέσσερα τάγματα πεζικοῦ δύνανις 2.300. Πυροβο-
λικοῦ κίνησις καθ’ ὅλας τάς ἡμέρας ταύτας ἄφθονος καί σωρηδόν μεταφο-
ρά πολεμοφοδίων καί λοιπῶν χρειωδῶν πολέμου... Λέγεται μετά θετικότη-
τος ὅτι δέκα ἕτερα τάγματα ἐξεκίνησαν ἐκ Βεροίας διευθυνόμενα ἐνταῦθα
καί προσέτι διαδίδεται ὅτι ἔρχονται πολλοί Ζεϊμπέκηδες καί Γκέκηδες.
Πασσάδες ὁλοέν καταφθάνουν, εἶναι περί τούς 12 εἰς τά διάφορα σημεῖα,
Νεσάτ εἰς Γρεβενά, ὁ Χακί Πασσᾶς εἰς Δισκάτην...
«Ἐλασσών Μαρτ. 18/30 8 μ.μ.

Μέχρι σήμερον ὁλική δύναμις πεζικοῦ ἀπό Ἐλασσῶνος μέχρι Δαμασίου
καί Ἐλευθεροχωρίου 32.300, Δισκάτην 6.150, Γρεβενά-Κρανιάν 7.800, Κοζά-
νην 1.000, Ἀνασελίτσαν 550, Κατερίνην μέχρι Πλαταμῶνος 5.600 καί Κα-
ρυάν 6.900, ἤτοι ἐν ὅλῳ 60.300, προσέτι ἱππικόν 1.800, Πυροβόλα Ἐλασσῶνα
102, Γρεβενά 24, Κατερίνην 6, Καλαργιά 12, Σέρβια 42, τό ὅλον 186. Στρατός
πλεῖστα μέρη κατέλαβε τάς παρά τά σύνορα ὑπωρείας ἐγγύς.
«Ἐλασσών Μαρτ. 19/31 1897

Χθές καθ' ὅλην τήν νύκτα μεγάλη κίνησις. Τό ἱππικόν ἀπό Σάδοβον
ἐλθόν ἐνταῦθα διηυθύνθη πρός Δαμάσιον, καθώς καί σκαπανεῖς, ἐξῆλθε δέ
καί στρατάρχης μετά ἐπιτελείου του πρός τό μέρος.
Φήμη κυκλοφορεῖ ὅτι χθές ἐγένετο σύγκρουσις ἐκεῖ μεθ’ ἡμετέρων καί
– 207 –
ὅτι ἐπληγώθησαν 10-12 Ὀθωμανοί στρατιῶται. Περί τά 20 τάγματα στρα-

τοῦ ἔχουσι καταλάβει τήν γραμμήν ἀπό Σκομπάν μέχρι Δαμασίου μετά 18
πυροβόλων. Διεδόθη ἐπίσης ὅτι εἰς σταθμόν Πινάρι, παρά τά Γρεβενά,
ἀντάρται ἐφόνευσαν ἑπτά στρατιώτας καί ἐπλήγωσαν τέσσερας. Ἐνταῦθα
ἀφίκοντο προσέτι δύο τάγματα πεζικοῦ 1.200.
Πρίν λοιπόν εἰσβάλουν οἱ ἀντάρτες στή Μακεδονία, τό ἑλληνικό κρά-
τος γνώριζε ὅτι ἡ κατάσταση εἶχε σημαντικά μεταβληθεῖ. Ἀκόμη καί
ἀθηναϊκές ἐφημερίδες ἔγραφαν γιά ἔντονη κινητοποίηση τοῦ τουρκικοῦ
στρατοῦ παρά τή μεθόριο. Στήν ἐφημερίδα «Ἐμπρός» (φ. 3.3.1897) ἀνα-
γραφόταν ἀνακριβῶς ὅτι δύναμη 4.000 ἀνδρῶν τοῦ τουρκικοῦ στρατοῦ
εἶχε ἀναπτυχθεῖ γύρω ἀπό τό Κηπουριό. Ἡ χρονοτριβή τῶν ἀνταρτῶν
παρά τά σύνορα ἐπί ἕντεκα ἡμέρες, ἀσφαλῶς ἔφερε στούς Τούρκους τήν
πληροφορία τοῦ σημείου εἰσόδου αὐτῶν. Παρ’ ὅλα αὐτά, τό κράτος οὔτε
ἐμπόδισε οὔτε φαίνεται νά προειδοποίησε τούς ἀντάρτες! Εἶναι ἐντυπω-
σιακό τό ὅτι ὁ Μιχαήλ Μελᾶς σέ ἐπιστολή πρός τόν γυιό του Παῦλο
(14.3.1897), πρίν αὐτός ἀναχωρήσει ἀπό τό Βόλο, ἔγραφε μεταξύ ἄλλων:
«Φοβοῦμαι ὅτι θά γίνουν παράτολμα πράγματα καί πρόωρα κινήματα εἰς
τά σύνορα, διότι οἱ ἀρχηγοί σας τηλεγραφοῦν ὅτι ὁ στρατός δέν εἶναι εἰσέτι
εἰς κατάστασιν οὔτε νά τά ὑποστηρίξη οὔτε νά ὑπερασπίση κάν τά σύνορα.
Τοῦτο θά εἶναι εἰς θέσιν νά πράξη μετά τινας ἡμέρας. Ὁ Β. (σ.σ. βασιλεύς)
χθές μ’ ἔλεγεν ὅτι ἐννοοῦσε πάντοτε νά δράσουν οἱ ἀντάρται βορειότερον,
μεταφερόμενοι διά θαλάσσης καί ὄχι ἐκ τῶν συνόρων, τό ὁποῖον εἶναι ἔργον
τοῦ στρατοῦ. Διότι φοβεῖται ὅτι οἱ ἀντάρται θά πάθουν πανωλεθρίαν θέλο-
ντες νά διασπάσουν τήν γραμμήν τοῦ ἐχθροῦ». 18578
Ἴσως το φαινόμενο νά ὀργανώνουν ἰδιῶτες πολεμικές ἐπιχειρήσεις, ἐν
γνώσει τοῦ κράτους, τό ὁποῖο παρακολουθεῖ τίς κινήσεις τους ἀπαθῶς,
ἄν καί ἔχει διαφορετική ἄποψη, ἐκφρασμένη διά τοῦ ἀνωτάτου ἄρχοντος,
νά μήν ἔχει προηγούμενο στόν ὑπόλοιπο κόσμο. Χαρακτηριστικό κι αὐτό
τῆς φυλῆς μας! Στά χέρια τῶν Τούρκων περιῆλθε ἀργότερα φάκελος τῆς
νομαρχίας Τρικάλων, περιέχων ἀλληλογραφία μέ τήν κυβέρνηση Δελη-
γιάννη. Ἀπό τά ἔγγραφα φαινόταν ὅτι ἀρχικά ἡ στάση τῆς κυβέρνησης
ἦταν εὐνοϊκή ὑπέρ τῶν ἀνταρτῶν, στή συνέχεια ὅμως εἶχε δοθεῖ διαταγή
ἀπαγόρευσης εἰσόδου αὐτῶν στό ὀθωμανικό ἔδαφος. Μεταξύ τῶν ἄλλων
γραφόταν σέ ἀθηναϊκή ἐφημερίδα ὅτι ἀνταρτικό σῶμα ὑπό τόν Τάκη
Ἀλεξάκη εἶχε συγκρουσθεῖ μέ τουρκικό στρατό κοντά στό Πινιάρι. 382. Οἱ
ἀντάρτες τελικά δέν ἔπαθαν πανωλεθρία, χάρη στόν ἡρωισμό τους. Οἱ
ἀκριβεῖς ἀπώλειες σέ νεκρούς καί τραυματίες δέν ἔγιναν γνωστές οὔτε
και ἦταν δυνατόν, ἀφοῦ οἱ ἀντάρτες διασκορπίστηκαν. 381
Οἱ Τοῦρκοι συνέλαβαν τούς Σαμαριναίους Ζήση Ματούση Χατζημάτη,
– 208 –
Νικόλαο Γιαννούλη Χατζηζήση καί Καραμίχο μέ τήν κατηγορία συμμε-

τοχῆς στό ἑλληνικό κομιτᾶτο καί τούς φυλάκισαν στά Σέρβια. 371
Ὁ ἑλληνοτουρκικός πόλεμος (1897)
Ὁ ἑλληνοτουρκικός πόλεμος κηρύχθηκε τήν 6.4.1897. Οἱ Μυλωνᾶς καί

Καψαλόπουλος μέ κάποιους ἀπό τούς ἀντάρτες προσῆλθαν στόν ἑλληνι-
κό στρατό καί προωθήθηκαν στήν Ἀσπροκκλησιά Καλαμπάκας. Κάποιοι
ἄλλοι κατευθύνθηκαν πρός τά Τρίκαλα. 179168, 275346
Οἱ Τοῦρκοι, σύμφωνα μέ τόν Χασάν Ταχσίν πασά, ὁ ὁποῖος παρέδωσε
τό 1912 τή Θεσσαλονίκη στούς Ἕλληνες, διέθεταν δύναμη 150.000 ἀν-
δρῶν, ἄνω τῶν 200 τηλεβόλων, ταξιαρχίες ἱππικοῦ καί ἀνεξάρτητη τα-
ξιαρχία πεζικοῦ ὁπλισμένη μέ ἐπαναληπτικά «Μάουζερ». Ἀπό τό Μέ-
τσοβο μέχρι τά Γρεβενά εἶχε συγκεντρωθεῖ δύναμη 30.000 ἀνδρῶν μέ
ἄφθονα ἐφόδια. Τό ἴδιο καί στόν τομέα τῆς Δισκάτας. 717 120. Ἡ 6η τουρκι-
κή μεραρχία, μέ προσωρινή ἕδρα τή Δισκάτα, εἶχε διαταχθεῖ νά ἐπιτηρεῖ
τή συνοριακή γραμμή κατά μῆκος τῶν Χασίων. Κατά τήν ἀρχική προέ-
λαση τοῦ ἑλληνικοῦ στρατοῦ ἔγιναν ἀρκετές συγκρούσεις στά μεθοριακά
φυλάκια, τά ὁποῖα οἱ Τοῦρκοι ἐγκατέλειψαν. Μάλιστα μία διμοιρία πεζι-
κοῦ τοῦ ἑλληνικοῦ στρατοῦ, ὑπό τόν ὑπολοχαγό Παπούλα, μετά ἀπό πυ-
ρά ἴλης πυροβολικοῦ ὑπό τόν Μαζαράκη-Αἰνιάνα, προήλασαν μέχρι τήν
Τσιούκα, ὅπου κατέλαβαν τό ὕψωμα «Προφήτης Ἠλίας», ἐνῶ οἱ ἀμυνό-
μενοι Τοῦρκοι ὑποχώρησαν πρός Δισκάτα. Λόγω τῆς ἄσχημης τροπῆς
τῶν ἐπιχειρήσεων σέ ἄλλα μέτωπα οἱ μονάδες πού εἶχαν ἀναπτυχθεῖ
στήν περιοχή τῶν Χασίων διατάχθηκαν στίς 12 Ἀπριλίου νά συμπτυ-
χθοῦν πρός τά Τρίκαλα. Οἱ Τοῦρκοι, ἐκδικούμενοι γιά μία ἀκόμη φορά
τούς κατοίκους τῆς Δισκάτας, λεηλάτησαν ἀρκετές οἰκίες καί φυλάκισαν
στό Μοναστήρι 40 κατοίκους της, μεταξύ τῶν ὁποίων τούς Γεώργιο Σα-
κελλαρίδη, Βασίλειο Ψείρα, Ἰωάννη Κολιό, Νικόλαο Κάκα, ἀδελφούς
Δρομπούρα καί Πέτσα μέ τήν κατηγορία παροχῆς στρατιωτικῆς φύσεως
πληροφοριῶν στόν ἑλληνικό στρατό. 179 170, 27469
Ὁ Ἀρκούδας, ἐκ τῶν ἀνταρτῶν ὑπό τόν Καψαλόπουλο, γνώριζε καλά
τήν περιοχή τῆς Τσιούκας, ὅπου τό κτῆμα τοῦ Ματούση Χατζημάτη ἀπό
τή Σαμαρίνα. 372. Σέ συμπλοκή γιά τήν ἀνακατάληψη τοῦ μεθοριακοῦ
φυλακίου Ἀσπροκκλησιᾶς Καλαμπάκας ἀνδραγάθησε καί ἔτρεψε σέ
ἄτακτη φυγή τούς Τούρκους. 15831. Στή συνέχεια κράτησε ἡρωική ἄμυνα
κατά τῶν Τούρκων στήν ἴδια περιοχή, ὅταν ὁ τακτικός στρατός εἶχε ἤδη
ὑποχωρήσει. 607176. Ὁ τουρκικός στρατός κατέλαβε τήν Καλαμπάκα τή
17.4. 258183. Ἡ σθεναρή ἀντίσταση τοῦ Ἀρκούδα κατά τῶν Τούρκων ἔσωσε
– 209 –
ἀπό τή σφαγή τούς κατοίκους τοῦ οἰκισμοῦ Γράλιστα Καρδίτσας. 339 72. Οἱ
Ἀρκούδας καί Ναούμ Σπανός ἔλαβαν μέρος σέ μάχη παρά τόν Δομοκό.
Μετά τήν παύση τοῦ πολέμου ἐτέθησαν στήν ὑπηρεσία τῆς Χωροφυλα-
κῆς γιά τήν ἐκδίωξη ληστῶν στήν περιοχή τῆς Εὐρυτανίας. Σύντομα
ὅμως κατῆλθαν στή θεσσαλική πεδιάδα καί συγκρούστηκαν μέ δύναμη
τουρκικοῦ στρατοῦ κοντά στόν Μεσενικόλα Καρδίτσας. 275348. Στή Θεσ-
σαλία ἔδρασε κατά τόν πόλεμο καί σῶμα ὑπό τόν Γεώργιο Δούκα (Ντα-
βέλη), τό ὁποῖο διακρίθηκε κατά τή μάχη τοῦ Βελεστίνου ὑπό τόν Σμο-
λένσκη. 154240
Κατά τόν Χανιώτη, στή μεθόριο τῆς ἐπαρχίας Γρεβενῶν, ἔχοντας ὡς
ὁρμητήριο τήν ἐλεύθερη Ἑλλάδα, ἔδρασαν σέ συμπλοκές κατά τουρκικῶν
ἀποσπασμάτων προκαλύψεως οἱ ὁπλαρχηγοί Δημήτριος Μπέλλος,
Ἰωάννης Γκέκας, Τζήμας Σκράκος, Νταβέλης, Περλέγκης, Σκεπαριώτης
ἀπό τό Σούλι, Καραϊσκάκης ἀπό τήν Κουτσούφλιανη, Σκουπεκιώτης καί
Δεσπούλης. 32116. Μεταξύ τῶν Γρεβενιωτῶν ἀνταρτῶν πού κατατάχθη-
καν στόν ἑλληνικό στρατό καί ἔλαβαν μέρος στίς πολεμικές ἐπιχειρήσεις,
ἐκτός ἀπό τόν Ἀρκούδα πού ἤδη ἀναφέραμε, ἦσαν οἱ Κωνσταντῖνος Σα-
ράντης καί Λεπενιώτης ἀπό τό Περιβόλι, Ἀθανάσιος Γκούμας ἀπό τή Ρα-
ντοσίνιστα, Κωνσταντῖνος Δημάκης ἀπό τό Μαυρονόρος, Γκαλντέμης
ἀπό τό Σπήλαιο, Δημήτριος Πασιαλῆς ἀπό Μπίσιοβο, Ἰωάννης Καλόγε-
ρος ἀπό τό Βιβίστι, Γεώργιος Παπανικολάου ἀπό τό Στιζιάχι, Γεώργος
Καλόγερος ἀπό τήν Ἀβδέλλα. 174145, 164, 116173-200, 689147. Ὁ Καλόγηρος τό
1906 πέρασε στό στρατόπεδο τῶν ρουμανιζόντων. 6756
Κατά τή διάρκεια τοῦ πολέμου οἱ Τοῦρκοι ἐκτέλεσαν τούς Σαμαριναί-
ους Ζήση Ματούσιου Χατζημάτη καί Νικόλαο Γιαννούλη Χατζημάτη,
τούς ὁποίους κρατοῦσαν φυλακισμένους στά Σέρβια. 339 203. Στό πλευρό
τῶν Τούρκων πολέμησε ὁ Γεώργιος Τσιακαμᾶς, ὁ ὁποῖος γιά τίς ὑπηρεσί-
ες του ἔλαβε τόν βαθμό τοῦ συνταγματάρχου ἐν ἀποστρατεία. 321 17. Τό
1897 βρῆκαν τήν εὐκαιρία νά δράσουν ὁμάδες ἀτάκτων Βαλαάδων σέ βά-
ρος τῶν χριστιανῶν. Μιά τέτοια ὁμάδα εἶχε συσταθεῖ στό Κρίφτσι. Μετα-
ξύ ἄλλων τραυμάτισαν πρός ἐκφοβισμό τόν Βασίλειο Σάρρο ἀπό τήν Πα-
λιοκόπρια. Ὁ Σάρρος ἐκδικήθηκε τήν ὁμάδα σέ συνεργασία μέ τόν καπε-
τάν Λούκα. 10100
Οἱ Βλάχοι, οἱ ὁποῖοι διέμεναν ἀκόμη στή Θεσσαλία, κινήθηκαν ταχύ-
τατα, ἀκολουθοῦντες τόν ἑλληνικό στρατό στήν ὑποχώρησή του, καί δια-
πέρασαν τόν Κορινθιακό κόλπο μέ καΐκια πού εἶχε θέσει στή διάθεσή
τους ἡ ἑλληνική Κυβέρνηση. Πολλά ποίμνια κινήθηκαν πρός τούς βοσκο-
τόπους τοῦ Χελμοῦ. Ὁ πόλεμος αὐτός δέν εἶχε γιά τούς μετακινούμενους
κτηνοτρόφους τόσο σοβαρές συνέπειες ὅσο οἱ ἐπαναστάσεις πού εἶχαν
προηγηθεῖ (1854 καί 1878). 311168, 256121
– 210 –
Τούς κατοίκους τῆς περιοχῆς εἶχε κυριεύσει τρόμος καί δέν τολμοῦσαν
οὔτε νά μιλήσουν. 79. Κάποιοι ἀντάρτες παρέμειναν στό ὀθωμανικό ἔδα-
φος καί ἔδρασαν κατά Τούρκων καί ρουμανιζόντων. Σύμφωνα μέ τήν
ἐφημερίδα «Σημαία» τόν Ἰούλιο τοῦ 1897, 400 ἀντάρτες πού εἶχαν μείνει
στήν Κουτσούφλιανη κινήθηκαν πρός τό Μέτσοβο, ἀλλά ἀπωθήθηκαν
ἀπό τουρκική δύναμη καί ἐπανῆλθαν στό ὁρμητήριό τους. 258 115. Τό 1898
ἄρχισε τή δράση του καί ὁ Λούκας Κόκκινος. Μέ αὐτόν συνέπραξε καί ὁ
Δημήτριος Τζιουβάρας. 516, 116177. Ὁ Ἰωάννης Χασιώτης ἀπό τή Σαμαρίνα,
στήν ἀρχή τοῦ θέρους τοῦ 1897, σκότωσε τόν ρουμανίζοντα Ἀλεξίου ἤ
Μουλιῶρο, ὁδηγό τουρκικῶν ἀποσπασμάτων. 174 206. Ἄς σημειωθεῖ ὅτι οἱ
ρουμανίζοντες εἶχαν ἀναλάβει ρόλο καταδοτῶν ἀνταρτῶν στίς ὀθωμανι-
κές ἀρχές. Ὁ ἐπικεφαλῆς τῆς προπαγάνδας στά Γρεβενά, Ζήσης Παπα-
θανασίου, γιατρός, εἶχε συντελέσει, ὥστε νά συλληφθοῦν καί φυλακι-
σθοῦν 25 ἀντάρτες. 35113. Ἔτσι ἐξηγεῖται ἡ μίσθωση ἀπ’ αὐτόν δύο νερο-
μύλων στό Ζάλοβο, τόπο περάσματος ἀνταρτικῶν σωμάτων. (ἰδέ σελ. 41)
Παράλληλα, οἱ ρουμανίζοντες βρῆκαν τήν εὐκαιρία νά συκοφαντήσουν
κάποιους Βλάχους μέ τήν κατηγορία συνεργασίας μέ τόν ἑλληνικό στρα-
τό. Τό 1897 συνελήφθησαν 20 Σαμαριναῖοι καί φυλακίστηκαν στά Γρεβε-
νά. 532. Κάποιοι ἄλλοι συνέχισαν νά περιφέρονται ὡς ἀντάρτες. Ἀπό
αὐτούς ὁ Ἰωάννης Χασιώτης φονεύθηκε ἀπό διωκτικό ἀπόσπασμα τό
1899. 758. Μόλις τόν Σεπτέμβριο τοῦ 1899 ἀποφυλακίστηκαν οἱ κρατού-
μενοι στή φυλακή τῶν Γρεβενῶν, μέ τήν κατηγορία τῆς συμμετοχῆς στόν
πόλεμο, Ν. Τσάντος, Β. Μέκας καί Στέργιος Τσέλιος, μᾶλλον Ἠπειρῶτες.
383. Κάποιοι ἀπό τούς συλληφθέντες ἀντάρτες κρατοῦνταν ἀκόμη τό
1900 στίς φυλακές τῆς Θεσσαλονίκης. Μεταξύ αὐτῶν οἱ Ἀθανάσιος Τσια-
πάρας ἀπό τήν Ἀβδέλλα καί Ἀθανάσιος Ἰωάννου ἀπό τήν Πλέσια τοῦ
σώματος Χ. Βερβέρα. 174289
Τό 1897 οἱ ὀθωμανικές ἀρχές ἀμνήστευσαν τόν Παῦλο Μπαδραλέξη, ὁ
ὁποῖος, ὡς φοιτητής στήν Ἀθήνα, εἶχε λάβει μέρος στήν ἐπανάσταση τοῦ
1878 στήν Πιερία, ὅπως γράψαμε σέ ἄλλη σελίδα. 220 120. Θεωρεῖται πιθα-
νόν ἡ ἀμνήστευση νά ἐπιτεύχθηκε μέ παρέμβαση τοῦ Μαργαρίτη πρός
τίς ὀθωμανικές ἀρχές, μετά ἀπό ὑπόσχεση τοῦ Μπαδραλέξη ὅτι θά στη-
ρίξει τήν προπαγάνδα, στήν ὁποία εἶχε προσχωρήσει ἡ οἰκογένεια τῆς
συζύγου του (Χατζηγώγου). Ὁ Μπαδραλέξης ἦταν ἀπογοητευμένος ἀπό
τή στάση τῆς ἑλληνικῆς κυβερνήσεως πρός τούς αὐτοεξορίστους ἀγωνι-
στές τοῦ 1878. Ἀπό τήν ἄλλη, θλιβόταν, ἐπειδή, ἐξ αἰτίας τῆς ἀπουσίας
του, εἶχε καμφθεῖ ἡ ἰσχύς τῆς οἰκογενείας του στό Βέρμιο καί εἶχαν ἀνα-
δειχθεῖ ἄλλοι κτηνοτρόφοι. Ἡ ἀποδοχή τοῦ ὅρου γιά προσχώρηση στην
προπαγάνδα ἔγινε, πρωτίστως, γιά νά μπορέσει ὁ Μπαδραλέξης νά
ἀνορθώσει τό κύρος τῆς οἰκογένειας του. Τελικά πάντως, ἡ προπαγάνδα
– 211 –
ὠφελήθηκε ἀπό τήν ἐπάνοδό του. 149122. Μέ τήν πάροδο τοῦ χρόνου οἱ
οἰκογένειες Χατζηγώγου καί Μπαδραλέξη ἄσκησαν τήν ἐπιρροή τους, μέ
ἀποτέλεσμα ἡ προπαγάνδα νά κερδίσει σημαντικό ἔδαφος. Ἔτσι στίς
ἀρχές τοῦ 20οῦ αἰ. στά σημαντικά βλαχοχώρια τοῦ Βερμίου ἐμφανιζόταν ἡ
ἀκόλουθη εἰκόνα: Σέλα ντί Νγκιός κάτοικοι 3.500 (500 ρουμανίζοντες) καί
Ξηρολίβαδο κάτοικοι 1.200 (750 ρουμανίζοντες). 319
– 212 –
Κεφάλαιο ΣΤ
Ἡ ρουμανική προπαγάνδα στήν
ἐπαρχία Γρεβενῶν κατά τίς ἀρχές
τοῦ 20oῦ αἰώνα (1901-1908)
Γεγονότα τοῦ 1901
Κάποια ἀπόπειρα προσεγγίσεως Ἑλλάδος καί Ρουμανίας στίς ἀρχές

τοῦ 20οῦ αἰ. δέν εἶχε σημαντικά ἀποτελέσματα. 28434. Παρά τήν ἐπιδείνω-
ση τῶν σχέσεων Ρουμανίας - Βουλγαρίας, οἱ ρουμανίζοντες ἄρχισαν τή
συνεργασία μέ τούς Βουλγάρους κομιτατζῆδες. Οἱ πρῶτοι ἔθεταν στή
διάθεση τῶν ἄλλων ἐμπείρους ὁδηγούς, ἄνδρες συνοδείας καί ζῶα γιά
τήν ἀσφαλῆ μεταφορά ὅπλων καί πολεμοφοδίων ἀπό τήν Ἑλλάδα πρός
τή βόρεια Μακεδονία. Στήν ἐπιχείρηση αὐτή ἔλαβε μέρος καί ὁ Μίλτος
Μανάκιας ἀπό τήν Ἀβδέλλα, ὁ ὁποῖος εἰκονίζεται σέ φωτογραφία τοῦ
19001. 6768
Οἱ μαθητές τῶν ρουμανικῶν σχολείων, στά ὁποῖα εἶχαν ἀποσταλεῖ
καί δάσκαλοι ἐκ Ρουμανίας, συνέχιζαν τή φοίτησή τους στά γυμνάσια
Μοναστηρίου καί Ἰωαννίνων. Στήν ἀρχή τοῦ 20 οῦ αἰ. τό δεύτερο ἀριθ-
μοῦσε περί τούς 30 μαθητές, ὅλους ἀπό τούς οἰκισμούς Σαμαρίνα,
Ἀβδέλλα καί Περιβόλι. 38630. Μεταξύ τῶν καθηγητῶν του μᾶλλον ἀπό τό
1901 ἦταν καί ὁ Ἰωάννης Μανιάκιας ἀπό τήν Ἀβδέλλα, στό μάθημα τῶν
καλῶν τεχνῶν. Αὐτός παράλληλα διατηροῦσε στήν πόλη τῶν Ἰωαννίνων
φωτογραφεῖο. 6752, 197113. Ὁ διευθυντής τοῦ ρουμανικοῦ Γυμνασίου Ἰωαν-
νίνων Lazaresco-Lecanta σέ ἔκθεσή του (26.11.1901) πρός τόν ὑπουργό Δη-
μόσιας Ἐκπαίδευσης τῆς Ρουμανίας Haret ὁμολογοῦσε τήν ἀποτυχία τῆς
προπαγάνδας. Ἐπισήμαινε ὅτι αὐτή ἔχανε συνεχῶς ἔδαφος, τό ὁποῖο
κέρδιζαν Ἕλληνες καί Βούλγαροι. Ἐπισήμαινε ἀκόμη τόν ἰσχυρό φιλελ-
ληνισμό τῶν Κουτσοβλάχων καί τήν ἰσχυρή τους προσήλωση στό
– 213 –
Φ67. Μίλτος Μανάκιας (πρῶτος ἐξ ἀριστερῶν)
Οἰκουμενικό Πατριαρχεῖο. Εἰσηγεῖτο μάλιστα τή σύμπραξη Ρουμάνων

καί Ἑλλήνων ἔναντι τῶν Βουλγάρων, τοῦ κοινοῦ ἐχθροῦ, ὡς μόνη προϋ-
πόθεση γιά τήν εἰσαγωγή τῆς ρουμανικῆς γλώσσας στά σχολεῖα (κοινά
πλέον) τῶν βλαχοφώνων κοινοτήτων. 212305, 11780. Ἡ περίπτωση
Lazaresco-Lecanta ἦταν μᾶλλον μεμονωμένη καί ἡ εἰσήγησή του δέν
εἰσακούστηκε.
Στόν ἐπίσκοπο Κίτρους Θεόκλητο ἐμφανίστηκε ὁ δάσκαλος Νικόλαος
Παπαζήσης, βλαχόφωνος ἀπό χωριό τῶν Γρεβενῶν, καί τόν ἔπεισε νά
τόν χειροτονήσει ἱερέα στήν Κατερίνη στήν ἐνορία βλαχοφώνων παρεπι-
δήμων. Τότε στήν περιοχή τῆς Πιερίας ἦσαν ἐγκατεστημένοι περί τούς
3.000 βλαχόφωνοι, οἱ περισσότεροι ἀπό τούς ὁποίους κατάγονταν ἀπό
τήν ἐπαρχία Γρεβενῶν. Ὁ Παπαζήσης ὑπῆρξε προκλητικός κήρυκας τῆς
ρουμανικῆς προπαγάνδας καί ἀνάγκασε τόν ἐπίσκοπο νά τόν παύσει
(1903). 31557
Σημαντική γιά τήν ἐξέλιξη τῶν πραγμάτων τῆς προπαγάνδας στήν
περιοχή Γρεβενῶν ἦταν ἡ ἐκλογή νέου μητροπολίτου, τοῦ Ἀγαθαγγέλου,
ὁ ὁποῖος ἀφίχθη στά Γρεβενά κατά τά τέλη Νοεμβρίου τοῦ 1901.
Ὁ ἱερέας Δημήτριος Τέγος ἐπειδή συνέχιζε τή δράση του καθαιρέθηκε

ἀπό τό Πατριαρχεῖο, πιθανόν μέ εἰσήγηση τοῦ Ἀγαθαγγέλου. 590
– 214 –
Ὁ δάσκαλος τῆς Σαμαρίνας Τσιτώτας συκοφαντηθείς ἀπό ρουμανίζο-

ντες συνελήφθη στή Βλαχόγιαννη καί κρατήθηκε στή φυλακή τῶν Σερ-
βίων. 590. Γιά τήν ἀπελευθέρωσή του ἐπενέβη ὁ πρόξενος. Διωγμό ὑπέ-
στη καί ὁ Ἀστέριος Γκριζιώτης ἀπό τή Σαμαρίνα, δάσκαλος στήν ἀστική
σχολή Γρεβενῶν καί ψάλτης. Αὐτός, μᾶλλον τό φθινόπωρο τοῦ 1902, «ὡς
ἐργαζόμενος ὑπέρ τῆς Ἐθνικῆς Ἰδέας μας», ὅπως γράφει σέ αἴτησή του
(1905), φυλακίστηκε στά Σέρβια ἐπί ὀκτάμηνο μαζί μέ τόν πατέρα του,
ἀγωνιστή τοῦ 1854. Ἀποφυλακίστηκαν ἀφοῦ κατέβαλαν σημαντικό ποσό.
Ἐγκατεστάθηκαν, λόγω τῶν συνεχῶν διώξεων στόν Τύρναβο. 60785
Ὁ μητροπολίτης Ἀγαθάγγελος ὑπῆρξε πολύ ἀποφασιστικός στήν
ἀντιμετώπιση τῆς ρουμανικής προπαγάνδας. Ὑπῆρξε συμμαθητής καί
συνεργάτης τοῦ μητροπολίτη Καστοριᾶς Γερμανοῦ Καραβαγγέλη καί
ἀποδείχθηκε ἄξιος ἐπίσκοπος κατά τήν κρίσιμη ἐκείνη φάση τοῦ Μακε-
δονικοῦ ἀγώνα. 13275. Μέ ἀφορμή τήν ἀποσκίρτηση τοῦ ἱερέα Ἀδάμου
ἀπό τή Σαμαρίνα, τόν ὁποῖο εἶχε χειροτονήσει τό θέρος τοῦ 1902, γράφει
στόν μητροπολίτη Σερβίων καί Κοζάνης (5.12.1902): «Δυστυχῶς, ἅγιε
ἀδελφέ, ἐν τῇ ταπεινῇ μου παροικίᾳ, ἀποσκιρτήσεις καί παλινωδίαι δέν εἶνε
ἀσυνήθη... Ἡ προπαγάνδα διέφθειρε, δυστυχῶς, τό τε ἦθος, τόν δέ χαρα-
κτῆρα καί δή καί τήν εὐσέβειαν ἀλλά θαρσεῖν χρή, οὐδόλως ἀπήλπισα». 590
Ἡ προπαγάνδα βρισκόταν σέ ὕφεση λόγω καί τῆς ἀπομάκρυνσης τοῦ

Μαργαρίτη. Τέλος στή δράση τοῦ σκοτεινοῦ αὐτοῦ προσώπου ἔθεσε ὁ
θάνατός του τό 1903 στό Μοναστήρι. 19112, 227. Ἴσως νά εἶχε ἐπέλθει κά-
ποια προσέγγιση τῶν δύο ὁμάδων, γι’ αὐτό καί ὁ ἐκ τῶν πρωτεργατῶν
τῆς προπαγάνδας στήν πόλη τῶν Γρεβενῶν Νικόλαος (Κολούσιος) Καζά-
νας διετέλεσε μέλος τῆς ἐφορευτικῆς ἐπιτροπῆς τῆς κοινότητας κατά τά
ἔτη 1902-1904. 604552. Ὅπως θα δοῦμε οἱ ρουμανίζοντες δεν ἦσαν εἰλικρι-
νεῖς.
Στήν Κρανιά ἡ οἰκογένεια Τσιακαμᾶ μέ τήν ὑποστήριξη τῶν Τούρκων
συνέχιζε τήν τρομοκρατική της δράση κατά τῶν ἑλληνοφρόνων Βλάχων.
Τόν Ἀπρίλιο οἱ ρουμανίζοντες κατέλαβαν τόν ναό τῶν Ἁγίων Πάντων,
κεντρικό ναό τῆς κοινότητας, καί ἄρχισαν νά λειτουργοῦν σ΄ αὐτόν μέ
τόν ἱερέα Δημήτριο Τσιουμπούκα, ὁ ὁποῖος εἶχε τιμωρηθεῖ μέ ἀργία, λόγω
τῆς δράσεώς του ὑπέρ τῆς προπαγάνδας. 604189
Ὁ Ἰωάννης Μανάκιας συνέχιζε τή δράση του στά Ἰωάννινα ἀπτόητος
ἀπό τά φτωχά ἀποτελέσματα τῶν προσπαθειών του. Ἀποτέλεσμα αὐτῆς
ἦταν νά ὑποστεῖ ξυλοδαρμό, ὅταν γνωστοποίησε σέ Γιαννιώτη φίλο του
– 215 –
ὅτι σύντομα θά ἐγκαθίστατο στά Ἰωάννινα Ρουμάνος πρόξενος. Οἱ κά-

τοικοι τῶν Ἰωαννίνων ὑποδέχθηκαν λίγο ἀργότερα μέ ἀποδοκιμασίες τόν
πρόξενο κατά τήν πρώτη του ἐμφάνιση καί οἱ πρωταίτιοι τῶν ἐπεισοδίων
καταδικάστηκαν σέ μικρές ποινές. 197113. Παρ΄ αὐτά τόν Ὀκτώβριο ὁ ἐπι-
θεωρητής τῶν ρουμανικῶν σχολείων δήλωσε στό Μέτσοβο ὅτι σύντομα
θά ἐγκαθίσταντο ἐκεῖ καί στά Γρεβενά πρόξενοι τῆς Ρουμανίας. 297129
Οἱ ρουμανίζοντες τῆς Ἀβδέλλας, κυρίως, βλέποντας νά χάνει ἔδαφος

ἡ προπαγάνδα τους ἄρχισαν τόν πόλεμο κατά τοῦ μητροπολίτου. Μέ α-
ναφορά, τήν ὁποία συνέταξαν την ἄνοιξη στή γαλλική γλώσσα, οἱ δά-
σκαλοι τοῦ ρουμανικοῦ σχολείου, ζήτησαν ἀπό τόν ἔπαρχο Γρεβενῶν να
μήν ἐπιτρέψει περιοδεία του Ἀγαθαγγέλου στά βλαχόφωνα χωριά γρά-
φοντας μεταξύ ἄλλων ὅτι «...ἐνσπείρει διχονοίας καί γραικικάς ἰδέας, τάς
ὁποίας ἔμεῖς οἱ πιστοί ὑπήκοοι τοῦ σουλτάνου ἀποτροπιαζόμεθα καί ἐπειδή
ἐφέτος ἐάν ἔλθῃ, ἀρείκτως τοιαύτας ἀνταρτικάς ἰδέας θά ἐνσπείρῃ ἡμεῖς
οἱ ρουμοῦνοι θά προτιμήσωμεν νά χύσωμεν τό αἷμα μας ἤ νά ὑποφέρωμεν
τοιοῦτον ἀρχιερέα, τόν ὁποῖον ὅλοι οἱ Βλαχόφωνοι διόλου δέν ἀναγνωρίζο-
μεν...». 605207
Τήν ἄνοιξη ἐγκαταστάθηκε στήν Ἀβδέλλα ὡς ἐφημέριος ὁ Περικλῆς
Πολυαραῖος, φανατικός προπαγανδιστής, ἀφορισμένος ἀπό τό Πατριαρ-
χεῖο. Oἱ οἰκογένειες μέ πραγματικά ρουμανικό φρόνημα ἦσαν πλέον λί-
γες, ὅμως, ὅπως ἔγραφε ἡ ἐφημερίδα τοῦ Πατριαρχείου «πτωχοί ὄντες
οἰκογενειάρχαι, ἐδήλωσαν ὅτι χρήματα λαβόντες ἕνεκεν οἰκονομικῆς στε-
νοχωρίας προσεχώρησαν, καί βεβαιότατον ὑπάρχει ὅτι διά χρημάτων ἀπο-
τάσσονται τῷ σατανᾷ...». Στήν Ἀβδέλλα, κατά ρουμανική στατιστική, μό-
νο 80 οἰκογένειες ἀποδέχονταν ἀκόμη τήν προπαγάνδα σέ σύνολο 300
περίπου. 363431
Ὁ μητροπολίτης Ἀγαθάγγελος ὄχι μόνο εἶχε ἐπιτύχει σέ σύντομο χρο-
νικό διάστημα τήν ἀναγνώρισή του από τους ρουμανίζοντες ἀλλά εἶχε
ἀποκτήσει καί τή συμπάθεια ἀρκετῶν μέ τήν ὑποστήριξη πρός τούς κα-
τοίκους τοῦ Περιβολίου σέ δικαστικό ἀγώνα γιά τήν κυριότητα τοῦ πέριξ
τοῦ χωρίου δάσους στά ὀθωμανικά δικαστήρια. 605 205. Ὅταν ὁ ἔπαρχος
Γρεβενῶν ἔλαβε τήν καταγγελία τῶν ρουμανιζόντων κατά τοῦ Ἀγαθαγ-
γέλλου, τόν ἐκάλεσε, τήν ἀνέγνωσε καί τοῦ γνωστοποίησε ὅτι ἀνέμενε
ὁδηγίες γιά τόν χειρισμό τοῦ θέματος. Ὁ Ἀγαθάγγελος ἀψήφισε τήν
ἐντολή γιά ἀναμονή καί ἄρχισε εὐθύς ἀμέσως περιοδεία στά βλαχοχώρια
ὁπλοφορῶν. Ὡς πρῶτο σταθμό εἶχε τό Περιβόλι. Ἐπειδή ὅμως πληροφο-
– 216 –
ρήθηκε ὅτι οἱ ρουμανίζοντες ὀργάνωσαν συγκέντρωση γιά νά τόν ἀπο-

δοκιμάσουν καί νά μήν ἐπιτρέψουν νά τελέσει τή θεία Λειτουργία, ἄλλα-
ξε τό πρόγραμμά του καί ἐπισκέφθηκε πρῶτα τήν Ἀβδέλλα. Ἐκεῖ δήλωσε
ὅτι θά λειτουργοῦσε ἀκόμη καί ἄν ἐλάχιστες ἦσαν οἱ οἰκογένειες πού τό
ἐπιθυμοῦσαν. Δέν ὑπέκυψε στίς πιέσεις γιά ἐκφώνηση ἀπό τούς ἱερεῖς
τῶν εὐχῶν κατά τή θεία λειτουργία στή ρουμανική, ἀποδέχθηκε ὅμως νά
συνεχιστεῖ ἡ ψαλμωδία στή ρουμανική ἀπό τόν ἀριστερό χορό, ὅπως εἶχε
καθιερωθεῖ ἐπί τῶν προκατόχων του. Μετά τήν τέλεση τῆς θείας λει-
τουργίας κατευθύνθηκε πρός τό Περιβόλι. Κατά τήν εἴσοδό του τόν προ-
ϋπάντησαν ὁ ἱερέας Στέργιος καί δύο δάσκαλοι μέ πενῆντα μαθητές, ἐνῶ
ὁμάδα ἄλλων μαθητῶν μέ τούς ρουμανοδασκάλους τους τραγουδοῦσε
ἀνθελληνικά τραγούδια. Καί ἐκεῖ τελέστηκε ἡ θεία λειτουργία. Στή συνέ-
χεια ἐπισκέφθηκαν τό μητροπολίτη στό κατάλυμά του ἀρκετοί κάτοικοι
τοῦ χωριοῦ, μεταξύ τῶν ὁποίων καί ρουμανίζοντες, οἱ ὁποῖοι ζήτησαν
συγγνώμη γιά τήν ἀπρεπῆ τους συμπεριφορά. Ὁ Ἀγαθάγγελος, γιά νά
ἐπιβάλει τίς θέσεις του, ἐπωφελήθηκε μάλιστα μιᾶς διαμάχης μεταξύ
τῶν φανατικῶν ὀπαδῶν τῆς προπαγάνδας καί τῶν δασκάλων τοῦ σχο-
λείου τους, λόγω τοῦ ἀνεκπληρώτου τῶν ὑποσχέσεων νά ἐγκατασταθεῖ
Ρουμάνος μητροπολίτης στά Γρεβενά. Μέ τή σθεναρή στάση τοῦ Ἀγα-
θαγγέλου αὐξήθηκαν καί οἱ μαθητές τῶν ἑλληνικῶν σχολείων τόσο στό
Περιβόλι ὅσο καί στήν Ἀβδέλλα. 605204, 363431. Ἔτσι ἀναθάρυναν οἱ μέ
ἑλληνικό φρόνημα Βλάχοι. Πέραν αὐτοῦ τό πνευματικό δικαστήριο ὑπό
τήν προεδρία του ἔλαβε ἀπόφαση (1.7.1904) οἱ χειροτονούμενοι στά βλα-
χοχώρια ἱερεῖς νά ὑποβάλονται σέ ἔγγραφη ὁμολογία, ὅτι θά παραμεί-
νουν πιστοί στή Μητρόπολη καί στό Πατριαρχεῖο, τήν ὁποία καί θά διαβά-
ζουν ἀπό τήν Ὡραία Πύλη πρός τό ἐκκλησίασμα κατά τή χειροτονία. 604406
Στά πλαίσια τῆς ὀργανώσεως τῶν ἑλληνικῶν κοινοτήτων καί κατά
προτροπή τῆς «Ἄμυνας» ὑποβάλλονταν κατά καιρούς ἀπό τούς προκρί-
τους τῶν βλαχοχωρίων ὑπομνήματα πρός τίς ὀθωμανικές ἀρχές, μέ τά
ὁποῖα δηλωνόταν τό ἐθνικό τους φρόνημα. Τό 1904 ὑπεβλήθη ὑπόμνημα
καί ἀπό λίγους κατοίκους τῆς Ἀβδέλλας:
«Οἱ ὑποφαινόμενοι κάτοικοι Ἀβδέλλης πιστοί ὑπήκοοι τῆς. Α.Α.Μ. τοῦ
Σουλτάνου δηλοῦμεν διά ταύτης ὅτι ἀνήκοντες εἰς τήν ὁλομέλειαν τοῦ
Ἕλληνικοῦ γένους μεθ’ οὗ τά αὐτά αἰσθήματα καί πόθους ἔχομεν, ἐξακο-
λουθοῦμεν ἐμμένοντες εἰς τά πάτρια ἅμα ἀναγνωρίζοντες καί τήν Πνευμα-
τικήν κυριαρχίαν τῆς Μεγάλης τοῦ Χριστοῦ Ἐκκλησίας.
Ἐν Ἀβδέλλῃ τῇ 18η Ἰουνίου 1904
Ἡ κοινότης Ἀβδέλλης»
(Ἕπονται δεκαπέντε ὑπογραφές). 605188
– 217 –
Ἐντύπωση προκαλεῖ τό
ὅτι ὑπέγραφαν ὡς «Κοινό-
της Ἀβδέλλης». Διασώθη-
καν παρόμοιες δηλώσεις
τῶν προκρίτων τῆς Σμίξης
(30.5.1904) (605182) καί τῆς
Κρανιᾶς (10.7.1904).
Τό ὅτι κατά βάθος οἱ
ρουμανίζοντες αἰσθάνο-
νταν τήν ἀνάγκη τῆς εὐλο-
γίας τῆς κανονικῆς Ἐκκλη-
σίας φαίνεται ἀπό τό ἀκό-
λουθο περιστατικό. Στίς 10
Δεκεμβρίου 1904 ἀπεβίωσε
ὁ γιός τοῦ Γίτσου Παπαχα- Φ68. Δήλωση προκρίτων Σμίξης
τζῆ, στελέχους τῆς προπα-
γάνδας στά Γρεβενά. Οἱ πενθοῦντες ἐζήτησαν νά παραστεῖ στήν κηδεία ὁ
μητροπολίτης. Λόγω ἀπουσίας αὐτοῦ σέ περιοδεία παρέστη ὁ πρωτοσύγ-
γελος τῆς μητροπόλεως
Ἀθανάσιος καί δύο ἀκόμη
ἱερεῖς τῶν Γρεβενῶν, ἐνῶ
τρίτος, ὁ Ἰωάννης Ραχα-
βέλιας ἐκ Σαμαρίνας, ἀρ-
νήθηκε νά παραστεῖ καί
νά συμπροσευχηθεῖ μέ ἱε-
ρεῖς καθηρημένους ἀπό
τήν ἱερή Σύνοδο τοῦ Πα-
τριαρχείου. Αὐτοί ἦσαν οἱ
Δημήτριος Τέγος τοῦ Πε-
ριβολίου καί Περικλῆς
Πολυαραῖος τῆς Ἀβδέλ-
λας. Τό τρισάγιο στό νε-
κροταφεῖο ἐψάλλη στά
βλάχικα2. 605209. Γιά τή
συμμετοχή τῶν κανο-
νικῶν ἱερέων στήν κηδεία
διαμαρτυρήθηκε ὁ πρό-
κριτος τῶν Γρεβενῶν Νι-
κόλαος Κουσίδης. Μέ ἐπι-
Φ69. Δήλωση προκρίτων Κρανιᾶς στολή του (16.12.1904)
– 218 –
πρός τόν μητροπολίτη Σερβίων καί Κοζάνης Κωνστάντιο ἐπικρίνει τήν

ἐνέργειά τους καί ἐκφράζεται ὑπέρ δυναμικῶν λύσεων καί ἄμεσης δρά-
σεως. 590. Φαίνεται εὔλογη ἡ στάση του, ἄν λάβουμε ὑπ' ὄψη τήν μετα-
βολή τῶν πραγμάτων μέ τήν ἐγκατάσταση τοῦ Χιλμί πασά ὡς γενικοῦ
διοικητοῦ τῶν βιλαετίων τῆς Μακεδονίας, μέ ἐξουσίες ἀντιβασιλέως, στά
πλαίσια τῆς Συνθήκης τοῦ Murtzsteg. Ὅμως ἡ διαλλακτικότητα τῶν ἱε-
ρέων ὀφειλόταν σέ προηγηθεῖσα συμφωνία τοῦ Ἀγαθαγγέλου μέ τούς
ρουμανίζοντες τοῦ Περιβολίου, στούς ὁποίους εἶχε ἐπιβάλει ὅρους
(Αὔγουστος 1904), ἕνας ἀπό τούς ὁποίους ἦταν ὁ καθηρημένος ἱερέας
Δημήτριος νά προσέλθει στή Μητρόπολη καί νά δηλώσει ὅτι στό ἑξῆς θά
εἶναι εὐπειθής. Ὁ Ἀγαθάγγελος μάλιστα εἶχε κατά νοῦν νά τόν τοποθε-
τήσει κατά τό χειμώνα σέ ἑλληνόφωνη ἐνορία. 605207. Πάντως συνέβαινε
καί μή ρουμανίζοντες καί μάλιστα μή Βλάχοι νά καλοῦν γιά μυστήρια
καθηρημένους ἱερεῖς. Τό πνευματικό Δικαστήριο σέ συνεδρία του
(18.3.1904) ἐπέβαλε τόν ἐξωεκκλησιασμό σέ οἰκογένεια τῶν Γρεβενῶν,
ἐπειδή γιά τήν τέλεση βαπτίσεως κάλεσε τόν «οὐνιτίζοντα ἱερέα Δημή-
τριο». Ἡ ἀπόφαση ἀνεκλήθη τόν Δεκέμβριο τοῦ ἴδιου ἔτους, μετά ἀπό
ἔκφραση συγγνώμης τῆς οἰκογένειας πρός τό Δικαστήριο. 604307, 410
Ὁ θάνατος τοῦ Παύλου Μελᾶ συνετέλεσε στήν ἐθνική ἀφύπνηση τῶν

ἐλευθέρων Ἑλλήνων. Ἀνταρτικά σώματα ἄρχισαν νά εἰσέρχονται στή
Μακεδονία, νά ἑνώνονται μέ σώματα ἐντοπίων ὁπλαρχηγῶν καί νά ἀνα-
κόπτουν τήν δολοφονική μανία τῶν Βουλγάρων καί τόν φανατισμό τῶν
συνοδοιπόρων τους ρουμανιζόντων. Οἱ ἐπιτροπές Ἀμυνας στίς πόλεις
παρακολουθοῦσαν μέ προσοχή τίς κινήσεις τῶν προπαγανδιστῶν. Tήν
ἄνοιξη τοῦ 1905 τό Ἑλληνικό Κέντρο Μοναστηρίου εἰδοποίησε τήν ἐπι-
τροπή Κοζάνης γιά τήν προσεχῆ ἀποστολή μεγάλης ποσότητος βιβλίων
γιά τά σχολεῖα τῆς ρουμανικῆς προπαγάνδας στήν ἐπαρχία Γρεβενῶν.
Ἔτσι, ὅταν ἔφθασαν αὐτά στήν Κοζάνη, ὁμάδα κατοίκων της διέρρηξαν
τό κατάστημα, στο ὁποῖο εἶχαν ἐκφορτωθεῖ, τά ἀπομάκρυναν καί τά
ἔκαψαν. Κατά δεύτερη ἀποστολή βιβλίων τά χαρτοκιβώτια πού τά πε-
ριεῖχαν ἀνοίχτηκαν μέ προσοχή στό πανδοχεῖο, ὅπου διανυκτέρευαν οἱ
μεταφορεῖς τους, καί τά βιβλία ἀντικαταστάθηκαν μέ ἄλλα ὑλικά. 183 163.
Ὅταν μάλιστα ἔλαβαν τήν πληροφορία ὅτι Βλάχος ρουμανίζων, ἐπιδιορ-
θωτής ὅπλων, συνέλεγε τά βιβλία, ἀμείβοντας τά παιδιά γιά τόν κόπο
τους, καί ὅτι αὐτός βρισκόταν σέ ἐπαφή μέ τόν Ρουμάνο, ἀπό τό Πλοέστι,
διευθυντή τοῦ ρουμανικοῦ σχολείου Γρεβενῶν, προχώρησαν στήν ἐκτέ-
– 219 –
λεσή του. 235274

Τήν ἄνοιξη διορίστηκε δάσκαλος στή Σμίξη καί γενικός ἀντιπρόσωπος
τοῦ Μακεδονικοῦ κομιτάτου γιά τήν περιοχή τῆς ἀνατολικῆς Πίνδου ὁ
μετέπειτα ἐθνομάρτυρας Κωνσταντῖνος Κάρπος ἀπό τό Λειβάδι τοῦ
Ὀλύμπου. Ὁ Κάρπος κατά τήν ἐκεῖ παραμονή του (1905-1910) ὀργάνωσε
πυρήνα πληροφοριοδοτῶν γιά τήν κίνηση Τούρκων καί ρουμανιζόντων
καί φρόντιζε γιά τόν ἐπισιτισμό τῶν διερχομένων ἀνταρτικῶν ὁμάδων. Ἡ
δράση του ἐπεκτάθηκε καί στά Γρεβενά, ὅπου ὑπηρέτησε κάποια ἔτη κα-
τά τό χειμώνα3. 20448
Ἡ ἐμφάνιση ἀνταρτικῶν σωμάτων στήν περιοχή προξένησε ἀνησυχία
στούς πρωτεργάτες τῆς ρουμανικῆς προπαγάνδας. Οἱ ρουμανίζοντες
πρός ἐκφοβισμό ἐπιτύγχαναν μέ συκοφαντίες τή σύλληψη ἐπιφανῶν
Ἑλλήνων καί τή φυλάκισή τους στά Γρεβενά. Τόν Φεβρουάριο τοῦ 1905
φυλακίστηκαν οἱ Βασίλειος Παπαδάμ, δάσκαλος Κρανιᾶς, καί Μίχος Πα-
παζήσης, ἐπίτροπος τῶν ναῶν τῆς Σαμαρίνας, ὁ ὁποῖος διέμενε στά Γρε-
βενά. Τόν Ἰούνιο πρoσήχθησαν σέ δίκη στά Σέρβια. 607 80. Παράλληλα
προέβησαν σέ καταγγελία τοῦ μητροπολίτου Ἀγαθαγγέλου πρός τό
ὑπουργεῖο Δικαιοσύνης καί Θρησκευμάτων, διότι ἐκφωνοῦσε δῆθεν λό-
γους πού «διήγειραν τά πνεύματα τοῦ Ρωμεϊκοῦ πληθυσμοῦ». Ὁ Ἀγαθάγ-
γελος ἔφερε προς συζήτηση το θέμα στην ἐπαρχιακή Δημογεροντία καί
τήν Ἐφοροεπιτροπή (18.3). 604213, 214. Καί ἐνῶ εἶχε πάλι ἐνταθεῖ ἡ ἀντιπα-
λότητα μεταξύ τῶν δύο κοινοτήτων στήν ἐπαρχιακή Δημογεροντία ὄχι
μόνο δέν συζητήθηκε ποτέ τό πρόβλημα τῆς προπαγάνδας, ἀλλά ὁ ἐκ
τῶν πρωτεργατῶν της Νικόλαος Καζάνας κατά τήν περίοδο ἐκείνη ἦταν
ταμίας τοῦ ἐκκλησιαστικοῦ κηροπλαστείου. 604 217
Κατά τήν ἡμέρα τοῦ Πάσχα, τέλη Ἀπριλίου, οἱ ἐπιθεωρητές τῶν ρου-
μανικῶν σχολείων Λάζαρος Δούμας καί Ἰωάννης Χονδρόσωμος, ἀπό τή
Σαμαρίνα ὁ δεύτερος, συνοδευόμενοι ἀπό τόν Ἰωάννη Μανάκια καί εὑρι-
σκόμενοι στή Βωβούσα, ἔπεισαν τούς ρουμανίζοντες νά ἀπαιτήσουν ἡ
ψαλμωδία τῆς ἀκολουθίας νά τελεστεῖ στά ρουμανικά. Ἀκολούθησε συ-
μπλοκή καί κάποιοι τραυματισμοί. Στή Βωβούσα ἀπεστάλη ἰσχυρό στρα-
τιωτικό ἀπόσπασμα γιά τήν ἀποκατάσταση τῆς τάξεως καί ἑπτά πρόσω-
πα συνελήφθησαν, μεταξύ αὐτῶν οἱ δύο ἐπιθεωρητές καί ὁ Μανάκιας,
καί ὁδηγήθηκαν στή φυλακή τῶν Ἰωαννίνων. Κατ΄ ἐντολή τοῦ διοικητοῦ
Ἰωαννίνων οἱ τρεῖς ἀπελάθησαν ἐκτός τῆς διοικήσεώς του καί μάλιστα
ἐκτός ὀθωμανικῆς αὐτοκρατορίας, στό Μπρίντιζι τῆς Ἰταλίας. Λίγους
μῆνες ἀργότερα ὁ Ἰωάννης Μανάκιας ἐγκαταστάθηκε ὁριστικά στό Μο-
ναστήρι. 33056, 28438.
Ὁ Χιλμί πασάς ἐκδηλώθηκε ἀπροκάλυπτα ὑπέρ τῶν ρουμανιζόντων
μετά τήν ἀναγνώριση αὐτῶν ὡς ἰδιαίτερης ἐθνότητος (22.5.1905). Παρα-
– 220 –
στάσεις τῆς Πύλης πρός τό Πατριαρχεῖο κατά τοῦ Ἀγαθαγγέλου ἀπα-

σχόλησαν τή σύνοδο αὐτοῦ κατά τόν Μάιο μήνα. Κατά τή συζήτηση ἀνα-
γνώσθηκε καί ἐπιστολή τῶν προκρίτων τῶν Γρεβενῶν, στήν ὁποία ἀνα-
φερόταν ἡ κυκλοφορία φημῶν ὅτι ὁ μητροπολίτης ἐπρόκειτο νά ἀναχω-
ρήσει κρυφά γιά τήν ἐλεύθερη Ἑλλάδα. Ὁ Ἀγαθάγγελος τόν ἴδιο ἐκεῖνο
μήνα ἀντέκρουσε μέ ἐπιστολή του πρός τή Σύνοδο τίς φῆμες τονίζοντας
ὅτι προέρχονταν ἀπό τούς κύκλους τῆς ρουμανικῆς προπαγάνδας, ὥστε
νά διαταραχθοῦν οἱ σχέσεις τοῦ Πατριαρχείου μέ τήν Πύλη. 269208.
Ὁ δάσκαλος τῆς Ἀβδέλλας Ἰωάννης Πολυαραῖος καταγγέλθηκε ἀπό
ρουμανίζοντες ὡς ταραξίας, ἐπειδή ἀντιστάθηκε στήν κατάληψη τοῦ
σχολείου ἀπό αὐτούς. Καταδικάστηκε τον Αὔγουστο ἀπό δικαστήριο τῶν
Σερβίων σέ ὀκταήμερη φυλάκιση, ἀλλά ἄσκησε ἔφεση. 605 224. Στίς 25 Μα-
ΐου δολοφονήθηκε ὁ Ἀθανάσιος Νασίκας ἀπό τή Σμίξη, στενός συνεργά-
της τοῦ δασκάλου Κάρπου, στήν τοποθεσία Μπίγκα ἀπό τήν ὁμάδα τῶν
ληστῶν ὑπό τόν Γεωργούλα (Ζορμπά) ἐκ Φιλιππαίων. Οἱ ὑπόνοιες στρά-
φηκαν πρός τούς ρουμανίζοντες, τούς ὁποίους κατηγόρησαν ὡς ἠθικούς
αὐτουργούς. Ἡ λαϊκή μούσα θρήνησε τό παλληκάρι:
«...............................................................
Τό μάθατε τί ἔγινε, τί κρῖμα βρέ Σμιξιῶτες
Τόν Γιάνν΄ Νασίκα σκότωσαν οἱ κλέφτες οἱ Φιλππιῶτες Μέ
μπαμπεσιά τόν ἔφαγαν κοντά στον Ἅη-Θανάση
τό τί λεβέντη, σταυραετόν ἡ Σμίξη ἔχει χάσει» 20449
Οἱ κάτοικοι τῆς Σμίξης ἐνέτειναν μετά τή δολοφονία τά μέτρα ἀσφαλείας
ὑπέρ τοῦ δασκάλου τους, ὁ ὁποῖος ἦταν ὁ κύριος στόχος 4. 20449. Κατά τό
ἴδιο διάστημα στό Περιβόλι οἱ ρουμανίζοντες δολοφόνησαν τόν Ἰωάννη
Τσιουκαντάνα καί τραυμάτισαν τόν γυιό του Γεώργιο. Ὁ γυιός του μετά
τό συμβάν κατατάχθηκε στά ἀνταρτικά σώματα. Στίς 30 Μαΐου οἱ ἐλάχι-
στοι ρουμανίζοντες τῆς Σαμαρίνας ἐπετέθησαν κατά τοῦ πρώτου ἑλλη-
νικοῦ σχολείου, πού εἶχε ἑπτά δασκάλους καί 174 μαθητές, καί ἐπειδή δέν
κατάφεραν νά τό καταλάβουν, στράφηκαν κατά τοῦ δευτέρου σχολείου,
μωλώπησαν τόν δάσκαλο Νικόλαο Παπαϊωάννου καί τόν ἀπομάκρυναν
ἀπό τό σχολεῖο μαζί μέ τούς μαθητές. Οἱ ἑλληνόφρονες κάτοικοι ὑπέβα-
λαν μήνυση στόν εἰσαγγελέα Γρεβενῶν. Στήν Κρανιά ὁ Δ. Τσιακαμᾶς
ἀρχές Ἰουνίου κατέλαβε μέ τή βία δύο ἐξωκκλήσια, ἀπό τά ὁποῖα ἀπομα-
κρύνθηκε στή συνέχεια μέ πολύ κόπο. 364 322, 395. Φαίνεται ὅτι σ΄ αὐτά τε-
λοῦσαν τή θεία λειτουργία οἱ ἑλληνόφρονες κάτοικοι τοῦ χωριοῦ, μετά
τήν κατάληψη τοῦ κεντρικοῦ ναοῦ ἀπό τούς ρουμανίζοντες (1903).
Ὅταν οἱ ρουμανίζοντες διαπίστωσαν ὅτι ἦταν ἀδύνατο νά πλήξουν
τόν Ἀγαθάγγελο μέ παρεμβάσεις στούς τοπικούς ἄρχοντες προχώρησαν
σέ καταγγελία αὐτοῦ στό ὑπουργεῖο Δικαιοσύνης καί Θρησκευμάτων, τό
– 221 –
ὁποῖο ἀπέστειλε (23.6.1905) ἔγγραφο πρός τό Πατριαρχεῖο μέ τίς ἀκόλου-

θες κατηγορίες κατά τοῦ μητροπολίτου:
«1) Ὅτι περιοδεύων τά χωρία ἐκφωνεῖ λόγους καί ἐρεθίζει τά πνεύματα
τοῦ λαοῦ,
2) Ὅτι φέρεται καταπιεστικῶς πρός τούς Βλάχους,
3) Ὅτι ἔρχεται εἰς ἐπαφήν μέ μεταμφιεσμένον Ἕλληνα ἀξιωματικόν,
4) Ὅτι καλεῖ ἐκ τῆς Ἑλλάδος ὕποπτα πρόσωπα καί τά διορίζει ἱερεῖς
καί
5) Ὅτι εἶχε συνέντευξιν εἰς Ἐλασσόνα μέ ξένον Πρόξενον». 22124, 22231
Ὁ Ἀγαθάγγελος ὅταν ἔλαβε γνώση τῶν καταγγελιῶν δέν ἔδωσε ση-
μασία, ἀλλά συνέχισε τό ἔργο του μέ περισσότερη θέρμη. Στά τέλη Ἰου-
νίου οἱ ρουμανίζοντες τῆς Ἀβδέλλας τραυμάτησαν σοβαρά τόν Ζήση
Βέρρο δάσκαλο τοῦ ἑλληνικοῦ σχολείου. 391. Ὁ ἐπιθεωρητής τῶν ρουμα-
νικῶν σχολείων Τάτσετ ἐπισκέφθηκε περί τά τέλη Ἰουνίου τή Σαμαρίνα
καί ἔφυγε ἀπογοητευμένος ἀπό τόν ἀριθμό τῶν μαθητῶν σ΄ αὐτά. 392
Στήν περιοχή Γρεβενῶν εἰσῆλθε στίς ἀρχές Ἰουλίου ἀνταρτικό σῶμα
ὑπό τόν Βέργα ( ὑπίλαρχο Πέτρο Μάνο) μέ ὁδηγό τόν Διαμάντη Μάνο
ἀπό τό Σπήλαιο καί μέ σκοπό τήν ἐκτέλεση κάποιων ρουμανιζόντων στά
Βλαχοχώρια. Στό ὑπουργεῖο Ἐξωτερικῶν τῆς Ἑλλάδος εἶχε σταλεῖ μέσω
τοῦ προξενείου στό Μοναστήρι κατάσταση προγραφῶν πού εἶχε συντά-
ξει ὁ δάσκαλος τῆς Ἀβδέλλας Ἰωάννης Πολυαραῖος. Σ΄ αὐτήν περιλαμ-
βάνονταν τά ὀνόματα δεκατεσσάρων προσώπων καί μεταξύ αὐτῶν τοῦ
Δημητρίου Μανάκια, πατέρα τῶν γνωστῶν φωτογράφων, μέ τήν παρα-
τήρηση «ἕνας ἀπό τούς πιό φανατικούς ρουμανίζοντες»5. 6757, 249400. Στό
σῶμα τῶν Βέργα προσεχώρησε καί ὁ Λούκας Κόκκινος, ἐνῶ προσῆλθε νά
συνεργαστεῖ καί τό σῶμα τοῦ Βούα (Σπυρομήλιου). Τά ἑνωμένα σώματα
κινήθηκαν πρός τήν Ἀβδέλλα6. Τά χαράματα τῆς 22ας Ἰουλίου περικύ-
κλωσαν τόν οἰκισμό καί κάποιοι ἄνδρες εἰσῆλθαν ἐντός αὐτοῦ καί ἀπή-
γαγαν τούς Τόλη Πάπα, Στέργιο Πάπα, γυιό τοῦ Τόλη, Κώστα Πολυα-
ραῖο, γυιό τοῦ ρουμανίζοντος παπα-Περικλῆ καί γαμβρό τοῦ Τόλη. Κινή-
θηκαν δυτικά καί τούς ἐξετέλεσαν λίγες ὧρες ἀργότερα. 253 212, 249426. Κύ-
ριος στόχος τῶν ἀνταρτῶν ἦταν ὁ Γάκης (Γεώργιος) Πάπας, συγγενής
τῶν ἐκτελεσθέντων, πού ὅμως πρόλαβε νά κρυφθεῖ. Ὁ Στέργιος Πάπας
κατά γενική ὁμολογία ἐφονεύθη ἐντελῶς ἄδικα7. 605224, 671. Ἡ λαϊκή μού-
σα ἀποθανάτισε τό γεγονός στό ἀκόλουθο τραγούδι, στό ὁποῖο ἐπαι-
νεῖται πρωτίστως ὁ ἐντόπιος ὁπλαρχηγός:
............................................................................
Ἦταν ὁ Λούκας ἀρχηγός, ἦταν κι καπιτάνος,
εἶχε κομίτες Κρητικοί 'πό μέσ' ἀπού τήν Κρήτη
τός νίκησαν, τός τσάκισαν καί μπῆκαν στήν Ἀβδέλλα,
– 222 –
πῆραν τόν παπα-Περικλῆ μαζί μέ τόν ὑγιό του.

-Δέν παίρνεις Λούκα μ' χρήματα, φλουρί μαργαριτάρι;
-Δέν παίρνει ὁ Λούκας χρήματα, φλουρί μαργαριτάρι,
μόν' θέλ' τόν παπα-Περικλῆ μαζί μέ τόν ὑγιό του.
Τός πῆγαν καί τός ἔσφαξαν σάν τά παχιά κριάρια8 238346
Ὁ κατάλογος τῶν βιαιοτήτων τῶν Ἑλλήνων ἀνταρτῶν κατά τῶν ρου-
μανιζόντων εἶναι περιορισμένος καί οἱ ἐκτελέσεις ἐλάχιστες. Ὅσο ὅμως
καί ἄν προβάλλεται ὡς λόγος αὐτῶν ἡ τιμωρία προδοτῶν τῶν κινήσεων
τῶν ἀνταρτικῶν σωμάτων (57379), κρίνουμε ὅτι ἡ ἐπιχείρηση εἶχε κυρίως
ἀρνητικές γιά τόν ἑλληνισμό συνέπειες. Τό ἄμεσο ἀποτέλεσμα τῆς ἐπι-
χειρήσεως ἦταν οἱ ρουμανίζοντες δάσκαλοι τῶν σχολείων στά χωριά
Ἀβδέλλα, Περιβόλι, Σαμαρίνα, Βωβούσα καί Φούρκα νά ἐγκαταλείψουν
τά σχολεῖα τους. Ἀρκετοί γονεῖς ὁδήγησαν τά παιδιά τους στά ἑλληνικά
σχολεῖα καί κάποιοι ταλαντευόμενοι δέν τόλμησαν νά προσχωρήσουν
στήν προπαγάνδα. Ὑπῆρχε ὅμως καί ἡ ἀρνητική πλευρά τοῦ ἐγχειρήμα-
τος. Σέ ρουμανικές πόλεις ὀργανώθηκαν ἀνθελληνικές ἐκδηλώσεις, στίς
ὁποῖες κάηκαν ἑλληνικές σημαῖες. Ἕλληνες ἔμποροι τῆς Ρουμανίας προ-
πηλακίστηκαν καί διεκόπη ἡ ἔκδοση τῆς ἑλληνικῆς ἐφημερίδας «Πατρίς».
Ἡ Ρουμανία κατήγγειλε τήν Ἑλλάδα τόσο πρός τίς Μεγάλες δυνάμεις,
ὅσο καί πρός τήν Τουρκία, ὅτι ἀποστέλλει ἔνοπλα σώματα σέ τουρκικό
ἔδαφος κατά ἀθώων πολιτῶν. 28441. Τό συμβάν δημοσίευσαν καί ἐφημε-
ρίδες τῆς Βιέννης. 393. Ἀποτέλεσμα τοῦ διαβήματος ἦταν νἀ ἐνισχυθεῖ ἡ
φροντίδα γιά τούς ρουμανίζοντες Βλάχους ἀπό πλευρᾶς τῆς Τουρκίας. Τό
σημαντικότερο ὅμως ἦταν ὅτι οἱ φόνοι συνετέλεσαν στήν ἔξαψη παθῶν
ἀντεκδικήσεως μέ τήν ὀργάνωση μικτῶν μέ μουσουλμάνους ληστρικῶν
ὁμάδων. Ἡ ὄξυνση τῶν σχέσεων μεταξύ Ρουμανίας καί Ἑλλάδος ὁδήγησε
στήν ἀνάκληση τοῦ Ἕλληνα πρεσβευτοῦ στό Βουκουρέστι. 284 42.
Ἀσφαλῶς κάποιοι ἐνοχοποιήθηκαν καί παραπέμφθηκαν να δικαστοῦν.
Εἶναι πολύ πιθανόν μεταξύ αὐτῶν νά ἦταν ὁ Ζήσης Βέρρος, τοῦ ὁποίου
ὑπόθεση ἐκδικάστηκε κατ’ἔφεση στά Σέρβια τόν Ὀκτώβριο. 590
Οἱ ὀθωμανικές ἀρχές ἀπέστειλαν διάφορα ἀποσπάσματα στήν περιο-
χή πρός καταδίωξη τῶν ἀνταρτῶν. 605225. Ἀποτέλεσμα τῶν ἐκτελέσεων
ἦταν νά γίνουν νέες ἔντονες διαμαρτυρίες τῶν ρουμανιζόντων πρός τήν
Πύλη κατά τοῦ Ἀγαθαγγέλου. Ἀκολούθησαν δύο ἀκόμη ἔγγραφα τοῦ
ἀρμοδίου ὑπουργείου πρός τό Πατριαρχεῖο (25.7 καί 29.7.1905) στά ὁποῖα
ζητοῦνταν νά γίνουν συστάσεις στόν μητροπολίτη ἐνῶ παράλληλα δινό-
ταν ἐντολή στίς τοπικές ἀρχές νά ἐλέγχουν τίς κινήσεις του. 221 24, 22231.
Τό Πατριαρχεῖο φαίνεται ὅτι ἀπάντησε κατευναστικά στίς διαμαρτυρίες
τοῦ ὑπουργείου καί ἴσως νά ἔστειλε κάποιες ἐπιστολές στόν Ἀγαθάγγε-
λο. Τό Μακεδονικό κομιτᾶτο γιά τήν προστασία τοῦ μητροπολίτη ἔδωσε
– 223 –
ἐντολή σέ μικρό σῶμα ἀνταρτῶν νά κινεῖται στά πέριξ τῶν Γρεβενῶν.

51310. Ἡ θέση ὅμως τοῦ Ἀγαθαγγέλου ἔγινε δύσκολη μετά τήν ἔκθεση
(3.8.1905) ἐπί ἀντιπαραβολῆς ἐγγράφου σέ κωδικογραφημένη γραφή μέ
ἔγγραφα τῆς μητροπόλεως πού ἔφεραν τήν ὑπογραφή του. Οἱ τῆς ἐπι-
τροπῆς, δύο ὀθωμανοί καί ἕνας ρουμανίζων ὑπάλληλος ἐπί τῶν διαβατη-
ρίων, ἀποφάνθηκαν ὅτι πρόκειται γιά τόν ἴδιο γραφικό χαρακτήρα καί
κατήγγειλαν τόν Ἀγαθάγγελο γιά συνεργασία μέ τήν ἀνταρτική ὁμάδα
τοῦ Βέργα. Στά τέλη Αὐγούστου ὁ Ἀγαθάγγελος ἔστειλε στήν Κωνστα-
ντινούπολη τόν πρωτοσύγγελο Ἀθανάσιο Τσάμη γιά νά ἐπιδώσει ἔκθεση
ἐπί τῶν γεγονότων στό Πατριαρχεῖο9. 269210, 605225, 47189
Σημαντική κίνηση γιά τή στήριξη τῆς προπαγάνδας ἀπετέλεσε ἡ πίε-
ση τῶν ἐπιτροπῶν ἀπογραφῆς ἀλλά καί τοῦ ἐπάρχου Γρεβενῶν Ἀκῆ βέη
πρός τόν βλάχικο πληθυσμό νά δηλώσουν κατ' αὐτήν Βλάχοι. Ὁ ἔπαρχος
σέ ἐπιστολή του (22.8.1905) πρός τούς προκρίτους Σαμαρίνας καί Σμίξης
γράφει μεταξύ ἄλλων: «Κατά διαταγήν τοῦ Μεγαλειοτάτου μας Σουλτά-
νου εἰς τόν Καζάν μας θά γίνῃ νέα ἀπογραφή....Εἰς τόν Καζάν μας αὐτά τά
χωρία εἶναι ἀνεγνωρισμένα εἰς Βλαχοχώρια καί θά γραφοῦν εἰς τήν νέαν
καταγραφήν ὅπως εἶναι, δηλαδή βλαχικά, ὅπως ἤτουν Βλαχοχώρια. Ὅσον
δια τήν θρησκείαν θά γραφοῦν Βλάχοι ὀρθόδοξοι ὅπου γνωρίζουν τόν Πα-
τριάρχην». 60788. Οἱ πρόκριτοι ἀντέδρασαν καί ἀρνήθηκαν νά συμμορφω-
θοῦν πρός τήν ἐντολή τοῦ ἐπάρχου μέ ἀποτέλεσμα νά χαρακτηρισθοῦν
ἀπό τήν ἐπιτροπή ἀπογραφῆς ἀπειθεῖς πρός τόν Σουλτάνο. Ἀκόμη ἔστει-
λαν ἀναφορά διαμαρτυρίας πρός τόν ἔπαρχο, ἡ ὁποία ὅμως κατασχέθηκε
ὕστερα ἀπό σωματική ἔρευνα τοῦ φέροντος αὐτήν ἀπό τόν φανατικό
ρουμανίζοντα ἀστυνόμο Γ. Τσιακαμά ἀπό τήν Κρανιά. Ἀντίγραφο τῆς
ἀναφορᾶς διασώθηκε στά ἀρχεῖα τοῦ προξενείου Ἐλασσόνος καί ἔχει ὡς
ἑξῆς:
Ἀναφορά μουχταροαζάδων τῆς Κωμοπόλεως Σαμαρίνης πρός τόν Καϊμα-
κάμην Γρεβενῶν.
Ἐνδοξότατε
Οἱ ὑποφαινόμενοι μουχταροαζάδες τῆς Κωμοπόλεως Σαμαρίνης ὑπείκο-
ντες εἰς τάς δικαίας ἀπαιτήσεις τῆς κωμοπόλεως παρ' ἧς ἐξελέγημεν λαμ-
βάνομεν τήν τιμήν, ὅπως βαθυσεβάστως καθυποβάλωμεν τῇ Ὑμ. Ἐνδοξότητι
τά ἑξῆς.
Τήν 24ην ὑπερμεσοῦντος μηνός ἀφίκετο, ὡς γνωστόν, ἐνταῦθα ἡ πρός κα-
ταγραφήν ἐπιτροπή. Τήν αὐτήν δέ ἡμέραν ἤρξατο ἡ εἰρημένη ἐπιτροπή τῶν
ἐργασιῶν αὐτῆς, ὁπότε ἀπροσδοκήτως καί πρός μεγάλην ἡμῶν ἔκπληξιν
κατέγραψεν ἄνευ οὐδεμιᾶς ἰδιαιτέρας ἐξετάσεως τῶν κατοίκων «Βλάχους
ὀρθοδόξους ἀνήκοντας εἰς τό Ἑλληνικόν Πατριαρχεῖον» πρᾶγμα μή συμβι-
βαζόμενον πρός τήν ἀναγνώρισιν τῆς Σεβαστῆς ἡμῶν Κυβερνήσεως, ἥτις
– 224 –
ἀνέκαθεν ὡς ρούμ ἡμᾶς ἀναγνωρίζει, μή συμβιβαζόμενον πρός τήν ἱστορί-

αν, μή συμβιβαζόμενον πρός τήν παράδοσιν, μή συμβιβαζόμενον πρός τήν
συνείδησιν ἡμῶν, ἥτις διαμαρτύρεται κατά τῆς τοιαύτης προφανοῦς ἀδικίας
καί ἥτις φανῶν διαρρηγνύουσα ὑπαγορεύει ἡμῖν ὅτι ἤμεθα, εἴμεθα καί θά
εἴμεθα ρούμ. Ἐάν δέ καί ὑπάρχωσι καί ὀλίγοι τινές, οἵτινες ἀπό ὀλίγων μό-
νον ἐτῶν διακηρύττουσιν ἑαυτούς βλάχους, πρός ἐπιδίωξιν ἰδιοτελῶν σκο-
πῶν, πρᾶγμα τό ὁποῖον εἰς οὐδεμίαν πρέπει νά ἐμβάλῃ ἡμᾶς ἀπορίαν, διότι
οἱ τοιοῦτοι οὐδέποτε εἶναι δυνατόν νά ἐκλείψουσι, δύνανται νά κατα-
γραφῶσι ὅπως θέλουσι.
Ὅθεν θερμότατα παρακαλοῦντες τήν Ὑμ. Ἐνδοξότητα, ὅπως οἷον τε τά-
χιστα στείλῃ τῇ εἰρημένῃ ἐπιτροπῇ τάς δεούσας ὁδηγίας, πρός ταχίστην
τῶν ἐργασιῶν αὐτῆς διεκπεραίωσιν διατελοῦμεν.
Τῇ 24ῃ Αὐγούστου 1905» 60788
Οἱ πρόκριτοι καί ἄλλοι κάτοικοι τῆς κωμοπόλεως τῆς κωμοπόλεως, 80
συνολικά τόν ἀριθμό, συνελήφθησαν καί ὁδηγήθησαν στά Γρεβενά. Ἀπό
αὐτούς οἱ 23 φυλακίσθηκαν ἐτέθησαν ὑπό περιορισμό10. 394, 397. Ἀπό ἐκεῖ
ἀπηύθυναν ἔκκληση γιά ἀποφυλάκισή τους, στήν ὁποία ἔκκληση ἐμμέ-
νουν θαρρετά στήν ἄποψή τους:
«Τῇ 1ῃ Σεπτεμβρίου 1321-1905
Τήν Θρησκείαν μας, τάς σπουδάς μας καί ἐν γένει πάσας τάς ὑποθέσεις
μας ἐκτελοῦντες ἑλληνιστί ἐζητήσαμεν καί ἐπεμείναμεν κατά τήν γενομέ-
νην νέαν καταγραφήν, ἵνα καταγραφῶμεν ὡς ρούμ. Ἡ δέ ἐπί τούτῳ ἐπιτρο-
πή θέλουσα νά μᾶς ἐκφοβίσῃ ἀπέστειλεν ἡμᾶς εἰς τήν ἕδραν τῆς ὑποδιοική-
σεως ἔνθα διατελῶμεν ὑπό ἐπιτήρησιν, χαρακτηρισθέντες καί ὑποκινηταί.
Ἐπειδή δέ εἶναι ἄδικον νά πιεζώμεθα, ἐπί τῷ λόγῳ ὅτι ὑπεραμυνόμεθα τῆς
θρησκείας καί τῆς ἐθνικότητος ἡμῶν, διά τοῦτο παρακαλοῦμεν ἵνα διατα-
χθῶσιν οἱ ἁρμόδιοι ὅπως ἐγγράψωσιν ἡμᾶς κατ' ἰδίαν ἡμῶν βούλησιν, ὡς
συνήθως γίνεται καί ἀφεθῶμεν ἐλεύθεροι.
Οἱ μουχταροδημογέροντες Σαμαρίνης καί 20 συνάδελφοί των». 60784
Ἡ δικαστική τους περιπέτεια μέ τήν κατηγορία γιά ἀντίσταση κατά
τῆς ἀρχῆς συνεχιζόταν ὥς τήν ἄνοιξη τοῦ 1906. 607 91. Στούς κατοίκους
Ἀβδέλλας καί Περιβολίου διανεμήθηκαν ἔντυπα ἀπογραφῆς στή ρουμα-
νική γλώσσα καί ἀρκετοί κάτοικοι ἀρνήθηκαν νά τά παραλάβουν. Κά-
ποιοι τόλμησαν μάλιστα νά τονίσουν ὅτι θά μιμηθοῦν τούς Σαμαρινῶτες.
535. Kατά παρόμοιο τρόπο ἀντέδρασαν καί οἱ Βλάχοι ἄλλων περιοχῶν,
ὅπως στό Σέλι, ὅπου δήλωσαν ὅτι ἦσαν ἀνέκαθεν Ἕλληνες. Κάποιοι φυ-
λακίστηκαν, σέ ἄλλους ὑποβλήθηκε πρόστιμο, ἐνῶ ἄλλους διά τῆς βίας
τούς ἐνέγραψαν Βλάχους. 745110, 1799. Τό τελικό ἀποτέλεσμα κρίνεται θε-
τικό γιά τόν ἑλληνισμό. Τή στήριξη τῶν ἑλληνοφρόνων κατά τήν κρίσιμη
ἐκείνη περίοδο εἶχε ἀναλάβει ὁ καπετάν Λούκας, ὁ ὁποῖος εἶχε ἐπανέλθει
– 225 –
στήν ἐπαρχία Γρεβενῶν ἀπό τά Καστανοχώρια. 116 180. Ἐπίσης ὁ ἐκ Σαμα-

ρίνας καπετάν Ξανθόπουλος (Ρίζος Κωνσταντῖνος).
Οἱ ἐκτελέσεις ρουμανιζόντων συνεχίστηκαν καί τό φθινόπωρο τοῦ
1905. Ὁ Rubin ἀναφέρει τους φόνους τοῦ Γεωργίου Γούση στό Περιβόλι,
τόν Σεπτέμβριο, τοῦ Νικολάου Ἀποστολίνα ἀπό τό Περιβόλι, κατά τόν
Ὀκτώβριο, καί τοῦ Γεωργίου Πούπη, προέδρου τῆς Ἀβδέλλας, κατά τόν
Νοέμβριο. 253219-225. Τόν Ὀκτώβριο πυρπολήθηκαν ἡ οἰκία καί τά πριστή-
ρια τοῦ Δημητρίου Τσιακαμᾶ, προέδρου τῆς Κρανιᾶς11. 253221. Ὁ Πέτρος Ν.
Καζάνας, ἐκ τῶν στελεχῶν τῆς προπαγάνδας στά Γρεβενά μέ διαθήκη
του (14.9.1905) προσέφερε τήν ἀκίνητη περιουσία του στή Βωβούσα στόν
ναό τοῦ Ἁγίου Γεωργίου τοῦ οἰκισμοῦ ὑπό τόν ὅρο μέ τά ἔσοδα αὐτῆς νά
καλύπτονται λειτουργικές δαπάνες τοῦ ἑλληνικοῦ σχολείου καί νά μι-
σθοδοτοῦνται οἱ δάσκαλοι. Ἐκτελεστή της ὅριζε τόν γαμβρό του Ζήση
Παπαθανασίου, γιατρό καί πρωτεργάτη τῆς προπαγάνδας στά Γρεβενά.
583154. Ἦταν σαφῶς κίνηση τακτικῆς, προκειμένου νά μή βρεθεῖ στό στό-
χαστρο τῶν ἀνταρτῶν12.
Τό Πατριαρχεῖο, μέ βάση τή γραφολογική ἔκθεση πού προαναφέραμε
δέχθηκε νέες αὐστηρές προειδοποιήσεις κατά τοῦ μητροπολίτου Γρε-
βενῶν. Παράλληλα δόθηκαν ἐντολές στόν Χιλμί πασᾶ γιά παρακολού-
θηση τῶν κινήσεων τοῦ Ἀγαθαγγέλου. Πράγματι τόν Ὀκτώβριο φρουρά
30 στρατιωτῶν ἀπέκλεισε τό ἐπισκοπεῖο γιά νά ἐλέγχει τίς κινήσεις του.
Οἱ στρατιῶτες γιά νά θερμανθοῦν δῆθεν, κάποια νύχτα ἀπέσπασαν τούς
πασάλους τῆς περίφραξης τοῦ ἐπισκοπείου, ἐνῶ διεσπάρη ἡ φήμη ὅτι θά
ἀποστελλόταν πρόσωπο ἀπό τή Βλαχία γιά νά δολοφονήσει τόν μητρο-
πολίτη. 269212. Παραμονές τῆς ἑορτῆς τοῦ Ἁγίου Δημητρίου ὁ Ἀγαθάγγε-
λος μετέβη στό Μεγάλο Σειρήνι, προκειμένου τήν ἑπομένη νά παραστεῖ
στήν πανήγυρη. Τή νύχτα δύο ἔφιπποι χωροφύλακες μετέφεραν τήν δια-
ταγή τοῦ ἐπάρχου νά ἐπιστρέψει στά Γρεβενά. Ὁ μητροπολίτης ἀρνήθηκε
νά ὑπακούσει σέ προφορική διαταγή γι΄ αὐτό μετά ἀπό ἀρκετή ὥρα κα-
τέφθασε στό χωριό δύναμη 50 στρατιωτῶν, ὁ ἐπικεφαλῆς τῆς ὁποίας
ἀνθυπολοχαγός προσκόμισε διαταγή τοῦ ἴδιου τοῦ Χιλμί πασᾶ. Ὁ μητρο-
πολίτης ἀναγκάστηκε νά ὑπακούσει διαμαρτυρόμενος γιά τήν ἀήθη αὐτή
παρέμβαση τοῦ διοικητοῦ σέ θρησκευτικά ζητήματα. 400, 51313
Τό βαρύ κλίμα ἐπιβάρυνε περισσότερο ὁ ἐμπρησμός συνοικίας τῆς
Ἀβδέλλας περί τήν 25η Ὀκτωβρίου, κατά τόν ὁποῖο ἀποτεφρώθηκαν 135
οἰκίες, ὁ ναός τῆς Κοιμήσεως τῆς Θεοτόκου, τό σχολεῖο, πριονιστήρια καί
μύλοι. Ὁ Rubin ἰσχυρίζεται ὅτι ἀνῆκαν σέ ρουμανίζοντες. 253 221. Στόν
ἀθηναϊκό τύπο δημοσιεύθηκε ὅτι κάηκαν 85 οἰκίες καί ὅτι κάποιοι ἀντι-
λήφθηκαν τόν ἐμπρηστή. Μεταδόθηκε παράλληλα ἡ εἴδηση ὅτι τόν
ἐμπρησμό προκάλεσε ἡ ὁμάδα τοῦ Ἀρκούδα. 396, 397. Ὁ ἐμπρησμός ὅμως
– 226 –
δέν ἔχει οὐδεμία σχέση μέ τούς ἀντάρτες καί ἐπλήγησαν οἰκογένειες καί
τῶν δύο μερίδων τοῦ πληθυσμοῦ, ἀφοῦ δέν ὑπῆρχε τοπικός διαχωρισμός
τῶν δύο ἀντιμαχομένων παρατάξεων. 671. Τήν ἴδια περίοδο σκοτώθηκαν
ἀπό τούς ρουμανίζοντες τρεῖς κάτοικοι τοῦ Περιβολίου. 397. Ἀπό τό βαρύ
κλίμα πού ἐπικράτησε ἐπιχείρησαν νά ἐπωφεληθοῦν οἱ ρουμανίζοντες
καί μέ ἄλλο τρόπο. Οἱ ρουμανίζοντες ὑπάλληλοι τῶν ὀθωμανικῶν ὑπη-
ρεσιῶν τῶν Γρεβενῶν ἄρχισαν νά ἀποστέλλουν τά ἔγγραφα πρός τούς
προκρίτους τῶν βλαχοχωρίων στήν τουρκική μέ μετάφραση στή ρουμα-
νική ἀντί τῆς ἑλληνικῆς. Οἱ πρόκριτοι τῆς Σαμαρίνας διαμαρτυρήθηκαν
γιά τά γεγονότα μέ ἐπιστολή τους πρός τόν ἔπαρχο Γρεβενῶν. 397
Οἱ ρουμανίζοντες μετά τόν ἐμπρησμό τῆς Ἀβδέλλας κατήγγειλαν γιά
μία ἀκόμη φορά τόν μητροπολίτη ὡς ὑποδείξαντα στούς ἀντάρτες τά
ὀνόματα τῶν κατοίκων τῶν οἰκιῶν πού κάηκαν. 269 211. Τό Πατριαρχεῖο
ὑπό τήν πίεση τῶν ὀθωμανικῶν ἀρχῶν ζήτησε ἀπό τόν Ἀγαθάγγελο
ἐκθέσεις ἐπί τῆς καταστάσεως στή μητρόπολή του. Ἡ τελευταία ἀπεστά-
λη μέ ἡμερομηνία 5.11.1905. 57380. Ἐκεῖνο πού ἀπασχολοῦσε πρωτίστως τό
Πατριαρχεῖο ἦταν ἡ ἀποτροπή παραπομπῆς τοῦ Ἀγαθαγγέλου σέ δίκη.
Μάλιστα οἱ ρουμανίζοντες εἶχαν ἀρχίσει νά διαδίδουν ὅτι ὁ Ἀγαθάγγε-
λος ἐπρόκειτο σύντομα νά ἐκτοπιστεῖ στήν Ὑεμένη. Τό ἀρχικό ἐπιχείρη-
μα τοῦ πατριάρχη Ἰωακείμ Γ΄ ἦταν ὅτι ὁ διοικητής Χιλμί στηριζόταν σέ
ἐκθέσεις κατωτέρων ὑπαλλήλων μή ὀθωμανῶν. Στήν ἐμμονή τῶν ἀξιω-
ματούχων τῆς Πύλης ὅτι ἦσαν πεπεισμένοι γιά τή συνεργασία τοῦ Ἀγα-
θαγγέλου μέ ἀνταρτικά σώματα, ὁ πατριάρχης ἀντέτεινε ὅτι καμμιά κί-
νηση αὐτῶν δέν ἐστρέφετο κατά τῆς ὀθωμανικῆς ἐξουσίας. Τελικά ἐπε-
τεύχθη στίς ἀρχές Νοεμβρίου ἡ μή παραπομπή τοῦ Ἀγαθαγγέλου σέ δίκη
μέ τή δέσμευση τοῦ Πατριαρχείου γιά μετάκληση αὐτοῦ στήν Κωνστα-
ντινούπολη. Ἡ ἐντολή ἐστάλη τηλεγραφικά στα Γρεβενά (5.11.1905) καί
γνωστοποιήθηκε αὐθημερόν στήν Πύλη. 269212. Σέ συνεδρία τῆς ἐπαρχια-
κῆς Δημογεροντίας (9.11.1905) ὁ Ἀγαθάγγελος ἀνακοίνωσε τόν ὁρισμό
τοῦ πρωτοσυγγέλου Ἀθανανσίου Τσάμη ὡς ἐπιτρόπου του καί κατά τίς
ἑπόμενες ἡμέρες ἀνεχώρησε γιά τήν Κωνσταντινούπολη. 604230, 64136. Στή
συνέχεια παρουσιάστηκε στόν βαλή τοῦ Μοναστηρίου καί κινήθηκε σι-
δηροδρομικῶς πρός Κωνσταντινούπολη. 398, 399, 401. Τήν ἀνάκληση τοῦ
Ἀγαθαγγέλου χαιρέτισαν οἱ ἀνταποκριτές τῶν ρουμανικῶν ἀλλά καί
κάποιων δυτικοευρωπαϊκῶν ἐφημερίδων ὡς θρίαμβο τῆς ρουμανικῆς δι-
πλωματίας. 50
Ὑπῆρξε ὅμως καί δευτερεῦον θέμα πού προέκυψε ἀπό ἑλληνικούς δι-
πλωματικούς κύκλους, ἡ φημολογία περί κρυφῆς μετακινήσεως τοῦ
Ἀγαθαγγέλου στήν Ἑλλάδα πρός ἀποφυγή τῶν συνεπειῶν τῆς ἐπικείμε-
νης δίκης. Τήν φήμη αὐτή διεβίβασε στήν ἑλληνική πρεσβεία ὡς πληρο-
– 227 –
φορία, παραπλανηθείς ἀπό ρουμανίζοντα, ὁ πρόξενος Ἐλασσόνος Ἐνυά-

λης χωρίς νά τήν ἐξακριβώσει ἐρχόμενος σέ ἐπικοινωνία μέ τόν Ἀγαθάγ-
γελο. Τό ἐντυπωσιακό εἶναι ὅτι ἡ φήμη δημοσιεύθηκε καί στόν ἀθηναϊκό
τύπο («Ἀκρόπολις» 28.11.1905), ὅταν πλέον ὁ Ἀγαθάγγελος μετακληθείς
βρισκόταν στήν Κωνσταντινούπολη. 269209. Μάλιστα ἡ ἐφημερίδα
«Ἐμπρός» εἶχε ἤδη γνωστοποιήσει (25.11.1905) ὅτι ὁ Ἀγαθάγγελος εἶχε
ἀπολογηθεῖ ἐνώπιον τῆς Συνόδου τοῦ Πατριαρχείου καί ὅτι οἱ ἑλληνικές
ἐφημερίδες τῆς Κωνσταντινουπόλεως θεωροῦσαν ἀπαραίτητη τήν ἐπά-
νοδο του στή μητρόπολή του.
Στά τέλη Νοεμβρίου ἡ Σύνοδος ἀπήλλαξε ἀπό τίς κατηγορίες τόν
Ἀγαθάγγελο. 403, 404. Στά μέσα Δεκεμβρίου ἐπιτροπή μητροπολιτῶν ἐκ
μέρους τοῦ Πατριάρχη ἐπισκέφθηκε τόν μεγάλο Βεζύρη καί τοῦ ἀνακοί-
νωσε την ἀπόφαση τῆς Συνόδου. Ὁ Βεζύρης τούς τόνισε ὅτι ὑπάρχει
ἀπαγόρευση ἐπανόδου τοῦ μητροπολίτου στή μητρόπολή του διότι θεω-
ρεῖται ἐπικίνδυνος γιά πρόκληση ταραχῶν. Γνωστοποίησε μάλιστα στήν
ἐπιτροπή πρόσφατη ἀπόφαση, ἐρχόμενη σέ ἀντίθεση μέ τά προνόμια τῆς
Ἐκκλησίας, σύμφωνα μέ τήν ὁποία οἱ ἀρχιερεῖς θά δικάζονταν πλέον στά
δικαστήρια τῆς ἐπαρχίας τους γιά κάθε εἰς βάρος τους κατηγορία. Πα-
ράλληλα ὁ Ρουμάνος πρέσβυς στήν Κωνσταντινούπολη Lahovary (Λα-
χωβάρης) δήλωσε ὅτι τυχόν ἐπάνοδος τοῦ Ἀγαθαγγέλου στή μητρόπολή
του θά ἀποτελοῦσε ἐνέργεια ἐχθρική πρός τή Ρουμανία. 51 314. Ἔτσι ὁ
Ἀγαθάγγελος παρέμεινε στήν Κωνσταντινούπολη. Οἱ ὀθωμανικές ἀρχές
ἐνέτειναν τίς διώξεις κατά τοῦ ἑλληνικοῦ στοιχείου συλλαμβάνοντας,
μετά ἀπό κάθε καταγγελία ρουμανίζοντος, καί φυλακίζοντας τούς ἀνε-
πιθυμήτους στούς προπαγανδιστές. 405
Σύμφωνα μέ ἔκθεση τῆς ἑλληνικῆς πρεσβείας στό Βουκουρέστι
(24.11.1905) ὁ «Μακεδονορουμανικός Σύνδεσμος» τοῦ Βουκουρεστίου εἶχε
θέσει στή διάθεση τοῦ ἐπιθεωρητοῦ τῶν ρουμανικῶν σχολείων Λαζάρου
Δούμα τό ποσό τῶν 200.000 φράγκων γιά τήν ὀργάνωση ἐνόπλων ὁμάδων
ἀπό Βουλγάρους καί ρουμανίζοντες Βλάχους. Στόχος τῶν ὁμάδων αὐτῶν
ἦταν ὁ φόνος μέ ἐνέδρα ἐπιφανῶν Ἑλλήνων ἀκόμη καί μητροπολιτῶν,
μεταξύ τῶν ὁποίων οἱ τῆς Πελαγονίας καί τῶν Γρεβενῶν. Βλάχος ἐγκετε-
στημένος στη Ρουμανία εἶχε γνωστοποιήσει τήν πρόθεση τόσο στήν
ἑλληνική πρεσβεία τοῦ Βουκουρεστίου, ὅσο καί σέ πρόσωπο τοῦ Πα-
τριαρχείου τόν Αὔγουστο. Στήν ἔκθεση τοῦ προσώπου τοῦ Πατριαρχείου
ἀναφέρεται ὅτι ὁ Δούμας δέν κατόρθωσε νά συγκροτήσει σώματα καί κα-
ταχράστηκε σημαντικό μέρος τοῦ ποσοῦ. 19 186, 745111. Ὅμως αὐτό ἀληθεύ-
ει ἐν μέρει. Ὁ Δημήτριος Τσιακαμᾶς (Τσικμᾶς) στρατολόγησε τά ἀδέλφια
Σκούμπρα, τούς γνωστούς ὡς Σκουμπραίους, Ἀρβανιτόβλαχους Φρασε-
ριῶτες, ἐπιδέξιους ληστές, τούς ὁποίους ἐγκατέστησε στήν Κρανιά γιά
– 228 –
τήν προσωπική του προστασία καί γιά τρομοκρατία ἐκείνων πού ἀρ-
νοῦνταν νά ὑποταχθοῦν στήν ρουμανική προπαγάνδα. 311 180. Δύο τηλε-
γραφήματα ἐκ Γρεβενῶν μέ ἡμερομηνίες 17.11 καί 21.11.1905 ἀνέφεραν
τήν τρομοκράτηση χωρικῶν σέ Κουπατσαροχώρια ἀπό συμμορία ἐπί κε-
φαλῆς τῆς ὁποίας ἐμφανιζόταν ὁ Λεόνης Κωνσταντινέσκου, γυιός τοῦ
παπα-Δημητρίου Τέγου ἀπό τό Περιβόλι, καί μεταξύ τῶν μελῶν περι-
λαμβάνονταν οἱ Στέργιος Μιλούρης, Μιχαήλ Τέκος ἤ Τεκογιάννης, φυγό-
δικος, καί ὁ Ἀλβανός Ἀλῆ. 745113
Τον Φεβρουάριο ἔγιναν ἔκλογές γιά τό ἐπαρχιακό Συμβούλιο Γρε-

βενῶν. Ὁ ἔπαρχος ζήτησε μέ παρέμβασή του ἡ μία ἀπό τίς δύο θέσεις μή
μουσουλμάνων συμβούλων νά δοθεῖ σέ γνήσιο Βλάχο, δηλαδή ρουμανί-
ζοντα. Οἱ διαμαρτυρίες τοῦ ἀρχιερατικοῦ ἐπιτρόπου Ἀθανασίου ὅτι οἱ
ρουμανίζοντες ἐλάχιστους ἐκπροσωποῦν ἀπό τή χριστιανική κοινότητα
τῆς ἐπαρχίας Γρεβενῶν δέν ἔφεραν ἀποτέλεσμα. Καταρτίστηκε ψηφο-
δέλτιο ἀπό τούς ρουμανίζοντες Δ. Τσιακαμᾶ καί Γ. Καράντζιο ἀπό τήν
Κρανιά καί Ἀθ. Ρίζο ἀπό τήν Ἀβδέλλα, ὁ ὁποῖος ὅμως παραιτήθηκε καί
ἀντικαταστάθηκε ἀπό τόν Γ. Παπαχατζῆ. 745 116
Ὁ μητροπολίτης Ἀγαθάγγελος εἶχε ἐξασφαλίσει ταξιδιωτικό ἔγγρα-
φο, πού τοῦ ἐπέτρεπε τήν ἀναχώρηση ἀπό τήν Κωνσταντινούπολη. Ὅταν
ἐπιχείρησε στίς ἀρχές Μαρτίου νά ἀναχωρήσει σιδηροδρομικῶς, ἐμποδί-
στηκε ἀπό τίς ὀθωμανικές ἀρχές. 406, 269215. Στήν ἐπαρχία Γρεβενῶν ἡ
ἀντιπαράθεση μεταξύ Ἑλλήνων καί ρουμανιζόντων ἐλάμβανε ὁλοένα
καί ὀξύτερη μορφή. Ἡ συμμορία ρουμανιζόντων, πού συγκροτήθηκε περί
τό τέλος τοῦ 1905 μέ καθοδηγητή τόν Κωνσταντινέσκου, τρομοκράτησε
τόν ἱερέα τοῦ Σνιχόβου καί βεβήλωσε τόν ναό τοῦ χωριοῦ. Ἀκολούθως
λεηλάτησε τά χωριά Μαυραναῖοι, Μαυρονόρος, Βραβόνιστα καί Ραντοσί-
νιστα. Στό Σνίχοβο μετά ἀπό καταγγελία χωροφύλακες συνέλαβαν τόν
ἱερέα Δημήτριο Παπαγεωργίου, ἀνέσκαψαν τό ἱερό τοῦ ναοῦ γιά ἀνακά-
λυψη ὅπλων καί βεβήλωσαν τήν Ἁγία Τράπεζα. 409, 26225. Οἱ ἀντάρτες
συνέχισαν νά προβαίνουν σέ σποραδικές ἐκτελέσεις ρουμανιζόντων Τόν
Ἀπρίλιο ἐκτέλεσαν τόν Ζήση Μποζίκα ἀπό τήν Κρανιά. 253196. Στό ἑξῆς,
μετά ἀπό κάθε ἐνέργεια Ἑλλήνων σέ βάρος τῆς προπαγάνδας, οἱ ρουμα-
νίζοντες ὑπέβαλλαν ἔγγραφες κατηγορίες χαρακτηρίζοντες ὡς ἠθικό
αὐτουργό τόν μητροπολίτη Γρεβενῶν. Παράλληλα ἐντάθηκε καί ἡ δράση
τῶν συμμοριῶν. Τόν ἴδιο μήνα ἀπήχθη ὁ ἡγούμενος τῆς μονῆς τῆς Ζά-
μπορντας Διονύσιος καί ἀφέθηκε ἐλεύθερος μετά τήν καταβολή λύτρων.
– 229 –
72234, 605257
Ἡ συνεχής πίεση τῶν ρουμανιζόντων ἐπί τῶν ὀθωμανικῶν ἀρχῶν εἶχε
καί ἄλλο ἀποτέλεσμα. Κατά τόν Ἀπρίλιο τοῦ 1906 ἀφίχθη στά Γρεβενά
ὡς πάρεδρος τοῦ πρωτοδικείου ὁ ρουμανίζων Κώστας Μάζας, τόν ὁποῖο
οἱ ρουμανίζοντες τῶν Γρεβενῶν εἰδοποιηθέντες ὑποδέχθηκαν πανηγυρι-
κά. 590. Στίς 3 Μαΐου ἀξιωματοῦχος τοῦ ὀθωμανικοῦ ὑπουργείου Θρη-
σκευμάτων καί Δικαιοσύνης ἀπήτησε ἀπό τόν Πατριάρχη τήν παύση καί
τοῦ πρωτοσυγκέλλου Ἀθανασίου (Τσάμη) ἀπό τά καθήκοντα τοῦ ἀρχιε-
ρατικοῦ ἐπιτρόπου μέ τήν κατηγορία ὅτι κακοποίησε καί ἀπομάκρυνε
ἀπό τό θυσιαστήριο τόν ρουμανίζοντα ἱερέα τῆς Κρανιᾶς, ἐνῶ τελοῦσε τή
θεία Λειτουργία. 51316. Βέβαια θά ἀποτελοῦσε πραγματικό ἆθλο, ἄν συ-
νέβαινε κάτι τέτοιο στήν Κρανιά τῶν τρομοκρατῶν ἀδελφῶν Τσιακαμᾶ.
Οἱ κατηγορίες πού ἔφθαναν στήν Κωνσταντινούπολη ἦσαν παντελῶς
ἀβάσιμες. Μέ τήν παύση τοῦ Ἀθανασίου ἐντάθηκαν τά μέτρα διωγμοῦ
τοῦ κλήρου τῆς μητροπόλεως.
Ἔκθεση τοῦ ἑλληνικοῦ προξενείου Μοναστηρίου (28.4.1906) ἐνημέρω-
νε γιά τήν παρουσία στήν ἐπαρχία Γρεβενῶν τοῦ Βουλγάρου Μῆτρε Βλά-
χο13, προκειμένου νά παραλάβει ἐντοπίους ρουμανίζοντες καί νά τούς
ἐντάξει σέ μικτές ἀλβανορουμανικές συμμορίες. 19 242. Ἡ δράση τῶν συμ-
μοριῶν αὐτῶν ἄρχισε κατά τό θέρος τοῦ ἴδιου ἔτους.
Τό σημαντικότερο συμβάν ὑπῆρξε ἡ ἐπίθεση ἀνταρτῶν κατά τουρκι-
κοῦ ἀποσπάσματος, πού συνόδευε ρουμανίζοντες Βλάχους καί τά γυναι-
κόπαιδά τους στήν Ἀβδέλλα, στόν Ὄρλιακα στίς 29 Ἀπριλίου. Τό συμβάν
θά παρουσιαστεῖ στή σελίδα τοῦ ἐνόπλου Μακεδονικοῦ ἀγώνα. Μετά τή
μάχη τοῦ Ὄρλιακα συγκροτήθηκε στά Γρεβενά ἐπιτροπή ἀπό ὀκτώ μέλη,
πέντε μουσουλμάνους καί τρεῖς ρουμανίζοντες, προκειμένου νά συντονί-
σουν τίς ἐνέργειές τους κατά τοῦ ἑλληνικοῦ στοιχείου. 51 315
Ὁ πρόξενος Ἐλασσόνος Λάμπρος Ἐνυάλης μέ ἄμεση ἀναφορά του
πρός τό ὑπουργεῖο τῶν Ἐξωτερικῶν πληροφοροῦσε γιά γεγονός πού συ-
νέβη τήν 11.5.1906: «Λαμβάνω τήν τιμήν ν' ἀναφέρω τῇ Ὑμετέρᾳ Ἐξοχότητι
ὅτι αἱ ἐν Γρεβενοῖς Ἀρχαί ἐξακολουθοῦσιν τό σύστημα τῆς τρομοκρατίας,
συνέλαβον πέντε ἐκ τῶν προκρίτων αὐτόθι καί ὑπό τήν συνοδείαν 60 ἐφίπ-
πων χωροφυλάκων ὡδήγησαν τό παρελθόν Σάββατον μέχρι Σόροβιτς,
ἐκεῖθεν δέ διά σιδηροδρόμου, ἀπέστειλαν εἰς Μοναστήριον». 605241. Τά ὀνό-
ματα τῶν προκρίτων καταγράφει στήν κατακλείδα τῆς ἀναφορᾶς: Γεώρ-
γιος Μπούσιος, Νικόλαος Κουσίδης, Θωμᾶς Ἠλίας, Σωτήριος Εὐθυμιάδης
καί Ἰωάννης Κυναμιώτης. Ὁ Dakin γράφει : «Γιά τίς δραστηριότητες τοῦ
ἑλληνικοῦ κλήρου ἐν γένει, τό Βρεττανικό ὑπουργεῖο τῶν ἐξωτερικῶν εἶχε
συγκεντρώσει γιά κάποιο χρονικό διάστημα πλῆθος σημαντικῶν πληροφο-
ριῶν. Ὑπῆρχαν ἀναφορές σχετικά μέ τόν πρωτοσύγγελο τῶν Γρεβενῶν (ὁ
– 230 –
ἐπίσκοπος βρισκόταν στήν Κωνσταντινούπολη), ὁ ὁποῖος εἶχε ὁδηγηθεῖ στό

Μοναστήρι μαζί μέ πέντε προκρίτους γιά ἀνακρίσεις σέ σχέση μέ τήν φη-
μολογούμενη συνεργασία τους μέ ἑλληνικές ἀνταρτικές ὁμάδες στόν Καζά
τῶν Γρεβενῶν». 81291. Πρωτοσύγγελος ἦταν, ὅπως ἤδη ἀναφέραμε, ὁ Ἀθα-
νάσιος Τσάμης. Αὐτός ὁδηγήθηκε στό ἐπισκοπεῖο τῆς Μητροπόλεως Πε-
λαγονίας καί βρισκόταν ὑπό αὐστηρή ἐπιτήρηση. 409. Ὁ Ἀγαθάγγελος σέ
ἐπιστολή του (θέρος 1906) πρός τόν Γρυπάρη, Ἕλληνα πρεσβευτή στήν
Κωνσταντινούπολη, γράφει γιά ἕξι προκρίτους. 605 148. Ὁ Δημήτριος Χα-
τζόπουλος γράφει γιά ἑπτά προκρίτους14. 326
Πληροφορούμαστε ἀκόμη ἀπό τήν ἀναφορά τοῦ προξένου ὅτι «Ἐν
Γρεβενοῖς ἐπί τῇ συλλήψει αὐτῶν ἡ ἀγορά ἐκλείσθη κατά τήν ἑσπέραν τῆς
Πέμπτης, ἔμεινε δέ κεκλεισμένη μέχρι τῆς μεσημβρίας τῆς ἑπομένης. Ὁ
μουτεσαρίφης Σερβίων, ὅστις ἐξακολουθεῖ παραμένων ἐν Γρεβενοῖς, ἐκά-
λεσε τούς αὐτόθι ἐμπόρους ἐκ τῶν ἡμετέρων, εἰς οὕς ἀπηύθυνε παρατηρή-
σεις ἐπί τῇ διακοπῇ πάσης ἐμπορικῆς σχέσεως πρός τούς ρουμανίζοντας,
τῶν ἐμπόρων δέ ἀποκριθέντων ὅτι δέν εἶναι ἐπιτετραμμένον εἰς αὐτούς νά
διατελῶσιν εἰς σχέσεις πρός ἀνθρωπους, οἵτινες ὄχι μόνον δέν ἀναγνωρί-
ζουσι τόν ἀρχηγόν τῆς θρησκείας των, τόν Οἰκουμενικόν Πατριάρχην, ἀλλά
καί διά τῆς ἐν γένει συμπεριφορᾶς αὐτῶν παρέχουσι πράγματα τῇ Μ.
Ἐκκλησίᾳ, συντελέσαντες πρός τούτοις διά τῶν συκοφαντιῶν αὐτῶν εἰς τήν
σύλληψιν τῶν ἀρίστων συμπολιτῶν των. Ὁ μουτεσαρίφης ἠναγκάσθη νά
καλέσῃ τούς ρουμανιστάς, οἷς ἀπαγόρευσε νά ἀγοράζωσι ἐκ τῶν ἑλληνικῶν
καταστημάτων πρός ἀποφυγήν σκανδάλων». 605242. Τό ἄδικο τῆς συλλήψε-
ως ἐξέθετε καί ὁ Ἀγαθάγγελος στήν προαναφερθεῖσα ἐπιστολή. Φαίνε-
ται ὅμως ὅτι, ὅπως καί ὁ Dakin σημειώνει, κάποια στοιχεῖα εἶχαν στά χέ-
ρια τους οἱ Τοῦρκοι. Ὁ Ἡρακλῆς Καραστέργιος ἔγραψε ὅτι ἡ σύλληψη
ὀφειλόταν στήν ἀποκρυπτογράφηση κώδικα μέ τά ὀνόματα συνεργατῶν
τῶν ἀνταρτῶν, πού ἐγκατέλειψε μικρό ἀνταρτικό σῶμα κοντά στή
Μπούρα, ὅταν αἰφνιδιάστηκε ἀπό τουρκικό ἀπόσπασμα. 141 8. Τό γεγονός
ἀναφέρει καί ὁ πρόξενος Ἐλασσόνος (21.8.1905) πληροφορώντας ὅτι στά
χέρια τῶν Τούρκων ἔπεσε τό κρυπτογραφικό ἀλφάβητο. 605225. Εἶναι πι-
θανόν τό σῶμα νά ἦταν ἐκεῖνο πού τό Μακεδονικό κομιτᾶτο εἶχε ὁρίσει
νά κινεῖται γύρω ἀπό τά Γρεβενά γιά τήν προστασία τοῦ μητροπολίτου.
Δέν εἶναι γνωστό ἄν εἶχε πέσει στά χέρια τῶν Τούρκων καί κατάλογος μέ
ὀνόματα. Ὁ μεγάλος βεζύρης δήλωσε ὅτι δέν θά ἐπιτρεπόταν ἡ ἐπάνοδος
τοῦ Ἀγαθαγγέλου στά Γρεβενά. 414
Ὁ νέος ἀρχιερατικός ἐπίτροπος Ἰάκωβος Ἰωσηφίδης συνελήφθη ἀμέ-
σως μετά τήν ἀνάληψη τῶν καθηκόντων του καί ὁδηγήθηκε δέσμιος στά
Σέρβια μέ τήν κατηγορία βιαιοπραγίας κατά ρουμανίζοντος τῆς Κρανιᾶς,
παρά τήν ἀθωωτική ἀπόφαση τοῦ ἀνακριτοῦ Γρεβενῶν. Δύο ὑπαλλήλους
– 231 –
τῆς μητροπόλεως ἀπήγαγαν, ἀφοῦ οἱ ἀπειλές τοῦ ἐπάρχου γιά τιμωρία

τους δέν τούς εἶχαν κάμψει. Εἴκοσι ἱερεῖς ἔθεσαν οἱ Τοῦρκοι σέ περιορι-
σμό στά Γρεβενά, ἄλλους στή φυλακή καί ἄλλους στά χάνια. Τέλος ὁ
ἔπαρχος ζήτησε ἀπό τούς τρεῖς ἱερεῖς τῶν Γρεβενῶν νά μή δεχθοῦν τά
καθήκοντα τοῦ ἀρχιερατικοῦ ἐπιτρόπου μέ τήν ἀπειλή φυλακίσεώς τους
στά Σέρβια. 51316. Σέ ἀναφορά του ὁ πρόξενος Ἐλασσόνας γράφει, ὅτι ὁ
διάκονος τῆς μητροπόλεως Ἰάκωβος στίς 13 Μαΐου μετήχθη στά Σέρβια
μέ τήν κατηγορία ὅτι «ἐθεάθη συνεννοούμενος μετά τῆς ληστανταρτικῆς
συμμορίας κατά τήν μεταξύ Ἀβδέλλας καί Γρεβενῶν συμπλοκῆς». 605242.
Πιθανόν νά ἔγινε σύγχυση μεταξύ Ἀθανασίου καί Ἰακώβου. Ὁ πρῶτος
ἐνοχοποιήθηκε γιά συνεργασία μέ τό ἀνταρτικό σῶμα πού συνεπλάκη μέ
τό τουρκικό ἀπόσπασμα. Ἄν λάβουμε ὑπ' ὄψη τά γραφόμενα ἀπό τούς
Περδίκη καί Rubin, ὅτι στίς 18 Μαρτίου 1906 εἶχε ριφθεῖ βόμβα κατά τῆς
οἰκίας τοῦ ἐκ τῶν ρουμανιζόντων προκρίτων τῶν Γρεβενῶν Ἰωάννου Πα-
παχατζῆ ἀπό τόν Χρῆστο Πυρογιάννη μέ τήν σύμφωνη γνώμη τοῦ πρω-
τοσυγγέλου, μποροῦμε νά ἐννοήσουμε ὅτι μέ τήν βομβιστική αὐτή ἐνέρ-
γεια βρῆκαν οἱ ρουμανίζοντες τήν εὐκαιρία νά χαλκεύσουν κατηγορία
κατά τῆς μητροπόλεως καί τῶν προκρίτων τῆς πόλεως. Μάλιστα ὁ Περ-
δίκης σημειώνει ὅτι ὁ βομβιστής σκοτώθηκε, χωρίς νά διευκρινίζει ἄν
αὐτό συνέβη κατά τήν ἔκρηξη ἤ μεταγενέστερα. 253 193, 508. Οἱ συνεχεῖς
διώξεις εἶχαν ὡς συνέπεια ἡ Μητρόπολη νά παραμείνει γιά κάποιο διά-
στημα κλειστή μέ ἀποτέλεσμα νά καταστεῖ ἀδύνατη ἡ ἔκδοση ἀδείας γά-
μου. Ἐπίσης σέ εἴκοσι οἰκισμούς νά μή γίνεται καμιά ἱεροπραξία λόγω
ἐλλείψεως ἱερέα. 50
Ἡ ἐπιτροπή ἀγῶνος ἔστειλε στά Γρεβενά στίς ἀρχές Ἰουνίου τόν Δη-
μήτριο Χατζόπουλο, ἀπό τό Λιμπόχοβο Βοΐου, καθηγητή φυσικῶν τοῦ
γυμνασίου Τσοτυλίου καί πράκτορά της νά συναντηθεῖ μέ ἀντάρτες τῆς
περιοχῆς καί νά ἐμψυχώσει τούς κατοίκους, τῶν ὁποίων τό ἠθικό εἶχε
κλονιστεῖ μετά τήν σύλληψη τῶν προκρίτων. Ὕστερα ἀπό παρέμβαση
τῶν Ρουμανιζόντων συνελήφθη κι αὐτός κάι ὁδηγήθηκε στά Σέρβια
ἀρχικά, προκειμένου νά μεταφραστοῦν κάποια «ἐπιλήψιμα ἔγγραφα»,
πού καστασχέθηκαν στίς ἀποσκευές του, ἀπό τόν ἐπίσημο μεταφραστή
«Στάθη ἐφέντη» ἀπό τήν Κρανιά. Στή συνέχεια μετήχθη στό Μοναστήρι
γιά ἀνακρίσεις. Ἀφέθηκε τελικά ἐλεύθερος, χάρη στήν παρέμβαση μωα-
μεθανοῦ κρητικῆς καταγωγῆς, στόν ὁποῖο εἶχε ἀνατεθεῖ ἡ ἀνάκρισή του,
καί ἐπέστρεψε στά Γρεβενά. 32687, 29155
Οἱ ρουμανικές προκλήσεις σέ βάρος Ἑλλήνων τῆς Ρουμανίας ὡς
ἔνδειξη διαμαρτυρίας γιά τούς διωγμούς κατά τῶν «ἀδελφῶν» τους στή
Μακεδονία ὀξύνθηκαν. Φανατικοί ἐθνικιστές δολοφόνησαν τόν τραπεζί-
τη Παπαδημητρίου καί ἀπείλησαν τόν ἱερέα τῆς ἑλληνικῆς πρεσβείας. Οἱ
– 232 –
ἀρχές ἀπήλασαν ἀρκετούς ὁμογενεῖς. Τό θέμα τῶν σχέσεων τῶν δύο

χωρῶν ἀπασχόλησε τήν ἑλληνική Βουλή περί τά μέσα Μαΐου. 408. Αὐτή
κατέληξε στήν ἀπόφαση τῆς διακοπῆς τῶν διπλωματικών σχέσεων με-
ταξύ Ελλάδος καί Ρουμανίας στίς 13 Ιουνίου 1906. 21139, 28444
Ἐνῶ ὁ πρωτοσύγγελος Ἀθανάσιος βρισκόταν ὑπό ἐπιτήρηση στό Μο-
ναστήρι, ἐξάδελφός του μετέφερε ἐκεῖ ποσόν 150 λιρῶν, εἰσφορά τῆς μη-
τροπόλεως πρός τό Πατριαρχεῖο, γιά νά ἀποσταλεῖ στόν μητροπολίτη
Ἀγαθάγγελο. Οἱ τουρκικές ἀρχές συνέλαβαν τόν μεταφέροντα καί κατά-
σχεσαν τό ποσό μέ τήν κατηγορία ὅτι προοριζόταν γιά τά ἀνταρτικά σώ-
ματα. 411. Ὁ Ἀγαθάγγελος ἐνημερώθηκε ἔγκαιρα γιά τίς καταπιέσεις τοῦ
ποιμνίου του καί συνέταξε ἔκθεση (7.6.1906), τήν ὁποία ὑπέβαλε στό Πα-
τριαρχεῖο περί τά τέλη Ἰουνίου καί αὐτό τήν ἀπέστειλε πρός τήν Πύλη μέ
κοινοποίηση στούς πρεσβευτές Αὐστρίας καί Ρωσίας. Στήν ἔκθεση ἀνα-
φέρονταν, μεταξύ ἄλλων ἡ μεταγωγή τοῦ νέου πρωτοσυγγέλου Ἰακώβου
στά Σέρβια, ἡ κατάσχεση τοῦ ποσοῦ πού προαναφέραμε, ὁ ἐξαναγκα-
σμός δύο ὑπαλλήλων τῆς Μητροπόλεως ἀπό τόν ἔπαρχο νά ἐγκαταλεί-
ψουν τή θέση τους, ἡ φυλάκιση 20 ἱερέων καί οἱ ἀπειλές γιά λεηλασία καί
πυρπόληση τοῦ ἐπισκοπείου. Ὁ πατριάρχης ζήτησε ἐκ νέου ἀπό τήν Πύ-
λη νά ἐγκρίνει τήν ἐπάνοδο τοῦ Ἀγαθαγγέλου στήν μητρόπολή του, τό
αἴτημα ὅμως δέν ἔγινε ἀποδεκτό. 415, 51 316. Ὁ πρωτοσύγγελος Ἀθανάσιος
καί οἱ πρόκριτοι τῶν Γρεβενῶν ἀποφυλακίστηκαν περί τίς 25 Ἰουνίου
1906, ὅπως συνάγεται ἀπό σωζόμενη ἐπιστολή. 598. Ὅμως τά μέτρα τρο-
μοκράτησης ἐντείνονταν. Τήν παραμονή τῆς γιορτῆς τῶν Ἁγίων Ἀπο-
στόλων ἱερέας τῆς Σμίξης πού μετέβαινε στήν Ἀβδέλλα νά ἱερουργήσει
δέχθηκε ἐπίθεση. Μόνο ἕνας ἀπό τούς καταγγελθέντες καί συλληφθέ-
ντες δικάστηκε σέ φυλάκιση 8 ἡμερῶν. 420
Κατά τό θέρος τοῦ 1906 ἐντάθηκε ἡ δραστηριότητα τῶν μικτῶν συμ-
μοριῶν ἀπό ρουμανίζοντες Βλάχους, Ἀλβανούς καί Βαλαάδες, τίς ὁποῖες
κατεύθυναν οἱ πρῶτοι πρός ἀντεκδικήσεις. Στήν δράση τῶν συμμοριῶν
ἀναφέρεται ἔκθεση ἀγνώστου διπλωμάτη (15.7.1906). Σ’ αὐτήν κατονο-
μάζονται οἱ ἐπικεφαλῆς δύο συμμοριῶν, Στέργιος Ἀποστολίνας ἀπό τό
Περιβόλι τῆς μιᾶς καί Μπαλαμότης ἀπό τό Περιβόλι καί Γεώργιος Καλό-
γερος ἀπό τήν Ἀβδέλα τῆς ἄλλης15. Ἄς σημειωθεῖ ὅτι ὁ Καλόγερος εἶχε
πολεμήσει τό 1897 στίς τάξεις τοῦ ἑλληνικοῦ στρατοῦ. Τέτοιου εἴδους με-
τακινήσεις δέν ἦσαν σπάνιες μέ τό οἰκονομικό δέλεαρ τῆς προπαγάνδας.
6756. Κατά τήν ἔκθεση «ἀμφότεραι αἱ συμμορίαι αὗται τῇ ἀνοχῇ τῆς Στρ.
δυνάμεως ἥτις οὐχί μόνον ἀδιαφορεῖ τελείως εἰς τά διαπραττόμενα ἀλλά
καί συμπράττει, περιφέρονται τ' ἀναφερόμενα χωρία διαπράττουσαι
ἐγκλήματα κατά τῶν Ἑλλήνων, ἵνα τά ἀναγκάσουσι καί ἐκρουμανισθῶσιν
ὑποσχόμεναι αὐτοῖς πολλά πράγματα». 605255
– 233 –
Οἱ ρουμανίζοντες σκλήρυναν τή στάση τους ἔναντι τῶν κληρικῶν, τῶν

δασκάλων και τῶν σημαντικῶν κατοίκων, πού ἀρνοῦντα νά ἐνταχθοῦν
στήν προπαγάνδα. Τήν παραμονή τῆς ἑορτῆς τῆς Ἁγίας Παρασκευῆς (25
Ἰουλίου) ὁ Ἰωάννης Παπαχατζῆς ἀπείλησε τόν ἱερέα πού ἐκινεῖτο ἀπό
Γρεβενά πρός Ἀβδέλλα καί ματαίωσε τή μετάβασή του στό χωριό. 605 258,
420. Ὁ πρωτοσύγκελος Ἀθανάσιος δέχθηκε σφαῖρες ἀπό πυροβολισμούς
ρουμανιζόντων στήν Ἀβδέλλα τό θέρος τοῦ 1906 πρός ἐκφοβισμό. 295 262.
Ὁ δάσκαλος τῆς Ἀβδέλλας Ἰωάννης Πολυαραῖος συνελήφθη ἐκ νέου περί
τά τέλη Ἰουλίου κατόπιν συκοφαντιῶν ρουμανιζόντων καί ὁδηγήθηκε
ἀρχικά στά Ἰωάννινα καί στή συνέχεια στήν Κοζάνη καί ἀπό ἐκεῖ στό
Μοναστήρι16. 417. Περί τά τέλη Αὐγούστου ἐκφραζόταν αἰσιοδοξία γιά
τήν ἀποφυλάκισή του, ὅπως ἐλεύθεροι εἶχαν ἀφεθεῖ 13 κάτοικοι τοῦ
Μαυρονόρους πού εἶχαν κατηγορηθεῖ γιά συνέργεια σέ φόνο χωροφύλα-
κα. 606. Ὁ δάσκαλος Δημήτριος Τσιτώτας καί οἱ τέσσερες μουχτάρηδες
τῆς Σαμαρίνας εἶχαν κληθεῖ στά Γρεβενά γιά ἀνακρίσεις. Τελικά ἀφέθη-
καν ἐλεύθεροι. 606
Σέ ἔκθεση πού συνέταξε ὁ Ἀγαθάγγελος στήν Κωνσταντινούπολη
(28.9.1906) κάνει μνεία γιά τρεῖς μικτές συμμορίες. Ἀναφέρει ὡς ἐπικε-
φαλῆς τούς Ἀλβανό Ἀλῆ τῆς πρώτης, Ἀλῆ Ραμαδάν καί κάποιον ἀπό τό
Περιβόλι τῆς δεύτερης καί Ἀλῆ Μάγκο καί Ἀχμέτ Φέζο τῆς τρίτης. Οἱ
συμμορίες αὐτές μισθοδοτοῦνταν ἀπό τή ρουμανική προπαγάνδα. 605261.
Προξενική ἔκθεση ἀναφέρει ὅτι μέ τόν Ἀλῆ (μᾶλλον Ραμαντάν) συνερ-
γαζόταν ὁ Ἀποστολίνας (Ἀποστολάκης στήν ἔκθεση) ἀπό τό Περιβόλι,
τρεῖς ἀκόμη Περιβολιῶτες, πέντε ἀκόμη Ἀλβανοί καί ὀκτώ βαλαάδες. 606.
Ὁ Ραμαδάν ἦταν σωματοφύλακας τῶν ρουμανοδιδασκάλων τῶν Γρε-
βενῶν. Στήν τρίτη μετεῖχε καί ὁ Μιχάλης Τέγος, πιθανόν ὡς σύνδεσμος
μέ τούς ρουμανίζοντες. 51320, 50. Σέ ἔκθεση τοῦ προξενείου Μοναστηρίου
ἀναφέρεται καί ἄλλη συμμορία ὑπό τόν Φαχρῆ νά δρᾶ στήν Ἀνασελίστα
καί στά Γρεβενά. 595314. Ἀπό τούς ἀνωτέρω οἱ Ἀλῆ (Ραμαδάν) καί Ἀπο-
στολίνας ἐπεξέτειναν τή δράση τους ὥς τήν περιοχή Κορυτσᾶς, ὅπου,
σύμφωνα μέ ἔκθεση τῆς ἑλληνικῆς πρεσβείας στή Ρώμη (21.7.1906), κα-
τηγοροῦνταν ὅτι διέπραξαν περί τούς 60 φόνους Ἑλλήνων ἐντός τετρα-
μήνου. 19256. Οἱ συμμορίες ἅρπαζαν καί ἀνθρώπους ἀπό τά χωριά καί
τούς ἀπελευθέρωναν μετά τήν καταβολή λύτρων ἀπό τούς συγγενεῖς
τους. Στίς ἀρχές Αὐγούστου ἀπήγαγαν τούς Ἀθανάσιο Οἰκονόμου καί
Δασκαλόπουλο ἀπό τήν Τίστα, συγγενεῖς τῶν ὁποίων κατέβαλαν ὡς λύ-
τρα 110 λίρες. Ἀπό τό Ζάλοβο ἡ συμμορία τοῦ Ἀλῆ ἀπήγαγε τόν γυιό τοῦ
κτηνοτρόφου Κασλίκη (Ἀποστολίδη). Ἄν καί αὐτός κατάφερε νά δραπε-
τεύσει, ἡ οἰκογένειά του ἀπέστειλε 60 λίρες στούς ἀπαγωγεῖς, οἱ ὁποῖοι
ὅμως ἐμήνυσαν ὅτι ὑπολείπονταν ἀκόμη 140, ὥστε νά καλυφθεῖ τό ποσόν
– 234 –
πού εἶχαν ἀρχικά ἀπαιτήσει. 605258, 606, 420, 72234

Γιά τίς ἑορτές τοῦ δεκαπενταυγούστου ἐστάλη ἀπό τή μητρόπολη
στήν Ἀβδέλλα ὁ ἱερέας Νικόλαος Οἰκονόμου. Ἡ μετάβαση ἔγινε μέ συνο-
δεία στρατιωτῶν κατ’ ἐντολήν τοῦ ἐπάρχου. 606. Στήν Ἀβδέλλα οἱ ρου-
μανίζοντες εἶχαν στραφεῖ κατά τῶν Μήτρου Ἐξάρχου καί Τόλιου Καρα-
γιάννη, τούς ὁποίους θεωροῦσαν ὡς παρασπονδίσαντες ἀπό τήν παρά-
ταξή τους. Ὁ Ἔξαρχος εἶχε προσέλθει στόν πρόξενο Ἐλασσόνας περί τήν
20ή Αὐγούστου καί εἶχε δηλώσει ὅτι δέν τολμοῦσαν νά ἐξέλθουν στόν τό-
πο, ὅπου ἔβοσκαν τά κοπάδια τους, ἐπειδή φοβοῦνταν μήπως συλληφ-
θοῦν ἀπό τόν Ἀλῆ, ὁ ὁποῖος ζητοῦσε ὡς λύτρα 100 καί 70 λίρες ἀντιστοί-
χως. Τήν ἐκβιαστική ἐπιστολή ὁ Ἔξαρχος εἶχε παραδώσει στόν ἐπικε-
φαλῆς τοῦ διωκτικοῦ ἀποσπάσματος πού ἕδρευε στήν Ἀβδέλλα, ὁ ὁποῖος
τόν παρατήρησε αὐστηρά: «Πάντοτε ὁ Ἀλῆς, ὁ Ἀλῆς. Διατί δεν μοῦ φέρεις
καί καμμίαν ἐπιστολήν ἑνός Γιουνανλῆ ἀρχηγοῦ;» 17. 606. Οἱ ἑλληνόφρονες
τῆς Ἀβδέλλας ἐξέφραζαν παράπονα γιά τήν ἐγκατάλειψή τους ἀπό τά
ἀνταρτικά σώματα στό ἔλεος τῆς συμμορίας τοῦ Ἀλῆ. Τότε ἔκανε τήν
ἐμφάνισή του στήν περιοχή ὁ Λούκας, προκειμένου ἀπό κοινοῦ μέ τόν
Ζιάκα ἀντιμετωπίσουν τη συμμορία. 606
Στήν περιοχή τοῦ Βερμίου σημαντική ἦταν ἡ δράση τοῦ Τόλη Χατζη-
γώγου ὑπέρ τῆς προπαγάνδας, ἰδιαίτερα μετά τή φθορά περιουσιακῶν
του στοιχείων ἀπό μέλη ἑλληνικοῦ ἀνταρτικοῦ σώματος. Παρά τήν ἐπιρ-
ροή πού αὐτός ἀσκοῦσε στούς κατοίκους τοῦ χωριοῦ του (Ξηρολιβάδου),
τό θέρος τοῦ 1906 120 από τίς 200 οἰκογένειες αὐτοῦ πού παραχείμαζαν
στή Βέροια προσῆλθαν στόν μητροπολίτη καί ἀποκήρυξαν τήν προπα-
γάνδα. Τό ἴδιο ἔπραξαν καί 15 οἰκογένειες τοῦ Ξηρολιβάδου πού παρα-
χείμαζαν στό Δαμάσι. 149154
Σημαντική γιά τήν ἐξέλιξη τῶν γεγονότων στήν περιοχή Γρεβενῶν
ὑπῆρξε ἡ ἐκτέλεση τοῦ Ἰωάννου Τσιακαμᾶ, ἀδελφοῦ τοῦ διαβοήτου Δη-
μητρίου Τσιακαμᾶ ἀπό τήν Κρανιά. Ὁ Ἰωάννης ὑπηρετοῦσε ὡς ἀστυνο-
μικός καί πράκτωρ τῆς προπαγάνδας στά Σέρβια18. Πυροβολήθηκε μέσα
στά Σέρβια ἀπομεσήμερο τῆς 15ης Αὐγούστου 1906 ἀπό τόν Κοζανίτη
Μητσογιῶργο, καταγωγῆς ἀπό τά Χάσια, κατ' ἐντολή τῆς Ἐπιτροπῆς
ἀγῶνος. 23135. Ὁ Μόδης γράφει ὅτι ἡ ἐκτέλεση ἔγινε μέ τίμημα 10 λίρες,
τίς ὁποῖες κατέβαλε ἡ Μητρόπολη (γραμματέας Στέργιος Παπαργυρού-
δης). 188266. Ὁ πρόξενος Ἐλασσόνος στήν ἀναφορά του σημειώνει: «Ὁ φο-
νευθείς ἦτο φαῦλος ἀδελφός φαυλοτέρου ὀθωμανιστοῦ ἀδελφοῦ». 605259. Σέ
ἀναφορά του πρός τό Πατριαρχεῖο ὁ μητροπολίτης Σερβίων καί Κοζάνης
Κωνστάντιος ἔγραφε γιά τόν Τσιακαμᾶ ὅτι «ἐτύγχανε ὑπό πάντων μισού-
μενος ὡς ἄγαν κακόβουλος, ρουμανομανής ἰταμός καί ὡς ἔπος εἰπεῖν χαρα-
κτῆρος κακούργου». 16570. Καί ὁ Μαλούτας συμπληρώνει: «Πολλάκις με-
– 235 –
τημφιεσμένος περιήρχετο τήν Ἐλασσόνα, Τσαρίτσανην καί Γρεβενά καί τινα

Βλαχόφωνα χωρία τῆς Πίνδου πρός ἐνθάρρυνσιν καί ἐνίσχυσιν τῶν ὀργά-
νων τῆς Ρουμανικῆς προπαγάνας». 183164. Ὁ Μητσογιῶργος κατέφυγε στή
μονή τῆς Ζάμπορντας, ἀφοῦ πρῶτα πέρασε μέ σχεδία τόν Ἁλιάκμονα
πρός τό χωριό Καισαρειά. Ὁ διοικητής τοῦ σταθμοῦ χωροφλακῆς Βεντζί-
ων ἔλαβε εὐθύς ἐντολή νά κατευθυνθεῖ πρός τή μονή τῆς Ζάμπορντας,
καθώς οἱ Τοῦρκοι θεωροῦσαν πολύ πιθανόν ὁ δολοφόνος νά εἶχε κατευ-
θυνθεῖ ἐκεῖ μέ σκοπό να διαπεράσει πάλι τόν Ἁλιάκμονα καί νά διαφύγει
πρός τά Τρίκαλα. Κατά τήν ἄφιξη τοῦ ἀποσπάσματος στή μονή ὁ μονα-
χός Κοσμᾶς ἔστησε σκηνή φιλονικίας μέ τόν Μητσογιῶργο γιά τή δῆθεν
διαφορά τους στήν τιμή ἀγορᾶς ζώου. Παρενέβη ὁ ἀποσπασματάρχης
συμφιλιωτικά καθορίζοντας τήν τιμή καί εἰσπράττοντας ὡς ἀμοιβή γιά
τον «κόπο» του μία λίρα. Ἀκολούθησε πλούσιο φαγοπότι, καθώς εἶχε λη-
σμονηθεῖ ὁ σκοπός τῆς ἀφίξεως τοῦ ἀποσπάσματος. 138. Γιά τόν φόνο
συνελήφθησαν ἕξι κάτοικοι τῆς Κοζάνης, ἀπό τούς ὁποίους καταδικά-
στηκαν οἱ Θ. Καράτζιας καί Σ. Στεργίου (9 ἔτη), Κ. Παφίλης, Ι. Ρουμπού-
λης καί Γ. Δαδαμόγιας (7 ἔτη). Ἀπελευθερώθησαν τό 1908. 142 11
Ἡ κατάσταση πού εἶχε διαμορφωθεῖ περιγράφεται μέ μελανά χρώμα-
τα ἀπό τόν Ἀγαθάγγελο: «Ἑκάστη τῶν τριῶν τούτων συμμοριῶν, ὑπό τήν
σκέπην δυστυχῶς τοῦ στρατοῦ ἐργαζομένη ἐν τῷ ἰδίῳ τμήματι, διαρπάζει
ἀδεῶς τά ὑπάρχοντα τῶν ἀτυχῶν χωρικῶν μου, δέρει αὐτούς ἀνηλεῶς
πρός ἐκφοβισμόν ἤ πρός χρηματισμόν, ἐπιβάλλει λύτρα βαρέα ἅτινα διά νά
πληρώσωσιν οἱ ἀτυχεῖς χωρικοί μου πωλοῦσι καί τούς ἀγροτῆρας βοῦς
αὐτῶν, πρός ἐπίμετρον δέ σφάζει ἤ μετά βασανιστηρίων οἰκτρῶς φονεύει
τούς καλλιτέρους χωρικούς. Ὁ καϊμακάμης Γρεβενῶν, εἰς ὅν καταφεύγουσι
οἱ ἀπέλπιδες χωρικοί μου ἀντί δικαιοσύνης ἤ ἀκροάσεως ἀποτόμως ἐκδιώ-
κει αὐτούς μεθ’ ὕβρεων καί μετ’ ἀπειλῶν ἔτι, ἐπιλέγων ὅτι εἶναι συκοφά-
νται, καθ’ ὅσον ρωμαῖοι λησταί εἶναι δῆθεν οἱ κακοποιοῦντες τούς χωρι-
κούς. Ὡς δέ θετικῶς ἔμαθον, ἐάν χωρικοί τινες ἐξ ἀπελπισίας ἀποφασίσω-
σι ν’ ἀντισταθῶσι εἰς μέλη τουρκορουμουνικῆς συμμορίας διά πελέκεων,
τότε ἀμέσως ἐπέρχεται στρατιωτικόν ἀπόσπασμα, συλλαμβάνει τούς χω-
ρικούς τούτους, ὡς δῆθεν ὑπόπτους, δέρει αὐτούς, ἀπάγει δεσμίους εἰς τάς
φυλακάς κατά σύμπτωσιν δέ περίεργον καί εὐνόητον ἀμέσως μετά τήν
ἀναχώρησιν τῶν στρατιωτικῶν ἐκ τοῦ χωρίου, εἰσέρχεται εἰς αὐτό λυσ-
σῶσα πλέον ἡ τουρκορουμουνική συμμορία καί συμπληροῖ ἀνηκούστων θη-
ριωδιῶν καί ἀτιμώσεων τήν τρομοκρατίαν». 605261
Στήν ἔκθεση τοῦ Ἀγαθαγγέλου πού προαναφέραμε καταχωρίζονταν
οἱ φόνοι ἀπό ρουμανίζοντες κατά τίς πρῶτες ἡμέρες τοῦ Σεπτεμβρίου
1906 τῶν: Γεωργίου Μουστάκα ἀπό τή Βελιά, Ἀθανασίου Τέγου καί Ἰωάν-
νου Βλαχάβα ἀπό τό Σνίχοβο, Ἰωάννου Κυριάκου καί Σπύρου Στεργίου
– 236 –
ἀπό τούς Γκριντάδες καί τέλος τοῦ ἱερέα παπα-Χρήστου, τόν ὁποῖο ἔγδα-
ραν ζωντανό, καί τοῦ γυιοῦ του Γεωργίου ἀπό τούς Σαργκαναίους. Τά
φοβερά συμβάντα δημοσιεύθηκαν στήν ἐφημερίδα τοῦ Πατριαρχείου19.
365, 72234
Τόν Ὀκτώβριο ἡ ἀνάκληση τοῦ Ἀγαθαγγέλου κατέστη ὁριστική. Πιέ-
σεις, κατά τόν Dakin, ἀπό τίς Δυνάμεις καί εἰδικά παραστάσεις τοῦ Βρετ-
τανοῦ πρεσβευτοῦ O' Conor πρός τήν Πύλη εἶχαν ὡς ἀποτέλεσμα τήν
ἀπέλαση τῶν προξένων Θεσσαλονίκης Λ. Κορομηλᾶ καί Σερρῶν Α. Σα-
χτούρη καί τήν ἀπαίτηση τῆς Πύλης ἀπό τό Πατριαρχεῖο γιά ἀνάκληση
τῶν μητροπολιτῶν Γρεβενῶν, Καστορίας (Γερμανοῦ Καραβαγγέλη) καί
Δράμας (Χρυσοστόμου Καλαφάτη, τοῦ μετέπειτα ἐθνομάρτυρος μητρο-
πολίτου Σμύρνης). 81292, 22116, 57419. Ἀκολούθησε σέ σύντομο χρονικό διά-
στημα ἡ ἀνάκληση καί τοῦ μητροπολίτου Πελαγονίας Ἰωακείμ. Μέ πρό-
τασή του ἡ σύνοδος τοῦ πατριαρχείου διόρισε ὡς ἐπίτροπό του τόν ἐφη-
μέριο τῆς Ἁγίας Τριάδος τοῦ Πέραν Αἰμιλιανό Λαζαρίδη, τόν μετέπειτα
μητροπολίτη Γρεβενῶν, τόν ὁποῖο προήγαγε σέ ἐπίσκοπο στίς 17 Ὀκτω-
βρίου 1906. 611, 222152
Στήν ἔκθεσή του πού προαναφέραμε ὁ Ἀγαθάγγελος ζητοῦσε ἀπό τό
Πατριαρχεῖο νά ἐνεργήσει, ὥστε νά συσταθεῖ τριμελής ἐπιτροπή ἀπό
ἀξιωματούχους τοῦ Μοναστηρίου γιά νά ἐρευνήσει τίς δολοφονίες τῶν
χωρικῶν καί νά τιμωρήσει τούς ἐνόχους καί νά τοῦ δοθεῖ ἄδεια ἐκ μέρους
τῆς Συνόδου του Πατριαρχείου ἐπιστροφῆς του στή Μητρόπολη μέ ταυ-
τόχρονη δήλωση περί τῆς ἐπανόδου του
στίς ὀθωμανικές ἀρχές. Πρότεινε μάλι-
στα νά θεωρηθεῖ κάθε παρεμπόδιση
ἐπανόδου του ὡς ἐκμηδένιση τῶν προνο-
μίων τῆς Ἐκκλησίας καί ἄρνηση τοῦ θε-
σμοῦ τοῦ Πατριαρχείου. 605262
Στίς ἀρχές Δεκεμβρίου χωροφύλακες
συνέλαβαν τούς προκρίτους τῆς Βάρε-
σιας καί τούς ὁδήγησαν στή φυλακή τῶν
Γρεβενῶν μέ τήν κατηγορία ὅτι εἶχαν
ἀποθηκευμένα πυρομαχικά. Κατά τόν
Ἀγαθάγγελο, ὁ ὁποῖος παρακολουθοῦσε
τά γεγονότα ἀπό τήν Κωνσταντινούπο-
λη, αἰτία ἦταν ἡ ἄρνησή τους νά συμφω-
νήσουν στήν ἵδρυση ρουμανικοῦ σχολεί-
ου. Στή Βάρεσια παραχείμαζαν ἀρκετοί
Βλάχοι κτηνοτρόφοι, ὥστε νά μετακι- Φ70. Ὁ Αἰμιλιανός ὡς
νεῖται ἐκεῖ ἀκόμη καί ἱερέας γιά τίς ἐπίσκοπος Πέτρας
– 237 –
λειτουργικές τους ἀνάγκες. 615. Με-

τά ἀπό λίγες ἡμέρες συνελήφθησαν
ἐκ νέου οἱ Γεώργιος Μπούσιος καί
Νικόλαος Κουσίδης μέ τήν κατηγο-
ρία, ἀρχικά, ὅτι ἐξάπτουν τά φυλε-
τικά πάθη. Σ΄ αὐτήν προσετέθη καί
ὅτι εὑρέθη κρυπτογραφικό ἔγγραφο
πού ἔφερε τίς ὑπογραφές τους καί
τούς ἐνοχοποιοῦσε γιά ἐνέργειες
κατά τῆς ὀθωμανικῆς αὐτοκρατορί-
ας. Ὅπως ἀποδείχθηκε ἀργότερα
ἀπό γραφολογική ἐξέταση ἡ κατη-
γορία ἦταν ἀστήρικτη. Στίς 25 Δε-
κεμβρίου μεταφέρθηκαν στό Καϊ-
λάρ μέ δεινή κακοκαιρία καί χιονο-
στρόβιλο. Καταδικάστηκαν σέ ποι-
νή τριετοῦς
φυλακίσεως καί ὁδηγήθηκαν στίς
φυλακές Μοναστηρίου. 36628, 51321, Φ71. Ὁ Κουσίδης στή
743507 Κατά τό πρῶτο 10ήμερο τοῦ φυλακή τοῦ Μοναστηρίου
Δεκεμβρίου ἐπιχειρήθηκε στήν Κο-
ζάνη ἀπό τόν Λάζαρο Μάτσο ἡ ἐκτέλεση τοῦ Δημητρίου Τόλιου ἀπό τό
Περιβόλι, ἐπιθεωρητοῦ τῶν ρουμανικῶν σχολείων περιφερείας Γρεβενῶν.
Κατά φῆμες ἔφερε μαζί του 2.000 χρυσές ὀθωμανικές λίρες, μέ τίς ὁποῖες
δελέαζε τούς Βλάχους τῶν Γρεβενῶν νά ἐγγράψουν τά παιδιά τους στά
σχολεῖα τῆς προπαγάνδας. Ὁ τραυματισμένος ρουμανοδιδάσκαλος με-
ταφέρθηκε στά Γρεβενά καί ἀπό ἐκεῖ στό Βουκουρέστι, ὅπου καί ὑπεβλή-
θη σέ ἐπιτυχῆ ἐγχείρηση ἀφαίρεσης τῆς σφαίρας τοῦ ὅπλου. Γιά τήν
ἀπόπειρα συνελήφθησαν τέσσερες Κοζανίτες μέ τήν κατηγορία τῆς μή
καταγγελίας τοῦ ἐνόχου, ἄν καί ἦσαν αὐτόπτες μάρτυρες, καί ὁδηγήθη-
καν στή φυλακή τοῦ Μοναστηρίου. 183162
Στίς ἀρχές τοῦ ἔτους ἔκανε καί πάλι τήν ἐμφάνισή του στήν περιοχή
Γρεβενῶν ὁ Ἀλβανός ληστής Ἀλῆ, ὁ ὁποῖος δέν εἶχε διστάσει νά σκοτώσει
στήν πατρίδα του τόν ἐπί κεφαλῆς διωκτικοῦ ἀποσπάσματος καί δύο
στρατιῶτες. 423. Αὐτός συνεργάστηκε με Βαλαάδες και ρουμανίζοντες.
Ὁμάδα 11 ἀπό αὐτούς τήν 25η Μαρτίου ξυλοκόπησε ἄγρια κοντά στό
– 238 –
Ἐλευθεροχώρι τόν Γρηγόριο Χατζημίχο ἀπό τή Σαμαρίνα. 606. Τήν ἄνοιξη

δροῦσε μέ βάση τή Μηλόβιστα ἀνταρτική ὁμάδα ρουμανιζόντων σέ συ-
νεργασία μέ τίς βουλγαρικές, στήν ὁποία συμμετεῖχαν 4 ἀπό τό Περιβόλι
καί 1 ἀπό τή Σαμαρίνα. Αὐτή εἶχε συγκροτηθεῖ στό Βουκουρέστι καί κατά
τήν κάθοδό της εἶχε συννενοήσεις στή Σόφια μέ τόν Σαράφωφ. 187 116.
Ἀσφαλῶς οἱ δύο ἀπό τό Περιβόλι ἦσαν οἱ Ἀποστολίνας καί Γιῶργος Κα-
λόγερος, τούς ὁποίους ἀνέφερε σέ δημοσίευμά της (15.2.1907) ἡ ἐφημερίδα
«Πύρρος». 6756. Οἱ ρουμανίζοντες κατήγγειλαν στίς τουρκικές ἀρχές τόν
Ἀθανάσιο Γκούμα ἀπό τή Ραντοσίνιστα γιά τή συμμετοχή του στίς ἐπι-
χειρήσεις τῶν ἀνταρτῶν. Ἐπειδή δέν κατέστη δυνατή ἡ σύλληψή του, συ-
νελήφθη ὁ πατέρας του καί φυλακίστηκε στά Σέρβια. Ἀποφυλακίστηκε
ἀργότερα μέ ἱκανή δωροδοκία. 510
Τήν ἄνοιξη οἱ ρουμανίζοντες τοῦ Ξηρολιβάδου Βερμίου, μέ τή βοήθεια
τῶν ἀρχῶν, ἔδιωξαν ἀπό τό χωριό τόν δάσκαλο Ἡγουμενίδη πού εἶχε
σταλεῖ στήν προσπάθεια νά ἐπαναλειτουργήσει ἐκεῖ ἑλληνικό σχολεῖο.
Οἱ ἀρχές ἔφεραν ὡς αἰτιολογία τό ὅτι ἑλληνικό σχολεῖο εἶχε νά λειτουρ-
γήσει ἐκεῖ 18 ἔτη. Γιά ἐκφοβισμό τῶν ἑλληνοφρόνων ἀπήγαγαν καί σκό-
τωσαν τόν βοσκό ἑνός ἀπό αὐτούς. Οἱ Ἕλληνες ἀντάρτες γιά ἀντίποινα
ἔκαψαν, λίγο ἀργότερα, τό ρουμανικό σχολεῖο καί 5 οἰκίες στό Ξηρολίβα-
δο. 149154
Περί τά τέλη Ἀπριλίου ἔφθασε στά Γρεβενά ὁ ἐπίσκοπος Συννάδων 20
Εὐγένιος πού τοποθετήθηκε ἀπό τό Πατριαρχεῖο ὡς ἐπίτροπος τοῦ Ἀγα-
θαγγέλου. 590. Τήν 30ή Ἀπριλίου ἡ ὑπό τόν Φέζο τουρκορουμανική συμ-
μορία ἀπήγαγε τούς γυιούς τῶν Γκόγκα καί Μιχαήλ Ποράβα ἀπό τό Ζά-
λοβο. Ἐνῶ ὁ Φέζος μόνος διαπραγματευόταν τήν ἀπελευθέρωση μέ κα-
ταβολή λύτρων, ὁ Ζῆκος (Ντάλας Ζήσης) ἀπό τό Παλαιοχώρι Μαυραναί-
ων τόν ἐφόνευσε σέ ἐνέδρα. Ὁ Φέζος εἶχε ἔλθει προηγουμένως σέ ἐπαφή
μέ Ἕλληνες ἀντάρτες καί ἐκδηλώσει διάθεση νά ἀπομακρυνθεῖ ἀπό τήν
ὑπηρεσία τῆς ρουμανικῆς προπαγάνδας. Οἱ ἄνδρες τοῦ Φέζου πτοηθέ-
ντες ἐλευθέρωσαν τούς ὁμήρους ἀντί μικροῦ ποσοῦ. Τήν ἴδια περίοδο ἡ
συμμορία τοῦ Ἀλῆ ἀπήγαγε για δεύτερη φορά τόν γυιό τοῦ κτηνοτρόφου
Κασλίκη ἀπό το Ζάλοβο. Φαίνεται πώς αὐτός δεν εἶχε ἱκανοποιήσει πλή-
ρως την ἀπαίτησή τους μετά τήν πρώτη ἀπαγωγή. 606. Περί τά τέλη Μαΐ-
ου ἀπήχθησαν κοντά στά Γρεβενά, μετά ἀπό προγραφή τῶν ρουμανιζό-
ντων, ὁ Κοσμᾶς Τσακνάκης ἀπό τό Ζουπάνι, δραστήριο στέλεχος τῆς ἐπι-
τροπῆς «Ἄμυνας», καί δύο ἄλλοι. Ἀφέθηκαν ἐλεύθεροι μετά ἀπό κατα-
βολή 400 ὀθωμανικῶν λιρῶν ὡς λύτρων. 606. Τό Μακεδονικόν Κομιτᾶτον
τῶν Ἀθηνῶν μέ ἐπιστολή του (7.8.1907) τόν συνέχαιρε γιά τίς πολύτιμες
ὑπηρεσίες πού εἶχε προσφέρει ὥς τότε καί τόν παρότρυνε νά μήν ἀπο-
θαρρυνθεῖ ἀπό τήν περιπέτειά του, ἀλλά νά συνεχίσει τόν ἀγώνα του.
– 239 –
361
Στίς 20 Ἰουνίου ἱερεῖς, πρόκριτοι καί 247 οἰκογενειάρχες τῆς Ἀβδέλλας
συνέταξαν ὑπόμνημα γιά νά εὐχαριστήσουν τό Πατριαρχεῖο γιά τόν
ἀγώνα του «πρός ἀπόκρουσιν καί καταπολέμησιν τῶν παντοίων τοῦ Ἐθνι-
σμοῦ ἡμῶν ἐχθρῶν», ὅπως τόνιζαν. Ἀξιοσημείωτο εἶναι τό ἀπόσπασμα,
στό ὁποῖο ἔγραφαν: «...ἐσμέν καί θά εἴμεθα τέκνα ἀφωσιωμένα τῆς φιλο-
στόργου ἡμῶν Μητρός μεγάλης τοῦ Χριστοῦ Ἐκκλησίας καί Οἰκουμενικοῦ
Πατριαρχείου, ἀδιασπάστως ἡνωμένοι μετά τῶν λοιπῶν ἀδελφῶν ἡμῶν
Ἑλλήνων, μεθ΄ ὧν κοινήν ἔχομεν τήν καταγωγήν, τά ἤθη, τά ἔθιμα, τά πα-
θήματα, τούς ἀγῶνας, τάς χαράς καί τάς λύπας, καί ὅτι οὐδέν μᾶς συνδέει
πρός τούς παρά τόν Δούναβιν ραδιούργους, οἵτινες, ἐπωφελούμενοι, γλωσ-
σικοῦ ἰδιώματος, κρίμασι οἷς οἶδε Κύριος, παραμείναντος ἐν ἡμῖν, καίπερ
ὅλως διαφόρου τῆς γλώσσης τῶν Μολδοβλάχων, ἀπεπειράθησαν, μάτην
ἐργαζόμενοι καί δαπανῶντες ἐπί μακράν σειράν ἐτῶν διά νά ἀποκτήσωσι
προσηλύτους, νά ἐνσπείρωσι τήν διχόνοιαν, τάς ἔριδας καί τά μίση μεταξύ
ἀδελφῶν.» 366620. Ἄν λάβουμε ὑπ΄ ὄψη ὅτι οἱ ἐγγεγραμμένοι στούς ἐκλο-
γικούς καταλόγους ἀμέσως μετά τήν ἀπελευθέρωση ἀνέρχονταν στούς
700, συμπεραίνουμε ὅτι τό ὑπόμνημα εἶχε ὑπογράψει σημαντικός ἀριθ-
μός κατοίκων. Ὅμως οἱ ὀπισθοφυλακές τῆς προπαγάνδας συνέχιζαν τή
δραστηριότητά τους. Ὁ ἐπίσκοπος Εὐγένιος συνέχισε τίς περιοδεῖες τοῦ
Ἀγαθαγγέλου στά βλαχοχώρια μέ ἀποτέλεσμα νά κακοποιηθεῖ ἀπό ρου-
μανίζοντες στό Περιβόλι κατά τήν ἡμέρα τῆς ἑορτῆς τῆς ἁγίας Παρα-
σκευῆς. Σέ ἔκθεσή του πρός τό Πατριαρχεῖο ὁ Ἀγαθάγγελος ἔγραφε: «Τόν
ἐν τῇ κοινότητι Περιβολίου εὑρισκόμενον θεοφιλ. ὑμῶν Ἐπίσκοπον ἅγιον
Συννάδων μεταβαίνοντα εἰς τόν ἱερόν ναόν τοῦ ἁγίου Ἰωάννου ὅπως λει-
τουργήσῃ, ἐμφανισθείς ἐνώπιον αὐτοῦ ὁ γνωστός Λεόνης, συνέλαβεν ἐκ τοῦ
πώγωνος, ἔδειρε καί ἔρριψεν εἰς τόν παρακείμενον λάκκον. Ἡ λειτουργία
παρεκωλύθη». Συμπληρώνει τά καταγγελόμενα μέ τή γνωστοποίηση ὅτι
ὁ Λεόνης εἶχε στό παραλθόν βιαιοπραγήσει κατά τοῦ Κλήμεντος (1895).
Κατά τόν Ἀγαθάγγελο στό Περιβόλι ἐπί 150 οἰκογενειῶν 14 μόνο ἦσαν
τότε ρουμανίζουσες. 362497, 606. Λεόνης ἦταν ὁ ρουμανίζων δάσκαλος
Λέων Τέγος Κωνσταντίνου-Κωνσταντινέσκου, γυιός τοῦ καθαιρεθέντος
ἱερέως Δημητρίου. Συνεργό του εἶχε τόν ἀδελφό του Αὐρηλιανό. 606, 424.
Περί την 20ή Αὐγούστου συμμορία 5 ρουμανιζόντων συνέλαβε τόν ἐκ τοῦ
Περιβολίου Θεόδωρο Ντόντο-Μπουρδαλιάκα, τόν ὁποῖο, ἀφοῦ βασάνισαν
ἐπί 10 ἡμέρες, ἐπειδή ἡ οἰκογένειά του ἀρνεῖτο νά ἐνταχθεῖ στούς ρουμα-
νίζοντες, ἐλευθέρωσαν μετά ἀπό καταβολή 30 λιρῶν ὡς λύτρων μέ τήν
παρέμβαση κατοίκων τοῦ Περιβολίου. 606
Ἡ τρομοκρατική δράση τοῦ Δημητρίου Τσιακαμᾶ στηριζόταν στή
συμμορία τῶν Ἀρβανιτοβλάχων ἀδελφῶν Σκούμπρα Γεωργίου, Ἰωάννη
– 240 –
καί Εὐθυμίου καί τῶν ἀδελφῶν Μποτάση. Ἀπό τούς ἀρχηγούς τῆς συμ-
μορίας ἔλαβαν τό ὄνομα Σκουμπραῖοι ὅλα τά μέλη αὐτῆς. Ἡ δράση της
ἐκτεινόταν καί στό ἑλληνικό κράτος. Tόν Αὔγουστο οἱ Σκουμπραῖοι συ-
νέλαβαν κατοίκους τῆς περιοχῆς Τρικάλων, τούς ὁποίους ἐλευθέρωσαν
μετά τήν καταβολή λύτρων. 425. Ἡ ἐφημερίδα τῶν Τρικάλων «Ἀναγέν-
νησις» ἔγραφε (27.10.1907): «Ἐδῶ εἶναι τό βασίλειον τῶν Σκουπραίων: Τό
κράτος τοῦ Γεωργίου Α΄ καί τῆς χαριτωμένης Κυβερνήσεώς του ἀντικατέ-
στησε ἡ συμμορία τῶν Σκουπραίων». 205203. Στίς ἀρχές Δεκεμβρίου μετακι-
νήθηκε ἀπό τή Λαμία στά Τρίκαλα τάγμα εὐζώνων γιά τήν καταδίωξή
τους. 428. Αὐτό ἀνάγκασε τή συμμορία νά ἐπανέλθει στό ὀθωμανικό
ἔδαφος.
Στίς ἀρχές Σεπτεμβρίου ὁ τύπος τῆς Βιέννης δημοσίευσε τήν εἴδηση
ὅτι οἱ μητροπολίτες Γρεβενῶν Ἀγαθάγγελος, Δράμας Χρυσόστομος, ὁ με-
τέπειτα Σμύρνης ὁ ἐθνομάρτυς, καί Πελαγονίας Ἰωακείμ θά ὁδηγοῦντο
σέ δίκη μέ τήν κατηγορία τῆς ἐσχάτης προδοσίας. 426. Τά δημοσιεύματα
αὐτά ἀποσκοποῦσαν στόν ἐπηρεασμό τῆς Πύλης.
Στίς 6 Δεκεμβρίου 1907 ἕξι Βλάχοι ἀπό τά χωριά τῶν Γρεβενῶν μέ ἐπι-
στολή τους ἀπό τή Νέα Ὑόρκη πρός τόν μητροπολίτη Γρεβενῶν δήλωναν
ὅτι ὑπῆρξαν θύματα τῆς προπαγάνδας, ἐξέφραζαν τή βαθειά τους θλίψη
γι΄ αὐτό καί γνωστοποιοῦσαν τήν ἐπιστροφή τους στήν Ἐκκλησία. 367 18
Στίς ἀρχές Ἰανουαρίου ἀποφυλακίστηκαν οἱ Μπούσιος καί Κουσίδης,

ὅπως μέ ἐπιστολή του τό Πρακτορεῖο τῆς «Τραπέζης τῆς Ἀνατολῆς» στό
Μοναστήριο πληροφοροῦσε τήν οἰκογένειά τοῦ πρώτου (3.1.1908). 598.
Εἶχαν λάβει χάρη, ἀφοῦ εἶχαν παραμείνει στή φυλακή ἐπί δεκατρεῖς
μῆνες, μέ τίς παρεμβάσεις τοῦ Αὐστριακοῦ ἀντιπροσώπου τῶν Μεγάλων
δυνάμεων καί τοῦ πατριάρχη πρός τόν γενικό διοικητή Μακεδονίας Χιλμί
πασᾶ. 52
Στίς ἀρχές Ἰανουαρίου οἱ τουρκικές ἀρχές μέ ἐντολή τοῦ Χιλμί πασᾶ
συνέλαβαν πέντε μέλη τῆς συμμορίας ταῶν Σκουμπραίων στήν Κρανιά,
μεταξύ τῶν ὁποίων τόν Γεώργιο Σκούμπρα. Μετά ὅμως ἀπό φυλάκιση
γιά σύντομο χρονικό διάστημα στά Γρεβενά ὅλοι ἀφέθηκαν ἐλεύθεροι.
429, 430. Ἡ συμμορία συνέχισε τή δράση της εὐθύς ἀμέσως στό ἑλληνικό
ἔδαφος. Ἀπόσπασμα ὑπό τόν Π. Κηρύκο τούς κατεδίωξε καί ὅταν αὐτοί
εἰσῆλθαν καί πάλι στό ὀθωμανικό ἔδαφος, στήν περιοχή τῆς Βερδικού-
σιας Ἐλασσόνας, δέν δίστασε νά εἰσέλθει καί αὐτό καί νά συμπλακεῖ μέ
τή συμμορία, μέ ἀποτέλεσμα νά σκοτωθοῦν δύο μέλη τῆς συμμορίας καί
– 241 –
νά τραυματιστοῦν οἱ ἀδελφοί Γεώργιος καί Ἰωάννης. 431

Κατά τό πρῶτο δεκαπενθήμερο τοῦ Φεβρουαρίου ὁ καπετάν Διαμά-
ντης Μάνος (Κόκκινος) εὑρισκόμενος στό Μοναχίτι δέχθηκε ἐπίθεση
ἀποσπάσματος τουρκικοῦ στρατοῦ, τό ὁποῖο ὁδηγοῦσε ὁ Γεώργιος Τσια-
καμᾶς, ἀδελφός τοῦ Δημητρίου. Τήν πρόταση τοῦ Τσιακαμᾶ νά παραδο-
θεῖ, ὁ Μάνος προσποιήθηκε ὅτι ἀποδέχεται καί τόν κάλεσε νά εἰσέλθει
στήν οἰκία. Ἀφοῦ σκότωσε τόν Τσιακαμᾶ, παραδόθηκε. 605287. Ὁ φόνος
δευτέρου ἀδελφοῦ εἶχε ὡς συνέπεια νά ἐξαφθεῖ τό πάθος γιά ἐκδίκηση
τοῦ Δημητρίου. Ὅλα τά ἐγκλήματα κατά τούς τελευταίους χρόνους τῆς
σκλαβιᾶς ὀργανώθηκαν ἀπό τόν Δημήτριο Τσιακαμά καί ἐκτελέστηκαν
ἀπό τόν ἴδιο σέ συνεργασία μέ τήν αἱμοδιψῆ συμμορία τῶν Σκουμπραίων,
ἡ ὁποία παρά τούς κατά καιρούς φόνους καί συλλήψεις μελῶν της ἐξα-
κολουθοῦσε νά δρᾶ ὥς τό 1912 μάλιστα μέ ἔντονη τή δράση καί μετά τήν
ἐπικράτηση τοῦ κινήματος τῶν Νεοτούρκων.
Ἡ ἐφημερίδα «Θεσσαλία» τοῦ Βόλου (20-7-08) ἀναφερόταν σέ κίνηση
τῆς συμμορίας, μετά τή σφαγή δύο ἀπαχθέντων, ἀπό τό ἑλληνικό πρός τό
ὀθωμανικό ἔδαφος διά τοῦ Μπαλτίνου. Οἱ ληστές μετέφεραν τρεῖς ὁμή-
ρους μέ τούς ὁποίους πορεύθηκαν πρός τή Βάλια Κάλντα. Λίγες ἡμέρες
ἀργότερα ἡ ἴδια συμμορία σέ σύμπραξη μέ τήν ἄλλη τῶν ἀδελφῶν Μπο-
τάση τρομοκρατοῦσαν τούς κατοίκους χωριῶν τῶν Τρικάλων. 205204. Ἡ
ἑλληνική κυβέρνηση ὑπέβαλλε αἴτημα πρός τήν τουρκική γιά τή σύλλη-
ψή τους. 433. Πράγματι αὐτοί συνελήφθησαν στήν περιοχή Ἰωαννίνων,
ἀλλά ἀπελάθησαν χωρίς νά ἀφαιρεθεῖ ὁ ὁπλισμός τους. Κατ΄ ἄλλο δη-
μοσίευμα παραδόθησαν στίς ἀρχές τῶν Γρεβενῶν καί φυλακίστηκαν. 434,
537. Ἀποφυλακίστηκαν πάντως μετά ἀπό σύντομο χρονικό διάστημα.
Μπορεῖ νά γίνει ἀντιληπτό τό μαρτύριο τῶν σκλαβωμένων, ἀφοῦ ἡ συμ-
μορία δροῦσε πλέον μέ τήν ἀνοχή καί τῶν νέων τουρκικῶν διωκτικῶν
ἀρχῶν.
– 242 –
Κεφάλαιο Ζ
Ὁ ἔνοπλος Μακεδονικός ἀγώνας
στην περιοχή Γρεβενῶν
Ἡ βουλγαρική δράση καί οἱ Μεγάλες δυνάμεις
Ἡ ὀργάνωση τοῦ βουλγαρικοῦ κομιτάτου ἄρχισε τό 1897, ἀμέσως μετά

τόν ἀτυχῆ ἑλληνοτουρκικό πόλεμο. Ἔκανε ὅμως ἔκδηλη τήν παρουσία
του, μέ σφαγές Ἑλλήνων προκρίτων τό 1900. 202 9. Εἶναι σημαντικό τό ὅτι
μέρος τοῦ ὁπλισμοῦ τους προερχόταν ἀπό τήν Ἐλλάδα. Ρουμανίζοντες
Βλάχοι ἀγωγιάτες τόν μετέφεραν ἔναντι ἁδρῆς ἀμοιβῆς. Τόν Μάρτιο τοῦ
1902 τρεῖς ἀγωγιάτες συνελήφθησαν ἀπό ἀπόσπασμα τουρκικοῦ στρατοῦ
κοντά στό Ἀράπι καί ἐκτελέστηκαν ἐπί τόπου. 384. Μετά ἀπό ἔτος, τόν
Μάρτιο τοῦ 1903, βουλγαρική ἀνταρτική ὁμάδα ἔγινε ἀντιληπτή λίγο ἔξω
ἀπό τά Γρεβενά. 389. Τό θέρος τοῦ 1903 καί συγκεκριμένα τήν 20 ή Ἰουλίου,
ἡμέρα τῆς ἑορτῆς τοῦ προφήτη Ἠλία, οἱ Βούλγαροι ὑποκίνησαν ἐπανά-
σταση σέ πόλεις τῆς Βορειοδυτικῆς Μακεδονίας, στίς ὁποῖες κατοικοῦσαν
καί συμπαγεῖς ἑλληνικοί πληθυσμοί. Εἶναι ἡ γνωστή ὡς ἐπανάσταση τοῦ
Ἤλιντεν, ἀπό τή βουλγαρική ὀνομασία τῆς ἡμέρας τοῦ προφήτη Ἠλία.
Ἀπό ἔκθεση (11.8.1903 νέο ἡμερολόγιο) τοῦ Γάλλου πρεσβευτοῦ στήν
Κωνσταντινούπολη πληροφορούμαστε: «Κάθε μέρα σημειώνονται καινού-
ρια κακουργήματα ἀπό τίς συμμορίες: τουρκικά χωριά ἤ σοδειές Μουσουλ-
μάνων καίγονται, τηλεγραφικά σύρματα κόβονται, σιδηροδρομικοί σταθμοί
καταστρέφονται, ἐργάτες τῆς σιδηροδρομικῆς γραμμῆς ἀπάγονται ἤ δολο-
φονοῦνται. Ποτέ καί σέ καμιά στιγμή τό ἐπαναστατικό κίνημα δέν εἶχε ἐπι-
δείξει παρόμοια δραστηριότητα. Ἐπίσης, ποτέ ἕνας τόσο μεγάλος ἀριθμός
ἐπαναστατῶν δέν εἶχε τήν ὕπαιθρο ὑπό τόν ἔλεγχό του. Καλά πληροφορη-
μένες πηγές βεβαιώνουν ὅτι περισσότεροι ἀπό 30.000 (ἄνδρες) ἔχουν πάρει
τά ὅπλα. Γνωρίζω καλά ὅτι σ’ αὐτόν τόν ἀριθμό συμπεριλαμβάνονται χωρι-
– 243 –
κοί, οἱ ὁποῖοι κουρασμένοι ἀπό τίς ἀλλεπάλληλες βιαιοπραγίες τῶν στρα-

τιωτῶν καί τῶν ἐπαναστατικῶν συμμοριῶν (ἀλλά καί) τόν διαρκῆ φόβο, ὅτι
ἐκτελοῦνται ἀπό τούς πρώτους, ὡς συνένοχοι τῶν Βουλγάρων, ἤ ἀπό τούς
δεύτερους, ὡς κατάσκοποι τῶν Τούρκων, ἔχουν ἐγκαταλείψει τά χωριά καί
τίς οἰκογένειές τους καί πολεμοῦν ἴσως χωρίς μεγάλο ἐνθουσιασμό». 593174.
Oἱ χωρικοί, τῶν ὁποίων δέν ἀναφέρεται ἡ ἐθνικότητα, δέν ἦσαν βέβαια
ὅλοι Βούλγαροι. Τηλεγράφημα τῶν ἡμερῶν ἐκείνων τοῦ ἑλληνικοῦ προ-
ξενείου Μοναστηρίου ἀνέφερε: «Ἐπί ἀπειλῇ θανάτου ἐκβιάζονται ἡμέτεροι
νέοι ἐκ Μοναστηρίου, Ρέσνης, Μηλοβίστης, Πισοδερίου, Νιζοπόλεως, Με-
γαρόβου, Τυρνόβου καί ἀλλαχόθεν νά ἀκολουθήσουν τούς Βουλγάρους
συμμορίτας. Πλεῖστοι, διά νά ἀποφύγουν τοῦτο, ἀναχωροῦν διά Σερβίαν,
Ρουμανίαν καί Ἑλλάδα». 20219
Τίς ἡμέρες τῆς ἀναταρραχῆς διερχόταν ἀπό τήν περιοχή Γρεβενῶν ὁ
Αὐστριακός γεωλόγος Στράνσκυ, ὁ ὁποῖος κατέγραψε τά ἀκόλουθα, κατά
τήν πορεία του ἀπό τό Κηπουριό πρός τά Γρεβενά: «Ὡς τώρα δέν μοῦ εἶχε
γίνει καθόλου συνειδητό ὅτι ταξίδευα μέσα ἀπό μιά περιοχή πού σχεδόν δέν
ἦταν χωρισμένη ἀπό τήν ἐπαναστατημένη. Οἱ κάτοικοι ζοῦσαν εἰδυλλιακά
ἐν πλήρει εἰρήνη. Πουθενά δέ διαπιστώσαμε κανείς ἔστω καί ἐλάχιστα ση-
μάδια μιᾶς ἀναστάτωσης, ἴσως γιά τό λόγο ὅτι οἱ Βούλγαροι ἀποτελοῦν ἐδῶ
μιά τέτοια μειοψηφία καί εἶναι τόσο σκορπισμένοι πού τηροῦσαν γιά κάθε
ἐνδεχόμενο τή μεγαλύτερη ἡσυχία. Παντοῦ βέβαια ἀποτελοῦσε ἡ ἐπανά-
σταση τό μόνιμο θέμα συζήτησης, ἀλλά κατά τά ἄλλα ὁ κοσμάκης ἐνδιαφε-
ρόταν γι’ αὐτήν τόσο λίγο ὡσάν ἡ ὑπόθεση νά ἀφοροῦσε μιά μακρινή ξένη
χώρα, πού τούς ἦταν ἀδιάφορη». 282215. Ἀσφαλῶς, αὐτά γράφηκαν μετά
τήν ἐπάνοδο τοῦ Στράνσκυ στήν Αὐστρία. Πάντως δηλώνεται σαφῶς πώς
δέν ἐπρόκειτο γιά κάποια ἐπανάσταση τῶν Μακεδόνων στό σύνολό τους,
ἀλλά μόνο τῶν Βουλγάρων κατοίκων τῆς Μακεδονίας. Ὁ τύπος ὅμως τῆς
Βιέννης, στήν ὑπηρεσία τῆς πολιτικῆς τῆς χώρας του, παρουσίαζε τά γε-
γονότα μέ ἄκρα προκατάληψη ὑπέρ τῶν Βουλγάρων. 202 18
Οἱ Τοῦρκοι ἐστράφησαν κατά τῶν ὑποδούλων ἀνεξαρτήτως ἐθνότη-
τας καί προκάλεσαν σφαγές καί λεηλασίες πού εἶχαν ἐπιπτώσεις καί
στόν ἑλληνικό πληθυσμό, ὅπως στό ἑλληνικότατο Κρούσοβο, πού εἶχε
καταληφθεῖ ἀπό τούς ἐπαναστάτες. Ἀποφεύχθησαν οἱ καταστροφές
ἑλληνικῶν ἤ μεικτῶν χωριῶν στήν περιοχή Καστοριᾶς, χάρη στήν πα-
ρέμβαση τοῦ μητροπολίτου Γερμανοῦ. Μάλιστα, κάποιοι βουλγαρίζοντες,
φοβούμενοι τίς τουρκικές διώξεις ζήτησαν τή βοήθειά του καί δήλωσαν
ἐπιστροφή στό Πατριαρχεῖο. 13031
Τόν Ὀκτώβριο τοῦ ἴδιου ἔτους ἡ Αὐστρία καί ἡ Ρωσία προχώρησαν σέ
συμφωνία, στό Murzteg τῆς Βοημίας (2.10.1903) γιά παρέμβαση στήν Πύ-
λη, προκειμένου αὐτή νά δεχθεῖ νά προβεῖ σέ κάποιες μεταρρυθμίσεις.
– 244 –
Στό παρασκήνιο ὅμως εἶχαν μοιράσει τή Βαλκανική. Ἡ συμφωνία ἐκείνη

εὐνόησε τήν ὅλη ἐπιχείρηση τῶν Βουλγάρων καί τῶν συνοδοιπόρων τους
ρουμανιζόντων. Σύμφωνα μ’ αὐτήν, ἡ ὀθωμανική χωροφυλακή στελεχώ-
θηκε ἀπό Εὐρωπαίους ἀξιωματικούς. Αὐτοί μποροῦσαν εὐκολότερα νά
ἐπηρεαστοῦν ἀπό τούς προξένους τῶν χωρῶν πού ἐποφθαλμιοῦσαν τή
Μακεδονία ἀπό τήν καταρρέουσα ὀθωμανική αὐτοκρατορία. Στα πλαίσια
τῆς συμφωνίας προσλήφθηκαν στήν ὀθωμανική χωροφυλακή καί χρι-
στιανοί. Ἕνας ἀπό αὐτούς ἦταν ὁ Νικόλαος Καρανίκος ἀπό τό Μπίσιοβο,
ὁ ὁποῖος ὑπηρέτησε στά βλαχοχώρια. 68916
Ἄν καί ἡ Μεγάλη Βρετανία δέν ἦταν μεταξύ τῶν ἄμεσα ἐμπλεκομέ-
νων στήν Βαλκανική, εἶχε ὡς πολιτική τόν σχηματισμό ἀνεξάρτητου
«Μακεδονικοῦ» κράτους, προκειμένου νά ἀνακόψει τήν ὁρμή πρός κάθο-
δο στο Αἰγαῖο τόσο τῶν Αὐστριακῶν, ὅσο καί τῶν Ρώσων. Κατά ἐπίσκεψή
του στό Μοναστήρι, περί τά μέσα Μαρτίου 1904, καί τή συνάντησή του μέ
τόν Ἕλληνα πρόξενο Δ. Καλλέργη, ὁ πρεσβευτής τῆς Μεγάλης Βρετανίας
Newton τόνισε τήν ἀνάγκη ἑλληνοβουλγαρικῆς συννενοήσεως πού νά
ἔχει ὡς βάση καί πρόγραμμα «ἡ Μακεδονία εἰς τούς Μακεδόνας». Ζη-
τοῦσε, μάλιστα, νά πληροφορηθεῖ, ἄν ἡ ἑλληνική κυβέρνηση εἶχε τή διά-
θεση νά ἀναμείνει τήν ὁριστική λύση τοῦ Μακεδονικοῦ ζητήματος ἀπό
συνδιάσκεψη τῶν πρεσβευτῶν τῶν «μεγάλων» Δυνάμεων. 593147. Ἀπό ὅσα
ἐκτέθησαν γίνεται φανερό, ὅτι οὐδείς θεωροῦσε τή Μακεδονία ἑλληνική.
Ἀπεναντίας, τόν Ἀπρίλιο τοῦ 1904 εὐρωπαϊκές δυνάμεις ἐπενέβαιναν γιά
τρίτη φορά, προκειμένου νά ἐπιτύχουν ἀμνηστεία Βουλγάρων κομιτα-
τζήδων. 20222
Ἡ ἑλληνική ὀργάνωση
Πολιτική ὀργάνωση
Τήν περίοδο αὐτή ἐπιχειρήθηκε ἡ πρώτη συστηματική ὀργάνωση τοῦ

ἑλληνισμοῦ τῆς Μακεδονίας ἀπό τόν Ἴωνα Δραγούμη, ὑποπρόξενο τοῦ
ἑλληνικοῦ προξενείου Μοναστηρίου ἀπό τόν Νοέμβριο τοῦ 1902 ὥς τόν
Σεπτέμβριο τοῦ 1903, ὁπότε μετετέθη στίς Σέρρες. 103 104. Ἡ ὁδηγία τῶν
ἁρμοδίων τοῦ Ὑπουργείου, κατά τόν διορισμό του, ἦταν «νά μή γεννᾶ ζη-
τήματα». Σέ ἐπιστολή ὅμως πρός τόν γαμβρό του, Παῦλο Μελᾶ, λίγο με-
τά τήν ἄφιξή του στό Μοναστήρι, ἔγραφε: «Ἀγαπητέ μου Παῦλε, κατα-
φεύγω σέ σένα, γιατί εἶσαι ὁ καλύτερος πατριώτης πού εἶδα στήν Ἑλλάδα.
Πρέπει νά ξέρης δυό πράγματα. Πώς γιά νά πετύχουμε κάτι σ’ αὐτή τήν
περίσταση χρειάζονται: α) ἐργασία ἐδῶ. Αὐτήν τήν κάνουμε ὅσο μποροῦμε
– 245 –
ἐμεῖς. β) ἐργασία στήν Ἑλλάδα». 185181. Ὁ

Δραγούμης ἵδρυσε στά τέλη τοῦ 1902 τήν
ὀργάνωση «Μακεδονική Ἄμυνα». Γιά τήν
ἐκπλήρωση τοῦ σκοποῦ του, παρά τήν
ἀντίδραση τοῦ προϊσταμένου του προξέ-
νου Κυπραίου, περιόδευσε σ’ ὁλόκληρο τό
βιλαέτι τοῦ Μοναστηρίου καί σχημάτισε
ἐπιτροπές κατά τόπο. Στά Γρεβενά,
πρῶτα μέλη τῆς ἐπιτροπῆς ὑπῆρξαν οἱ
Γεώργιος Μπούσιος, Κοσμᾶς Τσακνάκης
ἀπό τό Ζουπάνι, καί Νικόλαος Ζαμκῖνος
ἀπό τό Καλλιστράτι Βοΐου, δικηγόρος.
301152. Τόν Μάιο τοῦ 1904 διορίστηκε ὡς
πρόξενος Θεσσαλονίκης ὁ Λάμπρος Κο-
ρομηλᾶς, ὁ ὁποῖος ἀνέπτυξε ἔξοχη δρα-
στηριότητα στήν ἔκταση τοῦ βιλαετίου
Φ72. Ἴων Δραγούμης Θεσσαλονίκης. 16811
Οἱ ἐπιτροπές Γρεβενῶν καί Σιάτιστας
ἀνέλαβαν ἀργότερα τήν εἰδική ἀποστολή τῆς παραλαβῆς τοῦ προερχο-
μένου ἀπό τή Θεσσαλία ὁπλισμοῦ, τῆς ἀπόκρυψής του καί τῆς προώθη-
σής του στά ἀνταρτικά σώματα, κυρίως τῆς περιοχῆς Καστοριᾶς. 81200. Γι’
αὐτό, ὅπως γράφουμε σέ ἄλλη σελίδα, εὐκατάστατοι κάτοικοι τῶν Γρε-
βενῶν ἔσπευσαν νά ἀγοράσουν τσιφλίκια τῆς περιοχῆς, ὥστε νά διευκο-
λύνεται ἡ διέλευση τῶν ἀνταρτῶν. 1416, 220337. Ἐπιτροπή συνεργασίας μέ
τό προξενεῖο εἶχε συγκροτηθεῖ καί στήν Ἐλασσόνα. Σ’ αὐτήν συμμε-
τεῖχαν οἱ Σαμαριναῖοι Τζιμούλιας Τσιτώτας, δάσκαλος, Ματούσης Ζ. Χα-
τζημάτης, γυιός τοῦ ἐκτελεσθέντος ἀπό τούς Τούρκους τό 1897, Γεώργιος
Γεράσης, ἐγγονός τοῦ φονευθέντος Γεράση κατά τήν ἐπανάσταση τοῦ
1854, καί ἀργότερα οἱ δάσκαλοι Ἰωάννης (Νάκος) Πολυαραῖος ἀπό τήν
Ἀβδέλλα, Δημήτριος Σάδας καί Ἰωάννης Τσούρης ἀπό τή Σαμαρίνα, καί
οἱ ἐπίσης ἀπό τή Σαμαρίνα κάτοικοι τῆς Χρούπιστας ἀδελφοί Τζήμα,
Γιαννούλης καί Δημήτριος. 372
Κατά τό τέλος τοῦ 1903 συγκροτήθηκε στήν Ἀθήνα τό «Μακεδονικόν
κομιτᾶτον». 51308. Σύμφωνα μέ τό δεύτερο ἄρθρο τοῦ καταστατικοῦ «Σκο-
πός τοῦ Κομιτάτου εἶναι ἡ ἄμυνα τοῦ Ἑλληνισμοῦ ἐν Μακεδονίᾳ, Θράκῃ,
Ἠπείρῳ καί Ἀλβανίᾳ, κατά πάσης ἀποπείρας πρός μείωσίν του καί ἡ ἐπα-
ναφορά τῶν χωρίων ἤ τῶν ἀτόμων εἰς τάς τάξεις αὐτοῦ, ὅσα ἀκουσίως μέ-
νουσιν εἰς τό σχίσμα». Στό καταστατικό γίνεται λόγος γιά συγκρότηση
ἀνταρτικῶν σωμάτων, καθώς καί γιά τή σύσταση γραφείων τμημάτων
στό Μοναστήρι καί στή Θεσσαλονίκη, μέ σκοπό τήν ἐκπαίδευση τῶν
– 246 –
ἐντοπίων, τόν ἐξοπλισμό τους καί τήν ἀνίχνευση τοῦ ἐδάφους (εἶδος
γραφείου πληροφοριῶν). 133902. Γιά τήν προώθηση τῶν ἀνταρτικῶν σω-
μάτων στό ὀθωμανικό ἔδαφος ὀργανώθηκε τό «Κέντρο Τρικάλων». Πρόε-
δρος τοῦ Μακεδονικοῦ κομιτάτου στά Τρίκαλα ὑπῆρξε ὁ ἰατρός Δημή-
τριος Οἰκονόμου ἀπό τή Σαμαρίνα. 33916. Σύνδεσμοι στήν ἐπαρχία Καλα-
μπάκας διετέλεσαν οἱ ἐπίσης Σαμαριναῖοι ἀδελφοί Μιχαήλ καί Νικόλαος
Ἀρετόπουλοι, πανδοχεῖς, καί ὁ Δημήτριος Λάμπρου ἀπό τά Γρεβενά, ἀρ-
τοποιός. Ὁ γυιός του, Βασίλειος Λάμπρου, μετέπειτα ἱερέας, συμμετεῖχε
σέ ἀποστολές μεταφορᾶς ὅπλων στή Μακεδονία. 33990
Στρατιωτική προπαρασκευή
Σέ ἀναφορά του, ὁ Ἄγγλος πρόξενος στό Μοναστήρι ἔγραφε

(31.7.1903): «Ὁ κ. Πεζᾶς, ὁ ἀπελθών Ἕλληνας πρόξενος, μοῦ εἶχε ἀναφέρει
τόν Μάρτιο τήν ἐπιθυμία γιά ὀργάνωση «ἀντισυμμοριῶν» καί ἐγώ εἰλικρι-
νῶς τόν ἀπέτρεψα ἀπό τήν ἐνθάρρυνση ἑνός τέτοιου σχεδίου. Ὅμως ἐν ὄψει
τῆς ἀπελπιστικῆς κατάστασης τοῦ πατριαρχικοῦ πληθυσμοῦ, ἡ υἱοθέτηση
τέτοιων μέτρων αὐτοάμυνας δέν μέ ἐκπλήσσει καθόλου». 593162. Πράγματι,
στίς προκλήσεις καί τή βία τῶν Βουλγάρων, οἱ Ἕλληνες δέν ἀδράνησαν.
Στό βουνό οἱ κλέφτες τῆς ἐποχῆς ἄρχισαν νά ἀναλαμβάνουν ρόλο ἐθνι-
κό. Στήν ἴδια ἔκθεση, ὁ πρόξενος ἀναφέρει ὅτι στίς δοκιμαζόμενες ἀπό
τούς Βουλγάρους περιοχές Φλώρινας καί Καστοριᾶς ἐμφανίστηκαν κατά
τόν Ἰούλιο τοῦ 1903 δύο ἀνταρτικές ὁμάδες, ὑπό τούς Βαγγέλη Νικολάου
(Στρεμπενιώτη) καί Κώστα Χρήστου (Κώττα). Αὐτές εἶχαν τήν ἐνεργό
ὑποστήριξη τοῦ μητροπολίτου Καστοριᾶς Γερμανοῦ, ἀλλά καί τῶν τουρ-
κικῶν ἀρχῶν, πού ἀνησυχοῦσαν γιά τίς ἐξελίξεις τῶν πραγμάτων. 593 162
Στά Γρεβενά, καθυστέρησε, σέ σχέση μέ τίς ὅμορες περιοχές, ἡ συ-
γκρότηση ἀνταρτικῶν σωμάτων, λόγω τοῦ μικροτέρου κινδύνου πού
αὐτή ἀντιμετώπιζε, καθώς ἡ περιοχή βρισκόταν ἔξω ἀπό τή ζώνη τῶν
βουλγαρικῶν διεκδικήσεων. Ἡ συγκρότηση στηρίχτηκε στούς ἀνυπότα-
κτους κλέφτες πού δροῦσαν στήν περιοχή, οἱ ὁποῖοι μετά τήν ἵδρυση τοῦ
νεοελληνικοῦ κράτους εἶχαν μετονομαστεῖ σέ ληστές. Αὐτοί εἶχαν δόσει
τό παρόν τόσο κατά τίς ἐπαναστάσεις τῶν ἐτῶν 1854 καί 1878, ὅσο καί
κατά τήν ἀνταρτική δράση τῶν ἐτῶν 1896 καί 1897. Στήν περιοχή Γρε-
βενῶν δροῦσαν κάποια ἀνταρτικά σώματα, ἀπομεινάρια ἐκείνων πού
εἶχαν δράσει τό 1896. Αὐτά σέ περιόδους καταλλαγῆς μέ τούς κατακτητές
ἔρρεπαν, κατά κανόνα, πρός τή ληστεία. Γνωστοί ὁπλαρχηγοί στήν
ἐπαρχία Γρεβενῶν ἦσαν οἱ Ζαρκάδας ἀπό τούς Μαυραναίους, Ναούμ
Σπανός ἀπό τή Χρούπιστα (ἔδρασε ὥς τά τέλη τοῦ 1904), Στέργιος Καρα-
– 247 –
τάσος ἀπό τό Περιβόλι, Ἀρκούδας (Οὔρσας) ἀπό τή Σαμαρίνα, Λούκας

Κόκκινος ἀπό τή Ραντοσίνιστα, Διαμάντης Μάνος ἀπό τό Σπήλαιο, καί
Κώστας Σταυράκης (Βερβέρας) ἀπό τήν Τίστα. 30167, 199, 20034
Ὡς Ἀρκούδας (Οὔρσας στά βλάχικα)
ἔμεινε γνωστός ὁ ὁπλαρχηγός Γεώργιος
Λεπεντᾶτος ἀπό τή Σαμαρίνα. Ὁ καπε-
τάν Ἀρκούδας εἶχε λάβει μέρος στήν
ἀνταρτική κίνηση τοῦ 1897 καί στόν
ἑλληνοτουρκικό πόλεμο στή συνέχεια.
Κατέβαινε τό χειμώνα στήν Ἀθήνα καί
παρακινοῦσε, ὅσους γνώριζε, νά στρα-
τευθοῦν στόν ἀγώνα γιά τήν ἀπελευθέ-
ρωση τῆς Μακεδονίας. Μάλιστα, ἡ ἐφη-
μερίδα «Ἐμπρός» δημοσίευσε (21.1.1903)
συγχαρητήριο πρός τόν Ἀρκούδα κείμενο
Σαμαρινιωτῶν τῶν Τρικάλων, οἱ ὁποῖοι
δήλωναν ὅτι ἦσαν πρόθυμοι νά ἀγωνι-
στοῦν γιά τήν ἐλευθερία τῆς Μακεδονί-
ας. Τίς Κυριακές συνήθιζε νά μεταβαίνει
στό σκοπευτήριο τῆς Καλλιθέας, ὅπου Φ73. Καπετάν Ἀρκούδας
σύχναζαν φοιτητές καί συνδέθηκε μαζί
τους. Δέν ἔχανε εὐκαιρία νά διεκτραγωδεῖ τίς ἄθλιες συνθῆκες, ὑπό τίς
ὁποῖες ζοῦσαν οἱ ὑπόδουλοι Ἕλληνες. Τό ἀρρενωπό τῆς ἐμφανίσεώς του
εἶχε προκαλέσει ζωηρή ἐντύπωση στόν καθηγητή τῆς σχολῆς καλῶν τε-
χνῶν Τόμπρο, ὁ ὁποῖος εἶχε σμιλέψει τήν προτομή του. 170, 339 44. Οἱ φοι-
τητές προσκάλεσαν κάποτε τόν Ἀρκούδα σέ ἐπίσημο γεῦμα καί ἡ εἴδηση
θορύβησε τήν κυβέρνηση, ἡ ὁποία ζήτησε ἀπό τόν διευθυντή τῆς Ἀστυ-
νομίας νά συστήσει στούς φοιτητές νά ἀποφύγουν τήν ἔξαψη μέ συνθή-
ματα ὑπέρ ἀγῶνος γιά τήν ἀπελευθέρωση τῆς Μακεδονίας. Ὁ διευθυ-
ντής, ὑπερβαίνοντας τίς ἐντολές πού ἔλαβε, ζήτησε ἀπό τούς ἐκπροσώ-
πους τῶν φοιτητῶν νά μήν καλέσουν τόν Ἀρκούδα στό γεῦμα, ἀλλά
αὐτοί ἀρνήθηκαν νά ὑπακούσουν, ἐπειδή ἡ πρόσκληση εἶχε ἤδη σταλεῖ.
386. Ὁ Ἀρκούδας ἐλάμβανε κατά καιρούς ἐπιστολές νέων πού ἦσαν πρό-
θυμοι νά πολεμήσουν γιά τήν ἀπελευθέρωση τῆς Μακεδονίας. Ἐπιστολές
Ἰταλῶν φοιτητῶν καί νέων ὁμογενῶν ἀπό τό Κάρς τῆς Ρωσίας δημοσιεύ-
τηκαν στήν ἐφημερίδα «Ἐμπρός». 387, 388. Τό χειμώνα ἐκεῖνο ὁ Ἀρκούδας
γνώρισε τόν Εὐθύμιο Καούδη ἀπό τήν Κρήτη, μετέπειτα μακεδονομάχο,
καί τοῦ πρότεινε συνεργασία1. Σύμφωνα μέ στοιχεῖα τοῦ ἀρχείου τοῦ
Παύλου Μελᾶ ὁ Ἀρκούδας μέ μικρό σῶμα εἶχαν σταλεῖ μᾶλλον τήν ἄνοι-
ξη τοῦ 1903 στήν περιοχή Γρεβενῶν. 103105. Τόν Αὔγουστο τοῦ 1903 διορ-
– 248 –
γανώθηκε στήν Ἀθήνα ὀγκῶδες συλλαλητήριο μέ πρωτοβουλία τῶν Μα-

κεδόνων Ἀθηνῶν - Πειραιῶς, προκειμένου νά διαμαρτηρηθοῦν γιά τή δο-
λοφονική δράση τῶν Βουλγάρων στή Μακεδονία. Ὁ Ἀρκούδας ἔλαβε μέ-
ρος στό συλλαλητήριο. 390. Ὁ ἴδιος, σέ συνεργασία μέ τόν Ἀθανάσιο
Γκούμα, ὀργάνωσε ἀργότερα τό δίκτυο μεταφορᾶς ὅπλων καί πολεμοφο-
δίων ἀπό τήν ἐλεύθερη Ἑλλάδα πρός ἐξοπλισμό τῶν ἀνταρτῶν τῆς πε-
ριοχῆς Καστοριᾶς. Ἐνδιάμεσος ἀποθηκευτικός σταθμός κατά τήν προώ-
θηση τοῦ ὁπλισμοῦ εἶχε ὀργανωθεῖ στό Βανσκό, ὅπου ὁ Γκούμας φαινό-
ταν νά ὑπηρετεῖ ὡς δάσκαλος. 512
Ἀπό τούς πρώτους ἀντάρτες
στήν περιοχή Γρεβενῶν ἦταν ὁ κα-
πετάν Λούκας (Λουκᾶς Κόκκινος)
ἀπό τή Ραδοσίνιστα. Ὁ Λούκας,
ὅπως γράψαμε, εἶχε βγεῖ στά βου-
νά, ὡς φυγόδικος, ἤδη τό 1896 καί
σύντομα σχημάτισε δική του ὁμάδα.
Ἐκινεῖτο μεταξύ Καστοριᾶς, Πίνδου
καί Ἐλασσόνας μέ μικρή ὁμάδα
κλεφτῶν. Γιά νά συντηρήσει τό
σῶμα του φορολογοῦσε τούς χωρι-
Φ74. Λούκας Κόκκινος

κούς. Ἀπό τούς κατοίκους τοῦ Κοντσι-
κιότι ἀπαίτησε δύο χρυσές λίρες τό μή-
να γιά τήν παροχή προστασίας ἔναντι
τῶν αὐθαιρεσιῶν τῶν κατακτητῶν,
ἀπειλώντας τους ὅτι σέ περίπτωση ἀρ-
νήσεως θά τούς λήστευε. Οἱ χωρικοί
ἀναγκάστηκαν νά τοῦ προσφέρουν ἐπί
τρεῖς μῆνες χρήματα τοῦ ναοῦ. 19312.
Κατά τόν Ἀδαμίδη, τόν Νοέμβριο τοῦ
1903 ὁ Λούκας Κόκκινος μέ ὁμάδα 40
ἀνταρτῶν, μεταξύ τῶν ὁποίων οἱ Ἀθα-
νάσιος καί Δημήτριος Γκούμας καί
Διαμάντης Κόκκινος, διέλυσε σέ ἐνέδρα Φ75. Διαμάντης Μάνος
– 249 –
τουρκικό ἀπόσπασμα κοντά στό Παλιόκαστρο Ἐλασσόνας2. 726

Ὁ Διαμάντης Μάνος ἀπό τό Σπήλαιο εἶχε ἀσχοληθεῖ ἤδη ἀπό τό 1896
μέ τή μεταφορά ὅπλων καί πολεμοφοδίων, τά ὁποῖα ἀποθηκεύονταν στή
μονή τοῦ Σπηλαίου. Εἶχε λάβει μέρος στήν ἐπιχείρηση τῶν ἀνταρτῶν τῆς
Ἐθνικῆς Ἑταιρείας τήν ἄνοιξη τοῦ 1897. 184 113. Ὁ Σπανός ἀναφέρει ὅτι τό
1896 ἐκινεῖτο πρός τό Σπήλαιο γιά ἀναζήτηση πολεμοφοδίων, ὅταν ἐνε-
πλάκη στή σύγκρουση τοῦ Γούλα Γκρούτα
μέ τουρκικό τακτικό στρατό. 275342.
Ὁ Κωνσταντῖνος Σταυράκης (Βερβέ-
ρας) καταγόταν ἀπό κλέφτικη οἰκογένεια.
Ὁ πατέρας του, Ἀθανάσιος Προκοπίου
ἀπό τό Μαυρονόρος, ὑπῆρξε συμπολεμι-
στής τοῦ Θεοδώρου Ζιάκα. Ἔμεινε ὀρφα-
νός ὁ Κωνσταντῖνος σέ μικρή ἡλικία, κα-
θώς ὁ πατέρας του δολοφονήθηκε. Ἡ μη-
τέρα του ξαναπαντρεύτηκε τόν Εὐάγγελο
Σταυράκη ἀπό τήν Τίστα καί ἐγκαταστά-
θηκε ἐκεῖ. Γι’ αὐτό καί ὁ κλέφτης ἔμεινε
γνωστός μέ τό ἐπώνυμο Σταυράκης. Ἔλα-
βε ὡς γυναίκα τήν ἀδελφή τοῦ Διαμάντη
Μάνου. Τό 1902 ἐντάχθηκε στό σῶμα τοῦ
Μάνου μέ τό ψευδώνυμο Βερβέρας. Τό
1904 δύο ρουμανίζοντες Βλάχοι ἐπιχείρη-
σαν νά ἀπαγάγουν τή γυναίκα του λόγω
κτηματικῶν διαφορῶν. Αὐτός κατόρθωσε Φ76. Κ. Σταυράκης
νά τούς τρέψει σέ φυγή καί, ἀργότερα, νά (Βερβέρας)
τούς ἐντοπίσει καί νά τούς φονεύσει. Ἀπό
τότε ἐντάθηκε ἡ δράση του, καθώς πέρασε στήν παρανομία. 3143, 20036
Στήν περιοχή τῆς Πίνδου δροῦσαν ἀπό τό 1903 οἱ Ντίνος Σαράντης
(καπετάν Πέρδικκας), Ζήσης Βράκας καί Γεώργιος Τσιουκαντάνας ἀπό τό
Περιβόλι. Ὁ Σαράντης τραυματίστηκε σέ σύγκρουση μέ ἀπόσπασμα
τουρκικοῦ στρατοῦ κοντά στό Τσεπέλοβο, κατά τήν ὁποία σκοτώθηκαν
δύο Περιβολιῶτες. 256121
Ὡς σημεῖο ἐξορμήσεως γιά τήν εἴσοδο τῶν ἀνταρτικῶν σωμάτων στήν
τουρκοκρατούμενη Μακεδονία χρησιμοποιήθηκε τό κτῆμα τῆς οἰκογε-
νείας Χατζημάτη στήν Τσούκα. Ἐπιστάτης στό ἀγρόκτημα ἦταν ὁ Ἀθα-
νάσιος Κατσιαμάκας, ὁδηγός τοῦ Παύλου Μελᾶ σέ μία του ἀποστολή. 372
– 250 –
Ἡ συμβολή τῆς Ἐκκλησίας στον ἀγώνα
Ὁ κλῆρος στή μεγάλη του πλειονό-

τητα ἔλαβε ἐνεργό μέρος στόν ἀγώνα.
Προσέφερε πολύτιμες ὑπηρεσίες στή
μεταφορά καί ἀπόκρυψη ὅπλων καί
πολεμοφοδίων, καθώς καί στή συλλο-
γή καί μετάδοση πληροφοριῶν. Πολλοί
ἱερεῖς ὑπῆρξαν μέλη τῆς ἐπιτροπῆς
«Ἄμυνας» τῆς κοινότητάς τους. Πολύ
σημαντικό ρόλο διαδραμάτισαν καί
πολλοί ἐπίσκοποι. Ὁ Γερμανός Καρα-
βαγγέλης ἀναδείχθηκε σέ σημαντική
μορφή τοῦ Μακεδονικοῦ ἀγώνα.
Ὁπωσδήποτε ὑπερέβη τά ἐκκλησιαστι-
κά του καθήκοντα καί διαδραμάτισε
ρόλο ἐθναρχικό, ἐνεργώντας σέ ὁρι-
σμένες περιπτώσεις μέ πνεῦμα μή
σύμφωνο πρός αὐτό τοῦ Εὐαγγελίου.
Εἶχε συνεχῆ ἐπαφή μέ τό ἑλληνικό
Φ77. Γερμανός
προξενεῖο Μοναστηρίου καί μέ τίς μη-
Καραβαγγέλης
τροπόλεις Γρεβενῶν, Σισανίου καί Σια-
τίστης, Σερβίων καί Κοζάνης, Φλωρίνης, Κορυτσᾶς καί Πελαγονίας (Μο-
ναστηρίου). Μάλιστα, σπουδαία ἦταν ἡ συνεργασία μέ τούς μητροπολί-
τες Γρεβενῶν Ἀγαθάγγελο καί Σισανίου καί Σιατίστης Σεραφείμ, συμ-
μαθητές του στή θεολογική σχολή τῆς Χάλκης καί φίλους. Ἤδη πρό τῆς
βουλγαρικῆς ἐξεγέρσεως, ὁ μητροπολίτης Γερμανός εἶχε ἀπευθυνθεῖ
πρός τόν Μιχαήλ Μελᾶ, πρόεδρο τῆς Ἐθνικῆς Ἑταιρείας, μέ τήν παρά-
κληση νά ἀποσταλοῦν κάποιοι ἀξιωματικοί γιά ἐξέταση τῆς καταστάσε-
ως. 13257, 97, 25. Σημαντική δράση ἀνέπτυξαν οἱ μητροπολίτες: Κορυτσᾶς
Φώτιος Καλπίδης (δολοφονήθηκε τήν 13.9.1906), Πελαγονίας Ἰωακείμ
Φορόπουλος καί ὁ ἐπίτροπός του, ἐπίσκοπος Πέτρας Αἰμιλιανός, μετέπει-
τα μητροπολίτης Γρεβενῶν, Γρεβενῶν Ἀγαθάγγελος Κωνσταντινίδης.
Σημαντικό ρόλο διαδραμάτησαν, ὅπως θά δείξουμε, τά μοναστήρια Με-
ταμορφώσεως τοῦ Σωτῆρος Ζάμπορντας, Ἁγίου Νικολάου Τσιριλόβου καί
Ἁγίων Ἀναργύρων Καστοριᾶς. 185378
Μέ τήν ἔναρξη κινήσεων ἐντοπίων ἀνταρτικῶν σωμάτων, ἄρχισαν καί
οἱ κακοποιήσεις ἱερέων ἀπό τά ἀποσπάσματα τοῦ στρατοῦ, τά ὁποῖα
λάμβαναν διαταγές νά περιπολοῦν γιά τήν παρεμπόδιση τῶν κινήσεων
τῶν ἀνταρτῶν. Συνήθης λόγος γιά βιαιοπραγία ἦταν ἡ ὑπόνοια ὅτι οἱ ἱε-
– 251 –
ρεῖς παρεῖχαν ἄσυλο, ἀνεφοδίαζαν καί καθοδηγοῦσαν τούς ἀντάρτες.

Μαρτυρεῖται ὁ προπηλακισμός, ἡ κακοποίηση ἤ φυλάκιση τῶν ἱερέων
Βασιλείου Φουρλίγκα τῶν Γκριντάδων (1900, 1904), Ἰωάννου Παπανίκου
τοῦ Καλοχίου (1901, 1904), Ἰωάννου Πλήκα τοῦ Κηπουριοῦ (1904), Γεωργί-
ου Μπλάντου τοῦ Μοναχιτίου (1905), Δημητρίου Παπαγεωργίου τοῦ Σνι-
χόβου (1905), Γεωργίου Κόγια τοῦ Γκουστομίου (1906), Χριστοδούλου Χα-
λάστρα τοῦ Παλαιοκάστρου (1906), Δημητρίου Κλεισιάρη τοῦ Ραδοβιστίου
(1906), Γεωργίου Ζυγοπούλου καί Χρήστου Οἰκονόμου τῆς Τίστας (1906),
Γεωργίου Πετράκα τῆς Σαρακίνας (1907), Εὐαγγέλου Πρέβεζα τοῦ Ραδο-
βιστίου (1907). 26223-28
Ἀποστολές Ἑλλήνων ἀξιωματικῶν στήν ὑπόδουλη Ἑλλάδα

καί ἡ ἐπανάσταση τοῦ Ἤλιντεν (1903)
Τήν πρώτη ὁμάδα πού εἰσῆλθε στό ἔδαφος τῆς Μακεδονίας ἀπετέλε-
σαν οἱ Σφακιανοί Εὐθύμιος Καούδης, Λαμπρινός Βρανᾶς, Γεώργιος Πε-
ράκης ἤ Πέρος καί Γεώργιος Δικώνυμος-Μακρῆς. Αὐτοί ἀφίχθησαν
ἀτμοπλοϊκῶς στή Θεσσαλονίκη (11.4.1903) ὡς ζωέμποροι. Ὅμως μόνον ὁ
Περάκης κατάφερε νά ἐξαπατήσει τίς τουρκικές ἀρχές, ἐνῶ οἱ ἄλλοι τρεῖς
ἀπελάθησαν. Ὁ Πέρος κινήθηκε πρός Μοναστήρι, ὅπου εἶχε ἐπαφή μέ
τόν Ἴωνα Δραγούμη, καί πρός Καστοριά, ὅπου συνάντησε τόν μητροπο-
λίτη Γερμανό. Ὅταν οἱ Τοῦρκοι ἄρχισαν νά τόν ὑποπτεύονται ἐπέστρεψε
στό ἑλληνικό ἔδαφος ἀκολουθώντας τή διαδρομή ἀπό Γρεβενά πρός Βε-
λεμίστι. 14442. Περί τά τέλη Μαΐου τοῦ 1903 εἰσῆλθε στήν περιοχή Γρε-
βενῶν, μέ προορισμό τήν Καστοριά, τό πρῶτο ἀνταρτικό σῶμα, ἀποτε-
λούμενο ἀπό τούς Σφακιανούς Καούδη, Περάκη, Ἀνδρέα Δικώνυμο,
Βρανᾶ, Γεώργιο Σεϊμένη, Γεώργιο Ζουρίδη, Νικόλαο Λουκάκη, Στρατῆ
Μπουνάτσο, Μανοῦσο Καντουνᾶτο, Γεώργιο Στρατινάκη καί Σπυριδάκη.
14454, 103104. Ἀπό αὐτούς, οἱ Περάκης καί Δικώνυμος προπορεύθηκαν ὡς
ζωέμποροι καί ἀκολούθησαν ἔνοπλοι οἱ ἄλλοι ὀκτώ. Κινήθηκαν πρός τό
Ἐλευθεροχώρι, πέρασαν τόν Βενέτικο καί ἔφθασαν στό Τσούρχλι, ὅπου
κατέλυσαν στό χάνι κάποιας Δέσπως στήν ἄκρη τοῦ χωριοῦ 3. Τήν ἑπομέ-
νη, μέ ὁδηγό τόν γαμβρό τῆς Δέσπως, κινήθηκαν πρός τή Λειψίστα. 128 39.
Ἡ ὁμάδα αὐτή μετά ἀπό σύντομη παραμονή, καί ἀφοῦ παρέστη στά γε-
γονότα τοῦ Ἤλιντεν, ἀναγκάστηκε νά ἀποχωρήσει, ὅταν διαπιστώθηκε
ἀπό τούς Τούρκους ἡ καταγωγή τῶν μελῶν της. 88 85. Ὁ Σεϊμένης συνε-
λήφθη ἀπό Βουλγάρους καί ἐκτελέστηκε. 103 104. Ἐπιστρέφοντας τά μέλη
τῆς ἀποστολῆς στήν Ἀθήνα, μέσω Τσοτυλίου-Γρεβενῶν, συνέταξαν
ἔκθεση, μετά τή μελέτη τῆς ὁποίας τό Κομιτᾶτο Δυτικῆς Μακεδονίας
– 252 –
ἀποφάσισε νά ἐνεργήσει, ὥστε νά σταλοῦν ἐπί τόπου ἀξιωματικοί, γιά νά

μελετήσουν τήν κατάσταση. 8883. Στίς ἀρχές Ἰουλίου τοῦ 1903 ἔκαναν τήν
ἐμφάνισή τους στή Μακεδονία ὁ Γεώργιος Τσόντος, ἀνθυπολοχαγός τοῦ
Πυροβολικοῦ καί μετέπειτα ἀρχηγός τοῦ Μακεδονικοῦ ἀγώνα, μέ τό ψευ-
δώνυμο Βάρδας καί δέκα ἀντάρτες. Αὐτοί παρέμειναν ἐπί δίμηνο καί
ἐπανῆλθαν στήν ἐλεύθερη Ἑλλάδα. 1327
Ἡ ἑλληνική κυβέρνηση Ράλλη ἀπό τοῦ θέρους τοῦ 1903 προσέφερε
βοήθεια στήν ὀθωμανική, γιά νά διατηρηθεῖ στή Μακεδονία τό ἐπικρα-
τοῦν καθεστώς, σέ βαθμό πού κατηγορήθηκε ἀπό εὐρωπαίους ἀναλυτές
ὅτι συνέπραττε μέ τούς Ὀθωμανούς. 269211. Ἀπό τό τέλος τοῦ 1903 ἡ Μα-
κεδονία φλεγόταν! Οἱ Βούλγαροι, ἀποθρασυμμένοι ἐκ τοῦ ὅτι ἡ ὑποκινη-
θεῖσα ἀπ’ αὐτούς ἐπανάσταση τοῦ Ἤλιντεν εἶχε ἐπιπτώσεις κυρίως στόν
ἑλληνικό πληθυσμό τῆς βορειοδυτικῆς Μακεδονίας, ἔσφαζαν, βίαζαν,
πυρπολοῦσαν! Οἱ ρουμανίζοντες συνοδοιποροῦσαν σ’ ἕνα παραλήρημα
ἀνθελληνικῆς ὑστερίας. Τό θλιβερό εἶναι ὅτι ἐξοπλίζονταν μέ ὅπλα, πού
προέρχονταν κυρίως ἀπό τήν Ἑλλάδα. Ἤδη πρό τῆς ἡμέρας τῆς ἐξεγέρ-
σεως (20.7) ἦταν σέ γνώση τῶν ὀθωμανικῶν ἀρχῶν τῆς Ἐλασσόνας καί
αὐτές εἶχαν ἐνημερώσει τόν Ἕλληνα πρόξενο ὅτι Βούλγαροι πράκτορες
κινοῦνταν στήν περιοχή Δισκάτας καί στά Χάσια. 697180. Σέ ἀναφορά του
(10.9.1903) ὁ πρόξενος Ἐλασσόνας Ἐνυάλης σημειώνει: «Τήν ἐπαρχίαν
Σερβίων, ἕνεκα τῆς ἀνικανότητος τοῦ ἀρχηγοῦ τῆς χωροφυλακῆς, οὐ μόνον
μαίνεται ἡ ληστεία, ἀλλά καί οἱ Βούλγαροι κομιτατζῆδες διέρχονται ἀνε-
νόχλητοι ἀπό τά χωρία Χάσια μεταφέροντες ὅπλα καί πολεμοφόδια».
605162. Καί ὁ Παῦλος Μελᾶς σέ ἐπιστολή του ἀπό τή Σαμαρίνα (2.9.1904)
γράφει μεταξύ ἄλλων: «Εὑρίσκομεν δύο ἀδελφούς ποιμένας, ζητοῦμεν τόν
ἕνα διά νά μᾶς βγάλη παρά ἔξω. Φοβοῦνται, λέγουν ὅτι δέν ἠξεύρουν. Τούς
ἀπειλοῦμεν δῆθεν μέ θάνατον. Ἀποφασίζει ὁ ἕνας (βλάχοι ἦσαν) καί ἔρχε-
ται. Μᾶς λέει ὅτι ἠξεύρει καλά μόνο ἕως τά σύνορα τῆς Σαμαρίνας καί ὅτι
πολλάκις ὁδήγησε Βουλγάρους». 185351
Κινήσεις ἀνταρτικῶν σωμάτων κατά τό 1904
Ὅπως ἤδη γράψαμε, τό Μακεδονικό κομιτάτο κινήθηκε πρός τήν κα-

τεύθυνση νά πείσει τήν Κυβέρνηση νά ἀποστείλει στή Μακεδονία ὁμάδα
ἀξιωματικῶν γιά τήν ἐξέταση τῆς καταστάσεως πού εἶχε διαμορφωθεῖ.
Ἀποφασίστηκε πράγματι νά σταλοῦν οἱ Ἀλέξανδρος Κοντούλης, ὡς
ἀρχηγός τῆς ἀποστολῆς, Ἀναστάσιος Παπούλας, Γεώργιος Κολοκοτρώ-
νης καί Παῦλος Μελᾶς. Αὐτοί ἐπέλεξαν ὡς συνοδούς τούς Καούδη, Δικώ-
νυμο-Μακρῆ, Περάκη, πού εἶχαν ἤδη ἐπισκεφθεῖ τή Μακεδονία, καί Ἀπό-
– 253 –
στολο Τράγα, Ἀκαρνᾶνα. Θά τούς ὁδηγοῦσαν οἱ Κώττας Χρήστου ἀπό τή

Ρούλια, Παῦλος Κύρου ἀπό τό Ζέλοβο καί Νικόλαος Πύρζας ἀπό τή Φλώ-
ρινα. 185188. Τά πρόσωπα τῆς ἀποστολῆς, 17 τόν ἀριθμό, κινήθηκαν ἀπό
Καλαμπάκα πρός Βελεμίστι καί εἰσῆλθαν στό ὀθωμανικό ἔδαφος τήν
8.3.1904. Ἀκολούθησαν τήν διαδρομή Ρομπάρι (Ἀρμπάρι) - Φιλί4 καί πέ-
ρασαν τόν Βενέτικο ἐπάνω σέ ἄλογα μέ ἀρκετή δυσκολία, γιά νά φθά-
σουν στό Ζηγκόστι5. Ὁ Μελᾶς στό γράμμα του πρός τή σύζυγό του Νατα-
λία, στό ὁποῖο διηγεῖται τά τῆς πορείας του μνημονεύει τόν λαμπρό ὁδη-
γό Νικόλαο Τασούλα, ἀγροφύλακα ἀπό τή Φυλή (Φιλί), πού ὁδήγησε τά
ἄλογα νά περάσουν τό ποτάμι γυμνός ὥς τή μέση. 185 217. Τή σημασία τοῦ
ἐμπείρου ὁδηγοῦ τονίζει ὁ Μελᾶς σέ μεταγενέστερη ἐπιστολή του: «Ὁδη-
γούς ὀνομάζομεν ἐκείνους, οἵτινες, εἰς πυκνότατον δάσος καί εἰς πυκνότα-
τον σκότος, χωρίς ν΄ ἀκολουθοῦν οὔτε ὁδόν οὔτε μονοπάτι, σέ ὁδηγοῦν
ἀσφαλῶς καί συντόμως εἰς τό πρός ὅν ὅρον». 185334. Τό ὅτι ὁ ἀγροφύλακας
τῆς περιοχῆς ἦταν Ἕλληνας, δείχνει ὅτι ἡ ἀγροτική ἔκταση τῆς περιοχῆς
εἶχε περιέλθει σέ ἑλληνικά χέρια, κατόπιν ἀγορᾶς, ὅπως ἀναφέραμε σέ
ἄλλο κεφάλιο. 220337. Στή συνέχεια τό σῶμα πέρασε τόν Γρεβενίτικο καί
μέ τό πορθμεῖο τοῦ Χρήστου, ὁ ὁποῖος εἶχε εἰδοποιηθεῖ, τόν Ἁλιάκμονα
πρός τό Γκοστόμι καί ἀνηφόρισε πρός τό Παλαιόκαστρο. Τήν πορεία του
αὐτή περιγράφει, γράφοντας στή γυναίκα του, στά ἀκόλουθα: «Οὐδέ
ἴχνος μονοπατιοῦ ὑπάρχει. Λίθοι, ὀγκόλιθοι, θάμνοι καί ἀγκάθια μᾶς ὑπο-
χρεώνουν νά ὑψιποδίζωμεν διαρκῶς. Πυκνοί θάμνοι μᾶς ξεσχίζουν τά πρό-
σωπα, χέρια καί κάπες. Δέν φαντάζεσαι πόσον κοπιώδης καί δύσκολος
εἶναι ἡ πορεία μας αὐτή, πρό πάντων μέ τό βάρος πού φέρομεν. Βεβαίως
πρό μηνός δέν θά ἠδυνάμην οὔτε 500 μέτρα νά διανύσω ὑπό τοιούτους
ὅρους. Ἀλλ’ ἔχω διαρκῶς εἰς τόν νοῦν μου τό καθῆκον, Μακεδονίαν, πατρί-
δα, οἰκογένειαν, Νάταν, παιδιά, Καραβαγγέλην, καί ἄλλα ἐπίσης τίμια καί
ἅγια, καί σέ βεβαιῶ ὅτι κάθε βῆμα μου, τό ὁποῖον θά κατέβαλεν ἄνδρα πολύ
ἰσχυρότερόν μου, μέ φαίνεται τόσον ἐλαφρόν, ὥστε αἰσθάνομαι μᾶλλον νά
πετῶ παρά νά ἕρπω, ὡς πράγματι ἕρπομεν». 185220
Σημειώνει ἀκόμη ὁ Παῦλος ὅτι ὁ ἐκ Παλαιοκάστρου ὁδηγός, Γεώργιος
Φασούλας, τοῦ ἀποκάλυψε ὅτι πρό ὀλίγων ἡμερῶν εἶχε μεταφέρει ὥς τό
Βογατσικό ὅπλα προοριζόμενα γιά κομιτατζῆδες. 185 222. Ἀκόμη δέν εἶχε
ἐνημερωθεῖ ὁ ἑλληνικός πληθυσμός γιά τά καταχθόνια σχέδια τῶν
Βουλγάρων! Κάτοχος μεγάλης ἐκτάσεως γῆς κατά μῆκος τῆς διαδρομῆς
πρός τό Παλαιόκαστρο ἦταν ὁ Ἀλβανός ἀπό τήν Κόνιτσα Καπλάν μπέης,
ἔνθερμος φιλέλληνας. Γι’ αὐτό καί τά ἀνταρτικά σώματα κινούμενα στήν
περιοχή εἶχαν τήν αἴσθηση τῆς ἀσφάλειας. 2336
Ὁ Μελᾶς ἀνεκλήθη περί τά τέλη Μαρτίου καί ἀναγκάστηκε νά κινη-
θεῖ πρός Μοναστήρι, ὅπου συνάντησε τόν Δραγούμη, καί ἀπό ἐκεῖ πρός
– 254 –
Θεσσαλονίκη. 185262. Ὡς λόγος προβλήθηκε τό ὅτι ἡ παρουσία του εἶχε γί-

νει γνωστή στούς Τούρκους. 12856. Οἱ τρεῖς ἀξιωματικοί ἐπέστρεψαν μέσω
Γρεβενῶν στό ἑλληνικό ἔδαφος ἀρχές Μαΐου, λόγω κλονισμοῦ τῶν μετα-
ξύ τους σχέσεων. Δύο μῆνες ἀργότερα ἐπέστρεψαν καί οἱ Κρῆτες, ἀφοῦ
δέν κατάφεραν νά συνεργαστοῦν ἁρμονικά μέ τούς ἐντοπίους, ὑπό τόν
Κώττα. 8887, 12857. Ἡ διαφορά νοοτροπίας εἶχε ὡς ἀποτέλεσμα νά ἐκδη-
λωθοῦν ἀντιθέσεις ἀπό τήν πρώτη ἐπαφή, ἀντιθέσεις πού διατηρήθηκαν
καί ἐντάθηκαν μέ τόν χρόνο.
Κατά τό τελευταῖο δεκαήμερο τοῦ Ἀπριλίου ὁ μητροπολίτης Γρεβενῶν
Ἀγαθάγγελος ἔστειλε ἀγωγιάτες στό Κέντρο Τρικάλων, γιά νά παραλά-
βουν ὅπλα καί φυσίγγια. Τό Κέντρο ὅμως δέν εἶχε χρήματα, γιά νά πλη-
ρώσει τή μεταφορά αὐτῶν καί ἡ ἀποστολή ἀναβλήθηκε γιά ἀργότερα. 50.
Ἡ κίνηση πάντως μαρτυρεῖ ὅτι ὑπῆρχαν στήν περιοχή Γρεβενῶν ἄνδρες
πρόθυμοι νά σχηματίσουν ἀνταρτική ὁμάδα.
Kατά τή δεύτερη περιοδεία του, τόν Ἰούλιο τοῦ 1904, ὁ Μελᾶς ἐκινήθη
διά τῆς Ἐλασσόνας πρός Κοζάνη ἐμφανιζόμενος ὡς ζωέμπορος, συνο-
δευόμενος ἀπό τόν Νικόλαο Πύρζα. Ἔγιναν συσκέψεις μέ τά μέλη τῆς
«Ἄμυνας» τόσο στήν Κοζάνη, ὅσο καί στή Σιάτιστα. Κατά τή δεύτερη δε-
σμεύθηκαν οἱ Σιατιστεῖς νά ἐνημερώσουν σχετικά μέ τίς ἀποφάσεις καί
τά μέλη τῆς «Ἄμυνας» τῶν Γρεβενῶν6.
Τή 18η Αὐγούστου εἰσῆλθε στό ἔδαφος τῆς Δυτικῆς Μακεδονίας τό
σῶμα τοῦ ὁπλαρχηγοῦ Εὐθυμίου
Καούδη μέ ὁδηγό τόν Παῦλο Κύρου.
Ὁ Καούδης ἀκολούθησε τή διαδρομή
Μάνεση-Πλέσια-Ἐλευθεροχώρι. Τή
19η πέρασαν τόν Βενέτικο καί κατευ-
θύνθηκαν πρός Κοντσικότι. Ἀπό ἐκεῖ
κινήθηκαν δυτικά ἀπό τό Τσούρχλι
πρός τό Μαρτσίστι Βοΐου. 12721
Κατά τήν τρίτη καί τελευταία πε-
ριοδεία του, ὁ Παῦλος Μελᾶς φιλο-
ξενήθηκε στή μονή τῆς Μερίτσας
Καλαμπάκας καί εἰσῆλθε στό ὀθω-
μανικό ἔδαφος στή θέση Μακροβού-
νι, μεταξύ Κρανιᾶς καί Μηλιᾶς, τό
βράδυ τῆς 27ης Αὐγούστου, μέ σῶμα
35 ἀνδρῶν. Μεταξύ αὐτῶν ἦσαν οἱ
Νικόλαος Πύρζας, ὑπαρχηγός, Δι-
κώνυμος Ἀνδρέας καί Καραβίτης
Φ78. Παῦλος Μελᾶς (21.8.1904) Ἰωάννης πού διαδραμάτησαν σημα-
– 255 –
ντικό ρόλο ἀργότερα. Ἀπό τήν περιοχή Γρεβενῶν, ὁ Μελᾶς μνημονεύει

τούς ὁδηγούς του Κατσιαμάκα καί Θανάση Βάγια. 185318, 333, 10389. Γιά τόν
πρῶτο ἔγραφε: «Ὡς ὁδηγόν ἔχομεν τόν Ἀθανάσιον Κατσιαμάκαν, παλαιόν
ἀρματωλόν, ἐκτάκτως καλόν καί πεπειραμένον. Τόν ἀκολουθεῖ καί ὁ υἱός
του (σ.σ. Γεώργιος), 20 ἐτῶν νέος, ἄριστος σκοπευτής». 185324, 13214. Ἀλλοῦ
συμπληρώνει γιά τόν Κατσιαμάκα: «Ἔχει ὅλα τά ἀπαιτούμενα προσό-
ντα...καί πραγματικῶς εἶναι εὐφυέστατος, προσεκτικώτατος, μέ ἀγαπᾶ
πολύ καί μοῦ εἶναι πολύ ἀφωσιωμένος». 185329. Ὁ Κατσιαμάκας καταγόταν
ἀπό τήν Τσούκα Δισκάτας καί ἦταν ἐπιστάτης τοῦ ἀγροκτήματος τῆς
οἰκογένειας Ματούση Χατζημάτη. Τό ἀγρόκτημα αὐτό, εὑρισκόμενο πα-
ρά τήν μεθόριο, ἀποτέλεσε πολλές φορές ὁρμητήριο ἀνταρτικῶν σωμά-
των. Ἐκεῖ ἐπανῆλθε ὁ Κατσιαμάκας μετά τή διάλυση τοῦ σώματος τοῦ
Μελᾶ. 372. Ὁ Θανάσης Βάγιας, τό ὀρθό Ἀθανάσιος Δεληγιάννης, κατα-
γόταν ἀπό τό Σπήλαιο καί ἦταν γνωστός ὡς Νάσιος τῆς Βάινας, συνήθης
τότε προσδιορισμός τέκνου, ἡ μητέρα τοῦ ὁποίου ἦταν γνωστή ὄχι μέ τό
ὄνομά της, ἀλλά μέ ἐκεῖνο τοῦ συζύγου της (Βάινα=σύζυγος τοῦ Βαΐου).
678. Διέμενε ὡς φυγόδικος στή Θεσσαλία. Δύο ἀδελφοί του ἐργάζονταν,
ὅπως προηγουμένως καί ὁ ἴδιος, σέ νεροπρίονο τοῦ Τσιακαμᾶ στήν κτη-
ματική περιοχή Κυρακαλίτσας. 666. Ἐντάχθηκε στό σῶμα ὡς δεύτερος
ὁδηγός, ἐνῶ δύο ἀκόμη ὁρισθέντες ὁδηγοί παρέμειναν τελικά στό ἑλλη-
νικό ἔδαφος. 185334. Γιά τούς δύο Σαμαριναίους καθώς καί τούς ἐκ Κοζά-
νης, Σιάτιστας καί Κωνστάντσκου ἀντάρτες ὁ Μελᾶς γράφει ὅτι «εἶναι
πραγματικῶς ἔκτακτοι ἄνδρες, ἀκαταπόνητοι, πρόθυμοι, μέ πολύ σέβας
καί συστολήν ἐνώπιόν μου». 185339. Μεταξύ τῶν ἀνδρῶν ὑπῆρχαν καί πρώ-
ην ἀρματολοί, ὅπως ἀποκαλεῖ ὁ Μελᾶς
κατ’ εὐφημισμόν τούς ληστές7. 185347. Τήν
ἑπομένη ἔγραψε πολύ συγκινητική ἐπι-
στολή πρός τή γυναίκα του, στήν ὁποία
φανερώνεται ἡ πίστη του καί τό πνεῦμα
θυσίας πού τόν διέκρινε: «Νάτα μου.
Χθές, ὅταν τελείωσα τό γράμμα μου,
ἐπῆγα εἰς τήν ἐκκλησίαν τῆς μονῆς μέ
τούς ἄνδρας μου. Εἶναι παλαιοτάτη, βυζα-
ντινή. Οἱ τοῖχοι κατάμαυροι, σχεδόν σκε-
πασμένοι μέ εἰκονας ἁγίων. Φωτίζεται
μόνον ἀπό ἕνα μικρόν παράθυρον ἐπάνω
εἰς τήν αὐλήν τῆς μονῆς. Ἀκούσαμεν τόν
ἑσπερινόν πρῶτα καί κατόπιν μᾶς μετέ-
λαβεν ὁ γέρων χωρικός ἱερεύς τῆς μονῆς.
Οὐδέποτε μέ τόσην κατάνυξιν μετέλαβα. Φ79. Ἰωάννης Καραβίτης
– 256 –
Ὁ νοῦς μου διαρκῶς ἐστρέφετο πρός Ἐκεῖνον, ὁ ὁποῖος, χάριν ἡμῶν καί τῆς
θείας θρησκείας Του, ὑπέστη τό μαρτύριον. Τό μέγεθος τῆς θυσίας Του, τό
μέγεθος τῆς ἀποστολῆς Του μ’ ἔκαμναν νά αἰσθάνωμαι πόσον μικροί καί
πόσον μακράν Αὐτοῦ εὑρισκόμεθα, ἀλλά καί συγχρόνως μ’ ἐνεθάρρυναν.
Πάντοτε Τόν ἐλάτρευσα διά τήν θρησκείαν Του καί Τόν ἐθαύμασα διά τήν
θυσίαν Του. Ἐλπίζω νά μᾶς βοηθήση. Αἰσθάνομαι τώρα ἰσχυρός, γενναῖος
καί καλύτερος. Ἕτοιμος νά κάμω τά πάντα». 185330
Ἡ διέλευση διά τῶν συνόρων διευκολυνόταν σημαντικά χάρη στούς
ἐντόπιους ὁδηγούς, πού γνώριζαν τό σφύριγμα τῶν τουρκικῶν περιπό-
λων, συνθηματικό τρόπο ἐπικοινωνίας, προκειμένου νά ἀποφεύγονται
συγκρούσεις μεταξύ τῶν περιπόλων. Σφυρίζοντας κατά τόν ἴδιο τρόπο
ἀνέμεναν. Ἄν στήν περιοχή ὑπῆρχε περίπολος, ὄφειλε νά ἀπαντήσει
σφυρίζοντας κατά τόν ἴδιο τρόπο. Ἄν δέν ὑπῆρχε, οἱ ἀντάρτες εἶχαν τή
βεβαιότητα ὅτι τό σημεῖο ἐκεῖνο δέν φυλασσόταν καί ἔτσι συνέχιζαν τό
δρόμο τους. Ὁ Καραβίτης περιγράφει τήν παραμεθόριο περιοχή, σέ ἄλλη
του εἴσοδο στήν ὀθωμανική ἐπικράτεια, μέ τά ἀκόλουθα: «Ὀλίγο ἅμα
προχωρήσῃ κανείς ἀπό τή γραμμή πρός τό τουρκικό ἔδαφος, βασιλεύει νε-
κρική σιγή. Διότι τό ἔδαφος εἶναι παραμεθόριο καί ἀπαγορεύεται ἡ κυκλο-
φορία τήν ἡμέρα καί τή νύκτα, τό δάσος παρθένο, εἶναι πολύ πυκνό ἀπό
δρῦς καί γεμᾶτο ἀπό ἄγρια ζῶα, ζαρκάδια, χοίρους, λύκους ἀρκοῦδες κλπ.
Τά ζαρκάδια σφυρίζουν σάν ἄνθρωποι καί οἱ λύκοι οὐρλιάζουν κατά τρόπο
πού προκαλοῦν δέος». 133690. Ἡ τρομοκρατία τῆς συμμορίας τῶν Σκου-
μπραίων, ὑπό τήν καθοδήγηση τοῦ Τσιακαμᾶ, στήν περιοχή, τήν ὁποία
ἐπέλεξαν νά διασχίσουν, καθιστοῦσε πολύ δύσκολη τήν ἐπαφή μέ τούς
πατριῶτες τῆς περιοχῆς. Ἡ κατάσταση ἦταν πολύ διαφορετική κατά
μῆκος ἄλλων διαδρομῶν, ὅπως θά δοῦμε στή συνέχεια.
Ὁδηγός ἀνέλαβε κατά τήν πορεία πρός Κηπουριό ὁ Θανάσης Βάγιας
(Δεληγιάννης), ἐπειδή ὁ Κατσιαμάκας δήλωσε ἀδυναμία προσανατολι-
σμοῦ. 13247. Ὁ Μελᾶς γράφει ὅτι ἔκπληκτοι διαπίστωσαν ὅτι, μετά ἀπό
περιπλάνηση σέ δασώδη περιοχή, ὁ Βάγιας τούς εἶχε ἐπαναφέρει στό ση-
μεῖο εἰσόδου τους στό ὀθωμανικό ἔδαφος. 185 333. Ὁ Καραβίτης σημειώνει
ὅτι βραδυποροῦσε κατά τρόπο ὕποπτο καί τελικά ἀποδείχθηκε προδότης.
13248-52. Με ὁδηγό κάτοικο τοῦ Μποζόβου, τόν ὁποῖο ἐξανάγκασαν, καί
στή συνέχεια ἄλλον, ἔφθασαν ἔξω ἀπό τήν Κρανιά, ὅπου πέρα ἀπό τούς
χωροφύλακες ὑπῆρχαν καί 150 στρατιῶτες8. 185336, 10389. Κατά τήν πορεία
τους πρός τή Λαβανίτσα, συνάντησαν βοσκούς, ἀπό τούς ὁποίους προ-
μηθεύτηκαν πρόβατα καί ἔλαβαν ὁδηγούς.
Τό δράμα τῶν βοσκῶν, πού ζοῦσαν μεταξύ τῆς σφύρας τῶν ἀνταρτῶν
καί τοῦ ἄκμονος τῶν Τούρκων, περιγράφει ὁ Μελᾶς σέ ἐπιστολή του, πού
ἔγραψε κοντά στήν Κρανιά (29.8.1904): «Ὁ Κατσιαμάκας ἐπῆγε καί ἔφερε
– 257 –
δύο ποιμένας Σαρακατσάνους, τῶν ὁποίων τά πρόβατα ἔβοσκαν εἰς τό βουνό

τά δέ κονάκια ἦσαν εἰς τούς πρόποδας. Ἦλθαν καί οἱ δύο τρέμοντες, ὄχι
διότι ἐφοβοῦντο ἡμᾶς, ἀλλά τούς Τούρκους. Τούς ζητοῦμεν δύο ἀρνιά, ἀλλά
μᾶς παρακαλοῦν οἱ ἀχρεῖοι, νά μήν ἐπιμείνωμεν, διότι εἰς τά περίχωρα
ὑπάρχουν πλῆθος περιπολιῶν καί ἐπίσης συχνά γίνονται παγάνες, πού
ἠμποροῦν νά ἰδοῦν τόν καπνό καί νά ἔλθουν! Ἀλλά, λέγουν, πρό πάντων
φοβοῦνται τούς δύο ἀγωγιάτας πού ἐκρατήσαμεν μαζί ἕως τό βράδυ, μήπως
τούς διαφύγη τίποτε. Αὐτοί ἐπιστρέφοντες καί μή δυνάμενοι νά δικαιολο-
γήσουν τήν ἀπουσίαν των ἐπί τόσας ὥρας, βεβαίως διά νά ἀπαλλαγοῦν ἀπό
τάς πιέσεις τῶν Τούρκων, θά ὑπάγουν μόνοι τους νά εἰποῦν τί τούς ἔκαναν
οἱ κλέφτες. Καί τότε οἱ Τοῦρκοι ἀπό τούς ἀγωγιάτας θά μάθουν ὅτι ἐλημε-
ριάσαμεν εἰς τό δάσος (πού αὐτοί, οἱ Σαρακατσάνοι, ἐνοικιάζουν) καί θά
τούς φυλακίσουν, ἄν δέν μᾶς καταδώσουν. Ὥστε αὐτοί οἱ κύριοι, οὔτε πολύ
οὔτε ὀλίγον, μετά συντριβῆς καρδίας μᾶς ζητοῦν τήν ἄδειαν νά μᾶς κατα-
δώσουν! Ἀστεῖον πρᾶγμα, ἀλλά δυστυχῶς ἔχουν δίκαιον, διότι, ἄν, ἀπό ἐπι-
πολαιότητα ἤ ἀκριτομυθίαν τῶν ἀγωγιατῶν, μάθουν οἱ Τοῦρκοι τήν διέλευ-
σιν ἀνταρτῶν ἤ κλεπτῶν, ἀφεύκτως μέ βασανιστήρια θά μάθουν καί ποῦ
ἐλημεριάσαμεν. Καί τότε ἀλίμονον εἰς αὐτούς πού δέν μᾶς κατέδωσαν».
185336
Τό σῶμα τοῦ Παύλου Μελᾶ ἀνηφόρισε στίς Μπάλτσες, ὅπου οἱ ἄνδρες
λημέριασαν. 185338. Κατά τήν ἐκκίνηση τοῦ σώματος, τό ἀπόγευμα τῆς
30ῆς Αὐγούστου, διαπιστώθηκε ἡ ἀπουσία τοῦ Βάγια (Δεληγιάννη), ὁ
ὁποῖος τούς εἶχε ἐγκαταλείψει συναποκομίζοντας τόν ὁπλισμό του καί
δύο εἰκοσόφραγκα. 185340, 10389. Ὁ Δεληγιάννης εἶχε σπεύσει νά συναντή-
σει τούς ἀδελφούς του στό νεροπρίονο τοῦ Τσιακαμᾶ στήν Κυρακαλίτσα.
666. Στή συνέχεια ἐνημέρωσαν τόν Τσιακαμᾶ γιά τήν παρουσία τοῦ
ἀνταρτικοῦ σώματος. Τό εὐτύχημα γιά τούς ἀντάρτες ἦταν ὅτι ἡ Κρανιά
δέν διέθετε τηλεγραφικό σταθμό. 185337. Δέν γνωρίζουμε, ἄν ὁ Δεληγιάν-
νης εἶχε βρεῖ τρόπο νά εἰδοποιήσει τόν Τσιακαμᾶ γιά τήν εἴσοδο τοῦ
ἀνταρτικοῦ σώματος στό ὀθωμανικό ἔδαφος9.
Ὁ Μελᾶς καί οἱ συμπολεμιστές τους, ἔχοντας ὁδηγό νεαρό Βλάχο ποι-
μένα πού «ἐπιστράτευσαν» στήν οἰκογενειακή στάνη, τόν Δημήτριο
Μπουρδουλιάκα, ἔφθασαν κοντά στό Περιβόλι. Ἐκεῖ ἐφοδιάστηκαν ἀπό
τήν οἰκογένεια τοῦ ὁδηγοῦ καί, μέ νέους ὁδηγούς δύο βοσκούς, συνέχισαν
τό δρόμο τους πρός Βασιλίτσα ἀπό τήν πλευρά τῆς Ἠπείρου. 185 346, 666.
Οἱ τῆς οἰκογένειας Μπουρδουλιάκα δήλωσαν στόν Μελᾶ ὅτι θά κατέδι-
δαν τήν παρουσία τους στή ληστρική ὁμάδα τῶν ρουμανιζόντων Φούσκα
καί Ἀποστολίνα τήν ἐπομένη τῆς ἀναχώρησής τους, προκειμένου νά
ἀποφύγουν τιμωρία, ὅπως σφαγή τῶν ζώων τοῦ κοπαδιοῦ τους. 666. Ἄς
σημειωθεῖ ὅτι βρισκόμαστε σέ περίοδο ἔντασης τῆς ρουμανικῆς προπα-
– 258 –
γάνδας. Στήν περιοχή διαπίστωσαν τήν ἀπώλεια τοῦ Καραβίτη, ὁ ὁποῖος

χάθηκε καί περιπλανήθηκε στό δάσος κατά τή νύχτα. Τόν βρῆκαν ἀργό-
τερα βοσκοί, στούς ὁποίους δήλωσε ὅτι ἦταν ἀντάρτης καί ἐκεῖνοι τό
ἀνέφεραν στό τουρκικό ἀπόσπασμα πού ἕδρευε στή Μπριάζα. Μέ τόν
Καραβίτη συναντήθηκαν στή στάνη τσέλιγγα τῆς Σαμαρίνας καί λημέ-
ριασαν στόν Σμόλυκα. 185349. Ἀφοῦ ἀνεφοδιάσθησαν κοντά στή Σαμαρί-
να (4.9.1904)10 μέ ὁδηγούς κατά διαστήματα «ἐπιστρατευθέντες», ἐνῶ τά
ἀποσπάσματα εἶχαν ἀρχίσει τήν ἔρευνα πρός ἐντοπισμό τους, κατευθύν-
θηκαν πρός τό Ζουπάνι καί στή συνέχεια στό Κωσταράτς. 185 355, 358. Εἶναι
πιθανόν ὁ Γκούμας νά συνάντησε τόν Μελᾶ στό Κωσταράτς, τελικό
σταθμό ἀποθήκευσης ὁπλισμοῦ πρίν ἀπό τή διανομή του, καί νά τόν
ἀκολούθησε11. Στό σῶμα τοῦ Μελᾶ κατατάχθηκε καί ὁ Ματθαῖος
Κιοῦρος ἀπό τό Τσούρχλι. Αὐτός συνελήφθη στά τέλη Σεπτεμβρίου ἀπό
κομιτατζῆδες στό Κωσταράτς καί ξυλοκοπήθηκε ἀνηλεῶς. Μεταφέρθηκε
στήν Καστοριά, ὅπου καί νοσηλεύθηκε. 1161
Ὁ θρύλος τοῦ Μακεδονικοῦ ἀγώνα σκοτώθηκε στή Στάτιστα Καστο-
ριᾶς, μετά ἀπό κατάδοση Βουλγάρων στίς τουρκικές ἀρχές στίς
13.10.190412. Τό κεφάλι του, γιά νά μή πέσει στά χέρια τῶν Τούρκων, τό
μετέφεραν καί τό ἔθαψαν στό Πισοδέρι. Τό σῶμα τάφηκε ἐπί τόπου, ἀλλά
τό γεγονός ἔγινε γνωστό στίς τουρκικές ἀρχές ἀπό δημοσιεύματα τοῦ
ἑλληνικοῦ τύπου. 594272. Τουρκικό ἀπόσπασμα ἦρθε πάλι στή Στάτιστα
καί μέ ξυλοδαρμούς ἀνάγκασε τούς κατοίκους νά ὑποδείξουν τό σημεῖο
τῆς ταφῆς τοῦ Μελᾶ. Τό σῶμα ἐκτάφηκε καί μεταφέρθηκε στό Διοικητή-
ριο Καστοριᾶς. Τελικά, ὕστερα ἀπό ἀγώνα, παραδόθηκε στόν μητροπολί-
Φ80. Ὁ τάφος τοῦ Παύλου Μελᾶ στή Στάτιστα
– 259 –
τη Γερμανό καί ενταφιάστηκε.

Ἡ Ναταλία κινήθηκε σιδηροδρομικά ἀπό τή Θεσσαλονίκη πρός Σόρο-
βιτς καί ἀπό ἐκεῖ γιά Κοζάνη-Βογατσικό-Καστοριά ὡς Μαρία Ἰωάννου,
δασκάλα, στά τέλη τοῦ 1904. Δεύτερη φορά ἐπίσημα καί ἐν γνώσει τῶν
τουρκικῶν ἀρχῶν τό 1907 γιά τήν ἀνακομιδή. 130 45-48. Οἱ ἄνδρες τοῦ Μελᾶ
προσχώρησαν στό σῶμα τοῦ Καούδη. Κατά τόν Ἀδαμίδη, στό σῶμα τοῦ
Καούδη εἶχε ἐνταχθεῖ ὁ Ἀθανάσιος Γκούμας. 515
Ἀρχές Σεπτεμβρίου τό ἑλληνικό προ-
ξενεῖο Ἐλασσόνας εἶχε τήν πληροφορία
ὅτι σῶμα ἀποτελούμενο ἀπό 35 ἀντάρτες
ὑπό τόν λοχαγό Ἠλιόπουλο ἔκανε τήν
ἐμφάνισή του στό Περιβόλι, κινούμενο
πρός Σαμαρίνα, καί ὅτι ἀπό τή Δισκάτα
εἶχαν περάσει δύο ἀκόμη ἀνταρτικές ὁμά-
δες. 605197. Περί τή 10η Ὀκτωβρίου ἔκανε
τήν ἐμφάνισή του, σύμφωνα μέ πληροφο-
ρία ἀγωγιάτη, στή Μηλιά Μετσόβου
ἑλληνικό ἀνταρτικό σῶμα 70 ἀνδρῶν.
605202. Θεωροῦμε τήν πληροφορία ἀναλη-
θῆ. Τόσο μεγάλο ἀνταρτικό σῶμα δέν
εἶναι δυνατόν νά μήν ἀναφέρεται σέ κά- Φ81. Εὐθύμιος Καούδης
ποια πηγή. Στίς 19 Ὀκτωβρίου (1.11 κατά
Κελαϊδῆ) εἰσῆλθε στή Μακεδονία ἀπό τό Βελεμίστι σῶμα 25 ἀνταρτῶν
ὑπό τόν ὁπλαρχηγό Ρούβα (Γεώργιο Κατεχάκη) ἀπό τό Ἡράκλειο, στό
ὁποῖο μετεῖχε καί ὁ Παῦλος Γύπαρης. Στόν Ρούβα εἶχε ἀνατεθεῖ προσω-
ρινά, μετά τόν θάνατο τοῦ Παύλου Μελᾶ, ἡ ἀρχηγεία τῶν σωμάτων πού
δροῦσαν στό βιλαέτι τοῦ Μοναστηρίου. 8091, 51309. Ὁ Ρούβας, ἀκολουθώ-
ντας τή διαδρομή πρός Γκοστόμι-Ἔξαρχο, συναντήθηκε μέ τό σῶμα τοῦ
Καούδη στό Κωσταράτς. 249107, 12883
Ἡ ἑλληνική κυβέρνηση ἄρχισε νά μεριμνᾶ γιά τήν ἀποστολή πολεμο-
φοδίων στή ζώνη τῶν συγκρούσεων. Τά ὅπλα πού προορίζονταν γιά τή
δυτική Μακεδονία, συγκεντρώνονταν κυρίως στά Τρίκαλα καί στή Λάρι-
σα. Γιά τήν καλύτερη διεκπεραίωση τῶν ὅπλων καί τῶν ἀνταρτικῶν ὁμά-
δων, εἶχαν τοποθετηθεῖ στά Τρίκαλα ἀξιωματικοί ἐπικεφαλῆς τῶν ὁποί-
ων ἦταν ὁ λοχαγός Ἀλκιβιάδης Οἰκονομίδης. Ἀρκετές φορές οἱ μεταφο-
ρεῖς συνοδεύονταν γιά μεγαλύτερη ἀσφάλεια ἀπό Μακεδονομάχους πού
ἀκολουθοῦσαν τό ἴδιο δρομολόγιο, γιά νά φτάσουν στόν προορισμό τους.
54. Ὁ Οἰκονομίδης εἰσῆλθε κατ’ ἐπανάληψη στό ὀθωμανικό ἔδαφος ὡς
ἔμπορος μουλαριῶν, προκειμένου νά ἀνιχνεύσει τό ἔδαφος καί νά καθο-
ρίσει τίς διαδρομές, κατά μῆκος τῶν ὁποίων θά κινοῦνταν οἱ ἀντάρτες καί
– 260 –
οἱ μεταφορεῖς ὅπλων καί πολεμοφοδίων.

Φιλοξενήθηκε στή μονή τῆς Ζάμπορντας
καί συμφώνησε μέ τόν μοναχό Κοσμᾶ
Καραπατάκη τά τῆς συνεργασίας γιά τό
πέρασμα τοῦ Ἁλιάκμονα, μέ τή βοήθεια
τῶν ἐργαζομένων στό μετόχι τῆς μονῆς,
στή θέση Λογγᾶ τῆς κτηματικῆς περιο-
χῆς Λουζιανῆς Σερβίων, στήν ἄλλη ὄχθη
τοῦ Ἁλιάκμονα13. Ὁ Κοσμᾶς ζήτησε ἀπό
τόν Οἰκονομίδη τήν προμήθεια νέας
σπαρτίνας, τοῦ μηχανισμοῦ γιά τό πέ-
ρασμα τοῦ Ἁλιάκμονα, καθώς ἐκείνη
πού ἦταν μέχρι τότε ἐγκατεστημένη κυ-
ρίως γιά τό πέρασμα τῶν ἐργαζομένων
στή μονή καί τῶν κοπαδιῶν εἶχε σφρα-
γιστεῖ ἀπό τόν ἀποσπασματάρχη τῶν
Βεντζίων μέ τήν ἔναρξη τῶν ἐχθροπρα- Φ82. Γεώργιος Κατεχάκης
ξιῶν. Στή συνέχεια ὁ μοναχός Κοσμᾶς (Ρούβας)
κάλεσε τούς ἐργαζόμενους στή μονή καί τούς ὅρκισε νά τηρήσουν τό μυ-
στικό καί νά συμβάλουν στόν ἀγώνα μέ ὅλες τους τίς δυνάμεις. Ἡ σπαρ-
τίνα μεταφέρθηκε στή Ζάμπορντα λίγο ἀργότερα ἀπό λοχία τοῦ ἑλληνι-
κοῦ στρατοῦ, μεταμφιεσμένο σέ ἀγωγιάτη. Ἐπέλεξαν νέο πέρασμα κοντά
στόν «Ζερβόμυλο» τῆς μονῆς, σέ ἀπόσταση μισῆς ὥρας πρός τήν κατεύ-
θυνση τοῦ Τορνικίου, γιά νά μήν κινήσουν τίς ὑποψίες τῶν Τούρκων.
34461. Ὅταν τά ἀνταρτικά σώματα γίνονταν ἀντιληπτά, τότε ἀπόσπασμα
στρατοῦ ἔφθανε στή μονή, νά ἐλέγξει τίς σφραγίδες τῆς ἀρχικῆς σπαρτί-
νας, τίς ὁποῖες ἔβρισκε φυσικά ἀπαραβίαστες. Οἱ ἐλάχιστες ὑποψίες
αἵρονταν μέ ἕνα πλούσιο δεῖπνο καί ἕνα καλό φιλοδώρημα (μπαξίς). Συ-
νέβη, μάλιστα, σέ δεῖπνο νά παρακαθήσουν μέ τούς στρατιῶτες καί
ἀντάρτες, τούς ὁποίους ἐμφάνιζαν ὡς ὑπαλλήλους τῆς μονῆς. Τή θέση
ἀπόκρυψης τῆς νέας σπαρτίνας ἀνακάλυψε κάποτε ὁ ἀδελφός τοῦ ἱερο-
μονάχου Γενναδίου, μετέπειτα ἡγουμένου τῆς μονῆς. Ὁ Γεννάδιος Γκα-
νόπουλος ἀπό τό Καλόχι, γνωρίζοντας τήν ἐπιπολαιότητα τοῦ ἀδελφοῦ
του καί τόν μεγάλο κίνδυνο πού θά διέτρεχαν, ἄν κατέδιδε στούς Τούρ-
κους, μέ τούς ὁποίους εἶχε ἐπαφές, τό μυστικό, συννενοήθηκε μέ ἀντάρ-
τες, οἱ ὁποῖοι ἔστησαν ἐνέδρα καί τόν σκότωσαν. 344 27, 1389, 676. Κατά τόν
Φούρκα, ὁ ἀδελφός τοῦ Γενναδίου, Μήτσου, ἔφερε τό ψευδώνυμο Ντου-
φέκας. Ὁ Καραβίτης, ὅπως θά δοῦμε στή συνέχεια, ἀναφέρει ὁδηγό
Ντουφέκα.
Στίς 13 Νοεμβρίου ἄλλο σῶμα 36 ἀνταρτῶν ὑπό τόν καπετάν Βάρδα
– 261 –
(Γεώργιο Τσόντο) ἀπό τά Σφακιά, ἀνθυ-

πολοχαγό τοῦ πυροβολικοῦ, εἰσῆλθε στή
Μακεδονία. 188275. Ὁ Βάρδας ἐρχόταν νά
διαδεχθεῖ τόν Ρούβα στήν ἀρχηγεία τῶν
σωμάτων κατ’ ἐντολή τοῦ Μακεδονικοῦ
Κομιτάτου, λόγω ἀσθενείας τοῦ δευτέ-
ρου. Στό σῶμα μετεῖχαν ὁ Μιχαήλ Τσό-
ντος, ἐξάδελφος τοῦ ἀρχηγοῦ, ὁ ἱερέας
Χρυσόστομος Χρυσομαλλίδης (παπα-
Δράκος) καί ἀπό τήν περιοχή Γρεβενῶν
οἱ Κ. Καρόπουλος ἀπό τό Στηζιάχι, Γ.
Μουστάκας καί Βασίλειος Γκίλιας (Χορ-
μόβας) ἀπό τήν Πικριβινίτσα. Τό σῶμα
ἀκολούθησε τή διαδρομή πού πορεύθηκε
ὁ Μελᾶς κατά τήν πρώτη του περιοδεία,
ἀπό Βελεμίστι πρός Γκοστόμι. Μέ ὁδη-
γούς τούς Βασίλειο Ντίνα καί Δ. Παπά, Φ83. Γεώργιος Τσόντος
ἀφοῦ διέσχισαν χωρίς δυσκολία τόν χείμαρρο Σούτσα (Βάρδας)
καί πέρασαν ἔξω
ἀπό τή Δημηνίτσα, κατευθύνθηκαν πρός Κουμπλαράκι στό λημέρι Κίσσα
(17.11). Ἐκεῖ τούς ἐπισκέφθηκαν οἱ ἐντόπιοι ὁδηγοί Νικόλαος Τασούλας ἤ
Κολούσης, Χρῆστος Ἀθανασίου καί Γιαννούλης Λάμπρου καί τούς πλη-
ροφόρησαν γιά τίς κινήσεις τῶν διωκτικῶν ἀποσπασμάτων. Ἀπό ἐκεῖ με-
τακινήθηκαν πρός τόν Ἁλιάκμονα καί στή νέα θέση τούς ἐπισκέφθηκε ὁ
ὁδηγός Κώστας Γιαννούλας ἀπό τό Φιλί. Διανυκτέρευσαν σέ στάνες βο-
σκῶν καί ἐκεῖ τούς ἐπισκέφθηκε ὁ ἱερέας τοῦ Φιλίου (Εὐθύμιος Γιαννού-
λας ἤ Παπᾶς) πλήρης ἐνθουσιασμοῦ. Μετά ἀπό δέηση, κατευθύνθηκαν
πρός τόν Βενέτικο, πού διάβηκαν μέ ἄλογα, καί περνώντας ἔξω ἀπό τό
Καλόχι καί τό Ζηγκόστι ἔφθασαν στόν Γρεβενίτη. Διαπέρασαν μετά τόν
Ἁλιάκμονα, μέ τό πορθμεῖο μέ κυβερνήτη τόν Χρ. Λάμπρου14, και, στή
συνέχεια, μέ ὁδηγό τόν Ἀπ. Γεωργίου συνέχισαν τήν πορεία τους. Σέ κά-
ποια στάση, λόγω κοπώσεως, τούς ἐπισκέφθηκαν οἱ Κ. Κόης καί Ἰωάννης
Θεοδώρου ἀπό τή Λουτσίστα (Λουτσίσνο), συνοδεύοντες τόν Χρ. Λά-
μπρου πού εἶχε ἀναζητήσει στό χωριό τρόφιμα. Σέ ἄλλη στάση (20.11),
στό ἐξωκκλήσι τῆς Ἁγίας Παρασκευῆς, κάλεσαν καί τόν ὁδηγό ἀπό τό
Παλαιόκαστρο Γ. Φασούλα, ὁ ὁποῖος προσῆλθε μαζί μέ τόν ἱερέα τοῦ χω-
ριοῦ Χριστόδουλο. Στίς 22.11 τό σῶμα ἀναχώρησε γιά Σιάτιστα. 304 4--17,
14438. Ὁ Τσόντος ἐγκατέστησε ἀρχικά τό ἀρχηγεῖο του στό Βιντελούστι
Βοΐου. 35757
Τά Χριστούγεννα συνάντησαν τόν Βάρδα στό Βογατσικό οἱ Δημήτριος
Χατζόπουλος καί Νικόλαος Ζαμκῖνος, ὡς ἐκπρόσωποι τῶν ἐπιτροπῶν
– 262 –
«Ἄμυνας» Τσοτυλίου καί Γρεβενῶν. Συζήτησαν γιά τήν ὀργάνωση τοῦ

ἀγώνα καί ὁ μέν πρῶτος παρέμεινε στό Τσοτύλι, ὡς σύνδεσμος μεταξύ
Γρεβενῶν καί Καστοριᾶς, ὁ δέ Ζαμκῖνος τοποθετήθηκε γραμματέας τῆς
μητροπόλεως Φλωρίνης. 32685. Περί τό τέλος τοῦ ἔτους ὁ Βάρδας συνα-
ντήθηκε μέ τούς Ρούβα καί Καούδη. 12892. Ὁ Ἀρκούδας τό χειμώνα τοῦ
1904-05 κατέφυγε στήν ἐλεύθερη Ἑλλάδα καί ἔφθασε στήν Ἀθήνα. 170,
33944
Κινήσεις και συγκρούσεις ἀνταρτικῶν σωμάτων κατά τό 1905
Μέσα στή βαρυχειμωνιά ὁ Τσόντος κατέστρωνε σχέδια γιά τήν ὀργά-

νωση τῶν μετόπισθεν, τή διέλευση τῶν ἀνταρτικῶν σωμάτων καί τή δια-
κίνηση τῶν πολεμοφοδίων. Στήριζε πολλά ἀπό τά σχέδιά του στόν
ἀμιγῶς ἑλληνικό πληθυσμό τῶν Γρεβενῶν καί τοῦ Βοΐου. Γιά τόν μητρο-
πολίτη Γρεβενῶν Ἀγαθάγγελο γράφει: «Ἀλλ’ ἔχω πληροφορίας ὅτι ὁ μη-
τροπολίτης εἶναι λαμπρός». 30466. Σέ ἐπιστολή του, μᾶλλον ἔκθεση πε-
πραγμένων, πρός τόν Ζυμβρακάκη στήν Ἀθήνα, ἀσκεῖ κριτική σέ κά-
ποιους ἐντοπίους ὁπλαρχηγούς: «Πάντες οἱ μεγαλόσχημοι καπεταναῖοι,
Νταβέλης, Μπρούφας, Βερβέρας κλπ. ἔχουσι διαπράξει ὄργια ληστρικά.
Ἐπιμελής καί συστηματική δημοσιογραφική ἐργασία, καταδικάζουσα τούς
τοιούτους, θά σωφρονίση πολλούς». 30490. Ἀπό τούς τρεῖς ἀναφερόμενους
ὁπλαρχηγούς οἱ δύο εἶχαν φονευθεῖ σέ μάχες (1896) καί ὁ τρίτος (Νταβέ-
λης) εἶχε ἀποσυρθεῖ στή Θεσσαλία. Ἴσως ὁ Τσόντος νά ἔγραψε ἐπηρεα-
σμένος ἀπό ἐκθέσεις, ὅπως αὐτή κάποιου Νίκου (27.2.1905), στήν ὁποία
μεταξύ ἄλλων γραφόταν: «Τό τί γίνεται μέ τά καταλύματα καί τήν τροφο-
δοσία ἀδυνατῶ νά περιγράψω. Πρός Καστανοχώρια δέ καί Γρεβενά ἡ παρα-
λυσία ἀπειλεῖ νά ἐπιδράσῃ τρομερά ἐφ’ ὅλου τοῦ ἀγῶνος, ἀπό Λούκαν, Ἀρ-
κούδαν, Μπέλον, Θωμᾶν, Κουκούλην, Διαμάντην καί ἄλλους». 47129. Στή
συνέχεια θά δοῦμε καί πολλές ἄλλες ἐπικρίσεις κατά ἐντοπίων ὁπλαρ-
χηγῶν. Χωρίς νά παραβλέπουμε τή ροπή αὐτῶν πρός τή ληστεία, πρέπει
νά τονίσουμε ὅτι ἡ κριτική προερχόταν μᾶλλον ἀπό τήν ἐν πολλοῖς
ἔλλειψη διάθεσης ὑποταγῆς τῶν ἀνυποτάκτων αὐτῶν καταλοίπων τῆς
ἔνδοξης κλεφτουριᾶς στούς ὁρισθέντες ἀρχηγούς, ἀλλά καί ἀπό τά πα-
ράπονά τους γιά τή μή κανονική καταβολή τῶν μισθῶν γιά τή συντήρηση
τῶν σωμάτων τους. Ἡ ἀντιπαλότητα αὐτή μεταξύ ἐντοπίων ὁπλαρχηγῶν
καί τῶν ἄλλων ἐκ τοῦ Νότου, ὁδήγησε καί σέ φόνους, ὅπως αὐτός τοῦ
Καστοριανοῦ ὁπλαρχηγοῦ Μαργαρίτη, ὁ ὁποῖος προηγουμένως συκοφα-
ντήθηκε γιά ἐγκληματικές ἐνέργειες. 47129
Ἀρχές Φεβρουαρίου ὁμάδες ἀνταρτῶν ὑπό τούς ὁπλαρχηγούς Κατε-
– 263 –
χάκη (Ρούβα, ὁ ὁποῖος εἶχε παραδώσει τήν ἀρχηγία στόν Τσόντο), Καρα-
βίτη, Δικώνυμο-Μακρῆ, Γύπαρη, Χρυσομαλλίδη καί ἄλλους ἐπέστρεψαν
στήν ἐλεύθερη Ἑλλάδα. Ὁ Χρυσομαλλίδης (παπα-Δράκος) παρέδωσε τόν
ὁπλισμό του στόν Παπα-Χριστόδουλο τοῦ Παλαιοκάστρου καί τόν προέ-
τρεψε νά σχηματίσει σῶμα ἱερέων. Λόγω τῶν νοτίων ἀνέμων, τό χιόνι
ἔλιωνε καί τά ρέματα εἶχαν ἄφθονα νερά. Διαπέρασαν τόν Ἁλιάκμονα μέ
τό πορθμεῖο στό Γκοστόμι καί κατευθύνθηκαν πρός τό Καλόχι. Ὁδηγός
τους ὥς τά σύνορα ἦταν κάποιος μέ τό ψευδώνυμο Ντουφέκας ἀπό τό
Ζηγκόστι. 132194. Πρόκειται, ὅπως ἤδη γράψαμε, γιά τόν Μήτσου ἀπό τό
Καλόχι, ἀδελφό τοῦ ἱερομονάχου Γενναδίου τῆς Ζάμπορντας, κατά τόν
Φούρκα. Αὐτός ἀργότερα, λόγω τῶν ὑπόπτων κινήσεων καί σχέσεων πι-
θανόν μέ τούς Βαλαάδες τῆς Τόριστας, ἐκτελέστηκε. 676. Εἶναι ἀπορίας
ἄξιο τό ὅτι οἱ ἀντάρτες διακινδύνευαν τή διάβαση τοῦ Ἁλιάκμονα μέ τό
πορθμεῖο. Ἦταν βέβαια τό πλέον ἀσφαλές μέσο, δέν εἶναι ὅμως δυνατόν
νά δεχθοῦμε ὅτι δέν ὑπῆρχε τουρκική φρουρά γιά τόν ἔλεγχο. Οἱ ἀγωνι-
στές στά ἀπομνημονεύματά τους δέν παρέχουν κάποια πληροφορία γιά
τή φύλαξή του. Ἴσως οἱ φύλακες νά μήν αἰσθάνονταν μεγάλη τήν ἀνά-
γκη νά φυλάγουν σκοπιές στίς παγερές χειμωνιάτικες νύχτες. Ἴσως κά-
ποιο «μπαξίς» τῶν ἐκπροσώπων τῶν ἐπιτροπῶν «Ἄμυνας» νά τούς καθι-
στοῦσε ἀκόμη πιό ἀδιάφορους. Ἄλλωστε γνώριζαν ὅτι οἱ ἀντάρτες δέν
προσέβαλλαν τουρκικές θέσεις. Πήγαιναν νά συγκρουστοῦν μέ ἄλλους
«ἄπιστους».
Ἐπειδή τό προξενεῖο Μοναστηρίου πληροφορήθηκε πώς ὑπῆρχε κα-
θυστέρηση στόν ἀνεφοδιασμό τῶν ἀνταρτικῶν σωμάτων, ἔστειλε τόν
Ζούκη (14.2.1905) νά ἐπιθεωρήσει τίς περιοχές Γρεβενῶν, Κοζάνης καί
Σιάτιστας. 81220. Τό Μακεδονικό κομιτάτο ἄρχισε νά προωθεῖ πρός τίς πε-
ριοχές τῶν συγκρούσεων μεγάλη ποσότητα ὁπλισμοῦ καί πολεμοφοδίων
μέ ἀγωγιάτες τῶν Γρεβενῶν, ὑπό τίς ὁδηγίες τοῦ μητροπολίτου Ἀγαθαγ-
γέλου, καί τοῦ Βοΐου. Ὁ ὁπλισμός ξεφορτωνόταν στό Παλαιόκαστο, ἄν
ὅλα πήγαιναν καλά, καί ἀπό ἐκεῖ προωθεῖτο σέ κρυψῶνες (κρυψάνες) στό
Σινιάτσικο, κοντά στό Μπλάτσι, στό Ντομαβίστι Βοΐου, κοντά στήν
ὑπάρχουσα μονή, καί στό Σισάνι. Ὑπῆρχαν ὅμως καί περιπτώσεις, κατά
τίς ὁποῖες οἱ ἀγωγιάτες ἀναγκάζονταν νά ἀποκρύψουν τάχιστα τό φορ-
τίο τους σέ πρόχειρο κρυψώνα. Ἡ ἐπιτροπή τῆς Σιάτιστας πληροφοροῦσε
τόν ἀρχηγό Τσόντο (11.4.1905) ὅτι 30 ὅπλα εἶχαν ἀποθηκευθεῖ στό Βούρ-
μποβο καί 20.000 φυσίγγια στό Γκοστόμι. Ὁ Φασούλας ἀπό τό Παλαιόκα-
στρο εἶχε μεταφέρει 29 ὅπλα ἀπό τά ἑλληνικά σύνορα στό χωριό του μέ
ἀμοιβή μιάμισυ λίρα, ποσόν σημαντικό, ὄχι ὅμως ὑπερβολικό ἔναντι τοῦ
κινδύνου, στόν ὁποῖο εἶχε ἐκτεθεῖ. 47 136, 143. Οἱ ἐπίσης μεταφορεῖς ὅπλων
Μηνᾶς Κουταλιάγκας καί Κωνσταντῖνος Κουτσώνας ἀπό τή Σιάτιστα
– 264 –
εἶχαν συλληφθεῖ κοντά στόν Ἔξαρχο καί καταδικάστηκαν πρωτοδίκως

στά Σέρβια σέ θάνατο. Ἀθωώθηκαν, κατά τήν ἐκδίκαση στό ἐφετεῖο Μο-
ναστηρίου, μέ τήν παρέμβαση Σιατιστέων πρός ἰσχυρό Ὀθωμανό ἀξιω-
ματοῦχο. 347Γ122
Ὁ Ἀρκούδας ἐπανεισῆλθε στό ὀθωμανικό ἔδαφος μέ τόν Ναούμ Σπα-
νό τόν Μάρτιο. Μαζί του ἦσαν οἱ Παντελῆς Κόκοτας καί Ξανθόπουλος
(Κωνσταντῖνος Ρίζος), ἀπό τή Σαμαρίνα, Καραγιάννης, Δημήτριος Γεωρ-
γούλας (Ζορμπᾶς) ἀπό τούς Φιλιππαίους15. 33945, 116189, 288304. Ὁ Ἀρκού-
δας περιόδευσε σέ πολλά χωριά τῆς περιοχῆς, ὅρκισε πολλούς κατοίκους
στόν ἀγώνα καί ὅρισε ἐπιτροπή κατά χωριό. Οἱ ἐπιτροπές αὐτές προσέ-
φεραν πολύτιμες ὑπηρεσίες μέ τήν ἀνεύρεση ὁδηγῶν γιά τήν προώθηση
τῶν ἀνταρτῶν πρός τά μέρη τῆς Καστοριᾶς καί τή μεταφορά μηνυμάτων
ἀπό ἕναν τόπο σέ ἄλλο. Τήν ἄνοιξη ἔκανε τήν ἐμφάνισή του στήν περιο-
χή Γρεβενῶν ἀνταρτικό σῶμα 45 ἀνδρῶν ὑπό τόν καπετάν Βέργα (ὑπί-
λαρχο Πέτρο Μάνο). Ὁδηγός τοῦ σώματος ἀπό τά σύνορα πρός τά μέρη
τῆς Καστοριᾶς ἦταν ὁ καπετάν Κόκκινος (Μάνος). 288 300, 116191, 184120
Στίς 13 Μαρτίου εἰσῆλθε στό ὀθωμανικό ἔδαφος τό σῶμα τοῦ καπετάν
Μάλλιου (ὑπολοχαγοῦ Στεφάνου Δούκα) ἀπό τήν Κορυτσά. Ὁπλαρχηγός
στό σῶμα αὐτό ὑπῆρξε ὁ Κώστας Γκούντας. Ὁ πατέρας τοῦ Γκούντα κα-
ταγόταν ἀπό τό Μεσολούρι καί ἦταν πλούσιος κτηνοτρόφος. Ἐγκατα-
στάθηκε στά Ἀμπελάκια μετά τήν ἀπε-
λευθέρωση τῆς Θεσσαλίας, ἀλλά σέ μι-
κρό χρονικό διάστημα ἔχασε τήν πε-
ριουσία του. Ὁ Κώστας Γκούντας γιά δε-
καετίες ὑπῆρξε προστάτης τῶν καταπιε-
ζομένων ἀπό τούς ἐπιστάτες τῶν μπέη-
δων τοῦ θεσσαλικοῦ χώρου. Γι’ αὐτό καί
εἶχε ἐπικηρυχθεῖ ἀπό τήν Πύλη. Στό
σῶμα τοῦ Μάλλιου μετεῖχαν καί οἱ γυιοί
τοῦ Γκούντα, Στέργιος, Εὐάγγελος καί
Νικόλαος, καθώς καί οἱ ἀνεψιοί του, Δ.
Γεωργούλας (Ζορμπᾶς), πού φαίνεται
πώς εἶχε ἀποσχιστεῖ ἀπό τήν ὁμάδα τοῦ
Ἀρκούδα, καί Δημήτριος Πλατῆς ἀπό τό
Βοδεντσκό. Ὁ Κώστας Γκούντας ἔφερε
μαζί του κριάρι, τό ὁποῖο τόν συντρό-
φευε σέ ὅλες τίς μετακινήσεις του. Τό
σῶμα τοῦ Μάλλιου, γνωρίζοντας τή
Φ84. Στέφανος Δούκας δράση συμμορίας ὑπό τόν Γκρόζο μέ
(Μάλλιος) ἕδρα τήν Τόριστα, ἦρθε σέ σύγκρουση μ’
– 265 –
αὐτήν. Μάλιστα, πρόθεσή του ἦταν νά

κάψει τόν οἰκισμό, ἀλλά δέν ἐνέκριναν
τήν ἐνέργεια οἱ μοναχοί τῆς Ζάμπορ-
ντας17. 34448, 82. Κατά τή συμπλοκή σκο-
τώθηκε ὁ Νικόλαος Γκούντας. 8097, 183142,
69548, 34440, 28939. Ὁ λαός συνέθεσε γιά
τόν θάνατό του δημοτικό τραγούδι16.
69540. Στό σῶμα τοῦ Μάλλιου προσῆλθε
καί ὁ καπετάν Λούκας Κόκκινος μέ τούς
ἄνδρες του. Ἔλαβε τήν ἐντολή νά ὀργα-
νώσει ἐπιτροπές στούς οἰκισμούς τοῦ Βο-
ΐου. 730, 11283. Τήν ἴδια περίοδο πέρασε τό
σῶμα τοῦ Μαργαρίτη ἀπό τήν Καστοριά.
Σ’ αὐτό μετεῖχε καί ὁ Γεώργιος Μακρῆς
ἀπό τά Γρεβενά. 304110. Ὁ Ρουμάνος
ἱστορικός Rubin ἀναφέρει τά ὀνόματα Φ85. Κώστας Γκούντας
τῶν Παλιούρα, Μάλλιου, Νάρχου, Σάββα, ὡς τρομοκρατῶν τῶν Βλάχων
τῆς περιοχῆς Γρεβενῶν, γιά νά καταγραφοῦν ὡς Ἕλληνες (Ρούμ). 253221
Στά μέσα Μαρτίου εἰσῆλθε στήν πε-
ριοχή Γρεβενῶν σῶμα μέ ἐπικεφαλῆς τόν
Δικώνυμο-Μακρῆ. 144120. Στίς 19 Μαρτίου
εἰσῆλθε σῶμα ὑπό τόν Καραβίτη μέ ὁδη-
γό τόν παπα-Μῆτρο. Κατευθύνθηκε πρός
τή Γκρέους, ὅπου φιλοξενήθηκαν στήν
ἀγροικία κάποιου Γιαννακούλη. Καθ’
ὁδόν πρός Φιλί, τούς συνάντησε ὁ ὁδηγός
Κολούσης (Ν. Τασιούλας), πού τούς ἔφε-
ρε σέ λημέρι κοντά στήν συμβολή Βενέ-
τικου καί Ἁλιάκμονα. Ἀπό ἐκεῖ τούς πα-
ρέλαβε εἰδοποιημένος ὁ Ντουφέκας ἀπό
τό Ζιγκόστι καί, ἀφοῦ πέρασαν τόν Βενέ-
τικο μέ μουλάρια, τούς ὁδήγησε στό πορ-
θμεῖο στό Γκοστόμι. Ἀπό ἐκεῖ συνέχισαν
γιά τό Παλαιόκαστρο. 132226. Κατά τήν
Φ86. Γεώργιος Δικώνυμος ἴδια περίοδο εἰσῆλθε καί τό σῶμα τοῦ
–Μακρῆς Γύπαρη, στό ὁποῖο μετεῖχε καί ὁ Νικόλα-
ος Κανούτας ἀπό τό Τσούρχλι18. Ἐνῶ τό
σῶμα βρισκόταν ἀκόμη στό Βελεμίστι, τούς ἐπισκέφθηκαν κάποιοι νέοι
ἀπό χωριά τῶν Γρεβενῶν καί τούς γνωστοποίησαν ὅτι δύο μικρά σώματα,
ὑπό τούς Ἀρκούδα καί Μακρῆ ἤ Ἀλεξίου ἀπό τά Γρεβενά, βρίσκονταν στό
– 266 –
δάσος τῆς Δημηνίτσας καί Κοπρίβας

ἀντίστοιχα, ἕτοιμα νά ἐπέμβουν σέ πε-
ρίπτωση πού, κατά τήν πορεία τους, γί-
νουν ἀντιληπτοί. Οἱ ἄνδρες τοῦ Γύπαρη
διανυκτέρευσαν στή Δημηνίτσα, ἄν καί
ὑπῆρχε ἐκεῖ σταθμός χωροφυλακῆς, καί
στή συνέχεια συναντήθηκαν μέ τόν Ἀρ-
κούδα. Πέρασαν τόν Ἁλιάκμονα μέ τό
πορθμεῖο19 στό Γκοστόμι καί συναντή-
θηκαν μέ τόν Μακρῆ- Ἀλεξίου στό λη-
μέρι του, ὅπου ἔμειναν λίγες ἡμέρες. Κα-
τά τήν ἄφιξή τους στό ἑπόμενο λημέρι,
στήν περιοχή Παλιοκοπρίβας, πληροφο-
ρήθηκαν τόν φόνο τοῦ πορθμέα. Ζήτη-
σαν πληροφορίες ἀπό κατοίκους τοῦ
Γκοστόμι καί αὐτοί ὑπέδειξαν ὡς πιθα-
νούς δολοφόνους Βαλαάδες ἀπό τό Κο-
μπλάρ. Φανερούς λόγους αὐτοί βέβαια Φ87. Παῦλος Γύπαρης
δέν εἶχαν, γιά νά προβοῦν στόν φόνο. Ὁ
Κανούτας συμπληρώνει ὅτι τόν σκότωσαν Τοῦρκοι καί Ρουμάνοι. Συνά-
γεται λοιπόν τό συμπέρασμα ὅτι ρουμανίζοντες τῶν Γρεβενῶν πλήρωσαν
Βαλαάδες, γιά νά σκοτώσουν τόν πορθμέα Χρήστο Τσήκα (πιθανό παρώ-
νυμο τοῦ Χρήστου Γκάνη ἀπό τήν Κοπρίβα). Ὁ Γύπαρης, τήν ἴδια νύχτα,
κινήθηκε πρός τό Κομπλάρ καί ἀπό τόν
μουχτάρη, ὑπό ἀπειλή, πληροφορήθηκε
τά ὀνόματα τῶν δολοφόνων, τούς ὁποί-
ους καί ἐξετέλεσε. 125195. Ἴσως οἱ δολο-
φόνοι Βαλαάδες ἀπό τό Κομπλάρ νά συ-
νεργάζονταν μέ τή συμμορία τοῦ Γκρό-
ζου, στήν ὁποία θά ἀναφερθοῦμε πάλι
στή συνέχεια.
Στίς 25 Μαρτίου ἑνωμένα τά ἀνταρ-
τικά σώματα Βάρδα, Μάλλιου, Καούδη,
Καραβίτη, Μακρῆ, Γύπαρη ὑπό τόν Βάρ-
δα ἐπετέθησαν κατά τῆς Ζαγορίτσανης,
σέ στρατηγικό σημεῖο ἐπί τοῦ δρόμου
Κλεισούρας-Καστοριᾶς, καί παρέδωσαν
τό χωριό στίς φλόγες φονεύοντας περί
τούς 130 κατοίκους. 132231. Οἱ ἀντάρτες
Φ88. Νικόλαος Κανούτας ἦταν περί τούς 180 καί αὐτή ἦταν ἡ πρώ-
– 267 –
τη ἐντυπωσιακή νίκη ἑλληνικοῦ ἀνταρτικοῦ σώματος. 20227. Ἡ ἐπιχείρη-

ση ὅμως ἀμαυρώθηκε ἀπό φόνους ἀθώων ἀμάχων καί ἀπό ἁρπαγές, γε-
γονός πού ἔδειξε τήν ροπή πάντων πρός αὐτές. 249 332. Ἀξιοσημείωτο εἶναι
ὅτι μεταξύ τῶν ἀρνηθέντων συμμετοχή στή διανομή τῶν λαφύρων
ὑπῆρξε καί ὁ Γκούντας. 304105. Ἡ σφαγή προκάλεσε ἔντονη τήν ἀντίδραση
τῆς Ρωσίας καί ἐπέτυχε αὐτή τήν ἔκδοση σουλτανικῆς διαταγῆς, ἡ ὁποία
ὅριζε οἱ συλλαμβανόμενοι Ἕλληνες ἀντάρτες νά δικάζονται ἀπό ἔκτακτο
δικαστήριο, ἄν ὑπερέβαιναν τήν καθαρή κατά τῶν βουλγαρικῶν συμμο-
ριῶν ἄμυνα. 595139. Παράλληλα ἐντάθηκε ἡ καταδίωξη τῶν ἀνταρτικῶν
σωμάτων. Αὐτό εἶχε ὡς συνέπεια τή δυσχέρεια τῶν κινήσεων τόσο τῶν
σωμάτων πού εἰσέρχονταν στό ὀθωμανικό ἔδαφος, ὅσο καί τῶν ἐντοπίων
ἀγωγιατῶν πού μετέφεραν ὅπλα. Στίς 28 Μαρτίου συνελήφθησαν κοντά
στή μονή τῆς Ζάμπορντας τρεῖς Κοντσιῶτες ἀγωγιάτες, οἱ ὁποῖοι μετέφε-
ραν ὅπλα. Ὁδηγήθηκαν στή φυλακή τῶν Γρεβενῶν καί κατά τήν ἀνάκρι-
ση ἀποκάλυψαν τά ὀνόματα κάποιων μελῶν τῆς ἐπιτροπῆς τοῦ χωριοῦ
τους, τά ὁποῖα συνελήφθησαν καί φυλακίστηκαν στή Λειψίστα. Οἱ πρό-
κριτοι ἔντρομοι ἔστειλαν ἐπιστολή στόν ἀρχηγό Βάρδα μέ τήν παράκλη-
ση νά ἀπομακρυνθοῦν τάχιστα τά ὅπλα πού εἶχαν ἀποθηκευμένα στόν
οἰκισμό τους. 47137. Ὁ Καούδης ἐπέστρεψε στήν ἐλεύθερη Ἑλλάδα ἀρχές
Ἀπριλίου. 128100
Στήν περιοχή Βεντζίων ἐκινεῖτο, κατά πληροφορίες ἀπό τό Παλαιόκα-
στρο (4.4.1905), συμμορία Τούρκων (πιθανόν Βαλαάδων τῆς Τόριστας ὑπό
τόν Γκρόζο), ἡ ὁποία ἔφθασε ὥς τό Κομπλάρ, προκειμένου νά συλλέξει
πληροφορίες γιά τίς κινήσεις τοῦ μητροπολίτη Ἀγαθαγγέλου, καθώς εἶχε
γίνει γνωστό ὅτι θά περιόδευε στά Βέντζια. Οἱ Τοῦρκοι εἶχαν πληροφορί-
ες ἀπό ρουμανίζοντες γιά τήν ἐπικοινωνία τοῦ Ἀγαθαγγέλου μέ τούς
ἀντάρτες. Ἴσως οἱ ρουμανίζοντες νά εἶχαν ἀναθέσει στή συμμορία τήν
ἐκτέλεση τοῦ μητροπολίτου, ἄν λάβουμε ὑπ’ ὄψη ὅτι αὐτήν ἀκολου-
θοῦσαν δύο κάτοικοι Κοζάνης, ἐκ τῶν ὁποίων ὁ Ἀλέξης Πίντας, πιθανόν
ὄργανα τῆς προπαγάνδας. Οἱ πρόκριτοι τῆς Σιάτιστας ἐνημέρωναν
(3.4.1905) τόν ἀρχηγό Βάρδα ὅτι ὁμάδα κομιτατζήδων ἐκινεῖτο κοντά στό
Παλαιόκαστρο μέ σκοπό τόν φόνο τοῦ Ἀγαθαγγέλου καί τήν ἁρπαγή
τῶν ὅπλων ἀπό διερχόμενους ἀγωγιάτες. Τόν μητροπολίτη ὅμως εἶχε
ἀνακαλέσει στά Γρεβενά ὁ ἔπαρχος, προκειμένου νά τόν ἀνακρίνει γιά
τήν κίνηση τοῦ σώματος Καλομενοπούλου, τό ὁποῖο προσφάτως τότε εἶχε
παραδοθεῖ, μετά ἀπό μάχη μέ τουρκικό ἀπόσπασμα στό Βίτσι. 47135, 139.
Θεωροῦμε ὡς ἀκριβεῖς τίς πληροφορίες ἀπό τό Παλαιόκαστρο καί ὄχι
ἀπό τή Σιάτιστα, καθώς δέν ἀναφέρεται νά τόλμησαν Βούλγαροι κομιτα-
τζήδες δράση τόσο νότια.
Στίς ἀρχές Ἀπριλίου εἰσῆλθε καί πάλι στή Μακεδονία ἐπικεφαλῆς 45
– 268 –
ἀνταρτῶν ὁ Ρούβας, ὁ ὁποῖος εἶχε ἐπιστρέψει στήν Ἀθήνα τόν Φεβρουά-

ριο, λόγω προβλημάτων ὑγείας. Ὁ Ρούβας ἀκολούθησε τό δρομολόγιο
τῆς τελευταίας πορείας τοῦ Μελᾶ. Ἀπό τή μονή Σταγιάδων κινήθηκε
πρός Γεωργίτσα-Σπήλαιο. Στό Σπήλαιο συναντήνθηκε μέ τίς ἐπιτροπές
«Ἀγώνα» καί πέρασε στό Βόιο. 51309. Κατά τήν ἴδια περίοδο ἄρχισαν οἱ
εἰσφορές τῶν κοινοτήτων ὑπέρ τῶν ἀνταρτῶν. Ὁ παπα-Νικόλας Κουκό-
λης σημειώνει στό ἡμερολόγιό του: «Τό 1905 Ἀπριλίου 17. Ἐστάλησαν ἀπό
Ἀρχηγόν Βάρδα Γ. ἀποδείξεις πληρωμῆς διά ἱερόν σκοπόν. Ἀπό Λιμπόχοβον
λίρες ὀθωμανικές ἕξ (6). Λίρας διά τόν Γ. Βάρδα. Ἀπό Μάγερην διά χειρός
Χρ. Γαλάν δύο (2). Ἀπό Λούντζι διά χειρός παπα-Στεργίου τρεῖς (3). Ἀπό
Τριτσκό διά χειρός Παπα-Ἰωάννου μία (1). Ἀπό Μιραλήν διά χειρός Ἰωάννου
Κάλφα τρεῖς (3) Ἀπό Σβόλιαν διά χειρός Ἀντων. Τζάτζου δύο (2). Ἀπό Μι-
ρασάν διά χειρός Ἰωάννου Τζέπου τέσσαρας (4). Τό ὅλον εἴκοσι μία (21).
Ἐστάλησαν εἰς Τσοτύλιον». 350284. Παράλληλα, ὅμως, ἄρχισαν καί οἱ
ἀδελφοκτόνες ἐκκαθαρίσεις λογαριασμῶν. Κατ’ ἐντολή τοῦ Βάρδα φο-
νεύθηκε ἀπό Κρῆτες ὁ Ἀριστείδης Μαργαρίτης μέ τίς κατηγορίες βια-
σμῶν καί ληστειῶν. Ὅπως γράφει ὅμως ὁ Νικόλαος Πύρζας σέ ἔκθεσή
του πρός τόν πρωθυπουργό Γ.Ν. Θεοτόκη «διότι ὡς ἀληθῶς πονῶν τήν
πατρίδα του, ἐλευθέρως ἤλεγχε τάς αὐθαιρεσίας καί παρεκτροπάς αὐτοῦ
καί τῶν συμπατριωτῶν του». 133935. Τήν ἴδια ἄποψη ἐκφράζει στά
ἀπομνημονεύματά του καί ὁ ὁπλαρχη-
γός Φιλώτας (Φιλόλαος Πηχεών) ἀπό
τήν Καστοριά. 304111, 47129. Ἔχουμε πρώι-
μη ἀντιπαράθεση ἐντοπίων ὁπλαρ-
χηγῶν καί Κρητῶν. Ἀκολούθησαν καί
ἄλλες.
Ἀρχές Ἀπριλίου εἰσῆλθε στήν περιο-
χή Γρεβενῶν τό σῶμα τοῦ Ζιάκα (ἀνθυ-
πολοχαγοῦ Γρηγορίου Φαληρέα). 51310.
Στίς 22 Ἀπριλίου σέ σύμπραξη τά
ἀνταρτικά σώματα τῶν Βέργα, Ζιάκα
καί Γύπαρη, στό ὁποῖο μετεῖχε καί ὁ Κα-
νούτας, ἀποφάσισαν νά προσβάλουν τό
Ἐμπόριο Ἐορδαίας, ὅπου ὑπῆρχε σημα-
ντική ἑστία Βουλγάρων. Ἡ κίνησή τους
προδόθηκε καί ἀντιμετώπισαν στό
Μουρίκι ἰσχυρό τουρκικό ἀπόσπασμα,
μέ ἀποτέλεσμα τόν φόνο ἀρκετῶν
ἀνταρτῶν καί τόν ἀποδεκατισμό τοῦ Φ89. Γρηγόριος Φαληρέας
σώματος τοῦ Βέργα, στό ὁποῖο μετεῖχε (Ζιάκας)
– 269 –
καί ὁ Διαμάντης Μάνος. 304113, 184121,

125205. Ἡ συνεχής καταδίωξη τῶν
ἀνταρτῶν ἀπό ἀποσπάσματα τουρκικοῦ
στρατοῦ εἶχε ὡς συνέπεια κάποια σώμα-
τα νά ὀπισθοχωρήσουν πρός νότο. Ὁ
Βάρδας σημειώνει ὅτι στις 27.4 διέμεινε
μέ τούς Βέργα, Ρούβα καί Ζούκη στόν
Μπούρινο, κοντά στό Παλαιόκαστρο, καί
στίς 29.4 στό δάσος τοῦ Λουτσίσινο. Ὁ
Βάρδας ἔστειλε ἐπιστολή (26.4) στό προ-
ξενεῖο Μοναστηρίου ζητώντας νά πλη-
ροφορηθεῖ τί ἔπρεπε νά πράξουν, καθώς
καταδιώκονταν ἀπό παντοῦ ἀπό τουρκι-
κά ἀποσπάσματα στρατοῦ. 595146. Στό
ἡμερολόγιό του, ὑπό ἡμερομηνία 30.4,
σημειώνει: «Καθ’ ἑκάστην ἀναχωροῦσιν
ἄνδρες, τοῦτο δ’ ἐπιφέρει μεγάλην ἐξα-
Φ90. Πέτρος Μάνος σθένησιν τῶν σωμάτων. Ὁ Βέργας ἀπό 70-
(Βέργας) 75 μένει μέ 20-25, ὁ Ρούβας ἀπό 45-50, 10-
12 καί ὁ Ζούκης ἀπό 65-70, 30. Τοῦτο
ἀπελπίζει ὅλους καί ἀναγκάζει νά ὑποχωρήσουσι ἔτι περισσότερον ἐπί τῇ
ἐλπίδι ἐνισχύσεως ἐξ Ἑλλάδος. Καί ὄντως τήν ἑσπέραν Βέργας καί Ρούβας
διαβαίνουν τόν ποταμόν (σ.σ. Ἁλιάκμονα) διευθυνόμενοι εἰς Μαυραναίους,
Ζούκης παραμένει εἰς τό αὐτό δάσος καί ἐγώ ἐπανέρχομαι πρός βορρᾶν εἰς
τό παρά τό τσιφλίκιον Βαΐπέσι δάσος. Ἐπιστολή ἐκ Σιατίστης μᾶς εἰδοποιεῖ
ὅτι ἐγνώσθη ἡ διαμονή μας εἰς Βούρινον καί Σιάτιστα, ὁπόθεν ἐτηλεγραφή-
θη εἰς Λαψίστην καί ἐστάλη στρατός πρός τά ὄρη τοῦ Κοντσικοῦ». 304119
Ὁ Βέργας κατευθύνθηκε πρός τήν Πίνδο μέ εἰδική ἀποστολή τήν
ἀντιμετώπιση τῶν ρουμανιζόντων. Ἐνῶ τό σῶμα τοῦ Βάρδα βρισκόταν
κοντά στό Βαήπες ἀντιλήφθηκαν λόχο τουρκικοῦ στρατοῦ καί εἰσῆλθαν
στό δάσος τοῦ Λουτσίσινο. Ἐκεῖ ἔλαβε γράμμα ἀπό τόν Ἀγαθάγγελο.
Γράφει σχετικά: «Οὗτος μοῦ γράφει ὅτι ἐκ Τρικκάλων τόν πληροφοροῦσι
περί ἐκδόσεως αὐστηρῶν διαταγῶν τοῖς Τούρκοις νά μᾶς ἐξοντώσωσιν. Εἰς
τό λημέρι ἔρχεται ὁ πρωτοσύγγελος αὐτοῦ (σ.σ. Ἀθανάσιος Τσάμης), ὅπερ
μεγάλως μᾶς εὐχαριστεῖ, διότι μετά τάς πανταχόθεν πληροφορίας περί
καταδιώξεως ὑπό τοῦ στρατοῦ ἡ μόνη παρηγορία εἶναι νά βλέπη τις
ἀνθρώπους τοῦ τόπου, διότι τότε ἐλπίζει ὅτι δύναται νά σωθῆ». 304123.
Τό σῶμα τοῦ Μάλλιου μέ τούς Γκούντα καί Κόκκινο ἐκινεῖτο μεταξύ
Καστανοχωρίων καί Κορεστίων. Συγκρούστηκε μέ κομιτατζῆδες στό
Ἔζερετς (30.4), Ὀσνίτσανη (13.6) καί μέ τουρκικό ἀπόσπασμα στό Παλιο-
– 270 –
κριμίνι Βοΐου (15.6) καί Ντένισκο. 301 249, 51324. Τόν Μάιο τό σῶμα τοῦ
Νταηλάκη, περνώντας ἀπό τό μοναστήρι τῆς Ζάμπορντας καί κατευθυ-
νόμενο πρός Καστοριά, συγκρούστηκε μέ τουρκικό στρατιωτικό ἀπόσπα-
σμα στό Παλαιοχώρι. 38679, 35320. Πιθανόν αὐτό νά εἶχε ἕδρα τήν Τόριστα
καί δέν ἀποκλείεται νά ἀποτελεῖτο ἀπό Βαλαάδες. 165 225
Οἱ συνεχεῖς καταδιώξεις τῶν τουρκικῶν ἀποσπασμάτων εἶχαν καί
ἄλλο δυσμενές ἀποτέλεσμα, τήν κατάπτωση τοῦ φρονήματος τοῦ πλη-
θυσμοῦ τῆς ἐπαρχίας. Ὁ Βάρδας γράφει (29.5) στό ἡμερολόγιό του: «Ἐκ
Σιατίστης παραπονοῦνται κατά Παλαιοκάστρου καί τῶν ἄλλων κάτω
αὐτοῦ χωρίων, ὡς μή ἐννοούντων πλέον νά ἐργασθῶσιν ἐκ φόβου καί μέ
παρακαλοῦσιν νά γράψω περί τούτου τῷ Ἁγίῳ Γρεβενῶν εἰς οὗ τήν περιφέ-
ρειαν ὑπάγονται». 304134. Μετά δύο ὅμως μόλις ἡμέρες γράφει: «Λαμβάνω
ἐπιστολήν ἐκ Σιατίστης, ἐν ἧ, ἀφοῦ ὁμολογοῦσι καί αὐτοί, ὡς οἱ Κοζανῖται,
ὅτι δέν ἔχουσιν ἄνδρας, ὡς τούς ζητῶ, διά τά σώματα, μοί γράφουσιν ὅτι
ἀφιχθείς ἐκεῖ ὁ μητροπολίτης Γρεβενῶν τοῖς εἶπεν ὅτι ἔχει 50 ἑτοίμους καί
καλούς, ἀλλά ἐρωτᾶ τί θά λαμβάνουσι κατά μῆνα καί ἄν εἰς αὐτό θά περι-
λαμβάνεται καί ἡ τροφή». 304135. Τό ἀποτέλεσμα τῆς κακῆς ὀργανώσεως
τελικά ἦταν τό ἀκόλουθο, ὅπως συνάγεται ἀπό ἐπιστολή τοῦ Ἀγαθαγγέ-
λου πρός τόν Βάρδα καί καταχώριση τῆς πληροφορίας στό ἡμερολόγιο
τοῦ δευτέρου (11.6): «Οἱ ἄνδρες, οὕς εἶχε, μετέβησαν εἰς Τρίκκαλα καί ἐκεῖ
τοῖς εἶπον ὅτι δέν εἶχον ἐντολήν, ἑπομένως ἄλλοι ἔγιναν θερισταί καί ἄλλοι
ἐπέστρεψαν». Περιέχεται μάλιστα καί ἡ εἴδηση ὅτι γιά τή μεταφορά φυ-
σιγγίων ζητοῦν 50 παράδες τήν ὀκά. Ἀκόμη ὅτι μέ ὑπουργική ἀπόφαση
εἶχαν ἀνακληθεῖ οἱ Βέργας, πού δροῦσε στήν περιοχή Γρεβενῶν, καί Ρού-
βας. 304144, 188279. Οἱ προσπάθειες γιά τόν καταρτισμό σώματος ἐντοπίων
συνεχίζονταν καθ’ ὅλο τόν Ἰούνιο μήνα σέ συννενόηση τοῦ Ἀγαθαγγέ-
λου μέ Σιατιστινούς. Τό Κέντρο Σιάτιστας εἶχε ἐπαφή μέ τόν Παῦλο Νε-
ράντζη, Σιατιστινό, πού διέμενε τότε στά Τρίκαλα. 304149, 47171
Τήν ἄνοιξη ἔκανε τήν ἐμφάνισή του στό Βέρμιο ἀνταρτικό σῶμα ὑπό
τόν Κ. Μαζαράκη (καπετάν Ἀκρίτα). Ἔχοντας αὐτός πληροφορίες γιά τή
δράση ὑπέρ τῆς ρουμανικῆς προπαγάνδας τοῦ Τόλη (Ἀποστόλου) Χατζη-
γώγου, γιοῦ τοῦ Γιώργη καί κουνιάδου τοῦ Παύλου Μπαδραλέξη, ἀπηύ-
θυνε πρός αὐτόν ἐπιστολή ἐπιχειρηματολογώντας κατά τῆς προπαγάν-
δας. Ὁ παραλήπτης τῆς ἐπιστολῆς ἔσπευσε νά καταδώσει τήν παρουσία
τοῦ σώματος στίς ὀθωμανικές ἀρχές. Ὁ Μαζαράκης μέ δεύτερη ἐπιστολή
τοῦ ἀνήγγειλε ὅτι ἔπρεπε νά περιμένει τήν τιμωρία του ὡς προδότη. Ὁ
πρόξενος Θεσσαλονίκης, Λ. Κορομηλᾶς, ἦταν κατά τῶν ἀντεκδικήσεων
καί ἐπιχείρησε, κατά ἐπίσκεψή του στή Βέροια, νά συναντήσει τόν Μαζα-
ράκη. Ἀφοῦ ἀπέτυχε, ἔστειλε τόν μητροπολίτη Σισανίου καί Σιατίστης
Σεραφείμ, Βλάχο στήν καταγωγή, νά μεταπείσει τόν Χατζηγῶγο. Κατά
– 271 –
τή συνάντηση φάνηκε ὅτι λύθηκαν κάποιες παρεξηγήσεις, ἡ στάση ὅμως

τοῦ Χατζηγώγου παρέμεινε ἀμετάβλητη. Ἔτσι, οἱ ἀνταρτικές ὁμάδες
προχώρησαν ἀργότερα σέ πράξεις δολιοφθορᾶς κατά τῆς περιουσίας του.
149148
Στίς ἀρχές Ἰουνίου τό Μακεδονικό Κομιτᾶτο, ὕστερα ἀπό αἴτηση τοῦ
μητροπολίτου Ἀγαθαγγέλου, ἐγκατέστησε στά πέριξ τῶν Γρεβενῶν
σῶμα 10 ἀνταρτῶν ὑπό τόν Ξανθόπουλο ἤ Ξάνθο (Κωνσταντῖνο Ρίζο)
ἀπό τή Σαμαρίνα, ἀγγελιοφόρο, ὡς τότε τῆς Μητροπόλεως. Κύριο μέλη-
μα τῆς ὁμάδας ἦταν ἡ προστασία τοῦ μητροπολίτη ἀπό τούς ρουμανίζο-
ντες. Στήν ὁμάδα μετεῖχε καί ὁ Κωνσταντῖνος Δημάκης (Μπούρας) ἀπό
τό Μαυρονόρος. 51310, 50. Ὁ Τσόντος γράφει στά ἀπομνημονεύματά του
(26.5): «Ὁ Ἅγιος Γρεβενῶν μοῦ συνιστᾶ καί τινα ἐκ Σαμαρίνης πρός σχημα-
τισμόν σώματος ἀναγκαιοτάτου, ὡς γράφει, τώρα ἐπικειμένης ἀπογραφῆς
τῶν βλαχοφώνων χωρίων ὑπό τῶν Ρωμούνων. Τήν νύκτα τόν συναντῶ, συ-
νομιλῶ μετ’ αὐτοῦ, δέν μοῦ ἔκανε μεγάλην ἐντύπωσιν, ἐν τούτοις τοῦ ὑπό-
σχομαι καί τόν ἐνθαρρύνω νά μεταβῆ εἰς Ἕλλάδα πρός παραλαβήν τῶν συ-
ντρόφων του». 304132. Κρίνουμε ὅτι ὁ Τσόντος συναντήθηκε μέ τόν Ξανθό-
πουλο.
Στίς 13 Ἰουνίου ὁ Λούκας καί ἄλλοι ὁπλαρχηγοί ἐπετέθησαν κατά τοῦ
Κονομπλάτι χωρίς ὅμως ἐπιτυχία, διότι καταδιώχθηκαν ἀπό Τούρκους.
132183. Περί τά τέλη Ἰουνίου εἰσῆλθε σῶμα 15 ἀνταρτῶν ὑπό τόν Εὐάγγε-
λο Βλάχο καί συναντήθηκε στή Ραντοσίνιστα μέ τόν καπετάν Λούκα. Κι-
νήθηκαν πρός τά Καστανοχώρια, ὅπου εἶχαν μικρές συμπλοκές μέ κομι-
τατζῆδες. Σύντομα ὅμως ὁ Λούκας ἐπέστρεψε στήν ἐπαρχία Γρεβενῶν,
λόγω καταδιώξεως ἀπό τουρκικά ἀποσπάσματα. 51310, 40144
Ὁ Ἀγαθάγγελος, μέ ἐπιστολή του πρός τόν Βάρδα (11.7), γνωστο-
ποιοῦσε τήν προώθηση πρός τό σῶμα τοῦ Μάλλιου 4.000 φυσιγγίων διά
τῆς δυτικῆς γραμμῆς, δηλαδή διά τῆς διαδρομῆς Κρανιᾶς-Σαμαρίνας καί
ὅτι τό στά Γρεβενά σῶμα ἀνταρτῶν οὐδέν πράττει, λόγω τῆς μεγάλης κι-
νητικότητας τοῦ στρατοῦ πρός καταδίωξη ληστῶν. 304 170
Στίς 11 Ἰουλίου εἰσῆλθε γιά δεύτερη φορά στή Δυτική Μακεδονία ὁ
Βέργας, ἐπικεφαλῆς σώματος 45 ἀνδρῶν μέ ὁδηγό πάλι τόν Διαμάντη
Μάνο. Τήν 14η πρός 15η φιλοξενήθηκαν στό Σνίχοβο. Αὐτή τή φορά εἶχε
ὡς ἀποστολή νά πορευθεῖ στήν Ἀβδέλλα καί νά συλλάβει 14 ἐπικινδύ-
νους ρουμανίζοντες. Στήν ἐπιχείρηση συνέπραξαν καί τά μικρά σώματα
τῶν Ξανθοπούλου καί Βούα (Σπύρου Σπυρομήλιου), ὁ ὁποῖος δροῦσε στά
Χάσια. 249400,426, 81201. Στά συμβάντα πού ἀκολούθησαν ἀναφερθήκαμε σέ
σελίδα περί τῆς δράσεως τῆς ρουμανικῆς προπαγάνδας. Ὁ Βέργας, μετά
τίς ἐπιχειρήσεις στά χωριά τῆς Πίνδου, συνέχιζε νά παραμένει στήν πε-
ριοχή, παρά τίς ἐκκλήσεις τοῦ Βάρδα νά ἀνέλθει βορειότερα, ἐπικαλού-
– 272 –
μενος ἔλλειψη χρημάτων. Αὐτό ἀνάγκασε τόν μητροπολίτη νά ἀποστεί-

λει τόν πρωτοσύγγελο Ἀθανάσιο στό Μοναστήρι, ἀπ’ ὅπου ἔλαβε τήν
ἐντολή γιά τόν Βέργα νά ἑνωθεῖ μέ τό σῶμα τοῦ Μάλλιου20. 304192. Κατά
τόν Ἰούλιο οἱ Γκούντας καί Ξανθόπουλος διέλυσαν τή ληστοσυμμορία
τοῦ Νταλάκα ἀπό τή Βερδικούσια Ἐλασσόνας, διότι οἱ συνεχεῖς ἐπιδρομές
της στά χωριά εἶχαν ὡς συνέπεια τή συνεχῆ κινητικότητα τῶν τουρκικῶν
ἀποσπασμάτων, μέ ἀποτέλεσμα νά δυσχεραίνεται ἡ κίνηση τῶν ἀνταρ-
τικῶν σωμάτων. 605223
Τόν Ἰούλιο ὁ Καραβίτης πληροφορήθηκε τήν κίνηση ἀπό τά Γρεβενά
πρός τά Κορέστια σώματος 20 ἀνδρῶν ὑπό τόν Τσολάκη. 132 360. Ὁ Νικό-
λαος Τσολάκης ἀπό τή Βρεστένιτσα Ἄρτας ἦταν ληστής, φυγόδικος, καί
δροῦσε κυρίως στά ἑλληνοτουρκικά σύνορα στήν περιοχή Βελεμιστίου.
Κατ’ ἐντολή τοῦ λοχαγοῦ Οἰκονομίδη ἀπό τά Τρίκαλα ἐστάλη πρός Βορ-
ρά. 128116. Ἐκεῖ συνεργάστηκε μέ τό σῶμα τοῦ Μακρῆ ὡς ὑπαρχηγός, συ-
νελήφθη ὅμως ἀπό τουρκικό ἀπόσπασμα περί τά τέλη Ὀκτωβρίου καί
φυλακίστηκε στό Μοναστήρι. 88106. Τόν Αὔγουστο ὁ Ξανθόπουλος ἐκι-
νεῖτο στήν περιοχή Γρεβενῶν μέ σῶμα 16 ἀνδρῶν. 81 231. Πιθανόν αὐτό νά
ἔσπευσε σέ βοήθεια τοῦ σώματος Ἀθανασοπούλου καί Παπαγάκη, τό
ὁποῖο, μετά τή μάχη στό Μορίκι, ἔλαβε διαταγή νά κατευθυνθεῖ πρός τά
Γρεβενά. Οἱ ἀντάρτες τοῦ Ξανθοπούλου, μετά ἀπό προδοσία ρουμανίζο-
ντος ἀγροφύλακα, ἔπεσαν σέ ἐνέδρα τουρκικοῦ ἀποσπάσματος στή
Μπούρα. Ἐγκατέλειψαν 47 κάπες, σακίδιο μέ τό κρυπτογραφικό ἀλφάβη-
το (κώδικα) καί κατάσταση ὀνομάτων ὁδηγῶν, μελῶν ἐπιτροπῶν καί τοῦ
μητροπολίτου. Αὐτό ἀνάγκασε τό Κέντρο νά θέσει σέ χρήση τῶν ἀνταρ-
τικῶν σωμάτων νέο κώδικα. 605225, 47189. Οἱ Τοῦρκοι εἶχαν πλέον ἁπτές
ἀποδείξεις, γιά νά στραφοῦν κατά τοῦ Ἀγαθαγγέλου.
Τόν ἴδιο μήνα εἰσῆλθε ἐκ νέου στό ὀθωμανικό ἔδαφος ὁ Καούδης. Κι-
νήθηκε ἀπό Βελεμίστι πρός Κωσταράτς. 128105. Περί τίς 20 Αὐγούστου
εἰσῆλθε σῶμα 19 ἀνδρῶν ὑπό τόν Γεώργιο Παληό, ὁδηγός τοῦ ὁποίου
ὑπῆρξε ὁ Νικόλαος Κανούτας. Τό σῶμα συναντήθηκε μέ τό ἄλλο τοῦ Γύ-
παρη στό Βίτσι στίς 28 Αὐγούστου. 80 162. Περί τά τέλη Αὐγούστου ἐκινεῖτο
στά Γρεβενά τό σῶμα τοῦ ὁπλαρχηγοῦ Χαραλάμπη, τό ὁποῖο συγκρού-
στηκε μέ τουρκικό ἀπόσπασμα κοντά στά Γρεβενά. 534
Περί τά τέλη Αὐγούστου τό σῶμα τοῦ Καραβίτη ἐπανῆλθε στό ἑλλη-
νικό ἔδαφος, ἀφοῦ κινήθηκε ἀπό Παλαιόκαστρο πρός ἑλληνοτουρκικά
σύνορα, μέ ὁδηγό τόν Ντουφέκα. 132375. Τά σώματα τῶν Μάλλιου, στό
ὁποῖο μετεῖχαν οἱ Γκούντας καί Κόκκινος, καί Βέργα ἐπετέθησαν κατά
τῆς Ὀσνίτσανης καί ἐξανάγκασαν τούς κομιτατζῆδες σέ φυγή. 730. Περί
τά τέλη Αὐγούστου ἡ ὁμάδα τοῦ Διαμάντη Μάνου λημέριασε στήν κορυ-
φή τῶν Ὀντρίων τοῦ Βοΐου, σέ τοποθεσία πού φέρει τό ὄνομα «λημέρι τοῦ
– 273 –
Γκούντα» καί στίς ἀρχές Σεπτεμβρίου εἰσῆλθαν στά χωριά, Ζάνσκο, Κλε-
πίστι, Δίσλαπο, Βιντολούστι καί Μποχίνι, γιά νά τονώσουν τό φρόνημα
τῶν κατοίκων. 184123. Τό σῶμα τοῦ Μάλλιου μέ τόν Γκούντα προωθήθηκε
ὥς τήν περιοχή Κορυτσᾶς καί τόν Σεπτέμβριο ἀναγκάστηκε νά ὑποχω-
ρήσει στήν ἐλεύθερη Ἑλλάδα. 301249, 51324
Τόν Σεπτέμβριο εἰσῆλθε στήν περιοχή Γρεβενῶν τό σῶμα τοῦ καπετάν
Νάκη Λίτσα (ἀνθυπολοχαγοῦ Ἀντωνίου Βλαχάκη). Οἱ Λούκας καί Γκού-
μας τόν συνάντησαν κοντά στά σύνορα καί τόν ὁδήγησαν διά τῶν
ὀρεινῶν τῶν Γρεβενῶν στά Καστανοχώρια τῆς Καστοριᾶς 21. 731, 516. Ἡ με-
τακίνηση τῶν Γρεβενιωτῶν
ὁπλαρχηγῶν ἀπό τό ἕνα σῶμα
στό ἄλλο μαρτυρεῖ ὅτι ἀναλάμ-
βαναν τήν παραλαβή τῶν νεοει-
σερχομένων στό ὀθωμανικό ἔδα-
φος σωμάτων καί τήν ἀσφαλῆ
προώθησή τους στίς ἑστίες τῶν
συγκρούσεων.
Μεταξύ τῶν ἄλλων ἐνεργειῶν,
οἱ ἐπικεφαλῆς τῶν ἀνταρτικῶν
σωμάτων φρόντιζαν νά διορίζουν
σέ κάθε οἰκισμό ἐπιτροπή
ἀγῶνος. Τό διοριστήριο ἔγγραφο
ἦταν τό ἴδιο γιά ὅλα τά χωριά μέ
μεταβολή μόνο τῶν ὀνομάτων.
Παραθέτουμε αὐτό τοῦ χωριοῦ
Μαγέρη, πού σώζεται στόν νάρ-
θηκα τοῦ ἱεροῦ ναοῦ Ἁγίου Νικο-
λάου: «Ἐν ὀνόματι τοῦ Θεοῦ καί
τῆς πατρίδος. Οἱ ὑποφαινόμενοι
ὁπλαρχηγοί τοῦ σώματος τῶν
πρός τά δεξιά τοῦ Ἁλιάκμονος
Ἑλληνικῶν Μακεδονικῶν σωμά-
των, τοῦ ἀρχηγοῦ κυρίου Στεφά-
νου Μάλλιου, συνελθόντες σήμε-
ρον τήν 13ην τοῦ μηνός Σεπτεμβρί-
ου τοῦ ἔτους 1905 ἐν τῷ χωρίῳ
Μαερίῳ, διωρίσαμεν ἐπιτροπήν
συγκειμένην ἐκ τῶν κυρίων κατοί-
κων τοῦ ἀνωτέρω χωρίου, ἵνα ἡ
εἰρημένη ἐπιτροπή, χάριν τῆς Φ91. Διοριστήριο ἐπιτροπῆς
– 274 –
ἐλευθερίας τῆς Πατρίδος καί τοῦ ἑλληνικοῦ αἰσθήματος, συντρέξωσιν ἐκ

συμφώνου καί προστατεύσωσιν μέχρι τελευταίας ρανίδος τοῦ αἵματός των
τά Ἑλληνικά Μακεδονικά σώματα ἀπό πάσαν προδοσίαν καί μυστικήν
ἐχθρικήν συμμορίαν καί πᾶν τυχαῖον παρουσιαζόμενον δυσάρεστον συμβάν,
εἰδοποιοῦντες ἡμᾶς ἤ καί πᾶν Ἑλληνικόν Μακεδονικόν σῶμα περιφερόμε-
νον πλησίον τῆς περιφερείας μας, εἰδοποιοῦντες ὡσαύτως ἡμᾶς, ἐάν ἀνα-
καλύψωσι προδότην τινά μυστικῶς, ἵνα ἐκτελέσωμεν τά διατασσόμενα ὑπό
τοῦ Ἀνωτάτου Ἑλληνικοῦ Μακεδονικοῦ Κομιτάτου, παρέχοντες εἰς ἡμᾶς
πᾶσαν εὐκολίαν τροφῶν κλπ. ἔχοντες δέ ἐπίτηδες ἄνθρωπον διοριζόμενον
παρά τῆς ἐπιτροπῆς διά τήν μεταβίβασιν πληροφοριῶν ἐπειγουσῶν.
Διό συνετάχθη τό παρόν εἰς διπλοῦν ὅπερ ἀναγνωσθέν ὑπεγράφη παρ΄
ἡμῶν καί τῆς ἐπιτροπῆς.
Ἡ Ἐπιτροπή Οἱ ὁπλαρχηγοί
ἱερεύς Νικόλαος Χρηστίδης Θωμᾶς Μπέλιος
Χρῆστος Γαλάνης (ταμίας) Λούκας Κόκκινος
Νικόλαος Κοσμᾶ Τζάμος Διαμάντης Τσιάπρας
Δημήτριος Παπαχρήστου
Παναγιώτης Παπαχρήστου
Παναγιώτης Ἀγγελιοφόρος 1277
Ἐπιτροπή ὀργάνωσε ὁ Ἀρκούδας καί στό Βαντσκό. Τότε, ὡς δάσκαλος
ἐμφανιζόταν ἐκεῖ ὁ Ἀθανάσιος Γκούμας. Ὁ Γκούμας εἶχε ἀποθηκεύσει
στό σχολεῖο τοῦ Βαντσκοῦ ὁπλισμό, τόν ὁποῖο προωθοῦσε βορειότερα μέ
τή βοήθεια χωρικῶν ἀπό τά πλησιόχωρα χωριά. 5 12. Ἀναφέρονται ὡς συ-
νεργάτες του οἱ Ἰωάννης Καλόγηρος καί Νικόλαος Γκάρας ἀπό τό Βιβί-
στι. 733. Στήν ὁμάδα τοῦ Ἀρκούδα ἐντάχθηκε καί ὁ Γεώργιος Δήλμας
(Λάιος) ἀπό τήν Πικριβινίτσα. 135
Μέ τό σῶμα τοῦ Λίτσα ἑνώθηκε ἀργότερα μία ἀκόμη ἀνταρτική ὁμά-
δα ὑπό τούς καπετάν Κόρακα (ἀνθυπολοχαγό Βασίλη Σταυρόπουλο) καί
καπετάν Πλάτανο (ἀνθυπολοχαγό Κωνσταντῖνο Ποῦλο). Αὐτοί εἶχαν
εἰσέλθει στή Μακεδονία ἀπό τό Βελεμίστι τό Νοέμβριο. 278 390. Ἡ διάβαση
τοῦ Ἁλιάκμονα ἦταν περιπετειώδης, ὅπως περιγράφει στά ἀπομνημο-
νεύματά του ὁ Σταυρόπουλος: «Χωρίς ἀργοπορία μελέτησα τήν κατάστα-
ση καί ἀποφάσισα. Θά περνούσαμε πέντε-πέντε. Δώσαμε τά χέρια καί
μπήκαμε. Περπατούσαμε σιγά-σιγά. Τό θολωμένο νερό ἀνέβαινε. Στά πόδια
στήν ἀρχή, στά γόνατα, στή μέση. Ἡ ἀπειλή προχωροῦσε. Ποῦ πηγαίναμε;
Πόσο ἦταν τό βάθος τοῦ ποταμοῦ σ’ αὐτό τό μέρος; Θά κατορθώναμε νά
φθάσουμε ἀντίκρυ; Ξαφνικά ἕνας μαῦρος ὄγκος φάνηκε νά κατεβαίνη τό
ποτάμι. Ἕνας ὄγκος πού ὁλοένα μεγάλωνε καί ἐρχότανε κατευθείαν ἐπάνω
μας. Δέν εἴχαμε καιρό. Ἔπρεπε νά ὀπισθοχωρήσουμε. Ὅσο μποροῦσα γρη-
γορώτερα κάναμε πίσω. Πίσω πρός τούς συναδέλφους πού περίμεναν στήν
– 275 –
ὄχθη τοῦ ποταμοῦ καί προσπαθοῦσαν νά καταλάβουν ποιός εἶναι ὁ ἄγνω-

στος κίνδυνος πού ἀπειλοῦσε τούς συντρόφους τους πού γύριζαν πίσω πά-
νω στήν ὥρα, γιατί ὁ μεγάλος κορμός κατέβαινε μέ μεγάλη ὁρμή τό ποτάμι
καί τίποτε δέν μποροῦσε ν’ ἀντισταθῆ στό διάβα του. Μουσκεμένοι καί ἐπη-
ρεασμένοι ἀπό τήν πρώτη αὐτή ἀποτυχία ἑτοιμαζόμασταν νά ξαναδοκιμά-
σουμε, πιαστήκαμε πάλι οἱ τέσσερεις, ἀλλά ὁ πέμπτος; Ὁ πέμπτος χάθηκε,
τόν πῆρε τό ποτάμι καί τόν ἔπνιξε». 278396
Περί τά μέσα Νοεμβρίου ὁ ἀρχηγός Βάρδας ἐπέστρεψε στήν ἐλεύθερη
Ἑλλάδα. 3057. Στό ἡμερολόγιο τοῦ παπα-Νικόλα Κουκόλη διαβάζουμε:
«Τό 1905 Δεκεμβρίου 4 ἦλθον οἱ ὁπλαρχηγοί Λούκας, Πάππος καί Διαμά-
ντης καί ἔβαλαν ἐπιτροπήν Παπα-Νικόλαν, Κώσταν Τζιούφαν, Κώσταν
Σπανόν, Ἀθ. Τζιούφαν, Κώσταν Νίκου, Γεώργιον Μαλτέσιον, Κυριαζήν
Ντελήν καί ἀγγελιαφόρον Ἠλίαν Α. Μαλτέσιον. ἐφιλοξενήθησαν ὥρας
τριάντα ἕξ (36) καί ἔφυγον διά Σβόλιανη. Τούς ἐπῆγεν ὁ Ἠλίας Μαλτέσιος.
παπα-Ν.Δ». 350285. Παρατηροῦμε ὅτι σέ δύο γειτονικά χωριά, Λιμπόχοβο
καί Μαγέρη, οἱ ἐπιτροπές διορίστηκαν μέ διαφορά διμήνου περίπου καί,
μεταξύ τῶν ὁπλαρχηγῶν, ὁ Μπέλιος ἔχει ἀντικατασταθεῖ ἀπό τόν Πάπ-
πο. Αὐτό μαρτυρεῖ συνεχῆ κίνηση τῶν ἀνταρτικῶν σωμάτων ὑπό τήν πί-
εση τῶν τουρκικῶν ἀποσπασμάτων, τά ὁποῖα πληροφοροῦσαν διάφοροι
καταδότες.
Οἱ Λούκας καί Γκούμας ἔλαβαν μέρος στίς μάχες τῆς Σταρίτσανης
(6.12.1905) καί Ἐζερέτς (20.12.1905 καί 1.1.1906) ὑπό τόν καπετάν Λίτσα. Ὁ
ἀντικειμενικός τους στόχος ὅμως, ἡ ἐξόντωση τοῦ κομιτατζῆ Μήτρου
Βλάχου, δέν ἐπετεύχθη. 81264, 731, 516, 116174-181. Ἀπό τό ἡμερολόγιο τοῦ πα-
πα-Νικόλα πληροφορούμαστε γιά τή δράση τοῦ Ἀρκούδα: «Τό 1905 Δε-
κεμβρίου 25 ἦλθον οἱ ὁπλαρχηγοί Ν. Μπέλιος ἀπό Ζουπάνιον καί Ἀρκούδας
μέ 13 ἄτομα, ἐφιλοξενήθησαν 24 ὥρας καί ἔφυγον διά Μιραλήν. Τούς
ἐπῆγεν ὁ Νικόλαος Γούσιας». 350285
Ἀσφαλῶς τά ἀνταρτικά σώματα ἦσαν πολλά καί οἱ κινήσεις τους
ἀσυντόνιστες. Ἄν ὅλα πειθαρχοῦσαν στόν γενικό ἀρχηγό τοῦ ἀγώνα, τά
ἀποτελέσματα θά ἦσαν κατά πολύ πιό ἐντυπωσιακά. Ὅμως οὔτε συντο-
νισμός ὑπῆρχε οὔτε ἔλεγχος τῶν κινήσεων τῶν διαφόρων σωμάτων. Αὐτό
φαίνεται χαρακτηριστικά σέ ἔκθεση τοῦ ἑλληνικοῦ προξενείου Μονα-
στηρίου (28.12.1905), ἀπ’ ὅπου καί τό ἀκόλουθο ἀπόσπασμα: «Ἄλλου
εἴδους ἔκρυθμος καί ἰδιόρρυθμος κατάστασις ἐπικρατεῖ περί τά Γρεβενά.
Ἐκεῖ συναθροίσθησαν περί τά δέκα ἕως δώδεκα σώματα ἐκ 15-20 ἀνδρῶν
ἕκαστον ὑπό ἀγνώστους ὁπλαρχηγούς. Τινά τούτων διετάχθησαν, ὡς λέ-
γουσιν οἱ καπεταναῖοι, παρά διαφόρων ἀρχηγῶν διαχειμαζόντων ἐν Ἑλλάδι
νά μεταβῶσιν ἐκεῖσε καί ἀναμείνωσιν αὐτούς μέχρι τοῦ ἔαρος, ὅτι θά
εἰσέλθωσι καί πάλιν εἰς τήν Μακεδονίαν. Ἄλλα ἀφέθησαν παρά τήν μεθό-
– 276 –
ριον ὑπό ἀρχηγῶν ἤ ὁπλαρχηγῶν ἐπανελθόντων εἰς Ἑλλάδα καί ἄλλα

ἐστάλησαν πρωτοβουλίᾳ τοῦ Κέντρου Τρικκάλων. Ἡμεῖς διατελοῦμεν ἐν
πλήρει ἀγνοίᾳ τῶν συμβαινόντων, ὅτε πρό τινων ἡμερῶν ἦλθεν ἀπεσταλ-
μένος τοῦ ἐπιτρόπου τοῦ Μητροπολίτου Γρεβενῶν καί εἶπεν ἡμῖν τά τελού-
μενα (σ.σ. Ὁ Ἀγαθάγγελος εἶχε ἀνακληθεῖ στήν Κωνσταντινούπολη). Τά
σώματα ἐκεῖνα, φαίνεται, ἀποτελοῦνται τό πλεῖστον ἐκ φυγοδίκων, ἀπει-
λοῦσι καθ’ ἑκάστην τούς ἐν Μητροπόλει, παρ’ ὧν ἀπαιτοῦσιν χρήματα, κα-
θ΄ ἅ διετάχθησαν ἐξ Ἑλλάδος, ζῶσι δέ ἐξασκοῦντα συστηματικήν ληστείαν
εἰς βάρος τῶν ἑλληνικῶν πληθυσμῶν τῶν περί τήν μεθόριον καί ἐπιτυγχά-
νοντα οὕτω ἐκ τοῦ ἀσφαλοῦς τήν ἐξάσκησιν τοῦ οἰκείου αὐτοῖς ἐπαγγέλμα-
τος, ἐξαγνιζομένου διά τοῦ προσχήματος τῆς ὑπέρ τοῦ Ἔθνους θυσίας. Ἡ
μισθοδοσία, τήν ὁποίαν ἀπήτουν, καθ΄ ἅ ἐκανονίσθη ἐξ Ἑλλάδος, ὡς λέγου-
σιν, ἀνήρχετο εἰς 300 λίρας, ἅς οἴκοθεν ἐννοεῖται, δέν ἐχορηγήσαμεν. Δύο
τῶν σωμάτων τούτων παρηγγείλαμεν ν’ ἀνέλθωσι καί ταχθῶσιν εἰς ὡρι-
σμένα διαμερίσματα, ἀλλ’ ἠρνήθησαν, τοῦθ’ ὅπερ οὐδόλως ἐφάνη ἡμῖν πα-
ράδοξον, ἀφοῦ καί ἐκεῖ ἔχοντα τόν ἕνα πόδα ἐπί τοῦ ἑλληνικοῦ ἐδάφους καί
τόν ἕτερον ἐπί τοῦ τουρκικοῦ, δύνανται νά προβάλλωσιν ἀξιώσεις ἐπί τοῦ
τίτλου τοῦ ἐθνομάρτυρος». 133930. Βέβαια, ἄν ἡ ἑλληνική Κυβέρνησις χο-
ρηγοῦσε ἀμνηστεία σ’ ὅλους αὐτούς τούς φυγοδίκους, θά ἐπέστρεφαν
στό ἑλληνικό ἔδαφος ἄφοβα καί δέν θά προσπαθοῦσαν νά ἐπιβιώσουν
κατά τόν βαρύ μακεδονικό χειμώνα ἐπιδιδόμενοι ἐξ ἀνάγκης πολλές φο-
ρές στή ληστεία. Ὁ ὁρισμός κατά τόπους ἐπιτροπῶν ἔδενε τούς ἀντάρτες
μέ τόν πληθυσμό τῶν χωριῶν. Ἔτσι, ἐξασφάλιζαν στέγη γιά σύντομη
ἀνάπαυση, πληροφοριοδότες καί ὁδηγούς γιά τίς μετακινήσεις τους. Ἀπό
τήν ἄλλη, οἱ Κρητικοί δέν ἦσαν σέ θέση νά κατανοήσουν πάντοτε ὅτι
ἔπρεπε νά ἀποφεύγουν τή σύγκρουση μέ τούς Τούρκους, γι’ αὐτό ἐνα-
ντιώθηκαν πρός τίς προτροπές τοῦ μητροπολίτου Καστοριᾶς Γερμανοῦ.
16816
Σέ κάποιες περιπτώσεις τά ἀνταρτικά σώματα ἤ οἱ χωρικοί οἱ κινού-
μενοι γιά τή μεταφορά πολεμοφοδίων γίνονταν ἀντιληπτοί ἀπό τούς συ-
νοριακούς φρουρούς καί τότε ἀναγκάζονταν νά τούς φονεύουν. Οἱ Ἀνα-
γνώστης Ζιάκας καί Γεώργιος Λιόλιος ἀπό τήν Κατάκαλη ἐνοχοποιήθη-
καν γιά τόν φόνο τοῦ συνοριακοῦ φρουροῦ Ὀσμάν (1905) καί φυλακίστη-
καν ὥς τό 1908. 17219. Ἀσφαλῶς ἡ κατηγορία δέν ἦταν φόνος, ἀλλά συ-
νεργασία μέ τούς ἀντάρτες.
Τό 1905 οἱ Μακεδόνες φοιτητές ἵδρυσαν στήν Ἀθήνα τόν «Παμμακε-
δονικό σύλλογο» μέ σκοπό νά συνενώσει τούς Μακεδόνες Ἀθηνῶν καί
Πειραιᾶ καί νά ἔλθει σέ συνεννόηση μέ τούς Μακεδόνες τῶν ἐπαρχιῶν
καί τοῦ ἐξωτερικοῦ, νά προσφέρει βοήθεια σέ κάθε Μακεδόνα πού εἶχε
ἀνάγκη καί νά ἐπεκτείνει τήν ἐθνική δράση σέ ὅλη τήν ἔκταση τῆς Μα-
– 277 –
κεδονίας καί νά συστήσει κατά τόπους ἐπιτροπές γιά τήν ἐνημέρωση τῆς
διεθνοῦς κοινῆς γνώμης γιά τά δίκαια τοῦ ἑλληνισμοῦ στή Μακεδονία.
103106
Κινήσεις καί συγκρούσεις ἀνταρτικῶν σωμάτων κατά τό 1906
Στά Βέντζια ἐκινεῖτο κατά τήν ἐποχή ἐκείνη συμμορία ἀποτελούμενη

ἀπό Βαλαάδες καί ρουμανίζοντες μέ ἕδρα τήν Τόριστα, ὅπως ἤδη γράψα-
με. Κύριος ρόλος τῆς συμμορίας ἦταν ἡ παρακολούθηση τῶν κινήσεων
τῶν ἑλληνικῶν ἀνταρτικῶν σωμάτων, ἀλλά καί οἱ ἐκτελέσεις ἐπιφανῶν
προσώπων. Στίς 6 Ἰανουαρίου ἔγινε ἀπόπειρα δολοφονίας τοῦ μητροπο-
λίτη Σερβίων καί Κοζάνης Κωνσταντίου στήν Κοζάνη. Στήν ἀναφορά τοῦ
μητροπολίτου πρός τόν πατριάρχη, πρός ἐνημέρωση, σημειώνει ἀκόμη τή
φήμη πού εἶχαν διασπείρει οἱ ρουμανίζοντες ὅτι ἐπρόκειτο νά ἀφιχθοῦν
ἐκ Ρουμανίας 800 ἔνοπλοι πρός ὑποστήριξη τῶν ρουμανιζόντων καί ὅτι
γιά τήν ὑποδοχή τους εἶχε μεταβεῖ στή Θεσσαλονίκη σχισματικός ἱερέας
ἀπό τήν ἐπαρχία Γρεβενῶν. 165225. Τά γεγονότα πού ἀκολούθησαν δεν
ἐπαλήθευσαν τή φήμη ἐκείνη.
Τό σῶμα τοῦ Λίτσα φιλοξενήθηκε στίς 27 Ἰανουαρίου 1906 στό Λιμπό-
χοβο καί στή συνέχεια στό Τσηράκι. Ἐκεῖ πανηγύρισαν ψήνοντας ἀρνιά,
γιά τήν ἀγορά τῶν ὁποίων πλήρωσε ὁ ταμίας τοῦ ἀνταρτικοῦ σώματος.
Ἀποτελεῖτο αὐτό ἀπό 50 ἀντάρτες. Τό ἴδιο ἐπανελήφθη καί στίς 12 Φε-
βρουαρίου. 350286, 29316. Στίς ἀρχές Μαρτίου ὁ Λίτσας ἐπανῆλθε στήν
ἐλεύθερη Ἑλλάδα μαζί μέ τόν Βαγγέλη Βλάχο. Τήν ἀρχηγία τῆς ὁμάδος
ἀνέθεσε στόν Λούκα. 884-85, 13. Πρίν ἀπό τήν ἀναχώρησή του ἔστειλε ἐπι-
στολή (3.3) πρός τό προξενεῖο Μοναστηρίου, ἀπό τήν ὁποία χαρακτηρι-
στικό ἀπόσπασμα καταχωρίστηκε σέ ἔκθεση τοῦ προξένου Ξυδάκη (10.3)
πρός τό Ὑπουργεῖο τῶν Ἐξωτερικῶν: «Σημειώσατε ὅμως ὅτι οἱ κύριοι οὗτοι
(σ.σ. πρόκειται περί τῶν ὁπλαρχηγῶν τῆς περιφερείας Γρεβενῶν) ἠγνόουν
ἐντελῶς ὅτι ὑπάρχουν καί ἄλλαι ἀρχαί ἐκτός τοῦ ἐν Γρεβενοῖς γνωστοῦ
πρωτοσυγγέλου καί τοῦ κ. Οἰκονομίδου ἐν Τρικάλοις». Καί συμπλήρωνε ὁ
συντάξας τήν ἔκθεση πρόξενος: «Καθιστῶ δέ γνωστόν τῇ Ὑμετέρᾳ Ἐξοχό-
τητι ὅτι ὁ περί οὗ ὁ λόγος πρωτοσύγγελος, εἰς οὐδένα χαλινόν δυνάμενος
νά ὑποβληθῇ, ἐκδίδει ἐγγράφους διαταγάς μέ τήν σφραγίδα τῆς Μητροπό-
λεως Γρεβενῶν, διατάσσων τούς ὁπλαρχηγούς τῆς περιφερείας του νά φο-
νεύωσι πάντα Τοῦρκον εἰσπράκτορα, ὅν συναντῶσι καθ’ ὁδόν. Βεβαιώθητε
δέ, κ. Ὑπουργέ, ὅτι μέ τόν πρωτοσύγγελον εἰς Γρεβενά καί μέ ὁμοίους του
καί χειροτέρους εἰς ἄλλα σημεῖα, ὁ ἀγών θά ναυαγήσῃ οἰκτρῶς. Πλήν ὅμως
τούτων, ἐκ φύσεως εἶναι ἀδύνατον νά ἐξακολουθήσῃ οἱαδήποτε συνεννόησις
– 278 –
μεταξύ τοῦ εἰδικοῦ ἐνταῦθα γραφείου καί τοιούτων ὑποκειμένων, ἐνθαρρυ-

νομένων δυστυχῶς ὑπό τῆς ὀργανώσεως τῶν Ἀθηνῶν». 595245. Ἀπό τά γρα-
φόμενα συνάγεται δυσαρέσκεια τόσο τοῦ Λίτσα, ὅσο καί τοῦ Ξυδάκη
πρός τόν Λούκα καί τούς λοιπούς ὁπλαρχηγούς τῶν Γρεβενῶν, ἀλλά καί
πρός τόν πρωτοσύγγελο Ἀθανάσιο Τσάμη, οἱ κατηγορίες κατά τοῦ ὁποίου
φαίνονται ὑπερβολικές. Ἄς σημειωθεῖ ὅτι ὁ Ἀθανάσιος ἐπαύθη ἀπό τά
καθήκοντα τοῦ ἐπιτρόπου τοῦ μητροπολίτη Ἀγαθαγγέλου μετά από δί-
μηνο περίπου ἀπό τή σύνταξη τῆς ἐκθέσεως κατ’ ἀπαίτηση τῆς Πύλης 22.
Τό πρόβλημα ἐνδεχομένως νά εἶχε προκαλέσει ὁ φατριασμός στήν Ἀθή-
να σέ τόσο κρίσιμες γιά τό ἔθνος περιστάσεις. Στήν ἴδια ἔκθεση ἀναγρα-
φόταν γιά τήν περιφέρεια Γρεβενῶν: «ἀπαιτοῦνται δύο καλοί καί δραστή-
ριοι ὑπαξιωματικοί μετά σώματος 20-25 ἀνδρῶν πρός ἐξυπηρέτησιν τῆς με-
ταφορᾶς τῶν ὅπλων καί πρός ἀντίδρασιν κατά τῆς ρουμανικῆς προπαγάν-
δας». 595244
Ὁ Λούκας ξαναπέρασε ἀπό τό Λιμπόχοβο μέ 20 ἀντάρτες στίς 17
Μαρτίου καί στίς 14 Ἀπριλίου. 350286. Βλέπουμε μιά διαρκῆ κινητικότητα
τῶν ἀνταρτῶν μέσα στό βαρύ χειμώνα τῆς περιοχῆς, ἀσφαλῶς διότι ὁ
κίνδυνος ἦταν συνεχής, καθώς οἱ πληροφορίες τῶν κινήσεών τους ἔφθα-
ναν γρήγορα στούς Τούρκους. Στίς 26 Μαρτίου ἔγινε στό Λιμπόχοβο καί
ἀσφαλῶς καί σέ ἄλλα χωριά τῆς περιοχῆς διανομή ὅπλων πού τούς προ-
μήθευσε ὁ Λίτσας. Μεταξύ αὐτῶν πού ἔλαβαν ὅπλο ἦταν καί ὁ παπα-
Νικόλας. Γιά τή μεταφορά τῶν ὅπλων πλήρωσαν ἐκεῖνοι πού τά παρέλα-
βαν ἀπό μισή λίρα ὁ καθένας, ποσόν σεβαστό. 350286
Ὁ Λίτσας ἐπανῆλθε στή Μακεδονία στίς ἀρχές Ἀπριλίου μέ τόν Λεω-
νίδα Πετροπουλάκη, διδάκτορα τῆς νομικῆς, καί 75 πολεμιστές. Στήν θέ-
ση «Ἀγριοκερασιά» Καλαμπάκας τόν περίμενε ὁ Λούκας, ὁ ὁποῖος ἐτέθη
ἐπικεφαλῆς διμοιρίας ἀπό τίς πέντε πού σχηματίστηκαν. Ὁ Dakin γράφει
ὅτι, φθάνοντας στά Καστανοχώρια, ἡ συνολική δύναμη ἦταν 85 ἄνδρες
σέ πέντε ὁμάδες ὑπό τούς Πετροπουλάκη, Βλάχο, Μπαϊρακτάρη, Χριστό-
πουλο καί Λούκα. 81264, 884-85, 13
Τήν ἄνοιξη περιόδευε στήν περιοχή καί ὁ Ἀρκούδας μέ τό σῶμα του.
Στό χωριό Κίναμη Βοΐου, ὅπου τοῦ προσφέρθηκε κατάλυμα, κάλεσε τόν
δάσκαλο Ζήση Παπαγεωργίου ἀπό τή Σιάτιστα, ὁ ὁποῖος προσῆλθε μέ
τούς μαθητές τῶν τάξεων Γ΄ καί Δ΄. Ὁ Ἀρκούδας τούς μίλησε γιά τήν ἱε-
ρότητα τοῦ ἀγώνα καί τόνισε: «Ὅλοι ἐμεῖς πού βγήκαμε στά βουνά, παιδιά
μου, ἀφήνοντας τά σπίτια μας καί τήν καλοπέραση, βγήκαμε ν΄ ἀγωνι-
στοῦμε γι’ αὐτόν τόν Σταυρό, δηλαδή γιά τή θρησκεία μας καί γιά τήν ἀγα-
πημένη μας Ἑλλάδα». Μετά τήν ὁμιλία, οἱ μαθητές, κατά προτροπή τοῦ
δασκάλου, τραγούδησαν πατριωτικό τραγούδι συνοδευόμενοι ἀπό τόν
Ἀρκούδα καί τούς ἄνδρες του. 288305
– 279 –
Ὁ Δικώνυμος-Μακρῆς πέρασε ἀπό τήν περιοχή Γρεβενῶν, ἀκολουθώ-

ντας τήν ἴδια διαδρομή, τήν ἄνοιξη. Ὁ Ἁλιάκμων ἦταν ἀδιάβατος μέ τή
σχεδία. Ἕνας δεινός κολυμβητής τῆς ὁμάδας, μέ τό ὄνομα Κοντο-
λάμπρος, ἀνέλαβε νά διασχίσει τό ποτάμι συγκρατούμενος ἀπό ἕνα
σχοινί. Τό σχοινί κόπηκε καί αὐτός σώθηκε μέ μεγάλη προσπάθεια, γιατί
τό ρεῦμα ἦταν φοβερά δυνατό καί κανείς σχεδόν δέν γλύτωνε, ὅταν τόν
ἔπαιρνε. Οἱ χωρικοί, πού εἰδοποιημένοι εἶχαν καταφθάσει στήν ἀπέναντη
ὄχθη, βοήθησαν τούς ἀντάρτες νά διαβοῦν τό ποτάμι. Ὁ Μακρῆς περι-
γράφει αὐτή τή μικρή περιπέτεια στά ἀπομνημονεύματά του: «Τότε κά-
ναμε τοῦτο: Ζητήσαμε καί βρίκαμε ἕνα μέρος στενό τοῦ ποταμοῦ μέ δένδρα
στίς ὄχθες, ὅπου ἡ μιά ὄχθη, ἡ δική μας, ἦταν ψηλή, ἐνῶ ἀπέναντι ἐρχόταν
χαμηλότερη. Ἀπό κεῖ ἐκσφενδονίσαμε στούς χωρικούς τήν ἄκρη ἑνός λε-
πτοῦ σχοινιοῦ, στήν ἄκρη τοῦ ὁποίου εἴχαμε δέσει ἕνα χονδρό καί γερό. Κι
ἐκεῖνοι ἔδεσαν, ὅπως κι ἐμεῖς, τήν ἄκρη του σ’ ἕνα δένδρο. Τό σχοινί, ἐξ
αἰτίας τῆς διαφορᾶς ὕψους τῶν δύο ὀχθῶν, εἶχε μεγάλη κλίσι καί μποροῦσε
κανείς νά γλυστρήση πρός τήν ἀπέναντι ὄχθη. Στό σχοινί περάσαμε ἕνα-
δυό χονδρούς κρίκους, ἀπό τούς ὁποίους κρεμάσαμε ἕνα μεγάλο δίχτυ.
Στούς κρίκους δέσαμε ἕνα δεύτερο λεπτότερο σχοινί γιά νά μποροῦμε νά
τραβοῦμε πίσω τό δίχτυ, ἅμα θ’ ἄδειαζε στήν ἀπέναντι ὄχθη. Μ' αὐτό τό
δίχτυ θά περνούσαμε ὅλοι ἀπέναντι». 88113. Τό σῶμα τοῦ Μακρῆ διανυκτέ-
ρευσε στήν Κοπρίβα καί κατευθύνθηκε τήν ἑπομένη πρός Παλαιόκαστρο.
88114. Ἐνῶ τό σῶμα εἶχε καταυλιστεῖ στό Κωσταράτς Καστοριᾶς, ἦρθε νά
τούς συναντήσει ὁ Ἀρκούδας μέ 34 ἄνδρες, ὁ ὁποῖος τοῦ παραπονέθηκε
ὅτι τό Κέντρο τοῦ ὄφειλε μισθούς ἀρκετῶν μηνῶν. 81259
Στόν ἀγώνα ὑπῆρξαν καί οἱ σκοτεινές στιγμές. Μᾶς πληροφορεῖ ὁ
παπα-Νικόλας: «Εἰς τάς 5 τοῦ ἰδίου μηνός (σ.σ. Ἀπριλίου) ἐπῆγεν ὁ Ἀνα-
στάσιος Ἰωάν. Κούρναβος εἰς Ζιοπάνιον εἰς τόν μουδίρην Μεμέτ Ἀλῆ Μπέην
καί ἐπρόδωσεν τά ὅπλα καθώς καί τόν λοχίαν ὅπου ἦλθεν καί τά κατέγρα-
ψεν». Καί ἡ συνέχεια: «1906 Ἀπριλίου 12. Ὁ Ἀναστάσιος Ἰωάν. Κούρναβος
ἀνεχώρησεν μυστικῶς διά νά φύγῃ εἰς Ἑλληνικόν κράτος, ἕνεκα ἐπρόδωσεν
τό μυστικόν, καί εἰς τάς 14 τοῦ ἰδίου μηνός τόν ἐσύλλαβεν ὁ ἀρχηγός Ἀντώ-
νιος Βλαχόπουλος ὑπό τό ψευδώνυμον Λίτζας εἰς τά σύνορα χωρίον Ρί-
γκλαβον23 καί τόν ἐφόνευσαν διά μαχαίρας. Τοιοῦτον θάνατον λαμβάνουν οἱ
προδότες». 350287. Ἐπρόκειτο περί ἀποσπάσματος πού ὁ Βλαχάκης, τό
ὀρθό, εἶχε ἀποστείλει πρός καταδίωξή του.
Περί τά μέσα Ἀπριλίου εἰσῆλθε στήν περιοχή Γρεβενῶν τό σῶμα τοῦ
Φούφα (ἀνθυπολοχαγοῦ Ζαχαρία Παπαδᾶ). Ἀκολούθησε τή διαδρομή
ἀπό Βελεμίστι πρός Φιλί - Γκοστόμι. Ὁ Στέργιος Τσούμας ἀπό τόν Ντόλο
πού ἀνῆκε στήν ὁμάδα Παπαδᾶ, σημειώνει ὅτι ἔχασαν τόν πόρο καί ζή-
τησαν ἀπό τούς κατοίκους τοῦ Φιλίου νά τούς διαθέσουν ἄλογα γιά τό
– 280 –
πέρασμα τοῦ ποταμοῦ. Μάλιστα, γράφει, πρῶτος, ἀλλά μέ μεγάλη δυ-

σκολία, πέρασε ὁ ἴδιος ὁ Φούφας. Γράφει ἀκόμη ὁ Τσούμας ὅτι κατά τήν
κίνησή τους εἶχαν τόν φόβο τῶν ὁμάδων ρουμανιζόντων πού περιπο-
λοῦσαν στά Χάσια. 33784 Ἐπρόκειτο γιά τή συμμορία τῶν Σκουμπραίων.
Πέραν τῶν ἄλλων προβλημάτων ὑπῆρχε καί ἡ κακή συμπεριφορά κά-
ποιων Κρητῶν ὁπλαρχηγῶν, τούς ὁποίους κατήγγειλλε, ἀναφέροντας
συγκεκριμένα περιστατικά, ὁ Νικόλαος Πύρζας μέ ἀναφορά του
(2.5.1906) πρός τόν πρωθυπουργό, στήν ὁποία μεταξύ ἄλλων ἔγραφε: «Τά
γεγονότα ταῦτα, Ἐξοχώτατε, εἶναι μία ἀμυδροτάτη μόνον εἰκών τῶν ὅσων
διαπράττονται ἐν Μακεδονίᾳ ὑπό τῶν Κρητῶν, οἱ ὁποῖοι ἀληθής μάστιξ κα-
τήντησαν ἐν τῇ ταλαίνῃ χώρᾳ, ἀποινεί καί ὑπό τά ὄμματα τῶν συμπολιτῶν
των ἀρχηγῶν φονεύοντες, ληστεύοντες, ἁρπάζοντες καί ἀτιμάζοντες παρ-
θένους καί γυναῖκας. Ἡ ἱστορία τῆς παρουσίας αὐτῶν ἐν Μακεδονίᾳ εἶναι
πλήρης τοιούτων ἀτίμων καί βαρβάρων ἔργων...Τά ὄργια ταῦτα καθιστῶσιν
ἐντελῶς ἀνωφελῆ τήν ὠμολογημένην ἀνδρείαν αὐτῶν, διότι καταστρέφουσι
τήν ὅλην ὑπόθεσιν». 133936
Στίς 29 Ἀπριλίου24 συνήφθη φονική μάχη στόν Ὄρλιακα, στήν τοπο-
θεσία «Καραστέργιος», μεταξύ Ἑλλήνων ἀνταρτῶν, 30 περίπου τόν ἀριθ-
μό25, καί τουρκικοῦ ἀποσπάσματος 40 στρατιωτῶν καί 60 περίπου ρου-
μανιζόντων ἐκ Γρεβενῶν, οἱ ὁποῖοι συνόδευαν τίς οἰκογένειές τους στήν
Ἀβδέλλα καί στό Περιβόλι γιά θερινή διαβίωση. Μεταξύ αὐτῶν ἦταν μέ-
λη τῆς συμμορίας τοῦ Λεόνη μέ τίς οἰκογένειές τους. 409. Ὁ πρωτοσύγγε-
λος τῆς μητροπόλεως Ἀθανάσιος, κατά τήν τοπική παράδοση, εἶχε ἀπο-
στείλει μήνυμα μέ τόν Γεώργιο
Ταρλατζῆ, γιά τήν κίνηση τῶν
ρουμανιζόντων ὑπό συνοδεία, μέ
παραλήπτη τόν Λούκα. Ἐπειδή
αὐτός εἶχε μετακινηθεῖ πρός τά
Καστανοχώρια, παραλήπτης ἔγινε
ὁ Διαμάντης Μάνος καί ἀποφάσι-
σε νά δράσει. Ἐπικεφαλῆς τῶν
ἀνταρτῶν ἦσαν οἱ Μάνος (Κόκκι-
νος), Βερβέρας καί Γεώργιος
Τσιουκαντάνας ἀπό τό Περιβόλι26.
Συμμετεῖχαν οἱ Νικόλαος Γκαλ-
ντερίμης, Δημήτριος Ράμμος, Ἀλέ-
ξης Λύρας, Χρῆστος Κάραντος
(Κατσικώνης), Γεώργιος Βῆτος ἀπό
τό Σπήλαιο, Ἰωάννης Γκαλντέμης
Φ92. Γεώργιος Τσιουκαντάνας (Φλῶρος), Ἰωάννης Ἀντωνίου (479),
– 281 –
Ἰωάννης Ράπτης (Φόβιος), Χρῆστος Πα-

παγεωργίου ἀπό τήν Τίστα, Περιστέρης
ἀπό τό Μαυρονόρος, Δημήτριος Καβάλας
καί Βασίλειος Ζαρκάδας ἀπό τούς Μαυ-
ραναίους, Ζήσης Ντάλας (Ζῆκος) ἀπό τό
Παλιοχώρι, Στέργιος Τελιόπουλος (Ζα-
πάρας) ἀπό τό Κοσμάτι, Γεώργιος Σιαμα-
νίκας ἀπό τό Περιβόλι, Ζήσης Βέρος ἀπό
τήν Ἀβδέλλα καί Βέργος πιθανόν ἀπό τή
Λάβδα.
Οἱ ἀντάρτες ζήτησαν ἀπό τόν ἐπικε-
φαλῆς τοῦ τουρκικοῦ ἀποσπάσματος νά
ὑποχωρήσουν παραδίδοντας τούς προ-
στατευομένους τους. Αὐτός ἀρνήθηκε καί
ἄρχισε ἡ μάχη. Τά πυκνά καί εὔστοχα
πυρά τῶν ἀνταρτῶν ἀνάγκασαν γρήγορα Φ93. Ἰωάννης Γκαλντέμης
τούς Τούρκους νά παραδοθοῦν. Οἱ ἀπώ- (Φλῶρος)
λειες τῶν Ὀθωμανῶν ἦσαν 13 νεκροί καί
16 τραυματίες, μεταξύ τῶν ὁποίων καί ὁ ἐπικεφαλῆς τοῦ ἀποσπάσματος.
Οἱ ἀπώλειες τῶν ρουμανιζόντων ἦσαν 7 νεκροί, 1 ἄνδρας, 2 γυναῖκες καί
4 παιδιά. Οἱ ἄμαχοι κτυπήθηκαν κυ-
ρίως ἀπό ἀδέσποτες σφαῖρες. Οἱ ἀπώ-
λειες τῶν ἀνταρτῶν ἦσαν δύο νεκροί,
ὁ Περιστέρης καί ἕνας ἀγνώστων
στοιχείων, καί δύο τραυματίες, οἱ Ζαρ-
κάδας καί Γκαλντέμης. Ἀπό τούς
αἰχμαλώτους ἀφαιρέθηκαν μόνο τά
φυσίγγια, ἐνῶ παρεσχέθηκαν οἱ
πρῶτες βοήθειες στούς τραυματίες. Τά
ὑπάρχοντα τῶν ρουμανιζόντων ἁρπά-
χτηκαν. Δημοτικό ἇσμα ἀναφέρεται
στή μάχη καί τόν θρῆνο γιά τόν θάνα-
το τοῦ Περιστέρη27. 311173, 81258. 253198,
51314, 116173, 3148, 184124, 69538, 33634, 666.
Οἱ Ρουμάνοι μετέδωσαν πρός τόν
εὐρωπαϊκό τύπο τήν «εἴδηση» ὅτι οἱ
φονευθέντες «ὁμόφυλοί» τους ἦσαν
60. 410. Ὁ Rubin, πού ἔγραψε ἀργότερα
Φ94. Στέργιος Τελιόπουλος καί ὄχι ὑπό τό κράτος τῶν συναισθη-
(Ζαπάρας) μάτων, πού εἶχε ἐπιβάλλει στόν
– 282 –
ρουμανικό λαό ὁ μεγαλοϊδεατισμός τῶν

ἡγετῶν του, περιορίζει τούς νεκρούς σέ 5.
253198
Τή σημασία τῆς ἐπιθέσεως τῶν
ἀνταρτῶν μαρτυρεῖ ἡ ἐπί τόπου ἄφιξη τοῦ
Βέλγου διοικητοῦ τῆς χωροφυλακῆς Σερ-
βίων, σύμφωνα μέ τή συμφωνία τοῦ
Murzsteg, Simon βέη, καί τοῦ στρατιωτικοῦ
διοικητοῦ τῆς μεθορίου, Χουσνῆ πασᾶ. 8476.
Οἱ Τοῦρκοι ἀντέδρασαν μέ ξυλοδαρμούς
τῶν κατοίκων τῆς Τίστας καί τοῦ Σπηλαί-
ου, ἀπό τούς ὁποίους ἔλαβαν πληροφορίες
γιά τούς ἀντάρτες. Ὁ Ταρλατζῆς, ἀπό τόν
φόβο τῆς τιμωρίας μετανάστευσε στίς
Η.Π.Α. 184124. Τότε ξυλοκοπήθηκαν καί
βασανίστηκαν μεταξύ ἄλλων οἱ Γεώργιος
Ζυγόπουλος ἤ Οἰκονόμου καί Χρῆστος
Οἰκονόμου, ἱερεῖς τῆς Τίστας, καί ὁ δάσκα- Φ95. Γεώργιος
λος Διαμάντης Τσόγιας ἀπό τό Σπήλαιο, Σιαμανίκας
μέ τήν κατηγορία τῆς συνεργασίας μέ τούς
ἀντάρτες μέσω συνθηματικοῦ κτυπήματος τῆς καμπάνας τοῦ ναοῦ τῶν
Ταξιαρχῶν. 26227. Στήν τουρκική πρεσβεία τῆς Ἀθήνας ἔφθασε ἡ πληρο-
φορία ὅτι ἐπικεφαλῆς τῶν ἀνταρτῶν ἦταν ὁ Μάλλιος, ὁ ὁποῖος ὅμως
ἐμφανίστηκε στό τουρκικό προξενεῖο τοῦ Βόλου. 410. Ὁ ἔπαρχος Γρε-
βενῶν στήν ἔκθεσή του ἀνέγραψε ὅτι τήν ἐπιχείρηση εἶχε πραγματοποι-
ήσει τό σῶμα τοῦ Λίτσα. 412. Ἀκολούθη-
σαν συλλήψεις. Ὁ Χρῆστος Οἰκονόμου
φυλακίστηκε ἐπί ὀκτάμηνο στά Γρεβενά.
Ὁ Τσόγιας πέθανε κατά τό ἑπόμενο ἔτος,
λόγω τῶν ἐπιπτώσεων ἐκ τοῦ ξυλοδαρ-
μοῦ. Ἀπό τούς ἀντάρτες γνωρίζουμε ὅτι
συνελήφθη ὁ Χρῆστος Παπαγεωργίου
καί καταδικάστηκε σέ διετῆ φυλάκιση,
ποινή ἀνεξήγητα ἐπιεικῆ. 26227, 666,
116199. Ὁ τύπος τῶν Ἀθηνῶν, γιά νά δια-
σκεδάσει τίς ἐντυπώσεις, ἀπέδωσε τήν
ἐπίθεση σέ ληστρική συμμορία. 408, 410,
412. Δέν εἶναι τά σχετικά δημοσιεύματα
ἄσχετα πρός τά αἰσθήματα, τά ὁποῖα
Φ96. Ζήσης Βέρος ἔτρεφαν κάποιοι Ἕλληνες τῆς ἐλεύθερης
– 283 –
Ἑλλάδας πρός τούς ἐντόπιους ἀντάρτες.

Στή μάχη τῆς Ὀσνίτσανης Καστοριᾶς (7.5.1906), ἴσως τή θλιβερώτερη
σελίδα τοῦ ἀγώνα, τό σῶμα τοῦ Λίτσα γνώρισε σημαντικές ἀπώλειες καί
μεταξύ αὐτῶν τοῦ ἀρχηγοῦ καί τοῦ ὁπλαρχηγοῦ Λεωνίδα Πετροπουλάκη.
Ἄς σημειωθεῖ ὅτι ὁ παπα-Στέργιος Παναγιωτίδης, προϊστάμενος τοῦ μο-
ναστηριοῦ τοῦ Ἁγίου Ἀθανασίου πού φιλοξενοῦσε τούς ἀντάρτες, καθώς
καί οἱ Λούκας καί Γκούμας, εἶχαν ἀντιρρήσεις στή διεξαγωγή τῆς μάχης,
λόγω τῆς παρουσίας ἰσχυροῦ ἀποσπάσματος τουρκικοῦ στρατοῦ, ὁ ἀρχη-
γός τους ὅμως τούς ἀποκάλεσε δειλούς. 407, 7 32, 516. Εἶχαν κάποια ὑπερο-
ψία ὁρισμένοι ἀξιωματικοί καί δέν ὑπολόγιζαν παρά ἐλάχιστα τή γνώμη
τῶν ἐντοπίων ἀνταρτῶν, τούς ὁποίους δέν ἔπαυαν στίς ἐκθέσεις τους νά
κατηγοροῦν. Μετά τόν θάνατο τῶν ἀρχηγοῦ καί ὑπαρχηγοῦ, τήν ἀρχηγία
τοῦ σώματος ἀνέλαβε ὁ Λούκας. Αὐτός κατάφερε νά διασπάσει τόν κλοιό
καί νά κατηφορίσει πρός τό Βόιο. Οἱ ἄνδρες τοῦ Λίτσα ἐπέστρεψαν στό
ἑλληνικό ἔδαφος, ἐνῶ οἱ ὑπόλοιποι 40, ὑπό τούς Λούκα καί Βαγγέλη Βλά-
χο κινήθηκαν πρός τό Λιμπόχοβο τίς 28 Μαΐου καί ἀπό ἐκεῖ πρός Ντόλο.
350289. Τό σῶμα στίς 2 Ἰουνίου ἐπετέθη κατά τοῦ Ἔζερετς καί τό παρέδωσε
στή φωτιά28. Μετά τήν ἐπιτυχία ὁ Λούκας, διά τοῦ Γκούμα, ἔστειλε ἐπι-
στολή συλληπητήρια πρός τόν ἀδελφό τοῦ Λίτσα, Λεωνίδα Βλαχάκη. 7 35.
Περί τά μέσα Ἰουνίου τό σῶμα ὑπό
τόν Λούκα ἐπανῆλθε στά Γρεβενά.
Στίς ἀρχές Ἀπριλίου τό Μακεδο-
νικό κομιτάτο στά Τρίκαλα εἶχε κα-
θορίσει τή μηνιαία εἰσφορά τῶν χω-
ριῶν τῶν Χασίων γιά τή συντήρηση
τοῦ σώματος τοῦ Ζιάκα. Ἀνερχόταν
σέ 2.365 γρόσια. 697178. Σημειώνουμε
αὐτό, διότι ὁ Ζιάκας ἀργότερα κατη-
γόρησε τόν Λούκα ὅτι ἐπιβάρυνε τίς
κοινότητες τῆς περιοχῆς, στήν ὁποία
δροῦσε. Χωρίς ὅμως αὐτές τίς ἐπιβα-
ρύνσεις δέν ἦταν δυνατόν νά συντη-
ρηθοῦν οἱ ἀνταρτικές ὁμάδες. Ὁ
Ζιάκας εἰσῆλθε στήν περιοχή Γρε-
βενῶν μέ 20 ἄνδρες (22.5) καί, κατ’
ἐντολήν τοῦ «Κέντρου» Τρικάλων,
πορεύθηκε πρός τό Σπήλαιο, ὅπου
συναντήθηκε μέ τόν ἐντόπιο ὁπλαρ-
χηγό Μάνο (Κόκκινο)29 καί ἐνισχύ- Φ97. Ἀντώνιος Βλαχάκης
θηκε μέ ἄλλους 15 ἄνδρες, μεταξύ (Λίτσας)
– 284 –
τῶν ὁποίων οἱ Γκαλντέμης

(Φλῶρος), Βερβέρας καί Γκαλ-
ντερίμης. Στόχος ἦταν οἱ ρου-
μανίζοντες τῆς περιοχῆς καί
διάφορες ληστρικές ὁμάδες. Ἡ
ἔλλειψη ἡγετικῶν προσόντων
καί ἡ καθυστέρηση στήν πλη-
ρωμή τῶν ἀνταρτῶν, ἔφεραν σέ
διάσταση τόν Ζιάκα ἀπό τούς
ἄνδρες του, οἱ ὁποῖοι τελικά τόν
ἐγκατέλειψαν. Μεταξύ αὐτῶν
καί ὁ Μάνος καί κάποιοι ἀπό
ἐκείνους πού εἰσῆλθαν μαζί του
στή Μακεδονία30. 20227, 51317.
Ἔτσι, ὁ στόχος γιά δράση κατά
τῶν ρουμανιζόντων δέν ἐπετεύ-
χθη. Ὁ Ζιάκας συναντήθηκε
περί τά μέσα Ἰουνίου μέ τόν
Λούκα, ὁ ὁποῖος ἀρχικά εἶχε
ἀρνηθεῖ νά τεθεῖ ὑπό τίς διατα-
γές του. 40216. Στήν περιοχή Γρε- Φ98. Κατάλογος εἰσφορῶν
βενῶν ἐκινεῖτο κατά τόν Μάιο
καί ἄλλο σῶμα ὑπό τόν καπετάν Βρόντα (ἀνθυπολοχαγό Βασίλειο
Παπᾶ). 301319, 20227. Περί τήν Σιάτιστα ἐκινεῖτο τό σῶμα τοῦ Ρόζα. Τά σώ-
ματα Ζιάκα καί Ρόζα ἔλαβαν διαταγή ἀπό τό «Κέντρο» Τρικάλων νά ἐπι-
χειρήσουν νά καθαρίσουν τήν περιοχή τῶν Βεντζίων ἀπό τή συμμορία
τῶν Βαλαάδων ὑπό τόν Γκρόζο, ἡ παρουσία τῆς ὁποίας στήν περιοχή δυ-
σχέραινε τήν κίνηση τῶν ἀνταρτικῶν ὁμάδων πρός βορρά. Τό «Κέντρο»
ἐνημέρωσε τίς τοπικές ἐπιτροπές ἀγώνα ὅτι ὁ Οἰκονομίδης, ἡ «ψυχή» τοῦ
Κέντρου Τρικάλων, εἶχε ἀνακληθεῖ στήν Ἀθήνα, λόγω παραστάσεων τῆς
Τουρκίας. 47228
Τήν ἄνοιξη τό ἀνταρτικό σῶμα τοῦ Κολιοῦ, πού δροῦσε στό Βέρμιο,
προέβη σέ ἐκτεταμένη καταστροφή περιουσιακῶν στοιχείων πού ἀνῆκαν
στόν Τόλη Χατζηγῶγο καί φόνευσε 6 βοσκούς του. Αὐτό σκλήρυνε κατά
πολύ τή στάση τοῦ Χατζηγώγου καί προχώρησε στήν ἐμφανῆ στήριξη
ὁμάδων ρουμανιζόντων ἀνταρτῶν πού δροῦσαν στήν περιοχή πρός
ἐκφοβισμό τῶν ἑλληνοφρόνων Βλάχων. 149152
Περί τά μέσα Μαΐου ὁ Γύπαρης εἶχε φθάσει στά Κορέστια. Στό σῶμα
του μετεῖχε καί ὁ Κανούτας. Κινούμενο αὐτό πρός Στρέμπενο-Λέχοβο,
συγκρούστηκε στίς 29 Μαΐου μέ ἰσχυρή δύναμη τουρκικοῦ στρατοῦ καί
– 285 –
διαλύθηκε. Ὁ Γύπαρης ἐπανῆλθε στό ἑλληνικό ἔδαφος. Οἱ Κανούτας καί

Στέργιος Λύτας, μετά ἀπό περιπλάνηση, συνάντησαν τό σῶμα τοῦ Φού-
φα καί ἐντάχθηκαν σ’ αὐτό. Τό σῶμα αὐτό συγκρούστηκε λίγο ἀργότερα
μέ τό σῶμα τοῦ Τσακαλάρωφ, τό ὁποῖο ὑπέστη σημαντικές ἀπώλειες.
Στήν περιοχή τοῦ Λεχόβου συναντήθηκαν τότε οἱ Κανούτας καί Λούκας
καί γνωρίστηκαν. 125223, 249
Κατά τό θέρος τουρκικά ἀποσπάσματα μέ συνολική δύναμη 360 ἀν-
δρῶν εἶχαν ἀναπτυχθεῖ ἀπό τό Ταμπούρι τῶν Μαυραναίων ὥς τή Βωβού-
σα, παρακολουθοῦσαν ὅμως ἀπαθῶς τή διαπάλη μεταξύ τῶν ἑλληνικῶν
ἀνταρτικῶν ὁμάδων καί ὁμάδων ρουμανιζόντων, μέ τούς ὁποίους συνέ-
πρατταν καί Βαλαάδες και Ἀλβανοί. 605256, 413. Οἱ συμμορίες τῶν ληστῶν
προέβησαν καί σέ δολοφονίες. Στίς 8 Ἰουνίου δολοφόνησαν στή Σπάτα
τούς Εὐάγγελο Τσόκα καί Νικόλαο Γκιουλέκα. 722 34. Παρά τήν ἐπιδίωξη
τῶν ἀνταρτικῶν σωμάτων νά ἀποφεύγουν τή σύγκρουση μέ τόν τουρκικό
στρατό, αὐτό δέν ἦταν πάντοτε δυνατό. Ἀπό τό ἡμερολόγιο τοῦ παπα-
Νικόλα πληροφορούμαστε: «Εἰς τάς 13 Ἰουνίου ἔγινε πόλεμος μεταξύ τοῦ
Αὐ. Στρατοῦ καί ἀρχηγοῦ Ζιάκα εἰς τό σύνορον Μαγιέρης καί Λούντζι καί
ἐφονεύθη εἷς ζαπτιές, Ἀπτουλᾶς ὀνομαζόμενος». Οἱ Τοῦρκοι ἀπείλησαν
τούς Μαγεριῶτες μέ ἐμπρησμό τοῦ χωριοῦ τους. Τόν κίνδυνο ἀποσώβησε
ὁ μουχτάρης Χρῆστος Γαλάνης, πού γνώριζε τήν τουρκική. 1278. Ὁ Μ.
Γκόγκος ἀπό τό Λούντζι ἐξιστορεῖ το ἴδιο συμβάν, καθώς ἐνθυμεῖται ὅτι
στήν τοποθεσία «Καρβουνάρης» τοῦ χωριοῦ του κατέφθαναν κατά και-
ρούς ἀνταρτικά σώματα, προκειμένου νά λάβουν ὁδηγίες καί νά προω-
θηθοῦν βορειότερα. Τόν Ἰούνιο τοῦ 1906 κάποιο σῶμα ἔγινε ἀντιληπτό
ἀπό ἀπόσπασμα τουρκικοῦ στρατοῦ. Κινήθηκε ἀπομακρυνόμενο ἀπό τόν
οἰκισμό, γιά νά μήν ἐνοχοποιήσει τούς κατοίκους του. Τελικά δέν ἀπέφυ-
γε τή συμπλοκή, κατά τήν ὁποία τραυματίστηκε θανάσιμα ἀξιωματικός
τοῦ ἀποσπάσματος. Στή συνέχεια εἰσῆλθε στό χωριό δύναμη τουρκικοῦ
στρατοῦ, συνέλαβε τούς προκρίτους καί τούς ξυλοκόπησε ἄγρια. 75062
Στίς 16 Ἰουνίου εἰσῆλθε στό ὀθωμανικό ἔδαφος σῶμα ἀποτελούμενο
ἀπό 64 ἄνδρες ὑπό τόν Βάρδα. Τό Κέντρο, ἔχοντας ἐνημερωθεῖ γιά προ-
στριβές του μέ μέλη τῶν κατά τόπους Ἐπιτροπῶν, προέτρεπε τόν ἀρχηγό
νά εἶναι μετριοπαθής, ὑπομονετικός καί εὐγενής ἔναντι τῶν κατοίκων.
47237. Ὁ Βάρδας ἀκολούθησε τή διαδρομή Γεωργίτσα-Ζαπανταῖοι. Ἀπό κα-
τοίκους τοῦ Κηπουριοῦ πληροφορήθηκαν γιά τήν δράση τῶν συμμοριῶν
τῶν Σκουμπραίων, ὑπό τήν καθοδήγηση τοῦ Τσιακαμᾶ, καί τούς φόβους
ἀπό τούς ὁποίους διακατέχονταν οἱ κάτοικοι τῶν χωριῶν τῆς περιοχῆς, ἐξ
αἰτίας τῶν ὁποίων δίσταζαν νά βοηθήσουν τά ἀνταρτικά σώματα. Ἀπό τό
λημέρι τοῦ Κηπουριοῦ συνέχισε πρός Ζάλοβο. Ἐκεῖ πληροφορήθηκε τή
συγκέντρωση ἀνταρτικῶν σωμάτων μέ σκοπό ἐπιχείρηση κατά ρουμανι-
– 286 –
ζόντων. Ἐπρόκειτο γιά σώματα ὑπό τόν Ζιάκα μέ σύμπραξη ὁπλαρχηγῶν

τῆς περιοχῆς. Ὁ Τσόντος συνέχισε πρός Τίστα-Τούζι-Δέλνο. Γράφει σχε-
τικά: «Ἡ ὀργάνωσις τῶν ἐδῶ χωρίων ἔχει γίνει καλῶς καί λειτουργεῖ τε-
λείως, κατά τό δυνατόν, εἰς τοῦτο δ’ ἀρκετά συντελεῖ ἡ ὕπαρξις ρωμουνο-
τουρκικῶν συμμοριῶν, οἵτινες ἀναγκάζουσι τούς κατοίκους νά ἐξυπη-
ρετῶσι τά σώματα ἡμῶν, αἰσθανόμενοι τήν ἀνάγκην αὐτῶν». Ὁ Βάρδας
ἀναφέρεται στό πλῆθος τῶν ληστῶν πού δροῦσαν στήν περιοχή καί τό
ἀδύνατο ἔνταξης ὅλων στά ἀνταρτικά σώματα, λόγω ἀδυναμίας συντη-
ρήσεώς τους. Συνιστᾶ τήν ἀποδοχή εἰσόδου τῶν ἐκλεκτῶν πρός ἀναχαί-
τιση τῶν ρουμανιζόντων, για τήν ἀντιμετώπιση τῶν κακοποιῶν Τούρκων
(Βαλαάδων) καί τῶν παρεκτρεπομένων Ἀρχῶν, γιά τήν ἀσφάλεια τῶν
κατοίκων τῆς περιοχῆς καί γιά τήν ἐκπαίδευσή τους πρός ἑτοιμασία ἐπα-
ναστατικῶν πυρήνων. Κατά τήν παραμονή του μεταξύ Δέλνου καί Λού-
ντζι τόν ἐπισκέφθηκε κάποιος Μπακιρτζῆς, ὅπως γράφει31, ὄργανο τοῦ
Κομιτάτου, καί τοῦ προσέφερε χρήσιμες πληροφορίες, τίς ὁποῖες παραθέ-
τει: «Ὁ Γκούτας, μετά 65-70 ὀπαδῶν του, σχεδόν ρακενδύτων, εὑρίσκεται εἰς
τό χωρίον του Μεσολούρι καί οἱ Ζάκας-Λούκας-Βαγγέλης ἀπέναντι ἡμῶν.
Μᾶς κομίζουσι τόν ἄρτον καί τά ψητά σφακτά, γίνεται ἡ διανομή, τρώγομεν
καί ἀποστέλλω τοῦτον πρός τούς ἀνωτέρω, ἵνα τούς εἰδοποιήση περί τῆς
ἐκεῖ διαμονῆς μου. Περί τήν 5 ½ μ.μ. ἔρχονται οὗτοι καί ὁ Ἀλβανός Γεώργιος
Σούλιος32, ἅπαντες παραπονοῦνται διά τήν ὑπό τοῦ Κέντρου ἐγκατάλειψίν
των, οὐ μόνον ἄνευ χρημάτων, ἀλλά καί ἄνευ ἀπαντήσεως, καίτοι ἔγραψαν
πολλάκις, ἀπέστειλαν δ’ ἐσχάτως ἔκτακτον ἀγγελιοφόρον, εἰς ὅν ἐπλήρω-
σαν, ὡς λέγουσι, 4 εἰκοσ(όφραγκα). Ἐγένετο δέ τοῦτο ἀφορμή νά διαλυθῆ τό
ἐκ 50-60 ἀνδρῶν σῶμα, ὑπόλοιπον τοῦ σώματος τοῦ ἀειμνήστου Λίτσα
(Βλαχάκη), μετά τήν πρώτην φυγήν 30 ἀνδρῶν στήν Ἑλλάδα. Ὁ Ζάκας μοῦ
συνιστᾶ τόν ὁπλαρχηγόν Λούκαν ἀπό Ραντοσίνιτσαν (Ἀνασελίτσης), ὡς πο-
λύ καλόν καί γενναῖον, ἐντελῶς ἀπεκδυθέντα τόν παλαιόν ἄνθρωπον (διότι
ἦτο ληστής) πρόθυμον νά μεταβῆ ὅπου διαταχθῆ. Ὅπως καί ὁ Βαγγέλης
Βλάχος ἐκ Καρπενησίου, ὅστις μοῦ ἐπιδεικνύει τήν ἐντολήν τοῦ Κέντρου, δι’
ἧς τούς συνεχαίρετο διά τήν καλήν διαγωγήν των, τούς συνίστα τήν συ-
γκράτησιν τοῦ σώματος, καί νά άναμένωσι διαταγήν τί θά πράξωσιν, ἥτις
ἀδύνατον νά ἔλθη καί ἤδη μόλις 22 ἄνδρες ἔχουσιν ἀπομείνει, δέν γνωρί-
ζουσι τί νά πράξωσι καί ὁ Ἀρχηγός Ζάκας τί νά τούς συμβουλεύση. Τόν
ὁπλαρχηγόν Διαμάντην ἀπό Σπήλαιον (Γρεβενῶν) μοί λέγει ὅτι ἀπέπεμψε,
διότι οἱ ὑπ’ αὐτόν ἄνδρες παρεξετρέποντο εἰς κλοπάς κατά τῶν χωρικῶν
καί δέν ἠνόει νά τούς περιορίση. Γενικῶς δέ κατηγορεῖ αὐτόν καί συνιστᾶ
τόν Λούκαν διά τήν περιφέρειαν ταύτην». Ὁ Ζιάκας ἀσφαλῶς προέβαλε
στόν Βάρδα τή δική του ἐκδοχή γιά τήν ἀποχώρηση τῶν ἐντοπίων ἀπό τό
σῶμα του. Τό ἐγκώμιο πού ἔπλεξε στόν Λούκα ἐνώπιον τοῦ ἀρχηγοῦ
– 287 –
ἦταν προϊόν τῆς ἀνάγκης. Ἀργότερα ἔδειξε τά πραγματικά του αἰσθήμα-

τα. Ὁ Βάρδας κατευθύνθηκε στή συνέχεια πρός Λούντζι καί Μαγέρη.
30526. Τήν ἐκεῖ παρουσία του πληροφορούμαστε ἀπό τό ἡμερολόγιο τοῦ
παπα-Νικόλα: «Εἰς τάς 21 Ἰουνίου ὁ Ἀρχηγός Γ. Βάρδας μέ ἑξήκοντα τρεῖς
(63) ἄνδρας ἐκάθισεν εἰς Σμούρδα ὥρας 18 (δεκαοκτώ) καί ἔφυγεν διά Κο-
ρέστια». Ἡ μή συνάντησή του μέ τόν Γκούντα δηλώνει ὅτι ἡ πληροφορία
περί τῆς παρουσίας του στήν περιοχή ἦταν λανθασμένη καί ὅτι ἐκεῖνος
εἶχε ἤδη μετακινηθεῖ βορειότερα.
Ἀρχές Ἰουλίου, καί ἐνῶ τό σῶμα τοῦ Ρόζα ἐπέστρεφε στήν ἐλεύθερη
Ἑλλάδα, εἰσῆλθε στήν περιοχή ἐκ νέου ὁ Καραβίτης, ἐπικεφαλῆς νέου
ἀνταρτικοῦ σώματος. 47239. Στό δάσος βορείως τῶν Μετεώρων οἱ ἀντάρτες
εἶχαν συλλάβει κατάσκοπο τῆς συμμορίας τῶν Σκουμπραίων, ἀπό τόν
ὁποῖο ἀπέσπασαν τήν πληροφορία ὅτι ἡ συμμορία ἦταν στήν ὑπηρεσία
τῆς ρουμανικῆς προπαγάνδας καί εἶχε τήν κάλυψη τῶν τουρκικῶν ἀπο-
σπασμάτων. Κοντά στή Δημηνίτσα λημέριασαν. Οἱ ὁδηγοί τοῦ χωριοῦ
τούς ἔφεραν ἄλογα καί πέρασαν τόν Ἁλιάκμονα μέ κατεύθυνση τό Γκο-
στόμι καί ἀπό ἐκεῖ τόν Ἔξαρχο καί τόν Μπούρινο. 133 428. Τόν ἴδιο μήνα
εἰσῆλθε καί τό σῶμα τοῦ καπετάν Τσάρα (ὑπολοχαγοῦ Γεωργίου Στημο-
ναρᾶ). 32686. Στίς 26.6 ὁ Βάρδας συνέταξε ἔκθεση πρός τό ἐθνικό «Κέ-
ντρο», στήν ὁποία μνημόνευε τό ἐγκώμιο τοῦ Ζιάκα πρός τόν Λούκα.
30539. Παράλληλα, τό προξενεῖο Ἐλασσόνας, πού παρακολουθοῦσε προ-
σεκτικά τά συμβαίνοντα στήν περιοχή Γρεβενῶν μέ ἔκθεση διπλωμάτη
του (15.7.1906) ζητοῦσε ἀπό τό ἐθνικό «Κέντρο» τήν μετακίνηση σώματος
ὑπό τόν Λούκα γιά τήν ἀντιμετώπιση τῶν συμμοριῶν. 605 256. Τό «Κέντρο»
Τρικάλων ἐνήργησε ταχέως καί ὁ Λούκας ἔλαβε τήν ἀκόλουθη ἐντολή:
«ΕΝ ΟΝΟΜΑΤΙ ΤΟΥ ΠΑΝΤΟΔΥΝΑΜΟΥ ΘΕΟΥ ΚΑΙ ΤΗΣ ΠΑΤΡΙΔΟΣ
Πρός τόν ὁπλαρχηγόν Λούκαν Κόκκινον
Ἀποφάσει τοῦ Ἀνωτάτου Συμβουλίου τοῦ ἐν Ἀθήναις Μακεδονικοῦ Κομι-
τάτου διορίζομεν ὑμᾶς λόγῳ τῶν προσενεχθεισῶν πρός τήν πατρίδα ὑπη-
ρεσιῶν ὑμῶν (.............) ὁρίζομεν τήν τῶν Γρεβενῶν καί πᾶσαν ἄλλην ἥν ἤθε-
λεν ὁρίσει ὑμῖν τό ἐν Μακεδονίᾳ Ἐθνικόν Κέντρον εἰς οὗ καί μόνον
τάς διαταγάς θέλετε ὑπακούσει. Ἐπίσης θέλετε ἐκτελεῖ καί πᾶσαν αἴτησιν
ἀρχηγοῦ ἀνεγνωρισμένου, ἐφόσον δέν ὑπηρετεῖτε ὑπό τοιοῦτον.
Ἐν Τρικκάλοις τῇ 1η Αὐγούστου 1906 Ἐντολῇ τοῦ Ἀνω-
τάτου Συμβουλίου Παρμενίων Μακεδών» 51319
Ὁ Βάρδας γράφει στά ἀπομνημονεύματά του ἀπό τήν περιοχή τῶν
Πρεσπῶν (11.7.1906): «Μέ πληροφοροῦσιν ἐπίσης ὅτι ἔλαβον ἐπιστολήν ἐκ
Καστορίας περί Γκούντα καί ἄλλων ὅτι πρόκειται νά ἔλθωσι πρός τά μέρη
αὐτά καί νά ἐνεργήσωσιν εἰς Κορέστια. Ἐξεκίνησαν πρό ἐμοῦ, τόσον καιρόν
περιφέρονται ἀπό βουνοῦ εἰς βουνόν καί ἀπό ἑλληνικοῦ χωρίου εἰς ἄλλο,
– 288 –
τρώγοντες καί πίνοντες καί ἀναπνέοντες καθαρόν ἀέρα, ἡ συνήθης μέθο-

δος ὅλων αὐτῶν τῶν τσολιάδων, εἰς δέ τό τέλος τοῦ μηνός βεβαίως θά ζη-
τήσωσι τόν μισθόν (λουφέν). Ἀλλοίμονον εἰς τό ἔθνος ἀναμένον τήν σωτη-
ρίαν καί πρόοδόν του ἀπό τοιούτους. Ὅσον ἀναμειγνύεταί τις καί σπουδάζει
τά τοιαῦτα, τόσον βλέπει τήν ἀνάγκην στρατοῦ, ἵνα λύση τά ζητήματα τά
ἐθνικά». Καί συνεχίζει (21.7): «Σώματα παρά τό Ζουπάν καί Γρεβενά ὑπάρ-
χουσι πολλά. Δυστυχῶς δέν ἐπλησίασαν, θά προσπαθήσω νά τά φέρω πλη-
σιέστερα». 30566, 78. Τό κείμενο μαρτυρεῖ τήν πλήρη ἀνυποληψία τῶν
ἀξιωματικῶν τοῦ στρατοῦ πρός τούς ἀντάρτες ἐκείνους, οἱ ὁποῖοι εἶχαν
χρηματίσει στό παρελθόν ληστές. Ὁ Γκούντας ὅμως ἤδη πρό τῆς 19.7 εἶχε
περάσει ἀπό τό Πισοδέρι, κατευθυνόμενος πρός τήν περιοχή Πρεσπῶν,
ὅπως λίγες ἡμέρες ἀργότερα πληροφορήθηκε ὁ Βάρδας. 30582. Ἐκεῖ ἐτέθη
ὑπό τίς διαταγές τοῦ Δικωνύμου-Μακρῆ.
Περί τά μέσα Ἰουλίου οἱ Λούκας καί Ἀρκούδας κινήθηκαν πρός τό Βο-
δεντσκό, καθώς ἔλαβαν τήν πληροφορία ὅτι ἐκεῖ ἔκανε τήν ἐμφάνισή της
ρουμανική (βουλγαρική κατά δημοσίευμα) συμμορία. Ἐκεῖ βρέθηκαν
ἀντιμέτωποι μέ τουρκικό ἀπόσπασμα, τό ὁποῖο εἶχε στήσει ἐνέδρα. Στήν
κίνησή τους νά ὑποχωρήσουν, ὥστε νά ἀποφύγουν τή σύγκρουση, δέ-
χθηκαν τά πυρά ἄλλου ἀποσπάσματος. Κατά τήν ἀναπόφευκτη συμπλο-
κή σκοτώθηκαν 5 ἀντάρτες καί τραυματίτσηκαν 3. Ἀπό τούς Τούρκους
σκοτώθηκαν 14. 416. Ὁ Λούκας συνήθως διέμενε στή Λάβδα, ὅπου εἶχε
κουμπάρους καί φίλους. 691143. Ὁ Ἀρκούδας μέ σῶμα ἑπτά ἀνδρῶν κινή-
θηκε πρός τήν Ἤπειρο καί στίς ἀρχές Αὐγούστου ἔκανε τήν ἐμφάνισή
του στό χωριό Νεγάδες τοῦ Ζαγορίου, κατ’ ἐντολήν τοῦ «Κέντρου» Τρικά-
λων, προκειμένου νά στηρίξει τούς κατοίκους τῆς περιοχῆς πού δέχονταν
πιέσεις γιά τήν ἀποδοχή λειτουργίας ρουμανικῶν σχολείων 33. 15816, 288305.
Κινούμενος μέ τήν ὁμάδα του σέ ἄγνωστη περιοχή χωρίς ἐντόπιο ὁδηγό,
ἀναγκάστηκε νά καταφύγει σέ νερόμυλο γιά διημέρευση, κοντά στό χω-
ριό Σοποτσέλι. Ἔγιναν ἀντιληπτοί ἀπό τόν ἀγροφύλακα τῆς περιοχῆς, ὁ
ὁποῖος τούς κατέδωσε σέ τουρκικό ἀπόσπασμα νομίζοντας ὅτι ἦσαν λη-
στές. Στή συμπλοκή πού ἀκολούθησε (6.8.) φονεύθηκαν ὁ Ἀρκούδας καί ὁ
ψυχογυιός του Γιῶργος, ἐπίσης ἀπό τή Σαμαρίνα, τραυματίστηκε ὁ Γε-
ώργιος Δήλμας καί συνελήφθησαν δύο αἰχμάλωτοι. Οἱ νεκροί μεταφέρ-
θηκαν ἀπό τίς ἀρχές στά Ἰωάννινα καί τάφηκαν στόν αὔλειο χῶρο τοῦ
ναοῦ τῆς Ἁγίας Μαρίνας. 15823, 32360, 135. Ὁ θάνατος τοῦ Ἀρκούδα γνω-
στοποιήθηκε ἀπό τίς ἐφημερίδες στό ἀθηναϊκό κοινό, στό ὁποῖο ἦταν
γνωστός. Ἀναγγέλθηκε μάλιστα καί σέ εὐρωπαϊκές ἐφημερίδες, οἱ ὁποῖες
τόν προέβαλαν ὡς φοβερό ληστή. Στή Σαμαρίνα ἀλλά καί στήν εὐρύτερη
περιοχή Γρεβενῶν τονιζόταν πολύ ἡ προδοσία κατά τοῦ καπετάνιου.
Μάλιστα, ἐνοχοποιεῖτο ὁ ἐκ τοῦ σώματός του Γιαννακός Ἀναστασίου ἤ
– 289 –
Φ99. Πινακίδα στόν τόπο τοῦ θανάτου τοῦ Ἀρκούδα
Ἀναστασιάδης, ἀπό τήν περιοχή Γρεβενῶν, διότι τόν παρέσυρε στήν

Ἤπειρο, γιά νά τόν ἐξοντώσει. Ἡ σύλληψη ὅμως ἀπό τίς τουρκικές ἀρχές
καί ἡ φυλάκισή του ὥς τό 1908 μαρτυρεῖ ὅτι ἡ κατηγορία ἦταν ἀβάσιμη. Ὁ
Ἀναστασίου, σέ ἀναζήτηση τοῦ ὁποίου ἐξῆλθε ὁ Ἀρκούδας, στάθηκε ἡ
ἀφορμή γιά τή σύγκρουση μέ τό τουρκικό ἀπόσπασμα πού ἀκολούθησε.
418, 419, 421, 15834. Οἱ Τοῦρκοι, πληροφορηθέντες τή συμμετοχή τοῦ Δή-
λμα στήν ὁμάδα τοῦ Ἀρκούδα, πυρπόλησαν τήν οἰκία του στήν Πικριβινί-
τσα, ὁ ἴδιος ὅμως κατάφερε να διαφύγει. 135. Ὁ Σαμαριναῖος ποιητής Δη-
μήτρης Μακρῆς ἀφιέρωσε ποίημα στόν Ἀρκούδα, ἀπ’ τό ὁποῖο εἶναι τό
ἀκόλουθο ἀπόσπασμα:
«Στοῦ Ζαγοριοῦ τίς ὀμορφιές, στίς στράτες πού διαβαίνω,
στό Σιοποτσέλι τίς πλαγιές, στ’ Ἀρκούδα τό γιοφύρι
ἐκεῖ ξαπλώθηκα καί ’γώ νά σιγοτραγουδήσω,
νά πῶ τραγούδι κλέφτικο τοῦ καπετάν΄ Ἀρκούδα
Τόν βάρεσαν μέ προδοσιά σέ τοῦτο τό γεφύρι
Γιώργη μ’ Ἀρκούδα ξακουστέ, τῆς Σαμαρίνας γέννα,
Σοῦ φέρνω χαιρετίσματα ’π’ τή δόλια σου πατρίδα.
Σέ τραγουδάει μέ καημό καί τόση περηφάνεια
σέ τραγουδάνε τά πουλιά κι οἱ πέρδικες στά πλάγια...» 339121
Ὁ Ζιάκας ἀναφέρεται σέ ἔκθεση τοῦ προξενείου Μοναστηρίου (5.9) νά
δρᾶ στήν περιοχή Γρεβενῶν χωρίς νά λαμβάνει ἐντολές ἀπό τό προξε-
νεῖο, ἄν καί αὐτό ἐθεωρεῖτο ἐπιβεβλημένο. Προστίθετο ὅτι εἶχε διαταχθεῖ
νά κινηθεῖ πρός τά Καστανοχώρια, προκειμένου νά βελτιωθεῖ ἡ ἐκεῖ κα-
– 290 –
τάσταση. 595305. Πράγματι, στίς 31 Ἰουλίου ὁ Ζιάκας ἔλαβε ἐντολή νά κι-

νηθεῖ βορειότερα, πρός τά μέρη τῆς Καστοριᾶς πρός ἀντικατάσταση τοῦ
Φούφα. Στήν πορεία του τόν ἀκολούθησε καί ὁ Λούκας μέ τούς ἄνδρες
του. Ὑπεύθυνος στήν ἐπαρχία Γρεβενῶν ἀνέλαβε ὁ Ἰωάννης Γκαλντέμης
(Φλῶρος) μέ σῶμα 12 ἀνδρῶν. 305178. Γράφει ὁ παπα-Νικόλας: «Εἰς τάς 23
Αὐγούστου ἦλθεν ὁ ἀρχηγός Γρ. Ζιάκας μέ τούς ὁπλαρχηγούς Λούκαν,
Σάββαν, Θεοδόσιον καί Σπῦρον, τό ὅλον ἄνδρας 45, ἐκάθισαν εἰς Κατελάνην
ὥρας 24 καί ἔφυγαν πρός Βορρᾶν. Π.Ν.». 350289. Ὁ Λούκας διαχωρίστηκε
ἀπό τό σῶμα τοῦ Ζιάκα καί τοποθετήθηκε στά Ὄντρια. 305 178. Ὁ Βάρδας
ἐπιχείρησε στίς ἀρχές Σεπτεμβρίου νά ἐπικοινωνήσει μέ τόν Λούκα,
ἀλλά ἀνεπιτυχῶς. Τελικά, ἔλαβε ἐπιστολή του ἀπό 15.9, μέ τήν ὁποία
πληροφορήθηκε γιά τά ἀκόλουθα: «Σᾶς εἰδοποιῶ ὅτι εὑρίσκομαι εἰς τήν
ἐπαρχίαν Γρεβενῶν, διότι δέν ὑπάρχει κανέν σῶμα, πρό ἡμερῶν ἤμουν εἰς
Καστανοχώρια καί ἔπεσαν εἰς τήν ἐπαρχίαν οἱ κατσάκηδες καί χαράτσω-
σαν ὅλα τά χωρία, μάλιστα ἐφόνευσαν 3 ἀπό τούς Σαργκαναίους, τόν ἱερέα
καί 2 πολίτας, ὁμοίως ἕνα πολίτην εἰς τό χωρίον Βιλιά καί ἦλθον οἱ πολῖται
καί μέ ἐξήτησαν ἐπειγόντως». 305209. Κατσάκηδες ἀποκαλοῦνταν οἱ ἄν-
δρες τῶν μεικτῶν συμμοριῶν μουσουλμάνων καί ρουμανιζόντων. Στά
περιστατικά τῶν φόνων ἔχουμε ἤδη ἀναφερθεῖ (σελ.239).
Ἀπό ἔκθεση τοῦ προξένου Μοναστηρίου πληροφορούμαστε γιά τή
δράση τοῦ Γκούντα: «Τῇ 27ῃ Αὐγούστου τό σῶμα Γκούτα ἐκάλεσε διά ποι-
μένος τινάς τῶν προκρίτων τοῦ Σμιλέβου πρός συνεννόησιν. Ὡς ἀπάντησιν
ἔλαβε τήν βεβαίωσιν ὅτι οὐ μόνον οὐδεμία συνεννόησις εἶναι δυνατή, ἀλλ’
ὅτι καί οἱ ἐν τῷ χωρίῳ εὑρισκόμενοι κομίται τόν ἀναμένουσιν. Ἐπιχειρήσας
τότε νά πλησιάσῃ τό χωρίον ἐγένετο δεκτός διά σφοδρῶν πυροβολισμῶν
ὑπό τῶν ἐν χωρίῳ. Ἡ σύγκρουσις διήρκεσεν ἐπί μακρόν, τελικῶς δέ τό
σῶμα εἰσῆλθεν εἰς Σμίλεβον καί ἐφόνευσε δώδεκα, ἐξ ὧν δέκα ἄνδρας καί
δύο γυναίκας, ἐτραυμάτισε πέντε ἄνδρας καί μίαν γυναίκα καί ἐπυρπόλησε
ὀκτώ οἰκίας... Τῇ 28ῃ Αὐγούστου ἡ συμμορία Γκούτα ἀπέστειλεν ἐκ Πλάκι
ἀγγελιοφόρον εἰς Κρούσοβον, ὅπως ζητήσῃ τρόφιμα. Βουλγαρική συμμορία
συναντήσασα τρεῖς ἐκ Γκόπεσι ποιμένας κομίζοντας τά τρόφιμα ἐφόνευσε
αὐτούς παραλαβοῦσα καί τούς ἄρτους. Ἡ αὐτή βουλγ. συμμορία ἐφόνευσε
δύο ποιμένας ἐκ Μεγαρόβου, θεωρήσασα αὐτούς ὡς εὑρισκομένους ἐν συν-
νενοήσει πρός τό ἑλλ. σῶμα. Ὁ Γκούτας στερούμενος τροφῶν καί πληροφο-
ρηθείς τά τῆς βουλγαρικῆς συμμορίας γενόμενα εἰσῆλθεν εἰς χωρίον Πλάκι
καί ἐλεηλάτησε τοῦτο». 595308. Τῆς ἐνέργειας αὐτῆς τοῦ Γκούντα δόθηκε
μεγάλη δημοσιότητα στόν ἀγγλικό τύπο καί ἔγινε ἀφορμή γιά πικρόχολα
σχόλια σέ βάρος τῶν Ἑλλήνων. Τήν «ἀμεροληψία» τοῦ ἀνταποκριτοῦ τῶν
«Times» τοῦ Λονδίνου Μπάουτσερ μαρτυρεῖ τό ὅτι οἱ Βούλγαροι κυκλο-
φόρησαν μετά τόν θάνατό του γραμματόσημο μέ τή μορφή του. 188 298. Ὁ
– 291 –
σχολιογράφος τῆς ἐφημερίδας «Ἐμπρός» τῶν Ἀθηνῶν ὑπενθύμισε στούς

Ἄγγλους τή σιωπή τους μπροστά στό πρόσφατο τότε δράμα τῶν κατοί-
κων τῆς Ἀγχιάλου, δέχθηκε ὅμως παράλληλα ὅτι ἡ προσφορά τοῦ αὐτο-
κλήτου Γκούντα ὑπῆρξε ἀμφίβολη. 422. Ἐκεῖνο πού δέν τολμοῦσαν οἱ
σχολιαστές τοῦ ἀθηναϊκοῦ τύπου νά γράψουν ἦταν τό πῶς συμπεριφέρο-
νταν οἱ Ἄγγλοι ὡς ἀποικιοκράτες. Τό Σμίλεβο ἦταν χωριό μέ κατοίκους
βουλγαρικῆς συνείδησης στό σύνολό τους καί γενέτειρα τοῦ Γκρούεφ,
ἀρχηγοῦ τοῦ Β.Μ.Ρ.Ο. Ἀποτελοῦσε ὁρμητήριο γιά τούς Βουλγάρους
ἀντάρτες καί αὐτοί θεωροῦσαν ἀδιανόητη ἐπίθεση Ἑλλήνων ἀνταρτῶν
κατ’ αὐτοῦ, καθώς ἀπεῖχε ἀρκετά ἀπό τά πλησιέστερα χωριά πού θά
μποροῦσαν νά χρησιμοποιηθοῦν ὡς ὁρμητήριο. 188 298. Ὁ Δικώνυμος-
Μακρῆς δίνει στά ἀπομνημονεύματά του τήν ἀκόλουθη περιγραφή τοῦ
Γκούντα: Ἤτανε ἕνας ἄντρακλας θεριό, μέ μακρυά ἄσπρη γενειάδα καί μέ
ὅλα τά ἑβδομήντα χρόνια του κανείς δέν ἔβγαινε μπροστά του στό τρέξιμο.
Τή νύχτα ἔβλεπε σάν νἆταν ἥλιος καί τή μέρα γινόταν τυφλοπόντικας,
ἀλλοῦ πατοῦσε καί ἀλλοῦ βρισκόταν». 301322. Ὁ Τσόντος γράφει πώς κά-
ποιοι ἄνδρες τοῦ Γκούντα δέν λησμόνησαν τήν παληά τέχνη τῆς κλοπῆς.
305180. Τόν ἴδιο μήνα σέ μάχη μέ τουρκικό στρατό ὁ Μακρῆς τραυματίστη-
κε στόν ἀντίχειρα καί κατέφυγε στό Μοναστήρι γιά θεραπεία. Στή μάχη
συμμετεῖχε ὁ Γκούντας μέ ὀγδόντα ἄνδρες. 81 262, 188298
Κατά τά τέλη Αὐγούστου τό Ἐθνικό Κέντρο Μακεδονίας ἔστειλε ἐγκύ-
κλιο διαταγή πρός τούς ἐπικεφαλῆς τῶν ἀνταρτικῶν σωμάτων καί τίς
Ἐπιτροπές, στήν ὁποία ἐπισήμανε τά κρούσματα ἀπειθαρχίας μεταξύ
τῶν ἀνταρτῶν. Ζητοῦσε μάλιστα τήν αὐστηρή τιμωρία τῶν παρεκτρεπο-
μένων. 47240
Ὁ Καραστέργιος γράφει ὅτι τό 1906 εἰσῆλθε στήν περιοχή Γρεβενῶν
ἀνταρτικό σῶμα ὑπό τόν Νικόλαο Πλαστήρα καί συναντήθηκε μέ τούς
Μπούσιο καί Κουσίδη στό τσιφλίκι τοῦ πρώτου στό Ἐλευθεροχώρι. Σκο-
πός τοῦ σώματος ἦταν ἡ σύλληψη καί ὁ φόνος τοῦ Δημητρίου Τσιακαμᾶ.
1418. Ἀσφαλῶς ἡ ἀποστολή ἀπέτυχε.
Οἱ ἀγωνιζόμενοι στά μέρη τῆς Καστοριᾶς κατά διαστήματα κατέρχο-
νταν νοτιότερα, προκειμένου νά ἀναπαυθοῦν καί νά τύχουν περιποιήσε-
ων. Μιά σκηνή ἀπό τήν ἀνάπαυλα τῶν ἀγωνιστῶν περιγράφει ὁ Ἰσίδω-
ρος Σιδέρης ἀπό τή Γιανοβένη Καστοριᾶς (11.9.1906): «Εἰς Μεσολούρι
ἄνωθεν. Τό ἑσπέρας εἰς τό χωρίον καταλύματα ἕνεκα μεγάλης βροχῆς.
Ηὕραμε κάποιον ἰατρόν Ν. Σούρλαν. Δυσκολία ὅσον νά εὕρομεν ζῶα. Σχε-
δόν βιαίως καί διά ἀπειλῆς κατορθώσαμε νά εὕρομε ἕνα ἐκ τοῦ ἰδίου χωρίου
καί ἕνα ἐκ Δοτσικοῦ καί ἀναχωρήσαμε διά Δέλνο». (12.9.1906): «Ἐπιστρέ-
ψαμε εἰς Δέλνο. Καταλύματα εἰς τόν Ν. Τσάραν. Μοῦ ἔραψαν οἱ γυναῖκες
τήν φανέλλα, τό δέ καπετάνιε καί καπετάνιε πάει γόνα. Ὅλοι οἱ δημογέρο-
– 292 –
ντες εἰς τήν ὑποδοχήν καί ξεπροβόδησιν». 925

Στίς 24 Σεπτεμβρίου κυκλώθηκε σέ περιοχή μεταξύ Μοναχιτίου καί
Σπηλαίου σῶμα 17 ἀνταρτῶν καί ἀναγκάστηκε νά παραδοθεῖ. Πολύ πι-
θανό ἡ εἴσοδός του στή Μακεδονία νά εἶχε καταδοθεῖ ἀπό τά Τρίκαλα.
Μεταφέρθηκαν στά Γρεβενά. Οἱ κάτοικοι, γιά νά ἀποφύγουν τούς σαρ-
κασμούς τῶν ρουμανιζόντων, κλείστηκαν στά σπίτια τους. 605 264. Σέ
ἔκθεσή του (6.10) πρός τόν Βάρδα ἀπό τά Τρίκαλα ὁ ἀνθυπολοχαγός
Παῦλος Λαμπίρης γράφει ὅτι δέν ἐπρόκειτο γιά ἀντάρτες ἀλλά γιά χωρι-
κούς πού εἶχαν σταλεῖ ἀπό τόν ἀρχηγό γιά παραλαβή ὅπλων. Κατά τόν
Λαμπίρη ἡ σύλληψη κάποιων κοντά στό Μοναχίτι ὀφειλόταν σέ ἀπρο-
νοησία. 305305
Κατά τόν Ὀκτώβριο ἡ συμμορία τῶν Βαλαάδων τῆς Τόριστας ἐπιχεί-
ρησε δεύτερη ἀπόπειρα κατά τῆς ζωῆς τοῦ μητροπολίτου Σερβίων καί
Κοζάνης Κωνσταντίου, ἐνῶ ἐκεῖνος βρισκόταν σέ περιοδεία πρός τά Χά-
σια. Ὁ μητροπολίτης σώθηκε, διότι τά μέλη τῆς συμμορίας καθυστέρησαν
νά φθάσουν στή Λουζιανή. Ἡ συμμορία ἐπιχείρησε καί τή δολοφονία τοῦ
ἱερέα τοῦ χωρίου Ζιμνιάτσι. 16572. Στίς 14 Ὀκτωβρίου τό «Κέντρο» Τρικά-
λων διαβίβασε πρός τόν καπετάν Λούκα διαταγή τοῦ Κομιτάτου νά
ἐξοντώσει τή συμμορία ρουμανιζόντων τοῦ Ἀποστολίνα. Ὁ Λούκας μέ
ἀναφορά του (ἀχρονολόγητη) γνωστοποίσε τήν ἐξόντωση τῶν μελῶν τῆς
συμμορίας πλήν τοῦ ἀρχηγοῦ της. 51320
Μέ αἴτησή του (9.10) γιά ἀπονομή χάριτος ὁ ἔγκλειστος στή φυλακή
τοῦ Παλαμηδίου Κωνσταντῖνος Ρίζος, ἀπό τή Σαμαρίνα, ζητοῦσε τήν
ἀποφυλάκισή του, προκειμένου νά λάβει μέρος στόν ἀγώνα. Ἀνέφερε ὅτι
εἶχε δικαστεῖ τόν Ὀκτώβριο τοῦ 1901 ἀπό τό κακουργοδικεῖο Βόλου σέ
εἰρκτή 9 ἐτῶν γιά ληστεία πού διέπραξε στά Γρεβενά. Ἐπικαλεῖτο πρός
τοῦτο τόν ἀκόλουθο λόγο: «Ἐπειδή βαρυτάτη τυγχάνει ἡ ποινή αὐτή ὑφ' ἅς
συνθήκας ἐξετελέσθη ἡ πρᾶξις, καθόσον ὁ ληστευθείς ἐτύγχανε βούλγα-
ρος καί πράκτωρ ὅπλων καί ἄλλων εἰδῶν πολέμου τοῦ Βουλγαρικοῦ Κομι-
τάτου...». 17666. Οἱ Βούλγαροι ἔσφαζαν, ἡ Μακεδονία κινδύνευε καί Ἕλλη-
νες Μακεδόνες βρίσκονταν φυλακισμένοι σέ ἑλληνική φυλακή γιά λη-
στεία πού εἶχαν διαπράξει σέ ὀθωμανικό ἔδαφος! Μέ παρέμβαση τοῦ
Μακεδονικοῦ συλλόγου, τοῦ ἐχαρίσθη τό ὑπόλοιπο τῆς ποινῆς του. Ὁ Ρί-
ζος ἔγινε γνωστός ὡς καπετάν Τσεκούρας. 69 94. Αὐτός ὑπῆρξε συνωνόμα-
τος μέ τόν Ξάνθο ἤ Ξανθόπουλο (Κωνσταντῖνο Ρίζο) καί ἐξάδελφός του.
Ἔδρασε μέ τούς Ποντίκα καί Τσιντζελώνη. Σημαντικότερη ἦταν ἡ συ-
μπλοκή τους μέ σῶμα ὑπό τόν Ἀλβανό Σάββα στή Βούρμπιανη, κατά τήν
ὁποία ὁ Σάββας φονεύτηκε ἀπό τόν Τσιντζελώνη. 339 63. Δημοτικό τρα-
γούδι ἀναφέρεται στό γεγονός. 339114, 33965
Τά σώματα Φούφα καί Ζιάκα συναντήθηκαν στή Λοσνίτσα Καστοριᾶς
– 293 –
καί ἐκεῖ οἱ ἀρχηγοί τους ἔλαβαν τήν

ἀπόφαση νά ἐπιστρέψουν στήν ἐλεύ-
θερη Ἑλλάδα. Ἀλλά ὁ χειμώνας εἶχε
ἐνσκύψει βαρύς. Ὁ Κανούτας περι-
γράφει τήν πορεία μέ τά ἀκόλουθα:
«Εἰς τό δρόμο συναντήσαμε μεγάλες
κακοτυχίες: χιόνια, βροχές, ποταμούς
καί νύχτες-σκοτάδι. Ὅλοι ζητούσαμε
τόν θάνατον ὅσο νά φτάσουμε <στό>
Βελεμίστι καί στό Γάβροβον». 125224.
Αὐτό μᾶς βοηθᾶ νά συνειδητοποιή-
σουμε τίς συνθῆκες διαβίωσης τῶν
σωμάτων πού ἀποφάσιζαν νά παρα-
μείνουν στή Μακεδονία καί κατά τόν
χειμώνα, ἄν καί πρέπει νά σημειώ-
σουμε ὅτι κατά τήν περίοδο αὐτή
Φ100. Κω/νος Ρίζος (Τσεκούρας)
μειωνόταν καί ἡ ἔνταση τῆς καταδίω-
ξης.
Τόν Νοέμβριο σῶμα ἀνδρῶν ὑπό τόν Φλῶρο (Γκαλντέμη) προδόθηκε
καί πολιορκήθηκε στό Μοναχίτι ἀπό τουρκικό ἀπόσπασμα ὁδηγούμενο
ἀπό τόν Τσιακαμά. Τήν πολιορκία ἔλυσε ὁ Λούκας μέ τήν ὁμάδα του.
605271. Ὁ Λούκας ἀπό τίς ἀρχές Νοεμβρίου εἶχε ὑπαχθεῖ καί πάλι στό
σῶμα τοῦ Ζιάκα. Ἡ μετακίνηση τῶν Βλάχων πρός τούς τόπους χειμε-
ρινῆς διαβίωσης ἐπέβαλαν καί τήν μετακίνηση τοῦ Λούκα βορειότερα,
ὅπου ἡ ἀντιπαράθεση δέν κατασίγαζε κατά τόν χειμώνα. Τρεῖς φορές
ἀπό 19.11 ὥς 30.12 ὁ Λούκας πέρασε ἀπό τό Λιμπόχοβο. 350290. Κατά τόν
Δεκέμβριο τό σῶμα ἐπετέθη κατά τοῦ χωριοῦ Κλαδερόπ βόρεια τῆς Φλώ-
ρινας, κέντρου βουλγαρικῆς προπαγάνδας. 20229. Τόν Δεκέμβριο ὁ Ζιάκας
ἀνέλαβε, μέ διαταγή τοῦ Κέντρου Μοναστηρίου, τήν ἀρχηγία τῶν ἀνταρ-
τικῶν σωμάτων μεγάλου τμήματος τῆς Δυτικῆς Μακεδονίας. Κύριος
σκοπός τῶν σωμάτων αὐτῶν ἦταν νά πείσουν τούς χωρικούς τῆς Καστο-
ριᾶς νά ἐπανέλθουν στό Πατριαρχεῖο. 40 217, 116183. Στά τέλη τοῦ 1906
δροῦσαν στό Περιστέρι, βορείως τῆς Φλώρινας, τά σώματα τοῦ Μακρῆ
καί τοῦ Γκούντα δυνάμεως 70 ἀνδρῶν. 40208
Τό 1906 ὀργανώθηκε στήν Ξάνθη τό «Κίνημα ἀντιστάσεως» κατά τῶν
Βουλγάρων μέ πρωτοβουλία τοῦ μητροπολίτη Ἰωακείμ καί ἐξεχόντων
πολιτῶν τῆς πόλεως. Σ’ αὐτό προσχώρησαν καί πολλοί Μακεδόνες ἐργα-
ζόμενοι στήν Ξάνθη. 36251. Μεταξύ αὐτῶν ὑπῆρξαν καί δύο Γρεβενιῶτες,
οἱ Μιχαήλ Μαχαιρᾶς ἀπό τή Σαμαρίνα καί Εὐάγγελος Καπατσάρης ἀπό
τά Χάσια, οἱ ὁποῖοι ἀνέλαβαν εἰδικές ἀπόστολές κατά Βουλγάρων. 114 454
– 294 –
Κατά τόν Φεβρουάριο ἔλαβαν χώρα στήν Ἀθήνα ὀξύτατες ἀντιπαρα-

θέσεις σχετικά μέ τήν πορεία τοῦ ἀγώνα στή Μακεδονία. Ἐξεφράστηκαν
καί πολλές ἐπικρίσεις κατά τοῦ ἀρχηγοῦ Τσόντου. 306492. Στήν ὑπόδουλη
Ἑλλάδα ὅμως, παρά τόν χειμώνα, ὁ ἀγώνας συνεχιζόταν. Ὁ Ζιάκας κυ-
κλοφόρησε διαταγή γιά ὀργανωτικά θέματα: «1907 Μαρτίου 7 μᾶς ἦλθεν
κανονισμός ἀπό ἀρχηγόν Γρηγ. Ζιάκαν πῶς νά φέρωνται τά σώματα καί τά
καθήκοντα τῆς ἐπιτροπῆς». 350291. Ἡ ὅλη συμπεριφορά ὅμως αὐτοῦ προ-
κάλεσε τά παράπονα καί τίς διαμαρτυρίες πολλῶν τοπικῶν ὁπλαρχηγῶν
καί προσώπων πού στελέχωναν τίς ἐπιτροπές Ἄμυνας. Τά παράπονα
αὐτά διεβίβασε τό προξενεῖο Μοναστηρίου μέ τηλεγράφημα στό Ὑπουρ-
γεῖο ἐξωτερικῶν (1.4.1907).
Τόν Μάρτιο τό σῶμα τοῦ Φούφα ἐκινεῖτο πρός βορρά. Στόν Ἁλιάκμο-
να, συνέβη ἀτύχημα, τό ὁποῖο περιγράφει ὁ Καραβίτης: «Ὅταν ἔφθασε εἰς
τόν πορθμό τοῦ Ἁλιάκμονος, παρά τό Γκοστόμι, ἐπέρασε τό «καράβι» δέκα
ἄνδρες ἀπό τήν δεξιά εἰς τήν ἀριστερά, κατά τήν ἐπιστροφή ὅμως, γιά νά
παραλάβῃ καί τούς ἄλλους, ἐξεγαντζώθη ἀπό τή γούμενα καί τό πῆρε τό
ποτάμι μαζί μέ τόν καραβοκύρη. Ἔτσι ἔμειναν οἱ μισοί ἄνδρες εἰς τήν δεξιά
καί οἱ ἄλλοι μισοί εἰς τήν ἀριστερά ὄχθη τοῦ ποταμοῦ. Τώρα, γιά νά περά-
σουν ἀπό τήν δεξιά στήν ἀριστερά, πρέπει νά βαδίσουν οἱ ἄνδρες καί νά
φθάσουν στή γέφυρα τῆς Σμίξης, μεταξύ Βογατσικοῦ καί Χρούπιστας. Αἱ
ἄλλαι γέφυραι, Πασᾶ-Γεφύρι καί Λιψίστης φρουροῦνται. Καί διά νά φθά-
σουν στή γέφυρα τῆς Σμίξης μεγάλο βάσανο. Πρέπει νά ἀνέλθουν τά βουνά
Ὄντρια, ἀπό τσοπάνη σέ τσοπάνη, μέ ὁδηγό πού νά ξέρει καλά τή δουλειά
του». 133639, 301317. Ὁ Μόδης, ὁ ὁποῖος ἐκινεῖτο μέ ἄλλο σῶμα πρός νότο
καί συναντήθηκε μέ τόν Φούφα στό Γκοστόμι, γράφει: «Ἐπιβλητικός, σο-
βαρός, λιγόλογος ὁ Φούφας περιορίστηκε νά εἰπῇ: «Δέν πειράζει. Θά περ-
πατήσουμε λίγο περισσότερο». 18789. Ὁ Κανούτας, πού μετεῖχε στό σῶμα
τοῦ Φούφα, τοῦ ὁποίου τό ἐγκώμιο πλέκει, ἀναφέρεται μέ λεπτομέρεια
στό πέρασμα τοῦ Ἁλιάκμονα μέ τό πορθμεῖο χωρίς νά κάνει λόγο γιά
ἀτυχές συμβάν. 125226. Ἐκτιμοῦμε ὅτι ὁ Κανούτας, ὡς ὁδηγός, ἀνῆκε στήν
ἐμπροσθοφυλακή τοῦ σώματος. Τό σῶμα, γιά εὐνοήτους λόγους δέν συ-
γκεντρωνόταν στήν ὄχθη, ἀλλά ἔφθανε σ’ αὐτήν κατά μικρές ὁμάδες πού
περνοῦσαν τόν ποταμό κατά διαφορετικές χρονικές περιόδους. Τό σῶμα,
στό ὁποῖο ἀνῆκε ὁ Μόδης, κινήθηκε νοτιοανατολικά καί πέρασε τόν
Ἁλιάκμονα στό ὕψος τῆς μονῆς Ζάμπορντας μέ τήν «σπαρτίνα». 18789.
Ἦταν αὐτό τό τρίτο πέρασμα πρός τήν περιοχή Γρεβενῶν, στό ὁποῖο δέν
ἔχουμε ἀκόμη ἀναφερθεῖ λεπτομερῶς. Τό πέρασμα γινόταν κατά τόν
ἀκόλουθο τρόπο. Σέ χοντρό τεντωμένο σχοινί, δεμένο σταθερά στίς δύο
– 295 –
ὄχθες, κυλιόταν τροχαλία, στήν ὁποία ἦταν στερεωμένο δίχτυ, ἡ σπαρτί-

να (σπαρτίον στά μεσαιωνικά ἑλληνικά ἦταν τό δίχτυ), ἤ ἁπλό σκοινί, μέ
τό ὁποῖο δενόταν ὅποιος ἤθελε νά διαπεράσει τόν ποταμό. Ἄλλο σχοινί,
λεπτό, χρησίμευε στήν ἐπαναφορά τῆς τροχαλίας στήν ἀρχική ὄχθη.
Ὑπεύθυνος ἀπό πλευρᾶς Λοζιανῆς γιά τήν διαπεραίωση ἀνταρτῶν καί
πολεμοφοδίων ἦταν ὁ Ἰωάννης Γκαραβέλας, ἐνῶ ἀπό πλευρᾶς τῆς μονῆς
ὁ μοναχός Κοσμᾶς Καραπατάκης ἀπό τή Σαρακίνα. 259 345. Οἱ ἀντάρτες,
προερχόμενοι ἀπό τή Δισκάτα, κατέληγαν στή Λουζιανή καί ἀναπαύο-
νταν στίς οἰκίες τῶν συνδέσμων, ὥσπου νά νυχτώσει. Πρός εἰδοποίηση
τοῦ μοναχοῦ Κοσμᾶ, ὁ σύνδεσμος ἄναβε φωτιές στά ριζά τῆς Μπουνά-
σιας. Ὁ Κοσμᾶς μέ τούς συνεργάτες του κατέβαιναν στήν ὄχθη τοῦ πο-
ταμοῦ καί περίμεναν νά ἀκούσουν τό σύνθημα (κραυγή κουκουβάγιας).
Στή συνέχεια ἔρριχνε τό λεπτό σκοινί στήν ἀντίπερα ὄχθη τυλιγμένο σέ
πέτρα. Τό λεπτό σκοινί συνδεόταν μέ τό χονδρό, τό ὁποῖο δενόταν στόν
κορμό βαλανιδιᾶς μέ ἔνταση, ὥστε νά μή σχηματίζει μεγάλη καμπύλη
ὑπό τό βάρος τοῦ σώματος τοῦ προσώπου πού θα περνοῦσε κρεμασμένος
ἀπό τροχαλία, πού κυλιόταν ἐπάνω στό χονδρό σκοινί. Οἱ ἀντάρτες φιλο-
ξενοῦνταν στό μετόχι τῆς μονῆς, ὅπου τούς προσφέρονταν δεῖπνο καί
διανυκτέρευαν. Ἄν τά ροῦχα τους ἦταν ὑγρά, τούς ὁδηγοῦσαν στή μονή,
ὅπου ὑπῆρχε φωτιά, νά στεγνώσουν. Ὁ Κοσμᾶς παρεῖχε στούς ἀντάρτες
τίς πληροφορίες γιά τήν ἀσφαλῆ πο-
ρεία τους πρός τόν προορισμό τους.
138
Ὁ Καραβίτης στά ἀπομνημονεύ-
ματά του κάνει δυσμενῆ σχόλια γιά
τήν ἔλλειψη ὀργάνωσης τῶν ἐντοπί-
ων νοτίως τοῦ Ἁλιάκμονα πρός ὑπο-
στήριξη τῶν ἀνταρτικῶν σωμάτων.
Ἔχοντας τήν πληροφορία γιά τήν
παράσυρση τοῦ πορθμείου στό Γκο-
στόμι ἀπό τά νερά, ἀντιμετώπισε δί-
λημμα σχετικά μέ τή διαδρομή πού
ὄφειλε νά ἀκολουθήσει, γιά νά ἐπα-
νέλθει στό ἑλληνικό ἔδαφος περί τίς
ἀρχές Ἀπριλίου. Ἄν δηλαδή θά κα-
τευθυνόταν μέσω Ὀντρίων καί Πίν-
δου πρός Κηπουριό (ἀναφέρει τή γέ-
φυρα τοῦ Σπανοῦ) ἤ ἀπό τή Ζάμπορ-
ντα πρός τά σύνορα. Τελικά ἐπέλεξε
Φ101. Κοσμᾶς Καραπατάκης τή δεύτερη. 133639. Νά πῶς περιέγραψε
– 296 –
τό πέρασμα τοῦ Ἁλιάκμονα ὁ Καραβίτης, πού διανυκτέρευσε στή μονή:

«Τήν ἑπομένη πρωί-πρωί κατεβαίνουμε εἰς τήν ὄχθη τοῦ ποταμοῦ, ὁ ὁποῖος
ἦτο «φουσκωμένος» διότι εἶχε γυρίσει νοτιάς κι ἔλυωναν μαζεμένα τά χιό-
νια εἰς ὅλη τή Δυτική Μακεδονία καί μεταβλήθηκαν ὅλα τά ρεύματα εἰς
ποτάμια καί ὅλα τά ποτάμια εἰς ἕναν Ἁλιάκμονα πού εἶναι φόβος καί τρό-
μος νά τόν βλέπει κανείς. Εἶναι καί ἄλλοι ποταμοί, ἀπείρως μεγαλύτεροι
τοῦ Ἁλιάκμονος, ἀλλά εἶναι ὁμαλοί καί κάνουν τήν ἐντύπωση μᾶλλον λί-
μνης, ἀλλά ὁ Ἁλιάκμων εἶναι ποταμός εἰς ὅλη του τήν ἔκταση. Ἔχει καβαλ-
λήσει τά πλατάνια καί ὅπως εἶναι ἡ κοίτη του ἀνώμαλος καί μέ πολλά
στριφογυρίσματα, νομίζει κανείς ὅτι βράζει ἀπό θυμό καί προκαλεῖ χό-
χλους ἀφρισμένους πού κτυποῦν μέ λύσσα τίς γωνιές πού σχηματίζουν οἱ
στροφές τῆς κοίτης καί μέ τό βογγητό πού προκαλοῦν τά κτυπήματα τοῦ
νεροῦ, ὅπως κατεβαίνει σάν ἐπελαῦνον ἱππικό γιγάντων, προκαλεῖ τρόμο».
133647
Ὁ Λούκας σημειώνεται γιά τελευταία φορά στό ἡμερολόγιο τοῦ παπα-
Νικόλα στίς 22 Ἀπριλίου 1907. Στίς 5 Μαΐου, καί ἐνῶ τό ἀνταρτικό σῶμα
ὑπό τόν Ζιάκα βρισκόταν στό Βογατσικό, ἐπῆλθε ρήξη μεταξύ τοῦ ἀρχη-
γοῦ καί τοῦ Λούκα, λόγω παραπόνων τοῦ δευτέρου γιά τήν καθυστέρηση
τῆς καταβολῆς τῶν μισθῶν. Τό «Κέντρο» τῶν Τρικάλων ἔδωσε διαταγή
νά ἀποχωρισθεῖ ἀπό τό σῶμα ὁ Λούκας μέ τά παλικάρια του, προκειμέ-
νου νά ἐνταχθεῖ σέ σῶμα 40 ἀνδρῶν ὑπό τόν καπετάν Γκούρα (ἀνθυπο-
λοχαγό Δημήτριο Παπαβιέρο), πού μόλις εἶχε εἰσέλθει στή Μακεδονία
(30.5). 736, 51321. Κατ’ ἐντολήν τοῦ «Κέντρου» καί ὁ Ζιάκας ὑπήχθη ὑπό τόν
Γέρμα (ἀνθυπολοχαγό Νικόλαο Τσοτάκο). Ὁ Γκούμας μέ δική του ὁμάδα
παρέμεινε στήν περιοχή Ἀνασελίτσας. Σ’ αὐτήν συμμετεῖχαν οἱ Βασί-
λειος Κόκκινος, ἀδελφός τοῦ Λούκα, καί Ἀθανάσιος Κακαφίκας. Λίγο ἀρ-
γότερα, ὅμως, ὁ Γκούμας συνελήφθη μέ προδοσία καί κλείστηκε στή φυ-
λακή Γρεβενῶν, ἀπ’ ὅπου ἀπελευθερώθηκε μετά πεντάμηνο, μέ δωροδο-
κία τοῦ δικαστοῦ (κατῆ). 520
Στίς 3 Μαΐου πέρασε τά σύνορα τό σῶμα τοῦ Νταηλάκη. Κατά τή νυ-
κτερινή του πορεία συγκρούστηκε μέ στρατιωτικό ἀπόσπασμα κοντά στό
Παλιοχώρι Μαυραναίων χωρίς ἀπώλειες. Συνέχισε τήν πορεία του πρός
Σαμαρίνα, Ντένισκο καί κατέληξε στή Δάρδα. 187203. Ἡ κάπως ἀσυνήθι-
στη πορεία ἐξηγεῖται, ἄν δεχθοῦμε ὅτι ἔλαβε πληροφορίες, ὅτι νοτίως τοῦ
Βενέτικου, μεταξύ Κηπουριοῦ καί Κρανιᾶς, κινοῦνταν οἱ Σκουμπραῖοι
ὑπό τήν καθοδήγηση τοῦ Τσιακαμᾶ.
Ἀρχές Μαΐου τό σῶμα τοῦ Φούφα κινήθηκε πρός τό Μουρίκι. Στή
Λόσνιτσα συναντήθηκαν τά σώματα Φούφα καί Ζιάκα καί μαζί κατευ-
θύνθηκαν πρός τό Παλιοχώρι Ἐορδαίας, καθώς ἔλαβαν τήν πληροφορία
ὅτι ἐκεῖ κρυβόταν ὁ Μήτρο Βλάχος34. Στά ἑνωμένα σώματα συμμετεῖχαν
– 297 –
οἱ Γρεβενιῶτες Κανούτας, Ἀλεξίου ἤ

Μακρῆς, Θωμᾶς Λύτας ἤ Πυρογιάννης
καί Δημήτριος Μπαλατσός. 125226, 51325.
Ὁ Κανούτας ἀναφέρει ὅτι στό χωριό
ὑπῆρχε ἀστυνομικός σταθμός καί ὁ
ἴδιος ἐστάλη, καθώς γνώριζε τήν τουρ-
κική, νά γνωστοποιήσει στούς χωρο-
φύλακες ὅτι οἱ ἀντάρτες ἑτοίμαζαν
ἐπίθεση. Οἱ χωροφύλακες ἀδιάφοροι
ἔκλεισαν τά παράθυρα τῆς οἰκοδομῆς
πού στέγαζε τόν σταθμό. Τήν ἐπίθεση
κατά τῶν κομιταζτήδων (8 Μαΐου), οἱ
ὁποῖοι εἶχαν ὀχυρωθεῖ στίς οἰκίες, ἔκα-
νε τό σῶμα τοῦ Φούφα, ἐνῶ τό σῶμα
τοῦ Ζιάκα εἶχε καταλάβει θέσεις γιά
ἀντιμετώπιση τοῦ τουρκικοῦ ἀποσπά-
σματος πού τυχόν θά κατέφθανε. Κατά Φ102. Θωμᾶς Λύτας
τήν ἐπίθεση φονεύθηκε ὁ Φούφας καί
λίγο ἀργότερα κατέφθασε ἀπόσπασμα τουρκικοῦ στρατοῦ καί τά ἀνταρ-
τικά σώματα ὑποχώρησαν. Ὁ Κανούτας καί οἱ ἄλλοι Γρεβενιῶτες προ-
σχώρησαν στό σῶμα τοῦ Ζιάκα35. 125231, 32278
Στίς 3 Ἰουνίου εἰσῆλθε στήν ἐπαρ-
χία Γρεβενῶν σῶμα 25 ἀνταρτῶν ὑπό
τόν Τσάρα (ἀνθυπολοχαγό Στημο-
ναρᾶ) μέ σκοπό τήν καταδίωξη τῶν
συμμοριῶν τῶν ρουμανιζόντων. Ἀπο-
τελεῖτο αὐτό κυρίως ἀπό Θεσσαλούς,
μετεῖχαν ὅμως καί 6 Γρεβενιῶτες, οἱ
Ζήσης Βράκας, ὑπαρχηγός τοῦ σώμα-
τος, Γεώργιος Σαμανίκας, Εὐστάθιος
Ρίζος, Πασκόνης Πάιζας, ἀπό τό Πε-
ριβόλι, καί Λεωνίδας Ζησόπουλος ἀπό
τό Στιζάχι. Στή δύναμη προσετέθη καί
σῶμα 15 ἐντοπίων ἀνταρτῶν ὑπό τόν
Μάνο (Κόκκινο). Τό σῶμα αὐτό κινή-
θηκε δραστήρια κατά τῶν συμμοριῶν,
τίς ἀποδυνάμωσε καί ἐνδυνάμωσε τό
φρόνημα τῶν κατοίκων τῆς περιοχῆς
Φ103. Ζαχαρίας Παπαδᾶς πού τρομοκρατοῦνταν. 51323, 301379. Ὁ
(Φούφας) Στημοναρᾶς, καθ’ ὑπόδειξη πιθανόν
– 298 –
προκρίτων τῶν Γρεβενῶν καί ἐνῶ οἱ Ν. Κουσίδης καί Γ. Μπούσιος ἦσαν

ἔγκλειστοι στή φυλακή τοῦ Μοναστηρίου, ἀνέθεσε στόν Γρηγόριο Ἀνα-
γνώστου, φοιτητή τῆς νομικῆς σχολῆς, τήν ἀνασυγκρότηση τῆς ἐπιτρο-
πῆς Ἀγώνα καί τήν εἴσπραξη χρημάτων36.
Ὁ Γκούντας μέ τό σῶμα του κινήθηκε πρός τά μέρη τῆς Ἀλβανίας καί
ἔφτασε μέχρι τόν Δρίνο. Στό χωριό Πλιάσα ἔκαψε στοιβάδες ἀπό σχολικά
βιβλία τῆς ρουμανικῆς προπαγάνδας.Τήν ἴδια ἐποχή ὁ γυιός του Χρῆστος
δροῦσε ὡς πρόεδρος τῆς ἐπιτροπῆς Ἄμυνας στό Μεγάροβο. 183143. Ὁ
Γκούμας, μετά τήν ἀποφυλάκισή του, κατέφυγε στά Καστανοχώρια. Ἐκεῖ
ἔδρασε ὑπό τόν Μπραγιάννη, τόν ὁποῖο διέσωσε, ὅταν αὐτός σέ συμπλο-
κή τραυματίστηκε βαρειά. Στή συνέχεια ἔδρασε ὑπό τόν Δικώνυμο-
Μακρῆ. 301384, 520
Τό σῶμα τοῦ Γέρμα (ἀνθυπολοχαγοῦ Νικολάου Τσιοτάκου), στό ὁποῖο
μετεῖχαν οἱ Λούκας καί Τσιουκαντάνας, ὡς ὁμαδάρχες, κινούμενο στήν
περιοχή Βογατσικοῦ προσεβλήθη στίς 4 Ἰουλίου κοντά στή Λόσνιτσα ἀπό
ἀπόσπασμα τουρκικοῦ στρατοῦ. Ὁ Γέρμας σκοτώθηκε καί τό σῶμα του
διαλύθηκε. 20230, 183169. Ὁ Λούκας μέ τούς ἄνδρες του προσχώρησαν στό
σῶμα τοῦ Γκούρα στό Βογατσικό καί τό σῶμα κινήθηκε πρός βορρά μέ
προορισμό τό Μορίχοβο. Στίς 14 Ἰουνίου κινοῦνταν στήν περιοχή τοῦ Λε-
χόβου τά σώματα Ζιάκα, Γκούρα καί Φλάμπουρα. Ἀπό σφάλμα κάποιων
σκοπῶν, πού πυροβόλησαν πρῶτοι κατά τουρκικοῦ ἀποσπάσματος πού
περνοῦσε ἀπό τό μέρος, συνήφθη σφοδρή μάχη πού διήρκησε 4 ὧρες.
596129. Ὁ Λούκας εἶχε ὑπό τίς διαταγές του 28 ἄνδρες. Κατά τή μάχη ἐπέ-
δειξε ἡρωισμό ἐμψυχώνοντας τούς συναγωνιστές του καί τραυματίστηκε
σοβαρά στό πρόσωπο. Μετά τήν πρόχειρη ἐπίδεση τοῦ τραύματος, μετα-
φέρθηκε σέ ἀσφαλές μέρος σέ δασωμένη ἔκταση ἀπό τόν ψυχογυιό του
Τζιουβάρα καί τόν Ἀριστείδη Τσοῦλο ἀπό τήν Εὐρυτανία. Προσπάθειες
νά προσεγγίσουν τό σημεῖο δέν καρποφόρησαν λόγω τῶν συνεχῶν περι-
πολιῶν τουρκικῶν ἀποσπασμάτων. 309 27, 31. Τήν ἑπομένη βοσκός ἀπό τό
Μπλάτσι τόν ἐπισκέφθηκε καί τόν βοήθησε νά μετακινηθεῖ στό Λέχοβο.
Μεταφέρθηκε στό Βογατσικό στήν οἰκία τοῦ Ντόγρη καί εἰδοποιήθηκε ἡ
ἐπιτροπή ἀγώνα τοῦ χωριοῦ του. Μεταφέρθηκε στή συνέχεια στό Τσοτύ-
λι, ὅπου τοῦ προσφέρθηκε βοήθεια ἀπό τόν ἰατρό Κοσμά Ἀγακίδη καί
ἔφθασε στό χωριό του37. Ἀρχές Ἰουλίου βρισκόταν ἀκόμη στή Μακεδονία,
ὅπως συνάγεται ἀπό εὐχαριστήρια ἐπιστολή του πρός τόν Τσοῦλο. 309 45.
Ἀργότερα μετακινήθηκε πρός Καλαμπάκα καί ἀπό ἐκεῖ διακομίστηκε
στήν Ἀθήνα, ὅπου ὑπεβλήθη σέ ἐγχείριση καί παρά τίς προσπάθειες τῶν
γιατρῶν ἔχασε τό ἕνα του μάτι. 116 184, 51322. Στόν Βάρδα ἔφθασε ἡ εἴδηση
ὅτι ὁ Λούκας σκοτώθηκε. 306736. Τό ἴδιο καί στό προξενεῖο Μοναστηρίου.
596129. Ἡ δημοτική μοῦσα τοῦ ἀφιέρωσε τό ἀκόλουθο τραγούδι:
– 299 –
Ἕνα πουλάκι λάλησε στοῦ Λέχοβου τή ράχη

δέν κελαϊδοῦσε σάν πουλί, οὔτε σάν χελιδόνι
μόν’ κελαϊδοῦσε κι ἔλεγε μόν’ κελαϊδεῖ καί λέει.
Καλά ἦσαν Λούκα μ΄ στά βουνά καί στά Καστανοχώρια
τί ἤθελες, τί γύρευες στοῦ Λέχοβου τή ράχη;
-Πάηνα γιά τό Μορίχοβο καί γιά τήν Καρατζιόβα
Γιατί μᾶς κατηγόρησαν Ζιάκας καί Παπαδήμας.
«Δέν κάν’ ὁ Λούκας γι΄ ἀρχηγός, μήτε γιά καπετάνιος
Μόν’ κάνει ὁ Λούκας γιά κλεψιά καί γιά παχιά κριάρια». 183 169, 92199
Ἔχουμε μία ἀκόμη μαρτυρία τῆς περιφρονητικῆς στάσεως τῶν ἀξιωμα-
τικῶν ἀπέναντι στούς ἐντοπίους ὁπλαρχηγούς.
Τό σῶμα τοῦ Τσάρα ἐκινεῖτο στήν περιοχή Γρεβενῶν - Βοΐου ἀπό τόν
Ἰούλιο ὥς τά τέλη Ὀκτωβρίου. Κατά τήν ἴδια περίοδο στήν ἴδια περιοχή
ἐκινοῦντο τά σώματα τῶν Λαχτάρα (ἀνθυπασπιστοῦ Νικολάου Πλατα-
νιᾶ) μέ 20 ἄνδρες, τό ὁποῖο παρέμεινε μέχρι τό τέλος τοῦ ἔτους, καί Εὐαγ-
γέλου Κουρουπούλη. 350292-294
Τό θέρος ἔγινε σημαντική στρατιωτική κίνηση ἀπό πλευρᾶς Τούρκων.
Ἡ 6η μεραρχία, πού μετά τήν ἀπελευθέρωση τῆς Θεσσαλίας ἕδρευε στήν
Λειψίστα, μετακινήθηκε στήν Κοζάνη. Στίς ἀρχές Ἰουνίου ἄρχισε ἡ ἐγκα-
τάσταση τῶν πρώτων γραφείων. 701141. Ἐκεῖνο τό θέρος ἦταν πολύ αἱμα-
τηρό γιά τούς Ἕλληνες ἀντάρτες. Ὅμως ἡ θυσία τους δέν ἦταν μάταια. Ὁ
ἀγώνας ἔκλινε πιά ὑπέρ τῶν Ἑλλήνων. Αὐτό ἔκανε τούς δύο μηχανορρά-
φους τῶν Βαλκανίων, Αὐστρία καί Ρωσία, νά ἀνησυχοῦν. Ἡ ἀνησυχία
τους ἐκφράζεται στά δημοσιεύματα δύο ἐφημερίδων τῆς ἐποχῆς. Ἡ «Νο-
βόγιε Βρέμιε» τῆς Πετρουπόλεως ἔγραφε: «Πέτρα τοῦ σκανδάλου εἶναι
μόνο ὁ Ἑλληνισμός καί κατ’ αὐτοῦ δέον νά στραφῇ ἡ πίεσις τῆς Εὐρώπης,
καθόσον οἱ λοιποί λαοί τῆς Μακεδονίας, ὡς καί τά ὁμόφυλα αὐτῶν βαλκα-
νικά κράτη, ὑπήκοντα εἰς τάς συμβουλάς τῆς Εὐρώπης, ἔπαυσαν πλέον τόν
ἐν Μακεδονίᾳ ἀγῶνα». Καί ὁ «Νέος Ἐλεύθερος Τύπος» τῆς Βιέννης ἐπα-
ναλάμβανε τόν Ὀκτώβριο τοῦ 1907: «Τά ἄλλα βαλκανικά κράτη θά ὑπα-
κούσουν, ὡς μέχρι τοῦδε, εἰς τάς συστάσεις τῶν Μεγάλων Δυνάμεων, μόνη
δέ ἡ Ἑλλάς καί ὁ Ἑλληνισμός δέν ὑπάρχει πιθανότης ὅτι θά ἀκολουθήσουν
αὐτάς, παρ’ ὅλας τάς ὑποσχέσεις τάς ὁποίας δίδουν, ὠθούμενοι ὑπό τοῦ
ἀναπτυχθέντος παρ’ αὐτοῖς ἐθνικοῦ φανατισμοῦ». 20231
Παράλληλα καί ἡ Ἀγγλία πίεζε τήν Πύλη γιά λήψη μέτρων κατά τοῦ
ἑλληνισμοῦ μέ ἐπίκεντρο τόν περιορισμό δράσεως τῶν μητροπολιτῶν,
μεταξύ τῶν ὁποίων καί τοῦ Γρεβενῶν Ἀγαθαγγέλου, ἄν καί αὐτός εἶχε
ἀνακληθεῖ στήν Κωνσταντινούπολη. Ἔγραψε τότε ἀθηναϊκή ἐφημερίδα:
«Ἡ Πύλη...εἰς οὐδέν θά προέβαινε καί τήν φοράν ταύτην, ἀφοῦ ἄλλως τῆς
εἶνε ἀρεστός ὁ μεταξύ τῶν χριστιανῶν ἐμφύλιος πόλεμος, ἄν δέν ἐζητεῖτο
– 300 –
ἐπιμόνως ἡ ἐπέμβασίς της ἐκ μέρους τῆς Ἀγγλίας. Οὕτως ἐδημιουργήθη ἡ

ὀξεία ἔρις μεταξύ Πατριαρχείου καί Πύλης». 536
Στά μετόπισθεν, στήν Ἀθήνα διάφοροι σύλλογοι ἔκαναν ἐράνους γιά
τόν ἐξοπλισμό τῶν ἀνταρτικῶν σωμάτων, ἀλλά καί γιά τήν ἐνίσχυση τοῦ
δοκιμαζομένου λαοῦ τῆς Μακεδονίας. Στό ἀρχεῖο τοῦ «Κεντρικοῦ Μακε-
δονικοῦ Συλλόγου» Ἀθηνῶν ὑπῆρχε συγκινητική ἐπιστολή Σαμαριναίων
ἐξ Ἀμερικῆς:
«Πρός τό ἀξιότιμον
Διοικητικόν Συμβούλιον
τοῦ «Κεντρικοῦ Μακεδονικοῦ Συλλόγου» Ἀθηνῶν
Ἡ ἐν Manchester N.H. τῆς Ἀμερικῆς Ἑλληνική Ἀδελφότης Σαμαριναίων
«Ἡ Ἁγία Παρασκευή», δι ἐράνου τῶν μελῶν της συνέλεξε τό ποσόν τῶν
εἰκοσι ἑπτά (27) δολλαρίων, ἅτινα ἀποστέλλει ὑμῖν, πρός περίθαλψιν τῶν
δεινοπαθούντων ἀδελφῶν ἡμῶν Μακεδόνων.
Manchester N.H. τῇ 13 Ὀκτωβρίου 1907
(Τύπος σφραγῖδος) Ἐκ τοῦ Γραφείου τῆς Ἀδελφότητος» 17655
Ἀρχές Νοεμβρίου ὁ Καραβίτης, ἐπικεφαλῆς ἀνταρτικοῦ σώματος,
εἰσῆλθε καί πάλι στή Μακεδονία. Αὐτή τή φορά μέ τή βοήθεια τῶν
ὁδηγῶν τῆς Δημηνίτσας πέρασαν τόν Ἁλιάκμονα μέ ἄλογα καί εἰσῆλθαν
στό δάσος τῆς Χολένιστας. Ἀπό ἐκεῖ κατευθύνθηκαν διά τοῦ Ἐξάρχου στό
Παληόκαστρο. 133690. Αὐτή ἦταν ἡ τέταρτη διαδρομή πού ἀκολουθοῦσαν
τά ἀνταρτικά σώματα.
Τόν Νοέμβριο κινήθηκε πρός τήν ἐλεύθερη Ἑλλάδα τό σῶμα τοῦ Νι-
κολάου Νταηλάκη. Φόρεσαν ροῦχα τῶν ἐντοπίων καί ἔφεραν ὡς ὁπλισμό
μόνο πιστόλια. Ὅταν ἔφθασαν στήν περιοχή Γρεβενῶν, ὁ Νταηλάκης
συνέλαβε τήν ἰδέα νά ἐξοντώσει τόν Τσιακαμᾶ. Ἐγκαταστάθηκε στή μο-
νή τοῦ Ἁγίου Νικολάου Μοναχιτίου καί κατέστρωσε τό σχέδιο. Θά εἰσερ-
χόταν στήν Κρανιά ὡς Ἀλβανός μπέης (γνώριζε τήν ἀλβανική) μέ δύο
ἀκολούθους. Θά συναντοῦσε τόν Τσιακαμᾶ στό μεσοχώρι ἤ στό καφενεῖο
καί θά τόν ἐκτελοῦσε, φροντίζοντας νά διαφύγει πρίν προφθάσουν νά
τόν συλλάβουν. Ἔστειλε ἀνθρώπους του στήν Κορυτσά νά προμηθευτοῦν
στολές καί αὐτός ἐκινεῖτο στήν περιοχή μεταξύ Μοναχιτίου καί Κρανιᾶς
σχεδιάζοντας τόν τρόπο διαφυγῆς του μετά τήν ἐκτέλεση. Τό πρωϊ τῆς
10ης Δεκεμβρίου μέ τή στολή τοῦ μπέη εἰσῆλθε σέ φτωχόσπιτο στήν ἄκρη
τοῦ Μοναχιτίου. Τό μεσημέρι τό σπίτι κυκλώθηκε ἀπό τουρκικό ἀπόσπα-
σμα ὑπό τόν Τσιακαμᾶ καί ὁ Νταηλάκης συνελήφθη, παρά τίς διαμαρτυ-
ρίες του. Ὁδηγήθηκε στά Γρεβενά καί ἀπό ἐκεῖ στό Μοναστήρι, ὅπου κα-
ταδικάστηκε σέ ἰσόβεια κάθειρξη τόν Ἀπρίλιο τοῦ 1908. 187 210. Τό συμβάν
μαρτυρεῖ ὅτι ὁ Τσιακαμᾶς εἶχε ὀργανώσει ἄριστο δίκτυο καταδοτῶν σέ
πολλά χωριά ἀκόμη καί μή βλαχοφώνων κατοίκων. Ἡ κατάδοση τοῦ
– 301 –
Παύλου Μελᾶ ἀπό τόν Ἀθανάσιο Δελη-

γιάννη (1904) ἦταν ἡ πρώτη ἐπιτυχία τοῦ
δικτύου. Ἀκολούθησαν καί ἀρκετές ἄλλες.
Ὁ Γύπαρης μέ τόν Κανούτα ἐπέστρε-
ψαν στό ἑλληνικό ἔδαφος ἀρχές Νοεμβρί-
ου. 125240. Ὁ Τσάρας ἐπέστρεψε στήν
ἐλεύθερη Ἑλλάδα ἀρχές Δεκεμβρίου.
Στήν περιοχή παρέμεινε σῶμα ὑπό τόν
καπετάν Λούκα Κόκκινο. Περί τά τέλη τοῦ
1907 ἤ ἀρχές τοῦ 1908 ὁμάδα ληστῶν ἀπό
τό Κρίφτσι φόνευσε στόν μύλο τοῦ «Κώτ-
τια» τοῦ Κοσκοῦ τούς Ἀθανάσιο Πλιάτσι-
κα, μυλωνά, Βασίλειο Κοτλίδα ἀγγελιο-
φόρο τῶν ἀνταρτῶν καί κάποιον ἀγωγιά-
τη, πού βρέθηκε ἐκεῖ. Πιό πέρα ὁλοκλή- Φ104. Νικόλαος Νταηλάκης
ρωσε τό φονικό μέ θύμα τόν βοσκό Καρα-
γιῶργο ἀπό τό Κοσκό. Πρός ἐκδίκηση, μέλη ἀνταρτικῆς ὁμάδας σκότω-
σαν ἕξι Βαλαάδες ἀπό τό Κρίφτσι, πού εἶχαν τό μαντρί τους σέ κτηματική
περιοχή τοῦ Κοσκοῦ. 7115, 118
Τόν Ἰανουάριο τοῦ 1908 διαλύθηκε ὁριστικά ἡ συμφωνία Αὐστρίας καί

Ρωσίας γιά κοινή βαλκανική πολιτική καί κάθε μιά ἀνέλαβε ἐλευθερία
δράσεως πρός πραγματοποίηση τῶν σκοπῶν καί ἱκανοποίηση τῶν φιλο-
δόξων βλέψεών της. 20232
Παρά τόν χειμώνα, κινοῦνταν μεταξύ Γρεβενῶν καί Βοΐου τά ἀνταρτι-
κά σώματα τῶν Λαχτάρα καί Κουρουπούλη. Σ’ αὐτά προσετέθη τήν
ἄνοιξη καί τό σῶμα τοῦ Λουκᾶ Ρουμελιώτη (ανθυπολοχαγοῦ Λουκᾶ Πα-
παλουκᾶ), στό ὁποῖο ἦσαν ἐνταγμένοι ἑπτά ἀντάρτες ἀπό τήν περιοχή
Γρεβενῶν. 350294-297
Περί τά μέσα Φεβρουαρίου 1908 συνελήφθη στό Μοναχίτι ὁ Κόκκινος
(Μάνος). Βρισκόταν σέ οἰκία φιλικῶν του προσώπων, ἀλλά προδόθηκε ἡ
ἐκεῖ παρουσία του καί περικυκλώθηκε ἡ οἰκία ἀπό ἀπόσπασμα, ὁδηγού-
μενο ἀπό τόν Γεώργιο Τσιακαμά, ἀδελφό τοῦ Δημητρίου. Ὁ Τσιακαμᾶς
εἰσῆλθε στήν οἰκία γιά νά ζητήσει, τήν παράδοση τοῦ Μάνου, ἐκεῖνος
ὅμως τόν ἔσφαξε καί παραδόθηκε. 605287. Ὁ συναγωνιστής του Ράπτης
ἔγραψε γι’ αὐτόν: «Ὁ Διαμάντης Κόκκινος ἀπό τό Σπῆλι Γρεβενῶν, ὁ πα-
λαιός ἐπαναστάτης, ὁ κατόπιν ὁδηγός τοῦ σώματος Βέργα καί ἀνδρειότερος
– 302 –
συμπολεμιστής, αὐτός ὁ ὁποῖος κατόπιν ἐγένετο καπετάνιος καί κατασυνέ-

τριψεν εἰς διαφόρους συμπλοκάς τόν Τουρκικόν στρατόν καί τάς Βουλγα-
ρικάς καί Ρουμανικάς συμμορίας, συνελήφθη καί αὐτός αἰχμάλωτος».
249621. Καταδικάσθηκε σέ θάνατο καί ἀπαγχονίστηκε μαζί μέ τόν ὁπλαρ-
χηγό Γεώργιο Καμηλάκη στό Μοναστήρι στίς 21 Ἀπριλίου / 4 Μαΐου. Ὡς
κύρια κατηγορία ἐναντίον του ὑπῆρξε ὁ φόνος Τούρκων στρατιωτῶν κα-
τά τή μάχη τοῦ Ὄρλιακα (1906). 81 372, 51323. Τήν ἀρχηγία τοῦ σώματός του
ἀνέλαβε ὁ γαμβρός του Βερβέρας. 31411, 20037
Τόν Φεβρουάριο ἀνταρτικά σώματα μέ μέλη κατοίκους τῆς περιοχῆς
τοῦ Ὀλύμπου, ἀλλά καί τῆς Νάουσας καί τῆς Βέροιας, κυρίως Βλάχους,
ὑπό τούς Μάλλιο, γνωστό καί ἀπό τή δράση του στήν περιοχή Γρεβενῶν,
Τράικο καί Κόρακα προξένησαν ἐκτεταμένες φθορές στήν περιουσία τοῦ
Χατζηγώγου στόν Ἁιγιάννη καί στήν Τσαρκόβιανη καί σκότωσαν τούς
βοσκούς, 3 καί κατά ἄλλη πηγή 10 τόν ἀριθμό. 149 152
Ὁ Τσεκούρας εἶχε ἀναλάβει τήν καταδίωξη τῆς συμμορίας τῶν Σκου-
μπραίων. Σέ συμπλοκή μεταξύ Δισκάτας καί Ἐλασσόνας τόν Μάρτιο,
σκοτώθηκαν δύο μέλη αὐτῆς καί μέλος τῆς ρουμανικῆς προπαγάνδας.
432
Ὁ Μακρῆς εἰσῆλθε γιά μιά ἀκόμη φορά στήν περιοχή Γρεβενῶν τόν
Ἀπρίλιο τοῦ 1908. Τήν ἡμέρα τῆς εἰσόδου (16 Ἀπριλίου) συνάντησε στό
Λιμπίνοβο τόν Ζιάκα. Οἱ κάτοικοι τοῦ χωριοῦ ἐξέφρασαν παράπονα ὅτι ὁ
Ζιάκας τούς καταπίεζε μέ χρηματικό φόρο καί ἔπαιρνε τά ζῶα τους. Γρά-
φει σχετικά ὁ Μακρῆς: «Αὐτός ὁ Ζάκας ἦταν πρώην χωροφύλακας, συνη-
θισμένος ἀπό κότα κι ἀπό πίττα καί τώρα εἶχε γίνει καπετάνιος». 88158. Τά
γραφόμενα ἴσως ἔχουν δόση ὑπερβολῆς. Ὁ παπα-Νικόλας δέν ἀναφέρει
κάτι σχετικό στό ἡμερολόγιό του, ἐνῶ δέν χαρίζεται σέ κάποιον ἀντάρτη
πού φέρεται σκληρά. Παραθέτουμε σχετικά ἀποσπάσματα:
«Ἦλθεν ἕνας Καπιτάνιος Γεώργ. Σούλιος μέ 15 ἄτομα ἄμισθοι ἀπό Κο-
μιτᾶτον... ἐσύλλαβον καί τόν Σουλιμάνη τόν Ὀμάρ ἀπό Πλάζομη μέ 5 ζῶα
καί τούς ἔκαναν κατά τό Ντοτσκόν καί τούς Ἀγάδες τούς ἐφόνευσαν οἱ
αἱμοβόροι ἄδικα καί τά ζῶα τά ἐπῆγαν εἰς Τρίκαλα καί τά ἐπούλησαν».
350288
«Εἰς τάς 11 Ἀπριλίου (1907) ἦλθον 4 ἀντάρται ἀπειθεῖς: Ἀν Καλύβας καί
Εὐάγγελος Παπαμήλιου, Ζουπανιῶται, Μιχαήλ Μονόφθαλμος ἐκ Βουχορί-
νας καί Ἀλέξης ἀπό Σπήλαιον».
«Εἰς τάς 17 Ἀπριλίου εἰς τό χωρίον Κριμίνιον ἐφόνευσαν οἱ Κριμινιῶται
τόν Νίκ. Γκάραν ἐκ Βιβίστι, Ἀναστάσιον Καλύβαν ἀπό Ζουπάν καί Ἀλέξην
ἀπό Σπήλαιον. Ὁ δέ Μιχαήλ Μονόφθαλμος ἐπληγώθη καί ἔφυγεν μαζί μέ
τόν Βαγγέλην Παπαμήλιου. Ἐζητοῦσαν φόρον». 350291
Κατά τή διαδρομή, ὁ Μακρῆς φιλοξενήθηκε στούς Γκριντάδες καί δια-
– 303 –
νυκτέρευσε στό Σνίχοβο. Οἱ κάτοικοι τῶν δύο χωριῶν ἐξέφρασαν τά ἴδια

παράπονα γιά τόν Ζιάκα. Αὐτό μαρτυρεῖ ὅτι, λόγω τῆς δραστηριοποίησης
τῶν ρουμανιζόντων, ὁ Ζιάκας εἶχε ἐπεκτείνει τή δράση του νοτιώτερα. Ὁ
Βενέτικος, λόγω τῶν ραγδαίων βροχῶν, ἦταν ἀδιάβατος. Τόν διάβηκαν
τέσσερες ἡμέρες ἀργότερα. Πέρα ἀπό τόν κίνδυνο, λόγω τοῦ ὁρμητικοῦ
ρεύματος, ὑπῆρχε καί ἄλλος πιό ὕπουλος, τόν ὁποῖο ἀναλύει ὁ Μακρῆς:
«Στό πέρασμα τοῦ ποταμοῦ μᾶς βοήθησε κι ἕνας Βλάχος ἀπό τά Γρεβενά
πού εἶχε ἔλθει ἐκεῖ μέ τά ζῶα του. Μᾶς ἔλεγε πώς ἦταν Ἕλληνας καί
πράγματι μιλοῦσε καλά τά ἑλληνικά, μά, ὅπως ἀποδείχθηκε ὑστερώτερα,
ἦταν ρουμανίζων. Μόλις περάσαμε τό ποτάμι καί χωρίσαμε, αὐτός ἔτρεξε
γρήγορα καί εἰδοποίησε τόν τουρκικό στρατό γιά τήν παρουσία μας σ’ αὐτά
τά μέρη. Ἐμεῖς χωρίς ὑποψία βαδίσαμε στό χωριό Μαῦρον Ὄρος. Ἐκεῖ φά-
γαμε κι ἔπειτα βγήκαμε νά λημεριάσουμε σέ μιά κορφούλα ἔξω ἀπ’ τό χω-
ριό πού λέγεται Ἀνάβη. Ἦταν χαράματα καί σέ λίγο εἴδαμε νά καταφθάνη ὁ
στρατός. Κύκλωσε τό χωριό, ἔκανε ἔρευνα στήν ἐκκλησία καί σέ λίγα σπί-
τια καί τέλος τόν εἴδαμε νά διευθύνεται καί στό λημέρι μας. Πάλι μᾶς
εἶχαν προδώσει. Τότε εἶπα νά χωθοῦμε μέσα στό δάσος. Ἦταν ἕνα πυκνό
δάσος, σχεδόν ἀπροσπέραστο, πού μπορούσαμε νά κρυφτοῦμε καλά. Ὁ
στρατός πέρασε χωρίς νά βρεῖ τά ἴχνη μας κι ἔτσι γλυτώσαμε». 88158
Τό σῶμα τῶν ἀνταρτῶν κινήθηκε στή συνέχεια δυτικότερα καί προ-
σέγγισε τό Βράστινο. Στό λημέρι, τούς ἐπισκέφθηκαν ὁ δάσκαλος καί ἡ
ἐπιτροπή τοῦ χωριοῦ. Διηγεῖται ὁ Μακρῆς: «...Μᾶς εἶπαν πώς σέ τοῦτα τά
μέρη εἶχε βγῆ στό κλαρί κάποιος ὀρνιθοκλέπτης Λούκας, πού γίνηκε ἀπό
μονάχος καπετάνιος καί τούς λήστευε. Τούς μεταχειριζόταν σάν νἆταν
σκλάβοι καί τούς ἀπειλοῦσε πώς θά κλείση τά σχολεῖα σέ ὅλα τά χωριά
τῆς δικαιοδοσίας του, ἄν δέν τοῦ πληρώνανε 90 λίρες τό μῆνα γιά μισθούς,
χωρίς νά δίνει λογαριασμό οὔτε στήν ἐπιτροπή, οὔτε στό κέντρο. Οἱ ἐπι-
τροπές, οἱ παπάδες, οἱ δάσκαλοι καί μ’ ἕνα λόγο ὅλοι οἱ κάτοικοι αὐτῶν τῶν
χωριῶν ἦταν ἀπελπισμένοι καί μοῦ ἔλεγαν ὅτι προτιμοῦν νά γίνουν Ρουμά-
νοι καί Τοῦρκοι παρά νά ὑποφέρουν τόσες τυραννίες»38. 88159. Ἀσφαλῶς
ἀναφέρεται στόν καπετάν Λούκα. Ὅπως γράψαμε, τήν ἄνοιξη τοῦ 1906 ὁ
Λούκας βρισκόταν στά Καστανοχώρια καί ἐπισκεπτόταν κατά διαστήμα-
τα τήν περιοχή Γρεβενῶν. Ἡ ὅλη του διαγωγή καί δράση δέν μᾶς ἐπιτρέ-
πουν νά δεχθοῦμε ὡς ἀληθῆ τά γραφόμενα. Ἴσως μετά τήν μάχη τῆς
Ὀσνίτσανης, ἀλλά κυρίως μετά τή διένεξή του μέ τόν Ζιάκα, ὁ Λούκας νά
εἶχε δημιουργήσει ἀντιζηλίες μεταξύ τῶν ἀξιωματικῶν πού προέρχονταν
ἀπό τήν ἐλεύθερη Ἕλλάδα. Ὁ Λούκας εἶχε πληγωθεῖ τόν Ἰούνιο τοῦ 1907
καί εἶχε μεταφερθεῖ στήν ἐλεύθερη Ἑλλάδα γιά θεραπεία, ὅπως ἤδη
γράψαμε. Ἐπέστρεψε, μονόφθαλμος, ἴσως τήν ἄνοιξη τοῦ 1908. Πιθανόν
τό ἀναγραφόμενα νά ὑπῆρξαν ὑπερβολές τοῦ Μακρῆ, ὁ ὁποῖος ἦταν
– 304 –
ἐνημερωμένος γιά τή διάσταση μεταξύ Ζιάκα καί Λούκα, καί θέλησε νά

μειώσει μέ τά γραφόμενά του τόν ἀνεπιθύμητο τοπικό ὁπλαρχηγό. Ὁ
Λούκας ἐκινεῖτο μεταξύ Γρεβενῶν καί Βοΐου κατά τό θέρος. 350298. Ζη-
τοῦσε ἀσφαλῶς ἀπό τούς χωρικούς νά τόν ἐνισχύουν οἰκονομικά γιά τήν
διατήρηση τοῦ ἀνταρτικοῦ σώματος ἤδη ἀπό τήν ἀρχή τοῦ ἀγώνα, δέν
τούς καταπίεζε ὅμως σέ σημεῖο, ὥστε νά καταστεῖ τύραννος. Οἰκονομική
ἐνίσχυση ἐλάμβαναν καί ἄλλοι ὁπλαρχηγοί, ὅπως προκύπτει ἀπό τό πο-
λύτιμο ἡμερολόγιο τοῦ παπα-Νικόλα Κουκόλη (Ἰδέ γεγονότα τοῦ 1905).
Ἀλλά καί γιά τόν Ζιάκα, ὁ ὁποῖος εἶχε ὁριστεῖ ἀπό τό κέντρο Τρικάλων
(6.4.1906) γιά διάστημα ὁπλαρχηγός στήν ἔκταση τῆς ἐπαρχίας Γρεβενῶν
νοτίως τοῦ Βενέτικου, εἶχε ὁριστεῖ νά καταβάλλεται ἀπό τά ὑπό τήν προ-
στασία του χωριά 2.365 γρόσια. 697178
Ὁ Μακρῆς, κινούμενος πρός τά Κορέστια καί μή ἔχοντας χρόνο, ὅπως
γράφει, νά δικάσει τόν κατσικοκλέφτη Λούκα, στάθμευσε στό Βαντσκό
(23.4). Ἐκεῖ συνάντησε τό σῶμα τοῦ Κουροπούλη. Γι’ αὐτόν ἔγραψε ἐπαι-
νετικά σημείωσε δέ ὅτι ἑτοιμαζόταν νά ἐπιστρέψει στήν Ἀθήνα. Ἔξω ἀπό
τή Μιρασάνη ἦρθε πρός συνάντησή του ὁ Ρουμελιώτης καί τάχθηκε ὑπό
τίς διαταγές του. Ὁ Μακρῆς γράφει ἀλλοῦ ὅτι ὁ Ρουμελιώτης τόν ἐγκατέ-
λειψε κατά μιά κρίσιμη μάχη μέ τούς Βουλγάρους. 88 160, 167. Πάντως, σύμ-
φωνα μέ τόν παπα-Νικόλα, ὁ Ρουμελιώτης ἐκινεῖτο μεταξύ Γρεβενῶν καί
Βοΐου ὥς τό κίνημα τῶν Νεοτούρκων. 350 296. Ὁ Κουροπούλης δέν ἐπέ-
στρεψε στήν πατρίδα του. Δολοφονήθηκε στή Σιάτιστα μετά τή λήξη τῶν
ἐχθροπραξιῶν (11.9.1908). Ὁ Μακρῆς διακρίθηκε σέ ἀρκετές μάχες στήν
περιοχή Καστοριᾶς.
Περί τό τέλος Μαΐου εἰσῆλθε στήν περιοχή Γρεβενῶν τό σῶμα τοῦ Γύ-
παρη μέ τόν Κανούτα. Ὁ Κανούτας ἀναφέρει ὅτι κατά τήν εἴσοδο πληρο-
φορήθηκαν γιά τή δράση τῶν συμμοριῶν μουσουλμάνων καί ρουμανιζό-
ντων καί γιά τό ρόλο τοῦ Μπεκήρ ἀπό τό Τσούρχλι. Μάλιστα, ἐτέθη θέμα
ἐξοντώσεώς του, ἀλλά δέν βρῆκαν εὔκολο τό ἐγχείρημα. 125 241. Ἀπό ὀθω-
μανικό ἔγγραφο πληροφορούμαστε γιά τή δράση στήν περιοχή Γρεβενῶν
«συμμοριῶν» ὑπό τούς Καπετάν Τσεκούρα (Κώστα Ρίζο), Πρεζαβέλη, Να-
τσέλη, Τσίπο, Μουόνα καί Λούκα39. 4560. Πλήν τῶν Τσεκούρα καί Λούκα,
οἱ λοιποί μᾶς εἶναι ἄγνωστοι.
Πίνακας μακεδονομάχων (στό μέτωπο καί τά μετόπισθεν) ἀνά

οἰκισμό
Μητρόπολις Γρεβενῶν: Ὁ μακεδονομάχος Νικόλαος Μαλούτας, μέλος

τῆς ἐπιτροπῆς Ἄμυνας Κοζάνης, ἀναφέρει ὅτι ὁ μητροπολίτης Γρεβενῶν
– 305 –
Ἀγαθάγγελος ἐπισκεπτόταν τακτικά τήν Κοζάνη. Μάλιστα, ὅπως γρά-

φει, κάποτε «οὗτος ἐνεφανίσθη ἐν καιρῷ νυκτός πάνοπλος εἰς τήν Μητρό-
πολιν». 183130. Ἤδη ἀναφέραμε τή διαρκῆ ἐπαφή τόσο τοῦ Ἀγαθαγγέλου,
ὅσο καί τοῦ πρωτοσυγγέλου Ἀθανασίου Τσάμη μέ τόν ἀρχηγό τῶν
ἀνταρτικῶν σωμάτων Βάρδα.
Μονή Ζάμπορντας: Ὁ μακεδονομάχος Μαλούτας κάνει ἀναφορά στούς
μοναχούς τῆς μονῆς Ἁγίου Νικάνορα, Διονύσιο Ντινόπουλο καί, ἰδιαίτε-
ρα, Κοσμᾶ Καραπατάκη ἀπό τήν Σαρακίνα, «τοῦ ἀνεκτιμήτους ὑπηρεσίας
προσενεγκόντος εἰς τόν ἀγώνα». 183130. Στό «Πανελλήνιον Λεύκωμα
Ἐθνικῆς Ἑκατονταετηρίδος 1821-1921» ἀναγράφεται: «Κοσμᾶς Καραπα-
τάκης, ὁ γενναῖος καί ἀτρόμητος νυκτοπόρος καί ποταμοβάτης, ὁ γνώριμος
φίλος τῶν ὑπ’ αὐτοῦ διά τοῦ ποταμοῦ ἐν τῷ βάθει τῆς νυκτός διαπεραιου-
μένων ἡρώων τῆς τελευταίας εἰκοσαετίας τῶν ἐθνικῶν ἀγώνων, ὁ πάντοτε
πρόθυμος εἰς πᾶν γενναῖον καί ἡρωικόν». Ἡ μονή τῆς Ζάμπορντας διέθεσε
καί τούς ἡμιόνους της γιά τή μεταφορά ὅπλων καί πολεμοφοδίων ἐκ τῆς
Θεσσαλίας πρός τά μέρη τῆς Καστοριᾶς. 260244. Οἱ μοναχοί κατά τόν
ἀγώνα ἔφεραν τό ψευδώνυμο «Σπηλαιώτης». 344 57. Οἱ Γεννάδιος Μήτσου
ἤ Γκανόπουλος ἀπό τό Καλόχι, ἡγούμενος τῆς μονῆς, καί Κοσμᾶς Καρα-
πατάκης ἀπό τή Σαρακίνα ἀναγνωρίστηκαν μακεδονομάχοι. Ὁ πρῶτος
ὀνομάστηκε πράκτωρ Γ’ τάξεως. 268237, 676
Ἀβδέλλα: Ἀδελφοί Ταμπόση (φονεύθηκαν ἀπό τούς Τούρκους). 371. Ζή-
σης Βέρρος: Ἔλαβε μέρος στή μάχη τοῦ Ὄρλιακα (1906). Διωγμένος, κα-
τέφυγε γιά κάποιο διάστημα στά Τρίκαλα. Ἀργότερα ἐντάχθηκε στό
σῶμα τοῦ Λούκα. Ἔλαβε μέρος στή μάχη τῆς Ὀσνίτσανης (1906) ὑπό τόν
Λίτσα, στήν ὁμάδα τοῦ Λούκα, καί στή μάχη τοῦ Παλαιοχωρίου (1907)
ὑπό τόν Φούφα. Ἀργότερα, ἀγωνίστηκε ὑπό τούς Βάρδα καί Ζιάκα, ἐπι-
κεφαλῆς μικρῆς ὁμάδος βλαχοφώνων. Ἀναγνωρίστηκε πράκτωρ Β΄ τά-
ξεως. 34650, 516, 52. Νικόλαος Χατζηγιάννης: Ἀγωνίστηκε μέ τούς Βράκα
καί Τσιουκαντάνα καί ὑπό τούς Λούκα καί Βλαχάκη. Σκοτώθηκε κοντά
στή Βερδικούσια Ἐλασσόνας ἀπό ρουμανίζοντες μετά τήν ἐπικράτηση
τῶν Νεοτούρκων (1909). 738, 20114, 35120. Νικόλαος Τακόλας: Ὑπῆρξε κυ-
ρίως πληροφοριοδότης. Ὅταν ἔγινε ἀντιληπτός ἀπό τούς ρουμανίζοντες
κατατάχτηκε στό σῶμα τοῦ Ἀρκούδα. 116202. Γ. Ἔξαρχος, Ἰωάννης Μπίρ-
κας, Γ. Πιάχας, Ἰωάννης Πορτέσης, Στ. Σιουτζούκης: Προσέφεραν διάφο-
ρες ὑπηρεσίες. 35120. Γεώργιος Ταφούφας ὡς συνεργάτης τῆς ἐπιτροπῆς
ἀγώνα τῶν Γρεβενῶν.
Ἀράπι: Βασίλειος Ντίνας ὡς ὁδηγός. 30411
Βαντσκό: Στέργιος Χαριζόπουλος, Ἀλέξανδρος Κυρατζόπουλος, Ἰωάννης
Μπασδέκης, Δημήτριος Μπασδέκης: Μετέφεραν πολεμοφόδια ἀπό τό
σχολεῖο τοῦ Βαντσκοῦ στό σχολεῖο τοῦ Ραντοβιστίου Βοΐου. 513
– 306 –
Βελιά: Μουστάκας Γεώργιος, ὡς ὁπλίτης. Δολοφονήθηκε ἀπό τουρκο-

ρουμανική ὁμάδα (1906). 51102, 35127
Βιβίστι: Καλόγηρος Ἰωάννης καί Γκάρας Νικόλαος: Ἀγωνίστηκαν στό δί-
κτυο μεταφορᾶς καί διανομῆς ὅπλων. Ὁ πρῶτος ἀγωνίστηκε κατά δια-
στήματα ὑπό τούς Λίτσα καί Λούκα. 512, 116179. Δέν ἔδειξαν καλή συμπε-
ριφορά. Ἦσαν ἐπιρρεπεῖς στό ἔγκλημα καί στήν ἁρπαγή. Ὁ Γκάρας σκο-
τώθηκε στό Κριμίνι ἀπό κατοίκους του (17.4.1907). 350 288-291
Βοδεντσκό: Δημήτριος Πλατῆς: Ἔδρασε στό σῶμα Μάλλιου. Ἔλαβε μέ-
ρος στή μάχη τῆς Ὀσνίτσανης (1906). 183 143, 249342. Γκασιαβέλης καί Ζέρ-
βας ἤ Πλήκας: Ἔδρασαν ὑπό τόν Γκούντα. 602
Bούρμποβο: Λιόλιος. 183127
Βραβόνιστα: Ἰωάννης Παπαδόπουλος, ἱερέας, καί Γεώργιος Παπαδό-
πουλος: Ἐργάστηκαν στήν παραλαβή καί ἀπόκρυψη ὁπλισμοῦ. 6994,
294422. Παναγιώτης. Μετέφερε ὁπλισμό καί πυρίτιδα. 350295
Γκομπλαράκι: Ἰωάννης Λάμπρου (Λαμπρόπουλος) ὡς ὁδηγός. 304 11. Πα-
ναγιώτης Βαζούρας. 602
Γκοστόμι: Τσήκας (Γκάνης;) Χρῆστος, ὡς πορθμέας ἐπί τοῦ Ἁλιάκμονα.
Ἰδέ κείμενο. 35130
Γκριντάδες: Κυριάκος Ἰωάννου, Σπυρίδων Στεργίου: Δολοφονήθηκαν τό
1906, λόγω ἀντίθεσής τους στη ρουμανική προπαγάνδα. 51 103, 35122
Γρεβενά: Γεώργιος Ἀλεξίου ἤ Μακρῆς: Ἤδη τήν ἄνοιξη τοῦ 1905 ἐκινεῖτο
μέ δική του ὁμάδα στά Βέντζια, προκειμένου νά διευκολύνει τήν προώ-
θηση τῶν ἀνταρτικῶν σωμάτων πρός τό Βόιο. Ἔδρασε ὑπό τούς Ἀνδρια-
νάκη (στό Βίτσι), Μιχ. Τσόντο (Ἀσπροκλησιά καί Ζιγκόβιστα) καί Φούφα.
Κρίσιμη ἦταν ἡ περικύκλωση τῆς ὁμάδας του ἀπό τουρκικό ἀπόσπασμα
στό Τσουκαλοχώρι. Κατάφερε τότε νά διαφύγει μέ μικρές ἀπώλειες. 35120.
Ἀναγνωρίστηκε ὁπλαρχηγός Β΄ τάξεως. 125 198, 80314, 24913, 52. Χρῆστος Πυ-
ρογιάννης. Κατά τούς Περδίκη καί Rubin αὐτός τοποθέτησε βόμβα στήν
οἰκία τοῦ ρουμανίζοντος Ἰωάννου Παπαχατζῆ (Μάρτιος 1906) 40. 25313, 508.
Θωμᾶς Λύτας ἤ Πυρογιάννης: Ἔδρασε γιά διάστημα στήν ἐπιτροπή πό-
λεως. 116190. Γνωστό εἶναι τό λημέρι του στή Βουχωρίνα Βοΐου. Ἔλαβε μέ-
ρος στίς μάχες τοῦ Παλαιοχωρίου ὑπό τόν Φούφα και τῆς Λοσνίτσας
(1907). Κατατάχθηκε μεταξύ τῶν διακριθέντων ὁπλιτῶν. 194339, 125233,
80324, 35124. Στέργιος Λύτας: Ἔλαβε μέρος στή μάχη τοῦ Παλαιοχωρίου
(1907). 125219. Νάκας: Ἐκινεῖτο τήν ἄνοιξη τοῦ 1907 στό Βόιο. Μᾶλλον πρό-
κειται γιά τόν Χρῆστο Νάκα τῶν διακριθέντων ὁπλιτῶν. 350 292, 80332.
Ἀθανάσιος Τζάλλας. Ἔδρασε κυρίως ὡς πληροφοριοδότης. Ὁ Ἰ. Παπαδη-
μητρίου σημειώνει ὅτι ἐφονεύθη κατά τόν ἀγώνα. 69 94, 116201, 602. Περι-
κλῆς Καψάλης ἤ Νταϊνᾶς ὡς σύνδεσμος. 116179, 35124. Νάκος Καραγιάννης
καί Γεώργιος Μουστάκας: Ἀγωνίστηκαν ὡς ὁπλίτες, ὑπό τόν Βάρδα ὁ
– 307 –
δεύτερος. 33420, 35124. Νικόλαος Κουσίδης, Γεώργιος Μπούσιος: Διετέλε-

σαν μέλη τῆς «Ἄμυνας». Ἀναγνωρίστηκαν πράκτορες Α΄ τάξεως. 27183.
Κοσμᾶς Τσακνάκης, Νικόλαος Ζαμκῖνος: Μή Γρεβενιῶτες, κάτοικοι Γρε-
βενῶν. Ἔδρασαν ὡς μέλη τῆς ἐπιτροπῆς «Ἄμυνας». Ὁ Ζαμκῖνος ὑπηρέ-
τησε γιά διάστημα ὡς γραμματέας στή μητρόπολη Φλωρίνης, τοποθετη-
μένος ἀπό τό ἐθνικό Κέντρο Μοναστηρίου. Ἤταν γνωστός μέ τό ψευδώ-
νυμο «κυνηγός». 33420. Καταδικάστηκε ἀπό ἔκτακτο δικαστήριο Μονα-
στηρίου σέ θάνατο (1908), ἔτυχε ὅμως χάριτος, λόγω τοῦ κινήματος τῶν
Νεοτούρκων. 188245. Ἀναγνωρίστηκε πράκτωρ Α΄ τάξεως. 35124
Δέλνο: Γεώργιος Τσιάρας. 7064, 156153
Δημηνίτσα: Ἱερέας Εὐθύμιος Παπαευθυμίου (Παπαδόπουλος), Πανα-
γιώτης Γκέσιος, Κώστας Διαμάντης, Ἀθανάσιος Μπούσμπας, Γεώργιος
Μπιζιώτας: Διετέλεσαν μέλη τῆς ἐπιτροπῆς ἀγώνα. Τό 1907 συνελήφθη-
σαν, διότι εξέθαψαν καί μετέφεραν μέ μυστικότητα σέ ἄγνωστη τοποθε-
σία τό πτῶμα συνδέσμου τῶν ἀνταρτῶν, πού εἶχαν φονεύσει οἱ Τοῦρκοι.
Παρέμειναν στή φυλακή μέχρι τήν ἐπικράτηση τοῦ κινήματος τῶν Νεο-
τούρκων. 26237, 220181. Ἀπόστολος Παπαευθυμίου ὡς συνεργός τοῦ πατέρα
του. 26238. Χρῆστος Βαζούρας, Ἀθανάσιος Ζελίνης καί Δημήτριος Ζαρ-
καδῆς. Ἔδρασαν ὡς ὁδηγοί ἀνταρτικῶν σωμάτων. 334 21 , 26237
Δισκάτα: Bασίλειος Οἰκονόμου: Ὑπῆρξε συνεργάτης τοῦ Μπρούφα
(1896). 34936. Κωνσταντῖνος Ζαγκλιαβός: Ἀγωνίστηκε ὡς ὁπλίτης ὑπό τόν
Βρόντα. 33421. Ἠλίας Πετσούλας καί Ἰωάννης Καραγιάννης: Διετέλεσαν
τροφοδότες ἀνταρτικῶν σωμάτων. Φυλακίστηκαν στό Μοναστήρι. Ἰωάν-
νης Πετσούλας, Γεώργιος Γκατζηγιάννης καί Ἀθανάσιος Κολομη-
τροῦτσος: Ἐκτελέστηκαν ἀπό τούς Τούρκους μέ τήν κατηγορία συνεργα-
σίας μέ ἀντάρτες. Ἰωάννης Λιόλιος, Γουρούνας, Σουλιώτης, Δημ. Μισού-
ρας: Ἐφορμοῦσαν ἀπό θεσσαλικά χωριά κατά ἐφοδιοπομπῶν πού κι-
νοῦνταν ἀπό Γρεβενά πρός Δισκάτα. 34967. Χριστόδουλος Στέφου. 183174.
Δημήτριος Σκρέκας, ἱερέας: Συνεργάστηκε μέ τόν Κατσιαμάκα, ὁδηγό
τοῦ Παύλου Μελᾶ. Εὐθύμιος Πλιατσιατούρας, ἱερέας, καί Ἰωάννης Γκο-
ντουλόπουλος στό σῶμα τοῦ Παύλου Μελᾶ ὁ δεύτερος μέ τόν Κατσιαμά-
κα. 17362. Ψωμᾶς Χρῆστος ὡς πληροφοριοδότης. 34947
Ἔξαρχος: Δημήτριος Ἀποστόλου καί Γκουντῆς Καλιαντέρης, ὡς σύνδε-
σμοι μέ ἀνταρτικά σώματα. 2336, 640
Ζημιάτσι: Ἰωάννης Ἀντωνίου: Ἀναγνωρίστηκε ὡς πράκτορας Γ΄τάξεως.
33421. Γεώργιος Κουκουράβας, ὡς μέλος ἐπιτροπῆς Καμβουνίων. 702 108.
Χρῆστος Κοντός, ὡς ὁδηγός σωμάτων. 650
Καλόχι: Ντουφέκας, ψευδώνυμο τοῦ Μήτσου. Προσέφερε ὑπηρεσίες ὁδη-
γοῦ σέ ἀνταρτικά σώματα (Καραβίτη καί ἄλλων). 132 227, 33421. Νικόλαος
Παπαϊωάννου. 6994, 116198
– 308 –
Κατάκαλη: Ἀναγνώστης Ζιάκας καί Γεώργιος Λιόλιος, ὡς συνεργοί

ἀνταρτῶν. Καταδικάστηκαν καί φυλακίστηκαν ἐπί τριετία. 172 19
Κηπουριό: Ταγάρας Στέργιος, δάσκαλος: Εἶχε ἔνοπλη δράση. 28132, 5543.
Χαράλαμπος Καρέτσος, δάσκαλος. Εἶχε ἔνοπλη δράση. Τραυματίστηκε σέ
μάχη καί μεταφέρθηκε γιά θεραπεία στήν ἐλεύθερη Ἑλλάδα. Μιχάλης
Μητρογούλιας: Φυλακίστηκε στό Μοναστήρι μέ τήν κατηγορία συνεργα-
σίας μέ ἀντάρτες. Ἀποφυλακίστηκε μέ δωροδοκία. 281 33. Ἰωάννης Πλή-
κας, ἱερέας: Διώχθηκε καί φυλακίστηκε στά Σέρβια μέ τήν κατηγορία συ-
νεργασίας μέ ἀντάρτες. 26224. Σπυρίδων Εὐθυμιάδης (ἐγκατεστημένος
στά Γρεβενά), Περικλῆς Καραστέργιος, Ἰωάννης Καραστέργιος, Ἰωάννης
Πράπας, Κωνσταντῖνος Ντανάσης, Δημήτριος Ταγάρας, Ἀθανάσιος Τα-
σιαρλῆς, Ἰωάννης Γούλιας, Γεώργιος Σουρούβαλης, Στέργιος Κου-
τσοδῆμος, Ἀθανάσιος Στάμος, Σπύρος Γκίνης, Δημήτριος Μπαλάρης, Σω-
τήριος Μπαλάρης, Κώστας Ταγάρας, Γκρόσος, Στέργιος Βλάχος, Γεώρ-
γιος Ἀλεξίου, Χρῆστος Τάτσιου ἤ Παπαδημητρίου, δάσκαλος, Λιάκος Πό-
ραβος, πρόεδρος κοινότητας: Ἔδρασαν ὡς μέλη ἐπιτροπῶν, σύνδεσμοι μέ
ἀνταρτικά σώματα καί πληροφοριοδότες. 28132
Κοντσικιότι: Χριστόδουλος Ἀδάμος, ὁπλίτης ὑπό τόν Ἀρκούδα καί ἀγγε-
λιοφόρος. Ἱερέας Χρῆστος Μαρκόπουλος, Σιούλας Δημήτριος, Σιώλας
Ἀθανάσιος, Τσίπης Δημήτριος, Τσίπης Κωνσταντῖνος μέλη τῆς ἐπιτροπῆς
ἀγώνα. 19348
Κοπρίβα: Ἱερεῖς, Χρῆστος Σαράντης καί Χριστόδουλος Δαλαμήσιος. Ἐρ-
γάστηκαν στή φιλοξενία καί ἀσφαλῆ προώθηση τῶν ἀνταρτικῶν σωμά-
των. Χρῆστος Γκάνης, πορθμέας στόν Ἁλιάκμονα. Δολοφονήθηκε ἀπό
Βαλαάδες τοῦ Γκομπλάρ. Θεόδωρος Λαμπρέτσας, βοσκός. Σκοτώθηκε
ἀπό Τούρκους τό 1905, πιθανόν λόγω πληροφοριῶν συνεργασίας μέ τούς
ἀντάρτες. Εὐθύμιος Τζημόπουλος, Κωνσταντῖνος καί Ἀλέξιος Παπαγό-
ρας. 27997
Κοσκό: Κοτλίδας Βασίλειος. Φονεύτηκε ἀπό Βαλαάδες ὡς πληροφοριοδό-
της (1908). 7115, 118
Κοσμάτι: Στέργιος Τελιόπουλος (Ζαπάρας): Ἔλαβε μέρος στή μάχη τοῦ
Ὄρλιακα (1906). Ἔδρασε στό σῶμα τοῦ Λίτσα. 314 10, 116176, 22617. Ἀθανά-
σιος Κούτσιος καί Ἀθανάσιος Ντέμπος: Ἐργάστηκαν ὡς ὁδηγοί. 226 16.
Προσέφεραν ὑπηρεσίες οἱ Βασίλειος Μπιζιούρης, ὡς μεταφορέας ὁπλι-
σμοῦ, καί Χρῆστος Τσιρίκας, ἱερέας, ὡς ξενοδόχος ἀνταρτικῶν ὁμάδων.
35127
Κρανιά: Βλαχιώτης Γεώργιος, δάσκαλος. Ἀντιστάθηκε σθεναρά κατά τῆς
ρουμανικῆς προπαγάνδας. Τό 1911 δάρθηκε ἀνηλεῶς. 605 360. Περιστέρης
Ἀναστασίου, ὡς σύνδεσμος μέ τήν ἑλληνική κυβέρνηση. 35127
Κριθαράκι: Νέστορας Γεώργιος. 512
– 309 –
Λιμπίνοβο: Βέντζιος Νικόλαος: Ἀγωνίστηκε ὡς ὁπλίτης καί σκοτώθηκε

στό Κωνστάντσκο Βοΐου (1906). 33421, 35126. Νικόλαος Παπανικολάου, ἱε-
ρέας: Ἐργάστηκε στήν παραλαβή, ἀπόκρυψη καί προώθηση ὅπλων καί
πολεμοφοδίων. 28140
Λούντζι: Χρῆστος Μάντζιαρης (Λαδᾶς), ὡς ὁπλίτης ὑπό τόν Λούκα. 70374.
Γεώργιος (Γούλης) Πέτρου, ὡς πληροφοριοδότης. Πέθανε μετά ἀπό ξυλο-
δαρμό ἀπό ἄνδρες ἀποσπάσματος τοῦ τουρκικοῦ στρατοῦ. 703 75. Μπατζῆς
Κωνσταντῖνος καί Νικόλαος Λάγκας: Ἔδρασαν ὡς σύνδεσμοι. 195 46. Ἱερέ-
ας Στέργιος Παπαχρήστου, ὡς πρόεδρος τῆς ἐπιτροπῆς ἀγώνα. 350 284,
220185. Ἱερέας Νικόλαος Παπαχρήστου-Σακελλαρίδης. Ἀνέπτυξε ἐθνική
δράση στήν Κομοτηνή. Γιά λόγους προστασίας ἐκλήθη ἀπό τό Πατριαρ-
χεῖο στήν Κωνσταντινούπολη καί ἐπειδή συνέχιζε νά διατρέχει κίνδυνο
μετανάστευσε στίς Ἡνωμένες Πολιτείες. 19989, 220185
Λουτσίσνο: Κ. Κόης καί Ἰωάννης Θεοδώρου, σύνδεσμοι. 304 15
Μαγέρη: Νικόλαος Χρηστίδης, ἱερέας, Χρῆστος Γαλάνης, Νικόλαος Κο-
σμᾶς, Δημήτριος καί Χρῆστος Παπαχρήστου καί Κοσμᾶς Τζάμος, ὡς μέλη
τῆς ἐπιτροπῆς ἀγώνα. Παναγιώτης Γούλης (ἀγγελιοφόρος). 69 90, 1268, 77. Ὁ
Νικόλαος Χρηστίδης προσέφερε τίς ὑπηρεσίες του στόν ἀγώνα καί ὡς ἱε-
ρέας στό Κωνστάντσκο ἀρχικά. 1254, 268237
Μαυραναῖοι: Δημήτριος Καβάλας καί Βασίλειος Ζαρκάδας: Ἔλαβαν μέ-
ρος στή μάχη τοῦ Ὄρλιακα (1906). Ὁ πρῶτος ἀγωνίστηκε ὑπό τούς Λούκα
καί Γύπαρη. Ὁ δεύτερος ἀγωνίστηκε ὑπό τούς Βρόντα καί Βολάνη στό Κα-
ΐμακτσαλάν. 116177. Δημήτριος Τζιουβάρας: Διετέλεσε ψυχογυιός τοῦ
Λούκα Κόκκινου. 516, 6994
Μαυρονόρος: Περιστέρης: Σκοτώθηκε στή μάχη τοῦ Ὄρλιακα (1906).
31410. Κωνσταντῖνος Δημάκης (Μπούρας): Ἀγωνίστηκε ἀρχικά ὑπό τόν
Λούκα Κόκκινο. Τό θέρος τοῦ 1908 δροῦσε ὑπό τόν Ρουμελιώτη. Ἀναφέρε-
ται ὡς τόπος καταγωγῆς του ἡ Μπούρα, ἴσως λόγω τοῦ ψευδωνύμου του.
Κατατάχθηκε μεταξύ τῶν διακριθέντων ὁπλιτῶν. 350296, 80332, 585. Σαϊ-
τσῆς. 642
Μεσολούρι: Κωνσταντῖνος Γκούντας ἤ Μπουρονίκος (1840-1928): Ἔδρασε
ἀρχικά ὑπό τόν Μάλλιο. Ἔλαβε μέρος στή μάχη τῆς Ζαγορίτσιανης
(1905). Ἀργότερα, ἔδρασε στήν περιοχή Πρεσπῶν ὑπό τόν Μακρῆ, ἀλλά
καί ὡς ὁπλαρχηγός φθάνοντας ὥς τό Σμίλεβο καί τήν Κορυτσά. 249 333.
Ἀναγνωρίστηκε ὁπλαρχηγός Β΄ τάξεως. 80 314, 52. Ἡ λαϊκή μούσα θρήνη-
σε τόν θάνατό του μέ ἅσμα. 69541, 33648. Στέργιος, Εὐάγγελος, Χρῆστος καί
Νικόλαος γυιοί τοῦ Γκούντα: Ἔδρασαν καί αὐτοί ὑπό τόν πατέρα τους.
183143. Ὁ Νικόλαος σκοτώθηκε τό 1905 στά Βέντζια σέ συμπλοκή μέ Βα-
λαάδες τῆς Τόριστας. 33648, 34440. Ὁ Στέργιος ἔλαβε μέρος στή μάχη τῆς
Ὀσνίτσανης ὑπό τόν Μάλλιο. 249340. Πιθανόν στή συνέχεια νά ἀκολούθη-
– 310 –
σε τόν πατέρα του. Μετά τή λήξη τοῦ Μακεδονικοῦ ἀγώνα κατατάχθηκε

στόν ἑλληνικό στρατό καί σκοτώθηκε κατά τίς ἐπιχειρήσεις στό Μπιζάνι
(1913). 33636, 116212. Ἀναγνωρίστηκε ὁμαδάρχης. 80315. Ὁ Εὐάγγελος ἀγω-
νίστηκε ἀρχικά ὑπό τόν Μάλλιο. Μετακινήθηκε βορειότερα καί ἐργάστη-
κε ὡς σύνδεσμος μέ τό προξενεῖο Μοναστηρίου. Τραυματίστηκε τό 1907
καί νοσηλεύτηκε στή Λάρισα. Κατά τήν ἐπάνοδό του στήν ἐπαρχία Γρε-
βενῶν ἔπεσε σέ ἐνέδρα τουρκικοῦ ἀποσπάσματος καί σκοτώθηκε. 116211.
Ὁ Χρῆστος ἀγωνίστηκε ἐπίσης ὑπό τόν Μάλλιο. Μετακινήθηκε μέ τόν
πατέρα του καί δροῦσε ὡς σύνδεσμος μέ τήν ἐπιτροπή «Ἄμυνας» τοῦ Με-
γάροβου. 183143
Μηλιά: Ἀλέξιος Ἀδάμος. 646
Μοναχίτι: Εὐάγγελος Κιτσόπουλος: Ἐφονεύθη στή ράχη «Τσούκα Τσεγ-
γενέ» σέ συμπλοκή μέ τούς Τούρκους. 93 57. Γεώργιος Καραγιάννης (1880-
1923): Ἔδρασε ἀρχικά ὑπό τόν Βάρδα καί ἔλαβε μέρος στίς μάχες Λεμπέ-
σοβου καί Ζαγορίτσιανης. Ἀγωνίστηκε ἀργότερα ὑπό τούς Λίτσα καί
Λούκα. 116178. Στέργιος Καραγιάννης, Εὐάγγελος Ζάππας καί Ἰωάννης
Καραγιάννης: Ἔδρασαν στήν Θράκη κατ’ ἐντολή τοῦ ἑλληνικοῦ προξε-
νείου τῆς Ξάνθης. Συνελήφθησαν ἀπό τούς Τούρκους καί καταδικάστη-
καν. Μετά τό κίνημα τῶν Νεοτούρκων ἀποφυλακίστηκαν καί ἐπέστρε-
ψαν στό χωριό τους. 9353. Εὐθύμιος Ζάππας: Ἀγωνίστηκε ὑπό τόν Λίτσα.
116176. Γεώργιος Τζουβάρας: Ἀγωνίστηκε ὑπό τόν Λούκα. 116 202. Ἀδελφοί
Καλάκου, Ἰωάννης καί Γεώργιος: Ἔδρασαν ὑπό τόν Τσιουκαντάνα. Ἠλίας
Τάσιος, Δημήτριος Μπλέκας καί ἡ σύζυγός του Παναγιώτα. 93 57. Γεώργιος
Μπλάντος, ἱερέας: Διετέλεσε ἐπικεφαλῆς τῆς ὁμάδας παραλαβῆς ὅπλων.
Νικόλαος Παπαδημητρίου, Νικόλαος Βασιλόπουλος, Ἠλίας Τάσιος: Πα-
ραλάμβαναν ὅπλα ἀπό τήν περιοχή Κορυδαλλοῦ Τρικάλων καί τά μετέ-
φεραν στό μοναστήρι τοῦ Ἁγίου Νικολάου. 93 52. Φυλακίστηκαν ὡς συνερ-
γάτες ἀνταρτῶν ἤ συγγενεῖς μακεδονομάχων οἱ Αἰκατερίνη Τάσιου, Νι-
κόλαος Κιτσόπουλος, Μαρία Καλάκου καί Νικόλαος Βασιλόπουλος. 9357
Μπάλτινο: Γεώργιος Ἀντωνίου ὡς ὁπλίτης. 267225. Γεώργιος Λέτσιος καί
Χρύσης Μιχαήλ ὡς ὁδηγοί ἀνταρτικῶν σωμάτων. 26787
Μπίσιοβο: Μιχαλόπουλος Βασίλειος: Ἀγωνίστηκε ὡς ὁπλίτης ὑπό τόν
Λούκα. Σκοτώθηκε στήν Πικριβινίτσα. 33421, 516
Μπόζοβο: Γεώργιος Λέτσιος, ὡς ὁδηγός. Γεώργιος Βλάχος: Συμμετεῖχε
στήν ὁμάδα ἐκτέλεσης τοῦ προδότη τοῦ Παύλου Μελᾶ. 267 87
Παλιοκόπρια: Σαρρόπουλος Δημήτριος: Ἀγωνίστηκε ὑπό τόν Λούκα. 512.
35125. Σωτήρης Κάλφας. 672
Παλαιόκαστρο: Ἱερέας Χριστόδουλος Χαλάστρας, Βαρβέρης Γεώργιος
καί Φασούλας Γεώργιος, καταγωγῆς ἀπό τό Σούμπινο, ὡς μέλη τῆς ἐπι-
τροπῆς ἀγῶνος. Ὁ Βαρβέρης ὑπῆρξε ἐκ τῶν ἐθνομαρτύρων, τούς ὁποίους
– 311 –
ἐκτέλεσαν οἱ Τοῦρκοι στά Σέρβια τήν παραμονή τῆς ἀπελευθέρωσης.

75730. Ὁ Φασούλας προσέφερε ὑπηρεσίες καί ὡς ὁδηγός. 185 226, 30417. Δε-
ληζήσης Κωνσταντῖνος, Γεώργιος καί Δημήτριος Χαλάστρα, γυιοί τοῦ
Χριστοδούλου, καί Ἠλίας Στάμου ὡς σκοποί καί ὁδηγοί. Ὁ τελευταῖος
ἦταν ἀγροφύλακας τῆς μονῆς Ζάμπορντας.
Παλαιοχώρι: Ζήσης Ντάλλας (Ζῆκος). Ἔλαβε μέρος στή μάχη τοῦ
Ὄρλιακα (1906). Τό 1907 ἐκινεῖτο μεταξύ Γρεβενῶν καί Βοΐου. 314 10, 350292
Πυλωροί: Χασιώτης Κωνσταντῖνος. 677
Περιβόλι: Τσιουκαντάνας Γεώργιος: Ἔλαβε μέρος στή μάχη τοῦ Ὄρλιακα
(1906). Ὑπῆρξε ὁμαδάρχης στό σῶμα τοῦ Γέρμα (Τσιοτάκου). 183169. Ἀνα-
γνωρίστηκε ὁπλαρχηγός Α΄ τάξεως. 80314, 27180. Ζήσης Βράκας: Ὑπῆρξε
ἀρχικά πληροφοριοδότης καί κακοποιήθηκε ἀρκετές φορές ἀπό Τούρκους
καί ρουμανίζοντες. Γιά κάποιο διάστημα ἐντάχθηκε στό σῶμα τοῦ Ἀρ-
κούδα ὡς ὁμαδάρχης41. 116167, 33421. Κωνσταντῖνος Σαράντης (Πέρδικκας):
Ἀγωνίστηκε ὑπό τούς Μαζαράκη καί Βολάνη. Τραυματίστηκε στό Μορί-
χοβο (1908). 256121. Σιαμανίκας Γεώργιος: Ἔδρασε ὡς ἐπικεφαλῆς ὁμάδας
στήν ὀρεινή περιοχή Γρεβενῶν (Ὄρλιακας 1906) καί στή συνέχεια ὑπό τόν
Βάρδα. Συνελήφθη τραυματισμένος κοντά στό Μέτσοβο (1907) καί μετα-
φέρθηκε στά Ἰωάννινα, ὅπου πέθανε. 249 318, 116200. Ἰωάννης Μίχας καί
Σούλης Σαμαρᾶς: Ἀγωνίστηκαν ὑπό τόν Σιαμανίκα. 116 195-200, 6994, 602,
531. Εὐθύμιος Βαρδούλης, ὡς σύνδεσμος. 35129. Πάιζας Πασκόνης καί
Εὐστάθιος Ρίζος, ὡς ὁπλίτες ὑπό τόν Τσάρα (1907). 51 107. Τσιουκαντάνας
Παναγιώτης, ὡς ὁπλίτης. 9354, 35130
Πικριβινίτσα: Γεώργιος Δήλμας (Λάιος): Ἀγωνίστηκε ὑπό τόν Ἀρκούδα
καί τραυματίστηκε στό Σοποτσέλι. 135. Βασίλειος Γκίλιας (Χορμόβας):
Ἀγωνίστηκε ἀρχικά ὑπό τόν Βάρδα (1905) (30411) καί στή συνέχεια μαζί μέ
τόν Ἀναστάσιο Μητσιόπουλο (Τάτσιο) ὑπό τόν Τσιολάκη. Ὁ Μητσιόπου-
λος παραβίασε τήν Κούλια τοῦ χωριοῦ του καί ἔδωσε στούς συγχωρια-
νούς του τήν εὐκαιρία νά ἁρπάξουν τά ἀποθηκευμένα σ’ αὐτήν προϊόντα.
602, 135, 290180
Ραντοβίστι: Γεώργιος Μπαντῆς: Ἀγωνίστηκε ὑπό τούς Λούκα καί Ζιάκα
116195, 6994. Νασιόπουλος Ἰωάννης καί Παπαϊωάννου Λάζαρος: Ἀναγνω-
ρίστηκαν ὡς πράκτορες Γ΄τάξεως. 33421. Κωδωνᾶς Δημήτριος, ὡς μεταφο-
ρέας ὅπλων καί πολεμοφοδίων. 668
Ραντοσίνιστα: Λούκας Κόκκινος (Λούκας) (1878-1913), ὁπλαρχηγός:
Ἀναφέρεται ἡ δράση του σέ ἄλλες σελίδες. Γκούμας Ἀθανάσιος: Ἔδρασε
ὡς ὑπεύθυνος ἀποθήκευσης καί προώθησης ὅπλων στό Βαντσκό. Ἀγωνί-
στηκε ὑπό τούς Λούκα καί Μπουκογιάννη. 46 32. Βασιλόπουλος (Τέγος)
Βασίλειος (1864-1933). Ὡς κτηνοτρόφος εἶχε ἀναλάβει τήν σίτιση τῶν κι-
νουμένων στήν περιοχή ἀνταρτικῶν ὁμάδων, καθώς καί τήν ἀπόκρυψη
– 312 –
καταζητουμένων καί τήν περίθαλψη τραυματιῶν. Ἦταν τόσο μυστική ἡ

δράση του, ὥστε κατέστη ἀντιπαθής στούς συγχωριανούς του, λόγω τῶν
σχέσεών του μέ Τούρκους καί ρουμανίζοντες. 116 165. Εὐαγγελόπουλος
Γεώργιος (1854-1956). Ἀγωγιάτης μέ σύνηθες δρομολόγιο πρός Τρίκαλα-
Λάρισα. Συνελήφθη τό 1903 γιά τή μεταφορά τριῶν ὅπλων καί φυλακί-
στηκε ἐπί 1 ½ χρόνια στίς Σαράντα Ἐκκλησιές τῆς Ἀνατολικῆς Θράκης.
Ἀποφυλακίστηκε μέ τή μεσολάβηση τοῦ Γεωργίου Μπούσιου, μέ δωροδο-
κία, καί κατέφυγε στήν Κωνσταντινούπολη. Ἐπανῆλθε τό 1905 στήν πε-
ριοχή Γρεβενῶν μέ τό ψευδώνυμο Γούλας Χαρίσης. Μετέφερε ὅπλα καθ’
ὅλη τή διάρκεια τοῦ ἀγώνα. 116174. Λόλας Νικόλαος καί Χαριζόπουλος
Γεώργιος: Ἐργάστηκαν στό δίκτυο μεταφορᾶς καί διανομῆς ὅπλων. 5 12.
Γκούμας Δημήτριος Κόκκινος Βασίλειος, Κακαφίκας Ἀθανάσιος, Κακα-
φίκας Στέργιος. 4633, 520. Γουλιάνας Ἰωάννης καί Μήττας Δημήτριος:
Ὑπῆρξαν πληροφοριοδότες. 5213
Σαμαρίνα: Λεπεντᾶτος Γεώργιος (Ἀρκούδας), Κωνσταντῖνος Ρίζος (Ξαν-
θόπουλος), Κωνσταντῖνος Ρίζος (Τσεκούρας). Ἀναφερθήκαμε ἤδη στή
δράση τους. Οἱ ἐξάδελφοι Ρίζου ἀναγνωρίστηκαν ὁμαδάρχες τοῦ ἀγώνα.
183127, 80316, 116200. Ποντίκας Κ.: Κατατάχθηκε μεταξύ τῶν διακριθέντων
ὁπλιτῶν. Ἀγγελάκης. 371, 80328. Περικλῆς Κουκότης: Ἀγωνίστηκε ὑπό τόν
Ἀρκούδα. 116187, 6994. Ζήσης Τσιόπας, Γιάννης Ἀραχωβίτης, Ἀριστείδης
Ποντίκας, Δημήτρης Γιάκας, Γιάννης Μανάκας, Περικλῆς Κουκώνης, Σ.
Καρανάσιος, Γιάννης Τασιούλης, Γιώργος Τσιτζιλώνης, Ν. Χατζηγιαν-
νούλης, Δ. Ματούσιος, Ἰωάννης Χασιώτης. 729. Πέτρος Ζωγράφος, δικη-
γόρος, Γιαννούλης Τζήμας, γιατρός, Δημήτριος Τζήμας, δικηγόρος,
Ζιωγάνας, Δημήτριος Τσιτώτας καί Ἰωάννης Τσούρης, δάσκαλοι, Ματού-
σης Χατζημάτης, Δημήτριος Μάστακας, Γεώργιος Γεράσης, Μιχαήλ Χα-
τζίκος, Ἀρετόπουλος, Βασίλειος Λάμπρου: Στελέχωσαν διάφορες ἐπιτρο-
πές τοῦ ἀγώνα. 339203. Ζήσης Ζιώγας, Κιοσές Κωνσταντῖνος και Χατζη-
μπύρος Νικόλαος, ὡς σύνδεσμοι. 35130. Μιχαήλ Μαχαιρᾶς. Ἔδρασε στη
Θράκη. 114454
Σαρακίνα: Ντάγκας Ἀργύριος, ἱερέας: Συνέβαλε δραστήρια στή μεταφο-
ρά ὅπλων ἀπό τόν Ἁλιάκμονα, τά ὁποῖα ἔκρυβε στήν οἰκία του. Ἡ πρε-
σβυτέρα του Ξανθή ἔφθασε σε σημεῖο νά παρεξηγηθεῖ μέ τίς γειτόνισσές
της, ὥστε νά μή δέχεται ἐπισκέψεις. Καραπατάκης Ἀντώνιος: Ὑπῆρξε κύ-
ριος συνεργάτης τοῦ προηγουμένου. Κωνσταντῖνος Ντάγκας, γυιός τοῦ
ἱερέα: Ἔδρασε ἔνοπλα στόν βάλτο τῶν Γιαννιτσῶν. 138, 676
Σαργαναῖοι: Ἱερέας Χρῆστος. Δολοφονήθηκε ἀπό ρουμανίζοντες (1906).
Γεώργιος τοῦ Παπαχρήστου. Ὁ Βῆτος ἀναφέρε ὅτι φονεύτηκε ἐνώπιον
τοῦ ἱερέως πατρός του. 51102, 35127
Σειρήνι μεγάλο: Σιμόπουλος Δημήτριος (Σειρηνιώτης). 1515
– 313 –
Σίτοβο: Γεώργιος Ἀγόρας, Δημήτριος Ζέρβας, Ἰωάννης Μπαλαφέρας,

Στέργιος Μπάτζιος, Ἀναστάσιος Παναγιωτόπουλος, Γεώργιος Παναγιω-
τόπουλος, Γεώργιος Παπαγεωργίου, ἱερέας, Γεώργιος Παπαδημητρίου,
Νικόλαος Πούλιος, Δημήτριος Ρίγγος, Γεώργιος Στάμος, Ἰωάννης Στά-
μος, Ἰωάννης Στεφανῆς: Προσέφεραν ὑπηρεσίες στή μεταφορά ὅπλων
καί πληροφόρηση τῶν ἀνταρτῶν. 28026, 28149
Σμίξη: Νασίκας Ἰωάννης (δολοφονήθηκε). Δημήτριος Μπατζιοτέλης:
Ἦταν μετανάστης στίς Ἡνωμένες Πολιτεῖες. Ὅταν ἐπέστρεψε, μυήθηκε
στόν ἀγώνα ἀπό τόν δάσκαλο τοῦ χωριοῦ Κάρπο. 204 50. Σπύρος Νικολί-
τσας: Σκοτώθηκε σέ μάχη στήν περιοχή τῆς Βεροίας. Πιθανόν νά κατα-
γόταν ἀπό τή Σμίξη. 183120
Σνίχοβο: Γρηγόριος Καραγιάννης: Ἔδρασε ὡς ἀγγελιοφόρος. 69 94, 116179.
Ἰωάννης Βλαχάβας καί Τέγου Ἀθανάσιος. Δολοφονήθηκαν, λόγω ἀντί-
θεσής τους στή ρουμανική προπαγάνδα (1906). 35126
Σούμπινο: Σαράντης Παπαγεωργίου, ὁπλίτης ὑπό τόν Γύπαρη (1905)
ἐπανελθών ἀπό τήν Κωνσταντινούπολη. 35127, 68762. Σιμόπουλος Δημή-
τριος καταγόμενος ἀπό τό Σειρήνι. 674. Τριβένης Γιάννης ἐπανελθών ἀπό
τίς ΗΠΑ. 68762
Σπήλαιο: Διαμάντης Μάνος (Κόκκινος) (1864-1908): Ἀναφερθήκαμε ἤδη
στή δράση του. Ἔλαβε μέρος στή μάχη τοῦ Μουρικίου ὑπό τόν Βέργα.
33422. Εἶναι ἐγγεγραμμένος στούς πίνακες ἀγωνιστῶν ὡς ὁμαδάρχης.
116192. Νικόλαος Γκαλντερίμης: Ἀγωνίστηκε ὑπό τόν Μάνο. Δημήτριος
Ράμμος, Ἀλέξης Λύρας, Χρῆστος Κάραντος, Γεώργιος Βῆτος: Ἔλαβαν μέ-
ρος στή μάχη τοῦ Ὄρλιακα (1906) 3148. Διαμάντης Τσόγιας, δάσκαλος, ὡς
σύνδεσμος μέ ἀντάρτες. Ἀπεβίωσε μετά ἀπό ἄγριο ξυλοδαρμό. Ταρλα-
τζῆς Γεώργιος, ὡς ἀγγελιοφόρος. 666
Στιζάχι: Κ. Καρόπουλος: Ἔδρασε ὑπό τόν Βάρδα (1905). 304 11. Ζησόπουλος
Λεωνίδας: Ἀγωνίστηκε ὑπό τόν Τσιάρα (1907). 35122. Γεώργιος Παπανικο-
λάου, ἱερέας, Γρηγόριος Μπέζαρης καί Ἀθανάσιος Ἰωάννου Ζησόπουλος:
Ἔδρασαν ὡς ἀγγελιοφόροι καί ὁδηγοί. 262 49, 1074. Γκιουλέκας Ἠλίας:
Ἐντάχθηκε σέ ἀνταρτικό σῶμα μόλις δεκαπενταετής καί ἔλαβε μέρος σέ
ἐπιχειρήσεις στό Βόιο καί στήν Ἐορδαία. 33420.
Σφίλτσι: Καλιαντέρης Κωνσταντῖνος. 669
Τίστα: Κωνσταντῖνος Σταυράκης (Βερβέρας). Γκαλντέμης Ἰωάννης
(Φλῶρος), Ἰωάννης Ράπτης (Φόβιος): Ἔλαβαν μέρος στή μάχη τοῦ
Ὄρλιακα (1906). Ὁ δεύτερος τραυματίστηκε σ’ αὐτήν 42. 3148, 116173.
Χρῆστος Παπαγεωργίου: Ἔλαβε μέρος στή μάχη τοῦ Ὄρλιακα, συνελήφ-
θη καί καταδικάστηκε. 116199. Δημήτριος Γκανάτσιος: Ἔδρασε ὑπό τόν
Μάνο. 6994, 116173. Παπαθεοδώρου Ζήσης: Σκοτώθηκε στά Καστανοχώρια.
Τσιόπτσιας Ζήσης, Στέργιος Οἰκονόμου ἤ Ζυγόπουλος καί Χρῆστος Οἰκο-
– 314 –
νόμου, ἱερεῖς. Ἔδρασαν ὡς σύνδεσμοι μέ τούς ἀντάρτες. Βασανίστηκαν

μετά τή μάχη τοῦ Ὄρλιακα. 26227
Τριτσκό: Ἰωάννης Μαρανῆς, ὡς πρόεδρος τῆς ἐπιτροπῆς ἀγώνα. 350 284,
220194. Σιμόπουλος Χρῆστος, ὡς ἀποθηκευτής ὁπλισμοῦ. Στέργιος Καρα-
γιάννης (Μπαντῆς), ὡς ὁπλίτης ὑπό τόν Λούκα. Χρῆστος Σιῶμος (Καρα-
ματσούκας) καί Θωμᾶς Τζήκας, ὡς ξενοδόχοι ἀνταρτικῶν σωμάτων.
286116
Τσηράκι: Ἀναγνώστου Γεώργιος. 350291
Τσούκα: Ἀθανάσιος Κατσιαμάκας καί Γεώργιος Κατσιαμάκας, γυιός τοῦ
πρώτου: Διευκόλυναν τό πέρασμα τῶν συνόρων ὡς ἐπιστάτες κτήματος
τῆς οἰκογενείας Χατζημάτη στήν Τσούκα. Ἀκολούθησαν τόν Παύλο
Μελᾶ, ὁ πρῶτος μάλιστα ὡς ὁδηγός, κατά τήν τρίτη εἴσοδό του (1904).
185329
Τσούρχλι: Νικόλαος Κανούτας (1879-1967): Ἀγωνίστηκε ὑπό τόν Γύπαρη
στίς μάχες τοῦ Μουρικίου (1905) καί τοῦ Λεχόβου-Στρεμπένου (1906). Συ-
νέχισε ἀγωνιζόμενος στό σῶμα τοῦ Ζιάκα (1906). Ἔλαβε μέρος ὑπό τόν
Φούφα στή μάχη τοῦ Παλαιοχωρίου (1907). Ἐπανῆλθε στό σῶμα τοῦ Γύ-
παρη. 125238. Δημήτριος (Μῆτσος) Μπαλατσός. Ἀγωνίστηκε ὑπό τόν
Ἀργυράκο. Ἔλαβε μέρος σέ ἐπιχειρήσεις στή Λιθιά (1905), στο Κοντορόπι
(1906), στό Πισοδέρι καί στό Κρατερό, στό Παλαιοχώρι (1907) καί στή Βα-
σιλειάδα (1907). Ἔστησε ἐνέδρα στόν Βαλαά Σπάχο, πού μετέφερε δια-
μαρτυρημένα γραμμάτια, στή θέση Πυργάκι καί τόν σκότωσε. Ἡ οἰκογέ-
νειά του μετακινήθηκε στήν ἐλεύθερη Ἕλλάδα. Κατατάχθηκε μεταξύ
τῶν διακριθέντων κατά τόν ἀγώνα ὁπλιτῶν. 80 332, 345, 94. Ματθαῖος
(Μάνθος) Κιοῦρος: Ὡς ἀγγελιοφόρος συνελήφθη ἀπό τούς Βουλγάρους
(1904) καί ὑπέστη ἄγριο ξυλοδαρμό. 116 187. Ἰωάννης Σαράντης, ἱερέας,
Δημήτριος Φάσσας, Δημήτριος Κίτσιος, Δημήτριος Δρόσος, Νικόλαος Γά-
γαλης, Κοσμᾶς Κιοῦρος, Βασίλειος Μαρκόπουλος. Στελέχωσαν τήν ἐπι-
τροπή ἀγώνα καί προσέφεραν διάφορες ὑπηρεσίες. 94 8. Ἀνδρέας Κανού-
τας, πολεμιστής γιά μικρό διάστημα. 948. Μπατάρας. 512. Χρῆστος Γα-
ζέπης. Καταγόταν ἀπό τά Βοδενά καί ἀγωνίστηκε ὑπό τόν Ἀπόστολο
Ντόμαρη ἀπό τήν Κλεισούρα, ἐγκατεστημένο στό Τσούρχλι, τοῦ ὁποίου
κόρη νυμφεύθηκε. Ἐγκαταστάθηκε στό Τσούρχλι καί ἔδρασε κυρίως ὡς
μεταφορέας ὁπλισμοῦ. Γιά διάστημα ἦταν ἀρχηγός μικροῦ σώματος στήν
περιοχή Χασίων. 6215
Φιλί: Νικόλαος Μπαρμέρης (Ζῆκος): Ἀγωνίστηκε ἀρχικά ὑπό τόν Λούκα
καί τραυματίστηκε (1907). Μετά τόν τραυματισμό καί τοῦ Λούκα μέ μικρή
ὁμάδα ἐκινεῖτο στά Χάσια καί στήν Πίνδο. 56 81. Νικόλαος Τασιούλας,
ὁδηγός ἀνταρτικῶν σωμάτων. Τόν ἀναφέρει ὁ Παῦλος Μελᾶς. 185 217. Δη-
μήτριος Παπᾶς, Κώστας Γιαννούλας, ὁδηγοί. 30411
– 315 –
Φιλιππαῖοι: Στέργιος Γεωργούλας (Ζορμπᾶς): Ἔδρασε ὑπό τόν Ἀρκούδα

116173. Δημήτριος (Τούλας) Γεωργούλας: Ἀδελφός τοῦ προηγουμένου.
Ὁρίστηκε ὑπεύθυνος ἀποθήκευσης ὁπλισμοῦ. Ἔδρασε ὑπό τίς διαταγές
τῶν Μάλλιου καί Θεοδόση. 605291, 200149, 116172. Ἀθανάσιος Ζέρβας. Ἔδρα-
σε στό σῶμα Μάλλιου. 305155, 183143
Ἄγνωστης καταγωγῆς: Γ. Μουστάκας ὑπό τόν Βάρδα (1905). 30411. Ἀπό-
στολος Γεωργίου ὁδηγός στά Βέντζια. 304 17. Καραγιάννης ὑπό τόν Ἀρκού-
δα. Γιαννακός Ἀναστασίου ἤ Ἀναστασιάδης ὑπό τόν Ἀρκούδα. 158 34.
Εὐάγγελος Καπατσιάρης ἀπό τά Χάσια. Ἔδρασε στή Θράκη. 114 454
Κάποιοι ἀντάρτες ἔρρεπαν διαρκῶς πρός τήν ληστεία, τήν ὁποία
ἀσκοῦσαν συστηματικά, παράλληλα πρός τίς ὑπηρεσίες τους στόν ἀγώ-
να. Ἀναφέρονται ὡς λησταντάρτες οἱ: Μίχος Λάλος ἤ «Γκαβός» (ἐπειδή
ἦταν μονόφθαλμος) ἀπό τή Βουχωρίνα, Νικόλαος Γκάρας καί Ἰωάννης
Καλόγερος ἀπό τό Βιβίστι, Ἀναστάσιος Καλύβας ἀπό τό Ζιουπάνι, Ἀλέ-
ξης ἀπό τό Σπήλαιο, Παναγιώτης ἀπό τή Βραβόνιστα, Ζῆκος ἀπό τό Πα-
λιοχώρι Μαυραναίων (Ζῆσος στό κείμενο) καί Εὐάγγελος Παπαμήλιου. Ὁ
πρῶτος ἀπό αὐτούς ἐμφανίζεται ὡς ἀρχηγός. Ἐπειδή ἦταν ἀφόρητη γιά
τούς χωρικούς τῶν Γρεβενῶν καί τῆς Ἀνασελίτσας ἡ παρουσία τους, οἱ
κάτοικοι τοῦ Κριμινίου σκότωσαν τούς Γκάρα, Καλύβα καί Ἀλέξη ἀπό τό
Σπήλαιο καί τραυμάτισαν τόν Λάλο (1907). Κάποιοι ἀπό τούς ἀτάκτους
ἦσαν λιγότερο ἀπαιτητικοί, περιοριζόμενοι στήν ἀναγκαστική φιλοξενία.
Κατά τῆς συμμορίας τοῦ Λάλου ἐκινεῖτο ὁ Γεώργιος Τσιάρας ἀπό τό Δέλ-
νο, ὁ ὁποῖος μάλιστα ἐξόντωσε κάποιους ἀπό αὐτούς. 350 288-292, 7062
Βαλαάδες φιλέλληνες
Σημαντικό ρόλο διαδραμάτησαν κάποιοι μουσουλμάνοι ἀξιωμα-

τοῦχοι, οἱ ὁποῖοι παρέδιδαν σημαντικά μυστικά, ἔναντι χρηματικῶν
ἀνταλλαγμάτων στίς ἐπιτροπές «Ἄμυνας». Ἕνας ἀπό αὐτούς ὑπῆρξε ὁ
Βαλαάς Ἀλῆ Τσαούς ἀπό τό Ντοβράτοβο, ὑπαστυνόμος στή Σιάτιστα.
11275. Πάντως, μεταξύ τῶν Βαλαάδων ὑπῆρχαν ἀρκετοί φιλέλληνες καί
προσέφεραν τίς ὑπηρεσίες αὐτές πιθανόν καί χωρίς ἀνταλλάγματα. Μιά
τέτοια περίπτωση διηγήθηκε ὁ μουχτάρης (πρόεδρος) τοῦ Τριτσκοῦ Σιμό-
πουλος Χρῆστος (γ. 1859). Στό χωριό ἀποκρύπτονταν ὅπλα καί πυρομα-
χικά. Κάποιο πρωινό ἔκανε στό χωριό τήν ἐμφάνιση τουρκικό ἀπόσπα-
σμα καί κατευθύνθηκε στήν οἰκία του.
Κατά τήν ἀναχώρησή του ὁ Σιμόπουλος ἔντρομος εἶδε τό ἄλογο τοῦ ἐπι-
κεφαλῆς τοῦ ἀποσπάσματος νά τρώγει ξηρό χόρτο τῆς ἀποθήκης, στήν
ὁποία ὑπῆρχε κρυμμένος ὁπλισμός. Ἀνέμενε τή σύλληψή του, πλήν ὅμως
– 316 –
τό ἀπόσπασμα χαιρέτισε καί ἀπομακρύνθηκε. Τότε ἕνας στρατιώτης ἐπι-

στρέφοντας τοῦ γνωστοποίησε ὅτι ἔπεσε στήν ἀντίληψή του ἡ ὕπαρξη
τοῦ κρυμμένου ὅπλισμοῦ, ἀλλά δέν θά κατέδιδε τό γεγονός. Ζήτησε μό-
νο, ὅταν θά ἐρχόταν τό «Ἑλληνικό», νά θέσουν αὐτόν καί τούς ὁμοίους
του ὑπό τήν προστασία τους. Ἦταν Βαλαάς ἀπό χωριό τῶν Γρεβενῶν.
286116. Ἀναφέρεται ὅτι σέ κάποια φάση τοῦ ἀγώνα ὑπῆρχαν ἀποθηκευμέ-
να στό Τσηράκι ὅπλα καί πυρομαχικά. Ὕστερα ἀπό προδοσία ἔγινε ἔφο-
δος τουρκικοῦ ἀποσπάσματος μέ ἐπικεφαλῆς λοχία Βαλαά ἀπό τόν Βα-
τόλακκο, γνωστό μέ τό παρώνυμο «Κοῦκος». Αὐτός εἶχε εἰδοποιήσει
ἔγκαιρα τούς χωρικούς γιά τήν ἐπικείμενη ἔρευνα καί ἔτσι ἀποφεύχθηκε
ἡ ἀποκάλυψη. 29316. Ἡ στάση τῶν Βαλαάδων ἔναντι τῶν συμφυλετῶν
τους χριστιανῶν μεταβλήθηκε κατά τρόπο ἐντυπωσιακό μετά τό κίνημα
τῶν Νεοτούρκων.
Φ105. Βαλαάδες κάπου ἔξω ἀπό τά Γρεβενά
– 317 –
Κεφάλαιο Η
Ἀπό τό κίνημα τῶν Νεοτούρκων
ὥς τίς παραμονές
τῆς ἀπελευθέρωσης
Ἡ ἐπανάσταση τῶν Νεοτούρκων
Στίς 8 Ἰουλίου 1908 ξέσπασε τό κίνημα τῶν Νεοτούρκων. Πηγή τῆς

ἐξεγέρσεως ὑπῆρξε ἡ Ρέσνα τοῦ Μοναστηρίου καί ὀργανωτής ὁ σύνδε-
σμος ἀξιωματικῶν «Ὀθωμανική Ἀδελφότης ἑνώσεως καί προόδου». Στίς
10 Ἰουλίου οἱ κινηματίες εἰσῆλθαν στό Μοναστήρι. Ἡ πόλη σημαιοστολι-
σμένη πανηγύριζε. Στίς ἐκδηλώσεις πρωτοστάτησε ὁ ἐπίσκοπος Αἰμιλια-
νός, ἐπίτροπος τοῦ ἀνακληθέντος στήν Κωνσταντινούπολη μητροπολί-
του Πελαγονίας Ἰωακείμ Φοροπούλου καί μετέπειτα μητροπολίτης Γρε-
βενῶν. Δημοσιογράφος περιέγραψε τήν σκηνή μέ τά ἀκόλουθα: «Μετ’
αὐτούς ὁ Ἐπίσκοπος Πέτρας κ. Αἰμιλιανός, ἐκ τοῦ προχείρου πλήν εὐφρα-
δῶς καί στωμύλως χαιρετᾶ τό σύνταγμα, τό συντελεσθέν διά τῶν ἀξιωμα-
τικῶν ὑπέρ ὧν εἰς ἐνθουσιώδεις ζητωκραυγάς προκαλεῖ τό πλῆθος. Ὅλοι
ζητωκραυγάζουν φρενιτωδῶς. Εἴμεθα συνταγματικοί. Ἡ μουσική παιανίζει.
Ἑορτάζει στρατός καί λαός, ἑορτάζουν Μωαμεθανοί, Χριστιανοί, Ἑβραῖοι,
ὅλοι ἡνωμένοι ἀδιακρίτως φυλῆς καί θρησκεύματος». 66139. Ὁ Αἰμιλιανός
φωτογραφίθηκε ἀπό τούς ἀδελφούς Μανάκια ἐπάνω στό πυροβόλο πού
εἶχαν στήσει στό κέντρο τῆς πόλεως οἱ ἀξιωματικοί τοῦ κινήματος. Ἡ
φωτογραφία ἐκείνη εἶχε ἐκτυπωθεῖ σέ ταχυδρομικό δελτάριο (carte
postale) καί ἔλαβε μεγάλη δημοσιότητα. 22226
Οἱ φυλακές, πού κρατοῦσαν πλῆθος ἀγωνιστῶν τῆς ἐλευθερίας,
Ἕλλήνων καί Σλάβων, ἄνοιξαν. Τήν ἑπομένη οἱ Τοῦρκοι ἀξιωματικοί συ-
γκέντρωσαν τήν ἑλληνική κοινότητα στό Γυμνάσιο καί μέ διερμηνέα τόν
Αἰμιλιανό ζήτησαν νά δώσουν ὅλοι ὅρκο πίστεως στό Σύνταγμα. Στό
– 318 –
Φ106. Εἴσοδος ἀνταρτῶν στό Μοναστήρι μετά τήν ἀμνηστία
Μοναστήρι κατέφθασαν τίς ἑπόμενες ἡμέρες οἱ ἀντάρτες, Ἕλληνες,

Βούλγαροι καί Σέρβοι, ὕστερα ἀπό τή χορήγηση γενικῆς ἀμνηστίας. Τούς
ὑποδέχθηκε ὁ Αἰμιλιανός. 66140-159.
Ὅλοι μαζί κατευθύνθηκαν πρός τό
Δημαρχεῖο, ὅπου τούς ὑποδέχθηκε ὁ
πρόεδρος τῆς ἐπιτροπῆς τῶν Νεο-
τούρκων, Χασάν βέης. 133820. Οἱ Μα-
κεδονομάχοι φωτογραφίστηκαν ἀπό
τούς ἀδελφούς Μανάκια καί οἱ φω-
τογραφίες αὐτές κοσμοῦν σήμερα
πολλά συγγράμματα ἱστορίας τῆς
ἐποχῆς. 33095. Στίς 31 Ἰουλίου οἱ πα-
νηγυρισμοί κρατοῦσαν ἀκόμη. Ὅλες
οἱ περιοχές τοῦ Βιλαετίου Μοναστη-
ρίου εἶχαν στείλει τούς ἐκπροσώ-
πους τους. Ἡ μητρόπολη Γρεβενῶν,
λόγω τῆς ἀπό καιροῦ ἀνακλήσεως
τοῦ μητροπολίτου Ἀγαθαγγέλου
στήν Κωνσταντινούπολη, ἐκπροσω-
πήθηκε ἀπό τόν ἀρχιερατικό ἐπί- Φ107. Καραβίτης, Βολάνης καί
τροπο. 66179 Μακρῆς. Μοναστήρι Ἰούλιος
Τό νέο ἔφθασε στό Λιμπόχοβο 1908
– 319 –
καί στόν παπα-Νικόλα Κουκόλη στίς 18 Ἰουλίου καί στίς 22 ἐτέλεσε αὐτός
δοξολογία κατ’ ἐπιθυμία τῆς νέας Ἐξουσίας. Στό σημεῖο ἐκεῖνο τοῦ ἡμε-
ρολογίου ὁ παπα-Νικόλας συμπλήρωσε μετά διετία: «Ἀλλά τό Σύνταγμα
εἶναι καθαρῶς Τουρκικόν-Γιαννιτσαρικόν, θέλουν νά ἐκτουρκέψουν τούς
Χριστιανούς-1910 γράφω». 350297. Πράγματι, μέ τήν ἀποχώρηση τῶν
ἀνταρτῶν, οἱ Νεότουρκοι εἶχαν πλέον ἐλευθερία δράσεως κατά τῶν ἀνυ-
περασπίστων χριστιανῶν καί κυρίως τῶν Ἑλλήνων. Τήν 24 η Ἰουλίου 1908
οἱ Νεότουρκοι ζήτησαν τήν παραίτηση ὅλων τῶν Εὐρωπαίων ἀξιωμα-
τικῶν πού στελέχωναν τήν ὀθωμανική χωροφυλακή. 27 54. Οἱ ἁβρότητες
διήρκεσαν γιά μικρό ἀκόμη διάστημα. Στίς 14 Αὐγούστου 100 ἔμποροι τῆς
Καλαμπάκας καί ὁμάδα Σαμαριναίων κατοίκων Καρδίτσας ἐπισκέφθη-
καν τά Γρεβενά καί τούς ἔγινε θερμή ὑποδοχή ἀπό τίς πολιτικές καί
στρατιωτικές ἀρχές τοῦ τόπου. Παρετέθη μάλιστα σ’ αὐτούς καί ἐπίσημο
δεῖπνο. Κατά τήν ἀνταλλαγή προπόσεων ὁ εἰσαγγελέας ἔπλεξε τό ἐγκώ-
μιο τῶν Ἑλλήνων Μακεδονομάχων, διότι συνετέλεσαν στήν ἐπικράτηση
τοῦ κινήματος τῶν Νεοτούρκων. Μεταξύ τῶν ἄλλων μίλησε καί κάποιος
λοχαγός, πολύ πιθανόν ὁ Μπεκήρ Φικρί. 537, 539. Ὁ ἑλληνισμός ὅμως
στήν περιοχή Γρεβενῶν εἰσερχόταν στήν πιό θλιβερή φάση τῆς νεότερης
ἱστορίας του.
Φ108. Βλάχοι τοῦ θεσσαλικοῦ χώρου στά Γρεβενά (1908).

Διακρίνεται ἡ ἑλληνική σημαία. Στό βάθος τό Βαρόσι.
– 320 –
Οἱ ἐκλογές
Οί Νεότουρκοι προκήρυξαν ἐκλογές γιά τά τέλη Σεπτεμβρίου. Τό κο-

μιτᾶτο φρόντισε ταχύτατα νά ὀργανώσει λέσχες σέ κάθε ἐπαρχιακή πό-
λη. Τό ἀντίπαλο κόμμα, τῶν Φιλελευθέρων, πού σχηματίστηκε ἀπό
Τούρκους κοσμοπολίτες, ἄργησε πολύ νά ὀργανωθεῖ. 696271. Οἱ μή Ὀθω-
μανοί δέν ἐντάχθηκαν στά κόμματα αὐτά, ἀλλά διεκδίκησαν τήν ἐκλογή
δικῶν τους προσώπων στίς περιοχές, ὅπου διέθεταν σημαντικό ποσοστό
μεταξύ τοῦ πληθυσμοῦ. Δικαίωμα ψήφου εἶχαν οἱ ἄρρενες ἄνω τῶν 25
ἐτῶν. Οἱ ἐκλογές διενεργήθησαν μέ τό σύστημα ἐκλογῆς, ἀπό τόν λαό,
ἐκλεκτόρων. Ἡ βουλευτική ἕδρα ἀντιστοιχοῦσε σέ πληθυσμό 50.000
ἀρρένων κατοίκων, ἀνεξαρτήτου ἡλικίας. 696268. Στήν ἐκλογική περιφέ-
ρεια τοῦ νομοῦ Σερβίων ὁ ἀριθμός τῶν βουλευτῶν ὁρίσθηκε σέ δύο. Οἱ
Ἕλληνες συμφώνησαν στήν ὑποστήριξη ἑνός ὑποψηφίου ἀπό τήν περιο-
χή Κοζάνης καί ἑνός ἀπό τήν περιοχή Γρεβενῶν. Καί ἐνῶ ἐθεωρεῖτο σχε-
δόν βέβαιη ἡ ἐκλογή δύο Ἑλλήνων βουλευτῶν, παρά τήν ἰσχύ τῶν μωα-
μεθανῶν στήν περιοχή Κοζάνης, τήν παρουσία τῶν Βαλαάδων στά Γρε-
βενά καί στήν Ἀνασελίτσα καί τή ρουμανική προπαγάνδα στήν περιοχή
Γρεβενῶν, ἐμφανίστηκε ὁ κίνδυνος ἀπωλείας τῆς ἕδρας τῶν Γρεβενῶν,
λόγω ὑπάρξεως διπλῆς ὑποψηφιότητας. Οἱ Νικόλαος Κουσίδης καί Γεώρ-
γιος Μπούσιος ἐπέμεναν στήν ὑποψηφιότητά τους μέ πεῖσμα. Τό θέμα
ἀπασχόλησε τήν ἑλληνική κοινότητα καί ἔγινε εἰδική σύσκεψη γι’ αὐτό
στό Μοναστήρι. Τά ἀποτελέσματα γνωρίζουμε ἀπό δύο ἐπιστολές τοῦ
ἀρχείου τῆς οἰκογένειας Μπουσίου. Ἡ πρώτη, χωρίς ἡμερομηνία, εἶναι
τοῦ μητροπολίτου Πελαγονίας Ἰωακείμ, ὁ ὁποῖος εἶχε ἐπανέλθει στό Μο-
ναστήρι περί τά τέλη Ἰουλίου:
«Τον ἀξιότιμον καί ἀγαπητόν κον Γεώργιον Μπούσιον εὐλογῶν πέποιθα
ὅτι ἡ ἐγνωσμένη φιλογένεια αὐτοῦ θά συντελέση εἰς τό νά ὑποχωρήσῃ εἰς
τήν ὑποψηφιότητα τοῦ ἀξιοτ. κ. Ν. Κουσίδου, ὅς ἐκρίθη κοινῇ ἐν Μοναστη-
ρίῳ ὅπως ἐκτεθῇ βουλευτής, οὐχί ὑποτιμωμένου τοῦ κ. Μπουσίου - ἐπίσης
ἀξιοτίμου καί ἀγαπητοῦ - ἀλλ’ ὡς μᾶλλον ἡλικιωμένου καί τό γε νῦν παρέ-
χοντος πλείους ἐλπίδας ἐπιτυχίας ἐν ὅλῳ τῷ Σαντζακίῳ. Μετ’ ἀγάπης πα-
τρικῆς
Ο ΠΕΛΑΓΟΝΙΑΣ ΙΩΑΚΕΙΜ
Ἡ ἄλλη εἶναι τοῦ μητροπολίτου Γρεβενῶν Ἀγαθαγγέλου καί γράφηκε
στήν Κωνσταντινούπολη:
«Ἐν Κων/λει 1 7βρίου 1908
Ἀγαπητέ μοι καί λίαν περισπούδαστε κε Γεώργιε Μπούσιε
εἰς Γρεβενά.
– 321 –
Φ109. Ἐπιστολή Ἰωακείμ Πελαγονίας πρός Γεώργιο Μπούσιο
Ἐπειδή, ὡς γράφει ὑμῖν καί ὁ Σεβ. Πελαγονίας κοινῇ ἀπεφασίσθη ἐν Μονα-

στηρίῳ ἡ ὑποψηφιότης τοῦ ἀγ. κ. Ν. Κουσίδου ὡς βουλευτοῦ, ἐπειδή λίαν
ἄλλως τε δικαίως, πολλοί ἀπέβλεψαν ἐκ τῶν αὐτόθι ἀγαπητῶν μοι χρι-
στιανῶν καί εἰς ὑμᾶς, διά ταῦτα βασιζόμενος εἰς τήν ἐγνωσμένην φιλογενε-
στάτην προαίρεσιν ὑμῶν καί πρός ἀποφυγήν διχασμοῦ τῶν ἡμετέρων αὐτό-
θι εὐλογημένων καί λίαν μοι ἀγαπητῶν χριστιανῶν, πιστεύω ἀδιστάκτως
περί ὑμῶν, ὅτι θά θελήσετε οἰκειοθελῶς ν’ ἀποσύρητε τήν ὑποψηφιότητα
ὑμῶν τόγε νῦν εὐχαριστοῦντες νά ἦτε βέβαιος περί τούτου, πολλά ἀνώτερα
σεβαστά πρόσωπα καί τόν ἐν δεσμοῖς καί φυλακῇ ἀδελφόν ὑμῶν ἀγ. κ. Ν.
Κουσίδην ὑποστηρίζοντες.
Μετ’ ἄκρας πάντοτε ἀγάπης εὐχέτης
ὑμῶν πανοικεί + Γ. Α.». 598
Πιθανόν μέ τά ἀνώτερα σεβαστά
πρόσωπα νά ὑπονοοῦσε τόν πατριάρχη
Ἰωακείμ Γ΄. Τό θέμα ἀπασχόλησε καί τόν
ἀθηναϊκό τύπο. Ἡ ἐφημερίδα «Σκρίπ»
ἔγραψε γιά τόν κίνδυνο νά ἀπωλεσθεῖ ἡ
ἕδρα, λόγω δύο ὑποψηφιοτήτων, καί ἐνη-
μέρωνε τό κοινό ὅτι ἡ Σύνοδος τοῦ Πα-
τριαρχείου ἀνέθεσε στόν μητροπολίτη
Φ110. Ἐπιστολή Ἀγαθαγγέλου
– 322 –
Ἀγαθάγγελο νά ἐπιτύχει συμβιβασμό. 540. Ὁ Ἀγαθάγγελος ἐπανῆλθε

στά Γρεβενά πρό τῆς 16ης Σεπτεμβρίου καί προήδρευσε δύο συνεδριῶν τῆς
δημογεροντίας, 16/9 καί 23/9. Στίς συνεδρίες αὐτές συζητήθηκε τό θέμα
τῆς παραίτησης ὑποψηφίου βουλευτοῦ καί τῆς ἀνάδειξης ἄλλου. 64 136.
Ἀσφαλῶς τό θέμα θά ἔκλινε πρός τό μέρος τοῦ Μπουσίου με τή στήριξη
τῆς δημογεροντίας, ἡ ὁποία μᾶλλον δέν συμφωνοῦσε μέ τήν ἐκφρασμένη
βούληση τῶν ἐκκλησιαστικῶν προσώπων. Παρά τίς ὑποδείξεις, ὁ Μπού-
σιος δέν ὑποχώρησε καί ἀναγκάστηκε νά ἀποσύρει τήν ὑποψηφιότητά
του ὁ Κουσίδης1. 513
Ὁ προεκλογικός ἀγώνας ἦταν σκληρός. Οἱ μωαμεθανοί κινήθηκαν
ἀνεπιτυχῶς πρός σύναψη συμφωνίας, ὥστε νά ἐκλεγεῖ ἕνας Ἕλληνας
βουλευτής καί ἕνας δικός τους. Παράλληλα, ἀπέβλεπαν καί στήν ψῆφο
τῶν ρουμανιζόντων ἐκλεκτόρων, ὅπως ἡ τουρκική ἐφημερίδα «Τανίν»
ἔγραψε σχολιάζοντας τό ἀποτέλεσμα τῶν ἐκλογῶν (24.10.1908). Ἡ ἐπί
τῶν ἐκλογῶν χριστιανική ἐπιτροπή τῆς ἐπαρχίας Γρεβενῶν μέ ἐπιστολή
της (9.9.1908) πρός τόν μητροπολίτη Σερβίων καί Κοζάνης πληροφοροῦσε
ὅτι ἐκτιμοῦσε νά ἐκλεγοῦν περί τούς 20 χριστιανοί ἐκλέκτορες καί 3 ἤ 4
μουσουλμάνοι. Τά ἀποτελέσματα τῶν ἐκλογῶν ἀναμένονταν στίς 15 Σε-
πτεμβρίου. 590. Κύκλοι τοῦ Μοναστηρίου ὑπολόγιζαν τούς μουσουλμά-
νους ἐκλέκτορες σέ 7 ἕως 8. 66206. Ὁ ὑπολογισμός στηριζόταν στόν ἀριθμό
τῶν μωαμεθανῶν τῆς περιοχῆς, Βαλαάδων, στήν μεγάλη πλειοψηφία,
καί Ἀλβανῶν. Οἱ Τοῦρκοι ἦσαν ἐλάχιστοι. Στήν ὅλη διαδικασία τῆς ψη-
φοφορίας ἐπῆλθε καθυστέρηση. Ἀπό τό ἡμερολόγιο τοῦ παπα-Νικόλα
πληροφορούμαστε γιά τίς ἐκλογές ἐκλεκτόρων: «Εἰς τάς 28 Σεπτεμβρίου
ἐπήγαμεν εἰς Ζιοπάνιον ἄνδρες 35 ἄνω τῶν 25 ἐτῶν ἡλικίας καί ἐψηφίσαμεν
ἐκλέκτορα τόν κυρ-Κοσμά Τσακνάκην ὡς ἀντιπρόσωπον ἐκ μέρους 4 χωρί-
ων: Ζουπάν, Ντόλος, Κωνστάντζικον καί Λιμπόχοβον καί αὐτός ἔδωσεν
ψῆφον διά βουλευτήν τόν κ. Γεώργιον Μπούσιον ἐκ Γρεβενῶν καί Κων-
σταντῖνον Δρίζην, ἐκ Κοζάνης. Αὐτοί οἱ δύο βουλευταί ἐξέλεξαν οἱ ἐκλέ-
κτορες διά τό Μουτεσαριφλίκιον Σερβίων. Ὁ Κωνσταντῖνος Δρίζης ἀπαραι-
τήθη καί ἐξέλεξαν τόν Χαρίσιον Βαμβακᾶν». 350298. Τό εἰρηνοδικεῖο Πεντα-
λόφου ὑπαγόταν καί τότε στό πρωτοδικεῖο Γρεβενῶν. Ὁ ἀριθμός τῶν
ἐκλογέων τοῦ Λιμποχόβου θεωρεῖται μικρός, ἄν ληφθεῖ ὑπ’ ὄψη ὅτι στόν
ἐκλογικό κατάλογο τοῦ 1915 ἦσαν ἐγγεγραμμένοι 167. 584. Ὁ Κοσμᾶς
Τσακνάκης, ἀπό τό Ζιουπάνι, εἶχε διεδραματίσει σημαντικό ρόλο κατά
τόν μακεδονικό ἀγώνα ὡς μέλος ἐπιτροπῆς «Ἄμυνας».
Οἱ μουσουλμάνοι ἐκλέκτορες στήν ἐπαρχία Γρεβενῶν τελικά ἦσαν
μόλις 3, ἔναντι 21 χριστιανῶν. 435, 66 206. Μάλιστα ἐκφραζόταν ἡ βεβαιό-
τητα ὅτι καί ἐκεῖνοι θα τάσσονταν ὑπέρ τῆς ὑποψηφιότητας τοῦ Μπουσί-
ου. 590. Ἀπό ἐπιστολή τοῦ Μπουσίου πληροφορούμαστε ὅτι, στό σύνολο
– 323 –
τῶν καζάδων Γρεβενῶν καί Ἀνασελίτσας, ἐξελέγησαν, σύμφωνα μέ τά

ἀποτελέσματα πού δημοσιοποιήθηκαν τήν 10η Ὀκτωβρίου, 45 ἐκλέκτορες
ὑπέρ τῶν Ἑλλήνων ὑποψηφίων ἔναντι μόλις 9 τῶν μουσουλμάνων συνυ-
ποψηφίων τους. 590. Τό ἀποτέλεσμα φανέρωνε τό ἑλληνικό φρόνημα
πολλῶν ἐκ τῶν Βαλαάδων. Δυστυχῶς, οἱ ἐξισλαμισθέντες αὐτοί Ἕλληνες
ἀποπέμφθηκαν κατά τήν ἀνταλλαγή τῶν πληθυσμῶν. Ἡ εὐθύνη βαρύ-
νει τόσο τήν τότε Κυβέρνηση, ὅσο καί παράγοντες τῆς πολιτικῆς τοῦ μα-
κεδονικοῦ χώρου. Ρουμανίζων ἐκλέκτωρ δέν ἐξελέγη παρά τήν ὀχλαγω-
γία στή Σαμαρίνα καί τή ληστρική διαγωγή τῶν Σκουμπραίων στήν Κρα-
νιά. 66207. Αὐτό φανέρωσε τήν παταγώδη ἀποτυχία τῆς προπαγάνδας. Τε-
λικά, στό σύνολο 94 ἐκλεκτόρων τοῦ νομοῦ Σερβίων 63 ἦσαν Ἕλληνες.
66208. Ἀποτέλεσμα αὐτοῦ ἦταν νά ἐκλεγοῦν καί οἱ δύο Ἕλληνες ὑποψή-
φιοι, ὁ Κωνσταντῖνος Δρίζης ἐκ Κοζάνης καί ὁ Γεώργιος Μπούσιος.
Οἱ κάτοικοι τῆς Κοζάνης κατευόδωσαν τούς δύο βουλευτές τήν 8η Νο-
εμβρίου 1908. Παραθέτουμε ἀπόσπασμα ἀπό ἀνταπόκριση τῆς ἐφημερί-
δας «Ἀλήθεια» Θεσσαλονίκης: «Πρό τοῦ ἐξοχικοῦ καφενείου τοῦ Κ. Πολυ-
ζούλη, ὁ ρέκτης γυμνασιάρχης ἡμῶν κ. Π. Λιούφης (σ.σ. συγγραφέας τῆς
ἱστορίας τῆς Κοζάνης) προσεφώνησε τούς βουλευτάς μετά λόγου πλήρους
ὑψηλῶν ἐννοιῶν, πρός ὅν ὁ μετά πολλῆς εὐφραδείας πεπροικισμένος κ. Γε-
ώργιος Ἀνδρ. Μπούσιου ἁρμοδίως ἀντεφώνησεν. Ἐκεῖθεν πεζῇ βαίνοντες
καί τά συμπεπυκνωμένα διασχίζοντες πλήθη οἱ βουλευταί ἀφίκοντο ἐν μέ-
σῳ ζητωκραυγῶν εἰς τό ὁρισθέν σημεῖον τοῦ ἀποχωρισμοῦ». 235349. Στίς 17
Δεκεμβρίου 1908 ἄρχισε τίς ἐργασίες της ἡ ὀθωμανική Βουλή. 696272
Οἱ Μπούσιος καί Δρίζης πρωτοστάτησαν στήν ἵδρυση τοῦ «Ἑλληνικοῦ
Πολιτικοῦ Συνδέσμου Κωνσταντινουπόλεως». 41 21. Ὁ Μπούσιος ὑπῆρξε
ἔνθερμος ὀπαδός τῆς ὀθωμανικῆς ἰσότητας πού θά ἀποτελοῦσε τό μέσο
γιά τήν κυριαρχία τοῦ ἑλληνικοῦ στοιχείου στήν ὀθωμανικά αὐτοκρατο-
ρία. Πίστευε, ὅπως καί οἱ Στέφανος Δραγούμης, Ἴων Δραγούμης καί
Ἀθανάσιος Σουλιώτης-Νικολαΐδης, στήν ἀναβίωση τοῦ Βυζαντίου μέ
ἀφορμή τή Νεοτουρκική ἐπανάσταση καί τήν καλλιέργεια ἀγαθῶν σχέ-
σεων μέ τήν Τουρκία. 41246. Ἄν τό ὅραμα αὐτό εἶχε κάποια προοπτική κα-
τά τήν πρό τοῦ 1821 περίοδο, τώρα ἦταν τραγικά οὐτοπικό. Ἡ ἐξέλιξη τῶν
γεγονότων ἔδειξε ὅτι οἱ Νεότουρκοι δέν εἶχαν οὐδεμία σχέση μέ τού
Τούρκους πού ὁ λαός μας εἶχε γνωρίσει καλά κατά τά πεντακόσια χρόνια
σκλαβιᾶς.
– 324 –
Συνεργασία ρουμανιζόντων και Νεοτούρκων,

– Ὀργάνωση ληστοσυμμοριῶν
Oἱ ληστοσυμμορίες πού λιμαίνονταν τήν περιοχή Γρεβενῶν κατά τή

διάρκεια τοῦ Μακεδονικοῦ ἀγώνα, ἀλλά καί μετά ἀπ’ αὐτόν ὥς τήν ἀπε-
λευθέρωση, ἀπαρτίζονταν, σύμφωνα μέ τό Προξενεῖο Ἐλασσόνας, κυρί-
ως ἀπό Ἀλβανούς. 605260. Σ’ αὐτές προσχώρησαν σταδιακά καί Βαλαάδες
τῆς περιοχῆς. Μεταξύ αὐτῶν, ἡ πιό γνωστή ἦταν τῶν Ἀλβανιτοβλάχων
Σκουμπραίων, ὅπως ἤδη γράψαμε, ἡ ὁποία δέν ἀνέστελλε τή δράση της
οὔτε κατά τόν χειμώνα. Στίς ἀρχές τοῦ 1909 εἶχαν ἀπαγάγει τόν εὔπορο
Πούλιο κοντά στή Δισκάτα και, κατά τήν καταδίωξή τους, τόν σκότωσαν.
436. Ἀλβανός ἦταν καί ὁ νέος ἰσχυρός ἄνδρας, ὁ Μπεκήρ ἀπό τό Τσούρχλι
(1881-1914), ἐκπρόσωπος τοῦ νεοτουρκικοῦ Κομιτάτου στά Γρεβενά καί
τρομοκράτης τοῦ ἑλληνικοῦ στοιχείου. 697, 85 16. Ὁ Μπεκήρ Φικρί ἦταν
γυιός τοῦ Μούρτου ἤ Μουρτεζᾶ, ὁ ὁποῖος γιά διάστημα ἐργάστηκε στό
Τσούρχλι ὡς ἐργάτης γῆς τῆς οἰκογένειας Γάγαλη. 492. Ἐκεῖ ὁ Μπεκήρ
ἔμαθε τά πρῶτα γράμματα καί ἀκολούθως σπούδασε στή στρατιωτική
σχολή ὑπαξιωματικῶν τοῦ Μοναστηρίου καί ἀξιωματικῶν τοῦ Στρατοῦ
ξηρᾶς τῆς Κωνσταντινουπόλεως, ἀπ’ ὅπου καί ἀποφοίτησε τό 1903. Ἔλα-
βε μέρος στήν κατάπνιξη τῆς ἐξέγερσης στήν Ὑεμένη καί ἀνδραγαθώ-
ντας ἔφθασε στόν βαθμό τοῦ λοχαγοῦ. Ἐπανῆλθε στά Γρεβενά τό 1907.
706. Εἶναι πολύ πιθανόν νά ὑπῆρξε μέλος τῆς ὁμάδας τῶν κινηματιῶν
Νεοτούρκων. Ὑπό τήν ἰδιότητα τοῦ ἐκπροσώπου τοῦ κομιτάτου μετατέ-
θηκε στά Γρεβενά. Ἄν καί λοχαγός, ἄφησε ἀνεξίτηλο τό στίγμα του ὡς
τρομοκράτης τοῦ πληθυσμοῦ, ἐνῶ στρατιωτικός διοικητής τῶν Γρεβενῶν
ἦταν τότε ὁ ἀντισυνταγματάρχης Ριζά. 537. Δέν προκύπτει ὅτι διετέλεσε,
ἔστω καί ἀργότερα, στρατιωτικός διοικητής, ὅπως συνάγεται ἀπό τά ἔγ-
γραφα τά σχετικά μέ τίς ἀνακρίσεις γιά τήν δολοφονία τοῦ μητροπολίτου
Αἰμιλιανοῦ. Πάντως ἡ τροπή τοῦ ἰταλοτουρκικοῦ πολέμου ἐξηγεῖ τό μέ-
νος του, κατά τό τελευταῖο ἔτος τῆς δουλείας. Ὑπῆρξε ὁ οὐσιαστικός πο-
λιτικός καί στρατιωτικός διοικητής τῆς ἐπαρχίας Γρεβενῶν κατά τήν ἐξε-
ταζόμενη περίοδο. Κατά δημοσίευμα, οἱ πολιτικοί διοικητές καί οἱ δικα-
στές ἦσαν ἀθύρματά του. Διακρίθηκε γιά τό ἀνθελληνικό του πνεῦμα καί
τήν προσήλωσή του στόν ὀθωμανισμό. 492
Οἱ ρουμανίζοντες συνέχισαν τίς παραστάσεις τους πρός τίς τουρκικές
ἀρχές καί ὑπό τό νέο καθεστώς. Τόν Φεβρουάριο τοῦ 1909 ἐπιτροπή ὑπό
τόν διδάσκαλο Λεόνη (Λέοντα) Κωνσταντινέσκου (Κωνσταντίνου), γυιό
τοῦ σχισματικοῦ ἱερέα Δημητρίου Τέγου - Κωνσταντίνου, στήν ὁποία με-
τεῖχαν καί μέλη τῆς ληστοσυμμορίας τῶν Σκουμπραίων, μετέβησαν στό
Μοναστήρι, γιά νά κατηγορήσουν τούς συμπατριῶτες τους τῶν Γρεβενῶν
– 325 –
ὅτι ἑτοιμάζουν ἐξέγερση. 605319. Πρέπει νά ὑπῆρξαν πειστικοί ἤ πρέπει νά

ἀνέμεναν αὐτή τήν ἀφορμή οἱ Τοῦρκοι. Τόν Ἀπρίλιο ἐφοδίασαν τούς μω-
αμεθανούς τῆς ἐπαρχίας μέ σύγχρονα ὅπλα κατασκευῆς Martini. 605320.
Σέ ἔκθεσή του (27.4.1909) ὑπάλληλος τοῦ προξενείου Ἐλασσόνας ἔγραφε
μεταξύ ἄλλων: «Ὅσον ἀφορᾶ δέ τό ζήτημα τοῦ ρουμανισμοῦ, ὅπερ θρασεί-
αν ἤγειρε τήν κεφαλήν αὖθις, ἐπαναλαμβάνω νά τονίσω καί πάλιν ὅτι δέον
νά ληφθῶσι τάχιστα σύντονα μέτρα, καθόσον κινδυνεύομεν νά ἴδωμεν ἡμέ-
ραν τινά τάς βλαχοφώνους κοινότητας Σαμαρίνης, Ἀβδέλλας, Περιβολίου,
Σμίξης κτλ. ἐντελῶς ἐκρουμανισθείσας καί τελείως πρός ἡμᾶς ξένας».
605322. Μάλιστα, κατά πληροφορίες τοῦ ἴδιου προξενείου, τόν Ἰούλιο τοῦ
ἴδιου ἔτους ὁ ἔπαρχος Γρεβενῶν εἶχε μεταβεῖ στό Περιβόλι καί στήν Κρα-
νιά καί μοίρασε ὅπλα στούς ρουμανίζοντες. 605 326. Σύμφωνα μέ τόν Price,
ἀνταποκριτή τῶν «Times» στήν Ἑλλάδα, οἱ Νεότουρκοι κατέβαλλαν προ-
σπάθειες νά χρησιμοποιήσουν τήν Κουτσοβλαχική προπαγάνδα ὡς ὅπλο
γιά νά πιέσουν τούς Ἕλληνες καί νά ἀποφύγουν τήν προσέγγιση τῶν δύο
αὐτῶν φυλῶν2, ἡ ἀπόπειρα ὅμως ὑπῆρξε ἀτυχής τόσο ὡς σύλληψη τῆς
ἰδέας, ὅσο καί ὡς ἐφαρμογή αὐτῆς. 24618
Τόν Ἰούνιο τοῦ 1909 τό ἑλληνικό προξενεῖο Ἐλασσόνας εἶχε τήν πλη-
ροφορία ὅτι συμμορία, πού ἀποτελοῦνταν ἀπό Ἀλβανιτόβλαχους, εἶχε
σκοπό νά εἰσέλθει στό ἑλληνικό ἔδαφος γιά διάπραξη ἐγκληματικῶν
πράξεων. 605324. Ὅπως γράψαμε ἤδη, ἡ συμμορία τῶν Ἀρβανιτοβλάχων
ἀδελφῶν Σκούμπρα συνέχιζε τή δράση της καί μετά τήν ἐπικράτηση τοῦ
κινήματος τῶν Νεοτούρκων ὑπό τήν καθοδήγηση τοῦ Δημητρίου Τσια-
καμᾶ. Αὐτοί ὀργάνωναν κατά καιρούς ληστρικές ἐπιθέσεις κατά τῶν
οἰκισμῶν τῆς Θεσσαλίας καί παράλληλα τρομοκρατοῦσαν τούς κατοί-
κους τῶν βλαχοφώνων χωριῶν, προκειμένου νά τούς ἐξαναγκάζουν νά
στέλλουν τά παιδιά τους στά σχολεῖα τῆς προπαγάνδας. 32117. Ἡ κατά-
σταση τῶν χωρικῶν τῶν βλαχοχωρίων ἦταν δραματική, ὅπως φαίνεται
ἀπό τήν ἀκόλουθη περιγραφή τοῦ Χανιώτη: «Τά γαυγίσματα τῶν σκύλων,
ἐκ τῆς παρουσίας ἀγνώστων ἀνθρώπων, ἐσκόρπιζαν φόβον καί τρόμον. Οἱ
δέ ἄνδρες, ἐπωφελούμενοι τοῦ σκότους, ἐξήρχοντο τῶν οἰκιῶν των καί
ἐκρύπτοντο εἰς τούς κήπους καί εἰς τά πλησίον δάση, διότι δέν ἐγνώριζον
ἄν ἐπρόκειτο περί Ἑλλήνων ἀνταρτῶν ἤ περί Ρουμανοτουρκικῶν ὁμάδων,
αἱ ὁποῖαι θά τούς ἐβίαζαν νά ὑποδείξουν τά κρυσφύγετα τῶν πρώτων».
32122. Πολύ πιθανόν ἡ συμμορία τῶν Σκουμπραίων νά δολοφόνησε τόν
μακεδονομάχο Νικόλαο Χατζηγιάννη ἀπό τήν Ἀβδέλλα κοντά στή Βερδι-
κούσια Ἐλασσόνας. 738
Ἡ δράση τῆς συμμορίας τῶν Σκουμπραίων ἐκτεινόταν καί στήν
Ἤπειρο, ὅπου πίεζαν ἀκόμη καί τούς κατοίκους τῶν ἑλληνοφώνων Ζα-
γορίων νά ἱδρύσουν ρουμανικά σχολεῖα. 32 599. Στά Ἰωάννινα, τό Ἠπειρω-
– 326 –
τικό Κομιτᾶτο εἶχε συστήσει ἐκτελεστικό σῶμα, τό ὁποῖο ἀναλάμβανε

ἐκτελέσεις ἐπικινδύνως δρώντων κατά τοῦ ἑλληνισμοῦ. Αὐτό ἀνέλαβε
καί τήν ἐξόντωση τῆς συμμορίας τῶν Σκουμπραίων, ὅταν ἡ πίεση αὐτῆς
στά Ζαγόρια εἶχε καταστεῖ ἀφόρητη. Τό σχέδιο ἐξετελέσθη μέ μερική
ἐπιτυχία τόν Ἰούνιο τοῦ 1909 κοντά στή λίμνη τῶν Ἰωαννίνων καί κατά
τήν ἐπιχείρηση σκοτώθηκαν δύο μέλη τῆς συμμορίας καί τραυματίστηκε
τρίτος καί ρουμανίζων δάσκαλος τῶν Γρεβενῶν, τόν ὁποῖο συνόδευαν3.
197112, 32599, 438. Ἡ συμμορία τῶν Σκουμπραίων ἔκανε καί πάλι τήν ἐμφά-
νισή της στό θεσσαλικό ἔδαφος στήν περιοχή Χαλίκι Τρικάλων στίς ἀρχές
Σεπτεμβρίου. Τρόμος κατέλαβε τότε τούς κατοίκους τῆς περιοχῆς. 439.
Παράλληλα, στήν περιοχή Γρεβενῶν, ἔκανε τήν ἐμφάνισή της νέα συμ-
μορία, ἡ ὁποία συλλάμβανε χωρικούς πού ἐπέστρεφαν ἀπό τό παζάρι
τῶν Γρεβενῶν. Οἱ κάτοικοι τῆς περιοχῆς ζοῦσαν σέ κλίμα ἐντόνου τρό-
μου. 440. Τελικά, μετά ἀπό ἑξάμηνο τά διωκτικά ἀποσπάσματα κατάφε-
ραν νά πλήξουν τή συμμορία καί νά συλλάβουν αἰχμαλώτους ἀρκετά
μέλη της. 442. Ἀναγγέλθηκε μάλιστα ὅτι τά ὑπόλοιπα μέλη τῆς συμμορί-
ας συνελήφθησαν καί φυλακίστηκαν στά Γρεβενά. 541. Ὅμως, μετά τρί-
μηνο, ἡ συμμορία ἔκανε καί πάλι τήν ἐμφάνισή της στήν περιοχή Τρικά-
λων. 443. Ἀκολούθησε δίκη τῶν συλληφθέντων μελῶν στά Γρεβενά καί
ἐπιεικέστατη τιμωρία σέ φυλάκιση 6 μηνῶν. Ἡ σκανδαλώδης ἀπόφαση
ἐξηγήθηκε ὡς πλήρης στήριξη ἐκ μέρους τῆς Τουρκίας τῆς ρουμανικῆς
προπαγάνδας, ὑπέρ τῆς ὁποίας δροῦσε ἡ συμμορία τῶν Σκουμπραίων.
542. Ὁ μητροπολίτης Αἰμιλιανός σέ ἐπιστολή του (10.10.1910) ἔγραφε με-
ταξύ ἄλλων γιά τόν Δ. Τσιακαμά: «Οὗτος μεταβάς αὐτοπροσώπως εἰς Βι-
τώλια ἀπεφυλάκισε τούς Σκουμπραίους, οἵτινες νῦν, ὡς ἐπληροφορήθην,
ἑτοιμάζουσι τούς συναδέλφους των καί τά ἀπαιτούμενα ὅπλα πρός ἐξακο-
λούθησιν τῶν γνωστῶν κακουργημάτων. Οὗτοι πρό τῶν ὀφθαλμῶν τῶν
ἀρχῶν δέρνουσι ἤ βασανίζουσι πάντα ἡμέτερον, ἐξακοντίζουσιν ἐντολάς
ἀπειλητικάς εἰς τά χωρία τοῦ Μετσόβου, τῶν Γρεβενῶν, ἵνα ἀποσπάσωσι
χρήματα. Ταῦτα πάντα γνωρίζει ἡ Ἀρχή, ἀλλ’ ἄγνωστον διατί δέν τούς τι-
μωρεῖ. Τοὐναντίον τούς ὑποστηρίζει. Ὁ δέ προστάτης αὐτῶν Τσακαμᾶς λα-
βών χρήματα παρά διαφόρων Χριστιανῶν, καί δή σεβαστά ποσά, δι’ ἐπι-
στολῶν του ἐκ Κρανιᾶς εἰς Βιτώλια ἀπηλευθέρωσεν τούς κακούργους
ὄντας εἰς τά φυλακάς». 33331, 605327. Καθοδηγητές τῶν συμμοριῶν στήν
περιοχή Ἀβδέλλας-Περιβολίου ἦσαν, πέραν τοῦ Λεόνη Κωνσταντίνου, οἱ
δάσκαλοι Στέργιος Περδίκκης (Ἀβδέλλα) καί Στέργιος Καραγιάννης (Πε-
ριβόλι). 41280
– 327 –
Διώξεις χριστιανῶν - Ἐνίσχυση ρουμανιζόντων
Πέρα ἀπό τή δράση τῶν συμμοριῶν, οἱ κάτοικοι εἶχαν νά ἀντιμετωπί-

σουν τίς ὀθωμανικές ἀρχές, οἱ ὁποῖες προέβαιναν σέ συλλήψεις καί ἀκο-
λουθοῦσαν καταδίκες σέ πολυετεῖς φυλακίσεις γιά ἀσήμαντες ἀφορμές.
Ὁ Ἀπόστολος Δημητρίου εἶχε καταδικαστεῖ τό 1909 σέ ἰσόβια δεσμά μέ
τήν κατηγορία τῆς συνωμοσίας κατά τοῦ καθεστῶτος. Φυλακίστηκε δια-
δοχικά στίς φυλακές Θεσσαλονίκης, Σμύρνης, Ἰκονίου καί πάλι Σμύρνης.
Κατά τή μεταγωγή του μέ ἄλλους κρατουμένους στή φυλακή τῆς Κων-
σταντινουπόλεως (1912), τό πλοῖο ἐλλιμενίστηκε στή Σάμο, πού εἶχε ἀπε-
λευθερωθεῖ. Οἱ κρατούμενοι κατάφεραν νά στείλουν μήνυμα στίς ἀρχές
μέ κάποιον βαρκάρη καί ἔτσι ἀπελευθερώθηκαν. 490
Στίς ἀρχές Ἰανουαρίου 1910 οἱ ρουμανίζοντες τῆς Κρανιᾶς κατέλαβαν
καί τόν ναό τοῦ Ἁγίου Ἀθανασίου, ἀφοῦ κάποιος ἀπό αὐτούς ἔδειρε τήν
κανδηλανάπτρια καί τῆς ἀπέσπασε τό κλειδί τοῦ ναοῦ. Διαμαρτυρία πρός
τόν ἐπικεφαλῆς τοῦ τοπικοῦ σταθμοῦ χωροφυλακῆς δέν εἶχε ἀποτέλε-
σμα. Τότε ἐκδηλώθηκε προκλητικά ἔναντι τοῦ μητροπολίτου Ἀγαθαγγέ-
λου ὁ ἱερέας Ρίζος ἀπό τήν Ἀβδέλλα, διαμένων κατά τόν χειμώνα στά
Γρεβενά, τονίζοντας ὅτι ἀποτελεῖ τόν θρησκευτικό ἀρχηγό τῶν Ρουμού-
νων ὀρθοδόξων. 604328, 476. Περί τά τέλη Ὀκτωβρίου 1910 καταδικάστηκαν
ἀπό στρατοδικεῖο στό Μοναστήρι 4 κάτοικοι τῆς ἐπαρχίας Γρεβενῶν μέ
κατηγορία ἐξ ὁλοκλήρου φανταστική, συκοφαντηθέντες ἀπό ρουμανίζο-
ντες. 445, 543
Παράλληλα πρός τόν ἐξοπλισμό τῶν μουσουλμάνων, κατά τό δεύτερο
συνέδριο τῶν Νεοτούρκων (1910), ἀποφασίστηκε ὁ ἀφοπλισμός τῶν χρι-
στιανῶν, ἐνῶ δόθηκε ἡ δικαιοδοσία στόν στρατό καί στή χωροφυλακή νά
ἐφαρμόζουν αὐστηρά τόν νόμο μέ συλλήψεις, στρατοδικεῖα, ἐκτοπίσεις
καί αὐστηρές ποινές. Πρός ἀντιμετώπιση τῆς καταστάσεως, ὁ πατριάρ-
χης Ἰωακείμ Γ΄ ἀποφάσισε τή συγκρότηση ἐθνοσυνελεύσεως, γνωστο-
ποιώντας τήν ἀ,πόφασή του στίς ὀθωμανικές ἀρχές. Παρά τήν ἄρνηση
αὐτῶν καί τήν περιφρούρηση τοῦ Πατριαρχείου ἀπό ἀστυνομικούς, οἱ
ἐκπρόσωποι τῶν κοινοτήτων προσῆλθαν στό Φανάρι (1.9.1910). Πρός ἐπί-
δειξη μετριοπάθειας, ὁ πατριάρχης ἀποφάσισε ἀναβολή τῶν ἐργασιῶν,
ὥστε ἡ κυβέρνηση νά ἀναθεωρήσει τήν πολιτική της. Ἡ σκλήρυνση ὅμως
τῆς στάσεως τῶν Νεοτούρκων ἔναντι τῶν χριστιανῶν συνέβαλε στήν
προσέγγιση Ἑλλήνων καί Βουλγάρων. 335 12
– 328 –
Ἡ δράση τῶν ἐντοπίων ὁπλαρχηγῶν
Οἱ συμμορίες, ὑπό τήν καθοδήγηση τοῦ νεοτουρκικοῦ κομιτάτου,

ἀπειλοῦσαν τή ζωή ὅλων, ὅσοι εἶχαν λάβει μέρος στόν Μακεδονικό ἀγώ-
να. Κάποιοι ἐντόπιοι ὁπλαρχηγοί, καθώς ἀπειλεῖτο ἡ ζωή τους, ἀναγκά-
στηκαν νά καταφύγουν στήν ἐλεύθερη Ἑλλάδα. Ὁ Λούκας Κόκκινος
ἐγκαταστάθηκε τό 1908 στούς Γόνους, ὅπου νυμφεύθηκε. Ἐπανῆλθε τό
1910, λόγω ἐπιδείνωσης τῆς ὑγείας του. 116 184. Ὁ Θωμᾶς Λύτας (Πυρο-
γιάννης) μετανάστευσε τό 1908 στίς Η.Π.Α., ἀπ’ ὅπου ἐπανῆλθε τό 1917.
35124. Ἤδη γράψαμε ὅτι ὁ Χατζηγιάννης δολοφονήθηκε κοντά στή Βερδι-
κούσια. 738. Στίς 27.12.1908, μετά ἀπό τρεῖς ἀποτυχημένες ἀπόπειρες, δο-
λοφονήθηκε στή Σιάτιστα ὁ μακεδονομάχος ὁπλαρχηγός Εὐάγγελος Κο-
ροπούλης, ὁ ὁποῖος εἶχε ἐγκατασταθεῖ ἐκεῖ ὡς ἀνταποκριτής τῆς ἐφημε-
ρίδας «Ἐμπρός» στήν περιοχή. 739148, 156. Κάποιοι Ἕλληνες ἀντάρτες συ-
νέχιζαν νά κινοῦνται καταδιώκοντες τούς ρουμανίζοντες. Αὐτό ἔδινε
ἀφορμή στίς διωκτικές ἀρχές νά προβαίνουν καθημερινά σέ κατ’ οἶκον
ἔρευνες πρός ἐντοπισμό ἀνταρτῶν καί ὁπλισμοῦ. 739 141. Στήν περιοχή
Γρεβενῶν δροῦσε μικρό σῶμα ὑπό τόν Βερβέρα. 314 11. Ὁ Νικόλαος Μπέ-
λιος, ἀρχές Σεπτεμβρίου τοῦ 1909, ἐκινεῖτο μεταξύ Γρεβενῶν καί Βοΐου.
Τοῦ ἔστησαν ἐνέδρα, ἀλλά διεσώθη καί ἔφυγε γιά τά Τρίκαλα. 350298. Συ-
νέχισε νά ἀγωνίζεται μέ μικρή ὁμάδα καί ὁ Γεώργιος Μακρῆς ἤ Ἀλεξίου
ἀπό τά Γρεβενά. Τό 1909 κυκλώθηκε σέ οἰκία στήν Μπεσφίνα τῆς Φλώρι-
νας καί ἀποπειράθηκε νά αὐτοκτονήσει, γιά νά μή παραδοθεῖ. Ἡ σφαίρα
ἔθραυσε τήν κάτω σιαγόνα καί παραμόρφωσε τό πρόσωπό του. Συνε-
λήφθη μέ δύο ἄνδρες του καί φυλακίστηκε στό Μοναστήρι. Τή νύχτα πού
γιορταζόταν ἡ ἐπέτειος τοῦ κινήματος τῶν Νεοτούρκων, ὀργανώθηκε
ἀπόδρασή τους, ἀλλά τό σχέδιο ἐγκαταλείφθηκε λόγω δειλίας ἑνός φυ-
λακισμένου. Τοῦ δόθηκε χάρη ἀπό τόν σουλτάνο Ρεσάτ κατά τήν ἐπίσκε-
ψή του στό Μοναστήρι τό 1911. 188 415. Στήν περιοχή τῆς Τσερβένας (ἔνα-
ντι τῆς Σιάτιστας) - Ἐξάρχου ἔδρασε γιά διάστημα ὁ Στέφανος Γρηγορίου
ἀπό τό Μοναστήρι, διώκοντας μουσουλμάνους ληστές πού ἀπειλοῦσαν
τή Σιάτιστα. Στόν Μπούρινο ἔδρασε ἀπό τό 1909 καί ὁ Τριαντάφυλλος
Καραπιπέρης ἤ Σαμαρᾶς ἀπό τή Σιάτιστα. 347Γ136, 105360, 23163. Ὁ Βερβέρας,
συνεχίζοντας τή δράση του, ἀπώθηκε μέ τό σῶμα του τό 1911 ἀλβανική
συμμορία. Στή σύγκρουση συμμετεῖχαν οἱ Τσιουκαντάνας, Φλῶρος,
Ζῆκος, Φόβιος, Ζαπάρας καί Ράμος. 31411. Τόν Ἰούλιο τοῦ 1911 ἡ ἐφημερί-
δα «Ρούμελη», ἡ ὁποία ἀπηχοῦσε τίς ἀπόψεις τῶν Νεοτούρκων, δημοσί-
ευε ὅτι στήν περιοχή Γρεβενῶν δροῦσαν τρεῖς πολυμελεῖς «συμμορίες», οἱ
ὁποῖες ἔφεραν στρατιωτικά εἴδη ἐν χρήσει ἀπό τόν ἑλληνικό στρατό. Ἡ
ἐφημερίδα «Μακεδονία» χαρακτήριζε τά μέλη αὐτῶν ληστές τοῦ κοινοῦ
– 329 –
ποινικοῦ δικαίου. Ἡ κινητικότητα τῶν Ἑλλήνων διευκόλυνε τούς ρουμα-

νίζοντες στό νά προβαίνουν σέ ἐκτελέσεις, ὅπως τοῦ Τσιουκαντάνα στό
Περιβόλι, ἀδελφοῦ τοῦ μακεδονομάχου. 500, 502. Οἱ Ζῆκος καί Ράμος
ἐνοχοποιήθηκαν ἀπό τούς Τούρκους γιά τή δολοφονία τοῦ μητροπολίτου
Αἰμιλιανοῦ μέ ἀφορμή τήν ἀπαγωγή ἀπό τόν δεύτερο τῆς συγχωριανῆς
του Αἰκατερίνης Βαβρίτσα. Τόν Ἰούλιο τοῦ 1911 φονεύθηκε ὁ Τούλης Σια-
μανίκας ἀπό το Περιβόλι σέ συμπλοκή μέ ἀπόσπασμα τουρκικοῦ στρα-
τοῦ. Οἱ Τοῦρκοι ἰσχυρίστηκαν ὅτι ἐπάνω του βρέθηκε ἐπιστολή ὑπογε-
γραμμένη ἀπό Ἕλληνα ἀξιωματικό. 501. Οἱ Λούκας καί Κανούτας ἔλα-
βαν ἐκδίκηση σέ σύντομο χρονικό διάστημα μετά τή δολοφονία τοῦ μη-
τροπολίτου Αἰμιλιανοῦ, ὅπως θά ἀναφέρουμε σέ ἄλλη σελίδα. Στίς ἀρχές
τοῦ 1912 ὁ Κανούτας ἔφυγε γιά τήν Κωνσταντινούπολη, ἔχοντας τήν
πληροφορία ἀπό μουσουλμάνο ὅτι οἱ Νεότουρκοι εἶχαν ἀποφασίσει τή
θανάτωσή του. 125244
Ἡ πολιτική δράση τοῦ Γεωργίου Μπουσίου
Ὁ Ἴων Δραγούμης ἦταν γραμματέας τῆς ἑλληνικῆς πρεσβείας στήν

Κωνσταντινούπολη κατά τό 1908. Τότε ἐπεξέτεινε τή δράση τοῦ «Μακε-
δονικοῦ κομιτάτου» ἱδρύοντας τήν «Ὀργάνωση τῆς Κωνσταντινουπόλε-
ως» σέ συνεργασία μέ τόν Σουλιώτη-Νικολαΐδη, στενό φίλο του, ὁ ὁποῖος
ἀνέλαβε καί τήν ἀρχηγία της. 37203. Ἡ ὀργάνωση ἦταν μυστική καί πολ-
λοί, ἀπό ἐκείνους πού τήν ὑπηρέτησαν στή συνέχεια, ἀγνοοῦσαν τήν
ὕπαρξή της. Ὅταν ξέσπασε τό κίνημα τῶν Νεοτούρκων, οἱ ἐξαγγελίες
τους ἔκαναν τόν Δραγούμη νά πιστεύσει ὅτι ἦταν πλέον καιρός ὁ ἑλληνι-
σμός νά πραγματοποιήσει ἐκεῖνο πού κάποιοι εἶχαν ὀνειρευθεῖ πρίν ἀπό
τό 1821: Τήν ἑλληνοποίηση τῆς ὀθωμανικῆς αὐτοκρατορίας μέ τήν ἐπέ-
κταση τῆς ἐπιρροῆς τοῦ ἑλληνικοῦ στοιχείου στή διοίκησή της. Γιά τήν
ἐκπροσώπηση τῆς «Ὀργανώσεως» ἱδρύθηκε τότε ὁ «Ἑλληνικός πολιτικός
σύνδεσμος Κωνσταντινουπόλεως», πού μετονομάστηκε ἀναγκαστικά
στά πλαίσια τοῦ συντάγματος (1910) σέ «Συνταγματικός Πολιτικός Σύν-
δεσμος». Πέρα ἀπό τούς γηγενεῖς Ἕλληνες, ὁ «Σύνδεσμος» ἀπευθύνθηκε
καί στούς ἐκλεγέντες στήν ὀθωμανική βουλή Ἕλληνες βουλευτές. 37 204. Ὁ
πρῶτος, στόν ὁποῖο ἐκμυστηρεύτηκε τίς σκέψεις του ὁ Δραγούμης, ἦταν ὁ
Μπούσιος, γνωστός του ἀπό τήν «Ἐπιτροπή Ἄμυνας» (1903)4. Ὁ Χουμα-
δόπουλος ἔγραψε γιά τόν Μπούσιο: «Ἀνάμεσα στούς Ἕλληνας βουλευτάς
ἦταν ἀπό τούς νεώτερους καί τ’ ὄνομά του στήν πόλη σχεδόν ἄγνωστο.
Ἁπλός στούς τρόπους, πολύ μετρημένος, σχεδόν ἐπιφυλακτικός, μέ τίς λί-
γες τρίχες στό μουστάκι καί τήν ἐλαφριά καμπούρα του μοσκοβολοῦσε τήν
– 330 –
ἁγνότητα τοῦ ἀνθρώ-

που, πού ἔρχεται νά
ὑπηρετήσῃ, ἑτοίμου
γιά κάθε θυσία. Ἀπό-
λυτα τίμιος, δέν ἤξερε
τί θά πεῖ συμβιβασμός
μέ τίς ἀρχές πού δέν
πρέσβευε. Θαρραλέος,
ἀψηφοῦσε κάθε κίνδυ-
νο. Προχωροῦσε ἴσια
στούς σκοπούς του κι΄
οἱ σκοποί του εἴτανε
μόνο ἐθνικοί... Ἔτσι, ὁ Φ111. Κωνσταντινούπολη. Ὁ Μπούσιος
Μπούσιος ἔγινε ἀρχη- δεύτερος ἐκ δεξιῶν δεξιῶν
γός τῆς ἑλληνικῆς
ὁμάδος καί τόν ἀνεγνώρισαν ὅλοι οἱ συνάδελφοί του. Ἀνάμεσα σ’ αὐτούς
βρισκότανε ἄλλοι, πού ἦταν ἴσως πιό ξακουσμένοι πρίν. Τήν ἀρχηγία ὅμως
τήν πῆρε ὁ Μπούσιος μέ τό σπαθί του. Στή βουλή οἱ λόγοι του στάθηκαν
πραγματικοί κεραυνοί. Οἱ Νεότουρκοι τόν φοβήθηκαν. Τόν ἐτρόμαζαν.
Ἀλλά δέν εἴτανε μόνο λόγοι μέ περιεχόμενο τήν διεκδίκηση τῶν ἐθνικῶν
μας δικαίων. Ὁ Μπούσιος εἶχε ριχτεῖ στή μελέτη. Κάτεχε καλά τά οἰκονο-
μικά ζητήματα κι’ ἄκουσα μέ τ’ αὐτιά μου τό διευθυντή τῆς Τούρκικης ἐφη-
μερίδος «Ἰκδάμ» νά λέη στό θεωρεῖο τῶν δημοσιογράφων στή Βουλή, ὕστε-
ρα ἀπό μιά ἀγόρευση τοῦ Μπούσιου: “Αὐτός ὁ ἄνθρωπος κατέχει ὅπως λί-
γοι τά δημοσιονομικά μας ζητήματα, πρέπει νά τόν προσέξη ἡ Κυβέρνηση”».
32015
Στίς ἀρχές Μαΐου 1909 ψηφίστηκε ὁ περί τύπου νόμος, ὁ ὁποῖος προέ-
βλεπε αὐστηρότατες ποινές γιά τούς παραβάτες. Μέ τόν νόμο αὐτό φι-
μώνονταν οἱ ἐφημερίδες τῶν ἐθνοτήτων. Κατά τή συζήτηση στή Βουλή
πρωταγωνίστηκε ὁ Μπούσιος. 437. Ἕνα ἀπό τά σημαντικότερα νομοσχέ-
δια ἦταν τό περί καθολικῆς στρατεύσεως. Μέχρι τότε οἱ μή μουσουλμάνοι
πολίτες τῆς αὐτοκρατορίας δέν στρατεύονταν, ἀλλά κατέβαλλαν ἐτήσιο
φόρο ἀπαλλαγῆς ἀπό τή στράτευση. Ἡ συζήτηση ἔγινε τή 2 Ἰουνίου 1909
καί ὁ πρῶτος ὁμιλητής, ὁ Ἑβραῖος Φαράτζι, τάχθηκε ὑπέρ τοῦ νομοσχεδί-
ου. Μέ τή θέση συμφώνησαν καί οἱ Ἀρμένιοι βουλευτές. Ὁ Μπούσιος, ὡς
ἐκπρόσωπος τῆς μειοψηφούσας ὁμάδος τεσσάρων ἑλληνικῆς καταγωγῆς
βουλευτῶν, ἀγόρευσε τρίτος κατά σειρά καί συμφώνησε ἐπίσης, ὅπως καί
οἱ ἀκολουθήσαντες Σέρβος καί Βούλγαρος βουλευτές. 320 43. Μέ τή θέση
αὐτή ἦταν σύμφωνη καί ἡ ἑλληνική κυβέρνηση, ἡ ὁποία διά τοῦ ὑπουρ-
γοῦ της ἐπί τῶν Ἐξωτερικῶν θεωροῦσε τή στράτευση «ὡς δικαίωμα, οὐχί
– 331 –
δέ μόνον ὡς ὑποχρέωσιν». Ἀντίθετοι πρός τήν καθολική στράτευση ἦσαν ὁ

πατριάρχης, ὁ ὁποῖος ἐξ ἀρχῆς εἶχε συγκρουσθεῖ μέ τούς Νεοτούρκους,
καί ἡ πλειοψηφία τῶν ἑλληνικῆς καταγωγῆς βουλευτῶν. 318355. Βέβαια,
ἦταν ἐμφανές ὅτι οἱ Νεότουρκοι θά ἐπέβαλλαν τήν γενική στρατολογία
ὡς μέσο γιά τήν ἀντιπαράθεση χριστιανῶν μέ ὁμοφύλους τους, ἀφοῦ
γνώριζαν ὅτι τά ἀπελευθερωτικά κινήματα στίς εὐρωπαϊκές κτήσεις δέν
ἦταν δυνατόν νά ἐκλείψουν. Θά χρησιμοποιοῦσαν τή στράτευση ὡς μέσο
γιά τήν τρομοκράτηση καί ἐξόντωση ὅσο τό δυνατόν περισσοτέρων χρι-
στιανῶν ὑπηκόων. Ἀκόμη, θά ἀσκοῦσαν πίεση προσηλυτισμοῦ. Αὐτές οἱ
προθέσεις δέν ἦσαν ἄγνωστες στούς χριστιανούς βουλευτές. Δέν εἶχαν
ὅμως ἐπιχειρήματα, ὥστε νά στηρίξουν τήν ἄρνησή τους, ἡ ὁποία ἄλλω-
στε θά ἦταν ἀτελέσφορη, δεδομένου ὅτι τό κόμμα τῆς «Ἑνώσεως καί τῆς
Προόδου», τῶν Νεοτούρκων, διέθετε τήν πλειοψηφία στή βουλή. Τό νο-
μοσχέδιο ψηφίστηκε τή 2.6.1909. 32043. Ὁ πατριάρχης ἔγινε μετέπειτα πα-
ραλήπτης πολλῶν ἐπιστολῶν στρατευμένων, στίς ὁποῖες αὐτοί διεκτρα-
γωδοῦσαν τήν ἀφόρητη γι’ αὐτούς κατάσταση, πού ἐπικρατοῦσε στίς
στρατιωτικές μονάδες. Ἔκανε παραστάσεις πρός τίς ὀθωμανικές ἀρχές,
μέ συνέπεια νά δέχεται ἐπιθέσεις ἀπό τόν φιλικά προσκείμενο πρός τούς
Νεοτούρκους τύπο γιά τήν ἐπέμβασή του σέ κοσμικά θέματα. 318 359. Γιά
τή στάση τους αὐτή πάντως, οἱ τέσσερες ἑλληνικῆς καταγωγῆς βουλευ-
τές, καί ἰδίως ὁ Μπούσιος, δέχθηκαν αὐστηρή κριτική καί τότε καί ἀργό-
τερα. Ἀναμφισβήτητα, ἡ στρατολογία τῶν χριστιανῶν ἐνέτεινε τό μετα-
ναστευτικό ρεῦμα πρός τήν ἐλεύθερη Ἑλλάδα καί, κυρίως, πρός τίς Ἡνω-
μένες Πολιτεῖες τῆς Ἀμερικῆς5. 31135, 318361
Ἡ θητεία διαρκοῦσε 6-8 μῆνες καί στρατόπεδα νεοσυλλέκτων λει-
τούργησαν στή Λειψίστα
καί στήν Καστοριά. Με-
τά τή βασική ἐκπαίδευση
τῶν χριστιανῶν στρα-
τιωτῶν, οἱ Τοῦρκοι ἐπι-
τελεῖς τοῦ στρατοῦ φρό-
ντιζαν νά διασπείρουν
αὐτούς, ὥστε νά μήν το-
ποθετοῦνται ἀνά λόχο
περισσότεροι ἀπό τρεῖς
καταγόμενοι ἀπό τόν
ἴδιο οἰκισμό. Οἱ λιποτα-
ξίες χριστιανῶν στρα-
τιωτῶν δέν ἦσαν σπά- Φ112. Χριστιανοί στρατιῶτες στόν
νιες. Οἱ λιποτάκτες φρό- ὀθωμανικό στρατό
– 332 –
ντιζαν νά διαφεύγουν στίς χῶρες τῆς ἐθνικότητάς τους ἤ νά κρύβονται

γιά διάστημα μηνῶν, πρίν ἐπιστρέψουν στήν ἰδιαίτερη πατρίδα τους.
Ἀναφέρεται ὡς λιποτάκτης κάποιος Βασίλειος Δεσκατιώτης. 47 343. Πά-
ντως, ὑποστηρίχθηκε καί ἡ ἄποψη, ὅτι ἡ στρατολογία χριστιανῶν συνε-
τέλεσε σημαντικά στήν κατάπτωση τοῦ φρονήματος τῶν μουσουλμάνων
στρατιωτῶν κατά τόν Α΄ Βαλκανικό πόλεμο. 32044
Τήν ἐποχή πού ψηφιζόταν τό νομοσχέδιο περί γενικῆς στρατεύσεως
τῶν πολιτῶν τῆς ὀθωμανικῆς αὐτοκρατορίας, στήν ἔκταση τοῦ σημερινοῦ
νομοῦ Γρεβενῶν ἔδρευαν τρία τάγματα στρατοῦ μέ ἕδρες τή Δισκάτα, τά
Γρεβενά καί τήν Κρανιά. 605321. Ὁ παπα-Νικόλας Κουκόλης διέσωσε στό
ἡμερολόγιό του τά συμβάντα τά σχετικά μέ τήν στρατολόγηση:
«Τό 1910 Φεβρουαρίου 11 ἐπήγαμεν εἰς Λιαψίστι καί ἔγινε ἡ καταγραφή
διά τήν στρατολογία ἀπό 21 ἐτῶν μέχρι 26, τό ὅλον παιδιά (36) τριάντα-ἕξ
τόν ἀριθμόν.
Τό 1910 Μαρτίου 9 ἕως 13 ἔγινεν ἡ κλήρωσις τῶν στρατευσίμων.
Τό 1910 Ἰουλίου 13 ἦλθον καί ζητοῦν τρεῖς νέους τοῦ 21, ἀλλά οἱ νέοι
εὑρίσκονται ἐν τῇ ἀλλοδαπῇ». 350298
Ἡ στάση τῆς ἑλληνικῆς ὁμάδας στό κοινοβούλιο ἦταν ἀρχικά στάση
ἀνοχῆς. Ὅταν ὅμως διαπίστωσαν τά μέλη της ὅτι οἱ Νεότουρκοι εἶχαν
θέση σέ ἐφαρμογή σχέδιο ἐκτουρκισμοῦ τῶν λαῶν τῆς αὐτοκρατορίας,
ἐτέθη τό ζήτημα ἀλλαγῆς πολιτικῆς στάσεως καί σκλήρυνση τῆς ἀντιπο-
λιτεύσεως. Μέ αὐτό συμφώνησαν οἱ 16 ἀπό τούς 24 Ἕλληνες βουλευτές.
Ἐπικεφαλῆς τῆς ὁμάδος ἐτέθη ὁ Μπούσιος. Ἀπό τούς ὑπολοίπους 8, με-
ταξύ τῶν ὁποίων ὁ Παῦλος Καρολίδης, βουλευτής Σμύρνης καί καθηγη-
τής τῆς ἱστορίας στό πανεπιστήμιο τῆς Ἀθήνας, μερικοί στήριξαν τήν πο-
λιτική τοῦ Κομιτάτου καί οἱ ὑπόλοιποι κράτησαν θέση ἐπαμφοτερίζουσα.
Οἱ πλειοψηφίσαντες ἐμφανίστηκαν στήν ὀθωμανική Βουλή ὡς «Ἑλληνι-
κόν κόμμα». Ἄς σημειωθεῖ ὅτι οἱ μειοψηφίσαντες βουλευτές δέν πειθάρ-
χησαν στίς ὑποδείξεις τοῦ ἐθνικοῦ Κέντρου6. Πέραν τῶν ἄλλων, πί-
στευαν ὅτι ἡ ρήξη πρός τήν ὀθωμανική ἐξουσία ἔθιγε μακροπρόθεσμα τά
συμφέροντα τοῦ ἑλληνισμοῦ7. 32016, 572
Τό φθινόπωρο τοῦ 1909 ἐτέθη σέ κυκλοφορία στήν Κωνσταντινούπολη
ἐφημερίδα Μικρασιατῶν Ἑλλήνων στήν τουρκική γλώσσα ὑπό τόν τίτλο
Σαδάι Μιλλέτ. Ἡ διεύθυνσή της ἀπηύθυνε ἔκκληση στόν Μπούσιο
(5.10.1909) νά ἀρθρογραφεῖ στίς στῆλες της8. 598. Στίς 4 Ἀπριλίου 1910
ἐκδόθηκε τό πρῶτο φύλλο τῆς ἐφημερίδας «Πολιτική Ἐπιθεώρησις», ὀρ-
γάνου τῆς ἑλληνικῆς ὁμάδας στό ὀθωμανικό κοινοβούλιο, τῆς ὁποίας
διευθυντής ἦταν ὁ Μπούσιος. 3206. Μέ τήν ἔκδοση τῆς ἐφημερίδας τά
γραφεῖα της ἔγιναν καί γραφεῖα τῆς «Μακεδονικῆς Φιλεκπαιδευτικῆς
Ἀδελφότητος», ἡ ὁποία εἶχε πρωτοστατήσει στήν ἵδρυση τοῦ Γυμνασίου
– 333 –
Τσοτυλίου. 32029. Κύριος συνεργάτης ἦταν

ὁ Γεώργιος Θεοχαρίδης, πολιτικός μηχα-
νικός, καταγωγῆς ἀπό τή Μπουχορίνα Βο-
ΐου. 32022. Στίς μεταφράσεις βοηθοῦσε καί
ὁ ἀδελφός τοῦ Μπουσίου Βασίλειος, νομι-
κός. 32027. Oἱ Θεοχαρίδης καί Γ. Μπούσιος
διετέλεσαν πρόεδροι τοῦ μακεδονοθρακι-
κοῦ συνδέσμου ἀρχιτεκτόνων καί ἐργα-
τῶν «Ὁμόνοια». 31049
Κατά τό 1910 ἡ ὁμογένεια τῆς Κων-
σταντινουπόλεως συγκλονίστηκε ἀπό τήν
ἀντίθεση μέρους τῆς Ἱεραρχίας πρός τόν
πατριάρχη Ἰωακείμ Γ΄. Ἄρθρα μέ σφοδρές
κατηγορίες κατά τοῦ πατριάρχη δημοσί-
ευε ἡ ἐφημερίδα «Νεολόγος», ἐνῶ ὁ
Μπούσιος τάχθηκε μέ τό μέρος τῶν ἀντι-
φρονούντων ἱεραρχῶν καί δήλωσε ὅτι
συμπαρίστανται σ’ αὐτούς ὅλοι οἱ Ἕλλη-
νες βουλευτές. 565. Ἡ ἐπαρχιακή Δημο-
γεροντία Γρεβενῶν, ὑπό τήν προεδρία τοῦ Φ113. Ὁ Μπούσιος
Ἀγαθαγγέλου, ἔλαβε ἀπόφαση (5.2.1910) σέ σκίτσο ἐφημερίδας
νά ζητήσει ἀπό τούς ἀρχιερεῖς νά παύσει
ἡ διχόνοια ἐκείνη, ἡ ἐπιζήμια ἀπό κάθε ἄποψη. 604 330. Μετά ἀπό λίγες
ἡμέρες ὁ Ἀγαθάγγελος ἀνεκαλεῖτο καί πάλι κατ’ ἀπαίτηση τῆς Πύλης.
Στήν Κωνσταντινούπολη εὑρισκόμενος πρωταγωνίστησε στή διαμάχη
ἐκείνη, συμπράττοντας μέ τούς ἀντιτιθέμενους πρός τόν πατριάρχη. 707.
Τόν Μάρτιο ἡ Δημογεροντία ἔλαβε τήν ἀπόφαση νά διαμαρτυρηθεῖ γιά
τό περί Ἐκκλησιῶν νομοσχέδιο, καθώς μ’ αὐτό καταργοῦνταν δικαιώμα-
τα αἰώνων τοῦ Γένους. 604334
Τόν Ὀκτώβριο τοῦ 1910 ἡ σκληρή στάση τῶν Νεοτούρκων ἀνάγκασε
σέ προσέγγιση Ἕλληνες καί Βουλγάρους μέ πρωτοβουλία τοῦ Σουλιώτη
καί διαπραγματευτή τόν Μπούσιο. Ὁ Μπούσιος, συνοδεύοντας τόν
ἐκπρόσωπο τῶν Βουλγάρων βουλευτῶν Πάντζε Ντόρεφ ἐπισκέφθηκαν
τόν πατριάρχη. Μετά ἀπό δύο ἡμέρες οἱ Μπούσιος καί Βαμβακᾶς, βου-
λευτής καί ὁ δεύτερος Σερβίων, ἀνταπέδωσαν τήν ἐπίσκεψη στόν ἔξαρχο
τῆς βουλγαρικῆς Ἐκκλησίας στήν Κωνσταντινούπολη Ἰωσήφ. Οἱ βάσεις
τῆς ἑλληνοβουλγαρικῆς συνεργασίας εἶχαν τεθεῖ. Ἡ προσέγγιση αὐτή
ἔδωσε τά ἀποτελέσματά της τό 19129. 32041, 33514. Οἱ διωγμοί κατά τοῦ
χριστιανικοῦ πληθυσμοῦ ἐντείνονταν. Στίς ἀρχές Νοεμβρίου ἕξι κάτοικοι
τῶν Γρεβενῶν εἶχαν καταδικαστεῖ ἀπό τό στρατοδικεῖο. 445
– 334 –
Στίς ἀρχές τοῦ 1911 κρίθηκε ἀναγκαία ἡ συνεργασία τοῦ ἑλληνικοῦ

στοιχείου τῆς Κωνσταντινουπόλεως σέ εὐρύτερη βάση. Φορέας αὐτῆς τῆς
συλλογικῆς προσπάθειας στάθηκε ὁ προϋπάρχων «Πολιτικός Συνταγμα-
τικός Σύνδεσμος», ὁ ὁποῖος μετονομάστηκε σέ «Ὀθωμανικός ἑλληνικός
πολιτικός συνταγματικός Σύνδεσμος». Μεταξύ τῶν προέδρων αὐτοῦ
ἐχρημάτισε καί ὁ Μπούσιος. Αὐτός, περί τά μέσα Ἰουνίου, μέ ἀφορμή τήν
ἐπίσκεψη τοῦ σουλτάνου στό Μοναστήρι, ἔδωσε διάλεξη στήν πόλη αὐτή
καί κάλεσε τούς ἀκροατές νά πλαισιώσουν τόν Σύνδεσμο. 320 43, 576. Πε-
ριοδικό τοῦ 1911 ἔγραφε γι’ αὐτόν: «Γεώργιος Μπούσιος: Θαρραλέος, ὁρ-
μητικός, ἐπιθετικότατος. Τούς τά κοπανίζει μιά χαρά. Δέν χαρίζει κάστα-
να. Διά τόν Φερδινάνδον τῆς Βουλγαρίας ἐπισκεφθέντα τήν τουρκικήν βου-
λήν καθ΄ ἥν ὥραν ἠγόρευε ἐπί τοῦ βήματος, ἐφώναξε: «Ποῖος εἶναι αὐτός ὁ
βασιλεύς Φερδινάνδος;». Διά τήν Κρήτην, τούς συνεβούλευσε νά μήν ἀσχο-
λοῦνται μέ ξένον πρᾶγμα. Κοντός, χονδρός, ὀλίγον γυρτός, μέ τήν σιαγόνα
ὀξείαν, μέ λαιμόν ἀνύπαρκτον ἐπιτρέποντα τήν ἀπ’ εὐθείας θεμελίωσιν
τῆς μεγάλης κεφαλῆς του ἐπί τῶν στιβαρῶν του ὤμων, μέ μάτια μικρά,
ὁμοιάζει-φυσικῶς καί πολιτικῶς-μέ ἀγριόχοιρον, ἔχοντα ἀντί χαυλιόδοντες
τόν κοπτερόν λόγον. Ἄρα, ἀντιπαθητικός εἰς τούς Μουσουλμάνους, μᾶλλον
διότι δέν ἠμποροῦν νά τόν φάγουν. Δέν ἐπιτρέπεται. Ὁμοιάζει λιγάκι καί μέ
τόν Δαντών τῆς Γαλλ. Ἐπαναστάσεως, μέ τήν διαφοράν ὅτι ἡ λαιμητόμος
δέν θά ἦτο δυνατόν νά χρησιμοποιηθῇ, λαιμοῦ μή ὑπάρχοντος». 235351
Μέ ἀφορμή τόν δαρμό χωρικῶν ἀπό ὄργανο τῆς ρουμανικῆς προπα-
γάνδας τό θέρος τοῦ 1911, ὁ Μπούσιος ἔγραψε ἐκτενές ἄρθρο στήν ἐφη-
μερίδα «Πολιτική ἐπιθεώρησις», στό ὁποῖο κατέληγε μέ τά ἀκόλουθα:
«Θέλετε νά μή σᾶς δέρουν; Σηκώσατε καί σεῖς τά χέρια σας καί δείξατε
πώς δέν τά ἔχετε μόνον διά νά τρώγητε καί νά χειροκροτῆτε. Δείρατε, διά
νά μή σᾶς δέρουν». 577. Βέβαια, τά πράγματα δέν ἦσαν τόσο ἁπλά, διότι οἱ
Νεότουρκοι ἔσπευδαν νά συλλάβουν μέ ἀνυπόστατες κατηγορίες τῶν
ρουμανιζόντων κάθε Ἕλληνα πού ἀντιστεκόταν.
Αἰμιλιανός, μητροπολίτης Γρεβενῶν, ὁ ἐθνομάρτυς
Ἡ ἀνάκληση τοῦ Ἀγαθαγγέλου καί ἡ ἐκλογή τοῦ Αἰμιλιανοῦ
Oἱ ἐνέργειες κατά τοῦ Ἀγαθαγγέλου δέν ἔπαυσαν καί μετά τήν μετα-
βολή στή διοίκηση τῆς αὐτοκρατορίας. Ὁ ἁρμόδιος ὑπουργός, μέ ἔγγραφό
του πρός τό Πατριαρχεῖο ( 24.10.1909), ζητοῦσε τήν ἐκ νέου ἀνάκλησή του.
Ἀρχές Νοεμβρίου οἱ ἐφημερίδες τῆς Βιέννης εἶχαν δημοσιεύσει τήν εἴδηση
ὅτι ὁ Ἀγαθάγγελος θά ἀνακαλεῖτο καί πάλι, διότι ἐνεργεῖ κατά τῶν συμ-
– 335 –
φερόντων τῆς ὀθωμανικῆς αὐτοκρατορίας. Πράγματι, ἡ Πύλη ἀπαίτησε

ἀπό τό Πατριαρχεῖο νά ἀνακαλέσει αὐτόν στήν Κωνσταντινούπολη. 441.
Παρέμεινε ὅμως στή μητρόπολη Γρεβενών ὥς τίς ἀρχές Φεβρουαρίου τοῦ
1910, ὁπότε καί μετετέθη στή μητρόπολη Δράμας. 604 329, 22233. Μητροπο-
λίτης Γρεβενῶν ἐξελέγη ὁ Αἰμιλιανός Λαζαρίδης, ὁ ὁποῖος εἶχε διατελέσει
ἐπίτροπος τοῦ μητροπολίτου Πελαγονίας (1906-1909) μέ τόν τίτλο ἐπί-
σκοπος Πέτρας καί ὑπηρετοῦσε τότε στήν Καβάλα ὡς ἐπίτροπος τοῦ μη-
τροπολίτου Ξάνθης. Ὁ Αἰμιλιανός ἔφθασε στά Γρεβενά τόν Μάρτιο τοῦ
191010. 22234
Ἡ κατάσταση στήν ἐπαρχία Γρεβενῶν
Ἡ κατάσταση πού συνάντησε ὁ Αἰμιλιανός, ἀναλαμβάνοντας τή δια-

ποίμανση τῆς μητροπόλεως Γρεβενῶν, ζωγραφίζεται ἀνάγλυφα σέ ἐπι-
στολή του πρός τόν νομάρχη Τρικάλων: «Παρακαλῶ θερμῶς, θερμότατα
γράφω νά μεριμνήσητε περί τῆς τύχης τῶν χωρικῶν μας, τῶν ὁποίων ἡ θέ-
σις κατέστη ἐσχάτως ἀπελπιστική... Πῶς θά ἐμπνεύσω ζωήν εἰς ἀνθρώ-
πους, οἵτινες ὑπό ἠθικήν καί ὑλικήν ἔποψιν, ἕνεκα ἀπογοητεύσεως, κατέ-
στησαν πτώματα; Βοήθειαν ἐπικαλοῦμαι καί τόν οἶκτον ἀδελφικῶς ἀξιῶ.
Δι’ ὄνομα τοῦ Θεοῦ τί γενήσεται; Ποῦ θά μᾶς ὁδηγήσει ἡ κατάστασις αὕτη;
Τί ἀναμένετε παρ’ ἀνθρώπων ἀπηλπισμένων; Διατί ὑποθέτετε, ὅτι ἄνθρω-
ποι καταδυναστευόμενοι καί πάσχοντες τά πάνδεινα θά εἶναι εἰς θέσιν νά
σκεφθῶσι περί τοῦ ἀπωτέρου μέλλοντος;». 22132, 22238. Οἱ Νεότουρκοι, γιά
νά τόν τρομοκρατήσουν, μηχανεύθηκαν κατηγορίες γιά ἐνέργειές του
κατά τήν παραμονή του στό Μοναστήρι. Ἤδη μέ τήν ἄφιξή του στά Γρε-
βενά, τοῦ εἶχε ἀποσταλεῖ δικαστική κλήση μέ τήν κατηγορία τοῦ δαρμοῦ
καί τῆς προσβολῆς. 589, 222135
Ἡ κυβέρνηση τῶν Νεοτούρκων, μέ τό πρόσχημα τῆς πατάξεως τῶν
συμμοριῶν, εἶχε θέσει σέ ἰσχύ νόμο, ὁ ὁποῖος στήν οὐσία στρεφόταν κατά
τῶν φιλησύχων κατοίκων τῆς χώρας, τούς ὁποίους τά ὄργανα τῆς τάξεως
συνελάμβαναν γιά ἀσήμαντη ἀφορμή, φυλάκιζαν καί ξυλοκοποῦσαν μέ-
χρι θανάτου. Ἡ κατάσταση διεκτραγωδεῖται σέ ὑπόμνημα κατοίκων τῶν
Γρεβενῶν πρός τόν πατριάρχη (25.9.1910), ἀπό τό ὁποῖο καί τά παρατιθέ-
μενα ἀποσπάσματα: «Συνεπείᾳ τοῦ κατά τῶν συμμοριῶν νόμου, ὅν ἐφαρ-
μόζουσιν οἱ ἁρμόδιοι τόσον ἀδεξίως καί μετά φανατισμοῦ κατά τῶν χρι-
στιανῶν, περιῆλθον οὗτοι νῦν εἰς δυσχερεστάτην θέσιν. Λησταί τινες εὐά-
ριθμοι, ἐμφανιζόμενοι τῇδε κἀκεῖσε ἀνά τούς ἀγρούς ἤ τά δάση, ἤ καταλη-
στεύουσι τούς χριστιανούς ἤ βίᾳ ἐξαναγκάζουσιν αὐτούς εἰς παροχήν τρο-
φῆς. Ἐνῷ δέ εἶναι προφανές, ὅτι οὐδείς ἐξ αὐτῶν ἔχει συμφέρον, ὅπως ἧ λη-
– 336 –
σταποδόχος, ἐν τούτοις πᾶς χριστιανός, εἴτε καταγγελλόμενος, εἴτε κα-

ταγγέλων εἴτε μή, πρός τάς Ἀρχάς σχετικόν πρός τούς λῃστάς, συλλαμβά-
νεται πάραυτα, ἀνακρίνεται, ρίπτεται εἰς τάς φυλακάς καί παραπέμπεται
τέλος εἰς τό ἐν Μοναστηρίῳ στρατοδικεῖον, ἐν ὧ δηλ. κατά τό 2ον ἄρθρον
τῶν θεμελιωδῶν ἀρχῶν τοῦ Σερῆ, πᾶσα πράξις κρίνεται κατά τόν σκοπόν,
δι’ ὅν ἐγένετο- τοῦθ΄ ὅπερ καί δικαιότατόν ἐστιν- οἱ δ’ ἐξ ἀτυχίας συναντη-
θέντες μετά τῶν λῃστῶν ἤ ἐκβιασθέντες παρ’ αὐτῶν οὐδαμῶς εἶναι λῃστα-
ποδόχοι, παραδόξως οἱ τῆς ὑποδιοικήσεως Γρεβενῶν ἁρμόδιοι χαρακτηρί-
ζουσι τούς πάντας ὡς τοιούτους καί ἀποστέλλουσιν αὐτούς μέχρι Μονα-
στηρίου εἰς τό στρατοδικεῖον. Καί οὕτως οὐδέν ἕτερον βλάπτει τούς ἐν Γρε-
βενοῖς ἤ πλείστους χριστιανούς στένοντας ἐντός τῶν ἀπανθρώπων μπου-
δρουμίων τῶν Γρεβενῶν καί ἑτέρους τόσους δεσμίους ἀγομένους εἰς τό
στρατοδικεῖον. 368311
Στό ἴδιο ὑπόμνημα περιγράφεται ὁ ἄγριος ξυλοδαρμός τοῦ ἱερέα Ἀθα-
νασίου Ρούση, ἐφημερίου στό Ἀράπι, ἐπειδή κάποιος ληστής πού συνε-
λήφθη στό Σπήλαιο καί πιεζόμενος νά ὁμολογήσει ποιοί ἦσαν οἱ ὑπο-
θάλποντες αὐτόν, κατά τόν βασανισμό του ὁμολόγησε ὅτι φιλοξενήθηκε
ἀπό τόν νεαρό ἱερέα στό Ἀράπι τῶν Χασίων. Ἡ περιγραφή τῶν γεγονό-
των πού ἀκολούθησαν περιέχεται στό ὑπόμνημα: «Ὁ ἀξιωματικός τότε
παραλαμβάνει τόν λῃστήν καί τό ἀπόσπασμα καί ἔρχεται εἰς χωρίον Ἀρά-
πι, ἔνθα προσκαλεῖ τόν ἱερέα Ἀθανάσιον, τήν 15 Αὐγούστου, μόλις περατώ-
σαντα τήν θείαν λειτουργίαν τῆς ἑορτῆς. Ἅμα ὡς ἐνεφανίσθη ὁ ἱερεύς, ὁ
ἀξιωματικός χωρίς νά προφέρῃ λέξιν, χωρίς νά ἐξετάσῃ, χωρίς νά συ-
γκρίνῃ λογικῶς τήν ἀκρίβειαν τῶν κατά τοῦ ἱερέως καταθέσεων, ἁρπάζει
ἐκ τῆς χειρός τοῦ ἱερέως τήν ράβδον, ἥν φέρουσιν οἱ χωρικοί κατά τῶν
κυνῶν, καί καταφέρει δι’ αὐτῆς ἄπειρα κατ’ αὐτοῦ κτυπήματα μή διακρί-
νων ἐν τῷ φανατισμῷ αὐτοῦ πρόσωπον καί κεφαλήν. Εἶχε τεμαχισθῇ ἤδη τό
ξύλον καί οἱ στρατιῶται πάντες ἐπρομηθεύθησαν τά διά τό θῦμα αὐτῶν
ρόπαλα. Μάτην οἱ χωρικοί ἀθροισθέντες ἔκραζον ἔλεος, μάτην ἐζήτουν νά
μάθωσι περί τίνος ἐπρόκειτο, ὁ ἱερεύς διαρκῶς ἐδέρετο, ἡ δέ πρεσβυτέρα
τοῦ ἱερέως καί οἱ χωρικοί ἀπωθοῦντο ὑπό τῶν στρατιωτῶν τυπτόμενοι. Τι-
νές τῶν στρατιωτῶν τότε διατάσσονται, ἵνα ὁμοῦ μετά τοῦ μουχτάρη μετα-
βῶσιν εἰς τήν οἰκίαν τοῦ ἱερέως καί προβῶσιν εἰς ἔρευναν. «Ἄς ὁδηγήσῃ
τούς στρατιώτας ὁ λῃστής», ἐτόλμησε δειλῶς νά ὑποδείξῃ τῷ ἀξιωματικῷ ὁ
μουχτάρης τοῦ χωρίου, «ἀφ’ οὗ οὗτος διατείνεται, ὅτι ἐφιλοξενήθη ἐν τῇ
οἰκίᾳ τοῦ ἱερέως», ἀλλ’ ἀντί νά ἐκτελεσθῇ ἡ λογικωτάτη αὕτη τοῦ μουχτά-
ρη πρότασις, εἰς ἀνταμοιβήν δέχεται καί οὗτος ἱκανούς ραβδισμούς παρά
τοῦ μανιώδους ἀξιωματικοῦ. Ἐκτελεῖται ἡ ἔρευνα καί ἐκ τινος κιβωτίου
ἐξάγεται ὑπό τῶν στρατιωτῶν τό σεβάσμιον ἱερατικόν καλυμμαύχιον, ὅπερ
καί ἐκσφενδονιζόμενον διά τῶν ποδῶν τῶν στρατιωτῶν καί εἰς πλεῖστα τε-
– 337 –
μάχια οὕτω σχιζόμενον γίνεται ἀντικείμενον χλεύης καί ἐξευτελισμοῦ. Εἰς

τό ἕτερον δέ μέρος ὁ ἱερεύς, δερόμενος καί τυπτόμενος ὡς τι ἄψυχον
πρᾶγμα διά τῶν ροπάλων, διά τῶν ἀκτηρίδων τῶν ὅπλων, ἐν μέσῳ κραυγῶν
καί οἰμωγῶν τῶν συγγενῶν αὐτοῦ καί τῶν χωρικῶν λιποθυμεῖ ἀναίσθητος.
Στενοχωρεῖται τότε ὁ εὐγενής ἀξιωματικός καί διατάσσει νά περιχύσωσιν
ἐπ’ αὐτοῦ ἄφθονον ὕδωρ. Καί αἰσθάνεται χαράν βλέπων αὐτόν καί αὖθις
κινούμενον. Καί ἀρχίζει καί πάλιν τό ἀνηλεές ξυλοκόπημα «λέγε, παπᾶ,
ψευδῶς λέγε ἐπί τέλους, καί μή ἀρνεῖσαι, λέγε ὅτι γνωρίζεις τόν λῃστήν,
ὅτι τῷ ἔδωκας τροφήν, ὅτι τόν ἐφιλοξένησας», ἔκραζεν ὁ ἀξιωματικός τύ-
πτων μανιωδῶς τόν ἱερέα, ὅστις, ὁ δυστυχής μάλιστα, ἔλεγε, «τόν ἐδέχθην,
τόν ἐφιλοξένησα», παρεκάλει δέ καί τόν μουχτάρην τοῦ χωρίου αὐτοῦ καί
τούς συγγενεῖς του νά τά ἐπιβεβαιώσωσι, διά νά παύσῃ τό ξυλοκόπημα.
Ἀλλ’ ὁ ἀξιωματικός στενοχωρεῖται τέλος ἐκ τῶν οἰμωγῶν τῶν χωρικῶν καί
παραλαβών τό θῦμα αὐτοῦ φορτώνει ὡς τι πρᾶγμα ἐπί ζώου καί τό φέρει
εἰς τσιφλίκιον χωρίον Φιλί, τρίωρον ἀπέχον ἀπό Ἀράπι, καί ἐκεῖ, ἐγκλείσας
αὐτό ἐντός τοῦ πυργίσκου, ἐλευθέρως ἐπιδίδεται καί πάλιν εἰς τό φιλάν-
θρωπον αὐτοῦ ἔργον, τό τοῦ ξυλοκοπήματος. Τρίς λιποθυμεῖ καθ’ ὅλην τήν
νύκτα ἐκ τῶν ξυλοκοπημάτων καί τρίς ἀπεκδύουσιν αὐτόν καί περιλούουσι
δι’ ἀφθόνου ὕδατος, ἵνα τόν ἐπαναφέρωσιν εἰς τήν ζωήν καί ἐξακολουθή-
σωσι τό ἔργον αὐτῶν. Τέλος, τήν ἐπιοῦσαν ὁ ἱερεύς φορτώνεται καί πάλιν
ἐπί ζώου καί βασταζόμενος ὑπό στρατιωτῶν, ἵνα μή πίπτῃ, ἀλλά καί τυ-
πτόμενος καί πάλιν διά τῶν ἀκτηρίδων τῶν ὅπλων ἀδιακρίτως ἐπί τῶν νώ-
των καί τοῦ στήθους, ἄγεται ἀπό Φιλί εἰς Γρεβενά, ἔνθα καί ρίπτεται ἐν
καταστάσει ἀπελπιστικῇ ἐντός τῆς δυσώδους καί καθύγρου φυλακῆς τοῦ
διοικητηρίου».
Ὁ ἱερέας, ὑποφέροντας φοβερά καί μή μπορώντας νά ἀνοίξει οὔτε τό
στόμα του, ζήτησε νά ἀποφυλακισθεῖ μέ ἐγγύηση πρός θεραπεία. «Ἀλλ’
ἀντί προστασίας ἐν τῷ διοικητηρίῳ τοὐλάχιστον, γίνεται καί ἐνταῦθα ἀντι-
κείμενον χλεύης ὑπό ἑτέρου ἀξιωματικοῦ, ὅστις ἀκούσας τόν ἱερέα στενά-
ζοντα ἐκ τῶν πόνων «τί ἔχεις παπᾶ καί στενάζεις οὕτω;» ἐρωτᾶ, «μέ σκό-
τωσαν ἀπό τό ξύλο, ἀφέντη, καί πονῶ» ἀπαντᾷ ὁ ἱερεύς. «Νά δοξάζῃς τόν
Θεόν, παπᾶ, τῷ λέγει ὁ ἀξιωματικός, εἶχες τύχην καί σοῦ ἔτυχεν ἕνας κα-
λός ἀξιωματικός, διότι ἐάν ἤμην ἐγώ δέν θά ἦσο ζωντανός!».
Ἡ μακροσκελής αὐτή περιγραφή τοῦ δράματος ἑνός ἱερέως φανερώνει
ὅτι τά ὄργανα τῆς τάξεως εἶχαν λάβει ρητές ἐντολές ἀσκήσεως βίας κατά
τῶν χριστιανῶν, μέ σκοπό νά τούς τρομοκρατήσουν καί νά ἀπωλέσουν
αὐτοί τό ἠθικό τους. Ἄγριους ξυλοδαρμούς ἤ καταδίωξη ὑπέστησαν καί
ἄλλοι ἱερεῖς. Μαρτυροῦνται αὐτοί τῶν Ἀθανασίου Μιχαλογιάννη τῶν Φι-
λιππαίων, Ἀδαμαντίου Παπανικολάου τοῦ Σπηλαίου, Δημητρίου Μπό-
ζιαρη τοῦ Μεγάλου Σειρηνίου, Νικολάου Γκιάτα τοῦ Κηπουριοῦ καί Χρι-
– 338 –
στοδούλου Γκαμπράνη τῶν Ζαπανταίων. 262 28-32. Ἦταν αὐτό ἡ πρώτη

φάση τοῦ διωγμοῦ πού ἀσφαλῶς θά κατέληγε σέ γενοκτονία, κατά τό
ἀντίστοιχο μετέπειτα τῶν Ἀρμενίων καί τῶν Ρωμηῶν τῆς Μικρᾶς Ἀσίας,
ἄν δέν μεσολαβοῦσε ἡ ἀπελευθέρωση. Ποτέ στό παρελθόν οἱ Τοῦρκοι δέν
εἶχαν ἐμφανιστεῖ τόσο θηριώδεις, ὅσο μετά τό κίνημα τῶν Νεοτούρκων.
Ἐπί τέλους, οἱ βάρβαροι Ἀσιάτες, ὅπως τούς χαρακτηρίζουν κάποιοι ἀκό-
μη καί σήμερα, ἐνδύονταν τόν εὐρωπαϊκό πολιτισμό. Διότι πρέπει νά το-
νίσουμε ὅτι τά ἡγετικά στελέχη τοῦ κινήματος ἦσαν καί σημαίνοντα στε-
λέχη τῆς μασωνικῆς στοᾶς τῆς Θεσσαλονίκης καί ἀκόμη ὅτι οἱ γενοκτο-
νίες πού ἀκολούθησαν ἦταν ἔμπνευση Εὐρωπαίων, καί πιό συγκεκριμένα
Γερμανῶν ἀξιωματικῶν, μέ πρῶτο ἐμπνευστή τόν Λίμμαν φόν Σάντερς11.
Παρά τήν κάμψη τοῦ φρονήματος τῶν κατοίκων, λόγω τῶν καταπιέ-
σεων, ὁ Αἰμιλιανός δέν ἦταν πρόθυμος νά ἀποδεχθεῖ συμβιβασμούς.
Ἔτσι, εὑρισκόμενος στήν Κρανιά περί τίς ἀρχές Ὀκτωβρίου τοῦ 1910,
ἤλεγξε τούς κατοίκους πού τοῦ μετέφεραν συμβιβαστική πρόταση τοῦ
Τσιακαμᾶ νά ψάλλουν οἱ χωροί ἐναλλακτικά ἑλληνικά, ὁ δεξιός, καί
βλαχικά (ρουμανικά), ὁ ἀριστερός, στόν κεντρικό ναό τῶν Ἁγίων Πά-
ντων, τόν ὁποῖο εἶχαν καταλάβει οἱ ρουμανίζοντες. 333 31. Ἐπανῆλθε στά
Γρεβενά περί τά μέσα τοῦ μήνα καί ἀποφάσισε νά συνεχίσει τήν περιο-
δεία του στούς οἰκισμούς τῆς πολύπαθης ἐπαρχίας, γιά νά ἐμψυχώσει
τούς ἱερεῖς ἀφ’ ἑνός καί νά τονώσει ἀφ’ ἑτέρου τό ἠθικό φρόνιμα τῶν κα-
τοίκων. Ἀμέσως ὅμως ἀπό τούς ρουμανίζοντες καί τίς ὀθωμανικές ἀρχές
ἐκτοξεύτηκαν οἱ κατηγορίες τῆς ἐπαφῆς μέ ἀνταρτικά σώματα, τῆς πα-
ρακίνησης τῶν χωρικῶν σέ ἐξέγερση καί τῆς προτροπῆς νά μή πληρώ-
νουν φόρους καί νά μή καταθέτουν τά ὅπλα. 333 33, 22134, 22239. Κινούμενος
στά Βέντζια, συνελήφθη στό Παλαιοχώρι, μέ ἐντολή τοῦ νομάρχη Σερβί-
ων, καί ἐξαναγκάστηκε νά ἐπιστρέψει στά Γρεβενά. 33332, 444, 552. Τήν
αἰτία γράφει σέ ἐπιστολή του (18.10.1910) πρός τόν ἀρχιδιάκονο τοῦ Πα-
τριαρχείου Ἰωακείμ: «Μολονότι ἐξ ἀρχῆς προσεπάθησα νά μή δώσω ἀφορ-
μήν τινά, ἐν τούτοις ἔπεσα θῦμα τῆς ἐπικρατούσης ἐχθροπαθείας κατά τοῦ
καλυμαυχίου. Μᾶς φθονοῦν, διατί νά γυρίζωμεν τά χωρία τοῦ κράτους καί
νά ἔχωμεν ἐπιρροήν ἐπ΄ αὐτῶν καί ἐπί τῶν Χριστιανῶν. Ἡ κατ’ ἐμοῦ προ-
σβολή δέν στηρίζεται οὐδαμοῦ, ἀλλ’ ἐπί ὑπονοιῶν καί ἐπί τῆς ἔχθρας, ἐξ ἧς
ἕνεκα ἔγραψαν οἱ ἐνταῦθα εἰς τόν Βαλῆν καί προὐκάλεσαν τήν διαταγήν,
ἥτις γραπτῶς διεβιβάσθη μοι εἰς τό χωρίον Παλαιοχώριον μέ δύο χωροφύ-
λακας, οἵτινες καί μέ ἔφερον εἰς Γρεβενά». 589, 222134. Οἱ ἐκπρόσωποι τοῦ
νεοτουρκικοῦ κομιτάτου μέ ἐπικεφαλῆς τόν Μπεκήρ συνέχισαν τίς κατά
τοῦ Αἰμιλιανοῦ μηχανορραφίες. Ἐπί πλέον, ἀντιμετώπιζε τώρα καί τόν
διωγμό τοῦ περιφερειάρχη. Ἔτσι, ἐκλήθη πάλι τόν Νοέμβριο στό Μονα-
στήρι νά καταθέσει γιά κάποιες ἐκκρεμεῖς ὑποθέσεις ἀπό τήν ἐποχή πού
– 339 –
ἦταν ἐπίσκοπος Πέτρας. Ἀναγκάστηκε νά παραμείνει ἐκεῖ ἐπί 15 ἡμέρες.

Βρῆκε τότε τήν εὐκαιρία νά ἐκφράσει τά παράπονά του γιά τήν πολεμική
τοῦ Μπεκήρ εἰς βάρος του καί ἔλαβε τήν ὑπόσχεση μεταθέσεώς του. 589,
222135, 33337. Πλήν ὅμως, αὐτή δέν τηρήθηκε ποτέ. Ὁ Μπεκήρ ὄχι μόνο δέν
ἀπομακρύνθηκε, ἀλλά οἱ διώξεις ἐντάθηκαν. Σέ ἄλλη ἐπιστολή του
(3.12.1910) ὁ Αἰμιλιανός ἔγραφε: «Ἡ κατάστασις ἐδῶ εἶναι ἀνυπόφορος, ὅ,
τι θέλουν ἐκεῖνο ἐκτελοῦν, οἱ ὑπάλληλοι νυχθημερόν μέ τούς Ρωμούνους,
γίνονται δέ σπουδαῖαι ἐνέργειαι τῆς Κυβερνήσεως πρός ἐκρωμουνισμόν τῶν
βλαχοχωρίων, οὐδεμίαν προσοχήν δίδουν εἰς ἡμᾶς.» 589, 222135. Σέ ἔκθεσή
του πρός τόν πατριάρχη ἐπισήμαινε ὅτι ἡ σέ βάρος του σκευωρία ἐξυφαι-
νόταν ἀπό τόν πρόεδρο τοῦ νεοτουρκικοῦ κομιτάτου στά Γρεβενά Μπε-
κήρ ἀγᾶ καί τόν διοικητή τῆς χωροφυλακῆς Γιασάρ. Σημείωνε ἀκόμη ὅτι
ὁ ἡγούμενος τῆς μονῆς Ζάμπορντας εἶχε κληθεῖ στήν ἕδρα τοῦ σταθμοῦ
χωροφυλακῆς Βεντζίων καί εἶχε ἀνακριθεῖ. 333 34. Τό Πατριαρχεῖο προέβη
σέ παράσταση πρός τόν ἁρμόδιο ὑπουργό. Ἡ ἐνέργεια αὐτή εἶχε ὡς ἀπο-
τέλεσμα τήν ἐπίπληξη τοῦ βαλῆ τοῦ Μοναστηρίου για τήν παρακώλυση
τῶν κινήσεων, μέ τό ἀπαντητικό ὅμως πρός τό Πατριαρχεῖο ἔγγραφο
(25.1.1911) τό ὑπουργεῖο, μετά καί τή συζήτηση τοῦ θέματος στήν ὀθωμα-
νική Βουλή, στήν οὐσία δικαίωνε τίς τοπικές ὀθωμανικές ἀρχές. 446, 221 37,
22241. Ὁ ἱερέας τοῦ χωρίου Ἀράπι, πού εἶχε δεχθεῖ ἄγριο ξυλοδαρμό ἀπό
τούς ὀθωμανούς, καταδικάστηκε σέ ἑξαετῆ φυλάκιση ἀπό δικαστήριο τοῦ
Μοναστηρίου. 222135. Ἐπειδή ἀκόμη δέν τολμοῦσαν νά θίξουν προσωπικά
τον Αἰμιλιανό, ξεσποῦσαν κατά τῶν ἱερέων. Πάντως, μέ τήν παρακώλη-
ση τῶν περιοδιῶν του οἱ Νεότουρκοι ἐπιτύγχαναν καί ἄλλο στόχο: προ-
καλοῦσαν οἰκονομικό πρόβλημα στή μητρόπολη, διότι τά ἀπαραίτητα γιά
τήν ἀποστολή στό Πατριαρχεῖο ποσά συλλέγονταν κατά τήν ἐπίσκεψη
τοῦ μητροπολίτη στούς οἰκισμούς. 222135
Τόν Ἰανουάριο τοῦ 1911 ὁ ἔπαρχος ἀπηύθυνε στόν Αἰμιλιανό γραπτή
ἐπίπληξη μέ τήν κατηγορία ὅτι εἶχε δώσει ἐντολή στούς προέδρους τῶν
ἑλληνικῶν χωριῶν νά ἀποκρύπτουν τίς γεννήσεις καί τούς γάμους τῶν
χριστιανῶν, ὥστε νά ἀποφεύγεται μελλοντικά ἡ στράτευση τῶν νέων.
222142. Σέ ἐπιστολή του, πού δημοσιεύθηκε στήν ἐφημερίδα «Νέα Ἀλή-
θεια» Θεσσαλονίκης μετά τόν θάνατο τοῦ Αἰμιλιανοῦ, ἀναγνώστης της
ἔγραφε: «Ὅτε περί τάς ἀρχάς τοῦ παρελθόντος Μαρτίου εὑρισκόμενοι ἐν
Γρεβενοῖς καί ἐν τῇ ἱερᾷ Μητροπόλει ξενιζόμενοι, μεταξύ ἄλλων ἐλέγομεν:
“Δέν φοβεῖσαι, Δεσπότη μου, τόν μέχρι Σαμαρίνης δρόμον;” -
Τουρκορουμανικαί γάρ συμμορίαι ἀπό τῆς ἐποχῆς ἐκείνης ἐλυμαίνοντο τήν
περιφέρειαν ταύτην- “Τί νά φοβηθῶ, λέγει, τόν θάνατον; πικρόν πράγματι
τό ποτήριον αὐτοῦ, γλυκύς ὅμως καί ἔνδοξος ὁ θάνατος εἰς τόν προσπα-
θοῦντα ν’ ἀφήσῃ ἴχνη τῆς διαβάσεώς του. Ἐργάζεται ἐθνωφελῶς καί τέλος
– 340 –
πίπτει ἐπί τοῦ πεδίου τῆς τιμῆς”». 527189, 22150, 22253

Ἀπό ἐπιστολή του (5.4.1911) γραμμένη κατά τή Μεγάλη ἑβδομάδα
πληροφορούμαστε: «Τάς ἁγίας ἡμέρας τῶν Παθῶν διερχόμεθα ἄνευ κώ-
δωνος, ἐνῶ τό παραπλεύρως τοῦ ναοῦ μας ρωμουνικόν παρεκκλήσιον ἔχει
δύο μεγάλους κώδωνας. Τρεῖς μῆνες παρῆλθον ἀφότου ἐζήτησα τήν ἄδειαν,
ἥτις ὡς φαίνεται δέν θά μᾶς δοθῇ». 589, 222145. Ἄν καί δέν εἶχε ἐγκαινιαστεῖ
ἐπισήμως ὁ ναός τοῦ ἁγίου Ἀχιλλίου (Εὐαγγελιστρίας) τελοῦνταν ἤδη σ’
αὐτόν ἱερές ἀκολουθίες. Ὁ ἑλληνισμός βίωνε τήν ἑβδομάδα τῶν παθῶν
στήν περιοχή Γρεβενῶν. Οἱ Νεότουρκοι εἶχαν ἐπαναλάβει τήν αὐθαιρε-
σία τοῦ ἐπάρχου Μολαχαλήλ (1880). 237 239. Γι’ αὐτό, μέ πολλή πικρία
γράφει σέ ἄλλη του ἐπιστολή (20.4.1911) ὁ Αἰμιλιανός: «Πείθομαι ἀκραδά-
ντως ὅτι τά τακρίρια καί αἱ διαμαρτυρίαι τῶν Πατριαρχείων καί τῆς Μη-
τροπόλεως οὐδεμιᾶς προσοχῆς ἀξιοῦνται. Καί σύμπας ὁ χριστιανικός λαός -
μηδέ τῶν γεωργῶν ἐξαιρουμένων - ἐπείσθησαν πλέον ὅτι αἱ Μητροπόλεις
οὐδεμίαν ἔχουσιν ἰσχύν. Ἐγώ τουλάχιστον ἀπεγοητεύθην ἔντελῶς καί δέν
γνωρίζω τί νά πράξω κατά τῶν διαπραττομένων ἀδικημάτων, ποῦ νά ἀπο-
ταθῶ καί ποῦ νά γράψω διά τά ζητήματά μου». 589, 222146
Σύμφωνα μέ ἔκθεση τῆς δημογεροντίας Γρεβενῶν πρός τό Πατριαρ-
χεῖο, μετά τή δολοφονία, τόν Μάιο τοῦ 1911 οἱ τοῦ Κομιτάτου εἶχαν ἐξο-
πλίσει μέ κυβερνητικά ὅπλα ὅλους τούς κατοίκους τῶν μουσουλμανικῶν
χωριῶν τῆς ἐπαρχίας καί εἶχαν ὀργανώσει συστηματικότερα τίς ληστρι-
κές συμμορίες, οἱ ὁποῖες ἐλεύθερα περιφέρονταν στά χριστιανικά χωριά,
ἀκόμη καί τήν ἡμέρα, δέρνοντας, προπηλακίζοντας, βασανίζοντας, ἀπει-
λώντας καί ἀτιμάζοντας χωρίς τό φόβο τῆς τιμωρίας. Ἀναφέρονταν στήν
ἔκθεση καί τά ὀνόματα κάποιων ἀπό τούς ληστές: Ἀποστολίνας 12, Μη-
λιώρης (ἤ Μολιῶρος)12 καί Φούσκας ἀπό τό Περιβόλι, Ἀμπεδίν ἀπό τήν
Πηγαδίτσα, Ἀχμέτ Τσαούσης ἤ Γκρόσος ἀπό τήν Τόριστα, Φέζος καί Σού-
λιος ἀπό τό Κρύφτσι, Μουρτεζᾶς ἀπό τήν Κυρακαλή, Ράιν ἀπό τό Δοβρά-
τοβο. 527166-172. Ὡς κύριοι ὑπεύθυνοι γιά τήν κατάσταση τρομοκρατίας κα-
τηγοροῦνταν ὁ ἔπαρχος, ὁ Μπεκήρ καί ὁ Ἰσμαήλ, διοικητής τῆς χωροφυ-
λακῆς. Διέσωσαν δέ καί τόν διάλογο τοῦ Αἰμιλιανοῦ μέ τόν φανατικό Νε-
ότουρκο Μπεκήρ:
«Ἀπευθυνόμενος πρός τόν Μπεκήρ ἐφέντην, μᾶς ἔλεγε, τόν ἠρώτησα:
Εἶναι δίκαιον βέη, ἀξιωματικός ἐγγράμματος, φιλελεύθερος κτλ. νά δέρῃ
τόσον ἀγρίως τούς Χριστιανούς ἐν μέσῃ ἀγορᾷ; Ἀντί τοῦ Μπεκήρ ἐφέντη
ἠγέρθη ὁ Καϊμακάμης, ὅστις ἀπήντησε ζωηρῶς:
-Δι’ αὐτήν ἀκριβῶς τήν πρᾶξιν του ἡ Κυβέρνησις δι’ ἐμοῦ συγχαίρει τόν
Μπεκήρ ἐφέντην!!!
Ὁ δέ τελευταῖος ἀποτεινόμενος πρός τόν μακαρίτην τῷ λέγει, κραδαί-
νων τό ξίφος του:
– 341 –
-Εἶπες, δεσπότ’ ἐφέντη, ὅτι ἔχεις τήν πέννα σου καί γράφεις. Πρέπει νά
ξεύρῃς ὅμως, ὅτι καί ἐγώ ἔχω τό σπαθί μου». 527166, 221111, 222100
Ἡ ἔνταση τῶν διωγμῶν κατά τῶν χριστιανῶν ὁδήγησε στήν ἀντίδρα-
ση τῶν ὑποδούλων. Μέ εἰσήγηση τοῦ Αἰμιλιανοῦ, τό Πατριαρχεῖο κάλεσε
σέ ἀπολογία τόν ρουμανίζοντα ἱερέα τῆς Κρανιᾶς Ἀθανάσιο Γκριζιώτη.
333297. Τόν Αὔγουστο τοῦ 1911 συγκροτήθηκε στή Θεσσαλονίκη συνέδριο
τῶν ἑλληνικῶν κοινοτήτων τῆς Μακεδονίας μέ πρωτοβουλία τοῦ «Ἑλλη-
νικοῦ συνταγματικοῦ συνδέσμου» τῆς πόλεως. Τό ὑπόμνημα ὅμως πού
συνετάγη καί ἀπεστάλη στόν Μ. Βεζύρη εἶχε τήν τύχη τῶν πολλῶν
προηγουμένων. Οἱ Νεότουρκοι προχωροῦσαν ἀπτόητοι στήν ἐκτέλεση
τοῦ σχεδίου ἐκτουρκισμοῦ τῶν χριστιανῶν ὑπηκόων. Πάντως, ἡ πολιτική
τῶν Νεοτούρκων συνάντησε ἀντιδράσεις ἀκόμη καί μεταξύ Τούρκων.
Ἔτσι, τόν Νοέμβριο τοῦ 1911 ἱδρυόταν καί νέο τουρκικό κόμμα τῆς
«Ἐλευθερίας καί συνεννοήσεως». Οἱ ἡγέτες τοῦ νέου κόμματος εἶχαν τό
θάρρος νά καταγγείλουν τή βία τῶν Νεοτούρκων εἰς βάρος τῶν ἄλλων
λαῶν τῆς αὐτοκρατορίας, ἀκόμη καί μουσουλμανικῶν. Ἡ ἐνέργεια αὐτή
θορύβησε τούς Νεοτούρκους καί ἄρχισαν νά ἐκδηλώνουν ἐλαφρές τάσεις
ὑπαναχωρήσεως ἀπό τήν σκληρή πολιτική τῶν διωγμῶν. 320 46
Τό ἐκκλησιαστικό καί ἐκπαιδευτικό προβλήματα
Ἡ δίωξη κατά τῶν δασκάλων ἐντάθηκε μέ τήν ἐπικράτηση τῶν Νεο-

τούρκων. Κατά τό θέρος τοῦ 1909 ὁ Τσιτώτας συνελήφθη στή Σαμαρίνα
καί κακοποιήθηκε βαρειά ἀπό τουρκικό ἀπόσπασμα. 607 96. Tό θέρος τοῦ
1910 ἐδάρη ὁ δάσκαλος τοῦ Περιβολίου, Δημήτριος Κούκιας, ἀπό ὄργανα
τῆς προπαγάνδας μέ ἐπικεφαλῆς τόν Στέργιο Περδίκη, διευθυντή τοῦ
ρουμανικοῦ σχολείου. 368312. Οἱ ἐλπίδες τῶν ὑποδούλων εἶχαν διαψευσθεῖ
κατά τραγικό τρόπο. Ὁ μητροπολίτης Αἰμιλιανός ἔγραφε (10.10.1910) σέ
ἐπιστολή του: «Ἡ ἡμετέρα Κοινότης τῆς Κρανιᾶς πνέει τά λοίσθια. Τό ἥμισυ
τοῦ κτιρίου τῆς Σχολῆς, ἐν ὧ εἰργάζοντο κατά τά παρελθόντα σχολικά ἔτη
οἱ ἡμέτεροι διδάσκαλοι κατελήφθη ὑπό τοῦ βασιλέως τῆς Κρανιᾶς, τοῦ πα-
νισχύρου Τσακαμᾶ... Ἐπεσκέφθην προχθές τήν Κρανιάν καί ἡ κατάστασις
εἶναι ἐλεεινοτάτη. Ὁ Τσακαμᾶς μέ τούς δορυφόρους του Σκουμπραίους,
πανίσχυρος, δέρει, φυλακίζει, ἀποφυλακίζει, καλεῖ τούς περιοίκους Χρι-
στιανούς διά τοῦ αὐτόθι ὄμπαση καί διατάσσει καί τιμωρεῖ καί ὅ, τι θέλει
ποιεῖ». 33329, 605327. Τόν Νοέμβριο τοῦ 1910 ὁ Δ. Τσιακαμᾶς εἶχε καταλάβει
τό σχολεῖο τῆς Κρανιᾶς ἐκδιώκοντας τούς Ἕλληνες δασκάλους. Γράφει μέ
παράπονο ὁ Αἰμιλιανός σέ ἐπιστολή του (3.12.1910): «Εἰς τήν Κρανιάν εἷς
Ρωμοῦνος μᾶς ἥρπασεν τό σχολεῖον μας καί οἱ μαθηταί οἱ ἡμέτεροι εἶναι εἰς
– 342 –
τό ὕπαιθρον ἤ οἱ πλεῖστοι μεταβαίνουν εἰς τό Ρωμουνικόν». Καί σέ ἄλλη

μεταγενέστερη (5.4.1911): «Ἡ ἁρπαγεῖσα Σχολή τῆς βλαχοφώνου κοινότη-
τος Κρανιᾶς εἰσέτι δέν μᾶς παρεδόθη. 80 μαθηταί εἶνε ἐν ὑπαίθρῳ». 589,
222145. Τά γεγονότα ἐκτυλίσσονταν δυσμενῶς γιά τόν ἑλληνισμό στόν το-
μέα τῆς ἐκπαιδεύσεως. «Τό ἀναλυτικόν πρόγραμμα ἔπρεπε νά συμφωνῇ
πρός τό ἀναλυτικόν πρόγραμμα τῶν ἀντιστοίχων κυβερνητικῶν σχολείων.
Ἀπό τοῦ ἔτους δέ 1911 τά παρεχόμενα εἰς τούς ἀποφοιτώντας ἐκ τῶν «Κοι-
νοτικῶν Σχολείων» διπλώματα δέν θά ἐπεκυροῦντο ὑπό τῶν ἀρχῶν, ἐάν
δέν ἐξησφαλίζετο προηγουμένως ἡ ἄδεια τοῦ ὀθωμανικοῦ ὑπουργείου τῆς
Παιδείας διά τήν λειτουργίαν αὐτῶν». 22146, 22249. Ἐπειδή οἱ παραστάσεις
τόσο πρός τόν ἔπαρχο, ὅσο καί πρός τόν περιφερειάρχη ἀπέβησαν ἄκαρ-
πες, ὁ Αἰμιλιανός ἔγραψε ἀπογοητευμένος (18.3.1911): «Τόσον ἀπεγοητεύ-
θην, ὥστε ἐσκέφθην πρός στιγμήν τηλεγραφικῶς νά ὑποβάλω παραίτησιν.
Δέν ὑποφέρονται, ἀδελφοί, οἱ Τοῦρκοι. Ἀναμένω, ἐπαναλαμβάνω, τήν ταχί-
νην ἐνέργειαν τῆς Ἐκκλησίας, ἄλλως ἀπώλετο πᾶν γόητρον. Τήν ἁρπαγήν
ταύτην θά ἀκολουθήσωσιν εἰς ἄλλα βλαχοχώρια μύριαι ἄλλαι ἁρπαγαί, θά
ἀπογοητευθοῦν οἱ ἀφωσιωμένοι ἡμῖν βλάχοι καί θά χαθῇ ὁλόκληρος ἡ πε-
ριφέρεια». 22150, 22252. Στίς ἀρχές Ἀπριλίου οἱ Νεότουρκοι προέβησαν καί
σέ νέα πρόκληση, ὅπως πληροφορούμαστε ἀπό ἄλλη ἐπιστολή τοῦ Αἰμι-
λιανοῦ: «Αἱ τοπικαί ἀρχαί ἔκλεισαν ἅπαντα τά σχολεῖα τῶν χωρίων, ζη-
τοῦσαι, ἵνα οἱ διδάσκαλοι ἐπικυρώσωσι τά διπλώματα ἤ πτυχία των. Τά
ἐνδεικτικά τῶν Μητροπόλεων μετά περιφρονήσεως ρίπτονται κάτω ὑπό
τῶν χωροφυλάκων, οἵτινες μετά περισσοῦ ζήλου - μέχρι σκανδάλου - ἐκτε-
λοῦσι τό κλείσιμον τῶν σχολείων. Κατά τάς δύο Δευτέρας (ἡμέραν παζαρί-
ου) πεντήκοντα ὥς ἑκατόν διδάσκαλοι συναθροισθέντες ἐκ τῶν χωρίων, ὡς
ἠμποδισμένοι, παρουσιάζον θέαμα ἀποτρόπαιον, ἐμπνέον εἰς τάς καρδίας
τῶν χριστιανῶν τήν ἀπελπισίαν. Καί ταῦτα ἐν μέσω τῶν ρουμανιζόντων
χαιρεκάκως λεγόντων “ἀκόμη τί θά πάθετε”». 447, 448. Ὁ Αἰμιλιανός σέ
μεταγενέστερη ἐπιστολή του (17.5.1911) μέ πόνο ἀναφέρεται στίς ἐξελί-
ξεις, οἱ ὁποῖες δέν τόν εἶχαν διαψεύσει: «Πρό τινος ἔγραψα ἐπίσης τῇ
Ἐκκλησίᾳ, ὅτι μᾶς ἤρπασαν τό σχολεῖον ἐν Κρανιᾷ, ὅτι ἡ Κυβέρνησις τό πα-
ρέδωκεν εἰς τούς Ρουμάνους, ἀλλ’ οὐδέν εἶδον ἀποτέλεσμα. Ἤδη πλέον οἱ
Ρουμᾶνοι ἐντελῶς ἀπεθρασύνθησαν καί ἐν τοῖς ἄλλοις χωρίοις, ἁρπάζουν
δέ ὅποιαν ἐκκλησίαν ἤ σχολεῖον θέλουν. Οὕτω ἐν Σαμαρίνῃ, ἀποτελουμένῃ
ἐξ 600 οἰκογενειῶν ἡμετέρων, οἱ δέκα ρουμανίζοντες κατέλαβον διά τῶν
τριῶν διδασκάλων των καί 10 μαθητῶν των τήν ὡραίαν καινουργῆ σχολήν
μας. Ἐν Περιβολίῳ κατέλαβον τόν κεντρικόν ναόν μας καί ἐν Κρανιᾷ δέ
ὁσάκις θέλουν λειτουργοῦν εἰς τάς ἡμετέρας Ἐκκλησίας. Οἱ ἡμέτεροι,
πολλῷ πολυπληθέστεροι, γνωρίζοντες ὅτι τιμωροῦνται ἀμειλήκτως, ἐάν
πειράξωσι τούς Ρουμάνους, ἀδικοῦνται καί, πολλά παθόντες κατά τάς δια-
– 343 –
φόρους ἐποχάς, σιωπῶσι τελείως». 527188, 222147, 33341. Οἱ ρουμανίζοντες

στή Σαμαρίνα ἐγκατέλειψαν τό παληό διδακτήριο στόν περίβολο τοῦ να-
οῦ τῆς Κοιμήσεως τῆς Θεοτόκου, τό ὁποῖο εἶχαν καταλάβει κατά τό 1910,
ὅταν οἱ ἑλληνόφρονες συγχωριανοί τους ὁλοκλήρωσαν τήν κατασκευή
διδακτηρίου στόν περίβολο τοῦ ναοῦ τοῦ προφήτη Ἠλία καί τούς τό πα-
ρεχώρησαν. 449. Το σχολεῖο αὐτό ἔμεινε γνωστό ὡς ρουμανικό. Κάτοικοι
τοῦ Περιβολίου, πού διαμαρτυρήθηκαν στόν ἔπαρχο γιά τίς αὐθαιρεσίες
τῶν ρουμανιζόντων, «ἐπετιμήθησαν σφοδρῶς ὑπ’ αὐτοῦ ὡς προδόται καί
πράκτορες τῆς Ἑλληνικῆς ἰδέας». 449. Τόν Ἰούνιο τοῦ 1911 ὁ Τσιακαμᾶς μέ
τουρκικό ἀπόσπασμα ἔδειραν ἄγρια τόν δάσκαλο τῆς Κρανιᾶς Βλαχιώτη.
605360. Φυσικά ὅλα αὐτά γίνονταν μέ τίς εὐλογίες τοῦ νεοτουρκικοῦ κομι-
τάτου, τήν ὑπερεξουσία τοῦ ὁποίου τονίζει ὁ Αἰμιλιανός σέ ἄλλη του ἐπι-
στολή: «Ὑπάρχουν ζητήματα ἐξαρτώμενα ἐκ τῆς δικαιδοσίας τοῦ Βαλῆ καί
ζητήματα μεγάλα, οἷον τῆς σχολῆς τῆς Κρανιᾶς, ἅτινα ἀποκλειστικῶς εἶνε
εἰς τάς χεῖρας τῶν Κομιτάτων, τά ὁποῖα δέν θέλουν νά ἠξεύρουν Ὑπουρ-
γούς, Βαλῆδες καί Καϊμακάμηδες, δηλαδή Κυβέρνησιν». 527187, 222146. Τήν
7.7.1911 δολοφονήθηκε ὁ Νικόλαος Σακοράφας, 35 ἐτῶν, δάσκαλος τοῦ
Μπάλτινου ἀπό τή ληστοσυμμορία τῶν Σκουμπραίων. 32122, 605360, 237241,
449. Τή 15η Ἰουλίου ἡ συμμορία τοῦ Ἀποστολίνα μέ συνοδεία 40 στρατιω-
τῶν ἀπήγαγε τούς δασκάλους τοῦ ἑλληνικοῦ σχολείου τοῦ Περιβολίου.
Κατά τήν ἀπελευθέρωσή τους, ὁ δάσκαλος Μιλτιάδης Πλήκας ἐδάρη ἀπό
τόν δάσκαλο τοῦ ρουμανικοῦ Γιώτα Περδίκη, δέχθηκε πιέσεις ἀπό χωρο-
φύλακες νά ἐγκαταλείψει τό χωριό, κατηγορούμενος γιά συνεννόηση μέ
Ἕλληνες ἀντάρτες, καί ὑπέκυψε. 605360, 449. Τό ἴδιο θέρος διώχθηκε καί ὁ
δάσκαλος Κούκιας τῆς Σμίξης, τοῦ μόνου βλαχοχωρίου πού παρέμενε
ἀμόλυντο ἀπό τήν προπαγάνδα. Ὁ Μπούσιος κατήγγειλε τό γεγονός ἀπό
τίς στῆλες τῆς ἐφημερίδας «Πολιτική Ἐπιθεώρησις» (φ. 28.8.1911) γράφο-
ντας: «ἡ Κυβέρνησις εὑρίσκεται ἐν ἁρμονίᾳ πόθων ἀνιέρων μετά τῶν προ-
παγανδιστῶν ρουμάνων.» 22152, 22254. Τό 1912 ἕξι ἀπό τούς ἑπτά ναούς
στήν Κρανιά ἦσαν στά χέρια τῶν ρουμανιζόντων. 311 180
Σέ ὑπόμνημα τῶν Ἑλλήνων βουλευτῶν στήν ὀθωμανική βουλή ὡς
πρῶτο αἴτημα ἦταν ἡ ἐκπαιδευτική ἀνεξαρτησία τοῦ ἑλληνικοῦ ἔθνους
καί τό ἀπαραβίαστο τοῦ θρησκευτικοῦ καί κοινοτικοῦ καθεστῶτος
αὐτοῦ». 528162
Ἡ διάσταση Αἰμιλιανοῦ καί προκρίτων τῶν Γρεβενῶν
Ὁ Αἰμιλιανός ἦρθε σέ διάσταση πρός τούς προκρίτους τῶν Γρεβενῶν,

ὅπως συνάγεται ἀπό ἐπιστολή του (3.12.1910): «Οἱ τῆς ἕδρας κάτοικοι καί
– 344 –
ἰδίως οἱ πρόκριτοι ἀπορριπτέοι πλήν τῆς ἐντίμου οἰκογενείας Μπουσίου».

222136. Ἡ διάσταση ἐντάθηκε μέ τήν πάροδο τοῦ χρόνου. Ὁ Αἰμιλιανός
ἀντιλήφθηκε ὅτι καί ὁ Γεώργιος Μπούσιος δέν τηροῦσε καθαρή στάση
ἀπέναντί του, γι’ αὐτό καί σέ ἐπιστολή του (2.8.1911) πρός τόν Ἰωακείμ
Ἀποστολίδη ἔγραφε: «Παρακαλῶ ἐπίσης νά μοί γράψητε, ἐάν ὁ Μπούσιος
ἐξακολουθεῖ εἰσέτι τήν κατ’ ἐμοῦ ἀνειλικρινῆ καί ἄδικον στάσιν του. Ὁ θε-
οφιλῶς ποιμαίνων τήν ἐπαρχίαν, ὁ τό καθῆκον του καθ’ ὕπνον ἀναπολῶν
δέν πτοεῖται τάς ἀδίκους ἐπιθέσεις, τάς σκοπίμους. Εἶναι ἕτοιμος κατά πα-
ντός κακοήθους ἀγῶνος»13. 222148. Τί ἀκριβῶς συνέβη δέν μᾶς εἶναι γνω-
στό. Πάντως, ὁ Παπασερβερῆς ἀφήνει κάποιες αἰχμές, ὅπως θά δοῦμε
στή συνέχεια, ἀπό τίς ὁποῖες μποροῦμε νά ἐξαγάγουμε κάποια συμπερά-
σματα.
Ἡ θυσία τοῦ Αἰμιλιανοῦ
Οἱ ρουμανίζοντες καί τό νεοτουρκικό κομιτᾶτο, διά τῶν ληστοσυμμο-

ριῶν, δέν περιορίστηκαν στήν ἁρπαγή, τίς ἀπειλές καί τούς ξυλοδαρμούς,
ἀλλά προχώρησαν καί στή δολοφονία τοῦ δασκάλου τοῦ Μπάλτινου, Νι-
κολάου Σακοράφα, ὅπως γράψαμε. Μέ ἀφορμή τό γεγονός ἔγινε εὐρεία
σύσκεψη στή Μητρόπολη (13.7.1911), παρουσία ὅλων τῶν δημογερόντων,
ἐφόρων καί προκρίτων τῆς πόλεως τῶν Γρεβενῶν. Κατ’ αὐτήν ὁ Αἰμιλια-
νός πρότεινε στούς παρευρισκομένους τήν ὀργάνωση συλλαλητηρίου
διαμαρτυρίας γιά τήν ἁρπαγή τῶν σχολείων καί ἐκκλησιῶν καί τή δολο-
φονία τοῦ δασκάλου. Κάποιοι ἀπό τούς προκρίτους ἀντέδρασαν, ὑποστη-
ρίζοντας ὅτι δέν εἶχαν τή διάθεση νά συγκρουσθοῦν μέ τούς Τούρκους
γιά λόγους συμφερόντων. Μάλιστα, ἕνας ἀπό τούς συμμετέχοντες ἀπο-
χώρησε ἀπό τή σύσκεψη δίχως νά γίνει ἀντιληπτός. Βλέποντας τήν
ἀντίρρησή τους στήν πρότασή του, ὁ Αἰμιλιανός παρουσίασε ὑπόμνημα
διαμαρτυρίας πρός τήν Ὑψηλή Πύλη, πού εἶχε ἑτοιμάσει. Κάποιοι δήλω-
σαν ὅτι οὔτε τό ὑπόμνημα εἶχαν τή διάθεση νά ὑπογράψουν. Τότε, ὁ Πα-
πασερβερῆς, ὁ ἀρχιερατικός ἐπίτροπος, τό ὑπέγραψε πρῶτος καί εὐθύς
ἀμέσως «οἱ μικρές τάξεις», ὅπως χαρακτηριστικά γράφει. Αὐτή ἡ κίνηση
ἐξανάγκασε καί τούς εὐπορότερους νά συνυπογράψουν. Τό πρόσωπο πού
ἀποχώρησε λαθραῖα ἀπό τή σύσκεψη κοινοποίησε τά συζητηθέντα στόν
Μπεκήρ14. 237241. Ὁ Παπασερβερῆς δέν ἀναφέρει τό ὄνομα τοῦ προδότη,
γράφοντας χαρακτηριστικά περί αυτοῦ «σιωπῶ». Οἱ ἔρευνες τόσο τοῦ
πατέρα μου Ἰωάννη Παπαδημητρίου, ὅσο καί οἱ δικές μου μᾶς ὁδήγησαν
στό πρόσωπο αὐτό15. Οἱ πρόκριτοι, πού ὑπέγραψαν κατ’ ἀνάγκη τό ὑπό-
μνημα, γιά νά μήν ἐκτεθοῦν ἔναντι τῶν Τούρκων, συνέταξαν τίς ἀμέσως
– 345 –
Φ114. Χειρόγραφο κείμενο τοῦ Παπασερβερῆ

προσεχεῖς ἡμέρες ἔγγραφο παραπόνων κατά τοῦ Αἰμιλιανοῦ καί τό διε-
βίβασαν στό Πατριαρχεῖο. Ἴσως ἡ κίνησή τους αὐτή νά γνωστοποιήθηκε
καί στόν Μπεκήρ, ἄν δέν ὑπαγορεύτηκε ἀπό αὐτόν. 222 147
Ὁ Μπεκήρ, γιά νά προλάβει τυχόν ἐνέργειες τοῦ Πατριαρχείου καί
τῶν Ἑλλήνων βουλευτῶν, συνέταξε ἀναφορά, στήν ὁποία κατήγγειλλε
τόν μητροπολίτη ὅτι φωνασκεῖ, γιά νά ἀτονήσει ἡ ἐπαγρύπνηση τῶν ὀρ-
γάνων τῆς τάξεως. Εἰσηγήθηκε, μάλιστα, τήν κήρυξη στρατιωτικοῦ νό-
μου στήν περιοχή. 22154, 22257. Γιά νά ἐπιτύχει ἀνετότερα τόν σκοπό του,
μέ τά ὄργανά του πίεσε τούς κατοίκους νά ζητήσουν ὀργάνωση συλλα-
λητηρίου στά Γρεβενά μέ αἴτημα τήν κήρυξη τοῦ στρατιωτικοῦ νόμου, ὡς
μοναδικοῦ μέτρου γιά τήν πάταξη τῶν ληστῶν. Τό συλλαλητήριο ἔγινε
στά Γρεβενά, μέ συμμετοχή χιλίων περίπου ἀνθρώπων, ἀπό τούς ὁποίους
καί κάποιοι πλανηθέντες χριστιανοί. Συντάχθηκε ψήφισμα καί ἐστάλη
στήν Κωνσταντινούπολη. Ὁ Μπούσιος ἔγραφε σχετικά στήν ἐφημερίδα
«Ἰσοπολιτεία» (24.7.1911) : «Διά τήν καταδίωξιν τῶν ληστῶν δέν χρειάζεται
στρατιωτικός νόμος καί νόμος κατά τῶν συμμοριῶν. Οἱ νόμοι οὗτοι χρησι-
μεύουν διά τήν καταδίωξιν τῶν φιλησύχων πολιτῶν, οἱ δέ διοργανώσαντες
τό συλλαλητήριον χριστιανοί Γρεβενῶν πρέπει νά ἑτοιμασθοῦν ἀπό τώρα
διά τάς φυλακάς, ἄν εἰσακουσθῇ ἡ δέησίς των». 22156, 22257. Συνεχίζοντας
τή θαρραλέα δημοσιογραφία του στίς ἑλληνικές ἐφημερίδες τῆς Κωνστα-
ντινουπόλεως, ἔγραφε στήν «Πολιτικήν Ἐπιθεώρησιν» (φ. 31.7.1911) :
«Αὐτό δέν πρέπει νά προχωρήσῃ. Πρέπει νά σταματήσῃ ἐγκαίρως, διότι
ἀλλοίμονον, ἐάν χαρακτηρισθῇ ἕν Ἔθνος ὡς ἄξιον δαρμοῦ, διότι δέν δύνα-
ται νά ἀμυνθῇ δεόντως... Θέλετε νά μή σᾶς δέρουν; Σηκώσατε καί σεῖς τά
χέρια σας καί δείξατε πώς δέν τά ἔχετε μόνον διά νά τρώγητε καί νά χει-
ροκροτῆτε. Δείρατε, διά νά μή σᾶς δείρουν». 22157, 22258. Τελικά, στρατιωτι-
κός νόμος δέν κηρύχθηκε, ὅμως ὁ Μπεκήρ ἐξῆλθε ἰσχυρότερος ἀπό τήν
– 346 –
ἀναμέτρηση μέ τόν Αἰμιλιανό.

Ὁ Αἰμιλανός πληροφορήθηκε τό ὑπόμνημα τῶν προκρίτων καί τή σέ
βάρος του καταγγελία γιά ἀδράνεια ἀπό τόν Ιωακείμ Ἀποστολίδη. Γε-
μᾶτος πικρία ἀπάντησε στήν ἐπιστολή τοῦ φίλου του. Παραθέτουμε τήν
τελευταία παράγραφο τῆς ἐπιστολῆς:
«Ἐντούτοις, ἀγαπητέ, παρά πάντα ταῦτα, μένει ἀληθής πάντοτε ἡ κα-
τηγορία περί ἀδρανείας ἡμῶν. Τί ὠφελεῖ ἄν ὀδύρωμαι ἐγώ καί κόπτομαι καί
πρός 4 γράφω κέντρα διηνεκῶς καί πρός τά φύλλα ἐνίοτε; Τό ἀποτέλεσμα
εἶναι ὅτι ἡμεῖς χάνομεν ἔδαφος, τάς σχολάς καί τάς ἐκκλησίας μας καί,
οὕτως ἐχόντων τῶν πραγμάτων, τά βλαχοχώρια. Τί ὠφελοῦν αἱ ἐκθέσεις
ἡμῶν πρός τά Πατριαρχεῖα καί τά τακρίρια ὅλων ἡμῶν καί τό μοναδικόν
ὅπλον ἡμῶν, ἡ γραφίς; Ἰδού ἡμεῖς ἀδρανεῖς, ἀδρανέστατοι (καίπερ κοπιάζο-
ντες) ἐν τῷ ἀποτελέσματι. Ἐάν δέν συντρίψωμεν τήν ἀνωφελῆ γραφίδα
ἡμῶν καί δέν ἀντικαταστήσωμεν αὐτήν δι’ ἑτέρου ὀργάνου ἤ δι’ ἄλλου μέ-
σου, εἰπέ ἐκ μέρους μου πρός τήν Ἐκκλησίαν καί πρός τήν Παγήν, ὅτι ἀπω-
λόλαμεν ὅ,τι ἔρρει τά κάλα. Μετ’ ἀσπασμῶν πρόθυμος φίλος.
Γρεβενά 2 Αὐγούστου 1911». 222148
Κατά τά γραφόμενα, οἱ ὑπογράψαντες ἐξ ἀνάγκης τό κείμενο τοῦ
Αἰμιλιανοῦ κατήντησαν νά συμμετάσχουν στό συλλαλητήριο τοῦ Μπε-
κήρ, ἐνῶ εἶχαν ἀντιδράσει στήν ὀργάνωση συλλαλητηρίου ἀπό τή μη-
τρόπολη! Καί εἶχαν τό θράσος, στή συνέχεια, νά συκοφαντήσουν τόν
Αἰμιλιανό γιά ἀδράνεια. Ἡ συκοφαντία αὐτή, κάποιων προκρίτων καί ὄχι
ὅλης τῆς κοινότητας, πρέπει νά στενοχώρησε πολύ τόν μητροπολίτη.
Ἴσως αὐτή τόν ἔκανε ριψοκίνδυνο καί ἀποφασισμένο γιά τή θυσία, πού
δέν ἐβράδυνε. Παράλληλα, συνεχίζονταν οἱ φόνοι ἀπό ρουμανίζοντες.
Τόν Αὔγουστο φονεύθηκε στό Περιβόλι ὁ ἀδελφός τοῦ μακεδονομάχου
Τσιουκαντάνα. 449
Σέ ἀναφορά του ὁ πρόξενος Ἐλασσόνας (31.3.1912) ἀναφέρει σειρά
ἀπειλῶν καί ξυλοδαρμῶν κατοίκων τῆς περιοχῆς. Πρωταγωνιστής τῶν
ἐπεισοδίων ὁ Μπεκήρ: «Σεπτέμβριος: Ὁ ἴδιος ὁ Μπεκήρ ἐζήτησε δι’ εὐτε-
λοῦς ἐγγράφου πρός τόν Μητροπολίτην Γρεβενῶν ἀείμνηστον Αἰμιλιανόν
νά παρεμποδίσῃ τοῦτον τῆς συνήθους ἀνά τήν ἐπαρχίαν περιοδείας, εὑρι-
σκόμενον τότε εἰς Κρανιάν, ἐζήτει δέ παρ’ αὐτοῦ νά τῷ παρουσιάσῃ ἔγγρα-
φον ἄδειαν τῆς Κυβερνήσεως, ὅπως τῷ ἐπιτρέψῃ νά περιοδεύῃ καί λει-
τουργῇ εἰς τάς ἐκκλησίας τῆς ἐπαρχίας του». 605360. Οἱ Νεότουρκοι εἶχαν
πάρει ἤδη τήν ἀπόφαση νά δολοφονήσουν τόν μητροπολίτη. Ἴσως τήν
ἀφορμή ἔδωσε ἡ θαρραλέα ὑπεράσπιση τοῦ συλληφθέντος καί φυλακι-
σθέντος ἱερέως τῶν Φιλιππαίων Ἀθανασίου Μιχαλογιάννη. Ἐπισκέφθη-
κε τότε ὁ Αἰμιλιανός τόν Μπεκήρ καί διαμαρτυρήθηκε για τήν φυλάκιση,
λέγοντας ὅτι ὁ ἱερέας εἶναι ὑπόλογος μόνο ἔναντι τοῦ μητροπολίτου του.
– 347 –
Ὁ Μπεκήρ ἀπείλησε τότε μέ φυλάκιση καί τόν ἴδιο, γιά νά λάβει θαρρα-
λέα τήν ἀπάντηση: «Ἄν ἐσύ ἔχεις τήν δύναμιν νά βασανίζῃς καί νά σκο-
τώνῃς, ἔχω καί ἐγώ τήν πέννα μου, διά νά περιγράφω τά φρικτά βασανι-
στήρια, τά ὁποῖα ὑφίστανται οἱ Χριστιανοί μου, νά τά διαβάζῃ ὁ κόσμος καί
νά γνωρίζῃ τήν σκληρότητά σου». Καί ὁ Μπεκήρ ἀποκρίθηκε: «Εἶπες, δε-
σπότη ἐφέντη, ὅτι ἔχεις τήν πέννα σου καί γράφεις. Πρέπει νά ξεύρῃς
ὅμως, ὅτι καί ἐγώ ἔχω τό σπαθί μου». 454, 22162, 22262
Τήν πρώτη Ὀκτωβρίου 1911 ὁ θαρραλέος ἱεράρχης, πού πιστός στό
χρέος του συνέχιζε τίς περιοδεῖες του, γιά νά ἐμψυχώνει τό καταπτοημέ-
νο ποίμνιό του, δολοφονήθηκε μαζί μέ τόν διάκονο Δημήτριο Ἀναγνώ-
στου (Τζουμάκη), ἀπό τό Λιμπίνοβο, καί τόν ὁδηγό Ἀθανάσιο Φασούλα,
ἀπό τό Σνίχοβο. Δράστες ἦταν ληστοσυμμορία ὑπό τίς διαταγές τοῦ νεο-
τουρκικοῦ κομιτάτου καί τόπος τῆς ἐκτελέσεως δασώδης περιοχή μεταξύ
Γκριντάδων καί Σνιχόβου. 22167. Ἀπό τήν ἔκθεση τῆς δημογεροντίας Γρε-
βενῶν πρός τό πατριαρχεῖο πληροφορούμαστε τίς συνθῆκες ὑπό τίς
ὁποῖες διαπράχθηκε τό ἔγκλημα:
«Τό Σάββατον, 1η τρέχοντος, περί τήν 9ην π.μ. τουρκιστί, ἐξεκίνησεν ἐκ
τοῦ χωρίου Σινιχόβου, διά νά μεταβῇ εἰς Γκριντάδες, ὁπόθεν μάλιστα, εἰδο-
ποιηθέντες πρότερον οἱ κάτοικοι καί ἐξελθόντες εἰς προϋπάντησιν, τόν
εἶδον κατερχόμενον τόν ἀπέναντι κατήφορον. Εἰς τό τέλος τοῦ κατηφόρου
τούτου εὑρίσκεται λάκκος, ἀρκετά ἐπίφοβος καί λόγῳ τοῦ πυκνοῦ δάσους
του καί ἰδίᾳ, διότι συνορεύει μέ τό περίφημον τουρκοχώριον Πηγαδίτσα.
Εἶναι μάλιστα ἐκεῖ ἀκριβῶς καί μία καλύβη Πηγαδιτσιώτικη, ὁπόθεν εἶναι
ἠναγκασμένος νά διέλθῃ τις πλησιέστατα. Ἐκεῖ λοιπόν ἐγένετο ἡ σύλληψις
ἐξ ἐνέδρας τοῦ τε μακαρίτου καί τῶν σύν αὐτῷ καί ἡ μεταφορά αὐτῶν εἰς
ἡμισείας περίπου ὥρας ἀπόστασιν διά μέσου τοῦ ρεύματος τοῦ χειμάρρου,
ἵνα ἀπολεσθῶσι τά ἴχνη των. Ἐκεῖ τούς ἐκράτησαν μέχρι τῆς μιᾶς ὥρας καί
ἡμισείας τῆς ἑσπέρας, ὅτε πλέον καί τούς ἐφόνευσαν, καθόσον ὑπάρχουν οἱ
ἀκούσαντες τούς πυροβολισμούς κατ’ ἐκείνην περίπου τήν ὥραν.
Ὁ μαρτυρήσας ἀρχιερεύς εἶχεν ἕνα τραῦμα κατενεχθέν δι’ ὅπλου νέου
συστήματος ἐπί τοῦ ὠτός, τῆς σφαίρας ἐξελθούσης ἐκ τοῦ μετώπου, ἀνά ἕν
εἰς τάς χείρας, ἐξ ὧν ἡ μία ἦτο τεθραυσμένη, καί ἕν εἰς τό στῆθος. Εἶχε ἔτι
καί μίαν ἐγκοπήν δι’ ὀξέος ὀργάνου εἰς τήν δεξιάν χεῖρα καί ἀρκετάς
ἀμυχάς εἰς τήν κεφαλήν. Ἔλειπον πολλαί τρίχες ἐκ τε τῆς κόμης καί τῆς
γενειάδος καί ὁ δεξιός ὀφθαλμός ἐφαίνετο πολύ ἐσβεσμένος, πλήν τούτων
διεκρίνοντο καθ’ ὅλον τό σῶμα καί ἀρκετοί μώλωπες.
Ὅλα ταῦτα δέν εἶναι δυνατόν νἀ ἀποδοθῶσιν εἰς ἀρξαμένην σῆψιν λόγῳ
τῆς παρελεύσεως πολλῶν ἡμερῶν, καθόσον τά λείψανά των εὑρέθησαν εἰς
λίαν ψυχρόν μέρος καί δέν ἔπαθον ἀπολύτως τίποτε καί οὐ μόνον τοῦτο,
ἀλλά παραδόξως καί τήν ἡμέραν ἀκόμη τῆς ταφῆς των, ἤτοι τήν ἐνάτην
– 348 –
ἡμέραν ἀπό τῆς τραγικῆς δολοφονίας των, οὐ μόνον δέν ἀνέδιδον οὐδεμίαν
κακήν ὀσμήν, ἀλλά καί οἱ προσκυνοῦντες τά ἅγια λείψανά των ἠσθάνοντο,
ἅμα τῇ προσεγγίσει, εὐάρεστον τινά εὐωδίαν.
Ὡς φαίνεται, δέ θά ἔπαθεν ὁ μακαρίτης περισσότερον καί πρό τῶν
ἄλλων, καθόσον ὁ μέν ἱεροδιάκονος Δημήτριος, πλήν τῶν τριῶν διαμπερῶν
διά πυροβόλου ὅπλου τραυμάτων, εἶχε διερρηγμένον εἰς δύο διά φοβεροῦ
κτυπήματος πελέκεως τό κρανίον του καί τόν μυελόν διεσκορπισμένον, ση-
μεῖον ὅτι ἤ θά ἐξέφερεν βαρεῖαν κατάραν τινά βλέπων τά βάσανα τοῦ Δε-
σπότου του, ἤ θά ἠθέλησε νά κραυγάσῃ καί οἱ κακοῦργοι ἐν τῇ ἐξάψει καί
τῇ θηριωδίᾳ δι’ ἑνός κτυπήματος τόν ἀπεστόμωσαν. Ὁ δέ ἀγωγιάτης Ἀθα-
νάσιος μή δυνάμενος κατά πᾶσαν πιθανότητα νά ἀνθέξῃ πρό τοῦ φοβεροῦ
θεάματος ἔκρυψε τήν κεφαλήν του μεταξύ τῶν δύο βραχιόνων του, ὥστε νά
μήν βλέπῃ καί εἰς τήν θέσιν αὐτήν ἐφονεύθη διά πυροβολισμῶν, ὅπως ἀνευ-
ρέθη. Ἀποκλείεται δέ πᾶσα ἰδέα περί τοῦ δυνατοῦ παροχῆς πρός ἀλλήλους
καί τῆς ἐλαχίστης βοηθείας, ἀφοῦ ἅπαντες ἦσαν δεδεμένοι ὀπισθάγκωνα, οἱ
δύο μάλιστα τελευταῖοι δι’ ἑνός σχοινίου.
Τήν ἑπομένην Κυριακήν, 2 τρέχ., οἱ χωρικοί ἠθέλησαν νά ἐξέλθωσιν εἰς
ἀναζήτησιν, ἀλλά παρημποδίσθησαν, διότι ἀνέλαβον αἱ ἀρχαί τήν φροντίδα.
Ἐστάλη μάλιστα χωρικός τις, ὅπως φέρῃ ἐνταῦθα τήν φρικτήν εἴδησιν, καί
ἐκρατήθη ἐπί 4 ὥρας εἰς τό καρακόλι, ὁπόθεν ἐξερχόμενος ἐφιλοδωρήθη
καί μέ κάμποσα κτυπήματα.
Ἐν τέλει περί τήν 8 ὥραν τουρκιστί μ.μ. προσεκλήθησαν οἱ δημογέρο-
ντες Π. Κώτα Λαδᾶς καί Ἀθ. Ἠλίας παρά τοῦ καϊμακάμη, ὅστις ἀναγγέλ-
λων τό γεγονός ἦτο σφόδρα τεταραγμένος. Μέχρι τῆς Τετάρτης δέν εἶχε
ληφθῇ οὐδέν ἐξαιρετικόν μέτρον πρός ἀνεύρεσιν τῶν λειψάνων καί αἱ συ-
νήθεις ἔρευναι τῶν ἀρχῶν ἀπέβησαν μάταιαι». 527170
Τό ἔγκλημα μπορεῖ νά χαρακτηριστεῖ εἰδεχθές. Ὁ Γεώργιος Κατσάνος
ἀπό τήν Πλέσια ἀναφέρει ὅτι μετά τήν ἀπελευθέρωση συνελήφθησαν
Βαλαάδες ἀπό τήν Πηγαδίτσα πού μετεῖχαν στή δολοφονία καί περιέ-
γραψαν τίς σκηνές αὐτῆς. Οἱ δολοφόνοι ἄρχισαν μέ βασανισμό τοῦ Αἰμι-
λιανοῦ, ὁπότε ὁ διάκος Δημήτριος διαμαρτυρήθηκε, γιά νά δεχθεῖ χτύπη-
μα στό κεφάλι μέ μαχαίρι πού τοῦ ἔσχισε τό κρανίο. Ὁ ἀγωγιάτης στήν
κίνησή του νά ἀπομακρυνθεῖ δέχθηκε πυροβολισμό. Στόν Αἰμιλιανό δό-
θηκε χαριστική βολή στό μέτωπο. 224 436. Ἐπειδή οἱ ἔρευνες ἀπέβησαν
ἄκαρπες, ἡ δημογεροντία ὑπέβαλε αἴτηση νά ἐπιτραπεῖ στούς χριστια-
νούς ἡ ἔρευνα. 527171. Ἡ ἄδεια ἐδόθη, πλήν ὅμως, ἀρχικά μόνο γιά τήν
κτηματική περιοχή κάθε κοινότητος. Πρακτικό τῆς δημογεροντίας Γρε-
βενῶν (5.10.1911) καταγράφει τήν ἀπόφαση νά ἀνατεθεῖ στόν ἀρχιερατι-
κό ἐπίτροπο Γεώργιο (Παπασερβερῆ) νά ἐξέλθει «πρός ἀναζήτησιν καί
ἀνεύρεσιν αὐτῶν ἐν συνοδίᾳ τῶν πολιτῶν καί κατοίκων τῶν πέριξ χωρίων».
– 349 –
64137. Ἡ ἀποστολή ἀνεχώρησε ἀπό τά Γρεβενά τό πρωί τῆς Πέμπτης (6.10)

καί μετά ἀπό δύο ὡρῶν ἀναζήτηση, μαζί μέ χωρικούς τῶν γύρω χωριῶν,
τά σώματα τῶν νεκρῶν ἐντοπίστηκαν ἀπό τόν κάτοικο τοῦ Σνιχόβου
Γιάννη Μανεσιώτη στόν λάκκο, πού ἔμεινε γνωστός ὡς «Γκληματαῖοι».
Οἱ καταφθάσαντες στό Σνίχοβο Τοῦρκοι ἐμπόδιζαν τήν μεταφορά τῶν
δύο ἄλλων νεκρῶν στά Γρεβενά. Μόνο ὕστερα ἀπό θερμές παρακλήσεις
τῶν κατοίκων ἐπετράπη καί ἡ μεταφορά τῆς σοροῦ τοῦ διάκου Δημητρί-
ου. 359, 22175, 22272
Ἡ κηδεία
Ἡ ἀγανάκτηση τῶν χριστιανῶν τῶν Γρεβενῶν γιά τό ἀποτρόπαιο

ἔγκλημα ἀνάγκασε τούς μουσουλμάνους κατοίκους νά κλειστοῦν ἀπό
φόβο στίς οἰκίες τους. Οἱ τοπικές ἀρχές ζήτησαν ἐνισχύσεις γιά τήν περι-
φρούρηση τῆς πόλεως καί κατέφθασε στρατιωτική δύναμη ἀπό τά Σέρ-
βια, ἡ ὁποία ἀκροβολίστηκε στά πέριξ τῆς πόλεως ὑψώματα. 125 244
Στήν πόλη τῶν Γρεβενῶν κατέφθασε μεγάλο πλῆθος κατοίκων ἀπό
τά χωριά τῆς ἐπαρχίας. Στή νεκρώσιμη ἀκολουθία, ἡ ὁποία ἐψάλλη στόν
ναό τοῦ Ἁγίου Ἀχιλλίου, πού δέν εἶχε ἀκόμη ἐγκαινιαστεῖ, χωροστάτησαν
οἱ μητροπολίτες Σερβίων καί Κοζάνης Φώτιος, Σισανίου καί Σιατίστης Ἱε-
ρόθεος καί Καστορίας Γερμανός. Ἔψαλλαν οἱ Ἀθανάσιος Γάγαλης καί
Φ115. Σκηνή ἀπό τήν ἄφιξη στά Γρεβενά τῶν σορῶν
– 350 –
Φ116. Μετά τήν ἐξόδιο ἀκολουθία (ἱερός ναός Ἁγ. Ἀχιλλίου)
Ἰωάννης Παπαναστασίου, διευθυντής καί ὑποδιευθυντής τῆς Ἀστικῆς

σχολῆς Γρεβενῶν. Ἐπικηδείους λόγους ἐκφώνησαν οἱ μητροπολίτες Φώ-
τιος καί Ἱερόθεος, ὁ Γάγαλης, ἐκ μέρους τῆς ἐκπαιδευτικῆς κοινότητας,
καί ὁ Κουσίδης, ἐκ μέρους τῆς δημογεροντίας. Συγκινητικές στιγμές
ἐκτυλίχθηκαν κατά τήν προσέλευση τοῦ λαοῦ νά ἀποδώσει τόν τελευταῖο
ἀσπασμό στούς μάρτυρες. Ἡ σκηνή αὐτή κράτησε ὧρες. 221 78, 22275. Στή
συνέχεια, τά σώματα μεταφέρθηκαν μέ πομπή, τῆς ὁποίας προηγοῦνταν
60 ἱερεῖς, στό νεκροταφεῖο τοῦ Ἁγίου Γεωργίου Βαροσίου. Κατά τήν πο-
ρεία ἔγιναν στάσεις, γιά νά ἀναπεμφθοῦν δεήσεις καί ὁμίλησαν ἀκόμη οἱ
δάσκαλοι Βοΐλας τῶν Φιλιππαίων, Κριτσάλης τοῦ Ζαλόβου, ἐκ Μετσόβου,
καί Ἰωάννης Γκούρας, τοῦ Τσουρχλίου. 221 83, 22279. Ὁ τελευταῖος σέ δημο-
σίευμά του τόνιζε ὅτι τήν πομπή ἀκολούθησε καί ὁ Μπεκήρ, ὁ ὁποῖος
πλησίασε καί ἄκουγε τούς ἐκφωνούμενους λόγους. 62 110. Οἱ ἀδελφοί Μα-
νάκια ἔλαβαν πλῆθος φωτογραφιῶν καί κινηματογράφησαν τήν πομπή.
Κατά τήν ταφή ἔντονες καί ἐπανειλημμένες ἀκούγονταν κατάρες κατά
τῶν δολοφόνων ἀπό τόν λαό πού εἶχε συρρεύσει. Μετά τήν ταφή
προσῆλθαν οἱ πάντες στό ἐπισκοπεῖο καί συλλυπήθηκαν τίς ἀδελφές τοῦ
Αἰμιλιανοῦ Δόμνα καί Ναταλία.
Ὁ μητροπολίτης Αἰμιλιανός καί ὁ διάκος Δημήτριος ἀναγνωρίστηκαν
μακεδονομάχοι. 268237
– 351 –
Φ117. Ἡ νεκρική πομπή κατά τήν πορεία πρός τό Βαρόσι
Ὁ ἀντίκτυπος ἀπό τή δολοφονία – Οἱ ἔνοχοι
Ἡ δολοφονία συγκλόνισε τόσο τή σκλαβωμένη ὅσο καί τήν ἐλεύθερη

Ἑλλάδα! Στά Γρεβενά ἡ ἀγορά παρέμεινε κλειστή ἐπί τετραήμερο σέ
ἔνδειξη πένθους, ἀλλά καί διαμαρτυρίας γιά τή δολοφονία. 222 81, 527172.
Τόσο κατά τήν κηδεία, ὅσο καί κατά τίς ἑπόμενες ἡμέρες ἦταν ἔκδηλος ὁ
ἐρεθισμός τῶν κατοίκων, οἱ ὁποῖοι ζητοῦσαν τή σύλληψη καί παραδειγ-
ματική τιμωρία τῶν ἐνόχων. 333131
Στόν τύπο τῶν Ἀθηνῶν δημοσιεύθηκε ἡ εἴδηση τῆς δολοφονίας στίς 6
Ὀκτωβρίου. 450, 546. Στήν Κωνσταντινούπολη ἐψάλλη ἐπιμνημόσυνη δέ-
ηση στίς 9 Ὀκτωβρίου μέ σύσσωμη παροῦσα τήν ἑλληνική κοινότητα. Στό
λόγο του ὁ πατριάρχης εἶπε μεταξύ ἄλλων: «Μή νομίσωμεν ὅτι ἔληξεν ἡ
σειρά τῶν μελλόντων νά ὑποστῶσι τόν θάνατον. Ἀπό αἰώνων ἤρχισεν αὕτη,
ἔχομεν δέ ἀναριθμήτους μάρτυρας, οἱ ὁποῖοι μᾶς ἀφῆκαν κληρονομίαν νά
ἀγωνιζόμεθα ἀφωσιωμένα μετά φρονήσεως καί ἄνευ θορύβου καί ἐπιδεί-
ξεως». 527173. Ἀπόσπασμα τῆς διαμαρτυρίας πού ἐπεδόθη στόν ἁρμόδιο
ὑπουργό ἀπό τό Πατριαρχεῖο (10.10.1911) εἶναι τό ἀκόλουθο: «Προφανῶς
δέ καί τό τελευταῖον τοῦτο κακούργημα εἶναι ἀπόρροια τῆς ἰδίᾳ μετά τήν
ἀνακήρυξιν τοῦ Συντάγματος ἐκδηλωθείσης πρός τήν Ἑλληνικήν Ἐθνότητα
τάσεως, καθ’ ἥν ἡ τοῦ Ἑλληνικοῦ Γένους ἐμμονή εἰς τήν διατήρησιν τῶν
ἀπαραιτήτων διά τήν ὕπαρξιν αὐτοῦ Ἐθνικῶν καί Θρησκευτικῶν δικαίων,
θεωρεῖται ἐχθρική πρός τά συμφέροντα τοῦ Κράτους πολιτεία, καθιστῶσα
τούς Χριστιανούς καί ὡς ἄτομα καί ὡς Ἔθνος, στόχον πρός παντοίας ἐπι-
– 352 –
θέσεις καί κακουργίας καί οὕτως εἰπεῖν ἔξω τοῦ Νόμου τιθεῖσα αὐτούς».
22284. Καί ἡ ἀθηναϊκή ἐφημερίδα «Ἐμπρός» ἔγραφε σέ κύριο ἄρθρο της:
«Εἴτε διά τῶν Ρωμούνων ληστῶν, εἴτε διά τῶν Τούρκων χωροφυλάκων διέ-
πραξεν τό ἔγκλημα, ἡ εὐθύνη αὐτοῦ ἀνήκει ὁλόκληρος εἰς αὐτήν καί μόνην
(σ.σ. τήν ὀθωμανικήν κυβέρνησιν)». 451
Παράσταση τόσο τοῦ Πατριαρχείου, ὅσο καί τῶν Ἑλλήνων βουλευτῶν
ἔγινε καί πρός τόν μεγάλο βεζύρη. Αὐτός ὑποσχέθηκε τήν ταχεία ἀνακά-
λυψη καί τιμωρία τῶν δραστῶν, ὅμως στά Γρεβενά οἱ ἀνακριτές συνέ-
τρωγαν μέ τούς ἠθικούς αὐτουργούς! Οἱ Μπούσιος καί Βαμβακᾶς κατέ-
θεσαν, ὡς βουλευτές Σερβίων, ἐπερώτηση στή Βουλή. 550, 41390. Κατά τή
συζήτηση τοῦ θέματος ὁ Μπούσιος ἀγόρευσε ἐπί τρίωρο, γιά νά καταλή-
ξει μέ τά ἀκόλουθα: «Τήν ἐρώτησιν ὑποβάλλομεν διά λογαριασμόν τῆς
ὁλομελείας τῆς Βουλῆς, ἡ ὁποία εἶναι ὁ ἐνάγων, ἀλλά ἡ ἰδία γίνεται καί
ἐναγόμενος, διότι αὐτή κρατεῖ τήν Κυβέρνησιν, ἡ ὁποία ἔχει τοιούτους
ὑπαλλήλους ἐνόχους, ἐξαιρουμένων δέ τῶν πτερύγων τῆς Ἀντιπολιτεύσε-
ως μένει ἡ πλειοψηφία τοῦ Κέντρου. Ταύτην δέ καταγγέλλω ὡς ἠθικόν
ἔνοχον τοῦ φόνου, διότι αὕτη ἐδημιούργησε τήν προκαλέσασαν αὐτόν κατά-
στασιν καί σᾶς προσκαλῶ ἤ νά ἀνακαλύψετε τούς φονεῖς ἤ νά ἀπομακρυν-
θῆτε τῆς ἀρχῆς, διότι εἶστε ἀνάξιοι νά κυβερνᾶτε τό κράτος» 16. 22289, 333135.
Τήν τουρκική κυβέρνηση κατήγγειλαν γιά τό ἔγκλημα, τό ὁποῖο χαρα-
κτήρισαν πολιτικό, καί οἱ Ἄραβες βουλευτές. 551. Μπροστά στήν κατα-
κραυγή γιά τή δολοφονία, ὁ ὑπουργός ἐπί τῶν Θρησκευμάτων ἀναγκά-
στηκε νά ὑποβάλει τήν παραίτησή του. 552. Ἀντιπροσωπεία βουλευτῶν
τῆς τουρκικῆς βουλῆς, στήν ὁποία δέν συμμετεῖχε ὁ Μπούσιος, ἀνεχώρη-
σαν στίς 11 Νοεμβρίου γιά τή Μακεδονία πρός ἐξέταση τῆς καταστάσεως.
Οἱ πληροφορίες τῆς πρεσβείας μας ἔλεγαν ὅτι ἡ τουρκική κυβέρνηση θά
ἐπιχειροῦσε νά ματαιώσει τή μετάβασή τους στά Γρεβενά. Τελικά, ἡ ἐπι-
τροπή δέν ἔφθασε στά Γρεβενά, λόγω καί τῆς κυβερνητικῆς κρίσεως, πού
ἀκολούθησε τόν ἰταλοτουρκικό πόλεμο. 611
Ἡ κυβέρνηση Βενιζέλου ἀντέδρασε ὑποτονικά στή δολοφονία τοῦ
Αἰμιλιανοῦ καί ἐπικρίθηκε γι’ αὐτό ἀπό μερίδα τοῦ ἀθηναϊκοῦ τύπου. 552.
Ὁ Στέφανος Δραγούμης ζήτησε στή Βουλή νά λάβει τόν λόγο ἐπί τοῦ θέ-
ματος, ἀλλά δέν τό ἐπέτρεψε ὁ πρωθυπουργός. 557. Ὑπό τήν πίεση ὅμως
τῆς κοινῆς γνώμης, τό ὑπουργεῖο Ἐξωτερικῶν ἐνέκρινε τή μετάβαση βου-
λευτικῆς ἐπιτροπῆς στά Γρεβενά, προκειμένου τά μέλη της νά ἐρευνή-
σουν τίς συνθῆκες τῆς δολοφονίας καί τήν ἐν γένει κατάσταση τοῦ πλη-
θυσμοῦ. 611. Ὁ ὑπουργός ἐξωτερικῶν τῆς Ἑλλάδος τηλεγράφησε
(21.11.1911) πρός τήν πρεσβεία τῆς Κωνσταντινουπόλεως τό ἀκόλουθο
κείμενο: «Συστήσατε Βουλευτάς Γρεβενῶν καί Κοζάνης διαμαρτυρηθῶσι
πρός Ὑ. Πύλην καί προβῶσι ἀπό κοινοῦ μετ’ ἄλλων Βουλευτῶν εἰς ἐκφώνη-
– 353 –
σιν ἐν Βουλῇ περί ἐκνόμου ὑποστηρίξεως Ρουμαν. Προπ. ὑπό Τουρκικῶν

ἀρχῶν ἐν Ἠπείρῳ καί Μακεδονίᾳ». 605353. Ἀκολούθησαν διαβήματα καί
παραστάσεις πρός τήν ὀθωμανική κυβέρνηση καί τούς πρέσβεις τῶν Δυ-
νάμεων, ἀπό τό Πατριαρχεῖο καί τούς Ἕλληνες βουλευτές τῆς ὀθωμα-
νικῆς βουλῆς, καθώς καί στιγματισμός τοῦ ἐγκλήματος ἀπό τίς στῆλες
τῶν ἕξι ἑλληνικῶν ἐφημερίδων τῆς Κωνσταντινουπόλεως. 527 176
Στίς τραγικές γιά τόν ἑλληνισμό ὧρες βρῆκαν τήν εὐκαιρία οἱ
Αὐστριακοί νά προωθήσουν τήν πολιτική τους. Ἔτσι, τό πρακτορεῖο τῆς
Βιέννης ἀπέδωσε τή δολοφονία σέ Κουτσόβλαχους, πού ἐξεγέρθηκαν κα-
τά τῶν Ἑλλήνων μητροπολιτῶν καί θέλουν Βλάχους μητροπολίτες. Τό
Πατριαρχεῖο ἀντέδρασε ἀμέσως ζητώντας ἀπό τίς βλάχικες κοινότητες
τήν ἀποστολή τηλεγραφημάτων διαμαρτυρίας κατά τοῦ ψεύδους. 222 91.
Στήν ἔκθεση τῆς Δημογεροντίας Γρεβενῶν πρός τό Οἰκουμενικό Πα-
τριαρχεῖο γραφόταν καί τά ἀκόλουθα: «Ὅπως ποτ’ ἄν ἧ, τό στυγερόν κα-
κούργημα τοῦτο, κατά τήν γενικήν τῶν Χριστιανῶν πεποίθησιν, ὀφείλεται
εἰς τήν ἐν λόγῳ τουρκικήν συμμορίαν, κατόπιν διαταγῶν δοθεισῶν ἐν Γρε-
βενοῖς. Ἕν μόνον ἀμφισβητεῖται ἤ μᾶλλον δέν πιστεύεται, ἄν ἔλαβον μέρος
εἰς τόν φόνον καί εἰς τήν συμμορίαν ταύτην ἀνήκοντες Ρουμάνοι, καθόσον
τά φυλετικά μετ’ αὐτῶν πάθη εὑρίσκονται ἐπί τοῦ παρόντος εἰς ἀρκετήν
ὕφεσιν. Ἄν ὅμως τοὐναντίον συμμετέσχον αὐτῆς, τότε ἐξ ἅπαντος θά ἔχῃ
τόν δάκτυλόν του ὁ γνωστός Δημ. Τσιακαμᾶς ἐκ Κρανιᾶς καί ἡ περί αὐτόν
ληστρική συμμορία τῶν Σκουμπραίων». 527168. Καί ὁ τύπος τῶν Ἀθηνῶν
στούς Σκουμπραίους καί στόν Τσιακαμᾶ εἶχε ἀποδώσει τό ἔγκλημα, πρίν
ἀκόμη γνωστοποιηθεῖ ἡ ἔκθεση τῆς δημογεροντίας. 548
Ἔκθεση, πού ἀπεστάλη στό Πατριαρχεῖο ἀπό μητροπολίτη, ἀναφερό-
ταν σέ ἐπιστολή, τήν ὁποία εἶχε συντάξει ὁ Αἰμιλιανός λίγο πρό τοῦ θα-
νάτου του. Σ’ αὐτήν ἀνέφερε ὅτι οἱ τοπικές ἀρχές ἑτοίμαζαν τή δολοφο-
νία του καί παρουσίαζε ὡς ἠθικούς αὐτουργούς τούς Μπεκήρ, ἐκπρόσω-
πο τοῦ Κομιτάτου, ἔπαρχο καί διοικητή τῆς χωροφυλακῆς 17. Παρεῖχε, μά-
λιστα, τήν ὑπόνοια ἡ ἔκθεση, ὅτι στή δολοφονία συμμετεῖχαν καί Τοῦρκοι
χωροφύλακες. 452, 553. Τήν τριανδρία, πού ἀσκοῦσε τήν ἐξουσία στήν
ἐπαρχία Γρεβενῶν, κατηγόρησε ὡς ἠθικούς αὐτουργούς γιά τίς δολοφο-
νίες ἡ ἀδελφή τοῦ Αἰμιλιανοῦ Δόμνα, κατά τήν κατάθεσή της στόν
εἰσαγγελέα Σερβίων. 454, 527169. Ὡς ὀργανωτή τῆς δολοφονίας ἔφερε τόν
Μπεκήρ καί ἔκθεση τοῦ προξενείου Ἐλασσόνας (31.3.1912). Μάλιστα, ση-
μειώνεται σ’ αὐτήν ὅτι ἀκολούθησε προαγωγή του. 605361. Τό Πατριαρχεῖο
ζήτησε τήν ἀπομάκρυνση ἀπό τήν ἐπαρχία Γρεβενῶν τῶν τριῶν κατηγο-
ρουμένων ὡς ἠθικῶν αὐτουργῶν τῆς δολοφονίας. 453. Τό αἴτημα δέν ἔγι-
νε δεκτό. Τό πόρισμα, μετά τήν ὁλοκλήρωση τῶν ἀνακρίσεων, παρουσία-
ζε ὡς δολοφόνους τοῦ Αἰμιλιανοῦ τούς ληστές Ζῆκο καί Ράμο καί τούς
– 354 –
λόγους τῆς δολοφονίας προσωπικούς. 554. Πάντως, γιά νά ἱκανοποιήσει

καί τό αἴτημα τοῦ Πατριαρχείου, ἡ τουρκική κυβέρνηση ἀπομάκρυνε ἀπό
τά Γρεβενά τούς ἔπαρχο, διοικητή χωροφυλακῆς καί ἀντιεισαγγελέα. 455.
Ὁ Μπεκήρ παρέμεινε στά Γρεβενά. Ἡ δημοτική μούσα ἐπέρριψε τήν
εὐθύνη γιά τή δολοφονία στούς κατοίκους τοῦ γειτονικοῦ πρός τήν πε-
ριοχή τῆς ἐκτελέσεως χωριοῦ Πηγαδίτσα, τό ὁποῖο κατοικεῖτο ἀμιγῶς
ἀπό μουσουλμάνους Βαλαάδες:
«Ποιός θέλ’ ν’ ἀκούση κλάματα, δάκρα καί μοιρολόγια,
Δγιαβάτ’ ἀπ΄ τού Λιμπίνουβου ἀπ’ τού χουργιό τοῦ διάκου
ν’ ἀκοῦστι τή μανίτσα του κι αὐτές τίς ἀδιρφές του,
πῶς κλαίνουν, πῶς μοιργιουλουγοῦν, πῶς χύνουν μαῦρα δάκρα
Δημήτρη μου, πιδάκι μου, γιέ μου γραμματισμένε,
ἀπού μικρός στά γράμματα, μικρός στ’ ἀλφαβητάρια
τώρα ποιός σᾶς ἠπρόδουκι στά Τούρκικα τά χέρια;
-Οἱ Πηγαδτσιῶτις τά σκυλιά, σκυλιά παραδουμένα
.....................................................................................» 238354
Μεταξύ τῶν ὑπόπτων ἀπό τήν Πηγαδίτσα ἀναφέρθηκε τό ὄνομα τοῦ
Βαλαᾶ Ἀμπεντίν. 454, 33352, 41390. Στήν ἔκθεση τῆς δημογεροντίας, μεταξύ
τῶν ληστῶν πού δροῦσαν στήν ἐπαρχία, προσετέθη, μετά τήν περιγραφή
τῶν συνθηκῶν τῆς δολοφονίας, καί τό ὄνομα τοῦ Μουράτ ἀπό τό Ντο-
βράτοβο, ὁ ὁποῖος ἦταν στήν ὑπηρεσία τοῦ Αἰμιλιανοῦ καί εἶχε ἀποχω-
ρήσει, γιά νά ἐνταχθεῖ στή συμμορία, μόλις ἕνα μήνα πρό τῆς δολοφονί-
ας. 33328, 527172. Προφανῶς ἦταν πληροφοριοδότης τοῦ νεοτουρκικοῦ Κο-
μιτάτου. Σέ ἔκθεσή του, ὁ μητροπολίτης Αἰμιλιανός Β΄ συγκαταλέγει με-
ταξύ τῶν δολοφόνων τούς Μουρτεζά ἤ Μοῦρτο ἀπό τήν Κυρακαλή καί
τόν Ἀλῆ Τσικούλια, ἐπικεφαλῆς συμμορίας πού δροῦσε καί κατά τό 1912.
462. Κατά τήν ἀπελευθέρωση ἀνταρτικό σῶμα συνέλαβε στό Σούμπινο,
μετά ἀπό καταγγελία, τόν Βαλαά Γκάλιο μέ τήν κατηγορία τῆς συμμετο-
χῆς στή δολοφονία. Ὁ Γκάλιος καταδικάστηκε σέ θάνατο καί ἐκτελέστη-
κε εὐθύς ἀμέσως μέ ἀποκεφαλισμό. 14672. Ὡς δολοφόνους ὁ Ρότσκος ἀπό
τή Γαλατινή, ὁ ὁποῖος ἔγραψε πενήντα χρόνια ἀργότερα, κατονομάζει
τούς Μουρτεζᾶ, ἀπό τό Πυλωρί Βοΐου κατ’ αὐτόν, Κιαζίμ Βέλα ἀπό τό
Τσούρχλι καί Ρακίτ Τσίνα ἀπό τό Κρίφτσι. 252 4. Τόν Μουρτεζᾶ ἀναφέρει
καί ἔκθεση τοῦ προξένου Ἐλασσόνος (16.11.1911). 605 352. Κάποιοι ἐκ τῶν
δολοφόνων ἀκολούθησαν τόν Μπεκήρ, τόν ἠθικό αὐτουργό τῆς δολοφο-
νίας, κατά τήν ὑποχώρησή τοῦ τουρκικοῦ στρατοῦ (1912). Μεταξύ τῶν
δολοφόνων ἀναφέρεται καί ὁ Τέμκος ἀπό τό Τσούρχλι. 41390. Πιθανόν νά
εἶναι τό ἴδιο πρόσωπο μέ τόν περιβόητο ληστή Ντέμτσιο, θεωρούμενο
ἐπίσης ὡς μέλος τῆς δολοφονικῆς σπείρας, τόν ὁποῖο σκότωσε στό
Βαήπες ὁ Σιατιστινός Τριαντάφυλλος Σαμαρᾶς ἤ Καραπιπέρης. 347Γ136,
– 355 –
105360, 11280, 23163. Τέλος, μεταξύ τῶν κατοίκων τῶν Βεντζίων πιστευόταν
ὅτι στή δολοφονία μετεῖχε καί ὁ Γκρόζος ἀπό τήν Τόριστα, τό ὄνομα τοῦ
ὁποίου συμπεριλαμβανόταν σέ ἔκθεση ἐκ Θεσσαλονίκης. Στήν ἴδια ἔκθε-
ση ἀναφέρονταν καί τά ὀνόματα Φέζος καί Σούλιος ἀπό τό Κρίφτσι, Ράιν
ἀπό τό Ντοβράτοβο. 33352, 34436. Ἄλλος ὕποπτος, ὁ Βασκίν Μουσταφᾶ,
συνελήφθη μέ τήν κήρυξη τοῦ βαλκανοτουρκικοῦ πολέμου, κατά ἔλεγχο
σέ πλοῖο στόν Πειραιᾶ. 465. Τό πλῆθος τῶν ὀνομάτων μαρτυρεῖ ὅτι ἡ
συμμορία πού ἀνέλαβε τή δολοφονία τοῦ Αἰμιλιανοῦ ἦταν πολυάριθμη.
Τό ὅτι οἱ δολοφόνοι ἦσαν μουσουλμάνοι, ὁμολόγησαν οἱ ἡγέτες τοῦ
νεοτουρκικοῦ κομιτάτου Ταλαάτ καί Χαλίλ βέηδες στόν πατριάρχη. Τήν
ὁμολογία τους δημοσίευσε ὁ Μπούσιος στήν ἐφημερίδα «Πολιτική Ἐπι-
θεώρησις» (φ. 22.1.1912). 221108, 22298
Πολλοί εἶναι οἱ θρύλοι πού διασώζονται στήν περιοχή γιά τό τέλος
κάποιων ἀπό τους δολοφόνους. Ὁ ἐκ τῶν δολοφόνων Κιαζίμ Βέλα ἐγκα-
ταστάθηκε στήν Προύσσα. Ἐκεῖ ἀναγνωρίστηκε, κατά τήν ἀπόβαση τοῦ
ἑλληνικοῦ στρατοῦ ἀπό συγχωριανό του, καταγγέλθηκε καί ἐκτελέστηκε.
Ὁ Ρακήτ Τσίνα ἀναγνωρίστηκε στό Ἀφιόν Καραχισάρ ἀπό ἄλλον συγχω-
ριανό του καί εἶχε τήν ἴδια τύχη. 2524. Ὁ Μουσταφᾶς (ψευδώνυμο, ἐπειδή
ὁμιλοῦσε τήν τουρκική) ἀπό τή Γεωργίτσα, κατά τήν ἐκστρατεία στή Μι-
κρά Ἀσία, ἐντόπισε ἕναν ἀπό τούς δολοφόνους τοῦ Αἰμιλιανοῦ, τόν συνέ-
λαβε καί τόν ὁδήγησε στή μονάδα του. 662. Ὁ Γιάννης Πλήκας ἀπό τό
Κηπουριό συνάντησε στή Σμύρνη (1920) Βαλαά ἀπό τήν Πηγαδίτσα, πού
εἶχε ἐξαφανιστεῖ μέτά τή δολοφονία τοῦ Αἰμιλιανοῦ καί τό ἀνέφερε σέ
ἀξιωματικό του. Δέν δόθηκε συνέχεια, λόγω τῶν ἐντολῶν τοῦ Ἐπιτελείου
νά μήν δημιουργοῦνται ζητήματα. 665. Στό Σνίχοβο ἀναφερόταν τό ὄνο-
μα κάποιου Καραλῆ ἀπό τό Παλιοχώρι Μαυραναίων, γιά τόν ὁποῖο λεγό-
ταν ὅτι εἶχε λάβει μέρος στή δολοφονία. 648
Σέ μεταγενέστερη ἔκθεσή του πρός τό Πατριαρχεῖο, ὁ μητροπολίτης
Σισανίου καί Σιατίστης Ἱερόθεος κατήγγειλλε ὡς συνεργό στή δολοφονία
τόν Γρηγόριο Ἀναγνώστου γράφοντας τά ἀκόλουθα: «Περί τούτου θεωρῶ
ἐπιβεβλημένον, ἵνα ὑποβάλω τῇ μητρί Ἐκκλησίᾳ, ὅτι οὗτος εἶναι ἐκ τῶν μέ-
γα ἐπιδρασάντων παρά τοῖς νεοτούρκοις ἐν τῇ προπαρασκευαστικῇ ἐνερ-
γείᾳ πρός δολοφονίαν τοῦ ἀειμνήστου Γρεβενῶν Αἰμιλιανοῦ διά σφοδρῶν
ἑκάστοτε ἐπικρίσεων καί ἀποδοκιμασιῶν τῆς πολιτείας αὐτοῦ καί καταδο-
λιεύσεως πλαστῶν γεγονότων ἐν μυστικαῖς Τζεμιετικαῖς συνεδρίαις τῶν
Γρεβενῶν, ὅτι καί μετά ταύτην (σ.σ. τήν δολοφονίαν) ἐπεδείξατο ἀπαρα-
δειγμάτιστον προθυμίαν, ὅπως προσέλθῃ παρά τοῖς ἐντεταλμένοις εἰς δια-
στροφήν τῶν ἀληθινῶν αἰτίων τῆς κακούργου ταύτης πράξεως καί κατα-
θέσῃ ὡς Ἕλλην, δῆθεν, καί γνωρίζων ἀσφαλῶς τά πράγματα μετά τοῦ ὁμο-
τρόπου αὐτοῦ πενθεροῦ του Ν. Καζάνα ὅτι ὁ ἀείμνηστος ἐδολοφονήθη ὑπό
– 356 –
Ἑλλήνων ἀνταρτῶν, ὅτι αὐτός εἶναι ὁ ὑποκινήσας τό κομιτᾶτον εἰς δολοφο-

νίαν τοῦ μακαρίτου Παύλου Περδίκα, προς ὅν κατά τό παρελθόν παραθε-
ρίζων ἐνταῦθα (σ.σ. στή Σιάτιστα, ὅπου διέμενε ὁ καπετάν Περδίκας) διά
σκοπούς κατασκοπείας ἐπηγγέλλετο τόν ἰδιαίτερον φίλον, ὅτι θά ἐπλήρου
ἐν τῇ περιφερείᾳ Γρεβενῶν καί Ἀνασελίτσης χρέος προδότου τῶν ὁμογενῶν
αὐτοῦ διά τοῦ χειρίστου τρόπου»18. 610
Ἡ κατάσταση στήν περιοχή μετά τή δολοφονία τοῦ Αἰμιλια-

νοῦ
Ἡ κατάσταση στήν περιοχή Γρεβενῶν, ὅπως καί σέ ἄλλες γειτονικές,

ἐπιδεινώθηκε σοβαρά μετά τή δολοφονία. Οἱ ξυλοδαρμοί, πρός κάμψη
τοῦ φρονήματος τῶν κατοίκων ἔγιναν καθημερινό φαινόμενο. Ὁ Παπα-
σερβερῆς τηλεγραφοῦσε στό Πατριαρχεῖο (22.10) γνωστοποιώντας τόν
ἄγριο ξυλοδαρμό πού ὑπέστη ἀπό ἀξιωματικό ὁ ἱερέας τοῦ χωριοῦ Ζαπα-
νταῖοι. 507. Ὁ ἱερέας ὑπέκυψε στά τραύματά του. 220 182, 26232. Ὁ Κανούτας
ἀναφέρει ὅτι ξέσπασε διωγμός κατά ἐκείνων πού εἶχαν προσφέρει τίς
ὑπηρεσίες τους ὡς μαχητές ἤ ἀγγελιοφόροι καί σύνδεσμοι κατά τόν Μα-
κεδονικό ἀγώνα. Γι’ αὐτό, τό «Ἐθνικό κέντρο» ἔδωσε ἐντολή στόν Γύπαρη
νά εἰσέλθει ἐκ νέου στήν περιοχή Γρεβενῶν καί στόν Λούκα Κόκκινο νά
κινεῖται διαρκῶς μέ τό σῶμα του. Ὁ Κανούτας συναντήθηκε μέ τόν Γύ-
παρη στή Δημινίτσα καί ἔλαβε ὁδηγίες γιά τόν Λούκα. Ὁ Γύπαρης κινή-
θηκε πρός Ζάμπορντα. Ὁ Κανούτας συνάντησε τόν Λούκα καί, ἔχοντας
τήν πληροφορία γιά παρουσία τῆς συμμορίας τῶν δολοφόνων τοῦ Αἰμι-
λιανοῦ στά Κριθαράκια, ὀργάνωσαν ἐπίθεση καί φόνευσαν τά περισσό-
τερα μέλη της. 125244-250. Σέ ἔκθεση τοῦ προξενείου Ἐλασσόνας (16.11.1911)
γίνεται λόγος γιά μουσουλμανικές συμμορίες πού τρομοκρατοῦσαν καί
λήστευαν τούς χριστιανούς καί ἀναφέρονται τά ἀκόλουθα: «Ἐν Σιατίστῃ,
μετά τόν ὑπό τῶν ἀγνώστων ὀργάνων τοῦ Ν. Κομιτάτου φόνον τοῦ ἐκ τῶν
προκρίτων καί ἐφόρων τῶν Σχολῶν Παύλου Περδίκκα (σ.σ. Νεράντζη),
χρηματίσαντος ὁπλαρχηγοῦ ἐπί ἀπολυταρχίας, ἀληθής τρομοκρατία ἐπι-
κρατεῖ, καθημερινῶς δέ ἀπειλοῦνται διά φόνου πάντες οἱ ἀποτελέσαντες
μέλη ἐπιτροπῶν ἐν τοῖς ἀνταρτικοῖς, μέχρι δέ τοιούτου σημείου ἐξήφθη ἡ
κατάστασις, ὥστε ἀπό στιγμῆς εἰς στιγμήν ἀναμένεται καί ἡ ἐκτέλεσις τῶν
ἐκτοξευομένων ἀπειλῶν, εἰς τρόπον ὥστε ὁ Μητροπολίτης Σισανίου καί
Σιατίστης ἠναγκάσθη νά τηλεγραφήσῃ τήν 9ην τρέχοντος εἰς τό Πατριαρ-
χεῖον ὡς ἑξῆς: Βεβαιῶν ὑμετέραν Παναγιότητα περί συνεχείας κατά τάς
ἡμέρας ταύτας ἐντός τῆς Σιατίστης φόνων πολιτικῶν, παρακαλῶ προλά-
βητε ἐκτελέσεις διά καταλλήλου ἐνεργείας... Στρατιωτικά ἀποσπάσματα
– 357 –
περιφερόμενα ἀνά τά χωρία Νασελίτσης ἐξετάζουσι ξυλίζοντα τούς χωρι-

κούς, μή τυχόν διέρχονται ἐξ αὐτῶν ἑλληνικά σώματα, διαβεβαιοῦσι δέ
συγχρόνως ὅτι τά τελευταῖα ταῦτα ἐφόνευσαν τόν Μητροπολίτην Γρε-
βενῶν. Τά πάνδεινα ἰδίως ὑποφέρουσιν οἱ χριστιανικοί πληθυσμοί οἱ ἔχο-
ντες τό ἀτύχημα νά γειτονεύωσι πρός τουρκικούς... Ἐν γένει ἀρχίζει μία
κατάστασις λίαν σοβαρά διά τόν ἐδῶ Χριστιανικόν πληθυσμόν, ὅστις εὑρί-
σκεται ἐν πραγματικῷ διωγμῷ». 605352. Τόν Σεπτέμβριο δολοφονήθηκε
στήν Ἐλασσόνα ὁ Χριστόδουλος Στέφου ἀπό τή Δισκάτα. 183 174. Εἶναι
ἐντυπωσιακό πῶς σέ τόσο μικρό χρονικό διάστημα οἱ Νεότουρκοι εἶχαν
κατορθώσει νά ἐξαγριώσουν τούς φιλήσυχους, στήν πλειοψηφία τους,
Βαλαάδες! Ἡ κάμψη τῆς ἀντιστάσεως τοῦ λαοῦ ἦταν πλέον ἐμφανής.
Πολιτική κρίση καί τρομοκρατία
Περί τά τέλη τοῦ 1911 ἡ προσέγγιση τῶν ἐκπροσώπων τῶν διαφόρων

ἐθνοτήτων τῆς ὀθωμανικῆς αὐτοκρατορίας μπροστά στόν ἐπαπειλούμε-
νο κίνδυνο ἐκτουρκισμοῦ ὁδήγησε στήν ἔκδοση τῆς ἐφημερίδας «Tribune
des Nationalités», μέ διευθυντή τόν βουλευτή Σερβίων Χαρίσιο Βαμβακᾶ,
Κοζανίτη, καί συνεργάτες ὅλων τῶν ἐθνοτήτων, ἀκόμη καί Τούρκους. Καί
τήν ἐφημερίδα αὐτή, ὅπως καί τήν «Πολιτικήν Ἐπιθεώρησιν» ἐξέδιδε ἡ
«Ὀργάνωσις», ἡ μυστική κίνηση πού εἶχε ἱδρύσει ὁ Δραγούμης. 32046. Μά-
λιστα, μετά τή σφαγή 15 χριστιανῶν καί τόν τραυματισμό 150 ἄλλων στό
Ἰστίπ, μετά ἀπό ἔκρηξη βόμβας σέ τέμενος, ἐπῆλθε προσέγγιση τῶν χρι-
στιανῶν μέ τό ἀντιπολιτευόμενο κόμμα «Ἐλευθερία καί συνεννόησις», τό
ὁποῖο εἶχε καταδικάσει τή βία τῶν Νεοτούρκων19. 33514. Ὅμως, παράλλη-
λα, ὀξύνθηκε ἡ ἀντιπαράθεση μεταξύ τῶν Ἑλλήνων βουλευτῶν, οἱ ὁποῖοι
δέν τήρησαν τήν ἴδια στάση κατά τήν πρόταση μομφῆς τῆς ἀντιπολιτεύ-
σεως (17.12.1911). 708
Ἡ παρουσία στήν περιοχή Γρεβενῶν κάποιων ἀνταρτικῶν ὁμάδων, οἱ
ὁποῖες προέβαιναν κατά καιρούς καί σέ ληστεῖες, εἶχαν ὡς συνέπεια τή
διαρκῆ τρομοκράτηση τῶν προκρίτων τῶν χωριῶν καί τήν ἀπαίτηση νά
συμβάλουν στόν ἐντοπισμό καί τή σύλληψή τους. Ὁ στρατιωτικός διοικη-
τής Κηπουριοῦ ζήτησε ἀπό τόν πρόκριτο Λιάκο τή σύλληψη τῶν μελῶν
μιᾶς τέτοιας ὁμάδας καί στήν ἔκφραση ἀδυναμίας αὐτοῦ νά κατορθώσει
τό ἐντελλόμενο ὑπέστη ἄγριο ξυλοδαρμό ἐπί δύο ὧρες. 505
Στίς ἀρχές τοῦ 1912, μέ τήν ἀποσκίρτηση κάποιων βουλευτῶν τους, οἱ
Νεότουρκοι ἔχασαν τήν πλειοψηφία πού διέθεταν στή βουλή, διατήρησαν
ὅμως τήν ἐξουσία. Ἄρχισαν ἀμέσως τίς διώξεις κατά τῶν σημαντικοτέ-
ρων πολιτικῶν τους ἀντιπάλων. Ἐκ τῶν πρώτων παρεπέμφθη σέ στρατο-
– 358 –
δικεῖο ὁ βουλευτής Κωνσταντινουπόλεως καί στενός συνεργάτης τοῦ

Μπουσίου Π. Κοσμίδης, ὁ ὁποῖος καταδικάσθηκε σέ φυλάκιση 4 μηνῶν.
511. Καί ἐνῶ δέν εἶχαν ἀκόμη προκηρυχθεῖ ἐκλογές, στίς ἀρχές Φεβρουα-
ρίου εἶχαν γίνει γνωστά στό Προξενεῖο Ἐλασσόνας τά ὀνόματα τῶν
Ἑλλήνων ὑποψηφίων βουλευτῶν στόν νομό Σερβίων: Κ. Τσιτσελίκης, δι-
κηγόρος, Παπακωνσταντίνου, δήμαρχος Κοζάνης, καί Ζαμκῖνος (Ζεμπί-
νος στό κείμενο) δικηγόρος Γρεβενῶν20. 605357. Ἡ ἐφημερίδα τῆς Θεσσα-
λονίκης «Μακεδονία» ἀνέβαζε τούς ὑποψηφίους τῆς Κοζάνης σέ πέντε
καί τῶν Γρεβενῶν σέ τρεῖς. Πρόσθετε ἀκόμη ὅτι ὁ Μπεκήρ εἶχε ἤδη ἀρχί-
σει νά τρομοκρατεῖ τούς κατοίκους τῶν Γρεβενῶν. 512. Ἄλλος ὑποψήφιος
στά Γρεβενά ἦταν ὁ Γεώργιος Μπούσιος. Ὁ κίνδυνος διασπάσεως τῶν
ἑλληνικῶν ψήφων, λόγω δύο ὑποψηφίων στα Γρεβενά, ἦταν καί πάλι
ἐμφανής. Γι’ αὐτό ἡ ἐφημερίδα τῆς Θεσσαλονίκης «Μακεδονία» σέ κύριο
ἄρθρο της ὑπενθύμιζε τήν ἀγωνία πού διακατεῖχε τήν ὁμογένεια τό 1908,
ὅταν εἶχαν δηλώσει ὑποψηφιότητα οἱ Κουσίδης καί Μπούσιος. 513. Μόλις
τότε εἶχε ἀφιχθεῖ στά Γρεβενά ὁ νέος μητροπολίτης Αἰμιλιανός Β’ Δάγ-
γουλας, ὁ ἀπό Μελενίκου. 510
Ἀντιπολιτευόμενες ἐφημερίδες, ὅπως ἡ «Ἰκδάμ», ζητοῦσαν τήν ἀπο-
μάκρυνση τοῦ Κομιτάτου ἀπό τήν ἐξουσία, ἔφθασαν μάλιστα στό σημεῖο
νά προτείνουν γιά τήν ἀποσόβηση τῆς κρίσεως νά ἀναλάβει ὑπουργός
Ἐξωτερικῶν ὁ Μπούσιος. 32045. Μπροστά στόν κίνδυνο νά χάσουν τίς
ἐκλογές οἱ Νεότουρκοι ἐπισκέφθηκαν τόν πατριάρχη καί τόν Βούλγαρο
ἔξαρχο καί ζήτησαν τή μεσολάβησή τους γιά σύμπραξη μέ τίς ἐθνότητες
πού βρίσκονταν ὑπό τήν πνευματική τους καθοδήγηση, δίνοντας τήν
ὑπόσχεση ὅτι θά ἐπιλύονταν τά θέματα στρατολογίας καί ἐκπαιδευτικό.
Οἱ δύο πνευματικοί ἡγέτες ἀπέφυγαν νά λάβουν θέση στήν ἐκλογική
ἀναμέτρηση21. Τότε, πάντως, ἀνακινήθηκε καί ἡ ὑπόθεση τῆς δολοφονίας
τοῦ Αἰμιλιανοῦ χωρίς ὅμως ἀποτέλεσμα. 458. Τό θέμα ἐτέθη ἐκ νέου ἑξά-
μηνο ἀργότερα. 523. Ὁ Μπούσιος ἐπετέθη κατά τῆς ἡγεσίας τῶν Νεο-
τούρκων μέ ἄρθρο του στήν ἐφημερίδα «Δίκαια τῶν Ἐθνῶν», μέ ἀφορμή
τή συνάντησή τους μέ τούς πνευματικούς ἡγέτες τῶν ὑποδούλων, στό
ὁποῖο κατέληγε ὡς ἑξῆς: «Μεταβαίνοντες εἰς Φανάριον οἱ κορυφαῖοι Νεό-
τουρκοι πολιτευταί δέν ἔπρεπε νά λησμονήσωσιν ὅτι ἐκ Φαναρίου προκύ-
πτει φῶς καί διαλύονται αἱ σκότιαι καί ἀνίεροι ὀπισθολογισμοί. Καί τό ἀνα-
μενόμενον φῶς προῆλθε καταυγάζον καί σκορπίζον τάς ἀμφιβολίας. Τό
στέμμα τοῦ Φαναρίου δέν ἔχει καμμίαν ἀνάγκην ἤ ὑποχρέωσιν νά γίνῃ
κομματάρχης τῆς «Ἑνώσεως καί Προόδου». Ἀποτελεῖ τήν ὑπερτάτην κορυ-
φήν τῆς Ὀρθοδοξίας καί τοῦ Ἑλληνισμοῦ καί διά τήν περιφρούρησιν τῆς
πολυτίμου κληρονομίας του μόνον μέ ὑπευθύνους Κυβερνήσεις καί καθε-
στηκυίας ἀρχάς δύναται καί ὀφείλει νά ἔρχεται εἰς ἐπικοικωνίαν». Γιά τήν
– 359 –
ἀποτροπή τῆς συμφωνίας τῶν Ἑλλήνων μέ τούς Νεοτούρκους ἡ ἡγεσία

τοῦ Κομιτάτου θεώρησε ὡς ὑπευθύνους τούς βουλευτές Μπούσιο, Βαμ-
βακᾶ, Χωναῖο καί Δίγκα. Ἀναζήτησαν τότε πρόσωπα, τά ὁποῖα, μέ τήν
ὑποψηφιότητά τους, θά μποροῦσαν νά συντελέσουν στή μή ἐπανεκλογή
τους. 457, 458. Δημοσιεύτηκαν τότε ἐκ μέρους μουσουλμάνων συκοφαντι-
κά κείμενα ἐναντίον τους. 514. Σφοδρές ἦσαν ἀργότερα οἱ κατηγορίες τοῦ
Καρολίδη κατά τοῦ Μπουσίου καί τοῦ «Συνδέσμου» γιά τή στάση τους
στήν ἐφημερίδα τῶν Ἀθηνῶν «Σκρίπ» (φ. 7.10.1913 καί ἑξῆς).
Ὁ «Σύνδεσμος» ἐπέλεξε τή συνεργασία μέ τό κόμμα «Ἐλευθερία καί
Συνεννόησις»22. Ἄρχισε ἔντονη προεκλογική κίνηση καί στίς συγκεντρώ-
σεις του ὁμιλοῦσαν καί οἱ Ἕλληνες πολιτικοί Μπούσιος καί Κοσμίδης
(Κωνσταντινουπόλεως). Μεταξύ ἐκπροσώπων τοῦ κόμματος αὐτοῦ, ἀφ’
ἑνός, καί Ἑλλήνων καί Βουλγάρων, ἀφ’ ἑτέρου, εἶχε ὑπογραφεῖ πρωτό-
κολλο συμπράξεως, μέ τό ὁποῖο γίνονταν σεβαστά ὅλα τά παλαιά προ-
νόμια τῶν χριστιανῶν καί τά νέα πού ἀπέρρεαν ἀπό τό σύνταγμα. Εἶχε
προηγηθεῖ συμφωνία Ἑλλήνων καί Βουλγάρων γιά τήν ἐκλογή στά τέσ-
σερα βιλαέτια τῆς Εὐρώπης, πού κατοικοῦσαν τόσο Ἕλληνες, ὅσο καί
Βούλγαροι, 18 Ἕλλήνων καί 8 Βουλγάρων βουλευτῶν. Τό τουρκικό κόμμα
εἶχε ἀποδεχθεῖ τήν ἐκλογή 52 συνολικά χριστιανῶν βουλευτῶν, μέ βάση
τόν πληθυσμό. Στά πλαίσια τῆς προεκλογικῆς ἐκστρατείας, ὁ Μπούσιος,
ὡς ἐκπρόσωπος τοῦ κόμματος, ἐπισκέφθηκε τή Σμύρνη στίς 20 Φεβρουα-
ρίου. Ἐκεῖ παρεκάθησε σέ γεῦμα, τό ὁποῖο παρέθεσε ὁ μητροπολίτης
Χρυσόστομος, ὁ μετέπειτα ἐθνομάρτυρας23. 459, 110, 33515
Ἐν ὄψει τῶν ἐκλογῶν τοῦ Μαρτίου γιά τήν ἀνάδειξη τῶν ἐκλεκτόρων,
τό προξενεῖο Ἐλασσόνας ἐνημέρωνε (6.2.1912) τόν ὑπουργό τῶν Ἐξωτερι-
κῶν: «Δέν δύναμαι ἤ νά τονίσω καί πάλιν τήν σπουδαιότητα τοῦ γεγονότος,
καθ' ὅσον ἀσφαλῶς θά ἀπολεσθῶσι 5 ἤ 6 ἐκλέκτορες Ἕλληνες, ἡ δέ ἀπώ-
λεια αὕτη δέν θά εἶναι ἀρνητική μόνον, ἀλλά πολύ φοβοῦμαι ὅτι οἱ τρομο-
κρατοῦντες τήν ἐπαρχίαν Γρεβενῶν Νεότουρκοι καί Ρουμοῦνοι, ἐπωφελού-
μενοι τῆς ἀπουσίας τῶν ἡμετέρων, θά προβῶσιν εἰς τά χωρία Ἀβδέλλα, Πε-
ριβόλι καί Σαμαρίναν εἰς ἐκλογάς ρουμούνων ἐκλεκτόρων (ἴδιοι καί ἄνευ
ἀριθμοῦ ἐκλογέων) ἰσαρίθμους πρός τούς κατά τάς παρελθούσας ἐκλογάς
ἐκλεγέντας Ἕλληνας τοιούτους, αἱ ψῆφοι τῶν ὁποίων ἀσφαλῶς θά προστε-
θῶσι εἰς τάς Τουρκικάς». 605355. Ἡ ἐκλογή ἰσαρίθμων, μέ ἐκείνους τῶν
προηγουμένων ἐκλογῶν, ἐκλεκτόρων στά ἔρημα βλαχοχώρια, μάλιστα
κάτω ἀπό τέτοιες συνθῆκες, ἔδινε μεγάλες πιθανότητες στούς Τούρκους
νά ἐκλέξουν βουλευτή.
Τό πόσο ἐλεύθερες ἦσαν οἱ ἐκλογές ἐκλεκτόρων μαρτυροῦν διάφορα
κείμενα τῆς ἐποχῆς. Δημοσίευμα τῆς ἐφημερίδας «Ἐμπρός» μᾶς πληρο-
φορεῖ: «Ὁ λήσταρχος Τσακμᾶς, ὁ γνωστότατος τῷ κοινῷ πράκτωρ τῆς Ρου-
– 360 –
μανικῆς προπαγάνδας, ἐξῆλθεν εἰς ἐκλογικήν περιοδείαν ἀνά τά χωρία

τῶν Γρεβενῶν ἐπί κεφαλῆς χωροφυλάκων. Ἀπειλεῖ διά θανάτου τούς προ-
κρίτους ἄν μή ψηφίσουν ὑπέρ τῶν ὑποψηφίων τοῦ Κομιτάτου «Ἕνωσις-
Πρόοδος» καί ἐναντίον τῶν Ἑλλήνων τοιούτων. Ὁ Ἕλλην Ἀθανάσιος Τέκος,
πρόκριτος τοῦ χωρίου Μπίσιοβο, ἐδάρη μέχρις αἵματος παρά τοῦ Τσιακμᾶ
καί τῆς ἐκ χωροφυλάκων συμμορίας του, διότι ἐξεφράσθη εὐνοϊκῶς ὑπέρ
τοῦ πρώην βουλευτοῦ κ. Μπουσίου». 456. Στίς 4 Μαρτίου ἔγινε εὐρεῖα σύ-
σκεψη στήν Κοζάνη, παρουσία ἐκπροσώπων ἀπό ὅλες τις ἐπαρχίες τοῦ
νομοῦ Σερβίων, κατά την ὁποία μίλησε ὁ πρώην βουλευτής Χαρίσιος
Βαμβακᾶς καί ἐνημέρωσε τούς παρισταμένους γιά τίς ἐνέργειες τῶν Νε-
οτούρκων πρός ἀποκλεισμό πολλῶν Ἑλλήνων ἀπό τούς ἐκλογικούς κα-
ταλόγους. 515. Οἱ συνθῆκες κάτω ἀπό τίς ὁποῖες πορεύονταν οἱ ὑπόδου-
λοι πρόγονοί μας παρουσιάζονται ἀνάγλυφα σέ σύντομο κρυπτογραφικό
κείμενο τοῦ διευθύνοντος τό προξενεῖο Ἐλασσόνας Λ. Χρυσανθοπούλου
(μέσα Μαρτίου 1912): «Ὁ ἐπιλεγείς ἀνωτέρω Μητροπολίτης Γρεβενῶν,
ὅστις, ἐφ’ ὅσον δύναται τις νά κρίνῃ ἐκ τῆς βραχείας ὑπηρεσίας, ἀνέλαβε
μετά ζήλου ἐκπλήρωσιν δυσχερῶν καθηκόντων ἐν πλήρει συνειδήσει τού-
των δι’ ἐγγράφων καί προφορικῶν ἀνακοινώσεων πρός τόν ἀπεσταλμένον
μᾶς ἐξέφρασε πλαγίως παράπονα ὅτι αὐτός καί τό ποίμνιόν του μένουν εἰς
τήν διάθεσιν βουλήσεων τῶν κακούργων, ἐγκαταλελειμμένοι καί οὐδέν
ἔχοντες εἰς διάθεσιν μέσον πρός ὑπεράσπισιν τοὐλάχιστον ζωῆς των».
605359. Κατά τῆς ζωῆς τοῦ Αἰμιλιανοῦ εἶχαν ἐκφραστεῖ εὐθεῖες ἀπειλές,
σύμφωνα μέ δημοσιεύματα τῆς ἐφημερίδας «Μακεδονία». 516, 517. Ὁ
ἐκφοβισμός ἀποτέλεσε τό κύριο ὅπλο τοῦ νεοτουρκικοῦ Κομιτάτου κατά
τήν προεκλογική ἐκστρατεία, σύμφωνα μέ Τοῦρκο ἐρευνητή. Ἀποδίδει
ὅμως τίς παρεμβάσεις τοπικῶν ἀξιωματούχων καί ἀξιωματικῶν τοῦ
στρατοῦ σέ δική τους πρωτοβουλία. 696 276. Οἱ ἐκλογές γιά τήν ἀνάδειξη
τῶν ἐκλεκτόρων διεξήχθησαν περί τήν 20ή Μαρτίου. Ὁ παπα-Νικόλας
Κουκόλης μᾶς πληροφορεῖ στό ἡμερολόγιό του (27.3.1912) γιά τίς ἐκλογές
στό εἰρηνοδικεῖο Ζουπανίου: «Τό 1912 ἔγινε ψηφοφορία εἰς Ζουπάν διά
ἐκλέκτορας δύο καί ἐξελέξαμεν Σεραφείμ, Ἡγούμενον τῆς Ἁγ. Τριάδος καί
Κοσμάν Γάρον». 350299. Ἀρκετοί ἐλληνικῆς καταγωγῆς πολίτες ἀπεῖχαν
ἀπό τίς ἐκλογές ἐκεῖνες.
Τήν 21η οἱ μητροπολίτες τοῦ σαντζακίου Σερβίων συνέταξαν κείμενο
διαμαρτυρίας γιά τόν τρόπο διενέργειας τῶν ἐκλογῶν, τό ὁποῖο ἀπέστει-
λαν ἁρμοδίως καί δημοσίευσαν. 518. Οἱ ἴδιοι μητροπολίτες, μέ τηλεγρά-
φημά τους πρός τό Πατριαρχεῖο, ζητοῦσαν τήν ἀκύρωση τῶν ἐκλογῶν,
ἐπειδή δέν εἶχαν ἐλεγχθεῖ οἱ ἐκλογικοί κατάλογοι καί οἱ ἐκλογεῖς δέν
εἶχαν προσκληθεῖ κατά νομότυπο τρόπο. 519, 460. Ἡ διαμαρτυρία ἔπεσε
στό κενό. Μπροστά στόν κίνδυνο, λόγω νοθείας, νά συρρικνωθεῖ ὁ ἀριθ-
– 361 –
μός τῶν Ἑλλήνων πού θά ἐκλέγονταν βουλευτές, δημοσιεύθηκε στόν τύ-

πο δήλωση τῶν Σούρλα καί Κίγκου, ὑποψηφίων τῶν Ἰωαννίνων, ὅτι εἶναι
πρόθυμοι νά παραχωρήσουν τίς ἕδρες τους στούς Μπούσιο καί Κοσμίδη
(Κωνσταντινουπόλεως) σέ περίπτωση μή ἐκλογῆς αὐτῶν. 461. Οἱ Νεό-
τουρκοι, πού συνέχιζαν, παρά τή διάλυση τῆς βουλῆς, νά ἀσκοῦν τήν
ἐξουσία, ἀπαγόρευσαν τίς περιοδεῖες τῶν ὑποψηφίων βουλευτῶν γιά συ-
νάντηση μέ τούς ἐκλέκτορες καί ἔκλεισαν τίς ἑλληνικές πολιτικές ἐφημε-
ρίδες «Πολιτική Ἐπιθεώρησις», «Νεολόγος» καί «Πρόοδος», ἀλλά καί τήν
πατριαρχική «Ἐκκλησιαστική Ἀλήθεια». Τό Κομιτάτο ἐξῆλθε ἀπό τίς
ἐκλογές πανίσχυρο. Στήν ἐπαρχία Γρεβενῶν σέ σύνολο 17 ἐκλεκτόρων
(ἔναντι 24 τῶν ἐκλογῶν τοῦ 1908), ἐξελέγησαν 6 Ἕλληνες (ἔναντι 21), 2
ρουμανίζοντες καί 9 μουσουλμάνοι (ἔναντι 3). Οἱ μουσουλμάνοι καί οἱ
δύο ρουμανίζοντες ἐκλέκτορες ἐψήφισαν ὑπέρ τοῦ Ὀσμάν Κιαμίλ βέη
ἀπό τά Σέρβια καί τοῦ Γρηγορίου Ἀναγνώστου ἀπό τά Γρεβενά. Σέ σχό-
λιό της ἡ ἐφημερίδα «Μακεδονία» ἔγραφε: «Οἱ μουσουλμάνοι ἐκλέκτορες
ἦσαν κατηφεῖς, διότι πρώτην φοράν εἶχον ἀκούσει τό ὄνομα τοῦ Γρηγορίου
Ἀναγνώστου, τό ὁποῖον, διά νά μάθωσι νά προφέρωσι μόνον, ἵνα τό ἐνθυμη-
θῶσι, ἐχρειάζετο ὁλόκληρος προπαίδεια καί διότι ἐπί δύο ἡμέρας τά μέλη
τῆς «Ἑνώσεως καί Προόδου» δέν τούς ἀφῆκαν ἀπό κοντά. Οἱ πλεῖστοι βα-
ρέως ἔφεραν τήν δουλείαν ταύτην»24. 520, 521. Ὁ μητροπολίτης Γρεβενῶν
Αἰμιλιανός Β΄ ἔγραφε γι’ αὐτόν σέ ἔκθεσή του πρός τό ἐκκλησιαστικό
Συμβούλιο τῆς Ἐκκλησίας τῆς Ἑλλάδος (14.5.1918), μέ ἀφορμή καταγγε-
λία κατοίκων τῆς Βηλιᾶς κατ’ αὐτοῦ, τήν ὁποία εἶχε συντάξει ὁ συντοπί-
της τους δικηγόρος: «...ἐπί τρίμηνον διατελέσαντα βουλευτήν τῆς τουρ-
κικῆς βουλῆς κατά τό 1912, γνωστότατον δέ παρά τοῖς νεοτουρκικοῖς κύ-
κλοις ὑπό τό ἠχηρόν «δικηγόρ Ἐφένδη» καί ἄσπονδον ἐχθρόν τοῦ ἀειμνή-
στου ἐθνομάρτυρος Αἰμιλιανοῦ καί παντός ἴσως Ἀρχιερέως, ὡς δεικνύει καί
ἡ ἀνευλάβεια τοῦ ἀνά χεῖρας ἐγγράφου». 604663. Καί ὁ Σισανίου καί Σιατί-
στης Ἱερόθεος σέ ἔκθεσή του πρός τό Πατριαρχεῖο (6.4.1912) ἔγραφε γιά
τόν Ἀναγνώστου: «…ὅτι θά ἐπλήρου ἐν τῇ περιφερείᾳ Γρεβενῶν καί Ἀνα-
σελίτσης χρέος προδότου τῶν ὁμογενῶν αὐτοῦ διά τοῦ χειρίστου τρόπου
καί ὅτι ἔλαβε τήν Βουλευτικήν ἰδιότητα ὡς γέρας διά τάς τοιαύτας πολυτί-
μους ὑπηρεσίας αὐτοῦ. Ἐάν ἐν Γρεβενοῖς οἱ ρουμανίζοντες εἰσί μάστιξ ἀφό-
ρητος τῇ Ἑλληνικῇ κοινότητι, ὁ κύριος οὗτος, ὁ προσποιούμενος τόν Ἕλληνα
καί ἐπιζητῶν τήν μετά τῶν Ἑλλήνων συναναστροφήν, ὁπότε αὐτῷ συνέφερε
καί μόνον πρός τό θεαθῆναι, ἦτο χειρότερος τούτων, παριστάνων ἑκάστοτε
τάς ψευδεῖς καταγγελίας του ὡς ἐχούσας ἀρχήν γνωστοτάτην». 610. Κατά
τίς ἐκλογές ἐκεῖνες, ἐξελέγησαν συνολικά 16 Ἕλληνες βουλευτές. 597
Ἡ κατάσταση στήν ἐπαρχία Γρεβενῶν ἐπιδεινώθηκε μετά τίς ἐκλογές.
Σέ ἔκθεσή του (18.4.1912) ὁ Χρυσανθόπουλος τοῦ προξενείου Ἐλασσόνας
– 362 –
γράφει: «Ἐν γένει δύναταί τις εἰπεῖν ὅτι ὁ Χριστιανικός πληθυσμός τῆς
ἐπαρχίας Γρεβενῶν εὑρίσκεται ἐν ἀληθεῖ ἀπογνώσει, ληστευόμενος καί
καταπιεζόμενος ἐξ ἴσου παρά ληστῶν καί ὀργάνων τῆς ἐξουσίας, ἅτινα, ὡς
καί ἐν προηγουμέναις ἐκθέσεσί μου ἔσχον τήν τιμήν ν’ ἀναφέρω, ἐν τῷ κα-
ταρτισμῷ τῶν συμμοριῶν τούτων εὑρίσκουσι στήριγμα πρός πραγματοποί-
ησιν καί δικαιολόγησιν τοῦ περί ἐξοντώσεως τοῦ Χριστιανισμοῦ προγράμ-
ματός των». 605362. Ὁ Αἰμιλιανός Β΄ σέ ἐπιστολή του πρός τόν πατριάρχη
τόν Ἀπρίλιο τοῦ 1912 ἔγραφε μεταξύ ἄλλων: «Ἡ ἐν τῇ ταπεινῇ μου ἐπαρ-
χίᾳ κατάστασις ἐξακολουθεῖ νά παραμένῃ φρικωδῶς ἀνώμαλος, καθόσον
ἐξακολουθοῦν, μετ’ ἐντάσεως μάλιστα, αἱ κακώσεις καί οἱ δαρμοί ἀπό μέ-
ρους τῶν ὀργάνων τῆς ἀρχῆς καί τοῦ Κομιτάτου, καθ’ ὅσον ἀρχαί καί Κομι-
τάτον συννενοοῦνται καί ἀπό κοινοῦ συνεργάζονται, ὡς ἀποτελοῦσαι ἕν
ὅλον». Ἀνέφερε στή συνέχεια, μεταξύ ἄλλων, τό ράπισμα τοῦ ἱερέα τῆς
Γεωργίτσας Γεωργίου Ἀλεξίου, 76 ἐτῶν, ἀπό ἀστυνομικό ὄργανο, παρου-
σία τῶν κατοίκων τοῦ χωριοῦ. Πρόσθετε ἀκόμη ὅτι σέ κάποια χωριά,
ὅπως Τσούρχλι, Ραδοσίνιστα καί Τριβένι δέν εἶχαν τελεστεῖ οἱ ἀκολουθίες
τοῦ Πάσχα ἀπό τό φόβο τῶν κατοίκων νά προσέλθουν στούς ναούς. Τέ-
λος, ἀναφερόταν στή δράση τῆς συμμορίας τῶν Μούρτου, Ἀλῆ Τσικούλια
καί κάποιου προδότη Θύμιου, ἡ ὁποία τρομοκρατοῦσε τούς χωρικούς. 462.
Αὐτή ἦταν ἡ κατάσταση στήν ἐπαρχία Γρεβενῶν, ἐνῶ ἡ Τουρκία εἶχε
ἐμπλακεῖ ἀπό μηνῶν σέ πόλεμο μέ τήν Ἰταλία. Μέ τήν κατάληψη τῶν
Δωδεκανήσων ἀπό τούς Ἰταλούς τόν Ἀπρίλιο, ἐκδηλώθηκε ἔντονη δυ-
σφορία κατά τῆς Κυβερνήσεως ἀπό πολλούς Τούρκους. 530 413 (Τουρκία). Ὁ
Μπούσιος ὁμίλησε στήν Κωνσταντινούπολη μέ θέμα τήν ἐκλογική συ-
νεργασία τῶν Ἑλλήνων μέ τό ἀντιπολιτευόμενο τούς Νεοτούρκους κόμ-
μα «Ἐλευθερία καί Συνεννόησις». 522. Ἡ ἀντιπολίτευση θεωρώντας ἐπι-
κείμενη τήν ἀνατροπή τῆς Κυβερνήσεως, λόγω πολιτικῆς κρίσεως, ἄρχισε
νέα προεκλογική ἐκστρατεία. Ἀπό ἐπιστολή τοῦ Γεωργίου Μπουσίου
(24.4.1912) πληροφορούμαστε ὅτι αὐτός θά ἐξετίθετο ὡς ὑποψήφιος βου-
λευτής Μυτιλήνης, ἐνῶ ἀρχικά εἶχε σκοπό νά ἐκτεθεῖ στή Ρόδο, ἡ ὁποία
ὅμως εἶχε καταληφθεῖ ἀπό τούς Ἰταλούς (22.4.1912). 598. Παράλληλα, ἡ
ἐφημερίδα «Ἐμπρός» τῆς Ἀθήνας ἄρχισε νά ἀσκεῖ κριτική στήν πολιτική
τῆς ὁμάδας Μπούσιου, τήν ὁποία χαρακτήριζε προκλητική καί ἀρνητική.
Μάλιστα, τόνιζε ὅτι ὑπῆρχαν ἀρκετοί ἀξιόλογοι ὁμογενεῖς πολιτικοί στήν
Κωνσταντινούπολη, οἱ ὁποῖοι ἀσκοῦσαν σοβαρότερη πολιτική. 463
– 363 –
Ἡ κατάσταση στήν περιοχή λίγο πρίν ἀπό τήν ἀπελευθέρωση
Τόν Ἰούλιο τό Κομιτᾶτο ἀνετράπη ἀπό τήν ἐξουσία. Ἀφορμή γι’ αὐτό
ὑπῆρξε ἡ ἐξέγερση τῶν Ἀλβανῶν τήν ἄνοιξη τοῦ 1912 καί τά σκληρά
ἀντίποινα κατά τοῦ ἀλβανικοῦ λαοῦ ἐκ μέρους τῶν Νεοτούρκων, πού
εἶχαν ὡς ἀποτέλεσμα ἀρκετοί Ἀλβανοί ἀξιωματικοί τοῦ Κομιτάτου νά
προσχωρήσουν στούς ἐπαναστάτες. Ἡ ἐξέγερση ἔγινε μέ τήν ὑποκίνηση
τῶν Αὐστριακῶν, οἱ ὁποῖοι ἀνησυχοῦσαν γιά τήν προσέγγιση τῶν χρι-
στιανικῶν λαῶν τῆς Βαλκανικῆς καί ἐπιδίωκαν νά καταστήσουν τήν
Ἀλβανία ζώνη ἐπιρροῆς. Τότε ἐκδηλώθηκε στό Μοναστήρι, σέ κύκλους
στρατιωτικῶν ὑπό τόν στρατηγό Ναζήμ, Κιρκάσιο, ὁ ὁποῖος διατηροῦσε
σχέσεις μέ τούς Ἕλληνες, ἔντονη ἡ δυσφορία κατά τῆς κυβερνήσεως τῶν
Νεοτούρκων. Ἄν καί ἡ κυβέρνηση ἔλαβε ψῆφο ἐμπιστοσύνης κατά τή συ-
νεδρία τῆς 2ας Ἰουλίου, ἀναγκάστηκε νά παραιτηθεῖ τήν ἑπομένη ὑπό την
πίεση στρατιωτικῶν. 11320. Ὁ Μπούσιος ἔγραψε ἐκείνη τήν ἡμέρα πρός
τόν ἀδελφό του Δημήτριο: «Εὐχαριστήθην διά τάς καλάς εἰδήσεις περί τῆς
ἐσοδείας, μέ ἐλύπησε δέ ἡ κατάστασις τῆς ἐπαρχίας. Αὐτό ὅμως δέν θά
διαρκέσῃ περισσότερον. Ἡ ἐνταῦθα πολιτική ἐξέλιξις βαίνει γοργῶς πρός
μίαν τελικήν ἀπαλλαγήν ἀπό τῆς ἀφορήτου ταύτης γενομένης δι’ ὅλους
καταστάσεως». 598. Ὁ σουλτάνος ἀνέθεσε τόν σχηματισμό κυβερνήσεως
στόν στρατάρχη Γαζῆ Ἀχμέτ Μουχτάρ, ὁ ὁποῖος παρουσίασε τήν ὑπερ-
κομματική κυβέρνησή του στίς 10 Ἰουλίου. 11320. Οἱ ἐθνικότητες χαιρέτι-
σαν μέ ἐνθουσιασμό τή μεταβολή.
Στήν ἐπαρχία Γρεβενῶν δέν μετεβλήθη τίποτε. Ἄν καί οἱ ἐνέργειες
πρός τήν Πύλη εἶχαν ὡς ἀποτέλεσμα τήν μετάθεση τοῦ Μπεκήρ στήν
Ἀδριανούπολη, αὐτός παραιτήθηκε, ἀλλά δέν μετακινήθηκε ἀπό τήν πε-
ριοχή διατηρώντας τόν οὐσιαστικό ἔλεγχο25. 491. Τότε ἐτέθη ἐκ νέου ἀπό
τό Πατριαρχεῖο πρός τόν ὑπουργό Δικαιοσύνης τό θέμα διερεύνησης τῆς
δολοφονίας τοῦ μητροπολίτου Αἰμιλιανοῦ. 523. Ἀκολουθώντας ὁ Αἰμι-
λιανός Β΄ τό παράδειγμα τῶν προκατόχων του, περιόδευε στά χωριά τῆς
ἐπαρχίας κατά τό θέρος τοῦ 1912. Ὅπως συνηθιζόταν, στίς 15 Αὐγούστου
βρέθηκε στή Σαμαρίνα καί ἐπιστρέφοντας στά Γρεβενά ἔκρινε καλό νά
περάσει ἀπό τήν Ἀβδέλλα καί ἀπό τό Περιβόλι πρός ἐνίσχυση τῶν ἑλλη-
νοφρόνων κατοίκων. Σέ ἔκθεσή του πρός τόν πατριάρχη (31.8.1912) διε-
κτραγωδεῖ τήν σκαιά συμπεριφορά τῶν ρουμανιζόντων κατοίκων τῆς
Ἀβδέλλας: «Ἅμα τῇ ἀφίξει μου ἐκ Σμίξεως... παρουσιάσθηκαν εἰς τό κατά-
λυμά μου εἴκοσι ρουμανίζοντες ἀβδελιῶται οἱ τά πρῶτα φέροντες, τούτους
δέ ἠκολούθησε ὄχλος πολύς καί συρφετός ἐκ τοῦ ἰδίου φυράματος καί ἀπή-
τησαν παρ΄ ἐμοῦ, ἐάν προὐθέμην νά λειτουργήσω τήν ἐπιοῦσαν, νά δεχθῶ
συλλειτουργούς μου καί τούς δύο ρουμανίζοντας ἱερεῖς τῆς κωμοπόλεως
– 364 –
ψάλλοντας βλαχιστί. Ἐμοῦ ἀπαντήσαντος εἰς τάς προτάσεις ὅτι, ἄνευ τῆς
ἀδείας τῶν Πατριαρχείων, εἰς τά ὁποῖα, ἐάν μοι δώσουν ἀναφοράς συγγνώ-
μης, θά ὑποβάλω αὐτάς καί ἀναλόγως θά πράξω, ἐξεμάνησαν πάντες καί
ὡς τρελοί ὁ μέν Ἰωάννης Παπαχατζῆς (Πασαπορτζῆς 26) καί Γάκης Πάπας
ἔσυραν τά πολύκροτα αὐτῶν νά μέ φονεύσωσιν, ὁ Γίτσας Παπαχατζῆς, Νά-
κος Ἔξαρχος καί Νάκος Πάπας αἰσχρῶς καί ἀσυστόλως ἐξύβρισαν τό Πα-
τριαρχεῖον καί ἅπασαν τήν ἑλλην. ἱεραρχείαν καί οἱ Τόλιος Ζάρρας καί
Χρῆστος Τζάτζος ἔρριπτον πέτρας ἐναντίον μου καί ἐναντίον πάντων τῶν
ἡμετέρων τῶν παρευρεθέντων ἐν τῷ δωματίῳ... Ἐν τῇ κωμοπόλει ὑπάρχει
χωροφυλακή, ἐξ ἧς προσεκλήθησαν οἱ χωροφύλακες, ἀλλ’ ἠκολούθησαν
λέγοντες, καί δύναται νά ἀποδειχθῇ διά μαρτύρων, «διατί νά ἔλθῃ ὁ κερα-
τάς ὁ δεσπότης νά ἀνησυχήσῃ τό χωρίον;»... Καθ’ ὅλην τήν νύκτα ἔρριπτον
πέτρας εἰς τά παράθυρα καί τήν στέγην τοῦ καταλύματός μου, καί ὅμιλος
ἐρασιτεχνῶν ὀγκιζόντων περιήρχετο τό οἴκημά μου ἐν ἀτάκτοις κραυγαῖς,
λέγων «ὡς πότε βλάχε θά κοιμᾶσαι νά ἀκούῃς εἰς τάς ἐκκλησίας τούς
ἕλληνας δεσποτάδες νά προσκαλοῦν τούς ἀντάρτας νά σέ σφάξωσι;» καί
ἄλλα ἀσύστατα καί ἀσεβῆ ἅσματα ὑπό τοῦ φανατισμοῦ καί τῆς μανίας τῆς
ρουμανικῆς ἐμπνευσμένα... Καί εἰς τά φληναφήματα αὐτά τοῦ ὄνμπαση καί
τῶν ρουμανιζόντων δέν θά ἔδιδον οὐδεμίαν σημασίαν, ἐάν μή οἱ ἡμέτεροι, ἐκ
πολυχρονίου πιέσεως καί τυραννίας τῶν ἀρχῶν καταφόρου δέ μεροληψίας
αὐτῶν ἐν παντί καί πάντοτε ὑπέρ τῶν ρουμανιζόντων, δέν ἔχανον τό θάρ-
ρος αὐτῶν καί δέν ἀπέφευγον νά λάβωσι ἐνεργόν μέρος εἰς τό κατάκριτον
τοῦτο ἐπεισόδιον». Ζητοῦσε ἀπό τό Πατριαρχεῖο τήν παρέμβασή του πρός
τιμωρία τῶν ταραξιῶν, οἱ ὁποῖοι ἐνθαρρύνονταν «τῇ ἐνόχῳ ἀνοχῇ τῶν κυ-
βερνητικῶν ἀρχῶν καί δή τοῦ γνωστοῦ καί λυσσαλέου μισέλληνος Μπεκήρ
τῷ θάρρει καί τῇ ἀδείᾳ τοῦ ὁποίου πᾶν ἀνθελληνικόν καί ἀντορθόδοξον
διενεργεῖται ἐν τῇ ταπεινῇ μου ἐπαρχίᾳ»27. 370359. Πάντως ἡ Κυβέρνηση, σέ
ἔνδειξη καλῆς θελήσεως, ἀπομάκρυνε ἀπό τίς θέσεις τους τόν νομάρχη
Σερβίων καί τόν ἔπαρχο Γρεβενῶν ὡς ἐνεχομένους στή δολοφονία τοῦ
Αἰμιλιανοῦ. Τό Πατριαρχεῖο δέν ἀρκέστηκε στήν ἀπόφαση αὐτή, ἀλλά
ζήτησε τή διενέργεια νέων ἀνακρίσεων. 464
Ἡ κυβέρνηση ἦταν μεταβατική γιά τή διενέργεια ἐκλογῶν. Κατά τό
θέρος τοῦ 1912 Ἀλβανοί κινοῦνταν πρός τά βλαχόφωνα χωριά τοῦ Ζαγο-
ρίου, φθάνοντας ὡς τή Μπριάζα καί ζητώντας ἀπό τούς ρουμανίζοντες
νά συγκροτήσουν ἐπαναστατικό σῶμα, πού θά συνεργαζόταν στή συνέ-
χεια μέ τούς Ἀλβανούς. Μέ τίς εὐλογίες τοῦ αὐστριακοῦ προξενείου Ἰω-
αννίνων, οἱ ρουμανίζοντες εἶχαν συμφωνήσει νά στηρίξουν στίς ἐκλογές
Ἀλβανούς ὑποψηφίους, ὅπου ὑπῆρχαν. 38639. Τελικά, ὁ Μπούσιος ἀποφά-
σισε νά μήν μετακινηθεῖ σέ ἄλλη ἐκλογική περιοχή. Μαζί μέ τόν Βαμ-
βακᾶ ὑπέβαλαν τίς αἰτήσεις ὑποψηφιότητάς τους στόν μουτεσαρίφη (νο-
– 365 –
μάρχη) Σερβίων (28.8.1912). 598. Ὁ Μπούσιος πίστευε ὅτι ἦταν ἡ κατάλ-

ληλη εὐκαιρία γιά τήν ἀπομάκρυνση ἀπό τήν ἐπαρχία τῶν φανατικῶν
ὑποστηρικτῶν τῶν Νεοτούρκων καί ἔγραψε στόν ἀδελφό του: «Διά τήν
μετάθεσιν τοῦ Μπεκήρ, πιστεύω αὐτήν τήν φοράν νά μή βραδύνῃ πλέον,
διότι καί πάλιν ἀπετάθην καί ἔλαβον ὁριστικάς διαβεβαιώσεις. Διά τόν Κα-
ϊμακάμην σας καί τόν τῆς Κοζάνης ἐπίσης μᾶς ὑποσχέθησαν ὅτι θά τούς
μεταθέσουν. Ὅσον ἀφορᾶ τόν Δήμαρχον καί τόν κατίπην, θά χρειασθῇ ἕν
μικρόν τηλεγράφημα τοῦ αὐτόθι πρακτορείου τῆς Ἐλευθερίας καί Συνεν-
νοήσεως πρός τό ἐδῶ κέντρον, ὁπότε θά γίνῃ ἡ δέουσα προσπάθεια. Εἰς τό
τηλεγράφημα δέον νά καταγγέλλωνται ρητῶς ὡς προβάντες εἰς παρανομί-
ας κατά τάς παρελθούσας ἐκλογάς καί ὡς φανατικοί ὀπαδοί τοῦ κομιτάτου.
Καί ἐγώ θά ἐνεργήσω ἐκ παραλλήλου, πιστεύω δέ νά γίνῃ». 598. Συνάγεται
ὅτι οἱ Ἕλληνες θά κατέρχονταν ὑποψήφιοι μέ τό κόμμα «Ἐλευθερία καί
Συνεννόησις». Ἡ ἀναφορά στόν δήμαρχο ὑποδηλώνει ὅτι οἱ Νεότουρκοι
εἶχαν, μέ νοθεία, ἐγκαταστήσει στά Γρεβενά δήμαρχο μουσουλμάνο ἤ
ρουμανίζοντα28. Τελικά, ὁ Μπεκήρ δέν ἀπομακρύνθηκε ἀπό τά Γρεβενά.
Μάλιστα, συνέχιζε νά προκαλεῖ μή διστάζοντας να συγκρουστεῖ ἀκόμη
καί μέ ὄργανα τῆς ἐξουσίας, ὅπως ὁ εἰσαγγελέας Γρεβενῶν, Ἀλβανός
στήν καταγωγή, τόν ὁποῖο ἀπήγαγε νύχτα ἀπό τήν οἰκία του καί τόν
ἐξαφάνισε ἐπί ἑβδομάδα ὑποβάλλοντάς τον σέ βασανιστήρια. 492
Ἡ ὀθωμανική βουλή διαλύθηκε στίς 5 Αὐγούστου. Ὁ μήνας Σεπτέμ-
βριος ἦταν προεκλογικός. Οἱ ἐκλογές θά διεξάγονταν ἀπό 1 ης μέχρι 14ης
Ὀκτωβρίου. Αὐστριακός διπλωμάτης σέ ἔκθεσή του (9.9.1912) ἔγραφε:
«Ὅταν λέγεται ὅτι σχεδόν ὅλοι οἱ ἡγέτες τῶν νεοτούρκων ἁπλῶς ἐνδιαφέ-
ρονται γιά τόν πλουτισμό τους, δέν περιμένει κανείς τίποτε καλό ἀπό τήν
ἐπιστροφή τους στήν κυβέρνηση. Φυσικά δέν ὑπάρχει ἐμπιστοσύνη στά
ἀνθρωπάκια τοῦ Ἀμντούλ Χαμίτ». 318407. Ἡ νέα ἡγεσία ἔσπευσε νά προ-
τείνει στήν Ἑλλάδα τή σύναψη συμφωνίας γιά τόν ἐπανακαθορισμό τῶν
συνόρων καί τήν παραχώρηση τῆς Κρήτης. Ἦταν ὅμως πολύ ἀργά, γιά
νά τό δεχθεῖ αὐτό ἡ Ἑλλάδα. Ἡ συμφωνία μέ τίς ἄλλες βαλκανικές χῶρες
εἶχε ὁλοκληρωθεῖ καί σέ λίγο θά ξεσποῦσε ὁ πόλεμος. 320 48. Τό σχέδιο
γενοκτονίας δέν πρόλαβαν οἱ Νεότουρκοι νά τό ἐφαρμόσουν στήν περιο-
χή Γρεβενῶν. Τά βάσανα τοῦ λαοῦ, πού παρέμεινε ὑπόδουλος ἐπί πε-
ντακόσια τριάντα περίπου χρόνια, ἔπαυσαν μετά ἀπό μήνα, καθώς
Ἕλληνες ἐθελοντές εἰσέρχονταν νικηφόροι στά Γρεβενά τή 13 η Ὀκτωβρί-
ου 1912, ἡμέρα Σάββατο.
– 366 –
Κεφάλαιο Θ
Ἡ ἀπελευθέρωση
Ἡ κήρυξη τοῦ πολέμου - Ἡ μάχη τῆς Δισκάτας - Ἑτοιμασία

γιά ἄμυνα στά Γρεβενά
Οἱ διαβουλεύσεις μεταξύ τῶν βαλκανικῶν χριστιανικῶν χωρῶν κατά

τίς ἀρχές τοῦ 1912 κατέληξαν στήν ὑπογραφή ἀμυντικῶν συμφώνων καί
συμμαχιῶν πού σκοπό εἶχαν νά προετοιμάσουν τήν κοινή ἐπίθεση κατά
τῶν Ὀθωμανῶν κατακτητῶν καί τήν ἀπελευθέρωση τῶν ὑποδούλων
ἀκόμη βαλκανικῶν περιοχῶν. Τήν 29η Φεβρουαρίου / 13η Μαρτίου 1912
ὑπογράφηκε ἡ βουλγαροσερβική συνθήκη συμμαχίας καί τή 16 η / 29η Μα-
ΐου ἡ ἑλληνοβουλγαρική. Ἀκολούθησε συνθήκη μεταξύ Βουλγαρίας καί
Μαυροβουνίου τόν Ἰούνιο. 33517, 3178. Ἡ κήρυξη τοῦ πολέμου ἀναγγέλ-
θηκε, μετά τήν ἀπόρριψη τελεσιγράφου τῶν συμμάχων, πρῶτα ἀπό τό
Μαυροβούνιο (4/17 Ὀκτωβρίου) καί τήν ἑπομένη ἀπό τίς ἄλλες τρεῖς
χῶρες. 11337. Πάντως, ἡ ἐφημερίδα «Μακεδονία» στό φύλλο τῆς 29 ης Σε-
πτεμβρίου ἀνακοίνωνε συγκρούσεις στή μεθόριο μέ τό Μαυροβούνιο καί
ἀκόμη ὅτι οἱ (μουσουλμάνοι) πρόκριτοι τῶν Γρεβενῶν τόνιζαν τήν ἀνά-
γκη συνεργασίας Ἀλβανῶν καί Βαλαάδων πρός ὑπεράσπιση τῆς περιο-
χῆς. 524
Οἱ Τοῦρκοι εἶχαν παρατάξει τόν κύριο ὄγκο τῶν συνοριακῶν δυνάμε-
ών τους μέ τήν Ἑλλάδα στό Σαραντάπορο ἀναμένοντας ἐκεῖ τήν κύρια
ἐπίθεση τοῦ ἑλληνικοῦ στρατοῦ. Τή γραμμή Δισκάτα-Ζιμνιάτσι-
Δημινίτσα-Βελεμίστι ὑπεράσπιζαν τρία τάγματα πεζικοῦ, ἀπόσπασμα
ἱππικοῦ καί πυροβολαρχία. Ἄλλο τάγμα πεζικοῦ θά κάλυπτε τήν ὁριο-
γραμμή Δημινίτσα-Κηπουριό-Κρανιά μέ βάση τά Γρεβενά. Τελικά ὅμως
αὐτό ἔλαβε διαταγή νά μετακινηθεῖ νοτίως τῆς Κοζάνης καί νά ἀντιτάξει
ἐκεῖ ἄμυνα. 11334.
– 367 –
Πρός τή Δισκάτα κατευθύνθηκαν

δύο τάγματα εὐζώνων τοῦ ἑλληνικοῦ
στρατοῦ, τά 1ο καί 4ο, ὑπό τόν συ-
νταγματάρχη τοῦ μηχανικοῦ Στέφα-
νο Γεννάδη. Οἱ προφυλακές τῶν
Τούρκων δέχθηκαν αἰφνιδιαστική
ἐπίθεση τά χαράματα τῆς 6ης Ὀκτω-
βρίου κοντά στήν Τσούκα καί ὑποχώ-
ρησαν πρός τήν Πετσούγκα καί ἀπό
ἐκεῖ στή Δισκάτα. Τήν κίνηση τοῦ πε-
ζικοῦ θά ὑποστήριζε καί ταξιαρχία
ἱππικοῦ, πού θά ἐκινεῖτο ἀπό τό
Πραιτόρι Ἐλασσόνας πρός Δισκάτα.
Στόχος τῶν κινήσεων αὐτῶν ἦταν ἡ
προέλαση στό δρόμο Δισκάτας-
Λαζαράδων Σερβίων καί ἡ προσβολή
τῶν Τούρκων ἀπό τά νῶτα. Τό ἱππικό
Φ118. Ἡ μάχη τῆς Δισκάτας συνάντησε ἐμπόδια καί δέν ἐφθασε
ἔγκαιρα στόν προορισμό του. Ἔτσι,
τήν ἐπίθεση κατά τοῦ τουρκικοῦ στρατοῦ, πού ἦταν ὀχυρωμένος στό
ὕψωμα τοῦ Ἅι-Λιά, στόν Τρέτιμο, ἐπιχείρησαν τά δύο τάγματα εὐζώνων
τήν 7η Ὀκτωβρίου. Οἱ Τοῦρκοι, μετά
ἀπό τακτικό ἑλιγμό τῶν εὐζώνων
ἀναγκάστηκαν νά ἐγκαταλείψουν τή
Δισκάτα ὑποχωρώντας πρός Σέρβια.
Στή μάχη σκοτώθηκε ὁ λοχαγός Δη-
μοσθένης Μανουσάκης ἀπό τή Σπάρ-
τη καί ἕνας δεκανέας. Οἱ τραυματίες
ἀνῆλθαν σέ 18. Μετά τή μάχη κατέφ-
θασε στή Δισκάτα καί οὐλαμός ἱππι-
κοῦ. Σέ λίγες μέρες οἱ κάτοικοι της
εἶχαν καταστρέψει τούς στρατῶνες
τῶν Τούρκων. 33570. 17342, 27471, 466
Ὁ Μπεκήρ, μέ τήν κήρυξη τοῦ πο-
λέμου, κινήθηκε πρός τά χωριά μέ
μουσουλμανικό πληθυσμό. Ἔφθασε
ὥς τό Κάστρο καί τό Βράσνο, μέ σκοπό
νά ἐξεγείρει τούς μουσουλμάνους κα-
τοίκους κατά τῶν χριστιανῶν. Σχημά-
τισε σῶμα μέ ὅσους ἀποδέχθηκαν τήν Φ119. Δημοσθένης Μανουσάκης
– 368 –
ἔκκλησή του καί κινήθηκαν ἀνατολικά, σκοτώνοντας τούς χριστιανούς

πού συναντοῦσαν. Ἕνα τέτοιο φονικό ἔγινε στήν τοποθεσία «Σάτσα
Μπουγάζι». 68259. Παράλληλα, ἀπέστειλε ὅπλα πρός τόν Τσιακαμᾶ στήν
Κρανιά, ὥστε να ἐξοπλιστοῦν οἱ ρουμανίζοντες κάτοικοι αὐτῆς. Ὁ Τσια-
καμᾶς ἔφερε τόν βαθμό τοῦ ἐφέδρου λοχαγοῦ τοῦ τουρκικοῦ στρατοῦ.
722. Σκοπός τοῦ Μπεκήρ ἦταν νά ἀντιτάξει σθεναρή ἄμυνα στά Γρεβενά.
Ἔτσι στούς 70 ἄνδρες τοῦ τακτικοῦ στρατοῦ, πού εἶχαν ἀπομείνει στήν
πόλη, προστέθηκαν καί 150 ἀκόμη χωροφύλακες, τῆς πόλεως καί τῶν γύ-
ρων σταθμῶν, καί μουσουλμάνοι, Βαλαάδες καί Ἀλβανοί, τῆς πόλεως καί
τῶν γύρω χωριῶν. Σ’ αὐτούς προστέθηκαν καί ρουμανίζοντες ἐθελοντές,
μεταξύ τῶν ὁποίων καί ὁ Τούλιος, ἐπιθεωρητής τῶν ρουμανικῶν σχολεί-
ων. 131298-314. Ὁ Μπεκήρ συνέλαβε τόν μητροπολίτη Αἰμιλιανό Β’ καί 12
προκρίτους τῶν Γρεβενῶν, προκειμένου νά τούς χρησιμοποιήσει ὡς δια-
πραγματευτικό μέσον. 492. Στά Βέντζια κινήθηκε, ὑπό τήν καθοδήγηση
τοῦ Μπεκήρ, ὁ Γκρόζος ἀπό τήν Τόριστα, ὁ ὁποῖος λεηλάτησε ἀρκετά χω-
ριά. 138
Μία ἴλη δυνάμεως 137 ἀνδρῶν τῆς ταξιαρχίας ἱππικοῦ ὑπό τόν Ἀ.
Σοῦτσο εἶχε διαταχθεῖ (9.10) νά ἐνεργήσει ἀναγνώριση πρός Γρεβενά.
Αὐτή, μετά ἀπό κάποιες ἀψιμαχίες στή Δημινίτσα καί τό Φιλί, ἔφθασε
στίς νότιες παρυφές τῶν Γρεβενῶν τό βράδυ ἐκείνης τῆς ἡμέρας. Τά μόνα
φωταγωγημένα κτίρια ἦταν τοῦ στρατιωτικοῦ νοσοκομείου, στό λόφο βο-
ρειοανατολικά τῆς πόλεως καί τοῦ στρατοπέδου στό λόφο «Κισλᾶς». Ἡ
ἴλη διανυκτέρευσε στό Καλαμίτσι καί ὁ διοικητής της ἔστειλε, μέ τόν ἱε-
ρέα, μήνυμα στίς τουρκικές ἀρχές ζητώντας τήν παράδοση τῆς πόλεως.
Τήν ἑπομένη ὁ Μπεκήρ ἐνήργησε ἐπίθεση μέ τούς ἄνδρες του καί ἀνά-
γκασε τήν ἴλη νά συμπτυχθεῖ πρός τόν Ἁλιάκμονα καί ἀπό ἐκεῖ πρός τά
Σέρβια. 49
Τήν ἴδια ἐκείνη ἡμέρα ὁ Γεννάδης ἔλαβε διαταγή νά προωθηθεῖ πρός
Λουζιανή, προκειμένου νά ὑποστηρίξει στή διάβαση τοῦ Ἁλιάκμονα τήν
5η Μεραρχία, ἡ ὁποία ἐνεργοῦσε κυκλωτική ἐνέργεια κατά τῶν ἀμυνομέ-
νων τουρκικῶν δυνάμεων. Ἡ μεραρχία, κινούμενη ἀπό τό Λουτρό Ἐλασ-
σόνας πρός Ἁλιάκμονα, συνάντησε (9.10) ἰσχυρή ἀντίσταση κοντά στούς
Λαζαράδες Σερβίων. Στήν μάχη ἔσπευσαν καί τά δύο τάγματα ὑπό τόν
Γεννάδη. Οἱ Τοῦρκοι ὑποχώρησαν κατά τή νύχτα πρός τήν Κοζάνη. 49. Ὁ
Γεννάδης κινήθηκε τήν ἑπομένη πρός τή μονή Ζιδανίου, παρά τό Μικρό-
βαλτο, ὅπου παρέμεινε ἐπί διήμερο ἀναμένοντας διαταγές. Ἐκεῖ τόν συ-
νάντησε ἡ ἴλη, πού ἐπέστρεφε ἀπό τά Γρεβενά, καί τόν ἐνημέρωσε γιά τά
συμβαίνοντα. Στρατιωτικό ἀνακοινωθέν (10.10) πληροφοροῦσε ὅτι ἡ 4 η
μεραρχία εἶχε καταλάβει τά Σέρβια, ἐνῶ ἡ 5η καί τά δύο τάγματα εὐζώ-
νων ὑπό τόν Γεννάδη βρίσκονταν στήν κοιλάδα τοῦ Ἁλιάκμονα κοντά
– 369 –
στή μονή τῆς Ζάμπορντας, ὅπου ὑπῆρχε πόρος τοῦ ποταμοῦ. 33584. Ὁ μη-
τροπολίτης Κοζάνης Ἰωακείμ Ἀποστολίδης, πού ἐπισκέφθηκε τήν μονή
τῆς Ζάμπορντας τό 1936, ἄκουσε ἀπό μοναχούς κάποιες ἱστορήσεις γιά
γεγονότα σχετικά μέ τήν προέλαση τοῦ ἑλληνικοῦ στρατοῦ καί ἔγραψε
σχετικά: «Οἱ Πατέρες (σ.σ. οἱ μοναχοί) εἶχον εἰδικευθῇ εἰς τούς πόρους καί
εἰς τήν διαπόρθμευσιν τοῦ ποταμοῦ. Εἶναι συγκινητικές οἱ ὑπηρεσίες των
κατά τούς Βαλκανικούς πολέμους και, ἄν ἡ μηχανική ὑπηρεσία τοῦ προε-
λαύνοντος ἑλληνικοῦ στρατοῦ τούς ἤκουε καί δέν κατηνάλισκεν ματαίως
διήμερον εἰς τήν εἰς ἀκατάλληλον θέσιν ζεῦξιν τοῦ Ἁλιάκμονος, δέν θά κα-
θυστέρει εἰς τήν προέλασιν καί ἴσως δέν θά περιήρχετο, κατά τούς Πατέ-
ρας, εἰς ξένας χείρας ἡ ἀκρόπολις τοῦ Ἑλληνισμοῦ πρός βορράν, τό πολύ-
κλαυστον Μοναστήριον (Πελαγονίας)». 529252. Ἡ ζεύξη ἔγινε τελικά, μετά
τόν πνιγμό τοῦ ἀνθυπιλάρχου Ἀναστασίου Κορδῆ καί τριῶν ἱππέων, στό
σημεῖο πού ὑπέδειξαν οἱ μοναχοί μέ ξυλεία πού προσέφερε ἡ μονή καί μέ
τήν ὑποστήριξη χωρικῶν τῆς περιοχῆς. 17786, 34494. Ὁ Κώστας Καραπατά-
κης, ἀνεψιός τοῦ μοναχοῦ Κοσμᾶ τῆς Ζάμπορντας, στίς σημειώσεις του
ἀναφέρει ὅτι ὁ Κοσμᾶς, βλέποντας τούς ἄνδρες τοῦ μηχανικοῦ νά ἐπιχει-
ροῦν ζεύξη σέ ἀκατάλληλο σημεῖο, ἐπιχείρησε νά τούς ἀποτρέψει, ἀλλά
ματαίως. Μετά τόν πνιγμό τοῦ Κορδῆ κατάφερε νά διασχίσει τόν ποταμό
ἀπό πόρο, πού γνώριζε καλά, κρατώντας τά χαλινά μουλαριοῦ. Κατ’
αὐτόν τόν τρόπο πείσθηκαν οἱ σκαπανεῖς νά κατασκευάζουν πρόχειρη
γέφυρα στό σημεῖο ἐκεῖνο. Ἀπόπειρες νά σχηματιστεῖ γέφυρα μέ τή ζεύ-
ξη βαρελιῶν εἶχε ἀποτύχει λόγω τῆς ὁρμητικότητας τῶν νερῶν. 138.
Ἐκτιμοῦμε ὅτι ἡ ζεύξη ἔγινε, προκειμένου νά προσβληθοῦν ἀπό πίσω οἱ
ἀμυνόμενοι στίς «Πόρτες» Σερβίων Τοῦρκοι. Ὁ τουρκικός στρατός ὅμως
δέν κράτησε τή θέση αὐτή ἄμυνας καί ὑποχώρησε προβάλλοντας μικρή
ἀντίσταση. Ἔτσι, ἡ ζεύξη τοῦ Ἁλιάκμονα δέν προσέφερε σημαντικές
ὑπηρεσίες. Εἶναι λοιπόν ὑπερβολικό τό ὅτι στήν καθυστέρηση τῆς ζεύξης
ὀφείλεται καί ἡ καθυστέρηση στήν προέλαση τοῦ ἑλληνικοῦ στρατοῦ.
Σημειώνουμε ὅτι σέ ἐμπιστευτικά ἔγγραφα τοῦ Μακεδονικοῦ Κομιτάτου
(1912) ὑπό τό ψευδώνυμο «Σπηλιώτης» ὑποκρύπτεται ἡ μονή Ζάμπορ-
ντας. 34457
Τό βράδυ τῆς 12ης Ὀκτωβρίου ὁ Γεννάδης ἔλαβε διαταγή ἐκ Σερβίων
ἀπό τόν διάδοχο Κωνσταντῖνο νά ἐλευθερώσει τά Γρεβενά. 49
Κρῆτες ἐθελοντές στήν περιοχή Γρεβενῶν
Στήν Ἀθήνα εἶχαν συγκροτηθεῖ ἐθελοντικά σώματα (πρόσκοποι) ἀπό

διάφορες περιοχές τῆς χώρας. Σημαντική ἦταν ἡ συμμετοχή σ’ αὐτά Κρη-
– 370 –
τῶν. Ὁρισμένα εἰσέβαλαν στήν περιοχή Γρεβενῶν ὑπό τή γενική διοίκηση

τοῦ Γεωργίου Κατεχάκη, τοῦ καπετάν Ρούβα τοῦ Μακεδονικοῦ ἀγώνα, μέ
σύνολο ἀνδρῶν περί τούς τετρακόσιους. Αὐτά σχημάτισαν μικρότερα
σώματα τῶν τριάντα περίπου ἀνδρῶν, τά ὁποῖα εἰσῆλθαν στό ὀθωμανικό
ἔδαφος ἀπό διαφορετικά σημεῖα. 131132. Στόχος τῶν σωμάτων ἦταν νά
προπορεύονται τοῦ τακτικοῦ στρατοῦ, μέ σκοπό νά ἀνατινάζουν γέφυ-
ρες, ἐμποδίζοντας τήν ὀπισθοχώρηση τῶν Τούρκων, νά προξενοῦν δο-
λιοφθορές στίς τηλεγραφικές γραμμές καί νά συλλέγουν πληροφορίες
γιά τίς κινήσεις τῶν Τούρκων. 14512, 28. Τά σώματα ταῶν ἐθελοντῶν δέν
συνάντησαν ἀντίσταση, ἐπειδή, ὅπως γράψαμε, τό τάγμα, πού ἀρχικά
εἶχε ὁριστεῖ γιά τήν προάσπιση τῆς ὁριογραμμῆς Δημινίτσα-Κηπουργιό-
Κρανιά εἶχε μετακινηθεῖ νοτίως τῆς Κοζάνης. 113 35
Σώματα ὑπό τούς Μιχαήλ Τσόντο, τόν ἀρχηγό τῶν ἀνταρτῶν τοῦ Μα-
κεδονικοῦ ἀγώνα, Μανόλη Νικολούδη καί Ἰωάννη Μαυρογένη εἰσῆλθαν
τίς πρῶτες ἡμέρες μετά τήν κήρυξη τοῦ πολέμου δυτικότερα ἀπό τό Βε-
λεμίστι καί κινήθηκαν πρός Γκριντάδες, ὅπου στάθμευσαν. Στόχος τους
ἦταν νά ἐπιτεθοῦν κατά τοῦ Κηπουριοῦ, ὅπου ὑπῆρχε τουρκικός σταθ-
μός. Οἱ Τοῦρκοι εἶχαν πληροφορηθεῖ τά τῆς προελάσεως ὁμάδων ἐθελο-
ντῶν καί εἶχαν ἐγκαταλείψει τίς θέσεις τους. Τά σώματα κατευθύνθηκαν
στή συνέχεια πρός Πηγαδίτσα, οἱ κάτοικοι τῆς ὁποίας εἶχαν ὀοχυρωθεῖ,
γιά νά προβάλουν ἀντίσταση. Οἱ ἐθελοντές ὅμως εἶχαν παρατάξει στά
γύρω ὑψώματα καί ἀόπλους κατοίκους τῶν Γκριντάδων, τοῦ Κηπουριοῦ
καί ἄλλων χωριῶν, μέ ἀποτέλεσμα οἱ κάτοικοι τῆς Πηγαδίτσας νά ἐξα-
πατηθοῦν καί νά παραδοθοῦν. Τά σώματα κινήθηκαν πρός Γρεβενά.
14512, 51. Εἶναι πολύ πιθανόν ἕνα ἀπό αὐτά τά σώματα νά συνέλαβε τόν
Τσιακαμά ἐπικεφαλῆς εἴκοσι ἐνόπλων ρουμανιζόντων τῆς Κρανιᾶς, οἱ
ὁποῖοι κινοῦνταν πρός ὑπεράσπιση τῶν Γρεβενῶν. Ἀσφαλῶς, ἐκεῖνοι θα
δήλωσαν ὅτι κινοῦνταν, γιά νά ἀπωθήσουν τούς Τούρκους. Πόρισμα
ἀνακρίσεων τῶν ἀρχῶν τοῦ 1913, ὅταν πλέον ὁ Τσιακαμᾶς ἦταν νεκρός,
ἀναφέρει ὅτι οἱ ἐθελοντές ὁδήγησαν τούς ὑπό τόν Τσιακαμᾶ ρουμανίζο-
ντες στά Γρεβενά καί τούς παρέδωσαν στόν προσωρινό στρατιωτικό διοι-
κητή. 722. Θεωροῦμε ὅμως ὡς πιθανότερο οἱ ἐθελοντές νά ἐξαπατήθηκαν
καί νά ἄφησαν ἐπί τόπου ἐλεύθερους τούς ρουμανίζοντες, οἱ ὁποῖοι, κατά
τό πόρισμα, ἐπέστρεψαν στήν Κρανιά.
Σώματα Κρητῶν ἐθελοντῶν ὑπό τούς Καραβίτη καί Δικώνυμο- Μακρῆ
εἰσέβαλαν στό ὀθωμανικό ἔδαφος ἀπό τό Βελεμίστι, ὅπου τό πρωί τῆς 7 ης
συνάντησαν μικρή ἀντίσταση. Κινήθηκαν στή συνέχεια πρός Γκρέουσα -
Διμηνίτσα καί καταυλίστηκαν, μέ τή βοήθεια χωρικῶν τῆς Δημινίτσας,
στό δάσος τοῦ διαλυμένου οἰκισμοῦ Κομπλαράκι. Τό ἀπόγευμα τῆς 8ης
πέρασαν τόν Ἁλιάκμονα καί διά τῆς Χολένιστας ἔφθασαν τό βράδυ στή
– 371 –
Σαρακίνα. Ἀπό ἐκεῖ ἔστειλαν γράμμα πρός τόν συνταγματάρχη Γεννάδη

καί τόν ἐνημέρωσαν γιά τίς κινήσεις τους. Στή Σαρακίνα συνάντησαν
ἀγά τῶν Βεντζίων, μέ τόν ὁποῖο ἔστειλαν τήν ἑπομένη μήνυμα στούς
μπέηδες τῶν γειτονικῶν χωριῶν, ὅπου κατοικοῦσαν μουσουλμάνοι, Ἀγα-
λαίων, Βεντζίου, Νησινίκου καί Τόριστας, τούς ὁποίους καλοῦσαν νά πα-
ρουσιαστοῦν στή Σαρακίνα, γιά νά παραδώσουν τόν ὁπλισμό τους καί νά
ἀναγνωρίσουν τή νέα ἀρχή. Στήν πρόσκληση ἀνταποκρίθηκαν οἱ μπέη-
δες τῶν τριῶν πρώτων χωριῶν καί αὐθημερόν συνυπεγράφη ἡ δήλωση
ὑποταγῆς. Μετά τήν ἀναχώρηση τῶν σωμάτων ἀπό τή Σαρακίνα, οἱ κά-
τοικοι εἰδοποίησαν τούς ἐθελοντές μέ πυροβολισμούς. Εἶχε καταφθάσει
ἀντιπροσωπεία τῆς Τόριστας. Καί αὐτοί μέ τή σειρά τους δήλωσαν ὑπο-
ταγή. 131120, 8717. Τά σώματα κατευθύνθηκαν πρός Πυλωρί καί Ἔξαρχο,
ὅπου διανυκτέρευσαν τή νύκτα πρός τή 10 η. Τό ἀπόγευμα τῆς ἑπομένης
κινήθηκαν πρός Παλαιόκαστρο, ὅπου διανυκτέρευσαν. Ἐκεῖ συνάντησαν
ὁμάδα ἀνταρτῶν ὑπό τόν Μακρῆ ἤ Ἀλεξίου ἀπό τά Γρεβενά, ἀπό τόν
ὁποῖο ἐνημερώθηκαν γιά τή δύναμη τῶν Τούρκων στή Σιάτιστα. Τήν
ἑπομένη (11.10) ἔστειλαν μήνυμα πρός τόν διοικητή της νά παραδώσει
τήν πόλη. 131151, 8722. Τό χάραμα τῆς 12ης Ὀκτωβρίου ἡ φρουρά τῆς Σιάτι-
στας ἐγκατέλειψε θορυβημένη τήν πόλη, ὅταν διαπίστωσε ὅτι δέν ὑπῆρχε
τηλεγραφική ἐπικοινωνία. Οἱ κάτοικοι, γνωρίζοντας τήν ἄφιξη τῶν ἐθε-
λοντῶν στό Παλαιόκαστρο, βγῆκαν νά τούς ὑποδεχθοῦν καί αὐτοί
εἰσῆλθαν θριαμβευτικά στή Σιάτιστα, τήν ὁποία τούς παρέδωσε ὁ μου-
δίρης Εὐάγγελος, ρουμανίζων Βλάχος. Μετά ἀπό λίγη ὥρα ἀνυποψίαστοι
γιά τίς ἐξελίξεις Τοῦρκοι χωροφύλακες μετέφεραν στή Σιάτιστα ἀπό τό
Παληοχώρι τόν ἱερέα Γεώργιο Παπαζήση, τόν δάσκαλο Εὐάγγελο Σια-
μπανόπουλο καί ἕναν ἀκόμη κάτοικο. 262 34. Ἦταν ἀπό τίς τελευταῖες κι-
νήσεις τρομοκράτησης τῶν ὑποδούλων. Ἀπό τή Σιάτιστα οἱ ἀντάρτες κι-
νήθηκαν δυτικότερα, προκειμένου νά ἀναγκάσουν σέ παράδοση τούς
μουσουλμάνους τῆς Βρόγκιστας. Ἐκεῖνοι ἀρνήθηκαν τήν ὑποταγή καί κι-
νήθηκαν κατά τοῦ Τσιαρούσινου. Κατακρεούργησαν τόν ἡγούμενο τῆς
μονῆς Γαβριήλ, σκότωσαν μιά γυναίκα στό χωριό καί ἔκαψαν μερικά
σπίτια, ἀλλά ὑποχώρησαν τελικά, ὅταν τούς ἐπιτέθηκαν οἱ ἐθελοντές.
8723. Τήν ἡμέρα ἀπελευθέρωσης τῆς Σιάτιστας ἔφθασαν στό Παλαιόκα-
στρο τά σώματα ὑπό τούς Εὐθύμιο Καούδη, Ἠλία Δεληγιαννάκη καί Μα-
νοῦσο Σεϊμένη, δυνάμεως 80 ἀνδρῶν. Εἶχαν κινηθεῖ ἀπό τήν Καλαμπάκα
πρός τό Τουρνίκι, ὅπου συγκρούστηκαν μέ σῶμα μᾶλλον Βαλαάδων 1.
12717. Αὐτοί εἰσῆλθαν ἐσπευσμένα στή Σιάτιστα, μετά ἀπό ἔκκληση τῶν
κατοίκων, πού φοβούνταν πιθανή ἐπίθεση τῶν Τούρκων τῶν Καραγιανί-
ων. Φρουρά τῆς Σιάτιστας ἀνέλαβε τό σῶμα τοῦ Δεληγιαννάκη. 14512, 46,
8726
– 372 –
Ἐνῶ τά σώματα Καραβίτη καί Μακρῆ ἦσαν καταυλισμένα στό Κο-

ντσκό (13.10), ἔλαβαν ἀπάντηση ἀπό τόν Γεννάδη, ὁ ὁποῖος, κινούμενος
ἀπό τούς Λαζαράδες πρός Ἀράπι, ζητοῦσε νά κατευθυνθοῦν πρός συνά-
ντησή του. Τότε ἔλαβαν καί τήν πληροφορία ἀπό τή Σιάτιστα ὅτι ὁ Μπε-
κήρ εἶχε ἐγκαταλείψει τά Γρεβενά καί εἶχε καταφύγει, κατά πᾶσαν πιθα-
νότητα, στήν Ἀνασελίτσα. Τά σώματα Καραβίτη καί Μακρῆ ἔχοντας
ἄλλες ἐντολές κινήθηκαν πρός Λέχοβο. 131132, 8730. Τό σῶμα ὑπό τόν Μα-
κρῆ - Ἀλεξίου προωθήθηκε μαζί μέ τό σῶμα τοῦ Σεϊμένη πρός τό Βογα-
τσικό. 131151, 8732. Τά σώματα τῶν Καούδη καί Δεληγιαννάκη κινήθηκαν
πρός Γρεβενά. 12718
Ἡ ἀπελευθέρωση τῶν Γρεβενῶν
Ποιό σῶμα εἰσῆλθε πρῶτο στά Γρεβενά δεν μᾶς εἶναι γνωστό. Ἀπό
τήν κατεύθυνση τῆς Πηγαδίστας κινήθηκαν, ὅπως γράψαμε, τά σώματα
τῶν Τσόντου, Νικολούδη καί Μαυρογένη2. Ὁ Κελαϊδῆς, πού μετεῖχε σ’
αὐτά, ἀναφέρει ὅτι οἱ Κρῆτες ἐθελοντές, φθάνοντας στήν πόλη, ἄκουσαν
χαρμόσυνες κωδωνοκρουσίες. 14551. Ὁ Μαργαρίτης μαρτυρεῖ ὅτι συνέβη-
σαν ἀψιμαχίες καί ὅτι στό ὕψωμα τῆς Ἁγίας Παρασκευῆς εἶχε κάνει τήν
ἐμφάνισή του ὁ Βερβέρας μέ σῶμα κλεφτῶν τῆς περιοχῆς. Μάλιστα, στίς
ἀψιμαχίες αὐτές σκοτώθηκαν ὁ Κωνσταντῖνος Γκαλντέμης (Φλῶρος)
ἀπό τήν Τίστα καί, πιθανόν, ὁ στρατιωτικός διοικητής τῶν Γρεβενῶν Ρε-
Φ120. Ἡ μάχη τῶν Γρεβενῶν (φανταστική ἀπεικόνιση σέ λιθογραφία)
– 373 –
τζέπ. 656, 20037. Ἡ μή σοβαρή ἀντίσταση μαρτυροῦσε τήν ἐγκατάλειψη

τῆς πόλεως ἀπό τή φρουρά τοῦ Μπεκήρ, συνεπῶς οἱ πληροφορίες πού
εἶχαν φθάσει στή Σιάτιστα ἦσαν ἀληθεῖς.
Μέ τή δύναμη, πού προαναφέραμε, ὁ Μπεκήρ κατευθύνθηκε πρός τό
Τσούρχλι, τόπο καταγωγῆς του, γιά νά προβάλει ἰσχυρότερη ἀντίσταση,
καθώς θά ἐνισχυόταν ἀπό τούς ἐκεῖ μουσουλμάνους καί ἀπό τούς
ἄλλους τῶν γειτονικῶν οἰκισμῶν Κομπλάρ, Ντοβράτοβο, Κρίφτσι, Δο-
βρούνιστα καί Σούμπινο. Τά σώματα τῶν ἐθελοντῶν Κρητῶν εἰσῆλθαν
στήν πόλη ἀπό διαφορετικά σημεῖα καί σέ ἄλλες χρονικές στιγμές. Τούς
ὑποδέχθηκαν ὁ μητροπολίτης Αἰμιλιανός Β΄, ὁ μουφτῆς, ὁ δήμαρχος καί
οἱ μπέηδες πού δήλωσαν ὑποταγή. 14512, 52. Ὁ παπα-Νικόλας Κουκόλης
στό ἡμερολόγιό του γράφει ὅτι τά Γρεβενά ἀπελευθερώθηκαν, ἀσφαλῶς
ἀπό τούς Κρῆτες ἐθελοντές, τή 13η Ὀκτωβρίου. 350300. Ὁ Ἀριστοτέλης Δια-
μάντης, μουσικός καί ποιητής, ἀπαθανάτισε τή στιγμή σέ ποίημά του μέ
πρῶτο τεράστιχο:
Στό Γριβινό μᾶς ἔφθασες
γλυκειά ἐλευθερία
Σάββατο μέρα ἔλαμψες
μετά τή μεσημβρία. 857
Μέ τή βοήθεια ὑπολογιστοῦ συνάγεται ὅτι Σάββατο ἦταν ἡ 13 η Ὀκτωβρί-
ου (ἰουλιανό ἡμερολόγιο)3. ΄Ενθύμηση σέ λειτουργικό βιβλίο τοῦ Νεοχω-
Φ121. Γουρνάκι ἱερός ναός Παναγίας.

Ἐνθύμηση πασχαλίων τῶν ἐτῶν 1912-1914
– 374 –
ρίου ἔφερε στόν νοῦ μου προφητεία τοῦ ἁγίου Κοσμᾶ, πού εἶχα διαβάσει
πρό ἐτῶν: «Τό ποθούμενον θά ἔρθῃ, ὅταν θαρθοῦν δυό πασχαλιές μαζί».
126338. Πράγματι, οἱ γιορτές τοῦ Εὐαγγελισμοῦ καί τοῦ Πάσχα συνέπεσαν
κατά τό 1912. 630. Ἅσμα τῆς ἐποχῆς εἶναι τό ἀκόλουθο:
Βογγοῦν τά ὄρη, τά βουνά κάτω στήν Ἐλασσόνα
μέσα στό Σαραντάπορο πέφτουν πολλά κανόνια.
Τά ρίχνουν ἑλληνόπουλα, παιδιά ἀνδρειωμένα,
γιά νά ξυπνήσουν ἥρωες, ἄνδρες τοῦ Εἰκοσιένα.
Ξύπνα Δεσπότη Γρεβενῶν νά ἰδῇς τήν Ἐλασσόνα,
νά ἰδῇς στά Σέρβια σφαγή, παπάδες ἁγιασμένοι
νά κοίτωνται σάν τά τραγιά, στό αἷμα βουτηγμένοι 4 183117, 222130
Τά σώματα τῶν Γύπαρη, Βολάνη, Μακράκη, Ζουδιανοῦ, Ἀντ. Μάντακα
καί Ὀδυσ. Μάντακα, ὑπό τόν ἀρχηγό Κατεχάκη, τή νύχτα τῆς 5 ης Ὀκτω-
βρίου διαπέρασαν τήν ἑλληνοτουρκική μεθόριο στό ὕψος τοῦ Ὀστροβοῦ.
Στίς 9 Ὀκτωβρίου, μεταξύ Ὀστροβοῦ καί Γεωργίτσας, διέλυσαν τουρκικά
φυλάκια. Περιπλανήθηκαν στή συνέχεια περί τή μεθόριο λόγω ἀποπρο-
σανατολισμοῦ τῶν ἐντοπίων ὁδηγῶν. Ἐπανῆλθαν κατάκοποι στό Βελε-
μίστι μεταξύ 12ης καί 14ης. 14552, 49. Κάποιοι ἀπό τούς ἀνωτέρω ὁπλαρχη-
γούς ὑπό τόν Κατεχάκη εἰσῆλθαν ἐκ νέου τή 14η τοῦ μήνα στό ὀθωμανικό
ἔδαφος καί διανυκτέρευσαν στό Φιλί. 2017. Στήν περιοχή αὐτή τῶν συνό-
ρων, γράφει ὁ Γκούμας, ἔδρασε ὁμάδα ἐντοπίων μέ ἐπιθέσεις κατά τουρ-
κικῶν φυλακίων. 522
Ὁ Γεννάδης προελαύνοντας ἀπό
Λαζαράδες πρός Γρεβενά ἔφθασε στή
Δημινίτσα στίς 13.10. Ἐνῶ βρισκόταν
ἐκεῖ, ἔλαβε γράμμα ἀπό τόν Καραβίτη
καί ἀπάντησε δίνοντας διαταγή νά κι-
νηθοῦν νοτιώτερα, γιά νά συναντη-
θοῦν στά Γρεβενά. Ἐκεῖνοι τοῦ ἀπά-
ντησαν ὅτι ἔπρεπε νά ἔρθει σέ ἔπαφή
μέ τόν Κατεχάκη πού βρισκόταν πλη-
σιέστερα. 131148. 8730. Παράλληλα, ὁ
μητροπολίτης Γρεβενῶν Αἰμιλιανός Β΄
ἀπέστειλε τήν ἴδια ἡμέρα τρεῖς πολίτες
τῶν Γρεβενῶν στό Βελεμίστι, γιά νά
ἐνημερώσουν τή φρουρά τῶν συνόρων
ὅτι οἱ Τοῦρκοι εἶχαν ἐγκαταλείψει τά
Γρεβενά. 49. Τήν ἑσπέρα τῆς 14ης ὁ
Γεννάδης ἔφθασε στό Φιλί, ὅπου τόν
Φ122. Στέφανος Γενάδης
συνάντησαν οἱ ἀπεσταλμένοι τοῦ μη-
– 375 –
τροπολίτου καί τῶν προκρίτων καί τόν ἐνημέρωσαν ὅτι ἡ πόλη ἦταν
ἕτοιμη νά παραδοθεῖ στόν ἑλληνικό στρατό. 131 297. Ὁ Γεννάδης εἰσῆλθε
στήν πόλη, μετά ἀπό ἀναγνώριση, περί τό μεσημέρι τῆς 15 ης Ὀκτωβρίου.
Στήν πόλη εἶχε ἤδη σχηματιστεῖ προσωρινή διοικητική ἐπιτροπή, ἀποτε-
λούμενη ἀπό τούς μητροπολίτη Αἰμιλιανό Β΄, τούς προκρίτους Νικόλαο
Κουσίδη, Ἀθανάσιο Ἠλία, Νικόλαο Ζαμκῖνο, Δημήτριο Μπούσιο, Ἀλῆ Φε-
ρουζάν, ὥς τότε καϊμακάμη, Βεχήπ καί Ζουμπέρ. Ὁ Γεννάδης ἀπέστειλε
στό Γενικό Στρατηγεῖο τό ἀκόλουθο τηλεγράφημα:
«Μεσημβρίαν κατέλαβον πόλιν Γρεβενῶν ἀμαχητί, τοῦ τουρκικοῦ στρα-
τοῦ ἀποσυρθέντος εἰς Λειψίσταν ἅμα τῇ ἀναγγελίᾳ τῆς προελάσεως τῶν
ἡμετέρων. Ὑποδοχή ἐκ μέρους τῶν κατοίκων ἀνεξαρτήτως θρησκεύματος
ἐνθουσιώδης. Ἀπόσπασμα Εὐζώνων, Γεννάδης» 49
Σύμφωνα μέ τό πόρισμα ἀνακρίσεων τῶν ἀρχῶν τοῦ 1913, πού προα-
ναφέραμε, ὁ Τσιακαμᾶς, διαμένων στήν Κρανιά, ἔλαβε γράμμα ἀπό το
Κηπουριό νά μεταβεῖ ἐκεῖ, γιά νά συνοδεύσει τόν ἀστυνομικό διοικητή,
ὀνόματι Ζωγράφο, στήν Κρανιά. Ὁ Τσιακαμᾶς παρέλαβε κάποιους ρου-
μανίζοντες συγχωριανούς του καί μετέβη στό Κηπουριό, ὅπου ὅμως συ-
νελήφθησαν καί μεταφέρθηκαν στά Γρεβενά. Σύμφωνα μέ τό πόρισμα ὁ
Τσιακαμᾶς καί οἱ λοιποί ἀφέθησαν καί πάλι ἐλεύθεροι, καθώς ἀπό τόν
ἀνακριτή θεωρήθηκε ἀπίθανο νά ἀπέδρασαν. 722. Ὁ ἀναφερόμενος Πέ-
τρος Ζωγράφος καταγόταν ἀπό τή Σαμαρίνα, εἶχε χρηματίσει διεθυντής
τοῦ γραφείου τοῦ προέδρου τῆς ἑλληνικῆς Βουλῆς (1904) καί ἦταν ἐπιθε-
ωρητής τῶν ἑλληνικῶν σχολείων στίς βλαχόφωνες κοινότητες (1911). 590,
220243. Πολύ πιθανόν νά εἶχε ἀγανακτήσει, ὅταν πληροφορήθηκε ὅτι ὁ
Τσιακαμᾶς παρέμενε ἐλεύθερος. Κατέστρωσε τό τέχνασμα καί τόν κάλε-
σε ἐξαπατώντας τον στό Κηπουριό φοβούμενος νά μεταβεῖ στήν Κρανιά.
Πιθανόν, ὅταν ἔφθασαν στά Γρεβενά, νά εἶχε εἰσέλθει ἐκεῖ ὁ τακτικός
στρατός καί ὁ Γεννάδης δέν ἐνέκρινε πράξεις ἀντεκδικήσεων. Ὁ Τσια-
καμᾶς ὅμως παρέμεινε ἀδιόρθωτος και κινήθηκε νά συναντήσει τόν
Μπεκήρ στό Τσούρχλι.
Ὁ Γεννάδης ζήτησε νά προωθηθεῖ ἀπό τήν Καλαμπάκα δύναμη δύο
λόχων, προκειμένου νά ἀναλάβει τήν φρούρηση τῆς πόλεως. Τά σώματα
ἐθελοντῶν, πού δροῦσαν ὡς τότε ἀνεξάρτητα στήν περιοχή, ἐτέθησαν
ὑπό τίς διαταγές του. Τή 16η ὁ Γεννάδης διόρισε δήμαρχο Γρεβενῶν τόν
Νικόλαο Κουσίδη καί δημοτικούς συμβούλους τούς Κωνσταντῖνο Ζαρκο-
δῆμο, Ἀθανάσιο Ἠλία, Νικόλαο Ζαμκῖνο, Σπυρίδωνα Εὐθυμιάδη, Δημή-
τριο Μπούσιο, Καζαφέρ, Ζομπέρ καί Κιαμήλ Χαμίτ. 49. Τήν ἴδια ἡμέρα
ἔφθασαν στά Γρεβενά καί τά σώματα ὑπό τόν Κατεχάκη, στά ὁποῖα ἐπε-
φυλάχθηκε θερμότατη ὑποδοχή. Ὁ Αἰμιλιανός Β΄ ἔπλεξε γιά μία ἀκόμη
φορά τό ἐγκώμιο τῆς λεβεντογέννας Κρήτης. 14569, 2018. Ἔστειλε καί συγ-
– 376 –
χαρητήριο τηλεγράφημα πρός τόν πρωθυπουργό Ἐλευθέριο Βενιζέλο γιά

τήν ἀπελευθέρωση τῆς πόλεως, τό ὁποῖο δημοσιεύθηκε, μέ ἐπιφύλαξη ὡς
πρός τήν ἀλήθειά του, ἀπό τίς ἀθηναϊκές ἐφημερίδες. 467
Ἡ μάχη τοῦ Τσουρχλίου
Ὁ Γεννάδης διέταξε στό σῶμα τοῦ

Καούδη νά προελάσει πρός τή γέφυρα
τῆς Σμίξης ἐπί τοῦ Ἁλιάκμονα, στό
ὕψος τοῦ Βογατσικοῦ, προκειμένου νά
ἐμποδίσει τουρκικές ἐνισχύσεις ἀπό
τήν Καστοριά νά σπεύσουν στήν Λει-
ψίστα. Τό σῶμα εἶχε ἀψιμαχία (16.10)
μέ τουρκική δύναμη στό Μαρτσίστι
Βοΐου5. Τά σώματα ὑπό τούς Νικολού-
δη καί Μαυρογένη, μέ 60 ἄνδρες, διε-
τάχθησαν νά ἀνιχνεύσουν τό ἔδαφος
κινούμενα πρός Μεγάλο Σειρήνι καί
Κοντσικιότι. Τό σῶμα τοῦ Κυριάκου
Μητσοτάκη ὑπό τόν Κατεχάκη διετά-
χθησαν νά ἀνιχνεύσουν τό ἔδαφος κι-
νούμενα πρός Κομπλάρ καί Ντοβρά- Φ123. Μπεκήρ Φικρί
τοβο. Σκοπός αὐτῶν ἦταν νά συγκλί-
νουν πρός Τσούρχλι-Κρίφτσι, καθώς ὑπῆρχε ἡ πληροφορία, ὅτι ἐκεῖ εἶχε
ὀχυρωθεῖ ὁ Μπεκήρ μετά τήν ἐγκατάλειψη τῶν Γρεβενῶν. Φθάνοντας τά
πρῶτα σώματα στό Κοντσικιότι (16.10, 11 π.μ.) ἐπιβεβαίωσαν τήν πληρο-
φορία καί ἀνέφεραν στό Γεννάδη, ὅτι ἡ μουσουλμανική δύναμη ὑπό τόν
Μπεκήρ ἀνερχόταν σέ 500 ἄνδρες. 14512, 61. Aὐτή εἶχε ἀναπτυχθεῖ στούς
λόφους γύρω ἀπό τό Τσούρχλι. Οἱ χριστιανοί τοῦ οἰκισμοῦ πληροφορή-
θηκαν τήν προσέγγιση ἑλληνικοῦ στρατεύματος περί τή 10η πρωινή τῆς
17ης καί οἱ δάσκαλοι Γάγαλης καί Γκούρας ἐξῆλθαν πρός προϋπάντησή
του πρός τήν κατεύθυνση τοῦ Κοντσικιότι. Ἔγιναν ἀντιληπτοί ἀπό τούς
μουσουλμάνους, ἀλλά διασώθηκαν καθώς εἰσῆλθαν στό παρακείμενο
δάσος, ὅπου συνάντησαν ὁμάδα 15 ἐθελοντῶν. Σ’ αὐτούς ἔδωσαν πληρο-
φορίες γιά τίς θέσεις καί τόν ἀριθμό τῶν ἀμυνομένων μουσουλμάνων.
Παρά τήν ἀριθμητική διαφορά οἱ ἀντάρτες προήλασαν καί πλησίασαν
στό Τσούρχλι. Ὁ Μπεκήρ, παρατηρώντας τήν προέλαση ἀπό τόν λόφο
«Μνημόρια» καί ἀδυνατώντας νά ἐκτιμήσει τήν ἀριθμητική δύναμη τῶν
ἐπιτιθεμένων, μετά τήν πρώτη ὁμοβροντία ἔδωσε τό σύνθημα τῆς γε-
– 377 –
νικῆς ὑποχώρησης. Οἱ ἀντάρτες εἰσῆλθαν στή χριστιανική συνοικία τοῦ

Τσουρχλίου ἀπό τρεῖς κατευθύνσεις. Οἱ χωρικοί τούς ὑποδέχθηκαν μέ
ἀλαλαγμούς χαρᾶς καί δάκρυα συγκινήσεως. Μετά τούς χαιρετισμούς οἱ
ἀντάρτες ζήτησαν πληροφορίες γιά τήν κίνηση τοῦ Μπεκήρ καί κατευ-
θύνθηκαν πρός τήν μουσουλμανική συνοικία. 76 177, 14561. Ὁ Γκούρας
γράφει πώς οἱ πλεῖστοι μουσουλμάνοι παρέδωσαν τά ὅπλα, κάποιοι ὅμως
ὀχυρώθηκαν καί πρόβαλαν ἀντίσταση. Κατά τήν ἀνταλλαγή πυρῶν
ἔφθασε ἡ εἴδηση ὅτι ὁ Μπεκήρ μέ ἰσχυρή δύναμη ἐρχόταν ἀπό τό Κρίφτσι
φέροντας μαζί του ἀτάκτους, γιά νά ὑπερασπιστεῖ τό χωριό του. Ὁ Κελα-
ϊδῆς γράφει ὅτι οἱ μουσουλμάνοι εἶχαν καταστρώσει ὕπουλο σχέδιο.
Ὅταν ἐκλήθησαν νά παραδώσουν τά ὅπλα κινήθηκαν πρός τά σπίτια
τους καί ἀπό ἐκεῖ ἄρχισαν νά πυροβολοῦν κατά τῶν Κρητῶν, ἐνῶ πα-
ράλληλα ἐπετέθησαν πολυάριθμοι ὁπλισμένοι, οἱ ὁποῖοι ἀνέμεναν ἔξω
ἀπό τό χωριό. 14562. Στή μάχη πού συνήφθη σκοτώθηκαν ὁ Ρεθυμνιώτης
φοιτητής Παντελῆς Χατζηδάκης καί ὁ Γιάννης Βιολάκης ἀπό τήν Κίσαμο,
πατέρας ὀκτώ παιδιῶν. Τραυματίστηκαν οἱ Ποντικάκης ἀπό τό Μάλεμε,
Μιχάλης Μαλανδρῆς ἀπό τούς Λάκκους καί Μανόλης Μαυράκης ἀπό τόν
Γαλατά. 14562, 468. Ἄν πράγματι ὁ Μπεκήρ εἶχε καταστρώσει τό σχέδιο νά
ὑποχωρήσει παραπλανητικά, γιά νά ἐπιτεθεῖ, ὅταν οἱ ἐθελοντές θά βρί-
σκονταν ἐκτεθημένοι στό κέντρο τῆς μουσουλμανικῆς συνοικίας, τότε ὁ
ἀριθμός τῶν φονευθέντων καί τραυματισθέντων Κρητῶν εἶναι ἐντυπω-
σιακά μικρός. Γι΄ αὐτό θεωροῦμε ἀκριβέστερο τό γραφέν ἀπό τόν Γκούρα,
ὅτι ὁ Μπεκήρ δέν ἀνέμενε ἔξω ἀπό τό χωριό, ἀλλά εἶχε κατέλθει στό
Κρίφτσι γιά στρατολόγηση ἀτάκτων. Οἱ Κρῆτες, μετά τήν ἐπίθεση πού
δέχθηκαν, ὑποχώρησαν πρός τό Βίτσι ἀκολουθούμενοι ἀπό ἀρκετούς κα-
τοίκους, ἐνῶ ἄλλοι κάτοικοι κατευθύνθηκαν πρός Γρεβενά. Ὁ Μπεκήρ
ἔγινε γιά λίγο πάλι κύριος στό Τσούρχλι. Στό χωριό εἶχε μείνει ὁ γέρος ἱε-
ρέας Ἰωάννης Σαράντης μέ τήν οἰκογένειά του. Οἱ ἄτακτοι σκότωσαν
αὐτόν, τόν γιό του Βασίλειο, τή μικρή κόρη αὐτοῦ (5 ἐτῶν), τούς ἀσθενεῖς
Χρῆστο Ροβύθα καί τή σύζυγό του, τόν Νικόλαο Γκέντσαγα, πού παρέ-
στεκε σέ τραυματία κρητικό, τόν ἴδιο τόν τραυματία καί ἀνήμπορη γριά.
Περιορίστηκαν ὅμως νά κάψουν μόνο τό σπίτι τοῦ ἱερέα, αἰσιοδοξώντας
ὅτι οἱ Ὀθωμανοί θά ἐξέρχονταν νικητές ἀπό τόν πόλεμο. 76 178
Οἱ ὑπό τόν Κατεχάκη τά χαράματα τῆς 17ης εἰσῆλθαν στό Γκομπλάρ,
οἱ κάτοικοι τοῦ ὁποίου τόν ὑποδέχθηκαν μέ λευκές σημαῖες. Μετά τόν
ἀφοπλισμό τῶν κατοίκων κινήθηκαν πρός τό Ντοβράτοβο, ὅπου συνά-
ντησαν τήν ἴδια ὑποδοχή. Στή συνέχεια κατευθύνθηκαν πρός τό Σούμπι-
νο. 28868
Τήν ἑπομένη (18.10) στρατιωτικός σχηματισμός Εὐζώνων ὑπό τόν Γεν-
νάδη, πού εἰδοποιήθηκε γιά τήν κίνηση τοῦ Μπεκήρ, κατευθύνθηκε πρός
– 378 –
τό Τσούρχλι. Ὁ Μπεκήρ τότε ὑποχώρησε πρός τή Λειψίστα. Τόν ἀκολού-

θησαν τώρα φοβούμενοι οἱ Βαλαάδες τοῦ χωριοῦ του. Σύμφωνα μέ τό
πόρισμα ἀνακρίσεων τοῦ 1913, πού προαναφέραμε, μάρτυρες κατέθεσαν
ἐνόρκως ὅτι στή μάχη τοῦ Τσουρχλίου ἔλαβε μέρος καί ὁ Τσιακαμᾶς. 722.
Αὐτός, μετά τήν ἄσχημη γιά τούς Τούρκους τροπή τῆς μάχης, δέν ἀκο-
λούθησε τόν Μπεκήρ, ἀλλά κινήθηκε πρός Γρεβενά πιθανόν μέ σκοπό νά
ἐπανέλθει στήν Κρανιά καί ἐν καιρῷ νά λάβει «ἄφεση ἁμαρτιῶν».
Οἱ Κρῆτες, πληροφορηθέντες τήν κίνηση Γεννάδη ἐπέστρεψαν στό
Τσούρχλι καί βλέποντας τούς νεκρούς Ἕλληνες παρέδωσαν στή φωτιά τή
μουσουλμανική συνοικία6. Ἔξω ἀπό τό Τσούρχλι συνάντησαν τόν ἀδελφό
τοῦ Μπεκήρ, Τζέλιο, μέ τήν οἰκογένειά του, τόν ὁποῖο φόνευσαν καθώς
πρόβαλε ἀντίσταση καί σκότωσε τόν Μάρκο Σπανουδάκη ἀπό τόν Κίσα-
μο, πατέρα πέντε παιδιῶν. Ἡ μητέρα καί ἡ σύζυγος τοῦ Τζέλιου συνε-
λήφθησαν αἰχμάλωτες, άλλά ἀφέθηκαν ἐλεύθερες. 76179
Ἐνῶ ὁ Κατεχάκης βρισκόταν στό Τσούρχλι, ἐπιτροπή κατοίκων τοῦ
Τσοτυλίου κατέφθασε καί ζήτησε τήν ἀποστολή ἐκεῖ σώματος προκειμέ-
νου νά ἀποφευχθεῖ ἡ καταστροφή τοῦ Γυμνασίου κατά ἐνδεχόμενη ἐπί-
θεση τοῦ Μπεκήρ. 20115
Ἐπιχειρήσεις κατά μουσουλμανικῶν χωριῶν
Στά δυτικά, σῶμα ληστῶν τῆς περιοχῆς ὑπό τούς Ζῆκο καί Βερβέρα
εἰσέβαλαν στό χωριό Κάστρο καί συγκέντρωσαν στό μεσοχώρι ὅλους
τούς ἄνδρες. Ζήτησαν νά τούς καταβάλουν ποσό χρημάτων, προκειμένου
νά διατεθεῖ πρός ἀγορά ὁπλισμοῦ γιά τόν προελαύνοντα ἑλληνικό στρα-
τό. Κατ’ ἄλλη μαρτυρία ζητήθηκε ἀπό τούς χωρικούς νά τούς παραδώ-
σουν τόν ὁπλισμό τους, γνωρίζονταν ὅτι διέθεταν. Στήν ἄρνησή τους, οἱ
ἄνδρες τοῦ Ζήκου προέβησαν στήν ἐκτέλεση 72 κατοίκων καί πυρπόλη-
σαν ἀρκετά σπίτια. Στό Κάστρο κατέφθασαν σύντομα χωρικοί ἀπό πλη-
σιόχωρους οἰκισμούς, οἱ ὁποῖοι, ὅταν εἶδαν τόν χαλασμό, ξεστόμισαν κα-
τάρες κατά τοῦ Ζήκου καί τῶν ἄλλων7. 68239, 268. Μέ τήν ἔναρξη τοῦ πολέ-
μου ὑπῆρξε συμφωνία μεταξύ τῶν κατοίκων Βράσνου καί Τίστας νά στη-
ρίξουν οἱ μέν τούς δε, ἀνεξάρτητα ἀπό τήν ἔκβαση τοῦ πολέμου. Ὁ
Ζῆκος, μετά τό Κάστρο, ἦρθε καί στό Βράσνο. Οἱ κάτοικοι κλείστηκαν στά
σπίτια τους καί περίμεναν νά τούς κάψουν. Τότε ἔφθασαν εἰδοποιημένοι
κάτοικοι τῆς Τίστας μέ ἐπικεφαλῆς τόν ἱερέα καί ἔδιωξαν τούς ληστές.
Αὐτοί ὅμως ἐπανῆλθαν τήν ἑπομένη ἔλαβαν χρήματα καί ἀναχώρησαν8.
68257. Ὁ Λούκας Κόκκινος κινήθηκε κατά τῶν οἰκισμῶν Ντόβρανη καί
Τριβένι, στά ὁποῖα κατοικοῦσαν καί μουσουλμάνοι. 116 185. Οἱ χριστιανοί
– 379 –
τῆς Ντόβρανης προστάτευσαν τούς μουσουλμάνους συγχωριανούς τους.

Ὁ Ἀχμέτ ἀγάς, πρόκριτος αὐτῶν, εἶχε φήμη ἀγαθοῦ ἄνδρα. 664. Στούς
οἰκισμούς αὐτούς δέν ἀναφέρθηκαν βιαιοπραγίες κατά τῶν μουσουλμά-
νων. Ὁ Λούκας, πάντως, εἶχε καταπονηθεῖ σοβαρά ἀπό τήν ἀσθένειά
του. Ἀπεβίωσε κατά τό 1913.
Τό σῶμα τοῦ Γύπαρη κινήθηκε πρός τό Κρίφτσι, καθώς ἔλαβε τήν
εἰδηση ὅτι ὁ Μπεκήρ εἶχε ὀπισθοχωρήσει πρός τή Λειψίστα. Οἱ παραμεί-
ναντες Βαλαάδες τό ὑποδέχθηκαν μέ λευκές σημαῖες. Οἱ ἐθελοντές ἀφό-
πλισαν τούς ὁπλισμένους κατοίκους καί ἀπέστειλαν τόν ὁπλισμό καί τά
πολεμοφόδια στά Γρεβενά. 28867. Ἄλλα σώματα ὑπό τόν Κατεχάκη ἔφθα-
σαν στό Σούμπινο. Ἐκεῖ συνέλαβαν, μετά ἀπό καταγγελία, τόν Βαλαά
Γκάλιο μέ τήν κατηγορία τῆς συμμετοχῆς στή δολοφονία τοῦ μητροπολί-
του Αἰμιλιανοῦ. Στήθηκε στρατοδικεῖο μέ τούς Κατεχάκη, ὡς πρόεδρο,
καί τούς δικηγόρους ἐθελοντές Σταῦρο Κελαϊδῆ καί Κυριάκο Μητσοτάκη,
ὡς μέλη. Ὁ κατηγορούμενος καταδικάστηκε σέ θάνατο καί ἐκτελέστηκε
εὐθύς ἀμέσως μέ ἀποκεφαλισμό. 14512, 72
Στίς 19 Ὀκτωβρίου ἔφθασε στά Γρεβενά καί ἄλλο σῶμα Κρητῶν ὑπό
τόν Λεωνίδα Παπαμαλέκο. Κατά τόν Κελαϊδῆ, αὐτός συνέλαβε τόν Δη-
μήτριο Τσιακαμᾶ, ἐνῶ ἐπιχειροῦσε νά διαφύγει ἀπό τά Γρεβενά καί τόν
ὁδήγησε στό ἐπισκοπεῖο. Ὅταν πληροφορήθηκε γιά τή δράση τοῦ συλ-
ληφθέντος, παρά τήν προτροπή τοῦ μητροπολίτου νά φανοῦν σπλαχνι-
κοί, τόν ὁδήγησε ἔξω καί ἔδωσε ἐντολή νά τόν ἐκτελέσουν. 14573. Ἐκτελέ-
στηκε στή θέση «Μάνα». 671. Σύμφωνα μέ τό πόρισμα ὁ Τσιακαμᾶς «με-
τά τρεῖς ἤ τέσσαρας ἡμέρας ἀπό τῆς μάχης (σ.σ. τοῦ Τσουρχλίου) εὑρέθη
φονευμένος ἄγνωστον ὑπό τίνων, πάντως ὑπό προσωπικῶν ἐχθρῶν, οὕς
ἐδημιούργησαν ἐγκληματικαί κατά τό παρελθόν πράξεις του». 722. Περί-
ληψη τοῦ πορίσματος διεβίβασε ἁρμοδίως ὁ ἐπίτροπος στήν Κοζάνη Ζα-
βιτσιάνος. Εἶναι ἐντυπωσιακό τό ὅτι, ἐνῶ ἀκόμη δέν εἶχαν παύσει οἱ
ἐχθροπραξίες καί ὁ Μπεκήρ, ὅπως θά δείξουμε, ἐκινεῖτο στά ἠπειρωτικά
βουνά σπέρνων τόν τρόμο στούς κατοίκους τῶν οἰκισμῶν, ἡ ἑλληνική κυ-
βέρνηση ἔστειλε στά Γρεβενά ἀνακριτή, γιά νά ἐξακριβώσει τά αἴτια καί
να ἀναζητήσει τούς ἐνόχους τοῦ φόνου τοῦ Τσιακαμᾶ! Εἶναι πολύ πιθα-
νόν νά ζητήθηκε αὐτό ἀπό τή Ρουμανία ἤ τήν Αὐστρία.
Συγκρούσεις στίς περιοχές Ἀνασελίτσας καί Καστοριᾶς –

Ὑποχώρηση
Στίς 19 Ὀκτωβρίου τό σῶμα Καούδη ἀντιστάθηκε στή γέφυρα τῆς

«Σμίξης» καί δέν ἐπέτρεψε σέ τουρκικές ἐνισχύσεις νά διαβοῦν τόν
– 380 –
Ἁλιάκμονα καί νά σπεύσουν πρός βοήθεια τῶν ἀμυνομένων στή Λειψί-

στα. Κατ’ αὐτήν ὅμως τή μάχη τραυματίστηκε σοβαρά στό στῆθος ὁ Κα-
ούδης καί ἀποχώρησε ἀπό τόν πολεμο. 14570. Μετά ἀπό σύντομη ἀνά-
παυση τά σώματα τῶν Νικολούδη καί Γύπαρη κινήθηκαν ΒΔ πρός Λειψί-
στα μέ ὁδηγό τόν Χρῆστο Γαζέπη ἀπό τό Τσούρχλι. Σ’ αὐτά προσεχώρησε
καί ὁ Γκούμας. Ἄλλα σώματα ὑπό τόν Κατεχάκη κινήθηκαν ΒΑ. Μαζί
τους προήλασε καί τό τάγμα εὐζώνων. Ὅταν πρῶτοι ἀντιλήφθηκαν δύ-
ναμη τουρκικοῦ στρατοῦ νά κατευθύνεται πρός τό Τσοτύλι καί ὁ ὁδηγός
τους τούς πληροφόρησε ὅτι πιθανός στόχος τους ἦταν τό Γυμνάσιο τοῦ
οἰκισμοῦ, ἄλλαξαν πορεία καί τήν ἀντιμετώπισαν ἐπιτυχῶς στό Μαρτσί-
στι. 20116, 28870, 522. Τήν ἴδια ἡμέρα (19.10) τά τάγματα Εὐζώνων ὑπό τόν
Γεννάδη ἔδωσαν μάχη μέ τούς ἄνδρες τοῦ Μπεκήρ στή Λειψίστα. Κατά τή
νύχτα οἱ ἀμυνόμενοι ἐγκατέλειψαν τήν κωμόπολη καί ὀπισθοχώρησαν
πρός Καστοριά. Οἱ τοπικοί μπέηδες (Βαλαάδες) ὑποδέχθηκαν τούς Ἕλλη-
νες μέ λευκές σημαῖες. Οἱ ἐλευθερωτές ἀποφυλάκισαν τούς κρατούμε-
νους στό διοικητήριο, μεταξύ τῶν ὁποίων καί τόν Καπλάν Κόντσα μπέη, ὁ
ὁποῖος εἶχε ἀρνηθεῖ νά συστρατευθεῖ μέ τόν Μπεκήρ ἤ νά τόν ἐνισχύσει
οἰκονομικά10. 20120-22, 16, 28877. Οἱ ἐθελοντές συνέχισαν τήν καταδίωξη
τῶν ὀπισθοχωρούντων μέχρι τήν Καστοριά, στήν ὁποία καί ὀχυρώθηκαν
πολλές τουρκικές δυνάμεις. 131317. Τήν 21η τό σῶμα τοῦ Γύπαρη εἰσῆλθε
στό Τσοτύλι καί ἀφόπλισε τούς ἐκεῖ Βαλαάδες9.
Ἡ ἥττα στό Σόροβιτς - Ἡ τουρκική ἀντεπίθεση στή Δυτική

Μακεδονία - Ἡ ἀνακατάληψη τῶν Γρεβενῶν
Κατά τήν προέλασή της στήν περιοχή Φλώρινας ἡ 5 η μεραρχία δέχθη-

κε (21.10) ἐπίθεση πολυαρίθμου τουρκικοῦ στρατοῦ, πού ὀπισθοχωροῦσε
ἀπωθούμενος ἀπό τόν σερβικό στρατό, καί ἀναγκάστηκε νά ὑποχωρήσει
στό Σόροβιτς. Ἐκεῖ στρατοπεδευμένος ὁ ἑλληνικός στρατός δέχθηκε τά
χαράματα (24.10) αἰφνιδιαστική κυκλωτική ἐπίθεση καί κυριεύτηκε ἀπό
πανικό, μέ συνέπεια νά ὀπισθοχωρήσει στήν Κοζάνη ἀποφασισμένος νά
ὑπερασπιστεῖ μέ κάθε θυσία τήν πόλη. Τό Γενικό Στρατηγεῖο ἀνέθεσε τό-
τε τή διοίκηση τῆς Μεραρχίας στόν Γεννάδη. 131 190. Πληροφορηθέντες οἱ
πρόκριτοι τῶν Γρεβενῶν διά τοῦ τηλεγράφου τήν ἄσχημη τροπή τῶν
πραγμάτων, ζήτησαν, διά τοῦ μητροπολίτου Αἰμιλιανοῦ Β΄ καί τοῦ δη-
μάρχου Κουσίδη, ἀπό τόν ὁπλαρχηγό Ἐμμανουήλ Σκουντρῆ νά παραμεί-
νει στήν πόλη τῶν Γρεβενῶν γιά τή φύλαξή της. Ὁ Σκουντρῆς εἶχε ἀφι-
χθεῖ στά Γρεβενά τήν 23η Ὀκτωβρίου. 288100. Σκοπός πάντως τῶν ὀπισθο-
χωρούντων Τούρκων δέν ἦταν ἡ προέλαση πρός νότο, ἀλλά ἡ ἔγκαιρη κί-
– 381 –
νηση βορειοδυτικά πρός Κορυτσά. 131187. Ὁ ὀθωμανικός ὅμως στρατός τοῦ

δυτικομακεδονικοῦ χώρου, ἐνθουσιασμένος ἀπό τήν ἐπιτυχία, ἄρχισε νά
πραγματοποιεῖ ἀντεπιθέσεις γύρω ἀπό τήν Καστοριά. Ἡ ἐσπευσμένη
ἀναχώρηση τοῦ Γεννάδη, προκειμένου νά ἐνισχυθεῖ ἡ ἄμυνα τῆς Κοζά-
νης, περιόρισε σημαντικά τή δύναμη τῶν ἑλληνικῶν ὅπλων δυτικότερα.
131317. Ἡ εὐθύνη στό μέτωπο τῆς Καστοριᾶς ἀνετέθη στόν Κατεχάκη.
14598. Ὁ Καραβίτης, εὑρισκόμενος στό Μπλάτσι, ἐπικοινώνησε μέ τόν Κα-
τεχάκη, πού βρισκόταν στό Βογατσικό, προτείνοντας νά ὀργανωθεῖ ἡ
ἄμυνα σέ δύο θέσεις: Στή Σιάτιστα, προκειμένου νά ἐμποδιστεῖ μέ κάθε
τρόπο ἡ προέλαση τοῦ τουρκικοῦ στρατοῦ πρός Κοζάνη, καί στό δάσος
ἀνάμεσα στό Ζιμνιάτσι καί τή Λουζιανή, προκειμένου νά ἐμποδιστεῖ ἡ
προέλασή του πρός Σέρβια, ἄν ὁ ἐχθρός ἐπέλεγε τό δεύτερο σχέδιο.
Ἐκεῖνος τόν κάλεσε (26.10) νά προσέλθει στό Βογατσικό, καθώς εἶχε λά-
βει τήν πληροφορία ὅτι τό τουρκικό στράτευμα τῆς Καστοριᾶς θά ἐκινεῖτο
πρός νότο. Τά σώματα τῶν ἐθελοντῶν ἀκροβολίστηκαν στούς λόφους
γύρω ἀπό τό Κωσταράτς. 131178. Περί τά τέλη Ὀκτωβρίου ὁ τουρκικός
στρατός, δυνάμεως 2.500 ἀνδρῶν ὑπό τόν Μεχμέτ πασά, ἀντεπετέθη.
131208. Ὑπό τίς διαταγές του ἦταν καί ὁ Μπεκήρ. Οἱ ἀμυνόμενοι, σώματα
Κρητῶν ἐθελοντῶν, δυνάμεως 500 ἀνδρῶν, ἐνισχυμένα ἀπό ἐντοπίους
ἐθελοντές, θεώρησαν ἀδύνατη τήν ἀντιμετώπιση τῶν ἐπιτιθεμένων
Τούρκων, λόγω τῆς ἀριθμητικῆς ὑπεροχῆς ἐκείνων ἀλλά καί τῆς ἐλλεί-
ψεως πολεμοφοδίων. Ἀποφάσισαν νά συμπτυχθοῦν πρός τή Σιάτιστα,
ἀφοῦ ἔδωσαν ἀψιμαχίες σέ χωριά τῆς Καστοριᾶς, προκειμένου νά καθυ-
στερήσουν τόν ἀντίπαλο. 469, 522. Ὁ Καραβίτης παρατήρησε ὅτι τμῆμα
τοῦ τουρκικοῦ στρατοῦ διαχωρίστηκε ἀπό τόν κύριο ὄγκο καί πέρασε τή
γέφυρα τοῦ Ἁλιάκμονα στή θέση «Σμίξη». Συμπέρανε ὅτι πρόθεσή του
ἦταν νά κινηθεῖ πρός τά Γρεβενά. Ἐπικεφαλῆς τοῦ τμήματος, ὅπως ἔδει-
ξαν οἱ ἐξελίξεις, ἦταν ὁ Μπεκήρ. Ὁ Καραβίτης γνώριζε ὅτι στό νοσοκο-
μεῖο Γρεβενῶν νοσηλευόταν ὁ τραυματίας ἀδελφός του καί ἔσπευσε νά
ἐπιστρέψει ἐκεῖ, γιά νά ἀναλάβει τήν ἄμυνα τῆς πόλεως. Παράλληλα,
σκέφθηκε ὅτι τό τμῆμα, πού ἀποσπάσθηκε ἀπό τό κύριο σῶμα τοῦ τουρ-
κικοῦ στρατοῦ, ἴσως βάδιζε πρός Σέρβια, ὅπως εἶχε ὑποπτευθεῖ. Ἀπό τά
Γρεβενά ἔστειλε μήνυμα στή Σιάτιστα γράφοντας ὅτι σχεδίαζε, ἄν ἡ
ἄμυνα δέν ἦταν δυνατή στά Γρεβενά, νά συμπτυχθεῖ πρός Ζιμιάτσι, γιά
νά ὑπερασπιστεῖ τό πέρασμα πρός Σέρβια μέχρις ἐσχάτων. Ἡ φρουρά
τῶν Γρεβενῶν ἀποτελεῖτο ἀπό 150 ναῦτες ἐθνοφρουρούς, ὁπλισμένους μέ
γκράδες, ὑπό διοικητή τόν Δαβάκη, ἔφεδρο ὑπολοχαγό ἐντελῶς ἄπειρο
πολέμου. 131209, 14579
Τό σῶμα ὑπό τόν Μπεκήρ κατερχόμενο ἔκαψε τά χριστιανικά χωριά
τῆς Ἀνασελίτσας καί πολιόρκησε τήν Λειψίστα. Οἱ ὑπερασπιστές της, με-
– 382 –
ταξύ τῶν ὁποίων καί ὁ Γκούμας κατέφυγαν στή Σιάτιστα, ὅπου συγκε-
ντρώθηκε μεγάλος ἀριθμός γυναικοπαίδων. Τούς Ἕλληνες ἀκολούθησαν
καί δύο φιλέλληνες μπέηδες, οἱ Ἰσούφ καί Καπλάν Κόντσα. 28897. Ὁ Μπε-
κήρ εἰσῆλθε στή Λειψίστα τό βράδυ τῆς 31ης Ὀκτωβρίου πρός 1η Νοεμβρί-
ου καί τήν ἔκαψε. 76179, 522
Ὁ κομιστής τῆς ἐπιστολῆς Καραβίτη στή Σιάτιστα δέν ἐξεπλήρωσε
τήν ἀποστολή του, διότι στό γεφύρι τοῦ πασᾶ συνάντησε κάτοικο τῆς
Ἀνασελίτσας, ἀπό τόν ὁποῖο πληροφορήθηκε ὅτι ἡ Λειψίστα φλέγεται.
131211. Ὁ Μπεκήρ, φθάνοντας τό ἀπόγευμα τῆς 1 ης Νοεμβρίου στό
Τσούρχλι, δέν ἔκαψε τά χριστιανικά σπίτια, πιστεύοντας ὅτι ὁ τουρκικός
στρατός θά ἐξέλθει νικητής ἀπό τόν πόλεμο. Τή νύχτα τῆς ἴδιας ἡμέρας
ἔφθασε στά Γρεβενά. Πολλοί κάτοικοι, ἔντρομοι μέ τήν ἄφιξη τῶν κατοί-
κων ἀπό τό Τσούρχλι, εἶχαν πάρει ἤδη τόν δρόμο γιά τό Βελεμίστι μέ ἐπι-
κεφαλῆς τόν μητροπολίτη Αἰμιλιανό καί τόν δήμαρχο Κουσίδη. Τούς
διευκόλυναν στή μετακίνησή τους 200 ζῶα πού ἔθεσε στή διάθεσή τους
μεταγωγικό σῶμα πού εἶχε ἀφιχθεῖ στά Γρεβενά γιά προμήθεια τροφί-
μων. 76180, 469
Γιά τήν ἄμυνα τῆς πόλεως δέν εἶχε καταστρωθεῖ σχέδιο. Κατά τήν
ἐπίθεση τῆς δύναμης ὑπό τόν Μπεκήρ, τό βράδυ τῆς 1 ης πρός 2α Νοεμβρί-
ου, οἱ 150 ἐθνοφρουροί δέν κατάφεραν νά κρατήσουν τίς θέσεις τους. Οἱ
ἐθελοντές ὅμως τοῦ Καραβίτη, βοηθούμενοι ἀπό τούς ἐντόπιους ὑπό τούς
Ζῆκο, Βερβέρα, Ράμμο, Κορδίστα καί Σούλιο, τούς ὑποδέχθηκαν μέ πυρά,
τά ὁποῖα ἀνάγκασαν τούς ἐπιτιθεμένους, λόγω τοῦ σκότους, νά καθηλω-
θοῦν περιμένοντας τήν ἡμέρα. Οἱ κάτοικοι τῶν Γρεβενῶν ἀλλά καί τῶν
χωριῶν βορείως αὐτῶν, πού εἶχαν συρρεύσει γιά ἀσφάλεια ἐκεῖ καί δέν
εἶχαν ἀκολουθήσει ὅσους εἶχαν ἀναχωρήσει, ἔντρομοι ἐγκατέλειψαν τίς
οἰκίες τους κατά τή νύχτα καί κατευθύνθηκαν πρός νότο. Μεταξύ αὐτῶν
ἦσαν καί ρουμανίζοντες Βλάχοι, ὅπως οἱ Περικλῆς Πολυαραῖος, ἱερέας,
Ἰωάννης Παπαχατζῆς καί Στέργιος Περδίκης. Ἄλλοι ἀπό τούς κατοίκους
στάθμευσαν στήν Πλέσια, ἄλλοι στό Βελεμίστι καί ἄλλοι ἔφθασαν ὥς
τήν Καλαμπάκα. Ἡ φυγή τῶν κατοίκων ἔγινε ὑπό δυσμενέστατες καιρι-
κές συνθῆκες (νεροποντή). 22421. Γι’ αὐτό πολλοί κάτοικοι ἀσθένησαν καί
ἀργότερα ἀπεβίωσαν. Μεταξύ αὐτῶν ὁ Ἀθανάσιος Γάγαλης, διευθυντής
τῆς Ἀστικῆς σχολῆς Γρεβενῶν.
Ὁ Κανούτας ἀναφέρει ὅτι, ἐπανελθών ἀπό την Κωνσταντινούπολη
καί κινούμενος ἀπό τήν Καλαμπάκα πρός Γρεβενά, γιά νά καταταγεῖ ὡς
ἐθελοντής, συνάντησε πλῆθος μετακινουμένων Γρεβενιωτῶν σέ πρόχει-
ρο καταυλισμό βορειότερα ἀπό τό Βελεμίστι. Τήν ἑπομένη οἱ περισσότε-
ροι κινήθηκαν πρός τήν Καλαμπάκα, ὅπου οἱ πρόσφυγες ἔφθασαν τούς
τρεῖς χιλιάδες. Τά χαράματα οἱ ἄνδρες τοῦ Καραβίτη, πού ἀμύνονταν στά
– 383 –
Φ124. Φυγάδες, μετά τήν ἀντεπίθεση τῶν Τούρκων,

κάπου νοτίως τῶν Γρεβενῶν
Γρεβενά, ὀπισθοχώρησαν πρός τή γέφυρα Ἐλευθεροχωρίου στόν Βενέτι-
κο, βοηθώντας καί τούς τελευταίους ἀμάχους νά διαφύγουν. Ὁ Μπεκήρ
ἔκαψε κάποια καταστήματα περί τό κέντρο καί οἱ ἄνδρες του, Βαλαάδες
τῶν γύρω χωριῶν, λεηλάτησαν ἀρκετά σπίτια. Ὅσους τραυματίες συνέ-
λαβαν αἰχμαλώτους κατέσφαξαν. Κάποια ἀπό τά λάφυρα ἀνευρέθησαν
μετά τήν ἀποχώρηση τῶν μουσουλμάνων ἀπό τά Γρεβενά καί ἐπεστρά-
φησαν στούς ἰδιοκτῆτες τους11. Ὁ Μπεκήρ δέν ἔμεινε γιά πολύ στά Γρεβε-
νά. Κινήθηκε πρός συνάντηση τοῦ κυρίου σώματος τοῦ τουρκικοῦ στρα-
τοῦ, το ὁποῖο ὅδευε πρός Σιάτιστα, προκειμένου ἀπό κοινοῦ νά προσβά-
λουν τίς ἀμυντικές θέσεις τῶν Ἑλλήνων. 131 217, 125259, 469, 471, 472. Μετά
τήν ἀνακατάληψη τῶν Γρεβενῶν αὐτός εἶχε καταστεῖ τό φόβητρο τῶν
Σιατιστέων καί τῶν κατοίκων τῶν πλησιοχώρων οἰκισμῶν.
Ἡ μάχη τῆς Σιάτιστας
Ὁ Μεχμέτ πασάς ἀπό τή Λειψίστα ἔστειλε (2.11) ἐπιστολή στή Σιάτι-

στα ζητώντας τήν ἀποστολή 5 προκρίτων πρός παράδοση τῆς πόλεως.
Τήν ἑπομένη, καθώς δέν ἔλαβε ἀπάντηση, ἔστειλε νέα ἐπιστολή ζητώ-
ντας τήν ἀπομάκρυνση τῶν ἐθελοντῶν, τήν παράδοση τοῦ ὁπλισμοῦ καί
– 384 –
τήν ἀποστολή δέκα προκρίτων ὡς ὁμήρων. 131 227. Ἄν καί αὐτός ἦταν διοι-
κητής τοῦ τουρκικοῦ στρατεύματος στήν περιοχή, ὁ τρόμος, πού προκα-
λοῦσε ἡ παρουσία τοῦ Μπεκήρ, ἐντυπώθηκε στήν ἀνάμνηση τόσο τοῦ
λαοῦ, ὅσο καί τῶν πολεμιστῶν στή μάχη τῆς Σιάτιστας πού ἀκολούθησε.
Ἀκόμη καί στά δημοσιεύματα τοῦ ἀθηναϊκοῦ τύπου, αὐτός ἐμφανιζόταν
ὡς ἐπί κεφαλῆς τῶν τουρκικῶν δυνάμεων. 470. Ὁ Μιχαήλ Ἀναστασάκης,
ἐθελοντής ὁπλαρχηγός Κρητικός, ἔγραψε ὅτι στίς 3 Νοεμβρίου ὁ Μπεκήρ
ἀπέστειλε στούς προκρίτους τῆς Σιάτιστας ἐπιστολή-τελεσίγραφο γιά
τήν παράδοσή της. Ἔγραφε συγκεκριμένα: «Ἐάν μέχρι τῆς μεσημβρίας
τῆς αὔριον δέν παραδώσετε τήν πόλιν καί τά ὅπλα σας, θά ἐπιτεθῶ, θά
τήν καταλάβω καί θά τήν καταστρέψω καί ὅσους διασωθοῦν θά τούς
αἰχμαλωτίσω». 82123. Ἡ Σιάτιστα εἶχε τότε κατακλυστεῖ ἀπό πρόσφυγες,
κυρίως γυναικόπαιδα, πού εἶχαν καταφύγει ἐκεῖ γιά λόγους ἀσφαλείας.
72881. Γιά τήν ὑπεράσπιση τῆς Σιάτιστας εἶχαν προσέλθει ὁ Κατεχάκης μέ
τά σώματα τῶν Κρητῶν ὁπλαρχηγῶν Μιχαήλ Τσόντου (100 ἄνδρες),
Γιώργη Παπαδοπέτρου (120 ἄνδρες), Παναγιώτη Φιωτάκη (60 ἄνδρες),
Μιχαήλ Ἀναστασάκη (50 ἄνδρες), Καραβίτη12, Δικώνυμου-Μακρῆ, Ζου-
διανοῦ, Καούδη (χωρίς τόν ἀρχηγό του, πού εἶχε τραυματιστεῖ), Σκου-
ντρῆ, Μακράκη, Γύπαρη, Παπαμαλέκου, Βρανᾶ, Βολάνη, Μαυρογένη,
Πούλακα, Βαρδῆ, Τσιτσιρίδη καί Τζωρτζάκη. 145 112-115. Ὁ Κατεχάκης ζήτη-
σε βοήθεια ἀπό τήν Κοζάνη. Αὐτή ἔφθασε περί τή λήξη τῆς προθεσμίας,
πού εἶχε θέσει ὁ Μεχμέτ πασάς. Τήν ἀποτελοῦσαν: Τάγμα Κρητῶν, δυ-
νάμεως 900 ἀνδρῶν, ὑπό τόν ὑπολοχαγό Γεώργιο Καπιτσίνη, πού μόλις
εἶχε φθάσει στήν Κοζάνη 13. Πυροβολαρχία ὑπό τόν ἀντισυνταγματάρχη
Ἠπίτη (2 ἔμπεδα τάγματα καί 3 πεδινά πυροβόλα). 131227 ,317. Αὐτή συνο-
δευόταν ἀπό τάγμα ἐπικουρήσεως, στό ὁποῖο μετεῖχε καί λόχος ἐθελο-
ντῶν Κρητῶν δασκάλων, στόν ὁποῖο μετεῖχε, ὡς διμοιρίτης, ὁ εὔελπις Μι-
χαήλ Μελᾶς, γυιός τοῦ Παύλου Μελᾶ. Γαριβαλδινοί ὑπό τόν Ρώμα, μετα-
ξύ τῶν ὁποίων καί ὁ ποιητής Μαβίλης, οἱ ὁποῖοι κατέφθασαν περί τό τέ-
λος τῆς μάχης. 145122, 25104, 72884, 72715. Σύμφωνα μέ κάποιες πηγές, οἱ με-
τακινηθέντες εἶχαν συναντήσει στά Καραγιάνια μικρή ἀντίσταση ἀπό
ἀκροβολισμένους ἀτάκτους Γιουρούκους, οἱ ὁποῖοι τελοῦσαν ὑπό τίς δια-
ταγές τοῦ Μπεκήρ14. 82122, 198, 72715. Τήν ἀρχηγία τῆς μάχης εἶχε ὁ Ἠπί-
της. Στή μάχη ἔλαβε μέρος καί ὁ Γκούμας. 522
Στίς 4 Νοεμβρίου δόθηκε ἡ ἀποφασιστικῆς σημασίας μάχη τῆς Σιάτι-
στας. Κατ’ αὐτήν ὑπεράσπισαν μέ αὐτοθυσία τήν πόλη οἱ δυνάμεις πού
προαναφέραμε, συνεπικουρούμενες καί ἀπό ἐντόπιους ἐθελοντές. Οἱ
Τοῦρκοι ἐπιτέθηκαν γύρω στίς 12:30 ὁρμητικά μέ δύναμη 2.000 τακτικοῦ
στρατοῦ καί 1.000 ἐθελοντῶν σέ τρεῖς φάλαγγες, μέ τήν ὑποστήριξη πυ-
ροβολικοῦ, ἔχοντας ἐπίγνωση τῆς σημασίας τῆς μάχης ἐκείνης γιά τήν
– 385 –
ἔκβαση τοῦ πολέμου. Φαίνεται νά μήν εἶχαν ἀκριβεῖς πληροφορίες γιά

τόν ἀριθμό τῶν ὑπαρασπιστῶν. Πρῶτοι ἀντιλήφθηκαν τήν προσέγγιση
τῶν Τούρκων οἱ Κρῆτες ἐθελοντές καί ἀναχαίτισαν τήν ὁρμή τους. Τροπή
ὑπέρ τῶν ἑλληνικῶν ὅπλων ἔδωσαν οἱ εὔστοχες, ἄν καί μέ ἀργοπορία,
βολές τοῦ πυροβολικοῦ. Μετά τίς 2 τό ἀπόγευμα πυκνή ὁμίχλη ἐκάλυψε
τό πεδίο τῆς μάχης, μέ ἀποτέλεσμα τό πυροβολικό νά μήν εἶναι σέ θέση
νά βάλει. Ὅταν ἡ ὁμίχλη διαλύθηκε, οἱ ἀντίπαλοι εἶχαν ἐμπλακεῖ στῆθος
μέ στῆθος χρησιμοποιώντας τίς ξιφολόγχες. Ἡ μάχη κράτησε ὥς τήν
ἔλευση τῆς νύχτας (5.30 μ.μ.). Οἱ Τοῦρκοι ὑποχώρησαν ἐγκαταλείψαντες
στό πεδίο τῆς μάχης πυροβόλα, ὅπλα καί πυρομαχικά. Οἱ ἀπώλειές τους
ἦσαν περί τούς 300 νεκρούς καί 700 τραυματίες. Ἀπό τό στρατόπεδο τῶν
Ἑλλήνων μόνο οἱ νεκροί Κρῆτες ἐθελοντές ἦσαν 75 15. Μεταξύ τῶν νεκρῶν
ἦσαν ὁ λοχαγός Καπιτσίνης καί ὁ ὁπλαρχηγός Παπαμαλέκος. 131229, 8767,
82124, 80258, 470. Στή μάχη σκοτώθηκε καί ὁ Στέργιος Γεωργούλας ἀπό τούς
Φιλιππαίους. 20040. Κατά τή νύχτα πού ἀκολούθησε οἱ πολεμιστές δεινο-
πάθησαν ἀπό τό φοβερό ψύχος. 72885. Ὁ Μιχαήλ Ἀναστασάκης ἔγραψε
στό ἡμερολόγιό του: «Ἐάν ἡ Σιάτιστα ἔπιπτεν, ἴσως τά ὅρια τοῦ Ἑλληνι-
κοῦ κράτους νά εὑρίσκοντο νοτιώτερον τῆς Φλωρίνης». 82 125
Τήν 6η Νοεμβρίου ἐθελοντές τοῦ σώματος Μακρῆ πυρπόλησαν τό
μουσουλμανικό χωριό Γιάγκοβη καί ἅρπαξαν τά ζῶα τους γιά τή διατρο-
φή τους. Δέν ἔμεινε ἀνέπαφη οὔτε μία οἰκία. 8767, 74147. Κάποιες γυναῖκες,
γιά νά ἀποφύγουν τή σύλληψη καί ἀτίμωση, ἔπεσαν στά νερά τοῦ
Ἁλιάκμονα καί πνίγηκαν. Ἦταν ἡ ἐνέργεια αὐτή τῶν ὑπό τόν Μακρῆ
ἐθελοντῶν μελανή σελίδα στήν τοπική ἱστορία. Ὁ Μπεκήρ, γιά λόγους
ἐντυπωσιασμοῦ, ἔγραψε σέ ἐπιστολή του πρός τόν βασιλιά Κωνσταντῖνο
καί, ἀργότερα, στήν ἐφημερίδα «Τανίν» ὅτι οἱ Ἕλληνες ἔρριξαν σέ βάρα-
θρο 112 γυναικόπαιδα (πρώτη ἐπιστολή) ἤ κατέσφαξαν τίς μουσουλμά-
νες (δεύτερη ἐπιστολή)16. 483, 485
Κινήσεις Κρητῶν ἐθελοντῶν καί Γαριβαλδινῶν στήν ἐπαρχία

Γρεβενῶν
Μετά τή μάχη ὁ Μπεκήρ ὀπισθοχώρησε πρός τά Ζαγόρια. Τό στρά-

τευμά του ἀκολούθησαν πολλοί μουσουλμάνοι τῶν Γρεβενῶν. 728 88, 8768.
Ὁ τακτικός ἑλληνικός στρατός ὑπό τόν Ἠπίτη καί κάποια σώματα ἐθελο-
ντῶν κινήθηκαν πρός τήν Ἀνασελίτσα. Ἄλλα σώματα ἐθελοντῶν, ὅπως
αὐτό τοῦ Καραβίτη, κινήθηκαν ἀμέσως πρός τά Γρεβενά καί τά ἀπελευ-
θέρωσαν. Ὁ Ἀλέξανδρος Ρώμας, ἐπικεφαλῆς τῶν Γαριβαλδινῶν, διατά-
χθηκε νά κινηθοῦν οἱ μονάδες του πρός τά πλησιόχωρα χωριά τῶν Γρε-
– 386 –
βενῶν μέ μουσουλμανικό πληθυσμό, Σούμπινο, Κρίφτσι καί Τσούρχλι, νά

τά καταλάβουν καί νά παραμείνουν ἐκεῖ πρός ἀπόκρουση τυχόν ἐπικου-
ρίας ἀπό τή Λειψίστα. Ἡ κατάληψη ἔγινε τήν 7η Νοεμβρίου χωρίς οἱ κά-
τοικοί τους νά προβάλουν ἀντίσταση. 694, 72717. Την ἴδια ἡμέρα ἀπελευ-
θερώθηκε καί ἡ Λειψίστα, τήν ὁποία οἱ μουσουλμάνοι εἶχαν ἐγκαταλείψει
ἔντρομοι. Οἱ μουσουλμανικές οἰκίες λεηλατήθηκαν καί πυρπολήθηκαν.
Στή συνέχεια οἱ Γαριβαλδινοί ἔφθασαν στά Γρεβενά.
Ὁ Καραβίτης ἀνέλαβε ἐπιχείρηση ἐκκαθαρίσεων στά γύρω ἀπό τά
Γρεβενά μουσουλμανικά χωριά. Στό Μεγάλο Σειρήνι ἔγινε αἰφνιδιαστική
νυκτερινή ἐπίθεση κατά τῶν ἐκεῖ Βαλαάδων με σκοπό τήν τιμωρία τους
γιά τή βοήθεια, πού προσέφεραν στόν Μπεκήρ κατά τήν ἀνακατάληψη
τῶν Γρεβενῶν. Οἱ Βαλαάδες προέβαλαν ἀντίσταση, ἰδίως ὁ ἀρχηγός τους
Τσιάνα, καί σκότωσαν δύο Κρῆτες ἐθελοντές. Στήν ἄρνηση τοῦ Τσιάνα
νά παραδοθεῖ, οἱ ἐθελοντές πυρπόλησαν τήν οἰκία του καί κάηκαν ζω-
ντανοί οἱ ἐντός αὐτῆς 5 εὑρισκόμενοι. Οἱ λοιποί ἀναγκάστηκαν νά παρα-
δοθοῦν. Δέθηκαν καί ὁδηγήθηκαν ἐκτός οἰκισμοῦ, ὅπου καί ἐκτελέστη-
καν 42 μέ μαχαίρια. 7502617. Στή συνέχεια τό σῶμα τῶν ἐθελοντῶν κινή-
θηκε πρός Κρίφτσι, μέ σκοπό νά τό καταστρέψει, καθώς εἶχε πληροφορη-
θεῖ ὅτι οἱ κάτοικοί του ἦσαν οἱ ἀγριότεροι μουσουλμάνοι τῆς περιοχῆς.
Ἐκεῖ εἶχαν καταφύγει καί οἱ μουσουλμάνοι ἀπό τό Τσούρχλι, καθώς οἱ
οἰκίες τους εἶχαν καεῖ. 125266. Τό
σῶμα τοῦ Καραβίτη συναντή-
θηκε μέ τμῆμα Γαριβαλδινῶν
πού ἐκινεῖτο δυτικά. Ἀναγράφε-
ται ὅτι λόγω συγχύσεως τῶν
δύο σωμάτων, τό χωριό γλύτω-
σε ἀπό τήν καταστροφή18. 131224,
125263
Λίγες ἡμέρες μετά τή μάχη
τῆς Σιάτιστας (10.11) ὁ Μπεκήρ
ἐπικηρύχτηκε ἀπό τόν διάδοχο
Κωνσταντίνο, πού βρισκόταν
στή Φλώρινα, ἔναντι ποσοῦ
10.000 δραχμῶν, ἐπειδή «τεθείς
ἐπικεφαλῆς ἐνόπλων πολιτῶν
Ὀθωμανῶν καί σχηματίσας συμ-
μορίας προέβη εἰς ἐχθροπραξίας
οὐ μόνον κατά τοῦ ἑλληνικοῦ
στρατοῦ, ἀλλά καί ἰδιωτῶν χρι-
στιανῶν φονεύσας πολλούς ἐξ Φ125. Κείμενο ἐπικήρυξης Μπεκήρ
– 387 –
αὐτῶν, ἐμπρήσας τά χωρία αὐτῶν καί διαπράξας ἀπείρους ληστρικάς πρά-

ξεις». 20175
Προέλαση στήν Ἤπειρο
Στίς 8.11 οἱ Καραβίτης καί Γύπαρης ἀναχώρησαν γιά Μέτσοβο. Στά

σώματα ἐντάχθηκε καί ὁ Γκούμας. Στίς 9 ἀπελευθερώθηκε τό Μέτσοβο.
Ἐκεῖ οἱ ἐθελοντές συναντήθηκαν μέ σύνταγμα εὐζώνων ὑπό τόν Μήτσια.
Ἀπό κοινοῦ ἔδωσαν μάχες στά πέριξ. 131233, 523. Φθάνοντας ὁ τακτικός
στρατός στά μέρη τῆς Καστοριᾶς, καθώς δέν συνάντησε ἀντίσταση, ἄλ-
λαξε πορεία καί κινήθηκε πάλι πρός νότο. Ἄλλα σώματα ἐθελοντῶν, με-
ταξύ τῶν ὁποίων καί τοῦ Μακρῆ, ἔφθασαν στά Γρεβενά τήν 15 η Νοεμβρί-
ου. Ἐκεῖ παρέμειναν πρός ἀνασύνταξη. Ὁ ἀρχηγός τῶν σωμάτων ἐθελο-
ντῶν, Κατεχάκης, τούς μετέφερε τήν εὐαρέσκεια τοῦ πρωθυπουργοῦ Βε-
νιζέλου καί τούς ἀνήγγειλε πώς ἔπρεπε νά κινηθοῦν πρός Ἤπειρο, δεδο-
μένου ὅτι οἱ μικρές ἑλληνικές δυνάμεις εἶχαν καθηλωθεῖ. Οἱ Κρῆτες σύσ-
σωμοι δήλωσαν πώς ἦσαν πρόθυμοι νά συνεχίσουν τόν ἀγώνα στήν
Ἤπειρο. 145147, 8772
Στίς 19.11 κινήθηκαν πρός Μέτσοβο καί οἱ Γαριβαλδινοί ὑπό τόν Ρώμα.
241148. Στίς 23 τοῦ ἴδιου μήνα ὑπό τόν Κατεχάκη κινήθηκαν πρός τήν
Ἤπειρο οἱ Κρῆτες ἐθελοντές, ἐνῶ ἔπεφτε χιόνι. Στή διάθεση αὐτῶν ἔθε-
σαν πολλοί ἀγωγιάτες τά ζῶα τους. 196 44. Ὑπό συνεχῆ χιονόπτωση
ἔφθασαν στό Μέτσοβο στίς 25 Νοεμβρίου. 8773. Στό Μέτσοβο παρέμειναν
ἐπί δεπαπενθήμερο, διότι ἀκούστηκε ὅτι ὁ Μπεκήρ περιφερόταν στά δά-
ση τῆς Πίνδου. Πολλές οἰκογένειες ἀπό τό Ζαγόρι εἶχαν καταφύγει στό
Μέτσοβο γιά ἀσφάλεια. 241153. Ὁ Μπεκήρ μέ δύναμη 200 ἀνδρῶν πυρπό-
λησε τό Γιανοβέλι, πού εἶχε ἐγκαταλειφθεῖ ἀπό τούς κατοίκους του, καί
στούς Πηλιάτες σκότωσε γυναικόπαιδα. 472. Στή συνέχεια, συνοδευόμε-
νος καί ἀπό ρουμανίζοντες, εἰσέβαλε στή Δόλιανη, ὅπου ἀνασκολόπησε
τόν ἱερέα καί βίασαν γυναῖκες19. 525. Στίς 23.12 οἱ ὑπό τόν Κατεχάκη
ἐξῆλθαν πρός καταδίωξη συμμορίας Ἀλβανῶν καί ρουμανιζόντων, πού
δροῦσε στό Ζαγόρι ὑπό τίς διαταγές τοῦ Μπεκήρ. 241 155. Ὁ Μπεκήρ προέ-
λασε πρός Χρυσοβίτσα καί Βοτονόσι, ὅπου ἀποκρούστηκε καί κατευθύν-
θηκε πρός Γρεβενίτι, ἔχοντας προαποστείλει δελεαστική ἐπιστολή πρός
τούς κατοίκους νά τόν ἐμπιστευθοῦν, ὡς ἐκπρόσωπο τῆς κανονικῆς
ἐξουσίας, οἱ κάτοικοί του ὅμως κατέφυγαν στό Μέτσοβο. 241 160, 473. Με-
ταξύ Δόλιανης καί Γρεβενιτίου τά προελαύνοντα σώματα ἐθελοντῶν
ἐφόνευσαν τούς ρουμανίζοντες Τραϊάν ἐφέντη, λοχαγό τοῦ ὀθωμανικοῦ
στρατοῦ καί Βασίλειο Στόικο ἤ Μπέζα, ὁ ὁποῖος κατηγορεῖτο γιά συμμε-
– 388 –
τοχή στή δολοφονία τοῦ μητροπολίτου Αἰμιλιανοῦ. 497801. Ἀκόμη καί στίς
ἀρχές τοῦ 1913 ὁ Μπεκήρ ἦταν κύριος τῆς περιοχῆς ἀπό Φλαμπουράρι καί
Γρεβενίτι μέχρι Δρίσκο. 474. Στίς ἀρχές Φεβρουαρίου ὁ Μπεκήρ κινήθηκε
ἀπειλητικά κατά τοῦ Μετσόβου, πλήν ὅμως ἀνεπιτυχῶς. 497 802. Τόν Ἰα-
νουάριο τοῦ 1913 κάτοικοι χωριῶν τῆς ἐπαρχίας Κόνιτσας κατέβαιναν
στά Γρεβενά καί προμηθεύονταν εἴδη, τά ὁποῖα στή συνέχεια πουλοῦσαν
στούς πολιορκημένους Τούρκους. Ὁ φρούραρχος Γρεβενῶν ταγματάρχης
Καλογερᾶς ἔδωσε τότε ἐντολή στά σώματα τῶν ἐθελοντῶν νά ἐλέγχουν
τούς μετακινούμενους χωρικούς. 913
Ὁ Γκούμας ἐπέστρεψε στά Γρεβενά στίς 30 Δεκεμβρίου γιά νά γίνει
ὁδηγός δύο λόχων πρός Κόνιτσα. Κατευθύνθηκαν πρός Φούρκα
(13.1.1913) καί ἀπό ἐκεῖ πρός τό Κεράσοβο, ὅπου συγκρούστηκαν μέ τή
δύναμη τοῦ Μπεκήρ (21.2). Τήν ἴδια ἡμέρα ὁ Ἐσάτ πασάς παρέδιδε τά
Ἰωάννινα στόν ἑλληνικό στρατό. Ὁ Μπεκήρ μόλις ἔλαβε τήν πληροφορία
γιά τήν παράδοση κινήθηκε πρός βοράν. Ὁ ἑλληνικός στρατός εἰσῆλθε
(24.2) ἐλευθερωτής στήν Κόνιτσα, στήν ὁποία εἶχε καταφύγει καί ὁ Μπε-
κήρ, καί προωθήθηκε πρός Βόρειο Ἤπειρο. 241 167, 497808, 523, 742. Περί τά
τέλη Μαρτίου ὁ Μπεκήρ ἐπικηρύχτηκε καί ἀπό τήν ἑλληνική κυβέρνηση.
Ὁ Ἐσάτ πασάς, διοικητής τοῦ στρατεύματος πού εἶχε ἀναλάβει τήν ἄμυ-
να τῶν Ἰωαννίνων, σέ συνέντευξη πού παρεχώρησε σέ δημοσιογράφους
ἀθηναϊκῶν ἐφημερίδων ὑποστήριξε ὅτι ἡ ἐπικήρυξη ἦταν ἄδικη, διότι ὁ
Μπεκήρ ἦταν ἀξιωματικός, ὁ ὁποῖος ἐξετέλεσε εὐόρκως τά καθήκοντά
του. Μάλιστα σέ σχόλιό της ἡ ἐφημερίδα «Ἐμπρός» ἔγραφε ὅτι πληροφο-
ρίες πού εἶχε λάβει ἀπό Γαριβαλδινούς ἐπιβεβαίωναν τήν ἄποψη ὅτι ὁ
Μπεκήρ συμπεριφερόταν καλά πρός τούς χριστιανούς χωρικούς. Κατ΄
αὐτόν τόν τρόπο προσφερόταν ἀπαλλαγή στόν τρομοκράτη. 476
Ἐθελοντές ἀπό την περιοχή Γρεβενῶν
Μεταξύ αὐτῶν πού ἔσπευσαν νά ἀγωνιστοῦν γιά τήν ἀπελευθέρωση

τῶν βορείων ἑλληνικῶν ἐπαρχιῶν ἦσαν οἱ μετανάστες στίς ΗΠΑ: Δημή-
τριος Καρανάσιος, Φίλιππος Χασιώτης καί Θωμᾶς Γάγαλης ἀπό
Τσούρχλι. Ὁ πρῶτος σκοτώθηκε στήν Ἀετοράχη Μπιζανίου μαχόμενος
μέ Κρῆτες ἐθελοντές (9.12.1912). 374 31, 35120, 743509. Χρῆστος Καρακίτσιος
(Ἀδάμου) ἀπό το Βαντσκό. 35127. Δημήτριος Μπατζιοτέλης ἀπό τή Σμίξη
(Εἶχε ἐπανέλθει πρό τοῦ 1912). Μπῆκε πρῶτος στήν Πρεμετή. Ἀργότερα
ἐφονεύθη στή μάχη τοῦ Σαγγαρίου. 20450. Ἡρακλῆς Γεράσης ἀπό τή Σα-
μαρίνα. 339203. Παπαδῆμος Εὐάγγελος ἀπό τούς Γκριντάδες. 224194. Ὡς
ἐθελοντές μνημονεύονται καί οἱ: Μπακατάρος Κ., Τζιάτζιος Δ., Λύτρας Ι.,
– 389 –
Χῶτος Ν., Μπεκίρης Δ., Μπα-

λοδῆμος Γ., Μπαλοδῆμος Σ.,
Μπακιώφης Δ., Νώτας Π., Κα-
σίδης Ἀ., Μαχαίρας Τ., Πίπας
Ν., Δαμασιώτης Γ., Μπαζού-
κης Τ., Παπαχατζῆς Ἀ., Πιά-
χας Π., Πατσαούρας Π. καί
Ντίτος Ἰ. ἀπό τήν Ἀβδέλλα.
19644. Ἀπό τούς διαμένοντες
στην περιοχή ἀναφέρονται οἱ:
Στέργιος Γκούντας, μακεδο-
νομάχος ἀπό τό Μεσολούρι, ὁ
ὁποῖος ἀγωνίστηκε μέ τόν
βαθμό τοῦ ἐφέδρου λοχαγοῦ
καί φονεύτηκε στό Μπιζάνι,
σύμφωνα μέ τό δημοτικό
ἅσμα. 69540. Γεώργιος Εὐαγγε-
λόπουλος ἀπό τή Ραντοσίνι-
στα. 116175. Χρῆστος Καράτζιος,
19 ἐτῶν (σκοτώθηκε στό Μπι-
ζάνι), Γεώργιος Ἰ. Βλάμης, Φ126. Ἐθελοντές Δημήτριος Καρανά-
Ἀντωνιάδης, Δημήτριος Κ. σιος καί Φίλιππος Χασιώτης
Τσακνάκης, Χρῆστος Ἀθ. Γκα- (στούντιο στίς ΗΠΑ)
ρέτσος ἀπό τό Ζάλοβο, Ἀθα-
νάσιος Ἀθανασίου ἀπό τό Ριάχοβο. 646. Μῆτσος Μπαλατσός καί Χρῆστος
Γαζέπης ἀπό τό Τσούρχλι, Ἠλίας Γκιουλέκας καί Δημήτριος Γκιουλέκας
ἀπό τό Στιζιάχι, Γεώργιος Ἀλεξίου ἤ Μακρῆς ἀπό τά Γρεβενά. 351 20, 21.
Στέργιος Σπανός ἀπό τό Μεγάλο Σειρήνι, ἐπανελθών ἀπό τίς ΗΠΑ. 750 45.
Τέλος ὁ γιατρός Ἀλέξανδρος Βασιλόπουλος. 29078
Ὁ Μπούσιος, μετά τήν ἐπάνοδο τῶν Νεοτούρκων στήν ἐξουσία μέ
πραξικόπημα στίς ἀρχές τοῦ 1913, ἐκρίθη ἀνεπιθύμητος ἀπό τίς τουρκι-
κές ἀρχές καί ἀπελάθη τόν Μάρτιο τοῦ 191320. 34292, 37204. Ἐγκαταστάθηκε
στήν Ἀθήνα. 562
– 390 –
Ἐπίλογος
Τήν ἄνοιξη τοῦ 1913 φαινόταν ἀναπόφευκτη ἡ σύγκρουση μεταξύ τῶν

συμμάχων χωρῶν τῆς Βαλκανικῆς, λόγω τῶν ἀξιώσεων καί παρασπον-
διῶν τῆς Βουλαρίας. Για τούς Ἕλληνες καί τούς Σέρβους ἦταν ἀπαραίτη-
τη ἡ στήριξη ἐκ μέρους τῆς Ρουμανίας, δεδομένου ὅτι ἡ Αὐστρία εἶχε τα-
χθεῖ μέ τό μέρος τῆς Βουλγαρίας. Ὑπῆρχε ἀκόμη καί τό ζήτημα διαφύλα-
ξης τῶν περιουσιῶν τῶν Ἑλλήνων τῆς Ρουμανίας. Ὁ ὅρος πού ἔθεσαν οἱ
Ρουμάνοι πρός σύναψη συμφωνίας, καί ἔγινε δεκτός ἀπό τήν κυβέρνηση
Βενιζέλου (15.5.1913), ἦταν ἡ παραχώρηση πλήρους ἐλευθερίας στή λει-
τουργία τῶν ρουμανικῶν σχολείων καί ἡ σύσταση ἐπισκοπῆς, θέμα πού
δέν ἦταν ὅμως κυβερνητικῆς ἁρμοδιότητας. Γιά νά ἰσχυροποιήσουν τή
διαπραγματευτική θέση τῆς Ρουμανίας, ρουμανίζοντες Βλάχοι ἐγκατε-
στημένοι στή Ρουμανία ἔγραφαν στόν τύπο ὅτι οἱ ἀδελφοί τους δοκιμά-
ζονταν στά χωριά τῶν Γρεβενῶν. Ζήτησαν μάλιστα τά βλαχοχώρια τῆς
Πίνδου νά προσαρτηθοῦν στο νεοσύστατο ἀλβανικό κράτος. Αὐτή ἦταν
καί ἡ θέση τῆς Ρουμανίας στή διάσκεψη τοῦ Λονδίνου. 494, 725. Σ’ αὐτό
ἀντέδρασαν οἱ κάτοικοι τῆς Ἀβδέλλας μέ διαμαρτυρία πρός τόν ἀθηναϊκό
τύπο, ἡ ὁποία ὑπογραφόταν ἀπό 51 πρόσωπα. 482, 555. Τά ὑποστηριζόμε-
να ἀπό ρουμανίζοντες Βλάχους τοῦ Βουκουρεστίου διέψευδε ὁ Νάκος
Ἔξαρχος ἀπό τήν Ἀβδέλλα μέ δημοσίευμά του σέ ἀθηναϊκή ἐφημερίδα,
μή διστάζοντας νά δηλώσει ὅτι μετεῖχε στήν προπαγάνδα. 483. Ἡ ἑλλη-
νορουμανική συμμαχία, πού ὑπεγράφη τότε, συνέβαλε στήν ὑπογραφή
τῆς εὐνοϊκῆς γιά τήν Ἑλλάδα συνθήκης τοῦ Βουκουρεστίου, μετά τόν
τερμαστισμό τοῦ Β΄ βαλκανικοῦ πολέμου (18.7.1913). 709 111. Οἱ Ἕλληνες
Βλάχοι προσφέρθηκαν θυσία στό συμφέρον τοῦ ἔθνους. Παράλληλα, ἡ
Αὐστρία καί ἡ Ἰταλία διεκδικοῦσαν, γιά λογαριασμό τῆς Ἀλβανίας, τή
μεγαλύτερη δυνατή ἔκταση, ἀπαιτώντας αὐτή νά ἐξαπλωθεῖ μέχρι τίς
ἀνατολικές πλαγιές τῆς Πίνδου καί νά περιλάβει καί τά βλαχοχώρια τῶν
Γρεβενῶν. 481. Ἀλλά καί τῆς Ρουμανίας ἡ ἐπίσημη θέση παρέμεινε ὑπέρ
τῆς ἐντάξεως τῆς Πίνδου στήν Ἀλβανία. 284 45. Κάποιοι ρουμανίζοντες
Βλάχοι τῆς Πίνδου ἐκδηλώθηκαν ὑπέρ τῆς Ἰταλίας, ὅταν στρατεύματά
της κατέλαβαν τά βλαχοχώρια τό 1917. 604 637. Τό ἴδιο ἐπανελήφθη κατά
τόν Β΄ μεγάλο πόλεμο (1940).
Ἡ αὐτονομία κινήσεως τῶν ρουμανιζόντων Βλάχων εἶχε σοβαρές ἐπι-
– 391 –
πτώσεις στήν κοινωνική συνοχή τῶν κατοίκων στίς περιοχές, στίς ὁποῖες
ἡ ρουμανική προπαγάνδα εἶχε ἀποκτήσει ἐρείσματα. Ὁ ρουμανικός με-
γαλοϊδεατισμός, ἔντεχνα καλλιεργούμενος ἀπό τήν Αὐστρία καί τό Βατι-
κανό, ἐπέφερε τήν κοινωνική διάσπαση. Οἱ συνέπειες ἐκδηλώθηκαν σύ-
ντομα, κατά τή διαμάχη μεταξύ βασιλικῶν καί βενιζελικῶν, κατά τήν
ὁποία οἱ ρουμανίζοντες Βλάχοι σύσσωμοι ἐτέθησαν στό πλευρό τῶν βενι-
ζελικῶν. Οἱ Ρουμάνοι συνέχισαν νά συντηροῦν σχολεῖα στά βλαχοχώρια
καί στίς πόλεις μέ βλάχικο πληθυσμό, νά ιδρύουν γυμνάσια καί νά χορη-
γοῦν ἄφθονες ὑποτροφεῖες. Γυμνάσιο ἱδρύθηκε καί στά Γρεβενά (1924).
34289. Ἀρκετοί θερμοί θιασῶτες τῆς προπαγάνδας ἔλαβαν τήν ἀπόφαση
νά μεταναστεύσουν στή Ρουμανία (1920-1925). Οἱ πρωτεργάτες τῆς κινή-
σεως δέν ἦσαν ἀπό τήν περιοχή Γρεβενῶν. Ἡ κυβέρνηση τῆς χώρας τούς
ἐγκατέστησε στήν πεδινή καί ἀνθυγιεινή περιοχή τῆς νότιας Δοβρου-
τσᾶς, ὅπου κατοικοῦσε ἰσχυρό μουσουλμανικό στοιχεῖο Τούρκων, Τατά-
ρων καί Βουλγάρων, τό ὁποῖο ἀργότερα μετανάστευσε στήν Τουρκία. Οἱ
Βλάχοι προσφέρθηκαν θυσία στήν ἐνίσχυση τῆς ρουμανικῆς παρουσίας
σ’ αὐτή τή διεκδικούμενη ἀπό τούς Βουλγάρους περιοχή. 149233, 28447,
22845. Ἀπό τήν ἐπαρχία Γρεβενῶν ἐλάχιστοι ρουμανίζοντες μετανάστευ-
σαν. 22879. Οἱ μεταναστεύσαντες, μετά τήν ἐκ νέου παραχώρηση τῆς Νό-
τιας Δοβρουτσᾶς στή Βουλγαρία (1940), ἀναγκάστηκαν νά μετακινηθοῦν
βορειότερα γνωρίζοντας νέα προσφυγιά. 22840
Οἱ Βλάχοι τοῦ Ἰστόκ, παρά τήν Ἀχρίδα, μετακινοῦνταν σέ ἑλληνικά
χειμαδιά ὥς τό 1926. Τότε οἱ Σέρβοι τούς ὑποχρέωσαν νά λάβουν τή σερ-
βική ὑπηκοότητα, γιά νά τούς ἐπιτρέψουν νά βόσκουν τά κοπάδια τους
στά λιβάδια τῆς περιοχῆς. Κάποιοι τότε, οἱ φτωχότεροι, ἐγκατέλειψαν τήν
κτηνοτροφία καί ἐγκαταστάθηκαν στή Ρέσνα. Οἱ περισσότεροι ὅμως
ἀναζήτησαν θερινούς βοσκοτόπους σέ ἑλληνικό ἔδαφος. 149 281
Τά ρουμανικά σχολεῖα στή βόρεια Ἑλλάδα λειτούργησαν ὥς τό τέλος
τῆς κατοχῆς τῆς χώρας ἀπό τούς συμμάχους τοῦ «Ἄξονα». Στήν ἐπαρχία
Γρεβενῶν ὅμως αὐτά καταργήθηκαν μετά τή θριαμβευτική νίκη τῶν
ἀνταρτῶν κατά τῶν Ἰταλῶν στόν Φαρδύκαμπο τῆς Σιάτιστας (Μάρτιος
1943). Ὡς τότε λειτουργοῦσε Γυμνάσιο στά Γρεβενά καί Δημοτικά σχολεῖα
στά Βλαχοχώρια πλήν Σμίξης, ὅπως προκύπτει ἀπό τό ἀρχεῖο Ἰωάννου
Μεταξᾶ. 171. Ἡ ὅλη προσπάθεια συνετέλεσε στό νά βρεῖ πρόσφορο ἔδα-
φος γιά ἄνθιση, κατά τή διάρκεια τῆς γερμανοϊταλικῆς κατοχῆς, ἡ ἰταλι-
κή προπαγάνδα, πού ἤθελε τούς Βλάχους ἀπογόνους ρωμαίων λεγεωνα-
ρίων. Ἀρχηγός τοῦ νέου κινήματος διορίστηκε ὁ ἐκ Σαμαρίνας Ἀλκιβιά-
δης Διαμάντης, πού δέν εἶχε σέ τίποτε νά ζηλέψει τόν Ἀπόστολο Μαργα-
ρίτη. Ὁρισμένοι ἀδιόρθωτοι, χωρίς ἐθνική συνείδηση, ὅπως ἔδειξε ἡ τα-
χεία μεταστροφή τους ὑπέρ τῶν νέων ἀπόψεων, συνεργάστηκαν μέ τούς
– 392 –
Ἰταλούς κατακτητές, ἀλλά κατά περίεργο τρόπο κατέφυγαν γιἀ τήν

ἀσφάλειά τους στή Ρουμανία, αἰσθανόμενοι ἴσως ἀνασφάλεια στήν συν-
θηκολογήσασα Ἰταλία! Ὥς τίς ἡμέρες μας παρέμειναν δοσίλογοι καί
οὐδείς;ἐπέστρεψε.
Μέ τήν ἀλλαγή τοῦ καθεστῶτος μεταπολεμικά, χάθηκαν καί οἱ πε-
ριουσίες τῶν Ἑλλήνων τῆς Ρουμανίας, πού ἤθελε νά διαφυλάξει ἡ κίνηση
τοῦ Βενιζέλου. Τουλάχιστον ὅμως, κάτω ἀπό τό νέο καθεστώς, ἔπαψε νά
συγκινεῖ τή Ρουμανία ἡ μεγάλη ιδέα, πού συντηρήθηκε ὅμως ἀπό Ρουμά-
νους ἐθνικιστές μέ ἕδρα τό Παρίσι. Μετά τήν πτώση τοῦ κομμουνισμοῦ
ἐθνικιστές ἐπανέκαμψαν στή Ρουμανία καί ἄρχισαν νά πιέζουν τήν κυ-
βέρνηση νά νοιαστεῖ γιά τούς "Ρουμάνους" τῆς Μακεδονίας. Χορηγήθη-
καν τότε ὑποτροφίες σε Ἕλληνες σπουδαστές σέ ρουμανικά πανεπιστή-
μια προερχόμενους ἀπό βλάχικες οἰκογένειες. Ἄξιο προσοχῆς εἶναι καί τό
περιεχόμενο φυλλαδίων κατά τήν ἴδια περίοδο στή βλάχικη γλώσσα μέ
λατινικούς χαρακτήρες (ἡ βλάχικη, στά λίγα γραπτά της μνημεῖα, χρησι-
μοποιοῦσε τό ἑλληνικό ἀλφάβητο), πού προέρχονταν ἀπό τό Παρίσι. Βέ-
βαια, οἱ ἐλπίδες νά βροῦν ἀπήχηση τά κηρύγματα τῆς προπαγάνδας
στούς Ἑλληνοβλάχους τῶν ἡμερῶν μας εἶναι μηδαμηνές. Ἡ ἀλλαγή τοῦ
τρόπου ζωῆς τους καί ἡ κάθοδος στις πόλεις ἐπέφερε πλήρη ἐπιμειξία μέ
τούς λοιπούς Ἕλληνες. Κινδυνεύει, μάλιστα, νά χαθεῖ καί ἡ βλάχικη
γλώσσα. Καί εἶναι κρίμα πού τά χρόνια αὐτά τῆς ἠρεμίας καί τά τόσα
ἐπιστημονικά πορίσματα σχετικά μέ τήν καταγωγή τῶν Βλάχων δέν
ἀξιοποιήθηκαν μέ τήν ἵδρυση ἕδρας βλάχικης γλώσσας τουλάχιστον στό
Ἀριστοτέλειο πανεπιστήμιο. Ὡς πότε θά θεωροῦνται ἀγροῖκοι (συνώνυμο
τοῦ ἀγροῖκος εἶναι τό βλάχος γιά τούς κατοίκους τῶν μεγάλων ἀστικῶν
κέντρων) ὅλοι οἱ μεγάλοι εὐεργέτες πού κόσμησαν τήν πρωτεύουσά μας
μέ ὅ,τι ὡραίο ἔχει νά ἐπιδείξει σήμερα στόν ἐπισκέπτη;
Ὁ Μπεκήρ κατέφυγε στήν Ἀλβανία, ὅπου ἀγωνίστηκε κατά τῆς ἀνε-
ξαρτησίας τῆς πατρίδας του (ὑπενθυμίζουμε ὅτι ἦταν ἀλβανικῆς κατα-
γωγῆς). Διέτρεξε κίνδυνο καί ἀναγκάστηκε νά καταφύγει στήν Ἰταλία.
Ἀπό ἐκεῖ ἔστειλε ἐπιστολή (ἀχρονολόγητη) πρός τόν Περικλῆ Λαδᾶ, στήν
ὁποία διαμαρτυρόταν γιά τή συμπεριφορά τῶν Ἑλλήνων ἀπέναντι στούς
μουσουλμάνους κατοίκους τῆς περιοχῆς. Δήλωνε μάλιστα σ’ αὐτήν ὅτι
«...μηδέν θά θεωρῶ τήν ζωήν μου ὥς ὅτου δυνηθῶ νά ἐλευθερώσω τήν πα-
τρίδα μου». Τήν ἐπιστολή ὑπέγραφε ὡς «ὁ ἐπί τῆς καταδιώξεως τοῦ στρα-
τοῦ τῆς Δυτικῆς Ρωμυλίας χιλίαρχος». Σέ ἄλλη ἐπιστολή (14.5.1913) ἀπό
τό Βουκουρέστι αὐτή τή φορά, τήν ὁποία εἶχε ἀπευθύνει πρός τούς προ-
κρίτους τῶν Γρεβενῶν, δικηγόρο Σπύρο (Εὐθυμιάδη), Περικλῆ Λαδᾶ,
Ἀλέξιο Παπαλεξίου καί Νικόλαο Ζαμκῖνο, διαμαρτυρόταν γιά τή σπίλω-
ση τῆς τιμῆς του, μέσω τῶν δημοσιευμάτων στίς ἐφημερίδες καί τῆς ἐπι-
– 393 –
κηρύξεώς του. Ἀναφερόταν στούς φόνους μουσουλμάνων στά χωριά Κά-

στρο, Σειρήνι καί Τσούρχλι καί σέ βιασμούς μουσουλμανίδων. Ὑπέγραφε
ὡς «ὁ πρός ἐκδίκησιν τῆς πατρίδος ἐργαζόμενος». 581. Ἡ παρουσία του στό
Βουκουρέστι δήλωνε πρόθεσή του νά ζητήσει ἐνίσχυση ἀπό κύκλους τῆς
προπαγάνδας ὑπέρ τῶν ὀθωμανικῶν δικαίων. Ὁ Μπεκήρ διαμαρτυρήθη-
κε γιά τήν ἐπικήρυξή του μέσω ἐπιστολῆς πού δημοσιεύθηκε στίς τουρκι-
κές ἐφημερίδες καί ἀναδημοσιεύθηκε σέ ἑλληνικές. 484. Εἶχε εἰσέλθει ὁ
Ἰούλιος, ὁ Β΄ βαλκανικός πόλεμος εἶχε λήξει καί ὁ Μπεκήρ εἶχε θεαθεῖ
στήν Κωστάντζα τῆς Ρουμανίας. 556. Ἀπό ἐκεῖ κινήθηκε πρός τήν Κων-
σταντινούπολη καί κατατάχθηκε καί πάλι στόν ὀθωμανικό στρατό λα-
βών τόν βαθμό τοῦ ταγματάρχη. Ἐνῶ εἶχαν προχωρήσει οἱ διπλωματικές
διαβουλεύσεις καί ἡ Βόρεια Ἠπειρος εἶχε παραχωρηθεῖ στό νεοσύστατο
ἀλβανικό κράτος, οἱ Βορειοηπειρῶτες ὑπό τόν Ἀ. Ζωγράφο εἶχαν ἐξεγερ-
θεῖ διεκδικώντας τήν ἕνωσή τους μέ τήν Ἑλλάδα. Τότε ἀνετέθη σέ ἀξιω-
ματικούς, ἀλβανικῆς καταγωγῆς, ἀποστολή στήν Ἀλβανία προκειμένου
νά ἡγηθοῦν ἀτάκτων, οἱ ὁποῖοι σκοπόν εἶχαν νά προκαλέσουν ταραχές
σέ βάρος τοῦ ἑλληνισμοῦ τῆς Βορείου Ἠπείρου. Ὁ Μπεκήρ Φικρί ὁρίστηκε
ἐπικεφαλῆς στήν ἐπαρχία Τεπελενίου. 697. Φθάνοντας ὅμως στήν Ἀλβα-
νία, στίς ἀρχές Ἰανουαρίου 1914, συνελήφθη ἐνεχόμενος γιά κίνηση κατά
τοῦ σχηματισμοῦ ἀνεξαρτήτου ἀλβανικοῦ κράτους. Κατεσχέθησαν 2.000
ὀθωμανικές λίρες καί ἐπιταγή 75.000 ὀθωμανικῶν λιρῶν. Καταδικάστηκε
ἀπό στρατοδικεῖο σέ θάνατο καί διέτρεξε τόν κίνδυνο νά ἐκτελεστεῖ. 487,
489, 490, 492, 726. Τελικά τόν Αὔγουστο τοῦ ἴδιου ἔτους τοῦ δόθηκε χάρη
ἀπό τόν ἡγεμόνα Wied μέ τήν παρέμβαση τῆς διεθνοῦς ἐπιτροπῆς, πού
εἶχε ὁρισθεῖ νά ἐπιβλέψει τή συγκρότηση τῆς Ἀλβανίας σέ ἀνεξάρτητο
κράτος, καί ἐπανῆλθε στήν Κωνσταντινούπολη. Σκοτώθηκε κατά τόν Α΄
παγκόσμιο πόλεμο στόν Καύκασο σέ μάχη κατά τῶν Ρώσων στίς ἀρχές
τοῦ 1915. 76180, 100. Τόν θάνατό του ἀνήγγειλαν ἐφημερίδες τῆς Σμύρνης
καί τήν εἴδηση ἀναδημοσίευσε ἡ ἐφημερίδα τῶν Ἀθηνῶν «Ἐμπρός» μέ τό
σχόλιο: «Ὁ τουρκικός πατριωτισμός χάνει τόν ἀκραιφνέστερον ἐκπρόσω-
πόν του». 495
Ὁ Μπούσιος, ἡ οἰκογένεια τοῦ ὁποίου καταγόταν ἀπό τή Μοσχόπολη
τῆς Βορείου Ἤπείρου, ἔλαβε μέρος στίς κινητοποιήσεις τοῦ ἑλληνικοῦ
στοιχείου, μετά τήν ἄδικη παραχώρησή της στό νεοσύστατο ἀλβανικό
κράτος21. Προσκλήθηκε ἀπό τήν ὀργανωτική ἐπιτροπή καί ἀνέλαβε τήν
διεύθυνση τοῦ ἀγώνα στόν ἀνατολικό τομέα (Κορυτσά). Ἐκεῖ συνεργά-
στηκε μέ τόν ἀρχηγό τοῦ μακεδονικοῦ ἀγώνα Τσόντο (Βάρδα). 342 92, 86.
Ἀπό τοῦ 1915 ἕως τό 1920 ἐκπροσώπησε στήν ἑλληνική Βουλή τόν νομό
Κοζάνης τέσσερες φορές, μέ τό κόμμα τῶν ἀνεξαρτήτων τοῦ Ἴωνος Δρα-
γούμη. Μάλιστα, μετά τήν δολοφονία αὐτοῦ (1920), ἀνέλαβε τήν ἀρχηγία
– 394 –
τοῦ κόμματος. Τόν Μάρτιο τοῦ 1922 τοῦ ἀνετέθη ὁ σχηματισμός κυβερ-
νήσεως κάτω ἀπό κρίσιμες γιά τόν ἑλληνισμό στιγμές, τήν ὁποία ὅμως
δέν κατάφερε νά σχηματίσει καί παρέδωσε τήν ἐντολή. Συμμετεῖχε στή
βραχύβια κυβέρνηση Τριανταφυλλάκου, μετά τήν κατάρρευση τοῦ μι-
κρασιατικοῦ μετώπου, ὡς ὑπουργός Ἐσωτερικῶν καί Ἐπισιτισμοῦ. Ἀπε-
βίωσε στήν Ἀθήνα (23.3.1929) καί κηδεύτηκε μέ δημόσια δαπάνη. 342 92. Ὁ
Κουσίδης τοποθετήθηκε ὑποδιοικητής Σιατίστης (1913), ἀλλά οἱ κακουχί-
ες ἀπό τή φυλάκιση εἶχαν κλονίσει ἤδη τήν ὑγεία του. Ἀπεβίωσε στήν
Ἀθήνα, ὅπου εἶχε μεταβεῖ γιά θεραπεία, τόν Μάιο τοῦ 1914. 342 94
Οἱ παλιοί κλέφτες καί μετέπειτα μακεδονομάχοι, ἀνέμεναν δικαίωση
τῶν ἀγώνων τους, ἡ ὁποία δέν ἦρθε ἀπό τό ἑλληνικό κράτος. Ἀπεναντί-
ας, διωκτικά ἀποσπάσματα κινήθηκαν πολύ σύντομα ἐναντίον τους,
ὅταν αὐτοί ξανάρχισαν τίς ληστεῖες. Ἤδη τόν Μάρτιο τοῦ 1913 εἶχε σκο-
τωθεῖ ὁ Ράμος ἀπό διωκτικό ἀπόσπασμα, στήν Ἀχελινάδα Καλαμπάκας,
καί εἶχαν συλληφθεῖ οἱ Ζῆκος, Βερβέρας, Φόβιος, Σούλιος καί Γρούτας.
477, 478, 53. Ἀρκετοί ἀπό τούς κλέφτες ἀναμείχθηκαν στήν πολιτική, στό
πλευρό ὑποψηφίων, κατά κανόνα βασιλικῶν, μέ τούς ὁποίους εἶχαν συ-
νεργαστεῖ κατά τή διάρκεια τοῦ Μακεδονικοῦ ἀγώνα. Διαδραμάτισαν ὡς
ἐκ τούτου σημαντικό ρόλο καί κατά τή διάρκεια τοῦ ἐθνικοῦ διχασμοῦ
πού ἀκολούθησε. 20038. Οἱ ἀντιπαραθέσεις ὁδήγησαν σέ φονικές συμπλο-
κές. Ἔτσι, ὁ Βερβέρας, ὡς κλέφτης, σκότωσε τόν Τσιουκαντάνα, συναγω-
νιστή του κατά τόν Μακεδονικό ἀγώνα, πού τόν δίωκε ἐπικεφαλῆς ἀπο-
σπάσματος.
Στίς ἀρχές Ἀπριλίου 1913 προσήχθησαν σέ στρατοδικεῖο τῆς Κοζάνης
11 μουσουλμάνοι κάτοικοι Γρεβενῶν μέ τήν κατηγορία τῆς συνεργίας μέ
τόν Μπεκήρ γιά τήν ἀνακατάληψη τῶν Γρεβενῶν. Καταδικάστηκαν οἱ 6
σέ ποινές φυλάκισης ἀπό 20 ὥς 10 ἔτη καί οἱ λοιποί ἀθωώθηκαν. Οἱ ποι-
νές, πού ἐπέβαλε τό δικαστήριο, θεωρήθηκαν ἐπιεικεῖς. 480. Ποιό ἀκριβῶς
ἦταν τό νόημα ἐκείνης τῆς δίκης δέν ἀντιληφθήκαμε. Μήπως, ὡς ἑλλη-
νόφωνοι, θεωρήθηκαν προδότες; Οἱ Βαλαάδες, κατά τήν ἀνταλλαγή τῶν
πληθυσμῶν, ἀφοῦ συγκατοίκησαν ἐπί ἑξάμηνο καί πλέον ἁρμονικά μέ
τούς Ρωμηούς πρόσφυγες ἀπό τήν Ἀνατολή, πῆραν τόν δρόμο τῆς Ἀνα-
τολῆς μέ βαρειά καρδιά. Καί ὅμως οἱ ἀγνοοῦντες τήν ἱστορία δημοσιο-
γράφοι τῶν Ἀθηνῶν ἔγραφαν: «Εἰς τήν περιοχήν Γρεβενῶν ὑφίστανται
μουσουλμάνοι, τῶν ὁποίων μητρική γλώσσα εἶναι ἡ ἑλληνική. Οὐδέποτε
ὅμως ἐθεωρήθησαν Ἕλληνες». 486. Ὁ ἀλβανικῆς καταγωγῆς φιλέλλην
μπέης Καπλάν Μπεκίρ Μεχμέτ Καραμουρατάτ Πάντος καί ἐλάχιστοι
ἄλλοι ἐζήτησαν καί ἐπέτυχαν νά ἐξαιρεθοῦν τῆς ἀνταλλαγῆς. 24 18. Οἱ
Βαλαάδες ἔζησαν τό δράμα τῆς προσφυγιᾶς, πού ἐπιδείνωνε ἡ ἄγνοια τῆς
τουρκικῆς γλώσσας. Τούς παρουσιάζει ὡς διακριτή πληθυσμιακή ὁμάδα ὁ
– 395 –
Σουηδός ἀνατολιστής Ingvar Svanberg σέ ἄρθρο του, πού δημοσιεύθηκε

στό περιοδικό Europa Ethnica (1980). 328 597. Τό δράμα τους παρουσιάζει,
μέσω συνεντεύξεων, στίς σελίδες τοῦ βιβλίου του «Μιά προίκα ἀμανάτι»
ὁ Κεμάλ Γιαλτσίν. Βαλαάδες ἀπό τό Κάστρο (Χισάρ, δηλαδή Κάστρο ὀνό-
μασαν τόν οἰκισμό, στόν ὁποῖο διαμένουν) καί τό Βράσνο μᾶς πληροφο-
ροῦν γιά λησμονημένα σήμερα γεγονότα τῶν ἀρχῶν τοῦ 20 οῦ αἰώνα. 68.
Κάποιοι ἀπό τούς ἀπογόνους αὐτῶν τίς τελευταῖες δεκαετίες ἐπισκέφθη-
καν καί συνεχίζουν νά ἐπισκέπτονται τήν πατρίδα τῶν προγόνων τους.
Καί ἐπιστρέφουν μέ λίγο χῶμα καί μάτια βουρκωμένα. Μέ κάποιον ἀπό
αὐτούς, πού ὁμιλεῖ την ἑλληνική, ἐπικοινωνῶ μέσω διαδικτύου καί ζητῶ
πληροφορίες γιά τά γραφόμενα ἀπό τόν Μπεκήρ στό βιβλίο του Grebene.
Οἱ λαοί δέν ἔχουν νά μοιράσουν τίποτε καί μποροῦν νά συμβιώσουν ἁρ-
μονικά. Ἀλλά τά σχέδια τῶν ἰσχυρῶν τῆς γῆς ἀπεργάζονται διαρκῶς
συμφορές γι’ αὐτούς. Καί στήν αἱματοβαμμένη μακεδονική γῆ ἐτέθησαν
σέ ἐφαρμογή κατά καιρούς πολλά σχέδια, καθώς τό Μακεδονικό ζήτημα
ἦταν μέρος τοῦ κεφαλαιώδους Ἀνατολικοῦ ζητήματος.
– 396 –
ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ ΚΑΤΑ ΚΕΦΑΛΑΙΟ
ΚΕΦΑΛΑΙΟ Α΄
ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΕΣ ΤΩΝ ΚΑΤΟΙΚΩΝ
1. Δέν ἀναφέρεται ἡγούμενος τῆς μονῆς τῆς Ζάμπορντας μέ τό ὄνομα αὐτό

κατά τήν ἐν λόγω περίοδο. 26321. Πιθανόν καί τά δύο κοπάδια νά ἀνῆκαν στή μο-
νή τῆς Μπουνάσιας. Ἀσφαλῶς τή βοσκή εἶχε ἀναθέσει ἡ μονή σέ βοσκούς.
2. Στόν ἐνοριακό ναό τοῦ Ζιμιατσίου. 27394
3. Ὁ Καραγιάννης σημειώνει ὅτι οἱ μύλοι ἦταν τῶν Μπακόλα, Τζήμα καί Τέ-
γου. Μάλιστα, προσθέτει καί τέταρτο, πάλι τοῦ Τέγου, στήν τοποθεσία Παλιόμυ-
λος. 69171. Ἡ διαφορά τῶν ὀνομάτων μαρτυρεῖ τήν ἀλλαγή ἰδιοκτητῶν.
4. Εἶναι περίεργο τό ἐνδιαφέρον τοῦ γιατροῦ καί στελέχους τῆς ρουμανικῆς
προπαγάνδας γιά τήν ἀγορά μύλων. Πιθανόν νά ἔγινε στά πλαίσια τοῦ προπα-
γανδιστικοῦ ἔργου, καθώς οἱ μύλοι ἦσαν καταφύγια ἀνταρτικῶν σωμάτων, πού
εἰσέρχονταν ἀπό τήν ἐλεύθερη Ἑλλάδα. Πιθανότερο, ὡς ἐκ τούτου, ἡ ἀγορά νά
ἔγινε δεκαετία καί πλέον μεταγενέστερα καί ὄχι τό 1880. Περίεργη φαίνεται καί ἡ
εἰσήγηση τοῦ Μπουσίου, ἄν λάβουμε ὑπ’ ὄψη ὅτι ἡ οἰκογένειά του ἑτοιμαζόταν
νά ἐγκαταστήσει στά Γρεβενά ἀτμομηχανή γιά τήν κίνηση τοῦ δικοῦ της μύλου.
5. Ὁ Μακρυγιάννης στά ἀπομνημονεύματά του γράφει κατά τρόπο ἐντυπω-
σιακό γιά τόν κίνδυνο, πού διέτρεχαν οἱ ἐργαζόμενοι στήν ὑπηρεσία τοῦ Ἀλῆ ὑπό
τήν ἐπίβλεψη τοῦ εμπίστου του Θανάση Βάγια: «Αὐτόν τόν καλόν ἄνθρωπον τόν
εἶχε ὁ Ἀλήπασσας, ὁποὔτρωγε τούς ἀνθρώπους καλύτερα ἀπό ψωμί. Ὅταν ἔφκεια-
νε τό κάστρο τῶν Γιαννίνων, ἐπιστατοῦσε αὐτός ὁ καλός ἄνθρωπος. Πόσους ἀνθρώ-
πους ἔρριξε εἰς τόν ἀσβέστη καί κάηκαν καί ἄλλους τούς τρύπαγε εἰς τ’ αὐτιά καί
τούς κάρφωνε! Αὐτός ὁ καλός ἄνθρωπος λάδι τήν Τετράδη καί Παρασκευή δέν
ἔτρωγε , τούς ἀνθρώπους τούς ροκάναγε». 751269
6. Ὁ Καλούσιος δέχεται ὅτι ἁγιογράφησε τό καθολικό τῆς μονῆς τῶν Ἁγίων
Ἀποστόλων Κλεινοβοῦ (μεταξύ 1836 καί 1854) λόγω τῆς ἀναγραφῆς τοῦ Κυρίλλου
ὡς ἐπισκόπου Σταγῶν στήν κτιτορική ἐπιγραφή. 121158. Ὅμως ὑπάρχουν μαρτυρί-
ες ὅτι ὁ Μιχαήλ ἐγκατέλειψε ὁριστικά τήν Δυτική Μακεδονία μετά τό 1826 καί
δραστηριοποιήθηκε στίς περιοχές Μοναστηρίου καί Κρουσόβου. 216378
7. Ὁ Σακελλάρης ἐσφαλμένα ἀναγράφει ὅτι ὁ Χρίστος ἦταν ἤδη ἱερέας, ὅταν
ἁγιογραφοῦσε τόν ναό τοῦ Ἁγίου Δημήτρίου Ραντοσίνιστας. Ὁ ναός αὐτός ἔχει
κατεδαφιστεῖ, σώζονται ὅμως εἰκόνες τοῦ τέμπλου. Προφανῶς, ὁ Σακελλάρης
ἐπηρεάστηκε ἐκ τοῦ ὅτι ὁ Χρίστος ὑπογράφει ὡς ἱερέας σέ σωζόμενη εἰκόνα τοῦ
τέμπλου τοῦ ναοῦ τοῦ Ἁγίου Νικολάου στό Λεῖψι (1825). Ὁ Χρίστος Ἀναγνώστου
– 397 –
ἱερώθηκε μετά τό 1822.
8. Ὁ κριτικός κινηματογράφου Roger Boussinot γράφει ὅτι ἡ κινηματογράφηση
αὐτή ἔγινε τόν Μάιο τοῦ 1905. Καί ὁ Χριστοδούλου στό βιβλίο του ἐμφανίζει φω-
τογραφία τῆς μηχανῆς καί στόν ὑπότιτλο ἀναφέρει τή χρονολογία 1905. 6759. Ὁ
Μίλτος Μανάκιας στήν ἀφήγησή του δέν ξεκαθαρίζει, ἄν ὁ Γιαννάκης ταξίδεψε
στό Λονδίνο μετά τό πρῶτο ἤ τό δεύτερο ταξίδι τους στό Βουκουρέστι. 6797. Ὁ Χρι-
στοδούλου, σέ συνέδριο στά Γρεβενά, ἀνέφερε ὅτι ὁ Γιάννης Μανάκιας ἔφερε τή
μηχανή ἀπό τό Λονδίνο τό 1907. 330404. Ὁ Γιάννης Μανάκιας ἀπομακρύνθηκε, ὡς
ἀνεπιθύμητος, ἀπό τά Ἰωάννινα τόν Μάιο τοῦ 1905 καί ἐγκαταστάθηκε, μέ τόν
ἀδελφό του, στό Μοναστήρι κατά τό θέρος τοῦ ἰδίου ἔτους. Ἐφ’ ὅσον στή ρουμα-
νική πρωτεύουσα βρέθηκαν γιά πρώτη φορά περί τό τέλος τοῦ 1905, ὅπου καί
εἶδαν κινηματογραφική μηχανή, δέν εἶναι δυνατόν νά δεχθοῦμε ὅτι κινηματο-
γράφησαν στήν Ἀβδέλλα τόν Μάιο τοῦ ἔτους ἐκείνου. Τό πιθανότερο εἶναι νά
πραγματοποίησε ὁ Γιάννης τό ταξίδι πρός τή Δυτική Εὐρώπη τό 1906, ὁπότε καί
προμηθεύτηκε τήν κινηματογραφική μηχανή. Ὁ Χριστοδούλου δημοσιεύει φωτο-
γραφία τοῦ Γιαννάκη στό Παρίσι μέ χρονολογία 1906. 6746. Συνεπῶς, ἡ πρώτη κι-
νηματογράφηση εἶναι τοῦ 1906 ἄν ὄχι ἀργότερα.
ΚΕΦΑΛΑΙΟ Β΄
Η ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΚΗ ΖΩΗ ΚΑΙ Η ΦΥΣΗ ΤΗΣ ΠΕΡΙΟΧΗΣ
1. Ὁ γυιός του Νικόλαος διετέλεσε βοηθός ἐπίσκοπος Καισαρείας τῆς Καπ-

παδοκίας (1917-1921) καί, μετά τήν ἐκδίωξή του ἀπό τόν Μουσταφά Κεμάλ, μη-
τροπολίτης Σιδηροκάστρου ἀρχικά καί Γρεβενῶν στή συνέχεια (1924-1933).
26175, 347Γ133
ΚΕΦΑΛΑΙΟ Γ΄
Η ΡΟΥΜΑΝΙΚΗ ΠΡΟΠΑΓΑΝΔΑ
1. Ἀπό τή Νιζόπολη κατά τόν Ντόντο. 20820. Ἀσφαλῶς ἐκεῖ ἔδρασε, γι’ αὐτό καί
ἐκτοπίστηκε στό Ἅγιον Ὄρος, δέν καταγόταν ὅμως ἀπό ἐκεῖ. Ὁ Κουκούδης ἔχει
ἐμβαθύνει στό θέμα τῆς καταγωγῆς του. Ἡ Ἀβδέλλα ἀναγράφεται καί στή φωτο-
γραφία, πού παραθέτουμε στό κείμενο.
2. Δέν νομίζουμε ὅτι ἔχει ἰσχυρό ἱστορικό ἔρεισμα ἡ ἄποψη ὅτι ἀπεστάλη ἀπό
τή μονή του στή Ρουμανία γιά διευθέτηση περιουσιακῶν ὑποθέσεών της. 20672,
149120
3. Ὁ πρόξενος Φραγκούδης ἐκ λάθους γράφει ὅτι ὁ Ἀβέρκιος, Ἀμβρόσιος ὅπως
τόν ἀποκαλεῖ ἀπό ἐσφαλμένη πληροφόρηση, ὑπῆρξε ἀνηψιός τοῦ Μαργαρίτη.
4. Καί ὁ Χριστοδούλου στή μελέτη του γιά τούς ἀδελφούς Μανάκια τό ἴδιο κα-
ταγράφει. 6735. Ἐπιμένουμε σ’ αὐτό, διότι ὁ Ἔξαρχος, παρά τή ὕπαρξη τόσων
πηγῶν, ἀμφιβάλλει γιά τόν τόπο καταγωγῆς του, ἀκόμη γιά τό ἄν ἦταν Βλάχος
– 398 –
καί, τό ἐντυπωσιακότερο, τόν θεωρεῖ πράκτορα τοῦ Πατριαρχείου! 98304. Μήπως
κάποιοι ἀκόμη καί σήμερα διαδραματίζουν ρόλο ὀπισθοφυλακῆς τῆς θλιβερῆς
ἐκείνης γιά τούς λαούς, ἑλληνικό καί ρουμανικό (διότι βλάχικος λαός δέν ὑπῆρξε
ποτέ), προπαγάνδας;
5. Θεωροῦμε πιθανότερο τό γραφόμενο ἀπό τόν Χριστοδούλου, ὁ ὁποῖος προ-
σθέτει ὅτι ὁ Μαργαρίτης μετεστράφη σέ ὑπέρμαχο τῆς ρουμανικῆς προπαγάνδας
μετά τήν ἄρνηση τοῦ ὑπουργοῦ Παιδείας νά τόν διορίσει ἐπιθεωρητή τῶν σχολεί-
ων. 6751. Αὐτό δέν συνέβη ἐξ ἀρχῆς ἀλλά μεταγενέστερα, καθώς ὑπάρχουν μαρ-
τυρίες γιά τήν ἑλληνική συνείδηση τοῦ Μαργαρίτη κατά τά ἀρχικά ἔτη τῆς διδα-
κτικῆς του σταδιοδρομίας. 704220. Ἀκριβέστερα, ὅπως γράφουμε στό κυρίως κείμε-
νο, ἡ μεταστροφή μέ τήν κατήχηση τοῦ Ἀβερκίου ἔγινε τό 1862, ἐνῶ ἡ τυχοδιωκτι-
κή πρόταση γιά ἐφ’ ὅρου ζωῆς χορηγεία ἀπό τό ἑλληνικό κράτος, προκειμένου να
παύσει τήν προπαγανδιστική του προσπάθεια, τό 1875.
6. Ὁ Κατσουγιάννης γράφει ὅτι γραμματέας τοῦ μεγάλου βεζύρη χρημάτισε ὁ
πατέρας του Δημήτριος. 14236, 33032, 212298. Ὁ Ἔξαρχος ὅμως γράφει ὅτι ὁ πατέρας
του ὀνομαζόταν Μαργαρίτης, ἐξ οὗ καί τό ἐπώνυμο, καί ὅτι πέθανε, ὅταν ὁ Ἀπό-
στολος ἦταν ἀκόμη ἀνήλικος. 98303. Δεχόμαστε ὡς ὀρθό τό τοῦ Χριστοδούλου.
Ἀσφαλῶς, ὁ γυιός Δημήτριος μέ σπουδές στό Βουκουρέστι θά μποροῦσε νά ἀντα-
ποκριθεῖ στίς ἀπαιτήσεις τῆς γραμματείας ἑνός μεγάλου βεζύρη.
7. Ὁ Βακαλόπουλος γράφει ὅτι στή Ρώμη μετέβη καί ὁ Μαργαρίτης. 32622. Ἡ
Νικολαΐδου δέν ἀναφέρει κάτι σχετικό. 206142
8. Ὁ Ριφαάτ διετέλεσε περιφερειάρχης κατά τό διάστημα 9ος/1887 - 4ος/1889. Ὁ
Ἕλλην προξενικός ὑπάλληλος στό Μοναστήρι Γιαννόπουλος χαρακτήριζε σέ
ἔκθεσή του (7.2.1891) τήν πολιτική τοῦ Ριφαάτ ὀλέθρια γιά τόν ἑλληνισμό τοῦ βι-
λαετίου. 60185
9. Πιθανόν ὁ Μαργαρίτης νά εἶχε μεταστραφεῖ στόν καθολικισμό ἤ στήν οὐνί-
α, προκειμένου νά κερδίσει τήν ἐμπιστοσύνη τῶν παπικῶν τοῦ Μοναστηρίου.
Ἴσως νά εἶχε προτείνει καί σέ κάποιους ἐμπίστους του νά πράξουν τό ἴδιο. 29817.
Αὐτό ἀσφαλῶς διεδόθη καί προκάλεσε ἔντονη τήν ἀντίδραση.
10. Ὁ Ἄνθιμος ἔγραφε πρός τόν πατριάρχη τόν Ἰανουάριο τοῦ 1906: «Παναγιώ-
τατε Δέσποτα, μετά συνοχῆς καρδίας γνωρίζω τῇ Μητρί Ἐκκλησίᾳ τήν δεινήν καί
ἀπέλπιδα θέσιν, εἰς ἥν περίφοβοι περιῆλθον καί οἱ ἀλλαχοῦ μέν, προπάντων ὅμως
οἱ ἐν Κρουσόβῳ Ὀρθόδοξοι συνεπείᾳ τῆς ἀκατανομάστου θρασυτάτης τῶν ρουμανι-
ζόντων πολιτείας. Οἱ τήν προσωνυμίαν τοῦ Χριστιανοῦ φέροντες καί πρός ἐξαπά-
τησιν τῶν ἀρχῶν Πατριαρχικοί αὐτοκαλούμενοι Ρουμοῦνοι, διά τῶν ἐξωλεστάτων
μισθαρνικῶν αὐτῶν ὀργάνων ἀναφανδόν περιτρέχοντες νύκτωρ καί μεθ’ ἡμέρας
τάς Ὀρθοδόξους οἰκίας, θάνατον ἀπειλοῦσι καί πῦρ κατά παντός μή συμμεριζομέ-
νου τά φυλετικά αὐτών φρονήματα καί μή συμμορφουμένου πρός τάς διαταγάς
αὐτῶν». 745114, 741
11. Ὁ Djuvara ἔγραψε μετά τό τέλος τοῦ Α΄ παγκοσμίου πολέμου.
12. Ἕνας ἀπό τούς πιό ἄγριους κομιτατζῆδες τῆς Καστοριᾶς, ὁ Μῆτρο Βλάχος,
πιθανόν νά μήν ἦταν Βλάχος. Οἱ Σλάβοι τῶν Σκοπίων, πού τόν θεωροῦν ἥρωά
τους, τόν ἀποκαλοῦν Μῆτρε Παντζιάροφ.
13. Δέν μπορεῖ νά ἀποδοθεῖ ἐπακριβῶς στή γραπτή ἑλληνική πού στερεῖται
φθόγγου μεταξύ τοῦ ου καί τοῦ ι, ὅπως ὁ φθόγγος u τῆς γαλλικῆς γλώσσας.
– 399 –
14. Ὁ Ἔξαρχος στηρίζεται στά γραφόμενα τοῦ ρουμανίζοντος Pinetta, γιά νά
ἐξαγάγει κάποια αὐθαίρετα συμπεράσματα κατά τοῦ Πατριαρχείου. Δέν διατηρεῖ
ἐπιφυλάξεις γι’ αὐτά, ἄν καί ὁ Pinetta, γαμπρός τοῦ Μαργαρίτη, εἶχε τόν ἴδιο χα-
ρακτήρα μέ τόν πεθερό του, ὑπηρέτησε ταυτόχρονα τήν πολιτική τῆς Αὐστρίας
καί τῆς Ἰταλίας καί ἦταν φοβερά ἀνθέλληνας. 32618. Ὁ Pinetta ὡς κυβερνητικός
ὑπάλληλος ἐπί τῶν διαβατηρίων (προσφιλής ἐργασία τῶν ὀργάνων τῆς προπα-
γάνδας, ὥστε νά ἐλέγχουν τίς κινήσεις) ὑπῆρξε πολύ καταπιεστικός. 297125. Πιθα-
νότερος τόπος καταγωγῆς του εἶναι ἡ Σαμαρίνα, καθώς ὑπῆρχε ἐκεῖ οἰκογένεια
μέ τό ἐπώνυμο αὐτό. 58514. Ὁ Ἔξαρχος δέν ἀναφέρει τόν ἀφορισμό τοῦ Μαργαρί-
τη γιά τή δράση του! 48305. Οὔτε ἀναφέρει ὅτι ὁ Pinetta παραθέτει καταγγελία δη-
μοσιευμένη στόν «Νεολόγο» τῆς Κωνσταντινουπόλεως, ἐπίσημο ὄργανο τοῦ Πα-
τριαρχείου, σύμφωνα μέ τήν ὁποία ὁ Ἀπόστολος Μαργαρίτης ἦταν ἕνας ταραξί-
ας, ἕνας τσαρλατάνος στήν ὑπηρεσία Τούρκων καί Ρουμάνων. 23916. Πάντως,
ἀναφέρει ὅτι, κατά τόν Pinetta, «στίς 7/19 Νοεμβρίου 1889 ὁ ὑπουργός Δικαιοσύνης
τῆς Ὀθωμανικῆς αὐτοκρατορίας Γεβντέτ πασάς μέ τήν ἀρ. 338 διπλωματική «νότα»
πρός τόν βαλῆ τοῦ Μοναστηρίου γράφει: «Ὁ Ἀπ. Μαργαρίτης ἀπέδειξε μέ ἔργα πώς
εἶναι πιστός στήν ὀθωμανική ὑπόθεση καί στήν Αὐλή, ἡ ὁποία ἐκτιμάει τίς ὑπηρεσί-
ες του καί τόν παρασημοφορεῖ. Δέν πρέπει νά διαφεύγει ἀπό τούς κρατικούς λει-
τουργούς ὅτι εἶναι καθῆκον τους νά συνδράμουν καί νά ἐνθαρρύνουν τίς ὑπηρεσίες
πού προσφέρονται στήν αὐτοκρατορία ἀπό πρόσωπα ὅπως ὁ Ἀπ. Μαργαρίτης.
(Pinetta σελ.11)». 98311. Μέ τήν τακτική αὐτή ὁ Ἔξαρχος ἀφήνει νά αἰωρεῖται ἡ
μομφή ὅτι τό Πατριαρχεῖο ὑπηρετοῦσε τά ὀθωμανικά συμφέροντα εἰς βάρος τῆς
Ἑλλάδος. Πρέπει νά ἐπισημάνουμε τήν φανερή ἐχθρότητα μέ τήν ὁποία κάποιοι
σύγχρονοι ἱστοριογραφοῦντες Βλάχοι γράφουν γιά τό Πατριαρχεῖο. 98307
15. Ἀναφέρουμε τήν ἀνάκληση τῶν Μητροπολιτῶν Ἀγαθαγγέλου Γρεβενῶν,
Γερμανοῦ Καστορίας, Ἰωακείμ Πελαγονίας, Χρυσοστόμου Δράμας.
ΚΕΦΑΛΑΙΟ Δ΄
Η ΡΟΥΜΑΝΙΚΗ ΠΡΟΠΑΓΑΝΔΑ ΣΤΗΝ ΠΕΡΙΟΧΗ

ΓΡΕΒΕΝΩΝ ΩΣ ΤΟ 1900
1. Ἡ Νικολαϊδου γράφει ὅτι ὁ Ἀβέρκιος ἐπανῆλθε στήν περιοχή Γρεβενῶν τό

1865 καί ἄρχισε νά συγκεντρώνει παιδιά γιά σπουδές. 20676. Ὅμως αὐτό ἔρχεται
σέ ἀντίθεση μέ τό ἀναφερόμενο σέ προξενική ἔκθεση ὅτι οἱ πρῶτοι δάσκαλοι
ἐπανῆλθαν ἀπό τή Ρουμανία τό 1866. 20675. Θεωροῦμε ὅτι οἱ σπουδές τους διαρ-
κοῦσαν 4 χρόνια.
2. Πατραλίζη στό κείμενο τοῦ Christodoulou. Ἰδέ 20379
3. Δαούτης στό κείμενο. Μέ τό ἐκρουμανισμένο Νταούκα, γόνος τῆς οἰκογέ-
νειας, ὁ Γεώργιος, ἀνεδείχθη πρόεδρος τοῦ Ἀρείου Πάγου στή Ρουμανία. 22734. Κα-
ϊρώτας στό κείμενο τῆς Νικολαΐδου.
4. Ἔκθεση τοῦ προξένου Ἐλασσόνας (12.11.1887) ἀναφέρει ὅτι ὁ πρῶτος ἀπο-
φοιτήσας (1866) Γιαννούλης Σιώμου ἤ Δασκαλίκος μαζί μέ τούς Γεώργιο Δαούκη,
– 400 –
Νικόλαο Γ. Τάσιου, Ἰ. Δ. Μπαράκο, Ἠλία Παπαχατζῆ καί Νικόλαο Τόλια, μαθητές
τῆς ρουμανικῆς σχολῆς Μοναστηρίου, ἵδρυσαν σχολεῖο στήν Ἀβδέλλα τό θέρος
τοῦ 1866. 206177. Ἡ ἔκθεση συνετάγη 20 ἔτη μετά τά γεγονότα καί δέν εἶναι ἀκρι-
βής. Τό 1866 εἶχε ἀποφοιτήσει καί ὁ Δαούκης ἀπό τή σχολή τοῦ Βουκουρεστίου.
Ἀκόμη καί ρουμανική πηγή δέχεται ὅτι τό σχολεῖο ἱδρύθηκε τό 1867. 23914. Τό θέ-
ρος τοῦ 1866 ἁπλῶς δίδαξαν τή ρουμανική γλώσσα ὅπως καί κατά τά προηγούμε-
να ἔτη.
5. Ὑπενθυμίζουμε τά ὅσα γράψαμε στή σημείωση ὑπ’ αριθμόν 13 τοῦ Γ΄ κεφα-
λαίου. Στηριζόμενος ὁ Ἔξαρχος στήν ἀναφορά τοῦ περιέργου ταξιδιοῦ τοῦ Μαρ-
γαρίτη στήν Κωνσταντινούπολη, ὑποστηρίξει ὅτι ὁ Μαργαρίτης ὑπῆρξε ἄνθρω-
πος τοῦ Πατριαρχείου. 98315
6. Ὅπως ἤδη γράψαμε, ὁ Μαργαρίτης δέν πρέπει, λόγω τῆς ἡλικίας του νά συ-
γκαταριθμηθεῖ μεταξύ τῶν μαθητῶν, οἱ ὁποῖοι σπούδασαν στό Βουκουρέστι, κα-
θώς το 1862, πού ἄρχισε ἡ ἀποστολή παιδιῶν στό Βουκουρέστι, ὁ Μαργαρίτης εἶχε
συμπληρώσει ὀκτώ ἔτη διδασκαλίας σέ ἑλληνικά σχολεῖα.
7. Αὐτό καθιστᾶ ἀξιόπιστη τήν προξενική ἔκθεση γιά ἵδρυση σχολείου στή
Σμίξη κατά τό 1872. 20691. Στήν κοινότητα ὅμως αὐτή εἴχαμε ραγδαία μεταστροφή
τοῦ φρονήματος στά ἀμέσως ἑπόμενα ἔτη. Οὐδεμία συγκεκριμένη πληροφορία
διαθέτουμε γιά λειτουργία ρουμανικοῦ σχολείου μεταγενέστερα.
8. Ἀπό ἔκθεση τοῦ «Συλλόγου» συνάγεται τό συμπέρασμα ὅτι ἡ λειτουργία
τῶν ἑλληνικῶν σχολείων τῆς Σαμαρίνας εἶχε ἀτονήσει κατά τό 1879. Δημοσιεύ-
ματα τοῦ ρουμανικοῦ τύπου ἀνέφεραν ὀνόματα Σαμαριναίων μέ ἐπιροή πού
εἶχαν προσχωρήσει στήν προπαγάνδα, ὅπως: Ζήσης Ματούσιου, Χατζῆς Ζήσης
(τό ὀρθό Ζήσης Ματούσιου Χατζηζήσης), Χατζῆκος καί Νικόλαος Γιαννούλης,
Ζήσης Ν. Δαμπούρας (ὁ μετέπειτα καταχραστής τῆς Παλιοσαμαρίνας), Νικόλαος
Κούσιου, Χατζῆ Μπίρου (Νικούσιος Χατζημπίρος), οἰκ. Νούλη, Ἀ. Τσιούτρας, Δη-
μήτριος Διαμάντης, Κωστάκης Διαμάντης, Ζήσης Δημητρίου ἤ Παπακώστας
(γυιός τοῦ ἱερέα Ἰωάννου), Ἀθανάσιος Μανούζας, Μιχαήλ Παπαγεωργίου, Κώ-
στας Κιοσές. 206103
9. Καταδότης ὑπῆρξε ὁ ἐκ Σαμαρίνας ρουμανίζων ἱερέας Ἰωάννης Δημητρίου.
Ἄλλοι δύο προπαγανδιστές ἦσαν οἱ Σούλιος Μπέσιος ἀπό τή Σαμαρίνα καί Κων-
σταντῖνος Καϊρέτης ἀπό τήν Ἀβδέλλα. 206141
10. Ἄν λάβουμε ὑπ’ ὄψη ὅτι τό 1886 ὑπῆρξε τό ἔτος μεταστροφῆς τοῦ Παπαθα-
νασίου στήν προπαγάνδα (206157) καί τό φθινόπωρο τοῦ 1887 λειτουργοῦσε τό πα-
ρεκκλήσι στά Γρεβενά (605111), συνάγουμε τό συμπέρασμα ὅτι τά ἐγκαίνια ἔγιναν
μᾶλλον τό θέρος τοῦ 1886. Ἐκτιμοῦμε ὅτι, ἄν συνέβη αὐτό, ὁ Bonetti δέν θά τόλ-
μησε νά ἐμφανιστεῖ ὡς ρωμαιοκαθολικός.
11. Σέ ἔκθεσή του (14.9.1887) ὁ πρόξενος Ἐλασσόνας γράφει ὅτι ὁ ἱερέας πιέ-
στηκε νά ἐπιτρέψει νά ἀναγνωστεῖ ἡ ἀποστολική περικοπή στή βλάχικη γλώσσα.
60726. Σημειώνουμε ὅτι στή βλάχικη γλώσσα δέν ὑπῆρχαν γραπτά κείμενα. Στά
σχολεῖα λοιπόν δέν διδάσκονταν ἡ βλάχικη ἀλλά ἡ ρουμανική. Γι΄ αὐτό καί πολ-
λοί ἀρχικά παρασυρθέντες στή συνέχεια ἀντέδρασαν.
12. Τό γράφουμε αὐτό μέ ἐπιφύλαξη, διότι οἱ ἔπαρχοι δέν παρέμεναν ἐπί πολύ
σέ κάποια θέση.
13. Ὁ πρόξενος Ἐλασσόνας σέ ὅλες του τίς ἐκθέσεις γράφει ὅτι οἱ τῆς προπα-
– 401 –
γάνδας ἀπαιτοῦσαν ἡ ἀνάγνωση νά γίνεται στή βλάχικη γλώσσα. Τό ὀρθό εἶναι
ὅτι ἀπαιτοῦσαν νά γίνεται στή ρουμανική. Ἰδέ καί σημείωση 24 τοῦ ἰδίου κεφα-
λαίου.
14. Ὁ ἱερέας Ἰωάννης Παπακώστας ἀλλοῦ ἀναφέρεται μέ τό ἐπώνυμο Δημη-
τρίου (206183) καί ἀλλοῦ μέ τό ἐπώνυμο Λιούπας (262 24). Εἶχε μεταστραφεῖ στήν
οὐνία χωρίς νά τό γνωστοποιήσει στούς ρουμανίζοντες συμπατριῶτες του. 206 183
15. Ὁ Ἀγαθάγγελος, πού δημοσιεύει τό περιστατικό τό 1911 γράφει γιά τούς
πυροβολισμούς καί ὅτι τό γεγονός συνέβη πρό δεκατετραετίας, δηλαδή τό 1897.
Πηγές σύγχρονες τοῦ συμβάντος τοποθετοῦν αὐτό στό 1899. 206396. Μία ἀπό αὐτές
τίς πηγές ἔγραφε ὅτι στόν μητροπολίτη ἐπιφυλάχθηκε θερμή ὑπόδοχή, ἐνῶ ἄλλη
ὅτι ὁ μητροπολίτης, τρομοκρατημένος ἤδη ἀπό τούς πυροβολισμούς, τήν ἑπομένη
ἐνημερώθηκε ὅτι ἔνοπλοι ρουμανίζοντες εἶχαν κυκλώσει τόν ναό καί ἀπέφυγε νά
λειτουργήσει. Ἀντιμετωπίζοντας τήν ἀδιαφορία τοῦ ὀθωμανικοῦ ἀποσπάσματος,
πού εἶχε διατεθεῖ γιά τήν ἀσφάλειά του, ἀνεχώρησε. Κρίνονται ἐκτός πραγματι-
κότητος καί οἱ δύο ὑποτιθέμενες ἀνταποκρίσεις. Ἀναμφισβήτητα ἡ ὑποδοχή πού
τοῦ ἐπιφυλάχτηκε ἦταν ψυχρή, ὅμως τό κλίμα εἶχε μεταβληθεῖ ὑπέρ τῶν ἑλληνο-
φρόνων κατοίκων, ἄν ληφθεῖ ὑπ’ ὄψη ὅτι κατά τό θέρος τοῦ 1899 ἐπαναλειτούρ-
γησε ἑλληνικό σχολεῖο στήν Ἀβδέλλα. 206396
ΚΕΦΑΛΑΙΟ Ε΄
Η ΕΘΝΙΚΗ ΕΤΑΙΡΕΙΑ ΚΑΙ ΤΑ ΠΟΛΕΜΙΚΑ ΓΕΓΟΝΟΤΑ

1896-1897
1. Ἄλλη ἐκδοχή εἶναι ὅτι ὁ Μπρούφας ὑπέκυψε στά τραύματά του. 7317
2. Ὁ Σαράντης προσθέτει τόν Στέργιο Μπαλατσό καί σημειώνει ὅτι Κολούσιος
Λαχτάρας ἦταν τό ψευδώνυμο τοῦ Νικολάου Λαΐτσου. 256118
3. Ὁ Σπυρόπουλος γράφει ὅτι εἶχαν φθάσει στά ριζά τοῦ Μεγάλου Σπηλαίου,
δηλαδή στόν Ὄρλιακα. Αὐτή ὅμως ἡ κίνηση τοῦ σώματος πρός νότο δέν εἶναι δυ-
νατόν νά ἐξηγηθεῖ. Ἡ ἄποψή μου ἐνισχύεται ἐκ τοῦ ὅτι ὁ παπα-Νικόλας Κουκό-
λης στό ἡμερολόγιό του τοποθετεῖ τή μάχη στό Νιτρούζι, βόρεια ἀπό τό Βράστινο.
4. Δέν ἀναφέρεται τό χωριό, ἀλλά θά ἦταν τό Βράστινο ἤ τό Κάστρο, στά
ὁποῖα θά προσέγγισαν ἀπό ἄλλο δρόμο. Ἡ κίνηση μαρτυρεῖ καλές σχέσεις μετα-
ξύ τῶν ἀνταρτῶν καί τῶν Βαλαάδων μουσουλμάνων τῶν δύο αὐτῶν οἰκισμῶν.
5. Ὁ Σπυρόπουλος ἀναφέρει συνολική δύναμη 2.500 ἀνδρῶν, ἀριθμό κατα-
φανῶς ὑπερβολικό. 27724
6. Ἀπό τή Βραβόνιστα κατά τόν Γκούμα. 510. Τό ἐπώνυμο ὅμως Βελούλας δέν
ὑπάρχει στόν ἐκλογικό κατάλογο τῆς Βραβόνιστας τοῦ 1914.
7. Πιθανόν για μικρό χρονικό διάστημα καί ἴσως λόγω ἀπουσίας τοῦ ἀποσπά-
σματος. Εἶναι δύσκολο νά δεχθοῦμε ὅτι παρέμειναν ἐκεῖ ἀναμένοντες ἐπίθεση
τουρκικῆς δυνάμεως.
8. Ὁ Γεώργιος Πίχτος ἀπό τό Μέτσοβο εἶχε ἀναπτύξει ἐμπορική δραστηριότη-
τα καί συνεργαζόταν μέ τόν Ἀνδρέα Μπούσιο. Κατεῖχε στά Γρεβενά τό τσιφίκι
– 402 –
τῆς Τσαπουρνιᾶς μέ ἀγορά. 220337
9. Ὁ Σπανός γράφει ὅτι δέχθηκαν πυρά ἀπό τούς 7 τραυματίες. 275344. Ἀντα-
πόκριση τῆς ἐφημερίδας «Ἀκρόπολις» (4.4.1897) παραθέτει συνέντευξη τοῦ Ἰτα-
λοῦ ἀντάρτη Sanzani. Κατ’ αὐτόν, οἱ Τοῦρκοι εἶχαν ὀχυρωθεῖ στόν ναό, τόν ὁποῖο
οἱ ἀντάρτες ἀναγκάστηκαν νά ἀνατινάξουν, χωρίς ὅμως νά ἐπιτύχουν τήν κα-
τάρρευσή του. Ἔτσι οἱ Τοῦρκοι κατάφεραν νά διαφύγουν. 258164. Θεωροῦμε τά
γραφόμενα φαντασιώσεις. Ὁ Sanzani ὁμολογοῦσε ὅτι δέν ἔλαβε μέρος στήν πο-
λιορκία, διότι καθώς ἦταν πεινασμένος ἀναζητοῦσε τροφή καί αὐτή ἦταν μιά
βιαστικά μισοψημένη γίδα. Κατά ἀνταπόκριση τῆς ἐφημερίδας τοῦ Λονδίνου
«Daily Μail», οἱ ἀντάρτες κυρίευσαν ἀριθμό μικρῶν ὅπλων, πολεμοφόδια καί ἄλ-
λα ἐφόδια, τά ὁποῖα διένειμαν στούς κατοίκους τοῦ Μπάλτινου καί τῶν γύρω χω-
ριῶν. 724. Σύμφωνα μέ ἀνταπόκριση τῆς ἐφημερίδας «Ἄστυ» (2.4.1897), στό
Μπάλτινο σκοτώθηκε καί ὁ Βράκας. 258160. Δέν τόν ἀναφέρει ὅμως ὁ Χανιώτης.
Ἐπί πλέον τόν συναντοῦμε καί κατά τόν Μακεδονικό ἀγώνα.
10. Ἡ ἐφημερίδα «Daily Μail» σέ ἀνταπόκρισή της (φ. 16.4.1997 τοῦ νέου ἡμε-
ρολογίου) ἔγραφε ὅτι προφυλακή τῶν ἀνταρτῶν, δυνάμεως 500 ἀνδρῶν ὑπό τόν
Νταβέλη, εἶχε προωθηθεῖ σέ ἀπόσταση πορείας μιᾶς ὥρας ἀπό τά Γρεβενά καί
ὅτι εἶχε καταλάβει τά χωριά Κηπουριό, Σίτοβο, Πηγαδίτσα καί Ζάλοβο. Τό σῶμα
εἶχε ὀχυρωθεῖ στή γέφυρα τοῦ Σπανοῦ καί ἀντιμετώπισε σέ μάχη, πού διήρκεσε
ὁλόκληρη ἡμέρα, δύναμη 3.000 ἀνδρῶν τοῦ τακτικοῦ ὀθωμανικοῦ στρατοῦ, τήν
προώθηση τῆς ὁποίας ἀνέκοψε. Οἱ ἀπώλειες δέν εἶχαν γίνει γνωστές, ἡ θέση
ὅμως τῶν ἀνταρτῶν κρινόταν ἐπισφαλής. 724. Δέν ἀποκλείεται μικρές ὁμάδες
ἀνταρτῶν νά εἶχαν προωθηθεῖ στά ἀναφερόμενα χωριά. Γιά τή μάχη στή γέφυρα
τοῦ Σπανοῦ δέν βρῆκα στοιχεῖα σέ ἄλλη πηγή.
11. Ἡ Κρανιά ἤδη ἀπό τό 1883 διέθετε στρατιωτικό σταθμό ἄγνωστης δυνάμε-
ως, τό πιθανότερο λόχου. 2858. Ὅπως γράψαμε ὅμως, οἱ Τοῦρκοι εἶχαν ἤδη μετα-
κινήσει καί ἄλλες μονάδες πρός τήν ἑλληνοτουρκική μεθόριο. Τέλος, πρόσθετες
μονάδες ἀκολούθησαν τόν Σεϊφουλλάχ.
12. Ἡ ἐφημερίδα «Ἀγών» ἔγραφε (2.4.1899) ὅτι, κατόπιν προδοσίας τοῦ Δ.
Τσιακαμᾶ, ὁ Σεϊφουλάχ γνώρισε τήν ἐπιτυχία κατά τῶν ἀνταρτῶν μέ μετακίνηση
στρατεύματος (τριῶν ταγμάτων) ἀπό Δισκάτα πρός Κρανιά. Αὐτά ὁδηγήθηκαν
ἀπό τόν Τσιακαμᾶ ἀπό στενωπό καί πλαγιοκόπησαν τούς ἀντάρτες. 355. Δέν ἔχει
συνεπῶς ἱστορική ἀλήθεια αὐτό πού καταθέτουν οἱ Wace καί Thomspon ὅτι οἱ
Τοῦρκοι ἀρνήθηκαν σέ Βλάχους ἐθελοντές τήν κατάταξή τους στόν ὀθωμανικό
στρατό. Πάντως, οἱ Ἄγγλοι βεβαιώνουν ὅτι ὅσοι Βλάχοι ἔλαβαν μέρος στόν πόλε-
μο, ἀγωνίστηκαν στίς τάξεις τοῦ ἑλληνικοῦ στρατοῦ. 311168
ΚΕΦΑΛΑΙO ΣΤ’
Η ΡΟΥΜΑΝΙΚΗ ΠΡΟΠΑΓΑΝΔΑ ΣΤΗΝ ΕΠΑΡΧΙΑ

ΓΡΕΒΕΝΩΝ ΚΑΤΑ ΤΙΣ ΑΡΧΕΣ ΤΟΥ 20ΟΥ ΑΙΩΝΑ (1901-1908)
1. Οἱ Βούλγαροι παρουσιάζουν τόν Μίλτο Μανάκια ὡς κομιτατζῆ, ἀλλά ὁ
– 403 –
Ἀλέκος Νταοῦκος, πατέρας τοῦ Λεωνίδα, τόν ὁποῖο ἀργότερα υἱοθέτησε ὁ ἄτε-
κνος Μιλτιάδης, δήλωσε ὅτι ἐργάστηκε πρωτίστως γιά τά ἑλληνικά συμφέροντα,
ὄχι μέ τά ὅπλα, ἀλλά στό παρασκήνιο. 6768. Ὅλα τά ἱστορικά στοιχεῖα μαρτυροῦν
ὅτι ὁ Μιλτιάδης δέν εἶχε ἐπηρεαστεῖ, ὅσο ὁ ἀδελφός του Ἰωάννης, ἀπό τήν προ-
παγάνδα. Ἴσως τό 1900, δεκαοκτώ μόλις ἐτῶν, νά ἐνεργοῦσε κατ’ ἐντολήν τοῦ
πατέρα του, φανατικοῦ μέλους τῆς προπαγάνδας.
2. Ἀσφαλῶς, τό τρισάγιο ἐψάλλη στά ρουμανικά. Σέ ἔκθεση τοῦ Ἀγαθαγγέλου
(3.10.1904) ἀναφέρεται ὅτι ὁ ἱερέας Πολυαραῖος τόν ἐπισκέφθηκε στή μητρόπολη
καί ἀποδέχθηκε τούς ὅρους πού ἔθεσε ὁ μητροπολίτης, συνεπῶς δέν εἶχε καθαι-
ρεθεῖ. Εἶχε ἀκόμη συμφωνηθεῖ μέ τούς ρουμανίζοντες προκρίτους τοῦ Περιβολίου
νά προσέλθει ὁ παπα-Δημήτριος Τέγος στή μητρόπολη καί νά ζητήσει συγχώρη-
ση. 605205
3. Ὁ Κάρπος συνέχισε τή δράση του ὡς δάσκαλος τῶν Σερβίων καί ἐκτελέστη-
κε ἀπό τούς Τούρκους τήν παραμονή τῆς ἀπελευθερώσεως τους (10.10.1912). 255119
4. Κατά τόν Μπατσίλα, ὁ Γεωργούλας σκότωσε τόν Νασίκα ὄχι κατά παραγ-
γελία, ἀλλά λόγω ἀντιδικίας γιά τή χρήση τοῦ νεροῦ. 657. Καί ἡ Λέτσιου ἀναφέρει
ὡς αἰτία τοῦ φόνου τίς κτηματικές διαφορές. 654. Ἴσως ὅμως αὐτή ἡ διένεξη νά
ἔδωσε τήν εὐκαιρία στά ὄργανα τῆς προπαγάνδας νά προσεγγίσουν τούς ληστές
καί νά τούς δελεάσουν.
5. Τό ἐντυπωσιακό εἶναι ὅτι, σύμφωνα μέ τίς πηγές, ὁ Ἰωάννης (Νάκος) Πο-
λυαραῖος ἦταν σύζυγος τῆς Βασιλικῆς (Κιάουας), κόρης τοῦ Δημητρίου Μανάκια
καί ἀδελφῆς τῶν Ἰωάννη καί Μιλτιάδη. 197116, 332, 33159. Ὁ Ἰωάννης ἦταν καί
πρῶτος ἐξάδελφος τοῦ ρουμανίζοντος ἱερέα Περικλῆ Πολυαραίου. 671. Αὐτό μαρ-
τυρεῖ τό μέγεθος τῆς ἔξαψης τῶν παθῶν!
6. Κατά τόν Ρουμάνο Rubin, οἱ Βέργας, Παλιούρας, Μάλλιος, Νάρχος, Σάββας
καί Λούκας τρομοκρατοῦσαν τούς Βλάχους, γιά νά καταγραφοῦν ὡς Ἕλληνες
(Ρούμ). 253221. Δέν ἔχουμε πληροφορίες ἀπό ἄλλη πηγή γιά δράση τοῦ Σάββα
στήν περιοχή Γρεβενῶν. Ὁ Νάρχος εἶναι ἄγνωστος. Πιθανόν νά πρόκειται γιά
ἐσφαλμένη ἀναγραφή τοῦ ἐπωνύμου.
7. Μεταξύ τῶν ἐξεχόντων λεγεωναρίων κατά τήν ἰταλική κατοχή περιλαμβά-
νονταν τρεῖς κατιόντες τῶν ἐκτελεσθέντων Τόλη καί Στέργιου Πάπα οἱ Γάκης,
Στέργιος καί Ἀπόστολος. 11268. Ἐπίσης, ὁ Ἰωάννης Μπαρτζιούμας, ρουμανοδιδά-
σκαλος τῆς Κρανιᾶς, γυιός τοῦ φονευθέντος Κωνσταντίνου (ἰδέ σημείωση ὑπ’ ἀρ.
11), ἀρχηγός τῆς νεολαίας τῶν βλαχοφώνων τῆς λεγεώνας. 73517
8. Ἡ λαϊκή μούσα μνημονεύει τήν ἐκτέλεση καί τοῦ παπα-Περικλῆ. Καί ὁ
Ἰωάννης Παπαδημητρίου ἀναφέρει ὅτι, μεταξύ τῶν τριῶν φονευθέντων κατά τόν
Αὔγουστο, ὁ ἕνας ἦταν ἱερέας. 22130. Οὔτε ὅμως στά ἀρχεῖα τοῦ προξενείου
Ἐλασσόνας ἀναφέρεται τό γεγονός, οὔτε, πολύ περισσότερο, τό ἀναφέρει ὁ Ρου-
μάνος Rubin. Ἡ Ἀγγελική Τακόλα μοῦ ἀνέφερε ὅτι ὁ παπα-Περικλῆς πέθανε ἀπό
φυσικό θάνατο. Ἦταν ἄλλωστε ἐγγεγραμμένος στόν ἐκλογικό κατάλογο τοῦ
1920. 584
9. Ὁ Σκούρτης γράφει ὅτι ἐπέδωσε τήν ἔκθεση στόν Ἕλληνα πρέσβυ. Θεω-
ροῦμε ὀρθότερο ἡ ἔκθεση νά ὑπεβλήθη πρός τό Πατριαρχεῖο καί νά ἔλαβε γνώση
αὐτῆς ὁ πρέσβυς. Ἡ ἀποστολή τοῦ Ἀθανασίου ὀφείλετο στήν ἔλλειψη ἐμπιστοσύ-
νης πρός τά ὀθωμανικά ταχυδρομεῖα.
– 404 –
10. Οἱ φυλακισθέντες Σαμαρινιῶτες ἦσαν (τά ἐπώνυμα ἐμφανίζονται ἐδῶ
διορθωμένα): Περικλῆς Χατζημπύρος, Δ. Πιτένης, Γ. Τσουπάνης, Ἰ. Ἀργυρογιάν-
νης (Ἀγορογιάννης μᾶλλον), Ἰ. Ἀνθούλης, Μ. Παπαζήσης (ἐκκλησιαστικός ἐπί-
τροπος), Ξ. Ματούσιος (δάσκαλος), Μ. Λαζάρου, Ν. Τέγος, Μ. Πάσχος, Ζ. Τζήμου
(ἤ Τζήμας), Ν. Μπέσιος, Καραγιάννης, Γασδέκης (Βασδέκης ἤ Φασέκης), Δ. Μη-
τσιμπόνας (Μητσιουμπούνας), Χ. Κράγιας, Ἰ. Κόπανος, Ν. Ρότσιος, Τ. Τάχας, Τ.
Κόκρας, Ἀ. Πίβουλος, Τ. Μανδραβέλης καί Δ. Ζιάνας. 397
11. Ὁ Στέργιος Περδίκης, δάσκαλος τοῦ ρουμανικοῦ σχολείου τοῦ Περιβολίου,
σέ ἐπιστολή του πρός τήν ἐφημερίδα «Μακεδονία» τῆς Θεσσαλονίκης (4 καί
5.11.1911), ὡς ἀπάντηση σέ δημοσίευμα τοῦ μητροπολίτου Δράμας καί πρώην
Γρεβενῶν Ἀγαθαγγέλου, ἀναφέρει ὡς θύματα τῶν Ἑλλήνων ἀνταρτῶν τούς:
Περιβόλι: Γεώργιο Γούσιου καί Νούλα Ἀποστολίνα, Γεώργιο Φούσκα, Γεώργιο
Μιχαήλ, Μανώλη Λούν (σ.σ. ἐσφαλμένα ἀντί Λεόνη, ὄνομα τοῦ πατέρα καί ὄχι
ἐπώνυμο), Δημήτριο Ἀποστολίνα, ὀκταετῆ.
Ἀβδέλλα: Τόλιο Πάπα, Στέργιο Πάπα, Κωστάκη Πουλάρα (Πολυαραῖο) καί
Γεώργιο Λόμπι (σ.σ. πρόκειται μᾶλλον γιά τόν Πούπη).
Κρανιά: Γιαννάκη καί Γεώργιο, ἀδελφούς τοῦ Δημητρίου Χατζῆ (σ.σ. πρόκειται
γιἀ τούς ἀδελφούς Τσιακαμᾶ), Νικόλαο Δούκα, Εὐθύμιο (Καραπούλιο), Σωτήριο
Φουρκιώτη, Κώστα Μπαρτζιούμα, Ζήση Μπουτζίκα.
Ὁ Ντόντος προσθέτει στά ἀνωτέρω ἤ διορθώνει τά λάθη τοῦ δημοσιεύματος
τῆς «Μακεδονίας»:
Περιβόλι: Μολιόρος, Γεώργιος Περδίκης, Πίτος Ζντρούλας, γερο-Φούσκας,
Μανουλούς Λεόνη Κωνσταντινέσκου, Γεώργιος Γούσης, Τολίκας Ἀποστολίνας
καί Κούσιας Παπαθεοδώρου.
Ἀβδέλλα: Τόλης Πάπας, Κωνσταντῖνος Πολυαραῖος (γυιός τοῦ παπα-
Περικλῆ), Γεώργιος Πούπης, Νικόλαος Κατσόχης.
Κρανιά: Δημήτριος Τσικμάς, Γεώργιος Τσικμάς, Ἀναστάσιος Τσικμάς (σ.σ. ἀντί
τοῦ ὀρθοῦ Ἰωάννης), Γεώργιος Μιχαντάς, Σωτήριος Φουρκιώτης, Εὐθύμιος Καρα-
πούλιος, Σπύρος Καρατάσος καί Γούλης Τζιουφέτας.
Ὁ ἐκ Περιβολίου μέ τό ψευδώνυμο Μολιόρος εἶχε δράσει ὡς ληστής στό
«ἑλληνικό» μέ τό ὄνομα Ἀλεξίου. Ἐπανῆλθε στήν πατρίδα του καί ὑπηρέτησε τήν
προπαγάνδα ὡς καταδότης τῶν κινήσεων ἀνταρτικῶν σωμάτων. Φονεύθηκε τό
1897 ἀπό τόν ἀντάρτη Χασιώτη ἐκ Σαμαρίνας. 17481. Ὁ ἀναφερόμενος στό κυρίως
κείμενο ληστής καί φυγόδικος Στέργιος Μιλούρης (1905) πιθανόν νά εἶναι συγγε-
νής τοῦ φονευθέντος, καθώς τά ἐπώνυμα ἀποδίδονται συνήθως με σφάλματα. Ὁ
ἑπταετής, κατά τόν Περδίκη, Μανουλούς, γυιός τοῦ Λεόνη Κωνσταντινέσκου, φο-
νεύθηκε ἀπό τόν Τσιουκαντάνα κατά τή μάχη τοῦ Ὄρλιακα. Μεταξύ τῶν οἰκογε-
νειῶν τοῦ Περιβολίου Ἀποστολίνα καί Τσιουκαντάνα θεωροῦμε ὅτι ὑπῆρχε φοβε-
ρή ἔχθρα, ἡ ὁποία εἶχε ὡς συνέπεια θανάτους μελῶν καί τῶν δύο οἰκογενειῶν.
Τουλάχιστον ἕνα μέλος τῆς οἰκογένειας Ἀποστολίνα μετεῖχε, καί μάλιστα ὡς
ἐπικεφαλῆς, σέ μία ἀπό τίς ληστρικές ὁμάδες πού συστάθηκαν τό 1906. 605261. Οἱ
ἐκ Κρανιᾶς ἀδελφοί Τσικμᾶ ἤ Τσιακαμᾶ φονεύθηκαν, ὁ μέν Ἰωάννης ὡς ἀστυνο-
μικός στήν ὑπηρεσία τῶν Ὀθωμανῶν στά Σέρβια (1906), ὁ δέ Γεώργιος ὡς κατα-
δότης καί ὁδηγός τουρκικοῦ ἀποσπάσματος στό Μοναχίτι ἀπό τόν καπετάν Κόκ-
κινο (Διαμάντη Μάνο) (1908). Τέλος, ὁ Δημήτριος συνελήφθη κατά τήν ἀπελευθέ-
– 405 –
ρωση, καθώς εἶχε σπεύσει νά ἐνισχύσει τήν ἄμυνα τῶν μουσουλμάνων στά Γρε-
βενά καί ἐκτελέστηκε. Στούς ἀδελφούς Τσιακαμᾶ γίνεται ἀναφορά στά ἑπόμενα
κεφάλαια.
12. Καί ὁ Ζήσης Παπαθανασίου δήλωνε ἐνώπιον τῆς ἐπαρχιακῆς Δημογερο-
ντίας Γρεβενῶν, τέσσερες ἡμέρες μετά τή σύνταξη τῆς διαθήκης τοῦ πεθεροῦ του,
ὅτι εἶχε λάβει τήν ἀπόφαση νά παραμείνει στά Γρεβενά «ἐμφορούμενος ὑπό τοῦ
διακαοῦς πόθου, ἵνα συντελέσῃ καί ἐκεῖνος εἰς τήν πρόοδον τῶν ἑλληνικῶν ἐκπαι-
δευτηρίων τῆς πόλεως Γρεβενῶν καί τήν μεγαλυτέραν διάδοσιν τῶν ἑλληνικῶν
γραμμάτων παρά τοῖς βλαχοφώνοις Ἕλλησιν». 604233. Μάλιστα, κατά τό ἔτος 1907
διετέλεσε ἔφορος τῶν ἑλληνικῶν σχολείων, ὅπως προηγουμένως καί ὁ Νικόλαος
Καζάνας, ἀδελφός τοῦ Πέτρου, κατά τή διετία 1903-1904. Ἦταν σαφής κίνηση τα-
κτικῆς τῶν ἀδελφῶν Καζάνα καί τοῦ Παπαθανασίου πρό τοῦ κινδύνου νά πέσουν
θύματα προγραφῆς. Ὁ Ν. Καζάνας, μέλος τοῦ δημοτικοῦ Συμβουλίου Γρεβενῶν
κατά τό 1911, παραιτήθη, ὅπως καί οἱ τρεῖς μουσουλμάνοι σύμβουλοι, ὥστε νά
μεθοδευτεῖ ἡ ἀντικατάσταση τοῦ Ἕλληνα δημάρχου Κουσίδη. 504. Κατά τή διάρ-
κεια τοῦ ἐθνικοῦ διχασμοῦ ὁ Παπαθανασίου διετέλεσε διορισμένος δημοτικός
σύμβουλος ἐπί δημαρχείας τοῦ ρουμανίζοντος Γεωργίου Βασιλάκη. 220359. Ἡ μή
μεταβολή στάσεώς του ἐπιβεβαιώνεται ἐκ τοῦ ὅτι ὁ γυιός του Πέτρος Παπαθανα-
σίου, ἔμπορος καί κτηματίας, ὑπέγραψε τό κείμενο τῆς λεγεώνας τῆς Πίνδου
(1942). 11267
13. Ὅπως ἤδη γράψαμε, ὁ Μῆτρε Βλάχος θεωρεῖται ἀπό τούς γείτονες τῶν
Σκοπίων Σλάβος, πού ἔφερε τό ἐπώνυμο Παντζιάρωφ.
14. Σέ ἐπιστολή του πρός τόν μητροπολίτη Πελαγονίας, ὁ μητροπολίτης Σερ-
βίων καί Κοζάνης Κωνστάντιος προσθέτει τό ὄνομα τοῦ Χρήστου Παπανικολάου,
γραμματέα τῆς χριστιανικῆς κοινότητας Γρεβενῶν καί διορθώνει τά ὀνόματα τοῦ
Ἠλία σέ Ἀθανάσιος καί τοῦ Εὐθυμιάδη σέ Σπυρίδων, τό καί ὀρθό. 165121. Τό ὄνο-
μα Ἀθανάσιος Ἠλίας παραθέτει και ὁ Ἰωάννης Παπαδημητρίου, ὁ ὁποῖος ὡς
ἕβδομο ἀναγράφει τόν Περικλῆ Λαδᾶ. 22125. Ὁ Κιναμιώτης, ὡς καταγόμενος ἀπό
τήν Κίναμη Βοΐου, ἦταν γνωστός στά Γρεβενά μέ τό ἐπώνυμο Τσιολάκης.
15. Ὁ Βῆτος συμπληρώνει καί Λεόνης Παπαδημητρίου. 51319. Πρόκειται γιά τόν
γυιό τοῦ παπα-Δημητρίου Τέγου ἤ Κωνσταντίνου-Κωνσταντινέσκου, δάσκαλο
(1868-1920+). 660. Ἀκόμη καί στόν ἐκλογικό κατάλογο τοῦ 1920 ἀναγράφεται ὡς
Κωνσταντινέσκου. Βιαιοπράγησε κατά τῶν μητροπολιτῶν Κλήμεντος (1895), Δω-
ροθέου (1899) καί ἐπισκόπου Εὐγενίου (1907). 366497. Ὁ Λεόνης ὑπῆρξε ὁ ἰθύνων
νοῦς καί ὄχι μέλος τῆς συμμορίας.
16. Εἶναι πολύ πιθανό οἱ ρουμανίζοντες νά εἶχαν ὑποπτευθεῖ ὅτι συντάκτης
τοῦ πίνακα τῶν προγραφῶν ἦταν ὁ Πολυαραῖος. Τόν ἐγκλεισμό του, ἀρχικά στά
Ἰωάννινα, ἀναφέρει καί ὁ Μπόγκας. 197116. Τή συνέχεια τῆς ἱστορίας δέν ἀνευρή-
καμε.
17. Ἡ γαλλική βίβλος τῶν ἐγκλημάτων κατά Ἑλλήνων σημειώνει ὅτι οἱ Ἔξαρ-
χος καί Καραγιάννης ἀπήχθησαν καί ζητήθηκαν ἀπό τούς συγγενεῖς τους τά
ἀναφερόμενα στό κυρίως κείμενο λύτρα. Συμπληρώνει, μάλιστα, ὅτι ἡ συμμορία
κατέσφαξε ὅλα τά ζῶα τῶν κοπαδιῶν τους. 72234. Θεωροῦμε ὡς πιθανότερο οἱ λη-
στές νά προέβησαν στή σφαγή τῶν ζώων, ἐπειδή οἱ προαναφερθέντες ἀρνήθηκαν
νά καταβάλουν λύτρα.
– 406 –
18. Ὁ Δημήτριος Τσιακαμᾶς, εὐνοούμενος τοῦ Νεσάτ πασᾶ, διοικητοῦ τῆς Με-
ραρχίας μέ ἕδρα τή Νεάπολη, εἶχε ζητήσει ἀμέσως μετά τόν νικηφόρο γιά τά
τουρκικά ὅπλα πόλεμο τοῦ 1897 ὡς ἀνταμοιβή, γιά τίς ὑπηρεσίες πού εἶχε προ-
σφέρει, τόν διορισμό τοῦ ἀδελφοῦ του στήν Ἀστυνομία. Ὁ διορισμός εἶχε γίνει τό
1898. 355
19. Ὅλες οἱ δολοφονίες εἶναι καταχωρισμένες καί στή γαλλική βίβλο. 72234. Τό
ὀρθό εἶναι ὅτι ἡ συμμορία σκότωσε τόν ἱερέα ὄχι ὅμως καί τόν γυιό του, ἀλλά τόν
συντοπίτη του Γεώργιο Καλαμᾶ. Αἰτία ἦταν τό ὅτι δέν ἐνέδωσαν στή λειτουργία
ρουμανικοῦ σχολείου στούς Σαργκαναίους. 673. Ἡ γαλλική βίβλος προσθέτει καί
ἄλλον δολοφονημένο, τόν Βασίλη Γάκο. 72234. Ὁ Λούκας ἔλαβε ἐκδίκηση γιά τούς
φόνους. 673. Κατά τόν Γ. Παπαθανασίου, στή δολοφονία συμμετεῖχε καί ὁ Ἀπο-
στολίνας καί ὡς λόγος προβλήθηκε ἡ σύμπραξη τοῦ ἱερέα στόν φόνο τοῦ Μιχαήλ
Φούσκα ἀπό τό Περιβόλι. 660. Δέν κατανοοῦμε τόν τρόπο μέ τόν ὁποῖο εἶχε συ-
μπράξει ὁ ἱερέας στόν φόνο. Ἡ γαλλική βίβλος προσθέτει καί τίς δολοφονίες κα-
τά τό ἴδιο χρονικό διάστημα τεσσάρων κατοίκων τοῦ Μοναχιτίου (6.8.1906).
72234. Πρόκειται γιά θανάτους, σέ συμπλοκή με ἀπόσπασμα, ὁμάδας με-
ταφορᾶς ὁπλισμοῦ, ἡ ὁποία ἔπεσε σέ ἐνέδρα μετά ἀπό κατάδοση ρουμα-
νιζόντων, ὅπως ἀναφέρουμε σέ ἄλλη σελίδα (σελ 299). 305305. Ἄν οἱ φόνοι
εἶχαν διαπραχθεῖ ἀπό συμμορία, θά τίς ἀνέφερε ὁ Ἀγαθάγγελος στήν
ἔκθεσή του. Γράφει ἀκόμη ἡ βίβλος ὅτι βασανίστηκαν ἐπί ὀκτώ ἡμέρες
κάτοικοι τοῦ Σνιχόβου, πού ἀπήχθησαν ἐνῶ ἐπέστρεφαν ἀπό τά Γρεβενά,
ὅπου εἶχαν δηλώσει στίς ἀρχές τή δολοφονία τῶν δύο συγχωριανῶν τους. 72234.
Ἐντυπωσιακό εἶναι τό γραφόμενο στή γαλλική βίβλο ὅτι οἱ ληστές ζήτησαν (29.8)
ἀπό τόν Γεώργιο Μπούσιο ὡς λύτρα 120 λίρες, γιά νά μήν πυρπολήσουν τήν ἰδιο-
κτησία του στό τσιφλίκι Ἐλευθεροχώρι. 72234. Τό ποσό τῶν λύτρων φαίνεται
μᾶλλον χαμηλό.
20. Σύνναδα ἦταν πόλη τῆς Φρυγίας, ἕδρα παλαιότερα ἐπισκοπῆς. Ὁ Εὐγένιος
ἦταν στό τριπρόσωπο κατά τήν ἐκλογή τοῦ Ἀγαθαγγέλου ὡς μητροπολίτου Γρε-
βενῶν. 366497
ΚΕΦΑΛΑΙΟ Ζ΄
Ο ΕΝΟΠΛΟΣ ΜΑΚΕΔΟΝΙΚΟΣ ΑΓΩΝΑΣ
1. Ὁ Καούδης ἀναφέρει ὅτι κατά τόν χειμώνα 1902-1903 εἶχε γνωριστεῖ στήν
Ἀθήνα μέ τόν Ἀρκούδα, ὁ ὁποῖος τοῦ εἶχε προτείνει νά ἐνταχθεῖ σέ ἀνταρτικό
σῶμα, πού σκόπευε νά ὁδηγήσει στή Μακεδονία. Ὁ Καούδης δέχθηκε, ἀλλά ὁ Ἀρ-
κούδας διαρκῶς ἀνέβαλλε, μέ ἀποτέλεσμα νά χάσει ὁ Καούδης τήν ἐμπιστοσύνη
του πρός αὐτόν. Τότε γνώρισε τόν Γεώργιο Τσόντο καί, μέσω αὐτοῦ, τόν Παῦλο
Μελᾶ καί δέχθηκε τήν πρότασή τους. 128145
2. Ἀφαλῶς, τά γραφόμενα ἀπό τόν Ἀδαμίδη, καί ὡς πρός τόν ἀριθμό τῶν
ἀνταρτῶν καί γιά τή διάλυση λόχου, ἔχουν μεγάλη δόση ὑπερβολῆς, δείχνουν
ὅμως τή μεγάλη κινητικότητα τῶν σωμάτων τῶν κλεφτῶν. Ἡ πρός νότο μετακί-
– 407 –
νηση ἐξασφάλιζε καλύτερες συνθῆκες διαβίωσης ἀπό ἀπόψεως κλίματος ἀλλά
καί διατροφῆς, καθώς προσφέρονταν πρός τοῦτο «ἑκόντες ἄκοντες» οἱ πολλοί με-
τακινούμενοι κτηνοτρόφοι ἐκ τῆς ἐπαρχίας Γρεβενῶν. Μαρτυρία συνεργασίας τοῦ
Λούκα μέ τόν Μάνο (Κόκκινο) δέν βρήκαμε. Κατά τόν Ἀδαμίδη, οἱ Τοῦρκοι συνέ-
λαβαν τόν πατέρα τοῦ Γκούμα, Κωνσταντῖνο, πού παραχείμαζε στό Κεφαλόβρυ-
σο Ἐλασσόνας, καί τόν καταδίκασαν σέ θάνατο. Σώθηκε χάρη στήν παρέμβαση
γνωστοῦ του Τούρκου ἀξιωματούχου. 726
3. Δέν μπορέσαμε να ἐξακριβώσουμε ποιό ἦταν τό χάνι τῆς Δέσπως. Ὅπως
ἀναφέρουμε σέ ἄλλη σελίδα, χάνι ὑπήρχε στό Τσούρχλι τοῦ Πέγιου ἤ Στεργίου.
Πιθανόν ἡ Δέσπω νά ἦταν συγγενής τοῦ ἰδιοκτήτη.
4. Ὁ Ἰωάννης Μακρῆς ἀπό τήν Κατάκαλη σέ ἀφήγησή του τόνισε ὅτι ὁ Μελᾶς
φιλοξενήθηκε στό χωριό του. 17260. Ὁ ἴδιος ὅμως ὁ Μελᾶς δέν ἀναφέρει κάτι τέ-
τοιο στά πυκνότατα γράμματά του πρός τή γυναίκα του, ἀλλά οὔτε ἡ Κατάκαλη
βρισκόταν ἐπί τῆς διαδρομῆς, τήν ὁποία ἀκολούθησε τό σῶμα. Μνημονεύει πά-
ντως ὁ Μελᾶς ὡς ὁδηγό κατά τήν πορεία τοῦ σώματος πρός τόν Ἁλιάκμονα κά-
ποιον Θανάση ἀπό τή Δημηνίτσα. 185216
5. Ὁ Ράπτης ἀναφέρει ὅτι στήν ὄχθη τοῦ Βενέτικου περίμεναν τό σῶμα οἱ
Κόκκινος (Λούκας) καί Μάνος. 24959. Ὁ Παῦλος Μελᾶς δέν ἔγραψε τίποτε γιά τή
συνάντηση αὐτή. Πέραν αὐτοῦ, ἐσφαλμένα ὁ Ράπτης γράφει ἀκόμη ὅτι τό σῶμα
πέρασε ἀπό τή γέφυρα τοῦ Ἐλευθεροχωρίου, ἐνῶ ὁ Μελᾶς περιγράφει λεπτο-
μερῶς τό πέρασμα διά τοῦ ποταμοῦ. 185217
6. Ὁ Γκούμας στίς σημειώσεις του γράφει σχετικά: «Τό 1902. Ἦλθεν ὁ Παῦλος
Μελᾶς ὡς ζωέμπορος μέ τόν Γεώργ. Τσόντον ἤ Βάρδαν εἰς Κοζάνην εἰς τό σπίτι τοῦ
καθηγητοῦ Νικολάου Μαλούτα καί ἐκάλεσε τούς προέδρους καί Διδασκάλους καί
ὡρκίσθημεν ὡς μέλη ἐπιτροπῆς τοῦ Μακεδονικοῦ Ἀγῶνος (Ὄργανον Αης τάξεως).
Τήν ἡμέραν Διδάσκαλος καί τήν νύκταν διανομεύς ὅπλων φυσιγγίων κλπ ἐπί πέντε
ἔτη». 510. Ὁ Γκούμας σφάλλει καί ὡς πρός τό ἔτος, κατά τό ὁποῖο πραγματοποιή-
θηκε ἡ συνάντηση, ἀλλά καί ὡς πρός τήν παρουσία τοῦ Τσόντου, ἀντί τοῦ, ὀρθοῦ,
Πύρζα. Τίς ἐπιτροπές εἶχε συστήσει ἤδη ὁ Ἴων Δραγούμης. Ἴσως ὁ Γκούμας νά
ἔλαβε μέρος στή σύσκεψη πού πραγματοποιήθηκε στή Σιάτιστα.
7. Κατά τόν Ἀδαμίδη, στό σῶμα τοῦ Μελᾶ ἔσπευσε νά καταταγεῖ καί ὁ Ἀθα-
νάσιος Γκούμας, εἰδοποιημένος ἀπό τό Κέντρο Τρικάλων. Συνάντησε τόν Μελά
μετά τήν εἴσοδό του στό ὀθωμανικό ἔδαφος καί τοῦ συνέστησε νά ἀλλάξει πορεί-
α, διότι καθ’ οδόν πρός Γρεβενά-Παλαιόκαστρο ὑπῆρχαν συνεχεῖς περιπολεῖες.
514. Αὐτό δέν εἶναι ἀληθές, διότι ὁ Μελᾶς σημείωνε ὅτι θά ἀκολουθήσει πορεία
πρός Κρανιά - Σαμαρίνα σέ ἐπιστολή (21.8.1904) πρίν εἰσέλθει στό ὀθωμανικό
ἔδαφος. 185318. Καί ὁ Καραβίτης τονίζει ὅτι κατά πορεία ἐπί δεκαήμερο σέ ἑλλη-
νόφωνη ζώνη (περιοχή Γρεβενῶν) δέν κατόρθωσαν νά συνατήσουν χριστιανό φί-
λο, ἐκτός ἀπό κάποιο μυλωνά. 13266
8. Στά Πριόνια σώζεται ἡ παράδοση ὅτι ὁ χωριανός τους Γεώργιος Λέτσιος
ὑπῆρξε ὁ πρῶτος ὁδηγός τοῦ σώματος τοῦ Μελᾶ ἐπί ὀθωμανικοῦ ἐδάφους. Δεύτε-
ρος, ὁ Μιχάλης Χρυσῆς, ὁδήγησε τό σῶμα στήν Κρανιά. 26787
9. Ὁ Δρίζης γράφει ὅτι, σύμφωνα μέ μακεδονομάχους συγχωριανούς του, ὁ
Δεληγιάννης φιλοξένησε τούς ἀντάρτες στό νεροπρίονό του στήν τοποθεσία Λύ-
ρα καί ὅτι ἦταν ὄργανο τοῦ Τσιακαμᾶ. Ὅπως γράψαμε στό κυρίως κείμενο, τό νε-
– 408 –
ροπρίονο ἀνῆκε στόν Τσιακαμᾶ. Γράφει ἀκόμη ὁ Δρίζης ὅτι οἱ ἀντάρτες στή συνέ-
χεια πέρασαν ἀπό τό μοναστήρι τοῦ Ἁγίου Νικολάου Μοναχιτίου καί κατέλυσαν
στό Σπήλαιο. Ἐκεῖ μάλιστα κατατάχθηκε ἐθελοντής στό σῶμα ὁ Δημήτριος Βα-
νιώτης, μετέπειτα ἱερέας. 9350. Ὁ Μελᾶς ὅμως, πού περιγράφει μέ λεπτομέρειες
τήν πορεία του δέν ἀναφέρει κάτι σχετικό. Καί στά Πριόνια ἡ παράδοση κράτησε
παρεφθαρμένο τό ὄνομα καί τήν καταγωγή τοῦ προδότη: Βάιος ἀπό τό Σπήλαιο.
Μάλιστα, κατ’ αύτήν, ὁ Βάιος κρυβόταν μετά τήν προδοσία στό δάσος «Στράνια»
τῆς Κρανιᾶς. 26787. Προσθέτει ἀκόμη ὁ Δρίζης ὅτι τό ἑλληνικό κράτος καί ἡ Νατα-
λία Μελᾶ ἐπικήρυξαν τόν Δεληγιάννη, μετά τόν θάνατο τοῦ Παύλου. Ὁ Ἀθανά-
σιος Κωτσιαλῆς ἀπό τόν Ὀστροβό Καλαμπάκας, συνδεόμενος μέ δεσμούς συγγε-
νείας μέ κατοίκους τοῦ Μπόζοβου, μέ ὁμάδα ἀνταρτῶν ἦρθε στό νεροπρίονο τοῦ
Τσιακαμᾶ, συνέλαβε τόν Δεληγιάννη, τόν ἀποκεφάλισε καί ἔστειλε τό κεφάλι
στήν Ἀθήνα. 9351, 710. Ἀποκεφάλισαν καί τόν ἕνα ἀπό τούς ἀδελφούς του, ἐνῶ ὁ
ἄλλος κατάφερε να διαφύγει. 666. Κατά τήν παράδοση τῶν Πριονίων ἡ σύλληψη
καί ὁ ἀποκεφαλισμός ἔγινε στό δάσος πού προαναφέραμε. Θεωρῶ τήν παράδοση
Μοναχιτίου καί Σπηλαίου ὡς συμφωνοῦσα μέ τήν ἀλήθεια. Ὡς συνεργάτης τοῦ
Κωτσιαλῆ ἀναφέρεται ὁ Γούλας Βλάχος ἀπό τό Μπόζοβο. Τό κεφάλι παρέδωσαν
οἱ ἀντάρτες στόν στρατιωτικό διοικητή τῶν Τρικάλων, ὁ ὁποῖος ἐμφάνισε ὡς προ-
σωπικό τό κατόρθωμα καί εἰσέπραξε τό ποσόν τῆς ἐπικήρυξης. 26787. Ὁ καπετάν
Τσόντος-Βάρδας ἀναφέρει ὅτι στό Βελεμίστι ἦρθε σέ συνεννόηση μέ ἐπιλοχία τῶν
εὐζώνων γιά τήν ἐξόντωση μέ ἀνθρώπους του τοῦ προδότη. 3043. Μέλη τῆς οἰκο-
γένειας Κωτσιαλῆ ἐκτέλεσαν κοντά στή γέφυρα τοῦ Σπανοῦ καί τόν Δούκα, δα-
σοφύλακα τῆς Κρανιᾶς καί καταδότη. 267115. Ἐπειδή ὁ Δούκας δέν ἀναφέρεται με-
ταξύ τῶν ρουμανιζόντων Βλάχων, τούς ὁποίους φόνευσαν Ἕλληνες, συνάγεται
ὅτι δέν ἦταν Βλάχος. Ὁ ρουμανίζων τρομοκράτης τῆς περιοχῆς Δημήτριος Τσια-
καμᾶς εἶχε ὀργανώσει δίκτυο καταδοτῶν, στό ὁποῖο μετεῖχαν καί μή Βλάχοι,
ὅπως οἱ ἀδελφοί Δεληγιάννη καί ὁ Δούκας. Σέ ἄλλη σελίδα θά παραθέσουμε καί
ἄλλη κατάδοση ἀπό μή Βλάχους.
10. Στό νεροπρίονο τοῦ Ἀδάμου Μπιτίρνα στό Χελιμόδι. Ὁδηγός παρελήφθη ὁ
δεκαεπτάχρονος γυιός του Νάκης. 603
11. Ὁ Ἀδαμίδης ἀναφέρει ἐσφαλμένως ὅτι πέρασαν ἀπό τό Κωνστάνσκο, ὅπου
πληροφορήθηκαν τήν προδοσία τοῦ Βάγια καί ὁ Γκούμας τήν λεηλασία τῆς οἰκίας
του καί τήν σύλληψη καί φυλάκιση τοῦ πατέρα του. 514. Ἀλλά ὁ Γκούμας γράφει
στίς σημειώσεις του ὅτι ἡ σύλληψη ἔγινε τό 1907.
12. Ὁ Καραβίτης δέν ἐνστερνίζεται τήν ἄποψη αὐτή. 132126
13. Μεταξύ τοῦ Οἰκονομίδη καί τοῦ μοναχοῦ Κοσμᾶ ἀναπτύχθηκε ἰσχυρή φι-
λική σχέση. Ὅταν ἀργότερα (1923) Ὁ Κοσμᾶς, ὁ Γεννάδιος Γκανόπουλος καί
ἄλλοι μοναχοί κατηγορήθηκαν ὡς ἠθικοί αὐτουργοί τῆς δολοφονίας πέντε μου-
σουλμάνων τῆς Τόριστας ἀπό ἀνδρες τῆς ληστοσυμμορίας τοῦ Γκαντάρα, ὁ Οἰκο-
νομίδης προσῆλθε ὡς μάρτυρας ὑπεράσπισης τῶν μοναχῶν. 138, 34445. Μετά τήν
καταδίκη τῶν μοναχῶν, ὁ Οἰκονομίδης ὑπέγραψε πρῶτος τό κείμενο αἴτησης
ἀποφυλάκισής τους. 34496
14. Ὁ Μελᾶς ἀναφέρει ἁπλῶς τό ὄνομα τοῦ πορθμέα: Χρῆστος.185219. Ὁ Κα-
νούτας γράφει Χρῆστος Τσήκας. 125198. Ἡ παράδοση ἀναφέρει τόν Χρῆστο Γκάνη
– 409 –
ἀπό τήν Κοπρίβα. 653. Ἴσως οἱ πορθμεῖς νά ἦσαν περισσότεροι ἀπό ἕνας ἤ τό ἕνα
ἐκ τῶν δύο νά ἦταν παρώνυμο τοῦ πορθμέα.
15. Ὁ Κακαφίκας ἀναφέρει συνεργασία τοῦ Ἀρκούδα μέ Ναούμ Σπανό καί
συμπλοκές σέ Μπάλτινο καί Κρανιά καί παραπέμπει στόν Σπανό. 116189
16. Ὁ Ράπτης γράφει ὅτι πνίγηκε κατά τό πέρασμα τοῦ ποταμοῦ, ὅμως οἱ κά-
τοικοι τῆς περιοχῆς Βεντζίων κατέθεσαν τήν αἰτία τοῦ θανάτου σέ δίκη τό 1923.
34439, 42, 77
17. Μάρτυρες σέ δίκη μέ κατηγορουμένους μοναχούς τῆς μονῆς Ζάμπορντας
γιά τούς φόνους, πού διέπραξε ἡ συμμορία τοῦ Θωμᾶ Γκαντάρα στην Τόριστα
(1923) μέ θύματα πέντε ἀδελφούς Σκούμπα, κατά τίς καταθέσεις τους τόνισαν ὅτι
ἦταν πρόθεση τῶν ἐθελοντῶν κατά τό 1912 νά κάψουν τήν Τόριστα, ὄχι τῶν
ἀνταρτῶν κατά τό 1905. 34441, 48. Τόνισαν ἀκόμη ὅτι ἕνας ἀπό τούς ἀδελφούς
Σκούμπα ὑπῆρξε μέλος τῆς συμμορίας τοῦ Γκρόζου καί εἶχε ἀποκτήσει περιουσία
ἀπό τη ληστρική δράση. 34440. Οἱ Καραβίτης καί Δικώνυμος-Μακρῆς δέν ἀναφέ-
ρουν στά ἀπομνημονεύματά τους κάτι σχετικό μέ τήν πρόθεση πυρπόλησης τῆς
Τόριστας, ὅπως θά δοῦμε σέ ἄλλη σελίδα.
18. Ὁ Γύπαρης δέν περιλαμβάνει τόν Κανούτα στήν κατάσταση μέ τούς ἄν-
δρες τοῦ σώματός του, ἀσφαλῶς ἐπειδή περιορίζεται στήν ἀναφορά τῶν Κρητῶν
μόνο συναγωνιστῶν του. 8091. Τό ἀναφέρει ὅμως ὁ ἴδιος ὁ Κανούτας στά ἀπομνη-
μονεύματά του. 125197. Ἀλλά καί ὁ Γύπαρης ἀναφέρει τόν Κανούτα μεταγενέστε-
ρα ὡς μέλος σώματος ὑπό τόν Παληό, τό ὁποῖο εἰσῆλθε περί τά τέλη Αὐγούστου
τοῦ ἰδίου ἔτους καί ἐνσωματώθηκε στούς ἄνδρες τοῦ Γύπαρη. 80162. Ἀπό αὐτό συ-
νάγεται ὅτι ὁ Κανούτας προσέφερε μετέπειτα ὑπηρεσίες ὁδηγοῦ.
19. Ὁ Κανούτας ὀνομάζει τόν πορθμέα Χρῆστο Τσήκα. 125198. Ἰδέ σημείωση ὑπ’
ἀρ. 13. Στή γαλλική βίβλο τῶν δολοφονιῶν ὀρθοδόξων Ἑλλήνων ἀναφέρεται ὡς
Χρῆστος Καραβοκύρης, καθώς εἶχε ἐκληφθεῖ τό ἐπάγγελμά του ὡς ἐπώνυμο. Το-
ποθετεῖται το συμβάν στίς 15 Ἰουνίου. 72234
20. Σύμφωνα μέ τόν Ράπτη ὁ Βέργας ἔμεινε στήν περιοχή Σαμαρίνας ὥς τίς 29
Ἰουλίου. Στή συνέχεια κινήθηκε βορειότερα καί μετά ἀπό λίγες ἡμέρες συναντή-
θηκε μέ τόν Μάλλιο, στό σῶμα τοῦ ὁποίου ἦταν καί ὁ Γκούντας. 249430
21. Ὁ Dakin γράφει ὅτι ὁ Λίτσας συνάντησε τόν Λούκα στά Καστανοχώρια.
81263
22. Ὁ Ἀθανάσιος ἐπανῆλθε στά Γρεβενά μετά τήν ἐπικράτηση τοῦ κινήματος
τῶν Νεοτούρκων καί παρέμεινε καί μετά τήν ὁριστική ἀπομάκρυνση ἀπό τή μη-
τρόπολη τοῦ Ἀγαθαγγέλλου μέχρι τήν ἐκλογή τοῦ Αἰμιλιανοῦ ὡς μητροπολίτου
Γρεβενῶν (Μάρτιος τοῦ 1910). 604333. Τόν Ὀκτώβριο τοῦ 1909 ὁ Γεώργιος Μπούσιος,
βουλευτής τότε τῆς ὀθωμανικῆς Βουλῆς πρότεινε στήν ἐπαρχιακή Δημογεροντία,
προεδρεύοντος τοῦ Ἀγαθαγγέλου, νά ζητήσει ἀπό τήν Σύνοδο τοῦ Πατριαρχείου
τήν προαγωγή τοῦ Ἀθανασίου σέ τιτουλάριο ἐπίσκοπο «εἰς δικαίαν ἀμοιβήν κό-
πων καί μόχθων, οὕς κατέβαλε εἰς τό διάστημα τῆς ἐνταῦθα διαμονῆς του κατά τάς
κρισίμους περιστάσεις». Ἡ εἰσήγηση εἶχε γίνει ὁμοφώνως ἀποδεκτή. 604319
23. Τό ὀρθό εἶναι δάσος Ρίγκλοβο στά ὅρια Μακεδονίας Θεσσαλίας. 133434
24. Ὁ Dakin τοποθετεῖ τό γεγονός στίς 13 Μαΐου 1906 μέ τό νέο ἡμερολόγιο.
81258
25. Ὁ Ρουμάνος Rubin, ψευδόμενος, ἀνεβάζει τόν ἀριθμό τῶν ἀνταρτῶν σέ
– 410 –
300. Τόσο πολυπληθές ἀνταρτικό σῶμα δέν συγκροτήθηκε καθ' ὅλη τή διάρκεια
τοῦ Μακεδονικοῦ ἀγώνα. Σημειώνει δέ ὁ Rubin ὅτι ἀπό τούς 42 ἄνδρες τοῦ ἀπο-
σπάσματος σκοτώθηκαν οἱ 17. 253198
26. Ὁ Dakin γράφει ὅτι ἐπικεφαλῆς τῶν ἀνταρτῶν ἦταν ὁ Λίτσας καί σχετίζει
τή μετέπειτα μάχη τῆς Ὀσνίτσανης, στήν ὁποία φονεύθηκε αὐτός, μέ τό ἀποτέ-
λεσμα τῆς καταδίωξής του ἀπό τά τουρκικά ἀποσπάσματα. 81258. Ὅμως ὁ Λίτσας
βρισκόταν ἤδη στά Καστανοχώρια τῆς Καστοριᾶς μέ τούς Λούκα καί Γκούμα. Ὁ
Dakin ἔχει ὑπ’ ὄψη του τήν ἔκθεση τῆς ὀθωμανικῆς ἀνακριτικῆς ἐπιτροπῆς. 412
27. Ὁ Dakin γράφει ὅτι οἱ Βλάχοι ὑπέστησαν σημαντικές ἀπώλειες καί ὅτι οἱ
ἀντάρτες ἅρπαξαν τόν ὁπλισμό σαράντα στρατιωτῶν. 81258. Ὁ Rubin ἀσφαλῶς
δέν θά παρέλειπε νά τονίσει τό φονικό, ἄν εἶχε συμβεῖ. Τό πιθανότερο εἶναι οἱ
ἀντάρτες νά ἅρπαξαν μόνο τίς σφαίρες καί ὄχι τόν ὁπλισμό, διότι ἀσφαλῶς δέν
ἤθελαν νά προκαλέσουν τούς Τούρκους. Ὁ Ντόντος ἀναφέρει ὅτι, σύμφωνα μέ
διήγηση τοῦ ἐκ τῶν ἀνταρτῶν Παπαγεωργίου ἀπό τήν Τίστα, αὐτοί χρηματίστη-
καν ἀπό τόν μητροπολίτη Γρεβενῶν μέ μικρό ποσό καί ἕνα ὅπλο γιά νά προβοῦν
στήν ἐνέργεια αὐτή. Κατά τόν Ντόντο, οἱ ἀντάρτες συνελήφθησαν ἀργότερα καί
ὁδηγήθηκαν στά Ἰωάννινα, γιά νά δικαστοῦν. Ἀπαλλάχθηκαν ὅμως ἀπό τήν κα-
τηγορία, διότι ἡ σύζυγος τοῦ ρουμανίζοντος τραυματία, κατά τή μάχη, Κωνστα-
ντίνου Γίτσια, ὀνόματι Μαρία, προσποιήθηκε κατά τήν κατάθεση ὅτι δέν ἀνα-
γνώρισε κανένα ἀπό τούς κατηγορουμένους. 71142. Ὁ Ντόντος γράφει μέ προκα-
τάληψη ἀγνοώντας τά ἱστορικά γεγονότα. Ὁ μητροπολίτης Ἀγαθάγγελος εἶχε
ἀνακληθεῖ στήν Κωνσταντινούπολη ἤδη ἀπό τό τέλος τοῦ 1905. Πάντως, ἡ λαϊκή
παράδοση δέχεται συνεργασία τοῦ Ἀγαθαγγέλλου καί τοῦ πρωτοσυγγέλου Ἀθα-
νασίου Τσάμη μέ τούς ἀντάρτες τῆς περιοχῆς. Μάλιστα, οἱ Τοῦρκοι θεώρησαν
συνθηματικό τό κτύπημα τῆς καμπάνας στήν Τίστα κατά τή διέλευση τοῦ ἀπο-
σπάσματος καί τῶν ρουμανιζόντων ἀπό τόν οἰκισμό. 3148, 666. Ὅσοι ἀπό τούς
ἀντάρτες συνελήφθησαν, μεταξύ αὐτῶν ὁ Χρῆστος Παπαγεωργίου, τόν ὁποῖο
ἀναφέρει ὁ Ντόντος, ὁδηγήθηκαν στό Μοναστήρι, ὅπου φυλακίστηκαν. Μάλιστα,
ὁ Παπαγεωργίου καταδικάστηκε. 712, 116199. Ἀσφαλῶς, αὐτοί θά εἶχαν ἀναγνωρι-
στεῖ ἀπό τούς Τούρκους στρατιῶτες, τούς ὁποίους εἶχαν ἀφοπλίσει. Συνεπῶς, δέν
εἶναι δυνατόν νά δεχθοῦμε ὡς καθοριστική γιά τήν ἀθώωσή τους τή μαρτυρία τῆς
μεγαλόψυχης Μαρίας Γίτσια. Σημειώνουμε ὅτι τό γεγονός συνέβη, ὅταν πλέον οἱ
ρουμανίζοντες εἶχαν ἀνοικτή τή στήριξη τῆς Πύλης καί οἱ συκοφαντίες κατά ση-
μαντικῶν Ἑλλήνων μέ σκοπό τόν διωγμό τους ἦσαν συχνότατες. Τίς ἀπόψεις τοῦ
Ντόντου ἐπαναλαμβάνει καί ἡ Ὀλλανδή Ρίκη Βάν Μπουσχότεν. Δέχεται ὅτι ἡ
ἐπίθεση ἔγινε κατ’ ἐντολήν τοῦ μητροπολίτου Γρεβενῶν καί προσθέτει ὅτι δύο
παιδιά καί μία ἔγκυος γυναίκα βρέθηκαν σφαγμένοι καί ἀκρωτηριασμένοι. Πα-
ραπέμπει μάλιστα σέ τέσσερες πηγές. 20036. Ἀπό αὐτές ἔχουμε ὑπ’ ὄψη τίς δύο.
Τόσο ὁ Ἄγγλος καθηγητής Daikin (σ.258), ὅσο καί οἱ Ἄγγλοι ἀρχαιολόγοι Wace καί
Thomson (σ. 173), πού περιγράφουν τό συμβάν, δέν ἀναφέρονται σέ εἰδεχθεῖς
πράξεις τῶν ἀνταρτῶν. Ἄν ἀναφέρονται εἰδεχθεῖς πράξεις σέ μία ἀπό τίς δύο
ἄλλες πηγές, πιθανόν ἀρχική πηγή τῆς πληροφορίας αὐτῶν νά εἶναι ὁ Ρουμάνος
Rubin, ὁ ὁποῖος ἀναφέρει ὅτι οἱ ἀντάρτες σκότωσαν δύο παιδιά, ἔσκισαν τήν κοι-
λιά μιᾶς ἐγκύου γυναίκας, ἅρπαξαν τό ἔμβρυο καί τό διαπέρασαν μέ τήν ξιφο-
λόγχη ἑνός ὅπλου. 253198. Τά ἴδια γράφει καί ὁ Στέργιος Περδίκης σέ ἐπιστολή του
– 411 –
πρός τήν ἐφημερίδα «Μακεδονία» (φ. 4.11.1911) προσθέτοντας καί τά ὀνόματα
τῶν παιδιῶν, Μανώλη Λούν (σ.σ. γυιοῦ τοῦ Λεόνη Κωνσταντινέσκου), ἑπταετοῦς,
καί Δημητρίου Ἀποστολίνα, ὀκταετοῦς, καθώς καί τῆς ἐγκύου συζύγου Κωνστα-
ντίνου Γέμου. Θεωροῦμε ὅτι ὁ Περδίκης ἤ ἡ ἐφημερίδα «Μακεδονία» ὑπῆρξε ἡ
πηγή πληροφόρησης τοῦ Rubin.
Ὁ σεβασμός τῆς γυναίκας ἀποτελοῦσε ἄγραφο νόμο μεταξύ τῶν κλεφτῶν τῆς
ἐποχῆς. Ὅσες φορές αὐτοί ἀπήγαγαν γυναίκα, γιά νά ζητήσουν λύτρα, ἔδειχναν
ἀπόλυτο σεβασμό στήν τιμή της. Σπανιότατες ὑπῆρξαν οἱ περιπτώσεις πού κλέ-
φτης παρέβη τόν νόμο αὐτό. Πῶς λοιπόν νά δεχθοῦμε ὅτι, μετά τήν παράδοση
τοῦ τουρκικοῦ ἀποσπάσματος, οἱ ἀντάρτες ἐπετέθησαν μέ τόσο μένος κατά
ἐγκύου γυναίκας καί διέπραξαν τό ἀνοσιούργημα, γιά τό ὁποῖο τούς κατηγοροῦν
οἱ Περδίκης καί Rubin, παρουσία τῶν Τούρκων καί τῶν λοιπῶν Βλάχων, τούς
ὁποίους ὅλως παραδόξως δέν πείραξαν; Διότι ἀκόμη καί ὁ Rubin δέχεται ὅτι οἱ
νεκροί Βλάχοι, Ρουμάνοι ὅπως τούς ἀποκαλεῖ, ἀνῆλθαν σέ 5 σέ σύνολο 60. 253198.
Ὁ Περδίκης μάλιστα δέν ἀναφέρει ἄλλους νεκρούς πέρα ἀπό τά δύο παιδιά καί
τήν ἔγκυο γυναίκα, ἐνῶ ἀπαριθμεῖ Τούρκους νεκρούς, ἀξιωματικό ἕνα καί ὁπλί-
τες δέκα. Ἀθηναϊκή ἐφημερίδα κατέγραφε τέσσερες νεκρούς ρουμανίζοντες καί
στό ἑπόμενο φύλλο της οὐδένα. 409. Ἄς σημειωθεῖ ὅτι τό ἐπώνυμο Γέμος, ἄν ἔχει
ἀποδοθεῖ ὀρθά στό δημοσίευμα τῆς «Μακεδονίας», δέν σχετίζεται μέ κάποιο ἀπό
τά ἐπιφανῆ στελέχη τῶν ρουμανιζόντων.
Σύμφωνα μέ δημοσίευμα τῆς ἐφημερίδας «Ἐμπρός» (φ. 20.5.1906) ὁ ρουμανί-
ζων Λεόνης (Λέων) Κωνσταντινέσκου, ἀρχηγός τῆς συμμορίας, εἶχε καταστεῖ γιά
διάστημα μέλος τῆς ληστρικῆς ὁμάδας τοῦ Βερβέρα. Ὅταν προσχώρησε στήν
προπαγάνδα ἐξακολούθησε νά διατηρεῖ σχέσεις μέ τόν Βερβέρα, παράλληλα
ὅμως κατέδιδε στούς ρουμανίζοντες τίς κινήσεις του καί αὐτοί στίς τουρκικές
ἀρχές. Μάλιστα, γνωστοποίησε καί τό κρυσφύγετο τῶν ληστῶν στήν περιοχή τοῦ
Σπηλαίου. Τουρκικό ἀπόσπασμα ἐλεηλάτησε τότε τίς οἰκίες μέ τό πρόσχημα ὅτι
διεξάγει ἔρευνα γιά ἀνακάλυψη τῶν ληστῶν. Τό γεγονός αὐτό προκάλεσε μίσος
στό Βερβέρα κατά τοῦ Λεόνη. Θεωροῦμε ἐσφαλμένο τό σημεῖο αὐτό τοῦ δημοσι-
εύματος. Πολύ πιθανό ὁ Ἀποστολίνας καί ὄχι ὁ Λεόνης νά ὑπῆρξε ὁ καταδότης. Ὁ
Λεόνης ἦταν ὁ ἰθύνων νοῦς τῆς συμμορίας καί ὄχι μέλος αὐτῆς, ἐνῶ ὁ Ἀποστολί-
νας ἦταν ὁ ἀρχηγός. Ὁ Λεόνης ἦταν γυιός τοῦ ρουμανίζοντος οὐνίτη ἱερέα τοῦ
Περιβολίου Δημητρίου Τέγου - Κωνσταντίνου - Κωνσταντινέσκου καί ἐμφανίζε-
ται στίς πηγές ὡς δάσκαλος. Μίσος ὅμως τόσο κατά τοῦ Λεόνη, ὅσο καί κατά τοῦ
Ἀποστολίνα, εἶχε καί ὁ συγχωριανός τους Τσιουκαντάνας, καθώς αὐτοί συνέπρα-
ξαν στόν φόνο τοῦ πατέρα του καί στόν τραυματισμό τοῦ ἴδιου κατά τό προηγού-
μενο ἔτος (1905). 395. Ἔτσι, μετά τήν παράδοση τοῦ ἀποσπάσματος, ὁ Τσιουκα-
ντάνας ἅρπαξε τά δύο παιδιά καί τά σκότωσε. Τό γεγονός διέσωσε τό δημοτικό
τραγούδι τῆς περιοχῆς, στόν στίχο «κι ὁ Τσιουκαντάνας ἔσφαξε τ’ ἀγόρια τῶν Ρου-
μάνων». 251176, 666. Ὁπωσδήποτε ἀποτρόπαια ὑπῆρξε ἡ ἐνέργεια τοῦ Τσιουκαντά-
να, ἡ ὁποία ἐξηγεῖται μόνο ἀπό τήν ἔξαψη τῶν παθῶν πολύ πρίν ἀπό τό συμβάν.
Τό δημοσίευμα τῆς ἐφημερίδας «Ἐμπρός» γράφει γιά τραυματισμό τοῦ Λεόνη.
409. Ἀλλά, ἄν αὐτός δέν εἶχε καταφέρει νά διαφύγει, ἀσφαλῶς οἱ ἀντάρτες θά τόν
εἶχαν ἐκτελέσει. Σύμφωνα με τήν ἐφημερίδα «Ἐμπρός» τίς οἰκογένειες συνόδευαν
14 μέλη τῆς συμμορίας τοῦ Λεόνη. 409. Ἄν αὐτό εἶναι ἀληθές, τότε πρέπει νά με-
– 412 –
τεῖχε τῆς συνοδείας καί ὁ Ἀποστολίνας. Νά δεχθοῦμε ὅτι οἱ Λεόνης καί Ἀποστο-
λίνας ἐτράπησαν σέ φυγή γνωρίζοντας τί τούς ἀνέμενε, ἄν τούς συνελάμβαναν,
καί πιστεύοντας πώς δεν θα ξεσποῦσαν κατά τῶν παιδιῶν τους; Ἄν θύμα ἦταν ἡ
γυναίκα τοῦ Λεόνη ἤ τοῦ Ἀποστολίνα, θά μπορούσε νά ἑρμηνευθεῖ τό συμβάν ὡς
ἐκδήλωση ἀκραίου πάθους. Γυναίκα πάντως ἀγνώστων στοιχείων μέ τό τέκνο
της, σύμφωνα μέ τό ἴδιο δημοσίευμα, βρέθηκε ἀργότερα λιπόθυμη καί μεταφέρ-
θηκε στά Τρίκαλα γιά περίθαλψη. 409, 410. Καταλήγουμε στό συμπέρασμα ὅτι τό
περί τοῦ φόνου ἐγκύου γυναίκας ἀποτελεῖ μύθευμα.
28. Κατά τόν Κακαφίκα, στή μάχη τοῦ Ἔζερετς σκοτώθηκε ὁ Κωνσταντῖνος
Δημάκης (Μπούρας) ἀπό τό Μαυρονόρος. 116174. Ὅμως ὁ Δημάκης ἀναφέρεται νά
δρᾶ ὑπό τόν Ρουμελιώτη τό 1908. 350296
29. Ντίμπρα, κατά Βῆττο (51317), ὁ ὁποῖος ἀντιγράφει ἐσφαλμένη πηγή. Ὁ
Ντίμπρας ἀναφέρεται ἀπό τόν Βάρδα νά δρᾶ στά Κορέστια.
30. Ὁ Κ. Βακαλόπουλος γράφει ὅτι ὁ Ζιάκας στήν ἐπαρχία Γρεβενῶν συνά-
ντησε ἀπροθυμία, ὑλικές ἀπαιτήσεις καί γινόταν συνεχῶς ἀποδέκτης παραπό-
νων ὁπλιτῶν τῆς περιοχῆς. 4043. Μήπως ἡ εὐθύνη γιά τή συμπεριφορά τῶν ἐντο-
πίων βάρυνε καί τόν ὁπλαρχηγό;
31. Πρόκειται γιά τόν Νικόλαο Καζαντζῆ ἀπό τή Σέλτσα. Ὁ Καζαντζῆς, ἔγγα-
μος καί πατέρας τεσσάρων τέκνων, περιόδευε στίς περιοχές Βοΐου καί Γρεβενῶν
ὡς χαλκωματᾶς καί μετέφερε ἐπιστολές ἤ συνέλεγε πληροφορίες. Μάλιστα, γιά
νά μήν κινήσει τίς ὑποψίες τῶν Τούρκων, ἀναγκάστηκε νά ἀνοίξει χαλκουργεῖο
στά Γρεβενά, στήν κεντρική πλατεία, τό ὁποῖο διατήρησε ὥς τό 1925. 47238, 419
32. Ὁ Σούλιος ἦταν Ἕλληνας ἀπό τήν Κορυστά. 19289
33. Ὑπάρχει καί ἡ ἄποψη ὅτι κατά καιρούς ἀνταρτικά σώματα κατέφευγαν
στήν ἠπειρωτική πλευρά τῆς Πίνδου, γιά νά ἀποφύγουν τόν ἀπηνῆ διωγμό τῶν
τουρκικῶν ἀποσπασμάτων καί νά ἀνασυνταχθοῦν. 170
34. Ὁ Κανούτας ἔγραψε ὅτι ἔχοντας τήν πληροφορία ὅτι ὁ Μῆτρο Βλάχος εἶχε
χαρατσώσει τούς κατοίκους τῆς Λόσνιτσας κατευθύνθηκε ἐκεῖ χωρίς ὅμως ἀπο-
τέλεσμα. Ὁ Βλάχος εἶχε τραυματιστεῖ θανάσιμα περί τά τέλη Φεβρουαρίου καί
εἶχε ἀποβιώσει λίγες ἡμέρες ἀργότερα. 713. Πιθανόν νά μήν εἶχε γνωστοποιηθεῖ
ὁ θάνατός του καί οἱ ἄνδρες του ὑπό ἄλλον ἀρχηγό νά κινοῦνταν στήν περιοχή.
35. Ὁ Κακαφίκας γράφει ὅτι στή μάχη Παλαιοχωρίου συμμετεῖχε καί ὁ Λού-
κας. 116178. Αὐτό δέν εὐσταθεῖ, διότι ὁ Λούκας εἶχε ἀποχωρήσει ἀπό τό σῶμα τοῦ
Ζιάκα.
36. Δέν εἶναι γνωστό, ἄν κατ’ ἐκείνη τήν περίοδο ὁ Ἀναγνώστου εἶχε ἤδη ἔλθει
σέ ἐπαφή μέ στελέχη τῆς ρουμανικῆς προπαγάνδας στήν πόλη τῶν Γρεβενῶν,
θεωροῦμε ὅμως αὐτό πολύ πιθανόν. Ὁ Ν. Καζάνας, μετέπειτα πεθερός του, εἶχε
ἀναμειχθεῖ στά διοικητικά τῆς χριστιανικῆς κοινότητας Γρεβενῶν καί εἶχε χρη-
ματίσει ἐφοροεπίτροπος (1904-1906). 220358. Ἡ ἐξασφάλιση ὑποτροφίας γιά τίς
σπουδές του πιθανόν νά ἦταν τό δέλεαρ, ὥστε στή συνέχεια νά τεθεῖ ὁ Ἀναγνώ-
στου στήν ὑπηρεσία τῆς προπαγάνδας. Ἤδη κατά τό 1908 σέ ἐπιστολή του πρός
τόν Στέφανο Δραγούμη κατηγοροῦσε τόσο τόν μητροπολίτη Ἀγαθάγγελο, πού
εἶχε ἀνακληθεῖ στήν Κωνσταντινούπολη, ὅσο καί τούς φυλακισμένους προκρί-
τους ὡς ὑπαίτιους γιά τή σκλήρυνση τῆς στάσης τῶν Τούρκων ἔναντι τοῦ χρι-
στιανικοῦ πληθυσμοῦ τῆς ἐπαρχίας. 699
– 413 –
37. Ὁ Ἀδαμίδης γράφει ὅτι ὁ Λούκας κατά τήν μετακίνησή του πρός τήν ἐλεύ-
θερη Ἑλλάδα διανυκτέρευσε στό Κοσμάτι, στήν οἰκία τοῦ ἱερέα Ἀποστόλου
Τσιουκανάρα. Οἱ Τοῦρκοι πληροφορήθηκαν τό συμβάν καί κακοποίησαν τόσο τόν
πρόεδρο τῆς κοινότητας, ὅσο καί τόν ἱερέα, ὁ ὁποῖος ὑπέκυψε μετά ἀπό ἡμέρες
στά τραύματά του. 738. Αὐτό δέν συνέβη καί ὁ ἱερέας Ἀπόστολος, προπάππος μου,
ἐπιβίωσε ὥς τό 1918.
38. Ὁ Μακρῆς γράφει τοῦ Βράστινου, ἀλλά αὐτό δέν εἶναι ὀρθό, ἀφοῦ τό χωριό
κατοικεῖτο ἀποκλειστικά ἀπό μουσουλμάνους. Τό πιθανότερο νά πρόκειται γιά
τή Βραβόνιστα, οἰκισμό γειτονικό πρός τή Ραντοσίνιστα τοῦ Λούκα. Αὐτό καθιστᾶ
πολύ ὀλιγότερο πιθανό νά ἐκφράστηκε τόσο ὑποτιμητικά γιά τόν Λούκα ὁ δά-
σκαλος. Κοντοχωριανοί καί γνωστοί μέ τόν Λούκα, ὁ ὁποῖος εἶχε ἀνδραγαθήσει
τό 1907, ἦταν δύσκολο νά ἐκφραστοῦν κατ’ αὐτόν τόν τρόπο. Ἴσως νά εἶχαν
ἐκφραστεῖ παράπονα σέ προγενέστερη ἐποχή καί ὁ Μακρῆς δέν θυμόταν καλά τά
συμβάντα, ὅταν ἔγραψε. Τό ποσόν τῶν 90 λιρών ἦταν ὑπέρογκο.
39. Ὁ Βασδραβέλης γράφει ἐσφαλμένα ὅτι Ρίζος ἦταν ὁ μετέπειτα στρατηγός
Ζήρας. Πρόκειται ὅμως γιά τόν Κωνσταντῖνο Ρίζο ἀπό τή Σαμαρίνα, τοῦ ὁποίου
τό ἐπώνυμο μέ ἀναγραματισμό μετετράπη σέ Ζίρο-Ζήρα. 4560
40. Ὁ Rubin γράφει Christo Spirogianni ἀντί Pirogianni. Ὁ Περδίκης, πού κατα-
γράφει τό ἐπώνυμο ὡς Προγιάν, σημειώνει ὅτι τιμωρήθηκε ἀπό τή θεία δίκη χω-
ρίς νά διευκρινίζει, ἄν φονεύθηκε κατά τή βομβιστική ἐνέργεια ἤ μεταγενέστερα.
25313, 508
41. Ὁ Ἀνεστόπουλος ἀναφέρει ὅτι ἔδρασε ὡς ὁπλαρχηγός στά Καστανοχώρια.
20112
42. Ὁ Ἀνεστόπουλος γράφει γιά τόν Γκαλντέμη ὅτι ἔπεσε σέ μάχη κοντά στή
Λειψίστα τό 1907. 20112. Τό ἀληθές εἶναι ὅτι σκοτώθηκε κατά τήν ἀπελευθέρωση
τῶν Γρεβενῶν (1912), ὅπως θά δοῦμε σέ ἄλλη σελίδα.
ΚΕΦΑΛΑΙΟ Η΄
ΑΠΟ ΤΟ ΚΙΝΗΜΑ ΤΩΝ ΝΕΟΤΟΥΡΚΩΝ

ΩΣ ΤΙΣ ΠΑΡΑΜΟΝΕΣ ΤΗΣ ΑΠΕΛΕΥΘΕΡΩΣΗΣ
1. Ὁ Βῆττος γράφει ὅτι ὁ Κουσίδης ἀπέσυρε τήν ὑποψηφιότητα μετά ἀπό πα-
ράκληση τοῦ προξένου Μοναστηρίου Δημαρᾶ. Ἔλαβε τότε συγχαρητήρια ἀπό τήν
ἑλληνική κυβέρνηση γιά τή φιλοπάτριδα διαγωγή του. 700. Στήν ἐφημερίδα
«Σκρίπ» τῶν Ἀθηνῶν (φ. 12.10.1913) σέ σειρά συνεντεύξεων ὁμογενῶν τῆς Κων-
σταντινουπόλεως ὑπό τόν τίτλο «Ἀποκάλυψις πρωτακούστων σκανδάλων» ἀνα-
γραφόταν ὅτι καί τόν Μπούσιο τό Νεοτουρκικό κομιτάτο εἶχε ἀναδείξει βουλευτή
Σερβίων. Δέν ἀποκλείεται ἡ ἐπιμονή τοῦ Μπουσίου στήν ὑποψηφιότητα νά ἐνι-
σχυόταν ἀπό τή στήριξη, πού τοῦ παρεῖχαν οἱ Νεότουρκοι. Ἡ ταλαιπωρία του,
κατά τή φυλάκισή του στό Μοναστήρι ἐπί ἔτος, ἴσως νά τόν εἶχε ὁδηγήσει στήν
πεποίθηση ὅτι οἱ Νεότουρκοι ἦσαν ἐλπίδα γιά τούς χριστιανικούς λαούς τῆς
αὐτοκρατορίας. Σέ χειρόγραφο κείμενό του χωρίς χρονολογία ἀποκαλεῖ τήν προ-
– 414 –
σπάθεια τοῦ σουλτάνου νά καταστεῖ ἐκ νέου κυρίαρχος (31.3.1909) ὡς ἀντιδραστι-
κό κίνημα. Δέν εἶναι γνωστό ποιός ἤ ποιοί ἦσαν οἱ παραλήπτες τοῦ κειμένου, Νε-
ότουρκοι ὁπωσδήποτε, ὅμως διαφαίνεται νά εὐνοεῖ τήν πολιτική τους, καθώς κα-
ταλήγοντας γράφει: «Ὡς ἐκ τούτου ἀναμένομεν παρ’ ὑμῶν, ὅπως ἀφίνοντες κατά
μέρος πᾶσαν ἀτομικήν σκέψιν δείξητε πλήρη ἀφοσίωσιν καί ἐθελοθυσίαν, ὑπηρετή-
σητε πιστῶς καί κατά γράμμα τάς ἰδέας καί σκέψεις τοῦ κόμματος τῆς Ἑνώσεως
καί τῆς Προόδου καί ἐκφράζησθε εἰς τρόπον, ὥστε νά δεικνύητε πρό τῆς κοινῆς
γνώμης ὅτι ἀνήκετε εἰς τό κόμμα τοῦτο». 714. Δέν νομίζουμε ὅτι ὁ Μπούσιος
ὑπῆρξε ὁ μόνος, ὁ ὁποῖος ἐξαπατήθηκε ἀπό τούς Νεοτούρκους. Πάντως, ἡ μετέ-
πειτα πορεία του στήν ὀθωμανική βουλή δέν μαρτυρεῖ διάθεση συνεργασίας μαζί
τους. Ἀπεναντίας, πρωταγωνίστησαν μέ τόν Μ. Κωφίδη κατά τῆς γραμμῆς τῶν
Νεοτούρκων, τήν ὁποία ἐξέφραζε τό σύνθημα «Ἡ Τουρκία στούς Τούρκους».
318317. Ἡ προαναφερθεῖσα ἐφημερίδα δημοσίευσε σέ συνέχειες βιβλίο τοῦ Καρο-
λίδη ἐξαιρετικά ἐχθρικό πρός τήν ὁμάδα τῶν Ἑλλήνων βουλευτῶν ὑπό τόν
Μπούσιο. Γι’ αὐτό θά γίνει λόγος στή συνέχεια.
2. Κανείς Εὐρωπαῖος δέν δεχόταν ὅτι οἱ Βλάχοι τοῦ ἑλληνικοῦ χώρου ἦσαν
Ἕλληνες.
3. Ὁ Μπόγκας γράφει ὅτι δυό παλικάρια ἀπό τό Νησί ξεπάστρεψαν τούς περί-
φημους ρουμάνους ὁπλαρχηγούς Σκουμπραίους ἤ Μποτασαίους. Τό ἴδιο γράφει
καί ὁ Βακαλόπουλος, ὁ ὁποῖος προσθέτει ὅτι τερματίστηκε τότε ἡ δράση τους.
Ὅμως βλέπουμε τή συμμορία νά δρᾶ ὥς τήν ἀπελευθέρωση. Ἀπό τό δημοσίευμα
τῆς ἐφημερίδας «Ἐμπρός» δέν συνάγεται, ἄν οἱ φονευθέντες ἦσαν οἱ ἀδελφοί
Σκούμπρα ἤ μέλη τῆς συμμορίας τῶν Σκουμπραίων. Τό πιθανότερο εἶναι νά ἦσαν
μέλη τῆς συμμορίας. Οἱ ἀρχηγοί δέν θά διακινδύνευαν νά εἰσέλθουν μόνοι στά
Ἰωάννινα.
4. Ἡ ἐφημερίδα «Σκρίπ» στή σειρά τῶν συνεντεύξεων ὁμογενῶν τῆς Κωνστα-
ντινουπόλεως ἀνέγραφε γιά τόν Ἴωνα Δραγούμη: «Κατά τά πρῶτα ἔτη τῆς πα-
ρουσίας του ἐν Κων/πόλει ἔδειξεν ὁμολογουμένως τάσιν ἐθνοφελῆ…Δυστυχῶς
ὅμως δέν ἐβράδυνε νά ἀφομοιωθῇ καί οὗτος μέ τούς πολλούς ἐκείνους συναδέλφους
του, οἵτινες τήν Τουρκίαν ἐξελάμβανον κάθε ἄλλον παρά ὡς τόπον τήν χρηστοή-
θειαν καί τήν σοβαρότητα ἐπιβάλλοντα εἰς ἱεροφάντας ὑψηλῆς ἀποστολῆς». 565.
Παραθέτουμε τό σχόλιο, γιά νά δείξουμε τήν ἀπαξίωση τοῦ ἱδρυτοῦ τῆς «Ἀμύ-
νης», ὀργάνωσης, πού συνέβαλε τά μέγιστα στό αἴσιο πέρας τοῦ Μακεδονικοῦ
ἀγώνα. Σέ ἄλλο τμῆμα τῆς συνέντευξης γίνεται λόγος γιά τόν «Πολιτικό Σύνδε-
σμο» χωρίς ἀναφορά στόν ἱδρυτή του, Δραγούμη. Ἀναφέρεται ἀκόμη ὅτι ἀρχικά ὁ
«Σύνδεσμος» ἀριθμοῦσε 700 μέλη τῆς ἐκλεκτῆς κοινωνίας τῶν ὁμογενῶν, τά
ὁποῖα ὅμως ἀποσύρθηκαν σέ σύντομο χρονικό διάστημα, θεωρώντας αὐτή τους
τήν κίνηση ἀπό ἐθνικῆς ἀπόψεως συμφερότερη. Στό τέλος ἐλάχιστοι παρέμειναν
κοντά στόν Μπούσιο. 564. Σε ἄλλο σημεῖο τῆς συνέντευξης παρατίθεται τό εὐφυ-
ολόγημα: «Τόν κ. Μπούσιον ὄνομα, το ὁποῖον οἱ Τοῦρκοι ἐπρόφερον χωρίς προβε-
βουλευμένην τινά κακίαν, κατά σύμπτωσιν ὅμως λίαν προσφυῶς, «Μπός» (κενόν)».
566. Εἶναι ἐμφανής ἡ ἐμπάθεια τοῦ ὁμογενοῦς κατά τοῦ Μπουσίου. Ἡ ἐξέλιξη
τῶν γεγονότων μαρτυρεῖ ὅτι γιά μία ἀκόμη φορά ἡ διχόνοια, ἡ μάστιγα τῆς ἑλλη-
νικῆς φυλῆς, ἔκανε ἔκδηλη τήν παρουσία της.
5. Τό κύμα φυγῆς ἐντάθηκε μετά τή λήξη τῶν βαλκανικῶν πολέμων. Σέ ἀντα-
– 415 –
πόκριση τῆς ἐφημερίδας «Σκρίπ» ἀπό τήν Κωνσταντινούπολη γραφόταν μεταξύ
ἄλλων (10.11.1913): «Ἀπό τούς ἐκ Κων/πόλεως καί τῶν λοιπῶν λιμένων τῆς Τουρ-
κίας εἰς τήν Ἑλλάδα καταφεύγοντας, ἀξιολύπητοι καί ἄξιοι ἐλέους δύνανται νά θε-
ωρηθῶσι μόνον οἱ Ἑλληνοοθωμανοί στρατεύσιμοι. Τό τί ὑποφέρουν οἱ ταλαίπωροι
οὗτοι μέ τάς οἰκογενείας των, εἶνε ἀνεκδιήγητον. Ἐξ αἰτίας τῆς στρατολογίας, τά
Ἑλληνικά σπίτια ἐν Τουρκίᾳ πέρα καί πέρα ἐστερήθησαν τούς νέους των, οἱ ὁποῖοι,
ἀφήσαντες τάς οἰκογενείας καί τάς ἐργασίας των εἰς τήν τύχην, ἐσκορπίσθησαν
ἄλλοι εἰς τήν Ἀμερικήν, ἄλλοι εἰς τήν Ἀφρικήν καί μερικοί εἰς τήν Ἑλλάδα….Ἄς
ὄψονται ἐν ἡμέρα κρίσεως οἱ ὑπαίτιοι τοῦ γενικοῦ τούτου ἀποδεκατισμοῦ τῆς
ἀκμαίας τοῦ ἐν Τουρκίᾳ Ἐλληνισμοῦ νεότητος καί τῆς ἐκ τούτου ἐπελθούσης γε-
νικῆς καταστροφῆς. Τίνες δέ οἱ ὑπαίτιοι; Ὁ κύρ Μπούσιος, ὅστις, ἀφοῦ ἀπεπέμφθη
ἀπό τό Νεοτουρκικόν Κομιτάτον, διότι ἐζήτει καί καλά νά χωθῆ εἰς τά οἰκονομικά
ἄδυτα αὐτοῦ, ὀνειρεύθη κατόπιν νά γίνῃ ὑπουργός τῶν Οἰκονομικῶν. Ἅμ’ ἔπος ἅμ’
ἔργον – καταπείσας τήν ὑπό τήν ἡγεσίαν του τυφλήν ὁμάδα τῶν Ἑλληνοοθωμανῶν
βουλευτῶν, ἐπεχείρησεν ἐκστρατείαν κατά τοῦ ὑπουργοῦ τῶν Οἰκονομικῶν Δζαβίτ
καί διά νά τόν κάμῃ τάχα νά πελαγώσῃ, παρά τάς ἐντόνους διαμαρτυρίας τοῦ ἀοιδί-
μου πατριάρχου Ἰωακείμ, ἀπήτησε τήν Στρατολογίαν τῶν χριστιανῶν, μέ τόν σκο-
πόν νά διαταράξῃ τό ἰσοζύγιον τοῦ προϋπολογισμοῦ τοῦ Κράτους, διά τῆς ἀφαιρέ-
σεως ἐκ τῶν προσόδων αὐτοῦ 1.500.000 περίπου λιρῶν, τάς ὁποίας θά ἐξηκολούθουν
νά πληρώνουν ἐτησίως οἱ χριστιανοί παντός Ἔθνους καί πάσης φυλῆς, ἀντί νά
στρατολογῶνται… Χάρις εἰς τόν πρός τά θησαυροφυλάκια ἀκατάσχετον καί μα-
νιώδη ἔρωτα τοῦ εἰς Κων/πολιν μεταφυτευθέντος κωμικοῦ ἐκ Γρεβενῶν Ναρκίσσου,
ὁ κόσμος ἐν Τουρκίᾳ ὑποφέρει καί Κύριος οἶδε ἕως πότε θά ἐξακολουθῇ νά ὑποφέρῃ
καί νά βασανίζεται». 574. Στό κείμενο εἶναι ἔκδηλη ἡ ἐμπάθεια κατά τοῦ Μπουσί-
ου, ὁ ὁποῖος δέν ἦταν ὑπεύθυνος γιά τήν στρατολόγηση οὔτε καί εἶχε τήν πολιτι-
κή δύναμη νά τήν ἐπιβάλει. Στήν ἴδια ἐφημερίδα εἶχε προηγηθεῖ σειρά δημοσιευ-
μάτων κατά τοῦ Μπουσίου, στά ὁποῖα θά ἀναφερθοῦμε στή συνέχεια. Ἡ κακομε-
ταχείριση τῶν χριστιανῶν στρατιωτῶν εἶναι ἀναμφισβήτητη. Ὁ Δημήτριος Ἀπο-
στόλου ἀπό τόν Ἔξαρχο, πού ὑπηρέτησε στά βάθη τῆς Μικρᾶς Ἀσίας (1909), ὑπέ-
φερε ἀπό κακουχίες καί συνεχεῖς πορεῖες σέ χιονισμένα βουνά, μέ συνέπεια νά
ὑποστεῖ κρυοπαγήματα καί νά ἀκρωτηριαστεῖ στά κάτω ἄκρα. Ὁ πατέρας του
εἰδοποιηθείς μετέβη στήν Κωνσταντινούπολη καί μέ χρηματισμό κατάφερε, ὥστε
νά ἀνακληθεῖ ὁ Δημήτριος. 2338. Ἀρκετοί ὅμως ἦσαν οἱ στρατεύσιμοι, πού ἀρ-
νοῦνταν νά καταταγοῦν στόν ὀθωμανικό στρατό. Ἀναφέρεται ὅτι στό Λούντζι
αὐτοί μετακινοῦνταν ἤ στή Θεσσαλία ἤ σέ χωριά κοντά στά σύνορα μέ τήν Ἑλλά-
δα, ὥστε νά εἶναι δυνατή ἡ διαφυγή τους σέ περίπτωση ἐντοπισμοῦ τους. Κάποιοι
τολμοῦσαν νά παραμείνουν στό χωριό, ἀλλά καθ’ ὅλη τή διάρκεια τῆς ἡμέρας
παρέμεναν στήν ὕπαιθρο. Στρατεύσιμος ἦταν κατά τό σχολικό ἔτος 1911-12 καί ὁ
δάσκαλος στό Λούντζι Βασίλειος Παπανικολάου. Αὐτός εἶχε ἀναθέσει σέ ὁμάδα
μαθητῶν νά ἐλέγχουν τίς εἰσόδους στόν οἰκισμό καί νά τόν εἰδοποιοῦν σέ περί-
πτωση προσέγγισης τουρκικοῦ ἀποσπάσματος. Ὡς κρυσφύγετο χρησιμοποιοῦσε
τήν ὀροφή τοῦ ἐξωκκλησίου τῆς Ζωοδόχου Πηγῆς. 70376. Ὁ Γεώργιος Νίτσιος ἤ
Παπακώστας ἀπό τούς Ζαπανταίους, ὑπηρετώντας σέ μονάδα κοντά στά ὀθω-
μανορωσικά σύνορα, λιποτάκτησε μέ ὅλους τούς χριστιανούς στρατιῶτες τῆς μο-
νάδας του καί κατέφυγαν στό ρωσικό ἔδαφος. Ἐκεῖ ὁ Νίτσιος παρέμεινε ἐπί τριε-
– 416 –
τία περίπου καί ἐπέστρεψε στήν πατρίδα του μετά τήν ἀπελευθέρωση. 748. Ἡ
στρατιωτική ζωή τῶν ἑλληνικῆς καταγωγῆς Ὀθωμανῶν ὑπηκόων ἐπιδεινώθηκε
σοβαρά ἀμέσως μετά τόν Α΄ Βαλκανικό πόλεμο. 318404
6. Ὁ Καρολίδης, καθηγητής τότε στό πανεπιστήμιο τῶν Ἀθηνῶν, ἔγραψε ἀργό-
τερα (1913) ὅτι κατά τό κοινοβουλευτικό ἔτος 1909-1910 ἔγιναν προσπάθειες προ-
σεγγίσεως πρός τούς Νεοτούρκους, οἱ ὁποῖες ὅμως ἀπέτυχαν. Συντάχθηκε νέο
πρόγραμμα συνεργασίας, καθ’ ὑπόδειξη τῆς ἑλληνικῆς πρεσβείας, στό ὁποῖο οἱ
ἑλληνικῆς καταγωγῆς βουλευτές ἐμφανίζονταν νά ἔχουν σχηματίσει πολιτικό
κόμμα, μέ πρόεδρο ἐπικεφαλῆς. Οἱ βουλευτές ὑποχρεώνονταν νά λαμβάνουν τίς
ἀποφάσεις κατά τήν ψήφιση τῶν νομοσχεδίων ὁμόφωνα. Ἡ πρεσβεία εἶχε ὁρίσει
ὡς ἐκπρόσωπο γιά τίς συνομιλίες τόν Χωναῖο, βουλευτή Θεσσαλονίκης. Μέ τίς
θέσεις αὐτές τῆς πρεσβείας διαφώνησαν 8 βουλευτές καί διαχώρησαν τή θέση
τους ψηφίζοντας ἄλλο πρόσωπο κατά τήν ἐκλογή προέδρου τῆς βουλῆς. Ὁ Νά-
λης, βουλευτής Μοναστηρίου, προσχώρησε στό νεοτουρκικό Κομιτάτο. 567. Συ-
μπληρώνει ὁ Καρολίδης ὅτι πρόεδρος τῶν βουλευτῶν τῆς ἑλληνικῆς ὁμάδας ἐξε-
λέγη ὁ Ἀριστείδης πασᾶς (Γεωργαντζόγλου), βουλευτής Σμύρνης, μέ συμβούλους
τόν ἴδιο (δέν ἀπεδέχθη) καί τόν Μπούσιο. Στίς συσκέψεις τῶν βουλευτῶν προ-
ήδρευε ὁ Ἀριστείδης πασᾶς. 569. Δέν ἀποκλείεται πέραν τῶν ἄλλων λόγων, πού
ὁδήγησαν στή διάσπαση, νά ἦταν καί ὁ τρωμένος ἐγωισμός κάποιων, πού εἶχαν
διεκδικήσει τήν ἀρχηγεία τῆς ἑλληνικῆς ὁμάδας. Ἡ ἄτυπη ἐπικράτηση τοῦ
Μπουσίου μᾶλλον ἔγινε ὡς ἐκ τῆς δράσεώς του στή βουλή. Ὁ Καρολίδης ἐκφρά-
ζεται μέ ἀκραία περιφρόνηση πρός τόν Μπούσιο. Ἄς τονιστεῖ καί τό ὅτι οἱ ἀπο-
σκιρτήσαντες χαρακτηρίστηκαν ἀπό μερίδα τοῦ ἀθηναϊκοῦ τύπου, μέ τήν ὑπερ-
βολή πού διακρίνει τήν εἰδησεογραφία, ὡς προδότες.
7. Ἡ διάσπαση τῆς ὁμάδας τῶν ἑλληνικῆς καταγωγῆς βουλευτῶν κατέληξε σέ
σφοδρή μεταξύ τους ἀντιπαράθεση καί ἑκατέρωθεν καταγγελίες. Ὁ Καρολίδης
συνέγραψε βιβλίο σχετικό πρός τό θέμα, τό ὁποῖο δημοσιεύθηκε πρίν ἀπό τήν
ἔκδοσή του σέ συνέχειες στήν ἐφημερίδα «Σκρίπ» τῶν Ἀθηνῶν μέ τίτλο «Φῶς είς
τά ἐθνικά μας θέματα – Τά Σόδομα καί τά Γόμορα τῆς διπλωματίας», ἀρχῆς γε-
νομένης ἀπό τό φύλλο τῆς 2.10.1913. Βασική θέση τοῦ Καρολίδη ἦταν ἡ ἑλληνο-
τουρκική προσέγγιση, πού, κατά τή γνώμη του, θά εξυπηρετούσε τή Μεγάλη Ἰδέ-
α. 356. Ὅμως συγκλίνουσες στό θέμα αὐτό ἦσαν οἱ ἀπόψεις τοῦ Ἴωνος Δραγούμη
καί συνεπῶς καί τοῦ Μπουσίου. Ὁ Καρολίδης ἀπέρριπτε τή σκέψη ἑλληνοσερ-
βικῆς ἤ ἑλληνοβουλγαρικῆς προσέγγισης, ἀλλά καί ὁποιαδήποτε προσέγγιση μέ
τή Ρωσία. Μάλιστα, λόγω τῶν φιλοβασιλικῶν του πεποιθήσεων τό 1902 εἶχε προ-
τείνει τή σύναψη τριμεροῦς συμφώνου ἀνάμεσα στήν Ἑλλάδα, τή Ρουμανία καί
τήν Αὐστροουγγαρία, ἀκολουθώντας τίς γερμανικές προτάσεις πού ἐκφράζονταν
ἀπό τό Παλάτι στήν Ελλάδα. 356. Ἡ «ἑλληνική ὁμάδα» (ὁμάδα Μπουσίου) ἐπιχεί-
ρησε ἀργότερα καί ἐπέτυχε προσέγγιση πρός τούς Βουλγάρους καί Σέρβους βου-
λευτές. Ὅμως, ὅταν ἐπῆλθε ἡ διάσπαση, δεν ὑπῆρχε οὐδεμία σκέψη προσέγγισης.
Ὁ Καρολίδης χρησιμοποιεῖ καί ὕβρεις κατά τῶν ἀντιπάλων του, τούς ὁποίους κα-
τηγορεῖ ἀκόμη καί γιά οἰκονομικῆς φύσεως σκάνδαλα. Στό θέμα θά ἐπανέλθουμε
μέ ἀλλες παρατηρήσεις.
8. Ἡ κυκλοφορία τοῦ φύλλου ὑπῆρξε βραχύβια. Σέ συνέντευξή του, ὁμογενής
τῆς Κωνσταντινουπόλεως δήλωνε ὅτι ἡ ἐφημερίδα εἶχε καταστεῖ ὄργανο τοῦ
– 417 –
«Συνδέσμου» καί σέ φύλλο της εἶχε δημοσιεύσει ὅτι πρόσωπα ἐμφορούμενα ἀπό
τή «Μεγάλη ἰδέα» τοῦ Γένους εἶχαν ὡς σκοπόν νά διατηρήσουν ἄσβεστη τήν
ἐχθρότητα μεταξύ Ἑλλήνων καί Τούρκων. 562. Ἡ «ἐθνική» ὁμάδα τῶν βουλευτῶν
ἐμφανίζεται νά μήν ἐπιθυμεῖ τή συρρίκνωση τῆς ὀθωμανικῆς αὐτοκρατορίας μέ
τήν ἀπελευθέρωση ἐδαφῶν αὐτῆς ἀπό τήν Ἑλλάδα. Ἀλλά ἡ ὁμάδα αὐτή ἀκολου-
θοῦσε τή γραμμή τῆς ἑλληνικῆς πρεσβείας. Ὁ ἴδιος ὁμογενής στή συνέχεια παρέ-
θετε ἀπόσπασμα ἀπό ἀγόρευση τοῦ Μπουσίου στή βουλή: «Ἐδέχθημεν, ἐφέντη-
δες, τόν Ὀθωμανισμόν, διότι ἐν τῷ Ὀθωμανισμῷ εὕρομεν τήν σωτηρίαν ἡμῶν. Δι’ ὅ,
ὅπως ἡμεῖς ἐδῶ οἱ Ἑλληνες δέν πρέπει νά θεωρηθῶμεν ὀπαδοί Ἑλλαδικῆς πολι-
τικῆς, οὕτω δέν πρέπει καί τούς Βουλγάρους νά θεωρῆτε ὡς ὄργανα ξένης πολι-
τικῆς». Καί πρόσθετε ὅτι εὑρισκόμενος κάποτε ὁ Μπούσιος σέ κάποια λέσχη
ἀκούστηκε νά λέει: «Νομίζετε ποτέ ὅτι, εἶναι δυνατόν ὁ εἷς Μπούσιος νά παραδώσῃ
τά Σέρβια εἰς τόν Βενιζέλον;». 563. Στή συνέχεια ὅμως τῆς συνεντεύξεως ἐμφανί-
ζεται ὁ Μπούσιος νά κάνει δηλώσεις, σύμφωνα μέ τίς ὁποῖες «τό Ἔθνος ὡσεί μέ-
χρις ὀδόντων ὁπλισμένον εἶναι ἕτοιμον μέ τό πρῶτον σύνθημα τοῦ βουλευτοῦ Σερ-
βίων νά σηκωθῇ εἰς γενικήν ἐπανάστασιν καί νά καταλύσῃ διά παντός τήν χαλιφι-
κήν τῶν Τούρκων ἐξουσίαν». Καί συμπλήρωνε ὁ ὁμογενής: «Αἱ παραδοξόταται
αὗται ἀντιθέσεις καί αἱ συχναί μεταμορφώσεις του ἔκαμαν τόν κόσμον, ὁ ὁποῖος
εἶχε μέγα συμφέρον, νά σκέπτεται σοβαρώτερον διά τά ἐξελισσόμενα μεγάλα τῶν
ἡμερῶν ἐκείνων γεγονότα, νά τόν ἀηδιάσῃ». Συνέπεια ἦταν ἡ ἀποχώρηση τῶν
πλείστων μελῶν ἀπό τόν «Σύνδεσμο». 564. Ὁ Μπούσιος ἐμφανίζεται ὡς ἀνερμά-
τιστος, ἄν μή ὡς παρανοϊκός. Δύσκολο νά δεχθοῦμε ὅτι, παρ’ αὐτή τή συμπεριφο-
ρά, ἡ ἑλληνική ὁμάδα τόν ἀναγνώριζε ὡς τό τέλος τῆς βουλευτικῆς περιόδου ὡς
οὐσιαστικό ἐκπρόσωπό της στήν ὀθωμανική βουλή καί εἶχε αὐτός τή στήριξη τῆς
ἑλληνικῆς πρεσβείας.
9. Ὅπως ἤδη γράψαμε στή σημείωση ὑπ’ ἀρ. 7, ὁ Καρολίδης ἦταν ἀντίθετος
στήν προσέγγιση πρός τούς Σλάβους. Στό βιβλίο του, πού προαναφέραμε, ἔγρα-
φε: «Τό ὅτι ὁ παντάπασι ἀμαθής καί ἀδαής τῆς ἱστορίας τῆς Ἐκκλησίας καί τοῦ Γέ-
νους ἐλάλει περί συμπράξεως Ἑλλήνων καί Βουλγάρων τῆς Τουρκίας (ἡ Ἐκκλησία
καί τό Γένος γνωρίζουσι μόνον Βουλγαρίζοντας Μακεδόνας και ὀλίγους τοιούτους
Θρᾶκας) καί ὑπέρ ἐθνότητος Βουλγαρικῆς ἐν Τουρκίᾳ, ὅσον τερατωδῶς πλημμελής
κἄν ὑποτεθῇ, ἔχει τήν ἐλαφρυντικήν περίπτωσιν ὑπέρ τοῦ ἀρχιγραμματέως (σ.σ.
τῆς ἑλληνικῆς πρεσβείας στήν Κωσταντινούπολη) ὅτι ἡ γνώμη ὑπαγορεύθη αὐτῷ
μηχανικῶς ὑπό τῶν ἡγετῶν τῆς λεγομένης Ἑλληνικῆς ὁμάδος (σ.σ. τῆς ὑπό τόν
Μπούσιο)». 559. Συμπλήρωνε μάλιστα ὅτι οἱ βουλευτές τῆς ὁμάδας αὐτῆς εἶχαν
καταστεῖ ὑποχείρια τῶν Βουλγάρων βουλευτῶν, ἀδυνατοῦντες νά κατανοήσουν
τό σχέδιο ἐκείνων γιά τήν ἐπικράτησή τους στή Μακεδονία. 547. Ἡ προσέγγιση
ὅμως ὀφειλόταν πρωτίστως στή συνειδητοποίηση τοῦ κινδύνου, πού διέτρεχαν οἱ
ὑπόδουλοι ἀκόμη χριστιανοί τῆς Βαλκανικῆς ἀπό τό σχέδιο τῶν Νεοτούρκων
ἐκτουρκισμοῦ τῶν μειονοτήτων, κίνδυνο πού δέν φαίνεται νά εἶχε ἀκόμη άντι-
ληφθεῖ τό 1913 ὁ Καρολίδης. Ἡ χρήση ἀπό τόν Καρολίδη τοῦ ὅρου Βουλγαρίζο-
ντες, ἀντί Βούλγαροι, τῆς Μακεδονίας ἦταν γιά ἐκεῖνον ἡ ἐθνικά ἐνδεδειγμένη. Ὁ
Μακεδονικός ἀγώνας ὅμως διεξήχθη μεταξύ ἀντιπάλων πού εἶχαν ἑλληνική καί
βουλγαρική συνείδηση. Ὁ Μπούσιος εἶχε ἀπαντήσει στίς ἐπικρίσεις μέ σύντομη
ἐπιστολή στήν ἐφημερίδα «Ἀκρόπολις» τῶν Ἀθηνῶν. Ἡ ἐπιστολή ἄρχιζε μέ τή
– 418 –
φράση: «Μετ’ ἀρκετῆς ἀηδίας ἀναγιγνώσκω ἀπό τινων ἡμερῶν ἀναδημοσιευομένας
εἰς τό «Σκρίπ» τάς ἀνοησίας τοῦ σοφοῦ τῆς Ἱστορίας καθηγητοῦ…». Θεωροῦσε τά
γραφόμενα προϊόν κακεντρεχοῦς ἐμπάθειας καί χαρακτήριζε τήν ἐπίθεση χυδαί-
α. Δήλωνε ὅτι θά ἀπέφευγε νά ἀπαντήσει, ἐπικαλούμενος λόγους ἐθνικοῦ συμ-
φέροντος, καί κατέληγε τονίζοντας ὅτι θά ἔπραττε αὐτό ἀργότερα, ὁπότε «πρός
τάς ἐμπαθεῖς μωρίας τοῦ καθηγητοῦ τῆς Ἱστορίας θ’ ἀντιπαραταχθῇ πᾶν ὅ,τι ἔντι-
μον, εὐγενές καί ἀξιοπρεπές ἔχει νά ἐπιδείξει τό Ἑλληνικόν Ἔθνος ὡς πρός τήν ἐν
Τουρκίᾳ κατά τά τελευταῖα ἔτη πολιτικήν του δρᾶσιν». 714. Αὐτό ἔδωσε ἀφορμή
στόν Καρολίδη νά ἀπαντήσει μέ ὑβρεολόγιο, δεῖγμα τοῦ ὁποίου παραθέτουμε:
«…ἄνθρωπος κατά μέν τά φυσικά προσόντα οὐδαμῶς ὑπέρτερος τοῦ μετρίου, κατά
δέ τήν παίδευσιν ἀμοιρῶν ἐν πολλοῖς καί τῶν στοιχειωδεστέρων, ἄνθρωπος ἀδαής
καί ἐθνικῆς καί ἐκκλησιαστικῆς ἱστορίας, ἐστερημένος πάσης ἐπιστημονικῆς μορ-
φώσεως, πάσης γνώσεως νομικῆς καί πολιτικῆς, …, ὠνητής δεκάτων καί ἄλλων
κερδοσκοπικῶν ἐπιχειρήσεων παρίσταται αἴφνης ἐν τῷ πολιτικῷ βίῳ ὡς τι δαιμό-
νιον πνεῦμα, ὡς ἀναμορφωτής τοῦ ἔθνους, ὡς ἡμίθεος, Οὗτινος πᾶς λόγος, καί ὁ
μωρότερος, εἶναι χρησμός καί εὐαγγέλιον, ὡς ἔλεγον οἱ ἀσεβέστατοι καί κακοηθέ-
στατοι κόλακες αὐτοῦ». 715. Τονίζουμε ὅτι τήν ἀνέλιξή του ὁ Μπούσιος ὄφειλε
στήν ἐμπιστοσύνη, μέ τήν ὁποία τόν περιέβαλλε ὁ Ἴων Δραγούμης. Τά ἐπιχειρή-
ματα τοῦ Καρολίδη δέν εἶναι ἰσχυρά καί ἀποκαλύπτουν φθόνο.
10. Ὁ Αἰμιλιανός εἶχε ἐπαφή μέ τόν ἀρχιδιάκονο καί γραμματέα τῆς Συνόδου
τοῦ Πατριαρχείου καί μετέπειτα μητροπολίτη Σερβίων καί Κοζάνης Ἰωακείμ
Ἀποστολίδη, ὁ ὁποῖος εἶχε ἀποδεχθεῖ νά τόν ἐκπροσωπεῖ γιά ὑποθέσεις του στήν
Κωνσταντινούπολη. Ἐπιστολές τοῦ Αἰμιλιανοῦ πρός τόν Ἰωακείμ ἔχουν δημο-
σιευθεῖ στή Β΄ ἔκδοση τοῦ βιβλίου τοῦ Ἰωάννου Παπαδημητρίου «Ὁ ἐθνομάρτυς
μητροπολίτης Γρεβενῶν Αἰμιλιανός» μέ ἐπιμέλεια τοῦ συγγραφέα τοῦ παρόντος.
11. Συνήθως οἱ ἱστορικοί ἀποφεύγουν τήν ἀναφορά στή μασονική ἰδιότητα τῶν
πρωτεργατῶν τοῦ κινήματος τῶν Νεοτούρκων. Ἡ ἐφημερίδα τῶν Ἀθηνῶν
«Ἐμπρός» (φ. 18.3.1909) στήν πρώτη σελίδα τόνιζε τή σχέση τῶν Νεοτούρκων μέ
τή γαλλική μασονία. 717. Ἐκτεταμένη ἀναφορά στή μασονική ἰδιότητα τῶν ἐπι-
φανῶν Νεοτούρκων κάνει καί ὁ Χ. Χριστοδούλου. Τονίζει ἰδιαίτερα ὅτι οἱ περισσό-
τεροι ἀπό αὐτούς ἦταν ντονμέ, δηλαδή ἐξισλαμισμένοι Ἑβραῖοι καί μάλιστα τῆς
Θεσσαλονίκης. 71832, 38, 148, 258, 262, 263. Τίθεται ὅμως τό ἐρώτημα, ἄν αὐτοί πράγματι
εἶχαν ἐξισλαμισθεῖ, καθώς ἡ στάση τους ἔναντι τῶν θρησκειῶν ἀποδείχθηκε τόσο
ἐχθρική, ὅσο καί ἡ τῶν μασόνων.
12. Στό κείμενο ἐσφαλμένα ἀναγράφεται Ἀποστολάκης. Ὁ Μηλιώρης (Μο-
λιῶρος;) πιθανόν νά ἦταν συγγενής τοῦ ἐκτελεσθέντος κατά τό 1897 καταδότη
τῶν ἀναταρτικῶν σωμάτων.
13. Στήν ἐφημερίδα «Σκρίπ» τῶν Ἀθηνῶν (φ. 28.10.1913) δημοσιευόταν στή σει-
ρά συνεντεύξεων ὁμογενῶν τῆς Κωνσταντινουπόλεως καί τά ἀκόλουθα: «Ἐρωτή-
σατε τόν κ. Μπούσιον. Εἶνε ἀληθές τό μετ’ ἐπιτάσεως τότε (σ.σ. μετά τήν δολοφο-
νία τοῦ Αἰμιλιανοῦ) διαδοθέν, ὅτι ὁ ἐν Γρεβενοῖς ἐμπορευόμενος ἀδελφός του (σ.σ. ὁ
Δημήτριος) ὑπῆρξεν ἐκ τῶν σφόδρα ἀντιπολιτευομένων τόν ἀείμνηστον Αἰμιλιανόν;
Εἶνε ἀληθές ὅτι, αὐτός ὁ ἴδιος (ὁ κ. Μπούσιος) ἐζήτησε τήν ἀπό Γρεβενῶν μετάθεσιν
τοῦ Αἰμιλιανοῦ; Εἶνε ἀληθές ὅτι ὁ ἀδελφός του ἐλθών ποτε εἰς ρῆξιν πρός τόν Αἰμι-
λιανόν, ἐξεδιώχθη ὑπ’ αὐτοῦ τῆς μητροπόλεως; Εἶνε ἀληθές ἤ οὐ ὅτι, ὁ ἀοίδιμος Ἱε-
– 419 –
ράρχης ἐγένετο θύμα συμμαχίας Μωαμεθανῶν ἅμα καί Χριστιανῶν πολεμίων
του;».
14. Τό κείμενο βρῆκα στό ἀρχεῖο τοῦ πατέρα μου καί δημοσίευσα στά «Δυτικο-
μακεδονικά γράμματα». 237. Περιλαμβάνεται καί στή Β΄ ἔκδοση τοῦ βιβλίου «Ὁ
ἐθνομάρτυς μητροπολίτης Γρεβενῶν Αἰμιλιανός». 222150
15. Πρόκειται γιά τόν Γρηγόριο Ἀναγνώστου, δικηγόρο ἀπό τή Βηλιά. Δές στό
βιβλίο «Ὁ ἐθνομάρτυς μητροπολίτης Γρεβενῶν Αἰμιλιανός». 222164
16. Τό κείμενο τῆς ἀγορεύσεως τοῦ Μπουσίου δημοσίευσε ἡ ἐφημερίδα τῆς
Κωνσταντινουπόλεως «Ἰσοπολιτεία» (φ. 23.10.1911). 22289. Εἶναι ἐκπληκτικό τό ὅτι
στή σειρά συνεντεύξεων ὁμογενοῦς ἐκ Κωνσταντινουπόλεως, συγχωριανοῦ τοῦ
Αἰμιλιανοῦ, στήν ἐφημερίδα τῶν Ἀθηνῶν «Σκρίπ» αὐτός ἰσχυρίστηκε ὅτι κατά
τήν ἀγόρευσή του ὁ Μπούσιος εἶπε μεταξύ ἄλλων: «Τό Νεοτουρκικόν Κομιτάτον
δέν ἠμπορεῖ νά θεωρηθῇ καθόλου ὑπεύθυνον διά τόν φόνον τοῦ Αἰμιλιανοῦ, καθότι
δέν εἶχε κανέν συμφέρον». Τά ἀνωτέρω συμπλήρωνε ὁ ὁμογενής μέ τά ἀκόλουθα:
«Ὁ βουλευτής Σερβίων ἐντόνως οὕτως ἀπέκρουε οἱανδήποτε ὑπόνοιαν περί τῆς ἐνο-
χῆς τοῦ Νεοτουρκικοῦ Κομιτάτου (ἐννοεῖται καί τοῦ Μπεκήρ ἀγᾶ, ἀρχικομιτατζῆ
τῆς περιφερείας Γρεβενῶν), ἀλλ’ οὔτε τῶν προπαγανδῶν τῶν Ρουμανιζόντων ἐδέ-
χετο τήν ἐνοχήν ὁ αὐτός Ἕλλην βουλευτής». 570. Θεωροῦμε συκοφαντικά τά γρα-
φέντα λαμβάνοντας ὑπ’ ὄψη τό ἀπόσπασμα τῆς ἀγορεύσεως, πού παραθέσαμε
στό κυρίως κείμενο. Ὁ δόσας τήν συνέντευξη ἀσφαλῶς ἐκδήλωνε ἀκραία ἐμπά-
θεια κατά τοῦ Μπουσίου, ἄγνωστο γιά ποιούς λόγους. Ἄς σημειωθεῖ ὅτι ὁ ἴδιος
τόνιζε ὅτι ὁ Αἰμιλιανός ὑπῆρξε θύμα τῶν ἐχθρῶν του, μωαμεθανῶν και χρι-
στιανῶν (ἰδέ καί σημ. ὑπ’ ἀρ. 13). Δέν διευκρίνιζε ὅμως, ἄν μεταξύ τῶν χρι-
στιανῶν ἐχθρῶν του ὑπῆρξαν καί ἄλλοι πέρα ἀπό ρουμανίζοντες. Δείξαμε ὅτι οἱ
σχέσεις Αἰμιλιανοῦ καί Γεωργίου Μπουσίου δέν ἦσαν καλές. Πιθανή αἰτία νά
ἦταν τά οἰκονομικά συμφέροντα τῆς οἰκογένειας, τά ὁποῖα ἐκπροσωποῦσε στά
Γρεβενά ὁ νεότερος ἀδελφός τοῦ δευτέρου Δημήτριος. Ὁ πατέρας τους, Ἀνδρέας
Μπούσιος, ἀπέκτησε τή μεγάλη περιουσία ὡς τροφοδότης τοῦ ὀθωμανικοῦ στρα-
τοῦ. 598 (Ἰδέ κφ. Α΄ σ. 50). Τό αὐτό συνέχισαν νά πράττουν καί οἱ γυιοί του Γεώρ-
γιος, Δημήτριος καί Βασίλειος. Μάλιστα, ὁ προαναφερθείς ὁμογενής κατήγορός
του δήλωνε: «Περί τοῦ κ. Μπουσίου οὐδείς δύναται νά εἴπῃ ὅτι ἦλθεν εἰς Κων/πολιν
ἀπένταρος. Αὐτός μετά τῶν ἀδελφῶν του διηύθυνε μέγα παντοπωλεῖον, τό ὁποῖον
ἱκανά ἐξασφάλιζε κέρδη ἐκ τῶν πρός τόν Τουρκικόν παρά τήν μεθόριον τῶν Γρε-
βενῶν στρατόν προμηθειῶν». 562. Ἀπό τοῦ σημείου αὐτοῦ ὥς τοῦ νά δεχθοῦμε ὅτι
ὁ Γ. Μπούσιος ἐπιχείρησε κατά τήν ἀγόρευσή του νά συγκαλύψει τήν εὐθύνη τῶν
Νεοτούρκων, ἡ ἀπόσταση εἶναι μεγάλη. Ἄς τονιστεῖ ὅτι οἱ Μπούσιος καί Κουσίδης
παρέμειναν ἔγκλειστοι στίς φυλακές τοῦ Μοναστηρίου ἐπί ἕνα καί πλέον ἔτος
(1906-1908).
17. Τά ἀναγραφόμενα γιά τό ἀξίωμα τοῦ Μπεκήρ εἶναι ἀντιφατικά. Ἔκθεση
μητροπολίτη τόν ἀποκαλεῖ γιούζμπαση, δηλαδή λοχαγό, ἐνῶ ἀναφέρει ἄλλον ὡς
διοικητή χωροφυλακῆς. 454. Ὁ Μπεκήρ ἦταν στρατιωτικός, ὄχι ὅμως καί διοικητής
ταῆς φρουρᾶς Γρεβενῶν. Τήν ἰσχύ του ἀντλοῦσε ὡς ἐκπρόσωπος τοῦ νεοτουρκι-
κοῦ Κομιτάτου.
18. Περί τῆς δολοφονίας τοῦ ὁπλαρχηγοῦ Παύλου Νεράντζη (Περδίκα) ἰδέ 222 81,
98
– 420 –
19. Ὁ Καρολίδης, πού ἦταν ἀντίθετος στήν προσέγγιση πρός τό κόμμα αὐτό,
ἔγραφε ὅτι καί αὐτοί ξεκίνησαν μέ τούς Νεοτούρκους τῆς «Ἑνώσεως καί τῆς προ-
όδου» καί ἐμφοροῦντο ἀπό τά ἴδια αἰσθήματα ἀρχικά. Ἐπισημαίνει ὅτι ὁ ὅρος
«Νεότουρκοι» ἦταν ἐν χρήσει στίς χῶρες τῆς Δυτικῆς Εὐρώπης καί ἔγινε δεκτός
ἀπό τούς ἀντιτιθέμενους στήν ἀπολυταρχική διακυβέρνηση, ἰδιαίτερα μετά τήν
ταπεινωτική παρέμβαση τῶν εὐρωπαϊκῶν δυνάμεων στή Μακεδονία μέ βάση τή
συμφωνία τοῦ Murszteg (1903). 571
20. Ὁ Ζαμκῖνος ἀπό τό Καλλιστράτι Βοΐου ἦταν γαμπρός τοῦ Ἀθανασίου Ἠλία.
675. Ἡ «Μακεδονία» τῆς Θεσσαλονίκης ἔγραφε ὅτι ὁ Ζαμκῖνος θά ἦταν ὑποψή-
φιος μέ τό κόμμα τῶν Νεοτούρκων «Ἕνωσις – Πρόοδος». 718. Τελικά, ὁ Ζαμκῖνος
διέψευσε τά γραφέντα ἀποσύροντας τήν ὑποψηφιότητά του.
21. Ὁ Καρολίδης θεωροῦσε πολύ σημαντική τήν πρόταση τῶν Νεοτούρκων
πρός τόν πατριάρχη. Δεσμεύονταν αὐτοί γιά τήν ἐκλογή 45 ἑλληνικῆς καταγωγῆς
βουλευτῶν, ἔναντι 24 τῆς προηγούμενης βουλῆς, ἐκ τῶν ὁποίων 5 πού εἶχαν
ἐνταχθεῖ στό κόμμα τῶν «Ἑνωτικῶν» καί 40 τῆς ἐπιλογῆς τοῦ πατριάρχη καί
προσέφεραν σέ Ἕλληνα τό ὑπουργεῖο Δικαιοσύνης καί Θρησκευμάτων. Ἀναφέρει
ἀκόμη ὁ Καρολίδης ὅτι τήν ἀπόφαση εἶχε γνωστοποιήσει ὁ Ταλαάτ στόν Μπούσιο
πρίν ἀπό τήν ἐπίσκεψη στόν πατριάρχη. Τονίζει ὅμως ὅτι οἱ «Ἑνωτικοί» θεω-
ροῦσαν ὡς ἐθνάρχη τοῦ ἑλληνισμοῦ τόν πατριάρχη ἔναντι τῶν ἀντιπάλων τους
τῆς «Ἐλευθερίας καί συνεννοήσεως», πού ἀπέβλεπαν σέ συνεργασία μέ τόν πο-
λιτικό «Σύνδεσμο» τοῦ πρώην «μπακάλμπαση» τῶν Γρεβενῶν. Ὁ Μπούσιος, σέ
συνεργασία μέ τήν ἑλληνική πρεσβεία, ἄσκησαν πιέσεις σέ συνοδικούς ἱεράρχες
καί σέ λαϊκά μέλη τοῦ πατριαρχικοῦ Συμβουλίου, ἀκόμη καί στόν πατριάρχη,
ὥστε νά ἀπορρίψουν τήν πρόταση τῶν «Ἑνωτικῶν». Ὁ πατριάρχης ἐξέφρασε
στόν Μπούσιο τήν ἀνησυχία του γιά τυχόν διάσπαση τοῦ ἑλληνισμοῦ, καθώς
ὑπῆρχαν καί ὑποστηρικτές τῆς συνεργασίας μέ τούς «Ἑνωτικούς». Τελικά ὅμως,
δόθηκε ἡ ἀπάντηση ὅτι «τό Πατριαρχεῖον ὡς ἀρχή καθαρῶς πνευματική δέν ἠδύ-
νατο νά ἀναμιχθῇ εἰς ἐκλογάς ὑπαγομένας εἰς τήν δικαιοδοσίαν τοῦ Πολιτικοῦ Συν-
δέσμου». 573, 719. Ἀλλά οἱ πάντες γνώριζαν ὅτι οἱ κατά τόπους μητροπολίτες
ἦσαν ἐκεῖνοι πού εἶχαν βαρύνουσα γνώμη στήν ἐπιλογή τῶν ὑποψηφίων βουλευ-
τῶν. Ὁ Καρολίδης ἐπισημαίνει ὅτι μέ τήν ἀπάντηση ἐκείνη, τό Πατριαρχεῖο πα-
ραιτεῖτο ἀπό τόν ἐθναρχικό του ρόλο. Ἐκεῖνο γιά τό ὁποῖο δέν κάνει τήν παραμι-
κρή μνεία στό βιβλίο του ὁ Καρολίδης εἶναι ἡ βία κατά τήν ἄσκηση τῆς ἐξουσίας
ἀπό τούς «Ἑνωτικούς», βία ἡ ὁποία εἶχε ὁδηγήσει στή δολοφονία τοῦ Αἰμιλιανοῦ.
22. Σέ συνέντευξή του ὁμογενής τῆς Κωνσταντινουπόλεως, ὅπως ἤδη γράψαμε,
τόνιζε ὅτι ἐλάχιστοι εἶχαν παραμείνει μέλη τοῦ «Συνδέσμου» καί μεταξύ αὐτῶν
ὑπῆρχαν διαφωνίες, λόγω προσωπικῶν συμφερόντων. 568.
23. Ὁ Μπούσιος, σύμφωνος μέ τούς ὁραματισμούς τοῦ Ἴωνα Δραγούμη, ἐργα-
ζόταν γιά τή σταδιακή ἐπέκταση τῆς ἑλληνικῆς ἐπιρροῆς στήν ὀθωμανική αὐτο-
κρατορία καί τόν μετασχηματισμό αὐτῆς σέ ἑλληνική. Τό ἐντυπωσιακό εἶναι ὅτι
τό ἴδιο ὁραματιζόταν καί ὁ Καρολίδης, ὑπέρμαχος τῆς συνεργασίας μέ τούς Ἑνω-
τικούς». Δικαιολογεῖ ὅμως αὐτούς γιά τή σκλήρυνση τῆς στάσεώς τους μετά τήν
ἀπόρριψη τῆς προτάσεως συνεργασίας ἐκ μέρους τῶν ἑλληνικῆς καταγωγῆς πο-
λιτευτῶν καί οὐδέν ἀναφέρει γιά βία καί νοθεία κατά τίς εκλογές, κατά τίς ὁποῖες
καί ἐπανεξελέγη. 597. Ἡ ἱστορία δέν ἐδικαίωσε τόν Καρολίδη.
– 421 –
24. Στά ὀθωμανικά ἀρχεῖα καταγράφεται ὁ Ἀναγνώστου ὡς ἀνεξάρτητος βου-
λευτής, ὅπως καί 14 ἀκόμη Ἕλληνες βουλευτές πλήν τοῦ Τραϊανοῦ Νάλλη τοῦ
Μοναστηρίου, ὁ ὁποῖος ἐμφανίζεται ὡς βουλευτής τοῦ κόμματος «Φιλελεύθερη
Ἕνωσις» (Liberal Union). Μεταξύ τῶν ἐκλεγέντων συμπεριλαμβανόταν καί ὁ
Παῦλος Καρολίδης, βουλευτής Σμύρνης. 597. Εἶναι ὅμως προφανές ὅτι τόσο ὁ
Ἀναγνώστου ὅσο καί οἱ πλεῖστοι τῶν λοιπῶν ἐξελέγησαν μέ τήν ἔκδηλη στήριξη
τῶν Νεοτούρκων. Ὁ Νάλλης εἶχε προσχωρήσει στό κομιτάτο τῆς «Ἑνώσεως καί
προόδου», ὅπως καί οἱ ἐπίσης ἐκλεγέντες Ρωμηοί Ἐμμανουηλίδης (Σμύρνης), Μι-
χαηλίδης (Νικομηδείας), Κωφίδης (Τραπεζοῦντος) καί Σαββόπουλος (Βαλικεσερί-
ου). 573, 597. Τό ἀντιπολιτευόμενο κόμμα τῆς «Ἐλευθερίας καί συνεννοήσεως»
ἐκπροσωπεῖτο κυρίως ἀπό Ἄραβες βουλευτές. Ἀπό τήν ὁμάδα περί τόν Μπούσιο
ἐξελέγησαν οἱ βουλευτές Ἰωαννίνων Κίγκος καί Σούρλας. 597. Ὁ Ἀναγνώστου
ἀπό τή Βηλιά, δικηγόρος, ἦταν γαμβρός στή θυγατέρα τοῦ στελέχους τῆς ρουμα-
νικῆς προπαγάνδας Νικολάου Καζάνα. 493, 222164
25. Περί μεταθέσεως τοῦ Μπεκήρ κάνει λόγο καί ὁ Μπούσιος σέ ἐπιστολή του,
τήν ὁποία θά παραθέσουμε ἀκολούθως. Γράψαμε ἤδη ὅτι, ὅπως προκύπτει ἀπό
τίς πηγές, ὁ Μπεκήρ ὑπηρετοῦσε ὡς ἀξιωματικός τοῦ ὀθωμανικοῦ στρατοῦ. (Ἰδέ
σημείωση ὑπ’ ἀρ. 17)
26. Ὁ Παπαχατζῆς ἔφερε τό παρώνυμο πασαπορτζῆς, ἐπειδή ἐργαζόταν στήν
ὑπηρεσία τῶν διαβατηρίων. Κατ’ αὐτόν τόν τρόπο ἦταν σέ θέση νά ἐλέγχει τίς κι-
νήσεις τῶν εἰσερχομένων ἀπό τήν ἐλεύθερη Ἑλλάδα.
27. Ἡ ἐφημερίδα «Ἐκκλησιαστική Ἀλήθεια», ἀπό τήν ὁποία καί τό ἀπόσπασμα,
ἐπανεκδόθηκε μετά τήν ἀνατροπή τῶν Νεοτούρκων.
28. Τόν Σεπτέμβριο τοῦ 1911 εἶχε προκληθεῖ δημαρχιακή κρίση μετά ἀπό πα-
ραίτηση τῶν τριῶν μουσουλμάνων συμβούλων καί τοῦ ρουμανίζοντος Νικολάου
Καζάνα, καθώς δέν ἀποδέχθηκαν νά εἰσέλθουν στό Συμβούλιο οἱ ἐπιλαχόντες
μουσουλμάνοι. Οἱ Νεότουρκοι φαίνεται ὅτι προκήρυξαν ἐκλογές, παρά τίς δια-
μαρτυρίες τῶν Ἑλλήνων (ὁ Κουσίδης ἀπέστειλε ἐπιστολή στήν ἐφημερίδα «Μα-
κεδονία»), κατά τίς ὁποῖες ἐξελέγη δήμαρχος μή Ἕλλην, παρά τό ὅτι οἱ Ἕλληνες
διέθεταν πλειοψηφία μεταξύ τῶν δημοτῶν. 504
ΚΕΦΑΛΑΙΟ Θ΄
Η ΑΠΕΛΕΥΘΕΡΩΣΗ
1. Ὁ Κελαϊδῆς γράφει γιά τουρκικό στρατό, ὅμως δέν ὑπάρχουν μαρτυρίες ὅτι
ὑπῆρχε στήν περιοχή. 14645. Τό ὅτι ἦσαν ἄτακτοι ἀπό τήν Τόριστα ὑπό τόν Γκρόζο
ἐπιβεβαιώνει τό γραφόμενο ἀπό τόν Δικώνυμο, ὅτι οἱ κάτοικοι τῆς Τόριστας ἦσαν
διχασμένοι, κάποιοι δηλαδή ἦσαν ἀπρόθυμοι νά ὑποταχθοῦν. 87 20
2. Ὁ Κελαϊδῆς γράφει ὅτι 5 Σφακιανοί ὁπλαρχηγοί οἱ Καούδης, Καραβίτης, Δι-
κώνυμος-Μακρῆς καί Τσόντος (παραλείπει τό ὄνομα τοῦ ἑνός) συναντήθηκαν
ἔξω ἀπό τά Γρεβενά καί κατέστρωναν σχέδιο ἐπιθέσεως, ὅταν ἄκουσαν χαρμό-
συνες κωδωνοκρουσίες ἀπό τόν ναό τοῦ Ἁγίου Ἀχιλλίου. 146 51. Οἱ Καραβίτης καί
– 422 –
Μακρῆς ὅμως κινήθηκαν ἀπό τή Σιάτιστα πρός τό Βόιο καί δέν εἰσῆλθαν στά
Γρεβενά τότε.
3. Ὁ Κελαϊδῆς γράφει ὅτι ἡ ἀπελευθέρωση ἔγινε τήν 14 η Ὀκτωβρίου. 14551.
Μᾶλλον σφάλλει. Ὁ Π. Δαγκλῆς, ἀρχηγός τοῦ Γενικοῦ ἐπιτελείου τηλεγραφοῦσε
ἀπό τή Βέροια (17.10): «Συνταγματάρχης Γεννάδης μετά 2 ταγμάτων εὐζώνων
κατέλαβε προχθές Γρεβενά». 33590, 32946. Ἄρα, ὁ Γεννάδης εἰσῆλθε στίς 15.10. Τό
ἴδιο γράφει καί ὁ Παπανικολάου. 720. Γράφει ἀκόμη ὁ Κελαϊδῆς ὅτι, λίγο μετά τήν
εἴσοδο τῶν ἐθελοντῶν, εἰσῆλθαν στά Γρεβενά καί 20 ἔνοπλοι ὑπό τόν Τσιακαμᾶ,
πού ἔσπευδαν νά ἐνισχύσουν τή μουσουλμανική φρουρά τῆς πόλεως καί οἱ ὁποῖοι
ἀφοπλίστηκαν καί συνελήφθησαν. 14552, 471
4. Ἀναφέρεται στήν ἐκτέλεση τῶν 117 Ἑλλήνων κρατουμένων στά Σέρβια τήν
παραμονή τῆς ἀπελευθέρωσης. Μεταξύ αὐτῶν ἦταν καί ὁ Κωνσταντῖνος Κάρπος
ἀπό τό Λιβάδι τοῦ Ὀλύμπου, πού ἐπί δεκαετία εἶχε χρηματίσει δάσκαλος σέ σχο-
λεῖα τῶν Γρεβενῶν. 220257
5. Ὁ Ἀδαμίδης γράφει ὅτι συγκρούστηκαν μέ τίς δυνάμεις τοῦ Μπεκήρ, ἀλλά
αὐτό δέν εἶναι ἀληθές. 522. Ὁ Μπεκήρ βρισκόταν τότε στό Τσούρχλι.
6. Ὁ Μυλωνᾶς γράφει ὅτι τίς οἰκίες παρέδωσαν στή φωτιά οἱ ἄνδρες τοῦ τακτι-
κοῦ στρατοῦ. Θεωροῦμε ὡς πλέον πιθανό τόν ἐμπρησμό νά προκάλεσαν οἱ ἐθε-
λοντές. Γράφει ἀκόμη ὅτι κατά τή λεηλασία, πρίν ἀπό τόν ἐμπρησμό, βρῆκαν
πολλά ἀντικείμενα, τά ὁποῖα εἶχαν ἁρπάξει ἀπό θεσσαλικές οἰκίες οἱ Βαλαάδες
κατά τόν πόλεμο τοῦ 1897. 20114
7. Ὁ Μπεκήρ μέ ἀνοικτή ἐπιστολή πρός τόν βασιλιά τῆς Ἑλλάδος, ἡ ὁποία δη-
μοσιεύτηκε σέ τουρκικές καί ἀναδημοσιεύτηκε σέ ἀθηναϊκές ἐφημερίδες, διαμαρ-
τυρόταν γιά τήν ἐπικήρυξή του καί ἀνέφερε, μεταξύ ἄλλων, τόν φόνο 62 κατοί-
κων τοῦ Κάστρου. 484. Γιά τή ληστρική του δραστηριότητα ὁ Ζῆκος ἔδωσε λόγο
ἐνώπιον τῆς δικαιοσύνης τοῦ ἑλληνικοῦ κράτους καί καταδικάστηκε. 68 268. Σέ
ποίημα συλλογῆς του, στό τέλος τοῦ ὁποίου θέτει τήν ἡμερομηνία 7.1.1914, ὁ
Ἀριστοτέλης Διαμάντης ἀναφέρεται στή δράση τῶν Ζήκου, Βερβέρα καί Ράμου
καί ἐμφανίζει σέ δίστιχο τόν πρῶτο νά μονολογεῖ:
Δέν ἤλπιζα καμιά φορά ἐγώ νά μή γλυτώσω
τώρα πού γίνκε ἑλληνικό νά ὑποφέρω τόσο. 85
Αὐτό μαρτυρεῖ ὅτι ὁ Ζῆκος ἔδωσε λόγο ἐνώπιον τῆς ἑλληνικῆς δικαιοσύνης σέ
σύντομο χρονικό διάστημα μετά τήν ἀπελευθέρωση, καθώς συνελήφθη τόν Μάρ-
τιο τοῦ 1913. 477. Θεωροῦμε πάντως ὡς πλέον πιθανό νά συνελήφθη, ἐπειδή συ-
νέχιζε τή ληστρική του δράση. Ἀργότερα, κατά ἀπόπειρά του νά ἀποδράσει ἀπό
τή φυλακή τῆς Κοζάνης, πυροβολήθηκε ἀπό φρουρό καί φονεύθηκε. 667. Κατά
μαρτυρίες Βαλαάδων ἀπό τό Βράσνο, ὁ συνεργάτης του, Βερβέρας, σκοτώθηκε,
ἴσως ἀπό ἀπόσπασμα. 68259. Τό ὀρθό εἶναι ὅτι τόν ἀποκεφάλισε γνωστός του
ἄνθρωπος, ὁ Στέργιος Κακαφίκας ἀπό τή Ραντοσίνιστα, μέ κίνητρο τό ποσόν τῆς
ἐπικήρυξής του. Τό κεφάλι του περιέφεραν στά χωριά πρός παραδειγματισμό.
Ἐπειδή ὁ Βερβέρας κινήθηκε πρός τά Γρεβενά πρό τῆς 13ης Ὀκτωβρίου, συνάγεται
ὅτι ἡ σφαγή τοῦ Κάστρου ἔγινε πρό τῆς 13ης Ὀκτωβρίου. Ὁ Ἀναστασιάδης γράφει
ὅτι οἱ ἄτακτοι ὑπό τόν Ζῆκο σκότωσαν ὅλους τούς ἄνδρες τοῦ οἰκισμοῦ. 18448.
Αὐτό ὅμως δέν εὐσταθεῖ, ἀφοῦ στόν ἐκλογικό κατάλογο τοῦ 1914 ἐμφανίζονται
ἐγγεγραμμένοι 43 κάτοικοι.
– 423 –
8. Ὁ Μπεκήρ σέ δημοσίευμά του στήν ἐφημερίδα «Τανίν» τῆς Κωνσταντινου-
πόλεως ἰσχυριζόταν ὅτι φόνοι μουσουλμάνων διαπράχθηκαν ἀκόμη στούς οἰκι-
σμούς Τσούρχλι, Κεμπήρ (Κομπλάρ;) καί Ἀγιαδίτσα (Πηγαδίτσα). 485. Ἄλλες πά-
ντως σφαγές πέραν αὐτῶν τοῦ Κάστρου καί τοῦ Μεγάλου Σειρηνίου δέν μαρτυ-
ροῦνται.
9. Ὁ Πλατάρης σημειώνει ὅτι τήν ἴδια ημέρα ὁ Γεώργιος Μπούσιος ἔστειλε ἐπι-
στολή πρός τόν μουδίρη τοῦ Μετσόβου Χουσνῆ μπέη ζητώντας του νά μή προβά-
λει ἀντίσταση καί νά παραδώσει τό Μέτσοβο στόν ἑλληνικό στρατό. 241 126. Ὁ Γε-
ώργιος Μπούσιος ὅμως βρισκόταν τότε στήν Κωνσταντινούπολη. Ἄν ἀποστολέας
ἦταν ὁ ἀδελφός του Δημήτριος, τίθεται τό ἐρώτημα ὑπό ποίαν ἰδιότητα ἐνήργησε.
Τό πιθανότερο νά ὑπῆρχε γνωριμία μεταξύ τῶν δύο προσώπων. Τό Μέτσοβο
ἀπελευθερώθηκε τήν 31.10 ἀπό δύναμη τοῦ τακτικοῦ στρατοῦ καί Κρῆτες ἐθελο-
ντές. 29930
10. Ὁ Καπλάν μπέης εἶχε τσιφλίκι τό Βαήπες. Ὑπῆρξε δωρητής τῆς μονῆς Κο-
σκοῦ καί ἔνθερμος φιλέλλην, ὅπως ἤδη γράψαμε. 220 220. Κατά τήν ἀνταλλαγή
τῶν πληθυσμῶν παρέμεινε στήν Ἑλλάδα. 2336
11. Ὁ Μυλωνᾶς γράφει ὅτι ὁ Μπεκήρ εἰσῆλθε στά Γρεβενά ἀποβραδίς καί ὅτι οἱ
ἄτακτοι πού τόν συνόδευαν προέβησαν σέ τρομακτικές καταστροφές. 20159. Τά
γραφόμενα δέν εὐσταθοῦν. Τά Γρεβενά δέν παραδόθηκαν στίς φλόγες, ἐπειδή ὁ
Μπεκήρ πίστευε στή νίκη τῶν ὀθωμανικῶν ὅπλων.
12. Ἄν καί ὁ Καραβίτης ἔγραψε ὅτι σκόπευε νά ἀμυνθεῖ στόν δρόμο ἀπό Ζιμιά-
τσι πρός Λουζιανή. Θεωρήθηκε, τελικά, πλέον ἐπιτακτική ἡ ἀνάγκη συγκέντρω-
σης ἰσχυρῆς δύναμης στή Σιάτιστα.
13. Ὁ Καπιτσίνης ἀπό τό Ἀϊβαλί ἐκπαιδευόταν στίς ἀεροπορικές πτήσεις στίς
Η.Π.Α. Ἦρθε στήν Ἑλλάδα πρίν ἀπό τήν κήρυξη τοῦ πολέμου. Ὀργάνωσε δικό
του σῶμα ἀπό Κρῆτες ἐθελοντές καί προωθήθηκε πρός τό μέτωπο.
14. Δέν εἶναι δυνατόν νά δεχθοῦμε ὅτι ὁ Μπεκήρ εἶχε ἐγκλωβιστεῖ στά Καρα-
γιάνια. Ἁπλῶς βρισκόταν σέ ἐπαφή μέ τούς ἀτάκτους πού δροῦσαν στήν περιοχή.
15. Θεωροῦμε τόν ἀριθμό τῶν 900 νεκρῶν Τούρκων, πού ἀναφέρει ὁ Καραβίτης,
ὑπερβολικό. 131226. Ὁ Δικώνυμος-Μακρῆς ἐκτιμᾶ αὐτούς σέ 300. 8767. Διάφορες
πηγές δίνουν ἄλλα στοιχεῖα γιά τίς ἑκατέρωθεν ἀπώλειες ὅπως: Ὁ παπα-Νικόλας
Κουκόλης, μουσουλμάνοι νεκροί 350. Ἡ Φλωρᾶ-Καραβία (ἐφημερίδα «Ἑσπερι-
νή»), τοῦ ἑλληνικοῦ στρατοῦ καί τῶν ἐθελοντῶν νεκροί 50. 316. Τοῦ στρατοῦ νε-
κροί 32 καί τῶν ἐθελοντῶν 14. 131226. Μουσουλμάνοι 400 νεκροί καί 800 τραυματί-
ες, Ἕλληνες 80 νεκροί καί 120 τραυματίες. 72984. Ἕλληνες 70 νεκροί καί 150 τραυ-
ματίες. 146115
16. Στήν ἐφημερίδα «Βόρειος Ἑλλάς» (φ. 29.7.1928) συνεργάτης, πού ὑπογράφει
ὡς «ὁδηπόρος», δημοσίευσε κείμενο, στό ὁποῖο ἀναγραφόταν ὅτι κατά τήν ἀπο-
χώρηση τοῦ Μπεκήρ ἀπό τό Τσούρχλι «μερικές χανούμισες, μή θέλουσαι νά παρα-
δοθῶσιν, ἐρρίφθησαν ἀπό κρημνοῦ εἰς τόν κάτωθι ρέοντα Ἁλιάκμονα καί ἐπνίγη-
σαν». 6230. Ὁ «ὁδοιπόρος», μᾶλλον περαστικός ἀπό τόν Ἅγιο Γεώργιο, θά ἄκουσε
διάφορες ἱστορήσεις καί μεταξύ αὐτῶν καί τῆς Γιάγκοβης, τήν ὁποία μπέρδεψε
στίς σημειώσεις του μέ τό Τσούρχλι, τό ὁποῖο ἀπέχει σημαντική ἀπόσταση ἀπό
τόν Ἁλιάκμονα. Ὁ Παναγιώτης Μπλιάγκος, κάτοικος σήμερα τῆς Σιάτιστας,
ὑποστηρίζει ὅτι τήν ἐπιχείρηση κατά τῶν γυναικῶν τῆς Γιάγκοβης ὀργάνωσαν
– 424 –
τέσσερες κάτοικοι τῆς Γεράνειας Σιάτιστας, ἔχοντας ὡς πρώτιστο στόχο τήν πα-
νέμορφη θυγατέρα τοῦ Κιουτσούκ Μιχάλ. Στόν πνιγμό ἀκολούθησαν αὐτή καί
ἄλλες ὀκτώ γυναῖκες. 693. Δέν ἀποκλείεται πάντως νά ἐνήργησαν αὐτοί μαζί μέ
ἄνδρες τοῦ σώματος Μακρῆ.
17. Ἡ ἔφοδος ἔγινε, κατά τόν Χατζόπουλο, τό βράδυ τῆς 6ης πρός 7η Νοεμβρίου.
Συμμετεῖχε στήν ἐπιχείρηση καί λόχος Γαριβαλδινῶν, μάλιστα ὁ Σπανόπουλος
στό ἡμερολόγιό του μνημονεύει τόν Λορέντσο Μαβίλη. 727 19, 75026. Σύμφωνα
ὅμως μέ ἄλλη πηγή, οἱ Γαριβαλδινοί δέν εἶχαν φθάσει ἀκόμη στά Γρεβενά. 694.
Πιθανόν ἡ ἔφοδος νά ἔγινε το βράδυ τῆς ἑπόμενης ἡμέρας. Ἄν καί ὡς δικαιολογία
γιά τούς φόνους προβλήθηκε ἡ σύμπραξή τους μέ τόν Μπεκήρ καί ἡ προβολή
ἀντίστασης, θεωροῦμε ὅτι ἦταν ἐπιχείρηση ἐκδίκησης. Ὁ Σπανόπουλος κατέγρα-
ψε τόσο τά ὀνόματα τῶν καέντων καί φονευθέντων, ὅσο καί ἐκεῖνα τῶν κυρίων
ἐκτελεστῶν, πέντε τόν ἀριθμό, προσθέτοντας τό κ.ἄ., ὅτι δηλαδή συμμετεῖχαν
στό φονικό καί ἄλλοι. Δέν ἀναφέρει, ἄν παρευρίσκονταν ἐθελοντές τοῦ Καραβίτη
ἤ Γαριβαλδινοί. 75082. Τό πιθανότερο αὐτοί νά εἶχαν ἀποχωρήσει ἀπό τό Σειρήνι
πρίν ἀπό τό φονικό. Στόν ἐκλογικό κατάλογο τοῦ 1914 καταγράφονται Βαλαάδες.
Ἀπουσίαζαν αὐτοί, ἔχοντας ἀκολουθήσει τόν Μπεκήρ, ἤ δέν ἐκτελέστηκαν ὅλοι;
Ἄγνωστο. Οἱ σχέσεις τῶν δύο κοινοτήτων τοῦ Μεγάλου Σειρηνίου ἦσαν καλές ὥς
τίς παραμονές τοῦ πολέμου. Οἱ κάτοικοι συμπαραστάθηκαν μέ πολλή συμπόνοια
στίς χῆρες καί στά ὀρφανά. Πέντε πρόσωπα τοῦ χωριοῦ, κατά τήν παράδοση, πα-
ρέσυραν τόν Καραβίτη στήν ἐπίθεση ἐκείνη. Καί τά πέντε σκοτώθηκαν ἀργότερα
ὑπό διάφορες περιστάσεις, γεγονότα πού ἀποδόθηκαν στή θεία δίκη. 651. Στή συ-
μπλοκή μέ τούς Μουσουλμάνους στό Σειρήνι ἔλαβε μέρος καί ὁ Κανούτας, ὁ
ὁποῖος τραυματίστηκε ἐλαφρά. Στίς ἀναμνήσεις του γράφει, λόγω ἐξασθένησης
τῆς μνήμης του, ὅτι εἶχε παραμείνει στήν Καλαμπάκα μέ τούς πρόσφυγες ἐπί 22
ἡμέρες, δηλαδή ἐπί δεκαπενθήμερο μετά τήν ἔφοδο κατά τοῦ Μεγάλου Σειρηνίου.
Γράφει ἀκόμη ἐσφαλμένα ὅτι τήν ἐπιχείρηση ὀργάνωσε ὁ Καούδης. 125 263
18. Δέν συνάγεται σαφῶς ἀπό τά γραφόμενα τοῦ Καραβίτη ὁ λόγος, γιά τόν
ὁποῖο τό Κρίφτσι δέν παραδόθηκε στή φωτιά. Τό πιθανότερο εἶναι νά μήν ἔφθασε
τό σῶμα τοῦ Καραβίτη ἐκεῖ ἔχοντας πληροφορηθεῖ ὅτι εἶχαν εἰσέλθει ἤδη ἀπό τήν
προηγούμενη οἱ Γαριβαλδινοί, οἱ ὁποῖοι ἀπέφευγαν τίς βιαιότητες. Ὁ Καραβίτης
προσθέτει ὅτι ἄλλο σῶμα συνέλαβε τότε καί ἐκτέλεσε τόν Γκάλιο ἀπό τό Σούμπι-
νο, τόν ὁποῖο βάρυνε ἡ κατηγορία ὅτι μετεῖχε στή συμμορία πού εἶχε δολοφονήσει
τόν μητροπολίτη Αἰμιλιανό. 131224. Ἔχουμε ὅμως γράψει ὅτι, σύμφωνα μέ τόν Κε-
λαϊδῆ, τό γεγονός συνέβη μετά τή μάχη τοῦ Τσουρχλίου (17.10). 146 72, 71. Θεωροῦμε
ἀληθές τοῦ Κελαϊδῆ.
19. Τό γράφουμε αὐτό μέ ἐπιφύλαξη, καθώς δέν κατέστη δυνατόν νά διασταυ-
ρώσουμε τήν ἀνταπόκριση τῆς ἐφημερίδας. Πάντως σημειώνεται ὅτι ἔχοντας
ἐγκατασταθεῖ ὁ Μπεκήρ στήν Κόνιτσα ἐξορμοῦσε καί κατέστρεφε τά χωριά τῆς
Ἠπείρου λεηλατώντας, σφάζοντας, καίγοντας καί μή σεβόμενος οὔτε ἱερούς να-
ούς καί τά ἱερά ἄμφια, σκεύη καί εἰκόνες. 75289
20. Ὁ Κ. Βακαλόπουλος γράφει ἀκόμη ὅτι ἀπελάθη. Στήν ἐφημερίδα «Σκρίπ»
γίνεται λόγος γιά ἐθελούσια ἐξοδο ἀπό τή χώρα. 561
21. Ἐπικεφαλῆς τῆς κινήσεως γιά αὐτονομία ἦταν ὁ Γεώργιος Ζωγράφος. 10619.
Ἄν λάβουμε ὑπ’ ὄψη ὅτι τό ἀρχικό ἐπώνυμο τοῦ Ἀνδρέα Μπουσίου, πατέρα τοῦ
– 425 –
Γεωργίου, ἦταν Ζωγράφος, θεωροῦμε πιθανό νά ὑπῆρχε συγγένεια μεταξύ τῶν
ἀνδρῶν, δεδομένης τῆς καταγωγῆς τῆς οἰκογενείας Μπουσίου ἀπό τή Μοσχόπο-
λη. 220392, 281175
– 426 –
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
ΣΥΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΕΣ
ΔΜΓ: «Δυτικομακεδονικά Γράμματα» τοῦ Συνδέσμου Γραμμάτων

καί Τεχνῶν νομοῦ Κοζάνης
ΕΒ: «Ἐθνική βιβλιοθήκη» τῆς ΕΜΣ
ΕΕΜ-ΦΒΡ: Ἐπιστημονική ἑταιρεία μελέτης Φερῶν-Βελεστίνου-
Ρήγα
ΕΗΜ: Ἑταιρεία Ἠπειρωτικῶν Μελετῶν
ΕΛ: «Ἐλίμια» τρίμηνη ἐφημερίδα τοῦ Ἁγίου Γεωργίου Γρεβενῶν
ΕΛΜ: «Ελιμειακά» ἑξαμηνιαῖο σύγγραμμα συλλόγου Κοζανιτῶν
Θεσσαλονίκης
ΕΜΣ: Ἑταιρεία Μακεδονικῶν Σπουδῶν
ΗΔΜ: «Ἡμερολόγιον Δυτικῆς Μακεδονίας»
ΗΕ: «Ἠπειρωτική Ἑστία»
ΗΠΗΜ: «Ἠπειρωτικό ἡμερολόγιο»
ΗΧ: «Ἠπειρωτικά χρονικά»
ΘΗΜ: «Θεσσαλικό ημερολόγιο»
ΙΜΓ: Ἱερά Μητρόπολις Γρεβενῶν
ΙΜΧΑ: Ἵδρυμα μελετῶν χερσονήσου τοῦ Αἴμου
ΙΝΒΑ: Ινστιτούτο βιβλίου και ανάγνωσης
ΜΚΔ: «Μακεδονικά», περιοδικό σύγγραμμα τῆς ΕΜΣ
ΜΒ: Μακεδονική βιβλιοθήκη
ΜΗΜ: «Μακεδονικόν ἡμερολόγιον», Ἀθῆναι
ΜΗΜΕΡ: «Μακεδονικόν ἡμερολόγιον», Θεσσαλονίκη
ΜΖ: «Μακεδονική Ζωή»
ΜΛΒ: Μακεδονική λαϊκή βιβλιοθήκη τῆς ΕΜΣ
ΜΦΑ: Μακεδονική Φιλεκπαιδευτική Ἀδελφότης
ΝΑΓ: Νομαρχιακή Αὐτοδιοίκηση Γρεβενῶν
ΟΔΣΘ: Ὁμοσπονδία δυτικομακεδονικῶν σωματείων Θεσσαλονί-
κης
– 427 –
ΠΣΓ: Πρακτικά συνεδρίου Γρεβενῶν 2002

ΠΙΛΗ: Πρακτικά ἱστορικῆς καί λαογραφικῆς ἡμερίδας Δεσκάτης
ΠΡ: Πρακτικά
ΣΑΓ: Συνέδριο τῶν ἁπανταχοῦ Γρεβενιωτῶν 1995
ΣΓΤΝΚ: Σύνδεσμος γραμμάτων καί τεχνῶν νομοῦ Κοζάνης
ΤΡΙΚ: «Τρικαλινά», περιοδική ἔκδοση τοῦ Φ.Ι.Λ.Ο.Σ Τρικάλων
ΧΔΜ: «Χρονικά Δυτικῆς Μακεδονίας», ἑβδομαδαία ἐφημερίδα τῶν
Γρεβενῶν
1. ΑΒΕΡΩΦ Ε.: «Ἡ πολιτική πλευρά τοῦ κουτσοβλαχικοῦ ζητήματος»,

Ἀθήνα 1948
2. ΑΓΓΕΛΟΠΟΥΛΟΥ ΑΘ.: «Τό Οἰκουμενικόν Πατριαρχεῖον κατά τόν
Μακεδονικόν ἀγώνα», «Μακεδονικά» ΕΜΣ τ. ΙΣΤ΄, Θεσσαλονίκη
1976
3. ΑΓΟΡΟΓΙΑΝΝΗ –ΒΟΥΤΣΑ Χ.: «Οι φορεσιές της Σαμαρίνας»,
Γρεβενά 2011
4. ΑΔΑΜΑΚΟΠΟΥΛΟΥ Τ. - ΜΑΤΣΟΥΚΑ Π.: «Πίνδος-Γρεβενά»,
ΝΑΓ-ΤΕΔΚ Γρεβενῶν, Αθήνα 1998
5. ΑΔΑΜΙΔΗ Α.: «Αθανάσιος Κων. Γκούμας», Θεσσαλονίκη 1990
6. ΑΔΑΜΙΔΗ Α.: «Η Αγία Σωτήρα», Θεσσαλονίκη 1984
7. ΑΔΑΜΙΔΗ Α.: «Καπετάν Λούκας Κόκκινος», «Χρονικά»
ΜΦΑ τ. ΣΤ΄, Θεσσαλονίκη 1986
8. ΑΔΑΜΙΔΗ Α.: «Ὁ Ἀντώνιος Βλαχάκης καί ἡ μάχη τῆς Ὀσνίτσα-
νης», «Χρονικά» ΜΦΑ τ. Ε΄, Θεσσαλονίκη 1985
9. ΑΔΑΜΙΔΗ Α.: «Ο μακεδονομάχος Ισίδωρος Σιδέρης και το
ημερολόγιό του», Θεσσαλονίκη 1988
10. ΑΔΑΜΙΔΗ Α.: «Τα Αηδόνια και το Δασάκι νομού Γρεβενών»
Θεσσαλονίκη 1988
11. ΑΔΑΜΙΔΗ Α.: «Τα Καστανοχώρια προμαχώνας του
Μακεδονικού αγώνα», ΔΜΓ τ. ΣΤ΄, Κοζάνη 1995
12. ΑΔΑΜΙΔΗ Α.: «Το Δασύλλιο νομού Γρεβενών», Θεσσαλονίκη 1989
13. ΑΔΑΜΙΔΗ Α.: «Το Λουκόμι», Θεσσαλονίκη 1984
14. ΑΔΑΜΙΔΗ Α.: «Το Τσοτύλι Κοζάνης», Δήμος Τσοτυλίου,
15. ΑΔΑΜΟΥ Ι.: «Ο Κοκκινοπλός», Κοκκινοπλός 1992
16. ΑΛΙΑΤΟΓΛΟΥ Γ.: «Η απελευθέρωση της Νεάπολης», «Χρόνος»
Κοζάνης φ. 9.11.1994
17. ΑΛΜΑΖ (Μαζαράκη Ἀλ.): «Αἱ ἱστορικαί περιπέτειαι τῆς
Μακεδονίας», Ἀθῆναι 1912
– 428 –
18. ΑΝΑΣΤΑΣΙΑΔΗ Β.: «Οι Βαλαάδες και οι μικρασιάτες πρόσφυγες

του Ν. Γρεβενών», ΣΑΓ, Γρεβενά 1994
19. ΑΝΔΡΕΑΔΗ Χ.: «Ὁ Κορυτσᾶς καί Πρεμετῆς Φώτιος Καλπίδης»,
Ἀφοί Κυριακίδη, Θεσσαλονίκη 2004
20. ΑΝΕΣΤΟΠΟΥΛΟΥ Α.: «Ὁ Μακεδονικός ἀγών» τ. Β΄, Θεσσαλονίκη
1969
21. ΑΝΘΕΜΙΔΗ Α.: «Οι Βλάχοι της Ελλάδος», Μαλλιάρης Παιδεία
(Γ΄ έκδοση), Θεσσαλονίκη 2002
22. ΑΠΟΣΤΟΛΟΥ Β.: «Δυτική Μακεδονία 1912-15», Κοζάνη 2009
23. ΑΠΟΣΤΟΛΟΥ Β.: «Έξαρχος Γρεβενών», Έξαρχος 2011
24. ΑΠΟΣΤΟΛΟΥ Β.: «Οι οικισμοί της Ανασελίτσης το 1922», Δήμος
Ασκίου, Κοζάνη 2006
25. ΑΠΟΣΤΟΛΟΥ Ι.: «Ἱστορία τῆς Σιατίστης», Δημητρᾶκος, Ἀθῆναι
26. ΑΡΑΒΑΝΤΙΝΟΥ Π.: «Χρονογραφία Ἠπείρου» τ. Β΄, Βλαστός,
Ἀθῆναι 1856
27. ΑΡΓΥΡΟΠΟΥΛΟΥ Π. : «Απομνημονεύματα», ΙΜΧΑ, Θεσσαλονίκη
1984
28. ΑΣΔΡΑΧΑ Σ.: «Ελληνική Κοινωνία και Οικονομία ιη΄
και ιθ΄ αιώνες», «Ερμής», Αθήνα 1982
29. ΒΑΒΡΙΤΣΑ Ν.: «Σπηλιώτικα», ΝΑΓ, Γρεβενά 2006
30. ΒΑΚΑΛΟΠΟΥΛΟΥ Α.: «Δυτικομακεδόνες ἀπόδημοι
ἐπί τουρκοκρατίας», ΙΜΧΑ, Θεσσαλονίκη 1958
31. ΒΑΚΑΛΟΠΟΥΛΟΥ Α.: «Ἱστορία τῆς Μακεδονίας 1354-1833»,
32. ΒΑΚΑΛΟΠΟΥΛΟΥ Α.: «Ἱστορία τοῦ νέου ἑλληνισμοῦ τ. Ε΄»,
33. ΒΑΚΑΛΟΠΟΥΛΟΥ Α.: «Ἱστορία τοῦ νέου ἑλληνισμοῦ τ. ΣΤ΄»,
34. ΒΑΚΑΛΟΠΟΥΛΟΥ Α.: «Ἱστορικαί ἔρευναι ἐν Σαμαρίνῃ τῆς Δυ-
τικῆς Μακεδονίας», «Γρηγόριος ὁ Παλαμᾶς» τ. 21ος,
35. ΒΑΚΑΛΟΠΟΥΛΟΥ Κ.: «Η Μακεδονία στις παραμονές του
Μακεδονικού αγώνα», «Μπαρμπουνάκης», Θεσσαλονίκη 1986
36. ΒΑΚΑΛΟΠΟΥΛΟΥ Κ.: «Θράκη», Αφοί Κυριακίδη,
37. ΒΑΚΑΛΟΠΟΥΛΟΥ Κ.: «Ίων Δραγούμης», Αφοί Κυριακίδη,
38. ΒΑΚΑΛΟΠΟΥΛΟΥ Κ.: «Ἱστορία τοῦ βορείου ἑλληνισμοῦ - Ἤπει-
ρος», Ἀφοί Κυριακίδη, Θεσσαλονίκη 1992
– 429 –
39. ΒΑΚΑΛΟΠΟΥΛΟΥ Κ.: «Μακεδονία και Τουρκία 1830-1878»,

«Βάνιας», Θεσσαλονίκη
40. ΒΑΚΑΛΟΠΟΥΛΟΥ Κ.: «Μακεδονικός ἀγώνας»,
Μπαρμπουνάκης, Θεσσαλονίκη 1987
41. ΒΑΚΑΛΟΠΟΥΛΟΥ Κ.: «Νεότουρκοι καί Μακεδονία»,
Αφοί Κυριακίδη, Θεσσαλονίκη 1988
42. ΒΑΚΑΛΟΠΟΥΛΟΥ Κ.: «Ὁ Βόρειος ἑλληνισμός κατά τήν πρώιμη
φάση τοῦ Μακεδονικοῦ ἀγώνα», ΙΜΧΑ, Θεσσαλονίκη 1983
43. BALDACCI Α.: «Ὁ Πίνδος καί ὁ Σμόλικας», Ἐπετηρίς Παρνασσοῦ τ.
3, Ἀθῆναι 1899
44. ΒΑΡΣΑΜΙΔΗ Α.: «Η εργασία των Σαμαριναίων αγιογράφων στο
Κρυονέρι Κοζάνης», «Χρονικά» ΜΦΑ τ. ΣΤ΄, Θεσσαλονίκη 1986
45. ΒΑΣΔΡΑΒΕΛΛΗ Ι.: «Τουρκικά ἔγγραφα περί τοῦ Μακεδονικοῦ
ἀγῶνος», ΙΜΧΑ, Θεσσαλονίκη 1958
46. ΒΑΣΙΛΟΠΟΥΛΟΥ Ι.: «Ιστορία της Ραντοσίνιστας» χειρόγραφο
κείμενο
47. ΒΕΛΚΟΥ Γ.: «Η Σέλιστα και η περιοχή της στο Μακεδονικό
αγώνα», Θεσσαλονίκη 2005
48. BERARD V. : «Τουρκία και ελληνισμός», Τροχαλία, Αθήνα 1987
49. ΒΗΤΤΟΥ Χ.: «Α΄ Βαλκανικός πόλεμος - Απελευθέρωση Δεσκάτης
και Γρεβενών», ΧΔΜ, φύλλα Ἰουνίου 2003
50. ΒΗΤΤΟΥ Χ.: «Αγαθάγγελος Κωνσταντινίδης, μητροπολίτης
Γρεβενών», ΧΔΜ, 3.10.2003
51. ΒΗΤΤΟΥ Χ.: «Η περιφέρεια Γρεβενών κατά τον Μακεδονικό
αγώνα», ΔΜΓ τ. Θ΄, Κοζάνη 1998
52. ΒΗΤΤΟΥ Χ.: «Ονομασίες οδών στην πόλη των Γρεβενών»,
ΧΔΜ 14.11.2003
53. ΒΗΤΤΟΥ Χ.: «Τά Γρεβενά την πρώτη δεκαετία μετά την
απελευθέρωση», ΧΔΜ, ἀπό 21.7.2006 σέ συνέχειες.
54. ΒΛΑΣΙΔΗ Β.: «Ο οπλισμός των Ελλήνων κατά τον Μακεδονικό
αγώνα», «Στρατιωτική επιθεώρηση» του ΓΕΣ τ. 6/1995
55. ΒΛΑΧΟΥ Α.: «Κηπουριό - Τό πανόραμα τῆς Πίνδου», Κηπουρεῖον
1995
56. ΒΛΑΧΟΥ Η.: «Φελλίον», Αθήνα 1999
57. ΒΛΑΧΟΥ Ν.: «Τό Μακεδονικόν ὡς φάσις τοῦ Ἀνατολικοῦ
ζητήματος», Ἀθήνα 1935
58. BOUÉ A.: «Receuil d’ itineraires dans la Turquie d’ Europe» tome
premier, Vienne 1854
59. BOUÉ A.: «Receuil d’ itineraires dans la Turquie d’ Europe» tome
second, Vienne 1854
– 430 –
60. ΒΟΥΡΗ Σ.: «Πηγές γιά τήν ἱστορία τῆς Μακεδονίας»,

«Παρασκήνιο», Ἀθήνα 1994
61. ΓΑΓΑΛΗ Α.: «Πένθιμον ἐμβατήριον πρός τόν ἐθνομάρτυρα
Αἰμιλιανόν», Γρεβενά 1911
62. ΓΑΓΑΛΗ Η.: «Η περιοχή Ηρακλειωτών Γρεβενών στις σελίδες των
εφημερίδων της Κοζάνης 1914-1941», Άγιος Γεώργιος
Γρεβενών 2009
63. ΓΕΔΕΩΝ Μ.: «Ἡ πνευματική κίνησις τοῦ Γένους κατά τόν ΙΗ΄
καί ΙΘ΄ αἰώνα», Ἀθήνα 1976
64. ΓΕΡΟΜΙΧΑΛΟΥ Α.: «14 κώδικες τῆς μητροπόλεως Γρεβενῶν», στόν
τόμο «Τιμητικόν ἀφιέρωμα εἰς τόν μητροπολίτην Κίτρους
Βαρνάβαν», Ἀθῆναι 1980
65. ΓΕΩΡΓΑΝΤΖΗ Π.: «Οἱ ἀρχιερεῖς καί τό εἰκοσιένα», Ξάνθη 1985
66. ΓΕΩΡΓΙΑΔΟΥ Ν.: «Ὅσα ἔγραψα στό Μοναστῆρι 1903-1912»,
ΜΛΒ τῆς ΕΜΣ, Θεσσαλονίκη 1984
67. CHRISTODOULOU C.: «The Manakis Brothers», Organization for the
cultural capital of Europe, Thessaloniki 1997
68. ΓΙΑΛΤΣΙΝ Κ.: «Μιά προίκα αμανάτι», Λιβάνης, Αθήνα 2000
69. ΓΚΑΒΑΝΑ Δ.: «Μακεδονικός ἀγών», Θεσσαλονίκη
70. ΓΚΑΒΑΝΑ Δ.: «Ροδοχώριον Βοΐου», Κοζάνη 1974
71. ΓΚΑΤΖΙΑΝΑ Ν.: «Ὁ Ταξιάρχης Γρεβενῶν», Θεσσαλονίκη 1980
72. ΓΚΙΟΛΙΑ Μ.: «Παραδοσιακό δίκαιο και οικονομία
του τσελιγκάτου», Πορεία, Αθήνα 2004
73. ΓΚΙΟΥΛΕΚΑ Κ.: «Αθανάσιος Μπρούφας», ΕΛΜ τ. 38-39,
74. ΓΚΛΑΒΙΝΑ Ι.: «Οι Βαλαάδες του Βοΐου Κοζάνης την περίοδο 1912-
1924 μέσα από εκθέσεις του υποδιοικητή της επαρχίας»,
«Βαλκανικά σύμμεικτα» ΙΜΧΑ τ. 12-13, Θεσσαλονίκη 2002
75. ΓΚΛΑΒΙΝΑ Ι. : «Η εκλογική συμπεριφορά των μουσουλμάνων του
νομού Κοζάνης την περίοδο 1915-1923» Πρακτικά ΚΣΤ΄
Πανελληνίου Ιστορικού συνεδρίου της ελληνικής ιστορικής
Εταιρείας, Θεσσαλονίκη 2005
76. ΓΚΟΥΡΑΣ Ι.: «Ἡ μάχη τοῦ Τσουρχλίου», ΗΔΜ, Κοζάνη 1933
77. ΓΟΔΟΣΗ Ζ.: «Τα σημειώματα του ζωγράφου Ιωάννη», ΠΣΓ,
Γρεβενά 2004
78. ΓΟΥΡΙΩΤΗ Λ.: «Οι Περιβολιώτες κιρατζήδες του Βελεστίνου»,
«Ὑπέρεια» τ. Α΄, ΕΕΜ-ΦΒΡ, Αθήνα 1990
79. ΓΡΗΓΟΡΙΟΥ Ε.: «Γενικά περί τοῦ πολιτισμοῦ τῶν ἀμέσων
προγόνων», ἐφ. «Βόρειος Ελλάς» φ. 28.2 – 10.5.1932
– 431 –
80. ΓΥΠΑΡΗ Π.: «Ὁ καθρέπτης τοῦ Μακεδονικοῦ ἀγῶνος», Ἀθῆναι

1962
81. DAKIN D.: «The Greek struggle in Macedonia 1897-1913», Institute of
Balkan Studies, Θεσσαλονίκη 1966
82. ΔΑΡΔΑ Α.: «Μιχαήλ Αναστασάκης», ΕΛΜ τ. 45, Θεσσαλονίκη 2000
83. ΔΕΛΙΑΛΗ Ν.: «Ἐρανίσματα ἱστορίας τῆς Κοζάνης καί ἄλλων πε-
ριοχῶν», Θεσσαλονίκη 1977
84. ΔΗΜΟΠΟΥΛΟΥ Ι.: «Τά παρά τόν Ἁλιάκμονα ἐκκλησιαστικά»,
85. ΔΙΑΜΑΝΤΗ Α.: Ποιητική συλλογή χωρίς τίτλο, Γρατσάνης,
86. ΔΙΑΜΑΝΤΗ Κ.: «Πηγαί διά τήν ἱστορίαν τοῦ Βορειοηπειρωτικοῦ
ἀγῶνος», ΗΕ, Ἰωάννινα 1956
87. ΔΙΚΩΝΥΜΟΥ-ΜΑΚΡΗ Γ.: «Ημερολόγιον πολέμου 1912 και 1913 εν
Μακεδονία και Ηπείρω», Γιαχούδης, Θεσσαλονίκη 2003
88. ΔΙΚΩΝΥΜΟΥ-ΜΑΚΡΗ Γ.: «Ἀπομνημονεύματα», ΙΜΧΑ,
89. DJUVARA T.: «Mes missions diplomatiques», Felix Alcan, Paris 1930
90. ΔΟΡΤΣΙΟΥ Κ.: «Η μουσική έκφραση και οι δημοτικές κομπανίες
στην περιοχή των Γρεβενών», αδημοσίευτο.
91. ΔΟΥΦΛΙΑ Κ.: «Μακεδονία - Μακεδονικός αγώνας», «Αιγαίο»,
92. ΔΟΥΦΛΙΑ Κ.: «Τα δημοτικά τραγούδια του Μακεδονικού αγώνα»,
στον τόμο «Ο Μακεδονικός αγώνας», ΙΜΧΑ, Θεσσαλονίκη 1987
93. ΔΡΙΖΗ Γ.: «Ἱστορία τοῦ χωριοῦ Μοναχίτι», δακτυλογραφημένο
κείμενο, Ἀλεξάνδρεια 1991
94. ΔΡΟΣΟΥ Ζ.: «Μῆτσος Μπαλατσός», Ἀθήνα 1988
95. ΔΡΟΣΟΥ Ζ.: «Οι νερόμυλοι του χωριού μας», ΕΛ φ. 42-47
96. ΔΡΟΣΟΥ Χ.: «Το γεφύρι του πασά στον Αλιάκμονα», Γρεβενά 2007
97. ENΙΣΛΕΙΔΟΥ Χ.: «Ἡ Πίνδος καί τά χωριά της», Ἀθῆναι 1951
98. ΕΞΑΡΧΟΥ Γ.: «Αὐτοί εἶναι οἱ Βλάχοι», «Γαβριηλίδης», Ἀθήνα 1991
99. ΕΞΑΡΧΟΥ Γ.: «Ξένοι περιηγητές για τους Βλάχους», Ερωδιός,
100. FIKRI B.: «GREBENE», Belge Yayianlari, Istanbul 1976
101. ΖΑΝΝΑ Α.: «Ἀναμνήσεις» στόν τόμο «Ο Μακεδονικός αγώνας»,
ΙΜΧΑ, Θεσσαλονίκη 1984
102. ΖΑΡΡΑ Ι.: «Δύο επώνυμοι αγιογράφοι από τη Σαμαρίνα», ΠΣΓ,
Γρεβενά 2004
103. ΖΕΛΛΙΟΥ-ΜΑΣΤΟΡΟΚΩΣΤΑ Ε.: «Ἀνέκδοτα ἔγγραφα γιά τόν
Μακεδονικό ἀγώνα», ΜΚΔ τ. Λ΄, Θεσσαλονίκη 1996
– 432 –
104. ΖΙΑΓΚΟΣ Ν.: «Ὁ Θεόδωρος Ζιάκας», Σύλλογος Ζιακαίων,

105. ΖΥΓΟΥΡΗ Φ.: «Ἱστορικά σημειώματα περί Σιατίστης
καί λαογραφικά αὐτῆς», Σιάτιστα 2010
106. ΖΩΓΡΑΦΟΥ Α.: «Ἡ ἑλληνικότης τῆς Βορείου Ἠπείρου καί τό βαθύ-
τερο νόημα τῆς ἐπαναστάσεως τοῦ 1914», Ἀθῆναι 1967
107. ΖΩΤΟΥ (ΜΟΛΟΣΣΟΥ) Β.: «Ἠπειρωτικαί-Μακεδονικαί Μελέται»
τ. Δ΄, Ἀθῆναι 1887
108. HARDIE M.: «Christian survivals among certain moslem subjects of
Greece», «The contemporary review» 1924
109. HEUZEY L. : «Ὁδοιπορικό στήν τουρκοκρατούμενη Θεσσαλία τό
1858», Ἀφοί Κυριακίδη, Θεσσαλονίκη 1991
110. ΗΛΙΑΔΗ Π.: «Ποιός ἦταν ὁ Γεώργιος Μπούσιος», ἐφ. «Φωνή τῆς
Καστοριᾶς» φ. 681/ 12.7.1959
111. HOLLAND Η.: «Ταξίδι στη Μακεδονία και Θεσσαλία (1812-1813),
Αφοί Τολίδη, Αθήνα 1989
112. ΘΕΟΔΟΣΙΑΔΗ Σ.: «Ἡ Πίνδος ὁμιλεῖ», ΙΝΒΑ, Κοζάνη 2000
113. ΙΟΡΔΑΝΟΓΛΟΥ Α.: «Ο Α΄ βαλκανικός πόλεμος από την πλευρά
των Οθωμανών», ΕΜΣ, Θεσσαλονίκη 2013
114. ΙΩΑΝΝΙΔΗΣ Σ.: «Ο Μακεδονικός αγώνας και το Κίνημα
αντιστάσεως στην Ξάνθη» στόν τόμο «Ο Μακεδονικός αγώνας»,
115. ΚΑΖΑΖΗ Ν.: «Τό Μακεδονικόν πρόβλημα», Β΄ ἔκδ., Κυρομάνος,
116. ΚΑΚΑΦΙΚΑ Α.: «Ιστορία της περιφερείας Γρεβενών», «Πυραμίδα»,
117. KAKKABOY Δ.: «Ἀπομνημονεύματα», ΜΒ τῆς ΕΜΣ, Θεσσαλονίκη
1972
118. ΚΑΛΟΣΤΥΠΗ Ι.: «Μακεδονία» (1896), «Ἱστορητής», Ἀθήνα 1993
119. ΚΑΛΟΥΣΙΟΥ Δ.: «Σαμαριναίοι Αγιογράφοι», ΠΡ Α΄ επιστ.
συνεδρίου Σαμαρίνας, Σαμαρίνα 1998
120. ΚΑΛΟΥΣΙΟΥ Δ.: «Τρικαλινά σύμμεικτα», ΤΡΙΚ τ. ΙΓ΄, Τρίκαλα 1993
121. ΚΑΛΟΥΣΙΟΥ Δ.: «Τρικαλινά σύμμεικτα», ΤΡΙΚ τ. ΙΣΤ, Τρίκαλα 1996
122. ΚΑΛΟΥΣΙΟΥ Δ.: «Τρικαλινά σύμμεικτα ΙΑ΄», ΘΗΜ τ. 28, Λάρισα
1995
123. ΚΑΜΑΡΟΥΛΙΑ Δ.: «Τά μοναστήρια τῆς Ἠπείρου»,
Μπάστας-Πλέσσας, Ἀθήνα 1996
124. ΚΑΜΗΛΑΚΗ Π.: «Επαγγελματικές και βιοτεχνικές δραστηριότητες
των κατοίκων του Βελεστίνου μετά την απελευθέρωση»,
«Υπέρεια», τ. Β΄, ΕΕΜ-ΦΒΡ, Αθήνα 1994
– 433 –
125. ΚΑΝΟΥΤΑ Ν.: «Ὁ μακεδονομάχος Νικόλαος Γ. Κανούτας αὐτοβιο-

γραφούμενος», ἐπιμέλεια Μπακαΐμη Ἀλεξάνδρου, ΝΑΓ, Θεσσαλο-
νίκη 2006
126. ΚΑΝΤΙΩΤΟΥ Α.: «Κοσμᾶς ὁ Αἰτωλός», «Σταυρός», Ἀθήνα 1995
127. ΚΑΟΥΔΗ Ε.: «Ἀνέκδοτο ἡμερολόγιο», Μουσεῖο Μακεδονικοῦ ἀγώ-
να, Θεσσαλονίκη 1992
128. ΚΑΟΥΔΗ Ε.: «Ἀπομνημονεύματα (1903-1907)», Μουσεῖο Μακεδονι-
κοῦ ἀγώνα, Θεσσαλονίκη 1996
129. ΚΑΡΑ Σ.: «Ἡ βυζαντινή μουσική καί τά προβλήματά της», διάλεξη,
Βοστώνη 1978
130. ΚΑΡΑΒΑΓΓΕΛΗ Γ.: «Ἀπομνημονεύματα», ΙΜΧΑ, Θεσσαλονίκη 1984
131. ΚΑΡΑΒΙΤΗ Ι.: «Ὁ Βαλκανοτουρκικός πόλεμος», «Πετσίβας», Ἀθήνα
2003
132. ΚΑΡΑΒΙΤΗ Ι.: «Ὁ Μακεδονικός ἀγών» τ. Α΄, Ἀθήνα 1994
133. ΚΑΡΑΒΙΤΗ Ι.: «Ὁ Μακεδονικός ἀγών» τ. Β΄, Ἀθήνα 1994
134. ΚΑΡΑΚΑΣΙΔΗ Ι.: «Στά χρόνια τῆς κατοχῆς», Καλαμαριά 2011
135. ΚΑΡΑΛΟΛΙΟΥ Α.: «Αμυγδαλιές», δικτυακός τόπος
www.e-amigdalies.gr
136. ΚΑΡΑΛΙΟΛΙΟΥ Α.: «Η συμμετοχή καί η προσφορά των κατοίκων
των Αμυγδαλιών στους αγώνες του έθνους»»,
ΧΔΜ φ. 16 & 23.7.2004
137. ΚΑΡΑΝΤΖΙΟΣ Γ.: «Το Ζάλοβο», ἀνέκδοτο κείμενο
138. ΚΑΡΑΠΑΤΑΚΗ Κ.: Ἀνέκδοτο ἡμερολόγιο
139. ΚΑΡΑΠΑΤΑΚΗ «Τό Ζάλοβο», δακτυλογραφημένο κείμενο,
Τρίκωμο
140. ΚΑΡΑΣΤΕΡΓΙΟΥ Η.: «Ἡ οἰκογένεια Ἀνδρέα Μπούσιου –
Καραστέργιου ἐκ Γρεβενῶν», δακτυλογραφημένο κείμενο
141. KAΡATZIA Γ.: «Ἄγνωστοι ἥρωες τῆς Κοζάνης εἰς τόν Μακεδονικόν
ἀγώνα», ΣΓΤΝΚ, Θεσσαλονίκη 1972
142. ΚΑΤΣΟΥΓΙΑΝΝΗ Τ.: «Περί των βλάχων των ελληνικών χωρών
A΄», ΕΒ τῆς ΕΜΣ, Θεσσαλονίκη 1962
143. ΚΑΤΣΟΥΓΙΑΝΝΗ Τ.: «Περί των βλάχων των ελληνικών χωρών
Β΄», ΕΒ τῆς ΕΜΣ, Θεσσαλονίκη 1966
144. ΚΕΛΑΪΔΗ Π. «Μακεδονομάχοι και ηπειρομάχοι από τα Σφακιά»
τ. Α΄, «Καράβι καί τόξο», Αθήνα 1992
145. ΚΕΛΑΪΔΗ Π.: «Κρητικοί εθελοντές στους απελευθερωτικούς
πολέμους 1912-13», «Καράβι και τόξο», Αθήνα 1995
146. ΚΟΕΜΤΖΟΠΟΥΛΟΥ Ν.: «Ζήσης Σωτηρίου», «Τά Κάστρα», Σέρβια
– 434 –
147. ΚΟΚΟΛΗ Κ.: «Τεχνίτες καί τεχνοτροπία μαστόρων Δυτικῆς

Μακεδονίας», ΠΡ τοῦ Α΄ συμποσίου ἱστορίας-λαογραφίας-
γλωσσολογίας τῆς Βοϊακῆς Ἑστίας, Θεσσαλονίκη 1976
148. ΚΟΥΚΟΥΔΗ Α.: «Οι Βεργιάνοι Βλάχοι και οι Αρβανιτόβλαχοι της
Κεντρικής Μακεδονίας», «Ζήτρος», Θεσσαλονίκη 2001
149. ΚΟΥΚΟΥΔΗ Α.: «Οι Μητροπόλεις και η Διασπορά των Βλάχων»,
«Ζήτρος», Θεσσαλονίκη 2000
150. ΚΟΨΑΧΕΙΛΗ Σ.: «Η μουσική στα έθιμα του ν. Γρεβενών»,
περιοδικό «Νουμάς», Πύργος Ηλείας, Μάιος 1995
151. ΚΡΥΣΤΑΛΛΗ Κ.: «Ἅπαντα», τ. Γ΄, «Τά Γιάννενα», Ἰωάννινα 1948
152. ΚΡΥΣΤΑΛΛΗ Κ.: «Οἱ Βλάχοι τῆς Πίνδου» στά «Ἅπαντα»
Μ. Περάνθη, Ἀθῆναι
153. ΚΥΡΑΤΖΗ Κ.: «Όσα άκουσα», Θεσσαλονίκη 2002
154. ΚΥΡΙΤΣΗ Π.: «Περί τοῦ Νταβέλη», ΗΕ τ. 15ος, Ἰωάννινα 1965
155. ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥ –ΣΤΕΡΓΙΑΔΟΥ Ε. –ΣΤΕΡΓΙΑΔΟΥ Α.:
«Η Σαμαρίνα στο διάβα του χρόνου», Συνδέσμου Σαμαριναίων
Θεσσαλονίκης, Θεσσαλονίκη 2009
156. ΚΩΣΤΟΠΟΥΛΟΥ Α.: «Ο Μακεδονικός Αγώνας, λαμπρή σελίδα της
ιστορίας μας», «Δυτικομακεδονικά», ΟΔΣΘ, Θεσσαλονίκη 1990
157. ΚΩΦΟΥ Ε.: «Ἡ ἐπανάστασις τῆς Μακεδονίας κατά τό 1878», ΙΜΧΑ,
158. ΛΑΖΑΡΙΔΗ Κ. - ΜΑΚΡΗ Μ.: «Καπετάν Ἀρκούδας», Γιάννινα 1960
159. ΛΑΖΑΡΟΥ Α. : «Βαλκάνια και Βλάχοι», Παρνασσός, Αθήνα 1993
160. ΛΑΖΑΡΟΥ Α. : «Εκδοχές εθνολογικής συνθέσεως νομού Γρεβε-
νών», Πρακτικά ΣΑΓ, Γρεβενά 1994
161. ΛΑΖΑΡΟΥ Α.: «Καταγωγή καί ἐπίτομη ἱστορία τῶν Βλάχων τῆς
Ἀλβανίας», Ἐπιτροπή ἐνημερώσεως γιά τά ἐθνικά θέματα, Ἰωάννι-
να 1994
162. ΛΑΖΑΡΟΥ Α.: «Πολιτιστικά και εθνικώς επιβλαβή απολίτιστα»,
ΤΡΙΚ τ. 16ος, Τρίκαλα 1996
163. ΛΑΖΑΡΟΥ Α.: «Συμβολή τῆς ρουμανικῆς ἐπιστήμης στήν ὀρθή
λύση τοῦ ζητήματος τῶν Βλάχων τῆς Ἑλλάδος», Ἐπιτροπή
ἐθνικῆς ἐνημερώσεως, Ἀθήνα 2007
164. ΛΑΜΠΡΕΤΣΑ Δ.: «Για τον μύλο του Μπούσιου», ΧΔΜ φ. 16.4.2004
165. ΛΑΜΠΡΕΤΣΑ Η.: «Κωνστάντιος Ματουλόπουλος», ΙΝΒΑ, Κοζάνη
1998
166. ΛΑΜΠΡΙΔΟΥ Ι.: «Περί τῶν ἐν Ἠπείρῳ ἀγαθοεργημάτων», Μέρος
πρῶτον, Ἀθῆναι 1880
167. ΛΑΜΠΡΙΔΟΥ Ι.: «Περί τῶν ἐν Ηπείρῳ ἀγαθοεργημάτων», Μέρος
δεύτερον, Ἀθῆναι 1881
– 435 –
168. ΛΑΟΥΡΔΑ Β.: «Τό ἑλληνικόν Γενικόν Προξενεῖον Θεσσαλονίκης»,

169. LEAKE W. M.: «Travels in Northern Greece», vol. 1, London 1835
170. ΛΙΒΑΔΕΩΣ Α.: «Τό γεφύρι τοῦ καπετάν Ἀρκούδα», ΗE τ. 38, Ἰωάν-
νινα 1955
171. ΛΙΘΟΞΟΟΥ Δ.: «Οι Βλάχοι της Ελλάδας», στήν ἱστοσελίδα
lithoxou.net
172. ΛΙΟΛΙΟΥ Χ.: «Ὁδοιπορικό στά χωριά τῆς Φιλουριᾶς», Ἀθήνα 1982
173. ΛΙΟΛΙΟΥ Χ.: «Ὅταν ἡ Δεσκάτη εἶχε Μητρόπολη», ἀδημοσίευτο
174. ΛΥΡΙΤΖΗ Γ. : «Ἡ ἐθνική Ἑταιρεία καί ἡ δράσις αὐτῆς», Κοζάνη 1970
175. ΛΥΡΙΤΖΗ Γ.: «Οἱ Δυτικομακεδόνες ἀρματολοί ἀδελφοί
Κουτσουμάρη», ΣΓΤΝΚ, Θεσσαλονίκη 1981.
176. ΛΥΡΙΤΖΗ Γ.: «Οἱ μακεδονικοί πατριωτικοί σύλλογοι τῶν Ἀθηνῶν
στίς παραμονές καί κατά τήν περίοδον τοῦ Μακεδονικοῦ ἀγῶνος»,
ΣΓΤΝΚ, Θεσσαλονίκη 1983
177. ΛΥΡΙΤΖΗ Γ.: «Ὁ ὅσιος Νικάνωρ», ΙΜΓ, Γρεβενά 1995
178. ΛΥΡΙΤΖΗ Γ.: «Παιδικές ἀναμνήσεις ἀπό τά χρόνια τοῦ Μακεδονι-
κοῦ ἀγώνα», ΕΛΜ τ. 11, Θεσσαλονίκη 1985
179. ΜΑΖΑΡΑΚΗ-ΑΙΝΙΑΝΟΣ Κ.: «Αναμνήσεις» στον τόμο
«Ο Μακεδονικός αγώνας», ΙΜΧΑ, Θεσσαλονίκη 1984
180. ΜΑΚΡΗ Δ.: «Φούρκα», Θεσσαλονίκη 1977
181. ΜΑΚΡΗ Γ.-ΠΑΠΑΓΕΩΡΓΙΟΥ Σ.: «Τό χερσαῖο δίκτυο ἐπικοινωνίας
στό κράτος τοῦ Ἀλῆ πασᾶ Τεπελενλῆ», Παπαζήσης, Ἀθήνα 1990
182. ΜΑΚΡΗ Κ.: «Οι ζωγράφοι της Σαμαρίνας», Α.Π.Θ.
Τελλόγλειο ίδρυμα, Θεσσαλονίκη 1991
183. ΜΑΛΟΥΤΑ Ν.: «Ὁ Μακεδονικός ἀγών», ΔΜΓ τ. ΣΤ΄, Κοζάνη 1995
184. ΜΑΝΟΥ Δ.: «Διαμάντης - Καπετάν Μάνος» στόν τόμο «Σπήλαιον»,
συλλόγου Σπηλαιωτῶν Θεσσαλονίκης, Θεσσαλονίκη 1999
185. ΜΕΛΑ Ν.: «Παῦλος Μελᾶς», Σύλλογος πρός διάδοσιν τῶν ἑλλη-
νικῶν γραμμάτων, Ἀθήνα 1963
186. ΜΟΔΗ Γ.: «Ἀγῶνες στή Μακεδονία», Μπαρμουνάκης,
187. ΜΟΔΗ «Μακεδονικός ἀγών καί μακεδόνες ἀρχηγοί», ΜΒ τῆς ΕΜΣ,
188. ΜΟΔΗ Γ.: «Ὁ Μακεδονικός ἀγών καί ἡ νεώτερη μακεδονική ἱστο-
ρία», ΜΒ τῆς ΕΜΣ, Θεσσαλονίκη 1967
189. ΜΟΥΖΑΚΗ Σ.: «Στοιχεία για τους κινητούς κτηνοτροφικούς
πληθυσμούς του Βελστίνου» «Υπέρεια» τ. Β΄, ΕΕΜ-ΦΒΡ, Αθήνα 1994
190. ΜΟΥΖΑΚΗ Σ.: «Συμπληρωματικές δραστηριότητες των κτηνοτρό-
φων της Πίνδου το Β΄ μισό του 19 ου αιώνα», ΘΗΜ τ. 25, Λάρισα 1994
– 436 –
191. ΜΟΥΣΙΟΥ : «Τούργια Κρανιά», Αθήνα 1999

192. ΜΟΥΤΣΟΠΟΥΛΟΥ Ν.: «Γρεβενά», University studio press,
193. ΜΠΑΔΕΜΑ Σ.: «Ἐλεύθερο Γρεβενῶν», Θεσσαλονίκη 1986
194. ΜΠΑΚΑΪΜΗ Α.: «Ο Μακεδονικός αγώνας στά Καστανοχώρια της
Δυτικής Μακεδονίας», στον τόμο «Ο Μακεδονικός αγώνας»,
195. ΜΠΑΤΖΗ Γ.: «Το Δοτσικό», Δοτσικό 1999
196. ΜΠΙΡΚΑ Κ. «Ἀβδέλλα, ἡ ἀλπική κωμόπολη», «Ἰωλκός», Ἀθήνα
1978
197. ΜΠΟΓΚΑ Ε.: «Ἡ ἀντίδραση τῶν Ἠπειρωτῶν στή ρουμανική
προπαγάνδα», ΗΕ, Ἰανουάριος 1960, Ἰωάννινα
198. ΜΠΟΝΤΑ Γ.: «Ἡ ἐπέτειος τῆς ἀπελευθέρωσης τῆς Σιάτιστας
ἀπό τόν τουρκικό ζυγό», «Χρόνος» Κοζάνης 27.10.1996
199. ΜΠΟΥΣΙΟΥ Β.: «Μικρά ημερολόγια, μεγάλες αλήθειες»,
Κ. Σφακιανάκη, Θεσσαλονίκη 2009
200. ΜΠΟΥΣΧΟΤΕΝ ΒΑΝ Ρ.: «Ανάποδα χρόνια», «Πλέθρον»,
Αθήνα 1997
201. ΜΥΛΩΝΑ Γ.: «Ἡ ἐν Μακεδονίᾳ ἀπελευθερωτική δράσις τῶν ἐθε-
λοντικῶν σωμάτων», «Θεσσαλία», Βόλος 1913
202. NΑΛΤΣΑ Χ.: «Ὁ Μακεδονικός Ἀγών εἰς τήν Δυτικήν Μακεδονίαν»,
203. ΝΑΟΥΜ Γ.: «Οἱ ἀνέκδοτες ἀναμνήσεις», ἐπιμέλεια Χιονίδη Γ.,
ΜΚΔ τ. ΚΔ΄, Θεσσαλονίκη 1984
204. ΝΑΣΙΚΑ Γ. : «Ἡ Σμίξη», Ἀθήνα 1971
205. ΝΗΜΑ Θ.: «Η ληστοκρατία στη Βορειοδυτική Θεσσαλία»,
ΤΡΙΚ τ. 20ος, Τρίκαλα 2000
206. ΝΙΚΟΛΑΪΔΟΥ Ε.: «Ἡ ρουμανική προπαγάνδα στό βιλαέτι Ἰωαννί-
νων καί στά βλαχόφωνα χωριά τῆς Πίνδου»
τ. Α΄, Ἰωάννινα 1995
207. NIKOLAYDY B.: «Les Turcs et la Turquie contamporaine»,
F. Sartorius, Paris 1859
208. ΝΤΟΝΤΟΥ Ι.: «Φανταστική αλήθεια», μέρος Α΄, Βελεστίνο 1990
209. ΝΤΟΝΤΟΥ Ι. - ΠΑΠΑΘΑΝΑΣΙΟΥ Ι. «Τό Περιβόλι, ἡ ἀετοφωλιά τῆς
Πίνδου», Θεσσαλονίκη 1973
210. ΟΙΚΟΝΟΜΙΔΟΥ Δ.: «Δημήτριος καί Κωνσταντῖνος Καρακάσης»,
στό «Γέρας Ἀντωνίου Κεραμοπούλου» τῆς ΕΜΣ, Ἀθήνα 1953
211. ΟΙΚΟΝΟΜΟΥ Π.: «Ματωμένες έδρες», ΣΓΤΝΚ, Κοζάνη 2004
212. PAILLARÉS M. : «Η Μακεδονική θύελλα», Τροχαλία, Αθήνα 1994
– 437 –
213. ΠΑΛΗΟΥ Α.: «Πωλούνται βιβλία και πάσης φύσεως υλικά», ΙΝΒΑ,
Κοζάνη 2002
214. ΠΑΛΙΟΥΓΚΑ Θ.: «Συναγωγή ἐπιγραφών και ενθυμήσεων
των παλιών ναών της Λάρισας», ΘΗΜ τ. 25, Λάρισα 1994
215. ΠΑΠΑΒΑΣΙΛΕΙΟΥ Γ.: «Ξυλοκόποι, καρβουνιάρηδες
και ασβεστάδες του Κόζιακα». ΤΡΙΚ τ. 14ος, Τρίκαλα 1994
216. ΠΑΠΑΓΕΩΡΓΙΟΥ : «Οι πρώτοι Σαμαρινιώτες ζωγράφοι», ΠΣΓ,
Γρεβενά 2004
217. ΠΑΠΑΓΙΑΝΝΑΚΗ Λ.: «Οἱ ἐλληνικοί σιδηρόδρομοι»,
Μορφωτικό Ἵδρυμα Ἐθνικῆς Τραπέζης», Ἀθήνα 1990
218. ΠΑΠΑΔΗΜΗΤΡΙΟΥ Α.: «Θεόδωρος Θεοδωρίδης», ἀνέκδοτο κείμε-
νο
219. ΠΑΠΑΔΗΜΗΤΡΙΟΥ Α.: «Σελίδες ἱστορίας τῶν Γρεβενῶν» τ. Α΄,
ΝΑΓ-ΑΝΓΡΕ, Γρεβενά 2002
220. ΠΑΠΑΔΗΜΗΤΡΙΟΥ Α.: «Σελίδες ἱστορίας τῶν Γρεβενῶν» τ. Β΄,
Γρεβενά 2014
221. ΠΑΠΑΔΗΜΗΤΡΙΟΥ Ι.: «Ὁ ἐθνομάρτυς μητροπολίτης Γρεβενῶν
Αἰμιλιανός», Κοζάνη 1961
222. ΠΑΠΑΔΗΜΗΤΡΙΟΥ Ι.: «Ὁ ἐθνομάρτυς μητροπολίτης Γρεβενῶν
Αἰμιλιανός», Β΄ ἔκδοση, Ἀθήνα 2011
223. ΠΑΠΑΔΗΜΗΤΡΙΟΥ Ρ.: «Ἡ Ἐκκλησία στόν Μακεδονικό ἀγώνα»,
«Ἀποστολική Διακονία», Ἀθήνα 1991
224. ΠΑΠΑΔΗΜΟΥ Γ.: «Τα χωριά Αιμιλιανός, Ανθρακιά, Μελίσσι»,
ΝΑΓ-ΟΠΑΓ, Γρεβενά 2006
225. PAPAHAGI T.: «Images d’ ethnographie roumaine»,
Societatea cultural-nationala, Bucurest 1928
226. ΠΑΠΑΖΗΣΗ Α.: «Τό Κοσμάτι τοῦ νομοῦ Γρεβενῶν», Θεσσαλονίκη
1995
227. ΠΑΠΑΘΑΝΑΣΙΟΥ Ι. «Ἡ ἱστορία τῶν Βλάχων», Μπαρμουνάκης,
228. ΠΑΠΑΘΑΝΑΣΙΟΥ Κ.: «Οι μετακινήσεις των Βλάχων της Ελλάδας
στη Ρουμανία 1924-1940, μεταπτυχιακή ἐργασία
229. ΠΑΠΑΪΩΑΝΝΟΥ Λ.: «Ὁ καπετάν Παπαδῆμος», ΔΜΓ τ. ΣΤ΄,
Κοζάνη 1995
230. ΠΑΠΑΪΩΑΝΝΟΥ Λ.: «Ὁ κάλφας Βράγγας», ΣΓΤΝΚ, Θεσσαλονίκη
1986
231. ΠΑΠΑΪΩΑΝΝΟΥ Λ.: «Ὁ Μακεδονικός ἀγώνας στούς καζάδες
Κοζάνης καί Σερβίων», ΣΓΤΝΚ, Θεσσαλονίκη 1984
232. ΠΑΠΑΪΩΆΝΝΟΥ λ.: «Ὁ χρουπιστινός Ναούμ Σπανός»,
– 438 –
233. ΠΑΠΑΪΩΑΝΝΟΥ Μ.: «Ὁ Θεόδωρος Ζιάκας καί ἡ συμμετοχή του

στούς ἀπελευθερωτικούς ἀγῶνες τοῦ Ἔθνους», ΜΒ τῆς ΕΜΣ,
234. ΠΑΠΑΪΩΆΝΝΟΥ Μ.: «Τό γλωσσάριο τῶν Γρεβενῶν» ΜΒ τῆς ΕΜΣ,
235. ΠΑΠΑΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥ Μ.: «Μιά βορειοελλαδική πόλη στήν
τουρκοκρατία- Ἱστορία τῆς Κοζάνης (1400-1912)», «Εστία»,
Αθήνα 1992
236. ΠΑΠΑΝΙΚΟΛΑΟΥ Μ.: «Ορισμένες παρατηρήσεις για τους
ζωγράφους της Σαμαρίνας», ΠΣΓ, Γρεβενά 2004
237. ΠΑΠΑΣΕΡΒΕΡΗ: «Ἱστορία τῶν Γρεβενῶν», ἐπιμέλεια
Παπαδημητρίου Ἀ., ΔΜΚΓ τ. ΙΒ΄, Κοζάνη 2001
238. ΠΕΤΡΟΠΟΥΛΟΥ Δ.: «Δημοτικά τραγούδια του Μακεδονικού
αγώνα», ΜΚΔ τ. Η΄, ΕΜΣ. Θεσσαλονίκη 1968
239. PINETTA M.: «Apostol Margarit», Tipografia Alexandrou Terek,
Iasi 1940
240. ΠΛΑΤΑΡΗ Γ.: «Κώδικας χώρας Μετσόβου», Ἀθήνα 1982
241. ΠΛΑΤΑΡΗ Γ.: «Τό σημειωματάριο ἑνός Μετσοβίτη 1871-1943»,
Ἀθήνα 1972
242. ΠΛΑΤΗ Ε.: «Ἡ ἄθληση καί τό ἔργο ἑνός μάρτυρα τῆς ἐλευθερίας-
Θεόδωρος Ζούκας», «Ἁρμός», Ἀθήνα 1993
243. ΠΛΟΥΜΙΔΗ Γ.: «Ἡ ἰταλική πολιτική καί ὁ Antonio Baldacci»,
ΗΧ τ. 22, Ἰωάννινα 1980
244. POUQUEVILLE F.: «Ταξίδι στή Δυτική Μακεδονία»,
Ἀφοί Κυριακίδη, Θεσσαλονίκη
245. POUQUEVILLE F.: «Ταξίδι στήν Ἑλλάδα- Μακεδονία - Θεσασλία»,
Ἀφοί Τολίδη, Ἀθήνα 1995
246. PRICE C.: «Οἱ βαλκανικοί ἀγῶνες», «Πετράκος», Ἀθῆναι 1915
247. ΠΡΟΥΦΑ-ΛΟΪΖΟΥ Ε.: «Διακόσμηση της κατοικίας στη Φιλουριά»,
ΠΣΓ, Γρεβενά 2004
248. PUAUX R.: «Δυστυχισμένη Βόρειος Ἤπειρος», «Τροχαλία», Ἀθήνα
249. ΡΑΠΤΗ Σ.: «Ὁ Μακεδονικός ἀγών 1903-1908»
Ἀναγνωστόπουλος-Πετράκος, Ἀθῆναι
250. ΡΑΧΟΥ Α.: «Τά Γρεβενά», Δράμα 1952
251. ΡΙΓΓΟΥ Δ.: «Τα λαογραφικά του Σπηλαίου», ΝΑΓ, Γρεβενά 2005
252. ΡΟΤΣΚΟΥ Κ.: «Ἀποκαλυπτικά στοιχεῖα τῆς δολοφονίας
τοῦ μητροπολίτου Γρεβενῶν Αἰμιλιανοῦ», τυπ. Τζώνου, Κοζάνη
253. RUBIN AL.: «Les Roumains de Macedoine», impr. Dem Ionesco,
Bucarest 1913
– 439 –
254. ΣΑΒΒΑΝΑΚΗ Γ.- ΑΛΕΞΙΟΥ Ν. –ΣΙΟΥΜΟΥΡΕΚΗ Σ.: «Οι Βλάχοι της

Μαγνησίας» Εταιρεία κοινωνικής παρέμβασης
& πολιτισμού Ν.Α. Μαγνησίας
255. ΣΑΒΒΙΛΩΤΙΔΗ Κ. «Ἡ ἀπελευθέρωση τῶν Σερβίων (1912)»,
ΕΛΜ τ.41, Θεσσαλονίκη 1998
256. ΣΑΡΑΝΤΗ Θ. : «Τό χωριό Περιβόλι Γρεβενῶν», Ἀθήνα 1977
257. ΣΑΡΑΝΤΗ Θ.: «Τά Γρεβενά», ΜΚΔ ΕΜΣ τ. ΙΣΤ΄, Θεσσαλονίκη 1989
258. ΣΑΡΡΟΥ Γ. - ΣΤΡΑΤΗ Α.: «Ἱστορία τῆς Κουτσούφλιανης», «Ἀδελ-
φότης Παναγίας», Ἀθήνα 1977
259. ΣΙΑΜΠΑΝΟΠΟΥΛΟΥ K.: «Αἰανή», Θεσσαλονίκη 1995
260. ΣΙΑΜΠΑΝΟΠΟΥΛΟΥ Κ.: «Η συμμετοχή της Αιανής
στον Μακεδονικό αγώνα», ΔΜΓ τ. ΣΤ΄, Κοζάνη 1995
261. ΣΙΓΑΛΑ Σ.: «Ἡ Ἐκκλησία τῶν Γρεβενῶν», ΙΜΓ, Γρεβενά 1991
262. ΣΙΓΑΛΑ Σ.: «Στό βωμό τῆς ἐλευθερίας», ΙΜΓ, Γρεβενά 1991
263. ΣΙΓΑΛΑ Σ.: «Ἡ Ἱερά μονή ὁσίου Νικάνορος καί τό
κειμηλιοφυλάκιον αὐτῆς», ΙΜΓ, Γρεβενά 1991
264. ΣΙΔΕΡΙΔΗ Μ-Δ.: «Η Εκκλησία στον Μακεδονικό αγώνα»,
«Καστοριανή Εστία», Καστορία 1995
265. ΣΙΜΟΠΟΥΛΟΥ Κ.: «Ξένοι ταξιδιώτες στην Ελλάδα» τ. Α΄, Αθήνα
1984
266. ΣΙΜΟΠΟΥΛΟΥ Κ. : «Πώς είδαν οι ξένοι την Ελλάδα του '21», Τόμ.
Δ', Αθήνα 1982
267. ΣΙΟΥΛΑ Α. : «Χλαποί, Τόριτζα, Κάστρο Χλαπών, Πριόνια»,
Λιβανάτες 2003
268. ΣΚΟΡΔΑ Ε.: «Ο ορθόδοξος κλήρος στον αγώνα για την ελευθερία
της Μακεδονίας», «Εστία Νέας Σμύρνης», Αθήνα 2001
269. ΣΚΟΥΡΤΗ Ι. : «Μητροπολιτικό ζήτημα στά Γρεβενά ἐπί Ἀγαθαγγέ-
λου», ΠΣΓ, Γρεβενά 2004
270. ΣΚΡΕΚΑ Ε.: «Το Παλαιοχώρι Γρεβενών», Παλαιοχώρι 2004
271. ΣΟΥΛΙΩΤΗ-ΝΙΚΟΛΑΪΔΗ Α.: «Ὁ Μακεδονικός ἀγών», ΙΜΧΑ,
272. ΣΟΥΡΛΑ Ε.: «Ἡ πολιτική τῶν Εὐρωπαϊκῶν Δυνάμεων ἐν Ἠπείρῳ
1840-1870», ΗΧ τ. ΙΣΤ΄, Ἰωάννινα 1941
273. ΣΠΑΝΟΥ Κ.: «Ενθυμήσεις και επιγραφές από την περιοχή Δεσκά-
της», «Εξωραϊστικός – μορφωτικός όμιλος Δεσκάτης», Λάρισα 1991
274. ΣΠΑΝΟΥ Κ.: «Ἱστορικά τῆς Δεσκάτης καί τῆς περιοχῆς της»,
ΠΙΛΗ Δεσκάτης, Δεσκάτη 1995
275. ΣΠΑΝΟΥ Ν.: «Ἀναμνήσεις ἐκ τοῦ Μακεδονικοῦ ἀγῶνος»,
στόν τόμο «Ο Μακεδονικός αγώνας», ΙΜΧΑ, Θεσσαλονίκη 1984
– 440 –
276. ΣΠΗΛΙΩΤΟΠΟΥΛΟΥ Α.: «Οἱ βλαχόφωνοι Ἕλληνες

καί ἡ ρωμουνική προπαγάνδα», Ἀθῆναι 1905
277. ΣΠΥΡΟΠΟΥΛΟΥ Ι.: «Τρεῖς Μεσσήνιοι μακεδονομάχοι», Καλαμάτα
1977
278. ΣΤΑΥΡΟΠΟΥΛΟΥ Β.: «Ἀπομνημονεύματα», στόν τόμο
«Ο Μακεδονικός αγώνας», ΙΜΧΑ, Θεσσαλονίκη 1984
279. ΣΤΑΥΡΟΠΟΥΛΟΥ Κ.: «Η Κνίδη από το χθες στο σήμερα», Γρεβενά
2010
280. ΣΤΕΦΑΝΗ Α.: «Κοντά στις ρίζες μου: Το χωριό μου ο Σιταράς»,
281. ΣΤΕΦΑΝΗ Α.: «Το Κηπουριό», Θεσσαλονίκη 2001
282. ΣΤΡΑΝΣΚΥ Γ.: «Πίνδος – Γρεβενά – Κοζάνη - Βέροια» (Βιέννη 1903)
στόν τόμο «Μακεδονικές πολιτεῖες καί οἰκογένειες», ἐπιμέλεια
Ἐνεπεκίδη Π., «Ἑστία», Ἀθήνα 1984
283. ΣΦΕΛΚΟΥ Α. – ΝΗΜΑ Δ. : «H περιοχή των Χασίων με την επιστη-
μονική ματιά του Γερμανού γεωλόγου Alfred Philippson»,
Τρικαλινά τ. 29ος, Τρίκαλα 2009
284. ΣΦΕΤΑ Σ.: «Το ιστορικό πλαίσιο των ελληνορουμανικών σχέσεων
(1886-1913)», ΜΚΔ τ. ΛΑ΄, Θεσσαλονίκη 2003
285. ΣΧΙΝΑ Ν.: «Ὁδοιπορικαί σημειώσεις», Messager d΄ Athènes, Ἀθῆναι
1887
286. ΤΖΗΚΑ Δ.: «Το Τρίκορφο Γρεβενών», ΝΑΓ, Γρεβενά 1999
287. ΤΖΗΚΑ Λ.: «Αθανάσιος Γάγαλης», ΕΛ φ. 12, 1ος-3ος 1988
288. ΤΖΗΜΟΠΟΥΛΟΥ Γ.: «Μορφές του Μακεδονικού αγώνα», ΔΜΓ τ.
ΣΤ΄, Κοζάνη 1995
289. ΤΖΗΜΟΥΡΑΚΑ Χ.: «Γερο-Κώστας Γκούντας», ΜΖ τ. 155, Ἀπρίλιος
1979, Θεσσαλονίκη
290. ΤΖΙΟΛΑ Α.: «Ορόσημα», «Ζήτης», Θεσσαλονίκη 2007
291. ΤΖΙΟΥΦΑ Σ.: «Τό Δίλοφο Βοΐου», Θεσσαλονίκη 1977
292. ΤΟΖΗ Ι.: «Αὐτοβιογραφία Κωνσταντίνου Βογιατζῆ», ΗΔΜ 1937
293. ΤΟΛΙΟΥ Α.: «Ἱστορικά - λαογραφικά Ἁγίου Κοσμᾶ Γρεβενῶν», 1992
294. ΤΟΤΣΙΚΑ Ι.: «Το μακεδονικό ζήτημα και οι μνήμες της επικής και
δακρυσμένης περιόδου 1940-1950», Γρεβενά 2005
295. ΤΡΙΤΟΥ Μ.: «Βλάχοι», ἀνάτυπο ἀπό τό ΗΠΗΜ 1996-97, Ἰωάννινα
1997
296. ΤΡΙΤΟΥ Μ.: «Ὁ Οἰκουμενικός Πατριάρχης Ἰωακείμ ὁ Γ΄», ΗΠΗΜ,
Ἰωάννινα 1994
297. ΤΡΙΤΟΥ Μ.: «Ἡ πατριαρχική ἐξαρχεία Μετσόβου», Ἰωάννινα 1991
298. ΤΡΙΤΟΥ Μ.: «Τό κουτσοβλαχικό ζήτημα», ἀνάτυπο ἀπό τό περιοδι-
κό «Ἐκκλησία», Ἀθήνα 1993
– 441 –
299. ΤΡΙΤΟΥ Μ.: «Τό Μέτσοβο», Ἀθήνα 1992

300. ΤΡΙΧΑ Λ.: «Εμπόριο καί στατιστικές στή Μακεδονία 1880-1884»,
«Πρέσπες 1995», Φλώρινα 1995
301. ΤΣΑΜΗ Π.: «Μακεδονικός ἀγών», ΜΛΒ τῆς ΕΜΣ Θεσσαλονίκη
1975
302. ΤΣΑΡΜΑΝΙΔΗ Α.: «Συμβολή στην Ιστορία της Επαρχίας Σερβίων»
τ. Α΄, Σέρβια 1995
303. ΤΣΙΡΚΙΝΙΔΗ Χ.: «Σύννεφα στη Μακεδονία», «Σύγγραμμα»,
304. ΤΣΟΝΤΟΥ-ΒΑΡΔΑ Γ.: «Ὁ Μακεδονικός ἀγών» τ. Α΄, «Πετσίβας»,
Ἀθήνα 2003
305. ΤΣΟΝΤΟΥ-ΒΑΡΔΑ Γ.: «Ὁ Μακεδονικός ἀγών» τ. Β1΄, «Πετσίβας»,
Ἀθήνα 2003
306. ΤΣΟΝΤΟΥ-ΒΑΡΔΑ Γ.: «Ὁ Μακεδονικός ἀγών» τ. Β2΄, «Πετσίβας»,
Ἀθήνα 2003
307. ΤΣΟΠΟΤΟΥ Γ.: «Γῆ καί γεωργοί τῆς Θεσσαλίας
κατά τήν τουρκοκρατία» (1912), Ἀθήνα 1974
308. ΤΣΟΤΣΟΥ Γ.: «Μακεδονικά γεφύρια», University studio press,
309. ΤΣΟΥΛΟΥ Α.: «Ἡμερολόγιον περί τοῦ Μακεδονικοῦ ἀγῶνος»,
Ἀθήνα 2008
310. ΤΣΩΤΣΗ Χ.: «Ἡ Μακεδονική φιλεκπαιδευτική ἀδελφότης καί τό
Γυμνάσιον Τσοτυλίου», Θεσσαλονίκη 1971
311. WACE A.J.B. - THOMSON M.S. : «Οι νομάδες των Βαλκανίων»
(1914), Αφοι Κυριακίδη, Θεσσαλονίκη 1989
312. WEIGAND G.: «Oἱ Ἀρωμοῦνοι» τ. Α΄ (1895), Φ.Ι.Λ.Ο.Σ. Τρικάλων -
313. WEIGAND G.: «Oἱ Ἀρωμοῦνοι» τ. Β΄ (1895), Φ.Ι.Λ.Ο.Σ. Τρικάλων -
314. ΦΑΝΟΥ Α.: «Βερβέρας», Γρεβενά 1973
315. ΦΑΡΓΚΑΝΗ Μ. «Η ρουμανική προπαγάνδα και οι βλαχόφωνοι πα-
ρεπίδημοι στην Κατερίνη στα τέλη του 19ου αιώνα, μέσα από τα
Εκκληστιαστικά Αρχεία», στόν τόμο «Κατερίνη, Ιστορία-Κοινωνία-
Πολιτισμός», δήμου Κατερίνης, Κατερίνη 2001
316. ΦΛΩΡΑ-ΚΑΡΑΒΙΑ Θ.: «Ἐντυπώσεις ἀπό τόν πόλεμο τοῦ 1912-1913
Μακεδονίας - Ἠπείρου», Ἀθήνα 1936
317. ΦΡΑΓΚΙΣΤΑ Χ.: «Οἱ Βαλκανικοί πόλεμοι καί ἡ σημασία αὐτῶν εἰς
τήν ἱστορίαν τοῦ ἔθνους», ΑΠΘ, Θεσσαλονίκη 1963.
318. ΦΩΤΙΑΔΗ Κ.: «Η γενοκτονία των Ελλήνων του Πόντου» τ. 1 ος, «Η-
ρόδοτος», Θεσσαλονίκη 2004
– 442 –
319. ΧΑΛΚΙΟΠΟΥΛΟΥ Α.: «Μακεδονία, Βιλαέτια Θεσσαλονίκης –

Μοναστηρίου», τυπογραφεῖο «Νομικῆς», Ἀθῆναι 1910
320. ΧΑΜΟΥΔΟΠΟΥΛΟΥ Α. : «Ἡ νεωτέρα Φιλική Ἑταιρία», Ἀθῆναι 1946
321. ΧΑΝΙΩΤΟΥ Ν. : «Ἡ Καλλιθέα Γρεβενῶν», Ἀθήνα 1978
322. ΧΑΤΖΗ Δ.: «Ἱστορία τοῦ Μακεδονικοῦ ἀγῶνος», «Ἐθνική Ἕνωσις
Βορείων Ἑλλήνων», Ἀθῆναι 1971
323. ΧΑΤΖΗΔΑΚΙ Γ.: «Περί τῆς ἑλληνικότητος τῆς Μακεδονίας», Ἑται-
ρεία κρητικῶν ἱστορικῶν μελετῶν», Ἡράκλειον Κρήτης 1992
324. ΧΑΤΖΗΜΑΝΩΛΗ Μ.: «Τα χάλκινα πνευστά στις λαϊκές κομπανίες
της Δυτικής Μακεδονίας», ΔΜΓ τ. ΙΑ΄, Κοζάνη 2000
325. ΧΑΤΖΟΠΟΥΛΟΥ Δ.: «Ὁ γερο-Κώστας Γκούντας», ΜΗΜΕΡ,
326. ΧΑΤΖΟΠΟΥΛΟΥ Δ.: «Τά ἐπιλήψιμα ἔγγραφα», ΜΗΜΕΡ,
327. XENOPOL Les Roumains et les Grecs Revue de la Géographie tome
XXVIII Janvier-Juin 1891
328. ΧΙΔΙΡΟΓΛΟΥ Π.: «Όψεις της εθνικής και ισλαμικής πολιτικής της
Τουρκίας στη βορειοελλαδική περιοχή», Πρακτικά Α΄ συνεδρίου με
θέμα «Η Κοζάνη και η περιοχή της» (1993), Κοζάνη 1997
329. ΧΙΟΝΙΔΗ Γ.: «Ἡ ἀπελευθέρωση τῆς Κατερίνης ἀπό τόν τουρκικό
ζυγό», «Τέρτιος», Κατερίνη 1998
330. ΧΡΙΣΤΟΔΟΥΛΟΥ Χ.: «Αφοί Μανάκη», ΠΣΓ, Γρεβενά 2004
Συλλογικά κείμενα- Ἐπιμέλειες κειμένων
331. «Αβδέλλα, Αδελφοί Μανάκια», Κοινότητα Αβδέλλας, «Έλλα»,

Λάρισα 2004
332. «Aδελφοί Μανάκια», ἠλεκτρονικός δίσκος, inter@ctive,
Καστανιώτης Αθήνα
333. «Αἰμιλιανός, ὁ ἐθνομάρτυς μητροπολίτης Γρεβενῶν»,
ἐπιμέλεια Σεργίου Σιγάλα, ΙΜΓ, Γρεβενά 2008
334. «Αφανείς γηγενείς μακεδονομάχοι», ΕΜΣ, Θεσσαλονίκη 2008
335. «Βαλκανικοί πόλεμοι», χρονικό καί φωτογραφικό λεύκωμα,
Ιστορική καί Εθνολογική Εταιρεία της Ελλάδος
καί Γενικό Επιτελείο Στρατού, Αθήνα 1992
336. «Δημοτικά τραγούδια Γρεβενών», ΝΕΛΕ. Γρεβενών 1993
337. «Εκατό χρόνια από την έναρξη της ένοπλης φάσης του
Μακεδονικού αγώνα», «Βοϊακή Εστία», Θεσσαλονίκη 2006
– 443 –
338. «Ἡ δράσις τοῦ συλλόγου κατά τήν ἑκατονταετίαν 1869-1969»,

«Σύλλογος πρός διάδοσιν τῶν ἑλληνικῶν γραμμάτων»,
Ἀθῆναι 1969
339. «Ἡμερολόγιον Σαμαρίνας», συλλογή κειμένων μέ ἐπιμέλεια Ἀρε-
τοπούλου Δ. Ἀθῆναι 1976
340. «Ἡ παραγωγή ζάχαρης», Ελληνικής βιομηχανίας ζάχαρης,
Θεσσαλονίκη
341. «Η Σαμαρίνα μέσα από τον φακό των Wace & Thomson»,
φωτογραφικό λεύκωμα με κείμενα Αχ. Λαζάρου,
Πολιτιστικός σύλλογος Σαμαρίνας, Αθήνα 2007
342. «Λεύκωμα Κοζάνης», «Βόρειος Ἑλλάς», Κοζάνη 1930
343. «Λεύκωμα φωτογραφιών Δεσκάτης», επιμέλεια Γκουντούλα Ἰ.,
Δήμος Δεσκάτης, Δεσκάτη 2004
344. «Μιά ἄγνωστη πτυχή τῆς νεότερης ἱστορίας τῆς ἱερᾶς μονῆς
Ζάμπορντας», ἐπιμέλεια Σεργίου Σιγάλα, ΙΜΓ, Γρεβενά 2006
345. «Μνημεία του τόπου μας - χωριό Λόχμη»,
2ου ενιαίου Λυκείου Γρεβενών
346. «Μνήμη Μακεδονομάχων», ΟΔΜΘ, Θεσσαλονίκη 1985
347. «Σιατιστέων μνήμη», λεύκωμα συλλόγου Σιατιστέων
Θεσσαλονίκης, Θεσσαλονίκη 1972
348. «Συλλογή» διατάξεων κ.λ.π. τοῦ γενικοῦ διοικητοῦ Μακεδονίας,
349. «Τα πρακτικά της εκκλησιαστικής και της σχολικής επιτροπής της
Δεσκάτης», ἐπιμέλεια Σπανοῦ Κ., Λάρισα 2009
350. «Τό ἀνέκδοτο ἡμερολόγιο τοῦ παπα-Νικόλα Κουκόλη», ἐπιμέλεια
Τσάρα Ν., ΜΚΔ ΕΜΣ τ. Η΄, Θεσσαλονίκη 1968
351. «Το μεγάλο συναξάρι – Αφανείς γηγενείς μακεδονομάχοι», ΕΜΣ,
352. «Το παζάρι του Τσοτυλίου», Εταιρεία μελετών Άνω Βοΐου, Τσοτύλι
2006
353. «Το χρονικό του Κηπουριού (1774-1814)» ανώνυμη καταγραφή
γεγονότων, πρακτικά Β΄ επιστημονικού συνεδρίου
«Γιάννινα-΄Ηπειρος», Γιάννινα 1993
Ἐγκυκλοπαίδειες -Λεξικά - Περιοδικά - Ἐφημερίδες –

Δικτυακοί τόποι
354. «Ἀγών» ἐφημερίς Ἠπειρωτῶν καί Μακεδόνων Ἀθηνῶν φ. 1 /
– 444 –
26.3.1899
355. «Ἀγών» ἐφημερίς Ἠπειρωτῶν καί Μακεδόνων Ἀθηνῶν φ. 2 / 2.4.1899
356. asiaminor.ehw.gr/forms/fLemmaBodyExtended.aspx?lemmaID=4762 -
96k
357. «Βοϊακή Ζωή» φ. 35, τ. 10ος 1978
358. «Βόρειος Ἑλλάς» Κοζάνης φ. 20ῆς Μαρτίου 1932
359. «Βόρειος Ἑλλάς» Κοζάνης φ. 30ῆς Ἀπριλίου 1939
360. «Γραμμή» Κοζάνης, φ. 17.2.2005
361. «Δυτική Μακεδονία» Κοζάνης, φ. 15.8.1960
362. «Ἐκκλησιαστική ἀλήθεια» τ. 27, 1903
371. «Ἐλευθερία» Λάρισας φ. 5 Ἰανουαρίου 1969
374. «Ἐλίμεια» Ἁγίου Γεωργίου Γρεβενῶν, Νοέμβριος –Δεκέμβριος 1988
375. «ΕΜΠΡΟΣ» Ἀθηνῶν, φ. 21.11.1896 376. «ΕΜΠΡΟΣ» φ. 5.12.1896
377. «ΕΜΠΡΟΣ» φ. 8.12.1896 378. «ΕΜΠΡΟΣ» φ. 11.12.1896
379. «ΕΜΠΡΟΣ» φ. 3.3.1897 380. «ΕΜΠΡΟΣ» φ. 1.4.1897
381. «ΕΜΠΡΟΣ» φ. 3.4.1897 382. «ΕΜΠΡΟΣ» φ. 29.11.1897
383. «ΕΜΠΡΟΣ» φ. 22.9.1899 384. «ΕΜΠΡΟΣ» φ. 18.3.1902
385. «ΕΜΠΡΟΣ» φ. 21.1.1903 386. «ΕΜΠΡΟΣ» φ. 25.1.1903
387. «ΕΜΠΡΟΣ» φ. 16.2.1903 388. «ΕΜΠΡΟΣ» φ. 18.2.1903
389. «ΕΜΠΡΟΣ» φ. 17.3.1903 390. «ΕΜΠΡΟΣ» φ. 16.8.1903
391. «ΕΜΠΡΟΣ» φ. 1.7.1905 392. «ΕΜΠΡΟΣ» φ. 30.7.1905
393. «ΕΜΠΡΟΣ» φ. 5.8.1905 394. «ΕΜΠΡΟΣ» φ. 7.9.1905
395. «ΕΜΠΡΟΣ» φ. 14.9.1905 396. «ΕΜΠΡΟΣ» φ. 30.10.1905
397. «ΕΜΠΡΟΣ» φ. 5.11.1905 398. «ΕΜΠΡΟΣ» φ. 11.11.1905
399. «ΕΜΠΡΟΣ» φ. 16.11.1905 400. «ΕΜΠΡΟΣ» φ. 19.11.1905
401. «ΕΜΠΡΟΣ» φ. 21.11.1905 402. «ΕΜΠΡΟΣ» φ. 25.11.1905
403. «ΕΜΠΡΟΣ» φ. 2.12.1905 404. «ΕΜΠΡΟΣ» φ. 12.12.1905
405. «ΕΜΠΡΟΣ» φ. 9.1.1906 406. «ΕΜΠΡΟΣ» φ. 11.3.1906
407. «ΕΜΠΡΟΣ» φ. 12.5.1906 408. «ΕΜΠΡΟΣ» φ. 14.5.1906
409. «ΕΜΠΡΟΣ» φ. 20.5.1906 410. «ΕΜΠΡΟΣ» φ. 21.5.1906
– 445 –
411. «ΕΜΠΡΟΣ» φ. 6.6.1906 412. «ΕΜΠΡΟΣ» φ. 10.6.1906

413. «ΕΜΠΡΟΣ» φ. 11.6.1906 414. «ΕΜΠΡΟΣ» φ. 27.6.1906
415. «ΕΜΠΡΟΣ» φ. 28.6.1906 416. «ΕΜΠΡΟΣ» φ. 24.7.1906
417. «ΕΜΠΡΟΣ» φ. 29.7.1906 418. «ΕΜΠΡΟΣ» φ. 19.8.1906
419. «ΕΜΠΡΟΣ» φ. 21.8.1906 420. «ΕΜΠΡΟΣ» φ. 26.8.1906
421. «ΕΜΠΡΟΣ» φ. 28.8.1906 422. «ΕΜΠΡΟΣ» φ. 7.9.1906
423. «ΕΜΠΡΟΣ» φ. 5.1.1907 424. «ΕΜΠΡΟΣ» φ. 11.8.1907
425. «ΕΜΠΡΟΣ» φ. 22.8.1907 426. «ΕΜΠΡΟΣ» φ. 6.9.1907
427. «ΕΜΠΡΟΣ» φ. 7.9.1907 428. «ΕΜΠΡΟΣ» φ. 4.12.1907
429. «ΕΜΠΡΟΣ» φ. 20.1.1908 430. «ΕΜΠΡΟΣ» φ. 9.2.1908
431. «ΕΜΠΡΟΣ» φ. 11.2.1908 432. «ΕΜΠΡΟΣ» φ. 22.3.1908
433. «ΕΜΠΡΟΣ» φ. 25.7.1908 434. «ΕΜΠΡΟΣ» φ. 29.8.1908
435. «ΕΜΠΡΟΣ» φ. 16.10.1908 436. «ΕΜΠΡΟΣ» φ. 2.2.1909
437. «ΕΜΠΡΟΣ» φ. 10.5.1909 438. «ΕΜΠΡΟΣ»φ. 22.6.1909
439. «ΕΜΠΡΟΣ»φ. 7.9.1909 440. «ΕΜΠΡΟΣ»φ. 14.10.1909
441. «ΕΜΠΡΟΣ»φ. 13.11.1909 442. «ΕΜΠΡΟΣ»φ. 28.3.1910
443. «ΕΜΠΡΟΣ»φ. 16.6.1910 444. «ΕΜΠΡΟΣ»φ. 18.10.1910
445. «ΕΜΠΡΟΣ»φ. 4.11.1910 446. «ΕΜΠΡΟΣ»φ. 28.11.1910
447. «ΕΜΠΡΟΣ»φ. 4.4.1911 448. «ΕΜΠΡΟΣ»φ. 14.4.1911
449. «ΕΜΠΡΟΣ»φ. 25.8.1911 450. «ΕΜΠΡΟΣ» φ. 6.10.1911
451. «ΕΜΠΡΟΣ» φ. 10.10.1911 452. «ΕΜΠΡΟΣ» φ. 18.10.1911
453. «ΕΜΠΡΟΣ» φ. 27-10-1911 454. «ΕΜΠΡΟΣ» φ. 30.10.1911
455. «ΕΜΠΡΟΣ» φ. 10.11.1911 456. «ΕΜΠΡΟΣ» φ. 29.1.1912
457. «ΕΜΠΡΟΣ» φ. 3.2.1912 458. «ΕΜΠΡΟΣ» φ. 9.2.1912
459. «ΕΜΠΡΟΣ» φ. 20.2.1912 460. «ΕΜΠΡΟΣ» φ. 24.3.1912
461. «ΕΜΠΡΟΣ» φ. 5.4.1912 462. «ΕΜΠΡΟΣ» φ. 22.4.1912
463. «ΕΜΠΡΟΣ» φ. 16.5.1912 464. «ΕΜΠΡΟΣ» φ. 22.8.1912
465. «ΕΜΠΡΟΣ» φ. 8.10.1912 466. «ΕΜΠΡΟΣ» φ. 9.10.1912
467. «ΕΜΠΡΟΣ» φ. 17.10.1912 468. «ΕΜΠΡΟΣ» φ. 26.10.1912
469. «ΕΜΠΡΟΣ» φ. 8.11.1912 470. «ΕΜΠΡΟΣ» φ. 16.11.1912
471. «ΕΜΠΡΟΣ» φ. 17.11.1912 472. «ΕΜΠΡΟΣ» φ. 15.12.1912
473. «ΕΜΠΡΟΣ» φ. 24.12.1912 474. «ΕΜΠΡΟΣ» φ. 4.1.1913
475. «ΕΜΠΡΟΣ» φ. 13.1.1913 476. «ΕΜΠΡΟΣ» φ. 10.3.1913
477. «ΕΜΠΡΟΣ» φ. 22.3.1913 478. «ΕΜΠΡΟΣ» φ. 5.4.1913
479. «ΕΜΠΡΟΣ» φ. 6.4.1913 480. «ΕΜΠΡΟΣ» φ. 8.4.1913
481. «ΕΜΠΡΟΣ» φ. 10.4.1913 482. «ΕΜΠΡΟΣ» φ. 7.5.1913
483. «ΕΜΠΡΟΣ» φ. 25.5.1913 484. «ΕΜΠΡΟΣ» φ. 27.5.1913
485. «ΕΜΠΡΟΣ» φ. 1.6.1913 486. «ΕΜΠΡΟΣ» φ. 10.9.1913
487. «ΕΜΠΡΟΣ» φ. 30.12.1913 488. «ΕΜΠΡΟΣ» φ. 4.1.1914
489. «ΕΜΠΡΟΣ» φ. 7.1.1914 490. «ΕΜΠΡΟΣ» φ. 9.1.1914
– 446 –
491. «ΕΜΠΡΟΣ» φ. 10.1.1914 492. «ΕΜΠΡΟΣ» φ. 14.1.1914

493. «ΕΜΠΡΟΣ» φ. 17.1.1914 494. «ΕΜΠΡΟΣ» φ. 2.3.1915
495. «ΕΜΠΡΟΣ» φ. 25.3.1915
496. «ΕΡΜΗΣ» Θεσσαλονίκης φ. 89 / 2.4.1876
497. «Ἠπειρωτική Ἑστία» τ. 127, Ἰωάννινα, Νοέμβριος 1962
498. «Η ωραία Σαμαρίνα», Μάιος - Ιούλιος 1996
499. «ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ» Θεσσαλονίκης, φ. 7.2.1911
500. «ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ», φ. 14.7.1911 501. «ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ», φ. 18.7.1911
526. «Μακεδονικόν ἡμερολόγιον 1911», Ἀθῆναι
529. «Μακεδονικόν ἡμερολόγιον 1936», Σφενδόνης, Θεσσαλονίκη
530. «Πάπυρος-Larousse-Brittanica», ἐγκυκλοπαίδεια
531. «Περιβολιώτικα νέα», Ἰανουάριος 1994
532. «ΣΚΡΙΠ» Ἀθηνῶν, φ. 21.10.1898 533. «ΣΚΡΙΠ», φ. 16.1.1901
534. «ΣΚΡΙΠ», φ. 26.8.1905 535. «ΣΚΡΙΠ», φ. 23.9.1905
536. «ΣΚΡΙΠ», φ. 1.10.1907 537. «ΣΚΡΙΠ», φ. 28.8.1908
538. «ΣΚΡΙΠ», φ. 29.8.1908 539. «ΣΚΡΙΠ», φ. 3.9.1908
540. «ΣΚΡΙΠ», φ. 12.9.1908 541. «ΣΚΡΙΠ», φ. 19.3.1910
542. «ΣΚΡΙΠ», φ. 15.8.1910 543. «ΣΚΡΙΠ», φ. 4.11.1910
544. «ΣΚΡΙΠ», φ. 2.10.1911 545. «ΣΚΡΙΠ», φ. 7.10.1911
546. «ΣΚΡΙΠ», φ. 8.10.1911 547. «ΣΚΡΙΠ», φ. 9.10.1911
548. «ΣΚΡΙΠ», φ. 10.10.1911 549. «ΣΚΡΙΠ», φ. 11.10.1911
550. «ΣΚΡΙΠ», φ. 16.10.1911 551. «ΣΚΡΙΠ», φ. 17.10.1911
552. «ΣΚΡΙΠ», φ. 18.10.1911 553. «ΣΚΡΙΠ», φ. 22.10.1911
554. «ΣΚΡΙΠ», φ. 30.10.1911 555. «ΣΚΡΙΠ», φ. 7.5.1913
556. «ΣΚΡΙΠ», φ. 5.7.1913 557. «ΣΚΡΙΠ», φ. 22.8.1913
558. «ΣΚΡΙΠ», φ. 7.10.1913 559. «ΣΚΡΙΠ», φ. 8.10.1913
– 447 –
560. «ΣΚΡΙΠ», φ. 9.10.1913 561. «ΣΚΡΙΠ», φ. 11.10.1913

562. «ΣΚΡΙΠ», φ. 12.10.1913 563. «ΣΚΡΙΠ», φ. 13.10.1913
564. «ΣΚΡΙΠ», φ. 14.10.1913 565. «ΣΚΡΙΠ», φ. 18.10.1913
566. «ΣΚΡΙΠ», φ. 23.10.1913 567. «ΣΚΡΙΠ». φ. 24.10.1913
568. «ΣΚΡΙΠ», φ. 25.10.1913 569. «ΣΚΡΙΠ», φ. 26.10.1913
570. «ΣΚΡΙΠ», φ. 28.10.1913 571. «ΣΚΡΙΠ», φ. 31.10.1913
572. «ΣΚΡΙΠ», φ. 1.11.1913 573. «ΣΚΡΙΠ», φ. 2.11.1913
574. «ΣΚΡΙΠ», φ. 10.11.1913
575. «Το Μεσολούρι», διαδικτυακός τόπος
576. «Τό φῶς», ἐφημερίδα Μοναστηρίου, φ. 19.6.1911
577. «Τό φῶς», ἐφημερίδα Μοναστηρίου, φ. 6.8.1911
Aρχεία – Κώδικες – Έγγραφα
578. Αλή πασά, Γενναδίου βιβλιοθήκης τ. Α΄, Ινστιτούτου νεοελληνικών

ερευνών, Αθήνα 2007
579. Αλή πασά, Γενναδίου βιβλιοθήκης τ. Β΄, Ινστιτούτου νεοελληνικών
580. Αλή πασά, Γενναδίου βιβλιοθήκης τ. Γ΄, Ινστιτούτου νεοελληνικών
581. Γενικῆς Διοικήσεως Μακεδονίας ἀρχεῖο
582. Δήμου Γρεβενῶν βιβλίο ληξιαρχικῶν πράξεων θανάτου.
583. «Διαθήκες ἰδιωτῶν καί πρακτικά τοῦ ἐκκλησιαστικοῦ δικαστηρίου
καί τῆς δημογεροντίας», ἐπιμέλεια Σεργίου Σιγάλα, ΙΜΓ, Γρεβενά
2005
584. Ἐκλογικός κατάλογος ἐπαρχίας Βοΐου 1915
585. Ἐκλογικός κατάλογος ἐπαρχίας Γρεβενῶν 1914
586. Ελληνικό λογοτεχνικό και ιστορικό αρχείο (ΕΛΙΑ) Θεσσαλονίκης
587. ΕΥΓΕΝΙΟΥ, μητροπολίτη Σερβίων καί Κοζάνης: Παραληφθεῖσες
ἐπιστολές, Δημοτική βιβλιοθήκη Κοζάνης
588. Ιδρύματος Μουσείου Μακεδονικού αγώνα αρχεῖο
589. ΙΩΑΚΕΙΜ, μητροπολίτη Σερβίων καί Κοζάνης ἀρχεῖο: Ἐπιστολές
τοῦ μητροπολίτη Γρεβενῶν Αἰμιλιανοῦ, Δημοτική βιβλιοθήκη Κο-
ζάνης
590. ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΟΥ, μητροπολίτη Σερβίων καί Κοζάνης: Παραληφ-
θεῖσες ἐπιστολές, Δημοτική βιβλιοθήκη Κοζάνης
591. Μακεδονίας ἀρχεῖο: Ἔκθεση γιά τά σχολεῖα (1913), φάκελοι 56, 57,
58
– 448 –
592. Μακεδονίας ἀρχεῖο: Ἔκθεση Σακελλάρη μέ στοιχεῖα ἀνά οἰκισμό

(1941)
593. Μουσείου Μακεδονικού αγώνα: «Τα γεγονότα του 1903 στη Μακε-
δονία (μέσα από την ευρωπαϊκή διπλωματική αλληλογραφία),
594. Μουσείου Μακεδονικού αγώνα: «Οι απαρχές του Μακεδονικού α-
γώνα (1903-194) (100 έγγραφα από το Αρχείο του Υπουργείου των
Εξωτερικών της Ελλάδος)», Θεσσαλονίκη 1996
595. Μουσείου Μακεδονικού αγώνα: «Η ελληνική αντεπίθεση στη Μα-
κεδονία (1905-1906) (100 έγγραφα από το Αρχείο του Υπουργείου
των Εξωτερικών της Ελλάδος)», Θεσσαλονίκη 1997
596. Μουσείου Μακεδονικού αγώνα: «Η τελευταία φάση της ένοπλης
αναμέτρησης στη Μακεδονία (1907-1908) (100 έγγραφα από το Αρ-
χείο του Υπουργείου των Εξωτερικών της Ελλάδος)», Θεσσαλονίκη
1998
597. Ὀθωμανικῆς αὐτοκρατορίας ἀρχεῖο στό διαδίκτυο (στήν ἀγγλική
γλώσσα)
598. Οἰκογενείας Μπουσίου ἀνέκδοτο ἀρχεῖο
599. Οἰκουμενικοῦ Πατριαρχείου ἀρχεῖο
600. «Ὁ κώδικας τοῦ μητροπολίτου Γρεβενῶν Κλήμεντος (1878-1896)»,
601. «Ὁ κώδικας τοῦ μητροπολίτου Γρεβενῶν Κυρίλλου (1874-1888)»,
602. Παπαδημητρίου Ἰωάννου ἀνέκδοτο ἀρχεῖο
603. Παπαθανασίου Μιλτιάδου ἀνέκδοτο ἀρχεῖο
604. «Πρακτικά τοῦ πνευματικοῦ Δικαστηρίου, τῆς ἐπαρχιακῆς Δημογε-
ροντίας, τῆς Ἐφοροεπιτροπῆς τῆς ὀρθοδόξου Κοινότητος Γρεβενῶν
καί διαθῆκες ἰδιωτῶν (1898-1914), ΙΜΓ, Γρεβενά 2008
605. Προξενείου Ἐλασσόνας ἀρχεῖο στόν τόμο: «Η Κοζάνη μέσα από τα
ανέκδοτα αρχεία του ελληνικού προξενείου Ελασσόνος», ἐπιμέλεια
Ἀδάμου Ἰ., ΣΓΤΝΚ, Κοζάνη 1994
606. Προξενείου Ἐλασσόνας ἔγγραφα του αρχείου του Ιδρύματος μου-
σείου Μακεδονικού αγώνα
607. Προξενείου Ἐλασσόνας ἀρχεῖο στόν τόμο: «Η Σαμαρίνα», ἐπιμέ-
λεια Ἀδάμου Ἰ., Σύνδεσμος Σαμαριναίων Ελασσόνας, Ελασσόνα
1993
608. Προξενείου Ἐλασσόνας ἔγγραφα στήν ἐργασία: «Τα Τρίκαλα μέσα
από τα ανέκδοτα αρχεία του ελληνικού προξενείου Ελασσόνας»,
ἐπιμέλεια Ἀδάμου Ἰ., ΤΡΙΚ τ. ΙΕ΄, Τρίκαλα 1995
609. «Τα πρακτικά της εκκλησιαστικής και της σχολικής επιτροπής της
– 449 –
Δεσκάτης», ἐπιμέλεια Σπανοῦ Κ., Λάρισα 2009

610. Τζώνου Παντελῆ ἀνέκδοτο ἀρχεῖο
611. Ὑπουργείου Ἐξωτερικῶν ἀρχεῖο (ἔγγραφα πρεσβείας Κωνσταντι-
νουπόλεως)
Ἐνθυμήσεις Λειτουργικῶν Βιβλίων & Ἐπιγραφές ναῶν
612. Ἁγίας Παρασκευῆς Παλαιοχωρίου

613. Ἁγίου Ἀθανασίου Τσηρακίου
614. Ἁγίου Γεωργίου Ἐλευθεροχωρίου
615. Ἁγίου Δημητρίου Βάρεσιας
616. Ἁγίου Δημητρίου Μεσολουρίου
617. Ἁγίου Δημητρίου Δέλνου
618. Ἁγίου Δημητρίου Μαυραναίων
619. Ἁγίου Δημητρίου Ραντοσίνιστας
620. Ἁγίου Δημητρίου Σούμπινου
621. Ἁγίου Νικολάου Βούρμποβου
622. Ἁγίου Νικολάου Ἐξάρχου
623. Ἁγίου Νικολάου Κοπρίβας
624. Ἁγίου Νικολάου Κοσματίου
625. Ἁγίου Νικολάου Λειψίου
626. Ἁγίου Νικολάου Σαρακίνας
627. Ἁγίου Νικολάου Τριτσκού
628. Ἁγίων Θεοδώρων Μαυρονόρους
629. Ἁγίων Κωνσταντίνου καί Ἑλένης Φιλιππαίων
630. Γενεθλίων τῆς Θεοτόκου Γουρνακίου
631. Εὐαγγελισμοῦ τῆς Θεοτόκου μονῆς Μπουνάσιας
632. Κοιμήσεως τῆς Θεοτόκου Κοπρίβας
633. Κοιμήσεως τῆς Θεοτόκου Πυλωρῶν
634. Κοιμήσεως τῆς Θεοτόκου Ραντοβιστίου
635. Κοιμήσεως τῆς Θεοτόκου μονῆς Σπηλαίου
636. Ταξιαρχῶν Βηλιᾶς
637. Ταξιαρχῶν Βιτσίου
638. Ταξιαρχῶν Σπάτας
Προσωπικές Συνεντεύξεις
639. Ἀντωνόπουλος Θωμᾶς γιά Τριβένι
– 450 –
640. Ἀποστόλου Βασίλειος γιά Ἔξαρχο

641. Ἀποστόλου Δημήτριος γιά Βραβόνιστα
642. Βάιος Γεώργιος γιά Μαυρονόρος
643. Βασιλόπουλος Βασίλειος γιά Μαυραναίους
644. Γῶγος Κωνσταντῖνος γιά ξυλοκάρβουνα
645. Καραλῆς Μιλτιάδης γιά Λάβδα
646. Καράντζιος Γεώργιος γιά Ζάλοβο
647. Καρᾶς Ἀπόστολος γιά Μηλιά
648. Κατσιάβαλος Θωμᾶς γιά Σνίχοβο
649. Κλεισιάρης Ὀδυσσεύς γιά Μάνεση
650. Κοντός Χρῆστος γιά Ζιμιάτσι
651. Κουκουτσέλας Ἰωάννης γιά Μεγάλο Σειρήνι
652. Κωτίτσας Στέργιος γιά Τσούρχλι
653. Λαμπρέτσα – Μωυσιάδου Δάφνη γιά Κοπρίβα
654. Λέτσιου Ἰωάννα γιά Βοδεντσκό
655. Λιάκος Θωμᾶς γιά Μεσολούρι
656. Μαργαρίτης Χρῆστος γιά Γρεβενά
657. Μπατσίλας Ἀλέξανδρος γιά Φιλιππαίους καί Τσιούργιακα
658. Μωυσιάδης Θεόδωρος γιά Δημινίτσα
659. Νιούκας Γεώργιος γιά Ἔξαρχο
660. Παπαθανασίου Γεώργιος γιά Περιβόλι
661. Παπακώτας Γεώργιος γιά Λάβδα
662. Παπανικολάου Γρηγόριος γιά Λιμπίνοβο
663. Παπανικολάου Νικόλαος γιά Φιλιππαίους
664. Παπαπαναγιώτου Ἀχιλλεύς γιά Ντόβρανη
665. Παρδάλης Γεώργιος γιά Κηπουριό
666. Πέτρου Ἰωάννης γιά Σπήλαιο
667. Πολύζος Στέργιος για ἀσβεσταριές καί γιά τόν ληστή Ζῆκο
668. Πρέβεζας Εὐάγγελος γιά Ραντοβίστι.
669. Σιαμπανόπουλος Κωνσταντῖνος γιά Σφίλτσι, Παλαιοχώρι
670. Ταγάρας Ἀχιλλεύς γιά Γκοστόμι
671. Τακόλα Ἀγγελική γιά Ἀβδέλλα.
672. Τσακίρης Βασίλειος γιά Παλιοκόπρια.
673. Τσίρος Γεώργιος γιά Σιαργκαναίους
674. Φασούλας Δημήτριος γιά Σούμπινο
675. Φλετορίδου Μαρία γιά οἰκογένεια Σπίρτου
676. Φούρκας Σπύρος γιά Σαρακίνα
677. Χαρισόπουλος Ἀχιλλεύς γιά Πυλωρί
– 451 –
Πρόσθετη Βιβλιογραφία
678. Πέτρου Ἀθανάσιος για Σπήλαιο

679. «Δίπορο Γρεβενῶν» ἱστοσελίδα
680. ΒΑΛΑΒΑΝΙΔΟΥ Α.: «Οι υδρόμυλοι της Μακεδονίας» τ. Α΄, Πολυτε-
χνική σχολή ΑΠΘ, Θεσσαλονίκη 2008
681. ΡΟΖΙΑ Γ.: «Ἐξετάσεις περί τῶν Ρωμαίων ἤ τῶν ὀνομαζομένων
Βλάχων», Πέστη 1808
682. ΤΡΙΤΟΥ Μ.: «Τό τάγμα τῶν Λαζαριστῶν καί ἡ ρουμανική προπα-
γάνδα», Κυρομάνος, Θεσσαλονίκη 2004
683. «Wikipedia», ἠλεκτρονική ἐγκυκλοπαίδεια
684. ΚΡΥΣΤΑΛΛΗ Κ.: «Ἅπαντα» τ. Β΄, Μ. Περάνθη, Ἀθῆναι
685. ΑΔΑΜΟΥ Ι.: «Η ρουμανική προπαγάνδα στην περιοχή της Δυτικής
Μακεδονίας», ΔΜΓ τ. ΙΑ΄, Κοζάνη 2000
686. ΧΙΟΝΙΔΗ Γ.: «Ο Μακεδονικός αγώνας στην περιοχή της Βέροιας»
στόν τόμο «Ο Μακεδονικός αγώνας», ΙΜΧΑ, Θεσσαλονίκη 1987
687. ΤΡΙΒΕΝΗ Ι.: «Κοκκινιά (Σούμπινο) Γρεβενῶν», Κοκκινιά 2013
688. ΜΠΑΤΣΙΛΑ Α.: «Τα 10 ορεινά κουπατσαροχώρια», Γρεβενά 2013
689. ΓΚΑΜΠΡΑΝΗ Α.: «Κυπαρίσσι Γρεβενῶν», Γρεβενά 2014
690. Παπαθανασίου Θωμᾶς για Κουσκό
691. ΚΑΡΑΓΙΑΝΝΗΣ Γ.: «Κουπατσαροχώρια Γρεβενών», Βέροια 2014
692. ΤΡΙΒΕΝΗΣ Ι.: «Κιβωτός ( Κρύφτσι) Γρεβενών», Κοκκινιά 2014
693. Μπλιάγκος Παναγιώτης για Γιάγκοβη
694. Γάγαλη Ἠλ.: «Οι Γαριβαλδινοί και η δράση τους στην απελευθέ-
ρωση της Δυτικής Μακεδονίας», στην ἱστοσελίδα «Γρεβενιώτης»
695. «Ἀνθολογία δημοτικῶν τραγουδιῶν», ΝΑΓ, Γρεβενά 1970
696. KAYALI H.: «Elections and the Electoral process in the Ottoman Em-
pire 1876-1919», International Journal of Middle East Studies, Vol. 27,
No 3, August 1995
697. «Ἐμπρός» φ. 15.1.1914
698. ΚΑΡΑΜΑΝΕ Ε.: «Η κτηνοτροφία στην περιοχή Κοζάνης-Γρεβενών»
στον τόμο «Κοζάνη 600 χρόνια ιστορίας», Κοζάνη 2014
699. ΒΗΤΤΟΥ Χ.: «Ο Γεώργιος Μπούσιος στο οθωμανικό κοινοβούλιο»,
ΧΔΜ φ. 19.9.1914
700. ΒΗΤΤΟΥ Χ.: «Ο Γεώργιος Μπούσιος στο οθωμανικό κοινοβούλιο»,
ΧΔΜ φ. 12.9.1914
701. ΛΙΟΥΦΗ Π.: «»Ιστορία τῆς Κοζάνης», Ἀθῆναι 1924
702. ΜΑΛΟΥΤΑ Μ.: «Τά Σέρβια», Θεσσαλονίκη 1956
703. ΤΖΗΜΟΥΡΑΚΑ Χ.: «Καλλονή νομοῦ Γρεβενῶν», Θεσσαλονίκη 1979
704. ΣΙΩΚΗ Ν.: «Η Κλεισούρα κατά τον 19ο αιώνα», (Διδ. διατριβή), Θε-
– 452 –
ολ. Σχολή Α.Π.Θ., Τμ. Ποιμ. & Κοιν. Θεολογίας, Θεσσαλονίκη 2010
705. Ελληνικό λογοτεχνικό και ιστορικό αρχεῖο (Ε.Λ.Ι.Α.)
706. Fikri B.: «Grebene», Belge Yayinlari, Istanbul 1976
707. «ΕΜΠΡΟΣ» φ. 26.9.1907
708. «ΣΚΡΙΠ» φ. 29.10.1913
709. ΚΟΛΤΣΙΔΑ Α.: «Κουτσόβλαχοι, οἱ βλαχόφωνοι Ἕλληνες», Αφοί
Κυριακίδη, Θεσσαλονίκη 1993
710. Δασταμάνης Βάιος γιά Μικρολίβαδο
711. ΝΤΟΝΤΟΥ Ι.: «Ἀρμαναμία», βιβλίο Γ΄, Βελεστίνο 1993
712. ΓΚΟΥΜΑ Σ.: «Τό Σπήλαιο Γρεβενῶν καί οἱ ὁπλαρχηγοί Ζιακαῖοι»,
«Ἑλληνικός Βορράς» φ. 26.2.1984
713. Wikipedia λῆμμα «Mitre the Vlach»
714. «Ἀκρόπολις» ἐφ. Ἀθηνῶν φ. 9.10.1913
715. «ΣΚΡΙΠ» φ. 9.11.1913
716. «ΕΜΠΡΟΣ» φ. 18.3.1909
717. ΧΡΙΣΤΟΔΟΥΛΟΥ Χ.: «Οι τρεις ταφές του Χασάν Ταχσίν πασά»,
«Επίκεντρο», Θεσσαλονίκη 2012
718. «ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ» φ. 2.2.1912
719. «ΣΚΡΙΠ» φ. 3.11.1913
720. ΠΑΠΑΝΙΚΟΛΑΟΥ Γ.: «Ὁ ἐθνομάρτυς μητροπολίτης Γρεβενῶν
Αἰμιλιανός Λαζαρίδης»
721. Ὑπουργείου Ἐξωτερικῶν ἀρχεῖο, ἔκθεση ὑποδιοικητοῦ Ζαβιτσιά-
νου
722. «Crimes des bulgares contre les grecs orthodoxes», Deplanche, Paris
1907
723. «Daily Mail» ἐφ. τοῦ Λονδίνου φ. 16.4.1897
724. «Χρονικά Δυτικής Μακεδονίας» φ. 17.10.2014
725. Τριβένης Ἰωάννης γιά Σούμπινο
726. ΓΑΓΑΛΗ Η.: «Ο Bekir Fikri», ΧΔΜ φ. 29.8.2014
727. ΧΑΤΖΟΠΟΥΛΟΥ Δ.: «Οἱ Γαριβαλδινοί καί ἡ μάχη τοῦ Δρίσκου»,
Φέξης, Ἀθῆναι 1914
728. ΛΟΥΡΑΝΔΑΚΗ Κ.: «Ἡ μάχη τῆς Σιατίστης», ΗΔΜ 1933
729. Ἱστότοπος πολιτιστικοῦ συλλόγου Σαμαρίνας Λάρισας καί περι-
χώρων
730. Ιστότοπος κοινότητας Σμίξης
731. Ἱστότοπος aetia. Gr
732. Ἱστότοπος tsiraki.gr
733. Ἱστότοπος vivist.gr
734. ΠΑΝΤΟΥΛΑ Δ.: «Κοσμᾶς ὁ Αἰτωλός, τά εἰκονογραφικά» ὑπό ἔκδοση
735. ΒΕΡΓΟΥ Ι.: «Ιστορικές μνήμες και προσωπικές εμπειρίες», Γρεβενά
– 453 –
2014
736. Γκανάτσιος Β. γιά Τίστα
737. Χατζηγιάννης Ἰ. γιά Χατζηγιάννη Νικόλαο
738. ΣΤΑΜΟΥ Χ.: «Το ιστορικό αρχείο του Βαγγέλη Κοροπούλη», Im-
press, Αθήνα 2001
739. Ἱστοσελίδα kleftouria
740. «Κοζάνη και Γρεβενά, ο χώρος και οι άνθρωποι» ΝΑΚ, ΝΑΓ, Uni-
versity Studio Press, Θεσσαλονίκη 2004
741. ΣΙΔΗΡΑ Ι.: «Μακεδονομάχοι – Εθνομάρτυρες αρχιερείς του Οικου-
μενικοῦ Πατριαρχείου», ἱστοσελίδα «Ρωμηοσύνη»
742. ΚΟΝΙΤΣΑ magasino ἱστοσελίδα
743. ΝΙΚΟΠΟΥΛΟΥ Β.: «Γρεβενά ογδόντα χρόνια φωτογραφίες», φω-
τογραφικό λεύκωμα, Αθήνα 2012
744. «Μπούρινος» τ. 3ος 2011, ἐτήσιο περιοδικό τοῦ ἐκπολιτιστικοῦ συλ-
λόγου Ἐξάρχου
745. Ἱστορία τοῦ Μακεδονικοῦ ἀγώνα μέσα ἀπό τά «Ἐπίσημα ἔγγρα-
φα», Ἀφοί Κυριακίδη, Θεσσαλονίκη 1998
746. «Δυτικομακεδονικά γράμματα» τ. ΣΤ΄, Κοζάνη 1995
747. Ἱερός ναός Ἁγίου Νικολάου Δασυλλίου
748. Παπακώστας Κωνσταντῖνος γιά Ζαπανταίους
749. ΛΑΝΑΡΑ Α.: «Δίπορον Γρεβενών», Πολιτιστικός σύλλογος Διπό-
ρου, 2015
750. Σπανοπούλου Ἀθ. : Ἀνέκδοτο ἡμερολόγιο, Μεγάλο Σειρήνι
751. ΜΑΚΡΥΓΙΑΝΝΗ Ι. «Ἀπομνημονεύματα», «Ἱστορική ἔρευνα», Ἀθήνα
752. ΑΛΕΥΡΑ Γ.: «Οι εμποροπανηγύρεις της Μακεδονίας κατά την ο-
θωμανική περίοδο (18ος-19ος αι.)», Πρακτικά Α΄ συνεδρίου τῆς
Ἑταιρείας Δυτικομακεδονικῶν μελετῶν, Γρεβενά 2014
753. ΕΥΘΥΜΙΟΥ Α.: «Σελίδες ἀπό τήν ἱστορία τῆς Κόνιτσας», Κόνιτσα,
1997
754. ΒΑΚΑΛΟΠΟΥΛΟΥ Α.: «Ἤπειρος, 4000 χρόνια ἑλληνικῆς ἱστορίας
καί πολιτισμοῦ», «Ἐκδοτική Ἀθηνῶν», Ἀθήνα 1977
755. ΜΑΚΡΗ Δ.: «Ἀπό το πάνθεον τῶν Σαμαριναίων ἀγωνιστῶν»,
«Ἠπειρωτική Ἑστία»
756. Δόρτσιος Κωνσταντῖνος, φωτογραφία Μπεκήρ Φικρί
757. «Μπούρινος» τ. 6ος 2014, ἐτήσιο περιοδικό τοῦ ἐκπολιτιστικοῦ συλ-

λόγου Ἐξάρχου
758. Χασιώτης Εὐάγγελος για Ἰωάννη Χασιώτη
– 454 –
ΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΩΝ
ΕΝΤΟΣ ΤΟΥ ΚΕΙΜΕΝΟΥ
Ὁ ἀριθμός μετά τόν τίτλο παραπέμπει στήν αὔξουσα ἀρίθμηση στόν πί-
νακα βιβλιογραφίας τῆς πηγῆς, ἀπό τήν ὁποία ἐλήφθη ἡ φωτογραφία. Ἡ
παράλειψη τοῦ ἀριθμοῦ ὑποδηλώνει φωτογραφία ἀπό τό προσωπικό ἀρχεῖο
τοῦ συγγραφέα ἤ ἀπό τό διαδίκτυο.
ΚΕΦΑΛΑΙΟ Α΄
1. Κατασκήνωση Βλάχων. 341

2. Ἄνοδος Σαμαρινιωτῶν στην Πίνδο. 341
3. Μαντρί Σαμαρίνας. 341
4. Ὑφάντρες τῆς Σαμαρίνας. 341
5. Νεροτριβή (ντριστέλα). 341
6. Μαντάνι. 341
7. Νεροπρίονο. 341
8. Ὁ λάκκος τοῦ προφήτη Ἠλία Σαμαρίνας. 341
9. Νερόμυλος στην Ἀβδέλλα. 225
10. Σήραγγα μύλου τοῦ Ψάρια στόν Βενέτικο. 680
11. Ἐκκλησιαστικός μύλος στή Χολένιστα. 679
12. Ἐπιστολή τοῦ οἴκου Adolphe Buhler. 598
13. Μύλος Ἀνδρέα Μπουσίου. 290
14. Διάβαση στήν Πίνδο (πίνακας τοῦ Luis Duprè 1823). 739
15. Ἀγωγιάτες (κιρατζήδες). 341
16. Κατάστημα στή Σαμαρίνα. 341
17. Σκηνή ἀπό τήν πανήγυρη τῶν Γρεβενῶν. 290
18. Ἀναφορά τῶν κατοίκων τῶν Βεντζίων. 633
19. Ὑπόδειγμα συμφωνητικοῦ δανεισμοῦ. 622
20. Συμφωνητικό Μαυραναίων. 643
21: Ἐπιστολή ἐμπόρου τῆς Ἐλασσόνας. 598
22. Λιθανάγλυφο προσκυνητάρι τοῦ Βράγγα. 740
23. Ξυλόπλεκτη οἰκία. 4
– 455 –
24. Πετρόκτιστη οἰκία στη Φιλλουριά. 247

25. Οἰκία Μπραζιώτη στούς Φιλιππαίους. 4
26. Οἰκία Μάνδαλου στό Λούντζι. 740
27. Τζάκι οἰκίας Τσούκλα στή Μαγέρη. 740
28. Πλινθόκτιστη οἰκία στό Σούμπινο. 4
29. Εἰκόνα ἐγκατάλειψης οἰκίας στή Σαμαρίνα. 341
30. Ἀρχοντικό Παγίτσα στή Σαμαρίνα. 341
31. Ἀρχοντικό Περιβολίου. 225
32. Λιθανάγλυφο ὑπέρθυρο. 247
33. Εἰκόνα τοῦ Τιμίου Προδρόμου. 619
34. Εἰκόνα τῆς Παναγίας. 625
35. Εἰκόνα τοῦ ἀββᾶ Σισώη. 616
36. Ἁγιογραφία τοίχου στό Μηλοτίνι Κοζάνης. 84
37. Ἐπιγραφή ἱστορήσεως τοῦ καθολικοῦ τῆς μονῆς Σπηλαίου. 192
38. Ὁ Παντοκράτωρ τοῦ καθολικοῦ τῆς μονῆς Μπουνάσιας. 192
39. Ὀργανοπαῖκτες. 341
40. Σημεῖα (νότες) τῆς ἐκκλησιαστικῆς μουσικῆς. 622
41. Ἀδελφοί Μανάκια. 331
42. Ὑφάντρες στήν Ἀβδέλλα. 331
ΚΕΦΑΛΑΙΟ Β΄
43. Γριά στό τσικρίκι (ἀνέμη). 225

44. Ἄνδρες τῆς Σαμαρίνας. 341
45. Γυναῖκες τῆς Σαμαρίνας. 341
46. Γυναῖκες τῶν Γρεβενῶν.
47. Βοσκός στόν Σμόλυκα. 341
48. Ἐνθύμηση Παλαιοχωρίου. 612
49. Γεώργιος Παπανικολάου. 347
50. Ἐνθύμηση Μαυρονόρους. 628
ΚΕΦΑΛΑΙΟ Γ΄
51. Ἱερομόναχος Ἀβέρκιος. 290

52. Ἀβέρκιος καί μαθητές. 148
53. Ἀπόστολος Μαργαρίτης. 253
– 456 –
54. Πατριάρχης Ἰωακείμ Γ΄
ΚΕΦΑΛΑΙΟ Δ΄
55. Ἐπιγραφή βημόθυρου ναοῦ Ἁγίας Παρασκευῆς Κρανιάς.
ΚΕΦΑΛΑΙΟ Ε΄
56. Ἀθανάσιος Μπρούφας. 174

57. Βασίλειος Ζαρκάδας. 174
58. Ζήσης Θεοδώρου. 174
59. Νικόλαος Λαΐτσος. 174
60. Γούλας Γκρούτας. 174
61. Ζήσης Βράκας. 174
62. Γεώργιος Καψαλόπουλος. 174
63. Ντίνος Σαράντης. 256
64. Ἀντάρτες στά Μετέωρα. 256
65. Γεώργιος Ντελῆς. 174
66. Ἡ μάχη τῆς Κρανιᾶς. 743
ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΣΤ΄
67. Μίλτος Μανάκιας. 67

68. Δήλωση προκρίτων Σμίξης. 605
69. Δήλωση προκρίτων Κρανιᾶς. 605
70. Αἰμιλιανός ἐπίσκοπος Πέτρας
71. Ὁ Κουσίδης στη φυλακή. 743
ΚΕΦΑΛΑΙΟ Ζ΄
72. Ἴων Δραγούμης

73. Καπετάν Ἀρκούδας. 754
74. Λούκας Κόκκινος. 746
75. Διαμάντης Μάνος. 314
76. Κωνσταντῖνος Σταυράκης (Βερβέρας). 314
77. Γερμανός Καραβαγγέλης
78. Παῦλος Μελᾶς
– 457 –
79. Καραβίτης Ἰωάννης

80. Ὁ τάφος τοῦ Παύλου Μελᾶ
81. Εὐθύμιος Καούδης. 746
82. Γεώργιος Κατεχάκης
83. Γεώργιος Τσόντος. 746
84. Στέφανος Δούκας. 148
85. Κώστας Γκούντας
86. Γεώργιος Δικώνυμος
87. Παῦλος Γύπαρης
88. Νικόλαος Κανούτας. 80
89. Γρηγόριος Φαληρέας
90. Πέτρος Μάνος
91. Διοριστήριο ἐπιτροπῆς. 747
92. Γεώργιος Τσιουκαντάνας. 531
93. Ἰωάννης Γκαλντέμης. 314
94. Στέργιος Τελιόπουλος. 314
95. Γεώργιος Σιαμανίκας. 746
96. Ζήσης Βέρος. 346
97. Ἀντώνιος Βλαχάκης
98. Κατάλογος εἰσφορῶν. 606
99. Πινακίδα στόν τόπο θανάτου τοῦ Ἀρκούδα
100. Κωνσταντῖνος Ρίζος (Τσεκούρας). 755
101. Κοσμᾶς Καραπατάκης. 746
102. Θωμᾶς Λύττας
103. Ζαχαρίας Παπαδᾶς
104. Νικόλαος Νταηλάκης. 746
105. Βαλαάδες. 725
ΚΕΦΑΛΑΙΟ Η΄
106. Εἴσοδος ἀνταρτῶν στό Μοναστήρι. 67

107. Καραβίτης-Βολάνης-Μακρῆς. 67
108. Βλάχοι τῆς Θεσσαλίας στά Γρεβενά. 743
109. Ἐπιστολή Ἰωακείμ. 598
110. Ἐπιστολή Ἀγαθαγγέλου. 598
111. Ἕλληνες στήν Κωνσταντινούπολη. 361
112. Χριστιανοί στρατιῶτες στόν ὀθωμανικό στρατό. 290
– 458 –
113. Σκίτσο Γεωργίου Μπουσίου. 235

114. Κείμενο Παπασερβερή
115. Οἱ σοροί τῶν ἐθνομαρτύρων. 221
116. Μετά τήν ἐξόδιο ἀκολουθία. 221
117. Ἡ νεκρική πομπή. 221
ΚΕΦΑΛΑΙΟ Θ΄
118. Ἡ μάχη τῆς Δισκάτας

119. Προτομή Δημοσθένη Μανουσάκη
120. Ἡ μάχη τῶν Γρεβενῶν. 743
121. Ἐνθύμηση πασχαλίων
122. Στέφανος Γενάδης
123. Μπεκήρ Φικρί. 756
124. Φυγάδες. 743
125. Κείμενο ἐπικήρυξης Μπεκήρ. 201
126. Ἐθελοντές ἀπό τό Τσούρχλι. 743
– 459 –
ΑΝΤΙΣΤΟΙΧΙΑ ΠΑΛΙΑΣ – ΝΕΑΣ ΟΝΟΜΑΣΙΑΣ

ΟΙΚΙΣΜΩΝ ΝΟΜΟΥ ΓΡΕΒΕΝΩΝ
Ἀβδέλλα Ἀβδέλλα Κοπρίβα Κνίδη

Ἀγαλαῖοι Ἀγαλαῖοι Κοσκό Ταξιάρχης
Ἁγία Παρασκευή Παρασκευή Κοσμάτι Κοσμάτι
Ἅγιος Γεώργιος Ἅγιος Γεώργιος Κρανιά Κρανιά
Ἀράπι Δήμητρα Κρέουση Ἄνοιξη
Ἀσπρόκαμπος Ἀσπρόκαμπος Κριθαράκι Κριθαράκι
Βαντσκό Κυδωνιές Κρίφτσι Κιβωτός
Βάρεσια Βάρη Κυρακαλή Κυρακαλή
Βαήπες Δαφνερό Λαβανίτσα Μικρολίβαδο
Βελιά Ὀροπέδιο Λάβδα Λάβδα
Βέντζι Κέντρο Λείψι Λείψι
Βιβίστι Ἐκκλησιές Λεπενίτσα Περιβολάκι
Βίτσι Λόχμη Λιμπίνοβο Διάκος
Βοδεντσκό Πολυνέρι Λούντζι Καλλονή
Βούρμποβο Ἰτέα Μαγέρη Δασύλλιο
Βραβόνιστα Καληράχη Μάνεση Ἀνθρακιά
Βράσ(τ)νο Ἀναβρυτά Μαυραναῖοι Μαυραναῖοι
Γεωργίτσα Γεωργίτσα Μαυρονόρος Μαυρονόρος
Γκοστόμι Πόρος Μεσολούρι Μεσολούρι
Γκοτζίστινο Λαγκαδάκια Μηλιά Μηλιά
Γκριντάδες Αἰμιλιανός Μοναχίτι Μοναχίτι
Γουρνάκι Νεοχώρι Μπάλτινο Καλλιθέα
Δέλνο Πρόσβορο Μπίσιοβο Κυπαρίσσι
Δημηνίτσα Καρπερό Μπόζοβο Πριόνια
Δισκάτα Δεσκάτη Μπούρα Δοξαράς
Ἐλευθεροχώρι Ἐλευθεροχώρι Νισινίκος Νησί
Ἔξαρχος Ἔξαρχος Ντόβρανη Ἔλατος
Ζάλοβο Τρίκωμο Ντοβράτοβο Βατόλακκος
Ζαπανταῖοι Λαγκαδιά Ντοβρούνιστα Κληματάκι
Ζηγκόστι Μεσόλακκος Ντουτσκό Δοτσικό
Καλαμίστι Καλαμίστι Παλαιοχώρι Παλαιοχώρι
Καλόχι Καλόχι Παλαιοχώρι Σταυρός
Κάστρο Κάστρο Παλιόκαστρο Παλιόκαστρο
Κατάκαλη Κατάκαλη Παλικόπρια Δασάκι
Κηπουριό Κηπουριό Περιβόλι Περιβόλι
Κολοκυθάκι Κολοκυθάκι Πηγαδίτσα Πηγαδίτσα
Κομπλάρι Μυρσίνη Πικριβινίτσα Ἀμυγδαλιές
– 460 –
Πιτσούγγια Δασοχώρι Πισκό Πιστικό
Πλέσια Μελίσσι Σπάτα Πολύδενδρο
Πυλωρί Πυλωροί Σπήλαιο Σπήλαιο
Ραντοβίστι Ροδιά Στεζάχι Ἀηδόνια
Ραντοσίνιστα Μέγαρο Σφίλτσι Χρώμιο
Ράτσι Ἀγάπη Τίστα Ζιάκας
Ριάχοβο Παρόριο Τόριστα Ποντινή
Σαμαρίνα Σαμαρίνα Τορνίκι Παναγιά
Σαρακίνα Σαρακίνα Τούσι Ἁλατόπετρα
Σειρήνι Μεγάλο Σειρήνι Μεγάλο Τραπεζίτσα Τραπεζίτσα
Σειρήνι Μικρό Σειρήνι Μικρό Τριβένι Σύδενδρο
Σέλισμα Διασελάκι Τριτσκό Τρίκορφο
Σιαργκαναῖοι Πανόραμα Τσηράκι Ἅγιος Κοσμᾶς
Σίνιτσα Τριφύλλι Τσούκα Γήλοφος
Σίτοβο Σιταράς Τσιούριακας Ἀετιά
Σμιάτσι Παλιουριά Τσούρχλι Ἅγ. Γεώργιος
Σμίξη Σμίξη Φιλί Φιλί
Σνίχοβο Δεσπότης Φιλιππαῖοι Φιλιππαῖοι
Σούμπινο Κοκκινιά Χολένιστα Δίπορο
Σημείωση: Οἱ οἰκισμοί Παλιόκαστρο, Βαήπες (Δαφνερό) καί Σφίλτσι

(Χρώμιο) ἀνήκουν στόν νομό Κοζάνης, ἐξακολουθοῦν ὅμως νά ὑπάγο-
νται ἐκκλησιαστικά στή μητρόπολη Γρεβενῶν.
– 461 –
Οἰκισμοί ἄλλων νομῶν πού ἀναφέρονται στό κείμενο
Παληά ονομασία Νέα ονομασία Παληά ὀνομασία Νέα ὀνομασία
Νομός Ἠμαθίας Νομός Κοζάνης
Γιδάς Ἀλεξάνδρεια Λοζιανή Ἐλάτη

Σέλα Νγκιός Ξερολίβαδο Μαρτσίστι Περιστέρα
Τσαρκόβιανη Μικρή Σάντα Μηλοτίνι Μηλιά
Μιραλή Χρυσαυγή
Νομός Ἰωαννίνων Μιρασάνη Μόρφη
Μπουχουρίνα Βουχωρίνα
Μπριάζα Ντόλος Ντόλος Βυθός
Μπαϊάσα Βωβούσα Σβόλιανη Ἁγία Σωτήρα
Ἀρμάτοβο Ἄρματα Σέλτσα Ἐράτυρα
Λισινίτσα Βρυσοχώρι
Σωποτσέλι Δίλοφο Νομός Λάρισας
Νομός Καστοριᾶς Ἀραντοσίβια Γαλανόβρυση

Δεδέργιανη Ἀγναντερή
Γιανοβένη Γιαννοχώρι Καλούδα Διαλυμένος
Γκορεάντσα Κορησός Κεσερλί Συκούριο
Ἔζερετς Πετροπουλάκη Κιτσελέρ Ἐλαία
Ζαγορίτσανη Βασιλειάδα Καρατζόλι Ἀργυροπούλι
Κωσταράτς Κωσταράζι Κόδρεσι Διαλυμένος
Λόσνιτσα Γέρμα Κονιατσῆ Εὐαγγελισμός
Μποχίνι Ἀνθηρό Μυλόγουστα Μεσοχώρι
Μπουρμπουτσκό Ἑπταχώρι Μπαχτσιλάρ Παραπόταμος
Ντένισκο Ἀετομηλίτσα Ντερλί Γόννοι
Ὀσνίτσανη Καστανόφυτο Ντριάνοβο Δρυμός
Χρούπιστα Ἄργος Ὀρεστικό Παζαρλάδες Λόφος
Σατόμπασι Μαυρόλιθος
Νομός Κοζάνης Σκοτίνα διαλυμένος
Τζαμί Νέσσωνας
Βιντελούστι Δαμασκηνιά Τόιβασι Καλοχώρι
Βρόγκιστα Καλονέρι Χατζόμπασι Νίκη
Δέβλα Κρυονέρι
Δίσλαπο Δραγασιά Νομός Μαγνησίας
Ζάνσκο Ζώνη
Ζιουπάνι Πεντάλοφος Ταχταλασμάν Μικρό Περιβολάκι
Κάλιανη Αἰανή Μπαξέδες Ἅγιος Γεώργιος
Κίναμη Πολύλακκος
Κλεπίστι Πολυκάστανο
Κοντσκό Γαλατινή
Κωνστάντσκο Αὐγερινός
Λατόριστα Ἁγίασμα
Λιμπόχοβο Δίλοφος
Λειψίστα Νεάπολη
– 462 –
Νομός Τρικάλων Νομός Φλώρινας
Βαρμπόπι Φήκη Ζέλοβο Ανταρτικό

Βελεμίστι Ἁγιόφυλλο Κλαδερόπ Κλαδοράχη
Βόργιανη Αχλαδοχώρι Κονομπλάτι Μακρυχώρι
Γριζάνο Γριζάνο Μπεσφήνα Σφήκα
Κόρποβο Λαγκαδιά Νεβέσκα Νυμφαῖο
Κούρσοβο Ἑλληνόκαστρο Πρεκοπάνα Ἱεροπηγή
Κουτσούφλιανη Πλατάνιστος Ρούλια Κώττας
Λογκάς Λογκά Σόροβιτς Ἀμύνταιο
Λουζέστι Ἐλάφι Σταρίτσανη Λακκώματα
Μερίτσα Ὀξύνεια Στρέμπενο Ἀσπρόγεια
Μπιλέτσι Παλιομονάστηρο
Μπούρσιανη Νέα Ζωή
Ὀστροβός Ἀγναντιά
Παπαδοπούλι διαλυμένος
Σμόλια Ἀγρελιά
Σκοτίνα Διαλυμένος
Συκιά διαλυμένος
Τσιότι Φαρκαδόνα
Τσούγκουρο Ἅγιος Δημήτριος
Τυφλοσέλι Δροσοχώρι
– 463 –
ΠΙΝΑΚΑΣ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΩΝ
Εἰσαγωγικό σημείωμα 4
Κεφάλαιο A΄ - Δραστηριότητες τῶν κατοίκων

Κτηνοτροφία 9
Οἱ μετακινούμενοι κτηνοτρόφοι 10
Μή μετακινούμενοι κτηνοτρόφοι 11
Ἡ κατεργασία τοῦ μαλλιοῦ 14
Ἡ ζωοκλοπή 14
Ἡ γεωργία 14
Ἡ ὑλοτομία - Τά πριόνια 24
Ξυλοκάρβουνα καί ἀσβεσταριές 26
Ἡ βιοτεχνία 29
Οἱ μύλοι 30
Οἱ νερόμυλοι 32
Ὁ ἀτμόμυλος τοῦ Μπούσιου 35
Οἱ μεταφορές 37
Τά καταλύματα 39
Τά ἐπαγγέλματα 42
Τό ἐμπόριο 45
Ἐμποροπανηγύρεις 42
Ἡ οἰκονομία
Ἡ δομική τέχνη - Ἡ ἀρχιτεκτονική
Οἱ καλές τέχνες
Ἡ ἁγιογραφία
Ἡ μουσική
Ἡ φωτογραφική καί κινηματογραφική τέχνες
Ἡ χειρονακτική ἐργασία
Κεφάλαιο Β΄ - Ἡ οἰκογενειακή ζωή καί ἡ φύση τῆς περιοχῆς

Σκηνές ἀπό τήν καθημερινή ζωή στίς οἰκίες
Ἡ ἀπασχόληση τῶν γυναικῶν
Σχέσεις ἀνδρῶν καί γυναικῶν
Διατροφή
Ἡ νηστεία
Ἐνδυμασίες
– 464 –
Ἡ φύση τῆς περιοχῆς

Ὑγεία τῶν κατοίκων – κλίμα
Φυσικά φαινόμενα
Κεφάλαιο Γ΄ - Ἡ ρουμανική προπαγάνδα

Γενικά περί τῆς ρουμανικῆς προπαγάνδας
Ἡ πολιτική τοῦ Βατικανοῦ
Ἡ πολιτική τῆς Αὐστρίας
Ἡ πολιτική τῆς Ἰταλίας
Ἡ πολιτική τῆς Ρουμανίας καί τῆς Ὀθωμανικῆς αὐτοκρατορίας
Οἱ στρατευμένοι ἐπιστήμονες
Τό οἰκουμενικό Πατριαρχεῖο
Τό ἑλληνικό κράτος
Κεφάλαιο Δ΄ - Ἡ ρουμανική προπαγάνδα στήν περιοχή Γρεβενῶν

ὥς τό 1900
Οἱ ἀπαρχές τῆς προπαγάνδας
Ὁ πρῶτος ρουμανίζων ἱερέας
Ἡ ὀργάνωση τῶν ρουμανικῶν σχολείων
Ἡ μεταστροφή τοῦ Τέγου στήν οὐνία
Τό ρουμανικό σχολεῖο στά Ἰωάννινα
Ἐπεμβάσεις ρουμανιζόντων στά τῆς λατρείας
Στελέχωση τῶν ὀθωμανικῶν ὑπηρεσιῶν μέ ρουμανίζοντες
Ἀλλαγή στάσης ὀθωμανῶν ἀξιωματούχων
Διωγμοί κατά Ἑλλήνων δασκάλων καί προκρίτων τῶν Γρεβενῶν
-Ἐξαγορά συνειδήσεων
Ἔνταση τῆς ἀντιπαράθεσης - ἄσκηση βίας
Κεφάλαιο Ε΄ - Ἡ Ἐθνική Ἑταιρεία καί τά πολεμικά γεγονότα

1896-1897
Εἰσαγωγικά
Ἡ ἐπιχείρηση ὑπό τόν Μπρούφα
Οἱ λοιπές ἐπιχειρήσεις
Ὁ ἀντίκτυπος
Ἡ ἀνταρτική δράση κατά τήν ἄνοιξη τοῦ 1897
Ἡ προετοιμασία μεγάλου ἀνταρτικοῦ σώματος
Ἡ εἴσοδος τῶν ἀνταρτῶν στήν περιοχή Γρεβενῶν
Ἄκαρπες κινήσεις τῶν ἀνταρτῶν - ἀντεπίθεση τῶν Τούρκων
Τό μάταιο τῆς ὅλης προσπάθειας καί οἱ συνέπειες
Ὁ ἑλληνοτουρκικός πόλεμος (1897)
– 465 –
Κεφάλαιο ΣΤ΄ - Ἡ ρουμανική προπαγάνδα στήν ἐπαρχία Γρεβενῶν

κατά τίς ἀρχές τοῦ 20oῦ αἰώνα (1901-1908)
Κεφάλαιο Ζ΄ - Ὁ ἔνοπλος Μακεδονικός ἀγώνας στην περιοχή Γρε-

βενῶν
Ἡ βουλγαρική δράση καί οἱ Μεγάλες δυνάμεις
Ἡἑλληνική ὀργάνωση
Πολιτική ὀργάνωση
Στρατιωτική προπαρασκευή
Ἡ συμβολή τῆς Ἐκκλησίας στον ἀγώνα
Ἀποστολές Ἑλλήνων ἀξιωματικῶν στήν ὑπόδουλη Ἑλλάδα
καί ἡ ἐπανάσταση τοῦ Ἤλιντεν (1903)
Κινήσεις ἀνταρτικῶν σωμάτων κατά τό 1904
Πίνακας μακεδονομάχων (στό μέτωπο καί τά μετόπισθεν) ἀνά οἰκισμό
Βαλαάδες φιλέλληνες ……………………………………………………
Κεφάλαιο Η΄ - Ἀπό τό κίνημα τῶν Νεοτούρκων ὥς τίς παραμονές τῆς

ἀπελευθέρωσης
Ἡ ἐπανάσταση τῶν Νεοτούρκων
Οἱ ἐκλογές
Συνεργασία ρουμανιζόντων και Νεοτούρκων - Ὀργάνωση ληστοσυμ-
μοριῶν
Διώξεις χριστιανῶν - Ἐνίσχυση ρουμανιζόντων
Ἡ δράση τῶν ἐντοπίων ὁπλαρχηγῶν
Ἡ πολιτική δράση τοῦ Γεωργίου Μπουσίου
Αἰμιλιανός, μητροπολίτης Γρεβενῶν, ὁ ἐθνομάρτυς
Ἡ ἀνάκληση τοῦ Ἀγαθαγγέλου καί ἡ ἐκλογή τοῦ Αἰμιλιανοῦ
Ἡ κατάσταση στήν ἐπαρχία Γρεβενῶν
– 466 –
Τό ἐκκλησιαστικό καί ἐκπαιδευτικό προβλήματα

Ἡ διάσταση Αἰμιλιανοῦ καί προκρίτων τῶν Γρεβενῶν
Ἡ θυσία τοῦ Αἰμιλιανοῦ
Ἡ κηδεία
Ὁ ἀντίκτυπος ἀπό τή δολοφονία – Οἱ ἔνοχοι
Ἡ κατάσταση στήν περιοχή μετά τή δολοφονία τοῦ Αἰμιλιανοῦ
Πολιτική κρίση καί τρομοκρατία
Ἡ κατάσταση στήν περιοχή λίγο πρίν ἀπό τήν ἀπελευθέρωση
Κεφάλαιο Θ΄ - Ἡ ἀπελευθέρωση
Ἡ κήρυξη τοῦ πολέμου - Ἡ μάχη τῆς Δισκάτας - Ἑτοιμασία
γιά ἄμυνα στά Γρεβενά
Κρῆτες ἐθελοντές στήν περιοχή Γρεβενῶν
Ἡ ἀπελευθέρωση τῶν Γρεβενῶν
Ἡ μάχη τοῦ Τσουρχλίου
Ἐπιχειρήσεις κατά μουσουλμανικῶν χωριῶν
Συγκρούσεις στίς περιοχές Ἀνασελίτσας καί Καστοριᾶς
- Ὑποχώρηση
Ἡ ἥττα στό Σόροβιτς - Ἡ τουρκική ἀντεπίθεση στή Δυτική Μακεδονία
- Ἡ ἀνακατάληψη τῶν Γρεβενῶν
Ἡ μάχη τῆς Σιάτιστας
Κινήσεις Κρητῶν ἐθελοντῶν καί Γαριβαλδινῶν στήν ἐπαρχία
Γρεβενῶν
Προέλαση στήν Ἤπειρο
Ἐθελοντές ἀπό τήν περιοχή Γρεβενῶν
Ἐπίλογος
– 467 –
ΠΙΝΑΚΑΣ ΧΟΡΗΓΩΝ ΕΚΔΟΣΕΩΣ
ΝΟΜΙΚΑ ΠΡΟΣΩΠΑ
Ἀκαδημία Γρεβενιωτῶν Θεσσαλονίκης Θεσσαλονίκη 120 €

Ἕνωση Λειτουργῶν Μέσης Ἐκπ/σης Γρεβενών Γρεβενά 25 €
Λαογραφικό Μουσεῖο Ἁγ. Γεωργίου Γρεβενῶν Ἅγ. Γεώργιος 25 €
Πολιτιστικός σύλλογος Ἀμυγδαλεῶν Ἀμυγδαλιές 30 €
Σύλλογος γονέων 1ου Λυκείου Γρεβενῶν Γρεβενά 25 €
Σύλλογος Γρεβενιωτῶν Κοζάνης "Αἰμιλιανός" Κοζάνη 200 €
Σύλλογος πολιτιστικός Μεγάρου Μέγαρο 50 €
Σύλλογος συνταξιούχων Δημοσίου Γρεβενῶν Γρεβενά 50 €
Σύνδεσμος Σαμαριναίων Ἀθήνας Ἀθήνα 100 €
Σύνδεσμος φοιτησάντων ἐν τῆ Τσοτυλίω σχολῆ Θεσσαλονίκη 50 €
ΦΥΣΙΚΑ ΠΡΟΣΩΠΑ
Ἀγορογιάννη-Βουτσᾶ Χάιδω Γρεβενά 25 €

Ἀδαμόπουλος Χρυσόστομος Στρασβοῦργο 100 €
Ἀκριτίδης Σοφοκλῆς Θεσσαλονίκη 25 €
Ἀναγνώστου Δημήτριος Γρεβενά 100 €
Ἀναγνώστου Εὐθύμιος Θεσσαλονίκη 100 €
Αποσπόρης Παπαγιώτης Ἀθήνα 25 €
Ἀποστολίδης Ἀπόστολος Ἀθήνα 200 €
Ἀποστόλου Βασίλειος Κοζάνη 50 €
Αὐγουστίνου Ευδοξία Γρεβενά 25 €
Βάιος Βάιος Γρεβενά 50 €
Βαταλάχος Χρήστος Γρεβενά 25 €
Βέργος Νικόλαος Γρεβενά 50 €
Γεωργιτσιώτη Εὐαγγελία Γρεβενά 25 €
Γιάκου Ἀσπασία Γρεβενά 25 €
Γκαρέτσος Στέλιος Θεσσαλονίκη 25 €
Γούλιας Μιχαήλ Κηπουριό 25 €
Γῶγος Ἀχιλλεύς Γρεβενά 25 €
Δημητριάδης Γεώργιος Γρεβενά 50 €
Δόρτσιος Κωνσταντῖνος Γρεβενά 50 €
Δρόσος Χρῆστος Ἅγ. Γεώργιος 25 €
Ζολώτας Ἀντώνιος Γρεβενά 25 €
Θώμας Νικόλαος Γρεβενά 50 €
Ἰακωβίδου - Ἀποστολίδου Παρθένα Κοζάνη 50 €
Καβούκας Ἀπόστολος Κοζάνη 50 €
Καρανάσιος Γρηγόριος Γρεβενά 25 €
Καράντζιος Κωνσταντῖνος Κοζάνη 25 €
Κοκκινάκη Μαρία Φλώρινα 25 €
Κορσαβίδου Λαΐου Κυριακή Γρεβενά 100 €
– 468 –
Κουκουλόπουλος Παρασκευάς Κοζάνη 50 €
Κουπτσίδης Δημοσθένης Γρεβενά 100 €
Κρικέλης Δημήτριος Θεσσαλονίκη 50 €
Κυπριτζῆς Σοφοκλής Γρεβενά 100 €
Κωτίτσας Στέργιος Κοζάνη 25 €
Λάιος Ἰωάννης Γρεβενά 100 €
Λάλλος Ἀθανάσιος Θεσσαλονίκη 25 €
Λαναρᾶς Ἀριστείδης Ἀθήνα 25 €
Μανουσαρίδης Γεώργιος Κοζάνη 50 €
Μαντζούκης Κωνσταντῖνος Λονδῖνο 100 €
Μιχαλογιάννης Γεώργιος Γρεβενά 25 €
Μιχαλόπουλος Μιχάλης Γρεβενά 25 €
Μπαϊνέτας Ιωάννης Γρεβενά 25 €
Μπιλιούρης Ἀριστείδης Θεσσαλονίκη 50 €
Μπόγκια Ευαγγελία Γρεβενά 50 €
Μποζοβίτης Νικόλαος Γρεβενά 50 €
Νέλλας Παναγιώτης Κοζάνη 25 €
Νιάνιος Εὐάγγελος Θεσσαλονίκη 25 €
Ντίνας Ιωάννης Γρεβενά 25 €
Οὐζουνίδης Γεώργιος Κνίδη 25 €
Παπαβασιλείου Ἀντώνιος Γρεβενά 100 €
Παπαβραμίδης Δημήτριος Κοζάνη 50 €
Παπαδημητρίου Αἰμιλιανός Γρεβενά 100 €
Παπαδημητρίου Γεώργιος Βέροια 100 €
Παπαδημητρίου Ἠλίας Γρεβενά 50 €
Παπαδημητρίου Ἰωάννης Γρεβενά 25 €
Παπαδημητρίου Χρῆστος Γρεβενά 100 €
Παπαδόπουλος Θεόφιλος Θεσσαλονίκη 50 €
Παπαζήσης Χρήστος Βέροια 25 €
Παπαθεοδώρου Ευθύμιος Γρεβενά 25 €
Παπακώστας Κωνσταντῖνος Θεσσαλονίκη 25 €
Παπαποστόλου Ἁγνή Κοζάνη 25 €
Παπαποστόλου Κασσιανή Γρεβενά 100 €
Παρδάλης Γεώργιος Κηπουριό 25 €
Πιπέργιας Δημήτριος – Λίτσα Σουλτάνα Γρεβενά 25 €
Πουρνάρας Στέργιος Γρεβενά 25 €
Προκοπίου Βασίλειος Γρεβενά 25 €
Σαββίδης Ελευθέριος Γρεβενά 50 €
Σιαμπανόπουλος Ευάγγελος Κοζάνη 25 €
Σιόβας Δημήτριος Γρεβενά 100 €
Σιῶμος Γεώργιος Βέροια 50 €
Συμεωνίδου Στεργιάδου Μαρία Θεσσαλονίκη 100 €
Τριβένης Ιωάννης Θεσσαλονίκη 50 €
Τσακμακόπουλος Ιωάννης Γρεβενά 25 €
Τσιαρσιώτη Θεολογία Γρεβενά 25 €
– 469 –
Φλετορίδου – Σαραντοπούλου Μαρία Βόλος 100 €
Χαντάβας Αθανάσιος Ἀθήνα 25 €
Χρυσοστόμου Ελένη Γρεβενά 50 €
Ψευτογκάς Δημήτριος Γρεβενά 50 €
– 470 –

Παπαδημητρίου Απόστ. - Σελίδες Ιστορίας Γρεβενών (Τόμος Γ)

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Παπαδημητρίου Απόστ. - Σελίδες Ιστορίας Γρεβενών (Τόμος Γ)

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

ΣΕΛΙΔΕΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΤΩΝ ΓΡΕΒΕΝΩΝ

Εἰκόνα ἐξωφύλλου: Ὅ,τι προκύψει

Στούς βλαχόφωνους Ἕλληνες, πού δέν ἐνέδωσαν

Στούς ἐντόπιους ἀγωνιστές γιά τήν ἐλευθερία.

Στούς μακεδονομάχους καί τούς ἐθελοντές ἐκ τοῦ Νότου,

Μέ βαθειά ἱκανοποίηση παραδίδω στούς συμπατριῶτες μου τόν τρίτο

πάνω ἀπό τίς μικρότητες πού μᾶς χαρακτηρίζουν σήμερα.

Ἡ κτηνοτροφία ἀποτελοῦσε τήν πιό σημαντική ἀπασχόληση τῶν κα-

Οἱ κτηνοτρόφοι τῆς Πίνδου ἀπό τήν ἀρχαιότητα μετακινοῦνταν πρός

Περλεπέ (1809). 57951. Κατά τό 1816 σέ καταμέτρηση κοπαδιῶν τῆς ἐπαρ-

λιγκᾶτο. Στά τσελιγκάτα προσκολλοῦνταν καί ἁπλοί τσοπάνοι χωρίς κο-

σκου, Τζιουβάρα, Χαντέ. 655. Δέλνο: Τσιάρα, Τζάλλα, Στεργιούλα. Σιαρ-

Ἁλμυρό καί στή Χαλκιδική. Οἱ τῶν Σιαργκαναίων παραχείμαζαν στήν

Φ1. Κατασκήνωση μετακινουμένων κτηνοτρόφων (1910)

Φ2. Ἄνοδος Σαμαριναίων στήν Πίνδο (1910)

Φ3. Στάνη Σαμαρίνας (1910).

διατηροῦσαν γιά λίγες ἡμέρες. Ἀκολουθοῦσε δεύτερο βράσιμο καί

αὐξήθηκε ἡ συνολική ἐπιβάρυνση κατά κεφαλήν κατά μία πιάστρα (3,5

Μέ τήν κτηνοτροφία ἀπασχολοῦνταν καί πολλοί κάτοικοι τῶν ἄλλων

τίσουν λίγα κατά πολύ μεγαλύτερα, καί μισθώνονταν οἱ βοσκοί (ρόγια-

ὁπότε τά ζῶα δέν εἶχαν πολύ γάλα καί ἔπαιρναν νά στειρεύουν.

νόγαλο, τήν κύρια τροφή του. Σέ δερμάτινο σάκκο (τραγατσίκα) ἔφερε τό

Ἡ κατεργασία τοῦ μαλλιοῦ

Ἡ παραγωγή μαλλιοῦ ἦταν σημαντική στήν ἐπαρχία Γρεβενῶν λόγω

Φ4. Ὑφάντρες τῆς Σαμαρίνας (1910)

Κατά τόν 19ο αἰ. ἄρχισαν

Φ6. Μαντάνι (1910)

Κατά τόν Βλάχο, «αὐτή ἡ πανάρχαια συνήθεια, πού τή συναντοῦμε καί

ζόταν μέ κόσκινα (δερμόνια). Πρίν μεταφερθεί στήν ἀποθήκη (ἀμπάρι),

Εὐκατάστατες θεωροῦνταν οἱ οἰκογένειες πού ἦσαν σέ θέση νά ἐξασφα-

Γνώρισμα τῆς ἐπαρχίας Γρεβενῶν ἦταν τά ἐκτεταμένα καί πυκνά δά-

τόν χειμώνα κτηνοτρόφων. Τονιζόταν στήν ἔκθεση ἡ πενιχρή οἰκονομική

Οἱ ὑλοτόμοι (χωρίς τίς οἰκογένειές τους) ἦσαν οἱ μόνοι μόνιμοι κάτοι-

αὐτοῦ ἀνερχόταν σέ 1-1,5 κ.μ. ξυλείας. 190235

Φ8. Ὁ λάκκος τοῦ προφήτη Ἠλία Σαμαρίνας (1910)

Ξυλοκάρβουνα καί ἀσβεσταριές

Σημαντικές ἦσαν οἱ ποσότητες κάρβουνου πού παρασκευάζονταν

Κοζάνη, Καστοριά καί Θεσσαλονίκη καί χρησιμοποιοῦνταν κυρίως στά

κατά τό διάστημα αὐτό, νά διασκεδάσουν ἤ νά διηγηθοῦν ἱστορίες. Ἄλλες

Ἡ βιοτεχνία ἦταν περιορισμένη στήν παρασκευή εἰδῶν ἀπό κτηνο-

Οἱ νερόμυλοι διακρίνονταν στούς κυρίως νερόμυλους καί στούς κου-

θά λαμβανόταν ἀπό κοίτη μεγάλου ποταμοῦ. Ὡς μύλοι αὐτῆς τῆς κατη-

Βλαχοχώρια: Οἱ νερόμυλοι στή Σαμαρίνα στίς ἀρχές τοῦ 20 οῦ αἰ. ἦσαν

Φ9. Νερόμυλος στήν Ἀβδέλλα (ὁριζοντίου ἄξονα)

ἐγκατεστημένοι ἀκόμη καί ἐντός τοῦ οἰκισμοῦ. Οἱ Σαμαριναῖοι, λόγω τοῦ

γνωστότερος ὡς τοῦ Ραμογιάννη, στή θέση «Χειρόμ’λος», καθώς ἀρχικά

τοποθεσίας «Κλούρια», σέ νεραύλακα. Τό κτιριακό συγκρότημα τοῦ μύ-

λοι ἦσαν ἐγκατεστημένοι στό «Γκρινταδιώτικο» ρέμα καί ἀνῆκαν κατά

τῶν Χατζῆ, Πίτουλα, Χαΐρμπεη καί Ὀσμάναγα, τῆς Χολένιστας, ἐκκλη-

Ὁ ἀτμόμυλος τοῦ Μπουσίου

Φ12. Ἐπιστολή τοῦ οἴκου Adolphe Buhler (Ἀρχεῖο οἰκ. Μπουσίου)

τό μηχανουργεῖο τοῦ Buhler

«Κε Ἀνδρέα Μπούσιε Φ13. Μύλος Ἀνδρέα Μπουσίου

Semiportable. Ἀλλά ἡ ἀξία τῆς κινητῆς μηχανῆς portable engine 12 ἵππων

Ἡ ἀτμομηχανή ἐγκαταστάθηκε τό 1904. 598. Πιθανόν νά εἶχε ὁλο-

Ὁ Pouqueville μᾶς παρουσιάζει τή σκηνή τῆς ἀναχωρήσεώς του ἀπό

Κατά τόν Κρυστάλλη (1890), οἱ ἀγωγιάτες (κιρατζῆδες) διέθεταν ἀπό

Φ15. Ἀγωγιάτες (κιρατζῆδες) (1910)

Σημαντικά γιά τούς ταξιδιῶτες τῆς ἐποχῆς ἦσαν τά χάνια. Ὁ

28556. Γιά τή Σαμαρίνα ὁ Σχινᾶς γράφει χάνια χωρίς νά τά ἀριθμεῖ. 28557.

-Ὤχ! ὁ δεσπότης, ἄς κακοβολευτεῖ καί μιά φορά! Πέστου, ἄν ἔλθει, νά

Στά Γρεβενά, ὡς διοικητικό καί ἔμπορικό κέντρο, ὑπῆρχαν πληθώρα

Οἱ ἔμποροι ἦσαν κυρίως Βλάχοι, δεδομένου ὅτι Βλάχοι κυρίως παρή-

Φ16. Κατάστημα στή Σαμαρίνα (1910)